Ivan Janković

Edmund Berk, Razmišljanja o revoluciji u Francuskoj

Filip Višnjić, Beograd, 2001, str. 393, prevod: Ljiljana Nikolić

Valjda ne postoji nijedan politički mislilac koji je kod nas okružen takvom indukovanom konfuzijom, i
takvim spletom polukrivotvorenih tumačenja i učitavanja, kao što je to slučaj sa Edmundom Berkom.
Osim najvećeg srpskog liberala Slobodana Jovanovića, koji je odao zasluženu poštu svom britanskom
uzoru i istomišljeniku, Berkovo ime je uglavnom bilo diskreditovano kvalifikativom konzervativizma,
optužbom da se suprotstavljao idejama slobode i jednakosti (zato što se suprotstavljao Francuskoj
revoluciji), i da se našao na putu naprednjačkoj plimi liberalizma i socijalizma, zastupajući tradicionalne
privilegije plemstva i prevaziđeni, monarhijski oblik uređenja. Činjenica da je ovaj veliki britanski
državnik i teoretičar celog svog života ostao nepokolebljivi Stari Vigovac, sledbenik i branilac ideja
engleske Slavne revolucije iz 1688, kao i američke vek kasnije, dakle liberal u najstrožem smislu reči, ta je
činjenica ostala kod nas (i ne samo kod nas) zauvek u senci stupidne optužbe za reakcionarstvo kojom su
ga vrlo rano počastili mnogobrojni revolucionarni protivnici. Iz perspektive jedne teorijske kulture, čiji je
idejni mainstream bio oličen u kolektivizmu francuskog Prosvetiteljstva i dela nemačkog idealizma,
liberal starinskog, vigovskog kova, kakav je bez sumnje bio Berk, mogao je izgledati samo kao
demodirani srednjovekovni mračnjak koji mrzovoljno mrmlja svoje feudalne kletve protiv progresa i
moderne civilizacije (skupa sa ljudima poput Bonala i De Mestra, sa kojim "naprednjaci" inače jako vole
da ga porede).

Knjiga koja je (konačno) pred nama – Berkova "Razmišljanja o revoluciji u Francuskoj" – predstavlja
pravo remek-delo političke filozofije i glavni uzrok Berkove reputacije kao konzervativnog političkog
mislioca. Počev od američkog egalitariste Tomasa Pejna, koji je Berkovu knjigu oštro napao, takoreći
odmah po njenom štampanju, u svom pamfletu "Prava čoveka" (1792), pa sve do modernih socijalista i
"liberala" (u američkom smislu reči), "Razmišljanja..." su bila stigmatizovana kao neka vrsta teorijskog
manifesta onoga što se u tim krugovima smatra(lo) "konzervativizmom", a što bi se tačnije moglo opisati
kao tradicionalni britanski liberalizam.

Da se veo mistifikacija, koji je kod nas oko Berkovog dela stvorilo višedecenijsko "sistematsko pogrešno
čitanje" još uvek nije raspršio, svedoči na svoj način i pogovor ovom srpskom izdanju "Razmišljanja..."
koji je napisao Vojislav Stanovčić, i u kojem su (osim obilja vrednog istoriografskog materijala vezanog za
Berkovo vreme, ali i za Slavnu revoluciju) uredno izdeklamovana sva opšta mesta levo-egalitarističke
recepcije Berka, što je već nagovešteno i u originalnom naslovu pogovora "Edmund Berk i ideologija
konzervativizma".
Zašto, nasuprot tome, Berka ne bi trebalo shvatiti kao konzervativca, nego kao liberala? Na ovo pitanje
je potrebno odgovoriti pre nego pokušamo da razjasnimo neke nijanse njegove kritike Francuske
revolucije. Najpre, Berk svakako jeste "konzervativac" u tom smislu što naglašava značaj tradicionalnih
ustanova i postupnog, evolutivnog oblikovanja poretka slobode. Međutim, u toj tački on samo verno
sledi opšti filozofski i metodološki duh čitavog britanskog evolucionizma i liberalizma. Jedan Adam Smit,
ili Dejvid Hjum, ili Xošua Taker nisu bili ništa manji "konzervativci" od Berka, i sigurno je da bi njihov stav
prema Francuskoj revoluciji (da su je dočekali) bio jednako neprijateljski kao i Berkov.

S druge strane, on svakako nije konzervativac, ukoliko bi to trebalo da znači verovanje u tradiciju i
običaje kao takve, bez obzira na njihovu praktičnu vrednost i posledice što ih je njihovo funkcionisanje
proizvelo po društveni život. Berk nije neko ko zastupa stvar starine nasuprot inovacijama, samo zato što
je u nju iz nekih romantičnih razloga zaljubljen, već neko ko brani određenu, britansku tradiciju političke
i ekonomske slobode, jer kao praktičan čovek uviđa opasnost koju po ustanove slobode nosi delirični
revolucionarni pokret, koji se odigrava pred njegovim očima, u susedstvu. On ne ustaje u odbranu
"prava Engleza", njihove Kraljevine i tradicionalnih političko-pravnih institucija zato što je nacionalista,
netrpeljiv prema Francuzima; njemu engleska tradicija nije vredna očuvanja samo zato što je engleska ili
što je davno uspostavljena, već zato što oličava ideal prirodne slobode i vladavine prava, gde Kralj i
Parlament dele vlast na istorijski uhodan i kodifikovan način, koji poretku jemči stabilnost i dugovečnost,
a podanicima njihovu neotuđivu prirodnu slobodu pod zakonom. Berk ne grmi protiv Francuske
revolucije zato što ona ruši tradicionalne autoritete, u koje je on kao navodni konzervativac po svaku
cenu zaljubljen, već upravo zato što ona udara na ovu liberalnu konstituciju, bez koje po njemu nije
moguće zamisliti ideju civilizovanog života. Francuski revolucionari su za Berka pre svega prekršioci
zakona, konfiskatori i ubice, a tek sekundarno ljudi koji imaju nekakve "progresivne" ideje. Ono što njega
užasava nije revolucija sama po sebi, već beskrupulozni napad na slobodu, koji je ona izvršila. Da Berk
zaista nije neki principijelni konzervativac, koji plašljivo lamentira nad burnim događajima i revolucijama
svog vremena, svedoči njegova oduševljena podrška Američkoj revoluciji, koja je bila inspirisana i
utemeljena na jasnim vigovskim načelima vladavine prava, striktne kontrole vlasti i konstitucionalnog
ograničenja "suvereniteta naroda". Zašto je Berk imao izuzetno razumevanje za stvar američkih
revolucionara, dok za njihove francuske pandane ima samo reči osude i zgražavanja? Zbog toga što su
Amerikanci ustali protiv nezakonitog ponašanja britanskog Parlamenta, pozivajući se upravo na
konstitucionalne principe same britanske Kraljevine, a ne na maglovite vizije njihovih francuskih kolega o
"aritmetičkom poretku" (Berk); zbog toga što su u borbi za slobodu, onako kako su je oni shvatali, klicali
Magna Karti, Deklaraciji prava i političko-pravnim načelima Slavne revolucije, a ne "beznačajnim
papirima o pravima čoveka" (Berk) i rušilačkom zanosu "neiskusnih i zagrejanih entuzijasta".

Da je Berkova kritika Francuske revolucije izrazito liberalno (a ne "konzervativno") inspirisana, rečito

svedoče već uvodni odeljci knjige, u kojima on podvrgava kritici stanovište dr Ričarda Prajsa, jednog od
tadašnjih najgorljivijih sledbenika ideja Francuske revolucije u Engleskoj. Kritikujući Prajsove tvrdnjo o
"narodnom izboru" kao kriterijumu legitimnosti britanske krune, i o navodnom pravu naroda na
revolucionarno zbacivanje vlade, Berk pravo poreklo ovih ideja vidi još u engleskoj Puritanskoj revoluciji
iz 1641, koja je ustoličila Kromvelovu diktaturu, i čije ideje on napada u ime načela Slavne revolucije, na
kojima, po njegovom shvatanju, počiva čitav britanski poredak. Berk u Francuskoj revoluciji vidi samo još
jedno ponavljanje opšteg obrasca revolucionarnog terora, koji razara čitavo društvo, i u ime maglovito
shvaćene "suverenosti naroda" uspostavlja režim surove tiranije nad tim istim narodom. Ovu
revolucionarnu bolest je Engleska, po Berkovom shvatanju, preležala još u Puritanskoj revoluciji, i njega
ispunjava užasom činjenica da jedna civilizovana nacija, kakvom on smatra Francuze, vek i po posle te
revolucije nije spremna da iz njenih katastrofalnih posledica izvede odgovarajuće zaključke. Isti duh
političkog avanturizma, ista ona nihilistička strast razaranja, kojom su Kromvelovi odmetnici
svojevremeno zarazili Englesku, sada nadahnjuje francuske revolucionare. Isti onaj duh plitkog i
vulgarnog egalitarizma engleskih "levelera" i "digera" prožima i akte terora i bezakonja francuske
Nacionalne skupštine, ali i akte idejne podrške koju joj pružaju sledbenici sa Ostrva: "Zavere, masakri,
ubistva, sve je to nekim ljudima mala cena za ostvarivanje revolucije. Jeftina reforma bez krvi, sloboda
bez krivice, dosadne su i bljutave za njihov ukus" (str. 80).

Politički radikalizam Francuske revolucije, koji kao eho odzvanja i u propovedima i političkim
proklamacijama njenih britanskih sledbenika (poput dr Prajsa), Berk smatra osnovnim izvorištem svih
onih zala koja je ta revolucija donela sa sobom. U tom smislu, ona za Berka ne predstavlja nikakav
unikatni politički fenomen, već samo ponavljanje opšteg obrasca svih onih revolucija koje su inspirisane
radikalističkim ideologijama.

No, iako se po svojim opštim političkim posledicama nije mnogo razlikovala od engleske Puritanske
revolucije (teror, konfiskacije, obezvređivanje novca...), Francuska je revolucija po nečemu ipak bila
savim osobena – od samog početka je imala ne samo svojstva jednog organizovanog političkog prevrata,
već je u njenim osnovama stajao čitav intelektualni pokret radikalnog usmerenja, sačinjen od ljudi koji su
sebe nazivali "Prosvetiteljima" i koji su pripravili filozofske temelje zahtevu za potpunim uništenjem
političkih institucija Starog režima. Radikalni intelektualizam ("racionalizam", koji je začeo Dekart, a
nastavilo nekoliko narednih generacija filozofa i pisaca, među kojima je svakako najčuvenija grupa
poznata kao Enciklopedisti, osmislio je i za širi krug ljudi učinio uverljivom osnovnu ideju ovog pokreta o
neophodnosti revolucionarne izmene čitavog političkog, ekonomskog (ali i moralnog) sistema, koji je do
tada u Francuskoj vladao. Već je Dekartovo shvatanje naučnog metoda sugerisalo sliku ljudskog znanja
kao nepogrešivog i zaokruženog sistema stavova, dedukovanog iz skupa polaznih, samoočiglednih istina.
Takvo dekartovsko znanje se može shvatiti i kao neka vrsta racionalne konstrukcije, koja ima ambiciju da
obuhvati svet kao celinu. Sve ono što ne može biti shvaćeno u terminima razumskih modela ili
konstrukcija, u kartezijanskoj tradiciji je bilo tretirano kao "predrasuda" i "privid", i ova temeljna
kartezijanska ideja se prenela i u kasniju socijalnu filozofiju radikalnog Prosvetiteljstva, pod oznakom
socijalnog konstruktivizma. Kao što je, u skladu sa metodološkim naputkom kartezijanskog skepticizma,
trebalo staviti u zagradu, osporiti sva ona verovanja i stavove za koje se ne može položiti račun u smislu
stroge naučne provere, tako se i kroz radove Didroa, Rusoa, Helvecija, DÄAlambera i njima sličnih, širila
ideja o tome kako je nužno odbaciti sve one tradicionalne ustanove društva, koje ne mogu biti shvaćene
kao direktne posledice razumskog planiranja. Ceo prosvetiteljski pokret u Francuskoj bio je u znaku ovog
revolucionarnog učenja. Osnovno filozofsko načelo kroz koje je politički operacionalizovana ova nova
filozofska religija, bio je koncept prirodnih ljudskih prava (ili "prava čoveka" iz Deklaracije o pravima
čoveka i građanina). Berk je napao ovaj koncept prava čoveka kao jedno od osnovnih izvorišta
revolucionarne opasnosti, zato što je shvatanje prirode, koje je taj koncept doneo sa sobom, bilo u
direktnoj suprotnosti sa konceptom prirodne slobode, razvijenim u specifičnoj britanskoj tradiciji
liberalnog evolucionizma, kojoj je sam Berk bez ostatka pripadao. Kod ekonomiste Adama Smita,
utemeljivača ove idejne tradicije, "sistem prirodne slobode" bio je identifikovan sa poretkom
nenametnute saglasnosti među individuama, koji se formira na slobodnim konkurentskim tržištima,
lišenim direktnog i arbitrarnog uplitanja vlade. Takođe, u političkoj sferi, pojam "prirodnog" je za školu
mišljenja na koju se Berk oslanja vezan za ustanove common low i dugu, viševekovnu tradiciju
usavršavanja sloboda koje uživaju engleski građani, tradiciju ovekovečenu u čitavom nizu
konstitucionalnih Povelja, Deklaracija i Zakona, donetih od strane Parlamenta i Kralja sa ciljem da
prodube i preciziraju sva ona načela dobre vladavine, koja se inače smatraju večnim. Važno je zapaziti da
i u političkoj i u ekonomskoj sferi, pojam "prirodnog" za britanske evolucioniste blisko korespondira sa
pojmom spontanog, svesno neregulisanog rasta civilizacije. Složene ustanove koje su se formirale tokom
dugotrajnog procesa socijalne i kulturne evolucije, za Berka i njegove engleske (ali i neke francuske)
istomišljenike, jesu prirodne zato što nisu proizvod nikakvih direktiva ili prinude vlasti, već dobrovoljne
kooperacije slobodnih individua; trgovina, novac, pravni poredak, tradicionalni moral – sve su to
spontani cvetovi civilizacije koji za ove sledbenike evolucionizma izražavaju zapravo suštinu ljudske
prirode. Antropološka koncepcija, koja leži u osnovi ovakvog shvatanja prirode, podrazumeva da su ljudi
značajno evoluirali od zveri, i da je civilizacija sa svojim nezamenljivim ustanovama zapravo jedini okvir
istinski ljudskog života (života u skladu sa "ljudskom prirodom").

Nasuprot ovome, pokret radikalnog Prosvetiteljstva na Kontinentu artikulisao je shvatanje ljudske

prirode koje je polazilo od potpuno oprečnih premisa: civilizacijske ustanove su u osnovi proizvodi
tradicionalnih predrasuda i praznoverica, koje pritiskaju i ugnjetavaju "istinsku" ljudsku prirodu, i koje
moraju biti srušene u ime koncepta prava čoveka. Ova prava nemaju ničeg zajedničkog sa pravima koja
pojedincima pripadaju na osnovu koncepta vladavine prava, ili bilo kog drugog, ukoliko on pretpostavlja
postojanje civilizacije kao okvira za ljudsku samorealizaciju, već impliciraju da istinska prava čoveka
podrazumevaju odstranjivanje, "stavljanje u zagrade" svega što je kao institucionalni ili regulativni okvir
postavilo iskustvo desetina prethodnih generacija. Jedan od korifeja ovog pokreta, Ž. Ž. Ruso, slikovito je
opisao njegovu osnovnu ideju kada je rekao da je najveći zločin prema čovečanstvu učinio onaj ko je prvi
ogradio neki zemljišni posed i rekao: "ovo je moje" (i time zasnovao jednu od "protivprirodnih" ustanova
civilizacije – privatnu svojinu). "Prirodno stanje" je za Rusoa i njegove sledbenike predstavljalo mitski raj
života u harmoniji sa okolinom i bližnjima, pre početka zlokobnog procesa kvarenja civilizacijom, istog
onog procesa kojeg britanski evolucionisti smatraju ishodištem samorealizacije ljudskog bića. Pojam
prirode se više nije identifikovao sa prakticiranjem života u spontano nastalim institucijama slobodnog
društva, nesputanog veštačkim stegama tiranije i ekonomske kontrole, već sa povratkom u stanje pre
"pada", pre početka degeneracije čoveka izručenog teroru civilizacije. Zato prava čoveka, od kojih polaze
francuski revolucionari, predstavljaju samo jedan radikalni politički, ili pre filozofski koncept, a ne neko
konstitucionalno-operativno načelo za refomu postojećih institucija. Evo kako Berk vidi političku
instrumentalizaciju ovih "prava" od strane francuskih revolucionara i njihovih engleskih sledbenika: "Oni
preziru iskustvo kao mudrost neobrazovanih ljudi, a što se ostalog tiče, oni su u potaji napravili minu
koja će, jednom jedinom eksplozijom, dići u vazduh sve primere iz prošlosti, sve precedente, sve povelje
i akte Parlamenta. Oni imaju "prava čoveka". Protiv tih prava nema leka, za njih nijedan sporazum nije
obavezujući; ona ne dopuštaju nikakvo prilagođavanje i nikakav kompromis, sve što je manje od
njihovog potpunog ostvarenja predstavlja prevaru i nepravdu. Protiv ovih prava čoveka nijedna vlada ne
traži sigurnost u dužini svog trajanja ili pravdi i blagosti svoje uprave. Ako se njihove forme ne uklapaju u
teorije ovih špekulanata, njihove primedbe podjednako važe za stare i blagotvorne vlade kao i za
najnasilnije tiranije ili najsiroviju moguću uzurpaciju. Oni su uvek u sporu sa vladom, ne o pitanjima
zloupotrebe, već o pitanjima nadležnosti i prava" (str. 72).

Ovaj pasus predstavlja možda najjaču formulaciju Berkove kritike ideja koje su ležale u osnovi Francuske
revolucije. Tu se istovremeno najbolje vidi zbog čega je on tu revoluciju stigmatizovao kao "filozofsku".
Preusmeravajući pažnju sa načela i tehnika dobre vladavine na fluidne filozofske deklamacije o "pravima
čoveka", francuski su revolucionari, po Berkovom shvatanju, stvorili fatalni politički vakuum, koji se onda
mogao popuniti bilo kakvom tiranijom ili uzurpacijom, samo ako se njihove vođe pozivaju na Rusoa,
Enciklopediju i prava čoveka. Zlo je, dakle, po njemu, bilo u samoj ideji, u osnovnom konceptu, a ne u
gluposti ili pokvarenosti političara koji su ga zloupotrebili. Ali, to ne znači da je pogubnost koncepta
prava čoveka bila u tome što je on sugerisao pogrešna institucionalna rešenja, već u tome što se njima
uopšte nije bavio, što je sugerisao ideju da je najvažniji posao filozofa i društvenih reformatora u
formulisanju sveobuhvatnih koncepata, čija se uverljivost meri njihovom retoričko-spekulativnom
dopadljivošću, a ne empirijskim posledicama. Ideja prava čoveka, onako kako ju je formulisala Francuska
revolucija, nudi po Berku alternativu između anarhizma i tiranije, jer samo proklamuje "prava" koja su
neotuđiva svakom čoveku, ali ne i načine njihovog ostvarivanja. Za Berka, naprotiv, vlada nije nikakav
šraf u filozofskom mehanizmu, već obična "majstorija ljudskog uma za obezbeđenje ljudskih potreba":
"Onog trenutka kad u bilo kom smislu umanjite puna prava čoveka da upravlja sobom, i dozvolite bilo
koje veštački utvrđeno ograničenje tih prava, od tog trenutka celokupna organizacija vlade postaje
pitanje korisnosti" (str. 75).

Svako reformisanje političkih ili ekonomskih institucija zahteva veliko iskustvo, političku veštinu i
sposobnost da se uči iz tuđih i vlastitih grešaka, i da se u skladu sa razboritim rasuđivanjem prihvataju
oni modeli čije su se posledica pokazale najkorisnijim za društvo kao celinu. Ali, Berku se čini očiglednim
da to ne može biti stvar filozofskih debata i proklamacija, već jednog mukotrpnog i često razočaravajuće
dosadnog posla, za koji je potrebno mnogo više veštine i odricanja nego što se može dobiti nagrade u
uvažavanju i priznanju od strane drugih.

Glavnu vrlinu britanskog poretka i preovlađujuđeg tipa političke kulture, Berk vidi u tome što se oni
nalaze uglavnom po strani od uticaja francuskog Prosvetiteljstva i "zakonodavnih" reformi u vidu
konfiskacije, nacionalizacije i ukidanja podele vlasti, koje je sprovela francuska Nacionalna Skupština,
uvodeći do tada (čak i za francuske prilike) neviđenu centralizaciju i uniformizaciju čitavog društva: "Mi
nismo Rusoovi preobraćenici, mi nismo Volterovi učenici; Helvecijus nije među nama ostvario nikakav
napredak. Ateisti nisu naši propovednici; ludaci nisu naši zakonodavci. Mi znamo da mi nismo došli ni do
kakvih otkrića, i smatramo da se nikakva otkrića ne mogu ni napraviti u pogledu moralnosti, i da ih ne
može biti mnogo ni u velikim principima vladavine, niti idejama slobode, koje su davno pre nego što smo
se rodili bile shvaćene isto onoliko dobro kao što će biti i onda kada božja milost zemljom prekrije našu
uobraženost i tišina groba potčini svojim zakonima našu žustru govorljivost" (str. 103).
Ovaj odeljak može biti tretiran gotovo kao naka vrsta manifesta filozofije evolucionizma, koja je
suvereno vladala britanskom pravnom i političkom mišlju XVIII i XIX veka. Kao što je sama Francuska
revolucija bila "filozofska", tako bi se i Berkova kritika te revolucije, izložena u knjizi o kojoj govorimo,
mogla nazvati jednom malom filozofskom kontrarevolucijom. Kako smo dosad već mogli da vidimo, ta
kritika nije čisto tehničke prirode, niti se ograničava samo na pojedinačne aspekte društvenog
fenomena, već zadire do samih filozofskih temelja Francuske revolucije. Posebna vrednost Berkovih
analiza ogleda se upravo u ovom njihovom načelnom i, rekao bih, sveobuhvatnom karakteru: one se tiču
kako pogubnih dejstava ideja Francuske revolucije po političke slobode i vladavinu prava (ovim se bavi
gotovo čitava knjiga, posebno str. 10-110), tako i efekata tih ideja na ekonomiju zemlje i opšte
osiromašenje čitavog stanovništva. Berk je uspeo da spregne u jednu koherentnu celinu argumente
protiv političke i ekonomske revolucije, ukazujući kako centralizacija i kontrola celokupnog društvenog
života ne samo da pogoduju gušenju svake političke opozicije i ustoličenju tiranije, već i potkopavanju
ekonomskog prosperiteta i vitalnosti društva. Ova klasična liberalna teza o nužnoj vezi između političke i
ekonomske slobode, o slobodnom tržištu i individualnoj svojini kao konstitutivnim pretpostavkama
samostalnosti i nezavisnosti građana, može se naći u vrlo sličnom obliku varirana i u delima kasnijih, XX-
vekovnih liberala, u njihovoj polemici sa socijalističkim planiranjem i "regulacijom".

Berkova "Razmišljanja..." u tom pogledu neodoljivo podsećaju na Hajekov "Put u ropstvo, ne samo po
svojoj dramatičnoj polemičkoj intonaciji i atmosferi urgentnosti koju sugerišu, već prevashodno po
zapanjujućoj sličnosti svoje argumentacije, kao i sličnosti intelektualnih i političkih izazova sa kojima su
bili suočeni. I jedan i drugi su pisali protiv nadirućih socijalističko-planerskih ideja svog vremena, a u ime
spontanog poretka, vladavine prava i individualne slobode. I jedan i drugi se u pomenutim spisima
pozivaju na dobre tradicije, na ustanove koje su dugim isprobavanjem u praksi dokazale svoju
delotvornost, i tvrde da razaranje tih institucija, vođeno težnjom da se njihovo funkcionisanje nadomesti
razumskim planiranjem, zakonito vodi u opštu socijalnu destrukciju. Obojica su bili dočekani na nož od
strane većine svojih savremenika egalitarista, koji su odmah osetili prodornost i intelektualni
magnetizam njihove kritike, i koji su po pravilu težili da ih suzbiju etiketom "konzervativci" (Berk je bio
konzervativni mračnjak zaljubljen u feudalizam, a Hajek XIX-vekovni mračnjak, zaljubljen u svoj
"prevaziđeni" sistem laissez-faire). Obojica su, takođe, bili duboko svesni rizika po svoj intelektualni
prestiž među savremenicima, koji su preuzeli zastupanjem gledišta koja ne podilaze aktuelnoj političkoj
modi i ne laskaju ni jednoj neobuzdanoj strasti (Berk je zbog svoje knjige bio izložen žestokim kritikama
čak i od strane mnogih svojih kolega Vigovaca, dok je Hajek već u predgovoru za "Put u ropstvo" izrazio
(opravdano) uverenje da će ta knjiga uvrediti mnoge njegove prijatelje).

Ovim je bačeno novo svetlo na jedan od glavnih argumenata, koji je često bio navođen u prilog tezi o
Berku kao konzervativcu, a to je njegovo protivljenje izbornoj reformi – opštem pravu glasa i ukidanju
tzv. Zemljišne aristokratije. To su sve bile promene koje su se kasnije zaista i desile, a koje je Berk žustro
osporavao, verujući da bi one ugrozile sam poredak, iz čega je tradicionalno izvođen zaključak o njemu
kao antiliberalu. Međutim, iz dosad rečenog sledi da ovaj Berkov nepopustljivi konzervativizam nije bio
stvar njegove apriorne plašljive odbojnosti prema svakoj promeni kao takvoj, već izraz zazora prema
činjenici da su pomenute reforme, od strane francuskih revolucionara i njihovih engleskih sledbenika,
bile predlagane kao deo jednog holističkog plana rušenja svih nasleđenih ustanova, a da za njihovu
zamenu novim nisu pružili nikakav precedent niti empirijski model. Nasuprot tome, Berk se na više
mesta u svojoj knjizi izjašnjava za "reformu bez krvi", za postupne i promišljene promene i
prilagođavanja u zakonodavstvu, ali ne veruje da te promene mogu biti stvar sprovođenja aritmetičkog
nacrta nekog centralnog planskog tela, već da moraju zadržati svoj individualni i evolutivni karakter.

Na kraju, valja naglasiti da izvanrednom utisku koji ostavlja ova Berkova knjiga značajno doprinosi
odličan prevod Ljiljane Nikolić, koji je u velikoj meri uspeo da prenese stilsku i retoričku briljantnost
izvornog engleskog štiva.

Da bi se uspostavio odgovarajući odnos prema Berku, autor smatra da ga ne bi trebalo shvatiti kao
konzervativca, već kao liberala i to zbog toga što u “evolutivnom oblikovanju poretka slobode, on samo
verno sledi opšti filozofski i metodološki duh čitavog britanskog evolucionizma i liberalizma” i što
“naglašava značaj tradicionalnih ustanova i postupnog, evolutivnog oblikovanja poretka slobode”.

Govoreći o engleskim političkim običajima, Berk u Razmišljanjima kaže: “Ustavnom politikom koja
funkcioniše po uzoru na prirodu mi primamo, držimo, prenosimo našu vladu i naše privilegije na isti
način na koji uživamo ili prenosimo našu imovinu i živote”… “Izabravši nasleđe mi smo u okvir naše
političke zajednice stavili sliku krvnog srodstva, povezali ustrojstvo naše zemlje nama najdražim
porodičnim vezama…” ili “mi obezbeđujemo poštovanje naših građanskih institucija po principu kojim
nas priroda uči da poštujemo svakog čoveka pojedinačno, na osnovu njegovih godina i na osnovu
njegovog porekla”.

Iz ovih navoda vidimo da se Berkova stanovišta zasnivanju na organskom poimanju društva i prirodnom
razvoju tradicionalnih ustanova, države, crkve, staleža i porodice kroz miran i spor rad vremena,
zahvaljujući nasleđenim običajima i predrasudama. Berk prikazuje engleske ugovore vladara i
parlamenta kao prirodne, suprotno Rusoovom kolektivnom ugovoru opšte volje jednakih pojedinaca
kojim je inspirisana Francuska revolucija. Kada se kaže da “Berk samo verno sledi opšti filozofski i
metodološki duh čitavog britanskog evolucionizma i liberalizma”, onda se misli da onaj koji verno sledi i
nema u saznajnom smislu ništa novo da kaže, jer zadatak ozbiljne političke filozofije nije da se uklapa ili
sledi opšti duh već da sagleda i objasni pojmove u smislu njihovog opšteg važenja. A Berkova ambicija
nije bila da moralno ili pedagoški propagira evolutivni pristup u engleskom društvu u kojem svaki novi
poredak slobode izvire iz prethodnog, ukorenjenog u iskustvu prethodnih generacija, već da jasno stavi
do znanja da je takav pristup opštevažeći za sva društva, pa i za francusko.

Obraćajući se Francuzima Berk kaže: “Mogli ste i vi, da vam je bilo po volji da se koristite našim
primerom” i “vaš ustav je suspendovan pre nego što je usavršen” ili “u vašim starim staležima bilo je
elemenata od kojih je vaša zajednica mogla biti srećno sazdana”. Hvaleći ustanove starog režima u
francuskoj istoriji, gde je uz najbolju pravničku volju bilo teško pronaći mesto gde je postojao dobar
balans između monarha i institucija aristokratije – jer “Francuskom su upravljali običaji, često hirovi, ali
nikad zakon”, kako navodi Madam de Stal. Isto tako, Tokvil pominje koliko je apsolutizam tokom čitave
francuske istorije na krajnje revolucionaran način iskorenio drevne slobode i oko suverena stvorio
prazan prostor tako da je revolucija u stvari bila kći monarhije. I novi društveni ugovor u Francuskoj
revoluciji ne mogavši da ukoreni poredak slobode u ustanovama pređašnjeg društvenog iskustva, kao
što je mogao engleski, bio je prinuđen da pronađe “osoben način ukorenjivanja u toku istorije”. Postoje i
socio-antropološki razlozi za to: u zavisti prema susedu, prema gospodaru, u otuđenosti aristokratije
prema ostalim staležima – tako da je patologija nejednakosti starog režima porodila egalitaristički
fanatizam revolucije.

O tome kako se upravlja građanskim društvom, Berk kaže: “… a što se tiče udela u vlasti, moći i
upravljanju koji bi svaki pojedinac trebao da ima u upravljanju državom, moram poreći da to spada u
direktna izvorna prava u građanskom društvu”. To poricanje nije karakteristično za englesku liberalnu
misao, posebno ne za Loka, koji je umro znatno pre nego što se Berk rodio. U svojoj teoriji prirodnog
prava, Lok kaže da su osnovna ljudska prava na život, slobodu i imovinu, “prava koje nijedna vlada ne
može neovlašćeno da krši i da je jedini, pravi lek za silu bez ovlašćenja, da joj se suprotstavi sila”. Jasno je
da se svim sredstvima štiti poredak u interesu pojedinca u odnosu na državu. Berk je protivnik
demokratije i kao političkog režima opšteg prava glasa, i kao društvenog poretka sa odsustvom statusnih
razlika aristokratskog tipa. Kao pristalica prirodnog poretka silazne vlasti, Berku se demokratija, koja je
po prirodi uzlazna, u kojoj vlast izvire iz pojedinca obdarenog prirodnim pravima, čini jednim veoma
nesigurnim i neprihvatljivim sistemom.

Berk u fokusu svojih razmišljanja ima interes engleske države i vrlo je zabrinut za širenje revolucije i
opasnosti za nju. Kao jednom od najvećih engleskih političkih mislilaca i majstora praktične političke
filozofije, kao zrelom političaru i članu Donjeg doma engleskog parlamenta, politička situacija u
Francuskoj tog vremena je sasvim jasna. On se opredeljuje za konzervativnu poziciju štiteći teškom
mukom stvorene institucije kodifikovane u sporazumima Bill of Rights, kraljevskog para Viljema i Meri i
parlamenta u slavnoj revoluciji. Tu svakako politički mudru poziciju vreme je potvrdilo u ispravnim
Berkovim prognozama – revolucija je u daljem toku bila zahvaćena talasom nasilja, Engleska je ušla u rat
sa Francuskom. Razmišljanja su u tom smislu obrazac praktične političke mudrosti. Ali vreme je pokazalo
i da je Berkovo protivljenje demokratiji bilo nerealno u činjenici da su kolektivna ljudska prava našla
svoju primenu u opštem pravu glasa u svim razvijenim demokratijama – u Velikoj Britaniji opšte pravo
glasa je primenjeno, doduše kasno, za muškarce 1918, a za žene 1928. godine.

Zadovoljstvo je čitati ovo zanimljivo delo pisano u velikom stilu. To ne treba da nas čudi ako se zna da je
Berk rođen u Dablinu odakle su najveći majstori književnog izraza Džonatan Svift, Oskar Vajld, Džojs i
Beket. Ali ovaj politički spis, prepun raspaljenih strasti, vrvi od uvredljivih izraza za, bez sumnje, gnusne
stvari koje su se u to vreme dogodile u Francuskoj. A sličnih stvari bilo je na pretek i u Puritanskoj
revoluciji Olivera Kromvela. Berk to uglavnom zaobilazi, neumereno hvaleći Kromvela čiji “uspon je
trebalo da obasja i ulepša svet”, da bi se malo posle toga vratio u realnost i rekao, “ne kažem da bi vrline
ovakvih ljudi trebalo posmatrati kao protivtežu njihovim zločinima”. Isto i kad predstavlja francuski
kraljevski par kao obrazac vrline, kraljicu koja “u svojim uzvišenim osećanjima pati sa dostojanstvom
rimske matrone” i kraljevsku decu “koja samo zbog svoje mladosti i nevinosti ne osećaju surovost uvreda
kojima su njihovi roditelji izloženi”.

Važno je istaći da je ovaj prikaz Berkovih razmišljanja saglasan i istovremen sa drugim člancima koji se
pojavljuju u poslednje vreme i nastoje da prikažu Francusku revoluciju kao pogrešan korak u razvoju
ljudskog društva u smislu samooslobađanja. Kao i to da je njeno glavno obeležje teror, koji je poslužio
kao obrazac za kasnije socijalne revolucije koje su praktikovale neograničeno nasilje, uništavajući
društvo sa nesagledivim posledicama.

“DM” (Republika)

edmUnd BUrKe, raZmiŠLjanja o FrancUSKoj reVoLUciji

Politička kultura, Zagreb, 1993.

nikola mokrović

SPECTRUM

časopis studenata KBF-a francuska revolucija, kao pojam koji označava političke, društvene i
ekonomske potrese s kraja osamdesetih i početka devedesetih godina osamnaestog stoljeća
neprijeporno predstavlja konstitutivni, utemeljujući događaj moderne u navlastito političkom smislu.
Istina njezina projekta jest rađanje moderne države-nacije, demokracije, građanstva i ljudskih prava
kakvim ih poznajemo danas, s cjelokupnošću socijetalno-pravno-ekonomskih elemenata. Neprijeporno
njezine važnosti Upisavanjem prirodnog života, naime rođenja, u srž političke zajednice koja se
zaokružuje u naciji, nestaje podanik te prepušta mjesto građaninu koji će ubuduće na temelju svojih
sačuvanih prava temeljiti zahtjeve za njihovim daljnjim proširenjem u okviru nacije-države. U tom je
smislu teritorijalno-populacijski zaokružena Francuska postala domovinom prve moderne nacije,
političkog naroda. A ta država, u kojoj svi građani praktički jesu nositeljima suverenosti postaje ema-

kakvom ju je ispisala i zadužila povijest počevši od Hegela i nacijom njihove općenite volje, u smislu
njihovih potreba za Kanta, nipošto ne govori u prilog njezinom transhistorijskom servisom društva; a u
smislu zaštite prava, pravnom mašinerivaženju i nekakvoj konačnoj bilanci s kraja povijesti: upravo jom
kao garancijom sigurnosti i predvidljivosti upražnjavanja je njezina bit prouzrokovala turbulencije koje su
obilježile sve osobnih partikularnih sloboda. Dvoznačnost

tičkih poredaka, njihove političke filozofije kao i neizbježne aporije koje su ih pratile.

Uništavanje kraljevske suverenosti sa njenim božanskim podrijetlom i opravdanjem preokrenulo je

pitanje legitimacije političke zajednice kao takve. Ukidanjem te transcendencije, narod se po prvi put
suočava sa samim sobom kao subjektom kojem je usud izbrisao svaku sudbinu van njegova dosega,
bacivši ga tako na put povijesne pustolovine bez presedana.11 Vlast, piše Lefort, postaje i ostaje
demokratskom, ako se pokazuje kao ničija,12 te se na tragu onoga što će kasnije pisati između ostalog
Arendt, Foucault i Agamben, poziva na Tocquevillea koji je među prvima izrazio strahovanje mogućih
posljedica takvog poretka praznog mjesta moći, jednoobraznosti zakona i brisanja partikularnih veza
podređenosti i zavisnosti što omogućuje novo pokoravanje pojedinca, pogibeljnije nego što je ikada bilo,
a nesagledivost čijih posljedica ga je natjerala da odustane od toga da te poretke eventualno nazove
tiranijom ili despotizmom. Demokraciji je inherentna opasnost totalitarizma, oni se neprestano udvajaju
i naposlijetku teže nerazlučivosti.

11 Claude LeFORT, Demokratska invencija, Barbat, Zagreb, 2000, str. 168.

12 Isto, str. 171. pretpostavljene upisanosti jednog u drugom s jedne strane, te razlikovanje
između bourgoeisa i citoyena sa druge, obilježit će modernu misao lijevo-marksističke i biopolitičke
perspektive.

Misao edmunda Burkea, engleskog filozofa i političara, ovdje predstavljena knjigom razmišljanja o
francuskoj revoluciji, premda pripada široko prihvaćenom korpusu mišljenja o tom predmetu i po
mnogim interpretacijama čini Bibliju konzervativizma, povijesno je ostala mnogo više po strani od
primjerice one lijevog i republikanskog miljea. Iz očišta hrvatskog čitaoca takva je sudbina njegove
(ne)recepcije pogotovo samorazumljiva.

Iako se proslavio i svojim prijašnjim djelima, razmišljanja (…) jesu taj opus magnum koji ga je promovirao
kao priznatog političkog mislioca, možda upravo zbog težine prijepora kojim se ovdje bavi. Daleko od
toga da mu je Francuska revolucija bila predmetom znanstvenog istraživanja. Doista, dvjestotinjak
stanica gusta teksta epistolarne forme bez formalnih podjela, nastalih kao neposredna reakcija na
djelovanje dvaju engleskih društava (Ustavno društvo i Društvo revolucije) i Propovjedi o ljubavi za našu
zemlju nonkonformističkog propovjednika Richarda Pricea koji su se zalagali za stvar načela Francuske
revolucije, posvećeno je njezinom nedvosmislenom i strastvenom osuđivanju.

kakvom ju je ispisala i zadužila povijest počevši od Hegela i nacijom njihove općenite volje, u smislu
njihovih potreba za Kanta, nipošto ne govori u prilog njezinom transhistorijskom servisom društva; a u
smislu zaštite prava, pravnom mašinerivaženju i nekakvoj konačnoj bilanci s kraja povijesti: upravo jom
kao garancijom sigurnosti i predvidljivosti upražnjavanja je njezina bit prouzrokovala turbulencije koje su
obilježile sve osobnih partikularnih sloboda. Dvoznačnost koju je proklamibuduće pokušaje
konstituiranja ili održanja društveno-poli- rala Deklaracija o pravima čovjeka i građanina te implikacija

224

U višeslojnoj povezanosti koje ću se samo uzgred dotaknuti, u djelu Stari režim i revolucija Tocqueville
je, unatoč resentimanu svojega aristokratskog podrijetla, pokušavao što trjeznije i realističnije analizirati
uzroke Revolucije, dok je kod Burkea ta distanciranost, hladnoća i širina pristupa ustupila mjesto cilju,
obrani tradicionalne suverenosti u obliku engleskog političkog sustava. Tocqueville je imao prednost
povijesne distance (1856), a Burke privilegiju neposrednog uvida (1790) u obračunavanju s realnošću
francuske politike i unatoč tome, u misaonom obzoru koji mu se pružao, uspio je predvidjeti jakobinski
teror i uspon Napoleona. No, bilo bi nepravedno razmišljanja (…) jednostavno shvatiti kao politički
pamflet denuncijatorskog ili političko-makijavelističkog karaktera, upravo zbog argumentirane refleksije
koja ga podupire i s njime čini jedinstvenu cjelinu dok ukupni dojam djela biva pojačan obojenošću
stanovitom lirskom crtom eruditski dočarane produhovljenosti.

Problematičnost ovoga djela, kao uostalom i same teme, obilježila je nemogućnost da ga se jednoznačno
strpa u neku političku famille spirituelle: razmišljanja (…) su prvi argument onih koji ne zastupaju tezu o
konzistentnosti Burkeovih političkih stajališta. Za čovjeka koji je bio pristalicom Američke revolucije i s
druge strane branio monarhiju, kombinacija liberalnih i konzervativnih elemenata više je shvaćena kao
proturječnost nego logična sinteza, što je na kraju uz mnogobrojne varijacije i postalo etiketom
svojstvenom njegovim političkim stajalištima kao i interpretacijama njegovih duhovnih nasljednika.
Ostavljamo ovo pitanje otvorenim jednom dvoznačnošću: razmišljanja (…) jesu konzervativna, ali nisu
apologija konzervativizma.

Može nam biti jasno zašto Burke odskače od prosjeka: osim što je bio jedan od rijetkih koji je u
potpunosti osuđivao Francusku revoluciju, pozitivna razlika u duhovnoj opreci europe između
anglosaksonske i kontinentalne filozofije (prvenstveno u Njemačkoj i Francuskoj) po pitanju Revolucije
stajala je na strani potonje (iako je i sama restauracija potekla s Kontinenta). U tom je smislu očit njegov
križarski rat protiv metafizičara, uvijek međutim uz naglasak na potrebi osobne kao i društvene
privrženosti rukovođenju principom časti spram njegovog zdravorazumskog, britanskog, skeptičnog i
dijelom utilitarističkog rezoniranja. Ta opreka dijelom čini i metodu izlaganja Burekovih misli: on
neprestano uspoređuje francusko i englesko uređenje. Slobodno možemo reći da je odbijao metafiziku
tog prosvjetiteljskog projekta poduprtu lukavošću njezina uma koji neprestano želi loše, a radi dobro, iz
razloga što je u njoj mogao vidjeti u najboljem slučaju opravdanje namjerno izazvane katastrofe
društvenog i političkog poretka ancien régimea.

Iz razloga dijelom neformalnog i logički nelineranog karaktera teksta u narednim retcima pokušat ću što
vjernije prenijeti najvažnije ideje u njemu iznesene na problemski način poštujući, koliko god je to
moguće, danu strukturu teksta.

snu ireduktibilnost spram njihove realnosti: kralj ne može biti izabran, on ne može postati slugom
svojega naroda ili stvoren od javnosti. Kralj svoje prirodno pravo da vlada temelji na nasljednom pravu, a
u širem kontekstu običajnog prava. Činjenica da je kralj sada postao tek prvi među jednakima, činovnik,
bez svojih pravih prerogativa, čini ga osobom mrskom svima: primoran da potpisuje papire koji štete
njegovu časopis studenata KBF-a

Suverenost kralja, izvedena Božjom milošću predstavlja njegovu najizravniju vezu sa svojim podanicima,
kao i svojevr- SPECTRUM narodu, on mu više ne može pripadati, dok je sa stajališta Narodne skupštine
sveden na bezvrijednu političku figuru. Zašto u skladu s proklamacijama Revolucije i njihovom rigidnošću
monarhija nije odmah ukinuta, pita se Burke, previđajući u tom trenutku realne odnose snaga u
Narodnoj skupštini. (Prisjetimo se, Francuska je postala ustavnom monarhijom 1791. godine, a
republikom sljedeće godine. Kralj Luj xVI giljotiniran je tri mjeseca kasnije.)

I ne samo to – s tako dokinutim moćima kralj, kao vrhunski autoritet, suveren, ne može održati jedinstvo
Francuske, čiji novi duh utjelovljuje Pariz. Situacija je paradoksalna: dok se s jedne strane zemlja
temeljito teritorijalno prestrukturira na temelju departmana, komuna i kantona u modernu zaokruženu
cjelinu, izrazita prednost i nadmoć glavnog grada prema ostalim djelovima prijeti silovitim raspadom tog
jedinstva. Mjesno i opće zakonodavstvo zasniva se na tri različite osnovice: geometrijskoj (teritorij),
aritmetičkoj (pučanstvo) i financijskoj (doprinosi). Ti se principi nužno sukobljavaju, a pitanje
ravnopravne zastupljenosti ostaje neriješeno. Što se tiče izbornosti, uvodi se birački cenzus. Cenzus na
neotuđiva prava čovjeka? (...) Vi mu (francuskom građaninu) naređujete da kupi ono pravo, za koje ste
mu ranije govorili kako mu ga je narav besplatno dodijelila po rođenju, i kojega ga ni jedna vlast na
svijetu ne može zakonito lišiti. (str. 153)

Običajno pravo izvodi svoj sadržaj i smisao u regulaciji cjelokupnosti životnih odnosa u zajednici, u tom
organskom, prirodnom jedinstvu kralja, njegovih podanika, institucija i povlastica, pravica i sloboština,
religijskog te kulturnog nasli-

SPECTRUM

časopis studenata KBF-a jeđa. Iz toga proizlazi da se rješenja trenutnih problema rješavaju
pogledom unazad, u prisjećanju navika prethodnika. Sama činjenica trenutnog održanja društva,
poštivanja društvenog ugovora, u konačnici biva potvrđena dobrom praksom prošlosti. Izabirući
nasljednost, dali smo okviru naše političke zajednice lik krvnog srodstva, povezujući uređenje naše
zemlje najdražim domaćim vezama, usvajajući naše temljene zakone u srcu naših obiteljskih osjećaja,
zadržavajući neodvojivima i njegujući toplinom svekolike njihove združene i uzajamne blagotvornosti
našu državu, ognjišta, grobove i oltare. (str. 20) Stoga u Slavnoj revoluciji 1688, svrgnuću kralja Jakova i
ustoličenju Vilima ne treba vidjeti dolazak novog principa kojim odabiremo svoje vladare, već jedino čin
nužnosti skretanja od načela, ali nipošto njegova napuštanja.

Društvo nije statična, završena činjenica. No promjene koje ono iziskuje ne mogu se izvoditi iz
apstraktnih teorija koje ne usvajaju dano stanje već ga u potpunosti negiraju. Posao izlazi da su
najbogatiji staleži, tj. njihovi pripadnici, ujedno i najodgovorniji za očuvanje cjelokupnog instituta
vlasništva koje je jedan od temelja consensus iuris (Arendt) zajednice. U tom smislu, društvo je doista
ugovor (str. 86). Isto vrijedi i u političkom smislu, a uvjet toga jest da staleži prihvaćaju svoje pozicije u
društvu kao prirodne. Rušenjem konstrukcije starih prava i privilegija čija je relativna korumpiranost bila
nužna ali po društvo ljekovita stvar, nepravda i nezastupljenost postale su nemjerljivo veće, ali samo pod
egidom prava čovjeka one uspijevaju zavarati promatrače.

Francuska se revolucija također obračunala s Katoličkom crkvom u Francuskoj. Vjerujući u njezin

dekadentni karakter, povezanost s državom i stoga posebne privilegije, Crkvu su ateistički klevetnici
proglasili jednim od glavnih neprijatelja naroda. Po općem tonu vaših raznovrsnih novijih publikacija,
čovjek bi gotovo povjerovao kako su vaši svećenici u francuskoj

225 neka vrsta čudovišta, stravičan spoj predrasuda, lijenosti, preuređenja zajednice, piše Burke, po
metodi je poput svake druge vare, lakomosti i tiranije (str. 127). Pogledavši odmah zatim
eksperimentalne znanosti: ne može se proučavati a priori (str. svoje društvo i englesku Crkvu, prvu od
naših predrasuda (str. 56). Dakle jedini je problem novih metafizičkih prava što ne 82), Burke konstatira
da su Crkva i država neodvojive u njeračunaju na konkretnu društvenu fiziku na kojoj se njihova govu
[engleskog naroda] umu (str. 89), te da je engleski narod

E.Berk --- osnove cinjeniceKritika fr. Revolucije i pocinje kritikom propovedi Dr Prajsa, kritikuje 3 osnvna
prava koja prajs navodi :1.
pravo da sami biraju kralja

2.

pravo da sami formiraju vladu

3.

p. otpustanja vladara ukoliko ne vlada dobro

Nasledjivaje je bitno, i ono je merilo da stabilnosti i reda u drzavi. Prava, kralj, i vlada su nasledjivani od
prvobitnog ugovora, prenosili se (obicajnim ili pisanim pravom) i osnova su stabilnosti poretka.
TRADICIJA--> Vazna i gubitak tradicije u Franc. On kritikuje verujuci da bez takvog „kapitala“ ce se
teskoizgraditi novo drustvo : Gubitak tradicije znaci gubitak :

1. DUHA GOSPODSTVA 2. DUHA VERE.

Osnovni preduslov za dobrog vladara je MUDROST I VRLINA.Takodje da

ZNA DA SACUVA I UNAPREDI UJEDNO- za to mu je pptrebna snaga.SNAGA I AUTORITET.

Treci stalez- 600ljudi,koji nisu strucnjaci za upravljanje drz, koji su priuceni ljudi

: NAJVECE ZLO JE DATIVLAST LJUDIMA BEZ UMNE I FIZICKE SPOSOBNOSTI.

Drustvo je podeljeno na nekoliko kao republika – 83opstine3 dimenzije drustva :

geometrijska(odnosi na teritoriju), Aritmeticka(stanovnistvo) i finansijska(visinadoprinosa)-

podela teritorije na : Kantone, opstine, departmane. SVOJINA : Drzava je njen

regualtor i cuvar,

ali je ne poseduje. ona je sveto pravo. OSNOVNA DUZNOSTGRADJANSKOG DRUSTVA je OCUVANJE

IMOVINE ( koje je fr.vlada pogazila konfiskacijom svojine) STAV prema Demokratiji ---> najbesramnije
uredjenje, u kome nijedan pojedinac ne shvata da moze bitikaznjen. SLOBODA---> raspusnistvo.

2 standarda

ukazuju da je drzava , tj. Vlada dobra :1.

polozaj stanovnistva

2.

upravljanje ekonomijom

Znacaj RELIGIJE : Daje moralne osnove ----- VLADAR I KO GOD IMA NEKU VLAST MORA DA ZNADA JE
ODG. TVORCU, BOGU.

vERA VEZANA ZA DRZAVU ; oNI KOJI DAJU VLAST(NAROD) CE (VODECI SE RELIGIJOM)PAZITI KOME DAJU
VLAST, DA TO NE BUDE BILO KO.
Revolucija se pozivala na prava, slobode(pretvorena u samovolju i teror), imovinu(konfiskacijom),
jednakost(nivo doprinosa je vazan za izbor u nacionalnu skupstinu), a svojim novim uredjenjem je
samaobezvazila ta prava.

http://starisajt.nspm.rs/Prikazi/2004_dejanvuk_strana5.htm#2

http://katalaksija.com/2005/01/12/edmund-berk-i-francuska-revolucija/

https://www.scribd.com/doc/162470833/Edmund-Berk-Razmisljanja-o-Revoluciji-u-Francuskoj

hrcak.srce.hr/file/60631

N. A.