Marek Skawiński

Współczesna struktura wyznaniowa Orawy

Źródła specyfiki Orawy tkwią w jej przeszłości historycznej: historii zasiedlania, politycznej i religijnej, a
także są konsekwencją warunków fizycznogeograficznych. Współczesnym odbiciem powyższych uwarunkowań jest
m.in. charakterystyczna dla Orawy wyraźna dychotomia etniczna oraz równie mocno widoczny, choć w innej sekwencji
terytorialnej, podział wyznaniowy.

Wstęp
Celem niniejszego szkicu jest zwięzła charakterystyka współczesnej struktury wyznaniowej Orawy: najpierw
analiza, dla poszczególnych miejscowości, następnie synteza, którą stanowi próba rejonizacji i typologii wyznaniowej
tego regionu. Opracowanie zamyka krótki rys procesów dokonujących się w latach 1880-2000.
Podstawą źródłową dla części polskiej są dane zaczerpnięte ze “Statystyki Kościoła Rzymskokatolickiego”1, a
dla części słowackiej rezultaty spisu ludności przeprowadzonego w 2001 roku2. Nie są to zatem dane do końca porów-
nywalne. Okolicznością ułatwiającą analizę jest fakt, że należąca do Polski część Orawy czyli Orawa Polska3 jest prak-
tycznie jednolita wyznaniowo. Z kolei precyzyjna analiza dla Orawy Słowackiej, gdzie stosunki wyznaniowe są złożo-
ne, stała się możliwa po opublikowaniu rezultatów wspomnianego spisu ludności. W odróżnieniu od danych sprzed
dziesięciu lat, dane te są nie tylko bardziej aktualne, ale i bardziej dokładne, odniesione odrębnie do poszczególnych
konfesji oraz do osób o wyznaniu nieustalonym i bezwyznaniowych. Wyniki z 1991 roku zostały bowiem zagregowane
w stopniu, który utrudniał dokładne wyodrębnienie tych społeczności, pełną analizę i posługiwanie się ścisłymi dany-
mi4. Ponadto, w ciągu minionej dekady zdecydowana większość osób, które uprzednio nie określiły przynależności
wyznaniowej lub faktu bezwyznaniowości, teraz uczyniła to, co pozwala na bardziej jednoznaczne formułowanie wnio-
sków odnośnie do tytułowego zagadnienia.
Załączone mapy udziału poszczególnych grup przedstawiają jedynie obraz Orawy Słowackiej jako złożonej
wyznaniowo części b. komitatu; dla Orawy Polskiej z uwagi na całkowicie jednorodny charakter wyznaniowy jest to
zbędne. Mapa typologii i rejonizacji wyznaniowej stanowi syntezę rozważań ujętych w prezentowanym szkicu i próbę
przedstawienia zagadnienia w postaci modelu. Dołączona mapa administracyjna ułatwia lekturę tekstu oraz map tema-
tycznych.
Jakość danych dla Orawy Słowackiej pozwala na precyzyjne wyodrębnienie głównych grup tj. rzymskich
katolików i luteran oraz osób innego wyznania, o wyznaniu nieustalonym, wreszcie ateistów. Dane dla części polskiej
zawierają jedynie liczbę wiernych Kościoła Rzymskokatolickiego odniesioną do ogółu ludności, stąd trudno powiedzieć
coś bliższego o wyznaniu, względnie jego braku u pozostałej ludności. Jednakże chodzi tu o populację minimalnej
wielkości na tle Orawy Polskiej (0,1%), tym bardziej nieistotną dla analizy stosunków wyznaniowych na terenie całej
Orawy. Struktura wyznaniowa będzie zatem analizowana w podziale na powyższe podstawowe grupy.

Struktura wyznaniowa Orawy

Orawa jest regionem dwuwyznaniowym z wyraźną przewagą rzymskich katolików. Udział luteran jest wpraw-
dzie niewielki, bo ok. 5%, ale określenie Orawy mianem regionu dwuwyznaniowego jest jednak uzasadnione istnieniem
wyraźnie określonego zwartego obszaru zasiedlonego przez ewangelików, obszaru na którym bądź posiadają przewagę
liczebną, bądź też stosunki wyznaniowe są wyrównane, ewentualnie stanowią wyraźna mniejszość. Obszar zamieszka-
ny przez ewangelików na Orawie stanowi przedłużenie terytorium zasiedlonego przez nich w b. komitacie turczańskim.
Rzymscy katolicy i ewangelicy stanowią ponad 95% ogółu ludności. Pozostali mieszkańcy regionu to osoby bezwyzna-
niowe, rzadziej o nieustalonym wyznaniu, ewentualnie przedstawiciele innych wyznań5. Są oni rozproszeni na całym
terytorium Orawy, aczkolwiek zarysowują się pewne obszary ich koncentracji. W rezultacie Orawa jako całość jest
stosunkowo jednolita wyznaniowo, ale nie jest to obraz zupełnie jednorodny, a ponadto skala złożoności wyznaniowej
jest zmienna w przestrzeni.

1
Wykaz parafii w Polsce, „Statystyka Kościoła Rzymskokatolickiego” 1999, t. 13, s. 121-122.
2
ŠÚ SR, Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Základné údaje. Náboženské vyznanie obyvateľstva, Bratislava 2001, s. 62-65, 70-75,
190, 191, 194-196.
3
Określenie to dotyczy zatem państwowego charakteru tej części Orawy. W sensie etnicznym polską jest zarówno Orawa Polska, jak
i część Orawy Słowackiej.
4
Národnosť a náboženské vyznanie obyvateľstva SR, Bratislava 1993, s. 3, 11, 12, 27. Ograniczenia jakie niosło ze sobą to źródło,
niestety są widoczne w ubiegłorocznym tekście autora, dotyczącym zbliżonej problematyki: M. S k a w i ń s k i , Struktura wyznanio-
wa Orawy na tle procesów demograficznych i składu etnicznego ludności, „Orawa”, R. 13: 2001, s. 7-44.
5
Najliczniejszą konfesją po rzymskich katolikach i luteranach są grekokatolicy, których liczba na Orawie słowackiej wynosi 170
osób, tj. 0,1% ogółu ludności, a następnie świadkowie Jehowy w liczbie 105. Żadna z pozostałych nie przekracza 50.
 Szczegółowe dane odnośnie do struktury wyznaniowej Orawy zawiera poniższa tabela, przedstawiająca udział
podstawowych wyodrębnionych grup ludności, a także wskaźnik zróżnicowania, tu określonego mianem socjowyzna-
niowego6.

Tab. 1. Struktura wyznaniowa Orawy wg podstawowych jednostek administracyjnych

Wyznanie [%] Zróżnicowanie

Liczba
Miejscowość rzymsko- ewangelicko- bezwyzna- socjowyznaniowe
ludności inne nieustalone
katolickie -augsburskie niowi [%]
ORAWA POLSKA (parafie)
Chyżne 1 017 100,0 — 0,0

Jabłonka Orawska 4 300 100,0 — 0,0

Lipnica Mała 3 160 100,0 — 0,0

Lipnica Wielka 4 964 100,0 — 0,0

Orawka 756 100,0 — 0,0

Piekielnik 1 957 100,0 — 0,0

Podszkle 880 100,0 — 0,0

Podwilk 3 015 99,9 0,1 0,1

Zubrzyca Dolna 1 310 100,0 — 0,0

Zubrzyca Górna 2 438 98,8 1,2 2,4

ORAWA SŁOWACKA, SLOVENSKÁ ORAVA
POWIAT NAMIESTÓW, OKRES NÁMESTOVO
Babin
1 368 98,5 0,2 0,4 1,0 — 3,0
Babín
Benedyków
700 100,0 — — — — 0,0
Beňadovo
Bobrów
1 469 97,2 0,4 0,5 1,0 0,9 5,5
Bobrov
Breza
1 468 98,4 0,1 0,1 0,7 0,8 3,2
Breza
Hrusztyn
3 188 98,9 0,2 0,2 0,5 0,3 2,2
Hruštín
Klin Namiestowski
1 975 98,9 0,1 — 1,1 — 2,2
Klin

6
Opracowanie własne. Źródła: zob. przyp. 1, 2. Wykorzystano tu, używany dla charakterystyki zróżnicowania narodowościowego
2 2 2
n 1 + n 2 + ... + n k
wskaźnik zwartości socjoetnicznej E. Piaseckiego, opisany przez równanie: S = , gdzie n1, n2, …, nk to liczeb-
N2
ność poszczególnych grup etnicznych (tu: wyznaniowych), k – ich liczba, N – ogólna liczba ludności. Dla analizy zróżnicowania,
zwłaszcza wewnętrznego w społecznościach dosyć jednorodnych, według jednostek niższego rzędu czyli właśnie na Orawie, posłu-
żymy się wielkością roboczo określoną jako wskaźnik zróżnicowania miast wskaźnika zwartości, będący jednak jego prostą konse-
kwencją: Z = 1 – S.
W tabeli i tekście zastosowano nazwy w wersji polskiej również dla Orawy Słowackiej, w znakomitej większości wykazujące podo-
bieństwo do nazw oficjalnych (te są na załączonej mapie). Podejście takie jest praktyczne zwłaszcza w odniesieniu to zwartego tek-
stu, tym bardziej, że część Orawy Słowackiej to obszar polskiego zasiedlenia etnicznego, a dla szeregu miejscowości w polskiej
literaturze przedmiotu jest nazewnictwo polskie. Niniejsza kodyfikacja oparta jest o wykorzystaną (krytycznie) dotychczasową pol-
ską literaturę przedmiotu, analogie do nazewnictwa polskiego na innych obszarach Słowacji, możliwie najlepszą adaptację dla języka
polskiego, etymologię, do pewnego stopnia nazewnictwo węgierskie, rozstrzyga też pewne wątpliwości towarzyszące ubiegłorocznej
próbie unormowania polskiego nazewnictwa miejscowości Orawy zawartej w: M. S k a w i ń s k i , Struktura wyznaniowa Orawy na
tle procesów demograficznych….
Kruszetnica
906 99,3 0,2 0,2 0,1 0,1 1,3
Krušetnica
Łokca
2 166 98,1 0,3 0,2 1,1 0,4 3,8
Lokca
Łomna
755 98,9 0,0 0,1 0,9 — 2,1
Lomná
Mutne
2 717 99,5 0,0 0,1 0,2 0,1 1,0
Mutné
Namiestów
8 135 92,1 0,8 0,5 1,6 5,0 14,9
Námestovo
Nowoć
3 065 98,3 0,3 0,3 0,9 0,2 3,3
Novoť
Jasienica
1 499 98,6 0,0 0,1 0,8 0,5 2,8
Oravská Jasenica
Erdutka
3 106 96,9 0,4 0,5 1,3 0,9 6,0
Oravská Lesná
Półgóra
3 523 98,4 0,1 0,2 1,1 0,2 3,2
Oravská Polhora
Wesołe
2 661 99,2 0,0 0,3 0,2 0,3 1,6
Oravské Veselé
Rabcza
4 189 98,2 0,3 — 0,7 0,8 3,5
Rabča
Rabczyce
1 812 99,3 0,1 — 0,6 — 1,3
Rabčice
Sihelne
1 971 99,2 0,2 — 0,6 0,1 1,5
Sihelné
Ciapeszów
590 99,5 0,0 0,3 — 0,2 1,0
Ťapešovo
Wasylów
768 99,1 0,1 — 0,4 0,4 1,8
Vasiľov
Wawreczka
1 215 99,1 0,2 — 0,3 0,4 1,8
Vavrečka
Klin Zakamienny
4 812 99,1 0,0 0,2 0,4 0,3 1,9
Zákamenné
Zubrohława
1 968 97,3 0,2 0,1 1,2 1,4 5,4
Zubrohlava
POWIAT TWARDOSZYN, OKRES TVRDOŠÍN
Brzezowica
1 289 99,3 — 0,2 0,2 0,3 1,4
Brezovica
Czymhowa
633 99,7 — — 0,3 — 0,6
Čimhová
Chabówka
1 299 97,5 0,3 0,8 0,4 0,9 4,9
Habovka
Głodówka
924 98,6 — 0,1 1,3 — 2,8
Hladovka
Lesek
2 461 98,7 — 0,2 1,0 0,1 2,5
Liesek
Niżna
4 073 91,0 1,8 0,8 2,5 3,8 17,0
Nižná
Biały Potok
583 99,1 0,2 0,5 0,2 — 1,7
Oravský Biely Potok
Podbiel
1 218 97,0 0,2 0,1 2,2 0,6 5,9
Podbiel
Sucha Góra
1 256 99,9 — — 0,1 — 0,2
Suchá Hora
Stefanów
576 99,1 — — 0,2 0,7 1,7
Štefanov nad Oravou
Trzciana
7 461 94,3 0,8 0,5 1,2 3,3 10,9
Trstená
Twardoszyn
9 544 92,1 1,2 0,5 1,4 4,8 14,9
Tvrdošín
Witanowa
1 225 98,6 0,1 — 0,9 0,4 2,7
Vitanová
Zabidów
770 98,6 0,4 — 1,0 — 2,8
Zábiedovo
Zuberzec
1 750 97,6 0,3 0,2 0,2 1,7 4,7
Zuberec
POWIAT DOLNY KUBIN, OKRES DOLNÝ KUBÍN
Bziny
518 94,4 0,8 — 1,0 3,9 10,7
Bziny
Długa
1 364 98,7 — 0,5 0,1 0,8 2,6
Dlhá nad Oravou
Dolny Kubin
19 948 65,1 16,5 1,1 2,8 14,6 52,7
Dolný Kubín
Lgota Górna
538 98,1 0,6 0,2 1,1 — 3,7
Horná Lehota
Chlebnice
1 573 99,1 0,2 — 0,6 0,1 1,8
Chlebnice
Istebne
1 454 38,5 45,5 0,6 1,9 13,5 62,6
Istebné
Jasieniowa
389 12,3 79,7 — 1,0 6,9 34,5
Jasenová
Królewiany
469 27,5 65,9 0,2 3,0 3,4 48,8
Kraľovany
Krzywa
775 99,2 — 0,3 0,3 0,3 1,5
Krivá
Leszczyny
226 17,3 79,2 1,3 0,4 1,8 34,2
Leštiny
Malatyna
839 98,8 0,7 0,2 0,2 — 2,4
Malatina
Międzybrodzie
429 97,7 — — 1,4 0,9 4,6
Medzibrodie
Poręba
911 23,6 72,6 0,1 1,2 2,5 41,7
Oravská Poruba
Zamki Orawskie
1 332 95,7 1,1 0,2 1,4 1,7 8,5
Oravský Podzámok
Osadka
147 16,3 68,0 4,1 2,0 9,5 47,0
Osádka
Parnica
716 17,2 79,3 — 0,4 3,1 34,8
Parnica
Pokrywacz
193 25,4 74,6 — — — 37,9
Pokryváč
Przybysz
472 99,4 — — 0,6 — 1,3
Pribiš
Puców
714 98,7 — 0,1 0,3 0,8 2,5
Pucov
Dąbrowa Osadnicza
504 98,0 0,4 — — 1,6 3,9
Sedliacka Dubová
Wieliczna
794 46,2 47,9 0,3 1,3 4,4 55,5
Veličná
Górny Kubin
527 49,3 44,0 0,4 — 5,5 56,0
Vyšný Kubín
Zazriwa
2 821 95,3 1,7 0,3 1,0 1,7 9,2
Zázrivá
Żaszków
1 711 41,2 56,0 — 0,5 2,3 51,7
Žaškov
POWIAT RUŻOMBERK, OKRES RUŽOMBEROK
Dąbrowa Wołoska
764 98,6 0,0 0,3 0,1 1,1 2,8
Valaská Dubová
ORAWA
(155 040) 90,2 5,3 0,3 1,0 3,2 18,2
ORAVA
ORAWA POLSKA 23 797 99,9 0,1 0,3
ORAWA
131 243 88,3 6,3 0,4 1,2 3,8 21,5
SŁOWACKA

Rejonizacja i typologia wyznaniowa Orawy

Analiza szeregów rosnących udziału poszczególnych grup wyznaniowych, wskaźnika zróżnicowania i rozkła-
du przestrzennego tychże elementów pozwala na uchwycenie istniejacych prawidłowości, a w rezultacie przeprowadze-
nie rejonizacji i próby typologii wyznaniowej Orawy oraz opisowej syntezy współczesnej struktury wyznaniowej regio-
nu.
Rzymscy katolicy dominują na Orawie. Po zwycięstwie kontrreformacji stosunki wyznaniowe na Orawie
ukształtowały się w ten sposób, że zdecydowanie katolicki jest cały obszar Górnej Orawy oraz wschodnia, położona
powyżej Dolnego Kubina część Dolnej Orawy wraz z Zazriwą i Dąbrową Wołoską. Jedyną istotną społecznością inne-
go wyznania na katolickim obszarze wyznaniowym kiedyś byli żydzi. Obecnie, w obrębie obszaru katolickiego czynni-
kiem modyfikującym jego obraz jest obecność niewielkiej liczby ateistów, ewangelików i osób innego wyznania oraz
nieokreślonych. Są oni rozproszeni (p. mapy rozmieszczenia grup wyznaniowych), aczkolwiek wspomniana wyżej
analiza pozwoliła wyróżnić obszary względnej koncentracji tych grup ludności, gdzie, ogólnie rzecz biorąc niemal
zupełnie jednorodna struktura wyznaniowa większości określonego wyżej obszaru ulega jednak pewnemu zaburzeniu,
aczkolwiek nigdzie odsetek rzymskich katolików tu nie spada poniżej 91%. W rezultacie otrzymano dwa rejony rela-
tywnie silnego zaburzenia struktury wyznaniowej (ozn. K1a), genetycznie różne: jeden stanowi społeczną konsekwencję
urbanizacji, a drugi obok tej przyczyny jest pewnego rodzaju forpocztą złożonego wyznaniowo obszaru od Dolnego
Kubina w dół Orawy. Łączny udział wspomnianych grup przekraczający 4% (do 9%) występuje w położonej centralnie
względem miejscowości czysto katolickich aglomeracji Namiestów-Trzciana-Twardoszyn-Niżna, gdzie udział ateistów
oscyluje ok. 3,8-5%, ewangelików 0,8-1,8%, a wskaźnik zróżnicowania wyznaniowego wynosi ok. 11-17%. Jest to
pierwszy obszar silnego zaburzenia w katolickiej części Orawy (K1a). Posiada on pewnego rodzaju zaplecze (Zuberzec,
Chabówka, Zubrohława, Podbiel, Bobrów), gdzie struktura wyznaniowa jest mniej zaburzona (K1), a wskaźnik zróżni-
cowania Z= 4,7-5,9%.
Kolejny rejon stosunkowo silnego zaburzenia (K1a) struktury wyznaniowej obszaru katolickiego występuje na jego
peryferiach, gdzie udział nie-katolików oscyluje ok. 5%, w tym ewangelików ok. 1%, a ateistów 1,7 bądź 3,9%. Obej-
muje on miejscowości: Bziny, Zazriwa, Zamki Orawskie, gdzie wskaźnik zróżnicowania wynosi 8,5-10,7%. W jego
sąsiedztwie zaznacza się słabsze, choć dostrzegalne zróżnicowanie ok. 5% (K1). Są to wsie: Erdutka i Międzybrodzie.
Pozostałe miejscowości na obszarze Orawy określonym tu mianem zdecydowanie katolickiego, cechuje bardzo wysoka
jednorodność struktury wyznaniowej z udziałem katolików powyżej 98% i wskaźnikiem zróżnicowania Z<4%. Reasu-
mując, w obrębie obszaru zdecydowanie katolickiego (udział katolików pow. 91%) występują dwa rejony pewnego
zaburzenia, już to silniejszego (K1a), już to słabszego (K1), położone 1/ w centrum obszaru katolickiego oraz 2/ na jego
peryferiach. Są to miejscowości: 1/ Niżna, Twardoszyn, Namiestów, Trzciana (K1a); Podbiel, Bobrów, Zubrohława,
Chabówka, Zuberzec (K1) oraz 2/ Bziny, Zazriwa, Zamki Orawskie (K1a); Erdutka i Międzybrodzie (K1). Pozostałe
miejscowości obszaru o zdecydowanej przewadze katolików, są praktycznie jednorodne wyznaniowo (Z<4%, udział
nie-katolików <2%) i należą do typu ozn. K.
Następnym wyróżniającym się na Orawie obszarem jest Dolny Kubin. Posiada on przewagę katolików (nie-
spełna 2/3) z mniejszością ewangelicką (niespełna 1/6)7. Wysoki jest tu zatem wskaźnik zróżnicowania wyznaniowego;
można go zarazem określić mianem części składowej również ewangelickiego obszaru wyznaniowego; skupia się tu
bowiem 2/5 ogółu orawskich ewangelików i miasto to posiada częściowo ewangelickie zaplecze8. Trzeba jednak zazna-
czyć, że Dolny Kubin przeszedł ewolucję z miasta mieszanego wyznaniowo do miasta z przewagą katolicką. Wydaje
się, że obok przyczyn natury migracyjnej (napływ ludności z głębi Orawy) pewną rolę odegrały bardziej pronatalistycz-
ne postawy ludności katolickiej w porównaniu z ewangelicką.
Na obszar poniżej Dolnego Kubina składają się wsie z przewagą ewangelików, bądź o wyrównanych stosun-
kach wyznaniowych9. Tu również zachodzi analogiczny kierunek ewolucji wyznaniowej jak w Dolnym Kubinie, a
mianowicie jeszcze przed stu laty wsie o zdecydowanej dominacji luteran, obecnie posiadają widoczną mniejszość
katolicką (typ EK), zaś w miejscowościach niegdyś z mniejszością katolicką, przewaga liczebna ewangelików obecnie
jest już niewielka, a nawet dochodzi do lekkiej przewagi ludności rzymskokatolickiej (Górny Kubin), łącznie można je

7
Zwraca też uwagę wysoki udział ateistów, co jest przede wszystkim społeczną konsekwencją urbanizacji (por. w tab. 1 dane o
udziale ateistów dla innych miast Orawy z danymi dla wsi), zapewne też struktury wyznaniowej, konkretnie prawdopodobnej więk-
szej podatności społeczności ewangelickiej na ateizację (por. w tab. 1 udział ateistów we wsiach z ludnością ewangelicką, a we
wsiach czysto katolickich).
8
Należy tu jeszcze poruszyć pewien istotny problem, a mianowicie Dolny Kubin w jego obecnym kształcie to miasto składające z
pierwotnego miasta, obecnie centrum Dolnego Kubina oraz ośmiu miejscowości satelickich, spośród których Mokradź i Kniazia,
położone powyżej właściwego centrum (w górę rzeki), są tradycyjnie katolickie; Wielki Bysterzec, niegdyś ewangelicki, obecnie
skupiający znaczną część ludności Dolnego Kubina, zapewne uległ ewolucji wyznaniowej analogicznej i z tych samych przyczyn
(napływ ludności i urbanizacja) jak miasto rozumiane jako całość, tzn. w kierunku przewagi katolików. Z kolei Mały Bysterzec,
mieszany wyznaniowo był już przed wiekiem (tak jak właściwy Dolny Kubin). Są też w Dolnym Kubinie, sąsiadujące z tradycyjny-
mi wsiami ewangelickimi (obecnie z większością tego wyznania lub mieszanymi) dzielnice stanowiące część ewangelickiego obsza-
ru zasiedlenia, przed stu laty z wyraźną przewagą luteran, o których obecnej strukturze wyznaniowej trudno powiedzieć coś w spo-
sób ścisły, ale można przyjąć, że nawiązuje ona do sytuacji w sąsiednich gminach.
9
Pomijam katolicką Dąbrowę Wołoską, położoną przy drodze do Rużomberku, na południowej granicy Orawy.
określić jako mieszane wyznaniowo: ewangelicko-katolickie (typ. E-K). Są to: Żaszków, Istebne, Wieliczna, Górny
Kubin. Udział ewangelików wynosi tu 45-56%, a katolików od 38% do niespełna 50%. Miejscowości, które zachowały
dominację luteran, aczkolwiek obecność mniejszości katolickich jest wyraźna, to: Królewiany, Parnica, Poręba, Jasie-
niowa, Osadka, Pokrywacz, Leszczyny. Wierni kościoła ewangelicko-augsburskiego stanowią tam 68-80% ogółu lud-
ności, podczas gdy rzymscy katolicy 12-25% i dlatego właśnie określamy je mianem ewangelickich z mniejszością
katolicką. Charakterystyczny dla całości omawianego obszaru ewangelickiego i mieszanego jest wysoki udział ateistów
wynoszący ogółem ponad 5%. Ewolucja struktury wyznaniowej ewangelickiego obszaru zasiedlenia, w jej aspekcie
przestrzennym przyczynia się nie tylko do zmiany stosunków wyznaniowych, ale także do jego dekompozycji, bowiem
rozkład przestrzenny miejscowości mieszanych wyznaniowo oraz w większości ewangelickich jest taki, że trzy grupy
wsi z przewagą luteran oddzielone są trzema skupiskami o wyrównanej strukturze wyznaniowej. O szybkości ewolucji
wyznaniowej tradycyjnego obszaru ewangelickiego na Orawie świadczy zmiana relacji między liczbą ewangelików a
liczbą katolików na tym terenie w latach 1991-200110. W 1991 stosunek liczby ewangelików do liczby katolików we
wsiach z dominacją ewangelicką wynosił 4,66, a w miejscowościach mieszanych wyznaniowo 1,28. W 2001 roku od-
powiednie wartości obniżyły się do 3,62 i 1,18.
Reasumując, liczebne i przestrzenne zróżnicowanie wyznaniowe Orawy pozwala ją określić mianem obszaru
dwuwyznaniowego. Zachodzi rekatolicyzacja obszaru ewangelickiego, skutkiem czego uprzednio mieszane tereny
zyskują przewagę katolików (Dolny Kubin), miejscowości o większości ewangelickiej stają się mieszane, a wsie niemal
czysto ewangelickie obecnie zamieszkuje mniejszość katolicka. Poza Dolnym Kubinem cały obszar o przewadze kato-
lików cechuje ich wyraźna dominacja, bądź jednorodność wyznaniowa. Pewna obecność ateistów i minimalnej liczby
ewangelików zachodzi w aglomeracji Namiestowa-Trzciany-Twardoszyna-Niżnej oraz w wąskim peryferyjnym pasie
na styku z tradycyjnym obszarem ewangelickim.
Ponadto istnieje wysoki stopień korelacji pomiędzy rozmieszczeniem ateistów, przedstawicieli innych wyznań i osób
nieokreślonych wyznaniowo, a rozmieszczeniem ewangelików i urbanizacją.
Delimitację typów i wydzielonych na tej podstawie rejonów wyznaniowych Orawy przeprowadzono powyżej.
Charakterystyki typów wyznaniowych zawiera poniższa tabela.

Tab. 2. Typologia wyznaniowa Orawy – charakterystyka

a/ zakres wartości11
Wyznanie [%] Zróżnicowanie
Typ/obszar rzymsko- ewangelicko- socjowyznaniowe
inne nieustalone bezwyznaniowi
katolickie -augsburskie [%]
jednorodny K 98,0-100 0-0,7 0-0,5 0-1,3 0-1,6 0-3,9
słabo K1 96,9-97,7 0-0,4 0-0,8 0,2-2,2 0,6-1,7 4,6-6,0
zaburzony
katolicki silniej K1a 91,0-95,7 0,8-1,8 0-0,8 1,0-2,5 1,7-5,0 8,5-17,0
z mniejszością
ewangelicką
KE 65,1 16,5 1,1 2,8 14,6 52,7
ewangelicko-katolicki E-K 38,5-49,3 44,0-56,0 0-0,6 0-1,9 2,3-13,5 51,7-62,6
ewangelicki
z mniejszością katolicką
EK 12,3-27,5 65,9-79,7 0-4,1 0-3,0 0-9,5 34,2-48,8

b/ wartości średnie12
Wyznanie [%] Zróżnicowanie
Liczba
Typ/obszar rzymsko- ewangelicko- nieusta- bezwy- socjowyznaniowe
ludności inne
katolickie -augsburskie lone znaniowi [%]
katolicki jednorodny K (82 405) 99,1 0,1 0,1 0,4 0,2 1,7
słabo K1 11 266 97,2 0,3 0,3 1,1 1,1 5,4
zaburzony
silniej K1a 33 884 92,9 1,1 0,5 1,5 4,0 13,5

10
Opracowanie własne na podst. danych źródłowych z: Národnosť a náboženské vyznanie…, Sčítanie… . W 1991 ewangelicy
wszystkich denominacji, ale liczba innych niż luteran jest tak nikła (szac. kilka osób), że zupełnie nieistotna dla tych rozważań.
11
Obejmuje przedziały w których zawarte są wartości dla poszczególnych gmin należących do danego typu. Dane kluczowe dla
charakterystyki, wytłuszczono. Tabela dotyczy całej Orawy, w tym części należącej do Polski; nie uwzględniono tu udziału innych
poza rzymskokatolickim, wyznań w Zubrzycy Górnej, ze względu na 1,2% udział ogółu ludności innej niż rzymskokatolicka; można
ją traktować zresztą za przynależną do kategorii: wyznanie nieustalone, co nie jest w sprzeczności z danymi zawartymi w tabeli.
12
Analogicznie do tab. 2a, dane kluczowe dla charakterystyki, wytłuszczono, a tabela dotyczy całej Orawy, w tym części należącej
do Polski. W związku z faktem, że dane liczbowe dla Orawy Polskiej nie odnoszą się do ściśle tożsamego przekroju czasowego,
należy stwierdzić, że rzeczywista liczba ludności w typie K wynosi o ok. 3 tys. więcej tj. ok. 85,5 tys., gdyż Orawa Polska liczyła w
2001 r. ok. 26,5 tys mieszk. Dla całej Orawy oznacza to łączną liczbę ludności ok. 158 tys. Kwestia Zubrzycy Górnej, z uwagi na
minimalną skalę zjawiska nie jest przeszkodą w określeniu wartości średnich dla poszczególnych grup wyznaniowych typu K.
Udział katolików na obszarze zaliczonym do typu K (jednorodnie katolickim) to na Orawie Polskiej 99,9%, a na Orawie Słowackiej
98,8%.
 z mniejszością
ewangelicką
KE 19 948 65,1 16,5 1,1 2,8 14,6 52,7
ewangelicko-katolicki E-K 4 486 42,2 49,8 0,4 1,0 6,7 57,0
ewangelicki
z mniejszością katolicką
EK 3 051 20,6 74,4 0,4 1,2 3,5 40,2

Zakończenie
Obok szczegółowej charakterystyki aktualnych stosunków wyznaniowych na Orawie, dokonano także zesta-
wienia dla kilku przekrojów czasowych, a mianowicie: 1880, 1910, 1930/1931, 1991, 2001, co pozwoli uchwycić pod-
stawowe kierunki zmian na przestrzeni ostatnich stu dwudziestu lat13.

Tab. 3. Struktura wyznaniowa Orawy w latach 1880-2001

Wyznanie [%]
Liczba
Rok rzymsko- ewangelicko- bezwyzna-
ludności mojżeszowe inne nieustalone
katolickie -augsburskie niowi
1880 81 640 87,5 8,9 3,6 0,0
1910 78 745 88,6 8,5 2,8 0,1 — —
1930/1931 (81 652) 89,9 8,0 1,5 0,4 0,0 0,2
1991 (143 935) 85,1 4,9 0,0 0,2 7,4 2,4
2001 (155 040) 90,2 5,3 0,0 0,3 1,0 3,2

Do wybuchu II wojny światowej Orawę omijały masowe ruchy ludności, a zmiany struktur demograficznych
dokonywały się w sposób ewolucyjny. Charakterystyczne były wtedy następujące zjawiska: stopniowy wzrost udziału
katolików a spadek udziału ewangelików, szybki spadek liczby żydów oraz powolny wzrost liczebny społeczności
innych niż rzymskokatolicka, ewangelicko-augsburska i żydowska. II wojna światowa spowodowała zanik społeczności
żydowskiej, a system komunistyczny - zadekretowaną ateizację. W rezultacie nastąpił spadek liczby wierzących, poja-
wiła się stosunkowo spora grupa osób bezwyznaniowych, a jeszcze większa – osób niezdeklarowanych. Po upływie
dekady należało oczekiwać, że dojdzie jednak do samookreślenia się, i rzeczywiście: wzrósł udział katolików, w nie-
wielkim stopniu także ewangelików, ale zaznaczył się dalszy stosunkowo spory wzrost liczebny grupy bezwyznanio-
wej. W przyszłości należy oczekiwać dalszego, choć niewielkiego wzrostu liczebnego społeczności katolickiej, a to w
związku z faktem, że obszary najbardziej mobilne demograficznie na Orawie cechuje zarazem jednorodna struktura
wyznaniowa14.
Określona tu typologia wyznaniowa Orawy znajduje zastosowanie także dla opisu i syntezy sytuacji w począt-
ku XX wieku (tu: 1910 rok), a zatem na długo przed zanikiem społeczności żydowskiej i forsowaną ateizacją. Nieco
inny w szczegółach jest kształt delimitowanych rejonów, ale to jedynie unaocznia przestrzenny kierunek zmian, stano-
wiąc jakościowe dopełnienie nakreślonych powyżej zmian ilościowych. Nie podejmujemy się przeprowadzenia cało-
ściowej rejonizacji dla roku 1910, a to z uwagi na fakt, że brak współczesnych danych dla wówczas samodzielnych wsi,
obecnie włączonych w skład innych miejscowości czyniłby obie rejonizacje nie do końca porównywalnymi; nie jest to
zresztą celem niniejszej pracy. Można jednak zasygnalizować pewne elementy charakterystyczne dla sytuacji sprzed
niemal stu lat. Analogicznie do stanu obecnego, w dosyć podobnych granicach istniał obszar stosunkowo silnego zabu-
rzenia struktury wyznaniowej w centrum terytorium zdominowanego przez katolików (miasta Górnej Orawy).
Wó$wczas jednak związane to było z obecnością społeczności żydowskiej, udziałem swym nawet nieco przewyższają-
cej współczesną ludność niekatolicką. Podobnie jak obecnie, rejon ten miał swe zaplecze o słabszym zaburzeniu, acz w
nieco innym kształcie terytorialnym. Natomiast odnośnie do rubieży obszaru katolickiego na granicy z obszarem ewan-
gelickim, to także zaznaczał się obszar słabego oraz silnego zaburzenia struktury wyznaniowej, a także teren z mniej-
szością ewangelicką (tym razem to Zamki Orawskie). Natomiast do typu mieszanego, ewangelicko-katolickiego zali-
czały się jedynie niektóre miejscowości należące obecnie do Dolnego Kubina (wraz z samym miastem o niewielkiej
przewadze katolików), podczas gdy obecne miejscowości mieszane wyznaniowo wówczas posiadały przewagę ewange-
lików z wyraźną mniejszością katolicką, a ponadto w ówczesnym stanie rzeczy jeszcze możliwym było wydzielenie
typu w ramach którego obecność katolików stanowiła jedynie silne (E1a), a nawet (Osadka) zaledwie słabe zaburzenie
jednorodności wyznaniowej (E1). Reasumujac, stwierdzić można, że w ciągu minionego wieku granica wyznaniowa
przebiegająca przez Orawę uległa przesunięciu w dół dorzecza oraz postępującemu rozmyciu kosztem obszaru ewange-
lickiego.

13
Opracowanie własne na podst. danych źródłowych z: A magyar Korona országaiban 1880.évi Népszámlálása, 1. kötet, Budapest
1882, s. 24; „Magyar Statisztikai Kőzlemények”, ÚS, 42. kötet: A magyar szent Korona országainak 1910.évi Népszámlása, Buda-
pest 1912; „Československá Statistika”, sv. 98: Sčítání lidu v republice Československé ze dne 1. prosince 1930, Praha 1934, s. 100-
103; S. L e s z c z y c k i , Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Kraków, 1938, s. 77, 78; Náro-
dnosť a náboženské vyznanie…, Sčítanie…; Wykaz parafii w Polsce...
14
Zob.: M. S k a w i ń s k i , Zróżnicowanie ruchu i struktur ludności a podstawowe czynniki podziału słowackiej Orawy, „Rocznik
Orawski”, R. 4: 2002, s. 71-94; t e g o ż , Struktura wyznaniowa Orawy na tle procesów demograficznych….
 Przedstawiony powyżej szkic stanowić może, przy uzyskaniu danych ściślejszych niż w podziale na podsta-
wowe jednostki administracyjne i dla większej liczby przekrojów czasowych, punkt wyjścia do opracowania pełniej-
szego studium nad granicą wyznaniową na Orawie w ujęciu dynamicznym.15

WSPÓŁCZESNA STRUKTURA WYZNANIOWA ORAWY, „Orawa”, R. 14–15: 2002–2003 (wyd.

2003), s. 73–86 + 3 s. wkł.

15
Przykładem tego typu studium granicy etnicznej jest: T. S i w e k , Česko-polská etnická hranice, „Spisy Filozofické fakulty Ostra-
vské univerzity”, č. 97: 1996. Zastosowana w naszym opracowaniu typologia i rejonizacja pozwala, oczywiście z pełną świadomo-
ścią różnic miedzy problemem granicy wyznaniowej a etnicznej, na ujęcie ewolucji przebiegu i struktury granicy, podobne do zasto-
sowanego przez Siwka.