Beleške o feminizmu,

poeziji i tranziciji u Srbiji

Dubravka \uri}

Marginalizacija poezije i raspad SRFJ

P oezija je u Srbiji dugo marginalizovan žanr, ali to nije specifično samo za

Srbiju, već i šire. Ko uopšte danas čita poeziju, ko uopšte kupuje zbirke
pesama? Pa ipak, ta marginalizacija se dešavala u specifičnim društvenim
uslovima, od 1991. godine, u procesima raspada multikulturalne Socijalističke
Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), raspada koji se odigravao u krvavim
ratovima, u kojima Srbija, naravno, „nije učestvovala“, kako su vodeći političari
miloševićevske Srbije devedesetih godina ponavljali. Ratovi su vođeni da bi
jedan sloj stare-nove političke elite zadržao vlast i stekao ekonomsko bogatstvo,
kakvo u mirnodopskim uslovima nikada ne bi mogao. Paralelno i u tesnoj vezi sa
tim dešavanjima, dolazi do homogenizacije bivših jugoslovenskih nacija. Nastaju
nove države u kojima se pojam nacije redefiniše, definišu se demarkacione
linije novonastalih jezika (srpski, hrvatski, bosanski, i na kraju crnogorski), iz
jezičke zajednice nekadašnjeg ’srpskohrvatskog jezika’. Jezik postaje bitan u
određenju nacionalnih književnosti, jer je književnost bitna identifikaciona matrica
i u novim političko-ekonomsko-kulturalnim uslovima tranzicije. Nacionalni
identiteti nekadašnjih jugoslovenskih kultura bili su ranije definisani ali u
okvirima zajedničke multikulturalne socijalističke države, tj. državno političkog
okvira jugoslovenske zajednice ’naroda i narodosti’, kako se tada govorilo. U
procesu dezintegracije ove multikulturalne zajednice, nastaju (jedno)nacionalne
postsocijalističke države.

100
 Zeničke sveske

Pogled unazad: Autonomija književosti u socijalizmu

Politički zaokret od uticaja Sovjetskog Saveza i okretanje ka Zapadu krajem

pedesetih godina, označio je i novo definisanje polja književnosti u okvirima
jugoslovenskog socijalizma. Književnost se u dominantnom toku sve više
počinje određivati kao autonomna oblast, što je bitno za socijalističku zemlju
koja uvodi modernizam nakon dominacije socijalističkog realizma. Drugim
rečima, književnost postaje jedinstvena oblast u kojoj su važne samo umetničke
vrednosti. Taj univerzalizam je privilegovao diskurzivne pozicije muškog subjekta,
a žene su pokušavale da prisvoje taj diskurs i u meri u kojoj su u tome uspevale,
bile bi prisutne na pesničkoj sceni, ali kao marginalne pojave.

Poezija u socijalizmu i pesnikinje

U doba jugoslovenskog socijalizma, posebno sa njegovom sve većom

liberalizacijom od 70ih godina dvadesetog veka, pesničkom scenom su dominirali
pesnici (polje poezije je tradicionalno definisano kao polje izražavanja muškog
subjekta). Biti pesnik u socijalizmu bila je društveno uvažena delatnost. Književnost
i u njenim okvirima poezija bili su bitni u ritualima socijalističkog društva. I mada je
književnost definisana kao područje umetničke slobode i dalje je bila nadgledana i
kontrolisana kao bitna identifikaciona matrica u konstrukciji socijalističkih subjekata.
Kontrola ipak nije bila toliko vidljiva i izravna, pa je to bilo područje u kojem su se
simbolički pokazivali društveni antagonizmi kojima su aparati socijalističke države
upravljali i manipulisali. Jedna bitna struja književnosti je bila usmerena sasvim ka
lokalnom i nacionalnom ’biću’ ’naroda’. Pojam ’naroda’ je tu lako mogao da se od
značenja ’socijalističkog naroda’, koji ističe klasu, pretvori u pojam konstrukcije
bića određene nacije (nacionalni fundamentalizam). Zato je vlast prema ovoj
tendenciji bila ambivalentna, čas ju je podsticala, čas ju je administrativnim
merama potiskivala. Drugu važnu tendenciju možemo nazvati ’umerenom’. Ona
je bila umereno obeležena nacionalnim, umereno umetnički emancipovana. Treća
tendencija je bila internacionalno usmerena i njeni protagonisti su težili da uhvate
korak sa savremenijim emancipovanim književnim pristupima.

Mada je socijalizam proklamovao ravnopravnost polova i mada je na sceni bilo

više pesnikinja nego pre Drugog svetskog rata, posebno posle 1970. njihov status
je i dalje bio marginalan. Ako se ponovo usredsredimo na Srbiju, osamdesete su
101
 ^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

bile najpluralnije po aktuelnim pesničkim modelima, ali i po broju aktivnih urbanih

pesnikinja. Pa ipak, antologije koje su tada izlazile pokazuju da su ih antologičari
(naravno muškarci) uvek postavljali na margine dominantnih tokova ili su ih veoma
selektivno, ukoliko su ih uopšte, uključivali u izbore. Jer, naravno, mada se to nikada
nije izgovaralo niti se izgovara, ali se podrazumevalo i još uvek se podrazumeva,
pesnikinje nikada ne mogu da stvore vrhunsku umetničku vrednost.

Feminizam u socijalizmu

SFRJ je tokom sedamdesetih kao relativno emancipovano i otvoreno

socijalističko društvo dozvolila oformljivanje feminističkih grupa. Feminističke
grupe bile su jake naročito u Zagrebu (Hrvatska). (Moja prijateljica, beogradska
feministkinja, koja se seća tog vremena, kaže: „One su bile teorijski jače, mi smo
od njih učile.“). One su bile elitne i marginalne, kao i tadašnja nova umetnička
praksa (konceptualna umetnost, novi mediji, performans), koja je bila moguća
samo u kontrolisanom prostoru studentskih kulturnih centara, koji se osnivaju
sedamdesetih godina posle šezdesetosmaških studentskih pobuna.

Od poznog socijalizam ka postsocijalizmu

U jugoslovenskim poezijama s kraja osamdesetih godina 20. veka postaje

dominantan melanholični retro postmodernizam. (Napomena: kada sam napisala
’jugoslovenske poezije’, setila sam se kako sam se smejala kada sam krajem
osamdesetih ili početkom devedeetih gledala jednu epizodu neke američke
kriminalističke serije u kojoj jedan policajac objašnjava drugom da je neki slučaj
komplikovan kao ’jugoslovenske književnosti’.) Dominacija retro stila značila
je povratak predmodernističkim i ranomodernističkim formama i temama. U
devedesetim godinama u Srbiji ona potiskuje urbane pesničke diskurse i gotovo
da ih iskorenjuje. Od sredine 90ih, zahvaljujući stranim fondacijama, pre svega
Sorosu, osnivaju se časopisi (među kojima su Košava, ProFemina, Transkatalog,
Ženske studije, Reč, itd.), koji počinju da neguju urbane književne diskurse i
na taj način se revitalizuje urbana kultura sa svojim (uglavnom, mada ne uvek)
političkim, antiratnim konotacijama.

102
 Zeničke sveske

Feminizam, književnost i postsocijalizam

Početkom devedesetih u Srbiji se osnivaju brojne feminističke organizacije. To

osnivanje su finansijski omogućile zapadne fondacije. Od sredine devedesetih jedan
broj pesnikinja, pre svega onih rođenih oko 1960te godine iz Beograda, Novog
Sada i Vršca počinje da deluje u feminističkim grupama ili ih i same osnivaju. One
pišu urbanu emancipovanu poeziju i feministički se edukuju. Ali dominantni tok
književnosti i dalje ostaje prožet mizoginijom i izrazito je antifeministički.

Za artikulisanje teorijske feminističke i ženske književne scene najvažnije

nevladine institucije bile su časopis ProFemina i Centar za ženske studije i
komunikacije sa feminističkim teorijskim časopisom Ženske studije, kasnije
preimenovanim u Genero, koje omogućavaju uvođenje feminističkih diskursa i
podržavaju žensku književnost. Književne kritičarke vezane za Centar za ženske studije
uglavnom su se bavile ženskom prozom, skrećući pažnju na uzroke marginalizacije
autorki u savremenom književnom kanonu. Zatečene takvom pažnjom kritičarki,
prozaistkinje sve vreme imaju ambivalentan odnos prema feminizmu. Izjasniti se kao
feministkinja, znači sebi otežati položaj u dominantnom toku nacionalne književnosti,
a s druge strane, bavljenje kritičarki vezanih za Centar i ProFeminu govori o važnosti
feminističkog projekta za njihov rad, čega se nije lako odreći.

Feminizam i poezija

Zanimljivo je pozicioniranje pesnikinja dominatnog toka prema feminizmu.

Mnoge od njih sasvim odbacuju feminizam, mada se često bave ženskim glasom
i ženskim temama. Pojmovi žensko pismo, ženska književnost su od devedesetih
do danas toliko prisutni na sceni da ih je nemoguće zaobi}i, pa je potrebno
biti u trendu i imati neke relacije prema njima. Neke autorke u kraćem periodu
zastupaju feminističke ideje, što je posledica njihovog trenutnog institucionalnog
utemeljenja, ali kada se to institucionalno utemeljenje izgubi, one se udaljuju od
feminističkih pozicija. Feministička kritika poezije u Srbiji gotovo da ne postoji,
mada postoje kritičarke koje u svom radu primenjuju neke njene aspekte.

Feminističke organizacije su od početka 2000. uglavnom usmerene na

ekonomska osnaživanja žena. U njihovim okvirima nastaje i nastajala je književnost
koja ima funkciju podizanja svesti, bilo da se radi o feminističkim ili gej-lezbejskim
103
 ^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

autorkama-rima. Ženske studije su se od aktivističkog projekta transformisale

u projekt ekskluzivno vezan za univerzitetski diskurs, pa su feminističke studije
književnosti koje su u devedesetim u Beogradu bile središnje, postale marginalne
u toj novoj fazi ovog projekta. Dominantna kultura je i dalje netrpeljiva prema
feminističkim opusima, ukoliko ih ima i kada ih ima. Ipak, trenutno je zanimljivo da
feministički pristupi ipak ulaze, doduše teškom mukom, na univerzitet, posebno na
odseke za srbistiku i komparativistiku. Znatniji proboj je najpre učinjen na odsecima
za anglistiku i amerikanistiku, posebno u Novom Sadu.

Polje kompromisa je pojam ženske književnosti. Na tom polju se mogu susresti

i dominantna (antifeministička, uglavnom muška) kritika i feministička ženska
kritika. Feminističke kritičarke, kao što sam već napomenula, dale su neophodnu
podršku prozaistkinjama, čiji je rad funkcionisao i u okvirima dominantne kritike,
ali feministička proza gotovo da ne postoji, osim u praksi jedne jedine feminističke
prozaistikinje. A opet, fenomen je da njen rad ostaje izvan interesa feminističke
kritike. Treba reći i to da feminističke institucije (isključivo NGO sektor) nisu bile
u stanju da generišu feminističku prozu kao bitan element dominantne književne
scene. Časopis ProFemina je odigrao bitnu ulogu u artikulisanju ženske književne
scene, ali posle 2000. je suočen sa problemima opstanka, što govori o odnosu
institucija društva prema jednom ovako važnom projektu, nakon što je nestala
finansijska pomoć stranih fondacija.

Nova generacija pesnikinja

Kraj 20. i početak 21. veka u Srbiji je obeležen pojavom nove generacije
rođene posle 1974. u kojoj dominiraju pesnikinje. Ta generacija ostaje nevidljiva
jer se po prvi put u istoriji dogodilo da su pesnikinje dominantne. Istovremeno,
urbane pesnikinje ranijih generacija gotovo da nestaju sa scene. One ili prestaju
da pišu poeziju i počinju da se bave prozom, što čine i mnogi pesnici. Pisanje
poezije pretvorilo se u nemoguću delatnost, uzaludan posao, koji nikoga ne
zanima, poezija je potpuno degradirani žanr. Ili nestaju iz književnosti, što je
uzrokovano porodičnim obavezama i lošim ekonomskim uslovima života. Ipak,
poslednjih par godina i pored toga što su pesničke edicije u prethodnom periodu
polako izumirale, odjednom izgleda kao da se puno ljudi bavi baš poezijom.

104
 Zeničke sveske

Pesnikinje (a to se može reći i za pesnike) deluju u tri toka, koja imaju i svoje
političke konotacije. U prvom toku deluju pesnikinje pod uplivom narodne i/ili
pravoslavne tradicije. Ženski glas koji se ovde konstruiše zauzima subjekatske
pozicije pastirice, majke, dobre vile, bogougodne neveste, a ne tako retko i svete
ratnice, žene podređene muškom patrijarhalnom poretku u kojem ’ona’ ima
istaknuto mesto. Ta antimodernistička struja je u Srbiji uvek bitno prisutna na sceni.
U drugom deluju pesnikinje dominantnog emancipovanijeg toka, koji se posebno
artikuliše posle 2000. Reč je o urbanoj, kolokvijalnoj poeziji narativne paradigme
’prozirnog jezika’, u kojoj se konstruiše (pseudo)ispovedni ženski glas. Kao treću
tendenciju izdvajam onu koju zastupaju autorke AŽIN-ove škole poezije i teorije.
Dok urbana poezija uglavnom isključuje iz čitateljskog i spisateljskog iskustva
radikalne (eksperimentalne) pesničke prakse, ova grupacija ih uključuje. Poezija se
od 1997, kada je ovaj edukativni projekt započet, najpre artikuliše kao spoj lirskog
i radikalnog. Posle 2000. autorke ove grupacije razvijaju složenu tekstualnu praksu
pod uticajem pre svega američke jezičke poezije, zatim i ruskog kubofuturizma,
italijanskog futurizma, jugoslovenskog zenitizma i francuskog ženskog pisma.

Ono što se nije dogodilo sa prozom, dogodilo se sa poezijom.

Feministički NVO projekti, najpre Centar za ženske studije i komunikacije u
svom aktivističkom periodu, a zatim Asocijacija za žensku inicijativu (nastala
posle odvajanja aktivističkog dela Centra za ženske studije i komunikaciju), kao
i časopis ProFemina, dale su prostor pesničkom feminističkom projektu, koji je
danas poznat kao AŽINova škola poezije i teorije. Ipak, mora se napomenuti da on
ostaje neprepoznat u prostoru feminističkih grupa, tj. na njegovim je marginama.
Verovatno je, između ostalog problem u radikalnosti pesničkog postupka, koji je
teško prihvatljiv za projekt feminizma. Ova škola se održala zahvaljujući upornosti
njenih saradnica, koje su i pored unutrašnje grupne dinamike i perioda kada je
izgledalo da je projektu kraj i u uslovima minimalne ili nikakve finansijske podrške
kontinuirano i ozbiljno radile na poeziji i to poeziji kao eksperimentalnoj književnoj
praksi prema kojoj je dominantna kultura uvek neprijateljski raspoložena. Iz
ovog konteksta nastala je jedna od najvažnijih pesničkih formacija danas u
Srbiji u generaciji pesnika i pesnikinja rođenih posle 1974. godine. Paradoks
je da, mada je kao pesnički pokret nevidljiv na feminističkoj sceni, na sceni
dominantne kulture ovaj pesnički projekt je vidljiv i konstitutivno bitan, mada
nema odgovarajuće podrške državnih institucija. Možda je feministička poezija
u Srbiji moguća, između ostalog, upravo zato što je poezija marginalni žanr, ali
105
 ^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

ne i u prozi jer je proza u tranziciji pozicionirana kao bitan žanr u konstituisanju

postsocijalističkih nacionalnih identiteta i konstruisanju njihovih naracija.

Antologije

Posle 2000. godine objavljeno je nekoliko antologija. Antologije koje su

uredili muškarci u okviru dominantne kulture, uglavnom konstruišu i prikazuju
pesničku scenu kao isključivo ili dominatno mušku. To predstavljanje ima i
svoja poetička i politička konzervativna polazišta. Dominantna scena neguje
poeziju koja ništa ne dovodi u pitanje, koja je odmerena, uglađena, mahom je u
pitanju postsocijalistički akademizam. Mačizam je dozvoljen i u poeziji i u prozi,
ali se na feminizam još uvek ne gleda sa simpatijama. Ukoliko postoje autorke
koje su u jednom trenutku sebe definisale kao feministkinje, onda se smatra da
je feminizam nešto što je pridodato njihovoj poeziji, ali suštinski sporedno, jer
je, naravno, reč o „dobroj poeziji“ (svi znamo šta je dobra poezija!!!), a to nema
veze sa feminizmom. Treba istaći i to da su zanimljiv fenomen antologije ženske
poezije. Njih su uredile žene, u njima je poezija predstavljena kao područje
urbane, pa i eksperimentalne ženske poezije, koja ne isključuje feminizam, ali
u svakom slučaju, feministički okviri su u Srbiji omogućili ovaj fenomen. One
se koncepcijski prilično razlikuju, ali je ProFemina ponovo bitna referenca,
kao časopisna institucija koja je omogućila artikulisanje ženske pesničke
scene, kao i pojavu ponekog feminističkog pesničkog opusa, i razvijanje svesti
o problemima spisateljica u muškoj kulturi. U prvoj antologiji, Mačke ne idu
u raj, koju je uredila pesnikinja i nekadašnja urednica ProFemine, Radmila
Lazić, obuhvaćene su urbane pesnikinje rođene između tridesetih i početka
sedamdesetih godina 20. veka. Koncepcijski ovaj projekt obuhvata autorke
koje su bitne za dominantni tok urbane srpske poezije, ali i one koje su se
iz raznih razloga nalazile na njegovim marginama, da li zbog toga što su bile
aktivne u okvirima vojvođanske radikalne književne scene, koja nikad nije
mogla biti apsorbovana u dominantni kanon, ili zato što je njihova poezija bila
suviše suptilno, rafinirano i kultivisano ženska, ili zato što su kao akterke na
pesničkoj sceni ostajale nevidljive (nisu se bavile kritikom, nisu bile urednice
i nisu aktivno učestvovale u životu oko književosti). Druga antologija je
urađena kao projekat AŽINove škole i predstavlja koncepcijske okvire prve faze
njihovog rada. Pod naslovom Diskurzivna tela poezije – Poezija i autopoetike
pesnikinja nove generacije, ona uvodi po prvi put posle Drugog svetskog rata,
106
 Zeničke sveske

u izazito antiintelektualnu pesničku scenu Srbije, autopoetiku kao žanr, jer sve
zastupljene pesnikinje pišu tekstove o svojoj poeziji. Treća antologija, Tragom
roda, smisao angažovanja – Antologija savremene poezije, koju je uredila
Jelena Kerkez, proizlazi iz konteksta queer-transgender praksi. Ona predstavlja
autorke koje pripadaju dominantnom toku, zatim autorke AŽINove škole i one
koje su umetnice ili prozne spisateljice, ali su bliske beogradskoj skupini Teorija
koja hoda (TKH) koja se bavi teatrom, edukacijom i teorijskim performansom.
Odstupanja od koncepta nacionalnog u prvoj pomenutoj antologiji je urađeno
time što je uvrštena jedna pesnikinja koja piše na mađarskom jeziku, a u
poslednjoj je uvrštena pesnikinja iz Hrvatske, koja se definiše kao lezbejska
autorka a piše na engleskom jeziku.

107