MOLEKULARNA MEDICINA

• Grana medicine koja razvija metode

dijagnostike i tretiranja bolesti kroz
razumijevanje funkcije gena, proteina i drugih
molekula. Ova grana se zasniva na istraživanju
koja pokazuju kako određeni geni, molekule i
celularne funkcije postaju abnormalni u
različitim bolesnim stanjima
1
• Zdravlje i bolest ljudi iz molekularne perspektive
• Razumijevanje, genoma, genske regulacije i ekspresije,
genetskog inženjeringa koji se moze koristiti u dijagnostici i
terapiji
• Povezanost gena, proteina i delijskih struktura i njihove
funkcije
• Molekularna medicina se zasniva na istraživanjima i
objašnjava kako određeni geni, molekule i delijske funkcije
postaju abnormalne u bolesti (karcinom)

2
Nukleinske kiseline
Struktura i uloge

Prof. dr. Emina Kiseljakovid

3
• Polimeri nukleotida
• Uloga nukleinskih kiselina
– očuvanje i prenos genetičke informacije
– biosinteza proteina
– katalitička funkcija
• Uloga nukleotida u
– metabolizmu,
– razmjeni materije i energije
4
• Nukleozid –N-glikozidi purinskih i
pirimidninskih baza i riboze
(deoksiriboze) –
• βN-glikozidna veza C-1’ šedera sa N1
pirimidinskih i N9 purinskih baza

• Nukleotid – fosfatni ester nukleozida

• Esterifikacija OH grupe na C5’ ili C3’
kod ostatka riboze

5
• Polinukleotidi – povezivanje mononukleotida preko
fosfatnih grupa gradedi fosfodiesterske veze

• Primarna struktura –redoslijed vezivanja nukleotida u

polinukleotidni lanac.
• Sekundarna struktura – prostorna organizacija. Dva
polinukleotidna lanca obavijena oko centralne ose
formirajudi dvostruku spiralu. Polinukl. lanci postavljeni
antiparalalno.
• Baze su unutar spirale i međusobno se komplementarno
vežu 6
PURINSKE
baze

7
 Građa nukleinskih kiselina
• DNK • RNK
• Šeder - deoksiriboza • Šeder – riboza
• Baze: ACGT • Baze: ACGU
• Dvostruki niz • Jednostruki niz
• Hemijski stabilna • Hemijski nestabilna

8
9
 Dvostruka zavojnica nastaje
zahvaljujudi vodikovim vezama
između purinskih i pirimidinskih baza
(AT parovi) i (GC parovi).
Između AT parova veza je dvostruka,
a između GC parova trostruka.
Na svakih 10 nukleotida se formira
obrtaj spirale.

• Kod eukariota organizacija DNK

molekula je nešto komplikovanija. DNK
molekul je veoma dugačak, prosječno
2.5 metara.
• Način na koji je ovo mogude je
zahvaljujudi proteinima koji se zovu
histoni 10
• Genom sadrži nasljednu
informaciju – uputstvo za
• DNK se nalazi u jedru, a
funkcionisanje organizma.
RNK u citoplazmi. Analizom
• Osnovni nosilac “genetičke difrakcije molekule DNK-
informacije” izuzev RNK virusa. javlja se u tri forme.
• Informacija “zapisana” u Najzastupljeniji , fiziološki
preciznom slijedu nukleotida oblik je B.
od kojih je građena DNK
molekula.
• Struktura i organizacija
omogudava najvažnije osobine:
autokataliza (autoreprodukcija),
heterokataliza (kontrola
metabolizma) i mutabilnost
(promjenljivost).
11
 Semikonzervativna replikacija

5′ → 3′
1000 nukleotida u sekundi!!

12
13
•leading strand se produžava u pravcu replikacione viljuške,
jednostavnim dodavanjem nukleotida u nizu prema rastudem
3′ kraju.
•Suprotno, lagging strand, se produžava suprotno od
replikacijske viljuške i sinteza novog lanca se vrši
diskontinuirano, formirajudi kratke segmente koji se kasnije
povezuju.
DNA polimeraza

14
Helikaza – DNK enzim koji razdvaja strane dvostrukog heliksa
Replikacija se dešava pomidu dva mehanizma; 1. Kontinuirana sinteza: nakon što
primaza doda kratki RNK prajmer, DNK polimeraza III dodaje nukleotide na 3′ kraj
vodedeg lanca. DNK polimeraza I potom zamijeni RNA prajmer sa DNK
nukleotidima. 2. Diskontiunirana sinteza: primaza dodaje kratke RNK prajmere
(zeleno) ispred 5′ zaostajudeg „lagging” lanca. DNK polimeraza III dodaje
nukleotide do prajmera dok se praznina ne popuni. DNK polimeraza I zamijeni
RNA prajmer sa DNK nukleotidima, i DNK ligaza poveže kratke segmente
nukleotida na zaostajudem lancu.

A DNA replication fork.

15
CENTRALNA DOGMA GENSKE EKSPRESIJE

Ekspresija informacija
kodiranih u genima se vrši u
dvije faze: transkripcija gdje
RNK polimeraza katalizira
stvaranje iRNK čija je
nukleotidna sekvenca gena
komplemetarna sekvenci
DNK;
translacija u kojoj ribozomi
sintetiziraju polipeptidni
lanac, čije aminokiselinska
sekvenca određena
specifičnim rasporedom
nukleotida u iRNK.
16
17
TRANSKRIPCIJA

18
Procesiranje mRNK (“splajsing”)

19
20
 TRANSLACIJA
aminoacil-tRNA sintetaza

peptidil transferaza

21
22
 MEHANIZMI REPARACIJE DNK
Preko 50 različitih enzima uključeno u popravak
1. direktni popravak – izravni obrat hemijske reakcije odgovorne za
oštećenje DNA /reverzna reparacija
2. popravak izrezivanjem (ekscizijski popravak) oštedeni dio DNK se
enzimima izreže i ispravi ponovnim popunjavanjem ispravnim
nukleotidima
– popravak izrezivanjem baza
– popravak izrezivanjem nukleotida
– popravak krivo sparenih baza
3. rekombinacijski popravak
– DIMER T-T – izopači DNK molekulu (2 Timina zajedno)
– NUKLEAZA – izrezuje oštedeni dio lanca
– DNK POLIMERAZA – ispunjava izrezani dio novim nukleotidima
– DNK LIGAZA – povezuje novi dio sa ostatkom DNK molekule

Tokom 24h više hiljada oštedenja DNK; samo 0,1% se fiksira u genomu

23
24
 Bolesti uzrokovane deficitnom
reparacijom DNK
Xeroderma pigmentosum - autosomno recesivno;
osjetljivost na UV zračenje. Na koži se javljaju
pjege, zone atrofije i keratoze, prisutna fotofobija
i konjuktivitis (1:250 000)
Ataxia telangiectasia –autosomno recesivno
osjetljivost na rentgensko i UV zračenje. Promjene
na koži, poremedaji imuniteta i ranom pojavom
različitih tumora (1:30 000)
Fanconijeva anemija - autosomno recesivno;
osjetljivost na hemijsko-fizičke agense koji
dovode do pojave ukrštenih veza DNK lanca.
pancitopenija, mikrocefalija, mikroftalmija,
nedostatak palca, urođene malformacije srca i
bubrega; česta leukemija. (1:350 000).
25
• Hereditarni nonpolipozni kolorektalni karcinom (HNPCC) je uobičajena
forma nasljednog kolorektalnog karcinoma Naslijeđuje se autosomno
dominantno kao rezultat defektnog „defective mismatch repair (MMR)”
proteina. HNPCC se javlja u 2-5% svih kolorektalnih karcinoma.
• Kolorektalni karcinom kod pacijenata sa HNPCC se javlja u ranijoj dobi
života i karakterizira se povedanim rizikom za nastanak drugih karcinoma
(endometrij, ovarij, abdomen hepatobilijarni trakt, pankresas, urinarni
trakt, prostata, koža itd.

26
Mehanizmi naslijeđivanja; promjene
genskog materijala - mutacije

27
 Mendelijansko naslijeđivanje
Na osnovu tipa hromozoma na kome se nalaze geni koji
određuju ispoljavanje neke osobine:
• autosomno dominantno
• autosomno recesivno
• vezano za X hromosom – dominantni i recesivno
• vezano za Y hromosom

28
 Autosomno dominantno (monogensko)
• Dominantni alel određuje sintezu nekog
proteina-ispoljavanja osobine i dovoljno
prisutvo samo jednog dominantnog
alela za fenotip.
• Potpuno dominantno naslijeđivanje-alel
se isto ispoljava i u homo- i u
heterozigotnom stanju
• Oba spola obolijevaju-ispoljavaju karakt.
• Postojanje gena znači bolest, svaki
oboljeli obično ima oboljelog roditelja.
• Sposobnost uvrtanja jezika, Rh+ krvne
grupe
• Ahondroplazija, policistična bolest
bubrega, familijarna
hiperholesterolemija
• Progerija Vjerovatnoda
• 50% oboljele djece
29
30
 Osteogenesis Imperfecta Type I
• Ekstremna fragilnost kostiju
• Deficit sinteze kolagena koja vodi do abnormalnog formiranja
koštanog matriksa
• Mutacije u COL1A1 ili COL1A2 dovode do smanjene količine
normalnog kolagena

Samo 25 % formiranog trostrukog

heliksa kolagena je funkcionalno
 Gain-of-function mutation is achondroplasia
p.Gly380Arg

• Mutation in the fibroblast growth factor type 3 receptor

(FGFR3) leads to Achondroplasia (a form of dwarfism)
• FGFR3 promotes differentiation of cartilage into bone.
• Gain-of-function mutation constitutively activates the
receptor causing premature conversion of the growth plate
into bone.
Nepotpuno dominantno pokazuje
dominantni alel koji se različito
ispoljava u homozigotnom i u
heterozigotnom stanju
Vjerovatnoda za ispoljavanje autosomno
dominantih osobina dva heterozigota
• 75% oboljelih
• 25% zdravih

• Marfanov sindrom
• Huntingtonova bolesti
• Polidaktilija, sindaktilija
• Ahondroplastični patuljasti rast
Dominantni homozigot i
• Astigmatizam
zdravi partner daju 100%
rizik ispoljavanja osobina
33
• Rijetko kongenitalno oboljenje – naslijeđuje se po tipu dominantno
autosomno, Incidenca 4 u 100 000 živorođene djece
• Sindaktilija, središnji rascjep šake ili stopala; aplazija/hipoplazija
falangi metakarpalnih i metatarzalnih kostiju

Ectrodactyly
lobster foot
34
 Autosomno recesivno
Recesivno oboljenje se ispoljava
jedino ako je mutacija prisutna u
oba genska alela (homozigot)
Vjerovatnoda
• 25% normalni
• 50% nosioci -zdravi
• 25% oboljeli

Oba spola obolijevaju

35
Urođene greške metabolizma i
bolesti deponovanja:
Galaktozemija
Cistična fibroza
Albinizam
Bolest srpastih eritrocita

Vjerovatnoda
• 50% nisu nosioci
• 50% nosioci
36
 Autozomno-recesivno nasledjivanje
• Okulokutani albinizam

37
Dominantni alel za albinizam - B recesivni alel - b

test – dva normala reditelja mogu imati albino dijete

XBXb (Majka) XBY(Otac)

Normalni muški Afektirani muški

Ključ:
Normalni ženski Nosliac ženski 38
 PRAVILA X-VEZANOG RECESIVNOG NASLEĐIVANJA

• 1. incidenca oboljenja je znatno veda kod muškaraca

nego kod žena (8:1)
• 2. oboljeli sinovi obično imaju zdrave majke, tako da
se i kod ovih osobina sredu prekidi u porodičnom
stablu
• 3. mutirani alel dobijaju sve kderke od svog oca, ali ga
ne ispoljavaju
• 4. mutirani alel se nikada ne prenosi sa očeva na
sinove.

39
 Naslijeđivanje vezano za X hromosom
Recesivno – bolest se javlja kod
muškaraca sa mutiranim genom;
veda incidenca nego kod žena
• žene nosioci mogu imati različitu
fenotipsku ekspresiju

• Dushenn-ova muskularna distrofija

• Fabrijeva bolest
• Hemofilija A i B
• Daltonizam
• Fragilni X hromozom
• Vitamin D rezistentni rahitis
dominantno
40
41
Dominantno
• Jedna kopija „oboljelog“ alela na X
hromozomu
• Oba spola mogu biti pogođena
• pogođeni muškarci sa normalnim
suprugama imaju normalne sinove i sve
oboljele kderke
• Oboljele majke- svaka trudnoda 50%
šansa da potomak naslijedi bolesni alel
• Muškarci imaju teže simptome nego
žene
• Fenotipska ekspresija je uočena dva
puta češde kod ženskog nego muškog
spola

42
Dominantno naslijeđivanje, primjer:
•Vertikalna transmisija – svaka generacija je pogođena
• Pogođeni roditelji imaju pogođenu i nepogođenu djecu

X-vezano:
• pogođene samo žene I:1 I:2
• polovina ženske djece pogođena Frank
Bradley
Edith

• očekuje se da polovina muške djece

bude pogođena
• GDJE SU? II:1 II:2 II:3 II:4 II:5
Philip Mary Joan William Jayne
Ward Severn

III:1 III:2 III:3 III:4 III:5 III:6 III:7 III:8

Patricia Victoria William Alison Lauren Wayne Sharon Jason

IV:1 IV:2 IV:3

Gavin Alice Sinead
• Ostala spolno vezana svojstva
Recesivna svojstva:
1. Adrenoleukodistrofija (ALD) - poremedaj metabolizma
masnih kiselina u peroksisomima; nakupljanje dugolančastih
masnih kiselina u tkivima
2. G6PD deficijencija - nedostatak enzima glukoza-6-fosfat
dehidrogenaze važan za metabolizam, a dovodi do spontane
hemolize eritrocita.
3. Menkesov sindrom (kinky hair syndrome) - dovodi do
nedostatka iona bakra u organizmu; smanjen rast,
nerazvijenost živčanog sustava, blijeda, rijetka i kovrčava kosa.
4. XLA (X- vezana agamaglobulinemija) - potpuni nedostatak
limfocita B pa uopde nemaju imunoglobulina u krvi (antitijela)

44
 Naslijeđe vezano za Y hromosom

Dlakavost ušiju
Prenosi se sa očeva na sinove i
nema prekida u porodičnom
stablu
Azospermija

45
 Non-mendelijansko naslijeđivanje
• Mitohondrijalno naslijeđivanje
• mtDNA se naslijeđuje preko majke na potomke jer se
mitohondrije naslijeđuju preko jajnih delija
• Oboljenja koja se javljaju kod poremedaja na nivou mtDNK su
“mitohondrijalne” bolesti koje obuhvataju neuromuskularne,
promjene CNS-a
• Multifaktorijalno naslijeđivanje
• odgovorno više gena, ne slijedi Mendelijanska pravila,
interakcija domadina i okruženja
• Kongenitalna: poremedaji neuralne tube, rascjep usne i nepca,
bolesti srca, KVB, DM 1 i 2, karcinomi dojke i kolona, astma,
alergije, šizofrenija, bipolarni poremedaj, autoimune bolesti

46
 Mutacije
• Promjene u molekularnoj strukturi pojedinih gena
• sve nasljedne varijabilnosti imaju izvor u mutacijama
genetičkog materijala
• Promjena sekvenci DNK u genomu
• Mutacije se mogu naslijediti
• Iznenadna genska promjena koja nije naslijeđena od roditelja,
ali može biti naslijeđena
• genska (tačkasta) mutacija rezultat je promjene nastale unutar
jednog gena i može izazvati nastanak novog alela
• Mutabilnost pojedinih gena varira, prosječno 10-5

47
 TIPOVI MUTACIJA
• Hromozomske vs. Genomske
• Somatske vs. Germinativne
• Spontane vs. Inducirane

MOLEKULARNA OSNOVA GENSKIH MUTACIJA

• do promjena u sastavu baza DNA dolazi na 3 načina:

• adicijom jednog ili više nukleotidnih parova
• delecijom jednog ili više nukleotidnih parova
• supstitucijom jednog nukleotidnog para drugim (tranzicija i
transverzija)

48
 TIPOVI MUTACIJA
VELIČINA GENETIČKOG MATERIJALA
• Genske - zamjena jednog nukleotida drugim, “point mutacije”,
delecije i insercije
• Hromozomske - obuhvataju vede dijelove hromozoma, čitave
hrom. ili garniture hromozoma
• Genomske - mutacije na nivou celog genoma
VRSTA PROMJENA
• strukturne: 1. supstitucione: a) tranzicije, b) transverzije
2. delecije TRANZICIJA – Pu → Pu, ili Pi →Pi
3. duplikacije TRANSVERZIJA – Pu → Pi, ili Pi →Pu
• rearanžmani gena: 1. unutar gena
2. broj gena po hromozomu
3. translokacije
4. inverzije
49
PORIJEKLO MUTACIJSKIH PROMJENA
• Spontane (greška pri replikaciji, bez poznatog razloga)
• Indukovane
VRSTE I TIPOVI ĆELIJA
• Somatske – promjene u somatskim delijama i ne prenose se
na potomstvo
• Germinativne –promjene na spolnim delijama i prenose se na
potomstvo
VRSTE PROMJENA
• Dominantne- ispoljavaju se u heterozigotnom stanju
• Recesivne – ispoljavaju se u homozigotnom stanju
PREMA JAČINI DJELOVANJA NA FENOTIP
• tihe, neutralne, štetne, letalne

51
 GENSKE MUTACIJE PREMA AKTIVNOSTI GENA I
PROTEINSKIM PRODUKTIMA

• samesense – zamjena baza u DNA tripletu koja ne mijenja

redosljed aminokiselina u polipeptidu
• missense – promjena smisla –promjena u kodonu dovodi do
ugradnje druge aminokiseline u polipeptidni lanac
• nonsense – besmislena mutacija - umjesto kodona za
aminokiselinu nastaje prijevremeni stop kodon; protein je
skraden i ne obavlja funkciju
• frameshift mutacija - adicijom ili delecijom jednog ili više
nukleotida dolazi do pomaka u okviru čitanja genske šifre na
ribozom i sa tog mjesta prevođenje teče pogrešno

52
Posljedice missense mutacija Efekti supstitucije
zavise o tome gdje se desila;
ako je u pitanju strukturni gen
– aktivni centar enzima,
vjerovatno de se promijeniti
stepen aktivnosti tog enzima
Anemija srpastih eritrocita je
posljedica mutacije u genu za
β lanac hemoglobina jer se
zamjene kodoni GAG
(glutaminska kiselina)  GTG
(valin)

53
Frameshift mutacija izazvane delecijom jednog baznog para

Delecija jednog baznog

para

54
Frameshift mutacija izazvane insercijom jednog baznog para

Insercija jednog baznog

para

55
• TIPOVI MUTACIJA I DETEKCIJA
• delecije: gubitak dijela gena; detekcija - test hibridizacije ili
PCR metoda (npr. parcijalna delecija gena za distrofin kod
Duchenn i Becker mišidne distrofije)
• duplikacije: dupliranje dela gena; detekcija - test hibridizacije
ili PCR metoda
• tačkaste (point) mutacije – digestija sa restrikcijskim
endonukleazama, “Single-strand conformation
polymorphism (SSCP)” promjena migracije mutirane
sekvence gena pri elektroforezi u poliakrilamidnom gelu i
sekvencioniranje
• ekspanzija trinukleotidnih ponovaka – neurološke bolesti

56
 PODJELA MUTACIJA PREMA IZRAŽENOSTI

• tihe mutacije - ne odražavaju se na fenotipu

• neutralne mutacije - imaju benigni efekt (genski polimorfizmi
koji daju razlike u boji očiju ili kose kao i u osobinama ličnosti)
• patogene mutacije - dovode do pojave bolesti ili čak smrti
jedinke

57
 SPONTANE MUTACIJE
• rezultat grešaka tokom replikacije DNA; rijetke promjene
-formiranje pogrešnog para
-spontana insercija ili delecija baza
• hemijske promjene u DNA molekuli
-depurinacija
-deaminacija

INDUCIRANE MUTACIJE
- promjene u DNA izazvane mutagenim tvarima (radijacija i
hemikalije)
- mogu biti opasne jer ošteduju genetički materijal svih živih
organizama

58
 HROMOSOMSKE MUTACIJE
• predstavljaju veliku promjenu u genomu
• mogu se odnositi na promjenu strukture ili broja hromosoma

TIPOVI STRUKTURNIH PROMJENA HROMOZOMA

• delecije - nastaju gubitkom segmenta hromozoma; obično
letalne, čak i u heterozigota
• duplikacije – nastaju kada je neki segment prisutan više od 2
puta u diploida; najčešde zbog grešaka tokom “krosingovera”
• inverzije – nastaju zbog preokreta u redosljedu gena nakon 2
loma u istom hromosomu
• translokacije –premještanjem segmenta s jednog hromosoma
na nehomologni hromosom

59
 PROMJENE BROJA HROMOSOMA
• poliploidija - duplicira se čitav set hromosoma dva ili više puta
• aneuploidija - promjena broja pojedinih hromosoma u setu
-najčešde nastaje zbog nerazdvajanja kromosoma
-obično rezultira abnormalnim fenotipom
-stepen abnormalnosti zavisi od hromosoma u višku/manjku
• kod ljudi može zahvatiti autosome ili spolne hromosome

60
• Šematski prikaz hromozoma 17 i identifikacija dijelova u kojima se
dešavaju promjene. npr. 17q11.2 – hromozom 17, dugi krak, regija
1 band 1 subband2. Grisart-Destrée syndrome Trisomy 17q11.2
61