O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI

O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

Geologiya va geografiya fakulteti

Gidrologiya va gidrogeologiya kafedrasi
Gidrologiya yo’nalishi

Qobilova Shaxnoza Komiljon qizi

QASHQADARYO VOHASI SUG’ORILADIGAN

YERLARIGA OLINGAN DARYO SUVLARI
DINAMIKASINI O’RGANISH

BITIRUV MALAKAVIY ISHI OLDI AMALIYOTI

HISOBOTI

Ilmiy rahbar:
geografiya fanlari nomzodi,
dost. Yunusov G’.X.

TOSHKENT – 2017

1
 MUNDARIJA

Bitiruv malakaviy oldi amaliyoti dasturi ....................................................

Kirish .........................................................................................................3
1. Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlari haqida ..........................
1.1. Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarining tabiiy geografik
sharoiti ...............................................................................................................
1.2. Qashqadaryo viloyatining tuproq va o’simlik qoplami. ......................
1.3. Sug’oriladigan erlarning o’ziga xosligi ..............................................
2. Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlarini suv bilan ta’minlashda
foydalaniladigan irrigastiya tarmoqlari ...........................................................
2.1. Qashqadaryo havzasining tabiiy gidrografik tarmoqlari .....................
2.2. Qashqadaryo havzasining antropogen gidrografik tarmoqlari ............
2.3. Qashqadaryo va irmoqlari oqimi va havzadagi yirik kanallar oqimining
yil davomida va yillararo o’zgarishi ....................................................................
3. Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlariga olingan daryo suvlari
dinamikasini o’rganish..........................................................................................
3.1. Qashqadaryo viloyati suv resurslari haqida ........................................
3.2. Mahalliy suvlar hisobiga sug’oriladigan erlar dinamikasi. .................
3.3. Chetdan keltiriladigan suvlar hisobiga sug’oriladigan maydonlarning
o’zgarishi. .............................................................................................................
Xulosa ........................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .......................................................

2
 “Т а с д и қ л а й м а н ”
Геология ва география
факультети декани
_____________
доц. Атабаев Д.Х.
“___” сентябрь 2017 й.

Мирзо Улуғбек номидаги ЎзМУ Геология ва география факультети

Гидрология ва гидрогеология кафедраси гидрология йўналиши IV курс
талабаси Шахноза Қобилованинг битирув малакавий иши олди амалиёти
ДАСТУРИ

Мавзу: Қашқадарё воҳасига суғоришга олинган оқим динамикаси

Амалиёт муддати: 02.10.2017 й. - 21.10.2017 й.

т.р. Бажариладиган ишлар Муддати Бажарилиши

Тадқиқот объектини танлаш ва кузатиш
1 2.10.17 й.
постлари рўйхатини тузиш
Қашқадарё воҳаси суғориладиган
2 ерларининг табиий географик шароити 3-4.10.17 й.
ҳақидаги маълумотларни тўплаш
Қашқадарё воҳаси суғориладиган
3 ерларининг ўзига хос хусусиятлари 5-6.10.17 й.
ҳақида маълумот тўплаш
Суғориладиган ерларни сув билан
таъминлаётган каналлар оқими ҳақида ва
4 7-9.10.17 й.
уларнинг гидрологик кўрсаткичларини
аниқлаш
Танланган гидрологик постлар бўйича
5 ўртача ойлик ва йиллик сув сарфлари 10-11.10.17 й.
ҳақидаги маълумотларни тўплаш
Қашқадарё ва унинг ирмоқлари ҳисобига
6 суғориладиган ерлар ҳақида маълумотлар 12-14.10.17 й.
тўплаш
Четдан келтириладиган сувлар ҳисобига
суғориладиган ерлар ҳақидаги
7 16-18.10.17 й.
маълумотларни тўплаш ва бирламчи
қайта ишлаш, умумлаштириш
Тўпланган маълумотларни вегитация ва
8 19.10.17 й.
новегитация даврларга ажратиш
Суғоришга олинган сув миқдорлари
9 банкини яратиш ҳамда оқим 20.10.17 й.
миқдорларинги динамикасини ўрганиш
10 Ҳисоботни тайёрлаш ва ҳимоя қилиш 21. 10.17 й.

Кафедра мудири: проф. Ҳикматов Ф.Ҳ.

Илмий раҳбар: доц. Юнусов Ғ.Х.

Талаба: Қобилова Ш.К.

3
 KIRISh

Arid rayonlar, jumladan O’zbekistonning tabiiy-geografik va iqlim

xususiyatlari qishloq xo’jalik ekinlarini etishtirishni sug’orishsiz amalga oshirib
bo’lmasligini taqozo etadi. Mamlakatimiz sharoitida suv resurslarining 90 % dan
ortig’i sug’orishga ishlatiladi, qolgan qismi esa sanoatda, ichimlik va kommunal-
maishiy maqsadlarda foydalaniladi.
Respublikamizda 4 mln gektardan ortiq sug’oriladigan erlar mavjud. Shunga
bog’liq holda sug’oriladigan erlar suv balansi elementlarini miqdoriy baholash va
ularning o’zgarishiga gidrometeorologik omillarning ta’sirini baholash muhim ilmiy
va amaliy ahamiyat kasb etadi. Mazkur muammoni O’zbekistonning Qashqadaryo
vohasi misolida ko’rib chiqish yanada dolzarbdir.
Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarning tahlili shundan dalolat beradiki, hozirga
qadar Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarga olinadigan suvlar, ular uchun
zarur bo’lgan irrigastiya tarmoqlari, hududda erlarni sug’orish texnologiyasi,
kollektor-zovur tarmoqlari gidrologik nuqtai nazardan yaxshi o’rganilmagan.
Shuningdek, hududda suv resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish masalalari
ham adabiyotlarda yaxshi yoritilmagan. Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti
hisobotida yuqoridagilardan farqli ravishda sug’orishga olingan oqim dinamikasi
gidrometeorologik omillarga bog’liq holda o’rganildi.
Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti hisobotining asosiy maqsadi
Qashqadaryo vohasiga sug’orishga olingan oqim dinamikasini gidrometeorologik
omillarga bog’lik holda o’zgarishi masalalarini yoritishdan iboratdir.
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:
 Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlari haqida jumladan, Qashqadaryo
viloyati sug’oriladigan erlarining tabiiy geografik sharoiti, viloyatning tuproq va
o’simlik qoplami hamda sug’oriladigan erlarning o’ziga xosligi kabi masalalar bilan
tanishish;
 Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlarini suv bilan ta’minlashda
foydalaniladigan irrigatsiya tarmoqlari, ya’ni Qashqadaryo havzasining tabiiy
gidrografik tarmoqlari, havzasning antropogen gidrografik tarmoqlari va
4
Qashqadaryo va irmoqlari oqimi hamda havzadagi yirik kanallar oqimining yil
davomida va yillararo o’zgarishini o’rganish;
 Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarga olinadigan suvlar,
Qashqadaryo viloyati suv resurslari xaqida, mahalliy suvlar hisobiga sug’oriladigan
erlar va shetdan keltiriladigan suvlar hisobiga sug’orish hamda ularning
gidrometeorologik omillarda bog’lik holda o’zgarishini tadqiq etish
Tadqiqot ob’ekti. Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti hisobotining tadqiqot
ob’ekti sifatida Qashqadaryo vohasining sug’oriladigan erlari olindi.
Tadqiqot predmeti sug’oriladigan erlar suv balansi elementlari miqdoriy
ko’rsatkichlarining o’zgarishiga gidrometeorologik omillarning ta’sirini
baholashdan iboratdir.

5
 1. Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlari haqida
Har qanday hududni gidrologik tadqiq etishda havzaning tabiiy-geografik
sharoiti, aniqroq qilib aytganda, uning tabiiy xususiyatlari, er resurslari va ulardan
foydalanishning hozirgi holati, mahalliy suv resurslari va ularning cheklanganligi
kabi masalalar bilan tanishib chiqish zarur. Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti
hisobotining asosiy vazifalaridan biri Qashqadaryo vohasiga sug’orishga olingan
oqim dinamikasi haqida umumiy ma’lumotlar to’plashga bag’ishlangan. Ushbu
vazifada asosan Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarining tabiiy geografik
sharoiti, Qashqadaryo viloyatining tuproq va o’simlik qoplami, viloyat
sug’oriladigan erlarining o’ziga xosligi kabi ma’lumotlarni maxsus ilmiy manbalar
asosida o’rganishga harakat qildik.

1.1. Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarining

tabiiy geografik sharoiti
Qashqadaryo viloyati O’zbekistonning janubida, Qashqadaryo havzasida,
dengiz sathidan 200-4000 m balandlikda joylashgan.
Geografik o’rniga ko’ra, Yunoniston va Ispaniyaning janubiy kismi bilan bir
kenglikda joylashgan. Lekin okeanlardan uzokda joylashganligi uchun,
Qashqadaryo ulardan tabiiy sharoiti jihatidan keskin farqlanadi. U O’zbekiston
xududining janubiy kismidagi Karshi botigini o’z ichiga oladi.
Qashqadaryoning shimoliy chegarasi Qoratera, Zirabuloq va Zuyovuddin
tog’lari orqali, g’arbiy chegarasi Jarqoq, Muborak va Dengizko’l balandliklari orkali
o’tadi. Janubi va janubi-g’arbida Sandiqli qum hududni Turkmanistondan ajratib
turadi, sharqda Hisor tizmasining janubiy–g’arbiy qismining quyi etaklari bilan
o’ralgan. Qashqadaryo viloyati g’arbdan sharqqa 300 kmga yaqin, shimoldan
janubga 200 km atrofida chuzilgan (1.1-rasm)
Qashqadaryo viloyati qadimdan Movarounnaxrni Afg’oniston va Hindiston
bilan bog’laydigan yo’llar o’rtasida joylashgan. Bu esa qadimdan madaniyat va
iqsodiyotning taraqqiy etishiga sabab bo’lgan. Qashqadaryo vohasining er yuzasi
sharqdan g’arbga asta-sekin pasayib, avval adirlarga, so’ngra tekisliklarga aylanib
ketadi.

6
7
1.1-rasm. Qashqadaryo viloyatining tabiiy-geografik kartasi
 Qashqadaryo o’lkasining shimoliy sharqida Zarafshon tizmasining g’arbiy
davomi hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq va Ziyovuddin tog’lari
joylashgan. Bu tog’larning eng baland erlari 2500 metrga etadi.
Chaqilqalon tog’i asosan kenglik buylab cho’zilgan va eng baland cho’qqisi
Zebon- 2336 metr. Chaqilqalon tog’i Taxtaqoracha (1630 m) dovonida tugaydi,
so’ngra g’arbga qarab, Qoratepa tog’i davom etadi. Qoratepa tog’ining eng baland
cho’qqisi 2195 metrga etadi.
Chaqilqalon Qoratepa tog’larining shimoli yotiq, janubi tik. Bu tog’lar
paleozoy ohaktoshlari, granit, kristalli slanest va marmarlardan tarkib topgan. Tog’
etaklari va adirlar esa yumshoq jinslar bilan qoplangan. Paleozoy ohaktoshlari
ayniqsa Chaqilkalon tog’ining g’arbiy qismidagi Qirqtog’ tog’ida keng tarqalgan.
Shu sababli bu erlarda karstlar, g’orlar, xususan MDHdagi eng chuqur (1082 m.)
g’orlardan biri Kili (Kiem) g’ori joylashgan.
Zirabuloq - Ziyovuddin tog’lari ham paleozoy erasining gerstin tog’ paydo
bo’lish bosqichida burmalangan. Shu sababli bu tog’larda ham paleozoyning gilli
slanestlari, ohaktoshlari, ba’zi erlada granitlar, shuningdek, mezozoy davrlaridagi
mergellar va qizil gillar mavjud. Tog’larning etaklarida esa lyossimon yotqiziqlar
uchraydi. Zirabuloq – Ziyovuddin tog’lari nurash jarayoni ta’sirida pasayib,
yassilanib qolgan va quruq soylar bilan parchalab yuborilgan.
Xisor tog’ tizmasi bir necha tizmadan iborat. Ularning eng muhimlari Xazrat
Sulton, Chaqchar tog’lari hisoblanadi. Bu tog’larning ayrim cho’qqilari 4643
metrgacha etadi. Xisor tizmasi gerstin bosqichida burmalangan bo’lib, asosan
paleozoy granit, ohaktosh va slanestlaridan tuzilgan. Bu qattik jinslar ko’p erda
ochilib yotadi. Tik va qoyali yonbag’irlar hamda chuqur daralarni hosil qiladi. Bu
tog’larda Severstov (uzunligi 12,3 km, maydoni 1,38 kv, km) hamda Botirboy
(uzunligi 2,2 km, maydoni 3 kv. km) kabi muzliklar joylashgan. Chaqchar tog’ining
sharqida Boysun tizmasi joylashgan.
Qashqadaryo o’lkasiga qaraydigan tog’larning quyi qismida adirlar
joylashgan. Adirlar shimolda Qoratepa tog’ining janubiy etaklaridan boshlanib,
G’uzorgacha davom etadi. Adirlar o’lkaning tekislik qismini sharqdan o’rab turadi

8
hamda Qoratepa, Miroqi, Yakkabog’ va G’uzor adirlari deb yuritiladi.
Zarafshon, Hisor tog’lari orasida Kitob-Shaxrisabz botig’i joylashgan. Bu
botiq allyuvial jinslar iborat bo’lib, iqlimi qulay, erlari hosildor bo’z tuproqlardan
iborat. Qashqadaryoning sersuv irmoqlari bo’lgan hususan Oqsuv shu erdan oqib
o’tadi. Shu sababli bu botiqda aholi zich yashab, juda qadimdan dehqonchilik,
bog’dorchilik va hunarmanchilik bilan shug’ullanib kelgan.
Bu botiqlarda O’rta Osiyodagi eng qadimgi shaharlardan Shaxrisabz va Kitob
shaharlari joylashgan. Kitob shahrida Er qutblari harakatini o’rganuvchi Ulug’bek
nomidagi Kenglik stanstiyasi mavjud. O’zbekistonda yagona bo’lgan bu stanstiya
dunyodagi 5 ta shunday stanstiyalardan biridir. Shunga o’xshash stanstiyalar
AQShda, Yaponiyada va Italiyada bor.
Qashqadaryo o’lkasining katta qismi tekisliklardan tashkil etadi. Bu tekisliklar
Qarshi, Jom, Malik, Karnop, Nishon kabi cho’llardan iborat. Bu cho’llar qalin
allyuvial akkumulyativ jinslar bilan qoplangan.
Qashqadaryo o’lkasining tekislik qismi umuman olganda shaqdan-g’arbga
nishabligi kamayib boradi. Tekisliklarning sharqiy qismi okean sathidan 550 m
baland bo’lsa, Qarshida 378 metrga, Muborakda 258 metrga, Sandiqli qumligida
230 metrga pasayadi. Lekin o’lkaning tekislik qismida qoldiq tog’lar bor. Ularning
eng muhimlari Maymoqtog’ (500m), Jarkok (397m), Dengizko’l (485m) dir.
Qashqadaryo o’lkasining markaziy qismida Qarshi vohasi joylashgan. Bu
vohaning shimoli–g’arbida Qarshi cho’li joylashgan. Qarshi cho’li katta maydonini
egallagan, lekin er yuzasi tekis emas. Qarshi cho’li shimoldan Jom cho’liga shimoli–
g’arbida Karnop va Malik cho’llariga tutashib ketadi. Bu cho’llardan lalmikol
dexqonchilikda, yaylov sifatida foydalaniladi.
Qashkadaryo viloyatida gaz, neft, marmar, marganest rudasi, gips, dala shpati
kabi qazilma boyliklar hamda har xil qurilish materiallari konlari joylashgan.
O’lkada shuningdek, O’zbekistondagi eng katta Sho’rtan gaz koni mavjud.
Qashqadaryo viloyatining iqlimi kontinental subtropik iqlimga xos - yozi
issiq, quruq va davomli, qish nisbatan sovuq. O’lka O’zbekistonning janubida
joylashgan bo’lib, shimol va sharq tomonidan tog’lar bilan o’ralgan. Bu esa Arktika

9
va Sibirdan keladigan sovuq havo massalarining yo’lini to’sadi. Aksincha g’arbiy
qismi ochiq bo’lib, mo’tadil dengiz va subtropik havo massalarining to’siqsiz kirib
kelishiga imkon beradi. Shu sababli qishda yanvarning o’rtacha harorati tekislik
qismida 0+20S, G’uzorda +1.9 0S, Kitobda +0.8 0S, Qarshida +0.20S.
O’lkaning shimoli - g’arbiy qismidagi tekislik va platolarga Arktika sovuq
havo massasi kirib kelib hududni sovitib yuboradi. Natijada harorat G’uzorda-230S,
Kitobda-260S, Qarshida -270S, Dehqonobodda -290S gacha tushadi.
Qashqadaryo viloyatida (Qarshi atrofida) yanvarning o’rtacha harorati 0,60S,
eng past harorati -290S ni tashkil qiladi. Yoz o’lkaning tekislik qismida issiq, quruq
va quyoshli bo’lib, uzoq davom etadi. Iyul oyining o’rtacha harorati 28-290S atrofida
bo’ladi.
Ba’zan yozda eng yuqori harorat Qarshida +460S, Kitobda +430S,
Dehqonobodda +430S ga ko’tariladi. Kitob va Dehqonobodda haroratning yozga
nisbatan past bo’lishiga asosiy sabab, ularning okean sathidan balandligiga bog’liq
(Kitobning mutlaq balandligi 658 m, Dehqonobodniki 874 m). O’lkada bahor erta,
kuz esa kech boshlanadi.
Qashqadaryo viloyatida sovuqsiz kunlar 210-242 kun davom etadi (Qarshida
209 kun, Dehqonobodda 210 kun, Kitobda 219 kun, G’o’zorda 242 kun). O’rtacha
sutkalik harorat +100S dan yuqori bo’lgan kunlar 228 – 242 ga etadi va bu davrdagi
haroratning umumiy miqdori 2500-27000S ga etadi. O’lkada o’simliklar uchun
foydali haroratning yig’indisi (00S dan yuqori bo’lgan haroratlar yig’indisi) 4700-
52500S etadi.
Ma’lumki, yog’inlarning ko’p yoki oz tushishida shu joyning geografik o’rni,
havo stirkulyastiyasining xususiyatlari va rel’efi muhim ahamiyat kasb etadi. Yillik
yog’in miqdorining taqsimlanishi rel’ef bilan uzviy bog’langan. Eng kam yog’in
miqdori hududning g’arbiy qismidagi tekisliklarga to’g’ri keladi. Sharqqa tomon
balandlikning orta borishi bilan yillik yog’inlarning miqdori ham sezilarli darajada
orta boshlaydi.
Yog’inlar yil davomida nihoyatda noteks taqsimlanadi. Viloyatning tog’li va
tog’ oldi mintaqalarida eng ko’p yog’in bahor (mart, may) oylarida tushadi. Yillik

10
yog’in miqdorining 45 – 50 foizi bahorga, 37 – 40 foizi (dekabr – fevral), 10 -15
foizi kuzga (sentyabr –noyabr) va atigi 2-3 foizi yozga (iyun – avgust) to’g’ri keladi.
Qashqadaryo viloyatidagi meteorologik stanstiyalar va atmosfera yog’inlari
haqidagi ayrim ma’lumotlar 1.1-jadvalda keltirilgan.
1.1-jadval
Atmosfera yog’inlarining o’rtacha ko’p yillik qiymatlari
Mutloq balandligi, Atmosfera yog’inlari, mm
T.r. Meteorologik stanstiya
m 1980– 2012 yy. 1961– 2012 yy.
1 Muborak 288 193 197
2 Qarshi 378 253 257
3 Chimqo’rg’on 465 364 365
4 G’uzor 524 359 350
5 Shahrisabz 633 551 544
6 Dehqonobod 874 338 328
7 Akrabot 1599 421 428
8 Mingchuqur 2100 670 671
9 Ko’l (Severstev muz.) 2683 625 837

Yuqorida keltirilgan jadval ma’lumotlari asosida atmosfera yog’inlari (1961-

2012 yy.) va meteostanstiya balandligi orasidagi bog’lanish grafigi chizildi (1.2-
rasm). Bog’lanishning korrelyastiya koeffistienti 0.89 ga teng bo’ldi.
Qashqadaryo viloyatida yog’in miqdori Qarshi meteostanstiyasi da kuzatilgan
ma’lumotlarga ko’ra 1962-2012 yillar oralig’ida 128-478 mm gacha o’zgargan,
G’uzor metestanstiyasida 196-567 mm, Dehqonobod meteostanstiyasida 230- 570
mm oralig’ida o’zgaradi.

Х, мм y = 0,2126x + 216,65
900
R2 = 0,79
800
700
600
500
400
300
200
100 Н, м
0 500 1000 1500 2000 2500 3000
1.2-rasm. Atmosfera yog’inlari va meteostanstiyaning mutloq
balandligi orasidagi bog’lanish
11
 1.2. Qashqadaryo viloyatining tuproq va o’simlik qoplami

Tuproqlari. Qashqadaryo viloyatida tuproq qoplami uning tabiiy unsurlari

(ona jins, er yuzasi, iqlim, suvlari o’simligi, hayvonlari) bilan uzviy bog’liq holda
hamda insonning xo’jalik faoliyati sababli bir xil tarqalgan emas.
Qarshi cho’lida ko’proq och bo’z tuproq tarqalgan. Uning g’arbida esa cho’l
sur qo’ng’ir qumli, sho’rhok va o’tloq tuproqlar uchraydi. Sandiqli cho’lining katta
qismi qumliklar bilan band. Qashqadaryoning qadimiy o’zanlarida o’tloq va
sho’rxoq tuproq uchraydi. O’lka tekislik qismining atroflaridagi nisbatan baland
joylarida och bo’z tuproq keng tarqalgan. Adirlarda esa oddiy va to’q bo’z tuproqlar
uchraydi. Bu tuproq turlari 1200 metrgacha bo’lgan baland joylarda tarqalgan. Ular
tarkibida chirindi miqdori 1,5-2,5 foyizga boradi.
Qashqadaryo o’lkasining 1200-2500 m balandliklarida tog’-o’rmon jigarrang
qo’ng’ir tuproqlar bor. Jigarrang tuproqlar iqlimi nisbatan quruq bo’lgan joylarda
ko’proq tarqalgan. Daraxtlar, xususan zarang, olcha, do’lana tagida esa chirindi
miqdori 5-6 foizga etuvchi tog’-o’rmon jigarrang tuproqlari tarqalgan. Archazor va
yong’oqzorlar tagida jigarrang qo’ng’ir –o’rmon tuproqlari vujudga kelgan, ularning
tarkibida chirindi miqdori 10-12 foizga etadi. Chunki archa va yong’oqzorning
barglari, shox-shabbalari tushib, tuproqda organik moddaning ko’p to’planishiga
sabab bo’lgan.
O’lkadagi tog’larning 2500 metrdan baland qismlarida iqlim o’zgarib, yozi
salqin, qishi sovuq, sernam bo’lganligidan daraxtlar kamayib, baland bo’yli, har xil
o’tlar ko’p o’sadi. Shu sababli bu balandliklarda qo’ng’ir tog’-o’tloq, torfli–o’tloq va
o’tloq tuproqlar tarqalgan.
Qashqadaryo o’lkasidagi sug’oriladigan erlarda madaniy voha tuprog’i
uchraydi. Sug’oriladigan erlarda madaniy bo’z tuproq, daryo qayirlarida esa
madaniy o’tloq tuproqlar vujudga kelgan. Inson o’z xo’jalik faoliyatida
sug’oriladigan tuproqqa har xil ishlov berib, uning tabiiy xususiyatini o’zgartirib,
madaniy qatlam vujudga keltirgan. Sug’oriladigan joylardagi madaniy bo’z
tuproqlarning bir qismi agrotexnika qoidalariga qilinmaslik oqibatida qayta
shorlangan. Buning ustiga pahtadan yuqori hosil olish bahonasi bilan ko’plab
12
mineral o’g’itlar solish va zararkunandalarga qarshi, g’o’zaning bargini to’kish
uchun zaharli kimyoviy moddalar ishlatish natijasida tuproq kimyoviy eroziyaga
uchragan.
O’simliklari. Qashqadaryo viloyatida o’simliklar ham tuproq qoplamiga
o’xshab, bir xil tarqalgan emas. Joyning er yuzasi, iqlimi va boshqa omillarga
bog’liq holda o’simlik turlari g’arbdan sharqqa qarab o’zgaradi.
O’lkaning g’arbiy tekislik qismida qurg’oqchillikga moslashgan, cho’llarga
xos o’simliklar uchraydi. O’lkaning janubi-g’arbidagi Sandiqli qumligida
qirg’oqchilik va qumga moslashgan o’simliklari - juzg’un, iloq, selin, kavrak, qizil
qandim, etmak, bulduruq o’ti va saksavul o’sadi. Mustahkamlangan qumlarda
shuvoq va efemerlar ko’proq.
O’lkaning gilli cho’llarida katta maydonni egallagan bo’lib, shuvoq, sho’ra
o’tlar, mingbosh, juzg’un va boshoqli o’simliklar o’sadi. Daryo qayirlarida esa
shuvoq, sho’ra, yantoq, soyabon shaklidagi jinjik o’simliklari mavjud. Qashqadaryo
va uning irmoqlari bo’ylaridagi to’qayzorlarda qamish, lox, tol, jiyda, jingil, ajriq
o’sadi.
Qashqadaryo vohasini o’rab olgan adirlarda efemerlar va efemeroid
o’simliklar qalin o’sadi, adirlarda shuvoq, burg’un, bug’doyiq, kovrak, oqquray,
qoziquloq, qurg’oqchil va toshloq erlarda bir yillik astragal, chiy kabilar o’sadi.
Adirda shuningdek bodom zirk, do’lana kabilar ham uchraydi. O’lkaning adirlarida
mollarni betartib boqish, lalmikor dehqonchilik qilish natijasida o’simlik qoplamiga
juda katta zarar etqazilgan.
Qashqadaryo o’lkasining 1500-2500 metr balandliklarda o’tlardan shuvoq,
bug’doyiq, tipchoq, javdar, shirach, darxtlardan archa, yong’oq, zarang, qoyin, tol,
terak, bodom, pista, olcha, do’lana o’sadi. Tog’larning eng baland (2800m dan)
qismlarida yoz qisqa, salqin va nam. Shu sabali bu balandliklarda o’tloqlar keng
tarqalgan. Asosiy o’simligi mushukquyruq, qo’ng’irbosh, oqsoxta, tikanli kovrak,
betaga, rovoch kabi o’simliklardir. Dorivor o’simliklardan zira, anzur piyozi ham
uchraydi.

13
 1.3. Sug’oriladigan erlarning o’ziga xosligi

Sug’orma dexqonchilik sharoitida tabiatdan oqilona foydalanishning o’ziga

xos hususiyatlaridan biri er suv resurslaridan to’g’ri foydalana bilishdir, chunki suv
resurslaridan notog’ri foydalanish sug’oriladigan erlarda ekologik-iqtisodiy nuqtai
nazardan nomaqul jarayonlarning kuchayishiga va natijada ekin ekiladigan erlar
maxsuldorligining kamayishiga va erlarning meliorativ holatini buzulishiga olib
keladi. Qashqadaryo (maydoni 28.4 ming km2) O’zbekiston Respublikasining
maydonidan atigi 7 % ini tashkil etgan holda mamlakatimizdagi eng yirik sug’orma
dexqonchilik bilan shug’ullanadigan hududdan biri hisoblanadi. Respublikamiz
sug’oriladigan maydonlarining 13 % i viloyat hududiga to’g’ri keladi. Viloyat
maydonining 54.8 % tekisliklarga, 23.6 % adir, past tog’larda 19.2 %, o’rtacha
balandlikdagi tog’larda va 24 % i baland tog’larga to’g’ri keladi. Relef sharoitiga
ko’ra viloyat er resurslarning katta qismi tekisliklardan iborat bo’lib, qishloq
ho’jaligi ishlab chiqarish uchun foydalanishda qulay imkoniyatlar mavjud.
Viloyat hududida 2.27 mln. gektar maydon qishloq ho’jaligida
foydalaniladigan erlarni yashkil etadi. Qishloq ho’jalogidagi erlarning eng katta
maydoni 1,5 mln ga dan ziyodrog’i yaylovlarga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jalik
erlarining 30 % ga yaqini, ya’ni 672.2 ming ga ekinzorlarni tashkil etadi.
Qashqadaryo viloyati hududining katta qismi sug’orma dexqonchilik uchun qulay
geomorfologik va tuproq iqlim sharoitlariga ega. Bu sharoitlar sug’orish uchun suv
ta’minoti yaxshilansa 1.3-1.5 mln. ga maydonga sug’orma dehqonchilik qilish
imkonini beradi. Qashqadaryo viloyatining janubiy geografik o’rni tufayli bu
hududga yil davomida quyoshdan katta miqdorda radiastiya keladi va bu erlarda
haroratning ancha yuqori bo’lishiga, yozning juda uzoq va issiq, qishning eng qisqa
va ancha sovuq bo’lmasligi sabab bo’ladi. Viloyatning tekisli tog’ oldi hududlarida
gorizantal yuzaga tushadigan to’g’ri quyosh radiastiyasidan hosil bo’ladigan issiqlik
miqdori dekabrda ham 1 m2 ga 100 mdj, iyulda 590 mdj va yil davomida 4200 mdj
bo’ladi. Quyosh va atmosfera radiastiyasidan hosil bo’ladigan issiqlikning o’rtacha
yillik miqdori har 1 m2 yuzaga 6100-6600 mdj ni tashkil etadi. Radiastiya balansi
tekisliklarda butun yil davomida musbat bo’lib, faqat tog’li hududlarda noyabrdan
14
mart oyiga qadar (4 oy) manfiy bo’ladi. Yillik radiastiya balansi viloyat hududining
katta qismida har 1 m2 ga 2700-2750 mdj ni tashkil etadi. Qashqadaryo viloyatining
tekislik va tog’ oldi hududlarida faol ijobiy haroratlar (o’rtacha kunlik haroratlarni
100 C dan yuqori bo’lishi) 225-239 kun davomida kuzatiladi va bunday haroratning
yillik eg’indisi 4640-5230 bo’ladi. Shunday qilib viloyat hududining katta qismi
uchun sho’r va issiqlikning ko’pligi , vegitastiya davrining uzoq davom etishi
qishning qisqa va nisbatan iliq bo’lishi o’ziga xosdir. Bu hududda issiqlik resurslari,
vegitastiya davri uzoq davom etadigan qishloq ho’jalik ekinlarini, jumladan ingichka
tolali paxta novlarini etishtirish yil davomida 2-3 martagacha hosil olish, meva va
sabzavotlarni ertaroq etishtirib olish imkonini beradi. Viloyat tabiatini muhofaza
qilish qo’mitasining hozirgi vaqtdagi ma’lumotlariga ko’ra hududning 21 % eri
o’zlashtirilgan. Yaylovlarda bir milliard chorva mollar bo’lib ularni soni yanada
ko’paytirish imkoniyatlari mavjud ekan. Hozirgi kunda viloyatda 6-6.5 miliard m3
suvdan noto’g’ri foydalanish natijasida er osti suvlarining sathi ko’tarilib erlarni
sho’r bosishi kuzatilmoqda. Viloyatning sug’oriladigan erlari ning 48 %
sho’rlanishga uchragan.
Bundan tashqari shamol eroziyasi natijasida 47 % er 68 ming gektar er esa suv
eroziyasiga uchragan. Bularni oldini olish maqsadida 6800 gr terassa, 14000 ga
exatazorlar tashkil etilgan. Tog’ va cho’llarda o’sadigan o’simliklarning 61 ta turi
yoqolib ketish arafasida turibdi. Shu maqsadda Muborak tumanida 200 gektar er
buyurtma qo’riqxonasi tashkil etilgan.
Qashqadaryo sug’orma dehqonchilik qilayotgan erlarini sug’orishda suvdan
tejamkorlik bilan foydalanayotgan gidromeliorastiya va agrotexnika qoidalariga
rioya qilinayotganligi tufayli ancha maydonlarda qishloq xo’jalik chiqarishga salbiy
ta’sir etadigan jarayonlar erning qayta sho’rlanish zax bosishi irrigastiya eroziyasi,
tuproqlardagi chirindi va organizmlar kamayishi va boshqalar namoyon bo’lmoqda.
Ma’lumotlarga ko’ra 1966 yilda sho’rlangan erlarning maydoni atigi 28,3 ming
gektar bo’lgan bo’lsa, 1990-yilda esa bunday erlarning maydoni 172.2 ming gektarni
tashkil etgan bo’lib shundan 18.3 ming gektari kuchli sho’rlangan erlardir.

15
 2. Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlarini suv bilan ta’minlashda
foydalaniladigan irrigastiya tarmoqlari

Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti hisobotining mazkur bobida asosiy

etibor Qashqadaryo havzasining tabiiy gidrografik tarmoqlarini, havzadagi
antropogen gidrografik tarmoqlar hamda Qashqadaryo havzasi daryolarining oqimi
va havzadagi yirik kanallar oqimining yil davomida va yillararo o’zgarishi kabi
masalalar o’rganildi.

2.1. Qashqadaryo havzasining tabiiy gidrografik tarmoqlari

Qashqadaryo vohasida sug’orma dehqonchilik jadal sur’atda rivojlangan, shu

sababli Qashqadaryo va uning irmoqlarining suvlari butunlay sug’orishga sarflanadi.
Qashqadaryo havzasida 3122 daryo va soylar mavjud. Ulardan 149 ta daryoning
uzunligi 10 km dan ortiq, 33 tasining uzunligi – 20 km va undan uzunroq.
Kuzatishlar 18-ta daryoda 51 gidrostvorda olib boriladi. V.E. Chub monografiyasida
berilgan ma’lumotlarga ko’ra Qashqadaryo havzasining oqim shakllanish hududida
hosil bo’lgan o’rtacha ko’p yillik oqim quyidagi jadvalda keltirilgan (2.1. jadval).
2.1-jadval.
Qashqadaryo havzasi daryolarining oqim ko’rsatkichlari (V.E. Chub)
W, Q, M,
Daryo- gidrostvor F,km2 H,km h, mm δ Cv
mln.m3 m3/s l/s.km2
Qashqadaryo-Varganza 511 1.800 164.5 5.22 10.2 322 0.165 0.387
Jinnidaryo-k. Jauz 152 1.97 49.1 1.56 10.3 323 0.108 0.39
Qorabulak- 22.0 1.19 37.4 1.19 45.6 1438
Okdaryo-Hisarak 755 406 12.9 17.1 537 0.666 0.347
Qorasu-k.Ulyan 139 1.83 49.4 1.57 11.3 357 0.287 0.386
Tanxozdaryo-Kasatarash 438 2.21 129.2 4.11 9.44 297 0.449 0.304
Yakkabog’daryo-q.Tatar 514 2.73 192.6 6.11 12.1 382 0.444 0.292
Tirna-q.Ishkent 151 2.34 43.4 1.38 9.11 287 0.168 0.410
Guldaryo- q.Guldara 24.4 2.34 5.7 0.18 7.36 238 0.435 0.338
Jar-k.Qanjigali 124 1.37 42.2 1.34 10.8 341 0.009 0.510
Langar-k.Kaltasoy 180 1.79 23.3 0.74 4.09 129 0.223 0.437
Kichikuradaryo 2000 1.42 53.2 1.69 0.84 26.6 0.134 1.03
O’radaryo-Bozortepa 1250 1.85 151.8 4.81 3.85 121 0.248 0.476
Qumdaryo-Chambil 354 1.18 66.2 2.1 5.93 187
Jami 6614 1414 44.9 6.79 214

16
 Qashqadaryo tabiiy geografik o’lkasida er usti suvlari ichida eng muhimi
daryolardir. O’lkaning asosiy daryosi Qashqadaryo hisoblanadi. Uning uzunligi 332
km, suv yig’adigan maydoni 8750 kv.km. Qashqadaryo Hisor tog’ining g’arbiy
qismidan (3000 m) kichik soy tarzida boshlanib, Muborakka etmasdan qumlarga
singib ketadi. Hozir uning suvi ko’plab sug’orishga sarflanishi oqibatida ancha
yuqorida tugab qolmoqda.
O’zgiromet xizmati va Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tarmoqlarida
kuzatilgan gidrometrik ma’lumotlarga asosan Qashqadaryo suv havzalarining suv
resurslarini baholash mumkin.
Qashqadaryoning Oqsuv, Tanxoz, Yakkabog’, G’uzordaryo kabi katta
irmoqlari uni suv bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Oqsuv daryosining uzunligi 115 km, suv yig’adigan havzasining maydoni
1050 km2. U Qashqadaryoning eng sersuv chap irmog’i hisoblanib, o’rtacha ko’p
yillik suv sarfi sekundiga 12.9 m3, qor va muzliklarning erishidan to’yinadi. Shu
sababli to’lin suv davri may-iyun oylariga, eng kam suvli davr esa dekabr-fevralga
to’g’ri keladi.
Tanxazdaryo Hisor tizmasining janubi-g’arbida joylashgan Qoziko’l ko’lidan
boshlanib, uning uzunligi 104 km, suv yig’adigan maydoni 452 kv.km. Tanxozdaryo
qor va qisman muzlarning erishidan to’yinadi, eng ko’p suv sarfi may-iyun oylariga,
eng kami yanvar-fevral oylariga to’g’ri keladi.
Yakkabog’daryosi ham Hisor tog’larining janubi-g’arbiy qismidan
boshlanadi, uzunligi 108 km, havzasining maydoni 1060 kv.km. Daryo sersuvligi
jihatidan Qashqadaryo havzasida Oqsuvdan so’ng ikkinchi o’rinda turadi.
Yakkabog’ daryosi Qashqadaryoga etmasdan ikki irmoqqa-Qorabog’ va Qizilsuvga
ajraladi. Qorabog’ irmog’i g’arbga oqib, sug’orishga sarflanib ketadi. Qizilsuv
irmog’i esa shimoli-g’arbga qarab oqib, Tanxoz daryosiga qo’shilib, so’ngra
Qashqadaryoga quyiladi.
G’uzordaryo - Hisor tog’ining davomi hisoblangan Chaqchar tog’idan
boshlanuvchi Kattao’ra va Kichiko’ra irmoqlarining qo’shilishidan vujudga keladi.
Daryoning uzunligi 68 km, havzasining maydoni 3170 kv. km. U qorlarning

17
erishidan to’yinadi. Ko’p suvli davri mart- may oylariga, eng kam suv sarfi
sentyabr-oktyabr oylariga to’g’ri keladi.
Uchchala daryolarda o’rtacha oylik suv sarflarining maksimal qiymatlari iyun
oyiga, minimali esa dekabr–yanvar oylariga to’g’ri keladi. Oqsuv daryosida iyul–
sentyabrda oqimning 72% oqib o’tsa, Yakkabog’ daryoniki mart–iyunda–46%,
Tanxizdaryoniki–39%. Bu daryolar Qashqadaryoning oqim shakllanish rejimida
muhim rol o’ynaydi.
Qashqadaryoning o’ng tomonida yirik irmoqlar yo’q. Lekin bir necha soylar
Qoratepa tog’ining janubiy yonbag’ridan boshlanadi. Ularning eng muhimlari
Shorobsoy, Makridsoy, Oyokchisoy. Bu soylar ba’zi yillari sel kelgandagina
Qashqadaryoga quyilishi mumkin, ularning suvi sug’orishga sarflanadi.
Qashqadaryo eng ko’p suv sarfi may-iyun oylarida kuzatiladi, eng kam suv sarfi
dekabr-yanvar oylariga to’g’ri keladi. Mart-iyunda yillik oqimining 64% oqib o’tadi.
Qashqadaryo o’lkasida er osti suvlarining katta zahirasi bo’lib, bir necha
artezian havzalari joylashgan. Ularning eng muhimlari Qarshi, Kitob-Shahrisyabz,
Dehqonoboddadir. Hozircha er osti suvlaridan asosan shahar, qishloq aholisining
ichimlik suvga bo’lgan talablarini qondirishda, qisman sug’orishda foydalaniladi.
O’lkada buloqlar juda ko’p. Bu buloq suvlaridan qishloq aholisi ichimlik suv
sifatida va sug’orishda qadimdan foydalanib kelganlar. Bugungi kunda qishloq
aholisini toza sifatli ichimlik suv bilan ta’minlash masalalari Qashqadaryosi havzasi
uchun dolzarb muammolaridan biridir. Shu sababli, Qashqadaryo havzasidagi
buloqlar suvlarining sarfini, sifatini o’rganish natijasida muammoning echimiga o’z
hissamizni qo’shgan bo’lamiz. Qashqadaryo havzasidagi buloqlar genetik jihatdan
uch toifaga bo’linib o’rganiladi: a) tuproq qum shag’al kabi to’rtlamchi davr
jinslaridan tashkil topgan yotqiziqlar orasidagi suvlardan hosil bo’lgan buloqlar; b)
bu deyarli erimaydigan tog’ jinslarining yoriqlarida hosil bo’lgan er osti suvlaridan
to’yinuvchi buloqlar; v) eruvchan tog’ jinslari tarkibida hosil bo’lgan er osti, ya’ni
karst suvlari.
Tuproq qum-shag’al kabi to’rtlamchi davr yotqiziqlari orasidan hosil bo’lgan
er osti suvining buloqlar tarzida yuzalanishi. Qashqadaryo havzasining aksariyat

18
qismi tekisliklardan iborat bo’lganligi uchun er yuzasining tuproq qum-shag’al
jinslaridan tashkil topgan allyuvial va prolyuvial yotqiziqlar qoplab olgandir. Er osti
suvlarini ko’pgina hollarda o’zan bo’ylab buloqlar tarzda yuzaga chiqib yotadi.
Suvda kam eriydigan tog’ jinslari slanest,granit, qum, tosh, bazalt kabi tog’
jinslari tarqalgan hududlarda yuzaga chiquvchi buloq suvlari aksariyat hollarda
chuchuk, ammo miqdori ancha kam bo’ladi. Suvda oson eruvchi tog’ jinslari (ohak
tosh, delomit, gips, tuz va hokazo) suv ta’sirida erib yuvilib ketish natijasida
kechadigan jarayonlarni anglatadi.
Qashqadaryo hududi bo’ylab o’tkazilgan tadqiqot ishlari, o’lkadagi mavjud
karst buloqlarining geografik muhitda tutgan o’rnini nihoyatda muhim ekanligini
ko’rsatadi. Sersuv shifobahsh, sermanzara buloqlar bilan mashhur. Ayniqsa
buloqlarning dam olish uchun muhim ko’rinishda namoyon bo’lishi rekreastiya
ahamiyatiga ham egadir.
Bu borada Ho’jaipok shifobahsh bulog’ining o’rnini alohida ko’rsatish
o’rinlidir. Buloq suvi turli madanli tuzlarga to’yingan bo’lib, inson salomatligi
uchun zarurdir. Har yili ushbu buloq atrofida dam oluvchilar o’z salomatligini
tiklash uchun yig’iladilar. Xuddi shunday ahamiyatga ega bo’ladigan Yakkabog’
tumanidagi Achchibuloqni misol qilishimiz mumkin.
Qashqadaryo buloqlarini o’rganishning katta ilmiy va a amaliy ahamiyati
mavjud bo’lib, ular aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash, xo’jalik ahamiyati, tibbiy
ahamiyati hamda turizmni rivojlantirish va rekreastiya ahamiyatiga yaqqol aks etadi.
Shu jumladan Qashqadaryo havzasi va buloqlarini o’rganish fan oldida turli dolzarb
masalalarini qo’yadi va ularni ifloslanish, kamayib ketishdan himoya qilishni
taqqoza etadi.
O’lkaning suv kam bo’lgan tekislik qismida o’tmishda otabobolarimiz bahorgi
erigan qor va yomg’ir suvlarini sardoba qurib to’plab, yozda undan foydalanganlar.
Sardoba - bu usti pishiq g’isht bilan bekitilgan gumbazli hovuzdir. Qadimda
Qashqadaryoda bunday sardobalardan ko’plab qurilgan ularning ayrimlari hozirgi
kungacha saqlanib qolgan.

19
 2.2. Qashqadaryo havzasining antropogen
gidrografik tarmoqlari

Yuqorida ta’kidlanganidek, Qashqadaryo havzasi daryolarida o’rtacha oylik

suv sarflarining maksimal qiymatlari iyun oyiga, minimali esa dekabr–yanvar
oylariga to’g’ri keladi. Ko’rinib turibdiki, bu daryolar oqimi vegitastiya davrida
ancha kamayib ketadi. Qishloq xo’jaligi erlarini suv bilan ta’minlashni yaxshilash
uchun esa barcha daryolar oqimini boshqarish talab etiladi. Shuning uchun vohada
antropogen gidrografik tarmoqlar ham keng rivojlangan. Hududning tog’ va tog’
oldi tabiiy gidrografik tarmoqlarining zichligini hisoblab, ularni viloyatning tekislik
qismidagi antropogen gidrografik tarmoqlar zichligi bilan solishtiradigan bo’lsak,
inson omili natijasida vujudga kelgan gidrografik tarmoqlar anchagina kattaligini
ko’rishimiz mumkin. Bularga vohadagi suv omborlarini, yirik kanallarni hamda
kollektor-zavur tarmoqlarini sanab o’tish mumkin.
Qashqadaryo o’lkasida bahorgi, qishki va kuzgi daryo suvlarini to’plab qolib,
yozda ekin dalalarini suv bilan to’liq ta’minlash uchun bir nechta suv omborlari
qurilgan. Bular Qashqadaryodagi Chimqo’rg’on (suv sig’imi 500 mln. m3, maydoni
49,2 km2, uzunligi 15,7 km). G’uzordaryodagi Pachkamar (suv sig’imi 280 mln. m3,
maydoni 13,8 km2), Qarshi magistral kanalida qurilgan Tolimarjon (suv sig’imi
1900 mln. m3.) va Sho’rsoy (suv sig’imi 2500 mln. m3.) suv omborlaridir.
Qashqadaryo vohasidagi suv omborlar haqidagi ma’lumotlar – jadvalda keltirilgan.
Qashqadaryo viloyatida barpo etilgan gidrotexnik inshootlar va suv zahiralari
hozirgi vaqtda sug’orishda foydalanilayotgan suv omborlari havzaning o’rta oqimiga
yangi erlarni o’zlashtirish va ilgaridan foydalanib kelinayotgan erlarning suv
ta’minotini yaxshilash imkoniyatini bergan holda viloyatda suv ta’minoti
muammosini hal eta olmaydi. Chunki havzaning mahalliy suv resurslari suviga
bo’lgan talabni 21-22 % igina qondiradi. Shu sababli viloyat qishloq xo’jaligi
erlarini sug’orish maqsadida chetdan Zarafshon va Amudaryodan suv keltiradi.
Yuqorida aytib o’tilganidek viloyatning tekislik qismi Qarshi irrigastiya rayoniga
to’g’ri keladi. Qarshi irrigastiya rayoni shu nomdagi cho’lni o’zlashtirish natijasida

20
vujudga kelgan. Bu erlarni sug’orish uchun Amudaryodan Qarshi magistral kanali
orqali suv keltirgan.
2.2-jadval
Qashqadaryo vohasidagi joylashgan suv omborlar
haqida qisqacha ma’lumot
Suv Hajmi, mln.m3
Ishga Suv yuzasi
omborining Joylashgan
Turi Daryo tushgan maydoni,
nomi o’rni
yili Umumiy Foydali km2
Tolimarjon Q Amudaryo Nishon 1986 1525.0 1445.4 75.0
Chimquron O’ Qashqadaryo Qamashi 1963 500.0 425.0 49.2
Pachkamar O’ uzardaryo G’uzor 1968 260.0 243.0 12.2
Hisorak O’ Oqdaryo Shahrisabz 1987 170.0 155.0 4.2
Dehqonobod O’ Kichik uradaryo Dehqonobod 1982 27.0 18.4 4.1
Qamashi O’ Shurchasoy Qamashi 1972 25.0 23.8 3.0
Qalqamasoy O’ Qumdaryo Chiroqchi 1987 9.4 9.3 1.5
Qorabog’ O’ Qorabodaryo Yakkabog’ 1977 7.5 7.1 0.8
Toshloqsoy Q Tanxozdaryo Shahrisabz 1981 7.0 6.7 5.4
Langar O’ Langar Qamashi 1974 7.3 7.0 2.5
Qizilsuv O’ Qizildaryo Yakkabog’ 1982 6.5 6.0 2.2
Yangiqo’ron Q Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1975 3.3 3.0 1.5
Nugalisoy Q Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1976 3.0 2.5 0.58
Sho’rabsoy O’ Shuramsoy Kitob 1977 2.0 1.8 0.88
Torqapchig’ay O’ Qapchiay Dehqonobod 1987 1.25 1.1 0.69
Jami 2554.25 2355.1 163.75
Ilova; Q-qo’yiladigan, O’ -o’zanli

Qarshi cho’lini suv bilan ta’minlash maqsadida Amudaryo suvi Pulizindondan

Kirkichi orqali Qarshi cho’liga kanal orqali keltirilgan. Qarshi magistral arig’ining
uzunligi 200 km bo’lib, kuchli nasoslar yordamida Amudaryo suvini 150-200
balandlikka ko’tarib beradi.
Ma’lumki, Eski Anhor kanaliga chap tomondan Qo’mdaryo, Ayoqchidaryo va
boshqalar o’z suvini keltirib quyadi. Ayoqchidaryodan quyiroqda kanaldan Paxtakor
nasos stanstiyasi orqali Shahrisab va Chiroqchi tumanlariga suv olinadi. Shuni
alohida ta’kidlash lozimki, kanal suvi orqali Shahrisab tumanidagi 766 ga va
Chiroqchi tumanidagi 1920 gektarga yaqin er maydoni sug’oriladi. Eski Anhor
kanalining o’ng tamonidan Dovur kanali orqali Qamashi tumanining 3135 ga er
maydoni sug’oriladi. Eski Anhor kanali Qashqadaryoga o’ng tomondan qo’yiladi va
Qashqadaryoning chap qirg’og’idan boshlab, kanalning davomi sifatida Sandal
kanali boshlanadi.
21
2.3. Qashqadaryo va irmoqlari oqimi va havzadagi yirik kanallar oqimining yil
davomida va yillararo o’zgarishi

Daryo oqimi yomg’ir hamda tog’lardagi qor va muzliklarning erishi hisobiga

hosil bo’ladi. Har ikki holda ham hosil bo’lgan suvning bir qismi er ostiga shimiladi,
bir qismi bug’lanadi, faqat qolgan qismigina oqim hosil bo’lishida ishtirok etadi.
Yomg’irning yog’ishi yoki qor va muzlikning erish jadalligi er ostiga shimilish
hamda bug’lanishning birgalikdagi jadalligidan katta bo’lgandagina oqim hosil
bo’ladi.
Daryo oqimining hosil bo’lishi juda murakkab tabiiy jarayondir. Uning hosil
bo’lishiga quyidagi tabiiy-geografik omillar ta’sir etadi: havzaning geografik o’rni,
iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi, tuproq sharoiti, o’simlik qoplami,
gidrografik sharoiti (muzlik, ko’l, botqoqlik) va boshqalar.
Oqim hosil bo’lishiga yuqorida qayd etilgan tabiiy- geografik omillar majmui
bilan bir qatorda insonning daryo havzasidagi xo’jalik faoliyati ham jiddiy ta’sir
ko’rsatadi.
Sanab o’tilgan omillar faqat oqimning hosil bo’lishi va uning umumiy
miqdoriga ta’sir ko’rsatibgina qolmaydi. Bu omillar daryo oqimining yil davomida
va shuningdek hududlar bo’ylab taqsimlanishiga ham ta’sir qiladi.
U yoki bu omilning daryo oqimiga bo’lgan ta’sirini alohida ko’rsatish va uni
tekshirish juda murakkab vazifadir. Chunki bu omillarning hammasi birgalikda
harakat qiladi, ko’pchilik hollarda esa ular o’zaro bog’langandir.
Iqlimiy omillar ta’siri. Ma’lumki, iqlimiy omillar deganda atmosfera yog’in-
lari, bug’lanish, havo harorati, havo namligi, shamol kabilar tushuniladi. Shu
omillardan qaysi birining oqimga hal etuvchi va bevosita ta’sir etishini bilish uchun
daryo havzasining suv muvozanati tenglamasiga murojaat etaylik. Ma’lumki, u
quyidagi ko’rinishda ifodalanadi:
X0 = U0 + Z0 yoki
U0 = X0-Z0 ,
bu erda: X0 -havzaga yog’adigan o’rtacha ko’p yillik yog’in miqdori; Z0-havzadan
bo’ladigan o’rtacha ko’p yillik bug’lanish miqdori; U0 - daryo oqimining o’rtacha
22
ko’p yillik miqdori.
Shu tenglamalardan ko’rinib turibdiki, iqlimning daryo oqimiga ta’sir etuvchi
asosiy elementlari atmosfera yog’inlari va bug’lanishdir. Boshqacha qilib aytganda,
atmosfera yog’inlari va bug’lanish daryo havzasida yig’iladigan suvning oz yoki
ko’p bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Qashqadaryo havzasi daryolarining to’yinish manbalari V.L.Щulst
ma’lumotlariga ko’ra Yakkabog’daryo, Oqdaryo va Tanxozdaryolari Qashqadaryo
havzasidagi suv to’plash maydoni eng baland joylashgan daryolardir. Shu tufayli
daryolar qor-muzlik suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga kiradi. Ishda
Qashqadaryo havzasida tanlab olingan daryolarning oqim ko’rsatkichlari aniqlandi
(2.1-jadval). Shu bilan birga ularning tщyinish manbalarini ham aniqlashga harakat
qildik. Quyida keltirilgan hisoblashlar natijalariga ko’ra esa Oqdaryoni muz-qor
suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga kiritdik.
Maxsimal va o’rtacha oylik suv sarflari har uchala daryoda ham asosan iyun
oyiga, minimal suv sarflari esa yanvar oyiga to’g’ri keladi. Mart-iyun davrida
Oqdaryoda yillik oqimning 42,5%; Yakkabog’daryoda 62,6% va Tanxozdaryoda
68.4% oqib o’tadi; iyul-sentyabr davridagi oqim esa Oqdaryoda 43,2%,
Yakkabog’daryoda 27,1% va Tanxozdaryoda 20,4% ni tashkil etadi.
V.L.Щulst ma’lumotlariga ko’ra Qashqadaryo qor suvlari bilan Jinnidaryo esa
qor-yomg’ir suvlari bilan to’yinadigan daryolar tipiga kiradi. Hisoblashlar
natijalariga ko’ra Qashqadaryo qor-yomg’ir hisobigi Jinnidaryo esa qor-muz suvlari
hisobiga to’yinadigan daryolar tipiga kiradi. Ularda maxsimal suv sarflari aprel
oyida, minimal suv sarflari esa yozning oxiri kuzning boshida kuzatiladi. Mart-iyun
oylarida Qashqadaryo va Jinnidaryoda eng ko’p suv oqadi. Bu davrda
Qashqadaryoda yillik oqimning 66.9%, Jinnidaryoda esa 50.5% oqib o’tadi. Lekin
iyul-sentyabr oylarida suv keskin kamayib ketadi va ular faqat er osti suvlari
hisobiga to’yinadi. Iyul-sentyabr davridagi oqim Qashqadaryoda 10,2%,
Jinnidaryoda esa 15,9% tashkil etadi (2.3-jadval).
Oqdaryo, Yakkabog’daryo va Tanxozdaryolariga qaraganda Qashqadaryo
bilan Jinnidaryoda oktyabr-fevral oylarida ancha ko’p suv (yillik oqimning 24.1-

23
28.5%) oqadi.
Bunga birinchidan Qashqadaryo va Jinnidaryo o’zanlariga er osti suvlarining
chiqishi sabab bo’lsa, ikkinchidan baland bo’lmaganligi tufayli bu daryolar suv
to’plash maydonida oktyabr-fevral davrida ham yomg’irlar yog’ishi va yoqqan
qorlarning erib turishi mumkinligi sabab bo’ladi.
Qashqadaryo havzasining asosiy irmoqlari to’yinish manbalarini o’rganishda
biz daryoning o’rtacha ko’p yillik oqim miqdoriga yaqin bo’lgan yilni tanlab olib
ularni kunlik suv sarflari ma’lumotlari to’planib, ular asosida yillik oqim
gidrograflari chizildi (2.1-rasm).Yillik oqim gidrografidan daryolarning to’yinish
manbaalari aniqlanadi. Natijalar 2.2-jadvalda keltirilgan. Jadval natijalariga ko’ra
Qashqadaryo va Jinnidaryoda er osti suvlari hissalari qolgan to’yinish manbalari
hissasiga nisbatan ko’p. Tanxozdaryoda va Yakkabog’daryoda qor suvlari hissasi,
Oqdaryo esa muz suvlari xissasi ko’p (2.1, 2.3 va 2.6 –rasmlar).
O’rganilayotgan daryolarning V.L.Щulst tasnifi bo’yicha ham aniqlandi.
Bunga ko’ra Qashqadaryo qor-yomg’ir suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga,
Jinnidaryo va Yakkabog’daryo qor-muzlik suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga,
Tanxozdaryo qor suvlari, Oqdaryo esa muzlik-qor suvlaridan to’yinadigan daryolar
tipiga kiradi. (-jadval)
V.L.Щulstning 1933-1952 yillar oralig’idagi daryolar oqimining oylar va
fasllar bo’yicha taqsimlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar bilan kuzatish
boshlangandan 2014 yilgacha bo’lgan davr oralig’idagi ma’lumotlarni solishtirdik
(2.3 –jadval).
Bunga ko’ra Qashqadaryo-Varganza q. V.L.Щulst natijalariga ko’ra 0.18
ya’ni qor suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga kiritilgan bo’lsa, bizning natijamiz
bo’yicha esa qor-yomg’ir suvlaridan to’yinadigan daryolar tipiga kiradi. Jinidaryo-
Jauz., Tanxozdaryo-Kattag’on va Yakkabog’daryo-Tatarlarida esa to’yinish
manbalari bir xilligidan dalolat beradi.
Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o’n kunliklar (dekada), oylar,
fasllar, mavsumlar bo’yicha o’rganish mumkin. Mazkur muddatlar bo’yicha
oqimning taqsimlanishi daryoning to’yinish manbalariga bog’liq bo’lib, shu daryo

24
suv rejimining xususiyatlarini o’zida aks ettiradi. Ma’lum muddatlar (dekada, oy,
fasl) bo’yicha oqimning yil ichida taqsimlanishini yillik oqimning umumiy
miqdoriga nisbatan hissalarda yoki foizlarda ifodalash mumkin.
Ma’lumki, yilning istalgan muddati uchun daryo havzasining suv muvozanati
tenglamasini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:
Уi  X i  Zi  U i ,

bu erda: У i -berilgan muddat ichidagi oqim miqdori; X i -shu muddat ichida havzaga
yoqqan atmosfera yog’inlari miqdori; Z i -bug’lanish miqdori;  U i -shu muddat
ichida namlikning to’planishi yoki sarflanishi.
Yuqoridagi tenglama elementlari orasidagi munosabat yil davomida o’zgarib
turadi. Bu xulosa O’rta Osiyo daryolari uchun ham o’rinlidir, chunki ular havzasida
kuz va qish fasllarida namlik to’planib, sarflanish asosan bahor va yoz oylarida
kuzatiladi. Shu tufayli daryolar suv rejimini o’rganishda ba’zan kalendar yil o’rniga
gidrologik yildan foydalaniladi. Gidrologik yil namlikning to’planish va sarflanish
stiklini to’la qamrab oladi. O’rta Osiyo daryolari uchun gidrologik yil boshi sifatida
1 oktyabr qabul qilingan
Havzaga yog’in faqat yomg’ir ko’rinishida yog’sa, daryo oqimi uning yil
ichida taqsimlanishini takrorlaydi. Lekin, oqimning asosiy qismi yilning sovuq
davrlariga to’g’ri keladi, chunki bu vaqtda er sirtida namlikning kattaligi tuproq-
gruntlarga bo’ladigan shimilishni kamaytirsa, havo haroratining pastligi tufayli esa
bug’lanish kamayadi. Bu holat o’z navbatida oqim koeffistientining yuqori bo’lishi-
ni ta’minlaydi. Yilning issiq mavsumlarida esa yuqoridagilarning aksi kuzatiladi.
Havzaga yog’adigan yog’inning ma’lum qismi qor ko’rinishida yog’sa, qor
qoplami hosil bo’lib, faqat havo harorati iligandagina oqim hosil bo’ladi. Agar
daryoning to’yinishida boshqa manbalarning hissasi uncha katta bo’lmasa, bunday
daryolarda oqimning 70-90 foizi bahorga to’g’ri keladi
Baland tog’lardan boshlanadigan daryolarda oqimning yil ichida taqsimlanishi
havo haroratining yillik o’zgarishiga mos tushadi. Chunki, bunday daryolar baland
tog’lardagi doimiy qor va muzliklarning erishidan hosil bo’ladigan suvlar hisobiga
to’yinadi. Turli balandlik mintaqalaridagi qor va muzliklarning turli vaqtlarda erishi
25
to’linsuv davrining cho’zilishiga sabab bo’ladi. Shu bilan birga ularda to’linsuv
davrida, tekislik daryolariga nisbatan, oqimning bir ma-romda bo’lishi kuzatiladi.
Daryoning to’yinishida er osti suvlari hissasining katta bo’lishi, havzada
ko’llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda taqsimlanishiga
ta’sir etadi. Oqimning yil davomida taqsimlanishiga ko’lning ta’siri darajasi uning
o’lchamlariga, shakliga, suv hajmiga, ko’ldan suvning oqib chiqish sharoitiga va
boshqalarga bog’liqdir.
Oqimning yil davomida taqsimlanishini suv sarfini kuzatish ma’lumotlariga
ega bo’lgan daryolarda istalgan muddat uchun hisoblash mumkin.
Shu nuqtai-nazardan biz ushbu ishda Qashqadaryo va uning asosiy irmoqlari
oqimning yil ichida taqsimlanishini o’rganishga harakat qildik. Buning uchun
kuzatish qatorlari to’liq bo’lgan o’nta gidrologik post tanlab olindi. Natijalar 2.4–
jadvalda keltirilgan.
Oqimning yil ichida taqsimlanishini o’rganishda kuzatish yillarini 2 ta davrga
bo’lib o’rgandik. Birinchi davr gidrologik post ochilgandan boshlab 1970 yilgacha,
ikkinchi davr esa 1971-2014 yillar oralig’ini qamrab oldi. Bunday bo’linishning
asosiy sababi Qarshi cho’llarini o’zlashtirish 1970 yillarga to’g’ri kelganligidir.
Hisoblashlar ham mln m3, ham % larda amalga oshirildi. Qashqadaryoning
Varganza, Chiroqchi va Chimqo’rg’on gidropostlarida oqimning yil ichida
taqsimlanishi o’rganildi. Qashqadaryoning Varganza postida o’rtacha yillik oqim
hajmi 170 mln.m3 ga teng bo’lgan bo’lsa 2-davrda 160 mln.m3 ni tashkil etadi ya’ni,
10 mln.m3 ga kamaygan. Chiroqchi postida bu qiymat 123.6 mln.m3, Chimqo’rg’on
gidropostida 128.3 mln.m3 ga kamaygan.
Havza daryolarining Jinnidaryo-Jauz va G’uzardaryo-Pachkamar postlarida 2-
davrdan birinchi davrga nisbatan ortgan. Ular mos ravishda 4.5 va 10.2 mln.m3 ga
teng bo’ladi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek uning maksimal qiymati Chimqo’rg’on postida
kuzatilgan. Chunki suv ombori yordamida daryo oqimi boshqarildi. Chiroqchi
postida esa 123.6 mln.m3 ni tashkil etdi.

26
 2.4-jadval
Oqimning yil ichida taqsimlanishi
Hisob Oylar
T/r Daryo- post
davri I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII yil
1 8,47 12,0 29,2 41,5 28,7 13,1 7,84 6,26 5,27 5,62 5,76 7,36 170
I
Qashqadaryo- 2 5,00 7,05 17,2 24,5 16,9 7,7 4,63 3,69 3,11 3,31 3,40 4,34 100,00
1
q.Varganza 1 8,9 12,5 29,6 39,5 27,0 11,2 6,3 4,3 3,6 4,3 5,7 9,1 160,0
II
2 5,59 7,84 18,53 24,69 16,89 7,03 3,92 2,66 2,24 2,71 3,54 5,68 100
1 47,8 52,4 113,6 175,7 145,3 79,3 31,3 8,0 7,9 29,3 49,2 43,2 766,3
I
Qashqadaryo- 2 6,23 6,84 14,8 22,9 19,0 10,4 4,09 1,05 1,03 3,83 6,42 5,64 100,00
2
Chiroqchi 1 45,4 60,5 116,8 121,6 99,7 49,9 21,2 12,0 14,1 20,3 30,8 44,9 642,7
II
2 7,06 9,42 18,18 18,92 15,52 7,77 3,30 1,86 2,20 3,15 4,80 6,99 100
1 2,17 2,21 4,39 8,20 7,23 3,57 2,53 2,20 2,10 2,31 2,34 2,36 45,5
I
2 4,77 4,85 9,65 18,0 15,9 7,9 5,57 4,83 4,62 5,09 5,15 5,20 100,00
3 Jinnidaryo - q. Jauz
1 2,99 3,21 5,69 8,23 7,74 4,29 3,00 2,57 2,63 3,00 3,04 3,38 50,0
II
2 5,99 6,42 11,39 16,47 15,49 8,59 6,02 5,15 5,27 6,00 6,09 6,77 100
1 8,40 24,2 72,7 61,1 56,7 70,1 63,3 45,2 14,6 6,62 2,87 2,15 510
I
Qashqadaryo- 2 1,65 4,74 14,2 12,0 11,1 13,7 12,41 8,85 2,86 1,30 0,56 0,42 100,00
4
Chimqo’rg’on s.o 1 4,55 11,1 64,9 89,5 48,2 40,2 51,4 39,6 7,33 5,40 10,2 5,07 381,7
II
2 1,19 2,90 17,01 23,44 12,62 10,53 13,48 10,38 1,92 1,42 2,67 1,33 100
1 9,81 9,74 18,5 34,8 55,2 84,6 75,8 43,0 32,2 15,2 11,8 10,6 406,1
I
Oqdaryo – 2 2,42 2,40 4,6 8,6 13,6 20,8 18,66 10,58 7,92 3,75 2,92 2,61 100,00
5
q.Xazarnova 1 4,72 4,14 11,6 24,3 38,8 65,2 89,4 71,0 24,3 18,0 13,1 7,55 370,8
II
2 1,27 1,12 3,14 6,55 10,47 17,59 24,11 19,14 6,57 4,85 3,52 2,04 100

27
 1 2,80 2,70 5,86 16,69 34,35 41,60 23,21 7,93 3,97 3,17 3,01 2,97 151,34
I
Tanxozdaryo q. 2 1,85 1,79 3,9 11,0 22,7 27,5 15,34 5,24 2,62 2,10 1,99 1,96 100,00
6
Qatag’on 1 2,3 2,4 5,2 14,0 30,4 31,1 14,5 4,3 2,1 1,9 2,2 2,6 113,9
II
2 1,99 2,11 4,55 12,27 26,71 27,26 12,74 3,80 1,82 1,63 1,93 2,26 100
1 2,5 3,6 15,9 12,7 18,5 20,2 22,8 30,9 16,1 5,2 2,8 2,4 146,7
I
G’uzardaryo 2 1,68 2,45 10,9 8,7 12,6 13,7 15,55 21,06 10,98 3,53 1,93 1,61 100,00
7
q.Pachkamar 1 0,9 1,1 4,8 13,6 21,1 29,1 36,5 32,9 8,6 6,0 5,5 2,5 156,9
II
2 0,57 0,72 3,05 8,64 13,47 18,52 23,27 20,97 5,46 3,83 3,51 1,58 100
1 3,14 2,31 27,79 36,13 8,92 5,69 2,81 1,87 1,30 1,79 2,21 3,76 101,24
I
Kichiko’radaryo 2 3,11 2,28 27,45 35,7 8,8 5,6 2,77 1,85 1,29 1,76 2,18 3,71 100,00
8
q.Gumbuloq 1 1,49 1,98 6,06 12,17 10,66 2,68 1,65 0,68 0,64 0,78 3,47 1,42 43,16
II
2 3,46 4,60 14,05 28,19 24,71 6,22 3,83 1,57 1,48 1,80 8,04 3,29 100
1 3,60 6,93 5,84 18,39 44,09 56,76 36,33 14,52 7,38 5,61 4,73 4,29 209,08
I
Yakkabog’daryo 2 1,72 3,31 2,8 8,8 21,1 27,1 17,38 6,95 3,53 2,68 2,26 2,05 100,00
9
q. Tatar 1 3,09 2,69 4,34 16,87 41,15 49,04 28,49 10,17 5,67 4,34 3,64 3,35 169,05
II
2 1,83 1,59 2,57 9,98 24,34 29,01 16,85 6,02 3,35 2,57 2,15 1,98 100
1 4,75 3,99 28,20 41,12 16,02 14,83 9,37 5,57 4,01 4,84 4,99 5,14 146,85
I
O’radaryo q. 2 3,24 2,72 19,2 28,0 10,9 10,1 6,38 3,79 2,73 3,30 3,40 3,50 100,00
10
Bozortepa 1 5,88 5,79 12,85 26,28 26,58 18,39 10,71 5,65 4,36 4,82 5,49 6,81 132,25
II
2 4,45 4,38 9,72 19,88 20,10 13,90 8,10 4,27 3,30 3,65 4,15 5,15 100
Izoh; I-1970 yilgacha bo’lgan davr, II-1971-2014 yilgacha bo’lgan davr, 1-Oqim hajmi , 2- Oqim hajmi %

28
 Қашқадарё қ. Варганза
W, %
30
25
20
15
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Т, ой

W, % Жиннидарё-қ.Жауз
20

15

10

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Т, ой
W, %
Яккабоғдарё – қ.Татар
35
30
25
20
15
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Т, ой

2.6-rasm. Daryolari oqimning yil ichida taqsimlanishi

29
 Birinchi davrga nisbatan 2-davrda oqimning kamayishiga asosiy sabab 1-
davrda barcha postlarda 1969 yilgi ko’p suvli yil ta’siri natijasidir.
Jadval ma’lumotlari asosida daryo oqimining yil ichida taqsimlanishi grafigi
chizildi (2.6–rasm). Daryo oqimining yil ichida taqsimlanishi grafiklari ham
yuqorida sanab o’tilgan daryo postlari bo’yicha chizildi.
Grafiklardan ko’rinib turibdiki, Qashqadaryoning Varganza postida
oqimning asosiy qismi mart-may oylarida oqib o’tadi. Bu holat ikkala davrda ham
bir-biriga mos tushgan.
Qashqadaryoning Chiroqchi gidrologik postida oqim hajmining 1-davrda
22.9% i aprel oyida kuzatilgan bo’lsa, 2-davrda qariyib 18.9 % ga teng bo’lgan. Bu
holat may, iyun oylarida ham takrorlangan ya’ni 1-davrda 2-davrga nisbatan
ko’proq bo’lgan. Mazkur gidropostda 2-davrda fevral va oktyabr oylarida 1-davrga
nisbatan ko’proq oqim oqib o’tgan.
Jinnidaryoning Jauz gidrologik postida 2-davrdagi oqim 1-davrga nisbatan
ortiq bo’lgan. Ayniqsa fevral, mart va dekabr oylarida oqim hajmi 1÷1.30
oralig’ida ko’p bo’lgan.
Havza daryolari oqimning yil ichida taqsimlanishi o’ziga xosdir. Albatta
bunda daryoning to’yinish manbai va yilning kelishiga bog’liq. Ayrim daryolarda
1-davrda oqimning katta bo’lishiga 1969 yilgi ko’p suvli yilni keltirish mumkin.
Qolganlarida esa oqimning ko’p bo’lishi shu davr mobaynida ko’p suvli yillarning
ketma-ket bo’lganligi bilan izohlash mumkin.
-jadval
Qashqadaryo va uning irmoqlaridan olingan suv miqdorlari
va suoriladigan maydonlar
Xo’jaliklarga
Suoriladigan Manbalardan olingan Tumanlarga berilgan
berilgan suv
t/r Yil maydon ming.ga suv mln.m3 suv mln.m3
mln.m3
Reja Amal Reja Amal Reja Amal Reja Amal
1 2000 123,5 108,5 1351,7 775,6 1275,8 754,7 1112,1 650
2 2001 118,5 108,5 1246,2 467,4 1132,2 439,45 985,85 390,64
3 2002 116,3 120,2 1187,7 776,2 1098,7 754,8 969,2 616
4 2003 133,3 133,3 1685 1214,4 1571 1159 1285,4 1008,8
5 2004 132,09 132,09 1556,6 1171,9 1470 1139,3 1381,2 922
6 2005 132,7 132,7 1558,5 1054 1470,5 1514,9 1285,6 1332,4
7 2006 128,5 128,5 1586,6 916,1 1495,5 890,9 1306,6 767,9
8 2007 129 129 1526,2 1073 1439 1025,8 1257,6 889,7
9 2008 129,4 129,4 1488,4 767 1405,9 720,6 1228,2 624,5

30
10 2009 127,8 127,8 1486,1 1164,7 1408,5 1053,6 1226,1 919,4
11 2010 129 129 1472,2 1709,1 1389,5 1547,3 1214,8 1344,1
12 2011 129,6 129,6 1502,1 835,7 1417,1 786,3 1238,4 676,6
13 2012 129,7 129,7 1594 1618,9 1500,7 1435,1 1310,4 1252,5

-rasm. Qashqadaryo va uning irmoqlari hisobiga

suorilgan maydonlar

-rasm. Qashqadaryo va uning irmoqlaridan

olingan suv miqdori
-jadval
Qarshi magistral kanali orqali Amudaryodan olingan suv miqdorlari
va suoriladigan maydonlar
Xo’jaliklarga
Suoriladigan Manbalardan Tumanlarga berilgan
3 berilgan suv
t/r Yil maydon ming.ga olingan suv mln.m suv mln.m3
mln.m3
Reja Amal Reja Amal Reja Amal Reja Amal
1 2000 329,1 316,9 4694,4 3483,3 3976 2915,9 3621,8 2630,4
2 2001 316,9 316,9 4387,2 3517,3 3709,9 2954,5 3394 2689,9
3 2002 310,8 317,9 4404,5 3729,1 3748,3 3176,7 3423,1 2931
4 2003 310,5 310,5 4604,3 3744,7 3913,7 3248,5 3615,5 2992,7
31
 5 2004 319,9 319,9 4961,3 3776,8 4217,1 3213 3886,6 2969,8
6 2005 324,3 324,3 5101,5 3627 4336,3 3036,2 3989,1 2786,3
7 2006 334,1 334,1 5263,1 3354,9 4382 2849,1 4027,1 2637,6
8 2007 334,7 334,7 5222,3 3106,3 4438,9 2591,3 4076,7 2387
9 2008 336 336 5155,4 3069 4382,1 2596,7 4024,4 2385,8
10 2009 337,3 337,3 5346,8 3261,4 4544,8 2751,8 4173,2 2541,3
11 2010 336 335,9 5176,4 3251,2 4399,9 2763,6 4046,4 2510,5
12 2011 336,6 336,6 5177,7 2904 4401 2427,6 3943,1 2178,5
13 2012 336,3 336,3 5235 3290,2 4449,8 2791,1 4096,7 2528,2

-jadval
Eski Anhor kanali orqali Zarafshon daryosidan olingan
suv miqdorlari va suoriladigan maydonlar
Xo’jaliklarga
Suoriladigan Manbalardan olingan Tumanlarga berilgan
berilgan suv
t/r Yil maydon ming.ga suv mln.m3 suv mln.m3
mln.m3
Reja Amal Reja Amal Reja Amal Reja Amal
1 2000 47,5 47,5 583,4 260,4 525,1 198,4 454,8 163,9
2 2001 47,9 47,5 537,7 233,1 457 169,7 390,4 119,5
3 2002 43,7 47,5 500,9 342,6 434,9 304,4 373,5 258,9
4 2003 43,5 43,5 571,7 400,8 482,2 356,3 420,8 302,3
5 2004 43,6 43,6 550,4 417,5 180,4 369 411,3 297,5
6 2005 43,5 43,5 576,1 367,6 496,9 389,3 425,5 335,7
7 2006 48,9 48,9 645,1 338,9 558,3 307,7 479,9 262,4
8 2007 56,9 56,9 644,2 362,7 556,4 292,4 478,4 250,3
9 2008 48,8 48,8 606,7 291,3 513,4 245,4 475,6 212
10 2009 49,9 49,9 700,9 331,4 550,1 268,5 487,7 229,9
11 2010 49,8 49,8 635,5 355,8 537,3 306,8 485,8 264,7
12 2011 49,6 49,6 666,5 311,6 558,5 241,6 492,7 191,4
13 2012 49,6 49,6 680,4 345,5 588,9 255,2 507,2 215,5

-rasm. Qarshi magistral kanali orqali Amudaryodan olingan

suv hisobiga suorilgan maydonlar

32
 -rasm. Qarshi magistral kanali orqali Amudaryodan
(manbalardan) olingan suv miqdori

-rasm. Eski Anhor kanali orqali Zarafshon daryosidan

olingan suv hisobiga suorilgan maydonlar

-rasm. Eski Anhor kanali orqali Zarafshon daryosidan

(manbalardan) olingan suv miqdori

33
 3. Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlariga
olingan daryo suvlari dinamikasini o’rganish

Hisobotning mazkur bobida dastlab Qashqadaryo viloyatining umumiy suv

resurslari haqida so’z ketadi. So’ngra mahalliy suvlar xisobiga sug’oriladigan erlar
hamda shetdan keltiriladigan suvlar xisobiga sug’oriladigan erlar haqida
ma’lumotlar keltirilgan. Mahalliy va chetdan keltiriladigan suvlar hisobiga
sug’oriladigan maydonlarning 2016 yilgacha bo’lgan ma’lumotlari tahlil qilingan.

3.1 Qashqadaryo viloyati suv resurslari xaqida

Hududning suv resurslarini asosini Qashqadaryo va uning irmoqlari tashkil

etadi. Undan tashqai rayonda bir qancha muzliklar ko’llar va buloqlar uchraydi.
masalan: Yakkabog’daryo Oqsuv va Tanxozdaryo ning suv eg’ilish maydonlarini
yuqori qismlarida 60 ga yaqin kichik muzliklar mavjud (maydoni 20,3 km2) bular
esa tog’li hududlarda ko’plab uchraydi. ular darylarning to’yinishida salmoqli
o’rinni egallaydi. Misol sifatida Ko’kbuloq (160-170 l/s) Orinbuloq, Chinorota
bulog’i (30-35 l/s) Qorabuloq (800 l/s) Qaynarbuloq (85-90 l/s), Haydarbuloq
(250-350 l/s) larni sanab o’tish mumkin.
Daryolar suvidan unimli foydalanish maqsadida bu hududda 13 ta suv
ombori barpo etilgan. Suv omborlari sug’orishdan tashqari, bahor oylarida
bo’ladigan suv toshqinlarini oldini olishda juda qo’l keladi.
Hududni tog’li qismida hammasi bo’lib 1 yilda o’rtacha hisobda 1.6 milliard
m3 ga yaqin suv miqdori hosil bo’ladi.
Mutaxasislarning hisob kitoblariga qaraganda Kitob, Shaxrisabz botig’i va
Qashqadaryoning yuqori oqimidagi to’rtlamchi davr yotqiziqlari orasidagi er osti
suvlarining zaxirasi miqdori 1.0 million m3 dan ko’proq bo’lib ular 5500 ga yaqin
artezan quduqlar orqali olinmoqda.
Umuman esa olimlar V. L Shulst va L.I Shalatovalar Qashqadaryo havzasi
daryolarini to’yinish xususiyatiga ko’ra 3 guruxga:
1) Qor muzlik;
2) Qor;
34
 3) Qor yomg’ir suvlari bilan to’yinadigan daryolarga ajratadi. Qor muzlik
suvi bilan to’yinadigan daryolarga Yakkabog’daryo, Tanxozdaryo va Oqsuv
daryosi mansub bo’lib, ular asosiy suvni havzada to’plagan qor suvlarida oladi.
Muzlik suvi esa ikkinchi o’rinda turadi.
To’yinish xususiyatlariga ko’ra qor muzlik suvi bilan to’yinadigan
Yakkabog’daryo, Oqsuv daryosi va Tanxozdaryoda to’lin suv davri havzaning
boshqa daryolarga nisbatan eng keng kuzatiladi. Ayni paytda bu daryolar
havzaning eng sersuv daryolari hisoblanadi.
Har uchchala daryoda ham ko’p o’rtacha oyli suv sarflari asosan iyun oyiga,
eng kam suv sarflari esa dekabr-yanvar oylariga to’g’ri keladi. Bu daryolarda
oqimning yil davomida taqsimlanishi juda notekis bo’ladi. Qor suvi bilan
to’yinadigan daryolarga suv eg’ilish maydonining o’rtacha balandligi 1823 metrga
teng bo’lgan Qashqadaryo kiradi. Bu daryoda eng ko’p o’rtacha oylik suv sarflari
aprel oyida va eng kam o’rtacha oylik suv sarflari esa yozning oxiri va kuzning
boshida kuzatiladi.
Jinnidaryo, Qorasuv, Turnabuloq, Langar va G’uzordaryolari qor yomg’ir
suvlari balan to’yinadigan daryolardir.suv sathlari o’zgaruvchan ya’ni suv eg’ish
havzalari pastda joylashgan va erigan qor suvlari hisobiga to’yinadi. Shuning
uchun eng ko’p suv sarflari asosan aprel oyida kuzatiladi. Lekin ularda oqim
miqdori ayniqsa eng ko’p suv sarflari yil sayin o’zgarib turadi, chunki ularda to’lin
suv davri ko’proq jala yomg’ir hisobiga hosil bo’ladi.
Qashqadaryoning o’ng irmoqlari orasida nisbatan sersuv soylar Qalqimasoy
va Oyoqchisoydir. Qalqimasoyning o’rtacha yillik suv sarfi 2,88 m3/s, o’rtacha
oqim moduli 7,9 l/s km2. Oyoqchisoyda bu ko’rsatkichlar 1,37 m3/s va 10,9 l/s km2
ga teng.
Qashqadaryo havzasining tog’li qismida (8780 km2 ) hammasi bo’lib
o’rtacha hisobda sekundiga taxminan 50 m3 yoki yiliga (1575 mln m3) miqdorda
oqim hosil bo’ladi. Demak, Qashqadaryo havzasining o’rtacha oqim moduli 5.7
m3/sek km2 ga teng. Havzaning tog’li qismida hosil bo’lgan oqimning hammasi

35
uning tekisliklar qismidagi erlarni sug’orish uchun sarf etadi. So’ngra atmosferaga
bug’lanib ketadi.
Qashqadaryo viloyatida ekinbop erlar bilan suv resurslari o’rtasidagi
tafovutga barham berish maqsadida bir qancha ishlar qilindi. Natijada antropogren
gidrografik tarmoqlar hosil bo’ldi. Jumladan, Qashqadaryoda Chimqo’rg’on suv
ombori , G’uzordaryoda esa Pachkamar suv ombori qurildi. Bundan tashqari
Qashqadaryo havzasiga Zarafshondan suv keltiruvchi Eski Anhor kanali hamda
1969-1970 yillar davomida qudratli nasos stanstiyalari o’rnatilib, Amudaryo suvini
keltiruvchi Qarshi magistral kanali qurib bitkazildi. Uzunligi 200 km dan ortiqroq
bo’lgan bu kanal Qashqadaryo etagiga sekundiga 70 kub metr, ya’ni butun
Qashqadaryo havzasining yillik oqimidan deyarli 1.5 barobar ko’p suv keltirib
quymoqda.
Qarshi magistral kanalining qurilishi qarshi cho’llarida o’zlashtirilgan yangi
erlarni sug’orish hamda mavjud sug’oriladigan erlarning suvga bo’lgan extiyojini
to’la qondirishdan, ya’ni hosildorlikni yanada oshirish uchun imkon beradi. Xullas
bu kanal qurilishda asrlar davomida suvsiz qolib kelayotgan Qarshi cho’llari bog’
bo’stonga aylandi. Ingichka tolali paxta etishtiradigan yillik paxtachilik rayoni
barpo etildi. Bundan tashqari Qarshi cho’lining yuqori zonalarini sug’orish
maqsadida suv sig’imi 1.5 mlrd m3 bo’lgan Tolimarjon suv ombori qurilgan va
bugungi kunda undan samarali foydalanib kelinmoqda. Quyida har bir suv
manbaidan olinayotgan suvlar miqdorini o’rganishga harakat qilamiz.

3.2. Mahalliy suvlar xisobiga sug’oriladigan

erlar dinamikasi

Qashqadaryo havzasining tog’li va tekislik qismlari landshaft

xususiyatlariga ayniqsa gidrografik tog’li iqlim sharoitiga ko’ra bir biridan farq
qilishi tufayli suv resurslari hududiy jihatdan notekis taqsimlangan. Qashqadaryo
havzasining barcha daryolari uning tog’li hududidan boshlanadi. Bu erdagi jilg’a
va soylar bir biri bilan qo’shilib katta kichik daryolarni ular esa yaxshi shakllangan
Qahqadaryo to’rini hosil qiladi.
36
 Qashqadaryo viloyatining suv resurslarini asosan daryolar hosil etgan. Bu
erda uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo’lgan 120 dan ortiqroq katta kichik
daryolar mavjud. Suv resurslarining shakllanishi, yog’in sochinning mavsumiy va
hududiy jihatdan notekis taqsimlanishi, yozgi haroratlarning yo’nalishi va
iqlimning boshqa hususiyatlari bilan bog’liq.
Qashqadaryo viloyatining tog’li qismida oqim moduli har bir km2
maydondan 6.2 l/s ni tashkil etadi. Havza doirasida shakllanadigan suvlarning
hajmi 0.7 km3 dan 1.2 km3 gacha o’zgaradi. Muvaqqat (vaqtinchalik) suv oqimlari
hisobiga olinganda bu ko’rsatkich 1.3 km2 ni tashkil etgan yoki har bir 1km3
maydondan har yili 45.1 ming m3 suv to’planadi.
Viloyatning mahalliy suv resurslari faqat sug’orishga tejamkorli bilan
foydalanilgan holda ham atigi 120-130 ming gektar maydonda sug’orma
dexqonchilik qilish imkoniyatini beradi. Qashqadaryo havzasi suv sifatini yil
davomida mavsumlar bo’yicha taqsimlanishi bilan qishloq xo’jalik ekinlarini
sug’orish davri extiyojlari orasida katta tafovut mavjud. Havzadagi daryolarning
asosiy qismi qor va yomg’ir suvlaridan to’yinishi tufayli to’lin suv davri bahorning
oxiri va yozning boshiga (may-iyun) ga to’g’ri keladi.
Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish extiyoji iyul va avgust oylarida katta
bo’ladi. Daryolarda suv rejimining yog’in sochin bilan bog’liqligini nazarda tutgan
holda, daryolarning oqimini tartibga solish va boshqarish muvaqqat suvlarni
to’plash maqsadida hamda mahalliy suv resurslaridan samarali foydalanish uchun
viloyat hududida 15 ta turli sig’imga ega bo’lgan suv omborlari qurilgan. Ularda
to’planadigan suv zahiralarning umumiy hajmi 2.5 km3 dan ziyodroq.
Qashqadaryo havzasining mahalliy suv resurslari ularga bo’lgan ehtiyojning
21-22 % ni qondira oladi. Ma’lumki Qashqadaryo havzasida olib borilgan
tadqiqotlarda (F.E Rubinov, S.N Doronino, O.O Taktaeva, A.R Rasulov, F.H
Hikmatov) hududni ikki qismga ya’ni, Qashqadaryo irrigastiya rayoni hamda
cho’lni o’zlashtirish natijasida vujudga kelgan. Qarshi irrigastiya rayoniga bo’lib
o’rganilgan. Bu hududlar geologik tuzilishi, iqlim sharoiti, tuproq va o’simlik
olami bilan bir biridan tubdan farq qiladi. Bundan tashqari ular foydalanayotgan
37
suv resurslariga qarab ham farqlanadi, ya’ni Qashqadaryo va uning irmoqlari
hisobiga sug’oriladi. Bu irrigastiya rayoni daryoning yuqori va o’rta oblastlarida
joylashgan. Mazkur rayon Respublikamizda tarixan tarkib topgan va yuksak
darajada rivojlangan sug’orma dexqonchilik muddati bilan ajralib turadi.
Mahalliy suvlar hisobiga sug’oriladigan erlar viloyatning tog’ va tog’ oldi
tumanlariga to’g’ri keladi.
G’uzor va Dehqonobod tumanlarida sug’oriladigan erlar mahalliy suvlar
hisobiga sug’orilib, yuqorida ta’kidlaganimizdek 145 ming gektar ni tashkil
etmoqda. Bu miqdorni oldingi qiymatdan kattaligi G’uzor, Qamashi hamda
Chiroqchi tumanlari chetdan keltiradigan suvlar hisobiga ham sug’orishi bilan
tushintiriladi. Yuqorida sanab o’tiladigan tumanlarni ko’p yillik miqdorlari bilan
ham tanishib chiqdik va yuqoridagi fikrlarimizni dalilini topdik, ya’ni yuksak
rivojlangan qadimdan sug’orilib kelingan sug’oriladigan maydonlar deyarli
o’zgarmagan.
Qishloq xo’jaligi erlarini sug’orish uchun olingan mahalliy suvlarni 1981-
2016 yillar oralig’i uchun o’rganib chiqdik ( -jadval). To’plangan ma’lumotlar
asosida ularning yillararo o’zgarish grafiklari chizildi ( - rasm).

-jadval
Qishloq xo’jaligi erlarini sug’orish maqsadida olingan oqim dinamikasi
Sug’orishga olingan suv miqdori, mln. m3 foizda
Yillar Qashqa Eski Ham Qashqa Eski
QMK Jami Er osi Zovur QMK
daryo Anhor masi daryo Anhor
1981 1242,1 313,1 3379,5 4934,7 25,2 6,3 68,5
1982 1023,4 252,1 3272,8 4548,3 22,5 5,5 72,0
1983 896,3 349,3 4237,5 5483,1 16,3 6,4 77,3
1984 868,9 448,1 4572,7 5889,7 14,8 7,6 77,6
1985 1121,5 350,9 4581,6 6054 18,5 5,8 75,7
1986 571,1 265,5 4086,2 4922,8 11,6 5,4 83,0
1987 980,7 340,5 4224,3 5545,5 17,7 6,1 76,2

38
 1988 1321,1 395,1 4574,5 6290,7 21,0 6,3 72,7
1989 1126,1 248,5 4511,3 5885,9 19,1 4,2 76,6
1990 1184,1 349,6 4365,7 5899,4 20,1 5,9 74,0
1991 1275,6 348,3 4301,4 5925,3 21,5 5,9 72,6
1992 1894,5 388,2 3821,5 6104,2 31,0 6,4 62,6
1993 1843,2 328 3752,7 5923,9 31,1 5,5 63,3
1994 1846,3 428,7 3962,8 6237,8 29,6 6,9 63,5
1995 1048,7 334,4 4182 5565,1 18,8 6,0 75,1
1996 1205,3 517,4 4603 6325,7 19,1 8,2 72,8
1997 1786 567,8 4708,2 7062 25,3 8,0 66,7
1998 1284,5 601,5 4711,4 6597,4 19,5 9,1 71,4
1999 1040 250 2610 3900 198,5 105,3 4203,8 26,7 6,4 66,9
2000 775,6 260,4 3483,3 4519,3 198,5 105,3 4823,1 17,2 5,8 77,1
2001 467,4 233,1 3517,3 4217,8 127 58,2 4403 19,1 6,9 74,0
2002 776,2 342,6 3729,1 4847,9 55 123 5025,9 16,0 7,1 76,9
2003 1214,4 400,8 3744,7 5359,9 55,1 100 5515 22,7 7,5 69,9
2004 1171,9 417,5 3776,8 5366,2 95,5 50 5511,7 21,8 7,8 70,4
2005 1219,9 315 2914,2 4449,1 80,9 50 4580 29,3 6,5 64,2
2006 1219,9 315 2914,2 4449,1 102,9 210,4 4762,4 24,0 6,5 69,5
2007 1073 362,7 3106,3 4542,0 90,6 278,3 4910,9 23,6 8,0 68,4
2008 767 291,3 3069 4127,3 112,2 288,5 4528 18,6 7,1 74,4
2009 1164,7 331,4 3261,4 4757,5 78 207,4 5042,9 24,5 7,0 68,6
2010 1709,1 355,8 3251,2 5316,1 88,3 266,8 5671,2 32,1 6,7 61,2
2011 835,7 311,6 2904 4051,3 144,7 344 4540 20,6 7,7 71,7
2012 1605,4 332,5 3290,2 5228,1 80,8 213,8 5522,7 30,7 6,4 62,9
2013 1219,7 340,4 3381 4941,1 100,9 172 5214 24,7 6,9 68,4
2014 1000,2 301,5 3256 4557,7 132,2 225,5 4915,4 21,9 6,6 71,4
2015 984,18 281,71 2354,9 3620,8 111,02 246,38 3978,19 27,2 7,8 65,0
2016 1022 352 3135,9 4509,9 120 317,3 4947,2 22,7 7,8 69,5
O’rt. 1160,7 350,6 3709,7 4638,9 109,6 186,8 4894,2 22,4 6,7 70,9
Grafikdan ko’rinib turibdiki, hudud erlarni sug’orishga eng ko’p ishlatilgan
suv miqdori 1992-yilga to’g’ri kelib 1894.5 mln m3 ni tashkil etadi. E’tibor berib
qarasak, o’sha yili O’zbekiston daryolarining ko’pchiligida daryo oqimi normaga
nisbatan ko’paygan edi. Bunga sabab o’sha yili atmosfera yog’inlari ham normada
yoqqanligidir. Eng kam olingan suv
esa 530,9 mln m3 bo’lib, u 2001-yilga mos kelmoqda. Buni qish faslini iliq
kelganligi bilan tushuntirish mumkin. Olingan natijalar asosida sug’orishga
olingan suv miqdorining yilararo o’zgarish grafigini chizdik. Grafikdan ham

39
ko’rish mumkinki, daryolarning suv sarfi yildan yilga o’zgari turgan. Shuning
uchun sug’orishga olingan suv miqdorlari ham shunga mos ravishda o’zgargan.

W,mln. m3 Qashqadaryo va uning irmoqlari W, mln. m3

Eyr osti suvlari
2000 Zovur suvlari 400

1800
350
1600
300
1400
250
1200

1000 200

800
150
600
100
400
50
200

0 0
1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016 T, yillar

-rasm. Sug’orilgan maydonlarga olingan mahalliy suv resurslari

Yuqorida aytib o’tilgan yillar uchun daryolardan sug’orishga olingan suv

miqdorlarini yil davomida tebranish grafiklari chizildi. 1992-yilda sug’orishga
olingan suvning asosiy qismi mart-sentyabr oylariga to’g’ri keladi. Oktyabr-dekabr
oylarida olingan suvni esa sho’r yuvish ravishda ishlatilgan degan hulosaga kelish
mumkin. Xuddi shu hisob davri uchun mahalliy suvlar hisobiga sug’orilgan
maydonlar haqida ham ma’lumot to’pladik va ularni tahlil qildik.
Qashqadaryo viloyati maydonining (28.4 ming km) 54.8 % tekisliklarga
23.6 % adir va pasttekislik tog’larga 19.2 % o’rtacha baland tog’larga va 2.4 % i
baland tog’larga to’g’ri keladi. Relef sharoitlarga ko’ra viloyat er jamg’armasining
katta qismi tekisliklardan iborat bo’lib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi uchun
foydalanishda qulay imkoniyatlar mavjud. Viloyat hududida 2.27 mln. gektar
maydon qishloq xo’jaligida foydalaniladigan erlarni tashkil etadi.

40
F, ming ga
140

130

120

110 y = 0.7112x - 1300.2

R² = 0.5731
100

90

80
1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016
T, yillar
-rasm. Mahallaiy suvlar hisobiga sug’orilgan maydonlarning yillaro o’zgarishi

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, Qashqadaryoning sug’oriladigan maydonni

asosan Qashqadaryo suvlari hisobiga va eski Anhor kanali orqali hamda Qarshi
magistral kanali orqli sug’oriladi. To’plangan ma’lumotlar asosida shuni guvohi
bo’ldikki 1995-yilda Qashqadaryo suvidan ko’p foydalanilgan (129.9 mimg
gektar) eng kam foydalanilgan yil esa 1981-yil bu ko’rsatkich (101.8 ming gektar)
teng.
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, voha erlarini sug’orish uchun
asosiy Qashqadaryo va uning irmoqlari bilan birgalikda er osti suvlari hamda zovur
suvlaridan ham keng foydalanilmoqda.

3.3. Chetdan keltiriladigan suvlar hisobiga sug’oriladigan

maydonlarning o’zgarishi

Viloyatda chetdan keltirilgan suvlar hisobiga sug’oriladigan erlar umumiy

maydonning 75-80 % ni tashkil etadi. Viloyatning asosiy sug’oriladigan qismi
tekislik qismiga to’g’ri kelib, cho’lni o’zlashtirish natijasida bir qancha tumanlar
barpo etilgan. Misol tariqasida 2000-yilda sug’orishga berilgan suv miqdori
haqidagi ma’lumotlardan ham ko’rish mumkin.

41
 Bohoriston (25.7 %), Nishon (46.7 %) Muborak (31.8 %) Usmon Yunusov
(33.9 %), Kasbi (50.5 %) Koson (69.3 %) tumanlarida viloyatning asosiy
sug’oriladigan maydonlar mujassamlangan.
Hududning chetdan keltirilgan suvlarga Amudaryodan Qarshi magistral
kanali va Zarafshondan eski Anhor kanalining olinayotgan suvlar hisobiga
sug’oriladigan maydonlarni o’rganishda 1981 -2016 yillar ma’lumotlardan
foydalaniladi. Natijalar -jadvalda keltirilgan.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki Amudaryo suvi hisobiga sug’oriladigan
hududlarning eng kichik qiymati ham mahalliy suvlar hisobiga sug’orilayotgan
maydondan ancha (194.2 ming gektar) katta.
Amudaryo suvi hisobiga eng katta sug’oriladigan (337 ming gektar) maydon
2009-yilga to’g’ri keladi. Shu yili manbadan 4182 mln m3 suv olingan. eng ko’p
(4711.4 mln m3) suv olingan yilda esa 331.7 ming gektar maydon sug’orilgan
maydondan eng kam 3272.8 mln m3 suv olingan yili (1982-yil) 238.3 ming gektar
er sug’orilgan. Hisob davrida eng kichik sug’orilgan maydon (194.2 ming gektar)
1980- yilga to’g’ri keladi. Huddi shu yili 32.48 mln m3 suv olingan.
Jadvalda ko’rinib turibdiki, 1980-yilda sug’orilgan maydon 194.2 ming
gektarni tashkil etgan bo’lsa 2011-yilga kelib 316.9 ming gektarga etdi yoki 20
yilda 61.3 % ga ko’paydi.
-jadval
Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan maydonlar dinamikasi
Sug’orilgan maydonlar, ming ga %
Mahalliy Eski Mahalliy Eski
Yillar (Qashqadaryo) Anhor QMK (Qashqadaryo) Anhor QMK
Jami
suvlar kanali orqali suvlar kanali orqali
hisobiga orqali hisobiga orqali
1981 101,8 52,8 226,5 381,1 26,71 13,85 59,43
1982 105,8 53,8 238 397,6 26,61 13,53 59,86
1983 107,9 53,8 273,3 435 24,80 12,37 62,83
1984 108 53,8 290,5 452,3 23,88 11,89 64,23
1985 107,1 43,4 286 436,5 24,54 9,94 65,52
1986 115,3 46,6 294,3 456,2 25,27 10,21 64,51
1987 113,8 47,4 308,4 469,6 24,23 10,09 65,67
1988 113,3 49,4 314,6 477,3 23,74 10,35 65,91
1989 117,9 48,9 315,1 481,9 24,47 10,15 65,39
1990 118,1 49,4 319,1 486,6 24,27 10,15 65,58

42
 1991 119,7 47,8 324,7 492,2 24,32 9,71 65,97
1992 122,1 48,5 326,2 496,8 24,58 9,76 65,66
1993 123,3 48,5 329 500,8 24,62 9,68 65,69
1994 125,7 47 334,9 507,6 24,76 9,26 65,98
1995 129,6 46,2 335,5 511,3 25,35 9,04 65,62
1996 114,5 49,5 325,5 489,5 23,39 10,11 66,50
1997 115,7 49,7 330,8 496,2 23,32 10,02 66,67
1998 124,1 47,8 331,7 503,6 24,64 9,49 65,87
1999 124,3 48,1 327 499,4 24,89 9,63 65,48
2000 100,6 41,9 315,3 457,8 21,97 9,15 68,87
2001 108,5 47,5 316,9 472,9 22,94 10,04 67,01
2002 120,2 47,5 317,9 485,6 24,75 9,78 65,47
2003 133,3 43,5 310,5 487,3 27,35 8,93 63,72
2004 132,1 43,6 319,9 495,6 26,65 8,80 64,55
2005 132,7 43,5 324,3 500,5 26,51 8,69 64,80
2006 128,5 48,9 334,1 511,5 25,12 9,56 65,32
2007 129 56,9 334,7 520,6 24,78 10,93 64,29
2008 129,4 48,8 336 514,2 25,17 9,49 65,34
2009 127,8 49,9 337,3 515 24,82 9,69 65,50
2010 129 49,8 335,9 514,7 25,06 9,68 65,26
2011 129,6 49,6 336,6 515,8 25,13 9,62 65,26
2012 129,7 49,6 336,3 515,6 25,16 9,62 65,22
2013 129,7 49,5 336,3 515,5 25,16 9,60 65,24
2014 129,7 49,6 336 515,3 25,17 9,63 65,20
2015 129,7 49,8 335,6 515,1 25,18 9,67 65,15
2016 129,5 49,2 336,8 515,5 25,12 9,54 65,33
O’rt. 121,03 48,65 317,54 487,22 24,84 9,99 65,17

F, ming ga
y = 1.8172x - 3314.1
360 R² = 0.5302
340

320

300

280
QMK
260

240

220

200
1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016
T, yillar
-rasm. Amudaryo suvi hisobiga sug’orilgan
43
 maydonlarning o’zgarishi

Lekin paxta maydonlari 1980 yilda umumiy sug’orilgan maydonining 58.5

% ni tashkil etgan bo’lsa 1990-yil 47.5 % 1995 yilga kelib 37.6 % ga qisqargan.
1990-yildan mamlakatimiz mustaqillikga erishgach paxta hokimligiga chek
qo’yildi. Shuning uchun 1990-1995 yil oralig’ida qariyb 10 % ga kamaydi.
Zarafshon suvi hisobiga sug’orishga olinayotgan suv va sug’oriladigan
maydonlarni ham o’rganib chiqdik. Unga ko’ra 1982-yil eng ko’p (53.8 ming
gektar) maydonni sug’orish uchun 253.4 mln m3 suv ishlatilgan. Xisob davridagi
eng kam (266.3 mln m3) suv olingan yilda (2000 yil) 41.9 ming gektar er
sug’orilgan olingan natijalaredan shu narsa aniq bo’ldiki viloyatda suvdan tejab
tergab foydalanish yo’lga qo’yilmagan. Chunki 53.8 ming gektar erga 253.4 mln
m3 suv ishlatilgan bo’lsa 41.9 ming gektarga 266.3 mln m3 suv sarflangan. Eng
kam suv olingan yili bilan maksimal qiymatdagi sug’orish maydoniga sarflangan
miqdorlar orasidagi farq ancha sezilarli darajadir.
F, ming ga
60

55

50

45
y = -0.0305x + 109.64
40 R² = 0.0104

35

30
1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016
T, yillar
-rasm. Zarafshon suvi hisobiga sug’orilayotgan maydonning yillararo o’zgarishi

Zarafshon suvi hisobiga sug’orilayotgan maydonning 61.4 % i (1980-yil)

paxta maydoniga to’g’ri keladi. Bu miqdor 1985-yil 53.3 %, 1990-yil 46.4 %,
1995-yilda esa 36.5 % ni tashkil etadi. Umuman 1995-yilga kelib 1980-yilga

44
nisbatan sug’oriladigan maydonlar 12 % ga qisqargan. Bu qisqarishni paxta
maydonlarining kamayganligi bilan izohlash mumkin. Sug’orishga olingan
suvlarning yil ichida tebranishini o’rganish maqsadida ularni grafiklari chizildi.
Grafiklardan ko’rinib turibdiki har uchchala manbalardan olinayotgan suvning
maksimal qiymatlari iyun-avgust oylariga to’g’ri kelgan. Natijalar -rasmda
keltirilgan.
Jadvalda Qarshi magistral kanali oqimi mln. m3 da berilgan yani har bir oy
uchun va yillik oqim moduli berildi. Ma’lumotlar 1980-yildan 2006-yilgacha
bo’lgan ma’lumotlar eg’ilib ularni o’rtachalari va yillik oqim miqdorini aniqladim.
Masalan 1980-yil yanvar oyida oqim miqdori 80.5 mln. m3, fevral oyida 138
mln.m3, mart oyida 292.9 mln m3, aprel oyida 441.7 mln.m3, may oyida 364.8
mln.m3, iyun oyida 556.13 mln.m3, iyulda 559 mln.m3, avgustda 493.8 mln.m3 ,
sentyabr 216.8 mln.m3, oktyabr 65 mln.m3, noyabrda 52 mln.m3, dekabrda esa
keskin kamayib 24 mln.m3 bo’ldi. Jami yillik oqim miqdori 3284.63 mln. m3 ni
tashkil etdi. 27 yil ma’lumotlaridan maksimal yillik oqim miqdori 1997-yil 4970.3
mln.m3 ni tashkil etsa minimali esa 1982-yil 3272.84 mln.m3 ni bildiradi. Butun 27
yillik ma’lumotlarni qo’shib o’rtachasini hisoblaganimizda, uning qiymati 4172.8
mln.m3 ni tashkil etdi.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, Eski Anhor kanali oqimi mln.m3 da berilgan
bunda 31 yillik ma’lumotlardan foydalandim. 1980-yil yanvar, oktyabr, noyabr,
oqim 98.5 mln.m3 shu yilgi oqim juda ko’p bo’lgan. Berilgan ma’lumotlar asosida
yillik oqimni aniqladim. Bu ko’rsatkich 302.09 mln.m3 ni tashkil etadi. 1981-yilda
esa bu ko’rsatkich 313.05 mln.m3 , 1980-yildan ko’proq ko’rsatkichni ko’rsatdi.
1982-yilda esa ko’rsatkich pasga tushdi ya’ni 252.08 mln.m3, 1983-yilda esa yana
ko’tarildi va bu ko’rsatkich 349.9 mln.m3 tashkil etdi. 1997-yilda esa yillik oqim
568.3 mln.m3 yani maksimalni bildirdi. 2008-yilda esa bu ko’rsatkich keskin tushib
ketdi 193.0 mln.m3. Yillar davomida kuzatilgan qiymatlarni o’rtachasini aniqladim
va bu ko’rsatkich 383.44 mln.m3 ni bildirdi.
Rasmdan ko’rinib turibdiki sug’oriladigan maydonlarning yilllararo
o’zgarishi Qarshi magistral kanali, eski Anhor va mahalliy hamda jami
45
sug’oriladigan maydonlar tushirilgan Qarshi magistral kanali orqali sug’orilgan
yillar keskin ko’tarilgan va keskin tushib ketishi kuzatilmagan. Yildan yilga
sug’oriladigan erlar oshib borgan. Eski Anhor kanalida esa 1985-yilda tushib 1986-
yildan yana sekin ko’tarila boshlagan yana tushib kamayib ketish 2000-yilda
kuzatilgan.
Mahalliy suvlar hisobiga sug’orilgan maydonlar esa 1981-yildan ko’tarila
boshlab 1995-yilda tushib 1998-yilda yana ko’payib 1999-yilda keskin tushib
ketgan so’ngra yana yildan yilga ko’tarila boshlagan.
Sug’oriladigan erlar qancha ko’p bo’lsa qaytarma oqim shuncha ko’payib
ko’tarila boradi.

46
 Xulosa

Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarning tahlili shundan dalolat beradiki,

hozirga qadar Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarga olinadigan suvlar, ular
uchun zarur bo’lgan irrigastiya tarmoqlari, hududda erlarni sug’orish
texnologiyasi, kollektor-zovur tarmoqlari gidrologik nuqtai nazardan yaxshi
o’rganilmagan. Shuningdek, hududda suv resurslaridan tejamkorlik bilan
foydalanish masalalari ham adabiyotlarda yaxshi yoritilmagan. Bitiruv malakaviy
ishi oldi amaliyoti hisobotida yuqoridagilardan farqli ravishda sug’orishga olingan
oqim dinamikasi gidrometeorologik omillarga bog’liq holda o’rganildi.
Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyoti hisobotining asosiy maqsadi
Qashqadaryo vohasiga sug’orishga olingan oqim dinamikasi yoritildi.
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar hal etildi:
Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlari haqida jumladan, Qashqadaryo
viloyati sug’oriladigan erlarining tabiiy geografik sharoiti, viloyatning tuproq va
o’simlik qoplami hamda sug’oriladigan erlarning o’ziga xosligi kabi masalalar
bilan tanishildi;
Qashqadaryo vohasi sug’oriladigan erlarini suv bilan ta’minlashda
foydalaniladigan irrigatsiya tarmoqlari, ya’ni Qashqadaryo havzasining tabiiy
gidrografik tarmoqlari, havzasning antropogen gidrografik tarmoqlari va
Qashqadaryo va irmoqlari oqimi hamda havzadagi yirik kanallar oqimining yil
davomida va yillararo o’zgarishini o’rganildi;
Qashqadaryo viloyati sug’oriladigan erlarga olinadigan suvlar,
Qashqadaryo viloyati suv resurslari xaqida, mahalliy suvlar hisobiga
sug’oriladigan erlar va shetdan keltiriladigan suvlar hisobiga sug’orish hamda
ularning gidrometeorologik omillarda bog’lik holda o’zgarishini tadqiq etildi

47
 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Агроклиматические ресурсы Кашкадарьинской, Сурхандарьинской

областей Узбекистана. – Л.: Гидрометеоиздат, 1974. – 264 с.
2. Джалилов С.Ч. Орошаемое земледелие в условиях дефицита водных
ресурсов. – Ташкент: Chinor ENK, 2000. – 200 с.
5. Духовный В.А. Орошение и освоение Голодной степи. – М.: Колос, 1973.
– 240 с.
6. Духовный В.А. Водохозяйственный комплекс в зоне орошения:
формирование, развитие. – М.: Колос, 1984. – 225 с.
7. Кашкадарьинская область. Природа.– Ташкент: САГУ, 1959.– 279 с.
8. Национальный доклад о состоянии окружающей природной среды и
использовании природных ресурсов в Республике Узбекистан (2000-2004 год). –
Ташкент: Chinor ENK, 2005. – 131 с.
9. Побережский Л.Н. Водный баланс зоны аэрации в условиях орошения. –
Л.: Гидрометеоиздат, 1977.– 158 с.
10. Харченко С. И. Гидрология орошаемых земель. – Л.: Гидрометеоиздат,
1975.– 373 с.
11. Расулов А.Р., Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбаев Д.П. Гидрология асослари. –
Тошкент: Университет, 2003. - 328 б.
12. Рубинова Ф. Э., Геткер М. И. Водный баланс Голодной степи, изменение
его структуры под влиянием водохозяйственного строительства в современных
условиях и перспективе // Тр. САРНИГМИ, 1975. – вып.23(104). – С.29– 48.
13. Рубинова Ф. Э., Доронина С. И., Тактаева О.С. Водный баланс
орошаемой территории бассейна р. Кашкадарья // Тр. САРНИГМИ, 1987. –
вып.125(206). – С. 68– 81.
14. Светицкий В.П., Ахмедов Г.А. Исследование баланса поверхностных вод
Каршинской степи // Тр.САНИИРИ, 1981. – вып.165. – С.54– 63.
15. Харченко С. И., Левченко Г.П. Методика определения возвратных вод с
орошаемых земель // Тр. ГГИ, 1972. – вып.199. – С.68– 105.
16. Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические
процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. –
Ташкент: Voris-nashriyot, 2007. – 132 c.
17. Юнусов Ғ.Х. Қашқадарё ҳавзасида сув заҳираларидан самарали
фойдаланиш муаммолари // Илмий мақолалар тўплами.–Тошкент: 1997.–Б.62- 64.
18. Юнусов Ғ.Х., Ҳаитова Н. Дарёлар гидрологик режимини янги
гидрометеорологик маълумотлар асосида ўрганиш // Табиий ва иқтисодий
географик районлаштиришнинг долзарб муаммолари. Илмий–амалий конференция
материаллари. – Тошкент: Университет, 2004. – Б.211– 213.
19. Юнусов Г.Х. Оценка стока рек бассейна Кашкадарьи // Ўзбекистон
География жамияти ахбороти. – Ташкент, 2007. 29 – жилд. – Б. 149– 153.
20. www.undp.uz (БМТининг Тараққиёт Дастури Веб-сайти).
21. www.gwpcacena.org
22. www.Ziyo.net

48