EΠΙΣTHMONIKON ΘΕΟΛΟΓIKON ΠEPIOΔIKON

ΣΥΓΓPAMMA TOY ΠATPIAPXEIOY AΛEΞANΔPEIAΣ

KAI ΠΑΣΗΣ AΦPIKHΣ

BPABEION
THΣ AKAΔHMIAΣ AΘHNΩN

TOMOΣ ΠΕ΄-ΠΣΤ΄
(2014-2015)

AΛEΞANΔPEIA 2016
 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΦΑΡΟΣ
Εκδίδεται προνοίᾳ της Α.Θ.Μ. του Πάπα και Πατριάρχου
Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. Θεοδώρου Β´

ΕΠΟΠΤΕΥΟΥΣΑ ΣΥΝΟΔΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

† ο Γέρων Αξώμης κ. Πέτρος

† ο Κένυας κ. Μακάριος

EKKLESIASTIKOS PHAROS
A Quarterly Theological Review of the Patriarchate of Alexandria,
published under the auspices of His Beatitude Patriarch Theodoros II
This Review has been awarded
a prize by the Academy of Athens

EDITORIAL BOARD
OF PATRIARCHAL SYNODAL MEMBERS
† Metropolitan Petros of Axomis
† Metropolitan Macarios of Cenya

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΣ
Ευάγγελος Καρακοβούνης

Literary Communications, Exchanges and Books for Review should

be addressed to the Editorial Committee: 3rd Septemvriou 56,
Athens 104 33, GREECE.
 ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΚΔΟΣΕΩΣ

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής
του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας
του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑΣ
Λέκτορας της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΛΙΑΝΤΑΣ
Επίκουρος Καθηγητής της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ
† ο Γέρων Αξώμης κ. Πέτρος
 ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ

Νικολάου Π. Τζουμέρκα
Πτυχ. Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.

Α. Εισαγωγή

Η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας1, παρά τις ανθρώπινες

επεμβάσεις και τις φυσικές καταστροφές που υπέστη στο παρελθόν
που είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή και την απώλεια πλη-
θώρας χειρογράφων, αποτελεί διαχρονικό φάρο γνώσης και παιδεί-
ας. Αρχικά, βρισκόταν στον ναό του Αγίου Θεωνά, ενώ από την επο-
χή του Μ. Αθανασίου έως την αραβική κατάκτηση στεγάστηκε στο
Καισάρειο. Από το 1252 έως το 1928 υπήρξε στο Κάιρο, ενώ το
1928 ο Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης τη μετέφερε εκ νέου στην
Αλεξάνδρεια. Σήμερα βρίσκεται στην πρώην Τοσιτσαία Σχολή2.
Σήμερα, στη βιβλιοθήκη υπάρχουν 538 χειρόγραφα, εκ των οποί-
ων τα 57 είναι βυζαντινά χειρόγραφα3, αποτελώντας ένα ποσοστό

1. Σχετικά με την Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας βλ. Χρ. Παπαδόπου-

λου, Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας (62-1935), Αλεξάνδρεια 1935, σ. 794
κ.ε. και 868 κ.ε. Θ. Μοσχονάς, «Λείψανον παλαιφάτου δόξης του Αιγυπτιώτη
Ελληνισμού. Η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη», Εκκλησιαστικός Φάρος 36 (1943), σ.
97-125. Θ. Μοσχονάς, Κατάλογοι της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, τ. Α΄-Γ΄, Αλε-
ξάνδρεια 1945-1947. Επίσης βλ. στον παρόντα τόμο τη μελέτη του Π. Τζουμέρκας,
«Σύντομη ιστορία της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας».
2. Π. Τζουμέρκας, «Τοσιτσαία Σχολή Πατριαρχικό Μέγαρο Αλεξανδρείας»,
στο Επετειτακό Λεύκωμα επί τοις Εγκαινίοις Πατριαρχικού Μεγάρου Αλεξαν-
δρείας, Αλεξάνδρεια-Αθήνα 2007, σ. 17. Π. Τζουμέρκας, Το Πατριαρχείο Αλεξαν-
δρείας, Αθήνα 2007, σ. 81-90.
3. Η αρίθμηση των χειρογράφων ακολουθεί πιστά τον κατάλογο του Θ. Μο-
σχονά. Τα βυζαντινά χειρόγραφα είναι τα υπ’ αριθμ. 4, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16,
298 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

περίπου 10% επί του συνόλου των χειρογράφων. Παρακάτω θα γί-

νει προσπάθεια ταξινόμησης και παρουσίασης τους4.
Ως προς το είδος τους τα χειρόγραφα μπορούν να ταξινομηθούν
ως εξής:
Έργα Αριθμός Χειρογράφων
Λειτουργικά5 11
Μηναία6 12
Εκκλησιαστικοί Λόγοι7 5
Βίοι Αγίων8 5
Μηνολόγια - Συναξαριστές9 2
Ποικίλου Περιεχομένου10 4
Επιστολές11 2
Αρχαία Γραμματεία - Φιλοσοφικά12 5
Πατερικά - Πραγματείες13 5
Νομικά14 1
Ιστορικά15 2

24, 30, 34, 35, 38, 41, 42, 46, 59, 64, 71, 74, 83, 90, 91, 92, 94, 103, 107, 108, 114,
116, 117, 118, 124, 128, 129, 131, 135, 137, 146, 151, 153, 156, 160, 175, 184, 196,
197, 220, 256, 259, 289, 331, 351, 392, 430, 451 και 477.
4. Θ. Μοσχονάς, Κατάλογοι της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, τ. Α΄, Χειρόγρα-
φα, Αλεξάνδρεια 1945. Στον παρόντα κατάλογο παρουσιάζονται 518 χειρόγραφα.
Αργότερα ο Θ. Μοσχονάς πρόσθεσε άλλα 20 χειρόγραφα σε δημοσιεύσεις του στο
περιοδικό Ανάλεκτα 8 (1959), σ. 243, 9 (1960), σ. 219, 10 (1961), σ. 176-177, 16
(1967), σ. 177. Πρβλ. Π. Τζουμέρκας, «Όψεις του πνευματικού πλούτου της Πα-
τριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας», Εκκλησιαστικός Φάρος 83-84 (2012-
2013), σ. 41, σημείωση 2.
5. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 10, 41, 46, 59, 103, 108, 256, 259, 331, 392 και 451.
6. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 38, 90, 91, 92, 94, 107, 114, 116, 118, 146, 156 και
184.
7. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 8, 12, 34, 64 και 74.
8. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 4, 14, 15, 24 και 129.
9. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 15 και 35.
10. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 42, 71, 220 και 430.
11. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 196 και 477.
12. Χειρόγραφο υπ’ αριθμ. 124, 128, 175 και 197.
13. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 83, 131, 137, 153 και 160.
14. Χειρόγραφο υπ’ αριθμ. 30.
15. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 13 και 135.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 299

Εξηγήσεις16 2
Μουσικά17 1
Αγίες Γραφές18 1
Σύνολο 57

Εκτός από την εμφανή ποικιλία ως προς το είδος τα χειρόγρα-

φα ποικίλουν και χρονολογικά καλύπτοντας μία περίοδο πέντε αι-
ώνων, από τον 10ο έως τον 15ο. Η πλειονότητά τους ανήκει στον 14ο
και 15ο αιώνα. Συγκεκριμένα:

Αιώνας ΠλήθοςΧειρογράφων
10ος19 3
11ος20 2
12ος21 3
13ος22 3
14ος23 21
15ος24 17
Διφορούμενα25 8
Σύνολο 57

Όπως φαίνεται από τους δύο πίνακες η πλειοψηφία των χειρο-

γράφων έχει περιεχόμενο λειτουργικό ή είναι μηναία, ενώ χρονολο-
γικά ο κύριος όγκος τους τοποθετείται στον 14ο και 15ο αιώνα.

16. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 16 κα151

17. Χειρόγραφο υπ’ αριθμ. 289.
18. Χειρόγραφο υπ’ αριθμ. 117.
19. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 12, 34 και 289.
20. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 8 και 59.
21. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 4, 15 και 35.
22. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 160, 331 και 430.
23. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 10, 14, 30, 41, 46, 64, 71, 90, 91, 92, 103, 107, 114,
116, 118, 124, 129, 146, 151, 156 και 451.
24. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 13, 38, 74, 83, 108, 128, 131, 135, 137, 184, 196, 197,
220, 256, 259, 351 και 392.
25. Χειρόγραφα υπ’ αριθμ. 16, 24, 42, 94, 117, 153, 175 και 477.
300 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

Β. Τα χειρόγραφα

4
Από περγαμηνή, διαστάσεων 345x240, φφ. 104 δίστηλο. Ακέφα-
λο και η στάχωσή δερμάτινη κατεστραμμένη, που έχει συντηρηθεί
πρόσφατα. Η παλαιογραφική ανάλυση τον κατατάσσει στον 12ο αι-
ώνα. Από την αρχή του λείπουν αρκετά φύλλα, όπως και από την
μέση του.
φφ. 1r-2v. Μέρος του τέλους του Βίου της Οσίας Θεοκτίστης της
Λεσβίας.
φφ. 3r-18v. Μέρος του Βίου του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος.
φφ. 18v-100v. Βίος του Ιωάννη Χρυσοστόμου.
φφ. 101r-104v έχουν υπόμνημα στον Απόστολο Φίλιππο.
Στο φ. 104v υπάρχουν δύο υπογραφές και το εξής σημείωμα: «η
βίβλος αύτη υπάρχει της σεβασμίας και ιεράς μονής του μεγάλου
νικολάου της επικαλουμένης «στ(αυ)ρονικήτα».

8
Από περγαμηνή, διαστάσεων 340x240, φφ. 281, δίστηλο. Κολο-
βό με ερυθρά επίτιτλα και αρχιγράμματα. Η στάχωση του έχει συ-
ντηρηθεί και είναι δερμάτινη με μεταλλικούς γόμφους στις δύο πι-
νακίδες του. Χρονολογικά τοποθετείται στο 11ο αιώνα.
Στη ράχη του Κώδικα υπάρχει το εξής σημείωμα: «Ιω. Χρυσο-
στ. εν μεμβράναις». Το περιεχόμενο του είναι λόγοι του Ιωάννη
Χρυσοστόμου.
φφ. 1r-72v περιέχουν τους έξι περί ιερωσύνης λόγους του.
φ. 72v. «Λόγος Ζ΄ του εν αγίοις πατρός ημών Ιω. αρχιεπισκόπου
Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου προς ανομοίους απόντος
του Επισκόπου περί ακαταλήπτου, λόγος πρώτος».
φφ. 81r-270v. Λόγοι Η΄-Κ΄
φ. 271r. «Του αυτού κατά Ιουδαίων λόγος έκτος».
Στο επάνω περιθώριο του πρώτου φύλλου υπάρχει βιβλιοκτητο-
ρικό ιδιόγραφο σημείωμα του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μητροφά-
νη Κριτόπουλου, τότε Μητροπολίτη Μέμφιδος και Αιγύπτου: «Εκ
των Μέμφεως βιβλίων». Ο Μητροφάνης Κριτόπουλος διετέλεσε
Πατριάρχης Αλεξανδρείας κατά τα έτη 1636-1639. Ο Πατριάρχης
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 301

Αλεξανδρείας και μετέπειτα Οικουμενικός Κύριλλος Λούκαρις συ-

νέβαλε στην μόρφωση του στέλνοντας τον για σπουδές στην Οξφόρ-
δη και στη Γερμανία26. Ταξιδεύοντας σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες
ο Μητροφάνης Κριτόπουλος γνώρισε πολλούς θεολόγους και διανο-
ούμενους της εποχής του. Έχοντας όλα αυτά τα χρόνια δημιουργή-
σει μεγάλη προσωπική βιβλιοθήκη, όταν επέστρεψε στην Αλεξάν-
δρεια, ως πατριάρχης, δώρισε όλα τα βιβλία του στην Πατριαρχική
Βιβλιοθήκη, πολλά από τα οποία υπάρχουν ακόμη και σήμερα27.

10
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 330x250, φφ. 314, δίστηλο.
Στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολογείται το 1338 με βάση σημεί-
ωμα στη ράχη του χειρογράφου που αναφέρει: «Ευαγγέλιον έτους
͵στωμστ΄».
Ευαγγελιστάριο που περιέχει τις ευαγγελικές περικοπές ολο-
κλήρου του έτους.

12
Από περγαμηνή, διαστάσεων 325x240, φφ. 365. Το φ. 357 είναι
χάρτινο και δίστηλο. Τα αρχιγράμματα και τα επίτιτλα είναι πο-
λύχρωμα. Περιέχει ομιλίες του Ιωάννη Χρυσοστόμου. Χρονολογεί-
ται τον 10ο αιώνα.
φφ. 1r-217r. Υπόμνημα στην Προς Κορινθίους Επιστολή.
φφ. 217r-315v. Υπόμνημα στην Προς Κολασσαείς επιστολή.
φφ. 316r-356v. Ερμηνεία στην Προς Τίτον Επιστολή.
φφ. 358r-363v. Ευαγγέλια της Μεγάλης Πέμπτης. Έχουν απο-
σπαστεί από Ευαγγελιστάριο παλαιότερης εποχής και συνήφθησαν
στον παρόντα Κώδικα και είναι διαστάσεων 320x240.

26. H. Marshall, «An Eastern patriarch’s education in England», Journal of

Hellenic Studies 40 (1926), σ. 187-189.
27. Π. Τζουμέρκας, «Όψεις του πνευματικού πλούτου της Πατριαρχικής Βι-
βλιοθήκης Αλεξανδρείας», Εκκλησιαστικός Φάρος 83-84 (2012-2013), σ. 57 ση-
μείωση 46. Γ. Καράς, «Πνευματικές εστίες κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Η
περίπτωση της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας», Τετράδια Εργασίας 9
(1987), σ. 51 κ.ε.
302 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

Στο τέλος των ομιλιών του Χρυσοστόμου, στο φ. 363v υπάρχει

το εξής σημείωμα: «+ Το παρόν βιβλίον προσεκτήθη μοι εν τη Βα-
σιλευούση των πόλεων, αφιερώθη δε τη κατά Αλεξανδρείαν αγιω-
τάτη του Θεού Εκκλησία του Πατριαρχείου· ο και οφειλών τον θρό-
νον διαδεξόμενος διακομίσαι και αποδούναι εκείσαι εν οις και
αφιερώθη· τίθημι δε αφορισμόν επί τω αφαιρήσοντι τούτο ή απο-
στερήσοντι:- + ο ταπεινός Αθανάσιος Αλεξανδρείας». Πρόκειται
για τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Αθανάσιο Β΄ (1276-1316), ο οποί-
ος συνέβαλε σημαντικά στον εμπλουτισμό της Πατριαρχικής Βι-
βλιοθήκης αγοράζοντας χειρόγραφα και αφήνοντας την προσωπική
του βιβλιοθήκη στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας28.

13
Από χαρτί και είναι διαστάσεων 335x245, φφ. 273. Το φύλλο
141v είναι λευκό. Είναι κολοβός και ακέφαλος, ενώ η στάχωσή του
καλύμματος είναι απλή δερμάτινη. Ο Κώδικας χρονολογείται τον
15ο αιώνα.. Η ράχη του καλύμματος φέρει επιγραφή «Βίοι αγίων
Ιανουαρίου μετά εικονογραφιών». Το περιεχόμενο όμως έχει αφαι-
ρεθεί και έχει πλέον ως περιεχόμενο το Χρονικό του Ιωάννη Ζω-
ναρά.

14
Από χαρτί, διαστάσεων 310x210, φφ. 508, δίστηλο. Στάχωσή
δερμάτινη. Χρονολογείται τον 14ο αιώνα. Στη ράχη του Κώδικα
υπάρχει η επιγραφή «Γεροντικόν ήτοι Βίοι και Θαύματα των Αγίων
Πατέρων».
Στο κάτω μέρος του φύλλου 4r υπάρχει η εξής ιδιόγραφη υπο-
γραφή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου Πηγά: «Μελέτιος

28. Για τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Αθανάσιο Β΄ βλ. Χρ. Παπαδόπουλου,

Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας (62-1935), Αλεξάνδρεια 1935, σ. 564 κ.ε.
A. Failler, «Le séjour d’ Athanase II d’ Alexandrie à Constantinople», Revue des
Études Byzantines 35 (1977), σ. 42-71.Ε. Δ. Κατή, «Αθανάσιος Β΄. Ορθόδοξος Πα-
τριάρχης Αλεξανδρείας», Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1, σ.
299-301.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 303

ελέω Θεού Πάπας και Πατριάρχης της μεγάλης πόλεως Αλ.». Στο
κάτω περιθώριο του φύλλου 507r υπάρχει ακόμη ένα σημείωμα του
Πατριάρχη Μελετίου: «Αφιερώθη ούτοσιν ο ταις αληθείαις άλλος
παράδεισος τω Θρόνω τω Αποστολικώ Αλεξανδρείας παρά του
οσιωτάτου εν μοναχοίς κυρ Καλλίστου Λημηνήτη Κρητός και ημε-
τέρου συγκέλλου εν ημέραις της ημετέρας Πατριαρχείας. Μηδείς
ουν τολμησάτω νοσφίσασθαι τουτί το ιερόν το εις μνημόσυνον αι-
ώνιον του αφιερώσαντος και των αυτού γονέων τε και συγγενών –
Ιανουαρίου στ΄ ͵ζρζ΄ + ο Αλεξανδρείας...». Τέλος, στο 507r υπάρ-
χουν ακόμη δύο σημειώματα του Μαξίμου Πελοποννησίου: «͵αχμγ΄
Αυγούστου ι΄. Το παρόν υπάρχει του Θρόνου Αλεξανδρείας». «Το
παρόν βιβλίον το ονομαζόμενον Πατερικόν, υπάρχει του Θρόνου
του Ευαγγελιστού Μάρκου της Αλεξανδρείας».

15
Από περγαμηνή, διαστάσεων 315x240, φφ. 251, από τα οποία τα
1-2, 250v και 251v είναι λευκά, δίστηλο. Επικεφαλίδες και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος. Επίτιτλα είναι πολύχρωμα. Η στά-
χωση απλή και έχει επιδιορθωθεί. Γνωρίζουμε ότι το παρόν χειρό-
γραφο χρονολογείται το 1145 από σημείωμα στο φύλλο 251r που
αναφέρει: «+ Ετελειώθη το παρόν βιβλίον... το έτος ͵στχνγ΄».
Ο παρών Κώδικας αποτελεί Μηνολόγιο του Νοεμβρίου. Στη ρά-
χη υπάρχει το εξής σημείωμα: «Βίοι Αγίων εν μεμβράναις».
φφ. 1r-5r. Μαρτύριο του Αγίου Μηνά του Αιγυπτίου.
φφ. 5v-67r. Βίος του Αγίου Θεοδώρου Στουδίτη.
φφ. 67r-108v. Βίος του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωάννη του
ελεήμονος.
φφ. 108v-214r. Βίος του Ιωάννη Χρυσοστόμου.
φφ. 214r-222r. Πρώτη επιστολή του Ιωάννη Χρυσοστόμου στην
Ολυμπιάδα.
φφ. 222r-228r. Υπόμνημα στον Απόστολο Φίλιππο.
φφ. 228r-239r. Μαρτύρια των Αγίων Σαμωνά Γουρία και Αβί-
βου.
φφ. 239r-250r. «+ Θαύμα το περί της κόρης των Αγίων Ομολο-
γητών Γουρία, Σαμωνά και Αβίβου».
304 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

16
Από χαρτί, διαστάσεων 315x255, φφ. 21529. Είναι κολοβό και
ακέφαλο με απλή δερμάτινη στάχωση. Ο Θ. Μοσχονάς δεν αναφέ-
ρει τη χρονολογία του, αλλά από παλαιογραφική μελέτη εξάγεται
το συμπέρασμα ότι το παρόν χειρόγραφο ανήκει στον 13ο ή 14ο αι-
ώνα. Στην αρχή του Κώδικα υπάρχουν τα περιεχόμενα, που είναι
μεταγενέστερα τοποθετημένα και έχουν γραφεί από τον Πατριάρ-
χη Αλεξανδρείας Ιωαννίκιο (1645-1657). Στην πρώτη σελίδα υπάρ-
χει το εξής σημείωμα: «Εξήγησις ατελής και άναρχος και ανώνυ-
μος εις το του Προφήτου Δα(υΐ)δ Ψαλτήριον, αρχομένη από του ια΄
ψαλμού μέχρι του ρλστ΄».

24
Από περγαμηνή, διαστάσεων 310x210, φφ. 348. Στην αρχή του
υπάρχουν τρία χάρτινα παράφυλλα. Επικεφαλίδες και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος, ενώ τα επίτιτλα πολύχρωμα. Στη
ράχη υπάρχει σημείωμα «Βίοι οσίων πατέρων και νουθεσίαι εν
μεμβράναις». Το χειρόγραφο τοποθετείται χρονολογικά στον 11ο ή
12ο αιώνα. Στο πρώτο από τα τρία παράφυλλα υπάρχουν τα πε-
ριεχόμενα καταγεγραμμένα από τον Μητροπολίτη Πηλουσίου Αμ-
φιλόχιο30. Το ακριβές κείμενο είναι το εξής:
«Πίναξ συνοπτικός της παρούσης Ι. Βίβλου.
«α΄ Νείλου του ασκητού νουθεσίαι. Του Οσίου Κασιανού περί
διατυπώσεως και Κανόνων των κατά την Αίγυπτον και την Ανατο-
λήν Κοινοβίων».

29. Ο Θ. Μοσχονάς αναφέρει φφ. 212.

30. Πρόκειται για τον Πάτμιο Αμφιλόχιο Κάππο, ο οποίος διατέλεσε μητρο-
πολίτης Πηλουσίου από το 1866 έως το 1870 όταν αναγκάστηκε να αποχωρήσει
από την Αίγυπτο μετά από απόφαση του Πατριάρχη Σωφρονίου Δ΄ (1870-1899).
Για τον Αμφιλόχιο αναφέρει ο Θ. Μοσχονάς: «Ο Πηλουσίου Αμφιλόχιος... αφήσας
μνήμην ανδρός μελετηρού και ιστοριοδίφου. Εις την Π. Βιβλιοθήκην, άλλωστε,
υπάρχουν φαεινά ίχνη της μελετηρότητός του ταύτης καθότι ουκ ολίγα Χειρόγρα-
φα έτυχον των φροντίδων του όντως αειμνήστου Αμφιλοχίου Αρχιερέως». Θ. Μο-
σχονάς, «Μητροπολίται της Εκκλησίας Αλεξανδρείας από της Αραβικής κατακτή-
σεως (640-1900)», Εκκλησιαστικός Φάρος 41 (1945), σ. 261.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 305

«β΄ Ιωάννου Επισκόπου Καρπαθίου προς τους από της Ινδίας

προτρέψαντας Μοναχούς παρακλητικά κεφάλαια ρ΄».
«γ΄ Σύντομοι βιογραφίαι των οσίων πατέρων ρβ΄, ήτοι το Λαυ-
σαϊκόν λεγόμενον».
«δ΄ Σύντομοι βιογραφίαι των εν Αιγύπτω οσίων πατέρων κστ΄».
Στο επάνω περιθώριο του φ. 1r υπάρχει το εξής σημείωμα: «+
Το παρόν βιβλίον αφιερώθη εις την μονήν του Γαλησίου υπέρ ψυ-
χικής (;) σ(ωτη)ρίας του δούλου του Θ(εο)ύ Αντωνίου ιερομονάχου
και του αθλίου Μακαρίου». Στο κάτω περιθώριο του φύλλου 339v
υπάρχει το εξής σημείωμα: «Ανεκαινίσθη η παρούσα βίβλος δι’
εξόδου του τιμιωτάτου ιερομονάχου κύρ Θεολήπτου και διά χειρός
Δαμιανού ιερομονάχου του πολυτλήμωνος και εκκλησιάρχου της
σεβασμίας Μονής της αγ. Αναστάσεως της και την βίβλον δεσπο-
ζούσης τω ͵στωπδ΄ έτει Ινδ. ΙΔ΄ και οι αναγιγνώσκοντες εύχεσθαι
(=ε) αυτοίς διά τόν Κ(ύριο)ν»31.
Στο φ. 340v υπάρχει στο επάνω μέρος το εξής σημείωμα:
«+Θεόληπτος ιερομόναχος
«+Δαμιανός ιερομόναχος
«οι και την παρούσαν βίβλον ανακαινίσαντες των αγίων
π(ατέ)ρων.».
Στο φ. 340v υπάρχει άλλο ένα σημείωμα:
«+Μνήσθητι Κ(ύρι)ε του σου δούλου Νικολάου μοναχού γεγονό-
τος βέστου και μεγάλου οικονόμου Μονής των Στουδίου του Περη-
νού, του πόθω τήνδε κτησαμένου την βίβλον, και πίστει ζεούση ανα-
θεμένου σοι ταύτην και άμειψαι αυτόν ταις πλουσίαις σου δωραι-
ές εν τη της κρίσεως ημέρα της ου(ρα)νίου σου βασιλείας δεικνύς
αυτόν κληρονόμον αμήν».

31. Πρόκειται για τις μονές που ίδρυσε ο Άγιος Λάζαρος Γαλησιώτης στο όρος
Γαλήσιο της Μ. Ασίας το οποίο κατέστη σπουδαίο μοναστικό και αντιγραφικό κέ-
ντρο με σημαντικότερη την μονή της Αναστάσεως. Σχετικά βλ., Μ. Γεδεών, Γνώ-
σις εκ του Τυπικού των Μονών του Γαλησίου Όρους, εν Κωνσταντινουπόλει
1898. R. Greenfield, The Life of Lazaros of Mt. Galesion: An Eleventh-Century Pillar
Saint, (Dumbarton Oaks Research Library and Collection), Washington D.C., 2000.
Είναι γνωστό ότι η έκδοση της ερμηνείας στους Ψαλμούς του Ιωάννου του Χρυ-
σοστόμου, την οποία επιμελήθηκε ο D. Bernardi de Montfaucon (Παρίσι 1835), βα-
σίστηκε σε χειρόγραφο της μονής του Γαλησίου όρους.
306 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

30
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 415x310, φφ. 225. Αστάχωτο.
Περιέχει τα Βασιλικά από το Βιβλίο Ι΄ μέχρι το ΙΖ΄. Ίσως μετά τα
μέσα του 14ου αιώνος32.
φφ. 1r-211v και 212r-225v περιέχουν «Λεξικόν Ρωμαίων κατά
αλφάβητον». Στο πρώτο φύλλο στο δεξιό περιθώριο υπάρχει δυ-
σανάγνωστο σημείωμα κάτω από έναν σταυρό. «μηνί Μαΐω τρι-
σκαιδεκ... ημέρα τρίτη ώρα εν... του ͵στϡμ΄ της Ι΄ Ινδ. εκοιμήθη... η
κυρία Θωμαή εκείνην... ημέραν ετελειώθη και ο... του Γαλατά ο
επαργ... Γεωργίου Αυτω...».
φ. 149v-150r υπάρχει Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως:
«μιρολόγιον θλιβερόν της Κω».
«ω μέγαν και παράδοξων φριχθών εξέσιον πράγμα.
«τω εγνωστόν εις το Βιζ... το εξακουστόν το μέγα...»33.

34
Από περγαμηνή διαστάσεων 370x290, φφ. 342. Είναι δίστηλο με
δερμάτινη στάχωση. Στη ράχη του υπάρχει σημείωμα «Ιωάννου
Χρυσοστόμου Ομιλίαι επί διαφόρων επιστολών του Αποστόλου
Παύλου». Το χειρόγραφο υπ’ αριθμ. 34 αποτελεί ένα από τα ση-
μαντικότερα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, όντας το παλαιότερό
της. Χρονολογείται το 968.
φφ. 1r-57v: «+ Του εν αγίοις π(ατ)ρός ημών Ιωάννου αρχιεπι-
σκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χ(ρυσοστόμου) υπόθεσις της
πρός Τιμόθεον πρώτης επιστολής-», 18 ομιλίες.
φφ. 58r-97v: «Η προς Τιμόθ(εον) επιστολ(ή) β΄. 10 ομιλίες.

32. Ο Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς χρονολογεί τον Κώδικα στις αρχές του 15ου

αιώνος και σημειώνει ότι η γραφή των κειμένων του προσιδιάζει με τον τύπο γρα-
φής χειρογράφων του 12ου αιώνα. Th. Papadopulos-Kerameus, «Θρήνος της Κων-
σταντινουπόλεως», Byzantinische Zeitschrift 12 (1903), σ. 268.
33. Το Μοιρολόγιο αντέγραψε από τον Κώδικα αυτό και το εξέδωσε ο D.
Michailidis, «Un lamento inedito sulla caduta di Costantinopoli (Cod. Alexandr.,
Bibl. patr. 30 [361], ff. 149mv - 150m)», Byzantinische Zeitschrift 65 (1972), σ. 303-
326.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 307

φφ. 97v-120r: «Του εν αγίοις π(ατ)ρ(ό)ς ημών Ιωάννου του Χρυ-

σοστόμου ερμηνεία της προς Τίτον πρώτης επιστολής», 6 ομιλίες.
φφ.120r-222r: «+ Του εν αγίοις π(ατ)ρ(ό)ς ημών Ιωάννου του
αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου υπόθεσις
εις την προς Εφεσίους επιστολ(ήν)», 24 ομιλίες.
φφ.222r-242v: «Υπόθεσις της προς Φιλήμονα επιστολής», 3 ομι-
λίες.
φφ.242v-280r: «+Του εν αγίοις π(ατ)ρ(ό)ς ημών Ιω. του αρχιε-
πισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου: Υπόμνημα εις
την προς Κολοσσαείς επιστολήν», 12 ομιλίες.
φφ.280v-323r: «+Του εν αγίοις π(ατ)ρ(ό)ς ημών Ιωάννου του
αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου. Ερμηνεία
εις την προς Θεσσαλονικείς (ει)ς πρώτην επιστολήν», 11 ομιλίες.
φφ.323r-341v: «+Του εν αγίοις π(ατ)ρ(ό)ς ημών Ιωάννου του
αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου. Υπόθεσις
της προς Θεσσαλονικείς δευτέρας επιστολής», 5 ομιλίες.
Στο φ. 341v υπάρχει σημείωμα: «+ Ετελειώθη συν Θ(ε)ώ η βί-
βλος αύτη:- μηνί Μαρτ(ίω) κγ΄: Ινδ. ια΄ έτει από κτίσεως κόσμου
͵στυοστ΄. + σώσον Κ(ύρι)ε τω πόθω κτισαμένω». Κάτω από το ση-
μείωμα αυτό, υπάρχει άλλο ένα νεότερο: «+ Τό παρόν βιβλίον απε-
χαρίσθη μοι παρά τού κυρ Δημητρίου του ιατροπ(ού)λ(ου) εν
Κων(σταντινου)π(ό)λ(ει) ανετέθη δε παρ’ εμού τη αγιωτ(ά)τ(η) του
Θ(εο)ύ Εκκλησία τη εν Αλεξανδρεία εις μνημόσυνον αυτού· οφείλει
γούν ο τον θρόνον διαδεξάμενο(ς) αναλαβείν και διασώσαι εν τω
π(ατ)ριαρχ(είω) εν οις και αφιερώθη: όστις δε πειράσεται αφαιρή-
σαι τούτο αφορισμώ αλύτω καθυποβληθήσεται: +ο ταπεινός Αθα-
νάσιος Αλεξανδρείας». Ο υπογράφων Πατριάρχης Αθανάσιος είναι
ο προαναφερθείς Αθανάσιος Β΄ (1276-1316), ο οποίος έχει συμβάλ-
λει στην ανάπτυξη της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης.
Στο χάρτινο παράφυλλο στο τέλος του χειρογράφου υπάρχει
ιδιόγραφο σημείωμα του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωακείμ του
Πάνυ (1487-1567): «+ήλθα εγώ ιωακείμ π(ατ)ριάρχης αλεξανδρεί-
ας εις το άγιω όρος το σιναίω, χάρης προσκινύσεως και ηήρα το
παρώ εις το άγιω μοναστάρι, και ύνε προσηλομένω εις τον υψηλών
θρόνω του αγίου και ευαγγεληστού μάρκου· και αφορησμού αλή-
του είτης το ηστερίσει από τον θρόνω του αγίου μάρκου· πλήν βε-
308 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

βαίω και εγώ το παρ(ώ) (βιβλ)ίω ήνα απέλθη καθώς γράφη, ο άγιος
π(ατ)ριάρχης (Αλεξανδρείας) Αθανάσιος γράφω καί αφόρΗζο και
εγώ.
+Ιωακείμ Αλεξανδρείας +Θεοδόσιος Ιερομόναχος».
Ακολουθεί υπογραφή στα αραβικά «Ιερεύς Θεοδόσιος αμαρτω-
λός», και μεταγενέστερη στα ρωσικά «Α. Πορφύριος 1861 έτος 18
Φεβρουαρίου»34.

35
Από περγαμηνή, διαστάσεων 355x270, φφ. 182 και περιέχει 12
εικονογραφίες, οι οποίες είναι εξαιρετικής τεχνοτροπίας. Ωστόσο,
οι εικονογραφίες είναι λίγο φθαρμένες λόγω παλαιότητας και χρή-
σης. Επίτιτλα και πρωτογράμματα των Βίων των Αγίων είναι έγ-
χρωμα. Στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολογείται τον 12ο αιώνα.
Περιέχει βίους αγίων των μηνών Μαΐου-Αυγούστου.
Το φύλλο 1r ξεκινάει με πολύχρωμο τετράπλευρο πλαίσιο που
φέρει στο εσωτερικό του το εξής κείμενο:
«+Δέκατος βίβλος του Λογοθέτου λόγων·
«τέτταρας μήνας ευαέρους προσφέρω».
φφ. 1r-1v υπάρχει ο Πίνακας περιεχομένων.
φφ. 2r-21r «+μηνί Μαΐω η΄».
φφ. 21r-29v «+μηνί Ιουνίω ιζ΄».
φφ. 30r-41r «+μηνί τω αυτώ κζ΄».
φφ. 41r-53v «+μηνί τω αυτώ κθ΄».
φφ. 53v-74r «+μηνί Ιουλίω η΄».
φφ. 74r-87v «μηνί Ιουλίω κζ΄».
φφ. 88r-92v «μηνί τω αυτώ κθ΄».

34 Πρόκειται για τον Ρώσο Αρχιμανδρίτη και αργότερα επίσκοπο Τσιγιρίν

(Chigirin) Πορφύριο Ουσπένσκι (1804-1885), ο οποίος κατά τις πολλές περιοδείες
του στην Ανατολή επισκέφθηκε το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και μελέτησε πολ-
λά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, από τα οποία αντέγραψε αρκετά
κείμενα που εξέδωσε μετά το θάνατό του ο Loparev το 1898. Σχετ. βλ. Успенский
Порфирий, Востокъ Христіанскій: Александрійская Патріархія, Сборникъ матеріа-
ловъ, исслѣдованій и записокъ, относящихся до исторіи Александрійской Патріархіи,
Санктпетербургъ 1898.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 309

φφ. 92v-99r «μηνί τω αυτώ λα΄».

φφ. 99r-117r «μηνί Αυγούστω α΄».
φφ. 117r-142v «μηνί τω αυτώ ιε΄».
φφ. 142v-155v «μηνί τω αυτώ ιστ΄».
φφ. 155v-172r «μηνί τω αυτώ κθβ΄».
φφ. 172r-182r «Υπομνήματα των ιβ΄ προφητών· υπόμνημα εις
τον προφήτην Ωσιέ».

38
Από χαρτί, διαστάσεων 305x205. φφ. 198. Είναι δίστηλο με
απλή δερμάτινη στάχωση. Αρχικά, φφ. 188 αλλά, ο σταχωτής πρό-
σθεσε 5 παράφυλλα στην αρχή και 5 στο τέλος. Στα δίστηλα πα-
ράφυλλα περιέχεται τμήμα Τριωδίου. Δεν υπάρχει στο χειρόγραφο
κάποια χρονολογική ένδειξη, αλλά παλαιογραφική ανάλυση το το-
ποθετεί στον 15ο αιώνα35.
φ. 1r-188r Μηναίο Σεπτεμβρίου.

41
Από περγαμηνή, διαστάσεων 295x210. φφ. 208. Τα επίτιτλα και
τα πρωτογράμματα είναι ερυθρού χρώματος. Η στάχωσή του είναι
δερμάτινη. Χρονολογείται το 1301.
φ. 1r. «+ΤΡΙΩΔΙΟΝ ΣΗΝ Θ(Ε)Ω, ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΗΝ ΑΠΑΣΑΝ
Ε(Ν) ΑΥΤΩ ΑΚΟΛΟΥΘ(Ε)ΙΑΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝ ΤΟΥ ΟΛΟΥ Ε(Ν)ΙΑΥ-
ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ».
φφ. 1r-72v. «Διδασκαλία ακριβής, του αγί(ου) Ευαγγελ(ίου) του
ενιαυτού Κυριακών. Κυριακή των Αγίων Πάντων. Ευαγγλ. της ημέ-
ρας».
φφ. 73r-74v. Φύλλα Τριωδίου.
Το φ. 74. είναι χάρτινο του 15ου αιώνα. Επίτιτλα και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος.
φ. 208v. «Ετελειώθ(η) το παρόν τριώδ(ιον) δια χειρός εμού Γε-
ωργ(ί)ου του αναγνώστ(ου) και ταπεινού του Κουμερκά· εν μηνί
Μαρτ(ίω) εις τα κ΄, ημέρ(α), Δευτέρα, ώρα ι΄. Ινδικτιώ(νος) ιγ΄ έτους

35. Ο Θ. Μοσχονάς δεν το έχει χρονολογήσει.

310 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

͵στωθ΄, αμήν αμήν αμήν. Και οι αναγιγνώσκωντες αυτόν εύχεσθαι

μοι, ει έσφαλα διά τον Κ(ύριο)ν. αμήν αμήν αμήν.

42
Από χαρτί, διαστάσεων 285x205. φφ. 351. Τα φύλλα 1r-4v,
325r-351v είναι δίστηλα. Τα επίτιτλα και τα πρωτογράμματα ερυ-
θρού χρώματος. Χρονολογείται το 1414.
φφ. 1r-4v. Αποσπάσματα ομιλιών του Ιωάννη Χρυσοστόμου.
φφ. 5r-323v. Συναξαριστής για τους μήνες Μάρτιο έως Αύγου-
στο.
φφ. 325r-347v. Αποσπάσματα συναξαριστή Αυγούστου από 11
έως τέλος του μήνα.
φφ. 348r-351v. Αποσπάσματα από μηναίο Δεκεμβρίου από τις 7
έως τις 10 του μήνα.
Στο φ. 324v. Υπάρχει το εξής σημείωμα του γραφέα: «+εγράφη
εν έτει στϡβ΄ τω συντελε(στή) των καλ(ών) Θ(ε)ώ χά(ρις). δόξα τω
Θ(ε)ώ τω ευ ελευθερώσαντί με. Θ(εο)ύ τό δώρον και πόνος Αντω-
νίου. +εγράφη εν έτει ͵στϡκβ΄ ω μηνί Φε(βρουα)ρ(ίου) Ινδικτιώνος
στ΄ παρά Αντωνίου ευτελούς».

46
Από χαρτί, διαστάσεων 300x210, φφ. 177. Έχουν αφαιρεθεί φφ.
Ακέφαλος, με δερμάτινη στάχωση. Τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-
ματα ερυθρού χρώματος. 14ου αιώνα. Το παρόν χειρόγραφο είναι
Ευχολόγιο δίγλωσσο (αραβικά και ελληνικά).
φφ. 1r-1v. Πίνακας περιεχομένων.
φφ. 2r-3r. «Τάξις γενομένη επί χειροτονία Υποδιακόνου».
φφ. 3r-5v. «Τάξις γενομένη επί χειροτονία Διακόνου».
φφ. 5v-7r. «Τάξις γενομένη επί χειροτονία Διακονίσσης».
φφ. 7r-7v. «Τάξις γενομένη επί χειροτονία Αρχιδιακόνου».
φφ. 7v-8v. «Τάξις γενομένη επί χειροτονία Πρεσβυτέρου».
φφ. 8v-9r. «+Ευχή ην λέγει ο Αρχιερεύς επί Αρχιπρεσβύτερον».
φφ. 9r-14r. «+Τάξις γενομένη επί χειροτονία Επισκόπου και
Μητροπολίτου».
φφ. 14r-16v. «Εκπληρώθη η χειροτονία του Επισκόπου και Μη-
τροπολίτου».
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 311

φφ. 16v-22v. «+Τάξις γενομένη επί καθιερώσει Ναού και Ιδρύ-

σει της εν αυτώ Αγίας Τραπέζης».
φφ. 45v-47v. «Ακολουθία επί Ναού και Εκκλησίας μιανθέντων
υπό Εθνών και Αιρετικών».
φφ. 47v-54v. Διάφορες ακολουθίες.
φφ. 54v-63r. «Ακολουθία του Νιπτήρος, τη Αγία και Μεγάλη
Πέμπτη».
φφ. 63v-70r. Πρώτο Ευαγγέλιο της Μεγάλης Πέμπτης.
φφ. 70v-79r. Διάφορα Ευαγγέλια.
φφ. 81r-93r. «Ακολουθία συν Θ(ε)ώ του αγιασμού των Αγίων
Θεοφανείων».
φφ. 93r-105v. «Τάξις γενομένη των αγιασμών υδάτων του Νεί-
λου, εν η τελείται τη Κυριακή των Αγίων Π(ατέ)ρων τιη΄ προ της
Αγίας ν΄ μετά της Θείας Λειτουργίας».
φφ. 112r-114v. Κύρια ελληνικά ονόματα με μετάφραση στα αρα-
βικά.
φφ. 115r-175v. Ευχές στα ελληνικά και στα αραβικά.

59
Από περγαμηνή, διαστάσεων 278x210, φφ. 269. Τα επίτιτλα, οι
επικεφαλίδες και τα πρωτογράμματα είναι ερυθρού χρώματος. Η
στάχωση απλή δερμάτινη. 11ος αιώνας. Το χειρόγραφο είναι Ευαγ-
γελιστάριο, περιέχει περικοπές Ευαγγελίων.

64
Από χαρτί, διαστάσεων 287x215, φφ.173. Οι επικεφαλίδες και τα
πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Η στάχωση απλή δερμάτινη.
Ακέφαλος και κολοβός. 14ος αιώνας.
Περιέχει λόγους των Εκκλησιαστικών Πατέρων Ιωάννη Χρυσο-
στόμου, Νεκταρίου Κωνσταντινουπόλεως, Ανδρέα Κρήτης, Ιωάννη
Δαμασκηνού, Λεοντίου πρεσβυτέρου Κωνσταντινουπόλεως, Μέγα
Αθανασίου, Γρηγορίου Νεοκαισάρειας, Επιφανίου Κύπρου, Κων-
σταντίνου διακόνου και χαρτοφύλακα Κωνσταντινουπόλεως. Υπάρ-
χει σημείωμα στο επάνω μέρος της δεύτερης πινακίδας που ανα-
φέρει ότι το χειρόγραφο υπάρχει στη Χρυσοπηγή.
312 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

71
Από χαρτί, διαστάσεων 215x140, φφ. 271. Οι επικεφαλίδες και
τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Η στάχωση απλή δερμάτι-
νη. Χρονολογείται περί τον 14ο αιώνα36. Ποικίλου περιεχομένου
φφ. 1r-125v. «Λεξικόν σύν Θ(ε)ώ κατά αλφάβητον».
φφ. 126r-145v. Στα φφ. αυτά υπάρχουν φράσεις και περικοπές
βυζαντινών συγγραφέων που αποσκοπούν στη διδασκαλία.
φφ. 146r-150r. «Γνωμικά του Μανασσή».
φφ. 150r-151r. «Του σοφωτάτου υπερτίμου κυρού Μιχαήλ του
Ψελλού, περί των επτά Συνόδων στίχοι πολιτικοί».
φφ. 152r-158r. «+ Συμεών μαγίστρου του Σήθ του από Αντιο-
χείας, περί τροφών, προς τον βασιλέαν κύριν Μανουήλ τον Δούκαν
κατά στοιχείον».
φφ. 158r-162r. «+Του αοιδίμου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλε-
ως κυρού Νικηφόρου, ονειροκριτικόν δι’ ιάμβων, έχον τας εκβάσεις
αληθείς, έστι δέ κατά αβ».
φφ. 162r-170r. «Του εν αγίοις πατρός ημών Νικηφόρου Πα-
τριάρχου Κωνσταντινουπόλεως χρογραφικόν εν συντόμως».
φφ. 170r-171r. «Αι Μ(ητ)ρόπολαι και αι αρχιεπισκοπαί αι υπό
της Κωνσταντινουπόλεως θρόνου».
φφ. 171v. «εκ του περί σελήνης λόγος του Δαμασκηνού».
φφ. 171r-172v. «Εκ των Αλεξάνδρου του Σοφιστού».
φφ. 172v-175r. Διάφορα.
φφ. 175r-184v. «Ευσεβίου εκ των προς Μαρίνον».
φφ. 184v-191r. «Επιστολή Πέτρου Πατριάρχου Θεουπόλεως με-
γάλης Αντιοχείας προς τον θεοειδέστατον και προσκυνητόν τον
Μακαριώτατον αρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ρώμης
και Οικουμενικόν Πατριάρχην».
φφ. 192v-194v. «Ερμηνεία τρόπων περί της του Θ(ε)ού προνοί-
ας».

36. Ο Θ. Μοσχονάς δεν έχει χρονολογήσει το χειρόγραφο. Η χρονολόγηση έχει

γίνει στο Π. Τζουμέρκας, «Ένα λανθάνον τακτικό στο χφ. αρ. 71 της Πατριαρχι-
κής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας», στο Ευκαρπίας Αντίδοσις. Τιμητικό αφιέρωμα
στην εικοσαετία (1995-2015) θεοφιλούς αρχιερατείας του Σεβασμιωτάτου Μη-
τροπολίτου Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών κ.κ. Ευσεβίου, Αθήνα 2015, σ. 877.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 313

φφ. 195r-199r. «Επιστολή Βασιλείου μοναχού και Πρεσβυτέρου

προς Ευθύμιον μοναχόν».
φφ. 199r-202v. «Τω σεβασμιωτάτω ισαγγέλω δεσπότη μου και
πνευματικώ αδελφώ τω αγιωτάτω αρχιεπισκόπω Βρενδαίσης».
φφ. 203r-215r. «Πράξ(ε)ις νοεραί των αγίων πατέρων ενταύθα
αναγέγραπται τους βουλομένοις».
φφ. 215v-216r. Ευχές του νυχθήμερου.
φφ. 217r-256v. «Κεφάλαια του αγίου Μαξίμου τετρακόσια, εκα-
τοντάς πρώτη».
φφ. 257r. Κατάλογος Οφφικίων του Πατριαρχείου Κωνσταντι-
νουπόλεως
φφ. 257v. «Όρα τας υποθέσεις των Λατίνων κατά ποιους και-
ρούς και δια ποία αιτήματα εσχίσθη αφ’ ημών η των Ρωμαίων εκ-
κλησία».
φφ. 258r-265v. Διάφορες διδασκαλίες Πατέρων της Εκκλησίας.
φφ. 265v-271r. «Όροι κατά την παράδοσιν και πίστιν της Κα-
θολικής εκκλησίας συλλεγέντες εκ των Οσίων ανδρών και Μακα-
ρίων Πατέρων, ους δει προ παντός μαθήματος ετέρου επιγιγνώ-
σκειν και εκστηθίζειν...».
φφ. 271r-271v. Ευχή των Αγίων Αναργύρων
Στην πρώτη πινακίδα υπάρχουν τα ακόλουθα βιβλιοκτητορικά:
«Το παρόν βιβλίον, όπερ και λεξικόν αληθέστατον εστίν και υπάρ-
χει του ταπεινού και αμαθούς Λέοντος ιερέως και όστις βουληθείη
υστερήσαι τούτο εξ αυτού να είναι αφωρισμένος παρά της ομοου-
σίου και αδιαιρέτου Τριάδος +».
«Λέων ιερεύς και χαρτοφύλαξ Βερροίας, κέκτηται την βίβλον
ταύτην».
«Το ζριγ΄ Σεπτεμβρίου δ΄ εκοιμήθη ο αγαπητός μου υιός Μα-
νουήλ, χρόνων ων τεσσάρων».
Σακελλάριος Βερροίας Λέων Πρεσβύτερος».

74
Από χαρτί, διαστάσεων 215x140, φφ. 306. Τα επίτιτλα ερυθρού
χρώματος. Η στάχωση δερμάτινη. Ακέφαλος και κολοβός. 15ος αιώνας.
Τα περιεχόμενα του χειρογράφου έχουν γραφεί από τον Πα-
τριάρχη Αλεξανδρείας Ιωαννίκιο. Περιέχει λόγους για τις Κυριακές
της Τεσσαρακοστής.
314 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

83
Από χαρτί, διαστάσεων 295x210, φφ. 213. Τα πρωτογράμματα
είναι ερυθρού χρώματος. Η στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολογεί-
ται το 1449.
φφ. 2r-5v. «Του αγιωτάτου και μακαρίου πατρός ημών Νείλου
αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, λόγος αποδεικνύς μη άλλο τι το της
διαστάσεως της Λατίνων εκκλησίας και ημών μέχρι του παρόντος
αίτιον είναι ή το μή βούλεσθαι τον Πάπαν οικουμενική συνόδω την
του αμισβητουμένου διάγνωσιν επιτρέψαι, αλλ’ αυτόν μόνον διδά-
σκαλον εθέλειν του ζητουμένου καθέζεσθαι, τους δε άλλους εν μα-
θητού μοίρα υπακούοντας έχειν και ότι το τοιούτον αλλότριον των
αποστολικών και πατρικών και νόμων και πράξεων».
φφ. 5v-12r. «Του αυτού περί της του πάπα αρχής».
φφ. 12r-14r. «Του αυτού, απάντησις προς Λατίνους σαφής τε
και σύντομος ώσπερ εγχειρίδιον τι προκείμενον τοις βουλομένοις
αγωνίσασθαι προς εκείνους».
φφ. 14r-21r. «Λόγοι Λατίνων, εξ ων οίονται δεικνύναι το Πνεύ-
μα το άγιον και εκ του Υιού εκπορευόμενον».
φφ. 22r-68r. «Προς το συμπέρασμα η περί του αγίου Πνεύμα-
τος».
φφ. 69r-177r. «Λύσεις των προτάσεων των Λατίνων, εξ ων συ-
νάγειν οίονται το πνεύμα το άγιον εκ του Υιού εκπορευόμενον».
φφ. 178r-205v. «Περί της αγίας και οικουμενικής συνόδου, ήτις
αποκατέστησε Φώτιον τον αγιώτατον Πατριάρχην εις τον θρόνον
Κωνσταντινουπόλεως και διέλυσε τα σκάνδαλα των δύο Εκκλη-
σιών, της τε παλαιάς και νέας Ρώμης. Από του λόγου του Βέκκου».
φφ. 206r-211r. «Του σοφωτάτου Βαρλαάμ, λόγος περί της του
Πάπα αρχής».
φφ. 211r-212r. «Του αγίου Μαξίμου προς Μαρίνον επιστολή».

90
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 270x190, φφ. 231. Στην αρχή
και στο τέλος του χειρογράφου υπάρχουν πρόσθετα φύλλα από άλ-
λο Κώδικα Τριωδίου. Τα πρωτογράμματα είναι ερυθρού χρώματος.
Η στάχωση δερμάτινη. Χρονολογείται το 1342.
Μηναίο Ιανουαρίου.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 315

91
Από βομβύκινο, διαστάσεων 280x200, φφ. 144. Τα πρωτογράμ-
ματα ερυθρού χρώματος. Η στάχωση είναι απλή δερμάτινη. Χρο-
νολογείται το 1359. Αποτελεί Μηναίο Ιουνίου.
Στο φ. 144r υπάρχει το εξής σημείωμα: «ετελειώθη το βιβλίον
τούτο εις ημέρ(αν)/ σάββατ(ον) ιζ΄ του αυγούστου μηνός έτους
στωξζ΄/δια χειρός αμαρτωλού κ(αι) πτωχού ζωτικού/ του ζωγράφου
εύχεσθαι υπέρ αυτού διό τ(ον) κ(ύριο)ν».

92
Από βομβύκινο, διαστάσεων 290x220, φφ. 443. Στο τέλος του
χειρογράφου έχουν προστεθεί δύο φφ. από περγαμηνή, παλαιοτέ-
ρου Ευαγγελιστάριου. Τα επίτιτλα και τα πρωτογράμματα ερυ-
θρού χρώματος. Η στάχωση δερμάτινη ημικατεστραμμένη. Χρονο-
λογείται το 1332. Μηναίο των μηνών από Σεπτέμβριο έως Φεβρου-
άριο.

94
Από χαρτί, διαστάσεων 292x203, φφ. 164 δίστηλα. Τα επίτιτλα
οι τίτλοι και τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Κολοβός και
η στάχωση κατεστραμμένη. Χρονολογείται μεταξύ 14ου και 15ου αι-
ώνα37. Μηναίο Ιουλίου.

103
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 280x200, φφ. 376. Επικεφα-
λίδες ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολογείται
το 1360 με βάση το σημείωμα του φ. 370r.
φ. 370r. «+τέλος είληφεν η βίβλος ταύτη+
«έτος ͵στωξθ΄ Ινδ. ΙΔ΄ εγρά(φη)
«μηνί σεπτεμβράω ιθ΄ ημέρα σα(βάττω) ώρα θ΄».
φφ. 1r-370r. Τετραευαγγέλιο.
φφ. 370v-376v. Περικοπές από Ευαγγέλια.

37. Ο Θ. Μοσχονάς αναφέρει φφ. 163 και αφήνει το χειρόγραφο αχρονολόγητο.

316 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

107
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 280x205, φφ. 198. Τα επίτιτ-
λα και τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Αστάχωτος, ακέφα-
λος και κολοβός. Χρονολογείται το 1342. Μηναίο Μαρτίου, από το
οποίο λείπουν φύλλα από την αρχή και το τέλος.

108
Από περγαμηνή, διαστάσεων 300x218, φφ. 271, δίστηλα. Τα επί-
τιτλα, οι τίτλοι, τα σημαδόφωνα και τα πρωτογράμματα ερυθρού
χρώματος. Στάχωση δερμάτινη κατεστραμμένη. Χρονολογείται το
1435, βάσει σημειώματος στο φ. 271v στο οποίο διακρίνεται το έτος
͵αυλε΄. Ευαγγελιστάριο, περιλαμβάνει τα Ευαγγέλια των Κυριακών,
των ημερών της εβδομάδας και των εορτών.

114
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 270x195, φφ. 189. Οι τίτλοι
και τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση δερμάτινη
κατεστραμμένη. Χρονολογείται το 1342. Μηναίο Ιουνίου.

116
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 280x210, φφ. 196. Τα πρω-
τογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη, κατε-
στραμμένη. Χρονολογείται το 1342. Μηναίο Μαΐου.
Στο φ. 1r υπάρχει σημείωμα στην αραβική γλώσσα που μπορεί
να μεταφραστεί ως εξής: «Το μηναίο αυτό περιέχει τον μήνα Μάιο
και αφιερώθηκε στη μονή Αρσενίου και όποιος το αφαιρέσει απ’
αυτή να είναι καταραμένος και αλλότριος από τη δόξα του Θεού +
ο αμαρτωλός Μητροπολίτης Ιωάννης».
Στο φ. 196r υπάρχει το εξής σημείωμα: «ετελειώθη ο έννατος
μήν Μάιος. βοηθεία θ(εο)ύ. δια συνδρομής και επικουρείας του πα-
ναγιωτ(ά)τ(ου) πάπα και π(ατ)ριάρχου αλεξανδρείας κυρ(ίου)
γρηγ(ο)ρίου. αυτός τε καί έτεροι η΄ μήνες εν έτει στων΄. (Ι)ν(δι-
κτιώ)νος».
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 317

117
Από περγαμηνή, διαστάσεων 255x155, φφ. 207. Τα επίτιτλα πο-
λύχρωμα, τα πρωτογράμματα και οι σημειώσεις από χρυσή μελά-
νη. Ακέφαλος, με δερμάτινη στάχωση. Παλαιογραφικές ενδείξεις
επιτρέπουν την χρονολογική τοποθέτησή του μεταξύ 11ου και 12ου
αιώνα38. Περιέχει τα βιβλία της Καινής Διαθήκης από τις πράξεις
έως την Προς Εβραίους επιστολή.

118
Από βομβύκινο χαρτί, διαστάσεων 270x195, φφ. 215. Τα επίτιτ-
λα και τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση δερμάτι-
νη, κατεστραμμένη. Χρονολογείται το 1342. Μηναίο Αυγούστου.
Στο κάτω περιθώριο του πρώτου φύλλου υπάρχει σημείωμα
στην αραβική γλώσσα, που μπορεί να μεταφραστεί ως εξής: «Αυ-
τό το ευλογημένο βιβλίο που περιέχει τον μήνα Αύγουστο ανήκει
στη μονή του Αγίου Αρσενίου που βρίσκεται στο όρος Μουκάτταμ
και όποιος αφαιρέσει έστω και ένα φύλλο να είναι καταραμένος
και να στερηθεί τη δόξα του Θεού».
Στο φ. 215r υπάρχει το εξής σημείωμα: «Ετελειώθησαν οι βίβλοι
των τριών μηνών ιουνίου, ιουλίου και αυγούστου ημέρα δευτέρα κη΄
αυγούστ(ου) εν έτει ͵στωξα΄ (Ι)ν(δικτιών)ος α΄ διά εξόδου και συ-
γκροτήσεως του πανιερωτάτου μ(ητ)ροπολίτου κυρού ιω(άννου)
του ευρισκομένου εν τη αγία μονή του οσίου π(ατ)ρ(ό)ς ημών αρ-
σενίου και προσεκυρώθησαν παρ’ αυτού, εν τη ειρημένη μο(νή)».

124
Από χαρτί, διαστάσεων 217x150, φφ. 284. Τα πρωτογράμματα
ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολογικά τοπο-
θετείται στον 14ο αιώνα.
Από σημείωμα στο φ. 282 γραμμένο από τον γραφέα του χει-
ρογράφου εξάγεται το συμπέρασμα ότι το χειρόγραφο έχει συγ-
γραφεί κοντά στο 1354. «κατά την δ΄ του μαΐου μηνός της ζ΄ Ινδ.

38. Ο Θ. Μοσχονάς δεν το έχει χρονολογήσει.

318 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

του ͵στωξβ΄ έτους ημέρα κυριακή, ώρα ι΄ η ήλθεν ο μέγας...», το

υπόλοιπο σημείωμα είναι σβησμένο.
φφ. 1r-282r. 23 Δημηγορίες του Δημοσθένη με σύντομο σχολια-
σμό.
φφ. 282v-284r. Επιστολή του Ιπποκράτη στον Πτολεμαίο.

128
Από χαρτί, διαστάσεων 210x155, φφ. 212. Τα επίτιτλα, οι τίτλοι
και τα πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμά-
τινη. 15ου αιώνα39. Περιεχόμενο του η ρητορική του Αριστοτέλη.
Στην αρχή του χειρογράφου φφ. 1r-3r υπάρχει ιδιόγραφο ση-
μείωμα του Πατριάρχη Μελετίου Πηγά σχετικό με την τέχνη της ρη-
τορικής.

129
Από χαρτί, διαστάσεων 213x150, φφ. 64. Επίτιτλο και πρωτό-
γραμμα πολύχρωμα καλλιτεχνικά. Στάχωση δερμάτινη συντηρημέ-
νη. 14ου αιώνα. Περιέχει τον Βίο του Αγίου Ιωάννη Ελεήμονος.
φφ.1r-64r. «+ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ Π(ΑΤ)Ρ(Ο)Σ
ΗΜΩΝ ΙΩ(ΑΝΝ)ΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ
ΕΛΕΗΜΟΝΟΣ».

131
Από χαρτί, διαστάσεων 220x150, φφ. 179. Τα επίτιτλα, οι τίτλοι
και οι σημειώσεις στα περιθώρια είναι ερυθρού χρώματος, όπως
και τα πρωτογράμματα τα οποία μάλιστα είναι καλλιτεχνικά. Στά-
χωση απλή δερμάτινη νέα. Το χειρόγραφο αρχικά τοποθετήθηκε
χρονολογικά στον 13ο αιώνα αλλά έχει χρονολογηθεί εκ νέου και το-
ποθετείται στον 15ο αιώνα40. Περιέχει πραγματείες του Θεολήπτου
Φιλαδελφείας.
φ. 1r. Τέλος του νουθετικού λόγου.

39. Ο Θ. Μοσχονάς δεν το έχει χρονολογήσει.

40. Ο Θ. Μοσχονάς το έχει τοποθετήσει στον 13ο αιώνα. Επίσης, οι διαστάσεις
που αναφέρει είναι 210x150.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 319

φφ. 1v-13v. «Θεολήπτου φιλαδελφείας λόγος εις την εν χ(ριστ)ώ

κρυπτήν εργασίαν διασαφών. και δεικνύς ως εν βραχεί του μονα-
δικού επαγγέλματος τον σκοπόν».
φφ. 14r-36v. «+του αυτού λόγος περιλήψεως και προσευχής της
ιεράς δυάδος και μ(ητ)ρ(ό)ς των αρετών. αποτρεπόμενος τους εξ
αμαθείας γλώσσαν κινούντας κατά των επιμελουμέ(νων) αυτής.
και προτρεπόμενος παντί χριστιανώ μεταμανθάνειν αυτήν. ως δί-
κην πτερύγων κουφίζουσαν τον αιρόμενον υπ’ αυτής. και προς τον
έρωτα της μακαρίας τριάδος αναβιβάζουσαν».
φφ. 36v-43v. «+του αυτού ότι και τα κατά την αίγυπτον καί την
ερυθράν θάλασσαν γεγενημένα παραδόξως διά μωσέως ενεργού-
νται πν(ευματι)κώς εν τοις αγωνιζομένοις κατά χ(ριστό)ν».
φφ. 43v-52r. «του αυτού + αναγωγή του εις την συγκύπτουσαν
θαύματος διαγωγήν αρίστην μυσταγωγούσαν».
φφ. 52r-56r. «+του αυτού περί ησυχίας και προσευχής».
φφ. 56r-67v. «του αυτού περί ταπεινώσεως και διαφοράς αρε-
τών».
φφ. 68r-73r. «+ο παρών λόγος τας σκοτεινάς των παθών διαθέ-
σεις τω φωτί της διακρίσεως εξελέγχει».
φφ. 73r-76r. «+του αυτού περί υποταγής πρός την προεστώ-
σαν».
φφ. 76v-79v. «περί αγάπης πν(ευματ)ικής».
φφ. 79v-81v. «του αυτού λόγος».
φφ. 81v-84v. «του αυτού περί σιωπής».
φφ. 84v-86v. «+του αυτού περί νηστείας».
φφ. 86v-96v. «Διδασκαλία διαλαμβάνουσα. Την οφειλομένην
διαγωγήν των εν τω βίω μοναχών».
φφ. 96r-99v. «+του αυτού διδασκαλία προς μοναζούσας ευ-
φυώς το μυστήριον της χ(ριστο)ύ γεννησεως προσαρμόζουσα τη μο-
ναδική πολιτεία».
φφ. 100r-108v. «+του αυτού λόγος περί νηστείας αναγιγνωσκό-
μενος κατά την κυριακήν της τυροφάγου».
φφ. 109r-112r. «+τη λαμπρά Κυριακή και περί του θανάτου του
αδελφού λέοντος».
φφ. 112r-115v. «+τη κυριακή των μυροφόρων και εις ιωσήφ τον
από αριμαθαίας».
320 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

φφ. 116r-123r. «τη Δ΄ κυριακή εξήγησις εις το θαύμα του παρα-

λύτου».
φφ. 123v-127r. «τη πέμπτη κυριακή της σαμαρείτιδος».
φφ. 127v-131v. «+τη έκτη κυριακή εις το θαύμα του εκ γεννετής
τυφλού».
φφ. 132r-134r. «τη πεντηκοστή εις την επιφοίτησιν του παναγί-
ου πν(εύματο)ς».
φφ. 134v-137r. «του αγιωτάτου και πανιερωτάτου μητροπολίτου
φιλαδελφείας. κατήχησις εις την εορτήν της μεταμορφώσεως του
κ(υρίο)υ και θ(εο)ύ και σ(ωτή)ρ(ο)ς ημών ι(ησο)ύ χ(ριστο)ύ».
φφ. 137v-140v. Λευκά φύλλα.
φφ. 141r-156r. «+μερική διατράνωσις πρός υπόμνησιν άγουσα
των παρά του ταπεινού φιλαδελφείας θεολήπτου διαφόρως λαλη-
θέντων τη σεβασμιωτάτη βασιλίσση ευλογία μοναχή και τη μετ’ αυ-
τής και υπ’ αυτήν αγαθονίκη μοναχή».
φφ. 156v-169r. «+ επιστολή θεολήπτου φιλαδελφείας προς βα-
σίλισσαν ειρήνην την διά θείου και αγγελικού σχήματος μετονομα-
σθείσαν ευλογίαν μοναχήν και γνησίαν πν(ευματ)ικήν θυγατέρα
αυτού χρηματίσασαν ήν και οικείαις χερσίν απεκείρατο».
φφ. 169r-175v. «του αυτού πρός την αυτήν, επιστολή Β΄».
φφ. 176r-178v. «+του αυτού λόγος πρός την αυτήν επιστολή Γ΄».
φφ. 178r-179r. «+του αυτού πρός την αυτήν επιστολή Δ΄».

135
Από χαρτί, διαστάσεων 260x190, φφ. 204. Ακέφαλο, στάχωση
απλή δερμάτινη. Χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Περιέχει το Χρονι-
κό του Ιωάννη Ζωναρά.

137
Από χαρτί, διαστάσεων 255x180, φφ. 311. Τα φφ. 57r-58v, 66r-
66v και 122r-135v λευκά. Επίτιτλα, τίτλοι και πρωτογράμματα
ερυθρού χρώματος. Στάχωση κατεστραμμένη. 15ου αιώνος. Περιέχει
λόγους και πραγματείες Ορθοδόξων κατά των Λατίνων και των
καινοτομιών τους.
φφ. 1r-20v. «κυρ(ού) νικολάου του αγιωτάτου επισκόπου μεθώ-
νης λόγος περί αζύμων».
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 321

φφ. 20v-29r. «του αγιωτάτου ημών π(ατ)ρ(ός) λέοντος αρχιεπι-

σκόπου ρωσίας προς λατίνους, και τα περί αυτούς κατά πίστιν,
ομότροπα έθνη. λόγος περί των αζύμων και λοιπών κεφαλαίων δια-
φόρων».
φφ. 29r-38v. «νικολάου επισκόπου ανδίδων. Λόγος κατά των
άζυμα προσφερόντων εν τη θεία ιερουργία».
φφ. 38v-45r. «+ιωάννου του φιλοπόνου ότι τη τρισκαιδεκάτη
της σελήνης. προς μιας του πάσχα, το μυστικόν του κ(υρίο)υ γέγο-
νε δείπνον. και ως ου τον αμνόν τότε των μαθητών έφαγεν ο χ(ρι-
στό)ς».
φφ. 45v-55r. «+νικήτα μονάζοντος και πρεσβυτέρου μονής του
στουδ(ίου) του στηθάτου, ρωμαίοις, περί αζύμων και σαββάτων νη-
στείας, και γάμων ιερέων+».
φφ. 55r-56v. «+τα των φράγγων παραληρήματα και σχίσματα».
φφ. 56v-60r. «απαρίθμησις αιτιών, δι’ άς απείρηται η του πά-
πα ρώμης αναφορά, εκλεγείσαι από τε των επιστολών του κύρ μι-
χαήλ π(ατ)ριάρχου κωνσταντινουπό(λεως) του κηρουλάρη. και του
μακαριωτάτου πέτρου αντιοχείας και εξ άλλων τινών».
φφ. 60r-64r. «+προς τους λέγοντας ως η ρώμη θρόνος πρώτος».
φφ. 64r-64v. «+κατά ποίους καιρούς και δια ποίας αιτίας εσχί-
σθη αφ’ ημών η εκκλησία ρωμαίων».
φφ. 67r-81v. Πραγματεία ακέφαλη.
φφ. 81v-85r. «+από της πρώτης συνεισφοράς του ιερωτάτου
μ(ητ)ροπολίτου θεσσαλονίκης κυρού βασιλείου προς τον από ιτα-
λίας αρχιεπίσκοπον».
φφ. 85r-86r. «προς τους λέγοντας ως επεί πάντα όσα έχει ο
π(ατ)ήρ, ταύτα και ο υιός, δεί και την εκπόρευσιν κοινώς του
πν(εύματο)ς έχει».
φφ. 86r-86v. Απάντηση του Αγίου Μαξίμου σε ερώτηση σχετι-
κά με ρητό του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
φφ. 86v-94v. «+θεοφυλάκτου αρχιεπισκόπου βουλγαρίας πρός
λαλιά τινί των αυτού ομιλητών, περί ών εγκαλούνται λατίνοι+».
φφ. 94v-165v. «λόγοι διάφοροι του αρχιεπισκόπου και μ(ητ)ρο-
πολίτου θεσσαλονίκης κυρού νικήτα, του μαρωνείας, περί της του
αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως».
322 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

φφ. 165v-175v. «του μ(ητ)ροπολίτου νικαίας κυρού ευστρατίου

λόγος πρώτος προς τους λέγοντας ότι εκ του π(ατ)ρ(ό)ς και του υι-
ού το πν(εύμ)α το άγιον εκπορεύεται· κατασκευάζων ότι εκ του
π(ατ)ρ(ό)ς διά του υιού μόνου, ουχί δε και εκ του υιού το πν(εύμ)α
το άγιον εκπορεύεται».
φφ. 176r-180v. «του αυτού ευστρατίου μ(ητ)ροπολίτου νικαίας
λόγος δεύτερος προς τους λέγοντας ότι εκ του π(ατ)ρ(ό)ς και του
υιού το πν(εύμ)α το άγιον εκπορεύεται. κατασκευάζων ότι εκ του
π(ατ)ρ(ό)ς διά του υιού μόνου, ουχί δε και εκ του υιού».
φφ. 180v-187v. «του αυτού νικαίας λόγος τρίτος περί της του
αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως πρός γορσολάνον αρχιεπίσκοπον
μεδιολάνων».
φφ. 187v-199r. «του αυτού ευστρατίου νικαίας λόγος τέταρτος
αντιρρητικός προς γορσολάνον αρχιεπίσκοπον μεδιολάνων περί της
του αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως».
φφ. 199r-224r. «του αυτού ευστρατίου νικαίας λόγος πέμπτος
περί της του αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως».
φφ. 224r-237r. «έτι και ούτος ο λόγος λέγεται είναι του αυτού
ευστρατίου νικαίας περί της του αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως».
φφ. 237r-241r. «διάλεξις του μακαριωτάτου μοναχού κυρού
ιω(άννου) του φουρνή και πρώτου του γάνου όρους μετά του με-
διολάνων επισκόπου πέτρου περί της του αγίου πν(εύματο)ς εκ-
πορεύσεως, ενώπιον γενομένη του βασιλέως κυρού αλεξίου του κο-
μνηνού, και πάσης της συνόδου και της συγκλήτου το όλον τούτο
του λατίνου».
φφ. 241r-246r. «του μακαριωτάτου (μον)αχού κυρού ιω(άννου)
του φουρνή αντιρρητικός προς ταύτα απολογία και ότι ουκ επο-
ρεύεται εκ του υιού το πν(εύμ)α το άγιον».
φφ. 246r-260r. «περί της του αγίου πν(εύματο)ς εκπορεύσεως
του μουζάλωνος».
φφ. 260r-262r. «+ ευθημίου (μον)αχού του ζιγαβηνού κεφάλαια
ιβ΄ ότι εκ του π(ατ)ρ(ό)ς μόνου εκπορεύεται το πν(εύμ)α το άγιον».
φφ. 262r-288v. «Νικήτα του σεΐδου, ός ην εν χρόνοις αλεξίου
βασιλέως του κομνηνού. εφ’ ου και οι λατίνοι κατά κων(σταντι-
νο)πόλεως ήλθον επισκόπους μεθ’ εαυτών έχοντες. ων εις ην ο με-
διολάνων αδόμενος επί λόγων ισχύι λόγος σχεδιασθείς πρός ρω-
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 323

μαίους και δύο ταύτα αποδεικνύς, ότι τε αιδεσιμώτερα τα νέα των

παλαιών και ότι εκ του π(ατ)ρ(ό)ς μόνου, ουχί δε και εκ του υιού,
ως αυτοί λέγουσιν εκπορεύεσθαι το πν(ευμ)α το άγιον, έγραφη δε
ο λόγος ούτος εν κωνσταντινουπόλει ότε ενεδήμει ταύτη ο ρηθείς
επίσκοπος λατίνος εν έτει ͵στχκ΄».
φφ. 288v-310v. «νικολάου του αγιωτάτου επισκόπου μεθώνης.
λόγος προς λατίνους περί του αγίου πν(εύματο)ς ότι εκ του
π(ατ)ρ(ό)ς ου μήν εκ του υιού εκπορεύεται».
Στο πρώτο παράφυλλο του Κώδικα υπάρχει το εξής σημείωμα,
γραμμένο από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωακείμ: «+ενθύμησις
ακριβής από αρχής του αδαμ. Και άρχι της χ(ριστο)υ παρουσίας.
ακόμη από αδάμ έως αβραάμ και πόσα έτη έζησε πάσα εις. και αν
θέλεις εύρην την κοσμωπλασίαν. από του αδάμ έως του νυν και άλ-
λα ορεότατα + έτεροι εξήγησις από αδάμ έως αβραάμ εις το τέλος
ετούτης της φυλάδας. έχει τέτραδα ιδ΄ ήγουν τέτραδα ιδ΄ άρχισε
απέ τα ιγ΄ και διάβασε έως τέλος, ήγουν τέτραδα ιγ΄ και ιδ΄ όμως
αθέλης να διαβάσης όλα τα τέτρα έχει πολαίς ειστωρίαις εύμορ-
φαις».
Στο επάνω περιθώριο του φ. 215r υπάρχει το εξής σημείωμα:
«αψξ΄ οκτωβρίου κθ΄ μετήλθε το μέρος τούδε ο εξ άρτης ορμώμε-
νος Κς Μπέτζος, και ηγάσθη άγαν της περί τούτο αποσκυβαλίσε-
ως, των κατόχων, ως αντ’ ουδενός τουτί νομιζόντων».

146
Από χαρτί, διαστάσεων 260x175, φφ. 233. Τίτλοι και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος. Κολοβό και η στάχωση δερμάτινη
κατεστραμμένη. Χρονολογείται το 1353. Μηναίο Απριλίου (1-26
του μήνα).

151
Από χαρτί, διαστάσεων 255x175, φφ. 175. Πολλά από τα φφ. κα-
τεστραμμένα. Πρωτογράμματα ερυθρού πρωτογράμματος. Στάχω-
ση δερμάτινη κατεστραμμένη. 14ου αιώνος.
φφ. 1r-205v. «Του φιλοσόφου και μακαριωτάτου θεοδώρου του
επίκλην εξήξησις εις τους εν ταις ιεραίς δεσποιτκαίς εορταίς εκτε-
324 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

θέντας κανόνας παρά των αγίων π(ατέ)ρων ημών κοσμά και ιωάν-
νου».
φφ. 206r-215v. «Εξήγησις γρηγορίου του κορίνθου εις τον ποι-
ηθέντα κανόνα υπό ιωάννου μοναχού του αρκλά φέρει ακροστιχί-
δα εξ ηρωελεγείων στίχων τεσσάρων».

153
Από χαρτί, διαστάσεων 240x165, φφ. 196. Τίτλοι, επίτιτλα και
πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Κολοβό χειρόγραφο με στά-
χωση παλαιωμένη αλλά έχει συντηρηθεί. Χρονολογείται μεταξύ 14ου
και 15ου αιώνος41. Περιέχει δογματικά κεφάλαια του Ι. Δαμασκηνού.
φφ. 1r-2v. «Πίναξ της παρούσης βίβλου των δογματικών κεφα-
λαίων του μακαριωτάτου Ιω(άννου) και πρεσβυτέρου του δαμα-
σκηνού».
φφ. 3r-58r. «Τω οσιωτάτω και θεοτιμήτω κοσμά· αγιωτάτω επι-
σκόπω του μαϊουμά· ιωάννης ελάχιστος (μον)αχ(ός) εν κ(υρί)ω χαί-
ρειν».
φφ. 58v-106v. «+ του μακαρίου ιω(άννου) του δαμασκηνού έκ-
δοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως· ότι ακατάληπτον το θείον·
και ότι ου ζητείν και περιεργάζεσθαι τα μη παραδεδομένα ημίν
υπό των αγίων προφητών, και αποστόλων και ευαγγελιστών».
Στο φ. 2v στο τέλος των περιεχομένων υπάρχει το εξής σημείω-
μα: «+το παρόν βιβλίον εδωρησάμην τω ενδοξοτάτω, και ευγενε-
στάτω άρχοντι κυρίω δημητρίω τω καντακουζηνώ και μεγάλω δο-
μεστίκω της του χ(ριστο)ύ μεγάλης εκκλησίας: ο αγχιάλου αθανά-
σιος»42.

156
Από χαρτί, διαστάσεων 240x170, φφ. 374. Πρωτογράμματα ερυ-
θρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. 14ου αιώνος.
Μηναίο Σεπτεμβρίου, Οκτωβρίου και Νοεμβρίου.

41. Ο Θ. Μοσχονάς δεν έχει χρονολογήσει το χειρόγραφο.

42. Ο Αθανάσιος διατέλεσε μητροπολίτης Αγχιάλου μεταξύ των ετών 1593-
1609. Σχετ. βλ. Γερμανό, μητροπολίτης Σάρδεων, «Επισκοπικοί κατάλογοι της Α-
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 325

160
Από περγαμηνή, διαστάσεων 235x160, φφ. 192. Τίτλοι και πρω-
τογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. 13ου αι-
ώνος43. Περιέχει τις τρίαντα βαθμίδες της Κλίμακος του Ιωάννου.

175
Από χαρτί, διαστάσεων 215x150, φφ. 385. Οι τίτλοι και τα πρω-
τογράμματα ερυθρού χρώματος. Ακέφαλο με κατεστραμμένη στά-
χωση. Μεταξύ 14ου και 15ου αιώνος.
φφ. 1-74. «αριστοτέλους φυσικά προβλήματα, κατ’ είδος συνα-
γωγής».
φφ. 74-299. Διάφορα κεφάλαια από τον Γαληνό.
φφ. 300-302. «εξηγήσεις διάφοροι εις τα προγυμνάσματα αφθο-
νίου».
φφ. 303-334. «αφθονίου σοφιστού προγυμνάσματα».
φφ. 335-342. «Ερμογένους τέχνη ρητορική».
φφ. 343-385. «σύνοψις της ρητορικής συντεθείσα παρά του κυ-
ρού ιωσήφ του φιλοσόφου».

184
Από χαρτί, διαστάσεων 208x150, φφ. 200. Πρωτογράμματα ερυ-
θρού χρώματος. Ακέφαλο με δερμάτινη στάχωση κατεστραμμένη
με ξύλινες πινακίδες. 15ου αιώνος.
Μηναίο Νοεμβρίου. Λείπει το πρώτο μέρος της πρώτης Νοεμ-
βρίου διότι έχουν χαθεί φφ. από το χειρόγραφο.

196
Από χαρτί, διαστάσεων 220x145, φφ. 191. Τίτλοι και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. 15ου αιώ-

νατολικής και Δυτικής Θράκης», Θρακικά 8 (1937), σ. 121. Α. Ν. Διαμαντόπουλος,

«Κατάλογοι επισκόπων και μητροπολιτών Αγχιάλου», Θρακικά 9 (1938), σ. 173.
43. Ο Θ. Μοσχονάς αναφέρει φφ. 201 και τοποθετεί χρονολογικά το χειρό-
γραφο στον 14ο αιώνα.
326 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

νος. Περιέχει επιστολές και συγγράμματα του Θεοφάνη Μηδείας.

φφ. 1r-1v. «Μηδείας θεοφάνους και φιλοσόφου του αμοιρού-
τζη...» (τα υπόλοιπα έχουν σβηστεί).
φφ. 1v-2r. «ο φιλόσοφος τω μηδείας».
φφ. 2v. «ο φιλόσοφος τω κριτοβούλω».
φφ. 2v-5v. «+ο μηδείας φιλοσόφω τω αμοιρούτζη».
φφ. 5v-7r. «ο μηδείας γερασίμω ιερομονάχω».
φφ. 8r-11v. «+ο μηδείας φιλοσόφω τω αμοιρούτζη».
φφ. 12r-42v. «+του μεγάλου οικονόμου είτα και μηδείας θεο-
φάνους».
φφ. 43r-66r. «εγχειρίδιον κατ’ ιουδαίων...».
φφ. 67r-112r. «του μ(ητ)ροπολίτου μηδείας θεοφάνους λόγος γε-
νόμενος πρός τινας ελλογίμους των ιουδαίων παρατυχόντας εν τη
μηδεία».
φφ. 112v-126v. «+ του αυτού προς τους αυτούς, μετά εναυτόν
εις δευτέραν αφιγμένους ομιλίαν».
φφ. 127r-148v. «του μηδείας θεοφάνους λόγος αποδεικνύων ότι
του αν(θρωπ)ίνου σπέρματος αψύχου καταβληθέντος τη δε σπερ-
ματική αυτού δυνάμει συμπήξαντος εν τη μήτρα το έμβρυον (εντί-
θη)σιν αυτώ την ψυχήν ο θ(εό)ς».
φφ. 149r-169r. «του μακαριωτάτου και αγιωτάτου π(ατ)ρός κυ-
ρίου γενναδίου προς τον μ(ητ)ροπολίτην μηδείας θεοφάνην περί της
λογικής και αν(θρωπ)ίνης ψυχής, επιστήσαντος (το προ)ηγησάμενον
ενταύθα τούτου σύγγραμμα (περί) της αυτής υποθέσεως».
φφ. 169r-176v. «του αυτού όπως ο άγιος γρηγόριος ο νύσσης ου
συμφωνεί τοις λόγοις τούτοις και των λοιπών αγίων επί τη τοιαύ-
τη υποθέσει και κατά απολιναρίου».
φφ. 177r-178r. «επιστολαί του μ(ητ)τροπολίτου μηδείας προς τω
μ(ητ)ροπολίτη εφέσου».
φφ. 178r-179r. «+τω χαλκηδόνος».
φφ. 179r-180v. «τω μεγάλω σακελλαρίω».
φφ. 180v-182v. «τω μεγάλω εκκλησιάρχη».
φφ. 182v-183v. «+τω αυτώ».
φφ. 184r-186v. «ιγνατίω (μον)αχ(ώ) τω ευφημιανώ».
φφ. 186r-187r. «+τω παλαιολόγω κυρ μανουήλ».
φφ. 187v-188r. Ανεπίγραφη.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 327

φφ. 188v-189v. «+μοσχίωνος υποθήκαι+».

φφ. 189v-190v. «+εις το επτάκις της ημέρας ηνεσά σε του με-
γάλου βασιλείου».
φφ. 190v-191r. «περί των οκτώ μεγάλων δαιμονοειδών λογι-
σμών».
φφ. 191r-191v. «τρόποι της του θεού προνοίας».
φφ. 191v. Έχει προστεθεί αργότερα στο χειρόγραφο.
Στο κάτω περιθώριο του φ. 1r υπάρχει υπογραφή: «μελέτιος
ελέω θ(εο)ύ πάπας και πατριάρχης αλεξανδρείας»44.

197
Από χαρτί, διαστάσεων 220x155, φφ. 206. Τίτλοι, επίτιτλα και
πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη με
ξύλινες πινακίδες. 15ου αιώνος.
φφ. 1-6. «ομήρου βατραχομαχία».
φφ. 8-10. Η επιγραφή έχει σβηστεί. Περιεχόμενο σχετικό με την
τέχνη της ρητορικής.
φφ. 13-31. Περί ρητορικής.
φφ. 33-196. «Ερμογένους τέχνη ρητορική».
φφ. 200-206. «Κάτωνος ρωμαίου γνώμαι παραινετικαί δίστιχοι,
ας μετήνεγκεν εκ της λατίνων γλώττης μάξιμος μοναχός ο πλανού-
δης εις την ελληνίδα διάλεκτον».

220
Από χαρτί, διαστάσεων 220x145, φφ. 243, τα αρχικά δυσανά-
γνωστα. Επίτιτλα και πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχω-
ση δερμάτινη κατεστραμμένη. 15ου αιώνος.
φφ. 1r-4r. Αναστάσιμος κανόνας.
φφ. 5r-12r. Ακολουθία του οσίου Μακαρίου του Μακρή.
φφ. 13r-60r. Βίος του Μακαρίου Μακρή.
φφ. 60v. Λευκό φ.
φφ. 61r-73r. Εγκώμιο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ.

44. Πρόκειται για τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο Πηγά (1590-1601).

328 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

φφ. 73v-74v. Λευκά φφ.

φφ. 75r-90v. Εγκώμιο στον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο.
φφ. 91r-98v. «περί της μείζονος των αρετών και βασιλικωτάτης
και τινες εισίν οι ταύτην κατορθωκότες όντως αγάπης».
φφ. 99r-106v. «προσφωνητικός εις τον ευσεβέστατον και θειό-
τατον δεσπότην αυτάδελφον ημών βασιλέως κυρ(ού) δημητρίου του
παλαιολόγου».
φφ. 107r-116v. «εγκώμιον εις τον αυτοκράτορα».
φφ. 117r-119v. «κανών εις τον μεγαλομάρτυρα γεώργιον»
φφ. 120r-123v. «ακολουθία εις τους αγίους μάρτυρας θεοδώ-
ρους».
φφ. 124r-126v. «κα(νών) του αγ(ίου) ενδόξου μεγ(αλο)μάρ-
τ(υ)ρ(ο)ς και τροπαιφόρου γεωργ(ίου)».
φφ. 127r-129v. «κα(νών) εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα και τρο-
παιοφόρον γεώργιον».
φφ. 130r-133r. «κανών εις τον τίμιον πρόδρομον».
φφ. 133v-137v. «ακολουθία εις τον ευσεβέστατον και θειότατον
βασιλέα ημών κυρ μανουήλ διά του θείου και αγγελικού σχήματος
μετονομασθέντα ματθαίον μοναχόν».
φφ. 138r-140r. «έτερος κανών εις τον άγιον ιωάννην».
φφ. 140v-141v. «κανών εις τον άγιον Ιωάννην προφήτην και
πρόδρομον».
φφ. 142r-146v. «ακολουθία εις τον άγιον αθανάσιον τον εν τω
άθω».
φφ. 146v-149v. «ακολουθία εις τον άγιον Ιωάννην προφήτην και
πρόδρομον».
φφ. 149v-152r. «κα(νών) εις τον άγιον ιωάννην προφήτην και
πρόδρομον».
φφ. 152r-155v. «ακολουθία εις τον ευσεβέστατον και θειότατον
βασιλέα κύρ μανουήλ διά του θείου και αγγελικού σχήματος ματ-
θαίον».
φφ. 155v-158v. «κα(νών) του τιμίου και ενδόξου προφήτου προ-
δρόμου».
φφ. 159r-163r. «ακολουθία του αγ(ίου) μάρτυρ(ος) αλεξάνδρου
του εν κορίνθω».
φφ. 163v-165v. Λευκά φφ.
Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 329

φφ. 166r-169v. Επικήδειος.

φφ. 170r-171r. «ακολουθία των αγίων και οικουμενικών εξ συ-
νόδων».
φφ. 171v-172r. «ιδιόμελον εις τον αρχιστράτηγον μανουήλ».
φφ. 173r-173v. Τμήμα χωρίς αρχή και τέλος.
φφ. 174r-179v. «μονωδία εις τον ενδοξότατον και ευγενέστατον
οικείον τω κραταιώ και αγίω ημών αυθέντη και βασιλεί κύρ γεώρ-
γιον τον τω κατακουζηνώ».
φφ. 180r-186r. «μονωδία εις την θεσσαλονίκην διά μέτρων ηρω-
ϊκών».
φφ. 186v-187r. Μονωδία.
φφ. 187r-187v. Τίτλος έχει σβηστεί.
φφ. 188r-203v. «λόγος εις το γενέσιον της υπεραγίας ενδόξου
δεσποίνης ημών αειπαρθένου μαρίας».
φφ. 204r-218r. «ομιλία εις την παραβολήν του ασώτου».
φφ. 218r-226v. «λέοντος εν χ(ριστ)ώ, τω των αμαραντίνων στε-
φάνων βασιλεί βασιλέως, λόγος εις τον πρώτον αυτώ εκ του παρα-
δείσου της εκκλησίας προσενεχθέντα έμψυχον στέφανον».
φφ. 238r-243v. «κα(νών) εις την αγίαν ανάστασιν του κυρίου
ημων ιησού χριστού».

256
Από χαρτί, διαστάσεων 200x140, φφ. 164. Επίτιτλα και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση απλή δερμάτινη. Χρονολο-
γείται το 1437.
φφ. 1r-3r. «Εγκώμια μεγαληνάρια εις την κοίμησιν των αγίων
τριών μεγάλων ιεραρχών· βασιλείου του μεγάλου, γρηγορίου του
θεολόγου και ιωάννου του χρυσοστόμου».
φφ. 4r-144v. Μηναίο Ιουλίου.
φφ. 145r-152r. «τη εξ και δεκάτη του ιουλίου μηνός· μνήμην επι-
τελούμεν των αγίων εξακοσίων τριάκοντα π(ατέ)ρων των εν χαλ-
κηδόνι της Δης συνόδου».
φφ. 152v-154v. Λευκά φφ. έχουν προστεθεί αργότερα.
φφ. 155r-164v. «(Ε)ιρμολόγιον συν θ(ε)ώ των οκτώ ήχων».
Στο φ. 153v υπάρχει σημείωμα γραμμένο στην αραβική γλώσσα
με υπογραφή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Γρηγορίου (1459-
1486).
330 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

259
Από χαρτί, διαστάσεων 135x105, φφ. 185. Τίτλοι και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος. Στάχωση δερμάτινη επιδιορθωμένη.
15ου αιώνος.
φφ. 1r-176r. Ψαλτήριο. «Δ(ΑΥΙ)Δ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΕΩΣ
ΜΕΛΟΣ»
φφ. 177r-184v. Τμήμα Ψαλτηρίου.

289
Από περγαμηνή, διαστάσεων 295x215, φφ. 217. Επίτιτλα πολύ-
χρωμα, τίτλοι και πρωτογράμματα ερυθρού χρώματος. 10ου αιώνος.
Στη ράχη της στάχωσης αναγράφεται: «Στιχιράριον μουσικής εν
μεμβράναις» και στην πρώτη πινακίδα υπάρχει το εξής σημείωμα:
«Η Ιερά και επίσημος Βίβλος αύτη εστίν εκ των σπανίων, καθότι
και εν όλω τω Αγίω Όρει του Άθωνος ολίγαι σώζονται τοιαύται.
Περιέχει δε τονισμένα όλα τα Ιδιόμενα του ενιαυτού, του δε Τριω-
δίου και του Πεντηκοστάριου κατά το γεραρόν και σεμνόν μέλος
της αγίας ημών Εκκλησίας, όπερ χάριτι θεία διασώζεται μέχρι σή-
μερον, αποδεικνύεται δε εκ ταύτης, ότι και αυτά τα σημαδόφωνα,
εισίν όμοια τω ων και την σήμερον μεταχειρίζεται η αγία ημών
Εκκλησία. Είναι δε αύτη έργον του Ι΄ αιώνος ίσως. αωξθ΄ +ο Πη-
λουσίου Αμφιλόχιος»45.
φφ. 1r-121r. Στιχηρά όλου του χρόνου.
φφ. 121r-172v. Στιχηρά Τριωδίου.
φφ. 172v-190r. Στιχηρά Πεντηκοσταρίου.
φφ. 190r-213v. «αρχή συν Θ(ε)ώ στιχχ΄ τα ογδόη στ΄ σύν τοις κα-
τά αλφάβητον και τοις αναβαθμοίς».
φφ. 214r-216v. «αρχή συν Θ(ε)ώ, των ένδεκα εωθινών».

331
Από περγαμηνή, διαστάσεων 205x155, φφ. 27. Τίτλοι και πρω-
τογράμματα ερυθρού χρώματος. Ακέφαλο και κολοβό χειρόγραφο

45. Για τον Πηλουσίου Αμφιλόχιο βλ. υποσημ. 30 της παρούσης.

Τα βυζαντινά χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας 331

με στάχωση απλή δερμάτινη. 13ου αιώνος. Περιέχει τμήμα Ακολου-

θιών46.

351
Από χαρτί, διαστάσεων 205x140, φφ. 183. Τίτλοι και πρωτο-
γράμματα ερυθρού χρώματος, επίτιλα και πρωτογράμματα ευχών
πολύχρωμα. Στάχωση δερμάτινη με ξύλινες πινακίδες. 15ου αιώνος.
Αποτελεί Ευχολόγιο με τις Θείες Λειτουργίες του Ιωάννη Χρυσο-
στόμου, του Μεγάλου Βασιλείου και των Προηγιασμένων. Επίσης,
περιέχει τις ακολουθίες των αραββώνων, του γάμου και τις βάπτι-
σης.

392
Από χαρτί, διαστάσεων 190x135, φφ. 169. Πρωτογράμματα ερυ-
θρού χρώματος. Δίγλωσσο, αραβικά και ελληνικά. Χρονολογείται
περί το 1407.
φφ. 15r-65r. Διάταξη Πατριαρχικής Λειτουργίας.
φφ. 65v-73r. Απολογία της ορθής πίστης των Χριστιανών.
φφ. 73v-84r. «Εις προχείρισιν Πατριάρχου εις Πατριάρχην».
φφ. 84v-85r. «Ει συμβαίνη χαθή εκ των αγιασμάτων τι».
φφ. 85v-115r. «Επί καθιερώσεως ναού».
φφ. 115r-141r. «Επί ει σαλευθείη η Αγία Τράπεζα».
φφ. 141v-169r. «Συστατικόν πνευματικού».

430
Από χαρτί, διαστάσεων 145x105, φφ. 137. 13ου αιώνος.
Περιέχει μία Γραμματική, Μύθους του Αισώπου και Μεγάλο
Εσπερινό47.

46. Ο Θ. Μοσχονάς δεν τοποθετεί χρονολογικά το χειρόγραφο και δεν αναφέ-

ρει το περιεχόμενό του.
47. Ο Θ. Μοσχονάς τοποθετεί το χειρόγραφο στον 11ο αιώνα, δεν αναφέρει υλι-
κό φφ., και διαστάσεις.
332 Νικολάου Π. Τζουμέρκα

451
Τετραευαγγέλιο 14ου αιώνα.

477
Επιστολές Αποστόλων. Σπάνιο μεμβράνινο. 10ου ή 11ου αιώνα.

Εν κατακλείδι θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο παρών κατάλογος

δεν είναι τελικός διότι υπάρχουν κάποια χειρόγραφα (συνήθως κο-
λοβά) τα οποία δεν έχουν ταυτοποιηθεί και τοποθετηθεί χρονολο-
γικά ακόμα. Η παλαιογραφική έρευνα είναι πιθανό να αναδείξει
ότι ένας αριθμός τους πιθανόν να ανήκει στη βυζαντινή περίοδο.
Τέλος, κατά την διάρκεια της μελέτης των χειρογράφων για την κα-
τάρτιση του ανωτέρω καταλόγου γεννήθηκε ένα ζήτημα που πα-
ρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον και το οποίο χρήζει έρευνας· είναι να
καταδειχθεί, όπου είναι δυνατόν, η διαδρομή που ακολούθησαν τα
χειρόγραφα μέχρι να φτάσουν και να αποτελέσουν κτήμα της Πα-
τριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας, αλλά δεν αποτελεί αντικεί-
μενο της παρούσης έρευνας και χρήζει ιδιαίτερης ενδελεχούς μελέ-
της.