­Ê

‚Ë@
 - úΫñK. áK . éJ . 
‚k éªÓAg 
.

JË@ éJ
Ê¿
AJ
k. ñËñJº

J ® K ð ÐñÊ« ¼Q‚Ö Ï @ ¨ Ym .Ì '@ Õ愯
HAJ

Ü\ÑÄ €ðPX


QË@ €AJ
®Ó

“AK
1 HAJ

2016 − 2017 : éJ

ªÓAm.Ì '@ éJ‚Ë@


€Qê®Ë@

éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢
Qå•AJ« :

Èð B@ ɒ®Ë@

 . ÖÏ @
HA«ñÒj : ú
GA JË@ ɒ®Ë@

éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@ :

 JË@ ɒ®Ë@
IËA
 ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@
HA :

©K. @QË@ ɒ®Ë@


AîDË@ - ù®J
®k
HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

. : ÓAm Ì '@ ɒ®Ë@

éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

. :

€XA‚Ë@ ɒ®Ë@

†A ® JƒB
 @ - ù®J
®k

 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

. :

©K. A‚Ë@ ɒ®Ë@
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@
éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k

. : áÓA
JË@ ɒ®Ë@

PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ :

©ƒAJË@ ɒ®Ë@

1

Èð B@ ɒ®Ë@

QË@ ‡¢
ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓQå•A
J«
éJë QË@  AÖß @
.

Ü\ÑÄ
 J®Ö Ï @ éÊÒm
ékñ  Ì '@ ð éJ ’ ®Ë@
 .1
.

­K
QªK
:
èA¢k ð @ AëAJªÓ
àðX ém • úΫ ÕºmÌ '@ ß
ð AK
ñªË éjJ
áºÖ  m• éK PAJk@ éÊÔ

  

. g. É¿ éJ
’ ¯ ù
҂ •


. €A ® K
AÒÊ¿ éJ
’ ¯ iJ.’ ð éJJ
ªÓ é«ñÒm
ñ«  ×
. úÍ@ ù
ÒJK
Q
ª JÓ úΫ ø
ñJm' éÊÔ
 g É¿ ékñ
.
 J®Ó éÊÔ
 g ù҂ •
.

áÓ
. é«ñÒjÖÏ @ è Yë . Q
ª JÖÏ @
Qå”JªK
.

éÊ JÓ @
:
 m• éJ ’ ¯ "ÕξJK
àA‚
. éjJ B @ " éÊÒm
 Ì '@


.
. éJ£A
g éJ ’ ¯ "Q¢ àA‚ 



B @ " éÊÒm.Ì '@
. éJ£A
g éJ ’ ¯ " ÕξJK
àA J K@ úΫ úæ„Öß
áÓ

É¿ " éÊÒm  Ì '@

.
. éjJm• éJ ’ ¯ " ÕξJK
ð àA J K@ úΫ úæ„Öß
áÓ 
Yg. ñK
" éÊÒm.Ì '@

 J®Ó éÊÔ
 g ÉK éJ ’ ¯ I‚  
k) " ÕξJK
àA J K@ úΫ úæ„Öß
x " éÊÒm  Ì '@
. ékñ . .

Ë (AJ
k AJKA¿ ÉJÖß
x IJ
.
. éjJm• éJ ’ ¯ 2 + 3 = 5

. éJ£A
g éJ ’ ¯ "úk ð P XY« 3 "


.
. ékñJ®Ó éÊÔ  g " x<3 x∈R "
.

 Ï @ ÉÒmÌ '@ ð HAÒÒºÖ

éÒÒºÖ  Ï@ .2
.
 áÓ
.Õ愮Ë@ I.ËA£ IJ
x
 J®Ö Ï @ éÊÒm

k , ékñ  Ì '@ PAJJ«AK
. . .

Qå•Ag x : P (x)

éJ . Ê¢Ë@ É¿ à @ úΫ Q
J.ªJÊË
I.JºK àðQå
•Ag

∀x P (x)


2 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@ ɒ®Ë@

@Q®K ð
P (x) , x àA¿ AÒêÓ
 éJ Ê¢Ë@ ‘ªK
I.JºK àðQå
•Ag (Yg@ð IËA£ àñºK
.

Y¯) . . @ úΫ Q
J.ªJÊË
à

∃x P (x)

@Q®K ð
 JÊË ð @

Ü\ÑÄ
P (x) 
m'.
IJ x ɯ B@ úΫ Yg. ñK
‡J
¯Y 
m'. x Yg. ñK

P (x) IJ

I.JºK Y¯ Qå•Ag ¡® ¯ Yg@ð IËA£ Yg. ñK

éK @ úΫ Q
J.ªJÊË
.
∃!x P (x)

@Q®K ð
P (x) 
m'. ¡® ¯ Yg@ð ð Yg@ð
IJ x Yg. ñK

.ø
Xñk. ñË@ ÕÔºÖÏ @ ù҂
∃

.ù
®J
ºË@ ð @ úξË@ ÕÔºÖÏ @ ù҂
∀


: éÊJÓ @
. éJ£A
g éJ ’ ¯ ∃x ∈ R

x2 = −1 −
 m• éJ ’ ¯ ∃x ∈ Z
. éjJ x
∈Z −


4
 m• éJ ’ ¯ ∀x ∈ R
. éjJ x2 ≥ 0 −

. éJ£A
g éJ ’ ¯ ∀x ∈ R

x2 > 0 −

ú¯ ð èYg@ð èPAJ« ú¯ Q» @ ð @ á ÒÒºÓ ÉÒªJ‚ Y¯

 Ì '@ è Yë
éËAm
.

 Ï @ èPAJªË@ úæªÓ 
YK
Ym' ú¯ éJ
Òë @ éË 
Ë éªJ
 J¢Ë@ ® K áÓ
. éÒÒºÖ .

. 
HAÒÒºÖ Ï @ I.
KQK •

. éÒÒºÖ . YK
Ym' ú¯ éJ
Òë @ éË é®Ê Jm × éªJ
 Ï @ èPAJªË@ úæªÓ  J£ áÓ 

. HAÒÒºÖ Ï @ I.
KQK •

: éÊJÓ @

ð àA JjJ
m• àA J
’ ¯ ∃y ∈ R ∃x ∈ R x−y = 1 ð ∃x ∈ R ∃y ∈ R x−y =1 −
Ï @ ® K AÒêË
.úæªÖ
∀y ∈ R ∀x ∈ R |x + y| ≤ |x| + |y| ð ∀x ∈ R ∀y ∈ R |x + y| ≤ |x| + |y| −
Ï @ ® K AÒêË ð àA JjJ
m• àA J
’ ¯
.úæªÖ
 m•
. éjJ éJ
’ ¯ ∀x ∈ R ∃y ∈ R x+y =2 −

. éJ£A
g éJ
’ ¯ ∃y ∈ R ∀x ∈ R x+y =2 −


3 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

: AJK
YË , y ð x áK
Q
ª JÓ ú
¯ ékñ
 J®Ó éÊÔ
 g
. R(x, y) @ X@
I KA¿

àA J
’ ®Ë@ •

∀x ∀y R(x, y) ð ∀y ∀x R(x, y)
JÓ
. àA JJ ¯A¾

àA J
’ ®Ë@

Ü\ÑÄ
•

∃x ∃y R(x, y) ð ∃y ∃x R(x, y)
JÓ
. àA JJ ¯A¾
 m• A’ @ àñº éJ
’ ®ËA
 ¯ éjJ
 m• éJ
’ ®Ë@
 I KA¿
@ X@ •
, éjJ


K ∀y ∃x R(x, y)
∃x ∀y R(x, y)


á 
.úæªÖÏ @ ®K AÒêË 
Ë 
J
’®Ë@ áºË

ÈAJÓ
:
® K AÒêË 
Ë áºË
àA JjJ
m• ∀y ∈ R ∃x ∈ R x ≤ y 2 ð ∃x ∈ R ∀y ∈ R 
àA J
’ ®Ë@
x ≤ y2
.úæªÖ Ï@
É¿ áÓ Qª“ @ x ù®J
®k
 XY« Yg ñK éK @ úæª
.
K ð y Q
ª JK. Q
ª JK
B x ø @ y K. ‡Êª  JÓ Q« x úÍð B@

ú
¯

XY« ø
@ Ég. @ áÓ éK @ ú
æªK ð y Q
ª JK. Q
ª JK
Y¯ x ø
@ y K. ‡Êª  JÓ x éJ KA JË@ éJ ’ ®Ë@

 ú¯ AÒJ K , HAªK


.  . QÖÏ @
. éªK. QÓ áÓ Qª“ @ àñºK
x ù®J
®k  XY« Yg ñK y ù®J ®k
.

 úΫ HAJ
(AK
A’ ®Ë@ 
ÊÒªË@) éJ
®¢
 JÖ Ï @ ¡ @ð QË@ .3
.
.P
AJ¢ 2=4 ð 2<4 á 
J
’ ¯ áÓ
éKñºÓ
  é¢J
2 ≤ 4 éJ
’ ®Ë@ áºË
 ‚ AîD« Èñ® K 2 < 4 éJ ’ ®Ë@

.



. éJ . »QÓ AîD« Èñ® K ð é¢J
 ‚ I‚

. 
Ë ú
ÍAJËAK. ð " ð @ " K. AÒîDJ
K.
éJ
®¢  ð X AK. AîDJ
K. AÒJ
¯ é¢J
 JÖ Ï @ ¡ @ð QË@ ù҂ H@  KQÓ éJ »QÓ ð @ é¢J  ‚ AK A’ ¯ á«
èPAJ.« ñë úæ•AK

. . .
.


P ‘ É¿
: ùë ð

 JÖ Ï @ ñ ¯A¾
.ù
®¢ JË@ ; Ð@QÊ JƒB @ ; ( ©KAÖ
Ï @) ÐAJË@ ɒ®Ë@ ;

ɒ®Ë@ ; ɓñË@ ; ù
® JË@

 JÖ Ï @ ñ ¯A¾
ù
®¢ JË@ .1.3
éJ
’ ®Ë@ K
 ¬Qª Q ð P á 
J
’ ¯ Ég. @ áÓ
: ­K
QªK

P ⇐⇒ Q

. I ¯ñË@ g ð @ á JjJm•
 ® K ú¯ á JJ£A @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éjJ
I KA¿   




Q ð P
m• àñºK ú
æË@ ð


4 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK

QË@ ‡¢  JÖ Ï @ áÓ
Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@
 • 
. éJ
’ ®Ë@
 é®J ®k

 ÈðYg ù҂ ÈðYg ú¯ ( éJºÒÖ

.
.
Ï @ 
HBAm Ì '@ É¿) A¢k ð ém Õæ
¯ ©’

ñë AîD®J
®k ÈðYg P ⇐⇒ Q éJ ’ ®ÊË
.

 éJ ‚ËAK

. .
P Q P ⇐⇒ Q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1

Ü\ÑÄ

. Q @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ P @Q®K P ⇐⇒ Q

: @ñk
: AJK
YË , AK
A’ ¯ HC
 K R ð Q JË
, P áº

.( úÎK
YJ.K ⇐⇒ à @ Èñ® K ð ) (P ⇐⇒ Q) ⇐⇒ (Q ⇐⇒ P ) —

.(ù
ªJ
Òm.' ⇐⇒ à @ Èñ® K ð ) [(P ⇐⇒ Q) ⇐⇒ R] ⇐⇒ [P ⇐⇒ (Q ⇐⇒ R)] —

ù
® JË@ .2.3
  
K úæË@
K. AêË QÓQ éJ
’ ¯ ù
® K : ­K
QªK

éJ
’®Ë@ ñë P

P ð @ ¬P
.iJ
m• ºªË@ ð éJ£A g P I KA¿ @ X@ éjJ
 

m• àñºK ð
. P K. P éJ
’ ¯ ù
® JË QÓ Qƒ
ɒ®Ë@ ú¯AK

 ú¯
.

  
ñë P é®J
®k ÈðYg.
P P
1 0
0 1

 Ï @ H@
éÒÒºÖ  P AJ.ªË@ ù® K

AJK
YË ,  × áÓ Q
ª JÓ ú¯ ékñ
 J®Ó éÊÔ
 g R(x) I KA¿
@ X@
: E é«ñÒm. x

.
 
ñë ∀x ∈ E R(x) éJ
’®Ë@ ù
®K
−

∃x ∈ E R(x)
ñë ∃x ∈ E R(x) éJ
’ ®Ë@
 ù® K

−

∀x ∈ E R(x)

: ÈAJÓ
∀x ∈ R ∃y ∈ R x−y = 1 éJ
’ ®Ë@
 ù® K

∃x ∈ R ∀y ∈ R x − y 6= 1 ñë


5 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

: @ñk
: AJK
YË , á 
J
’ ¯ Q JË
ð P áº
(P ) ⇐⇒ P —

(P ⇐⇒ Q) ⇐⇒ (P ⇐⇒ Q) —

ð ɓñË@
ɒ®Ë@ .3.3

Ü\ÑÄ
  
K úæË@
K. AêË QÓQ á 
J
’ ¯ ɓð ­K
QªK

éJ
’®Ë@ ñë Q ð P :

P ∧Q
 ® K ú¯ á JjJm•
. I ¯ñË@ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éjJ
I KA¿  K  ð



Q ð P
m• àñº ú
æË@
ñë Q ð P á 
J
’ ¯ ɓð é®J
®k
 ÈðYg.
P Q P ∧Q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0

Q ðP @Q®K P ∧ Q
K. AêË QÓQ  éJ
’ ®Ë@
K úæË@  ñë Q ð P á 
J
’ ¯ ɒ¯ : ­K
QªK

P ∨Q

.ɯ B@ úΫ éjJ
 m•

Q ð P
 øYg@ I KA¿
á 
J
’ ®Ë@
@ X@ ¡® ¯
ð @ X@ éjJ
 m•

K
àñº  ð
ú
æË@
ñë Q ð P á
J
’ ¯ ɒ¯ é®J
®k
 ÈðYg.
P Q P ∨Q
1 1 1
1 0 1
0 1 1
0 0 0

Q ð@ P @Q®K P ∨Q

: @ñk
: AJK
YË , AK
A’ ¯ HC
 K R ð Q JË
, P áº

.( úÎK
YJ.K ∧ à @ Èñ® K ð) P ∧ Q ⇐⇒ Q ∧ P —

.( úÎK
YJ.K ∨ à @ Èñ® K ð) P ∨ Q ⇐⇒ Q ∨ P —

.(ù
ªJ
Òm.' ∧ à @ Èñ® K ð) (P ∧ Q) ∧ R ⇐⇒ P ∧ (Q ∧ R) —

.(ù
ªJ
Òm.' ∨ à @ Èñ® K ð) (P ∨ Q) ∨ R ⇐⇒ P ∨ (Q ∨ R) —


6 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

.( ∧ K ∨ à @ Èñ® K ð)
úΫ ù
ªK
Pñ (P ∧ Q) ∨ R ⇐⇒ (P ∨ R) ∧ (Q ∨ R) —

.( ∨ úΫ ù
ªK
Pñ K ∧ à @ Èñ® K ð) (P ∨ Q) ∧ R ⇐⇒ (P ∧ R) ∨ (Q ∧ R) —

( lois de Morgan
á K@ ñ¯
) àA «PñÓ —

(P ∨ Q) ⇐⇒ P ∧ Q ; (P ∧ Q) ⇐⇒ P ∨ Q

Ü\ÑÄ
Ï @ ð @ ÐAJË@ ɒ®Ë@
©KAÖ .4.3
  
K úæË@
K. AêË QÓQ á 
J
’ ®Ë ÐAJË@ ɒ®Ë@
­K
QªK

éJ
’®Ë@ ñë Q ð P :

P ⊻Q

. éJ£A
g øQk B@  m•
ð éjJ

Q ð P á 
J
’ ®Ë@
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éjJ
 øYg@ I KA¿



m•
K
àñº  ð
ú
æË@
ñë Q ð P á 
J
’ ®Ë ÐAJË@ ɒ®Ë@
é®J
®k
 ÈðYg.
P Q P ⊻Q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0

. Q AÓ@ ð P AÓ@ @Q®K P ⊻Q

: @ñk
: AJK
YË , AK
A’ ¯ HC
 K R ð Q JË
, P áº

.( úÎK
YJ.K ⊻ à @ Èñ® K ð) P ⊻ Q ⇐⇒ Q ⊻ P —

.(ù
ªJ
Òm.' ⊻ à @ Èñ® K ð) (P ⊻ Q) ⊻ R ⇐⇒ P ⊻ (Q ⊻ R) —

P ⊻ Q ⇐⇒ P ⊻ Q —

(P ⊻ Q) ⇐⇒ P ⊻ Q ⇐⇒ P ⊻ Q ⇐⇒ (P ⇐⇒ Q) —

(P ⇐⇒ Q) ⇐⇒ P ⊻ Q —

Ð@QÊ JƒB @ .5.3

 éJ
’ ®Ë@
K úæË@
K. AêË QÓQ  ñë Q éJ
’ ®Ë P éJ
’ ¯ Ð@QÊ Jƒ@ : ­K
QªK

P =⇒ Q
. éJ£A
g Q
 m•
ð éjJ

P @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éJ£A
I KA¿

g àñºK
 ð
ú
æË@
ñë P =⇒ Q Ë é®J
®m Ì '@ ÈðYg.


7 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

P Q P =⇒ Q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1

" Q ¯ P @ X@ " ð @ "

àA¿ Q Ð QÊ J‚
P "

@Q®K P =⇒ Q

@ñk

Ü\ÑÄ
:
: AJK
YË , AK
A’ ¯ HC
 K R ð Q JË
, P áº
. (P =⇒ Q) ⇐⇒ (P ∨ Q) —

. (P =⇒ Q) ⇐⇒ (Q =⇒ P ) —

. (P =⇒ Q) ⇐⇒ (P ∧ Q) —

. (P =⇒ Q ∧ Q =⇒ P ) ⇐⇒ (P ⇐⇒ Q) —

. p =⇒ (p ∨ q) —

. (p ∧ q) =⇒ p —

. (p ∧ q) =⇒ Q —

. [(p =⇒ q) ∧ (r =⇒ q)] =⇒ [(p ∨ r) =⇒ q] —

. [(p =⇒ r) ∧ (p =⇒ q)] =⇒ [p =⇒ (r ∧ q)] —

éJë QË@  AÖß @ .4

.
Q.Ë@
Qå…AJ.ÖÏ @ àAë .1.4
 m•  m•
. éjJ

Q à @ á 
J.K ð éjJ

P à @ Q®K P =⇒ Q ém • úΫ éJë Q.ÊË
á 
K. .AJ
®J
®k
 @XY«
à @ x
Ë
áºJ : ÈAJÓ
−3x + 5 11
−2 ≤ x =⇒ ≤
x+4 2

−3x+5
x+4
≤ 11
2
à @ á 
J.JË ð −2 ≤ x à @ Q®JË

−2 ≤ x =⇒ −3x ≤ 6
=⇒ −3x + 5 ≤ 11 (1)
−2 ≤ x =⇒ 2 ≤ x + 4
1 1
=⇒ ≤ (2)
x+4 2


8 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

: AJK
YË (2) ð (1) ð
áÓ
−3x + 5 11
≤
x+4 2

. l• @ð Ð@QÊ Jƒ@ ɾƒ úΫ Qê¢  B P éJ
’ ¯ ém • úΫ éJë Q.ÊË Qå…AJ.ÖÏ @ áë
Q.Ë@ ÉÒªJ‚

 ®ÊË
 ÉK A¯  
11 úΫ é҂ . 10n − (−1)n , N
áÓ n É¿ Ég. @ áÓ : à @ I . K@ : ÈAJÓ

Ü\ÑÄ
 
éK @ HAJ . K@ ù
®ºK

∃k ∈ N 10n − (−1)n = 11.k

: AJK
YË 11 = 10 − (−1) úΫ 10n − (−1)n Ë éK
YJ
ʯB
 @ é҂

 ®Ë@
 áÓ

10n − (−1)n = (10 − (−1))(10n−1 + 10n−2 + ... + 102 + 10 + 1) = 11(10n−1 + 10n−2 + ... + 10 + 1)

: Ð QÊ J‚
AÓ
∃k ∈ N 10n − (−1)n = 11k
 ®ÊË
 ÉK A¯
. 11 úΫ é҂ . 10n − (−1)n à @ ø
@

Ð@QÊ JƒB @ AJ J.K @ AJë
 ®ÊË
é҂  ÉK A¯ 10n − (−1)n ) ⇐= ( 11 úΫ
. 10n − (−1)n Ë éK
YJ
ʯB
 @ é҂

 ®Ë@
 N n É¿ Ég. @ áÓ)
áÓ
( 11 úΫ

‘J
® JË@ ºªËAK. àAë
Q.Ë@ .2.4
JË@ úΫ á ë@QË@ áÓ
ñ ¯A¾
. ¡ÒJË@ @ Yë YÒJªK

(P =⇒ Q) ⇐⇒ (Q =⇒ P )
. Q =⇒ P  . K
IJ P =⇒ Q  . KB ð
HAJ

à @ á 
K. .ù
®J
®k
 XY« x
Ë
áºJ : ÈAJÓ
x+2
x 6= −8 =⇒ 6= 2
5x + 5

à @ AÖß.
   
x+2 x+2
x 6= −8 =⇒ 6 2
= ⇐⇒ = 2 =⇒ x = −8
5x + 5 5x + 5


9 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

 . K@ ù®ºK
HAJ

x+2
= 2 =⇒ x = −8
5x + 5
x+2
= 2 =⇒ x + 2 = 2x + 10 =⇒ x = −8
5x + 5

­Ê m Ì 'AK. àAë
Q.Ë@ .3.4

Ü\ÑÄ
Ð@QÊ JƒB @ úΫ á 
ë@Q.Ë@ áÓ YÒJªK
¡ÒJË@ @ Yë

[(P =⇒ R) ∧ (P =⇒ R)] =⇒ P

IJ
k R ém • Ð QÊ J‚
AÓ éjJ  m• P =⇒ R à @ á JK ð éjJ
 m• P à @ Q ® K , P éJ
’ ¯ ém • HAJ
 . KB


.

à @ áºÖ ß
B R à B ‘ ¯A J K @ Yë
ð (iJm• P =⇒ R Ð@QÊ JƒB @ à @ úæªK
  •
AîDm ÕΪK éJ
’¯ R 



AÓ) A®J . ‚Ó
.Yg@ð à @ ú
¯ éJ£A
g ð éjJ  m• àñº

K
á 
. . 
J.k. ñÓ á 
J
®J
®k áK
XY« y ð
à @ áëQK x
Ë
áºJ : ÈAJÓ
x y
= =⇒ x = y
y+1 x+1

x 6= y ð x
y+1
= y
x+1
à @ Q®JË
x y
= =⇒ x(x + 1) = y(y + 1)
y+1 x+1
=⇒ x2 + x = y 2 + y
=⇒ x2 − y 2 = y − x
=⇒ (x − y)(x + y) = y − x

=⇒ x + y = −1 < 0 (x 6= y à B)
‘ ¯A JK @ Yë ð
x, y ≥ 0 =⇒ x + y ≥ 0 à B , á 
J.k. ñÓ y ð x Q ®Ë@

. x=y à X@
√
2 6∈ R à @ á 
K. : ÈAJÓ
√
. 2 ∈ Q à @ Q ®JË
√
.AÒîDJ
K. AÒJ
¯ àAJ

Ëð @ àAjJ

m• à@XY«

k 2 = pq Q
q ð p IJ
áÓ
®Ë@
√ p
2= =⇒ 2 =2 q 2 =⇒ q 2 = 2p2
q

. q = 2k 
m'.
IJ k∈Z Yg. ñK
ø
@ ú
k. ð P q ú
ÍAJËAK. ð ú
k. ð P q2 à @ Ð QÊ J‚
AÓ
q = 2k ∧ q 2 = 2p2 =⇒ 4k 2 = 2p2 =⇒ p2 = 2k 2

Ëð @ AÒîEñ»
.AÒîDJ
K. AÒJ
¯ àAJ ‘ ¯A JK
àAJ

k. ð P q ð p áºË
.úk ð P p

ú
ÍAJËAK. ð ú
k. ð P p2 à @ Ð QÊ J‚
AÓ

. √
. 2 6∈ Q à X@


10 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

ÈAJÖß. àAë
(XA’Ó) Q.Ë@ .4.4
 áÓ
ɾ‚Ë@ éJ
’ ¯ ém • HAJ
 . KB

∃x P (x)
 áÓ
ɾ‚Ë@ éJ
’ ¯ A¢k HAJ
 . KB ð , ÈAJÓ Õç'
Y® K ù®ºK

Ü\ÑÄ
∀x P (x)
ém • HAJ
 . K@ úÍ@ XñªK
AÓ
∃x P (x)
ÈAJÓ Õç' Y® K ù®ºK
.XA’Ó

. ∃x ∈ Z (x + 1)2 > x2 à @ á 
K. : ÈAJÓ
èC« @ éJ ’ ®Ë@
.ÈAJÓ Õç'
Y® K ù
®ºK  ém • HAJ  . KB




. (2 + 1)2 = 9 > 4 = 22 ð 5 ∈ Z : AJK
YË x = 2 Ég. @ áÓ

. éJ£A
g ∀x ∈ R∗ x+ 1
≥2 à @ á 
K. : ÈAJÓ
èC« @ éJ ’ ®Ë@  A¢k HAJ
x
ÈAJÓ Õç' Y® K ù®ºK
.XA’Ó  . KB






1
(−1) + −1 = −2 < 2 : AJK
YË x = −1 Ég. @ áÓ
∃x ∈ R∗ x + x1  2 à X@
. ∀x ∈ R∗ x + x1 ≥ 2  A¢k Ð QÊ J‚ AÓ
éJ
’ ®Ë@

éJ
ËAJJÖÏ @ H@ JËAK àAë
 ñ ¯A¾ . Q.Ë@ .5.4
JË@ úΫ á ë@QË@ áÓ
ñ ¯A¾
. ¡ÒJË@ @ Yë YÒJªK

[(P ⇐⇒ Q) ∧ (Q ⇐⇒ R)] ⇐⇒ (P ⇐⇒ R)

 
à @ I. K@ : ÈAJÓ
x+1 √
∀x ∈ R+ ≥ x
2

x+1 √ x2 + 2x + 1
∀x ∈ R+ ≥ x ⇐⇒ ∀x ∈ R+ ≥x
2 4
x2 − 2x + 1
⇐⇒ ∀x ∈ R+ ≥0
4
(x − 1)2
⇐⇒ ∀x ∈ R+ ≥0
4


11 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@
 2
x−1
⇐⇒ ∀x ∈ R+ ≥0
2

éJ
’ ®Ë@
 ð
 2
x−1
∀x ∈ R+ ≥0
2
 m• AÖß @X
. éjJ

Ü\ÑÄ
 Ì '@ ɒ®K . àAë
HBAm Q.Ë@ .6.4

Ð@QÊ JƒB @ úΫ á 

ë@Q.Ë@ áÓ YÒJªK
¡ÒJË@ @ Yë

[(P =⇒ R) ∧ (Q =⇒ R)] =⇒ [(P ∨ Q) =⇒ R]

á 
Ó@QÊ JƒB @ à @ á
J.K R ém • úΫ éJë Q.Êʯ éjJ
 m• p ∨ Q I KA¿

@ X@ , éJë Q.Ë@ áÓ

ú¯ ð
¡ÒJË@ @ Yë
 

 •    •
. R ém i.JJ‚ Õç' àAjJ
m Q =⇒ R ð P =⇒ R

Ð@QÊ JƒB @ ÉÒªJ‚ , AJ

ÊÔ«
[(P =⇒ R) ∧ (P =⇒ R)] =⇒ R
 m• AÖß @X
. éjJ

P ∨P à B
 
.ú
k. ð P n3 − n , N
áÓ n É¿ Ég. @ áÓ éK @ I.K @ : ÈAJÓ
AJK
YË
∀n ∈ N n3 − n = n(n − 1)(n + 1)

 
: AJK
YË øQk @ éêk. áÓ ð éêk. áÓ

n ùªJ
J.£ XY« ø @ Ég. @ áÓ

ø
XQ¯
AÓ@ ð ú
k. ð P n AÓ@
n

.ú
k. ð P n3 − n = n(n − 1)(n + 1) ¯ ú
k. ð P n @ X@ •
àA¿
.ú
k. ð P n3 − n = n(n − 1)(n + 1) : ú
ÍAJËAK. ð á 
J
k. ð P n + 1 ð n − 1 ¯ ø
XQ¯ n àA¿ @ X@ •

à X@

.ú
k. ð P n3 − n , n ù
ªJ
J.£ XY« É¿ Ég. @ áÓ


12 éj®’Ë@ éJë Q.Ë@  AÖß @ - ú
æ•AK  JÖ Ï @ áÓ

QË@ ‡¢ Qå•AJ« : Èð B@
ɒ®Ë@

©k. @QËAK. àAë

Q.Ë@ .7.4

©k. @QË@ @YJ.Ó
 m•
éjJ P (n0 ) éJ
’ ®Ë@
 àñº
K IJ

m'. n0 ù
ªJ
J.£ XY« Yg. ð @ X@ .ù
ªJ
J.£ n Q
ª JÖÏ éJ
“Ag P (n) ẠJË

éJ
’ ®Ë@
 I KA¿ @ X@ ð

Ü\ÑÄ
∀n ≥ n0 P (n) =⇒ P (n + 1)
éJ
’ ®Ë@
 àA ¯ , éjJ

 m•

∀n ≥ n0 P (n)
 m•
. éjJ

 m•  
, éjJ

∀n ≥ n0 P (n) à @ HAJ. KB AJ
ÊÔ«

 m• P (n ) à @ Bð @ IJ  . K
. éjJ

0 •
 m•    • 
. éjJ

P (n + 1) à @ IJ. K ð n ≥ n0 Ég. @ áÓ éjJ
m P (n) à @ Q ®K Õç' •

á
2n ≥ n2 , n≥4 ù
ªJ
J.£ XY« É¿ Ég. @ áÓ éK @ 
K. : ÈAJÓ

AJK
YË n = 4 Ég. @ áÓ •

24 = 16 = 42
ú
ÍAJËAK. ð
24 ≥ 42

 •      • ® JË •
n+1 Ég. @ áÓ AîDm IJ.JË ; n≥4 Ég. @ áÓ éJ
’®Ë@ ém Q

: AJK
YË ©k. QË@ ¯ áÓ
Q
2n+1 = 2 × 2n ≥ 2n2

¯ n2 > 2n + 1 , n≥3 ù
ªJ
J.£ XY« É¿ Ég. @ áÓ éK @ AÖß. ð
2n+1 = 2 × 2n ≥ 2n2 = n2 + n2 ≥ n2 + (2n + 1) = (n + 1)2
à X@

2n ≥ n2 , n≥4 ù
ªJ
J.£ XY« É¿ Ég. @ áÓ
éJ
’ ®Ë@
 : é¢kCÓ


n2 > 2n + 1 , n≥3 ù
ªJ
J.£ XY« É¿ Ég. @ áÓ
. ©k. @QËAK. IJ
 . K
 ú
GA JË@ ɒ®Ë@

 . ÖÏ @
HA«ñÒj
 ­K PAªK
éÓA« .1

Ü\ÑÄ
ú
ÍAJË@ ­K
QªJËAK. ù
® JºK ð é«ñÒj
:
 
. ÖÏ @ Ðñê®Ó ÉJ.®JK

ù҂ ZAJ
ƒ B@  g   × ù҂
. é«ñÒjÖ. Ï @ Qå•AJ« è Yë .ZAJ
ƒ B@ áÓ é«AÔ . ð @ éÊKA« É¿ é«ñÒm .

éJ . ‚ËAK
@Y« AÓ
. a, 
b, c, ..... K. Qå•AJªÊË ð A, B, C .... K. HA«ñÒj.ÒÊË éÓAªË@ éËAmÌ '@ ú¯ QÓQ
 

K
 
.X@Y« B@ HA«ñÒm .× ÉJÓ èQ
ÒJÖÏ @ HA«ñÒj
 . ÒÊË

: éÊJÓ @

: X@Y« B@ HA«ñÒm
.× .1
ù
ë AëQå•AJ« ð , N éJ
ªJ
J.¢Ë@ éjJ  j’Ë@ X@Y« B@ é«ñÒm

 ו
.
0, 1, 2, .....
ð,  ×
 j’Ë@ X@Y« B@
ù
ë AëQå•AJ« Z éjJ

é«ñÒm. •

....., −2, −1, 0, 1, 2, .....

 ×
ù
ë AëQå•AJ« ð , Q 鮣A
 JË@ X@Y« B@ é«ñÒm. •

m• à@XY«
àAjJ 
k p
q ð p IJ
q
 ×
ù
ë AëQå•AJ« ð , R éJ
®J
®m Ì '@ X@Y« B@ é«ñÒm . •
√ √ 
2 , 4 , π , e , ln 2 , .... ÉJÓ ZAҒË@ X@Y« B@ ð 鮣AJË@
5
X@Y« B@
 ×
ù
ë AëQå•AJ« ð , C ( éK
Y®ªË@)  éJ »QÖÏ @ X@Y« B@
. é«ñÒm. •

. úÎJ
j JË@ XYªË@ i ð àAJ

®J
®k
 à@XY« 
k a + ib
b ð a IJ

 × É¾‚  ø ñJ‚ÖÏ @  A® K .2

. é«ñÒm .
. é«ñÒm× É¾‚ 
Õæ® J‚Ó  A® K .3
.

. é«ñÒm× É¾‚  ø ñJ‚ÖÏ @ éª  ƒ @ .4

.
. é«ñÒm× É¾‚  éJ ®J ®m
 Ì '@ HAJ

ËAJJÖÏ @ .5
 × É¾‚  ù®J ®k .
 Q    Ì

.tÌ '@ ...., é«ñÒm 

.


ªJÓ ú
¯ éJ
®J
®m '@ ©K. @ñJË@ .6
   ú
GA JË@ ɒ®Ë@

14 éj®’Ë@ HA«ñÒj . ÖÏ @ :

I.JºK ð E úÍ@ ù
ÒJK
a A’
@ AJÊ ¯ , E áÓ
@Qå”J« a
 ×E
ð é«ñÒm. I KA¿ @ X@

a∈E
I.JºK ð E úÍ@ ù
ÒJK
B a AJÊ ¯ E áÓ 
Ë
@Qå”J« a @ X@ AÓ @
àA¿
a 6∈ E.

éJJÓ XY« AîE. àA¿ @ X@ ÈAmÌ '@ ñë ð AëQå•AJ« É¿ ZA¢«AK. E  × ¬Qª

ZA¢«A K. ð @ Qå•AJªË@ áÓ é«ñÒm . K

Ü\ÑÄ
 áÓ Q» AK. éËAm ú¯ Qå•AJªË@ K Y¯ ð AëQå•AJ« ¬Qª
K úæË@
. éJ
“Ag ð @ é¯C«  Ì '@ è Yë

¬Qª

 éJ
“Am Ì '@ ð @ é¯CªË@


: éÊJÓ @

HA«ñÒj . ÖÏ @ .1
√
A = {1, 2, 3, 6, 8, 15} ; B = {a, f, g} ; C = {a, f, 2, 8}
.AëQå•AJ« É¿ ZA¢«A K. é¯QªÓ


é«ñÒj . ÖÏ @ .2
2N = {2k, k ∈ N}
. N HA
Qå•AJ« ’Ó
 ®«A ùë 2N à @ ùë ð AëQå•AJ«
Qå•AJ« K úæË@
¬Qª  éJ
“Am Ì 'AK. èA¢ªÓ




é«ñÒj . ÖÏ @ .3
[−1, 2[= {x ∈ R | − 1 ≤ x < 2}
. −1 ≤ x < 2 ‡ ®m ' [−1, 2[ à @ ùë ð AëQå•AJ« ¬Qª
Qå•AJ« K úæË@
 éJ
“Am Ì 'AK. èA¢ªÓ



é«ñÒj . ÖÏ @ .4
E = {(x, y) ∈ R2 | x2 + y 2 ≤ 1 ∧ x + y = 1}
x+y = 1 ð x2 + y 2 ≤ 1
K á JÊË@ á J“Am Ì 'AK èA¢ªÓ
AÒë ð AëQå•AJ« àA ¯Qª

® K AÒîE. àA¿
Qå•AJªË@ @ X@ E = F IJºK ð àA JK
ðA‚Ó AÒîE @ F ð E Èñ® K : ­K
QªK
á 
J«ñÒm.× á«
.
@Qå”J« àA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ E áÓ
AJK
YË ð F áÓ x àñºK
@Qå”J«
, x É¿ Ég. @ áÓ øQk @ èPAJ.ªK. ð @
A = B ⇐⇒ (∀x x ∈ E ⇐⇒ x ∈ F )

∅ K ð éJ
ËAm Ì '@ é«ñÒj
K. AêË QÓQ  ø @ úΫ ø ñJm' B é«ñÒm
Ö. Ï @ ù҂ ð Qå”J«  × Xñk ñK Õ΂
. . .

Z@ñJkB @ .2

éJ
K Qk  × ð @ ZQk
. é«ñÒm F
à

@ ð @ E ú è@ñJm× AîE @ F á«
¯ Èñ® K JË : ­K
QªK
. á 
J«ñÒm.× F ð E áº
. .

@ X@ ¡® ¯ ð

. E áÓ Qå”J« ñë F áÓ Qå”J« É¿ àA¿
@ X@ E ⊃ F ð @ F ⊂ E I.JºK ð E áÓ
 
15 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

Ü\ÑÄ
é¢kCÓ

x @ X@
àA¿ x AÒêÓ " A’
@ Èñ® K "
àA¿ E Qå”J«
áÓ ñë F áÓ Qå”J« É¿ " Èñ® K
à @ áÓ BYK.
ú¯ IJºK ð " E áÓ
 Ì '@ è Yë ¯ F áÓ
éËAm x
Qå”J«
@Qå”J«

.
∀x x ∈ F =⇒ x ∈ E
éËAm ú¯ IJºK ð "
 Ì '@ è Yë E áÓ x,
Qå”J« F áÓ
@Qå”J« x AÒêÓ " A’
@ Èñ® K ð
àA¿

.
∀x ∈ F x∈E

: AJK
YË ð
F ⊂ E ⇐⇒ (∀x x ∈ F =⇒ x ∈ E)
⇐⇒ (∀x ∈ F x ∈ E)

Z@ñJkB @ @ñk
AJK
YË  × ø @ Ég @ áÓ
: E é«ñÒm.
. .1

E⊂E
 éK @ Z@ñJkB @ á«
. éJ
ƒA¾ªK@ é¯C« 
Èñ®K ð
I.JºK ð E=F ¯ F ⊂E ð E⊂F @ X@ F ð E á 
J«ñÒm.× ø @ Ég. @ áÓ
àA¿

.2
(∀E, F E ⊂ F ∧ F ⊂ E) =⇒ E = F
 éK @ Z@ñJkB @ á«
. éK
Q£A J K Y“ é¯C« 
Èñ®K ð
I.JºK ð E⊂G ¯ F ⊂G ð E⊂F @ X@ G ð F , E HA«ñÒm
àA¿  .× ø @ Ég. @ áÓ

.3
(∀E, F, G E ⊂ F ∧ F ⊂ G) =⇒ E ⊂ G
 éK @ Z@ñJkB @ á«
. éK
YªJÓ é¯C« 
Èñ®K ð
I.JºK ð E ú
¯ è@ñJm× éJ
ËAm Ì '@ é«ñÒj
  .4
. ÖÏ @ E é«ñÒm.× ø
@ Ég. @ áÓ
∀E ∅⊂E
 
16 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

 . K@
HAJ
:
 éJ ‚ËAK
   K Z@ñJkB @ ­K
QªK áÓ
ú
ÍAJËAK. ð AK
A’ ®ÊË . ÒÊË éJ.‚ËAK. Z@ñJkB @ à @
. . Ð@QÊ JƒB @ éÊK. A®K
HA«ñÒj ¡kC
.Ð@QÊ JƒB @ @ñk   Z@ñJkB @ @ñk
i.JJ ‚
áÓ
Qå”J« É¿ ð E é«ñÒm  × É¿ Ég @ áÔ ¯ iJm• AÖß X p =⇒ p Ð@QÊ JƒB @ p éJ ’ ¯ É¿ Ég @ áÓ
é
K

@ AÖß. .1
. .

.
Ð@QÊ JƒB @ E áÓ x

Ü\ÑÄ
x ∈ E =⇒ x ∈ E
 m•
. éjJ

E⊂E à @ ú
æªK
AÓ AjJ
m• AÖß @X àñºK

 éJ ‚ËAK

ø
@ Ég. @ áÓ AJK
YË AK
A’ ®ÊË . . (p ⇐⇒ q) ⇐⇒ (p =⇒ q ∧ q =⇒ p) ñ ¯A¾JË@ úΫ @XAÒJ«@ .2
F ð E á 
J«ñÒm.×

(E ⊂ F ∧ F ⊂ E) ⇐⇒ (∀x x ∈ E =⇒ x ∈ F ) ∧ (∀x x ∈ F =⇒ x ∈ E)

⇐⇒ (∀x x ∈ E =⇒ x ∈ F ∧ x ∈ F =⇒ x ∈ E)

⇐⇒ ∀x x ∈ E ⇐⇒ x ∈ F )

⇐⇒ E = F

 éJ ‚ËAK

ø
@ Ég. @ áÓ AJK
YË AK
A’ ®ÊË . . (p =⇒ q ∧ q =⇒ r) =⇒ (p =⇒ r) Ð@QÊ JƒB @ úΫ @XAÒJ«@ .3
G ð F , E HA«ñÒm .×

(E ⊂ F ∧ F ⊂ G) ⇐⇒ (∀x x ∈ E =⇒ x ∈ F ) ∧ (∀x x ∈ F =⇒ x ∈ G)

⇐⇒ (∀x x ∈ E =⇒ x ∈ F ∧ x ∈ F =⇒ x ∈ G)

⇐⇒ (∀x x ∈ E =⇒ x ∈ G

⇐⇒ E ⊂ G


úΫ @XAÒJ«ð x ø
@ Ég. @ áÓ éJ£Ag x∈∅ éJ
’ ®ËA
 ¯ Qå”J«
ø
@ AîE. 
Ë éJ
ËAm Ì '@ é«ñÒj
 Ö. Ï @ à @ AÖß. .4
Ð@QÊ JƒB @ àñºK

g p Ég @ áÓ
, éJ£A 
. p =⇒ q Ð@QÊ JƒB @ ém•
x ∈ ∅ =⇒ x ∈ E

ú
ÍAJËAK. ð  × ø @ Ég @ áÓ
E é«ñÒm.
. AjJ
m•
∅⊂E
 
17 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

é«ñÒm× Z@Qk
 ×
. . @ é«ñÒm. .3
E . @ é«ñÒm
Z@Qk  × ù҂ é«ñÒm
.
 × É¾‚ 
. E éJ
K Qm .Ì '@ HA«ñÒj
áÓ  
. ÖÏ @ , E é«ñÒm.× ø
@ Ég. @ áÓ

: ­K
QªK
 K ð
X é«ñÒm.× ø @ Ég. @ áÓ AJK
YË ð , P(E) K. AêË QÓQ

X ∈ P(E) ⇐⇒ X ⊂ E

 JÖÏ @ .4

Ü\ÑÄ
éÒÒ
 × , E Ë éJ ‚ËAK  éJ
K Qk  × A ð é«ñÒm  × E ẠJË : ­K
QªK
é«ñÒm. . . A éÒÒJÓ ù
҂ . E áÓ . é«ñÒm. .

A úÍ@ ùÒJK
B ð E úÍ@ ùÒJK
x IJ
 × ð @ , A úÍ@ ùÒJ K B úæË@
é«ñÒm

m'. x Qå•AJªË@  E áÓ
Qå•AJªË@


.

 K ð
: AJK
YË ð ∁E A K. é«ñÒj.ÖÏ @ è YêË QÓQ

∁E A = {x | x ∈ E ∧ x 6∈ A}

ð@
∁E A = {x ∈ E | x 6∈ A}

∁E F

é¢kCÓ

ðE úÍ@ éJ . ‚ËAK
B éÒÒ
.
 JÓ H A‚k áºÖ
. ß
, B ⊂ A ⊂ E IJ 
m'. HA«ñÒm
 .× B ð A , E I KA¿ @ X@


I KA¿ @ X@ ð @ é«ñÒj
   
I.‚m HAÒÒJÖÏ @ É¿ IKA¿ @ X@ éJ
Ê« ð , A éJ.‚ËAK. B éÒÒJÓ
 '    
. ÖÏ @ ®K úÍ@ éJ.‚ËAK .
K. A éÒÒ K à @ áºÖ
 JÖÏ QÓQ ß
C¾ƒ@ hQ¢ B AîD
Ë@ éJ . ‚ËAK
éÒÒ
   é«ñÒj
. JÖÏ @ I.‚m' ú
æË@

. ÖÏ @

A ð@ ∁A

 éJ ‚ËAK
      
úΫ @XAÒJ«@ ð AJ
’ ®ÊË . . ù
®JË@ ÉK. A®K HA«ñÒj . ÒÊË éJ.‚ËAK. éÒÒJÖÏ @ à @ ¡kC K éÒÒJÖÏ @ ­K
QªK áÓ
éJ ËAJË@ éJ “Am Ì '@ AJK YË p éJ ’ ¯ ø @ Ég @ áÓ
 JÒÊË éJ . ‚ËAK 
HAÒÒ .




. (p) ⇐⇒ p ñ ¯A¾JË@ ém•

éJ
“Ag
 
18 éj®’Ë@ 
HA«ñÒj . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
 × ø @ Ég @ áÓ
AJK
YË E é«ñÒm.
.

(E) = E

 
ÊÒªË@ .5
. ÖÏ @ úΫ HAJ
HA«ñÒj

Ü\ÑÄ
©£A® JË@ ð XAm' B @ .1.5

é¯A “A K. AîDÊ« ɒjÖÏ @ é«ñÒj

  ù
҂ : ­K
QªK
úÍ@ AÒë@Yg@ Qå•AJ«
Qå•AJ«
. ÖÏ @ F ð E á 
J«ñÒm.× XAm' @

K. é«ñÒjÖ. Ï @ è YêË K . F úÍ@ ùÒJK
x ð @ E úÍ@ ùÒJK
x IJ
QÓQ

m'. x Qå•AJªË@  × ð @ , øQk B@
é«ñÒm.

: AJK
YË ð E ∪ F

F ∪ F = {x/ x ∈ E ∨ x ∈ F }

E F

E ∪ F

 × ð @ , F ð
é«ñÒm E
 Q‚Ö Ï @ Qå•AJªË@
á 
K. é»  × F ð E á J«ñÒm× ©£A® K ù҂ : ­K QªK
é«ñÒm
. .
.

: AJK
YË ð

E ∩ F K. é«ñÒj.ÖÏ @ è YêË QÓQ

K . F úÍ@ ùÒJK
x ð E úÍ@ ùÒJK
x IJ

m'. x Qå•AJªË@

F ∩ F = {x/ x ∈ E ∧ x ∈ F }

E F

E∩F
 
19 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

©£A® JË@ ð XAm' B @ @ñk

: AJK
YË G ð F , E  .× ø @ Ég. @ áÓ
HA«ñÒm

. éJ
ÊK
YJ.K éJ
ÊÔ« ©£A® JË@ à @ Èñ® K ð E ∩ F = F ∩ E .1

. éJ
ÊK
YJ.K éJ
ÊÔ« XAm' B @ à @ Èñ® K ð E∪F =F ∪E

. éJ
ªJ
Òm.' éJ
ÊÔ« ©£A® JË@ à @ Èñ® K ð (E ∩ F ) ∩ G = E ∩ (F ∩ G) .2

Ü\ÑÄ

. éJ
ªJ
Òm.' éJ
ÊÔ« XAm' B @ à @ Èñ® K ð (E ∪ G) ∪ G = E ∪ (F ∪ G)
.XAm' B @ úΫ ù
ªK
Pñ K ©£A® JË@ à @ Èñ® K ð (E ∪ F ) ∩ G = E ∩ G) ∪ (F ∩ G) .3

.©£A® JË@ úΫ ù

ªK
Pñ K XAm' B @ à @ Èñ® K ð (E ∩ F ) ∪ G = E ∪ G) ∩ (F ∪ G)
E ∪ ∅ = E ð E ∩ ∅ = ∅ .4
E ∩ F ⊂ F ð E ∩ F ⊂ E .5
F ⊂ E ∪ F ð F ⊂ E ∪ E .6
. E ⊂ F ⇐⇒ E ∩ F = E .7
. E ⊂ F ⇐⇒ F ∪ F = F .8
. A ∪ A = E ð A ∩ A = ∅ .9
. ∅ = E ð E = ∅ .10
( Lois de Morgan ) àA
á K@ ñ¯ .11
«PñÓ

A∪B =A∩B ; A∩B =A∪B

.

: HAJ.K@ 
 éJ ‚ËAK
    
K , ©£A® JË@ ð XAm' B @ ­K
QªK áÓ
ð AK
A’ ®ÊË . . ɓñË@ ÉK. A®K
HA«ñÒj . ÒÊË éJ.‚ËAK. XAm' B @ à @ ¡kC
 éJ ‚ËAK
. AK
A’ ®ÊË    
. . ɒ®Ë@ ÉK. A®K
HA«ñÒj . ÒÊË éJ.‚ËAK. ©£A®JË@

AJK
YË ( q ð p á 
J
’ ¯ ø
@ Ég. @ áÓ  
p ∧ q ⇐⇒ q ∧ p ) AK
A’ ®ÊË éJ.‚ËAK. ɓñË@ ÉK
YJ.K úΫ @XAÒJ«@ .1

F ð E á 
J«ñÒm.× ø @ Ég. @ áÓ

E ∩ F = {x | x ∈ E ∧ x ∈ F } = {x | x ∈ F ∧ x ∈ E} = F ∩ E
 K ð XAm' B @ úΫ ©£A® JË@ ©K
Pñ K , XAm' B @ ©J
Òm.' , ©£A® JË@ ©J
Òm.' , XAm' B @ ÉK
YJ.K
úΫ XAm' B @ ©K
Pñ
©K Pñ     ©£A® JË@
úΫ ɒ®Ë@
K , ɓñË@ ©J
Òm.' , ɓñË@ ©J
Òm.' , ɒ®Ë@ ÉK
YJ.K áÓ úÍ@ñJË@ úΫ i.JJ ‚

©K Pñ
.ɓñË@ úΫ ɒ®Ë@
K ð ɒ®Ë@
JË@ à @ IJ
áK
ñ ¯A¾ g AÖß @X àñº
 . K é®J
®m Ì '@ Èð@Yg. ÈAÒªJƒAK. ð éJ£A K úæË@  éJ
’ ®ÊË
 0 K AK QÓP @ X@ .2
.
 ×    •  

E é«ñÒm. ø B éJ.‚ËAK. Ð QÊJ‚
AÓ àAjJ
m p éJ
’¯ ø @ Ég. @ áÓ p ∨ 0 ⇐⇒ p ð p ∧ 0 ⇐⇒ 0

E ∩ ∅ = {x | x ∈ E ∧ x ∈ ∅} = {x | x ∈ ∅} = ∅
E ∪ ∅ = {x | x ∈ E ∨ x ∈ ∅} = {x | x ∈ E} = E

ð (p ∧ q) =⇒ p  . K á 
JJ
®J
» q ð p á 
J
’ ¯ Ég. @ áÓ
á 
Ó@QÊ JƒB @ à @ é®J
®m Ì '@ Èð@Yg. ÈAÒªJƒAK. IJ .3
x Qå”J« ø @ ð F ð E á 
J«ñÒm.× ø B éJ . ‚ËAK Ð QÊ J‚ AÓ , á jJm• AÖß @X p ∧ q =⇒ q
.

 
20 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

x ∈ E ∩ F =⇒ x ∈ E ∧ x ∈ F =⇒ x ∈ E

E∩F ⊂E à @ ú
æªK

AÓ
ð

x ∈ E ∩ F =⇒ x ∈ E ∧ x ∈ F =⇒ x ∈ F

à @ ú
æªK

Ü\ÑÄ
E ∩F ⊂ F
AÓ

: áK
QÖß
 à @ I
á 
JjJ
m• AÖß @X á 
JJ
ËAJË@ á 
J
’ ®Ë@  . K@ . á 
J
’ ¯ q ð p ẠJË .1

p =⇒ p ∨ q ; q =⇒ p ∨ q

F ð E á 
J«ñÒm.× ø @ Ég. @ áÓ
éK @ i.JJ ƒ@
 Õç'

E ⊂E∪F ; F ⊂E∪F
 . K @ AK
A’ ®ÊË
@ñm Ì '@ I  éJ ‚ËAK

.C« @ 11 úÍ@ 7 áÓ . . ɒ®Ë@ ð ɓñË@ , ù
®JË@ @ñk úΫ @XAÒJ«@ .2

 ®Ë@
ø
Q£A J JË@ †Q ð †Q
 ®Ë@
.2.5

 ×
K .øQk B@
 ¯ ¬Qª
F †Q ú
¯ è@ñJm AÒë@Yg@ èPðQå”ËAK
. 
Ë , á 
J«ñÒm.× F ð E I KA¿ @ X@ : ­K
QªK


K ð F úÍ@ ùÒJK B ð E úÍ@ ùÒJK úæË@
 Qå•AJªË@
é«ñÒm.× éK @ úΫ E úÍ@ éJ . ‚ËAK

ð @ E − F K. AêË QÓQ


.
 Qå•AJªË@
E úÍ@ ùÒJK B ð F úÍ@ ùÒJK úæË@
 × éK @ úΫ F úÍ@ éJ ‚ËAK
é«ñÒm 



. . . E †Q¯ ¬QªK ð E \ F

: AJK
YË ð F \ E ð @ F − E K. AêË QÓQ K ð

E − F = E \ F = {x | x ∈ E ∧ x 6∈ F }

F − E = F \ E = {x | x ∈ F ∧ x 6∈ E}

E F

E −F E∩F F-E
 
21 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

AJK
YË ; E úÍ@ éJ . ‚ËAK

. A
 JÓ ñë
éÒÒ E−A ¯ A⊂E @ X@ •
I KA¿
E − A = ∁E A

: ¯ E
 × áÓ
é«ñÒm á J«ñÒm×
. á 
J
KQk.
. B ð A @ X@ •
I KA¿
A − B = {x | x ∈ A ∧ x 6∈ B} = {x | x ∈ A ∧ x ∈ B} = A ∩ B

K , á JJ®J » á J«ñÒm×
éK @ úΫ ø
Q¢ J JË@ AÒê¯Q ¯ ¬Qª @ X@ : ­K
QªK

Ü\ÑÄ

. F ð E I KA¿
E △ F = (E − F ) ∪ (F − E)

 × áÓ á 
J
K Qk á 
J«ñÒm.× @ X@ ð
: A’
@ AJK
YË E é«ñÒm. . B ð A I KA¿
A △ B = (A ∩ B) ∪ (B ∩ A)

à @ ¡kC
J.Ë@ ¡¢jÖÏ @ áÓ
K èC« @ ú
GAJ
E △ F = (E ∪ F ) − (E ∩ F )

: ½Ë X IJ
 . JË
E △ F = (E − F ) ∪ (F − E) = {x | x ∈ (E − F ) ∨ (x ∈ (F − E)}
= {x | (x ∈ E ∧ x 6∈ F ) ∨ (x ∈ F ∧ x 6∈ E)}
= {x | (x ∈ E ∨ x ∈ F ) ∧ (x ∈ E ∨ x 6∈ E) ∧ (x 6∈ F ∨ x ∈ F ) ∧ (x 6∈ F ∨ x 6∈ E)}

 ð á JjJm• AÖß @X
x 6∈ F ∨ x 6∈ E éJ
’ ®Ë@

x 6∈ F ∨ x ∈ F ð x ∈ E ∨ x 6∈ E á 
J
’ ®Ë@ à @
 AÖß. ð
¯ x ∈ F ∧ x ∈ E éJ
’ ®Ë@  ù
® K ù
ë
(x 6∈ F ∨ x 6∈ E) ⇐⇒ x 6∈ (E ∩ F )
Ð QÊ J‚
AÓ
[(x ∈ E ∨ x ∈ F ) ∧ (x ∈ E ∨ x 6∈ E) ∧ (x 6∈ F ∨ x ∈ F ) ∧ (x 6∈ F ∨ x 6∈ E)] ⇐⇒ [(x ∈ E ∪ F ) ∧ (x 6∈ (E ∩ F )]

ú
ÍAJËAK. ð
E △ F = {x | (x ∈ E ∪ F ) ∧ (x 6∈ (E ∩ F )} = (E ∪ F ) − E ∩ F

é¯CªË@
  . K à @ áºÒJ
IJ
¯
E é«ñÒm.×
 Qk
à@Z
áÓ . B ð A @ X@ AÓ @
àA¿
A △ B = (A ∪ B) − (A ∩ B)

ú
G BA¿
A △ B = (A − B) ∪ (B − A) = (A ∩ B) ∪ (B ∩ A)
= (A ∪ B) ∩ (A ∪ A) ∩ (B ∪ B) ∩ (B ∪ A)
= (A ∪ B) ∩ E ∩ E ∩ A ∩ B) = (A ∪ B) ∩ A ∩ B) = (A ∪ B) − ((A ∩ B)
 
22 éj®’Ë@  . ÖÏ @ : ú
GAJË@ ɒ®Ë@
HA«ñÒj

@ñk
E
I‚m' HAÒÒ
úÍ@ éJ . ‚ËAK  JÖÏ @ É¿ úÎK
AÒJ
¯ . E éJ
K Qk
áÓ  .× C ð B , A , é«ñÒm
. HA«ñÒm  × E ẠJË
. .
.
 
: éJ
ËAJË@ @ñmÌ '@ AJK
YË . A K. A éÒÒJÖÏ QÓ
éJÊ« ð
Qƒ

. A △ B = B △ A .1
. (A △ B) △ C = A △ (B △ C) .2

Ü\ÑÄ
. A △ ∅ = A .3
. A △ E = A .4
. A △ E = A .5
. A △ A = ∅ .6
. A △ A = E .7
. A △ B = A △ B = A △ B .8
. A △ B = A △ B .9
. A ∩ (B △ C) = (A ∩ B) △ (A ∩ C) .10

:  . K@
HAJ
 ®Ë@
AJK
YË ø
Q£A J JË@ †Q ­K QªK áÓ


F △ F = (E − F ) ∪ (F − E) = {x | x ∈ (E − F ) ∨ (x ∈ (F − E)}
= {x | (x ∈ E ∧ x 6∈ F ) ∨ (x ∈ F ∧ x 6∈ E)}

à @ é¢kCÖ ß. ð
(x ∈ E ∧ x 6∈ F ) ∨ (x ∈ F ∧ x 6∈ E) ⇐⇒ x ∈ E ⊻ x ∈ F
AJK
YË
E △ F = {x | x ∈ E ⊻ x ∈ F }
 éJ ‚ËAK
.AK
A’ ®ÊË    
. . ÐAJË@ ɒ®Ë@ éÊK. A®K
HA«ñÒj
. ÒÊË éJ.‚ËAK. ø
Q£A J JË@ †Q®Ë@ ð
 . K
AÓ , ø Q£A J JË@ †Q ©JÒm' ð ÉK YJK úÍ@ñJË@ úΫ iJJ ‚
 ®Ë@     ð
IJ

.
.
.  ÐAJË@ ɒ®Ë@ ©J
Òm.' ð ÉK
YJ.K áÓ

. éJ
KA JË@ ð úÍð B@ á 
J
“Am Ì '@
 . JË , ɒ®Ë@
ð ɓñË@ , éÒÒ
 JÖÏ @ @ñk ÈAÒªJƒAK IJ
K øQk B@
A △ ∅ = A à @ CJÓ IJ . .   @ñm Ì '@
A △ ∅ = (A− △) ∪ (∅ − A) = A ∪ ∅ = A

AJK
YË q ð p á 
J
’ ¯ ø @ Ég. @ áÓ
éK @ I
 . K @ .1 : áK
QÖß

[(p ∧ q) ∨ (p ∧ q)] ⇐⇒ (p ⊻ q)
 ®Ë@  . K @ .2
@ñk I
. èC« @ ø
Q£A J JË@ †Q

 JË@ ɒ®Ë@
IËA

éJ
KA
J JË@ HA 
 ¯CªË@

ú
GPA¾K
YË@ Z@Ym.Ì '@

Ü\ÑÄ
.1

K AJ
“AK
éË QÓQ
P AJ KA¿ K , B áÓ
¬Qª @Qå”J« b ð A áÓ @Qå”J« a , á 
J«ñÒm.× B ð A ẠJË : ­K
QªK
 × á  á  × @ X@ AÓ éËAg
 ú¯ . éJ KQÓ éJ KA J K ù҂ ð (a, b) K
X@Y« B@ é«ñÒm . áÓ 
J
KQk. 
J«ñÒm. B ð A I KA¿
.

.

K@Yg@ ø ñJ‚ÖÏ @ áÓ M é¢  ® K AîE ‡ ¯Q K IJ

k éJ
ƒYJë  (a, b) Ë ù¢ªK à @ áºÖ
éËBX ß
R éJ
®J
®m Ì '@
a AîEAJ
.

.bð

M(a, b)
b b b

M ′ (b, a)
a b b

b b

O a b

ÈA®K
éJ
Ê« ð  . »QÓ A’
@ b ð a á« ÈA®K
ð
b ð úÍð B@ AîDJ. »QÓ a , (a, b)  . »QÓ b ð
HAJ a á« M HAJ

: AJK
YË ð éJ
KA JË@ AîDJ. »QÓ

(a, b) 6= (b, a)

K éJ
KA JË@ AîDJ. »QÓ ð
Qå”J« Qå”J« 
úÍð B@  HAJ  ×

KA J JË@ é«ñÒm
ð A×B K. AêË QÓQ B áÓ A áÓ AîDJ.»QÓ ú
æË@ .

: AJK
YË ð B ð A Ë úGPA¾K
YË@ Z@Ym.Ì '@ ù҂


A × B = {(a, b) | a ∈ A ∧ b ∈ B}

. K. A’
@ éË QÓQ
A2 K ð A Ë ú
GPA¾K
YË@ ©K. QÖÏ @ A × A á«
AJÊ ¯ A = B @ X@
àA¿
    é®’
. ÖÏ @ éK @ úΫ An ,..., A2 , A1 é«ñÒm.× n Ë ú
GPA¾K
YË@ Z@Ym.Ì '@ ¬QªK
é«ñÒj éÓA« .

A1 × A2 × ... × An = {(a1 , a2 , ..., an ) | ai ∈ Ai , i = 1, 2, ..., n}

 
24 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA
éJ
KA J JË@ HA  .2
 ¯CªË@
: ­K
PAªK
éJ
K Qk  × É¿ F é«ñÒm
. é«ñÒm  × ñm' E é«ñÒm  × áÓ
K. ù҂
. E × F áÓ . . . G AKAJ
•
. F 
'      '
ñm E áÓ àAJ
K. G IJ
k (G; E, F ) éJ
KCK É¿ F ñm E áÓ éJ
KAJK é¯C« ù
҂     •
 × F ð é¯CªË@
   × 
.AêËñ“ð é«ñÒm . (ZYK
. @) †C¢@ é«ñÒm. ù҂ E
ð •
@ X@ (G; E, F ) é¯CªËAK
àA¿ 
. . KQÓ AÒîE @ y ð x á«
àA¢J Èñ® K •

Ü\ÑÄ
x ∈ E, y ∈ F ∧ (x, y) ∈ G

R CJÓ é¯CªË@
 AÖޅ @
è YêË èXA« ù¢ªK . (G; E) , E úΫ éJ KA J K é¯C«  á« ÕξJK E = F àA¿
@ X@





àA¿ @ X@ R é¯CªËAK
 . KQÓ AÒîE @ y ð x áK
Qå”J«
. àA¢J Èñ® K ð , (G; E) áÓ
á« BYK.

x, y ∈ E ∧ (x, y) ∈ G

I.JºK ð
xRy ⇐⇒ (x, y ∈ E ∧ (x, y) ∈ G)

 × úΫ éJ KA J JË@ HA

é«ñÒm 
 ¯CªË@ @ñk .1.2
.

 × úΫ
: ù
ë E é«ñÒm. R éJ
KA J K é¯CªË
 éJ ‚ËAK
€PYK úæË@
. .

  ƒAƒ B@
éJ

@ñm Ì '@

€A¾ªKB@ •

AÓ R K. 邮 K ©Ó A¢J.KQÓ E x Qå”J«

áÓ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ E úΫ éJ
ƒA¾ªK@ AîE @ R á«
É¿ àA¿ Èñ® K

éJ.JºK
∀x ∈ E xRx

Q£A J JË@ •
X@ 
A¢J.KQÓ x àA¿ E yð
áÓ x É¿ Ég. @ áÓ àA¿ @ X@ ¡®¯ ð @ X@ E úΫ éK
Q£A J K AîE @ R á« Èñ® K
éJ.JºK AÓ R K. x ©Ó ¡J.KQÓ y ¯ R K. E áÓ y ©Ó

∀x, y ∈ E xRy =⇒ yRx

 
25 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

Q£A J JË@ Y“ •
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ E úΫ éK
Q£A J K Y“ AîE @ R á«
àA¿ Èñ® K
:
éJ.JºK AÓ x = y ¯ R K. x ©Ó A¢J.KQÓ y ð R K. E áÓ y ©Ó A¢J.KQÓ E áÓ AÒÊ¿
x àA¿
∀x, y ∈ E (xRy ∧ yRx) =⇒ x = y

Ü\ÑÄ
ø
YªJË@ •
@ X@ 
x àA¿ E
áÓ z ð y , x É¿ Ég. @ áÓ àA¿ @ X@ ¡®¯ ð @ X@ E úΫ éK
YªJÓ AîE @ R á«
Èñ® K
éJ.JºK AÓ R K. z ©Ó ¡J.KQÓ x ¯ R K. z ©Ó A¢J.KQÓ y ð R K. y ©Ó A¢J.KQÓ
∀x, y, z ∈ E (xRy ∧ yRz) =⇒ xRz

éÊ JÓ @
é®ËA‚Ë@
.Q»YË@  × ø @ É« éJ KA J K é¯C«
@ñm Ì '@ É¿ ‡ ®m ' ù
ë ð E é«ñÒm  ùë è@ð A‚ÖÏ @ .1
.

 ×  
E é«ñÒm. áÓ C ð B , A Z@Qk. @ éK
@ Ég. @ áÓ AJK
YË Z@ñJkB @ @ñk áÓ .2

A⊂A
(A ⊂ B ∧ B ⊂ A) =⇒ A = B
(A ⊂ B ∧ B ⊂ C) =⇒ A ⊂ C
. P(E)
 Z@ñJkB @ à @ Ð QÊ J‚ AÓ
úΫ éK
YªJÓ ð éK
Q£A J K Y“ , éJ
ƒA¾ªK@ é¯C«

 R úΫ ′′x ≤ y ′′ ø XAªË@ IKQË@ .3

. éK YªJÓ ð éK Q£A J K Y“ , éJ ƒA¾ªK@ é¯C«




 .

 
K. R úΫ é¯QªÖÏ @ é¯CªË@ .4

∀x, y ∈ R x < y ⇐⇒ (x ≤ y) ∧ x 6= y)
.¡® ¯ éK
YªJÓ é¯C«

, (D1 ) 
® J‚Ó ø @ Ég. @ áÓ
HAÒJ AJK
YË YÓAªJË@ ð ø P@ ñJË@ @ñk áÓ 
® J‚Ó é«ñÒm
, ø ñJ‚ÖÏ @ HAÒJ  × úΫ .5
.

(D3 ) ð (D2 )

(D1 )//(D1 )
(D1 )//(D2 ) =⇒ (D2 )//(D1 )
((D1 )//(D2 ) ∧ (D2 )//(D3 )) =⇒ (D1 )//(D3 )
( YÓAªK
K 6⊥)
B ú
æª (D1 ) 6⊥ (D1 )

(D1 ) ⊥ (D2 ) =⇒ (D2 ) ⊥ (D1 )

((D1 ) ⊥ (D2 ) ∧ (D2 ) ⊥ (D3 )) =⇒ (D1 )//(D3 ) =⇒ ((D1 ) 6⊥ (D3 )
é¯ C« YÓAªJË@ AÒJ
K. ø
ñJ‚ÖÏ @ HAÒJ

® J‚Ó é«ñÒm
 × úΫ éK YªJÓ ð éK Q£A J K , éJ ƒA¾ªK@ é¯C«
.

 ø P@ ñJË@ éJÊ« ð

 

    
.ø
ñJ‚ÖÏ @ HAÒJ
®J‚Ó é«ñÒm.× úΫ ¡®¯ éK
Q£AJK
 
26 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

 ¢kCÓ
HA
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éJ
ƒA¾ªK@ Q
«
àA¿ E
 × úΫ
é«ñÒm. R é¯C«
 àñº
K @ ù® K
€A¾ªKB .1
:

∃x ∈ E x 6 Rx
. x ©Ó ¡J.KQÓ Q
« x ú
æª
K x 6 Rx
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éK
Q£A J K Q
«
àA¿ E
 × úΫ
é«ñÒm. R é¯C«
 àñº K : Q£A J JË@ ù® K .2

Ü\ÑÄ

∃x, y ∈ E xRx ∧ y 6 Rx

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éK
Q£A J K Y“ Q
«
àA¿ E
 × úΫ
é«ñÒm. R é¯C«
 àñº
K Q£A J JË@ Y“ ù
® K .3
:

∃x, y ∈ E (xRx ∧ yRx) ∧ (x 6= y)

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ éK
YªJÓ Q
«
àA¿ E
 × úΫ
é«ñÒm. R é¯C«
 àñº
K ø
YªJË@ ù
® K .4
:

∃x, y, z ∈ E (xRx ∧ yRz) ∧ (x 6 Rz)

.ºªË@ ð Q£A J JË@ ù
® K 
Ë Q£A J JË@ Y“ à @ øQK .3 ð .2 á 
J¢kCÖ
Ï @ áÓ

Y¯ è@ð A‚ÖÏ @ á« é®Ê Jm × R éK

Q£A J K é¯CªË
 éK @ ¡kC
éJ . ‚ËAK K Q£A J JË@ Y“ ð Q£A J JË@ ­K
QªK áÓ
.

á« é®Ê Jm × R éK
Q£A J K Y“ é¯CªË
 éJ . ‚ËAK

.
 ® K ú¯ yRx ð xRy
AÒJ
K. x 6= y ©Ó I ¯ñË@ ‡ ®j
 JK

  éJÓ ð
: éj.J
JË@ x=y àA¿ X@ B@ I ¯ñË@  ® K ú¯ yRx ð
xRy ‡ ®j  JK B è@ð A‚ÖÏ @

 JK
éj
.

ð éK
Q£A J K Y“ I‚

Ë úæê¯ éK
Q£A J K I KA¿ ­Ê Jm '
@ X@ è@ð A‚ÖÏ @ á« E
 × úΫ
é«ñÒm. éJ
KA J K é¯C«
 É¿

.iJ
m• ºªË@
 ® K ú¯ éK Q¢ J JË@ Y“ ð éK Q£A J JË@ èYJkñË@ é¯CªË@
. I ¯ñË@  ù
ë è@ð A‚ÖÏ @

.I.
KQK HA  ð ñ ¯A¾
 ¯C« K HA  úÍ@ é«ñÒm
 ¯C«  × úΫ éJ KA J JË@ HA
.


 ¯CªË@  , èC« @ @ñm Ì '@ I‚k
­ J’
.

JË@ HA
ñ ¯A¾ 
 ¯C« .3

ð @ X@ ñ ¯A¾  AîE @
K é¯C« E
 × úΫ é¯QªÓ
é«ñÒm R é¯C«  á« Èñ® K : ­K
QªK .1.3
.
. éK
YªJÓ ð éK
Q£A J K , éJ
ƒA¾ªK@ I KA¿
@ X@ ¡® ¯

 
27 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

éJ
ËAJË@ é¯CªË@

: Z úΫ ¬QªK . ù¢ªÓ AjJ
m• @XY« n∈Z
Ë
áºJ : ÈAJÓ
∀a, b ∈ Z a ∼ b ⇐⇒ n|a − b
⇐⇒ ∃k ∈ Z a − b = nk
. n úΫ é҂ ®ÊË
 ÉK A¯ a − b úæª  −b
.
K n|a
K é¯C«
. Z úΫ ñ ¯A¾  ùë é¯CªË@
 è à @ á JJË
Yë


.
AJK
YË : €A¾ªKB

Ü\ÑÄ
@

∀a ∈ Z a−a=0
à X@ , n
 ®ÊË
úΫ é҂  ÉK A¯ 0 ð
.
∀a ∈ Z a∼a

. a∼b 
m'.
IJ Z á 
J
®J
» áK
Qå”J« b ð
áÓ a
Ë
áºJ : Q£A J JË@
a ∼ b ⇐⇒ ∃k ∈ Z a − b = kn
=⇒ ∃k ∈ Z b − a = (−k)n
=⇒ ∃k ′ ∈ Z b − a = k′n (k ′ = −k ∈ Z)
=⇒ b ∼ a
à X@
∀a, b ∈ Z a ∼ b =⇒ b ∼ a

. b∼c ð a∼b 
m'.
IJ Z éJ
®J
» @Qå•AJ« c ð b ,
áÓ a JË
Ạ: ø
YªJË@
a ∼ b ⇐⇒ ∃k ∈ Z a − b = kn (1)
b ∼ c ⇐⇒ ∃k ′ ∈ Z b − c = k′n (2)

: AJK
YË (2) ð (1) ©Òm.'.
a − c = (a − b) + (b − c) = kn + k ′ n = (k + k ′ )n = k ′′ n
à X@ . k ′′ = k + k ′ ∈ Z ©Ó

a∼c ø
@ ∃k ′′ ∈ Z a − c = k ′′n

∀a, b, c ∈ Z (a ∼ b ∧ b ∼ c) =⇒ a ∼ c éJÓ ð
 
28 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

. Z
K é¯C«
úΫ ñ ¯A¾  ∼ à @ AÖß. : é“C
 úæê¯ éK YªJÓ ð éK Q£A J K , éJ ƒA¾ªK@ é¯C«  g

: é¢kCÓ

: AJK
YË ∼ é¯CªË@
 ­K
QªK áÓ

a ∼ b ⇐⇒ ∃k ∈ Z a − b = kn

Ü\ÑÄ
⇐⇒ ∃k ∈ Z a = kn + b
K. ∼ é¯CªÊË
 èXA« QÓQ
K ð

a ≡ b [n] ð@ a ≡ b (modn)

. n YK
XQK. b ‡ ¯@ ñ
K a @Q®K ð

ñ ¯A¾ @
JË@ ¬A J“ .2.3
K ­ J“
ñ ¯A¾ ù҂ . E
@Qå”J«
áÓ x
Ë ð
áºJ E
 × úΫ é¯QªÓ
é«ñÒm ñ ¯A¾
K é¯C«
 R ẠJË : ­K
QªK

.
K ð R ‡ ¯ð
K. éË QÓQ x

Cl(x) ð@ C(x) , x , ẋ
R é¯CªËAK

. x ©Ó é¢J  KQÖÏ @ E áÓ
. y Qå•AJªË@  ×
é«ñÒm.
ẋ = {y ∈ E | yRx} = {y ∈ E | xRy}
 J K R à B )
( éK
Q£A

: éJ
“Ag
: AJK
YË . E á 
J
®J
» y ð
áÓ x
Ë
áºJ
y ∈ ẋ =⇒ ẏ = ẋ

 . K@
HAJ :
. y ∈ ẋ IJ á 
J
®J
»

m'. E áÓ
Ë
áºJ y ð x
 
ẋ ⊂ ẏ à @ IJ . JË •
éêk áÓ
. AJK
YË . ẋ áÓ ù®J
» z áºJ

Ë
z ∈ ẋ =⇒ zRx
AJK
YË ( HAJ øQk @ éêk

¢ªÖÏ @ áÓ)  áÓ
. ð
y ∈ ẋ =⇒ yRx

AJK
YË éK
YªJÓ ð éK
Q£A J K R à @ AÖß. ð
(zRx ∧ yRx) =⇒ (zRx ∧ xRy) =⇒ zRy =⇒ z ∈ ẏ
 
29 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

à X@
∀z ∈ ẋ z ∈ ẏ

AÓ
ú
æªK
ẋ ⊂ ẏ (⋆)

ẏ ⊂ ẋ à @ IJ
 . JË •
 áÓ ù®J
» z áºJ
AJK
YË . ẏ áÓ
éêk.
Ë

Ü\ÑÄ

z ∈ ẏ =⇒ zRy

AJK
YË ( HAJ øQk @ éêk

¢ªÖÏ @ áÓ)  áÓ
. ð
y ∈ ẋ =⇒ yRx

AJK
YË éK
YªJÓ R à @ AÖß. ð
(zRy ∧ yRx) =⇒ zRx =⇒ z ∈ ẋ
à X@
∀z ∈ ẏ z ∈ ẋ

AÓ
ú
æªK
ẏ ⊂ ẋ (⋆⋆)
AJK
YË (⋆⋆) ð (⋆) á 
K@ ñJkB @ áÓ
ð
ẋ = ẏ

K ð
K. AêË QÓQ R ‡ ¯ð E
 ¯ ɓAg é«ñÒj
é҂  
. ÖÏ @ ù҂ R ‡ ¯ð E Qå•AJ« ñ ¯A¾ @ é«ñÒm
K ¬A J“  ×
.
E/R

@ @ñk
JË@ ¬A J“
ñ ¯A¾
éJ
ËAJË@ @ñm Ì 'AK. ©JÒJK R ‡ ¯ð E ñ ¯A¾
Qå•AJ« @ .
K ¬A J“ E
 × úΫ é¯QªÓ
é«ñÒm.
ñ ¯A¾
K é¯C«
 R JË
áº
∀x ∈ E ẋ 6= ∅ .1
∀x, y ∈ E 6 ∅ ⇐⇒ ẋ = ẏ ⇐⇒ xRy .2
ẋ ∩ ẏ =
AÓ
ú ¯A¾K

∀x, y ∈ E ẋ ∩ ẏ = ∅ ⇐⇒ ẋ 6= ẏ ⇐⇒ x 6 Ry
E ø
ðA‚
R ‡ ¯ð E ñ ¯A¾
Qå•AJ« @ XAm' @ .3
K ¬A J“

[
=E
ẋ∈E/R
 
30 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

ø @ Ég. @ áÓ
Ð QÊ J‚
AÓ x ∈ ẋ ú
ÍAJËAK. ð xRx ¯ éJ
ƒA¾ªK@ R à @ AÖß., E
áÓ x Qå”J«

.1 : HAJ  . K@
. ẋ 6= ∅
: AJK
YË E áÓ ø @ Ég. @ áÓ
y ð x áK
Qå”J« .2

ẋ ∩ ẏ 6= ∅ ⇐⇒ ∃z ∈ E z ∈ ẋ ∩ ẏ
⇐⇒ ∃z ∈ E (z ∈ ẋ) ∧ (z ∈ ẏ)
⇐⇒ ∃z ∈ E (zRx) ∧ (zRy)

Ü\ÑÄ
 J K R
⇐⇒ ∃z ∈ E (xRz) ∧ (zRy) ( éK
Q£A à B)
⇐⇒ ẋ = ẏ
@ à @
JË@ ¬A J“

áÓ É¿ Ég. @ áÓ éK @ AÖß. ð ¯ éJ
K Qk
áÓ  .× ùë ñ ¯A¾
. HA«ñÒm AÖß. .3
S
E x ẋ∈E/R ⊂E E


. E ⊂ ẋ∈E/R ¯ x ∈ ẋ ⊂ ẋ∈E/R AJK
YË
S S

b≥n @ X@ .(
àA¿ b≥n àñºK 

Y¯) n úΫ a é҂  b à @ ¡kC
 ¯ ú¯AK K ‡K . A‚Ë@ ÈAJÖÏ @ PAJ.J«AK. : ÈAJÓ

.
  ¯
: AJK
YË n úΫ b é҂¯ áÔ

∃k ′ ∈ Z b = k ′ n + b′

ø
@
b ≡ b′ [n]
 ®ÊË
 r †AK
 Qª“  é҂
 ®Ë@
 ɓ@ñK ð
AJK
YË àñºK

ð , n úΫ é҂ . @ úÍ@ ɒ úæk
r < n ©Ó a ≡ r [n]

ú
ÍAJËAK. ð
ȧ = ṙ
éJ
Ê« ð , n úΫ éJ҂¯ ú
¯AK
 ñ ¯A¾
.
K ­ J“
ñë Z áÓ É¿ ñ ¯A¾
Qå”J« à @ Ð QÊ J‚
AÓ
K ­ J“
˙ 1}
Z/ ∼= {0̇, 1̇, ..., n −

I.
KQË@ HA 
 ¯C« .4
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ I
KQK é¯C«
I KA¿  AîE @ E  × úΫ é¯QªÓ
é«ñÒm R é¯C«
 á« Èñ® K : ­K
QªK
. .
. éK
YªJÓ ð éK
Q£A J K , éJ
ƒA¾ªK@

¡® ¯ ð @ X@ (ÐAK I.
KQK ð @) úο I.
KQK AîE @ E  × úΫ é¯QªÓ
é«ñÒm.
R I.
KQK é¯C« á« Èñ® K : ­K
QªK

@ X@
àA¿
∀x, y ∈ E xRy ∨ yRx
 
31 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@  JË@ ɒ®Ë@
: IËA

@ X@ ø @ ºªË@ àA¿
àA¿ @ X@ ð


∃x, y ∈ E x 6 Ry ∧ y 6 Rx

. E úΫ ú
G Qk à @ AJÊ ¯
. I.
KQK R

: éÊJÓ @
. R úΫ úο I.
KQK é¯C«
 ′′ x ≤ y ′′ é¯CªË@
 .1

ð a @ X@ éK B
àA¿ P(E) úΫ ú
G Qk
. I.
KQK é¯C«
 Z@ñJkC¯ áK Qå”J«

áÓ Q» @ AîE é«ñÒm
.
 × E I KA¿
. @ X@ .2

Ü\ÑÄ
 '
ð P(E) áÓ à@Qå”J« {b} ð {a} ¯ a 6= b IJ
m . E áÓ áK
Qå”J« b

{a} 6⊂ {b} ∧ {b} 6⊂ {a}

AÓ
ú
æªK
∃A, B ∈ P(E) A 6⊂ B ∧ B 6⊂ A
é¯CªË@

N∗ úΫ ¬QªK .3

∀x, y ∈ N∗ x|y ⇐⇒ ∃k ∈ N∗ y = kx

. y Õ愮K
x @Q® K x|y
. N∗ úΫ ú
G Qk  ′′x|y ′′ à @ IJ
. I.
KQK é¯C«  . JË

AJK
YË : @
€A¾ªKB

∀x ∈ N∗ x = 1.x
Ð QÊ J‚
AÓ 1 ∈ N∗ ð
∀x ∈ N∗ x|x|

y|x ð x|y 
m'.
IJ N∗ á 
J
®J
» áK
Qå”J«
áÓ yð x
Ë : Q£A J JË@ Y“
áºJ
x|y ⇐⇒ ∃k ∈ N∗ y = kx (1)
y|x ⇐⇒ ∃k ′ ∈ N∗ x = k′y (2)

: AJK
YË (2) ð (1)
áÓ
x = k ′ y = k ′ (kx) = (k ′ k)x =⇒ k ′ k = 1 =⇒ k = k ′ = 1

. k, k ′ ∈ N∗ à B
Ð QÊ J‚
AÓ
x=y
éJ
Ê« ð
∀x, y ∈ N∗ (x|y ∧ y|x) =⇒ x = y
 
32 éj®’Ë@ éJ
KA J JË@ HA 
 ¯CªË@
 JË@ ɒ®Ë@
: IËA

y|z ð x|y 
m'.
IJ N∗ éJ
®J
» @Qå•AJ«
áÓ zðy, x JË
Ạ: ø
YªJË@
x|y ⇐⇒ ∃k ∈ N∗ y = kx (1)
y|z ⇐⇒ ∃k ′ ∈ N∗ z = k′y (2)

: AJK
YË (2) ð (1)
áÓ
z = k ′ y = k ′ (kx) = (k ′ k)x =⇒ ∃k ′′ ∈ N∗ z = k ′′ x (k ′′ = k ′ k ∈ N∗ )

Ü\ÑÄ
=⇒ x|z
éJ
Ê« ð
∀x, y, z ∈ N∗ (x|y ∧ y|z) =⇒ x|z

 ð
AJK
YË b=3 ð a=2 Ég. @ áÓ CJÓ éK @ AÖß. ð ; N∗ úΫ I.
KQK é¯C«
 ′′
x|y ′′ à @ AJ
K. Y¯ àñº
K @ YîE
.
2 6 |3 ∧ 3 6 |2
Ð QÊ J‚
AÓ
∃a, b ∈ N∗ a 6 |b ∧ b 6 |a

. N∗ úΫ ú
G Qk
. I.
KQK ′′
x|y ′′ à @ ø
@

©K. @QË@ ɒ®Ë@

 ®J
J.¢JË@ð ©K. @ñJË@
HA
­K
PAªK .1

Ü\ÑÄ
K. N∗ úΫ é¯QªÖ
Ï @ é¯CªË@
 PAJJ«AK
. . .1.1

∀x, y ∈ N x|y ⇐⇒ ∃k ∈ N y = kx

2, 4, 6, 8, .... , N áÓ
Qå•AJ« ß. ¡J.KQÓ , 2 à @ CJÓ ¡kC
éK
AîEBAÖ K
K. Z úΫ é¯QªÖ
Ï @ é¯CªË@
 AK Q.J«@ @ X@ , AÒJ
K.

∀x, y ∈ Z xRy ⇐⇒ y = x3

. Z
áÓ y . ¡J.KQÓ Z áÓ
YJ
kð Qå”JªK Qå”J« É¿ à @ ¡kC K

K. Z úΫ é¯QªÖ
Ï @ é¯CªË@
 AK Q.J«@ @ X@ AÓ @
√
∀x, y ∈ Z xRy ⇐⇒ y = x
É¿ à @ ¡kC
.Q» B@ úΫ y Yg@ð Qå”JªK . ¡J.KQÓ Z Qå”J«
áÓ J ¯
BYK. ð Z ñm' Z
 ©K AK ð @ éJ ªK AK é¯C«
( éË@X)
áÓ  AîE @ R é¯CªË@
 Èñ® K
á« , éJËAJË@ ð éJ
KA JË@ éËAm
 Ì '@ ú¯
.
.


I.JºK à @ áÓ

xRy

I.JºK

f : x 7−→ y ð@ y = f (x)

. JºK èC« @ àA JJ

ªK. AJË@ àA J¯CªË@
àAJ  ð

f : Z −→ Z ; f : Z −→ Z
√
x 7−→ y = x3 x 7−→ y = x
√ Z ñm' Z áÓ 
.( y= x ) y = x3 K. x ‡ ¯QK
ø YË@


f ©K 
. @Q®K ð
A JË@
. f K. y é®K . Aƒ x á« ð f K. x èPñ“ y á« Èñ® K ð

: úÍAJË@ ­K
QªJË@ AJK
YË ð

 
34 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

­K
QªK
. É¿ ¡. QK é¯C«
Qå”J«  É¿  × ñm'  × áÓ ù
҂ AªK. AK
úΫ YJ
kð Qå”JªK E áÓ F é«ñÒm. E é«ñÒm. f

Q» B@
áÓ .F
 × F á«
. éËñ“ð é«ñÒm ð f †C¢  @ é«ñÒm
 × E á« ÈA®K

. .
K ð
K. AêË QÓQ f ­K
QªK é«ñÒm
 × ù҂
. E éJ
K Qk
áÓ  × É¾‚  f K èPñ“ AêË úæË@
. é«ñÒm. . 

E Qå•AJ«

Ü\ÑÄ
AJK
YË ð Df
Df = {x ∈ E | ∃y ∈ F y = f (x)} ⊂ E
X@ ø @)
. F ú
¯ E Ë ‡J
J.¢ éK @ ©K. AJË@ á«
AJÊ ¯ ( f K. èPñ“ E áÓ É¾Ë àA¿
Qå”J«
Df = E @ X@
àA¿

 m Ì '@ HA
é“A  ®J
J.¢JË@ ‘ªK
. .2.1
邮 JK . É¿ ‡ ¯QK 
ø YË@ @ X@ •
E x Qå”J«
áÓ

‡J
J.¢JË@ , E=F àA¿
idE : E −→ E
x 7−→ idx (x) = x

. E Ë ‡K . A¢ÖÏ @ ‡J
J.¢JË@ ð @ ø
XAJ
mÌ '@ ‡J
J.¢JË@ ù҂

É¿ ‡ ¯QK 
ø YË@ @ X@ •
c K. E x Qå”J«
áÓ

‡J
J.¢JË@ , R ù¢ªÓ XY« c ð E = F = R àA¿
áÓ
c : R −→ R
x 7−→ c
IK
c  . AJË@ ‡J
J.¢JË@ ù҂

.ÐðYªÖÏ @ ‡J
J.¢JË@ éJ« AJÊ ¯ c = 0 àA¿ @ X@ −

©K. AK PA’J¯@ ð YK

YÖß .3.1
©K. AJË@ PAJ.J«AK.
f : E −→ F
x 7−→ f (x)
©K. AJË@ , E
áÓ E1 .ð
ZQk
fe : E −→ F
x 7−→ fe(x) = f (x)
. E úÍ@ fe YK
YÖß éËAm ú¯ éJ« ÈA®K f ð
 Ì '@ è Yë


E1 úΫ f PA’J¯@ ù҂

 
35 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

éÊ JÓ @
:
Ï @ ©K AJË@
K. ¬QªÖ .1
.
g : ] − 1, 1[−→ R
x 7−→ g(x) = x2 + 1
©K. AJÊË PA’J¯@ ñë
f : R −→ R

Ü\ÑÄ
x 7−→ x2 + 1
. ] − 1, 1[ ÈAj.ÖÏ @ úΫ
©K. AJË@ .2
f : R −→ R
x 7−→ x2 + 1
©K. AJÊË R úÍ@ YK
YÖß ñë
g : ] − 1, 1[−→ R
x 7−→ g(x) = x2 + 1

K. R ñm' R áÓ Ï @ g ©K AJË@ .3

¬QªÖ .
(
1
sin x x 6= 0 àA¿ @ X@
f (x) = x
1 x = 0 àA¿ @ X@


K. R ñm' R∗ áÓ Ï @ f ©K AJÊË R úÍ@ YK YÖß
¬QªÖ .

1
f (x) = sin x
x

©K. AK àAJ

K.
 X@
. ÖÏ A¯ AªK. AK
é«ñÒj f : E −→ F àA¿
G = {(x, f (x)), x ∈ Df }
. f
K. ù҂
©K. AJË@ àAJ

èQÓAªË@
HA ®J
J.¢JË@ ð èQå…AJ.ÖÏ @ èPñ’Ë@ .2
 
K úæË@ .
@ZQk ð A®J
J.¢
Ë ­K
QªK
ð f (E1 ) K. AêË QÓQ
é«ñÒj.ÖÏ @ , E áÓ E1 f : E −→ F áºJ :
K. é¯QªÖ
Ï@

f (E1 ) = {f (x), x ∈ E1 } ⊂ F
 
36 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

. f K. E1 . ð @ f K.
èPñ“ PA’JkAK E1 Ë èQå…AJ.ÖÏ @ èPñ’Ë@ ù҂ , f K. E1 Qå•AJ«  ×
Pñ“ é«ñÒm
   .
: úG BA¿ A’
@ f (E1 ) I

. JºK à @ áºÖß

f (E1 ) = {y ∈ F | ∃x ∈ E1 y = f (x)}
@ X@ •
AJK
YË ð Imf K. f (E) Ë A’
@ QÓQK E1 = E àA¿
Imf = f (E) = {f (x), x ∈ E} ⊂ F

Ü\ÑÄ

.QÓA« f ‡J
J.¢JË@ à @ AJÊ ¯ Imf = f (E) = F àA¿
@ X@ •

AÓ F ⊂ f (E) à @ AJK YË Imf = f (E) = F áÓ
ú ¯A¾K

∀y ∈ F ∃x ∈ E y = f (x)

: ú
ÍAJË@ ­K
QªJË@ AJK
YË ð
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ QÓA« éK @ f :
àA¿ E −→ F ‡J
J.¢ á«
Èñ® K : ­K
QªK

∀y ∈ F ∃x ∈ E y = f (x)

 JK
éj
: .

‡J
J.¢JË@ , ‡JJ¢ ø @ Ég @ áÓ
f : E −→ F
.
.
g : E −→ f (E)
x 7−→ g(x) = f (x)
.QÓA« ‡J
J.¢

@ñk
éJ
ËAJË@ @ñm Ì '@ AJK
YË . A®J
J.¢ f : E −→ F áºJ
:
Ë
. ∀A, B ∈ P(E) A ⊂ B =⇒ f (A) ⊂ f (B) .1
. ∀A, B ∈ P(E) f (A ∪ B) = f (A) ∪ f (B) .2
. ∀A, B ∈ P(E) f (A ∩ B) ⊂ f (A) ∩ f (B) .3
 . K@
: HAJ
f (A) AJ
®J
» @Qå”J«
áÓ y
Ë ð A ⊂ B IJ
áºJ 
m'. E áÓ á 
J
®J
» áK
ZQk
. B ð A áºJ

Ë .1

y ∈ f (A) =⇒ ∃x ∈ A y = f (x)

Ð QÊ J‚
AÓ y = f (x) ∈ f (B) ú
ÍAJËAK. ð x∈B ¯ A⊂B à @ AÖß. ð
∀y ∈ f (A) y ∈ f (B)
ð.
à @ AJ J.K @ Y¯ àñº
K @ YîE
. f (A) ⊂ f (B) ø
@
∀A, B ∈ P(E) A ⊂ B =⇒ f (A) ⊂ f (B)
 
37 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

AJK
YË E á 
J
®J
» áK
ZQk
áÓ . B ð A áºJ

Ë .2

A⊂A∪B

f (A) ⊂ f (A ∪ B) 
=⇒ ( úÍð B@ éJ
“AmÌ '@ áÓ )
B ⊂A∪B f (B) ⊂ f (A ∪ B)
=⇒ f (A) ∪ f (B) ⊂ f (A ∪ B) (1)
AJ
®J
» @Qå”J« 
AJK
YË . f (A ∪ B) áÓ y à B@ áºJ

Ë −

y ∈ f (AB) =⇒ ∃x ∈ ∪B) y = f (x)

Ü\ÑÄ
x ∈ A ∪ B =⇒ x ∈ A ∨ x ∈ B =⇒ y = f (x) ∈ f (A) ∨ y = f (x) ∈ f (B) ð
=⇒ y = f (x) ∈ f (A) ∪ f (B)
∀y ∈ f (AB) y ∈ f (A) ∪ f (B) à X@

f (A ∪ B) ⊂ f (A) ∪ f (B) (2) ø
@
AJK
YË (2) ð (1) ð
áÓ
f (A ∪ B) = f (A) ∪ f (B)

f (A ∪ B) AJ
®J
» @Qå”J«
áÓ y
Ë ð
áºJ E á 
J
®J
» áK
ZQk
áÓ . B ð A
Ë
áºJ .3

y ∈ f (A ∩ B) =⇒ ∃x ∈ A ∩ B y = f (x)
x ∈ A ∩ B =⇒ x ∈ A ∧ x ∈ B =⇒ y = f (x) ∈ f (A) ∧ y = f (x) ∈ f (B)
=⇒ y = f (x) ∈ f (A) ∩ f (B)
à X@
∀y ∈ F y ∈ f (A ∩ B) =⇒ y ∈ (A) ∩ f (B)

à @ ú
æªK

AÓ
f (A ∩ B) ⊂ f (A) ∩ f (B)

éJK
AJ.JÖÏ @ HA
 ®J
J.¢JË@ ð éJ
‚ºªË@ èPñ’Ë@ .3
 
K úæË@ .
@ZQk ð A®J
J.¢
Ë ­K
QªK
ð f −1 (F1 ) K. AêË QÓQ
é«ñÒj.ÖÏ @ , F áÓ F1 f : E −→ F áºJ :
K. é¯QªÖ
Ï@

f −1 (F1 ) = {x ∈ E | f (x) ∈1 } ⊂ E
. f K. F1 Ë éJ
‚ºªË@ èPñ’Ë@ ù҂ , f K. F1 ‡K . @ñƒ é«ñÒm
Qå•AJ«  ×
.
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ áK
AJ.JÓ éK @ f :
àA¿ E −→ F ‡J
J.¢ á«
Èñ® K ­K
QªK
:

∀x1 , x2 ∈ E f (x1 ) = f (x2 ) =⇒ x1 = x2

AÓ ð @
( ‘J
® JË@ ºªË@ ÈAÒªJƒAK. ) ú ¯A¾K

 
38 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

∀x1 , x2 ∈ E x1 6= x2 =⇒ f (x1 ) 6= f (x2 )

AÓ ð @ èYJkð é®K A‚Ë@ è Yê ¯ é®K Aƒ F áÓ

AKPñ“ ú ¯A¾K Qå”J« ÉJ.¯ @ X@ éK @ úæªK
èC« @ áK
AJ.JË@  Qå…


. .

éJËAJË@ éj
 JJË@ AJK YË ð . á ®Ê Jm × AKñº
á 
®Ê Jm ×
K E áÓ
áK
Qå”J«

.

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ AJK
AJ.JÓ
àA¿ f : E −→ F ‡J
J.¢ àñºK

 JK
éj
.

Ü\ÑÄ
∀x ∈ E f −1 ({f (x)} = {x}

@ñk
: éJ
ËAJË@ @ñm Ì '@ AJK
YË . A®J
J.¢ f : E −→ F
Ë
áºJ
.
∀C, D ∈ P(F ) C ⊂ D =⇒ f −1 (C) ⊂ f −1 (D) .1
. ∀C, D ∈ P(F ) f −1(C ∪ D) = f −1(C) ∪ f −1(D) .2
. ∀C, D ∈ P(F ) f −1(C ∩ D) = f −1(C) ∩ f −1(D) .3
. ∀A ∈ P(E) A ⊂ f −1(f (A)) .4
. ∀C ∈ P(F ) f (f −1(C)) ⊂ C .5
. (∀A, B ∈ P(E)
AJ.JÓ f )
f (A ∩ B) = f (A) ∪ f (B)) ⇐⇒ ( áK .6
. (∀A ∈ P(E)
AJ.JÓ f ) .7
A = f −1 (f (A))) ⇐⇒ ( áK
. (∀C ∈ P(F ) f (f −1 (C)) = C) ⇐⇒ (QÓA« f ) .8

:  . K@
HAJ

. éƒXA‚Ë@ éJ
“Am Ì '@ IJ
 . JË •

AJ
®J
» @Qå”J«
yð á 
J
®J
» áK
ZQk
Ë ð áK
AJ.JÓ
f (A) ∩ f (B) áÓ E
áÓ . B ð A áºJ f à @ Q ®JË
y ∈ (A) ∩ f (B) =⇒ y ∈ f (A) ∧ y ∈ f (B)
=⇒ (∃x ∈ A y = f (x)) ∧ (∃x′ ∈ B y = f (x′ )

¯ áK
AJ.JÓ f à @ AÖß. ð
(y = f (x) ∧ y = f (x′ )) =⇒ f (x) = f (x′ ) =⇒ x = x′ ∈ A ∩ B
=⇒ y = f (x) = f (x′ ) ∈ f (A ∩ B)
¯ AJK
AJ.JÓ f @ X@ à X@
àA¿
∀y ∈ F y ∈ f (A) ∩ f (B) =⇒ y ∈ f (A ∩ B)

à @ ú
æªK

AÓ
f (A) ∩ f (B) ⊂ f (A ∩ B)
‡J . ƒ AÜØ AJK
YË ð
∀A, B ∈ P(E) f (A ∩ B) ⊂ f (A) ∩ f (B)
 
39 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

ð
AJ J.K @ Y¯ àñº
K @ YîE
.

AJ.JÓ f ) =⇒ (∀A, B ∈ P(E)
( áK f (A ∩ B) = f (A) ∩ f (B))

áK
AJ.JÓ f ¯ ∀A, B ∈ P(E) f (A ∩ B) = f (A) ∪ f (B) @ X@ éK @ à B@ IJ
àA¿  . JË −

f (x) = f (x′ ) IJ á 
J
®J
» áK
Qå”J«

m'. E áÓ x′ ð x áºJ
Ë
AJK
YË B = {x′ } ð A = {x} á 
J«ñÒj.ÖÏ @ PAJ.J«AK.

Ü\ÑÄ
f (A) = {f (x)} ð f (B) = {f (x′ )}
ð
f (x) = f (x′ ) =⇒ f (A) = f (B)

úΫ @XAÒJ« ð f (A ∩ B) = ∅ à @ Ð QÊ J‚
AÓ A∩B =∅ ¯ x 6= x′ @ X@
àA¿
∀A, B ∈ P(E) f (A ∩ B) = f (A) ∪ f (B)

f (A) ∩ f (B) = (A ∩ B) = ∅ úΫ ɒm'
ú
ÍAJËAK. ð f (A) = f (B) =⇒ f (A) ∩ f (B) = f (A) = f (B) 6= ∅. ‘ ¯A JK
AÓ
∀x, x′ ∈ E f (x) = f (x′ ) =⇒ x = x′

. áK
AJ.JÓ f à @ ú
æªK
AÓ

. éJÓA  m Ì '@
JË@ ð é‚ÓA á 
J
“Am Ì '@  . JË •
IJ
: AJK
YË èQå…AJ.ÖÏ @ èPñ’Ë@ ­K
QªK áÓ
. f (f −1(C)) ù®J
» Qå”J«
áÓ

y ð F áÓ ù
®J
» ZQk . C áºJ
Ë
y ∈ f (f −1(C)) =⇒ ∃x ∈ f −1 (C) y = f (x)

: AJK
YË éJ
‚ºªË@ èPñ’Ë@ ­K
QªK áÓ
ð
x ∈ f −1 (C) =⇒ y = f (x) ∈ C
à X@
∀y ∈ f (f −1(C)) y∈C

à @ ú
æªK

AÓ
f (f −1 (C)) ⊂ C

¯ C⊂F à @ AÖß. ð @QÓA« f X@ .
àA¿ C ù®J
» y à B@
áÓ
áºJ
Ë −

∃x ∈ E y = f (x)
éJ
‚ºªË@ èPñ’Ë@ ­K
QªK áÓ
ð
f (x) = y ∈ C =⇒ x ∈ f −1 (C)
ú
ÍAJËAK. ð
 
40 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

y = f (x) ∈ f (f −1 (C))
¯ @QÓA« f @ X@ à X@
àA¿
∀y ∈ C y ∈ f (f −1 c))

à @ ú
æªK

AÓ
C ⊂ f (f −1 (C))

Ü\ÑÄ
AJ J.K @ Y¯ àñº ð
K @ YîE
.
(∀C ∈ P(F ) f (f −1 (C)) = C) =⇒ (QÓA« f )

@ X@ éK @ à B@ IJ
àA¿  . JË −

∀C ∈ P(F )f (f −1 (C)) = C
.QÓA« f ¯
: AJK
YË C = {y} ..
©“ñK F ù®J
» y áºJ
áÓ
Ë

C 6= ∅ =⇒ f −1 (C) 6= ∅
úΫ @XAÒJ«@ ð
∀C ∈ P(F ) f (f −1(C)) = C

úΫ ɒm'
∃x ∈ f −1 (C) y = f (x)

¯ f −1 (C) ⊂ E à @ AÖß. ð
x ∈ f −1 (C) =⇒ x ∈ E
¯ ∀C ∈ P(F ) f (f −1 (C)) = C @ X@ éK @ AJ J.K @ Y¯ àñº
àA¿ ð
K YîE
.

∀y ∈ F ∃x ∈ E y = f (x)

.QÓA«
à @ ú
æªK
AÓ
f

: áK
QÖß
 . K @
. èC« @ èQ»YÖ Ï @ éJ
‚ºªË@ èPñ’Ë@ ð èQå„J.ÖÏ @ èPñ’ÊË øQk B@ @ñm Ì '@ I

éJ
ÊK. A® JË@ HA
 ®J
J.¢JË@ .4
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@
.AJK
AJ.JÓ ð @QÓA« àA¿ ú
ÎK. A® K éK @ f : E −→ F ‡J
J.¢ á« Èñ® K : ­K
QªK

K ‡J
J.¢ ­K
QªK áºÖ
ß
úÍAJËAK. ð èYJkð é®K Aƒ ÉJ®K F áÓ ú¯ ð
 Ì '@ è Yë
É¿ éËAm
f −1 K. éË QÓQ

. .
Qå”J«

: AJK
YË ; F Ë ú
愺ªË@ ‡J
J.¢JË@ ù҂
ð éJ®K . A‚. F áÓ
Qå”J« É¿ ‡¯QK

 
41 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

f −1 : F −→ E
y 7−→ f −1 (y) = x

I.JºK , y K. èPñ’ÊË ð x K à @ èXAªË@ HQk

K. é®K . A‚ÊË QÓQ  . éK @ AÖß. áºË

f −1 : F −→ E
x 7−→ f −1 (x) = y

Ü\ÑÄ
. úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë úÎK. A® K ‡J
J.¢JË ú
愺ªË@ ‡J
J.¢JË@ :
 JK
éj
.

: ÈAJÓ
 ®J
J.¢JË@ PAJ.J«AK.
HA
f1 : R −→ R ; f2 : R+ −→ R ; f3 : R −→ R+ ; f4 : R+ −→ R+
x 7−→ x2 x 7−→ x2 x 7−→ x2 x 7−→ x2

Q
« ð (éË é®K . Aƒ B I.ËAƒ XY« É¿ à B)
.( f1 (−x) = f1 (x) à B) áK
AJ.JÓ QÓA« Q
« f1 ‡J
J.¢JË@ −

áK
AJ.JÓ ð (éË é®K . Aƒ B I.ËAƒ XY« É¿ à B) QÓA« Q
« f2 ‡J
J.¢JË@ −

( f1(−x) = f1 (x) à B) áK
AJ.JÓ Q
« ð QÓA« f3 ‡J
J.¢JË@ −
ñë ú
愺ªË@ é®J
J.¢ ð áK
AJ.JÓ ð QÓA« f1 ‡J
J.¢JË@ −

f4−1 : R+ −→ R+
√
x 7−→ x

 ®J
J.¢JË@ I.J
»QK
HA .5
‡ ¯QK 
ø YË@ . á 
®J
J.¢ g :
Ë : ­K
QªK
g(f (x)) K. E
áÓ x

‡J
J.¢JË@ F −→ G ð f ; E −→ F áºJ
AJK
YË ð g ð
K ø YË@
I.»QÓ ù҂
g ◦ f K. éË QÓQ
f

ð G áÓ
f g
E F G
x f (x) g(f (x))

g ◦ f (x)

. ð @
. @ZQk f
 × ùë
Èñ“ð é«ñÒm.
g
 @ é«ñÒm
†C¢  × I KA¿
. @ X@ B@ g◦f ­K
QªK áºÖ
ß
B : é¢kCÓ

.AîDÓ
: @ñk
AJK
YË h : G −→ H ð g : F −→ G , f : E −→ F  ®J
J.¢K
@ Ég. @ áÓ
HA .1
 
42 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

(h ◦ g) ◦ f = ◦(g ◦ f ) = h ◦ g ◦ f
  
.ù
ªJ
Òm.' éK @ HA Èñ® K ð
®J
J.¢JË@ I.J
»QK á«
¯ A®J
J.¢ f : E −→ F àA¿ @ X@ .2

f ◦ idF = f ð idE ◦ f = f

AJK
YË àñºK

E=F @ X@ ð
àA¿

Ü\ÑÄ
f ◦ idE = idE ◦ f = f
¯ AJ
ÊK. A® K A®J
J.¢ f : E −→ F @ X@ .3
àA¿
f ◦ f −1 = idE ð f −1 ◦ f = idF

AJK
YË àñºK

E=F @ X@ ð
àA¿
f ◦ f −1 = f −1 ◦ f = idE

éÓAªË@  Ì '@ ú¯ AJK YË AîD„® K ú¯
éËAm E

. ÖÏ g ð
é«ñÒj f á 
®J
J.¢ ø @ Ég. @ áÓ
.4

g ◦ f 6= f ◦ g

: ÈAJÓ
K. Ï@
á 
¯QªÖ R ú
¯ R Ë g ð f á 
®J
J.¢JË@ PAJ.J«AK.
g(x) = x2 ð f (x) = x + 1

R áÓ x É¿ Ég. @ áÓ AJK
YË
g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(x + 1) = (x + 1)2 = x2 + 2x + 1
f ◦ g(x) = f (g(x)) = f (x2 ) = x2 + 1

Ð QÊ J‚
AÓ x2 + 2x + 1 6= x2 + 1 , x 6= 0 Ég. @ áÓ ð
∃x ∈ R g ◦ f (x) 6= f ◦ g(x)

g ◦ f 6= f ◦ g ø
@

: éJ
ËAJË@ @ñm Ì '@ AJK
YË . á
®J
J.¢ g : F −→ G ð f ; E −→ F
Ë : éK
Q¢ 
áºJ
.QÓA« g ◦ f ¯ áK
QÓA« g ð f àA¿ @ X@ .1
. áK
AJ.JÓ g ◦ f ¯ á 
JK
AJ.JÓ g ð f àA¿ @ X@ .2
. úÎK. A® K g ◦ f ¯ á 
J
ÊK. A® K g ð f àA¿ @ X@ .3


 
. áK
AJ.JÓ f ¯ AJK
AJ.JÓ g ◦ f àA¿ @ X@ .4
. áK
AJ.JÓ f ¯ @QÓA« f ð AJK
AJ.JÓ g ◦ f àA¿ @ X@ .5


.QÓA« g ¯ @QÓA« g ◦ f àA¿ @ X@ .6
.QÓA« f ¯ AJK
AJ.JÓ g ð @QÓA« g ◦ f àA¿
@ X@ .7
.(ú
Í@ñJË@ úΫ úÎK. A® K f ) úÎK. A® K g
¯ (úÍ@ñJË@ úΫ AJK AJJÓ g ð) @QÓA« f ð AJÊK A® K g ◦ f àA¿ @ X@ .8




.
.
 
43 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

 . K@
HAJ :

.QÓA« g ◦ f à @ á 
J.JËð à@QÓA« g ð f à @ Q ®JË .1
,QÓA« g à @ AÖß.
E
áÓ x Yg. ñK
QÓA« f à @ AÖß. ð z = g(y) 
m'. F áÓ
IJ y Yg. ñK
G áÓ z É¿ Ég. @ áÓ
ú
ÍAJËAK. ð y = f (x) IJ 
m'.

∀z ∈ G ∃x ∈ E z = g(f (x)) = g ◦ f (x)

.QÓA« ◦f à @ ú
æªK
AÓ

Ü\ÑÄ
® JË .2
. áK
AJ.JÓ g ◦ f à @ á 
J.JËð
á 
JK
AJ.JÓ g ð f à @ Q
g ◦ f (x) = g ◦ f (x′ ) IJ 
m'. E áÓ á 
J
®J
» áK
Qå”J« x′ ð x áºJ
Ë
g ◦ f (x) = g ◦ f (x′ ) =⇒ g(f (x)) = g(f (x′ ))

AJ.JÓ g
=⇒ f (x) = f (x′ ) ( áK à B)

AJ.JÓ f
=⇒ x = x′ ( áK à B)
AJ
K. Y¯ àñº ð
K @ YîE
.
∀x, x′ ∈ E g ◦ f (x) = g ◦ f (x′ ) =⇒ x = x′

. áK
AJ.JÓ g ◦ f à @ ú
æªK
AÓ
. .2 ð .1 Ë éj  JK .3
.

. áK
AJ.JÓ f à @ á 
J.JË ð áK
AJ.JÓ g ◦ f à @ Q ® JË .4
f (x) = f (x′ ) IJ 
m'. E áÓ á 
J
®J
» áK
Qå”J« x′ ð x áºJ
Ë
f (x) = f (x′ ) =⇒ g(f (x)) = g(f (x′)) =⇒ g ◦ f (x) = g ◦ f (x′ )

AJ.JÓ g ◦ f
=⇒ x = x′ ( áK à B)
AJ
K. Y¯ àñº ð
K @ YîE
.
∀x, x′ ∈ E f (x) = f (x′ ) =⇒ x = x′

. áK
AJ.JÓ f à @ ú
æªK
AÓ

. áK
AJ.JÓ g à @ á 
J.JË ð @QÓA« f ð áK
AJ.JÓ g ◦ f à @ Q ®JË .5
. g(y) = g(y ) IJ
m'. F áÓ
′ 
á
J
®J
» áK
Qå”J« y ð y áºJ
′
Ë
Ð QÊ J‚
AÓ y ′ = f (x′) ð y = f (x) IJ 
m'. E áÓ x′ ð x Yg. ñK
,QÓA« f à @ AÖß.
g(y) = g(y ′) =⇒ g(f (x)) = g(f (x′ )) =⇒ g ◦ f (x) = g ◦ f (x′ )

AJ.JÓ g ◦ f
=⇒ x = x′ ( áK à B)
=⇒ y = f (x) = f (x′ ) = y ′
AJ
K. Y¯ àñº ð
K @ YîE
.
∀y, y ′ ∈ E g(y) = g(y ′) =⇒ y = y ′
 
44 éj®’Ë@  ®J
J.¢JË@ ð ©K. @ñJË@ : ©K. @QË@ ɒ ®Ë@
HA

. áK
AJ.JÓ g à @ ú
æªK
AÓ

.QÓA« g à @ á 
J.JË ð QÓA« g ◦ f à @ Q ® JË .6


m'.
IJ E
áÓ x Yg. ñK
,QÓA« g ◦ f à @ AÖß. , G áÓ AJ
®J
» Qå”J« z áºJ
Ë
z = g ◦ f (x) = g(f (x))

z = g(y) 
m'. (
IJ y = f (x) ) F
áÓ y YJk. ð Ð QÊ J‚
@ Yê ¯ f (x) ∈ F à @ AÖß. ð
AJ
K. Y¯ àñº ð
K @ YîE
.

Ü\ÑÄ
∀z ∈ G ∃y ∈ F z = g(y)

à @ ú
æªK
AÓ .QÓA« g

.QÓA« f à @ á 
J.JË ð áK
AJ.JÓ g ð QÓA« g ◦ f à @ Q ®JË .7

m'.
x Yg. ñK
, QÓA« g ◦ f ð g(y) ∈ G à @ AÖß. , F áÓ AJ
®J
» Qå”J« y áºJ
Ë
IJ E áÓ
. g(y) = g ◦ f (x) = g(f (x))
g(y) = g ◦ f (x) = g(f (x)) =⇒ y = f (x) ( áK
AJ.JÓ g à B )
AJ
K. Y¯ àñº
K @ YîE ð
.
∀y ∈ F ∃x ∈ E y = f (x)

.QÓA« f à @ ú
æªK
AÓ
. .7 ð .6 , .5 , .4  
Ë éj.J
K .8

. HA ®J
J.¢ HC  K h : G −→ H ð g : F −→ G , f : E −→ F ẠJË : ‡J
J.¢
 JË@ ð áK
QÓA« àA J K@ , f ◦ h ◦ g ð g ◦ f ◦ h , h ◦ g ◦ f IËA
IËA  ®J
J.¢JË@ á 
K. áÓ
 JË@ HA àA¿ @ X@ éK @ I  . K @

. éJÊK A® K h ð g , f HC      
JË@ HA®J
J.¢JËA¯ (@QÓA« IËAJË@ ð á
JK
AJ.JÓ àAJK@ ð @) AJK
AJ.JÓ
  

.
: ÉmÌ '@

. áK
AJ.JÓ f ◦ h ◦ g ð à@ QÓA« g ◦ f ◦ h ð h ◦ g ◦ f à @ CJÓ Q ® JË

. à@ QÓA« h ◦ g ð h ¯ QÓA« h ◦ g ◦ f = h ◦ (g ◦ f ) = (h ◦ g) ◦ f à @ AÖß. •

. à@ QÓA« g ◦ f ð g ¯ QÓA« g ◦ f ◦ h = g ◦ (f ◦ h) = (g ◦ f ) ◦ h à @ AÖß. •

. àA JK
AJ.JÓ h ◦ g ð g ¯ áK
AJ.JÓ f ◦ h ◦ g = (f ◦ h) ◦ g = f ◦ (h ◦ g) à @ AÖß. •
. úÎK. A® K g ú
ÍAJËAK. ð

. áK
AJ.JÓ h à @ Ð QÊ J‚
AÓ QÓA« g ð áK
AJ.JÓ h ◦ g AJK
YË èC« @ l. ' AJJË@ áÓ •
. úÎK. A® K h ú
ÍAJËAK. ð



.QÓA« f à @ Ð QÊJ‚
AÓ áK
AJ.JÓ g ð QÓA« g ◦ f AJK
YË èC« @ l. ' AJJË@ áÓ
•

. áK
AJ.JÓ f à @ Ð QÊ J‚
AÓ QÓA« h ◦ g ð áK
AJ.JÓ f ◦ (h ◦ g) AJK
YË èC« @ l. ' AJJË@ áÓ •
. úÎK. A® K f ú
ÍAJËAK. ð

 ÓAm Ì '@ ɒ®Ë@

ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

.

AîDË@
HAK

éËAm ú¯ ÕξJK ð
 Ì '@ è Yë

R

K. R
Ü\ÑÄ
ñm' (

ñm'
R

E
ù
®J
®k

ð @)
. áÓ
ZQk
áÓ

 Qª JÓ

áÓ

Ï@
¬QªÖ
R é¯QªÖ
áÓ Ï @ ©K @ñJÊË †Q¢
.
 
 JK ɒ®Ë@

ú
¯ éJ
®J
®m Ì '@ ©K. @ñJË@ úΫ HAJ
.ù
®J
®k XY« λ ð R áÓ E ZQk
f +g

(f + g)(x) = f (x) + g(x)

©K. AJË@ éK @ úΫ g ð

 

 @ñk
éÓA«
ú¯
@ Yë


ÊÒªË@ .1.1
á ªK AK g ð f áºJ
. úΫ á 
¯QªÓ
.
f

Ë

.ù
®J
®k 
ªJ
Ó ú
¯ ù
®J
®k ©K. AK á«
Q

.1

K
á 
ªK. AJË@ ¨ñÒm.× ¬Qª •

K. R ñm' E áÓ Ï@
¬QªÖ fg ©K. AJË@ éK @ úΫ g ð f
K
á 
ªK. AJË@ Z@Yg. ¬Qª •

(f g)(x) = f (x)g(x)

K. R ñm' E áÓ Ï@
¬QªÖ λf ©K. AJË@ éK @ úΫ λ  . AJËAK.
IK f
K
©K. AJË@ Z@Yg. ¬Qª •

(λf )(x) = λf (x)

K. R ñm' E ′ = E \ {x ∈ E | f (x) = 0} áÓ Ï@
¬QªÖ 1
f
©K. AJË@ éK @ úΫ f
K
 ¬Qª
©K. AJË@ H. ñÊ®Ó •
 
1 1
(x) =
f f (x)
Ï@ á 
ªK. AK I.»QÓ ‡J . ƒ AÒJ
¯ AJ ¯Q«
ð•
¬QªÖ
áÓ g◦f ©K. AJË@ éK @ úΫ g : E ′ −→ R ð f : E −→ E ′
K. R ñm' E

(g ◦ f )(x) = g(f (x))

 
46 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

.
K. " ≤ " I.
KQK é¯C«
 ù®J ®k  Qªª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJÊË éJ ‚ËAK
¬Qª K AÒ»





. . .
f ≤ g ⇐⇒ (∀x ∈ E f (x) ≤ g(x)
f < g ⇐⇒ (∀x ∈ E f (x) < g(x)

. úΫ ø
XAªË@ I.
KQË@ ù
ë ú
GA JË@ ¬Q¢Ë@ ú
¯ " ≤ " IJ
R 
k


éJ
®J
mÌ '@ ©K. @ñJË@ úΫ AîD¢ƒ@ Ï @ IKQË@ à @ B@ R « ¿ IKQK " ≤ " à @ Ñ«P : é¢kCÓ
 ñK. ¬QªÖ
úÎ ú
Î .

Ü\ÑÄ
.

.AJ
Ê¿ AJ.
KQK 
Ë ù
®J
®k  Qª JÓ ú¯

I. ¯ R ñm' R áÓ
á 
¯QªÓ@ á 
ªK. AJË@ CJÓ PAJ.J«AK. : ÈA JÓ
f (x) = x ð g(x) = x2

AJK
YË
f (1/2)  g(1/2) ð g(2)  f (2)

Ð QÊ J‚
AÓ
∃x ∈ R f (x)  g(x) ð ∃x ∈ R g(x)  f (x)

AÓ
ú
æªK
f g ð gf

éK
PðYË@ , éK
XQ®Ë@
, éJ k ð QË@ ©K @ñJË@

. . .2.1

­K
QªK
:
©K AK á«
ú
k. ð P éK @ ( ∀x ∈ E − x ∈ E ø
@) 0 Ë éJ . ‚ËAK Q£A J JÓ R áÓ
. E ZQk . úΫ ¬QªÓ . Èñ®K

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ f éJ
ª® ƒ á«
àA¿ ÕξJK ð (úÍ@ñJË@ úΫ ø XQ¯)

∀x ∈ E f (−x) = f (x) ( úÍ@ñJË@ úΫ f (−x) = −f (x))

: ­K
QªK
 XY« Yg ð @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ ø PðX éK @ R úΫ ¬QªÓ

m'. P > 0 ù®J
®k
IJ ©K AK á« Èñ® K

.
.

∀x ∈ R f (x + P ) = f (x) (∗)

ú¯ P ð
à@ ) X@Y« B@ Qª“ @ f PðX ù
҂ àAJ

k B@ I.ËA« ú
¯ áºË
, f
 Ì '@ è Yë
Ë @P ðX ù҂
éËAm

   '
. (∗) ‡®m
ø
YË@ P (Yg. ð
 
47 éj®’Ë@ 
AîDË@ - ù®J
®k
HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

. f Ë PðX kP , N∗ áÓ k É¿ Ég. @ áÔ ¯ f Ë @P ðX P àA¿ @ X@ •

    
úΫ éJƒ@P X ù
®ºJ¯ AK
XQ¯ ð @ AJ
k. ð P 0 Ë éJ.‚ËAK. Q£AJJÓ R áÓ E ZQk . úΫ ¬QªÓ f ©K. AK àA¿ @ X@ •
@ X@ I
K@QË@ PñjÖÏ éJ . ‚ËAK
ð AJ
k. ð P f àA¿ @Q£A J JÓ f úæj
. JÓ àñºK
ð , E ∩ R− úΫ ð @ E ∩ R+
.
.AK
XQ¯ f àA¿ @ X@ @YJ.ÒÊË éJ . ‚ËAK

.
  

×
x0 PAJ
Jk@ ©Ó , [x0 , x0 + P ] , P éËñ£ ÈAm. úΫ éJƒ@P X ù®ºJ¯ P èPðX AK
PðX f ©K. AK àA¿ @ X@ •



Q
g B@ @ Yë Õæ…P ù®ºK
f úæjJÓ úΫ Èñ’jÊË ð ,( f éJ
ª®ƒ)   f Ë øQk B@ @ñm Ì '@ áÓ XA® J‚
IJ 
m'.

Ü\ÑÄ

.Q
g B@ @ Yë úΫ ( k ∈ Z ) (kP, 0) é«Aªƒ H. Aj‚@ Z@Qk. @ Õç' éƒ@  P YË@ ÈAm× úΫ
.

l. ' AJK

.AJ
®J
®k
 @XY« λ ð R áÓ E ZQk á ªK AK g ð f áºJ
. úΫ á 
¯QªÓ
.
Ë

XQ¯) àAJ
, àAK
k. ð P λf ð f + g ¯ ( úÍ@ñJË@ úΫ P AÒëPðX á 
K
PðX , á 
K
XQ¯) á 
J
k. ð P g ð f àA¿ @ X@ •



.(ú
Í@ñJË@ úΫ P AÒëPðX àAK
PðX
.AJ
k. ð P àñºK
f g ¯ á 
K
XQ¯ ð @ á 
J
k. ð P g ð f àA¿ @ X@ •


.AK
XQ¯ àñºK
f g ¯ AK
XQ¯ Qk B@ ð AJ
k. ð P AÒëYg @ g ð f àA¿ @ X@ •

1 ¯ ( úÍ@ñJË@ úΫ P èPðX AK
PðX , AK
XQ¯) AJ
k. ð P f àA¿
P èPðX AK
PðX , AK
XQ¯) AJ
k. ð P àñºK @ X@ •
f


.( ú
Í@ñJË@ úΫ

f g ¯ P AÒëPðX á 
K
PðX g ð f àA¿ @ X@ •
. P ø
ðA‚
ð @ Qª“ @ èPðX AK
PðX àñºK
. π èPðX ø
PðX tan x = cos x áºË 2π AÒëPðX àAK
PðX cos x ð sin x : ÈAJÓ
sin x 1


. á 
ªK. AK g : E ′ −→ R ð f : E −→ E ′ à B@ áºJ
Ë
úΫ P èPðX AK
PðX ) AJ
k. ð P àñºK
g ◦ f ¯ (ú
Í@ñJË@ úΫ P èPðX AK
PðX) AJ
k. ð P f àA¿ @ X@ •

.(ú
Í@ñJË@
.AJ
k. ð P àñºK
g ◦ f ¯ AJ
k. ð P g ð AK
XQ¯ f àA¿ @ X@ •

á
.AK
XQ¯ àñºK
g ◦ f

K XQ¯ g ð f àA¿ X@ •

éJ . 
KQË@ ©K. @ñJË@ .2.1

. R ñm' R
áÓ E . áÓ
ZQk AªK AK
A¯QªÓ . f
Ë
áºJ

: ­K
QªK
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ E úΫ (úÍ@ñJË@ úΫ ‘¯A J JÓ) YK
@Q Ó éK @ f
àA¿ Èñ® K
á« •

∀x, x′ ∈ E x < x′ =⇒ [f (x) ≤ f (x′ ) ( úÍ@ñJË@ úΫ f (x) ≥ f (x′ ))]

.I.
KP éK @ éJ« AJÊ ¯ A’¯A J JÓ ð @ @YK
@Q Ó f @ X@ •
àA¿
 
48 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ E úΫ (úÍ@ñJË@ úΫ AÓAÖß ‘¯A J JÓ)AÓAÖß YK

@Q Ó éK @ f á«
àA¿ Èñ® K •

∀x, x′ ∈ E x < x′ =⇒ [f (x) < f (x′ ) ( úÍ@ñJË@ úΫ f (x) > f (x′ ))]

.AÓAÖß I.
KP éK @ éJ« AJÊ ¯ AÓAÖß A’¯A J JÓ ð @ AÓAÖß @YK
@Q Ó f àA¿
@ X@ •

 Qå„Ë@ , á 
ÓAJË@ ‘¯A J JË@ ð YK
@Q Ë@ ­K
QªK áÓ

∀x, x′ ∈ E x < x′ =⇒ [f (x) < f (x′ ) ( úÍ@ñJË@ úΫ f (x) > f (x′ ))]

Ü\ÑÄ

Ð QÊ J‚

∀x, x′ ∈ E x 6= x′ =⇒ f (x) 6= f (x′ )

éJ
ËAJË@ éj
 JJË@ AJK YË ð áK AJJÓ
.


. f à @ ú
æªK
AÓ

.iJ
m• AÖß @X 
Ë ºªË@ ð áK
AJ.JÓ ñê¯ AÓAÖß AJ.
KP f @ X@ : éj
àA¿
 JK
.

K. R ñm' R áÓ Ï @ ©K AJË@
¬QªÖ . : ÈAJÓ
(
1 @ X@ x < 0
àA¿
f (x) = x
x2 @ X@ x ≥ 0
àA¿
. R úΫ I.
KP Q
« éJºË
áK
AJ.JÓ

l. ' AJK

. á 
ªK. AK g : E ′ −→ R ð f : E −→ E ′ áºJ
Ë
  
.YK
@QÓ g ◦ f ¯ (ú
Í@ñJË@ úΫ á 
’¯AJ JÓ) áK
YK
@QÓ g ð f àA¿ @ X@ •

   
.‘¯AJ JÓ g ◦ f ¯ ‘¯AJ JÓ Qk B@ ð YK
@QÓ AÒëYg @ g ð f àA¿ @ X@ •
@ X@ •
.(ú
Í@ñJË@ úΫ YK
@Q Ó) ‘¯A J JÓ f1 ¯ (ú
Í@ñJË@ úΫ A’¯A J JÓ) @YK
@Q Ó f àA¿
 ú¯ ém Ì 'A“ ù®J K é®K A‚Ë@ l' AJJË@ •
. éÓAJË@ éK AKQË@ éËAg
.
. . .

èXðYjÖÏ @ ©K @ñJË@ .3.1

.
. R .
ZQk
áÓ E 
k
IJ R ñm' E áÓ AªK AK
A¯QªÓ . f
Ë
áºJ

: ­K
QªK
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ É®ƒ
B@ × @ f Èñ® K
àA¿ áÓ XðYm é K á« •

∃m ∈ R ∀x ∈ E m ≤ f (x)

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ úΫ B@ × @ f á«
Èñ® K
àA¿ áÓ XðYm é K •

∃M ∈ R ∀x ∈ E f (x) ≤ M
 
49 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

.

B@ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ XðYm× éK @ f á« Èñ® K •
. úΫ B@ áÓ ð É®ƒ áÓ @XðYm× àA¿
¯ @XðYm× f @ X@
àA¿
∃m, M ∈ R ∀x ∈ E m ≤ f (x) ≤ M

úΫ ɒm' M0 = max(|m|, |M|) Y g AK. ð
∀x ∈ E − M0 ≤ f (x) ≤ M0

Ü\ÑÄ
éJ
ËAJË@ éj
 JJË@ AJK YË ð
.

. R áÓ .
ZQk E 
k
IJ R ñm' E áÓ AªK AK f áºJ
A¯QªÓ .
 JK

Ë : éj
.

àA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ @XðYm× f àñºK

∃M0 ∈ R+ ∀x ∈ E |f (x)| ≤ M0

l. ' AJK

@ X@ ,  XY« ø @ ð
ù
®J
®k g ð f á ªK AK ø @ Ég @ áÓ
. úΫ á 
¯QªÓ
g ð f àA¿ λ

R áÓ ZQk
E
.
. •
. èXðYm× àñº
K 1 ð λf , f g , f + g ©K. @ñJËA¯ áK
XðYm×
f

g ◦ f ¯ @XðYm×
.@XðYm× àñºK g @ X@ , g : E ′ −→ R ð f : E −→ E ′ á 
ªK. AK ø @ Ég. @ áÓ
àA¿ •

  Q     Ì
ù
®J
®k 
ªJÓ ú
¯ éJ
®J
®m '@ ©K. @ñJË@ HAK

AîE .2

: ­K
QªK

hñJ®Ó ÈAm.× Yg. ð @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ R áÓ x0 é¢  ® K P@ñk ú¯ ¬QªÓ
.
é
K @ f Èñ® K
©K. AK á« •
@Y« AÓ V úΫ ¬QªÓ f àñºK
ù®J
®k

m'. , @Yg. Q
ª“
IJ  XY« ǫ > 0 , R áÓ V =]x0 − ǫ, x0 + ǫ[

AÖß.P
YJ« . x0

hñJ®Ó ÈAm.× Yg. ð @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ R áÓ x0 é¢  ® K PA‚ úΫ ¬QªÓ

Èñ® K •
éK @ f ©K. AK á«
AÖß.P @Y« AÓ V úΫ ¬QªÓ f
IJ
àñºK ù®J
®k

m'. , @Yg. Q
ª“  XY« ǫ > 0 , R áÓ V =]x0 − ǫ, x0 [


. x0 YJ«

hñJ®Ó ÈAm.× Yg. ð @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ R áÓ x0 é¢  ® K á Öß
úΫ ¬QªÓ

Èñ® K •
éK @ f ©K. AK á«
AÖß.P @Y« AÓ V úΫ ¬QªÓ f
IJ
àñºK ù®J
®k

m'. , @Yg. Q
ª“  XY« ǫ > 0 , R áÓ V =]x0 , x0 + ǫ[


. x0 YJ«

éÊ JÓ @ :
 ® K ø @ P@ñk ú¯ ¬QªÓ
f (x) = x2 + x + 1 ©K AJË@ .1
¬QªÓ f , ǫ>0 ø
@ Ég. @ áÓ éK B R áÓ x0 é¢
.
.
. ]x0 − ǫ, x0 + ǫ[ úΫ
 
50 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

.
Q« éJºË
, ] − ǫ, ǫ[ úΫ ¬QªÓ f , ǫ>0 éK B 0 YJ« ¬QªÓ
0 P@ñk. ú
¯ ¬QªÓ
©K. AJË@ .2 f (x) = 1
x

. 0 YJ« @Y« AÓ
Q« f , ǫ > 0 ø @ Ég @ áÓ
¬QªÓ éK B R− áÓ é¢  ® K ø @ P@ñk ú¯ ¬QªÓ Q« f (x) = √x ©K AJË@ .3


.
.

.

ñë ǫ > 0 ø @ Ég @ áÓ
. ]0, ǫ[ úΫ ¬QªÓ
. éK B 0 á 
Öß
úΫ ¬QªÓ Q
« ñë ð ]x0 − ǫ, x0 + ǫ[ úΫ
Q« f , ǫ > 0 ø @ Ég @ áÓ
¬QªÓ éK B R∗− áÓ
é¢  ® K ø @ P@ñk ú¯ ¬QªÓ Q« f (x) = ln x ©K AJË@ .4

. .
.

¬QªÓ ñë ǫ > 0 ø
@ Ég. @ áÓ éK B 0 YJ« @Y« AÓ 0 á 
Öß
úΫ ¬QªÓ Q
« ñë ð ]x0 − ǫ, x0 + ǫ[ úΫ

Ü\ÑÄ
. ]0, ǫ[ úΫ
Q« éJºË
] − ǫ, ǫ[ úΫ ¬QªÓ f , ǫ > 0 éK B 0 YJ« ¬QªÓ
0 P@ñk. ú
¯ ¬QªÓ f (x) = ln |x| ©K. AJË@ .5
. 0 YJ« @Y« AÓ ,

x0
 ® K YJ« ©K AK éK AîE
é¢ .1.2
.

©K AK á«
ð @ X@ x0
YJ« l éJ
îDJÓ éK
AîE ÉJ.®K
éK @ R
áÓ x0
 ® K P@ñk ú¯ ¬QªÓ
é¢ .


. Èñ®K : ­K
QªK
@ X@ ¡® ¯
àA¿
∀ǫ > 0 ∃η > 0 |x − x0 | < η =⇒ |f (x) − l| < ǫ

I.JºK , x0 l éJ
îDJÓ éK
AîE
YJ« f ÉJ.¯ @ X@
lim f (x) = l
x→x0

I.JºK ð @ . l ø
ðA‚ x0 úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ f éK
AîE @Q® K ð
x −→ x0 AÖÏ f (x) −→ l

x0 úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ l úÍ@ Èð ñK
f (x) @Q®K ð


: à @ ­K
QªJË@ ÈAÒªJƒAK. HAJ
 . K@ : éÊJÓ @
lim (3x − 2) = 1 −1
x→1


m'.
IJ η>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» ǫ > 0 Ég. @ áÓ
|x − 1| < η =⇒ |(3x − 2) − 1| < ǫ

à @ AÖß.
|(3x − 2) − 1| = |3x − 3| = 3|x − 1|
¯
ǫ
|(3x − 2) − 1| < ǫ =⇒ 3|x − 1| < ǫ =⇒ |x − 1| <
3

. η= ǫ
3
Y g @ AJ JºÖ ß
ð |(3x − 2) − 1| < ǫ AJK
YË |x − 1| < ǫ
3
Ég. @ áÓ à X@
 
51 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

lim (x2 − x + 1) = 3 −2
x→2


m'.
IJ η>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» ǫ > 0 Ég. @ áÓ
|x − 2| < η =⇒ |(x2 − x + 1) − 3| < ǫ

à @ AÖß.
|(x2 − x + 1) − 3| = |x2 − x − 2| = |(x − 2)(x + 1)| = |x − 2||x + 1|

¯ à @ AÖß. ð

Ü\ÑÄ
ð |x + 1| < 4 x −→ 2

|(x2 − x + 1) − 3| = |x − 2||x + 1| < 4|x − 2|

Ð QÊ J‚
AÓ 4|x − 2| < ǫ
à @ ù®ºK
àñºK |(x2 − x + 1) − 3| < ǫ
úæk
àñºK  éJ
Ê« ð

ǫ
|x − 2| <
4

AJK
YË η= ǫ
4
Y g AK. à X@
|x − 2| < η =⇒ |(x2 − x + 1) − 3| < ǫ

√
lim x+1=2 −3
x→3


m'.
IJ η>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» ǫ > 0 Ég. @ áÓ
√
|x − 3| < η =⇒ | x + 1 − 2| < ǫ

à @ AÖß.
√
 
 x−3 
| x + 1 − 2| =  √  = √ |x − 3|
x + 1 + 2 x+1+2
√
ð x+1+2>2 ¯ x→3 à @ AÖß. ð
√ |x − 3| |x − 3|
| x + 1 − 2| = √ <
x+1+2 2
|√x + 1 − 2| < ǫ

à @ ù®ºK
úæk
 éJ
Ê« ð
àñºK

àñºK
|x − 3|
<ǫ
2

AJK
YË η = 2ǫ Y g AK. à X@
√
|x − 3| < η =⇒ | x + 1 − 2| < ǫ

x2 − 1
 
. lim
x→1 x
=0 −4


m'.
η > 0 XAm.'
@
IJ AJJ
Ê« ù
®J
» ǫ > 0 Ég. @ áÓ
 2  
 x −1 
|x − 1| < η =⇒  − 0 < ǫ
x
 
52 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

.

à @ AÖß.
 2    2   
 x −1  x − 1 x+1
 − 0 = 
   = |x − 1| (x > 0)
 x x  x

ð x+1
x
=1+ 1
x
<3 ¯ x→3 à @ AÖß. ð
 
x+1
|x − 1| < 3|x − 1|
x

Ü\ÑÄ

à @ ù®ºK
àñºK 
 x2 −1
 
− 0 < ǫ
úæk
àñºK  éJ
Ê« ð

3|x − 1| < ǫ

AJK
YË η= ǫ
3
Y g AK. à X@
 2  
 x −1 
|x − 1| < η =⇒ 
 − 0 < ǫ
x

. èYJ
kð éK
AîDË@ è Yê ¯ x0 éJ
îDJÓ éK
AîE R áÓ
YJ«  ® K P@ñk ú¯ ¬QªÓ
x0 é¢ .

©K AK ÉJ¯ @ X@ : éK Q¢ 

. .

: HAJ . K@
x0 é¢  ® K P@ñk ú¯ A¯QªÓ
AªK AK f áºJ
Ë
à @ Q®JË . R áÓ .
.
lim f (x) = l
x→x0
ð lim f (x) = l′
x→x0

à @ á 
J.JË ð
. l = l′

¯ x→x
lim f (x) = l′ ð lim f (x) = l à @ AÖß.
0 x→x 0

∀ǫ > 0 ∃η > |x − x0 | < η =⇒ |f (x) − l| < ǫ

ð
∀ǫ > 0 ∃η > |x − x0 | < η =⇒ |f (x) − l′ | < ǫ
ǫ à @ AÖß. ð
AJK
YË ð ǫ
2
Y g AK à @ áºÖ ß
ù
®J
» @Yg. Q
ª“

ǫ ǫ
( lim f (x) = l ∧ lim f (x) = l′ ) =⇒ ∀ǫ > 0 ∃η > |x−x0 | < η =⇒ |f (x)−l| < ∧ |f (x)−l′ | <
x→x0 x→x0 2 2

: AJK
YË |l − l′ | H. A‚m'.
ǫ ǫ
|l − l′ | = |l − f (x) + f (x) − l′ | ≤ |f (x) − l| + |f (x) − l′ | < + =ǫ
2 2
éJ
Ê« ð
∀ǫ > 0 0 ≤ |l − l′ | < ǫ

. l = l′ ø
@ l − l′ = 0 Ð QÊ J‚
AÓ
 
53 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

 ® K YJ« PA‚Ë@ áÓ  éK

AîDË@
á 
ÒJ
Ë@ áÓ
x0 é¢
éK
AîDË@ ð .2.2
á
ÒJ
Ë@ áÓ
(úÍ@ñJË@ úΫ PA‚
Ë@ áÓ)
YJ« l éK
AîE ÉJ.®K
éK @ f ©K. AK á«
( éJ
îDJÓ) Èñ® K : ­K
QªK

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ R áÓ  
àA¿ x0 颮K
∀ǫ ∃η x0 < x < x0 + ǫ =⇒ |f (x) − l| < ǫ
( úÍ@ñJË@

úΫ x0 − ǫ < x < x0 =⇒ |f (x) − l| < ǫ)

Ü\ÑÄ
( éJ
îDJÓ)
ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ éK
AîE ÉJ.®K
ñê¯ R áÓ  ® K YJ«
x0 é¢ l ( éJ
îDJÓ)
éK
AîE f ©K. AK ÉJ.¯ @ X@ : éK
Q¢ 

  
. iJ
m• ºªË@ ð 颮JË@ è Yë YJ« l Ë àAJK
ðA‚Ó PA‚
Ë@ áÓ øQk @

B éJºË x0
 ® K YJ«
é¢ øQk @ ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ
PA‚
Ë@ áÓ ( éJ
îDJÓ)
éK
AîE f ©K. AK ÉJ.®K
Y¯ : é¢kCÓ

 ® JË@ è Yë
. é¢ YJ« éK
AîE ÉJ.®K

: éÊ JÓ @
ñm' R áÓ
K. R
Ï@
¬QªÖ f ©K. AJË@ PAJ.J«AK. .1
(
x+1 @ X@
x ≤ 0 àA¿
f (x) =
cos x @ X@
x > 0 àA¿
AJK
YË
lim f (x) = lim− (x + 1) = 1
x→0− x→0

lim f (x) = lim+ cos x = 1

x→0+ x→0

lim f (x) = lim− f (x) = lim+ f (x)x = 1

x→0 x→0 x→0

K. R ñm' R áÓ Ï@
¬QªÖ f ©K. AJË@ PAJ.J«AK. .2

f (x) = E(x)

m'.
IJ n @ ñë ð
iJ
m• XY« Qª“ x Ë iJ
j’Ë@ ZQm .Ì '@ ñë E(x) 
k
IJ
n≤x<n+1
à X@
E(x) = n ⇐⇒ n ≤ x < n + 1

Z áÓ x0 ø
@ Ég. @ áÓ AJK
YË
lim f (x) = lim− E(x) = lim− (x0 − 1) = x0 − 1
x→x−
0 x→x0 x→x0

lim f (x) = lim+ E(x) = lim+ x0 = x0

x→x+
0 x→x0 x→x0
 
54 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@

AîDË@ - ù®J
®k ©K. @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

ú
ÍAJËAK. ð á 
J®Ê Jm × Z
áÓ x0
 ® K ø @ YJ« PA‚Ë@ áÓ
é¢ øQ k á
@ ð ÒJË@ éK
AîE
áÓ ÉJ.®K
E(x) à @

AÓ
ú
æªK

. x0 YJ« éK
AîE ÉJ.®K
B

K. R ñm' R+ áÓ Ï@
¬QªÖ f ©K. AJË@ .3
√
f (x) = x

ð 0 PA‚
Ë@ áÓ
YJ« Q« éK @ AÖß. ð
éK
AîE ÉJ.®K
B ñê¯ 0 PA‚
úΫ ¬QªÓ 0 á 
ÒJ
Ë@
YJ« éK
AîE ÉJ.®K

áÓ

éK
AîE ÉJ.®K
B ú
ÍAJËAK.

Ü\ÑÄ
. 0 YJ«

éK
AîDË@ Ðñê®Ó Õæ
ÒªK .3.2

±∞ úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ éJ
îDJÖ Ï @ HAJ

îDË@ •
1 Q.» @ I.ËAªË@
áÓ ú¯ àñºK

) ù®J
» Ik. ñÓ ù®J
®k
.
 XY« B IJ 
k x > B K. x −→ +∞ á« Q.ªK

AJK
YË ð x < −B K. x −→ −∞ á«
ð ,(
lim f (x) = l ⇐⇒ (∀ǫ > 0 ∃B > 0 x > B =⇒ |f (x) − l| < ǫ)
x→+∞

lim f (x) = l ⇐⇒ (∀ǫ > 0 ∃B > 0 x < −B =⇒ |f (x) − l| < ǫ)

x→−∞

éJ
îDJÓ Q
ªË@ 
îDË@
HAJ •

éJ
îDJÓ Q
« éK
AîE ÉJ.®K
f à @ AJÊ ¯ ±∞ úÍ@ ð @ éJJÓ x0 úÍ@ Èð ñK
x @ X@
AÖÏ ±∞ úÍ@ Èð ñK
f (x) àA¿
AJK
YË ð ±∞ P@ñk. ú¯ ð @ x0 P@ñk. ú¯

lim f (x) = +∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃η > 0 |x − x0 | < η =⇒ f (x) > A)

x→x0

lim f (x) = −∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃η > 0 |x − x0 | < η =⇒ f (x) < −A)

x→x0

lim f (x) = +∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃B > 0 x > B =⇒ f (x) > A)

x→+∞

lim f (x) = −∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃B > 0 x > B =⇒ f (x) < −A)

x→+∞

lim f (x) = +∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃B > 0 x < −B =⇒ f (x) > A)

x→−∞

lim f (x) = −∞ ⇐⇒ (∀A > 0 ∃B > 0 x < −B =⇒ f (x) < −A)

x→−∞

 . K@ : éÊ JÓ @

: à @ ­K
QªJË@ ÈAÒª
 2
JƒAK. HAJ

x −1
. x→0
lim+ x
= −∞ −1
 
55 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

IJ 
m'. η > 0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù®J
» A > 0 Ég. @ áÓ

x2 − 1
0 < x < η =⇒ < −A
x
x2 − 1 1 − x2
< −A =⇒ > A =⇒ Ax < 1 − x2 < 1
x x

AJK
YË η= 1
A
Y g AK. ð

Ü\ÑÄ
x2 − 1
0 < x < η =⇒ < −A
x

. x→0lim ln |x| = −∞ −2


m'.
IJ η>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» A > 0 Ég. @ áÓ
|x − 0| < η =⇒ ln |x| < −A
1 1
ln |x| < −A =⇒ > A =⇒ |x| < A
ln |x| e

AJK
YË η= 1
eA
Y g AK. ð
|x − 0| < η =⇒ ln |x| < −A

√
. lim
x→+∞
x + 1 = +∞ −3


m'.
IJ B>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» A > 0 Ég. @ áÓ
√
x > B =⇒ x+1 >A
√
x + 1 > A =⇒ x + 1 > A2 =⇒ x > A2 − 1

AJK
YË B = A2 − 1 Y g AK. ð
√
x > B =⇒ x+1 >A

 
x−1
. lim
x→+∞ x
=1 −4


m'.
IJ B>0 XAm.'
@ AJJ
Ê« ù
®J
» ǫ > 0 Ég. @ áÓ
 
x − 1 
x > B =⇒  − 1 < ǫ
x
   
x − 1
 < ǫ =⇒  −1  < ǫ =⇒ 1 < ǫ =⇒ x > 1
  

 x − 1  x 
 x ǫ

AJK
YË B= 1
ǫ
Y g AK. ð
 
x − 1 
x > B =⇒ 
 − 1 < ǫ
x
 
56 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

HAK 
Q¢ 

AîDË@ Èñk HAK .3


ËAJJÖÏ @ ð ©K. @ñJË@ HAK
HAJ 
AîE .1.3
K AJK YË .
á 
K. ñ ¯A¾ x0 ∈ [a, ] ð f : [a, b] −→ R
Ë
áºJ 
: éK
Q¢ 

lim f (x) = l (1)

Ü\ÑÄ
x→x0

AJK
YË xn 6= x0 ð lim xn = x0
n→∞

m'.
IJ [a, b] úÍ@ ù
ÒJ K AëXðYg, (xn)n éJ
ËAJJÓ ø
@ Ég. @ áÓ (2)

.(éJJÓ Q
« ð @ éJJÓ l ) n→∞
lim f (xn ) = l

 ® K P@ñk ú¯ éK AîE ÉJ®K B AªK AK à @ HAJ

. é¢  . KB èXA« éK
Q¢ JË@ ÉÒªJ‚
è Yë
.

.
.
  Ï @ f ©K AJË@  
P@ñk. ú
¯ éK
AîE ÉJ.®K
B f (x) = sin x K. R ñm' R áÓ
1 ¬QªÖ à @ HAJ . K@ : ÈAJÓ


0 ∗
.
á 
JJ
ËAJJÖÏ @ PAJ.J«AK.
   
2 2
(un )n =
(4n + 1)π
ð (vn )n =
(4n + 3)π
n n

AJK
YË
lim un = lim vn = 0
n→∞ n→∞

ð
 
(4n + 1)π
lim f (un ) = lim sin = +1
n→∞ n→∞ 2
 
(4n + 3)π
lim f (vn ) = lim sin = −1
n→∞ n→∞ 2

ú
¯ éK
AîDË@ éK
Yg@ð úΫ ð èC« @ éK
Q¢ JË@ úΫ @XAÒJ«@ ½Ë X ð 0 P@ñk. ú
¯ éK
AîE ÉJ.®K
B f à @ Ð QÊ J‚
AÓ
.AëXñk. ð éËAg 


AîDË@ úΫ HAJ
HAK 
ÊÒªË@ .2.3
YJ« . ®K
ð
á 
JJ
îDJÓ á 
JK
AîE àCJ R
áÓ E ZQk á J®J ®k
. úΫ á 
¯QªÓ 

á 
ªK. AK g ð f éK
Q¢ 

Ë
áºJ :
x0 é¢
E áÓ
 ® K
AJK
YË ð x0 YJ« . ®K
f g ð f + g àAªK
á 
JJ
îDJÓ á
JK
AîE àCJ . AJË@ •
lim (f + g)(x) = lim (f )(x) + lim (g)(x)
x→x0 x→x0 x→x0

lim (f g)(x) = lim (f )(x). lim (g)(x)

x→x0 x→x0 x→x0

éJ
îDJÓ éK
AîE ÉJ.®K

AJK
YË ð x0 YJ« λf ©K. AJË@ R
áÓ λ ø
@ Ég. @ áÓ •

lim (λf )(x) = λ lim (f )(x)

x→x0 x→x0
 
57 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

x0 éJ
îDJÓ éK
AîE ÉJ.®K
(
YJ« g(x) 6= 0 
m'. x Ég. @ áÓ
IJ ¬QªÖ Ï @ ) f ©K AJË@ , lim g(x) 6= 0 àA¿
g . @ X@ •

x→x 0
AJK
YË ð
  lim f (x)
f x→x0
lim (x) =
x→x0 g lim g(x)
x→x0

Qk
à@Z . 
k á
ªK. AK éK
Q¢ 

Ë

Ü\ÑÄ
f (E) ⊂ E ′ ð R áÓ E′ ð E IJ g : E ′ −→ R ð f ; E −→ R áºJ :
¯ y→y
lim g(y) = g(y0) ð lim f (x) = y0 àA¿
0 x→x 0
@ X@ ,

lim g ◦ f (x) = g( lim f (x)) = g(y0)
x→x0 x→x0

. @ X@ éJ£A
àA¿   é¢kCÓ

lim g(y) 6= g(y0 )
y→y0 g éK
Q¢JË@ àñºK :

K. R ñm' R áÓ Ï@ g ð
á 
¯QªÖ f á 
ªK. AJË@ PAJ.J«AK. : ÈAJÓ
@ X@
(
g(y) =
0 y=
6 0 àA¿ ð f (x) = 0
1 y=0
àA¿ @ X@
AJK
YË
lim f (x) = 0
′ x→0
ð lim g(y) = 0
y→0

áºË
∀x ∈ R g ◦ f (x) = g(0) = 1

Ð QÊ J‚
AÓ
lim g ◦ f (x) = 1 6= 0 = lim g(y)
x→0 y→0

éK
XðYjÖÏ @ ð HAK

AîDË@ .3.3

. E áÓ  ® K x ð R áÓ
é¢ 0
ZQk 
k R ñm' E áÓ
. E IJ AªK AK f áºJ
A¯QªÓ .
Ë : ­K
QªK

m'. ( @Yg. Q
ª“)
IJ  XY« Yg ð @ X@ x P@ñk ú¯ ÐYªJK B éK @ f á«
δ > 0 ù®J
®k Èñ® K •

. 0 .

|x − x0 | < δ =⇒ f (x) 6= 0


m'. ( @Yg. Q
ª“)
IJ δ>0
 XY« Yg ð @ X@ x0 P@ñk ú¯ XðYm× éK @ f á«
ù
®J
®k Èñ® K •
. .

∃M > 0 |x − x0 | < δ =⇒ |f (x)| < M

 
58 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

l. ' AJK

. E áÓ  ® K
é¢ ZQk
áÓ x0 ð R
k R ñm' E áÓ
. E IJ AªK AK f áºJ
A¯QªÓ .
Ë

. x0 P@ñk. ú
¯ ÐYªJK
B f ¯ l 6= 0 ð x→x @ X@ .1
lim f (x) = l àA¿ 0

. x0 P@ñk. ú
¯ XðYm× f ¯ x→x
lim f (x) = l àA¿ @ X@ .2
0

. x→x
@ X@ ¯ x0 P@ñk. ú¯ XðYm× g ð lim f (x) = 0 àA¿
lim (f g)(x) = 0 àA¿ @ X@ .3
0

x→x 0

Ü\ÑÄ

AîDË@
Qå”mÌ '@ ð HAK .3.3
@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ x0 P@ñk. ú¯ (úÍ@ñJË@ úΫ
àA¿ f (x) ≤ 0 ) f (x) ≥ 0

àñºK ­K
QªK


:

∃δ > 0 |x − x0 | < δ =⇒ f (x) ≥ 0 (f (x) ≤ 0 ú

Í@ñJË@ úΫ)

l. ' AJK

x→x
. x→x 0
@ X@ •
àA¿
lim |f (x)| = |l| ¯ lim f (x) = l
0

. x→x
lim f (x) = l ≥ 0 ¯ x0 P@ñk. ú¯ f (x) ≥ 0 àA¿ @ X@ •
0

′ @ X@ •
. l ≤ l ¯ x0 P@ñk. ú
¯ f (x) ≤ g(x) ð x→x lim g(x) = l ð lim f (x) = l àA¿
′
x→x 0
0

. l ≤ l′ ¡® ¯ AJK
YË f (x) < g(x) ð x→x
lim g(x) = l′ ð lim f (x) = l àA¿
x→x 0
@ X@ : é¢kCÓ


0

K. R ñm' R∗ áÓ Ï@ g ð
á 
¯QªÖ f á 
ªK. AJË@ PAJ.J«AK. : ÈAJÓ
1 1
f (x) =
|x|
ð g(x) =
x2
0 P@ñk. ú
¯ AJK
YË •

1 1 1 1
lim
x→0 |x|
= lim 2 = +∞
x→0 x
áºË |x|
< 2
x
+∞ P@ñk. ú
¯ AJK
YË •

1 1 1 1
lim
x→+∞ |x|
= lim 2 = 0
x→+∞ x
áºË x2
<
|x|

: (Qå”mÌ '@ éK
Q¢ ) éK
Q¢ 

‡ ®m 
' R ñm' E
AªK AK h ð
A¯QªÓ
áÓ . lim f (x) = lim g(x) = l àA¿
x→x0 x→x0
@ X@

f (x) ≤ h(x) ≤ g(x)
AJK
YË ð x0 P@ñk. ú
¯ éK
AîE ÉJ.®K
h ¯ x0 P@ñk. ú
¯
lim h(x) = l
x→x0
 
59 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

sin x
. lim
x→0 x
H. A‚k : ÈAJÓ

M C
x

Ü\ÑÄ
O A B


x −→ 0+ éËAmÌ '@ Bð @ €PYJË •
(OBC)

 JÖÏ @ ékA‚Ó
IÊ S3 ð (OBM) ø
QK@YË@ 
Q mÌ '@ ékA‚Ó S2 , (OAM) IÊ

 JÖÏ @ ékA‚Ó JË
S1 áº

AJK
YË .
S1 ≤ S2 ≤ S3
 
øQk @ éêk. áÓ ð éêk. áÓ
OA.AM cos x sin x
S1 = =
2 2
x
S2 =
2
OB.BC 1. tan x sin x
S3 = = =
2 2 2 cos x
ú
ÍAJËAK. ð
cos x sin x x sin x x 1
S1 ≤ S2 ≤ S3 =⇒ ≤ ≤ =⇒ cos x ≤ ≤
2 2 2 cos x sin x cos x

éJ
Ê« ð éJ . k. ñÓ AêÊ¿ sin x ð cos x , x ¯ x −→ 0+ à @ AÖß. ð
x 1 1 sin x
cos x ≤ ≤ =⇒ ≤ ≤ cos x
sin x cos x cos x x

à @ AÖß. ð
1
lim+ cos x = lim+ =1
x→0 x→0 cos x
Qå”mÌ '@ éK
Q¢  áÓ
AJK
YË
sin x
lim+ =1
x→0 x
 
60 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

. x −→ 0−
 Ì '@ •
éËAm
AJK
YË
sin(−y) sin y
lim− sin xx = lim+ = lim+ =1
x→0 y→0 −y y→0 y
ð
à @ AJ J.K @ Y¯ àñº
K @ YîE
.
sin x
lim =1

Ü\ÑÄ
x→0 x

á 
J
ªJË@ ÐY« HBAg
 .4

Q¢ JË@ ð l. ' AJJË@
ð @ éJJÓ x0 úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ éJ
îDJÓ Q
ªË@
HAK  ú¯ ém Ì 'A“ ù®J K é®K A‚Ë@ HAK

AîDË@ éËAg

. .

Q
« H. A‚mÌ '@ àA¿ @ X@ AÓ @ .(AîE. A‚k áºÓ
@ AÒÊ¿) úæªÓ HAK
AîDË@ úΫ HAJ
 
ÊÒªÊË àA¿ AÒÊ¿ @ Yë ð ±∞ úÍ@

   
: éJ
ËAJË@ HBAmÌ '@ ú¯ ½Ë Y» QÓ B@ àñºK
ð á
J
ªK ÐY« éËAg á«
 
ÕξJJ¯ áºÜ Ø

@ X@
±∞ úÍ@ ð @ éJJÓ
úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ àA¿
x0
g(x) −→ −∞ ð f (x) −→ +∞ •
∞−∞ á
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
f +g
 úΫ àñºK

g(x) −→ ±∞ ð f (x) −→ ±∞ •
∞ á
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
f
 úΫ àñºK
∞ g

g(x) −→ 0 ð f (x) −→ 0 •
0 á
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
f
 úΫ àñºK
0 g

g(x) −→ ±∞ ð f (x) −→ 0 •
0.∞ á 
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
fg
 úΫ àñºK

ú
Í@ñJË@ úΫ ©“ñK
. 0/0
 Ì '@ úÍ@ à@Xñª
éËAm K ∞/∞ ð 0.∞ á 
J
ªJË@ ÐY« úæËAg


f f 1/g
fg =
1/g
ð g
=
1/f
.
©“ñK éËAm
 Ì '@ úÍ@ àAJ   Ì '@
0/0
k B@ ‘ªK. ú
¯ XñªK ∞−∞ éËAm
1 + (g/f )
f +g =
1/f

ù
ë ð y = (f (x))g(x)  áÓ
ɾ‚Ë@  P X YJ«
©K. @ñJË@ éƒ@ ¬XA’  øQk @ á JªK ÐY« HBAg
 ¼AJë

g(x) −→ 0 ð f (x) −→ 1 •
1 ∞ á 
fg

ªÓ Q
ªË@ ɾ‚Ë@ úΫ àñºK
 
61 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

g(x) −→ 0 ð f (x) −→ ±∞ •
∞ 0 á 
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
fg
 úΫ àñºK

g(x) −→ 0 ð f (x) −→ 0 •
00 á
ªÓ Q
ªË@
ɾ‚Ë@
fg
 úΫ àñºK

PAJ.J«AK. 0.∞
 Ì '@ úÍ@ XñªK AêÊ¿ ð
éËAm

Ü\ÑÄ
ln y = g(x) ln f (x)

éJ ¯A¾
JÖÏ @ ©K @ñJË@ ð ÈAÒëCË éÊK
.
 A®Ë@
.
 ©K @ñJË@
. .5
 ® K P@ñk ú¯ á ¯QªÓ

. x0 AÖß.P @Y« AÓ
YJ« R x0 é¢
áÓ .

á 
ªK. AK g ð f áºJ
Ë

I.JºK ð g ÐAÓ @ ÈAÒëC Ë ÉK. A¯ éK @ f á« Èñ® K : ­K
QªK
f = o(g)
@ X@
àA¿
∀ǫ > 0 ∃η > 0 |x − x0 | < η =⇒ |f (x| < ǫ|g(x)|

AJK
YË ­K
QªJË@ áÓ
x0 P@ñk. ú
¯ ÐYªJK
B g @ X@
àA¿
f (x)
f = o(g) ⇐⇒ lim =0
x→x0 g(x)

: ÈAJÓ
AJK
YË 0 P@ñk. ú
¯ •
 
2 1 1
x = o(x) ; =o
x x2
AJK
YË +∞ P@ñk. ú
¯ •
 
1 1 1
2
=o ; x2 sin + x3 = o(x4 )
x x x

I.JºK ð x0
JÓ AÒîE @ g ð
P@ñk. ú
¯ àA J ¯A¾ f Èñ® K
á« : ­K
QªK
f ∼g
@ X@
àA¿
f − g = o(g) = o(f ) AÖÏ x −→ x0
 
62 éj®’Ë@ HAK  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ÓAm Ì '@ ɒ ®Ë@

AîDË@ - ù®J
®k

AJK
YË x0 P@ñk. ú
¯ ÐYªJK
B g @ X@
àA¿
f (x)
f ∼ g ⇐⇒ lim =1
x→x0 g(x)

: ÈAJÓ
AJK
YË 0 P@ñk. ú
¯
ln(1 + x) ∼ x ; sin x ∼ x

Ü\ÑÄ
g ∼ g1 ð f ∼ f1 
m'. ©K. @ñK g1 ð g , f1 , f áº
IJ JË : éj  JK
.

f1 (x)   f (x)  
AJK
YË ð èXñk. ñÓ lim
x→x0 g1 (x)
éK
Aî DËA ¯ èXñk. ñÓ lim
x→x g(x)
0
éK

Aî DË@ I KA¿ @
X@
f (x) f1 (x)
lim = lim
x→x0 g(x) x→x 0 g1 (x)

€XA‚Ë@ ɒ®Ë@

ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

.
 P@QÒJƒB @
éK

Ü\ÑÄ
­K
PAªK .1

x0
 ® K YJ« ©K AK
é¢ éK
P@QÒJƒ@ .1.1
.
.AªK. AK f : I −→ R ð R áÓ BAm.× I áºJ
Ë : ­K
PAªK

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ I áÓ
àA¿ x é¢ QÒJ‚Ó éK @ f á«
 ® K YJ« Èñ® K •
0

lim f (x) = f (x0 )

x→x0

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ I áÓ
àA¿ x0
 ® K YJ«
é¢ QÒJ‚Ó éK @ f á«
á 
ÒJ
Ë@ áÓ Èñ® K •

lim f (x) = f (x0 )

x→x+
0

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@ I áÓ  ® K YJ« PA‚Ë@ áÓ

àA¿ x0 é¢
QÒ
J‚Ó é
K @ f á« Èñ® K •

lim f (x) = f (x0 )

x→x−
0

. x0 YJ« ©¢® JÓ éK @ AJÊ ¯ x0
 ® K YJ« QÒJ‚Ó Q«
é¢
f @ X@ •
àA¿

. x0 YJ« ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ
PA‚
Ë@ áÓ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ x0 é¢
@QÒJ‚Ó àA¿  ® K YJ«
@QÒJ‚Ó f

àñºK  JK
éj
.

HA
 ¢kCÓ
:
x0 YJ«
A¯QªÓ f
à @ Im.'
x0 é¢
àñºK  ® K YJ« f ©K AK éK P@QÒJƒ@ €PYK úæk
.
 •
.
. x0 YJ« QÒJ‚Ó Q
« éJºË x0 YJ« A¯QªÓ f àñºK
Y¯ •

éÊ JÓ @
:
. 0 YJ« f (x) = x−|x| ©K. AJË@ éK
P@QÒJƒ@ .1
x

. èPA‚
úΫ B ð éJJ
Öß
úΫ B ð 0 YJ« B QÒJ‚Ó Q
« f ¯ 0 YJ« Q« f à @ AÖß.
¬QªÓ

 
64 éj®’Ë@ éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : €XA‚Ë@ ɒ®Ë@

.
©K. AJË@ éK
P@QÒJƒ@ .2
(
sin x
x < 0 àA¿ @ X@
f (x) =
1
x
x = 0 àA¿ @ X@

. 0 YJ«
YJ« QÒJ‚Ó Q
« ñë ú
ÍAJËAK. ð 0 á 
Öß
úΫ QÒJ‚Ó Q
« ñê¯ 0 á 
Öß
úΫ ¬QªÓ Q« f à @ AÖß.
úΫ áºË 0

AJK
YË 0 PA‚

sin x

Ü\ÑÄ
lim− f (x) = lim− = 1 = f (0)
x→0 x→0 x

. 0 PA‚
úΫ QÒJ‚Ó f à @ ú
æªK

AÓ

©K. AJË@ éK

P@QÒJƒ@ .3

 cos x
1


x<0 @ X@
àA¿
@ X@

f (x) = 3 0≤x≤1 àA¿
 e1/x

x>1 @ X@
àA¿
ð 0 YJ«
1
. 0 YJ« f éK
P@QÒJƒ@ •
€PYK 0 éK
P@QÒJƒB @ éƒ@
YJ«  P Yʯ , 0 PA‚
úΫ ð á 
Öß
úΫ á 
J®Ê Jm × á 
J®K
Q¢. ¬QªÓ f à @ AÖß.

. 0 YJ« PA‚
Ë@ áÓ ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ á 
JK
AîDË@
AJK
YË 0 á 
Öß
úΫ −
lim f (x) = lim+ 3 = 3f (0)
x→0+ x→0

. 0 á 
Öß
úΫ QÒJ‚Ó f à @ Ð QÊ J‚
AÓ
á 
JJ
ËAJJÖÏ @ PAJ.J«AJ.¯ 0 PA‚
úΫ AÓ @ −
   
−1 −1
(un )n =
2nπ
ð (vn )n =
(2n + 1)π
n n

AJK
YË
lim un = lim vn = 0−
n→∞ n→∞

lim f (un ) = lim cos(−2nπ) = 1 6= −1 = lim cos(−(2n + 1)π) = lim f (vn )

n→∞ n→∞ n→∞ n→∞

B ð 0 PA‚
úΫ QÒJ‚Ó Q
« ñë úÍAJËAK. ð 0 PA‚
úΫ éK
AîE ÉJ.®K
B cos 1
à @ Ð QÊ J‚
AÓ
. èYJ«
x
f éK
P@QÒJƒ@ •
. 1 YJ«
éK
P@QÒJƒB @ éƒ@
€PYK 1 YJ« f à @ AÖß.
 P Yʯ , 1 PA‚ úΫ ð á Öß
úΫ á J®Ê Jm × á J®K Q¢ ¬QªÓ





.

. 1 YJ« PA‚
Ë@ áÓ ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ á 
JK
AîDË@
 
65 éj®’Ë@ éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : €XA‚Ë@ ɒ®Ë@

AJK
YË 1 á 
Öß
úΫ −

lim f (x) = lim+ e1/x = e 6= f (1)

x→1+ x→1

. 1 YJ« QÒJ‚Ó Q
« ñë ú
ÍAJËAK. ð 1 á 
Öß
úΫ QÒJ‚Ó Q
« f à @ Ð QÊ J‚
AÓ

AJK
Yʯ 1 PA‚
úΫ AÓ @ −
lim f (x) = lim− 3 = 3 = f (1)

Ü\ÑÄ
x→1− x→1

. 1 PA‚
úΫ QÒJ‚Ó f à @ Ð QÊ J‚
AÓ

ÈAm.× úΫ ©K. AK éK

P@QÒJƒ@ .2.1

I
 ® K É¿ YJ«
é¢
áÓ @ X@ I ÈAm.× úΫ QÒJ‚Ó éK @ f ©K. AK á«
@QÒJ‚Ó àA¿ Èñ® K ­K
QªK
:

HA
 ¢kCÓ :
à X@ .¡® ¯ éêk
 áÓ    , I ÈAm× úΫ f ©K AK éK P@QÒJƒ@ éƒ@
. éK
P@QÒJƒB @ €PYK éK
YmÌ '@  A®JË@ YJ« . .

 P X YJ« •
.¡® ¯ éêk
 áÓ    èXñ’®Ö Ï @ éK P@QÒJƒB @ ­K QªJË@ ú¯
. éK
P@QÒJƒB @ ù
ë éK
YmÌ '@  A®JË@ YJ«

   
I àA¿ @ X@ •
f à B èPA‚
úΫ B ð éJJ
Öß
úΫ B ð b YJ« B f éK
P@QÒJƒ@ €PYK B [a, b[ ɾ‚Ë@ áÓ
f àA¿
A¯QªÓ
@ X@ ) ¡® ¯ a á 
Öß
úΫ f éK
P@ QÒJƒ@ €PYJ¯ a YJ« AÓ @ , b YJ« ¬QªÓ Q«
B ð ( a YJ«


. a PA‚
úΫ ¬QªÓ Q
« f à B a PA‚
úΫ B ð a YJ« úΫ B f éK
P@QÒJƒ@ €PYK


éK
P@QÒJƒB AK. YK
YÒJË@ .3.1
YJ«
è Yë l éJ
îDJÓ éK
AîE ÉJ.®K
IJ

m'. I
áÓ x0
 ® K YJ« @Y« AÓ
é¢ I
AªK AK f áºJ
ÈAm.× úΫ A¯QªÓ
Ë
.
K. I úΫ ¬QªÖ Ï @ fe ©K AJË@ . é¢
 ® JË@
.
(
f (x) @ X@
àA¿
x 6= x0
fe(x) =
l @ X@
àA¿
x = x0
. I É¿ úΫ QÒJ‚Ó ©K. AK ñë ð x0 YJ« f Ë éK
P@QÒJƒB AK. @YK
YÖß ù҂

: éÊ JÓ @
©K. AJË@ .1
(
sin x
x<0 @ X@
àA¿
fe(x) =
1
x
x=0 @ X@
àA¿

QªË@
¬QªÓ ©K. AJÊË éK
P@QÒJƒB AK. YK
YÖß ñë
. 0 YJ«
f (x) = sin x
x
0 YJ«
 
66 éj®’Ë@ éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : €XA‚Ë@ ɒ®Ë@

©K. AJË@ .2
(
cos 1

@ X@
àA¿ x<0
f (x) =
e1/x
x
@ X@
àA¿ x>0
Q
« 0 á 
Öß
úΫ éJK
AîE ð ) 0 PA‚
úΫ C“ @ éK
AîE ÉJ.®K
B éK B 0 YJ« éK
P@QÒJƒB AK. @YK
YÖß ÉJ.®K
B

.( éJ
îDJÓ

Ü\ÑÄ
èQÒJ‚ÖÏ @ ©K @ñJË@ úΫ HAJ

ÊÒªË@ .2
.
 ® K YJ« á J®J ®k
I ÈAm.× úΫ á 
¯QªÓ 
Ë : éK
Q¢ 
. I
áÓ x0 é¢ áK
QÒJ‚Ó ð R áÓ

á 
ªK. AK g ð f áºJ
. x0 YJ« èQÒJ‚Ó |f | ð ( g(x0) 6= 0 ©Ó) fg , f g , f + g , ( λ ∈ R ) λf ©K. @ñJË@
. á 
ªK. AK g : I ′ −→ R ð f : I −→ I ′ áºJ  '. R áÓ

Ë ð f (I) ⊂ I ′ Im á 
ËAm.× I ′ ð I áºJ
Ë : éK
Q¢ 
. x0 YJ« QÒJ‚Ó g ◦ f ¯ y0 = g(x0) YJ« @QÒJ‚Ó g ð I áÓ x0 é¢  ® K YJ«
@QÒJ‚Ó f àA¿ @ X@

ú
愺ªË@ éªK. AJ¯ AÓAÖß AJ.
KP ð @QÒJ‚Ó AªK. AK f : I −→ R @ X@
àA¿ : éK
Q¢ 

f −1 : f (I) −→ I

.QÒJ‚Ó ð Xñk. ñÓ

 JÖÏ @ Õæ®Ë@
颃ñ  éK Q¢  .3

 JÖÏ @ Õæ®Ë@
( 颃ñ   

éK
Q¢) : éK
Q¢
y0 ø
@ Ég. @ áÓ . x1 < x2 
m'.
IJ I áÓ
áK
Qå”J« x2 ð x1
Ë ð @QÒJ‚Ó AªK. AK f : I −→ R áºJ
áºJ
Ë

f (x2 ) ð f (x1 ) á 
K. AÓAÖß Pñ’m×

∃x0 ∈]x1 , x2 [ | y0 = f (x0 )


m'. f (x2 ) ð f (x1 ) Y g AK.
ð I.ËAƒ AÒëYg @ f (x2 ) ð f (x1 ) Y g AK. ø
@ AÒîDJ
K. @P ñ’m× 0 àñºK

IJ
  
: 颃ñJÖÏ @ Õæ
®Ë@ éK
Q¢ JË
 JJË@ AJK YË Ik ñÓ Qk B@
éJ
ËAJË@ éj
.

. .

¯ f (a)f (b) < 0 @ X@ .

àA¿ [a, b] ÈAm.× úΫ @QÒJ‚Ó AªK. AK f
Ë
áºJ :
 JK
éj
.

∃c ∈]a, b[ | f (c) = 0
 
67 éj®’Ë@ éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : €XA‚Ë@ ɒ®Ë@

:á 
®J
J.¢
ÉJ®K  
.ɯ B@ úΫ AJ
®J
®k
 @P Yg
. .
f (x) = x5 − 3x + 1 XðYmÌ '@ Q
J» à @ I . K @ .1

. f (x0 ) = 0 
m'.
IJ R
áÓ Xñk. ð HAJ
x0  . K@ AJJ
Ê«

 éK Q¢  ‡J J¢ áºÒJ 

Õæ
®Ë@

.
¯ R úΫ QÒJ‚Ó ©K. AK ñë R ú
¯ HCÓAªÓ ø
X XðYg Q
J» É¿ à @ AÖß.

m'. R áÓ
IJ èC« @ éj
b ð a XAm.'
@ ù®ºK ÈAm.× ø @
 JJË@ ÈAÒªJƒAK ð R áÓ úΫ f Ë éJ . ‚ËAK
颃ñ  JÖÏ @

.
. .

Ü\ÑÄ

. f (a)f (b) < 0

ÉJ®K f à @ Ð QÊ J‚ AÓ f (0)f (1) < 0 úÍAJËAK ð f (1) = −1 ð f (0) = 1 AJK YË 1 ð 0 Ég @ áÓ
@P Yg. .


.
.
ÈAj.ÖÏ @ ú
¯ øñJm× [a, b] ÈAm.× XAm.'
@ AJJ
Ê« P Ym .Ì '@ Qå”k ú
¯ ‡J
¯Y @ @ X@ ð 1 ð 0 á 
K. AÓAÖß @P ñ’m×
 JË@ AKXP


.@Yg. @Q
ª“ àñºK
b − a ð f (a)f (b) < 0 IJ 
m'. [0, 1]

. 12 ð 13 á 
K. AÓAÖß Pñ’m× P Ym .Ì '@ éJ
Ê« ð f 13 f 21 < 0 AJK
YË [ 13 , 12 ] ÈAj.ÖÏ @ Y g AK. , CJÓ

. R ú
¯ @YJ
kð Cg ÉJ.® K cos x = x
 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @ .2

f (x) − x = 0
 Ï @ à @ HAJ
éËXAªÖ  . K@ úÍ@ XñªK
R ú
¯ @YJ
kð Cg ÉJ.® K cos x = x
 Ï @ à @ HAJ
éËXAªÖ  . K@
. R ú
¯ @YJ
kð Cg ÉJ.® K

ÉmÌ '@ Xñk. ð •

:

−x ð cos x AÒë ð R úΫ áK
QÒJ‚Ó á 
ªJ.K ¨ñÒj.Ò» R úΫ QÒJ‚Ó f (x) = cos x − x ©K. AJË@ à @ AÖß.
AJK
YË ð f Ë éJ . ‚ËAK
(AîDj       ¯
.  . J
K) 颃ñJÖÏ @ Õæ
®Ë@ éK
Q¢  ‡J
J.¢ áºÒJ

π  π π
f (0) = cos 0 − 01 > 0 ð f
3
= cos
3
− ≈ −0, 55 < 0
3

ø
@
π
f (0)f <0
3
 JÖÏ @ Õæ®Ë@
( 颃ñ   Ð QÊ J‚ AÓ
:
éK
Q¢ áÓ)

i πh
∃x0 ∈ 0, | f (x0 ) = x0 − x0 = 0
3

ø
@
i πh
∃x0 ∈ 0, | x0 = x0
3
ú
¯ Cg ÉJ.® K úÍAJËAK. ð 0, π3 Ï Cg ÉJ® K èA¢ªÖÏ @ éËXAªÖ
 Ï@ ð
 
. R

ÈAj . Ö @ ú

¯ .

: ÉmÌ '@ éK
Yg@ð •
‘¯A J JÓ f (x) = cos x − x ©K. AJË@ ,
 π
0, 3 ¯A J JÓ −x ð cos x á 
ªK. AJË@ à @ AÖß. −
ÈAj.ÖÏ @ úΫ AÓAÖß àA’
 
68 éj®’Ë@ éK
P@QÒJƒB @ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : €XA‚Ë@ ɒ®Ë@

ÉJ.® K cos x − x = 0 éËXAªÖ  Ï @ úÍAJËAK ð( 0, π  úΫ AÓAÖß á ’¯A J JÓ á ªK AK ¨ñÒjÒ») 0, π  úΫ AÓAÖß

. 3

. .
 π
3

. 0, 3 úΫ @YJ
kð Cg

cos x − x < 0 úÍAJËAK. ð cos x < π3 AJK
YË x > π3 Ég. @ áÓ −

. ] π3 , +∞[ ÈAj.ÖÏ @ úΫ Cg ÉJ.® K B cos x − x = 0 éËXAªÖ  Ï @ à @ Ð QÊ J‚ AÓ

éËXAªÖÏ @ à @ Ð QÊ J‚ AÓ cos x − x > 0 úÍAJËAK ð 0 ≤ cos x < 1 AJK YË − π ≤ x < 0 Ég @ áÓ

.
2 . −
. [− π2 , 0[ ÈAj.ÖÏ @ úΫ Cg ÉJ.® K B cos x − x = 0
 Ï @ à @ Ð QÊ J‚ AÓ cos x − x > 0 úÍAJËAK ð |cosx| ≤ 1 ð −x > 0 AJK YË x < − π Ég @ áÓ

Ü\ÑÄ
éËXAªÖ

.
2 . −
. ] − ∞, − π2 [ ÈAj.ÖÏ @ úΫ Cg ÉJ.® K B cos x − x = 0
. R úΫ @YJ
kð Cg ÉJ.® K ‘cosx = x éËXAªÖ  Ï @ úÍAJËAK ð cos x − x = 0 éËXAªÖ

.
 Ï @ à X@

AJK
YË f (x) = cos x − x  PAJ.J«AK. ð @
‡ J‚Ó
f ′ (x) = sin x − 1 ≤ 0

ÐYªJK
éK B R úΫ AÓAÖß ‘¯A J JÓ f (x) = cos x − x ©K. AJË@ à @ Ð QÊ J‚
AÓ ∀x ∈ R sin x ≤ 1 à B
YJ«
.  A® JË@ è Yë éKPAƒ@ Q
ªK
B ð (ÈAm.× úΫ 
Ë ð) ¡® ¯  A® K YJ«


©K. A‚Ë@ ɒ®Ë@

ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@

.
†A® JƒB  @

Ü\ÑÄ
x0
 ® K YJ« ©K AK ‡ J‚Ó
é¢  .1
.
x0 YJ«  Ë ÉK. A¯ éK @ f : I −→ R ©K. AK á«
†A ® JƒC Èñ® K . I áÓ é¢  ® K x0 ð R áÓ BAm.× I áºJ

Ë

ù҂ ð x úÍ@ Èð ñK x AÖÏ éJ îDJÓ éK AîE f (x)−f (x ) P@Y®Ö Ï @ àA¿
‡ J‚Ö Ï @ XYªË@ éK
AîDË@ è Yë 0 @ X@ ¡® ¯ ð @ X@
0


x−x 0

f ‡J‚Ó
 ð @ x0 YJ« f Ë
. x − 0 YJ«
K. x0 YJ« f ‡ J‚Ö Ï QÓQ
K


k dy df
y = f (x) IJ dx
|x = x0 ð@ dx
(x0 ) , f ′ (x0 )

AJK
YË ð
f (x) − f (x0 )
f ′ (x0 ) = lim
x→x0 x − x0

‡ J‚Ö Ï @ XYªÊË ú
æ…YJêË@
Q
‚® JË@ •

M
f (x)

T
M0
f (x0 )

O x0 x

úÍ@ Èð ñK
f (x) , x0 úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ . (M0 M) Õæ
® J‚ÖÏ @ éJ
k. ñK ÉÓAªÓ ñë f (x)−f
(f x0 ) x−x
(x )
P@Y®Ö Ï @
0
0

) (M0 T ) éJ
k. ñK ÉÓAªÓ ÉJÖß
f ′(x0 ) à X@ , (M0 T ) €AÒÖÏ @ úÍ@ Èð ñK
(M0M) ð M0 úÍ@ Èð ñK
M ,
.(Aj JÓ ð YÒªJÓ ÕÎªÓ éËAg
 ú¯ ÉJÖÏ @
.

 
70 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

: éÊJÓ @
. R áÓ x0 é¢  ® K YJ«
n ∈ N∗ , f (x) = xn ‡ J‚Ó  .1
AJK
YË
xn − xn0 (x − x0 )(xn−1 + xn−2 x0 + ... + xxn−2
0 + xn−1
0 )
= = xn−1 + xn−2 x0 + ... + xxn−2
0 + xn−1
0
x − x0 x − x0

Ð QÊ J‚
AÓ

Ü\ÑÄ
xn − xn0
f (x0 ) = lim
′
= lim (xn−1 + xn−2 x0 + ... + xxn−2
0 + xn−1
0 ) = nxn−1
0
x→x0 x − x0 x→x0

x0 é¢
. R∗+ áÓ , f (x) = √x
 ® K YJ« ‡ J‚Ó
 .2
AJK
YË
√ √
x − x0 x − x0 1
= √ √ =√ √
x − x0 (x − x0 )( x + x0 x + x0

Ð QÊ J‚
AÓ
√ √
x − x0 1 1
f (x0 ) = lim
′
= lim √ √ = √
x→x0 x − x0 x→x 0 x + x0 2 x0

. R
áÓ x0
 ® K YJ«
é¢ , f (x) = cos x ‡ J‚Ó
 .3

à @ AÖß.
x + x0 x − x0 x + x0 x − x0
x=
2
+
2
ð x0 =
2
−
2
¯
    
cos x − cos x0 1 x + x0 x − x0 x + x0 x − x0
x − x0 = cos + − cos −
x − x0 x − x0 2 2 2 2

x + x0 sin x−x
      

1 x + x0 x − x0 2
0

= −2 sin sin = − sin

x − x0 2 2 2 (x − x0 )/2

Ð QÊ J‚
AÓ

!
sin x−x
  0
cos x − cos x0 x + x0 2
f ′ (x0 ) = lim = lim − sin = − sin x0
x→x0 x − x0 x→x0 2 (x − x0 )/2

áK
QÖß :
 ® K YJ«
x0 é¢
. R áÓ f (x) = sin x ‡ J‚Ó  I.‚k @ .1
∗   f (x) = √x ‡ J‚Ó  I.‚k @ .2
R∗+
áÓ x0 YJ« ð ø
XQ¯ ù
ªJ
J.£ XY« n Ég. @ áÓ R áÓ x0 颮K YJ« n

.ú
k. ð P ù
ªJ
J.£ XY« n Ég. @ áÓ
 
71 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

 ® K YJ« PA‚Ë@ áÓ ©K. AK ‡ J‚Ó

x0 é¢
ð á 
ÒJ
Ë@ áÓ  .2.1

è Yë x0 (úÍ@ñJË@ úΫ PA‚
Ë@ áÓ)
YJ« éJ
îDJÓ éK
AîE f (x)−f
á 
ÒJ
Ë@ áÓ (x )
P@Y®Ö Ï @ ÉJ.¯ @ X@ : ­K
QªK
0

x−x 0

©’  ð x0 YJ« ( úÍ@ñJË@ úΫ PA‚

Ë@ áÓ)

f ‡ J‚Ó
á 
ÒJ
Ë@ áÓ  ù҂ éK
AîDË@
f (x) − f (x0 )
f ′ (x0 + 0) = lim+
x→x0 x − x0

Ü\ÑÄ
f (x) − f (x0 )
f ′ (x0 − 1) = lim−
x→x0 x − x0

. fg′ (x0 ) ‡ J‚ÊË

K. PA‚
Ë@ áÓ  ð fd′ (x0 ) K. x0 á 
ÒJ
Ë@ áÓ
YJ«  A’
@ QÓQ
‡ J‚ÒÊË K : é¢kCÓ

 ÉJ.®K
à @ ù®ºK
A® J‚Ó ð Ð QÊK

I x0 é¢
áÓ  ® K YJ«
A® J‚Ó
 f : I −→ R ©K. AK ÉJ.®K
úæk
 :  JK
éj


.

à @ ð x0 YJ«
àñºK Qk @ ð f ′(x0 + 0)
f ′(x0 − 0) PA‚
Ë@ áÓ á 
ÒJ
Ë@ áÓ

f ′ (x0 + 0) = f ′ (x0 − 0)

. x0 ,
YJ« f ′ (x0 ) , f ‡ J‚Ó

 Q‚Ö Ï @ éÒJ
 ùë é»  ®Ë@

ð

: éÊJÓ @
AJK
YË f (x) = x3 ©K. AJË@ PAJ.J«AK. .1
x3 − 03 x3 − 03
lim− = lim+ =0
x→0 x−0 x→0 x−0
Ð QÊ J‚
AÓ
f ′ (0 − 0) = f ′ (0 + 0) = f ′ (0) = 0
√
AJK
YË f (x) = 3
x ©K. AJË@ PAJ.J«AK. .2
√ √ √ √
3
x− 3 0 3
x− 30
lim = lim+ = +∞
x→0− x−0 x→0 x−0

. 0  Ë ÉK. A¯ Q
« f (x) = √x à @ Ð QÊ J‚
AÓ
YJ« B ð PA‚
úΫ B ð á 
Öß
úΫ úΫ †A ® JƒC 3

AJK
YË f (x) = |x| ©K. AJË@ PAJ.J«AK. .2
|x| − |0| −x x |x| − |0|
lim− = lim− = −1 6= +1 = lim+ = lim+
x→0 x−0 x→0 x x→0 x x→0 x−0
á 
Öß
úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
ð 0 PA‚
úΫ ð f (x) = |x| à @ Ð QÊ J‚
AÓ
f ′ (0 − 0) = −1 ð f ′ (0 + 0) = 0

. 0 †A ® JƒC
YJ«  Ë ÉK. A¯ Q
« éJºË


 
72 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

†A ® JƒB
 @ @ñk
.2

éK
P@QÒJƒB @ ð †A ® JƒB
 @
.1.2
ð, x0 YJ« QÒJ‚Ó ñê¯ I
áÓ x0
 ® K YJ«
é¢ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
f : I −→ R X@ : éK
Q¢ 
©K. AK àA¿
. iJ
m • Q
« ºªË@


Ü\ÑÄ
. é¢ YJ«
 ® JË@ è Yë ‡ ® JƒC
 Ë ÉK. A¯ Q
« éJºË
0 YJ« QÒJ‚Ó f (x) = |x| ©K. AJË@ : ÈAJÓ

ÈAm.× úΫ †A ® JƒB

 @
.2.2
    Ë ÉK. A¯ éK @
ø
@ YJ« †A®JƒC Ë CK. A¯ àA¿
X@
I ÈAj.ÖÏ @ úΫ †A ® JƒC
f: Èñ® K : ­K
QªK
©K. AK á«
©K. AJËð I áÓ
é¢  ® K

f ′ : I −→ R
x 7−→ f ′ (x)

. ‡ J‚Ó
f  PA’JkAK . ð @ f Ë ‡ J‚Ö Ï @ ©K. AJË@ ù҂

: HA
 ¢kCÓ
éJ
ÊK. A®Ë@
 €PYK éK YmÌ '@  A® JË@ YJ«

, I ÈAm.× úΫ f ©K. AJË éJ . ‚ËAK †A ® JƒC
.  Ë éJ
ÊK. A®Ë@

 éƒ@  P X YJ« •
éJ
ÊK. A®Ë@
 ùë éK YmÌ '@  A® JË@ YJ«


èXñ’®Ö Ï @ †A ® JƒC Ë éJ
ÊK. A®Ë@

 ­K QªJË@ ú¯ à X@ .¡® ¯ éêk



 áÓ
. †A ® JƒC  Ë

 
.¡®¯ éêk. áÓ †A®JƒC Ë    
    
èPA‚
úΫ B ð éJJ
Öß
úΫ B ð b YJ« B †A®JƒC Ë f éJ
ÊK. A¯ €PYK B [a, b[ ɾ‚Ë@    áÓ I àA¿ @ X@ •

    
YJ« A¯QªÓ f àA¿ @ X@ ) ¡®¯ a 
Öß
úΫ †A®JƒC Ë f éJ
ÊK. A¯ €PYJ¯ a YJ« AÓ @ , b YJ« ¬QªÓ 
« f à B
á    Q
Q
« f à B a PA‚
úΫ B ð a YJ« úΫ B †A ® JƒC  Ë f éJ
ÊK. A¯ €PYK B ð ( éJJ
Öß
úΫ @QÒJ‚Ó ð a

. a PA‚
úΫ ¬QªÓ

†A ® JƒC  
 Ë éÊK  
. A®Ë@ ©K. @ñJË@ úΫ HAJ
ÊÒªË@ .3.2
x0 é¢
. I áÓ  ® K YJ« †A ® JƒC
 Ë á 
ÊK. A¯ á 
ªK. AK f, g : ð R áÓ
Ë : éK
Q¢ 
BAm.× I áºJ

é¢ YJ«
 ® JË@ è Yë áK
YË ð x0 YJ« †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯ αf + βg ©K. AJË@ , R áÓ ð ø
β α

@ Ég. @ áÓ •

(αf + βg)′ = αf ′ + βg ′
é¢ YJ«
 ® JË@ è Yë áK
YË ð x0 †A ® JƒC
YJ«  Ë ÉK. A¯ fg ©J.JË@ •

(f g)′ = f ′ g + f g ′
é¢ YJ«
 ® JË@ è Yë áK
YË ð x0 †A ® JƒC
YJ«  Ë ÉK. A¯ f
©K. AJʯ g(x0 ) 6= 0 X@ •
àA¿
g
 ′
f f ′g + f g′
=
g2
 
73 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

á 
ªK. AK I.»QÓ ‡ J‚Ó
 .4.2
AJJ ®J ®k
á 
ËAm.× úΫ á 
¯QªÓ 
Ë : éK
Q¢ 
ð f (I) ⊂ J 
m'. úÍ@ñJË@ úΫ
IJ
J ð I

á 
ªK. AK g ð áºJ
f
é¢
. I áÓ  ® K x0
ð x0 †A ® JƒC
YJ«  Ë ÉJ.¯ g‘circf ¯ f (x0 ) †A ® JƒC
YJ«  Ë CK. A¯ g ð x0 YJ« †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ f àA¿
@ X@
AJK
YË

Ü\ÑÄ
(g ◦ f )′ (x0 ) = g ′ (f ′ (x0 ))f ′ (x0 ) = (g ′)(x0 )f ′ (x0 ) = ((g ′)f ′ )(x0 )

ú
愺ªË@ ©K. AJË@ ‡ J‚Ó
 .5.2
†A ® JƒC
YJ«  Ë CK. A¯ ð @QÒJ‚Ó , AJ
ÊK. A® K AªK. AK f : I −→ J ð R áÓ á 
ËAm.× J ð I áºJ
Ë : éK
Q¢ 

ð f (x0) YJ« †A ® Jƒ CË ÉK. A¯ f −1 : J −→ I ú
愺ªË@ ©K. AJË@ à X@ , f ′(x0 ) 6= 0 IJ

m'. I áÓ
x0 é¢  ® K
ñë é® J‚Ó 
1
(f −1 )′ (f (x0 )) =
f ′ (x0 )

f (x) = ln x Ë ú
愺« ©K. AJ» ex ‡ J‚Ó  I.‚k : ÈAJÓ
AJK
YË y = f (x) = ln x ©“ñK
.

( y ′ 1 1
e ) = (f −1 )′ (y) = (f −1 )′ (f (x) = = = x = ey
f ′ (x) 1/x

Q J . J
Ë PñJƒX - úGñ
JË@ ‡ J‚Ö Ï @ .6.2

, I úΫ †A ® JƒC

 Ë CK. A¯ èPðYK.
f′ ð úΫ †A ® JƒC
I  Ë CK. A¯ AªK. AK f : I −→ R àA¿

@ X@ : ­K
QªK

K. éË QÓQK ð f Ë ú
GAJË@ ‡J‚ÖÏ @ ù҂
f ′ ‡ J‚Ó
    
d2 f
f ′′ ð @
dx2
ð
ø
YË@ f Ë n ‡ J‚Ö Ï @ ð @ úGñ
éJ . KQË@ áÓ JË@ ‡ J‚Ö Ï @ . f Ë éJ ËAJJÖÏ @ HA

K ð
 ® J‚Ö Ï @ éJ
ªk. @QK é®K
Q¢. ¬Qª

AJK
YË ð f (n−1) ‡ J‚Ó  ñë f (n) K. éË QÓQ K

∀n ∈ N∗ f (n) = (f (n−1) )′

. f (0) = f à @ úΫ ‡ ® JK ð

. dn f
dxn
K. f Ë ú
Gñ  A’
@ QÓQ
JË@ ‡ J‚ÊË K : é¢jÊÓ

 
74 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

: éÊJÓ @
. ex Ë ú
Gñ JË@ ‡ J‚Ö Ï @ .1

¯ (ex)′ = ex à @ AÖß.
∀n ∈ N (ex )(n) = ex

. ln x
JË@ ‡ J‚Ö Ï @ .2
Ë ú
Gñ

Ü\ÑÄ
AJK
YË ©k. @QËAK.
(ln x)′ = 1
x
= (−1)1−1 (1−1)!
x1

1 ′
= − x12 = (−1)2−1) 2−1)!


(ln x)′′ = x x2

(ln x)(3) = − x12 = (−1)3−1 (3−1)!

′ 2
= x3 x3

(ln x)(4) = 2 ′
= − x64 = (−1)4−1 (4−1)!


x3 x4

= (−1)5−1 (5−1)!

′
(ln x)(5) = − x64 = 24
x5 x5

à @ ©k. @QËAK. IJ
 . JË ð
(n − 1)!
∀n ∈ N∗ (ln x)(n) = (−1)n−1
xn

‡J . ƒ AÜØ AJK
YË n=1 Ég. @ áÓ ◦

(1 − 1)!
(ln x)(1) = (−1)1−1
x1
     •
(n + 1) Ég. @ áÓ AîDJ.JË ð n Ég. @ áÓ éJ
’®Ë@ ém Q®JË ◦
 ′
n−1 (n − 1)!  Q
¯ áÓ
)
(ln x) (n+1)
= ((ln x) (n) ′
) = (−1) ( ©k. @QË@
xn

−nxn−1
 ′  
n−1 1 n−1
= (−1) (n − 1)! = (−1) (n − 1)!
xn x2n

n! ((n + 1) − 1)!
= (−1)n n+1
= (−1)(n+1)−1
x xn+1
éJ
Ê« ð
(n − 1)!
∀n ∈ N∗ (ln x)(n) = (−1)n−1 ð (ln x)(0) = ln x
xn

cos x
JË@ ‡ J‚Ö Ï @ .3
Ë ú
Gñ
AJK
YË ©k. @QËAK.
 
75 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

(cos x)(0) = cos x = cos x + 0. π2

(cos x)(1) = (cos x)′ = − sin x = cos x + 1. π2

(cos x)(2) = (− sin x)′ = − cos x = cos x + 2. π2

(cos x)(3) = (− cos x)′ = sin x = cos x + 3. π2

Ü\ÑÄ
(cos x)(4) = (sin x)′ = cos x = cos x + 4. π2

(cos x)(5) = (cos x)′ = − sin x = cos x + 5. π2

à @ ©k. @QËAK. IJ
 . JË ð
 π
∀n ∈ N (cos x)(n) = cos x + n.
2

‡J . ƒ AÜØ AJK
YË n=1 Ég. @ áÓ ◦
 π
(cos x)(0) = cos x + 0.
2
     •
(n + 1) Ég. @ áÓ AîDJ.JË ð n Ég. @ áÓ éJ
’®Ë@ ém Q®JË ◦

(cos x) (n+1)
 
(n) ′
= ((cos x) ) = cos x + n.
π ′  ¯ áÓ
( ©k. @QË@ Q )
2
 π   π π  π
= − sin x + n. = cos x + n. + = cos x + (n + 1).
2 2 2 2
éJ
Ê« ð
 π
∀n ∈ N (cos x)(n) = cos x + n.
2

JË@ ‡ J‚Ö Ï @ I‚k @

Ë ú
Gñ áK
QÖß
. :

sin x ; ln(1 + x) ; (1 + x)α α ∈ R

(Q J . J
Ë PñJƒX) : éK
Q¢ 
( n∈N ) n éJ . KQË@ áÓ HA  ® J‚Ó . ®K
g ð f àA¿
 àCJ @ X@ . á 
ªK. AK
f, g : I −→ R ð R áÓ BAm.× I áºJ
Ë
YJ« AJK YË ð x YJ«
颮 JË@ è Yë 
n éJ.KQË@ áÓ A®J‚Ó 
 ÉJ.®K
f g ¯ I áÓ  
x0 颮K YJ«

0

(f g)(n) = f (n) g + Cn1 f (n−1) g ′ + Cn2 f (n−2) g ′′ + ... + Cnn−2 f ′′ g (n−2) + Cnn−1 f ′ f (n−1) + f g (n)

n
X n
X
= Cnk f (n−k) g (k) = Cnk f (k) g (n−k)
k=0 k=0

. Cnk = n!
k!(n−k)!

k
IJ
 
76 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

éJ
îDJÖ Ï @ H@YK

@Q Ë@ éK
Q¢  ð ÈðP éK
Q¢  .3

ÈðP éK
Q¢  .1.3

m'.
IJ ]a, b[ úΫ †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ ð
[a, b] úΫ @QÒJ‚Ó AªK. AK f : [a, b] −→ R
Ë
áºJ : éK
Q¢ 
YKY
J«
f (a) = f (b)

Ü\ÑÄ
∃c ∈]a, b[ | f ′ (c) = 0

: ú
ÎK
AÖß. ÈðP éK
Q¢  éÔ g. QK áºÖ
K.
ß
AJ
KAJ

C′

A B
f (a) = f (b)

a c c′ b
O

f (a) = f (b) 
m'. ]a, b[ úΫ †A ® JƒC
IJ  Ë CK. A¯ ð [a, b] úΫ @QÒJ‚Ó AªK. AK f : [a, b] −→ R àA¿ @ X@


  
YJ« €AÒÖÏ @ Zú
¯A¾K
AÓ ð @ f úæjJÖÏ èðP X C = (c, f (c)) 颮JË@ àñºK IJ 

m'. a < c < b Yg. ñK
YKYJ«,
.(ɓ@ñ®Ë@ PñjÖÏ úÍAJËAK ð) (AB) Õæ® J‚ÒÊË AK P@ ñÓ àñºK
C = (c, f (c)) é¢  ® JË@

.

@ X@ AÓ @
A’
@ AJK
Yʯ Q¯ñ
JÓ Q«

f (a) = f (b)  Qå„Ë@ àA¿
A
f (a)

C B
f (b)

a c b
O

. (AB) Õæ
® J‚ÒÊË AK
P@ ñÓ C = (c, f (c))
 ® JË@ YJ« €AÒÖÏ @ àñºK
é¢
IJ

m'. a < c < b Yg. ñK

éJ
îDJÖ Ï @ H@YK AÓ ÈðP éK Q¢ JË éj

@Q Ë@ éK
Q¢ JK . ¬QªK  JJ» AJK YË ð


.

 
77 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

éJ
îDJÖ Ï @ H@YK

@Q Ë@ éK
Q¢  .2.3
Y KY
J« , ]a, b[ úΫ †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ ð
[a, b] úΫ @QÒJ‚Ó AªK. AK f : [a, b] −→ R
Ë
áºJ : éK
Q¢ 
∃c ∈]a, b[ | f (b) − f (a) = (b − a)f ′ (c)

K. [a, b] úΫ ¬QªÖÏ @ ©J.JË@ PAJ.J«AK. :  . K@
HAJ

Ü\ÑÄ
f (b) − f (a)
g(x) = f (x) − f (a) − (x − a)
b−a
éK
Q¢  ‡J
J.¢ áºÖ
ß
úÍAJËAK. ð

g(a) = g(b) = 0 ð ]a, b[ úΫ †A ® JƒA)ÊË
 ÉK. A¯ ð [a, b] úΫ QÒJ‚Ó g
Y KY
J« AJK
YË ð éË éJ . ‚ËAK
ÈðP
.
∃c ∈]a, b[ | g ′ (c) = 0
AJK
YË g ′ (c) = 0 ð
áÓ
f (b) − f (a)
f ′ (c) − = 0 =⇒ f (b) − f (a) = (b − a)f ′ (c)
b−a

AJK
YË ð ¡® ¯ AîEAJ JK à @ ù®ºK

¢ªÓ Q¯ñ ÈAm× ø @  A® K É¿ Ég @ áÓ ém Ì 'A“ éJ
îDJÖ Ï @ H@YK

@Q Ë@ éK
Q¢ 
:


.
.

Y KY , I úΫ †A ® JƒC

J«  Ë CK. A¯ AªK. AK f : I −→ R ð R áÓ
BAm.× I áºJ
Ë :  JK
éj
.

∀x1 , x − 2 ∈ I (x1 < x2 ) ∃c ∈]x1 , x2 [ f (x2 ) − f (x1 ) = (x2 − x1 )f ′ (c)

. A¢m Ì '@ H. A‚k : ‡J
J.¢

sin 100◦ ≈ 1 Yg AK AÖÏ I º KQÖÏ @ A¢m Ì '@ éƒ@
 PX
.

X@QË@ úÍ@ HAg
. àAK  PYË@ ÉK ñm  ' AJJ Ê« Bð @
.

X@P π = π×100 AêÊK. A®K
100◦ ð 1 = sin 90◦ = sin π
. àAK 1,8 2×90 2

ÈAj.ÖÏ @ úΫ éË éJ . ‚ËAK

éJ îDJÖ Ï @ H@YK
.

@Q Ë@ éK
Q¢  ‡J
J.¢ áºÒJ

¯ R É¿ úΫ †A ® JƒC  Ë ÉK. A¯ sin à @ AÖß. ð

IJ
m'. π2 < c < 1,8π Yg. ñK
úÍAJËAK. ð π2 , 1,8π
h i

 

π π π π π π π
sin − 1 = sin − = − . cos c = . cos c ≦ ≈ 0, 17
1, 8 1, 8 2 1, 8 2 18 18

ÈAJ
K. ñË èY«A¯ - éÒÒªÖ
 Ï @ éJ îDJÖ Ï @ H@YK


@Q Ë@ éK
Q¢  .3.3
g ′(x) 6= 0 
m'.
IJ ]a, b[ úΫ †A ® JƒC
 Ë á 
ÊK. A¯ ð
R áÓ [a, b] ÈAm.× úΫ áK
QÒJ‚Ó á 
ªK. AK g ð f áºJ
Ë
©K. AJË@ úΫ éJ
îDJÖ Ï @ H@YK

@Q Ë@ éK
Q¢  ‡J
J.¢K . , ]a, b[ úΫ
 
78 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

f (b) − f (a)
ϕ(x) = f (x) − g(x)
g(b) − g(a)

: éJ
ËAJË@ éj
 JJË@ AJK YË
.

 Ï @ éJ îDJÖ Ï @ H@YK

éÒÒªÖ 
@Q Ë@ éK
Q¢  : éK
Q¢ 

Ü\ÑÄ
@ X@ ,
àA¿ ]a, b[ úΫ †A ® JƒC
 Ë á 
ÊK. A¯ ð R
áÓ [a, b] ÈAm.× úΫ áK
QÒJ‚Ó á 
ªK. AK g ð f áºJ

Ë

¯ ]a, b[ úΫ g ′(x) 6= 0
f (b) − f (a) f ′ (c)
∃c ∈]a, b[ | = ′
g(b) − g(a) g (c)
éj
AJK
YË éK
Q¢ JË@ è YêË  JJ» ð
: .

ÈAJ
K. ñË èY«A¯ : éj
 JK
.

x AÖÏ éK
AîE ÉJ.®K
f ′ (x)
g ′ (x)
@ X@ ð
àA¿ R
áÓ a
 ® K P@ñk ú¯ †A ® JƒC
é¢ .
 Ë á 
ÊK. A¯ á 
ªK. AK g ð f àA¿

@ X@

AJK
YË ð a úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ éK
AîE ÉJ.®K
f (x)−f (a) ¯ a úÍ@ Èð ñK

g(x)−g(a)
f (x) − f (a) f ′ (x)
lim = lim ′
x→a g(x) − g(a) x→a g (x)

éÊ “A ®ÒÊË
éÊK A®Ë@
.
 ©K @ñJË@ ð ɓA ® JË@
. .4

x0
 ® K YJ« ©K AK ɓA ® K
é¢ .1.4
.
¯ x0 †A ® JƒC
YJ«  Ë CK. A¯ f @ X@ , @ I áÓ
àA¿  ® K
é¢ x0 ð AªK. AK f : I −→ R
Ë
áºJ

f (x) − f (x0 )
lim = f ′ (x0 ) (∗)
x→x0 x − x0
iJ.’ (∗) , ∆y = f (x) − f (x0 ) ð ∆x = x − x0 .
©“ñK
∆y
lim = f ′ (x0 )
x→x0 ∆x
AÓ
Zú
¯A¾K

∆y
lim ǫ(∆x) = 0
∆x→0
©Ó ∆x
= f ′ (x0 ) + ǫ(∆x)

ú
ÍAJËAK. ð
∆y
lim ǫ(∆x) = 0
∆x→0
©Ó =
∆x(f ′ (x0 ) + ǫ(∆x))
 
79 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

©K. AJË@ ­K
QªK áÓ
AJ JºÖ
ß
AÓ
∆x 7−→ f ′ (x0 )∆x
K ð
K. éË QÓQ x0
YJ« f
ð
ɓA ® K ù҂
ø
YË@
dfx0

¯ f (x) = x @ X@
àA¿

Ü\ÑÄ
f ′ (x) = 1 ð dfx0 = 1.∆x = dx
éJ
KAî
DË@ éK AJºË@ AJJ ¢ªK AÓ
.

dfx0 = f ′ (x0 )dx

ð
dy = f ′ (x)dx

. y = f (x) .ð
©“ñK I
áÓ x
 ® K ø @ YJ«
é¢

ɓA ® JÊË ú
æ…YJêË@
Q
‚® JË@

M
f (x)

∆y
T
M0
f (x0 ) H
dy

∆x = δx

O x0 x


AJK
YË èC« @ ɾ‚Ë@ áÓ
∆y = f (x) − f (x0 ) = HM
ð
\
dy = f ′ (x)dx = tan HM0 T .M0 H = HT

y 6= dy à @ á 
J.K
AÓ
x0
YJ« f JÖ Ï €AÒÖÏ AK. ÉJÖß
f
úæj ɓA ® K

úÍ@ Èð ñK
JÓ ð @Yg à@ Qª“
AÖÏ àA J ¯A¾ ¯ @ X@  JK
. 0 ∆x .
dy ð ∆y f ′ (x) 6= 0 àA¿ : éj
.

 
80 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

à B
∆y f ′ (x0 )∆x + ∆xǫ(∆x) ǫ(∆x)
∆x −→ 0 AÖÏ dy f (x0 )∆x
′
=1+ ′
f (x0 )
−→ 1

Ì 
A¢m '@ ÉJÖß
∆y = f (x) − f (x0 ) ð x úΫ I.ºKQÖÏ @ A¢m Ì '@ ÉJÖß
∆x = x − x0 áK
@ A¢m Ì '@ H. A‚k ú
¯

Y g AK ø
@ dy K. ∆y èXA« H. Q® K , y úΫ l. ' AJË@ (Èñêj.ÖÏ @)

Ü\ÑÄ
∆y ≈ dy

à B
∆x −→ 0 AÖÏ ∆y − dy = ∆xǫ(∆x) −→ 0

CK. A¯ àA¿

@ X@ ¡® ¯ ð @ X@
x0
 ® K YJ«
é¢ éÊ “A ®ÒÊË
CK A¯ ù®J ®k
 
.

Q
ª JÓ ú
¯ ù
®J
®k ©K. AK àñºK

: éj JK
.

. x0 YJ« †A® JƒC

  Ë

éÊ “A ®ÒÊË
éÊK A®Ë@

. ©K. @ñJË@ úΫ HAJ

ÊÒªË@ .2.4

AJK
YË ð éÊ “A ®ÒÊË
éÊK A®Ë@
     Ë éÊK
. ©K. @ñJË@ úÍ@ É®JK †A®JƒC
   
. A®Ë@ ©K. @ñJË@ úΫ HAJ
ÊÒªË@ :
 JK
éj
.

d(f + g) = df + dg

d(f g) = gdf + f dg
 
f gdf − f dg
d =
g g2

¯ @ X@ iJ
m• ºªË@ ð ¯ @ X@
 
df dg df dg f
f
= g
àA¿ f
= g
ø
@ gdf − f dg = 0 d g
=0 àA¿
 
f
. d g
=0

AJK
YË ð ( f Ë f′
f
ù
ÖßPA«ñÊË@
‡ J‚ÒÊË
 ÉK. A®Ö Ï AK.) f Ë ù
ÖßPA«ñÊË@
ɓA ® JË@ ù҂

df
f
P@Y®Ö Ï @
d(f g) df dg
= +
fg f g

df n df
n
=n
f f

d(f /g) df dg
= −
f /g f g
 
81 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

á 
ªK. AK I.»QÓ É“A ® K
I.»QÖÏ @ ©K. AJË@ . †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
ϕ 
k
IJ x = ϕ(x) ð †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ AªK. AK y = f (x) áºJ

Ë
f (x) = f (ϕ(t)) = F (t)
AJK
YË ð †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯

F ′ (t) = f ′ (ϕ(t)).ϕ′ (t) = f ′ (x).ϕ′ (t)

Ü\ÑÄ
éJÓ ð
dF = F ′ (t)f t = f ′ (x)ϕ′ (t)dt
AJK
YË t ú
¯ ©K. AJ» x AK Q.J«@ @ X@ ð
ϕ′ (t)dt = dx
Ð QÊ J‚
AÓ
dy = f ′ (x)dx = F ′ (t)dt

‡ J‚ÒÊË
 éJ
ʓA ® JË@ éK . AJºË@ AJK
YË dy = f ′ (x)dx éK . AJºË@ áÓ

dy
f ′ (x) =
dx
AJK
YË ð
dy dy dx
= F ′ (t) = f ′ (x)ϕ′ (t) = .
dt dx d

AJ
ʪË@ I.K@QÖÏ @ áÓ  “A ® JË@
HC .2.4

àA K A® J‚Ó
 ÉJ.®K
àA¿
@ X@ ð Èð B@
éʓA ® K éJ« ÈA®K
dy = f ′ (x)dx éʓA ® J¯ †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ f á»
@ X@
K
éK @ úΫ ú
GA JË@ éʓA ® K ¬Qª
d(dy) = d(f ′ (x)dx)

ð@
d(dy) = (f ′′ (x)dx)dx
I.JºK ð
d2 y = f ′′ (x)dx2

. (dx)2 ÉJÖß dx2 éJ . JºË@ áK
@
K  
éK @ úΫ n éJ . KQË@ áÓ
ɓA ® K ¬Qª N∗
áÓ n Ég. @ áÓ éÓA« 鮒.
dn y = f (n) dxn dxn = (dx)n
 
82 éj®’Ë@ †A ® JƒB  Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : ©K A‚Ë@ ɒ®Ë@
 @ - ù®J
®k

. .

á 
ªK. AK I.»QÖÏ úGA JË@ ɓA ® JË@

©K. AJË@ . á
KQÓ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
ϕ 
k
IJ x = ϕ(x) ð á 
KQÓ †A ® JƒC
 Ë CK. A¯ AªK. AK
y = f (x)
Ë
áºJ
I.»QÖÏ @
f (x) = f (ϕ(t)) = F (t)
AJK
YË ð á 
KQÓ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯

Ü\ÑÄ
F ′ (t) = f ′ (ϕ(t)).ϕ′ (t) = f ′ (x).ϕ′ (t)
d2 F = f ′′ (x)dt2 = (f ′ (x).ϕ′ (t))′t dt2

AJJ
¢ªK
AÓ t Ë éJ . ‚ËAK

. f ′ (x).ϕ′ (t) ‡ J‚Ó
 ÉJÖß
(f ′(x).ϕ′(t))′t P@Y®Ö Ï @
d2 F = f ′′ (x)ϕ′2 (t)dt2 + f ′ (x)ϕ′′ (t)dt2

t ú
¯ ©K. AK x à @ AÖß. ð
ϕ′′ (t)dt2 = d2 x ð ϕ′2 (t)dt2 = dx2
Ð QÊ J‚
AÓ
d2 F = d2 y = f ′′ (x)dx2 + f ′ (x)d2 x

JË@ ɒ®Ë@
áÓA

  Q    
ù
®J
®k 
ªJÓ ú
¯ éJ
®J
®mÌ '@ ©K. @ñJË@

éJËð B@ 

©K. JË@
@ñ

Ü\ÑÄ
éJ
‚ºªË@ AêªK. @ñK ð éJ
JÊJÖÏ @ ©K. @ñJË@ .1
arcsin ú
愺ªË@ éªK. AK ð sin ©K. AJË@ .1.1
sin ©K AJË@ à @ ¬Qª K
ø
PðX éK @ AÖß. ð cos ñë é® J‚Ó
 ð R É¿ úΫ †A ® JƒC  Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó , ¬QªÓ
.
 éK
XQ®Ë@
ú
æË@ éJ “Ag áÓ YJ ® J‚ úæk
 [−π, π] ÈAj Ö Ï @ èXA« Y g AK ð 2π éËñ£ ÈAm× úΫ €PYK 2π èPðX


. .

.AîE. ©JÒJK

1 y
y = sin x

O x
−3π −π 3π
−2π 2 −π 2
π
2 π 2 2π
−1

 π π
−2, 2

Ë AJ
ÊK. A® K A®J
J.¢ ¬QªK

− π2 , π2

ÈAj.ÖÏ @ úΫ èPA’J¯@ áºË
[−π, π] úΫ úÎK. A® K Q
« ñë ð

K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. ð [−1, 1] ú¯
AJK
YË ð arcsin K. éË QÓQ

h π πi
arcsin : [−1, 1] −→ − ,
2 2 
m'.
x 7−→ y = arcsinx x = sin y IJ
y
π y = arcsin x
2

+1 y = sin x

x
−π−1 O +1 π
2 2
−1
−π
y=x 2

©K. AJËA¯ ø
XQ¯ ð AÓAÖß YK
Q Ó ,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K ÈAj.ÖÏ @ úΫ sin ©K. AJË@ PA’J¯@ à @ AÖß.
 π π
arcsin −2, 2

ø XQ¯ ð AÓAÖß YK Q Ó ,QÒJ‚Ó K A® K
.½Ë Y»

ú
Î .
 
84 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

. JË@ ɒ®Ë@

: x = sin y = f (y) ©“ñK . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
AJK
YË †A ® JƒC  Ë éJ . ‚ËAK

.


x = sin y = f (y) ⇐⇒ y = arcsin x = f −1 (x)

ð
π
(sin y)′ = cos y > 0 |y| <
2
Ég. @ áÓ
ð

Ü\ÑÄ
1 1 1 1
(arcsin x)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) =
f ′ (y)
=
cos y
=p
2
=√ |x| < 1 Ég. @ áÓ
1 − sin y 1 − x2

ñë é® J‚Ó
 ð ] − 1, 1[ úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
arcsin ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(arcsin x)′ = √ |x| < 1
1 − x2

HA  A’
@ ÉJ.®K

 ® J‚Ó arcsin ©K. AJËA¯ ] − 1, 1[ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ

HA  ÉJ.®K
√ 1 ©K. AJË@ à @ AÖß. ð
 ® J‚Ó 2
1−x

. ] − 1, 1[ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ

arccos ú
愺ªË@ éªK. AK ð cos ©K. AJË@ .2.1

cos ©K AJË@ à @ ¬Qª

K
éK @ AÖß. ð − sin ñë é® J‚Ó ð R É¿ úΫ †A ® JƒC Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó , ¬QªÓ
.
éJ
“Ag áÓ  [−π, π] ÈAj.ÖÏ @ èXA« Y g AK ð 2π éËñ£ ÈAm.× úΫ €PYK
2π èPðX ø PðX
YJ
® J‚ úæk


  
.AîE. ©JÒJK
ú
æË@ éJ
k. ð QË@

1 y
y = cos x

O x
−3π −π 3π
−2π 2 −π 2
π
2 π 2 2π
−1

ú
¯ [0, π]

Ë AJ
ÊK. A® K A®J
J.¢ ¬QªK [0, π] ÈAj.ÖÏ @ úΫ èPA’J¯@ áºË
[−π, π] úΫ úÎK. A® K Q
« ñë ð

AJK
YË ð arccos K. éË QÓQ K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. ð [−1, 1]

arccos : [−1, 1] −→ [0, π]

x 7−→ y = arccos x x = cos y 

m'.
IJ
 
85 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

π y
y = arccos x

π
2

+1

O +1 x
−π−1 π
π
2 2 y=x

Ü\ÑÄ
−1
−π
y=x 2

ú
ÎK. A® K arccos ©K. AJËA¯ AÓAÖß ‘¯A J JÓ ð QÒJ‚Ó , úÎK. A® K [0, π] ÈAj.ÖÏ @ úΫ cos ©K. AJË@ PA’J¯@ à @ AÖß.

AÓAÖß ‘¯A J JÓ ð QÒJ‚Ó
.½Ë Y»

: x = cos y = f (y) . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
©“ñK AJK
YË †A ® JƒC
 Ë éJ . ‚ËAK

.


x = cos y = f (y) ⇐⇒ y = arccos x = f −1 (x)
ð

(cos y)′ = − sin y < 0 0<y<π Ég. @ áÓ
ð
1 1 −1 1
(arccos x)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) =
f ′ (y)
=
− sin y
=p =√ |x| < 1 Ég. @ áÓ
1 − cos2 y 1 − x2

ñë é® J‚Ó
 ð ] − 1, 1[ úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
arccos ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
−1
(arccos x)′ = √ |x| < 1
1 − x2

HA  A’
@ ÉJ.®K

 ® J‚Ó arccos ©K. AJËA¯ ] − 1, 1[ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ

HA  ÉJ.®K
√ 1 ©K. AJË@ à @ AÖß. ð
 ® J‚Ó 2
1−x
. ] − 1, 1[ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ

: AJK
YË [−1, 1]
áÓ x É¿ Ég. @ áÓ : éK
Q¢ 
π
arccos x + arcsin x = 2
—
√
sin(arccos x) = 1−x —
√
cos(arcsin x) = 1 − x2 —
√
1−x2
. x 6= 0 ©Ó tan(arccos x) = x
—

 . K@
HAJ :

arccos x + arcsin x = π2 Ë éJ.‚ËAK. •
AJK
YË β = arcsin x ð α = arccos x ©“ñK .
 
86 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

α = arccos x ⇐⇒ x = cos α α ∈ [0, π] ©Ó

h π πi
β = arcsin x ⇐⇒ x = sin β β∈ − ,
2 2
©Ó
π  π
⇐⇒ x = cos
2
−β
2
− β ∈ [0, π] ©Ó
Ð QÊ J‚
AÓ

Ü\ÑÄ
π
α= −β
2
ú
ÍAJËAK. ð
π
arccos x + arcsin x = α + β =
2
√ 
sin(arccos x) = 1 − x2 Ë éJ.‚ËAK. •
AJK
YË 2 2 ð x = cos α
cos α + sin α = 1 áÓ AJK
YË α = arccos x ©“ñK .
√ √
sin(arccos x) = sin α = 1 − cos2 α = 1 − x2

: áK
QÖß
 @QË@ ð éJËAJË@ á J“Am Ì '@ I
. éªK
.

 
.@
K éÊ KAÜØ é®K
Q¢.

arctg ú
愺ªË@ éªK. AK ð tg ©K. AJË@ .3.1

, (2k + 1) π2  A® JË@ YJ«

@Y« AÓ R É¿ úΫ †A ® JƒC tg ©K AJË@ à @ ¬Qª
 Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó , ¬QªÓ K
.
Q« ñë áK @ k ∈ Z
ÈAm.× úΫ €PYK
π èPðX ø
PðX éK @ AÖß. ð cos1 x = 1 + tg2x ñë é® J‚Ó
2
 ð , ¬QªÓ

  
.AîE. ©JÒJK
ú
æË@
 éK
XQ®Ë@ éJ
“Ag áÓ
YJ
®J‚ úæk − π , π ÈAj.ÖÏ @ èXA« Yg AK ð π éËñ£
 
2 2

y y = tgx
3

O x
−3π −π 3π
2 −π 2
π
2 π 2
−1

−2

−3

−4
 
87 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

AJK
YË ð arctg K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. R ú¯
K. éË QÓQ

− π2 , π2

Ë úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë ð

i π πh
arctg : R −→ − ,
2 2

x 7−→ y = arctgx x = tgy 

m'.
IJ

y y = tgx

Ü\ÑÄ
π

π
2
y = arctgx

O x
−π −π
2
π
2 π

−π
2

y=x
−π

ú
ÎK. A® K ©K. AJËA¯ ÈAj.ÖÏ @ úΫ ø
XQ¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K tan ©K. AJË@ à @ AÖß.
 π π
arctg −2, 2


.½Ë Y» ø
XQ¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ,
QÒJ‚Ó

: x = tgy = f (y) . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
©“ñK AJK
YË †A ® JƒC
 Ë éJ . ‚ËAK

.


x = tgy = f (y) ⇐⇒ y = arctgx = f −1 (x)

ð
1 π
(tgy)′ = = 1 + tg2 y < 0 |y| < Ég. @ áÓ
cos2 y 2

ð
1 1 1
(arctgx)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) = = 2
=
f ′ (y) 1 + tg y 1 + x2

ñë é® J‚Ó
 ð R úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
arctg ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(arctgx)′ =
1 + x2

HA
É¿ áÓ  A’
@ ÉJ.®K

 ® J‚Ó arctg ©K. AJËA¯ R úΫ I.KQË@ É¿ áÓ  ® J‚Ó

HA  ÉJ.®K
1
1+x2

©K. AJË@ à @ AÖß. ð
. R úΫ I.KQË@
 
88 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

arccotg ú
愺ªË@ éªK. AK ð cotg ©K. AJË@ .4.1

k∈Z , kπ  A® JË@ YJ«

@Y« AÓ R É¿ úΫ †A ® JƒC cotg ©K AJË@ à @ ¬Qª
 Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó , ¬QªÓ K
.
Q« ñë áK @
éËñ£ ÈAm.× úΫ €PYK
π èPðX ø
PðX éK @ AÖß. ð sin−1x = −1 − cotg2x ñë é® J‚Ó
2
 ð , ¬QªÓ

 
 éK
XQ®Ë@ éJ
“Ag áÓ 
 ]0, −π[ ÈAj.ÖÏ @ èXA« Yg AK ð π
.AîE. ©JÒJK
ú
æË@ YJ
®J‚ úæk

Ü\ÑÄ
y
y = cotgx
3

O π 3π
x
−3π
2
−π −π
2 2
π 2
−1

−2

−3

−4

AJK
YË ð arccotg K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. R ú¯
K. éË QÓQ ]0, π[ Ë úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë ð

arccotg : R −→ 0, π[

x 7−→ y = arccotgx x = cotgy 

m'.
IJ

y
y = cotgx
π

π
2

y = arccotgx

O x
−π −π
2
π
2 π

−π
2

y=x
−π
 
89 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

. JË@ ɒ®Ë@

ú
ÎK. A® K arccotg ©K. AJËA¯ ]0, π[ ÈAj.ÖÏ @ úΫ ø
XQ¯ ð AÓAÖß ‘¯A J JÓ ,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K cotg ©K. AJË@ à @ AÖß.


.½Ë Y» ø
XQ¯ ð AÓAÖß ‘¯A J JÓ , QÒJ‚Ó

: x = cotgy = f (y) ©“ñK . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
AJK
YË †A ® JƒC  Ë éJ . ‚ËAK

.


x = cotgy = f (y) ⇐⇒ y = x = f −1 (x)
ð

Ü\ÑÄ
−1
(cotgy)′ = = −1 − cotg2 y < 0 0<y<π Ég. @ áÓ
sin2 y
ð
1 1 −1
(x)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) = = 2
=
f ′ (y) −1 − cot y 1 + x2
ñë é® J‚Ó
 ð R úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
arccotg ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
−1
(arccotgx)′ =
1 + x2
HA
É¿ áÓ  A’
@ ÉJ.®K

 ® J‚Ó arccotg ©K. AJËA¯ R úΫ I.KQË@ É¿ áÓ  ® J‚Ó

HA  ÉJ.®K
1
1+x2

©K. AJË@ à @ AÖß. ð
. R úΫ I.KQË@

: AJK
YË R
áÓ x É¿ Ég. @ áÓ : éK
Q¢ 
π
arctgx + arccotgx = 2
—
x+y
arctgx + arctgy = arctg 1−xy —
x−y
arctgx − arctgy = arctg 1+xy —

 . K@
HAJ :
x+y
. arctgx + arctgy = arctg 1−xy  . JË •
IJ
 
tgα−tgβ
tg(α + β) = 1+tgαtgβ (∗) à @ Bð @ IJ . JË
sin(α + β) sin α cos β + cos α sin β
tg(α + β) = =
cos(α + β) cos α cos β − sin α sin β
(sin α/ cos α) + (sin β/ cos β) tgα + tgβ
= =
1 + (sin α/ cos α)(sin β/ cos β) 1 + tgαtgβ
AJK
YË β = arccotgy ð α = arccotgx . , à B@
©“ñK •

x = tgα ð y = tgβ
AJK
YË (∗) ð
áÓ
tgα + tgβ x+y
arccotgx + arccotgy = α + β = arccotg = arccotg
1 + tgαtgβ 1 − xy

 . K @ : áK
QÖß
. éJËAJË@ ð úÍð B@ á 
J
“Am Ì '@ I
 
90 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

éJ
‚ºªË@ AêªK. @ñK ð éJ
ª¢®Ë@
 ©K @ñJË@
. .2
AîD•@ñk ð éJ
ª¢®Ë@
 ©K @ñJË@
. .1.2

­K
QªK
:
 IJmÌ '@ ¬Qª K •
éK @ úΫ shx K ø YË@
K. éË QÓQ
ð R
áÓ x Ë ( sinus hyperbolique ) ù
ª¢®Ë@ .
.
ex − e−x

Ü\ÑÄ
shx =
2
ð K •
 IJjJË@ ¬Qª
éK @ úΫ chx K ø YË@
K. éË QÓQ
R
áÓ x Ë ( cosinus hyperbolique ) ù
ª¢®Ë@ .
.
ex + e−x
chx =
2
 É¢Ë@ K
éK @ úΫ thx K ø YË@
K. éË QÓQ
ð R x Ë ( tangente hyperbolique ) ùª¢®Ë@
áÓ

¬Qª •

shx e2x − 1
thx = = 2x
chx e +1
K •
 É¢ JË@ ¬Qª
éK @ úΫ coth x K ø YË@
K. éË QÓQ
ð R
áÓ x Ë ( cotangente hyperbolique ) ù
ª¢®Ë@
1 e2x + 1
x 6= 0 ©Ó coth x =
x
= 2x
e −1

: éJ
ª¢®Ë@
 ©K @ñJÊË éÓA«
.
 @ñk
sh0 = 0 , ch0 = 1 , th0 = 0 —

∀x ∈ R chx − shx = 1 —

∀x ∈ R ch(−x) = chx —

∀x ∈ R sh(−x) = −shx —

∀x ∈ R th(−x) = −thx —

∀x ∈ R∗ coth(−x) = − coth x —

∀x, y ∈ R ch(x + y) = chxchy + shxshy —

∀x, y ∈ R ch(x − y) = chxchy − shxshy —

∀x, y ∈ R sh(x + y) = shxchy + chxshy —

∀x, y ∈ R sh(x − y) = shxchy − chxshy —

thx+thy
∀x, y ∈ R th(x + y) = 1+thxthy
—
thx−thy
∀x, y ∈ R th(x − y) = 1−thxthy
—
1+coth x coth y
∀x, y ∈ R∗ coth(x + y) = coth x+coth y
—
 
91 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

1−coth x coth y
∀x, y ∈ R∗ coth(x − y) = coth x−coth y
—

 ©K @ñJËB èC« @ @ñm Ì '@ I

éJ
ª¢®Ë@  
­K
QªK úΫ @XAÒJ«@ áK
QÖß
. .@,
K coth ð th , sh , ch :

: argsh ú
愺ªË@ éªK. AK ð sh ©K. AJË@ .2.2

Ü\ÑÄ
K
©K. AJË@ éK @ úΫ sh ©K. AJË@ ¬Qª
sh : R −→ R

ex − e−x
x 7−→ y = shx =
2

: é“@ñk
. R
ø XQ¯ ©K AK
É¿ úΫ ¬QªÓ shx —

.
. lim shx = +∞
x→+∞
ð lim shx = −∞ —
x→−∞

ñë é® J‚Ó
 ð R  Ë ÉK. A¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ð QÒJ‚Ó ©K. AK
úΫ †A ® JƒC shx —

(shx)′ = chx

argsh K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. ð
K. éË QÓQ R ú
¯ R Ë úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë ð

argsh : R −→ R

x 7−→ y = argshx x = shy 

m'.
IJ
AJK
YË ð
y = argshx ⇐⇒ x = shy

AJK
YË chy > 0 à @ AÖß. ð ch2 y = 1 + sh2 y ð
áÓ
√
Y g AK )
q
chy = 1 + sh2 y = 1 + x2 . k. ñÖÏ @ P Ym.Ì '@
(I

úΫ ɒm' ©Òm.Ì 'AK. ð
√
shy + chy = ey = x + 1 + x2

Ð QÊ J‚
AÓ
√
argshx = y = ln(x + 1 + x2 )
 
92 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

y y = shx
3

2
y = argshx
1

O 1 x
−4 −3 −2 −1 2 3

Ü\ÑÄ
−1

−2

y=x −3

−4


,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K arg sinh ©K. AJËA¯ R úΫ ø
XQ¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ,QÒJ‚Ó , ú
ÎK. A® K sinh ©K. AJË@ à @ AÖß.

ø XQ¯ ð AÓAÖß YK @Q Ó
.½Ë Y»

: x = shy = f (y) . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
©“ñK AJK
YË †A ® JƒC
 Ë éJ . ‚ËAK

.


x = shy = f (y) ⇐⇒ y = argshx = f −1 (x)
ð

1 1 1 1
(argshx)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) = = =p = √
f ′ (y) chy 1 + sh2 y 1 + x2

ð@
√
√ 1 + (2x/2 1 + x2 1
(argshx)′ = (ln(x + 1 + x2 )′ = √ =√
x+ 1+x 2 1 + x2

ñë é® J‚Ó
 ð R úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
argsh ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(argshx)′ = √
1 + x2

: argch ú
愺ªË@ éªK. AK ð ch ©K. AJË@ .3.2
K
©K. AJË@ éK @ úΫ ch ©K. AJË@ ¬Qª
sh : R −→ R
ex + e−x
x 7−→ y = chx =
2
 
93 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

: é“@ñk
. R
úk ð P ©K AK
É¿ úΫ ¬QªÓ chx —

. .
. x→+∞
lim chx = +∞ ð lim chx = +∞ —
x→−∞

 
ð R úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯ ð
R− úΫ AÓAÖß ‘¯A J JÓ ð R+ úΫ AÓAÖß YK
@Q Ó ð QÒJ‚Ó ©K. AK chx —
ñë é® J‚Ó


Ü\ÑÄ
(chx)′ = shx

y y = chx
3

O x
−4 −3 −2 −1 1 2 3
−1

ú
¯
Ë AJ
ÊK. A® K A®J
J.¢ ¬QªK
ú
ÎJËAK. ð [1, +∞[ R+
R+ úΫ èPA’J¯@ áºË
úÎK. A® K Q
« ‡J
J.¢ ñë ð

K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K

argch K. éË QÓQ

argch : [1, +∞[−→ R+

x 7−→ y = argchx x = chy 

m'.
IJ
AJK
YË ð
 
y = argchx x = chy
⇐⇒
x≥1 y≥0

AJK
YË shy > 0 à @ AÖß. ð sh2 y = ch2 y − 1 ð
áÓ
√
Y g AK )
q
shy = ch2 y − 1 = x2 − 1 . k. ñÖÏ @ P Ym.Ì '@
(I

úΫ ɒm' ©Òm.Ì 'AK. ð
√
chy + shy = ey = x + x2 − 1

Ð QÊ J‚
AÓ
√
argchx = y = ln(x + x2 − 1)
 
94 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

y y = chx
3

2
y = argchx
1

Ü\ÑÄ
O 1 x
−1 2 3
−1
y=x

AÓAÖß YK
@Q Ó ð QÒJ‚Ó , úÎK. A® K argch ©K. AJËA¯ R+

úΫ AÓAÖß YK
@Q Ó ð QÒJ‚Ó , ú
ÎK. A® K ch ©K. AJË@ à @ AÖß.


.½Ë Y»

: x = chy = f (y) . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
©“ñK  Ë éJ . ‚ËAK
†A ® JƒC
.


x = shy = f (y) ⇐⇒ y = argshx = f −1 (x)

1 1 1 1
(argchx)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) =
f (y)
=
shy
=p 2 =√
2
x>1 Ég. @ áÓ
′
ch y − 1 x −1

ð@
√
√ 1 + (2x/2 x2 − 1 1
(argchx)′ = (ln(x + x2 − 1)′ = √
2
=√
2
x>1 Ég. @ áÓ
x+ x −1 x −1

ñë é® J‚Ó
 ð ]1, +∞[ úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
argch ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(argchx)′ = √ x>1
x2 − 1

HA
 ¢kCÓ :
I.KQË@ É¿ áÓ HA  ® J‚Ó ɾ¯ (chx)′ = shx ð (shx)′ = chx à @ AÖß. •
 ÉJ.®K
shx ð chx á 
ªK. AJË@ áÓ
. R úΫ
I.KQË@ É¿ áÓ
HA  ® J‚Ó
 ÉJ.®K
argsh ©K. AJËA¯ R úΫ I.KQË@ É¿ áÓ
HA  ÉJ.®K
√ 1 ©K. AJË@ à @ AÖß. •
 ® J‚Ó 2
1+x
. R úΫ
É¿ áÓ  ® J‚Ó
HA  ÉJ.®K
argch ©K. AJËA¯ ]1, +∞ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ HA  ÉJ.®K
√ 1 ©K. AJË@ à @ AÖß. •
 ® J‚Ó 2
x −1
. ]1, +∞ úΫ I.KQË@
 
95 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

: argth ú
愺ªË@ éªK. AK ð th ©K. AJË@ .4.2
K
©K. AJË@ éK @ úΫ th ©K. AJË@ ¬Qª
th : R −→] − 1, 1[
sh e2x − 1
x 7−→ y = x = = 2x
ch e +1

Ü\ÑÄ
: é“@ñk
. É¿ úΫ ¬QªÓ
R
ø XQ¯ ©K AK thx —

.
. x→+∞
lim thx = +1 ð lim thx = −1
x→−∞
—

ñë é® J‚Ó
 ð R  Ë ÉK. A¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ð QÒJ‚Ó ©K. AK chx
úΫ †A ® JƒC —

1 2
(thx)′ = 2 = 1 − th x
ch x
argth K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. ð úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë ð
K. éË QÓQ

argth : ] − 1, 1[−→ R
x 7−→ y = argcothx x = thy 
m'.
IJ
AJK
YË ð

y = argthx
⇐⇒ x = thy
|x| < 1
e2y − 1 1+x
x = thy = 2y
=⇒ e2y = |x| < 1 Ég. @ áÓ
e +1 1−x
Ð QÊ J‚
AÓ
 
1 1+x
argthx = y = ln |x| < 1
2 1−x

y y = argthx
2
y = thx
1

O x
−3 −2 −1 1 2
−1

−2
y=x
−3
 
96 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

. JË@ ɒ®Ë@

ð AÓAÖß YK
@Q Ó ,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K argth ©K. AJËA¯ ø
XQ¯ ð AÓAÖß YK
@Q Ó ,QÒJ‚Ó , úÎK. A® K th ©K. AJË@ à @ AÖß.


ø XQ¯
.½Ë Y»

: x = thy = f (y) ©“ñK . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ †A ® JƒC
 Ë éJ . ‚ËAK

.


x = thy = f (y) ⇐⇒ y = argthx = f −1 (x)
ð

Ü\ÑÄ
1 1 1
(argthx)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) =
f (y)
= 2 =
1 − x2
|x| < 1 Ég. @ áÓ
′
1 − th y

ð@

1

1+x
′
1
(argthx) = ′
2
ln
1−x
=
1 − x2
|x| < 1 Ég. @ áÓ

ñë é® J‚Ó
 ] − 1, 1[ úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
argth ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(argthx)′ = |x| < 1
1 − x2

: argcoth ú
愺ªË@ éªK. AK ð coth ©K. AJË@ .5.2
K
©K. AJË@ éK @ úΫ coth ©K. AJË@ ¬Qª
coth : R∗ −→] − ∞, +∞[
1 e2x + 1
x 7−→ y = cothx = = 2x
coth e −1

: é“@ñk
. ø XQ¯ ©K AK cothx
É¿ úΫ ¬QªÓ
R∗ —

.
. x→+∞
lim cothx = +1 ð lim cothx = −1
x→−∞
—

. lim cothx = +∞
x→0+
ð x→0 lim cothx = −∞
−
—

ñë é® J‚Ó
 ð R∗  Ë ÉK. A¯ ð AÓAÖß ‘¯A J JÓ , QÒJ‚Ó ©K. AK cothx
úΫ †A ® JƒC —

−1
(cothx)′ = = 1 − coth2 x
sh2 x
argcoth K AJ
‚º« A®J
J.¢ ÉJ.®K
úÍAJËAK. ð úÎK. A® K ‡J
J.¢ ñë ð
K. éË QÓQ

argcoth : ] − ∞, −1[∪]1, +∞[−→ R.∗

x 7−→ y = argcothx x = cothy 
m'.
IJ
AJK
YË ð
 
97 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

 
y = argcothx x = cothy
⇐⇒
|x| > 1 y 6= 0
e2y − 1 x+1
x = cothy = 2y =⇒ e2y = |x| > 1 Ég. @ áÓ
e +1 x−1
Ð QÊ J‚
AÓ
 
1 x+1
argcothx = y = ln |x| > 1
2 x−1

ð QÒJ‚Ó , úÎK. A® K

y=x

argcoth
−4
Ü\ÑÄ
−3 −2

y = argcothx

©K. AJËA¯ R∗
−1
−1

−2

−3

−4
3

1
y

y = cothx


1 2
y = cothx
y = argcoth

x
3

úΫ ø
XQ¯ ð AÓAÖß ‘¯A J JÓ ,QÒJ‚Ó , ú
ÎK. A® K coth

©K. AJË@ à @ AÖß.
AÓAÖß YK @Q Ó
.½Ë Y»

: x = cothy = f (y) . ð ú愺ªË@ ©K. AJË@ éK

Q¢  áÓ
©“ñK , †A ® JƒC
 Ë éJ . ‚ËAK

.


x = cothy = f (y) ⇐⇒ y = argcothx = f −1 (x)
ð

1 1 1
(argcothx)′ = (f −1 )′ (x) = (f −1 )′ (f (y)) =
f (y)
= 2 =
1 − x2
|x| > 1 Ég. @ áÓ
′
1 − coth y

ð@

1

x+1
′
1
(argcothx) = ′
2
ln
x−1
=
1 − x2
|x| > 1 Ég. @ áÓ

ñë é® J‚Ó
 ] − ∞, −1[∪]1, +∞[ úΫ †A ® JƒC
 Ë ÉK. A¯
argcoth ©K. AJË@ éJ
Ê« ð
1
(argcothx)′ = |x| > 1
1 − x2
 
98 éj®’Ë@ éJ
Ëð B@ ©K. @ñJË@ - ù
®J
®k
 Qª JÓ ú¯ éJ ®J ®m Ì '@ ©K @ñJË@ : áÓA

.

JË@ ɒ®Ë@

é¢kCÓ
:
. R úΫ I.KQË@ É¿ áÓ HA  ÉJ.®K
th ©J.JËA¯ (thx)′ = 1 − th2 x à @ AÖß. •
 ® J‚Ó
. R∗ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ HA  ÉJ.®K
coth ©J.JËA¯ (cothx)′ = 1 − coth2 x à @ AÖß. •
 ® J‚Ó
HA
áÓ  ® J‚Ó
 ÉJ.®K
argth ©K. AJËA¯ R − {−1, 1} úΫ I.KQË@ É¿ áÓ HA  ÉJ.®K
1−x1 ©K. AJË@ à @@ AÖß. •
 ® J‚Ó 2

. ] − ∞, −1[∪]1, +∞[ úΫ I.KQË@ É¿ áÓ HA  ® J‚Ó

 ÉJ.®K
argcoth ©K. AJË@ ð ] − 1, 1[ úΫ I.KQË@ É¿

Ü\ÑÄ

éJƒ B@

©K. @ñJË@ .3

a (a > 0) €Aƒ B@ ð X ú
æ… B@ ©K. AJË@ .1.3

K. ñm' Ï @ ©JJË@ éK @ «

¬QªÖ
áÓ (a > 0) ,
K
€Aƒ B@ ð X ú
æ… B@ ©K. AJË@ ¬Qª
R∗+ R . úÎ a

x x ln a
x 7−→ a  = e 
Ég. @ áÓ ÉJ.®K
ú
ÍAJËAK. ð 0<a<1 Ég. @ áÓ AÓAÖß ‘¯AJJÓ ð a > 1 Ég. @ áÓ AÓAÖß YK
@Q Ó ñë ð
 
Ï @ ð a €Aƒ B@
K. ¬QªÖ ð X ÕæK
PA«ñÊË@ ñë AJ
‚º« AªK. AK a 6= 1
loga : ]0, +∞[−→ R
ln x
x 7−→ loga x = (a > 0 , a 6= 1)
ln a

èñ®Ë@
 ©K AK .2.3
.
ñm' Ï @ ©JJË@ éK @ « èñ®Ë@
K. R∗+ R∗+ ¬QªÖ
áÓ . úÎ  ©K. AK ¬QªK
x 7−→ xα = eα ln

α 6= 0 Ég. @ áÓ ÉJ.®K
ú
ÍAJËAK. ð α<0 Ég. @ áÓ AÓAÖß ‘¯A J JÓ ð α>0 Ég. @ áÓ AÓAÖß YK
@Q Ó ñë ð
AJ‚º« AªK AK
K. A¯QªÓ
.
1
x 7−→ x α

 Ï @ éJ ƒ B@
éÒÒªÖ
©K. @ñJË@ .3.3
 áÓ
ɾ‚Ë@ ©K. AK É¿ AÒÒªÓ AJ
ƒ @ AªK. AK ù҂

f (x) = (u(x))v(x)
. u(x) > 0 ©Ó
¯ ú
Í@ñJË@ úΫ f ð v , u ­K
QªK HA«ñÒm
 .× ùë

Df ð Dv , Du @ X@ ð
I KA¿
Df = Du ∩ Dv ∩ {x ∈ R | u(x) > 0}

©ƒAJË@ ɒ®Ë@

   Ï 
PñÊK
AKQå„ - èXðYjÖ @Pñ‚Ë@ ©K. @ñJË@

P@ñk. ú
¯ XðYjÖÏ @ Qå„JË@

Ü\ÑÄ
0 .1

@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
éK @ f á« Èñ® K . 0 YJ«
AÖß.P @Y« AÓ 0 P@ñk. ú¯ A¯QªÓ

AªK AK f áºJ

.
Ë : ­K
QªK
R áÓ an, ..., a1, a0 IK  . @ñK ð 0 èQ»QÓ I AgñJ®Ó ÈAm.× Yg. ð @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ 0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@ áÓ


m'.
IJ

∀x ∈ I x 6= 0 f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + xn ǫ(x)

lim ǫ(x) = 0
x→0
ð I úΫ ¬QªÓ ©K. AK ǫ(x) 
k
IJ
.Qå„JÊË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ ù҂
n
 PYË@ áÓ
ék XðYg Q
J» Pn(x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + anxn •
.
 ù҂ xn ǫ(x) •
.Qå„JË@ ú
¯AK
.

  
0 P@ñk. ú¯ @XðYm× @Qå„ f ÉJ.¯ @ X@ : éj.J
K

f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + xn ǫ(x)

lim f (x) = a0
x→0
¯
. 0 P@ñk. ú
¯ @XðYg @Qå„ ÉJ.®K
B ñê¯ 0 P@ñk. ú
¯ éJ
îDJÓ éK
AîE ÉJ.®K
B f àA¿ @ X@ éJ
Ê« ð

.YJ
kð Qå„JË@ @ Yê ¯ 0 P@ñk. ú
¯ n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ f ÉJ.¯ @ X@ : éK
Q¢ 

Ë : HAJ
áºJ  . K@

f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + xn ǫ1 (x) lim ǫ1 (x) = 0

x→0

f (x) = b0 + b1 x + b2 x2 + ... + bn xn + xn ǫ2 (x) lim ǫ2 (x) = 0

x→0

. 0 P@ñk. ú
¯ f Ë áK
XðYm× áK
Qå„
 ¯
AJK
YË áK
Qå„JË@ †Q PAJ.J«AK.

0 = (a0 − b0 ) + (a1 − b1 )x + (a2 − b2 )x2 + ... + (an − bn )xn + xn (ǫ1 (x) − ǫ2 (x))
 
100 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

x ∈ I − {0} É¿ Ég. @ áÓ Ð QÊJ‚
AÓ
(a0 − b0 ) + (a1 − b1 )x + (a2 − b2 )x2 + ... + (an − bn )xn = xn (ǫ1 (x) − ǫ2 (x))

AJK
YË 0 YJ« éK
AîDË@ Y g AK. ð

a0 = b0 ø
@ a0 − b0 = 0

x ∈ I − {0} É¿ Ég. @ áÓ AJJ
¢ªK
AÓ

Ü\ÑÄ
(a1 − b1 )x + (a2 − b2 )x2 + ... + (an − bn )xn = xn (ǫ1 (x) − ǫ2 (x))
x
 ®ËAK
úΫ é҂  ð
.
(a1 − b1 ) + (a2 − b2 )x + ... + (an − bn )xn−1 = xn−1 (ǫ1 (x) − ǫ2 (x))

AÓ an − bn = ǫ1 (x) − ǫ2 (x) úÍ@ ɒ éJ

ÊÒªË@ éʓ@
 ñÖß. ð a1 = b1

úΫ ɒm' , 0 éK
AîDË@ Y g AK. Õç'
YJ«
Ð QÊ J‚

an − bn = lim (ǫ1 (x) − ǫ2 (x))

x→0

ú
ÍAJËAK. ð
an = bn ð ǫ1 (x) = ǫ2 (x)

Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm Ì 'A¯

Q
J» Qå„JË@ @ YêË 0 P@ñk. ú
¯ @XðYm× @Qå„ f (ø
XQ¯) ú
k. ð P ©K. AK ÉJ.¯ @ X@ : éj
 JK
. .

.(ø
XQ¯) ú
k. ð P XðYg

Ë : HAJ
áºJ  . K@
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + xn ǫ(x)
0P@ñk. ú
¯ f Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@

f (−x) ð f (x) ø
Qå„ á 
K. è@ð A‚ÖÏ AK. ð f (−x) = f (x) , I − {0}
áÓ x @ X@
É¿ Ég. @ áÔ ¯ AJ
k. ð P f àA¿
AJK
YË

f (x) = a0 +a1 x+a2 x2 +...+an xn +xn ǫ(x) = a0 +(−1)a1 x+(1)2 a2 x2 +...+(−1)n an xn +(−1)n xn ǫ(x)

Qå„JË@ éK
Yg@ð áÓ
Ð QÊ J‚
AÓ

x 6= 0 Ég. @ áÓ ǫ(x) = (−1)n ǫ(x)
ð ai = (−1)iai 0 ≤ i ≤ n

. éÓðYªÓ K ø XQ¯ ÉJ
ËX H@
àñº  X HCÓAªÖ
 Ï @ É¿ , ú
ÍAJËAK. ð


HCÓAªÖ Ï @ É¿ à @ i.JK
Qå„JË@ éK
Yg@ð áÓ , ø XQ¯ f àA¿
ð f (x) = −f (−x) áÓ


@ X@ , éÊ KAÜØ é®K
Q¢. ð

. éÓðYªÓ àñº K úk ð P ÉJ
ËX H@  X

.
ɾ‚Ë@  áÓ àñºK
f Qå„ ð
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + a2k x2k + x2k ǫ(x)
 
101 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

ð AJ
k. ð P f @ X@
àA¿
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + a2k+1 x2k+1 + x2k+1 ǫ(x)
.AK
XQ¯ f @ X@
àA¿

PñÊK
AK é¯C«
 .2

Ü\ÑÄ
[a, a + h] úΫ n éJ . KQË@ úæk
 èQÒJ‚Ó HA
 ® J‚Ó
 ÉJ.®K
ð [a, a + h]
AªK AK f áºJ
úΫ @QÒJ‚Ó ð A¯QªÓ .
Ë
 XðYg Q
J» XAm.'
@ YK
QK .
n + 1 ék. PYË@ áÓ

P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + an+1 xn+1


m'.
IJ
f (a + h) = P (h)

.ù¢ªÓ h Ég. @ áÓ
©“ñK .

ϕ(x) = f (x) − P (x)

. ϕ(h) = 0 ð n éJ . KQË@ úæk
 èQÒJ‚Ó HA  ÉJ.®K
ϕ
 ® J‚Ó
 Qå„Ë@ ©’  P (x) á 
J
ªJË
ϕ(0) = ϕ′ (0) = ... = ϕ(n) (0) = 0

ø
@


 ϕ(0) = f (a) − P (0) = f (a) − a0 = 0 =⇒ a0 = f (a)
 ϕ′ (0) = f ′ (a) − P ′ (0) = f ′ (a) − a1 = 0 =⇒ a1 = f ′ (a)


ϕ′′ (0) = f ′′ (a) − P ′′ (0) = f ′′ (a) − 2a2 = 0 =⇒ a2 = 12 f ′′ (a)
...............................................




ϕ (0) = f (n) (a) − P (n) (0) = f (n) (a) − n!an = 0 =⇒ an = n!1 f (n) (a)
 (n)

¯ ϕ(h) = 0 à @ AÖß. ð
hn (n)
f (a + h) = f (a) + hf ′ (a) + ... + f (a) + an+1 hn+1
n!
an+1 H. A‚k
: AJK
YË ð n−1 éJ . KQË@ úæk
 AîEA ® J‚Ó
 ð ϕ Ë éJ . ‚ËAK
ÈðP éK Q¢  ‡J ¢ a
.
. n+1 H. A‚mÌ
ϕ(h) = ϕ(0)(= 0) =⇒ ∃c1 ∈]0, h[ | ϕ′ (c1 ) = 0
ϕ′ (c1 ) = ϕ′ (0)(= 0) =⇒ ∃c2 ∈]0, c1 [ | ϕ′′ (c2 ) = 0
ϕ′′ (c2 ) = ϕ′′ (0)(= 0) =⇒ ∃c2 ∈]0, c2 [ | ϕ′′′ (c3 ) = 0
....................................................................................
ϕ(n−1) (cn−1 ) = ϕ(n−1) (0)(= 0) =⇒ ∃cn ∈]0, cn−1 [ | ϕ(n) (cn ) = 0

à @ AÖß. ð
 
102 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + an+1 xn+1

¯
P (n) (x) = n!an + (n + 1)!an+1 x
Ð QÊ J‚
AÓ
ϕ(n) (cn ) = f (n) (a + cn ) − P (n) (cn ) = f (n) (a + cn ) − (n!an + (n + 1)!an+1 cn )

Ü\ÑÄ
= f (n) (a + cn ) − (f (n) (an ) + (n + 1)!an+1 cn ) = 0
Ð QÊ J‚
AÓ
1 f (n) (a + cn ) − f (n) (a)
an+1 =
(n + 1)! cn
AJK
YË , a
YJ« f (n) ‡ J‚Ó  ­K
QªK ú¯ ÉÒªKñÖÏ @ P@Y®Ö Ï @ ñë f (a+cc )−f (a) à @ é¢kCÖ
(n)
n
(n)
ß. ð

n

. ]a, a + h[ úΫ @Xñk. ñÓ f (n+1) àA¿ @ X@ •

AJK
YË ]a, a + cn[ úΫ f n) Ë éJ . ‚ËAK éJ îDJÖ Ï @ H@YK
.


@ Ë@ éK Q¢  ‡J J¢K

Q

. .
∃c ∈]a, a + cn [ | f (n) (a + cn ) − f (a) = cn f (n+1) (c) (∗)
c ∈]a, a + cn [=⇒ ∃θ1 ∈]0, 1[ | c = a + θ1 cn
 úΫ à X@ AîDK. AJ» áºÖ
ɾ‚Ë@ ß
(∗) é¯CªË@
 ð

∃θ1 ∈]0, 1[ | f (n) (a + cn ) − f (n) (a) = cn f (n+1) (a + θ1 cn ) (∗∗)

¯ 0 < cn < h à @ AÖß. ð
∃θ2 ∈]0, 1[ | cn = θ2 h
iJ.’ (∗∗) é¯CªË@
 ð

∃θ ∈]0, 1[ | f (n) (a + cn ) − f (a) = cn f (n+1) (a + θh) 0 < θ = θ1 θ2 < 1

an+1 Ë éJ . ‚ËAK
éJ ËAJË@ èPAJªË@ AJJ ¢ªK AÓ
.
.

1
an+1 = f (n+1) (a + θh)
(n + 1)!
. 0 < a + θh < a + cn < a + h IJ 
k
- PñÊK AK é¯CªK
: l. ' @QªË
 ù҂ AÓ úΫ ɒm' ð

.

n+1 éJ . KQË@ áÓ

A® J‚Ó
 ÉJ.®K
ð [a, a + h] úΫ n
éJKQË@ úæk
.  èQÒJ‚Ó HA ®J‚Ó
 
ÉJ.®K
f àA¿ @ X@ : éK
Q¢ 

AJK
YË ]a, a + h[ úΫ
hn (n) hn+1 (n+1)
f (a + h) = f (a) + hf (a) + ... + f (a) +
′
f (a + θh) 0<θ<1
n! (n + 1)!
.l. ' @QªË ú
¯AK
 ù҂ R (h) = h f (n+1)(a + θh) YmÌ '@
.
n (n+1)!
n+1

¯ a YJ«
@Xñk. ñÓ f (n+1) àA¿ @ X@ •

Ð QÊ J‚
AÓ f (n+1) (a)
úÍ@ Èð ñK
(n)
f (a+c )−f (a)n
cn
(n)

ð 0 úÍ@ Èð ñK
cn , 0 úÍ@ Èð ñK
h AÖÏ
 
103 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

(n)
(a + cn ) − f (n) (a)
lim ǫ(h) = 0
h→0
©Ó f cn
= f (n+1) (a) + ǫ(h)

ú
ÍAJËAK. ð
(n)
(a + cn ) − f (n) (a)
lim ǫ(h) = 0
h→0
©Óan+1 = (n +1 1)! f cn
=
1
(n + 1)!
f (n+1) (a) + ǫ(h)

 ù҂ AÓ úΫ ɒm' ð

- PñÊK
AK é¯CªK
© KñK
: .

Ü\ÑÄ
n+1 éJ . KQË@ áÓ
A® J‚Ó
 ÉJ.®K
ð [a, a + h] úΫ n
éJKQË@ úæk
.  èQÒJ‚Ó HA
 ®J‚Ó
  @ X@ : éK
Q¢ 
ÉJ.®K
f àA¿
AJK
YË a YJ«
n n+1 n+1
lim ǫ(h) = 0
h→0
©Óf (a + h) = f (a) + hf ′(a) + ... + hn! f (n)(a) + (nh+ 1)! f (n+1) (a) + (nh+ 1)! ǫ(h)
. © KñK  ù҂ Rn+1 (h) = h ǫ(h) YmÌ '@

ú¯AK n+1

.
(n+1)!

à@ P ñË ¼AÓ é¯C«
 .3

Pñ‚ Ë@ H. A‚k ú

¯ é“A  ®J
J.¢JË@ ú¯ AÒêÓ A“Ag C¾ƒ Y g AK PñÊK
AK é¯C«
 g HA  a=0  ú¯
éËAg

ɾ‚Ë@

. à@P ñË ¼AÓ é¯CªK

 ¬QªK
.
 @ Yë ð 0 P@ñk.

ú
¯ èXðYjÖÏ @

l. ' @QªË ú

¯AJ
 K à@ P ñË ¼AÓ é¯C«
..

n+1 éJ . KQË@ áÓ
A® J‚Ó
 ÉJ.®K
ð [0, x] úΫ n éJ . KQË@ úæk
 èQÒJ‚Ó HA
 ® J‚Ó
 ÉJ.®K
f @ X@ : éj
àA¿
 JK
.

AJK
YË ]0, x[ úΫ
xn (n) xn+1 (n+1)
f (x) = f (0) + xf ′ (0) + ... + f (0) + f (θx) 0<θ<1
n! (n + 1)!

 K à@ P ñË ¼AÓ é¯C«

ú¯AJ
© KñK 

. .
n+1 éJ . KQË@ áÓ
A® J‚Ó
 ÉJ.®K
ð [0, x] úΫ n éJ . KQË@ úæk
 èQÒJ‚Ó HA
 ® J‚Ó
 ÉJ.®K
f @ X@
àA¿ :
 JK
éj.

AJK
YË 0 YJ«

xn (n) xn+1 (n+1) xn+1

f (x) = f (0) + xf ′ (0) + ... + f (0) + f (0) + ǫ(x) lim ǫ(h) = 0
n! (n + 1)! (n + 1)! h→0

@Qå„ à X@ ÉJÖß © KñK 

ú¯AJ 

. K. à@P ñË ¼AÓ é¯C« , èXñk. ð éËAg
 ú¯ XðYjÖÏ @ Qå„JË@ éK Yg@ð úΫ @XAÒJ«@ ð

AJK
YË
ð 0 P@ñk. ú¯ f Ë n + 1 éJ . KQË@ áÓ
@XðYm×

ɾ‚Ë@  áÓ 0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@ áÓ

@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f ¯ @Xñk. ñÓ f (n)(0) àA¿
@ X@ : éK
Q¢ 

 
104 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

xn (n) xn
f (x) = f (0) + xf (0) + ... + f (0) + ǫ(x)
′
lim ǫ(h) = 0
n! n! h→0

. à@ P ñË ¼AÓ Qå„ ð @ 0 YJ« PñÊK
AK Qå„ A’
@ éJ« ÈA®K
ð

Ë
áºJ
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + xn ǫ(x) lim ǫ(x) = 0
x→0

Ü\ÑÄ
à @ AÖß. . 0 P@ñk. ú
¯ n éJ . KQË@ áÓ
f ©K. AJË @XðYm× @Qå„
xn ǫ(x)
lim = lim ǫ(x) = 0
x→0 xn x→0

ø
@ xn ÐAÓ @ ÈAÒëC Ë ÉK. A¯ xn ǫ(x) ¯
xn ǫ(x) = o(xn )
 úΫ èC« @ f Qå„ I.JºK à @ áºÖ
ɾ‚Ë@ ß
ð
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + o(xn )

: éÊ JÓ @
 ® J‚Ó
 ÉJ.®K
ex
: AJK
YË
úΫ I.KQË@ É¿ áÓ
; R HA .1 à @ ÕΪK
∀n ∈ N (ex )(n) = ex ð lim ex = 1
x→0

ñë 0 P@ñk. ú
¯ ( N áÓ
n ø @ Ég. @ áÓ

) n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
ex úÍAJËAK. ð

x x2 xn
ex = 1 + + + ... + + o(xn )
1! 2! n!

, éJ . KP 
©J.JË@ áºË ø
@ áÓ 0 P@ñk. ú¯ XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
B ln x ¯ lim ln x = −∞ à @ AÖß. .2

x→0
K. èA¢ªÓ 0       
lim ln(1 + x) = 0 ‡®m
' f (x) = ln(1 + x)
P@ñk. ú
¯ I.KQË@ É¿ áÓ HA®J‚Ó ÉJ.®K
ð x→0
(n − 1)!
∀n ∈ N∗ f (n) (x) = (ln(1 + x))(n) = (−1)n−1 ð f (0) (x) = (ln(1 + x))(0) = ln(1 + x)
(1 + x)n

: AJK
YË
f ′ (0) = 1 ; f ′′ (0) = −1 ; f (3) (0) = 2!... f (n) (0) = (−1)n−1 (n − 1)!

ñë 0 P@ñk. ú
¯ ( N
áÓ n ø
@ Ég. @ áÓ ) n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f (x) = ln(1 + x) ð
x x2 x3 xn
ln(1 + x) = 0 + − + − ... + (−1)n−1 + o(xn )
1 2 3 n

0 P@ñk. ú
¯ I.KQË@ É¿ áÓ  ® J‚Ó
HA  ÉJ.®K
ð lim sin x = 0
x→0
‡ ®m 
' f (x) = sin x ©K. AJË@ à @ AÖß. .3
K. èA¢ªÓ
 
105 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

 π
∀n ∈ N f (n) (x) = (sin x)(n) = sin x + n
2
AJK
YË

f (0) = f ′′ (0) = ... = f (2k) (0) = 0 ; f ′ (0) = 1 ; f (3) (0) = −1 ; ... ; f (2k+1) (0) = (−1)k

@Q¢  , AJK
YË ð 0 P@ñk. ú
¯ ( N
áÓ n ø
@ Ég. @ áÓ ) n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f (x) = sin x ð

Ü\ÑÄ
: ø XQ¯ sin x àñºË


: n = 2k Ég. @ áÓ ◦

x2 x3 x5 x2k−1
sin x = x − + + − ... + (−1)k + o(x2k )
2 3! 5! (2k − 1)!

: n = 2k + 1 Ég. @ áÓ ◦

x2 x3 x5 x2k+1
sin x = x − + + − ... + (−1)k + o(x2k+1 )
2 3! 5! (2k + 1)!

0 P@ñk. ú
¯ I.KQË@ É¿ áÓ  ® J‚Ó
HA  ÉJ.®K
ð lim cos x = 1
x→0
‡ ®m 
' f (x) = cos x ©K. AJË@ à @ AÖß. .4
K. èA¢ªÓ
 π
∀n ∈ N f (n) (x) = (cos x)(n) = cos x + n
2
AJK
YË

f (0) = 1 ; f ′′ (0) = −1 ; ... ; f (2k) (0) = (−1)k ; f ′ (0) = f (3) (0) = ... = f (2k+1) (0) = 0

@Q¢  , AJK
YË ð 0 P@ñk. ú
¯ ( N
áÓ n ø
@ Ég. @ áÓ ) n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f (x) = cos x ð
: úk ð P cos x àñºË

.
: n = 2k Ég. @ áÓ ◦

x2 x4 x2k
cos x = 1 − + − ... + (−1)k + o(x2k )
2! 4! (2k)!

: n = 2k + 1 Ég. @ áÓ ◦

x2 x4 x2k
cos x = 1 − + − ... + (−1)k + o(x2k+1 )
2! 4! (2k)!

áÓ  ® J‚Ó
HA  ÉJ.®K
ð lim (1 + x)α = 1 ‡ ®m 
' f (x) = (1 + x)α , R α ø @ Ég. @ áÓ
áÓ
éK @ AÖß. .5
x→0

K. èA¢ªÓ 0 P@ñk. ú

¯ I.KQË@ É¿
∀n ∈ N f (n) = ((1 + x)α )(n) = α(α − 1)...(α − n + 1)(1 + x)α−n
AJK
YË
 
106 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

f ′ (0) = α ; f ′′ (0) = α(α − 1) ; ... f (n) (0) = α(α − 1)...(α − n + 1)

ñë 0 P@ñk. ú
¯ ( N áÓ
n ø
@ Ég. @ áÓ ) n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f (x) = (1 + x)α ð
α(α − 1) 2 α(α − 1)...(α − n + 1) n
(1 + x)α = 1 + αx + x + ... + x + o(xn )
2! n!

èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ úΫ HAJ

Ü\ÑÄ

ÊÒªË@ .4

 AK AîDÊ« ɒjÖÏ @ Pñ‚ Ë@

PA’J¯B .1.4
.

@Qå„ ÉJ.®K
f , p≤n É¿ Ég. @ áÔ ¯ 0 P@ñk. ú
¯ n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ f ©K. AK ÉJ.¯ @ X@ : éj
 JK
.

 
. 0 P@ñk. ú
¯ p éJ.KQË@ áÓ @XðYm×

èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ úΫ éK QmÌ '@ HAJ

. . 
ÊÒªË@ .2.4

ð f + g àAªK . AJË@ . 0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@ áÓ áK

XðYm× áK
Qå„ àCJ . ®K
á 
ªK. AK g ð f áºJ
Ë : éK
Q¢ 

@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K

fg ¯ x→0 lim g(x) 6= 0 àA¿ @ X@ ð , 0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@ áÓ

áK
XðYm× áK
Qå„ àCJ
. ®K
f g
. 0 P@ñk. ú
¯ n éJ . KQË@ áÓ
. g ð f ø
Qå„JË á 
Ò¢ JJÖ Ï @ á 
K Qm .Ì '@ ¨ñÒm.× ñë f + g Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ —
á 
K Qm .Ì '@ Z@Yg. áÓ n ø ðA‚
ð @ Qª“ @ AîDk
 . PX úæË@  XðYmÌ '@ Y g AK. éJ
ʫ ɒm
' f g Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ —

. g ð f ø
Qå„JË á 
Ò¢ JJÖ Ï @
. ÊË n éJ . KQË@ úæk
ZQj  èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
 I‚k é҂
.
 ®Ë@  Z@Qk AK éJÊ« ɒm' f Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm Ì '@ —
. .

g .
. g Qå„JË Ñ¢JJÖÏ @ ZQm.Ì '@ úΫ f Qå„JË Ñ¢JJÖ Ï @
   

èYK @Q ÖÏ @ øñ®Ë@

 I‚k é҂
 ®Ë@


.
úΫ A(x) Ë èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
 I‚k é҂
.
 ®Ë@  .XðYg B(0) 6= 0 ©Ó ø QJ» B(x) ð A(x) áºJ

Ë

m'. R(x) ð Q(x) XðYg ø Q
J» XAm.'
@ ùë n éJ . KQË@ úæk
IJ  B(x)

A(x) = B(x)Q(x) + xn+1 R(x) d◦ Q(x) ≤ n ð @ Q(x) = 0

 ®Ë@
. é҂  ú¯AK ù҂ xn+1 R(x) ð é҂  ®Ë@
 ɓAg ù҂ Q(x) −

.

  
B(x) XðYg Q
J» úΫ èYK
@QÖÏ @ øñ®Ë@ I     
. ‚k A(x) XðYg Q
J» é҂¯ ɓAg àñºK
úæk : é¢kCÓ
@ ék
. B(x) ú
¯ Yg Qª“  PX áÓ
. Q 
. »

@ A(x) ú ( HAg
¯  . PYÊË  ‚ËAK
éJ ) Yg Qª“
. . 
@ ék. PX
àñº 
K
à
'
@ I.m.

 
107 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

A(x) = 2 − x + x2 − x3
 m Ì '@ ð éªK
Ë é‚ÓA  @QË@ éJ . KQË@ úæk
 èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
 I‚k é҂  .1 : éÊ JÓ @
 ®Ë@
. .
. B(x) = 1 − x + x2 úΫ
2 −x +x2 −x3 1 −x +x2
−2 +2x −2x2 2 +x −x3 −2x4
+x −x2
−x +x2 −x3
−2x3

Ü\ÑÄ
+2x3 −2x4 +2x5
−2x4 +2x5
+2x4 +2x5 +2x6
+2x6
 @QË@ éJ KQË@ úæk
 èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
 I‚k é҂
 ®ÊË  éJ ‚ËAK

úΫ A(x) = 2 − x + x2 − x3 Ë éªK
. . . . . à X@ •
: AJK
YË B(x) = 1 − x + x2
2 − x + x2 − x3 = (1 − x + x2 )(2 + x − 2x3 − 2x4 ) + x5 .(2x)
. R(x) = 2x ð Q(x) = 2 + x − 2x3 − 2x4 ©Ó
úΫ A(x) = 2 − x + x2 − x3
 m Ì '@ éJ KQË@ úæk
Ë é‚ÓA  èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
 I‚k é҂  ®ÊË
 éJ ‚ËAK

. . . . ð •
: AJK
YË B(x) = 1 − x + x2
2 − x + x2 − x3 = (1 − x + x2 )(2 + x − 2x3 − 2x4 ) + x6 .(2)
. R(x) = 2 ð Q(x) = 2 + x − 2x3 − 2x4 ©Ó
1
1+x
Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@ .2

ð n ≥ 1 éJ . KP áÓ . ÊË ðA‚Ó AÒëC¾¯ XðYg @Q
J» 1 + x ð 1 áÓ
XðYjÖÏ @ èQå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQj C¿ à @ AÖß.
úΫ 1 Ë èYK
@Q ÖÏ @  I‚k é҂
øñ®Ë@ .
 ®Ë@  Z@Qk @ ù®ºK 1
.

1+x Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ úΫ Èñ’jÊË ú
ÍAJËAK.
. 1+x
1 1 +x
−1 −x 1 −x +x2 −x3 +x4
−x
−x +x2
+x2
−x2 −x3
−x3
+x3 +x4
+x4
−x4 −x5
−x5

à @ ©k. @QËAK. IJ
 . JË
∀n ∈ R 1 = (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) + (−1)n+1 xn+1

AJK
YË n=0 Ég. @ áÓ ◦
0+1 0+1
1 = (1 + x).1 − x = (1 + x).1 + (−1) x
 
108 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

     •
. n+1 Ég. @ áÓ AîDJ.JË ð n Ég. @ áÓ éJ
’®Ë@ ém Q®JË ◦
 . K@
HAJ
∀n ∈ R 1 = (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) + (−1)n+1 xn+1
 . K@ úÍ@ XñªK

HAJ
∀n ∈ R (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) = 1 − (−1)n+1 xn+1
AJK
YË ©k. @QË@ Q
¯ áÓ

(1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n+1 xn+1 ) = (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) + (1 + x)(−1)n+1 xn+1

Ü\ÑÄ
= 1 − (−1)n+2 xn+2
à X@
∀n ∈ R (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) = 1 − (−1)n+1 xn+1

ø
@
∀n ∈ R 1 = (1 + x)(1 − x + x2 − ... + (−1)n xn ) + (−1)n+1 xn+1
ñë 1
1+x
Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@ ð
1
= 1 − x + x2 − ... + (−1)n xn + o(xn )
1+x

A’
@ áºÖ ß
1
x+1
Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@ XAm.'
B 0 P@ñk. ú
¯ I.KQË@ É¿ áÓ  ® J‚Ó
HA  ÉJ.®K
x+1 1
à @ AÖß.
. à@ P ñË ¼AÓ Qå„ ÈAÒªJƒ@
x2 ′′ xn
f (x) = f (0) + xf ′ (0) + f (0) + ... + f (n) (0) + o(xn )
2! n!
AJK
YË ln x
JË@ ‡ J‚Ö Ï @ H A‚k áÓ
Ë ú
Gñ
.
(n − 1)!
∀n ∈ N∗ (ln x)(n) = (−1)n−1
xn
ú
ÍAJËAK. ð
 (n)
1 n!
∀n ∈ N = (−1)n n+1
x x
PAJ.J«AK. ð
1 1
f (x) =
1+x
= (u ◦ v)(x) , u(x) =
x
ð v(x) = 1 + x

AJK
YË v ′ (x) = 1 à @ AÖß. ð
 (n)
1 n!
∀n ∈ N = (u ◦ v)(n) (x) = u(n) (v(x)) = (−1)n
1+x (1 + x)n+1

AJK
YË x=0 Ég. @ áÓ ð
∀n ∈ N f (n) (0) = (−1)n n!
ñë 1
1+x
Qå„ ð
1
= 1 − x + x2 − ... + (−1)n xn + o(xn )
1+x
 
109 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

á 
ªK. AK I.»QÖÏ XðYjÖÏ @ Qå„JË@ .3.4
¯ u(0) = 0 á» @ X@ . 0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@ áÓ

áK
XðYm× áK
Qå„ àCJ
. ®K
á 
ªK. AK u ð f áºJ
Ë : éK
Q¢ 
Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm Ì '@ ð . 0 P@ñk ú¯ n éJ KQË@ áÓ
ZQm .Ì '@ ‘
ñªJK. éJ
ʫ ɒm
' Qå„JË@ @ YêË 
. .
. @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f ◦ u
  XðYmÌ '@ Y g @ ð f Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ ú¯ u Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @
.¡® ¯ n ø
ðA‚ ð @ Qª“ @ AîDk. PX ú
æË@

éÊ JÓ @

Ü\ÑÄ
:
0 P@ñk. ú
¯ éªK
 A‚Ë@ éJ KQË@ úæk
. .  ex Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@ .1
2

Ë Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ ú

¯ x2 K. x ‘
ñªJK.
x x2 x7
ex = 1 + + + ... + + o(x7 )
1! 2! 7!
  XðYmÌ '@ Y g AK. ð
AJK
YË 7 ø
ðA‚ ð @ Qª“ @ AîDk. PX ú
æË@
2 x2 x4 x6
ex = 1 + + + + o(x7 )
1! 2! 3!

. 0 P@ñk. ú
¯ éªK
 @QË@ éJ KQË@ úæk
. .  ecos x Ë XñjÖÏ @ Qå„JË@ .2

ñë cos x Ë 0 P@ñk. ú
¯ é‚ÓA
 m Ì '@ éJ KQË@ úæk
.  XðYjÖ Ï @ Qå
„
JË @ ð cos 0 − 1 = 0 ð cos 0 = 1 à @ AÖß.
x2 x4
cos x = 1 − + + o(x5 )
2! 4!

: AJK
YË u = cos x − 1 ©“ð ð e.ex−1 ɾË@ úΫ ecos x éK . AJºJ.¯
u2 u3 u4 u5
 
ecos x = e.ecos x−1
=e 1+u+ + + + 5
+ o(x )
2 6 24 120
 2
x4 x4
  
x 5
=e 1+ − + + + o(x )
2 24 24
x2 x4
 
5
=e 1− + + o(x )
2 6

èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ éÊÓA¾Ó

 .4.4
0 P@ñk. ú
¯ n éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
ð éÊÓA¾ÒÊË
 CK. A¯ AªK. AK f : [−a, a] −→ R
Ë
áºJ : éK
Q¢ 
.
f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + o(xn ) = Pn (x) + o(xn)
©K. AJË@ à X@
Z x
F : x 7−→ f (t)dt
0

: AJK
YË ð 0 P@ñk. ú
¯ n+1 éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K

 
110 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

x
x2 xn+1
Z
F (x) = a0 x + a1 + ... +n + o(xn+1 ) = Pn (t)dtdt + o(xn+1 )
2 n+1 0

èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ †A ® Jƒ@ .5.4

0 P@ñk. ú¯ @XðYm× @Qå„ èPðQå”ËAK
áºË  ¯ 0 P@ñk. ú¯
. ÉJ.®K
B Yg. ð à@ é® J‚Ô @XðYm× @Qå„ f ÉJ.¯ @ X@

AJK
YË ð 0 P@ñk. ú¯ PñÊK
AJË @Qå„ ÉJ.®K
ð 0 P@ñk. ú¯ Xñk. ñÓ é® J‚Ô ¯ 0 P@ñk. ú
¯ PñÊK
AJË @Qå„ f ÉJ.¯ @ X@

Ü\ÑÄ

:

0 P@ñk. ú¯ n éJ.KQË@ áÓ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
ð †A ® JƒC  Ë CK. A¯ @ X@ : éK
Q¢ 
AªK. AK f : [−a, a] −→ R àA¿


 ñë f ′ Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì 'A¯ 0 P@ñk. ú¯ n − 1
ZQm.Ì '@ ‡ J‚Ó éJKQË@ áÓ  
. @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
f àA¿ ′ @ X@ ð

. f Qå„JË Ñ¢JJÖ Ï @


: éÊ JÓ @
‡J . ƒ AÜØ AJK
YË
1
= 1 − x + x2 − ... + (−1)n xn + o(xn )
1+x
AJK
YË 1
1+x
Qå„ ú
¯ −x K. x ‘
ñªJK. .1
1
= 1 + x + x2 − ... + xn + o(xn )
1−x
AJK
YË 1
1+x
Qå„ éÊÓA¾Ö
 ß. .2

x2 x3 xn + 1
ln(1 + x) = x − + − ... + (−1)n + o(xn+1 )
2 3 n+1

AJK
YË ln(1 + x) Qå„ ú
¯ −x K. x ‘
ñªJK. ð @ 1
1−x
Qå„ éÊÓA¾Ö
 ß. .3

x2 x3 xn + 1
ln(1 − x) = −x − − − ... − + o(xn+1 )
2 3 n+1

à @ AÖß. .4
 
1 1+x 1
argthx = ln = (ln(1 + x) − ln(1 − x)) −1<x<1
2 1−x 2
AJK
YË ln(1 − x) ð ln(1 + x) ø
Qå„ á 
K. †Q
 ®Ë PAJJ«AK ð
. .
(
x+ x3
+ x5 n+1
+ ... + + xn+1 + o(xn+1 ) ( úk ð P n àA¿ @ X@ )
argthx =
3
x3
5
x5 xn

.
x+ + + ... + + o(xn+1 ) ( ø XQ¯ n àA¿ @ X@ )
3 5 n

AJK
YË 1
1+x
Qå„ ú
¯ x2 K. x ‘
ñªJK. .5

1
= 1 − x2 + x4 − ... + (−1)n x2n + o(x2n )
1 + x2
AJK
YË 1
1−x
Qå„ ú
¯ x2 K. x ‘
ñªJK. .6
1
= 1 + x2 + x4 − ... + x2n + o(x2n )
1 − x2
 
111 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

AJK
YË 1
1+x2
Qå„ éÊÓA¾Ö
 ß. .7

x3 x5 x2n+1
arctgx = x − + − ... + (−1)n + o(x2n+1 )
3 5 2n + 1
argthx Qå„ úΫ ɒm' 1
1−x2
Qå„ éÊÓA¾Ö
 ß. .8

x3 x5 x2n+1
argthx = x + + + ... + + o(x2n+1 )
3 5 2n + 1
ex Qå„ ú
¯ K. ‘
ñªJK.

Ü\ÑÄ
−x x .9

x x2 xn
ex = 1 + + + ... + + o(xn )
1! 2! n!
AK
YË
x x2 xn
e−x = 1 − + − ... + (−1)n + o(xn )
1! 2! n!
ø
Qå„ †Q
 ¯ ð ¨ñÒm× PAJJ«AK ð
úΫ ɒm' e−x ð ex . . .
1 x x2 x4 x2n
chx = (e + e ) = 1 +
−x
+ + ... + + o(x2n )
2 2! 4! (2n)!
1 x3 x5 x2n+1
shx = (ex − e−x ) = x + + + ... + + o(x2n+1 )
2 3! 5! (2n + 1)!

x0
 ® K P@ñk ú¯ XðYjÖÏ @ Qå„JË@
é¢ .5
.

@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K

éK @ x0 YJ«
áÓ AÖß.P @Y« AÓ x0 é¢ .

f
 ® K P@ñk ú¯ ¬QªÓ Èñ® K : ­K
QªK
©K. AK á«
AJK
YË ð 0 P@ñk. ú
¯ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
X 7−→ F (X) = f (x0 + X) ©K. AJË@ @ X@ x0 P@ñk. ú¯ n éJ . KQË@
àA¿

F (X) =0 +a1 X + a2 X 2 + ... +n X n + o(X n )

 úΫ éJK. AJ» áºÖ
ɾ‚Ë@ ß
AÓ
f (x) = a0 + a1 (x − x0 ) + a2 (x − x0 )2 + ... + an (x − x0 )n + o((x − x0 )n )
. X = x − x0 .
©“ñK 0 ÈñjJK
P@ñk. úÍ@ x0 P@ñk. áÓ

ÈAJÓ :
. 1 P@ñk. ú
¯ ex Ë n éJ . KQË@ áÓ
XðYjÖÏ Qå„JË@
AJK
YË ð 0 ÈñjJK X = x − 1 ©“ñK
P@ñk. úÍ@ 1 P@ñk. áÓ .
X2 Xn
 
x X+1 X n
e =e = ee = e 1 + X + + ... + + o(X )
2! n!
(x − 1)2 (x − 1)n
 
n
= e 1 + (x − 1) + + ... + + o((x − 1) )
2! n!
 
112 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

∞ P@ñk. ú
¯ XðYjÖÏ @ Qå„JË@
an , ..., a1 , a0 
HCÓAªÓ  . ð @ X@ ∞ Pñk. ú¯
HYg n @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
éK @ f ©K. AK á«
éJ . KQË@ áÓ Èñ® K

IJ
m'.
 
a1 a2 an 1
f (x) = a0 + + 2 + ... + n + o
x x x xn

Ü\ÑÄ
P@ñk. ú
¯ éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
1
©K. AJË@ à @ ø
@


0 n F (X) = f x

F (X) = a0 + a1 X + a2 X 2 + ... + an X n

ÈAJÓ :
. Pñk.
+∞ ú
¯ thx Ë 5 éJ . KQË@ áÓ
XðYjÖÏ @ Qå„JË
éJ
ʫ ɒm'
ú
¯ thX = th x1 Qå„ áÓ +∞ P@ñk. ú
¯ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
thx ¯ x→+∞
lim thx = 1 à @ AÖß.
. X = x1 ©“ñK . ½Ë X ð 0 P@ñk.

0 P@ñk. ú¯ AJK
YË

X2 X4
chX = 1 + + + o(x5 )
2! 4!
3
X X5
shX = X + + + o(x5 )
3! 5!
éJ
Ê« ɒm' thX Qå„JË Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì '@ thX = chX
 èYK
@Q ÖÏ @ øñ®Ë@
éJ . KQË@ úæk  I‚k é҂
.
 ®Ë@
 áÓ shX
à @ AÖß.ð
AJK
YË ð 1 + X2! + X4! úΫ X + X3! + X5! Ë
2 4 3 5  m Ì '@
é‚ÓA
X3 X5 X2 X4 X 3 2X 5 2X 3
    
6 7X
X+ + = 1+ + X− + +X − −
3! 5! 2! 4! 3 15 630 15
ñë 0 P@ñk. ú
¯ thX Ë 5 éJ . KQË@ áÓ
XðYjÖÏ Qå„JË@ ð
X 3 2X 5
thX = X − + + o(X 5 )
3 15
ñë +∞ P@ñk. ú
¯ thx = th X1 Qå„ ð
 
1 1 2 1
thx = − 3 + 5
+o
x 3x 15x x5

ÕÔªÖÏ @ XðYjÖÏ @ Qå„JË@ .6

0 P@ñk. ú¯ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
B ð 0 YJ«
©K. AJË@ áºË AÖß.P @Y« AÓ 0 P@ñk. ú¯ A¯QªÓ
AªK AK f àA¿
. @ X@

x 7−→ xα f (x)
. 0 P@ñk. ú
¯ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
, ù¢ªÓ ù
®J
®k
 XY« α 
k
IJ
xα f (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + o(xn )
 
113 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@ ɒ®Ë@

( 0 P@ñk. ú
¯) AJK
YË
1
f (x) = (a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn + o(xn ))
xα
. 0 P@ñk. ú
¯ f Ë AÒÒªÓ @XðYm× @Qå„ ù҂
ð

ÈAJÓ:

? cothx Ë XðYjÖÏ @ Qå„JË@
0 P@ñk. ú¯ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
B
¯ x→0

Ü\ÑÄ
AJK
YË xcothx PAJ.J«AK. áºË
cothx lim cothx = ∞ à @ AÖß.

lim xcothx = 1
x→0

Ñ¢ JJÖ Ï @ ZQm .Ì úΫ x é҂ . . úΫ ɒm' 0 P@ñk. ú¯

 ®K Ñ¢ JJÖ Ï @ èQk 5 éJ . KQË@ áÓ
@XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
xcothx ð


0 P@ñk. ú¯ thx Qå„JË

x3 2x5
thx = x − + + o(x5 )
3 15
AJK
YË ð
x2 x4
xcothx = 1 + − + o(x5 )
3 45

ñë 0 P@ñk. ú
¯ AÒÒªÓ @XðYm× @Qå„ ÉJ.®K
cothx à @ Ð QÊ J‚
AÓ
1 x x3
cothx = + − + o(x4 )
x 3 45

:‡J
J.¢
K. R ñm' R áÓ Ï@
¬QªÖ f ©K. AJË@ áºJ

Ë
(
x @ X@
x 6= 0 àA¿

1+e1/x
0 @ X@
x = 0 àA¿
. é® J‚Ó
 I.‚k@ ð R úΫ †A ® JƒC  Ë éJJ
ÊK. A¯ ð f éK
P@QÒJƒ@ €PX @ .1

Õæ
® J‚ÒÊË éJ . ‚ËAK
Qg B@
.
@ Yë éJ
ª“ð ð f úæjJÖÏ H. PA®Ó Õæ
®J‚Ó y = 12 x − 14 Õæ
® J‚ÖÏ @ à@ á 
K. .2
  
.H. PA®Ö Ï @
: ÉmÌ '@
á 
ÊK. A¯ ð áK
QÒJ‚Ó á 
ªK. AK I.»QÒ» e1/x ¯ R∗ úΫ †A ® JƒC  Ë àCK . A¯ ð à@ QÒJ‚Ó ex ð 1 à @ AÖß. − .1
    x

ð QÒJ‚Ó Qk @ ð IK. AK ©K. AK ¨ñÒj.Ò» 1 + e ð R úΫ †A®JƒC Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó R úΫ †A ® JƒC
 1/x ∗       ∗  Ë

. R∗ úΫ †A ® JƒC  Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó R∗ úΫ †A ® JƒC

 Ë ÉK. A¯

¯ R∗ úΫ ÐYªJK B 1 + e1/x ð R∗ úΫ †A ® JƒC   
Ë àCK. A¯ ð à@QÒJ‚Ó 1 + e ð x à @ AÖß.
1/x

. R∗ úΫ †A®JƒC  Ë ÉK. A¯ ð QÒJ‚Ó f (x) = x

1+e 1/x
AJK
YË , 0 YJ« −
x
lim f (x) = lim → 0 = 0 = f (0)
x→0 x 1 + e1/x
 
114 éj®’Ë@ PñÊK
AK Qå„ - èXðYjÖÏ @ Pñ‚ Ë@ : ©ƒAJË@
 ɒ®Ë@

QÒJ‚Ó
. 0 YJ« f à @ Ð QÊ J‚
AÓ
f (x) − f (0) 1
lim− = lim− = 1 = fg′ (0)
x→0 x−0 x→0 1 + e1 /x

f (x) − f (0) 1
lim+ = lim+ = 0 = fd′ (0)
x→0 x−0 x→0 1 + e1 /x

. 0 YJ« †A ® JƒC

 Ë ÉK. A¯ Q
« éJºË  Ë ÉJ.¯ f à @ Ð QÊ J‚
AÓ
0 PA‚
úΫ ð á 
Öß
úΫ †A ® JƒC

ñë f ‡ J‚Ó

Ü\ÑÄ
 •
1 + e1/x − x − x12 e1/x 1 + 1 + x1 e1/x




f (x) =
′
= x 6= 0
(1 + e1/x )2 (1 + e1/x )2
AJK
YË .2
x x
lim f (x) = lim
x→−∞ x→−∞ 1 + e1/x
= −∞ ð lim f (x) = lim
x→+∞ x→+∞ 1 + e1/x
= +∞

ð ±∞ úÍ@ Èð ñK
x AÖÏ 0 úÍ@ Èð ñK
t , t= 1 .
©“ñK
x

t2 t3
e1/x = et = 1 + t + + + o(t3 )
2 6
t t2 t3
 
1/x t 3
1+e =1+e =2 1+ + + + o(t )
2 4 12
AJK
YË u = 1 + 2t + t2
4
+ t3
12
.
©“ñK

t t2 t3 1 t2 t3 t3
 
1 2 3 3
= 1 − u + u − u + o(u ) = 1 − 1 + + + + + − + o(t3 )
1+u 2 4 12 44 4 8

t t3
=1−
+ + o(t3 )
2 24
t3
 
x 1 1 1 t 3
f (x) = = = = 1− + + o(t )
1 + e1/x t(1 + et ) 2t(1 + u) 2t 2 24
 2 !
1 1 t2 1 1 1 1
= − + + o(t2 ) = x − + 2
+o
2t 4 48 2 4 48x x

. f úæj  Õæ® J‚Ó ñë

JÖ Ï H PA®Ó y = 12 x − 1
Õæ
® J‚ÖÏ @ à X@
.
4

à @ AÖß. ð
 2 !
1 1
f (x) − y = +o >0
48x2 x

.H. PA®Ö Ï @ Õæ
® J‚ÖÏ @ †ñ
 ¯ ©®K

f JÔ ¯
úæj x −→ ±∞ AÖÏ