aA A e Simba Simbi Hold Up That Which Holds You Up by K. kia Bunseki Fu-Kiau DORRANCE PUBLISHING CO. , INC. PITTSBURGH, PENNSYLVANIA 15222This is a work of fiction. Names, characters, places, and incidents are either the product of the author’s imagination or are used fictitiously, and any resemblance to actual persons, living or dead; events; or locales is entirely coincidental. All Rights Reserved Copyright © 2006 by K. kia Bunseki Fu-Kiaw No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the publisher. ISBN-10 0-8059-6966-7 ISBN- 13 978-0-8059-6966-5 Printed in the United States of America First Printing For more information or to order additional books, please contact: Dorrance Publishing Co. , Inc. TOL Smithfield Street Third Floor Pittsburgh, Pennsylvania 15222 ULS. AL 1-800-788-7654 www.dorrancebookstore.comSIMBA SIMBI Diimbu diangudi mu nsonokono a n’kinda wau i Simbi. Diambu diadi ditiikidi mu sinsi dia diabfima dia si#ba. Ye mu simba i: > vwa va moko > linda / keba > sakumuna > kebusula (toma keba) > bémba > vwa bi Sim diambu divwidi mbangudulu tatu mu nding’a kikéngo: Y ndiéna wena Hindi evo kebi ndiéna wena ye lendo mu kengila > léndo kiavimuna kisimbanga biabio ¥ Mu kumunu diadi, simb’i léndo kidkio ki Kiau i léndo kieti telama ku nim’a kér simbanga “Iekwa” biabio. so méyo. Kidu i mbodila ye singwa kwa ndiingunu zazo. N’kingu wau i léndo kiaswama kiakénd- wa nzaku. Kéndwa kwa wau, mbwéno a ngyalungunu a fuyalungunu lwato ka yikutu banzukusu nkutu ko. Wau i *n’kingu wangudi” usin- sanga biabio. Simb’i léndo kieti swama ku nsia ntombokolo ye ntomono zaz0 N’kingu wau wangudi ye didi dia méyo ulénda kituka se taku kia mbwilu zazo vo ulembolo zituswa. Kéndwa banzila kimbangumuna kia lukwikulu Iwamwanguswa mu nsonokono za Kisi-mputu mu diambu di’Afelika, sungulako Afelika dia kati, simb’i n’kingu a méyo kibéni; wau i kala. Mu kimpéve/kinzimbi kia mwis’Afelika, wau irkingu a Nzambi; wau i n’kingu wavimuna usimbanga biabiénsono. Win i n’kingu weti vanga “ma” biabiénsono bonso bubienina. Wau i kingongo kicti dikila nsia-kingongo kiéto. Wau i mbélo yanléngo mu béto ye mu kinzungidila kitto. Kanéle nvailu, kinyindudi, bumpitu ngitu muyeke evo kimpitikisa ka biléndi wo sukisa ye tendulula wo bonso bazolele ko, Mu timbula ye zaya n’kingu wau i mu tambula méyo wau-kibéni; i mu timbula nkala/mbélo yavauka bénso Mbandani a Zimbtindani (M. a. Z). Diddio i mu ba/kala. Va lwéka Iwankaka, mu zimbu n’kingu wau wangudi ye wavamuna, ka i kala ko Mu wana, vonda, kwimisa/sokusa, vengumuna ye wuka i mu lweka/Iwidisa n’kingu win waviimuna, taku kia biabio biena ye bina kala; diddio i lukanu mu zola bunga nkat’a moyo. Negan’a Kongo vo “mfiemu dikinda kavwe meso; kavwe matu; kavwe mnwe [kadi va lufulu lwa simbi katelama]. "Kintwadisi kiatelama va lufulu Iwa simbi kiasimba kio, ka kiena m’fanu a méso, matu evo n'nwa ko kadi kimonanga mamo mu kinzungidila lembwa tala; kiwin- ga mamo lembwa dimba ye kilongilanga babo kéndwa zibula n’nw Kimpofo kia ngindu evo kia mpéve i diambu diansisi béni kwa kénso n'twadisi. Simba simbi, mu kibantu, sungulako va kati kwa Bakéngo, i n’kingu wavdmuna wa kimpéve; wiu i mbwéno au yakedika yisingan- ga bwena Nzimbi: i léndo kia ngolo zavamuna kikéndolo nitu ye ndinga kisimbanga biabio biena. Ye mu simba simbi imu telama lwim- ba-nganga. Simba Simbi, imu sungimina ku taku kia ngolo za nsfng- w’a moéyo ye mu telama nakekete va tukwikulu twéto twakingama mu ambula mayudukwa ma nsingwa yoyo ya ngolo zavdimuna mu kamba (kukula) ye ziéta mu nitu &to mu sakumuna yo, taku kidkio. I mu niakisa yo, tanina yo ye soba yo. Bufwéni mu téza n’kingu wau. Mu tza wo, ka veti tsmbwa sambudulu , n’twadisi (nganga), zaka nstinga, kibéni kaka bénso bu mpiila evo m’vwatu miavingulwa ko. Ngey wena. Vanga diidi kénso ntingu ngindu ye Indimi lwaku biena kimp- wanza bu kondolo kénso mvemono; ka ngindudulu ngatu bimoko ko K6nso mfumu a kanda/kimvuka ukwikilanga ye telamanga va n’kingu wau wavamuna. Yandi uyangalalanga mu mona vo n’kingu andi wvan- ganga bumosi kadi méso ma n’kéngu andi i méso mandi; matu ma n’kingu andi i matu mandi; n’nwa mia n’kingu Andi i n’nwa midndi mpe. Kadi simbi [léndo kisimbanga méyo, . s. . Nzambi] kiena mu 13bantu bandi babénsono mu dikitisa ka léndo kiau kianzingila kaka ko, kansi kiandiikina ye kianténina mpe. Moyo, mu simba biandi biabio b6nso tuzéyi wo, ka ukutu lendakana ko k6ndwa kwa n’kingu wau wavimuna ubikwanga simbi [kisimbi] kwa Bakéngo. Wau i tiku kia biabio. Simbi ka i finzambi-nzambi ko. Kansi kidu i Iéndo kia endo biavé- muna mu mosi ye i kama Simbi biabio, bénso zo, bilénda banzulwa bénso mpil’a ngongo zansweki zisadulwanga kwa léndo kiavémuna kianlongo (n’siku wasemuka waviimuna /ndindani yasemuka yavi- muna). Simbi i n’kingu a méyo wau-kibéni ye mu kuma kidkio, kwa makinda mabikwanga vo “Bantu,” Bakongo sungulako, ka vakala ye m’funu a fukamana simbi evo tingila kio fulu biansambidila kio ko. Mbindumunu mosi kaka yakala kwa “MOntu” mu simbi kiandi, n’kin- gu wa méyo usimbanga biabiénsono mu biabidnsono bimonikanga ye bilembolo monika; biavidka, biena evo bina kwiza: longuka mu z4ya kio; timbula kio; kituka kio yandi-kibéni ye zinga bénso bu kiena (bénso kidu), i. s. v. kula mu tézo kia ziku-ziku dia mbélo andi, “kikibéni” kidndi, Va ghinduswa weti tambudila vo yind’i umosi kintwadi ye n’kingu wavfimuna, wa méyo wena kénso ma mu kénso ma kiamonika evo kilembolo monika (kiaswama); kiavidka, kiena evo kina kwiza kadi Yandi ye nsemokono, nsingw’a ngolo zavimuna mu yandi ye mu kinzungidila kidndi, i ma kimosi Amba kiaki, kénso ndiéna wayukuswa evo Kénso “biku” banso buta, vata, mfinda, nto, mbanza evo sikudukusu- lu kiena ye kiandi stmbi. Ye kénso biku mu luyalungunu kilénda bun- dumuka, mwéngana, fwa evo mpe faka vo ngolo za simbi ka zeti lénda didka mu sala bénso ntumw’a ndandani yaviimuna ya nsemono mu kati kwa biku kivéno evo kitélolo ko. Mu luta z4ya mankaka mu biingu diadi, tweti lamba kwa n’tingi miéto mu banzila n’kand’éto wena mu Mfimpulu Yampinda Mu _N’KISI, NGANGA YE SIMBI, Kedika ye Luvunu. ” Léndo kiki kia ngolo zavimuna zak- abuka kwa “ma” biabio zeti kutuvingila mu ntingu tweti sisa kfindu kiéto kiantete kianzingila, vamu kia ngudi éto, mu kota mu kindu kigto kia ku mbazi evo nza. Mu ntinda, vumu, i léndo kia ngolo za simbi kia ngudi éto kieti kutukengila. I diamfunu béni, bwabu/lumbu- nkubukulu: 4ki, kwa miintu wa tandu kiéto mu vutuka sengumuna léndo kiaki. Kidu kilénda soba bénso bwena nzingulu éto. Mu “SIMBA SIMBI” [Rénso bina kikala kwa ngeye keba ndandani yayi yavamuna ye yanléngo mu kutusakumuna ye kutusimba mu bakula LUNUNGU, ZOLA, NDUNGUNU, MOYO ye MAYANGI (y makutadidi |i mu angalala) kwa babo ye mu kintwadi N’knda wu usonamane mu kutubambula mu simbidila diaka SIMBI bidbio biakabuka biasimbididingi méyo va n‘toto wau tika mbaduku- Iu a ntingu naté ye makiélo ma bwisi mu mbadukulu a finda diidi dia m’vu ditelamane ku ntwal’tto. Béto babo tulénda sadisa sikimisa diaka ngolo za n’kingu wau ku nzadulu Andi yayo mu kututwadisa mu fonda diadi dia m’vu ditelamane ku n’twal eto. Ngolo za simbi zena zakubama, lumbu-ki, bwabu mu tindu kito, mu tulumuna va n'toto wau ye va kindi biandi biabiénsono, ka lendo kaka kiampa mu fubisa (védisa) biabio gulwa ko, kénsi nsangwa zampa mpe zina tetumuna bimbenina amtoto éto wau wameni yun- biampa mu tanina bidbio biena bwabu. Bimbenina biabi “biampa” ye “biankulu” (bieti tinunwa kwa biampa) va kimosi bina tikisa ngyon- zokolo evo mbéngo yampa ka mu diémbu dia madia kaka ko kénsi mpe mu didmbu dia mbandu yampa ya n’kisi evo bilongo mu diam- bu dia luzingu ye mavimpi bialunga. Vingidi evo biadidi bia madia mama mampa ye n’kisi miami miampa bana zinga zingu kiambote ye kianda fisidi nga kéndwa kwa béla mu zingu kidu kiakio. Mpisulu mosi kaka mu bimbévo yina dyo yibana solula mu ntingulu a n’kinda mia mbandu zavidka. Naté ye mu zingu ala kwa babingi mu bau iy kigu kia m’vu 120, bantu bana kala basiéma ye tatamana zaula kuna ngiimbu zu mu sala evo kwénda tanda ye loba bonso bayukwa winga bu bakala mu m’vu 50 Bunzungulu kia n’toto &to ye kindi bidndi biena nsatu a nzila zampa zangingila; nzila zampa zandongukila ye zandongila; nzila zampa zambwéna bilekwa. Tufwiti tima evo kwénda mpinda beni vidka konso bitweti zya, mona, longuka, bimba, veta, kwamisa, wuka evo vwezila Bana i mboki kaka tuna badika mu mona ve visa mu kedika kadi simbi kisimbanga méyo wamvimba kina kisengumuna kidu-kibéni: bénso 15N’kingu-V mu biabio ye, kondwa kwa keti-keti, mbanzukusulu zazo, mbulumuna zaz0, teo' biabi ye nzingudulu éto zazo bilénda bundumuka. Ye ngieti ‘avimuna Wakwama kaka, ukdndolo nsuka, taku kia biabio kukiyuvula keti vo nsungumunu éto ka yina yinama kwa ntekomono ko! Tufwiti zya vo konso mbanzulu evo mbwéno yitweti banzila vo i kedika lumbu-ki yilénda soba mbazi ye, mu kuma kidkio, i mfumu beni ndongolo kwa béto mu kénso ntingu mu kudika mu dingo-dingo di &to sono biibi bitaru, N. ¥. B. , i matweti longil: sv naté ye bwAbu” ku nsuk’a N’kingu wau wavaimuna ye wakwama ka wena mu didmbu dia bavamuna evo bafwa ko; ka wena mu diimbu dia bankwa- lendo evo balebakana ko; ka wena mu diémbu dia bankwa-minu evo bankwa-masumu ko; ka wena mu diambu dia bamvwama evo bamputu ko;ka wena mu diambu dia bankdinzu evo bavémba ko; ka wena mu diimbu dia kinganga-nzambi evo biyinga ko; ka wena mu didmbu dia fuku evo mwini ko. N’kingu waviimuna evo simbi/NzAmbi wena kadi wena. Wau wena mu diambu dia biabio biébio biena. Kanso ndidéna weti sa ntembe ye wiu va Iweka Iwa “zinga ye zingisa” si katuntu- mukunwa kwa wau. Mu kimfintu kiéto ka tuléndi bakula n’kingu wau ko kadi beto-kibéni kibén'i “wau. ” Zingu kiéto bénso tw’ “wau. ” Luyalungunu Iwiu- tuztyi kio ka kiléndi wo sukisa ko kadi kidu-kibén’i “wau. "Mbelo a n’kingu wau, siku didndi, “kikibéni” kidndi ka kiléndi sensumuka mu ngindu z2to za kimGntu mu visa kio ko kadi zu mpe i “wau. ” Mu ba (kala) i mu badika zaya n’kingu wiu wavamuna ye mbélo andi mu “wiu” ye mu béto zingisa “wo. ” ye mu kinzungidila keto: Diddio i mu Mu luyinunu, Bakoéngo bakedika, mu lusansu ye mu kimpéve, bazin- y B' ) P ganga ku nsia n’kingu wau ye miankaka mifwanakane. Ngeye mpe, lenda téza diddi mu zingu kiaku kib@ni ye finama kwa ngolo za simbi kiaku mpeleko ka kiléndi monika ko. Kansi bambuka vo kidu i n’kin- mbanga biabiénsono bimonikanga, bilembo- gu angolo zavamuna 7 lo monika ye bina kwiza kadi. I kuma vo ngeye wena kwiku nge’ mos yova kwa ngeye-kibeni mu finama kwa ngolo za simbi kiaku, b6nso I Teo, echo, tegho,teolo tegholo (théorie). Diedkidi mu “ta” ye “téla:" parler , for mauler un proverbe par exemple; coder, produire un principe, une loi ou une theorie 16Simba Simbi Mu kiimbi Simba Simbi Mu n’lingu/masuwa Simba Simbi Mu ndeke Simba Simbi K6nso dina vinga Konso ntangu vanga dio K6nso kfina vangila dio Mu kénso bila Simba Simbi Ku mpatu/mfuba Simba Simbi Mu mfinda Simba Simbi Ku futa Simba Simbi Va ntandu a méngo Simba Simbi Mu maza/n’lingu mba Simbi Fuku ye mwini Simba SimbiSimba Simbi Mu vimpi Simba Simbi Mu kimbévo Simba Simbi Mu ntangu a nsisi Simba Simbi Mu ntingu a tengo-tengo Simba Simbi Mu ndo za keti-keti Simba Simbi Mu kiddi/nziingu Simba Simbi Mu ntingu a luvuvamu/yenge Simba Simbi Mu “boloko”' Simba Simbi Mu lufwa Simba Simbi Ukiyukuswa Mu simba Simbi | Diambu diadi ka diakala mu lusénsu lwa Kéngo ko kadi nzo a zinkole ka zakala ko. Diu ditdkidi mu kifalansa “bloque” (bloque-Ie) taka “bloquer” 20