IV.

GEOLOŠKI RAZVOJ LITOSFERE NA PROSTORU SRBIJE

Na prostoru Balkanskog poluostrva, pa i Srbije, odvijali su se složeni geološki procesi od

paleozoika do neogena. Ovaj prostor je pripadao geosinklinali Tetis i sve promene vezane za ovu
geosinklinalu odnose se i na naše područje. Osim promenljivih sedimentacionih uslova, u više navrata
dolazilo je do snažnih magmatskih aktivnosti sa stvaranjem efuzivnih stena, što je sve dodatno
usložilo gradju centralnog Balkana, tako da neke od pojava nisu dobro objašnjene.
U stenama ovih prostora javljaju se fosilni ostaci, koji su omogućili determinisanje starosti, ali
se to ne odnosi na paleozojske i arhajske tvorevine u kojima je visok stepen metamorfizma pa je
došlo do uništavanja fosila, ako ih je uopšte bilo. Zbog toga se ima problema sa rasčlanjivanjem starih
kristalastih kompleksa.
Veći deo prostora Srbije sastavljen je od planinskog terena istočnog oboda Dinarida, na
zapadu, Rodopske mase u centralnom delu i Karpato-balkanida u istočnom delu. Nasuprot tome,
Panonski basen i Pomoravlje prekriveni su naslagama mladjeg neogena, ispod kojih su naslage starijih
geoloških formacija. U planinskim terenima javljaju se pretežno mezozojske stene, redje paleozojske i
prekambrijske.

Slika 178. Geološka karta Srbije na kojoj su naznačene pojave sedimenata iz pojedinih
geoloških perioda

237
 1. Razvoj u prekambrijumu

Stene iz najstarijih doba nisu

paleontološki izdvojene. Smatra se da se svakako
nalaze u podnožjima većih planina, a debeli
kompleksi metamorfnih stena javljaju se naročito
u predelu Karpato-balkanida u Pomoravlju i
Južnoj Srbiji. One pripadaju uglavnom
kambrijumu, ordovicijumu i siluru, a u njihovim
nižim delovima su jako prekristalisale stene, koje
verovatno pripadaju proterozoiku i arhaiku.
Arhaik nije utvrdjen ne terenima Srbije,
mada se jedan deo kristalastih škriljaca možda i
može locirati u toj periodi. Smatra se da su ove
stene u bazi Srpsko-makedonske mase i Karpato-
balkanida. U okviru Panonske mase utvrdjene su
dubinskim bušenjem na naftu u severnom Banatu
i severnoj Bačkoj kompleksi metamorfnih stena.
Proterozoik se javlja na pomenutim
lokalitetima Rodopske, Srpsko-makedonske i
Panonske mase. Može se locirati na bazi toga što
u bazi kambrijskih stena leže debele naslage
kristalastih škriljaca, od kojih jedan deo svakako
pripada proterozoiku. U njima se najčešće sreću
amfibolski škriljci, gnajsevi, mikašisti, filiti, redje
kvarciti, a javljaju se i sočiva krečnjaka i
mermera, mestimično i vulkanski tufovi
podvodnog karaktera.

Slika 179. Rasprostranjenje proterozoika na tlu

Srbije

2. Razvoj u paleozoiku

Stene paleozoika su uglavnom odredjene na širim prostorima Balkanskog poluostrva, a

odredjene su stene skoro svih perioda na bazi paleontoloških istraživanja. Učestvuju uglavnom razne
vrste škriljaca, peščara , mermera, kvarcita, a mestimično i vulkanske stene. Vidno mesto zauzimaju
plutoniti bazičnog i kiselog sastava. Na osnovu paleontoloških ispitivanja došlo se do zaključka da su
ovi prostori sve do sredine devona bili potpuno pod vodom, a kasnije, naročito od donjeg karbona,
kada na ovim terenima dolazi do izdizanja Rodopske i Srpsko-makedonske mase i stvaranja prvog
kopna (u okviru hercinske orogeneze), i van nje nastaje različita sedimentacija, na zapadu u okviru
Dinarske oblasti, a na istoku u okviru Karpato-balkanida.
Do sredine devona taložili su se u svim delovima uglavnom isti sedimenti: škriljci, peščari,
krečnjaci, sa smenjivanjem sedimenata od vulkanskih produkata. Od devona, tj. za vreme karbona i
perma nastaje proces oplićavanja vodenih oblasti, pa se u istočnoj (Karpato-balkanskoj) oblasti talože
kontinentalni, a u zapadnoj (Dinarskoj) oblasti talože se morski, delom i kontinentalni sedimenti.

238
 Stene starijeg paleozoika se javljaju kao izolovani prostori , u Dinaridima: prokletijski,
šarplaninski, vlašićki, kopaonički, jadarski, starovlaški i podrinjski, a u Karpato-balkanidima:
staroplaninski, svrljiški, lužničko-zaplanjski, pomoravski, kučajnsko-homoljski i porečki.
Za razliku od jezgrenih struktura starijeg paleozoika, pojave mladjeg paleozoika su najčešće
meridijanski orjentisane, što je u vezi sa hercinskom orogenezom. Razlike u sastavu stena starijeg i
mladjeg paleozoika su kako u pogledu sastava, tako i u pogledu stepena metamorfisanosti stena.
Stene starijeg paleozoika su škriljasto-peščarskog sastava sa manjim pojavama krečnjaka i prisustvom
vulkanita, a stene mladjeg paleozoika su pretežno terigeno-karbonatnog sastava (konglomerati,
peščari, glinci, argilošisti terigenog porekla, krečnjaci, redje dolomiti ali bez većih tragova
metamorfizma.
Geosinklinalni režim sedimentacije, koji se u ovom delu Tetisa razvijao do kraja proterozoika,
u kambrijumu je označen prisustvom podvodnog vulkanizma, a pri kraju kambrijuma i pojavom većih
tektonskih pokreta, koji su uslovili pojavu prvih planinskih struktura sa izrazitim metamorfizmom do
stepena “zelenih škriljaca”. Kolebanja u sedimentaciji nastavila su se i kroz ordovicijum i silur, da bi u
devonu došlo do pomenutih promena i većeg stepena oplićavanja, odnosno mešanja morskog i
kontinentalnog režima sedimentacije.
U početku paleozoika magmatizam, koji se nastavlja iz proterozika, nosi obeležje bazične i
kisele magme, kada su, pored vulkanoklastičnih, nastali i neki masivi gabra i granita u istočnoj Srbiji.
Magmatska aktivnost je posebno izražena u mladjem paleozoiku, kada su formirani krupni masivi
gabra i granitskih plutonita koji su vezani za hercinsku orogenezu. U istočnoj Srbiji su značajni:
neresnički, gornjanski i staroplaninski plutoniti.

Ordovicijum Devon Karbon

Slika 180. Skice rasprostranjenja paleozojskih sedimenata u Srbiji

Utvrdjeni lokaliteti pojave stena iz paleozojske ere

U paleozojskoj eri došlo je do stvaranja i nekih mineralnih sirovina:

- iz perioda kambrijuma značajna su neka nalazišta mermera,
- iz perioda ordovicijuma značajni su fosforiti kod Bosilegrada,
- iz perioda silura nema značajnih nalazišta mineralnih sirovina,
- iz devona potiču naslage železnih sirovina u Makedoniji,

239
 - iz karbona značajno mesto zauzimaju
metalične mineralne sirovine,(srebra, molibdena,
mangana i dr.), čiji je nastanak vezan za hercinksi
magmatizam, kao i pojave uglja u Mlavsko-pečkom
basenu. U reonu Blagojev kamena ima pojava zlata, na
Staroj planini bizmuta, na Zlatiboru hroma, a urana u
granitskim plutonitima Bukulje,
- iz perma su interesantne pojave radioaktivnih
elemenata u permskim crvenim peščarima.

Slika 181. Rasprostranjenje perma u

Srbiji

3. Razvoj u mezozoiku

Stene iz doba mezozoika zahvataju značajne prostore na terenima Srbije, i uglavnom se

javljaju transgresivno i diskordantno preko paleozojskih tvorevina. Jedan deo se sreće otkriven, dok
je veći deo pokriven stenama manje starosti. Iz tih perioda javljaju se kako sedimentne, tako i stene
vulkanogeno-sedimentnog i vulkanskog karaktera.
Iz ovog doba javljaju se različite facije, od kojih su najznačajnije:
- plitkovodne sedimentne facije, koje su stvarane kroz ceo mezozoik i zahvataju najveće
površine;
- sprudne i subsprudne su nastale uglavnom u toku srednjeg i gornjeg trijasa (zoogeno-
fitogenog porekla), zatim u gornjoj juri (organogenog porekla) i za vreme donje krede (urgonska
facija), odnosno i gornje krede kada su nastali sprudovi rudistnih krečnjaka;
- dubokovodne i pelaške facije nastale su u vreme srednjeg trijasa , za vreme jure i krede gde
značajno mesto zauzimaju inoceramsko-foraminirerski laporci stvarani u zapadnoj Dinarskoj i
istočnoj Karpato-balkanskoj oblasti sedimentacije;
- flišne facije stvarane su za vreme trijasa i jure, a posebno i za vreme krede;
- vulkanogeno-sedimentne stene stvarane su kroz više faza sedimentacije u trijasu (Dinaridi) i
srednjoj i gornjoj juri i kredi, (Dinaridi i Karpato-balkanidi);
- magmatske stene intruzivnog i efuzivnog karaktera javljaju se u više odvojenih magmatskih
aktivnosti.
Što se organskog sveta tiče, dominantno mesto pripada cefalopodima, i mikrofauni pretežno
foraminiferama, na osnovu kojih je izvršeno rasčlanjivanje sedimentnih naslaga. Javljaju se i fosili
brahiopoda, školjaka, puževa, korala i dr.
Raspored kopna i mora se često menjao, što je i uslovilo stvaranje različitih facija. U trijasu se
morska sredina javljala u prostorima Dinarida i Karpato-balkanida. Kao što je rečeno, hercinskom
orogenezom iz mladjeg paleozoika stvoreno je kopno Rodopske mase, što je uslovilo da se tokom

240
celog mezozoika javljaju dve različite oblasti sedimentacije: morske u oblasti Dinarida i Karpato-
balkanida, i kontinentalne u središnjem Rodopskom masivu.
Trijas. U oblasti Dinarida za vreme trijasa javlja se morska sredina, osim prostora Šumadije.
More je bio plitko, tako da se talože plitkovodni sedimenti. U srednjem trijasu došlo je do
produbljavanja mora pa su se stvarale različite morske facije izmešane sa vulkanogeno-sedimentnim
materijalom. U gornjem trijasu se ponovo stvaraju plitkovodni sedimenti.
U oblasti Karpato-balkanida je takodje menjan režim sedimentacije. Kontinentalna
sedimentacija iz perma nastavlja se u donjem trijasu, da bi krajem ovog vremena došlo do transgresije
i zamene kontinentalne sedimentacije morskom. Krajem srednjeg trijasa more se povlači pa se
sedimentacija odvija samo u središnjem delu Karpato-balkanida.
Panonska masa u doba trijasa je takodje bila pod vodom, sa odgovarajućom sedimentacijom.

a) b)

Slika 182. Karte rasprostranjenja mezozojskih tvorevina na tlu Srbije: a) rasprostranjenje

trijasa: 1-tvorevine Alpskog tipa, 2- površine mešovitog tipa, 3- površine verovatnog rasprostranjenja
trijasa; b) rasprostranjenje serpentinskih i peridotitskih stena i dijabaz-rožnjačke formacije: 1-
serpentini, 2- dijabaz-rožnjačka formacija, 3 verovatno rasprostranjenje formacije

Jura. Česte promene se javljaju u pomenutim sedimentacionim prostorima, dok je oblast

Rodopske mase, centralne i južne Srbije bila kopno. U unutrašnjim i spoljnim Dinaridima odvija se
sedimentacija plitkovodnih i dubokovodnih naslaga, a sličan je slučaj i sa Karpato-balkanidima. Za
vreme srednje i gornje jure dolazi do stvaranja vulkanogeno-sedimentnih tvorevina. U to vreme u
spoljnim Dinaridima nastaju karbonatni sedimenti.
U Karpato-balkanidima se u donjoj juri talože plitkovodni (grestenski) slojevi, da bi potom
došlo do produbljavanja sredine i taloženja cefalopodskih sedimenata. Širi se vodeni prostor i stvaraju
se plitkovodni sedimenti na širem prostoru. Za vreme gornje jure talože se karbonatne stene sprudnog
karaktera, u manjoj meri i pelaški sedimenti.
a) b) c)

241
 Slika 183. Pojava jure na tlu Srbije: a) pojava donje jure, b) pojava gornje jure c) pojava
flišnih formacija gornje jure: 1- utvrdjene površine, 2- verovatno rasprostranjenje

Kreda. Posle gornjojurske transgresije voda je prekrila verovatno skoro čitav prostor
Balkanskog poluostrva i došlo je do povezivanja pomenute dve vodene oblasti. I prostor Šumadije i
Kosmeta je pod vodom i tu su se taložili plitkovodni sedimenti.
Za vreme donje krede u okviru Karpato-balkanske oblasti postoje tri sedimentaciona
prostora: karpatska (sa plitkovodnim sedimentima sprudnog karaktera), balkanska (sa
dubokovodnim naslagama) i krajinska (sa stvaranjem flišnih sedimenata - timočki i miročki
donjokredni fliš).
U gornjoj kredi došlo je do promene u rasporedu kopna. Južna Srbija i Pomoravlje (Srpsko-
makedonska masa) su kopno, nakon čega je došlo do transgresije i plavljenja čitavog prostora
Balkanskog poluostrva. Tada se talože plitkovodne i dubokovodne naslage, kao i sprudni i rudistni
krečnjaci. U jednom delu središta Karpato-balkanida došlo je do vulkanskih aktivnosti pa se stvaraju
naslage vulkanogeno-sedimentnog materijala.
Krajem krede tektonski pokreti zahvataju čitavu teritoriju Srbije, dolazi do povlačenja mora i
stvaraju se slatkovodni sedimenti i ugljevi u predelu izmedju Rtnja i Pirota. U to vreme, posle
mastrihtske transgresije, jači tektonski pokreti uslovljeni Alpskom orogenezom, uslovili su izdizanje
kopna, tako da na prelazu izmedju mezozoika i kenozoika čitav ovaj prostor postaje kopno. Vode
Tetisa su se povukle u prostor sadašnjeg Jadranskog mora, sa nešto drugačijim granicama od
današnjih.

Magmatizam u doba mezizoika bio je dosta aktivan. Stvarani su porfiri i porfiri sa tufovima.
U juri je magmatizam bio aktivan u oblasti Dinarida i u Šumadiji, kada su nastale debele naslage s
melafirima, dijabazima, serpentinima i intruzije peridotita i gabrova. U Karpato-balkanidima je
intenzivan magmatizam bio za vreme gornje krede, kada su se javljale obilnije podvodnje erupcije.
Tektonska aktivnost je nešto manja u odnosu na paleozojsku, ali su zabeležene nekoliko faza
neke lokalnog, a neke kao posledica globalnih tektonskih pokreta (crnogorska, mladokimrijska,
dinarska i austrijska faza, a krajem krede i mediteranska i laramijska faza šireg značaja).

242
 Slika 184. Rasprostranjenje donje krede (a) i gornje krede (b) na prostoru Srbije: a) donja
kreda: 1- Dinarska geosinklinala, 2- Karpato-Balkanska geosinklinala, 3- neritske facije, 4- batijalne
facije, 5- flišne facije; b) rasprostranjenje alba: 1- utvrdjene površine (crne tačke), 2- pretpostavljeno
rasprostranjenje (šrafirano)

Za vreme mezozoika stvarana su i ležišta mieralnih sirovina, kako metaličnih i nemetaličnih,

tako i kaustobiolita. Najznačajniji lokaliteti su:
- u trijasu; gips u oblasti Šumaduje, boksit u oblasti Dinarida, olovo-cinkane rude u Šupljoj
stijeni, Brskovu, Mojkovcu, bakar kod Tisovika u zapadnoj Srbiji, antimon u predelu Zajače, Mangan
kod Ljubovije i u Crnoj Gori i dr;
- u juri: ugalj kod Dobre na Dunavu, Vrška Čuka, Jerma, Boksit u Crnoj Gori i Hercegovini.
- u kredi: ugalj - Rtanj, Vlaško Polje, Dobra Sreća, Podvis-Tresibaba i Grdelička klisura,
bituminozni i uljni škriljci - Vlaško Polje, Dobra Sreća, Podvis-Tresibaba, Okolište-Miranovac.

4. Razvoj u kenozoiku

U razdoblju izmedju mezozoika i kenozoika dolazi do krupnih promena u razvoju litosfere u

oblasti Tetisa. Na mestu dotadašnjeg velikog okeana izrastaju planinski venci Alpa i Himalaja, pa su
ove promene vidno ispoljene i na prostoru Balkana i Srbije. Dotadašnje oblasti sedimentacije
prerastaju u planinske vence, tako da početkom kenozoika postoji samo Jadransko more, koje je
plavilo sadašnje priobalne oblasti. Na kopnu postoje manji uglavnom slatkovodni sedimentacioni
prostori, koji su egzistirali samo početkom kenozoika.
Tektonski pokreti stvorili su krupne strukture u oblasti Dinarida i Karpato-balkanida, a došlo
je i do snažnih horizontalnih kretanja i navlačenja, kao i vertikalnih kretanja i razaranja stvorenih
struktura. Medjutim, ta kretanja stvorila su brojne potoline, u koje se akumulira voda, tako da od
eocena postoje procesi sedimentacije. Najkrupniji dogadjaj javlja se izmedju paleogena i neogena,
kada je nestao Paratetis, koji se protezao uzduž cele Evrope, od Rone do Kaspijskog mora. Te
promene su se najviše manifestovale u neogenu, kada su nastajala brojna jezera, a u panonskoj oblasti

243
stvoreno je Panonsko more kao deo Paratetisa. Na taj način neogeni sedimenti zahvataju široko
područje severnog Balkana i Srbije, pre svega prostor današnje Vojvodine.

Snažna tektonska kretanja

uslovila su i odgovarajuća
magmatska, koja su uslovila ne samo
stvaranje novih sedimenata, već i
pojave mineralizacije ekonomskog
značaja, i to:
- u okviru paleogena: značajna
mineralizacija bakra- Bor, Veliki
Krivelj, Majdanpek, pojava mrkog
uglja u Bogovini
-u okviru neogena: u miocenu se
stvaraju ležišta lignito-mrkog uglja :
Senjsko-resavski, Aleksinački,
Jelašnički, Toplički (Blace),
Arandjelovački, Lubnica,
Sokobanjski, Sjeničko-štavajki baseni
i Pljevlja, i Ivangrad u Crnoj Gori;
- u pliocenu- Kostolački,
Kolubarski iKkosovski baseni
lignitskog uglja
Za vreme gornjeg miocena i
donjeg pliocena stvarana su naftna i
gasonosna ležišta koja se javljaju u tri
značajna basena: savskom, dravskom
i banatskom, od kojih je ovaj treći
značajan za Srbiju.
Nastale su i dijatomejske
zemlje (kizelgur) u Kolubarskom
basenu (Baroševac), vatrostalne gline
u Arandjelovačkom i Kolubarskom
basenu.
Slika 185. Šema rasprostranjenja neogenih basena u
Srbiji

U vreme kvartara, periode koja i danas traje, na terenima Srbije se stvaraju kontinentalni
sedimenti (šljunkovi, peskovi i gline), eolski (les, peskovi), rečno-jezerski i pećinski sedimenti.
Dominiraju, znači, peskovi, šljunkovi i gline, koji na mnogim lokacijama predstavljaju nalazišta
gradjevinskog materijala. Odredjeni značaj imaju i podzemne vode, rasipna ležišta i dr. mineralne
sirovine.

Januar, 2004.

244
L I T E RAT U RA

1. Nikolić P., Djordjević S., Rabrenović D. Osnovi geologije. „Nauka“, Beograd 1997.
2. Petković K.,Nikolić P. Osnovi geologije. Dinamička geologija, „Naučna knjiga“, Beograd
1965.
3. Nikolić P. Osnovi geologije. Opšta geologija. Beograd 1984.
4. Nikolić P. Osnovi geologije II. Istorijska geologija. Beograd 1982.
5. Grupa autora. Gornaja enciklopedija. „Sovetskaja enciklopedija“, Moskva 1988.
6. Atlas Sveta „Mono i manana“, Beograd 2005.
7. Milovanović B. Geologija za rudare. Opšta i istorijska geologija. Beograd 1950.
8. Petković K., Nikolić P. Osnovi geologije. Istorijska geologija. Zavod za izdavanje udžbenika
SRS, Beograd 1965.
9. Nikolić P., Dimitrijević D. Ugalj Jugoslavije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd 1981.

245