कथनममीमममांसम कमरर्यशमळम गगृहपमठ २

वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम रम जरमांत पवमर रममांच्रम दमीरर्यकथथेच्रम ससुरुवमतमीचम मजकक र.
पवमर, जरमांत (२०१५) वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम, ललोकवमङ्मर गगृह, (मसुमांबई. पगृ. ५७-६२)

ववभमग एक १. कथकमचमी ववैवशष्टथे

कथथेचम कथक प्रथमपसुरुषमी कथमबमह्य वनवथेदक आहथे. तगृतमीरपसुरुषमी वनवथेदकमच्रम समऱऱ्रम शकक्ती त्रमच्रमकडथे आहथेतच
वशवमर स्वततःच्रम कथनकगृ तमीबद्दल, कथनमच्रम स्वरूपमबद्दलहमी तलो बलोलतलो आहथे. अवभजमत नमटकमतल्रम वकमांवम
ललोकरमांगभकममीवरच्रम सकत्रधमरमसमरखमी कमहमी ववैवशष्टथे त्रमलम वमळमलमी आहथेत . कथनमचम हथेतक, कथनमचथे आशसकत्र रममांचथे सकचन तलो
थथेट त्रमच्रम शलोत्रममांशमी समांवमद समधत करतलो आहथे . रम अमांतरमतकन तलो कथनमववषरमीचम दृवष्टिकलोण वनधमर्यररत करतलो आहथे .
ललोकथे शन सथेट करणथे, फफॉललो करणथे इत्रमदमी खमस वसनथेममच्रम ककॅ मथेरकॅशमी समांबमांवधत पररभमषमहमी वमपरून तलो कथनववषरमशमी
असलथेलथे आपलथे समांबमांधहमी स्पष्टि करतलो आहथे . त्रममसुळथे रटनममांपमसकन कममीजमस्त अमांतर वनममर्यण करणथे कथकमलम शक्र झमलथे
आहथे. जवळक न कथे लथेलथे लहमनशम अवकमशमचथे वचत्रण व लममांबकन कथे लथेलथे व्रमपक प्रवक्रिरममांनम एकम चचौकटमीत आणक पमहणमरथे वचत्रण
(झकम-इन, झकम-आउट) हथे ककॅ मथेऱऱ्रमशमी असणमरथे कथकमचथे समधररर्य इथथे ववशथेष अथर्यपकणर्य वमटतथे . कथक रहणकन आपण
कथनववषर झमलथेल्रम प्रवक्रिरममांच्रम पररणमममबमहथेर नमहमी असथे तलो रहणत असलम तरमी कथम कसु ठथेतरमी रडतथे आहथे व तमी ममी जशमी
रडतथे आहथे तशमी सममांगण्रमचम प्ररत्न करतलो आहथे असमच पववत्रम त्रमनथे रथेतलम आहथे . कथथेपमसकनच्रम अमांतरमचम उपरलोग कथनमचम
कवल्पतपणम अधलोरथेवखत करण्रमसमठमी तलो करत नमहमी तर त्रमउलट हथे धमवतथे सममललोचन आहथे असथे तलो भमसवतलो आहथे .
त्रममसुळथे कलोणत्रमहमी वववशष्टि पमत्रमचथे दृवष्टिकथेत्रवनरमांत्रणहमी फमर कमळ स्वमीकमरत नमहमी.
पमत्रममांववषरमीचमी ममवहतमी, त्रममांचथे भकतकमळ रममांचथे आवश्रक तथे समांदभर्य तलो पसुरवत असलम तरमी पमत्रममांचथे वववशष्टि कमलवबमांद वक र
परस्परममांशमी असणमरथे समांबमांध अधलोरथेवखत करणमऱऱ्रम समांवमदममांनम कथनमत महत्त्वमचथे स्थमन आहथे . पमत्रममांच्रम जमवणवम त्रममांच्रम रम
समांवमदममांतकन व्रक हलोतमत. हथे समांवमद जमणमीवपकवर्यक अवतरणमत रमतलथेलथे नमहमीत. तथे प्रकट आहथेत कक्ती अप्रकट रममांववषरमीच्रम
समांवदग्धतथेचमहमी अनथेक वठकमणमी उपरलोग कथे लम आहथे. एकक्तीकडथे पमत्रममांचथे समांभमवषत वनरमळथे रमखण्रमसमठमी बलोलमीचम भमवषक
लकबबींचम त्रमसमठमी उपरलोग कथे लम आहथे. दससु रमीकडथे कथकमच्रम समांभमवषतमवरहमी त्रम कमलमवकमशमत प्रचवलत असलथेलरम
समांभमवषतममांचम पररणमम वदसतलो आहथे कथनववषरमशमी कथकमचथे आमांतररक समांबमांध आहथेत , एकप्रकमरचमी अवधकगृ ततम त्रमतकन
प्रस्थमवपत कथे लमी आहथे.

ववभमग २. समांववधमनकमचथे स्वरूप

१. कथम - समांभमवषत

दलोन्हमी ववभमगमतमील रटनमक्रिममचमी पसुनरचर्यनम कथे ल्रमस तमीन प्रकमरच्रम रटनममांचथे पसुमांज आपल्रमसमलोर रथेतमत.
१. इवतहमसमचमी वनत्रप्रवक्रिरम स्वरूपमच्रम रटनम
मध्ररसुमगत सलोन्रमचम धकर वनरत हलोतम.
रमजथेमहमरमजमच्रम ससुबतथेच्रमममगथे दडलथेलमी समममन्र ममणसममांचमी फरफट
२. नवजकच्रम भकतकमळमतमील स्थवैरर्य
आकमशमचमी आश्वमसकतम
आकमशमत पतमांग वनतःशमांकपणथे वमवरणथे
३. कथनवतर्यममनमच्रम जवळच्रम समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
आधसुवनक कमळमतहमी मसुबमांईच्रम चमळवस्त्रममांवरून उडणमरम पसुनववर्यकमसरूपमी सलोन्रमचम धसुरळम
इममरतबींमसुळथे वमटलथे जमणमरथे आकमश
 धसुरळ्रममसुळथे ममनवमी समांबमांधममांनम आलथेलथे मकल्रहमीन रूप
एक नष्टि हलोऊ रमतलथेलथे जग
४. कमळमचचौकक्ती पररसरमतमील वडग्रम व बर रममांचम दवैनमांवदन जमीवनक्रिम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
पलोटमसमठमी कलोकणमतकन रथेऊन मसुमांबईत कष्टिपकवर्यक स्थमवरक झमलथेलमी बर
पतमांगमपमठमी धमवणमरमी मसुलथे त्रममांचथे वनत्र वमहनममांशमी हलोणमरथे समांपकर्य
बरचम व्रवसमर व त्रमत वडग्रमनथे कथे लथेलमी मदत
वडग्रमचथे पतमांग पकडण्रमतलथे कचौशल्र त्रमचथे दवैनमांवदन जग
५. कथनवतर्यममनमतल्रम वडग्रम व बर रममांच्रम जमीवनमतल्रम तमतडमीच्रम रटनम
४४ नमांबरच्रम बसखमलमी रथेतम रथेतम वमचतलो डड मरव्हरचथे ओरडणथे, कमांडक्टरचथे समजमवणथे
हमरवमलमीनथे वडग्रमलम धमकक्ती दथेणथे
वडग्रमनथे वपवळम ढकॅप पकडणथे
भसुकथेल्रम वडग्रमसमठमी बरनथे जथेवणमचमी तरमरमी करणथे
वडग्रमचम दपसु मरचम परमक्रिम शमवलनमीनथे बरलम सममांगणथे
वडग्रमलम बर नथे चलोप दथेणथे
वशरमीनथे वडग्रमच्रम समांगलोपनमत सहभमगमी हलोण्रमचमी इच्छम व्रक करणथे
ससुवप्ररमलम तथे न आवडणथे
बरनथे पसुन्हम नमतवमलम खमरलम रमलणथे वगवैरथे
बर व वडग्रमचथे भसुतममांमध्रथे रूपममांतर हलोणथे

कमहमीतरमी व्रमपक समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम रडतथे आहथे वतच्रम कचमटमत समपडलथेल्रम समममन्र पमत्रममांचथे बदलतथे
वतर्यममन जग कथथेत पकडमरचथे आहथे. जसुन्रम रचनम जमऊन नव्रम मनलोरम रचनम रथेण्रमचम चमत्कमर अदमप रडवलथेलम नमहमी
अशम वस्थतमीतलथे अवस्थर जग हम कथथेचम ववषर आहथे. (धसुरळम उडमलम आहथे, रलोग पसरलथे आहथेत, ममणसथे ममणसममांनम
ओळखथेनमशमी झमलमीरत इ.) असम पसुनववर्यकमसरूपमी धसुरळम उडमल्रमवर आधमी सहज असणमरथे समांबमांध जमीवरथेणथे व परस्परसमांशरमचथे
रमजकमरणमचथे हलोतमत. ववववध प्रकमरच्रम शकक्ती आपलम स्वमथर्य समधण्रमसमठमी वनरवनरमळथे डमवपथेच लढवतमहथेत . रम कथथेच्रम
समांववधमनकमचमी तसुलनम टड थेजरहमांट टमईपमच्रम वथ्रिलरशमीहमी शक्र आहथे. मसुख्रपमत्रममांवरमील समांकटमचथे ववववध प्रकमरचथे गडद हलोत जमणथे
अचमनकपणथे वनत्रपररचरमच्रम वस्तकमांचथे व पमत्रममांचथे धलोकमदमरक प्रवतस्पध्रमर्यत रूपममांतर हलोणथे . खलपमत्रममांचथे एकमपमठलोपमठ एक
एकमथेकममांवर कसु ररलोडमी करमीत खवजन्रमवर आक्रिमण करणथे इत्रमदमी. अथमर्यतच, रलोजच्रम दवैनमांवदन अवकमशमत हम वथ्रिलर
आकमरमलम रथेत असल्रमनथे त्रमलम ववववध सममवजक-सममांस्कगृ वतक पररममणथे प्रमप्त झमलमी आहथेत.

पमत्र व पमत्ररचनम
कथनममीमममांसम कमरर्यशमळम गगृहपमठ २

वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम रम जरमांत पवमर रममांच्रम दमीरर्यकथथेच्रम ससुरुवमतमीचम मजकक र.
पवमर, जरमांत (२०१५) वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम, ललोकवमङ्मर गगृह, (मसुमांबई. पगृ. ५७-६२)

ववभमग एक १. कथकमचमी ववैवशष्टथे

कथथेचम कथक प्रथमपसुरुषमी कथमबमह्य वनवथेदक आहथे. तगृतमीरपसुरुषमी वनवथेदकमच्रम समऱऱ्रम शकक्ती त्रमच्रमकडथे आहथेतच
वशवमर स्वततःच्रम कथनकगृ तमीबद्दल, कथनमच्रम स्वरूपमबद्दलहमी तलो बलोलतलो आहथे. अवभजमत नमटकमतल्रम वकमांवम
ललोकरमांगभकममीवरच्रम सकत्रधमरमसमरखमी कमहमी ववैवशष्टथे त्रमलम वमळमलमी आहथेत . कथनमचम हथेतक, कथनमचथे आशसकत्र रममांचथे सकचन तलो
थथेट त्रमच्रम शलोत्रममांशमी समांवमद समधत करतलो आहथे . रम अमांतरमतकन तलो कथनमववषरमीचम दृवष्टिकलोण वनधमर्यररत करतलो आहथे .
ललोकथे शन सथेट करणथे, फफॉललो करणथे इत्रमदमी खमस वसनथेममच्रम ककॅ मथेरकॅशमी समांबमांवधत पररभमषमहमी वमपरून तलो कथनववषरमशमी
असलथेलथे आपलथे समांबमांधहमी स्पष्टि करतलो आहथे . त्रममसुळथे रटनममांपमसकन कममीजमस्त अमांतर वनममर्यण करणथे कथकमलम शक्र झमलथे
आहथे. जवळक न कथे लथेलथे लहमनशम अवकमशमचथे वचत्रण व लममांबकन कथे लथेलथे व्रमपक प्रवक्रिरममांनम एकम चचौकटमीत आणक पमहणमरथे वचत्रण
(झकम-इन, झकम-आउट) हथे ककॅ मथेऱऱ्रमशमी असणमरथे कथकमचथे समधररर्य इथथे ववशथेष अथर्यपकणर्य वमटतथे . कथक रहणकन आपण
कथनववषर झमलथेल्रम प्रवक्रिरममांच्रम पररणमममबमहथेर नमहमी असथे तलो रहणत असलम तरमी कथम कसु ठथेतरमी रडतथे आहथे व तमी ममी जशमी
रडतथे आहथे तशमी सममांगण्रमचम प्ररत्न करतलो आहथे असमच पववत्रम त्रमनथे रथेतलम आहथे . कथथेपमसकनच्रम अमांतरमचम उपरलोग कथनमचम
कवल्पतपणम अधलोरथेवखत करण्रमसमठमी तलो करत नमहमी तर त्रमउलट हथे धमवतथे सममललोचन आहथे असथे तलो भमसवतलो आहथे .
त्रममसुळथे कलोणत्रमहमी वववशष्टि पमत्रमचथे दृवष्टिकथेत्रवनरमांत्रणहमी फमर कमळ स्वमीकमरत नमहमी.
पमत्रममांववषरमीचमी ममवहतमी, त्रममांचथे भकतकमळ रममांचथे आवश्रक तथे समांदभर्य तलो पसुरवत असलम तरमी पमत्रममांचथे वववशष्टि कमलवबमांद वक र
परस्परममांशमी असणमरथे समांबमांध अधलोरथेवखत करणमऱऱ्रम समांवमदममांनम कथनमत महत्त्वमचथे स्थमन आहथे . पमत्रममांच्रम जमवणवम त्रममांच्रम रम
समांवमदममांतकन व्रक हलोतमत. हथे समांवमद जमणमीवपकवर्यक अवतरणमत रमतलथेलथे नमहमीत. तथे प्रकट आहथेत कक्ती अप्रकट रममांववषरमीच्रम
समांवदग्धतथेचमहमी अनथेक वठकमणमी उपरलोग कथे लम आहथे. एकक्तीकडथे पमत्रममांचथे समांभमवषत वनरमळथे रमखण्रमसमठमी बलोलमीचम भमवषक
लकबबींचम त्रमसमठमी उपरलोग कथे लम आहथे. दससु रमीकडथे कथकमच्रम समांभमवषतमवरहमी त्रम कमलमवकमशमत प्रचवलत असलथेलरम
समांभमवषतममांचम पररणमम वदसतलो आहथे कथनववषरमशमी कथकमचथे आमांतररक समांबमांध आहथेत , एकप्रकमरचमी अवधकगृ ततम त्रमतकन
प्रस्थमवपत कथे लमी आहथे.

ववभमग २. समांववधमनकमचथे स्वरूप

१. कथम - समांभमवषत

दलोन्हमी ववभमगमतमील रटनमक्रिममचमी पसुनरचर्यनम कथे ल्रमस तमीन प्रकमरच्रम रटनममांचथे पसुमांज आपल्रमसमलोर रथेतमत.
१. इवतहमसमचमी वनत्रप्रवक्रिरम स्वरूपमच्रम रटनम
मध्ररसुमगत सलोन्रमचम धकर वनरत हलोतम.
रमजथेमहमरमजमच्रम ससुबतथेच्रमममगथे दडलथेलमी समममन्र ममणसममांचमी फरफट
२. नवजकच्रम भकतकमळमतमील स्थवैरर्य
आकमशमचमी आश्वमसकतम
आकमशमत पतमांग वनतःशमांकपणथे वमवरणथे
३. कथनवतर्यममनमच्रम जवळच्रम समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
आधसुवनक कमळमतहमी मसुबमांईच्रम चमळवस्त्रममांवरून उडणमरम पसुनववर्यकमसरूपमी सलोन्रमचम धसुरळम
इममरतबींमसुळथे वमटलथे जमणमरथे आकमश
 धसुरळ्रममसुळथे ममनवमी समांबमांधममांनम आलथेलथे मकल्रहमीन रूप
एक नष्टि हलोऊ रमतलथेलथे जग
४. कमळमचचौकक्ती पररसरमतमील वडग्रम व बर रममांचम दवैनमांवदन जमीवनक्रिम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
पलोटमसमठमी कलोकणमतकन रथेऊन मसुमांबईत कष्टिपकवर्यक स्थमवरक झमलथेलमी बर
पतमांगमपमठमी धमवणमरमी मसुलथे त्रममांचथे वनत्र वमहनममांशमी हलोणमरथे समांपकर्य
बरचम व्रवसमर व त्रमत वडग्रमनथे कथे लथेलमी मदत
वडग्रमचथे पतमांग पकडण्रमतलथे कचौशल्र त्रमचथे दवैनमांवदन जग
५. कथनवतर्यममनमतल्रम वडग्रम व बर रममांच्रम जमीवनमतल्रम तमतडमीच्रम रटनम
४४ नमांबरच्रम बसखमलमी रथेतम रथेतम वमचतलो डड मरव्हरचथे ओरडणथे, कमांडक्टरचथे समजमवणथे
हमरवमलमीनथे वडग्रमलम धमकक्ती दथेणथे
वडग्रमनथे वपवळम ढकॅप पकडणथे
भसुकथेल्रम वडग्रमसमठमी बरनथे जथेवणमचमी तरमरमी करणथे
वडग्रमचम दपसु मरचम परमक्रिम शमवलनमीनथे बरलम सममांगणथे
वडग्रमलम बर नथे चलोप दथेणथे
वशरमीनथे वडग्रमच्रम समांगलोपनमत सहभमगमी हलोण्रमचमी इच्छम व्रक करणथे
ससुवप्ररमलम तथे न आवडणथे
बरनथे पसुन्हम नमतवमलम खमरलम रमलणथे वगवैरथे
बर व वडग्रमचथे भसुतममांमध्रथे रूपममांतर हलोणथे

कमहमीतरमी व्रमपक समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम रडतथे आहथे वतच्रम कचमटमत समपडलथेल्रम समममन्र पमत्रममांचथे बदलतथे
वतर्यममन जग कथथेत पकडमरचथे आहथे. जसुन्रम रचनम जमऊन नव्रम मनलोरम रचनम रथेण्रमचम चमत्कमर अदमप रडवलथेलम नमहमी
अशम वस्थतमीतलथे अवस्थर जग हम कथथेचम ववषर आहथे. (धसुरळम उडमलम आहथे, रलोग पसरलथे आहथेत, ममणसथे ममणसममांनम
ओळखथेनमशमी झमलमीरत इ.) असम पसुनववर्यकमसरूपमी धसुरळम उडमल्रमवर आधमी सहज असणमरथे समांबमांध जमीवरथेणथे व परस्परसमांशरमचथे
रमजकमरणमचथे हलोतमत. ववववध प्रकमरच्रम शकक्ती आपलम स्वमथर्य समधण्रमसमठमी वनरवनरमळथे डमवपथेच लढवतमहथेत . रम कथथेच्रम
समांववधमनकमचमी तसुलनम टड थेजरहमांट टमईपमच्रम वथ्रिलरशमीहमी शक्र आहथे. मसुख्रपमत्रममांवरमील समांकटमचथे ववववध प्रकमरचथे गडद हलोत जमणथे
अचमनकपणथे वनत्रपररचरमच्रम वस्तकमांचथे व पमत्रममांचथे धलोकमदमरक प्रवतस्पध्रमर्यत रूपममांतर हलोणथे . खलपमत्रममांचथे एकमपमठलोपमठ एक
एकमथेकममांवर कसु ररलोडमी करमीत खवजन्रमवर आक्रिमण करणथे इत्रमदमी. अथमर्यतच, रलोजच्रम दवैनमांवदन अवकमशमत हम वथ्रिलर
आकमरमलम रथेत असल्रमनथे त्रमलम ववववध सममवजक-सममांस्कगृ वतक पररममणथे प्रमप्त झमलमी आहथेत.
कथनममीमममांसम कमरर्यशमळम गगृहपमठ २

वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम रम जरमांत पवमर रममांच्रम दमीरर्यकथथेच्रम ससुरुवमतमीचम मजकक र.
पवमर, जरमांत (२०१५) वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम, ललोकवमङ्मर गगृह, (मसुमांबई. पगृ. ५७-६२)

ववभमग एक १. कथकमचमी ववैवशष्टथे

कथथेचम कथक प्रथमपसुरुषमी कथमबमह्य वनवथेदक आहथे. तगृतमीरपसुरुषमी वनवथेदकमच्रम समऱऱ्रम शकक्ती त्रमच्रमकडथे आहथेतच
वशवमर स्वततःच्रम कथनकगृ तमीबद्दल, कथनमच्रम स्वरूपमबद्दलहमी तलो बलोलतलो आहथे. अवभजमत नमटकमतल्रम वकमांवम
ललोकरमांगभकममीवरच्रम सकत्रधमरमसमरखमी कमहमी ववैवशष्टथे त्रमलम वमळमलमी आहथेत . कथनमचम हथेतक, कथनमचथे आशसकत्र रममांचथे सकचन तलो
थथेट त्रमच्रम शलोत्रममांशमी समांवमद समधत करतलो आहथे . रम अमांतरमतकन तलो कथनमववषरमीचम दृवष्टिकलोण वनधमर्यररत करतलो आहथे .
ललोकथे शन सथेट करणथे, फफॉललो करणथे इत्रमदमी खमस वसनथेममच्रम ककॅ मथेरकॅशमी समांबमांवधत पररभमषमहमी वमपरून तलो कथनववषरमशमी
असलथेलथे आपलथे समांबमांधहमी स्पष्टि करतलो आहथे . त्रममसुळथे रटनममांपमसकन कममीजमस्त अमांतर वनममर्यण करणथे कथकमलम शक्र झमलथे
आहथे. जवळक न कथे लथेलथे लहमनशम अवकमशमचथे वचत्रण व लममांबकन कथे लथेलथे व्रमपक प्रवक्रिरममांनम एकम चचौकटमीत आणक पमहणमरथे वचत्रण
(झकम-इन, झकम-आउट) हथे ककॅ मथेऱऱ्रमशमी असणमरथे कथकमचथे समधररर्य इथथे ववशथेष अथर्यपकणर्य वमटतथे . कथक रहणकन आपण
कथनववषर झमलथेल्रम प्रवक्रिरममांच्रम पररणमममबमहथेर नमहमी असथे तलो रहणत असलम तरमी कथम कसु ठथेतरमी रडतथे आहथे व तमी ममी जशमी
रडतथे आहथे तशमी सममांगण्रमचम प्ररत्न करतलो आहथे असमच पववत्रम त्रमनथे रथेतलम आहथे . कथथेपमसकनच्रम अमांतरमचम उपरलोग कथनमचम
कवल्पतपणम अधलोरथेवखत करण्रमसमठमी तलो करत नमहमी तर त्रमउलट हथे धमवतथे सममललोचन आहथे असथे तलो भमसवतलो आहथे .
त्रममसुळथे कलोणत्रमहमी वववशष्टि पमत्रमचथे दृवष्टिकथेत्रवनरमांत्रणहमी फमर कमळ स्वमीकमरत नमहमी.
पमत्रममांववषरमीचमी ममवहतमी, त्रममांचथे भकतकमळ रममांचथे आवश्रक तथे समांदभर्य तलो पसुरवत असलम तरमी पमत्रममांचथे वववशष्टि कमलवबमांद वक र
परस्परममांशमी असणमरथे समांबमांध अधलोरथेवखत करणमऱऱ्रम समांवमदममांनम कथनमत महत्त्वमचथे स्थमन आहथे . पमत्रममांच्रम जमवणवम त्रममांच्रम रम
समांवमदममांतकन व्रक हलोतमत. हथे समांवमद जमणमीवपकवर्यक अवतरणमत रमतलथेलथे नमहमीत. तथे प्रकट आहथेत कक्ती अप्रकट रममांववषरमीच्रम
समांवदग्धतथेचमहमी अनथेक वठकमणमी उपरलोग कथे लम आहथे. एकक्तीकडथे पमत्रममांचथे समांभमवषत वनरमळथे रमखण्रमसमठमी बलोलमीचम भमवषक
लकबबींचम त्रमसमठमी उपरलोग कथे लम आहथे. दससु रमीकडथे कथकमच्रम समांभमवषतमवरहमी त्रम कमलमवकमशमत प्रचवलत असलथेलरम
समांभमवषतममांचम पररणमम वदसतलो आहथे कथनववषरमशमी कथकमचथे आमांतररक समांबमांध आहथेत , एकप्रकमरचमी अवधकगृ ततम त्रमतकन
प्रस्थमवपत कथे लमी आहथे.

ववभमग २. समांववधमनकमचथे स्वरूप

१. कथम - समांभमवषत

दलोन्हमी ववभमगमतमील रटनमक्रिममचमी पसुनरचर्यनम कथे ल्रमस तमीन प्रकमरच्रम रटनममांचथे पसुमांज आपल्रमसमलोर रथेतमत.
१. इवतहमसमचमी वनत्रप्रवक्रिरम स्वरूपमच्रम रटनम
मध्ररसुमगत सलोन्रमचम धकर वनरत हलोतम.
रमजथेमहमरमजमच्रम ससुबतथेच्रमममगथे दडलथेलमी समममन्र ममणसममांचमी फरफट
२. नवजकच्रम भकतकमळमतमील स्थवैरर्य
आकमशमचमी आश्वमसकतम
आकमशमत पतमांग वनतःशमांकपणथे वमवरणथे
३. कथनवतर्यममनमच्रम जवळच्रम समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
आधसुवनक कमळमतहमी मसुबमांईच्रम चमळवस्त्रममांवरून उडणमरम पसुनववर्यकमसरूपमी सलोन्रमचम धसुरळम
इममरतबींमसुळथे वमटलथे जमणमरथे आकमश
 धसुरळ्रममसुळथे ममनवमी समांबमांधममांनम आलथेलथे मकल्रहमीन रूप
एक नष्टि हलोऊ रमतलथेलथे जग
४. कमळमचचौकक्ती पररसरमतमील वडग्रम व बर रममांचम दवैनमांवदन जमीवनक्रिम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
पलोटमसमठमी कलोकणमतकन रथेऊन मसुमांबईत कष्टिपकवर्यक स्थमवरक झमलथेलमी बर
पतमांगमपमठमी धमवणमरमी मसुलथे त्रममांचथे वनत्र वमहनममांशमी हलोणमरथे समांपकर्य
बरचम व्रवसमर व त्रमत वडग्रमनथे कथे लथेलमी मदत
वडग्रमचथे पतमांग पकडण्रमतलथे कचौशल्र त्रमचथे दवैनमांवदन जग
५. कथनवतर्यममनमतल्रम वडग्रम व बर रममांच्रम जमीवनमतल्रम तमतडमीच्रम रटनम
४४ नमांबरच्रम बसखमलमी रथेतम रथेतम वमचतलो डड मरव्हरचथे ओरडणथे, कमांडक्टरचथे समजमवणथे
हमरवमलमीनथे वडग्रमलम धमकक्ती दथेणथे
वडग्रमनथे वपवळम ढकॅप पकडणथे
भसुकथेल्रम वडग्रमसमठमी बरनथे जथेवणमचमी तरमरमी करणथे
वडग्रमचम दपसु मरचम परमक्रिम शमवलनमीनथे बरलम सममांगणथे
वडग्रमलम बर नथे चलोप दथेणथे
वशरमीनथे वडग्रमच्रम समांगलोपनमत सहभमगमी हलोण्रमचमी इच्छम व्रक करणथे
ससुवप्ररमलम तथे न आवडणथे
बरनथे पसुन्हम नमतवमलम खमरलम रमलणथे वगवैरथे
बर व वडग्रमचथे भसुतममांमध्रथे रूपममांतर हलोणथे

कमहमीतरमी व्रमपक समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम रडतथे आहथे वतच्रम कचमटमत समपडलथेल्रम समममन्र पमत्रममांचथे बदलतथे
वतर्यममन जग कथथेत पकडमरचथे आहथे. जसुन्रम रचनम जमऊन नव्रम मनलोरम रचनम रथेण्रमचम चमत्कमर अदमप रडवलथेलम नमहमी
अशम वस्थतमीतलथे अवस्थर जग हम कथथेचम ववषर आहथे. (धसुरळम उडमलम आहथे, रलोग पसरलथे आहथेत, ममणसथे ममणसममांनम
ओळखथेनमशमी झमलमीरत इ.) असम पसुनववर्यकमसरूपमी धसुरळम उडमल्रमवर आधमी सहज असणमरथे समांबमांध जमीवरथेणथे व परस्परसमांशरमचथे
रमजकमरणमचथे हलोतमत. ववववध प्रकमरच्रम शकक्ती आपलम स्वमथर्य समधण्रमसमठमी वनरवनरमळथे डमवपथेच लढवतमहथेत . रम कथथेच्रम
समांववधमनकमचमी तसुलनम टड थेजरहमांट टमईपमच्रम वथ्रिलरशमीहमी शक्र आहथे. मसुख्रपमत्रममांवरमील समांकटमचथे ववववध प्रकमरचथे गडद हलोत जमणथे
अचमनकपणथे वनत्रपररचरमच्रम वस्तकमांचथे व पमत्रममांचथे धलोकमदमरक प्रवतस्पध्रमर्यत रूपममांतर हलोणथे . खलपमत्रममांचथे एकमपमठलोपमठ एक
एकमथेकममांवर कसु ररलोडमी करमीत खवजन्रमवर आक्रिमण करणथे इत्रमदमी. अथमर्यतच, रलोजच्रम दवैनमांवदन अवकमशमत हम वथ्रिलर
आकमरमलम रथेत असल्रमनथे त्रमलम ववववध सममवजक-सममांस्कगृ वतक पररममणथे प्रमप्त झमलमी आहथेत.

पमत्र व पमत्ररचनम
कथनममीमममांसम कमरर्यशमळम गगृहपमठ २

वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम रम जरमांत पवमर रममांच्रम दमीरर्यकथथेच्रम ससुरुवमतमीचम मजकक र.
पवमर, जरमांत (२०१५) वरनभमत ललोन्चम कलोन नमर कलोनचम, ललोकवमङ्मर गगृह, (मसुमांबई. पगृ. ५७-६२)

ववभमग एक १. कथकमचमी ववैवशष्टथे

कथथेचम कथक प्रथमपसुरुषमी कथमबमह्य वनवथेदक आहथे. तगृतमीरपसुरुषमी वनवथेदकमच्रम समऱऱ्रम शकक्ती त्रमच्रमकडथे आहथेतच
वशवमर स्वततःच्रम कथनकगृ तमीबद्दल, कथनमच्रम स्वरूपमबद्दलहमी तलो बलोलतलो आहथे. अवभजमत नमटकमतल्रम वकमांवम
ललोकरमांगभकममीवरच्रम सकत्रधमरमसमरखमी कमहमी ववैवशष्टथे त्रमलम वमळमलमी आहथेत . कथनमचम हथेतक, कथनमचथे आशसकत्र रममांचथे सकचन तलो
थथेट त्रमच्रम शलोत्रममांशमी समांवमद समधत करतलो आहथे . रम अमांतरमतकन तलो कथनमववषरमीचम दृवष्टिकलोण वनधमर्यररत करतलो आहथे .
ललोकथे शन सथेट करणथे, फफॉललो करणथे इत्रमदमी खमस वसनथेममच्रम ककॅ मथेरकॅशमी समांबमांवधत पररभमषमहमी वमपरून तलो कथनववषरमशमी
असलथेलथे आपलथे समांबमांधहमी स्पष्टि करतलो आहथे . त्रममसुळथे रटनममांपमसकन कममीजमस्त अमांतर वनममर्यण करणथे कथकमलम शक्र झमलथे
आहथे. जवळक न कथे लथेलथे लहमनशम अवकमशमचथे वचत्रण व लममांबकन कथे लथेलथे व्रमपक प्रवक्रिरममांनम एकम चचौकटमीत आणक पमहणमरथे वचत्रण
(झकम-इन, झकम-आउट) हथे ककॅ मथेऱऱ्रमशमी असणमरथे कथकमचथे समधररर्य इथथे ववशथेष अथर्यपकणर्य वमटतथे . कथक रहणकन आपण
कथनववषर झमलथेल्रम प्रवक्रिरममांच्रम पररणमममबमहथेर नमहमी असथे तलो रहणत असलम तरमी कथम कसु ठथेतरमी रडतथे आहथे व तमी ममी जशमी
रडतथे आहथे तशमी सममांगण्रमचम प्ररत्न करतलो आहथे असमच पववत्रम त्रमनथे रथेतलम आहथे . कथथेपमसकनच्रम अमांतरमचम उपरलोग कथनमचम
कवल्पतपणम अधलोरथेवखत करण्रमसमठमी तलो करत नमहमी तर त्रमउलट हथे धमवतथे सममललोचन आहथे असथे तलो भमसवतलो आहथे .
त्रममसुळथे कलोणत्रमहमी वववशष्टि पमत्रमचथे दृवष्टिकथेत्रवनरमांत्रणहमी फमर कमळ स्वमीकमरत नमहमी.
पमत्रममांववषरमीचमी ममवहतमी, त्रममांचथे भकतकमळ रममांचथे आवश्रक तथे समांदभर्य तलो पसुरवत असलम तरमी पमत्रममांचथे वववशष्टि कमलवबमांद वक र
परस्परममांशमी असणमरथे समांबमांध अधलोरथेवखत करणमऱऱ्रम समांवमदममांनम कथनमत महत्त्वमचथे स्थमन आहथे . पमत्रममांच्रम जमवणवम त्रममांच्रम रम
समांवमदममांतकन व्रक हलोतमत. हथे समांवमद जमणमीवपकवर्यक अवतरणमत रमतलथेलथे नमहमीत. तथे प्रकट आहथेत कक्ती अप्रकट रममांववषरमीच्रम
समांवदग्धतथेचमहमी अनथेक वठकमणमी उपरलोग कथे लम आहथे. एकक्तीकडथे पमत्रममांचथे समांभमवषत वनरमळथे रमखण्रमसमठमी बलोलमीचम भमवषक
लकबबींचम त्रमसमठमी उपरलोग कथे लम आहथे. दससु रमीकडथे कथकमच्रम समांभमवषतमवरहमी त्रम कमलमवकमशमत प्रचवलत असलथेलरम
समांभमवषतममांचम पररणमम वदसतलो आहथे कथनववषरमशमी कथकमचथे आमांतररक समांबमांध आहथेत , एकप्रकमरचमी अवधकगृ ततम त्रमतकन
प्रस्थमवपत कथे लमी आहथे.

ववभमग २. समांववधमनकमचथे स्वरूप

१. कथम - समांभमवषत

दलोन्हमी ववभमगमतमील रटनमक्रिममचमी पसुनरचर्यनम कथे ल्रमस तमीन प्रकमरच्रम रटनममांचथे पसुमांज आपल्रमसमलोर रथेतमत.
१. इवतहमसमचमी वनत्रप्रवक्रिरम स्वरूपमच्रम रटनम
मध्ररसुमगत सलोन्रमचम धकर वनरत हलोतम.
रमजथेमहमरमजमच्रम ससुबतथेच्रमममगथे दडलथेलमी समममन्र ममणसममांचमी फरफट
२. नवजकच्रम भकतकमळमतमील स्थवैरर्य
आकमशमचमी आश्वमसकतम
आकमशमत पतमांग वनतःशमांकपणथे वमवरणथे
३. कथनवतर्यममनमच्रम जवळच्रम समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
आधसुवनक कमळमतहमी मसुबमांईच्रम चमळवस्त्रममांवरून उडणमरम पसुनववर्यकमसरूपमी सलोन्रमचम धसुरळम
इममरतबींमसुळथे वमटलथे जमणमरथे आकमश
 धसुरळ्रममसुळथे ममनवमी समांबमांधममांनम आलथेलथे मकल्रहमीन रूप
एक नष्टि हलोऊ रमतलथेलथे जग
४. कमळमचचौकक्ती पररसरमतमील वडग्रम व बर रममांचम दवैनमांवदन जमीवनक्रिम सममांगणमऱऱ्रम रटनम
पलोटमसमठमी कलोकणमतकन रथेऊन मसुमांबईत कष्टिपकवर्यक स्थमवरक झमलथेलमी बर
पतमांगमपमठमी धमवणमरमी मसुलथे त्रममांचथे वनत्र वमहनममांशमी हलोणमरथे समांपकर्य
बरचम व्रवसमर व त्रमत वडग्रमनथे कथे लथेलमी मदत
वडग्रमचथे पतमांग पकडण्रमतलथे कचौशल्र त्रमचथे दवैनमांवदन जग
५. कथनवतर्यममनमतल्रम वडग्रम व बर रममांच्रम जमीवनमतल्रम तमतडमीच्रम रटनम
४४ नमांबरच्रम बसखमलमी रथेतम रथेतम वमचतलो डड मरव्हरचथे ओरडणथे, कमांडक्टरचथे समजमवणथे
हमरवमलमीनथे वडग्रमलम धमकक्ती दथेणथे
वडग्रमनथे वपवळम ढकॅप पकडणथे
भसुकथेल्रम वडग्रमसमठमी बरनथे जथेवणमचमी तरमरमी करणथे
वडग्रमचम दपसु मरचम परमक्रिम शमवलनमीनथे बरलम सममांगणथे
वडग्रमलम बर नथे चलोप दथेणथे
वशरमीनथे वडग्रमच्रम समांगलोपनमत सहभमगमी हलोण्रमचमी इच्छम व्रक करणथे
ससुवप्ररमलम तथे न आवडणथे
बरनथे पसुन्हम नमतवमलम खमरलम रमलणथे वगवैरथे
बर व वडग्रमचथे भसुतममांमध्रथे रूपममांतर हलोणथे

कमहमीतरमी व्रमपक समममवजक-आवथर्यक प्रवक्रिरम रडतथे आहथे वतच्रम कचमटमत समपडलथेल्रम समममन्र पमत्रममांचथे बदलतथे
वतर्यममन जग कथथेत पकडमरचथे आहथे. जसुन्रम रचनम जमऊन नव्रम मनलोरम रचनम रथेण्रमचम चमत्कमर अदमप रडवलथेलम नमहमी
अशम वस्थतमीतलथे अवस्थर जग हम कथथेचम ववषर आहथे. (धसुरळम उडमलम आहथे, रलोग पसरलथे आहथेत, ममणसथे ममणसममांनम
ओळखथेनमशमी झमलमीरत इ.) असम पसुनववर्यकमसरूपमी धसुरळम उडमल्रमवर आधमी सहज असणमरथे समांबमांध जमीवरथेणथे व परस्परसमांशरमचथे
रमजकमरणमचथे हलोतमत. ववववध प्रकमरच्रम शकक्ती आपलम स्वमथर्य समधण्रमसमठमी वनरवनरमळथे डमवपथेच लढवतमहथेत . रम कथथेच्रम
समांववधमनकमचमी तसुलनम टड थेजरहमांट टमईपमच्रम वथ्रिलरशमीहमी शक्र आहथे. मसुख्रपमत्रममांवरमील समांकटमचथे ववववध प्रकमरचथे गडद हलोत जमणथे
अचमनकपणथे वनत्रपररचरमच्रम वस्तकमांचथे व पमत्रममांचथे धलोकमदमरक प्रवतस्पध्रमर्यत रूपममांतर हलोणथे . खलपमत्रममांचथे एकमपमठलोपमठ एक
एकमथेकममांवर कसु ररलोडमी करमीत खवजन्रमवर आक्रिमण करणथे इत्रमदमी. अथमर्यतच, रलोजच्रम दवैनमांवदन अवकमशमत हम वथ्रिलर
आकमरमलम रथेत असल्रमनथे त्रमलम ववववध सममवजक-सममांस्कगृ वतक पररममणथे प्रमप्त झमलमी आहथेत.
 ववश्लथेषणमसमठमी रथेतलथेलमी समांवहतम हमी बमरलोममस रम कमदमांबरमीतलम समांवहतमखमांड आहथे. बमरलोममस हमी नव्वदच्रम दशकमत
वलवहलमी गथेलथेलमी कमदमांबरमी आहथे. समकमलमीन शथेतकरमी, शथेतमी आवण बदलतम गमममीण अवकमश हम रम कमदमांबरमीचम मसुख्र ववषर
आहथे. प्रस्तसुत समांवहतमखमांडमसह सबमांध कमदमांबरमी प्रवतरूपणमत्मक वमस्तववमदमी कथनमलम अनसुसरणमरमी आहथे . हथे हथे आहथे आवण तथे
ममी सममांगतलो आहथे अस कथकमचम पववत्र्रमलम रमप्रकमरच्रम कथनमत अगक्रिम असतलो. कमदमांबरमीभर ररफथे ल्कटर रहणकन वमपरथेलथे
एकनमथ मसुख्रपमत्र हथे लथेखकमच्रमच दृष्टिमीचथे प्रवतवनवधत्व करणमरथे आहथे . प्रस्तसुत समांवहतमखमांड कमदमांबरमीच्रम रमच प्रमसुख पमत्रमच्रम
जमवणवथेचथे समदरमीकरण करणमरम आहथे. सकगृ त्दशर्यनमी तगृतमीरपसुरुषमी कथमबमह्य कथन असलथे तरमी बरचसम समांवहतमखमांड हम
एकनमथच्रम दृष्टिमीकलोणमतकनच समदर कथे लम जमतलो. स्वततःच्रम व भलोवतमलच्रम पररवस्थतमीववषरमीचथे त्रमचथे आकलन तलो रम
लहमनशम समांवहतमखमांडमत मममांडतलो आहथे. त्रमचथे त्रमचमी वववशष्टि ममनवसक वस्थतमी, त्रमचम नवजकचम भकतकमळ-वतर्यममन आवण
त्रमलम जलोडलथेल्रम कमहमी समममवजक प्रवक्रिरम, भववष्रववषरक वचमांतम इत्रमदबींचथे परस्परममांत गसुमांतलथेलथे समांदभर्य रथेथथे आलथे आहथेत .
त्रमच्रम आकलनमत ठळकपणथे १. त्रमच्रम ववैरवकक अपरशमचथे कथन आहथे. २. त्रम अपरशमलम जबमबदमर असणमऱऱ्रम
व्रवस्थथेववषरमीचथे कथन आहथे.
रम आकलनमत सममांस्कगृ वतकदृष्टम समांवदथे नशमील रहणमव्रमत अशम रवटतममांचम थथेट उलथेख आहथे . मरमठम जमतमीतल्रम
शथेतकरमी कसु टसु मांबमतल्रम मसुलममांनम वशकण रथेऊनहमी नलोकरमी वमळत नमहमी. व्रवकगत अभ्रसुदरमचमी त्रममांनमी पमवहलथेलमी स्वप्नथे समकमर
हलोत नमहमीत. रमलम ठळकपणथे आरकण आवण वशकणकथेत्रमतमील भ्रष्टिमचमर जबमबदमर आहथे . रम दलोन्हमी बमबतमीत एकनमथ पमत्रमचमी
कमहमीएक नवैवतक भकवमकम आहथे असथे वदसत नमहमी. हमी व्रवस्थम आपल्रम फमरदमचमी ठरत नमहमी इतकथे च त्रमचथे दतःसु ख आहथे.
त्रममसुळथे सकगृ तदशर्यनमी हथे शथेतकऱऱ्रमच्रम ससुवशवकत बथेकमर मसुलमच्रम नवैरमश्रमचथे कथन वमटत असलथे तरमी त्रमलम अमांतगर्यत स्तर
जमतमीर सतमसमांबमांधममांचम आहथे. आरकणमववषरमीचमी आसकरम आवण गवैरसमज त्रमतकनच आकमरमलम आहथे . कममी शममत अवधक
पवैसम, परमांपरथेनथे चमलत आलथेलमी सममांस्कगृ वतक प्रवतषम जपतम रमवमी अशमी जमीवनशवैलमी हमी त्रमचमी ठळक स्वप्नथे आहथेत .
वशकणमकडथेहमी तलो भचौवतक अभ्रसुदरमच्रम समधनमपलमीकडथे पमहत नमहमी. त्रमचम एक पमर पमरमांपररक सरमांजमममी व्रवस्थथेत आहथे तर
दससु रम नव्रमनथे आकमरलम रथेणमऱऱ्रम प्रबलोधनमकल्रममांपमसकन तसुटलथेल्रम मध्रमवगमर्यत आहथे . मग वमतमवरणमत ललोकवप्रर ठरणमरथे
पगृषस्तरमीर वद्विपदववरलोध शहरमी, शमीममांत नलोकरदमर एकक्तीकडथे व कष्टिमळक , नमडलथेलम, अभमवगस्त ससुवशवकत शथेतकरमी दससु रमीकडथे
अशमी कमळमीपममांढरमी दरमी त्रमनथे वनममर्यण कथे लमी आहथे. कलोणत्रम ममगमर्यनथे मलम सतथेत समममील हलोतम रथेईल व त्रमसमठमी कलोणतमी
ओळख मलम उपगलोगमलम रथेईल हम रम कथनमचम अमांततःस्तर आहथे . एकनमथलम आरकण वमळत नमहमी, डलोनथेशन दथेतम रथेत नमहमी.
मकलततः एकनमथचम आरकणमलम ववरलोधच आहथे पण त्रम ववरलोधमतकन कमहमी समध्र हलोणमर नमहमी रहणकन स्वततःलमहमी आरकण
वमळवमरचथे आहथे कलोणतमीहमी वनरनजमत स्वमीकमरून. डलोनथेशन न दथेण्रमत असलथेल्रम मकल्रवनणर्यरमचथे एकनमथलम दथेणथेरथेणथे नमहमी,
त्रमचमी समस्रम आहथे डलोनथेशन त्रमलम दथेतम रथेत नमहमी हमी. सवर्य कमहमी पवैश्रमनथे समध्र हलोतथे, आवण तलो पवैसम वमळवलम पमवहजथे हमी
भममांडवलमी जमणमीव एकनमथमध्रथे आहथेच पण आपल्रम जमतमीचथे असलथेलथे समममवजक स्थमन त्रमलम बममांधकन ठथेवतथे . हथेच सकत्र
आरकण वमळण्रमसमठमी आपण कलोणतमीहमी वनरनजमत स्वमीकमरमरलम तरमर आहलोत रम त्रमच्रम ववचमरप्रवक्रिरथेतकन सकवचत हलोतथे .
बथेससुत ललोकममांचमी अरमजकक्ती क्रिममांतमी हम दससु रम परमर्यर तथेजरमव खपकथे च्रम ततोंडच्रम वमक्रमतकन एकनमथ समदर करतलो. रम ववैरवकक
जमणमीवथेच्रम कथनमचमी ससुरुवमत गढमीच्रम दगडमी वचऱऱ्रममांचम बसण्रमसमठमी उपरलोग करण्रमपमसकन हलोतथे (सरमांजमममी व्रवस्थथेशमी
असणमरथे नमतथे त्रमतकन ससुचवलथे जमतथे आहथे .) तर रम समदरमीकरणमच्रम रटनथेचम शथेवट अरमजकक्ती पमशवमी समसुवहक लसुटमलसुटमीच्रम
क्रिममांतमीमध्रथे हलोतलो आहथे. ज्रमचथे आववष्कमर समकमलमीन वमतमवरणमत ववववध प्रकमरथे व्रक हलोतमनम वदसतमहथेत .

टमीप. रम उतमऱऱ्रमचमी चचमर्य करमीत असतमनम आरहमलम लथेखकमसलोबतच ववश्लथेषकमच्रम जमतवगर्गीर स्थमनमववषरमीचमी सजगतमहमी
महत्त्वमचमी ठरतथे रमचमीहमी जमणमीव झमलमी. सवर्यममन्र पगृषस्तरमीर आकलनथे व अमांततःस्तरमीर रमजकमरण रममांच्रमतलथे तमणथेबमणथे लकमत
रमवथेत रमसमठमी आपल्रम समजकतमी कलोणत्रम रमजकक्तीर जमणमीवममांतकन आकमरमल्रम आहथेत रमववषरमीचमी आत्मवचवकत्समहमी आवश्रक
हथे जमणवलथे. ववश्लथेषकमच्रम तथमकवथत वस्तसुवनषथेववषरमी प्रश्न वनममर्यण झमलथे.