PSIHOLOGIJA, 2003, Vol. 36 (2), 217-231 UDC 159.923.

072:2

KOGNITIVNA DISONANCA IZMEĐU RELIGIOZNIH I

SEKULARNIH SOCIJALNIH STAVOVA

Jelena Marković1
Filozofski Fakultet, Beograd

Kao osnova za istraživanje kognitivne disonance religioznih i sekularnih

normi, poslužio je generalni nalaz studje koji ukazuje na tendenciju većine
religioznih studenata da prihvataju norme i shvatanja (u sferi inter-
personalnih odnosa i reproduktivnog ponašanja) koje svojim stavovima i
učenjima ne podržava hrišćanska pravoslavna Crkva. Ipak, izvesna doslednost
između sistema vrednosti i sistema religioznog verovanja postoji: intenzitet
religioznosti povezan je sa nižom tolerancijom prema sekularnim normama,
odnosno manjim stepenom njihovog prihvatanja. Religiozni i nereligizni
ispitanici se značajno razlikuju u tri od četiri razmatrane situacije
uravnotežavanja. Religiozni najčešće biraju strategiju relativizovanja
striktnosti Crkvene norme ponašanja- prema kojoj se nekim pojedinačnim
izuzetkom formalno ne narušava opšte pravilo ili opredeljenje, dok
nereligiozni ispitanici za najadekvatnije biraju dualističko gledište, kojim se
načelno razgraničavaju domeni zaključivanja o duhovnim i svetovnim
pitanjima, i psihološki postavljaju u međusobno irelevantan odnos.

Ključne reči: kognitivna disonanca, religioznost, religiozni dogmatizam,

kognitivno uravnotežavanje

UVOD

Najveći sociolozi prošlosti predviđali su da će industrijalizacija, urbanizacija i

prosperitet dovesti do opadanja, možda i do nestajanja religije. Ovaj proces nazivan
je "sekularizacijom", pod kojom se podrazumeva smanjenje religiozne aktivnosti, u
smislu članstva i učestalosti odlaska u crkvu, smanjenje uticaja religije na ljudsko
ponašanje, i "desakralizacija" društva, u kojem natprirodne sile više neće imati
važnost. I dalje se u literaturi obraća pažnja na tzv. "gubitak vrednosti" u modernoj
zapadnoj kulturi. Koliko je ovaj proces odmakao, i kakave specifičnosti poprima u
našoj kulturi, su neki od izazova za psihologe religije.

1
Adresa autora: jmarkovi@stu.wccnet.org
Jelena Marković

Istorijski konflikt religiozne i naučne misli, i njihove relativno nezavisne

putanje razvoja odredili su naučnu platformu za sve empirijske disclipine,
uključujući i psihologiju, koja se u mnogim od svojih istraživački plodnih naučnih
podoblasti indiferentno, ili skeptično odnosi prema pitanjima religiozne vere. Neka
američka istraživanja akademskih radnika i fakultetskih profesora su pokazala da su
među naučnicima najmanje religiozni psiholozi i drugi predstavnici humanističkih
nauka, a da su najreligiozniji fizičari, dok su pedagozi i ekonomisti negde u sredini,
kako navode
De Jong & Faulkner (De Jong & Faulkner, 1972, prema Argyle, 2000). Slični
nalazi, koje navode Neeleman & Persaud (Neeleman & Persaud 1995, prema Smith,
1998) odnose se i na psihijatre i psihoterapeute. Ova situacija interpretirana je
najčešće veličinom "školovane distance", i različitom prirodom fenomena koje
proučavaju prirodne i društvene nauke, te mogućim konfliktom paradigmi koji se
više nameće onima koji se socijalnim i psihološkim fenomenima naučno bave.
Socijalna psihologija najčešće usvaja ne-ontološki pristup u ispitivanju religije
a svojim predmetom ineres usmerava na norme, stavove, verovanja i vrednosti koje
individua u različitim procesima socijalizacije usvaja. Teorija socijalnog učenja i
procesi identifikacije i internalizacije mogu velikim delom da objasne korelacije
religioznog ponašanja (merenog preko učestalosti odlazaka u crkvu) između dece i
roditelja, koje nadilaze npr. one koje se odnose na ponašanje u oblasti političkih
stavova ili sporta, kako navodi Argyle (Argyle, M., 2000). Ovaj uticaj roditelja
(barem kada su u pitanju američke i britanske studije) je dvostruk: uključuje i učenje
po modelu, i ponašanje koje se potkrepljuje. Međutim, empirijsko približavanje
konstruktu religioznosti već decenijama nastoji da dođe do instrumenata koji bi
obuhvatili mnogobrojne aspekte ili "dimenzije" religioznosti. Uprkos mnogim
varijacijama u religioznom iskustvu, ponašanju i verovanjima, autori se trude da
odrede one opšte i univerzalne oblasti psihičkog života u kojima bi religija trebalo
da se manifestuje. Glock i Stark (Glock & Stark,1965. prema Bond, C.W.,1994)
navode 5 dimenzija individualne religioznosti: iskustvenu, ritualnu, ideološku,
intelektualnu i konsekventnu. Ovde je ideološka dimenzija religije definisana kao
ona koja se odnosi na konstrukt religioznog uverenja, ali ono što se pokazalo
interesantnim za istraživanje ovih uverenja nije samo sadržaj i stepen važnosti koji
se njima pridaje, već i njihova epistemološka motivacija.
Belgijski psiholog Hutsebaut (Hutsebaut, 1999) konstruisao je skalu Post-
Kritčkog Verovanja koja bi trebalo da meri religiozne stavove u
sekularizovanom kontekstu, a koja obuhvata 4 subskale: “Ortodoknost”,
“Spoljašnja Kritika”, “Relativizam”, i “Drugostepena Naivnost”. U ovom
ukrštanju, dimenzija “Ortodoksnosti” definisana je kao doslovno shvatanje,
prihvatanje i tumačenje religioznog učenja svetih spisa. Nađeno je da osobe koje
imaju visoke skorove na ovoj skali visoko skoruju i na skalama doslovnog
mišljenja, religiozne sigurnosti, pozitivnih predstava Boga, anksioznosti i
krivice, i etnocentrizma. U kontekstu ovih socijalnopsiholoških istraživanja
nialazimo dakle na “Ortodoksnost” razmatranu kao indikator jedne
epistemološke orijentacije koja je bliže povezana sa prirodom religioznog učenja

218
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

koje ima karakter dogme, dok je u teološko-crkvenoj misli ortodoksija

propovedanje i ispovest Božje Reči u njenoj čistoj i nepromenjenoj formi.
Upravo ova čistota, veruje se da je ono što je čini svetom za crkvu i vernike.
I konsekventna dimenzija u ranije navedenoj podeli Glocka i Starka razlikuje
od preostale četiri u tome da obuhvata sekularne efekte religioznog verovanja,
prakse, iskustva i znanja individue. Ovde spadaju svi oni religiozni propisi koji
specifikuju šta bi religiozni ljudi trebalo da rade, i kakve stavove bi trebalo da imaju
- kao posledice njihove vere. Kako spomenuti autori navode, ova dimenzija se tiče
čovekovog odnosa prema čoveku, pre nego čovekovog odnosa prema Bogu.
Ako naš interes okrenemo ka ovoj dimenziji religije, onda možemo da se
približimo i odgovoru na pitanje, ne samo da li i u kojoj meri će religiozna
opredeljenost da utiče na različite socijalne stavove, nego koja i kakva religioznost,
u smislu njene veće ili manje kognitivne kompleksnosti.
Socijalnopsihološki pristup religioznosti bavio se i ispitivanjem vrednosti ili
vrednosnih orijentacija kao širom motivacionim korelatima religioznih uverenja.
Kros-kulturalna validacija teorijskog modela vrednosti izraelskog psihologa Švarca
(Shwartz,1992, prema Fontaine, 2000) pokazala je da je u različitim kulturama
vrednosni sistem individue u bliskoj vezi sa njenim religioznim identitetom, u
smislu doslednog prihvatanja tradicionalnih vrednosti i normi kulture od strane
religioznijih ispitanika, i odbacivanja hedonističke vrednosne orijentacije. Međutim,
ideološki okvir kojem pripada naša populacija teško je sa sigurnošću pretpostaviti i
okarakterisati, s'obzirom na raznovrsne istorijske i kulturološke uticaje kojima je
izložena.
Istraživanja vrednosnih orijentacija i preferencija životnih stilova u studentskoj
i srednjoškolskoj populaciji u poslednjih deset godina nedvosmisleno pokazuju da su
kod mladih među najprihvaćenijima hedonističke i utilitarne vrednnosti, uz njih i
porodično-sentimantelni životni stil, dok se religiozni životni stil nalazio na
pretposlednjem mestu (prema Popadić, 1995; Relić, 1998; Erac, 1999). Međutim,
sociolozi ukazuju da su se u Srbiji u poslednjoj deceniji 20. veka promene svakako
dogodile u oblasti religije, i tu tezu potkrepljuju rezultatima istraživanja i podacima
sa poslednjeg popisa stanovništva, prema kojima je tipična slika vernika danas
potpuno izmenjena.
Dok su vernici osamdesetih godina bili mahom ljudi sa sela, marginalizovani,
žene, stariji, i uglavnom bez škole, danas postoji sasvim suprotna situacija. Vernici
su stanovnici grada, muškarci, obrazovani i mladi, prema podacima studije iz
zbornika "Srbija krajem milenijuma: razaranje društva, promene i svakodnevni
život" koje citira Nikolić O. u dnevnom listu Glas Javnosti (Nikolić, 2003).
Dužina trenda porasta religioznih među mladima pokazuje da njihova
religioznost nije samo prolazno pomodarstvo koje će brzo proći, kako se u prvi mah
činilo, a karakterističan za istraživanja u populaciji na teritoriji Srbije je i podatak da
se i antiteisti kao deklarisani protivnici religije veoma pridržavaju tradicionalnih
obeležja religioznosti, redovno slaveći sve veće verske praznike.
Nismo sigurni da li bi se religiozni stil, s obzirom na porast religioznih u
mlađoj i srednjoj generaciji, našao na višem mestu u lestvici preferiranih životnih

219
Jelena Marković

stilova među studentima u ovom trenutku, ali možemo da očekujemo da preferencija

hedonističke orijentacije, koja na ovom uzrastu takođe pokazuje stabilan trend
tokom niza godina, i dalje zauzima najviše pozicije u sistemu vrednosti kojima
studenti teže, i koje pretpostavljaju drugim vrednostima. Na osnovu toga, u kontekst
radikalno izmenjene slike religioznosti u populaciji mladih, umeće se i pretpostavka
o izvesnom neskladu, ili paralelnom koegzistiranju međusobno suprotstavljenih
etičkih perspektiva ili stavova.
Ako pokušamo da uporedimo hrišćanske norme sa u savremenoj
sekularizovanoj kulturi rasprostranjenim shvatanjima i sa njima povezanim oblicima
ponašanja , možemo pretpostaviti da će se populacija vernika naći u situciji koju je u
socijalnoj psihologiji Leon Festinger definisao kao kognitivna disonanca (Festinger,
1957., prema Havelka, 1992.). Kognicije, odnosno stavovi, se smatraju disonantnim
onda kada iz jednog od njih proizilaze konsekvence koje su suprotne onom drugom,
ili njegovim konsekvencama. Prema ovoj teoriji, kognitivna disonanca koja može
nastati kao rezultat usvajanja više stavova koji se međusobno (logički) isključuju, se
doživljava kao neugodno motivišuće stanje koje individua nastoji da umanji. Kasnije
eksperimentacije u oblasti ove teorije uvele su izvesne revizije i dopune: socijalni
psiholog Aronson zaključio je da kod kognitivne disonance nije u pitanju logička
nekonzistentnosti, već psihološka. Ako disonanca postoji, to je zbog toga što neko
ponašanje ili stav osobe nije u skaldu sa njenim konceptom o sebi, te je osnovni
poriv za redukovanje disonace po Aronsonu, očuvanje samopouzdanja i adekvatne
slike o sebi.
Terminima Heider teorije ravnoteže takođe možemo da komentarišemo
situaciju u kojoj će se naći osoba koja je subjektivnim, stavskim odnosom povezana
sa nekim apstraktnim uverenjima, kakve su religiozne i sekularne norme moralnog
ponašanja (u izvesnom smislu, odnos između religiozne osobe i njenih religioznih
verovanja možemo videti i kao ujedinjujući). Sa druge strane, religiozna uverenja i
sekularna shvatanja o etičnosti ponašanja koja smo u ovom istraživanju razmatrali,
se po definiciji nalaze u negativnom, uzajamno isklučujućem odnosu.
Ispitujući stavove studenata prema religiji i prema sekularnim normama
možemo očekivati sledeće kategorije ispitanika:
a) R + O – S (osoba prihvata religiozna shvatanja i norme, ali ne i sekularne)
b) R – O + S (osoba prihvata sekularna shvatanja i norme, ali ne i religiozne)
c) R – O – S (osoba ne prihvata ni religiozne ni sekularne norme ponašanja)
d) R + O + S (osoba prihvata i religiozne i sekularne norme ponašanja)
Za naše istraživanje najinteresantnija je četvrta grupa ispitanika kod kojih
postoji evidentna kognitivna nekonzistentnost.
Ukoliko bi religiozna osoba izrazila pozitivan stav prema ispitivanim
sekularnim shvatanjima (grupa d ), ovu kognitivnu konfiguraciju možemo formalno
posmatrati kao neuravnoteženu trijadu u kojoj su dve relacije pozitivne, a jedna
negativna (Slika 1).

220
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

Slika1: Shema neuravnotežene kognitivne konfiguracije

+ religiozna
uverenja
religiozna
osoba –

+
sekularni
stavovi

Formalno gledano, ova situacija bi se mogla transformisati u ravnotežu ukoliko

bi samo jedna relacija bila pozitivna a ostale dve negativne, ili ako bi.sve tri relacije
bile pozitivne:
1) Prva situacija podrazumeva da religiozna osoba ili odbaci svoja religiozna
uverenja, ili promeni svoj stav prema sekularnim shvatanjima i normama ponašanja.
Logička nekonzistentnost između suprotstavljenih normi se ne umanjuje, ali se
odbacivanjem jednog od disonantntnih stavova najlakše postiže stanje kognitivne
ravnoteže. U našem istraživanju ovu situaciju smo predstavili u vidu alternative
kojom se stav Crkve favorizuje, i odbacuje sekularna perspektiva o etičnosti
određenih oblika ponašanja.
2) Druga situacija (promena odnosa trijade u tri plusa) podrazumeva da se u
svesti osobe uspostavi neka vrsta pozitivnog odnosa ili sklada između religioznih i
sekularnih shvatanja, te osoba ne mora u celosti da promeni svoj stav ni prema
sekularnim ni prema religioznim normama. Ovim strategijama dakle, stav osobe
prema religioznim i prema sekularnim normama nije promenjen (i dalje je pozitivan)
ali je njihov međusobni odnos u izvesnom stepenu modifikovan novim sadržajem i
interpretiran kao harmoničan, iako u prvi mah (formalno-logički) isključujući.
Ovakva mogućnost u našem istraživanju predstavljena je pomoću tri alternative.
Prva od njih odnosi se na očekivanje da će Crkva vremenom reformisati svoje
norme i više ih približiti duhu vremena, te na taj način omogućiti sklad religioznih i
sekularnih etičkih shvatanja. Alternativa koju smo odredili kao relativizam,
podrazumeva relativizaciju uzajamne isključivosti religioznih i sekularnih normi na
takav način da se etička pravila hrišćanske Crkve ne interpretiraju kao apsolutna,
njihova striktnost se umanjuje, a norma tretira kao relativno fleksibilno pravilo koje
dozvoljava neke izuzetke.
Poslednja alternativa, koju smo odredili kao dualizam predstavlja strategiju
kojom se obe etičke perspektive posmatraju kao podjednako validne, ali se
interpretiraju kao međusobno irelevantne. Iako se odnose na isti objekat posmatranja
(norme ponašanja u sferi partnerskih odnosa) i iako su formirane u relativno
jedinstvenom iskustvu ljudske civilizacije, religiozne i sekularne norme definisane

221
Jelena Marković

su u okvirima različitih paradigmi, odakle najčešće potiče nemogućnost

sporazumevanja između različitih oblasti ljudskog saznanja koje operišu jednim
brojem zajedničkih termina, ali pod njima podrazumevaju različita denotativna i
konotativna značenja.
Od značaja za bolje upoznavanje i razumevanje vrednosnog okvira studentske
populacije ispitivanje shvatanja o ulogama različitih polova, i etičnosti odnosa i
normi ponašanja u mikro-socijalnim sredinama kakve su brak i partnerski odnosi.
Pitanja jednakih prava, kao i prava vezanih za reprodukciju i strukturu porodice, u
socijalnopsihološkim istraživanjima se najčešće tretiraju kao indikatori uticaja
ženskog pokreta u jednom društvu. Međutim, sa druge strane posmatrano, otkloni u
odnosu na norme ponašanja na kojima se zasniva hrišćanski pogled na svet mogu
nam otkriti nešto više o stepenu uticaja i karakteru uloge koju zauzima hrišćanska
Crkva u formiranju, za opstanak vrste, relevantnih vrednosti. Kako u medijima, tako
i u pravoslavnoj religioznoj literaturi nailazimo na eksplicitne formulacije
hrišćanskih normi (i kaznenih mera njihovog kršenja) koje se odnose na čin
abortusa, homoseksualnost, odluku o razvodu i stupanju u novi brak, stupanju u
predbračne seksualne odnose, hijerarhiju autoriteta u bračnoj zajednici, i svetost
zajednice braka uopšte. Za naše istraživanje bilo je interesantno posmatrati ona
individualna mišljenja o odnosima između polova i temama tipično vezanim za
njihovu veću slobodu u odnosu na na neke od normi koje u svojim učenjima i
biblijskim izvorima eksplicitno zastupa hrišćanska etika. Operacionalno definisanje
disonantnosti ovih perspektiva (konzervativno/liberalno, ili hrišćansko/sekularno) u
kontekstu fokusiranja na ranije komentarisanu konsekventnu dimenziju
religioznosti, čini se pogodnom osnovom za eksploraciju kognitivne neravnoteže
religioznih i sekularnih stavova, odnosno različitih strategija njenog prevazilaženja.

METOD

Kao osnovni instrument korišćen je upitnik namenski konstruisan za

istraživanje, koji se sastojao iz nekoliko grupa pitanja i subskala: pitanja koja se
odnose na (ne)prihvatanje sekularnih normi, zatim “kognitivne”, “bihejvioralne”, i
“iskustvene” subskale religioznosti, skale “religiozne dogmatičnosti “ i grupe pitanja
koja registruju preferenciju strategije uravnotežavanja kognitivne disonance između
međusobno isključujućih sekularnih i religioznih normi. Istraživanje je obavljeno
tokom aprila 2003.godine obuhvatilo je studente 6 različitih studijskih grupa
Filozofskog fakulteta u Beogradu. Uzorak ispitanika činilo je 200 studenata. 72%
ispitanika pripadalo je starosnoj grupi 21-24 godine, dok je 74.5% ispitanika u
uzorku bilo ženskog pola.
Centralna hipoteza istraživanja pretpostavlja da postoje značajne grupne
razlike između religioznih i nereligioznih ispitanika u pogledu preferencije strategije
uravnotežavanja kognitivne disonance između normi hrišćanske Crkve i sekularnih
socijalnih stavova u sferi partnerskih interpersonalnih odnosa. Ovom hipotezom
nismo precizno specifikovali koje specifične strategije će birati svaka od

222
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

posmatranih grupa u svakoj od 4 različite situacije uravnotežavanja, jer su one

definisane kao podjednako validni, samo u različitom stepenu složeni, načini
prevazilaženja kognitivne disonance, već samo da će se religiozni, nereligiozni, i
religiozno neopredeljeni ispitanici, na nivou grupa, razlikovati u preferencijama
strategija. Argument za ovo očekivanje nalazimo u samoj činjenici da postoji veća
verovatnoća da će religiozni ispitanici doživeti kognitivnu (ili psihološku)
neravnotežu između sekularnih, i stavova Crkve – bilo da su njihovi lični stavovi u
skladu sa hrišćanskim učenjem, kada se disonanca može procenjivati kao objektivna
intelektualna, ali ne istovremeno i subjektivno "internalizovana" dilema, bilo da
nisu, kada ona postaje lična i u većoj meri "internalizovana".
Dalje smo pretpostavili da u pogledu preferencije strategije uravnotežavanja
kognitivne disonance postoje značajne grupne razlike između onih religioznih
ispitanika koji imaju liberalne stavove prema normama ponašanja u oblasti
partnerskih odnosa koje smo razmatrali i onih religioznih ispitanika koji nemaju
takve stavove, tj. ne odobravaju navedene oblike i norme ponašanja. Ni ovde nismo
specifikovali u pogledu koje kognitivne strategije će se ispoljiti najveće razlike
između onih religioznih ispitanika kod kojih postoji evidentirana kognitivna
disonanca, i onih religioznih kod kojih ona ne postoji, već smo samo pretpostavili da
će prva grupa, inače najinteresantnija za istraživanje, imati svojstven način
uravnotežavanja disonantnih stavova, različit od preostalih posmatranih grupa.

REZULTATI
Uzimajući u obzir da je istraživanje bilo eksplorativnog tipa, može se tvrditi da
su svi dobijeni koeficijenti pouzdanosti (koeficijent relijabilnosti za kognitivnu
subskalu iznosi α = 0.9586, za bihejvioralnu α = 0.9021, za iskustvenu subskalu α =
0.7456, za skalu religioznosti u celini α = 0.9586) zadovoljavajuće visoki, i da su
(nakon odbacivanja nedovoljno diskriminativnih) ajtemi unutar skale religioznosti,
kao i unutar svake od subskala, u dovoljnoj meri međusobno povezani, te da je
izračunavanje ukupnih skorova na pojedinim subskalama bilo opravdano. Izvesna
rezerva može se izraziti u pogledu skale religiozne dogmatičnosti, gde je koeficijent
pouzdanosti nešto niži (α = 0.6863), ali još uvek prihvatljiv za ovaj tip istraživanja.
Distribucija skorova na ovoj subskali je pozitivno asimetrična (Sk = 4.587), što nam
govori da postoji veća proporcija nižih skorova ispitanika u odnosu na više skorove,
odnosno, da ova karakteristika nije u velikom stepenu izražena u ispitivanom
uzorku. 43.5% ispitanika u uzorku sebe smatra religioznim, dok 30.5% ne smatra.
Preostalih 26% ispitanika nije sigurno da li su religiozni ili ne.
Tabela koeficijenata korelacije ukazuje da su svi stavovi koji se odnose na
norme ponašanja u sferi partnerskih odnosa međusobno pozitivno povezani, i da su
povezanosti statistički značajne, iako relativno niske, odnosno umerene.
Dobijeni su dosledno negativni statistički značajni koeficijenti korelacije
(iako ne izuzetno visoki) između intenziteta individualne religioznosti i prihvatanja
svih šest u istraživanju ispitivanih.
Rezultati navode na spekulaciju da se kod studenata filozofskog fakulteta radi
o jednom relativno doslednom pogledu ili shvatanju heteroseksualnih partnerskih

223
Jelena Marković

odnosa i oblika ponašanja, i da se kriterijumi njihove etičnosti ili prihvatljivosti

primenjuju relativno dosledno na svaku od ovde razmatranih sociopsiholoških
pojava, prema kojima hrišćansko učenje i Crkva postavljaju izvesne restriktivne
zahteve ili norme.
I t-test analizama su utvrđene statistički značajne razlike između religioznih i
nereligioznih ispitanika, koje se ne javljaju u pogledu 2 od 6 razmatranih stavova
(stav o ravnopravnosti uloga u braku i stav o stupanju u novi brak) što navodi na
pretpostavku da religioznost nije od pretežnog značaja za njihovo formiranje.

Tabela br1: koeficijenti korelacija između ispitivanih socijalnih stavova, religioznosti

(operacionalizovane jednodimenzionalno i višedimenzionalno) i religiozne dogmatičnosti

1 2 3 4 5 6 7 8 9

prihvatanje
1.000 0.407* 0.506* 0.357* 0.215* 0.369* -0.297* -0.483* -0.291*
abortusa (1)
stav prema
homoseksualni
0.407* 1.000 0.346* 0.425* 0.387* 0.379* -0.249** -0.317* -0.292*
m odnosima
(2)
stav prema
predbračnim
0.506* 0.346* 1.000 0.337* 0.322* 0.172* -0.303** -0.409* -0.143
seksualnim
odnosima (3)
stav prema
nevenčanoj 0.357* 0.425* 0.337* 1.000 0.347* 0.327* -0.281** -0.378* -0.153*
zajednici (4)
stav prema
novom braku 0.215* 0.387* 0.322* 0.347* 1.000 0.226* -0.048 -0.145* -0.122
(5)
stav prema
ulogama u 0.369* 0.379* 0.172* 0.327* 0.226* 1.000 -0.116 -0.149* -0.127
braku (6)
religiozna
samo-
-0.297* -0.249* -0.303* -0.281* -0.048 -0.116 1.000 0.796* 0.090
identifikacija
(7)
religioznost
-0.483* -0.317* -0.409* -0.378* -0.145* -0.149* 0.796* 1.000 0.206*
total (8)
religiozni
dogmatizam -0.291* -0.292* -0.143 -0.153* -0.122 -0.127 0.090 0.206* 1.000
(9)

224
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

Kada je u pitanju usklađivanje disonantnih stavova u pogledu abortusa, izbor

najadekvatnije među ponuđenim strategijama uravnotežavanja u ispitivanom uzorku
je relativno heterogen. Najveći procenat (36.6%) ispitanika u ukupnom uzorku se
opredeljuje za varijantu koju smo odredili kao dualizam ("Religija treba da se bavi
duhovnim pitanjima a nauka i medicina svetovnim").

Tabela br.2: frekvence i procenti preferencije strategija uravnotežavanja disonantnih

stavova o abortusu

RELIGIOZNA SAMO-IDENTIFIKACIJA
KOGNITIVNO
URAVNOTEŽAVANJE
nisam ukupno
STAVOVA O religiozni nereligiozni
siguran
ABORTUSU

nemoguće uskladiti (13) 15.7% (4) 7.8% (5) 8.3% (22) 11.3%
dualizam (25) 30.1% (20) 39.2% (26) 43.3% (71) 36.6%
relativizam (32) 38.6% (9) 17.6% (10) 16.7% (51) 26.3%
reforma (13) 15.7% (18) 35.3% (19) 31.7% (50) 25.8%
ukupno (83) 100% (51) 100% (60) 100% (194) 100%

Na osnovu t-test analiza utvrđeno je da između religioznih i nereligioznih

postoje statistički značajne razlike: u slučaju opredeljenja za relativistički način
prevazilaženja kognitivne disonance, kojeg najčešće biraju religiozni ispitanici (t (df
144.6) = -2.759, p<0.05), kao i u slučaju oblika kognitivnog uravnotežavanja koji
podrazumeva reformu shvatanja i normi Crkve o pitanju abortusa, kojeg češće biraju
nereligiozni ispitanici (t (df 107.1) = 2.280, p<0.05).
Preovlađujući način kognitivnog uravnotežavanja disonantnih religioznih i
sekularnih stavova i normi koje se tiču braka (i relacije "neformalni partnerski
odnosi - brak") je dualizam, i među religioznim, i među nereligioznim ispitanicima.
T-test analize su potvrdile da i ovde postoje značajne razlike između religioznih i
nereligioznih, i to s'obzirom na izbor relativističkog rešenja (kojeg češće prihvataju
religiozni ispitanici (t (df109.7) = 3.909, p<0.05), i u pogledu izbora strategije koja
podrazumeva reformu Crkve (koju češće biraju nereligiozni (t (df 97.8) =
3.681,p<0.05).
Kod disonantnih religioznih i sekularnih shvatanja o ravnopravnosti uloga i
podeli autoriteta u braku, najčešće birana strategija je reforma.

225
Jelena Marković

Tabela br.3: frekvence i procenti preferencije strategija uravnotežavanja disonantnih

stavova o ravnopravnosti uloga različitih polova

RELIGIOZNA SAMO-IDENTIFIKACIJA
KOGNITIVNO
URAVNOTEŽAVANJE
STAVOVA O nisam ukupno
religiozni nereligiozni
RAVNOPRAVNOSTI siguran
ULOGA

nemoguće uskladiti (5) 6% (0) 0% (4) 7% (9) 4.7%

dualizam (28) 33.3% (11) 22% (13) 22.8% (52) 27.2%
reforma (26) 31% (29) 58% (35) 61.4% (90) 47.1%
relativizam (25) 29.8% (10) 20% (5) 8.8% (40) 20.9%
ukupno (84) 100% (50) 100% (57) 100% (191) 100%

Ali, ispitanici se ipak značajno razlikuju u pogledu preferiranja strategije

reforme shvatanja Crkve o ulogama polova u braku, koju dva puta češće biraju
nereligiozni (t (df122.6) = 3.407, p<0.05 ), kao i u pogledu relativističke strategije,
koju češće biraju religiozni (t (df143.4) = -3.406, p<0.05 ). Međutim, kod religioznih
studenata izbor najoptimalnije strategije kognitivnog uravnotežavanja stavova o
ulogama polova generalno nije homogen.
Najčešće birana varijanta prevazilaženja kognitivne disonance između stavova
o homoseksualnosti, kod studenata filozofskog fakulteta je i ovde ona koju smo
odredili kao dualizam ("Religija treba da se bavi univezalnim duhovnim pitanjima
dok pitanje homoseksualnosti treba da odgonetnu biologija i psihijatrija"), a koju
bira 36.3% ispitanika. Ali, znatan broj ispitanika (30.5%) se opredeljuje i za opciju
koju smo odredili kao relativizam ("Čovek može na razne načine da se trudi i da
ostane dobar hrišćanin i kada njegovo seksualno opredeljenje nije skladu sa svim
religioznim propisima"). 20% ispitanika smatra da je nemoguće uskladiti ova
različita shvatanja, te da je kognitivna disonanca neizbežna.

Tabela br.4: frekvence i procenti preferencije strategija uravnotežavanja disonantnih

stavova o homoseksualnosti
RELIGIOZNA SAMO-IDENTIFIKACIJA
KOGNITIVNO
URAVNOTEŽAVANJE
nisam ukupno
STAVOVA O religiozni nereligiozni
siguran
HOMOSEKSUALNOSTI

nemoguće uskladiti (24) 28.9% (5) 10% (9) 15.8% (38) 20%
relativizam (34) 41% (11) 22% (13) 22.8% (58) 30.5%
dualizam (22) 26.5% (26) 52% (21) 36.8% (69) 36.3%
reforma (3) 3.6% (8) 16% (14) 24.6% (25) 13.2%
ukupno (83) 100% (50) 100% (57) 100% (190) 100%

226
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

I u ovoj situaciji uravnotežavanja religiozni i nereligiozni ispitanici se razlikuju

u pogledu preferiranja alternative relativizma (koju češće biraju religiozni ispitanici)
i alternative reforme Crkve (za koju se češće opredeljuju nereligiozni), mada t-
testom ove razlike nisu potvrđene i kao statistički značajne.
Razlike u preferenciji strategija kognitivnog uravnotežavanja s'obzirom na
odobravanje/neodobravanje razmatranih normi u okviru izdvojeno posmatrane grupe
religioznih ispitanika (poslednja hipoteza) nije bilo moguće utvrditi na metodološki
zadovoljavajućem nivou, obzirom da većina ispitanika u celom uzorku, kao i u
poduzorku religioznih, ima pozitivan, samo u različitom stepenu izražen, stav prema
sekularnim normama ponašanja koje smo ispitivali.

ZAKLJUČCI I DISKUSIJA

U ispitivanju religioznosti i sekularnih stavova, odnosno njihovog međusobnog

odnosa, kao generalni nalaz izdvaja se tendencija većine religioznih studenata da
prihvataju norme i shvatanja koje svojim stavovima i učenjima, kako svedoče
različiti mediji, tekstovi pravoslavnih monaha i drugih zvaničnih predstavnika SPC,
kao i samo Sveto Pismo − ne podržava hrišćanska pravoslavna vera. Međutim,
izvesna doslednost između sistema vrednosti, i sistema religioznog verovanja
postoji: intenzitet religioznosti povezan je sa nižom tolerancijom za sekularne
norme, odnosno manjim stepenom njihovog prihvatanja. Ili, ako bi smo situaciju
posmatrali u obrnutom smeru, i unapred očekivali negativan stav religioznih
ispitanika prema sekularnim shvatanjima o etičnosti pojedinih oblika ponašanja,
onda možemo da ih okarakterišemo kao veoma tolerantne, o čemu svedoči i nizak
stepen religiozne dogmatičnosti koji je utvrđen u ispitivanom uzorku.
Ali, odgovor na pitanje, na koje kognitivne strategije se oslanja ova
"tolerantnost", koja je u našem nacrtu posmatrana kao (a priori) kognitivna
disonantnost između različitih etičkih normi, nije jednoznačan.
Ispostavilo se da nereligiozni daleko češće biraju alternativu koja podrazumeva
reformu i liberalizaciju shvatanja i normi Crkve o razmatranim pitanjima, odnosno
da religiozni, kao grupa, ređe podržavaju ovu opciju. Oni se češće u odnosu na
nereligiozne opredeljuju za stav prema kome je nemoguće uskladiti oprečne etičke
perspektive o razmatranim pitanjima, te da sekularnu treba odbaciti.
Ova dva nalaza nisu iznenađujuća, ali ni odbacivanje sekularne perspektive
nije među religioznim studentima najdominantnija strategija uravnotežavanja. U
odnosu na ovu, oni preferiraju neke druge, manje radikalne strategije. A, kako je
homoseksualnost najmanje prihvatljiva u odnosu na ostale ispitivane oblike
ponašanja i za ostatak uzorka, dakle i za nereligiozne, ne bi smo mogli da
zaključimo da do uravnotežavanja, tj. odbacivanja sekularne perspektive dolazi pod
uticajem hrišćanskih shvatanja o ovom pitanju, već pre pod uticajem kulture u celini,
ili bar pod uticajem tradicionalne kulture, koja ne podržava pravo na slobodu
seksualnog opredeljenja.

227
Jelena Marković

Kod religioznih ispitanika se najčešće bira relativistička strategija

uravnotežavanja disonantnih etičkih normi, koja je data u vidu reinterpretacije
hrišćanske dogme u duhu tolerantnosti (npr."I ako donese odluku da ne rodi dete,
žena može da se trudi da na razne druge načine bude dobra hrišćanka"). Formalno-
logički ova strategija se oslanja na argument da svako pravilo dozvoljava i neke
izuzetke koji ga, u zavisnosti od njihove specifične etičke motivacije, ne moraju
negirati. I sami pravoslavni mislioci, ili bar neki među njima, dopuštanjem izuzetaka
u odnosu na kršenje nekih striktnih pravila hrišćanskog učenja o abortusu, ili
razvodu na primer, zauzimaju ovaj relativistički stav.
Naporedo sa relalitivističkom strategijom uravnotežavanja, u izdvojenom
poduzorku religioznih ispitanika koji u većem stepenu prihvataju sekularno viđenje
etičnosti pojedinih oblika ponašanja nailazimo na heterogenost izbora strategija..
Ovi religiozni sipitanici, koji bi trebalo da doživljavaju veću kognitivnu disonancu
(jer u većoj meri prihvataju sekularne stavove) kao da lakše pronalaze adekvatan
način uravnotežavanja svojih oprečnih stavova, i opredeljuju se (kao grupa)
ravnomerno/neselektivno za sve moguće strategije, izuzev prve, kojom se odbacuje
sekularna perspektiva. S druge strane, oni religiozni ispitanici kod kojih je stepen
prihvatanja sekularnih stavova niži, a time i disonanca manja, paradoksalno, kao da
angažuju složenije kognitivne strategije pri uravnotežavanju, i teže jednoj
(adekvatnoj) strategiji. Ove rezultate možemo da zaokružimo konstaatcijom da će
stepen religioznosti u najvećoj meri određivati izbor strategije uravnotežavanja
kognitivne disonance, a što potvrđuju i dosledne i značajne razlike između
religioznih i nereligioznih u pogledu preferencije strategija- u tri od četiri
posmatrane situacije uravnotežavanja.
Međutim, da izbor strategije uravnotežavanja ne zavisi samo od stepena
religioznosti, (odnosno stepena prihvatanja sekularnih shvatanja), već i od
specifičnosti samog stava, govori činjenica da u situaciji uravnotežavanja
suprotstavljenih normi o vrednosti nevenčane zajednice partnera, o stupanju u
predbračne seksualne odnose, ili u novi brak nakon razvoda, bitnih razlika u
preferenciji strategije među religioznim i nereligioznim ispitanicima nema, jer obe
grupe najčešće biraju dualističku strategiju.
Ne iznenađuje da je ovakva strategija najprihvaćenija među nereligioznim
studentima, obzirom da kod njih nismo očekivali javljanje kognitivne disonance, već
percepciju religioznih uverenja kao irelevantnih. Interesantno je da se ovoj strategiji
okreću i religiozni ispitanici − u situaciji uravnotežavanja normi koje se tiču
tradicionalne forme partnerskih odnosa i autoriteta bračne zajednice u odnosu na
zajednicu nevenčanih. Pretpostavili smo da je ovo jednim delom uslovljeno
uzrastom ispitanika, na kojem individualne vrednosti i prava imaju veći značaj i
aktuelnost od vrednosti zajednice, kakva je brak, i da je usled toga logika hrišćanske
etike o ovim pitanjima i za njih "irelevantna". U daljem spekulisanju, dualističko
tretiranje legitimnosti vanbračnih odnosa može da svedoči i o potrebi da se odnosom
irelevantnosti, i nešto grubljim "presecanjem" veze između religioznih i sekularnih
normi ponašanja prevaziđe neprijatno stanje disonantnosti koje, po Festindžeru,

228
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

raste sa stepenom lične bihejvioralne angažovanosti u stavu koji je nekonzistentan

nekom drugom.
Iako je saznanjima psihofiziologije o međuzavisnosti psihe i mozga ontološki
dualizam delimično prevaziđen, a za biblijsko (monističko) učenje neprihvatljiv,
činjenica da je dualistička strategija uravnotežavanja naišla na relativno učestalo
prihvatanje od strane kako nereligioznih, tako i religioznih studenata Filozofskog
fakulteta, svedoči o usvajanju dualističkog gledišta kao adekvatnog epistemološkog
obrasca koji ostavlja dovoljno prostora za uvažavanje naučne istine- naporedo sa
narastanjem "religiozne svesti" u populaciji mladih.
Uravnotežavanje disonantnih stavova koje smo obuhvatili ovim istraživanjem
nije se nužno rešavalo u skladu sa formalnim pravilima transformisanja predznaka
relacija između kognitivnih elemenata koje predvidja Hajderova teorija balansa..
Eksperimentisanje u oblasti uravnotežavanja disonatnih trijada koje uključuju
personalne entitete (Džordan, prema Havelka, N.,1992.) pokazalo je da u situaciji
rešavanja nesklada, ispitanici neke od nebalansiranih struktura ocenjuju kao prijatne,
dok neke od balansiranih kao neprijatne, u zavisnosti od toga kako su procenili
“sudbinu cele strukture”, odnosno njeno značenje kao celinu. Džordan je zaključio
da se ispitanici bave situacijom, da u nju projektuju konkretne odnose, a da se ne
bave njenim apstraktnim svojstvima. Kognitivna (ne)ravnoteža se pre opaža kao
objektivno nego kao formalno svojstvo, i uspostavlja se u skaldu sa zakonima psiho-
logike.

LITERATURA

Argyle, M. (2000). Psychology and Religion: An Introduction. London and

NewYork, Routledge.
Bond, C.W. (1994). Religiosity, age, gender, and death anxiety. Retrived January,
15, 2003 from the World Wide Web: http://dunamai.com/survey/fddyq/
fddy.htm
Dimitrijević, V. (1998). O braku i porodici. Beograd, Manastir Slanci.
Erac, V. (1999). Preferencije životnih stilova studenata, diplomski rad. Beograd,
Odeljenje za psihologiju, Filozofski fakultet.
Fontaine, J.R. et al. (2000). Tell Me What You Believe and I'll Tell You What You
Want: Empirical Evidence for Discriminating Value Patterns of Five Types of
Religiosity. International Journal for The Psychology of Religion, 10 (2), 65-84.
Havelka, N. (1992). Socijalna percepcija. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva.
Hutsebaut, D. et al. (1999). Psycho-epistemological styles and religious beliefs.
International Journal for The Psychology of Religion, 9 (2), 125-138.
Nikolić, O. (2003). Bez nevolje nema bogomolje. Glas javnosti, 2.6.2003. Retrived
June 5, 2003 from the World Wide Web: http://arhiva.glas-
javnosti.co.yu/arhiva/srpski/arhiva-index.html
Popadić, D. (1995). Uzrasne i generacijske razlike u preferenciji životnih stilova.
Psihološka istraživanja, 7, 71-87.

229
Jelena Marković

Relić, T. (1998). Preferencije načina života i odgovarajućih oblika ponašanja,

diplomski rad. Beograd, Odeljenje za psihologiju, Filozofski fakultet.
Smith, D.P. (1998). Patterns of Religious Experience Among Secular
Psychotherapists and their Relation to Therapeutic Orientation, Proposal for
Doctoral Dissertation. Retrived April, 20, 2003 from the World Wide Web:
http://home.uchicago.edu/~dps3/proposal98.html

230
 Kognitivna disonanca između religioznih i sekularnih socijalnih stavova

ABSTRACT

COGNITIVE DISONANCE BETWEEN RELIGIOUS AND

SECULAR SOCIAL ATTITIDES

Jelena Marković

The initial finding of the study, which served as the basis for the exploration of
cognitive dissonance between religious and secular behavioral norms, was revealed
in a tendency of the majority of religious students to accept behavioral norms,
attitudes and believes (concerning interpersonal relationships and reproduction-
related ethical issues) which are not supported by Orthodox Christian Church
viewpoint and teachings. However, certain cognitive and value system consistency
appeared to exist: the intensity of religiousness was related to lower degrees of
secular norms approval. It has been found that religious and nonreligious subjects
differ significantly in their preference of the strategy used to maintain balance
between dissonant religious and secular attitudes- in three out of four issues
considered in the study. Religious subjects most frequently chose relativism
strategy, claiming that some specific exceptions from a general rule or standpoint do
not necessarily depreciate it, while nonreligious subjects most frequently chose
dualistic viewpoint that principally separated and restricted domains of reasoning on
spiritual and worldly issues, making them psychologically irrelevant to one another.

231