Ζ εθηόπηζε ησλ Δβξαίσλ ηεο λόηηαο Διιάδαο ην 1944

Ζ Διιάδα είρε έλα από ηα πςειόηεξα, κεηαμύ ησλ θαηερόκελσλ από

ηνπο Γεξκαλνύο ρσξώλ ηεο Δπξώπεο, πνζνζηά εμόλησζεο Δβξαίσλ, ζρεδόλ
90%. ΢ύκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ Κεληξηθνύ Ηζξαειηηηθνύ ΢πκβνπιίνπ ηεο
Διιάδαο, ην 1947 είραλ επηβηώζεη κόλν 10.226 από ηνπο 77.377 Δβξαίνπο πνπ
δνύζαλ ζηελ Διιάδα πξνπνιεκηθά. Οη πεξηζζόηεξνη είραλ θαηαθέξεη λα
θξπθηνύλ, θάπνηνη γύξηζαλ από ην Άνπζβηηο, 2.000 δηέθπγαλ ζηελ Σνπξθία
θαη ηε Μέζε Αλαηνιή, 650 πνιέκεζαλ κε ηνλ ΔΛΑ΢ ή ππεξέηεζαλ σο
δηεξκελείο ηνπ.
Δμνινζξεύηεθε ην ζύλνιν ζρεδόλ ησλ εβξατθώλ θνηλνηήησλ ηεο
Bόξεηαο Διιάδαο - 54.000 από ηε κεγάιε θνηλόηεηα ηεο Θεζζαινλίθεο -, ελώ
ζηελ επεηξσηηθή λόηηα Διιάδα νη απώιεηεο ήηαλ κηθξόηεξεο. ΢ε κεγάιν
βαζκό απηό εμεγείηαη απ' ην όηη νη Δβξαίνη εθεί δελ αηθληδηάζηεθαλ, θαζώο
γλώξηδαλ όηη νη Δβξαίνη ηεο Bόξεηαο Διιάδαο είραλ εθηνπηζηεί. Δπηπιένλ νη
Ρσκαληώηεο ειιελόθσλνη Δβξαίνη ηεο Nόηηαο Διιάδαο ήηαλ θαιύηεξα
ελζσκαησκέλνη θαη νη ηνπηθέο θνηλσλίεο έδεημαλ κεγαιύηεξε αιιειεγγύε.
Απηό θαίλεηαη όηη δελ ίζρπε ζηα Ησάλληλα θαη ηελ Κέξθπξα, όπνπ νη εβξατθέο
θνηλόηεηεο δνύζαλ ζε ρσξηζηέο γεηηνληέο θαη ήηαλ αξθεηά θιεηζκέλεο ζηνλ
εαπηό ηνπο, θαη αθαλίζηεθαλ ζρεδόλ νινθιεξσηηθά.
Οη πξώηεο - θαη ζεκαληηθόηεξεο αξηζκεηηθά - εθηνπίζεηο Δβξαίσλ
μεθίλεζαλ ηνλ Μάξηην ηνπ 1943, ζηε γεξκαληθή θαη ηε βνπιγαξηθή δώλε
θαηνρήο ζηε Bόξεην Διιάδα, θαη κέρξη ηνλ Ηνύλην είραλ νινθιεξσζεί. Οη
Ηηαινί αξλήζεθαλ λα πάξνπλ κέηξα ελαληίνλ ησλ Δβξαίσλ ηεο δηθήο ηνπο
δώλεο: ν αληηζεκηηηζκόο θαη νη ξαηζηζηηθέο ζεσξίεο δελ απνηεινύζαλ
αλαγθαίν ζηνηρείν ηνπ θαζηζκνύ, παξόηη νδήγεζαλ ζηηο πην εγθιεκαηηθέο
ζειίδεο ηεο ηζηνξίαο ηνπ. Όηαλ όκσο ην ΢επηέκβξην ηνπ 1943 θαηάξξεπζε ε
Ηηαιία θαη ε πξνζηαζία πνπ πξνζέθεξε ε παξνπζία ηεο, νη Δβξαίνη ηεο λόηηαο
Διιάδαο έκεηλαλ ζηε δηάζεζε ησλ Γεξκαλώλ πνπ θαηέιαβαλ ηηο
ηηαινθξαηνύκελεο πεξηνρέο.
Ζ πξώηε θίλεζε ησλ Γεξκαλώλ ήηαλ λα δεηήζνπλ από ηνπο ξαβίλνπο
θαη ηηο ηνπηθέο αξρέο λα θαηαγξαθνύλ νη Δβξαίνη θαη λα παξνπζηάδνληαη
ηαθηηθά ζηε ζπλαγσγή ή ζην αζηπλνκηθό ηκήκα. Ζ θαηαγξαθή ήηαλ αλαγθαία
γηα ηνπο ζθνπνύο ησλ λαδί: δελ επξόθεηην γηα παξαδνζηαθά πνγθξόκ θαη
ζθαγέο ζηνπο δξόκνπο, αιιά γηα ηε ζπζηεκαηηθή, γξαθεηνθξαη ηθή θαη
βηνκεραλνπνηεκέλε εμόλησζε ελόο ιανύ.
Οη Δβξαίνη όκσο γλώξηδαλ, πιένλ, όηη ηνπο πεξίκελε ε εθηόπηζε (αλ
θαη δελ ήμεξαλ γηα ηα ζηξαηόπεδα ζπγθέληξσζεο θαη ηηο καδηθέο δνινθνλίεο).
΢ηνλ Βόιν, ακέζσο κεηά ηελ πξώηε θξνύζε, ν ξαβίλνο έθπγε από ηελ πόιε
θαη ζην ηξηήκεξν 1 σο 3 Οθησβξίνπ ε πιεηνςεθία ησλ Δβξαίσλ θξύθηεθε ζηα
ρσξηά ηνπ Πειίνπ, ράξε ζηε ζηήξημε ηνπ ληόπηνπ πιεζπζκνύ, ην παξάλνκν
δίθηπν ηνπ ΔΑΜ θαη ηε βνήζεηα ηνπ δήκαξρνπ, ηνπ λνκάξρε θαη ηνπ
επηζθόπνπ.
΢ηελ Αζήλα, επίζεο, ν κέγαο ξαβίλνο εμαθαλίζηεθε - ζύκθσλα κε κηα
εθδνρή πεξίπνπ ηνλ απήγαγαλ αξηζηεξνί Δβξαίνη - θαη κέρξη ην ηέινο ηνπ
πνιέκνπ έκεηλε ζηα βνπλά ηεο θεληξηθήο Διιάδαο καδί κε ηνλ ΔΛΑ΢. Σνλ
αθνινύζεζαλ (ή απιά θξύθηεθαλ ζηελ πόιε ή θπγαδεύηεθαλ ζηελ Σνπξθία)
ρηιηάδεο άιινη Δβξαίνη, θαη ηειηθά από ηνπο 8.000 πνπ ππνινγηδόηαλ όηη
ππήξραλ ζηελ Αζήλα θαηαγξάθεθαλ κόλν 1.200. ΢ηελ Πάηξα, ζύκθσλα κε
ηνλ Γεξκαλό πξόμελν, ζηηο 26 Οθησβξίνπ νη πεξηζζόηεξνη Δβξαίνη είραλ
θαηαθύγεη ζην βνπλό.
Γελ ζπλέβε όκσο παληνύ έηζη. ΢ηα Ησάλληλα, ζε κηα από ηηο πην
ζπληεξεηηθέο θαη απνκνλσκέλεο Δβξατθέο θνηλόηεηεο, δέζπνδε ε θηγνύξα ηνπ
΢ακπεζάη Κακπηιή, επξύηεξα γλσζηνύ από ην νκώλπκν δηήγεκα ηνπ Γεκήηξε
Χαηδή. Ο Κακπηιή, πνπ επέπιεηηε όζνπο Δβξαίνπο ζπκκεηείραλ ζηελ
Αληίζηαζε θαη πίζηεπε όηη ε νξγή ηνπ Θενύ είρε πέζεη ζηνπο Δβξαίνπο ηεο
Θεζζαινλίθεο επεηδή δελ θξαηνύζαλ ην ΢άββαην, πείζηεθε από ηνπο
Γεξκαλνύο αμησκαηνύρνπο όηη ζα είραλ δηαθνξεηηθή αληηκεηώπηζε απ' ό,ηη νη
Θεζζαινληθηνί θαη ζπλεξγάζηεθε καδί ηνπο, πείζνληαο ηελ θνηλόηεηα λα
θαηαγξαθεί θαη λα κείλεη ζηα Ησάλληλα. Αγλόεζε αθόκα θαη ηελ
πξνεηδνπνίεζε, κέζα από ηελ θπιαθή, ηνπ πξνέδξνπ ηεο θνηλόηεηαο Μσπζή
Κνθηλά όηη νη Γεξκαλνί εηνίκαδαλ ηελ εθηόπηζε ησλ Δβξαίσλ ηεο πόιεο. Μηα
βδνκάδα κεηά νη Γεξκαλνί ηνπο ζπλέιαβαλ όινπο θαη ηνπο έζηεηιαλ ζην
Άνπζβηηο: ν Κακπηιή ήηαλ από ηνπο πξώηνπο πνπ νδεγήζεθαλ ζηνπο
ζαιάκνπο αεξίσλ.
Οη Γεξκαλνί δελ πξνρώξεζαλ ζε εθηνπίζεηο ακέζσο κόιηο θαηέιαβαλ
ηελ ηηαιηθή δώλε. Σηο πξνώζεζε ν εηδηθόο απεζηαικέλνο γηα ηηο εβξατθέο
ππνζέζεηο Σόλπ Μπνύξγθεξ, κόιηο έθζαζε ζηελ Αζήλα ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ
1944. ΢ηηο 23-25 Μαξηίνπ 1944 ζπλειήθζεζαλ όζνη Δβξαίνη είραλ
θαηαγξαθεί ζηελ Αζήλα, ηε Θεζζαιία, ηελ Ήπεηξν θαη ηε Χαιθίδα.
Αθνινύζεζαλ ηα λεζηά: ε Κέξθπξα θαη ε Κξήηε ηνλ Ηνύλην, ε Ρόδνο ηέινο
Ηνπιίνπ.
΢ηελ πεξίπησζε ησλ λεζηώλ εληππσζηάδεη ε επηκνλή ησλ Γεξκαλώλ λα
πξνρσξήζνπλ ζην Οινθαύησκα παξά ηηο αληίζεηεο ζηξαηησηηθέο αλάγθεο. ΢ηα
Γσδεθάλεζα, θπξηνιεθηηθά ιίγν πξηλ απνρσξήζνπλ, δηέζεζαλ πινία θαη
θαύζηκα γηα ηε κεηαθνξά ησλ Δβξαίσλ. ΢ηελ Κέξθπξα ν δηνηθεηήο Γέγθεξ
έθεξε αληηξξήζεηο ζηελ εθηόπηζε, ρσξίο δπζηπρώο λα εηζαθνπζηεί: ζεσξνύζε
όηη όια ηα θνξηεγά πινία ήηαλ αλαγθαία γηα ηε κεηαθνξά ζηξαηεπκάησλ, ηε
ζηηγκή πνπ νη ΢ύκκαρνη βξίζθνληαλ ζηελ απέλαληη όρζε ηεο Αδξηαηηθήο θαη
βνκβάξδηδαλ ηελ Κέξθπξα, θαη αλ θάπνηνη ζα κπνξνύζαλ λα απνηειέζνπλ
απεηιή γηα ηε γεξκαληθή αζθάιεηα θαη έπξεπε λα εθηνπηζηνύλ απηνί ήηαλ νη
ρηιηάδεο Ηηαινί αηρκάισηνη. Δπηπιένλ ν Γέγθεξ εθηηκνύζε όηη "ν πιεζπζκόο
είλαη αιιειέγγπνο κε ηνπο Δβξαίνπο" θη ίζσο απηό δεκηνπξγνύζε
πξνβιήκαηα.
Ζ αιιειεγγύε ησλ ρξηζηηαλώλ, γηα ηελ νπνία έθαλε ιόγν ν Γέγθεξ,
εκθαλίζηεθε θαη όηαλ ηα πινία πνπ κεηέθεξαλ ηνπο Δβξαίνπο ηεο Κέξθπξαο
έθαλαλ ζηάζε ζηε Λεπθάδα: νη Λεπθαδίηεο έηξεμαλ λα ηνπο πξνζθέξνπλ
θαγεηό θαη ξνύρα, θαη βνήζεζαλ θάπνηνπο λα δηαθύγνπλ. Γεληθόηεξ α ήηαλ
πνιιέο νη ειιεληθέο νηθνγέλεηεο πνπ έθξπςαλ Δβξαίνπο, θαη ε θαηάδνζή ηνπο
ήηαλ ζπάληα παξά ηηο ακνηβέο πνπ πξνζέθεξαλ ηα SS. Πξάμεηο αιιειεγγύεο,
επίζεο, ππήξμαλ από ηνπηθέο αξρέο θαη εθθιεζία ζε δηάθνξεο πόιεηο, θπξίσο
κε ηνλ εθνδηαζκό Δβξαίσλ κε ρξηζηηαληθέο ηαπηόηεηεο. Μάιηζηα ζηε
Εάθπλζν ν δήκαξρνο Λ. Καξξέξ θαη ν κεηξνπνιίηεο Χξπζόζηνκνο
αληέδξαζαλ έληνλα, αξλήζεθαλ λα παξαδώζνπλ ζηελ Γθεζηάπν ηνπο
Δβξαίνπο ηεο πόιεο, θαη ηνπο βνήζεζαλ λα θξπθηνύλ ζηα ρσξηά: ε εβξατθή
θνηλόηεηα δηαζώζεθε νιόθιεξε.
Όκσο αθξηβώο ε πεξίπησζε ηεο Εαθύλζνπ ππνδεηθλύεη όηη ν
αθαληζκόο ησλ Δβξαίσλ ζα κπνξνύζε λα είρε απνθεπρζεί θαη ζε άιιεο
πόιεηο, αλ νη ηνπηθέο αξρέο επέκελαλ ζζελαξά ζηελ άξλεζή ηνπο λα
ζπλεξγήζνπλ. ΢ίγνπξα ηηο εκπόδηδε θη ν θόβνο, ε εμήγεζε απηή όκσο δελ
είλαη αξθεηή. ΢ύκθσλα κε ηνλ γεξκαλό ππαμησκαηηθό πνπ ήηαλ ππεύζπλνο γηα
ηελ εθηόπηζε ζηα Ησάλληλα, "ε ζπλεξγαζία (…) ηεο ειιεληθήο αζηπλνκίαο
ππήξμε ππνδεηγκαηηθή". Διιεληθόο αληηζεκηηηζκόο ππήξμε, θη αο κελ ήηαλ
ηόζν έληνλνο, εθηεηακέλνο, ζπλεθηηθόο θαη θηελώδεο όζν ν γεξκαληθόο. Μαο
ην ζπκίδεη ν Χαηδήο: "΢ηε κηθξή καο πόιε ιέγαλε γη' απηνύο πνιιά θαη
δηάθνξα πξάγκαηα. Σνπο θνξηώλαλ έλα ζσξό θνπζνύξηα, θαθίεο θη
αδπλακίεο, πνπ ηάρα εκείο δελ ηηο είρακε".
Νίθνο Πνηακηάλνο