ملخص رياضيات 2 مع تمرين و حلولها

éÓ Y®Ó

,
1

Î
Ó

Ù
Û

Ë

m
×
H AJJ®Kð Ð ñÊ« úÍ ð B @ éJË @ éJÊ£ è YK A®Ë ð P YË @ H Am é®¯ P éËñÊm @ áK P AÖÞ @ áÓ é« ñÔ Õç' Y®K úÍ @ é« ñJ¢ÖÏ @ è Yë ùª

.

.

.

. ¯

Õæë A®ÖÏ @ ªK H AªJ @ ' AÖÞ

éJÊ¢Ë @ ªK AîDÓ ÿ AªK úæË @ H AK ñªË @ ªK ÉJË YJË
. .
m . .
. .

. Ë Q
H AJJ®JË @ð Ð ñÊªË @ éJÊ¢Ë úæ @ Y É¿ éK AîE H AK @ ú¯ IJ¢« @ áK P AÖÞ @ É¿ à@ úÍ @ à@ ù®K
FÓ

.
Am

.

K
Q Ì : Q Q
m '@ È ñk áK P AÖÞ úæîDJK ð éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @ AîDÊK éK X YªË @ H CÓ A¾JË @ ÿÍ AJË A¿ ñë é« ñJ¢ÖÏ @ è X AÓ IKQK à@ úÍ @ g B @ ú¯
.

. .

.
.

. . Ì
éJK AJ AK P éJÊ é« ñJ¢ÖÏ @ Qk @ ú¯ Z ø P A®Ë @ ð ù¢m '@
'

. Ym

.

. Ì Q FÊË ªË
H AK CË YJm '@ m éJÊ¢Ë @ © @ñJÖÏ @ ÉÔ @ @ Yë YJ®K à@ ÉÓ AK
FÓ
Am

.

.

1
è X AÖÏ @ Ð ñÊ« éJÊ£ð ÿÍ B @ Ð C« B @ð H AJ AK QË @ éJÊ£ ½Ë Y»
.

.

éK X YªË @ H CÓ A¾JË @

:
é¯ ñË AÓ È @ð YË éJÊ B @ È @ð YË @

.
ÿ®J®k

IK AK
.
ÉJÖß

c
IJk

,
F È @ð YË @ ùë I È Am
×
úÎ
« f Ë éJÊ B @

È @ð YË @

ÿ B @ È ð Ym
Ì
'@ ú¯

.
.

f (x) = F (x) = I=
a∈R ax + c R
1
x , n ∈ N?
n
n+1 x
n+1
+c R
1
xr , r ∈ R − {−1} r+1 x
r+1
+c {x ∈ R : xr ∈ R}
1 1
xn , n ∈ N − {0, 1} − (n−1)xn−1 + c ]0, +∞[∨] − ∞, 0[
1
x ln x + c ]0, +∞[
√
√1 2 x+c ]0, +∞[
x
sin x − cos x + c R
cos x sin x + c R
1 + tan2 x = cos12 x tan x + c π
R − { 2 + kπ}, k ∈ Z
shx chx + c R
chx shx + c R
1 − th x = ch12 x
2
thx + c R
√ 1 arcsin x + c ] − 1, 1[
1−x2
1
− 1−x
√
2
arccos x + c ] − 1, 1[
1
1+x2 arctan x + c R
1
− 1+x 2 arccotnx + c R
1
√
√
1+x2
argshx + c = ln(x + 1 + x2 ) + c R
√
√ 1 argchx + c = ln(x + x2 − 1) + c ]1, +∞[
x2 −1
√
√ 1 ln |x + x2 − 1| + c ] − ∞, −1[
x2 −1
1
1−x2 argthx + c = 12 ln 1+x
1−x +c ] − 1, 1[
1 1 1+x
1−x2 2 ln 1−x +c ]1, +∞[
1 1 1+x
1−x2 ln +c
2 1−x ] − ∞, −1[
√
√ 1 ln |x + a + x2 | + c R
a+x2
1 + cot x = sin12 x
2
− cot x + c R − {kπ}, k ∈ Z
1
cos(ax + b), a 6= 0 a sin(ax + b) R
sin(ax + b), a 6= 0 − a1 cos(ax + b) R

: ªË
AîDÊ« H AJÊÔ @ð éJÊ B @ È @ð YË @

.
ù®J®k

c
.

IK AK
,
F È @ð YË @ ùë I È Am
Ù
Û
@
úÎ
« f Ë éJÊ B @

È @ð YË @ð I È Am
×
úÎ
«

ô A®J CË éÊK A¯
.
éË @ X u à@

Q ®K

ÿ B @ È ð Ym
Ì
'@ ú¯

. .
.

f (x) = u(x)u0 (x) F (x) = 21 u2 (x) + c
f (x) = u0 (x)un (x), n ∈ N − {0, 1} 1
F (x) = n+1 un+1 (x) + c
u0 (x) 1
f (x) = u2 (x) F (x) = − u(x) +c ∀x ∈ I, u(x) 6= 0
u0 (x)
f (x) = u(x) F (x) = ln |u(x)| + c ∀x ∈ I, u(x) 6= 0
u0 (x)
p
f (x) = √ F (x) = 2 u(x) + c ∀x ∈ I, u(x) > 0
u(x)
f (x) = u0 (x)ur (x), r ∈ Q − {−1} F (x) = 1

r+1 u
r+1
(x) +c

: × Ó
È Am úÎ« èQÖÞ éË @ X ÉÓ A¾K

.
I
áÓ

áK QåJ«

b ð a ð I È Am
×
úÎ« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

áºJË
F (b) − F (a) F (b) − F (a) = G(b) − G(a)

.

¡JKQÓ
Q
«

ù®J®m

Ì
'@ X YªË @

à@ ø@
,
à A¯

I úÎ
« f Ë

á

JJÊ @

á

JË @ X

G ð F
IK A¿ @X@

.
f Ë éJÊ B @

éË @ YË @

P AJJk AK

Rb
F (b) − F (a)

a
áÓ ÉÓ A¾K

ð@ b úÍ @

a
áÓ f (x)dx ¨ ñÔ
m
×
@Q®K ð

f (x)dx IJºK ð
.

b úÍ @

a
áÓ f éË @ YË @ ÉÓ A¾K

ùÖÞ

ù®J®m

Ì
'@ X YªË @
.
a
.
f (x) Ë b úÍ @

Rb
.
f (x)dx ÉÓ A¾JË @

ø Yg

à AJ« YK

b ð a

a
Rb Rb Rb

Rb
.
f (x)dx = f (y)dy = f (t)dt = ... à@

úæªÖß. Qk @ ¬Qk ø AK
.
x ñªK

áºÖß

f (x)dx éK AJºË @
.

ÿ¯
a a a a
Rb
F (b) − F (a) = [F (x)]ba =

.
f (x)dx
É¾Ë @
úÎ
« IJºK
.

F (b) − F (a)
éK AJºË @
.
¡JK

.

Ég @
.

áÓ

:
@ñk

:

AJK YË

.
I
áÓ c ð b ð a ð R
áÓ I È Am
×
úÎ«

á

KQÖÞ

Ó

á

JË @ X

g ð f

áºJË

Rx
,
a YJ«

Ð YªJK

úæË @ð f éË @ YÊË è YJkñË @

éJÊ B @

éË @ YË @ ùë F (x) = f (x)dx éË @ YË @ ◦

Ra
,
f (x)dx = 0 ◦
a
Rb Ra
,
f (x)dx = − f (x)dx ◦
a b
2
Rb Rc Rb
,(
È A

é¯ C«
)
f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx ◦
a a c
Rb Rb Rb
,
(f (x) + g(x))dx = f (x)dx + g(x)dx ◦
a a a
Rb Rb
,
∀λ ∈ R, λf (x)dx = λ f (x)dx ◦
a a
Rb

,
f (x)dx ≥ 0
à A¯

,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ f (x) ≥ 0 ð a≤b à A¿

@X@

◦
a
Rb

,
f (x)dx ≤ 0
à A¯

,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ f (x) ≤ 0 ð a≤b à A¿

@X@

◦
a
Rb Rb

,
f (x)dx ≤ g(x)dx à A¯

,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ f (x) ≤ g(x) ð a≤b à A¿

@X@

◦
a a

2

Û
é YJì AK
.

Õæë @ð
,
éJ P AJË @

.

H AJJ®JË @

è X YªJÖÏ @ éP YÖÏ AK
.
1812 éJ

õm
F Ë

@
,
ÿ Q¯ ÿ AJ AK P

ñë (1880 − 1793) È A

È AÓ

.
éJ£ A® B @

Rb Rb
,
| f (x)dx| ≤ |f (x)|dx à A¯

a≤b
à A¿ @X@

◦
a a
Ra
,
f (x)dx = 0
à A¯

,
[−a, a] È Am
ÙÛ
@
úÎ
« éK XQ¯

f éË @ YË @

IK A¿ @X@

◦
.
−a
Ra Ra
,
f (x)dx = 2 f (x)dx à A¯

,
[−a, a] È Am
Ù
Û
@
úÎ
« éJk ð P

.

f éË @ YË @

IK A¿ @X@

◦
.
−a 0
a+T
R RT
.
f (x)dx = f (x)dx à A¯

,
T AëP ð Xð éK P ð X

f
IK A¿ @X@

◦
a 0

: × ®Ë
È Am úÎ« éË @ YË é¢ñJÖÏ @ éÖÞ

@

IJk

,
m ù®J®m

Ì
'@ X YªË @ ùë [a, b] È Am
Ù
Û
@
úÎ
« f éË @ YÊË é¢ñJÖÏ @

éÖÞ

®Ë
@
.
[a, b] È Am
×
úÎ
« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

áºJË

. .
Zb
1
(1) m = f (x)dx
b−a
a

: ®Ë
é¢ñJÖÏ @ éÖÞ

@ Qåk

M m
IJm

'
ð

à AJ®J®k

à @ X Y« Yg ð
.
@X@

.
[a, b] È Am
×
úÎ« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

áºJË
. .
∀x ∈ [a, b], m ≤ f (x) ≤ M

à A¯

Zb
(2) ∀x ∈ [a, b], m(b − a) ≤ f (x)dx ≤ M (b − a).
a

:
é¢k CÓ

|f (x)| ≤ M

à A¯

,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

IJm

'
AÓ AÖß Ik ñÓ
. .
M ù®J®k

IK AK
.
Yg ð ð
.
[a, b] È Am
×
úÎ« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

IK A¿ @X@

. .

Rb
.
| f (x)dx| ≤ M (b − a)
a

:
éÓ Aë é¢k CÓ

:
à@ éJÊ B @ éË @ YË @ K QªK Ð@ AK
' F
Ym

Ym .
F 0 (x) = f (x) ⇐⇒ F (x) + c =

R
.
f (x)dx
R

à ñºK

IJm

'
F (x) éË @ X X
Am
'
@

AJª¢J @ @ X A¯

,
éJÊ B @

éË @ YË @ K QªK

õJJ¢

.
ú¯ Bð @ Q¾®K

AJK A¯

,
f (x)dx H Ak
.
YJ«

YK YJ«

F 0 (x) = f (x)

:
AJK YË à ñºK YK YJª¯

R
f (x)dx = F (x) + c
R

:
éJË AJË @

H AJJ®JË @

ø Yg AK

.
f (x)dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
úÍ @

Am
ÎK

AJK A¯

,
½Ë X Éª¯ ©J¢

ÕË @X@

AÓ @

:
H CÓ A¾JË @ H Ak ÿ¯ H AJJ®JË @ ªK
.
.

:
éJÊ @

È @ð YË

Qå AJÖÏ @
.
È AÔ
ªJ
B@

:
(01)
Re (ln x)2
x dx

. :
ÉÓ A¾JË @ H Ak È AJÓ
.
1
(ln x)2

u0 (x)u2 (x)

éJÊ« ð

;
u(x) = ln x
IJk

,

É¾Ë @
úÎ
«
x èP AJªË @
.
éK AJ»
.

áºÖß

éK @

¡k CK

Re (ln x)2
.
x = [ 13 (ln x)3 ]e1 = 1

3
1
v0 u0

.
[a, b] È Am
Ù
Û
@ úÎ«

áK QÖÞ

Ó
ð

IJm

' ,
[a, b] È Am
×
úÎ
«

ô A®J CË

á
ÊK A¯

.

á

JË @ X

v ð u
áºJË

:
éK
Qm

FË
AK
.
éÊÓ A¾ÖÏ @
:
(02)
. . .
.

:
ªK
à@ ÕÎ
∀x ∈ [a, b], (u.v)0 (x) = u0 (x)v(x) + u(x)v 0 (x)

éJÓð
∀x ∈ [a, b], u0 (x)v(x) = (u.v)0 (x) − u(x)v 0 (x)

YK YJ«
Zb Zb
0
(3) u (x)v(x)dx = [u(x)v(x)]ba − u(x)v 0 (x)dx.
a a
g0

úÎ
« èQÖÞ
Ó
éË @ X f ð [a, b] È Am
ÙÛ
@
úÎ
« èQÖÞ
Ó
IJm

' ,
[a, b] È Am
×
úÎ
«

ô A®J CË éÊK A¯
.
éË @ X g

áºJË
: Q

ªJÖÏ @
Q
JªJK

.

éÊÓ A¾ÖÏ @
:
(03)
. . .
.
J = g([a, b])
IJm

'
J È Am
×
. .

à A¯

J È Am
Ù
Û
@
úÎ
« f Ë éJÊ @

éË @ X F
IK A¿ @X@

.
∀x ∈ [a, b], (F ◦ g)0 (x) = F 0 ((g(x)) × g 0 (x) = f (g(x)) × g 0 (x)

éJÓð
Zb g(b)
Z
0
f (g(x)) × g (x)dx = [(F ◦ g)(x)]ba = F (g(b)) − F (g(a)) = f (t)dt
a g(a)

ø@
Zb g(b)
Z
0
(4) f (g(x)) × g (x)dx = f (t)dt
a g(a)

π
R2 1
1+cos x dx

. :
ÉÓ A¾JË @ H Ak È AJÓ
.
0
t = tan x2

,
F¯ ©
Ym
2t
(5) sin x = ,
1 + t2
ð
1 − t2
(6) cos x = ,
1 + t2
ð
2t
(7) tan x = ,
1 − t2
ð
2
(8) dx = dt.
1 + t2

éJÓð
π
Z2 Z1
1 2 1
dx = . 2 dx
1 + cos x 1 + t2 1 + 1−t
1+t2
0 0
Z1
= dt,
0
= 1.

Rβ P (x)
:
a 6= 0 ð 1 ø ð A ð@

áÓ
Q
» @
.

éJk P X
.
Xð Yg
Q

J»

P (x)
IJk

ax+b dx

É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(04)

u0 (x)

Rβ P (x)
.
u(x)

É¾Ë @

áÓ éË @ YË éJÊ B @

éË @ YË @

à ñK A¯

ÉÔ
ªJ

Õç'
,
ax + b úÎ« P (x) Ë éK YJÊ¯ B @

éÖÞ
®Ë
@ ø
Qm
'

ax+b dx ÉÓ A¾JË @

H Am
.
Ì
. α
Rβ 1
:
a 6= 0 ©Ó R
áÓ b ð a
IJk

ax2 +bx+c dx

É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(05)
α
∆ = b2 − 4ac

: .
H B Ag H CK AJK YË ©

Rβ A

ax2 + bx + c 3

ð ù®J®k

X Y« A
IJk

1+(u(x))2 dx

É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

úÎ« Ém
F¯
Ë úG ñK A®Ë @

É¾Ë @ X
Ym
'

∆<0
à A¿ @X@

(
@

.
t = u(x)
úÍ AJË @
Q

ªJÖÏ @

ÉK YJK

.
ÉÔ
ªJ Q
g B @

ÉÓ A¾JË @

H Am
.
Ì
'ð
,
Xð Yg
Q

J»

u(x)

2
4 2
.
ax + bx + c = 0 éË X AªÖÏ @
úÎ
g AÒë x2 ð x1
IJk

,
ax + bx + c = a(x − x1 )(x − x2 ) à A¯

∆>0
à A¿ @X@

(
H
.

YK YJ«
1 1
= ,
ax2 + bx + c a(x − x1 )(x − x2 )
A1 A2
= + .
x − x1 x − x2
b 2 ∆
ax2 + bx + c 3

−

.
a((x + 2a ) 4a2 ) ñë Ë úG ñK A®Ë @

É¾Ë @
√
−b+ ∆ −b− ∆ 4
.
x2 = 2a ð x1 = 2a

u0 (x)

.
u(x) éË @ YÊË éJÊ B @

éË @ YË @

à ñK A¯

ÉÔ
ªJ
½Ë X YªK ð
.
.
éJ®J®k

X @ Y« @ A2 ð A1
IJk

ax2 + bx + c = 0 5
ax2 + bx + c = a(x − x0 )2

.
éË X AªÒÊË « AÖÏ @ Ém
Ì
'@ ñë x0
IJk

,
à A¯

∆=0
à A¿ @X@

(
k
.

AJK YË

Zβ Zβ
1 1 1
dx = dx,
ax2 + bx + c a (x − x0 )2
α α
1 1
= [− ]β ,
a x − x0 α
1 1
= − .
a(β − x0 ) a(α − x0 )
Rβ 1
:
a 6= 0 ©Ó R
áÓ b ð a
IJk

aex +b dx

É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(06)
α

Rβ 1
aex +b dx

: ªJ , Ì
éJË AJË @ é®K Q¢Ë @ ÉÔ ÉÓ A¾JË @ H Am

.
Zβ Zβ
1 e−x
dx = dx,
aex + b e−x (aex + b)
α α
Zβ
e−x
= dx,
a + be−x
α
Zβ
1 (−b)e−x
= − dx,
b a + be−x
α
1
= − [ln |a + be−x |]βα .
b
Rβ f (x)
:
Xð Yg ø
Q

J»

g ð f
IJk

g(x) dx

É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(07)

Rβ f (x)
g(x) dx

: K , Ì
ÿÎ AÓ ©JK ÉÓ A¾JË @ H Am
. .

α

◦

.

IJºKð

.(
g(x) ék P X
.

áÓ
Q
» @
.
f (x) ék P X
.

à ñºK

AÓ YJ«

AªJ£
.
)
éK YJÊ¯ B @

éÖÞ
®Ë
@ õ¯ ð g(x) úÎ
« f (x) Õæ®K
f (x) f1 (x)
(9) = h(x) +
g(x) g(x)

,
g(x) ék P X
.

áÓ É¯ @

éJk P X
.
Xð Yg
Q
J»

f1 (x) ð éÖÞ
®Ë
@ l
'
.
AK

ñë h(x)
IJk

(cx + d)n (ax2 + bx + c)m

úÎ
«
.

IJºKð

éJªJJ£

.
X @ Y« @ m ð n
IJk

,
ð

É¾Ë @

áÓ IK P AÓ
.
Z @ Yg
.
úÍ @

áºÓ @

à@

g(x) ½¾®K

:
È AJÖÏ @ ÉJ

.
b 5
.
x0 = − 2a

f1 (x) A1 A2 An
= + + ... +
(cx + d)n (ax2 + bx + c)m cx + d (cx + d)2 (cx + d)n
B1 x + D1 B2 x + D2 Bm x + Dm
(10) + + + ... + ,
ax2 + bx + c (ax2 + bx + c)2 (ax2 + bx + c)m
{Di }1≤i≤m {Bi }1≤i≤m {Ai }1≤i≤n

.
éJ®J®k X @ Y« @ ð ð IJk

pm p2 p1
Rβ p1 p2 pm
:
È@
Q
g CË éÊK A¯
.
Q
«

P ñ»
qm
,... ,
q2
,
q1

IJk

,
f (x, x q1 , x q2 , ..., x qm )dx
É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(08)
α

Rβ p1 p2 pm
x = tn

X @ Y« CË

Qª B @ ¼
Q
ÖÏ @ « AÖÏ @ ñë n
IJk

, Q

ªJÖÏ @

ÉK YJK

.

ÉÔ
ªJ
f (x, x q1 , x q2 , ..., x qm )dx
É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Am
.
Ì
α
.
qm ,... ,
q2 ,
q1
p1 pm
f ( αx+β αx+β q1 αx+β qm
R
ax+b , ( ax+b ) , ..., ( ax+b ) )dx (09)

:
É¾Ë @ áÓ ÉÓ A¾K H Ak
.
: Q

Q

pm ,... ,
p2 ,
p1 ,
È@ g CË éÊK A¯ « P ñ» IJk
.
qm q2 q1
p1 pm
αx+β
f ( αx+β αx+β
, ..., ( αx+β

= tn

R
« AÖÏ @ ñë n
IJk

ax+b ©ñK
.
½Ë Xð
Q

ªJÖÏ @

ÉK YJK

.

ÉÔ
ªJ
ax+b , ( ax+b )
q1
ax+b )
qm )dx ÉÓ A¾JË @

H Am
.
Ì

.
qm ,... ,
q2 ,
q1 X @ Y« CË

Qª B @ ¼
Q

ÖÏ @
eαx pn (x)dx

R
:
ù®J®k

X Y« α ð n
éJk P X
.
Xð Yg
Q

J»

pn (x)
IJk

, :
É¾Ë @

áÓ ÉÓ A¾K

H Ak
.
:
(10)

AJK YË

Z
(11) eαx pn (x)dx = qn (x)eαx + k

.
pn Xð Ym
Ì
'@
Q

J» ék P X
.
ø ð A

éJk P X
.
Xð Yg
Q

J»

qn ð ù®J®k

IK AK
.
k
IJk

:
l
'
.

P YJË AK
.

éÊÓ A¾ÖÏ @
:
(11)

1
R
(x2 +1)3 dx

. '
ÉÓ A¾JË @ Im È AJÖÏ @ ÉJ «
úÎ
.
.
1
R
.
In = (x2 +1)n dx ÉÓ A¾JË @

Q
JªK
.

... ,
In , ... ,
I2 ,
I1 ,
I0 Im
.
'

Õç'

áÓð
,
In−1 ð In
á
K

.
¡ QK
.

éJªk @QK

.

é¯ C« úÎ« Ém
'
éK FË AK
Qm .
éÊÓ A¾ÖÏ @ È AÔ
ªJ
AK

.

AJK YË

Z
1
I0 = dx = x + k0 ,
(x2 + 1)0
Z
1
I1 = dx = arctan x + k1 ,
(x + 1)1
2
Z
1
In−1 = dx.
(x + 1)n−1
2

©
.
In−1 úÎ
« éK
Qm

FË
AK
.
éÊÓ A¾ÖÏ @ ÉÔ
ªJ
1 2(n − 1)x
u(x) = , u0 (x) = − ,
(x2 + 1)n−1 (x2 + 1)n
v 0 (x) = 1 , v(x) = x.

éJÓð

x2
Z
x
In−1 = + 2(n − 1) dx,
(x2 + 1)n−1 + 1)n (x2
Z 2
x x +1−1
= + 2(n − 1) dx,
(x2 + 1)n−1 (x2 + 1)n
Z Z
x 1 1
= + 2(n − 1) dx + 2(n − 1) dx,
(x + 1)n−1
2 2
(x + 1) n−1 (x + 1)n
2
x
= + 2(n − 1)[In−1 − In ].
(x2 + 1)n−1

éJÓð

 I0 = x + k0 ,




(12) I1 = arctan x + k1 ,



(2n−3)

In = 2(n−1)(xx2 +1)n−1 + 2(n−1) In−1 .

x 1
.
I2 = x2 +1 + 2 arctan x + k2 Ym
F¯

(12) ú¯ ñªK

n=2 Ég @
.

áÓ
.

5 x 1
.
éK Ak
.
X @QÖÏ @ ÉÓ A¾JË @

ñë
Q
g B @

@ Yëð
.
I3 = 4 x2 +1 + 2 arctan x + k3 Ym

F¯ (12) ú¯ ñªK

n=3 Ég @
.

áÓ

: Ì
Ó A¾JË @ H Am '@ H A®JJ¢ ªK
úÎ
.
. .

: :
H Ag AÖÏ @ H Ak Bð @
.

á
¯ QªÖÏ @

á
ÖÞ

®JÖÏ
@ð É @ñ®Ë @ P ñm
×
ð f éË @ YË @ úæm

FÓ
áK
.
P ñm
Ù
Û
@

ø ñJÖÏ @
Q
m

Ì
'@ ék AÓ A

áºJËð [a, b] È Am
×
úÎ
« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

áºJË
(
@

:
YK YJ«

AJK YË

.
x=b ð x=a
á

JË X AªÖÏ AK

.
Zb
(13) A(f ) = ( |f (x)|dx),
a

g éË @ YË @ úæm

FÓ
ð f éË @ YË @ úæm

FÓ
áK
.
P ñm
Ù
Û
@ ø ñJÖÏ @

Q
m

Ì
'@ ék AÓ A

áºJËð [a, b] È Am
×
úÎ
«

á

KQÖÞ

Ó

á

JË @ X

g ð f

áºJË
(
H
.

.

:
YK YJ«

AJK YË

.
x=b ð x=a
á

JË X AªÖÏ AK

.

á
¯ QªÖÏ @

á
ÖÞ

®JÖÏ
@ð
Zb
(14) A(f ) = ( |f (x) − g(x)|dx),
a

:
H A¢k CÓ

,
H Ag AÖÏ @ AJ¯

è YgñK
.
ù¢ªK

ék AÖÏ @ (14) ð (13)
á

J¯ CªË @

ú¯
(
1

f (x) ≥ 0

à A¯

É @ñ®Ë @ P ñm
×
ôñ¯ ©®K

f
©K AJË @
.

úæm
FÓ

à@ ø@
,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ à A¿

@X@

(13) é¯ CªË @ ú¯
(
2

Rb
,
A(f ) = f (x)dx
a

f (x) ≤ 0

à A¯

É @ñ®Ë @ P ñm
×

Im

'
©®K

f
©K AJË @
.
úæm

FÓ

à@ ø@
,
[a, b]
áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

à A¿ @X@

(13) é¯ CªË @ ú¯
(
3

Rb
,
A(f ) = −f (x)dx
a

È Am
ÙÛ
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ ð f (x) ≤ 0
à ñºK

[a, c] È Am
ÙÛ
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

IJm

'
]a, b[3 c X Y« Yg ð
.
@X@

(13) é¯ CªË @ ú¯
(
4
. . .
Rc Rb
,
A(f ) = − f (x)dx + f (x)dx
à A¯

,
f (x) ≥ 0
à ñºK

[c, b]
a c

f (x) ≥ g(x)

à A¯

g .

©K AJË @ úæm

FÓ
ôñ¯ ©®K

f ©K AJË @
.

úæm

FÓ
à@

ø@
,
[a, b] È Am
Ù
Û
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

à A¿ @X@

(14) é¯ CªË @ ú¯
(
5

.
Rb
,
A(f ) = (f (x) − g(x))dx =
a

f (x) ≤ g(x)

à A¯

g .

©K AJË @ úæm

FÓ

Im
'

©®K

f
©K AJË @
.
úæm

FÓ
à@

ø@
,
[a, b] È Am
ÙÛ
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

à A¿ @X@

(14) é¯ CªË @ ú¯
(
6

.

Rb
,
A(f ) = (g(x) − f (x))dx =
a

È Am
Ù
Û
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ ð f (x) ≥ g(x)
à ñºK

[a, c] È Am
Ù
Û
@

áÓ x É¿ Ég @
.

áÓ

IJm

'
]a, b[3 c X Y« Yg ð
.
@X@

(14) é¯ CªË @ ú¯
(
7
. . .
Rc Rb
.
A(f ) = (f (x) − g(x))dx + (g(x) − f (x))dx
à A¯

,
f (x) ≤ g(x)
à ñºK

[c, b]
a c

: Ì :
Ð ñjm '@ H Ak AJK AK
. .

×
S
áÓ M (x, y, z) ¡®JË @ é« ñÔ
m
×
ék AÖÏ S(t) K
.

QÓQK
.
z=b ð z=a
á

JË X AªÖÏ AK

.

á
¯ QªÖÏ @

á
K ñJÖÏ @

á
K

.
@P ñm
×
AÖÞ
m
S
áºJË

(
@
. .
.
z=t
IJm

'
ñë S Õæm
Ù
Û
@ Ñm
k
à A¯

[a, b] È Am
Ù
Û
@
úÎ
« @QÖÞ
Ó
t 7−→ S(t) õJJ¢JË @

.

à A¿ @X@

. . .

Rb
.
Ð ñjm
.
Ì
'@ AJ¯

è YgñK
.
V = S(z)dz
a

×

à @P ð YË @ Õæm
×
ú« YK

AÖÞ
m
YËñK

éK A¯

éÊÓ A¿ èP ð X É @ñ®Ë @ P ñm
×
È ñk f éË @ YË @ úæm

FÓ
P@X @X@

.
[a, b] È Am
ÙÛ
@ úÎ« èQÖÞ
Ó
éË @ X f

áºJË
(
H
.
. . .

Û
Ù k
ñë Õæm @ @ Yë Ñm ð
. .
Rb
π(f (x))2 dx

.
Ð ñjm
.
Ì
'@ AJ¯

è YgñK
.
V =
a

éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @

:
úÍ ð B @ ék P YË @ áÓ éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @
.

.
úÍ ð B @ ék P YË @ áÓ éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @ áÓ ¨ @ñK @ ©K P @ ¼ AJë
.
.

: Q :
éÊ®JÖÏ @ H@ ªJÖÏ @ H@X éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @ ÈðB@ ¨ ñJË @

: Q
úÍ AJË @ É¾Ë @ « AîDK AJ» áºÖß

éJÊ A®K éË X AªÓ É¿ éÊ®JÓ H@ ªJÓ H@X éJÊ A®K éË X AªÓ ùÖÞ
úÎ
.

(15) y0 = f (x).g(y)

.
J È Am
ÙÛ
@ úÎ« g 6= 0
IJm

' ,
IK
.

Q
Ë @ úÎ« J ð I
á
Ë Am

×
úÎ«

à @QÖÞ
Ó

à AªK AK
.

g ð f
IJk

. . .

:
éJË AJË @

é®K Q¢Ë @

©JK
.
(15) éË X AªÖÏ @ Ém
Ì
y 0 (x)
y 0 = f (x).g(y) =⇒ = f (x),
g(y)
dy
dx
=⇒ = f (x),
g(y)
dy
=⇒ = f (x)dx,
g(y)
Z Z
dy
(16) =⇒ = f (x)dx.
g(y)

.
(15) éË X AªÒÊË y (
È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
)
Ð AªË @ Ém
Ì
'@ èP AJ«
.
X
Am
' @

AJJºÖß

,
(16) é¯ CªË @ ÿÎ
Ó

A¾K H Am
.
'
.

.
.

: :
é Ï@ éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @ úG AJË @ ¨ ñJË @
FÖ
Am

:

É¾Ë @ úÎ« AîDK AJ» áºÓ @ @X@ é FÓ AîE @ úÍ ð B @ ék P YË @ áÓ éJÊ A®K éË X AªÓ á« È ñ®K
. Am .
y
(17) y0 = f ( ).
x

y
:

à@ l
FJJ¯
,
z= x
Q

ªJÖÏ @ ÉK YJK

.

ÉÔ
ªJ
Ì .
R
áÓ I È Am
×
úÎ
« QÖÞ
Ó
©K AK
.

f
IJk

y
z= =⇒ y = x.z,
x
=⇒ y 0 = z + xz 0 .

:
Ym
'

(17) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªJË AK

.

1
(17) =⇒ z 0 = (f (z) − z).
x

. Q Q
éÊ®JÓ H@ ªJÓ H@X éJÊ A®K éË X AªÓ ùë è g B @ è Yë

: Ì :
úÍ ð B @ ék P YË @ áÓ éJ¢m '@ éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @ IË AJË @ ¨ ñJË @
.

:
É¾Ë @ áÓ éË X AªÓ É¿ úÍ ð B @ ék P YË @ áÓ éJ¢k éJÊ A®K éË X AªÓ ùÖÞ
.

(18) y 0 + f (x)y = g(x)

.
R
áÓ I È Am
×
úÎ
«

áK QÖÞ

Ó

á
ªK AK

.

g ð f
IJk

◦

,
Qk ¬Q£

à ð YK
.
éJÊ A®K

éË X AªÓ ú« YK

(18) éË X AªÖÏ @ à A¯

g(x) = 0 à A¿

@X@

g(x) 6= 0 ◦

.
Qk ¬Q¢
.
éJÊ A®K

éË X AªÓ ú« YK

(18) éË X AªÖÏ @ à A¯

à A¿

@X@

:

á
J®K Q£

¼ AJë

Ì

: Q - 1
IK AJË @ JªK é®K Q£
.
y 0 + f (x)y = 0

×
. m (
éË X AªÖÏ @ È ñÊg é« ñÔ á« @
FK
Im
.
.

y 0 + f (x)y = 0

y 6= 0

.
à@

Q® K

.
éË X AªÒÊË Ég ñë y=0
à@ ¡k CK

AJK YË

y0
y 0 + f (x)y = 0 =⇒ = −f (x),
y
dy
dx
=⇒ = −f (x),
y
Z Z
1
=⇒ dy = − f (x)dx,
y
Z
=⇒ ln |y| = − f (x)dx,
R
=⇒ y = c.e− f (x)dx
.
R R
y 0 + f (x)y = 0 y1 (x) = e− f (x)dx
y(x) = c.e− f (x)dx

(
éË X AªÒÊË Ég ñë y1 )

IJk

y(x) = c.y1 (x) ©

.
éJÓð

É¾Ë @

áÓ (18) éË X AªÒÊË Ég

á«
Im
FK
ð

x Ë

AªK AK
.
c Q

JªK
.

ø@

IK AJË @
.
Q
JªK

é®K Q£

Ð@
Ym

F
AK

.
(18) éË X AªÖÏ @
Ém
'
Ð ñ®K
(
H
.

.
.

AJK YË

.
y(x) = c(x).y1 (x)
(18) =⇒ c0 (x)y1 (x) + c(x)y10 + f (x)c(x)y1 (x) = g(x),

=⇒ c0 (x)y1 (x) + c(x){y10 + f (x)y1 (x)} = g(x),
| {z }
0
=⇒ c0 (x)y1 (x) = g(x),

Z
g(x)
=⇒ c(x) = dx.
y1 (x)
S(18) = {y(x) = yg(x)

R
− f (x)dx
R
.
1 (x)
dx.e } ùë (18) éË X AªÖÏ @ È ñÊg é« ñÔ
m
×
éJÓð

: (
Euler ) Q
Ëð @

é®K Q£

- 2
R

f (x)dx
6
ø@
,
e K
.
(18) éË X AªÖÏ @ ú¯ Q£ H Qå
.
ú¯

ÉJÖÞ
K Q
Ëð @

é®K Q£

R R
y 0 + f (x)y = g(x) =⇒ (y 0 + f (x)y)e f (x)dx
= g(x)e f (x)dx
,
R R
f (x)dx 0 f (x)dx
=⇒ (ye ) = g(x)e ,
Z R R
=⇒ ye f (x)dx = g(x)e f (x)dx dx,
R
Z R
=⇒ y = e− f (x)dx g(x)e f (x)dx dx.
R R
S(18) = {y(x) = y = e− f (x)dx f (x)dx
R
.
g(x)e dx} ùë (18) éË X AªÖÏ @ È ñÊg é« ñÔ
m
×
éJÓð

Q

7 :

:

É¾Ë @ áÓ IK A¿ @X@ úÍ ñ K Ë AîE @ éJÊ A®K éË X AªÓ á« È ñ ®K ÿÍ ñKQK éË X AªÓ ©K @QË @ ¨ ñJË @
.
. .

(19) y0 = f (x)y + g(x)y α

6
1783 Q
ÖÞ
.
J
.
18 ú¯ ú¯ ñKð

@Qå ñ

.

È P AJK
. .
1707 ÉK Q¯ @

15 ú¯ YËð

úG AK Q¯ ð

ÿ AJ AK P

(
Leonhard Euler ) Q
Ëð @

XP AKñJË

. FË «
úæ AK QË @ ÉJÊm @ ÕÎ ñÓ ñëð

7
.
1782 Ð A« ú¯ ñKð

1700 Ð A« YËð ø Qå ñ

úG AK Q¯ ð

úG AJ AK P

úÍ ñKQK
.

ÉJK @ X

Q

ªJÖÏ @ ÉK YJK

.

ÉÔ
ªJ
Ì .
IK
.

Q
Ë @ úÎ« J ð I
á
Ë Am

×
úÎ«

áK QÖÞ

Ó

á
ªK AK

.

g ð f ð 1
á« ÊJm
'
ù®J®k

X Y« α
IJk

z = y 1−α

.
(18) éË X AªÖÏ @ É¾

®K

áÓ éË X AªÓ
úÎ
« Ém
F¯

: Ì
éJK AJË @ ék P YË @ áÓ éJ¢m '@ éJÊ A®JË @ H B X AªÖÏ @

.

É¾Ë @ áÓ H B X AªÖÏ @ ø@ éJK AK H CÓ AªÓ H@X H B X AªÖÏ AK ÕæîE èQ®®Ë @ è Yë ú¯
. .

y 00 + ay 0 + by = f (x) (E)

.
R
áÓ I È Am
×
úÎ« QÖÞ
Ó
©K AK
.

f ð R
áÓ b ð a
IJk

:
éJË AJË @

é®K Q¢Ë @

©JK
.

(E) éË X AªÖÏ @ Ém
Ì

: - 1
éJË AJË @ éJÊ A®JË @ éË X AªÖÏ @
'

Ém
y 00 + ay 0 + by = 0 (EH )
y = erx

:
Ym
'

(EH ) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªJË AK

.

.
ù®J®k

IK AK
.
r
IJk

,

É¾Ë @

áÓ È ñÊg

á«
Im
FK
ð

. .
r2 + ar + b = 0 (EC )
∆ = a2 − 4b

.
©
.
è
Q
ÒÖÏ @

éË X AªÖÏ @ ú« YK

(EC ) éË X AªÖÏ @

◦

AÒë

á
Ag

á
Êg

ÉJ®K
.
(EH ) éË X AªÖÏ @

ÿÍ AJË AK ð
.
r2 ð r1

áK QK AÖÞ

Ó

á
Êg

ÉJ®K
.

à A¯

∆>0
à A¿ @X@

r2 x r1 x

É¾Ë @

áÓ

à ñºK

(EH ) éË X AªÒÊË
(
È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
)
Ð AªË @ Ém
Ì
'@ éJÓð

y2 (x) = e ð y1 (x) = e
.
,
y(x) = c1 y1 (x) + c2 y2 (x)
r0 x
◦

y1 (x) = xe AÒë

á
Ag

á
Êg

ÉJ®K
.

ÿÍ AJË AK ð
.
r0 « AÓ Ég ÉJ®K
.
(EC ) éË X AªÖÏ @ à A¯

∆=0
à A¿ @X@

y(x) = (c1 + c2 x)er0 x y2 (x) = er0 x

,
É¾Ë @

áÓ

à ñºK

(
È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
)
Ð AªË @ Ém
Ì
'@ éJÓð

ð

r2 = r1 = α − iβ ◦

.

ÿÍ AJË AK ð ð r1 = α + iβ
á
®¯ @

Q
Ó

á
J»

.
QÓ

á
Êg

ÉJ®K
.
(EC ) éË X AªÖÏ @ à A¯

∆<0 à A¿

@X@

y2 (x) = eαx sin βx y1 (x) = eαx cos βx

(
È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
)
Ð AªË @ Ém
Ì
'@ éJÓð

ð AÒë

á
Ag

á
Êg

ÉJ®K
.
.
.
y(x) = (c1 cos βx + c2 sin βx)eαx
É¾Ë @

áÓ

à ñºK

:
(E) éË X AªÖÏ @
Ém
'
- 2

: á
J®K Q£ ¼ AJë

: Q (
ø@ IK AJË @ JªK é®K Q£ ùë úÍ ð B @ é®K Q¢Ë @ @
.

◦

,
c2 (x) ð c1 (x) úG P AJ«
. Ym
F¯

(E) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªK

Õç'

,
y(x) = c1 (x)y1 (x) + c2 (x)y2 (x) © ∆>0 éË Ag ú¯

,
(E) éË X AªÒÊË y Ð AªË @ Ém
Ì
'@ èP AJ«
. Ym
'

ÿÍ AJË AK ð
.

y(x) = (c1 (x) + xc2 (x))er0 x

◦

ÿÍ AJË AK ð
.
,
c2 (x) ð c1 (x) úG P AJ«
. Ym
F¯


Õç'

,
© ∆=0 éË Ag ú¯

,
Ì
'@ èP AJ«
. Ym
'

y(x) = (c1 (x) cos βx + c2 (x) sin βx)eαx

c1 (x) úG P AJ«
. Ym
F¯


Õç'

,
© ∆<0 éË Ag ú¯

.
Ì
'@ èP AJ«
. Ym
'

ÿÍ AJË AK ð
.

,
c2 (x) ð

: (
K
ÿÎ AÒ» ùë éJK AJË @ é®K Q¢Ë @ H

.

,
(EH ) éË X AªÒÊË Ð AªË @ Ém
Î
Ë
yH K
.

QÓQK ◦

◦

,
(E) éË X AªÒÊË yp Ag Ég

á«
Im
FK

.
y(x) = yp (x) + yH (x)
É¾Ë @

áÓ

à ñºK

(E) éË X AªÒÊË Ð AªË @ Ém

Ì
'@ ◦

:
@ Yg éÓ Aë é¢k CÓ
.

H B Am
Ì
'@ ªK
.
¼ AJë

áºË (E) éË X AªÒÊË yp Am
Ì
'@ Ém
Ì
'@ X
Am
'
@

á Û
ì @

QÓ B AK
.
Ë

áºË (EH ) éË X AªÒÊË yH Ð AªË @ Ém
Ì
'@ X
Am
'
@

ÉîDË @

áÓ
. .

:
ÿÎK AÒ» ém
Î
Ó
H B Am
Ì
'@ è Yëð yp X Ag @
.

AîD¯

AJJºÖß

@ Yg
.
é Am
Ì
'@

: Ì
úÍ ð B @ éË Am '@

,
½Ë Y» ù®J®k

IK AK
.
A
IJk

,
yp (x) = A à A¯

,
ù®J®k

IK AK
.
k
IJk

,
f (x) = k à A¿

@X@

: Ì
éJK AJË @ éË Am '@

:

à A¯

n
éJk P X
.
Xð Yg
Q

J»

ñë Pn
IJk

,
f (x) = Pn (x) à A¿

@X@

,
Pn Xð Ym
Ì
'@
Q
J»

ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q

J»

ñë Qn
IJk

,
yp (x) = Qn (x) YK YJ«

(EC ) è
Q
ÒÖÏ @

éË X AªÒÊË Ég Ë

0 à A¿

@X@

- 1

,
Pn Xð Ym
Ì
'@
Q
J»

ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q
J»

ñë Qn
IJk

,
yp (x) = xQn (x) YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË ¡J

.
Ég 0 à A¿

@X@

- 2
yp (x) = x2 Qn (x)

.
Pn Xð Ym
Ì
'@
Q
J»

ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q
J»

ñë Qn
IJk

,
YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË « AÓ Ég 0 à A¿

@X@

- 3

: Ì
éJË AJË @ éË Am '@
f (x) = αekx

:
à A¯

R
áÓ k ð α
IJk

,
à A¿

@X@

kx

,
ù®J®k

IK AK
.
A
IJk

,
yp (x) = Ae YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË Ég Ë

k à A¿

@X@

- 1
yp (x) = Axekx

,
ù®J®k

.

IK AK A
IJk

YK YJ«


.
Ég k à A¿

@X@

- 2
yp (x) = Ax2 ekx

.
ù®J®k

IK AK
.
A
IJk

YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË « AÓ Ég k à A¿

@X@

- 3

: Ì
éªK @QË @ éË Am '@
.

:

à A¯

éJ®J®k

IK @ñK
.
ω ð β ð α
IJk

,
f (x) = α cos(ωx) + β sin(ωx) à A¿

@X@

,

à AJ®J®k

à AJK AK
.

B ð A
IJk

,
yp (x) = A cos(ωx) + B sin(ωx) YK YJ«


(iω) à A¿

@X@

- 1

,

à AJ®J®k

à AJK AK
.

B ð A
IJk

,
yp (x) = x(A cos(ωx) + B sin(ωx)) YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË Ég (iω) à A¿

@X@

- 2

: Ì Ì
éÓ Am '@ éË Am '@
f (x) = Pn (x)ekx

:
à A¯

ù®J®k

IK AK
.
k ð n
éJk P X
.
Xð Yg
Q

J»

ñë Pn
IJk

,
à A¿

@X@

kx

,
Pn Xð Ym
Ì
'@
Q
J»

ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q
J»

ñë Qn
IJk

,
yp (x) = Qn (x)e YK YJ«


k à A¿

@X@

- 1
yp (x) = xQn (x)ekx

,
Pn Xð Ym
Ì
'@
Q

J» ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q
J»

ñë Qn
IJk

,
YK YJ«


.
Ég k à A¿

@X@

- 2
yp (x) = x2 Qn (x)ekx

Xð Ym
Ì
'@
Q

J»

ék P X
.
®K

éË Xð Yg
Q

J»

ñë Qn
IJk

,
YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË « AÓ Ég k à A¿

@X@

- 3
,
Pn

: Ì
é X AË @ éË Am '@
f (x) = ekx (α cos(ωx) + β sin(ωx))

:
à A¯

éJ®J®k

IK @ñK
.
k ð ω ð β ð α
IJk

,
à A¿

@X@

yp (x) = ekx (A cos(ωx) + B sin(ωx))

,

à AJ®J®k

à AJK AK
.

B ð A
IJk

,
YK YJ«


(k + iω) à A¿

@X@

- 1
yp (x) = xekx (A cos(ωx) + B sin(ωx))

IJk

,
YK YJ«

(EC ) éË X AªÒÊË Ég (k + iω) à A¿

@X@

- 2

,

à AJ®J®k

à AJK AK
.

B ð A

:
é¢k CÓ
y 00 + ay 0 + by = f1 (x) + f2 (x) + f3 (x)

ú¯ è Xñk ñÖÏ @
.
è @P AJªË @
.
ø Yg @

ÉJÖß f3 ð f2 ð f1
IJk

É¾Ë @

áÓ (E) éË X AªÖÏ @

IK A¿ @X@

y 00 + ay 0 + by = f1 (x)

Am
Ì
'@ Ém
Ì
'@ ñë y2 ð éË YªÒÊË
Ì
Am '@ Ém
Ì
'@ ñë y1
IJk

yp = y1 + y 2 + y 3
à A¯

é®K AË @
.

IË @

H B Am
Ì
'@
y 00 + ay 0 + by = f3 (x) y 00 + ay 0 + by = f2 (x)

.
éË YªÒÊË
Ì
Am '@ Ém
Ì
'@ ñë y3 ð éË YªÒÊË

Ì
éJ¢m '@ H A®JJ¢JË @

.

.
R úÎ
« éJ« Aª

H @ Z A¯ úÍ @

G ð F ð E K
.
Q

m
Î
ÖÏ
@ @ Yë É¿ ú¯

:( )
ù¢k õJJ¢ K QªK

.

f : E −→ F

:
ÿÎ
K
AÓ õ®m
'
@X@

(
ù¢k õJJ¢

.
-
K ð@
)
ù¢k õJJ¢

.
éK @

f
á« È ñ®K
.
õJJ¢

.

áºJË

,
∀u, v ∈ E, f (u + v) = f (u) + f (v) ◦
.
∀λ ∈ K, ∀u ∈ E, f (λu) = λf (u) ◦

:
H A¢k CÓ

,
{∀λ ∈ K, ∀u, v ∈ E, f (u + λv) = f (u) + λf (v)} ⇐⇒ { ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F } ◦

,
f (0E ) = 0F à A¯

ù¢ k õJJ¢

.
f : E −→ F
à A¿ @X@

◦

.
f (u) + f (−u) = 0F
à ñºK

E
áÓ u É¿ Ég @
.

áÓ éK A¯

ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F
à A¿ @X@

◦

,
ù¢k É¾

ú« YK

f : E −→ K ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

◦

L(E) LK (E, F ) L(E, F ) ◦

ð@
)
K
. Aì
Û

QÓ
Q
¯

E=F
à A¿ @X@

ð
(
ð@
)
K
. Aì
Û

QÓQK

F ñm
'

E
áÓ éJ¢m

Ì
'@

H A®JJ¢JË @

.
é« ñÔ
m
×
.(
LK (E)

:( )
ù¢k õJJ¢ è @ñK K QªK

.

:
ÿÎ
K
AÖß. é¯ QªÓ ùëð ker(f ) K
. Aì
Û

QÓQK

f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

è @ñK

.
ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F
áºJË

ker(f ) := {u ∈ E; f (u) = 0F } = f −1 ({0})

.
f (u) = 0F
IJm

'
E
áÓ u Qå AJªË @

é« ñÔ
m
×
ùë ø@
. .

:
H A¢k CÓ

,
ker(f ) ⊆ E :
à@

¡k CK

◦

◦

,
E
ú« AªË @ Z A®Ë @

áÓ

úG Qk
.
ú« Aª

Z A¯ ùë ker(f ) AJK YË

:
éJË AJË @

H @ñ¯ A¾JË @ AJK YË

.
dim ker(f ) = 0 ⇐⇒ ker(f ) = {0E } ⇐⇒

áK AJJÓ

.
ù ¢k õJJ¢

.
f : E −→ F

:( )
ù¢k õJJ¢ èP ñ K QªK

.

:
ÿÎ
K
AÖß. é¯ QªÓ ùëð im(f ) K
. Aì
Û

QÓQK

f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

èP ñ
.
ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F
áºJË

im(f ) := {f (u); u ∈ E} = {v ∈ F ; ∃u ∈ E : v = f (u)}

.
E

éª @ ©JÔ

.
P ñ ùë ø@

:
H A¢k CÓ

,
im(f ) ⊆ F :

à@ ¡k CK

◦

◦

,
F

áÓ

úG Qk
.
ú« Aª

Z A¯ ùë im(f )
AJK YË

:
éJË AJË @

H @ñ¯ A¾JË @

AJK YË

.
dim im(f ) = dim F ⇐⇒ im(f ) = F ⇐⇒ QÓ A« ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F

:( )
éJK Q®ð ù¢k õJJ¢ éJKP K QªK

. .

.
rank(f ) = dim im(f ) ø@ rank(f )
QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQKð f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

éJKP
.

im(f ) YªK
.
ùÖÞ
.
ù¢k õJJ¢

.
f : E −→ F
áºJË

.
nul(f ) = dim ker(f ) ø@
,
nul(f )
QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQKð
,
f éK Q®

ker f YªK
.
ùÖÞ

ð

: Ì «
éJ¢m '@ H A®JJ¢JË @ « H AJÊÔ
úÎ

.

f + g : E −→ F g : E −→ F f : E −→ F ◦

, , á á
ù¢k õJJ¢ YK YJ« J¢k ®JJ¢ ð áºJË

.

λf : E −→ F g : E −→ F f : E −→ F ◦

,
ù¢k õJJ¢

.

à A¯

K É®m
Ì
'@

áÓ λ É¿ Ég @
.

áÓ YK YJ«

, á
J¢k

á
®JJ¢

.
ð

áºJË

g ◦ f : E −→ G g : F −→ G f : E −→ F ◦

, , á á
ù¢k õJJ¢ YK YJ« J¢k ®JJ¢ ð áºJË

.
f −1 : F −→ E 8

f : E −→ F ◦

.
ù¢k õJJ¢ ½Ë Y» YK YJ« K A®K ù¢k õJJ¢ áºJË
úÎ

. .
.

:
1 éK Q¢

{e1 , e2 , e3 , ..., en }

ð E Ë A @ ð
(

éJJÓ YªK
.
ðX E
à@ ø@
)
dim E = n
IJm

'
K É®m
Ì
'@
úÎ
«

á
J« Aª

á
K A¯

F ð E
áºJË

{y1 , y2 , y3 , ..., yn }

:
õ®m
'
f YJkð

ù ¢k õJJ¢

.
Yg ñK
.
YK YJ«

F
áÓ

éª @ éÊÔ
g
i ∈ {1, 2, 3, ..., n}
IJm

'
f (ei ) = yi
.

:
AJK YË @ Yë « è X AK P ð
úÎ

⇐⇒ f ◦

,
AJ¢k

éÊ®JÓ y1 , y2 , y3 , ..., yn
éª B @

áK AJJÓ

.

,
F Ë è YËñÓ y1 , y2 , y3 , ..., yn
éª B @ ⇐⇒ QÓ A« f ◦

⇐⇒ f ◦

.
F Ë A @

É¾ y1 , y2 , y3 , ..., yn
éª B @ ÿÎ
K
A®K

:
2 éK Q¢

f : E −→ F

YK YJ«

.
ù¢k õJJ¢

.
ð
(
éJJÓ

YªK
.
ðX E
à@ ø@
)
dim E = n
IJm

'
K É®m
Ì
'@
úÎ
«

á
J« Aª

á
K A¯

F ð E
áºJË

:
AJK YË à ñºK

dim E = dim ker(f ) + dim im(f )

:
3 éK Q¢

:

AJK YË

à ñºK

YK YJ«

.
dim E = dim F
IJm

'
K É®m
Ì
'@
úÎ
«

á
J« Aª

á
K A¯

F ð E
áºJË

f ⇐⇒ f ⇐⇒

.
QÓ A«

áK AJJÓ

.
ÿÎ
K
A®K f

.

8
C¿ A ú« YK úÎK A®K ù ¢k õJJ¢ É¿

.
.

H A¯ ñ®ÖÏ @

:( )
é¯ ñ®ÖÏ @ K QªK

. á
Óð YªÓ

Q
«

á
JªJJ£

.

áK X Y«

p ð n
áºJË

{1, 2, 3, ..., n} × {1, 2, 3, ..., p}

.
A(i, j) = aij
IJm

'
R ñm

'

áÓ A õJJ¢

.
É¿ R ú¯ Qå AJ«

H@X (n, p) é¯ ñ®Ó ùÖÞ

:
ÿÎK AÒ» XñÔ
«
p ð Q¢ n ðX ÉJ¢Ó

É¾

úÎ
« A é¯ ñ®ÖÏ @ IJºK
.

 
a11 a12 ... a1p
 a21 a22 ... a2p 
 
 . . 
A = A(i, j) = (aij )1≤i≤n,1≤j≤p =
 .

 . 
 . . 
an1 an2 ... anp

◦

,
A é¯ ñ®ÖÏ @ Qå AJ«

ú« YK

aij
H AJÒÊË @

,
j XñÔ
ªË
@ð i Q¢Ë @ ú¯ Xñk ñÖÏ @
.
QåJªË @

ÉJÖß

aij éJÒÊË @

n×p n×p ◦

QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQK

H A¯ ñ®ÖÏ @ è Yë é« ñÔ
m
×
ð é¯ ñ®Ó ð@ é¯ ñ®Ó ð@ (n, p) JË @

áÓ é¯ ñ®Ó ú« YK

A é¯ ñ®ÖÏ @
,
Mn,p (R)

,
(ai1 , ai2 , ai3 , . . ., aip ) ñë i éÊJË X

ø YË @ Q¢Ë @ ◦

 
a1j
 a2j 
 
 a3j 
 
 .  ,
ñë j éÊJË X

ø YË @ XñÔ
ªË
@ ◦

 
 . 
 
 . 
anj

◦

,(
p JË @

ð@
)
n JË @

áÓ éªK QÓ
.
A é¯ ñ®ÖÏ @ à@

È ñ ®K n=p
à A¿ @X@

õJ
.
AÓ É¿ ú¯

Mn (R) ◦

:

É¾Ë @

áÓ

à ñºKð

,
QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQK R ú¯ n JË @

áÓ éªK QÖÏ @
.

H A¯ ñ®ÖÏ @ é« ñÔ
m
×
 
a11 a12 ... a1n
 a21 a22 ... a2n 
 
 . 
 
 . 
 
 . 
an1 an2 ... ann

.
é¯ ñ®ÒÊË éK Q¢®Ë @

Qå AJªË @

ú« YK

ann ð
...
ð a22 ð a11 Qå AJªË @

éË Am
Ì
'@ è Yë ú¯ ð

:( )
éK Q¢¯ é¯ ñ®Ó K QªK

Mn (R) 3 A

:

É¾Ë @

áÓ

IK A¿ @X@

éK Q¢¯

éJJÊJÓ

AîE @

A
á« È ñ ®K
.
ø@ n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
 
a11 0 0 0 . . . 0
 0 a22 0 0 . . . 0 
 
 0 0 a33 0 . . . 0 
 
 . . 
 
 . . 
 
 . . 
 
 0 0 0 . . . a(n−1)(n−1) 0 
0 0 0 0 . . . ann

i ∈ {1, 2, 3, ..., n} i 6= j

.
A é¯ ñ®ÒÊË úæJKQË @

Q¢®Ë @ Qå AJ«

ú« YK

Ég @
.

áÓ aii Qå AJªË @

.
Ég @
.

áÓ aij = 0
à@ ø@

:( )
éK ñÊ« éJJÊJÓ é¯ ñ®Ó K QªK

Mn (R) 3 A

:

É¾Ë @

áÓ

IK A¿ @X@

éK ñÊ«

éJJÊJÓ

AîE @

A
á« È ñ ®K
.
ø@ n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
 
a11 a12 a13 a14 . . . a1n
 0 a22 a23 a14 . . . a2n

 
 0 0 a33 a34 . . . a3n

 
 . 0 .
 
 . . .
 
 . . .
 
 0 0 . . . 0 a(n−1)(n−1) a(n−1)n 
0 0 0 0 . . . ann

.
éÓð YªÓ

à ñºK

úæJKQË @

Q¢®Ë @
Im
'

éª¯ @ñË @ Qå AJªË @

ø Qk @ èP AJªK
. .
ð@
,
i>j Ég @
.

áÓ aij = 0
à@ ø@

:( )
éJÊ® éJJÊJÓ é¯ ñ®Ó K QªK

Mn (K) 3 A

:
É¾Ë @

áÓ

IK A¿ @X@

éJÊ®

éJJÊJÓ

AîE @

A
á« È ñ ®K
.
ø@ n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
 
a11 0 0 0 . . . 0

 a21 a22 0 0 . . . 0 


 a31 a32 a33 0 . . . 0 


 . 

 . . . 
 
 . . . 
 
a(n−1)1 a(n−1)2 a(n−1)3 . . . a(n−1)(n−1) 0 
an1 an2 an3 an4 . . . ann

.
éÓð YªÓ

à ñºK

úæJKQË @

Q¢®Ë @ ôñ¯ éª¯ @ñË @ Qå AJªË @

ø Qk @ èP AJªK
. .
ð@
,
i<j Ég @
.

áÓ aij = 0
à@ ø@

:( )
éK Yg @ñË @ é¯ ñ®ÖÏ @ ð@ è YgñË @ é¯ ñ®Ó K QªK

Mn (K) 3 A

:

É¾Ë @

áÓ

IK A¿ @X@

éK Yg @ð

AîE @

A
á« È ñ®K
.
ø@ n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
 
1 0 0 0 . 0 . .
0 1 0 0 . 0 . .
 
0 0 1 0 . 0 . .
 
. .
 
. .
 
. .
 
0 0 0 . . . 1 0
0 0 0 0 . . . 1

i 6= j

Aì
Î
¿

à ñºK úæJKQË @

Q¢®Ë @ Qå AJ«

@ Y« AÓ éÓð YªÓ é¯ ñ®ÖÏ @ Qå AJ«

©JÔ

.
ø Qk @ èP AJªK
. .
ð@
,
aii = 1 ð Ég @
.

áÓ aij = 0
à@ ø@

.
In
QÓQË AK
.
éK Yg @ñË @

é¯ ñ®ÒÊË

QÓQK

AÓ AJË A«
.
.
1 Ë éK ð AÓð

éK ð AÓ

:( )
é¯ ñ®Ó È ñ®JÓ K QªK

 
a11 a12 ... a1p
 a21 a22 ... a2p 
 
 . 

Mn,p (K) 3 A n×p

.
A=
 .
 ©
,
ø@ JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË

 
 . 
an1 an2 ... anp
At

p×n

:
ÿÎ
K
AÒ» ùëð

QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQK ð

JË @

áÓ é¯ ñ®Ó ñë A é¯ ñ®ÖÏ @ È ñ®JÓ

 
a11 a21 ... an1
a12 a22 ... an2 
 
 . . 
At = 
 .

 . 
 . . 
a1p a2p ... anp

:
é¢k CÓ
(At )t = A At

.
ð é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ i XñÔ
ªË
@ ñë A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ i Q¢Ë @

à@ ¡k CK

: «
H A¯ ñ®ÖÏ @ úÎ« H AJÊÔ

Ì
: m :
©Ô '@ Bð @

1≤j≤p 1≤i≤n n×p

áÓ é¯ ñ®Ó ùë (A + B) YK YJ«

.
ð ø@
,
JË @

áÓ

á
J¯ ñ®Ó

B = (bij ) ð A = (aij )

áºJË

.
(A + B) = (aij + bij )
IJm

'
n×p JË @

:
é¢k CÓ
.
A+B =B+A à@

l

@ñË @

áÓ

:
K É®m
Ì
'@

áÓ éJÒÊ

.
é¯ ñ®Ó H Qå
.
:
AJK AK

n×p K3λ 1≤j≤p 1≤i≤n n×p

IJm

'
JË @

áÓ é¯ ñ®Ó λA YK YJ«

.
ð ð ø@ JË @

áÓ é¯ ñ®Ó A = (aij )

áºJË
.
λA = (λaij )

: :
H QåË @ AJË AK
.

p×m n×p

Q¢ @ X Y« ñë A é¯ ñ®ÖÏ @ è YÔ
«
@ X Y«
)
JË @

áÓ é¯ ñ®Ó B = (ij) ð JË @

áÓ é¯ ñ®Ó A = (aij )

áºJË
p

P
i ∈ {1, 2, 3, ..., n} n×m

©Ó cij = ais bsj

IJm

'
JË @

áÓ é¯ ñ®Ó C = A.B = (cij ) YK YJ«

.(
B é¯ ñ®ÖÏ @
.
s=1
.
j ∈ {1, 2, 3, ..., m} ð

:
H A¢k CÓ
A×B ◦

,
B Q¢ @ X YªË ð AÓ A è YÔ
«
@ X Y«

à ñºK

à@ ù®ºK

ð

Ð QÊK

¬QªÓ Z @ Ym
Ì
'@

à ñºK

úæk

◦

, K
ÿÎ YJK Ë H A¯ ñ®ÖÏ @ H Qå éÓ A« é®
.
. .

,
B è YÔ
«
@ X Y« ñë A×B è YÔ
«
@ X Y« ð A Q¢ @ X Y« ñë A×B Q¢ @ X Y« ◦

◦

,
B é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ j XñÔ
ªË
@ð A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ i Q¢ÊË ùÒÊË @ Z @ Ym
Ì
'@ ñë cij éJÒÊË @

à@ ¡k CK

Û
Mn,p (K) ◦
Ù

.
K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª Z A¯ É¾ é« ñÔ
m
@

:( )
ù¢k õJJ¢ é¯ ñ®Ó K QªK

.
BF = {f1 , f2 , f3 , ..., fp } BE = {e1 , e2 , e3 , ..., en }

á
A @

ð ð K É®m
Ì
'@ úÎ«

á
J« Aª

á
K A¯

F ð E
áºJË

.
ù¢k õJJ¢

.
u : E −→ F ð
(
dim F = p ð dim E = n )
IK
.

Q
Ë @
úÎ
« F ð E Ë

:
ÿÎ
K
AÖß. é¯ QªÓ ùëð M(u, BE , BF )
QÓQË AK
. Aì
Û

QÓQK

BF ð BE
á
A CË

éJË AK
. .
u ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

é¯ ñ®Ó

 
a11 a12 ... a1n
a21 a22 ... a2n 
 
 . . 
M(u, , BE , BF ) =   ∈ Mp,n (K)
 . . 
 
 . . 
ap1 ap2 ... apn
p
P
.
∀j ∈ {1, 2, ..., n}; u(ej ) = aij fi
IJm

'
.
i=1

:
H A¢k CÓ

◦

,
dim E ñë M(u, , BE , BF ) é¯ ñ®ÖÏ @ è YÔ
«
@ X Y« ð dim F ñë M(u, , BE , BF ) é¯ ñ®ÖÏ @ Q¢ @ X Y«

10
9
◦

, g ,
éÓð YªÓ AëQå AJ« ©JÔ ÿË @ é¯ ñ®ÖÏ @ ø@ éÓð YªÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ ùë Ð ð YªÖÏ @ õJJ¢JÊË é®¯ @QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @

.
.

◦

. Ì Ì
éK X AJm '@ é¯ ñ®ÖÏ @ ùë ø X AJm '@ õJJ¢JÊË é®¯ @QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @

.

:
à AJ¢k CÓ

◦

, Ì Q Q á
ù¢m '@ õJJ¢JË @ é¯ ñ®Ó ªJK AÒë ªK YJª¯ È ññË @ð Z YJË @ úG A¯ úæ A @ é¢ @ñK ªK ù ¢k õJJ¢ é¯ ñ®Ó

.

. .

.

BE = {e1 , e2 , ..., en } v : F −→ G u : E −→ F ◦

dim E = n ø@ E Ë A @ ð

á
J¢k

á
®JJ¢

.
ð

áºJË

YK YJ«

.
dim G = p ø@ G Ë A @ BG = {g1 , g2 , ..., gp } ð dim F = m ø@ F Ë A @ BF = {f1 , f2 , ..., fm } ð

M(v ◦ u, BE , BG ) M(v ◦ u, BE , BG ) = M(v, BF , BG ).M(u, BE , BF ) v ◦ u : E −→ G

,
é¯ ñ®ÖÏ @ à@ ø@ ð ù ¢k õJJ¢

.

.
p×n JË @

áÓ

:( Ì )
é¯ ñ®ÖÏ õ¯ @QÖÏ @ ù¢m '@ õJJ¢JË @ éK Q¢

.

n×p

:
IJm

'
n YªK
.
ðX F ú« Aª

Z A¯ ú¯ p YªK
.
ðX E ú« Aª

Z A®Ë f YJkð

ù ¢k õJJ¢

.
Yg ñK
.
JË @

áÓ A é¯ ñ®Ó É¾Ë
f : E −→ F
x 7−→ f (x) = Axt

:( )
P ñJªË @ ð@ È A®JK B @ é¯ ñ®Ó K QªK
.
0
11
= {e01 , e02 , e03 , ..., e0n }

BE = {e1 , e2 , e3 , ..., en }

È A®JK B @

é¯ ñ®Ó
.
E Z A®ÊË

á
A @

BE ð ð K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª

Z A¯ E
áºJË

0 0
:
ÿÎ
K
AÒ» é¯ QªÓ ùëð M(idE , BE , BE ) ùë BE A B @ úÍ @

BE A B @

áÓ
 
a11 a12 ... a1n
 a21 a22 ... a2n 
 
0
 . . 
M(idE , BE , BE ) = 
 .

 . 
 . . 
an1 an2 ... ann
n
∀j ∈ {1, 2, 3, ..., n} : e0j =
P
.
aijei
IJm

'
.
i=1

.
9
þ Q®Ë @ õJJ¢JË @ ð@

.

.

10
éK Q®Ë @ é¯ ñ®ÖÏ @ ð@

11
.
n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó ùë

:
@ Yg éÒêÓ é¢k CÓ
.
BF0 0

f : E −→ F

.
ù¢k õJJ¢

.
ð F Ë

á
A @

ð BF ð E Ë

á
A @

BE ð BE ð K É®m
Ì
'@
úÎ
«

á
J« Aª

á
K A¯

F ð E
áºJË

BF0 0
.
ð BE
á
A CË

éJË AK
. .
f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

é¯ ñ®Ó B ð BF ð BE
á
A CË

éJË AK
. .
f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

é¯ ñ®Ó A

áºJË
0
B = Q−1 AP

P ñJªË @
.
é¯ ñ®Ó ùë Q ð BE A B @ úÍ @

BE A B @

áÓ P ñJªË @
.
é¯ ñ®Ó ùë P
IJk

,

à@

áÓ Y» AJË @

áºÖß

YK YJ«

12 .
BF A B @ úÍ @

BF0 A B @

áÓ

:( )
é¯ ñ®Ó éJKQÓ K QªK
.

.
rank(A) K
. Aì
Û

QÓQKð A é¯ ñ®ÒÊË õ¯ @QÖÏ @ ù ¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

éJKP
.

AîE AK
.

A é¯ ñ®Ó éJKQÓ
.

¬QªK

:( )
é¯ ñ®Ó H ñÊ®Ó K QªK
.

á« È ñ ®K YK YJ«

.
A.B = B.A = In
IJm

'
½Ë Y» n JË @

áÓ B é¯ ñ®Ó

H Yg ð
.
à@

.
n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
B = A−1

½Ë Y»
)
IJºK
.

ð
(
B é¯ ñ®ÖÏ @ H ñÊ®Ó
.
ùë A é¯ ñ®ÖÏ @

à@ È ñ®K à@

AJJºÖß

½Ë Y»
)
A é¯ ñ®ÖÏ @ H ñÊ®Ó
.
AîE @

B é¯ ñ®ÖÏ @
.(
A = B −1 IJºK
.

à@

AJJºÖß

:
à AJ¢k CÓ
(AB)−1 = B −1 A−1

◦

,

AJK YË

ð IÊ®ÊË
.
éÊK A¯
.
A.B Z @ Ym
Ì
'@ é¯ ñ®Ó YK YJ«

.
IÊ®ÊË
.

á

JÊK A¯

.

á

JªK QÓ

.

á

J¯ ñ®Ó

B ð A

áºJË

◦

:

AJK YË

à ñºK

YK YJ«

Aì
Û
õ¯ @QÓ ù¢k õJJ¢

.
f ð n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË

rank(f ) = n ⇐⇒ ⇐⇒ ⇐⇒

.
AJ¢k

éÊ®JÓ A é¯ ñ®ÖÏ @ è YÔ
«
@ IÊ®ÊË
.
éÊK A¯
.
A é¯ ñ®ÖÏ @ ÿÎ
K
A®K f

:( × )
éªK QÓ é¯ ñ®Ó X Ym K QªK
.

1≤j≤n 1≤i≤n A ∈ Mn (K)

¬QªK

ð

IJm

'
j ð i
á
JªJJ£

.

áK X Y«

É¿ Ég @
.

áÓ
.
n JË @

áÓ éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A ø@

áºJË

f : Mn (K) −→ K

áºJË

.
A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ j XñÔ
ªË
@ð i Q¢Ë @ ¬

Ym
'
½Ë Xð A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ

ém

'

AJË @ é¯ ñ®ÖÏ @ AîE AK
.

Aij é¯ ñ®ÖÏ @
.
.

: á á '
JË AJË @ £QåË @ õ®m A®JJ¢

,
f (A) = a
à A¯

a∈K
IJk

A = (a)
,

IK A¿ @X@

- 1
 
a11 a12 . . . a1n
 a21 a22 . . . a2n 
 
n  . 
(−1)i+j aij f (Aij )
P

IJm

'
j ùªJJ£

.
X Y« øB f (A) =
à A¯

n>1
IJk

,
A=
 .

IK A¿ @X@

- 2
.


i=1  
 . 
an1 an2 . . . ann
1≤j≤n .
|A|

.
det(A) ð@ K
.
éË

QÓQK ð

A é¯ ñ®ÖÏ @ X Ym
×
ùÖÞ

f õJJ¢JË @

.

n
(−1)i+j aij det(Aij )
ÙÛ
P
{1, 2, 3, ..., n}

.
é« ñÔ
m
@

áÓ Õæ®Ë @
Yg B

IJÓ
.

j
IJk

,
det(A) = IJºK
.

úÍ AJË AK ð
.

.
i=1

: ×
éªK QÓ é¯ ñ®Ó X Ym H Ak Y« @ñ¯
. .

,
det(A) = 0
à A¯

Ð ð YªÓ A é¯ ñ®ÒÊË è YÔ
«
B@ Yg @

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
1

,
det(A) = 0 à A¯

Ð ð YªÓ A é¯ ñ®ÒÊË Q¢ B @ Yg @

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
2
P A Q−1
E{BE } −→ E{BE } −→ F {BF } −→ F {BF0 }
0
.
z}|{ z}|{ z}|{ :

Ù
Û
'

12
ÿÍ AJË @ ¡¢m @ áÓ l AK @ Yë
.
| {z }
B=Q−1 AP

,
det(A) = 0
à A¯

A é¯ ñ®ÒÊË

á
K ð AÓ

Q
» @ ð@

à @ XñÔ
«

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
3

,
det(A) = 0 à A¯

A é¯ ñ®ÒÊË

á
K ð AÓ

Q
» @ ð@

à @Q¢

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
4

,
det(A) = 0
à A¯

A é¯ ñ®ÒÊË ø Qk B @ è YÔ
«
B@ éJ®K

.

áÓ éJ¢k

èP AJ«
.
ñë è YÔ
«
B@ Yg @

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
5

,
det(A) = 0 à A¯

A é¯ ñ®ÒÊË ø Qk B @ Q¢ B @ éJ®K

.

áÓ éJ¢k

èP AJ«
.
ñë Q¢ B @ Yg @

à A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
6
 
a11 0 ... 0
 a21 a22 0... 0 
 
 a31 . 

 
,
det(A) = a11 × a22 × ... × a(n−1)(n−1) × ann YK YJ«

 .
A= .  ∈ Mn (K)


áºJË
(
7
 . . 
 
 . 0 
an1 an2 ... ann
 
a11 0 ... 0
 0 a22 0... 0 
 
 0 . 

 
,
det(A) = a11 × a22 × ... × a(n−1)(n−1) × ann YK YJ«

 .
A= .  ∈ Mn (K)


áºJË
(
8
 . . 
 
 . 0 
0 0 ... ann

,
det(A) = 1 à A¯

è YgñË @ é¯ ñ®Ó ùë In
IJk

,
A = In
IK A¿ @X@

(
9

,
det(A) = det(At ) (
10

éJ®JË

.
ù ¢k
.

h QÓ ø@ A é¯ ñ®ÖÏ @ è YÔ
«
@

áÓ XñÔ
«
ø@ úÍ @

J @

@X@

×
éÖÞ

¯ Q

ªJK

B
.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
11

, «
è YÔ B@

éJ®JË

.
ù ¢k
.

h QÓ ø@ A é¯ ñ®ÖÏ @ Q¢ @

áÓ Q¢ ø@ úÍ @

J @

@X@

×
éÖÞ

¯ Q

ªJK

B
.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
12

,
Q¢ B @

,
det(A × B) = det(A) × det(B)
YK YJ«

A, B ∈ Mn (K)

áºJË
(
13

,
A é¯ ñ®ÖÏ @ è YÔ
«
@

áÓ

á

JK @

ø@

á» AÓ @

á
K

.
ÉK YJK

.

ø Qk @
.
AÒÊ¿ (−1) X YªË AK
.
×
H Qå
.
.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
14

,
A é¯ ñ®ÖÏ @ Q¢ @

áÓ

á

JK @

ø@ Q¢ @

á
K

.
ÉK YJK

.

ø Qk @
.
AÒÊ¿ (−1) X YªË AK
.
×
H Qå
.
.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
15

{u1 , u2 , ..., un }

:

AJK YË

YK YJ«

.
E Z A®Ë @

áÓ

éª @ éÊÔ
g
.

áºJË ð n éJJÓ

YªK
.
ðX K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª

Z A¯ E
áºJË

(
16

det(u1 , u2 , ..., un ) = 0 ⇐⇒ AJ¢k

é¢JKQÓ
.

u1 , u2 , ..., un
éª B @

,
X Ym
Ù
Û
@ H Ak
.
YJ«

è YÔ
«
@ É¾

úÎ
« ð@ Q¢ @ É¾

úÎ
« Aêªð

AJJºÖß

IJk

,
u1 , u2 , ..., un
éª B @ éJªð

ÑîE

B

AJë
det(A−1 ) = 1
.
det(A) à A¯

IÊ®ÊË
.
éÊK A¯
.
A é¯ ñ®ÖÏ @

IK A¿ @X@

.
éªK QÓ
.
é¯ ñ®Ó A

áºJË
(
17

Û
:( Ù )
QªÖÏ @ X Ym @ K QªK

A = (aij ) ∈ Mn (K)

½Ë Xð A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ

ém

'

AJË @ Aij é¯ ñ®ÖÏ @ X Ym
×
ñë
(
aij Ym
Ì
'AK
.
A®m
Î
Ó
ð@
)
aij Ym
Î
Ë
@QªÓ

@ X Ym
×
ùÖÞ
.

áºJË

.
∆ij
QÓQË AK
.
éË

QÓQKð A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ j XñÔ
ªË
@ð i Q¢Ë @ ¬

Ym
'

:( )
éªK QÓ é¯ ñ®Ó H ñÊ®Ó Xñk ð éK Q¢
. . .

:

AJK YË

YK YJ«

.
A ∈ Mn (K)

áºJË
A−1

det(A) 6= 0 ⇐⇒

. (
è Xñk ñÓ
.
)
IÊ®ÊË
.
éÊK A¯
.
A

:( )
éªK QÓ é¯ ñ®Ó H ñÊ®Ó H Ak K QªK
. . .
A−1 cij = (−1)i+j ∆ij

è Xñk ñÓ
.
YK YJ«

.
© {1, 2, 3, ...., n}
áÓ j ð i É¿ Ég @
.

áÓ
.
det(A) 6= 0
IJm

' ,
A ∈ Mn (K)

áºJË

:
AJK YËð

1
A−1 = Ct
det(A)
.
C = (cij )
IJk

:
éK Q¢

0
é¯ ñ®ÖÏ @ A

áºJËð
.
E ñm

'
E
áÓ ù¢ k õJJ¢

.
f
áºJËð

E Z A®ÊË

á
A @

BE ð BE ð K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª

Z A¯ E
áºJË

0
YK YJ«

.
BE A CË éJË AK
. .
f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JÊË

.

é®¯ @QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ B

áºJËð BE A CË éJË AK
. .
f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JÊË

.

é®¯ @QÖÏ @
.
det(A) = det(B)

:
K QªK

f ù¢m
Ì
'@

õJJ¢JÊË

.
é®¯ @QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ X Ym
×
ùÖÞ
.
E ñm
'

E
áÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJËð

éJJÓ

YªK
.
ðX K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª

Z A¯ E
áºJË

.
det(f )
QÓQË AK
.
éË

QÓQKð f ù¢m
Ì
'@ õJJ¢JË @

.

X YjÖß. E
ú« AªË @ Z A®ÊË A @ ø@ ú¯

:
éK Q¢

:

AJK YË YK YJ«

.
E ñm

'
E
áÓ

á
J¢k

á
®JJ¢

.
g ð f
áºJË

ð éJJÓ

YªK
.
ðX K É®m
Ì
'@
úÎ
« ú« Aª

Z A¯ E
áºJË

,
det(IdE ) = 1 ◦
,
det(f ◦ g) = det(f ) × det(g) ◦
det(f ) 6= 0 ⇐⇒ f ◦

,
K A®K
úÎ
.
det(f −1 ) = 1
◦

.
det(f )

à A¯

úÎ
K A®K
.
f à A¿

@X@

:( g )
éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ K QªK

.

:

É¾Ë @

áÓ

H B X AªÓ é« ñÔ
m
×
É¿ È ñêm
×
m ð éË X AªÓ n
H@X éJ¢k

H B X AªÓ éÊÔ
g
.
ùÖÞ

. .


 a11 x1 + ... + a1m xm = b1
 .


(20) .
 .



an1 x1 + ... + anm xm = bn


1≤j≤m 1≤i≤n ◦

,
è A¢ªÓ éJ®J®k

X @ Y« @

á« èP AJ«
.
(
ð
)
bi ð aij
H CÓ AªÖÏ @
Ë
,
(20) éÊÔ
m
Î
úG AJË @

¬Q¢Ë @ ú« YK

(b1 , ..., bn ) ÉÓ AªÓ n Ë@ ◦
.

,
(20) éÊÔ
m
Ì
'@ ÉJë Am

×
Ñë x1 , ..., xm ◦
. .
Rm
Ë Ë
◦

,
(20) éÊÔ
m
Î
éË X AªÓ n Ë@ õ®k @X@

(20) éÊÔ
m
Î
Ég

ÉJÖß

áÓ (x1 , ..., xm ) È ñêm
×
m Ë@
. . .

,
Aì
ÛñÊg é« ñÔ
m
×
X
Am
' @

úæªK

(20) éÊÔ
m
Ì
'@ Ég ◦
.
.

JÓ
◦

,
É¯ B @
úÎ
«
Ém
'

IªJÖß @X@

(
éÔ
m
ð@
)
éÖß CÓ

AîE @

(20) éÊÔ
m
Ì
'@

à@ È ñ®K
. . .

◦

.
b1 = b2 = ... = bn = 0 à A¿

@X@

é
Am
FÓ

AîE @

éÊÔ
m
Ì
'@

á« È ñ®K
.
.

:( g )
éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ é¯ ñ®Ó K QªK

     
b1 x1 a11 . . . a1m
.  .   . . . 
     
.
B=  . 
X=  .
A= . .  A.X = B (20)

.   Ì g
ð ð IJk É¾Ë @ « AîDK AJ» áÒºK éJ¢m '@ H B X AªÖÏ @ éÊÔ
úÎ

.

 .
.  .   . . . 
bn xm an1 . . . anm
éJÊ« ð

     

 a11 x1 + ... + a1m xm = b1 a11 . . . a1m x1 b1
 .  . . .   .  .


    
. ⇐⇒ 
 . . .  .  =  . 
   
.  . . .  .  .

 


an1 x1 + ... + anm xm = bn an1 . . . anm xm bn


.
(20) éÊÔ
m
Ì
'@ é¯ ñ®Ó ú« YK

A = (aij )1≤i≤n,1≤j≤m é¯ ñ®ÖÏ @

:( g )
éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ éJKP K QªK

.

ÖÏ
. Î g
é®m @ AîD¯ ñ®Ó éJKP ùë éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ éJKP
.
.
.

:( (
Cramer )
QÓ @Q¾Ë éJ¢k

H B X AªÓ éÊÔ
g
.
)
K QªK

áºJË


 a11 x1 + ... + a1m xm = b1
 .


(21) .
.




an1 x1 + ... + anm xm = bn


.
r Ë éK ð AÓ

AîDJKP ð
.

È ñêm
×
m ð éË X AªÓ n
H@X éJ¢k

H B X AªÓ éÊÔ
g
.
.

13
éÊÔ
g
.
.

éJKQË ½Ë Y» ð AÓð éJ¢m

Ì
'@

H B X AªÖÏ @ X YªË ð AÓ éÊÔ
m
Ì
'@ ÉJë Am

×
X Y« à A¿

@X@

(
Cramer )
QÓ @Q¾Ë AîE @

(
21 )
éÊÔ
m
Ì
'@

á« È ñ ®K
. . .

.
n=m=r à@

ø@
;
éJ¢m

Ì
'@

H B X AªÖÏ @

:
éK Q¢

◦

(
r=n )
IÊ®ÊË
.
éÊK A¯ ð
.
(
n=m )
éªK QÓ
.
é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @

IK A¿ @X@

¡ ®¯ ð @X@

QÓ @Q¾Ë
(
21 )
éÊÔ
m
Ì
'@
◦

,
YJkð

Ég ÉJ®K
.

AîE A¯

QÓ @Q¾Ë
(
21 )
éÊÔ
m
Ì
'@

IK A¿ @X@

.

◦

.
YJkð

Ém
»
Ð ð YªÖÏ @ Ém
Ì
'@ ÉJ®K
.

AîE A¯

(
b1 = b2 = ... = bn = 0 )
é
Am

F Ó
ð QÓ @Q¾Ë
(
21 )
éÊÔ
m
Ì
'@

IK A¿ @X@

.
.

: g
é¯ ñ®Ó H ñÊ®Ó Ð@ AK QÓ @Q¾Ë éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ Ég
F
. Ym .

:
Ì g Q
éJË AJË @ éJ¢m '@ H B X AªÖÏ @ éÊÔ JªK

.
.

13
.
1752/01/04 ú¯ ú¯ ñK

ð 1704/07/31 ú¯ YËð ø Qå ñ

úG AJ AK P

Gabriel Cramer



 a11 x1 + ... + a1n xn = b1
 .


(22) .
.




an1 x1 + ... + ann xn = bn

     
b1 x1 a11 . . . a1n
.  .   . . . 
     
.
B=  . 
X=  .
A= . .  A.X = B (22)
Ì
.   , m
ð ð IJk É¾Ë @ « AîDK AJ» áºÖß

éÊÔ '@
úÎ

.
.
.  .   . . . 
bn xn an1 . . . ann

:
QÓ @Q¾Ë (22) éÊÔ
m
Ì
'@

à@

áÓ Y» AJK

(
@

,
QÓ @Q¾Ë

IË

(22) éÊÔ
m
Ì
'@ à A¯

det(A) = 0
à A¿ @X@

◦
.

.
m
Ì
'@ à A¯

det(A) 6= 0
à A¿ @X@

◦
.
X = A−1 B
Ë
éÊK A¯
.
A é¯ ñ®ÖÏ @ àB

)

à A¿ @X@

¡ ®¯ ð @X@

A.X = B
à A¿ @X@

¡ ®¯ ð @X@

(22) éÊÔ
m
Î
Ég éK @

X ¨ Aª

á« È ñ ®K
(
H
.
.

.(
IÊ®ÊË
.
,
A−1 = 1
det(A) C
t
P ñJ YË @

Ð@
Ym

F AK

.
A−1 H Ak
.
◦
,
A−1 B Z @ Ym
Ì
'@ H Ak
.
◦
.
X = A−1 B

.
ñë (22) éÊÔ
m
Ì
'@ Ég ◦
.

: g
QÓ @Q¿ é®K Q£ Ð@ AK QÓ @Q¾Ë éJ¢k H B X AªÓ éÊÔ Ég
F

Ym .

: Ì g Q
éJË AJË @ éJ¢m '@ H B X AªÖÏ @ éÊÔ JªK

.
.


 a11 x1 + ... + a1n xn = b1
 .


(23) .
.




an1 x1 + ... + ann xn = bn

     
b1 x1 a11 . . . a1n
.  .   . . . 
     
.
B=  . 
X=  .
A= . .  A.X = B (23)
Ì
.   , m
ð ð IJk É¾Ë @ « AîDK AJ» áºÖß

éÊÔ '@
úÎ

.
.
.  .   . . . 
bn xn an1 . . . ann

:
×
H Am
.
'
Ð ñ®K
(
@

,
QÓ @Q¾Ë

IË

(23) éÊÔ
m
Ì
'@ à A¯

det(A) = 0
à A¿ @X@

◦
.

,
m
Ì
'@ à A¯

det(A) 6= 0
à A¿ @X@

◦
.

1≤i≤n

Ém
F¯
B
¨ AªË AK
.
A é¯ ñ®ÖÏ @

áÓ i Õ¯ P XñÔ
ªË
@ ñªJK

.

½Ë Xð det(A)
áÓ

ém

' AJË @
,
Dxi
H @ X Ym
ÙÛ
@ H Am
.
'
Ð ñ®K
.
(
H
.
.
.
:
úÎ«

 
a11 ... a1i−1 b1 a1i+1 ... a1n
 . . . . . . . 
 
Dxi  .
= det  . . . . . . ,1 ≤ i ≤ n
 . . . . . . . 
an1 ... ani−1 bn ani+1 ... ann
 
x1
 . 
Dxi  
,
1≤i≤n ,
xi = det(A)

IJk

 . 
X= 
¨ AªË @

H AJ»
.
QÓ X
Am
'
@

(
k
.

 .  .
xn
 Dx1 
det(A)
 Dx2 
 det(A) 
 
.
X=
 . 

¨ AªË @ ñë (23)

éÊÔ
m
ÎË
YJkñË @ Ém
Ì
'@
(
X


 . 

.
 . 
Dxn
det(A)

×
éËñÊm áK P AÖß éÊÊ

:
(1)
áK QÖß

. Ë
ªJË @ AîDªK á« éÊ®JÓ áK QÖÞ @ @ Yë éÊJ @
. .
tan x
R
,
I= 4
0 1+cos(x) dx ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
1

1 4t+3 t
R R R
,
J3 = 2t2 +3t−2 dt ð J2 = 2t2 +3t−2 dt ð J1 = 2t2 +3t−2 dt
:
éJË AJË @

H CÓ A¾JË @ Ik @
.
(
2
R1
1√
.
L= 0 2(3x+2) 3x+1
dx ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
3

:
(1) Ë
áK QÖÞ @

Ég
π
tan x
R
,
I= 4
0 1+cos(x) dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
1

éJÊ« ð

dt = − sin xdx éJÓð

t = cos x ©
√
Z 2
2 1
I = − dt,
1 t(1 + t)
√
Z 2 Z √22
2 1 1
= dt − dt,
1 t+1 1 t
√ √
2 2
= [ln(1 + t)]1 − [ln(t)]12 , 2
√ √
2 2
= − ln + ln(1 + ) − ln 2.
2 2
√ √
2 2
,
I = − ln 2 + ln(1 + 2 ) − ln 2 éJÓð

t
R
,
J1 = 2t2 +3t−2 dt ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
2
2 1
2 1 1 1 t 2
R R
J= 5 t+2 dt + 5 2t−1 dt éJÊ« ð

2t2 +3t−2 = t+2
5
+ 2t−1
5
ø Qk @ éêk
.

áÓð 2t + 3t − 2 = (t + 2)(2t − 1) éêk
.

áÓ

AJK YË

2 1
ln |t + 2| + 10 ln |2t − 1| + c

.
ù®J®k

IK AK
.

c
Ik
,
J= 5 ø@
,
R 4t+3
,
J2 = 2t2 +3t−2 dt ÉÓ A¾JË @

H Ak
.

AJK YË

Z
1
J2 = 4J1 + 3 dt,
+ 3t − 2 2t2
Z Z
3 1 3 2
= 4J1 − dt + dt,
5 t+2 5 2t − 1
3
= 4J1 − ln |t + 2| + ln |2t − 1| + c.
5
J2 = 4J1 − ln |t + 2| + 53 ln |2t − 1| + c

,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
éJÓð

1
R
J3 = 2t2 +3t−2 ,
dt ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
3
J3 = − ln |t + 2| + ln |2t − 1| + c

,
ù®J®k

IK AK
.

c
IJk

5

à@
Ym
'

õJ
.
AÜØ
R1 1√
,
L= 0 2(3x+2) 3x+1
dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
3
2 2
t −1
√
dx =.
3 tdt ð x= 3 t=
éJÓð 3x + 1 ©
R2 1 1
.
L = 1 t2 dt = 2
:
Ym
'

L ÉÓ A¾JË @

èP AJ«
.
ú¯ ñªJË AK

.

:
(2)
áK QÖß

. Ë
ªJË @ AîDªK á« éÊ®JÓ áK QÖÞ @ @ Yë éÊJ @
. .
x
R
,
I= 0
4
cos2 (x) dx ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
1

dx t
R
R
,
K= √
2x+ 3x+1
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯
l
FJ
.
@

Õç'
,
J= 2t2 +3t−2 dt ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
2
R1
1 √
.
L= 0 2(x+1) x
dx ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
3

:
(2) Ë
áK QÖÞ @

Ég
π
x
R
,
I= 0
4
cos2 (x) dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
1

: , ªJ
© éK AK éÊÓ A¾ÖÏ @ ÉÔ
FË
Qm .
u(x) = x =⇒ u0 (x) = 1,
1
v 0 (x) = =⇒ v(x) = tan x.
cos2 x

éJÓð
Z π
π 4
I = [x tan x]0 − 4
tan xdx,
0
π
− sin x
Z
π 4
= + dx,
4 0 cos x
π π
= + [ln | cos x|]04 ,
4 √
π 2
= + ln .
4 2
√
π 2
,
I= 4 + ln 2

úÍ AJË AK ð
.

t
R
,
J= 2t2 +3t−2 dt ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
2
2 1
2 1 1 1 t
2t2 + 3t − 2 = (t + 2)(2t − 1)
R R
J= 5 t+2 dt + 5 2t−1 dt éJÊ« ð

2t2 +3t−2 = 5
t+2 + 5
2t−1 ø Qk @ éêk
.

áÓð éêk
.

áÓ

AJK YË

1 2
ln |t + 2| + 10 ln |2t − 1| + c

.
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
J= 5 ø@
,
dx
R
K = 2x+√ ,
3x+1
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯

h AJJ @
.
2 √
dx = 32 tdt x = t 3−1

.
t = 3x + 1
ð éJÓð

©

,
K = 2J Ym
'

K ÉÓ A¾JË @

èP AJ«
.
ú¯ ñªJË AK

.

R1 1 √
,
L= 0 2(x+1) x
dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
3
2
√
.
dx = 2tdt ð x=t éJÓð

t= x ©
R1 1 π
= [arctan]10 =

.
L= 0 t2 +1
dt 4
:
Ym
'

L ÉÓ A¾JË @

èP AJ«
.
ú¯ ñªJË AK

.

:
(3)
áK QÖß

2t−1 a b
,
∀t ∈ R − {−1} : (t+1)2 = t+1 + (t+1)2
:

IJm

'
R
áÓ b ð a Yg ð @
.
(
1
.
R2
2t−1
,
I= 1 (t+1)2
dt :
ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
2
2ex (2ex −1)

R ln 2

.
J= 0 (ex +1)2
:
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯
l
FJ
.
@
(
3

:
(3) Ë
áK QÖÞ @

Ég
2t−1 a b
,
∀t ∈ R − {−1} : (t+1)2 = t+1 + (t+1)2
:

IJm

'
R
áÓ b ð a X
Am
'
@

(
1
.
2t−1 2 3
∀t ∈ R − {−1} : − b = −3

,
(t+1)2 = t+1 (t+1)2

:

à@ ø@
,
ð a=2 :

à@
Ym
'

é®K A¢ÖÏ @ð
.

H AÓ A®ÖÏ @ YJkñK

YªK
.

R2 2t−1
,
I= 1 (t+1)2
dt :
ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
2

AJK YË

2 2 2 2 2
2t − 1
Z Z Z Z Z
2 3 1 1 3 1
I= dt = dt − dt = 2 dt − 3 dt = 2 ln − .
1 (t + 1)2 1 t+1 1 (t + 1)2 1 t+1 1 (t + 1)2 2 2
2ex (2ex −1)

R ln 2

.
J= 0 (ex +1)2
:
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯
h AJJ @
.

(
3

t = ex

.
J = 2I :
à@

Ym
'

©ñK
.

:
(4)
áK QÖß

R − {−2, 21 }

:

AJK YË

,
áÓ t É¿ Ég @
.

áÓ éK @

á
K

.
(
1
t 2 1
,
2t2 +3t−2 = 5(t+2) + 5(2t−1)
t
R
,
I= 2t2 +3t−2 dt
:
úÍ AJË @

ÉÓ A¾JË @

Ik @
.
(
2

√

√1

R
.(
t= 3x + 1 :
©ð ½JºÖß

:
X AP @
)

J= 2x+ 3x+1
dx :
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯
l
FJ
.
@
(
3

:
(4) Ë
áK QÖÞ @

Ég
t 2 1
.
2t2 +3t−2 = 5(t+2) + 5(2t−1)

:

AJK YË

,
R − {−2, 12 }
áÓ t É¿ Ég @
.

áÓ à@

à AJK

.

(
1
1
:

AJK YË

.
R − {−2, 2}

áÓ t
áºJË

2 1 1 2 1
+ = { + },
5(t + 2) 5(2t − 1) 5 t + 2 2t − 1
1 2(2t − 1) + (t + 2)
= { },
5 (t + 2)(2t − 1)
1 5t
= { },
5 (t + 2)(2t − 1)
t
= 2
.
2t + 3t − 2
t
R
.
I= 2t2 +3t−2 dt ÉÓ A¾JË @

H Ak
.
(
2

:
AJK YË

Z
t
I = dt
2t2 + 3t − 2
Z
2 1
= { + }dt
5(t + 2) 5(2t − 1)
Z Z
2 1 1 1
= dt + dt
5 t+2 5 2t − 1
2 1
= ln |t + 2| + ln |2t − 1| + C
5 10

2 1
ln |t + 2| + ln |2t − 1| + c

,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
I= 5 10 éJÓð

√1
R
.
J= 2x+ 3x+1
dx :
ÉÓ A¾JË @

éÖÞ

¯

h AJJ @
.
(
3

:
AJK YË

√
t= 3x + 1 =⇒ t2 = 3x + 1,
t2 − 1
=⇒ x = ,
3
2
=⇒ dx = tdt.
3
éJÊ« ð

Z
1
J = √ dx,
2x + 3x + 1
Z
1 2
= 2 2 × tdt,
(t − 1) + t 3
Z 3
2t
= 2
dt,
2(t − 1) + 3t
Z
t
= 2 dt,
2t2 + 3t − 2
= 2I.

:
(5)
áK QÖß

Re 1

I= x | ln x|dx 1

, : (
ÉÓ A¾JË @ Ik @
.
1
e
2t b
,
∀t ∈ R − {−1} : 1+t =a+ 1+t
:
IJm

'
R
áÓ b ð a Yg ð @
.
(
2
.
R7
.
J= √1 dx :
ÉÓ A¾JË @

Ik @
(
3
1+ 2+x .

:
(5) Ë
áK QÖÞ @

Ég
Re 1
I= x | ln x|dx 1

, (
ÉÓ A¾JË @ H Ak
.
1
e
Z1 Ze
1 1
I = − ln xdx + ln xdx,
x x
1 1
e
(ln x)2 1 (ln x)2 2

= −[ ]1 + [ ]1 ,
2 e 2
= 1.
,
I=1 éJÓð

2t b
,
∀t ∈ R − {−1} : 1+t =a+ 1+t
:
IJm

'
R
áÓ b ð a X
Am
'
@

(
2
.

AJK YË

2t 2(t + 1) − 2 2
= =2−
1+t t+1 t+1
,
b = −2 ð a=2 éJÓð

R7
.
J= √1 dx ÉÓ A¾JË @

H Ak
(
3
1+ 2+x .
2

√
x = t2 − 2

:
Ym
'

J ú¯ ñªJË AK

.

,
dx = 2tdt ð à@

l
FJK
t= 2+x ©ñK
.

.
Z 3 Z 3
2t 2 4
J= dt = (2 − )dt = 2(1 − ln ).
2 t+1 2 1+t 3
.
J = 2(1 − ln 43 ) éJÓð

:
(6)
áK QÖß

: á á á
JJË AJË @ JJÊ A®JË @ JË X AªÖÏ @ Ég

0 2
,
y − Ch(x) = y Ch(x) (
1
.
y 00 − 4y 0 + 4y = 4x2 − 2 (
2

:
(6) Ë
áK QÖÞ @

Ég
y 0 − Ch(x) = y 2 Ch(x)

.
éJÊ A®JË @

éË X AªÖÏ @ Ég
(
1

AJK YË

y 0 − Ch(x) = y 2 Ch(x) =⇒ y 0 = Ch(x)(1 + y 2 ),

y0
=⇒ = Ch(x),
1 + y2
=⇒ arctan(y) = Sh(x) + c,
=⇒ y = tan(Sh(x) + c),
y 0 − Ch(x) = y 2 Ch(x)

,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

y = tan(Sh(x) + c) ùë éJÊ A®JË @

éË X AªÖÏ @ È ñÊg éJÓð

y 00 − 4y 0 + 4y = 4x2 − 2

.
éJÊ A®JË @

(
2

AJK YË

 00
 y − 4y 0 + 4y = 4x2 − 2 ...(E)
y 00 − 4y 0 + 4y = 0 ...(EH )
 2
r − 4r + 4 = 0 ...(EC )
r0 = 2 .
éJÓð

∆=0
AJK YË

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@ éJÓð

yH = (c1 + c2 x)e2x

.

à AJ®J®k

à AJK AK
.

c2 ð c1
IJk

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@
y = y H + yP

.
(E) éË X AªÒÊË Am
Ì
'@ Ém
Ì
'@ ñë yP
IJk

.
yP X
Am
'
@

2
.
yP = ax + bx + c
É¾Ë @

áÓ

à ñºK

yP
à A¯

(EC ) Ë Cg Ë

0
à@ AÖß.

:
AJK YË

yP = ax2 + bx + c =⇒ yP0 = 2ax + b

= yP00 = 2a

.
c=1 ð b=2 ð a=1 :
Ym
'

(E) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªJË AK

.

.
y = (c1 + c2 x)e2x + (x + 1)2 ø@
,
y = (c1 + c2 x)e2x + x2 + 2x + 1 éJÓð

:
(7)
áK QÖß

: á á á

,
y 0 tan y = ex (1 − y 0 tan y) (
1
.
y 00 − 25 y 0 + y = − 52 sin x (
2

:
(7) Ë
áK QÖÞ @

Ég
y 0 tan y = ex (1 − y 0 tan y)

. :
éJÊ A®JË @

(
1

AJK YË

y 0 tan y = ex (1 − y 0 tan y) =⇒ (1 + ex )y 0 tan y = ex ,

ex
= y 0 tan y = ,
1 + ex
x
e
= tan ydy = dx,
1 + ex
= − ln | cos y| = ln(1 + ex ) + c,
1
= = c(1 + ex ),
| cos y|
1
= cos y = ,
c(1 + ex )
1
= y = arccos .
c(1 + ex )

1
,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
y = arccos c(1+ex) ùë È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
éJÓð

y 00 − 52 y 0 + y = − 52 sin x

,
éJÊ A®JË @

(
2

©
 00 5 0
 y − 2 y + y = − 25 sin x ...(E)
y 00 − 5 y 0 + y = 0 ...(EH )
 2 52
r − 2r + 1 = 0 ...(EC )
1 1
yH = c1 e 2 x + c2 e2x

c1
IJk

,

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@

éJÓð (EC ) éË X AªÖÏ @
úÎ
g AÒë r2 = 2 ð r1 = 2

. á
J®J®k

á

JK AK

.

c2 ð

.
(E) éË X AªÒÊË Ag Ég ñë yp
IJk

,
y = yH + y p
É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@
:
yp X
Am
'
@

.

−i

. á
J®J®k

á

JK AK

.
b ð a
IJk

yp = a cos x + b sin x
à A¯

(EC ) éË X AªÒÊË

á
Êg

Ë

i ð

à@ AÖß.

.
yp = − cos x :

à@
Ym
'

(E) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªJË @

YªK
.

.
1
y = c1 e 2 x + c2 e2x − cos x

.
ñë (E) éË X AªÒÊË Ð AªË @ Ém
Ì
'@ éJÓð

:
(8)
áK QÖß

: á á á

,
y 0 ey = arctan x − x2 y 0 ey (
1
.
y 00 − 25 y 0 + y = − 52 cos x (
2

:
(8)
áK QÖß

Ég
y 0 ey = arctan x − x2 y 0 ey

,
éJÊ A®JË @

(
1

AJK YË

arctan x
y 0 ey = arctan x − x2 y 0 ey =⇒ y 0 ey =
1 + x2
arctan x
=⇒ ey dy = 2
dx
1+x
arctan2 x
=⇒ y = ln{ + c}, c ∈ R,
2
2
y = ln{ arctan x

.
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

2 + c} :
ùë È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
éJÓð

y 00 − 25 y 0 + y = − 25 cos x

,
éJÊ A®JË @

(
2

©
 00 5 0
 y − 2 y + y = − 25 cos x ...(E)
y 00 − 5 y 0 + y = 0 ...(EH )
 2 52
r − 2r + 1 = 0 ...(EC )
1 1
yH = c1 e 2 x + c2 e2x

c1
IJk

,

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@

éJÓð (EC ) éË X AªÖÏ @
úÎ
g AÒë r2 = 2 ð r1 = 2

. á
J®J®k

á

JK AK

.

c2 ð

.
IJk

,
y = yH + y p
É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@
:
yp X
Am
'
@

.

−i

. á
J®J®k

á

JK AK

.
b ð a
IJk

yp = a cos x + b sin x à A¯

(EC ) éË X AªÒÊË

á
Êg

Ë

i ð

à@ AÖß.

.
yp = sin x :

à@
Ym

' (E) éË X AªÖÏ @ ú¯ ñªJË @

YªK
.

.
1
y = c1 e 2 x + c2 e2x + sinx

.
Ì
'@ éJÓð

:
(9)
áK QÖß

: á á á

x
,
y 0 + ex y = xe−e (
1
.
−y 00 + y = 30x2 + 5x + 1952 (
2

:
(9) Ë
áK QÖÞ @

Ég
x
y 0 + ex y = xe−e

. :
éJÊ A®JË @

(
1

AJK YË

x xdx x xdx
R R
y 0 + ex y = xe−e =⇒ (y 0 + ex y)e e = xe−e e e
x x x
=⇒ (y 0 + ex y)ee = xe−e ee
x
=⇒ (yee )0 = x
x x2
=⇒ yee = + c; c ∈ R,
2
x2 −ex x
=⇒ y = e + ce−e ; c ∈ R,
2
x2 −ex x
+ ce−e

,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
y= 2 e ùë È ñÊm
Ì
'@ é« ñÔ
m
×
éJÓð

−y 00 + y = 30x2 + 5x + 1952

. :
éJÊ A®JË @

(
2

:
AJK YË

 −y 00 + y = 30x2 + 5x + 1952 ...(E)


−y 00 + y = 0 ...(EH )
−r2 + 1 = 0 ...(EC )


yH = c1 ex + c2 e−x

ð c1
IJk

,
É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@

éJÓð (EC ) éË X AªÖÏ @ úÎg AÒë r2 = −1 ð r1 = 1

.. á
J®J®k

á
JK AK

.

c2

.
IJk

y = yH + y p
É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@
yp00 = 2a yp0 = 2ax + b yp = ax2 + bx + c

.
ð éJÓð

à A¯


0 à@

AÖß.

.
c = 2012 ð b=5 ð a = 30
à@
Ym
'


.

y = c1 ex + c2 e−x + 30x2 + 5x + 2012

. á
J®J®k

á

JK AK

.

c2 ð c1
IJk

,
Ì
'@ úÍ AJË AK ð
.

:
(10)
áK QÖß

Q
éJÊ A®JË @ éË X AªÖÏ @ JªK

.
5 5
(24) y 00 − y 0 + y = − cos x
2 2
x 7−→ sin x

,
(25) éË X AªÒÊË Ag Ég ñë K
.
R úÎ
« ¬QªÖÏ @ ©K AJË @
.

à@

á
K

.
(
1

.
(25) éË X AªÖÏ @ Ég
(
2

:
(10) Ë
áK QÖÞ @

Ég

AJK YË

5 5
(25) y 00 − y 0 + y = − cos x
2 2
yp00 = − sin x yp0 = cos x

x 7−→ sin x

ú¯ ñªJË AK

.

.
ð éJÓð

yp = sin x :
©
,
(25) éË X AªÒÊË Ag ñë ©K AJË @
.

à@

à AJK

.

(
1

.
éË X AªÖÏ @ õ®m
'
AîE @

Ym
'

(25) éË X AªÖÏ @
:

AJK YË

(
2
 00 5 0
 y − 2 y + y = − 25 cos x ...(E)
y 00 − 5 y 0 + y = 0 ...(EH )
 2 52
r − 2r + 1 = 0 ...(EC )
1 1
yH = c1 e 2 x + c2 e2x

c1
IJk

,

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@ éJÓð

úÎ
g AÒë r2 = 2 ð r1 = 2

. á
J®J®k

á

JK AK

.

c2 ð

1
2x + c2 e2x + sin x

.
y = c1 e ø@
,
y = yH + y p
É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@

:
(11)
áK QÖß

: á á á

,
(1 + ex )y 0 y − ex = 0 (
1
.
y 00 − 3y 0 + 2y = x2 + 1 (
2

:
(11) Ë
áK QÖÞ @

Ég
(1 + ex )y 0 y − ex = 0

.
éJÊ A®JË @

(
1

:
AJK YË

ex
(1 + ex )y 0 y − ex = 0 =⇒ yy 0 =
+1 ex
dy ex
=⇒ y = x
dx e +1
ex
=⇒ ydy = x dx
e Z+ 1
ex
Z
=⇒ ydy = x
dx
e +1
y2
=⇒ = ln(ex + 1) + c
2 p
=⇒ y = ± 2ln(ex + 1) + c
p
y = ± 2ln(ex + 1) + c

,
ù®J®k

IK AK
.
c
IJk

,
éJÓð

y 00 − 3y 0 + 2y = x2 + 1

.
éJÊ A®JË @

(
2

:
AJK YË

 00
 y − 3y 0 + 2y = x2 + 1 ...(E)
y 00 − 3y 0 + 2y = 0 ...(EH )
 2
r − 3r + 2 = 0 ...(EC )
.
r2 = 2 r1 = 1 ð éJÓð

∆=1
AJK YË

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@ éJÓð

yH = c1 ex + c2 e2x

.

à AJ®J®k

à AJK AK
.

c2 ð c1
IJk

É¾Ë @

áÓ

à ñºK


Ì
'@
y = y H + yP
.
yP X
Am
' @

yP = ax2 + bx + c

.
É¾Ë @

áÓ

à ñºK

yP
à A¯

(EC ) Ë Cg Ë

0
à@ AÖß.

:
AJK YË

yP = ax2 + bx + c =⇒ yP0 = 2ax + b

= yP00 = 2a
9 3 1
.
c= 4 ð b= 2 ð a= 2
:
Ym
'


.

.
y = c1 ex + c2 e2x + 21 x2 + 32 x + 9
4 éJÓð

:
(12)
áK QÖß

R3 R3

:
ÿÎK AÖß.
ñm
'

áÓ

A¯ QªÓ A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (x + z, y + z, z)

,
ù¢k f
à@

á
K

.
(
1

,
AÒîE YªK

.

á
«

Õç'

Im(f ) ð Ker(f )
áÓ É¿

á
«

(
2

.
QK

Q

JË @
.
©Ó
?
úÎ
K A ®K
.
,
QÓ A«
,

áK AJJÓ

.
f Éë
(
3

:
(12) Ë
áK QÖÞ @

Ég

.
ù¢k f à@

à AJK

.

(
1

R3 v = (x0 , y 0 , z 0 )

:

à A¯

áÓ ð u = (x, y, z) ð R
áÓ α É¿ Ég @
.

áÓ @@X@

ù¢k f

f (u + αv) = f (u) + αf (v)

:

AJK YË

.
R3
áÓ v = (x0 , y 0 , z 0 ) ,
u = (x, y, z) ð R
áÓ α
áºJË

f (u + αv) = f ((x, y, z) + α(x0 , y 0 , z 0 )),

= f (x + αx0 , y + αy 0 , z + αz 0 ),
| {z } | {z } | {z }
X Y Z
= (X + Z, Y + Z, Z),
= (x + αx0 + z + αz 0 , y + αy 0 + z + αz 0 , z + αz 0 ),
= (x + z, y + z, z) + α(x0 + z 0 , y 0 + z 0 , z 0 ),
= f (x, y, z) + αf (x0 , y 0 , z 0 ),
= f (u) + αf (v).

.
ù¢k f éJÓð

.
Ker(f )
á
JªK

(
2

:
à@ ÕÎªK
Ker(f ) = {(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = oR3 = (0, 0, 0)}

:
éêk áÓ AJK YË
.
f (x, y, z) = (0, 0, 0) =⇒ (x + z, y + z, z) = (0, 0, 0)


 x + z = 0,
=⇒ y + z = 0,
z = 0.


 x + 0 = 0,
=⇒ y + 0 = 0,
z = 0.


 x = 0,
=⇒ y = 0,
z = 0.

=⇒ Ker(f ) ⊆ {(0, 0, 0)}

ø Qk @ éêk áÓð
.
{(0, 0, 0)} ⊆ Ker(f )

.
Ker(f ) = {(0, 0, 0)} úÍ AJË AK ð
.

.
Im(f )
á
JªK

:
AJK YË

Im(f ) = {f (x, y, z); (x, y, z) ∈ R3 }

= {(x + z, y + z, z); x, y, z ∈ R}
= {(x, 0, 0) + (0, y, 0) + (z, z, z); x, y, z ∈ R}
= {x(1, 0, 0) + y(0, 1, 0) + z(1, 1, 1); x, y, z ∈ R}
= < (1, 0, 0), (0, 1, 0), (1, 1, 1) >
dimKer(f )
.

á
JªK

.
dim Ker(f ) = 0 :

AJK YË

dimIm(f )
.

á
JªK

dim Im(f ) = dim R3 − dim Ker(f ) dim R3 = dim Im(f ) + dim Ker(f )

àX@

,
dim Im(f ) = 3 − 0 ø@
,

éJÓð
:

AJK YË

.
dim Im(f ) = 3

?

áK AJJÓ

.
f Éë
(
3

.

áK AJJÓ

.
f
à A¯

Ker(f ) = {(0, 0, 0)} à@

AÖß.

?
QÓ A« f Éë

3
.
QÓ A« f
à A¯

dim Im(f ) = 3 = dim R à@

AÖß.

?
ÿÎK A®K f Éë
.

.

áK AJJÓ

.
ð QÓ A« f à@

AÖß.

: :
AJK YË éK A¯ Z YJË @ Z A¯ YªK ø ð A È ññË @ Z A¯ YªK à@ AÖß. é¢k CÓ

. .
.

.
QÓ A« f @@X@

áK AJJÓ

.
f @@X@

úÎ
K A®K
.
f

:
(13)
áK QÖß

R3 R3

:
úÎ
K

AÒ»
ñm
'

áÓ A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (3x − y + z, 2y, x − y + 3z)

R3

B = {e1 , e2 , e3 }

e1 = (1, 0, 0)
IJk

,
Ë úG ñK A®Ë @

A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ A
á
«

(
1

,
e3 = (0, 0, 1) ð e2 = (0, 1, 0) ð

:
©
(
2
B 0 = {v1 = (1, 0, −1), v2 = (0, 1, 1), v3 = (1, 0, 1)}

R3 B0

,
Ë A @

É¾ à@

á
K

.
◦

B0

◦

,
A B @ úÍ @

B A B @

áÓ
(
È A ®J K B @

)
P ñJªË @
.
é¯ ñ®Ó P é¯ ñ®ÖÏ @

á
«

,
P −1 Ik @
.
◦

R3 B0

◦

.
Ë A B @ õ¯ ð f õJJ¢JÊË

.

é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ D l
FJ
.
@

:
(13) Ë
áK QÖÞ @

Ég
R3

.
Ë úG ñK A®Ë @

A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ A é¯ ñ®ÖÏ @ X
Am
' @

(
1

.

f (0, 1, 0) = (−1, 2, −1)

A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @

éJÓð f (0, 0, 1) = (1, 0, 3) ð ð f (1, 0, 0) = (3, 0, 1)
AJK YË

R3

:
ùë Ë úG ñK A®Ë @
 
3 −1 1
A= 0 2 0 
1 −1 3
.
R3 Ë A @ B0 à@

à AJK

.
◦ (
2

3 0
0
3 0
.(
3 = dim R Ë ð AÓ B
éª @ X Y«

àB
)
AJ¢k

éÊ®JÓ B
éª @

à ñºK

à@

ù®ºK ð

Ð QÊK

R Ë A @ B
à ñºK

úæk

AJK YË

 
1 0 1
det  0 1 0  = 2 6= 0
−1 1 1

R3 B0

,
Ë A @ É¾ éª @ éJÓð
B0

◦

.
A B @ úÍ @

B A B @

áÓ
(
È A®JK B @
)

P ñJªË @
.
é¯ ñ®Ó P é¯ ñ®ÖÏ @

á
JªK

éêk áÓ AJK YË
.
P = M (IdR3 , B 0 , B)

ø Qk @ éêk áÓð
.
IdR3 (1, 0, −1) = (1, 0, −1) = 1e1 + 0e2 + (−1)e3

IdR3 (0, 1, 1) = (0, 1, 1) = 0e1 + 1e2 + 1e3
IdR3 (1, 0, 1) = (1, 0, 1) = 1e1 + 0e2 + 1e3
éJÊ« ð

 
1 0 1
P = 0 1 0 
−1 1 1
.
P −1 H Ak
.
◦

AJK YË

 t
C C12 C13
1  11
P −1 = C21 C22 C23 
det P
C31 C32 C33
.
Cij = (−1)i+j = ∆ij
IJk

: Ì
H AK Am '@ Z @Qk @ YªK
'
Ym . . .

C11 = 1, C12 = 0, C13 = 1,

C21 = 1, C22 = 2, C23 = −1,
C31 = −1, C32 = 0, C33 = 1,

éJÓð
 
1 1 −1
P −1 = 21  0 2 0 
1 −1 1

R3 B0

◦

.
Ë A B @ õ¯ ð f õJJ¢JÊË

.

é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ D
h AJJ @
.

AJK YË

−1
D=P AP

IJk

 
3 −1 1
A= 0 2 0 
1 −1 3
ð
 
1 0 1
P =  0 1 0 
−1 1 1
ð
 
1 1 −1
1
P −1 =  0 2 0 
2
1 −1 1
éJÊ« ð

 
2 0 0
D= 0 2 0 
0 0 4

:
(14)
áK QÖß

R3 R3

:
ÿÎK AÖß.
ñm

'

áÓ

A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (3x, 2x + y, x + y + 2z)
R2

,
Ë úG ñK A®Ë @

á
«

(
1

,
ÿÎ
K
A®K f à@

á
K

.
(
2

f −1

,
f Ë úæºªË @ õJJ¢JË @

.

èP AJ«
.
Yg
.
(
3

.
A−1 Ik @
.
(
4

:
(14) Ë
áK QÖÞ @

Ég
R3

,
Ë úG ñK A®Ë @

á
JªK

(
1

 

3 0 0
,
f (0, 0, 1) = (0, 0, 2) ð f (0, 1, 0) = (0, 1, 1) ð f (1, 0, 0) = (3, 2, 1) :

àB A = 2 1 0
AJK YË

1 1 2

.
ÿÎK A®K f à@

H AJK @
.

(
2

det A = 6 6= 0

,
úÎK A®K
.
f
à A¯

à@ AÖß.
f −1

.
èP AJ«
.
X
Am
'
@

(
3

.
R3
áÓ (u, v, w) ð (x, y, z)
áºJË

AJK YË


 3x = u,
(u, v, w) = f (x, y, z) ⇐⇒ 2x + y = v,
x + y + 2z = w.

 x = u3 ,

⇐⇒ y = − 32 u + v,
w = u6 − v2 + w2 .

u 2 u v w
⇐⇒ (x, y, z) = f −1 (u, v, w) = ( , − u + v, − + ).
3 3 6 2 2
y
,
f −1 (x, y, z) = ( x3 , − 32 x + y, x6 − 2 + z2 ) éJÓð

.
A−1 H Ak
.
(
4
1
 
3 0 0
A−1 = − 2 R3 f −1 A−1

.
3 1 0
éJÓð Ë úG ñK A®Ë @

A CË éJË AK
. .
õJJ¢JË @

.

é¯ ñ®Ó ùë
1
− 12 1

6 2

:
(15)
áK QÖß

R2 R2

:
ÿÎ
K
AÖß.
ñm
'

áÓ

A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y) ∈ R2 : f (x, y) = (19x + 6y, 2012x)
R2

,
Ë úG ñK A®Ë @

á
«

(
1

,
ÿÎ
K
A®K f à@

á
K

.
(
2

f −1 A−1

.
f Ë úæºªË @ õJJ¢JË @

.

èP AJ«
.
l
FJ
.
@ Õç'

,
Ik @
.
(
3

:
(15) Ë
áK QÖÞ @

Ég
R2

,
Ë úG ñK A®Ë @

A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ A é¯ ñ®ÖÏ @

á
JªK

(
1

19 6
,
f (0, 1) = (6, 0) ð f (1, 0) = (19, 2012) :

àB A=
AJK YË
2012 0

.
ÿÎK A®K f
à@

H AJK @
.

(
2

det A = −12072 6= 0

,
úÎ
K A®K
.
f à A¯

à@

AÖß.
,
A−1 H Ak
.
(
3

0 −6 0 −2012
.
A−1 = − 12072
1
éJÓð C=
IJk
,
A−1 = 1
det A C
t
AJK YË
−2012 19 −6 19

f f −1
.
Ë úæºªË @ õJJ¢JË @ èP AJ« h AJJ @

. . .

.
f −1 (x, y) = A−1 (x, y)t = − 12072
1
(−6x, −2012x + 19y) :

AJK YË

R2
áÓ (x, y) É¿ Ég @
.

áÓ

:
(16)
áK QÖß

R3 R3

:
ÿÎK AÖß.
ñm
'

áÓ

A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (y + z, x + z, x + y)

,
AÒîE YªK

.

á
«

Õç'

Im(f ) ð Ker(f )
áÓ É¿

á
«

(
1

,
QK

Q

JË @
.
©Ó
?
úÎK A®K
.
,?
QÓ A«
,?

áK AJJÓ

.
f Éë
(
2

R3

,
Ë úG ñK A®Ë @

á
«

(
3

A−1

,
.

á
«

(
4

f −1

,
f õJJ¢JÊË

.

úæºªË @ õJJ¢JË @

.

èP AJ«
.
l
FJ
.
@
(
5

R3

,
Ë A @

É¾ B à@

á
K

.
.
B = {u = (0, 1, 1), v = (1, 0, 1), w = (1, 1, 0)} ©
(
6

.
B A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ B l
FJ
.
@
(
7

:
(16) Ë
áK QÖÞ @

Ég
.
Ker(f )
á
JªK

(
1

3
.
Ker(f ) = {(x, y, z) ∈ R : f (x, y, z) = (0, 0, 0)} :

à@ ÕÎ
ªK

éêk áÓ AJK YË
.
f (x, y, z) = (0, 0, 0) =⇒ (y + z, x + z, x + y) = (0, 0, 0)


 y + z = 0,
=⇒ x + z = 0,
x + y = 0.


 y = −z,
=⇒ x = −z,
x = −y.


x = y = −z,
=⇒
x = −y,
=⇒ x = y = z = 0.

.
(0, 0, 0) ∈ Ker(f ) ø Qk @ éêk
.

áÓð
Ker(f ) = {(0, 0, 0)}

.
úÍ AJË AK ð
.

.
Im(f )
á
JªK

Im(f ) = {f (x, y, z); (x, y, z) ∈ R3 }

. :
à@ ÕÎªK

AJK YË

f (x, y, z) = (y + z, x + z, x + y) = (0, x, x) + (y, 0, y) + (z, z, 0) = x(0, 1, 1) + y(1, 0, 1) + z(1, 1, 0)

.
Im(f ) =< (0, 1, 1), (1, 0, 1), (1, 1, 0) > :
éJÓð

.
dim Ker(f ) = 0 à A¯

Ker(f ) = {(0, 0, 0)} à@

AÖß.
dim R3 = dim Ker(f ) + dim Im(f )

,
dim Im(f ) = 3 éJÓð

à@ ÕÎªK
dim Im(f ) = 3 = dim R3

Ker(f ) = {(0, 0, 0)}

,
úÎ
K A®K
.
f éJÊ« ð

àB QÓ A« f ð àB

áK AJJÓ

.
f (
2

 

0 1 1
,
f (0, 0, 1) = (1, 1, 0) ð f (0, 1, 0) = (1, 0, 1) ð f (1, 0, 0) = (0, 1, 1) :
àB

A = 1 0 1
AJK YË

(
3
1 1 0
.
A−1
á
JªK

(
4
   
−1 1 1 −1 1 1

úÍ AJË AK ð
.
,
C t =  1 −1 1  éJÓð

C =  1 −1 1 
IJk

,
A−1 = 1
det(A) C
t
à@ AÖß.ð det(A) = 4 :

AJK YË

1 1 −1 1 1 −1
 
−1 1 1
,
A−1 = 21  1 −1 1 
1 1 −1
f −1

f .
õJJ¢JÊË

.


.

èP AJ«
.
h AJJ @
.

(
5

 
x
,
∀(x, y, z) ∈ R3 : f −1 (x, y, z) = A−1 y  = (− 21 x + 21 y + 12 z, 21 x − 12 y + 21 z, 12 x + 12 y − 12 z) :

AJK YË

z

0 1 1

R3 1 0 1 = 2 6= 0 dim R3 = 3

,
Ë A @

É¾ B
éJÓð AJ¢k

B éÊ®JÓ

éª @ à@

ø@
,
B ð Ë ð AÓ

éª @ X Y« à@

AÖß.
(
6

1 1 0
.
B = A−1 AA = A
AJK YË

(
7

:
(17)
áK QÖß

R3 R3

:
ÿÎ
K
AÖß.
ñm
'

áÓ

A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
f
áºJË

∀(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (−x + y + z, x − y + z, x + y − z)

,
AÒîE YªK

.

á
«

Õç'

Im(f ) ð Ker(f )
áÓ É¿

á
«

(
1

,
QK

Q

JË @
.
©Ó
?
úÎ
K A ®K
.
,?
QÓ A«
,?

áK AJJÓ

.
f Éë
(
2

R3

,
Ë úG ñK A®Ë @

á
«

(
3

A−1

,
.

á
«

(
4

f −1

,
f õJJ¢JÊË

.


.

èP AJ«
.
l
FJ
.
@
(
5

R3

,
Ë A @

É¾ B
à@

á
K

.
.
B = {u = (−1, 1, 1), v = (1, −1, 1), w = (1, 1, −1)} ©
(
6

.
B A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @ D l
FJ
.
@
(
7

:
(17) Ë
áK QÖÞ @

Ég
Ker(f ) = {(x, y, z) ∈ R3 : f (x, y, z) = (0, 0, 0)}

. :

à@ ÕÎ
ªK
(
1

éêk áÓ AJK YË
.
f (x, y, z) = (0, 0, 0) =⇒ (−x + y + z, x − y + z, x + y − z) = (0, 0, 0)


 −x + y + z = 0,
=⇒ x − y + z = 0,
x + y − z = 0.


 2z = 0,
=⇒ x − y = 0,
x + y = 0.


x = y = −y,
=⇒
z = 0,
=⇒ x = y = z = 0.

.
(0, 0, 0) ∈ Ker(f ) ø Qk @ éêk
.

áÓð
Ker(f ) = {(0, 0, 0)}

.
úÍ AJË AK ð
.

.
Im(f )
á
JªK

Im(f ) = {f (x, y, z); (x, y, z) ∈ R3 }

. :
ªK
à@ ÕÎ

AJK YË

f (x, y, z) = (−x + y + z, x − y + z, x + y − z) = (−x, x, x) + (y, −y, y) + (z, z, −z) = x(−1, 1, 1)

+ y(1, −1, 1) + z(1, 1, −1)
.
Im(f ) =< (−1, 1, 1), (1, −1, 1), (1, 1, −1) > :
éJÓð

.
dim Ker(f ) = 0
à A¯

Ker(f ) = {(0, 0, 0)} à@

AÖß.
3
,
dim Im(f ) = 3
éJÓð dim R = dim Ker(f ) + dim Im(f )
à@ ÕÎ
ªK
dim Im(f ) = 3 = dim R3

Ker(f ) = {(0, 0, 0)}

,
úÎK A®K
.
f éJÊ« ð

àB QÓ A« f ð àB

áK AJJÓ

.
f (
2

 
−1 1
1
A =  1 −1 1 
:

àB

AJK YË

(
3
1 1 −1
,
f (0, 0, 1) = (1, 1, −1) ð f (0, 1, 0) = (1, −1, 1) f (1, 0, 0) = (−1, 1, 1) ð
.
A−1
á
JªK

(
4
   
0 2 2 0 2 2

úÍ AJË AK ð
.
,
C t = 2 0 2 éJÓð

C = 2 0 2
IJk

,
A−1 = 1
det(A) C
t
à@

AÖß.ð det(A) = 4 :

AJK YË

2 2 0 2 2 0
1 1
 
0 2 2
,
A−1 =  12 0 1
2
1 1
2 2 0
f −1

f .
õJJ¢JÊË

.

úæºªË @

õJJ¢JË @

.
èP AJ«
.
h AJJ @
.
(
5

 
x
,
∀(x, y, z) ∈ R3 : f −1 (x, y, z) = A−1 y  = ( 12 y + 21 z, 12 x − 21 z, 12 x + 21 y) :

AJK YË

z

−1 1 1

Ë A @

É¾

B
éJÓð AJ¢k

éÊ®JÓ B

éª @

à@
1 −1 1 = 4 6= 0 dim R3 = 3
ø@
,
B ð Ë ð AÓ

éª @ X Y« à@

AÖß.
(
6

1 1 −1
,
R3
.
D = A−1 AA = A
AJK YË

(
7

:
(18)
áK QÖß

R2 R2

:
ÿÎ
K
AÖß.
ñm
'

áÓ

A¯ QªÓ AJ¢k

A®JJ¢

.
g
áºJË

∀(x, y) ∈ R2 : g(x, y) = (x + 2y, y)
g −1

,

á
«

Õç'

,
úÎ
K A®K
.
g à@

á
K

.
(
1

,
g K
.
é®¯ QÖÏ @ A é¯ ñ®ÖÏ @

á
«

(
2
A−1

.

á
«

(
3

:
(18) Ë
áK QÖÞ @

Ég

.
úÎ
K A®K
.
g à@

à AJK

.

(
1

:
AJK YË éK A¯ Z YJË @ Z A ¯ YªK ø ð A È ññË @ Z A¯ YªK à@ AÖß.

. .
.

.
QÓ A« g @@X@

áK AJJÓ

.

g @@X@

úÎK A®K
.
g

Ker(g) = {(0, 0)}

.
à@

.

H AJK @

ù®ºK

úÎ
K A ®K
.
g à@

H AJK B
.

úÍ AJË AK ð
.

:
AJK YË

Ker(g) = {(x, y) ∈ R2 : f (x, y) = (0, 0)}

x + 2y = 0,
f (x, y) = (0, 0) =⇒
y = 0.

x = 0,
=⇒
y = 0.
Ker(g) = {(0, 0)}

Ker(g) = {(0, 0)}

.
ÿÎK A®K g à A¯

à@

AÖß.
.
g −1
á
JªK

:

AJK YË

.
R2
áÓ (u, v)
áºJË

(u, v) = g(x, y) ⇐⇒ (x, y) = g −1 (u, v)

éJÓð

u = x + 2y,
(u, v) = g(x, y) =⇒
v = y.

x = u − 2y,
=⇒
y = v.

x = u − 2v,
=⇒
y = v.
=⇒ g −1 (u, v) = (u − 2v, v)

g .
K
.
é®¯ QÖÏ @ A é¯ ñ®ÖÏ @

á
JªK

(
2

ÿÍ AJË AK ð
.
f (0, 1) = (2, 1) ð f (1, 0) = (1, 0)
AJK YË

1 2
A=
0 1

.
A−1
á

JªK

(
3
−1

−1
éJÊ« ð

,
g K
.
é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @

ÉJÖß A

−1 1 −2
A =
0 1

éJK

AJ AK

P éJ

ÊK

úÍ @

Ië Xð
.
è
Q

J» H ñJm
.
'

AK AJK Ë
.
½Ë YË
,
P ñ»YÖÏ @

©ÊJÖÏ @
.
úÎ
« È ñm
Î
Ë
éÊJk

ú¯ Q¾®¯ h
.
X 54 AîDÖß

èQ¿

Z @Qå È A®£ B @ Yg @ X @P @
. .

. Q
Qk @ IJk ø@ ú¯ éª AÓ Ë K AK YË @ áÓ @ X Y« éK AJK H ñJk áÓ IJk É¿ ú¯ © à@ éJÓ AJË A£ éJK @
'
.
.
Am
.
.
. .
.
.
.

? g JË
H ñÊ¢ÖÏ @ ©ÊJÖÏ @ ©Ô áÓ áºÖÞ éK YË à ñºK à@ É¯ B @ « AJJk Õ»
' úÎ
. .

Im .
.
.
.
.

◦

.
ø Qk B @ ©¢®Ë @ éJ®K

.

áÓ

AKP ð k @ ùë

úÍ AJË AK ð
.

èP ð QÓ Aë @ Yg @

áºË X AªK B @
.
®K

H@X Xñ®K éª¢¯ 80
AJK YË

. Q
¡®¯ H @QÓ ©K P @ à@ ÖÏ @ õK Q£ á« éª¢®Ë @ è Yë é¯ QªÓ áºÖß

éK @ áëQK
.

.

.
hX
.
110 ñë

AîE A¢« ©Ó ék Ag P
. .

áÖß ◦

?
h
.
X 100 K
.
Z A¢ªË @

áÖß

Pð
Am
F K

éK @

IÒÊ« @X@

ék Ag QË @
. .

áÖß ñë AÓ

.

à @ñK

5 AîDJKP

Ð ð YK

H A¯ X 6 K
.
Ag AJ
.
é X AË @

é« AË @

éJ¢ Ag

é« A

áÊªK ◦

?
AîDJKP Ð ð YK Õ» P AîDË @ JJÓ é« AË @ è Yë áÊªK AÓ YJª¯

ملخص رياضيات 2 مع تمرين و حلولها

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

ملخص رياضيات 2 مع تمرين و حلولها

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ملخص رياضيات 2 مع تمرين و حلولها

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

 

f (x) = u0 (x)ur (x), r ∈ Q − {−1} F (x) = 1

F (b) − F (a) F (b) − F (a) = G(b) − G(a)

F (b) − F (a) = [F (x)]ba =

∀x ∈ [a, b], m ≤ f (x) ≤ M

F 0 (x) = f (x) ⇐⇒ F (x) + c =

x = [ 13 (ln x)3 ]e1 = 1

∀x ∈ [a, b], (u.v)0 (x) = u0 (x)v(x) + u(x)v 0 (x)

∀x ∈ [a, b], u0 (x)v(x) = (u.v)0 (x) − u(x)v 0 (x)

∀x ∈ [a, b], (F ◦ g)0 (x) = F 0 ((g(x)) × g 0 (x) = f (g(x)) × g 0 (x)

u(x) éË @ YÊË éJÊ B @

(cx + d)n (ax2 + bx + c)m

{Di }1≤i≤m {Bi }1≤i≤m {Ai }1≤i≤n

(18) y 0 + f (x)y = g(x)

y(x) = c.y1 (x) © 

(18) =⇒ c0 (x)y1 (x) + c(x)y10 + f (x)c(x)y1 (x) = g(x),

=⇒ c0 (x)y1 (x) = g(x),

S(18) = {y(x) = yg(x)

(19) y0 = f (x)y + g(x)y α

y(x) = (c1 + c2 x)er0 x y2 (x) = er0 x

y2 (x) = eαx sin βx y1 (x) = eαx cos βx

y(x) = (c1 (x) + xc2 (x))er0 x

y(x) = (c1 (x) cos βx + c2 (x) sin βx)eαx

(E) éË X AªÒÊË Ð AªË @ Ém

yp (x) = Ax2 ekx

yp (x) = xQn (x)ekx

f (x) = ekx (α cos(ωx) + β sin(ωx))

yp (x) = ekx (A cos(ωx) + B sin(ωx))

yp (x) = xekx (A cos(ωx) + B sin(ωx))

y 00 + ay 0 + by = f1 (x) + f2 (x) + f3 (x)

L(E) LK (E, F ) L(E, F ) ◦

ker(f ) := {u ∈ E; f (u) = 0F } = f −1 ({0})

im(f ) := {f (u); u ∈ E} = {v ∈ F ; ∃u ∈ E : v = f (u)}

dim E = dim ker(f ) + dim im(f )

{1, 2, 3, ..., n} × {1, 2, 3, ..., p}

Q¢®Ë @ Qå AJ«

Q¢®Ë @ ôñ¯ éª¯ @ñË @ Qå AJªË @

Q¢®Ë @ Qå AJ«

Mn,p (K) 3 A n×p

n×p K3λ 1≤j≤p 1≤i≤n n×p

i ∈ {1, 2, 3, ..., n} n×m

©Ó cij = ais bsj 

BF = {f1 , f2 , f3 , ..., fp } BE = {e1 , e2 , e3 , ..., en }

M(v ◦ u, BE , BG ) M(v ◦ u, BE , BG ) = M(v, BF , BG ).M(u, BE , BF ) v ◦ u : E −→ G

1≤j≤n 1≤i≤n A ∈ Mn (K)

det(u1 , u2 , ..., un ) = 0 ⇐⇒ AJ¢k

A−1 cij = (−1)i+j ∆ij

dt = − sin xdx éJÓð

J= 5 t+2 dt + 5 2t−1 dt éJÊ« ð

J= 5 t+2 dt + 5 2t−1 dt éJÊ« ð

2ex (2ex −1)

(t+1)2 = t+1 (t+1)2

2ex (2ex −1)

2t2 +3t−2 = 5(t+2) + 5(2t−1)

2t2 +3t−2 = 5(t+2) + 5(2t−1)

(ln x)2 1 (ln x)2 2

y 0 − Ch(x) = y 2 Ch(x) =⇒ y 0 = Ch(x)(1 + y 2 ),

y = tan(Sh(x) + c) ùë éJÊ A®JË @

u(x) éË @ YÊË éJÊ B @

y(x) = c.y1 (x) ©

Q¢®Ë @ Qå AJ«

Q¢®Ë @ ôñ¯ éª¯ @ñË @ Qå AJªË @

Q¢®Ë @ Qå AJ«

©Ó cij = ais bsj

y = tan(Sh(x) + c) ùë éJÊ A®JË @

A B @ õ¯ ð f Ë é®¯ QÖÏ @ é¯ ñ®ÖÏ @