You are on page 1of 157

“AÑANEYETARI”

DICCIONARIO POLIDIALECTAL EN LENGUA


ASHÁNINKA – MED
(Revisión y traducción del documento)

Por: Pablo Jacinto Santos

2017
Okanta osankenatakota añaneyetari
2
Ñanamentotsikikara, timatsi kantashiyetachari ñantsipe kemperi ora
baerontsipe, antayetantsipe, kantakoyetantsi aisati poyatantsipe.
Eiro pikomitantarotsi ñantsipe ariorika piñanatanakero,
asankenatakero jaoka opajiyetari aparope, kemperi:
1. Aikintsi. Bae. Ariorika piñake ñantsipe otsipatyaro Bae,
okantati ñantsira irointi baerontsi. [nombre]
2. Obayeritantsi. An. Ariorika piñake ñantsipe otsipatyaro An,
okantati ñantsira irointi antayetantsi (yantayetsiri ashaninkape)
[verbo]
3. Antaro. Kan. Ariorika piñake ñantsipe otsipataro Kan,
okantati ñantsira irointi kantakoyetantsi. [adjetivo]
4. Abiro. Po. Ariorika piñake ñantsipe otsipayaro Po, okantati
ñantsira irointi poyatantsi. [pronombre]
5. Aapata. Tsip. Ariorika piñake ñantsipe otsipayaro Tip,
okantati ñantsira irointi Tsipatsatachari. [adverbio]
3

ASHÁNINKA – ESPAÑOL
Revisado y traducido por:

Pablo Edwin Jacinto Santos1


2017

1
Lic. En Lingüística por la FLCH – UNMSM (2010). Mg. En Lingüística Teórica y Aplicada por la Universitat Pompeu
Fabra de Barcelona (2014). Hablante Ashéninka del Alto Perené. Investigador amazónico de su lengua y cultura.
Docente permanente de la EP de Lingüística de la FLCH – UNMSM.
A
aari. m. Hermano (mujer a varón).
Ejemplo de uso:
Ucayali. aari.
Junín. aari, jaiji.
Huánuco.aari.
Pasco. aari. 4
Ayacucho. jaiji.
Cusco. jaiji.
abakaantsi. m. Matrimonio, boda, casamiento.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abakantsi, abakaeyantsi, abakagantsi.
Junín. abakantsi, akantsi.
Huánuco. abakantsi.
Pasco. abakantsi.
Ayacucho. abakanchi.
Cusco. abakanchi.
abiro. pron. pers. Usted, tú.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eroka.
Junín. abiroka, abiro.
Huánuco.eroka.
Pasco. eroka, abiro.
Ayacucho. abiroka, abiro.
Cusco. abiroka, abiro.
aabintarontsi. f. Medicina, remedio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. aabintabontsi, aabintarontsi.
Junín. aabintarontsi.
Huánuco. aabintabontsi.
Pasco. aabintarontsi.
Ayacucho. aabintaronchi.
Cusco. aabintaronchi.
abotsi. m. Camino, trocha.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abotsi.
Junín. abotsi, aotsi.
Huánuco.abotsi, aatsi.
Pasco. abotsi.
Ayacucho. abochi, aochi.
Cusco. abochi, aochi.
aikintsi. m. Diente, muela
Ejemplo de uso:
Ucayali. aikintsi.
Junín. ajitsi, aikintsi, ajikintsi.
5
Huánuco.aikintsi.
Pasco. aikintsi.
Ayacucho. ajichi.
Cusco.ajichi.
airi. f. Abeja (sp de)
Ejemplo de uso:
Ucayali. airi.
Junín. eri, airi.
Huánuco. airi.
Pasco. airi.
Ayacucho. ajichi.
Cusco. ajichi.
ayini. f. Suegra (mujer a mujer)
Ejemplo de uso:
Ucayali. ayini.
Junín. aiyo, ayini.
Huánuco. ayini.
Pasco. ayini.
Ayacucho. aiyo.
Cusco. aiyo.
akachatantsi. tr. Anzolear
Ejemplo de uso:
Ucayali. akachatantsi.
Junín. tsaponkantsi, ampitasatantsi, kachatantsi, akachatantsi.
Huánuco. akachatantsi, ampitasatantsi.
Pasco. akachatantsi, ampitasatantsi.
Ayacucho. akachatantsi, ampitasatantsi.
Cusco. akachatantsi, ampitasatantsi.
akotsapa. m. Dedo de la mano.
Ejemplo de uso:
Ucayali. akotsapa, akoereki, akoempeki.
Junín. akotsapa.
Huánuco. akotsapa, akoempeki.
Pasco. akotsapa.
Ayacucho. akotsapaki.
Cusco. akotsapaki.
amabentantsi. tr. Prevenir, advertir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amabentantsi.
6
Junín. amabentantsi.
Huánuco. amabentantsi
Pasco. amabentantsi.
Ayacucho. amabentanchi.
Cusco. amabentanchi.
amakotantsi. tr. Celar, celo, celoso.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amakotantsi.
Junín. amakotantsi, jitantantsi, jitakantsi, amantsi.
Huánuco. amakotantsi.
Pasco. amakotantsi.
Ayacucho. jitakotanchi, amakotanchi.
Cusco. amakotanchi, jitakotanchi.
amani. adj. Creciente de río.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amani.
Junín. amarani, kimojantsi, anatarojantsi, amara.
Huánuco. amani.
Pasco. amarani, amani.
Ayacucho. kimojanchi.
Cusco. kimojanchi.
amashetantsi. Intr. y f. Danzar, danza (con personas abrazadas en forma de circulo)
Ejemplo de uso:
Ucayali. amashetantsi.
Junín. amashetantsi, amashaitantsi.
Huánuco. amashetantsi.
Pasco. amashetantsi.
Ayacucho. amasherenchi.
Cusco. amasherenchi.
amatabitantsi. tr. y adj. Engañar, explotar, estafar; explotador, estafador, engañador
Ejemplo de uso:
Ucayali. amatabitantsi, tsaeyantsi.
Junín. amatabitantsi, amatabirentsi, tsaiyantsi, tseyantsi.
Huánuco. amatabitantsi, tsaiyantsi.
Pasco. amatabitantsi, tsaiyantsi.
Ayacucho. amatabitanchi.
Cusco. amatabitanchi.
amatantsi. intr. Nadar.
Ejemplo de uso:
7
Ucayali. amatantsi.
Junín. amatantsi, amajatantsi.
Huánuco. Amatantsi.
Pasco. amatantsi.
Ayacucho. amatanchi.
Cusco. amatanchi.
amatsairentsi. f. Corona.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amatsairentsi, tsikenti.
Junín. amatsairentsi, amatserentsi.
Huánuco. amatsairentsi.
Pasco. amatsairentsi.
Ayacucho. matserenchi.
Cusco. matserenchi.
amenarontsi. m. Espejo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñarontsi.
Junín. amenarontsi, nejarontsi, ñarontsi.
Huánuco. amenarontsi.
Pasco. nejaronchi.
Ayacucho. koshikosati.
Cusco. nejaronchi.
amonkotantsi. intr. y prnl. Chacchar, bolear.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amonkotantsi, amonkorentsi.
Junín. amonkotantsi, amonkorentsi.
Huánuco. amonkotantsi, amonkorentsi.
Pasco.amonkotantsi, amonkorentsi.
Ayacucho. amonkotanchi.
Cusco. amonkotanchi.
ampeji. m. Algodón.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ampe.
Junín. Ampeji, ampe, ampi.
Huánuco. ampe.
Pasco. ampe.
Ayacucho. ampeji.
Cusco. ampeji.
antabairianti. adj. Trabajador.
8
Ejemplo de uso:
Ucayali. antabaitinkari, shiretsantsi.
Junín. antabairianti, antabetinkari, antaberenti.
Huánuco. antabaitinkari, antabairianti.
Pasco. antabaitinkari, shiretsanti.
Ayacucho. antabaerenti, tsamereanti.
Cusco. antabaerenti, tsamereanti.
antami. m. Monte, montaña, cerro, bosque, selva.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antami, antamimashi.
Junín. antami, inchatomashi, tomirishi, inchatoshi.
Huánuco. anatmi, antamimashi.
Pasco. antami.
Ayacucho. inchatoshi.
Cusco. inchatoshi.
antaro. adj. Grande.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antabo.
Junín. antaro, antyaro, antearo.
Huánuco. antaro, antabo.
Pasco. antaro, iniroite.
Ayacucho. antyaro, antiaro.
Cusco. antyaro, antiaro.
antantsi. tr. y prnl. Hacer.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antantsi, rantantsi.
Junín. antantsi.
Huánuco. antantsi, rantantsi.
Pasco. antantsi.
Ayacucho. antanchi.
Cusco. antanchi.
añantsi. intr. Existir, tener vida.
Ejemplo de uso:
Ucayali. añantsi.
Junín. añantsi, aneantsi, añantantsi.
Huánuco. añantsi.
Pasco. añantsi.
Ayacucho. añantanchi.
Cusco. añantanchi.
9
añenkantsi. intr. Respirar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. añenkantsi.
Junín. anenkantsi, añenkantsi, anenkatantsi.
Huánuco. anenkantsi.
Pasco. añenkantsi.
Ayacucho. añakanchi.
Cusco. añakanchi.
apa. m. Papá, padre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paba, papa.
Junín. apa.
Huánuco. apa, papa.
Pasco. apa.
Ayacucho. apa.
Cusco. apa.
apata. adv. t. y l. Después.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paata.
Junín. Apata, koajeka, apatatsita.
Huánuco. paata.
Pasco. apata.
Ayacucho. koakata.
Cusco. koakata.
apatorentsi. tr. y prnl. Reunir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. apatorentsi.
Junín. apatorentsi, apatoirentsi.
Huánuco. apatorentsi.
Pasco. apatorentsi.
Ayacucho. apatorenchi.
Cusco. apatorenchi.
apatotantsi. tr. y prnl. Juntar, juntarse, reunión.
Ejemplo de uso:
Ucayali. apatotantsi.
Junín. apatotantsi.
Huánuco. apatotantsi, apototantsi.
Pasco. apatotantsi.
Ayacucho. apatotanchi.
10
Cusco. apatotanchi.
aroni. m. Halcón, atatao (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. abo.
Junín. aroni, aro.
Huánuco. abo.
Pasco. aro.
Ayacucho. aroni.
Cusco. aroni.
arontsi. m. Estiaje de río, vaciante.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abontsi.
Junín. arontsi, shirinkatantsi.
Huánuco. abontsi.
Pasco. arontsi.
Ayacucho. aronchi.
Cusco. aronchi.
asana. m. Anashua (sp de pez)
Ejemplo de uso:
Ucayali. ajana, asana
Junín. asana
Huánuco. asana
Pasco. asana.
Ayacucho. asana.
Cusco. asana.
asankanentsi. m. Corazón
Ejemplo de uso:
Ucayali. asankanentsi, ajankanentsi
Junín. asankanentsi
Huánuco. asankanentsi
Pasco. asankanentsi
Ayacucho. asankanenchi
Cusco. asankanenchi
asharantantsi. intr., adj. y f. Prosperar, millonario, acaudalado, rico, próspero, ricohombre, riqueza.
Ejemplo de uso:
Ucayali. asharantantsi, ashagabo.
Junín. asharantantsi, ashararontsi, ashitarantantsi.
Huánuco. asharantantsi.
Pasco. asharantantsi, ashagabo.
11
Ayacucho. akanchi.
Cusco. akanchi.
ashetantsi. tr. y prnl. Mojar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ashetantsi.
Junín. ashetantsi, kajatantsi.
Huánuco. ashetantsi.
Pasco. ashetantsi.
Ayacucho. kajatanchi.
Cusco. kajatanchi.
ashitakorontsi. f. Puerta.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ashitakorontsi, ashitakomentotsi
Junín. ashikorontsi, pabiarontsi
Huánuco. ashitakomento
Pasco. ashitakorontsi
Ayacucho. ashitakoronchi.
Cusco. ashitakoronchi.
ataementotsi. f. Escalera.
Ejemplo de uso:
Ucayali. atementotsi, ataementotsi, pabitsi
Junín. ataimentosi, ataementotsi, pabirentsi
Huánuco. Ateimentotsi, pabitsi
Pasco. atementotsi
Ayacucho. ataimentochi.
Cusco. ataimentochi.
ataitantsi. tr. e intr. y prnl. Subir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ataetantsi, atetantsi.
Junín. ataitantsi, atetantsi, antaitantsi.
Huánuco. ataitantsi.
Pasco. ataitantsi.
Ayacucho. ataitanchi.
Cusco. ataitanchi.
atekoti. f. Panguana (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. makokaba, atekoti.
Junín. atekoti, makokaba.
Huánuco. atekoti, makokaba.
12
Pasco. atekoti.
Ayacucho. masankoa.
Cusco. masankoa.
atsikempitari. adj. Sordo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eshikempitari, atsikempitari, piyatsari.
Junín. atsikempitari, ashikempitari, ashikempityari, piyatsari.
Huánuco. ashikempitari, piyatsari.
Pasco. eshikempitari, piyatsari.
Ayacucho. ashikempitari, majerekempitari.
Cusco. ashikempitari, majerekempitari.
atsimiyantsi. tr. Succionar, absorver.
Ejemplo de uso:
Ucayali. atsimiyantsi, ajokantsi.
Junín. atsimikantsi, tsimikantsi, atsimiyantsi.
Huánuco. tsimikantsi, atsimiyantsi.
Pasco. atsimiyantsi.
Ayacucho. chomikanchi.
Cusco. chomikanchi.
antyashipari. adj. Viejo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antyashipari.
Junín. antyashipari, antarikona, kenkibari.
Huánuco. antyashipari, kenkibari.
Pasco. antyashipari, antarikona, kenkibari.
Ayacucho. antyashipari, pishari.
Cusco. antyashipari, pishari.
B
bairontsi. m. Nombre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oairontsi, bairontsi.
Junín. bajirontsi, bairontsi.
Huánuco. bajirontsi, oairontsi.
Pasco. bairontsi. 13
Ayacucho. bajironchi, baironchi.
Cusco. bajironchi.
banenkantsi. adj. Hermoso.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obanenkantsi, banenkantsi.
Junín. banenkantsi, obanenkantsi, banenkatantsi.
Huánuco. obanenkabo, obanenkantsi.
Pasco. banenkantsi.
Ayacucho. obanenkanchi, kametsanchi.
Cusco. obanenkanchi, kametsanchi.
batsakirontsi. f. Correa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. batsakirontsi, obatsakirontsi.
Junín. batsakirontsi.
Huánuco. batsakirontsi.
Pasco. batsakirontsi.
Ayacucho. batsakirontsi.
Cusco. batsakironchi.
betsainkantsi. tr. Alinear. (en formación)
Ejemplo de uso:
Ucayali. obitsainkantsi, betsenkantsi.
Junín. obetsainkantsi, obeshintsantsi, betsainkantsi.
Huánuco. obetsainkantsi.
Pasco. betsainkantsi.
Ayacucho. obeshintsanchi.
Cusco. obeshintsanchi.
betsikarantantsi. tr. y prnl. Alistarse.
Ejemplo de uso:
Ucayali. betsikarantantsi.
Junín. betsikarantantsi, obetsikarantantsi.
Huánuco. betsikarantantsi.
Pasco. betsikarantantsi.
Ayacucho. bechikarantanchi.
Cusco. bechikarantanchi.
bityokintsi. f. Pestaña.
Ejemplo de uso:
Ucayali. bityokintsi, bityoshi, shimpityoki, shimpereki.
Junín. bityokintsi, shimpityokintsi, shimpityoki, shimpereki.
14
Huánuco. bityokishi, shimpityoki.
Pasco. bityokintsi.
Ayacucho. bityokinchi.
Cusco. bityokinchi.
biyonkarentsi. m. Pulmón.
Ejemplo de uso:
Ucayali. biyonkarentsi, biyonkantsi.
Junín. bijonkarentsi, biyonkarentsi.
Huánuco. piyonkarentsi, biyonkarentsi.
Pasco. piyonkarentsi, biyonkarentsi.
Ayacucho. bijonkarenchi.
Cusco. bijonkarenchi.
borotsi. f. y m. Cara, rostro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pootsi, poo.
Junín. borotsi, porotsi.
Huánuco. borotsi, pootsi.
Pasco. borotsi.
Ayacucho. borochi.
Cusco. borochi.
CH
chakopi. f. Flecha
Ejemplo de uso:
Ucayali. chakopi, chekopi.
Junín. chakopi.
Huánuco. chekopi.
Pasco. chekopi. 15
Ayacucho. chakopi.
Cusco. chakopi.
charampabati. f. Perdiz (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. champampati, charampabati, champabati, sharampabanti.
Junín. charampabati, sharampabanti, oanobosati.
Huánuco. champampati.
Pasco. charampabati, choripampati.
Ayacucho. champampati.
Cusco. champampati.
charine. m. Abuelo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. charine, charini.
Junín. chaine, charine, aani.
Huánuco. charine.
Pasco. charine, aani.
Ayacucho. chaine.
Cusco. chaine.
cheratsi. m. Labio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. cheratsi.
Junín. cheratsi, tseratsi.
Huánuco. cheratsi .
Pasco. cheratsi.
Ayacucho. tserachi .
Cusco. tserachi.
cherepito. m. Martín Pescador (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. cherepito.
Junín. cherepito, tserepito.
Huánuco. cherepito.
Pasco. cherepito.
Ayacucho. tserepito.
Cusco. tserepito.
choki. f. Hermana. (varón a mujer)
Ejemplo de uso:
Ucayali. choeni.
Junín. choki, tsia, tsiyo.
16
Huánuco. choki.
Pasco. choki.
Ayacucho. chionti.
Cusco. chionti.
E
emoki. m. Suri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. imobo, imogo.
Junín. emoki.
Huánuco. imobo.
Pasco. imobo, emoki. 17
Ayacucho. emoki.
Cusco. emoki.
entsi. m. Niño. [vea: jananeki]
Ejemplo de uso:
Ucayali. iriani, entsi.
Junín. entsijaniki, entsi, jobentsi, jananeki.
Huánuco. iriani, entsi, jananeki.
Pasco. entsi, enchaniki.
Ayacucho. jobenchi.
Cusco. jobenchi, niki.
etakotantsi. tr. y prnl., f. compadecer, conmoverse, compasión
Ejemplo de uso:
Ucayali. etakotantsi, etagotantsi, neshironkatantsi.
Junín. intakotantsi, neshironkantsi.
Huánuco. neshironkatantsi.
Pasco. etakotantsi.
Ayacucho. nintanchi, intakotanchi
Cusco. nintanchi, intakotanchi.
eti. m. Armadillo
Ejemplo de uso:
Ucayali. eti.
Junín. etini, eti, ashoshi.
Huánuco. eti.
Pasco. eti.
Ayacucho. etini.
Cusco. etini.
I
ina. f. Mamá, madre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nana, mama.
Junín. ina.
Huánuco. ina, nana.
Pasco. ina 18
Ayacucho. ina.
Cusco. ina.
inchatomashi. f. Bosque, selva.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inchatomashi.
Junín. inchatoshi, antamimashi, antamishi, tomirishi.
Huánuco. inchatomashi.
Pasco. inchatomashi.
Ayacucho. inchatoshimashi, inchatoshi.
Cusco. inchatoshimashi, inchatoshi.
inchatyaki. f. Flor
Ejemplo de uso:
Ucayali. inchateyaki, oteya.
Junín. inchatyaki.
Huánuco. inchateyaki.
Pasco. inchatyaki.
Ayacucho. otyaki.
Cusco. otyaki.
inkare. f. Laguna, lago.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inkare.
Junín. inkajare, inkare, inkari.
Huánuco. inkare.
Pasco. inkare.
Ayacucho. Inkajare, inkare.
Cusco. inkajare, inkari.
inteina. adj. Lejos.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inteina.
Junín. inteina, intaina, osamani, areji, parikoti.
Huánuco. inteina.
Pasco. inteina.
Ayacucho. areji, intaina.
Cusco. areji, intaina.
intsomoina. adv. l. Adentro, interior.
Ejemplo de uso:
Ucayali. intsomointa, intsomoiki.
Junín. intsomoi, intsomoina, intsompoina, tsompoina, intsompointa, oshirejaki.
19
Huánuco. itsomoenta, intsomoiki.
Pasco. intsomointa.
Ayacucho. tsompoina.
Cusco. tsompoina.
irajantsi. f. Sangre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. irantsi, irajantsi.
Junín. Irajantsi, irantsi.
Huánuco. irantsi.
Pasco. irantsi.
Ayacucho. irajanchi.
Cusco. irajanchi.
iramentotsi. m. Pate, pajo, tazoncito.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iramentotsi.
Junín. pishina, kitamentotsi, tsota, chota.
Huánuco. iraatamentotsi.
Pasco. iramentotsipataki.
Ayacucho. chotari, sota.
Cusco. chotari, sota.
irapanantsi. m. Hígado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. irapanantsi, natarentsi, irapana.
Junín. irapanantsi, irapanantsi.
Huánuco. irapanatsi.
Pasco. irapanantsi.
Ayacucho. irapananchi.
Cusco. irapananchi.
iroñaka. adj. t. Hoy, ahora.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iroñaka, nimaeka.
Junín. meka, iroñaka.
Huánuco. iroñaka.
Pasco. iroñaka.
Ayacucho. meka, iroñaka.
Cusco. meka, iroñaka.
iroperotantsi. tr. y f. Valorar, valoración.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iroperotantsi, roperotantsi.
20
Junín. iroperotantsi, iroperori.
Huánuco. iroperotari.
Pasco. iroperotantsi.
Ayacucho. shinchirenchi.
Cusco. shinchirenchi.
ishá. f. Abuela.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ameni, sheni, isheni.
Junín. isha.
Huánuco. isha, isheni.
Pasco. isha.
Ayacucho. nato.
Cusco. nato.
J
jaka. adv. l. y t. Acá, aquí.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jaka.
Junín.aka, jaka.
Huánuco. jaka.
Pasco. jaka. 21
Ayacucho. aka.
Cusco. aka.
jakintsi. f. Lágrima.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yakintsi.
Junín. jakintsi, irakintsi.
Huánuco. yakintsi.
Pasco. irajakintsi.
Ayacucho. jakinchi.
Cusco. jakinchi.
jananeki. m. Niño. [vea: entsi]
Ejemplo de uso:
Ucayali. janeki, jananeki.
Junín. jananeki, entsi, iyani, irijaniki.
Huánuco. entsi.
Pasco. jananeki.
Ayacucho. jananeki, irijaniki.
Cusco. jananeki.
¿jaoka? pron. interrog. ¿Dónde?
Ejemplo de uso:
Ucayali. ¿tsika?, ¿jaoka?, ¿jempe?, ¿cha?.
Junín. ¿jaoka?, ¿tsika?, ¿jaka?.
Huánuco. ¿tsika?.
Pasco. ¿tsika?.
Ayacucho. ¿jaoka?.
Cusco. ¿jaoka?.
jebarentsi. m. Abanico, soplador.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jebantsi.
Junín. jebarentsi, jebarontsi.
Huánuco. jebabontsi.
Pasco. jebarontsi.
Ayacucho. jebarenchi.
Cusco. jebarenchi.
jeribatiki. m. Quina-quina, palo sangre, palo peruano. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. jeribatiki, kiribati.
Junín. jeribatili, jiribati.
22
Huánuco. jeribatiki.
Pasco. jeribatiki.
Ayacucho. jeribati.
Cusco. jiribati.
jikotantsi. tr. y prnl. Señalar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okotantsi.
Junín. jikotantsi.
Huánuco. okotantsi.
Pasco. okotantsi.
Ayacucho. jikotanchi.
Cusco. jikotanchi.
jimentsi. m. Esposo, marido, cónyuge.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jimetsi.
Junín. jimentsi, jimetsi, imetsi.
Huánuco. jimentsi.
Pasco. jimentsi.
Ayacucho. jimenchi.
Cusco. jimenchi.
jinantsi. f. Esposa, pareja, cónyuge.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inantsi, jinantsi.
Junín. jinatsi, jinantsi, inantsi.
Huánuco. jinatsi.
Pasco. jinatsi.
Ayacucho. jinachi.
Cusco. jinachi.
jokabakantsi. m. Divorcio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jokabakantsi, okabakantsi.
Junín. jokabakantsi, tsipariabakantsi.
Huánuco. okabakantsi.
Pasco. jokabakantsi.
Ayacucho. jokabakanchi.
Cusco. jokabakanchi.

23
K
kabana. f. Catahua.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kabana.
Junín. kabana, kamana.
Huánuco. kabana.
Pasco. kabana. 24
Ayacucho. kamana.
Cusco. kamana.
kaentantsi. intr. y f. Toser, tos.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaentantsi.
Junín. kaentantsi, kajentantsi, atojerentsi, tojetantsi.
Huánuco. kaenitantsi.
Pasco. kaentantsi, atojerentsi.
Ayacucho. atojerenchi, tojetanchi.
Cusco. atojerenchi, tojetanchi.
kaimantantsi. tr. y prnl. Llamar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaimagantsi, kaimakantsi, kaimantsi.
Junín. kaimantantsi, kajemantantsi, kaimantsi.
Huánuco. apatotabakaiya.
Pasco. kaimakantsi.
Ayacucho. kajemabakanchi.
Cusco. kajemabakanchi.
kainiri. m. Comezón, escozor, que da comezón.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kainiri.
Junín. kainiri, kajeniri.
Huánuco. kainiri.
Pasco. kainiri.
Ayacucho. kajeniri.
Cusco. kajeniri.
kainitantsi. intr. y prnl. Escocer, arder, enrojecerse.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kainitantsi.
Junín. kainitantsi, jenetsi, jenitsi.
Huánuco. kainitantsi.
Pasco. kainitantsi.
Ayacucho. kajeniporokitanchi, jeninchi.
Cusco. kajeniporokitanchi, jeninchi.
kaje. m. Café.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaje.
Junín. kajae, kaje.
25
Huánuco. kaje.
Pasco. kaje.
Ayacucho. kaji.
Cusco. kaji.
kajiro. m. Comején, termita.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kairo, kajiro.
Junín. kairo, kajiro.
Huánuco. kairo.
Pasco. kairo.
Ayacucho. kajiro.
Cusco. kajiro.
kamarankantsi. tr. Vomitar, nausear.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamarankaantsi, kamankantsi, kamagankantsi.
Junín. kamarankantsi.
Huánuco. kamankantsi.
Pasco. kamarankantsi.
Ayacucho. kamarankanchi.
Cusco. kamarankanchi.
kamari. m. Diablo, satanás, demonio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. peyari, kamari.
Junín. kamari.
Huánuco. peyari.
Pasco. peyari.
Ayacucho. kamari.
Cusco. kamari.
kamantsi. f. Gripe, catarro, refriado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamantsi, kainerentsi.
Junín. kamantsi, tojetantsi.
Huánuco. kamantsi.
Pasco. kamantsi.
Ayacucho. kamanchi.
Cusco. kamanchi.
kamitantsi. tr. e intr. Pedir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamitantsi, koakotantsi.
26
Junín. kamitantsi, amanatantsi.
Huánuco. kamitantsi.
Pasco. kamitantsi.
Ayacucho. amanapinitanchi.
Cusco. amanapinitanchi.
kamorentsi. m. Tapaje del río. (forma de pesca)
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamorentsi.
Junín. kamorentsi, tikarentsi, kamotantsi.
Huánuco. kamorentsitantsi, tikarentsi.
Pasco. tikarenti, kamorentsi.
Ayacucho. kamorenchi.
Cusco. kamorenchi.
kantakotantsi. tr. Mencionar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kantakoyetantsi, kantakotantsi.
Junín. kantakotantsi, pairiantsi, pajiriantsi.
Huánuco. kantakotantsi.
Pasco. kantakotantsi.
Ayacucho. kantakotanchi.
Cusco. kantakotanchi.
kanae. f. Tangarana.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kanae.
Junín. kanae, kaneki, kanaiki.
Huánuco. kanae.
Pasco. kanae.
Ayacucho. kaneki.
Cusco. kaneki.
kaniri. f. Yuca.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mama, kaniri.
Junín. kaniri, mama [yuca asada].
Huánuco. kaniri.
Pasco. kaniri.
Ayacucho. kaniri.
Cusco. kaniri.
kantashibairenti. adj. Gracioso, chistoso.
Ejemplo de uso:
27
Ucayali. kantashibairenti, obashiyabairenti.
Junín. kantashibairenti, obashiyabairenti.
Huánuco. kantashibairenti.
Pasco. kantashibairenti.
Ayacucho. shirontakantachari.
Cusco. shirontakantachari.
kapatsajari. adj. Agua sucia.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kipachari, kapatsari.
Junín. kapatsari, kapatsajari.
Huánuco. kipachari.
Pasco. kipachari, kapatsajari.
Ayacucho. kipachijari, kapatsajari.
Cusco. kipachijari, kapatsajari.
katsirentsi. adj. Fiebre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsirentsi, sabakitantsi, jabakitantsi.
Junín. katsirentsi.
Huánuco. katsirentsi.
Pasco. katsirentsi.
Ayacucho. kachirenchi, sabainarenchi.
Cusco. kachirenchi, sabainarenchi.
katsinkaiteri. adj. y m. Frío.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsinkaiteri.
Junín. katsinkaiteri, katsinkaite.
Huánuco. katsinkaiteri.
Pasco. katsinkaiteri.
Ayacucho. kachinkari.
Cusco. kachinkari.
katyori. adj. Salado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katyori.
Junín. katyori, poteari, potyari.
Huánuco. katyori.
Pasco. katyori.
Ayacucho. kacho, potyajari.
Cusco. kacho, potyajari.
kebotsi. f. Hamaca, dormilona.
28
Ejemplo de uso:
Ucayali. keboti, kebotsi.
Junín. yerontsi, kebotsi, kiyotsi.
Huánuco. kebotsi.
Pasco. kebotsi.
Ayacucho. nikakoronchi.
Cusco. nikakoronchi.
kempoyantsi. tr. y prnl., m. y f. Cuidar y guardar, cuida y guarda.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kempoyantsi, kimpoyantsi.
Junín. kempoyantsi, kimpoyantsi.
Huánuco. kempoyantsi.
Pasco. kempoyantsi.
Ayacucho. kempoyanchi.
Cusco. kempoyanchi.
kenashiri. adj. Verde.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenashiri, kinasiri.
Junín. kenashiri, natsiriari, matsiriari, kinashiri.
Huánuco. kenashiri.
Pasco. kenashiri, natsiriari.
Ayacucho. kenashiri, anachiriari.
Cusco. kenashiri, anachiriari.
keniri. m. Coto mono. (sp de mono)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shenonti.
Junín. keniri, janiri.
Huánuco. janiri.
Pasco. janiri.
Ayacucho. keniri.
Cusco. keniri.
kenkishiriantsi. tr. e intr. y prnl. Recordar, pensar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkishiriantsi.
Junín. kenkeshireantsi, kinkisabetantsi.
Huánuco. kenkishiriantsi.
Pasco. kenkishiriantsi.
Ayacucho. kenkeshirianchi.
Cusco. kenkeshirianchi.
29
kenkitsabaitantsi. intr. Dialogar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkitsabaitantsi.
Junín. kenkitsabaitantsi, kenkitsabetantsi.
Huánuco. kenkitsabaitantsi.
Pasco. kenkitsabaitantsi.
Ayacucho. kenkitsabaitanchi.
Cusco. kenkitsabaitanchi.
kenkitsarentsi. m. y f. Cuento, historia, narración, relato.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkitsarentsi.
Junín. kenkitsarentsi, kenkitsabairontsi.
Huánuco. kenkitsabairontsi.
Pasco. kenkitsabairontsi.
Ayacucho. kenkitsarenchi.
Cusco. kenkitsarenchi.
kentsitsi. m. Cuello, garganta.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kentsitsi.
Junín. kentsitsi, tsanotsi.
Huánuco. kentsitsi.
Pasco. kentsitsi.
Ayacucho. tsanonchi.
Cusco. tsanonchi.
ketaki. m. Nogal. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. keta, ketaki.
Junín. ketaki, keta.
Huánuco. ketaki.
Pasco. ketaki.
Ayacucho. keta.
Cusco. keta.
kimoshiretantsi. tr. y prnl., f. Alegrar, Alegría.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kimoshiretantsi.
Junín. kimoshiretantsi, beshireantsi.
Huánuco. obeshireantsi.
Pasco. kimoshiretantsi.
Ayacucho. beshirianchi.
30
Cusco. beshirianchi.
Kipaori. m. Pez ratón. (sp de pez)
Ejemplo de uso:
Ucayali. kipabori, kepabori.
Junín. kipaori, kipabori, kepaori.
Huánuco. kipari.
Pasco. kipaori.
Ayacucho. kipaori.
Cusco. kipaori.
Kiritsi. f. Nariz.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kiritsi.
Junín. kiritsi, irinantsi, botontsi, kirimashi.
Huánuco. kiritsi.
Pasco. kiritsi.
Ayacucho. potonchi, irimashi.
Cusco. potonchi, irimashi.
kisaari. adj. Negro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. cheenkari, kisaari.
Junín. cheenkari, kisaari, potsitari.
Huánuco. kisaari.
Pasco. cheenkari, kisaari.
Ayacucho. kisaari.
Cusco. kisaari.
kisanentantsi. adj. Odioso.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kisanentantsi, kijanentantsi.
Junín. kisanentantsi, ninatantsi, samantsi.
Huánuco. kisanentantsi.
Pasco. kisanentantsi.
Ayacucho. kisanentanchi.
Cusco. kisanentanchi.
kisori. adj. Duro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kisori, kijari, kisokiri.
Junín. kisori, kisokiri.
Huánuco. kisori.
Pasco. kisori.
31
Ayacucho. kisori, kisokiri.
Cusco. kisori, kisokiri.
kitairiki. m. Sajino. [vea: shintori]
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitairiki.
Junín. shintori, piratsi [huangana], kitairiki.
Huánuco. kitairiki.
Pasco. kitairiki, shintori.
Ayacucho. shintori, kitairiki.
Cusco. shintori, kitairiki.
kitaiteri. pres., sal., y adv. m. Buenos días.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Kitejiri, kitaiteri.
Junín. kitaiteri.
Huánuco. kitaiteri.
Pasco. kitaiteri.
Ayacucho. kitaiteri.
Cusco. kitaiteri.
kitamarori. adj. Blanco.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitamari.
Junín. kitamarori.
Huánuco. kitamari.
Pasco. kitamarori.
Ayacucho. kitamarori.
Cusco. kitamarori.
kiteriri. adj. Amarillo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kiteriri, shimashiriaki.
Junín. kiteriri.
Huánuco. kiteriri.
Pasco. kiteriri, mayonkonaki.
Ayacucho. kiteriri.
Cusco. kiteriri.
kitsari. f. Atarraya o tarrafa, esparavel.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitsari, chariamentotsi, charija.
Junín. charija, charijamentotsi, kitsari.
Huánuco. chariamentotsi, shiriamentotsi.
32
Pasco. pashikamentotsi, kitsari.
Ayacucho. kitsari.
Cusco. kitsari.
kitsatantsi. adj. Tarrafear.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitsatantsi, charijatanti, chariabaetantsi.
Junín. kitsatantsi, charijatantsi, ashiriatantsi, kitsayantsi.
Huánuco. chariatantsi.
Pasco. kitsatantsi.
Ayacucho. kitsatanchi.
Cusco. kitsatanchi.
kityonkari. adj. Rojo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kityonkari, kirari, kityongari.
Junín. kityonkari, kitiorikari.
Huánuco. kityonkari.
Pasco. kityonkari.
Ayacucho. kityonkari, kirari.
Cusco. kityonkari, kirari.
koachere. m. Unchala. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. koteri.
Junín. koachere, koatsere, koatsereti, kobachere.
Huánuco. koteri.
Pasco. koachere.
Ayacucho. koatsere.
Cusco. koatsere.
kobenkari. adj. Feo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kobenkari, karipero.
Junín. kobenkari, kariperori.
Huánuco. kobenkari.
Pasco. kobenkari.
Ayacucho. kariperori.
Cusco. kariperori.
kobintsari. adj. Cazador.
Ejemplo de uso:
Ucayali. komintsani, pokanti.
Junín. kobintsari, komintsari.
33
Huánuco. komintsani, pokanti.
Pasco. kobintsari, abaerenti.
Ayacucho. kobintsari.
Cusco. kobintsari.
komarontsi. m. Remo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. komabontsi, komarontsi.
Junín. komarontsi.
Huánuco. komabontsi.
Pasco. komarontsi.
Ayacucho. komaronchi.
Cusco. komaronchi.
kompitarentsi. f. Adivinanza, acertijo, enigma.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kompitarentsi.
Junín. komitarentsi, komitantsi, kompitarentsi.
Huánuco. kompitarentsi.
Pasco. kompitarentsi.
Ayacucho. komitakotanchi.
Cusco. komitakotanchi.
kontona. f. Perdiz. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. pobonto, kontona, poronto, pogonto.
Junín. kontona, poronto.
Huánuco. pobonto.
Pasco. pobonto.
Ayacucho. kontona, chiobero.
Cusco. kontona, chiobero.
kontyari. m. Carpintero. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. kirijeti, kontyari.
Junín. kirijeti, kontyari.
Huánuco. kontyari.
Pasco. kontyari.
Ayacucho. kirijeti.
Cusco. kirijeti.
koricha. m. Camote.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koriti.
34
Junín. koricha.
Huánuco. koriti.
Pasco. koriti.
Ayacucho. koricha.
Cusco. koricha.
kosaniri. m. Lagarto, saurio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kojaniri, kosaniri, saniri.
Junín. kosaniri, saniri.
Huánuco. kosaniri.
Pasco. kosaniri.
Ayacucho. kosaniri, saniri.
Cusco. kosaniri, saniri.
kotsitantsi. tr. e intr. Cocinar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kotsitantsi, onkotsitantsi.
Junín. kotsitantsi, kotsirentsi, kotantsi.
Huánuco. kotsitantsi.
Pasco. kotsitantsi.
Ayacucho. kotantsi.
Cusco. kotantsi.
koyantsi. tr. Escoger.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koyagantsi, koyantsi, yoyetantsi.
Junín. koyantsi, abitantsi.
Huánuco. koyantsi.
Pasco. koyantsi.
Ayacucho. koyanchi, abitanchi.
Cusco. koyanchi, abitanchi.
M
mabityakiri. adj. Ciego.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mabityakiri, tsimpityakiri.
Junín. mabityajakiri, mabityakiri, mabityajari.
Huánuco. mabityakiri.
Pasco. mabityakiri. 35
Ayacucho. ñabityajakiri.
Cusco. ñabityajakiri.
majojoti. m. Urutau. (sp de ave conocida como ayayaimama)
Ejemplo de uso:
Ucayali. ajerojoti, manti.
Junín. majojoti, jerojoti.
Huánuco. jeronti.
Pasco. majojoti.
Ayacucho. majojoti.
Cusco. majojoti.
maniti. m. Tigre.
Ejemplo de uso:
Ucayali. manitsi, kashekari, maniti.
Junín. maniti.
Huánuco. kashekari, maniti.
Pasco. maniti, kashekari.
Ayacucho. maniti.
Cusco. maniti.
maireshireri. adj. Callado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mairitachari, mairetinkari.
Junín. maireshireri, majereshireri.
Huánuco. maireshireri.
Pasco. maireshireri.
Ayacucho. majereberi.
Cusco. majereberi.
masabirentsi. adj. Sudor.
Ejemplo de uso:
Ucayali. majabirentsi, majabitantsi, masabirentsi.
Junín. masabirentsi, amasabirentsi.
Huánuco. majabitantsi, masabirentsi.
Pasco. majabitantsi, masabirentsi.
Ayacucho. masabirenchi.
Cusco. masabirenchi.
masonti. adj. Sonso, tonto.
Ejemplo de uso:
Ucayali. masonti, majonti.
Junín. masonti.
36
Huánuco. masonti.
Pasco. masonti.
Ayacucho. masonti.
Cusco. masonti.
mashitsari. adj. Miserable, tacaño.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mashitsari, shampitsi.
Junín. mashitsari.
Huánuco. tsañinkari, mashitsari.
Pasco. mashitsari, shampitsi.
Ayacucho. mashitsari, tsañari.
Cusco. mashitsari, tsañari.
maranke. f. Culebra, serpiente, víbora.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Manke, manki.
Junín. maranki, maranke.
Huánuco. manki.
Pasco. maranke.
Ayacucho. maranke.
Cusco. maranke.
marikishi. f. Coca
Ejemplo de uso:
Ucayali. marikishi, koká.
Junín. marikishi, koká.
Huánuco. marikishi, koká.
Pasco. marikishi.
Ayacucho. marikishi.
Cusco. marikishi.
matsatonkiri. adj. Flaco, desnutrido.
Ejemplo de uso:
Ucayali. matsari, matsatonkiri.
Junín. matsari, matsatonkiri.
Huánuco. matsatonkiri.
Pasco. matsatonkiri.
Ayacucho. tonkiberi.
Cusco. tonkiberi.
matsí. adj. Brujo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. matsinti, takisantaniri.
37
Junín. matsi, takisantsi, matsitantatsiri, matsinti.
Huánuco. matsi, matsinti.
Pasco. matsi.
Ayacucho. machi.
Cusco. machi.
meanto. m. Loro guacamayo. (sp de loro)
Ejemplo de uso:
Ucayali. meanto, meyanto.
Junín. meanto.
Huánuco. meanto.
Pasco. meyanto.
Ayacucho. meanto.
Cusco. meanto.
menkoshintsi. adj. Despeinado, desgreñado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. moshintsi, menkoshintsi.
Junín. maboshintsi, menkoshintsi.
Huánuco. menkoshintsi.
Pasco. maboshintsi.
Ayacucho. menkoshintsi.
Cusco. menkoshintsi.
menkarentsi. f. maspute [choza] en lo alto de un árbol.
Ejemplo de uso:
Ucayali. menkoirentsi, menkarentsi.
Junín. menkarentsi, menkorentsi.
Huánuco. menkarentsi.
Pasco. menkarentsi.
Ayacucho. menkoirenchi.
Cusco. menkoirenchi.
merekintsi. f. Costilla.
Ejemplo de uso:
Ucayali. merekintsi.
Junín. merekintsi
Huánuco. merekintsi.
Pasco. merekintsi.
Ayacucho. merekinchi.
Cusco. merekinchi.
meshinantsi. m. Cuero, pellejo.
Ejemplo de uso:
38
Ucayali. mashitsi, meshina.
Junín. meshinantsi.
Huánuco. mashitsi, meshinantsi.
Pasco. meshinantsi.
Ayacucho. meshinanchi.
Cusco. meshinanchi.
meta. m. Palo canela.
Ejemplo de uso:
Ucayali. metaki, meta.
Junín. metaki, meta.
Huánuco. meta, metaki.
Pasco. meta.
Ayacucho. meta.
Cusco. meta.
metsori. adj. Suave.
Ejemplo de uso:
Ucayali. metsori.
Junín. metsori, metso.
Huánuco. metsori.
Pasco. metsori.
Ayacucho. metso.
Cusco. metso.
meriri. adj. Áspero.
Ejemplo de uso:
Ucayali. meriri, mereri.
Junín. meriri.
Huánuco. meriri.
Pasco. meriri, mereri.
Ayacucho. meriri.
Cusco. meriri.
miriti. adj. Huérfano.
Ejemplo de uso:
Ucayali. miriti.
Junín. miriti, ampinti.
Huánuco. miriti.
Pasco. miriti.
Ayacucho. apinti.
Cusco. apinti.
mishitantsi. tr. e intr. Soñar.
39
Ejemplo de uso:
Ucayali. mishitantsi, mishibairontsi, mishibairentsi.
Junín. mishitantsi, mishirontsi.
Huánuco. mishitantsi.
Pasco. mishitantsi.
Ayacucho. mishitanchi.
Cusco. mishitanchi.
morenti. m. Guardacaballo, garrapatero. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shoniro, moriti, ñorenti.
Junín. moriti, morenti, ñorinti, moyari, morito.
Huánuco. morenti.
Pasco. morenti.
Ayacucho. morito.
Cusco. morito.
morekatsarontsi. m. Relámpago, resplandor, fulgor.
Ejemplo de uso:
Ucayali. moremoretsi, okatsatantsi, amorenki.
Junín. porekarentsi, morekari, jokarontsi, ojokatsarontsi.
Huánuco. morekarentsi.
Pasco. memorekatsarontsi.
Ayacucho. itsareki, itimemeati.
Cusco. itsareki, itimemeati.
motitantsi. adj. Embarazo, gestación, preñez.
Ejemplo de uso:
Ucayali. motitantsi, motinto.
Junín. motyatantsi, tsomontetantsi, obakantantsi.
Huánuco. motitantsi.
Pasco. tsomontetantsi.
Ayacucho. obakanchi.
Cusco. obakanchi.
morotsi. m. y adj. Hueco, vacío, cavidad.
Ejemplo de uso:
Ucayali. omonaki, omoki, omo.
Junín. omoro, omorona, morotsi.
Huánuco. omona.
Pasco. morotsi.
Ayacucho. morochi, omoro.
Cusco. morochi, omoro.
40
N
nabireri. m. Ser transformador, ser corregidor de conducta.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abireri, nabireri.
Junín. nabireri, abireri.
Huánuco. abireri.
Pasco. nabireri. 41
Ayacucho. nabireri.
Cusco. nabireri.
naka. pron. pers. Yo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. naka.
Junín. naka, naro.
Huánuco. naka.
Pasco. naka.
Ayacucho. naro.
Cusco. naro.
nato. m. Floripondio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nato, jayapa.
Junín. nato, jayapa, saro.
Huánuco. nato.
Pasco. nato.
Ayacucho. jayapa.
Cusco. jayapa.
neberontsi. m. Vicio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñamatantsi, neberontsi.
Junín. ñamatantsi, neberontsi.
Huánuco. ñamatantsi, ñamaperotantsi.
Pasco. neberontsi.
Ayacucho. neberonchi.
Cusco. neberonchi.
nenetsi. f. Lengua.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nenetsi.
Junín. nenetsi.
Huánuco. nenetsi.
Pasco. nenetsi.
Ayacucho. nenenchi.
Cusco. nenenchi.
neshinonkatantsi. adj. Generoso, dadivoso.
Ejemplo de uso:
Ucayali. neshinonkatantsi, neshinonkantantsi.
Junín. pantatsiri, neshinonkantantsi.
42
Huánuco. neshinonkatantsi.
Pasco. neshinonkatantsi.
Ayacucho. payetantachiri.
Cusco. payetantachiri.
nija. m. Agua.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nija, iña, ña, jiña.
Junín. nija.
Huánuco. nija, jiña.
Pasco. nija, jiña.
Ayacucho. nija.
Cusco. nija.
nintantsi. tr. Amar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koantsi, nintantsi.
Junín. nintantsi, kobantsi, koantsi.
Huánuco. nintantsi.
Pasco. nintantsi.
Ayacucho. nintanchi.
Cusco. nintanchi.
nintatabakansti. tr. y prnl. Besar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsobotantsi, nintatabakansti, nintabotantsi.
Junín. nintatabaka, tsinintatantsi, atsotseratantsi.
Huánuco. tsobotantsi, nintatabakansti.
Pasco. nintatabakansti.
Ayacucho. nintanchi.
Cusco. nintanchi.
Ñ
ñabaitinkari. adj. Hablador, charlatán, parlanchín.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñabaitinkari, ñabairentsi.
Junín. ñabetinkari, ñabaitinkari.
Huánuco. ñabaitinkari.
Pasco. ñabaitinkari. 43
Ayacucho. ñanabairetiki.
Cusco. ñanabairetiki.
ñatsatantsi. intr., tr. y prnl. Jugar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñatsabaerontsi, ñatsarentsi.
Junín. ñatsatantsi.
Huánuco. ñatsabetantsi.
Pasco. ñatsarontsi.
Ayacucho. ñatsatanchi.
Cusco. ñatsatanchi.
O
obanarontsi. f. Comida, alimento, vianda.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obanabontsi, obanarontsi
Junín. obaritentsi, obanarontsi
Huánuco. obanabontsi.
Pasco. obaritentsi. 44
Ayacucho. obanaronchi.
Cusco. obanaronchi.
obametantatsiri. m. Profesor, maestro, educador.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obametantatsiri, yotantatsiri, oñagantatsiri, ñagantatsiri
Junín. obametantatsiri, yotantatsiri.
Huánuco. obametantatsiri, yotantatsiri.
Pasco. obametantatsiri, yotantatsiri.
Ayacucho. obametantachiri, yotantachiri.
Cusco. obametantachiri, yotantachiri.
obametantsi. tr. Enseñar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iyotantsi, obametantsi.
Junín. obametantsi, yotantsi.
Huánuco. iyotantsi.
Pasco. iyometantsi, yotantsi.
Ayacucho. obametanchi.
Cusco. obametanchi.
obaati. m. Humairo, manco.
Ejemplo de uso:
Ucayali. bati
Junín. obaati, tsantsapakori, oati.
Huánuco. obaati.
Pasco. obaati.
Ayacucho. oati.
Cusco. oati.
obasankitantsi. m. Castigo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obajankitantsi, obasankitantsi.
Junín. obasankitantsi, obasanketantsi, oasanketantsi.
Huánuco. obasankitantsi.
Pasco. obasankitantsi.
Ayacucho. obasankitanchi.
Cusco. obasankitanchi.
obashiretantsi. tr. y f. Padecer, pena.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obashirentantsi.
Junín. bashiretantsi, obashiretantsi, oashiretantsi.
45
Huánuco. obashirentantsi.
Pasco. obashirentantsi.
Ayacucho. obashirentanchi, bashiretanchi.
Cusco. obashirentanchi, bashiretanchi.
obashirontsi. f. Choza para cazar. (aves o animales)
Ejemplo de uso:
Ucayali. obashirontsi
Junín. obashirontsi, bankoinantsi, pankoinantsi, pankoshintsi.
Huánuco. oashirontsi.
Pasco. obashirontsi.
Ayacucho. pankoshinchi.
Cusco. pankoshinchi.
obapintantsi. tr. Abandonar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oapintantsi, bapintantsi.
Junín. obapintantsi, bapintantsi.
Huánuco. obapintantsi.
Pasco. obapintantsi.
Ayacucho. obapintanchi.
Cusco. obapintanchi.
obayeritantsi. Intr., f. y m. Guerrear, combatir, pelear, luchar, guerra, guerrilla, pelea, combate, enfrentamiento.
Ejemplo de uso:
Ucayali. manatantsi, obayeritantsi.
Junín. manatantsi, obayeritantsi, oayeritantsi.
Huánuco. omanatantsi, obayeritantsi.
Pasco. obayeritantsi.
Ayacucho. manatanchi, obabakanchi.
Cusco. manatanchi, obabakanchi.
Obinteni. f. Pampa. (hoyada)
Ejemplo de uso:
Ucayali. obinteni, okametsaitye
Junín. obinteni, obintenite, okametsaiteti.
Huánuco. obintenite.
Pasco. obinteni.
Ayacucho. obinteni, okametsati.
Cusco. obinteni.
obetsainkantsi. tr. Alinear, formar, hacer fila.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obitsainkantsi, bitsainkantsi, bitsenkantsi.
46
Junín. bitsainkantsi, bitsenkantsi, beshintsantsi.
Huánuco. obetsainkantsi.
Pasco. obetsainkantsi.
Ayacucho. beshintsakirianchi.
Cusco. beshintsakirianchi.
omarentsi. f. Pulsera, brazalete.
Ejemplo de uso:
Ucayali. marentsi, omarentsi, omabakorentsi.
Junín. maretsi, omarentsi, marentsi.
Huánuco. omarentsi.
Pasco. omarentsi.
Ayacucho. marechi.
Cusco. marechi.
omoitonkane. m. Remolino.
Ejemplo de uso:
Ucayali. omoitonkare, omotonkane, moetonkare
Junín. omoitonkane, omotonkare, otiyonkare, omoinkare.
Huánuco. omoitonkare.
Pasco. omoitonkare.
Ayacucho. omoikare, obiishare.
Cusco. omoikare, obiishare.
oirikantsi. tr. Agarrar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oteyantsi, oirikantsi.
Junín. ajirikantsi, airikantsi.
Huánuco. oirikantsi.
Pasco. oirikantsi.
Ayacucho. ajirikanchi.
Cusco. ajirikanchi.
oisotantsi. tr. Amarrar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojotantsi, shirikantsi.
Junín. oisotantsi, shitikantsi.
Huánuco. oisotantsi.
Pasco. oisotantsi.
Ayacucho. oisotanchi.
Cusco. oisotanchi.
oka. pron. dem. Esto.
Ejemplo de uso:
47
Ucayali. Jiroka, iroka.
Junín. oka.
Huánuco. iroka.
Pasco. iroka.
Ayacucho. Iroka, oka.
Cusco. oka, iroka.
okakini. adv. l. Cerca.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okakini.
Junín. okakini, okakiji, kempeji.
Huánuco. okakini.
Pasco. okakini.
Ayacucho. kempeji.
Cusco. kempeji.
okatsarontsi. m. Rayo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojokatsarontsi, okatsarentsi, tarito.
Junín. ojotsarontsi, okatsarontsi, okatsaro, ojokatsata.
Huánuco. tarisa.
Pasco. tonkarontsarontsi, okatsarontsi.
Ayacucho. imanaitea.
Cusco. imanaitea.
okitaitamanake. m. Amanece (cuando), al amanecer.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okitejetamanake, inkamani
Junín. okitaitamanake, okitaetamani.
Huánuco. okijaetamanake.
Pasco. okitaitamanake.
Ayacucho. okitaitamanake.
Cusco. okitaitamanake.
okanitantsi. intr. Abortar
Ejemplo de uso:
Ucayali. okanitantsi, okanetantsi.
Junín. okanitantsi, jokantsi, ojakanetantsi.
Huánuco. okanitantsi.
Pasco. okanitantsi.
Ayacucho. jokanchi.
Cusco. jokanchi.
okantsi. intr. Botar.
48
Ejemplo de uso:
Ucayali. okantsi.
Junín. okantsi, jokantsi.
Huánuco. okantsi.
Pasco. okantsi.
Ayacucho. jokanchi.
Cusco. jokanchi.
okotantsi. tr. Señalar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okotantsi.
Junín. okotantsi, jikotantsi.
Huánuco. okotantsi.
Pasco. okotantsi.
Ayacucho. jikotanchi.
Cusco. jikotanchi.
¿omapero? loc. adv. ¿Verdad?
Ejemplo de uso:
Ucayali. ¿kiaro?.
Junín. ¿omapero?, ¿kiaro?, ¿mapero?, ¿keario?.
Huánuco. ¿omapero?, ¿mapero?.
Pasco. ¿omapero?.
Ayacucho. ¿kiariro?.
Cusco. ¿kiariro?.
ompoña. adj. t. Luego.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Ompoña, impoiniji, opoña.
Junín. Impoiji, ompoña, impoini, opoña.
Huánuco. ompoña.
Pasco. ompoña.
Ayacucho. manimani, impoini.
Cusco. manimani, impoini.
orenkari. f. Lluvia con sol.
Ejemplo de uso:
Ucayali. orenkari, orenka, orenkaki.
Junín. orenkari, oreajenkani, katsirenkari, kitajenkari.
Huánuco. orenkari.
Pasco. orenkari.
Ayacucho. porenkani.
Cusco. porenkani.
49
oriatsiri. m. Sol.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oriatsiri, oria
Junín. oriatsiri, katsirinkaiteri, paba.
Huánuco. oriatsiri.
Pasco. oriatsiri.
Ayacucho. kachirinkaiteri
Cusco. kachirinkaiteri
orijaniki. adj. Pequeño.
Ejemplo de uso:
Ucayali. orijani, orianini, okatini.
Junín. orijaniki, orijani, iyanini.
Huánuco. orianini.
Pasco. orijaniki, irianini, orijani.
Ayacucho. orijanicha.
Cusco. orijanicha.
otsipani. f. Amiga, compañía, juntos. (ambos, los dos)
Ejemplo de uso:
Ucayali. otsipani, otsipapaite, otsipaniki, pashini.
Junín. otsipani, otsipa, pashini.
Huánuco. otsipa, pashini.
Pasco. pashini, otsipa.
Ayacucho. onkitai, pashini.
Cusco. onkitai, pashini.
osaetekera. m. Día siguiente (al), mañana.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inkamani, oñatamanea
Junín. osaitekera, osaikera.
Huánuco. osaitekera.
Pasco. osaitekera, onkitaimani.
Ayacucho. onkitae.
Cusco. onkitae.
osarentsi. m. Año, época, verano.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojarentsi, osarentsi
Junín. osarentsi.
Huánuco. osarentsi.
Pasco. osarentsi.
Ayacucho. osarenchi.
50
Cusco. osarenchi.
oshinke. f. Ola de río.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oshinke, otamakare, oshinkea
Junín. oshinke, otamonkare, otabonkare, oshinki.
Huánuco. oshinke, otamakare.
Pasco. oshinke, oshinkea.
Ayacucho. ojaronkare.
Cusco. ojaronkare.
otamentotsi. f. Linterna.
Ejemplo de uso:
Ucayali. otamentotsi.
Junín. otamentotsi, tsiomentotsi, tsiyomentotsi.
Huánuco. otamentotsi.
Pasco. otamentotsi, tsiomentotsi.
Ayacucho. chiomentochi.
Cusco. chiomentochi.
oyatantsi. tr. Esperar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oyatantsi.
Junín. oyatantsi, oijatantsi.
Huánuco. oyatantsi.
Pasco. oyatantsi.
Ayacucho. oijtanchi.
Cusco. oijatanchi.
oyechari. m. Arco iris.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oye, oyechari
Junín. oyechari, oye.
Huánuco. oye.
Pasco. oyechari, oye.
Ayacucho. sabirenchi.
Cusco. sabirenchi.

51
P
Pabá. m. Dios. (judío cristiano)
Ejemplo de uso:
Ucayali. paba ashitairi, tajorentsi.
Junín. paba, ashitanakeri, tasorentsi, ashiteeri.
Huánuco. paba.
Pasco. Paba, ashitairi. 52
Ayacucho. tasorenchi.
Cusco. tasorenchi.
pairani. adv. t. y l. Antes.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pairani.
Junín. perani, pairani, paerani.
Huánuco. pairani.
Pasco. pairani.
Ayacucho. perani.
Cusco. perani.
pachaka. m. Porongo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pachaka.
Junín. pachaka, onero, chonkorina.
Huánuco. pachaka.
Pasco. pachaka.
Ayacucho. chonkorina.
Cusco. chonkorina.
pamari. m. y f. Fuego, candela.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pamari, pampari.
Junín. pamari.
Huánuco. pamari.
Pasco. pamari, pampari.
Ayacucho. pamari.
Cusco. pamari.
paroto. m. Palo balsa, topa, huampo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paato.
Junín. paroto, shinti.
Huánuco. paato, paroto.
Pasco. paato.
Ayacucho. paroto.
Cusco. paroto.
parianti. m. Plátano.
Ejemplo de uso:
Ucayali. payanti, parianti.
Junín. parenti, payanti, parianti.
53
Huánuco. parianti.
Pasco. parianti.
Ayacucho. parenti.
Cusco. parenti.
pantentsi. f. Boca.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pantentsi.
Junín. bantentsi, pantentsi.
Huánuco. pantentsi.
Pasco. pantentsi.
Ayacucho. pantenchi.
Cusco. pantenchi.
pantsantsi. intr. y tr. m. y f. Cantar, canción.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mampantsi.
Junín. pantsantsi, pampoyantsi, ampatsantsi, beshiriantsi.
Huánuco. pantsantsi.
Pasco. pantsantsi, mampantsi.
Ayacucho. pampoyanchi.
Cusco. pampoyanchi.
pasonki. adj. y f. Agradecido [ser], gracias.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pasonki, pajonki, atama, aribe.
Junín. pasonki, aribe, pasonke, ari.
Huánuco. pasonki.
Pasco. pasonki.
Ayacucho. pasonki, aribe.
Cusco. pasonki, aribe.
peakotantsi. tr. y prnl. Olvidar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. peyakotantsi, maejantantsi, peakotantsi.
Junín. peakotantsi, maisantantsi, piakotantsi.
Huánuco. peakotantsi, maisantantsi.
Pasco. piakotantsi.
Ayacucho. peakotanchi.
Cusco. peakotanchi.
pianentsi. m. Arco.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piampeni.
54
Junín. pianentsi, peanentsi, bianentsi.
Huánuco. piampeni.
Pasco. yanentsi.
Ayacucho. beanenchi.
Cusco. beanenchi.
piarentsi. m. Masato.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piarentsi.
Junín. piarentsi, ñoño, oshiteki, pearentsi, kachori, ñoko, sampeare.
Huánuco. piarentsi.
Pasco. piarentsi.
Ayacucho. pearenchi.
Cusco. pearenchi.
pimpoke. intr., loc. Venir, ven.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pimpoke, pipoke.
Junín. pimpoke, kate, pipoke.
Huánuco. pipoke.
Pasco. pimpoke.
Ayacucho. pimpoke, kate.
Cusco. pimpoke, kate.
piriatantsi. tr. Secar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piriatantsi.
Junín. pirijatantsi, piriatantsi.
Huánuco. piriatantsi.
Pasco. piriatantsi.
Ayacucho. pirijatanchi.
Cusco. pirijatanchi.
pironti. f. Luciérnaga.
Ejemplo de uso:
Ucayali. porenti.
Junín. pironti, pironi.
Huánuco. porenti.
Pasco. pironti.
Ayacucho. piroti.
Cusco. piroti.
piyatsari. adj. Desobediente.
Ejemplo de uso:
55
Ucayali. eshikempitari, piyatsari, piyatsari.
Junín. piyatsari, piatsari.
Huánuco. piatsari.
Pasco. piatsari.
Ayacucho. piatsari.
Cusco. piatsari.
piyotantsi. tr. y prnl. Amontonar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piyotantsi.
Junín. piyotantsi.
Huánuco. piyotantsi.
Pasco. piyotantsi.
Ayacucho. piyotantsi.
Cusco. iyotantsi.
pochokinti. adj. Dormilón.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mayinkari, pochokinari, pochokinti.
Junín. Pochokinti, mainkari, pochokirianti.
Huánuco. pochokiri.
Pasco. mayinkari, pochokinari.
Ayacucho. pochokinti, masenti.
Cusco. pochokinti, masenti.
pokantsi. intr. Venir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pokantsi.
Junín. pokajeitantsi, pokantsi.
Huánuco. pokantsi.
Pasco. pokaiyeni, pokantsi.
Ayacucho. pokajeitanchi.
Cusco. pokajeitanchi.
pomporo. m. Caracol grande, congompe.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pomporo, mapoto, pompo.
Junín. pomporo.
Huánuco. pompo.
Pasco. Pomporo.
Ayacucho. pomporo, mapoto.
Cusco. pomporo, mapoto
pompoti. m. Búho. (sp de ave rapaces)
56
Ejemplo de uso:
Ucayali. pompori, pompoti, tsobo.
Junín. pompoti, pompori.
Huánuco. pompoti.
Pasco. pompoti.
Ayacucho. pompori.
Cusco. pompori.
s
sabaro. m. Papagayo. (sp de loro trepadora)
Ejemplo de uso:
Ucayali. jababo, sababo.
Junín. sabaro.
Huánuco. sabaro, sababo.
Pasco. sabaro. 57
Ayacucho. sabaro.
Cusco. sabaro.
saikantsi. adj. Poblador de lugar, lugareño, pueblerino, aldeano.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jekantsi, saikantsi.
Junín. saikantsi, sabikantsi.
Huánuco. saikantsi.
Pasco. saikantsi.
Ayacucho. tsoitantsi, saikantsi, sabikantsi.
Cusco. sabikantsi, tsoitantsi.
saikatsi. intr. y prnl. Ser, estar, ¿Está?
Ejemplo de uso:
Ucayali. eniro, jekatsi, saikatsi, enitatsi.
Junín. saikatsi, ainiro.
Huánuco. saikatsi.
Pasco. saikatsi.
Ayacucho. ainiro.
Cusco. ainiro.
saari. f. y m. Muca, zorrillo, zarigueya.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jagari, sagari, saari.
Junín. saari.
Huánuco. sagari.
Pasco. sagari.
Ayacucho. kapajeri.
Cusco. kapajeri.
sabentaro. f. Uña de gato.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsikontoche, sabentaro.
Junín. sabentaro, samentotsa.
Huánuco. tsikontotsa, sabentarotsa.
Pasco. sabentaroki.
Ayacucho. samento.
Cusco. samento.
saboro. f. Cañabrava, carrizo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jaboro, jaboki, saboro.
Junín. saboro.
58
Huánuco. sabo.
Pasco. saboro.
Ayacucho. saboro.
Cusco. saboro.
sakotantsi. tr. y prnl. Derramar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jakotantsi, sakotantsi.
Junín. sakotantsi.
Huánuco. sakotantsi.
Pasco. sakotantsi.
Ayacucho. sakotanchi.
Cusco. sakotanchi.
samampo. f. Ceniza.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jamampo, samampo.
Junín. samampo.
Huánuco. samampo.
Pasco. samampo.
Ayacucho. samampo.
Cusco. samampo.
sampirentsi. f. Trampa con púas.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jamipentsi, ampirentsi.
Junín. sampirentsi, samirentsi.
Huánuco. sampirentsi.
Pasco. sampirentsi.
Ayacucho. samirentsi.
Cusco. samirenchi.
sampobatsa. m. Barro, lodo, fango.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jampobatsa, sampobatsa.
Junín. sampobatsa.
Huánuco. sampobatsa.
Pasco. sampobatsa.
Ayacucho. sampobatsa.
Cusco. sampobatsa.
sanironti. m. mosca grande, ronsapa. (moscón)
Ejemplo de uso:
Ucayali. nironto.
59
Junín. neronto, sanerontiki, nironto.
Huánuco. shenoronto.
Pasco. shenoronto, nironto.
Ayacucho. sanironti.
Cusco. sanironti.
sankenatantsi. tr. e intr. Escribir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jankenatantsi, sankenagantsi.
Junín. sankenarentsi.
Huánuco. sankenarentsi.
Pasco. sankenatantsi.
Ayacucho. sankenatanchi.
Cusco. sankenatanchi.
sanko. m. Caña dulce.
Ejemplo de uso:
Ucayali. janko, shanko.
Junín. sanko, shanko.
Huánuco. sanko.
Pasco. sanko.
Ayacucho. sanko.
Cusco. sanko.
santani. m. Ave cueva. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. jantani, santani.
Junín. santani.
Huánuco. santani.
Pasco. santani.
Ayacucho. santani.
Cusco. santani.
santonka. m. Caucho, jebe.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jantonka, santonka.
Junín. shirinka, santonka, shiringa.
Huánuco. santonka, santoma.
Pasco. shirinka, santoma.
Ayacucho. shirinka.
Cusco. shirinka.
santeripana. f. Hoja saborizante. (para chipado)
Ejemplo de uso:
60
Ucayali. santeripana, kajankapana, janteripana.
Junín. santeripana, santerikipana.
Huánuco. santerikipana.
Pasco. santeripana.
Ayacucho. kasankayari, santeripana.
Cusco. kasankayari, santeripana.
sonkari. f. Antara.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jonkari, sonkari.
Junín. sonkari.
Huánuco. sonkari.
Pasco. sonkari.
Ayacucho. sonkare.
Cusco. sonkare.
sorome. f. Balluca, cashpairo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jomai, sorome.
Junín. sorome, soromenta.
Huánuco. somai.
Pasco. soromai.
Ayacucho. sorome.
Cusco. sorome.
SH
shaki. m. Ungurabe, ungurahui.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheyaki.
Junín. shaki.
Huánuco. sheyaki.
Pasco. shaki, sheyaki. 61
Ayacucho. shaki.
Cusco. shaki.
shankoro. f. Lagartija.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shonkoro, shankoro.
Junín. shankoro.
Huánuco. shankoro.
Pasco. shankoro.
Ayacucho. shankoro.
Cusco. shankoro.
shantsi. f. Borra, quita, suprima, anula, tacha.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shepoantsi.
Junín. shantsi.
Huánuco. shantsi.
Pasco. shantsi.
Ayacucho. shanchi.
Cusco. shanchi.
sharakamashi. f. Sierra. (región frío)
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsinkamashiri, ktsinkaiteri, okatsinkaitye.
Junín. sharakamashi, katsinkaiterimashi.
Huánuco. katsinkaiterimashi.
Pasco. sharakamashi.
Ayacucho. sharakamashi.
Cusco. sharakamashi.
shariantsi. tr. y prnl. Pelar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shariantsi.
Junín. shariantsi, sarentsi.
Huánuco. shariantsi.
Pasco. shariantsi.
Ayacucho. saranchi.
Cusco. saranchi.
shebantoki. f. Uvilla silvestre, uva de monte.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebantoki, shebantyoki.
Junín. shebantyoki, shebantoki.
62
Huánuco. shebantoki.
Pasco. shebantoki.
Ayacucho. sebantoki.
Cusco. sebantoki.
shebatyaki. f. y m. concha, caracol. (sp de)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebatyaki, shibatyaki.
Junín. shebatyaki, shebaotyaki.
Huánuco. shebatyaki.
Pasco. shebatyaki.
Ayacucho. shebatyaki.
Cusco. shebatyaki.
shebori. m. Bagre, barbón.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebori.
Junín. shabori, shebori, shaori.
Huánuco. shebori.
Pasco. shebori.
Ayacucho. shaori.
Cusco. shaori.
shekiantsi. tr., intr. y prnl. Aumentar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shekiantsi.
Junín. shekiantsi, shekiyantsi.
Huánuco. shekiantsi.
Pasco. shekiantsi.
Ayacucho. shekianchi.
Cusco. shekianchi.
shempiri. f. Taricaya acuática, tortuga charapa acuática. (sp de tortuga)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shempiri.
Junín. shempiri, chootaro, konoya [tortuga de tierra].
Huánuco. shempiri.
Pasco. shempiri.
Ayacucho. sempiri.
Cusco. sempiri.
sheripiari. m. Tabaquero, curandero.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheripiari, antyabiari.
63
Junín. sheripiari.
Huánuco. sheripiari.
Pasco. antyabiari, sheripiari.
Ayacucho. seripiari.
Cusco. seripiari.
sheya. f. Planta de ungurabe.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheya.
Junín. sha, sheya.
Huánuco. sheya.
Pasco. sheya.
Ayacucho. sha.
Cusco. sha.
shetontsi. f. Tripa, intestino.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shetontsi.
Junín. shetontsi, amporetsantsi, sheitontsi.
Huánuco. shetontsi, amporetsa.
Pasco. sheitontsi, amporetsa.
Ayacucho. seitonchi, amporetanchi.
Cusco. seitonchi, amporetanchi.
shibankintsi. f. Ala.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shibakintsi.
Junín. shibakintsi, bankitsi.
Huánuco. shibakintsi.
Pasco. shibakintsi.
Ayacucho. ibanki, bankichi.
Cusco. ibanki, bankichi.
shijarontsi. f. Diarrea.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shibaetantsi, shibaerontsi.
Junín. shijarontsi, sharontsi.
Huánuco. shibaerontsi.
Pasco. sharontsi.
Ayacucho. shijaronchi.
Cusco. shijaronchi.
shintori. m. Sajino, huangana. [vea: kitairiki]
Ejemplo de uso:
64
Ucayali. shintori.
Junín. shintori, piratsi, kitairiki.
Huánuco. shintori.
Pasco. shintori.
Ayacucho. pirachi.
Cusco. pirachi.
shipatonanti. adj. Barbudo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shipatonanti.
Junín. shipatonanti.
Huánuco. shipatonanti.
Pasco. shipatonanti.
Ayacucho. shipatonanchi.
Cusco. shipatonanchi, shipara.
shiretsi. m. Alma, ánima, espíritu.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shiretsi.
Junín. shiretsi, ampatsi.
Huánuco. shiretsi.
Pasco. shiretsi.
Ayacucho. shirechi, ampachi.
Cusco. shirechi, ampachi.
shitamenkotsi. m. Baño, servicio higiénico.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitamentotsi, menkotsi.
Junín. shitamentotsi, menkotsi.
Huánuco. shitamentotsi.
Pasco. shitamentotsi.
Ayacucho. shitamenkorenchi.
Cusco. shitamenkorenchi.
shebatantsi. tr. y prnl. Mover.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebatantsi, koshekantsi.
Junín. shebatantsi, moyekaantsi.
Huánuco. shebatantsi, koshekantsi.
Pasco. shebatantsi.
Ayacucho. sebatanchi.
Cusco. sebatanchi, jokairenchi.
shitiri. adj. Apestoso.
65
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitibari, shitiri, shityenkari.
Junín. shitiri, matsirenka, shitibari, shitirentsi.
Huánuco. shitibari.
Pasco. shitiri.
Ayacucho. shitiri.
Cusco. shitiri.
shimpetsari. adj.y com. Débil, frágil, blando.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shipetapokiri.
Junín. shimpetsari, shimpetapokiri.
Huánuco. shipetari.
Pasco. shipetashireri.
Ayacucho. shimpetsari.
Cusco. shimpetsari.
shinkibentinkari. adj. Loco.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shinkibentinkari.
Junín. shinkibentinkari, tsabiyari.
Huánuco. shinkibentinkari.
Pasco. shinkibentinkari.
Ayacucho. tsabiari.
Cusco. tsabiari.
shinkirenti. adj.y s. Borracho, ebrio, embriagado.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shinkirenti.
Junín. shinkitinkari, shinkirianti.
Huánuco. shinkirenti.
Pasco. shinkirianti.
Ayacucho. shinkinarinti, shinkiberi.
Cusco. shinkinarinti, shinkiberi.
shintsinkantsi. f. Fuerza.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shintsinkantsi, shintsintantsi.
Junín. shintsinkantsi, shintsintantsi.
Huánuco. shintsintantsi.
Pasco. shintsinkantsi.
Ayacucho. shintsinkanchi.
Cusco. shintsinkanchi.
66
shirontantsi. intr. y prnl. Reír.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shirontantsi.
Junín. shirontantsi.
Huánuco. shirontantsi.
Pasco. shirontantsi.
Ayacucho. shirontanchi.
Cusco. shirontanchi.
shitikantsi. tr. Coser.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitikantsi.
Junín. shitikantsi, antsitantsi.
Huánuco. shitikantsi.
Pasco. shitikantsi.
Ayacucho. shitikanchi.
Cusco. shitikanchi.
shobirentsi. f. Flauta, quena, zampoña.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shobirentsi, shobiri.
Junín. shobirentsi, shobiri, shiyobirentsi.
Huánuco. shobirentsi.
Pasco. shobirentsi.
Ayacucho. poreronchi.
Cusco. poreronchi.
shonkiri. m. Perdiz. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shonkiri, yonkiri.
Junín. yonkiri, onkiri, shonkiri.
Huánuco. shonkiri.
Pasco. shonkiri.
Ayacucho. onkiri.
Cusco. onkiri.

67
T
tantsi. tr. Quemar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tagantsi, tantsi.
Junín. tantsi.
Huánuco. tantsi.
Pasco. tantsi, tagantsi. 68
Ayacucho. tanchi.
Cusco. tanchi.
tantotsi. f. Quincha, carrizo, cañabrava.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tantotsi.
Junín. tantotsi, tantorentsi, tantotantsi.
Huánuco. tantotsi.
Pasco. tantotsi.
Ayacucho. tantorenchi.
Cusco. tantorenchi.
takiriantsi. tr. Descascarar, descascar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. takiriantsi.
Junín. takiriantsi.
Huánuco. takiriantsi.
Pasco. takiriantsi.
Ayacucho. takirianchi.
Cusco. takirianchi.
tamakorentsi. f. Ceja.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tamakorentsi
Junín. tamakorentsi
Huánuco. tamakorentsi.
Pasco. tamakorentsi
Ayacucho. tamakorenchi.
Cusco. tamakorenchi.
tampea. m. Aire, viento, aura, brisa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tampea
Junín. tampea, tampia
Huánuco. tampia
Pasco. tampia
Ayacucho. tampea, tampeanchi
Cusco. tampea, tampeanchi.
tapitsi. f. Espalda, lomo, espinazo (humanos, animal)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tapitsi
Junín. tapitsi
69
Huánuco. tapitsi.
Pasco. tapitsi
Ayacucho. takinchi.
Cusco. takinchi.
tasorentsi. m. Dios, divinidad, creador. [vea: pabá]
Ejemplo de uso:
Ucayali. tajorentsi, tasorentsi
Junín. tasorentsi, pabá [judío cristiano]
Huánuco. tasorentsi.
Pasco. tasorentsi
Ayacucho. abireri, tasorenchi.
Cusco. abireri, tasorenchi.
tenatantsi. tr. e intr. Pesar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tenatantsi, tenari.
Junín. tenatantsi, tenakantsi.
Huánuco. tenatantsi.
Pasco. tenatantsi.
Ayacucho. tenanchi, tenatanchi.
Cusco. tenanchi, tenatanchi.
tibi. f. Sal, cloruro de sodio.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tibi.
Junín. tibi, tsibi.
Huánuco. tsibi.
Pasco. tibi.
Ayacucho. tibi.
Cusco. tibi.
timatsi. intr. Haber, hay, existir.
Ejemplo de uso:
Ucayali. enitatsi, timatsi, tsimatsi.
Junín. ainirotatsi, timatsi, choratatsi, chora.
Huánuco. enitatsi, timatsi.
Pasco. enitatsi, timatsi.
Ayacucho. ainirotachi, choratachi.
Cusco. ainirotachi, choratachi.
tinkantsi. tr. Machacar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. otikantsi, tinkantsi.
70
Junín. tinkantsi, tinkarentsi, chopikarentsi, chopitantsi.
Huánuco. tsinkantsi.
Pasco. tinkantsi.
Ayacucho. tinkanchi.
Cusco. tinkanchi.
tiri. f. Brea, resina.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tiri
Junín. tsineri
Huánuco. tiri.
Pasco. tiri
Ayacucho. chineri.
Cusco. chineri.
tirinkantsi. m. trueno, tronada, estruendo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tirinkantsi, tiritantsi.
Junín. tirieantsi, tirinkantsi.
Huánuco. tirinkantsi.
Pasco. otiriati, otoronkarontsi.
Ayacucho. itiriea.
Cusco. itiriea.
TS
tsamaetantsi. tr. Limpiar, machetear.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsamaerentsi.
Junín. tsamaetantsi, tsametantsi, tsamerentsi.
Huánuco. tsamaetantsi.
Pasco. tsamaetantsi. 71
Ayacucho. tsamerenchi.
Cusco. tsamerenchi.
tsame. interj. ¡Vamos!
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsame, jame, ate.
Junín. tsame, jame, ate.
Huánuco. tsame.
Pasco. tsame.
Ayacucho. tsame.
Cusco. tsame.
tsarato. m. y f. Morral, bolsa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsaato.
Junín. tsarato.
Huánuco. tsaato.
Pasco. tsarato.
Ayacucho. tsarato.
Cusco. tsarato.
tsaronti. adj. Tímido, miedoso.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsaronti, tsabinkari, tsayinkari.
Junín. tsaronti.
Huánuco. Tsaronti, tsabinkari.
Pasco. tsaronti.
Ayacucho. tsarosenti.
Cusco. tsarosenti.
tsiba. m. Copal, resina de incienso. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsiba, shempa.
Junín. Tsiba, shempa.
Huánuco. tsiba.
Pasco. tsiba.
Ayacucho. chiba.
Cusco. chiba.
tsibankiriki. m. Huairuro. (sp de planta)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsibankiriki, chobankiriki.
Junín. tsibankiriki, chobankiriki, chochobaroki, chobaroki.
72
Huánuco. tsibankiriki.
Pasco. tsibankiriki, chobankiriki.
Ayacucho. Chochobaroki.
Cusco. chochobaroki.
tsinane. f. Mujer, fémina, dama, señora.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Tsinane.
Junín. tsinane, koya.
Huánuco. koya.
Pasco. Koya, tsinane.
Ayacucho. chinane.
Cusco. chinane.
tsinaniberi. adj. Mujeriego.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsinaniberi, mayempiri.
Junín. mayempiri, tsinaniberi, koyaberi.
Huánuco. tsinaneberi, mayempiri.
Pasco. koyaberi, mayempiri.
Ayacucho. chinaneberi.
Cusco. chinaniberi.
tsintantsi. intr. y prnl. Orinar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsintantsi.
Junín. tsintansti.
Huánuco. tsintansti.
Pasco. tsintantsi.
Ayacucho. chintanchi.
Cusco. chintanchi.
tsitantsi. m.Coito, acto o unión sexual.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsitantsi.
Junín. tsitantsi, antabitsatantsi, mayempitantsi.
Huánuco. tsitantsi.
Pasco. mayempitantsi.
Ayacucho. chitanchi, mayempitanchi.
Cusco. chitanchi, mayempitanchi.
tsipabintsari. adj. Amigo, compañero, acompañante.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsipabintsari, apatyabintsari.
73
Junín. tsipabintsari, apatyabintsari.
Huánuco. tsipamintsare.
Pasco. tsipamintsari.
Ayacucho. yompari.
Cusco. yompari.
tsirepatsari. f. Arcilla, barro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirepitsari.
Junín. tsirepitsari
Huánuco. tsirepatsari.
Pasco. tsirepatsari.
Ayacucho. chirepatsari.
Cusco. chirepatsari.
tsiri. m. Anguila (sp. pez)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsiri.
Junín. tsiri, tsirini
Huánuco. tsirini.
Pasco. tsiri
Ayacucho. chirini.
Cusco. chirini.
tsirikana. m. Ají.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirikana
Junín. tsikana, tsitikana
Huánuco. tsirikana.
Pasco. tsirikana.
Ayacucho. tsitikana.
Cusco. tsitikana.
tsirinkabiti. m. Ciempiés, miriápodos.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirinkabiti.
Junín. tsirinkabiti, tsirinkanato.
Huánuco. tsirinkabiti.
Pasco. tsirinkabiti.
Ayacucho. chirinkabiti.
Cusco. chirinkabiti.
tsirompe. m. Gusano. (sp de)
Ejemplo de uso:
74
Ucayali. tsironke, tsirokeni.
Junín. tsirompe.
Huánuco. tsirompe.
Pasco. tsirompe.
Ayacucho. chirompe.
Cusco. chirompe.
tsiteni. f. Noche.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsireniri, tsiteniri.
Junín. tsiteniri, tsiteni.
Huánuco. tsireniri.
Pasco. tsiteni.
Ayacucho. chimoirori, chiteniri.
Cusco. chimoirori, chiteniri.
tsitsi. f. Leña, tronco.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsitsi.
Junín. tsitsi, inchajempi
Huánuco. Tsitsi.
Pasco. tsitsi.
Ayacucho. chichi, inchato.
Cusco. chichi, inchato.
tsomitsi. f. Teta, mama, seno, pezón, chichi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tenitsi.
Junín. tsomitsi.
Huánuco. tsometsi.
Pasco. tsometsi.
Ayacucho. tsomichi.
Cusco. tsomichi.
tsonkantsi. tr. e intr. Terminar, culminar, finalizar.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsonkantsi.
Junín. tsonkatantsi, tsonka, poyere.
Huánuco. tsonkatantsi, tsonkantsi.
Pasco. tsonkatantsi, tsonkantsi.
Ayacucho. tsonkanchi.
Cusco. tsonkanchi.
tsotá. m. pate, pajo, pajú, tazón.
75
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsotaki.
Junín. tsota, chota.
Huánuco. chota.
Pasco. chota.
Ayacucho. tsota.
Cusco. tsota.
tsotantsi. tr. Chupar, mamar, lamer.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsotantsi.
Junín. tsotantsi.
Huánuco. tsotantsi.
Pasco. tsimiyantsi.
Ayacucho. atsotanchi.
Cusco. atsotanchi.
TY
tyapa. f. Gallina de corral.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tyapa
Junín. Tyapa, teapa, baripa, ataripa, atabaripa
Huánuco. tyapa
Pasco. tyapa, baripa, tyopi 76
Ayacucho. tabari, tyapa
Cusco. tabari, tyapa
Y
yempitantsi. f. Oreja, oído.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kempitantsi, yempitantsi.
Junín. kempitantsi, yempitantsi.
Huánuco. kempitantsi.
Pasco. yempitantsi. 77
Ayacucho. yempitanchi.
Cusco. yempitanchi.
yenkantsi. f. Grasa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yenkatsi.
Junín. yenkatsi, kejitsi, irejintsi.
Huánuco. yenkatsi.
Pasco. yenkatsi.
Ayacucho. ireji.
Cusco. ireji.
yeretontsi. f. Rodilla.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yeritontsi, yeretontsi.
Junín. yeritontsi, yeretontsi.
Huánuco. yeritontsi.
Pasco. yeretontsi.
Ayacucho. yeritochi.
Cusco. yeritochi.
yotinkari. adj. Sabio, experto.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yotinkari, yotaneri, yobairentsi, yotatsiri.
Junín. yotinkari, yotaneri, yotaperori, iyotinkari.
Huánuco. yotinkari, yotaneri.
Pasco. yotinkari, yotaneri, yotabairianti.
Ayacucho. iyotinkari, iyoperori.
Cusco. iyotinkari, iyoperori.
yopirentsi. f. Trampa de aves.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirekamentatsi.
Junín. yopirentsi.
Huánuco. yompirichanti, jopirentsi.
Pasco. yopirentsi.
Ayacucho. yopirenchi.
Cusco. yopirenchi.
yopo. f. Caoba, águano [préstamo].
Ejemplo de uso:
Ucayali. yopo.
Junín. yopo, pitotsiniro.
78
Huánuco. yopo.
Pasco. aabana, yopo.
Ayacucho. yopo.
Cusco. yopo.
79

ESPAÑOL – ASHÁNINKA
REVISADO POR:
Pablo Edwin Jacinto Santos
2016-2017
A
abandonar. tr. Obapintantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oapintantsi, bapintantsi.
Junín. obapintantsi, bapintantsi.
Huánuco. obapintantsi.
Pasco. obapintantsi. 80
Ayacucho. obapintanchi.
Cusco. obapintanchi.
abanico, soplador. m. Jebarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jebantsi.
Junín. jebarentsi, jebarontsi.
Huánuco. jebabontsi.
Pasco. jebarontsi.
Ayacucho. jebarenchi.
Cusco. jebarenchi.
abeja. f. Airi. (sp de)
Ejemplo de uso:
Ucayali. airi.
Junín. eri, airi.
Huánuco. airi.
Pasco. airi.
Ayacucho. ajichi.
Cusco. ajichi.
abortar. intr. Okanitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okanitantsi, okanetantsi.
Junín. okanitantsi, jokantsi, ojakanetantsi.
Huánuco. okanitantsi.
Pasco. okanitantsi.
Ayacucho. jokanchi.
Cusco. jokanchi.
abuela. f. Ishá
Ejemplo de uso:
Ucayali. ameni, sheni, isheni.
Junín. isha.
Huánuco. isha, isheni.
Pasco. isha.
Ayacucho. nato.
Cusco. nato.
abuelo. m. Charine. Parentesco
Ejemplo de uso:
Ucayali. charine, charini.
Junín . chaine, charine, aani.
81
Huánuco . charine.
Pasco. charine, aani.
Ayacucho. chaine.
Cusco. chaine.
acá, aquí. adv. l. y t. Jaká.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jaka.
Junín.aka, jaka.
Huánuco. jaka.
Pasco. jaka.
Ayacucho. aka.
Cusco. aka.
adentro, interior. adv. l. Intsomoina.
Ejemplo de uso:
Ucayali. intsomointa, intsomoiki.
Junín. intsomoi, intsomoina, intsompoina, tsompoina, intsompointa, oshirejaki.
Huánuco. itsomoenta, intsomoiki.
Pasco. intsomointa.
Ayacucho. tsompoina.
Cusco. tsompoina.
adivinanza, acertijo, enigma. f. Kompitarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kompitarentsi.
Junín. komitarentsi, komitantsi, kompitarentsi.
Huánuco. kompitarentsi.
Pasco. kompitarentsi.
Ayacucho. komitakotanchi.
Cusco. komitakotanchi.
agarrar. tr. Oirikantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oteyantsi, oirikantsi.
Junín. ajirikantsi, airikantsi.
Huánuco. oirikantsi.
Pasco. oirikantsi.
Ayacucho. ajirikanchi.
Cusco. ajirikanchi.
agradecido [ser], gracias. adj. y f. Pasonki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pasonki, pajonki, atama, aribe.
82
Junín. pasonki, aribe, pasonke, ari.
Huánuco. pasonki.
Pasco. pasonki.
Ayacucho. pasonki, aribe.
Cusco. pasonki, aribe.
agua. m. Nija.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nija, iña, ña, jiña.
Junín. nija.
Huánuco. nija, jiña.
Pasco. nija, jiña.
Ayacucho. nija.
Cusco. nija.
agua sucia. adj. Kapatsajari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kipachari, kapatsari.
Junín. kapatsari, kapatsajari.
Huánuco. kipachari.
Pasco. kipachari, kapatsajari.
Ayacucho. kipachijari, kapatsajari.
Cusco. kipachijari, kapatsajari.
aire, viento, aura, brisa. m. Tampea.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tampea
Junín. tampea, tampia
Huánuco. tampia
Pasco. tampia
Ayacucho. tampea, tampeanchi
Cusco. tampea, tampeanchi.
ají. m. Tsirikana.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirikana
Junín. tsikana, tsitikana
Huánuco. tsirikana.
Pasco. tsirikana.
Ayacucho. tsitikana.
Cusco. tsitikana.
ala. f. shibankintsi.
Ejemplo de uso:
83
Ucayali. shibakintsi.
Junín. shibakintsi, bankitsi.
Huánuco. shibakintsi.
Pasco. shibakintsi.
Ayacucho. ibanki, bankichi.
Cusco. ibanki, bankichi.
alegrar, alegría. tr. y prnl., f. Kimoshiretantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kimoshiretantsi.
Junín. kimoshiretantsi, beshireantsi.
Huánuco. obeshireantsi.
Pasco. kimoshiretantsi.
Ayacucho. beshirianchi.
Cusco. beshirianchi.
algodón. m. Ampeji.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ampe.
Junín. Ampeji, ampe, ampi.
Huánuco. ampe.
Pasco. ampe.
Ayacucho. ampeji.
Cusco. ampeji.
alinear. tr. Betsainkantsi. (en formación)
Ejemplo de uso:
Ucayali. obitsainkantsi, betsenkantsi.
Junín. obetsainkantsi, obeshintsantsi, betsainkantsi.
Huánuco. obetsainkantsi.
Pasco. betsainkantsi.
Ayacucho. obeshintsanchi.
Cusco. obeshintsanchi.
alinear, formar, hacer fila. tr. Obetsainkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obitsainkantsi, bitsainkantsi, bitsenkantsi.
Junín. bitsainkantsi, bitsenkantsi, beshintsantsi.
Huánuco. obetsainkantsi.
Pasco. obetsainkantsi.
Ayacucho. beshintsakirianchi.
Cusco. beshintsakirianchi.
alistar. tr. y prnl. Betsikarantantsi.
84
Ejemplo de uso:
Ucayali. betsikarantantsi.
Junín. betsikarantantsi, obetsikarantantsi.
Huánuco. betsikarantantsi.
Pasco. betsikarantantsi.
Ayacucho. bechikarantanchi.
Cusco. bechikarantanchi.
alma, ánima, espíritu. m. Shiretsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shiretsi.
Junín. shiretsi, ampatsi.
Huánuco. shiretsi.
Pasco. shiretsi.
Ayacucho. shirechi, ampachi.
Cusco. shirechi, ampachi.
amanece (cuando), al amanecer. m. Okitaitamanake.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okitejetamanake, inkamani
Junín. okitaitamanake, okitaetamani.
Huánuco. okijaetamanake.
Pasco. okitaitamanake.
Ayacucho. okitaitamanake.
Cusco. okitaitamanake.
amar. tr. Nintantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koantsi, nintantsi.
Junín. nintantsi, kobantsi, koantsi.
Huánuco. nintantsi.
Pasco. nintantsi.
Ayacucho. nintanchi.
Cusco. nintanchi.
amarillo. adj. Kiteriri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kiteriri, shimashiriaki.
Junín. kiteriri.
Huánuco. kiteriri.
Pasco. kiteriri, mayonkonaki.
Ayacucho. kiteriri.
Cusco. kiteriri.
85
amarrar. tr. Oisotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojotantsi, shirikantsi.
Junín. oisotantsi, shitikantsi.
Huánuco. oisotantsi.
Pasco. oisotantsi.
Ayacucho. oisotanchi.
Cusco. oisotanchi.
amiga, compañía, juntos (ambos, los dos). f. Otsipani.
Ejemplo de uso:
Ucayali. otsipani, otsipapaite, otsipaniki, pashini.
Junín. otsipani, otsipa, pashini.
Huánuco. otsipa, pashini.
Pasco. pashini, otsipa.
Ayacucho. onkitai, pashini.
Cusco. onkitai, pashini.
amigo, compañero, acompañante. adj. Tsipabintsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsipabintsari, apatyabintsari.
Junín. tsipabintsari, apatyabintsari.
Huánuco. tsipamintsare.
Pasco. tsipamintsari.
Ayacucho. yompari.
Cusco. yompari.
amontonar. tr. y prnl. Piyotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piyotantsi.
Junín. piyotantsi.
Huánuco. piyotantsi.
Pasco. piyotantsi.
Ayacucho. piyotantsi.
Cusco. iyotantsi.
anashua. m. Asana. (sp de pez)
Ejemplo de uso:
Ucayali. ajana, asana
Junín. asana
Huánuco. asana
Pasco. asana.
Ayacucho. asana.
86
Cusco. asana.
anguila (sp de pez). m. Tsiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsiri.
Junín. tsiri, tsirini
Huánuco. tsirini.
Pasco. tsiri
Ayacucho. chirini.
Cusco. chirini.
año, época, verano. m. Osarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojarentsi, osarentsi
Junín. osarentsi.
Huánuco. osarentsi.
Pasco. osarentsi.
Ayacucho. osarenchi.
Cusco. osarenchi.
antara. f. Sonkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jonkari, sonkari.
Junín. sonkari.
Huánuco. sonkari.
Pasco. sonkari.
Ayacucho. sonkare.
Cusco. sonkare.
antes. adv. t. y l. Pairani.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pairani.
Junín. perani, pairani, paerani.
Huánuco. pairani.
Pasco. pairani.
Ayacucho. perani.
Cusco. perani.
anzolear. tr. Akachatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. akachatantsi.
Junín. tsaponkantsi, ampitasatantsi, kachatantsi, akachatantsi.
Huánuco. akachatantsi, ampitasatantsi.
Pasco. akachatantsi, ampitasatantsi.
87
Ayacucho. akachatantsi, ampitasatantsi.
Cusco. akachatantsi, ampitasatantsi.
apestoso. adj. Shitiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitibari, shitiri, shityenkari.
Junín. shitiri, matsirenka, shitibari, shitirentsi.
Huánuco. shitibari.
Pasco. shitiri.
Ayacucho. shitiri.
Cusco. shitiri.
arcilla, barro. f. Tsirepatsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirepitsari.
Junín. tsirepitsari
Huánuco. tsirepatsari.
Pasco. tsirepatsari.
Ayacucho. chirepatsari.
Cusco. chirepatsari.
arco. m. Pianentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piampeni.
Junín. pianentsi, peanentsi, bianentsi.
Huánuco. piampeni.
Pasco. yanentsi.
Ayacucho. beanenchi.
Cusco. beanenchi.
arco iris. m. Oyechari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oye, oyechari
Junín. oyechari, oye.
Huánuco. oye.
Pasco. oyechari, oye.
Ayacucho. sabirenchi.
Cusco. sabirenchi.
armadillo. m. Eti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eti.
Junín. etini, eti, ashoshi.
Huánuco. eti.
88
Pasco. eti.
Ayacucho. etini.
Cusco. etini.
áspero. adj. Meriri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. meriri, mereri.
Junín. meriri.
Huánuco. meriri.
Pasco. meriri, mereri.
Ayacucho. meriri.
Cusco. meriri.
atarraya o tarrafa, esparavel. f. Kitsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitsari, chariamentotsi, charija.
Junín. charija, charijamentotsi, kitsari.
Huánuco. chariamentotsi, shiriamentotsi.
Pasco. pashikamentotsi, kitsari.
Ayacucho. kitsari.
Cusco. kitsari.
aumentar. tr., intr. y prnl. Shekiantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shekiantsi.
Junín. shekiantsi, shekiyantsi.
Huánuco. shekiantsi.
Pasco. shekiantsi.
Ayacucho. shekianchi.
Cusco. shekianchi.
ave cueva (sp de ave) m. Santani.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jantani, santani.
Junín. santani.
Huánuco. santani.
Pasco. santani.
Ayacucho. santani.
Cusco. santani.

89
B
bagre, barbón. m. Shebori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebori.
Junín. shabori, shebori, shaori.
Huánuco. shebori.
Pasco. shebori. 90
Ayacucho. shaori.
Cusco. shaori.
balluca, cashpairo. f. Sorome.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jomai, sorome.
Junín. sorome, soromenta.
Huánuco. somai.
Pasco. soromai.
Ayacucho. sorome.
Cusco. sorome.
baño, servicio higiénico. m. Shitamenkotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitamentotsi, menkotsi.
Junín. shitamentotsi, menkotsi.
Huánuco. shitamentotsi.
Pasco. shitamentotsi.
Ayacucho. shitamenkorenchi.
Cusco. shitamenkorenchi.
barbudo. adj. Shipatonanti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shipatonanti.
Junín. shipatonanti.
Huánuco. shipatonanti.
Pasco. shipatonanti.
Ayacucho. shipatonanchi.
Cusco. shipatonanchi, shipara.
barro, lodo, fango. m. Sampobatsa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jampobatsa, sampobatsa.
Junín. sampobatsa.
Huánuco. sampobatsa.
Pasco. sampobatsa.
Ayacucho. sampobatsa.
Cusco. sampobatsa.
besar. tr. y prnl. Nintatabakansti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsobotantsi, nintatabakansti, nintabotantsi.
Junín. nintatabaka, tsinintatantsi, atsotseratantsi.
91
Huánuco. tsobotantsi, nintatabakansti.
Pasco. nintatabakansti.
Ayacucho. nintanchi.
Cusco. nintanchi.
blanco. adj. Kitamarori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitamari.
Junín. kitamarori.
Huánuco. kitamari.
Pasco. kitamarori.
Ayacucho. kitamarori.
Cusco. kitamarori.
boca. f. Pantentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pantentsi.
Junín. bantentsi, pantentsi.
Huánuco. pantentsi.
Pasco. pantentsi.
Ayacucho. pantenchi.
Cusco. pantenchi.
borra, quita, suprima, anula, tacha. f. Shantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shepoantsi.
Junín. shantsi.
Huánuco. shantsi.
Pasco. shantsi.
Ayacucho. shanchi.
Cusco. shanchi.
borracho. adj.y s. Shinkirenti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shinkirenti.
Junín. shinkitinkari, shinkirianti.
Huánuco. shinkirenti.
Pasco. shinkirianti.
Ayacucho. shinkinarinti, shinkiberi.
Cusco. shinkinarinti, shinkiberi.
bosque, selva. f. Inchatomashi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inchatomashi.
92
Junín. inchatoshi, antamimashi, antamishi, tomirishi.
Huánuco. inchatomashi.
Pasco. inchatomashi.
Ayacucho. inchatoshimashi, inchatoshi.
Cusco. inchatoshimashi, inchatoshi.
botar. intr. Okantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okantsi.
Junín. okantsi, jokantsi.
Huánuco. okantsi.
Pasco. okantsi.
Ayacucho. jokanchi.
Cusco. jokanchi.
brea, resina. f. Tiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tiri
Junín. tsineri
Huánuco. tiri.
Pasco. tiri
Ayacucho. chineri.
Cusco. chineri.
brujo. adj. Matsí.
Ejemplo de uso:
Ucayali. matsinti, takisantaniri.
Junín. matsi, takisantsi, matsitantatsiri, matsinti.
Huánuco. matsi, matsinti.
Pasco. matsi.
Ayacucho. machi.
Cusco. machi.
buenos días. pres., sal., y adv. m. Kitaiteri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Kitejiri, kitaiteri.
Junín. kitaiteri.
Huánuco. kitaiteri.
Pasco. kitaiteri.
Ayacucho. kitaiteri.
Cusco. kitaiteri.
búho. m. Pompoti. (sp de ave rapaces)
Ejemplo de uso:
93
Ucayali. pompori, pompoti, tsobo.
Junín. pompoti, pompori.
Huánuco. pompoti.
Pasco. pompoti.
Ayacucho. pompori.
Cusco. pompori.
C
café. m. Kajé.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaje.
Junín. kajae, kaje.
Huánuco. kaje.
Pasco. kaje. 94
Ayacucho. kaji.
Cusco. kaji.
callado. adj. Maireshireri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mairitachari, mairetinkari.
Junín. maireshireri, majereshireri.
Huánuco. maireshireri.
Pasco. maireshireri.
Ayacucho. majereberi.
Cusco. majereberi.
camino. m. Abotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abotsi.
Junín. abotsi, aotsi.
Huánuco. abotsi, aatsi.
Pasco. abotsi.
Ayacucho. abochi, aochi.
Cusco. abochi, aochi.
camote. m. Koricha.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koriti.
Junín. koricha.
Huánuco. koriti.
Pasco. koriti.
Ayacucho. koricha.
Cusco. koricha.
caña dulce. m. Sanko.
Ejemplo de uso:
Ucayali. janko, shanko.
Junín. sanko, shanko.
Huánuco. sanko.
Pasco. sanko.
Ayacucho. sanko.
Cusco. sanko.
cañabrava, carrizo. f. Saboro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jaboro, jaboki, saboro.
Junín. saboro.
95
Huánuco. sabo.
Pasco. saboro.
Ayacucho. saboro.
Cusco. saboro.
cantar, canción. intr. y tr. m. y f. Pantsantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mampantsi.
Junín. pantsantsi, pampoyantsi, ampatsantsi, beshiriantsi.
Huánuco. pantsantsi.
Pasco. pantsantsi, mampantsi.
Ayacucho. pampoyanchi.
Cusco. pampoyanchi.
caoba, águano. f. Yopo. [préstamo]. Planta maderable.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yopo.
Junín. yopo, pitotsiniro.
Huánuco. yopo.
Pasco. aabana, yopo.
Ayacucho. yopo.
Cusco. yopo.
cara, rostro. f. y m. Borotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pootsi, poo.
Junín. borotsi, porotsi.
Huánuco. borotsi, pootsi.
Pasco. borotsi.
Ayacucho. borochi.
Cusco. borochi.
caracol grande, congompe. m. Pomporo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pomporo, mapoto, pompo.
Junín. pomporo.
Huánuco. pompo.
Pasco. pomporo.
Ayacucho. pomporo, mapoto.
Cusco. pomporo, mapoto
carpintero. m. Kontyari. (sp de ave).
Ejemplo de uso:
Ucayali. kirijeti, kontyari.
96
Junín. kirijeti, kontyari.
Huánuco. kontyari.
Pasco. kontyari.
Ayacucho. kirijeti.
Cusco. kirijeti.
castigo. m. Obasankitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obajankitantsi, obasankitantsi.
Junín. obasankitantsi, obasanketantsi, oasanketantsi.
Huánuco. obasankitantsi.
Pasco. obasankitantsi.
Ayacucho. obasankitanchi.
Cusco. obasankitanchi.
catahua. f. Kabana.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kabana.
Junín. kabana, kamana.
Huánuco. kabana.
Pasco. kabana.
Ayacucho. kamana.
Cusco. kamana.
caucho, jebe. m. Santonka.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jantonka, santonka.
Junín. shirinka, santonka, shiringa.
Huánuco. santonka, santoma.
Pasco. shirinka, santoma.
Ayacucho. shirinka.
Cusco. shirinka.
cazador. adj. Kobintsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. komintsani, pokanti.
Junín. kobintsari, komintsari.
Huánuco. komintsani, pokanti.
Pasco. kobintsari, abaerenti.
Ayacucho. kobintsari.
Cusco. kobintsari.
ceja. f. Tamakorentsi.
Ejemplo de uso:
97
Ucayali. tamakorentsi
Junín. tamakorentsi
Huánuco. tamakorentsi.
Pasco. tamakorentsi
Ayacucho. tamakorenchi.
Cusco. tamakorenchi.
celar, celo, celoso. tr. amakotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amakotantsi.
Junín. amakotantsi, jitantantsi, jitakantsi, amantsi.
Huánuco. amakotantsi.
Pasco. amakotantsi.
Ayacucho. jitakotanchi, amakotanchi.
Cusco. amakotanchi, jitakotanchi.
ceniza. f. Samampo.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jamampo, samampo.
Junín. samampo.
Huánuco. samampo.
Pasco. samampo.
Ayacucho. samampo.
Cusco. samampo.
cerca. adv. l. Okakini.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okakini.
Junín. okakini, okakiji, kempeji.
Huánuco. okakini.
Pasco. okakini.
Ayacucho. kempeji.
Cusco. kempeji.
ciego. adj. Mabityakiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mabityakiri, tsimpityakiri.
Junín. mabityajakiri, mabityakiri, mabityajari.
Huánuco. mabityakiri.
Pasco. mabityakiri.
Ayacucho. ñabityajakiri.
Cusco. ñabityajakiri.
98
ciempiés, miriápodos. m. Tsirinkabiti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirinkabiti
Junín. tsirinkabiti, tsirinkanato
Huánuco. tsirinkabiti.
Pasco. tsirinkabiti
Ayacucho. chirinkabiti.
Cusco. chirinkabiti.
coca. f. Marikishi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. marikishi, koká.
Junín. marikishi, koká.
Huánuco. marikishi, koká.
Pasco. marikishi.
Ayacucho. marikishi.
Cusco. marikishi.
cocinar. tr. e intr. Kotsitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kotsitantsi, onkotsitantsi.
Junín. kotsitantsi, kotsirentsi, kotantsi.
Huánuco. kotsitantsi.
Pasco. kotsitantsi.
Ayacucho. kotantsi.
Cusco. kotantsi.
coito, acto o unión sexual. m. Tsitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsitantsi.
Junín. tsitantsi, antabitsatantsi, mayempitantsi.
Huánuco. tsitantsi.
Pasco. mayempitantsi.
Ayacucho. chitanchi, mayempitanchi.
Cusco. chitanchi, mayempitanchi.
comején, termita. m. Kajiro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kairo, kajiro.
Junín. kairo, kajiro.
Huánuco. kairo.
Pasco. kairo.
Ayacucho. kajiro.
99
Cusco. kajiro.
comezón, escozor, que da comezón. m. Kainiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kainiri.
Junín. kainiri, kajeniri.
Huánuco. kainiri.
Pasco. kainiri.
Ayacucho. kajeniri.
Cusco. kajeniri.
comida, alimento, vianda. f. Obanarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obanabontsi, obanarontsi
Junín. obaritentsi, obanarontsi
Huánuco. obanabontsi.
Pasco. obaritentsi.
Ayacucho. obanaronchi.
Cusco. obanaronchi.
compadecer, conmoverse, compasión. tr. y prnl., f. Etakotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. etakotantsi, etagotantsi, neshironkatantsi.
Junín. intakotantsi, neshironkantsi.
Huánuco. neshironkatantsi.
Pasco. etakotantsi.
Ayacucho. nintanchi, intakotanchi
Cusco. nintanchi, intakotanchi.
concha, caracol. f. y m. Shebatyaki. (sp de).
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebatyaki, shibatyaki.
Junín. shebatyaki, shebaotyaki.
Huánuco. shebatyaki.
Pasco. shebatyaki.
Ayacucho. shebatyaki.
Cusco. shebatyaki.
copal, resina de incienso. m. tsiba. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsiba, shempa.
Junín. Tsiba, shempa.
Huánuco. tsiba.
Pasco. tsiba.
100
Ayacucho. chiba.
Cusco. chiba.
corazón. m. Asankanentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. asankanentsi, ajankanentsi
Junín. asankanentsi
Huánuco. asankanentsi
Pasco. asankanentsi
Ayacucho. asankanenchi
Cusco. asankanenchi
corona. f. Amatsairentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amatsairentsi, tsikenti.
Junín. amatsairentsi, amatserentsi.
Huánuco. amatsairentsi.
Pasco. amatsairentsi.
Ayacucho. matserenchi.
Cusco. matserenchi.
correa. f. Batsakirontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. batsakirontsi, obatsakirontsi.
Junín. batsakirontsi.
Huánuco. batsakirontsi.
Pasco. batsakirontsi.
Ayacucho. batsakirontsi.
Cusco. batsakironchi.
coser. tr. Shitikantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shitikantsi.
Junín. shitikantsi, antsitantsi.
Huánuco. shitikantsi.
Pasco. shitikantsi.
Ayacucho. shitikanchi.
Cusco. shitikanchi.
costilla. f. Merekintsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. merekintsi.
Junín. merekintsi
Huánuco. merekintsi.
101
Pasco. merekintsi.
Ayacucho. merekinchi.
Cusco. merekinchi.
coto mono. m. Keniri. (sp de mono).
Ejemplo de uso:
Ucayali. shenonti.
Junín. keniri, janiri.
Huánuco. janiri.
Pasco. janiri.
Ayacucho. keniri.
Cusco. keniri.
creciente de río. adj. amani.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amani.
Junín. amarani, kimojantsi, anatarojantsi, amara.
Huánuco. amani.
Pasco. amarani, amani.
Ayacucho. kimojanchi.
Cusco. kimojanchi.
cuello, garganta. m. Kentsitsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kentsitsi.
Junín. kentsitsi, tsanotsi.
Huánuco. kentsitsi.
Pasco. kentsitsi.
Ayacucho. tsanonchi.
Cusco. tsanonchi.
cuento, historia, narración, relato. m. y f. Kenkitsarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkitsarentsi.
Junín. kenkitsarentsi, kenkitsabairontsi.
Huánuco. kenkitsabairontsi.
Pasco. kenkitsabairontsi.
Ayacucho. kenkitsarenchi.
Cusco. kenkitsarenchi.
cuero, pellejo. m. Meshinantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mashitsi, meshina.
Junín. meshinantsi.
102
Huánuco. mashitsi, meshinantsi.
Pasco. meshinantsi.
Ayacucho. meshinanchi.
Cusco. meshinanchi.
cuidar y guardar, cuida y guarda. tr. y prnl., m. y f. Kempoyantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kempoyantsi, kimpoyantsi.
Junín. kempoyantsi, kimpoyantsi.
Huánuco. kempoyantsi.
Pasco. kempoyantsi.
Ayacucho. kempoyanchi.
Cusco. kempoyanchi.
culebra, serpiente, víbora. f. Maranke.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Manke, manki.
Junín. maranki, maranke.
Huánuco. manki.
Pasco. maranke.
Ayacucho. maranke.
Cusco. maranke.
CH
chacchar, bolear. intr. y prnl. Amonkotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amonkotantsi, amonkorentsi.
Junín. amonkotantsi, amonkorentsi.
Huánuco. amonkotantsi, amonkorentsi.
Pasco. amonkotantsi, amonkorentsi. 103
Ayacucho. amonkotanchi.
Cusco. amonkotanchi.
choza para cazar. f. Obashirontsi. (aves o animales).
Ejemplo de uso:
Ucayali. obashirontsi
Junín. Obashirontsi, bankoinantsi, pankoinantsi, pankoshintsi.
Huánuco. oashirontsi.
Pasco. obashirontsi.
Ayacucho. pankoshinchi.
Cusco. pankoshinchi.
chupar, mamar, lamer. tr. Tsotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsotantsi.
Junín. tsotantsi.
Huánuco. tsotantsi.
Pasco. tsimiyantsi.
Ayacucho. atsotanchi.
Cusco. atsotanchi.
D
¿dónde? pron. interrog. ¿Jaoka?
Ejemplo de uso:
Ucayali. ¿tsika?/¿jaoka?, ¿jempe?/¿cha?.
Junín. ¿jaoka?, ¿tsika?/¿jaka?.
Huánuco. ¿tsika?.
Pasco. ¿tsika?. 104
Ayacucho. ¿jaoka?.
Cusco. ¿jaoka?.
danzar, danza. intr., f. Amashetantsi. (con personas abrazadas en forma circular).
Ejemplo de uso:
Ucayali. amashetantsi.
Junín. amashetantsi, amashaitantsi.
Huánuco. amashetantsi.
Pasco. amashetantsi.
Ayacucho. amasherenchi.
Cusco. amasherenchi.
débil, frágil, blando. adj.y com. Shimpetsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shipetapokiri.
Junín. shimpetsari, shimpetapokiri.
Huánuco. shipetari.
Pasco. shipetashireri.
Ayacucho. shimpetsari.
Cusco. shimpetsari.
dedo de la mano. m. Akotsapa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. akotsapa, akoereki, akoempeki.
Junín. akotsapa.
Huánuco. akotsapa, akoempeki.
Pasco. akotsapa.
Ayacucho. akotsapaki.
Cusco. akotsapaki.
derramar. tr. y prnl. Sakotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jakotantsi, sakotantsi.
Junín. sakotantsi.
Huánuco. sakotantsi.
Pasco. sakotantsi.
Ayacucho. sakotanchi.
Cusco. sakotanchi.
descascarar, descascar. tr. Takiriantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. takiriantsi.
Junín. takiriantsi.
105
Huánuco. takiriantsi.
Pasco. takiriantsi.
Ayacucho. takirianchi.
Cusco. takirianchi.
desobediente. adj. Piyatsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eshikempitari, piyatsari, piyatsari.
Junín. piyatsari, piatsari.
Huánuco. piatsari.
Pasco. piatsari.
Ayacucho. piatsari.
Cusco. piatsari.
despeinado, desgreñado. adj. Menkoshintsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. moshintsi, menkoshintsi.
Junín. maboshintsi, menkoshintsi.
Huánuco. menkoshintsi.
Pasco. maboshintsi.
Ayacucho. menkoshintsi.
Cusco. menkoshintsi.
después. adv. t. y l. Apata.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paata.
Junín. apata, koajeka, apatatsita.
Huánuco. paata.
Pasco. apata.
Ayacucho. koakata.
Cusco. koakata.
día siguiente (al), mañana. m. Osaetekera.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inkamani, oñatamanea
Junín. osaitekera, osaikera.
Huánuco. osaitekera.
Pasco. osaitekera, onkitaimani.
Ayacucho. onkitae.
Cusco. onkitae.
diablo, satanás, demonio. m. Kamari. [judío cristiano]
Ejemplo de uso:
Ucayali. peyari, kamari.
106
Junín. kamari.
Huánuco. peyari.
Pasco. peyari.
Ayacucho. kamari.
Cusco. kamari.
dialogar. intr. Kenkitsabaitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkitsabaitantsi.
Junín. kenkitsabaitantsi, kenkitsabetantsi.
Huánuco. kenkitsabaitantsi.
Pasco. kenkitsabaitantsi.
Ayacucho. kenkitsabaitanchi.
Cusco. kenkitsabaitanchi.
diarrea. f. Shijarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shibaetantsi, shibaerontsi.
Junín. shijarontsi, sharontsi.
Huánuco. shibaerontsi.
Pasco. sharontsi.
Ayacucho. shijaronchi.
Cusco. shijaronchi.
diente, muela. m. y f. Aikintsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. aikintsi.
Junín. ajitsi, aikintsi, ajikintsi.
Huánuco. aikintsi.
Pasco. aikintsi.
Ayacucho. ajichi.
Cusco. ajichi.
dios, divinidad, creador. m. Tasorentsi. [cultural]
Ejemplo de uso:
Ucayali. tajorentsi, tasorentsi
Junín. tasorentsi, paba [judío cristiano]
Huánuco. tasorentsi.
Pasco. tasorentsi
Ayacucho. abireri, tasorenchi.
Cusco. abireri, tasorenchi.
dios. m. Pabá. (judío cristiano) [vea: pabá, tasorentsi]
Ejemplo de uso:
107
Ucayali. paba ashitairi, tajorentsi
Junín. paba, ashitanakeri, tasorentsi, ashiteeri.
Huánuco. paba.
Pasco. Paba, ashitairi.
Ayacucho. tasorenchi.
Cusco. tasorenchi.
divorcio. m. Jokabakantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jokabakantsi, okabakantsi.
Junín. jokabakantsi, tsipariabakantsi.
Huánuco. okabakantsi.
Pasco. jokabakantsi.
Ayacucho. jokabakanchi.
Cusco. jokabakanchi.
dormilón. adj. Pochokinti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mayinkari, pochokinari, pochokinti.
Junín. Pochokinti, mainkari, pochokirianti.
Huánuco. pochokiri.
Pasco. mayinkari, pochokinari.
Ayacucho. pochokinti, masenti.
Cusco. pochokinti, masenti.
duro. adj. Kisori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kisori, kijari, kisokiri.
Junín. kisori, kisokiri.
Huánuco. kisori.
Pasco. kisori.
Ayacucho. kisori, kisokiri.
Cusco. kisori, kisokiri.
E
embarazo. adj. Motitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. motitantsi, motinto.
Junín. motyatantsi, tsomontetantsi, obakantantsi.
Huánuco. motitantsi.
Pasco. tsomontetantsi. 108
Ayacucho. obakanchi.
Cusco. obakanchi.
engañar, explotar, estafar; explotador, estafador, engañador. tr. y adj. Amatabitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amatabitantsi, tsaeyantsi.
Junín. amatabitantsi, amatabirentsi, tsaiyantsi, tseyantsi.
Huánuco. amatabitantsi, tsaiyantsi.
Pasco. amatabitantsi, tsaiyantsi.
Ayacucho. amatabitanchi.
Cusco. amatabitanchi.
enseñar. tr. Obametantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iyotantsi, obametantsi.
Junín. obametantsi, yotantsi.
Huánuco. iyotantsi.
Pasco. iyometantsi, yotantsi.
Ayacucho. obametanchi.
Cusco. obametanchi.
escalera. f. Ataementotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. atementotsi, ataementotsi, pabitsi
Junín. ataimentotsi, ataementotsi, pabirentsi [pabirontsi puente]
Huánuco. Ateimentotsi, pabitsi
Pasco. atementotsi
Ayacucho. ataimentochi.
Cusco. ataimentochi.
escocer, arder, enrojecerse. intr. y prnl. Kainitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kainitantsi.
Junín. kainitantsi, jenetsi, jenitsi.
Huánuco. kainitantsi.
Pasco. kainitantsi.
Ayacucho. kajeniporokitanchi, jeninchi.
Cusco. kajeniporokitanchi, jeninchi.
escoger. tr. Koyantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. koyagantsi, koyantsi, yoyetantsi.
Junín. koyantsi, abitantsi.
109
Huánuco. koyantsi.
Pasco. koyantsi.
Ayacucho. koyanchi, abitanchi.
Cusco. koyanchi, abitanchi.
escribir. tr. e intr. Sankenatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jankenatantsi, sankenagantsi.
Junín. sankenarentsi.
Huánuco. sankenarentsi.
Pasco. sankenatantsi.
Ayacucho. sankenatanchi.
Cusco. sankenatanchi.
espalda, lomo, espinazo. f. Tapitsi. (humanos, animal)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tapitsi
Junín. tapitsi
Huánuco. tapitsi.
Pasco. tapitsi
Ayacucho. takinchi.
Cusco. takinchi.
espejo. m. Amenarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñarontsi.
Junín. amenarontsi, nejarontsi, ñarontsi.
Huánuco. amenarontsi.
Pasco. nejaronchi.
Ayacucho. koshikosati.
Cusco. nejaronchi.
esperar. tr. Oyatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oyatantsi.
Junín. oyatantsi, oijatantsi.
Huánuco. oyatantsi.
Pasco. oyatantsi.
Ayacucho. oijtanchi.
Cusco. oijatanchi.
esposa, pareja cónyuge. f. Jinantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inantsi, jinantsi.
110
Junín. jinatsi, jinantsi, inantsi.
Huánuco. jinatsi.
Pasco. jinatsi.
Ayacucho. jinachi.
Cusco. jinachi.
esposo, marido, cónyuge. M. Jimentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jimetsi.
Junín. jimentsi, jimetsi, imetsi.
Huánuco. jimentsi.
Pasco. jimentsi.
Ayacucho. jimenchi.
Cusco. jimenchi.
estiaje de río, vaciante. m. Arontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abontsi.
Junín. arontsi, shirinkatantsi.
Huánuco. abontsi.
Pasco. arontsi.
Ayacucho. aronchi.
Cusco. aronchi.
esto. pron. dem. Oka.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Jiroka, iroka.
Junín. oka.
Huánuco. iroka.
Pasco. iroka.
Ayacucho. Iroka, oka.
Cusco. oka, iroka.
existir, tener vida. intr. Añantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. añantsi.
Junín. añantsi/aneantsi, añantantsi.
Huánuco. añantsi.
Pasco. añantsi.
Ayacucho. añantanchi.
Cusco. añantanchi.

111
F
feo. adj. Kobenkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kobenkari, karipero.
Junín. kobenkari, kariperori.
Huánuco. kobenkari.
Pasco. kobenkari. 112
Ayacucho. kariperori.
Cusco. kariperori.
fiebre. adj. Katsirentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsirentsi, sabakitantsi, jabakitantsi.
Junín. katsirentsi.
Huánuco. katsirentsi.
Pasco. katsirentsi.
Ayacucho. kachirenchi, sabainarenchi.
Cusco. kachirenchi, sabainarenchi.
flaco, desnutrido. adj. Matsatonkiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. matsari, matsatonkiri.
Junín. matsari, matsatonkiri.
Huánuco. matsatonkiri.
Pasco. matsatonkiri.
Ayacucho. tonkiberi.
Cusco. tonkiberi.
flauta, quena, zampoña. f. Shobirentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shobirentsi, shobiri.
Junín. shobirentsi, shobiri, shiyobirentsi.
Huánuco. shobirentsi.
Pasco. shobirentsi.
Ayacucho. poreronchi.
Cusco. poreronchi.
flecha. f. Chakopi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. chakopi, chekopi.
Junín. chakopi.
Huánuco. chekopi.
Pasco. chekopi.
Ayacucho. chakopi.
Cusco. chakopi.
flor. f. Inchatyaki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inchateyaki, oteya.
Junín. inchatyaki.
113
Huánuco. inchateyaki.
Pasco. inchatyaki.
Ayacucho. otyaki.
Cusco. otyaki.
floripondio. m. Nató.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nato, jayapa.
Junín. nato, jayapa, saro.
Huánuco. nato.
Pasco. nato.
Ayacucho. jayapa.
Cusco. jayapa.
frío. adj. y m. Katsinkaiteri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsinkaiteri.
Junín. katsinkaiteri, katsinkaite.
Huánuco. katsinkaiteri.
Pasco. katsinkaiteri.
Ayacucho. kachinkari.
Cusco. kachinkari.
fuego, candela. m. y f. Pamari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pamari, pampari.
Junín. pamari.
Huánuco. pamari.
Pasco. pamari, pampari.
Ayacucho. pamari.
Cusco. pamari.
fuerza. f. Shintsinkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shintsinkantsi, shintsintantsi.
Junín. shintsinkantsi, shintsintantsi.
Huánuco. shintsintantsi.
Pasco. shintsinkantsi.
Ayacucho. shintsinkanchi.
Cusco. shintsinkanchi.

114
G
gallina de corral. f. Tyapa.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tyapa.
Junín. tyapa, teapa, baripa, ataripa, atabaripa.
Huánuco. tyapa.
Pasco. tyapa, baripa, tyopi. 115
Ayacucho. tabari, tyapa.
Cusco. tabari, tyapa.
generoso. adj. Neshinonkatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. neshinonkatantsi, neshinonkantantsi.
Junín. pantatsiri, neshinonkantantsi.
Huánuco. neshinonkatantsi.
Pasco. neshinonkatantsi.
Ayacucho. payetantachiri.
Cusco. payetantachiri.
gracioso, chistoso. adj. Kantashibairenti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kantashibairenti, obashiyabairenti.
Junín. kantashibairenti, obashiyabairenti.
Huánuco. kantashibairenti.
Pasco. kantashibairenti.
Ayacucho. shirontakantachari.
Cusco. shirontakantachari.
grande. adj. Antaro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antabo.
Junín. Antaro, antyaro, antearo.
Huánuco. antaro, antabo.
Pasco. antaro, iniroite.
Ayacucho. antyaro, antiaro.
Cusco. antyaro, antiaro.
grasa. f. Yenkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yenkatsi.
Junín. yenkatsi, kejitsi, irejintsi.
Huánuco. yenkatsi.
Pasco. yenkatsi.
Ayacucho. ireji.
Cusco. ireji.
gripe, catarro, refriado. f. Kamantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamantsi, kainerentsi.
Junín. kamantsi, tojetantsi.
116
Huánuco. kamantsi.
Pasco. kamantsi.
Ayacucho. kamanchi.
Cusco. kamanchi.
guardacaballo, garrapatero. m. Morenti. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shoniro, moriti, ñorenti.
Junín. moriti, morenti, ñorinti, moyari, morito.
Huánuco. morenti.
Pasco. morenti.
Ayacucho. morito.
Cusco. morito.
guerrear, combatir, pelear, luchar, guerra, lucha, pelea, combate, enfrentamiento. intr., f. y m. Obayeritantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. manatantsi, obayeritantsi.
Junín. manatantsi, obayeritantsi, oayeritantsi.
Huánuco. omanatantsi, obayeritantsi.
Pasco. obayeritantsi.
Ayacucho. manatanchi, obabakanchi.
Cusco. manatanchi, obabakanchi.
gusano. m. Tsirompe. (sp de)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsironke, tsirokeni.
Junín. tsirompe
Huánuco. tsirompe.
Pasco. tsirompe
Ayacucho. chirompe.
Cusco. chirompe.
H
haber, hay, existir. intr. Timatsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. enitatsi, timatsi, tsimatsi.
Junín. ainirotatsi, timatsi, choratatsi, chora.
Huánuco. enitatsi, timatsi.
Pasco. enitatsi, timatsi. 117
Ayacucho. ainirotachi, choratachi.
Cusco. ainirotachi, choratachi.
hablador. adj. Ñabaitinkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñabaitinkari, ñabairentsi.
Junín. ñabetinkari, ñabaitinkari.
Huánuco. ñabaitinkari.
Pasco. ñabaitinkari.
Ayacucho. ñanabairetiki.
Cusco. ñanabairetiki.
hacer. tr. y prnl. Antantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antantsi, rantantsi.
Junín. antantsi.
Huánuco. antantsi, rantantsi.
Pasco. antantsi.
Ayacucho. antanchi.
Cusco. antanchi.
halcón, atatao. m. Aroni. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. abo.
Junín. aroni, aro.
Huánuco. abo.
Pasco. aro.
Ayacucho. aroni.
Cusco. aroni.
hamaca, dormilona. f. Kebotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. keboti, kebotsi.
Junín. yerontsi, kebotsi, kiyotsi.
Huánuco. kebotsi.
Pasco. kebotsi.
Ayacucho. nikakoronchi.
Cusco. nikakoronchi.
hermana. f. choki. (varón a mujer)
Ejemplo de uso:
Ucayali. choeni.
Junín. choki, tsia, tsiyo.
118
Huánuco. choki.
Pasco. choki.
Ayacucho. chionti.
Cusco. chionti.
hermano. m. Aari (mujer a varón). Parentesco
Ejemplo de uso:
Ucayali. aari.
Junín. aari, jaiji.
Huánuco. aari.
Pasco. aari.
Ayacucho. jaiji.
Cusco. jaiji.
hermoso. adj. Banenkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obanenkantsi, banenkantsi.
Junín. banenkantsi, obanenkantsi, banenkatantsi.
Huánuco. obanenkabo, obanenkantsi.
Pasco. banenkantsi.
Ayacucho. obanenkanchi, kametsanchi.
Cusco. obanenkanchi, kametsanchi.
hígado. m. Irapanantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. irapanantsi, natarentsi, irapana.
Junín. irapanantsi, irapanantsi.
Huánuco. irapanatsi.
Pasco. irapanantsi.
Ayacucho. irapananchi.
Cusco. irapananchi.
hoja saborizante. f. Santeripana. (para chipado)
Ejemplo de uso:
Ucayali. santeripana, kajankapana, janteripana.
Junín. santeripana, santerikipana.
Huánuco. santerikipana.
Pasco. santeripana.
Ayacucho. kasankayari, santeripana.
Cusco. kasankayari, santeripana.
hoy, ahora. adj. t. Iroñaka.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iroñaka, nimaeka.
119
Junín. meka, iroñaka.
Huánuco. iroñaka.
Pasco. iroñaka.
Ayacucho. meka, iroñaka.
Cusco. meka, iroñaka.
huairuro. m. Tsibankiriki. (sp de planta)
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsibankiriki, chobankiriki.
Junín. tsibankiriki, chobankiriki, chochobaroki, chobaroki.
Huánuco. tsibankiriki.
Pasco. tsibankiriki, chobankiriki.
Ayacucho. Chochobaroki.
Cusco. chochobaroki.
hueco, vacío, cavidad. m. y adj. Morotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. omonaki, omoki, omo.
Junín. omoro, omorona, morotsi.
Huánuco. omona.
Pasco. morotsi.
Ayacucho. morochi, omoro.
Cusco. morochi, omoro.
huérfano. adj. Miriti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. miriti.
Junín. miriti, ampinti.
Huánuco. miriti.
Pasco. miriti.
Ayacucho. apinti.
Cusco. apinti.
humairo, manco. m. Obaati.
Ejemplo de uso:
Ucayali. bati
Junín. obaati, tsantsapakori, oati.
Huánuco. obaati.
Pasco. obaati.
Ayacucho. oati.
Cusco. oati.

120
J
jugar. intr., tr. y prnl. Ñatsatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñatsabaerontsi, ñatsarentsi.
Junín. ñatsatantsi.
Huánuco. ñatsabetantsi.
Pasco. ñatsarontsi. 121
Ayacucho. ñatsatanchi.
Cusco. ñatsatanchi.
juntar, juntarse, reunión. tr. y prnl. Apatotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. apatotantsi.
Junín. apatotantsi.
Huánuco. apatotantsi, apototantsi.
Pasco. apatotantsi.
Ayacucho. apatotanchi.
Cusco. apatotanchi.
L
labio. m. Cheratsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. cheratsi.
Junín. cheratsi, tseratsi.
Huánuco. cheratsi .
Pasco. cheratsi. 122
Ayacucho. tserachi .
Cusco. tserachi.
lagartija. f. Shankoro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shonkoro, shankoro.
Junín. shankoro.
Huánuco. shankoro.
Pasco. shankoro.
Ayacucho. shankoro.
Cusco. shankoro.
lagarto, saurio. m. Kosaniri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kojaniri, kosaniri, saniri.
Junín. kosaniri, saniri.
Huánuco. kosaniri.
Pasco. kosaniri.
Ayacucho. kosaniri, saniri.
Cusco. kosaniri, saniri.
lágrima. f. Jakintsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yakintsi.
Junín. jakintsi, irakintsi.
Huánuco. yakintsi.
Pasco. irajakintsi.
Ayacucho. jakinchi.
Cusco. jakinchi.
laguna, lago. f. Inkare.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inkare.
Junín. inkajare, inkare.
Huánuco. inkare.
Pasco. inkare.
Ayacucho. Inkajare, inkare.
Cusco. inkajare, inkari.
lejos. adj. Inteina.
Ejemplo de uso:
Ucayali. inteina.
Junín. inteina, intaina, osamani, areji, parikoti.
123
Huánuco. inteina.
Pasco. inteina.
Ayacucho. areji, intaina.
Cusco. areji, intaina.
leña, tronco. f. Tsitsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsitsi
Junín. tsitsi, inchajempi
Huánuco. tsitsi
Pasco. tsitsi
Ayacucho. chichi, inchato
Cusco. chichi, inchato.
lengua. f. Nenetsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nenetsi.
Junín. nenetsi.
Huánuco. nenetsi.
Pasco. nenetsi.
Ayacucho. nenenchi.
Cusco. nenenchi.
limpiar, machetear. tr. Tsamaetantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsamaerentsi.
Junín. tsamaetantsi, tsametantsi, tsamerentsi.
Huánuco. tsamaetantsi.
Pasco. tsamaetantsi.
Ayacucho. tsamerenchi.
Cusco. tsamerenchi.
linterna. f. Otamentotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. otamentotsi.
Junín. otamentotsi, tsiomentotsi, tsiyomentotsi.
Huánuco. otamentotsi.
Pasco. otamentotsi, tsiomentotsi.
Ayacucho. chiomentochi.
Cusco. chiomentochi.
loco. adj. Shinkibentinkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shinkibentinkari.
124
Junín. shinkibentinkari, tsabiyari.
Huánuco. shinkibentinkari.
Pasco. shinkibentinkari.
Ayacucho. tsabiari.
Cusco. tsabiari.
loro guacamayo. m. Meanto. (sp de loro)
Ejemplo de uso:
Ucayali. meanto, meyanto.
Junín. meanto.
Huánuco. meanto.
Pasco. meyanto.
Ayacucho. meanto.
Cusco. meanto.
luciérnaga. f. Pironti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. porenti.
Junín. pironti, pironi.
Huánuco. porenti.
Pasco. pironti.
Ayacucho. piroti.
Cusco. piroti.
luego. adj. t. Ompoña.
Ejemplo de uso:
Ucayali. Ompoña, impoiniji, opoña.
Junín. Impoiji, ompoña, impoini, opoña.
Huánuco. ompoña.
Pasco. ompoña.
Ayacucho. manimani, impoini.
Cusco. manimani, impoini.
LL
llamar, gritar. tr. y prnl. Kaimantantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaimagantsi, kaimakantsi, kaimantsi.
Junín. kaimantantsi, kajemantantsi, kaimantsi.
Huánuco. apatotabakaiya.
Pasco. kaimakantsi. 125
Ayacucho. kajemabakanchi.
Cusco. kajemabakanchi.
lluvia con Sol. f. Orenkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. orenkari, orenka, orenkaki.
Junín. orenkari, oreajenkani, katsirenkari, kitajenkari.
Huánuco. orenkari.
Pasco. orenkari.
Ayacucho. porenkani.
Cusco. porenkani.
M
machacar. tr. Tinkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. otikantsi, tinkantsi.
Junín. tinkantsi, tinkarentsi, chopikarentsi, chopitantsi.
Huánuco. tsinkantsi.
Pasco. tinkantsi. 126
Ayacucho. tinkanchi.
Cusco. tinkanchi.
mamá, madre. f. Iná.
Ejemplo de uso:
Ucayali. nana, mama.
Junín. ina.
Huánuco. ina, nana.
Pasco. ina
Ayacucho. ina.
Cusco. ina.
martín pescador. m. Cherepito. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. cherepito.
Junín. cherepito, tserepito.
Huánuco. cherepito.
Pasco. cherepito.
Ayacucho. tserepito.
Cusco. tserepito.
masato. m. Piarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piarentsi.
Junín. piarentsi, ñoño, oshiteki, pearentsi, kachori, ñoko, sampeare.
Huánuco. piarentsi.
Pasco. piarentsi.
Ayacucho. pearenchi.
Cusco. pearenchi.
maspute [choza] en lo alto de un árbol. f. Menkarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. menkoirentsi, menkarentsi.
Junín. menkarentsi, menkorentsi.
Huánuco. menkarentsi.
Pasco. menkarentsi.
Ayacucho. menkoirenchi.
Cusco. menkoirenchi.
matrimonio, boda, casamiento. m. Abakaantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abakantsi, abakaeyantsi, abakagantsi.
Junín. abakantsi, akantsi.
127
Huánuco. abakantsi.
Pasco. abakantsi.
Ayacucho. abakanchi.
Cusco. abakanchi.
medicina, remedio. f. y m. Aabintarontsi
Ejemplo de uso:
Ucayali. aabintabontsi, aabintarontsi.
Junín. aabintarontsi.
Huánuco. aabintabontsi.
Pasco. aabintarontsi.
Ayacucho. aabintaronchi.
Cusco. aabintaronchi.
mencionar. tr. Kantakotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kantakoyetantsi, kantakotantsi.
Junín. kantakotantsi, pairiantsi, pajiriantsi.
Huánuco. kantakotantsi.
Pasco. kantakotantsi.
Ayacucho. kantakotanchi.
Cusco. kantakotanchi.
miserable, tacaño. adj. Mashitsari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mashitsari, shampitsi.
Junín. mashitsari.
Huánuco. tsañinkari, mashitsari.
Pasco. mashitsari, shampitsi.
Ayacucho. mashitsari, tsañari.
Cusco. mashitsari, tsañari.
mojar. tr. y prnl. Ashetantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ashetantsi.
Junín. ashetantsi, kajatantsi.
Huánuco. ashetantsi.
Pasco. ashetantsi.
Ayacucho. kajatanchi.
Cusco. kajatanchi.
monte, montaña, cerro, bosque, selva. m. Antami. [vea: bosque]
Ejemplo de uso:
Ucayali. antami, antamimashi.
128
Junín. antami, inchatomashi, tomirishi, inchatoshi.
Huánuco. anatmi, antamimashi.
Pasco. antami.
Ayacucho. inchatoshi.
Cusco. inchatoshi.
morral, bolsa. m. y f. Tsarato.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsaato.
Junín. tsarato.
Huánuco. tsaato.
Pasco. tsarato.
Ayacucho. tsarato.
Cusco. tsarato.
mosca grande, ronsapa. m. Sanironti. (moscón)
Ejemplo de uso:
Ucayali. nironto.
Junín. neronto, sanerontiki, nironto.
Huánuco. shenoronto.
Pasco. shenoronto, nironto.
Ayacucho. sanironti.
Cusco. sanironti.
mover. tr. y prnl. Shebatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebatantsi, koshekantsi.
Junín. shebatantsi, moyekaantsi.
Huánuco. shebatantsi, koshekantsi.
Pasco. shebatantsi.
Ayacucho. sebatanchi.
Cusco. sebatanchi, jokairenchi.
muca, zorrillo, zarigueya. f. y m. Saari
Ejemplo de uso:
Ucayali. jagari, sagari, saari.
Junín. saari.
Huánuco. sagari.
Pasco. sagari.
Ayacucho. kapajeri.
Cusco. kapajeri.
mujer, fémina, dama, señora. f. Tsinane.
Ejemplo de uso:
129
Ucayali. tsinane.
Junín. tsinane, koya.
Huánuco. koya.
Pasco. koya, tsinane.
Ayacucho. chinane.
Cusco. chinane.
mujeriego. adj. Tsinaniberi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsinaniberi, mayempiri.
Junín. mayempiri, tsinaniberi, koyaberi.
Huánuco. tsinaneberi, mayempiri.
Pasco. koyaberi, mayempiri.
Ayacucho. chinaneberi.
Cusco. chinaniberi.
N
nadar. intr. Amatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amatantsi.
Junín. amatantsi, amajatantsi.
Huánuco. Amatantsi.
Pasco. amatantsi. 130
Ayacucho. amatanchi.
Cusco. amatanchi.
nariz. f. Kiritsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kiritsi.
Junín. kiritsi, irinantsi, botontsi, kirimashi.
Huánuco. kiritsi.
Pasco. kiritsi.
Ayacucho. potonchi, irimashi.
Cusco. potonchi, irimashi.
negro. adj. Kisaari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. cheenkari, kisaari.
Junín. cheenkari, kisaari, potsitari.
Huánuco. kisaari.
Pasco. cheenkari, kisaari.
Ayacucho. kisaari.
Cusco. kisaari.
niño. m. Entsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iriani, entsi.
Junín. entsijaniki, entsi, jobentsi, jananeki.
Huánuco. iriani, entsi, jananeki.
Pasco. entsi, enchaniki.
Ayacucho. jobenchi.
Cusco. jobenchi, niki.
niño. m. Jananeki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. janeki, jananeki.
Junín. jananeki, entsi, iyani, irijaniki.
Huánuco. entsi.
Pasco. jananeki.
Ayacucho. jananeki, irijaniki.
Cusco. jananeki.
noche. f. Tsiteni.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsireniri, tsiteniri.
Junín. tsiteniri, tsiteni.
131
Huánuco. tsireniri.
Pasco. tsiteni.
Ayacucho. chimoirori, chiteniri.
Cusco. chimoirori, chiteniri.
nogal. m. Ketaki. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. keta, ketaki.
Junín. ketaki, keta.
Huánuco. ketaki.
Pasco. ketaki.
Ayacucho. keta.
Cusco. keta.
nombre. m. Bairontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oairontsi, bairontsi.
Junín. bajirontsi, bairontsi.
Huánuco. bajirontsi, oairontsi.
Pasco. bairontsi.
Ayacucho. bajironchi, baironchi.
Cusco. bajironchi.
O
odioso. adj. Kisanentantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kisanentantsi, kijanentantsi.
Junín. kisanentantsi, ninatantsi, samantsi.
Huánuco. kisanentantsi.
Pasco. kisanentantsi. 132
Ayacucho.kisanentanchi.
Cusco. kisanentanchi.
ola de río. f. Oshinke.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oshinke, otamakare, oshinkea
Junín. oshinke, otamonkare, otabonkare, oshinki.
Huánuco. oshinke, otamakare.
Pasco. oshinke, oshinkea.
Ayacucho. ojaronkare.
Cusco. ojaronkare.
olvidar. tr. y prnl. Peakotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. peyakotantsi, maejantantsi, peakotantsi.
Junín. peakotantsi, maisantantsi, piakotantsi.
Huánuco. peakotantsi, maisantantsi.
Pasco. piakotantsi.
Ayacucho. peakotanchi.
Cusco. peakotanchi.
oreja, oído. f. Yempitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kempitantsi, yempitantsi.
Junín. kempitantsi, yempitantsi.
Huánuco. kempitantsi.
Pasco. yempitantsi.
Ayacucho. yempitanchi.
Cusco. yempitanchi.
orinar. intr. y prnl. Tsintantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsintantsi.
Junín. tsintansti.
Huánuco. tsintansti.
Pasco. tsintantsi.
Ayacucho. chintanchi.
Cusco. chintanchi.

133
P
padecer, pena. tr. y f. Obashiretantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obashirentantsi.
Junín. bashiretantsi, obashiretantsi, oashiretantsi.
Huánuco. obashirentantsi.
Pasco. obashirentantsi. 134
Ayacucho. obashirentanchi, bashiretanchi.
Cusco. obashirentanchi, bashiretanchi.
palo balsa, topa, huampo. m. Paroto.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paato.
Junín. paroto.
Huánuco. paato, paroto.
Pasco. paato.
Ayacucho. paroto.
Cusco. paroto.
palo canela. m. Meta.
Ejemplo de uso:
Ucayali. metaki, meta.
Junín. metaki, meta.
Huánuco. meta, metaki.
Pasco. meta.
Ayacucho. meta.
Cusco. meta.
pampa. f. Obinteni. (hoyada plana)
Ejemplo de uso:
Ucayali. obinteni, okametsaitye
Junín. obinteni, obintenite, okametsaiteti.
Huánuco. obintenite.
Pasco. obinteni.
Ayacucho. obinteni, okametsati.
Cusco. obinteni.
panguana. f. Atekoti. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. makokaba, atekoti.
Junín. atekoti, makokaba.
Huánuco. atekoti, makokaba.
Pasco. atekoti.
Ayacucho. masankoa.
Cusco. masankoa.
papá, padre. m. apá.
Ejemplo de uso:
Ucayali. paba, papa.
Junín. apa.
135
Huánuco. apa, papa.
Pasco. apa.
Ayacucho. apa.
Cusco. apa.
papagayo. m. sabaro. (sp de loro trepadora)
Ejemplo de uso:
Ucayali. jababo, sababo.
Junín. sabaro.
Huánuco. sabaro, sababo.
Pasco. sabaro.
Ayacucho. sabaro.
Cusco. sabaro.
pate, pajo, pajú, tazón. m. Tsotá.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsotaki.
Junín. tsota, chota.
Huánuco. chota.
Pasco. chota.
Ayacucho. tsota.
Cusco. tsota.
pate. m. Iramentotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iramentotsi.
Junín. pishina, kitamentotsi, tsota, chota.
Huánuco. iraatamentotsi.
Pasco. iramentotsipataki.
Ayacucho. chotari, sota.
Cusco. chotari, sota.
pedir. tr. e intr. Kamitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamitantsi, koakotantsi.
Junín. kamitantsi, amanatantsi.
Huánuco. kamitantsi.
Pasco. kamitantsi.
Ayacucho. amanapinitanchi.
Cusco. amanapinitanchi.
pelar. tr. y prnl. Shariantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shariantsi.
136
Junín. shariantsi, sarentsi.
Huánuco. shariantsi.
Pasco. shariantsi.
Ayacucho. saranchi.
Cusco. saranchi.
pequeño. adj. Orijaniki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. orijani, orianini, okatini.
Junín. orijaniki, orijani, iyanini.
Huánuco. orianini.
Pasco. orijaniki, irianini, orijani.
Ayacucho. orijanicha.
Cusco. orijanicha.
perdiz. f. Charampabati. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. champampati, charampabati, champabati, sharampabanti.
Junín. charampabati, sharampabanti, oanobosati.
Huánuco. champampati.
Pasco. charampabati, choripampati.
Ayacucho. champampati.
Cusco. champampati.
perdiz. f. Kontona. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. pobonto, kontona, poronto, pogonto.
Junín. kontona, poronto.
Huánuco. pobonto.
Pasco. pobonto.
Ayacucho. kontona, chiobero.
Cusco. kontona, chiobero.
perdiz. m. Shonkiri. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shonkiri, yonkiri.
Junín. yonkiri, onkiri, shonkiri.
Huánuco. shonkiri.
Pasco. shonkiri.
Ayacucho. onkiri.
Cusco. onkiri.
pesar. tr. e intr. Tenatantsi.
Ejemplo de uso:
137
Ucayali. tenatantsi, tenari.
Junín. tenatantsi, tenakantsi.
Huánuco. tenatantsi.
Pasco. tenatantsi.
Ayacucho. tenanchi, tenatanchi.
Cusco. tenanchi, tenatanchi.
pestaña. f. Bityokintsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. bityokintsi, bityoshi, shimpityoki, shimpereki.
Junín. bityokintsi, shimpityokintsi, shimpityoki, shimpereki.
Huánuco. bityokishi, shimpityoki.
Pasco. bityokintsi.
Ayacucho. bityokinchi.
Cusco. bityokinchi.
pez ratón. m. Kipaori. (sp de pez)
Ejemplo de uso:
Ucayali. kipabori, kepabori.
Junín. kipaori, kipabori, kepaori.
Huánuco. kipari.
Pasco. kipaori.
Ayacucho. kipaori.
Cusco. kipaori.
planta de ungurabe. f. Sheya.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheya.
Junín. sha, sheya.
Huánuco. sheya.
Pasco. sheya.
Ayacucho. sha.
Cusco. sha.
plátano. m. Parianti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. payanti, parianti.
Junín. parenti, payanti, parianti.
Huánuco. parianti.
Pasco. parianti.
Ayacucho. parenti.
Cusco. parenti.
poblador de lugar, lugareño, pueblerino, aldeano. adj. Saikantsi.
138
Ejemplo de uso:
Ucayali. jekantsi, saikantsi.
Junín. saikantsi, sabikantsi.
Huánuco. saikantsi.
Pasco. saikantsi.
Ayacucho. tsoitantsi, saikantsi, sabikantsi.
Cusco. sabikantsi, tsoitantsi.
porongo. m. Pachaka.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pachaka.
Junín. pachaka, onero, chonkorina.
Huánuco. pachaka.
Pasco. pachaka.
Ayacucho. chonkorina.
Cusco. chonkorina.
prevenir. tr. Amabentantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. amabentantsi.
Junín. amabentantsi.
Huánuco. amabentantsi
Pasco. amabentantsi.
Ayacucho. amabentanchi.
Cusco. amabentanchi.
profesor, maestro, educador, docente. m. Obametantatsiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. obametantatsiri, yotantatsiri, oñagantatsiri, ñagantatsiri
Junín. obametantatsiri, yotantatsiri.
Huánuco. obametantatsiri, yotantatsiri.
Pasco. obametantatsiri, yotantatsiri.
Ayacucho. obametantachiri, yotantachiri.
Cusco. obametantachiri, yotantachiri.
prosperar, millonario, acaudalado, rico, próspero, ricohombre, riqueza. intr., adj. y f. Asharantantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. asharantantsi, ashagabo.
Junín. asharantantsi, ashararontsi, ashitarantantsi.
Huánuco. asharantantsi.
Pasco. asharantantsi, ashagabo.
Ayacucho. akanchi.
Cusco. akanchi.
139
puerta. f. Ashitakorontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ashitakorontsi, ashitakomentotsi
Junín. ashikorontsi, pabiarontsi
Huánuco. ashitakomento
Pasco. ashitakorontsi
Ayacucho. ashitakoronchi.
Cusco. ashitakoronchi.
pulmón. m. Biyonkarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. biyonkarentsi, biyonkantsi.
Junín. bijonkarentsi, biyonkarentsi.
Huánuco. piyonkarentsi, biyonkarentsi.
Pasco. piyonkarentsi, biyonkarentsi.
Ayacucho. bijonkarenchi.
Cusco. bijonkarenchi.
pulsera, brazalete. f. Omarentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. marentsi, omarentsi, omabakorentsi.
Junín. maretsi, omarentsi, marentsi.
Huánuco. omarentsi.
Pasco. omarentsi.
Ayacucho. marechi.
Cusco. marechi.
Q
quemar. tr. Tantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tagantsi, tantsi.
Junín. tantsi.
Huánuco. tantsi.
Pasco. tantsi, tagantsi. 140
Ayacucho. tanchi.
Cusco. tanchi.
quina-quina, palo sangre, palo peruano. m. Jeribatiki. (sp de árbol)
Ejemplo de uso:
Ucayali. jeribatiki, kiribati.
Junín. jeribatili, jiribati.
Huánuco. jeribatiki.
Pasco. jeribatiki.
Ayacucho. jeribati.
Cusco. jiribati.
quincha, carrizo, caña brava. f. Tantotsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tantotsi.
Junín. tantotsi, tantorentsi, tantotantsi.
Huánuco. tantotsi.
Pasco. tantotsi.
Ayacucho. tantorenchi.
Cusco. tantorenchi.
R
rayo. m. Okatsarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ojokatsarontsi, okatsarentsi, tarito.
Junín. ojotsarontsi, okatsarontsi, okatsaro, ojokatsata.
Huánuco. tarisa.
Pasco. tonkarontsarontsi, okatsarontsi. 141
Ayacucho. imanaitea.
Cusco. imanaitea.
recordar, pensar. tr. e intr. y prnl. Kenkishiriantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenkishiriantsi.
Junín. kenkeshireantsi, kinkisabetantsi.
Huánuco. kenkishiriantsi.
Pasco. kenkishiriantsi.
Ayacucho. kenkeshirianchi.
Cusco. kenkeshirianchi.
reír, sonreír, carcajear. intr. y prnl. Shirontantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shirontantsi.
Junín. shirontantsi.
Huánuco. shirontantsi.
Pasco. shirontantsi.
Ayacucho. shirontanchi.
Cusco. shirontanchi.
relámpago, resplandor, fulgor. m. Morekatsarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. moremoretsi, okatsatantsi, amorenki.
Junín. porekarentsi, morekari, jokarontsi, ojokatsarontsi.
Huánuco. morekarentsi.
Pasco. memorekatsarontsi.
Ayacucho. itsareki, itimemeati.
Cusco. itsareki, itimemeati.
remo. m. Komarontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. komabontsi, komarontsi.
Junín. komarontsi.
Huánuco. komabontsi.
Pasco. komarontsi.
Ayacucho. komaronchi.
Cusco. komaronchi.
remolino. m. Omoitonkane.
Ejemplo de uso:
Ucayali. omoitonkare, omotonkane, moetonkare
Junín. omoitonkane, omotonkare, otiyonkare, omoinkare.
142
Huánuco. omoitonkare.
Pasco. omoitonkare.
Ayacucho. Omoikare, obiishare.
Cusco. Omoikare, obiishare.
respirar. intr. Añenkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. añenkantsi.
Junín. anenkantsi, añenkantsi, anenkatantsi.
Huánuco. anenkantsi.
Pasco. añenkantsi.
Ayacucho. añakanchi.
Cusco. añakanchi.
reunir. tr. y prnl. Apatorentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. apatorentsi.
Junín. apatorentsi, apatoirentsi.
Huánuco. apatorentsi.
Pasco. apatorentsi.
Ayacucho. apatorenchi.
Cusco. apatorenchi.
rodilla. f. Yeretontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yeritontsi, yeretontsi.
Junín. yeritontsi, yeretontsi.
Huánuco. yeritontsi.
Pasco. yeretontsi.
Ayacucho. yeritochi.
Cusco. yeritochi.
rojo. adj. Kityonkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kityonkari, kirari, kityongari.
Junín. kityonkari, kitiorikari.
Huánuco. kityonkari.
Pasco. kityonkari.
Ayacucho. kityonkari, kirari.
Cusco. kityonkari, kirari.

143
S
sabio, experto, mentor, guía. adj. Yotinkari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. yotinkari, yotaneri, yobairentsi, yotatsiri.
Junín. yotinkari, yotaneri, yotaperori, iyotinkari.
Huánuco. yotinkari, yotaneri.
Pasco. yotinkari, yotaneri, yotabairianti. 144
Ayacucho. iyotinkari, iyoperori.
Cusco. iyotinkari, iyoperori.
sajino, huangana. m. Shintori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shintori.
Junín. shintori, piratsi, kitairiki.
Huánuco. shintori.
Pasco. shintori.
Ayacucho. pirachi.
Cusco. pirachi.
sajino. m. Kitairiki. [vea: shintori, piratsi]
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitairiki.
Junín. shintori, piratsi [huangana], kitairiki.
Huánuco. kitairiki.
Pasco. kitairiki, shintori.
Ayacucho. shintori, kitairiki.
Cusco. shintori, kitairiki.
sal, cloruro de sodio. f. Tibi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tibi.
Junín. tibi, tsibi.
Huánuco. tsibi.
Pasco. tibi.
Ayacucho. tibi.
Cusco. tibi.
salado. adj. Katyori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. katyori.
Junín. katyori, poteari, potyari.
Huánuco. katyori.
Pasco. katyori.
Ayacucho. kacho, potyajari.
Cusco. kacho, potyajari.
sangre. f. Irajantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. irantsi, irajantsi.
Junín. Irajantsi, irantsi.
145
Huánuco. irantsi.
Pasco. irantsi.
Ayacucho. irajanchi.
Cusco. irajanchi.
secar. tr. Piriatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. piriatantsi.
Junín. pirijatantsi, piriatantsi.
Huánuco. piriatantsi.
Pasco. piriatantsi.
Ayacucho. pirijatanchi.
Cusco. pirijatanchi.
señalar. tr. y prnl. Jikotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okotantsi.
Junín. jikotantsi.
Huánuco. okotantsi.
Pasco. okotantsi.
Ayacucho. jikotanchi.
Cusco. jikotanchi.
señalar. tr. Okotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. okotantsi.
Junín. okotantsi, jikotantsi.
Huánuco. okotantsi.
Pasco. okotantsi.
Ayacucho. jikotanchi.
Cusco. jikotanchi.
ser transformador, ser corregidor de conducta. m. Nabireri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. abireri, nabireri
Junín. nabireri, abireri.
Huánuco. abireri.
Pasco. nabireri.
Ayacucho. nabireri.
Cusco. nabireri.
ser, estar, ¿está? intr. y prnl. Saikatsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eniro/jekatsi, saikatsi/enitatsi.
146
Junín. saikatsi, ainiro.
Huánuco. saikatsi.
Pasco. saikatsi.
Ayacucho. ainiro.
Cusco. ainiro.
sierra. f. Sharakamashi. (región frío)
Ejemplo de uso:
Ucayali. katsinkamashiri, ktsinkaiteri, okatsinkaitye.
Junín. sharakamashi, katsinkaiterimashi.
Huánuco. katsinkaiterimashi.
Pasco. sharakamashi.
Ayacucho. sharakamashi.
Cusco. sharakamashi.
sol. m. Oriatsiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. oriatsiri, oria
Junín. oriatsiri, katsirinkaiteri, paba.
Huánuco. oriatsiri.
Pasco. oriatsiri.
Ayacucho. kachirinkaiteri
Cusco. kachirinkaiteri
soñar. tr. e intr. Mishitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mishitantsi, mishibairontsi, mishibairentsi.
Junín. mishitantsi, mishirontsi.
Huánuco. mishitantsi.
Pasco. mishitantsi.
Ayacucho. mishitanchi.
Cusco. mishitanchi.
sonso, tonto. adj. Masonti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. masonti, majonti.
Junín. masonti.
Huánuco. masonti.
Pasco. masonti.
Ayacucho. masonti.
Cusco. masonti.
sordo. adj. Atsikempitari.
Ejemplo de uso:
147
Ucayali. eshikempitari, atsikempitari, piyatsari.
Junín. atsikempitari, ashikempitari, ashikempityari, piyatsari.
Huánuco. ashikempitari, piyatsari.
Pasco. eshikempitari, piyatsari.
Ayacucho. ashikempitari, majerekempitari.
Cusco. ashikempitari, majerekempitari.
suave. adj. Metsori.
Ejemplo de uso:
Ucayali. metsori.
Junín. metsori/metso.
Huánuco. metsori.
Pasco. metsori.
Ayacucho. metso.
Cusco. metso.
subir. tr. e intr. y prnl. Ataitantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ataetantsi, atetantsi.
Junín. ataitantsi, atetantsi, antaitantsi.
Huánuco. ataitantsi.
Pasco. ataitantsi.
Ayacucho. ataitanchi.
Cusco. ataitanchi.
succionar, absorver. tr. Atsimiyantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. atsimiyantsi, ajokantsi.
Junín. atsimikantsi, tsimikantsi, atsimiyantsi.
Huánuco. tsimikantsi, atsimiyantsi.
Pasco. atsimiyantsi.
Ayacucho. chomikanchi.
Cusco. chomikanchi.
sudor. adj. Masabirentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. majabirentsi, majabitantsi, masabirentsi.
Junín. masabirentsi, amasabirentsi.
Huánuco. majabitantsi, masabirentsi.
Pasco. majabitantsi, masabirentsi.
Ayacucho. masabirenchi.
Cusco. masabirenchi.
suegra. f. Ayini.
148
Ejemplo de uso:
Ucayali. ayini.
Junín. aiyo, ayini.
Huánuco. ayini.
Pasco. ayini.
Ayacucho. aiyo.
Cusco. aiyo.
suri. m. Emoki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. imobo, imogo.
Junín. emoki.
Huánuco. imobo.
Pasco. imobo, emoki.
Ayacucho. emoki.
Cusco. emoki.
T
tabaquero, curandero. m. Sheripiari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheripiari, antyabiari.
Junín. sheripiari.
Huánuco. sheripiari.
Pasco. antyabiari, sheripiari. 149
Ayacucho. seripiari.
Cusco. seripiari.
tangarana. f. Kanae.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kanae.
Junín. kanae, kaneki, kanaiki.
Huánuco. kanae.
Pasco. kanae.
Ayacucho. kaneki.
Cusco. kaneki.
tapaje del río. m. Kamorentsi. (forma de pesca)
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamorentsi.
Junín. kamorentsi, tikarentsi, kamotantsi.
Huánuco. kamorentsitantsi, tikarentsi.
Pasco. tikarenti, kamorentsi.
Ayacucho. kamorenchi.
Cusco. kamorenchi.
taricaya acuática, tortuga charapa acuática. f. Shempiri. (sp de tortuga)
Ejemplo de uso:
Ucayali. shempiri.
Junín. shempiri, chootaro, konoya [tortuga de tierra].
Huánuco. shempiri.
Pasco. shempiri.
Ayacucho. sempiri.
Cusco. sempiri.
tarrafear. adj. Kitsatantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kitsatantsi, charijatanti, chariabaetantsi.
Junín. kitsatantsi, charijatantsi, ashiriatantsi, kitsayantsi.
Huánuco. chariatantsi.
Pasco. kitsatantsi.
Ayacucho. kitsatanchi.
Cusco. kitsatanchi.
terminar, culminar, finalizar. tr. e intr. Tsonkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsonkantsi.
Junín. tsonkatantsi, tsonka, poyere.
150
Huánuco. tsonkatantsi, tsonkantsi.
Pasco. tsonkatantsi, tsonkantsi.
Ayacucho. tsonkanchi.
Cusco. tsonkanchi.
teta, mama, seno, pezón, chichi. f. Tsomitsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tenitsi
Junín. tsomitsi.
Huánuco. tsometsi.
Pasco. tsometsi.
Ayacucho. tsomichi.
Cusco. tsomichi.
tigre. m. Maniti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. manitsi, kashekari, maniti.
Junín. maniti.
Huánuco. kashekari, maniti.
Pasco. maniti, kashekari.
Ayacucho. maniti.
Cusco. maniti.
tímido, miedoso. adj. Tsaronti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsaronti, tsabinkari, tsayinkari.
Junín. tsaronti.
Huánuco. tsaronti, tsabinkari.
Pasco. tsaronti.
Ayacucho. tsarosenti.
Cusco. tsarosenti.
toser, tos. intr. y f. Kaentantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kaentantsi.
Junín. kaentantsi, kajentantsi, atojerentsi, tojetantsi.
Huánuco. kaenitantsi.
Pasco. kaentantsi, atojerentsi.
Ayacucho. atojerenchi, tojetanchi.
Cusco. atojerenchi, tojetanchi.
trabajador. adj. Antabairianti.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antabaitinkari, shiretsantsi.
151
Junín. antabairianti, antabetinkari, antaberenti.
Huánuco. antabaitinkari, antabairianti.
Pasco. antabaitinkari, shiretsanti.
Ayacucho. antabaerenti, tsamereanti.
Cusco. antabaerenti, tsamereanti.
trampa con púas. f. Sampirentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. jamipentsi, ampirentsi.
Junín. sampirentsi, samirentsi.
Huánuco. sampirentsi.
Pasco. sampirentsi.
Ayacucho. samirentsi.
Cusco. samirenchi.
trampa de aves. f. Yopirentsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsirekamentatsi.
Junín. yopirentsi.
Huánuco. yompirichanti, jopirentsi.
Pasco. yopirentsi.
Ayacucho. yopirenchi.
Cusco. yopirenchi.
tripa, intestino. f. Shetontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shetontsi.
Junín. shetontsi, amporetsantsi, sheitontsi.
Huánuco. shetontsi, amporetsa.
Pasco. sheitontsi, amporetsa.
Ayacucho. seitonchi, amporetanchi.
Cusco. seitonchi, amporetanchi.
trueno, tronada, estruendo. m. Tirinkantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tirinkantsi, tiritantsi
Junín. tirieantsi, tirinkantsi
Huánuco. tirinkantsi.
Pasco. otiriati, otoronkarontsi.
Ayacucho. itiriea.
Cusco. itiriea.

152
U
uña de gato. f. Sabentaro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsikontoche, sabentaro.
Junín. sabentaro, samentotsa.
Huánuco. tsikontotsa, sabentarotsa.
Pasco. sabentaroki. 153
Ayacucho. samento.
Cusco. samento.
unchala. m. Koachere. (sp de ave)
Ejemplo de uso:
Ucayali. koteri.
Junín. koachere, koatsere, koatsereti, kobachere.
Huánuco. koteri.
Pasco. koachere.
Ayacucho. koatsere.
Cusco. koatsere.
ungurabe, ungurahui. m. Shaki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. sheyaki.
Junín. shaki.
Huánuco. sheyaki.
Pasco. shaki, sheyaki.
Ayacucho. shaki.
Cusco. shaki.
urutau. m. Majojoti. (sp de ave conocida como ayayaimama)
Ejemplo de uso:
Ucayali. ajerojoti, manti.
Junín. majojoti, jerojoti.
Huánuco. jeronti.
Pasco. majojoti.
Ayacucho. majojoti.
Cusco. majojoti.
usted, tú. pron. pers. Abiro.
Ejemplo de uso:
Ucayali. eroka.
Junín. abiroka, abiro.
Huánuco. eroka.
Pasco. eroka, abiro.
Ayacucho. abiroka, abiro.
Cusco. abiroka, abiro.
uvilla silvestre, uva de monte. f. Shebantoki.
Ejemplo de uso:
Ucayali. shebantoki, shebantyoki.
Junín. shebantyoki, shebantoki.
154
Huánuco. shebantoki.
Pasco. shebantoki.
Ayacucho. sebantoki.
Cusco. sebantoki.
V
¡vamos! interj. Tsame.
Ejemplo de uso:
Ucayali. tsame, jame, ate.
Junín. tsame, jame, ate.
Huánuco. tsame.
Pasco. tsame. 155
Ayacucho. tsame.
Cusco. tsame.
¿verdad? loc. adv. ¿omapero?
Ejemplo de uso:
Ucayali. ¿kiaro?.
Junín. ¿omapero?, ¿kiaro?/¿mapero?, ¿keario?.
Huánuco. ¿omapero?/¿mapero?.
Pasco. ¿omapero?.
Ayacucho. ¿kiariro?.
Cusco. ¿kiariro?.
valorar, valoración. tr. y f. Iroperotantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. iroperotantsi, roperotantsi.
Junín. iroperotantsi, iroperori.
Huánuco. iroperotari.
Pasco. iroperotantsi.
Ayacucho. shinchirenchi.
Cusco. shinchirenchi.
venir, ven. intr., loc. Pimpoke.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pimpoke, pipoke.
Junín. pimpoke, kate, pipoke.
Huánuco. pipoke.
Pasco. pimpoke.
Ayacucho. pimpoke, kate.
Cusco. pimpoke, kate.
venir. intr. Pokantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. pokantsi.
Junín. pokajeitantsi, pokantsi.
Huánuco. pokantsi.
Pasco. pokaiyeni, pokantsi.
Ayacucho. pokajeitanchi.
Cusco. pokajeitanchi.
verde. adj. Kenashiri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kenashiri, kinasiri.
Junín. kenashiri, natsiriari, matsiriari, kinashiri.
156
Huánuco. kenashiri.
Pasco. kenashiri, natsiriari.
Ayacucho. kenashiri, anachiriari.
Cusco. kenashiri, anachiriari.
vicio. m. Neberontsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. ñamatantsi, neberontsi.
Junín. ñamatantsi, neberontsi.
Huánuco. ñamatantsi, ñamaperotantsi.
Pasco. neberontsi.
Ayacucho. neberonchi.
Cusco. neberonchi.
viejo. adj. Antyashipari.
Ejemplo de uso:
Ucayali. antyashipari.
Junín. antyashipari, antarikona, kenkibari.
Huánuco. antyashipari, kenkibari.
Pasco. antyashipari, antarikona, kenkibari.
Ayacucho. antyashipari, pishari.
Cusco. antyashipari, pishari.
vomitar. tr. Kamarankantsi.
Ejemplo de uso:
Ucayali. kamarankaantsi, kamankantsi, kamagankantsi.
Junín. kamarankantsi.
Huánuco. kamankantsi.
Pasco. kamarankantsi.
Ayacucho. kamarankanchi.
Cusco. kamarankanchi.
Y
yo. pron. pers. Naka.
Ejemplo de uso:
Ucayali. naka.
Junín. naka, naro.
Huánuco. naka.
Pasco. naka. 157
Ayacucho. naro.
Cusco. naro.
yuca. f. Kaniri.
Ejemplo de uso:
Ucayali. mama, kaniri.
Junín. kaniri, mama [yuca asada].
Huánuco. kaniri.
Pasco. kaniri.
Ayacucho. kaniri.
Cusco. kaniri.

You might also like