सूचना तथा सञ्चार ूिविध नीित, २०७२ 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
नेपाल सरकार 
सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालय 
िसंहदरवार, काठमाण्ड  
नेपाल 
 िवषय सूची 
िवषय वःतु              
१.  पृ भूिम १ 
२.  िवगतका ूयासह १ 
३.  उपलिब्ध २ 
४.  ूमुख समःया तथा च ुनौतीह २ 
५.  नीितको औिचत्य ३ 
६.  नीित िनमार्णका आधारह ४ 
७.  भावी सोच (Vision)  ५ 
८.  पिर ँय (Mission)  ५ 
९.  नीितका ूमुख उ ेँयह ५ 
१०.  नीितका लआयह ५  
११. नीितह ६ 
११.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःतु  िवकास ६ 
र् क्षेऽह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच िवःतार
११.2 मामीण तथा दूगम ७ 
११.३ िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध पहुँच ७ 
११.४ युवा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध ७ 
११.5 िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध ७ 
११.6 सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी उ ोग क्षेऽको िवकास ८ 
ु ीय व्यापार (e‐commerce) 
११.7 साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव त ९ 
११.8 कृिषमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १० 
११.9 पयर्टनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १० 
११.१० ःवाःथ्य क्षेऽमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १० 
११.1१ दूर सञ्चार पूवार्धार ११ 
११.1२ दूरसञ्चार, सूचना तथा सञ्चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स (Convergence) ११ 
११.1३ जलवायु पिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १२ 
११.1४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १२ 
ु ीय फोहोरको सुरिक्षत व्यवःथापन
११.1५ ईलेक्शोम्यागनेिटक िफल्ड जन्य जोिखम तथा िव त १२ 
११.1६ मानव सं साधन िवकास १२ 
११.1७ सुशासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १३ 
११.1८ ूाकृितक ूकोप- पूवत
र् यारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १३ 
११.1९ दूर सञ्चार तथा सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा  सामन्जःयता अन्तर सिबयता
तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards) १३ 
११.२० क्लाउड कम्प्यूिट  
 ११.2१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध ूयोगमा सुरक्षा एवं िव सिनयता ूत्याभूित १४ 
१२. रणनीितह १४ 
१२.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःतु १४ 
१२.2 मामीण तथा सुदूर इलाकाह मा दूर सञ्चार एवं सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच १५ 
१२.३ िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच १५ 
१२.४ युवा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १६ 
१२.5 िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १६ 
१२.6 सूचना तथा सञ्चार ूिविध उ ोग १७ 
ु ीय व्यापार (e‐commerce) 
१२.7 साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव त १८ 
१२.8 कृिषमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १८ 
१२.9 पयर्टनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १९ 
१२.१० ःवाःथ्य क्षेऽमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध १९ 
१२.1१ दूर सञ्चार पूवार्धार २० 
१२.1२ दूरसञ्चार, सूचना तथा सञ्चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स (Convergence) २१ 
१२.1३ जलवायु पिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध २१ 
१२.1४ राि य अनुकूलन कायर्योजना २२ 
ु ीय फोहोर व्यवःथापन
१२.1५ ईलेक्शोम्याग्नेिटक िफल्ड जन्य जोिखम तथा िव त २२ 
१२.1६ मानव सं साधन िवकास २२ 
१२.1७ सुशासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध २३ 
१२.1८ ूाकृितक ूकोप- पूवत
र् यारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध २४ 
१२.1९ दूर सञ्चार तथा सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा  सामन्जःयता अन्तर सिबयता
तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards) २४ 
१२.२० क्लाउड कम्प्यूिट २४ 
१२.2१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध ूयोगमा सुरक्षा एवं िव सिनयता ूत्याभूित २५ 
13. सं ःथागत व्यवःथा २६ 
१३.१ िवषयगत िनकायको भूिमका र िजम्मेवारी २६ 
१३.२ िनदशक सिमितको व्यवःथा २६ 
१४. ौोत व्यवःथापन २७ 
१५. कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा २७ 
१६. अनुगमन तथा मूल्या न २७ 
१७. ु ान तथा जोिखम
पूवार्नम २७ 
१८. नीितको खारे जी २८
 

१. पृ भूिम 

सूचना र सञ्चार ूिविधमा भएको तीो िवकासले गदार् आधुिनक िव नै एक गाँउ (Global 
Village)मा  पान्तरण भएको छ । हालका वषर्ह मा िदगो िवकासका वृहतर लआय हािसल गनर्
अवलम्वन गिरएका रणनीितह को केन्िमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध रहदै आएको छ ।
िव व्यापी पमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको बढ्दो ूयोगले सामािजक अन्तरकृया (Social
Interaction) तथा सावर्जिनक सेवा तथा सूचना ूवाहमा आधारभूत पिरवतर्न आएको छ ।
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग माफर्त ूा हुने अन्य लाभका अितिरक्त, यो ूिविधको
ूयोगबाट सुशासनको ूत्याभूत गनुक
र् ा साथै बिढ पारदशीर् एवं ूभावकारी सावर्जिनक
् पूवार्धार िनमार्ण गनर् सहज हुने अपेक्षा गिरएको छ । साथै¸ सूचना
व्यवःथापनको लािग यथेषट
ूिविध र सूचना ूिविधमा आधािरत िविभ सेवाह (Information Technology –
Information Technology Enabled Services/Business Process Outsourcing) लगायत
अन्य उ ोग एवं सेवाजन्य व्यवसायको वृि ारा वृह र राि य लक्षह हािसल गनर्मा समेत यो
ूिविध सहायक हुने दे िखएको छ।
 
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग¸ िनरन्तर िवकास एवं गितशीलताबाट उपयुक्त अवसर सं गै
नीितगत च ुनौतीह पिन िसजर्ना भैरहेका छन् भने यस क्षेऽको गितशीलतालाई नीितगत पले
सम्बोधन गनर् दे शमा हाल िव मान नीितगत, सं ःथागत तथा िनयामक व्यवःथा पिन अपयार्
दे िखएका छन् । समकालीन सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा भएको गितशीलता एवं िनरन्तर
िवकास ारा िसिजर्त नीितगत च ुनौती सम्वोधन गनर् यो सूचना तथा सञ्चार ूिविध नीित तजुम
र् ा
गिरएको छ ।  

२. िवगतका नीितगत ूयासह  

िवगत केही वषर्देिख नेपालमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको क्षेऽमा िविभ नीितगत ूयासह
भएका छन् । राि य सञ्चार नीित¸ २०४९ तथा नेपाल दूर सञ्चार ऐन तथा िनयमावली¸
२०५६ लागू भए पिछ दे शमा दूर सञ्चार क्षेऽ खुला एवं ूितःपधीर् युगमा ूवेश गरे को हो ।
उक्त नीित एवं कानूनका आधारमा िव.सं . २०६० मा घोिषत दूर सञ्चार नीितले खुला इजाजत
व्यवःथा (Open Licensing Regime) र ूिविध तटःथता (Technology Neutrality)
लगायतका अवधारणा ूव र्न गद दूर सञ्चार क्षेऽलाई बिढ ूितःपधीर् बनाउदै अिघ बढाइएको
हो । दूर सञ्चार क्षेऽमा भएका यी नीितगत ूयासह का अितिरक्त िव.सं . २०५७ मा लागू
गिरएको सूचना ूिविध नीितले सूचना ूिविधलाई दे श िवकासको वृहतर लआय हािसल गन
1
 
 औजारको पमा ःथािपत गन अवधारणा ूव र्न गरे को िथयो । िव.सं . २०६७ मा आइपुग्दा
यस नीितको पिरमाजर्न भैसकेको छ । त्यःतै िव.सं . २०७१ मा लागू गिरएको राि य
ोोडब्याण्ड नीितले नेपालमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग माफर्त िदगो आिथर्क सामािजक
िवकासका लआय हािसल गन ूयासमा एक महत्वपूणर् उपलिब्ध मा सिकन्छ । 
 
३. उपलिब्ध 
िवगतमा गिरएका नीितगत ूयासका कारण सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽले नेपालमा दूर
ँ च
सञ्चार सेवामा व्यापक पह ु एवं इन्टरनेटको बढ्दो ूयोग तथा त्यस क्षेऽको ूितःपधार्त्मक
सघनता (Competitive Intensity) बढाउने कायर्मा उल्लेखनीय योगदान गरे को छ । िवशेषत: 
मोवाईल फोनको िवःतारले आम समुदायको दूरसञ्चार सेवाको पहुँचमा व्यापक सुधार ल्याएको
छ । हाल दे शका ९० ूितशत भन्दा बढी जनतामा मोवाईल फोनको पहुँच पुगेको छ । यसै
गरी समम दूर सञ्चार पूवार्धार िवकासमा समेत उल्लेखनीय ूगित भएको छ । हाल Fiber 
optic ूिविधमा आधािरत िविभ मे दण्डीय पूवार्धार (Backbone) उपलब्ध छन् । नेपाल
ु ूािधकरणको पूवार्धारमा आधािरत काठमाण्ड
िव त - हेटौडा Fiber Optic Backbone
सं चालनमा रहे को छ भने काठमाण्ड बुटवल तथा पोखरा हुँदै Fiber Optic Backbone समेत
सं चालनमा आइसकेको छ । यी पूवार्धारह माफर्त मामीण भेगह मा हाल भैरहे को सूचना तथा
सञ्चार ूिविध सेवाको घनत्वमा थप िवःतार गनुर् पन आवँयक भएको छ । 
 
दे शभर दूर सञ्चार पूवार्धारमा भएको उल्ले ख्य िवकासको अितिरक्त सूचना ूिविध ूयोगको
क्षेऽमा समेत केही उत्साहवधर्क ूयासह भएका छन् ।यसै बममा गभनर्मेन्ट इन्टरूाइज
आिकर्टे क्चर (Government Enterprise Architecture)   तथा राि य  इन्टरअपरे िबिलटी
ृेमवकर् (Interoperability Framework) समेत िवकास गरी लागु गिरएको अवःथा छ ।  
 
ु ीय कारोबार ऐन
िव त २०६३ लागु भै सो को कायार्न्वयनका लािग ूमािणकरण िनयन्ऽकको
कायार्लय समेत ःथापना भएको छ । सूचना ूिविधको िवकासका लािग सूचना ूिविध िवभाग
राि य सूचना तथा ूिविध केन्ि ःथापना भैसकेका छन् । 

४. ूमुख समःया तथा च ुनौतीह  

सूचना तथा सञ्चार ूिविधको क्षेऽमा आएको बदिलदो पिरवेशमा िवगतका नीित अनु प
सं ःथागत व्यवःथा हुन सकेको छै न भने इन्टरनेटको व्यापक ूयोग सँगै सूचना तथा सञ्चार
ूिविध क्षेऽमा साइबर सुरक्षा (Cyber Security)  को आवँयकता अझ बढदै गएको छ
2
 
 ।मोवाइल फोन तथा मोवाइल नेटवकर्को िवःतारले  कन्भरजेन्स (Convergence) लगायतका
अवधारणाको नीितगत सम्वोधन गन च ुनौती रहे को छ । बौि क सम्पत्ितको सं रक्षण
(Protection of Intellectual Property) तथा समम सुरक्षा सम्वेदनशीलतालाई िवशेष
नीितगत र कानूनी व्यवःथा माफर्त सम्बोधन गनुर् आवँयक भैसकेको छ । सूचना तथा
ूिविधको िनरन्तर िवकास ारा िसिजर्त यावत च ुनौितको सामना गनर् तथा उपलव्ध अवसरको
उपयोग गनर् नवीनतम नीितगत तथा तदनु पको सं रचनागत व्यवःथा गनुर् अत्यावँयक भएको
छ । 
 
सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा भएको िवकासको अवःथालाई िव ष
े ण गदार् नेपालले सो
ूिविध ारा िसिजर्त अवसर तथा च ुनौती सामना गनर् बदिलदो पिरिःथित अनु पको रणनैितक
अवधारणा अवलम्वन गनुर् ज री भैसकेकोछ ।  इन्टरनेट ूोटोकलको ूयोग गरी गिरने
टे िलफोन  (Voice Over Internet Protocol) र  इन्टरनेट ूोटोकलको ूयोग गरी ूशारण गिरने
टे िलिभजन (Internert Protocol Television) जःता नवीनतम ूकारका सूचना तथा सञ्चार
ूिविधमा आधािरत सामािजक सं जालको वढ्दो ूयोगवाट आउने च ुनौितह सामना गनर् आगामी
िदनह मा नीितगत ःप ता हुन ु आवँयक छ । हाल िव मान िभ िभ सं ःथागत व्यवःथाले
गदार् सूचना तथा सञ्चार ूिविधका क्षेऽमा िविभ र् ा तथा कायार्न्वयनमा समेत
पिरयोजना तजुम
च ुनौतीह दे िखएका छन् । 
 
५. नीितको आवँयकता र औिचत्य 
सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा िनरन्तर भै रहेको िवकासको यथोिचत लाभ िलन वतर्मान
नीितगत र सं ःथागत व्यवःथा अपयार् छ । साइबर सुरक्षा, कन्भरजेन्स लगायतका अवधारणाको
नीितगत सम्वोधन गनर् सिकएको छै न । सूचना तथा सञ्चार ूिविधलाई राि य ूाथिमकताका
आधारमा अन्तर- क्षेऽगत िवषयह को िवकासमा उपयोग गन गरी एिककृत नीितगत व्यवःथा
हुन सकेको छै न । वौि क सम्पितको सं रक्षण  तथा समम सुरक्षा सम्वेदनशीलतालाई पिन
सम्बोधन गनर् सिकएको छै न । िव मान नीितगत अःपष्टताले गदार् सूचना ूिविध तथा सूचना
ूिविध ूवि र्त सेवाह जःता क्षेऽको सं भावनालाई ूच ुर माऽामा सं वोधन गनर् नसिकएको
अवःथा छ । सावर्जिनक सेवा ूवाहको िविध र ूकृया पान्तरणको िनिम एकीकृत सूचना
तथा सञ्चार ूिविध नीितको आवँयकता रहेको छ । 
 
बतर्मान अवःथामा सूचना तथा सञ्चार ूिविधले मानवीय जीवन तथा समुदाय, सं गठन, र
आिथर्क,सामािजक,ूिविध क्षेऽ लगायत राि य जीवनका सबै पक्षह मा व्यापक ूभाव पारे को
3
 
 हुँदा िविभ िवषयगत िनकायह मा भएका सूचना तथा सञ्चार ूिविध माफर्त् ूद सेवा
सुिवधाह लाई ूव र्न गनर् र ूािविधक पमा सहयोग गनर् समेत सबै क्षेऽ समेटी एिककृत
नीितको तजुम
र् ा गनुर् आवँयक भएको छ ।  
 
बदिलदो पिरवेश तथा त्यसबाट िसिजर्त च ुनौित सामना गनर् तथा िसिजर्त अवसरह ूभावकारी
पले उपयोग गनर् तदअनु पको िनितगत, कानुनी¸ सं ःथागत व्यवःथा तथा रणनैितक उपायह
अवलम्वन गनुर् पन आवँयकता महशुस गरी यो एकीकृत सूचना तथा सञ्चार ूिविध नीित
२०७२ तजुम
र् ा गिरएको छ । 
 
६. नीित िनमार्णका आधारह  
६.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध, नेपाली समाजलाई ानमा आधािरत समाजमा पान्तरण
गन एउटा सशक्त माध्यमको पमा रहनेछ । 

६.२ नीित कायार्न्वयनमा सरकारी सं यन्ऽको नेतत्ृ वदायी भूिमका हुनेछ । राि य महत्वका
सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत योजना तथा सेवाह मा सावर्जिनक िनजी
साझेदारीको (Public Private partnership) अवधारणा लागु गिरनेछ ।  

६.३  सूचना तथा सञ्चार ूिविधका आधारभूत पूवार्धारमा सवर्व्यापी (Universal)  पहुँच
सुिनि त गिरने छ ।  

६.४   सूचना तथा सञ्चार ूिविध सेवामा ूिविध तटःथता (Technology Neutrality) ूत्याभूत

गिरने छ । 

६.५   सूचना तथा सञ्चार ूिविधको एिककृत सेवा र सुिवधालाई ूिविधगत कन्भजन्ससं ग
सामन्जःय गिरने छ । 

६.६   अन्तरिवषयक क्षेऽह ( Cross cutting issues) जःतै :‐ िदगोपना, लिगक समावेशीकरण, 

िकशोर-िकशोरी तथा युवा, अपा ता भएका व्यिक्त, सांःकृितक िविवधता, ःथािनय िवषय
(Local  content),  सं ग सम्बिन्धत िवषयह मा सूचना ूिविधको अिधकतम ूयोग
सुिन त गिरने छ । 

६.७ पूवार्धार जन्य सहकायर्ता (Infrastructural  Synergy) को अवधारणा अवलम्वन गिरने

छ। 

६.८ क्षेऽीय तथा अन्तराि य पमा सफल भएका अभ्यासह लाई अवलम्वन गिरने छ । 
 
 
 
4
 
७. भावी सोच (Vision) 
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोगबाट नेपाललाई सूचना तथा ानमा आधािरत समाजमा
पान्तरण गन ।  
 
८. पिर ंय (Mission) 
सूचना तथा सञ्चार ूिविध माफर्त दे शभर सुशासन, िदगो िवकास एवं गिरवी न्यूिनकरणका
लआयहरु हािसल गनुर् यस नीितको ूमुख पिर ंय रहे को छ । 
 
९. नीितका ूमुख उ ँ
े यह  
९.१   सूचना तथा सञ्चार ूिविधलाई सबैको पहुँच र बयशिक्त  योग्य (Affordable)
बनाउने ।

९.२   सूचना तथा सञ्चार ूिविध माफर्त िदगो, फरािकलो र समावेशी आिथर्क सामािजक
िवकास गन ।  

९.३   सूचना तथा सञ्चार ूिविध पूवार्धारको िवकास र िवःतार गन ।  

९.४ सम्भािवत वातावरणीय, आिथर्क सामािजक तथा ूिविधको क्षेऽमा आउने
च ुनौितह को सामना गनर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधको नवीनतम ूयोग, खोज एवं
अन्वेषणलाई ूोत्साहन गन । 

९.५   सूचना तथा सञ्चार ूिविधका क्षेऽमा मानव सं साधनको िवकास गन र सूचना तथा
सञ्चार ूिविध माफर्त मानव सं साधन िवकासका अवसरह सृजना गन ।  

९.६   सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोगबाट सुशासन ूव र्न गन ।  

 
१०. नीितका लआयह  
यस नीितका ूमुख लआयह दे हाय बमोिजम रहे का छन्: 
 
१०.१ ु ीय सरकार   सूचका मा
अन्तरार्ि य सञ्जाल तयारी  (Network  Readiness)  तथा  िव त
सन् २०२० सम्म समममा नेपालको ःथान दोौो च थाई (Top Second Quartile) मा
पुरयाइने छ ।  

१०.२   सन् २०२० सम्ममा ७५ ूितशत नेपालीह लाई िडिजटल  साक्षर बनाइने छ ।  

१०.३ सन् २०२० सम्ममा ९० ूितशत जनता समक्ष ॄोडव्याड सेवाको पहुँच सुिनि त
गिरनेछ ।  
5
 
 १०.४   सन् २०२० सम्ममा नेपालको कुल माहःथ उत्पादनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
उ ोग एवं सेवाको योगदान (  दूरसञ्चार वाहे क )  किम्तमा २.५ ूितशत पुयार्इने
छ।  

१०.५   सन् २०२० सम्ममा सम्पूणर् नेपालीमा इन्टरनेट को पहुँच सुिन त गिरनेछ ।  

ु ीय सरकारको अवधारणा अनु प किम्तमा ८० ूितशत

१०.६   सन् २०२० सम्ममा िब त
नागिरक लिक्षत सेवाह अनलाइन (Online)  माफर्त ूदान गिरने छ ।  

१०.८ सन् २०१७ सम्ममा सरकारी ूशारण क्षेऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण  गिरने
छ।

११.नीितह  

११.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःतु  िवकास

११.१.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी सेवाह , रे िडयो तथा टे िलिभजन ूसारणको
व्यापक पहुँच एवं िवःतार सुिनि त गनर् कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागु गिरनेछ । 

११.१.२. ु ीय व्यापार
समुदायमा अविःथत हुलाक तथा सामुदाियक पुःतकालयह लाई िव त
ु ीय सरकार (e‐ Government) तथा इन्टरनेट मा आधािरत
(e‐Commerce), िव त
अन्य सेवा सुिवधा ूदान गन माध्यमको पमा िवकिसत गनर् िवशेष कायर्बमह
ल्याईनेछ ।  

११.१.३.   समुदाय, नागिरक समाज तथा िनजी क्षेऽको समेत सहभािगता सुिनि त गद
शैिक्षक सं ःथा, िव ालय, ःवाःथ्य सं ःथा, गाउँ िवकास सिमित तथा सामुदाियक
भवनह मा समेत इन्टरनेट सिहतको आधारभूत सञ्चार सुिवधाको उपलब्धता
सुिनि त गनर् एक रा व्यापी कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । यस बममा
ःथानीय िनकायको तल्लो तह सम्म इन्टरनेट सेवा सिहतका सूचना केन्िह को
िवःतार गिरने छ ।  
 
११.१.४. सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच अपयार् रहे का मामीण तथा दुगम
र् क्षेऽह मा
सो ूिविध िवःतारको लािग युवा तथा मिहलाह लाई पिरचािलत गिरनेछ । 

११.१.५. िवकास एवं सावर्जिनक सेवा ूवाह सम्बन्धी च ुनौती सामना गनर् सूचना तथा
ूिविधमा आधािरत नवीनतम तथा मौिलक ूयोग (Innovative  Use)  ूव न
र् गनर्
िवशेष कायर्बम लागू गिरनेछ । 
6
 
 र् क्षेऽह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच िवःतार
११.२. मामीण तथा दूगम

११.२.१ मामीण तथा दूगम

र् क्षेऽह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको उपलब्धता सुिनि त
गनर् िवशेष कायर्बम तजुम
र् ा गिरनेछ । 

१२.१.२.२. सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच भन्दा बािहर रहे को ःथानह मा सो ूिविध
िवःतार गनर् मामीण दूर सञ्चार िवकास कोष पिरचालन गिरनेछ ।  

११.३. िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध पहुँच

११.३.१. िवशेष आवँयकता भएका तथा अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
पहुँच सुिनि त गनर् िवशेष कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 

११.४. युवा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध  

११.४.१.   सूचना तथा सञ्चार ूिविधलाई युवा, मिहला तथा बाल बािलका सम्बन्धी
िवषयह मूल ूवाहीकरण गन माध्यमको पमा ःथािपत गद लिगनेछ । सूचना
तथा सञ्चार ूिविधजन्य योजनाह कायार्न्वयनका बममा िसजर्ना हुने अवसरह
ारा उक्त समुहको सशक्तीकरण गिरनेछ । 

११.४.२.   मिहला एवं युवा लिक्षत सूचना तथा सञ्चार ूिविध जन्य कायर्बमलाई िवशेष
ूाथिमकता ूदान गिरनेछ । साथै बिञ्चतीकरण तथा िवप वगर्मा परे का
समुदायह को लािग सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा पहुँच सुिनि त गनर् िवशेष
कायर्बमह लागू गिरनेछ । 

११.४.३.   सूचना ूिविधको पहुँच तथा ूयोगमा लै ि क असमानताको अवःथा िनराकरण

गिरनेछ ।  

११.४.४.   युवा तथा मिहलासं ग सरोकार राख्ने िवषयह मा िवचार आदान ूदान सहज
बनाउन सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत प्लेटफमर्ह िनमार्ण गनर् ूोत्साहन
गिरनेछ । 

११.४.५.   सूचना समाज िनमार्णमा मिहला तथा युवा वगर्को सहभािगता सुिनि त गिरनेछ । 

११.४.६.   लै ि क िहं सा रोकथाम गनर्का साथै लै ि क िहं साजन्य िबयाकलाप िन त्सािहत गनर्
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िसजर्नात्मक ूयोग गनर् ूोत्सािहत गिरनेछ । 

११.५ िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.५.१ शैिक्षक क्षेऽमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधलाई समायोजन गद तािलम तथा
शैिक्षक गुणःतर अिभवृि को लािग िवशेष कायर्बमह तजुम
र् ा गरी लागू
गिरनेछ । 
7
 
 ११.५.२. रा व्यापी ु ीय िव ालय (e‐School) तथा अन्य सम्बिन्धत कायर्बमह
पमा िव त
तजुम ु ीय    िसकाइ (e‐learning),  िव त
र् ा गद िव त ु ीय िशक्षा (e‐education) 
कायार्न्वयन गनुक
र् ा साथै जीवन पयर्न्त िसकाइलाई ूव र्न गिरनेछ । उच्च िशक्षा
ूदान गन िशक्षण सं ःथाह को समेत सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा क्षमता
अिभवृि गिरनेछ । 
११.५.३. िशक्षा मन्ऽालय ारा तजुम
र् ा गिरएको िशक्षामा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
सम्बिन्ध गु योजना (ICT  in  Education  Master  Plan) को ूभावकारी
कायार्न्वयनको लािग िवशेष व्यवःथा िमलाईनेछ । 

११.६ सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी उ ोग क्षेऽको िवकास

११.६.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत साना तथा मझौला व्यवसाय  (Small  and 
Medium Enterprises SME) मा लिक्षत पिरयोजना तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 
११.६.२. नीित िनमार्ता, िनयामक सं ःथा, दूर सञ्चार सेवा ूदायक तथा उपभोक्ता समेतको
सहभािगतामा अन्तरिबया परामशर् एवं सम्वाद सहजीकरणको लािग एक सं यन्ऽ
िनमार्ण गिरनेछ ।  
११.६.३ िवदे शी कम्पनीह बाट ःथानीय कम्पनी,  सं घसं ःथालाई ूिविध हःतान्तरण
(Technology  Transfer) का साथै वैदेिशक लगानी    ूव र्न गनर् िवशेष रणनीित
अवलम्वन गिरनेछ ।  
११.६.४ अन्तराि य ःतरमा ूितःपधार् गनर् सक्ने सूचना तथा सञ्चार उ ोग क्षेऽको
िवकास गनर् िवशेष कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । सूचना तथा सञ्चार
ूिविधका क्षेऽमा िवदे शी ौोत समेतको पिरचालन गरी लागू गिरने
पिरयोजनाह मा ःवदे शी व्यवसायीह लाई सहभागी हुने वातावरण िनमार्ण
गिरनेछ । 
११.६.५ नेपाल एकीकृत वािणज्य रणनीित (Nepal Trade Integration Strategy, 2010)
मा आधािरत वािणज्य तथा आपूितर् मन्ऽालय अन्तगर्त सूचना ूिविध तथा सूचना
ूिविध ूवि र्त सेवाह (IT-ITES /BPO) व्यापार ूव न
र् इकाई ःथापना
गिरनेछ । 
११.६.६ वौि क सम्पि को अिधकार,    गोपनीयता तथा सूचना सं रक्षणका क्षेऽह मा
िव मान समःया िनराकरणका लािग िवशेष िनयामक व्यवःथा लागु गिरनेछ । 
११.६.७ िनजी क्षेऽ समेतको सहभािगतामा सफ्टवेयर तथा सेवा उ ोग ूव र्न वोडर्
(Software & Services Promotion Board) ःथापना गिरनेछ । 
8
 
 ११.६.८ नेपालमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधजन्य उ ोग एवं सेवाह को िवःतृत िववरण
सं कलन गनर् तथा यस क्षेऽले भोिगरहेको च ुनौती, ूितःपधार्त्मक क्षमता र
अवसरह को वारे मा सन् २०१६ िभऽ एक िवःतृत अध्ययन (Diagnostic Study)
गिरनेछ । 

११.६.९ काॅेपला ोक िजल्लाको बनेपामा अविःथत सूचना ूिविध पाकर्मा लगानी

आकिषर्त गनर् िवशेष उपाय अवलम्वन गिरनेछ । 

ु ीय व्यापार (e-Commerce) 
११.७ साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव त

११.७.१ ु ीय व्यापार (e‐Commerce) का साथै सरकारी िनकायह मा समेत आिथर्क

िव त
कारोबारलाई ूभावकारी बनाउन सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत On‐Line 
Payment  सेवा तथा प ितलाई सशक्त बनाउन िवशेष कायर्बमह तजुम
र् ा गरी
लागू गिरनेछ । 

११.७.२ ु ीय व्यापार (e‐Commerce) को क्षेऽमा रहेको अवसर तथा च ुनौितको िवःतृत

िव त
अध्ययन कायर् (National  e‐Commerce  Readiness  Assessment) सम्प
गिरनेछ । 

११.७.३ ु ीय माध्यमबाट हुने व्यापािरक

अन्तराि य ूचलनसं ग तादाम्य हुने गरी िव त
कायर्ह को सम्वन्धमा सहायक कानुनी एवं िनयामक ूा प (Compatible Legal &  
र् ा गिरनेछ । 
Regulatory Framework) तजुम

११.७.४. ु ीय व्यापारको सन्दभर्मा बौि क सम्पि

सूचना तथा सञ्चार ूिविध एवं िव त
मािथको अिधकारलाई सुिनि त गनर् सम्बिन्धत कानूनलाई समयानुकूल पिरमाजर्न
गिरनेछ । 

११.७.५ ु ीय व्यापार
बािणज्य सम्बन्धी सं घ सं ःथा समेतको सहभािगतामा नेपालमा िव त
ूव र्न गनर् िवशेष कायर्बमह तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 

११.७.6. व्यिक्तगत सूचना,  सुरक्षा तथा उपभोक्ता सम्बन्धी सूचनाको गोपिनयता सुिनि त
गन उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 

११.७.7. सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग माफर्त मझौला तथा साना उ ोगह को
उत्पादनशीलता तथा ूितंपधार्त्मक क्षमता अिभवृि गिरनेछ । 

११.७.8.   इन्टरनेट बजार (Virtual  Market  Place) लगायतका अवधारणाह लागू गद

िनयार्तमुखी साना तथा मझौला उ ोग व्यवसायह को अन्तराि य बजार पहुँच
सुिनि त गिरनेछ । 
9
 
 ११.७.९. सरोकारवालाह समेतको सहभािगतामा  कारोबार (Transaction),  लेनदे न 
(Clearing)  तथा  राफसाफ (Settlement) पूवार्धारह समेत समािहत  हुनेगरी 
अनलाईन भुक्तानी पूवार्धार सेवा (Payment Infrastructure Services) ह को ःथापना
तथा ूभावकारी सं चालन सुिनि त गिरनेछ । 

११.८ कृिषमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.८.१. सूचना तथा सञ्चार ूिविधको नवीनतम ूयोग माफर्त कृिष क्षेऽको उत्पादकत्व,
ूितःपधीर् क्षमता र बजार िवःतार लगायतका िवषयमा सम्बोधन गिरनेछ । 
११.८.2. कृिष क्षेऽसं ग सम्बिन्धत सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िवकास एवं यस ूिविधमा
आधािरत सेवा ूवाहमा िनजी क्षेऽको लगानी ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्बम
ल्याईनेछ। 

११.९ पयर्टनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.९.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूभावकारी ूयोग ारा पयर्टन क्षेऽको समम
िवकासमा लगानी गनर् आवँयक उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 
११.९.२. िनजी क्षेऽसं गको सहकायर्मा ूमुख पयर्टकीय गन्तव्यह मा सूचना तथा सञ्चार
ूिविधको उपलब्धता सुिनि त गिरनेछ । 

११.१०.१ ःवाःथ्य क्षेऽमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.१०.१. सूचना तथा सञ्चार ूिविध माफर्त समुदायह मा गुणःतरीय ःवाःथ्य सेवा ूदान
गनर् सरोकारवालाह को सहभािगतामा एउटा िवःतृत रणनीितक ूा प (Strategic 
Framework) तयार गरी लागु गिरनेछ । 
११.१०.2. सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत ःवाःथ्य सेवा क्षेऽमा लगानी ूव र्न गिरने
छ ।  
११.१०.3. ःवाःथ्य सेवामा जनशिक्त िवकास समेतको लक्षबाट िनदिशत रही एक िवःतािरत
दूर-ःवाःथ्य (Tele Medicine) योजना तजुम
र् ा गरी लागु गिरनेछ । 
ु ीय माध्यम रा सङ्किलत ःवाःथ्य सेवा सम्बन्धी
११.१०.४ ःवाःथ्य सं ःथाह मा िव त
उपभोक्तह को तथ्या को गोपिनयता सुरिक्षत गनर् आवँयक कानुनी तथा
िनयामक व्यवःथा गिरनेछ । 
११.१०.५. सवै ःवाःथ्य सं ःथाह मा ॄोडब्याण्ड इन्टरनेट सेवा उपलव्ध गराईनेछ । 
११.१०.६. ःवाःथ वीमा कायर्बमलाई सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग गरी सहज तथा
पारदशीर् पमा लागु गिरने छ ।
10
 
११.११ दूर सञ्चार पूवार्धार

११.११.१ भौगोिलक पिरिःथित अनुकुल रा व्यापी पमा ोोडव्याण्ड स ाल िवःतार

गिरनेछ । 

ु , सडक लगायतका
११.११.२. दूर सञ्चार पूवार्धार िनमार्णमा दोहोरोपन हटाउन, िव त
भौितक पूवार्धार सं गसं गै दूर सञ्चार पूवार्धारको समेत साझा ूयोग गनर् ूोत्साहन
गिरनेछ । 

११.११.३. मामीण दू र सञ्चार िवकास कोषको ूभावकारी पिरचालन माफर्त मामीण तथा
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच नपुगेका क्षेऽमा पूवार्धार िवकास गिरनेछ । 

११.११.४. ताररिहत मे दिण्डय पूवार्धार  (Wireless Backbone) िनमार्ण गनर् पयार्   भू-सतही
माईबोवेव िृक्वेन्सी  (Terrestrial  Microwave  Frequency) को उपलब्धता
यथाशीय सुिनि त गिरनेछ । 

११.११.५. अन्तर-राि य आव ता (International  Connectivity) मा व्यापक सुधार गनर्

िवशेष ूाथिमकता िदइने छ । 

११.११.६. ूाकृितक िवपत प ातको आवँयकता मूल्यांकन ूितवेदनका आधारमा

िवनाशकारी भूकम्पका कारण र अन्य ूाकृितक ूकोपका कारण भित्कएका,
िविमएका सूचना सञ्चार ूिविध र दूरसञ्चार सम्बन्धी पूवार्धारह को पुनिनर्मार्ण
एवं पुनःथार्पना गिरनेछ । 

११.११.७ िवनाशकारी भूकम्पबाट भएका सं रचनाह को पुनिनर्मार्ण एवं पुनःथार्पनामा सूचना

तथा सञ्चार ूिविधको उच्चतम ूयोग गिरनेछ ।  

११.११.८ ःमाटर् िसटी (smart city) को अवधारणा लागू गिरने छ। 

११.११.८ सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िवःतारका लािग नेपालले आफ्नै भू-उपमह ूक्षेपण
गन सम्बन्धमा आबःयक कायर् गनछ।

११.१२ दूरसञ्चार, सूचना तथा सञ्चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स
(Convergence) 
११.१२.१ हालको ूािविधक िवकासको पृ भूमीमा दूरसञ्चार, सूचना तथा सञ्चार ूिविध तथा
ूसारण वीचको कन्भरजेन्स ारा िसिजर्त अवसर तथा च ुनौितह सामना गनर्
िव मान नीित, कानुनी तथा िनयामक ूावधान र सं ःथागत व्यवःथामा पिरमाजर्न
गिरनेछ । 

११.१२.२ ूशारण क्षेऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण  गिरने छ।

11
 
११.१३ जलवायु पिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
११.१३.१. जलवायु पिरवतर्न अनुकूलन (Climate change adaptation) रणनीितह मा
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको नवीनतम एवं मौिलक ूयोगलाई ूोत्साहन गद
लिगनेछ । यसै सन्दभर्मा ु ीय
िव त अनुकुलन सेवाह (e-Adaptation
Applications) को िवकास गरी राि य तथा ःथानीय अनुकूलन कायर्बम
(National and Local Adaptation Plan of Action) सं चालनलाई ूभावकारी
बनाइनेछ ।  

११.१४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
११.१४.१   वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको
उपयोगलाई बढाउँदै लिगनेछ । 
११.१४.२.  सूचना तथा सञ्चार ूिविधजन्य फोहोर तथा अवशेष व्यवःथापन गदार् वातावरणीय
सुरक्षा एवं साँःकृितक तथा ूाकृितक सम्पदा सं रक्षण सम्बन्धी राि य रणनीित
अन्तगर्त रही गिरनेछ । 

ु ीय फोहोरको सुरिक्षत व्यवःथापन

११.१५ ईलेक्शोम्याग्नेिटक िफल्डजन्य जोिखम तथा िव त
११.१५.१   सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बिन्धत उपकरणको ूयोगबाट िसिजर्त फोहोरह को
न्यूनीकरण तथा व्यवःथापनको लािग िवशेष कायर्योजना िनमार्ण गरी लागु
गिरनेछ । 
११.१५.२. दूर सञ्चार सम्बन्धी उपकरणबाट उत्सगर् हुने िविकरण ारा हुने सम्भािवत
ःवाःथ्य जोिखम बारे जनचासो सम्बोधन गनर् िवशेष कायर्योजना बनाई लागु
गिरनेछ । 

११.१६ मानव संसाधन िवकास

११.१६.१. गुणात्मक तथा सं ख्यात्मक पक्षह समािहत गरी सूचना तथा सञ्चार ूिविध
सम्बन्धी मानव सं साधन िवकास योजना तजुम
र् ा गरी लागु गिरनेछ । 
११.१६.२. सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा मानव सं साधन िवकासमा सं लग्न िशक्षण
सं ःथाह , तािलम ूदान गन िनकायह बाट िवषय वःतुको गितशीलता बमोिजम्
पा बम पिरमाजर्न गन नीित अवलम्वन गिरनेछ । यस अनु प उक्त
सं ःथाह को क्षमता अिभवृि गद लिगने छ । 
११.१६.३.  मानव सं साधनका कायर्बमह तजुम
र् ा गदार् युवा तथा लि क अवधारणालाई
िवशेष महत्व ूदान गिरनेछ । 
12
 
 ११.१६.४. सूचना तथा सञ्चार िवधामा गुणःतरीय मानव सं साधन िवकासको लािग आधारभूत
िव ान तथा ूािविधक िशक्षालाई पिरमाजर्न गद लिगनेछ । 

११.१६.५. िव ालय माफर्त समुदायलाई इन्टरनेट सेवामा आव गनर् सामुदाियक

िव ालयह मा इन्टरनेट सेवा उपलव्ध गराईनेछ ।

११.१७ सुशासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.१६.१.  सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग ारा सावर्जिनक सेवा ूवाहलाई ूभावकारी
बनाउने िव मान ूयासह लाई िनरन्तरता ूदान गिरनेछ । यसै सन्दभर्मा सन्
ु ीय सरकार गु योजना (e-Government Master Plan)
२०१६ सम्ममा िव त
सं शोधन तथा पिरमाजर्न गरी लागू गिरनेछ ।  

११.१८ ूाकृितक ूकोप पूवत

र् यारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

११.१८.१   ूाकृितक ूकोपसं ग सम्बिन्धत पूवत

र् यारी, िवपद जोिखम न्यूनीकरण, पूव र् सूचना
लगायतका आयामह समावेश गरी दू र सञ्चार तथा सूचना सञ्चार ूिविध
सम्बन्धी िवपद पूव र् तयारी योजना बनाई लागू गिरनेछ । 

११.१९ दूर सञ्चार तथा सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा सामन्जःयता अन्तर सिबयता तथा
मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards)

११.१९.१.  दूर सञ्चार उपकरणवीच हुने रे िडयो हःतक्षेप (Radio Interference) न्यूनीकरण,
अन्तर सिबयता (Interoperability), गुणःतर तथा िव सनीयता सुिनि त गनर्
यस क्षेऽमा कायर्रत अन्तराि य सं ःथाह सं ग समेतको सहकायर्मा िनयामक
व्यवःथामा आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

११.२० क्लाउड कम्प्यूिटङ्ग (Cloud Computing)

११.२०.१   सावर्जनीक िनकायह ले सूचना तथा सञ्चार ूिविधजन्य उपकरण तथा सेवाह
खिरद गन योजना गदार् क्लाउड कम्प्यूिट   (Cloud Computing)  लाई एउटा
उपयुक्त िवकल्पको पमा अध्ययन गद उक्त अवधारणा अनुपयुक्त भएमा माऽै
अन्य िवकल्प अवलम्वन गनुर् पन व्यवःथा गिरनेछ । 

११.२०.2.  िव मान एकीकृत सरकारी डाटा सेन्टर (Government Integrated Data
Center) को ूभावकारी उपयोग माफर्त सरकारी िनकायह मा एक क्लाउड
कम्प्यूिट  तथा साझा पूवार्धार सम्बन्धी ूा प तयार गिरे नेछ । 

११.२१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध ूयोगमा सुरक्षा एवं िव सनीयता ूत्याभूित 
13
 
 ११.२१.१   नागिरकको सूचनाको गोपनीयता तथा वैचािरक ःवतन्ऽता लगायत अन्य मूल्यह
ूव र्न गनर् समयानुकूल  साइबर सुरक्षा नीित, िनदिशका िनमार्ण गरी लागू
गिरनेछ । 
११.२१.२   सूचना तथा सञ्चार ूिविधको अवािञ्छत ूयोगका साथै अनपेिक्षत सूचना ूवाह
(Unsolicited Content) िन त्सािहत गनर् दू र सञ्चार कम्पनी तथा इन्टरनेट सेवा
ूदायकह लाई ूशासिनक, ूािविधक तथा अन्य उपाय अवलम्वन गनुर् पन
बाध्यकारी व्यवःथा गिरनेछ । 
११.२१.३ साइवर अपराधको अनुसन्धान तथा अिभयोजन (Prosecution) व्यवःथामा
ु ीय कारोवार ऐनको पूणर् कायार्न्वयन सुिनि त
यथोिचत पिरमाजर्न गद िव त
गिरनेछ । 
 
१२.रणनीितह  

१२.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःतु  िवकास
१२.१.१ िव ालय, ःवाःथ्य सं ःथा तथा सावर्जिनक पुःतकालय लगायतका सामुदाियक
सं ःथाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध सेवा िवःतार गिरनेछ । 
१२.१.२ ूमुख सरोकारवालाह समेतको सहकायर्मा ःथानीय तथा मौिलक परम्परागत
िवषयवःतु िवकास (Local  &  Indigenous) तथा ःथानीय ान तथा सूचना
सं कलनलाई ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्बमह ल्याइनेछ । यसै सन्दभर्मा
नेपालमा ूचलनमा रहेका अन्य भाषा भाषी माफर्त पिन सूचना तथा सञ्चार
ूिविध सेवाको पहुँच िवःतार गनर् ःथानीय भाषामा कम्प्यूिट (Local  Language 
Computing) गन अवधारणालाई ूव र्न गिरनेछ । 
१२.१.३ राि य, सामुदाियक तथा ःथानीय ःतरमा हुने सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी
गितिविधह मा मिहलाह को अथर्पूणर् सहभािगता सुिनि त गनर् िवशेष पहल
गिरनेछ । 
१२.१.४ इन्टरनेट उपभोक्ताह लाई सहज तथा ूभावकारी तिरकाले िवषयवःतु
(Content) मा पहुँच सुिनि त गनर् यथोिचत िनयामक व्यवःथा अवलम्वन गरी
िवषयवःतु िवतरण सञ्जाल (Content Distribution Network) ह को ःथानीय
उपिःथित (Point of Presence) लाई ूोत्साहन गिरनेछ ।  

१२.१.५ इन्टरनेट सुशासन (Internet Governance) को क्षेऽमा अन्तर ्राि य ःतरमा हुने
गितिविधह मा नेपालको अथर्पूणर् सहभािगता तथा ूितिनिधत्व सुिनि त गिरनेछ ।
14
 
 यस अन्तगर्त IPV-6 अवलम्वन तथा  अन्तरार्ि य डोमेन नेम (International
Domain Names) को कायार्न्वयन गिरनेछ । 

१२.२ मामीण तथा सुदूर इलाकाह मा दूर सञ्चार एवं सूचना तथा सञ्चार ूिविधको
पहुँच

१२.२.१ हाल िव मान सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच नपुगेका समुदाय तथा क्षेऽह
सम्बन्धी िनयामक तथा नीितगत व्यवःथा तथा उक्त व्यवःथाको कायार्न्वयन
वीचको अन्तर िव ष
े ण गिरने छ ।  

१२.२.२ सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँचबाट बािहर रहे का क्षेऽ एवं समुदायह
पिहचान गद आवँयक नीितगत व्यवःथाका साथै मामीण दूर सञ्चार िवकास
कोष माफर्त ूा हुने ौोत उक्त क्षेऽ तथा समुदायह मा लिक्षत गनर् एक िवःतृत
अध्ययन गरी कायर्योजना बनाइने छ । 

१२.२.३ समुदायह लाई सूचना तथा सञ्चार ूिविधको अथर्पूणर् ूयोगमा सक्षम बनाउन
एक रा व्यापी िडिजटल साक्षरता कायर्बम तजूम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.२.४ ॄोडव्याण्ड  नेटवकर् तथा सेवालाई  मामीण दू र सञ्चार िबकास कोष समेतको
पिरचालन ारा मामीण तथा शहरी क्षेऽह मा िवःतार गनर् आवँयक व्यवःथा
िमलाइनेछ । 

१२.२.५ िजल्ला सदरमुकाम भन्दा बािहर ूितःपधीर् सूचना तथा सञ्चार सेवाको िवःतार
गन वातावरण िसजर्ना गनर् आिथर्क, नीितगत तथा िनयामक ूोत्साहनका उपायह
अवलम्वन गिरनेछ ।यसै अनु प दूरसञ्चार सेवाको पहुँचबाट पछाडी परे का
क्षेऽह मा न्यूनतम उपभोक्ता मूल्यमा ॄोडव्याण्ड सेवा ूवाहको शतर् सिहत केही
रे िडयो िृक्वेन्सी ःपेक्शम (Radio Frequency Spectrum) िबशेष इजाजत व्यवःथा
माफर्त उपलव्ध गराइने छ ।  

१२.२.६ सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िवःतार र ूयोगका लािग ःथानीय िनकायह लाई
सशतर् अनुदान र मािमण दूरसञ्चार िवकास कोषबाट रकम उपलब्ध गराउन
सिकनेछ ।

१२.३ िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच  

१२.३.१ सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग
व्यिक्तह को पहुँच सुिनि त गनर् आवँयक कायर्बम तजूम
र् ा गरी लागु गरीने छ
15
 
 । यस कायर्मा मामीण दूर सञ्चार िवकास कोषको भूिमका र कायर्क्षेऽमा
आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

१२.३.२  िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग व्यिक्त तथा त्यःता समूहलाई सहयोग
गन व्यिक्तह लाई समेत लिक्षत गरी उपयुक्त तािलम कायर्बमह स ालन
गिरनेछ । 

१२.४ युवा तथा मिहला वगर्को लािग सूचना तथा सञ्चार ूिविध

१२.४.१ लै ि क असमानता कम गनुक

र् ा साथै लै ि क िहं सा रोकथाम गन र लै ि क िहं सा
सम्बन्धी उजुरी ूिबया सहज बनाउन तथा त्यस ूकारका घटनाह सम्बोधनमा
समन्वय ूव र्न गनर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोगलाई वढाइने छ ।  

१२.४.२ मामीण क्षेऽह मा िविभ सरकारी एंव गैर सरकारी सं ःथाह माफर्त युवा तथा
मिहलाह लाई सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी तािलम सं चालन गिरनेछ । 

१२.४.३ सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग माफर्त युवा तथा मिहलाह लाई राि य नीित
िनमार्ण, योजना तजूम
र् ा लगायतका ूिबयाह मा सहभागी गराइने छ । 

१२.४.४   शु वाती (Start‐up) लगायत  इन्क्युवेटर पिरयोजना (Incubator  Project) ह को

ूव र्न माफर्त युवा तथा मिहलाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा
उ मशीलता िवकास गनर् िविभ नीितगत व्यवःथा गिरनेछ ।    

१२.५ िशक्षा, अनुसन्धान तथा िवकास (Research & Development) मा सूचना तथा
सञ्चार ूिविध

१२.५.१. ु भ तथा ूभावकारी बनाउन अनलाईन िसकाई (On‐line 

शैिक्षक सेवालाई सवर्सल
learning) प ितको िवकास एवं ूयोगलाई ूोत्साहन गद लिगनेछ ।  

१२.५.२. ूाथिमक,  माध्यिमक तथा उच्च िशक्षा क्षेऽमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको
ूयोगलाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.५.३. रोजगार मुिख दक्षता (Employment Driven Competencies) अिभवृि गनर् राि य

सूचना तथा सञ्चार ूिविध पा बम तथा दक्षता ूमाणीकरण प ितको िवकास
गरी लागू गिरनेछ । 

१२.५.४.   िशक्षक तािलम केन्िह लाई क्षमता अिभवृि का िवशेष कायर्योजना माफर्त
िशक्षकह लाई सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा ःतरीय तािलम ूदान गनर् व्यवःथा
िमलाइनेछ । 
16
 
 १२.५.५.   सरोकारवालाह समेतको सं लग्नतामा सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी खोज
तथा अन्वेषण (Research  &  Development) ूव र्न गनर् िवशेष कायर्बम लागु
गिरनेछ । 
र् तथा ूिविधको पहुँचबाट बािहर रहेका समुदायका िव ाथीर्, िशक्षक तथा
१२.५.६.   दूगम
ु भ
शैिक्षक सं ःथाह मा सूचना सञ्चार ूिविध उपकरण तथा सेवाह मा सवर्सल
पहुँच सुिनि त गिरनेछ । 
१२.५.७.   सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा नवीनतम खोज तथा अनुसन्धान ूव र्न गनर्
िव िव ालय, र राि य तथा अन्तराि य अनुसन्धान सं ःथाह सं गको सहकायर्लाई
िनरन्तर ूोत्साहन गद लिगनेछ । 
ु ीय पुःतकालय (e‐library) को अन्तरस ाल िनमार्ण गिरनेछ। 
१२.५.८.   िव ालयह मा िव त
१२.५.९.   खुला िव िव ालय   (open  university) र दू-िशक्षा िसकाइ (distance learning) 
मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूव र्न गरीने छ।

१२.६ सूचना तथा सञ्चार ूिविध उ ोग

१२.६.१ सूचना ूिविध पाकर्मा लगानी ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्ऽम बनाई लागू
गिरनेछ ।  यसै सन्दभर्मा उक्त पाकर्मा शु वाती (Start‐up) लगायत  इन्क्युवेटर
पिरयोजना (Incubator Project) समेत आकर्िषत गरीने छ । 
१२.६.२ सन् २०१६ सम्ममा नेपालमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध उ ोग एवं व्यवसायको
िव मान अवःथा, ूितःपधीर् क्षमता लगायतका िविवध आयामह समेटी एक
िवःतृत अध्ययन गिरनेछ । 
१२.६.३. ःथानीय सूचना तथा सञ्चार ूिविधजन्य उ ोग तथा सेवाह ूव र्न गनर् िवशेष
कर ूणाली तथा आिथर्क ूोत्साहनका िविवध उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 
१२.६.४ नवीनतम िवषयवःतु तथा सेवाह को िवकासलाई ूव र्न गिरनेछ । 
१२.६.५ िव िव ालय, सूचना तथा सञ्चार ूिविधसं ग सम्बिन्धत िशक्षण सं ःथा,
व्यवसायीक तथा िवि य सं ःथाह सं गको समेत सहकायर्मा सूचना तथा सञ्चार
ूिविध क्षेऽमा Incubator  Program  लगायत उ मशीलता ूव र्न गन िवशेष
कायर्ऽमह तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 
१२.६.६ अन्तरराि य पमा ूितःपधीर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधजन्य वःतु तथा सेवाह
िवकिसत गनर् िनजीक्षेऽसं ग समेतको सहकायर्मा अन्तराि य मापदण्ड
(International Standards)  तथा सव म अभ्यासह को  (Best Practices)
ूयोगलाई ूोत्साहन गिरनेछ । 
17
 
 ु ीय व्यापार (e-Commerce)
१२.७ साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव त

१२.७.१ कृिष, पयर्टन तथा उत्पादनशील क्षेऽह मा सिबय साना तथा मझौला
ु ीय व्यापारको ूयोगलाई िनरन्तर ूोत्साहन गिरनेछ । 
व्यवसायह मा िव त

१२.७.२ ु ीय
राि य, क्षेिऽय तथा अन्तराि य ःतरमा हुने व्यापािरक कारोवारह मा िव त
कारोबारको अवधारणालाई कायार्न्वयन गरीने छ ।  

१२.७.३ नेपालमा अनलाईन पेमेन्टको िव मान अवःथाको अध्ययन गरी सुरिक्षत,

ु भ तथा अन्तराि य मापदण्डसं ग समेत
अन्तरसिबय (Interoperable), सवर्सल
साम ःय हुने गरी भुक्तानी तथा राफसाफ ूणाली    (Payment  And  Settlement 
System) िवकास गरीने छ ।  

१२.७.४   सरकारी ःतरबाट हुने भुक्तानी व्यवःथालाई समयानुकुल पिरमाजर्न गिरनेछ ।  

१२.७.५ मोवाइल फोनलाई िवि य समावेशीकरण (Financial  Inclusion) को एक ूमुख

माध्यमको पमा ःथािपत गनर् आवँयक कायर्ह गरीने छ । यस बममा
सम्बिन्धत िनकायह को सम्मती र सहभािगतामा मोवाइल बिकङ सेवालाई
ूभावकारी पमा अिघ बढाइने छ । 

१२.७.६ नेपालमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको क्षेऽमा काम गन ःवदे शी एवं िवदे शी
व्यिक्त तथा सं ःथाह को तथ्या सं कलन गरी िनजह ले गन व्यवसायलाई
पारदशीर् बनाइनेछ। 

१२.८ कृिषमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

१२.८.१ कृषक, सम्बिन्धत सरकारी िनकाय, कृिष सहकारीह लगायत अन्य ःथानीय तथा
राष्िशय ःतरका सरोकारवालाह लाई कृिष ूिविध र बजार मूल्य सम्बन्धी सूचना
तथा अन्य उपयोगी सूचना उपलब्ध गराउन एकीकृत कृिष सूचना ूणाली
(Integrated Agriculture Information System) को िवकास गिरनेछ । 

१२.८.२ परम्परागत तथा नवीनतम सूचना तथा सञ्चार ूिविधबारे िकसान, कृिष सहकारी
सं ःथाह तथा कृिष ूािविधकह को सचेतना तथा क्षमता अिभवृि गनर् िवशेष
कायर्बमह तजुम
र् ा गिरनेछ । 

१२.८.३ र् ा साथै कृिष उत्पादनमा

ूाकृितक िवपदवाट हुने जोिखम न्यूनीकरण कम गनुक
सहयोग पुर्याउन मौसम सम्बन्धी पूव र् सूचना ूणाली िवकास गरी लागू
गिरनेछ  । 
18
 
१२.९ पयर्टनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

१२.९.१ योजना िनमार्ण, अनुगमन तथा मूल्या न सम्बन्धी तथ्या सं कलनका साथै पयर्टन
सम्बन्धी िविश सेवा तथा गन्तव्य वारे जानकारी ूदान तथा व्यवसायलाई
सहजीकरण गनर् सरोकारवालाह लाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.९.२ राि य सम्पदा सं रक्षण, ूाकृितक ौोत व्यवःथापन तथा पूव र् चेतावनी (Early 
Warning) सं ग सम्बिन्धत कायर्ह को व्यवःथापन गनर् एकीकृत भौगोिलक सूचना
ूणालीमा आधािरत प ितको िवकास गिरनेछ । 

१२.९.३ पयर्टन उ ोग तथा व्यवसायह लाई व्यवसाय सं चालन, बजार ूव र्न तथा
उत्कृ सेवा ूदान गनर् सहयोग पुर्याउने उ ेँयले एक िवःतृत पयर्टन सूचना
ूणालीको िवकास गिरनेछ । 

१२.९.४ अितिथ सेवा (Hospitality) सम्बन्धी तािलमको ःतरीयता तथा ूभावकािरता

सुिनि त गनर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधको नवीनतम ूयोगलाई ूोत्साहन
गिरनेछ । 

१२.९.५ ु ीय ूवेशा ा  (e‐Visa)  ूदान गनर्

नेपाल ॅमण गनर् चाहने पयर्टकह लाई  िव त
आवँयक व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.९.६ पदयाऽा र पवर्तारोहणमा जाने पदयाऽी र पवर्तारोहीको लािग मौसम भिवंयवाणी

गन ूिविधलाई सूचना ूिविधको ूयोगबाट िव सनीय बनाइनेछ । यस कायर्मा
ःवदे शी िव ह लाई ूोत्साहन गरीने छ ।  

१२.१० ःवाःथ्यमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

१२.१०.१   टे िलमेिडिसनको ूभावकािरतालाई अझै अिभवृि गनर् तथा उक्त ूिविधमा आधािरत
ःवाःथ्य सेवा ूवाहको पहुँच दे शव्यापी पमा िवःतार गनर् टे िलमेिडिसन सम्बन्धी
रणनैितक ूा प सन २०१६ िभऽमा बनाई लागू गिरे नेछ । 

१२.१०.२   सबै ूकारका ःवाःथ्य सं ःथाह मा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको पहुँच तथा
उपलब्धता सुिनि त गिरनेछ । 

१२.१०.३   ःवाःथ्य सेवामा कायर्रत जनशिक्तको सूचना तथा सञ्चार ूिविध ूयोगमा दक्षता
अिभवृि र् ा गिरनेछ । यस सन्दभर्मा ःवाःथ्य सम्बन्धी
गनर् िवशेष कायर्बम तजुम
तािलम तथा जनशिक्त िवकास गन सं ःथाह को क्षमता अिभवृि गद लिगनेछ । 
19
 
 १२.१०.४   सबै ूकारका सन वा नसन रोग तथा महामारी सम्बन्धी सचेतना अिभवृि गनर्
तथा व्यवःथापन गनर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा आधािरत प ित िवकास
गिरनेछ ।  

१२.१०.५   ःवाःथ्य सं ःथाह मा आउने िवरामीह ु ीय सूचनालाई सुरिक्षत एवं

सम्बन्धी िव त
गोपनीय राख्न आवँयक व्यवःथा गरीने छ ।  

१२.१०.६   राि य ःवाःथ्य वीमा कायर्बममा सूचना सञ्चारको आधुिनक ूिविध ूयोग गरीने
छ ।  

१२.११ दूर सञ्चार पूवार्धार

१२.११.१ मामीण दूर सञ्चार िवकास कोष (Rural Telecom Development Fund) को
अिधकतम पिरचालन गरी फाइबर अिप्टक तथा तार िवहीन (Wireless) ूिविधमा
आधािरत मे दिण्डय पूवार्धार (Back Haul) दे शव्यापी पमा िवकास गिरनेछ । 

१२.११.२   क्षेिऽय तथा अन्तरार्ि य आव ता (Connectivity) सिहत सावर्जिनक िनजी

साझेदारी तथा अन्य व्यवःथा माफर्त िततर
ु गितको भरपद दूरसञ्चार मे दिण्डय
पूवार्धार िनमार्ण गरीने छ । 

१२.११.३ इजाजत व्यवःथा ूा प अन्तरगत भौितक पूवार्धारको साझा ूयोग, नेटवकर्

अन्तरआव ता (Interconnection)  तथा सेवा शुल्क िनधार्रण लगायतका
िवषयह मा बजारमा आधािरत िनदिशका (Market Based Guidelinces)  बनाई
लागू गिरनेछ ।  

१२.११.४   सासेक (SASEC)  तथा  एिशयाली सूचना राजमागर् (Asian  Information 

Superhighway)  लगायतका क्षेिऽय तथा अन्तराि य दूर सञ्चार िवकास
पिरयोजनाह मा नेपालको अथर्पूणर् सहभािगता तथा ती आयोजनाह को नेपालको
तफर्वाट ूभावकारी कायार्न्वयन गिरनेछ । 

ु तथा रे ल्वे पूवार्धारका पिरयोजनाह

१२.११.५ सडक, िव त िडजाइनमा सरोकारवालाह
सं गको सहकायर्मा सूचना तथा सञ्चार ूिविध पूवार्धारको ूावधान समेत समावेश
गिरनेछ । 

१२.११.६   अन्तरार्ि य िपयिरङ िबन्दुह (International  Peering  Points) माफर्त हुने

इन्टरनेट ूयोगमा व्ययभार कम गनर् तथा सम्भािवत सुरक्षा जोिखम (Security 
Risk) न्यून गनर् ःथानीय िपयिरङ िबन्दु अथवा ःथानीय एक्सचेन्ज (Local Peering 
Point and Local  Exchange)को ूयोग तथा ूभावकािरता ूव र्न गिरनेछ ।  
20
 
 १२.११.७   दूर सञ्चार पूवार्धार िवःतारलाई सहजीकरण गन लआय अनु प  पूवार्धार ःथलको
अिधकार (Right  of  Way)  सुिनि त गनर् अवलम्वन गनुर् पन ूशासिनक ूिबया
सरल तथा च ुःत बनाउन िनयामक ूावधानह पिरमाजर्न गद अन्य आवँयक
उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 

१२.११.८   सिबय तथा िनिंबय पूवार्धार (Active & Passive Infrastructure) को साझा ूयोग

ूव र्न गनर् आवँयक िनयामक व्यवःथा तथा िनदिशकाह तजूम
र् ा गरी लागू
गिरनेछ ।  

१२.११.९   मोबाइल ॄोडब्याण्ड सेवा िवःतार गनर् आवँयक लागत िमतव्यी Back Haul सेवा
तथा तीो गितको  िडिजटल माइबोवेव सञ्चार (Digital Microwave 
Communication)  का लािग िृक्वेन्सी ःपेक्शम व्यवःथापन गन ूभावकारी
िनयमन तथा अन्य व्यवःथा िमलाइनेछ ।  

१२.११.१० ःमाटर् िसटीको अबधारणा बमश: कायार्न्वयनमा लिगने छ। यसका लािग शु मा

केही शहरह पिहचान गरी ःमाटर् िसटीका पमा िवकास गिरनेछ। सोही
अनुभवका आधारमा अन्य शहरह लाई पिन समयब पमा ःमाटर् िसटीका
पमा िवकास गिरनेछ। 

१२.११.११ नेपाललाई उपलब्ध अिबर्टल ःलट (Orbital  Slot)  उपयोग गन सम्बन्धमा

सम्भाब्यता अध्ययन गरीने छ। 

१२.१२ दूर सञ्चार, सूचना तथा सञ्चार ूिविध तथा ूसारणको कन्भरजेन्स
(Convergence)
१२.१२.१   Convergence ारा िसिजर्त अवसर तथा च ुनौितह सं बोधन गनर् िव मान कानूनी, 
िनयामक तथा सं ःथागत व्यवःथाह मा आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

१२.१२.२   ूसारण क्षेऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण गनर् तयार गरीएको समयब मागर्
िचऽ कायार्न्वयनमा ल्याइने छ। 

१२.१३ जलवायु पिरवतर्नको ूभाव न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

१२.१३.१   जलवायुस पिरवतर्न अनुकूलन ूिबयाह मा आउने च ुनौितह लाई सम्बोधन गनर्
मोबाइल फोन, सामुदाियक रे िडयो,   इन्टरनेट तथा अन्य सम्बिन्धत सूचना तथा
सञ्चार ूिविध माध्यमह को नवीनतम (Innovative) ूयोगलाई ूव र्न गिरनेछ । 

१२.१३.२   वृह र अनुकूलन लआयह (Climate  Change  Adaptation  Goals) हािसल गनर्
आवँयक सूचना तथा ान आदान ूदान, क्षमता अिभवृि , नेटविकर्ङ तथा
21
 
 ु ीय अनुकुलन सेवाह
िव त (e‐Adaptation  Applications) लगायतका क्षेऽह मा
सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोग ूव र् न गिरनेछ । 

१२.१३.३ राि य तथा ःथािनय अनुकूलन कायर्योजना (National  and Local Adaptation Plan 

of  Action) को सफल तथा ूभावकारी कायार्न्वयनमा सूचना तथा सञ्चार
ूिविधको अिधकतम ूयोग गिरनेछ ।  

१२.1४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध 

१२.१४.१   भौगोिलक सूचना ूणाली  (Geographic Information System), दूर सं वेदन

ु ान ूिविध ूयोग गरी वातावरणीय च ुनौती
(Remote Sensing) तथा मौसम पूवार्नम
व्यवःथापनमा सरोकारवालाह को क्षमता अिभवृि गद लिगनेछ । 
 
१२.१५ इलेक्शो म्यागनेिटक िफल्ड (Electro Magnetic Field) को सम्भािवत ःवाःथ्य जोिखम तथा
इलेक्शोिनक फोहोर व्यवःथापन  

१२.१५.१ नेपालमा  ु च ुम्बकीय क्षेऽको न्यूनतम िवन्दु (EMF Threshhold) को

िव त
िनधार्रण िव ःवाःथ्य सं गठन (World  Health  Organization  /  International 
Commission  on  Non‐Lonising  Radiation  Protection)  (WHO/ICNIRP)  ारा जारी
िनदिशकाको आधारमा गिरनेछ । यसका अितिरक्त रे िडयो िृक्वेन्सीबाट
सम्भािवत जोिखमको व्यवःथापन सम्बन्धी नीित िनमार्ण गिरनेछ । 

१२.१५.२ EMF जोिखम न्यूनीकरण गनर् ःवेिच्छक तथा बाध्यकारी दुवै उपाय अवलम्वन
गिरनेछ । 

१२.१६ मानव संसाधन िवकास

१२.१६.१ समम सूचना तथा सचार ूिविधको िवकास,  िवःतार,  ूव र्न,  सहजीकरण,  िनयमन
गनर् िव मान सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालय,  सूचना ूिविध िवभाग, नेपाल
दूरसञ्चार ूािधकरण लगायतका िनयकायह को पुनसं रचना गरीने छ ।  

१२.१६.२. सूचना सञ्चार ूिविध,  उ ोग तथा शैिक्षक सं ःथाह समेतको सहभािगतामा

अल्पकािलन, मध्यम तथा दीघर्कािलन सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी मानव
सं साधन िवकास योजना लागू गिरनेछ । 

१२.१६.३. दूर सञ्चार तथा सूचना तथा सञ्चार ूिविध िवधाह मा गुणःतरीय िशक्षा तथा
तािलम ूदान गनर् नमुना केन्िह (Centers for Excellence) ःथापना गिरनेछ ।  

१२.१६.४ िडिजटल साक्षरता (Digital  literacy)  अिभवृि गनर् राि य िडिजटल साक्षरता
र् ा गरी लागु गिरनेछ । 
कायर्बम तजुम
22
 
 १२.१६.५ सम्पूणर् नागिरकह मा पहुँच पुग्ने गरी सूचना तथा सञ्चार ूिविध सचेतना
कायर्बम लागु गिरनेछ । 

१२.१६.६ सावर्जिनक तथा िनजी क्षेऽमा कायर्रत सं ःथाह लाई सूचना तथा सञ्चार ूिविध
सम्बन्धी दक्षता अिभवृि तथा समम पमा मानव सं साधन िवकासमा लगानी
अिभवृि गनर् िवशेष पहल गिरनेछ । 

१२.१६.७ ःथानीय िनकाय, िनजी क्षेऽ तथा नागिरक समाज समेतको सहभािगतामा
समुदायमा लिक्षत सूचना तथा सञ्चार ूिविध तािलम तथा सचेतना कायर्बमह
लागू गिरनेछ । 

१२.१६.८ शारीिरक अशक्तता भएका तथा असहाय समूहह को सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा
पहुँच सुिनि त गनर् िवशेष कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.१६.९ सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽको जनशिक्त िवकास गनर् तािलम ूदायक
सं ःथाह माफर्त अन्तराि य मान्यता ूा तािलमह सं चालन गरीने छ ।  

१२.१६.१० िशक्षा मन्ऽालय ारा तजुम

र् ा गरीएको िशक्षामा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
गु योजनाको ूभावकारी कायार्न्वयन गरीने छ ।  

१२.१७ सुशासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध

ु ीय सुशासनका ूयासह को गितशीलता एवं ूभावकािरता सुिनि त गनर्

१२.१७.१   िव त
सं ःथागत व्यवःथा सु ढ गिरनेछ ।यस बममा गभरमेन्ट इन्टरूाईजेज
आिकर्टे क्चर (GEA), राि य  इन्टरअपरे िबिलटी ृेमवकर् (Government
Interoperebility Framework) लगायतका ूा पह को कायार्न्वयन गरीने छ । 
ु ीय सुशासन सम्बन्धी िबयाकलापह
१२.१७.२ नेपालको िव त खुला सरकार (Open
Government) को अवधारणाबाट िनदिशत रहनेछन् । यस सन्दभर्मा सूचना
तथा तथ्या ह िविभ माध्यमबाट िव ष
े ण गनर् सिकने  ःव प (Format) मा
उपलब्ध गराउने व्यवःथा गिरनेछ । 

१२.१७.३ शासन ूणाली सं चालनमा समावेिशता तथा सहभािगता ूव र्न गनर् सामािजक
सं जालको ूभावकारी ूयोगलाई ूोत्साहन गद लिगनेछ । 

१२.१७.४   सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िसजर्नशील ूयोग ारा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा
नवीनतम ूयोगह भैरहे को सन्दभर्मा उक्त ूिविधमा कमर्चारीह को दक्षता
अिभवृि गिरनेछ । 
23
 
 १२.१७.५   नीित तथा योजना िनमार्ण ूिबयामा भौगोिलक सूचनाको माध्यम ारा ूभावकारी
सहयोग पुर्याउन राि य भौगोिलक सूचना ूणाली पूवार्धार (National Geographic 
Information Infrastructure) को िवकास गिरनेछ । 
१२.१७.६   ःमाटर् िसटीको अवधारणा अनु प नगरपािलकाह लाइर् बमशः ःमाटर् िसटीको
पमा पिरणत गरीने छ । यस कायर्लाइर् शहरी िवकास मन्ऽालय माफर्त अिघ
बढाइने छ ।

१२.१८ ूाकृितक ूकोप पूव र् तयारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ्चार ूिविध
१२.१८.१   ूाकृितक ूकोप जोिखम न्यूनीकरण, पूवार्नम
ु ान, पूव र् तयारी, असर न्यूनीकरण
तथा उ ारमा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको ूयोगबारे कायर्बम तजुम
र् ा गरी लागु
गरीने छ ।  
१२.१८.२ ूाकृितक ूकोप पूव र् तयारी,  असर न्यूनीकरण, राहत तथा उ ारमा अन्तरार्ि य
ःतरमा भएका सफलतम ूचलनह (Best  Practices)  नेपालको सन्दभर्मा
ूभावकारी बनाउन िवशेष पहल गिरनेछ ।िवपतका बेला दू रसञ्चार सेवालाई
दु ःत पमा पिरचालन गनर् िवपत व्यवःथापनलाई सहज बनाउन एक
आपतकालीन दू रसञ्चार रणनीित तयार गरी कायार्न्वयन गिरनेछ ।  

१२.१९ दूर सञ्चार तथा सूचना तथा सञ्चार ूिविधमा सामन्जःयता अन्तर सिबयता तथा
मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards)
१२.१९.१ अन्तरार्ि य दूरसञ्चार सं घ  (ITU) लगायतका मानक िनधार्रणमा ूिति त
सं ःथाह ारा िवकिसत सामञ्जःयता मूल्या न ूा प  (Conformity‐Assessment 
Regimes)  अि कार गद नेपालले आयात गन सूचना तथा सञ्चार ूिविध सं जाल
तथा उपकरणको िव सनीयता, गुणःतर िनधार्रण तथा उक्त उपकरणह वीच
अन्तराि य ःतरमै ःथािपत मानक बमोिजमको अन्तर सिबयता (Interoperability)
सुिनि त गनर् िवशेष पहल गिरनेछ ।  साथै  सामञ्जःयता र अन्तरसिबयता
(Conformance and Interoperability) को क्षेऽमा जनशिक्तको िवकास गिरनेछ । 

१२.२० क्लाउड कम्प्यूिटङ्ग (Cloud Computing)

१२.२०.१   क्लाउड कम्प्युिटङ्गको बिमक िवकासबाट िसिजर्त अवसरह को उपयोग गद
ु ीय सुशासनको ूयासको एक ूमुख आयामको
उक्त ूिविधलाई िव त पमा
ःथािपत गनर् राि य क्लाउड कम्प्युिट रणनीित सन् २०१७ सम्ममा लागू
गिरनेछ । 
24
 
 १२.२०.२   नेपाल सरकारको एिककृत डाटा सेन्टर (GIDC)मा रहेका ौोतह ूयोग गद एक
क्लाउड कम्प्यूिट पूवार्धार िनमार्ण गिरनेछ । यस अनु प सन् २०१८ िभऽमा
ु ीय माध्यम (On‐Line)
सरकारले किम्तमा पिन १० वटा िव त ारा ूदान गरीने
सेवाह क्लाउड कम्प्यूिट पूवार्धार माफर्त ूवाह गन व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.२०.३   सरकारी िनकायह ारा कुनै पिन सूचना तथा सञ्चार ूिविध जन्य उपकरण तथा
सेवाह मा लगानी गनुर् पूव र् क्लाउड कम्प्युिटङ (Cloud Computing)
िवकल्पको िवःतृत मूल्या न गन पिरपाटी िमलाइनेछ । 

१२.२१ सूचना तथा सञ्चार ूिविध ूयोगमा सुरक्षा एंव िव ास ूत्याभूित

१२.२१.१ ूभावकारी कानूनी व्यवःथामा आधािरत साइवर अपराधको रोकथाम तथा

अिभजनको ूणालीको िवकास गिरनेछ । साइवर अपराध रोकथाम तथा
अनुसन्धान गनर् कानून कायार्न्वयन िनकाय (Law Enforcement Agencies) ह को
क्षमता अिभवृि गद लिगनेछ । 

१२.२१.२   अनलाईन सुरक्षा ूत्याभूत गनर् तथा तत्सम्बन्धी चेतना अिभवृि गनर् व्यिक्त तथा
व्यवसाय लिक्षत कायर्बमह तजुम
र् ा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.२१.३ सरकारी तािलम केन्िह सं ग समेतको सहकायर्मा उच्च ःतरको साइवर सुरक्षा
च ुनौित सामना गनर् एक वृहत क्षमता अिभवृि कायर्बम तजूम
र् ा गरी लागू
गिरनेछ । 

१२.२१.४   उपयुक्त सरकारी सं यन्ऽको मातहतमा एक साइवर सुरक्षा िनकाय (Cyber

Security Cell) ःथापना गद साइवर आबमण पिहचान, रोकथाम, ूितरक्षा
लगायतका आयामह को ूभावकारी सम्बोधनहुने व्यवःथा िमलाइनेछ । यसै
सन्दभर्मा सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालयमा आपतकालीन कम्प्युटर उ ार समुह
(Computer Emergency Response Team) ःथापना गरी साइवर सुरक्षा सम्बन्धी
च ुनौितह िशय सं म्बोधन गन व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.२१.५ सम्बिन्धत शैिक्षक सं ःथाह सं ग समेतको सहकायर्मा साइवर सुरक्षाका क्षेऽमा

पयार् जनशिक्तको िवकास गिरनेछ । 

१२.२१.६ िवशेष ताको तािलम (Certified  Specialist  Training) माफर्त सूचना सुरक्षा
िव ह को िनरन्तर दक्षता अिभवृि का कायर्बम लागू गिरनेछ ।

१२.२१.७ साइवर सुरक्षा िशक्षा ूदान गरी समममा सूचना तथा सञ्चार ूिविधको
ूयोगकतार्लाई सक्षम बनाउन िवशेष कायर्बम तजूम
र् ा गिरनेछ । 
25
 
 ु ीय कारोवार ऐन
१२.२१.८ िव त २०६३ मा उल्लेिखत ूावधान अनु प सूचना ूिविध
न्यायाधीकरण (IT Tribunal) ःथापना गिरनेछ । 

१३. सं ःथागत व्यवःथा  

१३.१. िवषयगत िनकायह को भूिमका र िजम्मेबारी

१३.१.१.   यस नीितको कायार्न्वयनमा नेतत्ृ वदायी र ूािविधक सहयोगी भूिमका सूचना तथा
सञ्चार मन्ऽालयको रहनेछ। 
१३.१.२.   आफ्नो क्षेऽमा परे का नीित एवं रणनीितह को ूभावकारी कायार्न्वयन गन
िजम्मेबारी िवषयगत मन्ऽालयह को हुनेछ। 

१३.२ िनदशक सिमितको गठन

यो नीित कायार्न्वयनको लािग सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालयमा दे हायबमोिजम पदािधकारीह
भएको एक िनदशक सिमित गठन गिरनेछ । 
१. मा. मन्ऽी, सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालय अध्यक्ष 
२. सदःय, राि य योजना आयोग (सम्बिन्धत क्षेऽ हे न) सदःय 
३. सिचव, ूधानमन्ऽी तथा मन्ऽी पिरषदको कायार्लय
(आिथर्क तथा पूबार्धार हेन) सदःय 
४. सिचव, अथर् मन्ऽालय सदःय  
५. सिचव, कानुन, न्याय¸ सं िवधानसभा तथा सं सदीय मािमला मन्ऽालय सदःय 
६. सिचव, गृह मन्ऽालय सदःय 
७. सिचव, िव ान ूिविध तथा वातावरण मन्ऽालय सदःय 
८. सिचव, िशक्षा मन्ऽालय  सदःय 
९. सिचव, ःवाःथ्य तथा जनसं ख्या मन्ऽालय सदःय  
१०. सिचव, सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालय सदःय 
११. सिचव, सं घीयमािमला तथा ःथानीय िवकास मन्ऽालय सदःय  
१२. अध्यक्ष, नेपाल दूरसञ्चार ूािधकरण सदःय  
१३. सूचना तथा सञ्चार ूिविध सम्बन्धी कम्तीमा एक जना मिहला

सिहत िवषयगत िवशेष (२ जना)    सदःय 

१४. सह सिचव¸ सूचना तथा सञ्चार मन्ऽालय   सदःय सिचव 
 
यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन गनर् िनदशक सिमितको नेतत्ृ वदायी भूिमका रहनेछ । 
26
 
  
िनदशक सिमितले सरकारी तथा िनजी क्षेऽका िवषयगत िवशेष , सम्बिन्धत सरोकारवालाह
रहे को नीित कायार्न्वयन उपसिमित गठन गनर् सक्नेछ । 

१३.२. यस नीितमा उल्लेिखत नीित तथा रणनीितह कायार्न्वयन योजना बनाइ लागु
गरीने छ ।

१४. ौोत व्यवःथापन 

यो नीित कायार्न्वयन गनर् सावर्जिनक तथा िनजी क्षेऽको ौोत पिरचालन गरीने छ ।मामीण दू र
सञ्चार िवकास कोष तथा िविभ अन्तरराि य साझेदार सं घ सं ःथाह वाट ूा हुने आिथर्क
तथा ूािविधक सहयोग यस नीित कायार्न्वयनका ौोतको पमा उपयोग गिरने छ । 
 
१५.कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा  
यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन सुिनि त गनर् आवँयक कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा
िमलाइनेछ । 

१६.अनुगमन तथा मूल्या न  
यस नीितलाई समय तािलका सिहतको कायर् योजना बनाई कायार्न्वयन गरीने छ । नीित
कायार्न्वयनको अनुगमन गनर् अनुगमन तथा मूल्याङ्कन ूा प (Monitoring & Evaluation
Framework) तयार गिरनेछ । साथै यो नीित कायार्न्वयन अनुगमन तथा मूल्याङ्कन गन
दाियत्व िनदशक सिमितको हुनेछ । 

ु ान तथा जोिखम 
१७.पूवार्नम
ूःतुत नीित तजुम ु ान तथा जोिखममा आधािरत रही गिरएको
र् ा गदार् दे हाय बमोिजमको पूवार्नम
छ । 
ु ान (Assumptions)  
पूवार्नम

 दे श िवकासका वृह र लक्षह हािसल गनर् सूचना तथा सञ्चार ूिविधको िवकासमा
आउँदा िदनह मा उल्लेख्य ौोत साधनको व्यवःथाका साथै उच्च ःतरको
राजनैितक ूितव ता रहनेछ । 

 यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन गिरँदा िवशेषत सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना

तथा सञ्चार ूिविधको माग उल्लेख्य पमा बढ्न गई उक्त क्षेऽमा िनजी
क्षेऽसमेतको लगानी ूच ुर माऽमा वढ्नेछ । 
27
 
  सूचना तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा लगानी आकर ्िषत गनर् िशयाितिशय आवँयक
कानूनी तथा िनयामक सुधार गरी इजाजत-पऽ तथा िृक्वेन्सी ःपेक्शम
उपलब्धतामा दे िखएका च ुनौितह को उिचत तथा ूभावकारी सम्बोधन हुनेछ । 
जोिखम (Risk)
 आवँयक कानूनी तथा िनयामक व्यवःथामा अपेिक्षत सुधारको अभाव हुनगई सूचना
तथा सञ्चार ूिविध क्षेऽमा लगानी वातावरण कमजोर हुन सक्नेछ । 
 िव मान उजार् सङ्कटको िनरन्तरताले गदार् सूचना तथा सञ्चार ूिविधको समम
मागमा कमी हुन गई िनजी क्षेऽको लगानी सम्भावनामा नकारात्मक असर पनर्
सक्नेछ । 
 सूचना तथा सञ्चार ूिविध िवकास र िवःतार सम्बन्धी ूयासमा अपेिक्षत अनुगमन
तथा िनगरानी कमजोर हुन गई व्यापािरक लाभ भन्दा बािहर रहे का क्षेऽह सूचना
तथा सञ्चार ूिविधको पहुँचबाट बि त रही रहने अवःथा िसजर्ना हुन सक्नेछ । 

१८. खारे जी । 
सूचना ूिविध नीित २०६७ खारे ज गिरएको छ । सूचना ूिविध नीित २०६७ बमोिजम भए
गरे का कामह यसै नीित बमोिजम भए गरे को मािनने छ । 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
28