Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821

Μαρίνος Αργυριάδης – Καχρίλας

Ιστορικός, ΜΑ

Γλαφυρές και κατατοπιστικές είναι οι περιγραφές κι οι μαρτυρίες Ελλήνων και ξένων πρω-
ταγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης για την κατάσταση της ιατρικής την περίοδο εκείνη.
Πως εξασκούσαν οι γιατροί το επάγγελμά τους υπό τις συνθήκες της εποχής; Ποια η σχέση των
σπουδαγμένων Φιλελλήνων γιατρών της Δύσης με τους πρακτικούς γιατρούς στην Ελλάδα; Πως
η ορθολογική αντίληψη των ευρωπαίων γιατρών συνυπήρχε με την, ριζωμένη στις δυνάμεις της
φύσης και στη μεταφυσική, αντίληψη των γιατρών και των κατοίκων της Ελλάδας; Ποια ιαματικά
φυτά, ποια γιατροσόφια αποδεικνύονταν εξαιρετικά αποτελεσματικά στα τραύματα της μάχης;
Ποια ήταν η καθημερινότητα στο πεδίο της μάχης; Πόσο σοβαρές ελλείψεις αντιμετώπιζαν οι
αγωνιστές; Πόσο διαδεδομένες ήταν οι δεισιδαιμονίες και η χρήση των φυλακτών ως τελευταίο
καταφύγιο;
Οι απόψεις περί αποτελεσματικότητας των μεθόδων των ξένων και πρακτικών γιατρών διί-
στανται, όπως λεπτομερώς αποτυπώνεται στα κείμενα των Φιλελλήνων γιατρών. Η χρήση ιαμα-
τικών φυτών, μιας πρωτόγονης μορφής γύψου, αλλά και η χρήση μούχλας ως φυσικού αντιβιο-
τικού αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από τους Φιλέλληνες δυτικοτραφείς γιατρούς. Αν ληφθεί
υπόψη η στροφή προς τα φυσικά και φυτικά φάρμακα στη σύγχρονη εποχή και η «ανακάλυψη»
διαφόρων ιατρικών μεθόδων στη Δυτική Ευρώπη στις αρχές του 20ού αιώνα που ήδη περιγρά-
φονται στα κείμενα των Φιλελλήνων γιατρών, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η Ιατρική
στην Ελλάδα ήταν σε πολύ πιο προχωρημένο στάδιο από ότι στη Δύση. Δεν λείπουν βεβαίως
αναφορές σε φυλακτά και δεισιδαιμονίες που επιβιώνουν εν μέρει μέχρι σήμερα.
Οι συνθήκες διαβίωσης στα πεδία των μαχών, στις πόλεις και τα χωριά ήταν άθλιες με αποτέ-
λεσμα επιδημίες να θερίζουν τον πληθυσμό. Παρά τις τραγικές ελλείψεις οι προσπάθειες που κα-
ταβάλλονταν από συναγωνιστές, γιατρούς, γυναίκες, μοναχούς και ιερωμένους να βοηθήσουν,
να συντρέξουν και να γιάνουν τους τραυματίες ήταν εντυπωσιακές.
Οι εξασκούντες την ιατρική τέχνη δεν ήταν πάντα επαρκώς καταρτισμένοι. Ο σεβασμός που
ενέπνεε το ιατρικό επάγγελμα και τα προνόμια που το συνόδευαν οδηγούσαν πολλές φορές άτο-
μα με ελάχιστες πρακτικές γνώσεις να δηλώνουν γιατροί.

Γιατροί όλων των ειδών

Με την Ιατρική την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, σύμφωνα με τον Γερμανό

23
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

γιατρό Oppenheim, ασχολούνταν στην πρωτεύουσα - της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας1 - και σε

όλη τη χώρα άτομα όλων των εθνών και όλων των τάξεων, Έλληνες, Εβραίοι και Αρμένιοι, οι ιερω-
μένοι όλοι αυτών των εθνών, οι τσιγγάνοι κι οι γριές.2 Στην υπό οθωμανική κυριαρχία Ελλάδα οι
γιατροί χωρίζονταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: σε αυτούς που είχαν σπουδάσει σε ευρωπαϊκά
πανεπιστήμια (κυρίως στην Ιταλία3) και σε παραδοσιακούς γιατρούς, οι οποίοι αποκαλούνταν
«εμπειρικοί» ή «πρακτικοί».
Οι περισσότεροι από τους επιστήμονες γιατρούς προέρχονταν από εύπορες οικογένειες4 και
ασκούσαν το επάγγελμά τους σε ευρωπαϊκές χώρες, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αυλή του
Αλή-Πασά ή στα Επτάνησα.5 Αρκετοί γιατροί, όπως για παράδειγμα ο Ιωάννης Κωλέττης ή ο
Ιωάννης Καποδίστριας χάρη στις ικανότητες και τις επαφές τους, ανέλαβαν σημαντικούς πολι-
τικούς, διοικητικούς και στρατιωτικούς ρόλους. Πολλοί πρακτικοί γιατροί ήταν ταυτόχρονα και
μαχόμενοι αγωνιστές, όπως οι αδελφοί Παναγιώτης και Γεώργιος Γιατράκος.
Μεταξύ των εμπειρικών γιατρών ξεχωρίζουν: α) οι βικογιατροί στην Ήπειρο, που χρησιμο-
ποιούσαν βότανα από τη χαράδρα του Βίκου6 και β) οι καλογιατροί και οι σπασογιατροί που
ειδικεύονταν στα κατάγματα και την βουβωνοκήλη.7
Τους πρακτικούς γιατρούς ο Oppenheim τους αποκαλεί συλλήβδην «ψευδογιατρούς» και
τους χωρίζει σε τρεις κατηγορίες: Αυτοί που πράγματι σπούδασαν ιατρική για σύντομο χρονικό δι-
άστημα κατά προτίμηση στην Ιταλία, αυτοί που κληρονόμησαν τις γνώσεις τους από τους πατέρες
τους και αυτοί που ως βοηθοί ή ως φαρμακοποιοί ήταν στις υπηρεσίες ενός ψευδογιατρού.8
Αυτούς που διδάχθηκαν την τέχνη από την οικογένειά τους, τους ονομάζει και «Ασκληπιάδες»9:
Δεν έχουν κάνει τις ελάχιστες σπουδές παρά δρουν μόνο με βάση συνταγές και παραδόσεις που
κληροδοτούνται από τον πατέρα στον γιο.10 Αυτοί κατάγονται κυρίως από την περιοχή του Ζα-
γορίου και εξασκούν το επάγγελμά τους σε όλη την Αλβανία, τη Μακεδονία και τη Ρούμελη.11
Οι γνώσεις των πρακτικών γιατρών ήταν συχνά πολύ εξειδικευμένες και συνήθως τις κρα-
τούσαν κρυφές από τους σπουδαγμένους ιατρούς προκειμένου να διαφυλάξουν τα μυστικά τους.
Αυτό προκαλούσε την μήνιν των δυτικών ιατρών, όπως ο γερμανός Oppenheim, που επιθυμούσε
να ενημερωθεί για τις μεθόδους τους: κρατούν κρυφές τις διαδικασίες όσο μπορούν και δεν επιτρέ-
πουν σε κανέναν να είναι παρών στις εγχειρήσεις, ούτε καν τους πιο στενούς συγγενείς ή τους βο-
ηθούς τους. Παρά τη διαταγή του Μεγάλου Βεζίρη να με αφήσουν να είμαι παρών στις εγχειρήσεις
το απέφευγαν συστηματικά με διάφορες δικαιολογίες.12 Ιατρικές υπηρεσίες προσέφεραν επίσης οι
ιερωμένοι και οι μοναχοί στα Μοναστήρια.13 (εικ.1)

1 Σημείωση του συγγραφέα.

2 Oppenheim, F. W. 1833. Über den Zustand der Heilkunde und über die Volkskrankheiten in der europäischen und
asiatischen Türkei: Ein Beitrag zur Kultur- und Sittengeschichte. Hamburg: Perthes,7.
3 Waddington, G. 1825. A visit to Greece, in 1823 and 1824. London: J. Murray, iii.
4 Waddington 1825, ό. π.
5 Βλαδίμηρος, Λ. Ε. 2014. Γιατροί και Ιατρική στην Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Εκδόσεις Μπαλτά, 11.
6 Vokou, D., Katradi,K., & Kokkini, S. 1993. "Ethnobotanical survey of Zagori (Epirus, Greece): a renowned centre
of folk medicine in the past". Journal of Ethnopharmacology, 39(3), 187.
7 Σχίζας, Δ., Κυριακόπουλος, Κ., & Σχίζας, Ν. 2009. «Οι εμπειρικοί γιατροί και η συμβολή τους στην περίθαλψη των
αγωνιστών κατά την επανάσταση του 1821». Επετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών 14.
8 Oppenheim 1833,10.
9 Oppenheim 1833,10.
10 Oppenheim 1833, ό. π.
11 Oppenheim 1833, ό. π.
12 Oppenheim 1833, 115.
13 Πουρναρόπουλος, Γ.Κ. 1973. Η Ιατρική του Αγώνος: Η Συμβολή των Υγειονομικών εις τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας
(1821). Αθήναι, 164.

24
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

1. Η μονή της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία του Edward Dodwell από την έκδοση
«Views in Greece» (1819). ΕΙΜ, Βιβλιοθήκη.

Φιλέλληνες ιατροί
Πολλοί ξένοι γιατροί ήρθαν να αγωνιστούν στο πλευρό των Ελλήνων εμπνευόμενοι από τον
αγώνα« τους για την ελευθερία και το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών. Αυτοί προέρχονταν
κυρίως από τη Γερμανία, την Ιταλία, την Αγγλία, την Ελβετία, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμε-
ρικής, τη Δανία, την Πολωνία, την Ιρλανδία.14
Οι Φιλέλληνες στα απομνημονεύματά τους συχνά αναφέρονται στην έλλειψη γιατρών στην
Ελλάδα. Αυτό οφειλόταν σε τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον, πράγματι δεν υπήρχαν αρκετοί για-
τροί, δεύτερον, οι περισσότεροι από τους γιατρούς ήταν εμπειρικοί, τους οποίους δεν θεωρούσαν
επαρκώς καταρτισμένους και τρίτον στην έλλειψη στολών αξιωματικών, που δεν επέτρεπε στους
γιατρούς-πολεμιστές να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους, όπως είχαν συνηθίσει σε μάχες στις
χώρες τους. (εικ.2)

Φράγκοι γιατροί εναντίον πρακτικών γιατρών

Οι πρακτικοί γιατροί έχαιραν της εκτίμησης των πολεμιστών. Οι μέθοδοί τους κατάφεραν να
σώσουν πολλά τραυματισμένα μέλη από ακρωτηριασμούς που ήταν η συνήθης τότε ευρωπαϊκή
πρακτική. Γράφει ο Φωτάκος «οι αδελφοί Γιατράκοι κατέβαλον πολλήν επιμέλεια και η πληγή
μου εθεραπευθή, χωρίς να χάσω το χέρι μου».15
Αντίστοιχα, όταν τραυματίστηκε ο Καραϊσκάκης φέρεται να είπε σε έναν από τους καπετα-
ναίους του: Φέρε μου έναν χειρουργό, αλλά προς θεού μην αφήσεις κανένα Φράγκο γιατρό να με
πλησιάσει.16
Παρομοίως, ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του, αρνήθηκε
σθεναρά τον ακρωτηριασμό του χεριού του και κατέφυγε σε εμπειρικό γιατρό σώζοντάς το: Η

14 Πουρναρόπουλος 1973, 140-146.

15 Χρυσανθόπουλος, Φ. 1899. Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. τ.Α΄. Εν Αθήναις: Τύποις Π. Α.
Σακελλαρίου, 427.
16 Gordon, T. 1832. History of the Greek revolution. Vol 2. Edinburgh: W. Blackwood, 394.

25
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

2. Βάζοντας ένα πρώτο επίδεσμο στην πληγή ενός πολεμιστή ενώ αυτός επιστρέφει στη μάχη (1822). Προέρχεται
από την έκδοση Histoire d' une Epingle et Bluettes του σχεδιαστή H. Gerard Fontallard. ΕΙΜ, Συλλογή Χαρακτικών,
αρ. κατ. 8330.

πληγή του χεριού µου πήγαινε κακά, πρίσ›κε το χέρι µου και γίνη τούµπανο. Γύρευαν να µου το
κόψουνε εις το νώµον οι γιατροί, οπού µόχαν βάλη εις τ› Ανάπλι να µε γιατρέψουν. Τριάντα οχτώ
µερόνυχτα δεν έκλεισα µάτι. Μ' ετοίµασαν εις θάνατον, έφερε όλα τα σύνεργα ο γιατρός να µου το
κόψη. Πήρα το γιαταγάνι και γκρεµίστη κάτου από την σκάλα και γλύτωσε, ειδέ θα τον πάστρευα.
Και σηκώθηκα και πήγα εις την Αθήνα εις τον γιατρό, και µε γιάτρεψε. Όµως σακατεύτηκα εξ
αιτίας εκείνων των γιατρών του Αναπλιού, βήκαν τα κόκκαλα αδίκως. Κι' αν δεν πήγαινα εις την
Αθήνα, ήµουν χαµένος.17
Οι σπουδαγμένοι Φιλέλληνες γιατροί ωστόσο, δεν μοιράζονταν το θαυμασμό των αγωνιστών
για τους εμπειρικούς γιατρούς. Ο αμερικανός Φιλέλληνας γιατρός Samuel Gridley Howe επιρρί-
πτει την ευθύνη του θανάτου του γιου του Πέτρου Μαυρομιχάλη στους γιατρούς του, τους οποί-
ους κατηγορεί για άγνοια κι έλλειψη μέσων: Είχε μια απλή πηγή στο χέρι που έκοψε την αρτηρία.
Αιμοραγούσε για αρκετές ημέρες. Οι Έλληνες γιατροί με τα απλά μέσα τους δεν μπορούσαν να
σταματήσουν το αίμα, ούτε ήξεραν πως να δέσουν την αρτηρία και αιμοράγησε μέχρι θανάτου.18
Ούτε οι εμπειρικοί γιατροί πείθονταν για τις ικανότητες των δυτικών γιατρών, με αποτέλε-
σμα η σχέση μεταξύ τους να περιγράφεται από τον Oppenheim ως εξαιρετικά δύσκολη: Η σχέση
μου με τους γιατρούς στο πεδίο της μάχης ήταν κατά κανόνα άκρως ντροπιαστική. Με φθόνο με
έβλεπαν στη θέση μου και με απροθυμία υποτάσσονταν στις απαιτήσεις μου και με περιφρόνηση

17 Βλαχογιάννης, Ι. (εκδ.) 1907. Αρχείον του στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη. τ. Β'. Εν Αθήναις: Εκ του Τυπογραφείου
Γ. Σ. Βλαστού, 180-181.
18 Howe, S. G. 1828. An historical sketch of the Greek revolution. L. Richards (Ed.). New York: White, Gallaher & White,
227.

26
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

παρακολουθούσαν τις χειρουργικές μου επεμβάσεις.19

Στις διαγνώσεις και στη θεραπεία οι γνώμες διίσταντο

Οι διαφορετικές πρακτικές που ακολουθούν οι εμπειρικοί και οι δυτικοί γιατροί οδηγούσαν
σε διχογνωμίες. Ο Oppenheim αναφέρει ότι δεν μπορούσε να πείσει ούτε τον ασθενή, ούτε τους
δημόσιους λειτουργούς για την ορθότητα -σύμφωνα με τη γνώμη του- της μεθόδου που πρότεινε
κι έπρεπε να υποταχθεί στην άποψη των εμπειρικών ιατρών: Αν θεωρούσα ενδεδειγμένο τον ακρω-
τηριασμό ή την εξάρθρωση σε ένα τραύμα από σφαίρα με ένα περίπλοκο κάταγμα, (οι εμπειρικοί
γιατροί) εξηγούσαν ομοφώνως ότι μπορούν να γιατρέψουν τον ασθενή χωρίς εγχείρηση και τόσο
αυτός ο ασθενής όσο και οι δημόσιοι λειτουργοί αρνιόντουσαν πεισματικά να προβώ σε οποιαδήπο-
τε αιματηρή επέμβαση.20
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαφορετική αντιμετώπιση της οποίας τύγχαναν δυτι-
κοί και πρακτικοί ιατροί, όταν μια επέμβαση απέβαινε θανατηφόρα. Γράφει χαρακτηριστικά ο
Oppenheim: οι άλλοι (οι εμπειρικοί ιατροί) υπόσχονται να τον διατηρήσουν εν ζωή […] Εφόσον
τελικά η έκβαση ήταν θανατηφόρα, τότε ο θάνατος δεν αποδιδόταν στη θεραπεία αλλά στην μοίρα
[…] αν όμως κάποιος δικός μου ασθενής πέθαινε, έστρεφαν τα όπλα τους εναντίον μου, σταματού-
σαν να πιστεύουν στην μοίρα και θεωρούσαν την εγχείρησή μου ως αιτία του θανάτου.21
Η έλλειψη γνώσεων για την ιατρική επιστήμη, είχε ως αποτέλεσμα ακόμα και επιστήμονες
ιατροί να αδυνατούν να καταλήξουν σε μια μόνο διάγνωση. Οι γνώμες διίσταντο. Χαρακτηρι-
στική η περίπτωση της ασθένειας και του θανάτου του Λόρδου Βύρωνα. Κοντά του βρέθηκαν ο
ολλανδικής καταγωγής Άγγλος Julius Millingen, ο Ιταλός Alberto Bruno22, ο Γερμανός Heinrich
Treiber και τέλος ο Έλληνας Λουκάς Βάγιας:23 [...]Ο Λόρδος Βύρων υπέκυψεν εις κακοήθη ελώδη
λοίμωξιν [...] Ο Μπάυρον καταληφθείς υπό ρευματικού πυρετού[...]Ο Βύρων απέθανεν εκ πνευμο-
νικής συμφορήσεως συνεπεία κρυολογήματος[...]Η διάψευσις των ζωηρών ελπίδων του ήτο η κύρια
αφορμή[...]του θανάτου του[...].24

Η ελκυστικότητα του ιατρικού επαγγέλματος

Το να είναι ή να δηλώνει κανείς γιατρός στην οθωμανική επικράτεια επέφερε σημαντικα οφέ-
λη και προνόμια καθώς το κύρος και ο σεβασμός που απέρρεαν από την ιδιότητα αυτή ήταν
μεγάλα και σε πολλές περιπτωσεις μπορούσε να αποβεί και σωτήριο για την ιδια του τη ζωή. Η
πρόσληψη ενός γιατρού βασιζόταν στις ικανότητες κι όχι στο θρήσκευμα ή την καταγωγή του25.
Αναφέρει ο Oppenheim: Ο γιατρός είναι για τους Τούρκους κάτι σαν άγιος και η προσωνυμία
«Hekim» είναι το ασφαλέστερο μέσο προστασίας ενάντια σε όλες τις πολιτικές και θρησκευτικές
διώξεις. Οι Έλληνες δίνουν στους ιατρούς τον τίτλο «Εξωχότατος». Στην τελευταία ρωσο-τουρκική
εκστρατεία αρκετοί έσωσαν το κεφάλι τους αναφωνώντας την τελευταία στιγμή τη λέξη «Hekim»
κι ο φανατικός σκληροτράχηλος πολεμιστής χάριζε τη ζωή στον αιχμάλωτο.26
Πολλοί επιτήδειοι, αλλά και πατριώτες, εκμεταλλεύονταν την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη
που έχαιραν, κυρίως αναμεσα στους Τούρκους, οι γιατροί προς όφελος τους. Ο Φωτάκος, αγω-

19 Oppenheim 1833, 116.

20 Oppenheim 1833, 116. Βλ. και Trelawny, J.E. 1831, February 12. "Trelawny's Journal". The London literary gazette
and journal of belles lettres, arts, sciences, no. 734. 
21 Oppenheim 1833, 116-117.
22 Comstock, J. 1829. History of the Greek Revolution: Compiled from Official Documents of the Greek Government,.
New York: W. Reed & Co., 477.
23 Βλαδίμηρος 2014, 47.
24 Πουρναρόπουλος 1973, 203.
25 Shefer-Mossensohn, M. (2009). Ottoman medicine: Healing and medical institutions, 1500-1700. Albany: SUNY
Press, 126.
26 Oppenheim1833, 7.

27
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

νιστής της Επανάστασης και Φιλικός, πήγε στο Ναύπλιο το 1820 για να κατασκοπεύσει κατόπιν
εντολής της Φιλικής Εταιρείας προσποιούμενος ότι ήταν ξένος γιατρός.27
Άλλοι πάλι, όπως ο Ιταλός Μπεντσίνι κατάφεραν και ζούσαν πλουσιοπάροχα χάρη στις υπο-
τιθέμενές τους γνώσεις ιατρικής: Ένας έφιππος άντρας πέρασε ντυμένος σαν Τούρκος συνοδεία
δύο αντρών. Ποία η έκπληξή μας, καθώς αναγνωρίσαμε έναν γνωστό μας από τη Φλωρεντία ονό-
ματι Μπεντσίνι. Μας αναγνώρισε και μας χαιρέτισε. Αμέσως τον ρωτήσαμε γιατί ήταν ντυμένος
έτσι. Μας απάντησε ότι εξασκούσε την ιατρική. Οι συμπατριώτες του εξεπλάγησαν σφόδρα ξέρο-
ντας ότι είχε σπουδάσει ιατρική μόνο έναν χρόνο. Ο Μπεντσίνι απάντησε ότι στη χώρα των τυφλών
ο μονόφθαλμος είναι ευλογημένος και πρόσθεσε ότι ως γιατρός των Τούρκων ομήρων αρχόντων,
βγάζει πολλά λεφτά, έχει έναν διερμηνέα, δύο σκλάβους και δυο όμορφες Τουρκάλες.28
Πέρα από τα οικονομικά οφέλη, ελκυστικά ήταν και τα δώρα που δέχονταν οι γιατροί. Ο
Oppenheim αναφέρει: Έγιανα τον διοικητή της Αδριανούπολης από έναν πυρετό που τον ταλαι-
πωρούσε καιρό. Με ρώτησε εάν είμαι παντρεμένος και αφού το αρνήθηκα, ήθελε να μου χαρίσει
δυο όμορφες Ελληνίδες σκλάβες. Αφού του απάντησα ότι αυτό απαγορεύεται στο στράτευμα μου
προσέφερε ένα νεαρό αγόρι και δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί αρνήθηκα το δώρο του.29
Η αλλαγή επαγγέλματος προκειμένου να γίνει κάποιος γιατρός φαίνεται να ήταν πολύ απλή:
Ένας ταξίαρχος από το Πεδεμόντιο, ένας Γενοβέζος που δίδασκε γαλλικά σε διάφορες οικογένειες
προξένων στην Αδριανούπολη προτίμησε από τη μια στιγμή στην άλλη να γίνει γιατρός. Του έδωσα
δεκαέξι διαφορετικές συνταγές και εφοδιασμένος με αυτές έγινε ο προσωπικός γιατρός του κυβερ-
νήτη της Υάμπολης.30

Φάρμακα και γιατροσόφια

Ενύχτωσε καί βράδυασε κι’ ο ήλιος βασιλεύει
Σύρτε παιδιά μου για ψωμί, κρασί να πιούμε βράδυ,
Και φέρτε μου γλυκό κρασί από το μοναστήρι,
Να βρέχω τις λαβωματιαίς, οπούμαι λαβωμένος. 31 (εικ.3)
Οι εμπειρικοί γιατροί έβαζαν στα τραύματα κρασί, ξύδι και ρακή, καθώς και ρετσίνι για να τα
απολυμάνουν.32 Επίσης έβαζαν «βαμβάκι βουτηγμένο σε αλοιφή φτιαγμένη από αυγά κτυπημένα
μαζί με λάδι μέσα στο τραύμα» γράφει ο αμερικανός Φιλέλληνας γιατρός Samuel Gridley Howe.33
Προσφιλή γιατρικά ήταν επίσης η αλόη, η βαλεριάνα, τα κρεμμύδια, η λεβάντα, ο λιναρόσπορος
και το θειάφι.34
Για να γιάνουν αποστήματα χρησιμοποιούσαν επιθέματα από μέλι και σύκα και το αφήνουν
στη φύση να γιάνει.35 Σε τραύματα από σφαίρες χύνουν λάδι ή λιωμένο βούτυρο.36 Τις φλεγμονές
τις σκεπάζουν με κρέας από φρεσκοσφαγμένα ζώα και στο τέλος φτιάχνουν μια αλοιφή από αυγά
και ανθρακικό μόλυβδο (στουπέτσι) που παρασκευάζουν εκείνη τη στιγμή. Αντί για επιδέσμους
από βαμβάκι και λινό που τους είναι τελείως άγνωστοι, χρησιμοποιούν πολύ βαμβάκι.37 (εικ.4,5)

27 Χρυσανθόπουλος 1899, ιγ΄-ιδ΄.

28 Adventures of a Foreigner in Greece. (August, 1826). The London Magazine (5), 477.
29 Oppenheim 1833, 21-22.
30 Oppenheim 1833, 9.
31 Passow, A. 1860. Tragoudia Romaika: Popularia carmina Graeciae recentioris. Lipsiae: B. G. Teubneri, 84.
32 Millingen, J. M. 1831. Memoirs of the affairs of Greece: Containing an account of the military and political events
which occurred in 1823 and following years. With various anecdotes relating to Lord Byron, and an account of his last
illness and death. London: J. Rodwell, 257.
33 Howe, S. G. 1906. Letters and Journals of Samuel Gridley Howe: The Greek Revolution. Boston: Dana Estes and Com-
pany, 61.
34 Πουρναρόπουλος 1973, 229.
35 Oppenheim 1833, 113.
36 Oppenheim 1833, ό. π.
37 Oppenheim 1833, ό. π.

28
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

3. Ο Δημήτριος Υψηλάντης υπερασπιζόμενος

το Άργος. Έγχρωμη λιθογραφία από την έκδο-
ση του Σ. Λάμπρου «Το Ηρώον του Αγώνος. 40
τετραχρωμίαι κατ΄αντιγραφήν των εν Μονάχω
εικόνων του ΦΟΝ ΕΣ. Εν Αθήναις, Ελληνική
Εκδοτική Εταιρεία, 1910». ΕΙΜ, Βιβλιοθήκη.

Ξύδι και χυμός λεμονιού ανακατεμένα με νερό είναι για τους Νεοέλληνες το ιατρικό, η πανάκεια
που κάνει για όλα αναφέρει ο Γερμανός Φιλέλληνας C.T. Striebeck στο ημερολόγιό του.38
Για τους Τούρκους, αλλά και για τους Έλληνες, πανάκεια ήταν, σύμφωνα με τον γιατρό Julius
Millingen το κάπνισμα της πίπας (εικ.6), που δρούσε και ως αναλγητικό.39
Χαρακτηριστική η σκηνή που περιγράφει ο Millingen: Καθισμένος ανάμεσα στους συμπατριώ-
τες του, αδύναμα ψέλλισε τη λέξη «τσιμπούκι», μια πίπα, και μόλις του την έφεραν την άδραξε με
τα δυο του χέρια και κατάπιε τον καπνό με την απληστία με την οποία ένας άνθρωπος εξαντλημέ-
νος από τη δίψα, θέλει να πιει νερό.40
Γνωστή ήταν και η χρήση της μούχλας, ως πρώιμου αντιβιοτικού με χρήση εξωτερική και
εσωτερική διαλυμένη σε υγρό.41
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει μια πρώτη μορφή γύψου για κατάγματα που είχε αναπτυ-
χθεί από τους εμπειρικούς και που λεγόταν «ανακόλλι». Φτιαχνόταν από ασπράδι αυγού, λάδι
και ρακή αναμεμιγμένα με τριμμένο σαπούνι, μαστίχα, λιβάνι και τριμμένο κεραμίδι ή μάρμαρο.
Το μίγμα, το οποίο όταν στέγνωνε, σκλήραινε και γινόταν συμπαγές, απλωνόταν σε μαλλιά προ-
βάτου πάνω στο σπασμένο άκρο. ακινητοποιώντας το αποτελεσματικά.42
Αναφέρει ο Oppenheim: Οι πιο περήφανοι (εμπειρικοί γιατροί) ήταν αυτοί που ασχολιόντουσαν
με τα πόδια που υποστήριζαν ότι μπορούσαν να γιάνουν ακόμα και το πιο πολύπλοκο κάταγμα με
αναρίθμητα θραύσματα χωρίς να επηρεασθεί η μορφή ή η χρήση του άκρου[… ]και καθιστά άχρη-
στο οποιονδήποτε ακρωτηριασμό στον οποίο εμείς θα προχωρούσαμε. [… ]δεν μπορεί να αρνηθεί

38 Striebeck, C. T. 1834. Mittheilungen aus dem tagebuche des philhellenen C.T. Striebeck. Hannover: E.A. Telgener,
189.
39 Millingen 1831, 41.
40 Millingen 1831, ό.π.
41 Βλαδίμηρος 2014, 83.
42 Αντωνακόπουλος, Γ. (2003). «Η εμπειρική θεραπευτική των καταγμάτων στη νεώτερη Ελλάδα». Δέλτος: περιοδικό
της ιστορίας της ιατρικής, 25, 29-39.

29
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

4. Αιμοβαφές ράκος από τον κεφαλόδεσμο που έφερε ο Μάρκος Μπότσαρης κατά το
θανάσιμο τραυματισμό του τον Αύγουστο του 1823 στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου.
ΕΙΜ, αρ. κατ. 6611.

5. Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη στο Κεφαλόβρυσο τον Αύγουστοτου 1823. Μέρος της σειράς τεσσάρων μελα-
νογραφιών που φιλοτέχνησε ο Αθανάσιος Ιατρίδης. Από τις πρώτες εικονογραφήσεις της ελληνικής επανάστασης.
ΕΙΜ, αρ. κατ. 4542/1.

30
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

6. Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθο. Έγχρωμη λιθογραφία από την έκδοση του Σ.
Λάμπρου «Το Ηρώον του Αγώνος. 40 τετραχρωμίαι κατ΄αντιγραφήν των εν Μονάχω εικόνων
του ΦΟΝ ΕΣ. Εν Αθήναις, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία, 1910.» ΕΙΜ, Βιβλιοθήκη.

κανείς ότι αυτοί οι άνθρωποι παρόλη την άγνοιά τους θεραπεύουν τα κατάγματα με μεγάλη τύχη.
Η διαδικασία έχει ως εξής: αφού βάζουν το άκρο στη σωστή του θέση, το κρατούν στη θέση του
μέχρι να γιάνει μέσω μιας θήκης από γύψο.43
Ο Γάλλος Φιλέλληνας Maxime Raybaud αποδίδει τη χρήση βοτάνων και χορταριών για την
επίδεση πληγών που αιμορραγούν σε έλλειψη επιδέσμων: παρά τη φροντίδα του γιατρού Σ. πολ-
λοί πέθαναν από την αιμορραγία. Δεν διέθεταν τα χειρουργικά εργαλεία που θα ήταν απαραίτητα
και οι επίδεσμοι έλειπαν επίσης, οπότε ήταν αναγκασμένοι να σταματήσουν την αιμορραγία με
επιδέσμους από χορτάρια και βότανα.44
Ωστόσο δεν ήταν ακριβώς έτσι. Οι εμπειρικοί γιατροί χρησιμοποιούσαν υφασμάτινους επι-
δέσμους, τα λεγόμενα ξαντά ή πανιά και χορτάρια, θεραπευτικά βότανα, καθώς και επιδέσμους
από ασπράδι αυγού και λινάρι45 για να επιδένουν και να επουλώνουν τις πληγές και να σταμα-
τούν την αιμορραγία. 46 (εικ.7)

43 Oppenheim 1833, 115.

44 Raybaud, M. 1824. Mémoires sur la Grèce: pour servir à l’histoire de la guerre de l’indépendance. Paris: Tour-
nachon-Molin, 357.
45 Mengous P. 1830. Narrative of a Greek soldier: containing anecdotes and occurrences illustrating the character and
manners of the Greeks and Turks in Asia Minor, and detailing events of the late war in Greece, N.Y: Elliott and Palmer,
166.
46 Raybaud 1824, ό.π.

31
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

7. Ο Γκούρας καταθραύει τους εχθρούς στο Μαραθώνα. Έγχρωμη λιθογραφία από την έκδοση του Σ. Λάμπρου «Το
Ηρώον του Αγώνος. 40 τετραχρωμίαι κατ΄αντιγραφήν των εν Μονάχω εικόνων του ΦΟΝ ΕΣ. Εν Αθήναις, Ελληνική
Εκδοτική Εταιρεία, 1910.» ΕΙΜ, Βιβλιοθήκη.

9. Ο εξ Αγράφων Αθανάσιος υπερασπιζόμενος εαυτόν στον Προύθο. Έγχρωμη λιθογραφία από την έκδοση του
Σ. Λάμπρου «Το Ηρώον του Αγώνος. 40 τετραχρωμίαι κατ΄αντιγραφήν των εν Μονάχω εικόνων του ΦΟΝ ΕΣ. Εν
Αθήναις, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία , 1910.» ΕΙΜ, Βιβλιοθήκη.

32
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

Μια εξειδικευμένη ιατρική πρακτική για τη συρραφή εντε-

8. Συρραφή τραύματος με μυρμη-
γκοκεφαλές. Σχέδιο Σ. Γκόγκου.
ρικών τραυμάτων περιγράφει ο Μακρυγιάννης: κ’ εκεί οπού
τον πολεμούσαν του δίνουν μίαν μαχαιριά εις την κοιλιά και …
ο γιατρός ... με των μερμήγκων τα κεφάλια τόρραψε την κοι-
λιά.47 (εικ.8)
Η συρραφή επιτυγχάνονταν, βάζοντας μεγάλα μυρμήγκια
να δαγκώσουν τις δύο πλευρές του τραύματος κι έπειτα απο-
κόπταν το σώμα από το κεφάλι, οπότε τα σαγόνια τους λει-
τουργούσαν σαν κλιπ. Η πρακτική αυτή απαντάται και σε πα-
λαιότερες περιγραφές ήδη από την αρχαία Ινδία48 ως και τους
Μαμελούκους της Αιγύπτου49 που την χρησιμοποιούσαν σε
άλογα. Σε μια αμερικάνικη έκδοση του 1887 αναφέρεται ότι
την ίδια τεχνική χρησιμοποιούσαν, σύμφωνα με πληροφορίες
τους, και οι χειρούργοι της Ισπανίας50.
«Μαγικές» και κατά βάση ανούσιες θεωρούσαν οι δυτικοί
γιατροί διαδεδομένες πρακτικές που σήμερα έχουν επανακτή-
σει τη σημασία τους, όπως παραδείγματος χάριν η μέτρηση
του σφυγμού: Όχι μόνο ο απλός λαϊκός άνθρωπος αλλά και ο
Τούρκος εγνωσμένου κύρους θεωρούν ότι το να πιάσει κανείς
τον σφυγμό είναι το μόνο απαραίτητο κριτήριο για τις ικανότη-
τες του γιατρού. 51

Στο πεδίο της μάχης

Οι άρρωστοι και οι τραυματίες δεν εγκαταλείπονταν από τους συναγωνιστές τους στο πεδίο
της μάχης. Οι συμπολεμιστές μετά τη μάχη τους μετέφεραν, είτε «σε ξυλοκρέβατα»52 είτε «στην
πλάτη τους», όπως αναφέρει ο Φιλέλληνας Γάλλος πολεμιστής, Olivier Voutier.53
Κάποιοι Φιλέλληνες γνώρισαν ωστόσο, την εγκατάλειψη κάτω από συνθήκες πλήρους ανέχειας:
Μπήκα στο σπίτι και βρέθηκα στο δωμάτιο όπου κειτόταν χωρίς στρώμα, χωρίς κάλυμμα, στο πάτωμα.
Το πόσο συγκλονίστηκα να τον δω έτσι, να τον έχουν παρατήσει, μπορεί να το καταλάβει μόνο κάποιος
που είχε την ίδια μοίρα, γράφει ο Γερμανός Φιλέλληνας στο ημερολόγιό του.54 (εικ.9)
Ο Ιωάννης Φιλήμων περιγράφει τις εναλλακτικές που υπήρχαν για τους τραυματίες: Ελλεί-
ποντος οιουδήτινος Νοσοκομείου Στρατιωτικού, οι τραυματίαι και ασθενείς παρεπέμποντο εις τας
οικίας αυτών, ή εις την πλησιεστέραν πόλιν ή μονήν ή χωρίον άλλως οι στρατιώται ενοσοκόμουν
τούτους, τυγχάνοντας αλλοδαπούς μάλιστα, όπου και όπως ηδύναντο γραία δε τις ή κουρεύς55, ή
μοναχός ή εμπειρικός επεσκέπτοντο αυτούς, πολλάκις στερούμενοι και αυτών των προχειρότερων
οργάνων και μέσων.56 (εικ.10)

47 Βλαχογιάννη 1907, 69-70.

48 Rooney, A. 2012. The history of medicine. New York: Rosen Publishing Group, 152-153.
49 Alkhateeb, S. H. 2013. Mamluks and animals: Veterinary medicine in medieval Islam. Boston: Brill, 428, 429.
50 Eames, W. H. & Stockwell, C. T. (Eds.). 1887. The Archives of Dentistry, St. Louis : J.H. Chambers &. Co, 4: 192.
51 Oppenheim 1833,15.
52 Βλαδίμηρος 2014, 108.
53 Voutier, O. 1823. Mémoires du colonel Voutier sur la guerre actuelle des Grecs. Paris: Bossange Frères, 179.
54 Tagebuch und Erläuterungen über den Kampf der Philhellenen in Griechenland: Herausgegeben von einem deutschen
freiwilligen Waffen-Gefährten oder sogenannten Philhellenen. 1823. Dinkelsbühl: Friedrich Walter, 184.
55 Βλ. Mengous P. 1830. Narrative of a Greek soldier: containing anecdotes and occurrences illustrating the character and
manners of the Greeks and Turks in Asia Minor, and detailing events of the late war in Greece, N.Y: Elliott and Palmer,
166.
56 Φιλήμων, I. 1860. Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Aθήνα: Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά,
τ.Γ΄, λθ΄.

33
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

10. Μάχη των Αθηνών (1827) και θάνατος του Γ. Καραϊσκάκη του Αλέξανδρου Ησαϊα. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία
από την έκδοση «Ιστορία της Ελλάδος» (1839). ΕΙΜ, Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 4948/25.

Οι γυναίκες στο πλευρό των τραυματιών

Εκτός από τις γυναίκες που μάχονταν στο πεδίο της μάχης, πολλές προσέφεραν σημαντικές
ιατρικές φροντίδες ως συγγενείς ή μη των τραυματιών. (εικ.11)
Ήταν επίσης παρούσες είτε ως σύζυγοι γιατρών, είτε ως «γιάτρισσες» οι ίδιες, όπως η Αλτάνη
Ιγγλέζου, σύζυγος του Φιλέλληνα Ελβετού Φαρμακοποιού Μάγερ, η Τσιτσώ Μπέγινα εκ Σκοπέ-
λου, η μοναχή Λεοντία εκ Άνδρου και πολλές άλλες.57 (εικ.12)
Στο πεδίο της μάχης προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες φροντίζοντας τους τραυματίες: Μάχη
και πρώτη πολιορκία των Αθηνών όπου εκυρίευσον οι Αθηναίοι το φρούριον με τας σκάλας ως
κάτωθεν φαίνονται τα ανδραγαθήματων όπου γενικώς ανδραγήθησαν και εθυσιάσθησαν - ο Φιλο-
πάπους αι γυναίκες περιποιούνται τους λαβωμένους και σκοτωμένους των.58

Οι ελλείψεις στο στράτευμα ήταν φοβερές

Η καθημερινότητα ήταν ιδιαίτερα δύσκολη για τους πολεμιστές και τους κατοίκους των χωρι-
ών. Παραστατικά περιγράφονται οι ελλείψεις στα πεδία της μάχης, όπου δεν υπήρχε ούτε αρκετό
φαγητό, ούτε ρούχα, ούτε παπούτσια, ούτε βέβαια ιατρικά εφόδια ή αρκετοί παρόντες χειρούργοι
και γιατροί59: Τα ρούχα μας είχαν γίνει χειρότερα. Την νύχτα γίνονταν υγρά από την υγρασία, την
ημέρα καίγονταν από τον ήλιο, σχεδόν όλα είχαν τρύπες, πολλοί δεν είχαν πουκάμισο πάνω τους, σε
άλλους έλειπαν τα παπούτσια [...] γενικά έλειπαν τα πάντα, γράφει ο ανώνυμος Φιλέλληνας και

57 Πουρναρόπουλος 1973, 163

58 Μακρυγιάννης, Ι. 1995. Σκέψις Μακρυγιάννη: οι οκτώ πίνακες σε ξύλο Π. Ζωγράφου. Αθήνα: Εθνικό Ιστορικό
Μουσείο.
59 Περραιβός, Χ. 1836. Απομνημονεύματα πολεμικά: διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών
κατά τε το Σούλιον και Ανατολικήν Ελλάδα από του 1820 μέχρι του 1829 έτους. Εν Αθήναις: Εκ της Τυπογραφίας
Ανδρέου Κορομηλά, τ.Β΄, 66.

34
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

11. & 12. Η Μόσχω Τζαβέλλα περιθάλπτει και υπερασπίζεται τον τραυματισμένο σύζυγό της Λάμπρο. α) Επιζωγρα-
φισμένη χαλκογραφία του Mongeri (1840) βασισμένη στο πρωτότυπο του Ludovico Lipparini. ΕΙΜ, Συλλογή Χα-
ρακτικών, αρ. κατ. 6365. β)Κάρβουνο με κιμωλία σε χαρτί. Αγνώστου, βασισμένο στον ομώνυμο πίνακα του Γεωργίου
Μηνιάτη. ΕΙΜ, αρ. κατ. 4383.

35
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

13. Δύο γάλλοι αξιωματικοί ανάμεσα σε στρατιώτες του φημισμένου τάγματος –τακτικού στρατου- του Δημητρίου
Υψηλάντη (1822). Format. ΕΙΜ, Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 902.

14. Κασέλα - φαρμακείο της οικογένειας Χωματιανού. ΕΙΜ, αρ. κατ. 1551.

36
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

συναγωνιστής στο ημερολόγιό του.60 (εικ.13) Σε χειρότερη μοίρα βρίσκονταν οι τραυματίες και
οι άρρωστοι: Οι τραυματίες και οι άρρωστοι τους βρίσκονται ήδη στην πιο αξιολύπητη κατάσταση,
διότι ενώ διαθέτουν πολλούς γιατρούς και χειρούργους, δεν έχουν φάρμακα και χειρουργικά εργα-
λεία, ούτε τα μέσα για να τα προμηθευτούν.61 (εικ.14)
Μια παραστατική περιγραφή της τραγικής καθημερινότητας στα στρατιωτικά λαζαρέτα δί-
νεται πάλι από τον Φιλέλληνα von Normann-Ehrenfels: Στα ελληνικά λαζαρέττα οι άρρωστοι
στρατιώτες ήταν ξαπλωμένοι χωρίς κουβέρτες στην γυμνή γη, συχνά τους έδιναν μόνο ψωμί κι
αυτό το βράδυ.62 (εικ.15)
Ακόμα κι αν οι Φιλέλληνες προσπαθούσαν να σώσουν τους συναγωνιστές τους, δεν είχαν τα μέσα
να τους γλυτώσουν από τον θάνατο. Εξαιρετικά θλιβερή η περιγραφή του αρρώστου που κείτεται στο
πάτωμα χωρίς φαγητό και νερό: Μου ήρθε η φαεινή ιδέα από την κίνηση που έκανε προς το στόμα... να
του δώσω λίγο νερό κι όταν συνήλθε λίγο, μου είπε ότι εδώ και τέσσερις μέρες δεν του είχαν δώσει ούτε
νερό, ούτε κάτι άλλο να πιει [...]πέθανε μερικές ώρες αργότερα από τον πυρετό.63 (εικ.16)

Οι επιδημίες θέριζαν
Η μεγάλη συγκέντρωση ανθρώπων και ζώων χωρίς τις απαραίτητες συνθήκες υγιεινής, η ποι-
ότητα του πόσιμου νερού, αλλά και τα διάσπαρτα έλη ευνόησαν τη δημιουργία επιδημιών και την
ταχεία εξάπλωσή τους.
Ιστορικές πηγές αναφέρουν μεταξύ άλλων την ελονοσία, τον τύφο, την πανώλη, την οστρα-
κιά, τη χολέρα και την ευλογιά.64 Η ελονοσία ενδημούσε σε όλα τα θέατρα του πολέμου, και ηταν
ιδιαιτέρα αισθητή στο Μεσολογγι, την Αργοναυπλία και την Κορίνθο.65
Ο Φωτάκος αναφέρει για την Τριπολιτσά: εκατοίκουν υπέρ τας 35.000 ψυχαί Τούρκων, Χριστι-
ανοί και Εβραίοι και είχαν έλθει εκεί [...] και έως 4.000 Αλβανοί [...] 8.000 Μπαρδουνιώται, Μιστρι-
ώται, Φαναρίται, Λεονταρίται, Καρυτινοί και λοιποί. Το δε πλήθος αυτών των ανθρώπων και των
ζώων, το οποίον ήτο εντός της Τριπολιτσάς εγέννησεν την αρρώστειαν εις αυτήν.66
Τα πτώματα άθαφτα, εξαιτίας της κόπωσης ή της έλλειψης νεκροθαφτών, συνέβαλαν αποφα-
σιστικά στην πρόκληση επιδημιών:
Ο τύφος εθέριζεν τον πληθυσμόν. Η συγκέντρωσις τόσου κόσμου εντός των τειχών της πόλεως,
η ακαθαρσία η αυξάνουσα από το πλήθος των ζώων του στρατού.67
[...] Επειδή δε έλειπον νεκροθάπται τα πλείστα των σωμάτων σηπόμενα εν υπαίθρω κατέστησαν
λοιμώδη...και φοβερά επιδημία τύφου ενέσκηψεν επί των Ελλήνων.68
Τα θύματα των επιδημιών ξεπέρασαν τους νεκρούς από τις μάχες του Αγώνα σύμφωνα με τους
μελετητές. Έλληνες και ξένοι φιλέλληνες πλήρωσαν τα ιδανικά τους με τη ζωή τους. Γράφει ο Φω-
τάκος: Τοιαύτη ήτο η λοιμική νόσος του Ναυπλίου. Εκ ταύτης δε, καθως και της προηγηθείσης της
Τριπολιτσάς απέθανον περισσότεροι άνθρωποι, παρά εις τους μέχρι τότε γενόμενους πολέμους.[...]
πολλοί εκ των ευρεθέντων Γερμανών φιλελλήνων, και νεωστί ελθόντων απέθανον από την νόσον.69
Ο Γεώργιος Κουντουριώτης γράφει στο Ναύπλιο, το 1824 για την επιδημία: Εγώ ευρίσκομαι
εις την κλίνην, υπέφερα πολλά από την επιπολάζουσαν η οικία μου σχεδόν κατέστη εν νοσοκομείον,

60 [sogenannten Philhellenen] (ed.) 1823, 165.

61 Sheridan, C. B. 1822. Thoughts on the Greek Revolution. London: J. Murray, 76.
62 Bollmann, L., & Norman, G.1823. Der Hellenen Freiheitskampf im Jahre 1822: Aus dem Tagebuche des Herrn A. v. L.
/Kampfgenossen des Generals Grafen von Normann bearbeitet von Ludwig von Bollmann. Bern: Jenni, 82.
63 [sogenannten Philhellenen] (ed.) 1823, 187-188.
64 Σουλογιάννης, Ε.Θ. 1976. Η υγιεινή κατά τον Αγώνα του 1821 στην Πελοπόννησο. Ανάτυπο από τα πρακτικά του
Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, 262.
65 Πουρναρόπουλος 1973, 191.
66 Χρυσανθόπουλος 1899, 189.
67 Πουρναρόπουλος 1973, 223.
68 Πουρναρόπουλος 1973, 186.
69 Χρυσανθόπουλος 1899, 429-430.

37
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

15. Νεαρός Έλληνας υπερασπίζεται τον - τραυματισμένο- πατέρα του. Επιζωγραφισμένη

λιθογραφία του Leon Noel (1827) βασισμένη στο πρωτότυπο έργο του Ary Scheffer. ΕΙΜ,
Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 10169.

επειδή δεν έμεινεν υγιής κανείς από τους περί εμέ.70

Μεταξύ των θυμάτων των επιδημιών συγκαταλέγονται ήρωες, φιλέλληνες και πολεμιστές της Επα-
νάστασης κι από τα δύο στρατόπεδα: [...]Ο ίδιος ο Δράμαλης ελονοσών απέθανεν εν Κορίνθω το 1822.71
Για να ξεφύγουν από τις επιδημίες οι Έλληνες κατέφευγαν στα βουνά, στον καθαρό αέρα.72
Οι άρρωστοι ωστόσο παρέμειναν σε αυτές τις περιπτώσεις, σύμφωνα με τα γραπτά, μόνοι στα
σπίτια τους: [...]Η πανούκλα ήταν η χειρότερη μάστιγα, όχι τόσο για τους μοιρολάτρες Τούρκους,
αλλά για τους Έλληνες που την φοβόντουσαν ιδιαίτερα. Με το που εμφανίζονταν ίχνη σ΄ ένα σπίτι,
το εγκατέλειπαν όλοι και πήγαιναν να μείνουν στα βουνά, όπου σπάνια εξαπλώνεται η αρρώστια.
Ο άρρωστος παραμένει μόνος και τον περιμένει ένα άθλιο τέλος.73

Νοσοκομεία στην Ελλάδα

Νοσοκομεία, αν και λίγα, υπήρχαν ήδη πριν την Επανάσταση του 1821. Κατά τη διάρκεια του
Αγώνα λειτουργούσαν μεταξύ άλλων το Νοσοκομείο του Ναυπλίου, της Σύρου, του Μεσολογγί-
ου, της Ζακύνθου, της Σαλαμίνας. Η πρώτη νομοθετική ρύθμιση για την ίδρυση νοσοκομείων εκ
μέρους του Δημοσίου ψηφίστηκε το 1825.74
Παράλληλα, υπήρχαν τα πρόσκαιρα νοσοκομεία, π.χ. των Καλαβρύτων, της Δημητσάνας που

70 Πρωτοψάλτης Ε. Γ. (εκδ.) 1971. Ιστορικόν Αρχείον Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. τ. Ε΄-
τχ. iv: έγγραφα του 1824, 912.
71 Πουρναρόπουλος 1973, 190.
72 Bollmann & Norman 1823, 28.
73 Bollmann & Norman 1823, ό.π.
74 Πουρναρόπουλος 1973, 168-183.

38
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

16. Το τουρκικό βόλι. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία. ΕΙΜ, Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 9748/ια.

ιδρύονταν κατά τόπους κοντά στα πεδία μάχης για να παράσχουν ιατρική περίθαλψη, π.χ. εγχει-
ρήσεις, φάρμακα, νοσηλεία.75
Σε πολλά Μοναστήρια λειτουργούσαν νοσοκομεία, τα οποία έχαιραν της εκτιμήσεως και των
Ελλήνων και των Τούρκων. 76 Ως εμπειρικοί επιχειρούσαν σε αυτά γιατροί, όπως ο ηγούμενος της
Μονής Κανδήλας Μαντινείας Καλλίνικος.77
Κάποια νοσοκομεία ιδρύθηκαν από Φιλέλληνες, όπως αυτό του Μεσολογγίου. Η έλλειψη χρημα-
τοδότησης, φαρμάκων κι εφοδίων, ανάγκασε τους ιδρυτές να το κλείσουν. Χαρακτηριστικό το από-
σπασμα από το ημερολόγιο ενός Φιλέλληνα: Εδώ στο Μισσολόγγι συναντήσαμε Γερμανούς, άρρωστα
άτομα, που βρίσκονταν σε ένα νεοαναγερθέν νοσοκομείο. Ο δημιουργός αυτού του νοσοκομείου ήταν
ένας φαρμακοποιός, ονόματι Μ. εκ γενετής Ελβετός, μόνο αυτόν έπρεπε να ευχαριστούν οι άρρωστοι.78
Οι πληρωμές δεν ήταν τακτικές για κανέναν σκοπό. Ούτε για τα νοσοκομεία, ούτε για τους
γιατρούς, ούτε για τα φάρμακα. Αναφέρει ο Γερμανός εθελοντής στο ημερολόγιό του για τον
φαρμακοποιό Μ: [...]δεν έλαβε από τους διοικούντες ο φαρμακοποιός Μ. ούτε καν ένα μέρος της
απαίτησης των μερικών χιλιάδων γροσιών για τα φάρμακα που είχε δώσει από την τσέπη του και
παρόλο που προσπάθησε πολύ, αναγκάστηκε μετά από λίγο να κλείσει το νοσοκομείο.79
Αυτά ήταν γνωστά και στους Τούρκους με τον Ιμπραήμ να αναρωτιέται γιατί ο ολλανδικής
καταγωγής άγγλος γιατρός Julius Millingen στρατεύτηκε με τους Έλληνες: Τι δουλειά είχες εσύ,
νεαρέ Άγγλε, να υπηρετείς επαναστατημένους ραγιάδες που πολεμούν ενάντια στους αφέντες;

75 Πουρναρόπουλος 1973, ό. π.
76 Πουρναρόπουλος 1973, 99.
77 Πουρναρόπουλος 1973, 96.
78 [sogenannten Philhellenen] (ed.) 1823, 161.
79 [sogenannten Philhellenen] (ed.) 1823, 165.

39
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Κι απαντά ο Millingen: Είμαι γιατρός και δεν υπηρετώ καμία πλευρά παρά μόνο την ανθρωπό-
τητα. Μπήκα στην υπηρεσία των Ελλήνων γιατί μου άρεσε η προσφορά τους. Αμέσως τέθηκε το
θέμα της πληρωμής: Σε πληρώνουν οι Έλληνες; Η απάντηση: Δεν είναι και απόλυτα συνεπείς στις
πληρωμές τους είχε ως αποτέλεσμα μια καλύτερη προσφορά εκ μέρους του Ιμπραήμ: Τότε, αν υπη-
ρετείς την ανθρωπότητα, μπορείς να παραμείνεις μαζί μου, που χρειάζομαι γιατρό και μπορείς να
βασιστείς σε μένα ότι θα είμαι πολύ πιο συνεπής στις πληρωμές απ΄ ότι οι Έλληνες.80

Φυλακτά και δεισιδαιμονίες

Η πίστη σε μαγικές δυνάμεις από τις οποίες έπρεπε οπωσδήποτε να προφυλάσσονται, επι-
κρατούσε στους Έλληνες και Τούρκους πολεμιστές. Σε αντικείμενα της καθημερινής ζωής αλλά
και στον οπλισμό υπάρχουν αποτροπαϊκά-φυλακτικά και θρησκευτικά σύμβολα καθώς και απο-
τρεπτικές-προστατευτικές επιγραφές. Τα φυλακτά αυτά όχι μόνο απέτρεπαν τους εχθρούς από
το να υπερισχύσουν με τη χρήση μαγικών μέσων (ξορκιών, φυλακτικών συμβόλων κ.λπ.) αλλά
και παρείχαν προστασία από τη βασκανία και από υπερφυσικές δυνάμεις, στις βλαβερές επιρροές
των οποίων αποδίδονταν συχνά ασθένειες και τραυματισμοί.81 (εικ.17)
Ο Λοχαγός T. Trant κατά το ταξίδι του διαμέσου της Ελλάδας το 1830 περιγράφει πως ένας
οπλισμένος χωρικός έβγαλε από το γιλέκο του πολύ προσεκτικά και με έναν αέρα μυστηρίου και
έδειξε σε αυτόν και τον συνοδό του ένα μικρό προσεκτικά τυλιγμένο πακέτο. Δεν ήταν αρχαία
νομίσματα όπως νόμιζε, παρά ένα κομματάκι φθαρμένου ξύλου με δύο ένθετες γυάλινες χάντρες,
έτσι που έμοιαζε με πρόσωπο πίθηκου[...]. Είχε δώσει εκατό δολάρια για αυτό, σε έναν γιατρό στο
Ανατολικό, και δεν θα το αποχωριζόταν για οποιοδήποτε ποσό θα μπορούσατε να του προσφέρθει».
Παρόλο που ο χωρικός δεν ήξερε αν το φυλακτό «προέρχεται από τον Θεό ή από τον διάβολο» ήταν
βεβαιος ότι «αποτελεί αλάνθαστο φυλακτό εναντίον κάθε είδους πληγής!.82
Η δεισιδαιμονία ήταν διάχυτη μεταξύ του πληθυσμού. Η χειρομαντεία συνιστούσε μια προ-
σφιλή μέθοδο πρόβλεψης του μέλλοντος που εξασκούσαν οι γριές στα χωριά.83 Ο Φιλέλληνας
Στρατηγός Graf von Normann παρατηρεί: Η δεισιδαιμονία είναι ένα μεγάλο λάθος των κατοίκων,
κυρίως όμως των γυναικών. Δεν τους αρέσει να ακούν επαίνους για τα παιδιά τους για να μην ξυ-
πνήσει το κακό πνεύμα της ζήλειας, τρέχουν σε λόφους κατάρας για να εκδικηθούν εκεί μεταξύ προ-
σευχής και κατάρας τους εχθρούς τους, τρέχουν σε μέρη μυστικά για να κάνουν θυσίες σε μια άγια
για να παντρευτούν γρήγορα και ζητούν την ουράνια ευλογία γιατί το να μην κάνεις παιδιά είναι η
χειρότερη τιμωρία για μια γυναίκα, ως μια καταραμένη από το Θεό μοιάζει η δύστυχη.
Όταν το ωραίο φύλο έμαθε ότι υπήρχε ένας γιατρός μεταξύ των ξένων άρχισαν να έρχονται για
να τους πει με το ζόρι τη μοίρα στο χέρι: εδώ ήταν να δοθεί συμβουλή και βοήθεια σε αρρώστους,
εκεί όμορφες κοπέλες να μάθουν τη μοίρα τους και έδειχναν την παλάμη τους, ο γιατρός μας ήταν
πολύ αμήχανος, ωστόσο προσπαθούσε όσο μπορούσε και έλεγε σε όλους τα καλύτερα στους αρρώ-
στους γρήγορη ίαση, στην ερωτευμένη έναν δυνατό άντρα και πολλά παιδιά.84 (εικ.18)
Διαδεδομένο ήταν και το φτύσιμο πάνω στις πληγές αλλά και για καλή υγεία. Φυσικό
είναι οι δυτικοί γιατροί να αντιμετωπίζουν τέτοιες συνήθειες με επιφύλαξη. Αναφέρει σχετι-
κά ο Oppenheim: Το φτύσιμο είναι γιατρικό που βασίζεται σε μια γενική δεισιδαιμονία στην
Ανατολή. Η μητέρα φτύνει το παιδί για να το προστατέψει από το κακό βλέμμα των φθονερών
ανθρώπων αλλά και κάποιοι ασθενείς κυρίως στη Μικρά Ασία δεν αρκούνταν στα γιατρικά
που τους έδινα αλλά μου ζητούσαν να φτύσω και στο πονεμένο σημείο και έφευγαν μόνο αφού

80 Millingen 1831, 380.

81 Shefer-Mossensohn, M. 2009. Ottoman medicine: Healing and medical institutions, 1500-1700. Albany: SUNY
Press, 171-172.
82 Trant, T. A. 1830. Narrative of a journey through Greece in 1830: With remarks upon the actual state of the naval and
military power of the Ottoman empire. London: Henry Colburn and Richard Bentley, 232.
83 Bollmann & Norman 1823, 50.
84 Bollmann & Norman 1823, ό. π.

40
 Μαρίνος Αργυριάδης- Καχρίλας

17. Επίχρυση θήκη-φυλακτό με παράσταση του Αγίου Γεωργίου. ΕΙΜ, αρ. κατ. 4208.

18. Γυναίκα της Σίφνου. Επιζωγραφισμένη χαλκογραφία του Jacques Grasset de Saint Sauveur, από την έκδοση
«Encyclopedie des Voyage» (1795/1796). ΕΙΜ, Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 11478/ ζ.

41
 Η Ιατρική στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.

ανταποκρινόμουν στην απαίτησή τους με την πεποίθηση ότι τώρα συντόμως θα έγιαναν.85
Κι αν δεν υπήρχαν άνθρωποι ή μάγοι να ρωτήσουν, απευθύνονταν στα στοιχεία της φύσης
και σε αρχαίες δοξασίες για να μάθουν αν θα επιζήσουν και αν θα γίνουν καλά: Δίπλα στα ερείπια
του ναού της Δήμητρας είναι μια πηγή όπου οι πιστοί μέσω ενός καθρέφτη ρωτούσαν τις νύμφες
(Ναϊάδες) για την εξέλιξη μιας ασθένειας.86

Συμπεράσματα
Πενιχρά ήταν τα μέσα που είχαν στη διάθεσή τους οι γιατροί κατά την Ελληνική Επανάστα-
ση του 1821. Οι πρακτικοί και εμπειρικοί γιατροί διέθεταν βέβαια εξαιρετικά φυσικά και φυτικά
γιατροσόφια που συχνά αποδεικνύονταν πιο αποτελεσματικά από τις αντίστοιχες Ευρωπαϊκές
μεθόδους της εποχής. Νικητές και νικημένοι δεν υπάρχουν. Ένας ήταν ο στόχος: η επιβίωση. Στη
μάχη για τη σωτηρία των πολεμιστών ρίχτηκαν όλοι, συμπολεμιστές, γυναίκες και ιερωμένοι.
Στήθηκαν πρόχειρα νοσοκομεία σε μοναστήρια. Λίγα φαρμακεία παρείχαν φάρμακα στον πλη-
θυσμό. Οι διηγήσεις των Φιλελλήνων κι Ελλήνων γιατρών και στρατιωτικών87 φωτίζουν κι άλλες
πλευρές της καθημερινότητας, όπως την έλλειψη ρουχισμού και εφοδίων, την αυτοθυσία των
συμπολεμιστών, αλλά και την εγκατάλειψη των ασθενών, όταν δεν υπήρχε σωτηρία. Με ευφρά-
δεια περιγράφεται η αδυναμία ή η καθυστέρηση πληρωμών αλλά και η κατάχρηση του ιατρικού
επαγγέλματος από αδαείς προς την ιατρική τέχνη.
Ιδιαίτερος ήταν και ο ρόλος των δεισιδαιμονιών, η βαθιά πίστη σε φυλακτά, κατάλληλες ή
ακατάλληλες ημερομηνίες σε «μαγικές» δυνάμεις και σε βασκανίες, καθώς και η δυσπιστία στις
επιστημονικές (και την εποχή εκείνη ακόμα όχι τόσο αποτελεσματικές) ευρωπαϊκές μεθόδους.
Φωτίζοντας την ιατρική κατά την Ελληνική Επανάσταση λαμβάνει κανείς μια μικρογραφία
της ελληνικής κοινωνίας και νοοτροπίας εκείνη την εποχή με πολλά στοιχεία να είναι αναγνωρί-
σιμα μέχρι τις μέρες μας. Η αντιπαράθεση μεταξύ της δυτικό-ευρωπαϊκής πανεπιστημιακής Ια-
τρικής και της ελληνικής παραδοσιακής Ιατρικής αποτυπώνει την ολοένα αυξανόμενη απόρριψη
των παραδοσιακών τεχνών, ηθών, αντιλήψεων, πρακτικών, ενδυμασιών κλπ. ως οπισθοδρομικών
και παρωχημένων και την υιοθέτηση των αντίστοιχων σύγχρονων ευρωπαϊκών σε μια προσπά-
θεια για την πνευματική και υλική πρόοδο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

85 Oppenheim 1833, 71-72.

86 Bollmann & Norman 1823, 57.
87 Βακαλόπουλος, Α. 1948. Τα ελληνικά στρατεύματα του 1821. Θεσσαλονίκη. • Δεληγιάννης, Κ. 2005. Απομνημο-
νεύματα (1854). Αθήνα: Εκδόσεις Πελεκάνος. • Κασομούλης, Ν. 1940.  Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστά-
σεως των Ελλήνων 1821-1833. Αθήναι. • Κολοκοτρώνης, Θ. 1846. Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από
τα 1770 έως τα 1836. Αθήνησι: Τύποις Χ.Ν. Φιλαδελφέως. • Μίχος, Α. Ν. 1883. Απομνημονεύματα της δευτέρας
πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) καί τινες άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου Αγώνος αναγό-
μεναι. Σ. Π. Αραβαντινού (Εκδ.). Εν Αθήναις: Εκ του Τυπογραφείου της Ενώσεως. • Σιμόπουλος, Κ. 1984. Πως
είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21. Αθήνα. • Σπυρομίλιος Μ. 2005. Χρονικό του Μεσολογγίου: 1825-1826. Αθήνα:
Εκδόσεις Πελεκάνος. • Τρικούπης, Σ. 1971. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Τόμ. Β΄. Αθήνα: Ν.Ε.Β. • Miller,
J. P. 1828. The condition of Greece in 1827 and 1828. New York: Printed by J. & J. Harper. •Pecchio, G. 1825. Greece in
the spring of 1825. London: H. Colburn. • Sketches of modern Greece illustrative of the leading events of the revolution:
By a young English Volunteer in the Greek Service. 1828. London: Hurst, Chance. • Tennent, J. E., Pecchio, G., &
Humphreys, W. H. 1826. A picture of Greece in 1825: As exhibited in the personal narratives of James Emerson, esq.,
Count Pecchio and W.H. Humpreys, esq. New York: G. and C. Carvill.

42