Ruralni razvoj Srbije

0
 Sadržaj
1. Uvod............................................................................................................................................2
2. Osnovne karakteristike ruralnih područja Srbije.........................................................................4
2.1 Naseljenost i prostorne odlike ruralnih područja Srbije.........................................................4
2.2 Demografske karakteristike ruralnih područja Srbije............................................................5
2.3 Ekonomska struktura ruralnih područja.................................................................................7
2.4 Strukturne karakteristike poljoprivrednih gazdinstava..........................................................9
3. Politika ruralnog razvoja u Srbiji...............................................................................................12
3.1 Ruralni razvoj na lokalnom nivou u Republici Srbiji..........................................................13
4. Zaključak...................................................................................................................................14
5. Literatura....................................................................................................................................15

1
 1. Uvod

Srbija ima relativnu dugu tradiciju razdvajanja naselja prema tipovima, budući da su naselja
diferencirana prema svojim karakteristikama i funkcijama još od druge polovine XIX veka. Osim
što su primenjivane definicije menjale, menjali su se i termini koji su korišćeni za seoska
područja-selo, seosko-naselje, ruralno naselje, vangradsko naselje, ruralno područje,ruralni
prostor,vanurbani prostor, ruralne regije, seoske teritorije i drugi.

Organiyovana naučna istraživanja stanovništva i naselja na prostoru Srbije započela su u

poslednjoj deceniji XIX veka , na osnovu metodoloških uputstava ( Upustva za proučavanja sela
u Srbiji). Na osnovu ovih upustava u Srbiji se razvio širok pokret za istraživanje seoskog
života ,što je omogućilo stvaranje prvih metodoloških i sistematski sakupljenih podataka iz
etnologije.

Aktivnost na ovim istraživanjima nisu bili kontinuirane (jer je usled političkih kriza i ratovo
dolazilo do zastoja) , ali je formirana obimna pisana građa o stanju u srpskim selima tog doba.

U pogledu definicije ruralnih područja , pristupi su se često menjali. Iako su tokom 1960-1980-ih
postojala obimna istraživanja o tipologijama sela, demografskim i strukturnim promenama u
selima i mapiranja geomorfoloških karakteristika, o definicijama ruralnog na prostoru Srbije
mahom možemo govoriti iz perspektive definicije korišćenih u propisima stanovništva.

Udeo nepoljoprivrednih domaćinstava, odnosno domaćinstava bez poljoprivrednog gazdinstva,

se pokazao važnim već tokom 1980-ih, kao posledica činjenice da su funkcije naselja menjale
brže nego osnovne strukture domaćinstva i stanovništva.

Republički zavod za statistiku od 1981.godine primenjuje administrativni,upravni kriterijum za

utvrđivanje tipa naselja , prema kojem su naselja podeljenna "gradska" i "ostala" . Ranije
korišteni stručni kriterijum za diferencijaciju tipova naselja je napušten, a podela je izvršena na
osnovu administrativne odluke same jedinice lokalne samouprave da određeno naselje progralsi
gradskim. Sva ostala naselja koja nisu prograšena gradskim svrstavaju se u kategoriji "ostala".

2
Osim propisanih definicija i definicije gradova na osnovu Zakona o teritorijalnoj organizaciji , u
Srbiji se ruralni sredinama bavi i Zakon o planiranju i izgradnji. Ovaj zakon nije pružio
definiciju pojma "seosko naselje" , niti je njime izvršena egzaktna podela prema tipu naselja na
seoska i gradska. Prema ovom zakonu "selo" se definiše kao: " naselje u kojem se stanovništvo
pretežno bavi poljoprivrednom,a nije sedište opštine ". Istim zakonom gradsko neselje je
definisano kao "naselje koje je kao grad utvrđeno zakonom".

Brojini izveštajio ,studije, naučni radovi i strateški dokumenti koji se odnosi na ruralna područja
Srbije ističu neophodnost definisanja jasnog kriterijuma razdvajanja naselja na ruralna i urbana.
Odsustvo jasne definicije ruralnog prostora dovodi do različitih interpretacije dostupnih
statističkih podataka, stvara konfuyiju i proizvodi kontradiktornosti u tumačenju rezultata
istrađivanja, a svakako otežava dinačke analize relevantnih indikatora ruralnog razvoja u Srbiji.

Zakon o regionalnom razvoju Republike Srbija je uvela NUTS klasifikaciju sa pet regiona na
nivou NUTS-2: Region Vojvodine,Beogradski Region, Region Šumadije i Zapadne Srbije,
Region Južne i Istočne Srbije i Region Kosova i Metohije.

slika 1. Teritorijalna organizacija Republike Srbije

3
 2. Osnovne karakteristike ruralnih područja Srbije

Ruralna područja u Srbiji odlikuju se velikom raznolikošću u pogledu prirodnih ,infrastukrurnih i

drugih uslova za poljoprivdenu proizvodnju i razvoj drugih privrednih aktivnosti,blizine tržišta i
uslova za plasman proizvoda, kao i u pogledu veličine i morfologije naselja. Ova raznovrsnost
pokazuje se i na planu ekonomskog i socijalnog razvoja, demografskih karakteristika i trendova,
kulturoloških i drugih osobenosti, i snažno se održava na efikasnost privređivanja i kvaliteta
žitova.

2.1 Naseljenost i prostorne odlike ruralnih područja Srbije

Današnja naselja u Srbiji su formirana na ostacima rimskih i vizantijskih naselja, građani na

glavnim putnim pravcima u dolinama velikih reka i u plodnim ravnicama. Oružani sukobi i
pretnje dovodili su do čestih migracija stanovništva, koje su uglavnom imale ako smer od juga ka
severu, tako i nizjskih u visoke planinske predele.

U takvim okolnostima su i već formirana veća naselja gubila na značaju i potpuno nestajala. U
putopisima iz tog perioda mogu se naći opisi sela u Srbiji, za koja se kažu da su veoma
retka,međusobna udaljena, sa malim brojem stanovnika, locirana na iskrčenom zemljištu, sa
pretežno stočarskom proizvodnjom. U neposrednom okruženjem građena su naselja u kojima je
bila velika koncetracija zanatskih i trgovinskih radnji, koja su obrazovala trg. Prema istorijskim
izvorima ,stanovnici grada ili trga nazivani su građani, dok su svi ostali bili župljani.

Etnička i verska struktura stanovništva bile su veoma različite u gradovima i selima-seosko

stanovništvo je bilo vrlo homogeno, dok je gradski bilo heterogeno, sa relativno malim udelom
Srba i njihovim niskim učešćem u ekonomskoj eliti. Takvo stanje je razumljivo,budući da su sela
u Srbiji nastajala i razvijala se na srodničkim osnovama, u vreme kada su porodične zadruge bile
osnovne ćelije organizovanja ekonomskom i socijalnog života.

Tabela 1. Uporedni pregled broja domaćinstava 1948-2011*, po regionima

4
 2.2 Demografske karakteristike ruralnih područja Srbije

Društveno-politički, strukturne i ekonomske promene kroz koje je prolazila Srbija, imale su

značajan uticaj na promenu u osnovnim kontigentima stanovništva, pa tako i na naseljenost i
demografske trendove u ruralnim oblastima.

Proces migracija iz poljoprivrede i sa sela na prostorima Srbije ,su bili intezivniji tokom 1960-ih
da bi njihov tempo u narednim decenijama slabio. Migracije na relaciji selo-grad i poljoprivreda
-nepoljoprivreda delatnosti dovele su do narušavanja demografske ravnoteže u oba tipa područja-
u ruralnim oblastima migracije su podstakle depopulaciju i demografsko pražnjenje, a u gradski
prekomerenu koncetraciju stanovništva.

Tabela 2. Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2011*, po regionima

Velika ruralna prostranstvo bila su zahvaćena demografskom erozijom,dok je na drugoj strani

dolazilo do nekontrolisanog formiranja prigradskih zona, bez adekvatnih komunalnih sistema i
infrastrukture. Migracije mladog,vitalnog dela stanovištva,sela su ostala bez bioožloške snage,
čime je njihova demografska revitalizacija dugoročno pogođena. Sa druge strane pomlađena je
gradska populacija i stvoreni uslovi za njen dugoročan rast u narednom periodu.

slika 1. Udeo stanovništva po tipu naselja, 1948-2011

5
U prethodnoj deceniji obrazovna struktura stanovništva značajno je poboljšana, a povećanje
obuhvata obrazovanjem prisutno je na skoro celoj teritoriji Srbije. Jedan od razloga je povećanje
broja privatnih visokoškolskih ustanova, međutim, na osnovu niza pokazatelja, povećanje
obuhvata prisutno je na svim nivoima obrazovanja.

Tabela 3. Regionalni pokazatelji obrazovanja 2007-2011.

Indeks obrazovanja je kompozitni pokazatelj i sastavni je deo HDI-a, a sastoji se od stopa upisa u
osnovno, srednje i visoko obrazovanje, kao i stope pismenosti. Između 2007. i 2011.godine, u
Srbiji je zabeležen rast indeksa sa 0,88 na 0,91, pri čemu je porast zabeležen u svim regionima, a
najveći je u Beogradskom.

slika 2. Obrazovna struktura opština

6
 2.3 Ekonomska struktura ruralnih područja

Novostvorena vrednost regiona Srbije (BDP ukupan i po stanovniku), je najopštiji pokazatelj za

izvođenje zaključaka o produktivnosti i efikasnosti poslovanja regiona. Ukupnom bruto
domaćem proizvodu Srbije u 2012. godini, posmatrano na nivou regiona, najviše je doprineo
Beogradski region (39,6%), zatim region Vojvodina (27,4%), dok su sa 19% učestvovali region
Šumadija i Zapadna Srbija, dok sa konstantnih 14% u ukupnoj vrednosti BDP-s Srbije učestvuje
region Južna i Istočna Srbija.

Realni rast BDP-a Srbije u 2012. godini iznosio je 1,6%, (nominalni rast 11,2%), pri čemu je
najveći doprinos regiona Vojvodina (rast od 4,8%), sledi region Južna i Istočna Srbija (1,9%),
zatim region Šumadija i Zapadna Srbija (1,2%) i Beogradski region 0,7%. Ovakva obrnuta
proporcija participiranja pojedinih regiona u nacionalnom BDP i stopama rasta indirektno
ukazuje na činjenicu da malo veća privredna aktivnost u regionima koji su imali nisku startnu
osnovu, doprinosi značajnijem rastu realnih stopa BDP (što je slučaj sa Jugoistočnim i Zapadno-
šumadijskim regionom).

Tabela 4. BDP po stanovniku

Relativni pokazatelj ekonomske aktivnosti regiona, BDP po stanovniku, relativizuje finansijske

(monetarne) pokazatelje kretanja novostvorene vrednosti, i pokazuje da region Južna i Istočna
Srbija ostvaruje 63,3% nivoa BDP-a po stanovniku od nacionalnog proseka, a Beogradski region
za 71% iznad proseka Srbije.

7
 slika 3. Regionalni BDP po stanovniku

Nivo i dinamika kretanja regionalnih BDP-a po stanovniku može se objasniti njegovom

dekompozicijom i izračunavanjem doprinosa komponenata rastu BDP. Naime, BDP po
stanovniku se može posmatrati kao proizvod produktivnosti (BDP-a po zaposlenom) i stope
zaposlenosti (broj zaposlenih po stanovniku). Ako to posmatramo u dinamičkom kontekstu,
značilo bi da su promene BDP po stanovniku u direktnoj vezi sa promenama u produktivnosti
odnosno, sa nivoom zaposlenosti

slika 4. Doprinos produktivnosti i zaposlenosti regionalnom BDP po stanovniku 2012

8
 2.4 Strukturne karakteristike poljoprivrednih gazdinstava

Popisom poljoprivrede u Srbiji je registrovano ukupno 628.552 porodičnih poljoprivrednih

gazdinstva sa 1.416.349 lica koja su angažovana na poljoprivrednim poslovima u svojstvu
članova gazdinstva ili stalno zaposlenih. Uz to, 3.000 gazdinstava je u vlasništvu pravnih lica i
preduzetnika i na njima je zaposlano 26.279 lica. Imajući u vidu rezultate Popisa stanovništva iz
2011., prema kojima u Srbiji ima 2.487.886 domaćinstava sa 7.163.034 članova, sledi da
približno svako četvrto domaćinstvo u Srbiji poseduje gazdinstvo, te da svaki peti stanovnik
Srbije ima (stalnu ili povremenu) aktivnost u poljoprivredi (Grafikon 1). I pored izuzetno
dinamičnog procesa deagrarizacije i demografskog pražnjenja sela u Srbiji tokom druge polovine
XX veka, navedeni podaci ukazuju da značajan broj srpskih domaćinstva još uvek ima relativno
snažnu vezu sa poljoprivredom i/ili selom.

slika 5. Zastupljenost domaćinstava sa gazdinstvom i lica sa poljoprivrednim

aktivnostima, po regionima (%)

Regionalne razlike u pogledu zastupljenosti domaćinstava sa gazdinstvom su značajne. Ako

izuzmemo Beogradski region kao netipičan, primetno je da je udeo domaćinstava sa
gazdinstvom u ukupnom broju domaćinstava u Vojvodini gotovo duplo niži u odnosu na
Šumadiju i Zapadnu Srbiju. Još veće su razlike u zastupljenosti članova gazdinstava sa
poljoprivrednom aktivnosti u ukupnom broju stanovnika u Vojvodini u odnosu na druge regione.
Na osnovu navedenog se može zaključiti da je „agrarni pritisak“ („agrarna naseljenost“), kao
indikator koji održava veliki broj lica po gazdinstvu, na prostoru Šumadije i Zapadne Srbije
prisutniji nego u drugim delovima Srbije. Suprotno, u Vojvodini ovaj pokazatelj ima niže
vrednosti, što ukazuje da u ovom području postoji znatno izraženija polarizacija domaćinstava na
poljoprivredna (sa gazdinstvom) i nepoljoprivredna.

9
Sagledavanje socio-ekonomske strukture gazdinstava prema izvorima prihoda njihovih članova,
ukazuje da u Srbiji 326.015 porodičnih gazdinstava (52% od ukupnog broja) nema drugih
prihoda osim prihoda osim poljoprivrede. Ova gazdinstva obrađuju manji deo KPZ (46%), iz
čega proizilazi da su gazdinstva sa mešovitom strukturom prihoda postala zastupljenija u
posedovnoj strukturi (dominantni korisnici poljoprivrednog zemljišta).

slika 6. Zastupljenost gazdinstava bez prihoda van poljoprivrede u posedovnoj

strukturi, po regionima (%)

U strukturi gazdinstava prema veličini poseda u Srbiji dominiraju gazdinstva male prosečne
površine KPZ. Najveće učešće u ukupnom broju gazdinstava (48,1%) imaju mala gazdinstva
(bez zemlje i sa posedom do 2ha), koja koriste samo 8% KPZ. Nasuprot tome, gazdinstva
veličine preko 50ha KPZ čine samo 1% ukupnog broja gazdinstava, a koriste oko jedne trećine
KPZ. Značajan uticaj na očuvanje sitnog poseda kao osnovu agrarne strukture u Srbiji je imalo
sporo restruktiranje nepoljoprivrednog sektora i zadržavanje viškova radne snage u poljoprivredi
i na gazidnstvu. Upravo iz tih razloga usporen je proces koncentracije zemljišta ka većim i
efikasnijim korisnicima, čime je stvoren ambijent za značajno prisustvo prikrivene
nezaposlenosti na gazdinstvima.

Tabela 5. Posedovna struktura porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, po regionima (%)

10
Posmatrano po regionima, izdvaja se Vojvodina, sa malim udelom najmanjih gazdinstava
uukupnim površinama KPZ, te većim brojem najvećih gazdinstva i njihovom izuzetno viskom
udelu u ukupnom KPZ. Ovi rezultati ukazuju da osim što su vojvođinska domaćinstva u većoj
meri polarizovana na ona sa gazdinstvom i bez gazdinstva, među samim gazdinstvima na ovom
području postoji visoko izražena bimodalna struktura kao posledica veće centralizacije i
koncentracije zemljišta. Samim tim, prosečna veličina poseda od 10,9 ha u ovom području je
značajno veća (dvostruko veća od nacionalnog proseka i gotovo tri puta veća nego u Južnoj i
Istočnoj Srbiji).

Ukupan broj lica koja rade u poljoprivredi Srbije (kao članovi gazdinstva ili stalno zaposleni na
gazdinstvima) iznosi 1.442.628, odnosno u proseku je 2,28 lica po gazdinstvu stalno ili
povremeno angažovano na poljoprivrednim poslovima. Najveći deo poljoprivredne radne snage
na porodičnim gazdinstvima u Srbiji čine članovi porodice ili rođaci (56,3%), što ukazuje na
veliku količinu neformalnog rada koji se angažuje u poljoprivredi u okviru porodičnih
gazdinstava i uz pomoć srodničke radne snage . Izuzetak je Vojvodina, sa daleko većim udelom
rada nosioca gazdinstava, nižim procentom srodničke radne snage (48,1%) i nešto većim udelom
stalno zaposlenih lica.

Tabela 6. Članovi i stalno zaposleni na PPG prema radnom statusu i regionu, 2012.

11
 3. Politika ruralnog razvoja u Srbiji

Politika ruralnog razvoja Republike Srbije je u nadležnosti Ministarstva poljoprivrede,

šumarstva i vodoprivrede.

Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju (Službeni glasnik RS‐e broj 41/09) usvojen je u maju
2009. godine. Pored navedenog Zakona, donet je još čitav set Zakona koji se baje pojedinačnim
pitanjima vezanim za problematiku ruralnog razvoja: Zakon o poljoprivrednom zemljištu; Zakon
o zadrugama; Zakon o dobrobiti životinja; Zakon o vinu; Zakon o rakiji i drugim
alkoholnim pićima; Zakon o stočarstvu; Zakon o bezbednosti hrane; Zakon o javnim skladištima.
Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju: Ovim zakonom se uređuju ciljevi i sprovođenje
poljoprivredne politike, oblici podsticaja u poljoprivredi i ruralnim područjima, uslovi za
ostvarivanje prava na podsticaje, korisnici podsticaja, Registar poljoprivrednih gazdinstava,
evidentiranje i izveštavanje u poljoprivredi, kao i nadzor nad sprovođenjem ovog zakona.
Isto tako, ovim zakonom obrazuje se Uprava za agrarna plaćanja kao organ uprave u
sastavu ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede.

Najvažniji delovi Zakona u smislu politike ruralnog razvoja odnose se na donošenje Programa
ruralnog razvoja i uspostavljanje nove strukture sektora za ruralni razvoj. Za poslove pripreme i
izmene budućih Programa ruralnog razvoja, kao i za poslove programiranja, evaluacije, praćenja
realizacije programa, izveštavanje, koordinaciju i sprovođenje mera tehničke pomoći ruralnom
razvoju, u skladu sa zahtevima EU, biće odgovoran deo Ministarstva, nadležan za
poslove ruralnog razvoja. S tim u vezi nakon usvajanja višegodišnjeg programa za
ruralni razvoj stanovništvo ruralnih područja imaće pregled i uvid u sve mere ruralnog
razvoja koje će se podržavati i za koje će se odobravati podsticajna sredstva.

12
 3.1 Ruralni razvoj na lokalnom nivou u Republici Srbiji

U lokalnim samoupravama u Srbiji su uglavnom aktivne Kancelarije za pomoć selu

i/ili Kancelarije za pomoć poljoprivredi u različitim organizacionim oblicima. Međutim, ne
postoji nikakva povezanost između stepena razvijenosti LSU i postojanja kancelarije za
pomoć selu.
Takođe, ne može se uspostaviti jasna geografska, odnosno regionalna povezanost obzirom da se
LSU u kojima nema kancelarije za pomoć selu/ruralnom razvoju nalaze u gotovo regionima. U
najvećem broju slučajeva u LSU postoji jedna kancelarija koja pomaže razvoj sela i
poljoprivrede, i u njoj je najčešće zaposleno po jedno lice. U kancelarijama su zaposleni
uglavnom visoke stručne spreme (inženjeri poljoprivrede, veterinari I sl.). Osnovno zapažanje
je da sa jednim zaposlenim u oblasti ruralnog razvoja/poljoprivrede nije moguće učiniti
značajne pomake u razvoju sela ili poljoprivrede. Stepen finansijske i
profesionalne motivisanosti ovih ljudi je dosta nizak. Nema znanja, odnosno nema ideja. Radni
zadaci, takođe, nisu jasno definisani.

Nakon donošenja Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju, lokalne samouprave su otpočele sa

osnovanjem lokalnih fondova za razvoj poljoprivrede, koji uglavnom imaju i neke mere podrške
ruralnom razvoju. Većina lokalnih samouprava u Srbiji ima strateške planove razvoja u kojima je
poljopriveda ili razvoj sela prepoznat kao jedan od prioriteta. Međutim, osnovni problem postoje
ćih strateških planova je da nisu potpuno razvijeni i ne poseduju akcione planove te su
samim tim neprimenjivi. U najvećem broju slučajeva nema monitoringa i evaluacije
postojećih planova. U velikom broju slučajeva su rađeni tzv. „ekspertski planovi“ u
kojima nije postojalo realno i detaljno sagledavanje situacije na terenu niti je postojao
participativni pristup tokom izrade strateških dokumenata.

13
 4. Zaključak

Ukupan ambijent u kojem se odvijaju strukturne promene u srpskoj poljoprivredi i na selu nije
naklonjen dinamičnijoj redistribuciji resursa, pa tako ni radne snage, ka efikasnijim gazdinstvima
i sektorima. Ovakvo stanje uzrokuje dvojake posledice: sa jedne strane prisustvo značajnog
potencijala radne snage na malim, poluodrživim gazdinstvima, sa nedovoljnim investicionim
kapacitetom za značajnije restruktuiranje proizvodnje i smanjenje prikrivene nezaposlenosti; sa
druge strane su evidentni negativni demografski trendovi, sa posledičnim dejstvom na smenjenje
vitalnosti i konkurentnosti poljoprivredne radne snage, što povlači ozbiljne ekonomske, socijalne
i ekološke konsekvence po ruralne oblasti.

Raslojavanje domaćinstava u Vojvodini prema izvorima prihodima, veličini poljoprivrednog

gazdinstva, prema tipu radnog angažovanja članova gazdinstava i nizu drugih dimenzija, ukazuje
da su u ovom području procesi strukturne i svojinske transformacije bile dinamičniji.
Novoformirane strukture u poljoprivredi ovog područja, nastale koncentracijom i centralizacijom
kapitala, dovele su do narastanja krupnog, preduzetnog privatnog sektora na jednom polu, dok je
na drugom prisutan veliki deo gazdinstava sa još uvek dominantnim udelom u zemljišnim
potencijalima, ali ne uvek konkurentnom proizvodnjom u poređenju sa velikim gazdinstvima.
Rast konkurentnosti ovog dela gazdinstava može se ostvariti delimično investicijama u
mehanizaciju i opremu, ali je on izvesno vezan i za narastanje fizičkog kapitala (zemljišta, koje
je ograničeno dostupno, i stoke). Ovakva relacija ukazuje da će politika u oblasti tržišta zemljišta
(podsticaji zakupu, ranom penzionisanju, poreska politika prema nepoljoprivrednicima
vlasnicima zemljišta, i niz drugih), kao i podsticaji investicijama u rast resursa dela gazdinstava,
morati da pažljivo cilja efekte na ova gazdinstva.

Veliki izazov za agrarnu poltiku Srbije su gazdinstva u severnim delovima Centralne Srbije, koja
su brojna i sa velikim brojem angažovanih članova u poljoprivredi, sa nedovoljno uposlenom
radnom snagom (obzirom na nizak obim resursa po GRJ), koja se pri tom svojinski i strukturno
sporije reformišu.

14
 5. Literatura

1. Babović, M, Vuković, O. (2008) Seoske žene u statusu pomažućih članova

poljoprivrednih domaćinstva: položaj, uloge i socijalna prava, UNDP; Beograd
2. Bogdanov Natalija (2007): Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna
ekonomija, UNDP, Beograd;
3. Bogdanov LJ. Natalija, Petronijević Maja (2009): “Strukturne promene agrarnog sektora
– iskustva nakon dve decenije tranzicije”, poglavlje u tematskom zborniku radova:
Poljoprivreda i ruralna područja Srbije - Osetljive tačke tranzicije i komparacija sa
drugim zemljama, DAES i Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 1-23,
Beograd
4. Božić Dragica, Munćan Petar, Bogdanov Natalija (2006): Ekonomsko-socijalna obeležja
porodičnih gazdinstava Srbije, Ekonomika poljoprivrede Cvejić, S, Babović, M,
Bogdanov, N, Petrović, M, Vuković, O. (2010) Socijalna isključenost u ruralnim
područjima Srbije, UNDP, Beograd.
5. Bogdanov Natalija, Božić Dragica, Munćan Petar: Ruralna nepoljoprivreda ekonomije
Srbije i smanjenje siromaštva,u Agrarna i ruralna politika Srbije 2, Društvo agrarnih
ekonomista Srbije,Beograd, 2008

15