‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻓﺼﻞ ‪9‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﻫﺎي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫‪ -1‬ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻨﻴﺎدي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ⋅⋅⋅ ‪ q1 , q 2 , q 3 ,‬ﭼﻪ ﻣﻴﺪاﻧﻲ را در ﻧﻘﻄﻪاي از ﻓﻀﺎ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ را "ﺑﺎرﻫﺎي ﭼﺸﻤﻪ" ﻧﺎﻣﻴﺪﻳﻢ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ را ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ "ﺑﺎر آزﻣﻮن" ‪ Q‬وارد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻣﺤﺪود ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﭼﺸﻤﻪ ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﻦ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻮدن ﺑﺎرﻫﺎي ﭼﺸﻤﻪ را ﺑﺮدارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﻲ از آﻧﭽﻪ‬
‫را ﻛﻪ ﭘﻴﺶروﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺷﻜﻞ)‪ (9-1‬را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬دو ﺳﻴﻢ ﻣﻮازي ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪك‪ ،‬از ﺳﻘﻒ آوﻳﺰان اﻧﺪ‬
‫)ﺷﻜﻞ‪ 9-1‬اﻟﻒ(‪ .‬اﮔﺮ در اﻳﻦ ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ 9-1‬ب( ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻴﻢﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دو‬
‫ﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن در آنﻫﺎ ﺧﻼف ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﻢ دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن در دو ﺳﻴﻢ ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ 9-1‬پ(‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺑﺴﻮي‬
‫ﻫﻢ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻜﻞ )‪ 9-1‬ب( ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ در ﻫﺮ دو ﺳﻴﻢ‬
‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎرﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲراﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-1‬ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در دو ﺳﻴﻢ‬ ‫ﺳﻴﻢﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺎرﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻢ دور ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮن آن را ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺷﻜﻞ )‪ 9-1‬پ( را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢﻫﺎ ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻴﻢﻫﺎ از ﻫﻢ دور‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺣﺎﻻ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲرﺑﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ﻳﻚ ﺑﺎر آزﻣﻮن را در ﺑﻴﻦ دو ﺳﻴﻢ ﻧﮕﻪ‬
‫دارﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮو وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﻴﻦ دو ﺳﻴﻢ ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي رﺳﺎﻧﺎ ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺮ روي ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬
‫راﻧﺸﻲ و رﺑﺎﻳﺸﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ راﻧﺶ و رﺑﺎﻳﺶ‬
‫ﺳﻴﻢﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ از ﻧﻮع ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روﻳﺎروﻳﻲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺎ دو ﺳﻴﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﻢﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎري ﺧﻨﺜﻲ اﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮون ﻫﺎ در ﺳﻴﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ و ﻣﺜﺒﺖ در ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﺳﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﺸﻤﻪاي ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻓﻀﺎي ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ‬
‫‪ E‬اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ آﻫﻦ رﺑﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﺸﻤﻪي‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ آﻫﻦ رﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي ﻫﻢ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻄﺐﻧﻤﺎﻳﻲ را ﺑﻪ آﻫﻦرﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﻴﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻴﺪ‪ .‬ﻋﻘﺮﺑﻪي ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ در راﺳﺘﺎي ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-2‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ آﻫﻦرﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي دو ﻗﻄﺐ دارد‪ :‬ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ) ‪ ( N‬و ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب‬

‫‪1‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫) ‪ .( S‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در اﻳﻦ ﻗﻄﺐﻫﺎ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ از ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻗﻄﺐ‬
‫ﺟﻨﻮب ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آزﻣﺎﻳﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن اﻧﺠﺎم داد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻄﺐﻧﻤﺎﻳﻲ را درﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﺮﺑﻪي ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻴﻢ وﻳﺎ در ﺟﻬﺖ دور ﺷﺪن از ﺳﻴﻢ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺳﻮﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‬

‫ﺟﺮﻳﺎن‬

‫ﻣﻴﺪان‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 9-3‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-2‬ﻣﻴﺪان ﻣﻌﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آﻫﻦ رﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪ اي‬

‫ﻛﻪ ﺣﻮل ﺳﻴﻢ ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ﺳﻴﻢ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (3‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺴﺖ در ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻤﺶ ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ دﻳﮕﺮ در ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻴﻢ ﻣﻮازي ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن را ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار دارد از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﻜﺸﺪ؟ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬
‫*‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را در اﻃﺮاف ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎﻧﺲ ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ اورﺳﺘﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫او در زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1819-1820‬در ﻛﻼس درﺳﺶ ﺳﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﺑﺎﺗﺮي وﺻﻞ ﻛﺮد و از آن ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺬراﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻴﻢ را در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻋﻘﺮﺑﻪي ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﻴﭻ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﺮﺑﻪ ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن درس‪ ،‬ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن را ﻣﻮازي ﻋﻘﺮﺑﻪي ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ‬
‫ﻗﺮار داد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﻋﻘﺮﺑﻪ ﭼﺮﺧﻴﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن را وارون ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻘﺮﺑﻪ در ﺳﻮي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﭼﺮﺧﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻋﻼم اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎي‬
‫زﻳﺎدي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ آﻣﭙﺮ‪ ،‬ﻓﺎراده و دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﺛﺮﻫﺎي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دوازه ﺳﺎل‬
‫ﭘﺲ از آزﻣﺎﻳﺶ اورﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻓﺎراده اﻟﻘﺎء اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﻜﺴﻮل ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﻛﻼﺳﻴﻚ را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن رﻳﺎﺿﻲ ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﺗﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ اﻣﻮاج اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﺳﺎل ‪ ،1888‬ﺷﻜﻮه اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻧﺸﺎن داد‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﻫﻢ در اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1905‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ و‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﻋﻼم ﻛﺮد‪" ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﺴﺒﻴﺖ" ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻋﻨﻮان آن "درﺑﺎرهي اﻟﻜﺘﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻚ اﺟﺴﺎم‬
‫ﻣﺘﺤﺮك"◊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻨﺰوي ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻘﻄﻪاي را ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ دو ﻗﻄﺐ‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻔﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻓﻘﻂ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﻳﺎ ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ آﻫﻦرﺑﺎي‬
‫ﻣﻴﻠﻪاي را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-4‬ﺑﻪ دو ﻧﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ دو آﻫﻦرﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب و ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﺧﻮد را‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ" ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ" ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺰوي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﭘﻴﺶ‬

‫*‬
‫‪Hans Christian Oersted‬‬
‫◊‬
‫‪On the Electrodynamics of Moving Bodies‬‬

‫‪2‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻈﺮي ﺟﺎﻟﺐ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﺴﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ آن را ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ دو آﻫﻦرﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﺐﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲراﻧﻨﺪ و ﻗﻄﺐﻫﺎي ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﻣﻲرﺑﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-5‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-4‬ﻗﻄﺐ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻣﻨﺰوي وﺟﻮد ﻧﺪارد‬

‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪S‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-5‬ﻧﻴﺮوي رﺑﺎﻳﺸﻲ و راﻧﺸﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬

‫‪ -2‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد؟ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻴﺮو ﺑﺮ واﺣﺪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ‬
‫‪F‬‬ ‫)‪(9-1‬‬
‫=‪E‬‬
‫‪q‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ،‬ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺟﺎي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪي دﻳﮕﺮي‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ q‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-6‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟﻬﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻜﺎت زﻳﺮ را‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -1‬اﻧﺪازهي ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪار‬
‫‪v‬‬ ‫ﺑﺎر ‪ q‬و ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬آن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪ -2‬اﻧﺪازه و ﺟﻬﺖ ‪ FB‬ﺑﻪ ‪ B‬و ‪ v‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ‪ B‬و ‪ v‬ﻣﻮازي اﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪازهي ‪ FB‬ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ‪ B‬ﺑﺎ ‪v‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪+q‬‬
‫زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﻣﻲﺳﺎزد ﺟﻬﺖ ‪ FB‬ﺑﻪ ﻫﺮ دوي ‪ B‬و ‪ v‬ﻋﻤﻮد و اﻧﺪازهاش ﺑﺎ ‪sin θ‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ‪ 9-6‬ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮوي‬ ‫‪ -4‬وﻗﺘﻲ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎر ‪ q‬از ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻲ ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ‪ FB‬ﻫﻢ‬
‫وارون ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان در راﺑﻄﻪي )‪ (9-2‬ﺧﻼﺻﻪ و ﺑﺎ آن ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪.‬‬
‫)‪FB = q ( v × B‬‬ ‫)‪(9-2‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-2‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬در ﻧﻘﻄﻪاي از ﻓﻀﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر ‪ q‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻮدن آن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﺮا ﻧﻴﺮوي‬

‫‪3‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺑﺎ ‪ v‬ﺑﻪراﺳﺘﻲ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ‪ Fe = qE‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر‬
‫‪ q‬وارد ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻧﺪازهي ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫‪FB = q vB sin θ‬‬ ‫)‪(9-3‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ FB‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ‪ v‬و ﺑﺮ ‪ B‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻳﻜﺎﻫﺎي ‪ ، SI‬ﻳﻜﺎي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺗﺴﻼ† ) ‪ ( T‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫‪1N‬‬ ‫‪N‬‬
‫= ‪1 Tesla‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫)‪(9-4‬‬
‫‪C.m/s‬‬ ‫‪A.m‬‬
‫ﻳﻜﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﮔﺎوس ) ‪ ( G‬اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ﺗﺴﻼ و ﮔﺎوس ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ 1 T = 1D4 G‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‪ :‬دو ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲراﻧﻨﺪ و ﻳﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﻣﻲرﺑﺎﻳﻨﺪ؟ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-7‬ﺳﻴﻢ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ در ﻣﻜﺎن ﺳﻴﻢ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫‪v‬‬
‫‪B‬‬ ‫ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان در ﻣﻜﺎن ﺳﻴﻢ ‪ 2‬ﺑﻪ‬
‫‪F‬‬ ‫ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮدار ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎرﻫﺎ در ﺳﻴﻢ ‪ 2‬روﺑﻪ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‬
‫و ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن وﺿﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ‬

‫ﺳﻴﻢ ‪1‬‬ ‫ﺳﻴﻢ ‪2‬‬ ‫)‪ 9-1‬پ( وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﺳﺮﻋﺖ در ﺳﻴﻢ ‪ 2‬رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮوي ‪ F‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-7‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ راﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻜﻞ )‪ 9-1‬ب ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-2‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ اﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (9-1‬و )‪ (9-2‬را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻨﻴﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ‡ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫] )‪F = q [ E + ( v × B‬‬ ‫)‪(9-5‬‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر ‪ q‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬راﺑﻄﻪي )‪ (9-5‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ q‬در‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ ﻫﻢ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻫﻢ ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ آن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬راﺑﻄﻪي )‪ (9-5‬ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري اﻳﻦ دو ﻧﻴﺮو اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر ‪ q‬ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻗﺮار دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد و ‪ FB = q ( v × B) = D‬ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺑﺎر ‪ q‬ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ آن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺳﺎﻛﻦ وﺟﻮد ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را ﺣﺲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪي )‪ (9-5‬را ﻣﺎ اﺛﺒﺎت ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻫﻢ ﻓﺮض ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ و درﺳﺘﻲ آن را‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﺎﻳﺪ روش ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﻢ )وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪهي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺪان ‪ E‬را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ(‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺼﻞ آﻳﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن‪ ،‬رﻓﺘﺎر ذرهي ﺑﺎردار را در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-1‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-8‬ذرهاي ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ m‬و ﺑﺎر ‪ Q‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻴﻪي ‪ v‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﺑﺎ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪B‬‬

‫†‬
‫‪Tesla‬‬
‫‡‬
‫‪Lorentz force law‬‬

‫‪4‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد و ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻴﺮون‬

‫‪Q‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮم ‪ m‬ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺮي را در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻴﻤﻮد؟‬
‫‪v‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫اﻳﻦ دﻗﻴﻘﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺣﺮﻛﺖ داﻳﺮهاي ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-9‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ ‪ Q‬در ﭼﻨﺪ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-8‬ذره ي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺎع ﻣﺴﻴﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺮﻛﺰ داﻳﺮه اﺳﺖ و اﻧﺪازهي آن ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪ FB = QvB‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻣﺮﻛﺰﮔﺮاي‬
‫‪v‬‬ ‫) ‪ Fcent. = m (v 2 R‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫‪v‬‬
‫‪+‬‬
‫‪v2‬‬
‫‪FB‬‬ ‫‪QvB = m‬‬ ‫‪⇒ p = QBR‬‬ ‫)‪(9-6‬‬
‫‪FB‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪FB‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪ p‬ﺗﻜﺎﻧﻪي ﺟﺮم ﺑﺎردار اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪي )‪ (9-6‬ﻓﺮﻣﻮل ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون اﺳﺖ؛‬
‫‪FB‬‬ ‫‪v‬‬ ‫ﭼﻮن ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺮم را در ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون وﺳﻴﻠﻪاي اﺳﺖ‬
‫‪B‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ذرهﻫﺎي ﺑﺎردار ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬از راﺑﻄﻪي )‪ (9-6‬ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻌﺎع‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-9‬ﻣﺴﻴﺮ ذرهي ﺑﺎردار ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫ﻣﺴﻴﺮ‪ ، R ،‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ . R = mv QB :‬اﮔﺮ ﺑﺎر ‪ Q‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ‬
‫اوﻟﻴﻪي ‪ v‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪. B‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد و اﮔﺮ ﺑﺎر ذره ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ آن ﭘﺎد ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد اﺳﺖ‪ .‬دورهي ‪T‬‬

‫) زﻣﺎن ﻳﻚ دور ﭼﺮﺧﺶ( ﺣﺮﻛﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪2π R 2π mv 2π m‬‬
‫= ‪T‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(9-7‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪v QB‬‬ ‫‪QB‬‬
‫وﺳﺮﻋﺖ زاوﻳﻪاي ﻳﺎ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون ) ‪ ( ω‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪v QB‬‬
‫= ‪ω = 2π f‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-8‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪m‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﻓﺮض ﻛﺮدﻳﻢ ذره در ﺻﻔﺤﻪاي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ذره ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻴﻪاي وارد ﻣﻴﺪان ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻫﻢ ﻣﻮازي ﻣﻴﺪان ‪ B‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ، v & ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪(9-2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮي در اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ذره در‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺮي ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-10‬ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪0‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 9 -2‬ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﻜﻠﻮﻳﻴﺪي‪ :‬اﮔﺮ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ -10‬ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ذرهي ﺑﺎردار ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪي‬ ‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ ، B‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ & ‪ v‬ﻣﻮازي ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪B‬‬ ‫ذرهي ﺑﺎردار اﺛﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ذره ﺟﺎﻟﺐﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان‬

‫‪ B‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ x‬و ﻣﻴﺪان ‪ E‬در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ذره از ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻴﻪي ﺻﻔﺮ رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ذره ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬

‫‪5‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺣﻞ ]‪ : [1‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻴﻔﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ذره در آﻏﺎز ﺑﺪون ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﺮﻋﺘﺶ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ آن وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ذرهي ﺑﺎردار ﻧﻴﺮو وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﺑﻪ آن ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ذره‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ ،(9-2‬ذرهي ﺑﺎردار را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-11‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺖ ذره ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB‬وارد ﺑﻪ آن ﻧﻴﺰ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ذره را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ داﻳﺮهاي وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن را ﺑﻪ ﺳﻮي م ﺣﻮر ‪ y‬ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ذره در ﺟﻬﺖ ﺧﻼف ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺳﺮﻋﺖ ذره را ﻛﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد و ذره را در ﻧﻘﻄﻪي ‪ a‬ﺑﻪ ﺳﻜﻮن واﻣﻲدارد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ دوﺑﺎره از ﻧﻘﻄﻪي ‪ a‬ﺧﻮد را‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ و ذره را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي ‪ b‬ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ‪....‬‬
‫‪z‬‬

‫‪E‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪B‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-11‬ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻴﻜﻠﻮﻳﻴﺪ ذره ي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان ﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻌﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬

‫‪x‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺑﻪ ذره ﻧﻴﺮوﻳﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻜﺎن ذره را در ﻫﺮ زﻣﺎن ‪ t‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺑﺮدار‬
‫) ) ‪ ( D, y (t ), z (t‬ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺑﺮدار ﺳﺮﻋﺖ ذره ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ) ‪ . v = (D, y , z‬ﭼﻮن )‪ B = (B , D, D‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮب ﺑﺮداري ‪v × B‬‬
‫را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ˆi‬‬ ‫‪ˆj‬‬ ‫ˆ‪k‬‬
‫‪v×B = D‬‬ ‫‪y‬‬ ‫ˆ‪z = (Bz )ˆj − (By )k‬‬ ‫)‪(9-9‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫از ﻗﺎﻧﻮن دوم ﻧﻴﻮﺗﻮن دارﻳﻢ‬
‫⎦⎤ ˆ‪F = Q [ E + v × B ] = Q ⎡⎣(E ) kˆ + (Bz )ˆj − (By )kˆ ⎤⎦ = m a = m ⎡⎣ yˆj + zk‬‬ ‫)‪(9-10‬‬

‫ﻳﺎ اﮔﺮ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ̂‪ j‬و ̂‪ k‬را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ دارﻳﻢ‬

‫‪QBz = my ,‬‬ ‫‪QE − QBy = mz‬‬ ‫)‪(9-11‬‬

‫در راﺑﻄﻪي )‪ (9-8‬ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون را ﺑﺎ ‪ ω = QB m‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ ، (9-11‬ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﻨﺪ‬
‫‪⎛E‬‬ ‫⎞‬
‫‪y = ω z‬‬ ‫‪,‬‬ ‫⎟ ‪z = ω ⎜ − y‬‬ ‫)‪(9-12‬‬
‫‪⎝B‬‬ ‫⎠‬

‫‪David J. Griffiths, “Introduction To Electrodynamics”, 2nd Ed. Printice Hall, 1989.‬‬ ‫][‬
‫‪ 1‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‪:‬‬

‫‪6‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺟﻔﺖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ از اوﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ z ،‬را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ از ﻣﻌﺎدﻟﻪي دوم ﺣﺬف‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪. .‬ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪي دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ درﺟﻪ ﺳﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ y‬و ‪ y‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ اﻧﺪ‬
‫‪E‬‬
‫‪y (t ) = C 1 cos ω t + C 2 sin ω t +‬‬ ‫‪t +C 3‬‬
‫‪B‬‬ ‫)‪(9-13‬‬
‫‪z (t ) = C 2 cos ω t − C 1 sin ω t + C 4‬‬
‫ﭼﻬﺎرﺛﺎﺑﺖ ‪ C i‬ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط اوﻟﻴﻪ ‪ y (D) = z (D) = D‬و ‪ y (D) = z (D) = D‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫= ) ‪y (t‬‬ ‫) ‪(ωt − sin ωt‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ) ‪z (t‬‬ ‫) ‪(1 − cos ωt‬‬ ‫)‪(9-14‬‬
‫‪ωB‬‬ ‫‪ωB‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ‪ R ≡ E ω B‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ‪ sin 2 ωt + cos2 ωt = 1‬ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻴﻨﻮس و ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎ را ﺣﺬف ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي داﻳﺮهاي‬
‫ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰش در ) ‪ (D, R ω t , R‬ﻗﺮار دارد و در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ‪v = ω R = E B‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-11‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪( y − R ωt )2 + (z − R )2 = R 2‬‬ ‫)‪(9-15‬‬
‫ﺣﻞ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺟﺰﻳﻴﺎت رﻳﺎﺿﻲ آن در ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ‪ -1 :‬ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ را ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮم اﻓﺰار ‪ Mathematica‬ﺣﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻜﻮﺷﻴﺪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺎﻻ را ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ‪ Mathematica‬ﻳﺎ ﻫﺮ روش دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺪدي ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن‪ .‬ذرهاي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬از ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻜﻮن‬
‫از ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت رﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ˆ‪ B = B k‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮ ‪ z‬و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن‬
‫‪ E = E D cos ωt ˆi‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ x‬اﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ذره را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ و ﻣﺴﻴﺮ آن را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي } ‪{ω , E , B‬‬
‫رﺳﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﮔﺰﻳﺪهاي از ﻣﺴﻴﺮ ﻫﺎ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-12‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﺳﺖ‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-12‬ﮔﺰﻳﺪه اي از ﻣﺴﻴﺮ ﻫﺎي ﺣﺮﻛﺖ ذره ي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪا ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬و ﻣﻴﺪان واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎن ) ‪ E(t‬ﺑﺮاي ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪ -3‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬

‫ﺳﺮﻧﺪ ﺳﺮﻋﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ذرهي ﺑﺎرداري در ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ وارد ﺑﺮ آن ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪،‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ ، (9-4‬داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻫﺮ دو ﻣﻴﺪان ‪ B‬و ‪ E‬ﻣﻲﺗﻮان ذرهاي را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﺑﻘﻴﻪي ذره‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺟﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻲ‪ .‬ﺟﻲ ﺗﺎﻣﺴﻮن از اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﺮم اﻟﻜﺘﺮون اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-13‬ﻧﻤﺎﻳﻲ از‬
‫اﺑﺰار ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪+‬‬

‫‪+++++++++++++++‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬ ‫×××××××××××××××××××××‬
‫‪−‬‬ ‫×××××××××××××××××××××‬
‫‪−‬‬
‫‪v‬‬ ‫×××××××××××××××××××××‬
‫×××××××××××××××××××××‬
‫_______ ________‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-13‬اﺑﺰار ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ‪ e m‬اﻟﻜﺘﺮون‬

‫اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺑﺎ ﺟﺮم ‪ m‬و ﺑﺎر ‪ q = −e‬از ﻛﺎﺗﺪ ‪ C‬ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ ﻛﺎﺗﺪ ‪ C‬و آﻧﺪ ‪ A‬اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪V A −V C = ΔV‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻟﻜﺘﺮون ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺘﺎب دادن آﻧﻬﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ . ΔU =W = q ΔV = −e ΔV :‬از ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ اﻧﺮژي ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ اﻟﻜﺘﺮون‬
‫‪ ΔT = −ΔU = mv 2 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪2 e ΔV‬‬
‫= ‪v‬‬ ‫)‪(9-15‬‬
‫‪m‬‬
‫اﻳﻦ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ وارد ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮونِ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺑﺎﻻ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺠﻪ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ‬
‫اﻟﻜﺘﺮون ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB = −e v × B‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻜﺘﺮون دو ﻧﻴﺮو وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ رو ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻻ و دﻳﮕﺮي رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻧﺪازهي اﻳﻦ دو ﻧﻴﺮو ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻟﻜﺘﺮون در ﻣﺴﻴﺮ راﺳﺖﺧﻂ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از راﺑﻄﻪي )‪ (9-4‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دو ﻧﻴﺮو ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را وﻗﺘﻲ ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ‪ e E = e vB‬ﻳﺎ‬
‫‪E‬‬
‫= ‪v‬‬ ‫)‪(9-16‬‬
‫‪B‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ذره ﻫﺎي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v = E B‬روي ﺧﻂ راﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ذرهﻫﺎي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫و ﻳﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻨﺤﺮف ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو راﺑﻄﻪ ي )‪ (9-15‬و )‪ (9-16‬دارﻳﻢ‬
‫‪e‬‬ ‫‪E2‬‬
‫=‬ ‫)‪(9-17‬‬
‫‪m 2(ΔV )B 2‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ‪ ΔV , E‬و ‪ B‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﺮم اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز‬
‫‪ e m = 1, 75882 D 174( 71) × 1 D11 C Kg‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻃﻴﻒ ﺳﻨﺞ ﺟﺮم‪ :‬ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺟﺮم اﺗﻢ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻴﻒ ﺳﻨﺞ ﺟﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎﻳﻲ‬
‫از آن در ﺷﻜﻞ )‪ (9-14‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ذرهي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ ) +q‬ﻳﻌﻨﻲ اﺗﻢ ﻳﻮﻧﻴﺪه( ﻧﺨﺴﺖ از ﺳﺮﻧﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫××××××××××××××× ××××××××‬ ‫و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺳﺮﻧﺪ ﺳﺮﻋﺖ در راﺑﻄﻪي ‪ ) E = vB‬راﺑﻄﻪ ي )‪ ((9-16‬ﺻﺪق‬

‫××××××××××××××× ××××××××‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ذره در ﻣﺴﻴﺮ راﺳﺖﺧﻂ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ وارد‬
‫‪BD‬‬
‫××××××××××××××× ××××××××‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ دﻳﮕﺮ ‪ BD‬ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪r‬‬
‫××××××××××××××× ××××××××‬ ‫ﻗﺮار دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ذره در ﻣﺴﻴﺮ داﻳﺮهاي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎع داﻳﺮه‬
‫××××××‬
‫××××××‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪E ×××××× B‬‬ ‫‪mv‬‬
‫=‪r‬‬ ‫)‪(9-18‬‬
‫××××××‬ ‫‪qB‬‬ ‫‪D‬‬

‫××××××‬ ‫ﻫﺎي‬ ‫ﺟﺮم‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ﻫﺎي‬ ‫اﺗﻢ‬ ‫‪.‬‬‫دارد‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻌﺎع ﻣﺴﻴﺮ ﺑﻪ ﺟﺮم ذره‬
‫××××××‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪي‬
‫ﻋﻜﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ v = E B‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺮم ذره را ﻣﻲ‬
‫‪+‬‬
‫ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-14‬ﺷﻤﺎي ﻃﻴﻒ ﺳﻨﺞ ﺟﺮم‬
‫‪qB r qB Br‬‬
‫‪m= D = D‬‬ ‫)‪(9-19‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪E‬‬
‫ﻣﻴﺪانﻫﺎي ‪ BD ، B‬و ‪ E‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ را ﺧﻮدﻣﺎن آراﺳﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﻌﺎع ‪ r‬اﻧﺪازهي ﺟﺮم ﻫﺮ دﺳﺘﻪ از اﺗﻢ‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-3‬ذره اي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬وارد ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در آﻧﺠﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬وﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻬﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ a‬اﺳﺖ‪ .‬ذره ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-15‬در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪ d‬از ﻣﺴﻴﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎر ذره ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ؟ ﺗﻜﺎﻧﻪي ذره را ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ d , a‬و ‪ B , q‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫××××××‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﭼﻮن ﺟﻬﺖ ‪ v × B‬رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫××××××‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ q‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺧﻢ ﻣﺴﻴﺮ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ a‬و ‪d‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪×××××× d‬‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪ .‬از ﺷﻜﻞ )‪ (9-16‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫××××××‬
‫‪q‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪ (R − d )2 + a 2 = R 2 ⇒ R 2 − 2Rd + d 2 + a 2 = R 2‬ﻳﺎ ‪2Rd = a 2 + d 2‬‬
‫××××××‬
‫ودر ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ . R = (a 2 + d 2 ) 2d‬از ﻓﺮﻣﻮل ﺳﻴﻜﻠﻮﺗﺮون دارﻳﻢ ‪ p = qBR‬و‬
‫××××××‬
‫××××××‬ ‫‪. p = qB‬‬ ‫‪( (a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+ d 2 ) 2d‬‬ ‫)‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-15‬اﻧﺤﺮاف ذره در ﻣﻴﺪان‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-4‬ﻣﺴﻴﺮ ذرهي ﻣﺜﺎل ‪ 9-2‬را ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﻪ زﻳﺮ ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ و آنﻫﺎ را رﺳﻢ‬
‫‪R‬‬
‫‪R‬‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ذره از ﻣﺒﺪاء ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي زﻳﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬اﻟﻒ(‪، v (D) = ( E B ) ˆj :‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪9-16‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫) ب( ‪ v (D) = ( E 2B ) ˆj :‬و )پ( ‪. v (D) = ( E B ) (ˆj + kˆ ) :‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺎ راﺑﻄﻪ )‪ (9-12‬داده ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪E‬‬
‫‪y (t ) = C 1 cos ω t + C 2 sin ω t +‬‬ ‫‪t + C 3 , z (t ) = C 2 cos ω t − C 1 sin ω t + C 4‬‬ ‫)‪(9-20‬‬
‫‪B‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬از ‪ y (D) = z (D) = D‬و ‪ y (D) = E B‬و ‪ z (D) = D‬ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ‪ C 1 ,C 2 ,C 3 C 4‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪E E‬‬
‫‪y (D) = D ⇒ C 1 + C 3 = D,‬‬ ‫‪y (D) = ωC 2 +‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒C2 = D‬‬
‫‪B B‬‬ ‫)‪(9-21‬‬
‫; ‪z (D) = D ⇒ C 2 + C 4 = D, ∴ C 4 = D‬‬ ‫‪z (D) = D ⇒ C 1 = D. ∴C 3 = D‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪E‬‬
‫‪z‬‬ ‫= ) ‪y (t‬‬
‫‪t ; z (t ) = D‬‬ ‫)‪(9-22‬‬
‫‪B‬‬
‫‪E‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺧﻂ راﺳﺘﻲ در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر ‪ y‬اﺳﺖ و در ﺷﻜﻞ )‪ (9-17‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه‬
‫ﻣﺴﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ؟ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪y‬‬ ‫‪ q ( v × B) = −q ( E B ) B kˆ = −q E‬ﻛﻪ درﺳﺖ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺣﺬف‬
‫‪x‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-17‬ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﺑﺮآﻳﻨﺪ وارد ﺑﻪ ذره ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻂ راﺳﺘﻲ‬

‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫)ب(‪ :‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻦ ﻛﻪ ذره از ﻣﺒﺪاء ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ ‪ C 3 = −C 1‬و ‪ . C 4 = −C 2‬ﭘﺲ‬
‫‪z (D) = D ⇒ C 1 = D ⇒ C 3 = D‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫= )‪y (D‬‬ ‫= ‪⇒ C 2ω +‬‬ ‫‪⇒ C2 = −‬‬ ‫‪= −C 4‬‬
‫‪2B‬‬ ‫‪B 2B‬‬ ‫‪2ω B‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪⇒⇒ y (t ) = −‬‬ ‫; ‪sin ω t + t‬‬ ‫‪z (t ) = −‬‬ ‫‪cos ω t +‬‬ ‫)‪(9-23‬‬
‫‪2ω B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪2ω B‬‬ ‫‪2ω B‬‬
‫ﻳﺎ‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫= ) ‪y (t‬‬ ‫; ] ‪[2ω t − sin ω t‬‬ ‫= ) ‪z (t‬‬ ‫] ‪[1 − cos ω t‬‬ ‫)‪(9-24‬‬
‫‪2ω B‬‬ ‫‪2ω B‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ‪ β ≡ E 2B ω‬راﺑﻄﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﻨﺪ‬
‫⇒ ] ‪⎪⎧ y = β [2ω t − sin ω t‬‬ ‫‪( y − 2βω t ) = − β sin ω t‬‬
‫⇒‬ ‫) ‪( y − 2βω t ) + ( z − β‬‬ ‫‪= β2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎨‬ ‫)‪(9-25‬‬
‫⇒ ) ‪⎪⎩ z = β (1 − cos ω t‬‬ ‫‪( z − β ) = − β cos ω t‬‬
‫ﻛﻪ داﻳﺮهاي ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ‪ β‬و ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ‪ z D = β‬و ‪ y D = 2βω t‬اﺳﺖ و در ﺷﻜﻞ )‪ (9-18‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪z‬‬

‫‪β‬‬
‫‪y‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-18‬ﻣﺴﻴﺮ ذره ) ﻣﺜﺎل ‪ 9-4‬ب(‬
‫)پ(‪ :‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﻳﻢ‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫= )‪z (D) = y (D‬‬ ‫= ‪⇒ − C 1ω‬‬ ‫‪⇒ C 1 = −C 3 = −‬‬ ‫)‪(9-26‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪ωB‬‬

‫‪10‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪E E‬‬
‫‪C 2ω +‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒ C 2 = C4 = D‬‬ ‫)‪(9-27‬‬
‫‪B B‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪⇒⇒ y (t ) = −‬‬ ‫‪cos ω t + t +‬‬ ‫= ) ‪; z (t‬‬ ‫‪sin ω t‬‬ ‫)‪(9-27‬‬
‫‪ωB‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪ωB‬‬ ‫‪ωB‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫= ) ‪∴ y (t‬‬ ‫‪[1 + ω t − cos ω t ] ; z (t ) = sin ω t‬‬ ‫)‪(9-29‬‬
‫‪ωB‬‬ ‫‪ωB‬‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ‪ β ≡ E B ω‬دارﻳﻢ ‪ . [ y − β (1 + ω t ) ] = − β cos ω t ; z = β sin ω t‬ﺑﺎ ﺣﺬف ﺳﻴﻨﻮس و ﻛﺴﻴﻨﻮس‬
‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫]) ‪[ y − β (1 + ω t‬‬ ‫‪+ z 2 = β2‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(9-30‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪي داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ β‬و ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ‪ z D = D‬و ) ‪ y D = β (1 + ω t‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻣﺴﻴﺮ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-19‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪z‬‬
‫‪β‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪−β‬‬

‫‪ -4‬ﻛﺎر ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪ :‬ﻳﻚ ﺟﻨﺒﻪي ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪ ،(9-2‬ﺳﺰاوار ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋه اﺳﺖ‪ FB :‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ‪v‬‬
‫وﺑﻪ ‪ B‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﻋﺖ ‪) v‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ( ذره را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ذره را ﻛﻢ ﻳﺎ زﻳﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎر ‪ Q‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪ dl = v dt‬ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎر‬
‫اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dW B = FB ⋅ dl = Q ( v × B) ⋅ v dt = D‬‬ ‫)‪(9-31‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺑﺎﻻ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ذره را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮﻋﺖ آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺮ ﺑﻮدن ﻛﺎر ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻨﺪرﮔﺎهﻫﺎ و ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ از ﺟﺮﺛﻘﻴﻞﻫﺎي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺎر ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ؟ ﻣﻮﺗﻮر ﺟﺮﺛﻘﻴﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻮﺧﺖ را ﺑﻪ اﻧﺮژي‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ )ﻣﺼﺮف ﺳﻮﺧﺖ( ﻋﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫ﺷﺘﺎب دﻫﻨﺪهﻫﺎي ذرات ﺑﺎرﻳﻜﻪي ذرهﻫﺎي ﺑﺎردار را ﺗﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ذرات ﺑﺎردار در ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ذرهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎدهي ﻓﺮاوان ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫آﻫﻦ رﺑﺎﻫﺎ از ﻧﻮع اﺑﺮ رﺳﺎﻧﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺣﺪود ‪ 2‬درﺟﻪي ﻛﻠﻮﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺘﺎب دﻫﻨﺪهي ‪LHC‬‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﺗﺎ از اﻳﻦ آﻫﻦرﺑﺎ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -5‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫اﮔﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺣﺮﻛﺖ‬

‫‪11‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ )اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﭼﻨﺪان درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎرﻫﺎ در ﺳﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ و در آﻳﻨﺪه ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﺮﻳﻊ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻌﻼ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ (.‬اﮔﺮ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-1‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ‪ .‬اﻳﻨﻚ دو ﺑﺎره آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﻃﻮﻟﻲ از ﺳﻴﻢ را ﺣﺴﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮ‬
‫روي ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺳﻴﻢ راﺳﺖ و درازي را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-20‬از دو ﻗﻄﺐ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬

‫××××××‬ ‫××××××‬ ‫××××××‬

‫‪×××××× I = D‬‬
‫‪I‬‬
‫××××××‬ ‫×××××× ‪I‬‬
‫××××××‬ ‫××××××‬ ‫××××××‬
‫××××××‬ ‫‪×××××× B‬‬
‫×××××× ‪I‬‬
‫‪I‬‬
‫××××××‬ ‫××××××‬ ‫××××××‬
‫پ‬ ‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-20‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن‬

‫آوﻳﺰان ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺑﻴﻦ دو ﻗﻄﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از ﺳﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﮕﺬرد )ﺷﻜﻞ‬
‫‪ 9-20‬اﻟﻒ( اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﻫﻢ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ ‪9 -20‬ب( و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ 9-20‬پ( ﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻤﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻪاي از ﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ A‬و ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ‪ A‬را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ‬
‫××××××××××××××‬ ‫)‪ (9-21‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫××××××××××××××‬ ‫‪B‬‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻮق ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ vd‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﺑﺎرﻫﺎ در‬
‫‪+ +‬‬
‫××××××××××××××‬
‫‪FB‬‬ ‫‪vd A‬‬ ‫واﺣﺪ ﺣﺠﻢ را ‪ n‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺗﻌﺪاد ﻛﻞ ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻴﻢ‬
‫‪+q‬‬
‫××××××××××××××‬ ‫)‪ Q total = q (nA A‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻞ وارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻴﻢ‬
‫‪+ +‬‬
‫××××××××××××××‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-21‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫)‪FB = Qtotal vd × B = qnA A( vd × B) = I (l × B‬‬ ‫)‪(9-32‬‬
‫در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ‪ I = nqv d A‬و ‪ l‬ﺑﺮدار ﻃﻮل ﺑﻪاﻧﺪازهي ‪ A‬در ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ‬
‫ﺳﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ دﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺟﺰاء ﺳﻴﻢ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻃﻮل ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﺳﻴﻢ را‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ dl ، (9-22‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰء ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dFB = Idl × B‬‬ ‫)‪(9-33‬‬
‫‪dl‬‬
‫‪B‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪I‬‬
‫‪b‬‬
‫)‪FB = I ∫ (dl × B‬‬ ‫)‪(9-34‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-22‬ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﻴﺪان ‪B‬‬ ‫‪a‬‬

‫در اﻳﻦ اﻧﺘﮕﺮال ‪ a‬و ‪ b‬ﻧﻘﺎط اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺳﻴﻢ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺳﻴﻢ ﺧﻤﻴﺪهي ﺷﻜﻞ )‪ (9-23‬را در ﻧﻄﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬

‫‪12‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﻗﺮار دارد و از آن ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ آن از راﺑﻄﻪي )‪ (9-34‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪B‬‬ ‫⎞ ‪⎛b‬‬
‫‪FB = I ⎜ ∫ dl ⎟ × B = I l × B‬‬ ‫)‪(9-35‬‬
‫‪I‬‬
‫⎠ ‪⎝a‬‬
‫‪dl‬‬
‫‪b‬‬
‫‪A‬‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ l‬ﻃﻮل ﺑﺮداري اﺳﺖ ﻛﻪ از ‪ a‬ﺑﻪ ﺳﻮي ‪ b‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻴﻢ ﺣﻠﻘﻪي‬
‫‪a‬‬
‫ﺑﺴﺘﻪاي ﺑﺎ ﺷﻜﻞ دﻟﺨﻮاه ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ ،(9-24‬ه ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-23‬ﺳﻴﻢ ﺧﻤﻴﺪه ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ‪I‬‬ ‫‪FB = I‬‬ ‫‪( v∫ d l ) × B‬‬ ‫)‪(9-36‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺟﺰء ﻃﻮلﻫﺎي ‪ dl‬ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﻲ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﺮدارﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻃﺮﺷﺎن ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪. FB = D :‬‬ ‫‪v∫ dl = D‬‬
‫‪B‬‬
‫‪I‬‬
‫‪vΔt‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪dl‬‬
‫‪λ‬‬ ‫‪A‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-25‬ﻋﺒﻮر ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻴﻢ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-24‬ﺣﻠﻘﻪ ي ﺑﺴﺘﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬در ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺗﺎﻛﻨﻮن در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﻋﺪدي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ اﻣﺎ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﺧﻄﻲ ‪ λ‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬در ﺳﻴﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در آن ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪازهي ﺟﺮﻳﺎن‬
‫‪I = λv‬‬ ‫)‪(9-37‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮداري اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻢ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮداري اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي آن در ﻳﻚ ﺳﻴﻢ‬
‫ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (9-37‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﻬﺖ آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺳﻴﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺰء ﻃﻮل ‪ v Δt‬ﺳﻴﻢ ﺷﻜﻞ ) ‪( 9-25‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ λ v Δt‬اﺳﺖ و در زﻣﺎن ‪ Δt‬از ﻧﻘﻄﻪي ‪ A‬ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻳﻚ ﺑﺮدار اﺳﺖ و دارﻳﻢ‬
‫‪I=λv‬‬ ‫)‪(9-38‬‬
‫اﻣﺎ از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﺟﺮﻳﺎن را ﺷﻜﻞ ﺳﻴﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺖﻫﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺮداري ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر روﺷﻦ ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ را ﻣﺎ ﻫﻢ اﻧﺠﺎم دادﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬درﺳﺖﺗﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮﻟﻲ از ﺳﻴﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي راﺑﻄﻪي )‪ (9-34‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‬
‫‪FB = ∫ (λ d l )( v × B) = ∫ (I × B) dl‬‬ ‫)‪(9-39‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ I‬و ‪ dl‬ﻫﺮ دو در ﻳﻚ راﺳﺘﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان راﺑﻄﻪ )‪ ( 9-39‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫)‪FB = ∫ I (dl × B‬‬ ‫)‪(9-40‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻧﺪازهي ﺟﺮﻳﺎن در ﻃﻮل ﺳﻴﻢ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺗﻮان ‪ I‬را از زﻳﺮ اﻧﺘﮕﺮال ﺧﺎرج ﻛﺮد‪:‬‬
‫)‪FB = I ∫ (dl × B‬‬ ‫)‪(9-41‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9 -5‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ و ﻧﻴﻢ ﺣﻠﻘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن‪ :‬ﻧﻴﻢ ﺣﻠﻘﻪاي از ﻳﻚ ﺳﻴﻢ ﻧﻴﻢداﻳﺮه و ﺳﻴﻢ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﻄﺮ آن اﺳﺖ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺻﻔﺤﻪي ‪ xy‬ﻗﺮار دارد‪ .‬از ﺳﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎدﺳﺎﻋﺘﮕﺮد ‪ I‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺳﻴﻢ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ‬

‫‪13‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪y‬‬ ‫ﻗﺮار ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-26‬در راﺳﺘﺎي ‪ + y‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻴﻢداﻳﺮه و ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻂ راﺳﺖ ﺣﻠﻘﻪ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺪام اﻧﺪ؟‬
‫‪dl‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را ‪ B = Bˆj‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي وارد ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻂ‬
‫‪dθ‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪I‬‬ ‫راﺳﺖ و ﻧﻴﻢداﻳﺮهي ﺳﻴﻢ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ‪ F1‬و ‪ F2‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫‪θ‬‬ ‫‪x‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-34‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻂ راﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪I‬‬ ‫‪I‬‬
‫ˆ‪F1 = I (2R ˆi ) × (Bˆj) = 2IRB k‬‬ ‫)‪(9-42‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-26‬ﻧﻴﻢ ﺣﻠﻘﻪ ي ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﻴﺪان ‪B‬‬ ‫ﻛﻪ در آن ̂‪ k‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ‪F2‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﺰء ﻃﻮل ‪ dl‬از ﻧﻴﻢداﻳﺮه را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت‬

‫(‬
‫‪ dl = dl θˆ = R d θ − sin θ ˆi + cos θ ˆj‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰء ﻃﻮل‬ ‫)‬
‫ˆ‪dF2 = I dl × B = IR d θ (− sin θ ˆi + cos θ ˆj) × (Bˆj) = − IRB sin θ d θ k‬‬ ‫)‪(9-43‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪ dF2‬ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺮ روي ﻧﻴﻢداﻳﺮه اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪π‬‬
‫ˆ‪F2 = − IBR kˆ ∫ sin θ d θ = −2IBR k‬‬ ‫)‪(9-44‬‬
‫‪D‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪي ﺳﻴﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪F = F1 + F2 = (2IRB kˆ ) + (−2IRB kˆ ) = D‬‬ ‫)‪(9-45‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺑﺴﺘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -6‬ﮔﺸﺘﺎور وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪي ﺟﺮﻳﺎن‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ 9-27‬اﻟﻒ( وﺿﻌﻴﺘﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻠﻘﻪي ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻠﻲ در ﺻﻔﺤﻪي ‪ xy‬ﻗﺮار دارد‪ .‬از ﺣﻠﻘﻪ ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪) B = B ˆi‬ﻣﻮازي ﺻﻔﺤﻪي ﺣﻠﻘﻪ( ﻗﺮار دارد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ‬
‫ﺿﻠﻊﻫﺎي‪ 1‬و‪ 3‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﺮدار ﻫﺎي ﻃﻮل ‪ l1 = −b ˆi‬و ‪ l 3 = b ˆi‬ﺑﺎ ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﻣﻮازي اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ dl × B = D ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪I‬‬
‫‪F2‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪F1 = D‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪F3 = D‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪F4‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-27‬ب ‪ :‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي وارد ﺑﺮ ﺣﻠﻘﻪي ﺟﺮﻳﺎن‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-27‬اﻟﻒ‪ :‬ﺣﻠﻘﻪ ي ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﻴﺪان ‪B‬‬

‫ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺿﻠﻊﻫﺎي ‪ 2‬و ‪ 4‬ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ و ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫ˆ‪F2 = I (−a ˆj) × (B ˆi ) = IaB k‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ˆ‪F4 = I (a ˆj) × (B ˆi ) = − IaB k‬‬ ‫)‪(9-46‬‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ‪ F2‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺻﻔﺤﻪ و ﻧﻴﺮوي ‪ F4‬ﺑﻪ درون ﺻﻔﺤﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎرش را‬
‫دارﻳﻢ ‪ ،‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‬

‫‪14‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪Ftot = F1 + F2 + F3 + F4 = D‬‬ ‫)‪(9-47‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ‪ F2‬و ‪ F4‬ﮔﺸﺘﺎوري اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﺣﻮل را ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ‬
‫)ﺷﻜﻞ ‪ 9-28‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﮔﺸﺘﺎور اﻳﻦ دو ﻧﻴﺮو ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻠﻘﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫) ˆ‪τ = (− ˆi ) × F2 + ( ˆi ) × F4 = (− ˆi ) × (IaB kˆ ) + ( ˆi ) × (− IaB k‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ˆ ⎞ ‪⎛ IabB IabB‬‬ ‫ˆ‬ ‫ˆ‬
‫⎜=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪⎟ j = IabB j = IAB j‬‬ ‫)‪(9-48‬‬
‫‪⎝ 2‬‬ ‫⎠ ‪2‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ A ≡ ab‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻠﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﮔﺸﺘﺎور ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﺣﻠﻘﻪ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪ ، y‬ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪F2‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ ˆ‪ A ≡ A n‬را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در آن ̂‪ n‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي‬
‫‪μ‬‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺣﻠﻘﻪ اﺳﺖ و ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺘﺶ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪهي اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‬
‫‪2‬‬
‫‪r2 A‬‬ ‫‪y‬‬ ‫راﺳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد )در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﺎ ˆ‪ nˆ = k‬اﺳﺖ( آﻧﮕﺎه‬
‫‪θ‬‬
‫‪b 2‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان راﺑﻄﻪي )‪ (9-48‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪x‬‬
‫‪r4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫×‬
‫‪z‬‬ ‫‪τ = I A×B‬‬ ‫)‪(9-49‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﮔﺸﺘﺎور ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪ B‬ﻣﻮازي ﺻﻔﺤﻪ )ﻳﺎ‬
‫‪F4‬‬ ‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ ( A‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-28‬ﺣﻠﻘﻪ ﻳﺎ ﺑﺮدار‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-28‬ﭼﺮﺧﺶ ﺣﻠﻘﻪ ي ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻞ‬ ‫ﺳﻄﺢ‪ ، A ،‬ﺑﺎ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺎزوي ﮔﺸﺘﺎور را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬

‫= ‪r2‬‬
‫‪b‬‬
‫‪2‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪− sin θ ˆi + cos θ kˆ = −r4‬‬ ‫)‪(9-50‬‬

‫و ﮔﺸﺘﺎور ﻛﻞ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‬

‫⋅ ‪τ = r2 × F2 + r4 × F4 = 2r2 × F2 = 2‬‬
‫‪b‬‬
‫‪2‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫‪− sin θ ˆi + cos θ kˆ × IaB kˆ = IabB sin θ ˆj = IA × B‬‬ ‫)‪(9-51‬‬

‫اﮔﺮ ﺣﻠﻘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ N‬دور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازهي ﮔﺸﺘﺎور‬

‫‪τ = NIAB sin θ‬‬ ‫)‪(9-52‬‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻛﻤﻴﺖ ‪ NIA‬ﮔﺸﺘﺎور دوﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪ ، μ ،‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪μ ≡ NIA‬‬ ‫)‪(9-53‬‬
‫ﺟﻬﺖ ‪ μ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ ‪) A‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺣﻠﻘﻪ( اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪهي اﻧﮕﺸﺖﻫﺎي دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (29‬ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻜﺎي ﮔﺸﺘﺎور دوﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪ ، μ ،‬در دﺳﺘﮕﺎه ﻳﻜﺎﻫﺎي ‪ SI‬آﻣﭙﺮ‪ -‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻮان دو ) ‪ ( A.m 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي‬
‫)‪ (9-53‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺸﺘﺎور ‪ μ‬را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﺎز ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮد‬
‫‪τ = μ×B‬‬ ‫)‪(9-54‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-54‬ﺷﺒﻴﻪ ﮔﺸﺘﺎور وارد ﺑﻪ دو ﻗﻄﺒﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ p‬در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬اﺳﺖ و دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ τ = p × E‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ دو ﻗﻄﺒﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ U = −p ⋅ E‬اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻣﺸﺎﺑﻪاي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﺘﺎي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آن ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ دوﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ را از زاوﻳﻪي‬

‫‪15‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪z A‬‬ ‫‪ θ D‬ﺑﻪ زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎري ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻴﺐ راﺑﺮ‬

‫‪θ‬‬ ‫‪θ‬‬

‫‪μ‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪W Ext = ∫ τ d θ ′ = ∫ ( μ B sin θ ′ ) d θ ′‬‬

‫‪θD‬‬ ‫‪θD‬‬

‫) ‪= μ B (cos θD − cos θ‬‬ ‫)‪(9-55‬‬

‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪ΔU = U − U D‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ ‪ W Ext = −W B‬اﺳﺖ‪ W B .‬ﻛﺎر ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪I‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪي ‪ U D = D‬ﺑﺮاي ‪ ، θD = π 2‬اﮔﺮ ﻳﻚ دو ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-29‬ﻗﺎﻋﺪهي دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﻬﺖ ‪μ‬‬ ‫در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺧﺎرﺟﻲ ‪ B‬ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ آن‬

‫‪U = − μ B cos θ = −μ ⋅ B‬‬ ‫)‪(9-56‬‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ در ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ‪ μ‬و ‪ B‬ﻣﻮازي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻧﺮژي ﻛﻤﻴﻨﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ . U min = − μ B :‬اﮔﺮ ‪ μ‬و ‪ B‬ﭘﺎدﻣﻮازي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺮژي دوﻗﻄﺒﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻣﻘﺪار ‪ U min = + μ B‬ﺧﻮد را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 9-7‬دو ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﻣﻴﺪان ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬

‫در ﺑﺨﺶ ‪ 9-6‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻠﻘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن )دوﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ( در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻴﺪان ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ؟ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ دوﻗﻄﺒﻲ ﺻﻔﺮ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-30‬دو ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﻣﺠﺎورت آﻫﻦرﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-30‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ دو ﻗﻄﺒﻲ ﻛﻮﭼﻚ ‪ μ‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر آﻫﻦرﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آﻫﻦرﺑﺎ در ﻓﻀﺎ ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﺧﺎﻟﺺ ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﻪ دوﻗﻄﺒﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺮﻛﺖ دادن دوﻗﻄﺒﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﺧﺎرﺟﻲ ‪ Fext‬ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﺧﺎرﺟﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ دوﻗﻄﺒﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪ Δx‬ﺑﻪ ﺳﻮي راﺳﺖ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪(9-56‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬

‫‪16‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫] ) ‪Fext Δx =W ext = ΔU = − μ B (x + Δx ) + μ B (x ) = − μ [ B (x + Δx ) − B (x‬‬ ‫)‪(9-57‬‬

‫ﺑﺮاي ‪ Δx‬ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻴﺮوي ‪ Fext‬را ﻣﻲﺗﻮان از‬

‫‪Fext = − μ‬‬
‫‪[ B (x + Δx ) − B (x )] = − μ dB‬‬ ‫)‪(9-58‬‬
‫‪Δx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎﻻ ﻛﻤﻴﺘﻲ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ؛ ﭼﻮن ‪ dB dx < D‬اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ‪ x‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ(‪ .‬اﻳﻦ‬
‫دﻗﻴﻘﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي رﺑﺎﻳﺸﻲ آﻫﻦرﺑﺎ ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ دارﻳﻢ‬
‫‪dB‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪FB = μ‬‬ ‫=‬ ‫) ‪(μ ⋅ B‬‬ ‫)‪(9-59‬‬
‫‪dx dx‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﺑﻪ دو ﻗﻄﺒﻲ ‪ μ‬وارد ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫) ‪FB = ∇ ( μ ⋅ B‬‬ ‫)‪(9-60‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-6‬ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﻴﻠﻪ‪ :‬ﻣﻴﻠﻪي رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮم ‪ λ kg m‬ﺑﺎ دو ﺳﻴﻢ از ﺳﻘﻒ آوﻳﺰان اﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪-31‬‬
‫‪ (9‬در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻛﺸﺶ در ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﻴﻠﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺸﺶ در ﺳﻴﻢﻫﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB = I l × B‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﻠﻪ وارد ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ رو‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ˆ‪ Fg = − mg k‬را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ‪ FB‬در راﺳﺘﺎي ‪ + z‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ‪ l = −l ˆj‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ˆ‪FB = I l × B = I (−l ˆj) × (B ˆi ) = − IlB (ˆj × ˆi ) = + I lB k‬‬ ‫)‪(9-61‬‬
‫اﻧﺪازهي ﺟﺮﻳﺎن را ﻣﻲﺗﻮان از ‪ I lB = mg‬ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪mg λ g‬‬
‫= ‪I‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-62‬‬
‫‪lB‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-7‬ذرهي ‪ A‬ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬و ﺟﺮم ‪ m A‬و ذرهي ‪ B‬ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ 2q‬و ﺟﺮم‬
‫‪ m B‬ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪ ΔV‬از ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻜﻮن ﺷﺘﺎب داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ در ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻴﻢداﻳﺮه ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-31‬ﻣﻴﻠﻪ آوﻳﺰان در ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎع ﻣﺴﻴﺮ ذرهﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ R‬و ‪ 2R‬اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ذرهﻫﺎ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺟﺮم ذره ﻫﺎ راﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ذرهﻫﺎ در اﺛﺮ ﺷﺘﺎب اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﻳﻦ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ذرهﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪1‬‬ ‫‪2 q ΔV‬‬
‫= ‪mv 2 = q ΔV ⇒ v‬‬ ‫)‪(9-63‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪m‬‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ذرهﻫﺎ ﺷﻌﺎﻋﻲ و درون ﺳﻮ اﺳﺖ و ﻧﻴﺮوي ﻣﺮﻛﺰﮔﺮا را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ذرهﻫﺎ در‬
‫ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻧﻴﻢ داﻳﺮه ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬

‫‪17‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪mv 2‬‬ ‫‪mv‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪2q ΔV‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2m ΔV‬‬

‫= ‪= qvB ⇒ r‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(9-64‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪qB qB‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪q‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ‪ r‬ﺑﺎ ) ‪ ( m q‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺟﺮمﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪12‬‬

‫‪rA (m A q A )1 2‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪(m A q A )1 2‬‬ ‫‪mA 1‬‬

‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒⇒‬ ‫=‬ ‫)‪(9-65‬‬
‫‪rB (m B q B )1 2‬‬ ‫‪2R (m B q B )1 2‬‬ ‫‪mB 8‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-8‬ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﻴﺪان ‪ : B‬از ﺣﻠﻘﻪي داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد ‪I‬‬
‫ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬آﻫﻨﺮﺑﺎي ﻣﻴﻠﻪاي ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-32‬در زﻳﺮ ﺣﻠﻘﻪ و در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر‬
‫ﺗﻘﺎرن آن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﻣﺤﻞ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺎ ﺧﻂ ﻋﻤﻮد زاوﻳﻪي ‪θ‬‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﭼﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻚ ‪ I dl‬از ﺣﻠﻘﻪي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از ‪ dFB = I dl × B‬ﻛﻪ در آن ‪ B‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آﻫﻦرﺑﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ (9-33‬از ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ) ˆ‪ (rˆ , φˆ , z‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫) ˆ‪dFB = I (−dl φˆ ) × (B sin θ rˆ + B cos θ z‬‬
‫)‪(9-66‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-32‬ﺣﻠﻘﻪ ي ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن در‬ ‫ˆ‪= (IB dl ) sin θ zˆ − (IB dl ) cos θ r‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﺗﻘﺎرن ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ ﻧﻴﺮو ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آﻫﻦ رﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪي ‪ z‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﺪ‬
‫ˆ‪FB = (IB sin θ )zˆ v∫ dl = (2π rIB sin θ )z‬‬ ‫)‪(9-67‬‬

‫ﻧﻴﺮو در ﺟﻬﺖ ‪ + z‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ رﺑﺎﻳﺸﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-9‬ﺣﻠﻘﻪي ﻣﻌﻠﻖ ]‪ : [2‬ﺟﺮم ‪ m‬از ﺣﻠﻘﻪي ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻠﻲ آوﻳﺰان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-34‬ﻳﻚ ﺑﺨﺶ ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﻴﺪان‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﺳﻮي درون ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ وﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﺷﻮرﺧﻮرده ي ﻓﻀﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ازاي ﭼﻪ‬
‫ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ در ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ را ﺣﺬف ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؟‬

‫‪B‬‬ ‫‪dF‬‬ ‫‪dF‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪θ‬‬ ‫‪θ‬‬
‫̂‪z‬‬ ‫×‬
‫‪r‬‬
‫‪a‬‬ ‫̂‪φ̂ φ‬‬

‫‪I‬‬
‫̂‪r‬‬
‫‪m‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-33‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-34‬ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﻴﺪان‬
‫ﺎن‬

‫‪David J. griffiths, An Introduction to Electrodynamics, 2nd Ed. Prentice Hall,1989‬‬ ‫‪ 1‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‪:‬‬ ‫][‬
‫‪18‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﻴﻢﻫﺎي اﻓﻘﻲ ‪ I × B‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن در ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪهي‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ راﺳﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ FB = IBa ،‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ a‬ﻃﻮل ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در دو ﺳﻴﻢ ﻋﻤﻮدي‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ FB‬ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ را ﺣﺬف ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬
‫‪mg‬‬
‫= ‪IBa = mg ⇒ I‬‬ ‫)‪(9-68‬‬
‫‪Ba‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺟﺮﻳﺎن در ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮ ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﻠﻘﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻫﻤﻪي ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻢﻫﺎي اﻓﻘﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ وﺑﺎﻻ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و در ﺟﻬﺖ ﻋﻜﺲ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﻠﻘﻪ در اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ ﺳﻘﻮط‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﺎرج ﺷﺪن ﺳﻴﻢ اﻓﻘﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ از ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ اﻓﻘﻲ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﻛﺸﺪ و‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻧﻮﺳﺎﻧﻲ در اﻣﺘﺪاد ﻋﻤﻮدي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-10‬از ﺣﻠﻘﻪي ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ a‬و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ b‬ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-35‬در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﺣﻠﻘﻪ ﻋﻤﻮد و ﺟﻬﺖ آن ﺑﻴﺮون از ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺸﺘﺎور وارد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ را ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪ -1‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻟﻮرﻧﺘﺲ وارد ﺑﻪ ﻫﺮ ﺿﻠﻊ ﺣﻠﻘﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ وارد ﻣﻲﺷﻮد ‪ IbB‬اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ‬
‫آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﭗ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﻴﺮوي ‪ IbB‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻬﺖ آن ﺑﻪ ﺳﻮي راﺳﺖ اﺳﺖ‪. .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‪⋅B‬‬ ‫⋅‬ ‫ﺑﺎﻻﻳﻲ ‪ IaB‬و رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺳﻴﻢ ﭘﺎﻳﻴﻦ ‪ IaB‬و‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬ ‫رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺸﺘﺎوري ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ وارد ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪b‬‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬ ‫ﺣﻞ ‪ -2‬ﺟﻬﺖ ﮔﺸﺘﺎور ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ μ‬ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﺣﻠﻘﻪ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬ ‫‪ B‬ﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪τ = μ × B = D :‬‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫⋅‬
‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅‬ ‫⋅ ⋅‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪⋅9-35‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-11‬ﺣﻠﻘﻪي ﺳﻴﻢ ﻣﺮﺑﻊ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ A‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-36‬در ﻣﻴﺪان‬
‫‪a‬‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت ‪ B‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﻗﺎﺋﻢ و رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺣﻠﻘﻪ ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺣﻠﻘﻪ ﺣﻮل ﺿﻠﻊ اﻓﻘﻲ ) ‪ ( AA ′‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭽﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬اﻧﺪازهي ﮔﺸﺘﺎور دوﻗﻄﺒﻲ وارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻛﻤﻴﺖﻫﺎي‬
‫‪B‬‬ ‫‪A′‬‬
‫‪B‬‬ ‫داده ﺷﺪه ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻠﻘﻪ در ﻓﻀﺎ ﻣﻌﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬

‫‪A‬‬ ‫‪θ A‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ )اﮔﺮ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد‬
‫‪θ‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﭘﺎدﺳﺎﻋﺘﮕﺮد (؟‬
‫ﺣﻞ‪) :‬اﻟﻒ( ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺸﺘﺎور ‪ τ = μ × B‬اﺳﺖ و ﮔﺸﺘﺎور دوﻗﻄﺒﻲ‬
‫)ب(‬ ‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺣﻠﻘﻪ ‪ μ = IA = I A2n‬اﺳﺖ‪ n .‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ‬
‫‪A‬‬
‫)اﻟﻒ(‬ ‫ﺣﻠﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دارﻳﻢ‪τ = μ B sin(9 D −θ ) = I A2 B cos θ :‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-36‬ﺣﻠﻘﻪي ﻣﺮﺑﻊ ﭼﺮﺧﺎن‬

‫‪19‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫)ب(‪ :‬ﻧﻴﺮوي وزن ﻣﻴﻠﻪ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺣﻠﻘﻪ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 9-8‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫‪ 8 -1‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ‪ :‬در راﺑﻄﻪي )‪ (9-38‬ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻴﻢ‬
‫⊥‪d A‬‬
‫را ﺑﺎ ‪ I ≡ λ v‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ در آن ‪ λ‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻴﻢ‬

‫‪I‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﺮﻛﺖ در ﻳﻚ ﺳﻴﻢ‪ ،‬در روي ﺳﻄﺢ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫‪I‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ آن از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ‪ ، k ،‬اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-37‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ‬ ‫در روي ﺳﻄﺢ "روﺑﺎن" ﺑﺎرﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﭘﻬﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك ⊥ ‪ d A‬را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ‬
‫)‪ (9-37‬ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮﻳﺎن در اﻳﻦ روﺑﺎن‬
‫‪ dI‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dI‬‬
‫=‪K‬‬ ‫)‪(9-69‬‬
‫⊥‪d A‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ K ،‬ﺟﺮﻳﺎن در واﺣﺪ ﻃﻮلِ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺷﺎرش ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﻮل روﺑﺎن‬
‫را ‪ d‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در روﺑﺎن ) ‪ dq = σ d A ⊥ (d‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ‪ v‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه دارﻳﻢ‬
‫‪ dI = dq dt = σ d A ⊥ ( vdt ) dt = σ d A ⊥ v‬ودر ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪(σ d A ⊥ ) v‬‬
‫=‪K‬‬ ‫‪=σv‬‬ ‫)‪(9-70‬‬
‫⊥‪d A‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻢ ‪ σ‬و ﻫﻢ ‪ v‬از ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮ در روي ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ K ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در‬
‫ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻄﺢ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺮو از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪FB = ∫ (σ da )( v × B) = ∫ (K × B)da‬‬ ‫)‪(9-71‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬در ﮔﺬار از ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫‪ E‬ﻛﻪ در ﮔﺬار از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار ﮔﺴﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪي )‪ (9-71‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺑﻮد و از ﻣﻴﺪان‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪♣.‬‬
‫‪ 8-2‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺠﻤﻲ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺎرش ﺑﺎر در ﻓﻀﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺠﻤﻲ ‪ J‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-38‬ﻣﻲﺗﻮان ‪ J‬را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬از ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻣﻲﮔﺬرد و در ﺣﺠﻢ ﻟﻮﻟﻪاي ﺑﺎ ﺷﻜﻞ دﻟﺨﻮاه ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻟﻮﻟﻪاي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺷﺎرش ﺟﺮﻳﺎن‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ⊥‪ da‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (9-38‬ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺷﺎرش ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮار‬
‫⊥‪da‬‬ ‫دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮﻳﺎن درون اﻳﻦ ﻟﻮﻟﻪ ‪ dI‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺠﻤﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dI‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-38‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺠﻤﻲ‬ ‫=‪J‬‬ ‫)‪(9-72‬‬
‫⊥‪da‬‬

‫‪20‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ J ،‬ﺟﺮﻳﺎن در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺷﺎرش ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك درون ﻟﻮﻟﻪ ‪ ρ‬و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎرﻫﺎ ‪v‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﻮﻟﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ d‬ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪ dq = ρda⊥d = ρda⊥ ( vdt‬و ‪ dI = dq dt = ρda⊥ vdt dt = ρda⊥ v‬اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪J = ρv‬‬ ‫)‪(9-73‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ وارد ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺠﻤﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪FB = ∫ ( ρd τ )( v × B) = ∫ (J × B)d τ‬‬ ‫)‪(9-74‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ -12‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي زﻳﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ‪ J‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻞ ‪ I‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ + z‬در ﺳﻴﻢ درازي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺳﻴﻢ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻞ ‪ I‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ + z‬در ﺳﻴﻢ درازي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﺑﺮﻗﺮار‬
‫‪z‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ وارون ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﻣﺤﻮر ﺳﻴﻢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫)پ(‪ :‬اﺳﺘﻮاﻧﻪي دراز ﻧﺎرﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬وﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ‪ ρD‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ˆ‪ v = v D z‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻮر اﺳﺘﻮاﻧﻪ در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ z‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ت(‪ :‬ﻗﺮﺻﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬و ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ h‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ‪ ρ 0‬ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﻪي ‪ xy‬ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪I‬‬ ‫‪J‬‬ ‫زاوﻳﻪاي ˆ‪ ω z‬ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫)ج(‪ :‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﺑﺎ ﺑﺎر ﻛﻞ ‪ Q‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺠﻢ آن ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺮه در ﻣﺒﺪاء‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ زاوﻳﻪاي ﺛﺎﺑﺖ ‪ ω‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪) :‬اﻟﻒ( ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در درون ﺳﻴﻢ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ )و در ﺑﻴﺮون ﺻﻔﺮ( اﺳﺖ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪⎧ I‬‬
‫⎪‬ ‫‪zˆ ; r < a‬‬
‫‪rd θ‬‬ ‫‪I = J π a ⇒ J = ⎨π a 2‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(9-75‬‬
‫‪dr‬‬ ‫; ‪⎪⎩ D‬‬ ‫‪r >a‬‬
‫)ب(‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﺟﺮﻳﺎن در درون ﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺤﻮرﺳﻴﻢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ )و در ﺑﻴﺮون ﺳﻴﻢ ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ( ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ J = α r ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-39‬دارﻳﻢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪9-39‬‬
‫‪2π a‬‬
‫‪α‬‬
‫= ⊥‪I = ∫ Jda‬‬ ‫‪∫ ∫ r rdrd θ = 2πα a ⇒ α = I‬‬ ‫‪2π a‬‬ ‫)‪(9-76‬‬
‫‪D D‬‬

‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫‪⎧ I‬‬
‫⎪‬ ‫‪zˆ ; r < a‬‬
‫‪J = ⎨ 2π ar‬‬ ‫)‪(9-77‬‬
‫‪⎪⎩ D‬‬ ‫‪; r >a‬‬
‫)پ(‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر و ﺳﺮﻋﺖ آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ˆ‪⎧ ρ v = ρDv D z‬‬ ‫‪; r <R‬‬
‫‪J=⎨ D‬‬ ‫)‪(9-78‬‬
‫‪⎩D‬‬ ‫‪; r >R‬‬

‫‪21‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫)ت(‪ :‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر و ﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آن ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻛﻪ ‪ . v = ω × r‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ‪ v‬در‬
‫‪z‬‬
‫راﺳﺘﺎي ‪ z‬ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ z‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪a‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪⎧ ρ ω r φˆ ; r < R , − h 2 < z < h 2‬‬
‫‪ρ0‬‬ ‫‪J = ρ0 v = ⎨ 0‬‬ ‫)‪(9-79‬‬
‫⎩‬ ‫;‪0‬‬ ‫‪r‬‬ ‫>‬ ‫‪R‬‬
‫‪h‬‬ ‫)ج(‪ :‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ )ت( اﺳﺖ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻮﻟﻔﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪9-40‬‬ ‫ﻧﺪارد؛ ﭼﻮن ) ˆ‪ v = ω × (x xˆ + yy‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي‬
‫‪x‬‬
‫ﻛﺮوي ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ˆ‪ v = r sin θ φ‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ˆ ‪⎧ 3Q ω r sin θ‬‬
‫‪3Q‬‬ ‫⎪‬ ‫‪φ‬‬ ‫;‬ ‫‪r <a‬‬
‫= ‪J = ρD v‬‬ ‫‪v = ⎨ 4π a 3‬‬ ‫)‪(9-80‬‬
‫‪4π a‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪⎪⎩D‬‬ ‫;‬ ‫‪r >a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9 -13‬ﺟﺮﻳﺎن در ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي‪ :‬ﺷﻜﻞ )‪ (9-41‬ﭘﻮﺳﺘﻪي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﺎع داﺧﻠﻲ‬
‫آن ‪ a‬و ﺷﻌﺎع ﺑﻴﺮوﻧﻲ اش ‪ b‬اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ دور ﺷﺪن از‬
‫‪2‬‬
‫‪−b 2 ) δ 2‬‬
‫‪ J = J 0 e ( r‬اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﻴﺖ‬ ‫ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﺎﻳﻲ اﻓﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن در ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫‪ δ‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ "ژرﻓﺎي ﭘﻮﺳﺖ"* ﻧﺎم دارد و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫‪I‬‬
‫ﺿﺨﺎﻣﺖ ) ‪ (b − a‬ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ‪ J D‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و آن را ﻣﺴﺎوي‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪a b‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪b‬‬
‫= ⊥‪I = ∫ Jda‬‬ ‫‪∫θ ∫ J‬‬
‫‪−b 2 ) δ 2‬‬
‫‪rdrd θ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪e (r‬‬

‫‪= D r =a‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-41‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺘﻐﻴﺮ در ﭘﻮﺳﺘﻪي‬ ‫‪b‬‬
‫)‪(9-81‬‬
‫‪= 2π‬‬ ‫‪∫J‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−b 2 ) δ 2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪e (r‬‬ ‫‪rdr‬‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ اي رﺳﺎﻧﺎ‬
‫‪r =a‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ ‪ u = (r 2 − b 2 ) δ 2 ⇒ du = 2rdr δ 2‬دارﻳﻢ‬

‫‪D‬‬
‫‪D‬‬
‫‪I = J Dπδ 2‬‬ ‫∫‬ ‫‪e u du = J Dπδ 2e u‬‬
‫‪u = ( a 2 −b 2 ) δ 2‬‬
‫‪u = ( a 2 −b 2 ) δ 2‬‬

‫⎛‬ ‫⎞‬ ‫‪I‬‬ ‫)‪(9-82‬‬

‫‪= J Dπδ 2 ⎜ 1 − e‬‬ ‫‪
⎟⎟ ≈ J Dπδ ⇒ J D = πδ 2‬‬
‫‪( a 2 −b 2 ) δ 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪⎜ ≈0‬‬ ‫ ‬
‫⎝‬ ‫⎠ ) ‪;δ  (b −a‬‬

‫در ﻣﺜﺎل ﻫﺎي ﺑﺎﻻ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪ S‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬

‫*‬
‫‪skin depth‬‬

‫‪22‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪I = ∫ J da⊥ = ∫ J ⋅ da‬‬ ‫)‪(9-83‬‬

‫ﺿﺮب داﺧﻠﻲ ‪ J ⋅ da‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻨﺎﺳﺐ ‪ da‬را ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫= )ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ da‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن( × ‪J ⋅ da = da nˆ ⋅ J = da‬‬
‫)ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻛﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن از ﺳﻄﺢ ‪ da‬ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﺸﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ( =‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎرﻛﻞ ﻛﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن از ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد )ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫‪ S‬آن را درﺑﺮ دارد( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪v∫ J ⋅ da = ∫ (∇ ⋅ J )d τ‬‬
‫‪V‬‬
‫)‪(9-84‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ∫ (∇ ⋅ J )d τ‬آﻫﻨﮓ ﺑﺮون ﺷﺎري ﺑﺎر از ﺣﺠﻢ ‪ V‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎري ﻛﻪ از ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﺸﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺑﺎر در درون ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫⎞ ‪⎛ ∂ρ‬‬
‫‪∫ (∇ ⋅ J )d τ = − dt ∫ ρd τ = − ∫ ⎜⎝ ∂t ⎟⎠d τ‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬
‫)‪(9-85‬‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮون ﺷﺎري ﺑﺎر‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺑﺎر در درون ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن راﺑﻄﻪي )‪ (9-85‬ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﺣﺠﻤﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪∂ρ‬‬
‫‪∇⋅ J = −‬‬ ‫)‪(9-86‬‬
‫‪∂t‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-86‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ اﺳﺖ؛ راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (9-85‬و )‪ (9-86‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻜﻞﻫﺎي اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ و دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲاﻧﺪ‪ .‬دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮاه ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪاري اﻟﻜﺘﺮون اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون ذرهي ﭘﺎﻳﺪار‬
‫اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر از واﭘﺎﺷﻲ آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ذرات ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذرهﻫﺎي ﺳﺒﻚﺗﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ واﭘﺎﺷﻴﺪه‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ذرهﻫﺎي ﺳﺒﻚﺗﺮ از اﻟﻜﺘﺮون ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮن و ﮔﺮاوﻳﺘﻮن‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ذرهﻫﺎ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ذرهﻫﺎ واﭘﺎﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻟﻜﺘﺮون ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري اﻟﻜﺘﺮون ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻘﺾ‬
‫ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ )ﻓﻮﺗﻮن( ‪) +‬ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮ( → )اﻟﻜﺘﺮون( ﻫﻢ ﺷﺪﻧﻲ ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻫﺮﮔﺰ دﻳﺪه‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 9-9‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‬

‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در آﻏﺎز ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻲﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻳﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ذرهي ﻣﺘﺤﺮك را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ؟ اﻧﺪازهي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﺛﺮﻫﺎي آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫آورد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ ‪ q‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎز آزﻣﻮن ‪ Q‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻌﻴﻦ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺷﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎري را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻧﺪازه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﻀﺎ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻴﻨﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻟﺤﻈﻪاي ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ Q‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ Q‬از ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ‪ q‬ﻫﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﺑﺮ روي ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت را در ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺎر ‪ Q‬ﻣﻘﺪارﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻃﻤﻴﻨﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮو در راﺳﺘﺎي ‪ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ‪ q‬ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪Q‬‬

‫‪23‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (9-42‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪F3‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪F2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ q ،‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫‪r‬‬ ‫‪F1‬‬ ‫ﮔﻴﺮي از ﻧﻴﺮوﻫﺎ در ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎرﻫﺎي آزﻣﻮن‬
‫‪r‬‬
‫‪r‬‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ اﻧﺪ و ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻗﺮار دارﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(9-43‬در‬
‫‪v‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-42‬ﻧﻴﺮوي ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن‬ ‫ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك از ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﺷﻌﺎﻋﻲ ﻧﻴﺮو را ﺑﺮ‬
‫روي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺎرﻫﺎي آزﻣﻮن اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ را‬
‫‪Fr‬‬ ‫در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن ‪ t‬ﺑﺮاي‬
‫‪Q‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ روي ﻛﺮه اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ :‬در‬
‫‪r‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎرﻫﺎي آزﻣﻮن در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻧﻴﺮو در واﺣﺪ ﺑﺎر‬
‫‪q‬‬
‫‪ ، Q‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ اﺳﺖ )ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪9-43‬‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ راه ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﺎر آزﻣﻮن را در ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺎر‬
‫ﻣﺘﺤﺮك و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ آن ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺎدهاي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺎﺳﺖ(‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ذرهي ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﻛﻪ آن ﻧﺎﺣﻴﻪ را درﺑﺮ‬
‫دارد‪ .‬ﺳﻄﺢ ‪ S‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﺎص ‪ F‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي ) ‪ ( x , y , z‬و در زﻣﺎن ‪ t‬ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‬
‫ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن )ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ( در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻳﺪ در‬
‫زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻦ ‪ t‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪزهي ﻣﻴﺪان ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط روي ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﺑﺮ روي ‪ S‬و در زﻣﺎن ‪ t‬را ﺑﺎ‬

‫‪∫ ( ) E ⋅ da‬‬
‫‪S t‬‬
‫)‪(9-87‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در درون ‪ S‬را ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب اﻳﻦ اﻧﺘﮕﺮال در ‪ ε D‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫∫ ‪q = εD‬‬ ‫‪E ⋅ da‬‬ ‫)‪(9-88‬‬
‫) ‪S (t‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازهي ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ )‪ (9-88‬ﺑﻴﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازهي ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﻫﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ از ﻛﺠﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﻫﻢ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ؟ ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎر‬
‫ﻣﺘﺤﺮك ﻫﻢ ﻣﻘﺪار ‪ q‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازهي ﺳﻄﺢ ‪ S‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ‬
‫ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر را ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (9-88‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از دو ﺳﻄﺢ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك را درﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢزﻣﺎن اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰارهي ﺑﺎﻻ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎورداﻳﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮي در ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺪازهي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎ و ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎري ﺧﻨﺜﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮاه ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻲ ﺑﺮوﺑﺮﮔﺮدي وﺟﻮد دارد و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﻞ ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ در اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺎﻣﻞﻫﺎي ﺑﺎر آن‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺸﻢﮔﻴﺮي اﺳﺖ‬
‫و ﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ آن ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ ﻛﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻨﻴﺎدي آن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ در ﻓﺼﻞ ‪ 1‬از ﺑﻲ ﺑﺎر ﺑﻮدن ﻣﻮﻟﻜﻮل‬

‫‪24‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻫﻴﺪروژن ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﻢ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺪازهي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮوﺗﻮن و اﻟﻜﺘﺮون ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ اﺗﻢ ﻫﻴﻠﻴﻮم را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫اﺗﻢ ﻫﻴﻠﻴﻮم دو ﭘﺮوﺗﻮن و دو اﻟﻜﺘﺮون دارد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن را ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ و‬
‫ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ در ﻫﻴﻠﻴﻮم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت از وﺿﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ در ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ ﻛﻪ در ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ D, 7‬آﻧﮕﺴﺘﺮوم از ﻫﻢ ﺑﻪ اﻫﺴﺘﮕﻲ دور ﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻚ در ﻫﺴﺘﻪي اﺗﻢ ﻫﻴﻠﻴﻮم ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺤﻜﻤﻲ دارﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺮژي‬
‫ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺣﺪود ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻟﻜﺘﺮون وﻟﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮي در ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮوﺗﻮن‬
‫ﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي اﺗﻢ ﻫﻴﻠﻴﻮم دﻗﻴﻘﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺣﺬف ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻗﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﻲ ﺑﺎري اﺗﻢ ﻫﻴﻠﻴﻮم ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫دﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮاه دﻳﮕﺮي را ﻃﻴﻒ ﻧﻮري اﻳﺰوﺗﻮپﻫﺎي ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺟﺮم ﻫﺴﺘﻪي اﻳﺰوﺗﻮپﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎر ﻫﺴﺘﻪي آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ در دو ﻫﺴﺘﻪي اﻳﺰوﺗﻮپ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﻴﻒ ﻧﻮري اﻳﺰوﺗﻮپﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺸﺎﻧﻲ از‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﺎر ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺮم اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻧﺎورداﻳﻲ* را ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺮژي ﻳﻚ ذره ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ‬
‫‪1‬‬
‫)‪(9-89‬‬
‫‪(1 −v‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪c2‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺟﺰاء ﺳﺎزﻧﺪهي ﻳﻚ ذرهي ﻣﺮﻛﺐ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ اﻧﺮژي آﻧﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﺮم ذرهي ﻣﺮﻛﺐ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺮم اﺟﺰاء ﺳﺎزﻧﺪهي ذره ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ(‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻫﺮﮔﺰ در ﻣﻮرد ﺑﺎر دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮمﻧﮕﺎري دوﺗﺮون‬
‫ﻳﻮﻧﻴﺰه )ﺑﺎ دو ﭘﺮوﺗﻮن‪ ،‬دو ﻧﻮﺗﺮون و ﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮون( و ﻫﻴﻠﻴﻮم ﻳﻮﻧﻴﺰه )ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ دو ﭘﺮوﺗﻮن‪ ،‬دو ﻧﻮﺗﺮون و ﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮون( ﺑﻪ روﺷﻨﻲ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺟﺮم آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺰاء ﺳﺎزﻧﺪهي آﻧﻬﺎ در دروﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي‬
‫ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت درﻫﻢ ﻣﻲﻟﻮﻟﻨﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف اﻧﺮژي آﻧﻬﺎ در ﺗﻔﺎوت ﺟﺮﻣﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي در ﺑﺎر دو ﻳﻮن دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎورداﻳﻲ ﺑﺎر اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﻪ ﻛﻮاﻧﺘﺶ ﺑﺎر◊ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻤﻪي ذرهﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدي ﺑﺎردار از ﻳﻚ ﻧﻮع‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻫﻤﻪي اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮي دﻗﻴﻖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺳﺎﻛﻦ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺴﺒﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس‪،‬‬
‫‪ ، ∫ E ⋅ da‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد و اﻧﻮاع ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ‬
‫‪S‬‬

‫اﺻﻞ ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﺰاره در ﻳﻚ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ‪F ′‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ‪ S ′‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪاي در ‪ F ′‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ‪ t ′‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺑﺎر‬
‫را درﺑﺮ دارد ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ‪ S‬در زﻣﺎن ‪ t‬دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬

‫∫ = ‪∫ ( ) E ⋅ da‬‬
‫‪S t‬‬ ‫) ‪S ′(t ′‬‬
‫‪E′ ⋅ da′‬‬ ‫)‪(9-90‬‬
‫ﻣﻴﺪان ‪ E′‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ E′‬ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺳﺎﻛﻦ در ‪ F ′‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﺠﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ‪ t‬و ‪ t ′‬را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ دو روﻳﺪاد ﻫﻢزﻣﺎن در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪F ′‬‬

‫*‬
‫‪charge invariance‬‬
‫◊‬
‫‪charge quantization‬‬

‫‪25‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎي ﺳﻄﺢ در راﺑﻄﻪي )‪ (9-90‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﺮز ‪ S‬ﻳﺎ ‪ S ′‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻛﺮد و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎن ‪ t‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون ‪ S‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در زﻣﺎن ‪ t ′‬در درون ﺳﻄﺢ ‪ S ′‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (9-90‬ﮔﺰارهاي ﺑﺮاي ﻧﺎورداﻳﻲ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﮔﺎوس را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ؛‬
‫اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ﻋﺪدي ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻧﺎورداﻳﻲ ﺑﺎر ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر ﻓﺮق دارد‪ .‬ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر را در ﺑﺨﺶ ‪ 9-8‬ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (9-86‬ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪاي ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪاري ﺑﺎر را در ﻳﻚ ﭼﺎرﭼﻮب در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﻫﻴﭻ ذرهي ﺑﺎرداري از ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻧﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﺳﻄﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎورداﻳﻲ ﺑﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر از ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻳﻚ ﻣﻘﺪار ﺑﺮاي آن ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد‪ .‬اﻧﺮژي ﻫﻢ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻧﺎورداي ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎر ﻫﻢ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻧﺎورداي ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬در واژﮔﺎن ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺮژي ﻳﻚ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻳﻚ ﭼﺎرﺑﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎر ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ‬
‫اﺳﻜﺎﻟﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﺪد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞﻫﺎي ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﺳﺮﺷﺖ ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك را ﻛﺎﻣﻼ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪♣.‬‬

‫‪ 9-10‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‬

‫اﮔﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞﻫﺎي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﺻﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﺎﻇﺮي در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در زﻣﺎن ‪ t‬و در ﻣﻜﺎن ) ‪ ( x , y , z‬اﻧﺪازه ﺑﮕﻴﺮد و ﻣﻘﺪاري ﺑﺮاي آن‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ دﻳﮕﺮي در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﭼﻪ ﻣﻘﺪاري را ﺑﺮاي ‪ E‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آورد؟ ﺑﺮاي ﮔﺮوه‬
‫ﺧﺎﺻﻲ از ﻣﻴﺪانﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎده ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ دو ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ +σ‬و ‪ −σ‬در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫‪b‬‬
‫‪ F‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ را ﻣﺮﺑﻊﻫﺎي ﺑﺎ ﺿﻠﻊ ‪ b‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و‬

‫‪b‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﻬﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﺑﻌﺎدﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ‬
‫در ﺷﻜﻞ )‪ (9-44‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎﻫﺎي ﺑﺎردار در ﺻﻔﺤﻪي ‪xy‬‬
‫اﻧﺪ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ ، F‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺻﻔﺤﻪ ‪σ ε D‬‬
‫‪x‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F ′‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﭗ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫‪F‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎردار ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﺎﻇﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-44‬دو ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺳﺎﻛﻦ در ‪F‬‬ ‫"ﻣﺮﺑﻊ" دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ‪ x ′‬آﻧﻬﺎ ﻛﻮﭼﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و از‬
‫‪ b‬ﺑﻪ ‪ b 1 − β 2‬ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ β ≡ v c .‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎر ﻛﻞ ﻧﺎورداﺳﺖ و ﻧﺎﻇﺮ ‪ F ′‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﺑﺮ روي ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫دﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺳﺎﻛﻦ ‪ F‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F ′‬اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ‪ σ‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F‬ﺑﺮ روي‬
‫‪ γ = 1‬ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F‬اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ‪1 − β 2‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﻪي داﻧﺶ ﻣﺎ در ﺑﺎرهي ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك در راﺑﻄﻪي )‪ (9-90‬ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪F ′‬‬
‫اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮد ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ؟‬
‫ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﻴﺮون ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و در ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ )دﺳﺖﻛﻢ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺘﻲ‬

‫‪26‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻛﻪ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺗﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده اﻧﺪ( ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎ ﺻﻔﺤﻪ و ﻣﻜﺎن‬
‫در اﻣﺘﺪاد ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﻳﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻜﺎن را در روي ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﻧﻘﺎط ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﻫﻢارز اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻓﻌﻼ ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺎ‬
‫ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 9-45‬اﻟﻒ( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 9-45‬ب( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﻬﻲ‬
‫ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻳﻦ دو‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﺑﻴﺮون ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺻﻔﺮ و در ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻨﺸﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬

‫)ب(‬ ‫)اﻟﻒ(‬

‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-45‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺤﻪي ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ )ﺳﻤﺖ راﺳﺖ( و ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ )ﭼﭗ(‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻴﺪان روﻳﻪي ﺑﺎردار ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻓﺮﺿﻲ در ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﻪي ﺧﻮدش ﺑﺮ روﻳﻪ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫را ﺑﻪ زودي ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس را ﺑﺮاي ﺳﻄﺤﻲ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ )ﺷﻜﻞ ‪ 9-46‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ( ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪σ′‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪z‬‬ ‫= ‪E z′‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪Ez‬‬ ‫‪⇒ E z′ = γ E z‬‬ ‫)‪(9-91‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪1− β εD‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1− β 2‬‬
‫‪−−−−−−−−−−−−−−−−‬‬ ‫‪v‬‬ ‫اﻳﻨﻚ وﺿﻌﻴﺖ دﻳﮕﺮي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎردار ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ‬

‫‪σ′ ++++++++++++++++‬‬ ‫)‪ (9-47‬ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻋﻤﻮد اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ از دﻳﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺳﺎﻛﻦ ‪ F‬ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪x′‬‬ ‫‪ σ ε D‬و در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ F ′‬ﻫﻢ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر‬
‫‪F′‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ را ‪ σ‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-46‬ﺳﻄﺢ ﮔﺎوس ﺳﺎﻛﻦ در ‪F ′‬‬
‫اﻧﻘﺒﺎض ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺪان ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺸﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس را ﺑﻪ ﺟﻌﺒﻪاي ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫‪z‬‬ ‫‪y‬‬
‫ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر‬
‫‪σ′ σ‬‬
‫= ‪E x′‬‬ ‫‪= = Ex‬‬ ‫)‪(9-92‬‬
‫‪εD εD‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪x‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي آراﻳﺶ ﺳﺎدهي ﺑﺎرﻫﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻳﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻘﻂ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺳﺎده ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ در ژرﻓﺎي ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-47‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎردار ﻣﺘﺤﺮك‬
‫‪ E‬در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪي ﻓﻀﺎ‪ -‬زﻣﺎن ﻣﻌﻨﻲ ﻳﮕﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮد ‪ E‬در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﺷﺖ ﭼﺸﻤﻪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪهي ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F‬ﻣﻴﺪان را در‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﺧﻮد و در زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻨﻲ اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در ﻫﻤﺎن‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ و در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن در ﭼﺎرﭼﻮب دﻳﮕﺮي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻫﻢ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻴﻬﻮده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻴﺪان ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ دارد‪ ،‬ﮔﻮاه درﺳﺘﻲ ﮔﺰارهي ﺑﺎﻻﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮيﻫﺎي راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (9-91‬و )‪ (9-92‬را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎردار ﻣﻮازي ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻳﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎري ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺎﻇﺮي در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻣﻴﺪان ‪ E z‬را در‬
‫ﺟﻬﺖ ‪ z‬اﻧﺪازه ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮي در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻣﻴﺪان را در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪي ﻓﻀﺎ‪ -‬زﻣﺎن ﺑﺎ ‪ E z′ = γ E z‬ﮔﺰارش ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻋﺪدي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ γ‬ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻋﺪدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ F‬از اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ‪ E z‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ‪ F‬از ﻣﻴﺪان در راﺳﺘﺎي ‪) x‬راﺳﺘﺎي ﺣﺮﻛﺖ ‪ F ′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ ( F‬ﺑﻪ ‪ E x‬ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ F ′‬ﻫﻢ ﻣﻘﺪار ‪ E x′‬را‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻴﺪان در راﺳﺘﺎي ‪ x‬ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ E x‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖﻫﺎي ‪ y‬و ‪ z‬ﻫﻢارزﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ دو ﺑﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻋﺮﺿﻲ اﻧﺪ )ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻮد اﻧﺪ( و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺑﺎرهي ‪ E z′‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ‪ E y′‬ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ‪ E‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﺮﻧﻬﻲ ﻣﻴﺪانﻫﺎ در ﺟﻬﺖﻫﺎي ‪ y ، x‬و ‪ z‬ﭘﻨﺪاﺷﺖ و از ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻫﺮ ﻳﻚ‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺑﺮدار ﻣﻴﺪان ‪ E′‬را در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﺮﻛﺖ در ﻫﺮ ﺟﻬﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﺎﻛﻦ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪي‬
‫ﻣﻴﺪان ‪ E‬اﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻘﻄﻪاي دﻟﺨﻮاه در ‪ F‬ﻣﻴﺪان ‪ E‬را‬
‫ﺑﻪ دو ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻃﻮﻟﻲ & ‪ E‬و ﻋﺮﺿﻲ ⊥ ‪ E‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻃﻮﻟﻲ ﻣﻴﺪان‪ ، E & ،‬ﻣﻮازي ‪ v‬و ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﺮﺿﻲ‪ ، E ⊥ ،‬آن ﺑﺮ ‪ v‬ﻋﻤﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪي ﻓﻀﺎ‪ -‬زﻣﺎن و در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ ، F ′‬ﻣﻴﺪان ‪ E′‬را ﺑﻪ دو ﻣﻮﻟﻔﻪي ‪ E &′‬ﻣﻮازي ﺑﺎ ‪ v‬و ‪ E ⊥′‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ v‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ درﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺳﺎﻛﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫& ‪E &′ = E‬‬ ‫‪,‬‬ ‫⊥ ‪E ⊥′ = γ E‬‬ ‫)‪(9-93‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺑﺎﻻ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺳﺎﻛﻦ اﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ‪ 10‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎرﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫‪ F‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﻪ آﮔﺎﻫﻲ در ﺑﺎرهي دو ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي را ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ در آن ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺳﺎﻛﻦ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ و ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﻢ‪.‬‬

‫‪z‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-14‬ﺻﻔﺤﻪي ﻛﺞ‪ :‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎرداري ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ σ‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪F‬‬

‫‪B‬‬ ‫ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ‪ xy‬و ‪ yz‬زاوﻳﻪي ‪ 45D‬دارد )ﺷﻜﻞ‬
‫‪E‬‬
‫⊥‪E‬‬ ‫)‪ (9-48‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺳﺎﻛﻦ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎردار‬
‫&‪E‬‬ ‫ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ D, 6 c‬در ﺟﻬﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﻴﺪﻣﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪σ ′‬‬
‫‪σ‬‬
‫‪x‬‬ ‫و ﺟﻬﺖ و اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ‪ F ′‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫ﺑﺎردار ﻣﻴﺪان را در ‪ F ′‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ و درﺳﺘﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس را ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-48‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار در ‪F‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬وﺿﻌﻴﺖ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-49‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ ′‬را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ γ‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ‪ v = D, 6 c‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ γ = 5 4‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ از ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﻪ ‪F ′‬‬
‫ﻣﻲروﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ 4 5‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺎط ‪ A ′‬و ‪ B ′‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ از ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺎط ‪ A‬و ‪ B‬در ‪ F‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﻮل ‪ A‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-48‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ‪ A‬و ‪ B‬در ‪ F‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪2A‬‬

‫‪28‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪E n′‬‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺎط ‪ A ′‬و ‪ B ′‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 1 + (4 5) A‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪z‬‬
‫‪B′‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﺎر ﻧﺎورداﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﺑﻴﻦ ‪ A ′‬و ‪ B ′‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ‪ A‬و ‪ B‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪E′‬‬
‫‪σ′‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫‪E ⊥′‬‬
‫‪E &′‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪σ ′ 1 + (4 5) = σ 2 ⇒ σ ′ = (1, 1 D 43 ) σ‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(9-94‬‬
‫‪A‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻣﻴﺪان ‪ E′‬را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ‪ E‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ σ 2ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪θ‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪A′‬‬ ‫‪Aγ‬‬ ‫ﺟﻬﺖ آن ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎ زاوﻳﻪي ‪ 45D‬ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ (9-47‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي )‪(9-93‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-48‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ‪F ′‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻴﺪان را در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪E &′ = E & = E‬‬ ‫‪2‬‬ ‫;‬ ‫‪E ⊥′ = γ E ⊥ = λ E‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪(9-95‬‬

‫‪ E ′ = E‬اﺳﺖ‪ .‬زاوﻳﻪي آن رو ﺑﻪ‬ ‫(‬ ‫‪2‬‬ ‫)‬ ‫‪ E′‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-48‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي آن ‪1 + (5 4) = (1, 1319 ) E‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺑﺎﻻﺳﺖ و ﺷﻴﺐ ﺧﻂ ﻣﻴﺪان ‪ E ⊥′ E &′ = γ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ زاوﻳﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷﻴﺐ آن ‪A ( A γ ) = γ‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬زاوﻳﻪي ‪ θ‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-48‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ tan −1 γ = 51, 34D‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ E′‬ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار‬
‫زاوﻳﻪي ‪ 2θ‬ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ E′ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ‪ 2θ − 9 DD ≈ 12, 68 D‬دارد‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ﻣﻴﺪان ‪ E ′‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪E n′ = E ′ cos 12, 68 = (1,1319 E ) cos 12, 68 = (1, 1 D 43 ) E‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫)‪(9-96‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ E n′ E‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ‪ σ ′ σ‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ E = σ 2ε D‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﻳﻦ راﺑﻄﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ‪1, 1 D 43‬‬
‫ﺿﺮب ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ‪ E n′ = σ ′ 2ε D‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻣﻴﺪان ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻫﻢ ﻣﻮازي‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار دارد )اﻳﻦ ﻳﻜﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ(‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮي در ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﺎوس ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﺣﻞ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ γ‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ ﻋﺪدﻫﺎ ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ‪.(............‬‬

‫‪ 9-11‬ﻣﻴﺪان ذرهي ﺑﺎردار ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫‪z′‬‬ ‫‪z‬‬ ‫ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در ﻣﺮﻛﺰ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي‬
‫‪Ez‬‬ ‫‪E‬‬ ‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬آن در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q 4πε D r 2‬و ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان‬
‫‪F‬‬ ‫ﺷﻌﺎﻋﻲ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-49‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﻴﺪان در‬
‫‪v‬‬ ‫) ‪(x , z‬‬
‫‪Ex‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ xz‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﻘﻄﻪي ) ‪ ( x , z‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪r‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪qx‬‬
‫= ‪Ex‬‬ ‫= ‪cos θ‬‬ ‫)‪(9-97‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪4πε D r‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪4πε D ( x 2 + z 2‬‬
‫‪32‬‬

‫‪F′‬‬ ‫‪x′‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪qz‬‬
‫= ‪Ey‬‬ ‫= ‪sin θ‬‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫) ‪4πε D ( x 2 + z 2‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-49‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎرﻧﻘﻄﻪاي ﺳﺎﻛﻦ در ‪F‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬ ‫)‪(9-98‬‬

‫ﺣﺎﻻ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬در ﺟﻬﺖ ˆ‪ − x‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺒﺪاء اﻳﻦ دو‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب در زﻣﺎن ‪ t = D‬ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ )اﻳﻦ ﻓﺮض ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺳﺎدﮔﻲ اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺪﻳﺪهي اﻧﻄﺒﺎق دو ﻣﺒﺪاء را روﻳﺪاد ‪ A‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت روﻳﺪاد ‪ A‬درﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ) ‪ ( x A , y A , z A , t A ) = ( D, D, D, D‬و در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫‪29‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫آن را ) ‪( x , y , z , t‬‬ ‫) ‪ ( x A′ , y A′ , z A′ , t A′ ) = ( D, D, D, D‬اﺳﺖ‪ .‬روﻳﺪاد ‪ B‬ﻣﻜﺎن ﻓﻀﺎزﻣﺎن ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪F‬‬
‫و در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬آن را ) ‪ ( x ′, y ′, z ′, t ′‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬در راﺳﺘﺎي ˆ‪ + x‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞﻫﺎي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﻴﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت اﻳﻦ دو‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‬
‫‪γβ x‬‬
‫‪x ′ = γ x − γβ ct ,‬‬ ‫‪y′= y,‬‬ ‫‪z′=z,‬‬ ‫)‪(9-99‬‬ ‫‪t ′ = γt −‬‬
‫‪c‬‬
‫در ﻣﺜﺎل ﻣﺎ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺟﻬﺖ ˆ‪ − x‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻳﻚ‬
‫روﻳﺪاد در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان دو ﻛﺎر اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻼﻣﺖ ‪ β‬را ﻋﻮض ﻛﻨﻴﻢ و ﻳﺎ در راﺑﻄﻪي )‪ (9-99‬ﺟﺎي ﻛﻤﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﺮاﻳﻢدار را ﻋﻮض ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ‪ x‬و ‪ z‬را ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ x ′‬و ‪ z ′‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﻪي دوم را ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻴﻢ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪γβ x ′‬‬
‫‪x = γ x ′ − γβ ct ′,‬‬ ‫‪y = y ′,‬‬ ‫‪z = z ′,‬‬ ‫)‪(9-100‬‬ ‫‪t = γt ′ −‬‬
‫‪c‬‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ‪ x‬و ‪ z‬ﻣﻴﺪان ﺑﺎ راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (9-91‬و )‪ (9-92‬داده ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺎ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻫﺎي )‪ (9-97‬و )‪ (9-98‬داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺒﺪﻳﻞﻫﺎي )‪ (9-100‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬
‫داﺷﺖ‬
‫)‪q (γ x ′‬‬ ‫) ‪γ (qz ′‬‬
‫= ‪E x′‬‬ ‫‪= Ex‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= γ Ez‬‬
‫= ‪E z′‬‬ ‫)‪(9-101‬‬
‫⎤ ‪4πε D ⎡( γ x ′ ) + z ′2‬‬ ‫⎤ ‪4πε D ⎡( γ x ′ ) + z ′2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬

‫⎣‬ ‫⎦‬ ‫⎣‬ ‫⎦‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ E z′ E x′ = z ′ x ′‬اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ زاوﻳﻪي ﺑﺮدار ‪ E′‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪ ، x ′‬ﺑﺎ زاوﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮدار ﺷﻌﺎﻋﻲ ‪ r′‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻮر ‪ x ′‬ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ‪ E′‬ﺑﺮونﺳﻮ و در راﺳﺘﺎي ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻜﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺎر ‪ q‬رﺳﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺪﻛﻲ درﻧﮓ ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎر ‪ q‬در زﻣﺎن ‪ t ′ ) t ′‬زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﭘﺮاﻳﻢدار اﻧﺪازه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ‪ t ′‬درﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖ ‪ 12‬ﻇﻬﺮ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬اﺳﺖ( از ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮي‬
‫در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺳﺎﻋﺖ‪ 12‬ﻇﻬﺮ در ﭘﻴﺮاﻣﻮن او در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت آﻧﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﻇﺮي ﻛﻪ ‪ 10‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ دورﺗﺮ از‬
‫ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺎر ‪ q‬در ﻛﺠﺎ ﻗﺮار دارد؟ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻫﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺮﻛﺖ داﻳﻤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ 12‬ﻇﻬﺮ از ﻣﺒﺪاء‬
‫ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎﻳﻠﻴﺪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﮔﺬﺷﺘﻪي ذره اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻣﺜﻼ ذره ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‬
‫و دوﺑﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ(‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ؟‬
‫ﺷﺪت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬را ﻣﻲﺗﻮان از ‪ E x′2 + E z′2 = E ′2‬ﺑﻪدﺳﺖ آورد‬
‫) ‪γ 2q 2 ( x ′2 + z ′2‬‬ ‫) ‪q 2 ( x ′2 + z ′2‬‬
‫= ‪E ′ = E x′ + E z′‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬
‫) ‪(4πε D ) ⎣⎡( γ x ′‬‬ ‫⎦⎤ ‪(4πε D ) γ 4 ⎡⎣ x ′2 + z ′2 − β 2 z ′2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫⎤ ‪+ z ′2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫⎦‬
‫) ‪q 2 (1 − β 2‬‬
‫‪2‬‬

‫=‬
‫‪(x ′‬‬ ‫(‬
‫‪+ z ′2 ) 1 − xβ2 +zz′ 2‬‬ ‫)‬
‫‪3‬‬
‫) ‪(4πε D‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫)‪(9-102‬‬

‫‪30‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎر ‪ q‬در ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ از ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻲﮔﺬرد ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪي ) ‪ ( x ′, z ′‬را ) ‪ r ′ = ( x ′2 + z ′2‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬زاوﻳﻪي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫‪12‬‬

‫ﺑﺮدار ﺷﻌﺎﻋﻲ و ﺑﺮدار ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر ‪ q‬را ﺑﺎ ‪ θ ′‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ‪ q‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ‪ x ′‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ‪ z ′ = r ′ sin θ ′‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺪت ﻣﻴﺪان را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪q‬‬ ‫‪1− β 2‬‬
‫=‪E′‬‬
‫‪4πε D r ′2 (1 − β 2 sin 2 θ ′ )3 2‬‬ ‫)‪(9-103‬‬

‫ﻧﻪ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻧﻪ ﺻﻔﺤﻪي ‪ x ′z ′‬ﺑﺮﺗﺮي ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء دﻳﮕﺮﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻣﺤﻮر ‪ x ′‬اﺳﺖ ﻳﺎ ﺻﻔﺤﻪي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺑﻌﺪ آن را ﻣﺤﻮر ‪ x ′‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﻪ در ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪،‬در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪي زﻣﺎﻧﻲ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ از ﻣﻜﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (9-103‬داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ θ ′ .‬زاوﻳﻪي ﺑﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر و ﺑﺮدار ﺷﻌﺎﻋﻲ از ﻣﻜﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺎر ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در آﻧﺠﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻛﻢ )  ‪ ،( β 2‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ‪ E ′ ≈ q r ′2‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ وﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي زﻣﺎنﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬ﺳﺎﻛﻦ درﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ β 2‬ﻛﻮﭼﻚ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺪت ﻣﻴﺪان در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ a‬از ﺑﺎر‪ ،‬در‬
‫راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ از ﺷﺪت ﻣﻴﺪان در راﺳﺘﺎي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-50‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺎري ﻛﻪ‬
‫در راﺳﺘﺎي ‪ x ′‬ﺑﺎ ‪ β = 5‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادهاﻳﻢ‪ .‬ﺷﺪت ﻣﻴﺪان را ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻧﺸﺎن دادهاﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ ﻫﻢ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﺷﻜﻞ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-50‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ و ﺑﺎري ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ β = 5‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫راﺳﺘﺎي ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ از ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك در راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻗﻮيﺗﺮ از ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (9-103‬ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪازاي ‪ θ ′ = D‬دارﻳﻢ‬

‫=‪E′‬‬
‫‪q‬‬
‫‪4πε D r ′‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪(1 − β ) = γ1 4πεq r ′‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫<‬
‫‪q‬‬
‫‪4πε D r ′2‬‬
‫)‪(9-104‬‬
‫‪D‬‬

‫و ﺑﻪازاي ‪ θ ′ = π 2‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬

‫‪q‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪q‬‬
‫=‪E′‬‬ ‫‪=γ‬‬ ‫>‬ ‫)‪(9-105‬‬
‫‪4πε D r ′‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1− β 2‬‬ ‫‪4πε D r ′‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4πε D r ′2‬‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺖﻫﺎ ﻫﻢارز‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ و ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي را ﺷﻜﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﻬﺖ‬

‫‪31‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و از ﺑﺎر ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﺗﻘﺎرن دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪي آﺧﺮي ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎرداري ﻛﻪ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ﺧﻮدش ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎرﻳﻜﻪي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ ‪ λ‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ از‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﻪﺻﻮرت ‪ λ 2πε D r‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻃﻮﻟﻲ دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪان روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺪانﻫﺎي )ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن ﻛﺮوي ﺷﻜﻞ )‪ ( (9-50‬ﺗﻚ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻣﻘﺪار‬
‫‪ β‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ λ 2πε D r‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎل زﻳﺮ درﺳﺘﻲ آن را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻨﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ‬
‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫)‪ (9-51‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان اﻧﺘﮕﺮال ﺧﻂ ‪ E′‬ﺑﺮروي ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪D‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺴﺘﻪي ‪ ABCD‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫داﻳﺮهاي اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﺳﻬﻤﻲ در اﻧﺘﮕﺮال ‪ v∫ E′ ⋅ ds‬ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان در ﺑﺨﺶ‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻲ در اﻣﺘﺪاد ‪ BC‬ﻗﻮيﺗﺮ از راﺳﺘﺎي ‪ AD‬اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪v∫ E′ ⋅ ds ≠ D ،‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ E′‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻢ‬
‫ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان ‪ E′‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي واﻗﻊ در ﭼﺎرﭼﻮب‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ‪v∫ E′ ⋅ ds‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-51‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‬ ‫‪ F ′‬در اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-15‬ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك‪ :‬ﺑﺎرﻳﻜﻪي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎرﻳﻜﻪ از ∞‪ −‬ﺗﺎ ∞‪ +‬اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر در واﺣﺪ ﻃﻮل ‪ λ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﺎوس اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻣﻴﺪان ﺑﺮاﺑﺮ ‪ E = λ 2πε D r‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (9-103‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ را دوﺑﺎره ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ و ﺑﺮ روي ﻫﻤﻪي ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك از ان اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎر ﺟﺰﻳﻲ ‪ dq‬را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪dθ‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫ﺷﻜﻞ )‪ (9-52‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬زاوﻳﻪي ‪ θ‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ زاوﻳﻪي ‪ θ‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-49‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪r‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺟﺰء ﺑﺎر ‪ dq‬در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dq‬‬
‫‪dq‬‬ ‫‪1− β 2‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-52‬ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‬ ‫= ‪dE‬‬
‫‪4πε DA2 (1 − β 2 cos2 θ )3 2‬‬ ‫)‪(9-106‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ A = r cos θ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺎﻣﻞ ‪ dq‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ d ( r tan θ ) = r d θ cos2 θ‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎر‬
‫) ‪ dq = λ ( rd θ cos2 θ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺑﺎرﻳﻜﻪي ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫‪π 2‬‬ ‫‪dq‬‬ ‫‪1− β 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪π 2‬‬ ‫) ‪λ ( r d θ cos2 θ‬‬ ‫‪1− β 2‬‬
‫∫= ‪E‬‬ ‫= ‪cos θ‬‬ ‫‪∫π‬‬ ‫‪cos θ‬‬
‫‪−π 2‬‬ ‫) ‪4πε DA (1 − β 2 cos2 θ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4πε D‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪(r‬‬ ‫) ‪cos θ‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪(1 − β 2 cos2 θ‬‬
‫‪32‬‬

‫) ‪λ (1 − β 2‬‬ ‫‪π 2‬‬ ‫‪cos θ d θ‬‬

‫=‬ ‫‪∫π‬‬ ‫)‪(9-107‬‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫‪(1 − β‬‬ ‫) ‪cos2 θ‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﻧﺘﮕﺮال )از ﻳﻚ ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﻳﺎ از ﺟﺪول اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ( ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‬

‫‪32‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪π 2‬‬
‫) ‪λ (1 − β 2‬‬ ‫‪sin θ‬‬ ‫) ‪λ (1 − β 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪λ‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫) ‪(1 − β‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1 − β 2 cos2 θ‬‬
‫‪−π 2‬‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫‪(1 − β ) 4πε Dr‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪(9-108‬‬

‫‪ 9-12‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﺘﺤﺮك وارد ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (9-103‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ را در ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻪ‬
‫در ﻣﻴﺪان ﺑﺎر دﻳﮕﺮي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪهي ﻣﻴﺪان )ﺑﺎر ﭼﺸﻤﻪ( ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎر آزﻣﻮن در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞ ‪ 2‬ﺑﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ q‬درﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي ‪F = qE‬‬
‫وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﺟﻮد ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﻜﺎن ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﻮد ﺑﺎر آزﻣﻮن اﺳﺖ‪ .‬در اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي ﭼﺸﻤﻪ ﺳﺎﻛﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ‪ F = qE‬ﺑﺮاي ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺳﺎﻛﻦ ﻳﺎ ﻣﺘﺤﺮﻛﺖ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ درﺳﺘﻲ اﻳﻦ‬
‫ﮔﺰاره را ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎردار اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ذرهي آﻟﻔﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان ﻛﻮﻟﻤﺒﻲ ﻫﺴﺘﻪي اﺗﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﻲﺗﻮان ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در آن ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﭼﺸﻤﻪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪهي ﻣﻴﺪان در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب را ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ازﻣﺎﻳﺸﮕﺎه در زﻣﺎن ‪ t‬و در ﻣﻜﺎن ) ‪ ( x , y , z‬ذرهاي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر وارد ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﻧﻴﺮو آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪي ذره‪ dp dt ،‬در زﻣﺎن ‪ t‬و در ﻣﻜﺎن‬
‫) ‪ ( x , y , z‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ‪ F‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ را از ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ذره‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب را ‪ F ′‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻴﺪان را ﺑﻪوﺟﻮد آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ آن ﻛﻨﺎر ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ‪ q‬در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫‪ F ′‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر ﺳﺎﻛﻦ ‪ q‬در ‪ F ′‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ qE′‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ E′‬ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد )در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻣﻴﺪان را ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ(‪ .‬از راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪-93‬‬
‫‪ (9‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ‪ E′‬را ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ‪ E‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ‪ E‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪي ذره را در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻴﺎن ﻫﻢارز ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ از ﻳﻚ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﺟﺰﻳﻴﺎت ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ در ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ﻣﻮازي ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺴﺒﻲ دو ﭼﺎرﭼﻮب‪،‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻧﻴﺮو در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻧﻴﺮو در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺎﻛﻦ ذره ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻧﻴﺮو در راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﻲ دو ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺘﺤﺮك ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ 1 γ‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ﻣﻘﺪار آن در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ از ﻧﻤﺎدﻫﺎي & و ⊥ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻮازي ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن دو ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬و ‪ F ′‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‬
‫‪dp&′‬‬
‫&‪dp‬‬ ‫‪dp ⊥ 1 dp ⊥′‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-109‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt ′‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪γ dt ′‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪﻫﺎ ﺑﻴﻦ ﻛﻤﻴﺖﻫﺎي دو ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬و ‪ F ′‬ﺗﻘﺎرن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره )ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ‬

‫‪33‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬اﺳﺖ( ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ و اﻧﺪازهي ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﺮﺿﻲ ﻧﻴﺮو ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻣﻘﺪار آن در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺘﺤﺮك ‪ F‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي )‪ (9-109‬ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻧﻴﺮوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎ و ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي‬
‫)‪ ،(9-93‬اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ذرهي ﺑﺎرداري ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻮﻟﻔﻪي & ‪) E‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻴﺪان ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺖ ﻟﺤﻈﻪاي ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار ﻣﻮازي اﺳﺖ( ﻣﻴﺪان ‪ E‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬آن را ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ F ′‬ﺑﺒﺮﻳﺪ ﻛﻪ در آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ذره ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب )ﻛﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره اﺳﺖ( ﻣﻮﻟﻔﻪي‬
‫ﻃﻮﻟﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‪ E &′ ،‬اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ E &′ = E & ،(9-93‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ‪ dp&′ dt ′‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dp&′‬‬
‫& ‪= qE &′ = qE‬‬ ‫)‪(9-110‬‬
‫‪dt ′‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮي ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻴﺮو را اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮي‪ ،‬آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪ‪ ، dp& dt ،‬را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ dp & dt = dp&′ dt ′ ، (9-109‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﻣﻘﺪار اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﺪهي ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻴﺮو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪dp& dp &′‬‬ ‫&‪dp‬‬
‫=‬ ‫⇒‬ ‫& ‪= qE‬‬ ‫)‪(9-111‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt ′‬‬ ‫‪dt‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻴﺪان ‪ E′‬ﺷﺘﺎب ﭘﻴﺪا‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﺳﺮﻋﺖ ‪) v′‬ﺳﺮﻋﺖ ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻟﺤﻈﻪاي( ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ذره‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪارﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ ‪ v ′‬ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪهي راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (9-109‬ﺑﺮآورده‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻣﻮﻟﻔﻪي ⊥ ‪) E‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻴﺪان در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ ( F‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪهي ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻴﻦ دو ﭼﺎرﭼﻮب‪E ⊥′ = γ E ⊥ ،‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪dp ⊥′‬‬
‫⊥ ‪= qE ⊥′ = q γ E‬‬ ‫)‪(9-112‬‬
‫‪dt ′‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو را ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ γ ،‬ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪dp ⊥ 1 dp ⊥′ 1‬‬ ‫⊥ ‪dp‬‬
‫=‬ ‫⇒ ) ⊥ ‪= ( γ qE‬‬ ‫⊥ ‪= qE‬‬ ‫)‪(9-113‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪γ dt ′ γ‬‬ ‫‪dt‬‬
‫دو ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (9-111‬و )‪ (9-113‬ﭘﻴﺎم ﺳﺎدهاي دارﻧﺪ‪ :‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ذرهي ﺑﺎرداري ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F‬و در ﻣﻴﺪان ‪ E‬در آن‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ qE ،‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ذره ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺷﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶﺗﺮ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ‪ 2‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ‪qE‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ آن را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ .‬درﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺑﺮاي اﻟﻜﺘﺮون ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر )ﺗﺎ ﺣﺪ ‪ ( γ = 1D4‬آزﻣﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﺎورداﻳﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 9-16‬اﻟﻜﺘﺮون در اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﻳﻚ اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ )ﺧﺎزن ﺗﺨﺖ( در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‬
‫‪ E‬اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬و ﻣﻮازي ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻮل ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج اﻟﻜﺘﺮون از ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻧﻪي ﻋﺮﺿﻲ و اﻧﺤﺮاف ﻋﺮﺿﻲ اﻟﻜﺘﺮون ﭼﻘﺪر اﻧﺪ؟ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻧﺨﺴﺖ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ و ﺳﭙﺲ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺘﻲ آن را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺎرﭼﻮب اﻟﻜﺘﺮون در ﻫﻨﮕﺎم وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪي‬

‫‪34‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ )ﺧﺎزن ﺗﺨﺖ( اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻋﺮﺿﻲ اﻟﻜﺘﺮون ﻏﻴﺮ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در ﭼﺎرﭼﻮب ازﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ‪ : F‬ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اوﻟﻴﻪي اﻟﻜﺘﺮون را راﺳﺘﺎي ‪ x‬ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ‪ F‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ‪x‬‬
‫‪ γ = 1‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در راﺳﺘﺎي ‪ x‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻜﺎﻧﻪي ‪ p x‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫ﺗﻜﺎﻧﻪ ‪ p x = γ mv D‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪1 −v D2 c 2‬‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون در ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ t = A v D‬اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي ﻧﻴﺮوي ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪ eE‬اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ آﻫﻨﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪي ﻋﺮﺿﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻧﻪي ﻋﺮﺿﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻟﻜﺘﺮون ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪eE A‬‬
‫= ‪p y = (eE ) t‬‬ ‫)‪(9-114‬‬
‫‪vD‬‬
‫ﭼﻮن ‪ p y = γ mv y‬اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج اﻟﻜﺘﺮون از ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻋﺮﺿﻲ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪py‬‬ ‫‪eE A‬‬
‫= ‪vy‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-115‬‬
‫‪γm‬‬ ‫‪γ mv D‬‬
‫)ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ γ‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻞ ذره ﺣﺴﺎب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺎﺳﺎ ‪ v D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ γ‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ‪ v y‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪(.‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻴﺮوي ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﺮﺿﻲ ﻧﺎﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻋﺮﺿﻲ ﻫﻢ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻧﺼﻒ ﻣﻘﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪي )‪ (9-115‬ﺑﺮاي ‪ v y‬ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻳﻢ‪. v y = eE A 2γ mv D :‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻋﺮﺿﻲ ﻛﻪ ذره ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪eE A A‬‬ ‫‪eE A‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪y =v yt‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-116‬‬
‫‪2γ mv D v D 2γ mv D2‬‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن اوﻟﻴﻪي اﻟﻜﺘﺮون‪ : F ′ ،‬اﮔﺮﭼﻪ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در راﺳﺘﺎي ﻋﺮﺿﻲ از اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺘﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز آن را ﭼﺎرﭼﻮب اﻟﻜﺘﺮون ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ (.‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي اﺳﻴﻠﻮﺳﻜﻮپ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﭗ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻃﻮل ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ اﻧﻘﺒﺎض ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ A γ‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ )در واﻗﻊ اﻳﻦ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ ﺗﺎ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ از ﺑﺎﻻ و از زﻳﺮ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﮕﺬرﻧﺪ( ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪Aγ t‬‬
‫=‪t′‬‬‫=‬ ‫)‪(9-117‬‬
‫‪vD γ‬‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ γ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺪان در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ E ′ = γ E ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻧﻪي ﻋﺮﺿﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورد‬
‫‪t‬‬‫‪eE A‬‬
‫) ‪p ′y = eE ′t ′ = e ( γ E‬‬ ‫= ‪= eEt‬‬ ‫)‪(9-118‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪vD‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ در راﺳﺘﺎي‬
‫‪ x‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﺗﻜﺎﻧﻪي ﻋﺮﺿﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬اﻟﻜﺘﺮون ﻧﺎﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ v ′y ،‬ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ v ′y = p y′ m = eE A mv D‬اﺳﺖ )ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫‪ γ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ‪ v y‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ v ′y = v ′y 2 = eE A 2mv D‬اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﺮﺿﻲ ﻛﻞ‬
‫‪eE A A‬‬ ‫‪eE A2‬‬
‫= ‪y ′ = v ′y t ′‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-119‬‬
‫‪2mv D γv D 2γ mv D2‬‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ‪ y‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر اﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ را داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ در راﺳﺘﺎي اﻓﻘﻲ‬

‫‪35‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻋﺮﺿﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ از راﺑﻄﻪي ﺳﻴﻨﻤﺎﺗﻴﻚ ‪ y = at 2 2‬در ﻫﺮ دو ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ‪ y ′ = y‬ﻣﻲرﺳﻴﺪﻳﺪ؛‬
‫ﭼﻮن در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬اﻟﻜﺘﺮون زﻣﺎن ‪ t ′‬ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ γ‬ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ از زﻣﺎن در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪γ 2‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 9-13‬ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﺑﻴﻦ دو ذرهي درﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬

‫وﻗﺘﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺮوي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ وارد ﺑﺸﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺸﻤﻪي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ اﻧﺪ‪.‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ اورﺳﺘﺪ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ آﻫﻨﺮﺑﺎﻫﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن اورﺳﺘﺪ ﺳﺮﺷﺖ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﻛﺎﻣﻼ‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻣﭙﺮ و دﻳﮕﺮان ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﺑﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫رﺑﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦ دو ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻫﻢﺳﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬آﻣﭙﺮ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮاد ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮاد ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﭼﺮﺧﺸﻲ داﻳﻤﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﻣﭙﺮ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺤﺮاف ﻋﻘﺮﺑﻪي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫را در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﺳﻴﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﺑﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻴﻢ و ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻴﻜﻲ داﺋﻤﻲ ﻋﻘﺮﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺻﻮل ﻧﺴﺒﻴﺖ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎوردا ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺛﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را "ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ" ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ رخ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻳﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺰاره را ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك اﻳﻦ اﺛﺮﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺳﺎده ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ ‪ z , y , x‬ﻳﻚ ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ درازي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در ﺳﻴﻢ‬
‫ﺳﺎﻛﻦ اﻧﺪ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬ﺑﻪ ﺳﻮي راﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (9-53‬ﻣﺎ ﻳﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻮزﻳﻊ ﺧﻄﻲ ﻧﺸﺎن دادهاﻳﻢ‪ .‬اﻧﺪازهي ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ را ‪ λD C m‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در‬
‫ﻫﺮ ﻃﻮل ‪ A‬ﺳﻴﻢ و در ﻫﺮ زﻣﺎن ﺗﻌﺪاد ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺳﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ ﺳﻴﻢ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻄﺢ ﮔﺎوﺳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺳﻴﻢ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎري از آن ﻧﻤﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎر ﻛﻞ ﻣﺤﺼﻮر در‬
‫درون ﺳﻄﺢ ﮔﺎوس ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط ﺑﻴﺮون ﺳﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮﻧﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﻢ در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪y′‬‬
‫ﻳﻮن ﻣﺜﺒﺖ ﺳﺎﻛﻦ‬
‫اﻟﻜﺘﺮون در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫‪q‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‬ ‫‪v‬‬
‫‪x′‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-53‬ﻳﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ v‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ q‬ﺳﺎﻛﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ وﺿﻌﻴﺖ‬

‫‪36‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫را در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ F ′‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎي ‪ y ′, x ′‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﺑﺎر آزﻣﻮن در‬
‫ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و‬
‫اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ دورﺗﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در ﺳﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه )ﻛﻪ ﻳﻮنﻫﺎي در آن ﺳﺎﻛﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ( ﺣﺎﻻ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﻳﻮنﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ 1 γ‬ﻳﺎ ‪ 1 − v 2 c 2‬اﻧﻘﺒﺎض‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ γλD‬ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮون اﻧﺪﻛﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬در ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻄﻲ آﻧﻬﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ازﻣﺎﻳﺸﮕﺎه )ﻛﻪ ‪ ( −λD‬اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﻘﺒﺎض ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﻮد اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ‪ − λD γ D‬ﻣﻲﺑﻮد ) ‪ γ D‬ﺿﺮﻳﺐ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ v D‬اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ را در ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﻤﺮاه ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻋﺖ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ) ‪ (v D′‬را در‬
‫‪y′‬‬
‫‪v‬‬
‫ﻳﻮن ﻣﺜﺒﺖ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬
‫اﻟﻜﺘﺮون در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب‬ ‫‪r‬‬ ‫ﺑﺎر آزﻣﻮن در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن‬
‫ﺑﺎر آزﻣﻮن‬ ‫‪q‬‬
‫‪x′‬‬
‫ﻧﻴﺮوي ‪ Fy′‬وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪Fy′‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-54‬ﻳﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر ازﻣﻮن‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﭗ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮﻋﺖ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ‪ v D′‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﻤﺮاه ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ‪ −v‬و ‪ v D‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪهي ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ )ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻧﺴﺒﻴﺖ را در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﺑﺎ ﻧﺎمﮔﺬاريﻫﺎي ‪ β D′ = v D′ c‬و ‪ β D = v D c‬و ‪ β = v c‬دارﻳﻢ‬
‫‪βD − β‬‬
‫= ‪β D′‬‬ ‫)‪(9-120‬‬
‫‪1 − ββ D‬‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖ ‪ −γ D′‬را ﺑﺎ اﻧﺪك ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ از راﺑﻄﻪي )‪ (9-120‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار آن‬
‫) ‪γ D′ ≡ (1 − βD′2‬‬
‫‪−1 2‬‬
‫) ‪= γγ D (1 − ββ D‬‬ ‫)‪(9-121‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ را از ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن اﻧﺪازه ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﺧﻮد اﻟﻜﺘﺮون‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻳﻮنﻫﺎي‬
‫ﻣﺜﺒﺖ و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ‪ .‬اﻳﻦ دو در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازه ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎﻻ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻛﻞ را در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ λ ′‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪λ ′ = γλD − γλ γγ D (1 − ββD ) = λββ Dλ‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫)‪(9-122‬‬
‫‪ γ‬ﺿﺮﻳﺐ ﮔﺬار ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن اﺳﺖ‪ λD .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﻳﻮنﻫﺎ )ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ −λD γ D‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎﺳﺖ )ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن اﻟﻜﺘﺮون‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب اﻟﻜﺘﺮون ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‪ (1 − ββ D ) ≡ γ D′ .‬ﺿﺮﻳﺐ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﺮاي ﺑﺮدن ﭼﻜﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮون‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻛﻞ ﺳﻴﻢ )در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن( ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺎوس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﺳﻴﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز در‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺷﻌﺎﻋﻲ ‪ E r′‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )از دﻳﺪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎر آزﻣﻮن(‪ .‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪λ′‬‬ ‫‪γββ DλD‬‬
‫= ‪E r′‬‬ ‫=‬ ‫)‪(9-123‬‬
‫‪2πε D r ′ 2πε D r ′‬‬
‫ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان در ﻣﻜﺎن ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ q‬ﺑﻪﺳﻮي ‪ − y ′‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ (9-54‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻧﻴﺮوي‬
‫‪q γββ DλD‬‬
‫‪Fy′ = qE y′ = −‬‬ ‫)‪(9-124‬‬
‫‪2πε D r ′‬‬
‫وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-55‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪q‬‬
‫در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ اﮔﺮ اﻧﺪازهي آن در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ qE y′‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ (9-109‬آزﻣﺎﻳﺸﮕﺮ‬
‫ﺳﺎﻛﻦ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻣﻘﺪار اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ 1 γ‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﮔﺰارش ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ‪ r ′ = r‬اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫‪y′‬‬
‫ﻳﻮن ﻣﺜﺒﺖ ﺳﺎﻛﻦ‬

‫ﭼﺎرﭼﻮب‬ ‫‪vD‬‬ ‫‪I = −λDv D‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮون در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‬

‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‬ ‫‪q‬‬ ‫‪v‬‬

‫‪x′‬‬
‫‪ = qE ′ γ‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن‬
‫ﺷﻜﻞ‪ 9-55‬ﻳﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ v‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻮنﻫﺎ‬
‫در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v D‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺟﺮﻳﺎن ‪ I = −λDv D‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪Fy′‬‬ ‫‪q ββDλD‬‬
‫= ‪Fy‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫)‪(9-125‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪2πε D r‬‬
‫اﻣﺎ ‪ −λDv D‬ﻳﺎ ‪ −λD βDc‬ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻞ اﺳﺖ در ﺳﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ﺑﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در واﺣﺪ زﻣﺎن از ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي ﺳﻴﻢ ﺷﺎرش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪qv x I‬‬
‫= ‪Fy‬‬ ‫)‪(9-126‬‬
‫‪2πε D rc 2‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺮو در ﺟﻬﺖ ˆ‪ −y‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﺘﺤﺮك‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ در راﺳﺘﺎي ‪ y‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو‬
‫ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻴﻢ و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎر آزﻣﻮن در راﺳﺘﺎي ‪ x‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪E‬‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو را ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ ،(9-53‬ﺑﺎر آزﻣﻮن ‪ q‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه در ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ v = v xˆ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪازهي ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن را در راﺑﻄﻪي )‪ (9-126‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻳﻢ؛ ﺟﻬﺖ آن در راﺳﺘﺎي ˆ‪ −y‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪qvI‬‬
‫‪F=−‬‬ ‫ˆ‪y‬‬ ‫)‪(9-127‬‬
‫‪2πε D rc 2‬‬

‫‪38‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺮاﺑﺮي راﺑﻄﻪي )‪ (9-127‬ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪qvI‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪F = q [ E + v × B ] = qv × B = −‬‬ ‫ˆ‪y‬‬ ‫⇒‬ ‫=‪B‬‬ ‫ˆ‪z‬‬ ‫)‪(9-128‬‬
‫‪2πε D rc 2‬‬ ‫‪2πε D rc 2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 9-17‬ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﻦ دو ﭘﺮوﺗﻮن درﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ‪ :‬دو ﭘﺮوﺗﻮن ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻣﻮازي ﻫﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻫﺮ دو‬
‫‪q‬‬ ‫در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ‪ β c‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ (9-56‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي‬
‫‪βc‬‬
‫)‪ (9-103‬در ﻣﻜﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﻮن‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮوﺗﻮن دﻳﮕﺮ )در‬
‫‪r‬‬
‫‪q‬‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه( ‪ γ e 4πε D r 2‬اﺳﺖ ) ‪ e‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮوﺗﻮن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪βc‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﭘﺮوﺗﻮن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-56‬دو ﭘﺮوﺗﻮن ﻣﺘﺤﺮك ﻣﻮازي‬
‫‪ γ e 2 4πε D r 2‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﮔﺰاره را ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﭘﺮوﺗﻮن را در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن آن ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺎ اﻧﺪازهي ‪ β c‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎﻻ را ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ ﻧﻴﺮوي راﻧﺸﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ‪ e 2 4πε D r 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻧﻴﺮو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫) ‪ (1 γ ) (e 2 4πε D r 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮو ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ ﺻﺤﻴﺢ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ راﻧﺸﻲ ‪ eE‬در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ‪ γ e 2 4πε D r 2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن راﺑﻄﻪي)‪(9-103‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك در راﺳﺘﺎي ﻋﺮﺿﻲ در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه‪ γ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد )در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ذره ﻣﻴﺪان در ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺖﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ e 4πε D r 2‬اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوي رﺑﺎﻳﺸﻲ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻴﺮوي راﻧﺸﻲ ‪ γ e 2 4πε D r 2‬را ﺣﺬف‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ) ‪ (1 γ ) (e 2 4πε D r 2‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻧﺪازهي اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي رﺑﺎﻳﺸﻲ ﺑﺎﻳﺪ )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ‪( 1 γ 2 = 1 − β 2‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪γe 2‬‬ ‫‪e2‬‬ ‫⎛‬ ‫‪1 ⎞ e2‬‬ ‫‪e2‬‬ ‫⎞ ‪⎛ β γe‬‬
‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪γ‬‬ ‫⎜‬ ‫‪1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫⎟ ‪2‬‬
‫=‬ ‫‪γβ‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎜) ‪= e (β c‬‬ ‫⎟ ‪2‬‬
‫)‪(9-129‬‬
‫‪4πε D r γ 4πε D r‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪⎝ γ ⎠ 4πε D r‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎠ ‪⎝ c 4πε D r‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺮو را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻻ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ آن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ qv × B‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ‪ B‬را ) ‪ ( β c ) ( γ e 4πε D r 2‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺪازهي آن ‪ β c‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﻣﻜﺎن ﭘﺮوﺗﻮن ﺑﺎﻻﻳﻲ )ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ( ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺻﻔﺤﻪ )ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻔﺤﻪ(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﺣﺎﺻﻞ از ﺿﺮب ﺑﺮداري ‪ v × B‬رﺑﺎﻳﺸﻲ ﺑﻮدن ﻧﻴﺮوي آن را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭘﺮوﺗﻮن در ﻣﻜﺎن‬
‫ﭘﺮوﺗﻮن دﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ β c‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞﻫﺎي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي‪ :1‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻋﺮﺿﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﺘﺤﺮك در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﺑﺎر ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ γ‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺪان در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻳﺎ در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻋﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻜﻮن ﺑﺎر ‪ γ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﻴﺮو در ﭼﺎرﭼﻮب آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻳﺎ در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪي‪ :2‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ در ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﭘﺮوﺗﻮن دﻳﮕﺮ "ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ"‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﭘﺮوﺗﻮن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫و "در ﻛﻨﺎر ﭘﺮوﺗﻮن اوﻟﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ" و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ‪ B‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺮوي ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ F = qE + q v × B‬ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﻴﺪان ‪ B‬اﺳﺖ‪ B ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﻣﻜﺎن‬
‫ﺑﺎر ‪ q‬در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪي زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮ دوي ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن در ﻫﻤﺎن ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ‪ q‬اﻧﺪازه‪-‬‬
‫ﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در آن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪي ﻣﻴﺪان ﭼﮕﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲرﺑﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ :‬ﺣﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺜﺎل ‪9-2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ : 9-2‬ذرهاي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﺣﺎل ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ˆ‪ E = E z‬و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ˆ‪ B = B z‬ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﺎي ﻓﻀﺎ را اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ذره از ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ آن را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻴﻔﻲ اﻧﺘﻈﺎر دارﻳﻢ ﻣﺴﻴﺮ ذره ﭼﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ذره از ﺳﻜﻮن ﺣﺮﻛﺘﺶ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در آﻏﺎز‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ذره ﻧﻴﺮو وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺟﻬﺖ ̂‪ z‬ﺑﻪ آن ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ذره ﺳﺮﻋﺘﻲ ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورد‪،‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ ذره ﺑﻪ ﺳﻮي ̂‪ y‬ﻣﻨﺤﺮف ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ذره‪ ،‬اﻧﺤﺮاف آن ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻬﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ˆ‪ −z‬ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﺪ و‬
‫از ﺳﺮﻋﺖ آن ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬از اﻧﺤﺮاف ذره ﻫﻢ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ذره ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻜﻮن درﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻴﺪان‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود و دوﺑﺎره ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در راﺳﺘﺎي ̂‪ z‬ﺑﻪ آن ﺷﺘﺎب ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺴﻴﺮ دوﺑﺎره ﺧﻮد را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ وﻳﺰﮔﻲ دورهاي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ذره در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر‬
‫‪ x‬ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ . x (t ) = x (t ) = x (t ) = D :‬ﺣﺎﻻ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻤﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز ﻣﺎ ‪ F = q E + q v × B = m a‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻜﺎن ذره را ) ) ‪ r (t ) = ( D, y (t ) , z (t‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪.‬ﺑﺮدارﻫﺎي ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب آن‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫) ) ‪v (t ) = ( D, y (t ) , z (t‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫) ) ‪a (t ) = ( D, y (t ) , z (t‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ زﻣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ﺷﻜﻞ ﺟﻤﻊ و ﺟﻮرﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫ˆ‪F = q ( D , D , E ) + q ( D , y , z ) × ( B , D, D ) = m ( D, y, z) ⇒ qBz yˆ + (qE − qBy ) zˆ = myyˆ + mz z‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ راﻫﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ̂‪ y‬در دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ̂‪ z‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺑﺎﻻ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬
‫‪qBz = my‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫‪qE − qBy = mz‬‬ ‫)‪(5‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ ﺟﻔﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (5‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﻖ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ را در ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (4‬ﺑﺮاي ‪y‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪d‬‬ ‫‪mz‬‬ ‫⎞ ‪⎛ mz‬‬
‫‪(5) : − qBy = mz ⇒ y = −‬‬ ‫⇒‬
‫‪(4) ⇒ qBz = m ⎜ −‬‬ ‫⎟‬ ‫)‪(6‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪qB‬‬ ‫⎠ ‪⎝ qB‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ آزﻣﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ z = Ae β t‬ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ‪ β‬را ﭼﻨﺎن ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪي دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ )‪ (6‬ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫دادهاﻳﻢ ﻛﻪ ‪ z = Ae β t‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ آزﻣﻮن را در ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (6‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪d3‬‬ ‫‪βt‬‬ ‫‪q 2B 2 d‬‬ ‫‪βt‬‬ ‫‪βt ⎛ 3‬‬ ‫⎞ ‪q 2B 2‬‬ ‫‪qB‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Ae‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ae‬‬ ‫=‬ ‫‪D‬‬ ‫⇒‬ ‫‪Ae‬‬ ‫⎜‬ ‫‪β‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪β‬‬ ‫⎟ ‪2‬‬
‫‪= D ⇒ β = D , β = ±i‬‬ ‫)‪(7‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪m dt‬‬ ‫⎝‬ ‫⎠ ‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫ﺳﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮاي ‪ β‬ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (7‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪z (t ) = Be i qBt‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪+ Ce − i qBt‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪+ De D⋅t‬‬ ‫)‪(8‬‬
‫‪iφ‬‬
‫‪ Be‬را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺒﺎﺗﺮي ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪:‬‬ ‫‪i qBt m‬‬
‫‪+ Ce‬‬ ‫‪− i qBt m‬‬
‫‪ e‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ و‬ ‫از ﻗﺎﻋﺪهي اوﻟﺮ ‪= cos φ + i sin φ‬‬

‫‪41‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪Be i qBt‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪+ Ce − i qBt‬‬ ‫‪m‬‬
‫) ‪= B cos (qBt m ) + iB sin (qBt m ) + C cos ( − qBt m ) + i sin ( − qBt m‬‬ ‫)‪(9‬‬
‫ﭼﻮن ) ‪ cos ( − x ) = cos ( x‬و ) ‪ sin ( − x ) = − sin ( x‬اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (9‬را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ درﺑﻴﺎورﻳﻢ‬
‫‪( B + C ) cos (qBt‬‬ ‫) ‪m ) + i ( B − C ) sin (qBt m‬‬ ‫)‪(10‬‬
‫اﮔﺮ ‪ B + C ≡ C 1‬و ‪ i ( B − C ) ≡ C 2‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (8‬ﺑﻪ ﺻﻮرﻳﺖ زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪z (t ) = C 1 cos (qBt m ) + C 2 sin (qBt m ) + D‬‬ ‫)‪(11‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ) ‪ y (t‬را ﺣﺴﺎب ﺑﻜﻨﻴﻢ‪ .‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي )‪ (5‬و )‪ (11‬دارﻳﻢ‬
‫‪qB 2‬‬ ‫⎡‬ ‫⎞ ‪⎛ qB‬‬ ‫⎤ ⎞ ‪⎛ qB‬‬
‫‪qE − qBy = mz ⇒ E − By = −‬‬ ‫⎥ ⎟ ‪⎢C 1 cos ⎜ m t ⎟ + C 2 sin ⎜ m t‬‬
‫)‪(12‬‬
‫‪m‬‬ ‫⎣‬ ‫⎝‬ ‫⎠‬ ‫⎝‬ ‫⎦⎠‬
‫از دو ﻃﺮف اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫⎡ ‪⎧ qB‬‬ ‫⎞ ‪⎛ qB‬‬ ‫⎫ ‪⎛ qB ⎞ ⎤ E‬‬
‫∫‬ ‫‬
‫‪ydt‬‬ ‫=‬ ‫⎣ ‪∫⎩ m‬‬
‫⎨‬ ‫⎢‬‫‪C‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫⎜‬
‫⎠ ‪⎝m‬‬
‫‪t‬‬ ‫⎟‬ ‫‪+‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫⎜‬ ‫‪t ⎟ ⎥ + ⎬ dt‬‬
‫⎭ ‪⎝ m ⎠⎦ B‬‬
‫⎞ ‪⎛ qB‬‬ ‫‪⎛ qB ⎞ E‬‬
‫⎜ ‪⇒ y (t ) = C 1 sin‬‬ ‫⎜ ‪t ⎟ − C 2 cos‬‬ ‫‪t ⎟ + t +C 3‬‬ ‫)‪(13‬‬
‫⎠ ‪⎝ m‬‬ ‫‪⎝ m ⎠ B‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬از ﺷﺮطﻫﺎي اوﻟﻴﻪي ‪ y ( D ) = D ، z ( D ) = D ، y ( D ) = D‬و ‪ z ( D ) = D‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﻘﺪارﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ ‪ C 3 ,C 2 ,C 1‬و ‪D‬‬
‫را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪y ( D) = D ⇒ C 2 = C 3‬‬ ‫;‬ ‫‪z ( D) = D ⇒ C 1 = −D‬‬
‫‪mE‬‬
‫‪y ( D ) = D ⇒ C 1 = −‬‬ ‫‪z ( D ) = D‬‬
‫)‪(14‬‬
‫;‬ ‫‪⇒ C2 = D‬‬
‫‪qB 2‬‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫‪⎛ E‬‬
‫‪⎝ B‬‬
‫‪mE‬‬
‫‪qB‬‬
‫) (‬
‫‪r (t ) = ⎜ D, t − 2 sin m t ,‬‬
‫‪qB‬‬ ‫‪mE‬‬
‫‪qB 2‬‬ ‫⎣⎢‬ ‫‪m‬‬ ‫) (‬
‫⎞ ⎤ ‪⎡1 − cos qB t‬‬
‫⎟ ⎦⎥‬
‫⎠‬
‫)‪(15‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﻣﺴﻴﺮ در ﺷﻜﻞ )‪ (9-57‬رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪z‬‬

‫‪y‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-59‬ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻴﻜﻠﻮﺋﻴﺪي ﺑﺎر در ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬

‫‪42‬‬
‫‪© Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬

‫‪ 9-1‬ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺎرﭘﻴﭻ‪ :‬ذرهاي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q‬و ﺟﺮم ﺳﻜﻮن ‪ m‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬در ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ˆ‪ B = B D z‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در آﻏﺎز ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺑﺮدار ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻳﻚ ﻣﻮﻟﻔﻪ در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ‪ B‬و ﻳﻚ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻮازي ﺑﺎ ﻣﻴﺪان ‪ B‬دارد‪ .‬ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ذره در روي ﻳﻚ ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺪت ﻳﻚ دور ﭼﺮﺧﺶ ﺑﺮ روي ﻣﺎرﭘﻴﭻ‪ ،‬ذره ﭼﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ را در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر‬
‫ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ؟‬
‫‪ 9-2‬ﻣﻴﻠﻪي ﻏﻠﺘﻨﺪه‪ :‬ﻣﻴﻠﻪاي ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ m‬و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬روي دو رﻳﻞ ﻣﻮازي ﻗﺮار‬
‫‪L‬‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬ﺑﺮ ﻣﻴﻠﻪ و رﻳﻞﻫﺎ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪي رﻳﻞﻫﺎ‬
‫از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ‪ d‬و ﻃﻮﻟﺸﺎن ‪ L‬اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﻠﻪ ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن در‬
‫‪d‬‬ ‫ﺷﻜﻞ )‪ (9-60‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﻣﻴﻠﻪ ﺑﺪون ﻟﻐﺰش ﺑﺮ روي رﻳﻞﻫﺎ‬
‫‪I‬‬ ‫‪B‬‬
‫ﻣﻲﻏﻠﺘﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻴﻠﻪ از ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻜﻮن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻏﻠﺘﻴﺪن ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ آن را در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﺮك رﻳﻞﻫﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-60‬ﻣﻴﻠﻪي ﻏﻠﺘﻨﺪه‬
‫‪ 9-3‬ﺳﻴﻢ دور ﻣﻜﻌﺐ‪ :‬ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ a‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺳﻴﻢ راﺳﺖ‬
‫‪y‬‬ ‫‪ cd ، bc ، ab‬و ‪ da‬ﻳﻚ ﺣﻠﻘﻪي ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ‪ I‬در ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ‬
‫‪B‬‬
‫)‪ (9-61‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد در ﺣﻠﻘﻪ ﺷﺎرش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ˆ‪ +y‬ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫‪a‬‬
‫‪d‬‬ ‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ B‬در وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻧﺪازه و ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮوي ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫ﺳﻴﻢﻫﺎي ‪ cd ، bc ، ab‬و ‪ da‬وارد ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪I‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪MORE PROBLEMS TO BE ADDED‬‬

‫‪z‬‬
‫‪c‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-61‬ﺳﻴﻢ دور ﻣﻜﻌﺐ‬

‫‪43‬‬