AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 105

7. POJAVE PRI PROSTIRANJU ZVUKA U VAZDUHU

7.1 Uvod

Na sudbinu zvučnog talasa kada krene od izvora, a time i na strukturu zvučnog

polja, utiču razne fizičke pojave. U drugom poglavlju je objašnjeno da se prilikom
udaljavanja zvučnog talasa od izvora javlja slabljenje zbog širenja talasnog fronta. Ta
pojava je označena kao “zakon 6 dB”. U prethodnom poglavlju opisana je pojava
refleksije koja nastaje pri nailasku talasa na diskontinuitet impedanse. Međutim, osim
širenja talasnog fronta i refleksije postoje i druge pojave koje utiču na sudbinu zvučnog
talasa, a time i na stanje u zvučnom polju. One nastaju usled procesa u samom mediju,
to jest u vazduhu kroz koji se talas prostire, ili kao posledica interakcije talasa sa
fizičkim preprekama na koje nailazi.
Kao posledica fizičkih procesa u samom mediju kroz koji se talas prostire javljaju
se pojave označene kao disipacija i refrakcija, a pri susretu talasa sa preprekama na
njihovim ivicama javlja se pojava difrakcije. Sve tri navedene pojave imaju uticaja na
intenzitet i spektralni sadržaj zvuka koji iz nekog izvora stiže u tačku posmatranja.
Pojedinačan značaj svake od njih zavisi od okolnosti.

7.2 Pojave u mediju

Pojave pri prostiranju koje nastaju u samom medijumu posledica su osobina

vazduha kao fizičke sredine. Nastaju kao posledica nekih procesa na molekularnom
nivou vazduha ili usled nehomogenosti vazdušne mase.

Disipacija

Slabljenje nivoa zvuka po zakonu ″6 dB″, koje je ranije prikazano, nastaje samo
širenjem talasnog fronta. Takva pojava podrazumeva da pri tome ne postoje gubici
zvučne energije, već je to samo razvlačenje fiksne količine zvučne energije talasa na
sve veću i veću površinu talasnog fronta. Međutim, u vazduhu se pri prostiranju zvuka
naporedo odvija i proces trošenja zvučne energije, odnosno njeno nepovratno
pretvaranje u druge oblike. To je proces disipacije, što znači nestajanje energije iz
zvučnog polja zbog pretvaranja u druge oblike. Mehanizam nastanka disipacije ima
relativno složenu prirodu. Od uticaja su viskoznost fluida, lokalno odvođenje toplote i
izvesni rezonantni procesi na molekularnom nivou. Samerljivi efekti disipacije na čujnim
frekvencijama u najvećoj su meri posledica molekularnih gubitaka. Pri tome, vodena
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 106

para deluje katalitički na taj proces, pa gubici zvučne energije usled disipacije zavise od
vlažnosti vazduha.
Proces disipacije zvučne energije podrazumeva da se na jediničnoj dužini puta
talasa gubi fiksni procenat njegove trenutne energije. Zbog toga se slabljenje energije
sa pređenim putem usled disipacije odvija po eksponencijalnom zakonu. Zbog toga je
intenzitet zvuka nakon pređenog rastojanja r:

J = J o e − mr (7.1)

gde je Jo intenzitet u početnoj tački putanje talasa definisanoj sa r = 0, a koeficijent m je

veličina koja kvantitativno određuje to slabljenje. Iz gornjeg izraza je jasno da ovaj
koeficijent dimenziono mora biti [m-1]. Koeficijent m dominantno zavisi od frekvencije,
pri čemu njegova vrednost rapidno raste sa frekvencijom. On u izvesnoj meri zavisi i od
vlažnosti vazduha. Postoji zavisnost i od temperature, ali je ona mala i uglavnom se
može zanemariti.
Kada se u izraz (7.1) doda i proces širenja talasnog fronta, dobija se opšti izraz
koji definiše intenzitet zvuka na nekom rastojanju od izvora r ako je poznat početni
intenzitet Jo na rastojanju ro:

ro2
J = Jo 2
e − m ( r − ro ) (7.2)
r
Izraženo preko pritisaka to je:

m
r − ( r − ro )
p = po o e 2 (7.3)
r
Gornji izrazi mogu se prevesti u njihov logaritamski oblik (deljenjem leve i desne strane
izraza (7.2) referentnim intenzitetom 10-12W/m2, logaritmujući obe strane i množeći ih sa
10). Tako se dobija izraz koji definiše promenu nivoa zvuka na putu talasa od ro do r:

po r
ΔL[dB] = 20log = 20log + 4,34m(r − ro ) (7.4)
p ro

Prvi član sa desne strane gornjeg izraza definiše slabljenje usled širenja talasnog
fronta, a drugi član slebljenje usled disipacije. Ukupno slabljenje je suma ova dva člana.
U izrazu (7.4) pojavljuje se faktor 4,34m ispred drugog člana. U praksi se ovaj
faktor posmatra kao jedinstven pokazatelj slabljenja nivoa zvuka usled disipacije
umesto samog koeficijenta m. Zbog logaritamske forme izraza (7.4) taj faktor mora biti
dimenziono [dB/m]. Tako se izraz (7.4) može pisati:

+ (r − ro ) d [dB / m]
r
ΔL[dB ] = 20log (7.5)
ro
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 107

gde je d koeficijent slabljenja nivoa zvuka usled disipacije u vazduhu. Njegova vrednost
može se odrediti merenjem. Zbog relativno malih vrednosti ubičajeno se iskazuje preko
veličine slabljenja na većim deonicama pređenog puta, najčešće u [dB/km] ili
[dB/100 m].
Na slici 7.1 pokazan je dijagram vrednosti slabljenja nivoa zvuka usled disipacije
(pri temperaturi 20o C), preuzet iz literature. Parametar je vlažnost vazduha. Sa
smanjenjem temperature vrednosti slabljenja nivoa zvuka u manjoj meri se povećavaju,
ali je ta promena zanemarljiva. Koeficijent m iz izraza (7.1) takođe se može naći u
literaturi definisan dijagramom, ali je u praksi korisniji podatak o slabljenju nivoa zvuka d
u [dB/m].

100
10% 20%
30%

o
t= 20 C 50%
90%
konstanta slabljenja (db/km)

10

Slika 7.1 - Dijagram slabljenja

nivoa zvuka usled disipacije na
temperaturi vazduha 20oC;
parametar je vlažnost vazduha

0.1
100 1000
frekvencija (Hz)

Sa dijagrama prikazanog na slici 7.1 jasno je da su slabljenja usled disipacije

ekstremno velika u oblasti visokih frekvencija, posebno u oblasti ultrazvuka. Već na
frekvencijama reda veličine 10 kHz ono može biti nekoliko desetina dB na 100 m,
odnosno preko 100 dB/km To znači da na visokim frekvencijama disipacija postaje
osnovni faktor koji određuje prostiranje zvuka. Zbog tako velikih vrednosti slabljenja,
zvuk na vrlo visokim frekvencijama, to jest ultrazvuk, u vazduhu nije upotrebljiv na
većim distancama. Praktična primena ultrazvuka u vazduhu ograničena je samo na vrlo
mala rastojanja od izvora.
U izrazu (7.5) pokazano je da je ukupno slabljenje zvuka pri prostiranju kroz
vazduh zbir slabljenja usled širenja talasnog fronta i slabljenja usled disipacije. Na slici
7.2 prikazana je jedna ilustracija promena nivoa zvuka sa rastojanjem od izvora koja
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 108

nastaje delovanjem svakog od ova dva faktora pojedinačno, i njihov zbirni uticaj. U ovoj
ilustraciji usvojena vrednost slabljenja usled disipacije je 1,5 dB/100 m, što odgovara
frekvencijama oko 2 kHz. Sa dijagrama se vidi da na manjim rastojanjima širenje
talasnog fronta dominantno određuje nivo zvuka. Ukupno slabljenje nivoa do rastojanja
reda veličine 100 m od izvora praktično se poklapa sa krivom koja definiše slabljenje
usled uticaja širenja talasnog fronta. Odatle proizilazi da u proračunima ukupnog nivoa
nekog širokopojasnog zvuka uticaj disipacije na malim rastojanjima može se zanemariti.
Međutim, na većim rastojanjima disipacija ima veliki uticaj, pa se kriva ukupnog
slabljenja razilazi od krive zakona ″6 dB″. To znači da se pri proračunima nivoa zvuka
na većim rastojanjima čini velika greška ako se zanemaruje disipacija. Na veoma
velikim rastojanjima od izvora, reda kilometara, uticaj disipacije dominantno određuje
domete čujnosti nekog zvuka.

-10

-20
disipacija ~1,5 dB/100 m
relativno slabljenje re 1 m (dB)

-30

-40

-50

-60
zakon "6 dB"

-70

-80

-90 ukupno slabljenje

-100
0 500 1000 1500 2000 2500
rastojanje od izvora (m)
Slika 7.2 - Dijagram opadanja nivoa zvuka sa rastojanjem od izvora

Prema tome, disipacija ne utiče bitno na ukupni nivo zvuka u zoni neposredno
oko izvora. Međutim, i na relativno malim rastojanjima postoji izvestan uticaj disipacije
koji se može zapaziti, jer izražena frekvencijska zavisnost slabljenja utiče na relativne
promene spektralnog sadržaja zvuka. Jedna ilustracija ove činjenice prikazana je na
slici 7.3. Na njoj je ucrtana promena spektralnog nivoa belog šuma na četiri različita
rastojanja od zvučnog izvora koji ga emituje. Dijagram se može shvatiti i kao prikaz
relativnih promena u spektralnom sadržaju realnih zvukova sa povećavanjem rastojanja
od izvora. Za referantnu udaljenost od izvora usvojeno je rastojanje 1,2 m. Za prikaz su
odabrana rastojanja koja podrazumevaju slabljenje usled širenja talasnog fronta u
koracima od po 10 dB.
Sa slike se vidi da čak i na malim rastojanjima od izvora dolazi do izvesnog
relativnog slabljenja na najvišim frekvencijama, bliskim graničnoj frekvenciji 20 kHz. Na
rastojanju 12 m od izvora spektralne promene iznad 10 kHz su značajne, a na 40 m
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 109

značajne spektralne promene javljaju se već iznad nekoliko kiloherca. Ovakve promene
spektralnog sadržaja zvuka pri prostiranju kroz vazduh manifestuju se kao promena
boja zvuka, koja je srazmerna udaljenosti od izvora. Proširujući ovu konstataciju može
se reći da svi zvukovi koji dolaze od izvora koji se nalaze na većim rastojanjima imaju
promenjen spektralni sadržaj, jer na većim rastojanjima dolazi do relativnog potiskivanja
visokih frekvencija (vidi okvir).

r= 1,2m
0

r= 4m
-10
relativni nivo zvuka (dB)

r= 12m
-20
Slika 7.3 – Relativne
promene u spektru zvuka
r= 40m sa rastojanjem od izvora.
-30

-40

-50
100 1000 10000
frekvencija (Hz)

Ima nekoliko karakterističnih primera iz života koji ilustruju uticaj

disipacije na promene spektralnog sadržaja zvuka. Prvi primer su duvački
orkestri koji sviraju po ulicama, obično kada su neki praznici. Kada se slušalac
iz daljine približava orkestru prvo čuje samo bubanj, jer njegov zvuk
dominantno sadrži niske frekvencije koje najmanje slabe disipacijom. Sve
ostale komponente zvuka orkestra u uslovima uličnog ambijenta oslabljenje su
ispod nivoa percepcije. Sa približavanjem orkestru polako se pojavljuju i drugi
instrumenti u njegovom zvuku, i tek kada se dovoljno priđe može se čuti
kompletan zvuk.
Drugi primer su koncertne sale. U njima zvučni talasi relativno dugo
putuju kroz prostor dok potpuno ne izgube svoju energiju. Na tom putu deluje
disipacija zbog čega se zvuk na mestima koja nisu neposredno ispred orkestra
odlikuje relativno oslabljenim visokim frekvencijama. Interesantno je da su
slušaoci na to navikli, pa se tako izmenjeni spektrali sadržaj smatra
standardnim zvukom u sali. On se razlikuje od zvuka koji se može registrovati
neposredno pored muzičara na bini.
U sistemima za ozvučavanje bioskopskih sala frekvencijska
karakteristika se, po standardu, ne podešava da bude potpuno linearna, već da
ima postepeno slabljenje ka višim frekvencijama. To slabljenje počinje od 2 kHz
i podrazumeva konstantno obaranje frekvencijske karakteristike ka višim
frekvencijama. Takva karakteristika sistema za ozvučavanje gledaocu
obezbeđuje subjektivni utisak prirodnosti zvukova koji prate filmsku sliku.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 110

Refrakcija

Refrakcija je pojava savijanja talasnog fronta, odnosno pojava da talas pri

prostiranju odstupa od pravolinijskog kretanja. Refrakcija nastaje kada postoji
nehomogenosti sredine kroz koju se talas prostire, pri čemu nehomogenost
podrazumeva pojavu različitih brzina prostiranja zvuka po zapremini medija. Uobičajena
je pojava da se brzina zvuka menja sa visinom od tla. U vazdušnoj sredini razlika u
brzinama prostiranja zvuka u prostoru može nastati usled pojave gradijenta temperature
po visini od tla ili pri pojavi vetra. Gradijent temperature po visini posebno je izražen
ujutru i uveče, jer je tada najveća razlika u temperaturama tla i vazduha.
Na slikama 7.4 i 7.5 prikazan je princip skretanja talasnog fronta pri dva moguća
gradijenta brzine prostiranja zvuka po visini od tla. Kada brzina opada sa visinom talasni
front pri zemlji kreće se brže od talasnog fronta u visini. Zbog toga se javlja skretanje
talasa naviše, kao što je prikazano na slici 7.4. Pri refrakciji u kojoj talasni front skreće
naviše na izvesnom rastojanju od izvora pojavljuje se takozvana “zvučna senka”. Tako
se naziva zona u koju zvuk ne dospeva, jer sva energija talasa skreće u vis. Pri ovakvoj
refrakciji zvuk se ne može čuti na rastojanjima koja su veća od granice senke, bez
obzira na snagu izvora i sve druge njegove osobine. Kada brzina zvuka raste sa
visinom talasni front pri zemlji tada se prostire sporije negu u visini, pa zvučni talas
skreće naniže, kao šta je prikazano na slici 7.5. Ovakva refrakcija omogućava da se
zvuk iz nekog izvora čuje na većim rastojanjima nego što je uobičajeno.

c2 <c1

c1 ZONA SENKE

Slika 7.4 - Refrakcija usled negativnog gradijenta brzine zvuka po visini

c2 >c1

c1

Slika 7.5 - Refrakcija usled pozitivnog gradijenta brzine zvuka po visini

AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 111

Kada se u prisustvu vetra kreće čitava vazdušna masa, onda je brzina prostiranja
zvučnog talasa rezultanta brzine kretanja vazduha i brzine prostiranja zvuka. Zbog
prepreka na tlu i viskoznosti vazduha uobičajeno je da postoji izvesni gradijent brzine
vetra sa visinom od tla, pri čemu je uvek brzina kretanja vazdušne mase u vetru
najmanja pri zemlji i raste sa visinom. Iako je brzina zvuka značajno veća od
uobičajenih brzina kretanja vazduha kada duva vetar, varijacije rezultatne brzine
prostiranja zvučnog talasa po visini mogu dovesti do pojave savijanja njegove putanje.
Refrakcija koja se javlja u takvim okolnostima prikazana je na slici 7.6. Ako se
apstrahuje eventualno istovremeno postojanje gradijenta temperature, pri kretanju
zvuka niz vetar javlja se savijanje talasnog fronta prema tlu jer je brzina kretanja
talasnog fronta na visini veća od brzine pri tlu. U smeru nasuprot vetru talasni front se
savija naviše jer je brzina prostiranja pri tlu veća nego u visini. To utiče da se sa te
strane javlja zvučna senka, kao u slučaju sa slike 7.4.

brzina vetra c2 <c1 c2 >c1

izvor

c1 c1

Slika 7.6 - Refrakcija pri vetru

Vidi se da je pri pojavi gradijenta temperature po visini difrakcija osno simetrična

u odnosu na normalu na tlo koja prolazi kroz izvor. U svim pravcima oko zvučnog izvora
skretanje talasnog fronta je jednako. Kada se refrakcija javlja zbog vetra, pojava
refrakcije nije osno simetrična. U suprotnim smerovima duž pravca duvanja vetra pojave
skretanja zvučnog talasa su različite.

Refrakcija pri prelasku talasa u drugu sredinu

U prethodnom poglavlju refleksija pri nailasku zvučnog talasa na sredinu

drugačije impedanse razmatrana je podrazumevajući da se pojava posmatra iz prv
sredine, i tada je samo reflektovani talas relevantan. U okolnostima kose incidencije
talas koji prelazi u drugu sredinu tom prilikom nije razmatran (slika 6.5). Međutim, ako
se posmatranje pojave refleksije proširi i na drugu sredinu, videće se da u opštem
slučaju na ravni diskontinuiteta dolazi do promene pravca prostiranja, što predstavlja
refrakciju. Pojava je prikazana na slici 7.7. Do promene pravca dolazi zbog različitih
brzina kretanja zvuka u dve sredine. Za razliku od prethodno opisane refrakcije usled
gradijenta temperature ili pri pojavi vetra, gde je promena pravca prostiranja talasa
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 112

kontinualna u prostoru (postepeno skretanje), u ovom slučaju dolazi do jednokratne,

nagle promene pravca na graničnoj ravni.

α1 α2 Slika 7.7 - Prikaz

refleksije pri kosoj
α1 incidenciji talasa.

U prvoj sredini, odakle nailazi upadni talas, može se definisati ugao α1 u odnosu
na normalu refleksione ravni pod kojim je talas pogađa. Pod istim uglom se reflektovan
talas u prvoj sredini udaljava od ravni. Pod pretpostavkom da je refleksiona ravan
beskonačna, talasni front reflektovanog talasa zadržava oblik ravni. Talasna dužina
zvuka u prvoj sredini λ1 funkcija je brzine prostiranja c1. Talas u drugoj sredini nema istu
brzinu prostiranja, pa se pri prelasku granične ravni menja talasna dužina (na slici 7.7
uvedena je pretpostavka da je c1> c2, pa je talasna dužina u drugoj sredini λ2 manja od
talasne dužine u prvoj sredini λ1).
Na graničnoj površini između dve sredine mora postojati jednakost faze talasa.
Posledica toga je da trag obe talasne dužine na graničnoj ravni mora biti jednak (na slici
označen sa λt). Da bi to bilo moguće, na graničnoj ravni mora da se promeni ugao
prostiranja, odnosno dolazi do prelamanja talasa. Pri tome, kao i u optici, važi Snelov
zakon:
c1 sinα 1
= (7.6)
c2 sin α 2

Pri kosoj incidenciji postoje okolnosti kada će se javiti totalna refleksija. To je

slučaj za sve upadne uglove talasa za koje će ugao u drugoj sredini biti veći ili jednak
π/2. Polazeći od Snelovog zakona taj graniči ugao je određen relacijom:

c1
sin α 1 〉 (7.7)
c2

Jasno je da do pojave totalne refleksije može doći samo ako je c2 > c1.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 113

7.3 Difrakcija

Difrakcija je pojava savijanja dela energije zvučnog talasa oko ivice prepreke na
koju nailazi pri prostiranju. Difrakcija je karakteristična za sve talasne pojave, pa i za
zvuk. Zahvaljujući difrakciji deo energije talasa dospeva iza prepreke, u zonu koja se
naziva ″zvučna senka″, iako tu nema optičke vidljivosti sa izvorom talasa.
Difrakcija se objašnjava pojavom da ivica prepreke pogođena talasom postaje
novi zvučni izvor koji zrači u okolni prostor, pa i u prostor iza prepreke. Ovo je šematski
ilustrovano na slici 7.8, gde je označen i talasni front koji nastaje od ivice kao novog
izvora. U literaturi su opisani matematički modeli difrakcije koji omogućavaju da se u
jednostavnijim slučajevima modeluje zvučno polje iza prepreke. Polje u zoni iza
prepreke rezultanta je superponiranja zračenja svih ivica prepreke koje su pogođene
dolazećim talasom. U takvim okolnostima u zvučnoj senci nivo zvuka je niži nego što bi
bilo da prepreke nema. Nivo zvuka u zoni senke funkcija je geometrijskih parametara
prepreke i talasne dužine zvuka.

Slika 7.8 - Ilustracija pojave

difrakcije

izvor

zvucna senka

Difrakcione pojave na preprekama konačnih dimenzija

Kada se u zvučnom polju nalazi prepreka zanemarljivih dimenzija u odnosu na

talasnu dužinu, ona svojim prisustvom ne unosi nikakav poremećaj u strukturi polja. To
znači da talas velike talasne dužine obilazi dovoljno malu prepreku kao da nje nema. Sa
porastom frekvencije, odnosno sa smanjenjem talasne dužine u odnosu na dimenzije
prepreke, javlja se poremećaj u strukturi polja koji ona svojim prisustvom unosi. S
prednje strane prepreke pri porastu frekvencije postepeno dolazi do sve izraženije
pojave refleksije, odnosno sve veći procenat energije se reflektuje. U kranjem slučaju
dovoljno visokih frekvencija, odnosno veoma malih talasnih dužina u odnosu na
dimenzije prepreke, pojava refleksije odgovara okolnostima koje se javljaju na
beskonačnoj ravni. Istovremeno, u zoni iza prepreke pojavljuje se zvučana senka. Zona
iza prepreke dobija zvučnu energiju difrakcijom, to jest savijanjem talasa oko ivica.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 114

Posmatrano po frekvencijama, deo energije koji se reflektuje postaje sve veći a zvučna
senka iza prepreke postaje sve izraženija.
S obzirom na veoma širok opseg frekvencija koji čovečije čulo sluha prima, a to
znači i širok opseg talasnih dužina, na mnogim realnim preprekama u čovekovom
okruženju opisana tranzicija između stanja njene neprimetnosti i stanja potpune
refleksije dešava se u okvirima čujnog opsega. Komponente na najnižim čujnim
frekvencijama obilaze prepreku, a komponente na najvišim frekvencijama reflektuju se
od nje i iza prepreke se formira zvučna senka. U praksi je od posebnog značaja takav
efekat na ljudskoj glavi kao prepreci, jer se na promenama po frekvencijama zasnivaju
neke sposobnosti čula sluha. To je razlog zbog koga se mikrofoni prave tako da budu
vrlo malih dimenzija, da bi u što širem frekvencijskom opsegu bili zanemarljivih
dimenzija u odnosu na talasne dužine zvuka.
Pojava difrakcije na prepreci konačnih dimenzija ilustrovana je na slici 7.9. Uzet
je primer kugle od masivnog materijala prečnika d, koja predstavlja prepreku
nailazećem zvučnom talasu. Sve što je rečeno za opšti slučaj važi i ovde, pa se može
reći da kugla kao prepreka ne unosi promenu u zvučnom polju na frekvencijama za koje
je talasna dužina mnogo veća od njenog prečnika. Sa porastom frekvencije sa prednje
strane kugle postepeno se javlja refleksija, pa je polje u toj zoni rezultanta
superponiranja direktnog i reflektovanog zvuka. Sa zadnje strane kugle zvučna energija
dospeva difrakcijom koja nastaje po čitavom njenom obodu, što čini da će tu nivo zvuka
biti niži u odnosu na stanje pre unošenja kugle u zvučno polje.

talas
L

Slika 7.9 - Slučaj difrakcije na prepreci

ΔLp d ΔLz konačnih dimenzija.

Promene koje nastaju u zvučnom polju unošenjem kugle mogu se kvantifikovati

promenama nivoa zvuka ispred i iza nje u odnosu na stanje kada kugle tu nije bilo. Ove
promene su označene sa ΔLp i ΔLz. Izraženost refleksije i difrakcije na posmatranoj
prepeci funkcija je odnosa talasne dužine i prečnika d. Zato su i veličine relativne
promene zvučnog pritiska ispred i iza prepreke ΔLp i ΔLz funkcije ovog odnosa. Na slici
7.10 prikazane su analitički izračunate vrednosti ΔLp i ΔLz u funkciji od odnosa prečnika
kugle i talasne dužine. Na taj način apscisna osa se može shvatiti kao skala
normalizovane frekvencije.
Sa dijagrama se vidi da postoji jedna granična oblast frekvencija, (približno u
okolini d/λ = 0,1) ispod koje kugla svojim prisustvom uopšte ne utiče na strukturu
zvučnog polja. Iznad te oblasti počinje uticaj kugle kao prepreke, što podrazumeva
povišenje nivoa zvuka ispred i smanjenje iza nje. U slučaju kugle, zbog njenog pravilnog
oblika, zvučna energija dospeva u zonu zvučne senke sa svih strana. Vidi se da postoji
efekat superponiranja zvučne energije koja dospeva različitim putevima, što se
manifestuje varijacijama nivoa zvuka iza kugle s promenom frekvencije.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 115

10

relativna promena nivoa (dB) ΔLp

5

-5

ΔLz
-10

-15
0.2 0.1 1 5
d/λ
Slika 7.10 - Relativna promena zvučnog pritiska ispred (ΔLp) i iza lopte prečnika d kao prepreke
konačnih dimenzija (ΔLz)

Zaštitna funkcija akustučkih barijera

Činjenica da je nivo zvuka koji difrakcijom dospeva u zonu iza neke prepreke niži
od nivoa koji bi na istom mestu postojao kada prepreke ne bi bilo značajna je za
inženjersku oblast zaštite od buke. Postavljanje akustičkih barijera, odnosno zidova,
uobičajeno je sredstvo za smanjenje nivoa neželjenog zvuka na otvorenom prostoru.
Zaštitno dejstvo akustičke barijere principijelno je prikazano na slici 7.11. Ako u nekoj
tački prostora postoji nivo zvuka L, koji je prema nekim kriterijumima suviše visok,
postavljanje zida kao barijere između izvora i te tačke unosi izvesno slabljenje Lb.
Doprinos barijere kvantifikuje se slabljenjem koje se definiše kao:

ΔL = L − Lb (7.8)

Veličina tog slabljenja funkcija je geometrijskih parametara, odnosno prostorne

konfuguracije relevantnih tačaka: vrha barijere, izvora i prijemne tačke u kojoj treba
sniziti nivo zvuka. U praksi se to može svesti na tri geometrijska podatka: talasnu
dužinu λ, efektivnu visinu barijere h i ugao senke ϕ . Definicije parametri h i ϕ označene
su na slici 7.11.
Veličina slabljenja ΔL koje unosi barijera svojim prisustvom između izvora i
prijemnika u literaturi za inženjerske aplikacije uglavnom se prikazuje dijagramima.
Jedan takav dijagram prikazan je na slici 7.12. Efektivna visina barijere, koja je
predstavljena na apscisi, normalizovana je u odnosu na talasnu dužinu, a parametar na
dijagramu je ugao senke. Sa dijagrama se može proceniti zavisnost slabljenja od
talasne dužine, to jest frekvencije.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 116

izvor
L

efektivna
visina
barijere
ϕ ugao senke
h Lb

Slika 7.11 - Ilustracija primene barijere kao sredstva za smanjenje nivoa zvuka. Na slici
su označeni relevantni geometrijski parametri.

30
o
90
25 30
o

o
10
slabljenje barijere (dB)

20
o
5

15 7.12 - Dijagram slabljenja

koje unosi barijera,
o
1 parametar je ugao senke
10

o
0
5

0
0.2 1 10 20
efektivna visina barijere u talasnim duzinama

Posmatrajući geometrijsku konfiguraciju sa slike 7.11 i dijagram slabljenja sa

slike 7.12 vidi se da je akustička barijera efikasnija (to jest unosi veće slabljenje) ako se
nalazi bliže jednoj od referentnih tačaka, odnosno ako je postavljena neposredno uz
izvor ili neposredno uz prijemnik zvuka. Tada je ugao senke maksimalan, pa je i uneto
slabljenje nivoa zvuka najveće moguće koje se može ostvariti sa zadatom visinom
barijere. Nasuprot tome, najgori slučaj je kada se barijera nalazi na sredini rastojanja
između izvora i prijemnika, jer je tada ugao senke najmanji mogući.
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 117

U opisu efekta koji se dobija postavljanjem barijere podrazumevalo se da je

barijera beskonačne dužine. U tom slučaju ne postoji mogućnost obilaska zvuka levo i
desno oko barijere. Dijagram sa slike 7.12 podrazumeva takvu barijeru. U praksi to
nikada nije slučaj, jer je širina akustičke barijere uvek konačna. Zbog toga je zvučno
polje iza nje rezultanta superponiranja komponente koja prelazi preko njene gornje ivice
i komponenti koje dospevaju obilaskom s obe njene strane.

7.4 Doplerov efekat

Doplerov efekat je, po definiciji, promena frekvencije i talasne dužine zvuka koga
prima posmatrač koji se relativno kreće u odnosu na izvor tog zvučnog talasa. Jedna
ilustracija pojave Doplerovog efekta prikazna je na slici 7.13. Vide se razlike u talasnim
dužinama ispred i iza izvora u pokretu. Relativno kretanje koje je uslov za pojavu
doplerovog efekta može nastati u slučaju kretanja izvora, prijemnika ili oba istovremeno.
Doplerov efekat se javlja i u okolnostima kada do prijemnika dolazi refleksija talasa, ako
se pri tome refleksiona ravan kreće. Ovaj slučaj je ekvivalentan kretanju virtuelnog
izvora.

Slika 7.13 – Ilustracija pojave

Doplerovog efekta sa različitim talasnim
dužinama ispred i iza izvora koji se
kreće .

Talasna dužina zvuka koga stvara izvor koji miruje je:

c
λ i= (7.9)
fi

Ako se izvor kreće nekom brzinom vi, talasna dužina zvuka ispred i iza njega zavisi od
brzine koja je rezultanta brzine prostiranja zvuka c i brzine kretanja izvora. Ovaj slučaj
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 118

je označen na slici 7.14. Posmatrano sa pozicije označenog prijemnika talasna dužina

zvuka koga on prima je:
c − vi
λp = (7.10)
fi

Odnos talasnih dužina zvuka kada je izvor u mirovanju i zvuka koga prima prijemnik
kada se izvor kreće je:
λ p c − vi
= (7.11)
λi c

izvor prijemnik
Slika 7.14 - Talasni front
izvora u kretanju prema
1 vi 2 3 4
prijemniku.

Prema tome, odnos frekvencija koju stvara izvor i koju registruje prijemnik je:

fp λi c
= = (7.12)
fi λ p c − vi

Iz ovog izraza se vidi da će zvuk koga registruje prijemnik kada se izvor kreće ka njemu
biti više frekvencije od one koju stvara izvor, jer je razlomak na desnoj strani veći od 1.
Za nastanak Dopleovog efekta značajno je relativno kretanje izvora i
posmatrača, odnosno prijemnika. Za promenu primljene frekvencije od značaja je
njihova relativna brzina. Ako bi se obe tačke kretale duž x ose sa slike 7.14 brzinama vi
i vp, onda je za doplerov efekat relevantna relativna brzina:
vrel = vi − v p (7.13)
AKUSTIKA - TEMA 7: Pojave pri prostiranju zvuka u vazduhu 119

Ovde se brzine moraju posmatrati algebarski u odnosu na smer x ose. Promena

frekvencija primljenog zvuka se naziva Doplerov pomeraj frekvencije:

c
fp = fi (7.14)
c − vrel

Klasičan primer Doplerovog efekta je poznat iz svakodnevnog života. To je

primetna promena frekvencije zvuka sirene automobila kada prolazi drumom pored
posmatrača. U fazi približavanja automobila frekvencija je viša, da bi se u trenutku
njegovog polaska pored posmatrača naglo promenila i postala niža dok je automobil u
fazi udaljavanja. Promena frekvencije usled Doplerovog efekta može, na primer, da
posluži za beskontaktno određivanje brzine kretanja refleksione ravni ako se prema njoj
šalje zvučni talas, jer je to ekvivalentno kretanju virtuelnog izvora dvostruko većom
brzinom od brzine kojom se kreće ta ravan.