Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση

Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες

Γιάννης Μάρκοβιτς

Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες: η σχέση της τεχνολογίας
με τον πολιτισμό του Γιάννη Μάρκοβιτς

1. Εισαγωγή

Οι εργασιακές σχέσεις δεν αφορούν μόνο τα ζητήματα των μισθών, τα ωράρια εργασίας και τη ρύθμιση των
πολιτικών για την απασχόληση. Ίση βαρύτητα έχουν οι πολιτικές και οι διαδικασίες επιλογής προσωπικού, η
υγιεινή και η ασφάλεια των εργαζομένων, οι διαδικασίες ελέγχου της εργασίας και της επίδοσης αυτών, οι
πρακτικές παραπόνων και επιπλήξεων, οι τρόποι επίλυσης των συλλογικών εργασιακών διαφορών, ο
εσωτερικός καταμερισμός της εργασίας, οι διαδικασίες συμμετοχής των εργαζομένων, η εφαρμογή των νέων
τεχνολογιών στον εργασιακό χώρο (για πολλούς η κύρια αιτία για τις αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις), οι
συνήθειες και οι αξίες των εργαζομένων. Η παρούσα παρέμβαση αφορά τους παράγοντες που καθορίζουν τις
ιδιαιτερότητες στις εργασιακές σχέσεις.

Αρχικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν δύο θεωρίες που πραγματεύονται το συγκεκριμένο θέμα: η πρώτη
θεωρία θα μπορούσε να ονομαστεί Τεχνολογικός Ντετερμινισμός και η δεύτερη Πολιτισμικός Ντετερμινισμός.
Οι παραπάνω θεωρίες αντιπαρατίθενται συνήθως σε χώρους συνεχούς παραγωγικής διαδικασίας όπου η
εισαγωγή και η χρησιμοποίηση της τεχνολογίας είναι σημαντική (επιχειρήσεις όπου η τεχνική παραγωγής είναι
εντάσεως κεφαλαίου).

Αυτό συμβαίνει γιατί οι τεχνολογίες συνεχούς παραγωγικής διαδικασίας δεν άλλαξαν μόνο τις μεθόδους
παραγωγής και ανέπτυξαν τα μέσα παραγωγής, αλλά μετέβαλαν και το στρώμα των εργαζομένων που
απασχολείται σ' αυτούς τους χώρους. Η νέα τεχνολογία και η ανάπτυξή της δημιούργησαν αναλύσεις που
υποστηρίζουν την αλλαγή στη δομή και τη σύνθεση της εργατικής τάξης. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται και
αλλαγή στις παραδοσιακά οργανωμένες μορφές εργασιακών σχέσεων και οργάνωσης της εργασίας.

Από τη μια πλευρά, βρίσκεται η θεωρία για τη νέα εργατική τάξη που υποστηρίζει ότι στις βιομηχανίες
συνεχούς παραγωγής "οι παγκόσμιες συνέπειες της συγκέντρωσης εργασίας, ορθολογισμού και απο-ειδίκευσης
των τεχνικών εργασιών, θα προλεταριοποιήσει αυτές τις θέσεις εργασίας (και) οι τεχνίτες θα γίνουν η
πρωτοπορία" μέσα στην εργατική τάξη και στο συνδικαλιστικό κίνημα (C. Smith, 1987, σ. 3). Η βάση αυτής της
άποψης είναι ότι η τεχνολογία αναδομεί και δημιουργεί νέες μορφές ταξικού προσανατολισμού και
διαφορετικούς βαθμούς μαχητικότητας και ριζοσπαστισμού μεταξύ των εργατών. Η θεωρία της νέας εργατικής
τάξης μαζί με τη σχολή του Τεχνολογικού Ντετερμινισμούέχουν -- κατ' αρχήν -- μαρξιστικό υπόβαθρο, διότι
λαμβάνουν υπόψη παράγοντες όπως οι σχέσεις παραγωγής και ο καταμερισμός εργασίας.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν οι υποστηρικτές της άποψης ότι οποιαδήποτε μορφή ανάπτυξης στις
καπιταλιστικές επιχειρήσεις «θα εξαρτάται από την αλλαγή των πολιτισμικών προσδοκιών στην ευρύτερη
εργατική τάξη, από αλλαγές στις διευθυντικές στάσεις και από αλλαγές στο αντικείμενο των συνδικάτων» (D.
Gallie, 1978, σ. 317). Ακόμη περισσότερο, αυτά τα χαρακτηριστικά που είναι διαφορετικά σε κάθε χώρα, πρέπει
να μελετηθούν μέσα από τη γνώση της ιστορικής ανάπτυξης και διαμόρφωσης των συνδικάτων και των
εργοδοτικών οργανώσεων. Αυτές οι θεωρίες μπορούν να ταξινομηθούν στον Πολιτισμικό Ντετερμινισμό. Το
πρόβλημα που εμφανίζεται με τη χρήση της έννοιας πολιτισμός (culture)είναι ότι συνήθως οι αντικειμενικές
δυνάμεις στην οικονομία διερευνώνται σαν πολιτισμικά δεδομένα. Η σχολή του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού
αντιμετωπίζει τα γεγονότα με σχετικιστικό τρόπο, έτσι ώστε εξελίξεις που επηρεάζουν όλες τις κοινωνίες να
αναλύονται μέσα από μια μεροληπτικά εθνική σκοπιά. Ο πολιτισμός "συχνά εμφανίζεται να χρησιμοποιείται όχι
ως ένας ανεξάρτητος ή επεξηγηματικός παράγοντας, αλλά σαν υπολειμματικός, που αντιπροσωπεύει μια
ποικιλία απροσδιόριστων επιρροών" (R. Bean, 1985, σ. 11).

2. Η θέση του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού

Σελίδα 1 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους αυτής της σχολής είναι ο Robert Blauner, που μελέτησε το θέμα
της ταξικής ή ρεφορμιστικής δράσης της εργατικής τάξης στην προσπάθεια του να καθορίσει το βαθμό
αποξένωσης και ελευθερίας του Αμερικάνου βιομηχανικού εργάτη. Σύμφωνα με τον Blauner η «τεχνολογία
αναφέρεται σε όλο το σύμπλεγμα των φυσικών αντικειμένων και τεχνικών λειτουργιών (χειρωνακτικών και
μηχανικών) που συχνά χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία των προϊόντων και των υπηρεσιών που έχουν
παραχθεί από τη βιομηχανία» (R. Blauner, 1964, σ. 6). Η τεχνολογία καθορίζει τη φύση των εργασιών που
γίνονται από τους εργάτες παραγωγής, τη φύση του ελέγχου, της πειθαρχίας και της επιβολής από τη διοίκηση,
την επίδραση στην αυτο--απομόνωση (διαδικασία που συνδέεται με την αποξένωση), την επιρροή στο κοινωνικό
περιβάλλον, το βαθμό σύμπνοιας μεταξύ των εργαζομένων, την επαγγελματική δομή και κατανομή των
ειδικοτήτων. Παρόλα αυτά ο Blauner, υποστήριξε ότι εκτός από την τεχνολογία, ο καταμερισμός εργασίας, η
κοινωνική, οργανωτική και οικονομική δομή της εργασίας είναι εξίσου σημαντικοί παράγοντες σε μιαν ανάλυση
των εργασιακών σχέσεων. Επιπλέον στο παράδειγμα του εργαζομένου στη χημική βιομηχανία (εκεί στηρίχθηκε
και η ανάλυση του Βlauner), ο χειριστής ελέγχει το ρυθμό της δουλειάς αλλά όχιτο ρυθμό παραγωγής. Μπορεί
να προγραμματίσει το ρυθμό του αυτοματοποιημένου μηχανήματος "αλλά οι αυτοματοποιημένες ενέργειες που
γίνονται μέσα στους χημικούς αντιδραστήρες καθορίζουν τη ταχύτητα της παραγωγής. Ο χειριστής μπορεί
ασφαλώς, και μερικές φορές το κάνει, να ελέγχει αυτή τη ταχύτητα, με το να προσαρμόζει τα συστήματα
ελέγχου, αλλά η συγκεκριμένη ταχύτητα του ρυθμού απόδοσης καθορίζεται από μηχανικούς στο γραφείο, και
όχι από αυτόν" (R. Blauner, 1964, σ. 318).

Ο Blauner υποστήριξε ότι ο χημικός χειριστής δεν έχει συγκεκριμένο ρυθμό στη δουλειά του, έχει μεγάλες
περιόδους αδράνειας και μικρές περιόδους από συνεχόμενη και υπερβολικά κοπιαστική δραστηριότητα.
Αποτέλεσμα είναι ότι η συνεχής παραγωγή οδηγεί σε περισσότερη αυτενέργεια αλλά και σε μεγαλύτερη
μονοτονία, ρουτίνα και πλήξη. Αυτοί οι χειριστές "δεν είναι πια οι γνωστοί χειρώνακτες εργάτες, αλλά μπορούν
να προγραμματίζουν τα συστήματα ελέγχου, να ελέγχουν τα μηχανήματα, να προσαρμόζουν βαλβίδες και να
καταγράφουν πληροφορίες που περιγράφουν τις λειτουργίες του αυτοματοποιημένου συστήματος" (R. Blauner,
1964, σ. 167). Ο χημικός χειριστής γίνεται ο "έμπιστος εργαζόμενος" αντί να είναι ο "ικανός εργάτης". Εξαιτίας
της επιστημονικής τεχνολογίας, οι εγκαταστάσεις μοιάζουν σαν "βαλκανικές" ενότητες, όπου ο εργαζόμενος
αποκτά υπευθυνότητα και εργάζεται σε μικρές ομάδες. Έτσι η εργασιακή πειθαρχία αυξάνει, η εργοδοσία
διευρύνει την κυριαρχία της πάνω στην εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, και η "γιγαντιώδης" φύση της
επιχείρησης δεν γίνεται ένας καθοριστικός παράγοντας για τη διαπίστωση (ή την εύρεση) της ταξικής
ταυτότητας του εργάτη.

Τέλος, ο Blauner υποστήριξε ότι η οικονομική βάση αυτής της τεχνολογίας βοηθάει την εργοδοσία να
αντιμετωπίζει τους εργαζόμενους σαν κοινωνικά άτομα, με ανάγκες υψηλού επιπέδου, σαν "συνεταίρους" στη
συλλογική και "υπεύθυνη" επιχείρηση. Ο χημικός χειριστής αποκτά υψηλή θέση, καλές συνθήκες εργασίας,
σχετικά υψηλούς μισθούς και είναι "γενικά ‘χλιαρός' ως προς τα συνδικάτα και πιστός στον εργοδότη", με άλλα
λόγια, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένας νέος τύπος εργαζομένου (R. Blauner, 1964, σ. 181).

Παρόλα αυτά, η συνεχής τεχνολογία δεν έχει εισαχθεί για να ενσωματώσει τους εργάτες, αλλά για να αυξήσει τα
κέρδη για το κεφάλαιο. Έτσι η τεχνολογία πρέπει να ενταχθεί στο πλαίσιο της διαδικασίας
κεφαλαίου-εργασίας. Οι Theo Nichols και Huw Beynon αμφισβήτησαν τη θέση του Blauner για την
αποξένωσηκαι την ενσωμάτωση.Υποστήριξαν ότι η τεχνολογία είναι μέρος του κοινωνικού καταμερισμού της
εργασίας και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής η τεχνολογία "υπάρχει για να υπηρετεί και να αυξάνει το
κεφάλαιο (στη διαδικασία αναπαραγωγής του) (Η) πραγματικότητα είναι ότι ο καταμερισμός εργασίας
δημιουργεί κατάτμηση του κεφαλαίου, και θέτει προβλήματα στο κατά πόσο η οργάνωση των εργατών και των
εργασιών τους μπορεί να αλλάξει, και από ποιον Οι τεχνολογίες, το περιεχόμενο των θέσεων εργασίας και οι
απαιτήσεις των ειδικοτήτων δεν αναπτύσσονται ή επιβάλλονται εξω-κοινωνικά, έξω από τον κοινωνικό τρόπο
παραγωγής. Το καπιταλιστικό σύστημα διαχωρίζει και κοινωνικοποιεί, εμπλουτίζει και φτωχαίνει, αναβαθμίζει
και υποβαθμίζει έχοντας ως επιδίωξη την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του κεφαλαίου και όχι της εργασίας"
(T. Nichols & H. Beynon, 1977, σ. 69-70).

Σελίδα 2 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

Όσον αφορά την άποψη του Blauner για το χειρώνακτα και το χειριστή του αυτοματοποιημένου μηχανήματος
(όπου ότι ο δεύτερος ανήκει είτε σε κάποια «νέα» τάξη ή στα μεσαία μικροαστικά στρώματα), αυτή είναι
λαθεμένη γιατί αναζητά τις αιτίες της διαφοροποίησης στο είδος της εργασίας και στις μεταβολές στην εργατική
και εργοδοτική νοοτροπία. Παράγοντες όπως η θέση του εργαζόμενου στην κοινωνική διαδικασία και ο
ουσιαστικός του ρόλος στον καθορισμό της παραγωγής και στην πώληση της εργατικής του δύναμης στο
καπιταλιστή--εργοδότη δεν λαμβάνονται υπόψη.

Ένας άλλος θεωρητικός, ο Γάλλος Serge Mallet αναφέρθηκε στο τμήμα των εργαζομένων που απασχολούνται
στις τεχνολογίες συνεχούς παραγωγής, χαρακτηρίζοντάς τους ως νέα εργατική τάξη. Κατά το Mallet, αυτή η
"τάξη" είναι η πρωτοπορία του επαναστατικού σοσιαλιστικού κινήματος, επειδή πληροί τις αντικειμενικές
συνθήκες που χαρακτηρίζουν ένα επαναστατικό--ταξικό εργατικό κίνημα. Για παράδειγμα, αυτό το κίνημα
"είναι τοποθετημένο στο κέντρο των πιο πολύπλοκων μηχανισμών του οργανωμένου καπιταλισμού (και) έχει
αναγνωρίσει πιο γρήγορα τις συγκρούσεις που εμπεριέχονται στο σύστημα (Η) νέα εργατική τάξη έχει
καταφέρει να θέσει στον εαυτό της ερωτήματα, που οι απαντήσεις τους δεν μπορούν να αναζητηθούν στη
σφαίρα της κατανάλωσης" (S. Mallet, 1975, σ. 29). Σύμφωνα με τον Mallet, αυτό το τμήμα της εργατικής τάξης
αντιδρά στις τεχνοκρατικές μεθόδους λειτουργίας της επιχείρησης (από τη στιγμή που τα στοιχειώδη του
αιτήματα, δηλ., υψηλότεροι μισθοί και καλύτερες συνθήκες εργασίας έχουν ήδη ικανοποιηθεί) και από την άλλη
πλευρά απαιτεί επιστημονικές μεθόδους πάλης από τα συνδικάτα τους. "Η δημαγωγία και ο σεχταρισμός δεν
έχουν καμιά ελπίδα μέσα σε αυτό το πλαίσιο" (S. Mallet, 1975, σ. 72). Αυτή η νέα εργατική τάξη κερδίζει υψηλό
επίπεδο διαβίωσης εξαιτίας της υψηλής παραγωγικότητας, αλλά κατά τον Mallet δεν είναι η λεγόμενη "εργατική
αριστοκρατία". Είναι το τμήμα της εργατικής τάξης που βρίσκεται σε καλύτερη μοίρα από τα υπόλοιπα
τμήματα, ενώ η θέση για την "εργατική αριστοκρατία" έχει να κάνει με την αποικιοκρατία και την "εξόρυξη"
υπερ--υπεραξίας από την αποικιοκρατούμενη εργατική τάξη (βλέπε Λένιν, "Ιμπεριαλισμός: Ανώτατο στάδιο
του καπιταλισμού"). Η νέα εργατική τάξη βάζει στο στόχαστρό της όλο το οικονομικό σύστημα και προχωρεί
"πέρα από το στάδιο των συντεχνιακών αγώνων, θέτοντας σταδιακά ζητήματα για εργατικό έλεγχο και έλεγχο
της παραγωγής στο επίπεδο της επιχείρησης καθώς και ολόκληρης της κοινωνίας" (S. Mallet, 1975, σ. 82).

Τέλος ο Mallet --και αυτό είναι πολύ σημαντικό-- πίστευε ότι η τεχνολογία και η επιστήμη είναι ουδέτερεςκαι
κάτω από ένα "σωστό" χειρισμό μπορούν να συνειδητοποιήσουν ταξικά την εργατική τάξη. Η παραπάνω όμως
θέση "απαλλάσσει" την τεχνολογία από την ανταγωνιστική σχέση κεφαλαίου--εργασίας και της δίνει μια
ιδεαλιστική, υπερταξική διάσταση. Η τεχνολογία γίνεται "φίλος" του εργαζόμενου εφόσον αυτός τη
χρησιμοποιήσει σωστά και ο καπιταλιστής μοιραστεί (αφού πιεστεί) την διοίκηση και διεύθυνση της υλικής
παραγωγής!

Γενικά η υπόθεση του Mallet ότι η περισσότερη συμμετοχή οδηγεί αναπόφευκτα σε σύγκρουση και αυξάνει την
εργατική μαχητικότητα είναι απλουστευτική, επειδή δεν λαμβάνει υπόψη της άλλους σημαντικούς παράγοντες.
Δηλαδή, "το κοινωνικό υπόβαθρο και τις πολιτικές απόψεις των εργαζομένων, τις πολιτικές παραδόσεις και τις
οργανώσεις στην περιοχή, και τις πιθανές ευκαιρίες μετακίνησης" (J. Low-Beer, 1981, σ. 427-428). Η αναφορά
στην τεχνολογία συνολικά μεταφέρει τη συγκεκριμένη θεωρία στον κόσμο της "φυσιοκρατικής πλάνης, ότι τα
γεγονότα πρέπει πάντοτε να συμβαίνουν κατά τον ίδιο τρόπο" (T. Nichols & H. Beynon, 1977, σ. 70). Αλλά η ζωή
δεν ακολουθεί φυσικούς νόμους. Ο υποκειμενικός παράγοντας ή οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σε
χώρους με συνεχή παραγωγική διαδικασία στις διάφορες χώρες, πρέπει επίσης να μελετηθούν. Παραδείγματος
χάριν, μια μελέτη στη χημική βιομηχανία πάνω στο ζήτημα της "αυτονομίας των εργατών" ανέφερε ότι στη
Βρετανία και στη Γαλλία υπήρχε σύγκρουση μεταξύ εργοδοσίας και εργατών για το χρόνο εργασίας και για τον
έλεγχο των ατόμων που θα εργάζονταν στις διάφορες θέσεις εργασίας. Στη Γερμανία αντιθέτως αυτού του
είδους τα προβλήματα επιλύονταν μεταξύ του εργοδηγού και των εργατών. Το αποτέλεσμα ήταν να
δημιουργηθούν ειδικά λειτουργικά τμήματα στις δύο πρώτες χώρες για το καθορισμό της δουλειάς στο χώρο
παραγωγής (M. Maurice, A. Sorge, M. Warner, 1980, σ. 70). Ο Mallet δεν εξετάζει το ρόλο που παίζει ο
ανθρώπινος παράγοντας και διαχωρίζει τις αντικειμενικές συνθήκες από τον υποκειμενικό παράγοντα,
θεωρώντας ότι οι άνθρωποι επηρεάζονται μόνοαπό τη τεχνολογία. Σε πείσμα αυτής της άποψης, η βιομηχανία
συνεχούς παραγωγής δεν σταμάτησε να χρησιμοποιεί και επαναλαμβανόμενες εργασίες "ρουτίνας", ενώ

Σελίδα 3 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

παράλληλα οι εργάτες "συνεχίζουν να έχουν την ίδια εκτίμηση για ζητήματα που αφορούν μισθούς και
συνθήκες εργασίας όπως και οι εργάτες σε εγκαταστάσεις μη--συνεχούς παραγωγής" (C. Smith, 1987, σ. 27). Οι
εργαζόμενοι σε βιομηχανίες συνεχούς παταγωγής (π.χ., χημική και πετροχημική) "χρησιμοποιούν τη μυϊκή τους
δύναμη για να ανοίξουν ορισμένες βαλβίδες όταν αυτές δεν ανοίγουν αυτόματα, χρειάζεται να καθαρίσουν τα
χημικά υγρά όταν αυτά διαρρέουν στο πάτωμα ή να συσκευάσουν τα χημικά προϊόντα" (D. Halle, 1984, σ. 104).
Πολύ περισσότερο, ο εργαζόμενος είναι εκτεθειμένος στους κινδύνους από μολύνσεις και εκρήξεις όταν
απαιτείται δουλειά με βάρδιες όλο το εικοσιτετράωρο.

Ένας άλλος Γάλλος, ο Pierre Naville υποστήριξε ότι η αυτοματοποίηση εξαθλιώνει και αποξενώνει τον εργάτη
από τη στιγμή που δεν ελέγχει τη διαδικασία παραγωγής. Δεν μπορεί να ταυτισθεί με το μηχάνημα ή το δικό του
προϊόν, αφού η παραγωγή είναι συνεχής και αυτός εργάζεται με σύστημα βάρδιας. Όλη η παραγωγική
διαδικασία τον βοηθά να ανακαλύψει τις εσωτερικές αντιθέσεις και τις σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν στο
καπιταλιστικό σύστημα. Ο Naville μαζί με το ρόλο της τεχνολογίας στην ταξική συνειδητοποίηση του
εργαζόμενου υπογραμμίζει και τη σημασία της εσωτερικής οργανωτικής δυναμικής μέσα στην επιχείρηση.
Δηλαδή, αναφέρεται σε όλες εκείνες τις φυσικές και τεχνητές "υπάρξεις" που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη
λειτουργία και τον τρόπο παραγωγής. Μέσα όμως σε αυτές τις "υπάρξεις" πρωταρχικό ρόλο παίζει η
τεχνολογία, αφού προσδιορίζει την ιδιαιτερότητα της βιομηχανίας και στηρίζει τη θεωρία του Τεχνολογικού
Ντετερμινισμού. Ο Naville πιστεύει ότι η πολιτική--συνδικαλιστική στράτευση των εργατών στις βιομηχανίες
συνεχούς παραγωγής είναι πολύ πιο διαδεδομένη από ό,τι στους άλλους εργαζόμενους και αυτό οφείλεται στην
ανυπαρξίαελέγχου από τους εργαζόμενους πάνω στη διαδικασία παραγωγής, σε αντίθεση με το Mallet που
προσδιορίζει τη στράτευση στην ύπαρξητων συμμετοχικών διαδικασιών.

Όπως φαίνεται οι θεωρητικοί του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού πέφτουν σε αντιφάσεις και αδυνατούν να
παρουσιάσουν μια καθολική θεώρηση. Υπάρχει διάσταση απόψεων στο κατά πόσον οι νέες τεχνολογίες
επηρεάζουν (σε ταξική ή ρεφορμιστική κατεύθυνση) τη συνείδηση των εργαζομένων και στο εάν οι
εργαζόμενοι κατορθώνουν να αυξήσουν τον έλεγχό τους στη διαδικασία της παραγωγής εξαιτίας της
τεχνολογίας. Γενικά η σχολή του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού δεν υπολογίζει το κοινωνικό χαρακτήρατης
τεχνολογίας. Η τεχνολογία δεν παράγει κοινωνικές σχέσεις, αλλά παράγεται από αυτές, παράγεται από τη
κοινωνική σχέση κεφαλαίου--εργασίας. Μια συγκεκριμένη τεχνολογία δεν καθορίζει μονοσήμαντα τις συνθήκες
παραγωγής. Μπορεί να έχουμε παραπλήσια τεχνολογία σε δύο χώρες αλλά οι μορφές των κοινωνικών σχέσεων
να διαφέρουν. Η τεχνολογία περιβάλλεται από τις παραγωγικές δυνάμεις, και οποιαδήποτε αλλαγή σε αυτές
δεν αλλάζει αμέσως τη τεχνολογία, αλλά σταδιακά. Και αυτό διότι, η αλλαγή στις παραγωγικές δυνάμεις
δημιουργεί νέες κοινωνικές σχέσεις, που με τη σειρά τους αλλάζουν τις συνθήκες παραγωγής και την
τεχνολογία. "Έτσι η ατμοδύναμη μας δίνει το βιομηχανικό καπιταλιστή, ο βιομηχανικός καπιταλιστής μας δίνει
με τη σειρά του την ηλεκτρική ενέργεια, τη μηχανή εσωτερικής καύσης και την ατομική ενέργεια" (H.
Braverman, 1974, σ. 19).

3. Η Θέση του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού

Ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της σχολής του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού, ο Duncan Gallie
υποστήριξε ότι ο βαθμός και το μέγεθος της κοινωνικής θέσης των εργαζομένων και του ιδιαίτερου χαρακτήρα
των εργασιακών σχέσεων πρέπει να μελετηθεί ως σχέση τριών παραγόντων "που είναι εθνικά συγκεκριμένοι:(1)
Το κυρίαρχο ύφος και η ιδεολογία της εργοδοσίας (2) Η κατανομή της κυριαρχίας στους κοινωνικούς φορείς (3)
Η ιδεολογία και ο τρόπος δραστηριοποίησης του συνδικαλιστικού κινήματος" (J. Child, 1979, σ. 15). Δηλαδή,
πρώτον εάν η εργοδοσία δέχεται κάποιες συμμετοχικές διαδικασίες και εάν είναι έτοιμη για μια περισσότερο
εξισωτική κατανομή του κοινωνικού πλούτου. Δεύτερον εάν σε δεδομένη χρονική στιγμή κάποια από τις δύο
βασικές κοινωνικές τάξεις κυριαρχούν στον προσανατολισμό των κοινωνικών φορέων και επηρεάζουν τη δράση
και το στρατηγικό τους προσανατολισμό. Και τρίτον, εάν συνολικά το συνδικαλιστικό--εργατικό κίνημα έχει
ταξική ή ρεφορμιστική κατεύθυνση σε συσχετισμό με τις επιδιώξεις και νοοτροπίες των εργαζομένων.

Σύμφωνα με αυτή τη σχολή, ο πολιτισμόςγίνεται ο πιο σημαντικόςπαράγοντας για το καθορισμό των εθνικών,

Σελίδα 4 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

οργανωτικών και εργατικών διαφορών. "Οι εργαζόμενοι σε κοινωνίες με διαφορετικές πολιτισμικές συνήθειες θα
μεταφράσουν παρόμοιες αντικειμενικές καταστάσεις με ουσιωδώς διαφορετικούς τρόπους" (D. Gallie, 1978, σ.
35). Ο Gallie υποστηρίζει ότι η τεχνολογία δεν καθορίζει τη μαχητικότητα των εργατών ή το ρεφορμισμό τους:
τα εργατικά ιδεώδη και η "εν κρυπτώ" κουλτούρα καθορίζουν τις αντιδράσεις τους. Αυτή η συγκεκριμένη
συλλογιστική υιοθετεί το ιδεαλιστικό πρότυπο που αποδίδει τη διαφορετικότητα στις εργασιακές σχέσεις από
μια χώρα σε μιαν άλλη, μόνοστον ατομικό χαρακτήρα και στην ιδιαιτερότητα των εργαζομένων και των
εργοδοτών. Είναι αντιθέτως αναγκαίο να μελετηθεί η οικονομική βάση μιας χώρας κάτω από ένα καθορισμένο
κοινωνικο-οικονομικό σύστημα καθώς και η επίδραση του κράτους στη διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων.

Η θεωρία του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού ρίχνει το μεγαλύτερο βάρος στους υποκειμενικούς παράγοντες και
παραβλέπει τελείως τις αντικειμενικές συνθήκες. Ακόμα και αυτοί οι υποκειμενικοί παράγοντες είναι πολύ
συγκεκριμένοι και έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό. Δηλαδή, αφορούν τις απόψεις, ιδέες, συνήθειες,
συμπεριφορές για κάποια συγκεκριμένη κατάσταση, πρόσωπο ή ιδεολογία. Μια κοινωνία και ένας κλάδος της
οικονομίας δεν καθορίζονται όμως μόνο από αυτά, αλλά (καμιά φορά σε μεγαλύτερο βαθμό) και από τα μέσα
παραγωγής, τις παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις με το κράτος.

Η βασική θέση της "πολιτισμικής θεωρίας" είναι ότι: "ακόμη και εάν οι οργανισμοί που βρίσκονται σε
διαφορετικές κοινωνίες αντιμετωπίζουν παρόμοια γεγονότα και υιοθετούν παρόμοια μοντέλα τυπικής δομής, οι
βαθιά ριζωμένες πολιτισμικές δυνάμεις θα επαναδιεκδικήσουν το δικαίωμά τους για το τρόπο που οι άνθρωποι
πραγματικά αντιδρούν και αλληλοσχετίζονται" (J. Child & A. Kieser, 1979, σ. 253). Όπως αναφέρθηκε και
προηγούμενα ο παράγοντας "πολιτισμός" περιορίζει σε μια σχετικιστική άποψη των δρώμενων και η θέση μας
γίνεται εσωτερική και υποκειμενική. Αντιθέτως ο αποκλειστικός τονισμός της τεχνολογίας οδηγεί σε έναν
μονοδιάστατο αντικειμενισμό -- σε αντιδιαλεκτική θέση. Θα επιδιωχθεί παρακάτω να δειχθούν οι κατευθύνσεις
για ένα "νέο" μοντέλο, όπου θα λαμβάνονται υπόψη και οι δύο παράγοντες σε συσχετισμό με το ρόλο του
κράτους στις σημερινές κοινωνίες.

4. Ένα "ολοκληρωμένο" μοντέλο για τις εργασιακές σχέσεις

Αρχικά θα πρέπει να προσδιορισθούν οι έννοιες τεχνολογία και πολιτισμός, ως "στοιχεία" μιας ολοκληρωμένης
έννοιας. Η τεχνολογία μπορεί να θεωρηθεί ως τμήμα της οικονομικής βάσης(αν και ως φαινόμενο προσδιορίζει
τη μορφή που μπορεί να πάρει το εποικοδόμημα). Από την άλλη πλευρά, ο πολιτισμός είναι συστατικό στοιχείο
του εποικοδομήματος. Η ύπαρξη της οικονομικής βάσης και του εποικοδομήματος μέσα στην κοινωνία είναι
συμπληρωματική και όχι παραπληρωματική. Αυτές οι δυνάμεις κάποιες στιγμές βρίσκονται σε σύγκρουση και
άλλες σε συνεργασία. Η λογική του μοντέλου συνίσταται στο ότι η οικονομική βάση και το εποικοδόμημα (στη
συγκεκριμένη περίπτωση, η τεχνολογία και ο πολιτισμός) είναι μια ολότητα.Και οι δύο παράγοντες είναι εξίσου
καθοριστικοί για την ιδιαίτερη μορφή που μπορούν να έχουν οι εργασιακές σχέσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνει
ότι είναι ορθή η άποψη που δέχεται ότι υπάρχει "μια καθοριζόμενη οικονομική βάση και ένα καθορισμένο
εποικοδόμημα" (I. Jamieson, 1980, σ. 23), άποψη που αντιμετωπίζει στατικά το εποικοδόμημα (και ειδικότερα
τον πολιτισμό). Το εποικοδόμημα μπορεί ν' αλλάξει αν οι άνθρωποι μπορούν με οποιονδήποτε τρόπο να ζουν σε
ένα κοινωνικό περιβάλλον όπου θα υπάρχουν νέα πολιτισμικά πρότυπα και αξίες και άλλου είδους
κοινωνικο-πολιτικές αναγκαιότητες. Σε εκείνη την ιστορική στιγμή, η ποιοτική διαφοροποίηση θα φέρει
καινούριες, περισσότερο αναπτυγμένες κοινωνικές σχέσεις. Ακόμη και στο ίδιο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα
τα πολιτισμικά πρότυπα εξελίσσονται (όπως και στο σύνολο του εποικοδομήματος) όσο περισσότερο η
οικονομική βάση γίνεται περίπλοκη και η τεχνολογία αναπτύσσεται.

Η τεχνολογία και ο πολιτισμός ενδέχεται να συγκρουσθούν (από τη στιγμή που "υπάρχουν βαθιές συγκρούσεις
στις σχέσεις παραγωγής και κατά συνέπεια στις κοινωνικές σχέσεις", I. Jamieson, 1980, σ. 21), αλλά δεν μπορούν
να "επιβιώσουν" ξεχωριστά. Από τη μια πλευρά, η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στον εργασιακό χώρο θα
μεταβάλλει τα ιδεώδη και τις αξίες των εργαζομένων για το πώς θα πρέπει να δουλεύουν και να
συνδικαλίζονται σε ένα εξελισσόμενο και δυναμικό περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, η γνώση, η εκπαίδευση
και η ειδίκευση μπορούν να φέρουν αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις (π.χ., αλλαγή στη μορφή τους), με

Σελίδα 5 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

αποτέλεσμα ο εργασιακός χώρος να γίνει έντονα δυναμικός και περίπλοκος και να χρειασθεί να αναζητηθούν
νέες επιστημονικές τεχνικές παραγωγής.

Σε συνδυασμό με τους παράγοντες τεχνολογία και πολιτισμός πρέπει να εξετάσουμε και το ρόλο που παίζει το
κράτος. Το κράτος διαμορφώνει το νομικό και το εκτελεστικό πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων ως
"εκπρόσωπος" της αστικής τάξης και των εθνικών και υπερεθνικών κέντρων της. Η "σχετική αυτονομία" του
κράτους από τις μερίδες του κεφαλαίου, μεταμορφώνεται νομικά σε "τύποις" αυτονομία. Το κράτος μπορεί να
ρυθμίσει την εισαγωγή των νέων τεχνολογιών και να μεταμορφώσει τις διαδικασίες των εργασιακών σχέσεων, με
αποτέλεσμα να υπάρξουν μεταβολές στα πολιτισμικά πρότυπα των εργαζομένων. Γενικά, και οι δύο
παράγοντες μαζί με το κράτος πρέπει να μελετηθούν κάτω από το πρίσμα των καπιταλιστικών σχέσεων
εργασίας, με κύριο χαρακτηριστικό τις διαδικασίες συσσώρευσης κεφαλαίου, την ιδιοποίηση των υπερκερδών
από την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Το καπιταλιστικό σύστημα λειτουργεί έτσι ώστε ο εργατικός
πληθυσμός να χρησιμοποιεί την εργατική του δύναμη για να υπηρετεί κοινωνικές επιδιώξεις των ιδιοκτητών των
μέσων παραγωγής.

Όσον αφορά τον ορισμό της τάξης, οι θεωρητικοί του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού κάνουν ένα σημαντικό
σφάλμα. Υποστηρίζουν ότι η τάξη έχει να σχέση με το επάγγελμα, το μισθό, τη θέση του ατόμου στο κοινωνικό
σύνολο και τον υποκειμενισμό των εργαζομένων. Αυτό που μετράει για τον Τεχνολογικό Ντετερμινισμό (και για
τον Πολιτισμικό Ντετερμινισμό -- αν και εκεί δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο) είναι η υποκειμενική τοποθέτηση των
εργαζομένωνόταν αυτοί ρωτηθούν πού πιστεύουν ότι ανήκουν. Σε αντίθεση, η διαλεκτική ανάλυση συνδέει
άμεσα την ύπαρξη των τάξεων με την παραγωγική διαδικασία. Ο καθορισμός των τάξεων δεν υπόκειται στην
υποκειμενική αντίληψη του ατόμου, αλλά σε αντικειμενικές συνθήκεςκαι καταστάσεις που απορρέουν από την
κοινωνική παραγωγή. Η ύπαρξη της εργατικής τάξης ξεκινάει από τη συγκεκριμένη κοινωνικο-ιστορική
περίοδο εμφάνισης της μισθωτής εργασίας και της εναλλαξιμότητας της εργατικής δύναμης στην αγορά
εργασίας. Σύμφωνα με τον Λένιν, "τάξεις είναι μεγάλες ομάδες ανθρώπων, που διακρίνονται από τη θέση τους
στο ιστορικά συγκεκριμένο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής, από τη σχέση τους προς τα μέσα παραγωγής,
από το ρόλο τους στη κοινωνική οργάνωση της εργασίας, και επομένως από το τρόπο είσπραξης του
κοινωνικού πλούτου και το επίπεδο του μεριδίου απ' αυτόν που διαθέτουν. Οι τάξεις είναι ομάδες ανθρώπων,
που η μια ιδιοποιείται την εργασία της άλλης εξαιτίας της διαφορετικής θέσης τους στο συγκεκριμένο σύστημα
κοινωνικής οικονομίας" (V. I. Lenin, 1947, σ. 492). Αυτός ο διεξοδικός και διαχρονικός ορισμός των τάξεων
δείχνει ότι οι εργαζόμενοι στις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας, πουλώντας την εργατική τους δύναμη για την
παραγωγή σύνθετων εμπορευμάτων (προωθημένης τεχνολογίας), συνεισφέρουν στη διαδικασία παραγωγής και
ανταλλαγής σαν ζωντανή - αφηρημένη εργασία. Στα πλαίσια αυτά υπόκεινται σε εκμετάλλευση. Οι
εργαζόμενοι στις βιομηχανίες συνεχούς παραγωγής δεν είναι η "νέα εργατική τάξη" αλλά ένα τμήμα της
εργατικής τάξης. Αυτό το τμήμα απολαμβάνει καλύτερους μισθούς και σχετικά καλύτερες συνθήκες εργασίας
από τα υπόλοιπα τμήματα της εργατικής τάξης, κάτι που μπορεί να αναχθεί στην υψηλή τους ειδίκευση και στη
συνδικαλιστική τους οργάνωση. Η διάσταση των απόψεων των θεωρητικών του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού
για το ρόλο αυτών των εργαζομένων στη παραγωγική διαδικασία και στο κοινωνικό σύνολο φανερώνει τη
σύγχυση που υπάρχει στις απόψεις τους. Το επίπεδο των μισθών και των συνθηκών εργασίας ανάγεται σε
κριτήριο καθορισμού της ταξικής ένταξης των εργαζομένων, ενώ δεν είναι παρά ένα επιμέρους ποσοτικό
δεδομένο.

5. Συμπέρασμα

Όπως φαίνεται από την παραπάνω ανάλυση η τεχνολογία και ο πολιτισμός είναι παράγοντες που απεικονίζουν
τις ιδιαιτερότητες των εργασιακών σχέσεων από μια χώρα σε μιαν άλλη, καθώς και από ένα κλάδο σε έναν
άλλο. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι θα πρέπει να αναλύονται ξεχωριστά γιατί τότε η οποιαδήποτε μελέτη θα
εμφανίζει σημαντικές θεωρητικές ελλείψεις. Επιπλέον η συγκεκριμένη ανάλυση θα πρέπει να εμπλουτισθεί με το
ρόλο που παίζει το εθνικό κράτος στη διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων επεμβαίνοντας άλλοτε έμμεσα
και άλλοτε άμεσα. Μια διεξοδικότερη μελέτη θα έχει τη δυνατότητα να αποδείξει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ
της τεχνολογίας, του πολιτισμού και του κράτους.

Σελίδα 6 / 7
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες
Γιάννης Μάρκοβιτς

Βιβλιογραφία

Bean, Ron, Comparative Industrial Relations: An Introduction to Cross-national Perspectives, Croom Helm, London,
1985

Blauner, Robert, Alienation and Freedom: The Factory Worker and his Industry, The University of Chicago Press,
Chicago, 1964

Braverman, Harry, Labor and Monopoly Capital, Monthly Review Press, New York, 1974

Child, John, «Culture, Contigency and Capitalism in the Cross-national Study of Organizations», Working Paper
Series, No.152, Aston Management Centre, Birmingham, 1979

Child, John & Kieser, Alfred, «Organizational and Managerial Roles in British and West German Companies» στο
C.J.Lammers & D.H.Hickson, Organizations Alike and Unalike: An Examination of the Culture-free Thesis,
Routledge & Kegan Paul, London, 1979

Gallie, Duncan, In Search of the New Working Class: Automation and Social Integration within the Capitalist
Enterprise, Cambridge University Press, Cambridge, 1978

Halle, David, America's Working Man, The University of Chicago Press, Chicago, 1984

Jamieson, Ian, Capitalism and Culture, Gower, Aldershot, 1980

Lenin, Vladimir, «A Great Beginning» στο V.I.Lenin, Selected Works,Vol.3, Progress, Moscow, 1947

Low--Beer, John, «Culture, Technology and the Action Approach» στο R.L.Simpson & I.H.Simpson, Research in the
Sociology of Work, Vol.1, Greenwich, Connecticut, 1981

Mallet, Serge, The New Working Class, Spokesman, Notingham, 1975

Maurice, Marc, Sorge, Arndt, Warner, Malcolm, «Societal Differences in Organizing Manufacturing Units»,
Organization Studies, No.1, Walter de Gruyter, Berlin, 1980

Nichols, Theo & Beynon, Huw, Living with Capitalism: Class Relations and the Modern Factory, Routledge & Kegan
Paul, London, 1977

Smith, Chris, Technical Workers: Class, Labour and Trade Unionism, MacMillan, London, 1987

Σελίδα 7 / 7