NIICLAS LUM ANN 3 oe! pourTyaeNé Prost 4 f A sty PODSTAWY SPOLECZNO-TEORETYCZNE Kadda teoria polityezna pozostaje pod bezpoSrednim lub po- Srednim wplywem jakiché teorii spolecznych, albowiem poli- tyka jest zjawiskiem spolecenym. W przeciwieristwie do wezesniejszych zalozeni mysli europejskiej co do politycznych podstaw spoleczeristwa, w wieku XIX zrodzila sie idea roz- dziatu spoteczefstwa i paiistwa, Cena, jaka preyszto za nig zaptacié, bylo ograniczenic pojgcia spoleczeristwa do systemu pouzeb, innymi stuwy, do gospodarki. Régnorakie skutki tego teoretycznego nastawienia do dzig daja o sobie zna¢. 1 tak polityk, a przede wszystkiny prawnik konstytucjonalista, ezesto postcee speleezfstwo oko cx presimavnegs” pal M6wi sie, 2 paristwo ma do czynienta Z ,sMami spolecznymi”. Lecz paristwo nie istnieje poza spoleczeristwem, jest ono jed- lezaloby prayjaé fine instrumentarium pojeciowe. Spoteczeri- stwo stanowi pewien system nadrzedny porzadkujacy wszelkie mojliwe uktady komunikacyjne migdzy Iudémi, System poli- tyczny jest jednym z subsystem6w — obok religii, nauki, ~gospodarki, edukagji, rodziny, opieki medycznej itd. Poszeze- g6lne subsystemy aktualizuja, realizuja spoteczeristwo w jax Na temat tej tadyeji i jej nie slebngcego wplywu patrz Staat und Gesellschaft, Brast-Wollgang Bdcken{rde (red), Darmstadt 1976. 30 £0 ie . kims jego specyficznym aspekcie, ujmujgc relacje system-sro- dowisko we wlasciwe} sobie perspektywie. I wk system go- spodarczy i system edukacyjny sa Srodowiskiem spotecznym systemu polityeznego, z kolei za system polityezny — Sro- dowiskiem systema edukacyjnego czy gospodarczego. Podzial taki nie wyklucza écislych wzajemnych wspétzaletnosci, prze- ciwnie, zaktada, #e wymagania pod adresem poszezegéInych funkeji w spoteczeristwie beda rosly i funkeje te moga byé coraz. lepiej wypelniane, Ludzie, konkretne pojedyneze osoby, uezesinicza we wszy- stkich tych systemach, rowniez w spoteczefistwie, jednak nie jako odrebne jednostki. Spoleczeristwo nie sktada sie z ludzi, sktada sig z migdzyludzkich uktadéw komunikacyjnych. Na- lezy pamigtaé o tym wyjSciowym stwierdzenin, Odréznia ono bowiem systemowa teorie spoteczeristwa od dawniejszych tra- dycji mySli polityoznej i stanowi nieodtaczny warunek dalszej analizy relacji migdzy systemem spotecznym jako srodowi- skiem a subsystemami, analizy, kt6ra ma dla nas decydujace anacrenie, Opierajgc sig na tej preslance, dotychezasowy rozw6j spoteczny motna ujaé jako wzrost mozliwosci komunikacyjnych — ale nie Warost mozliwosei eztowieka w tym znaczeniu, jakie nadat mu Rousseau cay Nietzsche). Dzieki zdobyezom kultury, ktrych nie bedziemy tutaj wyszezegdlniag, a tym bardziej analizowaé, szanse komunikacji miedzyludzkie) niepomiernie warosly, Ztodyly sig na to dwa réwnolegle procesy: wyodreb- nienie sie specyficzne wy2szej warstwy spoteczne), wewngtrz Kt6rej Komunikacja byla tatwiejsza i bardziej skuteczna, oraz wyodrebnienie sig specyficznych ,centréw” funkcjonalnych, przede wszystkim religijnych, polityczno-militarnych, handlo- wych. Dzieki tym procesom uksztaltowat sie szczegéiny, his torycznie niepowtarzalny profil nowoczesnego spoleczeristwa. Jego cecha charakterystyezng jest dominujgca rola zréénico- wania funkejonalnego, a w konsekwencji rozw6j wysoko wy- 312 specjalizowane} i sprawne] komunikacji. W ten spos6b mo2- liwa stala sig organizacja, specjalizacja i koordynacja dzialat ludzkich w stopniu dotychczas niespotykenym. Naukowo po twierdzone_pray i iz oraz_zorgani: is + ~Tpodzietona w_spossb_chronion; whadza umot- Tiwiaja daialania, JO Jakich czlowiek sam z siebie, antropolo- _ gicznie rzecz biorgc, nie bylby zdolny. To, co wydawato sig nieprawdopodobne, siafo sig Toaiiwe’ ba malyaowo acre: kiwane, a skumulowane we wlasnych efektach poteguje si¢ i ma daleko idace skutki dla otoczenia spoteczetistwa, dla eko- systemu calej planety oraz dla samego czlowicka. Rezultatem tego rozwoju jest wielos systeméw_spotecz~ nych, kt6re_wradliwosé na pewne okreslorie kwestie tacza 2 —“brakiém Wradliwosei na wseysikle Tie, ModliwoSe oriento- ernie eee ee ee ee teks ania sie w pewnyim ograniczonym Kompleksie &rodowisko- wym w réznych dziedzinach ksztaituja sig na sw6j sposdb, zawsre jednak sq okupione brakiem wratliwoSci na wszelkie inne aspekty. Doskonalenie tego rodzaju dziaiania wzmaga wratliwosé i niewradliwoSé zarazem, _niewrazliwose jednak warasta_ponadproporcjonainie, poniewaz Koncermagja await 2 ‘musi powodowaé brak wradliwosci na wseystko inne. Innymi slowy, cywilizacja i jej skutki sq rezultatem uwol- nienia sig efektGw komunikacji miedzyludzkiej od ich natu- ralnych uwarunkowas. Ewolucja spoleczno-kulturowa dopro- wadzila do stanu, Kiedy system spoteczny powoduje glebokie zmiany w swoim Srodowisku, a wraz z tym zmienia uwarun- Kowania wtasnych dalszych przemian. Przystosowanie si¢ do tej sytuacji zndw zalezy jedynie od Komunikadji. Pojawia sig zatem pytanie, czy i jak tradyeyjne warunki efektywnej ko- munikacji, w tym przede wszystkim prawda odpowiadsjaca kewalifikacjom naukowym, wladza odpowiadajaca kwalifika- ejom prawnym oraz pieniad2 wystarcza, by sprostaé nowym wymaganiom, Jednym z najwadniejszych zagadnies, jakie mozna tu wska- za, jest (0, 2e spoteczetistwu zlozonemu z systeméw funk- 32, cjonalnych_brak onganu, kidry bylby centrainym osrodkiem erica. Jest spoleczetistwo pozbawione wierzchotka i ‘osrodka ceniralnego". Zaden Z jeg0 wyspecjalizowanych sub- systeméw nie Feprezentuje spoleczeristwa wobec spoleczer- stwa, W tadycyjnych spoteczeristwach ustrukturowanych hie~ rarchicznie funkeje te speiniala szlachta, maiores partes. Wpi- sane to bylo w jej kanon etyezny. Ujmujge zaé sprawe w kategoriach funkeji — 0 przewodzenie spoteczeristwu konku- rowaty migdzy soba polityka i religia, Spoteczeristwo byto pojmowane jako societas civilis ub jako corpus Christi, Struk- turaine uwarurfkowania tego rodzaju reprezentowania wszy- stkich wobec wszystkich polegaty zag na hierarchicznym zr62- nicowaniu systemu i wraz z nim zniknely. Spoleczetistwo wspélezesne natomiast nie ma rzecanika ani wewnetrzne} re~ prezentacji. Wiasnie dlatego jego punktami orientacyjnymi staja sie ideologie. Daremnie szuka sig postéd_spotecznych systeméw inych jakiegoS a prior! | réwnie daremnie arzeka sig na upadek kultury 1 kryzys legitymizacjl. Sa to Thowiem 7jnwiska iwaninkowane stikhiralnie: kompleksowym GZ ukladem _wspélezesnego spoleczefistwa, Kt6remu odpowieda ‘uklad wyspecjalizowanych kompetenc]i funkejonainych. Teoria polityczna usitowala weigd od nowa — poczawszy od Hegla poprzez Treitschkego do Leo Straussa i Hannah Arendt — zaprzccraé tej diagnozic i traktowaé paristwo czy Praywolujemy te pojecia z racji ich ugruntowanej pozycji w tadycji europejskie} oraz wlasciwego tej tradyeli podziatu na etyke i polityke, W zwigzku 2 tym Arystotelesowym rozéznieniem etyka spotecena byte ttak- towana jako nauka o przyjafni, zorientowana na to, co byto okreslone jako aloty Srodek", na pogiebiona, rozwijajaca sig, doskonala przyjei éwiezgcych sig w enocie (Panajtios, Cyceron). Nauka o spoteczeistwie politycenym (societas civilis) natomiast Zédio porzadku upatrywala w strukturze hie ratchicznej, Sama semantyka tego rozt6énienia mogla Kierowaé uwage 02 rane tory. W kazdym razie pozwala ona nadal to, czego brak odemuwamy we vwspokczesaym spoteczefistwie, okreslaé 2 takich dwdch punkt6w widzenia Jako osrodek centralny i jako wierzchotek, 33tez polityke jako ofrodek nadajgcy kierunek spoteczeiistwu i odpowiedzialny w sensic ctycanym za wszystko, co w nim i z nim sig dzieje. W spossb typowy — i charakterystyczny! — nawiazywata do greckiego, Platotiskiego czy Arystotelesow- skiego, pojmowania polityki, W obliczu nowego rodzaju wyz- wati przestarzaly i nie przystajgey do wspétezesnosci aparat pojeciowy wydaje sig zyskiwaé nowa wiarygodnos¢!. Jedaym 2 zasadniczych teoretycznych i praktycznych pytaii odnosza- eych sig do wspétezesnosei jest pytanie 0 to, czy moina_ \bstawaé przy idei spoleczeristwa, ralnego, i upatrywat w tym warunek efch i i demokratyczngi lub (8; C27 mozna badé nawet trzeba polityke ponownie obarczyé scentralizowang odpowiedzialnosciq za stan catego systemu spolecznego, byé moze burzac jej dotych- czasowe ograniczenia i nicruchawe demokratyezne procedury ksztattowania opinii. Prezentowana tu diagnoza teoretyczna sklania do przyjecia pierwszego stanowiska: nie mozna funkcjonalnie zréanicowa- nego spoleczenstwa Centralizowaé woket polityki, nie niszezac teyvt spoleczetistwa, Jednakée jest oczywiste, iz tego rodzaju poglad tylko jako opcja moze znaledé dla siebie miejsce w sferze polityki, a jako teoria polityezna musi mieé swoja polityczna reprezentacje. Przemawiaja za tym kolejne argumenty. Dominujace wspélczesnie formy zréznicowania systemu spolecanego tak silnie oddzialuja na jego Srodowisko, na zasoby naturalne i motywacyjne, na rzeezy i ludzi, ze Srodowisko zaczyna byé giéwnym czynnikiem decydujgcym o przyszlosci, Nalezy Ii czyé sig z tym, iz to gwaltownie rosnace znaczenie srodowiska bedzie wymuszaé daleko idgce przystosowywanie sig wewnatrz zxGinicowane} struktury systemu spolecznego, wraz 2 czym slabnaé bedzie znaczenie zr6énivowania wewnetranego, a z2- "Por, Stephen T. Holmes, Aristippus in and out of Athens, .Ametican Political Science Review” 1979, t. 73, s. 113-128. 4 tem réwnie2 oczekiwania pod adresem poszezegéInych funkeji. Zmiany mentalnosei poprzedzajace ten proces juz sa widoczne — preede wszystkim w poszukiwaniu nowych sposobéw Zycia, ktére, generainie, dystansuja si¢ od dotychczasowych schema- t6w zr6inicowania spotecznego, w odradzaniu sie regionalizmu polityeznego, w eksperymentowaniu z grupami samopomocy, wracaniu do prostych, naturalnych, lokalnych preferencji itp. Pojawia sie zatem pytanie, czy demokratyczny system funk- cjonalny moze, odktadajac na bok polityke, nastawié sie na Kierowanie takim procesem przystosowywania sie, kt6rego sam bedzie ofiara, czy te2 wygodniejszym i bardziej sensow- nym wyjsciem, takée, by zachowaé demokratyczng polityke, jest pogodzenie sig z tym, co nieuniknione. Tak czy inaczej Kontrowersje i walki wewnatrzpartyjne, w kt6rych chodzi wy- lacznie 0 zakres kontroli paistwowe} nad produkeja gospo- dareza i dystrybucja, nie stwarzajg plaszczyzny umodliwiajace} rozstrzygnigcie tych zasadniczych pytat,4 PANSTWO BEIPIECIENSTWA SOCJALNEGO ~ INKLUZJA POLITYCINAG Paristwem bezpieczeristwa socjalnego nazywa sig na ogét pati- stwo, KtSre okreslonym warstwom spolecanym zapewnia sze- roki zakres Sviadozeri socjalnych i z tego tytulu ponosi ogrom- ne Koszty, Mozna zatem przewidywa¢, iz praedsigwziecie tego rodzaju rozbije si¢ wlasnie 0 owe koszty. Jednakze ani diag- noza, ani zastosowena na jej podstawie terapia, czyli oszcze- dzanie (czy tet ustawiczne forsowanie warostu gospodareze- go), nie wykraceajac tu poca syinptomy, wie wuikaja w gle boka, spoteczna strukture zjawiska. A zatem — odwohujac sig przede wszystkim do przemysle T. H, Marshalla — posta- rajmy sie przedstawié inna koncepeje pafistwa bezpieczeristwa cjalnego, postugujac si¢ mianowicie socjologicang zasada Tink - luzja_o: objecie wszystkich cztonkéw spoleczesi- stwa skutkami dzialania (Einbeciehung indie Leistungen] pose = Por, T. H. Marshall, Class, Citizenship, and Social Development, Garden City, N.¥. 1964; 0 mechaniamach spotecenych i integracii spoleczne} patrz Taloot! Parsons, The Systems of Modem Societies, Englewood Cliffs, N.Y. 1971, zwlaszeza s. 11, 92 { nast: (nawiazujacy do. H. Marshalla i Steina Rokkana) Peter Flora, Jens Alber, Jurgen Kohl, Zur Enowick- lung der westeuropaischen Wohlfahrsstaaten, ,Poliische Vieseljahresschri” 1977, race. 18, s. 707-772. 36 to kor cl cutkéw, z drugiej jednak, uzaleznienie Od nich indywidualnych sposobSw_ycia. Grupy, ktore nie ‘ucwestnicza w Zyciu spotecznym w stopniu dostosowanymn do poziomu inkluzji lub uczestnicza w nim jedynie marginalnie, zakresem uczestnictwa spolecznego (acckolwiek warstwy wyesze nadal jeszcze w wigks7ym stopniu uczestnicza we wszystkich funcjonalnie wyodrebnionych dziedzinach), a na jego miejsce pojawia sig ogdt réwnorzednych jednostek, ktére petnia uzu- pelniajgce sig role w poszczegélnych systemach funkgjonal- nych. Zjawisko okreslone tutaj jako inkluzja ma charakter hi- storyczny. Pojawia sie wraz z rozpadem europejskiego spote- czetistwa stanowego. W spoleczeristwie tym kaéda osoba (a Scislej: kaéda rodzina) byta praypisana do jednej i tylko jednej warstwy spoleczne). Osobg definiowala je} przynaleznosé sta- nowa, kt6ra lokowala ja w strukturze spoleczne), wyznaczala ej miejsce w spoteczeristwie. Gw schemat zr6znicowania spo- fecznego ré¢micowal réwniez i determinowat cztowieka jako istote spoleczna. Wraz. z przejéciem do zréénicowania funk- cjonalnego porzadek tego rodzaju musiat przesta¢ istnie¢, nie * Prowadzenie polityki Gwiadomie utreymujace] taka marginalnosé, wy- {gezenie calych grup ludnosci 2 udziatu w produktywnym 2yciu spoteczaym, ‘motna by zatem nazwat ekskluzja. W cwiarku z tym narzuca sie pytanie: czy ewolucje warunkéw 2ycia w nowoczesne} Furopie mozns akreslié jako stop- niowa inkluze, natomiast planowy rozw6} innych regionSw jako wymagsiqcy cczasowej ekskluzii? Z drugie) strony, take historia Buropy nie jest calsiem wolna od ekskluzji. W odniesieniu do tego aspektu etosu purytafskiego, zwkaszcza w porSwnanin ze wspélczesng Afryky Pokudaiowa, patrz Jan J. Loubser, Calvinism, Equality, and Inclusion: The Case of Ajricaner Cal vinism, w: The Protestant Ethic and Modernization: A Comparative View, Shmuel N. Eisenstadt (rod.), New York 1968, s, 367-383, Patrz te leffrey C.Alexander, Core Solidarity, Ethnic Outgroup, and Social Differentiation: A Multidimensional Model of Inclusion in Modern Soctetes, w: Natlonal ard Exhnic Movements, Jecques Doiny, Akinsola Akiwowa (red), London 1980, s. -28. 37 ? _przestajg isiniee” Zanika podziat na warstwy uwarunkowany— ° { podobna bowiem poprzydzielaé Iudzi do_systeméw — religii,gospodarki, nauki, edukecii, polityki — tak, ateby kasdy Sistaial tylko w jednym z nich. 1dek zostal zastapiony FEW dostepnosci. Jako jednostki, ludzie Zyja poza sysie~ mami funkejonalnymi, ale kazda jednostka musi mieé dostep do kazdego systemu funkejonalnego w takim stopniu, w jakim korzystania z niego wymaga jej sposdb dycia. W perspektywie systemu spotecznego warunek ten spelnia asada inkluzji, Kaé- dy system funkcjonainy obcimuje zasiggicm swoiego drisiania GEILE SIR SpoReeETMEe lk w WOE “Bai Tan 7yciaeene-se-ForkcfOnaiaie TIEWaTINe. Kapdema “Gwarantije Sie ztoinese-prawmgT ochrong PrAWAg, KAZOy Ksztaici sig w szkole, kazdy mode zarabiaé i wydawaé pienigdze itd, Problemem, jaki rodzi ta inkluzja, jest nierSwnosé faktycenych szans, a to dlatego, ze nie znajduja juz one oparcia w schemacie zxéinicownia spolecrnego, lecz $4 reprodukowane afunkcjo- nalnie. Realizacja zasady inkluzji w funkcjonalnej dziedzinie po- Uiityki prowadzi w konsekwencji do uksztattowania sig paiistwa __dezpiecretista socialnego, Paiistwo bezpieczeristwa Sogjaine- go urzeczywistnia inkluzje polityczna. Chodzi przy tym nie tylko 0 zabezpieczenie i stale podnoszenie standardowego minimum przystugujgcych Kazdemu warunk6w socjalnych', lecz takte 0 réane szczeg6inego rodzaju problemy zyciowe kaadego, kto znajdzie sie w trudne} sytuacji. Totez nie tylko podnosi sig poziom powszechnego minimum bytowego, ale podejmuje sig coraz to nowe problemy jako zadania publiczne: bezpieczniejsze przystanie dla niedzielnych 2eglarzy, suszarki w publicenych toaletach itp. itp. ' Jstota parstwe bezpieczedstwa socjalnego jest zapewnienie przez rzad ‘minimum zar0bkow, zaopatrzenia, Swiadczes zdrowotnych, zaspokojenis po- ‘uzeb miesokaniowych ors. wykszialcenis, praystugujacych kaademu obywa- telowi 2 ytulu prawa, a nic jako Sviadczenie charytatywne” (Harold L. Wilensky, The Welfare State and Equality: Siructural and Ideological Roots of Public Expenditures, Berkeley, Cal. 1975, s. 1). 38 nego gwarancia polityezna postepowato stopniowo — réwno- Tegle do i w zaleznosci od réénicowania sie systemu politycz- nego. Pierwszym krokiem nowo powstajacego paristwa tery- torialnego bylo zagwarantowanie porzadku prawnego na okres- lonym terytorium. Od czaséw Bartolusa wladza polityczna byla definiowana w teorii jako jurysdykeja, Problem udziatu ludnosci w ustalaniu warunkéw dziatania paristwa pojawit sie wrad ze sprawa legislacji i podatk6w warunkujacych to dzia- Janie. Problem ten zostat rozwiazany w postaci aktywnego uczestnictwa w demokracji parlamentarnej. Ale urzeczywist- nienie demokracji oznacza koniec teorii ograniczonych celéw paristwa'. Skutkiem demokracji okazato sie‘podnoszenie coraz to nowych potizeb i interesw ludnosei do rangi temaww politycznych®. Poniewaz politycy starajacy sig o urzad musza walezyé © poparcie spoleczne, wypada, by wykazywali zro- zumienie dla interesw ludnosei, ukazywali perspektywe po- prawy, zwracali uwage na problemy. Coraz wigksza ,sztucz- nose” warunkéw zycia jako skutek rewolueji pracmystowe} stwarzala.nadto okazji dla tego rodzaju postepowania. Inkluzja potityczna nie jest rownoznaczna z gwarancjami prawnymi dla roszezesi odnoszacych sig do jakosci zycia we wszystkich jego aspektach. Jednakze je} semantyka zmienita sig w spos6b wyraény — nie sq to jue ,beneficja”, lecz noszezenia”. Wystepowanie © beneficja nie odpowiada vi ~domosel wolnego obywatela (to znaczy organizacji reprezen- tujace] jego interesy). Oznacza to bowiem, %e tzeba liczyé Por. Klaus Hespe, Zur Entwicklung der Staatseweeklehre in der deus. chen Staatsrechtswissenschaft des 19. Jahrhundens, KBIn-Berlin 1964 2Niemey sq tu 2. wielu wagled6w przypadkiem odbiegsigeym od normy — exesto przyczyna byly reakcje obronne W odpowiedzi na tendencje, ktére jut mioina byto obserwowaé w Eutopie Zachodniej ale czesto antycypowano takée pojawienie sig takich tendencj, Por. Peter Plora, Jens Alber, Jigen Kohl, Zur Entwicklung; Wolfgang Zapf, Modernization and Welfare De- velopment: The Case of Germany, ,Social Science Information” 1979, t. 18, s. 219-246, 39sig z odmowg, ,Domagamy sie” i_,nie idziemy na kompro- mis” — to jest styl zglaszania Zadaii w walce polityezne| ~“Analogicznie postepuja wiadze dokonujge alokacji, A zatem, skoro nie ma juz beneficjéw, nie moze byé te2 niewdziecz- nosci!, Teoria, ktéra odzwierciedla powstala w efekcie sytuacje, gotowa jest wytaczny czynnik sprawezy osigganego poziomu 2ycia upatrywaé w polityce — co jest réwnoznaczne 7 cofa- niem sig do starego modelu. Czesto daje sig take zauwazyé pewien regres podzialu na polityke i gospodarke (.paristwo” i_,spoteczeristwo"). Jest to sposéb myslenia godzqcego sig ostatecznie jeszeze na zr6énicowanie tylko w obrebie aparatu ‘organizacyjnego, za pomoca ktérego polityka stara sie real zowaé swoje plany. Patistwa socjalistyczne bloku wschodniego Swiadomie wybraly te droge i dostarezajq juz przykladéw, caym mote sig staé polityka pry takich zaloéeniach, _ Tymezasem koncepeja pafistwa bezpieczetistwa socjalnego nie musi pociagaé za soba az takich konsekweneji — ani w teorii, ani w praktyce, Btad polega na tym, iz zaklada sie cof —Inniejsza"Tola “Tnnych_czynnikéw, im wiece|_paristwa, tym ‘mnie} wolnosci. Pomija sig pry tym wzrastajaca komplekso- wosé Zycia spolecznego, proliferacie kierunk6w uwarunkowatt. W spoteczeristwach wysoce zlozonych modliwa jest amplifi- kacja wzajemnych uwarunkowat polegajaca na tym, Ze wiek —Siaktywnosé polityezna, produktywnos gospodareza czy te. Rostep_navkowy mops isé-w_parze 2 rorbudowa repertuarn = ——RedlIYOSET Zindywidualizowanych, jednostkowych sposobéw . jednostkowych sposobow Wud Saint-Evremond wyraéat ego odzsju wepliwosci, date sie wige od XVII Ww: est anaczaie mnie niegodnych, ni ig adi, jest Bowie 2zaconie mini] sclachemych, ni sg mySi" (Chases de Saint-Evremond, Sur es ingrass, ewes, 1, Pris 1927, s. 153). “Jest to teza Durkheima. Por. Emile Durkheim, Uber die Teilung der sctlen Arbet, Frankfurt am Mein 1977, s. 233 i nat. [yd oryg: De | 1a dlvston du travail social, 1853). 40 aycia — co prawda tylko w scisle okreslonych warunkach. —Generainie rzecz biorac: pafistwo_bezpis nie musi prowadzi¢ do toidlizacj ji; chodzi racze} © stworzenie takich warunk6w, zeby morliwosci [indywidu- alizacji sposobw 2ycia — G.S.] mogly byé kombinowane i rekombinowane. W tym miejscu warto raz jeszeze wr6cié do prayezyn, dla ktérych w siedemnastowieczne} dyskusji polityczne} pojawito sie pojecie interes'. Czegokolwiek miatby dotyezyé, interes jest czymé, co moze oceniaé jedynie sam zainteresowany. Tylko on moze powiedzieé, czy cos lezy w jego interesie, czy nie. Whasnie dlatego uznano 2a niezbedne uvzglednienie go Ww procesie ksztattowania woli politycznej. Nie tylko biema (pafistwo prawa), ale i czynna (demokraeja) inkluzja polityezna zaktada taka samoreferencyjna Koncepcje interesu. Dopiero pééniej, wraz 2 inkluzjg wszystkich czlonk6w spoteczetistwa i stale powiekszajgcym sie zakresem opieki polityczne}, poja- wily sig watpliwosci co do ,dojrzatosei” obywateli i w zwigzku z nimi interesy zaczeto rekonstruowaé prayjmujac za podstawe teorie nauk spotecnych oraz statystyeme analizy nieréwnosci. W ten sposdb same nauki spotecene, io to ma si¢ do nich pretensje, poniekad ubezwlasnowolnily obywatela, rozporza- dzajge jego interesami*. Tak powstajaca ugoda co do interes6w "Por. zwiaszcze J. A. W. Gunn, Politics and the Public Interest i the Seventeenth Centiry, London 1969; Felix Raab, The English Face of Ma- chiaveli: A Changing Interpretation 1500-1700, London 1965, s. 157i nast., 246 i nast; Wolfgang Hirsch-Weber, Politik als Intressentonflikt, Stat fart 1969; Hartmut Newendorff, Der Begriff des Interesses: Eine Studie zu den Gesellschafistheorien von Hobbes, Smith und Mars, Frankfurt 1972; Albert O. Hirschman, Leidenschaft und Ineresse: Politische Argumente fr den Kapitalismus von seinem Sieg, Frankfurt 1980. 2Chodzi w nie tyle 0 jakies Konkrete zalo‘enia badawoze czy wyniki jakichsbadas, ile rczej 0 pewien gleboko zintemalizowany sposcb pode}écin, Iiéry powoduyje, 2e budea ono sprzeciv, Por. w tym Kontekcie Friedrich H. Tendruck, Die unbewilhigtenSociatwissenschaftn, ,Zetscrif fr Polite” 1980, rocz. 27, 6, 219-230. 4jest spolecznie, polityeznie i ,praktycznie” fatszywa'. Nie mo2- na powaznic zakladad, 2e kazdy ma interes w korygowaniu wszystkich liczacych sig nieréwnosci — zeby wymienié tylko nieréwnosei w poziomie wyksztalcenia, Istnieje problem nic- réwnego rozktadu zdolnosci posiadania interes6w (nie tylko umiejetnosci ich formulowania i zaspokajania), Jednakze plany Konstruowane z uwzglednieniem tej nierwnej zdolnosci zna- eznie zawezaja pole dziatania patistwa bezpieczeristwa soojal- nego w stosunku do tego, co moze ono zrobié przyjmujac za podstawe interesy zalozone. Kontynaujac ten kierunek mySlenia dochodzimy do réznicy migdzy edukacjg a polityka.O ile edukacja moze rozwijaé interesy i ozporzadza w tym celu wiasnymi zasadami ? me- chanizmami inklaZji(przede_wszystkim powszechnym obo- Wiaokiem naiczatia), 6 tyle polityka mode sie odwolywa wylacznie do interesGw juz uformowanych. Do os6b, kt6re nie praejawiaja Zadnych intereséw — moze to dotyczyé za- réwno ludzi mlodych, jak i starych — wysitki polityki nie trafiaja. Napotykamy tu immanentne bariery inkluzji polityez- nej, a r6wnoezetnie dowody jej zaleznosei od rozwoju w Aziedzinie gospodarki i oSwiaty oraz od uwarstwienia, Obar- czanie patistwa bezpieczeristwa socjalnego obowiazkiem roz- wijania interes6w obywateli bytoby nadmiernym 2gdaniem, a zarazem skrajnym przecenianiem jego mozliwosci. "Whiosek ten jest zasadny réwnied dlatego, i patstwo bezpieczedstwa socjalnego, aby osiagnaé swoje cele, postuguje si¢ mediami w postaci prawa oraz pieniqdza, adolnymt wjawniac najmaiejsze réenice oraz ewokowaé inte- resy zgocne Iub niezgodne ze zinianami, kidre w innym wypadk nie 2we6- cilyby na sicbie uwagi. W ten spos6b réwniee padstwo bezpieczerstwa socjal- nego wikla sie w rzeceywistot, ktéra stwarza. Weécimy do tego w rozdz, 13, POLITYKA JAKO SYSTEM SAMOREFERENCYJNY Tnkluzja jest zasada otwarta w tym sensie, 2e stanowi, id katdy obywatel zastuguje na uwage polityezna, ale nie ustala, w czym ma sig ona wyrazaé, O ile okreslenie swoich interesw {jest sprawa same} jednostki, o tyle ich uwzglednienie, selekeja i tematyzacja jest sprawa systemu politycznego. To wymaga komunikacji. To, co mote byé relewantne politycznie, staje sie relewantne praez powigzanie z czyms, co juz jest relewantne. To, co ma znaczenie polityczne, reprodukuje sie, uwzgledniajac { absorbujac interesy srodowiska systemu potitycznego. Polityka warunkuje wlasne modliwosci i dzieki temu, jak sie zdaje, moze reagowaé na to, co podsuwa jej lub czego domaga sig od niej Srodowisko. Nie moéna je} uznaé ani za system calkowicie zamkniety, ani catkowicie otwarty. Jest jednym i drugim zarazem. ‘Trudnosci, jakie tutaj napotykaja wysitki teoretyczne oraz aktualne badania empiryczne, zakorzenione sq w ich przed- miocie. Mozna je przedstawi¢ poshugujac sie pojgciem, samoodnoszacego sig, samoreferencyjnego, fete Spe eae Si tmorfereneyinego Uselbsireezenticlies_— ———Systsiziem samoreferencyjnym nazywamy system, Ktéry sam produkuje i reprodukuje clementy — w7iym wypadkit_ “7 decyzje polityezne —z jakich sie sktada', Chociad. system’ —eeere —— Patre pojgcie 2ycia w pracy Humberta R. Matarany i Francisca J Vareli Autopoiesis and Cognition: The Realization of the Living, Dordtecht 8tego rodzaju nie zawiera w sobie niczego poza wlasnymi elementami, ich porzadek potrafi sie samoczynnie reproduko- wac. Koniecznos zachowania zdolnosci reprodukowania coraz to nowych element6w w ramach systemu czyni z samorefe- reneyjnosei warunek wszystkich operacji systemowych, Stad system ncyiny moze operowaé tylko wewnatrz sa- ego siebie, to znaczy tylko koordynujac jedne $1 ie Mego siebie. to mae - Zinnymi_swoimi operacjami. W systemie tym, podobnie jak iF indagu, relage Pibtey teem a reakcja nie sq bezpo- sig sklada. Nie czerpie ich 7 otoczenia, lecz konstytuuje sam — w Sobie, Move Za astruowarly z elementéw, jakie Srednio uzaleénione od Stodowiska zewnetranego; wszystko, do czego system jest zdolny, jest raczej uwaninkowane czyn- nikami wewnatrzsystemowymi. Kazda decyzja odnosi sig do innych decyzji tego samego systemu, inaczej nie bylaby de- cyzia, i kaéda decyzja zyskuje znaczenie tylko w takim we- wnatrzsystemowym kontekscie, na przyktad jako wsparcie lub jako utrudnienie innych decyzji, jako ogniwo taficucha, uza- leaniona w swej skutecznosci od decyzji towarzyszacych, lub — biorac pod uwage wszystkie te wzgledy — jako decyzja powstrzymania sig od decyzji, poniewat praestanki badé moz- liwosci skonsolidawania decyzji sq niepewne. _ System tego rodzaju sam kreuje wige elementy, 2 jakich Tie wystepuja w jego Srodowisku (lub wystepuja jedynie w Tnnych systemach Samoreferencyjnych), na prayktad z dziatad lub decyzji, kt6re samodzielnie poza nim w ogéle nie moglyby istnieé. Jest to wszelako mozliwe jedynie wowezas, gdy mimo wszystkich powiazai ze srodowiskiem zewnetrznym, mimo zaleznosci materialnych i informacyjnych niezmiennie dziata nienaruszony porzadek samoreferencyjnej reprodukeji. Zacho- wanic tego porzadku jest nieodzownym warunkiem konstytueji kazdego pojedynczego elementu systemu, a zatem kazdy ele- 1980. Autorgy ci twierdza, 2e zasady raqdagce 2yciem wyklucza jakikolwiek nny system poza samoreferencyjnym, 44 ment — w naszym wypadku kazda decyzja polityezna — zawsze si¢ odnosi do tych wzajemnych Konstytutywnych po- wiazafi systemowych, niezaleénie od jego tresci i 2wigzku ze Srodowiskiem. Ten samoreferencyjny spos6b dziatania od dawna byt przedmiotem krytyki, jako Ze logicznie ma charakter biednego kola i w zwiazku z tym jest_,nieproduktywny”. Sugerowano réwniez, 2e koncentrowanie sig na sobie mozna uznaé za rodzaj ,egoizmu”, ktéry nalezy odrzucié. Dopiero w ostatnich latach w ramach badafi nad systemami zajeto sig na serio problemem samoreferencyjnosci systeméw. Mozna oczekiwac, ze badania te stana sie rowniez wamnym impulsem dla teorii politycznej. Z socjologicznego punktu widzenia — samoreferencyjnosé jest wynikiem ewolucyjnego réznicowania sie systemu, a zatem samoreferencyjnog¢ polityezna jest rezultatem spotecznego wy- odrebniania sie specyficznych systeméw politycenych. Rozw6j samoreferencyjnego sposobu dzialania jest odpowiedzia adek- watng do wyzwati, jakie stawia rozw6j historyczny: samorefe-, _Tencyinose_umozliwia otwarcie sig systemu na zmieniajgce sie ftematy przy zachowaniu_wzgledne} stalosci struktur_Kierujg- ~oyeh diana (pati poljeanyehsministotw,prawa ip) Umotliwia réwniez inkluzje ogétu ludnosei w obreb oddzi lywati polityki, niezaleznie od tego, kto formuluje tematy polityczne, Punktem wyjécia jest wige nieunikniony, na dobra Sprawe, tozw6j struktur, ktére zobowiazuja.nas do wypelniania 7 funkoji spoleczaych tylko w okreSlony sposdb, Coraz wigee} —“palezy “od adekwatnego rozimienia tego zjawiska, od zapo- biegania jego nierozumieniu oraz, ujawniania jego problematyki strukturalnej. Bardziej precyzyjna analize nalezy rozpoczaé od stwier- dzenia, Ze réznicowanin podlegaja nie ,ludzie”, lecz wytacznie powigzania komunikacyjne (patrz rozdz. 3). Dzigki procesom Komunikacji polityczne} polityka uwradliwia sig, to znaczy 45zyskuje zdolnosé podejmowania probleméw i zadaft ukierun- Kowanych na je} stodowisko spoleczne. To wiasnie przykla- dowo procesy komunikacyjne wewnatrz systemu polityeznego ‘kreuja, umacniaja, a potem znowu dyskredymja znaczenie polityczne ,tematsw” (a wraz. 7. nimi os6b), co nie musi w pelni korespondowaé ze zmianami w jego Srodowisku zew- Aetranym. Dyskusja polityczna sama decyduje o swoich za- lozeniach — i sama te? _w_wyniku niepowodze_zniecheca Sig do podejimowania_dalszych_wysi tym pewne ‘generainie akceptowane przestanki, na prayklad w_postaci wartosci podstawowych, juz w momencie rozpoczynania kam- pani komunikacyjnej pozwalaja zaktadaé osiagni¢cie konsensu; istnieje rownier rodzaj Swiadomosci historycznej co do ,stanu rzeczy”, dzi¢ki kt6rej uczestnicy dyskusji nie muszq siegaé pamigcig daleko wsteez. Waznym warunkiem uczestnictwa jest intuicja dotyezaca tego, co jest immanentnie mozliwe, Nieod- do inicjatyw lub argument6w, Ze co ynie pracjdzie”. Istotnym ‘uals pamRioe aT nieodzowng przestanka ucze- stnictwa i znakiem rozpoznawezym komunikacji przyporzad- kowanej systemowi politycznemu jest samoreferencyjnosé po- lityezna: stalym odniesieniem dla polityki jest polityka. Idea paristwa bezpieczeristwa socjalnego jako cel polit cany (w miejsce Scedniowieczne| pax et iustitia) jest semat tycznym korelatem polityeznej samoreferencyjnosci. Samorefe- Feneyjnosé jest tautologiczna, bezpieczetistwo socjalne — nie dookresione. Bezpieczeristwo socjalne jest i celem, i trescia dziatath majacych sie przyczynié do bezpieczefistwa socjalnego, Welfare is of unlimited scope’, nie ma granic, zaklada samo siebie, aby stwarzaé wlasne mozliwoSci i_wlasne_problemy. Ani zasada Kompensacji, ani mechanizmy Kontrolujace row- noSé i bezpieczetistwo nie stanowia tu granicy, lecz jedynie 'William A, Robson, Welfare State and Welfare Society: Mlusion and Reality, Lontion 1976, s. 174, 46 drogowskezy w procesie poszukiwania pél aktywnosei paristwa bezpieczeristwa socjalnego. Jedaosé samoreferencyjnosci i ide bezpieczeristwa socjalnego odwzorowuje jednosé wewnatrz- ‘zwrotnego zamknigcia (closure) i tematyeznego otwarcia po- lityki. Elwipunek semantyczny odpowiada strukturze, kt6ra wezesnic} ksztaltuje sie w wyniku funkejonalnego réénicowa- nia sig systemu polityeznego. Zmienia to jednak problemy. wobec Ktérych staje tego rodzaju system. We wezesniejszych formacjach spotecznych, gdy polityka miata strukturg hicrarchiczna, grogba despotyzmu, arbitralnoSci i naduéycia wiadzy stanowila 6w obszar, na ktérym polityka byta problemem i zagroteniem dia samej siebie; w patistwie bezpieczefstwa socjalnego pojawiaja sie problemy dodatkowe, wynikejace z samoreferencyjnego sposobu funkcjonowania Nie znika przez to kwestia naduzywania wiadzy ani problem paistwa ugruntowanego na prawie i konstytucji nie traci na znaczeniu, ale kategorie te przestaja wystarozaé do 2rozumienia mankament6w struktury, Ktérej rozw6j kryje w sobie pewne ryzyko, a modna tet zauwadyé symptomy ewolucji bedace zapowiedzia klopotsw nadciagajgeych 2 innego kierunku, Spro- wadza sig to do niezdolnosci dostrzegania srodowiska, czemu nie zapobiega ani podzial wladzy, ani kontrola prawna ze strony paristwa. ‘Typowym problemem systeméw samoreferencyjnych (zwla- szeza 0 rozbudowane} strukturze) jest tendencja do ,zwierania” obwod6w samoreferencyjnych, do komunikowania sie w zwar- clu [Kurzschliessung der Selbstreferenz]. W systemie polity- eznym wielorakich okazji po temu dostareza schemat rzqgd~ opozycja, Wiele rozgrywek polityeznych toczy sig w takim opozyeyjnym ukladzie. Blad rzadu zapisuje sig na konto suk- cesSw opozycji i vice versa, zniemoc” rzadu_ma Swiadezyé o preznosci opozycii. Zwarcie [Kurzschiluss] jest tw technika_prezentowania siebie ponez-keyKe Kops nego. Nie jest to wytacznie demagogia na uzytek publicanoéci, jak chee to widzieé tania kxytyka parlamentaryzmu, treba. by 47bowiem zapyta¢, czy i do jakiego stopnia publicznosé éledzi | tego rodzaju praktyke polityczng. Na pewno jednak jest 0 najprostsza droga transformowania_polityezne’ | 19 _cyjnosci w Komunikacje — bez wzgledu na temat i niezaleénie Baers omni Podobnie rzecz sie ma z tym, co modna okreslié jako —jpecrticeny kod politveany. 2-Masuiais tenatcn Seng t _Tchematu:_,postepowy—Konserwatywny”*, Wydaje sig, 2¢ jed- Tym z warunkow uznania tematu za polityezny jest moznosé przyporzadkowania go term schematowi (chlubny wyjatek stanowi tu polityka zagraniczna). Takie przyporzadkowanic | umorliwia ‘ode swonie dokonanie podiai-ua 10. co Sai, —Tts, 60 Obce i 7 amy Zwarcie obwodéw_samoreferen- | _ehlnvel- Mota wowGeas priekazywat tresi w sposdb sera” | Takze do uchylania sig od decyzji. Tak wie, oprécz komu- nikowania Sie w 2warciu, ztozone systemy samoreferencyjne maja dodatkowo skionnosé do czynienia negatywnego uzytku ze swoich polaczefi wewnetrznych. Moana réwniez méwi¢ __telatywnie_niskich_progach gniechgcenial Poniewaz dzialanie W ramach systemu jest modliwe tylko po odpowiednich pray. % Bolowaniach i przy zapewnieniu odpowiednich dzialafi towa- “Leziwagyeh, Teiwo sie powelet na negaiywiie okolezesel ce- ‘wnetrzné, to znaczy jie Tobie ,,nie z wlasne]_winy” —Polityes mow! sie o_braku decyzit-w-administracji o nega. _tywnej _koordynacji2. Zjawisko to jest tym bardziej godne uwagi, 2e wezesniejsze teorie glosily obawy przed zbyt wiel- kim, a nie zbyt malym korzystaniem z wladzy, przed samo- nie uproszezony. Wszystkie watne dziedziny komunikacji spolecane} mona porzadkowaé wediug takich binarnych kodéw — prawda/nic~ prawéa, prawo/bezprawie, zdrowy/chory itp. Pojawia sie jed- nak pytanie: czy w dynamicznie zmieniajacym sig spoteczeti- stwie polityka mode sprawowaé rzeczywista kontrole 2a po- ‘moca kodu ,postepowy/konserwatywny"? Niebezpieczeristwo polega na tym, de wybér uwarunkowany takim kodem skania do byt pochopnych decyzi "iezalednie od problemu zwarcia semoreferencyjnego istnijg badania Wwokazujace na to, i& rozw6) paistwa bezpieczefstwa socjslnego pobudza rywalizacia miedzy partiam reprezentujacymni rane Klasy, wszystkie bowi parte, nie tylko reprezentujgce interesy Klas nitszych, sq corau bardziej zain- teresowane programami awigkszenia dobcobytu. Por. Charles F. Cnudde, Donald J. MeCroae, Party Competition and Welfare Politics in the Ameri- can States, American Political Science Review" 1969, t. 63, s. 858-866; Edward T. Jennings, Jr, Competition, Constituencies, and Welfare Policies in American States, .Amecican Political Science Review” 1979, t. 73, 8. 414-429, Jest (o tym bardzie} godne uwagi, 2e empirycznie nielatwo jest prayporzadkowaé realnie isniejace x6tnicowanic réznicom migdzy partiami, ‘az Niklas Luh mann, Der politische Code: «konservativ» und «pro- _gressiv» in systeitheoretischer Sichr, ,Zeltscheift fur Politik” 1974, roez. 21, s. 253.271. 48, wola, @ nie powstraymywaniem sig od dzialania, W kaédym razie jest to bardzo powszechny problem, ktérego nie rozwiaze sig ani metoda zwalania winy na ,,biurokracje”, ani metoda kontroli. Chociaz jezyk samoreferencyjnosci polityezne} charakte- ryzuje sig tego rodzaju uproszezeniami i prawdopodobnie po- Tityka jest zdana na niego, nie wyklucza to komunikacji zo- rientowanej bardziej kompleksowo. Komun ikowanicsic_w— zwarciu i negatywne udytkowanie th CZ) ow zpos obieg bardziej wyragnym i mniej satysfakcjo- im, Wizystkie samoreferencyjne systemy zmuszone sq erwa€ taka wewnelrzna cyrkulacie>,,Uczynig to, czego ty chees7, jesli ty wezynis7 To, czego ja chee”. Nastepuje to poprzez zwrécenie sie po ezesci do wlasnej histori, po czeSci do wlasnego Sredowiska. Dale} okreslenie takiego przerwania ucdleénied wewnetrenych bedziemy nazywaé historycyzmem i eksternaligacja. Nawiasem méwiae, i jedno, i drugie jest po- 'Patrz Peter Bachrach, Morton $. Baratz, Power and Poverty: The- ‘ory and Practice, Now York 1970, pur Fritz W. Scharpf, Planung als politischer Prozess, Frankfurt am Mein 1973. 4g2s stepow: terpretacyjnym zamknietym w_obrebie systemu i nie stwarza podstaw jakiejérzeczywiste) wiedzy ani o histori, ani o tym, co sig dzieje w Srodowiska. Za pomocg tego rodzaju aparatu pojeciowego mozna sfor- mutlowaé teze, Ze w nowoczesnych, zlozonych, dynamicznych spoteczedstwach wybér kt6rejé z tych dwu strategii, history- cyzmu lub eksternalizacji, nie jest rzecza przypadku, Stosunki bowiem ulegaja zbyt szybkim zmianom. Oczywiscie, wzrasta réwnied éviadomosé historyezna, a badania historyezne w dziedzinie socjologii patstwa' wskazuja na zaleznosé ,.mo- dernizacji” od proceséw historycznych. Jest to szczegélnic watne w odniesieniu do kraj6w rozwijajacych sie, ktére stale jeszoze znajduja sig w procesie ré2nicowania sig ich system6w funkcjonalnych. Kraje uprzemystowione, ktérych celem jest uksztatowanie nowoczesnych warunkéw zycia, orientujg si¢ przede wszystkim na srodowisko, totez gléwna strategia staje sig cksternalizacja samoreferencyjnosci. Z tych oto powodéw w naszym oméwieniu krytycznym ograniczymy sig do analizy eksternalizacji typowych dla pati- stwa bezpicczedistwa socjalnego. Najpierw jednak musimy le- pie} zrozumicé struktury wewnetranego réznicowania sie sy- stemu politycznego, od niego bowiem zalety, gdzic i jak Srodowisko musi wtargngé w zamknigty obieg komunikacji politycznej "Por. Shmuel N. Eisenstadt, The Political System of Empires, New York 1963; Post-Traditional Societies, Shmuel N. Eisenstadt (ed), New York 1974; Building States and Nations, Shmvel N. Eisenstadt, Stein Rokkean (sed), Beverly Hilles 1973-1974, 2 t; The Formation of Natlonal States in Western Europe, Charles Tilly (ced), Princeton 1975; Peter Flora, Jens Alber, Ikgen Kohl, Zur Ennviektung der westeeuropdischen Woll- Jfalusstaaten, .Poiische Viertliahresscheft” 1977, ocx 18, s. 707-772; Gian franco Poggi, The Development of the Modern State: A Sociological Introduc- tion, Stanford, Cal, 1978; Bertrand Badie, Le développment politique, Paris 1978; Bertrand Badie, Piere Birnbaum, Sociologie d'état, Paris 1979. 6 HIERARGHIA PROCESY OKREZNE Wozystkic tradycyjne systemy spoteczne, jeéli udato sig im wyksztalcié instytucje specyficznie polityezne, musialy nadaé im budowe hierarchiczna — odpowiadajaca strukturze uwar- stwienia spolecznego. Cecha wszelkiego porzadku spoteczne- 20, glosit Arystoteles, jest podziat na rzadzacych i rzgdzonych. Takée u zarania ery nowozyine} podstawa paristwa byla tak rozumiana r6dnica migdzy zvierzchnoscia i poddanymi. In- stytucje polityezne odwnrawywaty wie, a zarazem umacniaty wlhasciwy uwarstwieniu_spotecznemu_podzial i d6i ‘Rowniez w swojej budowie wewnetrzne} instytucje polityezne, przede wszystkim zaS bardzo wezesnie ksztaltujace sig biuro- kracje, odtwarzaly zasade hierarchii, Mozna byto formowas fasicuchy podlegiossi wiadzy biegngce at do samej géry. W ten spos6b hierarchiczny system uwarstwienia prackladal sig na hierarchiczna organizacje wydawania poleceii, a przez po- Tadek rozumiano (prynajmnie) w literaturze europejskie)) Jednolitosé wladzy nakazodawezej. Wplyw tego okresu historycznego do dzisiaj jeszcze znaj- Guje odbicie w Swiadomosei 1 W teotii, Rzad oraz, podlegia —“Tmu administtacja stale regeneruja model spolecany, ktéry za posrednictwem mechanizméw strukturalnych rautuje zar6wno na system spoteczny, jak i na system polityczny. W tej sytuacji teorii polityczne} przypada wane — réwnie2. politycznie! — 31zadanie dopasowania Swiadomosci do rzeczywistych struktur spolecznych, Na poziomie systemu spolecznego nastapita decydujgca zmiana w postaci przejscia od zréznicowania stranyfikacyjnego “do wEnicowania funkcjonainego. Na poziomie systemu poli- tycznego odpowiada mu_przejscie od zrdénicowania dwuccto- _, nowego do zrétnicowania trdjczlonowego. (W systemic nauki ‘odpowiada mu przejécie od hierarchicznej struktury Zrédet wiedzy do podziatu na dyscypliny naukowe; w systemie gos- podarczym przejécie od hierarchicznego zx6énicowania ,gos- podarstw” do podzialu na produkeje, rynek i konsumpcie.) Réznica miedzy dwuczlonowoscia a tréjezlonowoscia okre- Sla typy adresat6w komunikacji wewnatrzsystemowej. Ma ona zasadnieze znaczenie zaréwno dla charakteru komunikecji, jak i dla zakresu dalszego zr6inicowania sig systemu, ktére system sam sobie umodliwia. Kazda hierarchia moze by¢ zredukowana do schemat dwudzielnego; wyréznia ona ,g6re” i .dAP i multiplikuje ten podzial wewnatrz siebie, gdy wymagana jest figksza zhozonose, Stad porzadek hierarchiczny z zasady daty do_uregulowania Komunikecji 2godnie z formula: nakaz—po- —sluszetistwo. Nie wymaga to systemu zbyt zrmmicowanego wewnetrznie, Wystarczy, by pozycje w systemic wtadzy prze- —Kiadaty_sie-na sole w_procese Rommninae Wspétezesne, rozwinigte systemy polityezne sq ustruktura- lizowane w sposéb zasadniczo réény, Opierajq sig _one_na trdjezionowym podziale na polityke, administracje i publicz- Atdjeztonowym podziale na polityke, administracje i publica _ Ze to ypowe dla Zachada powiganie hierarchicenego porzadks¢p0- tecanego 2 wladza nakazodawers nie jest rozwiqzaniem jedynie modliwym. Swindery indysti system kastowy, Hierarchiorna dekompoayej spotecres- stwa ma tam 2a posta nie rozkaz i poshsefsivo, lez praynaeznosé do “ezysyoh” i anieeaysyeh”. Konsekweneja tego zrSanicowania jest —inacza} die w Europie — mimo blerachizacii modiwose znacene| atomaryzait subsysteméui i sprowadzenia problem ich dopuseezalych waalemnych 2a- leanoéi na plszezyznegospodersidomowyeh, Pr. Lous Dumont, Homo Iierarchcus: The Caste Sytem and Its Implications, London 1970. 52 nosé, przy czym zwtaszcza w dziedzinie administracji hierar Chia kompetencji i hierarchia wydawania poleceti moga byé w petni zintegrowane, Postep polega przede wszystkim na anacznej ekspansji tego typu komunikacji, a zatem réwniez na wiekszym uzalenicniu od komunikacji wewnetrznej i, w 2wiqzku z tym, na wyragniejszym wyodrgbnieniu sig subsy- stem6w w systemie politycanym, ktére wraz z rosnacym wza- jemnym uzaleinieniem sig od siebie postrzegaja zarazem siebie nawzajem i traktuja siebie nawzajem jako stodowisko, skut- kiem czego moga upraszezaé procésy komunikacyjne i filtro- waé informacje. Przebudowa dokonywala sig stopniowo. Rozpoczynajac od organizacyjnie | instytucjonalnie realizowanego ,,paristwa” (go- vernment) oraz jego wewnetrznego zréénicowania zgodnie z podzialem wiadzy, demokratyzacja systemu polityeznego do- prowadzila_najpicra do_wyodrebnienia sie politycznie rele. wantne} publicznosci, ktSrej znaczenie nie ogranicza sic tylko do dziatati ,,.wiasciwych” publicznosci, czyli do wyboréw, lecz inajacey Take wplyw wepéldecydujacy na wazystkie operacje pulitycaic. Co wigce), w efckcie wyodrgbnicnia sig w koncu XIX wieku trwale dziatajacych_organizacji_w_postaci_partii polityeznych pojawita sie odrebna dziedzina specyficzne} Ko- osredniczgca w ich wzajemnyeh stosunkach. W takiej struk- turze polityke nalezy rozumied juz inaczej niz jako zabiegi umotliwiajace sprawowanie rzadéw czy tez spos6b wptywania na tych, kt6rzy posiadaja wiadze; jest ona odrebnym systemem stuacym polityce w ramach systemu politycznego, jest wige atotonym, autonomicznym systemem spotecznym podlegaja- cym wlasnym ograniczeniom strukturalnym. Owo wyodre- bnienie sie publicznosci oraz (wlasciwej) polityki w sposéb nieunikniony powoduje przeobrazenia tego, przez co wezeSniej rozumiano ,,pafistwo” i co byio r6wnoznaczne z systemem polityeznym. Aby to podkreslié, dalej bedziemy méwi¢ wy- Yacenie 0 administracji (w najszerszym znaczeniu, obejmuja- o_o 53. rozumiejac przez to og6! in- stytueii, kidre wydaia wineace decyzje 2godnie 7 polity funk wideenis- oF anda poniyeznym. Przejscie od zréénicowania dwuczlonowego do tréjczto- nowego wywiera gicboki wplyw na to, co jest doswiadezane jako reczywistosé polityczna i staje sig materia podejmowa- nych dzialar, Réwniez tradycyjne struktury patstwa opartego na prawie i podziale wladz zyskujq nowe znaczenie. Istotne sa tu pracde wszystkim dwie zmiany, kt6re dowodza, jak geboka jest transformacja: na to Srodowisko, ktdre sam wewngire siebie wytworzyt, na przyklad administracja orientuje sig w swoich dziataniach na zmienne (lub niezmienne) przestanki politycane, z jednej stro- ny, i wytrzymalos¢ publicznosci i obywatela, ktéry jej ,patrzy nna rece” — 2 drugiej. Zwieksza to znaczenie samoreforen- cyjnego sposobu driatania oraz selektywnosé w postrzeganiu probleméw istotaych 2 punktu widzenia ogélnospotecznego bad probleméw innych systeméw funkejonalnych, jak edu- kacja czy gospodarka. } 2. Wiedza polityczna traci sw6j liniowo-asymetryczny cha- rakter 2 g6ry w d6I" i realizuje sie w_ruchu_okreznym. | Publicznos¢ oddziatuje na racje, ktérymi kieruje sie polityka. Polityka wyznacza granice oraz priorytety decyzji administra cyinych (zawsze pray udziale legislacji), Administracja za postednictwem decyzji wiaze si¢z publicznoscia, ta za$ z Kolei moze zwrotnie reagowaé na decyzje w drodze wyboréw po- lityeznych lub przy uzyciu innych sposob6w wyrazania opinii, W rezultacie_powst nie zesrodkowany, system zorientowany na siebie, ale nie na jakis sw6} ostodek centralny. Systemu tego nie dé-sie-zromimied, a tym bardzigh analizia Kya Slaryoh, Zorientowanych na __Panowanie kategorii, charakterystycznych dla tradycji polity- cane}. W dodaikt reuroryezne formy, jakie krytyka panowania przybrala w ciagu ostatnich dwu dziesigcioleci, Swiadeza, iz 54 jej terminologia stala sig nieadekwatna i stad sktonnosé do przejaskrawiania probleméw. Komunikacyjne procesy okrezne, bedace rezultatem 2r62- nicowania tréjezionowego, wymagaja jednak dokladnicjszego ‘oméwienia. Poniewaz tego rodzaju wigzki funkcjonaine, jak polityka, administracja oraz. publicznos¢, pierwornie identyfi- kowano z ,organami paiistwa”: parlamentem, rzadem/admini- stracja oraz elektoratem, wigc na kanwie trad mode] hierarchicznego uformowala sig wizja jednokierunkowego nur- Ta wiadzy. Parlament ustanawia prawa oraz pryznaje srodki na realizacje cel6w, egzekutywe [rzqd] realizuje programy, 0 ktérych zadecydowala polityka, publicznosé jest postuszna de- eyzjom oraz wybiera parlament. Podobnie jak zawsze_przed siebie posuwaja sie wskaz6wki zegara, tak i dyspozycje wladzy Postepuja zawsze w jednym Kierunku, nawet jeslr zakreela Hots W eset jodi tego rodza Tues wes, Se a Ww momencie gdy 2ostay mAIORS, wywolwje rach _w jerunku preeciwnym, Administracja przygotowuje projekty —astaw dia polity i peini dominujgca role w komisjach par- Jamentamych oraz im podobnym instytuejach. Polityka, po- slugujac sig partiami politycznymi, sugeruje publicznosei, 22 cezym i dlaczego powinna glosowaé. PublicznoSé ze swej strony r6znymi kanatami, za posrednictwem grup interes6w lub emo- cjonalnych wystapies, wywiera wplyw na administracje. Ten przeciwstawny proces okredny tak diugo wydawal sig nieuprawniony, jak diugo mySlano w kategoriach hicrarchicz~ nych. Méwiono 0 nowym despotyzmie” (lord Hewart) biu- rokracji, oskaréono 0 zakulisowe machinacje politykow io matactwa lobbies. Z caasem jednak zjawiska te, choé nie rozpoznane teoretycznie, zaakceptowano. Motna natomiast wy- kazaé, te powstanie tego przeciwstawnego procesu okreznego zwigzane jest z uksztattowaniem sig patistwa bezpieczetistwa socjalnego; wprawdzie nie zamierzonym — jest jednak skut- kiem intencji politycznych. Prayezynq jest specyfika érédet wiadzy. 55CZ. Wyborezych oraz powody, dia ktérych maja byé wybrane, —Dficjalne_kratenie wiadzy opiera sie na kompetencjach uregulowanych prawem, w zwigzku z czym ma znaczenie w sytuacjach konfliktowych. Przeciwstawny proces okreZny jest ‘ma_znaczenie w_syfuacjach normalnyoh, Wraz 2 rozwojem pafstwa bezpicczeistwa socjalnego komplikuja sie warunki is i. Coraz liczniejsze sq dziedziny, w kté- ‘rych administracja moze oddziatywaé na publicznosé tylko wledy, gdy ta gotowa jest do wspétpracy, dostareza informacji i mote forsowaé whasne iadania. Podejmowanie decyzji po- litycznych w coraz wigkszym stopniu wymaga od administracji ‘2mudnego rozpatrywania alternatyw, a w praktyce najczescie) akceptuje ona lub odrzuca propozycje bezalternatywne. Wszy- stko inne bowiem powoduje nadmierne komplikacje, Analo- gicanie publicznosé 2dana jest na to, 2e selekcja os6b kandy- | *, dujacych w wyborach, ba, nawet ich kolejnogé na listach przesadzone sq z gory. Im bardziej otwarte, zrSénicowane i ) skomplikowane tematy wystepuja w tym obiegu, tym silniej zamnaczaja sig tego rodzaju tendeucje, warustad muze ted umie~ jetmose radzenia sobie z konfliktami, jesli nie da sie inaczej — to metodg uchylania sie i rezygnacji; w praktyce tym mnie} réwniex bedzie zalezalo od tego, po czyjej stronie jest prawo 'w sytuagjach konfliktowych. (Ze taka moéliwo$é lety u pod- | Jota catego systemu, nikt nawet nie kwestionuje.) Analize tg mozna zatem podsumowaé nastepujaco. Rozw6j paristwa bezpieczeristwa socjalnego wykazuje tendencie_ do | coraz dale} idacej inkluzji tematéw i interes6w jako | obiegiem, a w miare jak system polityezny komplikuje sie coraz, bardziej — punkt ciezkosci tej rownowagi przesuwa sig w kierunku tego, co nieformalne. Wobec takiego kierunku rozwoju niewiele sensu ma optowanie za odbudowa wladzy oficjalne| i blokowanie kontrwiadzy, a wige optowanie za wprzywréceniom porzadku”, Pozostaje jednak otwartym pyta- nie, jak w ogéle modliwa jest w tych warunkach odpowie- dzialnosé polityezna. Giebi przedstawionych tu przemian strukturalnych nie spo- s6b przecenié, Zmieniaja one spoteczna treSé polityki, a wraz z nig znaczenie wszystkich pojeé politycznych, facznie z ich fundamentalnymi aporiami. Dawny problem zapobiegenia sa- mowoli (despotyzmowi) ,tych, co na gérze” usuwaja w cient nieuchronne koncesje na rzecz. swobody podejmowania decy- zi. Pytanie, kto kontroluje kontroleréw, bylo pytaniem reto- rycznym. Obecnie odpowiedé brami: The control's control is the system', Kontrola kontroli polega teraz na tym, te kazdy subsystem uczestniczy W zie _komunikacyinym, posred- iniezge jak0 input 1 ouput migdzy co najmniej diviema_gra- “hicami wewnatrzsystemowymi, na przyktad w Ww, a iministrachi_migdzy pul jlicznoscig_a_polityka. Podziat wladzy ‘oraz wyodrgbnione aparaty kontrolne — izby skarbowe, sady, caujnosé dziennikarzy itp. — sa, rzecz jasna, nadal konieczne, ale aporia wyrazajaca sie w tym, Ze polityka bazujac na jednym subsystemie musi dziataé na rzecz catego spoteczetistwa, zmie- nifa swojg tteSé: problemem jest jué nie samowolne, nie nadu- zywanie swobody Koniecznej przy podejmowaniu decyzji; pro- blemem jest osiaganie i reprodukowanie otwartosci komuni- kacyjnej w warunkach redukeji narzucanych przez system, ezlonowego do tojerionowego, To z Kolei powoduje, Ze ko- munikacja, Kira study WAR wiadzy, zmienia struktare Z asymetrycznej (jednokierunkowej hierarchicznie) na \. W tym uktadzie keztalfije sie rodzaj rownowagi migdzy wladzq formalng i nieformalng, migdzy obiegiem oficjalnym i kontr- 56 ‘Patra Ranulph Glanville, The Form of Cybernetics:Whitening the Black Bax, w: General Sysiem Research: A Science, a Methodology, a Tech- nology, Louisville, Ken. 1979, s. 39,7 SAMOOBSERWACA ‘Wraz ze zmiang form zréznicowania systemu zmieniaja sig tez sposoby, 22 pomoca kt6rych mode on obserwowaé sam siebie'. Aby to dostrzec, mozna (i trzeba) siggnaé do podsta- wowych uogélnies teoretyeznych, Prrede wszystkim: w systemach zréénicowanych nie ma takiego uprz wulejowanegi mies (3 rode ws cego centrum). 7 K@rég0 modna by obserwowad caty system z Fontoluiaeyn centrum wlacznie?, Dyferencjacja zawsze bo- Wien omacza, iz w obrebie systemu powstaje wiele subsy- steméw, Kt6re nie w pelni sq dla siebie weaj weajemnie obserwo-— walne i przewidywalie, Systemy te jednak oddziatuja na siebie ‘oraz rozwijajq wagledem siebie mnicj lub bardzie} zasadne "Otsestenie ,obserwowae” wiyte jest tu w maczeniu wlatciwym dla ‘og6lne teoril systemow. Obejmuje ono nie tylko (ale rownie2) ludzkie po- sttzeganie Swiadome, odnosi sie réwnie? do wszelkiego odbiory informac}i, wige takée do wzajemnych stosunk6w miedzy Komérkami organizeau albo do przeptywa informacji w procesie komunikacji miedzy systemami spole- cenymi. 70 larytyce takich hipotez (naturanie, nigdy nie formutowanych wprost, leer ezesto prayjmowanych w formie aproksymacji) patrz Charles E. Lind- blom, The Intelligence of Democracy: Decision Making Through Mutial ‘Adjustment, New York 1965, Por, tet. Giovan Francesco Lanzara, Francesco Pardi, L’interpretazione della complessita: Metodo sistemico e sclenze so- zal, Napoli 1980. 58 oczckiwania, kt6re moéna ujaé w postaci potocznych, 2dro- worozsadkowych teorii (Alltagstheorien]._Polityix wierzy_za- tem, 2e wie, jak publicznosé ustosunkuje sie do okrestonych Tami cenie politycmie] Tak na nie zareaguje. Technicz- nym terminem wywanym dg nia lego rodzaju obser- wagji innych systeméw jest a jest wiec pojeciem odnoszacym sig do obserwacji (ewen- tuainie tez symulacji) jecnego systemu przez drugi, 2 nie do jakiegos stanu rzeczy, kt6ry istnieje niezaleznie od tego, czy jest obserwowany. Obserwacja opiera sig na zalodeniu (ktérego jednak nie motna wad), Ze obserwowane regularno- Y sci_Zachowania ~Showaijeh Sempron avait paacenowc, Zale systemu_sq_wynikicm nicob- ~servowalych WEMRrEIvar FMakSw peatzypowyeh, Zaden WEWRRUZAVH zwiackGw_przyczynowyeh, Zaden Subsystem nic moze stwierdzié niczego ponadto o rzeczywi- stym stanie rzeczy w innym subsystemie; musi poprzestaé na ‘obserwacjach za pomoca czarnej skrzynki, co w naszym przy- Kladzie dotyezy tez oceny polityki przez. publicznosé. Czy nalezy stad wnioskowaé, iz w zr6inicowanym syste- mie nie istnieje wewnetrzna przezroczystos¢, a w_zwiqzku_z tym nie jest modliwy racjonalny stosunek do rzeczywistosei ‘ani racjonalna samokontrola? Taki wniosek bytby przedwezcs- waa jest jednak, 12 zrSmicowanie prowadzi w sposdb ‘konieczny do tworzenia sig czarnych skrzynek w obrebie sy- stemu, a postepujace réznicowanie sig czyni je coraz bardzicj nicuniknionymi, W ten spos6b samoprzezroczystos¢ staje sig coraz bardziej nieosiagalna. Z drugiej strony, wtasnie obser- wacje ezamnych skrzynck umozliwiaja ksztaltowanie sig prze. zroczystych re} srak« zdobywanie doswiadezen, Na gruncie wzajemnej nieprzezro- “caystoSci miedzy podsystemami rozwijaja sie stosunki inter akcyjne, a w ramach tych stosunk6w mozna juz osiggnaé przerroczystosé (w kazdym razie ,.wi¢ksza”, chociaé ciagle nie ,,zasadniczq”). Jak sie okazuje, to wiaSnie akceptacja ogra- niczeti pozwala obejSé nieprzezrocrystosé rzeczywistosci po- zostajace} poza zasiegiem obserwacji, poniewaz zachowanie 59a oparte na tego rodzaju akceptacji ksztaltuje bardzicj preezro- cayste stosunki interakcyjne. Ocaywiscie, nadal nikt nie wie, co si¢ dzicje w czarnej skrzyni iadamd._jak sie 2 nia Gbohodzié i jak 2 nie} korzystad Z tej umicjeinosci obserwowania sig i korzystania z tego, e sq dla siebie nawzajem ezamymi skrzynkami, umiejetnosci, ktérq subsystemy testujg i weryfikuja we wzajemnych kontak- tach, moze wytworzyé sig z czasem migdzy nimi stabilizujace spragzenie awrome, Takze wéwezes, edy ich zachowaniem nie rzqdza_w peini unormowane prawidtowosei wewnetrzne, systemy godza sie byé traktowane tak, jakby takie prawidto- ‘wosei wystepowaly, i ulegaja reczywistosci bedace} ich wlas- na projekcia, musza sie jej podporzadkowaé, jesli chca utrzy- mywaé migdzy sobq_stosunki, Jeiehi bedziemy rozpatrywaé (obserwowaé!) 2rbénicowany system polityczny przez pryzmat tej ogélnej koncepeji teore- tycanej!, to z latwoscia dostrzezemy, jak reguly czamej skrzyn- Ki Ksztattuja stosunki, obserwacje i przewidywania miedzy podeystemami: polityka, administracja i publicznoscig, Na przy- _-Ktérych_polityka (sqdzqc, iz publicano8é to sobie ceni) obna nieprzezroczy: itze_czarne} skrzynki proceséw_adminis- tracyjnych®. W kazdej kampanii wyborcze} widaé, Ze politycy ‘wyobrazaja sobie, i ouput publicznoSci jest motywowany przez input (polityk6w]. Z kolei takie ograniczenie perspekty- wy [wyobrazeniami 0 oczekiwaniach publicznosci] utrwala okreslone oczekiwania publicznosci co do sposobu funkcjo- nowania polityki. Stad, by zatrzymaé sig przy tym praykladzie, "1 tw inspiracjg jest eybemetyka systeméw samoreferencyjaych. Patrz ‘awiaszeza Heinz von Foerster, Kybemetik einer Erkenntnlstheorle, w: Kyx bemetik und Bionik, Wolf D. Keidel i in. (red.), Mitnchen 1974, s. 27-46; Ranulph Glanville, Inside Every White Box There Are Two Black Boxes Trying to Get Out, tekst nie publikowsny, 1979. *Podkresta to zwiaszeza Ulrich Loh mar w pracy Staatsbilrokratie: Das oheitliche Gewerbe, Munchen 1978, 60 ie sig jednym z tych pojeé, 2a pomoca Kampania wyborcza staje sie i dla publicanosci, i dla polityki swoiscie przezroczysta, co niewiele ma wspélnego ze 71070- nogcig motywéw i interes6w, Kt6re prawdopodobnie rzeczy- wigeie determinuja (w jaki jednak spos6b, tego nikt nie wie) zachowania, Preezroczystosé systemu_odrywa sie nisi reectywistosei, nie pray tym nie tracac_na_swoje} realnosci. ‘Wien saregdiny sposoo systein dayskuje szanse wewnetrzne obserwacji zwrotie), miaiowicle dystansujac sig od rzeczywi- stosel takie szanse stwarza—— “Tego rodzajt sytuagji nie tumacza zwykte modele teorio- poznaweze, zgodnie z ktérymi obiekt istnieje niezaleznie od sposoba, w jaki sie go obserwuje, Tu obserwacja — na dobra sprawe czegos, co nie poddaje sig obserwacii —zawsze uspdl-/7 onstytuuje rzeczy wistosé, Stad zawsze na podoredziu sa teorie zdroworozsudkowe. Ale rownied naukowe analizy tego rodzaju O Slandw rzeczy niewiele daja. One te? zdane sq na obserwacje carne} skrzynki, Moga obserwowaé samoobserwujacy sig Sy stem jako czama skrzynke. Moga takée ze swej strony opra- cowywaé pewne sposoby postepowania badawezezo z tego rodzaju obiektami (na prayktad metodologie badasi empiryc2- nych) i w toku praktycznego postugiwania sig tymi sposobami osiqgaé wystarczajacy stopieti jasnosei. W ten spossb jednak onstytuuja tylko nowe obserwowalne stosunki interakcyjne i tylko o nich motna powiedzies, 2e sq przezroczyste. Analizy te dotyeza relacji migdzy systemem nauki a systemem polityki, ale nic rzeczywistosci, ktéra faktycznie krok po kroku, od wydarzenia do wydarzenia ksztaltuje sig w podstawowych operacjach systemowych. W kazdym razie dokladne zrozumienie zlozonosci takich redukeji zlozonosei ma istotne znaczenie praktyczne, Z jedne} strony, jest ono istotne ze wrgledu na immanentne, obiektywne ograniczenia badafi naukowych, kite ujawniajg sig zwlaszeza wowezas, gdy badanie ma charakter empiryezny, to znaczy gdy bazuje sig na dokonanych przez siebie obserwacjach. Przede wszystkim jednak jest ono istotne ze wagledu na 61 5 is S N PWnioski, jakie z uwagi na warunki obserwacji moéna wyciag- one dostrzedenie tej rzeczywistosci, ktéra lezy u podtoda, 1 naé co do Konstytucji oraz wewnetrznej dynamiki systeméw na jej podstawie praekonuje sie, 2e mogioby byé inaczej — ksztaltujacych sig wylacenie w rezultacie samoobserwacji. Ueralae one oczckiwania, ktére wydaja sig oczywiste. Patistwo bezpicczeristwa socjalnego nalezy wlasnie zaliczyé netrzne obserwacje i wynikajace 7 nich do tego rodzaju kategorii ods 32a sie poczatkowo tylko do innych Paristwo bezpieczesistwa socjalnego jako system polityezny, Go Samego systemu i tylko w tej perspektywie wewnetranie zrdénicowany i odr6aniajacy sig od innych sy- sig tumacza. To ma dla nich najwigksze znaczenie, na przyklad steméw, buduje wiasng dynamike na tych relacjach obserwa- dla administracji: méc ocenié, czego mozna sie spodziewaé cyjnych, ktGre odrywaja je od jego whasnej rzeczywistosci, a ze strony polityki i ze strony publicznogci. Nie jest to jeszeze zarazem umozliwiaja wzajemne kontakty migdzy jego subsy- samoobserwacja systemu polityemego z perspektywy wewne- stemami. Polega ono na uproszezonych ocenach, jakich do- tranej. Tego rodzaju samoobserwacja musi obejmowaé systemy starczajg teorie zdroworozsadkowe, i one dopiero umodliwiaja obserwujace, musi-zaicm prowadzié do samorefleksji, To wy= obserwacje; nie sa to zwykle poglady ,.przednaukowe”, ktre maga jednak”obserwagji obserwacji', ezyli nie wystarczaja tu nalezy skwapliwie korygowaé, lecz elementy konstytutywne Procesy poraweze lepie] ujmujace caloS rzeczywistosei, w dla samego obiektu. Paristwo bezpieczeristwa socjalnego funk wypadku systeméw bardziej rozbudowanych nie jest to jeszcze sionuje w_spossb niezaklécony oraz ulatwia sobie zadania, moiliwe, potrzebna jest dalsza praca nad podnoszeniem umic- _wanych system6w, zalofeniach, ktére wystarczajgco pozwalaja Na tym poziomie refleksji nalezy sig odwolaé do teorii interpretowaé obserwacje i nietatwo sig daja obalié. Zalozenia polityezne} (czy bardzie} ogéinej i trafnej takée w odniesieniu te nic sq w Zadnym razic ,falszywe”. Ksalaltuja sig one zgodnle do innych systemdw funkejonalnych refleks}i teoretyezne)). W zwymaganiami réznicowania sig, samoreferencyjnej autonomii kaddym razie teoria polityezna jest proba koordynacji procesow oraz inklugji. Uwzgledniaja oczekiwania wynikajgce z tego samoobserwaeji oraz wyposadenia tych proces6w w mozliwo rodzaju generalnych uwarunkowari. Bez tych zatodeti zacho- Sei samokrytyki. wanie innych czlonk6w systemu nie daloby sie wyjasniaé w Refleksja ,,spontaniczna” wiodtaby prawdopodobnie do te- spos6b przekonujacy. Dlatego na przyktad przekonanie polityka 80, Ze kazdy subsystem mniej lub bardziej calosciowo postrze- © polityeznej relewancji roszczeti wyzwala proces ksztaltowa- gatby sam siebie, pozostale bowiem subsystemy daja si¢ ob- nia sig opinii po stronie publicznosci. Diatego urzednicy apa- —— atu administracyjnego w pelni rozumieja zachowanie polityka, “'W tym punkeie zresa moina wyrafnic uchwyci¢ podobierstwa i r6i- KiGry wyobrata sobie, 2 migdzy nimi ,toczy sie walka o nice migdzy systemem nauki a systemem polityeznym. W systemic naukt, a) = , poniewae, jest to system wyspeciaizowany w poayokivani wiedzy, rekur- stolki"', W tym wypadku czame skrzynki sq adckwatne do syne poznawanie poznawasis, a tym samym konirolowanie narzgdia, jst rzeczywistosci; jednoczesnie jednak wiasnie dlatego utrudniaja, nieodzownym metodologicznym wymogiom wszelkich operagji. W systemie BeEEeEEEL polityconym aalogicene ekursywne obserwowanie obserwowaniaaktualizuje ‘oreystajge 2 okazji mozna jeszcze raz podkresis dtugowiecrnots t90 sig dopiero na poviomie reflex, to zasczy tylko weedy, gdy (Wy/atkowe) rodzalu pomocnicaych wyobrazet. Cytat pachodzi z pracy Christiana Wei- Prayimuje sie, 2e zeenicowany system, w Kt6rym sig uczestnizy, sam sicbie sego Der poliiscite Nascher, Leipzig 1676. oraz inne systemy traktuje jako calos, 2 63serwowaé jedynie jako czame skrzynki, I tak administracja siebie uznaje za ,,paristwo”. Publicznos¢ stawia na demokracje, kt6ra sprawia,,2e kaédy mode mieé na uwadze swoje wiasne interesy. Polityka prayjmuje za punkt wyjscia wlasne osiag- nigcia przywédeze. Ogladany z punktu widzenia danego sub- systemu_i_przez pryzmat wiasciwych mu doswiadezesi_caly ~Gyalem piSceatiye Sie CARATS oe apo aeeoumnichy Tigg6 jednego, Moina jednak usitowaé korygowaé tego wiScie tego rodzaju teoria nie moglaby roscié pretensji, 2e jako nauka potrafi ujac, wyjasnié i poprawié rzeczywistosé lepiej, w spos6b bardziej calosciowy i konkretny anizeli ci, ktérzy na co dziefi pracuja w systemie i znajq srodowisko. Musialaby natomiast — i to stanowitoby probierz jej wartosci — skoncentrowaé sig na obserwacji obserwacji. Tylko z tej perspektywy mozna zrozumied i skorygowaé te falszywe prze- Swiadezenia, ktérych érédlem sq doswiadezenia wynikajace z bycia dla siebie nawzajem czarnymi skrzynkami. A to z kolei pozwalaloby sig spodziewat, Ze pafistwu bezpieczeristwa s0- Gjalnego uda sie krytyemnie ustosmkowaé cn samego siehie 8 ODNIESIENIE DO SRODOWISKA System polityczny ma, z jednej strony, Srodowisko wewngtre- spoleczne, na kt6re sig sktadaja zycie rodzinne, produkujaca i konsumujaca gospodarka rynkowa, badania naukowe, religia i inne. Z drugiej strony, polityka ma do czynienia, po czesei posrednio, po ezeSci bezposrednio, ze Srodowiskiem zewnatrz- spolecznym: natura oraz fizyeana egzystencja Iudzi. W wy- padku obydwu rodzajéw odniesient do srodowiska mozna zau- watyé — a dotyezy to nie tylko polityki, takze innych syste- méw funkejonalnych, w tym gospodarki i nauki — iz specyfika relagji ze Srodowiskiem ulegla ostatnio zasadnicze zmianic. Proste relacje migdzy punktami (Punkt-fir-Punkt-Beziehungen) ustapity miejsca relacjom miedzy wspdtzaleznosciami'. ‘Sformutowanie to ma charakter byé moze zbyt abstrakcyj- ny, ale wiasnie dzieki temu umoéliwia kojarzenie wielu r6z- nych obserwacji i interpretacje bardzo niejednorodaych zja- wisk. Utatwia poszukiwanie kierunk6w orientacji Relacje okreslone jako migdzypunktowe to relacje typu ‘Wedtug teorii Pars o1s.a, mozns to uznaé za czymnik wyedsebniajacy systemy funkejonalne. Por. Talcott Parsons, Some Problems of General Theory in Sociology, w: Theoretical Sociology: Perspectives and Develop ‘ments, John C, McKinney, Edward A. Tiryakian Ged), New York 1979, s. 27-68 62brodnia-kara, choroba-kuracja, produkeja zywnosci-konsump- cja zywmosci. Laeza one w sobie zaleznoss, ryzyko i szanse. Sugeruje to motliwos rozwigzywania probleméw, zaspokaja- nia interes6w i ulepszania okreslonych standw w efekcie bez~ postedniej interwencji polityki. Wszystko sprowadza sig do prostych, ograniczonych w czasie proceséw przyczynowych, Jednakze w rezultacie potegowania sig wewnatrzspotecznych efekt6w komunikacyjnych! ten typ powiazafi miedzy systemem a Srodowiskiem coraz bardziej ustepuje miejsca formom bar- die} skomplikowanym po obydwu stronach, zaréwno po stronie systemu, jak i Srodowiska, a przede wszystkim charakteryzu- jacym sig wigkszq wzajemng zaleznosciq migdzy poszczegél- nymi elementami sktadowymi. Na przyktad gospodarka, kt6rej podstawg jest pieniadz, zwieksza liczbe umownych powigzai w spoleczestwie; badania naukowe oferuja coraz. liceniejszé modliwosci rozwigzati i rekombinagji wszelkiego rodzaju obiek- tow; og6lny zaé rozw6j spolecany czyni coraz bardziej Koniecz- nym (a przynajmnie} atrakeyjnym) wykorzystanie thwigcych tu modliwosci. Wewnetrzne zaleznosci w srodowisku naturainym, ktore modna wykoraystywaé, naruszaé, niszezyé, nie maja natomiast koordynat6w punktowo umiejscowionych w ukladzie wewne- tranych zalednogci spotecznych; nie mozna im przyporzadko- waé zadnego podmiotu obserwujacego, planujacego czy dzii lajacego. Bezskuteczna jest réwniez spoteczna samokontrola wspélzaleznogei wewnatrzspotecznych, i tu bowiem musialyby sig zaktywizowaé wewnetrzne powigzania migdzy systemem a Srodowiskiem, kt6re wprawdzie shuza jako kanaly informa- cyjne, ale nie saw stanie preekazywaé alozonego uktadu zaleznosei wewnetrznych poza granice systemu. Mogna for- mutowaé uogdinienia zbiorcze, ale nie oddaja one wewnetrz- nych zalecnosei specyficenego rodzaju. Jako rezultat catoksztaltu tych fundamentelnych zagadnien "Potre rozde. 3. powstaje wiele doskonale znanych zjawisk. Probleméw nie moina szukaé tam, gdzie powstaja, lecz gdzie indziej; nie moima wiec ich usuwaé wskazujac przyezyny, mozna je jedynie przekazywat, przeformutowywaé i odraczaé. Przydaje to za- razem atrakeyjnosci teoriom spolecznym postulujgcym istnie- nie jednej, ukrylej, niedostepne} prapreyezyny, kt6ra jest ka~ pitat, kapitat bowiem symbolizuje wewnetrzne wspétzalezno- Sci. I w rzeczy samej — podejmowanie jakichkolwiek pro- bleméw w systemach tego rodzaju pociaga za soba poszuki- wanie rozwigzat,, ktérych nie mozna sproblematyzowac, a jesli ‘moéna, to nakiadem ogromnych wysitkéw. Mamy do czynienia z samokreujaca sig rzeczywistoscia, ktdrej fundamenty orga- nizacyjne jeszcze obowiazuja, jeszcze sq honorowane, ale kon- sekwencje, zaposredniczone przez wielorakie wspélzaleznosci, staja sie juz nieakceptowalne. Takie wlaSnie konstatacje shiza niekiedy za dow6d ,za- wodnosci pafistwa”!, Jednakée syndrom oskaréyciela (krytyka, kxryzys, nierzadnosé, zzwodnosé) Swiadezy przede wszystkim ‘© braku teorii spolecznej. Zaczyna sie krzyczeé, zanim sig zrozumie. Fonadto, jezeli chee si¢ by¢ konsekwentnym, nale- 2aloby méwi¢ réwniez 0 zawodnosci nauki, edukacji, ekono- mii, religii, prawa, rodziny itd., wszystko jest zawodne, po- niewat zaden system nie jest w stanie w pelni kontrolowac stosunk6w ze swoim srodowiskiem (traktuje 0 tym prawo wymaganej r6znorodnosci, law of requisite variety). Ta powszechnie obowigzujgca prawidlowosé wyklucza r02- wiazania zbioreze, podobnie jak calosciowa odpowiedzialnosé polityki za socjalne bezpieczeristwo spoteczne?. W zadnym 'patrz np. Martin Junieke, Wie das Indusiriesystem von seinen Mis: sidinden profition: Kosten wad Nutzen technokratlscher Symptombekiimpyung: Umweltschute, Gesundheitswesen, Innere Sicherheit, Wieshaden 1979; tenze, Zur Theorie des Staatsversagens, ,AUs politk und Zeitgeschichte” 1980, t. 1 5. 29:30, 2est to stwierdzenie paralelne do tego, co mowilismy © black box w rordriale 0 samoobserwacji. W preypadku black box chodzi o relacje miedzy orrazie jednak nie oznacza to pesymistycznej diagnozy ani nie sugeruje rezygnacji. Oczywiscie, oznacza rezygnacje 2 oc7e- kiwat niemodliwych do spetnienia, ale jednoczesnie koniec samooszukiwania sie (samorozezarowatl), Nalei za: czaé_od Pifeadekwatnosci_wewnatrzsystemowych kod6w Birzegania i _Komunikacii,\a dopiero potem pytaé, (czy i jak mozna_ul wewnatrzsystemowe proces} na informac ‘Tematyczny zakres Kontakt6w systemu politycznego ze Srodowiskiem, tak jak kazdego innego systemu, zalezy praede wszystkim od formy i stopnia wewnetranego zréénicowania. Prayimujac to za punkt wyjscia mozna przypuszczaé, iz praej- Scie od zrGznicowania dwucztonowego do tréjeztonowego za- sadniczo zmienito mozliwosei postrzegania Srodowiska i od- dziatywania na nie. Hierarchiczna forma zr6énicowania naj- watniejsze Kontakty ze Srodowiskiem umieszcza na ogél na szczycie hierarchii (cry tez zaktada, iz tam powinny byé zlokalizowane) i tak jest faktycznie w spoteczeristwach uwar- stwionych: warstwa najwyésza utrzymuje najszersze kontakty (w aspekcie regiomalnym, reczowym, usmierzanta konfliktw), W stopniu, w jakim bierarchie wbudowane sq w strukture wspélezesnych systeméw politycznych, zwlaszeza w strukture zarzadzania i organéw wykonawezych, ale takée partii poli- tyeznych, moze réwniez nastepowae koncentracja kontaktow ekstensywnych — oczywiscie, nie na gruncie jakiegos utrzy- mujacego sig uwarstwienia, lecz jedynie z uwagi na kontrole wielkiego aparatu organizacyjnego. Poza tym jednak stosunki zmienity sig w spos6b zasadni- cay. Podezas gy w spoleczeristwach tradycyjnych praynale2- nosé do warstwy rzadzace} wiazala sie ze specyficznymi wyob- ‘dwoma systemami, tu — migdzy systemem a Srodowiskiem. W obydwa wy- padikach rzecz polega na tym, i system ten ni jest w stanie wmentowad w siebie pelnego opis siebie samego, inaych systembw oraz swojego &o- dovwiska, 68 razeniami o Sviecie i przekonaniami 0 charakterze dogmuatéw, dzig tamte ,aksjomaty” zostaly zastapione innymi, 0 wiele mnie} widocenymi. Podezas ady dawniej dogmaty mogly przy- Jja6 forme kodeksu moralnego (navvet jesli elastycznego i nadu- 2ywanego), dzis do dziatai moina sie ustosunkowaé tylko posrednio, (Debata, jaka toczy sig w ostatnich dziesigciole- cciach na temat podstaw legitymizacji i kryzysu legitymizacji, wydaje sig to potwierdzaé.) W ten spos6b zaczyna sie do- strzegaé, ze alozonos whasciwego systemu i jego otoczenia wymyka sig spod kontroli dziatania i 2e dziatanie jest praw- dopodobnie w coraz wigkszym stopniu skierowane na srodo- wisko wewngtrzne systemu i relacje samoreferencyjne. Srodo- wisko staje sie relewantne o tyle, 0 ile pojawia sig na ekranie wlaSciwego systemu. (Kariera modnego stowa ,felewantny [podobnie jak terminu , monitoring” — G.S.] jest tego dowo- dem.) Systemem kien tyezny pilot na podstawie. we- wnetrznie_kontrolowanych_wskaénikw. Moze to przebiegaé bez. zakiGcen wowezas, pdy Ksztaktowanie sig wskadnikow — ‘tutaj: [polityzacja_temat6w\\— funkejonuje prawidlowo. Jak jednak mozemy to kontrolowaé? I jakie oq kryteria dobrego i niezbyt dobrego funkcjonowania? Czyzby odraczanie mozli- wos i wykrycia porazki? W spoteczetistwach, w ktérych polityka wyodrebnita sig jako autonomiczny, samoreferencyjny system, nie istnieja ze- ‘wnetrane kryteria tego rodzaju. Wszystkie kryteria na uzytek olityki sq kryteriami politycznymi i ksztattuja gle w procesie Komunikachi_polityeznej, Dotycz, Z i_polityk fGéna jednak dokladniej opisaé, jak w do _,jej” srodowiska. ae. “okteslonych systemach ,eksternalizagja” prerywa_samorefe- Tencyjnosé, skutkiem czego w_systemie dochodzi_do_glosu ‘rodowisko. Analizujac akwalne orientacje politycane w odnicsieniu do Srodowiska przez pryzmat tego rodzaju Koncepeji teoretycz- nych, mogna stwierdzié, 2e tréjeztonowe zréznicowanie syste- ‘mu pociaga za soba z gruntu inne nastawienie do srodowiska 0Rie o tne ; pinnate dhlernatitene, (eleadite segs radneyn ) Wedometa anizeli to, ktére bylo charakterystyczne dla systeméw zrétni- cowanych hierarchicznie, Zmiany biorg sig stad, #e zamiast prostego podzialu na .,g6re” i ,dét” wystepuja obecnie trzy r6ine relacje wewnatrasystemowe, kt6re nie dadzq sig juz sprowadzi¢ do jednej formuly, jedne} nadrzednej etyki. Relacje miedzy publicznoscia a polityka (lub polityka a publicznoscia), miedzy politykq a administracja (lub administracja a polityka) oraz administracja a publicznogciq (lub publicznoscia a admi- njstracjg) sq bowiem w kazdym przypadku uporzadkowane samoreferencyjnie — zawsze bowie modliwa i brana w rachubg jest relacja komplementama. (Ofo jeden 2 modliwych przykladéw: zaden polityk nie moze zapomnieé o swoich kontaktach z publicznoscia, o tymn, 2e publicznoS sledzi polityke. 1 gdy oglada sie na publicmosé, na obrazie, ktéry ma praed soba, jest réwnied on sam; widzi siebie jak w lustrze. Jest to skutek motliwej dwukierunkowosci sprawowania wladzy (na- Kladajacych sig na siebie proceséw okreznych) i koniecznogei ‘wzajemnego liczenia sig ze soba, Wimusza to na kaédej relacit wewnairesystemowe) swoistego rodzaju eksternalizacje, ekster- Talizacje te 7a przyhierajq formy, za pomoca ktdrych system. polityezny przystosowuje sie do swojego érodowiska, Motna mieé watpliwosi, do jekiego stopnia rétne sa orientacje i korespondujace z nimi giéwne zasady eksternali- zacji katdej 7 trzech wymienionych relacji wewnatrzsystemo- wych, kaddej 2 trzech kategorii ogGlne] samoreferencyjnosei politycznej. Pewne jednak formy wybijajg sig na plan pierwszy i na uéytek wstepnej analizy tej koncepeji teoretyczne} mozna sig zadowoli¢ opisem tych orientacji dominujacych, A) W relacjach migdzy publicznoscig a polityka odniesienie do srodowiska nastepuje dzieki opinié publicene} preedsta- wiang} przez Stodki_masow zekazu. Bez w7gledu na to, jek wiadomosch maja sie do, faktow, wigdomosci od SEEK 2 Coby dlatego, 12 nikt nie tha czasu mode jedynie ‘w wyjatkowych sytuacjach) samemu dociekaé prawdy. Dotyczy to obu stron: osdb, Ktdre istnieja i daiataja jako publicenosé, 70 oraz do polityk6w. Dlatego zaréwno publicznosé, jak i polityka musza kazdorazowo przyjmowaé do wiadomosci to, czego same w danym momencie nie moga zmienié: reakeje na dzia- Jalnogé i wydarzenia, na kt6re wprawdzie maja wplyw, ale ktérych nie moga w pelni kontrolowaé. Spod kontroli zag wymykaja sig nie tyle pojedyncze wydarzenia, ile kontekst, do ktérego opinia publiczna sig odnosi i w ktérym zyskuje sw6j whasny sens. 2) Wrelacjach miedzy polityka a administracja ekwiwalentem cjonalnym _wydaje sie orienté Kt6re pelnia ‘irzad lub moga byé brane pod uwage przy obsadzaniu urzedu. Czynnik osobowy jest czesto nie doceniany przez socjologie (na przykiad, gdy opisuje spoteczeristwo nowoczesne jako spoteczctistwo mesowe); w rzeczywistogci ma on olbrzymie znaczenie, przynajmniej w dziedzinie omawianego tu zwiazku migdzy polityka a administracja. Osoby sa tu czynnikiem faktycznie- limitujacym polityke. Znajomosé natury ludzkiej, obok wytrzymalosei fizycznej, jest jedna z najwazniejszych ‘kwalifikacji politykow, Kontakty z ludémi i to, co za Maxem Weberem mozna okreélié jako ,,aparat osahistesa_panowania”, sq nieodtgcznymi warunkami sukcesu. Typowe dla odpowia- dajgcej tym cechom mentalnosci jest przejawiajgce sie w dia- Jogu zainteresowanie dla os6b oraz inklinacja do rozpatrywania wszystkich kwestii w kontekécie dazenia do kariery. Z tego, co powiedziano, nie wynika, Ze w ostatecznym rachunku polityka ma ,ludzka twarz”. Chodzi raczej 0 to, iz orientacja na osoby w ramach tego rodzaju relacji wewnatrz- systemowych stuay eksternalizacji samoreferencyjnosci. Osoby maja tu te same wtasciwosci i ia: rozpatrywane 'W dfiiésze} perspektywie czasowej ich cechy istotne sq rezul- Tatem sprawowania urzedow Vub aii poli " if rec ujmujac — i i stanowig dane polityezne oraz przestanki podeimowania de- ‘eyzii_nastanowiskach, jakic_sprawuja. Podobnie jednak jek ‘opinia publiczna, afe sa prostym odbiciem kolejaych ukladéw 7polityczno-administracyjnych, lecz niezaleznym punktem od- niesienia podejmowanych kalkulacji 23) Prawo pelni tego samego rodzaju funkcje eksternalizujaca w relacjach miedzy admitnistracia a publicznosciq. Rowniel iw Tyan WYPEORU Wate JEST, Ze O WO FES systemu polityeznego, to administracja i publi yytworem. 1966 we wszel- ich dziataniach podejmowanych wzgledem siebie-muszq za- Kladaé prawo jako fakt zewy wigtacy obie strony. Innymi sfowy, skoro tylko wiadza polityczna konkretyzuje sig, poja- wigja sie przeszkody utrudniajace jej autonomicene dzialanie i realizuje ona swoje zamierzenia lub ich nie realizuje — zaleinie od tego, jak ksztattuje sie je| pozycja w stosunkach 2 publicznoscia. Skutki tego moga byé tym bardziej fatalne, ze patistwo bezpieczeristwa socjalnego ma tendencj¢ do tego, by w ramach kontreyrkulacji dawaé publicznosci wladze nad administracja, Stad ,.paiistwo prawa”, realizujgc zasade r6w- nosci, przyjmuje reguie: kazdy moze wygraé z katdym w adds} sytuacji, ale tylko na warunkach okreslonych przez prawo; regulacja prawna dostarcza wsparcia .zewnetrenego” wowezas, gdy uczestniczacy w programach paristwa hezpie- czeristwa socjalnego [publicznosé i administracja] musza sie porozumied co do zakresu wspélpracy; stanowi wreszcie wa~ runek wspélpracy dobrowolnej i nie wymuszonej. =D Zostaly tu kolejno oméwione tray perspektywy eksternali- zacji_— opinia publiczna, osoby oraz prawo —z Ktérych kabda uweglednia awlaszcza charakterystycane ograniczenia danego system, jego Koniecznosci funkcjonalne, Poniewad jednak sa to funkeje jednolitego systemu funkejonalnego, wige sig, r2ecz jasna, Wzajemnie przenikaja. Osoby oraz osobiste decyzje stanowia waény przedmiot opinii publicznej. Obsadza- nie stanowisk publicznych podlega ograniczeniom nakladanym przez prawo. Administracyjny nadz6r prawny w dziedzinach, Ww ktérych prawo nie jest bezposrednio wigdace, leez zalezy od okolicznosci, nie bedzie skuteczny bez odwolania sig do opinii publicznej, a bywa tez, Ze prasa tego rodzaju dziatania 2 upolitycznia. Te wzajemne zaleznoSci stanowig element ogdl- nego obrazu i dowodza, ze w wyniku okreénych proce- sw komunikacyjnych wewnatrz systemu politycznego ,,state” ezynniki zewngtrzne jako punkty odniesienia moga byé prze- noszone z jednego systemu do drugiego, Nale?y ponadto pa- migtaé, Ze zinstytuejonalizowana w catym systemie, a przede wszystkim w ramach wedszego systemu polityki, samorefe- rencyjnoSé, z jej zasadg opozycji i kodem politycznym, rowniet odgrywa swoja role. Podsumowujac: mamy do czynienia z wysoce zlozona struktura, kt6ra stuay jako mechanizm nape- dowy komunikacji (a w ostatecznym rachunku wiadzy poli- tycznej) w zr62nicowanym systemic samoreferencyjnym. Nalezy przypuszezaé, iz patistwo bezpieczetistwa socjal- nego W miare postepujace} inklugji, wyksztatcania sig systemu samoreferencyjnego i wzajemnie powigzanego systemu tr6j- cztonowego (patrz rozdz. 4-6) coraz bardzie} bedzie zalezeé takée od zwiazanych z tym symplifikacji. System ten bedzic réwnied w coraz wiekszym stopniu wykorzystywal wygodne dla niego ekstemalizacje w postaci opinii publicznej, os6b oraz prawa do selekcjonowania informagji o Srodowisku. Komuni- agja w obrebie systemu politycznego mode sig odnosié do zagadniesi, Ktére odgrywaja jakas role z punktu widzenia opinii publicznej, poreczaja, 2e tak powiem, biografie poszezegdtnych ‘086b lub z jakichkolwiek powodéw daja sie przelozyé na regulacje prawne; zagadnienia, ktére takich warunk6w nie spelniaja, maja niewielkie szanse wejscia w obieg komunika- cyjny. Moana powiedzieg, ze brak wéwezns znak6w rozp0- znawezych relewangji polityezno-prawne} (to znaczy takich, tre pozwalalyby sadzié, ze r6wnied inne procesory syste- mowe uznajq dane zagadnienie za relewantne). Dyskusja politologiczna, jaka na ten temat toczyla sig w cciagu ostatnich dwudziestu lat, odwotujac sig do dawniejszych badad nad ,apatia” polityczna, lansowala caikiem inne hasto. Gloszono mianowicie ,depolityzacje” strukturalnych podstaw spoleczefistwa przemystowego. Problem sformulowany w ten 7Bsposéb kieruje ..krytyke” wraz z jej praktyeznymi konsekwen- cjami na zupelnie inne tory. Nadal w6wezas zachowuje wad- nos¢ odwieczna przestanka swego rodzaju supremacji polityki nad spoleczeftstwem, depolityzacja jest postreegana jako pa- tologia rozwoju (zwykle stwierdza sig, ze w interesie ,kapi- talizmu”), a jego postulaty dotyeza repolityzacji — albo w drodze uczestnictwa, albo, jeéli to jest konicczne, w drodze zastosowania przemocy. Odrzucenie premocy prowadzi tego rodzaju teorie do rezygnacji, Stabosé tych koncepeji, odwo- tujgeych si¢ do utopijne} ,,aktywizacji” politycznej, polega na falszywym umiejscowieniu problemu, przede wszystkim na braku adekwatnej tcorii spotecznej, ktérej nie moze zastapié ciagte powolywanie sie na ,kapitalizm”. Zamiast zarzucaé odpolityeznienie rozumiane jako unikanie temat6w, trzeba ba- daé systemowe uwarunkowania komunikacji polityczne), Jest to jedyny sposdb uzyskania wzglednie realistycznego obrazu przyezyn, z racji ktérych tak trudno jest polityce pozyskaé czas, zainteresowanie i energie obywateli, zwlaszcza mlodzie- 2y; zatem wnioski praktyczne wzeba w wiekszym stopniu adresowac do samego systemu Komunikacji polityeznej. Dla zarysowane} tu teorii punktem wyjseia sa_sposoby praktykowania samoreferencyjnosci. Realistyczne w miarg moz- liwoSci rozeznanie tych systemowych proceséw pozwala z kolei stawiaé pytanie, czy_w_tych warunkach system moze Giataé adekwatnie wzgledem srodawiska; innymi stowy, czy ‘moze postrzegaé i uwzgledniaé problemy innych subsysteméw spolecanych (przede wszystkim gospodarki i edukacji) oraz szerszego Srodowiska spolecznego, jedeli wymagaja i w stop- niu, w jakim wymagaja, rozwigzai politycznych. Poniewaz anie motliwosei rozwigzai polityeznych nastrecza sci, mona Bowatpiewas, cay pojermnosé tematwaciina_ w tych formach, jakie oferuja trzy ogniskowe — opinia pub- {nalnyct stanowi przedmiot aktywnosei paiistwa, pozwala watpié, czy te trzy Sluzy, kt6re system na skutek wewnatrzreferencyjnych koniecznosei otwiera i zamyka, w istniejgce} sytuacji spoic~ cane} zapewniaja polityce wystarczajacy doplyw informacji i potencjalu decyzyjnego. Niebezpieczeristwo polega na tym, it system za posrednictwem tych form operujdzb chy selekriunie | i zbyt Koncentruje sig na|wlasnych Koniecznoscraenr TunKejo— | Wobec tego, Ze generalne i nieuchronne prawidtowosei uniemozliwiaja zaréwno uniknigcie samoreferencyjnosci, jak i osiagnigcie w petni wystarezajace| zdolnosei danych — tcrenem konstruktywnego dziatanialstaig ie Ha } tucje kompensacyjne) Pojecie ..instytucje kompensacyjne” ozna- 7a to wszystko, co udraénia kanaly bezproduktywne}_samo- referencyjnosel, a wige na przyidad eksternalizacje, i co po- mage systemowi, mimo jego nieuchronne} lozonosci, osiagnaé na dtuzszq_mete stabi i cer @ Wige na prayklad_abstrakeje i generalizacje. Dzigki temu nic trzeba testowaé przesianek orfentacji. Ekstemalizacie w postuci opinii publiczne}, os6b i prawa sa wyprobowane I dzia~ aja bez zaktéceri. Nie sq to wszakie jakies jedynie stuszne zasady, lez tylko wyprébowane punkty orientacji, Moga one byé uzupetnione Iub zastapione_innymi, bardzie}_doirzatymi teoretycznie_przestankami_orientacii, bardzie) zharmonizowa- ‘nym 2 wymagantami samoobserwacji (rozdz. 7). Praede wszy- stkim jednak moga one byé wabogacone o inne tresci, jezeli wedmie sig pod uwage funkcje mediacyjne miedzy systemem 2 jego Srodowiskiem. Zadaniem teorii politycznej jest udostepnienie systemowi opisu odmiennosci systemu i Srodowiska, Wymaga to celowych symplifikecji', czyli abstrakeji, gdy2 daden system nie mode Ticzna, osoby i prawo — jest wystarczajqca, Juz choclaZby “Brak obiekiywnych, dajacyeh ie ponent potwierdzié naukowo kryte- ri6w tego, co jest naprawde polityczne lub ze swe} istoty 14 "Por. np. Lars Lofgren, Recognition of Order and Evolutionary Sys- ems, w: Computer and Information Science I, Julius T, Tou (red.), New York 1967, s. 165-175, 75pomiescié w sobie kompletnego opisu samego siebie, nie méwigc juz o kompletnym opisie swego Srodowiska oraz relagji istniejacych migdzy systemem a srodowiskiem. Znale- zienie wiarygodnych symplikacji w sytuacji, gdy naukowy cobraz Swiata komplikuje sig coraz bardziej i naledy uwzglednié coraz wigce] wzajemnych zaleznosci, moze sig wydawaé za- caniem niewykonalnym. Z drugiej jednak strony, obecnie prak- tykowane formy samotematyzacji w kontekscie srodowiska tak daleko pozostaja w tyle 2a tym, czego moana by dokonaé, it trudno wykluezyé, Ze ulepszenia sq motliwe, 9 NIESTABILNOS¢ @ ZMIANA Polityke w patistwie bezpieczeristwa socjalnego warunkujq praede wszystkim dwie zasadnicze, przeciwstawne orientacje: postepowa i konserwatywna. Kod ,,postepowy-konserwatyw- ay” reprezentuje sprzecznosé pomigdzy zmiang struktur a za- chowaniem struktur systemu spolecznego (wigczajac w to struktury kodowanego w ten spos6b systemu politycznego). Ulatwia to procesy samoreferencyjne wewnatrz systemu', jako ze kod ten porwala preyjmowaé 2a punkt wyjécia relacje proste} adwrotnosci. Cokolwiek jest postepowe, nie jest kon- serwatywne i odwrotnie. Za pomoca tego kodu mozna przy- porzadkowaé wlasna polityke jednej z dwéch orientacji, wys- tepujac tym samym przeciw drugiej. W ten spos6b, nawet slabo reagujae na Stodowisko i odbierajac niewiele informacji, zawsze mozna mieé cog do powiedzenia, zawsze mozna podjaé jakas decyzje na rzecz opeji postepowej Jub konserwatywnej. Chociat: kodowanie tego rodzaju jest dobrze dostrojone do wymogéw zamknigte} komunikacji samoreferencyjne} i dzieki temu jest funkejonalne, jest mato przydatne w kontaktach systemu polityeznego ze Stodowiskiem, a zatem nie sluzy potrzebom spoleczefistwa dynamicznego, Poniewaz spoteczeri- stwo to ulega szybkim zmianom, kod polityczny sam w sobie Por, rozde. 5. 1wrientacja konserwatywna moze si¢ domagaé wielu zmian w imig inteneji zachowawezych, a orien- tacja postepowa musi zabiegaé 0 zachowanie przynajmnicj tych struktur i Srodk6w, za pomoca kt6rych chee coé zmienié, Kaida opcja kryje w sobie wtasne przeciwieristwo. Skutkiem tego kody gubiq swoje znaczenie i w koticu staja sig wytacanie em schemata opozyeji polityczne): wiadomo, ze partii rzq- dzacej musi towarzyszyé opozycia przygotowujaca si¢ na je upadek. Logika podziatu na rzad i opozycje moze zatem wymagaé, aby rzadzqca partia postepowa realizowala polityke konserwatywng, a Konserwatywna opozycja wysuwala idee zmian — nie po to, 2eby cof zmienié, ale po to, by dojsé do wihadzy. W perspektywie teoretyeznej tego rodzaju stan rzeczy wy- daje sig, z jednej strony, zrozumiaty, z drugiej jednak, pro- blematyczny. Postuszny schematowi, ktSrego jest tworem, przesadnie realizuje bezpostednie nakazy samoreferencyjnosci. Prayeryna moze le#eé w tym, it opisane w poprzednim roz- deiale sensory systemu politycznego skierowane na érodowisko nie wystarezaja. W tej sytuacji jest sig wewngtrmic zdanym na zbyt uproszczone teorie — w rodzaju tych, kt6re giosza, e jedne sity dgéa do zmian spotecznych, celem zag innych jest zachowanie spolecznego status quo. Jeteli jednak uzna sig bezsprzeczny fakt dynamiki spote- czme}!, to stanie sig od razu jasne, iz przeciwstawianie zmiany zachowaniu status quo nie wystarcza do ustanowienia wigzi migdzy polityka a spoleczeristwem oraz iz reduplikacja tego preeciwieristwa wewngtrz niego samego schemat Sw co ni wy2ej trywializuje, weale go jednak nie ratuje. W tej sytuacji bowiem kaéda schematyzacja musi sig odnosié do zmian, Powstaje zatem pytanie, czy zmiany destabilizuja system, ktory ww tej sytuacfi zaczyna reagowaé na wiasna niestabilnos¢, czy | Sprawa dragorzgdn jest, ezy dymamike te preypisze sie ,kapitalizmowi", czy funkejonalnema 2r6znicowaniu. systemu spotecmego. 8 ted porzadek zastepuja porzadkiem, chronige stabilnosé jako warunek wlasnej zlozonosei system oraz zachowania odpo- wiadajgcego je} sposobu Zycia’. Tego rodzaju ogdIne, systemowo-teoretyczne koncepeje modna przeto2yé na jezyk nauk spolecznych, jeteli stabil- nogé-niestabilnosé zoperacjonalizuje sig 2a pomoca pojecia _gczekiwania. Wtedy jednak pojawia sig kolejne pytanie, czy ‘w zmieniajacym sig spoleczetistwie moga sig ksztaltowaé pew- ne lub niepewne oczekiwania dotyezace przysztosci. W sytuacji szybkiego tempa zmian, sprawiajacego, i2 glebokie zmiany nastepuja na przestrzeni zycia jedne} generacji, prawdopodobna jest raczej niepewnoss oczekiwa, a niepewnose t¢ wamaga wysoki stopiefi wzajemnej zalednosci i nieprzewidywalnosé nastepstw zdarzet, Horyzonty ezasowe skracaja sig wtedy i zaciemniaja; prayszlosé staje sig niepewna, a to, co do czego modna mieé jeszcze pewnos¢, nie daje podstaw do zadowo- Tenia. Prawdopodobne jest natomiast, Ze system spoleczny bedzie musiat zajaé sie swoja wlasna niestabilnoscia oraz reakcjami na nig, co bedzie wymagalo coraz wigkszego wy- situ W tym sensie_to_nie zmiana_spoteczna, lecz_spoleczs niestabilnos¢_jest Gzis problemem zasadniczym.(do kwsrezo mozna sig ustosunkowaé pozytywnie lub negatywnie). Niesta- bilnosé moga spowodowaé zbyt duze i zbyt mate zmiany, a w dzisiejszych czasach powoduja ja prawdopodobnie jedne i drugie. W_sytuacji tego rodzaju nieprzekonywajace sq progia-—_(7 my Zarb jak i Konserwatywne, Stad zjawisko

You might also like

• American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  

  From Everand

  American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  Neil Gaiman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (12949)
• The Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)

  

  From Everand

  The Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)

  Stephen Mitchell

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7771)
• The Handmaid's Tale

  

  From Everand

  The Handmaid's Tale

  Margaret Atwood

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (13226)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  

  From Everand

  Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  Jane Austen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (20479)
• The Hobbit

  

  From Everand

  The Hobbit

  J. R. R. Tolkien

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (24728)
• Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  

  From Everand

  Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  Emily Brontë

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9486)
• The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  

  From Everand

  The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  Homer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5719)
• The Iliad: The Fitzgerald Translation

  

  From Everand

  The Iliad: The Fitzgerald Translation

  Robert Fitzgerald

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5646)
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5807)
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (20044)
• The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)

  

  From Everand

  The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)

  Oscar Wilde

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9054)
• The Art of War: A New Translation

  

  From Everand

  The Art of War: A New Translation

  Sun Tzu

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3044)
• The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2475)
• Life of Pi: A Novel

  

  From Everand

  Life of Pi: A Novel

  Yann Martel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (13473)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (3282)
• Anna Karenina: Bestsellers and famous Books

  

  From Everand

  Anna Karenina: Bestsellers and famous Books

  Leo Tolstoy

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7503)
• How To Win Friends And Influence People

  

  From Everand

  How To Win Friends And Influence People

  Dale Carnegie

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (6526)
• Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  

  From Everand

  Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  Stephen F. Kaufman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3321)
• The Picture of Dorian Gray: Classic Tales Edition

  

  From Everand

  The Picture of Dorian Gray: Classic Tales Edition

  Oscar Wilde

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9758)
• Oscar Wilde: The Unrepentant Years

  

  From Everand

  Oscar Wilde: The Unrepentant Years

  Nicholas Frankel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (10242)
• Habit 1 Be Proactive: The Habit of Choice

  

  From Everand

  Habit 1 Be Proactive: The Habit of Choice

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2556)
• Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  

  From Everand

  Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2507)
• Freakonomics Rev Ed

  

  From Everand

  Freakonomics Rev Ed

  Steven D. Levitt

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7863)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2568)
• Wuthering Heights Complete Text with Extras

  

  From Everand

  Wuthering Heights Complete Text with Extras

  Emily Brontë

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9955)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (353)
• Habit 6 Synergize: The Habit of Creative Cooperation

  

  From Everand

  Habit 6 Synergize: The Habit of Creative Cooperation

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2499)