PREDAVANJA

2014/15

TEHNOLOGIJA PLASTIČNOSTI 1
(radna verzija)

Dr.sc Emir Šarić V.prof

1
1 UVOD

Obrada metala deformisanjem (OMD) obuhvata tehnološke metode koje se koriste za

oblikovanje metalnih legura u upotrebljive proizvode gdje spadaju: valjanje, kovanje,
ekstrudiranje, izvlačenje i obrade lima deformisanjem. Obrada metala deformisanjem
obuhvata više naučnih disciplina uključujući hemiju, fiziku, mehaniku i generalno proizvodnu
tehnologiju.
Plastiča deformacija metala odvija se pod dejstvom odgovarajućeg spoljašnjeg
opterećenja koje izaziva unutrašnje napone i trajnu promjenu oblika polaznog komada.
Pri obradi metala deformisanjem (OMD) ne smiju se prekoračiti vrijednosti graničnih
iznosa deformacije, jer se u protivnom razara struktura materijala ili pojavljuju drugi
neprihvatljivi defekti. Takođe se ne smiju prekoračiti intenziteti kontaktnih napona jer može
doći do oštećenja deformacionih alata. Zbog toga se za svaku tehnološku metodu OMD izvodi
proračun napona i deformacija te proračun deformacionih sila i rada.
U mehanici kontinuuma materijal se idealizira gdje npr. srednja gustoća varira
kontinuirano u vremenu u prostoru, tako da kada volumetrijski element unutra teži ka nuli
dobiva se gustoća u toj tački, isto je i sa naprezanjem. Na slici je prikazano plastično
deformisanje cilindričnog komada slobodnim sabijanjem pod pretpostavkom da na kontaktnoj
površini nema trenja. Ovdje svaka tačka po presjeku trpi isti iznos deformacije (tzv.
homogeno deformisanje) pa se plastična deformacija cilindra (makroskopska deformacija)
može kvantificirati kroz promjenu dimenzija jednog elementa nanijete mreže.

Slika 1. Slobodno sabijanje cilindra bez trenja sa mrežicom u horizontalnoj ravni.

U praksi realni materijali nisu continuum-i, tako da su konvencionalni materijali

perlitni, feritni, C-Mn čelici izrazito nehomogeni. Dovoljno uvećana struktura, slika 2.,
pokazuje feritna i perlitna zrna sa granicama kristalnih zrna koje ih međusobno razdvajaju.

Slika 2: Mikrostruktura realnog feritno-perlitnog materijala prije deformacije

2
Raspodjela deformacija po zapremini većini slučajeva je neravnomjerna i zavisi zavisi od tipa
i uslova obrade. Plastično tečenje nehomogenih realnih materijala je veoma kompleksno i na
isto između ostalog utiče i plastičnost pojedinih faza, orjentacija i veličina kristalnih zrna,
prisustvo sekundarnih faza. Stoga je za razumijevanje plastičnog tečenja na mikro nivou
neophodno poznavanje strukture kristalnih materijala.

2. STRUKTURA KRISTALNIH MATERIJALA

Struktura kristalnih materijala

Kristalni materijali imaju atome raspoređene u prostoru u osnovne forme koje se nazivaju
kristalne rešetke. Tri kristalne rešetke metala i legura se najčešće susreću inženjerstvu su
prostorno centrirana kubna (BCC), površinski centrirana kubna (FCC) i heksagonalna (HCP).
Najmanja grupa atoma koja se uzastopno ponavlja u prostoru (gradeći kristalnu strukturu)
naziva se osnovna (jedinična) kristalna ćelija. Fizičke i mehaničke osobine kristalnih
materijala zavise od broja atoma u osnovnoj ćeliji, njihovog rasporeda i gustoće.

Slika 3: BCC (ferit, Cr, Mo, W, V) sa odnosom volumena atoma i ćelije 58%
FCC (austenit, Ni, Cu, Al, Ag) sa odnosom volumena 74%
HCP (Zn, Mg, Co, Cd, alfa Ti) sa odnosom volumena 74%

Mehanička svojstva kristalnih materijala (jačina, duktilnost) takođe zavise od ravni i smjera
najgušćeg pakovanja atoma. Neki metali mogu postojati u različitim kristalnim strukturama
pod različitim uslovima temperature (Fe na sobnoj temperaturi ima BCC ali kada se zagrije
na 1185 K postaje FCC) ova pojava se naziva allotropizam.

Kristalna zrna
Mikrostruktura čvrstih metalnih tijela sadrži kristalna zrna, u kojima se osnovna kristalna
ćelija ponavlja u prostoru sve do granice kristalnog zrna.

Slika 4: Nastajanje kristalnih zrna tokom očvršćavanja, desno)

3
Kristalne strukture (ćelije, zrna..) nikada nisu idealne, uvijek su tu prisutne greške u
rasporedu atoma koje mogu biti posljedica procesa očvršćavanja, prethodne obrade
deformacijom ili namjernog uvođenja nesavršenosti legiranjem. (legirajući elementi se
dodaju da poprave mehanička svojstva kao što su tvrdoća i čvrstoća, otpornost na habanje,
udarnu žilavost isl)

Tri su osnovne greške koje se javljaju u kristalnoj strukturi:

- tačkasti defekt (vakensija, intersticijski atom, ....)

Slika 5: Tačkasti defekti u kristalnoj rešetci

- linijski defekti (dislokacije) su skup tačkastih defekata i postoje dva osnovna tipa:
o rubne dislokacije (edge) – dodatna ravan koja sadrži atome utiče na distorziju
strukture
o ugaone dislokacije (screw) – nastaju kao posljedica napona smicanja između dvije
polovice kristala gdje je gornji dio pomjeren za jedno atomsko rastojanje u odnosu
na donji (bliži) dio

Slika 5: Linijski defekti – dislokacije u kristalnoj rešetci

- površinski defekti – su granice kristalnih zrna u polikristalnim materijalima gdje se

orjentacija rešetki u dva susjedna zrna ne podudaraju. Granice kristalnih zrna su regioni
sa velikom koncentracijom energije i imaju amorfnu strukturu. (kod krupnozrnaste
strukture energija na interfejsu je manja zbog manje ukupne površine u odnosu na
sitnozrnastu – pri zagrijavanju zrna okrupnjavaju u cilju smanjenja površinske energije)

4
 Slika 6: Površinski defekti – granice kristalnih zrna

Ponašanje materijala tokom deformisanja zavisi od njegove atomske strukture, strukture

kristala i kristalnih zrna, a linijski defekti odnosno dislokacije su ključni za plastičnu
deformaciju.

3. PLASTIČNO DEFORMISANJE KRISTALNIH MATERIJALA

Dejstvo vanjskih sila izaziva deformaciju kristalne strukture materijala. Ukoliko je

vanjsko opterećenje malo deformacija će biti elastična pa će se nakon uklanjanja istog
kristalna struktura vratiti u polazni oblik. Međutim, dovoljno veliko vanjsko opterećenje
može izazvati plastičnu deformaciju kristalne strukture koja ostaje i nakon rasterećenja
(trajna). Otpor kristalnih materijala deformisanju potiče od sila koje djeluju među atomima
koji grade kristalne ćelije. Ako nastojimo razdvojiti dva atoma, koji su u stanju ravnoteže na
međuatomskom rastojanju r0, javiti će se sila koja se odupire tom razdvajanju, slika 7.

Slika 7: Promjena napona tokom razdvajanja dva susjedna atoma

Inicijalno sa povećanjem rastojanja raste i napon gdje je veza napon-deformacija linearna sa

koeficijentom proporcionalnosti E (Young-ov modul). Sa povećanjem međurastojanja napon
raste i dostiže maksimum pri međuatomskom rastojanju 1.25 r0 (što odgovara apsolutnoj
deformaciji od 0.25 r0). Nakon dostizanja maksimuma, daljim povećanjem međuatomskog
rastojanja napon počinje opadati sve do potpunog razdvajanja atoma što se dešava pri
međuatomskom rastojanju 2 r0 (približno). Ukoliko nametnuti napon dostigne maksimalni

5
otpor razdvajanju (napon) doći će do kidanja međuatomske veze a isti se naziva i idealna
jačina materijala. Sa dijagrama na slici 7 je vodljivo da vrijedi:

E=2σ/0.25

odakle slijedi da je idealna jačina materijala, odnosno napon potreban da pokida

međuatomsku silu privlačenja:

σi~E/8

Ako posmatramo monokristal pravougaonog oblika opterećen na zatezanje (slika 8), napon
koji je potreban da istovremeno pokida sve međuatomske veze na jediničnoj površini je reda
veličine E/8. Tako je npr. za čelike idealna jačina približno 20000 MPa što je puno veći iznos
u usporedbi sa stvarnom jačinom.

Slika 8: Monokristal opterećen na zatezanje

Postavlja se pitanje: „zašto je sila potrebna da pokida sve veze puno veća od sile potrebne
da pokrene plastičnu deformaciju?

Odgovor leži u činjenici da plastična deformacija ne nastaje istovremenim kidanjem

međuatomskih veza na jediničnoj površini (slika) nego kidanjem samo male frakcija veza u
datom trenutku što zahtijeva puno manju silu. Kidanje samo male frakcije veza dešava se
zahvaljujući kretanju linijskih defekata (dislokacija) tokom deformisanja.

Kretanje Dislokacija Kroz Kristalni Materijal

Kada se razmatra vrlo mala razmjera, tako da atomi postaju vidljivi, može se uočiti da
plastičnu deformaciju izaziva rearanžiranje atoma izazvano kretanjem linijskih defekata-
dislokacija kroz kristal. Na slici dole je prikazano kako pod djelovanjem smičućih napona
inicijalna linijska dislokacija postepeno putuje kroz kristal izazivajući to da se donji dio
kristala kompletno pomjeri za međuatomsko rastojanje koje se naziva i Burgrs-ov vektor.

6
 Slika 9: Kretanje linijske dislokacije usljed djelovanja smičućeg naprezanja

Međutim, u realnosti se najčešće dešavaju tzv. miksane dislokacije koje su kombinacija

linijskih i ugaonih, i koje tokom deformisanja formiraju dislokacione linije.

Slika 10: Dislokaciona linija klizi kroz kristal uzrokujući plastičnu deformaciju na atomskom
nivou.

Dok dislokacione linije „putuju“ kroz kristal atomi oko linije se pomjeraju iz ravnotežnog
stanja što dovodi do povećanja unutrašnje energije. Obzirom da unutrašnja energija teži da
bude minimalna (U=Gb2/2 – minimum za minimalno b ) dislokacije teže da se kreću putem
koji pruža najmanji otpor. Najkraći putevi odnosno najpovoljniji pravci leže u
kristalografskim ravnima koje su najgušće zaposjednute atomima (ravni klizanja) a njihov
broj zavisi od tipa kristalne rešetke. Tako npr. površinski centrirana kubna rešetka (FCC)
posjeduje četiri ravni klizanja sa po tri pravca klizanja, što čini ukupno 12 povoljnih puteva
tzv. sistema klizanja. Prostorno centrirana kubna rešetka isto tako posjeduje 12 sistema
klizanja , slika 11.

7
 Slika 11. Sistemi klizanja za površinski i prostorno centriranu kubnu rešetku

Za lakše rezumijevanje najpovoljnijih puteva klizanja može se izvesti eksperiment sa

nalijepljenim ping-pong lopticama na table. Ukoliko su loptice, koje reprezentuju atome,
gušće raspoređene klizanje će nastupiti pri manjoj tangencijalnoj sili odnosno manjem nagibu
ploča i obratno. Ovdje treba ponovo napomenuti da se plastično tečenje odvija kidanjem male
frakcije veza atoma a ne mehanizmom istovremenog klizanja grupe atoma jer to zahtijeva
puno energije.

Forging, once and for all! by Kevin R. Cashen, www.cashenblades.com

Slika 12: Lakše klizanje u ravnima gušće zaposjednutim atomima, eksperiment sa

ping-pong lopticama

Inicijalni linijski defekti-dislokacije mogu nastati:

- tokom očvršćavanja rastom kristala

- pojava gradijenta temperature i sastava (različiti koef termalnog širenja)
- skupljanjem i kolapsim vakensija
- pojavom visokih lokalnih napona na česticama sekundarne faze (nečistoće)
- faznom transformacijom.

Tokom plastičnog deformisanja dislokacije se kreću i umnožavaju. Najčešći mehanizam

umnožavanja dislokacija tokom plastične deformacije je tzv Franck-Read generator novih
dislokacija. Kada vodeća dislokaciona linija naiđe na prepreku usljed napona smicanja dolazi
do njenog izvijanja. Povećanje napona smicanja povećava zakrivljenje dislokacione linije sve
do trenutka kada isto pređe i na unutrašnju stranu formirajući prstenastu dislokaciju koja se
radijalno širi. Ukoliko se napon smicanja održava na inicijalnoj prepreci generiše se nova
dislokacija.

8
 Slika 13: Franck Read izvor dislokacija mehanizam nastajanja lijevo, i mikrosnimak
prstenastih dislokacija u Si kristalu desno.

Postoji još jedan mehanizam plastične deformacije gdje se atomi sa jedne strane ravni
(twining ravan) premještaju i formiraju „sliku u ogledalu“ sa druge strane usljed djelovanja
smičućih sila. Twinning mehanizam plastične deformacije javlja se u metalima sa prostorno
centriranom kubnom (BCC) i heksagonalnom (HCP) rešetkom u uslovima niže temperature,
visokobrzinskog smičućeg opterećenja (udarno opterećenje, eksplozija) i u uslovima već
prisutnog značajnog iznosa dislokacija (sistema klizanja) koji otežava mehanizam klizanja.

Slika 14: Twinning u FCC kristalnoj rešetci, Teaching and learning, University of
Cambridge, http://www.doitpoms.ac.uk/tlplib/superelasticity/twinning.php
Pomjeranje atoma je manje je od međuatomskog rastojanja i proporcionalno rastojanju
atoma od ravni uzrokujući promjenu orjentacije kristala u twining regionu. (Kod klizanja
orjentacija ostaje ista a pomjeranja atoma su tačno za međuatomsko rastojanje – a deformacija
je ireverzibilna)

Međutim postavlja se pitanje: Kako rezultujuće dislokacije reda veličine 10 -8 m

uzrokuju vidljivu plastičnu deformaciju na makro nivou? Pažljivo očvrsnut metal sadrži
veliki broj inicijalnih dislokacija sa gustoćom oko 105 cm/cm3 (gustoća dislokacija je dužina

9
dislokacione linije u jedinici zapremine cm/cm3). U toku plastičnog deformisanja broj
dislokacija dramatično raste, čime se povećava njihova gustoća. Tako je gustoća dislokacija
za značajno deformisan metal reda veličina od 1012 pa do 1018 cm/cm3. Ogroman broj
mikroskopskih pomjeranja nastalih usljed kretanja dislokacija međusobnim superponiranjem
rezultuje uočljivu makroskopsku deformaciju.

VEZA NAPONA SA KRETANJEM DISLOKACIJA - KRITIČNI NAPON SMICANJA

Klizanje započinj kada smičući napon u ravni klizanja i u pravcu klizanja dostigne vrijednost
pri kojoj se pokreću dislokacije. Napone smicanja može proizvesti i jednoosno naponsko
stanje u svim ravnima izuzev onih orjentisanih pod 0 i 90 stepeni u odnosu na pravac
zatezanja. Posmatrajmo monokristal cilindrične geometrije (nema nečistoća i granica zrna)
podvrgnut naponu zatezanja gdje su:

σ - napon zatezanja
N – normala na ravan klizanja
D – smjer klizanja
1 – ugao između σ i N
2 – ugao između σ i D

Kao posljedica djelovanja vanjskog napona zatezanja u nagetoj ravni javlja se izvedeni
napon smicanja Rss, koji predstavlja odnos komponente sile zatezanja koja djeluje u pravcu D
i površine ravni As. Veličina izvedenog napona smicanja direktno je proporcionalna naponu
zatezanja (vanjskom opterećenju) i kosinusima uglova 1 i 2 koji zavise od orjentacije ravni
(Schmid-ov zakon). Izvedeni smičući napon u posmatranom monokristalu Rss , pri zadanom
vanjskom opterećenju, imati će maksimalnu vrijednost u ravani nagetoj pod uglovima 1 i 2
od 45 stepeni.
Obzirom da u kristalu postoji više sistema klizanja onaj sistem u kojem izvedeni
napon smicanja ima maksimalnu vrijednost je sistem u kojem će najprije započeti
klizanje. Međutim, da bi otpočelo klizanje izvedeni smičući napon mora dostići kritičnu
vrijednost. Kritična vrijednost koja se još naziva i KRITIČNI NAPON SMICANJA CRss je
konstanta materijala i zavisi od tipa rešetke i temperature a ne od oblika kristala. Na primjer,
kritični napon smicanja za željezo na sobnoj temperaturi iznosi 27.5 MPa, Za Ni 5,7 MPa a za
Zn 0.18 MPa.

10
Drugim riječima, kada je napon zatezanja dovoljno veliki izvedeni napon smicanja dostiže
kritičnu vrijednost pri čemu nastupa klizanje, odnosno plastično tečenje u kristalu. Vrijednost
napona zatezanja pri kojem starta plastično tečenje određuje se iz izraza:

tako da u ravni maksimalnog izvedenog smičućeg napona vrijedi relacija Rss=σy/2. (slika 16).
Sa povećanjem intenziteta napona zatezanja iznad vrijednosti σ y mogu se aktivirati i ostali
sistemi klizanja koji su manje povoljno orjentisani. (pri zatezanju se kristali rotiraju prema osi
zatezanja zauzimajući povoljniji položaj). Ovo znači da kristalografska orjentacija u odnosu
na pravac vanjskog opterećenja može olakšati ili otežati kretanje dislokacija, što bitno utiče na
plastično tečenje polikristalnih materijala.

Slika 16: Klizanje u monokristalu nastupa prvo unajpovoljnije orjentisanom sistemu klizanja
a potom u manje povoljno orjentisanim sistemima koji zahtijevaju veći iznos napona
zatezanja

Primjer:

11
MEHANIZAM PLASTIČNOG TEČENJA POLIKRISTALA

Polikristalni materijal sadrži veliki broj nasumično orjentisanih značajno anizotropnih

kristalnih zrna. Prilikom plastičnog tečenja svako kristalno zrno polikristala orjentisano je
različito u odnosu na smjer apliciranog opterećenja pa se izvedeni napon smicanja, koji u
različitim kristalnim zrnima djeluje u različitim sistemima klizanja, razlikuje od zrna do zrna.
Mehanizam plastičnog tečenja polikristala je sljedeći, slika 17:

- plastično tečenje prvo počinje u zrnima kod kojih su ravni klizanja približno
paralelne sa maksimalnim tangencijalnim naponom, (zrno1),

- tečenje se potom širi na zrna koja su manje povoljno orjentisana, (zrno 2),

- na kraju tečenje započinje i u nepovoljno orjentisanim zrnima, (zrno 3)

12
Slika 17: Klizanje u polikristalu nastupa prvo unajpovoljnije orjentisanom zrnu (1) u odnosu
na pravac smičućih napona a potom u nepovoljnije orjentisanim zrnima (2) i (3)

Ukupni napon tečenja polikristalnog materijala je generalno veći od onog za monokristale

zato što je većina zrna nepovoljno orjentisana.

Međutim, individualna kristalna zrna se ne deformišu kao izolovani monokristali nego kao dio
kompakta zrna, gdje tečenje u određenom kristalnom zrnu diktira tečenje susjednih kristalnih
zrna. Naime, pojedinačna kristalna zrna deformišu se i reorjentišu u zavisnosti od pravaca
glavnih naprezanja, a konačan oblik i orjentacija zavisi od deformacije susjednih kristalnih
zrna. Na slici 18 desno, prikazana je mikrostruktura ploikristalnog metalnog uzorka prije i
nakon plastične deformacije gdje se može uočiti izduženje i reorjentacija kristalnih zrna u
pravcu ose zatezanja. Interakcija kristalnih zrna može se objasniti tzv. Ashby-s modelom
deformacije polikristala gdje palstično deformisanje kristalnih zrna uzrokuje „preklapanje“ i
„praznine“ na granicama (slika 18 lijevo a i b). Po ovom modelu, preklapanja i praznine
koriguju se tzv. geometrijski neophodnim dislokacijama (slika c i d). Orjentacija kristalnih
zrna kao posljedica plastične deformacije uzrokuje da isti postaje anizotropan (različite
osobine materijala u različitim pravcima).

Slika 18:Ashby model deformacije polikristala lijevo) i mikrostruktura metalnog uzorka prije
i nakon plastične deformacije, gdje se uočava izduženje pojedinačnih kristalnih zrna i njihova
reorjentacija (zakretanje) prema osi zatezanja, desno).

Dislokacije teško prelaze granice kristalnih zrna usljed promjene smjera ravni klizanja, tako
da nakon plastične deformacije granice kristalnih zrna imaju manju gustoću zbog velikog
broja nagomilanih dislokacija, pa se mehanička svojstva razlikuju unutar i na granici zrna.

13
Kao posljedica plastične deformacije na površini polikristalnih uzoraka, koji su prethodno
polirani, mogu se uočiti dislokacione linije, slika 19.

Slika 19: lijevo) deformisani Cu (uvećanje 173X National Institute of Standards and
Technology, Gaithersburg ), desno) Crne linije – dislokacije u Ti leguri; Suranaree
University of Technology

Realni materijali npr. perlitni, feritni, C-Mn čelici nisu kontinuum-i i izrazito su nehomogeni.
Dovoljno uvećana struktura, slika 20 a), pokazuje feritna i perlitna zrna sa granicama
kristalnih zrna koje ih međusobno razdvajaju. Tokom hladne plastične deformacije ne dolazi
do promjene kristalne strukture materijala, nego se postojeća kristalna zrna deformišu pod
dejstvom vanjskog opterećenja. Ukoliko je deformacija mala, slika 20 b), deformacija je
rezultat kretanja dislokacija na granicama kristalnih zrna, a ukoliko se deformacija poveća
tada se dislokacije javljaju i unutar kristalnih zrna, slika 20 c). Razlog što se perlitna zrna
mogu plastično deformisati unatoč prisustvu tvrdog cementita je njegov raspored u obliku
malih ostrva u više duktilnoj feritnoj matrici. Međutim pri značajnom stepenu plastične
deformacije čestice sekundarne faze (npr. cementita) se lome i usmjeravaju u pravcu glavnih
naprezanja.

Slika 20. deformacija realnog feritno-perlitnog materijala: mala sredina) i velika desno)

DEFORMACIONO OJAČANJE KRISTALNIH MATERIJALA

The ability of a metal to deform depends on the

ability of dislocations to move
Restricting dislocation motion makes the material
stronger

14
Kretanje dislokacija tokom plastične deformacije može biti otežano (spriječeno) na više
različitih načina:

- atomima legirajućih elemenata

- tačkastim defektima
- stacionarnim dislokacijama
- granicama kristalnih zrna

Pri plastičnoj deformaciji dislokacije se nagomilavaju na granicama kristalnih zrna ili

precipitatima (česticama sekundarne faze). Kako se stepen deformacije povećava dislokacije
se sve više nagomilavaju povećavajući koncentraciju naprezanja na vodećoj dislokaciji pa je
potrebno povećati vanjsko opterećenje da dislokacija savlada prepreku. Povećanje vanjskog
opterećenja a time i naprezanja na vodećoj dislokaciji može uzrokovati:

o početak klizanja u novoj ravni,

o obilaska dislokacije oko prepreke,
o generisanja dovoljno velikog napona zatezanja da se pojavi pukotina.
o formiranja izvora novih dislokacija

Slika 21: nagomilavanje dislokacija na granici kristalog zrna koje uzrokuje koncentraciju
naprezanja

Sa porastom stepena plastične deformacije javlja se ogroman broj dislokacija a njihova

interakcija i nagomilavanje na preprekama dovodi do deformacionog ojačanja materijala,
odnosno zahtjeva za povećanjem vanjskog opterećenja da bi se plastično tečenje nastavilo. Na
primjer, kritična vrijednost napona smicanja monokristala od nikla visoke čistoće je 8 MPa,
a ako isti pretrpi plastičnu deformaciju 0,9 kritična vrijednost dostiže 100 MPa, što je
posljedica deformacionog ojačanja. Čak oko 10% unijete energije tokom hladne plastične
deformacije ostaje zarobljeno u kristalnoj rešetci.

TERMALNO OMEKŠAVANJE KRISTALNIH MATERIJALA (RELAKSACIJA I

REKRISTALIZACIJA)

Pri zagrijavanju prethodno deformisanog metala prvo se javlja proces relaksacije a potom
proces rekristalizacije. Relaksacija (inicijano termin poligonizacija) je termalno aktiviran

15
proces koji ne rezultuje znatnim smanjenjem gustoće dislokacija nego rearanžiranjem njihove
strukture, što za rezultat ima da značajan iznos zarobljene energije isčezava bez vidljive
promjene u mikrostrukturi.

Slika 22: Tokom deformisanja savijanjem rešetka se zakrivljuje usljed pojave mnoštva
dislokacija paralelno osi savijanja a), a pri zagrijavanju dislokacije formiraju zid (granicu)
zahvaljujući poništavanju b) i rearanžiranju c).

Tokom relaksacije slika 22:

- tačkasti defekti postižu ravnotežno stanje,
- dislokacije suprotnog predznaka koje leže u ravni klizanja se poništavaju
- preostale dislokacije (istog predznaka) se poravnavaju i formiraju dislokacione zidove
(dislocation walls)

Kao rezultat relaksacije opada količina energije zarobljene u dislokacijama uz istovremeno

povećanje duktilnosti, dok tvrdoća i čvrstoća ostaju nepromijenjeni, slika –

16
Rekristalizacija je takođe termalno aktiviran proces koji teče sve dok prethodno deformisana
struktura ne bude zamijenjena novim zrnima oslobođenim unutrašnjih naprezanja, odnosno
dok svi deformisani kristali ne budu transformisani. Pokretačka sila za formiranje nukleusa
novih kristalnih zrna dolazi iz energije zarobljene u dislokacijama a isti se obično javljaju na
mjestima najveće koncentracije naprezanja (granice kristalnih zrna). Rekristalizacija počinje
na temperaturama većim od temperatura relaksacije i obično iznosi oko 0.5 x Tm, gdje je Tm-
temperatura topljenja. (za čist metal oko 0.3 Tm a za legirani i do 0.7 Tm)

Postoje različite definicije temperature rekristalizacije:

- temperatura pri kojoj 50% deformisane strukture rekristalizira u 1 satu,
- temperatura pri kojoj se 100% strukture rekristalizira u 1 satu,
- temperatura od 1/3 ili ½ apsolutne temperature topljenja

Finoća konačne strukture zavisi od stepena prethodne deformacije, gdje se veći stepen veže za
veći broj nukleusa a time i finiju konačnu strukturu. Veći stepen prethodne deformacije isto
tako povećava brzinu a smanjuje temperaturu rekristalizacije. Međutim, ukoliko je stepen
deformacije manji od kritičnog koji je obično od 2-20% rekristalizacija se neće desiti, slika
23.

Slika 23: Zavisnost veličine zrna od temperature rekristalizacije i stepena prethodne

deformacije

Dinamička relaksacija i rekristalizacija

Na plastično tečenje pri toplom deformisanju metala (npr. valjanje, kovanje, izvlačenje
u toplom stanju) utiču istovremeno dva metalurška procesa koja su značajno podstaknuta
energijom zarobljenom u dislokacijama a to su:

- deformaciono ojačanje i
- termalno omekšavanje kroz relaksaciju i rekristalizaciju,

17
Za razliku od statičke rekristalizacije i relaksacije koja se dešava tokom zagrijavanja i
hlađenja dinamička rekristalizacija i relaksacija se dešavaju tokom deformisanja, a započinju
kada se materijalu koji se deformiše saopšti dovoljan iznos mehaničke i termalne energije.
Ovdje se u zoni deformisanja, pri odgovarajućim naponima i brzinama deformacije,
kontinuirano stvaraju nove dislokacije i vakensije dok se istovremeno novo ravnotežno stanje
postiže kroz dinamičku relaksaciju i rekristalizaciju. Međutim, pri velikim brzinama
deformisanja nema vremena ravnotežno stanje se ne postiže dok se materijal plastično
deformiše, nego između dva stepena deformisanja (valjanje, kovanje) ili u konačnom nakon
završetka deformisanja tokom hlađenja.

PROMJENA SVOJSTAVA MATERIJALA TOKOM PLASTIČNOG

DEFORMISANJA

U toku hladne plastične deformacije mehanička jačina metala se povećava sa

povećanjem stepena deformacije uz smanjenje duktilnosti. Tako se mnoge tzv. vučene legure
koriste u hladno deformisanom i djelimično „žarenom“ stanju koje odlikuje dobra čvrstoća i
duktilnost, slika 25.

Tokom deformisanja u toplom stanju dolazi do promjene mikrostrukture čime je

moguće unaprijediti mehanička svojstva i povećati duktilnost. Tako npr. ukoliko
mikrolegirani čelik podvrgnemo toplom valjanju koje osigurava rekristalizaciju materijala, u
toku ili poslije valjanja, i ako se radna temperatura u konačnom prolazu drži ispod kritične
(npr <950), mehanička svojstva toplo valjanjih proizvoda biti će značajno unaprijeđena sa
ovim termo-mehaničkim tretmanom. Na ovaj način se proizvode mikrolegirani čelici visoke
čvrstoće.

Slika 24) procesi relaksacije i rekristalizacije i njihov uticaj ma mehanička svojstva

materijala

18
Slika 25. Ojačanje Al99.5 legure pomoću a) hladne deformacije i b) hladne deformacije
propraćene djelimičnom rekristalizacijom i žarenjem

4 NAPONI I DEFORMACIJE

Za uspješnu obradu metala deformisanjem neophodno je da je plastična deformacija u

obratku trajna i da odgovara geometriji alata, a da se elementi alata ne deformišu plastično.
Razrada tehnološkog postupka i dimenzionisanje elemenata alata zahtijevaju određivanje
napona i deformacija kako u obratku tako i u alatu, za štoje neophodno poznavanje osnova
teorije napona i deformacija.

NAPONI

Plastična deformacija dešava se zahvaljujući vanjskim silama koje se sa izvršnih elemenata

deformacionih alata prenose na radni komad. Tokom deformisanja uspostavlja se ravnoteža
pri čemu se vanjskim silama suprotstavljaju unutrašnje sile odnosno naponi. Napon se obično
se odnosi na određenu tačku u radnom komadu i njegov intenzitet jenak je odnusu
elementarne sile i elementarne površine kada površina teži nuli.
 F 
S  lim  
 0 A
 

Vektor S naget je u odnosu na ravan u kokoj djeluje i može se razložiti na normalnu ,i
takngencijalnu komponentu  .

19
  FN   F 
  lim     lim  T 
 0
 A    0
 A 
Ako se sada razmotri element volumena (a ne površina) materijala u ravnotežnom stanju,
vidljivo je da na Kartezijevim površinama djeluju reakcione sile. Vektori napona mogu se
razložiti u pravcima koordinatnih osa tako na svakoj površini djeluju jedan normalni i dva
tangencijalna napona, koji se zovu i Košijevi naponi (Couchy).

Slika 26. Sile koje djeluju na stranama elementarne zapremine, lijevo) i Košijevi
komponentni naponi, desno)

Ukoliko vrijedi pretpostavka da je materijal homogen sile sa suprotnih strana elementarnog

paralelopipeda su jednake po intenzitetu ali su sa suprotnim predznakom. Skup svih devet
komponenti napona obrazuju tenzor napona koji u potpunosti definiše naponsko stanje u
tački.

 x  yx  zx
T   xy  y  zy
 xz  yz  z

Jednačina ravnoteže momenata za elementarnu zapreminu zahtijevaju da tenzor napona bude

simetričan u odnosu na glavnu dijagonalu (zadovoljena konjugovanost tangencijalnih
napona). Pri postavljanju momentnih jednačina pretpostavljeno je da sa suprotne strane
paralelopipeda djeluju isti normalni naponi, ali sa suprotnim smjerom. Međutim, između
normalnih napona sa suprotnih strana ipak postoje male diferencijalne razlike koje,
pomnožene sa diferencijalno malim rastojanjem, rezultuju dovoljno malim veličinama koje se
mogu zanemariti.

TRANSFORMACIJA TENZORA NAPONA _ MOROV KRUG NAPONA

Tenzor napona daje informacije o komponentnim naponima koji djeluju u ravnima

definisanim zadanim koordinatnim sistemom. Međutim, vrlo često nas interesuju komponente
napona koje djeluju u različito orjentisanim koordinatnim ravnima pa je neophodno izvršiti
transformaciju i odrediti komponentne napone ravnima koje nas interesuju.
Na primjer, ukoliko su poznate komponente napona koji djeluju u xy ravni, a nas više
interesuju naponi koji vladju u ravni nagetoj pod uglom npr. 30 stepeni u odnosu na x osu, jer
je to možda ravan najgušće zaposjednuta atomima gdje prvo počinje plastično tečenje.

20
Da bi došli do rješenja potrebno je poznate napone transformisati u novu ravan, gdje pravila
transformacije potiču direktno iz statičkih uslova ravnoteže.

Primjer: jednoosno naponsko stanje

Za jedno-dimenzioni slučaj prikazan na slici imamo zatezanje štapa gdje su komponentni

naponi, osim napona u pravcu ose y, jednaki nuli.

slika 27: Jednoosno zatezanje i naponi u nagetoj ravni  y1    a  x1y1    .

Ako štap presiječemo sa ravni nagetoj pod uglom od  , gornji dio štapa odbacimo, a uticaj
odbačenog dijela zamijenimo naponima u nagetoj ravni tada je uslov ravnoteže u pravcu
normale na nagetu ravan y1:

A
( y A) cos    y1 odakle je  y1   y cos 2 
cos 

Iz uslova ravnoteže u tangencijalnom pravcu određuje se tangencijalna komponenta :

 x1 y1   y sin  cos 

Ovdje tangencijalni naponi dostižu maksimum kada je ravan nageta pod uglom od 45 stepeni
Poznato je da molekularno klizanje vezano za plastično tečenje javlja se u ravnima
maksimalnog smičućeg napona. Npr. pri zatezanju glavne ravni su u pravcu i normalno na
aplcirano zatezanje pa se klizanje javlja pod uglom od 45 stepeni.

Primjer: Dvoosno naponsko stanje

Na sličan način izvode se ravnotežne jednačine za slučaj ravanskog naponskog stanja gdje su
prisutni i normalni i tangencijalni naponi u pravcima x i y koji djeluju u ravni, slika ispod.
Ako napregnuti element presiječemo sa ravni nagetoj pod uglom θ u odnosu na osu X , gornji
dio odbacimo, tada u presječenoj ravni djeluju komponente unutrašnjih sila σθ (σx1) i θ (x1)
koje drže dio u ravnoteži.

21
 Slika 28: dvoosno naponsko stanje i naponi u nagetoj ravni
 y1    a  x1y1    .

Na bazi statičkih uslova ravnoteže sila u pravcima x1,y1 i pravcu nagete ravni mogu se izvesti
obrasci:
 x1   x cos 2    y sin 2   2 xy sin  cos 
 y1   x sin 2    y cos 2   2 xy sin  cos 
 x1 y1  ( y   x ) sin  cos    xy (cos 2   sin 2  )

(Matrični zapis veze napona u dvije međusobno zakrenute ravni:

 1  A
ili u razvijenom obliku:

c2 s2 2sc  1x   x 
   
A  s 2 c 2  2sc ;  1   1y  ;    y  )
 sc sc c 2  s 2  1xy   xy 
   

(Za vježbu – na bazi slike izvesti ravnotežne jednačine uz napomenu da je  y1    a

 x1y1    )

22
Morov krug napona

Transformacije tenzora drugog reda su manje više nerazumljive pa se često koristi grafička
interpretacija transformacionih jednačina. Naime, kada se prva i treća ravnotežna jednačina
kvadriraju i saberu dobije jednačina kružnice koordinatnom sistemu gdje su ose  i  :

  y   y
2 2
  
 x1  x    x1 y1 2   x    xy 2
 2   2 

koja služi za grafičku reprezentaciju dvoosnog naponskog stanja i naziva se Mohr-ov krug
napona . Centar kružnice je pomjeren iz ishodišta za vrijednost:

1
 x   y 
2
, dok radijus kružnice iznosi:

 x  y
2

    xy 2
 2 

Ovdje vrijedi pravilo da su normalni naponi na zatezanje (koji djeluju u smjeru osa) pozitivni
a na pritisak (oni koji djeluju suprotno) negativni. Naponi smicanja, samo za svrhu Morove
kružnice, su pozitivni ako djeluju u smjeru kretanja kazaljke na satu a negativni ako djeluju u
suprotnom smjeru. Naponi smicanja koji djeluju na x i y površinama moraju biti suprotnih
znakova.

Primjer: metodologija konstruisanja Morovog kruga napona za primjer sa slike ispod:

- konstruisati koordinatni sistem sa osama  i  kao apscisom i ordinatom, respektivno

te u isti unijeti naponsko stanje sa površinama Ax i Ay kao dvije tačke 1 i 2 prateći
konvenciju o predznacima napona,
- spojiti tačke 1 i 2 pravom linijom koja će presjeći σ-osu svojom sredinom u tački O na
rastojanju  x   y  od ishodišta,
1
2
- opisati kružnicu sa centrom u tački O tako da prolazi kroz tačke 1 i 2,
- zarotirati liniju koja spaja tačke 1 i 2 suprotno od smjera kazalje na satu za vrijednost
2θ , a nove tačke presjeka sa kružnicom 3 i 4 sa pripadajićim vrijednostima su
vrijednosti normalnih i tangencijalnih napona u zarotiranom koordinatnom sistemu za
ugao θ .

23
 Slika 29: Morova prezentacija naponskog stanja za 2D naponsko stanje

GLAVNI NAPONI

Generalno postoji takva orjentacija koordinatnih osa tako da u koordinatnim ravnima (samo
jedno rješenje) ne djeluju smičuće komponente napona. Te ravni predstavljaju glavne ravni , a
naponi koji u njima djeluju nazivaju se glavni normalni naponi i označavaju se indeksima 1, 2
i 3. Konvencijom je usvojeno da vrijedi:

1   2   3

Ravansko naponsko stanje

Matematički, funkcija σ(θ) ima minimum ili maksimum kada je:

d
0
d

Primjenjujući to na prvu ravnotežnu jednačinu dobijaju se uglovi orjentacije glavnih napona

(maksimalnog i minimalnog) – dva rješenja:

 xy
tan 2 g 
 x   y / 2

24
Uvrštavajući rješenje u ravnotežnu jednačinu dobijaju se vrijednosti glavnih napona za
ravansko naponsko stanje:

 x  y
 x  y
2

 1, 2       xy 2
2  2 
Uvrštavajući rješenje u treću ravnotežnu jednačinu dobija se vrijednost maksimalnog
tangencijalnog napona:

1

 x   y 2  4 xy 2 
1/ 2  1   2 
 max  
2 2

Iz Morovog kruga napona, slika 29), moguće je odrediti vrijednosti glavnih normalnih i
maksimalnih tangencijalnih napona te uglove glavnih ravni koristeći pitagorinu teoremu.
Tako položaj dvije krajnje tačke (5 i 6) gdje kružnica presijeca apscisu u odnosu na ishodište
određuju vrijednosti maksimalnih normalnih napona. Tačke maksimalnog smicanja su za 90
stepeni (2x45 stepeni) zarotirane u odnosu na tačke glavnih normalnih napona koje leže na
apscisi.

Primjeri: Glavnih napona za različite vrste naponskih stanja

25
Prostorno naponsko stanje

Korištenje Morovog kruga napona nije moguće iznaći vrijednosti glavnih napona za
trodimenziono naponsko stanje. Cilj je iznaći orjentaciju osa tako da u koordinatnim ravnima
smičući naponi isčezavaju (djeluju samo normalni naponi). Polazeći od uslova ravnoteže sila
na proizvoljno orjentisanoj kosoj ravni (sa nagibima normale na ravan za iznos ,β i γ u
odnosu na koordinatne ose) tzv. Cauchy-evih konturnih uslova:

 x  yx  zx cos    S x 
   
 xy  y  zy cos    S y 
 xz  yz  z  cos    S z 

i uzimajući u obzir pretpostavku da u presječenoj ravni djeluje samo normalni napon σ (koji je
stoga i glavni), dobija se:

  x  yx  zx cos   0
   
 xy   y  zy cos    0
 xz  yz    z  cos   0

Ovaj sistem jednačina zapisan u matričnom obliku ima rješenje različito od trivijalnog ako je
determinanta sistema jednaka nuli. Razvijanjem determinante dobija se kubna jednačina po
nepoznatoj σ:

26
Sva tri rješenja ove kubne jednačine su realna i predstavljaju glavne normalne napone
 1 , 2 , 3  u posmatranoj tački tijela. Koeficijenti u kubnoj jednačini ne zavise od
orjentacije koordinatnog sistema te su nepromjenljive (invarijantne veličine).

Glavni smičući naponi

U glavnim ravnima ne djeluju tangencijalni naponi, ali se pojavljuju u nagetim ravnima i

maksimum dostižu u ravnima od kojih je svaka upravna na jednu glavnu ravan a sa druge
dvije zaklapa ugao od 45 stepeni. Intenzitet glavnih smičućih napona jednak je polurazlici
odgovarajućih glavnih normalnih napona.
S druge strane, u ravnima maksimalnih smičućih napona javlja se komponenta normalnog
napona koja je jednaka poluzbiru odgovarajućih glavnih normalnih napona.
Ukoliko se međutim desi da i normalni naponi isčeznu u ravnima maksimalnog smicanja tada
nastaje naponsko stanje čistog smicanja, kao kod torzije

Ravni u kojima djeluju glavni smičući naponi pod dejstvom glavnih normalnih napona

HIDROSTATSKI I DEVIJATORSKI NAPONI I DEFORMACIJE

Devijator napona pokazuje koliko se naponsko stanje razlikuje od stanja svestranog zatezanja
ili pritiska pri kome ne dolazi do plastičnog tečenja materijala.

27
 Tenzor napona razložen na hidrostatički i devijatorski

Devijatorski napon se zapisuje tenzorom:

 x  m  yx  zx
 d   xy  y  m  zy
 xz  yz  z  m

Gdje je  m - srednji normalni napon (ili hidrostatički pritisak):

 x  y  z
m 
3
Eksperimenti su pokazali da su za plastičnu deformaciju odgovorni devijatorski a ne
hidrostatički naponi. To potvrđuje i činjenica da su sami devijatorski naponi funkcija
smičućih napona koji su pokretači molekularnog klizanja. Na primjer za poznate glavne
normalne napone devijatorski napon za glavni pravac „1“ je funkcija glavnih smičućih napona
2 i 3 iznosi:

2 1   2   3  1   2    1   3  2   1   2  1   3  2   2  3 
 1d         
3 3 3 2 2  3 2 2 
Vrijednosti glavnih devijatorskih napona određuju se na isti način kao i vrijednosti glavnih
normalnih napona, i predstavljaju realna rješenja kubne jednačine:

   J  
d 3
1
d 2
 J 2 d  J 3  0

gdje su: J1, J2 i J3 invarijante devijatora napona.

EFEKTIVNI NORMALNI NAPON (EKVIVALENTNI, VM NAPON)

Efektivni normalni napon je skalarna vrijednost koja reprezentuje tenzorsko naponsko stanje u
tački i veoma je važan jer je pri plastičnom deformisanju jednak specifičnom deformacionom
otporu (otpor tečenju bez uticaja trenja-jednoosno zatezanje). Efektivni normalni napon je
funkcija druge invarijante devijatora napona i sam je invarijantna veličina i ne zavisi od
orjentacije koordinatnog sistema. Tako je u koordinatnom sistemu Oxyz efektivni napon:

28
  ef 
1
 xx
2 2 2

  yy    yy   zz    zz   xx   6  xy   yz   zx
2 2 2

2

Dva naponska stanja mogu se komparirati poredeći efektivne vrijednosti umjesto

komponentnih.

POKAZATELJI NAPONA

Postoje dvije definicije napona:

- nominalni (inženjerski) kooji predstavlja odnos sile i polazne površine ( F/A0),

- stvarni koji predsavlja odnos sile i stvarnog poprečnog presjeka (F/A).

Pri elastičnoj deformaciji razlika između polazne i stvarne površine je vrlo mala pa je time i
razlika između nominalnog i stvarnog napona zanemariva. S druge strane pri plastičnoj
deformaciji promjena površine je značajna pa je definicija stvarnog napona bolja tačnija.
Postoji veza između stvarne i nominalnog napona:

K   n  1   

Gdje je  - relativna (nominalna) deformacija.

ZAOSTALI (REZIDUALNI NAPONI)

Zaostali naponi mogu se definisati kao naponi koji su ostali u materijalu ili izratku
nakon uklanjanja vanjskog opterećenja ili kao posljedica termalnih gradijenata. Zaostali
naponi mogu se definisati i kao mikro i kao makro naponi, a mogu biti prisutni u izratku u
bilo kojem trenutku.
Mikro zaostali naponi rezultat su razlika unutar mikrostrukture i javljaju se na nivou
kristalnog zrna ili na atomskom nivou, dok su makro zaostali naponi oni koji variraju na
nivou većem od kristalnog zrna. Mikro naponi se često javljaju u višefaznim materijalima kao
rezultat različitih osobina pojedinih faza ili sastojaka u materijalu, ali mogu da se pojave
unutar jedne faze usljed anizotropije unutar pojedinih zrna. Oni mogu mijenjati veličinu i/ili
znak duž rastojanja koje je na nivou veličine kristalnog zrna. Isto tako, mikro zaostali naponi
unutar kristalnih zrna mogu biti rezultat prisustva dislokacija ili drugih defekata.
U OMD makro zaostali naponi nastaju pri nervnomjernoj plastičnoj deformaciji
nakon uklanjanja vanjskog opterećenja. Na primjer, pri ravnom valjanju lima površinska zrna
pri deformaciji se teže izdužiti dok ona u centru ostaju nedeformisana. Tokom deformisanja,
usljed kontinuiteta lima, površinska vlakna teže da rastegnu unutrašnja a unutrašnja
sprečavaju izduženje vanjskih. Kao rezultat nakon rasterećenja po debljini lima prisutan je
profil zaostalih naprezanja sa naponima zatezanja u površinskim i kompresije u unutrašnjim
vlaknima.
Zaostali naponi mogu biti samo elastični sa maksimalnim intenzitetom koji dostiže
napon tečenja materijala. Oslobađanje zaostalih napona u metalu može se postići
zagrijavanjem na temperaturu pri kojoj je napon tečenja materijala isti ili manji od vrijednosti
zaostalnog napona što izaziva deformaciju i njihovo oslobađanje. Pri hlađenju koje slijedi
treba voditi računa da je ono sporo (ravnomjerno) zato što se u suprotnom mogu pojaviti
zaostali naponi kao rezultat neravnomjernog hlađenja.

29
DEFORMACIJE

Po svojoj prirodi deformacije mogu biti elastične, koje nestaju pri uklanjanju
vanjskog opterećenja, i plastične ili trajne, koje ostaju nakon završetka dejstva opterećenja.
Analiza tehnooških metoda u OMD zahtijeva poznavanje koncepta deformacije i mogućnosti
izračunavanja istih.
Određivanje deformacionog stanja u svakoj tački tijela koje de deformiše u realnim
uslovima predstavlja nerješiv problem. Stoga se u OMD polazi od pretpostavke da je
deformacija homogena u određenoj zapremini tijela, a da je odgovarajuća deformacija
zapremine u stvari njena srednja vrijednost.
Kako se tijelo izloženo naprezanju deformiše čestice koje ga čine se pomjeraju, a
samo pomjeranjeuključuje deformaciju, translaciju i rotaciju. Ako se posmatra promjena
oblika i dimenzija elementarne površine pri ravansko-deformacionom stanju može se uočiti da
se pod opterećenjem mijenjaju dužine pojedinih stranica, kao i uglovi među njima. Tako se
deformacije mogu podijeliti na one koje uzrokuju izduženje ili kontrakciju i one koje uzrokuju
promjenu oblika distorzijom.

Slika: deformacija elementa materijala pri ravansko-deforrmacionom stanju

Deformacije koje definišu promjene dužina ivica su linijske (dužinske), dok je promjena
uglova određena ugaonim (tangencijalnim) deformacijama.

Linijske deformacije za primjer 1D deformacije

Razmotrimo jednodimenzioniu deformaciju, dobijenu pomjeranjem tačaka na

ukliještenoj gredi opterećenoj na zatezanje. Elementarna dužina dx definisana tačkama AB na
neopterećenoj gredi, nakon istezanja će pretrpjeti deformaciju i istovremeno se translatorno
pomjeriti u smjeru opterećenja. Pri tome će se tačka A će se usljed deformacije grede na
dužini x translatorno pomjeriti za veličinu u i zauzeti položaj A’. Elementarna dužina dx će
pored translatornog pomjeranja za veličinu u pretrpjeti i deformaciju izduženja, odnosno tačka
B na drugom kraju će se pomjeriti i za veličinu u i za deformaciju elemntarne dužine dx koja
u x
iznosi dx
x

30
i konačno zauzeti položaj B’, slika ispod.

Ovdje je linijska deformacija ivice elementarne dužine dx odnosno duži AB u pravcu x ose:

u x
dx  dx  dx
L AB  x u
 xx     x
L AB dx x

Na sličan način se za 3D deformaciono stanje izvode deformacije u pravcu preostale dvije

ose:

v y wz
 yy  i  zz  .
y z

Ugaone deformacije

Razmotrimo ugaonu deformaciju elementarne površine izložene čistom smicanju u xy ravni,

slika ispod. Pod djelovanjem smičućih napona doći će do deformacije na načina da se
mijenjaju uglovi između susjednih stranica koje su prvobitno bile normalne.

31
Obzirom da se pri deformisanju radi o maloj promjeni uglova vrijedi pretpostavka da je iznos
ugla približno jednak tangensu ugla. Tako su deformacije zakretanja pojedinih stranica, npr.
AD i AB :

DD u x BB  v y
tan  1   xy   i tan  2   xy  
DA y AB x

Do istog rezultata može se doći analizom ugaonih deformacija elementarne površine izložene
i linearnim i ugaonim deformacijama, pa je:

u x v y
u y  u v x  v v
y u x x
tan  1   xy   , tan  2   yx  
y
, respektivno.
y y x x

Ukupna ugaona deformacija jednaka je zbirovima uglova zakretanja stranica, tako je ugaona
deformacija u ravni xz:
u v
 xy  
y x
1
obzirom da vrijedi  xy   yx to je:  xy   xy
2

Na sličan način se određuju ugaone deformacije u preostale dvije ravni.

Tenzor deformacije

Deformaciono stanje u tački može zapisati zapisati tenzorom:

 yx  zx
 xx
2 2
 xy  zy
T   yy
2 2
 xz  yz
 zz
2 2

Tenzor deformacije se može podijeliti na dva dva tenzora i to hidrostatički i devijatorski, pa je

tenzor devijator deformacije:

 yx  zx
 xx   m
2 2
 xy  zy
TD   yy   m
2 2
 xz  yz
 zz   m
2 2
Gdje je:

32
  xx   yy   zz
m  , srednja linijska deformacija
3

Efektivna deformacija

Efektivna deformacija, slično efektivnom naponu, je skalarna vrijednost koja reprezentuje

tenzorsko deformaciono stanje. Invarijantna je veličina i funkcija je invarijante devijatora
deformacije.

 ef 
3
2
 xx
  yy    yy   zz    zz   xx  
2 2 2 3 2
2

 xy   yz   zx
2 2

Pokazatelji deformacije

U obradi deformisanjem primjenjuju se sljedeći pokazatelji deformacije:

- Apsolutna deformacija:  l=l-l0

dl
- Relativna (inženjerska) deformacija: d  ,
l0
dl
- Stvarna (logaritamska) d  .
l

Primjer: Jednoosno zatezanje trake dimenzija lo, bo i so:

dl
d l  ,
l0

Nakon integracije:

l1  l0 l1
l1 l1
dl
 d
0
l  l
l0 0

l0
 1
l0

Logaritamska deformacija je integralni odnos beskonačno malih prirasta dimenzije i trenutne

dimenzije:
l1 l1
dl l
0 dl  l0 l  ln l10

33
Veza između stvarne i relativne deformacije

Postoji veza između relativnog i stvarnog iznosa deformacije:

l1  l0 l1 l
l   1  1  l 1
l0 l0 l0
Ako zadnji izraz logaritmiramo, imamo:

 =ln(1+  )
Suma tri normalne deformacije u plastično deformisanom objektu odgovara promjeni
volumena koja bi trebala biti jednaka nuli,

x   y  z  0

Primjer: Jednoosno zatezanje epruvete volumena V0=b0s0l0;

Nakon određenog stepena deformacije epruveta ima volumen: V1=b1s1l1,

V1 b1 s1l1
Ukoliko nema promjene volumena   1
V0 b0 s0 l0
Ako perthodnu jednačinu logaritmiramo:

b1 s1l1 b s l
ln  ln 1  ln 1  ln 1  ln 1  0 , odnosno
b0 s0l0 b0 s0 l0

b   s  l  0

Stvarne deformacije imaju svojstvo aditivnosti za razliku od relativnih. Za operacije

OMD koje se izvode sukcesivno prednost je korištenja logaritamske deformacije, tako ukupna
deformacija može biti izračunata sumiranjem deformacija u pojedinim fazama.

Primjer: etapno zatezanje epruvete

Razmotrimo ponovo eksperiment jednoosnog zatezanja gdje se npr. polazna dužina x0 izdužila
na konačnu 2x0.

34
 2 x0  x0
Relativna deformacija je tada:   1
x0
Pretpostavimo li da se deformacija od l0 do 2l0 desila u dva koraka i to: od x0 do 1.5 x0 , a
potom od 1.5 x0 do 2 x0.
1.5 x0  x0
U prvom koraku ostvarena je relativna deformacija  1   0,5 ,
x0
2 x  1,5 x0
U drugom koraku ostvarena je relativna deformacija  2  0  0,33
x0
Za očekivati je da zbir relativnih deformacija u prvom i drugom stepenu bude 1 , međutim to
nije slučaj:
1   2  0,5  0.33  0,833  1

Ako za pokazatelj deformacije uzmemo stvarnu (logaritamsku) deformaciju tada je:

2 x0
Stvarna deformacija je:   ln  0,693 , ukoliko posmatramo etapno:
x0
1.5 x0
U prvom koraku ostvarena je stvarna deformacija: 1  ln  0,405 ,
x0
2 x0
U prvom koraku ostvarena je stvarna deformacija: 1  ln  0,288 ,
1.5 x0

Zbir stvarnih deformacija 1  2  0,405  0.288  0,693  

Dvoosno deformaciono stanje

Slično kao za dvoosno naponsko mogu se izvesti ravnotežne jednačine za dvoosno

deformaciono stanje za zakrenuti koordinatni sistem, gdje se zamjenjuju σ sa  , a xy sa γxy/2:

 x1   x cos 2    y sin 2    xy sin  cos 

 y1   x sin 2    y cos 2   2 xy sin  cos 
 x1 y1  2( y   x ) sin  cos    xy (cos 2   sin 2  )

Orjentacija glavnih osa (1,2) u odnosu na tekuće (x,y) data je sa:

 xy / 2
tan 2 
 x   y / 2
A vrijednosti glavnih deformacija sa:

x y x y    xy 

2 2

 1, 2       
2  2   2 

35
Prethodne jednačine se koriste da se na bazi tenzometrijskih mjerenja normalnog napona u
smjerovima 0, 45 i 90 izračunaju:

- smičuća deformacija γxy iz prve ravnotežne jednačine uvrštavajući ugao θ=450 i

izmjerenu vrijednost deformacije x1=45,
- sa prethodno izračunatom smičućom deformacijom i izmjerenim vrijednostima
deformacija x i y određuju se:
o orjentacija glavnih osa glavnih iz jednačine za tangens dvostrukog ugla i
o vrijednosti glavnih deformacija koje djeluju duž glavnih osa.
- iz Hukovog zakona odrede vrijednosti napona

BRZINA DEFORMACIJE

Poznato je da je otpor materijala deformisanju veći pri većoj brzini (kovanje na

čekićima) nego pri manjoj (kovanje na hidrauličnoj presi). Sa kojom brzinom vršimo
deformisanje posebno je bitno pri vrućoj obradi (T>0.5 Tm) jer je tada uticaj brzine na otpor
deformisanju iražen.

Brzina deformacije jednaka je promjeni stepena deformacije u jedinici vremena:

d
 
dt
Za istezanje u smjeru izduženja brzina deformacije iznosi:

dl dl vl
l   
dt ldt l

i funkcija je brzine izduženja.

Za sabijanje, brzina deformacije zavisi od brzine alata i trenutne visine obratka:

d h dh vh
 h   
dt hdt h

Brzina izvršnog organa alata zavisi od vrste deformacione mašine, gdje je kod
hidraulične prese konstantna, dok se kod mehaničkih presa mijenja i zavisi od energije prese i
od plastičnosti materijala.

36
 Slika: dijagrami zavisnosti hoda od vremena za različite tipove mehanizama deformacionih
mašina

Pri proračunu često nam je potrebna srednja brzina deformacije koju izračunavamo iz:

h1 h1
v
  dh  hdh
 sr  ho
 ho
h h

Tako je pri sabijanju na hidrauličkoj presi brzina v konstantna pa je srednja brzina

deformacije:
h
v ln 0
h1 v ef
 sr  
h h
, a kod mehaničke prese zavisi od tipa mehanizma i teško ju je matematički izračunati. Zato se
u praksi brzina deformacije računa po jednačini:

 sr  K0

gdje su: K – korekcioni faktor koji uzima u obzir kinematiku deformacione mašine
(tabela ispod)
 0 - brzina deformacije u trenutku početka deformisanja.

Deformaciona mašina K Brzina deformisanja v (m/s)

Kovački čekić 0,85-0,9 5-8
Prese sa vretenom 0,85-0,9 0,4-1
Mehaničke prese 0,3-0,4 0,4-1
Hidrauline prese 1,3-1,6 0,2-0,5

Brzina pri obradi lima deformisanjem obično nije velika i obično se ne računa.

37
VEZA NAPONA I DEFORMACIJE

Zakon tečenja

Veza između komponenata tenzora napona i tenzora deformacija u području elastičnosti je

linearna. Za ovo područje važi Hook-ov zakon, koji za izotropni tijelo i izotermni proces
glasi:


x 
1
E
 
 x   y   z  ,  xy  xy
G

1
E
 
 y   y   z   x  ,  yz  yz
G

1
E
 
 z   z   x   y  ,  zx  zx
G

gdje su:
E – modul elastičnosti
G – modul klizanja
 - Poasonov koeficijent

Veza između modula elastičnosti i modula klizanja ima oblik:

G
E
21  

Veza napona i deformacija u elastičnom području omogućava da se na osnovu poznate

(izmjerene) deformacije odrede naponi i obratno.

Primjer za dvoosno deformaciono stanje Hook-ov zakon ima oblik:

 x  1  0  x 
  E  
 y   1  2  1 0  y 
 xy 
  0 0 1  2  xy 

Međutim, u području plastičnosti nije moguće na osnovu poznatih napona

jednoznačno odrediti deformacije i obratno. Pri plastičnom tečenju materijala vrijednost
napona zavisi od istorije deformacije odnosno, nije moguće na osnovu poznatih napona
jednoznačno odrediti deformacije, jer istim naponima mogu odgovarati različite deformacije i
obratno

 d
duž puta (istorije) deformacije

38
 Po teoriji plastičnog tečenja postoji proporcionalnost između malih priraštaja
plastičnih deformacija i devijatorskih napona, koja se izražava sa koeficijentom
proporcionalnosti d.

d x d y d z d xy d yz d zx 3d ef
      d 
 x   m  y   m  z   m 2 xy 2 yz 2 zx 2 ef

Koeficijent proporcionalnosti je invarijantna veličina (ne mijenja se pri zakretanju

koordinatnog sistema) koja se određuje eksperimentalno i zavisi od stepena deformacije,
brzine deformacije, temperature i materijala. Eksperimentalno je potvrđeno da se veza između
malih priraštaja deformacija i napona može proširiti na velike deformacije ukoliko je proces
deformisanja monoton i ukoliko su naprezanja proporcionalna. Tako se veza između napona i
deformacija u području priraštaja plastične deformacij može zapisati Levi-Missesov-im
zakonom u obliku:

 x   y   z  , d xy  3  xy
1  1  1
d x  
E  2  E
1  
 y   z   x  , d yz  3  yz
1 1
d y  
E  2  E

 z   x   y  , d zx  3  zx
1  1  1
d z  
E  2  E

U slučaju plastične deformacije veza je slična onoj za elastično područje. Razlike su u

tome da je Poasonov koeficijent sada 0.5, a modul elastičnosti nije konstantna veličina nego
se mijenja sa promjenom odnosa efektivnog napona i priraštaja efektivne deformacije.

1 d ef

E   ef

USLOV PLASTIČNOG TEČENJA

Svako naprezanje izaziva određeni iznos deformacije. Da bi u materijalu pod

opterećenjem nastupilo plastično tečenje neophodno je da su ispunjeni određeni uslovi. Uslov
plastičnog tečenja za jednoosno zatezanje moguće je izraziti relacijom: σ 1= Re za početak
tečenja ili za bilo koji trenutak σ1= K. Međutim, kada je materijal poodvrgnut kompleksnom
naponskom stanju nije lako odrediti kada deformacija postati plastična.

Kriteriji tečenja

Da bi bilo moguće potrebno je uvesti kriterij tečenja. Generalno kriterij tečenja je

funkcija naponskog stanja komponenti tenzora ili alternativno

glavnih napona.
Kriterij tečenja je u stvari matematički zapisan postulat naponskog stanja koje uzrokuje
plastično tečenje. Za većinu izotropnih materijala obično se uvode sljedeće pretpostavke:

39
 - Naponi početka tečenja pri zatezanju i pritisku su isti (Zanemaruje se Baushinger-ov
efekat)
- Zapremina ostje konstantna tokom plastične deformacije.
- Iznos srednjeg normalnog napona je
 x  y  z
m 
3
i ne utiče na plastično tečenje jer se deformacija dešava uglavnom kao posljedica
mehanizama smicanja (klizanja i twininga)

Kriteriji tečenja koji se definišu različitim hipotezama od kojih su najznačajnije:

- hipoteza maksimalnog tangencijalnog napona

- energetska hipoteza

Hipoteza maksimalnog tangencijalnog napona - Tresca

Ova hipoteza bazira se na pretpostavci da su za plastičnu deformaciju odgovorni naponi

smicanja.

Tresca kriterij:

Plastično tečenje nastupa kada maksimalni napon smicanja u materijalu dostigne

kritičnu vrijednost k.
 max  k
Odnosno :
 max = (  max-  min)/2=k
Numerička vrijednost konstante k (Kritična vrijednost) se dobija ili testom čistog smicanja (k)
ili jednoosnog zatezanja (σ0/2), pa se prethodni izraz može zapisati i kao:

 max   min   0

Jer razlika glavnih napona može imati i negativan predznak, pa Tresca-kriterij može glasiti:

Uslov plastičnog tečenja je ispunjen kada razlika između maksimalnog i minimalnog

glavnog normalnog napona dostigne napon tečenja  0 .

Vidljivo je da Tresca kriterij ne uzima u obzir vrijednost srednjeg normalnog napona σ2.

Isti uslov se može zapisati i kao

 max   min   0 ,

gdje se tačnost Treska Hipoteze poboljšava koristeći faktor β čija vrijednost zavisi od veličine
normalnog napona σ2.

40
 Slika: Površina tečenja po teoriji maksimalnog smičućeg napona (sz=0)

pdf. Kriteriji tecenja tp1

Energetska hipoteza - Misses

Ukupna energija pri deformisanju se troši na promjenu oblika i promjenu zapremine.

Prema energetskoj hipotezi, plastična deformacija nastaje kada pri bilo kojem
naponskom stanju energija promjene oblika dostigne energiju promjene oblika
jednoosnog naponskog stanja.

Matematički se ovaj složeni uslov može izraziti Missesov-im kriterijem:

Missesov kriterij:

Plastično tečenje nastupa kada druga invarijanta devijatorskog napona dostigne kritičnu
vrijednost.

 ef 
1
 xx
2 2 2

  yy    yy   zz    zz   xx   6  xy   yz   zx
2 2 2
C
2

Kritična vrijednost C može biti određena jednoosnim zatezanjem i predstavlja vrijednost

napona početka tečenja  0

41
(koordinata 0.577 Y određuje tačku na površini u uslovima čistog smicanja kada je Sx=Sy a
Sz=0)
(ovdje treba imati na umu da se napon početka tečenja pri plastičnom deformisanju mijenja
usljed efekta deformacionog ojačavanja)

Primjer: Missesov kriterij za slučaj čistog smicanja

Pri čistom smicanju sve komponente napona osim xy su jednake nuli, a znamo da
tečenje nastupa kada maksimalni napon smicanja dostigne kritičnu vrijednost k.

 xy  k

Efektivni napon pri čistom smicanju je

 ef 
1
2
 
6  xy  3 xy  3k
2

k – čisto smicanje kritična vrijednost

Uporedba Hipoteza

Za vizualizaciju kriterija tečenja koristi se 3D koordinatni sitem sa glavnim naponima

u pravcu tri ortogonalne ose, gdje se plastično tečenje dešava na tro-dimenzionoj površini
koja razdvaja elastično od površine plastičnosti.

42
Ukoliko je naponsko stanje ravansko, odnosno vrijedi da je σ 2=0 tada Von Missesov kriterij
tečenja ima oblik elipse sa poluosama koje imaju vrijednosti glavnih normalnih napona, gdje
vrijednosti unutar elipse reprezentuju tzv. Hookovu oblast (elastično stanje). (tačke van elipse
nemaju fizičko značenje). Šestougaonik upisan u elipsu predstavlja Tresca kriterij tečenja,
koji se poklapa sa von Missesovim u šest tačaka i gdje je odstupanje maksimalno za slučaj
ravanskog deformacionog stanja.
Razlika među uslovima plastičnog tečenja po Tresca i Missesovoj hipotezi kreće se u
rangu od 0 do 15,5% (pri dvoosnom razvlačenju) i posljedica je ne uzimanja u obzir srednje
vrijednosti normalnog napona  2 po Tresca kriteriju. Najveća razlika je za slučaj ravanskog
deformacionog stanja gdje je srednji normalni napon aritmetička sredina preostala dva
normalna napona.

Primjer: Iznaći razliku u uslovima plastičnog tečenja po Tresca i Missesovoj hipotezi za

troosno naponsko i ravansko deformaciono stanja koje se javlja pri ravnom valjanju lima.

Naponsko deformaciono stanje u zoni deformisanja u usvojenom koordinatnom sistemu je:

 z   3 ;  x  1 ;  y   2  0
 z   3 ;  x  1

Napon u prvcu 2 može se odrediti iz Huber-Misesovog zakona tečenja:

43
 1 
d y   
1
 z   x 
E 
y
2 

Budući da je deformacija u pravcu debljine lima (2) jednaka nuli to je:

 3
 y 2  1
2
Uvrštavajući glavne normalne napone u Von Missesov kriterij dobija se:

 ef 
1
 1   2 2   2   3 2   3   1 2 C
2
3
 1   3   C   0 odakle je:
 ef 
2
 1   3   2  0
3
Uvrštavajući glavne normalne napone u Tresca kriterij dobija se:

 1   3    0
Razlika u uslovima plastičnog tečenja može se korigovati sa koeficijentom:

2
  1.115
3
KRIVE TEČENJA

Krive tečenja imaju veliki značaj u OMD jer omogućavaju kvantificiranje „naponskih
komponenti“ i parametara procesa (sila, deformacioni rad...), također su bitne ulazne varijable
za analitičke i FE (finite element) metode koje se koriste da se predvidi tečenje materijala i
defekti.
Napon početka tečenja predstavlja vrijednost normalnog napona u trentku pojave
plastične deformacije. Ova vrijednost je karakteristika vrste materijala, njegove strukture,
temperature obrade i brzine deformacije. Sa porastom stepena deformacije napon tečenja se
mijenja, materijal deformaciono ojačava, a parovi odgovarajućih vrijednosti predstavljaju
krivu tečenja i
Razmotrimo na primjer krivu tečenja pri jednoosnom zatezanju (slika - ). Ako pri
zatezanju iz neopterećenog stanja (=0) dostignemo ukupnu deformaciju koja odgovara tački
A a potom uklonimo vanjsko opterećenje dostignuta deformacija (A) gotovo trenutno se
smanjuje od vrijednosti 1 do vrijednosti 2 za iznos σ/E. Ako ponovo opteretimo epruvetu na
zatezanje materijal je sada elastičan sve do tačke A nakon koje počinje plastično teći i pratiti
orginalnu krivu tečenja.

44
Međutim, odnos napon-deformacija pri rasterećenju nije linearan zbog postojanja malog
iznosa mikroplastične deformacije koji isto čini nelinearnim. Ako se npr. uzorak nakon što je
plastično deformisan pri opterećenju na zatezanje i rasterećen optereti na pritisak napon
početka tečenja pri suprotnom opterećenju biti će manji od onog na zatezanje, ovaj fenomen
zove se i Bushinger-ov efekat. Nelinearnost tokom rasterećenja i Bushinger-ov efekat u teoriji
plastičnosti se obično zanemaruju premda mogu značajno uticati na neke veličine kao što je
npr. elastično ispravljanje čelika visoke čvrstoće. U teoriji se isto tako, zbog pojednostavljenja
matematike, pojednostavljuju i krive tečenja pa se uvode:

 idealno elastičan model materijala, krti materijali kao što su keramika, liveno
željezo gdje se javlja zanemariv iznos plastičnog tečenja
 idealno plastični model materijala bez elastičnih napona i deformacionog
ojačavanja,

 idealno plastičan model materijala sa elastičnim naponima,

 model materijala sa linearnim deformacionim ojačavanjem i elastičnim

regionom

Eksperimentalne metode za određivanje krivih tečenja su:

- ispitivanje zatezanjem,

- ispitivanje na pritisak (sabijanje),

- ispitivanje torzijom.

45
Svaka od eksperimentalnih metoda ima svoje specifičnosti i značaj. Tako se najveće
ravnomjerne deformacije (prije lokalizacije) postižu ispitivanjem torzijom a najmanje
zatezanjem. Ovdje treba napomenuti da su krive tečenja zavisne od naponskog stanja koje je
pri različitim ispitivanjima različito, pa se često postavlja pitanje koja kriva tečenja je prava
i odgovarajuća. Pri izboru krive tečenja bira se kriva koja najbliže oslikava stvarne uslove
deformisanja tako npr.:

- pri deformisanju ploče lima gdje preovladavaju naponi zatezanja upotrebljava se kriva
tečenja dobijena zatezanjem,

- pri hladnom istiskivanju upotrebljava se kriva tečenja dobijena sabijanjem i sl.

Krive Tečenja pri povišenim temperaturama (Toploj OMD)

Procesi relaksacije i rekristalizacije koji se javljaju u materijalu pri deformisanju na

povišenim temperaturama utiču na oblik krive tečenja materijala. Kako navedeni procesi teku
paralelno sa deformisanjem u materijalu istovremeno teku procesi ojačanja i termalnog
omekšanja.
Ukoliko je temperatura deformisanja manja od temperature rekristalizacije (T<Tr) tada
pri manjim stepenima deformacije paralelno sa deformacionim ojačanjem dinamička
relaksacija dovodi do smanjenja nagiba krive tečenja. Pri povećanju stepena deformacije se
uspostavlja ravnotežno stanje očvršćavajućih i omekšavajućih procesa pa kriva tečenja ne
zavisi od stepena deformacije.
Ukoliko je temperatura deformisanja veća od temperature rekristalizacije (T>Tr) u
materijalu se pored relaksacije odvija proces dinamičke rekristalizacije. Na slici ispod je
prikazan tipični oblik krive tečenja materijala za T>Tr , gdje dinamička rekristalizacija starta
nakon dostizanja kritičnog stepena deformacije (tačka a) uzrokujući smanjenje nagiba krive
tečenja. Povećanjem stepena deformacije iznad kritičnog brzina omekšavajućih dostiže brzinu
ojačavajućih procesa procesa u materijalu a kriva tečenja dostiže maksimum (tačka b).
Daljim povećanjem stepena deformacije brzina omekšavajućih prevazilazi brzinu
očvršćavajućih procesa, a kriva tečenja opada do postizanja stacionarnog stanja (tačka c)

Slika: krive tečenjana povišenim temperaturama za T<TR lijevo, za T>TR desno

Uticaj Brzine deformacije na otpor deformisanju

46
 Brzina prevazilaženja prepreka (intersticijski, supstitucijski atom, precipitati, naponi
između dislokacija) pri plastičnom tečenju unutar kristalnih zrna metala od strane dislokacija
zavisi od temperature. Termalna aktivacija pomaže dislokacionoj liniji da lakše obiđe
prepreku i nastavi kretanje. Međutim, termalna aktivacija je MANJE EFEKTIVNA pri većim
brzinama deformacije što uzrokuje veći otpor kretanju dislokacija a time i veći deformacioni
otpor.
Pri deformisanju na povišenim temperaturama T>0,5Tm (vruće deformisanje), uticaj
brzine deformacije na otpor deformisanju je značajan. Veće brzine deformacije mogu dovesti
do adijabatskih uslova koji dovode do unutrašnjeg zagrijavanja obratka, a prkomjerno
zagrijavanje može dovesti do do lokalizovanog topljenja. S druge strane, pri manjim brzinama
deformacije koje se koriste pri toplom deformisanju, materijal obratka se može ohladiti do
mjere kada je njegovo tečenje oteženo uzrokujući pukotine i druge površinske defekte.
Shodno navedenom, pri obradi deformisanjem u vrućem stanju treba tražiti kompromis
između brzine deformacije i temperature da se dođe do izratka bez defekata.
Oblik krive tečenja pri toplom deformisanju zavisi stepena, brzine deformacije i temperature.

K  f ( ,  , T )

Slika: zavisnost napona tečenja od brzine deformacije i temperature

Funkcija koja se često koristi da se opiše zavisnost napona tečenja od uticajnih parametara je:


K  C n   m  e T

Ovdje su C,n,m i β=Q/R konstante koje zavise od vrste materijala i dobivaju se

eksperimentalno fitovanjem krivih kroz set eksperimentalnih podataka.
m – osjetljivost na brzinu deoformacije, a β osjetljivost na promjenu temperature. (m je
tipično u rangu od 0,1 do 0,2 ponekad čak i 0,5 za neke materijale)

Superplastičnost

Superplastičnost podrazumijeva stanje u kojem se čvrsti kristalni materijal može deformirati

obično više od 200% (pa i do 1000%) u jednoosnom testu zatezanja. Materijali koji imaju
sposobnost superplastičnog tečenja imaju veliku osjetljivost napona tečenja na brzinu

47
deformacije (m>0.5) tako da svaki prirast brzine deformacije rezultuje ojačanjem materijala
što sprečava ostvarenje značajne kontrakcije pri velikim stepenima deformacije.

Superplastičnost može biti postignuta pod određenim uslovima kao što su:

- ekstremno fina mikrostruktura (veličina zrna nekoliko mikrona i manje), sa

uniformnim i pravilnim kristalnim zrnima,
- visoke temperature (T~Tm/2) i
- male brzine deformacije (10-2 1/sec ili manje)

Dodatno mikrostruktura treba da je stabilna bez rasta kristalnih zrna tokom deformisanja.

Slika: Deformacija Bi-Sn eutektičke legure od 1950%, u odnosu na 50% što se smatra
velikom (19puta veća dužina)

Deformacioni rad – rad plastične deformacije

Diferencijalni iznos rada usljed plastične deformacije pri jednoosnom zatezanju štapa polazne
dužine l0 usljed sile koja djeluje u poprečnom presjeku štapa je:

Pri složenom naponskom stanju u prisustvu tri normalna i tri tangencijalna napona rad
plastične deformacije u jediničnoj zapremini iznosi:

Ili za poznate vrijednosti glavnih napona i deformacija:

dw   ef d ef

Specifični deformacioni rad (vezan za specifični deformacioni otpor) je:

48
  ef

w    ef d ef
0

Pretpostavka je da nema trenja pa se ovaj rad naziva i idealni deformacioni rad i jednak je
integralu površine ispod krive deformacionog ojačanja (dobijene jednoosnim zatezanjem)

Ekprimentalno određivanje krivih tečenja

Eksperiment jednoosnog zatezanja

Kriva tečenja obično se određuje testom jednoosnog zatezanja gdje se standardnim ili
specijalnim epruvetama, u zavisnosti od oblika i dimenzija polaznog materijala. Epruvete se
zatežu polako dok ne puknu, a tokom zatezanja mjeri se izduženje (ekstenziometrom vezanim
za epruvetu) i sila zatezanja.

Osnovni rezultat ispitivanja je dijagram sila-izduženje (F-l). Nominalni ili inženjerski napon
σ i relativna (inženjerska) deformacija se izračunavaju iz:

F l
n  i 
A0 l0

Gdje je:
- F, sila zatezanja epruvete
- A0, polazni poprečni presjek epruvete,
- l0, polazna mjerna dužina epruvete,
- l, izduženje l0 tokom testa.

49
Napon početka tečenja (σ0) ukazuje na početak plastične deformacije određuje se približno
povlačenjem paralelne linije sa linearnim elastičnim područjem iz tačke sa 0,2% inženjerske
deformacije. U presjeku prave linije sa krivom tečenja dobija se vrijednost σ0. Jačina
materijala na zatezanje (Ultimate tensile strength – UTS) je maksimalni inženjerski napon pri
testu zatezanja, gdje odgovarajuća inženjerska deformacija predstavlja deformaciju
ravnomjernog (u) deformisanja i početak lokalizovanog deformisanja.

Stvarni napon se može izračunati iz:

  n 0   n   n 1   
F FA0 A l
K 
A A0 A A l0
Slično se dolazi i do stvarne ili logaritamske deformacije:

l
  ln  ln(1   ) )
l0

50
Kriva tečenja K- (stvarni napon – stvarna deformacija) ne dostiže maksimum u istoj tački
kao kriva σ- (inženjerski napon i inženjerska deformacija) jer se vrijednosti stvarnog
poprečnog presjeka mogu izvesti za područje ravnomjernog deformisanja, što je i područje
važenja krive tečenja na bazi testa zatezanja – slika ispod.

Eksperimentalno se dobija kriva tečenja u grafičkom ili tabelarnom obliku koja vrijedi za
područje ravnomjernog deformisanja. Za izračunavanje deformacione sile i deformacionog
rada vrijednosti se mogu očitati neposredno iz dijagrama, ali je prikladniji zapis krive tečenja
u analitičkom obliku. Analitički oblik krive tečenja napona tečenja daje vezu napona tečenja i
deformacije za stepene deformacije van prodručja ravnomjernog deformisanja. Najprostija
funkcija koja dobro aproksimira izmjerene vrijednosti je pravac (neki nerđajući čelici). Ovdje
je odsječak na ordinati napon početka tečenja σ0 dok se ostatak eksperimentalno dobijenih
vrijednosti napona tečenja aproksimira pravcem. Analitički oblik krive tečenja je:

K   0  tg  

Kriva tečenja za većinu nelegiranih i nisko legiranih čelika i aluminija najbolje aproksimira
eksponencijalna funkcija oblika:

K  C  n

Određivanje kontante C i eksponenta deformacionog ojačanja n vrši se na osnovu podataka

dobijenih eksperimentalno i obično ih izračunava programska oprema kidalice. Eksponent
deformacionog ojačanja n je brojčano jednak veličini ravnomjerne logaritamske deformacije,
a konstanta C se izračunava iz uslova da kriva tečenja prolazi kroz tačku (Ku,u).

Primjer: dokaz da je eksponent deformacionog ojačanja n jednak veličini ravnomjerne

logaritamske deformacije :

Sila zatezanja iznosi:

F  A  K  A  C  n

Obzirom da je:

51
 l
  ln i da vrijedi Al  A0l0  A  A0  e  to je:
l0

F  A  K  A0  e   C   n

Kako sila ima maksimum na kraju ravnomjernog izduženja (Fu) diferenciranjem se dobija:

dF
d

 C  A0 n   n1  e   e    n , 
i ova jednačina je jednaka nuli u tački maksimuma (u) pa gdje vrijedi:

n1
n  u  u  n  u
n

Ku Ku
K u  C  u  C  
n

u n
nn

Eksperiment jednoosnog sabijanja

Pri testu sabijanja naponi trenja djeluju nasuprot radijalnog tečenja materijala i reduciraju ga
na površinama koje su u kontaktu sa alatom. Da se kompenzira redukcija usljed trenja
materijal u sredini ima značajnije bočno tečenje što dovodi do deformacije bočnih ivica. Pri
ovakvim uslovima prisutna je konična mrtva zona na obje strane cilindra u kojoj je materijal
podvrgnut manjem iznosu plastične deformacije i što predstavlja tzv nehomogeno
deformisanje. Formule date za homogeno deformisanje su približne u ovom slučaju pa pri
testiranju treba težiti da se trenje svede na što manju mjeru:

- koristeći efikasno sredstvo za podmazivanje,

- izradom spiralnih žljebova koji zarobljavaju mazivo,
- inkrementalno sabijati sa međufaznim podmazivanjem,
- korigovati uticaj trenja koristeći FEA (inverzna analiza)
- koristiti veće odnose 1.5 do 2 da se smanji trenje.

Neki istraživači su predložili konusni oblik čeonih površina pripreka (Siebel, Pomp) gdje se
ugao nagiba bira na način da je pri testu deformisanje homogeno (izvodnice pripremka ostaju
ravne). Po Rastegaevu čeone površine sadrže urezane kanale koji sadrže ulje čija uloga je da
pri sabijanju formira uljni film i omogući homogeno deformisanje.

52
Ako pretpostavimo da pri sabijanju valjkastog pripremka nema trenja tada vrijede formule za
homogeno deformisanje gdjeje jednoosni napon, slično kao kod jednoosnog zatezanja jednak:

F
K
A
, dok je stvarna (logaritamska deformacija):

A h
  ln  ln 0
A0 h

Najčešće korišteni test je po Siebelu po kojem se napon tečenja izračunava iz srednje

vrijednosti deformacionog otpora, a uticaj nehomogenog deformisanje uzima se preko stepena
iskorištenja preoblikovanja. Obzirom da se u realnosti deformacioni otpor po presjeku mijenja
(najmanji je na ivici a najveći u sredini) uvodi se vrijednost srednjeg deformacionog otpora.
(ravnotežne jednačine, uslov tečenja + pojednostavljenja –> napon tečenja se mijenja duž
radijusa linearno – profil).
Ovdje se eksperimentalno određuje srednji deformacioni otpor mjerenjem sile F i
trenutne visine pripremka gdje se na bazi poznatog volumena izračunava i trenutni poprečni
presjek A:

F V
 sr  , gdje je A 
A h

Stvarni napon tečenja izračunava se množenjem srednjeg deformacionog otpora i

stepena iskorištenja preoblikovanja:

K   sr  

Stepen iskorištenja može se izračunati korištenjem elementarne teorije plastičnosti i zavisi

od koeficijenta trenja te odnosa d/h:

 d 
  1  
 3h 
Obično se pri ovom testu koristi teflonska folija (=0.025) da se uticaj trenja svede na što
manju vrijednost, dok je odnos d/h=1 do 0,67.

Eksperiment sabijanja prizmom - dvoosno deformaciono stanje

53
Pri ovom testu epruveta je ravna ploča a deformisanje se može izvesti na dva načina:

- kompesija epruvete u dobro podmazanoj matrici u obliku kanala gdje stijeke

sprečavaju bočno tečenje. Nedostatak je nemogućnost izbjegavanja trenja koje
narušava idealno ravansko deformaciono stanje.
- Kompresija u lokalnom zazoru gdje se mjeri sila a približno ravansko deformaciono
stanje se postiže povećanjem širine epruvete.

Kod kompresije u lokalnom zazoru epruveta ima širinu B0 veću za oko 6 puta od njene
debljine s0 pa se prilikom sabijanja pravougaonim alatom deformacija u smjeru širine može
zanemariti i pretpostaviti tzv. ravansko deformaciono stanje. Karakteristika ravansko-
deformacionog stanja je da je deformacija u pravcu z-ose (2) jednaka nuli, slika gore. Iz
jednakosti zapremine ostale dvije glavne deformacije su jednake ali sa različitim
predznacima:

 x  3   y  1

Slika: trodimenziona skica testa sabijanja prizmom pri ravanskom deformacionom stanju

Efektivna deformacija za ravansko-deformaciono stanje za poznate glavne deformacije je :

 ef 
2
1   2 2   3  1 2   2   3 2
3
Odakle je:
2 s0
 ef  1  1.15 ln
3 s
Ovdje je s0 početna debljina lima

Karakteristika ovog testa je da je napon u pravcu x-ose (3) približno jednak nuli, a napon u
pravcu y ose izračunava se iz odnosa sile i površine na koju djeluje. Iz uslova plastičnog
tečenja za ravansko-deformaciono stanje izračunava se napon u pravc z-ose
F F
 y  1     ;
A Bb
σ x  σ3  0 ; 54
σ  σ 3 σ1
σ z  σ2  1 
2 2
Efektivni (Von_Mises) napon je:

  
2 2

 ef 
1
0   1 
2  

  1  1    1  0   6 0 2  0 2  0 2 
2  2   2 

Pa je:
3 3 F
 ef  1 
2 2 Bb

Ovim testom se mjeri sila i aktuelna debljina ploče s i pogodan je za određivanje krivih
tečenja pri velikim brzinama deformacije.

3 PROCESNI PARAMETRI U OMD

Da bi se postigli uslovi obrade približni optimalnim potrebno je poznavati uticaj

procesnih parametara na rezultat tehnološkog procesa. Što se tiče radnog komada, bitno je da
ima dovoljnu deformabilnost da dozvoli iznos plastične deformacije koji se zahtijeva bez da
se pojavi pukotina ili neki drugi defekt.

Unutar plastične zone bitno je biti u mogućnosti mjeriti i kontrolisati veličine kao što su:

- deformacija,
- brzina deformacije,
- napon tečenja
- i temperatura.

Na intefejsu su bitni lokalni parametri kao što su:

- temperatura T,
- kontaktni pritisak p,
- tangencijalni napon usljed trenja τ.

Na navedene parametre često utiče kvalitet mazivnog sredstva.

Osnovni parametri procesa deformaciona sila i deformacioni rad zavise od navedenih

parametara i ne smiju prevazići ono koje obezbjeđuje deformaciona mašina. Krajnji cilj je da
proizvod nakon izrade ima mehanička svojstva koja zadovoljavaju zahtjeve specificirane od
strane krajnjeg korisnika.

55
 Slika 5. bitni procesni parametri u OMD

Deformaciona sila

Sila potrebna za savladavanje svih otpora tokom plastičnog deformisanja predstavlja

deformacionu silu. Ova sila prenosi se preko alata na obradak i izračunava se na osnovu
normalnih i tangencijalnih napona koji djeluju na kontaktnoj površini:

F    n dA    K dA
A A

U toku procesa deformisanja deformaciona sila se mijenja (slika deformaciona sila-put)

U idealnim uslovima derformisanja, kada se trenje eliminiše, drugi član u prethodnoj

jednačini se zanemaruje a deformaciona sila jednaka je sili reakcije usmjerenoj po normali na
kontaktnu površinu:

Fid    n dA
A

Kada je normalni napon kostantan na cijeloj kontaktnoj površini rješenje integrala je relativno
jednostavno i u tom slučaju je:

Fid   n A

Kod nekih postupaka obrade normalni pritisak dostiže vrijednost napona tečenja  n  K ,
gdje treba imati na umu da je K promjenljiva vrijednost u slučaju hladne plastične
deformacije jer u tom slučaju materijal deformaciono ojačava.

Deformacioni rad

Deformacioni rad predstavlja ukupni rad potreban da se izvede određena tehnološka

operacija. Elementarni deformacioni rad jednak je proizvodu deformacione sile i
elementarnog puta:

dW  Fdh ,

Dok se ukupni rad u idealnom slučaju (nema trenja) troši samo na saladavanje otpora
deformisanju i jednak je:

h1 h1
Wid   Fdh   K Adh
h0 h0

56
Ukoliko se tokom procesa površina A ne mijenja tada se ista može izraziti kao:

V dh
A , a deformacija kao d 
h h

to je:

h1 1
V
Wid   K hd  V  K d
h0
h 0
a izraz ispod integrala je specifični deformacioni rad wid (rad deformacije po jedinici
volumena V) koji za uobičajeno zadanu krivu tečenja preko parametara C i n iznosi:

1
C
w1   C n d  1 n1
0
n 1

U nekim slučajevima (valjanje) potreban je srednji napon tečenja koji izračunavamo iz odnosa
površine ispod krive tečenja (K-) i priraštaja deformacije:

C
1 n1
 n 1
w1 C
K sr1   1 n
1 1 n 1

Primjer:
Kriva tečenja je aproksimirana eksponencijalnom zavisnošću K  140 0, 25 . Odrediti
specifični deformacioni rad ukoliko se prečnik epruvete redukuje sa 12,7 mm na 11,5 mm pri
istezanju.

12,7
1  2 d  2 ln  0,199
11,5

57
 1
C 140  10 6
w1   C d 
n 1
n
1  0,199 0, 251  14,7 MJ / m 3
0
n 1 0,25  1

Primjer 1: DZ (kampuš) Materijal Ck10 se deformiše na hladno u tri stepena. U svakom

stepenu deformisanja pretrpi efektivnu deformaciju od 0,2. Odrediti specifični deformacioni
rad u trećem stepenu deformisanja sa i bez međuoperacionog žarenja (np pri žarenju se
postižu plastična svojstva identična onim za polazni materijal)
Koristiti dijagram za Ck10 iznad)

Primjer 2. DZ Odrediti koefisijent i eksponent deformacionog ojačanja za Ck10 na bazi

dijagrama (slika iznad) i na bazi eksponencijalne zavisnosti ( K  C n ) odrediti specifični
deformacioni rad kao u primjeru 1.

TRENJE U OMD

U OMD trenje je krucijalni faktor koji određuje da li industrijski proces može biti izveden
prihvatljivo i ekonomično. Unatoč mnogim istraživanjima ova oblast još uvijek pati od
manjka znanja i zahtijeva kontinuirano istraživanje. Razlog tome je što je vrlo teško direktno
ispitati pojave na intefejsu između alata i obratka, i često je vrlo teško mjeriti tangencijalni
napon koji je puno manji od normalnog (kontaktnog pritiska).
Opterećenje i naponi koji se prenose na elemente alata zavise od trenja gdje se na trenje u
nekim slučajevima troši i preko 50% uložene energije. Kvalitet obrađene površine, životni
vijek alata između preoštravanja (prosijecanje/probijanje) te zahtijevana dimenziona
preciznost konačnog proizvoda direktno su vezani za trenje.
Podmazivanje je ključno za uspješno izvođenje većine tehnoloških metoda u OMD.
Trošenje komponenti alata se može reducirati ukoliko se koristi film maziva između alata i
obratka u toku obrade. Kvaitet obratka zavisi od korištenog mazivnog sredstva, tako da
promjene u podmazivanju mogu utiču na promjene pri plastičnom tečenju tokom
deformisanja kreirajući ili eliminirajući defekte. Uloga sredstva za podamazivanje je da, pored
reduciranja trenja i trošenja, djeluje i kao termalna barijera između alata i materijala koji se
obrađuje, služi kao sredstvo za odvođenje toplote iz alata a može djelovati i kao sredstvo koje
sprečava koroziju kako elemenata alata tako i radnog komada. Pravilan izbor i pažljivo
podešavanje uslova kod pojedinih tehnoloških metoda može udvostručiti broj izrađenih
komada između dva servisiranja alata.

58
Modeli trenja

Slika: Zavisnost koeficijenta i faktora trenja od kontaktnog pritiska

Columbov model odgovara uslovima kada su tijela u kliznom kontaktu a kada je srednja
normalna komponenta napona manja ili jednaka naponu početka tečenja. Ovo se dešava pri
procesima valjanja,vučenja žice, obrade lima deformisanjem.
Međutim, u procesima OMD kao što su kovanje u kalupima i istiskivanje kontaktni pritisak
često dostiže puno veće vrijednosti od napona početka tečenja (i do 2500 Mpa), i tada se
koristi Tresc-a model. Postoji i treći model koji kombinuje prethodna dva sa blagim prelazom
sa Kolumbovog na Tresca model.

Columbov model:

Columb-ov model trenja vrijedi samo pod uslovom da srednji normalni napon ne prelazi
vrijednost početka tečenja mekšeg materijala u kontaktu.

    p    n

Gdje je σn srednja vrijednost normalnog napona na kontaktnoj površini.

Ovdje treba imati na umu da je stvarna kontaktna površina manja od nominalne jer se
površine dodiruju na vrhovima neravnina gdje pritisci značajno prevazilaze napon početka
tečenja.

Tresca model:

U uslovima visokih vrijednosti pritiska, kada isti prevaziđe napon početka tečenja mekšeg u
kontaktnom paru (obradak) dešava se njegova plastična deformacija. Kada je vrijednost
kontaktnog pritiska između σo i 3σo dolazi do značajne plastične deformacije gdje materijal
mekšeg popunjava neravnine tvrđeg u kontaktnom paru. Kako pritisak dalje raste dolazi do
potpune penetracije i ukoliko u neravninama nema mazivnog sredstva kontakna površina
dostiže maksimum.

59
 Slika: j interakcija alata sa obratkom za različite nivoe normalnog pritiska.

Praktično postoji GORNJA granica napona trenja koji ne može prevazići vrijednost napona
smicanja k, mekšeg mateijala u kontaktu. Ukoliko se ipak desi da napon trenja dostigne tu
vrijednost napona smicanja tada dolazi do tzv. hladnog zavarivanja kontaktnog dijela a slojevi
materijala ispod plastično se deformišu.

Model trenja koji odgovara uslovima visokog pritiska je tzv. Tresca model:

  mk

Gdje je m faktor trenja koji varira od 0 do 1.

Tipovi trenja

(opis u sveskama)

60
Mjerenje trenja u OMD

U praksi se najčešće susreće tzv kombinovano trenje gdje je kombinacija metalnog kontakta
lokalno i grničnog filma maziva, gdje Koumbov koeficijent trena leži u rangu od 0.1 do 0.3.
kada dođe do kidanja filma maziva dešava se pojava mrljica sl b.

- metod sabijanja prstena

- sabijanje konusnim alatima
- korištenje pinova insertovanih u kalup

Sabijanje prstena

Ravni prsten, podmazan, sabija se između dva elementa alata pri čemu dolazi do smanjenja
visine, povećanja vanjskog prečnika i promjene prečnika unutarnjeg otvora. Tečenje metala
pri ovom testu je vrlo osjetljivo na iznos trenja na interfejsu. Ukoliko nema trenja prsten će
teći van u radijalnom smjeru kao da nema otvora u sredini. Kako se trenje postepeno
povećava tečenje prema vani se smanjuje i dostiže se situacija gdje nema promjene
unutrašnjeg prečnika. Kada se trenje dalje poveća unutrašnji prečnik počinje da se smanjuje i
materijal počinje teći u suprotnom smjeru.

Slika: deformacija prstena pri različitim uslovima trenja lijevo) i etalon dijagram zavisnosti
koeficijenta trenja od deformacije visine i unutrašnjeg pritiska

61
62