Small-scale mining

N#1 Eric Bronio

Ang number 1 naka impluwensya sa akoa para musulod ug mining kay ang
kalisdan. Ang kalisod. Kay akong papa military man. Akong mga igsuon kay tanim-
tanim ug pamulawan. Unya namatay man ako papa. Gi-ambush. Unya naa mi sa
area nga naay minahan ba. Maong napugos jud kog mina. Unya wala may laing ma
kuan unya ang panginabuhi didto kay pamulawan man. Mao ni kibali
nakapalinghud sa among mga panghunahuna. Katong mga panahon naa ko sa
Agusan. Sulod-sulod, kuyog-kuyog sa mga edad-edaran na. Nahimo ko atong
buddy-buddy, sugu-suguon. Hangtod nakabalo na sa ilang mga trabaho. Unya
mukita man bisan sa kalisod sa trabaho. Hangtod sa palangyaw-langyaw. Pangita-
ngita sa mga area nga angay sudlon. Abot gani ko sa Masbate, Leyte, Agusan Sur
ug Compostela Province. Hangtod nga nagminyo ko. Akong asawa kay taga Davao
pero naa ra diri akong pamilya. Naa koy duha ka anak. Grade 8 na ang isa dayon
ang isa kay graduating na sa elementary. Ang pamulawan kay gadepende. Naay
panahon nga naa kay kita naay panahon nga wala. Kung makasirit-sirit ka,
kailangan pod nimo i-budget kay para sa pamilya. Di ka pataka ug gasto.
Ang trabaho didto sa underground kay di basta-basta kay init. Naa pay
panahon nga maglisod kag ginhawa ba. Samot nag mag-atras kag mga mocking.
Dugay naman jud ko aning mining. Mao naman jud ni akong panginabuhi sugod 12
anyos pako. Nakatrabaho pod diay kog isa ka tuig didto sa Davao sa manggahan ug
sagingan. Bag-ong minyo man ako ato unya kinahanglan man naay ma income
ginagmay. Gatason man ang bata di man magsilbi ug pamulawan lang. Unya Php.
214 man among adlaw ato. Di man kaayo gasto didto sa amoa sa Davao kay ka
pamuhi-muhi man ko dayon tanum ug gulay. Katong nakatrabaho ko didto sa akong
uncle, dagko-dagko na ang mga bata. Pwede na sila biyaan sa ilang gatas, balik kog
pamulawan kay ang pamulawan man gud kay kung makabulto ka unya maayo ka
mudala ma kuan ka, ma plastar-plastar ka. Kay kung mutrabaho ka parehas sa amoa
di man mi pang opisina kay wala man mi ka eskwela. Kay kung kana jud among
sundon, taman rajud sa kaon kay pamilyado di jud mu-angat. Mukulang pa. Maong
sugal jud kog pamulawan. Delikado jud ang pamulawan kay daghan kag bantayan.
Kuryente, ang iyahang ground ba.
Ang tunnel kay magdepende sa inyo. Naa may dos piece ang pila ka
kwadrado. Daghan jud mo makasulod. Naa pod kwatro piece pod lain pod kanang
sinking. Drift pod kanang gitawag ug drift, gadepende sa inyo kung 5 kanang
makabaktas ra ka nga igo r aka makasud. Depende na sa inyo nga magtrabaho.
Gusto ninyo drift nga makabaktas ta. Pero kung gusto ramo nga magkamang, naa
pod. Dinhia sa kuan, kanang mga 80% siguro ning sa Mapaso ug sa Placer nga naa
sa pamulawan ang panarbaho. Talagsa ramay nag-opisina or mangisda diha.
Bulawan jud ilang kuan diha. Daghan pod nakakwarta sa pamulawan oy. Usahay
abusaran ra ba.
Kaagi man kog bardown. Na bardownan ko. Bato jud nga murag lamesa.
Naka-ingon gani ko nga nabali. Ako ra isa ato pero pagkataod-taod kay naay ni agi.
Basta gitabangan kay di man nako madaog kay bug-at man kaayo. Lahi man ang
linog sa ilalum kay murag naay tangki ni agi. Galaguros.
Wala nami mga tinuohan sa tunnel kay sige naman mi ug bible study kada
Sunday. Sauna katong sa Agusan kay mutuo mi ana. Dili jud kami ang manginamot.
Ako sa una kay dili jud ko mukuan. Sabay-sabay lang akoa. Kung kinsay financier
dayon unsay pagtuo, parehos anang kuan, mga nilabay na sila sa Ginoo. Mas labaw
ta kaysa ila. Naabrihan akong hunahuna. Kanang among financier sauna nga tag-
iya anang five star cargo machine. Dalhan niya ug albularyo ang tunnel. Mag-ana-
ana ang albularyo ug kwarta ba. “Kung mutindog ka, unsa man imong gusto?
Baka?” Di man mutindog. Pag-ana “unsa man baboy?” kung mutindog kay ihatag
ang baboy kay ang gipangayo sa engkanto kay baboy. Ipa-ihaw dayon sa financier
ang baboy. Isulod dayon ang baboy didto sa tunnel dayon didto ihawon. Kay padugo
man. Paghuman ug padugo kay ipagawas rapod dayon ang baboy kay sugbaon.
Unya dili nimo asinan. Wa gud mi ka igo japon ug high grade paghuman ug padugo.
Di man na tinuod. Kay kasagaran pod, sa uban pod nga area kay, lahi-lahi man ang
mga tinoohan lage. Naa puy uban nga igo na, pag igo na ayha magpadugo. Pero ni
igo na. Pasalamat nalang. Pero among manager ron kay ni ana nga “nganong mga
yawa man atong pasalamatan nga Ginoo diay? Ginoo diay atong pasalamatan?” Kay
kung tinuod ng mga padugo, hayahay ang mga daghan ug kwarta kay magtunnel
diha “padugo-e diha.” Paghuman ug padugo di dako kaayog kita sa bulawan. Pag-
abot napod didto sa unahan, tunnel napod ka dayon padugo. Ang trabaho kay sige
ra ug padugo ug tunnel kung tinuod pa kibali. Na kuan lang jud ang tawo ba nga
lahi ug tinoohan. Nganong pasalamatan paman na nimo sila nga gilabay na gani na
sila sa Ginoo. Mga anghel na sila ba nga nirebelde sa Ginoo. Naa man gud pod na
sa bibliya nga ang uban nila kay naa sa kahoy, ang uban naa sa dagat, ang uban naa
sa bato. Naa man na sila tinuod pero di na sila angay nga mao imong pasalamatan.
Syempre naa na jud na pirme ng sakripisyo sa pila ka milyon nga mamulawanay.
Maong ilang asinan ang baboy kay gatuo lage sila nga ang engkanto kay di ganahan
ug asin. Naay uban nga mga maldito nga magsekreto ug asin sa baboy kay wala
biya pod lami kan-on nga walay asin. Hahaha. Ang uban mu-smuggle kibali kay
magkuha ra ug karne dayon isekreto ra dayon ug luto kibali. Magpasalamat mi sa
Ginoo ma naa may grasya o wala.
Naa ra among balay didto sa Mapaso. Maayo jud ning magpundo kag
kwarta. Nakapatukod rapod kog balay nga kahoy. Kay wa po ta kabalo kung kanus-
a mubigay atong lawas. Maayo ng makapundo ka daan ug kwarta. Di pareha atong
1st cousin nako nga professional. Magchat man na siya sa akoa sa facebook dayon
muhisgot dayon siya bahin anang sige ra siya ug happenings. Hilig man gud to siya
ug happy-happy sige unya hangtod ron wa pa gihapon siya nakabalay. Gasto biya
sigeg happy-happy samot na nga kato siya kay didto jud sa sosyal nga mga lugar.
Kami kay makaligo naman mi bisag Php 200 ra ang dala. Di man pod sa pangdaot
sa akong 1st cousin pero hadlok pod ng ingon ana ba nga wa kay pundo. Murag wa
siya nakontento ba. Wa siya mingplastar. Pasalamat jud kong manager kay
tambagan jud ka ba. Nga ingon ana ang kinabuhi. Number one nga kalaban nato
kay atong kaugalingon. Ato man ng garbo. Tinuod man na kay katong ulitawo pako
sa pamulawan kay grabe man ang bisyo. Daghan nakog kwarta naagian atong
ulitawo pako. Sa monitoring ko sa Banahaw Mining. Dagko mi ug kita. Gikuha man
mi kibali sa residence manager kay kami moy gipamonitor ba. Ingon ko nga “sir,
nganong mukuha man ka sa amoa nga monitoring nga wala man mi kuan ana nga
mga butang kay.” Ingon dayon siya nga “wala man gud ko nagkuan sa, kami nga
mga empleyado sa kompanya wala mi nagkuan nga kamo musindikato. Kay kung
mukuan jud mo, di man mo kalusot.” Ang ila daw nga gikakulbaan nga musindikato
kay mga supervisor, security kay pag security, inside job man ganing, dinagko pod.
Mao ng kami ang gikuha mag monitoring. Kay pareha sa amoa nga mga minero nga
gagmay. Tagsa ra ka salmon kay kapkapon ka. Masakpan man ka basta tarungon
lang jud ug kapkap sa imoa kay ang Sistema man gud kay di pareha sa mga high
grader. Kapkapon man mo basta didto na sa Agusan. Kay basin nasuksuk kag
bulawan ba. Kay kung tarong lang ang security kay masakpan jud ka inig kapkapon
lang kag tarong. Pero kung inside job na gani kay lusot jud ka dayon pag-abot sa
gate. Bisan pa ug magpas-an kag pila ka sako. Mao ng ga monitoring mi diha.
Dugay-dugay ko ga monitoring. Mga 2001. Mga tulo ka tuig. Ang makuha namo
kay paliton sa kompanya. Kibali saunta pa to, kuan ang kilo 2.50 centavos. Stock
na. kung maningkamot ka kay muabot man pod ug libo ang adlaw. Kami jud sauna
sa kuan lang, kung wa mi musulod ato. Ang amoa lang sideline ang saligan, kay
naa mi kibali nga madam nga dakpan kibali. Wala nami gasalig. Gumikan lage
musabay sa barkada agi sa bisyo ba. Sa wa pa napresidente si Duterte kay mao najud
na ang kasagaran. Kanang musuyop daan ayha musulod ug tunnel. Lisod man gud
kay sinimana man ka sa ilalum sauna. Lahi man mi didto kay di naman oras. Didto
nami matulog o mamahuway. Magtrapal mi didto sa ilalum. Magdala ramig suga,
extension wire, pliers. Kung madisgrasya ka kay kuryentehan jud ka. Hehe.
Magbantay sab mi sa among safety didto. Naa rapod mi blower didto para
makaginhawa mi sa ilawum.
Ang mining makadaot man jud sa kinaiyahan. Pero depende sa mining. Ang
amoa siguro kay di ra makadaot pero kana sigurong open cut. Kanang gipang
bulldoze na. kanang mga bukid, mga kahoy. Mao jud nay makadaot sa kinaiyahan.
Kung ako, kanang naa bitaw muingon nga “mu-uyon ba ka nga i-undang ang
mining?” Nganong i-undang man ang mining nga mao man nay naghatag ug kuan
sa Pilipinas kanang mining. Ang ipaundang kanang mga kuan nga mining kanang
wala gasunod ug balaod. Kana diay sa Taganito. Wa nay, kana moy makadaot. Daot
lage dayon di biya tanan nakabenipisyo ana. Gawas sa laing nasud kay kaning mga
politician. Di naman jud sibo sa balaod ilang gibuhat nganong nabuhat man? Kung
ang tanang mining undangan, ah mas makadaot! Kay parehas sa amo nga medyo-
medyo nga ingon ana nga ginagmay pirteng daota dayon gutom. Among pamilya
gud gutom. Nganong pasagdaan man na nga madaot man jud. Bisag ginagmay ra
nang amo pero dako na kaayo nag kuan sa Pilipinas. Dako na kaayog balancing
kibali sa ekonomiya ba. Kay kami diring mga ginagmay bisag wala mi mga papel
pero pag-abot na sa gold, pagdeliver na anang gold, kuhaan naman na ug tax.
Pirteng dakoa japon ug tabang sa amoa ana kaming mga ginagmay nga miners.
Dako kaayog tabang sa ekonomiya sa Pilipinas. Makuhakuhaan pod ang gutom
namo kay kung hunahunaon ug walay mina pareha sa amo unya akong pamilya pa.
Wala jud mi pa-ingnan. Unya kung imong isipon kay halos intero Mindanao ang ga
mining. Kay diri lang ga linya pa-ingon Alegria, daghang gagmay nga small diha.
Didto gani sa Ipil sa Zamboanga, naa man pod didto. Kay naa man pod koy mga
kauban nga didto sila sa Ipil namulawan. Ang mga makadaot sa balita kay kanang
mga wala gasunod sa balaod. Naa biyay storya, Japan man guro ni. Nag-andam na
sila ug para ugma sa ilang mga sumusunod. Kay gihakot man nila ang mga mineral
diri sa Pilipinas. Gihimong bukid didto. Kay dili man maapas ba. Pareha aning mga
puthaw. Gikan man na sa ato. Mga puthaw, mga gold. Mupalit kag kaning mga gold
sa mga mall, naa nay made in Japan, gikan na sa ato. Nahimo namang bukid didto.
Nangandam naman pod ang gobyerno sa Japan ug para naay masunod aning mga
sumusunod ba unya kita, atong gobyerno diri, walay gi-andam. Ang gi andam nila
hinuon ang mabahaan ta. Bahaan man ta kay opaw naman ang bukid. Dali ra ta
mabahaan. Mao nang kanang welga-welga nga i-stop ang mining kay makadaot sa
kalikasan. Pero dili tanan. Ang angay i-stop kay kanang wala jud gasunod sa
patakaran. Sama sa amo pila raman. Mangita pa gani mig kahoy sa palibot aron
malandungan sa amo kay ibalay-balay. Kompanya asa man na mutanom, bulldoze-
on pa na. hahaha. Pero naa man silay temporary kibali nga gitawag ug nursery.
Maghimo sila didto ug kuan, magtanum-tanum sila sa ilang binuldusan. Pantalya
raman lage kay, ila pang seryosohon, kay kung walay nursery ang kompanya kay
makuan man pod kay naa may mu-inspection. Pero imong hunahunaon, unsa may
pulos anang ilang nursery nga naa man japon opaw nga bukid? Unsa to?
Pangpantalya ra? Ilang nursery gani nangdagko nalang mi didto ilang mga kahoy,
dapat gani itanom na na diba? Agi lang jud aning korapsyon sa Pilipinas. Kay kung
wala ang korapsyon, di rajud unta kaayo ta maglisod. Kung hunahunaon pareho sa
inyo nga mga studyante. Grabe ninyong paningkamot ug skwela pero inig matapos
namo kay lipay unta diba? Maglabad ra japon imoang ulo. Ang kabag-ohan kay naa
jud sa atoa nga mga tawo. Bag-uhon jud nato atong panglantaw. Di jud mag-apil-
apil ug gara-gara.
Ang underground man gud kung walay oxygen kay maka-poison jud na. Di
man ka kaginhawa. Katong nahitabo sa ubang grupo kay pabaya. Wala gibantayan.
Ang bantayan sa disgrasya kay daghan. Naa man gud ubang minero ba nga hambog.
Mu ingon ra ug “sus! Kaya na! anad na ta.” Parehos gud anang blaster kay sa amoa
naa may gitawag ug blaster. Ang blaster o blasting, gamiton na kung gahi na kayo
sap ag-abamte kung di na makaya ug duk-duk ug mowel. Pagsindi ana sa ilalum,
paggawas niya kay naa may napatay. Balikon, “ayaw balika kay delikado na!”
Mubalik man jud ang uban kay kaya ra daw. Di buthan. Kabalo gud ka anang
blasting kay danger gud na. kani lageng tawo nga di maghunahuna ug safety kay
delikado.
Mao lageng naminero kay pa skwelaon sa ginikanan unya mamayabas ug
santol ra. Hahaha. Daghan lage nga minero mu ingon nga maypag ning skwela ta.
Unya naa naman jud mi diri, maong tarungon nalang kibali ni aron maka-income.
Naa naman, di naman ka makalikay kay naa naman ga-atubang kay kung sa kuan
pa, mao naman ni ang profession. Maayo man gud ning naa kay nahuman kay
daghan kag oportunidad. Dayon ang mga trabaho kay sayon nalang ba. Kana
bitawng akong mga anak kay ako jud gi-ingnan nga magtarong jud. Di jud maggara-
gara. Kay kung di mo mu-eskwela ug tarong dayon magminyo mo ug sayo, di biya
lalim nga magminyo ug sayo. Salig mo sa inyong ginikanan nga utro pod pobreng
dako. Mao ng kung pwede, siguruhon jud ang pag-eskwela. Igo nalang mi
magtambag sa among mga anak kay ni-agi naman mi. Pero ako sad, di ko kamahay
nga wala ko ka-eskwela gumikan kay, gumikan sa ginikanan. Kay patay nagud
akong papa. Akong mama kay naminyo na ug lain. Lahi na kibali ang pamilya. Pero
kaning uban nga naa ang pamilya dayon gipa-eskwela pa dayon gatinonto. Kana
jud sila ang kamahayan. Imbis tabangan nimo imong ginikanan. Kana bitaw akong
bata, ako man ng gitudluan ug budget-budget.
Among sigeg makuha kay gold man. Gamay ra ang porsyento sa silver. Naa
pod ubang lugar nga kusog ang copper. Pait na diha. Di man makwartahan ang
copper. Mayo unta ug silver kay kung maabot ug kilo kay mga 20,000 guro. Pero
di jud pareha sa gold nga bisag gamay lang bahalag 200 grams kay muhalin naman
ug dako.
N#2 Allan Felicia

Ang minero gajud, kung imong huna-hunaon pagdajaw kibali murag

gilubong na daan sa ilayum kay gatunnel ka so pag-abot sa ilayum, lupa gud na
gabangag ka ilawum sa yuta. So, kung naay problema didto sa ilayum, naay
mabusbus, ma-bardown. Mapatay jud ka didto sa ilayum. pero kung kuan sab,
plastado sab imong sitwasyon labina kung naay financier, naa kay kahoy supply,
timberado ang tunnel maong safety. Pero di malikayan nga naay aksidente kay di
nimo mahibaw-an ang sistema sa ilayum sa yuta. pero ok raman japon sa amoa kay
mao naman among panginabuhi. Kung swertuhon makakwarta sab. tapos kung jaon
mi kebali income, makatabang rapod sa pamilya. almost 26 years nako gaminero.
16 yrs old ko nagsugod. Ako sauna ag wa pako gaminero silbi, mang-uuma ko sa
basakan. Taga Tandag, Surigao del Sur ko. Dayu rasab ko diri sa Surigao kay lisod
lage ang panginabuhi sa amo kay basakan raman ug lubi. Nagbasak ko didto,
nagtanum kog tulo ka ektarya akong gihawiran nga basakan pero di pod amoa. Saup
rapod ko didto. Kung naay ma-income hatag kag plete sa tag-iya sa lupa. Ang lujo
kwaan sa gasto dayon ang mabilin kay mao natoy para pamilya. So, lisod man didto,
naa man koy ig-agaw nga naka-imbitar pod sa akoa diri nga “adto ta dito kay naay
high-grade”. So, pag-abot jud nako diria, mahadlok ko musulod kay bangag man
lage wa ta maanad. Naanad man kog patag. Ana siya nga testingi ra kay maanad ra
ka. Hinay-hinay hangtod nga nasulod jud ko hangtod sa ilayum. Unya pag-abot
nako sa ilayum kay kung manggawas sila kay mabiya man ko didto. Musunod jud
kog gawas kay mahadlok man ko nga ako ra usa. Makulbaan biya jud ka kay ngit-
ngit biya. Dayon sauna kay di pa biya uso ang spot. Ang among gamit didto kay
kalburo. Sug-an rato nimo dayon butangan ra ug tubig, musiga man tong kalburo.
So mao toy suga didto mag-abante hangtod naanad ko. So mao najud akong
panginabuhi diria kay murag mabigla-bigla ug kwarta-kwarta man lage. Maong
maglisod pod kag bija sa imong trabaho kay makasapi man gayud. Maong padayon
ko hangtod karon.
Upat kabuok akong bata. Naa ra sila diri gapuyo kay diri naman ko naminyo.
Taga diri rapod akong asawa sa Placer. Kinamaguwangan nakong bata kay onse pa
ang edad. 42 yrs old nako dayon akong asawa kay 29 pa. Mas gana raning minero
kaw kay naa man gud kay portion sa bena. Pananglit imong portion kung kwarta-
kwarta murag bigla ba. Pero kung magpait sab, labaw pa sa ampalaya kapait. Pero
maningkamot ra lamang. Di man jud na mahitabo nga walay grasya kung di ka
maningkamot lamang. So naa ra japon kay makaon, naa kay ikagasto paskwela
hinay-hinay sa imong anak. Pero mao najud na iyang panginabuhi kanang
pamulawan. Pero usahay magsideline ko magturtle sa basakan kung kabsan. Hawid
kog sulpot kanang para sa humay ug traktor. Karon kay sideline-sideline pod kog
hawol-hawol ug stock kay naa may kabaw sa akong amo nga gipahawiran sa akoa.
Sulod tunnel pero pag naay hawulon kay maghawol. Mao na kibali ang sitwasyon.
Ako pod ang nagdala sa among grupo ron kay team leader ko. Upat mi kagrupo.
nagdala sab mig mga tawo. Sauna ag wala pako sa akong amo kay bag-o mana
akong amo krn dri. Mga lima naman ko katuig diri. Katong una jud kay ako rapod
pag-umangkon akong amo. Ako ra japon ang gadala sa grupo. Dose ka grupo akong
gidala. Akoy overall team leader. So ang tanang sitwasyon kibali sa tunnel ako silbi
ang ga survey permanente matag-adlaw, semana, ulan ug unsay mga delikado.
Kibali akoy gadala ug safety sa ilaa. Kay ang uban man gud pag-ingon naay
bulawan kay di naman makadumdum paglig-on sa tunnel. Di na magtimber kay
gusto nalang mag-abante diretso kay kakwartahon man lage dayon. Ang
kinahanglan sa tunnel kay safety. Kuryente biya ang nagadala. Kailangan ang mga
wiring ug ang mga makina kay sakto ug proseso sa ilayum kay mangurente man na,
patay man japon ang tawo. Tapos sa main line kung naay mga leaking. Timber jud
ang pinaka-importante sa tunnel. Kay kung walay timber dayon delikado ang
tunnel, sigurado jud nga mapatyan jud kag tawo. Daghan kog mga kauban sadiha
nga ka-upad-upad ra nako. Murag ako nalang siguro nabilin sa akong grupo. Gikan
sa amoa sa Tandag kay walo mi nidayo diri. Ako nalang nabilin. Patay na ang pito
ka kauban nako. Nabusbusan ko sauna pero kas-a rasab. Kay panggabie man ko ato.
Alas syete sa gabie ko nahugmakan dayon alas tres nako sa kadlawon na rescue.
Ako ra isa ato. Tingala akong mga kauban sa ibabaw kay imposible alas syete ko
nisulod dayon wa pa minggawas pagka-alas onse. So sulod sila. Napikot na ang
bangag. Tabang silag habwa. Naa ray hangin sa ilayum kay layo-layo man pero ang
hangin init na. Ang tingog nimo di na nimo mabati. Gasinggit-singgit ko sa ilayum
di na maabot nila sa gawas. Mao nay kuyaw sa pagtunnel. Maygani drifting kay
kung sinking sigurado nga tabon jud diretso. Lubong ka daang buhi ana nga trabaho.
Mao ng kung magtunnel jud silbi kay kailangan jud timberado. Magkina-unsa kay
musagang paman jud ang kahoy so makagawas pajud ka. Di jud sya nga largo jud
mutabon kay naa may kahoy. Kay kung mubigay, di jud madali. Di pareha sauna
nga walay timberay lage. Gimbaw ra ang agi sa ilayum. Pagbardown pilit jud tawon
ang tawo sa ilayum.
Sa uban kasagaran magpadugo. Pero sa amoa kay di mi mag-ingon ana.
Depende rapod sa tinoohan kay ang uban di sab mutoo ana. Kay mao raman,
paduguan nimog sa madili kay mu-high grade man jud na. Naa koy financier sauna
nga di jud mutoo ana kay Saksi ni Jehova man. Di jud na sila mutoo ug padugo-
dugo gawas atong mga kauban namo nga mulimod rakan nga di magpahibalo sa
financier nga magpadugo. Kanang padugo gud kay ang gi-apas ra ana kay pakal
raman. Ihaw-ihaw ra. Walay puyos raman gud japon na. Laliman ka mupalit ug
baboy nga 80 kilos. Iwaswas ang dugo diha sa portal sa tunnel dayon paghuman
kay kaon naman. Mao ranay purpose sa magpadugo. Pero ang purpose nga pa-high
grade-on ang bangag kay dili na. kay bisag di nimo paduguan mu-high grade jud na
sya. Katong pito nako kakauban kay natabunan jud to sila. Pero wa mi gasunod, wa
mi gauban. Lahi-lahi to sila nga grupo. Disgrasya jud to sila. Didto rapod siguro
kutob ilang kinabuhi. Pero ako naluwas paman jud ko. Na-bardown-an man ko pero
naluwas paman ko. Mas nisubsub pahinuon ko pag-tunnel kay gikan ato nga
panghitabo absanan lang ug pila kabulan kay high grade man. Nakakwarta-kwarta
man gayud dayon ulitawo pako atong panahona. Gana na lage sab musulod kay
naanad naman. Dayon isa pa kay makakwarta man. Dako jud ug tabang ang pag
high grade. Murag wala ko bati-ag kahadlok kay kana lageng kwarta ang makadalag
ingganyo nimo. Uy! Kwartahan man gayud. Karon na nga minyo na naa nay mga
anak na di musamot najud hinuon ug padalngas ug sakto kay manginahanglan man
jud kag kwarta. Ganahan ka labin nag mubahin kag tag 100,000 o 200,000. Kinsa
may di ganahan nga minero ana. Wala jud kay kahadlokan ana didto. Pero panahong
pit-os kay pit-os jud. Di ka muagwanta, wala jud. Usahay makalaong lage nga
piskot oy maypa sigurog mangdayag tag lubi ani, sinuguro pa siguro ni kay inadlaw
man. Suhol man dayon pagkahapon. Sa tunnel pod kay kung kulang ka sa pag-
agwanta ug kulang ka sa pa-ilog kay di jud ka kaagi ug kwartang dagko. Antos rajud
ang kailangan ana. Uban mu-sideline kay kapos sa kinahanglanon sa pamilya. Pero
ila jud focus kay ang high grade. Naa guro koy plano musulod ug negosyo kung
dagko lang ang bahin. Kay kung bigla-bigla gayud pwede man to ihinay-hinay nimo
ug negosyo kay kung mapusuyon man gani naa ra japon kay kwaan. Samot na kung
kapoyan naka dayon naa kay tinda-tinda di diri nalang sa pod ka sa tinda-tinda lang
sa. Magbuhi ba ug baboy. Ako sauna namuhi man kog baboy sab. Kwarta to sa
tunnel. Mga tuig sab to kapin. Unya naprenda lage among yuta didto sa Tandag.
Hinatag rapod na nga yuta sa gobyerno, sa DAR ba. Duha ka ektarya. Naprenda kay
operahanan ang asawa sa akong magulang kay caesarian. So akong income sa baboy
silbi kay akong gilukat sa yuta kay wala man silay ilang kabuhian didto kung wala
malukat. So didto naundang ang babuyan. Naabot pod ang punto nga na minus na
ang income, waya na kabalik asa. Pero at least nasulbad ang problema didto. Naay
basakan gamay pod. Kaning panginabuhi lage, gawas lamang siguro tong kung naa
kay dako-dako nga kwarta kay igo raka mag-raking raking. Ikaw nga wala di kayud
jud. luyo sa imong paningkamot, sabayan nimog pag-ampo kay di man ka ma ingon-
ani kung walay Ginoo sab. Kay kung ang Ginoo di mo provide nimo ug grasya kay
wala gayud. Bisag unsaon nimog mudmod sa lupa. Pero kung gatrabaho ka nga
gasalig sa iya, naa juy grasya. Tawo raman pod ta, hinimo raman pod ta.
Matag financier kay naa na silay balaod. Pag-abot sa panahong lisod nga
ibutang ko naay mga linog-linog ug bagyo. So kinahanglan naay bantay sa taas, sa
portal silbi. Naay mga problema, pagawson jud na. Palabyon anay ning panahona.
Ibutang ko naglunop, palabyon anay. Pagkagwapo na ang tempo ayha ka
mutrabahog balik kay lisod man kung imong ipugos sa ilayum nga ingon ana. Para
iwas disgrasya. So kibali ang mga financier naa na silay instructions sa pagdala.
Kung delikado ang tempo, kusog ang ulan. Walay musulod. Wala may linog sa
ilayum. Di ka kabati ug linog sa ilayum sa lupa. Ang linog sa ibabaw ra. Di mu-
uyog ang yuta sa ilayum, ang ibabaw ra. Pero naay tingog, magdahunog.
Magdahunog rana sa ilayum, panid-an ra nimo na. Kini linog ni sa taas. Katong
naglinog last time kay naa mi ilayum sa tunnel. Wa ra ni-bardown kay bato naman
ang ilayum. Ang kuyaw raman ana kay ang portal kay yuta ra. Mao ganing
importante ang timber kay kung di timberado isa na sya sa cause nga mutabon sa
imo. Pag-abot sa ilayum kay bato naman so lig-on na. Sa taas ra ang huyang. Mao
ng makabati kag linog diri ra sa ibabaw. Sa ilayum, tungod kay bato rato didto
maong di ka kabati ug linog. Ang imo rang mabatian kay dahunog. Mugawas dayon
mi.
Munaog mi kay maghawid rami sa pisi. Naa may mga hagdan-hagdan nga
timber imong tikang-tikangan pagnaog. Naa may likisan pod sa ibabaw. Di raman
pod delikado nga pagkanaoga kay naa raman pod kay tumban. Ang bangag kay
gadepende sa kadak-on, naay kwatro nga bangag, naay tres, naay dos medya. Ikaw
na magtrabaho. Naay dagko kaayo nga bangag kay double compartment man. Labi
na kung naay mga raker magamit. Maggamit silag likis nga makina na ang maglikis.
Lahi ang agi-anan sa tawo, lahi ang agi-anan sa stock or mocking. Diha na ang
makina. So sa isa kay tawo ra ang mag-agi. Mao nay double compartment silbi.
Mugamit ug bagun sa ilayum, standard imong tunnel dayon timberado, magtindog
ka. Itulak ra nimo ang bagun nga gisudlan ug stock ba or mocking ba or mga kahoy
ba na para timber. Itulak rana nimo kay gihimuan man na ug release. Mao nay mga
pamaagi sa drift. Sa ground na kibali. Mas lami rajud tong makina gamiton maglikis
kay di man ka kapuyon. Dili pod tanang grupo gagamit ug raker. Depende man sa
area ug sitwasyon sa area. So pag-abot sa panahon nga muboom na. Maradjao na
ang dagan sa processing, butangan na na ug raker para ang tawo di na mahago. Mas
maayo ng makabalo mo sa kinabuhi sa minero kay basin diay ganahan mo
magminero. Hahahahaha. Kay kanang panahon man gud sige na ug utro hangtod sa
punto nga kung diha jud na nimo swerte siguro. Kay kaning tawo linya-linya man.
Kining area sa Mapaso, kompanya nana. Sakop na sa Manila Mining. So
pagtukod ana nga kompanya pildi tong mga balaod. Gisabot na daan nga kung
pananglit operasyunan ang kompanya nga intero sakop sa Manila Mining Company
kibali, wala nay panginabuhian ang mga tawo. So unsa may sistema para
patrabahuon ninyo ang mga tawo nga di man sab tanan ang makatrabaho? Kay
kontrata man. So ingon ang kompanya nga tagaan ug area ang mga tawo nga
makatunnel. So imong masistema daan nga dili illegal. Kay ang mismong
kompanya ug munisipyo ang nitugot. Buot pasabot legal. Pero kung gamiton sa
kompanya ang lupa, hawa ang mga minero. Pero pag-abot sa mga panahon nga naay
madisgrasya, kompanya ang managot. Mao nga kasagaran sa kompanya,
matagbulan, musurvey sa area. Tan-awon ang safety sa tunnel, tan-awon ang
sitwasyon ninyo kung safety paba kay kung pag-abot sa panahon nga naay
madisgrasya; ma-bardwon-nan or unsa paba didto, kompanya ang manubag. Pero
lisod man lage kung dili nila tagaan ug source ang tawo kay aha man mangita ug
panginabuhi. So muhatag silag lugar. Mao lage sige silag subay nga safety ang
gamit. Issue-han pa gani mi sauna ug butas ug gloves. Di mi mag-gloves samot
nagmaghawid kag maso, magligid-ligid ang maso, kamot na nuon nimo ang ma
untuhan. Maayo man tong kamot ra kay makapugong man jud to maong di maligas.
Diha ra ka musul-ob sa gawas, pagsulod pa. Pag-abot sa ilawum, tang-tangon tong
butas kay maglisod man kag kamang-kamang kung naay butas. Purong raka didto
unya ug spot dayon dala sa gamit. Paggawas, itaod nimo to kay basin naay taga
kompanya. Maatlan ka sa roving. Uy! Di man safety, tagaan mog safety. So kay ang
safety man gud kay ang helmet. Pag-abot sa ilawum nga naay mga bato mahulog,
dili dayon ka masamad. Plastic biya na di biya na metallic. Ligyas raman ang bato
man ana. Paglantaw sa kompanya ana nga “kini nasunod” pero sa ilawum wa jud
na nasunod kay hasulan man sila didto. So mao na kibali ang sitwasyon. Mao na
ang panginabuhi sa ilawum. Sa ibabaw kay naa mi kalingaw sa lungag pero sa
ilawum kay wala. Naa mi radyo o tv ba sa ibabaw para palipas oras. Ang trabaho
nimo didto pag imo na nga shifting, trabaho jud ka nga trabaho. Paggawas, relax
ka. Bahalag maglantaw kag tv didto, minaw kag sounds, cellphone ba; naa man ka
sa ibabaw.
 Basta magbanggaan ang laing grupo sa ilawum kay mag-away. Di
magkasinabot kay mag-ilog man. Pero ang pinakadabest, kasagaran mag-away kay
minero man, kay ang team leader di man na permanente musulod. So ang muhikay
kay team leader. Kung di mahikay sa team leader kay financier. Kung di japon
magkasinabot, sira ang bangag. Magpatay man. Magdinunggabay ug mowel sa
ilawum. Pahuwaya sa kay nag-away man sa ilang binuslutan. Stop operation, stop
operation pod sa pikas. Husayon pod diri sa lungsod. Husayon mo, nganong mag-
ilog man. O sige naay agreement. Diri ka, diri ko. Kung mulapas, ang mahitabo kay
maundang ang trabaho. Para paglikay nga di mo magpatay sa ilawum. Kung di ka
madala sa barangay di adto jud ka sa local. Kay ang pirmero muhasay ana kay team
leader kay kasagarang mag-away ana kay mga tawo man. “Boss, buslot man didto”.
Ang pikas sab mureport “boss, buslot”. “Unsa man, aha man dapit ang high grade?”,
“sa ila”, “dutduton nato na para makuha nato ang high grade, mu-ambush ta sa ila”.
So musugat jud. Samok na. So pakigkitaan ng pikas sa team leader, team leader sab
sa pikas. “Storyaha.” Ok na nagkasinabot pero pag-abot sa ilawum kay di man. Abot
sa financier. Pag-abot sa financier ug sa pikas financier, magstorya na. “Saman?
Mag-isig lugar rata aron way mahitabo kay kung mugamit kag armas kay naa man
pod mi armas.” Ana naman ang mahitabo kay kwarta naman ilang giilugan. So, ok
na, naa nay agreement dayon naay permahanan. Maong mahapsay na ang dagan.
Pag dili makaya, paundangan najud ang operation para walay mahitabo. Hanap
napod ug laing area para maglikay sa problema. Di man jud malikayan ang
problema labi na ang pamulawan kay init kaayo. Kita kag bulawan kay tingkag
dayon ang dunggan kay “uy! Kwarta na ni!” ang isa ka gramo ron kay 2,000 ang
gramo. Asa ka mangita ana ron. Labon na kung magkinilo. Mao ng uban mo ingon
nga “pwede tika barayan, pusilan tika.” Ingon ana biya na ang mga tawo karon
samot nag makapunit ug high grade. Mao ni kibali ang sitwasyon sa panginabuhi.
Na kami naanad na mi kay mao naman lage na amo lage. Mao ranay panginabuhian,
so, kumbati. Pero kung away-away lage mao na ilang gitawag nga maglikay ta.
Hatag na sa ila gud para walay samok. Unsa may purpose sa imong panginabuhi
kung mamatay ka. Kay kung pareha ta isog di mangamatay ta. Unsa may pulos sa
pamilya nimo kung mamatay ka. Sa pagpanarbaho di jud malikayan bisan basakan
gani. Sige nakog kasulay ana. Isog man mo di inyo na kana. Pa ilog nalang jud ko.
Kasagaran sa mga ingon ana kay pasikat para saligan sa amo. Kay ang isog nga
tawo di man masukod. Ayaw ko ingna nga ikaw ray naay isog kami wala. Pareha
biya ta tawo. Naay uban nga kanang walay financier nga ilog-ilog ra bitaw. Kung
naay makit-an nga ok ug dagan, ilogan. So, diha mahitabo usahay ang patay. Pero
kung de financier kay dili kaayo mahitabo kay macontrol man.
Mao na ang sistema sa imong kaagi. Lisod man jud tinuod. Pero tungod lage
sa kalisod, ug tungod kay lisod, mutrabaho jud ka kay lisod man. Kay kung sayon
pa nganong musulod paman ka didto nga hayahay man ka diri sa gawas. Tungod sa
kalisod, galisod man sab ka, musulod jud ka. Kinsa kahay kwartahan nga musulod
pa ug bangag? Diba? Wala man. Mag financier nalang ko kung naa koy kwarta,
diba? Pagsulod lage nako pirmero kay basta nakong panglingi. Akong problema ato
kung wa jud ko kasulod kay hangtod ron sige rajud kog gadungaw. Kadugayan
nangursunada nalang jud kay di man jud ka makakwarta kung sige rakag lantaw.
Pirmero raman diay pero kung makasulod kag kas-a kay wala na, maganahan na ka.
Labin nag paggawas nga bitbit na ug stock. Pas-an na inig uli ug pangbulmill para
makakwarta dayon inom dayon ug beer. Wa na, di na bation tong hadlok sa bangag.
Ulian na. Hambugero raba ning high grader. Asa man ka kitag high grader nga di
hambugero. Bisag buwad ang sud-an pero pag-abot sa tindahan kay beer.
Hinambid-hinambid didto, red horse pa ang giinom. Pero pag-uli sa balay, buwad
sud-an. Ingon ana man sab ko kay ako mang agi. Sauna makakwarta ko, ulitawo pa
lage, bahalag walay sud-an sa balay. Pag-abot diri sa gawas labi na kung naay mga
daga. Magpapalabas man ka kay. Bunot pitaka, bundak pa lamesa ang pitaka.
Mukarga pa usahay ug 6,000, 10,000. Puro na nilibo. Mu-order ug beer ibutang sa
case ug lechon manok. Pero pag-uli ginamos ra ang sud-an. Pagka-ugma kay wala
nay kwarta, hurot na. Karong naa nakoy pamilya kay di nako mag-ingon ana. Ang
akong gigasto-gasto didto kay diri rajud sa akong anak. Ako sauna hawak ko anang
mga tindahan nga dako. Manawag pa lage. Mura sad kag mayor ba. Dala kag 60,000
sa bulsa. Nah! Mura sab kag amo didto. Mga batos grabe ka baga. Makasugo jud
ka nila kay ikaw raman naay kwarta. Maong ako ilang ilhon nga amo pero pagwala
nakay kwarta, ikaw napod ang suguon. Pero karon di nako maka ingon ana na kay
naa naman koy mga bata na. Ultimong piso lisod na gani ko mubuhi sa ako ug piso
kay inig uli nako sa balay mangayo man dayon ug piso akong bata di akong ihatag.
N#3 ANSELMO ESPANTO

Ako si Anselmo Espanto, ning abot nako ug mga baynte anyos sa

pagtrabaho sa tunnel. Saysinta anyos nako karon, ug isa ka lumulupyo dinhi sa
baryo sa bad-as, Placer, Surigao del Norte. Mga tuig mil noybe sintos nobentay
syete tong tuig nga diin ming suyod ko sa trabaho sa pagpanghygrid. Ako atong
panahona dili gajud ko ganahan mo suyod aning klaseha sa trabaho kay bagan
murag arang kahadlok man gajud , pero kay waya man koy mahimo. Mao to nga
ning sugal grakan gajud ko aron mabuhi ang ahong pamilya. Waya koy nahimo
bisan ug grabi ka dilikado sa trabaho nga ahong gisuyod kay dili man lalim ning
naa nakay kaugalingong pamilya kay ikaw isip us aka amahan ug bana
maningkamot man gajud ka aron mabuhi ang imong pamilya. Pastilan gajud ning
kinabuhi grabing ka gwatsi!. Hahaha…. laliman kag sukad ma sukad nga nabot-an
ko waya man gajud intawon naho gihandom ang ingon ani nga klase sa trabaho.
Pero kay dili man lage nato matagna ang panahon labi na kay grabing ka posong
ning mga panghitabo unsahay sa atong kinabuhi kay biskay dili ka gusto anang
butanga, anha naman hinoa ka ibutang sa panahon nga waya nimo handoma. Ang
isa man gud sa mga rason maong dili ko maka pangapply ug mga ganahon nga
trabaho kay waya man ko nakahuman ug skwela kay kini laging binogoy ray naa sa
huna-huna, kanang wayay plano sa kinabuhi ba. Mao na nga ning sugal rakan gajud
ko aning trabahoa kay waya man koy katungod nga mo pili ug trabaho kay ultimo
raman ko. Daghan kog mga barkada ug mga kaila nga nanghagad sa aho aron mo
suyod aning pagpanghygrid, pero jaon pud gihapoy ningbabag tungod kay dili man
lage maajo ang epekto ani sa atong kinaiyahan. Dili sajon ug dili lalim ning among
kinabuhi sa pagpanghygrid tungod kay dili kompleto ang among mga makina ug
mga gamit sa suyod sa tunnel. Mao na nga dili gajud basta-basta ning among
kinabuhi. Tungod aning mga kakuwangon sa mga gamit daghang balita mahitungod
sa pagka disgrasya sa mga minero sa ilawom sa bangag. Panapanahon ra ang
pagsuyod sa kwarta aning klaseha sa trabaho. Kibali timpo-timpo ra kay unsahay
waya man mi mabagtan nga mga buyawan. Ang sweldo namo diri kay paid by result
ra gajud intawon. Mao nga kinahanglan gajud doble kayo dug taas sa pasensya. Mao
na nga unsahay kinahanglan nga mag antos mi sa kalisod, makautang pud gajud
unsahay kay para naay pangkonsomo sa pamilya. Naa gajoy mga panahon nga waya
gajoy suyod sa among bangag, pareha karon nga gikan enero hangtod sa marso
waya pa gajud mi nakita nga buyawan mao nga waya gajoy kwarta ang kada isa sa
amoa. Kung makabantay mo, gihatagan gajud namo ug bili ug importansya ang
pagka pantay-pantay sa matag-usa. Patas gajud ming tanan sa pagbahin ug kwarta
kung naa man gani mi makit-an nga mga buyawan aron wayay problema o
pagpangwenta nga mahitabo. Dihay kaisa sauna nga ningbahin mi sa matag-usa ug
tag isa ka milyon kapin, unja makaingon gajud ko nga han-ay ang among ssestema
sa pagbahin sa kwarta kay plastado man gajud kaajo. Sukad ma sukad waya paman
pud ko nakasuway nga magka ingkwentro ang mga trabahante tungod sa
pagbahinay sa kwarta kay sa adiser pa magsugod ang operasyon kay mag klarohay
man gajud daan mi ug istorya mahitungod sa plastado ugh an-ay nga pagbahinay sa
kwarta. Ang kani nga klase sa trabaho nanginahanglan ug perti nga kusog,
resistensya, ug diskarte tungod kay mano-mano man ang operasyon diri sa mall-
scale. Aside ana, kinahanglan pud ug kaisog kay hadlok gajud kaajo ang sitwasyon
didto sa ilawom sa boho. Samtang nagtrabaho mi sa ilawom sa juta nanghianot mi
kanunay nga naa mi makit-an nga mga buyawan. Gamay ra kaajo ang among tunnel,
gamay ug buho mao nga dilikado kaajo kung maglinog kay dali ra kaajo matumpag
ang mga buho nga among gitrabaho. Mano-mano ang proseso dinhi sa small-scale
dili pariah sa large-scale nga kompleto sa mga gamit ug makinarya. Tungod man
gud kay waya mi detector ug buyawan, mao nga kung paminaw namo naay
buyawan ani nga area, magkabot dajon mig dali-dali aron kuhaan ug sample. Sa
kada pag-abante namo dako ang among pagsalig ug paghandom nga makakuha mi
ug buyawan aron mo lambo ang among kahimtang sa kinabuhi. Pila n aka higayon
ang ninglabay nga gibawalan mi sa atong panggamhanan tungod sa kadilikado sa
among trabaho. Mao to nga nag research mi kung unsa gajud ang mas delikado.
Gikompara namo ang disgrasya sa pagmina ug disgrasya sa pagmotor. Among
nadiskobre nga mas daghan ug namatay sa pag motor kaysa sa pagmina mao nga
waya gajud mi ning undang sa pagmina kay mao ragud ni ang among gisaligan sa
encome sa among pamilya.
Mao na sija nga para sa aho dako gajud ug natabang ang pagmina sa ahoa
ug sa ahong pamilya. Napaeskwela naho ang ahong mga anak ug nahan-ay naho
daana ng ilang kaugmaon. Nakatukod kog kaugalingon nahong mansion tungod sa
tunnel. Kaning ahong bayay karon ika-ipat na naho ni nga bayay. Ang tulo kabook
gipanghatag naho sa ahong mga parente. Pagkahuman nakapatukod pa gajud kog
bayay para sa ahong mga ginikanan, kaning mga butanga kung imong makita mao
ni ang timailhan kung unsa na kalajo sa ahong naabot sa ahong kinabuhi.
Mapasalamaton gajud ko kaajo kay maajo na lamang nakatabang ug makatabang
gihapon ko sa ahong mga amigo ug maski sa uban tawo. Bisan ug ginagmay ra basta
kay makatabang ka sa imong isig katawo okay na kaajo.
Sa pamaagi sa pagpili namo sa area nga among minahon waya mi mga
detector nga ginagamit nga pareha sa kompanya. Ang kami unang-una magbase sa
history, history kung naa bay nakabagat dinhi ug gold o way aba. Ang number one
nga hanapan namo kay ang mga sapa kay ang sapa kibali anha man diha padulong
ang mga minerals. Kung waya say sapa ang basihan namo kay ang pag uyan.
Example mo uyan tapos among lantawon kung asa paingon ang tubig gikan sa bukid
mo agi. Kanang asa moagi ang tubig, naa may agihan sa tubig nga pag mo uyan ra
naay tubig sunod pag wayay uyan waya nasay tubig diba. Kadtong inagihan sa tubig
mao to ang among kuhaan ug sample. Kasagaran gajud namo basehan kay ang
history. Pananglitan sauna naay namuyawan dinhi sunod gidungog nga nakakuha
sila so meaning dako ug posibilidad nga buyawanon gajud ni nga area. So mao na
nga among pangitaon pinaagi sa sapa kay ma trace mana nimo. Kibali mao ni ang
end sa sapa ani nga area kuhaan namo na ug sample, basta kay naa kay makita nga
ginagmay nga bulawan sign na nga naa positibo nga naay bulawan. Pagkahuman sa
unahan nasad kuhaan napud ug sample taman sa area sa sapa nga wala nay imong
makita nga ginagmay nga sample sa bulawan so diha ra taman. Tan awon nimo
kung asa ang utlanan sa naay suyod ug sa walay suyod. So ang pangutana nganong
dinhing dapita taman diri naa may suyod sunod sa unahan waya naman. So kung
bukid ni pareha kinta ana, nganong dinhi naa may suyod sunod didto waya naman.
So tan awon dajod dinhis pikas nga side kay possible nga pag uwan anhe dinhi agi
ang tubig so dri mo deposit ang mga inagasan sa tubig. So kaning inagasan sa tubig
paingon sa itaas aho napud nang susihon kung asa napud nang naay suyod ug walay
suyod. Pag waya naysuyod dinhing dapita kabutan dayon na sija hangton nga
makita tong viens o gitawag nga bina. Pangitaon usa kung may bin aba o way aba,
sunod kung makakita ug mga stringer mao to ang sundon. Dili mi ingon nga mo
decidedajon nga sinking or drift gawas kung naay nay history nga parehas kinta
didto nga naa nay nagtunnel unja naka igo sila sunod ingnon ta laman nga ang dagan
sa ilang bina kay paingon diri, so ang among tunnel diri magsugod aron targeton na
diretso ang bina. Pero naa poy among mga tunnel nga dili mo igo mao na nga biyaan
na lamang. Naa poy uban nga gitawag namo nga prospecting tunnel kay nag
prospect paka kung naa bay suyod dinhi o waya ba. Kay sa mga dagko nga
kompanya gitawag mana nila ug drilling and exploration. Ako waya koy mga
tinoohan dili pareha sa uban mga minero naa silay mga tinoohan pero kaning akong
mga tawo nautro na ilang panglantaw ug prinsipyo kay na influence man naho.
Naay usahay magpabuhat-buhat pa, magpadugo ug uban pa. pero sa akoa wala na
kay ang tag iya ang ginoo man walay lain. Nganong ato manang halaran ng mga
jawa nga sinilhig raman na sila sa ginoo. Kung huna-hunaon mas labaw pata ana
nila mao nga dili ko mo tuo anang ingon anang mga ritwal-ritwal adesir mag tunnel.
Dili ta dapat mahadlok anang mga ingkanto kay mga backward na sila. Ka swerte
ba gud sa jawa kung imong ihawan. Tinala mana nga tinoohan ng ingon ana kay
silbi makaingon ta nga waya kay salig sa ginoo kay mas nahadlok man hinoon kas
iyang mga sinilhig. Mao nga na influence naho ang akong mga trabahante kay every
Sunday mag bible sharing man mi diri sa akong gazebo kay aron ang mga tinoohan
nila nga salikmaot mausab ngadto sa tul-id ug mayo. Kaa nga bible study dili na
sija kun naay sekta. Wala nay specific nga relihiyon. Ang among gubasehan ra kay
ang balaang kasulatan mao ang bibliya. Wala mi relihiyon ng gidaya, silbi kami
gitawag ra ug mga kristohanon. Kiabali matawag nga moral ascendancy ang ikong
gibuhat sa ila. Wala mi nag touch about religion, ang amoa ra kay about sa bible.
Gihimo naho ni aron ma motivate sila nga matarong nag ilang kinabuhi. Kung naay
kwarta tudloan naho sila kung unsaon pag gamit kay kining kwarta grasya ni sa
ginoo mao nga dili dapat nato ni usikan ug saying-sayangan kay wala tay katungod.
Sige bitaw naho gajud e example nga sa nag abante pata sige tag sampi tug ginoo
nga ginoo tabangi intawon mi unja karon nga naa nakay kwarta dili naka maka
huna-huna ug ginoo. Ang ma huna-hunaan kay ang santos na, si san Miguel, san
Miguel beer na orderon mahikalimot nag sampit sa ginoo. Kasagari sa mga nisuyod
ug mga mina-mina kay mga layas, mga kreminal nga nakasya sa ilang lugar mao
nga ning langyaw unja pag abot dinhi modangop sa mga minahan aron mabuhi. Ako
waya koy pili sa akong mga tawo kung unsa na sila, kung kreminal bana o unsa
pana sila. Basta kay ang importante para sa ahoa andam ka mag bag-o sa imong
kinabuhi mao nga wayay akong gipili.
Ako ra tingali dinhi kung imong tan-awon ang nag finance nga ang akong
mga tawo moabot ug tag 15 to 20 years or more sa akong pagdumaya. Kasagari sa
uban financer dili magdugay ang ilang mga trabahante. Kay kasagari gajud mag
pailin-ilin man gajud ng mga trabahante ug asa ang maajohon diba?. Walay pili sa
edad basta kay ang importante willing ka nga mo sunod sa akong mga regulasyon
o mga patakaran dili kay ako ang pasundon ninjo. Mao na kibali ang ahong sestima.
Sauna ang akong mga ginikanan nagtrabaho sa mga pag opisina nga trabaho kay
propisyonal man to sila, ako man gud kibali maldito man ko o bugoy nga tawo sauna
sama anang mangregla sa terminal, mang delihensya mao na nga waya ko maka
skwela ug tarong bisan unta naay ikagasto ang ginikanan. Hangtod to nga nagbag o
ko sa akong kinabuhi, nagbasa kog bibliya mao nga nausab ang akong prinsipyo ug
paglantaw sa kinabuhi. High school graduate rako sunod hinangjoan pa gajud nga
pagka graduate kay 76 ra ang average grade naho. Ang akong gibuhat nag bag-o
ko, ning bija sa mga bisyo ug barkada, sunod nagbasa ug bisan unsa nga mga libro
ug isa na ato ang bibliya. Kung imong lantawon kanang akong balay ako ra ang nag
plano ana, ako ang nag estimate ana kung pila ka buhangin, semento ug uban pang
mga materyales ang magamit ana. Pati ang gasto ana ako ra ang nag estimate ana.
Maka ingon gajud ko nga blessings ning tanan sa ginoo sa akoa kay pareha karon
director ko sa is aka bangko. Wayay director sa bangko nga highschool graduate ra
mao nay labing tinood. Laliman kag labaw pa hinoon kog rango sa mga doctor, cpa
ug abogado nga kauban naho. Mao nga blessings gajud kaajo. Kinsa may
magdahom nga ma ingon ani ko karon gikan sa akong pagka tambaloslos sauna.
Pero waya raman pud hinoon ko gikulba kay ankong giisip-isip nganong mahadlok
man ko masajop nga natural masajop ko kay waya gud koy grado. Sila ang dapat
mahadlok kay gradohan sila unja masajop sila nga ila gud nang gi skwelahan mao
nga relax rako. Mao nga dili ka dapat ma intimidate kay natural nga subject to sayop
ka kay gamay ragud kag grado mao nga sila dapat ang mahadlok. Daghan nakog
mga speaking engagement sa nagkalain- laing mga programa. Pareha atong
convention sa tanan pastor sa surigao. Nabuang ba hinoa nga ako may gikuha nga
guest speaker intawon nga waya man koy grado unta. Laliman kag ako na hioay
nag wali sa mga pastor nga imbes kay ako dapat ang ilang walihan kay mas naa
silay kaalam kaysa sa akoa.
Sa kining pagmina adiser ko ning suyod ani nanarbaho anay ko sauna sa
kompanya o large scale. Naa ko sa tunnel na assign ato sa manila mining company
hangtod nga gipadaya ko nila sa America aron mo undergo ug training. Ulitawo
pako atong panahona pagtrabaho naho sa large scale. Nakita man sa kompanya nga
naa koy talent mao nga gipadaya ko nila sa America aron mag training. Laliman
kag sa kadaghang qualified nganong ako mag gipili sa kompanya, mao na nga grabi
gajud ang ahong pagpasalamat sa ginoo. Gitawag tog crash course ang ahong pag
training ig pag swela sa America. Kibali kung sa to pa dinhi sa pilipinas murag tesda
pero puro to actual gajud waya nay theory-theory pa. mga 28 years old ko atong pag
larga naho ug America. Pagkahuman ato ning undang ko pagtrabaho sa mining kay
nag negosyo ko ug welding shop maski dili ko kahibayo mo welding. Nag hire kog
kahibayo mo welding sunod nag palit pud kog welding machine mao to nga nailado
ko kay nag abot-abot naman ko bisag asa kay manaod ug grills, maghimo ug side
car sa motor ug uban pa. ningsuyod ko ato nga negosyo kay gusto naho mapamatud
an ang giingon sa insik nga kanang ang imong sudlan dapat kanang suhito o
kabisado ka. Nabasa pud naho sa bibliya nga giingon nga commit yourself unto the
lord and he will give you the desire of your heart. Mao na ang akong gipanghawakan
gajud sa matag butang ug desisyon nga ahong pagahimoon. Mao to nga nakaingon
ko nga asa may mas tuohan nako ang giingon sa insik o ang giingon sa bibliya mao
to nga gisuwayan naho ang giingon sa bibliya unja kay ning prosper man so tinood
ang giingon sa bibliya kaysa sa giingon sa insik. Kanang sa highway nga shop mao
na ang akong shop sauna sunod gihatag na naman naho na atong weder nako sauna
ng age hire. Kibali sija na ang tag ija ana karon. Gihatag nako na sa ija isip pagsalig
ug pagtabang sa ija kay pamilyado naman. Konsehal na gani na sija karon dinhi nga
baryo. Mao na nga malipayon ko nga mgakatabang sa akong isig katawo. Paghuman
naho ug hatag sa ija ang shop nag desisyon jdajon ko nga magmina nako mao nang
small- acale. Gi apply naho ang tanan nahong nakat onan sa large scale labi na ang
nakat onan naho sa America aron safety ang mga tawo sa ilawom sa tunnel. Kadto
nga time dili mosugot ang ahong ugangan kay ang ijang gusto mobalik kog America
ug unja kay dili namn naho gusto nga mobalik didto mao na nga nagfucos ko sa
pagmina aron dili nako nila samok-samokon ug pabalik didto. Mag unsa ,man tahay
ko didto? Magpa boy sa amerkano?. Mao to nga gusto naho nga mapamatud an nga
kaya nato mabuhi dinhi sa pilipinas. Ang uban tawo nag ambesyon nga adto sa
America pero ako waya koy interes anang butanga. Mao nga daghang project ang
ahong gihimo dinhi sa akong bayay sama sa fish pond, tangke sa tubig ug uban pa
aron mahimong rason sa ila nga dili sa ko mobalik sa gawas, mao to nga nakita nila
nga dili gajud ko interesado mao nga gipasagdan nako nila. Ang importante naka
adto nako didto nahibayo na ako kung unsa ang kinabuhi didto.
Nagsugod nako ug mina-mina unja kay gikaloy an man sa ginoo kay naka
igo man mi ug dako nga bina mao to nga giganahan nakog samot nga magmina. Isa
pud sa rason nga nagmalampuson ang ahong mga tinguha kay nagtamod man gajud
ko sa sugo sa ginoo nga naa makita sa bibliya. Ning undang kos tanang bisyo, bino,
uyab, pamaregla, sugal, ug ni bija sab ko sa barkada kay way ayo ng bardaka mas
maajo ang amigo. Kay sa barkada maki dili na mayo ang gibuhat sege ra lamang
kay barkada man pero sa amigo kay amigo raman mo so pwede ka molikay o dili
ka mouban sa ija. Ang akong mga barkada gina lutos ko. sege ko ingnon ug pastor
maajo pa kunoy nagpastor ko, pero asa naman sila karon?. Sila naman hinoay mo
duol sa aho mosampit mangajo ug tabang. Ang importante dili mausab ang imong
kinaiya bisan naan aka sa pag asenso. Kahibayo gihapon ka molingi kung diin ka
dapit gikan. Kung makig party ko ang akong imbitahon ang tanan nakong mga
trabahante dili kay ang imbitahon kay ang mayor ug kinsa panang mga tawhana.
Giisip nako nga ako usa lamang ka steward sa ginoo mao nga nagpabilin ko nga
mapahiubsanon. Nagbag-o ko kay gikapoy nako sa kanunayng pagpakasala. Mga
20 plus ko atong nagbag-o kos akong kaugalingon. Nagbag-o nako before ko
nitrabaho sa mining. Ang trabaho naho una ato kay tigkanalay ra sunod after a
month nahimo nakong supervisor.
Sauna wala koy abilidad nga nahibal-an, mskin welding. Naghimo kug
business nga wala koy nahibal-an. Pero ang tao pag makakita sa akoa makaingon
nga bright ko, pero dili ko bright. Scholastic record nako natapos kog highschool
graduate 76 akong average. Mahuman ang tuig sa highschool akong notebook usa
ra kabook. Ug dili gyud ko maulaw nga highschool graduate rako tungod ang akong
naabot karon more than anang mga ubang professional. Naay kas-a nag spiker ko
sa us aka bangko, akong giingon sa ilaha nga kamo professional mo so kung ako
nga in-ana lang niangat sa kinabuhi, how much more nga kamo. Bisag unsaon nimo
ug kwenta ang ginoo man gajud ang nag han-ay sa tanan. Ang kaning tunnel
nagkinahanglan ug lakas ng loob kay mas labaw paman ni sa sugal. Maajo man sa
sugal kay mahibaw-an man dajon nimo kung peldi ba o ning daog. Naay ning ingon
sa akoa nga kung labaw pani sa sugal ngano nga dili rakan man pud ko manugal.
Akong gi ingnan nga anhi ra gajud ko sa tunnel kay sa sugal, sa modaog o mapeldi
waya kay tawo nga natabangan dili pareha sa mining o tunnel nga sugal man tuod
sija kung tanawon sa puhunan sa kwarta, kinabuhi ug panahon atleast naa koy
natabangan nga mga tawo. Mapildi man tuod ko unsahay sa tunnel kay kanang
walay bulawan nga Makita atleast ang akong pildi Nakita nako nga gikaon sa akong
mga tawo, silbi kung buot sabton napildi ko kay usahay walay bulawan nga makuha
pero ang gasto naho toa sa mga tawo nako kay sa ilang konsomo. Ang ako karon
more than 50k kada simana ang mga gasto para rana sa pagkaon sa akong mga tawo.
Ang amoa man gud diri kay equal sharing. Ako ang mag gasto ug konsomo. Naa
koy 7 ka tunnel karon dinhi sa placer. Suna abot kog Cabadbaran, mat-I, uga uban
pang lugar para mag tunnel, pero karon diri rakan ko sa placer nag fucos kay sauna
tungod kay toa sa lajo daghay mga anomaliya o sindikato nga nahitabo. Pareha
anang dili mo tarong ug remit ang imong mga tawo kay nagbaligya pud diay sila ug
ila didto. Akong Nakita nga kining bulawan dako ug timtasyon, ang uban kung
makabagat na gani ug buwayan maglimbong na dajon. So mao na nga dia na sa
palcer ang akong mga tunnel aron dili na makapanglimbong. Waya man ko
mahadlok nga malimbongan ko ang akoa kay nalooy ko para sa ila nga nanglimbog
kay ang kwarta nga gikan sa ilang pagpanglimbong kay dali raman na mahanaw
unja nganong mahadlok man ko nga sila may suktan sa ginoo tungod sa ilang
pagpanglimbong. Daghan ng higayon ang nahitabo nga gilimbongan ko pero
gibaliwala ra naho kay nasayod ko ng ang ginoo ra ang maningil sa ila. Usahay
isibat nila ang stock sa bina usahay pud bayloan ug kadtong bina nga minos ug
suyod aron ma safety nila ang kadtong stock nga daghay suyod.
Dihay kausa nga nalooy kos akong tawo kay sija ang nabasol nga gisibat
kuno nija ang buyawan. Ingon sija nga imposible nga gamay rato ug suyod nga ako
man mismo ang nagsuyod sa buyawan sa sako. Naglisod man gani kog sauyod ato
kay mga isa to ka kilo nga buyawan. Mao to nga giingnan nako sija nga unsaon man
nato ni nga mao raman gajud ni ang suyod, gamay raman kaay. Mao to nga
ninghilak sija sa ahong atubangan kay waya man lage sija nanglimbong. Didto naho
nahibay-an nga ang naghatod diay diri sa stock ang maldito. Ning ingon man diay
sija didto sa tunnel nga ihatod na naho ni diritso ilang manager aron dili ta matintal
kay timtasyon raba gajud ning buyawan, unja ning sugot pud ang ijang mga kauban
kay ning salig man pud lagi sila sa naghatod. Didto na dajon nija gi maniobra kay
gikuhaan diay nija ang buyawan. Imbis kay isa ka kilo kapin ang suyod. Ang ning
abot dinhi sa ako mga ¼ rakan. Dako karajaw ang nawaya. Upat to sila kabook ang
nagsabutahe sa buyawan. Gilisdan nila ug stock nga minos ug buyawan ang stock
nga dapat dalhon diri. Ninghiak gajud intawon tong nakabagat sunod pag abot ug
pila ka buwan gi pusil kay gi initan man to sija. Mao na nga grabi gajud ka looy.
Ang uban Nakong mga tawo ni tug an gajud sa ako nga kadtong upat gajud ang
nagbinuang. Mao to nga nalooy ko naghuna-huna sa gaba atong ilang gi buhat. Ang
isa na stroke, hapit nahuyog sa tunnel kay didto man sija gi ataki. Karon na arang-
arang na pero gibijaan sija sa ijang asawa kay dili naman sija kahimo unja kay bata
paman ang asawa nija. Mao na nga Nakita naho nga waya kay kalaban-laban kung
kastigohon nakas ginoo. Naa bitaw gi ingon sa bibliya nga bulahan ang gilimbungan
kaysa san ang limbong. Kay kung tan awon ako nga ilang gi limbongan naa raman
gihapon ko, ang sila ning tagam kay waya naman ko ning finance sa ila puros rakan
kapait ang naa sa ilang kinabuhi. Ang isa ning kandidato pagka konsehal didto sa
ilang lugar kay naa naman lagi kwarta. Sa ilang line up sija ra ang waya nakadaog
sunod na prenda pa gajud ang ilang kalubihan aron idugang ug gasto sa
pagkandidato. Napildi na sa eleksyon nahurot pa gajud ang ijang kwarta sunod na
prenda na ang yuta plus nakautang pa gajud. Wayay napundar sa kwarta nga ijang
abot sa ijang pagpanlimbong. Ang isa na stoke pud, nagkabuang na ang asawa kung
asa makautang ug kwarta unja kay ning uli man ang asawa sa ilang bayay unja
giukay ang pitaka sa ijang bana. Paglantaw sa pitaka kay grabing daghanang kwarta
tungod atong ilang pagpanlimbong unja nakapalit pa ug duha ka motor. Pagkakita
sa asawa sa kwarta gikuha ug gi bijaan ang laki kay arang sukoa man sa asawa kay
nagkabuang na sija ug panghanap ug kwarta unja naa man diay kwarta pa daghan
kayo gitaguan raman diay sa bana kay dili gusto erimit sa asawa. Basta kay sila
tanan upat gikastigo silang tanan sa ginoo.
Diha poy kaisa nga nag prosses mi ug buyawan nga ning abo tug is aka kilo.
Pagkahalin sa buyawan nangutana ko kung pila ka tawo ang mag bahin kay syempre
is aka share man ang akoa. Ning tubag ang akong tawo nga napulo kuno ka tawo
ang mag bahin kay siyam sila daan sunod ako ang ika napulo. Pero nasayod gud ko
daan nga upat ra sila kabook. So kibali gi ilad ko nila, nahibutang nga tagduha sila
ka share kapin sunod ang ako isa ra. Ang isa pa gajud sa ila kay pastor, mao gani to
sija ang ahong gisaligan kay lagi diosnon mao nga nisalig ko nga dili gajud
manglimbong. Pero mao naman hinoon ang nag una sa pagmaniobra. Pero waya ko
ning palag, mao to nga gibahinan nako silbi napulo mi kabook nga nagbahin.
Gipasagdan naho nga gilimbongan ko nila kay naa man sa bibliya nga kung ilogan
ka ug kupo, ihatag pa hinoa ang imong kamison. Mao na nga gipasagdan naho
bahalag nagansi ko. pagkahuman ug tunnel ning hawa na sila sa akoa kay nagsarili
na sila ug finance ug tunnel nila. Nagkaugalingon na ug tunnel sunod sa lain napud
nila ipa prosses, dili na sa akoa. Ang resulta waya pa hinoon nakabayad sa
prossessing kay waya may sulod nga buyawan ang ilang stock. Nahurot ang ilang
kwarta ug gumasto sa waya. Mao na ang resulta sa pagpang limbong. Ang pastor
nakapalit ug motor, unja buntis ang asawa sunod nagsakay-sakay sila sa motor kay
syempre bag-o gud, unja kay na disgrasya mana sila. Nangahospital sila sunod
napunitan pa gajud ang asawa nga buntis. Mao na nga para sa akoa, pilia ang tarong,
pilia ang sakto kay ang pinaagi sa dili mao ug dili sakto dili na magdugay, dili long
lasting ang kalipay nga dala ana. Ang sakto walay katapusan. Mao na nga kung
magbalansi mi ug kwarta sa akong mga tawo ako gajud nang ipakita up to the last
centavo aron makita nga fair gajud. Kung naa paman gani sobra sa akoa ihatag naho
na sa ila silbi bunos o pahalipay nga gitawag namo ug for the boys. Ang among
operasyon sa tunnel waya man pud hona nasirado o naapektohan sa pagpasirado sa
mga mining ni Gina Lopez. Naay unsahay mo harass ang mga pulis kay gusto pud
magpabahin pero sa pagka karo waya naman pud hinoa. Ginsapakita gajud naho
nga dapat fair. Mao bitaw nga kung mangaot mi Dungan gajud tanan apil ang mga
trabahante. Kung unsa ang akong makaon mao ang ilang makaon. Sa akong
pagmina-mina gimahal nako ang akong mga tawo mao nga dili gajud naho sila
limbongan, kay kung mahal nimo ang isa ka tawo dili gajud nimo na limbongan o
pasakitan. Sauna ang gipagunit nako sa uban nakong tunnel ang akong manghod
pero akong gibawi kay naa may mga anomaliya. Adiser nija paabantehon ang ijang
mga tawo kay pasuyopon man daan ug shabo aron alive, kung naay magbinoang
nga trabahante jija kay hiwaan ug talinga, mao to nga akong gibawi. Walo mi
kabook mag igsoon. Ika 7 ko nga anak. Naay uban minero nga makaingon ka nga
grabi ka kugihan kay paggawas sa tunnel gabing kahugaw, nagkalapok-lapok gajud
maski ang ulo puno ug lapok pero mga buyawan na diay to. Pag-uli nija sa ilang
balay naa sijay dako kaajo nga planggana adto sija maligo. Pagkahuman nija ug ligo
bilingon na dajon nija tong mga lapok nga nawaswas sa iyang lawas. Mao na nga
daghay diskarte nga sinindikato aning sa tunnel. Pagkabalo nako ato nga modus
gipabutangan nako ug gwardya ang kadto nga tunnel sunod gipalitan nako sila ug
mga sanina nga gamiton nila pagtrabaho, sunod inig kahuman sa trabaho ipahubo
ang mga sapot sunod paligoon diha minso sa gawas sa portal sa tunnel aron waya
gajoy sindikato nga mahitabo. Naa koy minero sauna nga ning undang biskay
hygrid na kay tungod nahibaw-an nga pisot pa diay sija pagpahubo sa gwardya sa
ijang mga sapot kay paligoon man lagi. Mao rato ang hinongdan nganong ning
undang sija, kay tungod sa kauwaw. Panalangin gikan sa ginoo ang kinaiyahan mao
nga atong gamiton ug pahimoslan. Maajo man gajud nga makatabang ta sa atong
isig katawo pero unsaon man nimo pagtabang kung waya kay ikatabang. Ang
importante sa tawo aron mo asenso kay ang pag save. Ang pag save waya na
nagbase sa imong imcome nga dako o gamay, kana kay imong gibatasan. Dili ka
mahadlok kung magkinaunsa basta naa kay savings. Kanang geologist dagko man
gajud na sila ug swelo pero basin ug mas dako pako ug bayay kaysa sa ila. Sila
karon nagtrabaho pa, pero basin ako nagasweldo na. kani nga trabaho kung tan
awon simple ra o inato ra pero ang akong mga tawo naay SSS ug PHILHEALTH.
Akong giisip nga unsa may ilang kaugmaon kung silay matigulang na. mao to nga
giavail nako sila ug SSS para sa ilang kaugmaon. Gibuhat nako na kay gihigugma
naho na sila kay kung dili pud tungod nila dili ko ingon ani karon. Nakatisting name
anang ma bardown ang tunnel pero amo rapong tabangon o e rescue. Wala pako
namatyan tungod sa pagkahugno. Namatyan kog tawo kaduha tungod sa kuryente
kay nakuryentehan sila sa ilawom tunnel. Pag naay mahitabo nga dili mayo sama
anang mapatyan padayo ra gihapon ang pagtrabaho kay by shifting man ang
pangbuntag duty tapos ang pang-gabie ang moadto sa namatyan pagkagabie ang
pang-gabie nasad ang mo duty sa tunnel sunod ang pangbuntag napud ang mo bisita
sa namatyan. Kinahanglan nga padayon ra gihapon ang operasyon kay aron naa pod
mi maihatag sa pamilya sa namatyan. Naay tunnel nga gihatag sa akoa sa akong
amigo kay ila nang gibiyaan kay unom n aka tawo ang namatay tungod sa poison.
Gidawat nako ang tunnel nga iyang gihatag kay kabalo man ko kung unsaon ug
diskarte ng ingon ana. Nagpataka raman gud to sila ug tunnel nga walay alamag sa
mga gamit sa tunnel para dili ma poison ang mga minero. Before magsugod ang
tanan naa gajoy orientation akong gina conduct aron masayon sila sa Sistema nako,
about pud sa mga gamit kung unsaon aron maklaro ang tanan. Ingnon man nako na
sila nga nia ta diri aron mo trabaho aron mo asenso. Kung kinsa dinhi ang walay
plano nga mo asenso hawa namo. So kung dili ka mohawa pasabot nga gusto ka mo
asenso. Ang pag asenso nagkinahanglan na ug 3. Science, Arithmitic, ug History.
Science - systematic arrangement of knowledge, so dapat diri sa trabaho kahibayo
ka kung unsay trabaho u gang safety. Trabaho nga dili maka disgrasya kay kahibayo
ka kung unsaon. Unsaon nga madali ang trabaho, unsaon nga mapaspas aron maka
kwarta ta, dili kay sege rata ug gasto unja walay abot. Ikaduha Arithmitic- example
nakaikta kag bina , ang bina gamay ra, sa is aka adlaw ang makuha ninjo is aka sako
ra. Sa isa ka sako ang sulod kay is aka gramo ra so 2k ra, nakay ang imong gasto
kay arang dakoa mao nga dapat gamitan ug arithmetic aron ma doble ang makuha.
Unsaon man pag doble? So dakoan ang tunnel aron modako ang kuha. Doblehan ug
habog ba o kalapad aron modako ang kuha ug aron modako ang bina. Parehas
kintahay anang sinking sunod ang bina kay gamay ra sa bikari diri sunod bikari pud
diri, so kibali kini kadako nga bina plus kinoi kadako nga bina sumpayon so modako
na sija. Biskay nakakuha naka ug isa tulo na hinoon imong makuha. Mao tong ning
ingon sila sakto diay sir no?. mao na ang ahong gi ingon ng arithmetic. Kung buot
sabton unsa may imong himoon aron mo increase ang production sa buyawan ng
mao raman ni ang bina. So imong I multiply aron madoble diba. Mao nay
secreto,mao na nga nakakat-on sab sila. So mao na ang kuan sa nomero, atong
kwntahon kung pila ang atong gasto anang adlawa. Kibali ibutang ta nga sa matag
gropo kay singko mil ang simana kaon rana waya pay apil sa mga timber ug uban
pang mga panginahanglanon so kibali libo na daana ng matag adlaw, ibutang ta nga
5k ang adlaw sa tanan gropo kung lima mo ka gropo ugnja ang injong abante kay
isa ra ka pas-anan kada gropo sunod ang suyod ra kada gropo kay tag isa ra ka
gramo sa gansi gajud kay dosmil man ang gramo. Gansi gajud mo mao na nga
kinahanglan ug arithmetic. Kay kung ingon nianana ra permi unsaon man pag-
asenso. Maonna nga kinahanglan ug deskarte ug kahibayo sa arithmetic. Kung naay
isa himoon nato ug tulo, kung naay tulo himoon nato ug upat or lima aron dili ta
magansi ug kinahanglan makaginansya ta aron moasenso ta. Kung mahitabo nga
gidakoan na pero mao ra gihapon ang suyod so kinahanglan bahinon ang tawo lahi
ang sa adlaw nga mag abante lahi pud sa gabie aron dili ta magansi sa kwarta ug sa
panahon. Mag-increase sa oras sa trabaho, dili man makaya sir kay ang makaya kay
napulo raman sunod intock raman. Aw! Kung dili makaya nga buntag ug gabie ang
injong trabaho nga 8hours himoa ug dose. So kibali ako naghatag ra ug ideya kung
unsaon nila. Moadto rakan dajon ko sa history, mo ingon ng pastilan sauna grabi
nahong bahin diha, grabi nahong kwarta. Sunod karon, sus! balik ra gihapon ang
ahong tsenelas nga ang waya ug tuo lain-lain ug color. Kay asa naman diay karon
ag imong kwarta?. Mao na kay history rakan man. So ajaw tuguti nga ang naa sa
imong history mao ang pagbasol nimo. Mao na nga atong tan-awon ang atong
kinabuhi kay basin ug history rakan sab ang mahitabo, pastilan!!. Diba! Sakto man?.
Pastilan sauna gipa eskwela ko ni nanay waya man ko magtarong, history naman
na kay tapos naman. Unja ang naa ana puro pagbasol, dapat sigurohon nato nga dili
pagbasol ug pagmahay ang naa sa atong history. Mao na ang ahong giingon nga
paningkamot nga ang istorya sa imong kinabuhi dili puno sa pagmahay. Parehas
naho karon nga kung waya ko nag bag-o sakong kinabuhi magmahay ko. pag bag-
o nako sakong kinabuhi maha ko magmahay mao nga nahimo na hinoon kong
ihimplo ngadto sa uban. Gihimo kibali ko nila nga ilang panig-ingnan o example.
Mao na kibali ang ahong kinabuhi. Naa man gajuy panahon nga lisud kaajo labi na
kung ting uwan, mao nay giingon naho nga dili pwede nga ang panahon o ang
weather ang mangita ug sulbad, dapat ang tawo ang mangitag sulbad sa problema.
Ang weather naa naman na, dili man pwede nga ang weather ang mo adjust kay
given naman na. dapat kita tawo ang mangitag pamaagi kung unsaon nato. Kay
matod pa naho, dinhi sa kalibutan ang imong bantayan kay tulo ka balaud. Mao ang
Law of God, Law of Nature, ug ang Law of Land. Unsahay neglected sa tawo karon
ang Law of God. Law of nature, mao bitaw nga maglunop na tungod kay waya nay
kahoy. Ang atong gimaster ang Law of The Land, gawas sa atong gimaster,ang
atong masteron kitang mga Pilipino, gusto pagtukod ug balaod unsaon paglusot dili
ang pagtuman. Hahhahahaha. Diba sakto ko?. hahahaha. Di karon tan awa nakakat-
on na hinoon mo sa isa ka high school graduate, hahahaha. Ako sa akoa success
story lamang, pero actually naa man giapoy negative, dili man tanan angle sa iming
kinabuhi gana, naa say failure. Pero kadtong mga failures gihimo nako tong positive
side. Ingnon nato nga gi convert into positive. Mao nay ahong gihimo aron
mopadayon ang kinabuhi gikan sa failure. Ako dinhi na gajud ko nanginabuhi, maya
na ako laong nga maglakaw-lakaw o molangyaw aron manginabuhi. Ako diri ra
gajud. Kiing akong pangalan antic ni o mahalon kay pangkaraan kaajo. Kanang
mga pangayan nga naay maga “mo” ang katapusan. Pareha angang Maximo, ug
Anselmo. Sauna bitaw kanag mag-ilaila sa kadtong ulitawo pako, mangutana nga
umay imo ngayan?. Lang-on dajon naho nga dili lagi ko mo tug-an kay kining ahong
ngayan arang ka mahal kay antic naman. Mo ingon pud dajon nga unsa man lagi?.,
ingnon pud dajon nga Anselmo, mo tubag pud dajon nga, aw! Anselmo diay?.
Hahaha. Pero sa kadtong bugoy pako ang ahong pagpaila labi na kung mga chicks
kay mangutana man gajud sa ngayan. Lang-on ra nako nga Ansel akong ngayan,
tapos kay mangutana man kung unsay apilido, ingon nako nga dili ko magsaba kung
unsay ahong apilido kay basin dili ka mo too. Mo ingon pud dajon ang baje nga
“grabe sab, sege na unsa lagi imong apilido?”, kibali murag na interesado na noon
ang baje. Ingon napud naho nga dili lageh ko magsaba kay basin ug dili ka mo too.
Mo ingon pud ang baje nga sege na mo too lage ko. nah ala sege “Marcos”. Maong
Marcos kay panahon paman tong Marcos. Hahahaha. Mao to nga mo ingon ang baje
nga, haa? Marcos ka?. Tubagon pud dajon naho nga, giingnan bitaw taka nga dili
ko magsaba kay basin dili ka mo too. Hahahahaha. Kini nga bata suhito mani sa
akong kinabuhi kay taga dinhi raman ni. Actually naa may gilubong karon nga taga
Anislagan tuod, kadtong bata nga naanod sa suba tong bagjong basyang. Toa ang
akong mga sakyanan kay para sakyan sa mga tawo nga mohatod sa menteryo. Ang
akoa nga motabang kibali sa akong isig katawo. Kung naa gani mamatyan dinhi,
layo man ang menteryo mao nga ipaadto nako ang akong mga sakyanan aron naay
masakyan ang mga tawo. Kana sija tabang rana isip pagmahal sa imong isis katawo.
Kung mahal nimo ang tawo ajaw huna-hunaa ang gasto. Naa may imoha nganong
dili man ka motabang nga kung buot huna-hunaon dila mana imo. Gi tigajon raman
na sa ginoo sa amoha. Kana kibali simple rana, dili na kinahanglan nga mahibaw-
an pa sa mga tawo kung unsa ang imong mga gipanghimo nga maajo ang importante
nakatabang ka kay ang ginoo nasayod. Ang ginoo ang mo grasya sa tawo mao nga
buhata ang taman sa imong mabuhat para sa imong isigkatawo kay ang ginoo na
ang bahala sa pagganti sa imong pagkamaayo. Dapat dili pakitang tao ka, dapat
tinood ka. Ang akoa kibali motabang ko. kanang simbahan sa UCCP isa ko sa mga
nag sponsor ana maski dili ko UCCP tungod kay ning tabang ko. walay pili kung
unsa na nga relihiyon. Ako pay nakahimo dinhi ug mass wedding nga sponsor naho
tanan gasto. Ang mass wedding nga atong nahibay-an kay ang pagkasal raman ang
libre pero after ana imo namang gasto ug pakaon sa imong mga bisita ug maski
kadtong mga way labot apil pa nimog pakaon. Ako diri tong una, for the first time
nga nagpa mass wedding ko diri sa akong nataran unja libre tanan. Ako tanan ang
nag gasto. Sa pagkasal, ilang sanina, mga pagkaon, cake, mga kanang souveniers
sa kasal ug uban pa. Pati ang Sinomar ako ang nagpaigo. Nakagasto man tuod ko
pero daghan ang natabangan, kay daghan kaajo karon nga nag ipon na sa is aka
bobong unja waya pay mga kasal sunod naa nay daghang bata. Ako nga tawo dili
ko tig birthday nga tawo kay waya na sa aho gajud. Kining tanan kumbira gitudlo
ni sa mga kastila kay kung naay okasyon ang imbetaron baja kay mga pari.
Maghinayok-hayok na gajud ang atong mga ginikanan sa mga kamot sa mga pari.
Adto kas laing nasod waya may mga fiesta diri raman sa atoa. Kung mag birthday
magpasalamat sa ginoo, mag-ampo. Dili kay gipalabi ang handa ni waya man gani
naka ampo magpasalamat sa ginoo nga gilugwayan paka sa aimong kinabuhi.
Pagkahuman ug handa mag-inom ug bino. Mao na nga dili ko tig birthday. Kung
mag hikay man gani ko gamay kanang kami ra pamilya ang mag-uban. Dili pareha
sa atong mga Pilipino nga hambog kay kung naay birthday grabe hagaron tanan.
Garboso kaajo. Dili ko tigpabilib sa akong mga trabaho. Kung mo trabaho ko hilom
ra. Ahong gitan-aw dinhi sa intero placer ang pinaka dako diri nga basakan naa sa
amoslog. Gihatagan nako sila didto ug mga makinarya sa pagbasak aron
matabangan sila didto. Gihatagan naho sila ug turtle ug sulpot. Ako ning kandidato
man ko ug mayor dinhi, failure waya ko nakadaug. Pero ako pud nakita nga gitujo
pud sa ginoo nga waya ko ming daug. Nagno man?. Lutoson man unta ko sa akong
pagmina-mina karon pero kay nahadlok man sila kay kang duterte man ko nga linya.
Sa tanan ning kandidato dinhi sa surigao ako ra ang nagpalinya kang duterte. Ning
anhi pa gani dinhi sa bayay si ma’am Sarah duterte tong pagkanditato naho. Nakita
nako kang duterte nga bugoy-bugoy sab pareha naho. Nakita naho nga naa sa ija
ang pagmahal sa bayan. Silbi makabayan sija. Sugot sija ug way ija, sugot sijag
mapatay basta kay para sa mga tawo. Tagsa ranang tawo nga ingon ana. Kasagari
sigurohon man hinoon ang kaugalingon kaysa sa uban. Sa ahong pagkandidato
nakita naho nga kining among lungsod wayay tarong nga nagdumala. Pulos ra kabo
ug kwarta, ugsa pagkahuman ug mayor dinhi puros gaba ang ning abot sa ila. Ahong
uncle sauna mayor, pagkahuman ug mayor napurdoy. Halos tanan nangdumala
dinhi pariente naho, bana, asawa, ug anak nangandidato unja pagkahuman
nangapurdoy tungon sa dili maajo nga binuhatan. Ako ang nag number one sa
survey ato nga time. Maski ang Eglesia dinhi ning dapit sa akoa. Possible nga
nadaya to sija kay naa an gajoy nahitabo nga lahi ang ning gawas sa resibo sa
kadtong papel. Pero okay ra gihapon sa akoa kay mao siguro to ang plano sa ginoo
para sa akoa.
Ako karong dili nako barkadista, hingamigo ra. Kay kaning barkada man
gud usahay maski dili na maajo ang binuhatan sabay gihapon ta kay barkada lage.
Mao na nga amigo ra dili ta anang barkada.
N#4 Cesar

Ako si Cesar. 1982 pako diri. Diri napod ko naminyo. Taga diri akong nanay
dayon akong tatay kay taga Manticau. 54 yrs old nako. Patay na akong asawa atong
2007. Upat akong anak dayon dagka na. Ang youngest nalang ang ga eskwela mag
grade 10 na sya karon. Naa rapod sila diri sa Surigao.
Sobra 30 years nako ga tunnel. 1984 gasugod nako. Lahi pa akong financier
ato. 6 pako katuig diri kang sir Ansel. Katabang ginagmay pod sa pagskwela sa
akong anak ang mining. Kasuway napod ko matrap sa tunnel. 5hrs sa ilawum.
Tunnel man tong nabusbus ba, nisira. Sinking dayon drift. Pagsuyod ayha ni bigay.
Trap mi sa ilawum. Girescue rapod mi sa naa sa taas. Magtinabangay man mi mga
minero kung naay mga disgrasya. Naay karagwa para sa hangin para mi
makaginhawa.
Akong mga uyuan rapod ang nagdani nako mag high grade kay sa Cagayan
wala may high grade. Pag-abot nako diri, sigeg uban-uban sa akong mga ig-agaw
kay sige mig pangbanlas. Paghuman pangbanlas, tunnel ginagmay. Una ato kay
uban-uban rako dayon maniid kung unsay buhaton. Pero di jud lalim ang minero
jud kay imong kinabuhi daan na nga gilubong ka sa lupa. Kung wa ka nasayud kung
unsay mga katalagman nga mahitabo sa ilalum, mabusbus ba kaha. Kasagaran jud
kay poisonous gas jud ang masumbatan nimo diha. Kanang gas sa ilalum sa yuta
bitaw nga mubaho bitaw na. Naay tunnel nga sirado, imong maabrihan bitaw nga.
Pag-abri ana, mao to iyang poisonous nga mugawas. Blower among pangginhawa.
Di pwedeg walay hangin dal-on kay di man ka kaginhawa.
Wala koy mga ritwal-ritwal. Ginoo rajud akong ginasampit. Ampo rako sa
Ginoo sa mga unsa nga katalagman diha. Nga iya kang panalipdan. Didto sa akong
kuan, magulang sa akong asawa. Naay ila kay Ilonggo man to. Ang Ilonggo kay
buhat-buhat kanang humay bitaw. Si sir kay di man mutoo ana. Kana sila, naa jud
na sila. Pero nganong manawag man ta sa ila nga wa man ta nanghilabot. Makita
pod na nila nga kita ilang katawhan pod, di ta nila hilabtan. Ambot lang pod sa uban
nga di mutoo ug Ginoo. Di mutoo sa mga diwat-diwata. Mao pod toy ila. Naay isa
bitaw nga gikasab-an ko ni sir. “Nagkadugo man ka?” Kay naanad ko sauna nga
magpadugo kog tunnel. Pag-abot nako kang sir, “Kuhaa na sa imong mentalid ng
hunahuna nga mutoo ka ana kay ang Ginoo atong gisaligan.” Kung mangayo ta,
adto sa Ginoo pangayo. Kani tanang butang sa kalibutan kay iya man ni tanan.
Sauna among ginapadugo kay manok. Ako may team leader kibali sa ilalum sauna
so akoy magbuhat-buhat. Mangayo rapod ko sa ila didto. Dayon ang nagtunnel nga
mangayo mig bulawan kay usahay kamo man nagbantay ani mangayo mig bulawan.
Upat mi kagrupo ron ni sir. 18 mi sa akong grupo. Si sir ang mamili ug team leader
dayon assignment-assignment lang dayon. Basta kabalo pod ka mudala ug tawo.
Ang imong ipalabaw kay pasensya man gud. Di man kay ipaagi nimog inisog. Naa
kay pasensya jud. Kung masuko siya, imo lang kasab-an nga dili daghan ug tawo.
Mga batan-on pa akong mga tawo. Edad nila kay mga 20, 25. 30-40 ang pinakataas.
Ikaw jud ang mu-guide sa ilaha. Ikaw jud ang musulod sa ilalum. Lantawon nimo
kung naa bay delikado. Kung naay delikado, akoy mutimber. Kana sila assist ra sa
ako. Kay di man nako isalig sa ila kay mga baguhan paman. Bisan ug mga karaan
pero tungod sa ilang kabatan-on pa di jud nimo isalig kay ani man sa ako idasok
kung naay mahitabo sa ilalum. Mabusbusan, mangapi-ang, mangahulog. Imong
disiplinahon sila nga hinay imong pagnaog, sa inyong pagsulod sa ilalum, tan-awon
sa kung naay busgawn. Imong lantawon kung safety ba.
14 yrs old pako nagsugod ug tunnel. Operator pod ko sauna sa Dew Placer
sa Manila Mining. Lead man pod ko ato. Naay mga helper nako, mga tigtimber.
Kanang mga utility nimo. Ako ra magrecord sa ilang mga downtime, pila ka oras
na consume namo, unsa mi oras nakatrabaho. Computerized naman imong mga
gamit sa ilalum basta large scale ka. Di pareha sa small scale nga mano-mano.
Kung mutravel ka sa isa ka tunnel nga wa kay imoang gisunod. Naa kay
plano nga naa imong bunggo didto sa unahan. Mutravel kag tag 1 year, 6 months.
Dugay jud kay gahi man sa ilalum. Gamit pakag tungko, blastingon pa nimo.
Delikado biya ng blaster kay pagtaod palang nimog wire daan pila biya ka dinamita
imong sindihan. Dapat imong gina-estimate imong time nga inig gawas nimo safety
ka nga di mubuto. Kung naay di mubuto ana nila kay ugma nana irescue. Ayaw jud
na irescue diretso. Kay wa ka kabalo ato nga iyang pabilo diay na-ipit. Pero iyang
kalayo kay nag-ugom na iyang kalayo. Unya pag-open nimo atong na-ipit kay
musirit man diretso. Maong madisgrasya ka ana. Bato raman gud ang maka-ipit ana.
Pag-ipit ana di jud makalahos ang kalayo. Magpundo rato diha.
Driver ko sauna ug tricycle. Diri ko sa tunnel nangantigo kay mao man
akong pangita. Usahay kusog imong income, usahay hinay. Sukad 1992 pako naay
tricycle.
Akong mga bata diha kay mga batan-on man. Abot gani mig pamista sa
N#5 MELCHADES APERDON

Ako diay si Melchadis Aperdon. Mga kwarentay syete anyos na ang ahong
panuigon. Nagsugod kog trabaho sa mining tungod kay wala koy nahuman. Tungod
pod nga akong mga ginikanan nga walay kwarta para isuporta nako. Gikan ko sa
Davao del Sur. Milangyaw ko para sa trabaho. Miabot ko sa Surigao mga 2000.
Nagsugod ko sa edad nga 19 sa paghahygrid. Dili pod ingon nga continuous ba kay
kung makakwarta sibat dayon pag wala nay kwarta balik nasad. Dali raman ang
pagpamulawan kay menos pa ang mga abantero sauna. Sa wala pa ko nagamina,
Gina-hagad pod ko sa akong mga barkada nga mosulod sa pagtunnel. Pasalamat
pod ko nga nahimo Nakong financer si Sir Alselmo kay dri rapod ko nagdugay, kay
daghan na akong mga naagihang amo, lahi man pod ang ilang tinagdan. Kay di
parehas ni sir nga kung naa kay kwarta di man ka advisan unsaon pagtigom. Didto
pag human ug bahin, dili na magpahimanglo. Pito nako katuig nga nagtrabaho diri
kang sir ansel. Dinhi kay basta mudawat mi, tudloan man mi unsaon pag plastar.
Nagsugod ko dinhi sa Suyoc mga 2009 pero dinhi ko kang sir Ansel nagdugay kay
sugod paman ko 2011. Wala nako mihawa kay mayo man ang pagdala. Sa
pagpamulan bisag milyon na among batal, pugong lang gihapon si sir kay dili sa
tanang panahon ikaw makakwarta. Dili pod tanang panahon nga kanang porsyon sa
bina, porsyon sa bulawan. Dili kanunay naay bulawan kay naay bina pero walay
sulod. Tsambahanay rapod na kay season season raman pod na. Pero bahalag
usahay wala mi makuha, kayod lang gihapon kay si sir musuporta man. Para
mahibaw an namo nga naay sulod ang bina, sa sulod sa tunnel naay sampolanan.
Sauna ang sampolanan kay pala man para makita jud pero bug-at man ang pala,
nantabas mig botah. Karon mahal naman ang bota, migamit namig ligid kay mas
barato man nang mga ligid kay wala naman nay value. Sa sampling nga ginatawag
dili nimo mahibaw-an kung pila ka gramo pero ang importante naay bulawan. Pag
makita nga naay bulawan ang bina, hakoton na sila, isulod sa sako dad on dayon sa
planta. Pag-abot ani sa planta dira na mahibaw an pilay score aning matagsako. Kay
iprocessing naman na. Sa pamulawan dunay bina nga dagko ang iyang bunot
kanang ginatawag sa amo nga first gold. Kanang pag loading millingon o gamitan
ug mercury o kung dili sakaon lang kay bawal naman ang mercury kay makadaot
man sa kinaiya. Mao to ang first gold. Pag human ato kay reload nasad to sya kay
aron mahibaw an kung pila sya kagramo. After sa reload mao na dayon na ang
iplanta, dira na dayon gamitan ug mga chemicals. Ang pamulawan kay dili basta-
basta, ang uban man gud muingon nga ayahay ang mga minero nga sama namo.
Pero kung huna-hunaon mao na muy pinakalisod kay abantihon pana namo sa
ilalom. Okay lang unta kung mabaw unya kay lalom man kayo na paubos. Ang
tawag ana sinking. Pwde mo mobisita sa tunnel sa mapaso, mutungtung kag pisi.
Pag-abot dadto abantihon. Pagkuha sa bina. Grabi ka daghan ang proseso ayha ka
makakitag bulawan. Mao nay kinabuhi sa minero. Aduna poy saamoa dadto sa
tabok, drift nga tunnel gyapon na pero suong lang ug layolayo sad. Nakadepende
ang klase sa tunnel sa imong gitarget na bina. Maong duna poy teknolohiya sa
minero nga gamiton sama anang mga mapper, compass aron makita ang dagan sa
bina. Mao bang maglibog ka kung adunay sinking kay magsunod raman ang mga
minero sa bina. Dapat targeton man gajud ang bina kay kung mag sunod-sunod raka
sa bina waya kay makuha. Dapat tageton gajud ang dagan sa bina. Mao bitaw na
nga naay agi sa tunnel nga zigzag kay nakadepende man sa bina. Sauna sa diwalwal
dunay time nga timberranan unja kay kursonada lageh kay walay kwarta mao nga
ning sulod mi unja kay nabar down man ang main line o ang portal mao nga na trap
mi sa ilawon. Lima mi kabook didto. Pero nagpasalamat gihapon mi kay ang
kadtong hose namo sa ilawom kay waya naipit mao nga makaginhawa pa gihapon
mi didto gamay, pero grabi na kainit, nakuyapan gani tong isa namo ka kauban.
Aggressive man kayo tong akong kauban nga makagawas unja kay naglisod naman
ug ginhawa mao tong nakuyapan. Mao to nga higayon nga nakapanompa kos ginoo
ng dili na gajud ko mo suyod ug tunnel kay kamatayon naman gajud to nga oras.
Gamay rakay kuwang ato nga mahurot na ang among oxygen didto sa ilawom. Mga
pito pa ka oras ang ninglabay adiser mi na rescue didto sa ilawom. Waya na luja na
kaajo mi sa ilawom, ngit-ngit na kaajo ang among panglantaw didto sa ilawom. Dili
lamang ngit-ngit tungod kay walay suga pero ngit-ngit sija nga basin dili name
makagawas sa tunnel. Mag unsa rakan kaha ang among pamilya. Mao to nga
nakaingon ko nga dili na gajud ko masuyod ug tunnel, pero tungod sa kawad-on
ning balik ra gihapon kog trabaho sa tunnel. Pastilang paita lagi gajud ning pobre
rata kay dili man ta makapili ug trabaho nga medyo hayahay, mo sugal man gajud
ta labi na ug naa natay kaugalingong pamilya. Wala man gud koy choice lain mao
nga sulod nalang gyud kog tunnel bahalag dilikado. Tungod sa kawad-on sa kwarta
waya man pud koy nahuman gud, sunod ang ahong mga ginikanan wala pud mao
nga ning nonot rakan ko ani nga trabaho. Sa tanan pud naho nga trabaho nga
nasudlan nakita man naho nga murag kani maoy pinaka gana kay kung maka kwarta
bigla-bigla man pud gud. Kung kwentahon mas dako pa sa inadlaw nga sweldo sa
us ka normal nga trabahante. Pag maka kwarta relax anay, inom-inom ginagmay,
plastar sa kwarta para sa pamilya, sunod kung hubas-hubas na ang kwarta balik
napud sa tunnel. Ingon ana ra ang trabaho namo sa akong mga barkada gikan pana
sauna hangtod karon. Ulitawo pako nagsugod ani nga trabaho hangtod sa naminyo
ko, naa nakoy mga anak, sunod napalampos pa gajud naho sila sa ilang pag-eskwela
tungod ani ra nga trabaho bisan pa man tuod ug nagkautang-utang gihapon. Pero
wala mana siyay problema kay mabayaran man gihapon ang utang inig makabagat
na ug bulawan. Kadtong kamagulangan naho nga anak, lalake HRM ang nahuman
nga kurso, ang ikaduha kay babae ang kurso kay Criminology, sunod ang ika tolo
lalake gihapon HRM pud gihapon ang nahuman. Nakita nako nga dako gajud ang
tabang ang pagpamolawan sa akong kinabuhi tungod sa mga naipundar pud naho
bisan ug ginagmay ra.
Para sa ahoa dili makalampos ang akong mga anak kung dili tungod anoing
akong trabaho. Tungod pud kay dinagko man ang among bahinay sa abot sa
bulawan bisan panagsa nga hinay o ginagmay pero naa man pud si sir Ansel nga
mo soporta sa amoa bisan walay bayad. Makaingon ko nga walay bayad tungod kay
mohatag mana siya basta kay para sa pamilya ang gastohan. Dili nana niya
pabayaran sa amoa. Mao na nga dako pud kog pasalamat kang sir nga sija ang
among financer. Ang pagpamulawan man gud dili kanunay nga dinagko ang kwarta.
Natimingan ra laman pud gajud ang among financer nga si sir Ansel kay mayo ang
pagdala sa iyang mga tawo. Kibali mura namig gi isip niya nga iyang mga pamilya.
Automatic si sir nga mo hatag ug kwarta basta kay mo klaro ra laman kag istorya
sa ija nga nanginahanglan kag kwarta. Mao na nga dako kog utang kabobot-on kang
sir. Ang kinabuhi sa pagmina sama ra sa usa ka mangingisda nga ultimo. Unsahay
naay makuha, unsahay pud wala. Unsahay daghan ang makuha, unsahay pud gamay
ra. Ingon ana ang kinabuhi namong mga minero. Kung makabahin ug dako
mabayaran ang mga utang kung, gamay ra ang bahin kay minos ug bulawan nga
nakuha dili pud tanan utang ang mabayran kay syempre ma short man pud ta.
Hahahaha. Naay giingon nila nga ang kwarta kuno ng gikan sa pagpamulawan dali
ra mahurot. Pero para sa akoa dali gajud mahurot kay kwarta raman na. ang
importante nga sa ijang pagkahurot nagamait ba nimo ug husto o insakto. Mao na
siya ang tinood. Dili man ka mabalaka kung mahurot basta kay naplastar nimo daan
ang angay hampakan sa kwarta. Pero kung wala kay plano daan kung unsa ang
imong gastohan sa imong kwarta kung maka kwarta ka diha ka mabalaka kay
makuratan man ka labi na ug dinagko nga kantidad. Sauna sa ulitawo pako kadtong
naa pako sa amoa namulawan syempre naa mai panahon jud nga makawaldas tag
kwarta igasto sa barkada pero magapalit man gajud kog mga gamit nga
gikinahanglan naho ug namo sa among pamilya kay silbi handomanan ba. Samot
na karon nga dia ko kang sir ansel kay advisan man ka nija kung unsaon nimo dapat
ang kwarta nimo. Mao na nga maplastar gajud ka. Sa Tagum City sauna unom ko
katuig nagtrabaho sai minahan dihaa. Nakapalit pud ko diha ug lupa sauna tong
nakabahin kog dako-dako. Pag-abot pud nako ug Carmen Bohol wala koy kwarta
maski piso, pusoy gajud ko. unya kay naa may pamulawan didto mao to nga ning
sulod nasad kog pamulawan. Nakakuha mi ug mga katorse gramos to gabaligya
naho didto mao to nga nakawarta ko sobra pa sa akong pamilete pauli ug mindanao.
Mao to nga ning uli nako ug Tagum. Sunod didto nasad kog Mt. Diwalwal
namulawan. Dugay-dugay sad ko didto nagtrabaho. Kung ting ulan na gani grabi n
aka pinitensya sa among mga minero kay prone gayud sa disgrasya, land slide, bar
down, poison ug uban pa. mao na nga dapat igmat gajud ka ug kahibayo ka mo
diskarte. Masudlan man ang tunnel ug tubig inig ting ulan mao na nga malapok o
magbaha sa ilalom. Unya kay sauna wala paman nang mga makina nga pareha karon
mao to nga mano-mano na nga limpyohan namo or pasuyupan sad unsahay ug tubig.
Isa pud sa nagkuan gajud naho aning pagmina kay ang akong mga barkada kay
malingaw raman pud gud ka bisan ug hadlok. Maanad raman ka madugay. Kadtong
lupa nga akong napalit gibaligya rapod hako kay nagkinahanglan man pud mi ug
kwarta ato sunod ingon man pud akong asawa nga ibaligya rakan kay unsaon man
to namo nga tubigan man. Puro man kangkong ang naa didto, mao to nga gibaligya
namo ug 32k. after 6 years gikan sa pagbaligya namo gitukuran to nga lupa ug
Gaisano. Kadto nga panahon barato pa ang lupa ato nga time. Kadtong 32k atong
panahona dako na kaayo. Lahi raman tong didesyon sauna tong panahon nga
ulitawo pa sa karon ng pamilyado nata. Sauna sa ulitawo pa mohatag gamay sa
ginikanan sunod ang sobra palit ug bisti unja ang luyo iinom naman dajon. Dili
pareha karon nga dapat plastado gayud ang kwarta kung naa man gani aron dili
maglisud ang pamilya. Kailangan gayud ug disiplina labi na ug pag-abot na sa
kwarta. Ang tunnel dili na mamogna kung walay financer, mao nga siya ang
magbuot kung magpadayon ba ng tunnel o mangitang lain area nga himoan ug
tunnel kay nakadependi man gihapon na sa bina kung daghan paba o kailangan na
eclose. Kung unsa ang order sa financer mao ang masunod kay kami igo raman mi
nag abante sa ilawom. Mao nga sija ang masunod kung biyaan naba ang tunnel o
ipadayon na. kwentahon mana kung poila na katuig ug kung pila na ang nagasto sa
financer. Kung lugi na kayo tapos minos na ug bina mao na nga biyaan na ang
tunnel. Pero before biyaan ang tunnel naa nay nag scout o nag sampling sa lain area
aron kung mo decide na ang financer nga biyaan ang tunnel diritso napud dayon
balhin sa ling area aron dili masayang ang panahon. Sauna 12 mi ka gropo diri kang
sir. Karon mga lima rakan kay naglain na ang uban, ang uban pud nag finance napud
ug ilang kaugalingon tunnel kay nakakwarta naman ug dako. Ang nakanindot dani
sa amoa kay mura na kibali mi ug pamilya diri. Wala mi giisip sa among financer
nga laing tawo. Gi treat mi niya isip us aka pamilya niya. Mao na mga tinabangay
ming tanan para pud sa kalamboan sa tanan. Kang sir nga pamaagi, kibali kada
gropo lain-lain ug area ang tunnel sunod isa ra ka gropo o tunnel ang naka igo
hatagan nija ang tanan gropo ug bahin. Kibali ang abot bahinon namo una sa among
gropo nga nakakuha ang ihatag ni sir sa ubang gropo ang kadtong bahin niya. Mao
lage na nga mapasalamaton gayud mi sa iya. Mao na ang iyang pamaagi nga dapat
kuno eshare sa uban ang blessing nga atong nadawat. Mao nga bilib mi kang sir kay
dili gajud hakog. Para sa koa lisud hanapon ang ingon ana nga batasan nga pareha
kang sir isip usa ka financer. Naay unsahay nga temporary close ang is aka tunnel
tungod sa didisyon sa financer labi na kung dili mayo ang dagan sa panahon o kung
naa ba kintahay mga kakulian mao na nga mag relax sa mi hangtod sa mo liamar
napud ang financer nga okay na mobalik ang operasyon. Naa puy mahitabo unsahay
pareha sauna nga experience nako sa diwalwal nga magkamatay gajud ilawom sa
tunnel kay kanang case nga mag bangga ang isig ka tunnel unja kay hygrid kayo.
Kung dili madala ug sabot-sabot pinaagi sa pag istorya mao na nga ang mahitabo
mangamatay gajud ilawom sa bangag kay timtasyon baya ning bahandi labi na ang
bulawan kay mag-ilog man gud sa bina. Kana siya tinood na nga mga panghitabo
sa minahan bisan pag esearch nimo na sa internet naa na makita. Natural gyud nang
naay mga away sa ingon ana nga trabaho kay naa may unsahay nga kasinahan mo
sa uban labi na kung naka igo na ang inyong tunnel tapos ang uban wala pa. tuyuon
mana nila ug sugat ang inyong tunnel kay aron sila ang una makatarget sa bina nga
inyong gisubay. Naa man gyud nang pagpanilos sa tawo batok sa iyang isigka tawo
kay naa mana sa bibliya nakabutang. Ang garbo u gang pagpanilos sa tawo naan a
permi labi na ug dinagko na nga butang. Naay uban trabahante sa lain financer nga
masina sa amoa kay lagi nakaigo name ug bulawan unya kay nagasandig pa gyud
mi ug maayo ng financer mao na nga manelos sila pati napud ang ilang financer
mao na nga mangdaot sila pinaagi sa istorya ug sa buhat. Kani nga trabaho labaw
pani sa politika kung imong huna-hunaon. Patay kung patay tungod sa kasina.
Tanan panghitabo sa tunnel wakay justice. Dili man ka makatudlo nga mao na ang
nagpatira kay daghan amn gajud ang magka interes sa imo kai kaning
pagpamulawan init kayo ni sa mata labi na kung makaigo namo, samot na ug
dinagko ang igo. Adto kas diwalwal daghang tawo didto ang na missing tungod sa
pagsina-sina. Ingon ana ka dilikado ni nga trabaho. Sa diwalwal sauna kung naa kay
kontra patay na diritso. Adto nas ilawon sa tunnel ihawon. Walay hostisya lagi.
Kung dili ka moaway ikaw man ang mamatay mao nga mapugos gajud ka ug away.
Mao nay rason nganong ninglangyaw ko dinhi sa surigao kay kusog ang
pagpamulawan unya kay dili uso ang patay, dili pareha sa diwalwal. Faghay
financer ang gipatay tungod pud sa kasina sa laing financer. Kasagaran nahitabo sa
tunnel unjusticed mao na ang klaro. Diha nauso ang kanang mga gun for hire para
ipapatay nang tawhana labi na ug mao pay pagdawat ana ug kwarta. Init man gud
kayo ning bulawan sa mata ug sakit sa talinga.
Pero dinhi hinoon sa Surigao wala man pud nuon ko nakasulay ana nga
panghitabo kay mayo man ang pagdala sa amoang financer sa amoa ug mao pud
ang ubang mga financer mao nga magkasabot ra dajon kung naa man gani
panagbangi usahay labi na kung magsugat ang dagan sa bangag sa tunnel. Mao na
dinhi ko ning nunot ug pamulawan bisan ug nagkadiin-diin nakong lugara ning
langyaw tungod aning pagpamulawan. Sa pila n aka tuig ko ani nga trabaho dinhi
rako nakakita nga hapsay ang dagan sa pagpamulawan, lahi kayo sa akong
experience sa sauna sa laing lugar ug laing financer. Sauna mo tuo ko ug mga ritwal-
ritwal tungod sa among financer kay mao naman gajud na ang naandan nga silbi
maghalad ka isip respeto sa ilaha adiser magsugod ang operasyon ana nga area.
Mag-ihaw mi ug baboy sa portal sa tunnel didto silbi magpadugo sunod
pagkahuman ihawon na dajon tong baboy ipakaon sa mga trabahante. Pero karon
nga dia nako kang sir Ansel wala name nianang mga tuo-tuo, kanang mga padugo
kay wala manay mga kamatuoran kay ang dapat halaran ang ginoo dili kay kanag
mga diwata ug mga ingkanto. Kay naa bitaw na sa bibliya nga kana sila mga
masupilon na sa kabobot-on sa ginoo mao na nga gisilhig o gilabay sila sa ginoo
dinhi sa kalibutan. Mao na nga dili sila ang dapat tahuron nato. Kanang ritwal man
gud nakadependi gihapon na sa financer kung unsa ang iyang mga tinoohan o kung
unsa ang iyang mga baruganan sa kinabuhi. Siya man ang magbuot mao nga maoy
sundon sa mga trabahante mao na nga maimpluwensyahan ang mga trabahante sa
financer. Mao na ang labing klaro. Sa kadugay na nako ug trabaho ani nga klase sa
trabaho naobserbahan naho nga wala may kapuslanan ng magpadugo intawon.
Ingon sila para kuno swertehon daghan bulawan ang makita. Dili mana tinood.
Kung hygrid na nga area hygird gajud na dili kay ning hygrid na tungod sa nga tuo-
tuo ng mga diwata. Kana gitawag na ug mga supersticious belief bitaw. Mas mayo
pay mag-ampo kas ginoo nga ihatag ang grasya nga inyong gikinahanglan ug labi
na ang safety sa inyong pagtrabaho. Mao na ang labing klaro ug tinood. Daghan
mang klase pud sa ritwala ng ahong nahibaw an. Naay magsayaw-sayaw anay, naay
mag-ihaw ug baboy, naay mag hire ug mananambal o albularyo aron ampoan to
didto, mao na ang akong nahibaloan nga mga klase sa pag ritwal sa pagtunnel.
Nakabalo ko ana kay nagka diin-diin na baya kog trabaho ug tunnel. Mao na ang
giingon nga nganong mosampit paman ta ug lain nga isa raman ang tag iya sa tanan
butang nga makita ug dili makita mao ang ginoo raman mao nga sa iya ta dapat
magpasalamat ug mag-ampo, dili kay sa ubang mga dios-dios.
Naa nay nahitabo pud nga naay namatay tungod sa poison sa ilalom sa lupa.
Pero dili to sila among kauban. Sila ang una nga nag-abante anang tunnel nga
among gitrabaho karon. Pagkamatay sa tulo ka minero giistorya sa financer nila si
sir ansel kung gusto ba nija nga sija na ang mag operate sa tunnel, kibali ihatag na
nija kang sir ansel ang tunnel. Mao to nga ningsugot si sir ansel kay syempre naa
naguy agi ug aron pud makuha didto sa ilayum ang kadtong mga minero nga
napatay, mao to nga gitrabaho namo kay kabalo man mi mo handle anang naay
poison nga tunnel. Kana man gud kay kanag tubigon kayo ang tunnel ugya
paghubas ana naay baho nga mogawas gikan sa ilalom sa lupa tungod kay acidic
man ang lupa unya kay wala may oxygen didto mao na nga makapatay siya. Mao
na nga gigamitan namo ug blower aron makaginhawa sa ilalom tapos mawala ang
poison sa lupa. Mao to nga pagtarabaho naho didto nakuha pud dajon namo ang
mga patay nga lawas sa ilalom sa tunnel. Ang kinabuhi sa tawo dili matagna kung
kanus-a ka kuhaon o kung kanus-a ka mamatay mao na nga dapat mangandam ka
sa imong kaugalingon. Naa koy kauban sauna nga ning biya sa among tunnel kay
gikapuyan na sunod kay dilikado man lage kauno mao to nga ang kwarta nga iyang
bahin gipalit niya ug motor unya namasahero siya, pagkahuman ning labay ang pila
ka bulan nadisgrasya siya nabanggaan ug van namatay. Kadto sad isa nako ka
kauban nga apil sa gibalita nga 12 kabook namatay kay naapil sa land slide sa
Alegria kay ning biya pud to sa among gropo sa tunnel kay grabi naman gyud to ka
lalom kayo tong tunnel namo sa tabok sauna mao to ng ning undang sya kay mag
lisud nag apas iyang ginhawa sa ilalom tunnel tungod sa sobra ka lalom na ang bina,
mao to nga namanlas nalang siya sa alegria kay taga didto man to siya. Unya pag
abot sa bagyong basyang namatay siya tungod atong land slide. Mao na nga dili
gajud nato matagna ang kinabuhi sa tawo kung kanus-a ka mamatay. Kay kadto sila
biskay sa tunnel nangtrabaho ugya dilikado kayo kay gilubong nakandaan nga buhi
wala man nuon namatay. Kadtong niundang na nuon sila ug trabaho sa tunnel
namantay naman nuon tungod sa disgrasya. Naa poy unsahay nga mamatay tungod
sa kuryente, kanang ma short circuit or kanang naay samad ang wire unja mahidapat
sa tubig mao na nga naka kuryente. Naa say unsahay nga ang kadtong mga wire ug
makina sa ilalom manguryente kay kanang masobrahan na ug gamit kay mo init
mana siya mao na nga manguryente. Mao na siya ang rason kung ngano nga dapat
imonitor jud permi ang mga hiraminta sa ilalom sa tunnel aron safety ang mga
minero. Dili dapat magpataka o magpatuyang ug abante sa ilalom labi na kung naan
a ang bina. Dapat samtang nag abante siguraduhon gayud ang timber, mga wire sa
kuryente u gang makina sa ilalom aron mahilayo sa disgrasya. So dapat planohon
gyud daan aron walay kinabuhi nga masayang. Kaning sa pagmina gayud silbi
mosugal ming tanan sa among kinabuhi, kay laliman kag mas lalom pana sa
lubnganan sa tawo, tapos huot pa gyud sa ilalom tapos mag lisud pakag ginhawa
usahay. Mao na nga dakong sugal ang among giapilan aning pagsulod namo ug
tunnel. Walay hungaw maski gamay. Ang tawo ganikung ilubong mabaw ra nga
sinking ang butangan dili na gani mihungaw how much more ang kami sa ilalom
simbako kung naa mahitabo. Kaning tunnel namo karon mao ra gihapon ni ang
tunnel namo sauna sunod among gibiyaan unya karon gibalikan na namo kay
gibayaan man asa namo ang sa tabok kay kusog man ang tubig didto sa ilalom
karon. Kanang hygrid kana ng bulawan nga naa sulod sa bina. Eprocess mana siya
didto sa bulmilan. Kadtong area o tunnel namo sauna nakuhaan to ug mga katorse
kilos nga bulawan sauna pa. karon bina na gyud permi ang among kuha kay wala
namay mucking. Ang kanang munking kana ng walay sulod nga mga bato. Kung
naa ka sa lakawan kinahnaglan gayud ug diskarte ug pailob mao na ang sekreto.
Bahala ug gaulan padayon gihapon mi sa operasyon kay kompleto man mi karon
ug mga ekwepo, mao na nga dili mi mabalaka. Kung kusog na ang ulan, mobaha
mana sa ilalom mao na nga gamitan namo ug submier aron mao to siya nga
mosuyop sa tubig gikan didto sa ilalom sa tunnel pagawas aron maka trabaho mi sa
ilalom. Ang among tunnel didto ga aso permi kay init man ang tubig didto sa ilalom
tungod kay naa may duol nga sleeping volcano dinhing lugara mao na nga init. Pero
okay man kayo didto sa ilalom kay marelax ka sa kainit sa tubig, mwala gyud ng
mga skin desease nimo lagi. Didnhi raman pud nga area ang tunnel namo nga init,
pero kadtong sa tabok kay bugnaw man kayo. Tungod gyud lagi ni anang gitawag
nila ug sleeping volcano. Sauna magkurog ka tungod sa katugnaw, pero karon
magkurog pud ka tungod sa kainit. Mga upat ka oras mi nga mo abante didto sa
ilalom sa tunnel. Kibali mosulod mig alas syete mogawas pud mig alas onse midya
aron mag relax. Dependi raman pud na sa minero kay kung mo ingon siya nga
mogawas na siya kay gikapoy na siya, walay problema. Dili man ka pugson nga mo
abante ug tuda sa ilalom kay imong lawas raman ang agdan. Kay kung pugson ka
basin dili nimo makaya ang sa ilalom, basin ug madisgrasya na hinoon.
Pagkahuman ug relax or kaon ba kaha kung gigutom balik napud sa ilalom sa
tunnel. Taman sa oras nga human na ang inyong time kay shifting maning among
trabaho, lahi ang sa gabie nga mag abante lahi pud ang sa buntag. Pag Sunday rest
day gyud namo na kay mao may order sa among financer. Motuo man sya anang
adlaw sa igpapahulay mao na nga wala mi trabaho basta Sunday kay mo attend man
mi ug bible sharing. Kami dinhi buhay-buhay lang ning amoa. Kung makawarta
mihatag pud sa uban aron kung sila nasad ang naa tapos kami ang wala mabuhi ra
gihapon mi. ingon ana na siya ang kinabuhi namong mga minero. Mao na siya ng
akining mga minero ilado labi na kung makaigo ug dako-dako nga bulawan kay
mahibal-an man gayud sa tanan. Maoa na nga naay higayon nga kining mga minero
hambugiro pud gamay, hahahahaha. Kaning pagpangmina namo wala ni gipili nga
edad basta kay kaya pa sa imong lwas mao na nga mintras kaya pa naho moabante
mo abante gayud ko. wala koy plano nga mo undang ug mina gawas kung dili na
gyud makaya sa akong lawas. Kadtong una ning ingon gayud ko nga mo undang
nakog pamulawan kung mahuman na ang akong mga anak ug skwela unya kay
karon nahuman na lagi sila pero kay wala paman say trabaho unya kay sa ginikanan
man gihapon mag salig mao na nga wala nalang ko ning undang ug pamulawan.
Sauna kay napugos raman kog sulod ug tunnel kay para lagi sa pamilya pero karon
kay bisag makatrabaho nanang akong mga anak, bisan ug kaya name nila buhion
mopadayon gihapon kug tunnel kay nalingaw naman ko, silbi mao naman ni akong
kinabuhi mao na nga mintras makaya pa nako sa akong lawas magpadayon ko sa
akong pagka minero. Tungod sa akong pagmina gud kay napahuman nakog skwela
ang akong mga anak, nakapalit kug mga pipila ka mga lote, nakapatukod kog balay,
nakapamalit kog mga appliances, mao na nga dako gyud ug tabang ang pagmina sa
akong kinabuhi. Wala man gud koy lain mahimo kay kung mag uma ko wala man
sad mi lupa nga matamnan. Mas mayo maning sa tunnel kay plastar man basta mayo
lang gyud ang imong financer nga nasandigan modala ug tawo. Kay kung plastado
pa lamang siguro daana ng among kahimtang sauna sa bata pako dili unta ko ma
ingon ani nga nagtrabaho sa tunnel kay sa sinugdanan pa gud kay wala man gyud
koy plano nga mo sulod ani nga trabaho. Sauna naa naman say mga istudyante nga
ning anhe kay sa ilang study pud lage mao na nga okay ra sa amoa o willing mi nga
motabang kay para mana sa inyong kaugmaon. Malipay naman pud mi nga
makatabang sa inyoha. Hahaha. Mas mayo nga mo adto mo sa among site aron
makita ug ma experience gyud ninyo kung unsa ang among trabaho didto. Kung
unsa ang among kinabuhi didto. Ang among kinabuhi kay dili matagna. Unsahay
malipayon, unsahay magul-anon pud. Kanang inyong madunggan basta mo ingon
ug minero kay bulawan, hayahay ga trabaho kay dako ug kwarta pero mao na ang
panikaka kapoy, pinakadilikado u gang bulawan ana wala pa. bato panay among
mahuka diha. Kanang bulawan mao nana ang last result sa processing. Ang uban
trabahante sa laing mga trabaho dili maka antos anang delay ang sweldo ang kami
sobra pas delay. Kay ang abot ra ang agdan. Kung wala idi wala, kung naa mayo
pud lage ug dako. Mao na ang tinood sa among kinabuhi isip mga minero. Ang
kwarta sa pagtunnel dili mogawas dayon. Mudagan ug mga 72 hours ang pag
process ana or more para makuha ang bulawan. Naay clean ore naa say silveron nga
bulawan. Ang clean ore mao na ang kadtong yellow na gyud. Ang kanang siveron
iagi nasad na ug process aron mabulag ang gold sa silver. Kung medyo brown siya
cooperous na siya, kung medyo puti silveron. Mao na siya.
N#6 Mike Aperdon

Gihanggat rakog inom ug Kulafu. Kay tatay-tatay lage, respeto lage. “Dong!
Shot!” Dawat rapod ug kuan. Pagdawat ah buak lage ang baso nga naay hilo. Dust
ra akong gibutang sa akong pitaka, di jud sya mawala. Dala-dala nako pirme para
proteksyon. Mahulog sya nga murag proteksyon nimo ba kay sumpa man gud ning
bulawan. Buak lage ng lubot sa baso. Ambot kung akong papa naa pa ba anang mga
ingon ana niya. Murag mahulog sya nga anting-anting nimo. Murag superstitious
belief siya ba pero tinuod jud na sya. Ang mga nakatudlo jud sa akoa ana kanang
mga tigulang. “magkuan kag bulawan dong para proteksyon.” Ako di ko mutuo ana
lage pero na testingan jud nako.
Bag-o-bag-o pako gamining. 6 pako katuig. Pirmero jud nako, pag-graduate
jud nako, na kuan ko sa akong lola ba kay kibali gadako ko sa akong lola.
Pagkapatay sa akong lola, pa-graduate na ko ug college. Nagbabuyan ko sa Davao.
Click man akong babuyan. Pag-click sa akong babuyan nako, akong papa naa na
daan, naga-mining na akong papa. Pag-click sa akong babuyan di gitawagan ko sa
akong papa nga “kuyog tag tunnel.” Ingon ko nga kursunada ko musulod, ni click
pa akong babuyan. Akong hunahuna man gud mawala ba kay pagkamatay sa akong
lola, nagdako gud ko sa iya. Ingon ko “di sa ko ana kay click pa akong baboy.”
Kuan gud akong baboy sa Davao, 60 kabuok nga baboy. Small piggery pero ang
magulang sa akong papa kay big piggery jud. Sponsor sa Philmico. Magdala gud
na akong ayaan, kanang piggery sa akong ayaan. Sugdan ug 4a.m sa kadlawon
magbahug, mahuman 10a.m. Ako ana sayo pako mumata. Pag-adto nakog Davao,
wa ko ingon nga nagakuan ko ug capital. Akong tirada, naa man koy isa ka ayaan
lage, kadlawon pako ana 4 am. Naay caretaker sa akong ayaan pero di nako to
pasaligan, ako nalang. Nagkuan man akong kuan nga ok man sa akong ayaan nga
masaligan ba. Tagaan ko sa akong ayaan ug baboy isa kabuok. Gipadako nako.
Pagdako sa akong baboy, baligya. Palit nasab nakog baboy. Ana-ana ra ko pirmero.
Plus, manganak ang baboy sa akong ayaan, tagaan ko. Hangtod jud nga naka-
anayon kog duha kabuok. Nakabarako kog isa kabuok. Didto na gasugod ang angat
nako sa babuyan. 60 kabuok baboy nako. Kibali ang 30 kabuok, ibaligyaay nato.
Ang 30 kibali, baktin ra to. Nabaligya na nako tong 30. Pagbaligya nako sa 30 di
naa koy mga baktin. Didto ko nakuan, nasakpan sa sakit. Hurot gud ang baktin nako.
Kuang akong baktin, mutimbang ug 20 kilos. Estimate gud ko sa akong ayaan kay
maayo naman mu-estimate akong ayaan. “Kanang 30 nimo, dong, hinay ra ang
gatos ana.” 100 thousand halin. Nah! Grabe gasto nako. Nigasto gud ko ato, kato
lang mga baktin nako, nigasto kog 15,000. Para ma apas lang nga mabuhi ang
baktin. Diha nagud magkatulugan ang kuan sa Philmico, veterinarian. Sigeg
injection, injection. Wala man jud. Hurot man jud akong baktin. So, ana akong
ayaan nga “ayaw kabalaka, dong, kay naa paman kay anayon. Manganak pa imong
anayon.” Wa lang ko. Patay man ang anayon nako ang duha kabuok. Didto nako
hapit magtubok. Hapit ko magtubok. Naa may .38 akong ayaan. Kung wa sakpi,
patay. Magpakamatay ug .38. Naa na diria. (gation sa ulo) Hilak akong ayaan oy.
Ana akong ayaan “ayaw, dong! Ayaw, dong!” ana ko nga wa nakoy kuan, wala
nakoy, dako nagud kog capital. Wa pako naminyo ato. Hilak ko oy. Laliman ka
atong babuyan nako nga dako na unta unya na-bankrupt ko. Sugod ato,
pagkahuman, naa pako kibali hinatag sa akong ayaan kay gipasugod nako ba. Hatag
sa akong ayaan ato kay kuan kabuok, 3. Tapos naa pakoy sa gawas nga mga baboy.
Kanang kibali mga himarato nako ana ba. Pag-abot nako, tawag si papa nga “Hello,
sulod ka?” ana. Didto na dayon ko misulod. Undang na akong babuyan. Mao ng naa
nako diria. Diri sab ko nagkakwarta-kwarta. Diri nasab ko naminyo. Isa pa akong
anak. Taga Davao mi sa akong asawa. Grade 5 na karon akong anak. HRM akong
nahuman nga kurso. Na agi na nako na tanan. Ni agi kog hotel, agi kog bar, agi kog
restaurant. Ang bar, dako kog income sa bar. Ang kuan ragud nako, ang gabie nako,
mga tip ra, 800. Tip ra. Samot na kung naay i-bar nga baye, apil mi ana. Mga
amerkano nga customer. Nakatrabaho ko ug hotel sa Davao, unya Marco Polo ko.
Nibalhin ko sa Mandaya Hotel. Sa bar, didto nako sa Manila. Pero nibalik jud ko.
Mas na ingganyo ko sa tunnel. Pirmero gud nakong sulod sa tunnel, di man gud na
maingon nga mawala imong kakulba jud. Ang akoang nahunahunaan, kay wa
pamay kwarta, “Matay, makagawas pa kaha ko?” Kay laliman kag mga bato dagko
kaayo naa sa ibabaw. Plus, diria sab mga bato. “Matay, makagawas pa ba kaha ko?”
Hunahuna ra nako pero kulba-kulbaan ko. Pagkanakakwarat nako, nalimot natong
kakulba tanan. Pagnakakwarta na, wala nato tanan. Bisan pag musulod lage nga
walay spottay. Musulod na! hahahaha. Sige jud, bahala ka. Kwarta man. Pero ag sa
wa pa nakakwarta, kulba jud ko. Mag-dugdug lage ang dughan “dugdugdugdug!”
Murag ga drum ba sa ilalum. Pero diha na nga makakwarta na, nawala nato tanang
kakulba. Hadlok, wala na. Sugot na lageg sinalumay nga walay spot sa ilalum. Pero
sa pirmero nako, pagkapalong sa spot, singgit lage ug “PAPA!” “Pa, asa namo? Wa
koy spot kay napalong!” hadlok paman kay pirmero paman. Asa ranang income
nako sa kuan sa trabaho. Ang income sa tunnel sa isa ka bulan, trabahuan nimo sa
kanang kibali kurso nimo, wala ra. Katunga ra. Usahay pa wala pay katunga. Naa
guy isa ka bulan nga nibahin mig 30,000 kada usa. Wala pay labot sa sinimana na
namo. Naay sinimana namo nga mubahin mig tag 3,000, 4,000. 2,000 ang
pinakababa. Kung pinaka minus pajud, naay 1,000-1,500.
Katong sa nga tunnel kay ni undang mi didto agi sa tubig. Di na madala.
Kadto moy pinakalalum. Kuan to ka dupa, ang drift lang daan mudagan ug 40 ka
dupa. Wala pay labot sa sinking ana 45. Wala pay labot ana. Ang tanan-tanan gi
kuan namo, sobra 100 ang dupa. Pag-abot sa ilalum sa sobra ka kapoy, matulog ra
lage bisag naay dakong bato sa ibabaw. Usahay musandig ra sa bato, matulog.
Usahay pa gani, naa pay uban nga kauban nako diria nga yaga-yagaon, palungon
ang spot. Pakuratan ka sa ilalum pero wala ra, mangatawa ra. Bisag makuratan. Kay
kwarta man. Ang huna-huna nimo kay kwarta jud. Samot na nga naa nakoy pamilya.
Didto na, kwarta najud. 30 yrs old nako. Wala nay board-board (board exams) diri,
wala nay mga papel. Wala nay biodata, resume. Kaysa mang-apply pakag trabaho,
pangitaan pakag biodata, resume, police clearance, NBI. Pero ang sweldo perte
pong gamaya. Makwaan pa sa SSS, makwaan pa sa imong mga Philhealth. Diri kay
wala! Naa mi SSS diri. Ang absent namo diria is 1,000 php. Pero kanang absent
namo nga 1,000, didto na mahapak sa among SSS. Si sir Ansel ra ang magkuan sa
among SSS. Hatag kwarta didto kang sir Ansel, si sir Ansel ra dayon ang muhatag
didto sa SSS. Plus, usahay mutapal pa gani si sir Ansel. Taplan pa niya mi. Para
lang jud ang tawo niya ba kay maplastar. Walay ingon nga, ang hunahuna gani sir,
di pareho sa ubang financier nga ang importante nila nga makakwarta sila. Ang
gihuna-huna ni sir Ansel para sa amoa nga maplastar mi. Ingon pa niya nga “Pag-
abot ninyo sa edad nga ingon ana, naa namoy makubra.” Ana pod si sir,
“pagkahuman ninyo ana, magkuha nasab mo ug Philhealth.” Naay benepisyo kibali
ba nga makuha kibali. Ang ubang financier walay paki. Ang importante nila kay
makakwarta ra sila. Si sir Ansel, basta tawo niya, ibutang lang nato nga magsakit.
Pagkasakit sa tawo ni sir Ansel, muadto sya ni sir. Tabang na sya ni sir. Tas kibali,
katong tawo nga nagsakit syempre makakuan man kibali to nga kanang gasto, mag-
ihap man to. Pagmakakwarta bayaran si sir. Mu-ingon man si sir nga “ayaw,
tulabagon ta mo. Kay ako inyong amahan, tulabagon ta mo. Gastuhan ta mo. Ayaw
na bayari ninyo.” Hayahay ra mi. Magsakit lage, hatag. Parehas atong kauban namo.
Nasumbagan sa isa namo kakauban. Gasumbagay, ga-inom mi. Kadumdum mo
katong bible nga ni ingon si sir nga katong pasko nga nag-inom-inom? Kadto, mao
to nga storya nga pagkahuman ato nagsinumbagay. Wala lang jud to gi storya ni sir.
Hahaha. Kay para kuan. Kamo ra storyaan nako ani krn. Pasko nga pasko to. Walay
mga doctor. Private lage. Gasto ni sir ato is 10,000. Patahi, tanan tambal. Wala rato
ni sir. Naa pod mi isa ka kauban dihaa nadaot sa petroleum jelly. Inject man. Para
padako. Gasto japon si sir. Wa lang japon siya pabayri. Iyang tawo palangga niya.
Mao sab ng kami, tapat mi sa iyaa kay maayo man gud siya. Pareha anang sa planta,
ibutang nato nga naay calamity ana dayon tua mi sa Tabok. Dayon naay kalamidad
umabutay, palitan bagyo. Mutawag na si sir nga “baba mo diha kay naay bagyo.”
Kay sa dagat man mi. Di syempre baba, walay mga trabaho. Hatag japon na si sir
ug financing. Kay didtoa man mi, kita man niya didtoa. Hatag nag financing, kaon.
Wala ra to sa iyaa. Sige rag hatag financing. Ana ra. Basta naay kalamidad. Mao
nang manarbaho, trabaho jud mi. Sakto man pagkaatiman. Kay kung tibagon pa,
tibag sa mga tawo. Pero maayo man pagka-atiman niya. Tapos magbahin ug kwarta,
tawgon tanang grupo. Isa ka grupo tawgon. “O, mao ni ang bulawan.” Maskin piso
di na pabilin si sir. Ihatag jud na tanan. “O, bulawan ninyo, mao ni. Ang halin sa
inyong bulawan, mao ni. Tinamban ra nato. 1 share, 1 share, 1 share. Divide nato
sa ingon ani.” Tanang tawo nga naa diha mao rajud na ang tagaan. Kung naay
mabilin nga kwarta, mu-ana nga “diha rana, sir.” “ah dili pwede! Kini nga kwarta,
kung musugot mo, murag mag-igsuon naman ta diri tanan. Kanang naa sa
plantahan, kanang ubang grupo nga wa ka kwarta, mao ni inyong i-for the boys.”
Ipanghatag to. Tag 500-1,000. Mga team leader 500 o 1,000 ba ron. Mga tawo sab,
di syempre kami manghatag sab mi ana. Kibali mabuhi mi, mabuhi pod sila. Mabuhi
sila, buhi sab mi. ana-ana ra ba. Bali wa kay kwarta, kibali ako nakakwarta, tagaan
ka. “Panigarilyo, pang-snack, ana.” Pahalipay ra ba. Tagaan ug tag 200. Malipay na
na sila. Usahay gani sobra pa kay naay tinikbasan, inom. Di jud na malikayan sa
inom. Tagaan ug kwarta. Pagkahuman, okay na. Pag naay kuan kibali nga kibali
layo-layo. Tagaan japon. Mao nay ginatawag ug tinigbasan. Naa sab ubang tawo
nga sinyas ra. Kasabot na ka. Ang kuan kay ang pagbuhi lang ba. Kung naa sab
ilaha, hatag pod sila.
Kini nga tunnel, amoa ni. Gibyaan namo kay ni adto mig Tabok. Mao nang
si uncle Cesar moy naka-igo diria. Pagka-igo niya diri ni uncle Cesar, tawag dayon
si sir nga “igo.” Balik mi diri. Kay kusog man ang tubig didtoa. Mubalik rami didto
pagkibali init na. Summer tingali. Sirado na ang portal didto. Makakwarta mi, naa
may grupo didtoa nga ni adto sa amoa, kung makakwarta mi, hakot tanan, hatagan.
“Bahin, mao ni for the boys.” Pagsugod nakog tunnel kay diretso najud ko kang sir
Ansel. Team leader napod akoang papa. Pagtawag jud ni papa kay wa jud koy
kwarta. Kay syempre, nakuan pod ko atong sa akong baboy ba. Tawag si papa ana
sya nga “wala kay kwarta?” Padalhan ko ni papa. Ana gud si sir nga “Kwaa kay
gusto man kaha, interesado.” Pag-abot nako kang sir Ansel, storya mi. “Kursunada
ka?” “O, sir” “trabaho ka?” “trabaho, sir”. Ako diay si Mike Apirdo. Taga Davao
City. Naa mi kuan sa Davao City, naa sab mi kuan sa Surigao del Sur. Wala ko
nagdako sa side sa akong papa sa Davao. Nagdako ko sa side sa akong mama diha
sa Surigao del sur. Nag-eskwela ko, San Frans. Graduate na akong igsuon. Bali mi.
ako HRM, akong igsuon pulis. Ana akong igsuon “ah! Talawan ka, Noy.” Ana pod
ko nga “maayo ko kay mantika ra kalaban. Mapiskan ko, okay ra. Mupula raman.
Ang imoa kay bala.” Kuan to, Taekwando player. Abot nato ug Manila, Cebu sa
contest. Tulo mi ka mag-igsuon. Ang kinamanghuran namo kay lake man, ga HRM
sya. Ang baye namo maoy gapulis. Ang kinamanghuran namo kay naa napod
gipaabot kay mu-abroad sya. Ni-file na sya. Kaming mga lake, puros na ga minyo.
Ako moy kinamaguwang. Ang baye nalang ang wa ga minyo.