Display PDF

¼1½ QkStnkjh ewy izdj.
k la[;k & 66@2011

ljdkj cuke Lkyeku [kku oxSjg
U;k;ky; eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj ftyk
ihBklhu vf/kdkjh nsodqekj [k=h ¼vkj-ts-,l-½
U;k;ky;% eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj ftyk] tks/kiqj

ihBklhu vf/kdkjh& nsodqekj [k=h ¼vkj-ts-,l-½
QkStnkjh ewy izdj.k la[;k & 66@2011 ¼352@2000½
izFke lwpuk fjiksVZ la[;k&93¼26½@98 miou laj{kd] oU; tho
jktLFkku jkT;
cuke
1 lyeku [kku iq= lyhe [kku] tkfr eqlyeku] fuoklh&3 xSysDlh
vikVZesUV] ch-ts- jksM+] cS.M LVs.M] ckUnzk] eqEcbZ] ¼egkjk"Vª½
2 lSQ vyh iq= ealqj vyh [kku] fuoklh csYLdkV caxyk ua-&5]
yks[k.M okyk dkWEiysDl] va/ksjh osLV] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½
3 lqJh uhye iq=h f'kf'kj dksBkjh] tkfr fgUnw] fuoklh 8 oha eafty]
y{eh fuokl] 16 oh- jksM+] [kkj osLV] ckanzk] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½
4 lqJh rCkLlqe mQZ rCcw iq=h teky gk'keh] tkfr eqlyeku] fuoklh
¶ysV uEcj&2] vuqdwy vikVZesUV] clksZok] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½
5 lqJh lksukyh iq=h v'kksd csUnzs] tkfr fgUnw] fuoklh bZ&401]

e/kqou ,ikVZesUV] ;kjh jksM+] olksZok] va/ksjh] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½
6 nq";Urflag iq= dj.kflag]] tkfr jktiwr] v[ks fuokl] ,;jQkslZ jksM+]

tks/kiqjA
7 fnus'k xkojs iq= f'kojke xkojs] tkfr fgUnw] fuoklh v'kksdflag] uwj
dh pky] cgjke ikM+k] ckanzk] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½
¼fnukad 22-05-2000 ds vkns'k ls eQ:j½
----------vfHk;qDrx.k
&% vijk/k vUrxZr /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e]
149 Hkk-na-laa- fodYi esa /kkjk 52 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e %&
mifLFkfr %&
1 fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh Jh Hkokuhflag HkkVh & okLrs jkT;A
2- fo}ku vf/koDrk Jh gLrhey lkjLor&okLrs vfHk;qDr lyeku [kkuA
3- fo}ku vf/koDrkXk.k Jh Jhdkar f'kons]Jh ds-ds-O;kl ,oa Jh ujsUnz 'kekZ
&okLrs vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs ,oa uhyeA
4- fo}ku vf/koDrk Jh euh"k fllksfn;k&okLrs vfHk;qDrk rcLlqe mQZ rCcwA
5- fo}ku vf/koDrk Jh ih-lh-lksyadh & okLrs vfHk;qDr nq";UrflagA
6- fo}ku vf/koDrk Jh efgiky fo'uksbZ&okLrs f'kdk;rdrkZ iwuepUn o
NksxkjkeA
¼2½ QkStnkjh ewy izdj.k la[;k & 66@2011
**********
&% fu.kZ; %& fnukad & 05-04-2018
1- Jh yfyr dqekj cksM+k] lgk;d ou laj{kd] oU; tho] tks/kiqj
}kjk vfHk;qDrx.k lyeku [kku] lSQ vyh [kku] uhye] rCclqe mQZ rCcw]
lksukyh] nq";Urflag ds fo:) fu;fer o vfHk;qDr fnus'k xkojs ds fo:)
n.M izfØ;k lafgrk dh /kkjk 299 lhvkj-ih-lh- ds vUrxZr eQ:jh esa oU;
tho lja{k.k vf/kfu;e] 1972 dh /kkjk 9@51] 9@52 o 2¼16½ esa ifjokn
U;k;ky; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj] ftyk tks/kiqj ds le{k fnukad
17-06-2000 dks izLrqr fd;k x;k] tks dkykUrj esa U;k;ky; vij flfoy
U;k;k/kh'k ¼o-[k-½ o vij eq[; egkuxj eftLVªsV] la[;k&4] tks/kiqj
egkuxj ls ekuuh; jktñ mPp U;k;ky;] tks/kiqj ds vkns'k Øekad
GEN/T.R.C./19/2011 Dated 20-07-2011 ds vkns'k ls fopkj.k gsrq

vUrj.k gksdj bl U;k;ky; dks fnukad 27-07-2011 dks izkIr gqvk] ftl
ij izdj.k bl U;k;ky; esa ntZ jftLVj fd;k x;kA
2- izdj.k ds laf{kIr rF; bl izdkj gS fd fnukad 02-10-1998
dks oDr 09%15 ,-,e- ij xzkeokfl;ku ckxM+ksa dh <k.kh dkadk.kh Fkkuk
yw.kh] tks/kiqj ds Nksxkjke fo'uksbZ] iwuepUn fo'uksbZ us oU; tho mM+unLrk
tks/kiqj ds LVkQ lkxjjke ouj{kd ,oa xqM+k oU; tho pkSdh ds lgk;d
ouiky Jh Hkaojyky fo'uksbZ lfgr miou laj{kd] oU; tho] tks/kiqj
Jh ,e-,y-lksuy ds tks/kiqj fuokl ij mifLFkr gksdj muds le{k ,d
fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 bl vk'k; dh is'k dh fd 1 rkjh[k dh e/;
jkf= ds djhc 01%30 cts ,d lQsn ftIlh [kqyh xkM+h esa cSBdj fQygky
fQYe dh 'kwfVax ij vk;sA vfHkusrk lyeku [kku us dkadk.kh dh ljgn
fo'uksb;ksa dh <kf.k;ka ¼ckxM+k½ esa 2 dkys fgj.kksa dk canwd ls f'kdkj fd;k
gSA jkf= esa f'kdkj djrs le; Nksxkjke fo'uksbZ o iwuepUn fo'uksbZ]
fo'uks;ku dh <k.kh] ckxM+k okys us viuh vk¡[kksa ls lyeku [kk¡ dks ns[kk
gSA bu fQYe okyksa dks 30 rkjh[k dh 'kke dks Hkh xk¡o okyksa us xqM+k ls
dkadk.kh jksM+ ds ikl [ksrksa esa dkys fgj.kksa ds >q.M ds ihNs blh lQsn
ftIlh dks Hkxkrs ns[kk FkkA fnukad 1 rkjh[k dh jkf= Fkh] f'kdkj dh ?kVuk
esa mi;ksx esa lQsn ftIlh ds ua- RJ- 19 1C- 2201 gSA lyeku [kku o
mudh ikVhZ bu fnuksa blls iwoZ esa fQYe dh 'kwfVax dh gSA vr% mu yksxksa
us mUgsa vPNh rjg ls igpku fy;kA lyeku ds lkFk ftIlh esa lSQ vyh
[kku vfHkusrk o nks yM+fd;k¡ Hkh Fkha] nks O;fDr o ,d yM+dh p'ek igus
gq;h cSBh ekSds ij <kf.k;ksa esa ls yksxksa ds tkx tkus ds dkj.k os yksx e`r
fgj.kksa ds xksyh yxs 'ko ys tkus esa dke;kc ugha gksus ls 'ko ekSds ij iM+s
gSaA 'ksjkjke o dqN yksxksa us eksVjlkbZfdyksa ls ftIlh dk ihNk Hkh fd;k
ijUrq dkadk.kh QkaVs gksrs gq, oks tks/kiqj dh rjQ Hkkx x;sA ftIlh dh rst+
xfr ds dkj.k os idM+us esa dk;ekc ugha gks ldsA vUr esa ekSds ij vkdj
f'kdkfj;ksa ds fo:) dkuwuh dk;Zokgh dj lt+k fnykus dk fuosnu fd;k]
ftl ij ,Q-vkbZ-vkj uEcj 93¼26½@98 ntZ jftLVj dh tkdj ekaxhyky
lksuy] mi ou laj{kd] oU; tho] tks/kiqj }kjk izdj.k esa izkjfEHkd tk¡p
dh xbZ rFkk nkSjkus tk¡p d`".k e`xksa ds 'koksa dks cjken fd;k] ekSdk
iapukek] utjh uD'kk o vfHkxzg.k dh QnZsa dk;e dh xbZ o d`".k e`xksa ds
'koksa dk iksLVeksVZe ml {ks= ds i'kq fpfdRld MkWñ ,u-ih- usikfy;k ls
djok;k x;k o iksLVekVZe fjiksVZ izkIr dh xbZA xokgku iwuepan] Nksxkjke
ds c;ku fy;s x;sA rRi'pkr izdj.k dh tk¡p rRdkyhu oU; tho
izfrikyd Jh yfyr cksM+k dks tk¡p vf/kdkjh fu;qDr fd;k x;k o i'kq
fpfdRldksa dh ,d 'ko ijh{k.k desVh dk xBu fnukad 11-10-98 dks
djokdj iqu% d`".k e`xksa ds iwoZ esa nQuk;s x;s 'koksa dk ijh{k.k djok;k
x;k rFkk d`".k e`xksa ds 'koksa esa ls fy;s x;s uewus esfMdy cksMZ }kjk okLrs
tk¡p fof/k foKku iz;ksx'kkyk dks fHktok;s x;s rFkk dqN uewuksa dks lh-
Mh-,Q-Mh- gSnjkckn Mh-,u-,- tk¡p gsrq fHktok;k x;k rFkk lh-Mh-,Q-Mh-
gSnjkckn }kjk d`".k e`xksa ds Qhej cksu dh ekax fd;s tkus ij mUgsa tk¡p
gsrq fHktok;k x;k rFkk fjiksVZ izkIr dh xbZA ?kVuk esa iz;qDr ftIlh uEcj
RJ-19 1C- 2201 o ?kVuk esa iz;qDr gfFk;kj -22 jk;Qy o -32 fjokWYoj
tCr dh xbZa o budk ,Q-,l-,y- ls ijh{k.k djok;k x;kA xokgku ds
c;ku ys[kc) fd;s x;s rFkk lEiw.kZ tk¡p fd;s tkus ds i'pkr fnukad
17-06-2000 dks ifjoknh yfyr cksM+k] lgk;d ou lja{kd] oU; tho
tks/kiqj ds }kjk eqyfteku lyeku [kku] lSQ vyh [kku] uhye] rCclqe
mQZ rCcw] lksukyh o nq";Urflag ds fOk:) ,oa eqyfte fnus'k xkojs ds
fo:) /kkjk 299 lhvkj-ih-lh- esa eQ:jh esas /kkjk 9@51] 9@52 o 2¼16½
oU; tho lja{k.k vf/kfu;e esa ifjokn U;k;ky; esa is'k fd;k x;kA ftl
ij fnukad 09-11-2000 dks vfHk;qDrx.k lyeku [kku] lSQ vyh [kku]
uhye] rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh ,oa nq";Urflag ds fo:) /kkjk 2¼16½
rFkk vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e ,oa vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw]
lksukyh ,oa nq";Urflag ds fo:) /kkjk 9@52 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e
esa izlaKku fy;k tkdj izdj.k ntZ jftLVj fd;k x;kA
3- vkjksi iwoZ lk{; esa vfHk;kstu dh vksj ls ih-MCY;w&1 yfyr
cksM+k] ih-MCY;w&2 lkxjjke fo'uksbZ] ih-MCY;w&3 ekaxhyky lksuy ,oa ih-
MCY;w&4 iwuepan fo'uksbZ dks is'k fd;k x;k o vkjksi iwoZ lk{; lekIr dh
xbZA
4- cgl pktZ lquh tkdj fnukad 20-02-2006 ds vkns'k }kjk
vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) /kkjk 148 Hkk-na-laa- o /kkjk 9@51 oU;
tho laj{k.k vf/kfu;e o /kkjk 27 vk;q/k vf/kfu;e rFkk vU; vfHk;qDrx.k
lSQ vyh [kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh ,oa nq";Urflag ds
fo:) /kkjk 147 Hkkñnañlañ o /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e
lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ o fodYi esa /kkjk 9@52 oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e ds vkjksi vyx ls fojfpr dj lquk, o le>k, x,A
5- vkjksi fojfpr fd;s tkus ds vkns'k fnukad 20-02-2006 ds
fo:) vfHk;qDrx.k }kjk dh xbZ iqujh{k.k ;kfpdk esa U;k;ky; ftyk ,oa
ls'ku U;k;k/kh'k] la[;k&3] tks/kiqj ds }kjk vius vkns'k fnukad 04-05-2006
ds }kjk fuxjkuhdrkZx.k }kjk izLrqr fuxjkfu;k¡ vkaf'kd :i ls Lohdkj dh
tkdj vfHk;qDrx.k ds fo:) /kkjk 147] 148] 149 Hkkñnañlañ o /kkjk 27
vk;q/k vf/kfu;e ds v/khu vkjksi fojfpr fd;s tkus ds lEcU/k esa ikfjr
vkns'k fnukad 20-02-2006 dks vikLr fd;k tkdj vfHk;qDrx.k lSQ vyh
[kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh ,oa nq";Urflag dks /kkjk 147] 149
Hkkñnañlañ o vfHk;qDr lyeku [kku dks /kkjk 148 Hkkñnañlañ o 27 vk;q/k

vf/kfu;e ds vkjksiksa ls mUeksfpr fd;k x;k ,oa 'ks"k /kkjkvksa esa vkjksi
fojfpr fd;s tkus ds vkns'k dh iqf"V dh xbZ] ftl vkns'k ds fo:) jkT;
dh vksj ls ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; esa iqujh{k.k ;kfpdk la[;k
633@2006 nk;j dh xbZ] ftlesa ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; us
vius vkns'k fnukad 24-07-12 ds }kjk fjohtu ;kfpdk dks vkaf'kd :i ls
Lohdkj dj vfHk;qDrx.k lSQ vyh] uhye] rCclqe mQZ rCcw] lksukyh o
nq";Urflag ds fo:) /kkjk 51 lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ dk vkjksi rFkk
fodYi esa /kkjk 52 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksi yxkus ds vkns'k
fn;s] ftl ij fnukad 23-03-2013 dks vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye]
rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh ,oa nq";Urflag dks /kkjk 51 oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ fodYi esa /kkjk 52 oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e ds i`Fkd ls la'kksf/kr vkjksi lquk;s o le>k;s x;s rks eqyfteku
us vkjksi lqu o le>dj vijk/k djus ls bUdkj dj vUoh{kk pkgh rFkk
eqyfte lyeku [kku ds fo:) /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e
dk vkjksi vUoh{kk gsrq ;Fkkor jgk] ftls eqyfte us lqu o le>dj tqeZ
ls bUdkj dj vUoh{kk pkgh xbZA
6- lk{; vfHk;kstu esa vfHk;kstu dh vksj ls viuh dgkuh ds
leFkZu esa xokg ih-MCY;w-&1 yfyr cksMk] ih-MCY;w-&2 lkxjjke fo'uksbZ]
ih-MCY;w-&3 ekaxhyky lksuy] ih-MCY;w-&4 iwuepUn] ih-MCY;w-&5 lwjt
cM+tkR;k] ih-MCY;w&6 lR;ef.k frokjh] ih-MCY;w-&7 psruk HkkVh] ih-MCY;w-
&8 Hkaojyky fo'uksbZ] ih-MCY;w-&9 Hkokuhflag] ih-MCY;w-&10 'ksjkjke fo'uksbZ]
ih-MCY;w-&11 ekaxhyky fo'uksbZ] ih-MCY;w-&12 ekuflag ify;k] ih-MCY;w-&13
f'kopan cksgjk] ih-MCY;w-&14 gsesUnz dqekj f=osnh ih-MCY;w-&15 dSYkk'k fxjh]
ih-MCY;w-&16 Hkkjey] ih-MCY;w-&17 ohjsUnzflag] ih-MCY;w-&18 x.kirflag
HkkVh] ih-MCY;w-&19 jkts'k lkjLor] ih-MCY;w-&20 MkWñ ,e-,y-foØe] ih-
MCY;w-&21 vkseizdk'k tks'kh] ih-MCY;w-&22 MkWñ th-ds-ekFkqj] ih-MCY;w-&23
jktsUnz dqekj prqosZnh] ih-MCY;w-&24 ghjkyky] ih-MCY;w-&25 Hkaojyky
ljxjk] ih-MCY;w-&26 dYykjke] ih-MCY;w-&27 MkWñ th- oh- jko ,oa ih-
MCY;w-&28 MkWñ ch-vkj-ts- ekFkqj dks is'k dj ijhf{kr djok;k x;k rFkk
nLrkostkr eas fuEufyf[kr nLrkostkr is'k dj iznf'kZr djok;s x;s %&
1 izn'kZ ih&1 ?kVuk dh fyf[kr fjiksVZ
2 izn'kZ ih&2 vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk dh f}rh; izfr
3 izn'kZ ih&3 vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk dh r`rh; izfr
4 izn'kZ ih&4 QnZ vfHkxzg.k ftIlh uEcj RJ - 19 1C- 2201
5 izn'kZ ih&5 xokg v:.k dqekj ;kno ds tk¡p ds nkSjku fy;s
x;s c;ku
6 izn'kZ ih&6 Xkokg gfj'k nqykuh] ftIlh MªkbZoj ds tk¡p ds
nkSjku fy;s x;s c;ku
7 izn'kZ ih&7 QnZ fxj¶rkjh eqyftek lksukyh csUnzs
8 izn'kZ ih&8 QnZ fxj¶rkjh eqyftek rcLlqe
9 izn'kZ ih&9 QnZ fxj¶rkjh eqyftek uhye
10 izn'kZ ih&10 MkWñ usikfy;k }kjk cukbZ xbZ er` d`".k e`xksa dh
iksLVekVZe fjiksVZ
11 izn'kZ ih&11 o i'kq fpfdRldksa ds esfMdy cksMZ }kjk nksuksa d`".k
izn'kZ Ikh&12 e`xksa ds 'koksa dh rS;kj dh xbZ iksLVekVZe
fjiksV~Zl
12 izn'kZ ih&13 i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk xu 'kkWV okmaM ds
lEcU/k esa nh xbZ fjiksVZ
13 izn'kZ ih&14 vfHk;qDr lyeku [kku ds dCts ls dejk uEcj
508 ls dSejk] jhy] ,;jxu] iSysVl oxSjg
cjken djus dh QnZ vfHkxzg.k
14 izn'kZ ih&15 vfHk;qDr lSQ vyh [kku }kjk izLrqr ,;j
jkbQy dks dCts esa ysus dh QnZ vfHkxzg.k
15 izn'kZ ih&16 iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj dks tk¡p vf/kdkjh }kjk
tCr'kqnk izkn'kksZa dks ,Q-,l-,y esa fHktokus gsrq
fy[ks x;s vxzs"k.k i= dh izfr
16 izn'kZ ih&17 izn'kZ ih&16 ds }kjk fn;s x;s uewus ,Q-,l-,y-
esa tek gksus dh izkfIr jlhn
17 izn'kZ ih&18 iqfyl Fkkuk mn;eafnj }kjk ckn tk¡p tks iSdsV
dk;kZy; ftyk iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj }kjk
tk¡p vf/kdkjh dks fHktok;s] dh izkfIr jlhn
18 izn'kZ ih&19 ,Q-,l-,y- }kjk ,;j jkbQy ds ckjs esa fn;k
x;k fu"d"kZ
19 izn'kZ ih&20 gfFk;kjksa dh ekjd {kerk ckcr nh xbZ ,Q- ,l-
,y- fjiksVZ
20 izn'kZ ih&21 dSejk o fjy dh tk¡p gsrq fn;k x;k vxssz"k.k i=

21 izn'kZ ih&22 izn'kZ ih&21 ds uewus tek gksus ckcr izkfIr
jlhn
22 izn'kZ ih&23 ih-,l- mn;eafnj }kjk izn'kZ ih&22 ds lanHkZ esa
ykSVk;s x;s iSdsV dk rgjhjh i=
23 izn'kZ ih&24 isuVSDl dSejk o dksMsd fQYe ds ijh{k.k
dh ,Q-,l-,y- fjiksVZ
24 izn'kZ ih&25 eqyfte lyeku dh fnukad 12-10-1998 dks
fxj¶rkjh ds oDr yh xbZ tkek ryk'kh dh QnZ
25 izn'kZ ih&26 eqyfte lyeku dh QnZ fxj¶rkjh
26 izn'kZ ih&27 vfHk;qDr lyeku dks tk¡p vf/kdkjh }kjk
gfFk;kj is'k djus ckcr fn;k x;k uksfVl dh
izfr
27 izn'kZ ih&28 mn; jk?kou }kjk is'k fd;s x;s gfFk;kjksa dks
tCr djus dh QnZ
28 izn'kZ ih&29 mn; jk?kou }kjk tk¡p vf/kdkjh ds le{k
gfFk;kj izLrqr djus ckcr i=
29 izn'kZ ih&30 tk¡p vf/kdkjh }kjk mn; jk?kou ls gfFk;kj
dgka ls yk;s bl ckcr mn; jk?kou }kjk izLrqr
tokc
30 izn'kZ ih&31 fjokWYoj dh lhy pLik dh uewuk fLyi
31 izn'kZ ih&32 tCr'kqnk fjokWYoj o jkbQy dks ,Q-,l-,y esa
tk¡p gsrq Hksts x;s] dh izkfIr jlhn
32 izn'kZ ih&33 tCr'kqnk fjokWYoj o jkbQy dh ,Q-,l-,y dh
tk¡p fjiksVZ
33 izn'kZ ih&34 cEcbZ iqfyl dfe'uj dks lyeku [kku ds vkElZ
ykbZlsal ,e ;w@926 ds ckcr tk¡p
vf/kdkjh }kjk fd;k x;k i=kpkj
34 izn'kZ ih&35 cEcbZ iqfyl dfe'uj }kjk tk¡p vf/kdkjh dks
lyeku [kku ds vkElZ ykbZlsal ds uohuhdj.k
ds lEcU/k esa izsf"kr tokc
35 izn'kZ ih&36 ekSdk LFky dh feV~Vh o iRFkj ij ik;s x;s [kwu
ds uewuksa dh ,Q-,l-,y- tk¡p fjiksVZ
36 izn'kZ ih&37 iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj }kjk oU; tho
izfrikyd] tks/kiqj dks izn'kZ Ikh&36 fjiksVZ o
ckn ijh{k.k uewuk iSdsV ykSVkus dk i=
37 izn'kZ ih&38 nksuksa dkys fgj.kksa ds [kky] gM~Mh o ek¡l ds
VqdM+ksa vkfn dks tk¡p gsrq ,Q-,l-,y- esa
fHktokus dk rgjhjh i=
38 izn'kZ ih&39 nksuksa dkys fgj.kksa ds [kky] gM~Mh o ek¡l ds
VqdM+ksa dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p gsrq tek djkus
dh izkfIr jlhn
39 izn'kZ ih&40 ,Q-,l-,y- esa tk¡p gsrq fHktok;s x;s gM~Mh ds
VqdM+ksa dh ,Q-,l-,y- dh tk¡p fjiksVZ
40 izn'kZ ih&41 d`".k e`xksa ds batsLVk dh ,Q-,l-,y- fjiksVZ
41 izn'kZ ih&42 nksuksa fgj.kksa ds [kky] gM~Mh o ek¡l ds VqdM+ksa
dh tk¡p ds lEcU/k eas ,Q-,l-,y-] tks/kiqj }kjk
tk¡p vf/kdkjh dks Mh-,u-,- ijh{k.k ds lEcU/k esa
izsf"kr i=
42 izn'kZ ih&43 dk;kZy; mi ou laj{kd] oU; tho tks/kiqj dk
tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k dks Mh-,u-,- esfpax
ijh{k.k djok;s tkus gsrq fn;k x;k i=
43 izn'kZ ih&44 fgj.kksa dh [kkysa] ek¡lisf'k;ksa ds VqdM+s] [kkyksa ds
VqdM+s Mh-,u-,- tk¡p gsrq lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn
iz;ksx'kkyk esa fHktokus dk i=
44 izn'kZ ih&45 izn'kZ ih&44 ds tfj;s lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn
dks tk¡p gsrq Hksts x;s uewus izkIr gksus dk o lh-
Mh-,Q-Mh- gSnjkckn }kjk e`r d`".k e`xksa dh
Qhej cksu dh ekax dk i=
45 izn'kZ ih&46 ?kVukLFky ls e`r d`".k e`xksa dh Qhej cksu
esUMhcy cksu] oVhZczk] g~;wejl cksu fudkyus dk
ekSdk iapukek
46 izn'kZ ih&47 ?kVukLFky ls e`r d`".k e`xksa dh Qhej cksu
esUMhcy cksu] oVhZczk] g~;wejl cksu dks tCr
djus dh QnZ vfHkxzg.k
47 izn'kZ ih&48 tk¡p vf/kdkjh }kjk e`r d`".k e`xksa dh Qhej
cksu esUMhcy cksu] oVhZczk] g~;wejl cksu dks tk¡p
gsrq lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn Hkstus dk i=
48 izn'kZ ih&49 e`r d`".k e`xksa dh Qhej cksu esUMhcy cksu]
oVhZczk] g~;wejl cksu lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn dks
izkIr gksus dh izkfIr jlhn
49 izn'kZ ih&50 tk¡p vf/kdkjh }kjk tCr'kqnk ftIlh dh tk¡p
gsrq ,Q-,l-,y- tks/kiqj dks fy[kk x;k i=
50 izn'kZ ih&51 tk¡p vf/kdkjh }kjk ftIlh ds Vk;jksa ds eks YM ds
feyku ckcr fy[kk x;k i=
51 izn'kZ ih&52 ,Q-,l-,y- tks/kiqj ds MkWñ th-ds- ekFkqj }kjk nh
x;h lhu vkWQ dzkbZe dh fjiksVZ
52 izn'kZ ih&53 jktJh izksMD'ku ds izksMD'ku eSustj dks {ks=h;

ou vf/kdkjh oU; tho ¼mMunLrk½] tks/kiqj }kjk
izdj.k esa tkpa gsrq lyeku [kku ,oa lSQ vyh
[kku dks is'k djus o fQYe ;wfuV ds lnL;ksa dh
lwph is'k djus ds lEcU/k esa fn;s x;s uksfVl dh
izfr
53 izn'kZ ih&54 ls jktJh izksMD'ku ds izksMD'ku eSustj }kjk
izn'kZ ih&61 fQYe ;wfuV ds lnL;ksa dh tkudkjh ds lEcU/k
esa o tks/kiqj esa muds fofHkUu gksVyksa esa Bgjus ds
lEcU/k esa tk¡p vf/kdkjh dks fn;s x;s nLrkost
54 izn'kZ ih&62 mEesn Hkou iSysl }kjk tk¡p vf/kdkjh dks muds
vkxeu jftLVj ds Øekad 9409 ls 9437
rd ,oa 9481 ls 9508 rd dh QksVks izfr Hkstus
dk i=
55 izn'kZ ih&63 gksVy csuhoky iSysl }kjk tk¡p vf/kdkjh dks
fQYe ;wfuV okyksa ds Bgjus ckcr nh xbZ lwpuk
dk i=
56 izn'kZ ih&64 nq";Urflag }kjk tk¡p vf/kdkjh dks egkjktk
lSywu VªsoYl ,tsUlh mEesn Hkou iSysl }kjk
fQYe ;wfuV dks miyC/k djk;s x;s okguksa dh
lwpuk dk rgjhjh i= rFkk layXu lwph izn'kZ ih
lwph is'k rgjhjh i= izn'kZ ih&64@1 ls izn'kZ
ih&64@5 rd
57 izn'kZ ih&65 bafM;u ,;jykUl ds LVs'ku izcU/kd }kjk {ks=h;
ou vf/kdkjh dks tk¡p vf/kdkjh }kjk ekax djus
ij nh xbZ iSlsatjksa dh lwph miyC/k djkus ckcr
i= ,oa izn'kZ ih&65 ds lkFk layXu iSl stjksa dh
lwph izn'kZ ih&65@1
58 izn'kZ ih&66 ,y-,e-ts lfoZl lsUVj }kjk tk¡p vf/kdkjh dks
fn;k x;k ftIlh ua- RJ -19 1C- 2201 dh muds
odZ'kkWi esa gqbZ lfoZl ds lEcU/k esa fjdkWMZ dk
i=
59 izn'kZ ih&67 vij iqfyl v/kh{kd ¼'kgj½] tks/kiqj dks tk¡p
o vf/kdkjh }kjk eqyfteku }kjk vU; txgksa ij
izn'kZ ih&68 Hkh f'kdkj djus dh lwpuk ds lEcU/k esa fHktok;s
x;s i= dh izfr;ka
60 izn'kZ ih&69 ou lja{kd }kjk MkWñ usikfy;k ds fo:) eqdnek
ntZ djus gsrq iqfyl v/kh{kd] ftyk tks/kiqj dks
izsf"kr i= dh izfr
61 izn'kZ ih&70 tk¡p vf/kdkjh }kjk eqyfte lyeku [kku ds
fo:) voS/k gfFk;kj dCts esa j[kus o muls

f'kdkj djus ds lEcU/k esa fjiksVZ ntZ djus gsrq
Fkkukf/kdkjh iqfyl Fkkuk yw.kh dks izsf"kr fjiksVZ
dh izfr
62 izn'kZ ih& 71 tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k dks izdj.k dh tk¡p
djus gsrq vf/kd`r djus dk mi ou laj{kd] oU;
tho tks/kiqj dk i=
63 izn'kZ ih&72 tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k dks izdj.k dh
ifjokn is'k djus gsrq vf/kd`r djus dk
jktLFkku ljdkj ou foHkkx ds i= dh izfr
64 izn'kZ ih& 73 ?kVuk esa iz;qDr ftIlh uEcj RJ -19 1C- 2201
ds LokfeRo ds lEcU/k esa lwpuk izsf"kr djus gsrq
ftyk ifjogu vf/kdkjh] tks/kiqj dks fy[ks x;s
i= dh tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k dks izsf"kr dh
xbZ izfr
65 izn'kZ ih&74 ftIlh uEcj RJ -19 1C- 2201 ds LokfeRo ds
ckjs esa ftyk ifjogu vf/kdkjh] tks/kiqj }kjk mi
ou laj{kd] oU; tho tks/kiqj dks nh xbZ lwpuk
dk i=
66 izn'kZ ih&75 lh-Mh-,Q-Mh iz;ksx'kkyk gSnjkckn }kjk tk¡p
vf/kdkjh dks uewus dh tk¡p dh fjiksVZ Hkstus dk
i= ,oa layXu tk¡p fjiksVZ o i= izn'kZ ih 75&1
ls izn'kZ ih 75&12
67 izn'kZ ih&76 o tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k }kjk tk¡p ds nkSjku
izn'kZ ih&77 fy;s x;s xokgku Nksxkjke o iwuepUn ds
frrEck c;ku
68 izn'kZ ih&78 tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k }kjk tk¡p ds nkSjku
fy;s x;s xokg ,e-,y-lksuy ds c;ku
fy;s x;s xokg lR;ef.k frokM+h ds c;ku
fy;s x;s xokg ,p-,y-eh.kk ds c;ku
fy;s x;s xokg lq/khj jkBkSM+ ds c;ku
fy;s x;s xokg iksdjjke ds c;ku
fy;s x;s xokg Hkaojyky] lgk;d ou iky]
tks/kiqj ds c;ku

fy;s x;s xokg lkxjjke ouj{kd ds c;ku
fy;s x;s xokg ckcwyky ds c;ku
76 izn'kZ ih&86 Jo.k dqekj lgk;d tk¡p vf/kdkjh }kjk tk¡p
ds nkSjku fy;s x;s xokg izgyknjke ds c;ku
77 izn'kZ ih&87 tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k }kjk fofM;ksxzkQh
ls djokrs gq, eqyfte lyeku [kku dh mifLFkfr
izn'kZ ih&89 esa fy;s x;s Øe'k% xokgku iwuepan] Nksxkjke o
gjh'k nqykuh ds c;ku
ls Øze'k% xokgku fojsUnzflag] dYykjke] NksVw [kka]
izn'kZ ih&101 f'kopan cksgjk] ekaxhyky fo'uksbZ] 'ksjkjke]
chatkjke] Hkaojyky fo'uksbZ] vaxnyky 'kekZ]
Hkokuhflag] dSyk'k fxjh] ekuflag ify;k ds
c;ku
79 izn'kZ ih&102 fnukad 10-10-98 dks {ks=h; ou vf/kdkjh] oU;
ls tho mMUknLrk Jo.kdqekj pkSgku }kjk mEesn
izn'kZ ih&106 Hkou iSysl tkdj Øe'k% eqyfteku lksukyh
csUnzs] rCclqqe mQZ rCcw] uhye dksBkjh] lyeku
[kku o lSQ vyh [kku ds dejksa dh ryk'kh
dh QnsZ ¼rCclqqe mQZ rCcw ds dejs dh QnZ
ryk'kh ij lgcu ls izn'kZ ih&103 ds LFkku ij
izn'kZ ih&3 vafdr gks x;k gS½
80 izn'kZ ih&107 ftyk iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj dks izdj.k ds
lhycan eky[kkuk dks fof/k foKku iz;ksx'kkyk esa
tk¡p djokus gsrq lg tk¡p vf/kdkjh Jo.k dqekj
pkSgku }kjk fy[ks x;s rgjhjh i= dh izfr
81 izn'kZ ih&108 lgk;d funs'kd ¼lhje½ {ks=h; fof/k foKku
iz;ksx'kkyk] tks/kiqj dk ?kVukLFky ds
QksVksxzkQ~l ds usxsfVo ds lEcU/k esa lgk;d ou
lja{kd dks fy[ks x;s tokc dk i=
82 izn'kZ ih&109 lgk;d tk¡p vf/kdkjh Jo.k dqekj] {ks=h; ou
vf/kdkjh }kjk fnukad 12-10-98 dks ftIlh uEcj
RJ - 19 1C- 2201 ds fujh{k.k ds le; feys NjsZa
o cky ds VqdM+ksa dh QnZ vfHkxzg.k
83 izn'kZ ih&110 vkj-ds-prqosZnh] ofj"B oSKkfud iqfyl fof/k
foKku iz;ksx'kkyk ds }kjk ftIlh uEcj RJ -19
1C- 2201 ds fujh{k.k o ?kVukLFky ij ftIlh
ds Vk;jksa ds fu'kku ds lEcU/k esa izsf"kr fjiksVZ
84 izn'kZ ih&111 ftIlh uEcj RJ -19 1C- 2201 esa ik;s x;s jDr
dh ,Q-,l-,y- dh tk¡p fjiksVZ
85 izn'kZ ih&112 eky[kkuk jftLVj dh izfr ,oa bldh izfrfyfi
iz-ih&112 A o iz-ih&112 B
86 izn'kZ ih&113 U;k;ky; esa izLrqr ifjokn
87 izn'kZ ih&114 vkfVZdy&2] 3] 4 o 5 ds IykfLVd ds doj
vkfVZdy 6 ij yxh pLik fLyi
88 izn'kZ ih&115 vkfVZdy&7 o 8 ds doj vkfVZdy&9 ij yxh
pLik fLyi
89 izn'kZ ih&116 vkfVZdy 10 ds iSdsV ij yxh pLik fLyi
90 izn'kZ ih&117 vkfVZdy 11 ds iSdsV ij yxh pLik fLyi
91 izn'kZ ih&118 vkfVZdy 19 o 20 dh pLik fLyi
92 izn'kZ ih&119 izgyknjke dh <k.kh ds ikl xqMk dkadk.kh jksM+
ds nkfguh lkbZM ds ikl ,d e`r d`".k e`x ik;k
x;k Fkk] dk ,e-,y-lksuy }kjk cuk;k x;k
utjh uD'kk uEcj&1
93 izn'kZ ih&120 izgyknjke dh <k.kh ds ikl xqMk dkadk.kh jksM
ds nkfguh lkbZM ds ikl ,d e`r d`".k e`x ik;k
ekSdk iapukek uEcj&1
94 izn'kZ ih&121 dkadk.kh ckxM+k esa jk-m-izk-fo|ky;] ckxM+ksa dh
<k.kh ds ikl [ks.k esa ,d e`r d`".k e`x ik;k
utjh uD'kk utjh uD'kk uEcj&2
95 izn'kZ ih&122 dkadk.kh ckxM+k esa jk-m-izk-fo|ky;] ckxM+ksa dh
<k.kh ds ikl [ks.k esa ,d e`r d`".k e`x ik;k
ekSdk iapukek uEcj&2
96 izn'kZ ih&123 iksLVekVZe ds ckn d`".k e`xksa ds 'koksa dks xk<+us
dk ekSdk iapukek uEcj&3
97 izn'kZ ih&124 o e`r d`".k e`xksa ds 'koksa dks crkSj otg lcwr
izn'kZ ih&125 dCts esa ysus dh QnkZr
98 izn'kZ ih&126 fnukad 11-10-98 dks i'kq fpfdRldksa ds cksMZ
ds }kjk e`r d`".k e`xksa ds 'koksa ds ijh{k.k ds
le; cuk;k x;k ekSdk iapukek
99 izn'kZ ih&127 e`r d`".k e`xksa dh [kkysa o lhax dks fnukad
11-10-98 dks i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk
ijh{k.k djus ds i'pkr iqu% lhy djus ckcr
iapukek
100 izn'kZ ih&128 fnukad 22-10+-98 dks ?kVukLFky ls jDr luh
feV~Vh o iRFkj ds VqdM+s dCts esa ysus dk ekSdk
iapukek ,oa QnZ tCrh
101 izn'kZ ih&129 isuVsDl dSejk o fQYe ds nks flYM iSdsV
dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p gsrq Hkstus ds vxzs"k.k
i= dh izfr
102 izn'kZ ih&129 lyeku [kku ds gfFk;kjksa ds ykblsal dh QksVks
izfr
103 izn'kZ ih&130 vkB flYM'kqnk iSdsV dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p
gsrq Hkstus ds vxzs"k.k i= dh izfr
104 izn'kZ ih&131 ftIlh uEcj RJ -19 1C- 2201 dks ,Q- ,l-,y-
esa tk¡p gsrq Hkstus ds vxzs"k.k i= dh izfr
105 izn'kZ ih&132 pkj flYM can iSdsV dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p
gsrq Hkstus dk vxzs"k.k i=
106 izn'kZ ih&133 nks flYM can iSdsV dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p gsrq
Hkstus dk vxzs"k.k i=
107 izn'kZ ih&134 rhu flYM can iSdsV dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p
gsrq Hkstus dk vxzs"k.k i=
108 izn'kZ ih&135 ,d flYM can iSdsV dks ,Q-,l-,y- esa tk¡p gsrq
Hkstus dk vxzs"k.k i=
109 izn'kZ ih&136 ls ?kVuk esa iz;qDr ftIlh uEcj RJ -19 1C- 2201
izn'kZ ih&139 ds QksVksxzk¶l
110 izn'kZ ih&140 ls EkkSds ij ik;s x;s jDr luh feV~Vh o dadM+
izn'kZ ih&145 iRFkj ds QksVksxzk¶l
111 izn'kZ ih&146 ,Q-,l-,y-]tks/kiqj }kjk lhu vkWQ dzkbZe dh
fjiksVZ o QksVksxzk¶l tk¡p vf/kdkjh dks Hksts tkus
dk i=
112 izn'kZ ih& *d* MkWñ usikfy;k] i'kqq fpfdRlk vf/kdkjh] i'kq
fpfdRlky; [kstM+yh dks e`r d`".k e`xksa dk
iksLVekVZe dj fjiksVZ fHktokus ckcr mi ou
laj{kd] oU; tho tks/kiqj ds rgjhjh i= dh
izfr
113 izn'kZ ih&*[k* mi funs'kd] i'kq ikyu foHkkx dks d`".k e`xksa
ds 'koksa ds iksLVekVZe dk;Zokgh gsrq esfMdy cksMZ
ds xBu gsrq nh xbZ rgjhjh i= dh izfr
114 izn'kZ ih&*x* lgk;d funs'kd ¼v/kh{kd½ cgqjksxh i'kq
fpfdRlky;] tks/kiqj dk miou laj{kd] ¼oU;
tho½ tks/kiqj dks fnukad 11-10-98 dks esfMdy
cksMZ }kjk ijh{k.k mijkUr e`r d`".k e`xksa dh

[kkyksa o flaxksa ds nks flYM iSdsV~l lqiqnZ djus
dk i=
115 izn'kZ ih&*?k* Ik'kq fpfdRldksa ds esfMdy cksMZ }kjk d`".k e`xksa
ds 'koksa ds ijh{k.k ds nkSjku ,df=r uewus
eky[kkuk izkIr djus dk i= is'k dj
iznf'kZr
djok;s x;s rFkk vfHk;kstu dh vksj ls vfHk;kstu lk{; ds nkSjku
U;k;ky; esa fuEu vkfVZdy is'k fd;s x;s %&
1 vkfVZdy&1 eky[kkuk esa vfHkxzfgr vkfVZdYl dks tek djus
ckcr vly eky[kkuk jftLVj
2 vkfVZdy&2 ,;j jkbQy 0-22 dsfycj
3 vkfVZdy&3] NjksZ ds iSdsV
4] o 5
4 vkfVZdy&6 IykfLVd dk doj
5 vkfVZdy&7 ,;j jkbQy
6 vkfVZdy&8 ,;j jkbQy vkfVZdy&7 dk VsyhLdksi
7 vkfVZdy&9 ,;j jkbQy o VsyhLdksi dk doj
8 vkfVZdy&10 ,d fjokWYoj -32
9 vkfVZdy&11 ,d jkbQy -22
10 vkfVZdy&12 d`".k e`x dh [kky
11 vkfVZdy&13 d`".k e`x dh [kky o lhax dk cqjknk
12 vkfVZdy&14 iSuVsDl dSejk
13 vkfVZdy&15 d`".k e`xksa ds jDr ds /kCcs yxk gqvk iRFkj rFkk nks
,oa vkfVZdy& NksVs iRFkj
16 o 17
14 vkfVZdy&18 ,d dkxt ds fyQkQs esa dqy 6 NjasZ ¼Jo.k dqekj
dks nkSjkus tk¡p ?kVuk esa iz;qDr ftIlh esa ls feys½
15 vkfVZdy&19 nks NksVs dkxt ds fMCcksa esa fudys ,;jxu ds NjsZa
o 20 ¼tks mEesn Hkou esa lyeku [kku ds dejk uEcj
508 ls cjken gq,½
16 vkfVZdy&21 ,d fofM;ks dSlsV ¼tks tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k
}kjk tk¡p ds nkSjku lyeku dh ekStwnxh esa xokg
iwuepUn] Nksxkjke o gjh'k nqykuh ds c;ku ysrs
gq, rS;kj dh xbZ½
17 vkfVZdy&22 pkj tkj ftues d`".k e`xksa dh peM+h] ek¡l]
ls gM~Mh ,oa batsLVk gSnjkckn yscksjsVªh lh-Mh-,Q-Mh-
vkfVZdy&25 esa Hksts x;s Fks] ftudh tk¡p djus ds ckn [kkyh
tkj gSnjkckn ls okil ykSVk;s x;s½
18 vkfVZdy&26 ,d tkj ftlds vanj d`".k e`x dk batsLVk tk¡p
gsrq Hkstk x;k] tks ckn tk¡p gSnjkckn yscksjsVªh us
okil ykSVk;k] is'k fd;s x;s o vfHk;kstu us
viuh lk{; vfHk;kstu lekIr dhA
7- vfHk;kstu lk{; ds nkSjku vfHk;qDrx.k dh vksj ls cpko i{k
esa fuEu nLrkostkr iznf'kZr djok;s x;s %&
1 izn'kZ Mh&1 eqdnek uEcj 179@98 ih-,l- yw.kh esa vuqla/kku ds
nkSjku fy;s x;s ekaxhyky lksuy ds iqfyl c;ku
dh izekf.kr izfr
2 izn'kZ Mh&2 tk¡p ds nkSjku fnukad 02-10-98 dks fy;s x;s xokg
iwuepUn ds c;ku
3 izn'kZ Mh&3 tk¡p ds nkSjku fnukad 02-10-98 dks fy;s x;s xokg
Nksxkjke ds c;ku
4 izn'kZ Mh&4 {ks=h; ou vf/kdkjh] oU; tho tks/kiqj }kjk
lEiknd nSfud uoT;ksfr dks fy[kk i=
5 izn'kZ Mh&5 yfyr cksM+k oU; tho izfrikyd }kjk ,e-ts-,e-]
tks/kiqj ds le{k eqyfteku rcLlqe] lksukyh ,oa
uhye dksBkjh dks U;kf;d vfHkj{kk esa izsf"kr djus
gsrq is'k fjek.M izkFkZuk i=
6 izn'kZ Mh&6 U;k;ky; U;kf;d eftLVªsV] izFke oxZ] ftyk
tks/kiqj esa eqdnek uECkj 321@2000 ljdkj cuke
lyeku [kku esa gq, xokg 'ksjkjke ds c;ku dh
izekf.kr izfr
7 izn'kZ Mh&7 eqdnek uEcj 180@98 /kkjk 3@25] 27 vkElZ ,DV
ds izdj.k esa vuqla/kku ds nkSjku fy;s x;s ekaxhyky
fo'uksbZ ds iqfyl c;ku dh izekf.kr izfr
8 iz-Mh&7 o 8 ftIlh uEcj RJ - 19 1C- 2201 ds QksVksxzkQ~l
9 izn'kZ Mh&8 dSyk'k fxjh dh gktjh ckcr izfof"V
nkSjku fy;s x;s Hkaojyky fo'uksbZ ds iqfyl c;ku
dh izekf.kr izfr
11 izn'kZ Mh&9 U;k;ky; U;kf;d eftLVªsV] izFke oxZ] ftyk
tks/kiqj esa eqdnek uECkj 321@2000 ljdkj cuke
lyeku [kku oxSjg esa gq, xokg x.kirflag HkkVh
ds c;ku dh izekf.kr izfr
nkSjku fy;s x;s xokg ghjkyky ds iqfyl c;ku dh

izekf.kr izfr
13 izn'kZ Mh&11 ou foHkkx ds vkod jftLVj ,oa bldh izfr 11 A
14 izn'kZ Mh&12 ou foHkkx dk tkod jftLVj ,oa bldh izfr 12 A
15 izn'kZ Mh&12 rCcw o uhye dh nq";Urflag }kjk nh xbZ tekur
dk nLrkost
16 izn'kZ Mh&13 nq";Urflag dk 'kiFk i=
17- izn'kZ Mh&13 ou foHkkx dk tkod jftLVj ,oa bldh izfr 13 A
18- izn'kZ Mh&14 ifjoknh yfyr cksM+k }kjk vf/koDrk fpajthyky dks
fn;k x;k odkyrukek
19 izn'kZ Mh&15 fnukad 27-07-16 ds nSfud uoT;ksfr] tks/kiqj
v[kckj dh izfr
20 izn'kZ Mh&16 fnukad 30-07-14 ds jktLFkku if=dk] tks/kiqj
v[kckj dh izfr
21 izn'kZ Mh&17 fnukad 20-07-14 ds jktLFkku if=dk] tks/kiqj
v[kckj dh izfr
8- vfHk;kstu lk{; lekfIr mijkUr eqyfteku ds c;ku

eqyfteku varxZr /kkjk 313 n.M izfØ;k lafgrk fy;s x;s] ftlesa
eqyfteku us vfHk;kstu dh vksj ls ijhf{kr xokgku dh lk{; dks xyr
gksuk crkrs gq, funksZ"k gksus ,oa >wBk eqdnek fd;s tkus ds dFku fd;s rFkk
MkWDVj usikfy;k }kjk rS;kj dh xbZ e`r d`".k e`xksa dh iksLVekVZe fjiksVZ
dks lgh gksuk crk;k rFkk f}rh; fjiksVZ xyr gksuk crk;k o vfHk;qDr
lyeku [kku us gfFk;kj ou foHkkx ds dgus ij eqEcbZ ls eaxokuk crk;k
rFkk dksbZ f'kdkj ugha djuk o vfHk;qDrx.k us ou foHkkx okyksa }kjk >wBh
dk;Zokgh dj >wBk Qalk;k tkuk dFku fd;k rFkk vfHk;qDr lyeku [kku
ds vykok 'ks"k vfHk;qDrx.k us cpko lk{; is'k ugha djuk pkgk rFkk
vfHk;qDr lyeku [kku us cpko lk{; is'k djuh pkgh ijUrq rRi'pkr
fnukad 15-02-17 dks vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls Hkh cpko lk{; is'k
ugha djuk pkgkA
9- fo}ku vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k o fo}ku vfHk;kstu
vf/kdkjh dh cgl vafre lquh xbZ ,oa lEiw.kZ i=koyh dk /;kuiwoZd
voyksdu fd;k x;kA izdj.k ds fuLrkj.k gsrq U;k;ky; ds le{k
vo/kkj.kh; fcanq fuEu gS %&

¼1½ vk;k vfHk;qDr lyeku [kku us fnukad 01-10-1998 o
02-10-1998 dh njfe;kuh jkf= esa 01%30 & 02%00 cts ;k
blds yxHkx LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka
ckxM+k ij canqd ls Qk;j dj nks dkys e`x dks fcuk oS/k
vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj@vk[ksV fd;k \
¼2½ vk;k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw]
lksukyh] nq";Urflag us fnukad 01-10-1998 o 02-10-1998 dh
njfe;kuh jkf= esa 01%30 & 02%00 cts ;k blds yxHkx LFkku
ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ckxM+k ij laxfBr
mi;qZDr fof/k fo:) teko ds lnL; ds :i esa lfEefyr jgs
tc ml teko ds lnL; lyeku [kku }kjk cUnwd ls Qk;j
dj nks dkys e`xksa dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj
f'kdkj@vk[ksV dj vijk/k dkfjr fd;k vkSj mDr vijk/k
,sls fof/k fo:) teko ds lkekU; mn~ns'; dks vxszlj djus esa
dkfjr fd;k x;k o vfHk;qDrx.k dks Kkr Fkk fd og vijk/k
teko ds fdlh lnL; }kjk dkfjr fd;k tkuk lEHkkO; gS \
fodYi esa
vk;k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw]
lksukyh] nq";Urflag us lyeku ds lkFk ftIlh esa cSBdj dkys
¼3½ e`x ds >q.M dks ns[k dj lyeku [kku dks lyeku Qk;j
djks dg dj nq"izsfjr fd;k] ftl ij mlus nq"izsfjr gksdj
canwd ls Qk;j dj nks dkys e`x dks fcuk oS/k vuqKk i= ds
ekjdj f'kdkj fd;k \
¼4½ vk;k vfHk;qDrx.k ds fo:) vkjksfir vijk/k lkfcr gS \ ;fn

gk¡ rks mldk mfpr n.Mkns'k D;k gksxk \
10- fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh us viuh cgl esa fuosnu fd;k fd

vfHk;kstu dh vksj ls ifj{khr lHkh xokgku us vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V
dh gSA izdj.k dh ?kVuk fnukad 01-10-98 o 02-10-98 ds e/; jkf= dh gS]
ftlesa eqyfte lyeku [kku us nks dkys d`".k e`xksa dk canqd ls f'kdkj
fd;k o vfHk;qDr lyeku ds lkFk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye]
rCcw] lksukyh csUnzs] nq";Urflag o fnus'k xkojs Fks] ftUgksaus Hkh eqyfte
lyeku [kku dks d`".k e`xksa dk f'kdkj djus ds fy, nq"izsfjr fd;kA
p'enhn xokg iwuepan ih-MCY;w&4 us ?kVukLFky ij eqyfte lyeku
[kku ds }kjk izgyknjke dh <k.kh ds ikl ,d d`".k e`x dks o nwljs d`".k
e`x dks Ldwy ds ikl cjoDr ?kVuk canqd ls Qk;j dj f'kdkj djrs gq,
ns[kuk rFkk vU; eqyfteku lSQ vyh [kku] uhye] rCclqe mQZ rCcw]
lksukyh] nq";Urflag dk ?kVuk ds le; ftIlh uEcj vkj-ts&19 1 lh&
2201 esa lyeku [kku ds lkFk gksuk vkSj mls d`".k e`xksa ds f'kdkj djus
gsrq Qk;j djus dk dguk o ?kVuk vka[kksa ls ns[kuk dFku fd;k gS rFkk
Lo;a o 'ksjkjke] ekaxhyky] Nksxkjke ds }kjk eqyfteku dk ihNk djuk
dFku fd;k gS] ftldh iqf"V ?kVuk ds rqjUr ckn ?kVukLFky ij vkus o
eqyfteku dk eksVjlkbZfdy ls ihNk djus okys xokgku 'ksjkjke ih-
MCY;w&10 o ekaxhyky fo'uksbZ ih-MCY;w&11 us vius dFkuksa esa dh gS rFkk
lHkh eqyfteku dks igpkuuk o ftIlh uEcj vkj-ts&19 1 lh&2201 gksuk
dFku fd;k gSA
11- fnukad 02-10-98 dks ?kVuk ds rqjUr ckn lqcg ekaxhyky
lksuy] mi ou laj{kd] oU; tho] tks/kiqj ds le{k ?kVuk dh fyf[kr
fjiksVZ izn'kZ ih&1 is'k dh] ftl ij izFke lwpuk fjiksVZ izn'kZ ih&2
93¼26½@98 ntZ jftLVj dh xbZA ftlesa Hkh xokgku Hkaojyky] iwuepan o
lkxjjke ds uke vafdr gSA xokg ih-MCY;w&3 ,e-,y- lksuy] miou
laj{kd ds }kjk rqjUr ?kVukLFky ij tkdj i'kq fpfdRld MkWñ ,u-ih-
usikfy;k ls e`r d`".k e`xksa ds 'koksa dk iksLVekVZe djok;k x;k o ?kVuk
LFky dk utjh uD'kk] ekSdk iapukek cuk;s x;s o e`r fgj.kksa ds 'koksa dks
vius dCts esa fy;k x;k rFkk iksLVekVZe ds i'pkr d`".k e`xksa ds 'koksa ls
[kky o flax dks mrkjdj dCts esa fy;k x;k rFkk 'koksa dks okil :c:
ekSrfcjku xkM+k x;k rFkk leLr QnkZr :c: ekSrfcjku rS;kj dh xbZA
12- fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 esa Hkh ?kVuk ds le; iz;qDr ftIlh ds
uEcj vkj-ts&19 1lh&2201 gksuk vafdr gSaA xokgku us Hkh ?kVuk eas iz;qDr
ftIlh ds uEcj vkj-ts&19 1lh&2201 gksuk crk;s gSaA mDr ftIlh ?kVuk
ds le; eqyfte lyeku [kku ds fy, eqyfte nq";Urflag ds egkjktk
lSywu VªsoYl ,tsUlh ds ekQZr ftIlh ds Lokeh v:.k ;kno ds }kjk yxkbZ
gqbZ Fkh] ftldh iqf"V xokgku v:.k ;kno o gfj'k nqykuh us tk¡p ds
nkSjku fy;s x;s c;kuksa esa dh gS] tks c;ku izn'kZ ih&5 o izn'kZ ih&6 gSA
bl lEcU/k esa izn'kZ ih&64 egkjktk lSywu VªsoYl ,tsUlh] mEesn Hkou
iSysl }kjk fQYe ;wfuV dks miyC/k djk;s x;s okguksa dh lwph vfHk;qDr
nq";Urflag }kjk tk¡p vf/kdkjh dks is'k dh xbZ gSA izn'kZ ih&64 ds lkFk
okguksa dh lwph izn'kZ ih&64@1 ls 64@5 rd layXu gS] ftlesa mDr
ftIlh dks fdjk;s dk Hkqxrku egkjktk lSywu VªsoYl ,tsalh dks fd;k x;k
gS] tks jlhn izn'kZ ih& 64&3 gS] ftlesa okgu ftIlh uEcj vkj-ts&19
1 lh& 2201 lyeku [kku ds fy, yxkbZ gqbZ gksuk lkfcr gSA
13- xokgku iwuepan o Nksxkjke ds tk¡p ds nkSjku eqyfte lyeku
[kku dh ekStwnxh esa c;ku fy;s x;s gSaA oU; tho laj{k.k vf/kfu;e dh
/kkjk 50 ¼9½ ds vuqlkj vfHk;qDrx.k dh mifLFkfr esa fy;s x;s c;ku
fopkj.k eas lk{; esa xzkg~; gksrs gSaA
14- ;g izdj.k oU; tho laj{k.k vf/kfu;e dk ekeyk gksus ls
24 ?kaVs ds Hkhrj vijk/k dh lwpuk ou foHkkx ds mPp vf/kdkfj;ksa dks
izsf"kr dh xbZ gS rFkk U;k;ky; esa vijk/k dh lwpuk dh izfr izn'kZ ih&2
fnukad 08-02-98 dks ckn esa izsf"kr dh xbZ gS] tks U;k;ky; esa nsjhuk izsf"kr
fd;s tkus ls dksbZ QdZ ugha iM+rk gS D;ksafd ;g izdj.k iqfyl fjiksVZ ls
fHkUu vk/kkj ij nk;j ifjokn ij vk/kkfjr izdj.k gSA
15- ?kVukLFky ij nks d`".k e`x ejs gq, ik;s x;s gSa] ftuesa ls ,d
izgyknjke dh <k.kh ds ikl iM+k Fkk] ftlds vkxs ds ck;as iSj ij xksyh
yxus ls iSj VwVk gqvk rFkk nwljk d`".k e`x tks vksekjke Hkhy ds ?kj ds
ikl [ks.k esa iM+k gqvk Fkk] ds xnZu ij xksyh yxus dk fu'kku ik;k x;kA
16- ekaxhyky lksuy us i'kq fpfdRlk vf/kdkjh MkWñ usikfy;k dks
d`".k e`xksa dks 'koksa ds iksLVekVZe djus gsrq lwpuk izn'kZ ih&*d* esa nh]
ftl ij MkWñ usikfy;k ds }kjk xokg dYykjke ih-MCY;w&26 dh lgk;rk
ls d`".k e`xksa dk iksLVekVZe fd;k o viuh fjiksVZ izn'kZ ih&10 nh] ftlesa
Hkh ,d d`".k e`x ds xys ij ?kko o nwljs dh Vkax VwVh gqbZ gksuk crkbZ gqbZ
gSA MkWñ usikfy;k }kjk rS;kj dh d`".k e`xksa ds 'koksa dh iksLVekVZe fjiksVZ
=qfViw.kZ gksus o mlesa [kkfe;ka ikbZ tkus ij i'kq fpfdRldksa ds cksMZ dk
xBu djok;k tkdj e`r d`".k e`xksa ds 'koksa dk iqu% iksLVekVZe djok;k
x;k] ftudh fjiksVZ izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 gSa] ftuesa d`".k e`xksa ds
e`R;q dk dkj.k xu 'kkWV okm.M gksuk ik;k x;k gS rFkk uj d`".k e`x gksuk
ik;s x;s gSa rFkk tk¡p vf/kdkjh }kjk iksLVekVZe fjiksVZ esa xu 'kkWV okmUM
ds lEcU/k esa Li"Vhdj.k ekaxus ij fpfdRldksa ds cksMZ us izn'kZ ih&13 esa
xu 'kkWV okmUM ls rkRi;Z By Some fire Arms ls vkuk crk;k gS] ftlls
Hkh eqyfteku }kjk canqd ls xksyh ekjus ls d`".k e`xksa dh e`R;q gksuk lkfcr
gksrh gSA bl lEcU/k esa i'kq fpfdRldksa ds cksMZ ds lnL; ih-MCY;w-&18
x.kirflag HkkVh] ih-MCY;w-&20 MkWñ ,e-,y-foØe ,oa ih-MCY;w-&28 MkWñ ch-
vkj-ts-ekFkqj dks lk{; esa is'k fd;k x;k gS] ftudh lk{; ls d`".k e`xksa dh
iksLVekVZe dh fjiksVZ izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 lkfcr gksrh gSA
17- MkWñ usikfy;k ds }kjk d`".k e`xksa ds 'koksa dh cukbZ xbZ
iksLVekVZe tkucw>dj eqyfteku dks xyr Qk;nk igqapkus dh uh;r ls
=qfViw.kZ cukbZ tkuh ik;s tkus ij ou lja{kd ,p-,y- eh.kk }kjk MkWñ
usikfy;k ds fo:) vkijkf/kd izdj.k ntZ djokus gsrq ftyk iqfyl
v/kh{kd] tks/kiqj dks i= izn'kZ ih&69 fy[kk x;k] ftl ij iqfyl Fkkuk]
yq.kh }kjk MkWñ usikfy;k ds fo:) eqdnek la[;k 179@98 ntZ fd;k x;k
o ftlesa MkWñ usikfy;k ds fo:) /kkjk 119] 218 Hkk-na-laa- esa vkjksi i=
la[;k 150@98 fnukad 29-12-98 U;k;ky; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj ftyk
esa is'k gqvk] ftlesa U;k;ky; ds }kjk MkWñ usikfy;k ds fo:) vijk/k /kkjk
119] 218 Hkkñnañlaañ esa izlaKku Hkh fy;k x;k] ftLkls MkWñ usikfy;k }kjk
rS;kj dh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ xyr lkfcr gksrh gSA ckn esa MkWñ usikfy;k
dh e`R;q gks tkus ls izdj.k esa dk;Zokgh lekIr dh xbZA MkWñ usikfy;k ds
fo:) mDr izdj.k ntZ djok;s tkus dh xokg ghjkyky ih-MCY;w&24 us
U;k;ky; esa vius c;kuksa esa iqf"V dh gSA
18- i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk d`".k e`xksa dk iqu% iksLVekVZe
djus ds ckn e`r d`".k e`xksa ds 'kjhj ds dqN fgLls dh Mh-,u-,- tk¡p
djokus dk dgk x;k] ftl ij jktLFkku esa Mh-,u-, tk¡p dh dksbZ lqfo/kk
u gksus ls tk¡p gsrq lSEiy gSnjkckn lh-Mh-,Q-Mh- (Centre For DNA
Finger Printing & Diagnostics) dks Hkstus gsrq i= izn'kZ ih&42 fy[kk
x;k] ftl ij d`".k e`xksa ds 'koksa ds lSEiy tfj;s i= izn'kZ ih&44 Hksts
x;s] ftl ij lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn ls izn'kZ ih&45 i= vk;k fd budh
tk¡p lEHko ugha gS] blfy, nksuksa d``".k e`xksa dh Qhej cksu tk¡p gsrq eakxh
xbZ rc ekSds ls tgk¡ ij d`".k e`xksa ds 'ko xk<+s x;s Fks] iqu% fudyok;k
ftldh QnZ izn'kZ ih&46 gS vkSj lh-Mh-,Q-Mh- yscksjsVªh esa d`".k e`xksa dh
Qhej cksUl tfj;s izn'kZ ih&48 Hksth xbZ] ftudh lh-Mh-,Q-Mh-
gSnjkckn }kjk nh xbZ tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&75@1 ls 75@12 gS] ftlds
ifj.kke esa mDr Qhej cksu nks vyx&vyx d`".k e`xksa dh ikbZ xbZ gS ]
ftldh iqf"V MkWñ th-oh-jko ih-MCY;w&27 us Hkh dh gSA
19- xokg ih-MCY;w&3 ekaxhyky lksuy rRdkyhu mi ou lja{kd]
oU; tho] tks/kiqj gS] ftlus ,Q-vkbZ-vkj ntZ djus o izkjfEHkd tk¡p
djus] xokgku iwuepan] Nksxkjke ds c;ku ysus o MkWDVj usikfy;k ls e`r
d`".k e`xksa dk iksLVekVZe djokus rFkk izn'kZ ih&119 ls izn'kZ ih&
125 ?kVukLFky ds utjh uD'kk o ekSdk iapukek] e`r d`".k e`xksa ds 'ko
dCts esa ysus dh QnkZr] e`r d`".k e`xksa dh [kkyas o flax ckn ijh{k.k iqu%
lhy djus ckcr iapukek izn'kZ ih&127] fnukad 11-10-98 dks e`r d`".k
e`xksa ds 'koksa ds ijh{k.k ds le; cuk;s x;s ekSdk iapukek izn'kZ ih&126
ekSds ij rS;kj djus dh iqf"V dh gS rFkk xokgku ih-MCY;w&2 lkxjjke
fo'uksbZ] ouj{kd] oU; tho mMunLrk] ih-MCY;w&8 Hkaojyky lgk;d
ouiky us Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V dh gSA
20- izdj.k esa ?kVuk eas iz;qDr ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201
dh ,Q-,l-,y- esa tk¡p Hkh djokbZ xbZ gS] ftldh fjiksVZ izn'kZ ih&111 gS]
ftlesa Hkh ftIlh esa ik;s x;s [kwu ds /kCcs fgj.k ds [kwu ds gksuk ik;s x;s
gSa rFkk ftIlh dh QnZ tCrh izn'kZ ih&4 esa Hkh tks gkykr fy[ks x;s gSa]
mlesa esfVax ds uhps [kwu ds /kCcs oxSjg ik;s x;s gSaA
21- vuqla/kku ds nkSjku tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k ds }kjk
vfHk;qDr lyeku [kku dks ?kVuk esa iz;qDr gfFk;kj is'k djus dk uksfVl
izn'kZ ih&27 fn;k] ftl ij lyeku [kku ds izkfIr ds gLrk{kj gSA blds
vuqlj.k esa vfHk;qDr lyeku [kku us eqEcbZ ls vius fe= mn; jk?kou ds
tfj;s gfFk;kj -22 jkbQy o -32 fjokWYoj eaxokdj is'k djok;s] ftldh
QnZ izn'kZ ih&28 gS] tks gfFk;kj mn; jk?kou us eqEcbZ ls lyeku [kku ds
?kj ls ykdj tfj;s QnZ izn'kZ ih&29 ds is'k fd;s] mDr gfFk;kjksa dk
ykblsal fnukad 22-09-98 rd gh oS/k FkkA mn; jk?kou us izn'kZ ih&30 ds
tfj;s tokc fn;k fd mDr gfFk;kj og eqEcbZ ls vfHk;qDr lyeku [kku
ds firk lyhe [kku ls ykdj mlus is'k fd;s gSaA mDr gfFk;kjksa dh
,Q-,l-,y- ls tk¡p djokbZ xbZ rks tk¡p esa mDr gfFk;kj pyus ;ksX;
(Servicable) gksus o buls Qk;j fd;k gqvk gksuk ik;k x;k gSA
22- izdj.k esa tCr'kqnk gfFk;kj eqyfte lyeku [kku us ?kVuk
ds i'pkr vius lgk;d fnus'k xkojs ds lkFk tks/kiqj ls eqEcbZ Hkst fn;s
FksA mDr fnus'k xkojs Hkh ?kVuk ds le; tks/kiqj vk;k gqvk Fkk] tks gksVy
csuhoky esa Bgjk gqvk Fkk] ftlds gksVy csuhoky esa Bgjs gksus dh fjiksVZ
izn'kZ ih&63 gS rFkk fnus'k xkojs dk tks/kiqj ls ¶ykbV ls eqEcbZ tkus ds
lEcU/k esa fjiksVZ izn'kZ ih&65 gS] ftlesa ikapos uEcj ij fnus'k xkojs dh
fVdV dh cqfdax gqbZ gS] ftlesa uke KUMAR/D.MR. fy[kk gqvk gS rFkk
QnZ izn'kZ ih&65 o izn'kZ ih&65@1 ,;jykbUl dh iSlsUtj dh lwph gS]
ftlesa fnus'k xkojs dk fnukad 08-10-98 dks tks/kiqj ls eqEcbZ tkus dk 27
uEcj ij uke gSA
23- xokg ih-MCY;w&6 lR;ef.k frokjh py ;krk;kr fujh{kd us
Hkh ?kVuk ds iwoZ fnukad 29-09-98 dks eqyfte lyeku [kku ds dejs esa
fjokWYoj -32 cksj rFkk blesa 5 dkjrwl yksMsM gksuk o -22 cksj jkbQy
mlds dejs esa gksuk dFku fd;k gS] ftlls Hkh ?kVuk ds le; eqyfte
lyeku [kku ds ikl mDr gfFk;kj -22 cksj jkbQy o -32 cksj fjokWYoj
gksuk lkfcr gS rFkk mDRk gfFk;kj mn; jk?kou us eqEcbZ ls lyeku [kku
ds ?kj ls ykdj is'k fd;s gSa] ftlls gfFk;kj ?kVuk ds le; lyeku [kku
ds ikl gksuk lkfcr gksrk gSA
24- tk¡p ds nkSjku yfyr cksM+k] rRdkyhu oU; tho izfrikyd]
tk¡p vf/kdkjh us p'enhn xokg iwuepan o Nksxkjke] v:.k ;kno] gfj'k
nqykuh ds c;ku eqyfte lyeku [kku dh ekStwnxh esa fy;s gSa] ftu c;kuksa
ij eqyfte lyeku [kku ds gLrk{kj Hkh gS rFkk bldh fofM;ksxzkQh Hkh

djokbZ xbZ gS] ftldh fofM;ks dSlsV vkfVZdy&21 lk{; esa is'k dh xbZ
gSA oU; tho lja{k.k vf/kfu;e dh /kkjk 50¼8½ ds rgr lgk;d ouiky
dh iafDr ds Åij ds vf/kdkjh dks 'kfDr;ka iznku dh xbZ gS] ftlds rgr
og lk{; xzg.k djsa o vfHkfyf[kr djs rFkk mDr vf/kfu;e dh /kkjk 50¼9½
ds rgr ,slh vfHkfyf[kr lk{; i'pkrorhZ fopkj.k esa U;k;ky; esa lk{; esa
xzkg~; gksrh gS] ;fn og vfHk;qDr dh mifLFkfr esa yh xbZ gksA gLrxr
izdj.k esa Hkh tk¡p ds nkSjku vfHk;qDr lyeku [kku dh mifLFkfr esa
xokgku iwuepan] Nksxkjke o gfj'k nqykuh ds c;ku fy;s x;s gSa] tks lk{;
esa xzkg~; gSA
25- QnZ izn'kZ ih&128 ds tfj;s ekSds ls ?kVukLFky ls [kwu yxs
iRFkj o feV~Vh vkfn dks dCts esa fy;k x;k o bldh tk¡p ,Q-,l-,y- ls
djokbZ xbZ] ftldh fjiksVZ izn'kZ ih&36 gS] ftlesa Hkh Deer Blood gksuk
ik;k x;k gSA
26- xokg ih-MCY;w&5 lwjt cMtkR;k us fnukad 22-09-98 ls viuh
fQYe ge lkFk lkFk gS dh 'kwfVax gsrq ;wfuV ds lkFk tks/kiqj vk;k gqvk
gksuk fnukad 09-10-98 dks fQYV ;wfuV ds lkFk e.Mksj esa 'kwfVax djus ds
nkSjku lksukyh] rCcw] uhye] lyeku [kku] lSQ vyh [kku dks QksjsLV okyksa
}kjk vius vkWfQl esa ys tkuk o ogk¡ ij Black Buck ds f'kdkj ds ckjs esa
ppkZ gksuk o lksukyh csUnsz] rCcw o uhye dks tfj;s QnZ izn'kZ ih&7 ls 9
ds fxj¶rkj djuk o bu QnksZa ij vius gLrk{kj gksuk dFku fd;k gSA bl
xokg dh ftjg ls Hkh ?kVuk ds jkst yw.kh gosyh esa 'kwfVax gksuk o
eqyfteku dk ogk¡ gksuk lkfcr gksrk gSA
27- xokg ih-MCY;w&7 psruk HkkVh us eqyfteku lksukyh csUnsz] rCclqe
o uhye dks vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k ds }kjk vius le{k tfj;s QnZ
izn'kZ ih&7 ls 9 fxj¶rkj djuk dFku fd;k gSA
28- xokg ih-MCY;w&9 Hkokuhflag dkULVscy us ,Q-,l-,y- esa uewuk
Hkstus gsrq vxzs"k.k i= izn'kZ ih&129 o 130 rS;kj djuk o dSyk'k fxjh dks
lkSaiuk rFkk ftIlh ds ijh{k.k gsrq vxzs"k.k i= izn'kZ Ikh&131 rS;kj djuk
dFku fd;k gSA

29- xokg dSyk'k fxjh ih-MCY;w&15 ou j{kd us tks/kiqj ,l-ih-
dk;kZy; ds Hkokuhflag ih-MCY;w&9 ls vxzs"k.k i= rS;kj djokdj fof/k
foKku iz;ksx'kkyk esa lSEiy ds dqy 10 iSdsV e; ftIlh tek djokdj
izkfIr jlhn izn'kZ ih&39 o jlhn izn'kZ ih&22 izkIr dj dk;kZy; esa tek
djokuk dFku fd;k gS rFkk ih-MCY;w&16 Hkkjey us vius le{k fnukad 22-
10-98 dks izgyknjke dh <k.kh ls [kwu Hkjh feV~Vh o [ks.k esa ls [kwu Hkjk
gqvk iRFkj fudkydj ou vf/kdkfj;ksa ds }kjk dCts esa tfj;s QnZ izn'kZ
ih&128 ysuk dFku fd;k gS rFkk xokg ohjsUnzflag ih-MCY;w&17 eq[;
vkj{kh] ,l-ih- vkWfQl] tks/kiqj us fnukad 15-10-98 dks pkj lhYM iSdsV
ekdZ A, B, C D o fnukad 16-10-98 dks rhu lhYM iSdsV O, P, F o fnukad
31-10-98 dks rhu lhYM iSdsV Q, R, S lhYM gkyr esa ekuflag }kjk ysdj
vkus ij pSd djds vxzs"k.k i= rS;kj dj e; dkxtkr lhYM iSdsV
ekuflag ify;k dks ,Q-,l-,y esa tek djokus gsrq lqiqnZ djus o tc rd
mDr iSdsV mlds ikl jgs] rc rd lhYM gkyr esa jgus dk dFku fd;k
gS rFkk vius }kjk rS;kj fd;s x;s vxzs"k.k i= izn'kZ ih&132 ls izn'kZ
ih&135 gksuk dFku fd;k gS rFkk vU; lHkh xokgku us Hkh vfHk;kstu
dgkuh dh iqf"V dh gS] ftuds c;kuksa esa fdlh izdkj dk fojks/kkHkkl ugha
gSA
30- xokg yfyr cksM+k ih-MCY;w&1 us vius lEiw.kZ vuqla/kku ls
eqyfteku ds fo:) vijk/k lkfcr ik;s tkus ij vfHk;qDrx.k lyeku
[kku] lSQ vyh [kku] uhye] rCclqe mQZ rCcw] lksukyh] nq";Urflag ds
fo:) fu;fer o vfHk;qDr fnus'k xkojs ds fo:) n.M izfØ;k lafgrk
dh /kkjk 299 lhvkj-ih-lh- ds vUrxZr oU; tho lja{k.k vf/kfu;e] 1972
dh /kkjk 9@51] 9@52 o 2¼16½ esa ifjokn izn'kZ ih&113 U;k;ky;
U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj] ftyk tks/kiqj esa is'k djuk dFku fd;k gSA
jkT; ljdkj us gLrxr izdj.k esa yfyr cksM+k dks ifjokn is'k djus gsrq
vf/kd`r fd;k] ftldk i= izn'kZ ih&72 gSA vUr esa vfHk;kstu dh vksj ls
ijhf{kr xokgku dh lk{; ls eqyfteku ds fo:} vkjksfir vijk/k
;qfDr;qDr o lUnsg ls ijs lkfcr gksuk dFku djrs gq, eqyfte lyeku
[kku dks vkjksfir vijk/k vUrxZr /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e
ds vkjksi esa nks"kfl} djkj nsus ,oa eqyfteku lSQ vyh [kku] uhye]
rCclqe mQZ rCcw] lksukyh] nq";Urflag dks vkjksfir vijk/k vUrxZr /kkjk 51
oU; tho laj{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ fodYi esa /kkjk 52
oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa esa nks"kfl} djkj nsus dk fuosnu
fd;kA
31- fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku us viuh cgl esa
fuosnu fd;k gS fd eqyfte ds fo:) ;g >wBk eqdnek fd;k x;k gSA
eqyfte us d`".k e`xksa dk dksbZ f'kdkj ugha fd;k gSA fyf[kr fjiksVZ izn'kZ
ih&1 esa ?kVuk iwuepan fo'uksbZ o Nksxkjke ds }kjk ns[kuk crkbZ xbZ gS
ijUrq xokg Nksxkjke dks vfHk;kstu dh vksj ls is'k gh ugha fd;k x;k gSA
izdj.k esa nks d`".k e`xksa dk f'kdkj djuk crk;k x;k gS] ftuesa ls ,d e`r
d`".k e`x izgyknjke dh <k.kh ds ikl esa iM+k gqvk gksuk utjh uD'kk izn'kZ
ih&119 esa crk;k x;k gS rFkk nwljk e`r d`".k e`x vksekjke Hkhy dh <k.kh
ds ikl esa iM+k gksuk izn'kZ ih&121 esa crk;k x;k gS ijUrq mlds ckotwn
vfHk;kstu dh vksj ls izgyknjke o vksekjke dks izdj.k esa xokg ugha j[kk
x;k gS rFkk bldk dksbZ dkj.k Hkh ugha crk;k x;k gSA
32- xokg iwuepUn fyf[kr fjiksVZ ij ekaxhyky o 'ksjkjke ds Hkh
gLrk{kj djokuk dFku djrk gS tcfd fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 ij
ekaxhyky o 'ksjkjke ds gLrk{kj gh ugha gSA ?kVuk dh fjiksVZ fnukad
02-10-98 dks ntZ djuk crkbZ xbZ gS tcfd Lo;a vuqla/kku vf/kdkjh }kjk
fnukad 06-10-98 dks izn'kZ Mh&4 i= ds tfj;s LFkkuh; nSfud uoT;ksfr
v[kckj ds lEiknd dks i= fy[kdj iwNk x;k gS fd mUgsa fgj.kksa ds
f'kdkj dh ?kVuk ds lEcU/k esa tks tkudkjh gS] og miyC/k djok;s rkfd
vfHk;qDrx.k ds fo:) dk;Zokgh dh tk lds] ,sls esa 02-10-98 dks
eqyfteku ds fo:) uketn eqdnek ntZ gksuk Hkh lkfcr ugha gksrk gSA
33- ifjogu dk;kZy;] tks/kiqj ls ftIlh la[;k vkj-ts-&19 1 lh
&2201 ds okgu Lokeh ds lEcU/k esa lwpuk gsrq i= izn'kZ ih&73 esa dksbZ
Øekad o fnukad vafdr ugha gS rFkk bldh vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k dks
nh xbZ izfr esa fnukad 03-10-98 fy[kk x;k gS] ftl ij dksbZ ,Q-vkbZ-vkj-
uEcj Hkh ugha fy[ks gSaA MkWñ usikfy;k dks iksLVekVZe djus gsrq izsf"kr rgjhj
izn'kZ&*d* esa Hkh ,Q-vkbZ-vkj fd dksbZ uEcj ugha fy[ks x;s gSa] ,sls esa
fnukad 02-10-98 dks ,Q-vkbZ-vkj- izn'kZ ih&2 ntZ djuk Hkh lafnX/k gSA
34- izdj.k dh ,Q-vkbZ-vkj- Hkh ntZ gksus dh fnukad 02-10-98 ds
i'pkr U;k;ky; esa fnukad 08-10-98 dks vR;Ur nsjhuk izsf"kr dh xbZ gS]
ftldk dksbZ Li"Vhdj.k vfHk;kstu dh vksj ls ugha fn;k x;k gSA fyf[kr
fjiksVZ izn'kZ ih&2 esa fdl gfFk;kj ls fgj.kksa dk f'kdkj fd;k x;k gS] ;g
vafdr ugha gS tcfd xokg ekaxhyky lksuy ih-MCY;w&3 us dFku fd;k gS
fd ;fn ,Q-vkbZ-vkj- ntZ djrs le; gfFk;kj ds ckjs esa irk gks rks fjiksVZ
esa mlds ckjs eas fy[krs gSaA MkWñ usikfy;k dks fgj.kksa dh iksLVekVZe gsrq
tkjh rgjhj izn'kZ ¼d½ esa Hkh canqd ls fgj.kksa dks ekjus dk dksbZ gokyk ugha
gSA ,Q-vkbZ-vkj- ntZ djus ls igys gh izdj.k esa vuqla/kku dh dk;Zokgh
dh xbZ gSA yfyr cksM+k vuqla/kkudrkZ us Hkh dgk gS fd izFke lwpuk fjiksVZ
ekaxhyky] ou vf/kdkjh dh izkjfEHkd tk¡p ds ckn esa tkjh dh xbZ Fkh] ,sls
esa ;g fjiksVZ Hkh lafnX/k gS rFkk QthZ QnkZr ckn esa rS;kj dh xbZ gSA
35- xokg dSyk'k fxjh dh ?kVuk ds le; fnukad 01-10-98 ls
6 vDVwcj] 98 ds e/; lkfFku xk¡o esa M~;wVh Fkh] ftls bl xokg us ftjg
esa Lo;a ekuk gSA mlds ckotwn mlds }kjk fnukad 02-10-98 dks ?kVukLFky
dkadk.kh esa QnkZr fdl izdkj cukbZ xbZ o bu QnkZr ij gLrk{kj fdl
izdkj fd;s x;s] ;g Hkh vfHk;kstu dh vksj ls Li"V ugha fd;k x;k gSA
,sls esa xokg dSyk'k fxjh dh ekSds ij mifLFkfr gh lafnX/k gSA
36- xokg yfyr cksM+k tk¡p vf/kdkjh dks fnukad 07-10-98 dks izn'kZ
ih&71 ds tfj;s vuqla/kku lqiqnZ fd;k x;k Fkk] ,sls esa mlds }kjk izn'kZ
ih&73 ds tfj;s fnukad 03-10-98 dks vkj-Vh-vks- vkWfQl ls ftIlh uEcj
vkj-ts-&19 1 lh&2201 ds Lokeh ds lEcU/k esa lwpuk fdl izdkj izkIr dh
xbZ gS] ;g Li"V ugha gksrk gSA bl i= esa dk;kZy; mi ou laj{kd] oU;
tho tks/kiqj ds lh ls Mh fgLls esa Øekad uEcj o bZ ls ,Q fgLls esa
fnukad Hkh vafdr ugha gSA ,sls esa izn'kZ Ikh&73 i= Hkh lafnX/k gSA
37- xokg 'ksjkjke ih-MCY;w&10 us Hkh ,d vU; gfFk;kj okys izdj.k
esa fn;s x;s c;ku izn'kZ Mh&6 ls iw.kZr;k fHkUu o fojks/kkHkklh dFku fd;s
gSa] ftlls bl xokg dh lk{; ekus tkus ;ksX; ugha gS rFkk xokg ekaxhyky
fo'uksbZ ih-MCY;w&11 Hkh xokg iwuepan dk lxk HkkbZ gS] ftuds c;kuksa esa
Hkh fojks/kkHkkl gSA xokgku iwuepan] ekaxhyky fo'uksbZ] 'ksjkjke rhuksa
vfHk;kstu ds egRoiw.kZ xokgku gSa] tks vkil esa ,d&nwljs ls rFkk Lo;a ds
c;kuksa ls Hkh fojks/kkHkklh dFku djrs gSa] ftuds c;kuksa ij fo'okl ugha
fd;k tk ldrk gSA
38- xokg iwuepan us viuk igyk c;ku tk¡p ds nkSjku yfyr cksM+k
vuqla/kkudrkZ }kjk ysuk dFku fd;k gS tcfd mlds tk¡p ds nkSjku fy;k
x;k c;ku izn'kZ Mh&2 fnukad 02-10-98 dk gS] tks fd ekaxhyky lksuy
ds }kjk fy;k x;k gS rFkk ;g xokg vius tk¡p ds nkSjku c;ku ,d ckj
gh fnukad 02-10-98 dks ysuk crkrk gS tcfd blds c;ku izn'kZ ih&95
fnukad 15-10-98 dk gSA ,sls esa ;g xokg Hkh lgh dFku ugha djrk gSA
39- xokg Hkaojyky ih-MCY;w&8 lgk;d ouiky] oU; tho] pkSdh
xqM+k fo'uksbZ;ku iwueapn o Nksxkjke dk ou foHkkx dh pkSdh ij
vkdj ?kVuk crkuk dFku djrk gS tcfd xokg iwuepan us bl ckr dks
xyr crk;k gS fd os e`r fgj.k dks lEHkkyus ds ckn ou foHkkx dh pkSdh
ij x;s gks vkSj Hkaojyky dks ?kVuk crkbZ gksA ;g xokg 02-10-98 dks ekSds
ls [kwu ls lus gq, iRFkj oxSjg ysus dk dgrk gS ijUrq xokg lkxjjke ih-
MCY;w&2 fnukad 11-10-98 dks i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk iqu% iksLVekVZe
djus ds fnu fgj.kksa dh gfM~M;k¡] feV~Vh o dadM+ ysuk dFku djrk gSA
xokg Hkaojyky us tk¡p ds nkSjku fy;s x;s c;ku izn'kZ ih&83
vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k us dc fy;s] irk ugha gksuk dFku djrk gS o
yfyr cksM+k ds dgus ls gLrk{kj djuk dgrk gS] ,sls esa yfyr cksM+k
ds }kjk tk¡p ds nkSjku bl xokg ds c;ku izn'kZ ih&83 gh ugha fy;s x;s
gSaA
40- izdj.k esa Jo.k dqekj pkSgku ou foHkkx ds vf/kdkjh }kjk Hkh
vuqla/kku fd;k x;k gS ijUrq mls izdj.k esa xokg ugha j[kk x;k gSA xokg
gfj'k nqykuh tks ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 dk MªkbZoj Fkk] mlds
tk¡p ds nkSjku vuqla/kkudrkZ ds }kjk c;ku Hkh izn'kZ ih&6 fy;s x;s gS]
mls Hkh vfHk;kstu dh vksj ls lk{; esa is'k gh ugha fd;k x;k gSA
41- mi ou laj{kd] oU; tho tks/kiqj }kjk e`r fgj.kksa ds 'koksa dk
iqu% iksLVekVZe gsrq cksMZ ds xBu gsrq mi funs'kd] i'kq ikyu foHkkx
tks/kiqj dks fy[kk x;k i= izn'kZ &*[k* esa fdlh izdkj ds vkmVoMZ uEcj
gh ugha Mkys gq, gSa dsoy SPL-1 fnukad 11-10-98 fy[kh xbZ gS tcfd
;fn mDr i= dk;kZy; ls tkjh fd;k x;k gksrk rks ml ij tkod
jftLVj ds Øekad uEcj fy[ks gksrsA xokg ekaxhyky lksuy us ftjg esa
i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk nqckjk fgj.kksa dk iksLVekVZe djrs le; nksuksa
e`r fgj.kksa ds vo'ks"k vyx&vyx [kM~M+ksa esa gksuk dgrk gS tcfd i'kq
fpfdRldksa us ,d gh [kM~Ms esa ls nksuksa e`r fgj.kksa ds vo'ks"k fudkydj
mudh tk¡p djuk dFku djrk gS] ftlls Hkh ;g lafnX/k gks tkrk gS fd
okLro esa fdu fgj.kksa ds vo'ks"k dh i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk tk¡p dh
xbZA
42- izdj.k esa ftIlh dh cjkenxh dh QnZ izn'kZ ih&4 fnukad
07-10-98 dh gS] ftlesa fdlh izdkj ds dksbZ NjsZ oxSjg feyus dk dksbZ
vadu ugha gS fQj fnukad 12-10-98 dh ftIlh ds fujh{k.k dh QnZ esa NjsZ
fdl izdkj ik;s x;s] ;g Hkh ekeys dks lafnX/k cukrk gS rFkk TkCr'kqnk
ftIlh dh QnZ fujh{k.k izn'kZ ih&110 xokg vkj-ds-prqosZnh }kjk rS;kj dh
xbZ gS] ftlesa fujh{k.k ds le; fdlh izdkj ds dksbZ NjsZa o cky oxSjg
ugha ik;s x;s gS ijUrq blh fnu izn'kZ ih&9 Jo.k dqekj ds }kjk cukbZ
tkdj ftIlh esa ls NjsZa cjken djuk crkrs gSa] tks ckn esa
vuqla/kkudrkZ }kjk IykUV fd;s x;s gSaA bl QnZ ds xokg egsUnz O;kl o
vaxnyky rFkk fujh{k.kdrkZ Jo.k dqekj dks Hkh lk{; esa is'k ugha fd;k
x;k gSA
43- ?kVukLFky tgk¡ ij e`r d`".k e`xksa dk iM+k gksuk crk;k x;k
gS] ogk¡ ls fnukad 02-10-98 dks iksLVeksVZe fd;s tkus ds fnu fdlh izdkj
dh [wku ls luh feV~Vh oxSjg dks tCr ugha fd;k x;k gS tcfd xokg
lkxjjke 2 rkjh[k dks Hkh ekSds ls [kwu ls luh feV~Vh o iRFkj dCts esa
ysuk dgrk gSA xokg us 11 rkjh[k dks Hkh ekSds ls [kwu ls luh feV~Vh o
dadM dCts esa ysuk dgrk gS tcfd ,slh dksbZ QnZ is'k ugha dh xbZ gSA
44- 2 vDVwcj dks xka/kh t;arh dk vodk'k Fkk ijUrq xokg
lkxjjke dgrk gS fd og NqV~Vh ysdj ?kj vk;k gqvk Fkk] ,sls esa ;g
xokg lgh dFku ugha djrk gSA xokgku ds c;ku ijLij fojks/kkHkklh gS]
mu ij fo'okl ugha fd;k tk ldrk gSA
45- 2 rkjh[k ls 6 rkjh[k rd oudehZ dSyk'k fxjh dh M~;wVh
lkfFku pkSdh ij Fkh] tks tks/kiqj ls 70 fdyksehVj nwj gSA fQj
mlus ?kVukLFky ij vkdj 2 vDVqcj dks QnsZa fdl izdkj cukbZA vr% ;s
QnsZa ckn esa 7 rkjh[k dks csd MsV esa cuokbZ xbZ gS o blesa 2 rkjh[k
vafdr dh xbZ gSA
46- p'enhn xokg iwuepan ?kVukLFky ls 2 fdyksehVj nwj jgus
okyk gksuk xokg yfyr cksM+k us ftjg esa crk;k gS rFkk ?kVuk jkf=
Ms<+&nks cts ds chp dh crkbZ gS] ,sls esa bl xokg dk jkf= ds Ms<+&nks
cts ekSds ij vkuk Hkh lafnX/k gS rFkk jkf= ds le; eqyfteku dks
igpkuuk o ftIlh ds uEcj ns[kuk o f'kdkj dh vkokt+ lqukbZ nsuk Hkh
ekus tkus ;ksX; ugha gSA
47- ekaxhyky lksuy }kjk ekSds ij tks QnsZa izn'kZ ih&119 ls 125
cukbZ xbZ gS] muesa ,Q-vkbZ-vkj ds uEcj ckn esa Mkys x;s gS] ftlls nf'kZr
gS fd lEkLr dk;Zokgh fd;s tkus ds ckn eas ,Q-vkbZ-vkj- ntZ dh xbZ gSA
48- ,Q-vkbZ-vkj- dc o fdlus fy[kh] bl lEcU/k esa Hkh xokgksa ds
c;kuksa esa fojks/kkHkkl gSA xokg Hkaojyky us ,e-,y- lksuy ds edku ds
ckgj tks/kiqj vkus ds ckn iwuepUn }kjk ,d ist dh fjiksVZ fy[kdj nsuk
dgrk gS tcfd iwuepUn dgrk gS fd mlus dksbZ fjiksVZ ugha fy[kh] fjiksVZ
?kVuk LFky ij gh fy[kh xbZ Fkh rFkk xokg lgk;d ouiky Hkaojyky
fo'uksbZ us vius c;ku esa 2 vDVqcj dks lqcg iwuepan o Nksxkjke dk vius
ikl vkdj eqyfteku }kjk fgj.kksa dk f'kdkj djuk crkuk o bu xokgu
dks lkFk ysdj lkxjjke ds ?kj tkdj mlds lkFk ?kVukLFky ij tkuk
dFku djrk gS tcfd xokg iwuepan us ftjg esa dFku fd;k gS fd os xq<+k
pkSdh esa Hkaojyky ds ikl ugha x;sA Hkaojyky] lkxjjke dks dkSu cqykdj
yk;k irk ugha gksuk dgrk gSA xokg Hkaojyky us ,e-,y- lksuy ds ?kj ds
ckgj iwuepUn }kjk ,d ist dh fjiksVZ fy[kdj nsuk dgk gS tcfd
iwuepan Lo;a }kjk fjiksVZ fy[kdj nsus ls bUdkj djrk gS o
fjiksVZ ?kVukLFky ij gh fy[kdj nsuk dgrk gSA xokg ekaxhyky lksuy us
dFku fd;k gS fd mlds le{k tks fjiksVZ is'k gqbZ] ml ij iwuepan o
Nksxkjke ds gLrk{kj fd;s gq, Fks ijUrq dksVZ esa is'k fjiksVZ izn'kZ ih&1 ij
vkB O;fDr;ksa ds gLrk{kj gS] ftlls nf'kZr gS fd igys okyh fjiksVZ gVk
nh xbZ rFkk nwljh fjiksVZ ckn esa 'kkfey dh xbZ gS] ,sls esa bu xokgku ds
c;kuksa esa ijLij fojks/kkHkkl gS] ftu ij fo'okl ugha fd;k tk ldrk]
blls izdj.k ij lansg mRiUu gksrk gSA
49- ,Q-vkbZ-vkj- esa egRoiw.kZ rF;ksa dk bUnzkt gh ugha gSA f'kdkj esa
dke esa fy, gfFk;kjksa dk gokyk ugha gS o canqd ls f'kdkj djus dk vadu
ugha gSA 8 rkjh[k dks dksVZ esa ,Q-vkbZ-vkj dh izfr Hkstus ds ckn iwuepan
ds izn'kZ ih&3 ij ckn esa gLrk{kj djok;s gSaA izn'kZ ih&2 ij blds
gLrk{kj gh ugha gSA ,slh fjiksVZ ij drbZ fo'okl ugha fd;k tk ldrkA
50- uD'ks ekSds esa tgk¡ ls xokgku us ?kVuk dks ns[kk] tgk¡ ls
eqyfteku us [kM+s gksdj f'kdkj fd;k o tgk¡ ftIlh [kM+h Fkh] dks nf'kZr
gh ugha fd;k x;k gSA ,sls uD'ks ekSds dk dksbZ egRo gh ugha gS rFkk e`r
d`".k e`xksa ds 'kjhj esa dksbZ xksyh ;k NjsZ /kls gq, ugha feys gSa rFkk ekSds
ij Hkh f'kdkj lEcU/kh dksbZ vkykekr vFkkZr~ NjsZ] [kksy] ftIlh ds Vk;jksa ds
fu'kku vkfn ugha feys gSaA vr% eqyfteku dk ftIlh esa cSBdj ?kVukLFky
ij tkuk Hkh lkfcr ugha gSA
51- d`".k e`xksa dh e`R;q xu 'kkWV bUtjh ls gksuk Hkh lkfcr ugha gksrh
gS D;ksafd ,slh dksbZ ,Q-,l-,y fjiksVZ Hkh vfHk;kstu dh vksj ls is'k ugha
gqbZ gSA e`r d`".k e`xksa dh [kky ij Lo;a vuqla/kkudrkZ us vaxkjk j[kdj
Nsn dj xksyh dk fu'kku cuk;k gS blhfy, e`r d`".k e`xksa dh [kkyksa
dks ,Q-,l-,y esa tk¡p gsrq ugha Hkstk x;k gSA MkWDVj ,e-,y- foØe us Hkh
ftjg esa ekuk gS fd fgj.k dh [kky ij vaxkjk j[kdj Nsn fd;k tk
ldrk gSA ,sls esa e`r dkys fgj.k dh [kky esa xksyh dk fu'kku ik;k tkuk
ugha ekuk tk ldrk gSA
52- yfyr cksM+k dks vuqla/kku lqiqnZ djrs le; izn'kZ ih&71 i=
tkjh gqvk gS] mlesa tks cdk;k dk;Zokfg;ka crkbZ xbZ gS] mlesa MkWDVj
usikfy;k ls iksLVekVZe fjiksVZ feyuk cdk;k gksuk ugha fy[kk gS rFkk xokg
dYykjke us ftjg esa MkWDVj usikfy;k }kjk 2 vDVwcj dks gh iksLVekVZe
fjiksVZ ou vf/kdkjh lksuy dks ns nsuk dFku fd;k gS ijUrq vuqla/kkudrkZ
us 10 vDVwcj dks fjiksVZ feyuk crkus ds fy, bl fjiksVZ ij ou lja{kd
ds dk;kZy; esa vkod jftLVj ds Øekad 4009 esa ntZ djus dh izfof"V dh
gS ftlls Back Date esa >wBh dk;Zokgh dh tkuk nf'kZr gSA MkWDVj
usikfy;k dh iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&10 esa ,d fgj.k dh e`R;q
ne ?kqVus o vf/kd [kkus ds dkj.k gksuk crkbZ xbZ gS o nwljs dh e`R;q [ks.k
esa fxjus ds dkj.k o dqRrksa ds }kjk [kkuk vafdr gSA ,sls esa dkys fgj.kksa
dk xu 'kkWV ls e`R;q gksuk lkfcr ugha gksrk gS rFkk d`".k e`xksa dk eqyfte
}kjk canqd ls f'kdkj djuk lkfcr ugha gksrk gSA
53- xokg iwuepan ds fofM;ksxzkQh ds nkSjku fy;s x;s c;ku esa
yfyr cksM+k vuqla/kkudrkZ }kjk bl xokg dks 'kiFk fnykrs gq, ugha
fn[kkbZ ns jgk gS rFkk c;ku Hkh dsoy nks ist esa gh fy;s gq, fn[kkbZ ns jgs
gSa] c;kuksa dk rhljk ist fn[kkbZ ugha ns jgk gSa rFkk vuqla/kkudrkZ yfyr
cksM+k xokg ls iz'u iwNus ds ckn yxkrkj c;ku fy[krs gq, fn[kkbZ ugha ns
jgk gS] ftlls yfyr cksM+k }kjk bl xokg ds c;ku ckn esa euethZ ls
fy[ks tkuk nf'kZr gSA
54- ?kVuk jkf= ds djhc 1%30 cts dh gS rFkk ekSds ij fdlh izdkj
dh dksbZ ykbZV ugha gSA ,sls esa eqyfte dks vU/ksjs esa igpkuuk lEHko ugha
gSA eqyfte dh dksbZ f'kuk[rxh dh dk;Zokgh Hkh ugha djokbZ xbZ gSA
55- fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 esa eq[k i`"B dh vfUre ykbZu essa **nks
O;fDr o ,d yM+dh p'ek igus cSBh gqbZ Fkh** okyh ykbZu ckn esa tksM+h
xbZ gS D;ksafd bldk vadu ,Q-vkbZ-vkj- izn'kZ ih&2 esa ugha gS rFkk ,Q-
vkbZ-vkj esa canqd ls f'kdkj fd;k tkuk vafdr ugha gS tcfd ,e-,y-
lksuy us dgk fd ,Q-vkbZ-vkj esa lHkh egRoiw.kZ rF; fy[krs gSa] ftlls Hkh
U;k;ky; esa 8 rkjh[k esa ,Q-vkbZ-vkj dh izfr Hkstus ds ckn iqu% fyf[kr
fjiksVZ cnydj canqd ls f'kdkj djuk vafdr fd;k tkuk nf'kZr gS] ,slh
izFke lwpuk fjiksVZ ij Hkh fo'okl ugha fd;k tk ldrk rFkk ifjokn izn'kZ
ih&113 esa ist&16 esa -22 dsfycj ls f'kdkj djus dk fy[kk gS
tcfd ,;j xu ls fgj.k dk f'kdkj gks gh ugha ldrkA
56- xokg Hkaojyky us ,e-,y-lksuy ds ?kj ds ckgj
iwuepan }kjk ,d ist dh fjiksVZ fy[kdj nsuk dgrk gS tcfd iwuepan
Lo;a }kjk fjiksVZ fy[kdj nsus ls bUdkj djrk gS o fjiksVZ ?kVukLFky ij
gh fy[kdj nsuk dFku djrk gSA ,sls esa bl xokgku ds c;kuksa esa
fojks/kkHkkl gS rFkk iwuepan }kjk tks fjiksVZ fy[kdj nh xbZ gS] mls
cnydj nwljh fjiksVZ vuqla/kkudrkZ }kjk Mkyh xbZ gSA
57- ou vf/kdkjh lksuy dks MkWDVj usikfy;k }kjk dh xbZ ih-,e-vkj
fjiksVZ 2 vDVwcj dks gh fey xbZ Fkh ijUrq bl fjiksVZ dks ckn esa 10
vDVwcj dks nsjh ls feyus dh dgkuh xyr x<+h xbZ gSA
58- xokg 'ksjkjke dk edku ?kVukLFky ls nks fdyksehVj nwjh ij
gS] ,sls esa jkf= ds 1%30 & 2%00 cts uhan ds le; xkM+h vkfn dh vkokt
lqukbZ nsuk lEHko ugha gSA bl xokg us eq[; ijh{k.k esa rks iVk[kk tSlh
vkokt lquh vkSj ftjg esa canqd dh vkokt lqudj txuk dFku fd;k gS]
ftlls nf'kZr gS fd ;g xokg fojks/kkHkklh dFku djrk gSA
59- ?kVuk esa iz;qDr ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 ds ekfyd
v:.k ;kno] MªkbZoj gfj'k nqykuh dks lk{; esa is'k ugha fd;k x;k gSA
vfHk;kstu dh vksj ls ,slh dksbZ lk{; is'k ugha dh xbZ gS ftlls lkfcr
gksrk gks fd ,Q-,l-,y o Mh-,u-,- tk¡p ds fy, Hksts x, gfM~M;ksa ds
uewus] [kky o lhax ds uewus dfFkr ?kVuk esa ekjs x;s dkys fgj.kksa ds gh
gksA
60- izn'kZ ih&105 lyeku ds dejs dh ryk'kh dh QnZ esa ryk'kh ds
le; dqN ugha feyk vafdr gSA fQj nqckjk tk¡p ds le; fdl izdkj NjsZ
oxSjg feys o dSls cjken gq,] ;g Hkh lafnX/k gSA lyeku ds dejs ls
cjken'kqnk NjsZ o lSQ vyh ds dejs ls cjken'kqnk NjsZ ftIlh esa feyus
crk;s x;s NjksaZ ls esy ugha [kkrs gSaA
61- izn'kZ ih&28 esa tks jkbQy tCr dh xbZ gS ml ij dksbZ eSXkthu
Hkh ugha yxh gqbZ gSA fcuk eSxthu ds Qk;j gh ugha gks ldrk gSA ,sls esa
eqyfte }kjk canqd ls f'kdkj djuk lkfcr ugha gksrk gSA cjken'kqnk
gfFk;kjksa dh ekjd {kerk dh fjiksVZ izn'kZ ih&33 esa 100 ehVj dks 500
ehVj vksojjkbfVax djds fd;k x;k gS] ftl ij fdlh fo'ks"kK ds dksbZ
gLrk{kj Hkh ugha gSA ,sls esa ;g fjiksVZ Hkh lafnX/k gSA
62- izn'kZ ih&107 esa ,l-ih- }kjk jDr luh feV~Vh] dadM+] iRFkj
lSEiy Q, R, S ,Q-,l-,y esa Hkstus okys i= esa dksbZ rkjh[k ugha yxh gqbZ
gS fd ;s lSEiy fdl rjh[k dks fy;s x;s gSa rFkk izn'kZ ih&40 ,Q-,l-,y
fjiksVZ esa gM~Mh ds VqdM+s dh fjiksVZ esa xu ikmMj ds fu'kku ugha ik;s x;s
gSaA izn'kZ ih&47 ds tfj;s tks Qhej cksu lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn }kjk ekaxh
xbZ Fkh] ftl ij tks Qhej cksu Hksth gS] og 02-10-98 dks ejus okys
fgj.kksa dh gks] ;g lkfcr ugha gksrk gSA ?kVukLFky fujh{k.k dh QnsZa izn'kZ
Ikh&52 ,Q-,l-,y- fjiksVZ esa ikjykjke dh <k.kh ds ikl dk fy[kk gS
tcfd bl uke dk dksbZ O;fDr gh ugha gS rFkk fdl tkuoj dk CyM
gS] ;g Hkh ugha fy[kk gSA
63- fQYe ;wfuV okyksa ds fofHkUu gksVyksa esa Bgjus lEcU/kh izn'kZ
ih&54 ls izn'kZ ih&66 rd ds nLrkost dks tkjh djus okys O;fDr dks
is'k dj bu nLrkostkr dks lkfcr ugha djok;k x;k gS rFkk fgj.k f'kdkj
ds nks vU; izdj.k ntZ djokus gsrq tkjh i= izn'kZ ih&67 o izn'kZ ih&68
esa lyeku oxSjg dk dksbZ uke ugha gS cfYd fy[kk gS dqN O;fDr;ksa us
f'kdkj fd;kA
64- eqyfte lyeku [kku ls iqfyl vfHkj{kk ds nkSjku mldh fdlh
lwpuk ds vk/kkj ij dksbZ gfFk;kj cjken ugha fd;s x;s gSa] uk gh fdlh
izdkj dh lk{; vf/kfu;e dh bÙkyk yh xbZ gSA gLrxr izdj.k dh ?kVuk
dk gh gfFk;kj cjken gksus dk vyx ls izdj.k la- 68@2011

¼321@2000½ izFke lwpuk fjiksVZ la[;k&180@98 iqfyl Fkkuk yw.kh ntZ
djok;k x;k Fkk] ftldk fu.kZ; fnukad 18-01-17 dks gks pqdk gS ftlesa
bl U;k;ky; }kjk eqyfte lyeku dks vijk/k vUrxZr /kkjk 3@25 ,oa
/kkjk 27 vk;q/k vf/kfu;e ds vkjksiksa ls cjh fd;k x;k gS rFkk vfHk;qDr ds
fo:) fgj.k f'kdkj ds gh nks vU; izdj.kksa ua- eq- 206@99 vUrxZr /kkjk
51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ,oa ua- eq- 207@99 vUrxZr /kkjk 51 oU;
tho laj{k.k vf/kfu;e esa eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj }kjk ikfjr
nks"kflf) ds fu.kZ; ds fo:) dh xbZ ,l-ch- fØfeuy vihy uEcj
53@12] 685@06 ,o 267@07 esa ikfjr fu.kZ; fnukad 25 tqykbZ] 16 esa
ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; us eqyfte lyeku [kku ds dCts ls
mDr gfFk;kj ¼Fire Arms½ dk cjken ugha gksuk rFkk ,;j xu ls fgj.k dk
f'kdkj Hkh ugha gks lduk ekuk gSA vr% vc nqckjk bl rF; dks ugha
mBk;k tk ldrk] jsltqfMdsVk dk fl)kUr ykxw gks pqdk gSA
65- ifjogu foHkkx dks ftIlh ds ekfyd ds lEcU/k esa tkudkjh gsrq
fy[ks i= izn'kZ ih&73 esa dkV&NkaV dh gqbZ gSA ;g 6 rkjh[k dks rS;kj
gqvk gS tcfd bls 3 rkjh[k dks rS;kj djuk crk;k gS] tks QthZ gSA
66- Mh-,u-, ijh{k.k gsrq Hksts x;s uewus fnukad 02-10-98 dks ?kVukLFky
ij feys e`r fgj.kksa ds gh gks ;g Hkh lkfcr ugha gksrk gSA tCr'kqnk [kky
o lhaxksa ls budk feyku Hkh ugha djok;k x;k gS fd tks Qhej cksu Hksth
xbZ gS] os bUgha fgj.kksa dh gksA
67- fofM;ksxzkQh djus okys xokg lq/khj jkBkSM+ dks Hkh vfHk;kstu dh
vksj ls is'k ugha fd;k x;k gS tcfd bl xokg dks lwph xokg j[kk x;k
gS rFkk fofM;ks dSlsV ds lgh gksus ds lEcU/k esa Hkh /kkjk 65 lwpuk
izkS|kssfxdh vf/kfu;e dk dksbZ izek.k i= ugha yxk gSA
68- xokg MkWñ Kkuizdk'k] i'kq ikyu vf/kdkjh] xokg iksdjjke
ftldh nqdku ij eqyfteku dk pk; ihus vkuk crk;k x;k gS] mls Hkh
is'k ugha fd;k x;k gS tcfd bldks Hkh xokg j[kk x;k FkkA xokg
ckcwyky] ?kVuk LFky ds ikl ds xokg izgyknjke o vksekjke] xokg
chatkjke] ftIlh dk iapj fudkyus okys xokg NksVw [kka] xokg Hkaojyky
iq= xksj/ku] vaxnyky 'kekZ QnZ tCrh fTkIlh dk lk{kh gS] xokg ih-,l-
eukspk ftlds }kjk izn'kZ ih&19] 20] 40 o 33 tkjh dh xbZ Fkh]
mn; jk?kou ftlus eqEcbZ ls gfFk;kj ykdj is'k fd;s] xokg fouksn pkS/kjh]
tks ,Q-,l-,y- Vhe dk lnL; Fkk] xokg lqjsUnz izlkn fQYe ge
lkFk&lkFk gS] dk izksMD'ku eSustj] xokg vt; pkS/kjh o pUnz'ks[kj tks
egkjktk lSywu ds fcy o lwph tkjh djus okys xokg gSa dks lk{; esa is'k
gh ugha fd;k x;k gS tcfd bUgsa lwph xokg esa j[kk gqvk FkkA
69- xokgku ekaxhyky o 'ksjkjke nksuksa ds c;ku ?kVuk ls dkQh
nsjhuk fnukad 15-10-98 dks fy;s x;s gSa] tks ckn esa rS;kj fd;s x;s gSA
70- MkWDVj usikfy;k izn'kZ ih&10 iksLVekVZe fjiksVZ tkjh djus okys
dks Hkh izdj.k esa xokg ugha j[kk x;k gSA mlds fo:) is'k dh xbZ
pktZ'khV dh QksVks izfr tks i=koyh esa yxh gqbZ gS] ij vkjksi i= dh
fnukad 29-12-98 vafdr gS tcfd gLrxr izdj.k 17-06-2000 dks is'k gqvk
gS fQj Hkh vfHk;kstu us MkWDVj usikfy;k ds fo:) is'k pktZ'khV dks
iznf'kZr ugha djokbZ gSA
71- xokg iwwuepan] 'ksjkjke o ekaxhyky dh ekSf[kd lk{; dk
esfMdy lk{; ds fcuk dksbZ egRo ugha jgrk gSA MkWDVj usikfy;k }kjk
cukbZ xbZ iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&10 esa fgj.kksa ds xu 'kkWV okmUM dh
dksbZ lk{; ugha gS izdj.k esa i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk cukbZ xbZ
iksLVekVZe fjiksVZ~l izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 esa tks xu 'kkWV bUtjh
crkbZ gS og dsoy lEHkkouk crkbZ gS] fuf'pr jk; ds fy, ,Q-,l-,y-
jk; ysus dk dgk x;k Fkk ijUrq xu 'kkWV ds ckcr ,Q-,l-,y dh dksbZ
jk; ugha yh xbZ gSA vr% i'kq fpfdRldksa ds cksMZ dh Vhe }kjk e`r d`".k
e`xksa ds 'kjhj ij xu 'kkWV bUtjh dh lEHkkouk ds lEcU/k esa nh xbZ jk;
dk dksbZ egRo ugha gSA
72- ,Q-,l-,y dh Vhe us ?kVukLFky o ftIlh ds fujh{k.k ds
le; ?kVuk LFky ij ftIlh ds Vk;jksa ds eksYM ds fu'kku ugha ik;s
gaSA ?kVukLFky dk utjh uD'kk izn'kZ Ikh&119 esa th ls ,p fgLls esa
8-10-98 dks 2-10-98 dkVdj fd;k gS o ,Q-vkbZ-vkj uEcj ckn esa fy[ks
x;s gSa rFkk blesa ekSds ij [kwu iM+k gksuk crk;k gS ijUrq mls dCts esa ugha
fy;k x;k gSA
73- ekSdk iapukek izn'kZ ih&120 esa Hkh ,Q-vkbZ-vkj ds dksbZ uEcj ugha
fy[ks x;sA izn'kZ ih&121 esa Hkh ekSds ij fgj.k dk [kwu iM+k gksuk crk;k
ijUrq fnukad 2-10-98 dks dCts esa ugha fy;k x;kA QnkZr izn'kZ ih&122 ls
izn'kZ ih&125 esa ,Q-vkbZ-vkj ds uEcj ckn esa vafdr fd;s x;s gS rFkk
izn'kZ ih&122 iapukek esa ,d ?kko Q ls R fgLls dh txg [kkyh NksM+h gqbZ
gS] ftlls Hkh ;g fjiksVZ lafnX/k izrhr gksrh gSA
74- ftl fgj.k ds xnZu ij xksyh yxh gksuk crk;k gS] mldh xksyh
okys fgLls dh [kky dks ,Q-,l-,y esa tk¡p gsrq ugha Hkstk x;k gSA bl
fgLls ij ,d bap O;kl dk Nsn vaxkjk [khjk j[kdj cuk;k x;k gSA
75- izn'kZ ih&123 ekSdk iapukek esa [kky o lhaxksa dks lhYM djus dk
dksbZ gokyk ugha gS ijUrq izn'kZ ih&127 esa ckn esa [kky o lhaxksa dk
psik'kqnk gksuk fy[kk gS] ftlls Hkh [kky o lhaxksa dks lhy psik djuk
lafnX/k izrhr gksrk gS rFkk izn'kZ&*x* rgjhj esa e`r d`".k e`xksa dh [kky o
lhaxksa dks vulhYM dj cksMZ ds le{k is'k djuk fy[kk gS rks ;g lhYM
dCk gqvk] ;g Hkh lafnX/k gks tkrk gSA
76- izn'kZ ih&126 ekSdk iapukek esa fdlh esfMdy cksMZ ds lnL;ksa ds
gLrk{kj ugha gS rFkk blesa dsoy ,d d`".k e`x dk 'ko gh xkM+uk fy[kk
gSA nks 'koksa ¼cgqopu½ dk gokyk ugha gS fQj nwljs okys 'ko dk D;k
gqvk] ;g Hkh lafnX/k gSA
77- izn'kZ ih&127 eksdk iapukek esa lh ls Mh fgLls esa rkjh[k 6 dks
2 vDVwcj] 98 fd;k x;k gS] bl ij Hkh fpfdRldksa ds dksbZ gLrk{kj ugha
gSA MkWDVj usikfy;k dks nh xbZ rgjhj izn'kZ ih&*d* esa Hkh dksbZ tkod
uEcj ugha gS] u gh fdlh vfHk;qDr dk uke gS] u gh ,Q-vkbZ-vkj uEcj
fy[kk gS rFkk i'kq fpfdRldksa ds cksMZ gsrq tkjh rgjhj izn'kZ&*[k* fnukad
11-10-98 dks tkjh fd;k x;k gS rFkk blh fnu cksMZ dk xBu gks tkuk o
blh fnu iqu% cksMZ }kjk fjO;w iksLVekVZe djok fy;k tkuk rFkk ekSds ij
ftyk dysDVj rd igqap tkuk xokg us crk;k gS] ftlls Hkh ;g lkjh
dk;Zokgh lafnX/k gks tkrh gS rFkk ncko esa eqyfteku ij >wBk eqdnek
cuk;k tkuk lkfcr gksrk gSA
78- xokg f'kopan cksgjk ih-MCY;w&13 us ekuk gS fd fnukad
04-10-98 dks ifCyd ikdZ esa fQYe ge lkFk&lkFk gS dh 'kwfVax gks jgh Fkh
rFkk ogk¡ ij oU; vf/kdkjh ,e-,y-lksuy] Jo.k dqekj vkfn Hkh mifLFkr
FksA ,sls esa tc 2 rkjh[k dks eqyfteku ds fo:) eqdnek ntZ gks x;k Fkk
rks 4 rkjh[k dks mUgsa 'kwfVax dh vuqefr fdl izdkj ls nh] ftlls Hkh 2
rkjh[k dks eqyfteku ds fo:) fgj.k f'kdkj dk dksbZ izdj.k ntZ gksuk
lkfcr ugha gksrk gSA eqyfte lyeku [kku dh /kkjk 27 lk{; vf/kfu;e
dh fdlh lwpuk ds vk/kkj ij eqyfte ds dCts ls ,slh dksbZ oLrq cjken
ugha gqbZ gS] tks mls vijk/k ls tksM+rh gksA xokgku iwuepUn] 'ksjkjke] o
ekaxhyky rhuksa dks izdj.k esa >wBk xokg cuk;k tkdj rS;kj fd;k x;k gS]
ftuds c;kuksa esa vkil esa vR;Ur fojks/kkHkkl gS] ftudh lk{; drbZ
fo'oluh; ugha gSA dsoy ,d tkfr fo'ks"k ds yksxksa dks izdj.k esa xokg
j[kk x;k gSA ou foHkkx }kjk dh xbZ lEiw.kZ dk;Zokgh lafnX/k gS] bl ij
drbZ fo'okl ugha fd;k tk ldrkA vuqla/kkudrkZ us >wBh lk{; dk l`tu
dj >wBs xokg rS;kj djds eqyfte dks >wBk Qalk;k gS rFkk lgh vuqla/kku
ugha fd;k gSA vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k us >wBh okg&okgh ywVus ds fy,
>wBs nLrkostkr rS;kj fd;s o muesa dkV&NkaV djds o >wBs xokg rS;kj
djds eqyfte ds fo:) >wBk ifjokn is'k fd;k x;k gS] ftl ij drbZ
fo'okl ugha fd;k tk ldrk gSA vuqla/kkudrkZ us eqyfte lyeku dks
>wBs dsl esa Qalkus ds fy, QthZ lk{; dk l`tu fd;k gS rFkk
vfHk;kstu ?kVuk dh dM+h ls dM+h ugha tksM+ ik;k gSA
79- vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr xokgku dh lk{; ls eqyfte
lyeku [kku ds fo:) /kkjk 9@51 oU; tho lja{k.k vf/kfu;e dk
vijk/k lansg ls ijs lkfcr ugha gkrk gSA vUr esa vfHk;qDr lyeku [kku
ds fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr ugha gksuk
dFku djrs gq, vfHk;qDr dks vkjksfir vijk/k /kkjk 9@51 oU; tho
lja{k.k vf/kfu;e ds vkjksi ls nks"keqDr djkj nsus dk fuosnu fd;kA

80- fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku us vius rdksZa ds
leFkZu esa fuEu U;kf;d n`"Vkar is'k fd;s %&
(1) AIR 1965 Supreme Court P- 87
Manipur Administration Vs. Thokchom, Bira Singh.
(2) 2012 (7) Supreme Court Cases P-621

Sangeeta ben Mahendra bhai patel Vs. State of Gujarat & Anr.
(3) 2005 (1) Supreme Court Cases P-787

Bhanu Kumar Jain Vs. Archana Kumar and Anr.
(4) 2008 (100) DRJ P-578

Daya Sapra Vs. Vishnu Dutt Sharma.
(5) 2013 (9) SCC P-245

Ravinder Singh Vs. Sukhbir Singh and Ors.
(6) 2016 SCC Online SC P-478

Satyendra Kumar and Ors Vs. Raj Nath Dubey and Ors.
(7) AIR 1938 Nag P-129

Ahsan Hussain Abdul Ali Bohari, Proprietor Abidi Shop Vs.
Maina W/o Nathu Telanga.
(8) 2003 ILR Kar. P- 368

Boraiah Alias Shekhar Vs. State By Ramanagaram Police.
(9) 1981 Mh.L.J P- 345

Shaikh Farid Hussinsa B Vs. State of Maharashtra.
(10) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Appeal No.

53/2012 Salman Khan Vs. State Of Rajasthan, S.B.Criminal
Appeal No. 685/2006 State Of Rajasthan Vs. Salman Khan &
Ors. and S.B.Criminal Appeal No. 267/2007 State Of Rajasthan
Vs. Salman Khan & Ors. esa ikfjr fu.kZ; fnukad 25-07-2016 dh
QksVks izfr
(11) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Revision

Petition No. 905/2007 Salman Khan Vs. State Of Rajasthan &
S.B.Criminal Revision Petition No. 149/2013 State Of
Rajasthan Vs. Gordhan Singh eas ikfjr fu.kZ; fnukad 25-07-16

dh QksVks izfr
(12) U;k;ky; eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj }kjk QkStnkjh ewy

izdj.k la[;k 68@2011¼321@2011½ jkT; cuke lyeku [kku es
ikfjr fu.kZ; fnukad 18-01-2017 dh QksVks izfr
(13) 2004(3) CCC P- 598 (S.C.)

Vijay Bhai Bhana Bhai Patel Vs. Navnit Bhai Nathu Bhai Patel
& Ors.
(14) 1996 Cr.L.R(Raj.) P-323

Balaram & Anr. Vs. State of Rajasthan.
(15) 2004(3) CCC P-359 (S.C.)

Ramswaroop & Ors. Vs. State of Rajasthan.
(16) D.B. Criminal Appeal (Jail) No. 110/1972

Walia Vs. The State of Rajasthan.
(17) nk-fu-if=dk 1989 ist&248 ¼jkt-½

jkethyky rFkk vU; cuke jktLFkku jkT;
81- fo}ku vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs ,oa
uhye us viuh cgl esa fuosnu fd;k gS fd eqyfteku ds fo:) ;g >wBk
eqdnek fd;k x;k gSA p'enhn xokg iwuepUn ih-MCY;w&4 us eqyfteku
dks ekSds ij igpkuk gks] ;g Hkh lafnX/k gSA e`r d`".k e`xksa ds xksyh dh
dksbZ ,XthV oqUM ugha ikbZ xbZ gS rFkk muds 'kjhj esa fdlh izdkj dh
canqd dh xksyh ?klh gqbZ Hkh ugha ikbZ xbZ gSA ,sls esa xokg iwuepan ds
dFku fd eqyfteku us canqd ls Qk;j dj fgj.kksa dks ekjk] ekU; ugha
gSA ,Q-vkbZ-vkj- esa of.kZr p'enhn xokg Nksxkjke dks vfHk;kstu dh vksj
ls lk{; esa is'k ugha fd;k x;k gS] uk gh mldk dksbZ i;kZIr dkj.k crk;k
x;k gSA xokgku ds c;ku Hkh ?kVuk ds ckn vR;Ur nsjhuk ntZ fd;s x;s
gSa] ftldk dksbZ dkj.k ugha crk;k x;k gSA ?kVukLFky ds uD'kk ekSdk
izn'kZ ih&119 o izn'kZ ih&121 esa fdlh izdkj dh dksbZ eki ugha fy[kh xbZ
gSA uD'kk ekSdk izn'kZ ih&119 esa izgyknjke dh <k.kh xyr fn'kk esa n'kkZbZ
xbZ gS] ftls mÙkj&if'pe fn'kk esa fn[kkuk pkfg, Fkk] tks ugha fn[kkbZ xbZ
gSA
82- xokg iwuepUn us ?kVuk dh fjiksVZ ekSds ij nsuk dFku fd;k
gS] tks vfHk;kstu dh vksj ls is'k ugha dh xbZ gS rFkk izn'kZ ih&1 nwljh
fjiksVZ ckn esa yh tkdj yxkbZ xbZ gSA xokg iwuepan us loZizFke tc
ftIlh dks ns[kk rks mldh nwjh Lo;a ls 250 QhV nwj gksuk crk;k gS rFkk
fQj og Nksxkjke dks ysus tkrk gS vkSj ckn esa okfil vkdj eksVjlkbZfdy
ij ftIlh dk ihNs tkuk dgrk gS rc rd ftIlh ekSds ls pyh xbZ
gksxh] :dh gqbZ ugha FkhA vr% bl xokg }kjk ftIlh dks ns[kuk Hkh lEHko
ugha gSA
83- xokg iwuepan us igys fgj.k dk f'kdkj Ldwy ds ihNs gksuk
dFku fd;k gS tcfd Ldwy ds ihNs dksbZ e`r fgj.k dk 'ko ugha feyk gS
rFkk uk gh [kwu ds NhaVs ik;s x;s gSaA ;g xokg igys Qk;fjax gksus ds ckn
gh ,d feuV ckn nwljh Qk;fjax eqyfteku }kjk djuk dgrk gS
tcfd ,d feuV ds Hkhrj ftl LihM ls ftIlh py jgh Fkh] og cgqr
vkxs fudy ldrh gSA uD'kk ekSdk esa nwljs fgj.k ds 'ko okyk LFkku
crk;k x;k gS] og Hkh lgh vafdr ugha fd;k x;k gSA izn'kZ Ikh&119 esa
/keZ'kkyk ls tgk¡ ij e`r d`".k e`x ik;k x;k gS] ml [ks.k dh nwjh ,d
fdyksehVj gSA ,sls esa xksyh yxk gqvk fgj.k ,d fdyksehVj dSls py
ldrk gS] ;g lEHko ugha gSA
84- uD'kk ekSdk izn'kZ ih&119 esa fgj.k ds [kwu dh tks /kkj n'kkZbZ
xbZ gS] og mÙkj ls nf{k.k dh vksj n'kkZbZ xbZ gS tcfd og xokg ds
c;kuksa vuqlkj iwoZ ls if'pe dh vksj gksuh pkfg, FkhA ?kVukLFky ds uD'ks
ekSds fgj.kksa ds iksLVekVZe ls igys cukuk xokgku dFku djrs gSa tcfd
uD'kk ekSdk esa tgk¡ fgj.kksa ds 'ko xkM+s x;s Fks] og n'kkZ;k x;k gSA ,sls esa
uD'ks ekSds iksLVekVZe ls iwoZ cuk;s tkus lkfcr ugha gksrs gaSA
85- xokg 'ksjkjke ih-MCY;w&10 dh lk{; ls xokg iwuepan
p'enhn xokg ih-MCY;w&4 dh lk{; >wBh lkfcr gksrh gS D;ksafd tc xokg
'ksjkjke ?kVuk ds le; vius ?kj dh Nr ls uhps mrjdj vk;k rc
ogk¡ ekSds ij xokg iwuepan dk gksuk crkrk gS o igys Qk;fjax dh vkokt+

ls tkxuk dFku djrk gS o ckn esa uhps vkus ij nwljs Qk;fjax gksuk
dgrk gSA ,sls esa izFke fgj.k ds f'kdkj ds le; iwuepan dk ?kVukLFky
ij gksuk ugha ekuk tk ldrkA
86- xokg 'ksjkjke ih-MCY;w&10 us viuh eq[; ijh{kk esa gh Nksxkjke
ds lkFk iwuepan dk gksuk dFku ugha fd;k gS rFkk ;g xokg vius c;ku
?kVuk ds nwljs fnu 2 rkjh[k dks ,e-,y- lksuy }kjk ,d gh ckj ysuk
crkrk gS tcfd bl xokg ds c;ku fnukad 15-10-98 dks fy;k x;k rFkk
nks rkjh[k okys dksbZ c;ku is'k ugha fd;s x;s gSaA ,sls esa bl xokg ds
c;ku yfyr cksM+k us viuh ethZ ls fy[ks gSaA
87- xokg ekaxhyky ih-MCY;w&11 us vius dFkuksa esa lq/kkj
(Improvement) djds c;ku fn;s gSa rFkk iwuepan ds ihNs tkuk dFku
djrk gS tcfd xokg 'ksjkjke ,slk dFku ugha dgrk gSA ;g xokg 'ksjkjke
ds ihNs eksVjlkbZfdy ij cSBk gqvk Fkk] ,sls esa bl xokg }kjk eqyfteku
ds ftIlh esa ns[kuk Hkh lEHko ugha gS rFkk ;g xokg ,d e`r fgj.k
vksekjke ds ?kj ds ikl iM+k gksuk crk;k gS rFkk [ks.k esa iM+k gksuk dFku
ugha djrk gS tcfd vfHk;kstu dFkukuqlkj ,d e`r fgj.k vksekjke ds ?kj
ds ikl [ks.k esa iM+k gqvk Fkk rFkk [ks.k esa gh mrjdj MkWDVj }kjk
iksLVekVZe djuk crk;k x;k gSA ,sls esa ;g xokg Hkh lgh dFku ugha
djrk gS rFkk ;g xokg oukf/kdkjh ds vkus ij vksekjke ds ?kj ds ikl
iM+s e`r fgj.k dks izgyknjke dh <k.kh ds ikl okys e`r fgj.k ds ikl
ysdj vkuk crk;k gSA ,sls esa [ks.k esa mrjdj MkWDVj }kjk iksLVekVZe fdl
izdkj fd;k x;k] ftlls nf'kZr gS fd xokgku ds c;kuksa esa fojks/kkHkkl gSA
xokg vksekjke dks Hkh vfHk;kstu dh vksj ls izdj.k esa is'k ugha fd;k x;k
gS rFkk tks nwljs fgj.k dk f'kdkj fd;k tkuk crk;k x;k gS] mlds uD'kk
ekSdk esa fgj.k ds [kwu dh ykbZu Ldwy ds iwoZ ls if'pe esa gksuh pkfg, Fkh
tcfd izn'kZ ih&119 esa [kwu dh /kkj nf{k.k ls if'pe esa fn[kkbZ xbZ gS]
ftlls Hkh ?kVuk lafnX/k gks tkrh gSA
88- iwuepUn ?kVuk dh fjiksVZ ekSds ij nsuk dFku fd;k gS tks
vfHk;kstu dh vksj ls xk;c dj nh xbZ gS rFkk ekaxhyky lksuy ds edku

ij tkdj nwljh fjiksVZ ckn esa nsuk crkdj izn'kZ ih&1 ckn esa nwljh
i=koyh esa 'kkfey dh xbZ gSA xokg iwuepan dkadk.kh ls xqMk tkus okyk
dPpk ekxZ vius ?kj ls 1000 QhV nwjh ij crkrk gSA ,sls esa tc ;g
xokg vius ?kj ds ikl ls Nksxkjke dks ysdj ekSds ij x;k rc rd
ftIlh ekSds ij ekStwn ugha jg ldrh gS rFkk ekSds ls pyh xbZ gksxh] ,sls
eas bl xokg }kjk ftIlh dks ns[kuk Hkh lEHko ugha gS rFkk ;g ugha ekuk
tk ldrk fd xokg us eqyfteku dks ftIlh esa cSBs gq, ekSds ij ns[kk gks
rFkk fgj.kksa dk f'kdkj djrs gq, ns[kk gks rFkk bl xokg us ftjg esa
ftIlh iwoZ ls mÙkj fn'kk esa dc eqM+h] ugha crk lduk dFku fd;k gS]
bldk eryc bUgksaus xkM+h ugha ns[khA
89- ?kVukLFky ij nksuksa e`r d`".k e`xksa ds 'koksa ds chp
vyx&vyx xokg vyx&vyx nwjh crkrs gSaA xokgku ds c;kuksa esa
fojks/kkHkkl gSA izn'kZ ih&119 esa [kwu ds NhVsa mÙkj ls nf{k.k fn[kk;s gSa] os
Hkh xyr fn[kk;s x;s gSa] xokg ds dFkuksa ds vuqlkj iwoZ ls if'pe esa gksus
pkfg, FksA
90- xokg ekaxhyky lksuy ftjg esa [ks.k es aiM+s gq, fgj.k dk
iksLVeksVZe MkWDVj usikfy;k }kjk [ks.k esa mrjdj djuk o ckn esa 'ko
ckgj ykuk dgrk gS] ,sls esa bl fgj.k ds pksV dgka yxh gqbZ Fkh] xksyh dk
fu'kku xnZu ds ikl esa Fkk] ;g bl xokg us dSls ns[kk] ;g Hkh lafnX/k gSA
MkWDVj usikfy;k ijhf{kr gh ugha gq, gSaA
91- xokg ekaxhyky eksVjlkbZfdy ds ihNs cSBk gqvk Fkk fQj bl
xokg us eqyfteku dks dSls ns[kkA ;g xokg ftIlh ds ihNs dh rjQ
QksDl ykbZV yxh gksuk crkrk gS] tcfd ftIlh ds QksVksxzkQ~l izn'kZ Mh&8
esa ftIlh ds ihNs dh rjQ dksbZ QksDl ykbZV ugha yxh gqbZ gS rFkk ftIlh
o Lo;a ds chp ,d fdyksehVj dk Qklyk gksuk crk;k gS o vius utnhd
vkus esa 20&25 lSds.M yxuk crkrk gS bruh rst+ xfr ls pyus okyh
ftIlh esa eqyfteku dks ns[kuk lEHko ugha gS D;ksafd buds igqapus rd
ftIlh rks ekSds ls pyh xbZ gksxhA ;g xokg ,d e`r fgj.k vksekjke
ds ?kj ds ikl iM+k gksuk crkrk gS rFkk [ks.k esa iM+k gksuk ugha dgrk gSA
rFkk bl xokg us ou vf/kdkjh ds vkus ij vksekjke ds ?kj ds ikl okys
fgj.k dks igys okys fgj.k ds ikl ys tkuk dFku djrk gS] ,sls esa [ks.k esa
mrjdj MkWDVj }kjk iksLVekVZe fd;k tkuk Hkh lafnX/k gSA
92- ?kVuk fnukad 01-10-98 o 02-10-98 ds e/; jkf= djhc 1%30 ls
2%00 ,-,e dh gS rFkk ekSds ij dksbZ ykbZV oxSjg Hkh ugha Fkh] ;g xokgku
us ekuk gSA xwxy ls fudkyh xbZ lwpuk ds vuqlkj 1-10-98 ds jkf= 1%30
cts pUnzek Hkh fNi x;k Fkk] pUnzek dh jks'kuh Hkh ugha Fkh rFkk ftl
eksVjlkbZfdy ij xokgku iwuepan] Nksxkjke oxSjg cSBs Fks] og o"kZ 1997
dk ekWMy gS] ftldh ykbZVksa dh Hkh bruh jks'kuh ugha gksrh] ftlls
eqyftekuksa dks igpkuk tk ldsA
93- izdj.k esa eqyfteku dh dksbZ f'kuk[rxh dk;Zokgh Hkh ugha
djokbZ xbZ gS rFkk xokgku us eqyfteku rCcw] lksukyh csUnzs o uhye dks
U;k;ky; esa Hkh ugha igpkuk x;k gS rFkk mudh dksbZ igpku ijsM Hkh ugha
gqbZ gS rFkk bu vfHk;qDrkvksa esa ls dksbZ p'ek Hkh ugha yxkrh gS tcfd
fyf[kr fjiksVZ esa ftIlh esa p'ek iguh gqbZ yM+fd;k¡ cSBh gksuk fy[kk gSA
izn'kZ ih&1 esa Hkh ftu yM+fd;ksa dk ftIlh esa cSBs gksuk crk;k gS] mudk
dksbZ uke] gqfy;k ugha crk;k gSA U;k;ky; us ih-MCY;w&4 iwuepan ds
c;kuksa esa vUr esa vfHk;qDrx.k dh igpku ckcr Lo;a us xokg ls iz'u
fd;k gS] ml iz'u dk mÙkj fy;s tkus ds i'pkr vfHk;qDrx.k dh dksbZ
ftjg ugha gksus ls bl tokc dks dke esa Hkh ugha fy;k tk ldrk gSA
94- ih-MCY;w&5 lwjt cMtkR;k dh lk{; ds vuqlkj fnukad 28
rkjh[k dks Hkh eqyfteku viuh 'kwfVax LFky ij Fks] blfy, ?kVuk ls igys
28 rkjh[k dks Hkh eqyfteku dks xokgku }kjk ns[kuk Hkh lEHko ugha gSA
95- xokg iwuepan us vius izFke c;ku 11 rkjh[k dks nsuk dFku
fd;k gS vFkkZr ?kVuk ds fnu 2 rkjh[k dks xokg ds dksbZ c;ku ugha gq,
rFkk ;g xokg ?kVuk ds ckn nwljs fnu lqcg 11 cts fjiksVZ fy[kkuk
dgrk gSA ,sls esa lqcg 9%15 ,-,e- ij fjiksVZ ,e-,y-lksuy ds ?kj fdl
izdkj nh xbZ gS] ;g Li"V ugha fd;k x;k gSA
96- xokg Hkaojyky fo'uksbZ ih-MCY;w&8 us Hkh tk¡p ds c;ku Hkh

yfyr cksM+k }kjk rS;kj djds dsoy vius gLrk{kj djokuk dFku fd;k gS]
,sls esa bl xokg us tk¡p esa c;ku fn;s gks fQj blds gLrk{kj djok;s gks]
ugha ekuk tk ldrkA
97- izn'kZ Mh&4 i= ds tfj;s vuqla/kkudrkZ us nSfud uoT;ksfr
v[kckj ds lEiknd ls f'kdkj ds lEcU/k esa lwpuk ds L=kssr ekaxs gSa] ;fn
02-10-98 dks gh eqyfteku dk uke ou foHkkx dks irk py x;k rks fQj
bUgksaus ;g tkudkjh v[kckj ds lEIkknd ls D;ksa ekaxhA bldk eryc ;g
izdj.k Back Date 2 esa 02-10-98 dks ntZ fd;k x;k gSA
98- xokg dSyk'k fxjh ih-MCY;w&15 dh 2 vDVwcj ls 6 vDVwcj
rd lkfFku pkSdh esa ?kVukLFky ls 69 fdyksehVj nwj inLFkkfir Fkk fQj
bl xokg ds }kjk 2 rkjh[k dks ekSds ij QnkZr fdl izdkj cukbZ xbZ
gS] ;g Hkh lafnX/k gS] ;g xokg Hkh >wBs dFku djrk gSA
99- xokg ih-MCY;w&8 Hkaojyky fo'uksbZ] lgk;d ouiky xqM+k pkSdh
us xokg iwuepan }kjk ?kVuk dh fjiksVZ fy[kuk crk;k gS tcfd ,slh
dksbZ fjiksVZ is'k ugha gSA bl xokg us fnukad 02-10-98 dks dqN yksxksa }kjk
?kVuk dh lwpuk nsuk crk;k gS] ml le; rd fdlh Hkh vfHk;qDr dk uke
ugha crk;k x;k FkkA
100- xokg yfyr cksM+k us xokg iwuepan o Nksxkjke ds edku ?kVuk
LFky ls djhc nks fdyksehVj dh nwjh ij crk;s gS] ,sls esa bu
xokgku }kjk ?kVuk ds le; okguksa dh vkokt lqudj uhan esa ls txuk o
eqyfteku dks ftIlh esa cSBs ns[kuk o f'kdkj djrs gq, ns[kus dh dgkuh
>wBh lkfcr gksrh gSA
101- xokg lkxjjke fo'uksbZ ih-MCY;w&2 us Hkh ftjg esa bl ckr dks
lgh crk;k gS fd mlus vius c;kuksa essa eqyfteku lSQ vyh o uhye ds
uke ugha crk;s gaSA xokg lkxjjke fo'uksbZ us U;k;ky; ds le{k vius
igys ds c;kuksa esa rhuksa vfHk;qDrkx.k lksukyh] uhye o rCclqe ds uke
fjiksVZ esa gksus dh ckr xyrh ls crkuk dgrk gSA fyf[kr fjiksVZ izn'kZ
ih&1 esa ftu xzkeokfl;ksa ds gLrk{kj gS] muesa ls dsoy iwuepan dks is'k
fd;k x;k gS] ftlds c;kuksa esa Hkkjh fojks/kkHkkl gSA

102- ?kVukLFky ds ikl ds xokg vksekjke dks xokg ugha j[kk x;k gSA
nksuksa e`r fgj.kksa ds 'koksa ij mudh igpku ckcr dksbZ Vsx ugha yxk;k
x;k gS fd dkSulk izFke Qk;fjax ls ejus okyk gS rFkk dkSulk fgj.k
f}rh; Qk;fjax ls ejus okyk gSA
103- xokg f'kopan cksgjk ih-MCY;w&13 us ekuk gS fd fnukad 04-10-98
dks ifCyd ikdZ esa fQYe ge lkFk&lkFk gS dh 'kwfVax gks jgh Fkh rFkk ogk¡
ij oU; vf/kdkjh ,e-,y-lksuy] Jo.k dqekj vkfn Hkh mifLFkr FksA ,sls esa
tc 2 rkjh[k dks eqyfteku ds fo:) eqdnek ntZ gks x;k Fkk rks 4
rkjh[k dks mUgsa 'kwfVax dh vuqefr fdl izdkj ls nh] ,sls esa 2 rkjh[k dks
eqyfteku ds fo:) fgj.k f'kdkj dk dksbZ izdj.k ntZ gksuk lkfcr ugha
gksrk gSA
104- i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk nh xbZ fjiksVZ izn'kZ ih&11 o 12
ls Hkh fgj.kksa dk xu 'kkWV ls e`R;q dkfjr gksuk lkfcr ugha gksrh gS D;ksafd
xu 'kkWV ds lEcU/k esa ,Q-,l-,y ls dksbZ tk¡p ugha djokbZ xbZ gSA
MkWDVj ch-vkj- ts- ekFkqj i'kq fpfdRld us e`r d`".k e`xksa dh xu 'kkWV ls
e`R;q dh dsoy lEHkkouk crkbZ gS] fuf'pr ugha dgk gS rFkk mlds }kjk
QksjsfUld ,uksVkWeh esa dksbZ fMIyksek Hkh ugha fd;k gqvk gSA vr% ;g
fo'ks"kK Hkh ugha gSA e`r fgj.kksa dh [kky ds VqdM+s Hkh ,Q-,l-,y- tk¡p eas
Hksts x;s Fks fdUrq mudh dksbZ ,Q-,l-,y fjiksVZ is'k ugha dh xbZ gS rFkk
fgj.kksa ds 'ko esa dksbZ xksyh ;k NjsZa ugha ik;s x;s gS rFkk fgj.kksa dh [kky
ij cqysV ls cky tyus ds Hkh dksbZ fu'kku Hkh ugha ik;s x;s gSaA vr% ;g
f'kdkj xksyh ls gqvk gh ughaA dkadk.kh {ks= esa o"kZ 1999 ls 2016 ds chp
dqy 195 f'kdkj gksus dh fjiksVZ izn'kZ Mh&15 v[kckj esa Nih gS] ftudk
Hkh dksbZ irk ugha pyk gSA ,sls esa dksbZ Hkh f'kdkjh fgj.k f'kdkj djds
pyk x;k gksxk] ftldk irk ugha pyus ij eqyfteku ds fo:) ;g >wBk
eqdnek fd;k x;k gSA lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn esa tks lSEiy Hksts x;s Fks] os
Hkh iwjs ugha ik;s x;s gsa rFkk lSEiy dk ijh{k.k Hkh 4&6 ekg ckn nsjhuk
fd;k x;k gS rFkk d`".k e`xksa ds [kky] gM~Mh vkfn ds tks lSEiy tk¡p gsrq
Hksts x;s] mudk gSnjkckn ySc esa fo'ks"kKksa us ftu tkuojksa ds lSEiy ls
feyku fd;k] bldh Hkh dksbZ lk{; ugha gSA Qhej cksu ds tks lSEiy lh-
Mh-,Q-Mh esa Hksts x;s gSa] mldh dksbZ izkfIr jlhn fjdkWMZ ij ugha gSA
,slh ,Q-,l-,y- fjiksVZ dk dksbZ egRo ugha gSA
105- izFke ckj fgj.k ij Qk;j djrs le; vfHk;qDr lyeku [kku dks
Qk;j djus ds fy, ftIlh esa cSBs gq, vU; vfHk;qDrx.k us mdlk;k]
nq"izsfjr fd;k gks] ,sls dksbZ dFku xokgku us ugha fd;s gSaA vr% eqyfteku
lSQ vyh] lksukyh] uhye ds }kjk vfHk;qDr lyeku dks Qk;j djus ds
fy, nq"izsfjr djuk Hkh lkfcr ugha gksrk gS rFkk nwljs Qk;j ds le; ihNs
cSBs O;fDr;ksa us lyeku dks Qk;j djus dk dguk xokgku us dFku fd;k
gS ijUrq ihNs cSBs O;fDr;ksa esa ls fdlus dgk fd Qk;j djks] ;g lquk gh
ugha tk ldrk gSA
106- eqyfteku ds fo:) /kkjk 149 Hkk-na-laa- dk vijk/k Hkh lkfcr
ugha gksrk gS D;ksafd /kkjk 141 Hkk-na-laa- esa of.kZr fjf"V esa ftu i'kqvksa dh
dher vkadh tk ldrh gS rFkk tks ?kjssyw i'kq gks] oks gh 'kkfey gSA oU;
tho fgj.k blesa 'kkfey ugha gksrs gSa] ,sls esa fjf"V dkfjr djus ds mn~ns';
ls fof/k fo:) teko dk xBu gksuk Hkh lkfcr ugha gksrk gSA eqyfteku ds
fo:) /kkjk 51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkk-na-laa- o
fodYi esa /kkjk 52 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vijk/k ds vkjksi lkfcr
ugha gksrs gaSA vUr esa vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs ,oa uhye
ds fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr ugha gksuk
dFku djrs gq, vfHk;qDrx.k dks vkjksfir vijk/k 51 oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkk-na-laa- o /kkjk 52 oU; tho lja{k.k vf/kfu;e
ds vkjksiksa ls nks"keqDr djkj nsus dk fuosnu fd;kA
107- fo}ku vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs o
uhye us vius rdksZa ds leFkZu esa fuEu U;kf;d n`"Vkar is'k fd;s %&
(1) AIR 1955 S. C. P- 216
Pandurang and Others Vs. State Of Hyderabad.
(2) 1993 Supp (1) S. C.C. P- 473

State Of U.P. Vs. Hardeo And Others.
(3) 2000(3) S.C.C. P- 70

State Of U.P. Vs. Ashok Dixit And Another.
(4) 1979 (3) S.C.C. P- 1

State Of Uttar Pradesh Vs. Ashok Kumar And Another.
(5) 1975 S.C.C. (Criminal) P- 87

Criminal Appeal No.- 142 of 1973 Decided Date 06.11.1974
Shri Ram Vs The State Of U. P.
&
Criminal Appeal No.-205 of 1973 Decided Date 06.11.1974
Sia Ram And Another. Vs. The State Of U. P.
(6) 1961 (1) Cri.L.J P- 226

Nabin Chandra Gogoi Vs. The State.
(7) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Revision

Petition No. 905/2006 State Of Rajasthan Vs. Neelam Kothari
eas ikfjr fu.kZ; fnukad 24-07-2012 dh QksVks izfr
108- fo}ku vf/koDrk vfHk;qDrk rCclqe mQZ rCcw us viuh cgl esa
esa eqyfteku lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs ,oa uhye ds vf/koDrk }kjk dh
xbZ cgl vfUre dks ,MkWIV djrs gq, viuh cgl esa fuosnu fd;k fd
mudh vfHk;qDrk ds fo:) Hkh ekeyk lkfcr ugha gksrk gSA mudh
vfHk;qDrk dks c;ku eqyfte esa vyx ls iz'u cukdj ;g ugha iwNk x;k gS
fd mlus ?kVuk ds le; eqyfte lyeku dks Qk;j djus ds fy, dgdj
nq"izsfjr fd;k gks] og uketn vfHk;qDrk Hkh ugha gS ,oa mldh f'kuk[rxh
dh dk;Zokgh Hkh ugha djokbZ xbZ gSA ,sls esa vfHk;qDrk rCcw mQZ rCclqe ds
fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr ugha gksrk gSA
vUr esa vfHk;qDrk rCclqe mQZ rCcw ds fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o
lansg ls ijs lkfcr ugha gksuk dFku djrs gq, vfHk;qDrk dks vkjksfir
vijk/k 51 oU; tho lja{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkk-na-laa- o /kkjk
52 oU; tho lja{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa ls nks"keqDr djkj nsus dk
fuosnu fd;kA
109- fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr nq";Urflag us viuh cgl esa fuosnu
fd;k fd eqyfte nq";Urflag dk uke ,Q-vkbZ-vkj- esa vafdr ugha gSA og
uketn vfHk;qDr ugha gSA eqyfte nq";Urflag dh fdlh izdkj dh
f'kuk[rxh dh dk;Zokgh ugha djokbZ xbZ gSA U;k;ky; ds le{k c;kuksa ess
Hkh vfHk;kstu ds xokgku us eqyfte dks ugha igpkuk gSA eqyfte
nq";Urflag us vU; vfHk;qDrx.k rCcw oxSjg dh blh izdj.k esa tekur Hkh
nh Fkh] ml le; Hkh eqyfte dks ugha igpkuk x;k gSA eqyfte ds dCts
ls fdlh izdkj dh dksbZ cjkenxh ugha gqbZ gSA dsoy gfj'k nqykuh ftIlh
uEcj vkj-ts&19 1lh&2201 ds MªkbZoj ds c;kuksa ds vk/kkj ij eqyfte dks
bl izdj.k esa tksM+k x;k gS rFkk xokg gfj'k nqykuh dks vfHk;kstu dh
vksj ls is'k gh ugha fd;k x;k gSA xokgku us ftIlh esa yEcs ckyksa okyk
O;fDr gksuk crk;k gS tcfd yEcs ckyksa okyk rks dksbZ Hkh O;fDr gks ldrk
gSA eqyfte dks igys ls dksbZ Hkh xokg ugha igpkurk Fkk] uk gh xokgku
us U;k;ky; esa eqyfte dks igpkuk gSA fdlh Hkh xokgku us eqyftEk
nq";Urflag dks fgj.k dk f'kdkj djrs gq, ns[kuk dFku ugha fd;k gSA vUr
esa vfHk;qDr nq";Urflag ds fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o lansg ls
ijs lkfcr ugha gksuk dFku djrs gq, vfHk;qDr dks vkjksfir vijk/k 51 oU;
tho lja{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkk-na-laa- o /kkjk 52 oU; tho
lja{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa ls nks"keqDr djkj nsus dk fuosnu fd;kA
110- fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh us fo}ku vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k
dh vksj ls cgl esa mBk;s x;s rdksZa dk viuh fjcVy cgl esa izfrmRrj
nsrs gq, fuosnu fd;k fd ;g izdj.k ifjokn ij lafLFkr oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e dk izdj.k gS rFkk QksjsLV esuqvy ds vuqlkj ?kVuk dh fjiksVZ
pkSchl ?kaVs ds Hkhrj U;k;ky; esas Hksth tkuh vko';d ugha gS cfYd ou
foHkkx ds mPpkf/kdkfj;ksa dks Hksth tkuh t:jh gksrh gS] tks Hksth xbZ gSA
vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk ds uke lk{kh ds dkWye esa dsoy xokgku ds
uke gh fy[ks tkrs gSa] muds gLrk{kj djok;s tkus vfuok;Z ugha gSA oU;
tho laj{k.k vf/kfu;e dh /kkjk 50¼4½ ds rgr izdj.k esa ?kVuk esa iz;qDr
ftIlh fnukad 07-10-98 dks tCr djrs gh bldh lwpuk U;k;ky;
esa fnukad 08-10-98 dks vfoyEc Hksth xbZ gSA izdj.k esa vuqla/kkudrkZ }kjk
;fn fdlh izdkj dh vfu;ferrk Hkh gqbZ gS rks og tkucw>dj ugha dh xbZ
gS] ,sls esa vfHk;kstu ij fdlh izdkj dk izfrdwy izHkko ugha iM+rk gSA
111- eqyfte lyeku [kku dks fnukad 13-10-98 dks ou foHkkx dh
vfHkj{kk esa Hksts tkus ds fjek.M vkns'k ds le; Hkh eqyfte ds vf/koDrk
us nks fnol ds Hkhrj vuqla/kkudrkZ dks vfHk;qDr ds ikl miyC/k gfFk;kj
ykdj is'k dj nsus dk dgk Fkk o vfHk;qDr us gfFk;kj mn; jk?kou ls
eaxokdj is'k dj fn;s Fks] bl dkj.k fu;r frfFk ls ,d fnu igys
vfHk;qDr dks U;kf;d vfHkj{kk esa fHktokus gsrq vuqla/kkudrkZ }kjk is'k fd;k
x;k Fkk] blls vfHk;kstu dgkuh ij dksbZ foijhr izHkko ugha iM+rk gSA
112- vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k dh vfHk;qDrx.k ls fdlh izdkj dh
dksbZ O;fDrxr jaft'k ugha Fkh] vr% vfHk;qDrx.k dh vksj ls okg&okgh
ywVus ds fy, QthZ eqdnek cuk;s tkus dk xyr dFku fd;k x;k gSA
113- ,Q-vkbZ-vkj esa lHkh rF; fy[kuk t:jh ugha gSA izn'kZ ih&119
ls izn'kZ ih&126 o izn'kZ Ikh&46 o 47 dh QnksZa ds xokgku U;k;ky; esa
ijhf{kr gq, gSa] ,sls esa xokgku izgyknjke] vksekjke dks is'k ugha djus ls
dksbZ QdZ ugha iM+rk gSA fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 dks p'enhn xokg
iwuepan o ,e-,y-lksuy izkjfEHkd tk¡pdrkZ us Hkh viuh lk{; ls lkfcr
fd;k gSA ;g izdj.k izR;{k lk{kh dh lk{; ij vk/kkfjr izdj.k gS]
ifjfLFkfrtU; lk{; dsoy lEiqf"V djus gsrq is'k dh xbZ gSA fdlh Hkh
xokgku us xokg dSyk'k fxjh dk fnukad 02-10-98 dks ekSds ij ugha gksuk
ugha dgk gSA lkfFku pkSdh Hkh ?kVukLFky ls dsoy ,d ?kaVs dh nwjh ij
fLFkr gSA oU; tho ds f'kdkj ls lEcfU/kr ?kVuk gksus ij vkl&ikl dh
pkSfd;ksa ls Hkh leLr LVkQ dks cqyk fy;k tkrk gSA xokg dSyk'k fxjh dks
Hkh ?kVuk ds fnu ekSds ij cqyk;k x;k FkkA ,sls esa lkfFku pkSdh ds gktjh
jftLVj esa bl xokg dh 1 rkjh[k ls 6 vDVwcj rd mifLFkfr ntZ gksus
ls izdj.k ij fdlh izdkj dk foijhr izHkko ugha iM+rk gSA

114- ?kVukLFky ij e`r d`".k e`x o d`".k e`xksa dk jDr ik;k x;k
gSA ,sls esa vfHk;qDr ds vf/koDrk dk ;g rdZ Hkh fd ekSds ij ?kVuk ls
lEcfU/kr vkykekr ugha ik;s x;s] ugha ekuk tk ldrkA
115- lHkh eqyfteku dks vuqla/kku ds nkSjku o U;k;ky; ds le{k
xokgku iwuepan] 'ksjkjke] ekaxhyky us igpkuk gSA e`r d`".k e`xksa dk
iksLVekVZe fnukad 02-10-98 dks MkWDVj usikfy;k dks rgjhj izn'kZ ih&*d*
nsdj djok;k x;k gS rFkk ekSds ij utjh uD'kk] ekSdk iapukek] QnZ
rgfoy e`r d`".k e`x vkfn cukbZ xbZ gS blfy, ;g ugha ekuk tk ldrk
fd izn'kZ Mh&4 i= fnukad 06-10-98 dks tkjh fd;s tkus rd ou foHkkx
dks eqyfteku ds lEcU/k esa dksbZ tkudkjh ugha gks] mDr i= nSfud
uoT;ksfr ds lEiknd rd igqapk gks] ;g Hkh cpko i{k dh vksj ls lkfcr
ugha fd;k tk ldk gS D;ksafd ,sls fdlh xokg dks cpko i{k dh vksj ls
is'k ugha fd;k x;k gSA ;g i= Hkh leqfpr vfHkj{kk ls is'k ugha gqvk gSA
vuqla/kku esa jgh fdlh NksVh&eksVh dfe;ksa dk vfHk;qDrx.k dks dksbZ ykHk
ugha fey ldrk gSA
116- i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk rS;kj dh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ
izn'kZ ih&11] izn'kZ ih&12 esa nksuksa d`".k e`xksa dh Qk;j vkElZ ls xu 'kkWV
dh bUtjh ls e`R;q gksuk ikbZ xbZ gSA vfHk;qDrx.k }kjk fopkj.k ds nkSjku
f'kuk[rxh ds lEcU/k esa dksbZ vkifRr ugha djus dh 'krZ ij vfHk;qDrx.k
dks rkgqDelkuh gktjh ekQh nh xbZ FkhA vr% vc igpku dh dksbZ vkifRr
ugha dj ldrs gSaA
117- vfHk;qDr ds fo:) iwoZ esa fopkj.k gq, eqdneksa esa U;k;ky;
ds }kjk nh xbZ rF; dh QkbZfUMax orZeku izdj.k esa ck/;dkjh ugha gS]
dsoy fof/k dh QkbZfUMax ck/;dkjh gksrh gSA ua- eq- 206@99 vUrxZr /kkjk
51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ,oa ua- eq- 207@99 vUrxZr /kkjk 51 oU;
tho laj{k.k vf/kfu;e esa ,l-ch- fØfeuy vihy uEcj 53@12]
685@06 ,o 267@07 esa fu.kZ; fnukad 25 tqykbZ] 16 }kjk vfHk;qDr dks
nks"keqDr fd;s x;s fu.kZ; dh ekuuh; mPpre U;k;ky; esa SLP yfECkr
gS] ftldk vHkh rd vfUre fuLrkj.k Hkh ugha gqvk gS rFkk U;k;ky; eq[;
U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj ftyk }kjk gfFk;kjksa okys QkStnkjh ewy izdj.k
la[;k & 68@2011 ¼321@2000½ esa ikfjr fu.kZ; fnukad 18-01-17 dh
ekuuh; ftyk ,oa ls'ku U;k;k/kh'k] tks/kiqj ftyk U;k;ky; esa vihy
yfEcr py jgh gS rFkk gLrxr izdj.k o ua- eq- 206@99 vUrxZr /kkjk 51
oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ,oa ua- eq- 207@99 vUrxZr /kkjk 51 oU; tho
laj{k.k vf/kfu;e nksuksa vyx&vyx ?kVukvksa ls lEcfU/kr izdj.k gS]
ftuds rF; vyx gS] gLrxr izdj.k izR;{k lk{; ij vk/kkfjr izdj.k gS
vr% bu fu.kZ;ksa esa fn;s x;s er ls gLrxr izdj.k ij dksbZ izfrdwy izHkko
ugha iM+rk gSA vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr lHkh xokgku us vfHk;kstu
dgkuh dh iqf"V dh gS] ftlls vfHk;qDrx.k ds fo:) vkjksfir vijk/k
;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr gksrs gaSA
118- vUr eas eqyfteku ds fo:) vkjksfir vijk/k ;qfDr;qDr o
lansg ls ijs lkfcr gksuk dFku djrs gq, eqyfte lyeku [kku dks /kkjk
9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksi esa nks"kfl} djkj nsus ,oa
eqyfteku lSQ vyh [kku] uhye] rCclqe mQZ rCcw] lksukyh] nq";Urflag
dks /kkjk 51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ o
fodYi esa /kkjk 52 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa esa nks"kfl} djkj
nsus dk fuosnu fd;kA fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh us viuh ekSf[kd cgl
ds rdksZa ds leFkZu esa fyf[kr cgl Hkh izLrqr dh o vius rdksZa ds leFkZu
esa fuEu U;kf;d n`"Vkar is'k fd;s %&
(1) 2015 Cr.L.R. Supreme Court P-756
Edward Vs. Inspector of Police Andimadam Police Station.
(2) 1977 AIR P- 2274 SC

Piara Singh & Ors. Vs. State of Punjab.
(3) Criminal Appeal No. 1856/2009 Date of Judgement 13-9-12

S.C. Gajoo Vs. State Of Uttarakhand.
(4) Criminal Appeal No. 529/2010 Date of Judgement 03-8-12 S.C.

Dayal Singh & Ors. Vs. State Of Uttaranchal.

Yogesh Singh Vs. Mahabeer Singh & Ors.
(6) Cri. Appeal No. 552-554/03 Date of Judgement 02-09-11 S.C.

State Of Rajasthan Vs. Arjun Singh & Ors.
(7) 1989 Cr.L.J. P-2038 Date of Judgement 14-03-1989 Kerla H.C.

Forest Range Office Vs. Aboo Backer & Anr.
(8) State Of Haryana Vs. Bhagirath & Ors.

Date of Judgement 12-05-1999 S.C.

S.C.
Yanab Sheikh @ Gagu Vs. State Of West Bangal.
(10) Cri. Appeal No. 400/2006 Date of Judgement 30-03-17 S.C.

Kattukulangara Madhavan Vs. Majeed & Ors.
(11) 2011(2) Cr.L.R (Raj.) P- 1764

Sajid Hussain Vs. State Of Rajasthan.
(12) Cri. Appeal No. 47-48/2013 Date of Judgement 04-03-2014

Ashok debbarma @ Achak DebbarmaVs. State of Tripura.
(13) 2016(2) WLC (S.C.) CRI P- 687

SPS Rathore Vs. CBI & Anr.
(14) 2013(4) WLC (Raj.) P- 311

Arjun Ram Vs. State Of Rajasthan.
(15) SCC 2000(2) SC P- 646

Ambika Prasad & Anr. Vs. The State (Delhi Administration
Dehli) Date Of Judgement 21-01-2000
(16) Cri. Appeal No. 2021/2004 Date of Judgement 29-04-2009 S.C.

State Of Uttar Pradesh Vs. Harichand.
(17) Criminal Appeal No. 791-792/2005 Date of Judgement 15-2-11

Sheo Shankar Singh Vs. The State of Jharkhand.
119- mHk; i{kksa ds rdksZ ij xkSj fd;k] lEiw.kZ i=koyh dk

/;kuiwoZd voyksdu fd;k x;kA fo}ku vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k o fo}ku
vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkarksa o fu.kZ;ksa dk
llEeku v/;;u fd;k x;k o ekxZn'kZu izkIr fd;k x;kA fo}ku
vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls izLrqr fyf[kr cgl dk Hkh voyksdu
fd;k x;kA
120- vo/kkj.kh; fcUnqvksa ds laca/k esa vfHk;kstu dh vksj ls dqy
vV~BkbZl xokgku dks is'k dj ijhf{kr djok;k x;k gS] ftudh lk{; bl
izdkj gS %&
121- xokg ih-MCY;w&1 yfyr dqekj cksM+k izdj.k dk vuqla/kkudrkZ
gS] us viuh eq[; ijh{kk esa dFku fd;k gS fd flrEcj] 98 esa og oU; tho
izfrikyd ds in ij tks/kiqj esa inLFkkfir FkkA 01-10-98 o 02-10-98 ds
njE;kuh ckxMksa dh <k.kh] dkadk.kh ih-,l- yw.kh {ks= esa d`".k e`xksa dk
f'kdkj gksus ckcr iwuepUn o Nksxkjke fo'uksbZ ds }kjk ,d fyf[kr
f'kdk;r miou laj{kd ,e-,y- lksuy dks muds fuokl ij dh x;hA
mDr f'kdk;r ij Jh lksuy lkgc us izkjfEHkd tk¡p izkjEHk dhA ekSds ij
ik;s x;s d`".k e`xksa ds 'koksa dks dCts esa ysdj MkWñ ,u-ih- usikfy;k ls
izkjfEHkd rkSj ij 'ko ijh{k.k djok;kA izkjfEHkd tk¡p esa iwuepan fo'uksbZ
o Nksxkjke us lksuy dks crk;k fd 1 o 2-10-98 dh njfe;kuh jkr esa ,d
[kqyh ftIlh la[;k vkj-ts-&19 1lh&2201 ds vUnj lyeku [kku e;
fQYeh flrkjksa dh ikVhZ ftlesa lSQ vyh [kku] uhye] rCcw o lksukyh rFkk
nks vU; O;fDr nq";Urflag o fnus'k xkojs cSBs FksA os dkys fgj.kksa ds >q.M
ds ihNs ftIlh dks Hkxk jgs Fks] fQj mUgksaus xksyh ekjdj fgj.kksa dk f'kdkj
fd;k vkSj ftIlh ysdj dkadk.kh dh rjQ Hkkx x;sA f'kdk;r ds vk/kkj
ij Jh lksuy lkgc us ,Q-vkbZ-vkj 93¼26½ tkjh dh rFkk vuqla/kku vkjEHk
fd;kA iwuepUn o Nksxkjke us tks f'kdk;r dh] og izn'kZ ih&1 gSA izn'kZ
ih&1 o izkjfEHkd tk¡p ds vk/kkj ij foHkkxh; izFke lwpuk fjiksVZ izn'kZ
ih&2 tkjh dh x;hA izn'kZ ih&2 ,Q-vkbZ-vkj f'kopan cksgjk ds U;k;ky;
esa HksthA izn'kZ ih&2 dh f}rh; izfr foHkkxh; Mk;jh esa gSA izfr ifjokn ds
lkFk U;k;ky; esa is'k dh] tks izn'kZ ih&3 gSA rRi'pkr fnukad 07-10-98
dks bl ekeys esa mls tk¡p vf/kdkjh fu;qDr fd;kA
122- tk¡p ds nkSjku mlus 07-10-98 dks bl f'kdkj esa iz;ksx esa
yh xbZ ftIlh vkj- ts- 19&1 lh&2201 ds ftIlh ekfyd v:.k ;kno dk
vkj-Vh-vks- vkWfQl ls irk yxk;k o fQj v:.k ;kno ds ?kj ls mDr
ftIlh tfj;s QnZ izn'kZ ih&4 dCts esa fy;kA mlus tc ftIlh dk
eqvk;uk fd;k rks mlds esfVax ds uhps [kwu ds fu'kku ik;s x;s ,oa ihNs
dh nkfguh lhV ds uhps yVdrs gq, ikWyhFkhu ds VqdM+s ij Hkh [kwu ds
fu'kku ik;s x;sA ftIlh dh cSVjh dk dkWUVsDV ywt Fkk rFkk mls Åij
ghcksuV esa tydj jax mM+us dk fu'kku ik;k x;kA fujh{k.k esa ik;s x;s
mDr rF;ksa dk bUnzkt mlus izn'kZ ih&4 esa fd;kA mlus tk¡p ds nkSjku
ftIlh ekfyd v:.k dqekj ;kno o ftIlh MªkbZoj gfj'k nqykuh ds c;ku
dyec) fd;s] tks c;ku Øe'k% izn'kZ ih&5 o 6 gSaA
123- xokg us c;ku i<+dj tkfgj fd;k fd izFke ist ij izn'kZ
ih&2 dh f}rh; izfr foHkkxh; Mk;jh esa gS] Vafdr fd;k x;k gS tcfd
f}rh; ds LFkku ij izFke gksuk pkfg, rFkk izFke gh dgk FkkA
124- fnukad 08-10-98 dks mlus xokg NksVw [kka ds c;ku ys[kc)
fd;sA v:.k ;kno us c;kuksa esa crk;k fd mlus ftIlh dks nq";arflag ds
ekQZr egkjktk lSywu uke ls Vªsoy ,tsUlh ds ekQZr lyeku [kku
vfHkusrk dks miyC/k djok;h FkhA bl ftIlh dk MªkbZoj ml njE;ku
gfj'k nqykuh dks j[kkA v:.k ;kno us ;g Hkh crk;k Fkk ftIlh lyeku
[kku Lo;a pykrk Fkk] gfj'k nqykuh dks ihNs fcBk;k tkrk Fkk vkSj lyeku
}kjk bl ftIlh dks f'kdkj ds fy;s iz;ksx fd;k tkrk FkkA ftlus xkM+h ds
iaDpj fudkys] mldk uke NksVw [kka Fkk] ftlds c;ku 8-10-98 dks fy;sA
v:.k o gfj'k nqykuh us c;kuksa esa crk;k Fkk fd 1 o 2-10-98 dh njE;kuh
jkf= esa f'kdkj ds fy;s iz;ksx fd;k tkuk crk;k vkSj ftIlh ls xa/k vkus
ij ftIlh dks gfj'k }kjk /kqyokuk Hkh crk;kA fQj mUgksaus tk¡p ds fy,
9-10-98 dks lyeku [kku] lSQ vyh [kku] uhye] rCcw] lksukyh dks
iwNrkN ds fy, ryc fd;k] nq";Urflag o fnus'k xkojs miyC/k ugha ik;s
x;sA uhye rCcw o lksukyh dks 9-10-98 dks jkr dks eftLVªsV lkgc ds
vkokl ij is'k fd;k x;k] tgk¡ mudks tekur ij NksM+k x;kA lyeku
[kku us iwNrkN esa crk;k Fkk fd mlus vius gfFk;kj o ykbZlsal fnus'k
xkojs ds lkFk cEcbZ Hkst fn;s] tks gfFk;kj f'kdkj esa iz;ksx gq, Fks] oks
fjokWYoj o jkbQy eqEcbZ Hkstuk crk;kA 10-10-98 dks MkWñ usikfy;k ls
d`".k e`xksa dh iksLVekVZe fjiksVZ Hkaojyky fo'uksbZ lgk;d ouiky us ykdj
mlds le{k is'k dhA fQj 11-10-98 dks iwuepUn o Nksxkjke ds frrEck
c;ku dk;kZy; esa fy;s x;sA mUgksaus uhye] rCcw o lksukyh dks igpkudj
dgk fd ;s rhuksa ogh yM+fd;k¡ gSa] tks 1 o 2-10-98 dh njE;kuh jkr dks
f'kdkj ds nkSjku lyeku [kku o lSQ vyh [kku ds lkFk Fkh vkSj xk¡o esa
tkx gks tkus o xk¡o okyksa }kjk ihNk djus ls os Hkkx x;hA ;g Kkr gksus
ij fd mu yksxksa us 26 o 28-9-98 dks vksfl;ka o Hkokn {ks= esa Hkh f'kdkj
fd;k Fkk] bl f'kdkj ckcr mlus fjiksVZ ntZ djk;hA 15-10-98 dks mlus
lyeku [kku ds fo:) vkElZ ,DV ds vijk/k ds lEcU/k esa yw.kh Fkkus esa
ntZ djk;hA lyeku [kku }kjk vof/k ikj gfFk;kjksa dks tks/kiqj esa ykdj
muls f'kdkj djus ckcr ;g fjiksVZ ntZ djok;h FkhA
125- 12-10-98 dks lyeku [kku dks mEesn Hkou iSysl] dejk ua-
&508 ls fxj¶rkj fd;k x;k ,oa ogk¡ ls dSejk] jhy] ,vj jkbQy] iSysV~l
cjken fd;s] ftudks ekSds ij diM+s esa j[kdj lhycan dj uewuk lhy
vafdr dh vkSj QnZ cuk;h o QnZ ij uewuk lhy vafdr dhA 10-10-98 dks
MkWå usikfy;k dh tks fjiksVZ izkIr gqbZ] mlesa rduhdh :i ls =qfV ik;h
x;h FkhA vr% ou laj{kd ,p-,y-eh.kk }kjk MkWå usikfy;k ds fo:)
eqdnek ntZ djk;k x;k Fkk D;ksafd MkWå usikfy;k us fjiksVZ esa d`".k e`x
dks dkyk o lQsn fgj.k crk;k ,oa fgj.k dh vksoj bfVax ls e`R;q gksuk
crk;k vkSj fgj.kksa dk uke lgh ugha fy[kk blfy, mlds fo:)
eqdnek ntZ djok;k x;kA vr% iqu% iksLVekVZe djokus gsrq Jh ,e-,y-
lksuy }kjk tfj;s rgjhj i'kq fpfdRlkf/kdkjh dk cksMZ xfBr djus dk
fuosnu fd;k] ftl ij 11-10-98 dks iqu% iksLVekVZe dh dk;Zokgh ,e-,y-
lksuy }kjk djok;h x;hA cksMZ }kjk tks fjiksVZ nh xbZ] mlesa d`".k e`xksa
dh [kky ij xu 'kkWV oqaM ik;k tkuk vafdr fd;k x;k Fkk ,oa xu 'kkWV
vxus; 'kL=ksa ls gqbZ rdyhQ ls fgj.kksa dh e`R;q gksuk crk;kA bl nkSjku
vfHk;qDr lyeku [kku dh ekStwnxh esa xokgku gfj'k nqykuh] iwuepan]
Nksxkjke ds c;ku ohfM;ksxzkQh esa djok;s x;s Fks] tks 13] 14 o 15-10-98
dks djok;s FksA vuqla/kku ds nkSjku lQsn ftIlh ftldk f'kdkj esa iz;ksx
gqvk Fkk] ls NjsZa] cky cjken fd;s Fks ,oa mudks ,Q-,l-,y Hkstk FkkA mlh
ftIlh esa ihNs esfVax ds uhps [kwu ds fu'kku ik;s x;s] fiNyh lhV ds uhps
ikWyhFkhu ij Hkh [kwu ds fu'kku ik;s] ftudh QksVksxzkQh ,oa jklk;fud
tk¡p ,Q-,l-,y Vhe }kjk dh x;h] ftlesa og [kwu fpadkjk dk ik;k
x;kA lyeku [kku ls cjken dSejk] jhy] ,;j jk;Qy] iSysVl] VsyhLdksi
vkfn dks ,Q-,l-,y tk¡p gsrq fHktok;k x;kA lyeku [kku ls vijk/k esa
iz;qDr gfFk;kjksa ckcr iwNk x;k rks mlus vijk/k esa iz;qDr fjokWYoj o
jk;Qy cEcbZ Hkstuk crk;k] tks mlus cacbZ ls eaxok;s vkSj cacbZ ls ykdj
mDr gfFk;kj mn; jk?kou us lyeku [kku dh ekStwnxh esa ykdj is'k
fd;s] tks mlus diM+s esa j[kdj lhycan fd;s] QnZ cuk;hA gfFk;kjksa o QnZ
ij uewuk lhy vafdr dhA lyeku [kku us mDr gfFk;kjksa ds ckcr
ykblsal dk iwNus ij mlus tks ykblsal is'k fd;k] og ,e ;w@926 ua- dk
Fkk] tks 22-9-98 rd gh oS/k FkkA ykbZlsal dks fjU;w djkus ckcr ,slk dksbZ
nLrkost mlus is'k ugha fd;kA lR;ef.k frokjh Vh-vkbZ- us c;kuksa esa crk;k
fd ykbZlsal esa of.kZr gfFk;kj mEesn Hkou iSysl ds dejk uEcj&508 esa Fks
igys Hkh mlus pSd fd;s FksA jkbQy -22 cksj dh o fjokWYoj -32 cksj dh
FkhA mDr gfFk;kjksa dh tk¡p ,Q-,l-,y- ls djk;h x;h] ftlesa ;g ik;k
x;k fd mDr gfFk;kj pkyw gkyr esa Fks o budk iz;ksx fd;k x;k
FkkA ,;j jkbQy dh ,Q-,l-,y fjiksVZ esa -22 dsfycj gksuk o 500 ehVj
jsat gksuk crk;k FkkA nqckjk iksLVekVZe gksus ds ckn d`".k e`xksa ds 'ko tks
nQuk;s x;s] muds iqu% [kM~Mk [kksndj lSEiy fy;s x;s oks Hkh ,Q-,l-,y-
fHktok;s x;s FksA lyeku [kku us 'kL= vuqKk i= ds uohuhdj.k ds ckjs
esa iqfyl dfe'uj eqEcbZ dk;kZy; ls i=kpkj ds tfj;s iwNrkN dh x;h rks
iqfyl dfe'uj us tfj;s i= crk;k fd mDr ykblsal ckcr lyeku ;k
mlds fdlh izfrfuf/k us 15-6-99 rd fdlh Hkh O;fDr }kjk mDr ykbZlsal
dk uohuhdj.k ckcr izkFkZuk i= is'k ugha gqvk FkkA tk¡p ds nkSjku ;g Hkh
ik;k x;k fd lyeku o mlds lkfFk;ksa }kjk fd;s x;s mDr f'kdkj esa ;gka
ds yksdy O;fDr nq";Urflag dk Hkh lg;ksx Fkk] ftlus fd lyeku [kku
dks ftIlh miyC/k djk;h FkhA fQYe dh 'kwfVax ds nkSjku ;s yksx iwoZ esa Hkh
ywuh {ks= esa tk pqds Fks vkSj nq";Urflag ds yEcs cky gksus ds dkj.k ;s
yksx vklkuh ls igpku esa vk x;sA lyeku oxSjk dh ftIlh dkadk.kh
ljgn esa ckxM+ksa dh <k.kh ds ikl tc ?kwe jgh Fkh] ml oDr /kekds dh
vkokt lqudj xk¡o ds yksxksa us tc ihNk fd;k rks iwuepUn o Nksxkjke us
eksVjlkbZfdy dh gSM ykbZV dh jks'kuh esa Li"V ns[kk Fkk fd lyeku us
vkxs dh lhV ij [kM+s gksdj dkys fgj.kksa ds >qaM ij Qk;j fd;k FkkA
FkksM+h nwj vkxs tkdj ,d vU; >qaM ij Hkh mlus Qk;j fd;k FkkA bu
nksuksa Qk;jksa ls nks d`".k e`x ekjs x;s] tks izgjke dh <k.kh o Ldwy ds ikl
e`r voLFkk esa [kM~Ms esa fxj x;s FksA
126- lSEiy tk¡p ds fy, gSnjkckn HkstkA gSnjkckn ds oSKkfud us
crk;k fd tk¡p iw.kZ djus ds fy, d`".k e`x ds Qhej cksu dh vko';drk
gSA vr% iqu% ekSds ij tkdj 18-5-99 dks iksLVekVZe cksMZ ds fpfdRld ,oa
LFkkuh; xk¡o ds yksxksa dh ekStwnxh esa o ekSrfcjku ds :c: Qhej cksu
fudkydj tfj;s QnZ rgohy ljdkj yh x;h ,oa lhycan fd;k x;k ,oa
lsEiy dks tk¡p gsrq gSnjkckn HkstkA gSnjkckn ls tk¡p fjiksVZ vk;h]
mlesa ;g lkeus vk;k fd Qhej cksu d`".k e`xksa dh FkhA ftIlh dh iw.kZ
tk¡p ¼eqvk;uk½ gsrq Hkh ,Q-,l-,y- dks fy[kk x;k ,oa lhu vkWQ dzkbe
dh fjiksVZ nsus ckcr fy[kk x;k] ftldh fjiksVZ izkIr gksus ij 'kkfey
fely dhA bafM;u ,;jykbUl ds iSlsatj esfuQsLVks dh lwph Hkh ogk¡ ds
eSustj ls izkIr dh o i=koyh esa layXu dhA
127- bl izdj.k dh tk¡p ds nkSjku 7-10-98 dks ftIlh tfj;s QnZ
izn'kZ ih&4 dCts esa yhA v:.k ;kno o gfj'k nqykuh ds c;ku izn'kZ
ih&5] 6 fy;s FksA 9-10-98 dks mlus lksukyh] rCclqe o uhye dks mlus
tfj;s QnZ izn'kZ ih&7] 8] 9 fxjQ~rkj fd;k FkkA 10-10-98 dks MkWå
usikfy;k }kjk tks xyr fjiksVZ iksLVekVZe dh is'k dh] og izn'kZ ih&10 gSA
esfMdy cksMZ }kjk nh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&11 vkSj 12 gSA xu
'kkWV okm.M ckcr fjiksVZ izn'kZ ih&13 gSA lyeku [kku ds dCts ls dejk
ua- 508 ls ,;jxu] iSysVl oxSjg cjken fd;s] ftldh QnZ izn'kZ ih&14
cuk;h] uewuk lhy ,Dl LFkku ij vafdr gSA lSQ vyh }kjk viuh ,;j
jkbQy izLrqr dh x;h] mls mlus tfj;s QnZ izn'kZ ih&15 dCts esa fy;kA
,Dl LFkku ij uewuk lhy vafdr dhA mlus iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj dks
tCr'kqnk uewuksa dks ,Q-,l-,y- fHktokus gsrq tks vxsz"k.k i= fy[kk] og
izn'kZ ih&16 gSA izn'kZ ih&16 ds }kjk fn;s x;s uewus ,Q-,l-,y esa tek
gksus dh izkfIr jlhn izn'kZ ih&17 ekuflag }kjk ykdj mlds le{k is'k dh
x;hA iqfyl Fkkuk mn;eafnj }kjk ckn tk¡p tks iSdsV mUgsa fHktok;s]
ftldh izkfIr jlhn izn'kZ ih&18 gSA mlds i=kpkj ds lanHkZ esa
,Q-,l-,y- }kjk ,;j jkbQy ds ckjs esa fn;k x;k fu"d"kZ izn'kZ ih&19
gSA ,Q-,l-,y }kjk gfFk;kjksa dh ekjd {kerk ckcr nh xbZ fjiksVZ izn'kZ
ih&20 gSA dSejk o fjy dh tk¡p gsrq fn;k x;k vxssz"k.k i= izn'kZ ih&21
gSA izn'kZ ih&21 ds uewus tek gksus ckcr izkfIr jlhn izn'kZ ih&22 gSA
ih ,l mn;eafnj }kjk izn'kZ ih&22 ds lanHkZZ esa ykSVk;s x;s iSdsV dk
rgjhjh i= izn'kZ ih&23 gSA izn'kZ ih&23 ds uewuksa dh ,Q-,l-,y- fjiksVZ
izn'kZ ih&24 gSA eqyfte lyeku dh fxj¶rkjh ds oDr tkek ryk'kh yh]
ftldh QnZ izn'kZ ih&25 gSA lyeku dks tfj;s QnZ izn'kZ ih&26 ds
fxj¶rkj fd;kA lyeku dks gfFk;kj is'k djus ckcr fn;k x;k uksfVl
izn'kZ Ikh&27 gSA lyeku us fnukad 13-10-98 dks mudh mifLFkfr esa mn;
jk?kou dks tfj;s QSDl gfFk;kj ykus ckcr eSlst fd;kA mDr QSDl dh
QksVks izfr i=koyh ij is'k gSA mn; jk?kou }kjk mDr QSDl ds lanHkZ esa
is'k fd;s x;s gfFk;kj tfj;s QnZ izn'kZ ih&28 ds dCts esa fy;s] ftl ij
ds ls ,y lyeku }kjk fd;k x;k i`"Bkadu] ,e ls ,u lyeku ds
gLrk{kj] vkbZ ls ts mn; jk?kou ds gLrk{kj o , ls ch mlds gLrk{kj gS]
,Dl o okbZ LFkku ij uewuk lhy vafdr dhA mn; jk?kou }kjk ih 28 ij
fd;k x;k i`"Bkadu th ls ,p gSA izn'kZ ih 28 ls igys mn; jk?kou us
izn'kZ ih&29 mlds le{k is'k fd;kA tk¡p ds nkSjku mn; jk?kou ls ;g
iwNk fd gfFk;kj dgka ls yk;s] bl ckr dk tokc izn'kZ ih&30 i= }kjk
fn;kA fjokYoj dh lhy pLik dh uewuk fLyi izn'kZ ih&31 gS] ,Dl o
okbZ LFkku ij uewuk lhy vafdr dh gSA fjokWYoj o jkbQy nksuksa gfFk;kjksa
dh tk¡p gsrq ,l-ih- dks vxzs"k.k i= fn;k x;kA mDr i= ds vuqØe
esa ,l-ih- }kjk gfFk;kj tk¡p gsrq Hksts x;s] tgk¡ ij izkfIr jlhn izn'kZ
ih&32 gSA izn'kZ ih&32 dh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&33 gSA cEcbZ dfe'uj
dks lyeku [kku ds vkElZ ykbZlsal ,e ;w@926 ds ckcr fd;k x;k
i=kpkj izn'kZ ih&34 gSA ih 34 dk tokc izn'kZ ih&35 izkIr gqvk] ftlds
vuqlkj lyeku [kku dk 22-9-98 rd oS/k FkkA ekSdk LFky ij ik;s x;s
[kwu ds uewus tks feV~Vh o iRFkj ij Fks ftudh tk¡p ,Q-,l-,y ls
djk;h] mudh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&36 gSA izn'kZ ih&36 ds vuqØe esa iqu%
ykSVk;s x;s uewuksa dk rgjhj i= izn'kZ ih&37 gSA nksuksa fgj.kksa ds [kky]
gM~Mh o ek¡l ds VqdM+s rgjhj i= izn'kZ ih&38 ds tfj;s ,Q-,l-,y dks
fHktok;s x;sA ih 38 ds vuqØe esa ftyk iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj ds ekQZr
ih 38 esa of.kZr eky tek djokdj ,Q ,y ,y esa izkfIr jlhn izkIr gqbZ]
tks izn'kZ ih&39 gSA Hksts x;s gM~Mh ds VqdM+ksa dh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&40
gSA d`".k e`xksa ds bUtsLVk dh fjiksVZ izn'kZ ih&41 gSA izn'kZ ih&38 esa
of.kZr uewuksa dh tk¡p ckcr ,Q-,l-,y- tks/kiqj }kjk mlls fd;k x;k i=
O;ogkj izn'kZ ih 42 gSA izn'kZ ih&42 ds lanHkZ esa Mh ,Q vks ds funsZ'k ij
mlus vfxze dk;Zokgh dh] bl lEcU/k esa feyk funsZ'k ckcr i= ih 43 gSA
ih 43 ds vuqØe esa izn'kZ ih&44 ds tfj;s lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn
iz;ksx'kkyk esa mlus fgj.kksa dh [kkysa o ,d tkj Eksa ek¡lisf'k;ksa ds VqdM+s]
[kky ds VqdM+s Mkydj tk¡p gsrq fHktok;s] izn'kZ ih&44 esa of.kZr uewuk dh
izkfIr jlhn izn'kZ ih&45 gS] ih 45 ds tfj;s lh-Mh-,Q-Mh- }kjk d`".k e`x
ds Qhej cksu dh ekax dh x;h FkhA ih 45 ij ,Dl okbZ tsM LFkku ij
uewuk lhy mlds lkeus vafdr dh x;hA ih&45 ds vuqØe esa mlus izn'kZ
ih&46 ds }kjk ekSdk iapukek cukdj ekSrfcjku dh mifLFkfr esa e`r d`".k
e`xksa dh Qhej cksu esUMhcy] eYVhczk] gwejl fudkyh rFkk ih&47 ds tfj;s
mDr lkeku dks dCts esa fy;kA ih 47 ij ,Dl LFkku ij uewuk lhy
vafdr dhA mDr tCr'kqnk uewuksa dks izn'kZ ih&48 ds }kjk tk¡p gsrq
gSnjkckn HkstsA ih 48 dh izkfIr jlhn izn'kZ ih&49 gSA ftIlh dh tk¡p gsrq
,Q-,l-,y dks fy[kk x;k i= izn'kZ ih&50 gSA ftIlh ds Vk;jksa ds eksYM
ds feyku ckcr fy[kk x;k i= izn'kZ ih&51 gSA MkWñ th ds ekFkqj }kjk nh
x;h lhu vkWQ ØkbZe dh fjiksVZ izn'kZ ih&52 gSA
128- Jo.k dqekj us nkSjkus tk¡p eqyfteku ds cacbZ ls tks/kiqj esa
vkdj Bgjus ckcr fofHkUu gksVyksa eas izn'kZ ih&53 ds tfj;s i=kpkj fd;kA
ih&53 ds vuqØe esa izn'kZ ih&54 ls ih&61 nLrkost izkIr gq;sA mEesn
Hkou iSysl us tk¡p ds nkSjku mls tfj;s i= izn'kZ ih&62 lwpuk nh]
ftlesa mEesn Hkou iSysl }kjk vius ,UVªh jftLVj dh QksVks izfr tks
Øekad 9481 ls 9508 gS o nwljh izfr 9409 ls 9437 rd bUnzkt gSA blh
izdkj csuhoky iSysl }kjk tk¡p ds nkSjku ,d lwpuk fQYe ;wfuV okyksa ds
Bgjus ckcr nh] tks izn'kZ ih&63 gSA
129- egkjktk lSywu VªsoYl ,tsUlh mEesn Hkou iSysl }kjk
fQYe ;wfuV dks miyC/k djk;s x;s okguksa dh lwph nq";Urflag us mlds
le{k is'k dh Fkh] ftldk rgjhjh i= izn'kZ ih&64 gSA
130- layXu lwph izn'kZ ih&64@1 ls 64@5 gSA tk¡p ds nkSjku
mlds }kjk ekaxus ij bf.M;u ,vj ykbUl ds LVs'ku izcU/kd Jh ds-,y-
pkanksfy;k us vius i= izn'kZ ih&65 ds lkFk mls iSlsatjksa dh lwph nh Fkh]
tks lwph izn'kZ ih&65@1 gSA tk¡p ds nkSjku ftIlh uEcj vkj ts 19&1
lh&2201 dh tk¡p ,e-,y-ts lfoZl LVs'ku ls djk;hA ,e-,y-ts lfoZl
LVs'ku ls tkjh i= izn'kZ ih&66 gSA tk¡p ds nkSjku izn'kZ ih&67 ds tfj;s
vij iqfyl v/kh{kd 'kgj dks eqyfteku }kjk vU; txg f'kdkj djus dh
lwpuk fHktok;h] blh izdkj mlus izn'kZ ih&68 ds tfj;s Hkh lwpuk HksthA
131- tk¡p ds nkSjku mlus ou laj{kd Jh ,p ,y eh.kk }kjk MkWñ
usikfy;k ds fo:) fjiksVZ fHktok;h Fkh] tks izn'kZ ih&69 gSA mlus
vfHk;qDr lyeku [kku }kjk vof/k ikj ykblsal ds gfFk;kj vius dCts esa
j[kus o muls f'kdkj djus ds lEcU/k esa ;g fjiksVZ ntZ djk;h Fkh]
ftldh izfr izn'kZ ih&70 gSA mlus iqfyl Fkkuk eFkkfu;k esa eqyfteku ds
fo:) lh vkj ua- 162@98 o 163@98 Hkh ntZ djok;k Fkk] ftudh izfr
izkIr dh Fkh] tks i=koyh ij gSA mls tk¡p djus gsrq vf/kd`r djus dk i=
izn'kZ ih&71 o 72 gSA ftl okgu dk mi;ksx eqyfteku }kjk fd;k x;k]
ml ckcr ftyk ifjogu vf/kdkjh tks/kiqj ls i= O;ogkj fd;k Fkk] tks
i= izn'kZ ih&73 o 74 gSA lh Mh ,Q Mh iz;ksx'kkyk gSnjkckn ds }kjk
muds }kjk Hksts x;s uewuksa dh Hksth tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&75 gS] tks i`"B
ih 75@1 ls 75@11 gSA ih 75@12 mlds }kjk fd;k x;k i= O;ogkj
gSA tk¡p ds nkSjku xokgku Nksxkjke] iwuepan ds frrEck c;ku izn'kZ
ih&76 o 77 mlds }kjk fy;s x;sA mlus ,e-,y-lksuy ds c;ku izn'kZ
ih&78] lR;ef.k frokjh ds c;ku izn'kZ ih&79] ,p ,y eh.kk ds c;ku 80]
lq/khj jkBkSM ds c;ku ih 81] iksdjjke ds c;ku ih 82] o Hkaojyky
lgk;d ou iky ds c;ku ih 83] lkxjjke ds c;ku ih 84] ckcwyky ds
c;ku ih 85 ys[kc) fd;s] mDr lHkh c;kuksa ij , ls ch c;kudrkZ ds o
lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA Jo.k dqekj pkSgku }kjk izgyknjke ds c;ku
izn'kZ ih 86 fy;s x;sA mlus ohMh;ksxzkQh djokrs gq, eqyfte lyeku
[kku dh mifLFkfr esa xokg iwuepUn] Nksxkjke o gfj'k nqykuh ds c;ku
izn'kZ ih&87] 88] 89 fy;sA b ls ,Q eqyfte }kjk fd;k x;k i`"Bkadu o
th ls ,p eqyfte ds gLrk{kj gSA xokg ohjsUnzflag] dykjke] NksVw [kka]
f'kopUn cksgjk] ekaxhyky] 'ksjkjke] chatkjke] Hkaojyky] vaxnyky]
Hkokuhflag] dSyk'k fxjh] ekuflag ds c;ku Øe'k% izn'kZ ih 90 ls ih 101
mlds }kjk fy;s x;sA ek= c;ku NksVw [kka izn'kZ ih&92 ij ,Dl LFkku ij
NksVw [kka dk vaxqBk gSA
132- fnukad 10-10-98 dks {ks=h; ou vf/kdkjh oU; tho mM+unLrk]
Lo- Jh Jo.kdqekj pkSgku us mEesn Hkou iSysl tkdj lyeku [kku] lSQ
vyh [kku] uhye] rCcw o lksukyh ds dejksa dh ryk'kh ysdj QnsZ dk;e
dh] tks izn'kZ ih&102 ls izn'kZ ih&106 gS] mDr lHkh QnksZa ij , ls ch
gLrk{kj Jo.k dqekj ds gSA Lo- Jo.k dqekj pkSgku us bl izdj.k ls
lEcfU/kr lhycan eky[kkuk dks fof/k foKku iz;ksx'kkyk esa tk¡p djokus
gsrq ftyk iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj dks rgjhjh i= izn'kZ ih&107 fn;k Fkk]
ftl ij , ls ch gLrk{kj Jo.k dqekj ds gSA fof/k foKku iz;ksx'kkyk ds
QksVksxzkQj egs'kpUnz 'kekZ }kjk fy;s x;s bl izdj.k ls lEcfU/kr QksVksxzkQ
?kVukLFky ftIlh ds gSA tks QksVksxzkQ~l i=koyh ij gSA mDr ikstsfVo
QksVkssxzkQ~l ds usxsfVo mlus egs'kpUnz 'kekZ ls tfj;s rgjhjh i= ekaxs]
ftldk tokc lgk;d funs'kd lhje {ks=h; fof/k foKku iz;ksx'kkyk us
vius i= izn'kZ ih 108 ds tfj;s fHktok;k Fkk] ftl ij , ls ch mlds
gLrk{kj gSAmDr rgjhjh i= esa ;g fy[kk Fkk fd usxsfVo lk{; ds nkSjku
U;k;ky; esa is'k dj fn;s tk;saxsA Jo.k dqekj us viuh tk¡p ds nkSjku
12-10-98 dks ftIlh dh ryk'kh ysdj QnZ vfHkxzg.k cukbZ] tks izn'kZ
ih&109 gS] ftl ij , ls ch Jo.k dqekj ds gLrk{kj gSA vkj- ds prqosZnh
ofj"B oSKkfud] iqfyl fof/k foKku iz;ksx'kkyk ds }kjk izn'kZ ih&110
fjiksVZ fHktok;h x;h FkhA ftIlh esa ik;s x;s jDr dh tk¡p fjiksVZ izn'kZ
ih&111 gSA bl izdj.k dh tk¡p ds nkSjku le;≤ ij eky[kkuk esa
vfHkx`fgr vkfVZdYl dks tek djus ckcr eky[kkuk jftLVj vly
vkfVZdy 1 gS] ftlds i`"B la[;k 18 ls 19 rd eky[kkuk tek djus dk
bUnzkt gS] tks dze la[;k 16 ij fd;k x;k gS] tks izn'kZ ih&112 gS] ftl
ij , ls ch 7 LFkkuksa ij Lo- Jo.kdqekj ds gLrk{kj gS] mDr jftLVj dh
udy izn'kZ 112 , o 112 ch gSA
133- mlus bl izdj.k dh tk¡p ls ;g ik;k fd 1 o 2-10-98 dh
e/; jkf= esa lyeku [kku] lSQ vyh [kku] lksukyh] uhye o rCcw]
nq";Urflag] fnus'k xkojs [kqyh lQsn ftIlh vkj ts 19& 1 lh 2201 esa
cSBdj dkadk.kh ckxM+ksa dh <k.kh ljgn esa lyeku us vius vXus; vL=ksa ls
vU; lHkh mDr O;fDr;ksa ds mdlkus ij nks d`".k e`xksa dk f'kdkj
fd;k ,oa ?kVukLFky ij <kf.k;ksa esa tkx gks tkus ls ,oa LFkkuh; xzkeh.kksa
iwuepUn] Nksxkjke] 'ksjkjke] ekaxhyky }kjk IkhNk fd;s tkus ij mudks
pdek nsdj dkadk.kh QkaVk gksrs gq, lyeku [kku ftIlh Hkxkdj ys x;kA
xokg iwuepUn o Nksxkjke us viuh vka[kksa ls lyeku dks xksyh pykrs
ns[kuk crk;k FkkA mDr tk¡p ds ckn mlus U;k;ky; esa ifjokn is'k fd;k]
tks izn'kZ ih&113 gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA xokg dh lk{;
ds nkSjku lgk;d yksd vfHk;kstd ds fuosnu ij QkStnkjh izdj.k la[;k
352@2000 esa tCr'kqnk eky[kkuk eaxk;k x;kA eky[kkuk lhycan gkyr esa
U;k;ky; esa is'k gqvk rFkk xokg dh lk{; ds nkSjku ,d lhycan iSdsV
U;k;ky; esa [kksyk x;k] ftl ij ,Q vkbZ vkj dz- 93@76@2-10-98 MCY;w
,y ih ,DV 1972 lSD'ku 9¼39½ ljdkj@lyeku [kku oxSjk dk vadu gS]
ftlds vanj IykfLVd ds doj esa ,;j jk;Qy 022 dsfycj dh o 3 iSdsV
NjksZa ds gSA jkbQy vkfVZdy&2 gSA NjksaZ ds iSdsV vkfVZdy 3] 4] 5 gSA
IykfLVd dk doj vkfVZdy 6 gSA pLik Lyhi izn'kZ ih&114 gS] ftl
ij ,Dl LFkku ij uewuk lhy vafdr gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k]
ftlesa ,;j jkbQy vkfVZdy&7 gSA ftldk VsyhLdksi vkfVZdy&8 gSA
mDr nksuksa ftl doj esa gS] og doj vkfVZdy&9 gSA bl ij yxh pLik
fLyi izn'kZ ih&115 gSA ,Dl LFkku ij uewuk lhy vafdr gSA ,d lhycan
iSdsV [kksyk x;k] ftlesa ,d fjokWYoj -22 fudyk] tks vkfVZdy&10 gS]
bldh pLik fLyi izn'kZ ih&116 gSA ,Dl LFkku ij uewuk lhy vafdr gSA
,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa ,d jkbQy -22 fudyh] tks
vkfVZdy&11 gS] ftldh pLik fLyi izn'kZ ih&117 gSA ,Dl o okbZ LFkku
ij uewuk lhy vafdr gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa d`".k e`x
dh ,d [kky gS] tks vkfVZdy&12 gSA mDr iSdsV esa cqjknk e`r tho ds
vo'ks"k dk Hkh gS] ftl ij eqdnek la- dh pLik fLyi yxh gqbZ gSA ,d
lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa d`".k e`x dh [kky o cqjknk gS] tks
vkfVZdy&13 gSA ftl ij eqdnek la- dh pLik fLyi gSA cqjknk tks gS og
e`r tho ds vo'ks"k dk gSA mDr nksuksa iSdsV ftuesa vkfVZdy 12 o 13 gS]
ftuds lkFk tks cqjknk gS] tks lhax dk cqjknk gS] tks og bl fo"k; esa
fo'ks"kK gksus ls dg ldrk gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa ,d
isuVSDl dSejk fudyk] tks vkfVZdy&14 gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk
x;k] ftlesa ,d iRFkj fudyk] tks nkSjkus tk¡p ?kVukLFky ij d`".k e`xksa
ds jDr ds /kCcs yxs gksus ds dkj.k dCts esa fy;k x;k] tks vkfVZdy&15
gSA mDr iRFkj tk¡p ds fy, Hkstk x;k FkkA ftl ij ,Dl LFkku ij ,d
lhy vafdr gSA blh iSdsV esa nks vkSj NksVs iRFkj fudys tks vkfVZdy 16
o 17 gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa ,d dkxt ds fyQkQs esa
dqy 6 NjsZa fudys] tks Jo.k dqekj dks nkSjkus tk¡p ?kVuk esa iz;qDr ftIlh
esa feys Fks] tks vkfVZdy 18 gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa nks
NksVs dkxt ds fMCcs fudys] ftuesa ,;j xu ds NjsZ gS] tks vkfVZdy&19
o 20 gS] tks mEesn Hkou esa lyeku [kku ds dejk ua- 508 esa cjken gq,
Fks] ftl ij pLik fLyi izn'kZ ih&118 yxh gS] ftl ij , ls ch lyeku
[kku ds gLrk{kj gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa ,d fofM;ks
dSlsV fudyk] tks mlus tk¡p ds nkSjku lyeku dh ekStwnxh esa xokg
iwuepan] Nksxkjke o gfj'k nqykuh ds c;ku ysrs gq, rS;kj dh Fkh] tks
vkfVZdy&21 gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] tks dkxt ds [kks[ks dk
gS] mlesa 4 tkj fudys tks vkfVZdy& 22 ls 25 gSA bu lHkh tkjksa esa
nksuksa d`".k e`xksa dh peM+h] ek¡l] gM~Mh ,oa baVsLVk tk¡p gsrq gSnjkckn
yscksjsVjh lh Mh ,Q Mh HkstsA ftudh tk¡p djus ds ckn [kkyh tkj
gSnjkckn ls okil ykSVk;s x;sA ,d tkj ftlds vanj d`".k e`x dk baVsLVk
tk¡p gsrq Hkstk x;k] tks ckn tk¡p gSnjkckn yscksjsVjh us okil ykSVk;k] ;g
tkj vkfVZdy&26 gSA ,d lhycan iSdsV [kksyk x;k] ftlesa lSQ vyh
[kku ds O;fDrxr QksVksxzkQ~l gS] ftuds usxsfVo Hkh gS o ,d jhy dk
[kkyh doj gS] dFku fd;k gSA
134- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lyeku [kku] lSQ vyh [kku]
lksukyh] uhye o rCclqe mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us
dFku fd;k gS fd izkjfEHkd tk¡p esa rS;kj fd;s x;s dkxtksa esa izn'kZ ih&1]
2 ,oa izn'kZ ih&119 ls 125] izn'kZ&*d* Nksxkjke] iwuepUn ds fnukad
02-10-98 ds c;ku o izn'kZ ih&71 i=koyh ds lkFk mls 7 vDVwcj dks
izkIr gq,A mls tc bl izdj.k dk vuqla/kku izkIr gqvk vkSj ftl i=
izn'kZ Ikh&71 ds }kjk mls i=koyh Hksth xbZ] mlds lkFk Hksts tkus okys
nLrkostkr dh dqy i`"B la[;k mlds [;ky ls vafdr ugha FkhA ;g lgh
gS fd izn'kZ Ikh&71 esa fduds }kjk f'kdkj fd;k x;k] ;g vafdr ugha
gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&71 esa , ls ch esa fnukad dk dkWye gS ysfdu
fnukad vafdr ugha gSA ;g lgh gS fd fnukad 07-10-98 dks i= izn'kZ

ih&71 ds }kjk mls i= feyk] blls iwoZ og fdlh dk;Zokgh esa ljhd ugha
gS ysfdu izn'kZ ih&73 ds tfj;s mi ou laj{kd us okafNr lwpuk izkIr
djus gsrq vkns'k fd;k FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&71 esa bZ ls ,Q
vkmVoMZ uEcj gS] tks i= Hkstrs le; jftLVj esa ,.Vj djrs gSaA mldks
tk¡p feyus ds ckn loZizFke mlus xzkeokfl;ksa }kjk iwoZ esa izLrqr d`".k
e`xksa ds f'kdkj dh f'kdk;r esa vafdr lQsn ftIlh ds uEcj ds vk/kkj ij
vkj-Vh-vks- vkWfQl ls mlds ekfydkuk gd+ dk irk yxk;kA i= izn'kZ
ih&73 mls fnukad 03-10-98 dks izkIr gqvkA fQj og Lo;a vkj-Vh-vks-
vkWfQl x;k] tgk¡ mls dksbZ ugha feykA ckn esa bl tkudkjh gsrq gsesUnz
f=osnh] ouiky dks bl tkudkjh dks izkIr djus gsrq izn'kZ ih&73 nsdj
mldk irk yxkus gsrq vknsf'kr dj fn;kA og ;g ugha crk ldrk fd
izn'kZ ih&73 esa ,l ls Vh fnukad esa dkV&NkaV fdlus dhA ;g dguk
xyr gS fd fnukad 06-10-98 dks i= izn'kZ ih&73 mlds gkFk esa vk;k gksA
izn'kZ ih&73 eas MCY;w ls ,Dl esa fnukad esa dkV&NkaV ugha gSA vt[kqn
dgk fd ;g dkV&NkaV ugha gS] vksojjkbZfVax gSA odhy eqyfte }kjk ;g
iz'u iwNus ij fd izn'kZ ih&73 ds MCY;w ls ,Dl Hkkx esa 2 dk 6 fd;k
gqvk gS] ftl ij xokg us dgk gS fd tgk¡ rd mldk [;ky gS] ;g 2 ls
6 ugha fd;k gqvk gSA mlus bls fy[krs oDr 6 vDVwcj ¼6@10½ gh fy[kk
gSA dbZ ckj isu rks isij ij yxk nsrs gS ,oa MsV ;kn vkrh gS rks MsV
fy[krs gSa] blfy, ;g vksojjkbfVax gqbZ gSA ouiky us fnukad 07-10-98 dks
mls ftIlh ds ekfyd ds ckcr lwpuk i= izn'kZ ih&73 djhc 10&11 cts
lqcg nhA gfj'k ml xkM+h@ftIlh dk MªkbZoj FkkA bldh tkudkjh mls
xkM+h ekfyd v:.k ;kno us nhA mlus ftIlh v:.k ;kno ds fuokl ls
djhc nksigj 1%30 cts cjken dh FkhA xksj/kuflag vkSj vaxnyky QnZ
izn'kZ ih&4 ds ekSrfcj ugha Fks cfYd mlds LVkQ ds dEkZpkjh FksA izn'kZ
ih&4 v:.k ;kno ds edku ds lkeus gh cukbZ Fkh vkSj ml ij , ls ch
gLrk{kj ogha fd;s FksA ftIlh dks ysdj os vius dk;kZy; dksy fMiks ij
pys x;sA dksy fMiks ij tkus ds i'pkr mlus QnZ izn'kZ ih&4 ij ,Mh'ku
fd;k Fkk] tks lcds lkeus fd;k FkkA izn'kZ Ikh&4 dk vkbZ ls ts fgLlk
dksy fMiks ij tkdj vafdr fd;k FkkA ftIlh dks dCts esa ysus ds i'pkr
lhypsik ugha fd;k ijUrq dksy fMiks ys tkdj eky[kkuk izHkkjh Jh Jo.k
dqekj pkSgku ds gLrs vaxnyky vkSj xksj/kuflag dh lqiqnZxh esa j[kkA pwafd
ftIlh esa [kwu ds ls fu'kku ik;s x;s Fks blfy, mlds }kjk 07-10-98 dks
ftIlh dk fujh{k.k djus ds ckotwn Hkh fnukad 12-10-98 dks ftIlh dk iqu%
fujh{k.k dh vko';drk gqbZ D;ksafd bldk ,Q- ,l-,y ds rduhdh
fo'ks"kKksa }kjk fujh{k.k djok;k tkuk FkkA ;g lgh gS fd QnZ izn'kZ
ih&109 esa ,Q-,l-,y- ds lnL;ksa dh mifLFkfr o fujh{k.k dk bUnzkt ugha
gSA ;g xyr gS fd ftIlh dCts esa ysus ds i'pkr mlus fgj.k ds [kwu
ds /kCcs eSust fd;sA ;g dguk Hkh xyr gS fd fnukad 07-10-98 dks ftIlh
tCr djus ds 6 fnu i'pkr lksp&fopkj dj mlus ftIlh esa NjsZa o fgj.k
ds cky eSust djds ftIlh dk fujh{k.k Jo.k dqekj }kjk djuk crkdj
ftIlh ls NjsZa o cky cjken djus dh ckr QnZ izn'kZ ih&109 QthZ rS;kj
djokbZA izkjfEHkd tk¡p esa iwuepan o Nksxkjke ds c;ku Øe'k% izn'kZ Mh&2
o izn'kZ Mh&3 ,e-,y-lksuy us fy;s FksA izkjfEHkd tk¡p esa mlus gfj'k
nqykuh ds c;ku fy;s Fks blfy, ftIlh esa lSQ] uhye] rCcw] lksukyh]
nq";Urflag o fnus'k xkojs ds gksus ds uke lkeus vk;s FksA izkjfEHkd tk¡p esa
Nksxkjke o iwuepan ds c;kuksa esa mldh eq[; ijh{kk esa crk;s uke uhye]
rCcw] lksukyh] nq";Urflag o fnus'k xkojs dk thi esa cSBuk vafdr ugha
gSA ;g lgh gS fd fjiksVZ dh f}rh; izfr izn'kZ ih&2 o izn'kZ ih&3 esa
Nksxkjke] 'ksjkjke o ekaxhyky dks p'enhn xokg gksuk] rhuksa yM+fd;ksa }kjk
f'kdkj djus rFkk vkXus; 'kL+=ksa }kjk f'kdkj djus dk gokyk ugha gSA ,Q-
vkbZ-vkj nsjh ls U;k;ky; esa Hksts tkus dk mldh utj esa dksbZ dkj.k ugha
gSA i= izn'kZ Mh&4 tkjh gqvk ;k ugha] og ugha crk ldrkA ;g dguk
xyr gS fd fnukad 08-10-98 dks xokg iwuepan dks eSust dj csd MsV
fnukad 02-10-98 esa fjiksVZ ntZ dh rFkk ,Q-vkbZ-vkj dh izfr izn'kZ ih&2 o
izn'kZ ih&3 tkjh dh gksA mlus f'kdkj esa iz;qDr fjokWYoj o jkbQy dks
eqEcbZ Hkstus dh lyeku }kjk nh xbZ bRryk dks ys[kc) ugha fd;k] lwpuk
blfy, ys[kc) ugha dh D;ksafd Lo;a lyeku us tfj;s QSDl lwpuk nsdj
gfFk;kj eaxkus dh dk;Zokgh dj yh FkhA mldh tk¡p esa lyeku }kjk
gfFk;kj fnus'k xkojs ds lkFk fnukad 8 dks ckbZ ,;j fHktokuk ik;k x;kA
mlus fnukad 8 dk iSlsatj esfuQsLVks is'k fd;k gS] ftlesa fnus'k ds eqEcbZ
tkus dk bUnzkt gSA izn'kZ ih&10 fjiksVZ mlds lkeus fnukad 10 rkjh[k dks
'kke dks is'k gqbZ gSA izn'kZ ih&10 dh , ls ch Hkkx ij vFkZ ;g gS fd
mlus Øekad 4009 dh vken djkbZ] tks vken jftLVj esa gSA bl izdj.k
esa esfMdy cksMZ }kjk e`r fgj.kksa dks iqu% ijh{k.k djokus tkuk ,d
egRoiw.kZ eqn~nk FkkA ;g lgh gS fd mlus fjek.M vof/k ds nkSjku eqEcbZ
tkdj gfFk;kj cjken ugha fd;sA Lo;a dgk fd lyeku us dgk fd
gfFk;kj ;gha eaxok nwaxkA ;g mls irk ugha fd lyeku gfFk;kj eaxokdj
cjken djkus ds fy, fof/k vuqlkj vf/kd`r Fkk ;k ughaA Lo;a dgk fd esjk
;g igyk dsl Fkk] eq>s iwjh fof/kd tkudkjh ugha FkhA izn'kZ ih&29 esa
vafdr dk;Zokgh djhc ,d ?kaVs esa iwjh gqbZA ;g lgh gS fd mlus foHkkx
ds vykok vU; Lora= ekSrfcjksa dks ugha fy;kA gfFk;kj mlus ,oa Jo.k
dqekj us feydj dCts esa fy;sA ;g xyr gS fd mlus gfFk;kj dCts eas
ugha fy;s gks vkSj lhy psik ugha fd;s gksA ;g lgh gS fd uhye]
lksukyh ,oa rCcw bl dsl esa uketn ugha gSA ;g lgh gS fd bl izdj.k
esa bu rhuksa dh f'kuk[r dk iz'u fufgr FkkA ;g lgh gS fd rhuksa
vfHk;qDrkx.k dks ckinkZ jgus dh fgnk;r nh xbZ Fkh] tks igpku djokus
ds mn~ns'; ls nh xbZA blds ckotwn vuqla/kku i= f'kuk[rxh gsrq fjek.M
blfy, ugha ekaxk D;ksafd gfj'k nqykuh us vius c;kuksa esa bu eqyftek ds
ckjs esa [kqyklk dj fn;k rFkk bu eqyftekvksa us Hkh ekSf[kd :i ls ?kVuk
esa tkuk Lohdkj dj fy;k FkkA mlus izn'kZ&*x* o *?k* ds vk/kkj ij QnZ
izn'kZ ih&38 esa Cysd cd 1 o 2 vafdr fd;k FkkA ;g xyr gS fd mlus
[kky ds VqdM+ksa dks ,Q-,l-,y esa ugha Hkstdj xk;c djok fn;k Fkk] mlus
viuh tk¡p ds nkSjku izn'kZ ih&38 ds eqrkfcd nks [kky ds VqdM+s] 2 [kkysa
o flax o tk¡p ijh{k.k gsrq fHktok;s FksA ;g lgh gS fd mlus dfFkr :Ik
ls xu 'kkWV ds fu'kku okys [kky ds VqdM+s ySc ijh{k.k gsrq ugha fHktok;s
FksA ;g dguk xyr gS fd fgj.kksa ds [kky ij fdlh izdkj ds xu 'kkWV ds

fu'kku ugha Fks blfy, mlus mUgsa ,Q-,l-,y o fdlh csysfLVd ,DliVZ
ds ikl ugha fHktok;kA ;g lgh gS fd ,Q-,l-,y ls fjiksVZ esa u xu
'kkWV] u xu ikmMj ls tyus ckcr vFkok u gh pksVsa vFkok gM~Mh VwVus
ckcr fjiksVZ vkbZ FkhA mlus xokg gfj'k] iwuepan o Nksxkjke ds c;ku
fofM;ksxzkQh ds tfj;s fy;sA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ ih&33 ij
djsD'ku ,oa vksojjkbfVax mlds }kjk dh xbZ gksA ;g lgh gS fd
mlus ?kVukLFky ds fujh{k.k dh QnZ ugha cukbZA mlus ?kVukLFky ls
xokg Nksxkjke ,oa iwuepan ds edku fdrus nwj Fks] bldh tk¡p dh Fkh]
tks nks fdyksehVj nwj gSA nksuksa ?kVukLFky djhc vk/kk fdyksehVj ds vUnj
FksA ;g lgh gS fd vkfVZdy&1 ds izn'kZ ih&112 esa ,Dl dkWye esa
tCr'kqnk lkexzh ds ckjs eas fooj.k gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&112 ds
fgLls lh ls Mh ds vuqlkj fnukad 02-10-98 dks nks e`r d`".k e`x ¼uj½
eky[kkuk esa tek djok;s x;sA izn'kZ ih&112 esa bZ ls ,Q esa tks bUnzkt
fd;k x;k gS og vafdr rkjh[kksa dks fd;k x;k gSA ;g lgh gS fd
vkfVZdy&1 esa fnukad 02-10-98 dks bl izdj.k ds [kky ,oa lhax tek
djkus dk bUnzkt ugha gSA ;g lgh gS fd vkfVZdy&1 dk izn'kZ Ikh&112 ds
th ls ,p Hkkx esa 200@22@2-10-98 vafdr gSA bl esa 200 iqLrd Øekad
vkSj 22 uEcj fjiksVZ ds gS rFkk 2-10-98 fjiksVZ dh rkjh[k gSA mlus
Mh-,u-, tk¡p esa 6 tkj ugha HkstsA 6 Øekad esa pkj tkj gSaA ;g xyr gS
fd mlus tks tkj Hksts] mlesa rhu tkj [kkyh ik;s x;s gSaA ;g lgh gS fd
mlds i= ds vuq:i rhu tkj esa Mh-,u-, dks lkexzh ugha feysA ;g lgh
gS fd mu tkj esa ,uhey uEcj&1 ds [kky dk VqdM+k ,oa elYl ds VqdM+s
,oa ,uhey la[;k&2 ds fLdu dk VqdM+k Mh-,u-,- okyksa dks ugha
feykA ;g lgh gS fd ,d tkj esa mlus elYl ihl Hkstuk vafdr fd;k
fdUrq mlesa gM~Mh dk VqdM+k feykA Lo;a dgk fd mlesa VkbZi esa xyrh ls
elYl ihl vafdr gks x;k] tks lkeku Mh-,u-, dks ugha feykA og mldh
jk; esa ued ds ?kksy esa ?kqy x;s gksaxsA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&65@1
vly mlus izkIr ugha fd;k] dkcZu dkWih gSA ;g lgh gS fd izn'kZ
ih&65@1 esa dqekj Mh dh igpku ;k vk;q vafdr ugha gSA ;g lgh gS fd

izn'kZ Ikh&107 esa jDr ls luh jsr o iRFkj fdl rkjh[k dks cjken fd;s
x;s] rkjh[k vafdr ugha gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&28 ds tfj;s mlus
jkbQy cjken dh] mlesa eSXkthu ugha FkhA ;g dguk xyr gS fd
tCr'kqnk gfFk;kj fnukad 1 ,oa 2-10-98 dh njE;kuh jkr esa vfHk;qDr
lyeku us u tks/kiqj esa vius dCts esa j[ks] u gh f'kdkj gsrq dke esa
fy;kA
135- vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg
esa xokg us vkxs dFku fd;k gS fd ;g dguk xyr gS fd ftIlh esa lk{;
eSust djus ds mn~ns'; ls 22-10-98 ls iwoZ ftIlh dh ,Q-,l-,y- tk¡p gsrq
vkosnu ugha fd;kA fnukad 12-10-98 dks ,Q-,l-,y- dh Vhe tc t;iqj
ls tks/kiqj vkbZ rc blls igys ftIlh dk fujh{k.k djok;kA fnukad
12-10-98 dks ,Q-,l-,y dh tk¡p gks tkus ds ckn ftIlh dk iqu% fujh{k.k
Jo.k dqekj pkSgku ls mlus vius foosd ls djok;kA ,Q-,l-,y Vhe
us ?kVukLFky ls tks lSEiy fy;s Fks] mldh tk¡p ds fy, funsZ'k fn;s FksA
ekSds ls lSEiy [kwu ls luh feV~Vh o iRFkj ds fy;s FksA lSEiy ,Q-,l-,y
okyksa us mUgsa lkSais FksA ,Q-,l-,y Vhe us 12-10-98 dks [kwu ls luh feV~Vh
o lSEiy mUgsa fn;s] og mUgksaus xk;c dj fn;s gks] ;g dguk xyr gSA
vt[kqn dgk fd fnukad 12-10-98 dks ekSds ij osVsujh MkWDVj Hkh ekStwn
Fks blfy, tks lSEiy fy;s Fks] og mUgksaus ,Q-,l-,y- Hksts FksA ;g ;g
lgh gS fd izn'kZ ih&107 esa fnukad ds vkxs [kkyh txg lh ls Mh fgLls esa
NksM+h xbZ gSA ,l-ih- }kjk tks izn'kZ ih&134 vxzs"k.k i= Hkstk] og izn'kZ
ih&107 ls lEcfU/kr u gksA ;g dguk xyr gS fd og mlh ls lEcfU/kr
gSA izn'kZ Ikh&112 , o 112 ch ij eky fdl fnukad dks fdl ds lkFk
Hkstk] mldk o.kZu gSA fnukad 15-10-98 dks] 16-10-98 dks ekuflag ify;k
ds gLrs eky Hkstk x;kA 23-10-98] 31-10-98 dks dSyk'k fxjh] ou j{kd ds
lkFk Hkstk x;k FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ ih 112 , o 112 ch esa 4009 esa
tks uEcj vafdr gS] og mlds dk;kZy; esa la/kkfjr buoMZ jftLVj ds
uEcj gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&50 o 51 ,d gh fnu esa rS;kj fd;s] os
vyx&vyx le; esa rS;kj gq, FksA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&119 o izn'kZ
ih&121 esa ekSds ij Vk;jksa ds fu'kku gksus dh ckr vafdr ugha gSA ekSds ij
Vk;jksa ds fu'kku ugha ik;s x;sA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&44 ds tfj;s tkj
ts&1 esa chch&1 dk fLdu ihl o tkj lsds.M esa chch&1 dk elYl ihl
Hkstk FkkA tkj ts&4 esa chch&2 dk fLdu ihl o tkj ts&5 esa chch&2 dk
elYl ihl Hkstk x;kA ;g lgh gS fd mDr tkj esa Hkstk x;k eVsfj;y
lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn dks izkIr ugha gq,] ftl lEcU/k esa mUgksaus izn'kZ
ih&45 ds tfj;s mUgsa lwfpr fd;kA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ Ikh&53
uksfVl fnukad 07-10-98 dks csd MsV fnukad 04-10-98 vafdr dj ;g i=
rS;kj dj i=koyh ds layXu fd;k x;k gksA izn'kZ ih&38 ds tfj;s Hksth
xbZ fgj.kksa dh tk¡p fjiksVZ ,Q-,l-,y ls vkbZ ;k ugha] vkt mls ;kn
ughaA [kky dh fjiksVZ i=koyh ij ugha gSA mls ftl :i esa [kky ,oa lhax
feys Fks] oSls gh eky[kkus esa j[kok;s FksA ;g dguk xyr gS fd MkWDVj
usikfy;k us fjiksVZ izn'kZ ih&10 fnukad 02-10-98 dks gh mlds mPpkf/kdkjh
MkWDVj lksuy dks izsf"kr dj nh gksA izn'kZ ih&10 mls izkIr gksus ds i'pkr
mlus mDr fjiksVZ ds lEcU/k esa fdlh fo'ks"kK ds le{k mls is'k dj jk;
ugha yh FkhA
136- bl izdj.k ds xokgksa dh fofM;ksxzkQh ou laj{kd dk;kZy; esa
djokbZ xbZ FkhA izn'kZ ih&87] 88 o 89 fofM;ks dSlsV~l dh Vªkal fLØIV gSA
vkfVZdy&21 fofM;ks dSlsV dks pykdj xokg ls iwNus ij xokg us dgk
fd ;g lgh gS fd xokgku gfj'k nqykuh] iwuepan o Nksxkjke dks c;ku ls
iwoZ lR; cksyus dh 'kiFk ugha fnykbZ xbZ gSA ;g lgh gS fd fofM;ks
fjdkWfMZax esa xokg iwuepan ds nks isij ij gh gLrk{kj gksrs fn[k jgs
gSaA ;g lgh gS fd fofM;ks fjdkWfMZax ns[kus ls ;g izrhr gksrk gS fd xokg
ls c;ku lqus x;s gSa] fy[krs ugha fn[k jgk gSA vkfVZdy&21 dks lhy psik
ugha fd;k ysfdu rhuksa xokg ds c;ku fjdkWfMZax djus ds ckn lhy psik
fd;k x;k FkkA ;g lgh gS fd vkfVZdy&21 eky[kkuk esa tek ugha
djok;k cfYd mlds ikl dk;kZy; esa FksA ;g xyr gS fd gsjk&Qsjh djus
ds fy, vkfVZdy&21 mlds ikl j[kk gksA vuqla/kku ds nkSjku izn'kZ
ih&109 ds tfj;s ftIlh ls cjken crk;s x;s NjksZa dk feyku mlus izn'kZ
ih&14 ds tfj;s lyeku ds dejs ls cjken crk;s x;s NjksaZ rFkk izn'kZ
ih&15 ds tfj;s lSQ vyh ds dejs ls cjken crk;s x;s NjksZa dk feyku
mlus ugha fd;k ysfdu ,Q-,l-,y esa tk¡p gsrq Hkstdj jk; ekaxh Fkh fd
D;k ;s NjsZa vkil esa esy [kkrs gSaA ,l-ih- dks i= izn'kZ ih&16 Hkstk
FkkA ;g lgh gS fd ,Q-,l-,y fjiksVZ izn'kZ ih&19 ds tfj;s ,Q-,l-,y
us ;g jk; O;Dr dh Fkh fd ftIlh ls cjken NjsZa lyeku ds dejs ls
cjken NjksZa ls esy ugha [kkrs] ftldh fjiksVZ izn'kZ ih&19 gSA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih&109] izn'kZ ih&14 ,oa izn'kZ ih&15 ds tfj;s cjken fd;s x;s
NjsZ esy ugha [kkrs] vyx&vyx gSA ;g lgh gS fd fnukad 04-10-98 dks
nSfud uoT;ksfr lekpkj i= esa fgj.k ds f'kdkj ls lEcfU/kr lekpkj
izdkf'kr gqvk Fkk] mlds i'pkr fnukad 06-10-98 dks {ks=h; ou vf/kdkjh]
oU; tho mMunLrk tks/kiqj us f'kdkj ds lanHkZ esa i= izn'kZ Mh&4 nSfud
uoT;ksfr rRdkyhu lEiknd dks tkjh fd;k FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ
Mh&14 odkyrukek ds tfj;s mlus fpjathyky ekyh ,oa czEgfd'ku dks
viuk odhy fu;qDr fd;k FkkA ;g dguk xyr gS fd mlus >wBh
okg&okgh ywVus ds fy, >wBs xokg rS;kj fd;s] >wBs nLrkost rS;kj fd;s
rFkk lEiw.kZ feF;k dk;Zokgh dks vatke fn;k vkSj >wBk ifjokn vfHk;qDrx.k
ds fo:) is'k fd;kA
137- vf/koDRkk vfHk;qDr lSQ vyh [kku] rCcw] uhye o lksukyh ds
vf/koDrk dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh
gS fd o"kZ 1998 ls 2016 rd ds ou foHkkx ds f'kdkj lEcU/kh vkadM+ksa dk
izdk'ku gqvk FkkA ;g mls irk ugha fd o"kZ 1999 ls 2016 ds chp Cysd
cd o fpadkjksa ds dqy 195 f'kdkj gq,] ftuesa ls 71 ds ckjs esa f'kdkfj;ksa
dk irk ugha pykA v[kckj izn'kZ Mh&15 gSA ;g lgh gS fd fnukad 3
vDVwcj ls 7 vDVwcj ds e/; tks/kiqj esa gh FkkA ;g lgh gS fd ifCyd
ikdZ esa tw o xkMZu Hkh gSA ;g mls /;ku ugha fd fnukad 4 vDVwcj] 1998
esa vfHk;qDrx.k us fQYe ge lkFk&lkFk gS dh 'kwfVax ifCyd ikdZ esa dh
gksA ;g lgh gS fd ifCyd ikdZ fLFkr tw esa 'kwfVax djuh gks rks ou
foHkkx ls vuqefr ysuh gksrh gSA mlus bl dsl esa fQYe funs'kd lwjt
cM+tkR;k ds c;ku ugha fy;s FksA fdlh vU; vf/kdkjh us lwjt cMtkR;k
ds c;ku fy;s gks] ;g mls irk ughaA ;g lgh gS fd ,Q-vkbZ-vkj- esa
vfHkusf=;ksa ds uke o gqfy;k vafdr ugha gS] bl dkj.k vfHkusf=;ksa dh
igpku djokuk vko';d fo"k; gSA ;g lgh gS fd mlus vfHkusf=;ksa dh
f'kuk[rxh dk;Zokgh ugha djokbZA ;g lgh gS fd dSyk'k fxjh 02 vDVwcj
dks lkfFku pkSdh esa inLFkkfir FkkA ;g dguk xyr gS fd dSyk'k fxjh
dks mlus cukoVh QnsZa o nLrkost cukus ds fy, cqyk;k gksA ;g dguk
xyr gS fd bl izdj.k esa v[kckj esa [kcj vkus rd ou foHkkx dks
bl ?kVuk dh [kcj gh ugha gksA ;g xyr gS fd iwuepan us Jh lksuy dks
,Q-vkbZ-vkj izn'kZ ih&1 ugha nh gksA ;g xyr gS fd ckn esa mlus o
lksuy us feydj dSyk'k fxjh dks lkFk ysdj csd MsV esa nLrkost rS;kj
dj >wBs nLrkost cuk;s gksA ;g Hkh xyr gS fd xqLlk;s yksxks ds ncko esa
vkdj ge yksxksa us vfHk;qDrx.k dks >wBk Qalk;k gksA
138- vf/koDrk vfHk;qDr nq";Urflag dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us dFku fd;k gS fd i=koyh ij ,slk dksbZ nLrkost ekStwn ugha gS]
ftl ij vfHk;qDr yEcs cky okys dk uke gksA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1]
2] 3 esa yEcs ckyksa okys O;fDr dk ?kVuk esa fyIr gksuk o mldk uke ugha
gSA ;g lgh gS fd nq";Urflag us rkjh[k 9-10-98 dks rCcw] uhye dh
tekur nh gS] ;g nLrkost izn'kZ Mh&12 gS] bldk 'kiFk i= izn'kZ ih&13
gSA ;g lgh gS fd Nksxkjke ds c;ku izn'kZ Mh&3 o iwuepan ds c;ku
izn'kZ ih&87 esa nq";Urflag dk uke ugha gSA ;g lgh gS fd mlus
nq";Urflag dh dksbZ f'kuk[rxh ijsM ugha djokbZ] dFku fd;k gSA
139- xokg ih-MCY;w&2 lkxjjke fo'uksbZ ouj{kd] oU; tho
mM+unLrk gS] ftlus dFku fd;k gS fd fnukad 01-10-98 dks og t:jh
dk;Z ls NqV~Vh ysdj vius xk¡o ?kj ij xqM+k fo'uksbZ;ku x;k FkkA fQj nks
vDVwcj dks lqcg lkr cts Hkaojyky] lgk;d ouiky xqM+k pkSdh bUpktZ
mlds ?kj vk;s rFkk muds lkFk iwuepan fo'uksbZ] tksxkjke fo'uksbZ tks fd
dkadk.kh ckxM+ksa dh <k.kh ds jgus okys Fks] vk;sA mu yksxksa us vkdj mls
crk;k fd **ckxM+ks dh <k.kh esa f'kdkj gks x;k gS] blfy, gekjs lkFk
pyksA** fQj og Hkh mu rhuksa ds lkFk ckxM+ksa dh <k.kh x;k] tgk¡ ij ,d
d`".k e`x izgyknjke dh <k.kh ds ikl ejk gqvk iM+k Fkk o nwljk
fgj.k ,d Ldwy ftlds ikl vksekjke dh <k.kh vkbZ gqbZ gS] ogk¡ ,d vU;
d`".k e`x ejk gqvk iM+k FkkA nksuksa d`".k e`x uj FksA bl njE;ku xzkeh.k
yksxksa esa ls Nksxkjke] iwuepan ewykjke] Hkaojyky] izgyknjke fo'uksbZ us
crk;k fd yw.kh dh gksVy esa fQYe dh 'kwfVax gks jgh Fkh o mlds fQYeh
ghjks lyeku [kku] lSQ vyh] lksukyh] rCcw vkSj uhye rFkk vkSj Hkh
fQYeh yksx Bgjs gq, Fks o 'kwfVax dj jgs Fks rFkk mu yksxksa us crk;k
fd ;s fQYeh ghjks fnu esa fo'uksbZ;ksa dh gksVy ij pk; ihus vk;s Fks rc
xk¡o okyksa us bu fQYeh yksxksa dks ns[kk FkkA mu yksxksa us crk;k fd
**ekeyk isphnk gS] blfy, vki gekjs lkFk pyksA** isphnk ekeyk f'kdkj
dk Fkk tks fd ,d rkjh[k dh 'kke dks gqvk FkkA fQj dgk fd ,d o nks
rkjh[k dh njE;kuh jkr dks gqvk Fkk rFkk crk;k fd ;g f'kdkj lyeku o
budh ikVhZ ds yksxksa us fd;k FkkA ml ikVhZ esa lyeku] lSQ] rhu&pkj
yM+fd;k¡ ftuesa lksukyh rCcw] uhye vkfn Fks] dqy 7 vkneh lQsn ftIlh
esa Fks] ftlds uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 FksA os yksx bl ftIlh esa vk;s
Fks rFkk canwd ls f'kdkj fd;k FkkA fQj mu yksxksa us fjiksVZ xk¡o okyksa ls
fy[kokbZ o fjiksVZ ij muls lkbZu djokdj Mh-,Q-vks ekaxhyky lksuy
ds ?kj x;s vkSj muds lkeus is'k dh] tks fjiksVZ izn'kZ ih&1 gS] tks mlds
lkeus Nksxkjke] iwuepUn us lksuy lkgc ds lkeus is'k dh FkhA fQj os
lHkh yksx vkWfQl x;s] tks fd ifCyd ikdZ tw esa vk;k gqvk FkkA ogk¡ ls
dykjke ds;j Vsdj dks ysdj MkWå usikfy;k tks fd [kstM+yh ds i'kq
fpfdRlky; esa rSukr Fks] ds ?kj x;sA fQj mu MkWDVj lkgc dks
ysdj ?kVukLFky dkadk.kh ckxM+ks dh <k.kh ekSds ij igqaps] tgk¡ ij Mh-,Q-
vks lksuy lkgc us ekSds dh dk;Zokgh djuk 'kq: dh o MkWDVj us dykjke
dh lgk;rk ls e`r fgj.kksa dk iksLVekVZe djuk 'kq: fd;k rks mlus Hkh
ns[kk fd igyk fgj.k tks izgyknjke dh <k.kh ds ikl iM+k Fkk] ds iSj ij
xksyh yxh gqbZ Fkh vkSj mldk iSj VwVk gqvk FkkA mldk iksVLekVZe djds
nwljs e`r fgj.k tks fd Ldwy ds ikl Fkk] dk iksLVekVZe fd;kA mldh
xnZu ij xksyh yxh gqbZ FkhA nksuksa fgj.kksa dk iksLVekVZe dj mudh [kky
ls lhax ds tksM+s mrkjs x;sA ekSds dh dk;Zokgh dh] cjkenk eky dks ekSds
ij psik fd;k o mUgsa Hkaojyky lgk;d ouiky dks lqiqnZ fd;kA MkWDVj
usikfy;k us dgk fd mUgksaus uksV dj fy;k gS o fjiksVZ ckn esa nh tk,xh]
mlds ckn os tks/kiqj vk x;sA fQj og 5 rkjh[k dks Hkaojyky ds lkFk
fjiksVZ ysus MkWDVj usikfy;k ds ;gka x;k rks mlus fjiksVZ ugha nhA mlds
ckn 11 rkjh[k dks MkWDVjksa ds cksMZ ds lkFk iqu% ogha ?kVuk LFky ij x;sA
tgk¡ ij MkWDVjksa ds cksMZ us nksuksa fgj.kksa ds e`r 'kjhj dks iqu% ckgj
fudkyk o mudk iksLVekVZe fd;kA mudh gfM~M;ka yha] feV~Vh o dadM+
fy;s] ftu ij [kwu yxs gq, FksA fgj.kksa dks nQukdj mu ij dkaVs Mky
fn;s x;sA utjh uD'kk ua-&1 izgyknjke dh <k.kh ds ikl dk izn'kZ
ih&119 gSA ekSdk iapukek ua-&1 izn'kZ ih&120 gSA uD'kk ua-&2 izn'kZ
ih&121 gSA ekSdk iapukek ua-&2 izn'kZ ih&122 gS rFkk vU; dkxtkr tks
ekSds ij mlh fnu rS;kj fd;s x;s Fks] izn'kZ ih&123 ls izn'kZ ih&125 gS]
ftu ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA ekSdk iapukek tks iqu% 11-10-98 dks
cuk;k Fkk] og izn'kZ ih&126 gSA iapukek [kkysa o lhax izn'kZ ih&127 gSA
fnukad 02-10-98 dks ekSds iapukek ds nkSjku e`r fgj.kksa ds fxjus ckcr
feV~Vh o iRFkj ds VqdM+s otg lcwr dCts esa fy;s Fks] ftldh QnZ izn'kZ
ih&128 gSA e`r fgj.k ds 'ko dks xkM+us ckcr ekSdk iapukek izn'kZ ih&46
gSA gfM~M;ksa dks dCts esa ysus ckcr QnZ vfHkxzg.k izn'kZ ih&47 gS] ftu ij
,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA
140- vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us dFku fd;k gS fd mu fnuksa mldh M~;wVh oU; tho mM+unLrk esa
FkhA dkadk.kh gYkds dh pkSdh xqM+k fo'uksbZ;ku yxrh gSA ogk¡ ij Hkaojyky
lgk;d ouiky] Hkaojyky ou j{kd dh M~;wVh Fkh] tks 24 ?kaVs pkSdh esa
rSukr jgrs FksA mlds c;ku yfyr cksM+k us fy;s FksA fnukad 02-10-98 dks
mlds lkeus ekSds ij dqy fdruh QnsZa rS;kj dh] og la[;k ugha crk
ldrkA ;g lgh gS fd ,d rjQ lksuy lkgc ekSds dh dk;Zokgh dj jgs
Fks o nwljh rjQ MkWDVj usikfy;k fgj.kksa dk iksLVekVZe dj jgs FksA

iwuepan] Nksxkjke us mldks ftIlh ds uEcj crk;s Fks] tks ?kVukLFky ij
FksA iwuepan o Nksxkjke mls ?kj mls cqykus vk;s] fdruh cts rd mlds
lkFk jgs] ugha crk ldrk] exj dk;Zokgh gqbZ rc rd mlds lkFk jgsA
lksuy lkgc ds lkFk mu fnuksa iwjk LVkQ FkkA Jo.k dqekj pkSgku jsatj]
gsesUnz dqekj f=osnh ouiky] f'kopan cksgjk lgk;d ouiky] lkxjjke og
Lo;a] dSyk'k fxjh vkfn FksA ;g xyr gS fd dSyk'k fxjh dh iksfLVax
lkfFku xk¡o esa FkhA ?kVukLFky ls jokuk gksus ls iwoZ lksuy lkgc us fjiksVZ
ntZ dh FkhA e`r fgj.kksa dk iksLVekVZe djus ds fy, MkWDVj usikfy;k dks
i= fn;k FkkA mlus tc QnZ izn'kZ ih&119 ij gLrk{kj fd;s rc lh ls
Mh vkSj bZ ls ,Q uEcj fy[ks gq, FksA ml ij dksbZ dkV&NkaV Fkh] eq>s ;kn
ugha gSA vadksa esa th ls ,p fgLls esa 8 dk 2 fdlus fd;k] mls /;ku ugha
gSA QnZ izn'kZ ih&119 o izn'kZ ih&120 lksuy lkgc dh gLrfyf[kr gksuk
dFku fd;k gSA [kM~Ms esa mrjdj ckgj fudkydj] ckgj ysdj iksLVekVZe
fd;k FkkA ekSds ij nwljs fgj.k ds [ksM+ esa [kwu ds HkkVs FksA lksuy lkgc us
ml le; HkkVs ugha mBk;s] exj ckn esa mBk;sA iapukek izn'kZ ih&122 dh
fu'kkunsgh ekSrfcj iwuepan] Nksxkjke] izgykn ds dgus ij cuk;k FkkA
izn'kZ ih&119 ls 128 cukrs le; yfyr cksM+k ekSds ij ugha Fkk vkSj u gh
bu QnksZa dks cukrs le; pkSgku lkgc ogk¡ ij FksA fnukad 02-10-98 dks
iksLVekVZe djus ds ckn nksuksa fgj.kksa dks ,d gh [kM~Ms esa Mky fn;k FkkA
fgj.kksa dh [kky o lhax dYykjke us mrkjsA ekSds ij bu lhaxksa o [kkyksa
dks dqy nks o ckn esa dgk fd dqy pkj iSdsV cuk;s FksA ;g pkjksa iSdsV
mUgksaus ekSds ij cuk;s] tks mlus o Hkaojyky us cuk;s Fks] tks diM+s esa
Mkydj cuk;s FksA lhypsik Mh-vks- lkgc us fd;s FksA tks lhy iSdsV ij
yxkbZ] og oU; tho laja{kd dh yxkbZ FkhA xksy eksgj ihry dh QnksZa ij
yxkbZA igyh QnZ nks lhax o ,d [kky dh cukbZ xbZ vkSj nwljh QnZ Hkh
nks lhax o ,d [kky dh cukbZ xbZ] tks nwljs fgj.k dh cukbZ xbZA nksuksa gh
QnksZa ij ihry dh eksgjsa yxkbZ xbZ vkSj mu lhyksa ij Hkh oU; tho fy[kk
FkkA MkWDVj usikfy;k us ekSds ij nksuksa fgj.kksa dh fjiksVZ ugha cukbZ vkSj
mUgksaus flQZ uksV dj fy;kA tgk¡ fgj.k xM+s gq, Fks] oks [kqyh txg FkhA
ogk¡ dksbZ vkneh vklkuh ls ugha vk&tk ldrk Fkk cfYd pkSdhnkj cSBk
gqvk Fkk] tks izgyknjke fo'uksbZ FkkA fnukad 11-10-98 dks tSls gh os ekSds
ij igqaps] fgj.kksa ds lewg dks ckgj fudkyk vkSj nksuksa MkWDVjksa us ogha ekSds
ij iksLVekVZe fjiksVZ cuk nhA [kwu ls jsr luh feV~Vh o dadj o fgj.k dh
gfM~M;ka mlds lkeus ,d ckj gh dCts esa yh xbZ FkhA ;g dguk xyr gS
fd Nksxkjke o iwuepan us mls dHkh dksbZ ?kVuk ugha crkbZ gks vkSj mlds
lkeus dksbZ dk;Zokgh ugha dh xbZ gks cfYd mlds flQZ gLrk{kj gh djok;s
gksA
141- vf/koDRkk vfHk;qDr Jh ds-ds-O;kl dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us bl ckr dks lgh crk;k gS fd fjiksVZ djokbZ] ml fnu iwuepan]
Nksxkjke lkFk Fks o ekSds ij gh rhuksa yM+fd;ksa ds uke crk fn;s FksA fjiksVZ
esa rhuksa yM+fd;ksa ds uke fy[ks gq, gSa] dFku fd;k gSA
142- vf/koDRkk vfHk;qDr lSQ vyh] lksukyh] uhye dh vksj ls dh xbZ
ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd mlds c;ku fnukad 18-05-99 dks fy;s
x;s Fks] tks cksM+k th us fy;s FksA ;g lgh gS fd mlus tk¡p c;kuksa esa lSQ
vyh] uhye] rCcw ,oa lksukyh ds uke ugha crk;s] lyeku ,.M ikVhZ dk
uke crk;k FkkA fnukad 22-10-98 dks ?kVuk LFky ls feV~Vh] dadj ysrs
le; Hkaojyky lkFk FkkA ml fnu QnsZa cukbZ] ftl ij mlds gLrk{kj
djok;s FksA fgj.k jkLrs ls eSu jksM+ ls 50 QhV nwj Fkk] nwljk fgj.k lM+d
ls 300 QhV nwj FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ Ikh&1] 2 ,oa 3 esa yM+fd;ksa ds
uke ugha fy[ks gSaA mlds igys ds U;k;ky; ds ftjg esa rhuksa yM+fd;ksa ds
uke fjiksVZ esa gksus dh ckr xyrh ls crkbZ gSA ;g xyr gS fd v[kckj esa
U;wt tks >wBh gksus ds vk/kkj ij vfHk;qDrx.k dks >wBk Qalk;k x;k gSA
143- vf/koDRkk vfHk;qDrx.k lyeku [kku o nq";Urflag dh vksj ls
dh ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd og ekSds ij x;k rc ,d fgj.k
[ksM+ esa iM+k Fkk] tks ejk iM+k FkkA nksuksa [kkysa mrkjus ds ckn mlus ns[kh
FkhA ,d [kky ds xnZu ds fgLls ij xu 'kkWu dk fu'kku Fkk ,oa nwljs ds
iSj ij xu 'kkWV dk fu'kku FkkA MkWDVj usikfy;k ls iksLVekVZe fjiksVZ ykus
dh ftEesnkjh Hkaojyky dks lksuy us nhA ;g xyr gS fd Nksxkjke ,oa

iwuepan mlds ?kj ugha vk;s gksA ;g xyr gS fd lyeku ds fo:) mlus
>wBs c;ku fn;s gks dFku fd;k gSA vf/koDRkk vfHk;qDrk rCcw dh vksj ls dh
xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd uD'kk ekSdk esa xu 'kkWV okm.M
fy[kk gS ;k ugha ;kn ughaA
144- xokg ih-MCY;w&3 ekaxhyky lksuy rRdkyhu Mh-,Q-vks- gS] us
dFku fd;k gS fd fnukad 02-10-98 dks lqcg yxHkx lok ukS cts mlds
fuokl gkbZdksVZ dkWyksuh esa LVkQ ds Hkaojyky fo'uksbZ] pkSdh xqMk
fo'uksbZ;ku bUpktZ e; lkxjjke rFkk xk¡o okyksa ds lkFk esa vk;sA xk¡o
okyksa esa iwuepUn] Nksxkjke fo'uksbZ o vU; xzkeoklh Fks] mu xzkeokfl;ksa us
,d fyf[kr f'kdk;r is'k dh Fkh] ftl ij iwuepUn o Nksxkjke ds
gLrk{kj FksA mUgksaus crk;k fd mudh <kf.k;ksa ds ikl esa 01-10-98 dh o
2-10-98 dh e/; jkf= dks ckxM+ksa dh <k.kh ds lehi ,d lQsn ftIlh esa
vk;s yksxksa us nks dkys fgj.kksa dk f'kdkj fd;kA mu yksxksa esa ls dqN dks]
lyeku o lSQ vyh [kku dks igpku fy;k] ,slk xk¡o okyksa us crk;kA
f'dk;r esa nksuksa fgj.kksa dks xksyh ekjdj f'kdkj djuk crk;k x;k FkkA
mDr f'kdk;r feyus ij mlus dk;Zokgh djrs gq, tarqvky;] tks/kiqj
ls ,d gfjtu deZpkjh rFkk ljnkjiqjk ls MkWDVj usikfy;k dks muds
vkokl ls lkFk ysrs gq, mudh ftIlh esa og] LVkQ] MkWå usikfy;k o tw
dk gfjtu deZpkjh ekSds dh dk;Zokgh ds fy, jokuk gq,A ekSds ij
igqapdj izgyknjke fo'uksbZ dh <k.kh tks fd xqM+k dkadk.kh jksM+ ij fLFkr
gS] ij igqaps rks ogk¡ xk¡o okys mifLFkr Fks rFkk os yksx nks ejs gq, dkys
fgj.kksa dh fuxjkuh dj jgs FksA bl ij mlus ekSds dh dk;Zokgh 'kq: dh
rFkk LVkQ ls mldh ekStwnxh esa QnsaZ vkfn rS;kj djokbZA ekSds ij nks
fgj.k Fks& ,d izgyknjke dh <k.kh ds lkeus rFkk nwljk ckxjksa dh <k.kh
esa Hkhyksa ds ?kj ds lkeus ,d [ks.k esa iM+k gqvk FkkA budh vko';d QnsZa
rS;kj dh rFkk nksuksa 'ko dCts ljdkj ysdj MkWå usikfy;k dks fyf[kr esa
iksLVekVZe djus gsrq lqiqnZ fd;sA MkWñ usikfy;k }kjk muds le{k iksLVekVZe
fd;k x;k] ftlesa izgyknjke dh <k.kh ds ikl e`r fgj.k dk ,d ikao
xksyh ls VwVuk ik;k x;k FkkA ikao [kky ls gM~Mh VwVus dh otg ls uhps
ds Hkkx ls yVd jgk FkkA nwljs fgj.k ds xnZu ij xksyh dk fu'kku ,d
bUp O;kl dk ekStwn Fkk rFkk mlus Hkh mls oDr iksLVekVZe ns[kk FkkA ckn
esa lcwr ds :i esa nksuksa fgj.kksa ds tks fd uj Fks] ds lhax rFkk [kky izkIr
dj dCts esa fy;s x;sA 'koksa dk ekSds ij [kM~Mk [kksndj ekSrfcj o LVkQ
dh mifLFkfr esa fu;ekuqlkj nQuk;k x;k rFkk QnZ rS;kj dh xbZA lqj{kk
dh n`f"V ls 'ko nQukrs oDr mlds Åij feV~Vh rFkk daVhyh >kfM+;ka
[kM~Ms esa Mkydj feV~Vh ls Hkjk x;k Fkk rkfd taxyh tkuoj ;k vU;
rjhds ls 'koksa dks ekSds ij dksbZ {kfr u igqapsA ekSds dh reke dk;Zokgh
iw.kZ dj og rFkk MkWå usikfy;k e; LVkQ ds okfil tks/kiqj igqapsA blds
ckn ftl ftIlh ds uEcj o eqyfteku ds ckjs esa ekewykr gqbZ FkhA mudh
fxjQ~rkjh rFkk okgu ds ckcr tkudkjh izkIr dh rks ftIlh uEcj vkj-ts-
&19 1lh&22001 fQj dgk 2201 gksuk irk pyk rFkk bldk ekfydkuk
gd ekywe djus ds fy, mlus vius dk;kZy; ls ,d i= izknsf'kd
ifjogu vf/kdkjh tks/kiqj dks fy[kk rFkk lgk;d ou laj{kd dks bl
lEcU/k esa vko';d tkudkjh rRdky ekywe djus gsrq funsZf'kr fd;k x;kA
ifjogu vf/kdkjh }kjk og ftIlh v:.k ;kno ds uke ls jftLVMZ gksuk
crk;k x;kA ckn esa bl izdj.k esa vfxze dk;Zokgh ftlesa tk¡p o
vuqla/kku djus gsrq 07-10-98 dks v/khUkLFk vf/kdkjh yfyr cksM+k] lgk;d
ou lja{kd dks tk¡p vf/kdkjh fu;qDr fd;k vkSj Jo.k dqekj] {ks=h; ou
vf/kdkjh] tks/kiqj dks lg tk¡p vf/kdkjh lg;ksx gsrq fu;qDr fd;kA tk¡p
vf/kdkjh cksM+k us mlh fnu lEcfU/kr ftIlh vkj-ts-&19 1lh&2201 dks
v:.k ;kno ds fuokl ls cjken fd;kA fnukad 02-10-98 dks MkWå
usikfy;k }kjk mldh ekStwnxh esa nksuksa e`r dkys fgj.kksa ds fd;s x;s
iksLVekVZe dh fjiksVZ dkQh nsjh ls dbZ ckj ekaxus ij varr% 10-10-98 dks
Hkaojyky dks nh xbZ] ftlus fjiksVZ mlds le{k is'k dhA mDr fjiksVZ ds
voyksdu ls mls fjiksVZ ds rF;ksa esa lPpkbZ ugha gksus rFkk fyf[kr esa dkys
fgj.k fn;s tkus ds ckotwn Hkh fjiksVZ esa ek= Deer fy[kuk tks fd xyr
Fks vkSj Hkh dbZ rF; xyr ik;s x;s] ftl ij muds ou laj{kd ,p-,y-
eh.kk }kjk iqfyl esa fjiksVZ ntZ djkbZ xbZ rFkk fjiksLVekVZe gsrq esfMdy
cksMZ }kjk djus dk vuqjks/k fd;k x;k] ftldh vuqikyuk esa pkj lnL;ksa
dk cksMZ xBu gqvkA cksMZ ds lnL;ksa }kjk 11-10-98 dks mldh o vU;
v¶ljku rFkk LVkQ] ekSrfcjku dh ekStwnxh esa ekSds ij tkdj nQuk;s x;s
'koksa dks ckgj fudkydj ijh{k.k fd;k x;kA ekSds ij nksuksa fgj.kksa ds lhax
o [kky esfMdy cksMZ dks lqiqnZ fd;s Fks] tks lhy pLik fLFkfr esa FksA
esfMdy cksMZ }kjk ijh{k.k fd;k x;k o uewus ds rkSj ij tkj esa jlk;uksa
lfgr dqN uewus 'koksa ls fy;s Fks] ftls mlus {ks=h; ou vf/kdkjh dks
eky[kkuk gsrq lqiqnZ fd;k FkkA ekSdk dk;Zokgh iw.kZ gksus ij os lHkh yksx
e; eky ds dk;kZy; igqapsA bl ekeys esa mlds }kjk vkjfEHkd vuqla/kku
fd;k x;k Fkk o mlds }kjk dh xbZ dk;Zokgh ckcr c;ku Jh yfyr cksM+k
us fy;s Fks] tks c;ku izn'kZ ih&78 gSA f'kdkj ckcr vkjfEHkd f'kdk;r tks
mlds le{k 2-10-98 dks is'k gqbZ Fkh] izn'kZ ih&1 gS] ftl ij lh ls Mh
mldk vadu rFkk , ls ch mlds gLrk{kj gSA f'kdk;r ckcr ipkZ
pkd ,Q-vkbZ-vkj izn'kZ ih&2 o 3 gS] ftu ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA
mlus utjh uD'kk ekSds ij tkdj mlh fnu eqfrZc djok;k Fkk] tks izn'kZ
ih&119 gSA blh izdkj ekSdk iapukek izn'kZ ih&120 cuk;k FkkA blh izdkj
nwljs fgj.k ds f'kdkj dk utjh uD'kk izn'kZ ih&121 rFkk ekSdk iapukek
izn'kZ ih&122 gS] ftu ij Hkh vkbZ ls ts mlds gLrk{kj gSA vuqla/kku ds
vuqØe esa ekSdk iapukek izn'kZ ih&123 cuk;k x;kA blh izdkj e`r fgj.kksa
ds 'ko otg lcwr ysus ckcr QnsZa cukbZ xbZ] tks izn'kZ ih&124 o izn'kZ
ih&125 gSA mlus MkWå usikfy;k dks iksLVekVZe djus ckcr tks rgjhjh i=
fn;k Fkk] tks izn'kZ &*d* gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj o lh ls Mh
usikfy;k }kjk rgjhjh izkfIr jlhn gSA mlus esfMdy cksMZ ckcr tks i=
fn;k mldh dkcZu izfr izn'kZ&*[k* gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA
11-10-98 dks ekSdk iapukek cuk;k x;k] ml ckcr ekSdk dk;Zokgh dh QnZsa
izn'kZ ih&126 o 127 gSA cgqjksxh; i'kq fpfdRlky; }kjk fn;k x;k i=
izn'kZ&*x* gSA mlus esfMdy cksMZ }kjk fn;k x;k eky[kkuk izn'kZ &*?k* ds
tfj;s izkIr fd;k Fkk] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA MkWDVj
usikfy;k }kjk nh xbZ fjiksVZ izn'kZ ih&10 gSA fnukad 02-10-98 dks tks
[kkysa e`r fgj.kksa dh mrkjh xbZ Fkha] og otg lcwr ds :i esa dCts esa yh
xbZ Fkh] os vkfVZdy&12 o 13 gSA
145- vf/koDrk vfHk;qDr lyeku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us dFku fd;k gS fd ?kVuk ds fnuksa esa mldk dk;kZy; ifCyd ikdZ
esa fLFkr FkkA ;g lgh gS fd fnukad 04-10-98 dks jkt Jh izksMD'ku okyksa
us viuh fQYe gsrq xkus dh 'kwfVax dh vuqefr muls yh FkhA 'kwfVax dh
vuqefr Mh-,Q-vks- us nh Fkh] mu fnuksa og Lo;a Mh-,Q-vks- FkkA ;g lgh gS
fd muds vuqlkj fnukad 02-10-98 dks lyeku ,oa vU; ds fo:) ou
foHkkx esa fjiksVZ ntZ gks xbZ Fkh vkSj os okafNr vfHk;qDr gks x;s FksA vuqefr
nsus ds i'pkr mlus ;g lqfuf'pr ugha fd;k fd muds }kjk nh xbZ
vuqefr ls 'kwfVax esa dkSu dykdkj Hkkx ysaxs vkSj ;g vko';d Hkh ugha Fkk
D;ksafd mUgksaus fuekZrkvksa dks vuqefr nh FkhA fjiksVZ ntZ gksus ds i'pkr
dqy rhu izfr;k¡ tkjh dh tkrh gS] muesa ls ,d izfr ,Q-vkbZ-vkj cqd esa
jgrh gSA ,d vnkyr esa Hkstus ds fy, o rhljh izfr tk¡p i=koyh esa
jgrh gSA ;g lgh gS fd ,Q-vkbZ-vkj dh izfr;ksa esa fjiksVZ ds eq[; rRoksa
dk bUnzkt fd;k tkrk gS] ftlesa vfHk;qDrksa dh fjiksVZ] la[;k] f'kdkj fd;s
x;s tkuojksa dh la[;k vafdr djrs gSaA ;fn gfFk;kj dk irk pyrk gS rks
og Hkh vafdr djrs gSaA izFke lwpuk fjiksVZ izn'kZ ih&3 ij lh ls Mh xokg
iwuepan ds gLrk{kj gSA ;g dguk xyr gS fd vnkyr esa izFke lwpuk dh
izfr Hkstus ds i'pkr izn'kZ ih&3 ij iwuepan ds gLrk{kj ckn esa djok;s
gksA ,Q-vkbZ-vkj dh izfr izn'kZ ih&2 vnkyr esa 24 ?kaVs esa D;wa ugha Hksth]
mls irk ughaA usikfy;k dks nh xbZ rgjhj izn'kZ&*d* ekSds ij gh mlus
rS;kj dhA izn'kZ&*d* MkWDVj usikfy;k dks nsus ls iwoZ og nksuksa f'kdkj
vius dCts esa ys pqdk FkkA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ&*d* esa bZ ls ,Q
2-10-98 ,oa th ls ,p SPL-1 ckn esa nwljs isu ls Mky;s x;s gksA lcls
igys mlus yksxksa ds c;ku fy;s] mlus ekSdk iapukek cukrs le; fgj.kksa
ds 'ko dCts esa fy;s o fQj QnsZa rS;kj dh A nksuksa iapukek esa utjh uD'kk
izn'kZ ih&119] 120] 121] 122 gSA ;g xyr gS fd mls ,Q-vkbZ-vkj- uEcj
o fnukad QnZ cukrs oDr rd Kkr ugha gks blfy, ugha fy[ks gksA ;g
lgh gS fd uD'kk ekSdk esa og LFkku bafxr ugha gS] tgk¡ ls xokg iwuepan
o Nksxkjke us f'kdkj gksrs ns[kkA Ikzn'kZ ih&119 esa tgk¡ fgj.k iM+k Fkk] ogha
[kwu iM+k FkkA mUgksaus ekSds ij dksbZ xksyh] NjsZ vkfn ugha ns[ks] u gh cjken
fd;sA ;g dguk xyr gS fd ekSds ij ftIlh ds Vk;jksa ds fu'kku ugha gks
cfYd Vk;jksa ds fu'kku FksA mlus iwuepan] Nksxkjke rFkk izgykn dks
ekSrfcj cuk;k FkkA izn'kZ ih&119 ij ;fn dksbZ dkV&NkaV gqbZ gksxh rks
lgcu ls gqbZ gksxh] tkucw>dj ugha dhA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ
ih&119 esa th ls ,p LFkku ij 8 dk 2 fd;k gqvk gks] tcfd ;g 2 gh
vafdr fd;s x;s gS rFkk QnZ ij uhps Hkh 2 gh vafdr fd;k gqvk gS] tks fd
Li"V ifjyf{kr gksrk gSA vt[kqnk dgk fd 2 rkjh[k mlds gkFk ls gh
fy[kh gqbZ gSA e`r fgj.kksa ds iksLVekVZe esa djhc nks ?kaVs yxs FksA iksLVekVZe
izn'kZ ih&119] 120] 121 ds ckn esa djok;k x;kA ;g dguk xyr gS fd
iksLVekVZe mDr QnsZ cukus ls iwoZ gh djok;k x;k gksA ;g xyr gS fd
izn'kZ ih&122 esa D;w ls vkj fgLlk nwljk ?kko fn[kkus ds fy, [kkyh NksM+k
x;k gks cfYd ;g [kkyh ugha NksM+k x;k gSA mlus ftILkh uEcj vkj-ts-&19
1lh&2201 ds ekfyd dk irk djus ds fy, vkj-Vh-vks- tks/kiqj dks
lEHkor% nwljs fnu i= fy[kk FkkA izn'kZ ih&73 dk fgLlk , ls ch i= dk
dzekad gS rFkk fgLlk lh ls Mh esa dzekad vafdr ugha gSA vt[kqn dgk fd
;g yfyr cksM+k dh izfr gS] vr% muds lanHkZ esa uhps dzekad Mkyk x;k gSA
;g dguk xyr gS fd izn'kZ ih&71 tkjh djus rd mls iksLVekVZe fjiksVZ
fey pqdh gks blfy, mlus i= esa iksLVekVZe fjiksVZ izkIr u gksus rFkk
iksLVekVZe fjiksVZ izkIr djus ds lEcU/k esa fgnk;r ugha nh gksA mUgksaus iwoZ
esa dbZ ckj usikfy;k ds ;gk¡ vkneh Hkstk Fkk vkSj og ugha feyk vkSj
vUrr% og feyus ij 10 rkjh[k dks fjiksVZ izkIr gqbZ] tks Hkaojyky us mlds
le{k is'k dhA mlus ou lja{kd egksn; dks fjiksVZ lqiqnZ dj nh FkhA ;g
dguk xyr gS fd fjiksVZ ekSds ij gh MkWDVj usikfy;k us mls ns nh gksA
lhax rFkk [kky dks mlh fnu lhy psik fd;k x;k Fkk] ml fnu ls mldk
rkRi;Z 2-10-98 ls gSA QnZ izn'kZ ih&126 mldh Lo;a dh gLrfyf[kr gS]
tks esfMdy cksMZ ds lnL;ksa dh ekStwnxh esa cukbZA QnZ izn'kZ ih&127 ekSds
ij rS;kj dh xbZ FkhA blds fgLls lh ls Mh esa 6 dks dkVdj 2 ugha fd;k
x;k gS cfYd ;g 2 gh vafdr gSA ;g dguk xyr gS fd mUgksaus esfMdy
cksMZ ds lEcU/k esa >wBh iksLVekVZe fjiksVZ cuokbZ gksA ;g dguk Hkh xyr gS
fd nksuksa fgj.k izn'kZ ih&10 esa of.kZr dkj.kksa ls ejs gks cfYd og MkWDVj
usikfy;k dh jk; FkhA ;g dguk xyr gS fd ou foHkkx esa bl izdj.k dh
fjiksVZ fnukad 07-10-98 dks ;kuh fiNyh fnukad 02-10-98 esa ntZ dh xbZ
FkhA 8-10-98 dks bl lEcU/k eas lekpkj i= esa vk;k] mls blls dksbZ
ysuk&nsuk ughaA ;g dguk xyr gS fd blh dkj.k ,Q-vkbZ-vkj dh izfr
vnkyr esa 3-10-98 dks ugha Hksth xbZA ;g Hkh xyr gS fd fdlh "kM~;U=
ds rgr mUgksaus lyeku vkfn ds fo:) >wBh dk;Zokgh dh rFkk >wBs
nLrkost rS;kj fd;s gks vkSj vfHk;qDrx.k dks >wBk Qalk;k gksA iqu% ijh{k.k
esa xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 rFkk iwuepan o
Nksxkjke ds c;kuksa esa eqyfteku ds uke vk x;s FksA
146- vkjksi i'pkr vf/koDRkk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls
dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih&2 o
izn'kZ ih&3 ,oa pkd ,Q-vkbZ-vkj dh izFke izfr tkjh dh rc rd muesa
izn'kZ ih&2 esa vafdr duVsUVl gh FksA ;g lgh gS fd tkod jftLVj
vnkyr esa ekStwn gS] ftelsa ,Q-vkbZ-vkj dh izfr izn'kZ ih&2 U;k;ky; esa
Hkstus dk bUnzkt ugha gSA izn'kZ ih&10 iksLVekVZe fjiksVZ ij vkod uEcj
4003 ;k 4009 fy[kk gSA mDr uEcj ds tfj;s 10-10-98 dks izkIr gksuk
crk;k gSA ;g dguk xyr gS fd ;g vkod uEcj QthZ fy[ks x;s gksA
ftyk ifjogu vf/kdkjh dks tks i= izn'kZ ih&73 Hkstk] ftldk tkod
uEcj 4068 gSA ;g dguk xyr gS fd tc mlus ekSds dk fujh{k.k fd;k]
ogk¡ ml le; dksbZ [kwu iM+k gqvk ugha gks blfy, mls dCts esa ugha
fy;kA izn'kZ ih&73 esa ,Q-vkbZ-vkj ds uEcj bls xksiuh; j[kus ds mn~ns';
ls ugha fy[ks Fks vkSj T;knk izpkj ugha gks vkSj vijk/kh rd lwpuk ugha
igqapsA ;g dguk xyr gS fd MkWDVj usikfy;k us izn'kZ ih&10 fjiksVZ ekSds
ij gh dYykjke ds lkeus mls lkSai nh gksA mls ;kn ugha gS fd ekSds ij
cksMZ ds }kjk cukbZ xbZ izkjfEHkd fjiksVZ esa fdlh izdkj ds xu 'kkWV ds
vkykekr ugha fy[ks gksA fLdu dh fjiksVZ essa cksMZ us fy[kk fd xu 'kkWV gSA
fjiksVZ izn'kZ ih&11 o izn'kZ Ikh&12 ekSds ij gh cukbZ xbZ FkhA ;g dguk
xyr gS fd nksuksa fjiksVZ ekSds ij ugha cukbZ xbZ gksA fjiksVZ izn'kZ ih&111
essa fMvj CyM gh fy[kk gqvk FkkA ftIlh cjken gksus ds ckn rqjUr
ckn ,Q-,l-,y- esa blfy, ugha Hksth D;ksafd 1 rkjh[k ls 7 rkjh[k rd
oU; tho izk.kh lIrkg euk;k tk jgk Fkk blfy, lHkh mlesa O;Lr FksA ;g
lgh gS fd vkfVZdy Mh&1 ds izn'kZ Mh&8 ij dSyk'k fxjh dh gktjh
1-10-98 ls 6-1098 rd jfookj ds vykok gktjh vafdr gSA ;g lgh gS fd
2-10-98 dks dSyk'k fxjh dh lkfFku esa iksfLVax FkhA ;g lgh gS fd izn'kZ
ih&124 o izn'kZ&*d* mldh mifLFkfr esa cukbZ xbZ gSA fnukad 2-10-98 dks
dSyk'k fxjh ekSds ij Fkk ;k ugha] mls ;kn ugha] ij ;fn mldh gLrfyfi
eas gS rks og gksxkA pwafd oU; tho izk.kh lIrkg py jgk Fkk blfy, ckgj
ds LVkQ dks Hkh cqyk;k FkkA vt[kqn dgk fd ;fn dksbZ vkneh ,d ckj
gktjh yxk nsrk gS vkSj fQj vU; fdlh M~;wVh ij vU; txg pyk tkrk
gS rks ogk¡ viuh gktjh dkVdj ugha tkrkA ;g lgh gS fd tks/kiqj ls
nSfud uoT;ksfr lekpkj i= izdkf'kr gksrk gSA ;fn 04-10-98 dks uoT;ksfr
esa fgj.k ds f'kdkj ls lEcfU/kr dksbZ lekpkj Nik gks rks mls vkt ;kn
ughaA ;g lgh gS fd uoT;ksfr esa lekpkj izdkf'kr gksus ds ipkr fnukad
06-10-98 dks {ks=h; ou vf/kdkjh] oU; tho mM+unLrk tks/kiqj us i= izn'kZ
Mh&4 nSfud uoT;ksfr ds lEiknd dks tkjh fd;k Fkk] mlds fglkc ls
bl i= dks fy[ks tkus ls iwoZ gh ou foHkkx dks tkudkjh FkhA ;g dguk
xyr gS fd ;g i= tkjh gksus ds ckn fnukad 07-10-98 dks 02-10-98 dk
i`"Bkadu djds fjiksVZ fy[k nh gksA vt[kqn dgk fd mUgksaus dk;Zokgh
03-10-98 dks gh pkyw dj nhA ;g xyr gS fd mlus >wBs xokg o >wBs
lcwr ls eqyfteku ds fo:) >wBh dk;Zokgh dh gks rFkk >wBs c;ku fn;s
gksA
xokg us dFku fd;k gS fd izn'kZ ih&2 o 3 esa yEcs cky okys O;fDr dk
gokyk ugha gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 esa yEcs cky okys O;fDr dk
gokyk ugha gSA ;g lgh gS fd ml fnu rd xokg dks bl rF; dh
tkudkjh ugha Fkh fd yEcs cky okys O;fDr dgk¡ jgrk gS] tks/kiqj dk gS
vFkok ckgj dk gSA fdlh Hkh yEcs cky okys O;fDr dks p'enhn xokg ds
lkeus igpkuus ds fy, is'k ugha fd;kA
148- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs o uhye
dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd tc cgqr
bUVhfj;j esa f'kdkj gksrk gS vkSj mUgsa cgqr nsj ls f'kdkj dh lwpuk feyrh
gS rks dbZ ckj f'kdkjh cp Hkh tkrk gSA dksbZ Hkh O;fDr ;fn laKs; vijk/k
dh lwpuk ysdj pkSdh tkrk gS rc mldks ntZ djus ds fy, xqM+k pkSdh es
ajftLVj ugha gS cfYd gekjs iwjs foHkkx esa ,d jftLVj gksrk gS ftlesa
laKs; jftLVj gksrk gSA 24 ?kaVksa ds vUnj ,Q-vkbZ-vkj- dh izfr U;k;ky;
esa D;ksa Hksth tkrh gS] mls irk ughaA bl ,Q-vkbZ-vkj- dh dkWih mUgksaus
U;k;ky; esa Hksth FkhA izgyknjke dh <k.kh dkadk.kh xqM+k jksM+ ls yxHkx
20 dne xqM+k tkrs le; jksM+ ds ck;ha rjQ gSA vksekjke dh <k.kh
dkadk.kh xqM+k jksM+ ls djhc 300 QhV nwj gS o dkadk.kh ls xqM+k tkus ij
jksM+ ls nk;ha rjQ gSA bl dsl esa og fnukad 02-10-98 ls ysdj 06-10-98
rd tk¡p vf/kdkjh FkkA ;g dguk xyr gS fd iwuepan] Nksxkjke ds c;ku
mlus 2-10-98 dks ugha fy;s gksA ;g dguk xyr gS fd dksVZ ds fjdkWMZ eas
tks c;ku Hksts x;s] os QthZ c;ku gks vkSj mu ij gLrk{kj ckn esa fy;s
x;s gksA nksuksa fgj.kksa dh phj&QkM+ vyx& vyx txg gqbZ FkhA ,d fgj.k
dk iksLVekVZe [ks.k esa gqvk Fkk rFkk nwljk fgj.k tehu ij Fkk] ftldk
iksLVekVZe tehu ij gqvk FkkA nwljs fgj.k dks iksLVekVZe ds ckn [ks.k ls
ckgj fudkydj yk;s FksA nksuksa fgj.kksa ds iksLVekVZe esa djhc nks ls
<kbZ ?kaVs yxs FksA izn'kZ ih&119 o 121 uD'kk iksLVekVZe ls igys cuk;s
FksA izn'kZ ih&21 esa ekdZ **,l**ls vafdr ykbZu [kwu ds NhaVksa dh ykbZu gSA
izn'kZ ih&121 esa [kwu dh ykbZu if'pe ls pkyw gksdj iwoZ dh vkSj FkksMh
lh mÙkj dh vksj tkrh fn[kkbZ nsrh gSA izn'kZ ih&121 esa tsM o *d* ds
chp fdruk Qklyk gS] ugha crk ldrkA dPph jksM+ ds nf{k.k fn'kk esa [kwu
ds NhVksa dh ykbZu gSA izn'kZ ih&121 esa xqM+k dkadk.kh jksM+ mÙkj ls nf{k.k
fn'kk esa n'kkZbZ xbZ gSA [kwu ds NhaVksa dk MkbjsD'ku mÙkj ls nf{k.k n'kkZ;k
x;k gSA vt[kqn dgk fd [kwu ds NhaVs uksFkZ&bLV ls lkmFk&osLV
MkbjsD'ku esa gSA /keZ'kkyk Ldwy ls [kwu ds NhaVksa okyh pkyw gksus dh txg
rd iSny tkus esa yxHkx nl feuV yx ldrs gSA vkfVZdy&14 jftLVj
dk izn'kZ Mh&16 dk fgLlk , ls ch dze la[;k 3009 vafdr gS] blds ckn
lhfj;y uEcj ds vuqlkj 3100 vkuk pkfg, tcfd izn'kZ Mh&16 dk
fgLlk , ls ch ds ckn lh ls Mh Eksa 4000 vk;k gqvk gSA vkfVZdy&15
jftLVj mlds dk;kZy; ;kuh mi ou laj{kd dk vkod jftLVj gSA ;g
lgh gS fd ,&lh ds chp 7 ykbZusa [kkyh NksM+h gqbZ gSA ;g lgh gS fd ,
ls ch Hkkx esa ,UVªh 30-09-98 gh fn[kkbZ ns jgh gS vkSj lh ls Mh Hkkx esa
5-10-98 gksuk fn[kkbZ xbZ gSA ;g dguk xyr gS fd lkr ykbZu blfy,
NksM+h gks fd lyeku ds dsl dh QthZ ,UVªh dj ldsA izn'kZ Mh&12 dh ,
ls ch ,UVªh QthZ ugha gksuk dFku fd;k gSA [ks.k okys fgj.k ds xnZu
ij ,d ?kko mlus ns[kk FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&122 esa xnZu ij ,d
bap O;kl rFkk 2-6 bap xksyh dk ?kko fn[kkbZ ns jgk gS rFkk ,d ?kko ds
chp D;w ls vkj LFkku ij dqN Hkh ugha fy[kk gS ysfdu bldk vk'k;
,d ?kko ls FkkA mlds vkxs Qqy LVkWi yxk gSA ge fgUnh Hkk"kk esa Hkh dbZ
ckj Qqy LVkWi yxk nsrs gSaA ;g dguk xyr gS fd mls ;g ekywe gks fd
lyeku [kku vkSj vU; vfHkusrkx.k ij eqdnek ugha curk gks blfy,
mlus 'kwfVax dsfUly ugha dhA ;g dguk xyr gS fd tc rd isij esa
f'kdkj dh [kcj vkbZ rc rks mUgsa f'kdkj dk irk pyk gks vkSj iwuepan ds
c;ku esa Hkh vfHk;qDr ds uke u gksA ;g dguk xyr gS fd igys mUgksaus
tks dk;Zokgh dh] mlds dkxt u"V dj fn;s gks vkSj ckn eas dkxt cuk;s
gksA ;g dguk xyr gS fd 7 rkjh[k dks dSyk'k fxjh dks cqykdj
,UVh&MsVsM dkxt rS;kj djok;s x;s gksA ;g dguk xyr gS fd og vkt
>wBs c;ku ns jgk gks dFku fd;k gSA
149- xokg ih-MCY;w&4 iwuepan fo'uksbZ p'enhn xokg gS] ftlus
dFku fd;k gS fd fnukad 01-10-98 dks jkf= 01%30 cts dh ckr gSA eryc
02-10-98 pkyw gks xbZA ;kuh 01-10-98 o 02-10-98 dh e/; jkf= dks
yxHkx 1%30 cts og is'kkc djus mBk rks mlds ?kj ls FkksM+h nwj esa ,d
xkM+h dPPks jkLrs esa ?kwe jgh FkhA mls 'kd gqvk fd og xkM+h f'kdkj ds
fy, ?kwe jgh gS rks mlus Nksxkjke dks vkokt+ nsdj cqyk;k o mlus viuh
eksVjlkbZfdy ysdj Nksxkjke dks ihNs fcBk;k o xkM+h ds ihNs x;s o
utnhd x;s rks ,d ftIlh fn[kkbZ nh] ftldk uEcj vkj-ts&19
1lh&2201 Fks] ml ftIlh ds vUnj dqy 7 O;fDr cSBs Fks] ftuesa lyeku
xkM+h pyk jgk Fkk] ikl esa lSQ vyh [kku cSBk FkkA ftIlh esa ihNs dh
lkbZM esa rhu yM+fd;k¡ o nks vkneh cSBs FksA rhu yM+fd;ksa esa ,d yM+dh
p'es okyh FkhA ihNs cSBs vknfe;ksa esa ,d 25&30 lky dk O;fDr Fkk o
nwljk 30 o"kZ dk O;fDr FkkA ftIlh ihNs py jgh Fkh] mlds vkxs fgj.kksa
dk >w.M vk;k gqvk FkkA ihNs ls ,d vkneh us lyeku [kku dks canwd
nhA fQj mlus dkys fgj.kksa ds >q.M ij Qk;j fd;k] ftlls >w.M
frrj&fcrj gks x;k o ,d fgj.k yaxMkrk gqvk fxj x;k] ftlds xksyh
yxh FkhA fQj xkM+h vkxs rst pyh] vkSj ,d vksj fgj.kksa dk >q.M fn[kkbZ
fn;kA fQj ihNs cSBs O;fDr;ksa us lyeku [kku dks dgk] tksj ls dgk fd
Qk;j djks] xksyh ekjks] tks lyeku us Qk;j fd;kA >q.M frrj&fcrj gks
x;k o ,d fgj.k ds xksyh yxhA fQj mUgksusa f'kdkjh&f'kdkjh dh vkokt+
yxkbZ rks xkM+h mUgksaus rst dj nhA dkadk.kh ls xqM+k jksM+ dh rjQ xkM+h
rst dj nhA os nks tus gh Fks blfy, mUgsa jksdus esa vlQy jgsA blfy,
mUgksaus ftIlh ls eksVjlkbZfdy vkxs fudkyh rks os FkksM+h nsj vkxs :ds rks
mUgksaus ftIlh dks okil dkadk.kh dh rjQ eksM+ nhA os Hkh okil eqM+s vkxs
jkLrs esa ftIlh dks :dkus ds fy, 'ksjkjke o ekaxhyky feys] 'ksjkjke o
ekaxhyky us f'kdkjh lyeku o mlds lkFk okys yksxksa dks igpku fy;k
Fkk] ;g ckr 'ksjkjke o ekaxhyky us mUgsa crkbZ fd mUgksaus Hkh f'kdkjh dh
ftIlh dks jksdus dh dksf'k'k dh] ysfdu oks :ds UkghaA fQj mu yksxksa us
dkadk.kh rd ftIlh dk ihNk fd;k] ns[kk xkM+h gkbos ij eqM+dj tks/kiqj
jokuk gks xbZA fQj os lHkh yksx okil vkdj bdV~Bs gq, o lqcg ou
foHkkx esa fjiksVZ fy[kokus dk r; fd;kA mUgksaus okil tkdj ns[kk fd nks
dkys fgj.kksa dk f'kdkj gks x;k gSA xokg us dgk fd f'kdkj ls mldk
eryc fgj.kksa dks ejk gqvk ns[kk FkkA fQj mu yksxksa us r; fd;k fd ou
foHkkx dks bl f'kdkj dh f'kdk;r nsuh gSA f'kdkj djus okyksa esa lyeku
[kku] lSQ vyh [kku] nq";Urflag] uhye] rCcw] lksukyh csUnzs] fnus'k xkojs
lHkh dks og igpkurk gS] o 'kDy ls igpkurk gSA xokg us ;g tkfgj
fd;k fd ;fn lHkh eqyfte vkt U;k;ky; esa ekStwn gksrs rks og lHkh dks
igpku ysrkA 28-09-98 dks lHkh eqyfteku 'kke dks 5&5%30 cts ds
vkl&ikl fQYe 'kwfVax ds fy, ckxM+ksa esa vk;s Fks] os lHkh yksx fQYeh
ghjks gS blfy, igpkurk gS] muesa ls nq";Urflag fQYeh ghjks ugha gS
blfy, igpkurk gSA ftIlh esa ihNs cSBs lHkh yksxksa us vkokt nh Fkh
lyeku fgj.kksa dk >q.M gS] Qk;j djks] rc lyeku us fgj.kksa ij xksfy;s
ekjhA mu yksxksa us bl gq, f'kdkj dh lqcg 9 cts miou laj{kd ,e-,y-
lksuy ds ?kj tkdj fjiksVZ is'k dh] tks izn'kZ ih&1 gS] ftl ij bZ ls ,Q
mlds gLrk{kj gSA ipkZ pkd ,Q-vkbZ-vkj izn'kZ ih&3 gS] ftl ij lh ls
Mh mlds gLrk{kj gSA fjiksVZ is'k djus ds ckn esa iqu% ekSds ij x;sA ou
foHkkx okyksa us ekSds ij dk;Zokgh dh] ekSds ij iksLVekVZe djok;kA ekSds
dh dk;Zokgh esa utjh uD'kk izn'kZ ih&119 cuk;k] ftl ij ds ls ,y
mlds gLrk{kj gSA ekSdk iapukek izn'kZ ih&120 cuk;k o utjh uD'kk
uEcj&2 izn'kZ ih&121] ekSdk iapukek uEcj&2 izn'kZ ih&122] ekSdk
iapukek uEcj&3 izn'kZ ih&123] QnZ tCrh izn'kZ ih&124 o 125 cuk;s]
lHkh ij ds ls ,y mlds gLrk{kj gSA mlds ckn nqckjk ekSds ij lkr fnu
ckn x;s FksA nqckjk ekSds ij esfMdy cksMZ cSBk Fkk] rc x;s Fks o QkWjsLV ds
yfyr cksM+k o vU; vknfe;ksa ds lkFk nqckjk ekSds ij x;s FksA nqckjk
iapukek cuk;k] tks izn'kZ ih&126] 127 gS] nksuksa ij ds ls ,y mlds
gLrk{kj gSA nqckjk tc x;s Fks rc xM+s gq, fgj.kksa dks ckgj fudkyk]
iksLVekVZe fd;kA fgj.kksa ds lhax o [kky ekSds ij ysdj x;s FksA QnZ
izn'kZ ih&46 FkhA ftlds igys i`"B ij lh ls Mh o f}rh; i`"B ij ds
ls ,y mlds gLrk{kj gSA QnZ izn'kZ ih&47 Hkh cukbZ] ftlds ,Dl LFkku
ij mlds gLrk{kj gS] dFku fd;k gSA

150- vf/koDrk vfHk;qDrx.k dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us
dFku fd;k gS fd ?kVuk okyh jkr dks og vius edku esa [kqys pkSd esa
lks;k gqvk Fkk] tc mlus igyh ckj ftIlh dks ns[kk rks mlls djhcu 600
ehVj dh nwjh ij Fkh] mlus xkM+h dks ns[krs gh igys Nksxkjke dks txk;k
fQj eksVjlkbZfdy fudkyhA xkM+h ns[krs gh mUgsa f'kdkj dk 'kd gks x;k
Fkk fd xkM+h f'kdkj ds fy, ?kwe jgh gSA mlus tc xkM+h dks ns[kk rks
mlds 5 feuV ckn gh og eksVjlkbZfdy ls xkM+h ds ikl igqap x;k
FkkA ;g lgh gS fd ogk¡ taxy esa dksbZ ykbZV ugha FkhA oks xkM+h ds
fcydqy utnhd lkbZM esa 5&7 QhV rd igqap x;s FksA mUgksaus xksyh
pykbZ rc oks fpYyk;s Fks fd f'kdkjh&f'kdkjhA mlds dksVZ esa c;ku gksus
ls igys mlds ou foHkkx okyksa us c;ku fy;s Fks] tks fdruh ckj fy;s Fks]
vkt /;ku ugha gSA mlus tks gdhdr crkbZ Fkh] oks mUgksaus fy[k yh FkhA
mlds c;ku ou foHkkx esa o ekSds ij gq, FksA fofM;ksxzkQh ds c;ku og
tSls&tSls cksyrk jgk] vf/kdkjh oSls gh mlds c;ku fy[krs jgsA ekSds ds
c;ku mlus igys fy[kk fn;s FksA mlds ckn esa vfHk;qDrksa ds lkeus
fofM;ksxzkQh ds c;ku fy;s FksA ;g xyr gS fd fofM;ksxzkQh esa mlus
tSls&tSls c;ku fn;s] oSls vf/kdkjh us ugha fy[kdj ,d lkFk c;ku iwNus
ds ckn fy[ks gksA Nksxkjke vius edku ds vUnj gh lks jgk FkkA ftls
mlus vkokt nsdj mBk;k FkkA mlus xkM+h f'kdkj ds fy, ?kwe jgh Fkh]
,slk 'kd gksus ij Nksxkjke dks vkokt nsuk vius ou foHkkx ds c;ku esa
fy[kk;k gh gksxkA ohfM;ksxzkQh okys c;ku esa mDr ckr crkbZ gksxh]
vkt ;kn ugha gSA izn'kZ Mh&1 o izn'kZ ih&87 esa ;g ckr mlus ou foHkkx
dks fy[kkbZ ;k ugha] vkt ;kn ugha gSA pwafd ftIlh ds uEcj mlus ns[ks Fks]
uEcj IysV jsfM;e dh Fkh blfy, mldks ;kn Fks] tks fnekx esa uksV dj
fy;s Fks] tks mls ;kn gSA uEcj IysV ij uEcj vaxszth esa fy[ks gq, FksA
ftIlh dh MªkbZfoax lhV o mlds ikl cSBus okys O;fDr dks mUgksaus lkbZM
ls ns[kdj igpkuk FkkA ;g lgh gS fd ftIlh esa cSBs vkxs ds nksuksa
O;fDr;ksa dh ihB ut+j vk jgh FkhA dHkh oks ftIlh ds vkM+s Hkh vk, Fks]
dHkh lkbZM esa FksA mUgkssaus dbZ ,axyksa ls mudks ns[kk FkkA uhye] rCcw o
lksukyh dk dn fdruk gS] og blfy, ugha crk ldrk D;ksafd oks rks
xkM+h esa cSBh gqbZ FkhA mlus mudks ftIlh esa cSBs gq, ns[kk Fkk] mls
vkt /;ku ugha gS fd mUgksaus ml fnu D;k diM+s igus gq, FksA xkM+h
jksddj f'kdkj fd;k FkkA ftIlh dh ykbZVsa pkyw FkhaA mldh eq[; ijh{kk
dk fgLlk fQj mlus dkys fgj.kksa ds >qaM ij Qk;j fd;k] ftlls >q.M
frrj&fcrj gks x;k] ;g ckr mlus vius ohfM;ks c;ku esa crkbZ ;k ugha]
vkt ;kn ughaA
151- igys fgj.k dks xksyh yxh rc og 100 ehVj dh nwjh ij FkkA
tc ftIlh jksd nh Fkh rc mUgksaus eksVjlkbZfdy ugha jksdh FkhA muds ikl
esa igqapus ij fQj mUgksaus ftIlh dks vkxs Hkxk yh FkhA tc os ?kVukLFky
ds ikl ls xqtj jgs Fks rc ,d fgj.k yM+[kM+k jgk Fkk] ckdh lHkh xksyh
dh vkokt lqudj >q.M ls frrj&fcrj gks x;s FksA mldh eq[; ijh{kk dk
fgLlk **ihNs cSBs O;fDr;ksa us lyeku dks tksj ls dgk fd Qk;j djks]
xksyh ekjks] tks lyeku us Qk;j fd;k] >q.M frrj&fcrj gks x;kA** mDr
ckr mlus visu c;ku izn'kZ ih&87 esa crkbZ vFkok ugha] vkt ;kn ugha]
tks c;ku fy[kk;k og lgh gSA ;g lgh gS fd izn'kZ Mh&1 esa tksj ls
dgus o xksyh ekjus dh ckr ugha gS exj Qk;j djus dh ckr fy[kh gqbZ
gSA tc nwljk Qk;j fd;k rc mldh eksVjlkbZfdy ftIlh ls 100 ls 150
ehVj nwjh ij FkhA ftl oDr nwljk f'kdkj gqvk] ml oDr muds o
eqyfteku ds ikl vU; dksbZ ugha vk;kA ekSds ij dksbZ ugha FkkA 'ksjkjke o
ekaxhyky ?kVukLFky ij ls T;ksa gh jksM+ ij dkadk.kh rjQ eqM+rs gS]
ogk¡ ij feys FksA mldh eq[; ijh{kk dk fgLlk **'ksjkjke o ekaxhyky us
f'kdkjh lyeku o mlds lkFk okys yksxksa dks igpku fy;k FkkA** ;g ckr
'ksjkjke o ekaxhyky us crkbZ fd **mUgksasus Hkh f'kdkfj;ksa dh ftIlh dks
jksdus dh dksf'k'k dh ysfdu os :ds ugha] fQj mu yksxksa us dkaadk.kh rd
ftIlh dk ihNk fd;kA** tks mlus crkbZ gS og mlds c;kuksa esa og lgh
gSA
152- odhy eqyfte }kjk ;g iz'u iwNus ij fd c;ku izn'kZ Mh&2
o izn'kZ ih&87 esa ou foHkkx esa fn;s x;s c;ku os ohfM;ksxzkQh esa ugh gS]
bl ij xokg us tkfgj fd;k fd mlus lkjs dFku ml le; dj fn;s Fks
,oa ?kVuk dks lkr lky gks pqds gSa] vr% vkt ;kn ughaA mls /;ku ugha
fd ou foHkkx dh pkSdh ls lkxjey o Hkaojyky dks dkSu cqykdj yk;k]
mls /;ku ugha fd lkxjjke o Hkaojyky muds tks/kiqj Mh-,Q-vks- ds ;gka
vkus ls igys gh ?kVuk LFky ij vk x;s ;k ughaA ;g dguk xyr gS fd
gj tkfr ds yksx bdV~Bk gks x;s gks] ogk¡ ftl tkfr dh <kf.k;ka gSa] os
bdV~Bk gq, FksA mldk xk¡o dkadk.kh gSA ;g dguk xyr gS fd
tgk¡ f'kdkj gqvk] oks dkadk.kh ls vyx gks cfYd og dkadk.kh dh gh
ljgn gSA izn'kZ ih&126 ij D;w ls vkj iwuepan vaxszth esa mldk fy[kk
gqvk gS o ,Dl ls okbZ mlds gkFk dk fy[kk gqvk gS] ds ls ,y mlds
gLrk{kj gSA mUgksaus ?kVukLFky ij gh fjiksVZ rS;kj dhA ?kVuk dh fjiksVZ
fdlds gkFk dh fy[kh gqbZ gS] mls vkt ;kn ugha gSA ;g mUgksaus fy[kokbZ
gS] ftl ij muds gLrk{kj gSA ;g dguk xyr gS fd ekaxhyky lksuy ds
vkus ij fjiksVZ rS;kj dh gksA fjiksVZ ou foHkkx deZpkjh dh ugha gS cfYd
xk¡o okyksa dh gSA fjiksVZ ij ftl O;fDr ds gLrk{kj gS] mlh dh fy[kkbZ
gqbZ ekuh tkrh gSA gekjs esa ls fdlh ,d us fy[kh FkhA lHkh bdV~Bs
fy[kuk lEHko ugha Fkk] muds gLrk{kj gSA ,Q-vkbZ-vkj ij xk¡o okys tks
ekSds ij Fks] lHkh us gLrk{kj fd;s Fks] tks 15&20 O;fDr FksA fjiksVZ ij
ekaxhyky o 'ksjkjke ds gLrk{kj tgk¡ fjiksVZ rS;kj dh] ogha djok;s FksA
fjiksVZ izn'kZ ih&1 ij ekaxhyky o 'ksjkjke ds gLrk{kj ugha gSA ekaxhyky o
'ksjkjke ds gLrk{kj okyh fjiksVZ dk D;k gqvk] ugha crk ldrk] fjiksVZ ij
lkewfgd gLrk{kj gSA fjiksVZ ,d gh Fkh] tks izn'kZ ih&1 gSA ;g dguk
xyr gS fd izn'kZ ih&1 dks >wBh crkdj ekaxhyky o 'ksjkjke us gLrk{kj
djus ls euk fd;k gksA fjiksVZ izn'kZ ih&1 dk th ls ,p Hkkx mUgksaus ogha
ekSds ij fy[kk FkkA ekSds ij ou foHkkx okyksa dks dkSu ysdj vk;k] mls
irk ugha gSA xk¡o okys cqykdj yk;s FksA Hkaojyky o lkxjjke dks cqykdj
yk;s Fks] tks lqcg ¼>ka>j½ ds 4 ls 6 cts ds chp cqykdj yk;s FksA ekSds
ij Hkaojyky o lkxjjke ds vkus ds igys fjiksVZ rS;kj dj yh FkhA fjiksVZ
Hkaojyky o lkxjyky dks ugha nh D;ksafd mUgksaus dgk fd vf/kdkfj;ksa ds

ikl pyrs gSaA Hkaojjke o lkxjyky ds vkus ds i'pkr oks eksVjlkbZfdyksa
ij ,e-,y- lksuy ds ikl vk;s FksA oks fjiksVZ ysdj loZizFke ,e-,y-
lksuy] mi ou laj{kd ds ?kj ij igqapsA izn'kZ ih&3 ij lh ls Mh ij
mlds gLrk{kj Jh lksuy us djok;s ;k cksM+k th us] ;kn ugha gSA Jh
lksuy us ekSds ij fgj.kksa ds 'koksa ds ikl viuk igjsnkj fcBk fn;k Fkk]
vius lkFk ugha ys x;s FksA ekSds ij MkWDVj us fgj.kksa ds 'koksa dk
iksLVekVZe fd;k FkkA izn'kZ ih&119 ij gLrk{kj mlus ekSds ij gh fd;sA
izn'kZ ih&119 dk fgLlk ,e ls ,p ekSds ij gh fy[kk ;k ckn esa] mls ;kn
ughaA izn'kZ Ikh&119 ij lh ls Mh Hkkx vyx iUus ij ckn esa fy[kk gks rks
/;ku ughaA izn'kZ ih&119 ij th ls ,p Hkkx esa fnukad esa la'kks/ku ekSds
ij gh fd;s x;s FksA izn'kZ ih&119 ds bZ ls ,Q fgLls esa rkjh[k nwljh
L;kgh ls nwljh gLrfyfi ls fy[kh ugha gSA ,d gh gLrfyfi o L;kgh ls
gSA e`r fgj.k izgyknjke dh <k.kh ds ikl iwoZ fn'kk esa lM+d ds ikl iM+k
Fkk] tks izgyknjke dh <k.kh ls 50 QhV dh nwjh ij iM+k FkkA izgykn dh
<k.kh ds ikl iM+s e`r fgj.k ls nwljk e`r fgj.k djhc 100 ikmUMk nwjh ij
iM+k FkkA izgyknjke dh <k.kh ls vksekjke dh <k.kh djhc 100 ikmUMk nwj
gSA izgyknjke dh <k.kh ds lkeus Ldwy o /keZ'kkyk fpirs gq, ugha Fks] nwjh
ij Fks] Ldwy o /keZ'kkyk ds chp djhc 50 ikmUMk dh nwjh gSA ekSds ij
e`r fgj.k ds ikl fdlh izdkj ds [kks[ks] NjsZ feys gks rks irk ughaA mlus
e`r fgj.k ds vykok dksbZ izek.k ugha ns[ksA nwljk fgj.k ikl iM+k Fkk]
ogk¡ [kM~Ms Fks] [kkfu;ka FkhaA fnukad 02-10-98 dks mlds c;ku ekSds ij
lksuy us gh fy;s Fks] tks ekSds ij gh fy;s FksA izn'kZ ih&120 o izn'kZ
ih&122 cukus ls igys e`r fgj.kksa dk iksLVekVZe gqvkA ;g xyr gS fd
QnZ izn'kZ ih&120 dk fgLlk vyx L;kgh ls ckn esa fy[kk x;k gksA izn'kZ
ih&122 ij eq[kfcj dh fu'kkunsgh ls ekSdk ns[kus dh ckr fy[kh gS] tks
lgh fy[kh gSA ;g lgh gS fd ekSdk iapukek cuk;k rc e`r fgj.k ¼[ksM+½
[kM~Ms esa iM+k Fkk] tks [kM~Mk 10&15 QhV xgjk FkkA fgj.k ds lhax o [kky
ekSds ij gh mrkjs Fks] tks ou vf/kdkfj;ksa us fy;s FksA nksuksa fgj.kksa dks igys
dCts esa fy;k fQj iksLVekVZe djok;kA ftl le; MkWDVj iksLVekVZe dj
jgk Fkk] lksuy lkgc ikl esa [kM+s FksA nksuksa fgj.kksa ds 'koksa dks
vyx&vyx [kM~M+ksa esa xkM+k Fkk] tks mlds ?kj ls vk/kk fdyksehVj nwj
txg ij xkM+s FksA ;g dguk xyr gS fd esfMdy cksMZ }kjk tc fgj.kkas ds
'ko [kM~Ms ls fudkys rc mu ij xksyh ds ?kko ugha gksA ;g xyr gS fd
ekSds ij f'kdkj ugha gqvk gks vkSj og 1 o 2 vDVwcj] 98 dh njE;kuh jkr
dks ekSds ij ugha x;k gks vkSj og >wBs c;ku ns jgk gksA
153- vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg
esa vkxs bl xokg us dFku fd;k gS fd mlus Nksxkjke ds vykok nwljs
fdlh dks txkus ds fy, jksyk ugha fd;k D;ksafd mlds ikl jksyk djus dk
le; ugha FkkA Nksxkjke dk ?kj mlds ?kj ls 100 QhV nwj gSA ;g xyr
gS fd oks f'kdkj dks jksdus ds fy, ftIlh dk ihNk dj jgs gks cfYd oks
rks ;g fpfUg~r djus ds fy, fd f'kdkj djus okys dkSu gS] ihNk dj jgs
FksA ;g xyr gS fd igys f'kdkj rd f'kdkjh fpfUg~r ugha gq, gks blfy,
vkSj ihNk dj jgs gks cfYd fpfUg~r gks x;s FksA ;g xyr gS fd f'kdkjh
dgha ds dgha fudy x;s gksA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 dk th ls ,p
Hkkx mlds gkFk dk fy[kk gqvk ugha gS] iwjh fjiksVZ gh mlds gkFk dh ugha
gSA ;g mls /;ku ugha gS fd ohfM;ksxzkQh ds le; iwjh ?kVuk dk
o`rkUr ,d lkFk crk;k ;k tSls&tSls vf/kdkjh iwNrs x;s] oSls&oSls crk;k
x;kA vkt mls ;kn ugha gS fd ohfM;ksxzkQh ds nkSjku mlds lkeus
c;ku ,d lkFk fy;s ;k vUrjky ds cknA ohfM;ksxzkQh ds nkSjku cksM+k th
ou vf/kdkjh mlds lkeus Fks] mUgksaus loky iwNs vkSj dbZ vf/kdkjh
vkrs&tkrs jgsA ohfM;ksxzkQh ds nkSjku QksVksxzkQj] lyeku [kku] lgk;d
deZpkjh vkrs&tkrs FksA ml le; ogk¡ Nksxkjke ekStwn Fkk] og ckgj cSBk
FkkA bl xokg ds c;ku ds nkSjku ohfM;ks dSlsV vkfVZdy&21 dks pykdj
loky iwNus ij xokg us crk;k fd ohfM;ksxzkQh ds c;ku yfyr cksM+k us
fy;s Fks] yfyr cksM+k us ohfM;ksxzkQh ds c;ku ysus ls iwoZ vkidk uke] firk
dk uke] tkfr ,oa fuokl LFkku dk irk u rks iwNk] u gh vkius crk;k]
iwNus ij xokg us tokc fn;k fd ;g lgh gS D;wafd ,Q-vkbZ-vkj esa mldk
uke] irk fy[kk gqvk FkkA ;g xyr gS fd mlus bZ'oj dh lR;fu"Bk ls

c;ku nsus dh 'kiFk ugha yh] ftl ij vkfVZdy&21 ohfM;ks dSlsV pykdj
ns[kus ij xokg ds c;ku fcuk 'kiFk fnykdj ysuk ik;k x;kA U;k;ky;
ds }kjk vkfVZdy&21 ohfM;ks dSlsV Hkh pykdj ns[kh xbZ gSA xokg ds
c;ku 'kq: eas c;ku ysus okys vf/kdkjh gkFk esa j[ks x;s dkxtkr ns[kdj
fy[krk ns[kk x;k]mlds ckn xokg us ?kVuk dk C;kSjk nsuk 'kq: fd;kA
tgk¡ xokg us ?kVuk dk C;kSjk crkuk lekIr fd;k] ogk¡ ij ohfM;ks
fjdkWfMZax c;ku fy[kus okyk dkxt fn[kkbZ fn;k] oks dkxt uke] irs ds
vykok [kkyh fn[kk rFkk vfHk;kstu i{k ds fuosnu ij iqu% ohfM;ks dSlsV
nksckjk Hkh fn[kkbZ xbZA xokg ds c;ku lekIr djus ds ckn vxys n`'; esa
xokg ds fy[ks x;s c;ku ij gLrk{kj djokrs fn[kk;k x;k gSA vfHk;kstu
us crk;k fd xokg ds c;ku cksyus o xokg ds gLrk{kj ds chp dh 'kwfVax
ugha dh xbZ gSA c;ku ij mlus o lyeku [kku us gLrk{kj fd;s FksA
xokg us ohfM;ks dSlsV ns[kdj crk;k fd rhu txg lkbZu fd;s Fks] dSlsV
esa xokg nks i`"B ij gLrk{kj djrs ns[kk x;k gSA xokg ls iwNus ij fd
izn'kZ ih&87 esa vkius lyeku dks tkuus dk dFku ugha fd;k gS] ftl ij
xokg us dgk fd blesa ;g ugha fy[kk gS ijUrq og lyeku dks tkurk Fkk
blfy, igpku fy;k] oks igys 'kwfVax esa x;k FkkA mlds ohfM;ksxzkQh ds
nkSjku gq, c;ku lqudj vfHk;qDr lyeku [kku us mlds lkeus rks ;g
ugha dgk fd mlds c;ku ls og lger ugha gSA vr% ohfM;ksxzkQh ds
c;ku izn'kZ Ikh&87 ij mlds gLrk{kj djkus ds i'pkr ;fn lyeku [kku
us mDr vk'k; dk dksbZ uksV vafdr fd;k gks rks mls irk ugha D;ksafd
mlds lkeus rks vfHk;qDr lyeku [kku us izn'kZ ih&87 ij ,slk dksbZ uksV
vafdr ugha djk;k FkkA ;g xyr gS fd ?kVukLFky ij fgj.kksa dk dksbZ
f'kdkj ugha gqvk gksA ?kVukLFky ij ns[k rks flQZ ejs gq, fgj.k FksA blds
vykok f'kdkj ckcr dksbZ vkykekr ugha FksA ;g xyr gS fd nksuksa fgj.k
[ks.k ¼[kM~Ms½ esa fxjus ls rFkk dqRrksa ds [kkus ls ejs gks cfYd xksyh yxus
ls ejs FksA ;g xyr gS fd mlus fdlh "kM~;U= ds rgr >wBs c;ku fn;s
gks rFkk >wBk eqdnek ntZ djk;k gksA
154- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs]

uhye o rCclqEk mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku
fd;k gS fd og fn'kkvksa dks le>rk gSA dkadk.kh nf{k.k esa gS rFkk xqM+k
mÙkj esa fLFkr gSA ogk¡ jktdh; fo|ky; fLFkr gSA Ldwy o /keZ'kkyk
vyx&vyx gSA dkadk.kh ls xqMk tkrs le; Ldwy igys vkrk gS] /keZ'kkyk
ckn esa vkrk gSA dkadk.kh ls xqMk tkos rks Ldwy o /keZ'kkyk jkbZV lkbZM esa
gSA dkadk.kh ls xqM+k tkrs le; nkfguh gkFk dh rjQ ljdkjh tehu gSA
Ldwy dkadk.kh xqMk ls 50 QhV dh nwjh ij fLFkr gSA Ldwy o /keZ'kkyk ds
chp esa nwjh 20&30 ;k 50 QhV dh gks ldrh gSA nksuksa ,MtkWbfuax gSA
dPpk ekxZ 200&300 QhV ¼Ldwy ls½ dkadk.kh ls xqM+k pys rks dPpk ekxZ
igys iM+rk gS fQj Ldwy vkrh gSA jksM+ ls dPps jkLrs ij tkuk gks rks uhps
mrjuk iM+rk gSA jksM+ ls uhps mrjrs oDr tkus okyk jkLrk [kku dh rjQ
tkrk gSA [kku ls dPpk jkLrk 'kq: gksus dh nwjh 300&350 QhV gSA jkLrs
ij ¼dPps jkLrs ij½ mrjus ds ckn Ldwy dh rjQ Hkh tk ldrs gSaA dPps
jksM+ ij mrjus ds ckn Ldwy tkuk gks rks ySQ~V lkbZM ls tkuk gksxkA
dPps ekxZ ij mrjus ls igys dh nwjh djhc 200&250 QhV gSA bl jkLrs
ij pys rks Ldwy tkus esa nks&rhu feuV yxrs gSA Ldwy ls gksdj iDds
jksM+ ij tk ldrs gSaA Ldwy ds pkjksa rjQ ckm.Mjh okWy gSA Ldwy ljdkjh
gS] jksM+ ls Ldwy okyh rjQ vksekjke dh <kf.k;ksa ds vykok fdlh vU; dh
<kf.k;ka ugha gSA Ldwy dh pkSM+kbZ 200&250 QhV gSA Ldwy esa tkuk gks rks
dgha ls tk ldrs gSaA dPps jkLrs ls tkvks ;k iDds jkLrs ls] Ldwy esa
ykbZV ugha gSA vksekjke dh >ksiM+h esa Hkh ykbZV ugha gSA mlds ?kj ls
dkadk.kh xqMk jksM ds chp dh nwjh 1000 QhV gS] mlds ?kj ls xqMk jksM+
ij vkus ds fy, ekxZ gS] tks dPpk gh gSA mlds ?kj ls mÙkj fn'kk esa
Ldwy gSA ?kj ds lkeus mÙkj fn'kk esa mldk [ksr gSA mlds ?kj ls Ldwy
dh rjQ tkuk gks rks iDds jkLrs ls gksdj tkuk iM+rk gSA mlds ?kj ls
ckgj tks lM+d gS] oks dPph jksM+ gS] tks xqM+k jksM+ ij tkrh gSA mlds ckn
fQj dPpk ekxZ gS] tks Ldwy ds ikl gSA nksuksa dPps jkLrs ds chp dh nwjh
djhc 300 QhV gSA Ldwy ls vksekjke dh <k.kh djhc 200 QhV nwjh ij
gSA izgyknjke dh <k.kh Ldwy ls vkxs djhc 200 QhV nwjh ij gSA
vksekjke dh o izgyknjke dh <k.kh ds chp djhc 400 QhV gSA izgyknjke
dh <k.kh Ldwy ls mÙkj dh rjQ o lM+ds ds ck;ha vksj gSA vksekjke dh
<k.kh Ldwy ls iwoZ dh vkSj gSA Ldwy ls ou foHkkx dh pkSdh 4&5
fdyksehVj nwj gSA
155- ftl eksVjlkbZfdy dks og ysdj x;k oks lky Hkj iqjkuk
1997 ekWMy FkhA ghjks gks.Mk dh ykbZV jksM+ o jkLrs ij Qksdl gksrh
gSA ?kVuk ds ckn os xqM+k esa x;sA ogk¡ djhc vk/kk ?k.Vk :ds FksA ogk¡ ou
foHkkx dh pkSdh esa x;s FksA jkr dks nks cts fQj okfil os Ldwy ds ckgj
vkdj :ds Fks o fMLd'ku fd;k fd tks nks fgj.kksa dk f'kdkj gqvk gS]
mldh lqcg fjiksVZ nsuh gSA fQj lqcg okfil 7 cts mBs Fks fQj Nksxkjke
dks lkFk ysdj xqM+k ou foHkkx dh pkSdh x;s FksA ogk¡ ls deZpkjh Hkaojyky
ls ckrphr dhA xqMk pkSdh ls fudydj lkxjjke ds ?kj x;s] mlls feysA
bl dsl ds ckjs esa ckrphr gqbZA f'kdkj ds ckjs esa mls ekSf[kd gh dgk
FkkA lkxjjke ds ?kj ls tks/kiqj vkus esa 30&35 feuV yxrs gSaA tks/kiqj esa
os 5&10 feuV FksA ogk¡ ls os okfil ekSds ij Ldwy ds ikl pys x;sA
MkWDVj usikfy;k dks og igys ls ugha tkurk FkkA iksLVekVZe ds le;
dkQh HkhM+ bdV~Bk FkhA iksLVekVZe fjiksVZ lksuy dks mlds lkeus ugha nhA
156- vkxs bl xokg us ftjg esa dFku fd;k gS fd ?kVuk ds ckn
¼Qk;fjax ds ckn½ ftIlh okil eqM+h] jksM+ ij Ldwy ds ikl vkbZ FkhA igyk
f'kdkj Ldwy ds ihNs gqvk Fkk] nwljk f'kdkj Ldwy ls mÙkj dh vksj 200
QhV nwjh ij gqvkA tgk¡ f'kdkj gqvk] ogk¡ ls ftIlh dkadk.kh xqMk lM+d
ij p<+h FkhA f'kdkj ds ckn ftIlh lM+d ij rsth ls p<+h FkhA igyh ckj
mlus tc xkM+h ns[kh rFkk f'kdkj ds ckn xkM+h tc xqM+k jksM+ ij p<+h] bu
nksuksa dk;ksZa esa 6&7 feuV dk le; yxk FkkA bl nkSjku xkM+h dPps jkLrs
ij gh py jgh FkhA xkM+h dh LihM vUnktu 15&20 dh Fkh] og Nksxkjke
ds ?kj x;k] mls lkFk yk;k vkSj fQj os nksuksa fudysA Nksxkjke ogk¡ rS;kj
gh [kM+k FkkA ?kj ls pys tc mls irk ugha Fkk fd xkM+h dkSulh gS] dsoy
ykbZV fn[k jgh FkhA xkM+h dh ykbZV dkadk.kh xqM+k jksM ls iwoZ dh rjQ
FkhA ;s iDds jksM ls 200&300 QhV nwjh ij FkhA iwoZ fn'kk ls xkM+h nwljh
fn'kk esa dc eqM+h] ugha crk ldrkA dPps jkLrs ij igqapus esa mls nks feuV
yxs FksA tc og dPps jkLrs ls tk jgk Fkk rks mldh ykbZV mÙkj fn'kk esa
Fkh] ml le; ftIlh dh ykbZV mÙkj iwoZ esa FkhA mlds ckn mlus ftIlh
dk nks feuV ihNk fd;k FkkA ftIlh dh ykbZVsa mÙkj&iwoZ fn'kk ds ckn
mÙkj dh vksj eqM+h FkhA gekjh ykbVsa mÙkj fn'kk esa gh FkhA tSls&tSls
ftIlh dh ykbVsa eqM+rh Fkha] oSls&oSls mudh Hkh ykbVsa eqM+ jgh FkhaA os jksM+
ij vk;s mlds i'pkr ihNk djrs le; mudh LihM 30&35 dh FkhA
eksVjlkbZfdy ls xqM+k jksM+ dh nwjh djhc 200 QhV FkhA ?kVukLFky iwoZ
fn'kk esa o mlds nkfguh fn'kk esa FkkA fQj dPps jksM+ ij vkus ds ckn
mudh xkM+h dh ykbZV iwoZ fn'kk esa gks xbZ FkhA iwoZ dh vksj ykbVsa vk/kk
feuV rd jgh FkhA iwoZ fn'kk esa eksVjlkbZfdy fdrus feuV pyh] ugha crk
ldrkA mlds i'pkr os mÙkj dh vksj eqM+s FksA mÙkj dh vksj fdrus feuV
pys] ugha crk ldrkA os mÙkj dh vksj eqM+s rks Ldwy fn[k jgk FkkA Ldwy
ml oDr 100 QhV nwjh ij FkkA Ldwy ds ihNs dk fgLlk 100 QhV nwj
FkkA Ldwy mlds ck;ha vksj FkkA fgj.kksa dk >q.M igyh ckj mlus 150
QhV nwjh ls ns[kk FkkA >q.M esa 30&40 fgj.k FksA mlds >q.M dks ns[krs gh
5&10 lSds.M ds ckn Qk;j gqvk FkkA Qk;fjax gksrs gh ckdh ds fgj.k
Hkkxus yxs FksA Qk;fjax ds ckn ,d fgj.k fxjk rFkk ckdh ds Hkkx x;s FksA
tgk¡ fgj.k fxjk oks djhc 100 QhV dh nwjh ij FkkA ;g lgh gS fd os
fgj.k Ldwy ls igys dkadk.kh dh rjQ xqM+k ls nkfguh rjQ fxjk FkkA
igyh Qk;fjax ds ,d feuV ckn nwljh Qk;fjax gqbZ FkhA igyh Qk;fjax
ds le; muds eksVjlkbZfdy dh LihM thjks FkhA nwljh Qk;fjax lqurs
oDr mudh LihM fdruh Fkh] ugha crk ldrkA og ugha crk ldrk fd
mudh LihM 20] 30] 40] ;k 70&80 Fkh] ugha crk ldrkA ftIlh dh LihM
Hkh ugha crk ldrkA nwljk >q.M tc mlus igyh ckj ns[kk rks oks mlls
50&60 QhV nwj Fkk] tks Ldwy ds vkxs 200&250 QqV nkfguh vksj mÙkj
fn'kk esa [kM+k FkkA ;g lgh gS fd **og fgj.k Hkh dkadk.kh ls xqMk jksM+ ij
izgyknjke dh <k.kh ij fxj x;k FkkA** xksyh fdruh ckj pyh og ugha
crk ldrkA mlus xksyh dh vkokt lquh FkhA igyh xksyh pyh ml oDr
ftIlh :dh gqbZ FkhA nwljh xksyh pyh ml oDr >q.M o mlds chp 200
QhV dk Qklyk FkkA igyh Qk;fjax ds ckn xkM+h rsth ls pyh Fkh] og
LihM+ ugha crk ldrkA igyh xksyh o nwljh xksyh pyus ds chp dh nwjh
djhc 500 QhV FkhA igyk >q.M o nwljk >q.M vyx&vyx FksA igyh
Qk;fjax ds oDr mls Ldwy ugha fn[kkbZ ns jgk FkkA ml oDr mldk eqag
mÙkj iwoZ esa FkkA nwljh Qk;fjax ds oDr mldk eqag mÙkj esa FkkA igyh
Qk;fjax gqbZ rks Ldwy if'pe esa FkkA xksyh yxus ds ckn fgj.k fdruh nwjh
ij tkdj fxjk] vc ugha crk ldrkA nwljs Qk;j ds i'pkr fgj.k dks
xksyh yxus ij oks fgj.k 50&60 QhV nwj tkdj fxjk FkkA ;g fgj.k
if'pe esa tkdj fxjk FkkA nwljh Qk;fjax ds i'pkr gh ftIlh rsth ls
vkxs pyh xbZA nwljh Qk;fjax ds i'pkr ftIlh mÙkj&iwoZ fn'kk esa pyh
xbZA lsdsaM Qk;fjax ds oDr mudh xkM+h Hkh py jgh FkhA lsdsaM Qk;fjax
ds oDr ,d lsdsaM Hkj ds fy, ftIlh :dh FkhA lsdsaM Qk;j ds oDr
mlds o >q.M ds chp dh nwjh 150&200 QhV FkhA lsdsaM Qk;j ds ckn os
ftIlh ds ihNs&ihNs x;s FksA ml oDr ftIlh 400&500 QhV vkxs py jgh
FkhA ftl oDr oks ftIlh dk ihNk dj jgs Fks] ml oDr jksM+ ij nwljs
okgu oxSjg ugha FksA ftIlh xkM+h jksM+ ij xqM+k ls igys eqMdj dkadk.kh
dh rjQ pyh xbZ FkhA tc mls irk pyk fd ftIlh pyh xbZ rc og
xqM+k ls rhu fdyksehVj igys FkhA tc mUgksaus ns[kk fd ftIlh ihNs ugha
gS rc os Hkh eqMs+ FksA mldh eksVjlkbZfdy ij js;j O;w fejj ugha FkkA
Ldwy ØkWl djus ds ckn 'ksjkjke o ekaxhyky feys FksA yM+fd;k¡ ftIlh es
acSBh Fkh blfy, buds dSls diM+s igus gq, Fks] ugha crk ldrkA gkftj
vnkyr eqyftek rCcw dks ns[kdj dgk fd ;s gkbZV esa rCcw tSlh gS] nwljh
dks og ugha tkurk gS] tks lksukyh csUnzs gSA nksuksa eqyftek dks dksVZ }kjk
uke iwNus ij vf/koDrk us mudh igpku dks lR;kfir fd;kA bl LVst
ij eqyftek rCcw o lksukyh Lo;a U;k;ky; esa mifLFkr vkbZ gSA ;g lgh
gS fd izn'kZ ih&1 esa yM+fd;ksa dk uke o gqfy;k ugha fy[kk gqvk gSA izn'kZ
ih&3 esa Hkh yM+fd;ksa dk uke o gqfy;k vafdr ugha gSA izn'kZ ih&1 o
izn'kZ ih&3 esa rCcw] lksukyh o uhye ds uke o gqfy;k ugha gSA buesa ;g
Hkh ugha fy[kk gS fd og rhuksa yM+fd;ksa dks tkurk FkkA ;g lgh gS fd
izn'kZ ih&87 esa 11-10-98 ds c;ku esa Hkh mlus rCcw] uhye o lksukyh csUnzs
dk uke o gqfy;k ugha fy[kk;k FkkA ;g lgh gS fd ohfM;ksxzkQh esas fn;s
x;ku esa Jh cksM+k us fy;s Fks] mlesa Hkh rCcw] uhye o lksukyh dk uke o
gqfy;k ugha crk;kA ;g xyr gS fd v[kckj esa vkus ds ckn ou foHkkx us
tk¡p 'kq: dh gksA ;g xyr gS fd fgj.k dSls ejs] ;g tkudkjh fdlh dks
Hkh ugha gSA ;g xyr gS fd ou vf/kdkfj;ksa o mUgksaus v[kckj esa vkus ds
ckn bu eqyftekuksa ds uke ysus 'kq: fd;s gksA ;g xyr gS fd isij esa
Nik blfy, lgh gksxk] mUgksaus rks fjiksVZ nhA ;g xyr gS fd ?kVuk dh
iwjh dgkuh ckn esa xyr cukbZ gks vkSj ou foHkkx ls feydj mlus
eqyfteku dks >wBk Qalk;k gksA
157- eqyfte nq";Urflag ds vf/koDrk dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd ?kVuk ds le; yEcs cky okys
O;fDr dks uke ls ugha tkurk FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 o izn'kZ
ih&3 esa yEcs cky okys O;fDr dk uke ugha fy[kk gSA izn'kZ ih&87] izn'kZ
ih&77 o fnukad 02-10-98 dks mlds }kjk fn;s x;s c;ku esa Hkh yEcs cky
okys O;fDr dk uke ugha gSA ;g lgh gS fd mlus yEcs cky okys O;fDr
dk uke o C;kSjk ugha fn;k gSA ;g lgh gS fd mlus ?kVuk ds oDr ftl
yEcs cky okys O;fDr dks ns[kk] ?kVuk ds ckn ml O;fDr dks ugha ns[kk
FkkA ou foHkkx iqfyl us dHkh Hkh yEcs cky okys O;fDr dh f'kuk[r ugha
djkbZ FkhA ;g lgh gS fd ?kVuk ds igys Hkh yEcs cky okys O;fDr dks
ugha tkurk FkkA ;g lgh gS fd yEcs cky okyk O;fDr dgk¡ dke djrk
Fkk] mls irk ugha gSA mlus vius c;ku tks U;k;ky; esa o"kZ 2006 esa fn;s
Fks] mlesa yEcs oky okys O;fDr dk uke nq";Urlfag Lo;a us gh crk;k FkkA
;g lgh gS fd ?kVuk ls igys og nq";Urflag dks ugha tkurk FkkA ;g
lgh gS fd ?kVuk ds ckn 'ksjkjke o ekaxhyky feys Fks rc mUgksaus Hkh mls
nq";Urflag dk uke ugha crk;k FkkA ;g lgh gS fd nq";Urflag njckj
ds ;gka Vªsoy ,tsUlh ekfyd gSA yksxksa dh ppkZ ls ;g ckr irk pyh FkhA
;g lgh gS fd yEcs cky okys O;fDr us lyeku [kku dks canqd ugha nh
Fkh] dFku fd;k gSA bl xokg ls eqyfteku rCcw] lksukyh csUnz dks
U;k;ky; eas ugha igpkuus ds lEcU/k esa U;k;ky; us viuh vksj ls dksVZ
D;wlpu fd;k fd vkius eq[; ijh{k.k esa dFku fd;k gS fd vki eqyfteku
lkeus vkus ij igpku ldrs gks] ijUrq eqyfteku rCcw vkSj lksukyh ds
mifLFkr gksus ij vki mUgsa igpku ugha ik,] bls Li"V djksA ftl ij
xokg us dgk fd igys og mUgsa igpkurk Fkk] vkB lky gks x;s vpkud
is'k fd;k] tks vkJe ds yM+fd;ksa tSlh Fkh] ,d tSls diM+s okyh gksus ls
igpku ugha ik;kA vkt yk;s rks igpku ywaxk] dFku fd;k gSA
158- xokg ih-MCY;w&5 lwjt cMtkR;k] fQYe Mk;jsDVj gS] ftlus
dFku fd;k gS fd fnukad 22-09-98 dks og viuh fQYe **ge lkFk&lkFk
gS** dh 'kwfVax gsrq ;wfuV ds lkFk vk;s gq, FksA lksukyh csUnzs] rCclqe o
uhye mldh bl fQYe esa ghjksbZu FkhaA fnukad 09-10-98 dks tc og ;wfuV
ds lkFk e.Mksj esa 'kwfVax dj jgk Fkk rc lksukyh] rCcw o uhye dks
lyeku [kku o lSQ vyh dks Hkh QksjsLV okys vius vkWfQl ys x;s FksA
ogk¡ ij Cysd cd ds f'kdkj ds ckjs esa ppkZ gqbZA fQj oU; tho vf/kdkjh
us lksukyh csUnzs] rCcw o uhye dks tfj;s QnZ fxj¶rkjh izn'kZ ih&7] izn'kZ
ih&8 o izn'kZ ih&9 ds fxj¶rkj fd;k Fkk] ftudh fxjQ~rkjh dh lwpuk
mls oU; tho vf/kdkjh us nh FkhA rhuksa QnksZa ij lh ls Mh mlds gLrk{kj
gSA
159- vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh] lksukyh oxSjk dh vksj ls
dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd rhuksa eqyfteku p'ek ugha
igurh FkhA ikWpksa vkfVZLV lyeku] lSQ] uhye] lksukyh csUnsz yxHkx
'kwfVax ds ckn djhc nks ?k.Vs oagh jgrs FksA 'kwfVax yksds'ku yw.kh gosyh dh
gksuk dFku fd;kA iqu% ijh{k.k esa xokg us bl ckr dks lgh crk;k gS fd
'kwfVax ds nkSjku Msyh 'kwfVax fjiksVZ esa fdlh Hkh vkfVZLV ds gLrk{kj ugha
ysrs gSaA fjdkWMZ esa fy[kk HSSH dk rkRi;Z **ge lkFk lkFk gS** ls gSA
160- xokg ih-MCY;w&6 lR;ef.k frokjh] py ;krk;kr fujh{kd]
tks/kiqj gS] ftlus dFku fd;k gS fd og fnukad 26-09-98 dks py ;krk;kr
fujh{kd] tks/kiqj ds in ij Fkk] ml fnu ,l-ih- lkgc] tks/kiqj ds ekSf[kd

vkns'k ls **ge lkFk&lkFk gS** fQYe dh 'kwfVax ¼vkmVMksj½ esa dkuwu
O;oLFkk o VªsfQd O;oLFkk ds fy, yxkbZ Fkh] ftlesa og o mldk tkCrk
lqcg 8 ,-,e- ij iqfyl ykbZu ls jokuk gksrk FkkA tgk¡ ml fnu fQYe
dh 'kwfVax eqdjZj gksrh FkhA fQYe dh ;wfuV mEesn Hkou iSysl esa Bgjh
FkhA ftudks lkFk esa ysdj yksds'ku ij tkrk FkkA lqcg 8%00 ,-,e- ij
jokuk gksrk Fkk vkSj ckn 'kwfVax 5%30 cts ;wfuV dks mEesn Hkou NksM+dj
viuh M~;wVh ij pyk tkrk FkkA fnukad 29-09-98 dks 'kwfVax yw.kh gosyh esa
eqdjZj FkhA yw.kh gosyh igaqpus ij lyeku [kku us crk;k fd mldk
fjokYoj tks -32 cksj fLeFk ,.M oslu dEiuh dk gS] ftlesa 5 dkjrwl
yksMsM Fks] dks dejs ls jkf= ls gh xk;c gksuk crk;kA ftldh lwpuk mlus
tfj;s VsyhQksu yw.kh gosyh ls gh ,l-ih- lkgc dks nh] ftl ij ,l-ih-
lkgc us eqdnek ntZ djokus dh fgnk;r nhA ftl ij lyeku ls mDr
fjokYoj dk ykbZlsal miyC/k djkus dk dgk rks lyeku [kka ds lgk;d
fnus'k xkojs us mls ykbZlsal fn;k] ftldks pSd djus ij ik;k fd og
egkjk"Vª jkT; ds fy, oS/k Fkk] ftl ij nks gfFk;kjksa dk bUnzkt Fkk] ,d
-32 fjokYoj rFkk nwljk -22 jkbQy FkkA mDr ykbZlsal dks pSd djus ij
ik;k fd ykbZlsal fnukad 22-09-98 rd oS/k FkkA mDr ykbZlsal ds lkFk
jktLFkku o xqtjkr esa gfFk;kjksa dks ys tkus dk ijfeV tks fd dfe'uj]
iqfyl xzsVj cksEcs }kjk fn;k x;k Fkk] mlesa fnukad 30-09-98 rd oS/krk
n'kkZ;h x;h FkhA ykbZlsal dks pSd djus ij -22 jkbQy ua- 2118 rFkk -32
fjokWYoj uEcj 87011 bUnzkt FkkA oDr 9%15 ,-,e- ij fnus'k xkojs dks
lkFk esa ysdj mUgha dh ftIlh ls eqdnek ntZ djkus ckcr yw.kh gosyh ls
mn;eafnj Fkkus ds fy, jokuk gqvkA eqdnek ntZ djkus ls iwoZ ,d ckj
lyeku [kku ds dejs dh ryk'kh ys ;g lqfuf'pr djuk Fkk fd okLro esa
fjokWYoj pksjh gqvk fd ughaA bl ckcr og fnus'k xkojs ds lkFk mEesn
Hkou iSysl igqapk] tgk¡ mEesn Hkou ds eSustj Jh ljdkj] flD;ksfjVh
vkWfQlj jktsUnzflag ds lkFk dejk ua-&508 igqapsA :e ckW; csjhlkyflag
dks lkFk ysdj dejs esa ns[kk rks dejs ds vUnj ,d flYoj dyj dk
jkbQy doj ns[kk] ftldks [kksyus ij ,d -22 jkbQy] ftl ij

VsyhLdksi yxk gqvk Fkk] ns[kh FkhA jkbQy dk uEcj 2118 FkkA nwljk
,d ,;jxu Fkk] ftl ij Hkh VsyhLdksi yxk FkkA dejs dh ryk'kh esa
fjokWYoj ugha feyk rks os yksx ckFk:e dh rjQ x;sA ogk¡ ,d 'kSYQ esa
cSM doj fyiVk gqvk Fkk] ftldks [kksydj ns[kk x;k rks mlesa ls fjokYoj
fey x;k Fkk] ftls pSd djus ij fjokWYoj ua- 87011 ik;k] ftldk bUnzkt
ykbZlsal esa FkkA fjokWYoj esa 5 dkjrwl yksMsM FksA ogha ls yw.kh gosyh Qksu
djds fjokWYoj feyus dh lwpuk lyeku [kku dks nhA mlds ckn iqfyl
v/kh{kd rFkk vfrfjDr iqfyl v/kh{kd dks fjokWYoj feyus dh lwpuk ns nh
xbZA lyeku [kku ds gfFk;kjksa ds ykbZlsal dh dkWih izn'kZ ih&129 gSA
;gh ykbZlsal mls fnukad 29-09-98 dks lyeku ds vflLVsaV fnus'k xkojs us
mls fn[kk;k FkkA
xokg us dFku fd;k gS fd mlus lyeku ls fjokWYoj dk ykbZlsal yw.kh
gosyh esa gh ekax fy;k Fkk] tks fnus'k xkojs us mlds le{k is'k fd;k FkkA
mlus tc ykbZlsal ns[kk rks mldh vof/k 22-9-98 dks gh lekIr gks pqdh
Fkh rFkk ykbZlal flQZ egkjk"Vz~ jkT; ds fy;s oSfyM Fkk ijUrq mDr
ykbZlsal ds lkFk dfe'uj iqfyl cEcbZ }kjk jktLFkku o xqtjkr esa fnukad
30-9-98 rd dk ijfeV FkkA pwafd ykbZflax vFkksfjVh vkWQ ijfeV vFkksfjVh
nksuksa gh iqfyl dfe'uj cEcbZ Fks vr% mDr gfFk;kj dks voS/k le> tCr
ugha fd;k cfYd lyeku dks fgnk;r nh fd ;g gfFk;kj cEcbZ Hkst nsA
mlds ikl ryk'kh gsrq dksbZ ryk'kh okjaV ugha FkkA ryk'kh ls iwoZ mlus
jkLrs ls gh Qksu djds mEesn Hkou ds flD;ksfjVh vf/kdkjh jktsUnz flag]
eSustj Jh ljdkj o lyeku dk :eCok; csjhlky flag o lyeku dk
vflLVsaV fnus'k xkojs dks lwfpr djds ekSrchjku ds :i esa lkFk ys tkdj
lyeku ds dejs dh ryk'kh yhA ;g xyr gS fd fnukad 29-9-98 dks
lyeku dk fjokWYoj] jk;Qy rFkk ykbZlsal tks/kiqj esa ugha FkkA ;g xyr
gS fd lyeku us mls fjokWYoj xqe gksus dh lwpuk dHkh Hkh ugh nh
gksA ;g xyr gS fd mlus lyeku ds dejs dh ryk'kh ugha yh gksA ;g
dguk xyr gS fd fnukad 29-9-98 dks mldh M;wVh lyeku ds lkFk o

fQYe ;wfuV ds lkFk yw.kh gosyh esa u gksA ;g xyr gS fd lyeku ds
gfFk;kj tks/kiqj esa crkus ds mn~ns'; ls ;g >wBh dgkuh jph gks vkSj og
>wBs c;ku ns jgk gksA
162- xokg ih-MCY;w&7 psruk HkkVh] rRdkyhu ,l-vkbZ- efgyk
Fkkuk] tks/kiqj gS] us dFku fd;k gS fd og fnukad 09-10-98 dks efgyk
Fkkuk tks/kiqj esa ,l-vkbZ- ds in ij dk;Zjr FkhA ml jkst ,l-ih-] tks/kiqj
ds vkns'k ij ou foHkkx ds vkWfQl tks/kiqj esa x;h FkhA tgk¡ ij mlds
le{k yfyr cksM+k] oU; tho izfrikyd us lksukyh csUnzs dks tfj;s QnZ
izn'kZ ih&7] rCclqe dks tfj;s QnZ izn'kZ ih&8 o uhye dks tfj;s QnZ
izn'kZ ih&9 ds fxj¶rkj fd;k Fkk] ftudh tkek ryk'kh mlds }kjk yh
xbZA
163- vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh] lksukyh csUnzs] uhye ,oa
rCclqe mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd
QnsZa cukrs le; ogk¡ ij vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k] nks ekSrfcj rFkk og
gkftj FkhA
164- xokg ih-MCY;w&8 Hkaojyky tks fd rRdkyhu ouiky] oU;
tho lqj{kk pkSdh] xqM+k fo'uksbZ;ku] tks/kiqj gS] us dFku fd;k gS fd fnukad
02-10-98 dks oU; tho pkSdh] xqMk fo'uksbZ;k esa lgk;d ou iky ds in
ij FkkA lqcg mlds ikl iwuepan o Nksxkjke pkSdh ij vk;s vkSj dgk fd
mudh ckxM+ksa dh <kf.k;ksa ds vkl&ikl jkr dks Ms<+&nks cts lyeku o
mlds fQYeh lkfFk;ksa ftlesa rhu ghjksbZusa] lSQ vyh [kku o ,d yEcs cky
okyk O;fDr o ,d vU; O;fDr FkkA os yksx ,d lQsn [kqyh ftIlh esa
ftlds Åij gqM+ ugha Fkk] vk;s vkSj nks d`".k e`xksa dk canwd ls f'kdkj
fd;kA cnwad lyeku [kku ghjks us pyokbZA
165- iwuepan us crk;k fd lyeku [kka us gh f'kdkj fd;k gSA
ekeyk xaHkhj tkudj og mu nksuksa ds lkFk lkxjjke ou j{kd ds ?kj
x;k] mudks ;g ckr crkbZ mudks vius lkFk fy;k] os yksx ekSds ij
ckxM+ksa dh <k.kh igqapsA ekSdk gkykr ns[kkA os yksx Nksxkjke] iwuepan o
lkxjjke nks eksVjlkbZfdyksa ij miou laj{kd] oU; tho tks/kiqj ,e-,y-

lksuy ds ?kj x;sA Nksxkjke o iwuepUn us mudks iwjh ckr crkbZA lksuy
lkgc us dgk fd fyf[kr esa fjiksVZ nks vkSj mUgksuas viuh fjiksVZ izn'kZ ih&1
is'k dhA lksuy lkgc ljdkjh thi ysdj mi ou laj{kd dk;kZy; esa
vk,] ogk¡ ls dYykjke ds;j Vsdj dks Nqjh ysdj lkFk esa xkM+h esa fcBkdj
jokuk gq,A lksuy lkgc ftIlh ysdj ljnkjiqjk esa MkWDVj usikfy;k ds ?kj
igqaps fQj os lc ckxM+ksa dh <k.kh ?kVukLFky ij vk;sA MkWDVj usikfy;k us
fyf[kr esa rgjhj nsus dks dgk rks lksuy lkgc us mudks rgjhj nhA fQj
lksuy lkgc us mlds lkeus izFke ?kVukLFky tks izgyknjke ds ?kj ds
lkeus Fkk] ogk¡ dk uD'kk izn'kZ ih&19 cuk;k] ftl ij ,e ls ,u mlds
gLrk{kj gSA ogk¡ uD'ks ekSds ds ckn iksLVekVZe fd;k FkkA Nksxkjke]
iwuepUn ds c;ku fy;s FksA mlds lkeus ekSdk QnZ uD'kk ekSdk nks]
izgyknjke dh <k.kh o nwljk Ldwy ds ikl [ksrksa ds vanj dk FkkA e`r
fgj.k ,d ds rks vxys ck;s iSj dh gM~Mh ij ,d bap dk ?kko Fkk] nwljs
ds xnZu ij ,d ?kko tks nks&<kbZ bap O;kl dk FkkA MkWDVj lkgc us
crk;k fd pksVsa xksyh yxus ls vkbZ FkhA
166- ekSdk iapukek la[;k&1 izn'kZ ih&120] utjh uD'kk&2 izn'kZ
ih&121] ekSdk iapukek&2 izn'kZ ih&122 ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA
lHkh QnsZa ekSds ij gh dh xbZ FkhA MkWñ usikfy;k us nksuksa d`".k e`xksa dk
iksLVekVZe fd;k o nksuksa fgj.kksa dh [kky mrkjh vkSj lhax ds tksM+s mrkjsA
mudks vyx&vyx iSdsV esa iSd fd;k] ml ij ekSrfcjku ds lkbZu
djok;sA mudks lhy pLik fd;kA MkWDVj lkgc dks lksuy lkgc us dgk
fd og bu fgj.kksa dh esfMdy fjiksVZ mUgsa ns rc usikfy;k us dgk fd
mlus uksV dj fy;k gS] og fjiksVZ ckn esa ns nsaxsA fQj nksuksa fgj.kksa ds e`r
'kjhjksa dks izgyknjke dh <k.kh ds lkeus [kM~Mk [kksndj xk<+k x;kA [kM~Ms
ij dkaVs oxSjg yxkdj lsQ dj fn;k x;kA ftudk iapukek izn'kZ
ih&123 cuk;k] ftl ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA lksuy lkgc us
nksuksa fgj.kksa ds QnZ vfHkxzg.k tks fd Øe'k% izn'kZ ih&124 o izn'kZ
ih&125 cukbZ] ftu ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA fQj lksuy lkgc us
dgk fd **vki MkWDVj usikfy;k ls fjiksVZ ysdj vkvksA* pwafd rhu rkjh[k
dks og Vwj ij cEcksj FkkA pkj rkjh[k dks jfookj dk vodk'k FkkA ikap
rkjh[k dks og [kstM+yh i'kq fpfdRlky; x;k] MkWDVj lkgc us mls fjiksVZ
ugha nhA og 10 rkjh[k dks MkWDVj usikfy;k ds ikl x;k Fkk rks mUgksaus
iksLVEkVZe fjiksVZ nsus ls euk fd;k rks mlus dgk fd og ckj&ckj mls
pDdj dVok jgs gS] mlds vf/kdkjh mlls ukjkt gks jgs gSa] mls og vkt
fjiksVZ nsA fQj mUgksaus viuh tsc ls dkxt fn;k vkSj dgk fd ;g fjiksVZ
gS] og ys tkosA MkWñ usikfy;k us mls iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&10 nh]
tks mlus lksuy lkgc dks ys tkdj nhA lksuy lkgc us dgk fd ;s
fjiksVZ MkWDVj lkgc us xM+cM+ dj nh gS rks vkxs esfMdy cksMZ fcBkus dks
dgkA esfMdy cksMZ fcBkus ds fy, vQ~ljksa us ljdkj dks 11-10-98 dks
fy[kkA 11-10-98 dks mls oks gh lhax o [kkyksa ds iSdsV ekSds ij okil ys
tkus dks dgkA og vkj-vks- lkgc] Mh-,Q-vks lkgc o MkWDVj lkgc ds
lkFk iSdsV ysdj ekSds ij x;kA ogk¡ ij xzkeh.k yksx bdV~Bk gks pqds Fks]
muds lkeus ekSdk ns[kk FkkA nksuksa d`".k e`xksa ds 'kjhj tks xk<+s gq, Fks] oks
lgh lyker Fks] dks [kksndj ckgj fudkykA MkWDVj yksxksa us mlesa ls dqN
Hkkx [kky dk Hkh fy;k ijh{k.k ds fy, vanj tks yk'ksa Fkha] mlesa ls Hkh
ijh{k.k gsrq fy;kA budks tkj esa Mkydj lhy pLik fd;kA tkjksa ij lhy
pLik djds MkWDVj lkgc] LVkQ] ekSrfcjku ds gLrk{kj djk;s FksA lhaxksa o
[kkyksa dks Hkh okfil lhy pLik fd;k x;k FkkA fQj dk;Zokgh djds os
vkWfQl vk x;s rFkk tks lkeku Fkk mls vkWfQl eas tek djk fn;kA
167- [kM~Mk [kksnus ls igys lksuy lkgc us ekSdk iapukek cuk;k
Fkk] tks izn'kZ ih&126 gSA bl xokg dh lk{; ds nkSjku eky[kkuk tks
lhYM voLFkk esa gS] is'k gqvkA blesa ls ,d fMCck lkbZM esa ls pwgs us dkVk
gqvk gS] bl fMCcs ds vanj cqjknk feyk] tks vkfVZdy 13 gSA nwljk
iSdsV tks lhYM voLFkk esa gS] ftls U;k;ky; dh vuqefr ls [kksyk] ftlesa
Cysd cd fgj.k dh [kky tks {kfrxzLr voLFkk esa ftls dhVk.kqvksa }kjk@
tkuojksa }kjk [kk;k gqvk gS] tks vkfVZdy&12 gSA ;s [kky ogh [kky gS tks
bl izdj.k esa vfHkx`fgr dh xbZ FkhA [kkyksa dks vkSj lhaxksa dks tks ekSds ij
ys tk;s x;s Fks] mudks [kksyk Fkk mlds dkxtkr cuk;s FksA ftldk
iapukek izn'kZ ih&127 ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA
168- blds i'pkr ,d ckj jsatj lkgc us mUgsa ekSds ls [kwu ls
lus iRFkj ;k feV~Vh ykus ds fy, ?kVukLFky ls dgkA mUgksaus ekSdk
iapukek cukdj [kwu feV~Vh iRFkj oxSjg fy;s FksA ekSds ij mlds lkFk
lkxjjke FkkA ekSrfcj Hkkjey FkkA ekSds ls feV~Vh] iRFkj jDr ls lus ysus
dh QnZ izn'kZ ih&28 ij lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA os ykdj mUgksaus
jsatj lkgc dks fn;s FksA blds dqN le; ckn MkWDVjksa dk ,d ny ?kVuk
LFky ij x;k FkkA d`".k e`xksa ds 'koksa ds gfM~M;ksa dk uewuk fy;k FkkA
[kqnkbZ ls igys ekSdk iapukek cuk;k] tks izn'kZ ih&46 gS] ftl ij vks ls
ih mlds gLrk{kj gSA gfM~M;ksa ds uewus ysus dh QnZ vfHkxzg.k izn'kZ
ih&47 gS] ftl ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;fn dksbZ f'kdkj ds lEcU/k esa lwpuk
ekSf[kd :i ls pkSdh ij mUgsa izkIr gksrh gS rks os mldks ys[kc) ugha
djrs gSa cfYd lwpukdrkZ dks fyf[kr esa lwpuk dh tkudkjh nsus gsrq dgrs
gSA mlds ckn esa ekSds ij tkrs gSa vksj ekSdk ns[kdj rFkk fyf[kr esa izkIr
lwpuk dh rkbZn gksus ij os tks/kiqj tkdj vf/kdkfj;ksa dks lwpuk nsrs gSaA
fnukad 2-10-98 dks lqcg 7%30 cts ds yxHkx iwuepan] Nksxkjke nks&rhu
vU; O;fDr;ksa ds lkFk pkSdh ij vk;s FksA iwuepan] Nksxkjke us
lkjk ?kVukØe mls ekSf[kd crk;k FkkA iwuepan ds ?kj ls ?kVukLFky
djhc vk/kk fdyksehVj ds vUnj nwj gSA mu fnuksa lkxjjke dh M~;wVh
tks/kiqj esa FkhA ml fnu 2-10-98 dks xka/kh t;arh Fkh blfy, lkxjjke ?kj
ij Fkk] ?kj ls vkrk&tkrk FkkA lksuy lkgc us tc iwuepan o Nksxkjke
dks fyf[kr esa fjiksVZ nsus dks dgk rks bu yksxksa us lksuy lkgc ds ?kj ds
ckgj cSBdj fjiksVZ fy[khA fjiksVZ iwuepan us fy[kh FkhA 5&7 feuV esa
fjiksVZ fy[kh FkhA ,d ist fy[kus esa fdruk le; yxrk gSA fjiksVZ fy[kus
ds ckn iwuepan o Nksxkjke us lksuy lkgc ds le{k fjiksVZ is'k dhA ;g
dguk xyr gS fd iwuepan us tks fjiksVZ ,d ist ij fy[kdj nh] ml ij
eqyfteku dk uke vafdr ugha gks] ckn esa ou foHkkx okyksa us nwljh fjiksVZ
fy[kdj iwuepan o Nksxkjke ds vykok vU; xk¡o okyksa ds gLrk{kj djk;s
gks cfYd fjiksVZ ij rks iwuepan ,oa Nksxkjke nks ds gh gLrk{kj FksA igyk
fgj.k izgyknjke dh <k.kh ls iwoZ nf{k.k fn'kk esa Fkk] tks lM+d ls 50 QhV
dh nwjh ij FkkA nwljk fgj.k nf{k.k iwoZ dh fn'kk esa Fkk] tks nwljk d`".k
e`x vksekjke dh <k.kh ls yxHkx 200 QhV dh nwjh ij gksxkA ;g dguk
xyr gS fd izn'kZ ih&124 o 125 fnukad 2-10-98 dks rS;kj ugha dh xbZ gks
vkSj nksuksa QnsZa ckn esas 2-10-98 dh rkjh[k Mkydj cukbZ gksA i=koyh ij
layXu fjiksVZ izn'kZ ih&10 fgj.kksa dh iksLVekVZe fjiksVZ gS] tks MkWDVj
usikfy;k us mls nh FkhA ;g dguk xyr gS fd iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ
Ikh&10 MkWñ usikfy;k us ekSds ij gh lksuy lkgc dks ns nh FkhA ;g dguk
xyr gS fd fnukad 11-10-98 dks tc ogk¡ igqaps vkSj fgj.k ds vo'ks"k
fudkys rc fgj.kksa ds dbZ vax ugha feys gksA ;g xyr gS fd izn'kZ
ih&127 esa fy[ks rF;ksa dh QnZ ckn esa cny nh gksA mUgsa ekSds ls [kwu luh
feV~Vh ,oa iRFkj ykus ds vkns'k jsatj Jo.k dqekj us fn;s FksA [kwu vkywnk
iRFkj ,oa feV~Vh dh QnZ fdlh us psat ugha dh FkhA ekSds ls tks [kwu
vkywnk feV~Vh o iRFkj fy;s Fks] mUgsa lhypsik fd;k FkkA lhy Mh-,Q-vks-
dh yxkbZ gksxhA ;g xyr gS fd izn'kZ Ikh&46 o 47 dh dk;Zokgh ds oDr
og ogk¡ ekStwn ugha gks vkSj mlds gLrk{kj ckn esa djok;s gksA ;g xyr
gS fd 2-10-98 dks tks QnsZ cukbZ xbZ] mu ij uewuk lhy vafdr ugha dh
gksA ;g xyr gS fd fnukad 2-10-98 dks lqcg&lqcg iwuepan o Nksxkjke
mlds ikl vk;s gh ugha gksA ;g xyr gS fd fnukad 04-10-98 dks
uoT;ksfr v[kckj esa lekpkj Nius ds ckn ou foHkkx gjdr esa vk;k
gksA ;g xyr gS fd 7-10-98 dks bl eqdnes dh fjiksVZ 2-10-98 dh fnukad
yxkdj ntZ dh xbZ gksA
170- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye o
rCclqe mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS
fd ;g dguk xyr gS fd ?kVuk ds ckn 4-10-98 & 7-10-98 rd fdlh dks
;g u irk gks fd f'kdkj fdlus fd;k o f'kdkjh dkSu gSA ;g dguk
xyr gS fd 04-10-98 dks nSfud uoT;ksfr esa lekpkj vkus ds ckn

vuqla/kku 'kq: gqvk gksA ;g xyr gS fd MkWD;wesUV csd MsV esa cuk;s x;s
gksA ;g xyr gS fd xk¡o okyksa us tks igys fjiksVZ nh Fkh] oks u"V dj nh
gks vkSj ckn esa nwljh fjiksVZ cukbZ gksA ;g dguk xyr gS fd xk¡o okyksa us
igyh fjiksVZ blfy, u"V dh D;ksafd mlesa fdlh f'kdkjh dk uke ugha gSA
171- vf/koDrk vfHk;qDr nq";arflag dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg
us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 ,Q-vkbZ-vkj- esa fdlh Hkh
yEcs cky okys O;fDr dk gokyk ugha gSA ;g dguk Hkh lgh gS fd mlus
Hkh dHkh tk¡p] c;kuksa bR;kfn esa yEcs ckyksa okys O;fDr dk ftØ ugha
fd;kA
172- xokg ih-MCY;w&9 Hkokuhflag us dFku fd;k gS fd og fnukad
23-10-98 dks dkfu- ds in ij tks/kiqj ,l-ih-vks esa rSukr FkkA ,Q-,l-,y
esa Hksts tkus okys uewuksa ds dkxtkr vxzs"k.k i= rS;kj djus dk dke ,l-
ih- vkWfQl esa djrk Fkk] ml jkst ou foHkkx ls dSyk'k fxjh ou j{kd 10
lhYM iSdsV o ,d vulhYM ftIlh ysdj vk;k FkkA iSdsV o ftIlh
dh ,Q-,l-,y esa tk¡p djkus ds fy, ysdj vk;k FkkA mlus iSdsV~l o
ftIlh dks pSd dj vxzs"k.k i= rS;kj fd;k Fkk] ftlesa ,d vxsz"k.k i=
ftldh dkcZu izfr izn'kZ ih&129 mlus rS;kj fd;k FkkA ftl ij , ls ch
okgd dSyk'k fxjh ds gLrk{kj mlds lkeus mlus fd;s FksA vxsz"k.k i=
mldk dyeh gSA ftyk iqfyl v/kh{kd rRdkyhu lh-,- us vius gLrk{kj
fd;s FksA mDr nks iSdsV izkIr djus ds lEcU/k esa i`"Bkadu bZ ls ,Q
mlds }kjk fd;k x;kA vkB iSdsV dks ,Q-,l-,y Hkstus lEcU/kh dh dkcZu
izfr izn'kZ ih 130 gS] ftl ij , ls ch dSyk'k fxjh ds lh ls Mh
rRdkyhu lh-, ds gLrk{kj o bZ ls ,Q uewus e; dkxtkr izkIr djus ds
mldk i`"Bkadu gSA vuflYM ftIlh vkj-ts&19 1lh&2201 dks ,Q,l,y
esa ijh{k.k gsrw Hkstus dh dkcZu izfr vxzs"k.k izn'kZ ih&131 mlus rS;kj
fd;k] ftl ij , ls ch Hkkx esa okgd dSyk'k fxjh ds gLrk{kj] lh ls Mh
Hkkx esa rRdkyhu lh-, ds gLrk{kj o bZ ls ,Q Hkkx esa ftIlh mlds }kjk
izkIr djus dk i`"Bkadu o mlds gLrk{kj gSA mlus vxsz"k.k i= rS;kj
djds ;s lHkh i= okgd dSyk'k fxjh dks ,Q,l,y esa ys tkus gsrq lkSais
FksA dSyk'k fxjh us ftIlh o ,Q-,l-,y tek djkdj mldh izkfIr jlhn
izn'kZ ih&17 mlds dk;kZy; esa tek djkbZA ewy izfr vius lkFk ys x;kA
dSyk'k fxjh mDRk 10 iSdsV lhy can gkyr esa yk;kA mlds ikl lhYM
gkyr esa jgsA ftIlh vuflYM gh jgh] dFku fd;k gSA
173- vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh] lksukyh] uhye dh vksj ls
dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd dSyk'k fxjh us flYM iSdsV
mlh fnu 23-10-98 dks ,Q-,l-,y- esa Hkst fn;s gksaxsA 23-10-98 ds ckn
dSyk'k fxjh ls mldh eqykdkr ds ckn izkfIr jlhn yk;k ml fnu gqbZ
FkhA mlus lhYM iSdsV dks [kksyk ugha Fkk blfy;s ;g ugha dg ldrk fd
tks pSis ij fy[kk gks og gh lkexzh iSdsV ds vUnj Fkh ;k ughaA ftIlh ds
lkFk ftIlh ds QksVks ugha Hksts FksA i=koyh esa ftIlh ds nks QksVksxzkQ gS
tks izn'kZ Mh&7 o izn'kZ Mh&8 gSaA ;g xyr gS fd dSyk'k fxjh mlds ikl
,Q-,l-,y- ds iSdsV] ftIlh ugha yk;k gksA ;g xyr gS fd mlus >wBs
i`"Bkadu dj i= lkSais gksA ;g xyr gS fd ,Q-,l-,y- esa Hkstus okyh
lkexzh ls NsMNkM dh gks vkSj og >wBs c;ku ns jgk gksA eqyfte nq";Ur
flag o rCclwe ds vf/koDrk us vf/koDrk vfHk;qDr lSQ vyh oxSjk dh
vksj ls dh xbZ ftjg dks vMksIV fd;k gSaA vf/koDrk vfHk;qDr lyeku
[kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd c;ku izn'kZ
ih&99 ds fgLls bZ ls ,Q esa dkaV NkaV fdlus dc o D;ksa dh ugha crk
ldrkA ;g lgh gS fd ,Q-,l-,y- esa eky tek djkus dh izkfIr
jlhn ,d gh gksrh gSaA mlds }kjk vxzsf"kr eky ¼iSdsV½ ,Q-,l-,y- esa
vyx vyx [k.Mksa ¼foHkkx½ esa tek djok;k x;k FkkA mlds }kjk dSyk'k
fxjh ds lkFk Hksts x;s nl iSdsV nks [k.Mks esa tek djok;s FksA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih 17 jlhn mls ugha nh xbZA mls QksVksdkWih nh xbZ FkhA ;g
lgh gS fd izn'kZ ih 17 jlhn ftIlh ls lacaf/kr gSA blesa vkB ;k nl
iSdsV dk gokyk ugha gSA
174- xokg ih-MCY;w&10 'ksjkjke us dFku fd;k gS fd ;g ?kVuk
1-10-98 o 2-10-98 dh e/; jkf= esa yxHkx 1%30&2%00 cts dh gSA og ml
le; vius edku dh Nr ij lks;k gqvk FkkA lksrs gq, ,dne ls cgqr
rst cksyus&pyus dh vkokt] eksVjlkbZfdy o xkM+h dh vkokt+ lqukbZ nh]
tksj ls vkokt vkbZ f'kdkj gks jgk gSA mls ekaxhyky us uhps cqyk;k] xkM+h
LVkVZ dh Fkh rc esjh uhan [kqyh Fkh] iwuepan Hkh ogha FkkA og Hkh
eksVjlkbZfdy ysdj muds ihNs&ihNs x;k] muds ikl fcuk gqM dh ftIlh
FkhA mlds ihNs Nksxkjke th py jgs Fks vkSj mlds ihNs og py jgk FkkA
igys ftIlh xqMk ls dkadk.kh dh rjQ vkbZ fQj dkadk.kh ls xqMk dh rjQ
pyh xbZ] fQj og Hkh muds ihNs&ihNs x;kA tc og Nr ls uhps vk;k Fkk
ml le; iVk[kk tSlh canwd dh vkokt vkbZ FkhA ftIlh esa nks vkneh
vkxs cSBs FksA ftIlh dks lyeku pyk jgk Fkk] ihNs rhu yM+fd;k¡ vkSj nks
vkneh cSBs Fks] ftuesa ls ,d yEcs ckyksa okyk nq";Urflag FkkA MªkbZoj lhV
ds ikl eas lSQ vyh [kku cSBk FkkA xqMk dh rjQ tkrs oDr Nksxth muds
ihNs FksA fQj okil ls muds lkeus vk x;s FksA tc os yksx muds lkeus
vk;s rks mUgksaus jksM+ ds Åij xkM+h [kMh dj nh] mUgsa :dus dk b'kkjk
fd;kA :dus dk b'kkjk ikdj xkM+h /khjs dhA tSls gh os muds ikl x;s
rc mUgksaus xkM+h jksM+ ls uhps mrkjh ,oa dkadk.kh dh rjQ pys x;sA ihNs
cSBs O;fDr ds gkFk eas canwd tSlk gh dqN FkkA vkxs cSBs O;fDr;ksa ds gkFk esa
dqN ugha FkkA ftIlh dk uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 FkkA ihNs rhu
yM+fd;k¡ cSBh FkhaA og ;g igpku ldrk gS fd oks Fkh ;k ugha ysfdu oks
fQYeh LVkj FkhA igys ;g dgk fd og mUgsa ugha igpku ldrk fQj dgk
fd og ;g igpkurk gS fd oks fQYe LVkj FkhA muds uke og ugha crk
ldrkA os lHkh yksx ,d&nks jkst igys muds xk¡o esa muds [ksrksa esa vk;s
FksA mUgkssaus jkstM+s dk ihNk fd;k rc os yksx bdV~Bs gq, FksA ml oDr os
yksx muds idM+ esa ugha vk, FksA tc os yksx jkf= esa dkadk.kh dh rjQ
Hkkx x;s rc os yksx muds ihNs&ihNs dkadk.kh xk¡o rd x;sA mlds ckn
os iwueth o Nksxkjke th dks laHkkyus ds fy, x;sA tks mUgsa muds ?kj ds
lkeus gh fey x;s FksA iwuepan us crk;k fd mu yksxksa us muds lkeus gh
f'kdkj fd;k o pdek nsdj Hkkx x;sA mu yksxksa us f'kdkj dkys fgj.k dk
fd;k Fkk] ftldh mUgksaus iwjh jkr pkSdhnkjh dhA ml le; ekaxhyky]
iwuepan] Nksxkjke o og ogk¡ ekStwn FksA os ogk¡ pkSdhnkjh dj jgs Fks fQj
bl ?kVuk dh tkudkjh ls iwjs xk¡o okys bdV~Bs gks x;s FksA lqcg
Nksxkjke] iwuepan xk¡o okyksa ds lkFk tks/kiqj vk;sA muds lkFk esa Hkaojyky
o lkxjjke Hkh FksA ou foHkkx esa lksuy lkgc djds v¶lj Fks] tks ou
foHkkx ls ekSds ij vk x;s] muds lkFk Vhe lfgr ljdkjh xkM+h Fkh]
ftlls os yksx vk;s FksA mudh Vhe esa MkWDVj lkgc Hkh FksA ogk¡ ij
mUgkssaus iksLVekVZe fd;k FkkA iksLVekVZe ds ckn mUgksaus izgykn ds ?kj ds
lkeus lhax] [kky] cph gqbZ ek¡l feV~Vh xk<+h FkhA tc MkWDVj lkgc ls
lksuy lkgc us iksLVekVZe fjiksVZ ekaxh rks MkWDVj lkgc us dgk fd fjiksVZ
ckn esa nasxsA lkjh fy[kk&i<+h ij mlds] iwuepan o ekaxhyky] izgykn ds
gLrk{kj djok;s x;s D;ksafd izgykn dh <k.kh ds lkeus gh fgj.k dks xkMk
Fkk rc izgykn th ds gLrk{kj djok;s Fks] izn'kZ ih&95 ij , ls ch mlds
gLrk{kj gSA
175- xokg us eqyfteku rCclqe] lksukyh] uhye dks 3&4 feuV
igpkuus esa yxkdj dgk fd oss rhuksa yM+fd;k¡ gkftj vnkyr eqyfte gS]
xkM+h esa ihNs os gh yM+fd;k¡ cSBh FkhA og muds uke ugha crk ldrkA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd blh ?kVuk dks ysdj iwoZ esa
mlds c;ku vnkyr esa gq, Fks ftlesa **lksrs gq, ,dne ls cgqr rst
cksyus] pyus dh vkokt+] eksVjlkbZfdy o xkfM+;ksa dh vkokt+ lqukbZ nh
FkhA** mDr ckr mlus vnkyr esa gq, vius c;kuksa esa crkbZ Fkh] mlds iwoZ
c;ku izn'kZ Mh&6 esa D;ksa ugha fy[kkbZ gS] og ugha crk ldrkA dqy pkj
tuksa us f'kdkfj;ksa dk ihNk fd;k FkkA ihNk djus okyksa esa og] ekaxhyky]
iwuepan o Nksxkjke FksA iwuepan o Nksxkjke mUgsa muds ?kj ds lkeus gh
feys FksA f'kdkfj;ksa dk ihNk djrs le; iwuepan o Nksxkjke muds lkFk
ugha FksA os vkxs eksVjlkbZfdy ij py jgs FksA muds chp ,d fdyksehVj
dk Qklyk FkkA mldh eq[; ijh{kk dk fgLlk **iwuepan us crk;k fd mu
yksxksa us muds lkeus gh f'kdkj fd;k o pdek nsdj Hkkx x;sA**mDr
c;kuksa esa pdek nsdj Hkkx tkus dh ckr mlus vius iwoZ c;ku izn'kZ Mh&6
esa crkbZ Fkh] fy[kus okyksa us ugha fy[khA Hkaojyky o lkxjjke dks bRryk
djus lqcg 8 cts x;s FksA budks bRryk djus og ugha x;k Fkk cfYd
iwuepan o Nksxkjke x;s FksA ?kVukLFky ls fjiksVZ fy[kdj ys x;s FksA
fjiksVZ fdlus fy[kh] mls irk ughaA ;g dguk xyr gS fd lksuy lkgc
ds lkFk MkWDVj lkgc ugha vk;s gksA ;g og ugha crk ldrk fd fnukad
02-10-98 dks ekSds ij ftu lkjh fy[kk&i<+h ij mlds gLrk{kj Fks] os ou
foHkkx okyksa us xk;c dj nh gks vkSj ;g Hkh xyr gS fd i=koyh esa nwljh
fy[kk&i<+h Mky nh gksA muds lkeus fgj.kksa dks dqRrksa ls dkVus dh ckr
ugha gqbZ FkhA vxj mldh vuqifLFkfr esa MkWDVj lkgc us lksuy lkgc dks
dgk gks fd fgj.k dqRrksa ds dkVus ls] [ks.k esa fxjus ls rFkk ne ?kqVus ls
ejs gks rks mls irk ughaA lksuy lkgc ds ekSds ij vkus ds rqjUr ckn
f'kdkfj;ksa ds f[kykQ dk;Zokgh dj nh FkhA ;g dguk xyr gS fd mldh
uhan canqd dh vkokt ls ugha txh gks cfYd mldh uhan cksysjks pyus dh
vkokt+ ls o xkM+h dh vkokt ls txh FkhA ;g dguk xyr gS fd jkf= esa
e`r fgj.kksa dh pkSdhnkjh mlus ugha dh gksA tc os ekSds ij igqaps rks rc
nksuksa e`r fgj.k ikl&ikl ugha Fks cfYd os nwj&nwj vyx txg ij iM+s FksA
,d izgyknjke dh <k.kh ds ikl rFkk nwljk djhc 300 QhV nwjh ij [ks.k
esa iM+k gqvk FkkA ;g dguk xyr gS fd ?kVuk dh fjiksVZ lkr rkjh[k dks
is'k gqbZ gks cfYd mlh fnu is'k gqbZ Fkh] ftl fnu ?kVuk gqbZ FkhA ;g
dguk xyr gS fd ,d fgj.k dqRrksa ds dkVus ,oa [ks.k esa fxjus ds dkj.k
rFkk nqljk ne ?kqVus ds dkj.k ejk gks vkSj og >wBs c;ku ns jgk gksA
177- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh] lksukyh csUnzs] uhye o
rCclqe mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd
mldk bl ?kVuk ds ckjs esa ?kVuk ds fnu ,d gh ckj 2 rkjh[k dks c;ku
gq, gSA mlds ckn dksbZ c;ku ugha gq, FksA lksuy lkgc us iwNk Fkk fd
f'kdkj djus okyksa dks vki igpku ldrs gks D;k \ eq>ls rhuksa yM+fd;ksa
dk gqfy;k ugha iwNk FkkA rhuksa yM+fd;ksa dk gqfy;k mlus Hkh ugha crk;k]
ftldh dksbZ otg ugha FkhA og dksbZ fQYe oxSjg ugha ns[krkA ftIlh esa
dkSulh fQYe LVkj Fkh] ugha crk ldrk] muds uke mls irk ughaA og
Nr ij lks jgk Fkk rks canqd] xkM+h cksysjks o fpYykus dh vkokt+ ls tx

x;kA Nr ds Åij gh iVk[ks tSlh vkokt+ vkbZ] ftlls mldh uhan [kqyh
FkhA mlds ?kj ls xqM+k jksM+ o ogk¡ ls ljdkjh Ldwy igaqpus esa iSny 10
feuV dk le; yxrk gSA vksekjke Hkhy dh <k.kh Ldwy ds fcydqy ikl
gSA izgykn dh <k.kh vksekjke dh <k.kh ds 100&150 QhV nwj gSA og
ekaxhyky dks lkFk ysdj dkadk.kh xqM+k jksM+ dh rjQ x;kA mldh Nr ls
dkadk.kh xqM+k jksM+ vkjke ls fn[krh gSA mlds ?kj ls vkxs ls Ldwy rd
dk jkLrk ,d fdyksehVj ls de gSA jkr dks vU/ksjs esa ,d fdyksehVj rd
xkM+h igpku ldrk gSA gSMykbZV dh jks'kuh esa igpku ldrk gSA tc
mUgksaus eksVjlkbZfdy LVkVZ dh rc ftIlh fn[k jgh FkhA muds vkSj ftIlh
ds chp esa djhc ,d fdyksehVj dk Qklyk Fkk vkSj ftIlh ykbZV fn[k
jgh FkhA ftIlh ds uEcj mUgksaus ugha fy[ks ij nks fnu igys vkbZ Fkh]
uEcj rks mUgsa ;kn FksA fgj.k dks vfHk;qDrx.k us gh ekjk Fkk] geus ns[kk
Fkk] bUgksaus gh ekjk FkkA ;g dguk xyr gS fd fdUgha yksxksa us budks xyr
uke ns fn;s blfy, >wBh dk;Zokgh dh gks cfYd lgh dk;Zokgh dhA
xokg us dFku fd;k gS fd lyeku [kku xkM+h pyk jgk Fkk] lSQ cxy esa
cSBk FkkA ihNs rhu yM+fd;k¡ vkSj nks vkneh vkSj cSBs Fks rFkk nq";Urflag Hkh
FkkA mls ;g ckr irk ugha pyh fd fjiksVZ esa yEcs cky okys vkneh vkSj
nq";Urflag dk uke fjiksVZ esa ugha fy[kk gksA nq";Urflag dh dksbZ
f'kuk[rxh ugha djokbZ] ;g ckr lgh gSA mls ekywe ugha fd nq";Urflag
fQYeksa esa dke djrk gS ;k ughaA
179- xokg ih-MCY;w&11 ekaxhyky us dFku fd;k gS fd fnukad
01-10-98 dh jkf= esa 1&1%30 cts dh ckr gSA og ml le; ?kj ij lks
jgk FkkA ?kj esa 'kksj 'kjkck gqvk tc mldh vka[k [kqyh rc f'kdkfj;ksa dk
okrkoj.k py jgk FkkA ,slh ckrsa dj jgs Fks fd f'kdkjh vk x;sA fdlh us
dgk fd iwuepUn o Nksxkjke muds ihNs x;s gSA mlus lkspk fd os Hkh
muds ihNs pys rc mlus 'ksjkjke dks vkokt yxkbZ] ml le; 'ksjkjke ?kj
dh Nr ij [kM+k FkkA mldk o 'ksjkjke dk ?kj utnhd gh gSA fQj
'ksjkjke uhps vk;k o viuh eksVjlkbZfdy LVkVZ dhA os muds ihNs xqM+k
dh rjQ x;sA ftIlh dh ihNs dh lkbZM mUgsa fn[kkbZ nhA ftIlh xqMk tk
jgh FkhA os muds ihNs&ihNs tk jgs Fks FkksM+h nwj ij ftIlh ds ihNs ,d
eksVjlkbZfdy py jgh FkhA oks eksVjlkbZfdy ftIlh ls vkxs fudy xbZ]
fQj ftIlh /khjs gqbZ] fQj ftIlh okil dkadk.kh dh rjQ eqM+ xbZ mUgksaus
lkspk fd ftIlh muds utnhd vk jgh gSA utnhd vkrk ns[k mUgksaus
eksVjlkbZfdy lkbZM esa [kM+h dhA mlus o 'ksjkjke us ftIlh :dokus dk
b'kkjk fd;kA ftIlh lQsn jax dh FkhA b'kkjs ij mUgksaus ftIlh /khjs dhA
mUgksaus lkspk fd ftIlh :dsxhA ftIlh /khjs&/khjs ,d lkbZM jksM ij FkhA
nwljh rjQ iV~Vh ij /khjs&/khjs py jgh Fkh rks og fgEer djds ftIlh ds
ikl x;kA Åij ls ftIlh [kqyh FkhA ftIlh esa lkr yksx cSBs FksA nks vkxs]
ikap ihNsA ihNs cSBs yksxksa esa rhu yM+fd;k¡ FkhA lyeku [kku xkM+h pyk
jgk FkkA fQj lyeku [kku us mls cUnwd fn[kkdj ds ftIlh ls rst xfr
ls jokuk gks x;sA ftIlh esa lyeku [kku ds vykok rhu yM+fd;k¡] nks
vkneh ihNs cSBs Fks o vkxs ,d vkneh lSQ vyh [kku cSBk FkkA og mUgsa
igpku ldrk gSA xokg us gkftj vnkyr rhuksa vfHk;qDrkx.k lksukyh
csUnzs] rCclqe o uhye dh vksj b'kkjk djds dgk fd os rhuksa yM+fd;k¡ FkhaA
vnkyr esa vkSj dksbZ O;fDr mifLFkr ugha gS] tks ?kVuk esa fyIr FkkA xokg
us nq";Urflag gkftj vnkyr eqyfte dks ugha igpkukA
180- fQj mlus o 'ksjkjke us okil eksVjlkbZfdy eksM+h fQj os muds
ihNs&ihNs dkadk.kh dh rjQ x;sA mUgksaus rst xfr ls ftIlh pykrs gq,
tks/kiqj ikyh jksM+ ij dkadk.kh QkaVk ls tks/kiqj dh rjQ eqM x;sA mlds
ckn og vkSj 'ksjkjke okil iwuepUn o Nksxkjke dh rjQ x;s fd dgha
muds lkFk f'kdkfj;ksa us dksbZ okjnkr rks ugha dj nh] tc os mldh <k.kh
ds ikl x;s rks iwuepUn o Nksxkjke feysA mUgksaus dgk fd lQsn jax dh
ftIlh [kqys gqM+ dh nks dkys e`xksa dks xksyh ekjdj pyh xbZA mUgksasus cksyk
fd muesa lkr yksx FksA mUgksaus Hkh ogah lQsn xkM+h [kqys gqM+ dh ns[khA
mUgksaus Hkh ogha xkM+h crkbZ o mUgksaus Hkh ogha ns[khA mUgksaus xkM+h ds uEcj
vkj-ts-&19 1lh&2201 crk;s FksA tc mlus o 'ksjkjke us uEcj feyku
fd;s rks xkM+h ds uEcj ogh FksA mlds ckn og] 'ksjkjke] Nksxkjke o
iwuepUn mu fgj.kksa ds ikl izgykn dh <k.kh esa x;sA ogk¡ tkdj fgj.kksa
dks ns[kk rks ,d fgj.k izgykn dh <k.kh ds ikl o nwljk vkseizdk'k Hkhy
dh <k.kh ds ikl FkkA ftuds xksyh yxh gqbZ FkhA fQj mUgksaus pkj&ikap
<kf.k;ksa ds vknfe;ksa dks bryk dj jkr Hkj mu fgj.kksa dh j[kokyh dhA
lqcg iwuepan o Nksxkjke ou foHkkx ds xqM+k pkSdh igqapsA pkSdh igaqpdj
ou iky Hkaojyky dks bryk nhA fQj oks ekSds ij vk;sA Hkaojyky o
lkxjjke us ekSdk eqvk;uk fd;k o Nksxkjke o iwuepan dks ysdj ou
foHkkx ds tks/kiqj vkWfQl esa x;sA tks/kiqj ou foHkkx ds vf/kdkjh o
MkWDVj ekSds ij vk;sA fQj mUgksaus MkWDVjh dhA [kky o lhax vf/kdkjh
vius lkFk ys x;s] ckdh dh ek¡l o gfM~M;ka xM~<k [kksndj ogha xk<+ nhA
mlus vius c;ku izn'kZ ih&94 ds izR;sd i`"B ij , ls ch gLrk{kj ou
foHkkx dk;kZy; tks/kiqj esa fd;s FksA
xokg us dFku fd;k gS fd mlds vkSj 'ksjkjke ds ?kj ds chp 20&25 QhV
dh nwjh gSA tc ftIlh pyh xbZ rc os okil dkadk.kh QkVd ls xqM+k
rjQ vk, rc mUgsa ogk¡ iwuepan o Nksxkjke feysA izn'kZ ih&94 ij mlus
gLrk{kj ou foHkkx ds vkWfQl esa fd;sA izn'kZ Mh&7 c;ku mlds U;k;ky;
esa gq, FksA mldh eq[; ijh{kk dk fgLlk **rc f'kdkfj;ksa dk okrkoj.k py
jgk FkkA** ;g ckr mlus izn'kZ Mh&7 esa ugha crkbZ FkhA eksVjlkbZfdy
fudkyh] LVkVZ dh o jokuk gq, rks ,d ;k nks feuV yxsA ftIlh ds ihNs
djhc os lkS&lok lkS QhV rd igqap x;s FksA lyeku [kku us tc canqd
fn[kkbZ rc dqN cksyk ughaA mUgsa cksydj ugha /kedk;k ij canqd fn[kkbZ
FkhA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ ih&94 ij fcuk i<+s gLrk{kj fd;s gksA
ftIlh ds uEcj mls iwuepan] Nksxkjke us crk;s vkSj mlus Hkh ns[ksA
'ksjkjke us mls dgk fd mlus uEcj i<+sA vksekjke Hkhy dh <k.kh ds ikl
tks fgj.k ejk gqvk Fkk] mlds xnZu ij xksyh yxh Fkh vkSj izgyknjke dh
<k.kh ds ikl tks fgj.k iM+k Fkk] mlds iSj esa xksyh yxh gqbZ FkhA nksuksa gh
fgj.kksa dh xksfy;ka vkj&ikj fudyh gqbZ FkhaA ;g dguk xyr gS fd ?kVuk
okyh jkr Hkaojyky o lkxjjke dh xqM+k pkSdh ij M~;wVh ugha gksA ;g

dguk xyr gS fd ftu QnksZa ij lkxjjke o Hkaojyky rFkk ou
vf/kdkfj;ksa us mlds gLrk{kj djok;s Fks] muesa u rks f'kdkj dk ftØ Fkk]
u gh f'kdkfj;ksa ds uke vafdr gSA ;g dguk Hkh xyr gS fd ou
vf/kdkfj;ksa us mDr QnksZa dks gVkdj] QkM+dj gVk nh gks vkSj mldh txg
bl QkbZy esa layXu vU; QnsZ yxk nh gksA nksuksa e`r fgj.kksa dh [kky ,oa
lhax vyx djus ds i'pkr e`r fgj.kksa dh ek¡l o gfM~M;ka ,d gh [kM~Ms
esa ugha xkM+s Fks cfYd vyx&vyx [kM~Ms [kksndj xkM+s x;s FksA nksuksa
[kM~Ms 1&2 QqV dh nwjh ij [kksns FksA ;g dguk xyr gS fd ekSds ij xk¡o
okyksa us ou vf/kdkjh dks tks fjiksVZ fy[kokbZ] oks QkM+dj QkbZy ls gVk nh
gks vkSj ou vf/kdkfj;ksa us fnukad 07-10-98 dks nwljh fjiksVZ rS;kj djokdj
eqyfteku ds fo:) >wBh dk;Zokgh dh gksA bl xokg ls lk{; ds nkSjku
dksVZ iz'u Hkh fd;s x;s gSaA og ou foHkkx esa c;ku nsus dc x;k Fkk] iwNus
ij xokg us fnukad 15-10-98 dks c;ku nsus tkuk crk;k gSA ftl ij
vf/koDrk vfHk;qDr }kjk ftjg djus ij xokg us dFku fd;k gS fd lEeu
dkSulh rkjh[k dks feyk] mldh rkjh[k mls ;kn ugha D;ksafd og ?kj ij
ugha FkkA
182- vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye oxSjg dh vksj
ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd iwuepan mldk lxk HkkbZ
gS] mudk ?kj ,d gh gSA mlds ?kj ls dkadk.kh xqM+k jksM+ ij vkus ds ckn
ogka ls jktdh; fo|ky; 300&400 ehVj nwj gSA ogk¡ ls eksVjlkbZfdy ls
Ldwy rd tkus esa nks feuV yxrs gSaA ou foHkkx esa mlds 15-10-98 dks
c;ku fy;s FksA fgj.k ejs gq, iM+s Fks] mlus ns[ks Fks] muds xksyh yxh gqbZ
FkhA MkWDVj lkgc us phj&QkM+ dh fjiksVZ cuokbZ FkhA 'ksjkjke
eksVjlkbZfdy pyk jgk Fkk vkSj og mlds ihNs cSBk FkkA jksM+ ij vkus ds
ckn ftIlh fn[kh FkhA QksDl ykbZV dh jks'kuh fn[k jgh FkhA ftIlh dk
uEcj ihNs ls ns[kk Fkk] ftldk uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 FkkA iwuepan
vkSj Nksxkjke <k.kh ds ikl jksM+ ij feys FksA muls feyus ds ckn
tgk¡ f'kdkj gqvk] ogk¡ lkFk x;s FksA izgyknjke dh <k.kh o vksekjke Hkhy
ds ?kj ds ikl ejs gq, fgj.k iM+s gksuk dFku fd;k gSA ;g dguk xyr gS
fd fgj.kksa ds ejus ds ckn tc v[kckj esa U;wt vkbZ rks mUgksaus mudk >wBk
uke yxk fn;k gks vkSj >wBh dgkuh x<+dj >wBs c;ku fn;s gksA ;g xyr
gS fd 2 rkjh[k dks tks fjiksVZ nh xbZ Fkh] mlesa fdlh dk uke ugha Fkk
blfy, fjiksVZ dks QkM+ fn;k gksA
183- xokg ih-MCY;w&12 ekuflag ify;k us dFku fd;k gS fd og
tks/kiqj mMunLrk esa yxHkx 6 o"kZ 1998 ls 2009 rd rSukr jgkA og
fnukad 10-10-98 dks Jo.k dqekj pkSgku] {ks=h; ou vf/kdkjh] oU; tho
mM+unLrk] tks/kiqj ds lkFk e; LVkQ ds mEesn Hkou tks/kiqj esa fQYe
vfHkusrk ds dejk uEcj 508 esa vf/kdkjh ds funsZ'kkuqlkj :e dh ryk'kh
ysus dk dk;Z fd;kA ftlesa oU; tho laca/kh lkexzh NjsaZ dksbZ vkifRrtud
lkexzh izkIr ugha gqbZA ftldh QnZ izn'kZ ih&3 eqfrZc dh xbZ FkhA blh
izdkj lksukyh csUnzs ds dejs dh ryk'kh ysdj QnZ izn'kZ ih&102 eqfrZc dh
xbZ FkhA blds ckn fnukad 12-10-98 dks dksy fMiks jkbdk ckx igqapdj
ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1 lh&2201 dk lw{e :i ls fujh{k.k fd;k rks
ftIlh ds vkxs ck;ha lhV dh esfVax ds uhps NjsZ ik;s x;s rFkk ihNs dh
lhV dh esfVax ds Åij o uhps NjsZ o cky ds 6&7 VqdM+s ik;s] ftUgsa Jo.k
dqekj {ks=h; ou vf/kdkjh us izn'kZ ih&109 ds vadu vuqlkj dCts esa
fy;sA mlds ckn 15-10-98 dks ekfQd vkns'k mPp vQ~ljksa ds izn'kZ
ih&16 ysdj e; iSdsV ysdj ,l-ih- dk;kZy;] tks/kiqj x;kA ogk¡ ij
rgjhjh i= cuok;k] fQj dk;kZy; esa tek djk;kA fQj mlus 17-10-98 dks
fof/k foKku iz;ksx'kkyk] t;iqj esa tek djokdj jlhn izn'kZ ih&17 izkIr
dhA blds ckn fnukad 17-10-98 dks t;iqj ls lkexzh izkIr dh] jlhn
izkIr dj ykdj dk;kZy; esa tek djokbZ] tks jlhn izn'kZ ih&17 gSA izn'kZ
ih&107 vxzs"k.k i= ,l-ih- dk;kZy; ls rS;kj djok;k FkkA
xokg us dFku fd;k gS fd ftIlh la[;k vkj-ts- &19 1 lh&2201 dksy
fMiks esa dkSulh rkjh[k dks vkbZ ;g mls ;kn ugha gSaA ;g dguk xyr gS
fd eky[kkus ds vUnj ugha iMh gks cfYd eky[kkus es iMh FkhA dksy fMiks
esa og ] egsUnz O;kl] gsesUnz dqekj f=osnh] vaxnyky 'kekZ lc yksx igq¡ps
Fks] blds vykok dksbZ vkSj lkFk ugah Fkk] os lqcg 09%25 cts igq ¡ps FksA os
tc igq¡ps Fks rc Jo.k dqqekj us QnsZ cukdj ugha j[kh Fkh cfYd muds
tkus ds ckn cukbZ FkhA izn'kZ ih 109 QnZ mlds lkeus cukuk 'kq: fd;k
FkkA ;g mldh tkudkjh esa ugh gS fd fnukad 7-10-98 dks yfyr cksMk us
mDr ftIlh dk lw{e :i ls fujh{k.k fd;k gks vkSj ml oDr ftIlh esa NjsZ
o cky vkfn ugha feys gksA muds tkus ds ckn gh eky[kkus ls xkM+h dks
ckgj fudkyk FkkA ;g dguk xyr gS fd ftIlh ij gqM ugha gks vkSj og
fcYdqy [kqyh gqbZ gksA ftIlh ykWd dh gqbZ Fkh ftldk ykWd eky[kkuk
izHkkjh lkxjjke fo'uksbZ us [kksyk FkkA dqy 6 NjsZ feys FksA 6 ;k 7 cky Fks
tks fxus Fks] ;g ugha crk ldrk fd 6 Fks ;k 7 Fks A dqy feykdj 6&7
FksA QnZ ij tks lhy yxkbZ Fkh og vkj vks ,Q ,l MCY;w ,y tks/kiqj dh
FkhA ftIlh esa blds vykok vkSj dksbZ vkykekr ugha FksA ;g dguk xyr
gS fd fnukad 12-10-98 dks mlds lkeus ftIlh dk dksbZ fujh{k.k ugha fd;k
gks vkSj dksbZ NjsZ o cky ugha feys gksA ;g dguk Hkh xyr gS fd yfyr
cksMk }kjk lw{e fujh{k.k djus ds ckn cky o NjsZ eSust fd;s x;s gksA
15-10-98 dks eky ys tkus dk vkns'k mls {ks=h; ou vf/kdkjh Jo.k dqekj
pkSgku us fn;k FkkA iSdsV igys ls gh lhycan FksA i= izn'kZ ih 16 vkSj
bldk lkeku mls lqcg 15-10-98 dks lqiqnZ fd;k FkkA og gkFkks gkFk gh
ysdj jokuk gks x;k FkkA ;g dguk xyr gS fd jftLVj esa dksbZ ,.Vªh
ugha dh xbZ gksA ,l ih vkfQl okyksa us eky pSd djds vxzs"k.k i= izn'kZ
ih 17 ds lkFk iqu% mls ns fn;kA ;g dguk xyr gS fd mlds lkeus
ftIlh ls dksbZ cjkenxh ugha gks vkSj mls >wBk xokg cuk;k gksA vf/koDrk
vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku oxSjk dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us
dFku fd;k gS fd og dSyk'k fxjh dks igpkurk gSA lkFkhu xk¡o tks/kiqj
ls igqWpus esa djhc Ms<+ ?k.Vk yxrk gSA djhc 65 fdyksehVj gSA izn'kZ Mh
8 esa tks ftIlh fn[k jgh gS mldh cSd esa ,Dl LFkku ij tks lhV fn[k
jgh gS og ml lhV dh cSd gSaA ;g lgh gS fd ftIlh ds ihNs tks LVsiuh
gS og vk/kh njokts ds uhps o vk/kh Åij gSaA mu fnuks es dSyk'k fxjh dks
iksfLVax oU; mMu nLrk tho tks/kiqj ds LFkkuh; dk;kZy; esa gh FkhA
185- xokg ih-MCY;w&13 f'kopan cksgjk us dFku fd;k gS fd
fnukad 08-10-98 dks mlus f}rh; izfr izn'kZ ih&2 U;k;ky; esa is'k dh
FkhA fnukad 15-10-98 dks mlds :c: ekSrfcjku mn; dqekj jk?kou }kjk
is'k fd;s x;s gfFk;kj dks yfyr cksM+k us izn'kZ ih&28 ds vadu vuqlkj
mlds :c: ekSrfcjku dCts esa fy;s FksA izn'kZ ih&28 ij lh ls Mh mlds
gLrk{kj gSA blh izdj.k esa 11-03-99 dks oU; tho izfrikyd ds
vkns'kkuqlkj ekuflag ify;k ouiky ds lkFk 6 iSdsV lhYM] nwljs fnu
dk;kZy; esa vkdj tek djok;s o fnukad 13-03-99 dks oU; tho
izfrikyd ds vkns'kkuqlkj muds lkFk mUgha lhYM iSdsV~l dks ysdj
gSnjkckn lh-Mh-,Q-Mh- x;kA ogk¡ igqapus rd mlus bu iSdsV~l dks viuh
lqj{kk esa j[kkA gSnjkckn igqqapdj N% lhYM iSdsV tek djok;s] ftldh
jlhn cksM+k lkgc us izkIr dj yhA
186- vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh oxSjk dh vksj ls dh xbZ
ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd mldk vkWfQl tks/kiqj tw esa FksA ou
foHkkx ds vf/kdkj {ks= esa dksbZ 'kwfVax djuh gks rks Mh ,Q vks ls ijfe'ku
ysuh iMrh gSA ;g lgh gS fd fnukad 4-10-98 dks tw esa 'kwfVax gqbZ
FkhA ;g tw ifCyd ikdZ esa fLFkr gSaA pkj rkjh[k dks iwjs fnu 'kwfVax gqbZ
Fkh ;k ugha mls ekywe ugha ysfdu 'kwfVax t:j gqbZ Fkh A ml fnu Jo.k
dqekj] lksuy o vf/kdkjh oagh FksA izn'kZ ih&1 dk fgLlk ,l&Vh vkSj
D;w&vkj lkxjjke dk gLrfyf[kr gSA ;g lgh gS fd ,Q vkbZ vkj
jftLVj gksus ds ckn 24 ?k.Vs esa dksVZ esa is'k gksrh gS mls fjiksVZ izn'kZ ih
2 fnukad 8-10-98 dks nh Fkh vkSj mlh fnu mlus dksVZ esa is'k dj nh FkhA
izn'kZ Mh 4 ij , ls ch gLrk{kj Lo- Jo.k dqekj ds gSA muds v/khuLFk ds
:i esa dk;Z fd;k Fkk blfy, muds gLrk{kj rFkk gLrfyfi igpkurk gSaA
izn'kZ Mh 4 dh gLrfyfi gsesUnz f=osnh ouiky dh gSaA ;g lgh gS fd izn'kZ
Mh 4 i= fnukad 6-10-98 dks Lo- Jo.k dqekj us tkjh fd;k FkkA izn'kZ
**d** i=] izn'kZ ih 128] izn'kZ ih 122 vkSj izn'kZ ih 124 dSyk'k fxjh dh
gLrfyih es gSaA vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg
esa xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih 28 ij mlus o

vkseizdk'k us LVkQ dh gSfl;r ls gLrk{kj fd;s FksA ;g QnZ Lo- Jo.k
dqekj pkSgku dh gLrfyf[kr gSA ;g dguk xyr gS fd izn'kZ ih 28 esa
mlds dsoy gLrk{kj djok;s gks vkSj bl dk;Zokgh esa ekSrchj 'kkfey ugha
fd;sA vf/koDrk vfHk;qDrk rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us bl
ckr dks lgh crk;k gS fd fnukad 4-10-98 dks tw esa 'kwfVax gqbZ Fkh] ml
le; 'kwfVax esa lyeku] lSQ vyh] lksukyh csUnz] uhye ] rCcw us 'kwfVax esa
Hkkx fy;k FkkA
187- xokg ih-MCY;w&14 gsesUnz dqekj f=osnh rRdkyhu ouiky us
viuh eq[; ijh{kk esa dFku fd;k gS fd og tqykbZ 1998 ls tqykbZ] 2010
rd ouiky ds in ij oU; tho mMunLrk tks/kiqj esa rSukr FkkA o"kZ
1998 esa lyeku izdj.k esa ftIlh ds ekfydkuk dh tkudkjh ckcr
fMfotu vkWfQl dk i= ysdj vkj-Vh-vks dk;kZy; tks/kiqj ysdj x;k] tks
i= izn'kZ ih&73 gSA i= ds lanHkZ esa mls tkudkjh izkIr gqbZ fd mDr
ftIlh uEcj vkj ts&19 1 lh&2201 ds ekfyd v:.k dqekj FksA izn'kZ
ih&73 dh iq'r ij mldk vadu fd;k gqvk gS] tks okbZ&tsM+ gSA blh
izdj.k esa fnukad 12-10-98 dks dksy fMiks jkbdkckx esa [kM+h ftIlh dk
lw{erk ls fujh{k.k fd;k rks fujh{k.k ds nkSjku ,d NjkZ 8 ,e,e dk
ftIlh ds vkxs dh vksj ckbZ vksj dh lhV ds uhps] esfVax ds uhps cjken
gqvk rFkk 5 ,e,e ds 5 ux NjsZa vkxs dh ckbZ lhV ds esfVax ds uhps ls
feysA N%&lkr cky ftIlh ds ihNs dh esfVax ds Åij o uhps cjken gq,]
ftldh QnZ izn'kZ ih&9 rS;kj dh xbZA mlh fnu 'kke dks 7 cts lSQ
vyh [kku us ,d jkbQy dk;kZy; esa ykdj is'k dh] ftls tfj;s QnZ
izn'kZ ih&15 ds vadukuqlkj dk;Zokgh yfyr cksM+k us djrs gq, tCr dhA
blds ckn fnukad 02-02-99 dks ftyk iqfyl v/kh{kd dk;kZy;] tks/kiqj
esa ,d lhYM iSdsV o dsfedy fjiksVZ izn'kZ ih&37 ds tfj;s mlus izkIr
dh] ftls ykdj dk;kZy; esa tek djok;kA
xokg us dFku fd;k gS fd izn'kZ ih&73 ysVj mlus vkmVoMZ ugha
djok;k] mls rks mDr ysVj vkmVoMZ djokds gh fn;k x;k FkkA mls ;g
ysVj , lh ,Q lkgc us uksfVax djds 6-10-98 dks fn;k FkkA mDr i=
3-10-98 dks tkjh gqvk Fkk mlesa ysVj izn'kZ ih&73 vkj-Vh-vks- dk;kZy; esa
ugha fn;kA mlus bldh tkudkjh lacaf/kr ckcw ls ekSf[kd :i ls izkIr dh
FkhA izn'kZ ih 73 ewy i= ugha gS cfYd ewy dh dkWih gSA ;g dguk xyr
gS fd izn'kZ ih 73 ewy izfr gks tcfd ;g f}rh; izfr gSaA bl i= ds
fgLlk **,l ls Vh** esa dc vkSj dgk¡ dkaV&NkaV dh ;g ugha crk
ldrkA ;g dguk xyr gS fd ;g i= ou foHkkx esa gh rS;kj fd;k x;k
gks vkSj oagh cSBdj lkjh fVIi.kh;k rS;kj dh xbZ gksA ftIlh uacj vkj-ts- &
19 1 lh&2201 dksy fMiks es dkSulh rkjh[k dks vkbZ dkSu ysdj vk;k
ugha crk ldrkA mls ;g tkudkjh ugha gS fd fnukad 7-10-98 dks yfyr
cksMk us mDr ftIlh dk lw{erk ls fujh{k.k dj mls vius dCts esa fy;k
gksA fnukad 12-10-98 dks mldh M;wVh fo'ks"k :i ls bl izdj.k esa ou
laj{kd dk;kZy; esa yxkbZ xbZ FkhA ;g lgh gS fd fcuk ykWd [kksys gh
doj gVkdj ftIlh esa izos'k fd;k tk ldrk gSa Lora= ekSrchj egsUnz 'kekZ
gSA tc og igq¡pk rks QnZ cuh gqbZ ugha FkhA QnZ izn'kZ ih 109 mlds gkFk
ls cuh gqbZ gSA ftIlh esa LVsQuh ugha yxh gqbZ FkhA izn'kZ Mh 7 o 8 ftIlh
dh QksVksxzkQ~l gSa ftldh ryk'kh yh xbZA ;g dguk xyr gS fd mlds
lkeus ftIlh dk fujh{k.k ugha fd;k x;kA ;g dguk Hkh xyr gS fd
yfyr cksMk }kjk ftIlh dk lw{erkiwoZd fujh{k.k djus ds ckn NjsZ o cky
j[k fn;s x;s gksA ;g lgh gS fd izn'kZ Mh 4 o 5 mldh gLrfyfi esa gSA
izn'kZ Mh 4 ij , ls ch gLrk{kj Jo.k dqekj pkSgku ds gSA ;g lgh gS fd
fnukad 4-10-98 ds nSfud lekpkj i= uoT;ksfr esa f'kdkj ls lacaf/kr
lekpkj izdkf'kr gqvk Fkk o izn'kZ Mh 4 ds tfj;s ou foHkkx us mDr
lekpkj i= esa Nih [kcj ds ckjs esa rF;kRed fooj.k ekaxk Fkk rkfd
eqyfteksa ds fo:) dk;Zokgh dh tk ldsA ;g lgh gS fd izn'kZ Mh 4 i=
esa ,Q vkbZ vkj uacj vafdr ugha gSA ;g dguk xyr gS fd mls o vU;
dks xokg cukdj fnukad 12-10-98 dks ftIlh esa ryk'kh ysus ckcr~ >wBh
dk;Zokgh dh xbZ gksA ;g dguk Hkh xyr gS fd QnZ izn'kZ ih&109 feF;k
rS;kj dh xbZ gksA

189- xokg ih-MCY;w&15 dSyk'k fxjh lgk;d ouiky us dFku fd;k gS
fd og o"kZ 1981 ls o"kZ 2003 rd ouj{kd o oU; tho izHkkx esa rSukr
FkkA fnukad 23-10-98 dks Jo.k dqekj {ks=h; ou vf/kdkjh ,oa eky[kkuk
izHkkjh us dqy 10 iSdsV e; [kqyh ftIlh ,l-ih-dk;kZy; tks/kiqj esa igqapk]
tgk¡ mls vxssz"k.k i= Hkokuhflag dkULVscy us fn;k] tgk¡ ls dksy fMiks
dk;kZy; esa ysdj x;k fQj nwljs fnu lqcg fnukad 24-10-98 dks jast
dk;kZYk; fof/k foKku iz;ksx'kkyk esa tek djok;s] ogk¡ ls tek dh jlhn
izkIr dh] tks izn'kZ ih&39 gS o nwljh jlhn izn'kZ ih&22 izkIr dh] ftudh
QksVks izfr ,l-ih- dk;kZy; nsrs gq, ewy jlhnsa vius dk;kZy; esa tek
djokbZA
dFku fd;k gS fd ;g xyr gS fd fnukad 2-10-98 dks mldh iksfLVax xkWo
lkFkhu fLFkr ou foHkkx ds f'kdkj fu"ks/k foHkkx esa gksaA mlus lkFkhu pkSdh
esa M;wVh dh FkhA o"kZ 1998 esa M;wVh lkFkhu ls tks/kiqj jSat gqbZ Fkh tuojh
1998 ls ysdj ebZ 1998 esa lkfFku esa gh inLFkkfir jgk FkkA ;g lgh gS
fd lkFkhu es amifLFkfr jftLVj esa gLrk{kj djrs FksA dbZ ckj ckgj tkrs
rks gLrk{kj ugha Hkh djrs FksA o"kZ 1998 vDVqcj ls ysdj fnlEcj 1998 es
mlus tks/kiqj dk;kZy; esa gh mifLFkfr nh gSaA ;g lgh gS fd tc 1998 esa
mldh iksfLVax lkFkhu pkSdh esa Fkh ml le; dk mifLFkfr jftLVj
vkfVZdy Mh&1 gSA ;g lgh gS fd vkfVZdy Mh&1 tuojh 1998 ls
tuojh 1999 dh vof/k dk gSA ;g lgh gS fd vkfVZdy Mh&1 ds i`"B tks
vDVqcj 1998 ls lacaf/kr gS mlesa ,d vDVqcj ls N% vDVqcj rd vius
gLrk{kj gksuk xokg us ekuk gS rFkk mDr reke gLrk{kj mlds M;wVh ij
dk;Zjr gksus ds dkj.k fd;s x;s gksuk ekus gSa rFkk bl ckr dks lgh crk;k
gS fd 5 fnlEcj 1998 rd mldh iksfLVax lkFkhu xkWo esa FkhA mlds ckn
esa lkFkhu ls mldk LFkkukUrj.k gks x;k FkkA mudk dksbZ fQDl VkbZe ugha
gksrk gSA os dHkh Hkh M;wVh ij fudy tkrs gSA izn'kZ ih 2] izn'kZ ih 3 QnZ
ryk'kh] izn'kZ ih 120] izn'kZ ih 121] izn'kZ ih 122] izn'kZ ih 124]
izn'kZ&*d* mldh gLrfyf[kr gSA izn'kZ ih 123 mldh gLrfyf[kr ugha gSA
izn'kZ ih 125] izn'kZ ih 128 mldh gLrfyf[kr gks ldrh gSA ;g dguk
xyr gS fd ;g lc fMDVs'ku ,d gh rkjh[k dks fn;s gksA ftl QnZ ij
tks rkjh[k fy[kh gS mlh fnu fMDVs'ku Mh ,Q vks us fn;k FkkA izn'kZ ih
128 Mh-,Q-vk-s us 2-10-98 dks ekSds ij fMDVsV djokbZ Fkh] tks ckxMksa dh
<k.kh esa djokbZ FkhA mls ou vf/kdkjh us nl iSdsV gkFk eas idM+ok;s vkSj
mlus mDr iSdsV ,l ih dk;kZy; ys tkdj fn;sA iSdsV feyrs gh mlh
fnu ,l ih dk;kZy; esa tek djok fy;k FkkA izn'kZ ih 39 jlhn mls fof/k
foKku iz;ksx'kkyk esa feyh FkhA mlds lkeus u rks iSdsV esa NsMNkM dh u
gh ,slh ckr mlus lquhsA ;g dguk xyr gS fd tks QnsZ mlus viuh
gLrfyf[kr esa crkbZ gS os ckn esa fiNyh rkjh[k esa rS;kj dh xbZ gksA ;g
xyr gS fd ou foHkkx dk deZpkjh gksus ls mlus eqyfteku ds fo:)
>wBh ckrs dgh gksA
191- xokg ih-MCY;w&16 Hkkjey us dFku fd;k gS fd o"kZ 1998 esa
fnukad 22-10-98 dks izgykn dh <k.kh ls [kwu Hkjh feV~Vh yh Fkh] [k.Ms es
ls [wku ls Hkjk gqvk iRFkj fudkyk Fkk] tks mlds lkeus ou foHkkx ds
vf/kdkfj;ksa us dCts esa fy;k Fkk] ftlds dkxtkr cuk;s FksA tks izn'kZ
ih&128 gS] ftl ij vkbZ ls ts vius gLrk{kj gksuk o lR; gksuk dFku
fd;k gSA
xokg us dFku fd;k gS fd vQlj ,d Hkaojyky o ,d lkxjjke gS] tks
Ldwy ds utnhd feys Fks mls dgk fd b/kj vkvks mlus iwNk D;k dke gS
rks mUgksauas dgk fd dadj feV~Vh [kwu dh ysuh gS tks mls crkbZ mlds
mijkUr mlds gLrk{kj fy;sA iRFkj gkFk es fy;s gq, FksA feVVh ys uh FkhA
mldks feVVh [kwu ls luh gqbZ fn[kkbZ Fkh tks mUgs ysuh FkhA eSaus mudks
[kwu crk fn;k Fkk vkSj esjs gLrk{kj djok fn;k Fkk mlds ckn es eSa ogk¡ ls
Qzh gks x;k FkkA nksuks vQljks us fy[kki<h dh FkhA ;g dguk xyr gS
fd mlds izn'kZ ih 128 ij dsoy gLrk{kj djok;s gksA vU; vfHk;qDrx.k
ds vf/koDrk us vfHk;qDr lyeku [kku ds vf/koDrk dh vksj ls dh xbZ
ftjg dks Lohdkj fd;k gSA

193- xokg ih-MCY;w&17 ohjsUnzflag] rRdkyhu eq[; vkj{kd] us
dFku fd;k gS fd og o"kZ 1998 esa dk;kZy; vijk/k 'kk[kk ,l-ih-vkWfQl]
tks/kiqj esa eq[; vkj{kd ds in ij rSukr FkkA fnukad 15-10-98 dks pkj
lhYM iSdsV Øe'k%% ekdZ A, B, C, D o 16-10-98 dks rhu lhYM iSdsV
ekdZ O, P, E o fnukad 21-10-98 dks rhu lhYM iSdsV Q, R, S ou foHkkx
ds lhYM'kqnk gkyr esa ekuflag ysdj vk;k Fkk] ftUgsa pSd djus ds mijkUr
mlus dk;kZy; ls vxzs"k.k i= rS;kj dj mijksDr lhYM iSdsV ;FkkfLFkfr esa
e; dkxtkr ds dkULVscy ekuflag ify;k dks ,Q-,l-,y esa tek djokus
gsrq lqiqnZ fd;s FksA iSdsV~l tc rd mlds ikl jgs] lhYM gkyr esa jgsA
mlds }kjk rS;kj fd;s x;s [kqn dyeh vxzs"k.k i= izn'kZ ih&132 ls 135
gS] ftu lHkh ij ukFkwflag ds , ls ch gLrk{kj o ujirflag ds izn'kZ
ih&134 ij , ls ch gLrk{kj gSA mijksDr uewuk iSdsV tc rd mlds ikl
jgs] lqjf{kr gkyr esa jgs] mlh gkyr esa mlus ekuflag dks lqiqnZ fd;sA
ekuflag ify;k us mijksDr iSdsV ,Q-,l-,y esa tek djokdj jlhnsa izkIr
dh] oks jlhnsa ewy gh mlh ds lkFk ou foHkkx igqapk nh FkhA mijksDr
jlhnksa dh QksVks izfr dk;kZy; esa j[kh xbZA
xokg us dFku fd;k gS fd lcls igys ekuflag ify;k dqy pkj iSdsV
ysdj vk;k FkkA mlus dk;kZy; iaftdk esa ,.MkslZ fd;k FkkA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih 132 ls izn'kZ ih 135 ij mlds gLrk{kj ugha gSA ;g lgh
gS fd vxzs"k.k i=ksa ij lkbZu ftyk ,l ih lkgc ds ugh gSA bu vxzs"k.k
i=ks ij gLrk{kj djus okys vf/kdkjh dk in ftyk iqfyl v/kh{kd tks/kiqj
vafdr gSA ;g lgh gS fd bu i=ks ij ,fM'kuy ,l ih o Mh okbZ ,l ih
ds dksbZ gLrk{kj ekStwn ugh gSA iSdsV Øe'k% 15-10-98 dks pkj iSdsV]
16-10-98 dks rhu iSdsV o 31-10-98 dks rhu iSdsV dqy nl iSdsV izkIr gq,
FksA ;g dguk xyr gS fd ou foHkkx okys lhy eksgj piM+h dk bLrseky
ugha djrs gksA vU; vfHk;qDrx.k ds vf/koDrk us vfHk;qDr lyeku [kku ds
vf/koDrk dh vksj ls dh xbZ ftjg dks Lohdkj fd;k gSA
195- xokg ih-MCY;w&18 x.kirflag HkkVh us dFku fd;k gS fd

fnukad 11-10-98 dks og lgk;d funs'kd cgqjksxh fpfdRlky; tks/kiqj ds
in ija rSukr jgrs gq, ml jkst ou foHkkx dh vksj ls i= ysdj vk;k Fkk]
ftlds vuqØe esa mlus dk;Zokgh dh FkhA MkWñ ch-vkj-ts- ekFkqj] MkWñ ch-,l-
jkBkSM+ vkSj og lkFk Fkk] ftuds }kjk dk;Zokgh dkadk.kh ljgn esa dh xbZ
FkhA mUgksaus iksLVekVZe fd;k FkkA ogk¡ tkuojksa ds dadky xkM+s gq, Fks] tks
fudyok;s FksA fgj.k ds dadky FksA tks Hkh mudks gfM~M;ka vkSj [kky feyh
Fkh] mldk mUgksaus ijh{k.k fd;k FkkA gfM~M;ka tks feyh Fkha] og ns[kus ij
fgj.k dh FkhA tks mlus tks ik;k og mldh fjiksVZ esa fy[kk gqvk gS] tks &
(i) Proximal Part of skull, the distilt & part of skull are missing.
(ii) Right mandible examined and found that animal was full mouth
age.
(iii) Servical Vertibrae.
(iv) Eight thorasis Vertibrae.
(v) Five Number Vertibrae.
(vi) Piece of right meta tarsal Bone.
(vii) Part of lower third of pelvic girdle examination reveals that the
animal is male.
mlus tSlk ik;k] tSlk ns[kk oks fjiksVZ izn'kZ ih&11 esa vafdr
fd;kA ;g fjiksVZ mldh Lo;a dh [kqn dyeh gS] ftl ij lh ls Mh mlds
gLrk{kj gSA blh izdkj nwljs fgj.k ds 'ko dks ns[kk] tSlk ik;k oSls mlus
viuh fjiksV izn'kZ ih&12 esa vafdr fd;k] ftl ij , ls ch mlds
gLrk{kj gSA izn'kZ ih&11 o 12 esa bZ ls ,Q LFkku ij mudh jk; vafdr
gSA blh flyflys esa ou foHkkx }kjk nqckjk Li"Vhdj.k ekaxus ij izn'kZ
ih&13 Li"Vhdj.k Hkstk x;k FkkA izn'kZ ih&13 ij , ls ch mlds gLrk{kj
gS] dFku fd;k gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih 11 dk fgLlk vkbZ ls
ts esa ml LFkku dk uke vafdr gS tgkW dk;Zokgh dh xbZA ;g lgh gS fd
iksLVekVZe iwjs 'kjhj dk gksrk gS] mlesa ek¡l] peMh] gM~Mh lHkh 'kkfey gSA
iksLVekVZe ds fy;s tks nks fgj.kksa ds 'ko fn;s x;s Fks] og iwjs gh gksus
pkfg, ysfdu vkt ;kn ugha gSaA ;g lgh gS fd izn'kZ Mh&9 dksVZ esa c;ku
gq, Fks ftlds izR;sd ist ij , ls ch gLrk{kj gSA izn'kZ Mh&9 dk lh ls
Mh fgLlk **gesa tks iksLVekVZe ds fy;s fgj.kksa ds 'ko------ ijh{k.k gksrk gS**]
mlus vius c;kuksa esa iwoZ esa crk;k Fkk tks lgh crk;kA nksuksa fgj.kksa ds 'ko
vyx vyx LFkku ij iMs gq, FksA ;g dguk xyr gS fd fgj.k ds laiw.kZ
Ldy gksus ij gh ;g crk;k tkuk laHko gks fd ;g fgj.k dk Ldy gS
cfYd mlds dqN egRoiw.kZ fgLls gksus ij Hkh ;g crk;k tk ldrk gS
fd ;g fgj.k dk Ldy gSA Ldy ds QzaVy cksu ekStwn gks rks tkuoj dh
igpku gks ldrh gSA fgj.kksa ds nksuksa 'koksa esa laiw.kZ tcMs gksus pkfg,A
isfYod xMZy dks ns[kdj ;g crk;k tk ldrk gS fd tkuoj uj gS ;k
eknkA ;g xyr gS fd tc rd isfYod xMZy iw.kZ u gks rc rd ;g ugha
crk;k tk ldrk fd fgj.k uj gS ;k eknk cfYd ,d fgLls dks ns[kdj Hkh
crk;k tk ldrk gS fd uj gS ;k eknkA ;g lgh gS fd fgj.k ds isfYod
xMZy okyk fgLlk tkuojksa ds [kkus ls {kfrxzLr gks j[kk FkkA ;g lgh gS
fd ;fn fdlh tkuoj ds xksyh ekjh tk;s rks ;k rks xksyh 'kjhj esa
jgsxh ;k ckgj fudy tk;sxhA nksuksa 'koksa esa ,fDLV okmaM Fks ;k ugha og
ugha crk ldrkA ;g lgh gS fd fgj.kksa ds 'koksa esa dksbZ djsLiksfMax pksVsa
ugha FkhA ;g lgh gS fd ;fn Ldhu ij vfXu dk ,d bap MkbZehVj dk
[khjk j[kdj Nsn cuk;k x;k gks rks og ugha crk ldrkA ;g lgh gS fd
fdlh Ldhu ij Nsn xu'kkWV ls cuk gS ;k vfXu ds [khjs ls ;g
,Q-,l-,y- tk¡p ls gh irk fd;k tk ldrk gSA ;g lgh gS fd mUgksaus
Ldhu dks ,Q-,l-,y- tk¡p Hkstus gsrq ou foHkkx okyksa dks fn;s FksA ;g
lgh gS fd fuf'pr jk; tkuus ds fy, mlus ,Q-,l-,y- Hkstus dh jk;
nh FkhA MkWDVj usikfy;k dh fjiksVZ muds le{k is'k ugha dhA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih&11] izn'kZ ih&12 ,oa izn'kZ ih&13 esa mUgksaus dsoy laHkkouk
O;Dr dh Fkh vkSj fuf'pr jk; tkuus gsrq lacaf/kr vax ,Q-,l-,y- Hkstus
ds funsZ'k fn;s FksA izn'kZ ih&13 fjiksVZ cukrs le; Hkh fgj.kksa ds nksuska 'ko
muds le{k is'k gq, Fks mUgs ns[kdj gh izn'kZ ih&13 fjiksVZ cukbZ xbZ
FkhA ;g dguk xyr gS fd e`R;q dk dkj.k crkus ds fy, laiw.kZ 'kjhj gh

gks] fcuk laiw.kZ 'kjhj ds Hkh e`R;q dk dkj.k crk;k tk ldrk gSA ;g
dguk xyr gS fd mUgksaus mPp vf/kdkfj;ksa ds dgus ls izn'kZ ih&11 ls
izn'kZ ih&13 eux<ar o >wBh rS;kj dh gks] 'ks"k eqyfteku dh vksj ls
vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg dks ,MksIV
fd;k x;k gSaA
197- xokg jkts'k lkjLor ih-MCY;w&19 vfHk;qDr lSQ vyh }kjk
izLrqr ,;j jkbQy dks dCts esa ysus dh QnZ vfHkxzg.k izn'kZ ih&15 dk
lk{kh gS] tks i{knzksgh jgk gS] ftlus eq[; ijh{kk esa vius le{k ekSrfcjku
ds le{k vuqla/kkudrkZ cksM+k us D;k dk;Zokgh dh] irk ugha gksuk dFku
fd;k gS rFkk vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us bl
ckr dks lgh crk;k gS fd izn'kZ ih&15 ij bZ ls ,Q mlds gLrk{kj gS]
tks mlus jkth[kq'kh fcuk dksbZ ncko ds fd;s Fks rFkk bl ckr dks Hkh lgh
crk;k gS fd ftl le; mlus lkbZu fd;s Fks] ml le; lyeku ds
f'kdkj izdj.k dk dsl py jgk FkkA
198- xokg ih-MCY;w&20 MkWå,e-,y- foØe us dFku fd;k gS fd
mi funs'kd] i'kqikyu foHkkx ds vkns'k dh ikyuk esa esfMdy cksMZ dk
xBu fd;k Fkk] ftlesa og Hkh lnL; Fkk o MkWå th-,l- HkkVh] MkWñ ch-vkj-
ts- ekFkqj o MkWñ ch-,l- jkBkSM+ os pkjksa gh fnukad 11-10-98 dks dkadk.kh
ljgn esa x;s] mUgsa nks txg crkbZ ftlesa ls ,d txg fgj.k dks xk<+k
x;k crk;k rFkk nwljh txg ij fgj.k ds ckWMh ds vo'ks"k iM+s gq, FksA ml
tehu dks tc [kksnk rks mlesa tks vo'ks"k feys muesa nkbZ lkbZM dk tcM+k]
dqN oVhZczjk vkSj bUxzsl vkSj e'kYl feys Fks tks fd I;wVªhQkbM Fks] tks lM+s
gq, FksA mudks ns[kus ls ;g Kkr gqvk fd oks tkuoj dk Qqy tcM+k Fkk
vFkkZr ,MYV FkkA ml tkuoj dk Ldy feyk Fkk] tks fd iwjk ugha FkkA
ml Ldy dks ns[kus ls mUgsa ;g Kkr gks x;k fd ;g Ldy fgj.k dk gSA
nwljh txg ij xM~<k ugha Fkk cfYd ckgj gh iM+k Fkk] tks vo'ks"k lq[ks
iM+s FksA bu vo'ks"k esa vkxs ds iSj dk ,d VqdM+k feykA bl LFkku ij
mldk eqag rFkk ihNs dk Hkkx Hkh Fkk] tks ,dne {kfrxzLr gks j[kk FkkA
nksuksa LFkkuksa esa ls ,d dk Åij dk tcM+k feyk Fkk rFkk ,d esa uhps dk
tCkM+k feyk Fkk] nksuksa tcM+s fgj.kksa ds FksA nksuksa fgj.kksa ds vo'ks"kksa dk
fujh{k.k dj mu yksxksa us mu nksuksa vo'ks"kksa dk iksVLekVZe djrs gq, gkykr
vuqlkj izn'kZ ih&11 o 12 fjiksVZ rS;kj dh] nksuksa ij th ls ,p mlds
gLrk{kj] bZ ls ,Q LFkku ij dkWt vkWQ MsFk fy[kk gSA mDr fjiksVZ rS;kj
gksus ds ckn fnukad 02-03-2000 dks Li"Vhdj.k ekaxk x;k] tks Li"Vhdj.k
mUgksaus viuh iksLVekVZe fjiksVZ ds vk/kkj ij fn;k] tks izn'kZ ih&13 gS]
ftl ij lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd 'kOkksa ds iksLVekVZe gsrq esfMdy
cksMZ dk xBu fd;k x;k FkkA ;g lgh gS fd iksLVekVZe gsrq mUgsa iwjh
ckWMh miyC/k ugha djokbZA ;g lgh gS fd [kM~Ms ds vykok tks ckgj
gfM~M;kWa iMh Fkh muesa tkuoj ds dksbZ vaxksa vo'ks"k ugha Fks cfYd gfM~M;ksa
ds vo'ks"k FksA nksuksa gh LFkkuksa ls feyh gfM~M;ksa esa laiw.kZ Ldy ugha Fkk] u
gh laiw.kZ tcMs ekStwn FksA izn'kZ ih&11 ,oa izn'kZ ih&12 fjiksVZ mlus
vkWfQl esa cSBdj rS;kj dh FkhA ekSds ij mUgksauas izkjfEHkd fjiksVZ rS;kj dh
ftlesa ekSds ds vkykekr vafdr fd;s x;sA ekSds ls os ou foHkkx ds
vkWfQl x;s Fks] ogkWa ij mudks fgj.k dh nks [kkys crkbZ xbZ Fkh vkSj lhax
Hkh crk;s Fks] tks dqy pkj FksA [kkys o lhax cksjh esa Mkys gq, FksA mUgksaus
fjiksVZ vkmVoMZ ugha dh Fkh cfYd mUgksaus Lis'ky&1 o Lis'ky&2 djds MsV
yxk nh FkhA mUgsa tks [kkys crkbZ xbZ Fkh os nksuksa gh dkys fgj.kksa dh Fkh]
ftlds vk/kkj ij mUgksaus dkys fgj.k dk gksuk igpku fd;k FkkA ;g lgh
gS fd dkdZl dk vFkZ vfLFk iatj gSaA ;g lgh gS fd ;fn fdlh tkuoj
dh [kky ij vfXu dk [khjk vFkok xeZ lyk[k dks j[kdj Nsn fd;k tk;s
rks Nsn gks ldrk gSA ;g lgh gS fd fdlh tkuoj dh [kky ij dksbZ ?kko
dk fu'kku xu'kkWV@Qk;j vkElZ dk gS bl rF; dh tkudkjh fcuk
,Q-,l-,y- fjiksVZ ds gksuk laHko ugha gSaA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&13
cukus rd ,Q-,l-,y- fjiksVZ izkIr ugha gqbZA bl fjiksVZ esa mUgksauas
dsoy ,d laHkkouk O;Dr dh FkhA fjiksVZ izn'kZ ih&11 dk fgLlk ds ls ,y
ds vykekr bl laHkkouk dks cy feyrk gS fd ftu dk dkys fgj.k dh

og [kky gS ml ij dqRrksa vFkok taxyh tkuojksa us vVSd dj mls ekjdj
[kk;k gks] iwNus ij xokg us dgk fd ,slk gks ldrk gS rFkk chl rhl
QhV xgjs [ks.k@[kM~Ms esa dkys fgj.k fxj tk;s rks mldh esVkdkiZy cksu
QzsDpj gks ldrh gS] iwNus ij xokg us dgk ,slk gksuk laHko gSA ;g Hkh
laHko gS fd QzsDpj gksus ls jDrL=ko gksus ls o vR;f/kd nnZ gksus ls
mldh e`R;q gks ldrh gSA fdlh Hkh tkuoj dh e`R;q gksus ds vusd dkj.k
gS ftuesa g`n;k?kkr] vR;f/kd jDr dk cguk] 'kkWd vkfn gSA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih 11 o izn'kZ ih 12 esa dfFkr dkys fgj.kksa dh e`R;q ds dkj.kksa
ckcr~ dsoy laHkkouk O;Dr dh xbZ gSA ;g lgh gS fd bl fo"k; esa
fuf'pr jk; tkuus gsrq esfMdy cksMZ us gM~Mh o [kky ds vo'ks"k
,Q-,l-,y- Hkstus ds funsZ'k ou foHkkx dks fn;s FksA ;g lgh gS fd ;fn
gfM~M;ksa ds VqdMksa o [kky ij dksbZ xu'kkWV@Qk;j vkElZ ds fu'kku dh
fjiksVZ ugha vkrh gS rks mudh fjiksVZ izn'kZ ih&11] izn'kZ ih&12 o izn'kZ
ih&13 dk dksbZ egRo ugha jg tkrk gSA muds lkeus MkWDVj usikfy;k dh
fjiksVZ is'k ugha dh xbZA ;g dguk xyr gS fd fjiksVZ izn'kZ ih&11] izn'kZ
ih&12 o izn'kZ ih&13 iqfyl iz'kklu ,oa ou foHkkx ds mPp vf/kdkfj;ksa
ds dkj.k ncko esa cukbZ gksA 'ks"k eqyfteku dh vksj ls vf/koDrk vfHk;qDr
lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg dks ,MksIV fd;k x;k gSaA
200- xokg ih-MCY;w&21 vkseizdk'k tks'kh us dFku fd;k gS fd
fnukad 15-10-98 dks og {ks=h; ou vf/kdkjh yw.kh ds in ij dk;Zjr FkkA
mldk dk;kZy; ou laj{kd] oU; tho tks/kiqj ds dk;kZy; ds 15 QhV dh
nwjh ij fLFkr FkkA fnukad 15-10-98 dks izkr% yxHkx 3%30 cts mls yfyr
cksM+k] lgk;d ou laj{kd] oU; tho] tks/kiqj us vkokt nsdj ou laj{kd]
oU; tho ds dk;kZy; esa cqyk;k vkSj dgk fd lyeku dk lgk;d mn;
dqekj jk?kou lyeku ds gfFk;kj ysdj vk;k gS] mldh QnZ rS;kj dh
tkuh gS] og ekSds ij xokg jgsA mlds vykok ekSds ij f'kopan cksgjk]
lgk;d ou j{kd ekSds ij ekStwn FkkA muds lkeus nks gfFk;kj mn; jk?
kou }kjk is'k fd;s x;s] ftlesa ,d fiLVy USA esM o ,d jkbQy
ftldh esxftu ugha Fkh] is'k dhA ftldks lgk;d ou lja{kd us tfj;s
QnZ izn'kZ ih&28 ds dCts esa fy;k] ftl ij bZ ls ,Q nksuksa i`"Bksa ij
mlds gLrk{kj gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd og ou foHkkx esa dk;Zjr
FkkA ;g lgh gS fd QnZ izn'kZ ih 28 cukrs le; dksbZ Lora= ekSrchj dks
ugha cqyk;k FkkA ;g QnZ ou laj{kd oU; tho tks/kiqj dk;kZy; esa cukbZ
xbZ FkhA og tc yfyr cksMk ou laj{kd dk;kZy; igq ¡pk ml
le; jk?kou] f'kopan cksgjk o lyeku [kku ekStwn FksA og tSls gh igq ¡pk
cksMk th us izn'kZ ih 28 rS;kj dh o mlds gLrk{kj djok;sA QnZ esa tks
gfFk;kj dCts esa fy;s muds fooj.k fy[kk gqvk FkkA ;g dguk xyr gS fd
QnZ izn'kZ ih 28 yfyr cksMk us rS;kj ugha dh gksA izn'kZ ih 28 dk fgLlk
ds&,y] ,e&,u rFkk th&,p o vkbZ&ts bl QnZ ij fdlus o dc fy[kk
mls tkudkjh ugh gSA ;g dguk xyr gS fd mlds lkeus ,slh mDr
dk;Zokgh ugha dh xbZ gksA 'ks"k eqyfteku dh vksj ls vf/koDrk vfHk;qDr
lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg dks ,MksIV fd;k x;k gSaA
202- xokg ih-MCY;w&22 MkWå th-ds- ekFkqj] rRdkyhu lgk;d funs'kd]
lhje us dFku fd;k gS fd fnukad 12-10-98 dks og {ks=h; fof/k foKku
iz;ksx'kkyk] tks/kiqj esa lgk;d funs'kd lhje ds in ij inLFkkfir FkkA
ml fnukad dks izHkkjh {ks=h; fo- fo- iz- ds vuqlkj Vhe ds lkFk izdj.k
93@26 fnukad 02-10-98 vUrxZr /kkjk 9] 39] 50] 51 ds laca/k eas ?kVuk
LFky dk rFkk ,d ftIlh dk fujh{k.k fd;k FkkA izn'kZ ih&52 ns[kdj
xokg us crk;k fd mldh Vhe esa fouksn pkS/kjh] izHkkjh] {ks= fo-fo-iz;ks- Jh
lh-Mh- jkorkuh ,l-,l-vks csyklh] vkj ds prqosZnh ,l,lvks fQftDl]
egs'k 'kekZ ,l,l, QksVks] yksdsUnz R;kxh vkbZ,y, FksA ftIlh ds jftLVªs'ku
uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 dk dksy fMiks jkbdk ckx esa jDr ijh{k.k ds
fy, fujh{k.k fd;k FkkA ftIlh /kqyh gqbZ ut+j vk jgh FkhA jklk;fud
ijh{k.k ds ckn ftIlh ds ihNs esfVax ij] ¶yksj ij rFkk ikWyhfFku doj ij
jDr ik;k x;k] tks de ek=k esa FkkA ?kVukLFky dkadk.kh ckxjksa dh <k.kh
ij Vhe ds lnL;ksa us igqapdj ijh{k.k fd;kA Cysd cx dk 'ko igys gh

gVk;k tk pqdk FkkA ogk¡ ,d [kM~Ms esa lq[kk gqvk jDr feykA blds
vfrfjDRk [kM~Ms ds ck;sa fdukjs ij rFkk ,d iRFkj tgk¡ iksLVekVZe fd;k
tkuk crk;k Fkk jklk;fud ijh{k.k ij jDr ik;k x;kA
203- ijykjke xksnkjk dh <k.kh ds LFkku ls Hkh CYkSd cx dk 'ko
gVk;k tk pqdk FkkA tgk¡ ij ,d LFkku ij tgk¡ e`r CySd cd ik;k tkuk
crk;k x;k Fkk] ogk¡ de ek=k esa jDr feyk rFkk tgk¡ Cysd cd dk 'ko
[kksndj fudkyk tkuk crk;k x;k] ogk¡ ij jDr ik;k x;kA lHkh izkn'kksZa
dks vkxs ijh{k.k ds fy, iz;ksx'kkyk Hkstus ds fy, funsZ'k fn;s x;sA tSlk
ik;k] oSlh fjiksVZ izn'kZ ih&52 rS;kj dh] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj
gSA QksVksxzkQ~l mlds lkeus [khps x;s FksA QksVksxzkQ~l izn'kZ ih&7] izn'kZ
ih&8 rFkk izn'kZ ih&136 ls izn'kZ ih&145 rd gS] izn'kZ ih&146 ds tfj;s
okbYM ykbZQ dUtosZVj dks fHktok;s x;s Fks] fouksn pkS/kjh ds lkFk dk;Z
djus ls muds lkbZu og igpkurk gSA izn'kZ ih&146 ds lkFk QksVksxzkQ~l
fouksn pkS/kjh us fHktok;s Fks] ftuds gLrk{kj , ls ch gS] ftls og lkFk
dk;Z djus ij fy[krs&i<+rs ns[krk gS] blfy, igpkurk gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih 52 fjiksVZ esa mlds
vykok fVe ds fdlh lnL; ds gLrk{kj ugha gSA vt[kqn dgk fd mlus
uksV yxk;k gS fd ,DliVZ vyx ls fjiksVZ nsaxsA izn'kZ ih&110 esa 12-10-98
dks ftIlh ds fujh{k.k ls lacaf/kr gS] ftlesa Qksjsafld ,DliVZ Vhe ds lkFk
fujh{k.k ckcr~ fy[kk gSA ;g lgh gS fd ftIlh dksyfMiksa esa [kqys LFkku ij
isM ds uhps [kMh Fkh ftIlh dk ihNs dk gqM mij fd;k gqvk Fkk] tks izn'kZ
Mh 8 QksVks esa lkQ utj vk jgk gSA ftIlh esa tks cky ns[ks os mlus vius
dCts esa fy;s vkSj u gh dfFku [kwu dks vius dCts esa fy;k ij mlus mls
ysus ds funsZ'k ns fn;s FksA ;g fjiksVZ izn'kZ ih 52 dkys fgj.kksa ds f'kdkj ls
lacaf/kr ugha Fkh cfYd ;g fjiksVZ fpadkjs okys dsl ls lacaf/kr gS ;g gesa
tkudkjh nh xbZ FkhA buds funsZ'k nsus ds ckn ou vf/kdkfj;ksa us jDr luh
feV~Vh o cky mBkus dk dk;Z 'kq: dj fn;k FkkA xokg us ?kVukLFky ij
ik;s x;s CyM dk CyM VsLV djuk vkSj iksftfVo ik;k tkuk crk;k gS fd
ml txg ij mlus CyM VsLV fd;k Fkk vkSj og iksftfVo ik;k FkkA xM~Ms
esa ik;s x;s [kwu dks Hkh VsLV fd;k Fkk vkSj iksftfVo gksuk vafdr fd;k gSA
;g dguk xyr gS fd mlus ?kVukLFky o ftIlh dk dksbZ fujh{k.k ugha
fd;k gks rFkk ou foHkkx ds vf/kdkfj;ksa ds crk;s vuqlkj fjiskVZ rS;kj dh
gksA 'ks"k eqyfteku dh vksj ls vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj
ls dh xbZ ftjg dks ,MksIV fd;k x;k gSaA
205- xokg ih-MCY;w&23 jktsUnz dqekj prqosZnh rRdkyhu ofj"B
oSKkfud vf/kdkjh HkkSfrd] fof/k foKku iz;ksx'kkyk] t;iqj us dFku fd;k
gS fd fnukad 12-10-98 dks og ofj"B oSKkfud vf/kdkjh HkkSfrd] fof/k
foKku iz;ksx'kkyk t;iqj esa inLFkkfir FkkA fnukad 11-10-98 dks jkr esa
funs'kd egksn; dh lwpuk izkIr gqbZ fd izHkkjh vkj-,Q-,l-,y tks/kiqj
esa ?kVukLFky fujh{k.k ds fy, ,d fQftDl ds ,DliVZ dh vko';drk gS]
vr% og tks/kiqj igqapsA ,Q-,l-,y- ,DliVZ ds lkFk og Hkh ?kVukLFky
dkadk.kh o nwljk ?kVukLFky xqM+k fo'uksb;ku FkkA loZizFke mUgksaus ,d
lQsn jax dh ftIlh dk ijh{k.k fd;k] tks fd dksy fMiks] jkbdk ckx esa
QksjsLV fMikVZesaV dh dLVMh esa FkhA ek:fr ftIlh dk jftLVªs'ku uEcj
mlus viuh fjiksVZ esa n'kkZ j[kk gSA ftIlh ds pkjksa Vk;j rFkk LVsiuh ,e-
vkj-,Q- czk.M dh FkhA ftIlh ds cksuV ij lQsn jax gVk gqvk Fkk rFkk
cksuV [kksyus ij cksuV ds vUnj dkfy[k yxh gqbZ Fkh] tks fd cSVjh ds
fLFkfr ds lerqY; FkhA cSVjh ds ikstsfVo VfeZuy ij CYkSd jcj dSi fi?ky
pqdh Fkh rFkk dqN NksVs&NksVs rkacs ds rkj ds VqdMs+] cSVjh ds LVs.M ij
fpids gq, Fks] tks ;g iznf'kZr djrs gSa fd cSVjh ls ckg~; yksM dke esa
fy;k x;k gSA ?kVukLFky xqMk fo'uksbZ;ku esa Vk;j ds fu'kku lkQ izrhr
ugha gks jgs FksA ekSds dh foftV fjiksVZ fxjh'k ekFkqj us rS;kj dh Fhk vkSj
mlus ftIlh dh fjiksVZ izn'kZ ih&110 rS;kj dh Fkh] ftlesa , ls ch mlds
gLrk{kj gSA
xokg us dFku fd;k gS fd og funs'kd ,Q-,l-,y- t;iqj ds funsZ'k ls
ftIlh dk fujh{k.k djus tks/kiqj x;k Fkk] lcls igys ftIlh dk fujh{k.k
fd;k tks dksy fMiksa jkbZdkckx iMh FkhA ;g lgh gS fd og tc dksy
fMiks igq¡pk rc ftIlh [kqys es iMh FkhA ykWd ,.M dh esa ugha FkhA ftIlh
dk gqM ihNs ls gVk gqvk FkkA ;g lgh gS fd ?kVukLFky ij Vk;jksa ds
fu'kku Li"V :i ls fn[kkbZ ugh ns jgs FksA ftIlh o ?kVukLFky dk
fujh{k.k djus ds ckn ogk¡ mlus dksbZ fjiksVZ rS;kj ugha dh] flQZ fujh{k.k
fd;k vkSj t;iqj tkdj fjiskVZ rS;kj dhA ;g dguk xyr gS fd ou
vf/kdkfj;ksas ds dgus ls cksuV ij fu'kku gksus ckcr~ fjiksVZ nh gksA 'ks"k
eqyfteku dh vksj ls vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ
ftjg dks ,MksIV fd;k x;k gSaA
207- xokg ih-MCY;w&24 ghjkyky us dFku fd;k gS fd og
fnukad 1 o 2 vDVwcj] 1998 ds nkSjku datjosVj vkWQ QksjsLV esa
inLFkkfir FkkA mls mlds v/khuLFk mi ou laj{kd] oU; tho tks/kiqj Jh
lksuy us voxr djk;k fd fnukad 1 o 2 vDVwcj dks lyeku [kku }kjk
voS/k f'kdkj fd;k x;k] ftldh iksLVekVZe fjiksVZ i'kq fpfdRld Jh
usikfy;k }kjk izLrqr dh Fkh] tks 8 fnu ckn nh xbZ vkSj fjiksVZ lafnX/k
crkbZ xbZA mlus ml fjiksVZ dks ns[kk rks oks mls fuEu rhu vk/kkjksa ij
lafnX/k yxh Fkh &
¼1½ fjiksVZ esa gLrk{kj 2 vDVwcj dks fd;s x;s Fks o mDr fjiksVZ
10 vDVwcj dks vFkkZr 8 fnu ckn is'k dh xbZA blesa Jh usikfy;k dh
uh;r ij iz'uokpd fpUg yxrk gSA
¼2½ fjiksVZ esa dbZ txg DAR o ,d txg ij DEER fy[kk gS
rFkk fgUnh esa **fgj.ksa** fy[kk gqvk gSA i'kq fpfdRld dks ;g Kku gksuk
pkfg, Fkk fd ftl tkuoj dk mUgksaus iksLVekVZe fd;k gS oks Cysd cx gS]
tks ,UVhykWi QSfeyh esa vkrk gS rFkk fjiksVZ esa tkuoj ds dku ds ikl nks
bap dk ?kko crk;k x;k gS rFkk tkuoj ds fiNys fgLls esa dqRrksa }kjk
[kkuk fn[kk;k x;k gSA tcfd fjiksVZ esa tkuojksa dh e`R;q ikuh ds [ksM+ eas
fxjus ls crkbZ xbZA ikuh ds [ksM+ esa fxjus ls nks bap dk ?kko dSls lEHko
gSA
¼3½ esfMdy cksMZ }kjk tks fjiksVZ is'k dh xbZ] mlesa tkuoj ds 'kjhj
ij xu ls ?kko crk;s x;sA vr% mDr rhuksa dkj.kksa ls usikfy;k }kjk izLrqr
fjiksVZ lafnX/k dh Js.kh esa vkrh gSA vr% mlds }kjk iqfyl ,l-ih- tks/kiqj
dks muds f[kykQ ,Q-vkbZ-vkj ntZ djus ds fy, i= fy[kk vkSj ,Q-vkbZ-
vkj ntZ djokbZA tks i= fy[kk mldh izfr izn'kZ ih&69 gS] ftl ij ,
ls ch mlds gLrk{kj gSA ftl ij usikfy;k ds fo:) Fkkuk yw.kh esa lhvkj
uEcj 179@98 ntZ dj vkjksi i= is'k fd;k x;k FkkA blds ckn mls
tgk¡ rd ;kn gS fnukad 13] 14 o 15 vDVwcj] 1998 dks p'enhn xokgku
ds c;ku lyeku [kku dh mifLFkfr esa tk¡p vf/kdkjh Jh cksMk us ys[kc)
fd;s Fks] ml le; ohfM;ksxzkQh Hkh djokbZ FkhA Jh pkSgku] lgk;d tk¡p
vf/kdkjh us ckn esa mlds Hkh c;ku izn'kZ ih&80 fy, ftl ij , ls ch
mlds gLrk{kj gSA vkfVZdy&21 fofM;ks dSlsV dks ohlhvkj o Vh-oh- esa
pykdj ns[kk x;k rks pyrs gq, n`'; dks ns[kdj xokg us dgk fd ;g
mlds dk;kZy; esa p'enhn xokg ls tk¡p vf/kdkjh }kjk iwNrkN djrs gq,
dh ohfM;ksxzkQh gS] tks mldh ns[k&js[k esa gqbZ FkhA vkfVZdy&21 ohfM;ks
dSlsV ds :i esa gSA
xokg us dFku fd;k gS fd ;g xyr gS fd loZizFke mls 7 vDVwcj] 1998
dks bu rF;ksa dh tkudkjh gks xbZ gksA og izdj.k dks jkst eksfuVj dj
jgk Fkk vksj izsl dks Hkh fczQ dj jgk FkkA ;g mls ekywe ugha gS fd
f'kdkj ds ckjs esa loZizFke uoT;ksfr v[kckj esa lekpkj Nik gksA izn'kZ
Mh&4 ds ckjs eas mls dksbZ tkudkjh ugha gSA ;g lgh gS fd iksLVekVZe
fjiksVZ rS;kj gksus dh fnukad 2-10-98 FkhA mls ;g Kku ugha fd oks
iksLVekVZe fjiksVZ 2-10-98 dks izkIr gqbZ vFkok 3-10-98 dks izkIr gqbZ] mlus
bl lEcU/k esa Mh-,Q-vks- ls iwNk fd MkWDVj usikfy;k ls ekSds ij fjiksVZ
D;ksa ugha izkIr dhA fjiksVZ ns[krs gh ml fjiksVZ dh lafnX/krrk ij ;dhu
gks x;kA i'kq fpfdRld dks ;g Kku gksuk pkfg, Fkk fd ftl tkuoj dk
mUgksaus iksLVekVZe fd;k Fkk] tks Cysd cd gS] tks ,UVhykWi QSfeyh esa vkrk
gS rFkk fjiksVZ esa tkuoj ds dku ds ikl nks bap dk ?kko crk;k x;k gS
rFkk tkuoj ds fiNys fgLls dks dqRrksa }kjk [kkuk crk;k x;k gSA fjiksVZ esa
tkuoj dh e`R;q ikuh ds [ksM+ esa fxjus ls crkbZ xbZ FkhA ikuh ds [ksM+ esa
fxjus ls nks bap dk ?kko dSls lEHko gS] Cysd cd ds dku ds ikl nks bap
dk ?kko Fkk] og usikfy;k dh fjiksVZ esa fy[kh gqbZ FkhA ;g dguk xyr gS
fd esfMdy cksMZ ds lkeus nksuksa dkys fgj.kksa ds 'koksa dks is'k ugha fd;k
gksA ;g lgh gS fd esfMdy fjiksVZ esa xu 'kkWV dh lEHkkouk O;Dr dh FkhA
fuf'pr fjiksVZ ds fy, ,Q-,l-,y- ls jk; ysus dks dgk FkkA mlus
ohfM;ksxzkQh djokus ds funsZ'k fn;s Fks] tks ikjnf'kZrk ds fy, vko';d FkkA
mlus ohfM;ksxzkQh ds nkSjku fy;s x;s xokgksa ds c;kuksa ij dksbZ gLrk{kj
ugha fd;s FksA ;g dguk xyr gS fd mlus MkWDVj usikfy;k ds f[kykQ
>wBh fjiksVZ ntZ djokbZ gksA ;g xyr gS fd ou foHkkx okyksa us
lyeku ,oa vU; eqyfteku ds fo:) >wBh dk;Zokgh dh gksA
209- xokg ih-MCY;w&25 Hkaojyky lgk;d ouiky gS] ftlus dFku
fd;k gS fd fnukad 18-05-99 dks oU; lqj{kk pkSdh] xqMk fo'uksbZ;ku esa og
ouj{kd ds in ij rSukr FkkA ml jkst {ks=h; ou vf/kdkjh oU; tho
izfrikyd ds usr`Ro esa vU; oU; LVkQ ds muds dk;kZy; ls jokuk gksdj
yxHkx lqcg 10 cts xzke dkadk.kh] ckxM+ks dh <k.kh ds ikl igqapsA izdj.k
esa ckn iksLVekVZe d`".k e`x fgj.kksa dks xkM+k x;k FkkA oks txg lksxkjke]
iwuepUn o muds LVkQ ds deZpkfj;ksa us crk;k Fkk fd ;g og LFkku gS]
tgk¡ ckn iksLVekVZe d`".k e`x fgj.kksa dks xk<+k x;k FkkA mDr LFkku lgh
o lqjf{kr gkyr esa FkkA ml xM~<s dks [kksnk x;k rks mlesa e`r fgj.k ds
vo'ks"k fudys fQj muesa ls ikap gfM~M;ksa dks fudkyk] ftuesa 'kjhj ds
vyx&vyx fgLls e`r fgj.k ds gfM~M;ka FkhA mu ikap gfM~M;ksa dks dCts
esa ysdj lhy eksgj fd;k x;kA ogk¡ ekSdk iapukek ,oa QnZ vfHkxzg.k
cukdj ikapksa gfM~M;ksa dks lhy eksgj fd;kA QnZ izn'kZ ih&46 ij ,Dl
LFkku ij mlds gLrk{kj gSA blh izdkj izn'kZ ih&47 ij ,Dl LFkku ij
mlds gLrk{kj gSA
xokg us dFku fd;k gS fd vDVwcj] 1998 esa mldh o Hkaojyky fo'uksbZ
dh M~;wVh oU; foHkkx dh xqM+k pkSdh esa FkhA taxy esa e`r fgj.k feyus ij
xk¡o ds yksx pkSdh ij vk;s gks rks mls irk ugha gSA ;g lgh gS fd pkSdh
ij xqM+k esa f'kdk;r ntZ djus dk dksbZ jftLVj ugha [kqyk gqvk gSA tc
Hkh dksbZ lwpuk xqM+k pkSdh ij vkrh gS rks oks Qksu ij ;k Mkd ls vius
mPpkf/kdkfj;ksa dks lwfpr djrs gSa ,oa Lo;a Hkh ekSds ij tkrs gSaA fnukad
11-10-98 dks tks iksLVekVZe djds fgj.kksa dks xkM+k rc og ugha Fkk] ij
18-05-99 dks tc 'koksa dks ckgj fudkyk rc og ekStwn FkkA xM~<s+ ds
'ko ,d ds Åij ,d ugha Fkh] ikl&ikl j[kdj ,d gh xM~<+s esa xk<+s x;s
FksA ;g dguk xyr gS fd fnukad 18-05-99 dks tc os ekSds ij x;s rc
Lora= ekSrfcj dks lkFk ysdj ugha x;sA ekSrfcj Nksxkjke o iwuepan ekSds
ij ekStwn FksA ;g lgh gS fd xM~<+s esa fgj.kksa ds iwjs 'ko ekStwn ugha Fks
cfYd dsoy gfM~M;k¡ ekStwn FkhaA ;g dguk xyr gS fd nksuksa fgj.kksa ds
gfM~M;ksa esa ls gfM~M;k¡ ugha mBkbZ gks cfYd nksuksa fgj.kksa esa ls gfM~M;k¡ yh
FkhaA izn'kZ ih&46 ,oa izn'kZ ih&47 Jo.k dqekj pkSgku ou vf/kdkjh }kjk
cukbZ xbZ gSA lhy pLik vkj-vks- ¼okbZYM ykbZQ½ dh yxh gSA og izn'kZ
ih&46 ,oa izn'kZ ih&47 ds vykok bl izdj.k dh vU; fdlh dk;Zokgh esa
'kkfey ugha FkkA ;g dguk xyr gS fd fnukad 18-05-99 dh dk;Zokgh
izn'kZ ih&46 ,oa izn'kZ ih&47 esa og 'kkfey ugha Fkk vkSj mDr QnksZa ij
mlus ,e-,y- lksuy o yfyr cksM+k ds dgus ls ckn esa fd;s rFkk iwuepan
o Nksxkjke vkfn us mlds lkeus gLrk{kj ugha fd;s cfYd mlds lkeus gh
fd;s dFku fd;k gSA
211- vf/koDrkx.k vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs]
uhye o rCclqe mQZ rCcw dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku
fd;k gS fd ekSds ij nks QnsZ cukbZ xbZ] tks gfM~M;k¡ fudkyus ds ckn
cukbZ xbZA ;g dguk xyr gS fd u rks os ml fnu ogk¡ x;s] u mUgksaus
dksbZ dk;Zokgh djh] u dksbZ QnsZa cukbZa o vf/kdkfj;ksa ds dgus ls mlus
gLrk{kj fd;s o >wBh xokgh ns jgk gksA
212- xokg ih-MCY;w&26 dYykjke us dFku fd;k gS fd fnukad
02-10-98 dks +og fpfM+;k?kj esa tkuojksa dks nkuk&ikuh nsus dk o ejs gq,
tw ds tkuojksa ds o ,DlhMs.V gksdj vk;s tkuojksa dh [kkysa mrkjus dk

dke djrk FkkA 02-10-98 dks lksuy lkgc Mh-,Q-vks- us mls dgk fd
**Nqjh ysdj vkvks] esjs lkFk pyksA** fQj og lksuy lkgc ds lkFk mudh
xkM+h esa cSBdj ljnkjiqjk esa ,d MkWDVj ds ?kj x;k o MkWDVj dks lkFk
fy;kA ogk¡ ls os dkadk.kh xk¡o x;sA ml le; muds lkFk lkxjjke o ,d
vU; xkMZ ftldk uke ;kn ugha gS] os x;sA dkadk.kh esa os taxy VkbZi
txg Fkh] ogk¡ ij os x;sA tgk¡ ij ,d CySd cx iM+k Fkk vkSj nwljk FkksM+h
nwjh ij ,d [kM~Ms esa iM+k Fkk] nksuksas gh uj CySd cx FksA ,d CySd cx ds
vxyk tho.kk ix xksyh yxus ls ty x;k Fkk] u"V gks x;k Fkk vkSj nwljs
CySd cx ds xnZu esa xksyh yxus dk fu'kku FkkA MkWDVj us mu Cysd cxksa
dks phjdj mudh [kkysa mrjokbZA MkWDVj lkgc us viuh dkjZokbZ dhA
tSlk mUgksaus dgk] oSlk og djrk jgkA fQj ,d [kM~Mk [kksndj CySd cxksa
ds fcuk [kky ds 'koksa dks [kM~Mkas esa xk<+ fn;k o [kkyksa dks vkWfQl esa
ysdj vk;s FksA
xokg us dFku fd;k gS fd mu fnuksa mldh M~;wVh tw esa gh FkhA og
lksuy lkgc dh ljdkjh thi esa gh jokuk gqvkA djhc ,d ?k.Vs esa ekSds
ij igaqp x;s FksA MkWDVj usikfy;k ds ?kj tkdj muls ekSf[kd fuosnu
fd;k] ftl ij os gekjs lkFk jokuk gks x;sA ekSds ij tkdj iksLVekVZe dh
dk;Zokgh dh Fkh] ftlesa djhc rhu&pkj ?kaVs yxs FksA iksLVekVZe fjiksVZ ij
lksuy lkgc] MkWDVj lkgc o mlus gLrk{kj fd;s FksA MkWDVj usikfy;k us
lksuy lkgc dks fjiksVZ nh o jokuk gks x;sA fgj.k ds tks Hkh vo'ks"k cps]
mUkdks vyx&vyx [kM~M+ksa esa tks fd ikl&ikl Fks] Mkys x;sA mldh eq[;
ijh{kk dk fgLlk **,d Cysd cd dk vxyk tho.kk ix xksyh yxus ls
ty x;k Fkk] u"V gks x;k FkkA** ;g ckr mlus cksM+k th dks crkbZ FkhA
cksM+k th us mlds c;ku esa D;ksa ugha fy[kh]irk ughaA ;g xyr gS fd og
ou foHkkx dk deZpkjh gksus ds dkj.k e`r fgj.kksa ds ikao o xnZu ij xksyh
yxus dh >wBh ckr crkbZ gksA
214- iqu% ijh{k.k esa xokg ls ;g iwNus ij fd lksuy lkgc ftu
dkxtksa dks gLrk{kj djds ysdj x;s Fks] og iksLVekVZe fjiksVZ Fkh ;k QnsZa
Fkha] ftl ij xokg us tokc fn;k fd og ;g ugha crk ldrk fd oks
nLrkost D;k FksA
215- iqu% izfrijh{kk esa xokg us dFku fd;k gS fd tks Hkh dk;Zokgh dh
mlds dkxt ,d vVSph esa Mkydj os lHkh yksx okil tw esa vk x;sA
MkWDVj lkgc us lksuy lkgc dks D;k fjiksVZ nh] mls irk ughaA
216- xokg ih-MCY;w&27 MkWåth-oh-jko us dFku fd;k gS fd og 1996
ls lh-Mh-,Q-Mh- ¼lsUVj QkWj Mh-,u-,- fQaxj fizf.Vax ,.M MkbXuksfLVDl]
gSnjkckn½ esa lkbufVLV vkSj Mh-,u-,- ySc dk gSM FkkA fnukad 16-03-1999
dks yfyr cksM+k tk¡p vf/kdkjh vkSj okbYM ykbZQ okMZu tks/kiqj ls muds
ysc lSEiYl vkSj ,d ysVj fnukad 12-03-99 ysdj vk,A ftUgsa mUgksaus
fnukad 16-03-99 dks fjlho fd;k] tks izn'kZ ih&45 gS] ftl ij , ls ch
mlds gLrk{kj gS o ,Dl okbZ tsM LFkku ij lh-Mh-,Q-Mh- dh uewuk lhy
vafdr gSA mudh ySc dks izn'kZ ih&48 ds tfj;s lSEiYk fHktok;s x, Fks]
tks mUgksaus izkIr fd;s] ftudh izkfIr jlhn izn'kZ ih&49 gS] ftl ij , ls
ch mlds gLrk{kj gSA tk¡p vf/kdkjh }kjk Hksts x;s uewus izn'kZ ih&45 o
izn'kZ ih&49 ds tfj;s izkIr gq;s] ftudk mUgksaus Mh-,u-, tk¡p fd;k vkSj
izn'kZ ih&75 ds tfj;s fjiksVZ tk¡p vf/kdkjh dks fHktokbZA mUgksaus peM+h
ekdZ ,XthfcV ,p ftls mUgksaus lh-Mh-,Q-Mh esa ,XthfcV , vkSj elYl
ftldk ,XthfcV ch ekdZ fn;k vkSj ,d lsV vkWQ elYl ftldks mUgksaus
,XthfcV lh ekdZ fn;kA peM+h ekdZ lh dks mUgksaus ,XthfcV Mh ekdZ
fn;kA Qhej vkj Vh&1 ekdZM ,t **Vh** dks mUgksaus ,XthfcV bZ ekdZ
fn;kA Qhej ,y Vh&2 ekdZ *Vh* dks mUgksaus *,Q* ekdZ fn;kA esUMhcy
gM~Mh ekdZM Vh dks ,XthfcV th ekdZ fn;kA oVhZczk ekdMZ Vh dks
,XthfcV ,p ekdZ fn;kA g~;wejl gM~Mh ekdZM Vh dks mUgksaus ,XthfcV
vkbZ ekdZ fn;kA Åij ftl peM+h dks , vkSj Mh ekdZ fn;k] mlesa tks
cky feys Fks] mldks mUgksaus ,XthfcV ts ekdZ fn;kA is;lZ vkWQ gksuZl
ekdZM ,p ,.M ,y dks mUgksaus ,XthfcV uEcj **ds** fn;kA mijksDr
fooj.k izn'kZ ih 75&1 esa gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA izn'kZ
ih&75&1 ds lSEiyksa dh Mh-,u-,- tk¡p djus ij mlus ik;k fd lh-Mh-,Q-

Mh- }kjk ,XthchV bZ ,.M ,Q nks tkuojksa ds gSa vkSj mlds ckn mUgksaus
nwljk Mh-,u-, tk¡p ftls ihlhvkj&vkj,Q,yih VsLV dgrs gSa] dj ;g
fu/kkZfjr fd;k fd lhMh,QMh }kjk ,XthchV bZ ,.M ,Q Cysd cd ds gh
gS] o vyx&vyx Cysd cd ds gSA fjiksVZ dk fu.kZ; izn'kZ ih&75&2 esa
fn;k gqvk gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA blls lEcfU/kr
,uDykstj izn'kZ ih&75&3 ds Hkkx izn'kZ ih&75&4] izn'kZ ih&75&5 tks fd
QksVksxzkQ vkWQ fjtYV gS] nksuksa ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA bl
izdkj ,uDykstj&2 ekdZ izn'kZ ih&75&6 ds Hkkx izn'kZ ih 75&7] izn'kZ ih
75&8 o izn'kZ ih 75&9 gSA ,uDykstj&2 esa dkSulh izfdz;k Mh-,u-,
ijh{k.k esa dh xbZ] mldk fooj.k gSA
dFku fd;k gS fd lSEiy dh isfdax esa dh xbZ usxyhtsal Mh-,u-,- fjtYV
ij izHkko Mky ldrh gSA vkbZ-vks- yfyr cksM+k 6 lSEiy e; i= ysdj
vk;s FksA og iklZy mlus pSd fd;k FkkA izn'kZ ih&44 esa 1¼ ii½ ;kuh
lh&Mh Hkkx esa fy[kh ckr lgh gSA lSEiy ikjn'khZ dkap dh tkj esa FkkA
izn'kZ ih&44 dk Hkkx th ls ,p esa ;g fy[kk gS Cysd cd uEcj&2
fLdu ,.M is;j vkWQ gkWuZA lSEiy [kqyus ds ckn mudh lhy ls iqu% lhy
fd;k FkkA izn'kZ&44 esa bZ ls ,Q] lh ls Mh vkSj th ls ,p Hkkx esa of.kZr
Øe'k% 1- fLdu ihl 2- elYl ihl 3- fLdu ,.M is;j vkWQ gkWuZ ijh{k.k
ds oDr ns[kus ij ugha ik;s x;sA veweu peM+h rFkk elYl esa ls Mh-,u-,-
vkblksysV fd;k tk ldrk gSA izn'kZ ih&44 esa lhfj;y uEcj&6 tks fd
vkbZ ls ts ekdZM gS] ogh ugha ik;k x;kA izn'kZ ih&44 esa cksu ihl Hkstus
dk dksbZ ftdz ugha gS fdUrq ijh{k.k ds nkSjku lSEiy esa cksu ihl ik;k x;k
gSA izn'kZ Ikh&75@1 esa izn'kZ ekdZ uEcj th] ,p] vkbZ tks cksu fy[ks Fks os
gkbZyh fMxzsMsM gksus ls ,Xtkehu ugha fd;sA izn'kZ ih&44 ds ckn vkbZ-vks-
us lSds.M lSEiy ds lkFk ysVj Hkstk FkkA izn'kZ ih&49 ,DuksystesaV gS]
ftlesa lsds.M lSEiy dk fMfLØu'ku gSA cksM+k lkgc vkSj lg;ksxh lSEiy
ysdj [kqn vk;s FksA ftuds vxsz"k.k i= izn'kZ ih&48 gS rFkk ,DuksystesaV
izn'kZ ih&49 gSA gSnjkckn tw esa 1999 ls Cysd cd gSA ;g CyM dc

fudkyk x;k] ge ugha crk ldrs] dksbZ osVsujh vkWfQlj FksA ;g dguk
xyr gS fd QksjsfUld bUosLVhxs'ku esa ;g Cysd cd ls lEcfU/kr ;g
igyk dsl gksA ;g nwljk dsl gSA gSnjkckn tw ls vk;s lSEiy dk
dksbZ ,ukfyll vkt i=koyh ij ugha gS] vkWfQl fjdkWMZ esa gSA mlus nks
Qhej cksu ,ukfyll fd;s FksA mldk ,ukfyll ihlhvkj cslM flLVe ls
gSA ;g dguk xyr gS fd ,fueYl ds ijh{k.k ds fy, yktZ MkVk csl dh
t:jr gksA ;g lgh gS fd mlds ikl ,uhey Mh-,u-, ,ukfyll ds fy,
dksbZ fMxzh ;k fMIyksek vkfn ugha gSA Qhej cksu ds ,ukfyll ij ;g
duDywM fd;k fd os nks vyx&vyx tkuokjksa ds gSaA ;g dguk xyr gS
fd mUgksaus dksbZ izksVksdkWy Qksyks ugha fd;k gSA ;g dguk xyr gS fd
,uhey Mh-,u-, ,ukfyll dk dksbZ vuqHko ugha gS rFkk ;g Hkh xyr gS
fd mlus ifjoknh ds pkgs vuqlkj fjiksVZ rS;kj djok eSp djok fn;s gksA
218- iqu% ijh{k.k esa xokg us dFku fd;k gS fd ,u-vkj-lh- fjiksVZ
1996 esa nh xbZ jsQjsalst tks ftjg esa mfYyf[kr gS] og g~;weu fcaXl ds
fy, gSA ,uhey gks ;k g~;weu Mh-,u-, VsfLVax nksuksa dk ,d leku gksrk
gSA flok; vkbZlksyks'ku esFkMA vr% ;g Kku mlus vuqHko ls xsu fd;k
gSA
219- xokg ih-MCY;w&28 MkWå ch-vkj-ts- ekFkqj us dFku fd;k gS fd
fnukad 18-05-99 dks og mi ftyk i'kq ikyu vf/kdkjh] tks/kiqj ds in ij
rSukr FkkA ml jkst okbZYM ykbZQ okyksa dh rgjhj ij og xzke dkadk.kh
ckxM+ks dh <k.kh ij x;kA mlds lkFk ftyk i'kqikyu vf/kdkjh FksA MkWñ
Hkksikyflag jkBkSM+] MkWñ ,e-,y-fodze o QkWjsLV ds vf/kdkjh o deZpkjh Hkh
FksA okbZYM ykbZQ okyksa us ,d fyf[kr ,Iyhds'ku }kjk ;g crk;k fd
iksLVekVZe fd;s x;s fgj.kksa ds cksUl QkjsfUld ysc esa Mh,u, tk¡p ds fy,
ekaxh gS] mudks izkIr dj lkSaius ds fy, x;s FksA ekSds ij tkdj
tgk¡ fgj.kksa dh yk'ksa x<+h gqbZ Fkha] mUgsa iqu% ckgj fudkydj dqN cksUl
ftlesa yksax cksu] Qhej vkSj g~;qejl ,d oVZcjh vkSj esuMhcy izkIr
fd;k] budks lhy fpV dj QkWjsLV fMikVZesaV ds vf/kdkfj;ksa dks lkSaik 'ko
dks okil ckn lSEiy ysdj iqu% mlh LFkku ij xk<kA ekSdk iapukek
cuk;k] tks izn'kZ ih&46 gS] ftl ij lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA QnZ
izn'kZ ih&47 cukbZ Fkh] ftl ij lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA iksLVekVZe
fjiksVZ esa dqN cksUl ds VqdM+ksa esa dqN ugha Fkk] tks [kky nh xbZ Fkh] ml
ij psjfjax o xu 'kkWV oqUM FkkA nwljs xk<+s gq, 'ko dks ckgj fudkyk]
ijh{k.k fd;k] ftlesa dksbZ vkWxZu~l ugha FksA LdsyVu vkSj elYl gh FksA
ml 'ko ds ysQ~V esVk dkjiy ykbZuj fjtu ij psfjax dk xu'kkWV oqaM
ekStwn FkkA ou foHkkx ds vf/kdkfj;ksa us [kky o lhax vyx ls izLrqr fd;s
Fks] ml [kky ij Hkh mlh LFkku ij psfjax dk xu'kkWV oqaM FkkA izn'kZ
ih&11 iksLVekVZe fjiksVZ mUgksaus nh Fkh] ftl ij vkbZ ls ts mlds gLrk{kj
gSA mlesa mlus ;g jk; nh fd e`R;q dk dkj.k fuf'pr ugha fd;k tk
ldrk D;ksafd 'ko ds dqN VqdM+s gh muds ikl izLrqr fd;s tk lds FksA
izn'kZ ih&11 ij bZ ls ,Q mudh jk; gS] ftlesa mUgksaus crk;k fd tks 'ko
izLrqr fd;k x;k oks yxHkx 10 fnu iqjkus FksA 'ko dh [kky ij psfjax xu
'kkWV oqUM Fkk] tks mUgksuas mudh jk; esa fy[kk gSA izn'kZ ih&12 iksLVekVZe
fjiksVZ ij vkbZ ls ts mlds gLrk{kj gS rFkk blesa mUgksaus ;g jk; nh] tks
bZ ls ,Q vafdr gS] ftlesa fgj.k dh e`R;q dk dkj.k xu 'kkWV oqUM o
vR;f/kd nnZ ds dkj.k o 'kkWd yxus ds dkj.k gqbZ gS] blesa Hkh [kky is'k
dh xbZ Fkh] ftl ij ysQ~V esVk dkjiy cksu ij tgk¡ xu 'kkWV oqaM Fkk] oks
mlls esy [kk jgk FkkA dqN fnuksa ds ckn okbYM ykbZi foHkkx ls ,d i=
izkIr gqvk] ftlesa mUgksaus iwNk Fkk fd xu 'kkWV oaaqM dk D;k rkRi;Z gSA
mlus i= ds tfj;s tokc fn;k] tks izn'kZ ih&13 gS] ftl ij bZ ls ,Q
mlds gLrk{kj gS rFkk vkXUks;kL= ls cqysV ;k isysV lss tks ?kko gksrk gS
mldks xu 'kkWV oqUM dgrs gSA mlus ftu d`".k e`x ds 'koksa dk
iksLVekVZe fd;k Fkk] os nksuksa uj FksA ou foHkkx dh rgjhj ij rRdkyhu
mi funs'kd] i'kqikyu foHkkx }kjk iqu% iksLVekVZe gsrq cksMZ dk xBu fd;k
x;k Fkk] ftlesa mldk Hkh uke Fkk] mUgksaus tks lSEiYl fy;s Fks] mudks
lhy psik fd;k Fkk o ml ij mifLFkr O;fDr;ksa ds gLrk{kj Hkh djok;s
FksA [kky o lhax dks lhy djds ou foHkkx ds vf/kdkfj;ksa dks lkSaik x;k
FkkA QnksZa ij lkbZu mifLFkr O;fDr;ksa us mlds lkeus fd;s FksA

xokg us dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd mUgsa iksLVekVZe gsrq lEiw.kZ 'ko
miyC/k ugha djok;s x;s Fks] ,d tkuoj dk 'ko tks dEiyhV xMk gqvk
Fkk] mUgsa miyC/k djok;k x;kA nwljs tkuoj dk 'ko miyC/k ugha djok;k
x;k Fkk] cfYd gfM~M;ksa ds VqdM+s@lewg miyC/k djok;s x;s FksA ;g lgh
gS fd tks gfM~M;kWa ckgj iMh gqbZ crkbZ Fkh] muesa tkuoj dh lEiw.kZ
gfM~M;k ugha FkhA lEiw.kZ Ldy ugha Fkk cfYd [kk;k gqvk FkkA ftl 'ko dh
mlds }kjk phj QkM dh xbZ] ftlesa nks txg psfjax ds fu'kku Fks
vkSj ,d txg cksu VqVh gqbZ Fkh o ogkWa Hkh psfjax dk fu'kku FkkA ml 'ko
dh xnZu ds ikl psfjax dk fu'kku FkkA nwljk vxys ikWao ij psfjax dk
fu'kku FkkA tks gfM~M;ksa dk lewg ik;k x;k og uj d`".k e`x dh gfM~M;ksa
dk lewg FkkA fcuk fLdu ds gfM~M;ksa ds lewg ds ckjs esa ;g crk;k tk
ldrk gS fd og d`".ke`x dk Fkk D;ksafd nwljs e`x ls d`".k e`x cgqr cM+k
gksrk gSaA 'ko ds o gfM~M;ksa ds <kaps dh iksLVekVZe fjiksVZ mUgksaus vyx
vyx cukbZ FkhA iksLVekVZe fjiksVZ esa ;g vafdr dj fn;k fd 'ko esa rhu
txg psfjax ds fu'kku Fks rFkk ,d gM~Mh VqVh gqbZ FkhA ;g dguk xyr gS
fd mUgksaus ekSds ij 'ko o <kaps dks ns[kdj izFke fjiksVZ@uksfVax cukbZ gks
cfYd ekSds ij gh iksLVekVZe fjiksVZ cuk yh FkhA 'ko ds ijh{k.k ds nkSjku
tks rhu psfjax ds fu'kku Fks mlds vykok tks fLdu mUgsa nh xbZ ml ij
psfjax ds fu'kku FksA dkjdl tkuoj ds 'ko dks dgrs gSaA gM~Mh ds <kaps
dks ftlesa ek¡l o fLdu ugha gksrh gks mls LdsysVu dgrs gSaA ;g lgh gS
fd mUgksaus iksLVekVZe fjiksVZ dkjdl 'kCn 'ko ds fy;s bLrseky fd;k FkkA
LdsysVu Hkh MsM ckWMh gh gSaA cksu ij Hkh okmaM ¼?kko) dk irk pyrk gS
ftls QzsDpj dgrs gSaA mlus eq[; ijh{kk esa 'ko ds ysQ~V esVkdkiZy ykWvj
fjtu ij psfjax dk xu'kkWV owaM ekStwn gksus ds laca/k esa mlus dFku fd;s
gS ] og fjiksVZ izn'kZ ih 12 ls lacaf/kr gSaA izn'kZ ih 12 ds vksfifu;e esa
xu'kkWVowaM vafdr gSaA mlus eq[; ijh{kk esa ml [kky ij mlh LFkku ij
psfjax dk xu'kkWVowaM dk fu'kku Fkk] dFku fd;kA ;g dguk xyr gS fd
mDr owaM ls lacaf/kr [kky dk Hkkx ekStwn gh ugha feyk gksA ;g lgh gS
fd izn'kZ ih 11 ,oa izn'kZ ih 12 nksuska gh fjiksVZ xu'kkWV ds laca/k esa
lEHkkouk O;Dr dh xbZ FkhA ;g lgh gS fd fuf'pr jk; ds fy;s mUgksaus
fLdu o gM~Mh ds VqdMs dks ,Q-,l-,y- esa Hkstus gsrq ou foHkkx dks
funsZf'kr fd;k FkkA ;g t:jh ugha gS fd lEiw.kZ 'ko is'k gksus ij gh ;g
fuf'pr jk; nh tk ldrh gks fd fdrus fnu igys ml tkuoj dh e`R;q
gqbZ gksA ;g lgh gS fd taxy esa taxyh tkuojksa o dqRrksa ds vVSd ls
dkys fgj.k ejrs jgrs gSaA ;g lgh gS fd ,sls tkuoj dkys fgj.k@fgj.kksa
dks ihNs ls [kkuk 'kq: djrs gSA ;g lgh gS fd ,d d`".ke`x ds fiNys
fgLls dh peMh {kfrxzLr FkhA ,slk izn'kZ ih 11 ds ds ls ,y fgLls esa
vafdr gSA ;g lgh gS fd fjiksVZ izn'kZ ih 11 dk fgLlk ds ls ,y
vykekr ls bl laHkkouk dks udkjk ugha tk ldrk fd ,sls dkys fgj.k dks
dqRrksa vFkok taxyh tkuojks us [kk;k gksA muds lkeus [kky o lhax [kqys
gh is'k gq, FksA fQj dgk fd os lhy fd;s gq, FksA izn'kZ Mh 16 ,oa izn'kZ
Mh 17 jktLFkku if=dk esa Nis lekpkj gS ftlesa taxyh tkuojksa ,oa dqRrksa
}kjk fpadkjk ,oa dkys fgj.kksa ds dqRrksa o taxyh tkuojksa }kjk ekjs tkus ds
laca/k esas lekpkj Nik gSA ;g xyr gS fd mUgksaus iz'kklu ,oa ou foHkkx
ds ncko esa vkdj >wBh fjiksVZ rS;kj dh gksA
221- 'ks"k vfHk;qDrx.k ds vf/koDrkx.k dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
xokg us dFku fd;k fd mlus Qksjsafld ,ukVkseh dk dksbZ dkslZ ugha fd;k
gSA ;g lgh gS fd e`R;q ds dkj.k dks tkuus dk vPNk volj izFke
ckj ?kVuk ds ckn rqjUr ftl fpfdRlk vf/kdkjh ds ikl 'ko gksrk gS] mls
jgrk gSA QksjsfUld csysfLVd ds ckjs esa mls dksbZ tkudkjh ugha gSA ;g
lgh gS fd iksLVekVZe fjiksVZ esa tks muds }kjk nh xbZ gS] mlesa 'kjhj esa
cqysV ikus dk vFkok ,XthV oq.M ik;s tkus dk dksbZ mYys[k ugha gSA ;g
lgh gS fd iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&11 esa tks dylZ dk o.kZu gS] mlds
vk/kkj ij ml fgj.k dh e`R;q dh vof/k dk irk ugha yxk;k tk ldrkA
mUgksaus fLdu Mh-,u-,- esa blfy, Hksth Fkh] fd ;g fLdu mlh fgj.k dh gS
ftldk mUgksaus iksLVekVZe fd;k gSA ;g lgh gS fd esfMdy cksMZ ds pkjksa
lnL;ksa us e`R;q ds dkj.k ij fopkj&foe'kZ ds ckn bl urhts ij igqaps fd

;g fuf'pr ugha dg ldrs fd e`R;q dk dkj.k D;k FkkA mDr ckr fjiksVZ
izn'kZ ih&11 esa fy[kh gqbZ FkhA izn'kZ ih&12 rS;kj djus ls igys Hkh
fopkj&foe'kZ fd;k rFkk os bl fu"d"kZ ij igqaps fd e`R;q dk dkj.k 'kkWd
Fkk tks fd vR;f/kd nnZ dh otg ls dkfjr gqvk FkkA ;g lgh gS fd
QzsDpj dh Hkh cM+h otg gksrh gSA ;fn LihM esa Hkkxrk gqvk fgj.k [ks.k esa
fxj tk, rks QszDpj gks tkrk gS rFkk mls oq.M Hkh dkfjr gks ldrk
gSA ;g lgh gS fd ;fn fgj.k ds ihNs dqRrs Hkkxs o mldks idM+ ys rks
mlds Mj ds dkj.k ej tkrk gSA ;g lgh gS fd izn'kZ Ikh 11 esa Qqy
ekmFk ,t dk vk/kkj ugha fy[kk gSA eki ds vk/kkj ij esy ;k Qhesy
crk;k tkrk gSA ;g lgh gS fd izn'kZ ih&11 o 12 esa ckyksa ds tyus dk
mYys[k ugha gSA ;g dguk xyr gS fd mDr fjiksVZ iz'kklu] ou foHkkx o
ehfM;k ds ncko esa vkdj xyr cukbZ gksA ;g Hkh xyr gS fd MkWDVj
usikfy;k dh fjiksVZ mUgksaus lgh ikbZ gksA ;g Hkh xyr gS fd mUgkssaus ncko
ds dkj.k MkWñ usikfy;k dh fjiksVZ ugha ekudj nwljh >wBh fjiksVZ cukbZ gksA
;g xyr gS fd og vkt >wBs c;ku ns jgk gksA
222- vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr mijksDr xokgku dh lk{; dk
U;k;ky; }kjk loZizFke eqyfte lyeku [kku ds fo:) vkjksfir vijk/k
ds lEcU/k esa vo/kkj.kh; fcUnq la[;k&1 ds lEcU/k esa foospu fd;k tk jgk
gS] tks bl izdkj gS %&
vfHk;qDr lyeku [kku ij vkjksi gS fd mlus fnukad
01-10-1998 o 02-10-1998 dh njfe;kuh jkf= esa 01%30 & 02%00 cts ;k
blds yxHkx LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ] ckxM+k ij
canqd ls Qk;j dj nks dkys e`x dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj
f'kdkj@vk[ksV fd;k]
223- bl lEcU/k esa vfHk;kstu dh vksj ls tks lk{; is'k gqbZ gS] mlds
voyksdu ls nf'kZr gS fd xokg ih-MCY;w&4 iwuepan ?kVuk dk p'enhn
xokg gS] ftlds }kjk ?kVuk dh fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 is'k gksus
ij ;g izdj.k ntZ gqvk gS] bl xokg uss vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs
gq, dFku fd;k gS fd fnukad 01-10-98 o 02-1098 dh e/; jkf= ds

yxHkx 1%30 cts tc og is'kkc djus mBk rks mlds ?kj ls FkksM+h nwj
esa ,d xkM+h dPps jkLrs esa ?kwe jgh Fkh] mls 'kd gqvk fd og xkM+h f'kdkj
ds fy, ?kwe jgh gS rks mlus Nksxkjke dks vkokt nsdj cqyk;k o viuh
eksVjlkbZfdy ij ihNs fcBkdj xkM+h ds ihNs x;s o utnhd x;s rks
ns[kk ,d ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 ftlesa lkr O;fDr cSBs Fks]
ftuesa ls lyeku xkM+h pyk jgk Fkk] ikl esa lSQ vyh [kku cSBk Fkk]
ftIlh ds ihNs dh lkbZM esa rhu yM+fd;k¡ o nks vkneh cSBs FksA ftIlh ds
vkxs fgj.kksa dk >q.M vk;kA ihNs ls ,d vkneh us lyeku [kku dks canqd
nhA fQj mlus dkys fgj.kksa ds >q.M ij Qk;j fd;k] ftlls >q.M
frrj&fcrj gks x;k o ,d fgj.k yaxM+krk gqvk fxj x;k] ftlds xksyh
yxh FkhA fQj xkM+h vkxs rst pyh vkSj ,d vkSj fgj.k dk >q.M fn[kkbZ
fn;k fQj ihNs cSBs O;fDr;ksa us lyeku [kku dks tksj ls dgk fd Qk;j
djks] xksyh ekjksA ftl ij lyeku us Qk;j fd;k] >q.M frrj&fcrj gks
x;k o ,d fgj.k ds xksyh yxhA fQj mUgksaus f'kdkjh& f'kdkjh dh vkokt
yxkbZ rks mUgksaus xkM+h dkadk.kh ls xqM+k jksM+ dh rjQ rst dj nhA os nks
gh tus Fks blfy, mUgsa jksdus esa vlQy jgsA jkLrs esa ftIlh dks :dkus
ds fy, 'ksjkjke o ekaxhyky feys] ftUgksaus Hkh f'kdkjh lyeku o mlds
lkFk okys yksxksa dks igpku fy;k Fkk] ;g ckr 'ksjkjke o ekaxhyky us mUgsa
crkbZ fd mUgksaus Hkh f'kdkjh dh ftIlh dks jksdus dh dksf'k'k dh ysfdu os
:ds ughaA fQj mu yksxksa us dkadk.kh rd ftIlh dk ihNk fd;k ns[kk
xkM+h gkbos ij eqM+dj tks/kiqj jokuk gks xbZA fQj os lHkh yksx okil
vkdj bdV~Bs gq, o lqcg ou foHkkx esa fjiksVZ fy[kokus dk r; fd;kA
mUgksaus okil tkdj ns[kk fd dkys fgj.kksa dk f'kdkj gks x;k gSA fQj mu
yksxksa us r; fd;k fd ou foHkkx dks bl f'kdkj dh f'kdk;r nsuh gSA
f'kdkj djus okyksa esa lyeku [kku] lSQ vyh [kku] nq";Urflag] uhye]
rCcw] lksukyh csUnzs] fnus'k xkojs lHkh dks og 'kDy ls igpkurk gSA
28-09-98 dks lHkh eqyfteku 'kke dks 5&5%30 cts ds vkl&ikl fQYe
'kwfVax ds fy, ckxM+ksa esa vk;s Fks] os lHkh yksx fQYeh ghjks gS blfy,
igpkurk gS] muesa ls nq";Urflag fQYeh ghjks ugha gSA ftIlh esa ihNs cSBs
lHkh yksxksa us vkokt nh Fkh lyeku fgj.kksa dk >q.M gS] Qk;j djks] rc
lyeku us fgj.kksa ij xksfy;s ekjhA
224- vkxs bl xokg us vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, dFku
fd;k gS fd mu yksxksa us bl f'kdkj dh lqcg 9 cts miou laj{kd
,e-,y-lksuy ds ?kj tkdj fjiksVZ is'k dh] tks izn'kZ ih&1 gS] ftl ij bZ
ls ,Q mlds gLrk{kj gSA ipkZ pkd ,Q-vkbZ-vkj izn'kZ ih&3 gS] ftl ij
lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA fjiksVZ is'k djus ds ckn esa iqu% ekSds ij x;sA
ou foHkkx okyksa us ekSds ij dk;Zokgh dh] iksLVekVZe djok;kA ekSds dh
dk;Zokgh esa utjh uD'kk izn'kZ ih&119 cuk;k] ekSdk iapukek izn'kZ ih&120
cuk;k o utjh uD'kk uEcj&2 izn'kZ ih&121] ekSdk iapukek uEcj&2 izn'kZ
ih&122] ekSdk iapukek uEcj&3 izn'kZ ih&123] QnZ tCrh izn'kZ ih&124 o
125 cuk;s] lHkh ij ds ls ,y mlds gLrk{kj gSA mlds ckn nqckjk ekSds
ij lkr fnu ckn esfMdy cksMZ cSBk rc QkWjsLV ds yfyr cksM+k o vU;
vknfe;ksa ds lkFk ekSds ij x;s FksA nqckjk iapukek cuk;k] tks izn'kZ
ih&126] 127 gS] nksuksa ij ds ls ,y mlds gLrk{kj gSA nqckjk tc x;s rc
xM+s gq, fgj.kksa dks ckgj fudkyk] iksLVekVZe fd;kA fgj.kksa ds lhax o [kky
ekSds ij ysdj x;s FksA QnZ izn'kZ ih&46 ds igys i`"B o f}rh; i`"B ij
mlds gLrk{kj gSA QnZ izn'kZ ih&47 Hkh cukbZ] ftlds ,Dl LFkku ij
mlds gLrk{kj gksuk dFku fd;k gSA
225- bl izdkj p'enhn xokg iwuepan dh lk{; ds voyksdu ls
nf'kZr gS fd bl xokg us vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) vkjksfir
vijk/k ds lEcU/k esa vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk
Li"V :i ls dFku fd;k gS fd cjoDr ?kVuk tc og jkf= dks djhc 1%30
cts is'kkc djus ds fy, mBk rks mlds ?kj ls FkksM+h nwj esa mlus ,d xkM+h
dPps jkLrs esa ?kwers gq, ns[kh vkSj mls f'kdkj ds fy, ?kwe jgh gksus dk
'kd gksus ij mlus Nksxkjke dks cqyk;k o eksVjlkbZfdy ysdj Nksxkjke
dks ihNs fcBkdj xkM+h ds ikl x;s rks mlesa eqyfte lyeku [kku xkM+h
dks pyk jgk Fkk vkSj mlus fgj.kksa ds >q.M ij canqd ls Qk;j dj ,d
dkys fgj.k dk f'kdkj fd;k fQj nwljs >q.M ij iqu% canqd ls Qk;j
dj ,d vkSj fgj.k ds xksyh ekjh o muds }kjk f'kdkjh&f'kdkjh dh
vkokt yxkus ij xkM+h rst djds eqyfte dk Hkkx tkuk dFku fd;k gS
rFkk ?kVuk ds le; ftl ftIlh esa eqyfte cSBs Fks] mlds uEcj vkj-ts-
&19 1lh&2201 gksuk Hkh dFku fd;k gS] ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us
vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk Li"V :i ls dFku
fd;k gS fd cjoDr ?kVuk fnukad 01-10-98 o 02-10-98 dh e/; jkf=
djhc 1%30&2%00 cts ekStk dkadk.kh ckxM+ksa dh <k.kh esa eqyfte lyeku
[kku us canqd ls Qk;j dj nks dkys d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;kA
226- vf/koDRkk vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh bl xokg us
dFku fd;k gS fd igys fgj.k ds xksyh yxh rc og 100 ehVj dh nwjh
ij FkkA tc os ?kVukLFky ds ikl ls xqtj jgs Fks rc ,d fgj.k yM+[kM+k
jgk FkkA tc nwljk Qk;j fd;k rc mldh eksVjlkbZfdy ftIlh ls 100 ls
150 ehVj dh nwjh ij FkhA 'ksjkjke o ekaxhyky us Hkh mls crk;k fd
mUgksaus Hkh f'kdkfj;ksa dh ftIlh dks jksdus dh dksf'k'k dh ysfdu os :ds
ugha rFkk bl ckr dks xyr crk;k gS fd ekSds ij f'kdkj ugha gqvk gks
vkSj og 1 o 2 vDVqcj dh njE;kuh jkf= dks ekSds ij ugha x;k gks vkSj
og >wBs c;ku ns jgk gks rFkk bl ckr dks Hkh xyr crk;k gS fd nksuksa
fgj.k [ks.k esa fxjus ls rFkk dqRrksa ds [kkus ls ejs gks cfYd xksyh yxus ls
ejuk dFku fd;k gS rFkk bl ckr dks Hkh xyr crk;k gS fd mlus fdlh
"kM~;U= ds rgr >wBs c;ku fn;s gks rFkk >wBk eqdnek ntZ djk;k gks]
ftlls nf'kZr gS fd p'enhn xokg iwuepan us vfHk;qDr lyeku [kku ds
fo:) vkjksfir vijk/k ds lEcU/k esa vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls
iqf"V dh gSA bl xokg dh ftjg esa Hkh ,slh dksbZ foijhr ckr ugha vkbZ gS]
ftlls bl xokg dh lk{; dk fdlh izdkj ls [k.Mu gksrk gks] bl xokg
dh lk{; iw.kZ :i ls fo'oluh; izrhr gksrh gSA
227 xokgku ih-MCY;w&10 'ksjkjke o ih-MCY;w&11 ekaxhyky nksuksa gh
xokgku ?kVuk ds rqjUr i'pkr ekSds ij vkus okys o eqyfteku dk ihNk
djus okys xokgku gSa bu xokgku dh lk{; ds voyksdu ls nf'kZr gS fd
bu xokgku us Hkh vfHk;kstu dgkuh o p'enhn xokg iwuepan ds dFkuksa

dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gSA
228- xokg 'ksjkjke ih-MCY;w&10 us vius c;kuksa esa p'enhn
xokg iwuepan ds dFkukas dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd ?kVuk dh
jkf= 1%30&2%00 cts og vius edku dh Nr ij lks;k gqvk FkkA ,dne ls
cgqr rst cksyus&pyus] eksVjlkbZfdy o xkMh dh vkokt lqukbZ nh]
vkokt vkbZ fd f'kdkj gks jgk gSA mls ekaxhyky us uhps cqyk;kA og Hkh
eksVjlkbZfdy ysdj muds ihNs x;kA muds ikl fcuk gqM+ dh ftIlh Fkh]
tks dkadk.kh dh rjQ vkbZ fQj xqM+k dh rjQ pyh xbZA ftIlh eas nks
vkneh vkxs cSBs Fks] ftIlh dks lyeku pyk jgk Fkk] ihNs rhu
yM+fd;k¡ vkSj nks vkneh cSBs FksA ftuesa ls ,d yEcs ckyksa okyk nq";Urflag
FkkA MkbZoj lhV ds ikl esa lSQ vyh [kku cSBk FkkA ihNs cSBs O;fDr ds
gkFk esa canqd tSlk gh dqN FkkA ftIlh dk uEcj vkj-ts&19 1lh&2201
FkkA mlds ckn os iwueth o Nksxkjke th dks laHkkyus ds fy, x;s tks
mudks muds ?kj ds lkeus feys] mUgsa iwuepan us crk;k fd mu yksxksa us
muds lkeus gh dkys fgj.kksa dk f'kdkj fd;k rFkk pdek nsdj Hkkx x;sA
ml le; ekaxhyky] iwueapn] Nksxkjke o og ogk¡ ekStwn FksA lqcg
Nksxkjke] iwuepan xk¡o okyksa ds lkFk tks/kiqj vk;sA muds lkFk Hkaojyky o
lkxjjke Hkh FksA lksuy lkgc ou foHkkx ds vQ~lj ekSds ij vk x;sA
mudh Vhe esa MkWDVj lkgc Hkh FksA ogk¡ ij mUgksasus iksLVekVZe fd;kA
mlds ckn izgykn ds ?kj ds lkeus lhax] [kky] cph gqbZ ek¡l feV~Vh xkM+h
FkhA MkWDVj lkgc ls lksuy lkgc us iksLVekVZe fjiksVZ ekaxh rks mUgksaus
dgk fjiksVZ ckn esa nsaxsA lkjh fy[kk&i<+h dj mlds] iwuepan] ekaxhyky]
izgykn ds gLrk{kj djok;s Fks] dFku fd;k gSA vf/koDRkk vfHk;qDr lyeku
[kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh bl xokg us dFku fd;k gS fd dqy
pkj tuksa us f'kdkfj;ksa dk ihNk fd;k Fkk] ftuesa og] ekaxhyky] iwuepan o
Nksxkjke FksA f'kdkfj;ksa dk ihNk djrs le; iwuepan o Nksxkjke muds
lkFk ugha Fks os vkxs eksVjlkbZfdy ij py jgs FksA Hkaojyky o lkxjjke
dks bRryk djus lqcg 8 cts x;s Fks] tks iwuepan o Nksxkjke x;s FksA
og ;g ugha crk ldrk fd fnukad 02-10-98 dks ekSds ij ftu lkjh

fy[kk&i<+h ij mlds gLrk{kj Fks] og ou foHkkx okyksa us xk;c dj nh gks
vkSj ;g Hkh xyr gS fd i=koyh esa nwljh fy[kk&i<+h Mky nh gksA muds
lkeus fgj.kksa dks dqRrksa ls dkVus dh ckr ugha gqbZ FkhA lksuy lkgc ds
ekSds ij vkus ds rqjUr ckn f'kdkfj;ksa ds f[kykQ dk;Zokgh dj nh
FkhA ;g dguk xyr gS fd mldh uhan canqd dh vkokt ls ugha txh gks
cfYd mldh uhan cksysjks pyus dh vkokt ls o xkM+h dh vkokt ls txh
FkhA tc os ekSds ij igqaps rc ,d e`r fgj.k izgyknjke dh <k.kh ds ikl
rFkk nwljk djhc 300 QhV nwjh ij [ks.k esa iM+k gqvk Fkk rFkk bl ckr dks
Hkh xyr crk;k gS fd ?kVuk dh fjiksVZ 7 rkjh[k dks is'k gqbZ gks cfYd
mlh fnu is'k gqbZ Fkh] ftl fnu ?kVuk gqbZ FkhA bl ckr dks Hkh xyr
crk;k gS fd ,d fgj.k dqRrksa ds dkVus ,oa [ks.k esa fxjus ds dkj.k rFkk
nwljk ne ?kqVus ds dkj.k ejk gks vkSj og >wBs c;ku ns jgk gksA
229- blh izdkj xokg ekaxhyky ih-MCY;w&11 us Hkh p'enhn xokg
iwueapn ds dFkuksa dh iw.kZ :i ls iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd
fnukad 1-10-98 dh jkf= esa 1&1%30 cts cjoDr ?kVuk ?kj esa 'kksj&'kjkck
gksus ij tc mldh vka[k [kqyh rc f'kdkfj;ksa dk okrkoj.k py jgk
FkkA ,slh ckrsa dj jgs Fks fd f'kdkjh vk x;sA fdlh us dgk fd iwuepan o
Nksxkjke muds ihNs x;s gSa rks mlus lkspk fd os Hkh muds ihNs pys rc
mlus 'ksjkjke dks vkokt+ yxkbZ ml le; 'ksjkjke ?kj dh Nr ij [kM+k
Fkk] ftldk ?kj utnhd gh gSA 'ksjkjke uhps vk;k vkSj viuh
eksVjlkbZfdy LVkVZ dhA os muds ihNs xqM+k dh rjQ x;sA ftIlh xqM+k tk
jgh FkhA os muds ihNs&ihNs tk jgs FksA FkksM+h nwj ij ftIlh ds ihNs ,d
eksVjlkbZfdy py jgh FkhA oks eksVjlkbZfdy ftIlh ls vkxs fudy xbZ
fQj ftIlh /khjs gqbZ o okil dkadk.kh dh rjQ eqM+ xbZ mUgksuas lkspk fd
ftIlh muds utnhd vk jgh gS] ftl ij mUgksaus eksVjlkbZfdy lkbZM esa
[kM+h dhA mlus o 'ksjkjke us ftIlh :dokus dk b'kkjk fd;k] ftl ij
mUgksasus ftIlh /khjs dhA mUgksasus lkspk fd ftIlh :dsxh] og fgEer djds
ftIlh ds ikl x;kA mij ls ftIlh [kqyh Fkh] ftlesa lkr yksx cSBs Fks] nks
vkxs] ikap ihNsA ihNs cSBs yksxksa esa rhu yM+fd;k¡ FkhA lyeku [kku xkMh
pyk jgk FkkA fQj lyeku [kku us mls canqd fn[kkdj ds ftIlh ls rst+
xfr ls jokuk gks x;sA ftIlh esa lyeku [kku ds vykok rhu yM+fd;k¡] nks
vkneh ihNs cSBs Fks o vkxs ,d vkneh lSQ vyh [kku cSBk Fkk] og mUgsa
igpku ldrk gS dFku fd;k gSA
Hkh bl xokg us dFku fd;k gS fd os ftIlh ds ihNs djhc lkS&lok lkS
QhV rd igqap x;s FksA lyeku [kku us mUgsa canqd fn[kkbZ FkhA vksekjke
Hkhy dh <k.kh ds ikl tks fgj.k ejk gqvk Fkk] mlds xnZu ij xksyh yxh
Fkh vkSj izgyknjke dh <k.kh ds ikl tks fgj.k iM+k Fkk mlds iSj esa xksyh
yxh gqbZ FkhA nksuksa gh fgj.kksa dh xksfy;ka vkj&ikj fudyh gqbZ Fkh] dFku
fd;k gS rFkk bl ckr dks xyr crk;k gS fd ftu QnksZa ij lkxjjke o
Hkaojyky rFkk ou vf/kdkfj;ksa us mlds gLrk{kj djok;s] muesa u rks
f'kdkj dk ftdz gks] u gh f'kdkfj;ksa ds uke vafdr gks vkSj ou
vf/kdkfj;ksa us mDr QnksZa dks QkM+dj gVk nh gks vkSj mldh txg bl
QkbZy esa layXu vU; QnsZa yxk nh gksA vkxs bl xokg us dFku fd;k gS
fd nksuksa e`r fgj.kksa dh [kky o lhax vyx djus ds i'pkr e`r fgj.kksa dh
ek¡l o gfM~M;ka vyx&vyx [kM~Ms [kksndj xkM+s x;s Fks rFkk bl ckr dks
xyr crk;k gS fd ekSds ij xk¡o okyksa us ou vf/kdkjh dks tks fjiksVZ
fy[kokbZ og QkM+dj QkbZy ls gVk nh gks vkSj ou vf/kdkfj;ksa us 07-10-98
dks nwljh fjiksVZ rS;kj djokdj eqyfteku ds fo:) >wBh dk;Zokgh dh
gksA ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh vfHk;kstu dgkuh dh o p'enhn
xokg iwuepan ds dFkuksa dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk bu nksuksa gh
xokgku 'ksjkjke o ekaxhyky us ?kVuk ds rqjUr i'pkr eqyfte lyeku
[kku dkss ftIlh uEcj vkj-ts&19 1lh&2201 ls ?kVukLFky ls f'kdkj djus
ds i'pkr tkrs gq, ns[kuk dFku fd;k gS rFkk xokg ekaxhyky us eqyfte
lyeku [kku ds ikl canqd gksuk Hkh dFku fd;k gS rFkk bu xokgku us
ekSds ij tkdj izgyknjke dh <k.kh o vksekjke Hkhy dh <k.kh ds ikl
[ks.k esa e`r fgj.kksa dks ns[kuk vkSj ,d fgj.k tks vksekjke dh <k.kh ds ikl
iM+k Fkk] mlds xnZu ij xksyh yxh gqbZ ns[kuk rFkk nwljk e`r fgj.k tks
izgyknjke dh <k.kh ds ikl iM+k Fkk] ds iSj ij xksyh yxh gqbZ ns[kuk
dFku fd;k gSA bl izdkj mijksDr nksuksa gh xokgku 'ksjkjke o ekaxhyky
dh lk{; ds voyksdu ls nf'kZr gS fd bu xokgku us Hkh eqyfte lyeku
[kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds lEcU/k esa vfHk;kstu dgkuh dh
iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk Li"V :i ls dFku fd;k gS fd tc os nksuksa
eksVjlkbZfdy ij ftIlh dk ihNk djus ds fy, x;s rks mUgksaus eqyfte
lyeku [kku dks ftIlh pykrs gq, ns[kk rFkk xokg ekaxhyky us vfHk;qDr
lyeku [kku ds gkFk esa canqd gksuk Hkh dFku fd;k gS rFkk p'enhn
xokg iwuepan us U;k;ky; ds le{k vius c;kuksa esa ?kVuk dh iqf"V djrs
gq, Li"V :i ls dFku fd;k gS fd cjoDr ?kVuk eqyfte lyeku [kku us
canqd ls Qk;j dj nks d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;k] ftlls nf'kZr gS fd
bu xokgku us vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds
lEcU/k esa vfHk;kstu dgkuh dk iw.kZ :i ls leFkZu fd;k gSA bl lECkU/k
esa xokgku ds c;kuksa esa fdlh izdkj dk dksbZ rkfRod ,oa egRoiw.kZ
fojks/kkHkkl ugha gS] ftlls ?kVuk ij fdlh izdkj dk lansg mRiUu gksrk
gksA
231- ?kVukLFky ij e`r ik;s x;s d`".k e`xksa ds canqd dh xksyh
yxus ls gq, ?kko ik;s tkus dh iqf"V p'enhn xokg iwuepan rFkk xokgku
'ksjkjke] ekaxhyky] lkxjjke ouj{kd ih-MCY;w&2] ekaxhyky lksuy ih-
MCY;w&3 o Hkaojyky ouiky ih-MCY;w&8 us Hkh vius c;kuksa esa dh gSA
ftlls eqyfte lyeku [kku dk cjoDr ?kVuk ekSds ij ftIlh uEcj vkj-
ts-&19 1lh&2201 esa gksuk rFkk canqd ls Qk;j dj nks d`".k e`xksa dk
f'kdkj djuk lkfcr gksrk gSA
232- xokg lkxjjke ou j{kd] oU; tho mM+unLrk ih-MCY;w&2 us
U;k;ky; ds le{k vius c;kuksa esa ?kVuk ds rqjUr ckn
lqcg p'enhn xokgku iwuepan oxSjg }kjk ou foHkkx dh pkSdh ij vkdj
?kVuk dh bRryk nsus ij muds lkFk Hkaojyky ouiky ds ikl tkuk vkSj
fQj ogk¡ ls mls lkFk ysdj ?kVukLFky ij igqapdj e`r fgj.kksa dks ns[kuk
dFku fd;k gS rFkk vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS
fd tc og iwuepan o Nksxkjke ds lkFk ckxM+ksa dh <k.kh dh rjQ x;k]
tgk¡ ij ,d d`".k e`x izgyknjke dh <k.kh ds ikl ejk gqvk iMk Fkk o
nwljk fgj.k ,d Ldwy ftlds ikl vksekjke dh <k.kh vkbZ gS] ogk¡ ejk
gqvk iM+k FkkA nksuksa d`".k e`x uj FksA izgyknjke dh <k.kh ds ikl okys
fgj.k ds iSj ij xksyh yxh gqbZ Fkh vkSj mldk iSj VwVk gqvk Fkk vkSj nwljk
e`r fgj.k tks Ldwy ds ikl Fkk mlds xnZu ij xksyh yxh gqbZ FkhA blh
izdkj xokg ih-MCY;w&8 Hkaojyky] ouiky us Hkh lkxjjke] ouj{kd ds
lkFk ekSds ij tkuk rFkk ,d d`".k e`x ds vxys ck;sa iSj dh gM~Mh
ij ,d bap dk ?kko o nwljs ds xnZu ij ,d ?kko xksyh ls yxus ls vk;k
gqvk gksuk dFku fd;k gS rFkk bu nksuksa gh xokgku us iwuepan oxSjg dk
ekaxhyky lksuy ou laj{kd ds ?kj tks/kiqj tkdj fjiksVZ Ikzn'kZ Ikh&1 is'k
djuk o ekaxhyky lksuy dk MkWDVj usikfy;k o dYykjke dks lkFk ysdj
ekSds ij vkdj i'kq fpfdRlky;] [kstM+yh ds i'kq fpfdRld MkWDVj
usikfy;k ls e`r d`".k e`xksa dk iksLVekVZe djokuk rFkk izgyknjke dh
<k.kh ds ikl tgk¡ igyk e`r d`".k e`x iM+k Fkk] dk utjh uD'kk uEcj&1
izn'kZ ih&119] bldk ekSdk iapukek izn'kZ ih&121 o vksekjke dh <k.kh o
Ldwy ds ikl dk tgk¡ nwljk e`r d`".k e`x iM+k Fkk dk utjh uD'kk izn'kZ
ih&121 o ekSdk iapukek izn'kZ ih&122 cukuk o ekSds ij izn'kZ ih&123 ls
125 ekaxhyky lksuy }kjk cukuk o mu ij vius gLrk{kj gksuk dFku
fd;k gSA
233- izFke lwpuk fjiksVZ izn'kZ ih&1 ds voyksdu ls Hkh nf'kZr gS
fd ?kVuk dh fjiksVZ Hkh ?kVuk ds rqjUr i'pkr fnukad 02-10-98 dks
9%15 ,-,e- ij ekaxhyky lksuy] miou laj{kd ds le{k p'enhn xokg
iwuepan oxSjg us mifLFkr gksdj is'k dh gS] ftl ij ekaxhyky lksuy ds
}kjk vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk izn'kZ ih&2 ntZ dh xbZ gS o vfoyEc
i'kq fpfdRld MkWDVj ,u-ih- usikfy;k dks e`r d`".k e`xksa ds iksLVekVZe
gsrq rgjhj izn'kZ&*d* nsdj ekSds ij vkdj ?kVukLFky ds utjh uD'kk]
ekSdk iapukek] d`".k e`xksa ds 'koksa dks xkM+us dk iapukek] d`".k e`xksa ds 'koksa
dks dCts esa ysus dh QnkZr izn'kZ ih&119 ls izn'kZ ih&125 cukbZ xbZ gS
rFkk i'kq fpfdRld ls e`r d`".k e`xksa dk iksLVekVZe djok;k x;k gS
leLr dk;Zokgh :c: ekSrfcjku dh xbZ gS] ftldh iqf"V xokg ih-
MCY;w&3 ekaxhyky lksuy] miou laj{kd izkjfEHkd tk¡pdrkZ us vius
dFkuksa esa dh gS] ftldh iqf"V xokgku iwuepan] lkxjjke] ih-MCY;w&8
Hkaojyky xokgku us U;k;ky; ds le{k vius dFkuksa esa dh gSA
234- xokg ih-MCY;w&3 ekaxhyky lksuy] miou laj{kd
izkjfEHkd tk¡pdrkZ gS] ftlus fnukad 02-10-98 dks iwuepan oxSjg }kjk
mlds le{k ?kVuk dh fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 is'k djus ij vijk/k dh
izkjfEHkd lwpuk izn'kZ Ikh&2 ntZ dj MkWDVj ,u-ih-usikfy;k] i'kq fpfdRld
dks o dYykjke dks lkFk ysdj ekSds ij tkdj e`r d`".k e`xksa dk
iksLVekVZe djokus o ?kVukLFky dk tgk¡ ij e`r d`".k e`x iM+s gq, Fks] ds
utjh uD'ks izn'kZ ih&119 o izn'kZ Ikh&121 rFkk ekSdk iapukes izn'kZ
ih&120 o izn'kZ ih&122 rFkk iapukek izn'kZ ih&123] e`r d`".k e`xksa ds
'ko dCts esa ysus dh QnsZa izn'kZ ih&124 o 125 cukuk o MkWDVj usikfy;k
dks iksLVekVZe gsrq rgjhj izn'kZ ih&*d* nsuk] esfMdy cksMZ gsrq izn'kZ
ih&*[k* rgjhj nsuk o fnukad 11-10-98 dks iqu% ekSdk iapukek cuokus dh
QnsZa izn'kZ ih&126] izn'kZ ih&127 gksuk o bu ij vius gLrk{kj gksuk
dFku fd;k gS o cgqjksxh fpfdRlky; }kjk fn;k x;k i= izn'kZ&*x* gksuk
o esfMdy cksMZ }kjk fn;k x;k eky[kkuk izn'kZ&*?k* ds tfj;s izkIr djuk
o MkWDVj usikfy;k }kjk nh xbZ fjiksVZ izn'kZ ih&10 gksuk dFku fd;k gS
rFkk bl xokg dh lk{; ds nkSjku e`r d`".k e`xksa dh [kkysa o lhax
vkfVZdy&12 o 13 Hkh iznf'kZr djok;s x;s gSa] ftlls nf'kZr gS fd bl
xokg us Hkh vfHk;kstu dgkuh dk iw.kZ :i ls leFkZu fd;k gS rFkk
izkjfEHkd tk¡pdrkZ ekaxhyky lksuy ds }kjk dh xbZ dk;Zokgh o bl xokg
ds dFkuksa dh iw.kZ :i ls iqf"V ih-MCY;w&2 lkxjjke] ih-MCY;w&4 iwuepan]
ih-MCY;w&10 'ksjkjke] ih-MCY;w&11 ekaxhyky ,oa ih-MCY;w&8 Hkaojyky
xokgku us Hkh U;k;ky; ds le{k vius dFkuksa esa dh gSA
235- xokg dYykjke ih-MCY;w&26 rRdkyhu lQkbZdehZ
fpfM+;k?kj tks/kiqj gS] tks fd e`r d`".k e`xksa ds iksLVekVZe ds le; MkWDVj
usikfy;k ds lkFk Fkk] us Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, U;k;ky;
esa dFku fd;k gS fd fnukad 02-10-98 dks tc og lksuy lkgc ds lkFk
MkWDVj dks lkFk ysdj dkadk.kh ?kVukLFky ij x;s rks ogk¡ ij ,d Cysd
cd iM+k Fkk vkSj nwljk FkksM+h nwjh ij ,d [kM~Ms esa iM+k FkkA nksuksa gh uj
Cysd cd FksA ,d Cysd cd dk vxyk tho.kk ix xksyh yxus ls ty
x;k Fkk vkSj nwljs Cysd cd ds xnZu esa xksyh yxus dk fu'kku FkkA
MkWDVj us mu Cysd cxksa dks phjdj mudh [kkysa mrjokbZA MkWDVj us
viuh dk;Zokgh dhA fQj ,d [kM~Mk [kksndj Cysd cxksa dks fcuk [kky ds
'koksa dks xM~Ms esa xkM+ nsuk dFku fd;k gS rFkk vf/koDrk vfHk;qDr lyeku
[kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us bl ckr dks xyr crk;k gS fd
mlus ou foHkkx dk deZpkjh gksus ds dkj.k e`r fgj.kksa ds ikao o xnZu ij
xksyh yxus dh >wBh ckr crkbZ gks] ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh
vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gSA
236- xokg ih-MCY;w&5 lwjt cMtkR;k fQYe ge lkFk&lkFk gaS dk
MkbjsDVj gS] ftlus Hkh fnukad 09-10-98 dks tc og ;wfuV ds lkFk e.Mksj
esa 'kwfVax dj jgk Fkk] ml le; lksukyh] rCcw] uhye] lyeku o lSQ vyh
dks QksjsLV okyksa }kjk vius vkWfQl esa ys tkuk o ogk¡ ij Cysd cd ds
f'kdkj ds ckjs esa ppkZ gksuk dFku fd;k gS rFkk ftjg esa Hkh bl xokg
us ?kVuk ds fnuksa esa fQYe dh 'kwfVax yw.kh gosyh esa gksuk dFku fd;k gSA
237- xokg gseUs nz dqekj f=osnh] ouiky ih-MCY;w&14 us Hkh
vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, izdj.k esa tCr'kqnk ftIlh ds ekfyd
dh tkudkjh ifjogu dk;kZy;] tks/kiqj ls i= izn'kZ ih&73 ys tkdj
ykuk o mDr ftIlh ds uECkj vkj-ts-&19 1lh&2201 ds ekfyd v:.k
dqekj ;kno dk gksuk dFku fd;k gS rFkk izn'kZ ih&73 dh iq'r ij mldk
vadu okbZ ls tsM esa fd;k gqvk gksuk dFku fd;k gS rFkk blh izdj.k esa
fnukad 12-10-98 dks dksy fMiks jkbZdk ckx esa [kM+h ftIlh dk lw{erk ls
fujh{k.k djus ij mlesa ,d NjkZ 8 ,e-,e dk ftIlh ds vkxs dh vksj
ck;ha vksj dh lhV ds uhps] esfVax ds uhps cjken gksuk rFkk 5 ,e-,e- ds
ikap ux NjsZ vkxs dh ck;h lhV ds esfVax ds uhps feyuk o 6&7 cky
ftIlh ds ihNs dh esfVax ds mij o uhps cjken gksuk o mlh fnu lSQ
vyh [kku ls ,d jkbQy dk;kZy; esa ykdj is'k djus ij tfj;s QnZ
izn'kZ ih&15 ds vadu vuqlkj yfyr cksM+k }kjk tCr djuk o blds ckn
fnukad 02-02-99 dks ftyk iqfyl v/kh{kd dk;kZy;] tks/kiqj esa ,d flYM
iSdsV o dsfedy fjiksVZ tfj;s izn'kZ Ikh&37 ds ykdj dk;kZy; esa tek
djokuk dFku fd;k gS] ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh vfHk;kstu
dgkuh dh iqf"V dh gSA
238- xokg ih-MCY;w&6 lR;ef.k frokjh py ;krk;kr fujh{kd us fnukad
26-09-98 dks ,l-ih- tks/kiqj ds ekSf[kd vkns'k ij fQYe ge lkFk&lkFk gS
dh 'kwfVax esa dkuwu o VªsfQd O;oLFkk esa M~;wVh gksuk dFku fd;k gS rFkk
fnukad 29-09-98 dks fQYe dh 'kwfVax yw.kh gosyh esa gksuk o lyeku }kjk
viuk fjokWYoj -32 cksj ftlesa 5 dkjrwl yksMsM Fks] dks vius dejs ls
xk;c gksuk crkus ij fnus'k xkojs ds lkFk mEesn Hkou iSysl igqapdj
eSustj Jh ljdkj] flD;ksfjVh vkWfQlj jktsUnzflag ds lkFk :e CkkW;
csfjlkyflag dks lkFk ysdj dejk uEcj&508 esa gfFk;kj dh ryk'kh djuk
o ,d -22 jkbQy ftl ij VsyhLdkWi yxk gqvk o ,d ,;jxu VsyhLdkWi
yxk gqvk feyuk rFkk ckFk:e esa lSYQ esa csM doj fyiVk gqvk fjokWYoj
uEcj&87011 ik;k tkuk o lyeku ds gfFk;kjksa ds ykblsal dh dkWih izn'kZ
ih&129 gksuk vkSj ;g ykbZlsal mls fnukad 29-09-98 dks lyeku ds
vfllVsaV fnus'k xkojs }kjk fn[kk;k tkuk dFku fd;k gSA
239- xokg ih-MCY;w&12 ekuflag ify;k gS] ftlus vfHk;kstu dgkuh
dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd og tks/kiqj mMunLrk esa yxHkx 6
o"kZ 1998 ls 2009 rd rSukr jgkA fnukad 10-10-98 dks Jo.k dqekj
pkSgku] {ks=h; ou vf/kdkjh] oU; tho mM+unLrk] tks/kiqj ds lkFk e;
LVkQ ds mEesn Hkou tks/kiqj esa fQYe vfHkusrk ds dejk uEcj 508 esa
vf/kdkjh ds funsZ'kkuqlkj :e dh ryk'kh ysus dk dk;Z fd;kA ftldh QnZ
izn'kZ ih&3 eqfrZc dh xbZ FkhA blh izdkj lksukyh csUnzs ds dejs dh
ryk'kh ysdj QnZ izn'kZ ih&102 eqfrZc dh xbZ FkhA blds ckn fnukad
12-10-98 dks dksy fMiks jkbdk ckx igqapdj ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1
lh&2201 dk lw{e :i ls fujh{k.k fd;k rks ftIlh ds vkxs ck;ha lhV dh
esfVax ds uhps NjsZ ik;s x;s rFkk ihNs dh lhV dh esfVax ds Åij o uhps
NjsZ o cky ds 6&7 VqdM+s ik;s] ftUgsa Jo.k dqekj {ks=h; ou vf/kdkjh us
izn'kZ ih&109 ds vadu vuqlkj dCts esa fy;sA mlds ckn 15-10-98 dks
ekfQd vkns'k mPp vQ~ljksa ds izn'kZ ih&16 ysdj e; iSdsV ysdj ,l-ih-
dk;kZy;] tks/kiqj x;kA ogk¡ ij rgjhjh i= cuok;k] fQj dk;kZy; esa tek
djk;kA fQj mlus 17-10-98 dks fof/k foKku iz;ksx'kkyk] t;iqj esa tek
djokdj jlhn izn'kZ ih&17 izkIr dhA blds ckn fnukad 17-10-98 dks
t;iqj ls lkexzh izkIr dh] jlhn izkIr dj ykdj dk;kZy; esa tek djokbZ]
tks jlhn izn'kZ ih&17 gSA izn'kZ ih&107 vxzs"k.k i= ,l-ih- dk;kZy; ls
rS;kj djokuk dFku fd;k gS rFkk vf/koDrk vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ
ftjg esa xokg us bl ckr dks xyr crk;k gS fd yfyr cksM+k }kjk lw{e
fujh{k.k ds ckn cky o NjsZ eSust fd;s x;s gks rFkk bl ckr dks xyr
crk;k fd mlds lkeus ftIlh ls dksbZ cjkenxh ugha gqbZ gks vkSj mls >wBk
xokg cuk;k gksA
240- blh izdkj xokg dSYkk'k fxjh ih-MCY;w&15 tks izdj.k ds
lSEiy ,Q-,l-,y- esa tek djkus dk lk{kh gS] ftlus Hkh vfHk;kstu dgkuh
dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd fnukad 23-10-98 dks Jo.k dqekj
{ks=h; ou vf/kdkjh ,oa eky[kkuk izHkkjh us dqy 10 iSdsV e; [kqyh ftIlh
,l-ih-dk;kZy; tks/kiqj esa igqapk] tgk¡ mls vxssz"k.k i= Hkokuhflag
dkULVscy us fn;k] tgk¡ ls dksy fMiks dk;kZy; esa ysdj x;k fQj nwljs
fnu lqcg fnukad 24-10-98 dks jast dk;kZYk; fof/k foKku iz;ksx'kkyk esa
tek djok;s] ogk¡ ls tek dh jlhn izkIr dh] tks izn'kZ ih&39 gS o nwljh
jlhn izn'kZ ih&22 izkIr dh] ftudh QksVks izfr ,l-ih- dk;kZy; nsrs gq,
ewy jlhnsa vius dk;kZy; esa tek djokuk dFku fd;k gS rFkk vf/koDRkk
vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg esa dFku fd;k gS fd mlds lkeus u
rks iSdsV esa NsM+NkM+ dh] u gh mlus ,slh ckr lquh rFkk bl ckr dks
xyr crk;k gS fd tks QnsZa mlus viuh gLrfyf[kr esa crkbZ gSa] os ckn eas
fiNyh rkjh[k esa rS;kj dh xbZ gksA

241- xokg Hkokuhflag HkkVh ih-MCY;w&9 ,l-ih- dk;kZy; dk
dkULVscy gS rFkk vxzs"k.k i= rS;kjdrkZ gS] ftlus vfHk;kstu dgkuh dh
iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd og fnukad 23-10-98 dks ou foHkkx ls
dSyk'k fxjh ou j{kd 10 lhYM iSdsV o ,d vulhYM ftIlh ,Q-,l-,y-
ls tk¡p djkus ds fy, ysdj vk;k FkkA mlus iSdsV~l o ftIlh dks pSd
dj vxzs"k.k i= rS;kj fd;k Fkk] ftldh dkcZu izfr izn'kZ ih&129 mlus
rS;kj dh Fkh] ftl ij , ls ch okgd dSyk'k fxjh ds gLrk{kj mlds
lkeus mlus fd;s FksA vxsz"k.k i= mldk dyeh gSA ftyk iqfyl v/kh{kd
rRdkyhu lh-,- us vius gLrk{kj fd;s FksA vkB iSdsV dks ,Q-,l-,y
Hkstus lEcU/kh dh dkcZu izfr izn'kZ ih 130 gS] ftl ij , ls ch dSyk'k
fxjh ds lh ls Mh rRdkyhu lh-, ds gLrk{kj o vuflYM ftIlh vkj-
ts&19 1lh&2201 dks ,Q,l,y esa ijh{k.k gsrw Hkstus dh dkcZu izfr
vxzs"k.k izn'kZ ih&131 gS] ftl ij , ls ch Hkkx esa okgd dSyk'k fxjh ds
gLrk{kj] lh ls Mh Hkkx esa rRdkyhu lh-, ds gLrk{kj mlus vxsz"k.k i=
rS;kj djds ;s lHkh i= okgd dSyk'k fxjh dks ,Q,l,y esa ys tkus gsrq
lkSais FksA dSyk'k fxjh us ftIlh o ,Q-,l-,y tek djkdj mldh izkfIr
jlhn izn'kZ ih&17 mlds dk;kZy; esa tek djkbZA ewy izfr vius lkFk ys
x;k A dSyk'k fxjh mDRk 10 iSdsV lhy can gkyr esa yk;kA mlds ikl
lhYM gkyr esa jgs] dFku fd;k gSA ftjg esa xokg us bl ckr dks xyr
crk;k gS fd dSyk'k fxjh mlds ikl ,Q-,l-,y- ds iSdsV] ftIlh ugha
yk;k gks vkSj mlus >wBs i`"Bkadu dj i= lkSais gks vkSj ,Q-,l-,y esa Hkstus
okyh lkexzh ls NsM+NkM+ dh gksA
242- blh izdkj xokg ohjsUnz flag gSM dkULVscy ih-MCY;w&17
vxzs"k.k i= rS;kj djus dk lk{kh gS] ftlus Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V
djrs gq, dFku fd;k gS fd og o"kZ 1998 esa dk;kZy; vijk/k 'kk[kk ,l-
ih-vkWfQl] tks/kiqj esa eq[; vkj{kd ds in ij rSukr FkkA fnukad 15-10-98
dks pkj lhYM iSdsV Øe'k% ekdZ A, B, C, D o 16-10-98 dks rhu lhYM
iSdsV ekdZ O, P, E o fnukad 21-10-98 dks rhu lhYM iSdsV Q, R, S ou
foHkkx ds lhYM'kqnk gkyr esa ekuflag ysdj vk;k Fkk] ftUgsa pSd djus ds
mijkUr mlus dk;kZy; ls vxzs"k.k i= rS;kj dj mijksDr lhYM iSdsV
;FkkfLFkfr esa e; dkxtkr ds dkULVscy ekuflag ify;k dks ,Q-,l-,y esa
tek djokus gsrq lqiqnZ fd;s FksA iSdsV~l tc rd mlds ikl jgs] lhYM
gkyr esa jgsA mlds }kjk rS;kj fd;s x;s vxzs"k.k i= izn'kZ ih&132 ls 135
gS] ftu lHkh ij ukFkwflag ds , ls ch gLrk{kj o ujirflag ds izn'kZ
ih&134 ij , ls ch gLrk{kj gSA mijksDr uewuk iSdsV tc rd mlds ikl
jgs] lqjf{kr gkyr esa jgs] mlh gkyr esa mlus ekuflag dks lqiqnZ fd;sA
ekuflag ify;k us mijksDr iSdsV ,Q-,l-,y esa tek djokdj jlhnsa izkIr
dh] oks jlhnsa ewy gh mlh ds lkFk ou foHkkx igqapk nh FkhA mijksDr
jlhnksa dh QksVks izfr dk;kZy; esa j[kh Fkh] dFku fd;k gSA vf/koDrk
vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dqy 10 iSdsV
izkIr gksuk dFku fd; gS rFkk bl ckr dks xyr crk;k gS fd ou foHkkx
lhy eksgj piM+h dk bLrseky ugha djrs gks] ftlls nf'kZr gS fd bu pkjksa
gh xokgku us vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS] ftudh lk{;
ls izdj.k esa otg lcwr Hkh ,Q-,l-,y esa tek gksus rd iw.kZ flYM gkyr
esa jguk lkfcr gksrk gSA
243- xokg ih-MCY;w&22 MkWñ th- ds- ekFkqj rRdkyhu lgk;d
funs'kd] lhje gS] us vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS
fd fnukad 12-10-98 dks izHkkjh {ks=h; fo- fo- iz- ds vuqlkj Vhe ds lkFk
bl izdj.k eas ?kVukLFky dk rFkk ,d ftIlh dk fujh{k.k izn'kZ ih&52
ds djuk ftIlh ds jftLVªs'ku uEcj vkj-ts-&19 1lh&2201 dk dksy fMiks
jkbdk ckx esa jDr ijh{k.k ds fy, fujh{k.k fd;k FkkA mldh Vhe esa
fouksn pkS/kjh] izHkkjh {ks= fo-fo-iz;ks- rFkk lh-Mh- jkorkuh] vkj-ds-prqosZnh]
egs'k 'kekZ] yksdsUnz R;kxh Fks] ?kVukLFky dkadk.kh ckxM+ksa dh <k.kh ij Vhe
ds lnL;ksa us igqapdj ijh{k.k fd;k] ogk¡ ,d [kM~Ms esa lq[kk gqvk jDr
feyk] blds vfrfjDr [kM~Ms ds ck;sa fdukjs ij rFkk ,d iRFkj
tgk¡ iksLVekVZe fd;k tkuk crk;k Fkk jklk;fud ijh{k.k ij jDr ik;k
x;k] tSlk ik;k] oSlh fjiksVZ izn'kZ ih&52 rS;kj dh] ftl ij , ls ch
mlds gLrk{kj gSA QksVksxzkQ~l mlds lkeus [khps x;s FksA QksVksxzkQ~l
izn'kZ ih&7] izn'kZ ih&8 rFkk izn'kZ ih&136 ls izn'kZ ih&145 gS] tks izn'kZ
ih&146 ds tfj;s okbYM ykbZQ dUtosZVj dks fHktok;s x;s Fks] dFku
fd;k gS] ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V
dh gSA
244- xokg jktsUnz dqekj prqosZnh ih-MCY;w&23 rRdkyhu ofj"B
oSKkfud vf/kdkjh HkkSfrd] fof/k foKku iz;ksx'kkyk] t;iqj gS] ftlus
vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd fnukad 12-10-98
dks og ofj"B oSKkfud vf/kdkjh HkkSfrd] fof/k foKku iz;ksx'kkyk t;iqj esa
inLFkkfir Fkk] ml jkst funs'kd egksn; dh lwpuk ij ,Q-,l- ,y-
,DliVZ ds lkFk tks/kiqj igqapkA ?kVukLFky dkadk.kh xqM+k fo'uksb;ku FkkA
loZizFke mUgksaus ,d lQsn jax dh ftIlh dk ijh{k.k fd;k] tks fd dksy
fMiks] jkbdk ckx esa QksjsLV fMikVZesaV dh dLVMh esa FkhA ekSds dh foftV
fjiksVZ fxjh'k ekFkqj us rS;kj dh Fkh vkSj mlus ftIlh dh fjiksVZ izn'kZ
ih&110 rS;kj dh Fkh] dFku fd;k gSA vf/koDRkk vfHk;qDr lyeku [kku
dh vksj ls dh xbZ ftjg esa bl ckr dks xyr crk;k gS fd ou
vf/kdkfj;ksa ds dgus ls cksuV ij fu'kku gksus ckcr fjiksVZ nh gks] ftlls
nf'kZr gS fd mijksDr lHkh xokgku us vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls
iqf"V dh gS A
245- eqyfte lyeku [kku ds dCts ls ?kVuk esa iz;qDr gfFk;kj Hkh
izdj.k esa vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k ds }kjk tfj;s QnZ izn'kZ ih&28 ds
tCr fd;s x;s gSaA bl lECkU/k esa vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k ih-MCY;w&1 us
vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd mls fnukad
07-10-98 dks bl ekeys esa tk¡p vf/kdkjh fu;qDr fd;k x;kA nkSjkus tk¡p
vfHk;qDr lyeku [kku ls vijk/k esa iz;qDr gfFk;kjksa ckcr iwNk x;k rks
mlus vijk/k esa iz;qDr fjokWYoj o jkbQy cEcbZ Hkstuk crk;kA tks mlus
cEcbZ ls eaxok;s vkSj cEcbZ ls ykdj mDr gfFk;kj mn; jk?kou us
lyeku dh ekStwnxh esa ykdj is'k fd;s tks mlus diM+s esa j[kdj lhy
can fd;sA QnZ cukbZA gfFk;kjksa o QnZ ij uewuk lhy vafdr dhA jkbQy
-22 cksj dh o fjokWYoj -32 cksj dh FkhA mDRk gfFk;kjksa dh ,Q-,l-,y ls

tk¡p djkbZ xbZ ftlesa ;g ik;k x;k fd mDr gfFk;kj pkyw gkyr esa Fks o
budk iz;ksx fd;k x;k FkkA ,;j jkbQy dh ,Q-,l-,y fjiksVZ esa -22
dsfycj gksuk o 500 ehVj jsat gksuk crk;k FkkA lyeku dks tfj;s QnZ
izn'kZ ih&26 ds fxjQ~rkj fd;kA lyeku dks gfFk;kj is'k djus ckcr
fn;k x;k uksfVl izn'kZ ih&27 gSA lyeku us fnukad 13-10-98 dks mudh
mifLFkfr esa mn; jk?kou dks tfj;s QSDl gfFk;kj ykus ckcr eSlst fd;kA
mDr QSDl dh QksVks izfr i=koyh ij miyC/k gSA mn; jk?kou }kjk mDr
QSDl ds lanHkZ esa is'k fd;s x;s gfFk;kj tfj;s QnZ izn'kZ ih&28 dCts esa
fy;s ftl ij ds ls ,y lyeku }kjk fd;k x;k i`"Bkadu] ,e ls ,u
lyeku ds gLrk{kj o vkbZ ls ts mn; jk?kou ds gLrk{kj o , ls ch
mlds gLrk{kj gSA ,Dl o okbZ LFkku ij uewuk lhy vafdr dhA izn'kZ
ih&28 ls igys mn; jk?kou us izn'kZ Ikh&29 mlds le{k is'k fd;kA
gfFk;kj dgka ls yk;s bl ckcr mn; jk?kou }kjk is'k tokc izn'kZ Ikh&30
gS fjokWYoj dh lhy pLik dh uewuk fLyi izn'kZ ih&31 gS] fjokWYoj o
jkbQy nksuksa gfFk;kjksa dh tk¡p gsrq ,l-ih- dks vxzs"k.k i= fn;k x;k]
ftlds dze esa ,l-ih- }kjk gfFk;kj tk¡p gsrq Hksts x;s] ftldh izkfIr jlhn
izn'kZ ih&32 gS o tk¡p fjiksVZ izn'kZ Ikh&33 gksuk dFku fd;k gS]
vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k ds mDr dFkuksa dh iqf"V cjkenxh ds xokg ih-
MCY;w&21 vkseizdk'k tks'kh us Hkh U;k;ky; ds le{k dh gS rFkk dFku fd;k
gS fd fnukad 15-1098 dks og {ks=h; ou vf/kdkjh yw.kh ds in ij dk;Zjr
FkkA ml fnu mls izkr% yxHkx 3%30 cts yfyr cksM+k] lgk;d ou laj{kd]
oU; tho] tks/kiqj us ou laj{kd] oU; tho ds dk;kZy; esa cqyk;k vkSj
dgk fd lyeku dk lgk;d mn; dqekj jk?kou lyeku ds gfFk;kj ysdj
vk;k gS] mldh QnZ rS;kj dh tkuh gS] og ekSds ij xokg jgsA mlds
vykok ekSds ij f'kopan cksgjk] lgk;d ou j{kd ekSds ij ekStwn FkkA
muds lkeus nks gfFk;kj mn; jk?kou }kjk is'k fd;s x;s] ftlesa ,d
fiLVy USA esM o ,d jkbQy ftldh esxftu ugha Fkh] is'k dhA
ftldks lgk;d ou lja{kd us tfj;s QnZ izn'kZ ih&28 ds dCts esa fy;k]
ftl ij bZ ls ,Q nksuksa i`"Bksa ij mlds gLrk{kj gS rFkk vf/koDRkk

vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh xokg us bl ckr dks xyr
crk;k gS fd mlds lkeus ,slh dk;Zokgh ugha dh xbZ gks] ftlls nf'kZr gS
fd bl xokg us vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk
cjkenxh ds nwljs xokg f'kopan cksgjk ih-MCY;w&13 us Hkh yfyr cksM+k
vuqla/kkudrkZ ds }kjk mlds le{k fnukad 15-10-98 dks mn; jk?kou }kjk
is'k fd;s x;s gfFk;kj izn'kZ ih&28 ds }kjk tCr djuk dFku fd;k gSA
vf/koDrk vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh bl xokg us izn'kZ
ih&28 ij Lo;a ds o vkseizdk'k ds gLrk{kj gksuk dFku fd;k gSA izdj.k
esa vfHk;qDr lyeku [kku ds }kjk mn; jk?kou ds tfj;s vius eqEcbZ fLFkr
edku ls ?kVuk esa iz;qDr gfFk;kj eaxokdj is'k fd;s x;s gSaA Lo;a eqyfte
lyeku [kku us vius c;ku eqyfte ds iz'u la[;k&41 esa Hkh ekuk gS fd
mlus gfFk;kj ou foHkkx ds dgus ij eqEcbZ ls eaxok;s Fks rFkk vius c;ku
eqyfte ds iz'u la[;k&51 esa Hkh ekuk fd mn; jk?kou }kjk gfFk;kj
t:j is'k fd;s x;s Fks] ftlls eqyfte lyeku [kku ds dCts ls izdj.k esa
tCr'kqnk gfFk;kj cjken gksus lkfcr gksrs gSa rFkk bldh QnkZr izn'kZ
ih&27 ls izn'kZ ih&30 lkfcr gksrh gSaA tCr'kqnk gfFk;kjksa dh ,Q-,l-,y-
dh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&33 ds vuqlkj Hkh mDr gfFk;kj lfoZlscy o
mi;ksx esa fy;s x;s ik;s x;s gSaA
246- izdj.k esa ?kVukLFky tgk¡ ij e`r d`".k e`x iM+s gq, Fks] ogk¡ ls
[kwu ls luh feV~Vh o iRFkj tfj;s QnZ izn'kZ ih&128 tCr dj mudh
Hkh ,Q- ,l-,y- ls tk¡p djokbZ xbZ gS] ftldh ,Q-,l-,y- fjiksVZ izn'kZ
ih&36 gS] ftlesa Hkh ekSds ij ik;k x;k [kwu fgj.k ¼Cysd cd½ dk ik;k
x;k gS] rFkk ekSds ds QksVksxzkQ~l izn'kZ ih&140 ls izn'kZ Ikh&145 Hkh
vfHk;kstu dh vksj ls lk{; esa is'k fd;s x;s gSaA ?kVukLFky ls [kwu ls
luh feV~Vh o iRFkj tfj;s QnZ izn'kZ ih&128 tCr djus dh iqf"V xokg
Hkkjey ih-MCY;w&16 us Hkh dh gS rFkk bl xokg us vfHk;kstu dgkuh dh
iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd fnukad 22-10-98 dks izgykn dh <k.kh ls
[kwu Hkjh feV~Vh yh Fkh] [k.Ms esa ls [kwu Hkjk iRFkj fudkyk Fkk] tks mlds
lkeus ou foHkkx ds vf/kdkfj;ksa us dCts esa fy;k Fkk o izn'kZ ih&128

cukbZ] ftl ij vkbZ ls ts vius gLrk{kj gksuk dFku fd;k gS] ftlls
nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh
gSA
247- eqyfte lyeku [kku }kjk canqd ls Qk;j dj f'kdkj fd;s x;s
nksuksa d`".k e`xksa dh e`R;q xu 'kkWV batjh ls gksus dh iqf"V fpfdRlh; lk{kh
ih-MCY;w&18 x.kirflag HkkVh] ih-MCY;w&20 MkWñ ,e-,y-fodze] o ih-MCY;w&28
MkWñ ch-vkj-ts- ekFkqj tks fd e`r d`".k e`xksa dk fnukad
11-10-98 dks iqu% iksLVekVZe djus okys i'kq fpfdRld cksMZ ds lnL; gaS]
us Hkh U;k;ky; ds le{k vius c;kuksa esa dh gS rFkk bu xokgku us vius
c;kuksa esa oUk foHkkx okyksa ds fuosnu ij fnukad 11-10-98 dks xzke
dkadk.kh] ckxM+ksa dh <k.kh esa ?kVukLFky ij tgk¡ e`r d`".k e`xksa ds 'ko
xkM+s gq, Fks] ogk¡ tkdj iqu% mUgsa ckgj fudkydj mudk iqu% iksLVekVZe
djuk dFku fd;k gSS rFkk viuh fjiksVZ izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 rS;kj
djds nsuk ftlesa d`".k e`xksa dh e`R;q dk dkj.k xu 'kkWV oqUM gksuk crk;k
gS rFkk ou foHkkx okyksa }kjk izn'kZ Ikh&11 o izn'kZ Ikh&12 esa of.kZr xu
'kkWV oqUM ds lEcU/k esa Li"Vhdj.k pkgus ij bldk tokc tfj;s izn'kZ
ih&13 nsuk dFku fd;k gSA bu xokgku us viuh lk{; ls fjiksVZ izn'kZ
ih&11 o izn'kZ ih&12 o izn'kZ ih&13 dks lkfcr fd;k gSA izn'kZ Ikh&13
ds voyksdu ls Hkh nf'kZr gS fd e`r d`".k e`xksa dss vkbZ gqbZ xu 'kkWV
bUtjh ds lECkU/k esa vuqla/kkudrkZ }kjk Li"Vhdj.k pkgus ij i'kq
fpfdRldksa ds cksMZ ds }kjk izn'kZ Ikh&13 Li"Vhdj.k fn;k x;k gS]
ftlesa ;g vafdr fd;k x;k gS fd izn'kZ Ikh&11 o izn'kZ ih&12 esa xu
'kkWV batjh dk rkRIk;Z vkXus;kL= Qk;j vkElZ ls vkbZ bUtjh ls gksuk
crk;k x;k gS rFkk MkWDVj ,u-ih- usikfy;k ds }kjk tks iksLVekVZe fjiksVZ
iz- Ikh&10 e`r d`".k e`xksa dh cukbZ xbZ gS] mlesa Hkh ,d d`".k e`x ds xnZu
ij ?kko rFkk nwljs d`".k e`x ds ,d ikao VwVk gqvk gksuk ik;k x;k gSA bu
d`".k e`xksa dh e`R;q ds lEcU/k esa gkykafd MkW- usikfy;k us viuh iksLVekVZe
fjiksVZ esa ,d d`".k e`x dh e`R;q vf/kd [kkus ls o ne ?kqVus ls o nwljs dh
[ks.k esa fxjus ,oa dqRrksa ds [kkus ls e`R;q gksuk crkbZ xbZ gS ijUrq mDr jk;
ekus tkus ;ksX; izrhr ugha gksrh gS D;ksafd p'enhn xokg iwuepan ih-
MCY;w&4 us vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq, Li"V :i ls dFku fd;k
gS fd mlds lkeus cjoDr ?kVuk eqyfte lyeku [kku us canqd ls Qk;j
dj nksuksa d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;k o mDr d`".k e`xksa ds ,d ds xys esa
xksyh dk fu'kku o nwljs ds ikao esa xksyh yxus dk fu'kku ik;k tkuk o
xksyh yxus ls budh e`R;q gksuk dFku fd;k gS] ftldh iqf"V i'kq
fpfdRld cksMZ ds }kjk fnukad 11-10-98 dks fd;s x;s iqu% iksLVekVZe dh
fjiksVZ Ikzn'kZ ih&11 o 12 ls Hkh gksrh gS] ftleas i'kq fpfdRldksa ds cksMZ us
mDr e`r d`".k e`xksa ds xu 'kkWV okmUM batjh ikbZ gS] ftldk rkRi;Z
vkXus;kL= Qk;j vkElZ ls dkfjr batjh gksuk izn'kZ ih&13 esa crk;k x;k
gS] ,sls esa izn'kZ ih&10 MkWDVj usikfy;k ds }kjk rS;kj dh xbZ iksLVekVZe
fjiksVZ esa ,d d`".k e`x dh e`R;q vf/kd [kkus ls o ne ?kqVus ls o nwljs
[ks.k eas fxjus ,oa dqRRkksa ds [kkus ls gksuk ekus tkus ;ksX; ugha gSA MkWDVj
usikfy;k ds }kjk cukbZ xbZ iksLVekVZe fjiksVZ dks =qfViw.kZ ik;s tkus ij o
mlds }kjk tkucw>dj xyr fjiksVZ nsus ij mlds fo:) vfHk;kstu dh
vksj ls eqdnek uEcj&179@98 vUrxZr /kkjk 119] 218 Hkkñnañlañ Fkkuk
yw.kh esa ntZ djok;k x;k Fkk] ftlesa vkjksi i= Hkh is'k gqvk Fkk rFkk
MkWDVj usikfy;k ds fo:) U;k;ky; }kjk mDr /kkjkvksa esa izlaKku Hkh fy;k
x;k Fkk ijUrq MkWDVj usikfy;k dh e`R;q gks tkus ls mDr izdj.k dh
dk;Zokgh lekIr gqbZ Fkh ;g vfHk;qDr i{k dh vksj ls Lohd`r gS rFkk
vfHk;kstu dh vksj ls bl lEcU/k esa MkWDVj usikfy;k ds fo:) izdj.k
ntZ djokus gsrq iqfyl v/kh{kd] ftyk tks/kiqj dks izsf"kr fd;s x;s izkFkZuk
i= dh izfrfyfi izn'kZ ih&69 dks is'k dj iznf'kZr djok;k x;k gS]
ftldh iqf"V xokg ih-MCY;w&24 ghjkyky] QksjsLV dUtjosVj us Hkh
U;k;ky; ds le{k vius c;kuksa esa dh gS fd MkWDVj usikfy;k ds fo:)
mlds }kjk ,l-ih-tks/kiqj dks ,Q-vkbZ-vkj ntZ djus ds fy, i= izn'kZ
ih&69 fy[kk] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA ftl ij usikfy;k ds
fo:) Fkkuk yw.kh esa lh-vkj uEcj 179@98 ntZ dj vkjksi i= is'k fd;k
x;k FkkA ekuuh; mPpre U;k;ky; us Hkh vius U;kf;d n`"Vkar ,-vkbZ-vkj
1977 ist&2274 ihjkflag o vU; cuke iatkc jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr
fd;k gS fd & tgk¡ fo'ks"kK dh nks ijLij fojks/kh jk; gks] ogk¡ ftl
fo'ks"kK dh jk; izR;{k lk{; dk leFkZu djrh gks] dks Lohdkj fd;k tkuk
pkfg,A gLrxr izdj.k esa i'kq fpfdRldksa ds cksMZ dh e`r d`".k e`xksa dh
iksLVekVZe fjiksV~Zl izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 esa nh xbZ jk; p'enhn
xokg iwuepan dh izR;{k lk{; dk leFkZu djrh gS] ,sls esa izn'kZ ih&10
MkWDVj usikfy;k ds }kjk rS;kj dh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ esa ,d d`".k e`x
dh e`R;q vf/kd [kkus ls o ne ?kqVus ls o nwljs [ks.k eas fxjus ,oa dqRRkksa ds
[kkus ls gksuk ekus tkus ;ksX; ugha gSA
248- blh izdkj ih-MCY;w&25 Hkaojyky ljxjk ouj{kd gS]
tks ?kVuk LFky ls tgk¡ e`r d`".k e`xksa dks iksLVekVZe ds i'pkr nQuk;k
x;k Fkk] ogk¡ ls lh-Mh-,Q-Mh- gSnjkckn esa tk¡p gsrq Hkstus ds fy, Qhej
cksu fudkyus o lhy psik djus dk lk{kh gS] ftlus Hkh vfHk;kstu dgkuh
o yfyr cksM+k ds dFkuksa dh iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd fnukad
18-05-99 dks {ks=h; ou vf/kdkjh oU; tho izfrikyd ds usr`Ro esa vU;
oU; LVkQ ds muds dk;kZy; ls jokuk gksdj yxHkx lqcg 10 cts xzke
dkadk.kh] ckxM+ks dh <k.kh ds ikl igqapsA tgk¡ ckn iksLVekVZe d`".k e`x
fgj.kksa dks xkM+k x;k FkkA mDr LFkku lgh o lqjf{kr gkyr esa Fkk] ml
xM~<s dks [kksnk x;k rks mlesa e`r fgj.k ds vo'ks"k fudys fQj muesa ls
ikap gfM~M;ksa dks fudkyk] ftuesa 'kjhj ds vyx&vyx fgLls e`r fgj.k ds
gfM~M;ka FkhA mu ikap gfM~M;ksa dks dCts esa ysdj lhy eksgj fd;k x;kA
ogk¡ ekSdk iapukek ,oa QnZ vfHkxzg.k cukdj ikapksa gfM~M;ksa dks lhy eksgj
fd;kA QnZ izn'kZ ih&46 ij ,Dl LFkku ij mlds gLrk{kj gSA blh izdkj
izn'kZ ih&47 ij ,Dl LFkku ij mlds gLrk{kj gS] dFku fd;k gS rFkk
vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku dh vksj ls dh xbZ ftjg esa bl xokg us
xyr crk;k gS fd fnukad 18-05-99 dh dk;Zokgh izn'kZ ih&46 o izn'kZ
ih&47 esa og 'kkfey ugha gks vkSj mDr QnksZa ij mlus ,e-,y-lksuy o
yfyr cksM+k ds dgus ls ckn esa gLrk{kj fd;s gksA ?kVukLFky ls e`r d`".k
e`xksa ds Qhej cksu Mh-,u-,- tk¡p esa Hkstus ds fy, fudkydj ou

vf/kdkfj;ksa dks lqiqnZ djus dh lk{; xokg ih-MCY;w&28 MkWå ch- vkj- ts-
ekFkqj us Hkh nh gS rFkk dFku fd;k gS fd fnukad 18-05-99 dks og mi
ftyk i'kq ikyu vf/kdkjh] tks/kiqj ds in ij rSukr FkkA ml jkst okbZYM
ykbZQ okyksa dh rgjhj ij og xzke dkadk.kh ckxM+ks dh <k.kh ij x;kA
mlds lkFk ftyk i'kqikyu vf/kdkjh FksA MkWñ Hkksikyflag jkBkSM+] MkWñ
,e-,y-fodze o QkWjsLV ds vf/kdkjh o deZpkjh Hkh FksA okbZYM ykbZQ okyksa
us ,d fyf[kr ,Iyhds'ku }kjk ;g crk;k fd iksLVekVZe fd;s x;s fgj.kksa
ds cksUl QkjsfUld ysc esa Mh,u, tk¡p ds fy, ekaxh gS] mudks izkIr dj
lkSaius ds fy, x;s FksA ekSds ij tkdj tgk¡ fgj.kksa dh yk'ksa x<+h gqbZ Fkh]
mUgsa iqu% ckgj fudkydj dqN cksUl ftlesa yksax cksu] Qhej vkSj g~;qejl
,d oVZcjh vkSj esuMhcy izkIr fd;k] budks lhy fpV dj QkWjsLV
fMikVZesaV ds vf/kdkfj;ksa dks lkSaik 'ko dks okil ckn lSEiy ysdj iqu%
mlh LFkku ij xk<kA ekSdk iapukek cuk;k] tks izn'kZ ih&46 gS] ftl ij
lh ls Mh mlds gLrk{kj gSA QnZ izn'kZ ih&47 cukbZ Fkh] ftl ij lh ls
Mh mlds gLrk{kj gS] ftlls nf'kZr gS fd bu xokgku us vfHk;kstu dgkuh
dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gSA
249- xokg ih-MCY;w&27 MkWåth-oh-jko lh-Mh-,Q-Mh- ¼lsUVj QkWj
Mh-,u-,- fQaxj fizf.Vax ,.M MkbXuksfLVDl] gSnjkckn½ esa lkbufVLV vkSj
Mh-,u-,- ySc dk gSM gS] ftlus Hkh vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V djrs gq,
dFku fd;k gS fd fnukad 16-03-1999 dks yfyr cksM+k tk¡p vf/kdkjh vkSj
okbYM ykbZQ okMZu tks/kiqj ls muds ysc lSEiYl vkSj ,d ysVj fnukad
12-03-99 ysdj vk,A ftUgsa mUgksaus fnukad 16-03-99 dks fjlho fd;k] tks
izn'kZ ih&45 gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gS o ,Dl okbZ tsM
LFkku ij lh-Mh-,Q-Mh- dh uewuk lhy vafdr gSA mudh ySc dks izn'kZ
ih&48 ds tfj;s lSEiYk fHktok;s x, Fks] tks mUgksaus izkIr fd;s] ftudh
izkfIr jlhn izn'kZ ih&49 gS] ftl ij , ls ch mlds gLrk{kj gSA tk¡p
vf/kdkjh }kjk Hksts x;s uewus izn'kZ ih&45 o izn'kZ ih&49 ds tfj;s izkIr
gq;s] ftudk mUgksaus Mh-,u-, tk¡p fd;k vkSj izn'kZ ih&75 ds tfj;s fjiksVZ
tk¡p vf/kdkjh dks fHktokbZA izn'kZ ih&75&1 ds lSEiyksa dh Mh-,u-,- tk¡p

djus ij mlus ik;k fd lh-Mh-,Q-Mh- }kjk ,XthchV bZ ,.M ,Q nks
tkuojksa ds gSa vkSj ,XthchV bZ ,.M ,Q vyx&vyx Cysd cd ds gSA
fjiksVZ dk fu.kZ; izn'kZ ih&75&2 esa fn;k gqvk gS] ftl ij , ls ch mlds
gLrk{kj gSA izn'kZ ih&75&2 ds voyksdu ls nf'kZr gS fd ?kVukLFky ls
e`r d`".k e`xksa dh tks Qhej cksu~l Mh-,u-,- tk¡p gsrq gSnjkckn lh-Mh-,Q-
Mh- ySc esa Hksth xbZ] og tk¡p esa nks vyx&vyx d`".k e`xksa dh ikbZ xbZ
gSA
250- xokg yfyr cksM+k ih-MCY;w&1 izdj.k dk vuqla/kkudrkZ gSa]
ftlus vuqla/kku ds gkykr c;ku djrs gq, vfHk;kstu dgkuh dh iqf"V esa
dFku fd;k gS fd mls fnukad 07-10-98 dks bl ekeys esa tk¡p vf/kdkjh
fu;qDr fd;k x;k] mlus fnukad 07-10-98 dks f'kdkj esa iz;ksx esa yh xbZ
ftIlh ua- vkj-ts-&19 1lh&2201 ds ftIlh ekfyd v:.k ;kno dk vkj-
Vh-vks vkWfQl ls irk yxk;k fQj ftIlh tfj;s QnZ izn'kZ ih&4 dCts esa
yhA xokgku ds c;ku ys[kc) fd;sA eqyfteku dks fxjQ~rkj djuk o
izdj.k esa gfFk;kj cjken djuk xokgku iwuepan] Nksxkjke] gfj'k nqykuh
ds c;ku eqyfte lyeku [kku dh ekStwnxh esa ohfM;ksxzkQh djokrs gq,
ys[kc) djuk] eqyfte lyeku [kku dks tfj;s QnZ izn'kZ ih&26 ds
fxjQ~rkj djuk o mls gfFk;kj is'k djus ckcr uksfVl izn'kZ ih&27 nsuk]
ftl ij eqyfte lyeku }kjk mn; jk?kou ls gfFk;kj eaxokdj is'k djus
ij tfj;s QnZ izn'kZ Ikh&28 dCts esa ysuk] ekSdk LFky ij ik;s x;s [kwu ds
uewus tks feV~Vh o iRFkj ij Fks ftudh tk¡p ,Q-,l-,y ls djkuk o
mudh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&36 gksuk] izn'kZ ih&36 ds vuqØe esa iqu%
ykSVk;s x;s uewuksa dk rgjhj i= izn'kZ ih&37 gksuk nksuksa fgj.kksa ds [kky]
gM~Mh o ek¡l ds VqdM+s rgjhj i= izn'kZ ih&38 ds tfj;s ,Q-,l-,y dks
fHktok;s x;sA ih 38 ds vuqØe esa ftyk iqfyl v/kh{kd] tks/kiqj ds ekQZr
ih 38 esa of.kZr eky tek djokdj ,Q ,y ,y esa izkfIr jlhn izkIr gqbZ]
tks izn'kZ ih&39 gSA Hksts x;s gM~Mh ds VqdM+ksa dh tk¡p fjiksVZ izn'kZ ih&40
gSA d`".k e`xksa ds bUtsLVk dh fjiksVZ izn'kZ ih&41 gSA izn'kZ ih&38 esa
of.kZr uewuksa dh tk¡p ckcr ,Q-,l-,y- tks/kiqj }kjk mlls fd;k x;k
i= O;ogkj izn'kZ ih 42 gSA izn'kZ ih&42 ds lanHkZ esa Mh-,Q-vks ds
funsZ'k ij mlus vfxze dk;Zokgh dh] bl lEcU/k esa feyk funsZ'k ckcr i=
izn'kZ ih 43 gSA ih 43 ds vuqØe esa izn'kZ ih&44 ds tfj;s lh-Mh-,Q-Mh-
gSnjkckn iz;ksx'kkyk esa mlus fgj.kksa dh [kkysa o ,d tkj Eksa ek¡lisf'k;ksa ds
VqdM+s] [kky ds VqdM+s Mkydj tk¡p gsrq fHktok;s] izn'kZ ih&44 esa of.kZr
uewuk dh izkfIr jlhn izn'kZ ih&45 gS] ih 45 ds tfj;s lh-Mh-,Q-Mh- }kjk
d`".k e`x ds Qhej cksu dh ekax dh x;h FkhA ih 45 ij ,Dl okbZ tsM
LFkku ij uewuk lhy mlds lkeus vafdr dh x;hA ih&45 ds vuqØe esa
mlus izn'kZ ih&46 ds }kjk ekSdk iapukek cukdj ekSrfcjku dh mifLFkfr
esa e`r d`".k e`xksa dh Qhej cksu esUMhcy] eYVhczk] gwejl fudkyh rFkk
ih&47 ds tfj;s mDr lkeku dks dCts esa fy;kA ih 47 ij ,Dl LFkku ij
uewuk lhy vafdr dhA mDr tCr'kqnk uewuksa dks izn'kZ ih&48 ds }kjk
tk¡p gsrq gSnjkckn HkstsA ih 48 dh izkfIr jlhn izn'kZ ih&49 gksuk
dFku fd;k gS rFkk vius lEiw.kZ vuqla/kku ds gkykr c;ku fd;s gSa]
bl xokg dh lk{; ds nkSjku ifjokn lfgr dqy 118 nLrkostkr Hkh
iznf'kZr djok;s x;s gSa rFkk dqy 26 vkfVZdy is'k fd;s x;s gSa
rFkk vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k us viuh lEiw.kZ tk¡p vuqla/kku ls eqyfte
lyeku [kku ds fo:) /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e
dk vijk/k izekf.kr ik;k gS] ftl ij mls ifjokn is'k djus gsrq tfj;s
i= izn'kZ ih&72 vf/kd`r djus ij mlds }kjk U;k;ky; esa vfHk;qDrx.k ds
fo:) ifjokn is'k fd;k x;k gSA ftlls nf'kZr gS fd mijksDr lHkh
xokgku us vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds lECkU/k esa
vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls ,d Loj esa iqf"V dh gS] xokgku
ds c;kuksa esa Hkh ,slk dksbZ rkfRod ,oa egRoiw.kZ fojks/kkHkkl ugha gS]
ftlls bu xokgku dh lk{; ij fdlh izdkj dk vfo'okl mRiUu
gksrk gks ;k vfHk;kstu dgkuh ij fdlh izdkj dk lansg mRiUu
gksrk gksA xokgku ls dh xbZ izfrijh{kk esa Hkh ,slh dksbZ foijhr
ckr ugha vkbZ gS] ftlls bu xokgku dh lk{; dk fdlh izdkj ls
[k.Mu gksrk gksA xokgku ds c;kuksa eas FkksM+k cgqr fojks/kkHkkl] lq/kkj yksi
le;kUrj ds dkj.k vk tkuk LokHkkfod gS D;ksafd xokgku ls vfHk;qDr i{k
dh vksj ls vR;Ur yEch] foLr`r izfrijh{kk dh xbZ gSA ,sls esa vfHk;kstu
dh vksj ls izLrqr mijksDr xokgku dh lk{; ls ;g Li"V :i ls lkfcr
gksrk gS fd cjoDr ?kVuk eqyfte lyeku [kku us fnukad 01-10-98 o
02-10-98 dh njE;kuh jkf= esa 1%30&2%00 cts ;k mlds yxHkx LFkku ekStk
dkadk.kh fo'uksbZ;ku dh <kf.k;ka ckxM+ksa ij canqd ls Qk;j dj nks dkys
e`x dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj@vk[ksV fd;kA
251- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku ds rdZ gS fd ou
foHkkx }kjk U;k;ky; esa vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk fjiksVZ 7 fnu nsjhuk
izsf"kr dh xbZ gS rFkk tk¡p ds nkSjku xokgku ds c;ku nsjhuk ntZ fd;s
x;s gSa rFkk xokgku Nksxkjke] vksekjke] izgyknjke] gfj'k nqykuh] v:.k
;kno] ih-,l-eukspk] mn; jk?kou] lq/khj jkBkSM+] iksdjjke] ckcwyky]
chatkjke] NksVw [kka] Hkaojyky iq= xksj/ku] vaxnyky 'kekZ vkfn dks is'k ugha
djus ls rFkk ,Q-vkbZ-vkj esa gfFk;kjksa dk fooj.k xokgku ds uke vkfn
egRoiw.kZ rF;ksa dk vadu ugha gS o xokgku ds c;kuksa esa fojks/kkHkkl o
lq/kkj djds c;ku fn;s x;s gSaA fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 esa eq[k i`"B dh
vafre ykbZu esa nks O;fDr o ,d yM+dh p'ek igus gq, cSBh gqbZ Fkha] okyh
ykbZu dk ,Q-vkbZ-vkj- izn'kZ ih&2 esa vadu ugha gS] bl dkj.k izn'kZ
ih&2 fo'okl ;ksX; ugha gSA xokg 'ksjkjke us vU; gfFk;kj okys izdj.k esa
fn;s c;ku izn'kZ Mh&6 ls fHkUu o fojks/kkHkklh dFku fd;s gSaA vfHk;qDr
lyeku dh igpku dh dk;Zokgh ugha djokbZ xbZ gSA vfHk;kstu dh lEiw.kZ
dgkuh lansgizn gS] ekus tkus ;ksX; ugha gS D;ksafd vfHk;kstu dh vksj ls
izLrqr xokgku dh lk{; ds mijksDr foospu ls nf'kZr gS fd fyf[kr fjiksVZ
izn'kZ ih&1 ds lEcU/k esa p'enhn xokg iwuepan us vf/koDRkk vfHk;qDr dh
vksj ls dh xbZ ftjg esa Li"V :i ls dFku fd;k gS fd ?kVuk dh fjiksVZ
mUgksaus fy[kokbZ gS] ftl ij muds gLrk{kj gSA fjiksVZ xk¡o okyksa dh gS]
fjiksVZ ij ftl O;fDr ds gLrk{kj gS fjiksVZ mlh dh fy[kkbZ gqbZ ekuh
tkrh gSA fjiksVZ muesa ls fdlh ,d us fy[kh Fkh] lHkh bdV~Bk fy[kuk
lEHko ugha Fkk] muds lHkh ds gLrk{kj gksuk dFku fd;k gS rFkk izdj.k dh
fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 esa Hkh vfHk;qDr lyeku [kku uketn vfHk;qDr
gS ftls lHkh xokgku us igpkuk gS] ,sls esa mldh f'kuk[rxh dh
dk;Zokgh ugha djkus ls dksbZ foijhr izHkko ugha iM+rk gSA vfHk;qDr lyeku
[kku }kjk canqd ls Qk;j dj nks d`".k e`xksa dk f'kdkj djuk fyf[kr
fjiksVZ izn'kZ ih&1 eas Hkh vafdr gS rFkk xokgku us Hkh bldh iqf"V dh gS
rFkk vijk/k dh izkjfEHkd lwpuk fjiksVZ izn'kZ ih&2 esa xokgku dk uke ugha
fy[ks gksus] gfFk;kjksa dk o.kZu ugha gksus o eq[k i`"B dh vfUre ykbZu ds
ckn nks O;fDr o ,d yM+dh p'ek igus gq, cSBh gqbZ Fkh] ugha fy[kh gksus
ls Hkh izdj.k ij fdlh izdkj dk foijhr izHkko ugha iM+rk gS D;ksafd ,Q-
vkbZ-vkj esa lHkh rF;ksa dk fy[kk tkuk vko';d ugha gksrk gS rFkk uD'kk
ekSdk esa dsoy ek= xokgku us tgk¡ ls ?kVuk ns[kh o eqyfteku us tgk¡ ls
[kM+s gksdj f'kdkj fd;k mldk fuf'pr LFkku ugha n'kkZus ls dksbZ foijhr
izHkko ugha iM+rk gS D;ksafd tgk¡ ij e`r d`".k e`x ik;s x;s Fks rFkk
tgk¡ ij [kwu dh /kkj ikbZ xbZ Fkh] mlds lEcU/k esa lEiw.kZ rF; utjh
uD'kksa esa vafdr gS rFkk ekSds ij ?kVuk ds le; ftIlh o eksVjlkbZfdy
dh ykbZV dh jks'kuh Hkh miyC/k gksuk nf'kZr gS rFkk xokg 'ksjkjke ih-
MCY;w&10 us U;k;ky; ds le{k vius c;ku esa ?kVuk dh iqf"V dh gS] ,sls
eas bl xokg us vU; gfFk;kj okys izdj.k esa fn;s x;s c;ku izn'kZ Mh&6 ls
FkksM+k cgqr fojks/kkHkkl le;kUrj ls Hkh vkuk lEHko gSA vfHk;kstu dh vksj
ls ijhf{kr xokgku dh lk{; ds foospu ls nf'kZr gS fd xokgku ds c;kuksa
esa ,slk dksbZ rkfRod ,oa egRoiw.kZ fojks/kkHkkl Hkh ugha gS] ftlls xokgku
dh lEiw.kZ lk{; ekus tkus ;ksX; u gksA FkksM+k cgqr fojks/kkHkkl lq/kkj] yksi
xokgku ds xzkeh.k ifjos'k ds gksus ds dkj.k rFkk le;kUrj ds dkj.k rFkk
tgk¡ fd xokgku ls cpko i{k ds }kjk vR;f/kd yEch izfrijh{kk dh xbZ
gS] ,sls esa xokgku ds c;kuksa esa FkksM+k cgqr fojks/kkHkkl vk tkuk LokHkkfod
gSA
252- ;g Hkh lqLFkkfir fof/k gS fd ,Q-vkbZ-vkj esa lHkh rF;ksa dks
vafdr fd;k tkuk t:jh ugha gS rFkk dsoy ek= xokgku ds tk¡p ds
nkSjku nsjhuk c;ku ys[kc) djus ls gh vfHk;kstu ij fdlh izdkj dk

izfrdwy izHkko ugha iM+rk gS] bl lEcU/k esa vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls
izLrqr U;kf;d n`"Vkar ;ksxs'kflag cuke egkchjflag o vU; fØfeuy vihy
uEcj 1482@13 fu.kZ; fnukad 20-10-16 esa ekuuh; mPpre U;k;ky;
us ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd ek= izFke lwpuk fjiksVZ U;k;ky; esa
nsjh ls izsf"kr djus ek= ls vfHk;kstu dgkuh lafnX/k ugha gks tkrh gSA
tgk¡ ?kVuk ds rqjUr ckn izFke lwpuk fjiksVZ ntZ gksdj ml ij dk;Zokgh
izkjEHk dj nh tkosA gLrxr izdj.k esa Hkh ?kVuk dh fyf[kr fjiksVZ izn'kZ
ih&1 ?kVuk ds rqjUr i'pkr fnukad 02-10-98 dks 9%15 ,-,e- ij fcuk
fdlh nsjh ds is'k gqbZ gS] ftl ij ou foHkkx }kjk vijk/k dh izkfjEHkd
lwpuk izn'kZ ih&2 ntZ gqbZ gS rFkk rqjUr ekSds ij tkdj leLr dk;Zokgh
dh xbZ gSA oSls Hkh ;g izdj.k iqfyl fjiksVZ ls fHkUu vk/kkj ij ou
vf/kdkjh ds ifjokn ij lafLFkr izdj.k gS] ,sls esa vijk/k dh izkjfEHkd
lwpuk U;k;ky; esa nsjh ls Hkstus ls izdj.k ij dksbZ foijhr izHkko ugha
iM+rk gS rFkk ekuuh; mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d n`"Vkar fØfeuy
vihy uEcj 639@2005 fu.kZ; fnukad 20-07-2006 ,l-lqn'kZu jsM~Mh o
vU; cuke vkU/kzizns'k jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd ,Q-vkbZ-vkj esa
lHkh ckrksa dk ugha fy[ks tkus ls gh vfHk;kstu ds dsl dks lafnX/k ugha
cukrk gS rFkk blh izdkj ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; us vius
U;kf;d n`"Vkar 2000 ,l-lh-lh- vkWuykbu ¼jktLFkku½ ist&667
HkkxhjFkflag cuke jktLFkku jkT; esa Hkh ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd ,Q-
vkbZ-vkj esa lHkh rF; ntZ djkuk t:jh ugha gS dsoy laKs; vijk/k ds
lEcU/k esa gksuh pkfg, rFkk ekuuh; mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d
n`"Vkar 1997 ,l-lh-lh- ¼fØfeuy½ ist&704 lkgcflag cuke jktLFkku
jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd ,Q-vkbZ-vkj esa e`rd dh iRuh dk
lk{kh ds :i esa uke vafdr ugha fd;k tkuk ?kkrd ugha gSA rFkk ekuuh;
mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d n`"Vkar 1973 ¼2½ ,l-lh-lh- ist&444
j.kohj cuke iatkc jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd lkf{k;ksa dk
ijh{k.k ;Fkk'kh?kz fd;k tkuk pkfg, ijUrq ijh{k.k esa iqfyl }kjk foyEc
fd;s tkus ds vk/kkj ij gh lk{kh dks vfo'oluh; ugha ekuk tk ldrk

rFkk blh izdkj ekuuh; mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d n`"Vkar ,-vkbZ-
vkj 1988 ,l-lh- ist&1998 mRrjizns'k jkT; cuke vfuyflag esa ;g
vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd lHkh xokgku dks is'k ugha fd;s tkus ls
vfHk;kstu dh lk{; dks udkjk ugha tk ldrk gS o vfHk;kstu dgkuh dks
>wBk ugha ekuk tk ldrk rFkk vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls is'k
U;kf;d n`"Vkar ;kuc 'ks[k mQZ xkxw cuke if'pe caxky jkT; fØfeuy
vihy uEcj 905@09 fu.kZ; fnukad 13-12-12 esa ;g Hkh vfHkfu/kkZfjr
fd;k gS fd fof/k dk ;g lqLFkkfir fl)kUr gS fd lk{; dks rksyk tk,xk]
fxuk ugha tk,xk rFkk U;kf;d n`"Vkar 2016¼2½ MCY;w-,y-lh- ¼lqizhe dksVZ½
fØfeuy 687 ,l-ih-,l- jkBkSM+ cuke lh-ch-vkbZ o vU; esa Hkh ekuuh;
mPpre U;k;ky; us ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd flQZ ,d xokg dh
lk{; ij Hkh nks"kflf) gks ldrh gS] ;fn xokg dh lk{; lR;] lqlaxr o
fo'oluh; gks rFkk ekSds ij mifLFkr lHkh xokgku dk ijh{k.k djok;k
tkuk vko';d ugha gSA rFkk blh izdkj ekuuh; mPpre U;k;ky; us
vius U;kf;d n`"Vkar ,-vkbZ-vkj- 2000 ,l-lh- ist&118 'khye jes'k o
vU; cuke vkU/kzizns'k jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd lkf{k;ksa dh
la[;k ugha xq.koRrk egRoiw.kZ gSA ,d ek= lk{kh dh ifjlk{; ds vk/kkj
ij nks"kflf) dh tk ldrh gSA ,sls eas vf/koDrk vfHk;qDr ds ;s rdZ ekus
tkus ;ksX; ugha gS rFkk bl lEcU/k esa fo}ku vf/koDRkk vfHk;qDr dh vksj
ls izLrqr U;kf;d n`"Vkarksa 2004(3) CCC P- 598 (S.C) Vijay Bhai Bhana
Bhai Patel Vs. Navnit Bhai Nathu Bhai Patel & Ors. o 1996 Cr.L.R
(Raj.) P-323 Balaram & Anr. Vs. State of Rajasthan dk Hkh llEeku
v/;;u fd;k x;kA eSa bu U;kf;d n`"Vkarksa esa izfrikfnr fl)kUrksa ds izfr
iw.kZ vknj o lEeku O;Dr djrk gw¡ ijUrq esjs fouez erkuqlkj budh rF;]
ifjfLFkfr;k¡ gLrxr izdj.k dh rF;] ifjfLFkfr;ksa ls fHkUu gksus ds dkj.k
vfHk;qDr dks budk dksbZ ykHk izkIr ugha gksrk gSA
253- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr ds rdZ gS fd eqyfte lyeku
[kku ls iqfyl vfHkj{kk ds nkSjku dksbZ gfFk;kj cjken ugha fd;s x;s gSa] uk
gh bl lEcU/k esa fdlh izdkj dh lk{; vf/kfu;e dh bÙkyk yh xbZ gSA

blh fgj.k f'kdkj ds lEcU/k esa voS/k gfFk;kj j[kus ds vkElZ ,DV dk
izdj.k la[;k 68@2011 ¼321@2000½ izFke lwpuk fjiksVZ la[;k&180@98
iqfyl Fkkuk yw.kh ntZ djok;k x;k Fkk] ftldk fu.kZ; fnukad 18-01-17
dks gks pqdk gS ftlesa U;k;ky; }kjk eqyfte lyeku dks vijk/k
vUrxZr /kkjk 3@25 ,oa /kkjk 27 vk;q/k vf/kfu;e] 1959 ds vkjksiksa ls cjh
fd;k x;k gS rFkk fgj.k f'kdkj ds gh nks vU; izdj.kksa ua- eq- 206@99
vUrxZr /kkjk 51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ,oa ua- eq- 207@99
vUrxZr /kkjk 51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e esa eq[; U;kf;d eftLVªsV]
tks/kiqj }kjk ikfjr nks"kflf) ds fu.kZ;ksa ds fo:) dh xbZ ,l-ch- fØfeuy
vihy uEcj 53@12] 685@06 ,o 267@07 esa ikfjr fu.kZ; fnukad
25 tqykbZ] 16 esa ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; us eqyfte lyeku
[kku ds dCts ls gfFk;kj ¼Fire Arms½ dk cjken gksuk ugha ekuk gS
rFkk ,;j xu ls fgj.k dk f'kdkj Hkh ugha gks ldrk gSA ,sls esa ,d ckj
bl rF; ij U;k;ky; dk er vk pqdk gSA vr% ml rF; ij
jslT;wfMdsVk ykxw gks tkus ls gfFk;kjksa dh cjkenxh okys rF;ksa dks
vfHk;kstu nqckjk ugha mBk ldrk gS rFkk tCr'kqnk gfFk;kj ?kVuk ds fnu
iz;ksx esa fy;s x;s ugha ekus tk ldrs o gfFk;kj dh cjkenxh lkfcr ugha
gksrh gS rFkk izdj.k esa tCr'kqnk jkbQy esa eSxthu Hkh cjken ugha gksus ls
tCr'kqnk canqd ls Qk;j dj d`".k e`xksa dk f'kdkj djuk lkfcr ugha gksrk
gS] bl rdZ dk lEcU/k gSA bl lEcU/k esa mDr fu.kZ;ksa ds voyksdu ls
nf'kZr gS ekuuh; jkt- mPp U;k;ky; us tks fu.kZ; fn;k gS og gLrxr
izdj.k dh ?kVuk dh fnukad 01-10-98 o 02-10-98 dh njfe;kuh jkf=
LFkku dkadk.kh] fo'ukbZ;ku dh <kf.k;ka] ckxM+k dh ?kVuk ds lEcU/k esa ugha
gS cfYd bl ?kVuk ls iwoZ dh fnukadksa ij vU; LFkkuksa ij gq, f'kdkj
dh ?kVukvksa ls lEcfU/kr ntZ izdj.kksa esa ikfjr fu.kZ; ds lECkU/k esa fn;k
x;k gS] tks fd vyx fnukad o LFkku ij ?kfVr ?kVukvksa ls lEcfU/kr gS
rFkk gLrxr izdj.k p'enhn xokg iwuepan dh lk{; ij vk/kkfjr izdj.k
gS] ftlus vfHk;qDr ds fo:) vkjksi ds lEcU/k esa ?kVuk dh iw.kZ :i ls
iqf"V dh gS] ftldh lk{; iw.kZ fo'oluh; gS rFkk U;k;ky; eq[; U;kf;d
eftLVªsV] tks/kiqj ftyk }kjk vfHk;qDr ds lEcU/k esa gfFk;kjksa okys ekeys
ds fu.kZ; esa ist la[;k&85 iSjk 139 esa Hkh ;g fy[kk gS fd f'kdkj gqvk ;k
ugha] ;g bl izdj.k dk fo"k; ugha gS] bl lEcU/k esa vyx ls izdj.k ntZ
gksdj fopkjk/khu gS] ,sls esa mDr lHkh izdj.kksa dh fo"k; oLrq fHkUu&fHkUu
gksus ls bl U;k;ky; ds fouez erkuqlj vf/koDRkk vfHk;qDr dk rdZ ekus
tkus ;ksX; ugha gS D;ksafd gLrxr izdj.k p'enhn xokgku dh lk{; ij
vk/kkfjr izdj.k gS] ftldh fo"k; oLrq fHkUu gS rFkk Lo;a vfHk;qDr
lyeku [kku us vius c;ku eqyfte esa Hkh izdj.k esa tCr'kqnk gfFk;kj
eqEcbZ ls mn; jk?kou ds tfj;s eaxokdj vuqla/kkudrkZ dks is'k djuk
dFku fd;k gS] ,sls esa mDr gfFk;kj eqyfte ds dCts esa gksuk rFkk mlh ds
dCts ls izdj.k esa tCr gksuk nf'kZr gksrs gSa] ,sls eas vf/koDrk vfHk;qDr dk
rdZ ekus tkus ;ksX; ugha gS rFkk bl lEcU/k esa fo}ku vf/koDRkk vfHk;qDr
dh vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkarksa AIR 1965 Supreme Court P- 87
Manipur Administration Vs. Thokchom, Bira Singh., 2012 (7)
Supreme Court Cases P-621 Sangeeta ben Mahendra bhai patel Vs.
State of Gujarat & Anr., 2005 (1) Supreme Court Cases P-787 Bhanu
Kumar Jain Vs. Archana Kumar and Anr., 2008 (100) DRJ P-578
Daya Sapra Vs. Vishnu Dutt Sharma., 2013 (9) SCC P-245 Ravinder
Singh Vs. Sukhbir Singh and Ors., 2016 SCC Online SC P-478
Satyendra Kumar and Ors Vs. Raj Nath Dubey and Ors. RkFkk AIR 1938
Nag P-129 Ahsan Hussain Abdul Ali Bohari, Proprietor Abidi Shop
Vs. Maina W/o Nathu Telanga dk Hkh llEeku v/;;u fd;k x;kA eSa
bu U;kf;d n`"Vkarksa esa izfrikfnr fl)kUrksa ds izfr iw.kZ vknj o lEeku
O;Dr djrk gwa ijUrq esjs fouez erkuqlkj budh rF;] ifjfLFkfr;ka gLrxr
izdj.k dh rF;] ifjfLFkfr;ksa ls fHkUu gksus ds dkj.k vfHk;qDr dks budk
dksbZ ykHk izkIr ugha gksrk gSA Lo;a vfHk;qDr lyeku [kku us vius c;ku
eqyfte esa Hkh izdj.k esa tCr'kqnk gfFk;kj eqEcbZ ls mn; jk?kou ds tfj;s
eaxokdj vuqla/kkudrkZ dks is'k djuk dFku fd;k gS ] ,sls esa mDr gfFk;kj
eqyfte ds dCts esa gksuk rFkk mlh ds dCts ls izdj.k esa tCr gksuk nf'kZr
gksrs gSa rFkk ;fn ;g eku Hkh fy;k tkos fd izdj.k esa ?kVuk dh fnukad
dks mi;ksx esa fy;s x;s gfFk;kj canqd cjken ugha gqbZ gS rks Hkh ;g ugha
ekuk tk ldrk fd eqyfte us canqd ls d`".k e`xksa dk f'kdkj ugha fd;k
gks D;kasfd p'enhn xokg ih-MCY;w&4 iwuepan us Li"V :i ls ?kVuk dh
iw.kZ :i ls iqf"V djrs gq, dFku fd;k gS fd cjoDr ?kVuk eqyfte
lyeku [kku us canqd ls Qk;j dj nks d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;k]
ftldh bl lEcU/k esa lk{; iw.kZ ls fo'oluh; izrhr gksrh gS] bl lECkU/k
esa vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkar jktLFkku jkT;
cuke vtqZuflag o vU; fØfeuy vihy uEcj 552&554@2003 fu.kZ;
fnukad 02-09-11 esa Hkh ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd tgk¡ izR;{k lk{; ls
vijk/k lkfcr gks ogk¡ ;fn og gfFk;kj ftlls vijk/k fd;k x;k gS] og
cjken ugha Hkh gks rks Hkh og vfHk;kstu dgkuh ij dksbZ foijhr izHkko ugha
Mkyrk gSA rFkk blh izdkj ekuuh; mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d
n`"Vkar ,-vkbZ-vkj 1992 ,l-lh- ist&881 iz|qEu flag cuke xqtjkr jkT;
esa Hkh ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd tgk¡ ?kVuk dh izR;{k lk{; miyC/k gks
ogk¡ gfFk;kj dh tCrh vFkok cjkenxh dk iz'u vf/kd egRoiw.kZ ugha jg
tkrk gSA
254- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr ds rdZ gSa fd e`r d`".k e`xksa
dh MkWDVj usikfy;k ds }kjk rS;kj dh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&10
tks fd Lo;a vfHk;kstu dh vksj ls is'k dj iznf'kZr djokbZ xbZ gS]
esa ,d d`".k e`x dh e`R;q dqRrksa ds [kkus o [ks.k esa fxjus ls rFkk nwljs
d`".k e`x dh e`R;q vf/kd [kkus o ne ?kqVus ls vafdr gksus ls rFkk
e`r d`".k e`xksa dh fLdu dh ,Q-,l-,y- tk¡p ugha djokus ls mDr d`".k
e`xksa dh e`R;q canqd dh xksyh ls gksuk lkfcr ugha gksrh gS] ;g rdZ Hkh
ekus tkus ds dkfcy ugha gS D;ksafd eqyfte lyeku [kku }kjk canqd
ls Qk;j dj f'kdkj fd;s x;s nksuksa d`".k e`xksa dh e`R;q xu 'kkWV batjh
ls gksus dh iqf"V fpfdRlh; lk{kh ih-MCY;w& 18 MkWñ x.kirflag HkkVh]
ih- MCY;w&20 MkWñ ,e- ,y- fodze ,oa ih-MCY;w&28 MkWñ ch- vkj- ts- ekFkqj
tks fd e`r d`".k e`xksa dk iqu% iksLVekVZe djus okys i'kq fpfdRld
cksMZ ds lnL; gS] dh lk{; ls Hkh iw.kZ :i ls gksrh gS] ftUgksaus fnukad
11-10-98 dks nksuksa e`r d`".k e`xksa dk iqu% iksLVekVZe dj viuh fjiksVZ
izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12 rS;kj dh gS o bu fjiksVZ~l dks viuh lk{;
ls lkfcr fd;k gSA izn'kZ Ikh&11 o izn'kZ ih&12 esa e`r d`".k e`xksa dss vkbZ
gqbZ xu 'kkWV bUtjh ds lECkU/k esa vuqla/kkudrkZ }kjk Li"Vhdj.k pkgus ij
i'kq fpfdRldksa ds cksMZ ds }kjk izn'kZ Ikh&13 Li"Vhdj.k fn;k x;k gS]
ftlesa Hkh ;g vafdr fd;k x;k gS fd izn'kZ Ikh&11 o izn'kZ ih&12 esa xu
'kkWV dk rkRIk;Z vkXus;kL= ls vkbZ bUtjh ls gksuk crk;k x;k gS rFkk
MkWDVj ,u-ih- usikfy;k ds }kjk Hkh tks iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ Ikh&10 e`r
d`".k e`xksa dh cukbZ xbZ gS] mlesa Hkh ,d d`".k e`x ds xnZu ij ?kko rFkk
nwljs d`".k e`x ds ,d ikao VwVk gqvk gksuk ik;k x;k gSA bu d`".k e`xksa dh
e`R;q ds lEcU/k esa gkykafd MkWDVj usikfy;k us viuh iksLVekVZe fjiksVZ
esa ,d d`".k e`x dh e`R;q vf/kd [kkus ls o ne ?kqVus ls o nwljs dh [ks.k
esa fxjus ,oa dqRrksa ds [kkus ls e`R;q gksuk crkbZ xbZ gS ijUrq mDr jk; ekus
tkus ;ksX; izrhr ugha gksrh gS D;ksafd p'enhn xokg iwuepan ih-MCY;w&4
us Li"V :i ls dFku fd;k gS fd cjoDr ?kVuk eqyfte lyeku [kku us
canqd ls Qk;j dj nksuksa d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;k o mDr d`".k e`xksa ds
,d ds xys esa xksyh dk fu'kku o nwljs ds ikao esa xksyh yxus dk fu'kku
ik;k tkuk o xksyh yxus ls budh e`R;q gksuk dFku fd;k gS] ftldh iqf"V
i'kq fpfdRld cksMZ ds }kjk fnukad 11-10-98 dks fd;s x;s iqu% iksLVekVZe
dh fjiksVZ Ikzn'kZ ih&11 o 12 ls Hkh gksrh gS] ftleas i'kq fpfdRldksa ds cksMZ
us mDr e`r d`".k e`xksa ds xu 'kkWV okmUM batjh gksus dh jk; nh xbZ gS]
ftldk rkRi;Z vkXus;kL= ls dkfjr batjh gksuk izn'kZ ih&13 esa crk;k
x;k gS rFkk MkWDVj usikfy;k ds }kjk cukbZ xbZ iksLVekVZe fjiksVZ dks
=qfViw.kZ ik;s tkus ij o tkucw>dj xyr fjiksVZ cuk;s tkus ij mlds
fo:) vfHk;kstu dh vksj ls eqdnek uEcj&179@98 vUrxZr /kkjk 119]
218 Hkkñnañlañ Fkkuk yw.kh esa ntZ djok;k x;k Fkk] ftlesa vkjksi i= Hkh is'k
gqvk rFkk MkWDVj usikfy;k ds fo:) mDr /kkjkvksa esa izlaKku Hkh fy;k x;k
Fkk ijUrq MkWDVj usikfy;k dh e`R;q gks tkus ls mDr izdj.k dh dk;Zokgh
Mªksi gqbZ FkhA ftlds vkjksi i= dh izfr vfHk;kstu dh vksj ls i=koyh esa
is'k dh gqbZ gS] tks gkykafd iznf'kZr ugha djokbZ gqbZ gS] ijUrq Lo;a
vfHk;qDr i{k dh vksj ls Hkh bl rF; ls bUdkj ugha fd;k x;k gS rFkk
bldh udysa Hkh vfHk;qDr dks gLrxr izdj.k esa iznku dh gqbZ gksuk
vfHk;qDr dh vksj ls i=koyh esa vfHk;kstu dh vksj ls iwoZ esa izLrqr
izkFkZuk i= vUrxZr /kkjk 311 lifBr /kkjk 91 n-iz-la- ds vius tokc esa
ekuk gS rFkk vfHk;qDr i{k dh vksj ls mDr izdj.k esa MkWDVj usikfy;k ds
fo:) vkjksi i= U;k;ky; esa is'k gksus ij mlesa ls xokg ekaxhyky lksuy
o xokg ghjkyky ds /kkjk 161 lhvkj-ih-lh ds rgr fy;s x;s c;kuksa dh
U;k;ky; ls izekf.kr izfrfyfi izn'kZ Mh&1 rFkk izn'kZ Mh&10 izkIr djds
is'k dh xbZ gS rFkk vfHk;kstu dh vksj ls Hkh MkWDVj usikfy;k ds fo:)
izdj.k ntZ djokus gsrq iqfyl v/kh{kd] ftyk tks/kiqj dks izsf"kr fd;s x;s
izkFkZuk i= dh izfrfyfi izn'kZ ih&69 dks is'k dj iznf'kZr djok;k x;k gSA
vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkar 2015 Cr.L.R.
Supreme Court P-756 Edward Vs. Inspector of Police Andimadam
Police Station esa ekuuh; mPpre U;k;ky; us ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS

fd & ekSf[kd lk{; o fpfdRlh; lk{; ds chp vUrj gksuk gh vfHk;qDr
dh nks"keqfDr dk vk/kkj ugha gksxk rFkk blh izdkj ekuuh; mPpre
U;k;ky; us vius U;kf;d n`"Vkar n;kyflag o vU; cuke mRrjkapy jkT;
fØfeuy vihy uEcj 529@2010 fu.kZ; fnukad 03-08-2012 esa Hkh ;g
vfHkfu/kkfjr fd;k gS fd & The case of the prosecution can not be
thrown on account of the gross negligence and apathy of the medical
officer. rFkk blh izdkj ekuuh; mPpre U;k;ky; us vius U;kf;d n`"Vkar
XkTtw cuke mRrjk[k.M jkT; fØfeuy vihy uEcj 1856@2009 fu.kZ;
fnukad 13-09-2012 esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd & U;k;ky; iwjh rjg
ls fo'ks"kK dh fjiksVZ ij gh fuHkZj ugha jgsxk] fo'ks"kr% ;fn ,slh fjiksVZ
vlko/kkuh ls] vj{k.kh; rFkk tkucw>dj vfHk;kstu dks xqejkg djus dk
iz;kl djus ds fy, cukbZ tkuk izrhr gksA rFkk blh izdkj ekuuh;
mPpre U;k;ky; us Hkh vius U;kf;d n`"Vkar ,-vkbZ-vkj 1977 ist&2274
ihjkflag o vU; cuke iatkc jkT; esa ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd & tgk¡
fo'ks"kK dh nks ijLij fojks/kh jk; gks] ogk¡ ftl fo'ks"kK dh jk; izR;{k
lk{; dk leFkZu djrh gks] dks Lohdkj fd;k tkuk pkfg,A gLrxr izdj.k
esa Hkh p'enhn xokg iwuepan dh izR;{k lk{; dk i'kq fpfdRldksa ds cksMZ
ds }kjk e`r d`".k e`xksa dh iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&11 o izn'kZ ih&12
ftlesa d`".k e`xksa ds xu 'kkWV okmUM gksus dh jk; nh xbZ gS] tks izn'kZ
ih&13 ds vuqlkj vkXus;kL= Qk;j vkElZ ls vkbZ gqbZ gksus dh fo'ks"kK dh
jk; ls leFkZu gksrk gSA bl rdZ ds lEcU/k esa fo}ku vf/koDRkk vfHk;qDr
dh vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkar ksa ILR 2003 Kar. P- 368 Boraiah Alias
Shekhar Vs. State By Ramanagaram Police rFkk 1981 Mh.L.J P- 345
Shaikh Farid Hussinsa B Vs. State of Maharashtra dk llEeku v/;;u
fd;k x;kA eSa bu U;kf;d n`"Vkarksa esa izfrikfnr fl)kUrksa ds izfr iw.kZ
vknj o lEeku O;Dr djrk gwa ijUrq esjs fouez erkuqlkj budh rF;]
ifjfLFkfr;ka gLrxr izdj.k dh rF;] ifjfLFkfr;ksa ls fHkUu gksus ds dkj.k
vfHk;qDr dks budk dksbZ ykHk izkIr ugha gksrk gS rFkk fo}ku vf/koDRkk
vfHk;qDr ds rdZ ekus tkus ;ksX; ugha gSA
255- tgk¡ rd vf/koDRkk vfHk;qDr ds rdZ gS fd xokg dSyk'k
fxjh dh M~;wVh 1 vDVwcj ls 6 vDVwcj] 98 rd lkfFku xk¡o esa gksus ls
mlds }kjk fnukad 02-10-98 dks ?kVukLFky ckxM+ksa dh <k.kh esa QnsZa ugha
cukbZ tk ldrha] bl dkj.k fnukad 02-10-98 dks cukbZ xbZ QnsZ QthZ o
ckn esa fiNyh rkjh[kksa esa rS;kj dh xbZ gSa rFkk izn'kZ Mh&4 ds tfj;s ou
foHkkx }kjk nSfud uoT;ksfr v[kckj ds lEiknd ls fnukad 02-10-98 dks
gq, f'kdkj dh ?kVuk ds eqyfteku ds lEcU/k esa tkudkjh nsus gsrq i=
tkjh djus ds dkj.k ou foHkkx dks fnukad 06-10-98 rd eqyfteku ds
ckcr dksbZ tkudkjh ugha gksuk o ou foHkkx ds }kjk 07-10-98 dks fiNyh
2 rkjh[k esa nwljh ubZ fjiksVZ iwuepan oxSjg ls ysdj >wBk eqdnek ntZ
fd;k x;k gS rFkk lEiw.kZ vfHk;kstu dgkuh lansgizn gks tkrh gS] ;g Hkh
ekus tkus ds dkfcy ugha gS D;ksafd dsoy ek= izn'kZ Mh&4 i= ds vk/kkj
ij gh ;g ugha ekuk tk ldrk fd ou foHkkx dks fnukad 06-10-98 ls iwoZ
vfHk;qDrx.k ds ckjs esa dksbZ tkudkjh u gks D;ksafd fnukad 02-10-98 dks gh
izn'kZ ih&1 fyf[kr fjiksVZ mi ou laj{kd ekaxhyky lksuy ds le{k
p'enhn xokg iwuepan oxSjg ds }kjk is'k dh xbZ gS] ftlesa eqyfte
lyeku [kku dk uke Hkh vafdr gS RkFkk xokgku lkxjjke o Hkaojyky
lgk;d ouiky us Hkh dFku fd;k gS fd mUgsa ?kVuk dh lqcg gh 02-10-98
dks xokgku iwuepan oxSjg us ;g crk fn;k Fkk fd eqyfte lyeku [kku
oxSjg us canqd ls fgj.kksa dk f'kdkj fd;k gS rFkk p'enhn xokg iwuepan
us vfHk;qDr lyeku [kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds lEcU/k esa
vfHk;kstu dgkuh dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS] ftldh lk{; iw.kZ :i ls
fo'oluh; izrhr gksrh gS rFkk vfHk;kstu dgkuh ij fdlh izdkj dk lansg
mRiUu ugha gksrk gSA gkykafd izn'kZ Mh&4 tkjh djuk vfHk;kstu ds
xokgku us ftjg esa ekuk gS ijUrq dsoy ek= v[kckj ds lEiknd ls ?kVuk
ds lEcU/k esa tkudkjh pkgus dk i= vuqla/kku ds nkSjku tkjh gksus ls ;g
ugha ekuk tk ldrk fd ou foHkkx dks fnukad 06-10-98 rd eqyfteku ds
ckcr dksbZ tkudkjh ugha gks o ou foHkkx ds }kjk fnukad 07-10-98 dks
csd MsV esa 2 rkjh[k dks nwljh ubZ fjiksVZ iwuepan oxSjg ls ysdj ;g >wBk
eqdnek ntZ fd;k x;k gks rFkk xokg dSyk'k fxjh dh fnukad 1 ls 6
vDVwcj] 1998 ds chp lkfFku pkSdh esa M~;wVh gksus ls Hkh ;g ugha ekuk tk
ldrk gS fd mlus fnukad 02-10-98 dks ekSds ij vkdj dksbZ dk;Zokgh ugha
dh gks D;ksafd bl lECkU/k esa xokg ih-MCY;w&3 ,e-,y-lksuy] miou
laj{kd us vf/koDRkk vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg esa crk;k gS fd
pwafd oU; tho lIrkg py jgk Fkk blfy, ckgj ds LVkQ dks Hkh cqyk;k
Fkk rFkk ;g Hkh dgk gS fd ;fn dksbZ vkneh ,d ckj gktjh yxk nsrk gS
vkSj fQj vU; fdlh M~;wVh ij vU; txg pyk tkrk gS rks ogk¡ viuh
gktjh dkVdj ugha tkrk gS] ftlls nf'kZr gS fd ?kVuk ds le; oU; tho
lIrkg Hkh py jgk Fkk vkSj ou foHkkx ds lHkh deZpkjh bl dk;Z esa yxs
gq, Fks rFkk lkfFku pkSdh Hkh tks/kiqj ls djhc ek= 60&70 fdyksehVj nwjh
ij gh gS] ,sls esa ;g Hkh ugha ekuk tk ldrk fd fnukad 02-10-98 dks ;g
xokg ?kVukLFky ij dk;Z djus ds fy, ugha igqap ldrk gks] ,sls esa
fnukad 01 ls 06 vDVwcj] 1998 ds chp xokg dSyk'k fxjh dh dsoy ek=

lkfFku pkSdh ds gktjh jftLVj esa mifLFkfr vafdr gksus ls gh ;g ugha
ekuk tk ldrk fd bl deZpkjh ls cSd MsV esa fnukad 02-10-98 dh QnkZr
QthZ cuokbZ xbZ gksA fo}ku vf/koDRkk vfHk;qDr dh vksj ls izLrqr
U;kf;d n`"Vkarksa nk-fu-if=dk 1989 ist&248 ¼jkt-½ jkethyky rFkk vU;
cuke jktLFkku jkT; 2004(3) CCC P-359 (S.C.) Ramswaroop & Ors.
Vs. State of Rajasthan.D.B. Criminal Appeal (Jail) No. 110/1972Walia
Vs. The State of Rajasthan dk llEeku v/;;u fd;k x;kA eSa bu
U;kf;d n`"Vkarksa esa izfrikfnr fl)kUrksa ds izfr iw.kZ vknj o lEeku O;Dr
djrk gwa ijUrq esjs fouez erkuqlkj budh rF;] ifjfLFkfr;ka gLrxr izdj.k
dh rF;] ifjfLFkfr;ksa ls fHkUu gksus ds dkj.k vfHk;qDr dks budk dksbZ ykHk
izkIr ugha gksrk gS rFkk fo}ku vf/koDRkk vfHk;qDr ds rdZ ekus tkus ;ksX;
ugha gSA
256- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr dk rdZ gS fd vuqla/kkudrkZ
yfyr cksM+k ds }kjk tks xokg iwuepan ds eqyfte lyeku [kku dh
ekStwnxh esa c;kuksa dh ohfM;ksxzkQh djokbZ xbZ gS] mlesa xokg iwuepan dks
'kiFk fnykrs gq, ugha fn[kk;k gqvk gS rFkk yfyr cksM+k ds }kjk tSls&tSls
xokg ds }kjk c;ku fn;s x;s gSa] oSls&oSls lkFk&lkFk ugha fy[ks x;s gSa
rFkk dsoy nks ist ds gh c;ku ohfM;ksxzkQh ds c;kuksa eas fn[kkbZ iM+ jgs
gSa] bl dkj.k xokg ds fy;s x;s c;ku ekus tkus ;ksX; ugha gS] bl lEcU/k
esa vf/koDrk vfHk;qDr us U;k;ky; ds le{k vkfVZdy&21 ohfM;ks dSlsV dh
dkWih dh cukbZ gqbZ lh-Mh- dks vius ysiVkWi ij pykdj fn[kk;k x;k gS]
bl rdZ ds lEcU/k esa Hkh fopkj djus ij nf'kZr gS fd Hkys gh bl xokg
ds ohfM;ksxzkQh ds nkSjku fy;s x;s c;kuksa esa nks ist fn[kkbZ ns jgs gks rFkk
mls 'kiFk fnykrs gq, ugha fn[kk;k x;k gks o xokg iwuepan ls yfyr
cksM+k }kjk c;ku lqus tkdj lkFk&lkFk ugha fy[kus ls dksbZ QdZ ugha
iM+rk gS D;ksafd bl ohfM;ksxzkQh ls ;g rks iw.kZ :i ls lkfcr gksrk gS fd
xokg iwuepan ds c;ku izn'kZ ih&87 yfyr cksM+k ds }kjk eqyfte lyeku
[kku dh ekStwnxh esa fy;s x;s gSa] tks c;ku fn;s tkus ls xokg iwuepan us
bUdkj Hkh ugha fd;k gS rFkk cpko i{k dh vksj ls Hkh eqyfte lyeku
[kku dh ekSTkwnxh esa xokg iwuepan dk c;ku ysus ls bUdkj ugha fd;k
x;k gSA ,sls esa ohfM;ksxzkQh djus okys xokg lq/khj jkBkSM+ dks is'k ugha
djus ls rFkk ohfM;ksxzkQh dSlsV ds lEcU/k esa /kkjk 65 lwpuk izkS|ksfxdh
vf/kfu;e dk dksbZ izek.k i= is'k ugha djus ls Hkh dksbZ QdZ ugha iM+rk gS
rFkk vf/koDRkk vfHk;qDr ds bu rdksaZ esa Hkh dksbZ cy izrhr ugha gksrk gS A
257- tgk¡ rd vf/koDRkk vfHk;qDr ds rdZ gS fd ifjogu dk;kZy;]
tks/kiqj ls tCr'kqnk ftIlh ds okgu Lokeh ds lEcU/k esa lwpuk gsrq tkjh
i= izn'kZ ih&73 esa dksbZ Øekad o fnukad o ,Q-vkbZ-vkj uEcj vafdr
ugha gS rFkk QnZ izn'kZ ih&119 ls izn'kZ ih&125 esa ,Q-vkbZ-vkj uEcj ckn
esa fy[ks x;s gSa o MkWñ usikfy;k ftlds }kjk e`r d`".k e`xksa dk iksLVekVZe
fd;k x;k] dks iksLVekVZe djus gsrq izsf"kr rgjhj izn'kZ&*d* esa Hkh ,Q-vkbZ-
vkj esa dksbZ uEcj ugha fy[ks x;s gSa] ,sls esa fnukad 02-10-98 dks ,Q-vkbZ-
vkj- izn'kZ ih&2 ntZ djuk lafnX/k gSA mDr rdZ Hkh ekus tkus ds dkfcy
ugha gS D;ksafd izn'kZ ih&73 ds voyksdu ls nf'kZr gS fd mDr i= ewy
ugha gS cfYd ;g ewy i=- dh vko';d dk;Zokgh gsrq yfyr cksM+k
tk¡pdrkZ dks tkjh izfrfyfi gS] ftlesa vkmVoMZ uEcj 4069 fnukad
03-10-98 vafdr gSS rFkk blesa ;g Hkh vafdr gS fd xksiuh; :i ls okgu
ds Lokeh ds lEcU/k esa lwpuk pkgh xbZ gS] ftl ij izknsf'kd ifjogu
vf/kdkjh] tks/kiqj ds }kjk i= izn'kZ ih&74 ftl ij Hkh xksiuh; vafdr gS]
ds }kjk tCr'kqnk ftIlh ds okgu Lokeh ds ckjs esa lwpuk izsf"kr dh xbZ gS
rFkk MkWDVj usikfy;k dks Hkh e`r d`".k e`xksa dk iksLVekVZe djokus gsrq
ekSds ij ,e-,y-lksuy ds }kjk vius lkFk gh izn'kZ ih&1 ds tfj;s vijk/k
dh izkjfEHkd lwpuk ntZ djrs gh ekSds ij ys tk;k x;k gS o iksLVekVZe
djus gsrq rgjhj izn'kZ&*d* nh xbZ gS] ftlesa dzekad SPL-1 02-10-98
vafdr gS rFkk rqjUr gh ekSds ij tkdj ,e-,y-lksuy izkjfEHkd
tk¡pdrkZ }kjk lEiw.kZ dk;Zokgh dj QnkZr izn'kZ ih&119 ls izn'kZ Ikh&125
rS;kj dh xbZ gSA ftldh iqf"V lHkh xokgku us Hkh dh gS] ,sls esa izn'kZ
ih&*d*] i= izn'kZ ih&73 esa dsoy ,Q-vkbZ-vkj- ds uEcj vafdr ugha gksus
ls izdj.k ij dksbZ foijhr izHkko ugha iM+rk gS A QnZ izn'kZ ih&119 ls

izn'kZ ih&125 esa ,Q-vkbZ-vkj- uEcj Hkh vafdr gS rFkk xokg lkxjjke us
ftjg esa Hkh dgk gS fd mlus gLrk{kj fd;s rc uEcj o fnukad fy[kh gqbZ
Fkh] ,sls esa vf/koDrk vfHk;qDr ds ;g rdZ Hkh ekus tkus ds dkfcy ugha gSA
258- tgk¡ rd vf/koDRkk vfHk;qDr ds rdZ gS fd xokg yfyr
cksM+k tk¡p vf/kdkjh dks fnukad 07-10-98 dks izn'kZ ih&71 ds tfj;s
vuqla/kku lqiqnZ fd;k x;k Fkk] ,sls esa mlds }kjk izn'kZ ih&73 ds tfj;s
fnukad 03-10-98 dks vkj-Vh-vks- vkWfQl ls ftIlh uEcj vkj-ts-&19 1
lh&2201 ds Lokeh ds lEcU/k esa lwpuk fdl izdkj izkIr dh xbZ gS] ;g
Li"V ugha gksrk gS rFkk izn'kZ ih&73 i= lafnX/k izrhr gksrk gSA mDr rdZ
Hkh ekus tkus ds dkfcy ugha gS D;ksafd xokg ,e-,y-lksuy o
vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k nksuksa us Li"V :i ls dFku fd;k gS fd izdj.k
esa tCr'kqnk ftIlh ds okgu Lokeh ds lEcU/k esa tkudkjh izkIr djus gsrq
i= izn'kZ Ikh&73 tkjh gqvk Fkk o yfyr cksM+k us tCr'kqnk okgu ds Lokeh
ds lEcU/k esa tkudkjh izkIr dh FkhA ftldh iqf"V xokg gsesUnz dqekj
f=osnh ih-MCY;w&14 us Hkh U;k;ky; ds le{k vius c;kuksa esa dh gSA ,sls esa
dsoy ek= yfyr cksM+k dks fnukad 07-10-98 dks izdj.k dk vkxkeh
vuqla/kku lqiqnZ djus ls ;g ugha ekuk tk ldrk fd i= izn'kZ ih&73
lafnX/k gksA
259- vf/koDRkk vfHk;qDr dk ;g Hkh rdZ gS fd ?kVukLFky
ij ?kVuk ds dksbZ vykekr NjsZa oxSjg ugha ik;s x;s gSa tcfd utjh uD'kk
ua-&1 izn'kZ ih&119] ekSdk iapukek izn'kZ ih&120] utjh uD'kk ua-&2 izn'kZ
ih&121 oa ekSdk iapukek izn'kZ Ikh&122 ds voyksdu ls nf'kZr gS fd ekSds
ij nks e`r d`".k e`xksa ds 'ko ik;s x;s gSa rFkk d`".k e`xksa dk [kwu Hkh ekSds
ij ik;k x;k gS rFkk fnukad 22-10-98 dks ?kVukLFky ls jDr luh feV~Vh
o iRFkj ds VqdM+s tfj;s QnZ izn'kZ ih&128 ds dCts esa ysdj bldh
,Q-,l-,y- ls tk¡p djokus ij ekSdk LFky dh feV~Vh o iRFkj ij ik;k
x;k [kwu ,Q-,l-,y fjiksVZ izn'kZ ih&36 ds eqrkfcd d`".k e`xksa dk ik;k
x;k gS] ,sls esa dsoy ek= ekSds ij NjsZ o xksyh vkfn ugha feyus ls izdj.k
ij fdlh izdkj dk dksbZ foijhr izHkko ugha iM+rk gSA

260- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr dk ;g rdZ gS fd izn'kZ ih&64 ds
lkFk layXu okguksa dh lwph 64@1 ls 64@5 yfyr cksM+k dks lqiqnZ djus
okys xokg dks is'k ugha fd;k x;k gS rFkk bl ij fdlh ds gLrk{kj Hkh
ugha gS] u gh ewy gSA ,sls esa bu nLrkostkr dks i<+k ugha tk ldrk] ekus
tkus ;ksX; ugha gSa D;ksafd vuqla/kku vf/kdkjh yfyr cksM+k us ;g crk;k gS
fd mDr nLrkost vfHk;qDr nq";Urflag ds }kjk mUgsa fn;s x;s FksA izn'kZ
ih&64 ds voyksdu ls nf'kZr gS fd bl ij vfHk;qDr nq";Urflag ds }kjk
yfyr cksM+k dks mDr okguksa dh lwph lqiqnZ djus dk vadu gS o bl ij
nq";Urflag ds gLrk{kj Hkh gS rFkk blesa ;g vafdr gS fd okguksa dh lwph
og is'k dj jgk gS rFkk bl ij vuqla/kkudrkZ dk i`"Bkadu gS rFkk
p'enhn xokg iwuepan] 'ksjkjke o ekaxhyky us Hkh ?kVuk ds le; ftIlh
uEcj vkj-ts&19 1 lh&2201 esa eqyfte dk cSBs gksuk crk;k gS] ,sls esa
mDr nLrkostkr ewy is'k ugha gksus ls dksbZ QdZ ugha iM+rk gSA
261- tgk¡a rd vf/koDRkk vfHk;qDr dk rdZ gS fd fnukad 4-10-98 dks
ifCyd ikdZ tw esa fQYe ge lkFk&lkFk gaS] ds xkus dh 'kwfVax py jgh Fkh
;fn 2 rkjh[k dks eqyfteku ds fo:) izdj.k ntZ gks tkrk rks fQj 4
rkjh[k dks 'kwfVax fdl izdkj gks ldrh gS] bl rdZ esa Hkh dksbZ cy izrhr
ugha gksrk gS D;ksafd fQYe dh 'kwfVax dh vuqefr jktJh izksMD'ku ds
MkbjsDVj dks nh xbZ Fkh] uk fd eqyfte dks ;g xokg ekaxhyky lksuy
ih-MCY;w&3 us dFku Hkh fd;k gSA ,sls esa vf/koDRkk vfHk;qDr ds bl rdZ esa
Hkh dksbZ cy izrhr ugha gksrk gSA
262- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr dk ;g rdZ gS fd izn'kZ ih&122
ekSdk iapukek esa D;w&vkj fgLls esa vkxs txg [kkyh gksus o dqN ugha gksus
dk lEcU/k gS] bl lEcU/k esa ,e-,e- lksuy izkjfEHkd tk¡pdrkZ us ftjg esa
Hkh dFku fd;k gS fd [ks.k okys fgj.k ds xnZu ij ,d ?kko mlus ns[kk
FkkA izn'kZ ih&122 esa xnZu ij ,d bap O;kl rFkk 2-6 bap xksyh dk ?kko
fn[kkbZ ns jgk gS rFkk ,d ?kko ds chp D;w&vkj LFkku ij dqN Hkh ugha
fy[kk gS ysfdu bldk vk'k; ,d ?kko ls FkkA mlds vkxs Qqy LVkWi yxk
gSA ge fgUnh Hkk"kk esa Hkh dbZ ckj Qqy LVkWi yxk nsrs gSaA QnZ esa lgcu ls
,d ?kko ek= 'kCn vafdr gksus ls jg x;k gS ysfdu bldk vk'k; ;gh Fkk
dFku fd;k] ftlls nf'kZRk gS fd bl xokg ds }kjk bl rdZ ds lECkU/k esa
iw.kZ Li"Vhdj.k fn;k x;k gSA ,sls eas vf/koDRkk vfHk;qDr ds bl rdZ esa Hkh
dksbZ cy izrhr ugha gksrk gSA
263- xokg ih-MCY;w&8 Hkaojyky ds c;ku ds nkSjku fnukad
11-03-14 dks tc xokg us dFku fd;k fd uD'kk ekSdk izn'kZ ih&119
cuk;k] ftl ij ,e ls ,u mlds gLrk{kj gSA uD'ks ekSds ds ckn
iksLVekVZe fd;k FkkA Nksxkjke] iwuepUn ds c;ku fy;s FksA ekSds ds lkjs
dkxtkr cuok;s FksA mlds lkeus mlds ekSdk QnZ uD'kk ekSdk nks]
izgyknjke dh <k.kh o nwljk Ldwy ds ikl [ksrksa ds vanj dk FkkA blds
lkFk e`r fgj.k ns[ks FksA e`r fgj.k ,d ds rks vxys ck;s iSj dh gM~Mh
ij ,d bap dk ?kko Fkk] nwljs ds xnZu ij ,d ?kko tks nks&<kbZ bap O;kl
dk FkkA MkWDVj lkgc us crk;k fd pksVsa xksyh yxus ls vkbZ Fkh] ftl ij
odhy eqyfte us vkifRr dh gqbZ gS] ftldk fu.kZ; ds oDr r; fd;s tkus
dk uksV yxk gqvk gS] bl ij Hkh fopkj djus ij nf'kZr gS fd mDr xokg
us tSlk ?kVukLFky ij ns[kk o lquk] mlh vuqlkj bl xokg us vius c;ku
fn;s gksuk nf'kZr gksrk gSA ,sls esa vf/koDrk vfHk;qDr dh ;g vkifRr Hkh
ekus tkus ;ksX; ugha gSA
264- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr dk ;g rdZ fd ifjokn izn'kZ
ih&113 esa ,;j xuksa dh -22 dsfycj gksus ls f'kdkj esa dke esa ysus dk
fy[kk gqvk gS tcfd bl gfFk;kj ls f'kdkj ugha gks ldrk gS rFkk izn'kZ
ih&33 esa -22 jkbQy dh jsUt 100 ehVj dks lh ls Mh fgLls esa 500
vksojjkbfVax dj fd;k gksus lEcU/kh rdZ gS] bl lEcU/k esa ifjokn ds
voyksdu ls nf'kZr gS fd ifjokn esa ;g Hkh vafdr gS fd lyeku [kku ds
-32 fjokWYoj rFkk -22 jkbQy dks Hkh fof/k foKku iz;ksx'kkyk us lfoZlscy
gksus ds lkFk pyuk crk;k gS rFkk -22 jkbQy dh jsUt Hkh 500 ehVj gksuk
vk;k gksuk o bu gfFk;kjksa ds f'kdkj esa dke esa fy;k tkuk ekuus ds
;qfDr;qDr vk/kkj fo|eku gksuk vafdr gSA ,sls esa ifjokn esa -22 dsfycj
dh ,;j xu ds lEcU/k esa vadu gksus ls rFkk QnZ izn'kZ ih&33 esa 100
ehVj ls 500 ehVj fd;k gqvk gksus ls dksbZ QdZ ugha iM+rk gS] tks Vad.kh;
=qfV dks nqjLr fd;k gksuk nf'kZr gksrk gSA izn'kZ Ikh&33 ds vuqlkj mDr
gfFk;kj lfoZlscy gksuk o mi;ksx esa fy;k gksuk ekuk gS] ,sls esa vf/koDrk
vfHk;qDr ds bl rdZ esa Hkh dksbZ cy izrhr ugha gksrk gSA
265- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr dk rdZ gS fd p'enhn xokg
iwuepUn dk edku ?kVukLFky ls djhc nks fdyksehVj nwj gksuk
vuqla/kkudrkZ yfyr cksM+k us crk;k gS rFkk 'ksjkjke dk edku Hkh ?kVuk
LFky ls nks fdyksehVj nwjh ij gS] ,sls esa tgk¡ ?kVuk jkf= ds djhc Ms<+
cts ds vkl&ikl dh crkbZ xbZ gS rc bu xokgku dk ?kVuk ds le;
ekSds ij gksuk vksj mUgsa f'kdkj dh o xkM+h dh vkokt+ lqukbZ nsuk Hkh
LokHkkfod ugha gS] ;s >wBs rS;kj fd;s x;s gSa] ;g rdZ Hkh ekus tkus ;ksX;
ugha gS D;ksfd xokg iwuepan us Lo;a us ftjg esa dFku fd;k gS fd e`r
fgj.kksa ds 'ko mlds ?kj ls vk/kk fdyksehVj nwj txg ij xkM+s Fks rFkk
xokg Hkaojyky ouiky us Hkh vf/koDrk vfHk;qDr dh vksj ls dh xbZ ftjg
esa Li"V :i ls dFku fd;k gS fd iwuepan ds ?kj ls ?kVukLFky djhc
vk/kk fdyksehVj ds vUnj nwj gSA blh izdkj xokg ekaxhyky ih-MCY;w&11]
tks fd iwuepan dk HkkbZ gS] us vf/koDrk vfHk;qDr dh ftjg esa dFku fd;k
gS fd iwuepan mldk lxk HkkbZ gS] mudk ?kj ,d gh gSA mlds ?kj ls
dkadk.kh xqM+k jksM+ ij vkus ds ckn ogk¡ ls jktdh; fo|ky; 300&400
ehVj nwj gS rFkk 'ksjkjke Hkh bu xokgku dk iM+kSlh gS] ,sls esa ;g ugha
ekuk tk ldrk fd ?kVuk ds le; ;s xokgku ekSds ij mifLFkr ugha gks
ldrs gks vkSj mUgsa xkfM+;ksa dh o f'kdkj dh vkokt+ lqukbZ ugha ns ldrh
gksA
266- tgk¡ rd vf/koDrk vfHk;qDr ds rdZ gS fd izn'kZ Ikh&119 esa
fnukad esa dkV&NkaV dj 6 dks 2 fd;k x;k gS rFkk izn'kZ ih&73 ds MCY;w
ls ,Dl Hkkx esa 2 dk 6 fd;k gqvk gS rFkk ,l-ih- dks lSEiy ,Q-,l-,y-
esa Hkstus gsrq ds i= izn'kZ ih&107 esa lh ls Mh fgLls esa lSEiy D;w]
vkj] ,l- jDr ls luh jsr] iRFkj tCr fd;s x;s Fks] dh fnukad dk vadu
ugha fd;k gqvk gS rFkk MkWDVj usikfy;k }kjk rS;kj dh xbZ iksLVekVZe
fjiksVZ izn'kZ ih&10 dh ou lja{kd ds dk;kZy; ds vkod jftLVj ds dze
la[;k 4009 ij QthZ rjhds ls izfof"V dh xbZ gS rFkk vuqla/kkudrkZ }kjk
e`r d`".k e`xksa dh [kky ij tyrk gqvk vaxkjk j[kdj xksyh dk fu'kku
cuk;k gS o [kky dh dksbZ ,Q-,l-,y- tk¡p ugha djkus ls e`r d`".k e`xksa
dh [kky ij canqd dh xksyh dk dksbZ fu'kku gksuk lkfcr ugha gksrs gSa rFkk
eky[kkuk jftLVj izn'kZ ih&112 dks 02-10-98 dks d`".k e`xksa ds 'koksa dks
eky[kkuk esa tek djokus ds lEcU/k esa bUnzkt gS tcfd e`r d`".k e`xksa dks
iksLVekVZe ds ckn ekSds ij xkM+k x;k gS] ftlls eky[kkuk jftLVj o
vkod&tkod jftLVjksa esa Hkh QthZ izfof"V;k¡ djuk nf'kZr gS] ftlls
vfHk;kstu dk lEiw.kZ ekeyk lafnX/k gks tkrk gS vkfn rdZ ekus tkus
dkfcy ugha gSA D;ksafd vfHk;kstu dh vksj ls ijhf{kr p'enhn xokg
iwuepan dh lk{; ds voyksdu ls nf'kZr gS fd bl xokg us vfHk;qDr
lyeku [kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds lEcU/k esa vfHk;kstu dgkuh
dh iw.kZ :i ls iqf"V dh gS rFkk Li"V :i ls dFku fd;k gS fd
cjoDr ?kVuk eqyfte lyeku [kku us canqd ls Qk;j dj nks d`".k e`xksa
dk f'kdkj fd;kA bl xokg dh lk{; iw.kZ :i ls fo'oluh; izrhr gksrh
gS rFkk ekSds ij nks e`r d`".k e`x Hkh ik;s x;s gSa] ftuesa ls ,d izgyknjke
dh <k.kh ds ikl e`r d`".k e`x ds ikao ij xksyh yxus ls QzsDpj vk;k
gqvk gksuk rFkk nwljk d`".k e`x vksekjke dh <k.kh ds ikl Ldwy ds ikl
okys fgj.k ds xnZu ij xksyh dk fu'kku ik;k x;k gS] ftldh iqf"V
p'enhn xokgku iwuepan] 'ksjkjke] ekaxhyky] Hkaojyky] lkxjjke] ,e-,y-
lksuy us Hkh vius c;kuksa esa dh gS rFkk i'kq fpfdRldksa ds cksMZ ds }kjk
e`r d`".k e`xksa dh iqu% rS;kj dh xbZ iksLVekVZe fjiksVZ izn'kZ ih&11 o
izn'kZ ih&12 esa Hkh d`".k e`xksa ds xu 'kkWV okmUM dh bUtjh ikbZ xbZ gS
rFkk budh e`R;q xu 'kkWV bUtjh gksus dh jk; nh xbZ gS] ftlds lEcU/k esa
izn'kZ ih&13 i= Hkh i'kq fpfdRldksa ds cksMZ }kjk tkjh fd;k x;k gS]
ftlesa Hkh xu 'kkWV bUtjh Qk;j vkElZ ds }kjk dkfjr gksuk crkbZ xbZ gS
rFkk eky[kkuk jftLVj izn'kZ ih&112 , easa nks d`".k e`xksa ds 'ko ¼uj½
tCr'kqnk lkexzh fooj.k okys dkWye esa fy[ks gksus ls dksbZ QdZ ugha iM+rk
gS D;ksafd vkxs ;g Hkh vafdr gS fd Cysd cd uEcj&1 o Cysd cd
uEcj&2 dh [kky o lhaxksa ds tksM+s Hkh vafdr gS rFkk tgk¡ rd ,l-ih- dks
lSEiy ,Q-,l-,y- esa Hkstus ds i= izn'kZ ih&107 esa lh ls Mh fgLls esa
lSEiy D;w] vkj] ,l jDr ls luh jsr] iRFkj tCr fd;s x;s Fks] dh fnukad
dk vadu ugha fd;k gqvk gksus dh ckr gS] bl lECkU/k esa ,l-ih- ds }kjk
mDr lSEiy D;w] vkj] ,l] dks ,Q-,l-,y esa Hkstus gsrq tks vxzs"k.k i=
izn'kZ ih&134 gS] ds voyksdu ls nf'kZr gS fd blesa mDr lSEiy fnukad
22-10-98 dks lSEiyksa dks fy;s tkus dh rkjh[k vafdr gS rFkk mDr lSEiy
ekSds ls fy;s tkus dh QnZ tCrh izn'kZ Ikh&128 esa Hkh mDr lSEiy fnukad
22-10-98 dks fy;k tkdj ekSds ij lhy psik djuss dk Hkh vadu gS]
ftldh iqf"V xokg Hkkjey ih-MCY;w&16 us dh dh gS rFkk dFku fd;k gS
fd fnukad 22-10-98 dks izgykn dh <k.kh ls [kwu Hkjh feV~Vh o [kM~Ms esa
ls [kwu Hkjk gqvk iRFkj mlds lkeus tCr fd;k Fkk o mldh QnZ izn'kZ
ih&128 cukbZ Fkh] ftl ij vkbZ ls ts vius gLrk{kj gksuk dFku fd;k
gS] ,sls esa izn'kZ ih&107 esa lh ls Mh fgLls esa fnukad vafdr gksus ls jg
tkus ls izdj.k ij fdlh izdkj dk foijhr izHkko ugha iM+rk gS rFkk izn'kZ
ih&119 ds voyksdu ls Hkh nf'kZr gS fd blesa dsoy th ls ,p fgLls esa
izFke fnukad esa vksojjkbZfVax gS] mlds i'pkr lHkh txgksa ij fnukad
02-10-98 gh vafdr gS] ftlesa fdlh izdkj dh dksbZ dfVax ugha gS rFkk
izn'kZ ih&73 i= esa MCY;w ls ,Dl fgLls ds i'pkr gsesUnz f=osnh dk
i`"Bkadu gS] ftlesa mlds gLrk{kjksa ds uhps 06-10-98 vafdr gS rFkk bl
xokg gsesUnz dqekj f=osnh ih-MCY;w&14 us U;k;ky; esa vius c;kuksa esa vkj-
Vh-vks- dk;kZy; tks/kiqj ls i= izn'kZ ih&73 ds tfj;s ftIlh uEcj vkj-ts-
&19 1 lh&2201 ds ekfyd ds lanHkZ esa tkudkjh izkIr djuk o izn'kZ
ih&73 dh iq'r ij okbZ ls tsM viuk i`"Bkadu fd;k gqvk gksuk dFku
fd;k gS] ,sls esa vf/koDrk vfHk;qDr ds mijksDr leLr rdZ ekus tkus ds
dkfcy ugha gS vkSj muesa dksbZ cy izrhr ugha gksrk gSA vuqla/kku esa
jgh ,slh dqN rqPN izd`fÙk dh dfe;ksa ls lEiw.kZ vfHk;kstu dgkuh dks
udkjk ugha tk ldrk gSA vfHk;kstu vf/kdkjh dh vksj ls izLrqr U;kf;d

n`"Vkar vfEcdk izlkn o vU; cuke jkT; ¼fnYyh iz'kklu] fnYyh½ ,l-lh-
lh- 2000¼2½ ,l-lh- ist&646 esa ekuuh; mPpre U;k;ky; us ;g
vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd nks"kiw.kZ vUos"k.k vuqla/kku vf/kdkjh dh ykijokgh
o vuqHko dh deh ds dkj.k vfHk;qDr dks nks"keqDr djuk mfpr ugha gS o
blh izdkj U;kf;d n`"Vkar fØfeuy vihy uEcj 65@2008 fu.kZ; fnukad
17-04-2012 ghjkyky ik.Ms o vU; cuke mRrjizns'k jkT; rFkk U;kf;d
n`"Vkar fØfeuy vihy uEcj 929&930@2002 fu.kZ; fnukad 28-04-2003
fo'oslju cuke jkT; izfrfuf/k }kjk ,l-Mh-,e- o ,-vkbZ-vkj 2003 ¼,l-
lh-½ ist&660 mRrjizns'k jkT; cuke txnso o vU; esa ekuuh; mPpre
U;k;ky; us ;g vfHkfu/kkZfjr fd;k gS fd vuqla/kku esa jgh fdlh izdkj dh
deh ds vk/kkj ij gh lEiw.kZ vfHk;kstu dgkuh dks udkjk ugha tk ldrk
gS rFkk ;g nks"keqfDr dk vk/kkj ugha gks ldrkA
267- ,sls esa mijksDr foospukuqlkj fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr dh
vksj ls viuh cgl esa mBk;s x;s reke rdZ ekus tkus ds dkfcy ugha gS
vkSj muesa dksbZ cy izrhr ugha gksrk gS rFkk vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr
xokgku dh lk{; ds mijksDr foospu ls vfHk;kstu vfHk;qDr lyeku
[kku ds fo:) ;g rF; ;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr djus esa
iw.kZ :i ls lQy jgk gS fd vfHk;qDr lyeku [kku us fnukad
blds yxHkx LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ckxM+k ij
canqd ls Qk;j dj nks dkys fgj.kkas dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj
f'kdkj@vk[ksV fd;kA
268- vc U;k;ky; }kjk lg vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]
lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds fo:) vkjksfir
vijk/k ds lEcU/k esa vo/kkj.kh; fcUnq la[;k&2 o 3 ds lEcU/k esa
vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr lk{; ij fopkj o foospu fd;k tk jgk gS ]
tks bl izdkj gS %&
vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe
mQZ rCcw o nq";Urflag ij vkjksi gS fd vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]

uhye] rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh] nq";Urflag us fnukad 01-10-1998 o
02-10-1998 dh njfe;kuh jkf= esa 01%30 & 02%00 cts ;k blds yxHkx
LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ckxM+k ij laxfBr mi;qZDr
fof/k fo:) teko ds lnL; ds :i esa lfEefyr jgs tc ml teko ds
lnL; lyeku [kku }kjk cUnwd ls Qk;j dj nks dkys e`xksa dks fcuk oS/k
vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj@vk[ksV dj vijk/k dkfjr fd;k vkSj mDr
vijk/k ,sls fof/k fo:) teko ds lkekU; mn~ns'; dks vxszlj djus esa
dkfjr fd;k x;k o vfHk;qDrx.k dks Kkr Fkk fd og vijk/k teko ds
fdlh lnL; }kjk dkfjr fd;k tkuk lEHkkO; gS rFkk fodYi esa
vfHk;qDrx.k ij vkjksi gS fd mUgksaus lyeku ds lkFk ftIlh esa cSBdj
dkys e`x ds >q.M dks ns[k dj lyeku [kku dks lyeku Qk;j djks dg
dj nq"izsfjr fd;k] ftl ij mlus nq"izsfjr gksdj canwd ls Qk;j dj nks
dkys e`x dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj fd;kA
269- bl lECkU/k esa U;k;ky; ds le{k vfHk;kstu dh vksj ls tks
lk{; izLrqr gqbZ gS] mlds voyksdu ls nf'kZr gS fd ih-MCY;w&4 iwuepan us
viuh eq[; ijh{kk esa U;k;ky; esa dFku fd;k gS fd fnukad 01-10-98 o
02-10-98 dh e/; jkf= dks yxHkx 1%30 cts og is'kkc djus mBk rks
mlds ?kj ls FkksM+h nwj esa ,d xkM+h dPPks jkLrs esa ?kwe jgh FkhA mls 'kd
gqvk fd og xkM+h f'kdkj ds fy, ?kwe jgh gS rks mlus Nksxkjke dks vkokt+
nsdj cqyk;k o mlus viuh eksVjlkbZfdy ysdj Nksxkjke dks ihNs fcBk;k
o xkM+h ds ihNs x;s o utnhd x;s rks ,d ftIlh fn[kkbZ nh] ftldk
uEcj vkj-ts&19 1lh&2201 Fks] ml ftIlh ds vUnj dqy 7 O;fDr cSBs Fks]
ftuesa lyeku xkM+h pyk jgk Fkk] ikl esa lSQ vyh [kku cSBk FkkA ftIlh
esa ihNs dh lkbZM esa rhu yM+fd;k¡ o nks vkneh cSBs FksA rhu yM+fd;ksa
esa ,d yM+dh p'es okyh FkhA ihNs cSBs vknfe;ksa esa ,d 25&30 lky dk
O;fDr Fkk o nwljk 30 o"kZ dk O;fDr FkkA ftIlh ihNs py jgh Fkh] mlds
vkxs fgj.kksa dk >w.M vk;k gqvk FkkA ihNs ls ,d vkneh us lyeku [kku
dks canwd nhA fQj mlus dkys fgj.kksa ds >q.M ij Qk;j fd;k] ftlls
>w.M frrj&fcrj gks x;k o ,d fgj.k yaxMkrk gqvk fxj x;k] ftlds
xksyh yxh FkhA fQj xkM+h vkxs rst pyh] vkSj ,d vksj fgj.kksa dk >q.M
fn[kkbZ fn;kA fQj ihNs cSBs O;fDr;ksa us lyeku [kku dks dgk] tksj ls
dgk fd Qk;j djks] xksyh ekjks] tks lyeku us Qk;j fd;kA >q.M
frrj&fcrj gks x;k o ,d fgj.k ds xksyh yxhA fQj mUgksusa
f'kdkjh&f'kdkjh dh vkokt+ yxkbZ rks xkM+h mUgksaus rst dj nhA dkadk.kh
ls xqM+k jksM+ dh rjQ xkM+h rst dj nhA os nks tus gh Fks blfy, mUgsa
jksdus esa vlQy jgsA ftIlh esa ihNs cSBs yksxksa us vkokt nh Fkh lyeku
fgj.kksa dk >q.M gS] Qk;j djks] rc lyeku us fgj.kksa ij xksfy;s ekjhA
f'kdkj djus okyksa esa lyeku [kku] lSQ vyh [kku] nq";Urflag] uhye]
rCcw] lksukyh csUnzs lHkh dks og 'kDy ls igpkurk gS dFku fd;k gS rFkk
vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye o rCclqe mQZ rCcw dh
vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us dFku fd;k gS fd yM+fd;k¡ ftIlh esa
cSBh Fkha buds dSls diM+s igus gq, Fks] ugha crk ldrkA gkftj vnkyr
eqyftek rCcw dks ns[kdj dgk fd ;s gkbZV esa rCcw tSlh gS] nwljh dks og
ugha tkurk gS] tks lksukyh csUnzs gSA nksuksa eqyftek dks dksVZ }kjk uke
iwNus ij vf/koDrk us mudh igpku dks lR;kfir fd;kA bl LVst ij
eqyftek rCcw o lksukyh Lo;a U;k;ky; esa mifLFkr vkbZ A ;g lgh gS fd
izn'kZ ih&1 esa yM+fd;ksa dk uke o gqfy;k ugha fy[kk gqvk gSA izn'kZ ih&3
esa Hkh yM+fd;ksa dk uke o gqfy;k vafdr ugha gSA izn'kZ ih&1 o izn'kZ
ih&3 esa rCcw] lksukyh o uhye ds uke o gqfy;k ugha gSA buesa ;g Hkh ugha
fy[kk gS fd og rhuksa yM+fd;ksa dks tkurk FkkA ;g lgh gS fd izn'kZ
ih&87 esa 11-10-98 ds c;ku esa Hkh mlus rCcw] uhye o lksukyh csUnzs dk
uke o gqfy;k ugha fy[kk;k FkkA ;g lgh gS fd ohfM;ksxzkQh esas fn;s c;ku
esa tks Jh cksM+k us fy;s Fks] mlesa Hkh rCcw] uhye o lksukyh dk uke o
gqfy;k ugha crk;k] dFku fd;k gSA
270- bl izdkj p'enhn xokg iwuepan dh lk{; ds voyksdu ls
nf'kZr gS fd bl xokg us vius c;kuksa esa dsoy eqyfte lyeku [kku ds
lEcU/k esa gh Li"V dFku fd;k gS fd eqyfte lyeku [kku us canqd ls
Qk;j dj nks d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;kA vU; vfHk;qDrx.k lSQ vyh
[kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds lEcU/k esa
bl xokg us ,slk dksbZ Li"V dFku ugha fd;k gS fd bu eqyfteku dk
mDr d`".k e`xksa ds f'kdkj dh ?kVuk esa fdlh izdkj dk lkekU; mn~ns';
jgk gks vFkok mUgksaus eqyfte lyeku [kku dks d`".k e`xksa ds f'kdkj djus
ds fy, nq"izsfjr fd;k gks cfYd bl xokg us bu eqyfteku ds lEcU/k esa
dFku fd;k gS fd ftIlh esa ihNs dh lkbZM esa rhu yM+fd;k o nks vkneh
cSBs Fks] rhu yM+fd;ksa esa ,d yM+dh p'es okyh FkhA ihNs cSBs O;fDr;ksa us
lyeku [kku dks tksj ls dgk fd Qk;j djks xksyh ekjks rks lyeku us
Qk;j fd;k] ihNs ls ,d vkneh us lyeku [kku dks canqd nh dFku fd;k
gS vFkkZr bl xokg us ,slk dksbZ Li"V dFku ugha fd;k gS fd ihNs cSBs
O;fDr;ksa esa eqyfte nq";Urflag o vfHk;qDrk lksukyh csUnzs] rCclqe mQZ rCcw
,oa uhye gks vkSj mUgkasus eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj
Qk;j djks] dgdj nq"izsfjr fd;k gks ;k mUgksaus vfHk;qDr lyeku [kku
dks canqd nh gks RkFkk eqyfte lSQ vyh [kku ds lEcU/k eas Hkh xokg us
dsoy ;g dFku fd;k gS fd ftIlh esa vkxs dh lhV ij ikl esa lSQ vyh
[kku cSBk Fkk vFkkZr vfHk;qDr lSQ vyh [kku dk Hkh dsoy ftIlh esa ikl
esa vkxs cSBk gksuk dFku fd;k gS rFkk bl vfHk;qDr ds lEcU/k esa Hkh ,slk
dksbZ dFku ugha fd;k gS fd vfHk;qDr lSQ vyh [kku us eqyfte lyeku
[kku dks fgj.kksa dks ns[kdj Qk;j djks] dgdj nq"izsfjr fd;k gks o
mijksDr eqyfteku dk mDr d`".k e`xksa ds f'kdkj dh ?kVuk dkfjr djus
esa fdlh izdkj dk lkekU; mn~ns'; jgk gks rFkk bl xokg us U;k;ky; esa
Hkh lk{; ds nkSjku vfHk;qDrk lksukyh csUnzs o rCclqe mQZ rCcw dks ugha
igpkuk gS rFkk dFku fd;k gS fd izn'kZ ih&1 o izn'kZ ih&3 esa Hkh lksukyh
csUnzs] rCcw] uhye dk uke o gqfy;k vafdr ugha gSA mlds izn'kZ ih&87
c;ku esa budk uke o gqfy;k ugha fy[kk;k FkkA fofM;ksxzkQh esa fn;s c;ku
esa Hkh budk uke o gqfy;k ugha crk;k rFkk eqyfte nq";Urflag ds
vf/koDrk dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh bl xokg us bl ckr dks lgh
crk;k gS fd ?kVuk ds le; yEcs cky okys O;fDr dks uke ls ugha tkurk
Fkk rFkk bl ckr dks Hkh lgh crk;k gS fd izn'kZ ih&1 o izn'kZ ih&3 esa
yEcs cky okys O;fDr dk uke ugha fy[kk gS rFkk vius c;ku izn'kZ ih&77
o izn'kZ ih&87 o fnukad 02-10-98 dks mlds }kjk fn;s x;s c;kuksa eas Hkh
yEcs cky okys O;fDr dk uke ugha gS rFkk ou foHkkx iqfyl us dHkh Hkh
yEcs cky okys O;fDr dh f'kuk[r ugha djokbZ Fkh rFkk bl ckr dks Hkh
lgh crk;k gS fd ?kVuk ds igys ls Hkh og yEcs cky okys O;fDr dks ugha
tkurk FkkA og dgk¡ dke djrk Fkk] irk ugha gksuk o ?kVuk ls igys Hkh
og nq";Urflag dks ugha tkurk Fkk dFku fd;k gS rFkk bl ckr dks Hkh
lgh crk;k gS fd ?kVuk ds ckn 'ksjkjke o ekaxhyky feys Fks rc mUgksaus
Hkh mls nq";Urflag dk uke ugha crk;k Fkk rFkk ;g Hkh Li"V :i ls dFku
fd;k gS fd yEcs cky okys O;fDr us lyeku [kku dks canqd ugha nh Fkh
rFkk vfHk;qDrkx.k rCcw o lksukyh csUnzs dks Hkh bl xokg us U;k;ky; esa
ugha igpkuk gSA
271- fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 ftlds tfj;s ;g izdj.k ntZ gqvk
gS ds voyksdu ls Hkh nf'kZr gS fd blesa vfHk;qDx.k nq";Urflag] lksukyh
csUnzs] rCclqe mQZ rCcq o uhye ds uke vafdr ugha gS A mijksDr
vfHk;qDrx.k ds lECkU/k esa dsoy ;g vafdr gS fd ftIlh esa lSQ vyh [kku
o nks yM+fd;k Hkh Fkha rFkk ,d yM+dh p'ek igus o nks vkneh ihNs cSBs
Fks] ftlls nf'kZr gS fd fyf[kr fjiksVZ izn'kZ ih&1 ftlds tfj;s izdj.k
ntZ djok;k x;k gS] mlesa Hkh vfHk;qDrx.k nq";Urflag] lksukyh csUnzs]
uhye] rCclqe mQZ rCcw dk uke vafdr ugha gSA
272- xokg ih-MCY;w&10 'ksjkjke tks fd ?kVuk ds rqjUr i'pkr
ekSds ij tkus o ihNk djus okyk xokg gS] dh lk{; ds voyksdu ls Hkh
nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh vius c;kuksa esa vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]
lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds lEcU/k esa
dsoy ;g dFku fd;k gS fd ftIlh esa nks vkneh vkxs cSBs Fks] ftIlh dks
lyeku pyk jgk Fkk ihNs rhu yM+fd;k vkSj nks vkneh cSBs Fks ftuesa
ls ,d yEcs ckyksa okyk nq";Urflag FkkA MkbZoj lhV ds ikl esa lSQ vyh
[kku cSBk FkkA ihNs cSBs O;fDr ds gkFk esa canqd tSlk dqN FkkA vkxs cSBs
O;fDr;ksa ds gkFk esa dqN ugha FkkA ihNs rhu yM+fd;k¡ cSBh FkhaA og mUgsa
ugha igpku ldrk] fQYe LVkj Fkha ijUrq muds uke ugha crk lduk
dFku fd;k gS] ftlls nf'kZr gS fd xokg 'ksjkjke us Hkh mijksDr
vfHk;qDrx.k ds lEcU/k esa ,slk dksbZ Li"V dFku ugha fd;k gS fd ihNs cSBs
O;fDr;ksa esa eqyfte nq";Urflag o vfHk;qDrk lksukyh csUnzs] rCclqe mQZ rCcw
,oa uhye gks vkSj mUgkasus eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj
Qk;j djks] dgdj nq"izsfjr fd;k gks RkFkk eqyfte lSQ vyh [kku ds
lEcU/k eas Hkh bl xokg us dsoy ;g dFku fd;k gS fd ftIlh esa vkxs dh
lhV ij ikl esa lSQ vyh [kku cSBk Fkk vFkkZr vfHk;qDr lSQ vyh [kku
dk Hkh dsoy ftIlh esa ikl cSBk gksuk dFku fd;k gS rFkk bl vfHk;qDr ds
lEcU/k esa Hkh ,slk dksbZ dFku ugha fd;k gS fd cjoDr ?kVuk vfHk;qDr
lSQ vyh [kku us eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj Qk;j djks]
dgdj nq"izsfjr fd;k gks rFkk mijksDr eqyfteku dk mDr d`".k e`xksa ds
f'kdkj dh ?kVuk dkfjr djus esa fdlh izdkj dk lkekU; mn~ns'; jgk gks A
vf/koDRkk vfHk;qDrx.k lSQ vyh] rCcw oxSjg dh vksj ls dh xbZ ftjg esa
Hkh xokg us dFku fd;k gS fd lksuy lkgc ds iwNus ij mlus rhuksa
yM+fd;ksa dk gqfy;k ugha crk;k] ftldh dksbZ otg ugha FkhA ftIlh esa
dkSulh fQYe LVkj Fkh ugha crk ldrkA muds uke mls irk ugha gksuk
dFku fd;k gSA U;k;ky; esa Hkh bl xokg us vfHk;qDrkx.k dks ns[kdj
muds uke ugha crk lduk dFku fd;k gS rFkk ;g xokg vf/koDrk
vfHk;qDr nq";Urflag dh vksj ls dh xbZ ftjg esa Hkh vfHk;qDr lSQ vyh
[kku dk dsoy lyeku [kku ds cxy esa cSBk gksuk dFku djrk gS rFkk
bl xokg us dFku fd;k gS fd mls ;g ckr irk ugha pyh fd yEcs cky
okys vkneh vkSj nq";Urflag dk uke fjiksVZ esa ugha fy[kk gks rFkk
nq";Urflag dh dksbZ f'kuk[rxh ugha djokbZ Fkh rFkk bl ckr dks Hkh lgh
crk;k gS fd mls ekywe ugha nq";Urflag fQYeksa esa dke djrk gS ;k ughaA
blh izdkj ih-MCY;w&11 ekaxhyky tks fd ?kVuk ds rqjUr i'pkr ekSds ij
tkus o ihNk djus okyk xokg gS] us Hkh viuh eq[; ijh{kk esa mijksDr
vfHk;qDrx.k ds lEcU/k esa dsoy ;g dFku fd;k gS fd ?kVuk ds le;
ftIlh esa lyeku ds vykok rhu yM+fd;k¡] nks vkneh ihNs cSBs Fks o
vkxs ,d vkneh lSQ vyh [kku cSBk Fkk rFkk xokg us gkft+j vnkyr
eqyfte nq";Urflag dks Hkh ugha igpkuk gS rFkk ftjg esa dsoy ;g dFku
fd;k gS fd ftIlh esa lkr yksx cSBs Fks] nks vkxs] ikap ihNsA ihNs cSBs yksxksa
eas rhu yM+fd;k¡ FkhaA ftIlh esa vkxs ,d vkneh lSQ vyh [kku cSBk Fkk
rFkk gkftj vnkyr eqyfte nq";Urflag dks bl xokg us ugha igpkuk gS]
ftlls nf'kZr gS fd bl xokg us Hkh mijksDr vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]
lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds lEcU/k esa ,slk
dksbZ Li"V dFku ugha fd;k gS fd ihNs cSBs O;fDr;ksa esa eqyfte nq";Urflag
o vfHk;qDrk lksukyh csUnzs] rCclqe mQZ rCcw ,oa uhye gks vkSj mUgkasus
eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj Qk;j djks] dgdj nq"izsfjr
fd;k gks RkFkk eqyfte lSQ vyh [kku ds lEcU/k eas Hkh xokg us dsoy ;g
dFku fd;k gS fd ftIlh esa vkxs dh lhV ij ikl esa lSQ vyh [kku cSBk
Fkk vFkkZr vfHk;qDr lSQ vyh [kku dk Hkh dsoy ftIlh esa ikl cSBk gksuk
dFku fd;k gS rFkk bl vfHk;qDr ds lEcU/k esa Hkh ,slk dksbZ dFku ugha
fd;k gS fd vfHk;qDr lSQ vyh [kku us eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa
dks ns[kdj Qk;j djks] dgdj nq"izsfjr fd;k gks rFkk mijksDr eqyfteku
dk mDr d`".k e`xksa ds f'kdkj dh ?kVuk esa fdlh izdkj dk lkekU;
mn~ns'; jgk gks ;k ;s eqyfteku f'kdkj dh ?kVuk esa 'kjhd jgs gks ] ,slk
dksbZ dFku bu xokgku us ugha fd;k gSA
273- blh izdkj xokg ih-MCY;w&2 lkxjjke fo'ukbZ] ouj{kd oU;
tho mMUknLrk us viuh eq[; ijh{kk esa dFku fd;k gS fd ?kVuk ds fnu
f'kdkj lyeku [kku o budh ikVhZ ds yksxksa }kjk djuk mls crk;k FkkA
bl ikVhZ esa lyeku] lSQ rhu pkj yM+fd;k¡ ftuesa lksukyh] uhye] rCcw
vkfn dqy lkr Fks ijUrq vf/koDRkk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh
oxSjg dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us bl ckr dks lgh crk;k gS fd
izn'kZ ih&1] izn'kZ ih&2 o izn'kZ ih&3 esa yM+fd;ksa ds uke ugha fy[ks gSaA
mlds igys ds U;k;ky; dh ftjg esa rhuksa yM+fd;ksa ds uke fjiksVZ esa gksus
dh ckr xyrh ls crkbZ gS rFkk xokg Hkaojyky ih-MCY;w&8 rRdkyhu
ouiky] oU; tho lqj{kk pkSdh] xqM+k fo'uksbZ;ku gS] us Hkh viuh eq[;
ijh{kk esa dsoy ;g dFku fd;k gS fd ?kVuk dh lqcg muds ikl iwuepan]
Nksxkjke pkSdh ij vk;s vkSj dgk fd mudh ckxM+ksa dh <kf.k;ksa ds
vkl&ikl jkr dks 1%30&2%00 cts lyeku o mlds fQYeh lkfFk;ksa ftuesa
rhu ghjksbusa] lSQ vyh [kku o ,d yEcs cky okyk O;fDr Fkk us d`".k
e`xksa dk canqd ls f'kdkj fd;kA canqd lyeku [kku us pyokbZ dFku fd;k
gSA vf/koDRkk vfHk;qDr nq";Urflag dh vksj ls dh xbZ ftjg esa xokg us
dFku fd;k gS fd ;g lgh gS fd izn'kZ ih&1 ,Q-vkbZ-vkj- esa fdlh Hkh
yEcs cky okys O;fDr dk uke ugha] gS] mlus Hkh dHkh tk¡p] c;kuksa bR;kfn
esa yEcs ckyksa okys O;fDr dk ftØz ugha fd;kA blh izdkj xokg ih-
MCY;w&3 ekaxhyky lksuy] izkjfEHkd tk¡pdrkZ] rRdkyhu Mh-,Q-vks us Hkh
vf/koDrk vfHk;qDr nq";Urflag dh vksj ls dh xbZ ftjg esa dFku fd;k gS
fd izn'kZ ih&1] 2 o 3 esa yEcs cky okys okys O;fDr dk gokyk ugha gS
rFkk bl ckr dks lgh crk;k fd ml fnu rd xokg dks bl rF; dh
tkudkjh ugha Fkh fd yEcs cky okyk O;fDr dgka jgrk gS] tks/kiqj dk gS
vFkok ckgj dk gSA fdlh Hkh yEcs cky okys O;fDr dks p'enhn xokg ds
lkeus igpkuus ds fy, is'k ugha fd;k rFkk Lo;a vuqla/kkudrkZ yfyr
cksM+k] ih-MCY;w&1 us Hkh vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] uhye] rCcw
oxSjg dh vksj ls dh xbZ ftjg esa dFku fd;k gS fd xokgku Nksxkjke o
iwuepan ds izkjfEHkd tk¡p ds nkSjku fy;s c;kuksa esa uhye] rCcw] lksukyh]
nq";Urflag dk thi esa cSBuk vafdr ugha gS rFkk bl ckr dks Hkh lgh
crk;k gS fd uhye] lksukyh ,oa rCcw bl dsl esa uketn ugha gS rFkk bl
ckr dks Hkh lgh crk;k gS fd izdj.k esa bu rhuksa dh f'kuk[r dk iz'u
fufgr Fkk] ftudks ckinkZ jgus dh igpku djokus ds mn~ns'; ls fgnk;r
nh xbZ FkhA mlds ckotwn f'kuk[rxh gsrq fjek.M ugha ekaxuk ekuk gS rFkk
vf/koDrk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] rCcw oxSjg dh vksj ls dh xbZ
ftjg esa bl xokg us bl ckr dks lgh crk;k gS fd ,Q-vkbZ-vkj esa
vfHkusf=;ksa ds uke o gqfy;k vafdr ugha gS bl dkj.k vfHkusf=;ksa dh
igpku djokuk vko';d fo"k; FkkA mlds ckotwn mlus vfHkusf=;ksa dh
f'kuk[rxh dk;Zokgh ugha djokbZA vf/koDRkk vfHk;qDr nq";Urflag dh vksj

ls dh xbZ ftjg esa Hkh bl xokg us dFku fd;k gS fd i=koyh esa ,slk
dksbZ nLrkost ekStwn ugha gS] ftl ij yEcs cky okys vfHk;qDr dk uke
gks rFkk bl ckr dks Hkh lgh crk;k fd izn'kZ ih&1 ls 3 esa yEcs ckyksa
okys O;fDr dk ?kVuk esa fyIr gksuk o mldk uke ugha gS rFkk vfHk;qDr
nq";Urflag us fnukad 09-10-98 dks vfHk;qDrk rCcw o uhye dh tekur
nh gS] ftlds nLrkost izn'kZ Mh&12 gS o 'kiFk i= izn'kZ Mh&13 gS rFkk
bl ckr dks Hkh lgh crk;k gS fd Nksxkjke ds c;ku izn'kZ Mh&3 o
iwuepan ds c;ku izn'kZ ih&87 esa Hkh nq";Urflag dk uke ugha gSA mlus
nq";Urflag dh dksbZ f'kuk[rxh ijsM ugha djokbZA
274- xokg psruk HkkVh ih-MCY;w&7 rRdkyhu ,l-vkbZ- efgyk
Fkkuk tks/kiqj gS] ftlus vfHk;qDrkx.k lksukyh csUnzs] rCclqe o uhye dks
tfj;s QnZ izn'kZ ih&7 ls 9 ds fxjQ~rkj djus o tkek ryk'kh ds
lECkU/k esa vkSipkfjd lk{; nh gS rFkk ih-MCY;w&19 jkts'k lkjLor
eqyfte lSQ vyh [kku ds dCts ls ,;j jkbQy] iSysV~l tCr djus dh
QnZ izn'kZ ih&15 dk lk{kh gS] tks i{knzksgh jgk gS] ftlus dFku fd;k gS
fd 16&17 lky igys vuqla/kkudrkZ cksMk+ us D;k dk;Zokgh dh] irk
ughaA ,sls esa vfHk;kstu dh vksj ls izLrqr mijksDr xokgku dh lk{; ds
foospu ls nf'kZr gS fd bu xokgku us vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]
lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds lEcU/k esa ,slk
dksbZ Li"V dFku ugha fd;k gS fd ihNs cSBs O;fDr;ksa esa eqyfte
nq";Urflag o vfHk;qDrk lksukyh csUnzs] rCclqe mQZ rCcw ,oa uhye gks
vkSj mUgkasus eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj Qk;j djks]
dgdj nq"izsfjr fd;k gksA ,sls esa eqyfteku lksukyh csUnzs] rCclwe mQZ
rCcw] uhye o nq";Urflag dh ?kVuk ds le; ekSds ij mifLFkfr Hkh
lafnX/k izrhr gksrh gS RkFkk eqyfte lSQ vyh [kku ds lEcU/k eas Hkh
xokgku us dsoy ;g dFku fd;k gS fd ftIlh esa vkxs dh lhV ij ikl
esa lSQ vyh [kku cSBk Fkk vFkkZr vfHk;qDr lSQ vyh [kku dk Hkh dsoy
ftIlh esa vkxs dh lhV ij ikl esa cSBk gksuk dFku fd;k gS rFkk bl
vfHk;qDr ds lEcU/k esa Hkh ,slk dksbZ dFku ugha fd;k gS fd vfHk;qDr
lSQ vyh [kku us eqyfte lyeku [kku dks fgj.kksa dks ns[kdj Qk;j
djks] dgdj nq"izsfjr fd;k gks rFkk mijksDr eqyfteku dk mDr d`".k
e`xksa ds f'kdkj dh ?kVuk esa fdlh izdkj dk lkekU; mn~ns'; jgk gks A
xokgku dh lk{; ls lSQ vyh [kku dh ekSds ij mifLFkfr rks nf'kZr
gksrh gS ijUrq bl vfHk;qDr dk Hkh vijk/k esa lkekU; mn~ns'; ls lafyIr
gksuk lkfcr ugha gksrk gS rFkk ;g Hkh lkfcr ugha gksrk gS fd eqyfte
lSQ vyh us vfHk;qDr lyeku [kku dks fgj.kksa dk >q.M ns[kdj Qk;j
djks dgdj f'kdkj djus ds fy, nq"izsfjr fd;k gksA vfHk;qDrx.k lSQ
vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds
lEcU/k esa vfHk;kstu ds xokgku dh lk{; ds mijksDr foospu ls nf'kZr
gS fd bu xokgku us vius c;kuksa esa vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku]
lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag dk dksbZ fof'k"V
d`R; vius c;kuksa esa ugha crk;k gS rFkk vfHk;qDr lSQ vyh ds lEcU/k esa
Hkh dsoy mlds ftIlh esa vkxs cSBs gksus ds vykok dksbZ fof'k"V d`R;
ugha crk;k gS rFkk U;k;ky; esa izLrqr xokgku esa ls fdlh us Hkh
vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o
nq";Urflag dk dksbZ fof'k"V d`R; vius c;kuksa esa ugha crk;k gSA ,sls esa
mDr vfHk;qDrx.k dk lkekU; mn~ns'; dh iwfrZ esa ?kVuk esa 'kkfey gksuk
lansg ls ijs izekf.kr gksuk ugha ekuk tk ldrk] ,sls eas vfHk;kstu dh
vksj ls izLrqr xokgku dh lk{; ls ;g lansg ls ijs lkfcr ugha gksrk gS
fd vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw
o nq";Urflag us fnukad 01-10-1998 o 02-10-1998 dh njfe;kuh jkf= esa
01%30 & 02%00 cts ;k blds yxHkx LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku
dh <kf.k;ka ckxM+k ij laxfBr mi;qZDr fof/k fo:) teko ds lnL;
ds :i esa lfEefyr jgs tc ml teko ds lnL; lyeku [kku }kjk
cUnwd ls Qk;j dj nks dkys e`xksa dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj
f'kdkj@vk[ksV dj vijk/k dkfjr fd;k rFkk vfHk;qDrx.k us vfHk;qDRk

lyeku [kku ds lkFk ftIlh esa cSBdj dkys e`x ds >q.M dks ns[kdj
lyeku [kku dks lyeku Qk;j djks dg dj nq"izsfjr fd;k] ftl ij
mlus nq"izsfjr gksdj canwd ls Qk;j dj nks dkys e`x dks fcuk oS/k
vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj fd;kA vr% vfHk;kstu vfHkq;Drx.k lSQ
vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye] rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag ds
fo:) vkjksfir vijk/kksa ds lEcU/k esa viuk ekeyk ;qfDr;qDr o lansg ls
ijs lkfcr djus esa vlQy jgk gS ijUrq vfHk;kstu vfHk;qDr lyeku
[kku ds fo:) vkjksfir vijk/k ds lEcU/k esa viuk ekeyk ;qfDr;qDr o
lansg ls ijs lkfcr djus esa iw.kZ :i ls lQy jgk gSA
275- ifj.kker% vfHk;kstu ;g rF; ;qfDr;qDr o lansg ls ijs lkfcr
djus esa iw.kZ :i ls lQy jgk gS fd vfHk;qDr lyeku [kku us fnukad
blds yxHkx LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ckxM+k ij
canqd ls Qk;j dj nks dkys fgj.kkas dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj
f'kdkj@vk[ksV fd;k ijUrq vfHk;kstu ;g rF; ;qfDr;qDr o lansg ls
ijs lkfcr djus esa iw.kZ :i ls vlQy jgk gS fd vfHk;qDrx.k lSQ vyh
[kku] uhye] rCkLlqe mQZ rCcw] lksukyh] nq";Urflag us fnukad 01-10-1998
o 02-10-1998 dh njfe;kuh jkf= esa 01%30 & 02%00 cts ;k blds yxHkx
LFkku ekStk dkadk.kh fo'uksb;ku dh <kf.k;ka ckxM+k ij laxfBr mi;qZDr
fof/k fo:) teko ds lnL; ds :i esa lfEefyr jgs tc ml teko ds
lnL; lyeku [kku }kjk cUnwd ls Qk;j dj nks dkys e`xksa dks fcuk oS/k
vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj@vk[ksV dj vijk/k dkfjr fd;k vkSj mDr
vijk/k ,sls fof/k fo:) teko ds lkekU; mn~ns'; dks vxszlj djus esa
dkfjr fd;k x;k o vfHk;qDrx.k dks Kkr Fkk fd og vijk/k teko ds
fdlh lnL; }kjk dkfjr fd;k tkuk lEHkkO; gS rFkk mUgksaus lyeku ds
lkFk ftIlh esa cSBdj dkys e`x ds >q.M dks ns[k dj lyeku [kku dks
lyeku Qk;j djks dg dj nq"izsfjr fd;k] ftl ij mlus nq"izsfjr gksdj
canwd ls Qk;j dj nks dkys e`x dks fcuk oS/k vuqKk i= ds ekjdj f'kdkj
fd;kA
276- vr% vfHk;qDr lyeku [kku vkjksfir vijk/k /kkjk 9@51
oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vijk/k ds vkjksi esa nks"kfl) ?kksf"kr fd;s
tkus ;ksX; gS rFkk vfHk;qDrx.k lSQ vyh [kku] lksukyh csUnzs] uhye]
rCclqe mQZ rCcw o nq";Urflag vkjksfir vijk/k /kkjk 51 oU; tho
laj{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ rFkk /kkjk 52 oU; tho
laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa ls lansg dk ykHk fn;k tkdj
nks"keqDr ?kksf"kr fd;s tkus ;ksX; gSA
&% vkns'k %&

277- vr% vfHk;qDr lyeku [kku iq= lyhe [kku] tkfr
eqlyeku] fuoklh&3 xSysDlh vikVZesUV] ch-ts- jksM+] cS.M LVs.M] ckUnzk]
eqEcbZ] ¼egkjk"Vª½ dks /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksi
esa nks"kfl) fd;k tkrk gS rFkk vfHk;qDrx.k lSQ vyh iq= ealqj vyh
[kku] fuoklh csYLdkV caxyk ua-&5] yks[k.M okyk dkWEiysDl] va/ksjh
osLV] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½] lqJh uhye iq=h f'kf'kj dksBkjh] tkfr fgUnw]
fuoklh 8 oha eafty] y{eh fuokl] 16 oh- jksM+] [kkj osLV] ckanzk] eqEcbZ
¼egkjk"Vª½] lqJh rCkLlqe mQZ rCcw iq=h teky gk'keh] tkfr eqlyeku]
fuoklh ¶ysV uEcj&2] vuqdwy vikVZesUV] clksZok] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½] lqJh
lksukyh iq=h v'kksd csUnzs] tkfr fgUnw] fuoklh bZ&401] e/kqou
,ikVZesUV] ;kjh jksM+] olksZok] va/ksjh] eqEcbZ ¼egkjk"Vª½] nq";Urflag iq=
dj.kflag] tkfr jktiwr] v[ks fuokl] ,;jQkslZ jksM+] tks/kiqj dks /kkjk 51
oU; tho lja{k.k vf/kfu;e lifBr /kkjk 149 Hkkñnañlañ rFkk /kkjk 52 oU;
tho laj{k.k vf/kfu;e ds vkjksiksa ls lansg dk ykHk fn;k tkdj nks"keqDr
?kksf"kr fd;k tkrk gSA
¼nsodqekj [k=h½
eq[; U;kf;d eftLVªsV]
tks/kiqj ftyk
278- ltk ds fcanq ij mHk; i{k dks lquk x;kA lEiw.kZ i=koyh dk
/;kuiwoZd voyksdu fd;k x;kA
279- fo}ku~ vf/koDrk vfHk;qDr lyeku [kku us fuosnu fd;k fd
eqyfte ds fo:) orZeku esa fdlh izdj.k esa iwoZ nks"kflf) ugha gSA
eqyfte djhc 20 o"kksZa ls izdj.k dh vUoh{kk Hkqxr pqdk gSA bl izdj.k
dh vUoh{kk ds nkSjku tc Hkh U;k;ky; us eqyfte dks gkft+j gksus ds fy,
vknsf'kr fd;k gS] eqyfte ges'kk gkft+j jgk gS rFkk izdj.k esa eqyfte
djhc ikap fnuksa rd ou foHkkx dh vfHkj{kk esa Hkh jgk gSSA oU; tho
laj{k.k vf/kfu;e dh /kkjk 51¼5½ ds vuqlkj fdlh vH;kj.; ;k jk"Vªh;
miou esa f'kdkj ls lEcfU/kr fdlh vijk/k ds ekeyksa esa gh fl) nks"k
Bgjk;s x;s O;fDr dks ;fn og 18 o"kZ ls de mez dk u gks rHkh ifjoh{kk
dk ykHk nsus dh eukgh gS vU;Fkk ifjoh{kk dk ykHk fn;k tk ldrk gS
rFkk ftu vijk/kksa esa U;wure lt+k dk izko/kku gks] muesa Hkh ifjoh{kk dk
ykHk fn;k tk ldrk gSA ;fn eqyfte dks tks fd vfHkusrk gS] dks
dkjkokl esa Hkstk tkrk gS rks blls fQYe txr ls tqM+s gq, dbZ ?kjksa dh
jksth&jksVh ij izHkko iM+sxkA ,sls esa lt+k ds fcanq ij vfHk;qDr ds izfr
ujeh dk :[k viuk;k tkdj vfHk;qDr dks nks"kfl) vijk/k /kkjk 9@51
oU; tho laj{k.k vf/kfu;e esa ifjoh{kk vf/kfu;e dk ykHk fn;s tkus dk
fuosnu fd;kA fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr us vius rdksZa ds leFkZu esa fuEu
U;kf;d n`"Vkar izLrqr fd;s %&
(1) S.B. Criminal Appeal No. 391/95 (Raj H.C.) D/J. 21-02-17
(1) Man Singh @ Vijay Singh. (2) Bhole Ram Vs.
State of Rajasthan.
(2) Criminal Revision No. 307/2008 (P&H) D/J. 11-11-2016

Maksood Ali Vs. State of Hariyana.
(3) Criminal Revision No. 415/2007 (P&H) D/J 19-03-2013

Balinath & Others Vs. State of Hariyana.
280- fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh us fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr ds

rdksZ dk fojks/k djrs gq, viuh cgl esa fuosnu fd;k fd eqyfte us nks
d`".k e`xksa dk canqd ls f'kdkj fd;k gSA d`".k e`x oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e dh izFke vuqlwph ds Hkkx izFke ds dze la[;k&2 ij ntZ **Cysd
cd** ,UVhykWi lohZdkijk dh iztkfr ds oU; tho gS] ftudh iztkfr yqIr
gksrh tk jgh gS] ftlls ikfjfLFkfrd larqyu dks Hkh uqdlku gks jgk gSA
eqyfte us tks fd vfHkusrk gS] us canqd ls f'kdkj dj nks d`".k e`xksa dh
e`R;q dkfjr dj vR;Ur xEHkhj izd`fr dk vijk/k fd;k gSA vfHk;qDr
cgqpfpZr dykdkj O;fDr gS] ftlds }kjk fd;s x;s dk;ksZa dk vke
turk }kjk Hkh vuqlj.k fd;k tkrk gS] mlds ckotwn vfHk;qDr us nks oU;
tho d`".k e`xksa dk f'kdkj fd;k gSA vfHk;qDr ij iwoZ esa Hkh nks vU;
izdj.k fgj.k f'kdkj ds ntZ gq, Fks] ftuesa fopkj.k U;k;ky; us mls
nks"kfl) fd;k Fkk] ftudh vihy esa ekuuh; mPp U;k;ky; }kjk nks"keqDr
fd;s tkus ds fu.kZ; ds fo:) ekuuh; mPpre U;k;ky; esa ,l-,y-ih- Hkh
yfEcr gS rFkk eqyfte ij ,d vU; izdj.k Hkh fgV ,.M ju dsl dk
cEcbZ esa gqvk Fkk rFkk eqyfte us gLrxr izdj.k okys d`".k e`xksa dk
f'kdkj 'kkSd&ekSt ds fy, fd;k FkkA /kkjk 9@51¼1½ oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e ds ijUrqd vuqlkj bl vijk/k esa ,d o"kZ ds U;wure dkjkokl
dh rFkk vf/kdre 6 o"kZ rd ds dkjkokl vkSj tqekZus ls Hkh] tks 5]000@&
:i;s ls de ugha gksxk] dh lt+k ds izko/kku gSa] ,sls esa vfHk;qDr }kjk
fd;s x;s vijk/k ds fy, mls vuqdj.kh; vf/kdre lt+k nh tkuh pkfg,A
vfHk;qDr ds izfr fdlh izdkj dk ujeh dk :[k ugha viukdj eqyfte
dks nks"kfl) vijk/k esa ifjoh{kk vf/kfu;e dk ykHk ugha fn;s tkus o
eqyfte dks nks"kfl) vijk/k /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e esa
vf/kdre lt+k ls nf.Mr fd;s tkus dk fuosnu fd;kA
281- mHk; i{k ds rdksZ ij xkSj fd;k x;kA lEiw.kZ i=koyh dk
/;kuiwoZd voyksdu fd;k x;kA fo}ku vf/koDRk vfHk;qDr dh vksj ls
izLrqr U;kf;d n`"Vkarksa dk llEeku v/;;u fd; x;k o ekxZn'kZu izkIr
fd;k x;kA gkykafd eqyfte ds fo:) orZeku esas fdlh izdj.k esa iwoZ
nks"kflf) ugha gksuk rFkk ftu izdj.kksa esa iwoZ esa eqyfte dks nks"kfl) fd;k
x;k Fkk] muesa eqyfte dks ekuuh; vihy U;k;ky;ksa }kjk nks"keqDr fd;k
x;k gksuk vf/koDrk vfHk;qDr us tkfgj fd;k gS ijUrq ftl izdkj ls
vfHk;qDr us oU; tho laj{k.k vf/kfu;e dh izFke vuqlwph esa of.kZr nks
oU; tho d`".k e`xksa dks canqd ls f'kdkj dj ekjk gS] mDr d`".k e`x
,UVhykWi lohZdkijk iztkfr ds gSa rFkk eqyfte us tks fd vfHkusrk gS]
ftlds }kjk fd;s tkus okys dk;ksZa dks ns[kdj vke tu Hkh mudk
vuqlj.k djrs gSa] mlds ckotwn eqyfte us ftl izdkj oU; tho laj{k.k
vf/kfu;e dh izFke vuqlwph ds Hkkx izFke ds dze la[;k&2 ij ntZ **Cysd
cd** ,UVhykWi lohZdkijk dh iztkfr ds nks funksZ"k eqd oU; tho d`".k
e`xksa dk canqd ls xksyh ekjdj f'kdkj fd;k gS] mls e/;ut+j j[krs
gq, ,oa orZeku esa oU; thoksa ds voS/k f'kdkj dh c<+ jgh ?kVukvksa dks
e/;ut+j j[krs gq, ,oa vfHk;qDr ds d`R; o izdj.k ds leLr rF;ksa]
ifjfLFkfr;ksa] gkykr o vijk/k dh vR;Ur xEHkhjrk o mijksDr dkj.kksa dks
e/;utj j[krs gq, vfHk;qDr lyeku [kku dks nks"kfl) vijk/k vUrxZr
/kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e esa ifjoh{kk vf/kfu;e dk ykHk
fn;k tkuk U;k;ksfpr izrhr ugha gksrk gSA fo}ku vf/koDrk vfHk;qDr dh
vksj ls izLrqr U;kf;d n`"Vkarksa dk llEeku v/;;u fd;k x;k o
ekxZn'kZu izkIr fd;k x;k] eSa buesa izfrikfnr fl)kUrksa ds izfr iw.kZ vknj
o lEeku O;Dr djrk gw¡ ijUrq esjs fouez erkuqlkj budh rF; o
ifjfLFkfr;k¡ gLrxr izdj.k dh rF; o ifjfLFkfr;ksa ls fHkUu gksus ds dkj.k
o vfHk;qDr }kjk fd;s x;s d`R; dsk e/;ut+j j[krs gq, budk dksbZ ykHk
vfHk;qDr izkIr djus dk vf/kdkjh ugha ik;k tkrk gS rFkk eqyfte dks
nks"kfl) vijk/k vUrxZr /kkjk 9@51 oU; tho laj{k.k vf/kfu;e esa
fuEukuqlkj dkjkoklh; o vFkZn.M ls nf.Mr fd;k tkuk U;k;ksfpr izrhr
gksrk gSA
&% n.Mkns'k %&
282- vr% vfHk;qDr lyeku [kku iq= lyhe [kku] tkfr
eqlyeku] fuoklh&3 xSysDlh vikVZesUV] ch-ts- jksM+] cS.M LVs.M] ckUnzk]
eqEcbZ] ¼egkjk"Vª½ dks nks"kfl) vijk/k varxZr /kkjk 9@51 oU; tho
laj{k.k vf/kfu;e ds vijk/k esas ikap o"kZ ds lk/kkj.k dkjkokl ,oa
10]000@& :i;s ¼v{kjs nl gt+kj :i;s½s vFkZn.M ls nf.Mr fd;k tkrk
gSA vne vnk;xh vFkZn.M eqyfte rhu ekg dk lk/kkj.k dkjkokl
HkqxrsxkA vfHk;qDr }kjk izdj.k ds fopkj.k ds nkSjku iqfyl@ou
vfHkj{kk o U;kf;d vfHkj{kk esa fcrkbZ xbZ vof/k /kkjk 428 n.M izfØ;k
lafgrk ds rgr ewy lt+k esa ls eqtjk dh tkosA vfHk;qDr dk lt+k
okj.V cuk;k tkosA vfHk;qDr dks fu.kZ; dh ,d izfr fu%'kqYd vfoyEc
nh tkosA izdj.k esa tCr'kqnk otg lcwr dk ckn xqtjus fe;kn
vihy@vihy gksus ij ekuuh; vihyh; U;k;ky; ds funsZ'kksa ds vuqlkj
fu;ekuqlkj fuLrkj.k fd;k tkosA vfHk;qDrx.k ds vUoh{kkdkyhu tekur
eqpyds fujLr fd;s tkrs gSaA vfHk;qDr lyeku [kku dks vfHkj{kk esa
fy;k tkrk gS] mls lt+k Hkqxrk;s tkus gsrq dsUnzh; dkjkx`g] tks/kiqj lt+k
okj.V ds lkFk Hkstk tkosA
283- izdj.k esa vfHk;qDr fnus'k xkojs iq= f'kojke xkojs] tkfr
fgUnw] fuoklh v'kksdflag] uwj dh pky] cgjke ikM+k] ckanzk] eqEcbZ
¼egkjk"Vª½ eQ:j gSA vr% i=koyh ds eq[k i`"B ij yky L;kgh ls uksV
Mkyk tkos fd i=koyh dk dksbZ Hkh Hkkx u"V ugha fd;k tkosA eqyfte
ds gkftj vkus ij i=koyh dh vko';drk jgsxhA
¼nsodqekj [k=h½
tks/kiqj ftyk
284- fu.kZ; o n.Mkns'k vkt fnukad 05-04-2018 dks [kqys

U;k;ky; esa fy[kk;k tkdj lquk;k x;kA
¼nsodqekj [k=h½
tks/kiqj ftyk
All correction made in the judgement/order have been
incorporated in the judgement/order being emailed.
Rinky Arora, Stenographer Grade-IInd

Display PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Display PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

¼1½ QkStnkjh ewy izdj.

k la[;k & 66@2011

U;k;ky;% eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj ftyk] tks/kiqj

5 lqJh lksukyh iq=h v'kksd csUnzs] tkfr fgUnw] fuoklh bZ&401]

6 nq";Urflag iq= dj.kflag]] tkfr jktiwr] v[ks fuokl] ,;jQkslZ jksM+]

GEN/T.R.C./19/2011 Dated 20-07-2011 ds vkns'k ls fopkj.k gsrq

Hkkñnañlañ o vfHk;qDr lyeku [kku dks /kkjk 148 Hkkñnañlañ o 27 vk;q/k

20 izn'kZ ih&21 dSejk o fjy dh tk¡p gsrq fn;k x;k vxssz"k.k i=

52 izn'kZ ih&53 jktJh izksMD'ku ds izksMD'ku eSustj dks {ks=h;

fo:) voS/k gfFk;kj dCts esa j[kus o muls

74 izn'kZ ih&84 tk¡p vf/kdkjh yfyr cksM+k }kjk tk¡p ds nkSjku

cksMZ }kjk ijh{k.k mijkUr e`r d`".k e`xksa dh

nkSjku fy;s x;s xokg ghjkyky ds iqfyl c;ku dh

8- vfHk;kstu lk{; lekfIr mijkUr eqyfteku ds c;ku

vo/kkj.kh; fcanq fuEu gS %&

¼4½ vk;k vfHk;qDrx.k ds fo:) vkjksfir vijk/k lkfcr gS \ ;fn

10- fo}ku vfHk;kstu vf/kdkjh us viuh cgl esa fuosnu fd;k fd

ij eqyfte lyeku [kku ds gLrk{kj Hkh gS rFkk bldh fofM;ksxzkQh Hkh

dFku fd;k gSA

dk gh gfFk;kj cjken gksus dk vyx ls izdj.k la- 68@2011

lja{k.k vf/kfu;e ds vkjksi ls nks"keqDr djkj nsus dk fuosnu fd;kA

(2) 2012 (7) Supreme Court Cases P-621

(3) 2005 (1) Supreme Court Cases P-787

(4) 2008 (100) DRJ P-578

(5) 2013 (9) SCC P-245

(6) 2016 SCC Online SC P-478

(7) AIR 1938 Nag P-129

(8) 2003 ILR Kar. P- 368

(9) 1981 Mh.L.J P- 345

(10) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Appeal No.

(11) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Revision

Rajasthan Vs. Gordhan Singh eas ikfjr fu.kZ; fnukad 25-07-16

(12) U;k;ky; eq[; U;kf;d eftLVªsV] tks/kiqj }kjk QkStnkjh ewy

(13) 2004(3) CCC P- 598 (S.C.)

(14) 1996 Cr.L.R(Raj.) P-323

(15) 2004(3) CCC P-359 (S.C.)

(16) D.B. Criminal Appeal (Jail) No. 110/1972

(17) nk-fu-if=dk 1989 ist&248 ¼jkt-½

ogk¡ ekSds ij xokg iwuepan dk gksuk crkrk gS o igys Qk;fjax dh vkokt+

vfHk;kstu dh vksj ls xk;c dj nh xbZ gS rFkk ekaxhyky lksuy ds edku

96- xokg Hkaojyky fo'uksbZ ih-MCY;w&8 us Hkh tk¡p ds c;ku Hkh

fd;k x;k gS] ftlds c;kuksa esa Hkkjh fojks/kkHkkl gSA

(2) 1993 Supp (1) S. C.C. P- 473

(3) 2000(3) S.C.C. P- 70

(4) 1979 (3) S.C.C. P- 1

(5) 1975 S.C.C. (Criminal) P- 87

(6) 1961 (1) Cri.L.J P- 226

(7) ekuuh; jktLFkku mPp U;k;ky; }kjk S.B.Criminal Revision

ls izdj.k ij fdlh izdkj dk foijhr izHkko ugha iM+rk gSA

(2) 1977 AIR P- 2274 SC

(3) Criminal Appeal No. 1856/2009 Date of Judgement 13-9-12

(4) Criminal Appeal No. 529/2010 Date of Judgement 03-8-12 S.C.

(5) Criminal Appeal No. 1482/2013 Date of Judgement 20-10-16

(6) Cri. Appeal No. 552-554/03 Date of Judgement 02-09-11 S.C.

(7) 1989 Cr.L.J. P-2038 Date of Judgement 14-03-1989 Kerla H.C.

(8) State Of Haryana Vs. Bhagirath & Ors.

(9) Criminal Appeal No. 905/2009 Date of Judgement 13-12-12

(10) Cri. Appeal No. 400/2006 Date of Judgement 30-03-17 S.C.

(11) 2011(2) Cr.L.R (Raj.) P- 1764

(12) Cri. Appeal No. 47-48/2013 Date of Judgement 04-03-2014

(13) 2016(2) WLC (S.C.) CRI P- 687

(14) 2013(4) WLC (Raj.) P- 311

(15) SCC 2000(2) SC P- 646