Muzejska etika

Rad koji sam izabrao da prikažem tiče se muzejske etike autora Tristrama Bestermana.
Australijanac Besterman, inače po svom osnovnom zanimanju geolog, radio je kao upravnik
muzeja u Mančesteru i Plimutu, a već decenijama bavi se pitanjima reinvencije muzeologije,
muzejske etike, kulturnog identiteta, kulturne restitucije. Zaslužan je za vraćanje artefakata
oduzetih autohtonim narodima Australije (Aboridžinima i ostalima), a trenutni projekat kojime
se bavi tiče se položaja Elginovih mermera u okviru prožimanja razvoja britanske muzeologije,
muzeografije i kolonijalizma.
No, pre nego što pređem na samu analizu Bestermanovog rada, želeo bih da razmotrim
etimološko-dijahronu perspektivu dva osnovna pojma kojime se rad bavi: etika i muzej, kao i to
u kakvom su odnosu ova dva pojma. Najpre, etika je, kao što je poznato, uz estetiku jedna od dve
discipline filozofske nauke o vrednostima, aksiologije, i to ona koja se bavi pojmovima dobrog i
lošeg, kako objektivno shvaćeno, tako i kroz pitanja fenomenologije percepcije, semantike i
neurolingvistike. „Etika“ je etimološki povezana sa nekoliko pojmova, koji su kulturni
specifikumi starogrčkog jezika/društva i kao takvi veoma eluzivni i teško uhvatljivi: prvi od tih
pojmova je imenica ἔθος sa značenjem navika, običaj, način, položaj (vodi poreklo od glagola
ἔθω ’navikavam se’), drugi srodan pojam jeste imenica srodnog značenja i proširene etimologije
ἦθος sa značenjem karakter, narav, ćud, navika, običaj – „karakter“ pak u starogrčkom jeziku
ima značenje utiskivanja, urezivanja, grebanja (χαρακτήρ – ono što je trajno utisnuto).
Dijahronijska perspektiva etike šira je naravno od njenog antičkog grčkog određenja: čovek je,
prema svojoj prilici oduvek promišljao o konceptima dobrog i lošeg, od kako je integrisan u
kulturu (ili od kako je kultura integrisala njega); kada je reč o pisanoj istoriji čovečanstva, neki
od najranijih tekstova književnosti, shvaćene u užem smislu, na Starom istoku – u Sumeru,
Mesopotamiji i Egiptu bave se etičkim problemima i položajem pojedinca i društva unutar tih
pitanja. Jedan od veoma proširenih žanrova „etičke“ književnosti na Starom istoku jeste tzv.
poučna književnost („Wisdom literature“); najraniji primeri opšteg tipa dolaze nam u vidu
omanjih „basni“ i „pouka“ iz Sumera: rasprave riba i ptica, čoveka i ptice, polja i neba o etičkim
pitanjima. Na daleko složeniji način etikom se bave u starom Egiptu, gde postoji veoma važan
žanr didaktičke književnosti – Poučna književnost („Učenja“ ili „Pouke“), koja nastaje u
klasičnoj eposi egipatske književnosti i kulture – Srednjem carstvu. Svrha etičke književnosti u
starom Egiptu bila je eksplikacija socijalnih i didaktičkih očekivanja egipatskog društva (elite)
prema pojedincu, kao i transmisija principa M3’t – opšteg božanskog principa poretka i
harmonije, u čijem se centru kao transmiter nalazio oboženi vladar. Neki od najlepših primera
etičke književnosti Starog istoka – Pouke Ptah-hotepa, Pouke za Senuserta I od oca
Amenemhata I, Mudrost Kageminija, Rasprava čoveka sa njegovom dušom dolaze nam upravo iz
Starog Egipta. Međutim, etika kao disciplina filozofije shvaćene sensu stricto počinje u Staroj
Grčkoj – najpre iz nasleđa epova Homera i Hesioda, gde su mnogi elementi etike preuzeti iz
staroistočnih društava, po svoj prilici iz pravca Male Azije (Novo hetitsko carstvo, država
Arzava, luvijske ispostave u Anadoliji i docnije poznobronzanodopske tvorevine koje su prenele
etička učenja i književne žanrove Starog istoka u indoevropski kontekst), a zatim i kod prve
generacije tzv. predsokratovskih filozofa, ili „kosmologa“ (Filozofa prirode). Ipak, mora se
priznati, makar na osnovu fragmenata ovih filozofa kojima raspolažemo, da u centru njihovog
interesovanja nisu bila etička pitanja, koliko pitanja kosmosa i njegovog poretka. „Prava“ etika
počinje u Atini klasičnog doba i to kao „etika vrline“, najpre sa Platonovim učiteljem Sokratom;
Platon nema nikakav zasebno izdvojen etički sistem, to jest u svojim dijalozima se bavi etičkim
pitanjima, ali u odnosu na politička i metafizička učenja kojima daje prednost: materijalni svet je
mimetička emanacija božanskog sveta ideja, sveta apsolutne etike, i ista noetička pravila koja
važe u tom svetu važe i u ljudskom. Njegov učenik, Aristotel može se smatrati pravim
utemeljivačem discipline etike kao zasebne u Antici: Corpus Aristotelicum u njegove etičke spise
ubraja Nikomahovu etiku (kojoj se daje posebno težište), Veliku etiku, Eudemovu etiku, kao i
manji izvod iz njegovih ostalih etičkih spisa nazvan – Etika za Aleksandra. Budući da je upravo
Aristotel bio učitelj najvećeg vojskovođe antičkog sveta, Aleksandra Velikog, njegova osvajanja
omogućiće diseminaciju Aristotelovih etičkih učenja i ideja širom helenističkog sveta. Ova
učenja pronaći će ponajviše svoje uporište u aleksandrijskom Musaijonu.
Tri grane tradicionalno shvaćene etike – metaetika, koja se bavi opštim teorijskim pitanjima
dobrog i lošeg, normativna etika i primenjena etika, koja se bavi pojedinačnim slučajevima u
kojima pojedinac treba da učini ono što je ispravno odgovaraju takođe tri oblasti muzeologije,
kako ih shvataju van Menš ili Maroević (1993): (a) teorijskoj muzeologiji, (b) specijalnoj
muzeologiji i (c) primenjenoj muzeologiji. Metodologija same muzeologije, koja spada pod
domen specijalne, spaja disciplinu muzeologije sa ostalim humanističkim disciplinama,
uključujući i etiku. Primenjena, i u izvesnoj meri normativna etika najviše odgovaraju potrebama
muzeološke discipline.
Sa druge strane pojam „muzeja“, muzejske institutcije ima takođe svoju zanimljivu
(pred)istoriju, koja se na neobičan način prožimala sa istorijom etike. Savremena muzeološka
disciplina, koja se bavi fenomenom muzealnosti i muzealija, razvila se iz muzeografije,
privatnog kolekcionarstva i promene poimanja institucije muzeja tokom Prosvetiteljstva. Kao i
mnogi drugi terminološki fundus društvenih disciplina, i muzeologija svoj duguje starogrčkom
jeziku. Čuvena imenica Μοῦσα označavala je već u homerovskoj eposi Gvozdenog doba Helade
osobito božanstvo pesničkog nadahnuća, tada u jedinini; razvoj lirskog pesništva (melike), polisa
i različitih umetnosti (technai) tokom docnije arhajske epohe, a posebno na prelazu u klasičnu
epohu umnožava broj Muza do devet (ili nekada deset); biti muzički obrazovan u klasičnoj Atini
značilo je biti obrazovan par excellence sofisticirano, a ne biti muzički obrazovan bila je
„najveća zamisliva tuga“ za Helena. Budući da je poimanje umetnosti u Antici bilo drukčije od
savremenog, Muze su bile zaštitnice mahom književnih i srodnih disciplina; međutim kako su
tačno Muze došle u vezu sa antičkom praidejom Muzeja? Razmatranje istorijskog sleda
muzeologije, kao i u slučaju etike, može dati odgovor na to pitanje.
Kao i mnoge druge kulturne institucije, i baštinjenje materijalnog nasleđa otpočinje sa velikim
državama koje su evoluirale u carstva na Starom istoku. Političke i kulturne institucije,
ikonografiju Sumera, objedinjenih oko velikih gradskih centara na platou Dijale, južno od ušća
Tigra u Eufrat nasledili su najpre vladari Sargonidske dinastije, za vreme kojih prostor južne,
centralne i severne Mesopotamije (poznatiji pod političkim određenjem kao Sumer, Vavilonija i
Asirija) bivaju ujedinjeni pod jedinstvenom vladarskom dinastijom semitskog porekla. Tekovine
akadskog carstva posle obrušavanja baštine vladari III dinastije Ura, kada dolazi do tzv.
„sumerske renesanse“, zatim smene prvog uzdizanja Asirije (staroasirskog carstva) na severu i
prve amoritske dinastije Vavilona (starovavilonsko carstvo) kao nastavljača svojih prethodnika.
Burnim političkim prilikama i migratornim talasima (Guti, Amoriti, Kasiti) koje će dovesti do
kolapsa svakog od ovih političkih entiteta sledilo je konačno pljačkanje prostora Mesopotamije
pred kraj bronzanog doba od strane Elamita, jednog drugog starog naroda iz oblasti iranske
visoravni i obronaka Zagrosa. Elamski vladar poznat pod imenom Šuturk-Nahunte, odnosi iz
hrama Šamaša u Vavilonu u prestonicu u Suzi čuvenu stelu od crnog bazalta na kojoj je bio
uklesan Hamurabijev zakonik i Naram Sinovu stelu pobede, dva najvažnija kulturna spomenika
identiteta naroda koji su živeli na toj oblasti. Nekoliko vekova docnije, za vreme epohe
novoasirskog carstva, u kraljevskoj palati sa citadelom, najvećeg od vladara Asirije kao nove sile
prvog reda na Starom istoku, Asurbanipala I naćiće se pohranjene starine i književni tekstovi
prethodna dva milenijuma postojanja Mesopotamije na jednom mestu u vidu svojevrsne
kolekcije čudesa. Sa druge strane Sinaja, na prostoru Egipta, kulturna dinamika je tekla drukčije:
arhaizujući pokreti kojima je svrha bila dijalog sa slavnom prošlošću javljaju se tokom svake od
epoha političkog jedinstva Egipta: Starog, Srednjeg, Novog carstva i tzv. Saiske dinastije; ovaj
starinarski pokret posebno jača za vreme XIX dinastije Novog carstva i Ramzesa II, koji je s
jedne strane baštinio materijalnu kulturu i starine svojih slavnih vladarskih predaka, a sa druge
strane, ponesen narcizmom takođe i razgrađivao hramove i „reciklirao“ skulpture svojih predaka
zarad sopstvenog kulta ličnosti i propagande. Njegov sin, veliki vezir i krunski princ Ha-Em-
Vase bio je posebno značajan tokom ovog perioda: za svoj cilj, on je zadao popisivanje,
grupisanje i prikupljanje najvažnijih spomenika egipatske državnosti i kulture iz prethodna dva
milenijuma na dvoru u Pi-Ramesu, prestonoj rezidenciji egipatske države. Kao takav, on je jedan
od prvih „egiptologa“ i „muzeologa“ čije ime znamo iz istorijskih izvora. Rana smrt ga je
međutim sabotirala u pravljenju „prvog egipatskog muzeja“ u istoriji. U Atini Periklovog doba,
pristupanje kulturnom blagu bilo je moguće na više mesta: akropoljska Pinakoteka, partenonska
Halkoteka, „šarena stoa“ (ἡ ποικίλη στοά), riznice velikih hramovnih kompleksa Delfa,
Olimpije, ali i skulpture u privatnim vrtovima i prijemnim salama uglednih atinskih građana.
Sam Aristotel imao je sopstvenu prirodnjačku zbirku. Usložnjavanje političko-kulturne slike
tokom helenizma, u kraljevinama Aleksandrovih dijadoha kulminiralo je konačno otvaranjem po
Muzama eponimne institucije Musejona, antičkog „hrama“ nauke, književnosti sa sopstvenom
kolekcijom starina i umetnina. Rimski period je kolekcionarstvo starina i umetnina starog sveta
posmatrao kao stvar prestiža; od tada pa do Prosvetiteljstva traje duga faza u razvoju muzeja –
sakupljačko-muzeografska faza, kada su kolekcije privatne i funkcionišu po principu „kabineta
čudesa/kurioziteta“, prostora uređenim po idejama preuzetim iz neoplatonizma i gnosticizma o
„simpatičkom principu“ gde mikrokosmos treba da oponaša makrokosmos. Na samom razmeđu
Prosvetiteljstva i nove epohe, Johan Joakim Vinkelman, iznikao iz te sakupljačko-muzeografske
faze počinje da se bavi prvim pitanjima koja se mogu smatrati muzeološkim, u okviru svoje
stilsko-tipološke analize antičkih starina papine zbirke u Vatikanu. Vinkelmanov princip je
zasnovan na sopstvenim subjektivnim emocijama koje su često vrlo „šturm-und-drang-ističke“;
to se poklapa i sa Francuskom revolucijom i predefinisanjem institucije muzeja: prve velike
kolekcije, poput Britanskog muzeja, Versalja i Luvra npr. nastaju tokom XVII i XVIII veka, ali
tek od vremena nacionalnih revolucija rađa se ideja da artefakti tezaurisani u njima pripadaju
„narodu“. Redefinisanje institucije muzeja i muzeografije dovešće naposletku i do razvoja same
muzeologije kao teorijske nauke. Kao što se da primetiti, dijahronijski razvoj etike i
muzeografije se poklapa i na mnogim mestima prožima, jedno utiče na drugo, ali opšta odlika je
da sve do XX veka praktično nimalo pažnje nije posvećivano konkretnoj primeni etike u okviru
muzejskih institucija i teorijskog okvira muzeologije kao nauke.
Muzejska etika, kao jedan novi vid primenjene etike, prema Bestermanu, služi da pruži holistički
i celovi filozofski okvir za muzejske delatnosti, da se bavi pitanjima društvene odgovornosti, ali i
načinima na koje se institucija muzeja konstruiše u savremenom kulturnom kontekstu. Etički
modaliteti, svojevrsni sporazum između muzejske institucijeustanove i društva u kome se ona
nalazi su tako u neodvojivoj vezi. Ilegalna iskopavanja, pljačkanje lokaliteta, preprodaja
artefakata i muzealija u muzejima i depoima nije produkt samo istorijskog razvoja muzeja i
muzeologije, odnosno razvoja nauka arheologije i istorije umetnosti, već je takođe vrlo aktuelan
problem. Dihotomija između nastanka nacionalnih država u XIX veku i kulturne globalističke
politike savreme epohe takođe stavlja određene artefakte u nelagodni prostor „između“, osobito
kad je reč o umetninama prikupljenim kao „plen“ kolonijalnih i imperijalističkih politika nekih
nacionalnih muzeja (poput Britanskog, ili Luvra npr.). Otuda trenutna, praktično nerešiva
aktuelnost problema Elginovih mermera, ili kulturnog bogatstva Sirije, Izraela, Iraka,
Avganistana itd.
Besterman shvata da određeni muzejski artefakti imaju vrlo veliku simboličku vrednost, da se od
pojedinaca posmatraju kao „svetinja“. To osobito dobro ilustruju npr. muzealije koje su imale
svoju upotrebnu vrednost u kultu – određenih populacija Zapadne Afrike; izmeštanje muzealija
iz njihovog primarnog, utilitarnog ili kultnog konteksta profanizuje predmet, on gubi svoje
primarne karakteristike i biva apstrahovan u muzejskom kontekstu. Srodan primer koji daje
Besterman vezuje se za kultne predmete Aboridžina – koji se danas poimaju kao „kulturološki
osetljivi“ i skrivaju od izlaganja javnosti. Oba ova primera ilustruju da je muzejska etika takođe
oblast muzeologije koja je još uvek u povoju i podložna promenama.
Važan aspekt odnosa ljudi i muzeja, vezan je za retroaktivno delovanje muzejskih institucija i
muzealija u njima kroz prostor i vreme – unapred i u nazad; muzealije i muzeji su u kontaktu sa
pređašnjim, sadašnjim, ali i budućim prostorom i vremenom – „portret povezuje posmatrača sa
umetnikom i njegovim modelom“. Dokument kojime je pokušala da se postigne izvesna
muzejska „etička univerzalnost“ je „Deklaracija o značaju i vrednosti univerzalnih muzeja“ iz
2002. Međutim, čak i ona se pokazala kao etički klizav teren – to potvrđuje ponovo primer
Elginovih mermera u Britanskom muzeju, ili afričke kolekcije pojedinih velikih kolonijalnih
muzeja; zahvaljujući dvosmislenosti ove deklaracije, Britanski muzej je našao argumentaciju da
zadrži sporne artefakte. Različiti pristupi muzeja u definisanju muzejske etike i kulturne politike
podrazumevaju da na ovom stupnju razvoja, muzejske institucije treba da deluju na otvoren i
transparentan način, pridržavajući se stalnog preispitivanja i redefinisanja vrednosti i vreme na
kojima su pojedinačne muzejske ustanove uspostavljene u odnosu na sadašnji kontekst.
Kada je reč o konkretnoj kodifikaciji muzejske etike, pionirski posao su prvi obavili Amerikanci
početkom XX veka objavivši 1925. Etički kodeks za muzejske radnike, gde se muzejske
institucije definišu za baštinjenje opšteg dobra za buduće generacije. Sledeći korak od šezdesete
kroz sedamdesete godine XX veka, kada muzeologija doživljava svoj disciplinski uzlet, novim
pitanjima muzejske etike bave se i u Evropi, osobito Britaniji. Privatizacija osamdesetih i
devedesetih godina koja razgraničava javne i privatne interesne sfere redefinisala je pitanja
„kulturnog kapitala“, a u muzejski domen dovodi se kapitalistički, klijentski odnos. Novo i
izmenjeno globalno društvo devedesetih godina XX veka i 2000-ih donosi svoje probleme,
identiteta i kulturne restitucije na „talon“ muzejske etike. To dovodi do znamenite ICOM-ove
definicije muzeja kao neprofitne, trajne, otvorene ustanove, u službi naroda, koja treba da
ispunjava uslove tezauracije, proučavanja i komunikacije – osnovne muzeološke kriterijume
zapravo.
Pitanja „duhovnog kapitala“, javnosti i otvorenosti muzejskih zbirki, prezentacije sadržaja i
komunikacije sa publikom takođe su mesta gde se muzejska etika ispoljava na posebno važan
način. Tu se najpre javlja ideja „večnosti“ – o tome da će muzejska institucija čuvati neku
muzealiju „za sva vremena“. Transparentna organizacija muzeja, briga za javne interese
institucije iznad ličnih interesa, poštovanje zakonskih regulativa su važni logistički aspekti
muzejske etike. Pravni osnov u slučaju predmeta kojima muzej raspolaže dokaz je da su
predmeti pribavljeni na transparentan, etički način, u svrhe javnog dobra. Etički problem
trgovine umetninama, posebno izražen u SAD, takođe je jedno od pitanja muzeja kao otvorene
institucije; „rashodovanje“ ne mora nužno urušavati kodeks muzejske etike – može pomoći
održavanju već postojećih predmeta u zbirci, odnosno dati novi život, kontekst i značenje
predmetima koji se preprodaju. Poseban problem je etički odnos prema fizičko-antropološkim
ljudskim ostacima koji se izlažu u muzeju (npr. mumijama, domorodačkim precima itd.) u kome
slučaju muzej mora biti posebno otvoren za sluh zajednice kojima ti ljudski ostaci pripadaju,
ukoliko te zajednice još uvek postoje. Pravo na poštovanje i privatnost u smrti, međutim, je
transvremensko i zaslužuju ga jednako pojedinci iz starog Egipta, kao i afrički i australijski
indogeni narodi današnjice.
Naposletku, nije suvišno reći da muzej ostaje mesto gde pitanja etičke odgovornosti još uvek
ostaju otvorena i spremna za nove redefinicije – „muzej treba sam da osmišljava sopstvene etičke
standarde“. Kao i svaka druga kulturna institucija, muzeji takođe treba da imaju i ulogu
subverzije i preispitivanja, slobode za neočekivano i novo.

Luka Račić, AR 14/44