Povratna logistika - uvod 1

POJAM POVRATNE LOGISTIKE

U cilju postizanja boljih rezultata poslovanja na globalnom nivou, 70-tih i 80-tih godina XX veka počela su intenzivnija
istraživanja lanaca snabdevanja, kao segmenta poslovanja gde je moguće ostvariti značajne uštede. Lanac snabdevanja se
do danas neprekidno istražuje i definiše od strane različitih organizacija i pojedinaca, u cilju boljeg razumevanja i
upravljanja poslovnim procesima. Postoje brojne definicije lanca snabdevanja, ali ni do danas ne postoji „jedinstvena“
definicija, mada suštinski lanac snabdevanja predstavlja „sve aktivnosti vezane za isporuku proizvoda do korisnika, ... i
informacioni sistem za praćenje svih ovih aktivnosti.“, (Lumus i Vokurka, 1999). U suštini, lanac snabdevanja predstavlja
integrisani tok različitih roba – od sirovina koje proizvođač nabavlja od snabdevača, do delova i materijala neophodnih
za proizvodnju, preko finalnih proizvoda koji se posredstvom distributera, veleprodaje i maloprodaje isporučuju do
krajnjeg potrošača, pa sve do povratnih informacija od potrošača do proizvođača o stepenu zadovoljenja kupčevih
očekivanja (servis stepen). Krajnji cilj lanca snabdevanja je isporuka proizvoda potrošaču na pravo mesto, u pravo
vreme, po pristupačnoj ceni i u odgovarajućem kvalitetu i kvantitetu. Sve aktivnosti koje se dešavaju nakon korišćenja
proizvoda od strane kupaca ne spadaju u domen lanca snabdevanja, osim pomenutih povratnih informacija koje
proizvođači (a i ostali učesnici lanca) koriste u cilju poboljšanja svojih proizvoda, usluge dostave korisniku itd.

Međutim, postavlja se jednostavno pitanje – šta je sa tokovima koji se kreću u suprotnom smeru, od korisnika do
proizvođača? Lanac snabdevanja u povratnim tokovima uzima u obzir samo povratne informacije, ali ne i tokove fizičkih
proizvoda, koji su realno prisutni u svakodnevnom životu – povraćaj dnevnih novina koje nisu prodate u toku dana i koje
sledećeg dana nemaju vrednost za kupce; povraćaj svežeg peciva i hleba koji takođe gube vrednost; povraćaj oštećene
robe (bilo da je reč o fabričkom oštećenju ili oštećenju usled transporta i rukovanja proizvodom); povraćaj prazne
ambalaže industriji pića itd. Primera je mnogo, a svi imaju slična obeležja – potrebno je naći optimalno rešenje za
povraćaj ovih proizvoda, tj. potrebno je upravljati povratnim tokovima, koji su realni, obimni i složeni. Kao odgovor na
sve veće zahteve povratnih tokova robe, u poslednjoj dekadi prošlog veka pojavljuje se termin Closed Loop Supply
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 2

Chain (CLSC - Lanac snabdevanja kružnog toka), koji osim direktne logistike (Forward Logistics) respektuje i
povratnu logistiku (Reverse Logistics).

Povratna logistika, kao deo lanca snabdevanja kružnog toka, spada u mlađe naučne discipline u okviru pojma logistike,
koja u današnjem smislu i sama predstavlja relativno mladu nauku. Prvi začeci povratne logistike sreću se još 70-tih
godina pod nazivom Reverse channels ili Reverse flow, ali su tada još uvek usko povezani sa pojmom reciklaže.
Osamdesetih godina prošlog veka povratna logistika je prikazivana i definisana kao pandan direktnoj logistici. Danas se
u literaturi sreću različiti nazivi poput Reversed logistics, Retro logistics, Reverse distribution, Reverse flow. Povratna
logistika, kao naučna disciplina u razvoju, definisana je od strane brojnih autora, tokom poslednjih dvadeset godina. Sve
definicije, manje ili više precizno, prikazuju suštinu procesa povratne logistike i neke od njih su:

Krikke (1998) predlaže sledeću definiciju povratne logistike – „Povratna logistika predstavlja prikupljanje, transport,
skladištenje i obradu odbačenih proizvoda“.
Fleischmann i ostali (1997) povratnu logistiku karakterišu kao „proces koji obuhvata sve logističke aktivnosti na putu
od iskorišćenog proizvoda koji korisnik više ne želi, do proizvoda na tržištu koji je ponovo upotrebljiv“.
Dowlatshahi (2000) predlaže sledeću definiciju „Povratna logistika je proces u kome proizvođač sistematično prikuplja
prethodno korišćene proizvode ili delove proizvoda, sa mesta korišćenja, zbog mogućeg recikliranja, ponovne proizvodnje ili
odlaganja“.
Guide (2000) kaže da je povratna logistika„proces oporavka odbačenih proizvoda (može da obuhvati ambalažu i
korišćene materijale) i njihov transport do centra za prikupljanje u cilju dalje reciklaže ili ponovne proizvodnje“.
Kroon i Vijens (1994) smatraju da je povratna logistika „logistički menadžment veština i aktivnosti povezanih sa
smanjenjem, upravljanjem i odlaganjem opasnog ili neopasnog otpada koji potiče od ambalaže ili proizvoda. To obuhvata
povratnu distribuciju, koja predstavlja tokove roba i informacija u suprotnom smeru u odnosu na normalne logističke
aktivnosti“.

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 3

Carter i Ellram (1998) slede koncept koji je povezan sa zaštitom životne sredine: Povratna Logistika je proces kroz koji
kompanije mogu da budu efikasne u pogledu životne sredine kroz recikliranje, ponovno korišćenje i smanjenje korišćenih
materijala“.
Na kraju, Rogers i Tibben-Lembke (1998) povratnu logistiku definišu kao „proces planiranja, implementacije i kontrole
efikasnog i isplativog toka sirovina, poluproizvoda, finalnih proizvoda i informacija, od tačke korišćenja do tačke nastanka u
cilju obnavljanja ili pravilnog odlaganja“.
Evropska Radna Grupa za Povratnu Logistiku (RevLog), (2004) predložila je sopstvenu definiciju. Ovo je najčešće
korišćena definicija povratne logistike, široko prihvaćena od strane stručnjaka iz ove oblasti, a glasi:
„Povratna logistika je proces planiranja, implementacije i kontrole povratnih tokova sirovina, poluproizvoda, ambalaže i
finalnih proizvoda, od tačke proizvodnje, distribucije ili tačke korišćenja, do tačke obnavljanja ili pravilnog odlaganja“.
Osnovni razlozi zbog kojih se povratnoj logistici posvećuje sve veća pažnja jesu:

1. zakoni vezani za životnu sredinu koji primoravaju firme da primaju nazad svoje proizvode i da se staraju o daljem
postupanju sa njima,
2. ekonomska korist od korišćenja vraćenih proizvoda u proizvodnom procesu umesto izmirivanja velikih troskova
deponovanja, i
3. rastuća svest korisnika o životnoj sredini.

Tako, ponovno korišćenje proizvoda, u bilo kom obliku, na duge staze donosi korist kako u ekološkom tako i u socio-
ekonomskom pogledu. Podupiranje ove tvrdnje naučnim metodama je jedan od glavnih ciljeva povratne logistike. Danas
se ne postavlja pitanje da li treba upravljati povratnim tokovima, već kako to na najbolji mogući način uraditi. Povratna
logistika je postala uslov za postizanje konkurentnosti na pretrpanim svetskim tržištima. Smanjenje troškova, ponovna
upotreba proizvoda ili njihovih delova, reciklaža i pravilno upravljanje otpadom – samo su neke od prednosti povratne
logistike. Ključ uspešnog lanca snabdevanja ne leži više u planiranju distibucije proizvoda, odnosno snabdevanju krajnjih
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 4

kupaca proizvodom, već je ključ u tome kako proizvod vratiti nazad – bilo da je reč o korisnikovom vraćanju (usled
nezadovoljstva, pogrešne porudžbine...) ili prevaziđenim (zastarelim) proizvodima. Upravljanjem povratnim tokovima
stiče se mogućnost ponovne upotrebe i smanjenja otpada, dok se u isto vreme postiže zadovoljstvo klijenata – koje danas
predstavlja jedan od primarnih ciljeva svake ozbiljne kompanije.

POVRATNA LOGISTIKA – razlike i sličnosti sa ostalim granama logistike

Povratna Logistika se bavi sledecim pitanjima:

1. Koje su alternative za oporavak proizvoda, delova proizvoda i materijala?

2. Ko bi trebalo da izvršava spektar operacija vezanih za obnavljanje?
3. Kako bi ove operacije trebalo izvršavati?
4. Da li je moguće da se aktivnosti tipične za povratnu logistiku integrišu u klasične produkcione i distributivne sisteme?
5. Koji su troškovi, a koje su koristi povratne logistike, gledano kako iz ekonomskog, tako i iz ekološkog ugla?

Povratna logistika se često poistovećuje sa drugim granama logistike, poput zelene logistike, upravljanja otpadom,
distibucione logistike. Činjenica je da su sve grane logistike u tesnoj vezi, ali svaka od njih je skoncentrisana na neku
posebnu oblast, pa tek zajedno čine jedinstvenu vrednost za privredu uopšte.

Povratna logistika & upravljanje otpadom

Upravljanje otpadom je pojam koji se u kontekstu vrlo često meša sa pojmom povratne logistike. Upravljanje otpadom se
odnosi na prikupljanje i dalju obradu otpada od proizvoda koji se ni na koji način ne mogu upotrebiti efektivno i efikasno.

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 5

Može se čak otići i korak dalje u poređenju, prikazavši upravljanje otpadom kao jedan deo povratne logistike, koji se bavi samo
krajnjom opcijom odlaganja neupotrebljivih proizvoda ili delova proizvoda na deponije.

Povratna & zelena logistika

Mnoge kompanije su se prvobitno uključivale u sistem povratne logistike isključivo zbog zaštite životne sredine. Danas je
drugačija situacija – mnoge od njih se fokusiraju samo na probleme vraćanja proizvoda svojim snabdevačima. Međutim, pitanja
zaštite životne sredine jesu i biće sve aktuelnija, što zbog podizanja svesti čovečanstva o lošem uticaju koji imamo na prirodu,
što zbog sve strožih zakona koje se donose u državama širom sveta.

Rogers i Tibben-Lembke (1999) navode da će pitanja zaštite životna sredine imati sve veći uticaj na mnoge logističke odluke iz
sledećih razloga:
1. troškovi odlaganja otpada na deponije rasli su velikom brzinom poslednjih godina i očekuje se dalji rast
2. mnogi produkti ne mogu se više odlagati na deponije zbog zakonske regulative u oblasti zaštite životne sredine
3. ekonomski i ekološki uticaji primoravaju proizvođače da koriste višektarna pakovanja i druge materijale prilikom
proizvodnje
4. ekološke restrikcije primoravaju firme da uzimaju natrag svoja pakovanja
5. od mnogih proizvođača se zakonski zahteva da uzimaju natrag svoje proizvode na kraju upotrebnog veka.

Objašnjavajući pojam zelene logistike, neophodno je i ispravno naglasiti da se ona veoma razlikuje od pojma povratne
logistike. Naime, povratna logistika uključena je u probleme vraćanja proizvoda u obrnutom smeru u odnosu na lanac
snabdevanja, u cilju dobijanja nekih vrednosti iz odbačenih proizvoda i materijala. Sa druge strane, zelena logistika se
bavi razumevanjem i smanjivanjem ekoloških uticaja logistike (Rogers i Tibben-Lembke, 1999). U aktivnosti zelene, tj.
ekološke logistike spada merenje uticaja pojedinih vidova transporta na životnu sredinu, sertifikat ISO 14000, smanjenje
energije koja se koristi za logističke aktivnosti kako bi se čuvali prirodni resursi i smanjenje materijala koji se koriste.
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 6

Neki autori naglašavaju da se zelena logistika odnosi samo na aktivnosti direktne logistike, mada i mnoge aktivnosti
povratne logistike utiču na životnu sredinu, pa nije zahvalno ograničavati nadležnosti isključivo na direktnu logistiku.

Međutim, neke od aktivnosti zelene logistike mogu se klasifikovati kao i aktivnosti povratne logistike. Tako na primer,
korišćenje materijala koji se mogu ponovo koristiti (kroz neki od oblika obnavljanja) i ponovna proizvodnja
predstavljaju pitanja i povratne i zelene logistike. Rogers i Tibben-Lembke (1999) navode da postoji i problematika
zelene logistike koja ne spada u domene povratne logsitike – smanjenje energetske potrošnje i izrada pakovanja za
jednokratnu upotrebu koje zahteva manje materijala nisu aktivnosti Povratne Logistike. Izrada proizvoda sa manjom
količinom plastike (koja je teško razgradiva u prirodi) nije problem povratne logistike, ali to svakako jeste izrada
proizvoda sa pakovanjem za višekratnu upotrebu (nešto što se koristi više puta treba da se vrati od krajnjeg korisnika do
proizvođača). Zuluaga (2005) konstatuje da nema povratne logistike ukoliko se neki proizvod ne vraća od strane osobe
kojoj je prethodno isporučen.

Povratna & direktna logistika

Ova tema je vrlo česta problematika u literaturi. Naime, mnogi autori tvrde da ne postoji precizna granica između
direktne i povratne logistike (Rogers i Tibben-Lembke, 1999). To se objašnjava jednostavnim činjenicama da se unutar
jednog lanca snabdevanja teško može odrediti šta je sirovina, a šta krajnji proizvod, ko je krajnji korisnik, a ko
snabdevač. Uzmimo primer stakla: staklena boca predstavlja krajnji proizvod za kupca, ali kada mu više nije potrebna
ona postaje sirovina za reciklažne pogone, dok krajnji korisnik zapravo predstavlja snabdevača. Kada se u reciklažnom
centru boca istopi, dobija se nova sirovina za industriju stakla, od koje će se dobiti nova boca. Time je ovaj krug zatvoren
– ili je, pak, ponovo otvoren? (slika 1.)

Direktna i povratna logistika čine jedinstvenu celinu u okviru lanca snabdevanja kružnog toka , ali se istovremeno i
veoma razlikuju u svojim aktivnostima. Počevši od toga da je povratna logistika mnogo mlađa grana od direktne
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 7

logistike, može se reći da je i manje istraživana, a svakako i manje primenjivana od direktne ili distributivne logistike.
Kroz literaturu se mogu naći različiti primeri razlika između direktne i povratne logistike. Zuluaga (2005) navodi da je
novi trend da se prilikom proizvodnje vodi računa o mogućnostima rastavljanja proizvoda na delove, upravo zbog daljeg
obnavljanja proizvoda kada on jednom uđe u sistem povratnih tokova. U tom smislu neophodno je da proizvod bude lak
za rastavljanje na module ili delove, kako bi oni mogli da se koriste i u drugim, kompatibilnim proizvodima. Još jedan
problem je i tehnologija za oporavak proizvoda koja se pojavljuje u sistemu povratne logistike. Naime, neophodan je
ubrzan razvoj i usavršavanje tehnologije za ekonomično i ekološko obnavljanje proizvoda i materijala.

Grabara i Kot (2009) ističu važnost ekološkog faktora koji komplikuje osnovnu funkciju povratne logistike, a samim tim
utiče na troškove i uslugu. Oni navode da je sistem Povratne logistike mnogo kompleksniji od sistema tradicionalne
logistike, što zbog interakcije između robnih tokova, što zbog stohastičnosti snabdevanja (odnosno sakupljanja
korišćenih proizvoda). Sledeća razlika se ogleda u neusaglašenosti ponude i potražnje, tj. snabdevanja vraćenim
proizvodima i potražnje za njima na sekudarnim tržištima. Autori navode da se u sistemu Povratne logistike javlja
mnogo više „snabdevača“ (s obzirom da su u pitanju pojedinačni potrošači proizvoda), a mnogo manje „kupaca“
(organizacija koje vrše oporavak/obnovu proizvoda, ili kupaca za obnovljene proizvode).

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 8

Slika 1. Koncept mreže povratne logstike

Zuluaga (2005) i Diener i ostali (2004) u svojim istraživanjima su obrađivali temu razlika između direktne i povratne
logistike. Njihove konstatacije se u mnogome razlikuju, mada su svi autori dotakli neke od bitnih razlika. Proučavajući
njihove navode, dolazi se do zaključka da su i jedni i drugi u pravu, i da zapravo niko od njih nije naveo sve razlike koje
postoje, što je i razumljivo jer ih ima dosta (tabela 1.). U tabeli 1. prikazane su neke od fundamentalnih razlika između
povratne i direktne logistike.

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 9

Kao rezultat sumiranja literature iz ove oblasti, u nastavku će biti prikazane i detaljnije objašnjene neke od
najizraženijih razlika između direktne i povratne logistike:

1. Teorija lokacije i oblikovanje logističke mreže

2. Prognoziranje
3. Kontrola zaliha
4. Proizvodnja / ponovna proizvodnja
5. Rasklapanje proizvoda
6. Kvalitet, rutiranje, povratna distribucija
7. Ambalaža
8. Brzina
9. Troškovi
10. Životni ciklus, ugovaranje i marketing

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 10

Tabela 1 Razlike između povratne i direktne logistike1

DIREKTNA LOGISTIKA POVRATNA LOGISTIKA

Prognoziranje relativno lako Prognoziranje otežano

Transport one-to-many Transport many-to-one
Kvalitet proizvoda jednak Kvalitet proizvoda različit
Ambalaža proizvoda jednaka Ambalaža proizvoda često oštećena
Destinacija/rutiranje poznato Destinacija/rutiranje nepoznato
Standardizovani transportni kanali Česti izuzeci

Brzina je veoma važna Brzina često nije prioritetna

Troškovi se redovno prate Troškovi manje pogodni za praćenje
Upravljanje zalihama usklađeno Upravljanje zalihama nije usklađeno
Životnim vekom proizvoda se može upravljati Životni vek proizvoda mnogo kompleksniji
Marketinške metode dobro poznate Marketing komplikuje nekoliko faktora
Informacije prate proizvod u realnom vremenu Uočljivost procesa manje transparentna

Teorija lokacije i oblikovanje logističke mreže

1
Tibben-Lembke, R.S. and Rogers, D.S., (2002), „Differences Between Forward and Reverse Logistics in a Retail Environment“, Supply Chain Management: An International Journal
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 11

Zuluaga (2005) navodi da su u ovoj oblasti istraživanja obuhvaćeni ne samo lokacijski problemi, već i problemi
kapaciteta postrojenja i robnih tokova između njih. Autor tvrdi da se u tradicionalnim lokacijskim modelima potražnja i
operativni troškovi smatraju inputima lokacijskih modela, dok kod povratne logistike postoji tražnja sa obe strane lanca, s
obzirom da sekundarna tržišta, postrojenja za tretiranje otpada i drugi elementi takođe prihvataju proizvode kompanije.
Krikke (1998) razmatra neke od elemenata koji razdvajaju mrežu povratne od mreže direktne logistike:
„Direktni logistički sistemi su vučeni sistemi (pool sistemi), dok je Povratna logistika kombinacija vučenih i guranih (pool
and push sistemi), s obzirom da postoje klijenti sa obe strane lanca – onaj koji odlaže i onaj koji ponovo koristi. U direktnoj
logistici treba da se opsluži samo tržište klijenata, i ceo logistički lanac je tome podređen. Kao rezultat istaknute odgovornosti
proizvođača, količina otpada koja dospeva u sistem povratne logistike (gurani sistem) ne može biti dominantnija u dužem
periodu, već se mora usaglasiti sa potražnjom (vučeni sistem). Deponije smeća mogu poslužiti kao pribežište neželjenom otpadu,
ali količina otpada koji se može odlagati na deponiju je zakonski ograničena.“
„Direktna logistika najčešće predstavlja divergentnu mrežu, dok povratni tokovi mogu istovremeno biti izrazito divergentni
i konvergentni.“
„U povratnoj logistici procesi transformacije teže da budu uključeni u distributivnu mrežu, pokrivajući celokupan proizvodni
proces od nabavke (=odlaganje) do potražnje (=ponovno korišćenje). Kako samo deo povratnih tokova ima određenu vrednost,
verovatno je da su u jednoj efikasnoj mreži operacije podeljene na veliki broj ešalona. Tradicionalni modeli direktne logistike se
najčešće fokusiraju na jedan ili dva ešalona.“
Kao nastavak prethodnim tvrđenjima, Fleischmann i ostali (1997) dodaju sledeće razlike:
„Osobenost mreža povratnih tokova je visok stepen stohastičnosti u snabdevanju, kako u kvantitetu, tako i u kvalitetu
korišćenih proizvoda koje korisnici vraćaju. Kvantitet i kvalitet predstavljaju determinante odgovarajuće mrežne strukture, jer
npr. visoko kvalitetni proizvodi uzrokuju veće transportne troškove (samim tim i centralizovaniju mrežnu strukturu), dok je
intenzivan transport za proizvode male vrednosti neekonomičan. Nadalje, krajnja tržišta za obnovljene proizvode možda nisu
poznata, ističući još veću stohastičnost kada je u pitanju planiranje mreže u ovom kontekstu.“
Problem koji se javlja u sistemu povratne logistike jeste taj što je vrlo teško ili gotovo nemoguće odrediti količinu i
kvalitet proizvoda koji će biti vraćeni od korisnika, sve do trenutka kada pošiljka stigne. To dalje otežava projektovanje mreže
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 12

povratne logistike, jer iako se količina može približno oceniti, kvalitet je nepoznat do trenutka pristizanja proizvoda. Naime,
tek kada proizvodi stignu, procenjuje se njihovo trenutno stanje i određuje dalje postupanje sa njima, odnosno odabira se
opcija obnavljanja koja je najbolja za svaki proizvod pojedinačno. To utiče na donošenje odluke o lokaciji na koju će se
proizvod dalje uputiti, jer vrednost proizvoda direktno zavisi od kvaliteta i kvantiteta povraćaja.
Zuluaga (2005) tvrdi da je jedna od glavnih odluka koje kompanija treba da donese prilikom uspostavljanja sistema
povratne logistike sledeća: da li će se povratni tokovi realizovati centralizovano ili, pak, putem različitih centara koi su
smešteni u blizini klijenata. Još jedna bitna odluka koju je potrebno doneti je da li da se aktivnosti Povratne logistike realizuju
u istim ili različitim centrima od onih koji su angažovani u sistemu direktne logistike.

Prognoziranje
Prognoziranje je veoma težak zadatak u sistemu Povratne logistike. Ono se sastoji u proceni veličine, vremenske
odrednice, lokacije i kvaliteta povratnih tokova. Imajući u vidu da se veliki broj povraćaja generiše upravo zbog lošeg
prognoziranja potražnje za određenim proizvodom, jasno je koliki problem neodgovarajuća prognoza može da izazove.
Sekundarna tržišta2 predstavljaju još jedan „kamen spoticanja“ u prognoziranju, jer je veoma teško proceniti broj kupaca na
tim tržištima. Zuluaga (2005) navodi da u literaturi postoji nedostatak modela za prognoziranje koji bi u velikoj meri olakšali
aktivnosti povratne logistike.
Jedan od primera može biti prodaja turističkih aranžmana. Broj aranžmana koji će se prodati u sezoni se može
priblibližno odrediti na osnovu prethodne godine, platežne sposobnosti stanovnika, trenutne političko – ekonomske klime u
zemlji itd. Ono što se svakako ne može ni približno proceniti jeste broj vraćenih aranžmana, iako se ima uvid u prošlogodišnje
stanje. Naime, odustajanje od putovanja je sporadična stvar, povezana sa brojnim nepredvidivim faktorima.

Upravljanje zalihama

2
Sekundarna tržišta su ona tržišta na kojima se prodaju polovni proizvodi, roba koja je oštećena ili ima neku grešku. Ponekad je potrebno proizvod dovesti u odgovarajuće stanje kako bi
se prodao (pranje, čišćenje...), a nekada se samo preusmeri na sekundarno tržište gde se prodaje najčešće po nižoj ceni.
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 13

Zalihe vraćenih proizvoda zahtevaju stalnu kontrolu i praćenje, u cilju efikasnosti ostalih aktivnosti povratne logistike.
Zuluaga (2005) navodi sledeće karakteristike koje upravljanje zalihama vraćenih proizvoda još više otežava:

Neodređenost količine vraćenih proizvoda (prelazi postojeći kapacitet ili olakšava iskladištenje).

Otežana identifikacija pojedinih artikala zbog oštećenja bar koda.

U pojedinim sektorima često se nailazi na slučajeve poput ovoga: proizvodi su otpremljeni sa promotivnim
aktivnostima, koji kao takvi predstavljaju nove proizvode sa novim bar kodom. Oni se vraćaju pojedinačno, bez
promotivnog objekta. U ovakvim slučajevima vraćeni proizvod se beleži kao pojedinačni artikal. Ova komplikacija
generiše problem balansiranja zaliha.

Proizvodnja / Ponovna proizvodnja (manufacturing &remanufacturing)

Proizvodnja je jedna od glavnih oblasti u kojima su jasno vidljive razlike između tradicionalne i povratne logistike. U
okviru direktne logistike javlja se faza proizvodnje kao jedna od početnih faza u lancima snabdevanja. Proizvodnja može biti
pojedinačna, serijska ili masovna. Jedino se u toku pojedinačne proizvodnje često vrše izmene i tokom projektovanja i tokom
izrade (Dabić), dok su parametri za serijsku i masovnu proizvodnju detaljno razrađeni pre početka proizvodnog procesa. Kod
ponovne proizvodnje (re-proizvodnja) postoje velike poteškoće jer se ne raspolaže nikakvim podacima o proizvodima koji se
dopremaju, sve do trenutka kada oni stignu. Tek tada je moguće utvrditi količinu i stanje u kojima se proizvodi nalaze.
Detaljnije odrednice se dobijaju rastavljanjem proizvoda na delove koji se mogu (ili ne mogu) ponovo upotrebiti. Čak ni tada ne
postoji razrađena šema po kojoj se vrši oporavak, odnosno ponovna proizvodnja proizvoda.
Zuluaga (2005) navodi da se u okviru procesa re-proizvodnje novi proizvod može napraviti koristeći tri različita tipa
komponenata:
• komponente koje se uvek vraćaju od korišćenih proizvoda, pri čemu je količina nepoznata
• komponente koje se uvek kupuju nove
• komponente koje mogu biti ili kupljene ili uzete od vraćenih proizvoda, što zavisi od troškova i mogućnosti.

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 14

Krikke (1998) prikazuje neusklađenost snabdevanja i potražnje kao veliki problem kod re-proizvodnje. To pripisuje
istovremenom oslobađanju „željenih“ i „neželjenih“ delova prilikom rasklapanja vraćenih proizvoda. Drugi veliki problem je
uspostaviti balans između delova skinutih sa vraćenih proizvoda koji su upotrebljivi i nabavke novih delova.
Još jedan problem u re-proizvodnji jeste uklapanje novih i polovnih proizvoda, na način da budu usklađeni i funkcionalni
u okviru novog proizvoda. Prilikom rastavljanja na delove, često se pojedine komponente ponovo koriste, ali za proizvodnju
sličnih proizvoda. U ovom slučaju dodatni problem je postići kompatibilnost između delova različitih proizvoda.
Zuluaga (2005) dalje navodi da je kod proizvoda kompleksne strukture neophodno najpre odrediti nivo rastavljanja koji
će se sprovesti, tako da delovi i materijali na koje se proizvod rastavlja budu funkcionalni u narednoj fazi re-proizvodnje.
Guide i ostali (2000) su determinisali karakteristike sistema ponovne proizvodnje koje komplikuju upravljanje,
planiranje i kontrolu funkcija lanca snabdevanja:
 nepoznato vreme i količina vraćenih proizvoda
 neophodnost balansiranja potražnje i povraćaja
 neophodnost rasklapanja proizvoda na komponente
 nesigurnost prilikom oporavka materijala vraćenih proizvoda
 zahtev za mrežom povratne logistike
 komplikacije prilikom uklapanja materijala

Rasklapanje proizvoda

Ova faza ne postoji u tradicionalnoj logistici. U literaturi se ide do te mere da se ova faza naziva obrnutom proizvodnjom
(reverse manufacturing). Postoji nekoliko problema koje generiše ovaj proces.
Najznačajnije pitanje po dospeću vraćenih proizvoda je sledeće – da li se proizvod može rastaviti i u kakvom su stanju
njegovi delovi? Što se tiče razlaganja proizvoda na delove, to je problematično za proizvode koji su izrađeni prema starim
tehnologijama, ili tehnologijama koje nisu menjane i dopunjavane duži vremenski period. Danas postoji DFD (Design for
Disassembly) standardi, koji podrazumevaju izradu proizvoda u skladu sa mogućnošću rasklapanja istog na delove, upravo u
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 15

procesima Povratne logistike To zapravo podrazumeva da se još pre same realizacije proizvodnje misli na dalji tretman
proizvoda kada on jednom postane „nepoželjan“ za korisnika. Ova novina u mnogome olakšava procese povratne logistike, pa
se ide u smeru izrade uputstva za rasklapanje proizvoda, kada do njega dođe.
Sledeći problem jeste odrediti nivo do kog će se proizvod rasklapati, a u skladu sa profitabilnošću kompanije koja vrši
rasklapanje. Već je naglašeno da je stanje vraćenih proizvoda nemoguće odrediti pre njihovog dospeća i realizacije brojnih
testova koje određuju kvalitet. Kada se proizvod rastavi do određenog nivoa, donosi se sledeća odluka u nizu: ako postoje
delovi koji nisu u funkciji, da li te delove dalje razlagati kako bi se došlo do manjih, ispravnih delova? Ova iteracija se ponavlja
sve dok je to u finansijskom interesu kompanije.

Povratna distribucija

Nepoznavanje parametara o količini i kvalitetu proizvoda koji se vraćaju predstavlja spornu tačku i za organizaciju
transporta vraćenih proizvoda. Kada se tome pridruži i činjenica da se proizvodi prikupljaju sa različitih mesta prilikom
povratne distribucije, jasno je koliko je teško organizovati mrežu povratnih tokova. Naime, često je slučaj da se sa jednog
prodajnog mesta vraća jedan proizvod (npr. zbog servisiranja), koji nije adekvatno upakovan, ne može biti paletizovan itd.
Automatski se, osim prikupljanja, pojavljuju zahtevi za pakovanjem i obezbeđenjem tereta, da bi se proizvod dopremio do
centra za prijem povratnih tokova u stanju identičnom u kom je preuzet od korisnika (ili bilo kog drugog učesnika lanca
snabdevanja).
Imajući to u vidu, s pravom možemo tvrditi da se transport vraćenih proizvoda u velikoj meri razlikuje od direktne
distribucije. Povratna distribucija nije jednostavni problem transporta tereta od tačke A do tačke B; odgovarajuća aktivnost će
zavisiti od stanja svakog proizvoda pojedinačno (Diener i ostali). Prateća dokumentacija koja ide uz delove koji se vraćaju i
koja dijagnosticira defekte proizvoda, često je nekompletna ili izostaje. Takve situacije iziskuju više vremena i rada kako bi se
odredila naredna destinacija vraćenih proizvoda, u cilju maksimalnog iskorišćenja preostalih vrednosti. Evidentno je da se u
sistemu povratne logistike pojavljuju proizvodi različitog kvaliteta koji treba da se otpreme na različita mesta, što zahteva više
vremena i napora.
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 16

Fleischmann i ostali (1997) navode neke od razlika između direktne i povratne distribucije:
„Osobenost mreža povratnih tokova je visok stepen neodređenosti u snabdevanju, kako u kvantitetu, tako i u kvalitetu
korišćenih proizvoda koje korisnici vraćaju. Kvantitet i kvalitet predstavljaju determinante odgovarajuće mrežne strukture, jer
npr. visoko kvalitetni proizvodi uzrokuju veće transportne troškove (samim tim i centralizovaniju mrežnu strukturu), dok je
intenzivan transport za proizvode male vrednosti neekonomičan. Nadalje, krajnja tržišta za obnovljene proizvode možda nisu
poznata, ističući još veću stohastičnost kada je u pitanju planiranje mreže u ovom kontekstu.“

Ambalaža
Kao što je već spomenuto u odeljku o povratnoj distribuciji, ambalaža prestavlja još jednu razliku između direktne i
povratne logistike, ali i još jedan problem za povratne tokove. U povratnim tokovima ambalaža je često ili oštećena ili je nema.
Ambalaža predstavlja kritični faktor za lakši i jeftiniji transport robe u direktnoj logistici; nedostatak i/ili neodgovarajuće
pakovanje proizvoda uzrokuje više problema prilikom rukovanja u povratnim tokovima (Diener i ostali, 2004). Tako se sistem
povratne logistike, osim problema vezanih za projektovanje mreže povratne distribucije, susreće i sa zadacima vezanim za
dodatno pakovanje i obezbeđenja proizvoda, kako bi oni dospeli do tačke oporavka u netaknutom stanju. Ove operacije
zahtevaju dodatno vreme i uloženi rad, a svakako su generatori troškova.
Brzina

Brzina je faktor koji je veoma važan, ako ne i od presudnog značaja u direktnoj logistici. Naime, dostaviti pravi proizvod,
na pravo mesto i u pravo vreme samo su neki od postulata distributivne logistike. Ukoliko se proizvod ne isporuči klijentu na
vreme, moglo bi da rezultira gubitkom prodaje, ili u gorem slučaju gubitkom klijenta.
U povratnoj logistici brzina nije zahtevana. Neophodno je prikupiti sve proizvode koji su odbačeni i dostaviti ih do centra
za oporavak bez daljeg oštećenja prilikom manipulisanja i transporta. Brzina je manje važna od korektnog izvršenja svih
neophodnih aktivnosti. Može se reći da je to jedna od prednosti povratne nad direktnom logistikom.

Troškovi
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 17

Priroda i uočljivost troškova je sledeća razlika. Diener i ostali (2004) ističu da povratna logistika ima mnogo uticaja koji
nisu toliko transparentni, kao npr. skladištenje, manipulisanje i troškovi zaliha. U tabeli 2 upoređeni su troškovi koje generišu
različite aktivnosti i procesi direktne i povratne logistike.

Tabela 2 Poređenje troškova povratne sa troškovima direktne logistike3

Redni TROŠKOVI POREĐENJE POVRATNE SA DIREKTNOM
broj LOGISTIKOM
1. Transport Viši: manje obimni transportni kanali
2. Držanje zaliha Niži: proizvodi manje vrednosti
3. Krađa proizvoda tokom Mnogo manja: ograničena upotreba bez
distribucije popravke
4. Prikupljanje Mnogo veće: manje standardizovano
5. Sortiranje, procena kvaliteta Mnogo veće: proizvod po proizvod
6. Rukovanje (manipulisanje) Mnogo veće: nestandardizovane veličine i
količine; različite ambalaže
7. Čišćenje / ponovno pakovanje Tipično za Povratnu logistiku, ne postoji u
direktnoj logistici
8. Promena vrednosti Tipično za Povratnu logistiku, ne postoji u
direktnoj logistici

Životni ciklus, ugovaranje i marketing

3
Tibben-Lembke, R.S. and Rogers, D.S., (2002), „Differences Between Forward and Reverse Logistics in a Retail Environment“, Supply Chain Management: An International Journal
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 18

Diener i ostali (2004) navode da se životni ciklus, ugovaranje i marketing karakterišu kao znatno kompleksniji procesi u
sistemu povratne logistike nego u direktnim lancima snabdevanja. Naime, kod ugovaranja se misli na pronalaženje
sekundarnih tržišta za korišćene proizvode. Kod procesa prognoziranja je konstatovano da je veoma teško proceniti, a samim
tim i pronaći kupce za obnavljane proizvode.
Marketing se takođe razlikuje od uobičajenih marketinških aktivnosti u distributivnoj logistici, s obzirom da se ne zna
kvalitet i količina proizvoda koji se vraćaju od korisnika.

POVRATNA LOGSITIKA – detaljnije odeđenje pojma

U cilju razjašnjenja pojma povratne logistike, veoma je bitno prikazati i razgraničiti osnovna pitanja i elemente koji je
karakterišu. De Brito i Dekker u tezi A Framework for Reverse Logistics (2002) detaljno objašnjavaju zašto postoje
povratni tokovi, na koji način se oni realizuju, koji su to proizvodi i materijali koji iniciraju povratne tokove i ko su
kompanije i pojedinci koji izvršavaju aktivnosti povratne logistike.

Kao što je već spomenuto, povratna logistika dobija na značaju u svesti kompanija širom sveta, naročito u poslednje dve
decenije. U industrijalizovanim zemljama smanjenje otpada je postala velika briga, pa koncept re-procesiranja postepeno
zamenjuje jednosmernu percepciju ekonomije (Fleischmann, 2001). U poslednje vreme potrošači zahtevaju od
proizvođača ne samo kvalitetan proizvod koji će zadovoljiti njihove potrebe, već i brigu o zaštiti životne sredine prilikom
proizvodnje i upotrebe tog proizvoda. Svedoci smo napora zemalja širom sveta u težnji da zakonski obavežu proizvođače
da smanje uticaje proizvodnje na životnu sredinu i preuzmu odgovornost nad proizvodima koje potrošači odbace nakon
upotrebnog veka. Nekoliko zemalja, naročito u Evropskoj Uniji, donelo je zakone o životnoj sredini koji proizvođače čine
odgovornim za ceo životni ciklus njihovih proizvoda (Pochampally i ostali, 2009). Brojni su primeri tih zakona –
elektronski otpad u EU i Japanu, automobili u i na Tajvanu, ambalaža u Nemačkoj.

Govoreći o razlozima koji podstiču povratne tokove razlikuju se dva tipa relevantnih faktora (De Brito i Dekker, 2002):

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 19

 faktori koji podstiču kompanije da u svoje poslovanje uvedu i sistem povratne logistike (razlozi primalaca
povratnih tokova), i
 faktori koji podstiču učesnike lanca snabdevanja da vrate proizvod (razlozi pošiljalaca povratnih tokova).

Razlozi primalaca povratnih tokova

Nijedna kompanija na svetu neće sprovoditi nikakve nove i zahtevne procese ukoliko nema neke koristi od njih, ili
ukoliko nije zakonska obaveza. De Brito i Dekker (2002) predlažu kategorizaciju razloga koji podstiču kompanije da se aktivno
uključe u rešavanje problema povratnih tokova u tri grupe:
1. ekonomski razlozi (direktni i indirektni)
2. zakonske obaveze
3. društvena odgovornost

Ekonomski razlozi koji podstiču kompanije da se uključe u povratnu logistiku predstavljaju zapravo finansijsku korist
koju je kompanija prepoznala u realizaciji procesa povratne logistike. Na kraju životnog veka proizvoda preostaju određene
vrednosti koje se mogu povratiti kroz obnavljanje, obradu ili recikliranje. Danas se veliki broj kompanija bavi isključivo
tretmanom proizvoda ili materijala koji se pojavljuju u povratnim tokovima (npr. centri za reciklažu).
Program povratne logistike može doneti direktnu korist kompanijama kroz smanjenje sirovina u proizvodnji, stvaranje
novih vrednosti kroz oporavak i obnavljanje vraćenih proizvoda (koji se u vrlo kratkom vremenskom periodu mogu ponovo
vratiti na tržište4), ili kroz smanjenje troškova odlaganja otpada na pravi način, koji je ekološki, društveno i zakonski
prihvatljiv. Finansijska korist je prisutna i kod rastavljanja vraćenih proizvoda na delove, od kojih se funkcionalni delovi
ponovo vraćaju na tržište (uz eventualnu pripremu i/ili čišćenje), a otpad odlaže na odgovarajući način.

4
Poznato je da je aluminijumska limenka potpuno reciklabilna i da se na police prodavnica može vratiti za 60 dana nakon prikupljanja za procese reciklaže.
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 20

De Brito i Dekker (2002) navode jednostavne primere iz svakodnevnog života koji potvrđuju prethodna razmatranja –
preprodavci metalnog otpada zarađuju ogromne sume novca prikupljajući metalni otpad i preprodajući ga industrijskim
postrojenjima koji metal koriste kao sirovinu. Na taj način su svi na dobitku – preprodavci dobro zarađuju prodajući metal koji
su praktično besplatno nabavili; industrija dobija dragocene sirovine po znatno nižim cenama od novog metala, a na taj način
se čuva i životna sredina i deponije oslobađaju materijala koji se ne razlaže, a zauzima značajne površine i zagađuje okolinu.
Slična je situacija i sa elektronskom industrijom – elektronski proizvodi koji više nisu u upotrebi zbog kvara ili prevaziđene
tehnologije predstavljaju dragocene izvore sekundarnih sirovina za proizvodnju novih proizvoda. Npr. stari računari sadrže
dragocene metale poput zlata, platine, paladijuma i srebra, koji se mogu izolovati iz starih delova i ponovo koristiti. U svojoj
doktorskoj disertaciji, De Brito (2003) navodi da jedna tona elektronskog otpada od PC računara sadrži više zlata nego što se
može ekstrahovati iz 17 tona rude zlata.
Osim direktne ekonomske koristi, kompanije se mogu uključiti u program povratne logistike i zbog marketinga,
konkurentnosti na tržištu ili strateških koraka, od čega se očekuju indirektne koristi. Louwers i ostali (1999) navode da se
mnoge kompanije odlučuju za proces obnavljanja proizvoda da bi se pripremili za buduće zakonske norme koje se predviđaju.
Naime, kompanije ulaze u početnu fazu implementacije povratne logistike kako bi imale dovoljno vremena da se adaptiraju i
usavrše do trenutka kada na snagu stupe zakonske norme o postupanju sa korišćenim i vraćenim proizvodima.
Jedan od indirektnih ekonomskih razloga je svakako i sprečiti konkurenciju da se domognu njihove tehnologije. De Brito
i Dekker (2002) navode iz literature da je IBM preuzeo odgovornost za obnavljanje svojih delova i proizvoda samo da bi
sprečio preprodavce da to čine.
Manje zastupljen, ali svakako prisutan jeste i razlog negovanja dobrih odnosa sa kupcima – tako je kompanija Canon
lansirala moto „živeti i raditi zajedno za opšte dobro“.
U tabeli 3. dat je pregled direktnih i indirektnih ekonomskih koristi koje kompanije imaju od realizacije aktivnosti
povratne logistike

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 21

Tabela 3. Pregled ekonomskih koristi od povratne logistike5

EKONOMSKE KORISTI
Direktne Indirektne
• ulazni materijali • očekivani zakonski okviri
• smanjenje troškova • zaštita tržišta
• stvaranje vrednosti • poboljšanje veze proizvođač-
obnavljanjem kupac

Zakonske obaveze nalažu proizvođačima kako treba da prihvate i postupaju sa svojim proizvodima nakon što ih
potrošači odbace. U mnogim zemljama Evrope, a naročito u Nemačkoj, zakonske norme su striktne i rigorozne, posebno u
automobilskoj, električnoj i elektronskoj industriji, čiji se odbačeni proizvodi svrstavaju u opasan otpad. Mnoge kompanije
uvode program povratne logistike kao prevenciju i prilagođavanje zakonskim merama.
Društvena odgovornost podrazumeva skup moralnih vrednosti ili principa koji nalažu nekoj kompaniji ili organizaciji
da postanu odgovorni prema društvu i/ili prirodnoj sredini kroz realizaciju i podržavanje povratne logistike. De Brito i Dekker
(2002) naglašavaju da razlozi za motivaciju kompanije da primenjuje povratnu logistiku ne isključuju jedan drugog, tako da je
u praksi najčešće slučaj da više razloga podstiču kompaniju na taj korak (slika 3). Naime, čest je slučaj da kompanija započne
realizaciju povratnih tokova svojih proizvoda kao pripremu za dolazeće zakone, a onda prepozna značajne finansijske koristi.
Takva kompanija usavršava i razvija svoj sistem Povratne logistike, ulaže sredstva, vreme, napore i kadrove kako bi iskoristila
što bolje priliku za zaradu i bolji plasman svojih proizvoda, iako je u implementaciju nerado ušla zbog zakonske obaveze.

5
De Brito, M i Dekker, R. (2002). „A Framework for Reverse Logistics“, Erasmus University Rotterdam
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 22

Slika 3. Faktori za primenu povratne logistike6

Razlozi pošiljalaca povratnih tokova

Prethodno razmatrani razlozi predstavljaju faktore koji podstiču primaoce povratnih tokova da realizuju povratnu
logistiku. Međutim, postavlja se sledeće pitanje - koji su to razlozi koji navode korisnike da vrate robu dobavljačima?
Uopšteno govoreći, proizvodi se vraćaju ili zato što više ne funkcionišu na pravi način, ili zbog toga što oni ili
njihove funkcije nisu više neophodni.
De Brito i Dekker (2002) navode glavne razloge zbog kojih se proizvodi vraćaju, a razlikuju:
1. povraćaje proizvođača
2. distribucione povraćaje
3. kupčeve (korisničke) povraćaje.

6
De Brito, M i Dekker, R. (2002). „A Framework for Reverse Logistics“, Erasmus University Rotterdam

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 23

Proizvodni povraćaji obuhvataju sve slučajeve gde se komponente ili proizvodi moraju popraviti u toku neke od faza
proizvodnje. Postoji više razloga za ovu vrstu tokova – sirovine koje su višak nakon proizvodnog procesa, poluproizvodi ili
gotovi proizvodi koji nisu prošli kontrolu kvaliteta pa se moraju vratiti na doradu ili prepravke, zatim delovi koji preostanu
kao višak nakon proizvodnje ili nus–proizvodi koji se pojavljuju. De Brito i Dekker (2002) višak delova i sirovina svrstavaju u
kategoriju „proizvodi koji nisu potrebni“, dok se povratna roba koja nije zadovoljila standarde prilikom kontrole kvaliteta
svrstava u „defektne proizvode“.
Distribucioni povraćaji podrazumevaju sve slučajeve povraćaja koji su inicirani tokom distributivne faze lanca
snabdevanja. Beker i Stanivuković (2007) navode sledeće razloge kao potencijalne:
• istekao je rok trajanja proizvoda – proizvodi koji imaju rok trajanja obično su predmet dogovora između proizvođača i
distributera, gde distributer ima pravo da vrati proizvod koji nije prodat, a kome je istekao rok trajanja (npr.
hrana i farmaceutski proizvodi), na osnovu čega mu se vraća novac ili daje nova roba u toj vrednosti;
• istekla je sezona u kojoj se proizvod traži – ukoliko se radi o sezonskim proizvodima (poput sezonske garderobe, opreme za
letovanje ili zimovanje itd), kada se završi sezona potražnje, distributer vraća proizvođačima neprodatu robu
kako bi oslobodio prodajni i skladišni prostor za novu sezonu;
• na tržištu se pojavila novija verzija tog proizvoda – obično se radi o elektronskim uređajima, gde se tehnologija jako brzo
razvija; tako na primer USB flash drive od 256MB povučen je u potpunosti sa tržišta, s obzirom da su se pojavili
novi uređaji kapaciteta i do 32GB po relativno pristupačnim cenama; isti je slučaj sa mobilnim telefonima;
• prestala je proizvodnja nekog proizvoda – ako prestane proizvodnja, proizvodi se u određenom vremenskom periodu
povlače iz prodaje jer ne postoji više mogućnost zamene celih proizvoda ili njihovih delova u slučaju kvara,
fabričke neispravnosti itd; razlozi za prestajanje proizvodnje su brojni: prevaziđena tehnologija, poboljšane
verzije proizvoda, slaba potražnja za proizvodom, prestanak rada proizvođača itd.
• trgovac ima previše zaliha koje želi da smanji – u slučaju racionalizacije i reorganizacije poslovanja, distributeri najčešće
žele da smanje količine proizvoda na zalihama, kako bi smanjili zarobljeni kapital i oslobodili skladišni prostor;
kroz optimalno upravljanje zalihama poboljšava se protok proizvoda, smanjuje se veličina narudžbine, ali su
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 24

one frekventnije, što opet za posledicu može imati frekventnije povratne tokove iz bilo kog od prethodno
navedenih razloga;
• trgovac je prestao sa radom – u slučaju prestanka rada, distributer vraća proizvođačima celokupnu količinu robe iz
prodajnog i skladišnog objekta; ovakvi tokovi mogu biti izuzetno obimni.
Upoznajući se sa raznovrsnom literaturom iz oblasti povratne logistike, dolazi se do zaključka da različiti autori različito
definišu i klasifikuju pojmove iz Povratne logistike, jer ne postoji jedinstvena i opšte priznata načela Povratne logistike. Tako,
na primer, De Brito i Dekker (2002) na drugačiji način vrše grupisanje povratnih tokova od distributera. Oni ove tokove
razvrstavaju na sledeće:
• opozivi proizvoda - opozvani proizvodi su oni koji se povlače sa tržišta zbog naknadno utvrđene opasnosti po bezbednost i
zdravlje ljudi. Ove opozive najčešće vrše proizvođači ili snabdevači. Ovo je čest slučaj sa prehrambenom i
farmaceutskom industrijom. U Kini je u avgustu 2008. godine sa tržišta povučeno oko 700 tona kontaminiranog
mleka u prahu za bebe, nakon što je došlo do nekoliko smrtnih slučajeva i više od hiljadu obolelih beba.7
• B2B komercijalni povraćaji - predstavljaju sve slučajeve kada postoji dogovor između proizvođača i distributera o vraćanju
proizvoda usled pogrešne ili oštećene isporuke, kratkog životnog veka proizvoda na prodajnim mestima
(dnevna štampa, dnevno pecivo...) ili kada se jednostavno proizvod ne proda. U ovu grupu povraćaja mogu se
svrstati i povraćaji zbog isteklog roka trajanja i sezone u kojoj se proizvod kupuje.
• upravljanje zalihama - faktor identičan onome u podeli koju su naveli Beker i Stanivuković (2007).
• funkcionalni povraćaji - uzimaju u obzir one proizvode kojima je glavna funkcija da se kreću napred i nazad u lancu
snabdevanja, kao što je slučaj sa paletama, kontenerima, izmenjivim transportnim sudovima i drugim oblicima
povratnih logističkih jedinica za višestruku upotrebu. Naime, konteneri su logističke jedinice koje služe za
ukrupnjavanje tereta – kada se jednom teret istovari na krajnjoj destinaciji, potrebno je prazne kontenere
vratiti vlasniku kako bi ih mogao ponovo koristiti. Uočavajući veliku problematiku prilikom vraćanja praznih
kontenera, kompanije širom sveta su razvile tri sistema povraćaja (Lützebauer, 1993): 1) pool sistem sa

7
Izvor: www.b92.net
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 25

razmenom jedinica; 2) sistem sa povratnom logistikom i 3) sistem bez povratne logistike – razlikuje se način
vraćanja kontenera i nadležnost pojedinih učesnika za održavanje i vraćanje kontenera.
Korisnički povraćaji obuhvataju sve one proizvode koji se uključuju u povratni logistički tok nakon što je proizvod
dospeo u ruke krajnjih potrošača, odnosno kupaca. Kroz literaturu se nailazi na brojne razloge za ovu grupu povratnih tokova.
Lista razloga može biti manja ili veća, u zavisnosti od životnog ciklusa proizvoda. De Brito i Dekker (2002) ove razloge dele u
sledeće grupe:
• B2C komercijalni povraćaji (garantovani povraćaj novca) – u slučaju kada se kupac predomisli nakon već obavljene
kupovine i preuzetog proizvoda, jer proizvod ne zadovoljava kupčeva očekivanja; obično se radi o kratkom
vremenskom periodu nakon kupovine i kupac dobija natrag svoj novac. Beker i Stanivuković (2007) smatraju
da nije samo nezadovoljstvo korisnika proizvodom razlog vraćanja u okviru B2C povraćaja, već na to može
uticati i kupčeva zloupotreba mogućnosti vraćanja proizvoda (tržište Velike Britanije ima takvih problema, s
obzirom da se velike količine proizvoda vraćaju usled „nezadovoljstva“ kupaca u roku od nekoliko meseci, pa i
godinu dana nakon kupovine i korišćenja proizvoda. Iz tog razloga u Velikoj Britaniji je veoma razvijeno tržište
second-hand robe, odnosno polovnih proizvoda. Ovakvo ponašanje kupaca je omogućeno zakonima o zaštiti
potrošača; ovi zakoni su u Srbiji trenutno u postupku usvajanja.). Druga mogućnost je da kupac nije shvatio
pravilnu upotrebu proizvoda, pa ga etiketira sa „neispunjena očekivanja“ i vraća nazad prodavcu.
• povraćaji na osnovu garancije – ukoliko dođe do kvara ili proizvod ne funkcioniše na način koji je kupac očekivao, on
može vratiti proizvod na osnovu garantnog lista koji dobija prilikom kupovine od prodavca; zavisno od kvara,
kupac dobija novi proizvod, vraća mu se uloženi novac ili se vrše popravke na istom, nakon čega se ponovo
vraća kupcu;
• servisni povratni tokovi – nakon isteka garantnog perioda kupac takođe može da vrati proizvod na popravku, ali ta usluga
više nije besplatna; ove popravke se mogu vršiti kod kupca, ili se proizvod transportuje do servisnog centra;
• End-of-Use povratni tokovi (vraćanje proizvoda na kraju njihovog veka korišćenja) – obuhvataju sve povratne logističke
tokove u situacijama kada korisnik ima mogućnost da vrati proizvod u nekom stadijumu životnog veka

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 26

proizvoda; jedan od čestih primera je slučaj lizinga, ili vraćanje ambalaže poput staklenih boca; u ove povraćaje
spadaju i proizvodi koji se plasiraju na second-hand tržištima;
• End-of-Life povratni tokovi (vraćanje proizvoda na kraju životnog veka) – obuhvata vraćanje proizvoda koji su na kraju
životnog veka u ekonomskom ili fizičkom smislu, npr. elektronski i električni uređaji. U Srbiji je 2007. godine
započeta akcija vraćanja starih mobilnih i fiksnih telefona mobilnim operaterima, koji za to nude popust pri
kupovini novih telefonskih aparata.8 Direktni cilj akcije je reciklaža starih telefona, a indirektni ciljevi su
postupanje u skladu sa zakonima Evropske Unije i očuvanje životne sredine.
• Verstrepen i ostali (2007), u istraživanju o povratnoj logistici u Flandriji, prikazuju procentualno razloge povraćaja
proizvoda. Istraživanja pokazuju da je 50% kompanija uključenih u studiju, navelo oštećenje prilikom transporta kao
glavni razlog za povraćaj proizvoda. Po 30% obuhvataju razlozi „nezadovoljstvo klijenta proizvodom“ i greške
prilikom isporuke. Oko 20% kompanija je uključilo defekte u kvalitetu i jednostavno otkazivanje kupovine od strane
kupaca, bez određenog razloga. Oko 10% kompanija je navelo kašnjenje u isporuci, loša procena (prognoziranje)
prodaje i višak zaliha, kao razloge za vraćanje proizvoda sa kojima se njihove organizacije susreću. Vraćanje nakon
korišćenja proizvoda predstavlja manje od 10% faktora koji uzrokuju povratne tokove. Na slici 4. dat je grafički prikaz
rezultata istraživanja Povratne logistike u Flandriji (Verstrepen i ostali, 2007).

8
Izvor: www.b92.net
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 27

oštećenja tokom transporta

50%
nezadovoljstvo proizvodom
45%
40% greška u isporuci
35%
neodgovarajući kvalitet
30%
25% otkaz kupovine
20%
bez razloga
15%
10% usklañivanje zaliha
5%
zakasnela isporuka
0%
povraćaj nakon korišćenja

Slika 2. Razlozi za vraćanje proizvoda (istraživanje kompanija u Flandriji)9

Aktivnosti povratne logistike

Jedno od osnovnih pitanja u problemu definisanja povratne logistike jeste sledeće – na koji način povratna logistika
deluje u praksi, odnosno na koji način se vrši povraćaj vrednosti iz vraćenih proizvoda?
Povratna logistika, koju smo na početku definisali kao proces, obuhvata više aktivnosti:
1. prikupljanje proizvoda
2. inspekcija i testiranje prikupljenih proizvoda
3. sortiranje proizvoda
4. obnavljanje proizvoda

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 28

5. redistribucija

Prikupljanje proizvoda je početna, ali, može se reći, i jedna od najbitnijih faza povratne logistike, s obzirom da su
vrednosti koje se dobijaju iz proizvoda kroz aktivnost obnavljanja veće ukoliko se prikupe veće količine odbačenih ili vraćenih
proizvoda. Sakupljanje se odnosi na dopremu proizvoda od mesta u lancu snabdevanja sa kojeg se vrši povraćaj (fabrika,
distributer ili potrošač-korisnik), do mesta gde se vrši neki od oblika obnavljanja proizvoda. Postoji više načina za prikupljanje
odbačenih proizvoda: Bring collection system ili Drop off locations, Curbside system, Return vending machines, Refill/Deposit
system i Buy-back centres.
U okviru aktivnosti inspekcije i testiranja proizvoda, vrši se pregledanje proizvoda, procenjuje se kvalitet i određuje se
koji od načina obnavljanja će se koristiti u daljem postupanju sa proizvodom (Vidović). Ova faza je takođe veoma bitna, jer se
dolazi do saznanja o stanju vraćenih proizvoda. Autori navode da, ako je proizvod u stanju „skoro kao novo“, on se može
ponovo naći na tržištu gotovo trenutno, kroz ponovno korišćenje, ponovnu prodaju (proizvod se ponovo prodaje npr. kao roba
sa greškom) i redistribuciju (odnosi se na logističke jedinice poput paleta ili kontenera). Ova postupanja sa vraćenim
proizvodima predstavljaju direktno obnavljanje.
U okviru daljeg postupanja sa proizvodima, oni se sortiraju i usmeravaju u dalji tok prema tipu obnavljanja koji je za njih
određen.
Ukoliko proizvodi nisu u mogućnosti da se kroz direktno obnavljanje vrate na tržište, oni se šalju na tzv. procesno
obnavljanje. Ova vrsta obnavljanja može obuhvatiti nekoliko operacija kao što su čišćenje, rastavljanje na delove ili ponovno
sastavljanje. De Brito (2003) navodi da postoji procesno obnavljanje na različitim nivoima:
 nivo proizvoda - popravka
 nivo modula - dogradnja ili čišćenje i opravka delova
 nivo komponenata – ponovna proizvodnja
 nivo izabranih proizvoda – obnova
 nivo sirovina – reciklaža
 nivo energije – spaljivanje
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 29

U slučaju da nije moguće primeniti nijedan od navedenih oblika obnavljanja, proizvod se svrstava u otpad i odlaže se na
deponiju .
Na slici 5. prikazana je piramida obnavljanja vraćenih proizvoda. Kada se proizvod dopremi kroz proces povratne
logistike, prema njegovom trenutnom stanju vrši se izbor daljeg postupanja, odnosno proces obnavljanja idući od vrha ka dnu
piramide, pri čemu je odlaganje proizvoda na deponiju poslednja moguća opcija. De Brito (2003) navodi da je u okviru ove
selekcije veoma značajan razlog vraćanja proizvoda. Naime, ukoliko je kupac vratio proizvod kako bi se doveo u stanje
ispravnosti (servisni povraćaj), direktno obnavljanje nije poželjno. U okviru piramide na slici, određene opcije obnavljanja su
podeljene u tri grupe. Podela je izvršena na osnovu njihovog uticaja koji imaju na različite delove organizacije. Prema De Brito
(2003), direktno obnavljanje uglavnom utiče na distribuciju, središna grupa (popravka, dogradnja, ponovna proizvodnja,
obnova) utiče na planiranje proizvodnje, dok je treća grupa uglavnom okrenuta ka outsourcing-u.

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 30

Slika 5.piramidalno postavljene opcije procesa povratne logistike10

Vrsta i karakteristike vraćenih proizvoda

U cilju sagledavanja pojma i problema povratne logistike, svakako je bitno definisati šta je to što ulazi u proces povratne
logistike, koji su to proizvodi i kakve su im karakteristike. Pod karakteristikama se podrazumevaju standardne osobine poput:

veličine,

dimenzija,

10
De Brito, M. (2003), „Managing Reverse Logistics or Reversing Logistics Management?“, PhD thesis, Erasmus Research Institute of Management, Erasmus University Rotterdam
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 31

težine,

vrednosti,

mogućnosti transportovanja,

zahteva prilikom transporta i skladištenja,

materijala od kojih je proizvod izrađen itd.

Prema pojedinim karakteristikama vraćenih proizvoda određuje se dalje postupanje sa njima i način na koji se
može dobiti neki oblik vrednosti iz njih – da li će se proizvod samo popraviti, oprati, rastaviti na delove ili
reciklirati u potpunosti itd. Broj delova i materijala od kojih je proizvod izrađen (kompozicija) u mnogome je
značajan aspekt prilikom određivanja načina obnavljanja proizvoda. Pored broja i vrste različitih materijala bitan
je i način na koji su ti materijali sastavljeni u proizvodu, odnosno koliko je lako ili teško rastaviti proizvod na
različite materijale koji ga sačinjavaju. Kao primer može se navesti prisustvo opasnih materija (De Brito i Dekker,
2002), njihova kompaktnost sa ostalim materijalima i način izolovanja iz proizvoda, imajući u vidu da opasne
materije zahtevaju poseban tretman prilikom obnavljanja. Veličina proizvoda predstavlja takođe bitnu
karakteristiku posmatrajući sa aspekta rukovanja i transporta.

Karakteristike deterioracije naposletku uzrokuju nefunkcionalnost proizvoda, ali takođe određuju da li je moguće
proizvod dalje koristiti, bilo u celini bilo pojedinačne delove od kojih je sastavljen (De Brito i Dekker, 2002). Postoji
nekoliko pitanja na koja treba odgovoriti u cilju procene potencijala proizvoda za obnavljanje:
 da li proizvod stari tokom upotrebe?
 da li svi delovi proizvoda istovremeno stare?
 da li vrednost proizvoda brzo opada?
Može se reći da ove osobine proizvoda imaju veliki značaj prilikom određivanja daljeg postupanja sa proizvodima.
Naime, ako se radi o proizvodima koji su zastareli jer se na tržištu pojavila unapređena, novija verzija, onda su mogućnosti
obnavljanja znatno sužene. Ako se radi o proizvodu koji je osetljiv na habanje, automatski se isključuje mogućnost ponovnog

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 32

korišćenja. Ukoliko samo jedan od delova brzo dotrajava, onda je više opcija za obnavljanje moguće sprovesti, odnosno
napraviti pravi izbor obnavljanja.
De Brito i Dekker (2002) navode da način korišćenja, posebno imajući u vidu lokaciju, intenzitet i trajanje korišćenja,
predstavlja posebnu grupu karakteristika koja ima uticaj na fazu prikupljanja proizvoda. Kada se uzme u obzir aspekt lokacije,
svakako da nije isto da li se proizvodi prikupljaju od pojedinačnih korisnika koji su prostorno dislocirani ili korisnici sami
donose proizvode do nekog sakupljačkog centra. Intenzitet korišćenja zavisi od vrste i namene proizvoda. Intenzitet korišćenja
grejne peći (grejalice) i klima uređaja se razlikuje po tome što se peć koristi sezonski, a klima uređaj se može koristiti tokom
cele godine – leti za hlađenje, a zimi za grejanje prostora. De Brito i Dekker (2002) su naveli primer knjige – ukoliko kupimo
knjigu i nakon čitanja je odložimo na policu, ona je svakako nakon korišćenja u mnogo boljem stanju od iste knjige koju je
kupila neka biblioteka i koju godišnje pročita 30 članova biblioteke.
De Brito (2003) predlaže kategorizaciju karakteristika vraćenih proizvoda (koji su od značaja za Povratnu logistike) u
sledeće grupe:
 kompozicija:

homogenost

razloživost

mogućnost testiranja
 deterioracija:

ekonomska

fizička
 način korišćenja:

lokacija

jačina

trajanje

grupno korišćenje nasuprot individualnom

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 33

Učesnici u sistemu povratne logistike

Kao što je veoma bitan aspekt proizvoda u sistemu PL, tako je veoma važno i predstaviti učesnike u lancu povratne
logistike, one koji omogućuju i realizuju čitav proces. De Brito i Dekker (2002) navode da su najbitniji „igrači“ u sistemu PL
sledeći:
• učesnici tradicionalnog lanca snabdevanja, tj. direktne logistike – snabdevač, proizvođač, trgovac na veliko,
trgovac na malo
• učesnici specijalizovanih povratnih lanaca – špekulanti, specijalisti za reciklažu, posvećene organizacije ili
fondacije
• državne institucije – Evropska Unija, nacionalne vlade...
• ostale organizacije – npr. dobrotvorne organizacije
Kod različitih učesnika razlikuju se i aktivnosti koje obavljaju, kao i razlozi zbog kojih su oni uopšte deo sistema povratne
logistike. Neki od učesnika su odgovorni ili organizuju povratni lanac, dok drugi učesnici imaju ulogu samo da izvršavaju
pojedine aktivnosti (npr. komunalne službe se pojavljuju u okviru faze sakupljanja i eventualno razvrstavanja proizvoda koji se
vraćaju; firme koje proizvode mobilne telefone dužne su, po zakonu, da organizuju celokupan lanac za prikupljanje i povraćaj
odbačenih telefona; transportne kompanije se uključuju u procesu dopreme proizvoda do sledećeg učesnika u lancu, koji je
npr. specijalizovan za određeni oblik reciklaže...). Krucijalnu ulogu imaju kompanije zadužene za organizaciju povratnog toka –
one obezbeđuju i koordiniraju sve ostale učesnike koji obavljaju neku od aktivnosti. Ceo lanac povraćaja mora biti efikasan,
efektivan i optimalan, u čemu leži suština fenomena povratne logistike. Potrebno je naglasiti da različiti učesnici povratnog
lanca imaju različite ciljeve i interese u okviru svojih uloga, što predstavlja dodatni problem prilikom optimiziranja celokupnog
lanca.

Opcije obnavljanja
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 34

U literaturi je opšte prihvaćena podela opcija obnavljanja koje su predložili Thierry i ostali (1995). Oni su naveli pet
različitih opcija obnavljanja na koje je moguće poslati proizvod (ili delove proizvoda) na kraju upotrebnog (End-of-Use
Products) ili životnog veka (End-of-Life Products):
1. direktno ponovno korišćenje
2. popravka
3. nadogradnja
4. ponovna proizvodnja
5. recikliranje

Tri od navedenih opcija obnavljanja (popravka, nadogradnja i ponovna proizvodnja) uključuju oporavak i poboljšanje
stanja proizvoda. Ove opcije se razlikuju u nivou poboljšanja proizvoda: popravka zahteva najmanje napora za unapređivanje
proizvoda i dovođenje u stanje sposobnosti za rad, dok ponovna proizvodnja zahteva najviše rada (Rogers i Tibben-Lembke,
1998).
Međutim, mnogi autori navode (Stock, Kopicki...) da je primarna i najpoželjnija mera u borbi protiv otpada redukcija
sirovina u proizvodnji. Ukoliko se minimiziraju sirovine (posebno opasne materije), to istovremeno uključuje smanjenje
materijala koji se koriste u proizvodu i smanjenje otpada i utrošene energije, a sve to kroz proizvodnju koja je ekološki
prihvatljiva. Kada se minimiziraju sirovine u proizvodnji, sledeća opcija je ponovno korišćenje kako celih proizvoda, tako i
delova i materijala od kojih je izrađen. Sledeća stavka je recikliranje što je moguće više otpada. Odlaganje na deponije treba da
bude poslednja opcija, a čak i u tom slučaju treba prvenstveno pribegavati insineraciji (dobijanje energije spaljivanjem otpada)
gde je to moguće, a tek onda pravilnom odlaganju na sanitarne deponije.

Direktno ponovno korišćenje

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 35

Direktna ponovna upotreba podrazumeva da se vraćeni proizvod direktno prodaje novom potrošaču na istom
tržištu sa kojeg je vraćen, ili se šalje na sekundarna tržišta i prodaje po povoljnijoj ceni (diskontne cene). Radnje
koje eventualno mogu da prethode ponovnoj upotrebi jesu čišćenje i sitnije popravke, u cilju dovođenja proizvoda
u stanje u kome se može ponovo prodati. Jedan od primera proizvoda koji podležu ovoj opciji jesu ambalaže za
višestruku upotrebu kao što su boce, palete ili konteneri (Fleischmann i ostali, 1997).

Još jedan primer možemo naći u kompjuterskoj industriji, gde se ova opcija obnavljanja koristi u kontekstu
donatorstva (u okviru ne-komercijalne upotrebe), a najčešće se radi o doniranju korišćenih računara socijalno
ugroženom stanovništvu i školama. Dhanda i Peters (2005) navode da je u kompjuterskoj industriji ovaj vid
obnavljanja slabo zastupljen, sa svega 3% (podaci za 1998. god). Autori navode da se približno 70% korišćenih
kompjutera usmerava direktno u školske programe (kojih u Sjedinjenim Američkim Državama ima oko 400-500),
sa prosečnim kapacitetom od 200 računara na godišnjem nivou. U komercijalnim programima ponovnog
korišćenja, pojedinci ili kompanije mogu prodati svoje korišćene računare putem e-prodaje ili na lokalnom
sekundarnom tržištu. Dhanda i Peters (2005) pojašnjavaju da je sekundarno tržište veleprodaje korišćenih
računara veoma razvijeno, gde takve kompanije otkupljuju računare od velikih korporacija ili onih koji se bave
reciklažom, a potom ih prodaju zemljama u razvoju (približno 80% prikupljenih starih računara i opreme se šalje u
Aziju, od čega se 90% šalje u Kinu, a ostatak u Indiju i Pakistan). Autori navode da najprofitabilniji deo elektronske
reciklaže dolazi od preprodaje delova koji se mogu upotrebiti, pre nego od recikliranja istih.

Popravka

Popravka proizvoda podrazumeva vršenje određenih radnji nad proizvodom ili njegovim pojedinim delovima u
cilju dovođenja proizvoda u stanje ispravnosti, odnosno radno stanje. Kvalitet proizvoda koji su popravljeni
najčešće je manji od kvaliteta novih proizvoda (Parlikad i ostali, 2003). Primera ima mnogo uključujući npr.
dugotrajne proizvode poput bele tehnike, industrijskih mašina i eletronske opreme (Fleischmann i ostali, 1997).

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 36

Nadogradnja

Nadogradnja ima za cilj da proizvod dovede u radno stanje rastavljanjem na delove, proverom i testiranjem
modula11 i zamenom onih koji su disfunkcionalni. Nadogradnja može uključiti i tehnološko poboljšanje proizvoda
zamenom prevaziđenih komponenata sa tehnološki superiornijim (Parlikad i ostali, 2003).

Primeri kompanija koje se bave nadogradnjom korišćenih računara su IBM Refurbished, Dell Refurbished, Nxtcycle
itd. Dhanda i Peters (2005) u svojoj studiji iznose da su kompanije koje se bave ne-komercijalnim nadogradnjama
obično neprofitne ili orjentisane ka školama. Autori navode da je potrebno 2 do 3 korišćena računara da bi se
dobio jedan upotrebljiv. Troškovi nadogradnje su oko 105$ po računaru, a obuhvataju rad, delove i odlaganje
elektronskog otpada. Zanimljiv je podatak da se u SAD neke nadogradnje obavljaju u zatvorima (Dhanda i Peters,
2005). Zatvorenici rastavljaju na komponente kompjuterske monitore, televizore i drugi elektronski otpad. S
obzirom da su zatvorenici malo plaćeni za poslove koje obavljaju, neke kompanije za reciklažu smatraju da neće
biti u stanju da se porede sa njima.

Ponovna proizvodnja

Ponovna proizvodnja je tip obnavljanja gde se proizvodi potpuno rastavljaju na module i delove. Vrši se inspekcija
delova, a potom se oni koji nisu u funkciji ili su tehnološki prevaziđeni, popravljaju ili zamenjuju novim. Ako je
potrebno i izvodljivo, izvršava se nadogradnja na nekim modulima (Vidović).

Cilj ponovne proizvodnje je dovođenje kvaliteta proizvoda do standarda koji su rigorozni kao i standardi za nove
proizvode (Parlikad i ostali, 2003). Međutim, potrošači najčešće manje cene re-proizvedene artikle od novih. U
mnogim zemljama proizvodi koji su ponovo proizvedeni moraju biti jasno obeleženi, kako bi kupac bio informisan

11
Modul je definisan kao grupa individualnih komponenti fizički i logički povezanih u cilju realizovanja odreñene funkcije (Parlikad i ostali, 2003)
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 37

o tome šta kupuje (Toktay i Wei, 2000). Iz tog razloga proizvođači su primorani da naprave razliku u ceni koštanja
novih i re-proizvedenih proizvoda.
Recikliranje

Najjednostavnije rečeno reciklaža predstavlja proces izdvajanja materijala iz otpada (korišćenih proizvoda) i
njegovu pripremu za ponovnu upotrebu (Ranković, Martinović, i Marjanović, 2009). To je skup tehničko-
tehnoloških operacija za dobijanje regenerata korisne sirovine iz jednom već upotrebljenog materijala12. Nakon
razvrstavanja slede logističke operacije skladištenja, pakovanja i transporta do pogona za reciklažu. U fabrikama
se vrši dorada i/ili prerada različitim tehničko-tehnološkim postupcima, nakon čega se dobija sirovina koja se,
sada kao sekundarna sirovina, ponovo vraća u isti ili neki drugi proizvodni proces u cilju dobijanja gotovog
proizvoda.
Proces recikliranja se može predstaviti sledećim koracima:
1. sakupljanje i obrada sekundarnih materijala,
2. izrada proizvoda od recikliranog sadržaja,
3. kupovina priozvoda koji su nastali od recikliranog materijala.

Ova tri koraka čine ciklus kojim je osiguran uspeh i tržišna vrednost reciklaže.Reciklaža računarske opreme se
sastoji u rastavljanju proizvoda na materijale od kojih su napravljeni, u cilju ekstrahovanja metala, plastike i stakla.
To je veoma kompleksan proces, s obzirom da se u proizvodnji računara koristi preko 1000 različitih materijala
(Parlikad i ostali, 2003). Poslednjih godina se radi na tome da se smanje količine dragocenih metala u proizvodnji
kompjuterske opreme. Kada se tome doda i niska cena sirovina, jasno je zašto je reciklaža kompjuterske opreme
slabo isplativa (Parlikad i ostali, 2003).

12
Izvor: www.reciklaza.org.rs
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 38

Procenat obnavljanja proizvoda raste širom sveta. Zanimljiv je primer da čak i NASA koristi pogodnosti različitih
opcija obnavljanja tokom izrade svemirskih letelica (Rogers i Tibben-Lembke, 1998). Obnavljanje je dobilo
prednost nad kupovinom nove opreme zbog uštede novca, koja se kretala između 40 i 60%.Hewlett-Packard
koristi delove koji su prošli opciju ponovne proizvodnje kao servisne delove (Rogers i Tibben-Lembke, 1998).
Kompanija prihvata delove koji nisu u funkciji, obnavlja ih preko procesa ponovne proizvodnje ili opravke, a
potom ih koristi kao primarne materijale kroz svoju servisnu mrežu. Schering AG je svetski poznata farmaceutska
kompanija sa sedištem u Nemačkoj. S obzirom da se Nemačka smatra kolevkom logistike, ne iznenađuje podatak
da ova kompanija dosta pažnje posvećuje procesima povratne logistike, naročito u oblasti ponovnog korišćenja i
reciklaže. Ova kompanija ima tri različite mreže povratne logistike, u zavisnosti od materijala koji se obnavljaju i
ponovo koriste (Teunter i ostali, 2005):
1. reciklaža nus-proizvoda
2. ponovno korišćenje i reciklaža rastvora
3. višestruko korišćenje kontenera za tečne terete

Kada proizvod koji je vraćen kroz proces povratne logistike ne može da se „oporavi“ ni na jedan način od
prethodno diskutovanih, onda se on mora odložiti na deponiju, ali ne bilo kako, već u skladu sa zakonskim
okvirima i zaštitom životne sredine. Ovakav način postupanja se sprovodi i sa proizvodima koji nisu u celosti mogli
da se obnavljaju, već su izdvojeni samo pojedini njihovi delovi. Alternativa odlaganju na deponije jeste dobijanje
energije iz otpadnih materijala (insineracijom, koja ima određenih uticaja na okruženje); (Parlikad i ostali, 2003).
Insineracija otpada se primenjuje u cilju smanjivanja zapremine otpada, a energija koja se dobija iz procesa
spaljivanja se može iskoristiti (Vidović). Vidović navodi da ekonomska opravdanost iskorišćenja energije nije uvek
prihvatljiva na prvi pogled, imajući u vidu da su investicioni i operativni troškovi insineratora u skladu sa
propisima EU visoki, generalno mnogo viši od troškova odlaganja otpada na sanitarne deponije. U Beču se, na
primer, već više od jedne decenije vrši spaljivanje otpada iz domaćinstava, iz kojeg se dobijaju energija za grejanje,

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

 Povratna logistika - uvod 39

toplu vodu i klima uređaje (spaljuje se oko 94% otpada) 13. Nemačka reciklira između 30 i 40% otpada i jakim
naporima pokušava da taj procenat podigne na viši nivo. U Japanu skoro da uopšte ne postoje deponije otpada
(reciklira se između 80 i 90% otpada); (Ranković, Martinović i Marjanović, 2009).


Grupe proizvoda

Osobina koja se prva uočava kod proizvoda jeste tip, odnosno grupa kojoj proizvod pripada, a na osnovu koje se
donose sve naredne odluke o daljem postupanju sa proizvodom. Tip proizvoda zapravo daje prvi opšti utisak o
potencijalnom statusu proizvoda u vezi sa obnavljanjem (De Brito, 2003).

Fleischmann i ostali (1997) predlažu tri suštinske grupe proizvoda, koje se razlikuju sa aspekta vremena i razloga
vraćanja kroz procese PL:

ambalaža – npr. palete, konteneri, boce...Ambalaže su proizvodi koji se vraćaju bržim tempom, s obzirom da nisu dugo
neophodne (koriste se tokom procesa transporta i eventualno skladištenja);

rezervni delovi – npr. delovi za mašine. Rezervni delovi se vraćaju nakon kvara ili preventivnih opravki, najčešće nakon
dužeg vremenskog perioda i sa određenim defektom;

potrošna roba – npr. kopir mašine, frižideri, nameštaj... Ovi proizvodi se najčešće vraćaju na kraju svog životnog veka,
nakon dugog perioda korišćenja.

De Brito (2003) dodaje i kategoriju industrijske robe (npr. vojna i profesionalna oprema), koja je generalno znatno
kompleksnija i sa različitim načinom korišćenja od potrošne robe. Nakon konsultovanja klasifikacije proizvoda od strane
Ujedinjenih Nacija, De Brito (2003) se odlučuje da kao posebne tipove proizvoda treba tretirati rude, ulja i hemikalije;
civilne objekte (zgrade, mostovi, putevi...) i druge materijale (kao što su pulpa, staklo...).

13
Izvor: www.bif.co.yu
Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava
 Povratna logistika - uvod 40

Sumirajući sve kategorije proizvoda koje se pojavljuju kroz literaturu, može se predložiti sledeća jedinstvena
kategorizacija:
1. ambalaža i distributivne jedinice
2. rezervni delovi
3. potrošna roba
4. industrijska roba
5. rude, ulja i hemikalije
6. civilni objekti
7. drugi materijali

Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava