˙ ¬Íáʸ◊Œ— ¬ÍáʸÁ◊Œ¢ ¬ÍáÊÊ¸Ã˜Ô ¬Íáʸ◊ÈŒëÿÃ – ¬ÍáʸSÿ ¬Íáʸ◊ÊŒÊÿ ¬Íáʸ◊flÊflÁ‡ÊcÿÃH

‡ÊÊãÃÊ ◊„UÊãÃÙ ÁŸfl‚Áãà ‚ãÃÙ fl‚ãÃflÀÔ‹Ù∑§Á„Uâ ø⁄Uã×–

ÃËáÊʸ— Sflÿ¢ ÷Ë◊÷flÊáʸfl¢ ¡ŸÊŸ„UÃÈŸÊãÿÊŸÁ¬ ÃÊ⁄Uÿã×H
fl·¸ ‚¢ÅÿÊ
89 ªÊ⁄Uπ¬È⁄U, ‚ı⁄U flÒ‡ÊÊπ, Áfl0 ‚¢0 2072, üÊË∑ΧcáÊ-‚¢0 5241, •¬˝Ò‹ 2015 ߸0 4
¬Íáʸ ‚¢ÅÿÊ 1061

øÊ⁄UÙ¥ ÿȪ٥◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜ ÁflcáÊÈ∑§Ê äÿÊŸ

∑ΧÃ ‡ÊÈÄ‹‡ÔøÃȒʸ„ÈU¡¸Á≈U‹Ê flÀ∑§‹Êê’⁄U—– mʬ⁄U ÷ªflÊÜ¿UKÊ◊— ¬ËÃflÊ‚Ê ÁŸ¡ÊÿÈœ—–
∑ΧcáÊÊÁ¡ŸÊ¬flËÃÊˇÊÊŸ˜Ô Á’÷˝Œ˜Ô Œá«U∑§◊á«U‹ÍH üÊËflà‚ÊÁŒÁ÷⁄UVÔÒU‡Ôø ‹ˇÊáÊÒL§¬‹ÁˇÊ×H
‚àÿÿȪ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ‡Ôflà fláʸ „UÙÃÊ „ÒU, fl „U ⁄UÊ¡Ÿ˜! mʬ⁄UÿȪ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ⁄¢Uª ‚Ê°fl‹Ê
øÊ⁄U ÷È¡Ê∞°, Á‚⁄U¬⁄U ¡≈UÊ, flÀ∑§‹ flSÔòÊ, ∑§Ê‹ ◊Ϊ∑§Ê „UÙÃÊ „ÒU– fl ¬ËÃÊê’⁄U •ı⁄U ‡Ê¢π, ø∑˝§ •ÊÁŒ •ÊÿÈœ
ø◊¸, ÿôÊÙ¬flËÃ, L§º˝ÊˇÊ∑§Ë ◊Ê‹Ê, Œá«U •ı⁄U ∑§◊á«U‹È œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– flˇÊ—SÕ‹¬⁄U üÊËflà‚ •ÊÁŒ ÁøqÔUÙ¥ •ı⁄U
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– •Ÿ∑§ ‹ˇÊáÊÙ¥‚ fl ¬„UøÊŸ ¡ÊÃ „Ò¥U–
òÊÃÊÿÊ¢ ⁄UQ§fláÊÙ¸˘‚ı øÃȒʸ„ÈUÁSÔòÊ◊π‹—– ∑ΧcáÊfláÊZ Áàfl·Ê∑ΧcáÊ¢ ‚ÊXÔUÙ¬ÊXÔUÊSÔòʬʷ¸Œ◊Ô˜–
Á„U⁄Uáÿ∑§‡ÊSÔòʃÿÊà◊Ê dÈÄdÈflÊlȬ‹ˇÊáÊ—H ÿôÊÒ— ‚VÔUËøŸ¬˝ÊÿÒÿ¸¡Áãà Á„U ‚È◊œ‚—H
òÊÃÊÿȪ◊¥ ©UŸ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ⁄¢Uª ‹Ê‹ „UÙÃÊ „ÒU, fl ∑§Á‹ÿȪ◊¥ ∑§Ê‹ ⁄¢Uª∑§Ë ∑§ÊÁãÂ, •¢ªÙ¥ •ı⁄U ©U¬Ê¢ªÙ¥;
øÊ⁄U ÷È¡Ê∞° œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ∑§‡Ê ‚ÈŸ„U‹ „UÙÃ „Ò¥U •SÔòÊÙ¥ ∞fl¢ ¬Ê·¸ŒÙ¥‚ ÿÈQ§ üÊË∑ΧcáÊ∑§Ë üÊcÔ∆U ’ÈÁh‚ê¬ãÔŸ
•ı⁄U fl flŒ¬˝ÁìÊÁŒÃ ÿôÊ∑§ M§¬◊¥ ⁄U„U∑§⁄U dÈ∑Ô˜§, dÈflÊ ¬ÈL§· ÿôÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ •ı⁄U ¬˝œÊŸ M§¬‚ ŸÊ◊-∑§ËøŸ •ÊÁŒ∑§
•ÊÁŒ ÿôʬÊòÊÙ¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– mÊ⁄UÊ •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– [üÊË◊jʪflÃ, ∞∑§ÊŒ‡Ê S∑§ãœ]
 „U⁄U ⁄UÊ◊ „U⁄U ⁄UÊ◊ ⁄UÊ◊ ⁄UÊ◊ „U⁄U „U⁄U – „U⁄U ∑ΧcáÊ „U⁄U ∑ΧcáÊ ∑ΧcáÊ ∑ΧcáÊ „U⁄U „U⁄UH
(‚¢S∑§⁄UáÊ 2,15,000)
∑§ÀÿÊáÊ, ‚ı⁄U flÒ‡ÊÊπ, Áfl0 ‚¢0 2072, üÊË∑ΧcáÊ-‚¢0 5241, •¬˝Ò‹ 2015 ߸0
Áfl·ÿ-‚ÍøË
Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ
1- øÊ⁄UÙ¥ ÿȪ٥◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜ ÁflcáÊÈ∑§Ê äÿÊŸ ............................. 3 11- ‚ÊœŸ-‚ÍòÊ (•ÊøÊÿ¸ üÊ˪ÙÁflãŒ⁄UÊ◊¡Ë ‡Ê◊ʸ) .............. 25
2- ∑§ÀÿÊáÊ .............................................................. 5 12- flÎh¡ŸÙ¥∑§ ¬˝Áà ÿÈflÊ•Ù¥∑§Ê ∑§Ã¸√ÿ
3- ‚flÊ, ¡¬, äÿÊŸ, ¬˝◊ ÃÕÊ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ (üÊËßãº˝◊‹¡Ë ⁄UÊ∆UË) ........................................... 27
(’˝rÊÔ‹ËŸ ¬⁄U◊ üÊhÿ üÊË¡ÿŒÿÊ‹¡Ë ªÙÿãŒ∑§Ê) .......... 6 13- ‚’◊¥ •Êà◊÷Êfl ................................................. 28
4- ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ (¬¢0 üÊË⁄UÊ◊ŒÿÊ‹¡Ë ◊¡Í◊ŒÊ⁄U, ∞◊0∞0) ... 10 14- „U◊Ê⁄UË ¬˝ÊøËŸ flÒ◊ÊÁŸ∑§-∑§‹Ê
5- ¬ÃŸÙã◊Èπ ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑Ò§‚ „UÙ? (üÊËŒÊ◊ÙŒ⁄U¡Ë ¤ÊÊ, ‚ÊÁ„UàÿÊøÊÿ¸) ............................ 29
(ÁŸàÿ‹Ë‹Ê‹ËŸ üÊhÿ ÷Ê߸¡Ë 15- ∞∑§ ¬‹∑§ ‚à‚¢ª‚ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ
üÊË„UŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ¡Ë ¬ÙgÊ⁄U) ..................................... 12 («UÊÚ0 üÊË÷Ë∑§◊øãŒ¡Ë ¬˝¡Ê¬ÁÃ) ............................ 32
6- ©UŒÊ⁄UøÁ⁄UÃÊŸÊ¢ ÃÈ fl‚ÈœÒfl ∑ȧ≈ÈUê’∑§◊˜Ô 16- ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ [∑§„UÊŸË] (üÊË “ø∑˝§”) ..................... 36
(«UÊÚ0 üÊËÁ‡Êflãº˝¬˝‚ÊŒ¡Ë ªª¸, “‚È◊Ÿ”) ..................... 16 17- ‚ÊœŸÊ¬ÿÊªË ¬òÊ ................................................. 41
7- ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ Á∑§‚Ë „UÊ‹Ã◊¥ Ÿ ∑§⁄UÙ ....................... 18 18- •Êfl⁄UáÊÁøòÊ-¬Á⁄Uøÿ ............................................ 42
8- ‚Êœ∑§Ù¥∑§ ¬˝ÁÃó 19- fl˝ÃÙà‚fl ¬fl¸ [ÖÿcÔ∆U◊Ê‚∑§ fl˝Ã-¬fl¸] ....................... 43
(’˝rÊÔ‹ËŸ üÊhÿ SflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊‚ÈπŒÊ‚¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡) ..... 19 20- ∑Χ¬ÊŸÈ÷ÍÁà ......................................................... 44
9- “÷Êfl Á„U ÁfllÃ Œfl—” 21- ¬…∏UÊ, ‚◊¤ÊÊ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UÊ .......................................... 45
(Œá«UË SflÊ◊Ë üÊË◊„U‡Ôfl⁄UÊŸãŒ¡Ë ‚⁄USflÃË) ................ 22 22- ◊ŸŸ ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ ................................................. 48
10- ‚ãÃ-©UŒ˜Ô’ÊœŸ 23- ¬Íáʸ ªÊ„UàÿÊ-’ãŒË∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ◊„UÊ⁄UÊc≈˛∑§Ê ∞∑§ ∑§Œ◊U
(’˝rÊÔ‹ËŸ üÊhÿ SflÊ◊Ë üÊˇÊ⁄UáÊÊŸãŒ¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡) ........ 24 (ó⁄UÊœ‡ÿÊ◊ π◊∑§Ê) ........................................ 50
ÁøòÊ-‚ÍøË
11- üÊË÷⁄UáËmÊ⁄UÊ üÊË⁄UÊ◊ø⁄UáʬʌÈ∑§Ê•Ù¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ ........... (⁄¢UªËŸ) ....................................................... •Êfl⁄UáÊ-¬Îc∆U
2- øÊ⁄UÙ¥ ÿȪ٥◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜ ÁflcáÊÈ∑§Ê SflM§¬ ................... ( ,, ) ........................................................... ◊Èπ-¬Îc∆U
3- ˇÊ◊ʇÊË‹ ‚¢Ã .................................................. (ß∑§⁄¢UªÊ) ................................................................. 16
4- ÿÈÁœÁcÔ∆U⁄U •ı⁄U ÿˇÊ ........................................... ( ,, ) ................................................................. 17
5- ◊ãÕ⁄UÊ •ı⁄U ∑Ò§∑§ÿË .......................................... ( ,, ) ................................................................. 25
S
¡ÿ ¬Êfl∑§ ⁄UÁfl øãº˝ ¡ÿÁà ¡ÿ– ‚Ø-ÁøØ-•ÊŸ°Œ ÷Í◊Ê ¡ÿ ¡ÿH
∞∑§fl·Ë¸ÿ ‡ÊÈÀ∑§ ¡ÿ ¡ÿ Áfl‡flM§¬ „UÁ⁄U ¡ÿ– ¡ÿ „U⁄U •Áπ‹Êà◊Ÿ˜ ¡ÿ ¡ÿH ¬¢øfl·Ë¸ÿ ‡ÊÈÀ∑§
•Á¡ÀŒ ` 200 ¡ÿ Áfl⁄UÊ≈U˜ ¡ÿ ¡ªà¬Ã – ªÊÒ⁄UˬÁà ¡ÿ ⁄U◊ʬÃH •Á¡ÀŒ ` 1000
‚Á¡ÀŒ ` 220 ‚Á¡ÀŒ ` 1100
ÁflŒ ‡ Ê◊ ¥ Air Mail
‚Á¡ÀŒ ‡ÊÈÀ∑§ } flÊÌ·∑§ US$ 45 ( ` 2700)
¬¢øfl·Ë¸ÿ US$ 225 ( ` 13500) } Us Cheque Collection
Charges 6$ Extra

‚¢SÕʬ∑§ ó’˝rÊÔ‹ËŸ ¬⁄U◊ üÊhÿ üÊË¡ÿŒÿÊ‹¡Ë ªÊÿãŒ∑§Ê

•ÊÁŒ‚ê¬ÊŒ∑§ óÁŸàÿ‹Ë‹Ê‹ËŸ ÷Ê߸¡Ë üÊË„UŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ¡Ë ¬ÊgÊ⁄U
‚ê¬ÊŒ∑§ ó⁄UÊœ‡ÿÊ◊ π◊∑§Ê, ‚„U‚ê¬ÊŒ∑§ó«UÊÚ0 ¬˝◊¬˝∑§Ê‡Ê ‹Ä∑§«∏U
∑§‡ÊÊ⁄UÊ◊ •ª˝flÊ‹mÊ⁄UÊ ªÊÁ’ãŒ÷flŸ-∑§Êÿʸ‹ÿ ∑§ Á‹ÿ ªËÃʬ˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U ‚ ◊ÈÁº˝Ã ÃÕÊ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
website : www.gitapress.org e-mail : kalyan@gitapress.org ✆ (0551) 2334721
‚ŒSÿÃÊ-‡ÊÈÀ∑§ ó√ÿflSÕʬ∑§ó“∑§ÀÿÊáÊ-∑§Êÿʸ‹ÿ”, ¬Ê0 ªËÃʬ˝‚ó273005, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U ∑§Ê ÷¡¥–
Online ‚ŒSÿÃÊ-‡ÊÈ À ∑ ÷È ª ÃÊŸ„ U Ã È gitapress.org ¬⁄U Online Magazine Subscription option ∑§Ê click ∑§⁄ ¥ U –
•’ “∑§ÀÿÊáÊ” ∑§ ◊ÊÁ‚∑§ •VÔU kalyan - gitapress.org ¬⁄U ÁŸ—‡ÊÈÀ∑§ ¬…∏¥U–
‚¢ÅÿÊ 4]
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
∑§ÀÿÊáÊ
ÿÊŒ ⁄UπÙóÃÈ◊‚ ∑§Ù߸ ’È⁄UÊ ’Ãʸfl ∑§⁄U ÃÙ ©U‚∑§
‚ÊÕ ÷Ë •ë¿UÊ ’Ãʸfl ∑§⁄UÙ •ı⁄U ∞‚Ê ∑§⁄U∑§ •Á÷◊ÊŸ
Ÿ ∑§⁄UÙ– ŒÍ‚⁄U∑§Ë ÷‹Ê߸◊¥ ÃÈ◊ Á¡ÃŸÊ „UË •¬Ÿ •„¢U∑§Ê⁄U
•ı⁄U ¡ÊªÁÃ∑§ SflÊÕ¸∑§Ù ÷Í‹Ùª, ©UÃŸÊ „UË •Áœ∑§
ÃÈê„UÊ⁄UÊ flÊSÃÁfl∑§ Á„Uà „U٪ʖ
‚’∑§ ‚ÊÕ ‚„UÊŸÈ÷ÁÍ Ã •ı⁄U Ÿ◊˝ÃÊ‚ ÿÈQ§ Á◊òÊÃÊ∑§Ê
’Ãʸfl ∑§⁄UÙ– ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •Áœ∑§ ◊ŸÈcÿ ∞‚ „UË Á◊‹¥ª,
Á¡Ÿ∑§Ë ∑§Á∆UŸÊßÿÊ°, Á¡Ÿ∑§ ∑§cÔ≈U ÃÈê„UÊ⁄UË ∑§À¬ŸÊ‚
∑§„UË¥ •Áœ∑§ „Ò¥U– ÃÈ◊ ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ‚◊¤Ê ‹Ù •ı⁄U
Á∑§‚Ë∑§ ‚ÊÕ ÷Ë •ŸÊŒ⁄U •ı⁄U m·∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U Ÿ ∑§⁄U∑§
Áfl‡Ê· ¬˝◊∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UÙ–
ÿ„U ’Êà ÿÊŒ ⁄UπŸ∑§Ë „ÒU Á∑§ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ⁄UÊÖÿ◊¥
÷‹Ê߸∑§Ê »§‹ ’È⁄UÊ߸ ∑§÷Ë „UÙ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ß‚Ë Ã⁄U„U
’È⁄UÊ߸∑§Ê »§‹ ÷‹Ê߸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ÃÈê„UÊ⁄U ‚ÊÕ ÿÁŒ ∑§Ù߸
’È⁄UÊ ’Ãʸfl ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U ÃÈ◊ ÷Ë ÿÁŒ ©U‚∑§ ‚ÊÕ flÒ‚Ê
„UË ’Ãʸfl ∑§⁄UÙª ÃÙ ß‚‚ ÿ„UË Á‚h „UÙªÊ Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄U
•ãŒ⁄U ∑§Ù߸ ∞‚Ê ŒÙ· ÷⁄UÊ „ÒU, ¡Ù ÿ„U øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§
‹Ùª ÃÈ◊‚ m· ∑§⁄¥U •ı⁄U ÃÈ◊∑§Ù ‚ÃÊÿ¥–
∞‚Ê Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ ÃÈ◊ •ë¿UÊ ’Ãʸfl ∑§⁄UÃ •ı⁄U
©U‚∑§ ’Œ‹◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ãÿÊÿ‚ •’ Ÿ„UË¥ ÃÙ ∑ȧ¿U
ÁŒŸÙ¥ ’ÊŒ ÃÈê„¥U •ë¿UÊ ’Ãʸfl Á◊‹ÃÊ „UË– •ë¿U
’Ãʸfl∑§ »§‹SflM§¬ •Ê¬∑§ NUŒÿ◊¥ •ë¿UÊ߸∑§Ê ÷⁄UŸÊ
ÃÙ •ÁŸflÊÿ¸ „UË „ÒU–
•ë¿UÊ ’ÃʸflóÁŸ‡Ô¿U‹ ¬˝◊∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§
‚’◊¥ ÷‹Ê߸∑§Êó¬˝◊ ∑§Ê ÁflÃ⁄UáÊ ∑§⁄UÙ– ÿ„UË ‚ëÔøË ‚„UÊÿÃÊ
•ı⁄U ‚ëÔøÊ •Ê‡ÔflÊ‚Ÿ „ÒU– •Ê¬ ¡Ò‚Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄¥Uª,
flÒ‚Ê „UË ¡ªÃÔ˜∑§Ù Œ¥ª •ı⁄U flÒ‚Ê „UË •Ê¬ ¬Êÿ¥ª ÷Ë–
‚÷Ë∑§Ù ¬˝◊ ÷⁄UË ◊œÈ⁄UÃÊ •ı⁄U ‚„UÊŸÈ÷ÁÍ Ã÷⁄UË •Ê°πÙ¥‚
Œπ¥– ‚ÈπË ¡ËflŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝◊ „UË •‚‹Ë πÍ⁄UÊ∑§ „ÒU–
‚¢‚Ê⁄U ß‚Ë∑§Ë ÷Íπ‚ ◊⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •Ã∞fl ¬˝◊-ÁflÃ⁄UáÊ
∑§⁄UÙ󕬟 NUŒÿ∑§ ¬˝◊∑§Ù NUŒÿ◊¥ „UË ◊à Á¿U¬Ê ⁄UπÙ;
∑§ÀÿÊáÊ 5
©U‚ ©UŒÊ⁄UÃÊ∑§ ‚ÊÕ ’Ê°≈UÙ– ß‚‚ ¡ªÃÔ˜∑§Ê ’„ÈUÃ-‚Ê
ŒÈ—π ŒÍ⁄U „UÙ ¡ÊÿªÊ–
ÿÊŒ ⁄UπÙóÁ¡‚∑§ ’Ãʸfl◊¥ ¬˝◊ÿÈQ§ ‚„UÊŸÈ÷ÍÁÃ
Ÿ„UË¥ „ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿ ¡ªÃÔ˜◊¥ ÷Ê⁄UM§¬ „ÒU •ı⁄U Á¡‚∑§
NUŒÿ◊¥ SflÊÕ¸-ÿÈQ§ m· „ÒU, fl„U ÃÙ ¡ªÃÔ˜∑§ Á‹ÿ
•Á÷‡ÊʬM§¬ „ÒU– NUŒÿ◊¥ Áfl‡ÊÈh ¬˝◊∑§Ù ¡ªÊ•Ù, ©U‚
’…∏UÊ•Ù •ı⁄U ‚’ •Ù⁄U ©U‚∑§Ê ¬˝flÊ„U ’„UÊ ŒÙ– ÃÈ◊∑§Ù
•‹ıÁ∑§∑§ ‚Èπ-‡ÊÊÁãà Á◊‹ªË •ı⁄U ÃÈê„UÊ⁄U ÁŸÁ◊ûÊ‚
¡ªÃÔ˜◊¥ ÷Ë ‚Èπ-‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬˝flÊ„U ’„UŸ ‹ªªÊ– flSÃÈ×
¬˝◊ ߸‡Ôfl⁄U∑§Ê SflM§¬ „ÒU–
•Ê¬ ¡Ù ∑ȧ¿U ’Ùÿ¥ª, fl„UË •ŸãÃªÈŸÊ „UÙ∑§⁄U
flʬ‚ Á◊‹ªÊ– ’Ë¡∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „UË »§‹ „UÙÃ „Ò¥U–
÷‹Ê߸∑§ ’Ë¡ ’ÙŸ‚ ÷‹Ê߸∑§ »§‹Ù¥‚ Ã◊Ê◊ πÃ
„U⁄UÊ-÷⁄UÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– fl„U •Ê¬∑§Ù ÷Ë Á◊‹ªÊ •ı⁄U
¡ªÃÔ˜ ÷Ë ©U‚ ¬Ê∑§⁄U ‚ãÃÈcÔ≈U „U٪ʖ m· •ı⁄U flÒ⁄U‚
◊ŸÈcÿ ¡Ò‚ ¡ªÃÔ˜∑§Ù Ÿ⁄U∑§ ’ŸÊ ŒÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË
‚„UÊŸÈ÷ÍÁà •ı⁄U ¬˝◊‚ ©U‚ Sflª¸‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U ’ŸÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU–
ÿÊŒ ⁄UπÙó¡Ù ∑§fl‹ •¬ŸÊ „UË SflÊÕ¸ ŒπÃ
„Ò¥U •ı⁄U Á¡Ÿ∑§Ê “•¬ŸÊ” ’„ÈUà „UË ‚ËÁ◊à „UÙÃÊ „ÒU, fl
’«∏U ‚¢∑ȧÁøà ◊ŸflÊ‹ „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U ©UŸ‚ ÷‹Ê √ÿfl„UÊ⁄U
Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÃÊ– Á¡Ÿ∑§Ê “•¬ŸÊ” ÁflSÃÎà „UÙ ªÿÊ „ÒU, ¡Ù
‚Ê⁄U ¡ªÃÔ˜◊¥ “•¬Ÿ¬Ÿ” ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl ªãŒ
SflÊÕ¸∑§ fl‡Ê◊¥ „UÙ∑§⁄U ¡ªÃÔ˜∑§Ê •Á„Uà Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã–
©UŸ∑§Ê SflÊÕ¸ „UË ¬⁄U◊ÊÕ¸ „UÙÃÊ „ÒU–
◊ŸÈcÿ◊¥ ÖÿÙ¥-ÖÿÙ¥ ¬˝◊∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U „UÙÃÊ „ÒU, àÿÙ¥-
„UË-àÿÙ¥ ©U‚∑§ “Sfl” ∑§Ê ŒÊÿ⁄UÊ ÷Ë ’…∏UÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
’…∏UÃ-’…∏UÃ fl„U ‚Ê⁄U Áfl‡Ôfl◊¥ ¿UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U Áfl‡Ôfl-
∑§ÀÿÊáÊ◊¥ „UË ©U‚ •¬ŸÊ “∑§ÀÿÊáÊ” ŒËπÃÊ „ÒU– ÿ„UË
¬˝◊∑§Ê ‡ÊÈh M§¬ „ÒU–
“Á‡Êfl”
6 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

‚flÊ, ¡¬, äÿÊŸ, ¬˝◊ ÃÕÊ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ

(’˝rÊÔ‹ËŸ ¬⁄U◊ üÊhÿ üÊË¡ÿŒÿÊ‹¡Ë ªÙÿãŒ∑§Ê)
‡ÊÊSÔòÊÙ¥◊¥ ÁŸc∑§Ê◊ ‚flÊ‚ •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ÷Êfl‚
÷ªflÊŸÔ˜‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄U∑§ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Á◊‹Ÿ∑§ ©U¬Êÿ
’ËÊÿ ªÿ „Ò¥U– ¡Ù •ÊŒ◊Ë SflÊÕ¸ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ‚flÊ ∑§⁄U
•ı⁄U ‚flÊ∑§Ë ÷Ëπ ◊Ê°ª, ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄U Á∑§ “„U◊¥ ‚flÊ
∑§⁄UŸ∑§Ê •fl‚⁄U ŒÙ” ß‚◊¥ ßÃŸÊ SflÊÕ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á¡ÃŸÊ
SflÊÕ¸ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ◊Ê°ªŸ◊¥ „ÒU– ÿÁŒ ∑§Ù߸ ◊Ȥʂ ∑§„U
Á∑§ •Ê¬ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UflÊ Œ¥ ÃÙ ß‚◊¥ ©U‚∑§Ê
SflÊÕ¸ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U ◊ÈçÃ◊¥ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU–
Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊŸflÊ‹Ÿ ÃÙ ©U‚∑§Ë ‚flÊ ∑§Ë– „U◊¥ Á∑§‚Ë∑§Ë
‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§Ê •fl‚⁄U Á◊‹ ÃÙ ∞‚Ê •fl‚⁄U ŒŸflÊ‹Ê
„U◊Ê⁄UÊ ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ‚flÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ¬Á⁄UüÊ◊ ÷Ë „UÙÃÊ
„ÒU, ß‚Á‹ÿ ◊ÈçÃ◊¥ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚flÊ◊¥ ÁŸc∑§Ê◊ ÷Êfl
ÖÿÊŒÊ „ÒU– ߟ ÷ÊflÙ¥◊¥ Ãûfl ÷⁄UÊ „ÈU•Ê „ÒU– ‹ÙªÙ¥∑§ ◊Ÿ◊¥
•ãœ∑§Ê⁄U ¿UÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ©Uã„¥U ŒËπÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ’„ÈUÃ
÷‹Ê •ÊŒ◊Ë „ÒU, ÷ªflÊŸÔÔ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU–
∆UË∑§ „ÒU, fl„U ÃÙ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU
•ı⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ‚flÊ ◊Ê°ª ⁄U„UÊ „ÒU– ÿÁŒ ∑§Ù߸ ◊Ȥʂ •Ê∑§⁄U
∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ “•Ê¬ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UflÊ Œ¥” ©U‚∑§Ë
•¬ˇÊÊ ‚flÊ∑§Ê ∑§Ê◊ øÊ„UŸflÊ‹Ê ◊ȤÊ ÖÿÊŒÊ •ë¿UÊ
‹ªÃÊ „ÒU–
ß‚◊¥ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ë ’Êà „ÒUó¬„U‹flÊ‹◊¥ ŒÙ
ŒÙ· •ÊÃ „ÒU¢ó∞∑§ ÃÙ SflÊÕ¸∑§Ê ŒÙ· •ÊÃÊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§
©U‚ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ◊ÈçÔÃ◊¥ øÊÁ„Uÿ •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ÿ„U
Á∑§ fl„U ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊ȤÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UflÊ Œ¥–
©U‚◊¥ üÊhÊ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ
„UË Ÿ„UË¥– ÿÁŒ ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÷ªflÊŸ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë
ßë¿UÊ ∑§⁄UŸË •ı⁄U ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UŸËóߟ
ŒÙŸÙ¥◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UŸË ’«∏UË øË¡ „ÒU ÃÙ ©U‚Ÿ
‚flÊ∑§ Ãûfl∑§Ù ¡ÊŸÊ „UË Ÿ„UË¥; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U ÷ªflÊŸÔ˜∑§
Œ‡Ê¸Ÿ Á’ŸÊ ÷¡Ÿ Á∑§ÿ ◊ÈçÃ◊¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– ¡Ù
÷¡Ÿ∑§Ù ’ªÊ⁄U ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U, ÷¡Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ù ¬Á⁄UüÊ◊
‚◊¤ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê Á◊‹ŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU–
÷ªflÊŸỖ∑§ ÷¡Ÿ◊¥ üÊhÊ •ı⁄U L§Áø Ÿ ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ù
÷¡Ÿ ∑§⁄UÃ „UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ flÊSÃfl◊¥ •ÊÁSÃ∑§ÃÊ „UË
Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ù ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ©U‚ ¬Á⁄UüÊ◊ ◊Ê‹Í◊
ŒÃÊ „ÒU ÃÙ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ÷¡Ÿ◊¥ ©U‚∑§Ë üÊhÊ
•ı⁄U ¬˝◊ ªıáÊ „ÒU, ©U‚ ÿÊŒ „UË ∑§◊ •ÊÃÊ „ÒU– ÿÊŒ
•ÊŸ¬⁄U fl„U ∑§⁄UŸ ÷Ë ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU, Á∑¢§ÃÈ ©U‚◊¥ ©U‚
∑§Ù߸ ¬Á⁄UüÊ◊ Ÿ„UË¥ ◊Ê‹Í◊ ŒÃÊ, Áfl‡Ê· •ÊŸãŒ ÷Ë Ÿ„UË¥
•ÊÃÊ– fl„U ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÕÙ«∏U „UË ÷¡Ÿ‚ ÷ªflÊŸÔ˜
Á◊‹ ¡Êÿ° ÃÙ ’„ÈUà •ë¿UË ’Êà „ÒU– ©U‚∑§Ê fl„U ÷¡Ÿ
◊„Uûfl¬Íáʸ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ߸‡Ôfl⁄U◊¥ ©U‚∑§Ë ¬˝ËÁÃ, L§Áø
•ı⁄U üÊhÊ ‚Ê◊Êãÿ „ÒU–
Á¡‚ ÷¡Ÿ Á¬˝ÿ ‹ªÃÊ „ÒU, fl„U ©U‚ ¿UÙ«∏UŸÊ Ÿ„UË¥
øÊ„UÃÊ– ÿÁŒ ÷Í‹ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ÷Í‹Ÿ¬⁄U ©U‚ ¬‡ÔøÊûÊʬ
„UÙÃÊ „ÒU ÃÙ ∞‚Ë ÁSÕÁÃ◊¥ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ©U‚∑§Ë
÷¡Ÿ◊¥ üÊhÊ •ı⁄U L§Áø ∑ȧ¿U Áfl‡Ê· „ÒU– ÷¡Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃ ‚◊ÿ ‡ÊÊÁãà •ı⁄U ¬˝‚ãÔŸÃÊ
◊Ê‹Í◊ ŒÃË „ÒU •ı⁄U fl„U ÿ„U øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊⁄UÊ ÷¡Ÿ
‚ŒÊ ’ŸÊ ⁄U„U, Á»§⁄U ÷Ë ∑§÷Ë-∑§÷Ë ÷Í‹ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
ß‚ •flSÕÊ◊¥ ÷¡Ÿ◊¥ •ı⁄U ÷ªflÊŸÔ˜◊¥ ¬˝ËÁÃ, L§Áø •ı⁄U
üÊhÊ ◊ÈÅÿ „ÒU– ß‚‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U ’Êà ÿ„U „ÒU Á∑§ ©U‚‚
÷¡Ÿ ¿ÍU≈UÃÊ „UË Ÿ„UË¥ •ı⁄U ¿ÍU≈UŸ‚ ’«∏UË ÷Ê⁄UË √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ
„UÙ ¡ÊÃË „ÒU– fl„U ÷Í‹∑§Ù ’ŒÊ¸‡Ã Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ •ı⁄U
’„ÈUà „UË ŒÈ—ÁπÃ-‚Ê „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚ Œ‡ÊÊ◊¥ ©U‚∑§Ë
÷ªflÊŸÔ˜◊¥ üÊhÊ, L§Áø •ı⁄U ¬˝ËÁà Áfl‡Ê· ‚◊¤ÊË ¡ÊÃË „ÒU
•ÕflÊ ÿ„U ∑§„U ‚∑§Ã „Ò¥U Á∑§ ÃËfl˝ ‚◊¤ÊË ¡ÊÃË „ÒU ÿÊ
•Ÿãÿ∑§Ë Ã⁄U„U ‚◊¤ÊË ¡ÊÃË „ÒU– ß‚‚ ÷Ë ¡Ù ’…∏U∑§⁄U
„ÒU, fl„UÊ° ÃÙ ÷Í‹ „UÙ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË– fl„U ÃÙ ÷ªflÊŸÔ˜‚
÷Ë ’…∏U∑§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ÷¡Ÿ •ı⁄U äÿÊŸ∑§Ù ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU–
∞∑§ Ã⁄U»§ ÷ªflÊŸÔ˜ Á◊‹ŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U •ı⁄U ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U»§
÷¡Ÿ-äÿÊŸ ¿UÙ«∏UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU ÃÙ ©U‚∑§Ê ÿ„U ÷Êfl ⁄U„UÃÊ
„ÒU Á∑§ “◊Ò¥ ÷¡Ÿ-äÿÊŸ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ‚∑§ÃÊ, ÷ªflÊŸÔ˜ øÊ„U
Á◊‹¥ ÿÊ Ÿ Á◊‹¥–” ©U‚∑§Ë ÷ªflÊŸÔ˜◊¥ L§Áø, ¬˝ËÁà •ı⁄U
‚¢ÅÿÊ 4] ‚flÊ, ¡¬, äÿÊŸ, ¬˝◊ ÃÕÊ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
üÊhÊ ÃËfl˝Ã⁄U „ÒU– ß‚‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U fl„U ‚Êœ∑§ „ÒU, ¡Ù
÷ªflÊŸÔ˜∑§ ¡¬ •ı⁄U äÿÊŸ∑§Ù ¿UÙ«∏U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ, ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ê
àÿʪ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÷¡Ÿ-äÿÊŸ∑§Ê ÁflÿÙª •‚sÔ „ÒU,
¬⁄U ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ù àÿʪŸÊ ‚sÔ „ÒU– ¡’ ©U‚ ‚Êœ∑§‚ ∞∑§
ˇÊáÊ ÷Ë …UË‹ ’ŒÊ¸‡Ã Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÃË ÃÙ ©U‚Ë ‚◊ÿ
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ù ¬˝∑§≈U „UÙŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚∑§Ë L§Áø,
¬˝ËÁà •ı⁄U üÊhÊ ÃËfl˝Ã◊ „ÒU– Á¡‚ ‚◊ÿ ÷¡Ÿ-äÿÊŸ∑§
Áfl·ÿ◊¥ ÃËfl˝Ã◊ ßë¿UÊ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU ÿÊ ©U‚ ÃËfl˝Ã◊ S◊ÎÁÃ
„UÙŸ ‹ª ¡ÊÃË „ÒU Á»§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜ ©U‚‚ Á◊‹ Á’ŸÊ Ÿ„UË¥
⁄U„U ‚∑§Ã, ˇÊáÊ◊¥ Á◊‹ ‚∑§Ã „Ò¥U– ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ∑§
Á‹ÿ ‚’‚ ’…∏U∑§⁄U •ÁãÃ◊ ˇÊáÊ fl„UË „ÒU, Á¡‚ ˇÊáÊ◊¥
ßÃŸË √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ „UÙ ¡Êÿ, ¬˝ÊáÊ ¡ÊŸ∑§Ë ÃÒÿÊ⁄UË „UÙ ¡Êÿ–
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ÁflS◊ÎÁà ÃÙ „UÙ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË– ÷ªflÊŸÔ˜∑§
ÁflS◊⁄UáÊ◊¥ ¬⁄U◊ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ „UË Ÿ„UË,¥ ’ÁÀ∑§ fl„U ÷ªflÊŸÔ∑˜ §
÷¡Ÿ, Áøãß, S◊⁄UáÊ •ı⁄U äÿÊŸ∑§ Á’ŸÊ ¡Ë „UË Ÿ„UË¥
‚∑§ÃÊ; ÄÿÙ¥Á∑§ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ ÃÕÊ S◊⁄UáÊ „UË ©U‚∑§Ê
¡ËflŸ „ÒU, ¬˝ÊáÊÙ¥‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U Á¬˝ÿ „ÒU– ¡Ò‚ ‡flÊ‚
SflÊ÷ÊÁfl∑§ ø‹ÃÊ ⁄U„U ÃÙ ∑§cÔ≈U Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, ‡flÊ‚∑§Ù
⁄UÙ∑§Ÿ◊¥ ∑§cÔ≈U „UÙÃÊ „ÒU– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡flÊ‚∑§Ë Ã⁄U„U
SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÷¡Ÿ-äÿÊŸ „UÙÃÊ „ÒU, ∑§⁄UŸÊ
Ÿ„UË¥ ¬«∏UÃÊ– fl„U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ÷¡Ÿ-äÿÊŸ∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜‚
÷Ë ’…∏U∑§⁄U ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸÔ˜ L§∑§ Ÿ„UË¥
‚∑§Ã, ˇÊáÊ◊ÊòÊ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜ ¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
„U◊‹Ùª ¬˝Êÿ— ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
÷ªflÊŸÔ˜∑§ SflM§¬∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl„U ◊„Uûfl¬Íáʸ
Ÿ„UË¥ „ÒU– äÿÊŸ ÃÙ ¬˝Êÿ— „UÙÃÊ „UË Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ÷ªflÊŸỖ∑§
ŸÊ◊∑§Ê ¡¬ ’ªÊ⁄U∑§Ë Ã⁄U„U ∑§⁄UÃ „Ò¥U, Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë∑§Ù
ÃÙ ¬Á⁄UüÊ◊-‚Ê ¬˝ÃËà „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ∑§Ù߸ ÃÙ ¡Ò‚
•ı·œ∑§Ê ‚flŸ L§Áø‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ¬⁄U ’Êäÿ „UÙ∑§⁄U
•ı·œ∑§Ê ‚flŸ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ’Êäÿ
„UÙ∑§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– flÊSÃfl◊¥ fl„U
÷¡Ÿ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡¬ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊ ÿÁŒ •¬Ÿ
¡ã◊-◊⁄UáÊ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄UË∑§Ù Á◊≈UÊŸ ÃÕÊ ¬Ê¬Ù¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ÷ªflÊŸÔ∑˜ §Ê ¡¬-÷¡Ÿ ∑§⁄UÃ „ÒU¥ ÃÙ ÷ªflÊŸÔ◊˜ ¥
7
¬̋◊-üÊhÊ ßàÿÊÁŒ ªıáÊ „ÒU– Á»§⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÷¡Ÿ-
äÿÊŸ •ı⁄U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê ¡¬ ÃÙ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë
¬˝ÊÁåÔà ∑§⁄UflÊŸ∑§Ë ‚Ê◊âÿ¸ ⁄UπÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÷ªflÊŸÔ˜◊¥
¬˝◊ ÃÕÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ∑§ ©Ug‡ÿ‚ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ,
¡¬ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– “÷¡Ÿ” ‡ÊéŒ √ÿʬ∑§ •Õ¸◊¥ „ÒU–
∑§ËøŸ∑§Ù ÃÕÊ ŸÊ◊-¡¬∑§Ù ÷¡Ÿ ∑§„UÃ „Ò¥U– „U◊‹Ùª
„UÁ⁄U∑§ ªÈáÊ ªÊÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, Á¡‚ “„UÁ⁄Uÿ‡Ê” ∑§„UÃ „Ò¥U,
©U‚ ÷Ë ÷¡Ÿ ∑§„UÃ „Ò¥U–
¡¬∑§ Á‹ÿ ÷Ë ÿÈÁQ§ „ÒU– ¬˝Õ◊ ÃÙ „U◊‹Ùª ÿÈÁQ§
¡ÊŸÃ „UË Ÿ„UË¥– ÿÈÁQ§‚ ’…∏U∑§⁄U ÷Êfl „ÒU, Á¡‚‚ ¡¬
•¬Ÿ-•Ê¬ „UË ◊„Uûfl¬Íáʸ „UÙŸ ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ ÃÙ
„U◊ ¡¬∑§Ù ◊„Uûfl¬Íáʸ ’ŸÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ∞∑§ ¡¬ •¬Ÿ-
•Ê¬ Sflÿ¢ ◊„Uûfl¬Íáʸ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– •¬Ÿ ‹ÙªÙ¥∑§Ë
¡¬∑§Ù ◊„Uûfl¬Íáʸ ’ŸÊŸ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ’„ÈUà „UË Á‡ÊÁÕ‹ „ÒU–
„U◊‹Ùª ¡¬ ©UëÔøÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ©U‚‚ fl„U
¡¬ ’Á…∏UÿÊ „ÒU, Á¡‚◊¥ ◊Ÿ-„UË-◊Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ŒÍ‚⁄U∑§Ê
‚ÈŸÊÿË Ÿ„UË¥ ŒÃÊ, Á∑¢§ÃÈ •Ù∆U Á„U‹Ã ŒËπÃ „Ò¥U– „U◊Ê⁄UË
Á¡uÔUÊ ÷Ë Á„U‹ÃË „ÒU, •Ù∆U ÷Ë Á„U‹Ã „Ò¥U •ı⁄U ’„ÈUà œË⁄U-
œË⁄U „U◊¥ ‚ÈŸÊÿË ŒÃÊ „ÒU, Á∑¢§ÃÈ ŒÍ‚⁄U •ÊŒÁ◊ÿÙ¥∑§Ù ‚ÈŸÊÿË
Ÿ„UË¥ ŒÃÊ– „U◊Ê⁄U ’„ÈUà Ÿ¡ŒË∑§◊¥ ÿÁŒ ∑§Ù߸ ∑§ÊŸ
‹ªÊ∑§⁄U Œπ ÃÙ ‡ÊÊÿŒ ©U‚ ‚ÈŸÊÿË Œ ÷Ë ‚∑§ÃÊ „ÒU,
©U‚ “©U¬Ê¢‡ÊÈ ¡¬” ∑§„UÃ „Ò¥U– ©U‚‚ ÷Ë fl„U ¡¬ üÊcÔ∆U
„ÒU, Á¡‚◊¥ •Ù∆U ÷Ë Ÿ„UË¥ Á„U‹Ã, ÷ËÃ⁄U-„UË-÷ËÃ⁄U ∑§fl‹
Á¡uÔUÊ‚ „UË ¡¬ „UÙÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU •ı⁄U ©U‚‚ ÷Ë fl„U üÊcÔ∆U
„ÒU, ¡Ù ¡¬ „U◊Ê⁄U ∑§á∆U‚ „UÙÃÊ „ÒU, ¬˝ÊáÊÙ¥‚, ‡ÔflÊ‚‚
‚ê’㜠⁄UπÃÊ „ÒU– ‡flÊ‚∑§ •Êflʪ◊ŸmÊ⁄UÊ ¡¬∑§Ê
•èÿÊ‚ Á¡uÔUÊ∑§ ¡¬∑§ •èÿÊ‚‚ ÷Ë •ı⁄U ÖÿÊŒÊ
◊„Uûfl¬Íáʸ „ÒU– ß‚‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U ◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬ „ÒU–
◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬∑§ ÷Ë ∑§ß¸ ¬˝∑§Ê⁄U „Ò¥U– ∞∑§ ÃÙ ¡’
„U◊ ‚Ù ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ πÍ’ ªı⁄U ∑§⁄UŸ¬⁄U ∑§ÊŸ◊¥ ÉÊ«∏UË∑§
π≈U∑§∑§ ‚◊ÊŸ ÃÕÊ ŸÊ«∏UË∑§Ë øÊ‹∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U fl„U ‡ÊéŒ
‚ÈŸÊÿË ŒÃÊ „ÒU •ı⁄U ©U‚∑§ ‚ÊÕ „U◊ ŸÊ◊∑§Ê ‚ê’ãœ
¡Ù«∏UÃ „Ò¥U ÿÊŸË “⁄UÊ◊” ÿÊ “Á‡Êfl” •ı⁄U ¡Ù •¬Ÿ ßcÔ≈UŒfl
„Ò¥U, ©UŸ∑§ ŸÊ◊∑§Ê ß‚∑§ ‚ÊÕ ‚ê’㜠¡Ù«∏U ŒÃ „Ò¥U– •’
8 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
Á¡ÃŸË ’Ê⁄U ‡ÊéŒ ‚ÈŸÃÊ „ÒU, ©UÃŸË „UË ’Ê⁄U ©U‚∑§ ‚ÊÕ
÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê ‚ê’㜠¡È«∏UÊ „ÈU•Ê „ÒU– •Êª ¡Ê∑§⁄U
©U‚ ÷ªflãÔŸÊ◊∑§Ë äflÁŸ ¬˝àÿˇÊ ¬˝ÃËà „UÙŸ ‹ªÃË „ÒU–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡¬ ◊Ÿ‚ „UË ‚ê’㜠⁄UπÃÊ „ÒU– ◊Ÿ ÿÁŒ
Ÿ„UË¥ ⁄U„UªÊ ÃÙ ŸÊ◊ ‚ÈŸªÊ „UË Ÿ„UË¥– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ŸÊ«∏UË∑§
mÊ⁄UÊ ¡¬ „UÙÃÊ „ÒU– ÿÙª‡ÊÊSÔòÊ◊¥ ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§
‚È·ÈêÔŸÊ ŸÊ«∏UË NUŒÿ‚ ‹∑§⁄U ◊SÃ∑§Ã∑§ „ÒU– NUŒÿ◊¥
∞∑§Êª˝ „UÙ∑§⁄U äÿÊŸ ∑§⁄UŸ‚ fl„U ŸÊ«∏UË ø‹ÃË ŒËπÃË „ÒU–
◊SÃ∑§, ÷Î∑ȧÁ≈U ÃÕÊ ∑§á∆U◊¥ ÷Ë Áfl‡Ê· äÿÊŸ ŒŸ‚ fl„U
ŸÊ«∏UË ÁŒπÊÿË ŒÃË „ÒU– ©U‚∑§Ë øÊ‹ Ã¡ ∑§⁄UŸ‚ fl„U
S¬cÔ≈UM§¬‚ ŒËπŸ ‹ª ¡ÊÃË „ÒU– ÿ„U ÷Ë ∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬ „ÒU– ¡Ò‚ ∑§Ù߸ “⁄UÊ◊”-ŸÊ◊∑§Ê ©U¬Ê‚∑§ „ÒU,
fl„U “⁄UÊ” •ı⁄U “◊” ∑§Ù ŒËflÊ‹¬⁄U Á‹π∑§⁄U •¬Ÿ ◊Ÿ‚
©U‚ ’Ê⁄U-’Ê⁄U ¬…∏U ⁄U„UÊ „ÒU, “⁄UÊ” •ı⁄U “◊” ∑§Ù ◊Ÿ‚ Œπ
⁄U„UÊ „ÒU, ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ◊Ÿ‚
ŸÊ◊∑§Ê Áøãß ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ÿ„U ÷Ë ◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬ „ÒU–
¡Ù •¬Ÿ ©U¬ÊSÿ Œfl „Ò¥Uó¡Ò‚ ∑§Ù߸ ÷ªflÊŸÔ˜ ⁄UÊ◊∑§Ê „UË
äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ⁄UÊ◊∑§ ŸÊ◊∑§Ê „UË ¡¬ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ÷ªflÊŸÔ˜
⁄UÊ◊∑§ ‹‹Ê≈U¬⁄U ÿÊ ÷ªflÊŸÔ˜ ⁄UÊ◊∑§ ◊È∑ȧ≈U¬⁄U ø㌟‚
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ Á‹π∑§⁄U ©U‚ ŒπÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÿ„U •ı⁄U
÷Ë ’…∏U∑§⁄U „ÒU–
¡Ù ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§Ê ©U¬Ê‚∑§ „ÒU, ‚Ê∑§Ê⁄U∑§Ê ©U¬Ê‚∑§
Ÿ„UË¥ „ÒU, ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U-flÊø∑§ ŸÊ◊Ù¥ó
¡Ò‚ “˙, ÃÃÔ˜, ‚ÃÔ˜” “•ŸãÔ, “⁄UÊ◊” •ÊÁŒ∑§Ê S◊⁄UáÊ
◊Ÿ∑§ ‚¢∑§À¬‚ „UÙÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ◊Ÿ◊¥ ’„ÈUÃ-‚Ë ’ÊÃ¥ ÿÊŒ
•ÊÃË ⁄U„UÃË „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ‚¢∑§À¬ „UÙÃÊ „ÒU, ©Uã„¥U flÊáÊË‚
ÕÙ«∏U „UË ’Ù‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ‡flÊ‚Ù¥‚ ÕÙ«∏U „UË ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚
∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊Ÿ◊¥ ß‚∑§Ë S◊ÎÁà „UÙÃË „ÒU, Áøãß „UÙÃÊ
„ÒU, ÿÊŒ •ÊÃË „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ë ¡Ù ’Ê⁄U-
’Ê⁄U S◊ÎÁà „UÙÃË ⁄U„UÃË „ÒU, ÿ„U ◊ÊŸÁ‚∑§ S◊⁄UáÊ „ÒU– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ◊ÊŸÁ‚∑§ S◊⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ¡Ù Ÿ Á∑§‚Ë‚ ∑§„UÃÊ „ÒU,
Ÿ Á∑§‚Ë∑§Ù ¡ŸÊÃÊ „ÒU, Ÿ ‚¢∑§Ã ∑§⁄UÃÊ „ÒU, Ÿ ÿ„U ’ÊÃ
ÁŒπ‹ÊÃÊ „ÒU, ªÈåÔÃ-÷Êfl‚ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ÿ„U •ı⁄U ÷Ë ©UûÊ◊
„ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ªÈåÔà ÷Êfl‚ ŸÊ◊-S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
[÷ʪ 89
ŸÊ◊∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ŸÊ◊Ë∑§Ù ÷Ë ÿÊŒ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ¡Ò‚
÷ªflÊŸ˜ ⁄UÊ◊∑§ ‚Ê∑§Ê⁄U M§¬∑§Ê ©U¬Ê‚∑§ ÷ªflÊŸÔ˜ ⁄UÊ◊∑§
◊ÈπÊ⁄UÁflãŒ∑§ ™§¬⁄U, ªÊ‹∑§ ™§¬⁄U, ◊SÃ∑§∑§ ™§¬⁄U,
‹‹Ê≈U∑§ ™§¬⁄U, ∑§ÊŸÙ¥∑§ ¬Ê‚óøÊ⁄UÙ¥ Ã⁄U»§ ‚’ ¡ª„U
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ Á‹π∑§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜ ⁄UÊ◊∑§Ù ‚ÊÕ-‚ÊÕ
ŒπÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ŸÊ◊∑§Ê ¡¬ ÷Ë ◊Ÿ‚ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU
•ı⁄U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ◊ÈπÊ⁄UÁflãŒ∑§Ù ÷Ë ŒπÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ÿ ŒÙŸÙ¥ ’ÊÃ¥ ∞∑§ ‚ÊÕ „UÙ ⁄U„UË „Ò¥U– ¡¬ ÷Ë „UÙ
⁄U„UÊ „ÒU, äÿÊŸ ÷Ë „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡Ò‚ ÷ªflÊŸÔ˜ ⁄UÊ◊∑§
◊ÈπÊ⁄UÁfl㌬⁄U ø㌟‚ “⁄UÊ◊-⁄UÊ◊” •¢Á∑§Ã „ÒU, ©U‚ fl„U
Sflÿ¢ ÿÊŒ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ◊Ÿ‚ S◊⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU •ı⁄U
◊ÈπÊ⁄UÁflãŒ∑§Ù ÷Ë Œπ ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚∑§Ê ÿ„U ÷Êfl „ÒU Á∑§
÷ªflÊŸÔ˜ ŸòÊ …U∑§Ã „Ò¥U, ©UŸ‚ ÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê
©UëÔøÊ⁄UáÊ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U πÙ‹Ã ÃÕÊ ’㌠∑§⁄UÃ ‚◊ÿ
÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê ©Uëø Ô Ê⁄UáÊ „UÙÃÊ „ÒU, ◊ÊŸÙ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë
•Ê°π¥ ÷Ë “⁄UÊ◊-⁄UÊ◊” ∑§Ê ©UëÔøÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¥U– ¡Ò‚
◊Èπ Áπ‹ ªÿÊ ÃÙ ©U‚ ‚◊ÿ “⁄UÊ” ∑§Ê ©UëÔøÊ⁄UáÊ „ÈU•Ê
•ı⁄U ◊Èπ ’㌠„ÈU•Ê ÃÙ ©U‚◊¥‚ “◊” ∑§Ê ©UëÔøÊ⁄UáÊ „ÈU•Ê
ÿÊŸË ◊Èπ ÷Ë “⁄UÊ◊-⁄UÊ◊” ©Uëø Ô Ê⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜
’Ù‹Ã „Ò¥U ÿÊ „°U‚Ã „Ò¥U ÃÙ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê ©UëÔøÊ⁄UáÊ
„UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡Ò‚ „°U‚Ÿ∑§ ‚◊ÿ ◊Èπ Áπ‹ ªÿÊ ÃÙ ◊ÊŸÙ
“⁄UÊ” ©UëÔøÊ⁄UáÊ „ÈU•Ê •ı⁄U flʬ‚ ’㌠∑§⁄U∑§ ◊È‚∑§⁄UÊ ⁄U„U
„Ò¥U ÃÙ “◊” ©UëÔøÊ⁄UáÊ „ÈU•Ê– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡¬ •ı⁄U äÿÊŸ
ŒÙŸÙ¥ ‚ÊÕ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§Ù߸ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§Ê ©U¬Ê‚∑§
„ÒU ÃÙ fl„U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê󕬟 ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ¬˝àÿ∑§ ŸÊ«∏UË
SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË ø‹ ⁄U„UË „ÒU, ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ¡¬∑§Ê ‚ê’ãœ
¡Ù«∏U ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ– ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ©U‚‚ SflÊ÷ÊÁfl∑§
„UË ¡¬ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU •ı⁄U ß‚∑§Ê ◊Ÿ‚ •ŸÈ÷fl „UÙ ⁄U„UÊ
„ÒU– ÿ„U ÷Ë ◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬ „ÒU–
Œ„U ◊¥ Á¡ÃŸ ⁄UÙ◊ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ¬˝‚ãÔŸÃÊ ÷⁄U ªÿË „ÒU,
ß‚Á‹ÿ fl Áπ‹ ªÿ „Ò¥U, ◊ÊŸÙ ⁄UÙ◊-⁄UÙ◊‚ ⁄UÊ◊-ŸÊ◊∑§Ê
©UëÔøÊ⁄UáÊ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ÁøûÊ◊¥ ¬˝‚ãÔŸÃÊ „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ∑Χ¬Ê‚ ◊ÊŸÙ ⁄UÙ◊-⁄UÙ◊‚ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊∑§Ê
¡¬ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ⁄UÙ◊Ê¢ø „UÙÃÊ „ÒU, ⁄UÙ◊ πÈ‹Ã „Ò¥U ÃÙ ∞‚Ë
‚¢ÅÿÊ 4] ‚flÊ, ¡¬, äÿÊŸ, ¬˝◊ ÃÕÊ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
¬˝ÃËÁà „UÙÃË „ÒU, ◊ÊŸÙ ⁄UÙ◊-⁄UÙ◊‚ ⁄UÊ◊-⁄UÊ◊ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
◊Ÿ◊¥ ∞‚Ê ¬˝ÃËà „UÙŸÊ ©UëÔø∑§ÙÁ≈U∑§Ê ◊ÊŸÁ‚∑§ ¡¬ „ÒU–
∞‚Ê ¡¬ ∑§⁄U∑§ ªÈåÔà ⁄UπŸÊ ÖÿÊŒÊ ◊„Uûfl∑§Ë øË¡ „ÒU–
ß‚◊¥ L§Áø •ı⁄U ¬˝ËÁà ŒÙŸÙ¥ ‚ÊÕ ‹ªË „ÈU߸ „Ò¥U– üÊhÊ •ı⁄U
Áfl‡ÔflÊ‚óÿ ŒÙŸÙ¥ ß‚◊¥ „Ò¥U „UË– ÄÿÙ¥Á∑§ Á’ŸÊ üÊhÊ •ı⁄U
Áfl‡ÔflÊ‚∑§ ∞‚Ê „UÙŸÊ ÷Ë ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– Á’ŸÊ ¬˝◊∑§
÷Ë ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ã— ÿ„UÊ° ÿ„U ∑§„UŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’ŸÃÊ
Á∑§ •ª⁄U üÊhÊ •ı⁄U ¬˝◊‚ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ ÃÙ Œ¡Ê¸ •ı⁄U ÷Ë
™°§øÊ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∞‚Ê üÊhÊ •ı⁄U ¬˝◊‚ „UË „UÙÃÊ „ÒU–
¡’ üÊhÊ, ¬˝◊, L§Áø •ı⁄U ¬˝ËÁÂ ∞‚Ë ÁSÕÁà „UÙ ¡ÊÃË
„ÒU Ã’ ©U‚ ßÃŸË ¬˝‚ãÔŸÃÊ •ı⁄U ‡ÊÊÁãà „UÙÃË „ÒU Á∑§
Á¡‚∑§Ë ∑§Ù߸ ‚Ë◊Ê Ÿ„UË¥– ÿ„U ¬˝‚ãÔŸÃÊ •ı⁄U ‡ÊÊÁãà üÊhÊ
•ı⁄U ¬˝◊∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UË „UÙÃË „ÒU– ÿ„U ©UëÔø∑§ÙÁ≈U∑§Ê ¡¬
„ÒU– ß‚◊¥ ÷Ë ¡’Ã∑§ ©U‚◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ÷Êfl „ÒU Ã’Ã∑§
∑§◊Ë „ÒU, ©U‚‚ ÷Ë fl„U ÖÿÊŒÊ ◊„Uûfl¬Íáʸ „ÒU Á¡‚ ∑§Ãʸ◊¥
∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ÷Êfl Ÿ„UË¥, ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚‚ SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË
„UÙÃÊ „ÒU– ¡Ù SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË „UÙÃÊ „ÒU, fl„U ÖÿÊŒÊ
◊„Uûfl¬Íáʸ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ¡¬ ¡’ SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË
ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U „UÙŸ ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU, ∞∑§ ˇÊáÊ ÷Ë ©U‚◊¥
÷Í‹ Ÿ„UË¥ „UÙÃË, ∞∑§ÃÊ⁄U ¡¬ „UÙŸ ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ¡¬∑§
¬˝÷Êfl‚ „UË ÷ªflÊŸÔ˜ ¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U; ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚∑§
¡¬∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ M§¬∑§Ë ÷Ë S◊ÎÁà „ÒU „UË– øÊ„U
‚Ê∑§Ê⁄U∑§Ê ©U¬Ê‚∑§ „UÙ ÿÊ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§Ê, ¡Ù ß‚ ¡¬◊¥
ÁŒ‹øS¬Ë ‹ÃÊ „ÒU, ⁄U‚ÊSflÊŒ ‹ÃÊ „ÒU, •ÊŸãŒ∑§Ê •ŸÈ÷fl
∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ¬ÈL§· ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Œ‡Ê¸ŸÙ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ ß‚
¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Sfl× „UÙŸflÊ‹ ŸÊ◊-¡¬∑§Ù ÖÿÊŒÊ
◊„Uûfl¬Íáʸ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U fl„U ÿ„UË øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ∞‚Ê
¡¬ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ’ŸÊ ⁄U„U–
øÊ„UŸÊ ÄÿÙ¥ „UÙÃË „ÒU? ÁŸ⁄UãÃ⁄UÃÊ◊¥ ∑§◊Ë „UÙŸ‚–
¡’ ÁŸ⁄UãÃ⁄UÃÊ◊¥ ∑§◊Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË ÃÙ ÿ„U øÊ„UŸÊ ÷Ë ∑Ò§‚
’Ÿ, fl„U ÃÙ „UÙ „UË ⁄U„UÊ „ÒU– ¡’Ã∑§ fl„U ∑§Ãʸ „ÒU Ã’Ã∑§
©U‚◊¥ øÊ„UŸÊ „UÙÃË „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U ◊Ÿ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
•ÕʸÃÔ˜ ¡’Ã∑§ ∑§Ãʸ¬ŸÊ „ÒU Ã’Ã∑§ ßë¿UÊ „ÒU– ÿ„U ßë¿UÊ
9
÷Ë ’«∏UË ©UëÔø∑§ÙÁ≈U∑§Ë ßë¿UÊ „ÒU, ÿ„U ßë¿UÊ ∑§Ù߸ ŒÙ·
Ÿ„UË¥ „ÒU– •Êª ¡Ê∑§⁄U ÿ„U ßë¿UÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË– ¡’
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „UÙŸ „UË ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU Ã’ ©U‚◊¥ ÷Í‹ „UÙÃË
„UË Ÿ„UË¥, ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U „UË „UÙŸ ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ÿ„U
ßë¿UÊ ÄÿÙ¥ ⁄U„U? ßë¿UÊ •÷Êfl◊¥ „UÙÃË „ÒU ÿÊ ÷ÿ◊¥ „UÙÃË
„ÒU Á∑§ ÿ„U ¿ÍU≈U Ÿ ¡Êÿ– fl„UÊ° ÷ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥, ∑§Ù߸ •÷Êfl
÷Ë Ÿ„UË¥, •Ã— ßë¿UÊ „UÙŸ∑§Ê ÷Ë ∑§Ù߸ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥– ¡’
÷ªflÊŸÔ˜ ‚ê◊Èπ π«∏U „Ò¥U Á»§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Á◊‹Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ
Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË; ÄÿÙ¥Á∑§ ¡’ ÷ªflÊŸÔ˜ Á◊‹ „UË ⁄U„U „Ò¥U Á»§⁄U
Á◊‹Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ ⁄U„UŸ∑§Ê ∑§Ù߸ ∑§Ê⁄UáÊ „UË Ÿ„UË¥, ’ÁÀ∑§
©U‚ ¡ª„U ÿ„U ‡Ê¢∑§Ê ⁄U„UÃË „ÒU Á∑§ ∑§„UË¥ ÷ªflÊŸÔ˜ •ŒÎ‡ÿ
Ÿ „UÙ ¡Êÿ°, Á¿U¬ Ÿ ¡Êÿ°– Ã’ ÿ„U ßë¿UÊ „UÙÃË „ÒU Á∑§
∞‚ „UË ’Ÿ ⁄U„¥U– Á¡‚∑§Ê ÿ„U ÷Êfl „ÒU, Á¡Ÿ ÷ªflÊŸÔ˜∑§
ŸÊ◊-S◊⁄UáÊ‚ ¬˝àÿˇÊ◊¥ ∞‚Ê •ÊŸãŒ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU ÿ„U
©U‚‚ ∑Ò§‚ ¿ÍU≈U ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¿ÍU≈UŸ∑§Ê ∑§Ù߸ ∑§Ê⁄UáÊ „UË
Ÿ„UË¥– ÷ªflÊŸÔ˜ •¬Ÿ∑§Ù Œ‡Ê¸Ÿ Œ ⁄U„U „Ò¥U, ŒÃ-ŒÃ
•ãÜʸŸ „UÙ ‚∑§Ã „Ò¥U, fl„U „U◊Ê⁄U fl‡Ê∑§Ë ’Êà Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ
„U◊‚ ¡Ù ¡¬ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, fl„U ©U‚Ë Ã⁄U„U Ÿ„UË¥ ¿ÍU≈U ‚∑§ÃÊ
¡Ò‚ ‡ÔflÊ‚ ’㌠„UÙŸ¬⁄U „U◊ ¡Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã– ÿ„U ÃÙ
„U◊Ê⁄UÊ ¡ËflŸ „ÒU, „U◊Ê⁄U ¬˝ÊáÊÙ¥‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U „ÒU– Á¡Ÿ∑§Ù
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÷¡Ÿ ¬˝ÊáÊÙ¥‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U ¬˝ÃËà „UÙÃÊ „ÒU fl„U
¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ê ÃÙ àÿʪ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU Á∑¢§ÃÈ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊-
S◊⁄UáÊ∑§Ê àÿʪ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Áfl⁄U„U∑§Ë
√ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ◊¥ ÷Ë ∞‚Ë ’Êà „ÈU•Ê ∑§⁄UÃË „ÒU– Áfl⁄U„U∑§Ë
√ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ ÿÊŸË ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ÁflÿÙª∑§Ë √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ◊¥ äÿÊŸ
¬˝œÊŸ „ÒU– ¬„U‹Ë ¬hÁÃ◊¥ ¡¬ ÷Ë „ÒU, äÿÊŸ ÷Ë „ÒU •ı⁄U
Áfl⁄U„U◊¥ ÷Ë ¡¬ ∞fl¢ äÿÊŸ ŒÙŸÙ¥ „ÒU, ¬⁄U ¬„U‹◊¥ ÃÙ ¡¬
„UÙÃ-„UÙÃ äÿÊŸ „UÙÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ŸÊ◊-¡¬∑§Ë ¬˝œÊŸÃÊ
„ÒU, ‹Á∑§Ÿ Áfl⁄U„U◊¥ äÿÊŸ∑§ ’‹‚ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ ÷Ë
ÿÊŒ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ŸÊ◊∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UÃ-∑§⁄UÃ äÿÊŸ „UÙŸ ‹ª
¡Êÿ ÃÙ äÿÊŸ „UÙŸ∑§ ’ÊŒ Áfl⁄U„U∑§Ë √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ ÷Ë „UÙ
‚∑§ÃË „ÒU– ‚’∑§ Á‹ÿ •‹ª-•‹ª Ã⁄UË∑§Ê „ÒU, ∞∑§
„UË ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– [∑˝§◊‡Ê—]
10 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ
(¬¢0 üÊË⁄UÊ◊ŒÿÊ‹¡Ë ◊¡Í◊ŒÊ⁄U, ∞◊0∞0)
•ãŒ⁄U ¡Ê ∑§Ê◊ŸÊ „ÒU, ’Ê„U⁄U fl„UË ‚¢‚Ê⁄U „ÒUó
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë ¡Ê ◊ÍÌà ’Ê„U⁄U ¬˝∑§≈U „ÒU, fl„UË ‚¢‚Ê⁄U „ÒU– ¡Ê
∑§Ê◊ŸÊ¬⁄U Áfl¡ÿ ¬Ê ‚∑§Ã „Ò¥U, ÷Êªë¿UÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U
‚∑§Ã „Ò¥U, Sflÿ¢ àÿʪ∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê àÿʪ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ Œ
‚∑§Ã „Ò¥U, fl „UË ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË ¬ÈL§· „Ò¥U–
÷Ëc◊Œfl ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË ¬ÈL§· Õ– “Á¬ÃÊ œ◊¸ „ÒU,
Á¬ÃÊ Sflª¸ „ÒU, Á¬ÃÊ „UË ¬⁄U◊ ì „ÒU, Á¬ÃÊ∑§Ê ‚ãÃÈcÔ≈U
∑§⁄UŸ‚ ‚’ ŒflÃÊ ¬˝‚ãÔŸ „UÊÃ „Ò¥U–” ‡ÊÊSòÊŸ ÿ„UË Á‡ÊˇÊÊ
ŒË „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ •Ê¡ ∞‚ Á∑§ÃŸ ◊ŸÈcÿ „Ò¥U, ¡Ê ß‚ Á‡ÊˇÊÊ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U? ÷ªflÊŸ˜Ô-÷ªflÊŸ˜Ô ’„ÈUà ‹Êª
∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ◊¥ ’„ÈUÃ⁄U Á¬Ãκ˝Ê„UË, ◊ÊÃκ˝Ê„UË •ÊÒ⁄U
ªÈL§º˝Ê„UË „UÊÃ „Ò¥U, ÿÁŒ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ‚ÊÕ ⁄Uπ∑§⁄U ∑§„UË¥ ÉÊ⁄U
∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ ÃÊ fl ÷ªflŒ˜Ôº˝Ê„UË ÷Ë „UÊ ¡ÊÃ! ∞‚ ‹Êª
÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ∑§„UÊ° ¬Êÿ¥ª? ÿ ÄÿÊ ‚ÊœŸ ∑§⁄¥Uª? øÁ⁄UòÊflÊŸ˜Ô
ÿÊ øÁ⁄UòÊflÃË „ÈU∞ Á’ŸÊ ÄÿÊ ÷ªflÊŸ˜Ô Á◊‹Ã „Ò¥U? ¡Ê
◊ŸÈcÿ •¬Ÿ Á¬ÃÊ-◊ÊÃÊ∑§ Á‹ÿ ÷Ë •¬ŸÊ ¡⁄UÊ-‚Ê ‚Èπ
Ÿ„UË¥ àÿʪ ‚∑§ÃÊó÷Êª∑§Ê Ÿ„UË¥ ¿UÊ«∏U ‚∑§ÃÊ, ©U‚◊¥
øÁ⁄UòÊ ∑§„UÊ° „ÒU? ∞‚Ë ¬˝∑ΧÁÃ∑§ ◊ŸÈcÿ, ¡Ê Á¬ÃÊ-◊ÊÃÊ
•ÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§ ∑§«∏U √ÿfl„UÊ⁄U∑§Ê ◊ÊŸ∑§⁄U Ÿ„UË¥ ø‹Ã,
‚ÊœŸ◊ʪ¸¬⁄U ø‹ŸÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ߟ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸÊ
Œê÷ „UÊÃÊ „ÒU– ßã„¥U ¬„U‹ ‚ËπŸÊ øÊÁ„Uÿ󂢂Ê⁄U◊¥
ÁÃÁÃˇÊÈ „UÊŸÊ, ’«∏U •ÊŸãŒ‚ ŒÍ‚⁄U∑§ ‚Èπ∑§ Á‹ÿ •¬ŸË
÷Êªë¿UÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ– ∞‚Ê ∑§⁄UŸ¬⁄U Á»§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§
◊ʪ¸¬⁄U ø‹ŸÊ ‚„U¡ „UÊ ¡ÊÿªÊ– ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¡Ëß∑§Ë
∑§‹Ê ‚Ëπ Á’ŸÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ‚◊ˬ Ÿ„UË¥ ¬„È°UøÊ ¡ÊÃÊ–
÷Ëc◊Œfl ‚¢‚Ê⁄U¬⁄U Áfl¡ÿ ¬Ê ‚∑§ Õ– Á¬ÃÊ∑§
‚ãÃÊ·∑§ Á‹ÿ ©Uã„UÊ¥Ÿ ¡ËflŸ÷⁄U SòÊË∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ„UË¥
Á∑§ÿÊ– Á¬ÃÊ∑§Ë ’Êà ÃÊ ŒÍ⁄UóÁ¬ÃÊ Á¡‚∑§Ë ∑§ãÿÊ‚
ÁflflÊ„U ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ Õ, ©U‚∑§ ‚Ê◊Ÿ ⁄UÊÖÿàÿʪ •ÊÒ⁄U
•Ê¡ËflŸ SòÊËàÿʪ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ Á∑§ÿ Á’ŸÊ Á¬ÃÊ∑§Ê •Á÷‹Ê·
¬Íáʸ Ÿ„UË¥ „UÊªÊ, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ÷Ëc◊ŒflŸ „°U‚Ã-„°U‚Ã
¡ËflŸ÷⁄U∑§ Á‹ÿ ∑§ÊÁ◊ŸË •ÊÒ⁄U ∑§Ê¢øŸ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ
∑§⁄U ÁŒÿÊ– fl „UË ‚ìÊ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË Õ– ÷Ëc◊Œfl Áfl⁄UQ§
„UÊ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U‚ ÷ʪ Ÿ„UË¥, ’ÁÀ∑§ Áfl◊ÊÃÊ∑§ ¬ÈòÊ∑§Ê
Á‚¢„UÊ‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆UÊ∑§⁄U Sflÿ¢ ©U‚∑§ ⁄UˇÊ∑§ ’Ÿ∑§⁄U ⁄U„U– ÿ„UË
[÷ʪ 89
‚ìÊË Áfl¡ÿ „ÒU!
÷Ëc◊Œfl „U◊Ê⁄U •ÊŒ‡Ê¸ „ÒU¥– ß‚ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË ◊„UʬÈL§·Ÿ
◊ÎàÿÈ∑§Ê ÷Ë ¡Ëà Á‹ÿÊ ÕÊ– ߸‚Ê◊‚Ë„U∑§Ê ∑˝§ÊÚ‚‚ Á’¢œ
¡ÊŸÊ •fl‡ÿ „UË ¬˝‡Ê¢‚Ê∑§Ë ’Êà „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ÷Ëc◊Œfl
„U¡Ê⁄UÊ¥ Ã¡ œÊ⁄UflÊ‹ ’ÊáÊÊ¥‚ Á’¢œ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë •ÁfløÁ‹Ã
Õ– ßë¿UÊ◊ÎàÿÈ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë „U¡Ê⁄UÊ¥ ÃË⁄UÊ¥∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ Á’¢œ
⁄Uπ∑§⁄U „UË ©Uã„UÊ¥Ÿ œ◊¸∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U
•ÊŸãŒ∑§ ‚ÊÕ ©UûÊ⁄UÊÿáÊÃ∑§ ¡ËflŸ∑§Ê ⁄UπÊ ÕÊ– ß‚
∞ÁÄUÊÁ‚∑§ ‚àÿ∑§Ê •‚ê÷fl ◊ÊŸ∑§⁄U ß‚ ∑§„UÊŸË
∑§„U∑§⁄U ©U«∏UÊ ŒŸ‚ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ø‹ÃÊ– •Ê¡ ß‚¬⁄U
Áfl‡ÔflÊ‚ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ß‚◊¥ „U◊Ê⁄UË ◊Í…∏U ’ÈÁh „UË ∑§Ê⁄UáÊ
„ÒU– ¡’ ¬„U‹-¬„U‹ ⁄U‹-ÃÊ⁄U ø‹ Õ Ã’ ª˝Ê◊ËáÊ
Á∑§‚ÊŸÊ¥∑§Ê ©UŸ¬⁄U Áfl‡ÔflÊ‚ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê ÕÊ– •Ê¡ „U◊
øÁ⁄UòÊ’‹, œ◊¸’‹, ìÊ’‹ •ÊÁŒ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ ‚fl¸ÕÊ
•ôÊÊŸË „Ò¥U– ÁŸ⁄UˇÊ⁄U, ª˝Ê◊ËáÊ Á∑§‚ÊŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ÷Ë „U◊Ê⁄UË
•flSÕÊ ªÿË-ªÈ¡⁄UË „ÒU– ß‚Ë‚ „U◊¥ Áfl‡ÔflÊ‚ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ,
¬⁄¢UÃÈ ß‚‚ ÷Ëc◊ ∑§ÊÀ¬ÁŸ∑§ Ÿ„UË¥ „UÊ ¡ÊÃ– ß‚ËÁ‹ÿ
„U◊Ÿ ∑§„UÊ ÕÊ Á∑§ Á¬ÃÊ◊„U ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË ¬ÈL§· Õ–
‚flÊZªËáÊ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ∑§ •ÊŒ‡Ê¸ „Ò¥U ÷ªflÊŸ˜Ô üÊË⁄UÊ◊–
œ◊¸◊ʪZ øÁ⁄UòÊáÊ ôÊÊŸ◊ʪZ ø ŸÊ◊×–
ÃÕÊ äÿÊŸŸ flÒ⁄UÊÇÿ◊Ò‡ÔflÿZ ÿSÿ ¬Í¡ŸÊØÔH
ÿ„UË üÊË÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ◊Á„U◊Ê „ÒU– •Á÷·∑§∑§Ë ÃÒÿÊ⁄UË
„UÊ ªÿË „ÒU– ¬˝Ê×∑§Ê‹ ⁄UÊ¡Ê „UÊ¥ª– ’„ÈUà ŒÍ⁄U-ŒÍ⁄U‚ ‹ÊπÊ¥
Ÿ⁄U-ŸÊ⁄UË •Á÷·∑§∑§ Á‹ÿ •Êÿ „Ò¥U– ‚’ ∑ȧ¿U ÃÒÿÊ⁄U „ÒU,
∞‚ ‚◊ÿ üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ⁄UÊÖÿ ¿UÊ«∏U∑§⁄U flŸ∑§Ê ø‹ ¡ÊÃ
„Ò¥UóÁ¬ÃÊ∑§ ‚àÿ∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ! üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ Á¬ÃÊ∑§
øÁ⁄Uòʬ⁄U ÁfløÊ⁄U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– ’ÁÀ∑§ Á¡ã„UÊ¥Ÿ Á¬ÃÊ∑§
øÁ⁄Uòʬ⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ©U‚◊¥ ŒÊ· ÁŒπ‹ÊÿÊ, ©Uã„¥U ÿ„U
‚◊¤ÊÊ ÁŒÿÊ Á∑§ Á¬ÃÊ∑§Ê ŒÊ· „UË Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊó
Á¬ÃÊ∑§Ê ŒÊ· ŒπŸ‚ ¬ÈòÊ∑§Ê ¬ÈòÊàfl „UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ–
Á¬ÃÊŸ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚, Á∑§‚∑§ ‚Ê◊Ÿ, Á∑§‚ •flSÕÊ◊¥
ŒÊŸ∑§Ë ’Êà SflË∑§Ê⁄U ∑§Ë ÕË– ¬˝÷È∑§ ◊Ÿ◊¥ ß‚∑§Ê ÁfløÊ⁄U
„UË Ÿ„UË¥ •ÊÿÊ– Á¬ÃÊ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚, Á∑§‚Ë ÷Ë
•flSÕÊ◊¥ •ÊôÊÊ ÄÿÊ¥ Ÿ Œ¥, ©UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ∑§Ê Á’ŸÊ ÁfløÊ⁄U
¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿ„UË øÁ⁄UòÊ „ÒU– ß‚Ë∑§Ê ŸÊ◊
‚¢ÅÿÊ 4] ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ „ÒU– ÿ„UË ‚àÿÃÊ „ÒU– Á¬ÃÊ◊¥ ŒÊ· ŒπŸÊ ÃÊ
•‚èÿÃÊó’’¸⁄UÃÊ „ÒU– “Á¬ÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô „Ò¥U, Á¬ÃÊ∑§Ê ŒÊ·
„UÊ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ◊Ò¥ •÷ÊªÊ ‡ÊÒÃÊŸ∑§ ¡Ê‹◊¥ »°§‚∑§⁄U
Á¬ÃÊ∑§Ë ’ÊÃ¥ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ „Í°U–” Á¡‚∑§Ê NUŒÿ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
∑§„UÃÊ „ÒU, fl„U ∞∑§ ÁŒŸ ‚¢‚Ê⁄U-Áfl¡ÿË „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU!
∞∑§ ’Êà •ÊÒ⁄U! flŸª◊Ÿ∑§ ‚◊ÿ Á¬ÃÊŸ ¬˝÷È∑§Ê
⁄UÊ∑§ŸÊ øÊ„UÊ– ¬˝÷ÈŸ ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U∑§
∑§„UÊó•Ê¬ ß‚ ‚◊ÿ ¡Ê ∑ȧ¿U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U SÔŸ„U „ÒU–
SÔŸ„U◊¥ ¬«∏U∑§⁄U ◊ŸÈcÿ∑§Ê ‚àÿ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ •‚àÿ∑§Ê
ª˝„UáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿ„U ÷Ê⁄UÃ∑§ •‚ÊœÊ⁄UáÊ œ◊¸∑§Ê
»§‹ „ÒU– ‚ÊœÊ⁄UáÊ œ◊¸ ŒÍ‚⁄U Œ‡ÊÊ¥◊¥ „ÒU– ¬⁄U •‚ÊœÊ⁄UáÊ œ◊¸
ÃÊ ÷Ê⁄UÃ◊¥ „UË „ÒU– ß‚ œ◊¸∑§Ê ∑§Ê߸ •¢‡Ê ÿÁŒ •ãÿòÊ ŒπÊ
¡ÊÃÊ „ÒU ÃÊ fl„U ß‚ Œ‡Ê‚ •ÊŸ∑§Ë „UË ‚ÍøŸÊ◊ÊòÊ „ÒU– ß‚
Œ‡Ê∑§ ¡ËflÊ¥∑§Ê ∑§◊¸‚ÍòÊ◊¥ ’°œ∑§⁄U flÊ‚ŸÊfl‡Ê •ãÿ Œ‡ÊÊ¥◊¥
¡ã◊ „UÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚Ë‚ ¬Ífl¸‚¢S∑§Ê⁄Ufl‡Ê ÿ Á∑§‚Ë •¢‡Ê◊¥
ß‚ Œ‡Ê∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U ’Ò∆UÃ „Ò¥U–
üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ ∞∑§ •ÊÒ⁄U ÷Ë ∑§Á∆UŸ ‹Ë‹Ê ∑§Ë ÕË–
©Uã„UÊ¥Ÿ ∑§‹¢∑§‡ÊÍãÿÊ, ÁŸ⁄U¬⁄UÊœÊ ‚„UœÌ◊áÊË∑§Ê ÷Ë àÿʪ
ÁŒÿÊ ÕÊ– ∑¢§øŸ∑§Ê àÿʪ ∆UË∑§ „ÒU, ∑§ÊÁ◊ŸË∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ
∑§⁄UŸÊ ÷Ë ∆UË∑§ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§, ¬ÍáʸM§¬‚ ©U‚
¬ÁflòÊ ¡ÊŸ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ⁄U◊áÊËÿÃÊ∑§Ë ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ◊ÍÌà Œπ∑§⁄U
÷Ë “SflÊÁ◊ªÃ¬˝ÊáÊÊ”, “‚◊ÁøûÊ-S¬ãŒŸflÃË” ∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ
∑§⁄U ŒŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „ÒU! üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ ŒflË∑§Ê àÿʪ
ÄÿÊ¥ Á∑§ÿÊ? ⁄UÊ¡Ê∑§Ê ∑§Ã¸√ÿ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ? ÿ„U
∑§Ã¸√ÿ ¬˝¡Ê⁄¢U¡Ÿ „ÒU– ¬˝¡Ê∑§ Á‹ÿ ‚Ê⁄U ‚ÈπÊ¥∑§Ê Áfl‚¡¸Ÿ
∑§⁄U ŒŸÊ „UË ⁄UÊ¡œ◊¸ „ÒU– •ÊÁüÊÃ∑§ Á‹ÿ •¬Ÿ ‚Èπ∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ „UË ¬Íáʸ◊ÊòÊÊ◊¥ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ „ÒU–
¬˝¡Ê •ôÊÊŸË „UÊ ‚∑§ÃË „ÒUó•ÊÁüÊ០◊Íπ¸ „UÊ
‚∑§Ã „Ò¥Uó¬⁄¢UÃÈ ⁄UÊ¡Ê ÿÁŒ •ôÊÊŸË ◊Íπ¸ •ÊÁüÊÃÊ¥∑§Ê ˇÊ◊Ê
∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§ ŒÊ·Ê¥∑§Ê Ÿ ‚ÈœÊ⁄U ‚∑§ ÃÊ ⁄UÊ¡œ◊¸ ∑Ò§‚ ⁄U„U
‚∑§ÃÊ „ÒU? ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§ÊÿÊZ‚ ⁄UÊ¡Ê∑§Ê ◊„UÊŸ˜Ô Ä‹‡Ê
„UÊªÊ– •¬Ÿ ¬˝œÊŸ SflÊÕ¸∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UªÊ– ¬⁄¢UÃÈ
⁄UÊ¡Ê ÿÁŒ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ÃÊ ©U‚∑§Ë ¬˝¡Ê∑§Ê, ©U‚∑§
•ÊÁüÊÃÊ¥∑§Ê •¬Ÿ •ôÊÊŸfl‡Ê •ÊÒ⁄U ÷Ë ◊Ÿ ◊Ò‹Ê „UÊªÊó
©UŸ∑§Ê •ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ÷Ë ’…∏U ¡ÊÿªÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ •ôÊÊŸ‚
⁄UÊÖÿ ¬Ê¬‚ ÷⁄U ¡ÊÿªÊ– ß‚Á‹ÿ ⁄UÊ¡Ê •¬Ÿ Á∑§‚Ë ÷Ë
Z øcÔ≈UÊ∑§Ê ÄÿÊ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ?
11
ŒÈ—π∑§Ë ¬⁄UflÊ Ÿ ∑§⁄U∑§ ¬˝¡Ê∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¡Ÿ∑§ŸÁ㌟Ë∑§Ê àÿʪ Á∑§ÿÊ– ∑§„UÊ ¡Ê
‚∑§ÃÊ „ÒU Á∑§ ¬˝¡Ê∑§ •ôÊÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ⁄UÊ¡Ê Ÿ ◊„UÊ⁄UÊŸË∑§
‚ÊÕ •ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ– Á’ŸÊ „UË •¬⁄UÊœ∑§ ©U‚∑§Ê àÿʪ
∑§⁄U ÁŒÿÊ– „U◊ ∑§„UÃ „Ò¥U, ÿ„U àÿʪ àÿʪ Ÿ„UË¥ ÕÊ, ÿ„U
ÕË ¬˝ÁÃcÔ∆UÊ– ÿ„UË ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ „ÒU–
SÕÍ‹ Œ„U∑§Ê •Ê°πÊ¥‚ •‹ª ∑§⁄UŸÊ „UË ÄÿÊ àÿʪ
„ÒU? ‚͡◊÷Êfl‚ ‚ËÃÊ∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊ŸÊ⁄UÊÖÿ◊¥ SÕʬŸ ∑§⁄U
‹ŸÊ ©U‚∑§Ê àÿʪ „ÒU ÿÊ SÕʬŸÊ? ‚ËÃÊ∑§Ê àÿʪ∑§⁄U
÷ªflÊŸ˜ÔŸ Á¡ÃŸÊ ŒÈ—π ‚„UÊ, ©UÃŸÊ ŒÈ—π ÄÿÊ ‚ËÃÊ∑§Ê
„ÈU•Ê ÕÊ? “⁄U ⁄U ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ! ÃÍŸ ‚ËÃÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U
ÁŒÿÊ ÕÊ” üÊË÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ß‚ ∑§ÊÃ⁄UÊÁQ§◊¥ àÿʪ∑§Ë ’ÊÃ
„ÒU ÿÊ Áø⁄USÕʬŸÊ∑§Ë? •‡Ôfl◊œÿôÊ◊¥ ‚ËÃÊ∑§Ë Sfláʸ◊ÿË
◊ÍÌÃ∑§Ê flÊ◊÷ʪ◊¥ SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ ÿ„U ÿôÊ ‚ê¬ÊŒŸ
∑§⁄UŸÊ àÿʪ „ÒU ÿÊ SÕʬŸÊ? ¡ªÃÔ˜Ô∑§ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ ¡Ê
SÕÍ‹∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ‚͡◊∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U, fl
„UË ÿÕÊÕ¸ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¡Ê ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿË „ÒU,U fl„UË
¬ÈL§· ‚¢ÿ◊Ë „ÒU–
üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ Sflÿ¢ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ¡Ê •ÊŒ‡Ê¸
ÁŒπ‹ÊÿÊ, flÒ‚Ê •ÊÒ⁄U ∑§„UÊ° „ÒU? ∞‚Ê ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ •ÊÒ⁄U
∑§ÊÒŸ ÁŒπÊ ‚∑§ÃÊ „Ò? •Ê•Ê-•Ê•Ê, ß‚ •ÊŒ‡Ê¸∑§Ê
•ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „U◊ ¬˝Êáʬ˝áÊ ∑§⁄¥U– Á¬ÃÊ, ◊ÊÃÊ,
ªÈL§, Sfl¡ŸÊ¥∑§ Á‹ÿ „U◊ ‚¢‚Ê⁄U-¡ÿ ∑§⁄¥U– ∑§Ã¸√ÿ∑§
Á‹ÿ •ÊŒ‡Ê¸∑§Ê •ˇÊÈááÊ ⁄Uπ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ’Ÿ¥!
∑§Ã¸√ÿ∑§ ‚Ê◊Ÿ •¬ŸË ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë øÁ⁄UÃÊÕ¸ÃÊ?
¬˝◊∑§ ‚Ê◊Ÿ ∑§Ê◊∑§Ê ∑§Œÿ¸ ∑§Êÿ¸? ÃÈê„UÊ⁄U ¡⁄UÊ-‚
‚Èπ-àÿʪ‚ ÿÁŒ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§Ê ◊¢ª‹ „UÊÃÊ „ÒU, ‚◊Ê¡∑§Ê
∑§ÀÿÊáÊ „UÊÃÊ „ÒU, ¡ÊÁÃ∑§Ê, øÁ⁄UòÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U œ◊¸∑§Ê ◊„Uûfl
¬˝ÁÃÁcÔ∆Uà „UÊÃÊ „ÒU Ã’ ÄÿÊ SflÊÕ¸M§¬ ¬‡ÊÈàfl∑§Ê Áfl‚¡¸Ÿ
∑§⁄U ŒŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU? •¬ŸÊ •Ê„UÊ⁄U, ÁŸº˝Ê, ÷ÿ •ÊÒ⁄U
◊ÒÕÈŸ „UË ÃÊ ¬‡ÊÈàfl „ÒU– Sflÿ¢ ¬‡ÊÈàfl∑§Ê ¡ÿ ∑§⁄U∑§ó
ŒÍ‚⁄U∑§Ê ¬‡ÊÈàfl∑§ ¡ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ ŒŸÊ ÄÿÊ ∑§Ã¸√ÿ
Ÿ„UË¥ „ÒU? ¬‡ÊÈàfl∑§Ê àÿʪ∑§⁄U Œflàfl∑§ ª˝„UáÊ∑§ Á‹ÿ
¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ë ’Ê¡Ë ‹ªÊ ŒŸÊ „UË ÄÿÊ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§·∑§
¡ËflŸ∑§Ê ©Ug‡ÿ Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ? ¬‡ÊÈàfl-¡ÿ∑§Ë
12 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
¬ÃŸÙã◊Èπ ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑Ò§‚ „UÙ?
(ÁŸàÿ‹Ë‹Ê‹ËŸ üÊhÿ ÷Ê߸¡Ë üÊË„UŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ¡Ë ¬ÙgÊ⁄U)
¬Ê¬ •ı⁄U ¬Èáÿ∑§Ë ‚ËœË-‚Ë ¬Á⁄U÷Ê·Ê ÿ„U „ÒU Á∑§
Á¡‚ ÷ÊflŸÊ ÿÊ Á∑˝§ÿÊ‚ ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ •¬ŸÊ ÃÕÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê
•Á„Uà „UÙÃÊ „UÙ, fl„U ¬Ê¬ „ÒU •ı⁄U Á¡‚ ÷ÊflŸÊ ÿÊ
Á∑˝§ÿÊ‚ ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ •¬ŸÊ ÃÕÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà „UÙÃÊ „UÙ,
fl„U ¬Èáÿ „ÒU– Á¡‚‚ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, ©U‚‚
•¬ŸÊ Á„Uà ∑§ŒÊÁ¬ Ÿ„UË¥ „UÙªÊ •ı⁄U Á¡‚‚ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„UÃ
„UÙÃÊ „ÒU, ©U‚‚ •¬ŸÊ ∑§÷Ë •Á„Uà Ÿ„UË¥ „UÙªÊóÿ„U
Á‚hÊãà ÁŸ‡ÔøÿM§¬‚ ◊ÊŸ ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ– „U◊Ê⁄UÊ flÊSÃÁfl∑§
Á„Uà ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥ „UË ‚◊ÊÿÊ „ÒU– ¡Ù ◊ŸÈcÿ ∞‚Ê ◊ÊŸÃ
„Ò¥U Á∑§ „U◊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê •Á„Uà ∑§⁄U∑§ ÿÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ∑§Ë
©U¬ˇÊÊ ∑§⁄U∑§ •¬ŸÊ Á„Uà ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÿÊ ∑§⁄U ‹¥ª, fl
flSÃÈ× ’«∏U ◊Íπ¸ „Ò¥U– fl •¬ŸÊ Á„Uà ∑§÷Ë ∑§⁄U „UË Ÿ„UË¥
¬ÊÃ– ÿ„U ◊ÊãÿÃÊ „UË ÷˝◊ „ÒU Á∑§ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ∑§Ë ©U¬ˇÊÊ
ÿÊ ©UŸ∑§Ê •Á„Uà ∑§⁄UŸ‚ „U◊Ê⁄UÊ Á„Uà „UÙ ¡ÊÿªÊ–
ÿÕÊÕ¸◊¥ fl ◊ŸÈcÿ ’«∏U „UË •÷ʪ „Ò¥U, ¡Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§
•Á„UÃ◊¥ •¬ŸÊ Á„Uà •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ ŒÈ—π◊¥ •¬ŸÊ ‚Èπ
‚◊¤ÊÃ „Ò¥U– ∞‚ ◊ŸÈcÿ „UË •‚È⁄U-◊ÊŸfl „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê
¡ËflŸ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ’È⁄UÊ߸◊¥ „UË ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– fl ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë
’È⁄UÊ߸ ∑§⁄UŸ ¡Ê∑§⁄U •¬ŸË „UË ’È⁄UÊ߸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‚ÊœÊ⁄UáÊÃÿÊ Ÿı ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ŸÈcÿ „UÙÃ „Ò¥Uó
(1) ¡Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥ „UË •¬ŸÊ Á„Uà ‚◊¤ÊÃ
„Ò¥U, •Ã∞fl ¡ËflŸ÷⁄U ¬˝àÿ∑§ Á∑˝§ÿÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ
„UË ∑§⁄UÃ „Ò¥U– •¬ŸÊ ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄U∑§ ÷Ë ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ‹Ê÷
¬„È°UøÊÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
(2) ¡Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ∑§Ù ¬˝◊Èπ ◊ÊŸÃ „Ò¥U •ı⁄U
•¬Ÿ Á„UÃ∑§Ù ªıáÊ, •Ã— ¡„UÊ° ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà „UÙÃÊ „UÙ,
fl„UÊ° •¬Ÿ Á„UÃ∑§Ë ÁøãÃÊ ¿UÙ«∏U ŒÃ „Ò¥U–
(3) ¡Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà øÊ„UÃ „Ò¥Uó∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ
•¬ŸÊ ŸÈ∑§‚ÊŸ ‚„U∑§⁄U ÿÊ •¬Ÿ Á„UÃ∑§Ë ÁøãÃÊ ¿UÙ«∏U∑§⁄U
Ÿ„UË¥–
(4) ¡Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà ÃÙ øÊ„UÃ „Ò¥U •ı⁄U ∑§⁄UÃ
÷Ë „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ fl„UË¥ øÊ„UÃ-∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¡„UÊ° •¬ŸÊ ÷Ë ‹Ê÷
[÷ʪ 89
‚◊¤ÊÃ „Ò¥U, Ÿ„UË¥ ÃÙóŸ„UË¥ ∑§⁄UÃ– •ÕʸÃÔ˜ •¬Ÿ ‹Ê÷∑§
Á‹ÿ „UË ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê Á„Uà ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
(5) ¡Ù ∑§fl‹ •¬ŸÊ „UË Á„Uà ŒπÃ „Ò¥U, ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§
Á„UÃ∑§Ê ÁfløÊ⁄U „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ–
(6) ¡Ù •¬Ÿ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á„UÃ∑§Ë
¡ÊŸ-’ͤÊ∑§⁄U ©U¬ˇÊÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
(7) ¡Ù •¬Ÿ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê •Á„UÃ
‚ÙøÃ „Ò¥U •ı⁄U ∑§⁄UŸ◊¥ Ÿ„UË¥ Á„Uø∑§Ã–
(8) ¡Ù •¬Ÿ∑§Ù ’øÊ∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê •Á„Uà „UË
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U •ı⁄U ÁŒŸ-⁄UÊà ©U‚Ë◊¥ ‹ª ⁄U„UÃ „Ò¥U–
(9) ¡Ù •¬ŸÊ •Á„Uà ∑§⁄U∑§ ÷Ë ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê •Á„UÃ
∑§⁄UŸ◊¥ ‹ª ⁄U„UÃ „Ò¥U– ߟ Ÿı◊¥ ¬˝Õ◊ ‚fl¸üÊcÔ∆U „Ò¥U •ı⁄U
Ÿfl◊ ‚’‚ ŸËøó•œ◊–
¬˝Õ◊ flSÃÈ× ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ¬⁄U ◊ÊŸÃ „UË Ÿ„UË¥– fl ÃÙ
‚’∑§Ù •¬ŸÊ SflM§¬ „UË ◊ÊŸ∑§⁄U ‚’∑§ ‚Èπ-ŒÈ—π◊¥
Sflÿ¢ ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê “Sfl”
•Áπ‹ ¡ªÃÔ˜∑§ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥ ¬˝‚Á⁄Uà „UÙ∑§⁄U ¬ÁflòÊ „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒU– ∞‚ „UË ‹ÙªÙ¥∑§ Á‹ÿ üÊË÷ªflÊŸÔ˜Ÿ ÷ªflŒ˜ÔªËÃÊ◊¥
∑§„UÊ „ÒUó
•Êà◊ı¬êÿŸ ‚fl¸òÊ ‚◊¢ ¬‡ÿÁà ÿÙ˘¡È¸Ÿ–
‚Èπ¢ flÊ ÿÁŒ flÊ ŒÈ—π¢ ‚ ÿÙªË ¬⁄U◊Ù ◊×H
(6– 32)
“•¡È¸Ÿ! ¡Ù •¬Ÿ „UË ‚◊ÊŸ ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥
‚◊ŒÎÁcÔ≈U ⁄UπÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚’∑§ ‚Èπ ÿÊ ŒÈ—π∑§Ù ÷Ë
‚◊ÃÊ‚ ŒπÃÊ „ÒU, fl„U ÿÙªË ¬⁄U◊ üÊcÔ∆U ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU–”
flSÃÈ× ©U‚∑§ •ŸÈ÷fl◊¥ ‚fl¸òÊ ∞∑§ •Êà◊Ê „UË ⁄U„U ¡ÊÃÊ
„ÒU– fl„U Á∑§‚Ë ÷Ë flª¸, fláʸ, ¡ÊÁÃ, ¬Œ, Œ‡Ê, œŸ,
‚ê¬˝ŒÊÿ •ÊÁŒ∑§ ÷Œ‚ •Êà◊Ê◊¥ ÷Œ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ– ÷ŒÙ¥◊¥
⁄U„UÃ „ÈU∞ „UË fl„U •÷Œ÷Êfl‚ ‚’∑§Ê flÒ‚ „UË Á„UÃ
øÊ„UÃÊ •ı⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¡Ò‚ ◊ŸÈcÿ •¬Ÿ ◊SÃ∑§, „UÊÕ,
¬Ò⁄U •ı⁄U ŸËø∑§Ë ßÁãº˝ÿÙ¥ •ÊÁŒ∑§ √ÿfl„UÊ⁄U◊¥ ÷Œ ◊ÊŸÃÊ
ÃÕÊ ’⁄UÃÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ©UŸ◊¥ ‚◊ÊŸ •Êà◊÷Êfl ⁄UπÃÊ •ı⁄U
‚¢ÅÿÊ 4] ¬ÃŸÙã◊Èπ ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑Ò§‚ „UÙ?
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
©UŸ∑§Ê ‚„U¡ „UË Á„Uà øÊ„UÃÊ ÃÕÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ∞‚ ‚’◊¥
“Sfl” ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê “SflÊÕ¸” ¬ÁflòÊ „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ‚’∑§Ê SflÊÕ¸ „UË ©U‚∑§Ê SflÊÕ¸ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU,
‚’∑§Ê Á„Uà „UË ©U‚∑§Ê Á„Uà ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚’∑§Ê
‚Èπ „UË ©U‚∑§Ê ‚Èπ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– fl„U ∑§fl‹ ∞∑§
¿UÙ≈U-‚ ‚◊Ê¡◊¥ „UË Ÿ„UË¥, ‚◊Sà Áfl‡Ôfl◊¥ •Êà◊ËÿÃÊ∑§Ê
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ∑§÷Ë Á∑§‚Ë∑§Ê •Á„Uà ÃÙ ∑§⁄UÃÊ „UË
Ÿ„UË¥, Á∑§‚Ë∑§Ù ŒÈ—π ÃÙ ¬„È°UøÊÃÊ „UË Ÿ„UË¥, ©UŸ∑§ Á„UÃ∑§Ë
ÿÊ ‚Èπ∑§Ë •fl„U‹ŸÊ ÿÊ ©U¬ˇÊÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ–
fl„U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚„U¡ „UË “‚fl¸÷ÍÃÁ„UÔ ◊¥ ⁄Uà ⁄U„UÃÊ „ÒU–
÷ªflÊŸÔ˜Ÿ ôÊÊŸË ‚Êœ∑§∑§ Á‹ÿ ∑§„UÊ „ÒUó
ÿ àflˇÊ⁄U◊ÁŸŒ¸‡ÿ◊√ÿQ¢§ ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
‚fl¸òʪ◊Áøãàÿ¢ ø ∑ͧ≈USÕ◊ø‹¢ œ˝Èfl◊Ô˜H
‚¢ÁŸÿêÿÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ‚fl¸òÊ ‚◊’Èhÿ—–
Ã ¬˝ÊåÔŸÈflÁãà ◊Ê◊fl ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ ⁄UÃÊ—H
(ªËÃÊ 12– 3-4)
“¡Ù ¬ÈL§· •¬ŸË ‚Ê⁄UË ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
ÁŸÿãòÊáÊ◊¥ ⁄UπÃ „Ò¥U, ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥ ⁄Uà ⁄U„UÃ
„Ò¥U •ı⁄U ‚’◊¥ ‚◊’ÈÁh ⁄UπÃ „Ò¥U, fl •Áøãàÿ, ‚fl¸√ÿʬË,
•ÁŸŒ̧‡ÿ, ∑ͧ≈USÕ, ÁŸàÿ, •ø‹, •√ÿQ§, •ˇÊ⁄U ’˝rÊÔ∑§Ë
©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ◊ȤÊ∑§Ù (÷ªflÊŸÔ˜∑§Ù) ¬˝ÊåÔà „UÙÃ „Ò¥U–”
¡Ù ‚fl¸òÊ ∞∑§ ¬⁄U◊ Ãûfl∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl
ßÁãº˝ÿ‚Èπ∑§Ë ßë¿UÊ ∑Ò§‚ ∑§⁄¥Uª, ©UŸ∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ° ‚„U¡
„UË ÷Ùª-‚ÈπÙ¥‚ „U≈UË ⁄U„¥UªË– ‚’◊¥ ‚„U¡ „UË ©UŸ∑§Ë
‚◊’ÈÁh „UÙªË •ı⁄U ‚’∑§Ê Á„Uà „UË ©UŸ∑§Ê ‚„U¡ ∑§◊¸
„U٪ʖ
÷Q§∑§ Á‹ÿ ÃÙ ÷Q§Ù¥∑§Ë SflM§¬-√ÿÊÅÿÊ∑§ •Ê⁄Uê÷◊¥
„UË ÷ªflÊŸÔ˜ ∑§„UÃ „Ò¥Uó
•mcÔ≈UÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ◊ÒòÊ— ∑§L§áÊ ∞fl ø–
ÁŸ◊¸◊Ù ÁŸ⁄U„¢U∑§Ê⁄U— ‚◊ŒÈ—π‚Èπ— ˇÊ◊ËH
‚¢ÃÈcÔ≈U— ‚Ãâ ÿÙªË ÿÃÊà◊Ê ŒÎ…UÁŸ‡Ôøÿ—–
◊ƒÿ̬Ã◊ŸÙ’ÈÁhÿÙ¸ ◊Œ˜Ô÷Q§— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H
(ªËÃÊ 12– 13-14)
“¡Ù ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥ m·÷Êfl‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚’∑§Ê
13
ÁŸ—SflÊÕ¸ ¬˝◊Ë, ‚„U¡ „UË ∑§L§áÊNUŒÿ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U
•„¢U∑§Ê⁄U‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ◊¥ ‚◊, ˇÊ◊ʇÊË‹
(•¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ◊¢ª‹ øÊ„UŸflÊ‹Ê), ÁŸ⁄UãÃ⁄U
‹Ê÷-„UÊÁŸ∑§Ë ¬˝àÿ∑§ ÁSÕÁÃ◊¥ ‚ãÃÈcÔ≈U, ◊Ÿ-ßÁãº˝ÿ-
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù fl‡Ê◊¥ ⁄UπŸflÊ‹Ê ŒÎ…∏UÁŸ‡ÔøÿË ¬ÈL§· „ÒU, fl„U
◊ȤÊ◊¥ (÷ªflÊŸÔ˜◊¥) ◊Ÿ-’ÈÁh∑§Ù •¬¸áÊ ∑§⁄U øÈ∑§Ê „ÈU•Ê
◊⁄UÊ ÷Q§ ◊ȤÊ ’«∏UÊ Á¬˝ÿ „ÒU–”
∞‚Ê ÷Q§ •¬Ÿ ßÁãº˝ÿ-‚Èπ ÿÊ •¬Ÿ Á∑§‚Ë
¬ÎÕ∑Ô˜§ ‚Èπ∑§ Á‹ÿ ∑Ò§‚ ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UªÊ? ©U‚ ÃÙ ß‚∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ „UË Ÿ„UË¥ „U٪˖ ‚’∑§Ê ‚Èπ „UË ©U‚∑§Ê ‚Èπ
„U٪ʖ
flSÃÈ× Áfl‡Ôfl◊¥ ¡’ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ÊŒ‡Ê¸ ôÊÊŸË ÿÊ
÷Q§Ù¥∑§Ê ‚◊Ê¡ ’ŸªÊ, Ã÷Ë ÿ„UÊ° ÿÕÊÕ¸ ‚Èπ-‡ÊÊÁãÃ
„U٪˖ •Ê¡∑§Ê ‚◊Ê¡ ÃÙ ‚ø◊Èø ’„ÈUà Áª⁄U ªÿÊ „ÒU
ÿÊ Áª⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, Á¡‚◊¥ ∞‚ √ÿÁQ§ ÷⁄U „Ò¥U, ¡Ù ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
ªÈ‹Ê◊ „Ò¥U, ◊Ÿ∑§ ŒÊ‚ „Ò¥U, ÁŒŸ-⁄UÊà ◊ı¡-‡Êı∑§-
Áfl‹Ê‚◊¥ ⁄U„UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, •¬Ÿ ßÁãº˝ÿ-‚Èπ∑§ Á‹ÿ
ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ ŒÈ—π ÿÊ •Á„UÃ∑§Ë ¬⁄UflÊ „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ,
•¬Ÿ∑§Ù „UË ‚ÈπË ’ŸÊŸ∑§Ë œÈŸ◊¥ ‚ŒÊ ‹ª ⁄U„UÃ „Ò¥U •ı⁄U
ß‚∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê ¬˝àÿˇÊ •Á„Uà ∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U– ß‚
ÁSÕÁÃ∑§Ù Á◊≈UÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ •ÊŒ‡Ê¸ flÊÄÿÙ¥∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ∞∑§ ŸflËŸ Áfl‡Ôfl∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ „UÙŸÊ øÊÁ„Uÿ,
Á¡‚◊¥ ¬˝àÿ∑§ √ÿÁQ§ ©U¬ÿȸQ§ ôÊÊŸË ÿÊ ÷Q§∑§ •ÊŒ‡Ê¸
¡ËflŸ‚ ‚ê¬ãÔŸ „UÙ– ÿ„U Ã÷Ë „UÙªÊ, ¡’ ◊ÊŸfl
ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ∞‚Ê ’ŸÊŸ∑§Ë ÁøãÃÊ Ÿ ∑§⁄U∑§ ¬„U‹ Sflÿ¢ ∞‚Ê
’ŸŸÊ øÊ„UªÊ •ı⁄U ß‚∑§ Á‹ÿ ¬Í⁄UÊ ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UªÊ–
•Ê¡∑§Ê ◊ÊŸfl ÁŒŸ-⁄UÊà ª‹Ê »§Ê«∏U∑§⁄U •ı⁄U ∑§‹◊
ø‹Ê∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬Œ-¬Œ¬⁄U ©UŸ∑§Ë
÷Í‹¥ ’ÃÊ∑§⁄U ©Uã„¥U ÷Í‹ ‚ÈœÊ⁄UŸ∑§Ê •ÊŒ‡Ê ŒÃÊ „ÒU, ¬⁄U
Sflÿ¢ Ÿ •¬ŸË ÷Í‹Ù¥∑§Ù ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ ©Uã„¥U ‚ÈœÊ⁄UŸ∑§Ê
„UË ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Sflÿ¢ ÁŒŸ-⁄UÊà •Ê‚È⁄UË-‚ꬌÊ∑§
‚flŸ◊¥ ‹ªÊ ⁄U„U∑§⁄U „UË ¡ªÃÔ˜∑§Ù Œfl ’ŸÊŸ∑§Ë ’ÊÃ¥
Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ß‚‚ Œê÷ ’…∏UŸ∑§ Á‚flÊ •ı⁄U ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ– ‚ø ∑§„UÊ ¡Êÿ ÃÙ •Ê¡∑§Ê ◊ÊŸfl ©UãÔŸÃ Ÿ„UË¥
14 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
„UÙ ⁄U„UÊ „ÒUó÷‹ fl„U ÁflôÊÊŸ◊¥ ÃÕÊ •Õ¸¬‡Ò ÊÊÁø∑§ÃÊ◊¥ ™°§øÊ
ø…∏U ªÿÊ „UÙó’ÁÀ∑§ •¬Ÿ •ÊŒ‡Ê¸ ◊ÊŸflËÿ ªÈáÊÙ¥∑§Ëó
¡Ù ©U‚ ŒflÃÊ ’ŸÊŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „ÒU¢ó•fl„U‹ŸÊ ∑§⁄U∑§
ÁŒŸÙ¥ÁŒŸ •‚È⁄Uàfl∑§Ë •Ù⁄Uó¬ÃŸ∑§Ë •Ù⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
ß‚Ë‚ ©U¬ÿȸQ§ Ÿfl◊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ŸÈcÿ ÷Ë •Ê¡
◊ÊŸfl-‚◊Ê¡◊¥ ©Uà¬ãÔŸ „UÙ ªÿ „Ò¥U, ¡Ù •¬ŸÊ ŸÈ∑§‚ÊŸ
∑§⁄U∑§ ÷Ë, •¬ŸÊ •Á„Uà ∑§⁄U∑§ ÷Ë ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ŸÈ∑§‚ÊŸ
¬„È°UøÊŸ ÿÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ê •Á„Uà ∑§⁄UŸ◊¥ „UË ‚Èπ∑§Ê •ŸÈ÷fl
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ∞‚ Ÿ⁄UÊœ◊ ¡ªÃÔ˜∑§Ê •∑§ÀÿÊáÊ „UË ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
¡Ù ‹Ùª •¬ŸÊ flÊSÃÁfl∑§ Á„Uà øÊ„UÃ „Ò¥U •ı⁄U
ÿÕÊÕ¸◊¥ •¬ŸÊ, Œ‡Ê∑§Ê ÿÊ Áfl‡Ôfl∑§Ê ‚ÈœÊ⁄U ÿÊ ©UhÊ⁄U
øÊ„UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ¬⁄U◊ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU Á∑§ fl
ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù •¬ŸÊ ‚◊¤Ê¥ •ı⁄U ©UŸ∑§ Á„UÃ◊¥ „UË •¬ŸÊ Á„UÃ
‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§Êÿ¸ ∑§⁄¥U– ∞‚Ê „UÙŸ¬⁄U ¡ËflŸ◊¥ ‚¢ÿ◊,
‚ŒÊøÊ⁄U, ‚flÊ •ÊÁŒ ‚Œ˜ªÔ ÈáÊ •¬Ÿ-•Ê¬ „UË •Ê ¡Êÿ°ª–
•Ê¡∑§‹ ∞∑§ ŸÿÊ ⁄UÙª »Ò§‹Ê „ÒUó“¡ËflŸ∑§
SÃ⁄U∑§Ù, ⁄U„UŸ-‚„UŸ∑§Ù ™°§øÊ ©U∆UÊ•Ù–” àÿʪ, ìSÿÊ,
‚¢ÿ◊, ‚ÊŒªË, ‚flÊ, ‚ŒÊøÊ⁄U, Á◊Ã√ÿÁÿÃÊ •ÊÁŒ◊¥ Ÿ„UË¥;
÷Ùª, ©Uë¿ÎUWUÔ‹ÃÊ, ÿÕë¿UÊøÊ⁄U, Áfl‹ÊÁ‚ÃÊ, •Ê⁄UÊ◊Ë’Ë,
•ŸÊøÊ⁄U, »§¡Í‹πø˸ •ÊÁŒ◊¥– ß‚∑§Ê •ÊŒ‡Ê¸ „ÒUó
•ŸÊfl‡ÿ∑§ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ù ’…∏UÊÃ ⁄U„UÙ– •Áœ∑§-‚-
•Áœ∑§ flSÃÈ•Ù¥∑§Ê ©U¬ÿÙª ∑§⁄UÙ, ◊ı¡-‡Êı∑§∑§Ë øË¡¥
’⁄Uß∑§Ë •ÊŒÃ «UÊ‹Ù, „UÊÕ-¬Ò⁄U‚ ∑§Ê◊∑§Ê¡ Ÿ ∑§⁄UÙ,
üÊ◊ ∑§⁄UŸ◊¥ •¬◊ÊŸ ‚◊¤ÊÙ, Á‚Ÿ◊Ê-⁄UÁ«UÿÙ •ÊÁŒ‚
•ÊŸãŒ ‹Í≈UÙ, ¡ËflŸ∑§Ù ÷Ùª◊ÿ ÿÊ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê ªÈ‹Ê◊
’ŸÊ ‹Ù– Á»§⁄U ߟ ’…∏UË „ÈU߸ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ë ¬ÍÌÃ∑§
Á‹ÿ ¡ËflŸ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ‚◊ÿ ÃÕÊ ‚Ê⁄UË Áflfl∑§-’ÈÁh∑§Ù
‹ªÊÃ ⁄U„UÙ–
ª◊¿UÊ ¬„UŸ∑§⁄U ∑ȧ∞°¬⁄U ÿÊ ŸŒË◊¥ Ÿ„UÊ •Êÿ ÃÙ
ŸËøÊ SÃ⁄U •ı⁄U ªÈ‡Ê‹πÊŸ◊¥ ≈U^UÔ ËŒÊŸ∑§ ’ª‹◊¥ „UË ≈U’◊¥
Ÿ¢ª „UÙ∑§⁄U Ÿ„UÊÿ ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
‡Êıø ¡Ê∑§⁄U Á◊^ÔUË‚ „UÊÕ œÙÿ ÃÙ ŸËøÊ SÃ⁄U,
ø’˸-Á◊‹ ‚Ê’ÈŸ‚ „UÊÕ œÙÿ ÿÊ Ÿ œÙÿ ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
¬„UŸŸ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ ¡Ù«∏UË ¡ÍÃÊ ⁄UπÊ ÃÙ ŸËøÊ SÃ⁄U
[÷ʪ 89
•ı⁄U Œ‚Ù¥ ¡Ù«∏U ¡ÍÃó÷Ù¡Ÿ∑§Ê, ‡ÊÿŸ∑§ˇÊ∑§Ê, ≈UÁŸ‚∑§Ê,
»È§≈U’ÊÚ‹∑§Ê, ÁŒŸ∑§Ê, ⁄UÊÃ∑§Ê, •ÊÚÁ»§‚∑§Ê, Ä‹’∑§Ê,
¬Ê≈U˸∑§Ê •‹ª-•‹ªó◊ÊŸÙ ◊ÙøË∑§Ë ŒÍ∑§ÊŸ ‹ªË „UÙ
ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
¡◊ËŸ¬⁄U •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U •ı⁄U „UÊÕ‚ ÷Ù¡Ÿ Á∑§ÿÊ
ÃÙ ŸËøÊ SÃ⁄U •ı⁄U ≈U’‹¬⁄U øê◊ø, ¿ÍU⁄U, ∑§Ê°≈U‚ πÊÿÊ
ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
‡ÊÈhÃÊ∑§ ‚ÊÕ ¬⁄U‚Ê „ÈU•Ê ÷Ù¡Ÿ Á∑§ÿÊ ÃÙ ŸËøÊ
SÃ⁄U, ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ¡Í∆UŸ πÊÿË, ∞∑§ „UË ¡Í∆U øê◊ø‚ ‹-
‹∑§⁄U πÊÿÊ ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
ÉÊ⁄U◊¥ ⁄UÁ«UÿÙ Ÿ ⁄UπÊ ÃÙ ŸËøÊ SÃ⁄U, ⁄UπÊ ÃÙ ™°§øÊ
SÃ⁄U–
‚åÔÃÊ„U◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U ÷Ë Á‚Ÿ◊Ê Ÿ ŒπÊ ÃÙ ŸËøÊ
SÃ⁄U, ⁄UÙ¡-⁄UÙ¡ ªÿ ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
¬Ê∆U-‚ãäÿÊ-¬Í¡Ê ∑§Ë, ÁË∑§ÊÁŒ ‹ªÊÿÊ ÃÙ ŸËøÊ
SÃ⁄U, ©U∆UÃ „UË Á’SÃ⁄U¬⁄U øÊÿ ¬Ë, Á‚ª⁄U≈U‚ œÈ•Ê° »Ô¥§∑§Ê
•ı⁄U •π’Ê⁄U ¬…∏UÊ ÃÙ ™°§øÊ SÃ⁄U–
ÁSÔòÊÿÊ° Œ‡ÊË ø㌟-∑§¬Í¸⁄UÊÁŒ ¬ŒÊÕÙZ∑§Ê ‹¬ ∑§⁄¥U,
Œ‡ÊË Ã‹, ßòÊ ‹ªÊÿ¥, Á’ãŒË-Á‚ãŒÍ⁄U ‹ªÊÿ¥, ◊¥„UŒË-
•Ê‹ÃÊ∑§Ê ¬˝ÿÙª ∑§⁄¥U ÃÙ ŸËøÊ SÃ⁄U, ÁflŒ‡ÊË ¬S≈U-
¬Ê©U«U⁄U, SÔŸÙ-∑˝§Ë◊, Ÿπ⁄Uʪ (Ÿ‹-¬ÊÁ‹‡Ê), •œ⁄U⁄Uʪ
(Á‹¬ÁS≈U∑§), ’Ê‹Ù¥∑§ ‹Ù‡ÊŸ, ’Ê‹Ù¥∑§Ù ÉÊÈÉ° Ê⁄UÊ‹ ’ŸÊŸflÊ‹
ÁÕÿÙÇ‹Ê⁄U ∑§Ù‹ ∞Á‚«U •ÊÁŒ∑§Ê ©U¬ÿÙª ∑§⁄¥U ÃÙ ™°§øÊ
SÃ⁄U–
ß‚ ™°§ø SÃ⁄U∑§ ÁŸ◊ʸáÊ◊¥ Á◊âÿÊ •Á÷◊ÊŸ, »Ò§‡ÊŸ,
Áfl‹ÊÁ‚ÃÊ, ’Ê„U⁄UË ÁŒπÊflÊ, ’„UŒ πø¸, ‚◊ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê
•ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê ŒÊ‚àfl Á∑§ÃŸÊ ’…∏U ¡ÊÃÊ „ÒU, ‚ÊÕ „UË
‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ⁄UÙª ÷Ë Á∑§ÃŸ ’…∏UÃ „Ò¥U, ß‚∑§Ê ¡⁄UÊ ÷Ë äÿÊŸ
Ÿ ∑§⁄U∑§ „U◊‹Ùª •Ê¡ Ÿ∑§‹Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ù ’…∏UÊÃ
¡ÊÃ „Ò¥U– „U◊Ê⁄U ¿UÊòÊ-¿UÊòÊÊ•Ù¥◊¥ ÿ„U ⁄UÙª ’„ÈUà Ã¡Ë‚
’…∏U ⁄U„UÊ „ÒU, ¡Ù Œ‡Ê∑§ Á‹ÿ •àÿãà ÉÊÊÃ∑§ „ÒU– Áfl‹Ê‚Ë
ÃÕÊ •ŸÊfl‡ÿ∑§ πø¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÊŒ◊Ë Ÿ ‚◊Ê¡ ÿÊ
‹Ù∑§Á„UÃ∑§Ë ’Êà ‚Ùø ‚∑§ÃÊ „ÒU, Ÿ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU–
©U‚∑§Ê ‚◊ÿ ÃÕÊ ‚ÊœŸ ÃÙ ‚Ê⁄UÊ •¬ŸË •ŸÊfl‡ÿ∑§
‚¢ÅÿÊ 4] ¬ÃŸÙã◊Èπ ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑Ò§‚ „UÙ? 15
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ë ¬ÍÌÃ◊¥ „UË ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ã∞fl „U◊¥ øÙ⁄U ÃÙ „Ò¥U „UË, ŒÍ‚⁄U ‹ÙªÙ¥∑§Ë •÷Êfl¬ÍÌÃ◊¥ ’Êœ∑§
∞‚Ê ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ „U◊Ê⁄UË ßŸ Ÿ∑§‹Ë ’Ÿ∑§⁄U ∞∑§ ŸÿÊ ¬Ê¬ •ı⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U– Œ‡Ê◊¥ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ê ÁŸÿãòÊáÊ „UÙ, »Ò§‡ÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ ÃÕÊ •ÊŒÁ◊ÿÙ¥∑§Ù •¢ª …U∑§Ÿ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ¬ÿʸåÃÔ ∑§¬«∏U Ÿ„UË¥
’Ê„U⁄UË ÁŒπÊfl∑§Ê ◊Ù„U ¿ÍU≈U •ı⁄U „U◊Ê⁄UÊ ¡ËflŸ ¬ÁflòÊ, „Ò¥U •ı⁄U ∑ȧ¿U ‹ÙªÙ¥∑§Ë ¬Á≈UÿÊ°, •Ê‹◊ÊÁ⁄UÿÊ° ∑§¬«∏UÙ¥‚
‚¢ÿ◊¬Íáʸ ÃÕÊ ‚ÊŒÊ-‚ËœÊ „UÙ– ÷⁄UË ⁄U„UÃË „Ò¥U, Ÿÿ-Ÿÿ »Ò§‡ÊŸ∑§ ∑§¬«∏U fl π⁄UËŒÃ „UË
Áfl‹ÊÁ‚ÃÊ, »Ò§‡ÊŸ ÃÕÊ ’Ê„U⁄UË •Ê«Uê’⁄U◊¥ »°§‚ „ÈU∞⁄U„UÃ „Ò¥U– ‚ÈŸÊ „ÒU Á∑§ ∑§Ù≈U-¬Ò¥≈U •ÊÁŒ∑§Ë Á‚‹Ê߸◊¥ fl
◊ŸÈcÿ∑§Ë ’ÈÁh Ã◊‚Êë¿UãŸÔ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU, ◊Ÿ¬⁄U‚ ©U‚∑§Ê „U¡Ê⁄UÙ¥ L§¬ÿ √ÿÿ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ÉÊ⁄UÙ¥◊¥ ßœ⁄U-©Uœ⁄U
ÁŸÿãòÊáÊ ©U∆U ¡ÊÃÊ „ÒU– fl„U ¬⁄UÊÿ Á„UÃ∑§Ë ÃÙ ’Êà ŒÍ⁄U ∑§¬«∏U Á’π⁄U ¬«∏U ⁄U„UÃ „Ò¥U, ŒË◊∑§ ‹ª ¡ÊÃË „ÒU, ™§ŸË-
⁄U„UË, •¬Ÿ Á„UÃ∑§Ë ’Êà ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚Ùø ‚∑§ÃÊ– ß‚Ë‚ ⁄U‡Ê◊Ë ∑§¬«∏UÙ¥∑§Ù ∑§Ë«∏U ∑§Ê≈U «UÊ‹Ã „Ò¥U, ¬⁄U ¬Á⁄Uª˝„U‚
•ãÿÊÿ, •œ◊¸, øÙ⁄UË, ∆UªË‚ œŸ ∑§◊Ê∑§⁄U fl„U •¬ŸË ©UŸ∑§Ê ◊Ÿ Ÿ„UË¥ ÷⁄UÃÊ– πÊŸ∑§ Á‹ÿ ◊ŸÈcÿ∑§Ù Á∑§ÃŸÊ
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥∑§Ë ¬ÍÌÃ∑§ ¬˝ÿàÔŸ◊¥ ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU •ı⁄U øÊÁ„Uÿ, ¬⁄U „U◊‹Ùª ¬øÊ‚Ù¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë øË¡¥ ’ŸÊ∑§⁄U
»Ò§‡ÊŸ∑§Ë Á¡‚ Á∑§‚Ë øË¡∑§Ù ŒπÃÊ „ÒU, ©U‚Ë∑§Ê ‚¢ª˝„U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë •ÊŒÃÙ¥∑§Ù Á’ªÊ«∏UÃ, Ÿÿ-Ÿÿ ⁄U٪٥∑§Ù ’È‹ÊÃ
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‹Ê‹ÊÁÿà ⁄U„UÃÊ „ÒU– ∞‚ SÔòÊË-¬ÈL§· ‚ŒÊ ÃÕÊ πÊl ¬ŒÊÕÙZ∑§Ê Áfl¬È‹ ‚¢ª˝„U ⁄UπŸ◊¥ •¬ŸË ‡ÊÊŸ
πø¸‚ ⪠⁄U„UÃ „Ò¥U, ⁄UÙÃ „Ò¥U, ¬⁄U •¬ŸË ’È⁄UË •ÊŒÃ∑§Ù ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U– ¡„UÊ° ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ÷Ê߸ ∞∑§ ‚◊ÿ ¬≈U÷⁄U ¬Í⁄UÊ
Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃ– ¬Ò‚∑§Ë ’„ÈUà ¿ÍU≈U Ÿ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë »Ò§‡ÊŸ∑§Ë πÊ Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ, fl„UÊ° ∞‚Ê √ÿfl„UÊ⁄U ÄÿÊ ¬Ê¬ Ÿ„UË¥ „ÒU?
øË¡Ù¥∑§Ê •ŸÊfl‡ÿ∑§ ‚¢ª˝„U ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U •ı⁄U ∑§⁄UÃ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ◊ŸÈcÿ ≈ÍU≈UË ¤ÊÙ¬Á«∏UÿÙ¥◊¥ ⁄U„UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ∞∑§ ◊ŸÈcÿ
„Ò¥U– ©UÁøà ’Êà ÃÙ ÿ„U „ÒU Á∑§ Á¡Ÿ∑§ ¬Ê‚ ¬Ò‚ •Áœ∑§ Œ¡¸ŸÙ¥ ◊∑§ÊŸÙ¥¬⁄U •¬ŸÊ ŸÊ◊ ⁄UπÃÊ „ÒU– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑§
„Ò¥U, ©UŸ∑§Ù ÷Ë •¬Ÿ Á‹ÿ ©UÃŸÊ „UË πø¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, fl„U Œ¡¸ŸÙ¥ ◊∑§ÊŸÙ¥◊¥ ∞∑§ ‚ÊÕ ‚ÙÃÊ-’Ò∆UÃÊ „UÙ– „UÊÕ
Á¡ÃŸ‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÃÕÊ ÉÊ⁄U∑§Ê ∑§Ê◊ ‚ÊŒªË∑§ ‚ÊÕ ∑§„UË¥ ‚Ùÿ, ¬Ò⁄U ∑§„UË¥ ‚Ùÿ, Á‚⁄U ∑§„UË¥ ‚Ùÿó∞‚Ê Ÿ„UË¥
•ë¿UË Ã⁄U„U ø‹ÃÊ ⁄U„U •ı⁄U ‡Ê· ¬Ò‚Ê ‚◊Ê¡∑§ „UÙÃÊ, ©U‚∑§Ê •Á÷◊ÊŸ◊ÊòÊ ’…∏UÃÊ „ÒU– ¬⁄U ◊ŸÈcÿ∑§Ê
•÷Êflª˝Sà ‹ÙªÙ¥∑§ •÷Êfl∑§Ë ¬ÍÌÃ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ◊Ù„U, ©U‚ ◊◊ÃÊ∑§ ÁflSÃÊ⁄U◊¥ ‹ªÊÿ ⁄UπÃÊ „ÒU– fl„U
‚flÊ◊¥ ‹ªÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– Ã÷Ë œŸ∑§Ê ‚ŒÈ¬ÿÙª „ÒU, Ã÷Ë •¬Ÿ Á‹ÿ ◊∑§ÊŸ ÷Ë ’ŸÊÃÊ „ÒU ÃÙ ©U‚◊¥ ’Ë‚Ù¥ ∑§◊⁄U
œŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ¬Í¡Ê „ÒU •ı⁄U Ã÷Ë fl„U •Õ¸ „UÙÃ „Ò¥U, ÿ„U ‚’ •ŸÊfl‡ÿ∑§ flSÃÈ•Ù¥∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ
•ŸÕ¸∑§Ê⁄UË Ÿ „UÙ∑§⁄U ◊ÈÁQ§∑§Êó÷ªflà¬˝ËÁÃ∑§Ê ‚ÊœŸ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ‚¢ª˝„U-¬Á⁄Uª˝„U∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ ◊ŸÈcÿ∑§Ù ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§
’ŸÃÊ „ÒU– „U◊Ê⁄U ‡ÊÊSÔòÊ ÃÙ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ “◊ŸÈcÿ∑§Ê Á„UÃÙ¥∑§Ë •Ù⁄U‚ •ãœÊ ’ŸÊ ŒÃË „ÒU •ı⁄U ¬˝∑§Ê⁄UÊãÃ⁄U‚
©Uß¬⁄U „UË „U∑§ „ÒU, Á¡ÃŸ‚ ©U‚∑§Ê ¬≈U ÷⁄UÃÊ „ÒU, ß‚‚ fl„U ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡∑§Ê •Á„Uà ∑§⁄UŸ◊¥ „UË ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU–
•Áœ∑§¬⁄U ¡Ù •¬ŸÊ „U∑§ ◊ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U øÙ⁄U „ÒU •ı⁄U ÿ„U ¬˝flÎÁûÊ ‚◊Ê¡◊¥ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ’ŸË ⁄U„UË •ı⁄U ’…∏UÃË
©U‚ Œá«U Á◊‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ”ó ⁄U„UË ÃÙ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥, ‚◊Ê¡∑§Ë ÄÿÊ Œ‡ÊÊ „U٪˖ ‚◊Ê¡∑§
ÿÊflŒÔ˜ Á÷˝ÿà ¡∆U⁄¢U ÃÊflÃÔ˜ Sflàfl¢ Á„U ŒÁ„UŸÊ◊Ô˜– Á„UÃÒ·Ë ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù ÃÕÊ ¬˝àÿ∑§ ‚◊¤ÊŒÊ⁄U ¬ÈL§·∑§Ù ß‚¬⁄U
•Áœ∑¢§ ÿÙ˘Á÷◊ãÿà ‚ SÔÃŸÙ Œá«U◊„¸UÁÃH ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ∞‚ •◊ÙÉÊ ©U¬Êÿ ‚ÙøŸ ÃÕÊ ∑§⁄UŸ
(üÊË◊jÊ0 7– 14– 8) øÊÁ„Uÿ, Á¡‚‚ ◊ÊŸfl-‚◊Ê¡ ß‚ ¬ÃŸÙã◊ÈπË ¬˝flÎÁûÊ‚
¡Ù •¬Ÿ Á‹ÿ „UË œŸ∑§Ê ©U¬ÿÙª ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ’ø ÃÕÊ ‚’∑§Ù ß„U‹ıÁ∑§∑§ ‚Èπ-‡ÊÊÁãÃ∑§ ‚ÊÕ ◊ÊŸfl-
•¬Ÿ∑§Ù œŸ∑§Ê SflÊ◊Ë ◊ÊŸ∑§⁄U •¬Ÿ „UË Á‹ÿ •ŸÊfl‡ÿ∑§ ¡ËflŸ∑§ ¬˝œÊŸ ‹ˇÿóÁfl‡ÊÈh •Êà◊SflM§¬∑§Ë ÿÊ

Z
flSÃÈ•Ù¥∑§Ê ‚¢ª˝„U-¬Á⁄Uª˝„U ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl ߸‡Ôfl⁄U∑§ œŸ∑§ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ¬˝ÊÁåÔà „UÙ–
16 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

©UŒÊ⁄UøÁ⁄UÃÊŸÊ¢ ÃÈ fl‚ÈœÒfl ∑ȧ≈ÈUê’∑§◊˜Ô

(«UÊÚ0 üÊËÁ‡Êflãº˝¬˝‚ÊŒ¡Ë ªª¸, “‚È◊Ÿ”)
Á„UÃÊ¬Œ‡Ê∑§Ë ÿ„U ŸËÁÃ-‚¢ªÃ ©UÁQ§ ’„ÈUà „UË ¡‹◊¥ ’„U ⁄U„U Á’ë¿ÍU∑§Ê ’øÊŸ∑§ Á‹ÿ „UÊÕ◊¥ ‹Ã ¡ÊÃ
¬˝⁄UáÊÊS¬Œ „ÒU Á∑§ “©UŒÊ⁄U ÁøûÊflÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ ÃÊ ‚ê¬Íáʸ
¬ÎâflË „UË ∑ȧ≈ÈUê’flÃ˜Ô „ÒU”ó
“©UŒÊ⁄UøÁ⁄UÃÊŸÊ¢ ÃÈ fl‚ÈœÒfl ∑ȧ≈ÈUê’∑§◊˜Ô–”
¡Ê ‹Êª ©UŒÊ⁄U ◊ŸflÊ‹ „Ò¥U, fl ◊⁄-Ã⁄U◊¥ Ÿ„UË¥ ¬«∏UÃ–
©UŸ∑§Ê ŒÎÁcÔ≈U∑§ÊáÊ Sfl‚flÊ∑§Ê Ÿ „UÊ∑§⁄U ¬⁄U‚flÊ∑§Ê „UÊÃÊ „ÒU–
¡’ flΡÊÊ¥◊¥ »§‹ •ÊÃ „Ò¥U Ã’ fl ¤ÊÈ∑§ ¡ÊÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ŸŒË◊¥
¡’ ¡‹ ÷⁄UÃÊ „ÒU Ã’ ¬ÊŸË Á∑§ŸÊ⁄U∑§Ë •Ê⁄U ’…∏UÃÊ „ÒU– »§‹
∞fl¢ ŸŒË∑§Ê ∞‚Ê •Êø⁄UáÊ ∑§fl‹ ¬⁄U◊ÊÕ¸∑§ Á‹ÿ „ÒU– ©UŒÊ⁄U
√ÿÁQ§∑§Ë ‚ê¬ÁûÊ ‚’∑§ Á‹ÿ „UÊÃË „ÒUófl„U ŒÍ‚⁄U∑§Ê
Œ∑§⁄U „UË ∑ȧ¿U πÊÃÊ „ÒU– fl„U •¬Ÿ Á‹ÿ ‚¢øÿ Ÿ„UË¥
∑§⁄UÃÊ– ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¡Ê •∑§‹Ê πÊÃÊ „ÒU, fl„U ¬Ê¬
πÊÃÊ „ÒU– ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •¬ŸË •Êÿ∑§Ê ¬¢ø◊Ê¢‡Ê
•ÕflÊ Œ‡Ê◊Ê¢‡Ê ŒÊŸ◊¥ ÁŒÿÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– Õ, ¬⁄U Á’ë¿ÍU «¢U∑§ ◊Ê⁄U „UË ¡Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– Á∑§‚Ë∑§ ⁄UÊ∑§
©UŒÊ⁄U √ÿÁQ§∑§Ê •ÁSÃàfl „UË ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ ¡ÊŸ¬⁄U ©Uã„UÊ¥Ÿ ∑§„UÊó“¡’ ÿ„U ¿UÊ≈UÊ-‚Ê ¡Ëfl •¬ŸÊ
Á‹ÿ „UÊÃÊ „ÒU– ‚ÊœÈ, ◊„UÊ◊ÊŸfl ∞fl¢ ‚îÊŸflÎ㌠¿UÊÿÊŒÊ⁄U Sfl÷Êfl Ÿ„UË¥ ¿UÊ«∏UÃÊ ÃÊ ◊Ò¥ •¬ŸÊ Sfl÷Êfl (¬⁄U⁄UˇÊÊ∑§Ê
flΡÊ∑§Ë Ã⁄U„U „Ò¥U, ¡Ê ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ‡ÊËË •Ê⁄UÊ◊ŒÊÿ∑§ ¿UÊÿÊ ÷Êfl) ∑Ò§‚ ¿UÊ«∏U ‚∑§ÃÊ „Í°U?”
¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ‚ê¬∑¸§◊¥ •ÊŸ¬⁄U ¡Ëfl∑§Ê ∑§fl‹ ∞∑§ •ãÿ ŒÎc≈Ô UÊãà „ÒU, Á∑§‚Ë ‚°∑§⁄U ¬È‹¬⁄U •Ê◊Ÿ-
‹Ê÷-„UË-‹Ê÷ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ∞‚ ‚îÊŸ √ÿÁQ§‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ‚Ê◊Ÿ‚ ŒÙ ⁄UÊ¡Ê•Ù¥∑§ ⁄UÕ •Ê ⁄U„U Õ– ŒÊŸÊ¥ ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§
÷Ë Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë „UÊÁŸ∑§Ë ‚ê÷ÊflŸÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË– ‚Ê⁄UÕË •«∏U ªÿ Á∑§ ¡Ê ⁄UÊ¡Ê ¿UÊ≈UÊ „UÊ, ©U‚Ë∑§Ê ‚Ê⁄UÕË
∑§Ê⁄UŸ‹∑§ •ŸÈ‚Ê⁄Uó“©UŒÊ⁄UÃÊ ©UìÊ fl¢‡Ê‚ •ÊÃË „ÒU, ⁄UÕ∑§Ê ’Ê¡Í ∑§⁄U (∞∑§ Ã⁄U»§ „U≈UÊÿ) ∞fl¢ ŒÍ‚⁄U ⁄UÊ¡Ê∑§
ŒÿÊ-∑ΧÃôÊÃÊ ©U‚∑§ ‚„UÊÿ∑§ „Ò¥U–” ∞∑§ øËŸË ∑§„UÊflÃ∑§ ⁄UÕ∑§Ê ⁄UÊSÃÊ Œ– ŒÊŸÊ¥ ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§ ‚Ê⁄UÁÕÿÊ¥Ÿ •¬Ÿ-
•ŸÈ‚Ê⁄Uó“©UŒÊ⁄U ◊ŸflÊ‹ Á÷ãÔŸ-Á÷ãÔŸ œ◊ÊZ◊¥ ‚Êêÿ •¬Ÿ ⁄UÊ¡Ê∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ’πÊŸ Á∑§ÿÊ– ŒÊŸÊ¥ „UË ⁄UÊ¡Ê
ŒπÃ „Ò¥U, ‚¢∑§Ëáʸ ◊ŸflÊ‹ ©UŸ◊¥ •ãÃ⁄U πÊ¡Ã „Ò¥U–” œŸ, ⁄UÊÖÿ ∞fl¢ •ãÿ ‚÷Ë ’ÊÃÊ¥◊¥ ’⁄UÊ’⁄U ÁŸ∑§‹– •ãÃ◊¥
©UŒÊ⁄U √ÿÁQ§∑§Ê ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ©U‚∑§ ¬˝Áà Á∑§ÿÊ ªÿÊ ∞∑§ ‚Ê⁄UÕËŸ ∑§„UÊó“„U◊Ê⁄UÊ ⁄UÊ¡Ê ©UŒÊ⁄U∑§Ê ©UŒÊ⁄UÃÊ‚,
¬„UÊ«∏U-¡Ò‚Ê •¬∑§◊¸ ÷Ë ⁄UÊ߸∑§ ’⁄UÊ’⁄U ∞fl¢ ⁄UÊ߸-‚Ê ‚îÊŸ∑§Ê ‚îÊŸÃÊ‚, ‹Ê÷Ë∑§Ê ‹Ê÷‚ ∞fl¢ ŒÈcÔ≈U∑§Ê
‚à∑§Êÿ¸ ÷Ë ¬fl¸ÃflÃ˜Ô ‹ªÃÊ „ÒU– ŒÍ‚⁄U∑§ ¬˝Áà ©U‚∑§Ê ŒÈcÔ≈UÃÊ‚ ¡ËÃÃÊ „ÒU–” ß‚∑§ ©UûÊ⁄U◊¥ ŒÍ‚⁄U ‚Ê⁄UÕËŸ •¬Ÿ
⁄UÊ߸∑§ ‚◊ÊŸ •¬∑§◊¸ ©U‚ ¬„UÊ«∏U-‚Ê ∞fl¢ ¬„UÊ«∏U-‚Ê ⁄UÊ¡Ê∑§Ê ªÈáÊ ’ÃÊÿÊó“„U◊Ê⁄UÊ ⁄UÊ¡Ê ŒÈc≈Ô U∑§Ê ÷Ë ‚îÊŸÃÊ‚
‚à∑§Êÿ¸ ⁄UÊ߸∑§ ‚◊ÊŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ©UŒÊ⁄UU √ÿÁQ§ •¬ŸË ¡ËÃÃÊ „ÒU, ‹Ê÷Ë∑§Ê ©UŒÊ⁄UÃÊ‚ fl‡Ê◊¥ ‹ÊÃÊ „ÒU–” ‚Ê⁄UÕË
„UÊÁŸ ‚„U∑§⁄U ÷Ë ŒÍ‚⁄U∑§Ê ‹Ê÷ ¬„È°UøÊÃÊ „ÒU– ß‚ •¬ŸË ’Êà ¬Í⁄UË ∑§⁄U „UË ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ ŒÍ‚⁄U ⁄UÕflÊ‹ ⁄UÊ¡Ê
‚ê’ãœ◊¥ ©UŸ ◊„UÊà◊Ê¡Ë∑§Ê ŒÎcÔ≈UÊãà S◊⁄UáÊËÿ „ÒU, ¡Ê ⁄UÕ‚ ©UÃ⁄U∑§⁄U ¬„U‹flÊ‹ ⁄UÊ¡Ê∑§ ¬Ê°flÊ¥◊¥ Áª⁄U ¬«∏U–
‚¢ÅÿÊ 4] ©UŒÊ⁄UøÁ⁄UÃÊŸÊ¢ ÃÈ fl‚ÈœÒfl ∑ȧ≈ÈUê’∑§◊˜Ô
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
©UŒÊ⁄UÃÊ∑§Ê ÿ„UË flÊSÃÁfl∑§ •ÊœÊ⁄U „ÒU– ¡’ •Ê¬∑§
‚ÊÕ ŒÍ‚⁄UÊ •ë¿UÊ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU Ã’ •Ê¬ ©U‚∑§
‚ÊÕ •ë¿UÊ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÊ ÿ„U ∑§Ê߸ ’«∏UË ’ÊÃ
Ÿ„UË¥ „ÒU– ’Êà ’«∏UË ÃÊ Ã’ „UÊ, ¡’ „U◊ •¬Ÿ •¬∑§Ê⁄UË∑§
¬˝Áà ÷Ë ‚Œ˜Ô√ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄¥U, ©U‚∑§ ¬˝Áà º˝Ê„U∑§Ê ÷Êfl Ÿ
⁄Uπ¥– ∞∑§ ÁflmÊŸ˜ÔŸ ∑§„UÊ „ÒUó“ÿÁŒ Á∑§‚ËŸ ÃȤÊ ’È⁄UÊ
∑§„UÊ •ÊÒ⁄U ÃȤÊ ’È⁄UÊ ‹ªÊ ÃÊ Á»§⁄U ŒÊŸÊ¥◊¥ •ãÃ⁄U „UË ÄÿÊ
⁄U„UÊ? „U◊ ÃÊ »§‹ŒÊÃÊ ¬«∏U∑§Ë Ã⁄U„U ’Ÿ¥, ¡Ê ¬àÕ⁄U∑§Ë
◊Ê⁄U ‚„U∑§⁄U ÷Ë ŒÍ‚⁄U∑§Ê »§‹ ŒÃÊ „ÒU– flÒ⁄U-‚-flÒ⁄U ∑§÷Ë
‡ÊÊãà Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– Á„¢U‚Ê∑§Ê ©UûÊ⁄U Á„¢U‚Ê Ÿ„UË¥– Á∑§‚Ë∑§Ê
ˇÊ◊Ê ∑§⁄U ŒŸÊ „UË ‚’‚ ’«∏UÊ Œá«U „ÒU– Á∑§‚Ë √ÿÁQ§∑§Ê
ˇÊ◊Ê Ÿ ∑§⁄U∑§ flÒ⁄U∑§Ê ’ŸÊÿ ⁄UπŸÊ ‚fl¸ÕÊ •ŸÈÁøà „ÒU–
Á∑§‚Ë∑§Ê ˇÊ◊Ê ∑§⁄U∑§ „UË ©U‚ •Ê¬ •¬ŸÊ ’ŸÊ ‚∑§Ã
„Ò¥U– ˇÊ◊Ê∑§Ê •Õ¸ ∑§Êÿ⁄UÃÊ Ÿ„UË¥, fl⁄UŸ˜Ô ©UŒÊ⁄UÃÊ ∞fl¢
‚Á„UcáÊÈÃÊ „UË „ÒU–”
ÿˇÊ-¬˝‡ÔŸ∑§ ‚ãŒ÷¸◊¥ ¡’ ’ªÈ‹∑§ M§¬◊¥ ‚ÊˇÊÊØÔ
œ◊¸⁄UÊ¡‚ ÿÈÁœÁcÔ∆U⁄UŸ •¬Ÿ Á∑§‚Ë ÷Ë ÷Ê߸∑§Ê ¡ËÁflÃ
∑§⁄UflÊŸ∑§ fl⁄UŒÊŸ◊¥ Ÿ∑ȧ‹ ∞fl¢ ‚„UŒfl∑§Ê ¬˝SÃÊfl Á∑§ÿÊ
ÃÊ øÁ∑§Ã-‚ ÿˇÊŸ ∑§„UÊ󓕡ȸŸ-¡Ò‚ ’‹Ë ∞fl¢
÷Ë◊-¡Ò‚ ÿÊhÊ •¬Ÿ ÷ÊßÿÊ¥∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ◊¥ ÃÈ◊ Ÿ∑ȧ‹-
‚„UŒfl∑§Ê ÄÿÊ¥ Á¡‹ÊŸÊ øÊ„UÃ „UÊ?” ß‚¬⁄U ÿÈÁœÁcÔ∆U⁄UŸ
17
∑§„UÊó“¡Ò‚ ◊Ò¥ •¬ŸË ◊ÊÃÊ ∑ȧãÃË∑§Ê ∞∑§ ¬ÈòÊ ¡ËÁflÃ
„Í°U, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥ •¬ŸË Áfl◊ÊÃÊ∑§Ê ÷Ë ¬ÈòÊflÃË ⁄UπŸÊ
øÊ„UÃÊ „Í°U–” ∑§„UŸÊ Ÿ „UÊªÊ Á∑§ ©UŸ∑§Ê ÿ„U ©UûÊ⁄U „UË
©UŸ∑§ ¬Ê°øÊ¥ ÷ÊßÿÊ¥∑§Ê Á¡‹Ê ‚∑§Ê; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÈÁœÁcÔ∆U⁄U
•¬ŸË ©UŒÊ⁄UÃÊ∑§Ë ¬⁄UˡÊÊ◊¥ ‚»§‹ „UÊ ªÿ–
©UŒÊ⁄U √ÿÁQ§ •¬ŸË ©UŒÊ⁄UÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UË ŒÍ‚⁄U∑§Ê
ˇÊ◊Ê ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ŒÈc≈Ô U ŸËøÃÊ Ÿ„UË¥ ¿UÊ«∏UÃÊ, ¬⁄U •◊ÎÃ∑§Ë
Áfl‡Ê·ÃÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ fl„U Á∑§‚Ë∑§ Á‹ÿ Áfl· Ÿ„UË¥
’Ÿ ‚∑§ÃÊ– •◊ÎÃ∑§Ê ªÈáÊ ÃÊ •◊⁄Uàfl ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸÊ
„UË „ÒUó
÷‹Ù ÷‹ÊßÁ„U ¬Ò ‹„Uß ‹„Uß ÁŸøÊßÁ„U ŸËøÈ–
‚ÈœÊ ‚⁄UÊÁ„U• •◊⁄UÃÊ° ª⁄U‹ ‚⁄UÊÁ„U• ◊ËøÈH
‚¢‚Ê⁄U ÿÊ¥ ÃÊ ªÈáÊ-ŒÊ·◊ÿ „ÒU „UË, ¬⁄U ¡Ê •ë¿UÊ
„ÒU, fl„U •ë¿UÊ „UË ⁄U„UªÊ– ‚ãÃM§¬Ë „¢U‚ ¡‹-M§¬
Áfl∑§Ê⁄U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ŒÈÇœ-M§¬ ªÈáÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥U–
¡«∏U øß ªÈŸ ŒÊ·◊ÿ Á’Sfl ∑§Ëã„U ∑§⁄UÃÊ⁄U–
‚¢Ã „¢U‚ ªÈŸ ª„UÁ„¢U ¬ÿ ¬Á⁄U„UÁ⁄U ’ÊÁ⁄U Á’∑§Ê⁄UH
◊„UÊ÷Ê⁄UÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¡Ê ◊ŸÈcÿ ∑˝§Êœ ∑§⁄UŸflÊ‹¬⁄U
∑˝§Êœ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, fl„U •¬Ÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ∑˝§Êœ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÷Ë ◊„UÊŸ˜Ô ÷ÿ‚ ’øÊ ‹ÃÊ „ÒU– ∞‚Ê
(‚„Ÿ‡ÊË‹) √ÿÁQ§ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÁøÁ∑§à‚∑§ „ÒUó
•Êà◊ÊŸ¢ ø ¬⁄UÊ¢‡ÔøÒfl òÊÊÿÃ ◊„UÃÊ ÷ÿÊØԖ
∑˝È§äÿãÃ◊¬˝ÁÃ∑˝È§äÿŸ˜Ô mÿÊ⁄U· ÁøÁ∑§à‚∑§—H
©UŒÊ⁄U ◊ŸÈcÿ∑§ Á‹ÿ œŸ, flË⁄U ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ◊⁄UáÊ,
Áfl⁄UQ§∑§ Á‹ÿ SòÊË •ÊÒ⁄U ÁŸ—S¬Î„U∑§ Á‹ÿ ‚¢‚Ê⁄U ÃÎáÊ∑§
‚◊ÊŸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃÈë¿U „ÒUó
©UŒÊ⁄USÿ ÃÎáÊ¢ ÁflûÊ¢ ‡ÊÍ⁄USÿ ◊⁄UáÊ¢ ÃÎáÊ◊Ô˜–
Áfl⁄UQ§Sÿ ÃÎáÊ¢ ÷Êÿʸ ÁŸ—S¬Î„USÿ ÃÎáÊ¢ ¡ªÃÔ˜H
ÁflÀ„UáÊ ∑§„UÃ „Ò¥Uó“‡Ê¢∑§⁄UŸ ∑§Ê‹∑ͧ≈U Áfl·∑§Ê
¬Ë∑§⁄U ©U‚ »¥§∑§Ê Ÿ„UË¥, ’ÁÀ∑§ •¬Ÿ ∑§á∆U◊¥ SÕÊŸ Œ
⁄UπÊ „ÒU; ∑ͧ◊¸ ÷Ë •¬ŸË ¬Ë∆U¬⁄U ¬ÎâflË∑§Ê ⁄Uπ „ÈU∞ „UË
„Ò¥U, ‚◊Ⱥ˝ ÷Ë ŒÈS‚„U ’«∏UflÊŸ‹∑§Ê ¬Ífl¸flÃ˜Ô œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÒU–
©UŒÊ⁄U ¬ÈL§· Á¡‚ ∞∑§ ’Ê⁄U •¬ŸÊ ‹Ã „Ò¥U, ©U‚∑§Ê ‚fl¸ŒÊ
18 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

¬Á⁄U¬Ê‹Ÿ „UË ∑§⁄UÃ „Ò¥U–”ó
•lÊÁ¬ ŸÊÖ¤ÊÁà „U⁄U— Á∑§‹ ∑§Ê‹∑ͧ≈¢U
∑ͧ◊Ê¸ Á’÷Ìà œ⁄UáÊË¥ π‹È ¬ÎcÔ∆U÷ʪ–
•ê÷ÊÁŸÁœfl¸„UÁà ŒÈ—‚„UflÊ«UflÊÁÇÔŸ-
◊XÔUË∑Χâ ‚È∑ΧÁß— ¬Á⁄U¬Ê‹ÿÁãÃH
(øı⁄U¬ÜÔøÊÁ‡Ê∑§Ê)
©UŒÊ⁄U √ÿÁQ§ ¬⁄UÊÿË ÁŸãŒÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ◊Í∑§, ¬⁄UŒÊ·
ŒπŸ◊¥ •ãœ ∞fl¢ øȪ‹Ë ‚ÈŸŸ◊¥ ’Áœ⁄U ’Ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ø㌟∑§ flΡÊ∑§Ê øÊ„U ∑§Ê≈UÊ ÷Ë ¡Êÿ, Á∑¢§ÃÈ Á»§⁄U ÷Ë fl„U
∑ȧÀ„UÊ«∏UË∑§ ◊Èπ∑§Ê ‚ÈflÊÁ‚à „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ©UŒÊ⁄U
√ÿÁQ§ÿÊ¥∑§Ê ¡ËflŸ „UË ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ Á‹ÿ „UÊÃÊ „ÒU–
ø㌟∑§Ê ’Ê⁄U-’Ê⁄U øÊ„U Á¡ÃŸÊ „UË ÁÉÊ‚Ê ¡Êÿ, fl„U
©UÃŸÊ „UË •Áœ∑§ ‚Ȫ㜠ŒÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó“ø㌟¢ øÊL§-
ªãœ◊˜Ô–” ªãÔŸ∑§Ê ’Ê⁄U-’Ê⁄U ∑§Ê≈UŸ-øÍ‚Ÿ¬⁄U ÷Ë fl„U ◊Ë∆UÊ
„UË ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒUó“ÁŸc¬ËÁ«UÃÙ˘Á¬ ◊œÈ sÈmÔ ◊ÃˡÊÈŒá«U—”
Sfláʸ∑§Ù ’Ê⁄U-’Ê⁄U ìʟ¬⁄U ÷Ë fl„U ø◊∑§ÃÊ „UË „ÒUó
“∑§ÊÜøŸ¢ ∑§ÊãÃfláʸ◊˜Ô–” ©UûÊ◊ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê øÊ„U ¬˝ÊáÊÊãÃ
„UË ÄÿÊ¥ Ÿ „UÊ ¡Êÿ, ©UŸ∑§Ë ¬˝∑ΧÁÃ◊¥ ∑§Ê߸ •ãÃ⁄U Ÿ„UË¥
•ÊÃÊ– ◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ •ÊÃÊ „ÒU Á∑§ üÊcÔ∆U ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê ÿ„UË
‹ˇÊáÊ „ÒU Á∑§ ©UŸ∑§ ÁøûÊ◊¥ •Á„Uà ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§ ¬˝Áà ÷Ë
ŒÿÊ÷Êfl ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ∑§áʸŸ •¬ŸÊ ∑§flø-∑ȧá«U‹,
Á‡ÊÁ’Ÿ •¬ŸÊ ◊Ê¢‚, ¡Ë◊ÍÃflÊ„UŸŸ •¬Ÿ ¬˝ÊáÊ •ÊÒ⁄U ŒœËÁøŸ
•¬ŸË •ÁSÕÿÊ° ÷Ë ŒÊŸ ∑§⁄U ŒË¥ó◊„UÊà◊Ê•Ê¥∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸
flSÃÈ •Œÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§„UÊ ÷Ë ªÿÊ „ÒUó
ÿSÿ ¡ËflÁãà œ◊¸áÊ ¬ÈòÊÊ Á◊òÊÊÁáÊ ’ÊãœflÊ—–
‚»§‹¢ ¡ËÁflâ ÃSÿ ŸÊà◊ÊÕ¸ ∑§Ê Á„U ¡ËflÁÃH
∞∑§ ªÍ…∏UÊÁQ§ „ÒUó“¬⁄U◊ÊÕ˸ ◊„UÊSflÊÕ˸–” ß‚Ë
Z (Á‡Êfl¬È⁄UÊáÊ)
¬˝∑§Ê⁄U ŒÊŸ ŒŸflÊ‹Ê ÷Ë ¬⁄U◊‹Ê÷Ë „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‹Ê÷Ë ÃÊ
•¬ŸÊ œŸ ¬Îâflˬ⁄U „UË ¿UÊ«∏U ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡’Á∑§ ŒÊÃÊ ©U‚
•¬Ÿ ‚ÊÕ ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, •ÕʸÃỖ ◊ÎàÿÈ∑§ ’ÊŒ ÷Ë ©U‚ ¬ÈŸ—
¬˝ÊåÔà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ¡’ ∞∑§ ŒÊÃÊ (⁄U„UË◊)-∑§Ê •Ê°π¥
¤ÊÈ∑§Êÿ „ÈU∞ ŒÊŸ ∑§⁄UÃ ŒπÊ ªÿÊ ÃÊ ©U‚‚ ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ
¬Í¿UÊ ªÿÊ– ŒÊÃÊŸ ©UûÊ⁄U ÁŒÿÊó
ŒŸŒÊ⁄U ∑§Êß •ÊÒ⁄U „ÒU, ÷¡Ã „ÒU ÁŒŸ ⁄ÒUŸ–
‹Êª ÷⁄U◊ ◊Ȥʬ⁄U ∑§⁄UÃ, ÃÊÃ ŸËø ŸÒŸH
©UŒÊ⁄UÃÊ ∞fl¢ ŒÿÊ ÿ fl ªÈáÊ „Ò¥U, ¡Ê ŒÊÃÊ ∞fl¢
¬˝ÊåÔÃ∑§Ãʸ ŒÊŸÊ¥∑§ Á‹ÿ ©UûÊ◊ ¬Á⁄UáÊÊ◊ ŒÃ „Ò¥U– ß‚ËÁ‹ÿ
©UŒÊ⁄U◊ŸÊ √ÿÁQ§ •¬ŸÊ ‚fl¸Sfl ‹È≈UÊ∑§⁄U ÷Ë ¬˝‚ãÔŸ ⁄U„UÃ
„Ò¥U– ¡Ê ‚Èπ ‹È≈UÊŸ◊¥ „Ò, ‚◊¬¸áÊ ∑§⁄UŸ◊¥ „ÒU, ’Ê°≈UŸ◊¥ „ÒU,
fl„U ‹Í≈UŸ◊¥ Ÿ„UË¥, ‚¢øÿ ∑§⁄UŸ◊¥ Ÿ„UË¥– •ŸÈŒÊ⁄UÃÊ∑§Ê ∞∑§
„UË ©UûÊ⁄U „ÒUó©UŒÊ⁄UÃÊ, ÕåÔ¬«∏U∑§Ê ∞∑§ „UË ¬˝ÃË∑§Ê⁄U „ÒUó
©U‚∑§ •Êª ŒÍ‚⁄UÊ ªÊ‹ ∑§⁄U ŒŸÊ; ÿ„UË ’«∏UÊ ’«∏U嬟 „ÒU;
•ãÿÕÊ Á„¢U‚Ê, ¬˝ÁÃÁ„¢U‚Ê∑§Ê ∞∑§ ŒÍÁ·Ã ∑˝§◊ øÊ‹Í „UÊ
¡ÊÃÊ „ÒU– Á∑§‚Ë∑§Ê ∑ȧ¿U Œ∑§⁄U, ∑§„UË¥ ∑ȧ¿U πÊ∑§⁄U •Ê¬
¡Ê ∑ȧ¿U ¬˝ÊåÔà ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ÁŸ‡Ôøÿ „UË fl„U ’„ÈUà „UË •◊ÍÀÿ
ÁŸÁœ „ÒU– •¬Ÿ ŒÈ‡◊Ÿ∑§Ê ∑§Ê߸ ◊„UÊ◊ŸÊ „UË ˇÊ◊Ê ∑§⁄U ¬ÊÃÊ
„ÒU– ∑§Ê‡Ê! ∞‚Ë ‚ŒÊ‡ÊÿÃÊ ∞fl¢ ©UŒÊ⁄UÃÊ „U◊ ‚’◊¥ „UÊÃË!
‚ø◊ÈÈø Ã⁄UÊ-◊⁄UÊ ∑§⁄UŸÊ •Ê¿UʬŸ „ÒUóˇÊȺ˝ÃÊ „ÒU–
©UŒÊ⁄U øÁ⁄UÃflÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ ÃÊ ‚◊ÍøË ¬ÎâflË „UË ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§Ë
Ã⁄U„U „ÒUó“©UŒÊ⁄UøÁ⁄UÃÊŸÊ¢ ÃÈ fl‚ÈœÒfl ∑ȧ≈ÈUê’∑§◊˜Ô–”
∞‚ „UË ‚Êà √ÿÁQ§ÿÊ¥Ÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU,
Á¡Ÿ◊¥ •‹Ê÷Ë •ÊÒ⁄U ŒÊŸ‡ÊË‹ •ÁãÃ◊ „Ò¥Uó
“•‹ÈéœÒŒÊ¸Ÿ‡ÊË‹Ò‡Ôø ‚åÔÃÁ÷œÊ¸ÿ¸Ã ◊„UË–”

ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ Á∑§‚Ë „UÊ‹Ã◊¥ Ÿ ∑§⁄UÙ

‡Êπ ‚ÊŒË ‹«∏U∑§¬Ÿ◊¥ •¬Ÿ Á¬ÃÊ∑§ ‚ÊÕ ◊ÄÔ∑§Ê ¡Ê ⁄U„U Õ– fl Á¡‚ Œ‹∑§ ‚ÊÕ ¡Ê ⁄U„U Õ, ©U‚∑§Ë ¬˝ÕÊ ÕËó
•ÊœË ⁄UÊÃ∑§Ù ©U∆U∑§⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸÊ– ∞∑§ ÁŒŸ •ÊœË ⁄UÊÃ∑§ ‚◊ÿ ‚ÊŒË •ı⁄U ©UŸ∑§ Á¬ÃÊ ©U∆U– ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§Ë, ŒÍ‚⁄U ‹ÙªÙ¥∑§Ù
‚ÙÃ Œπ ‚ʌ˟ Á¬ÃÊ‚ ∑§„UÊó“ŒÁπÿ, ÿ ‹Ùª Á∑§ÃŸ •Ê‹‚Ë „Ò¥U, Ÿ ©U∆UÃ „Ò¥U, Ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–”
Á¬ÃÊŸ ∑§«∏U ‡ÊéŒÙ¥◊¥ ∑§„UÊó“•⁄U ‚ÊŒË ’≈UÊ! ÃÍ ÷Ë Ÿ ©U∆UÃÊ ÃÙ •ë¿UÊ „UÙÃÊ, ¡ÀŒË ©U∆U∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ ∑§⁄UŸ‚
ÃÙ Ÿ ©U∆UŸÊ „UË ∆UË∑§ ÕÊ–”
Z
‚¢ÅÿÊ 4] ‚Êœ∑§Ù¥∑§ ¬˝ÁÃó 19
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

‚Êœ∑§Ù¥∑§ ¬˝ÁÃó
[Á’ãŒÈ◊¥ Á‚ãœÈ]
(’˝rÊÔ‹ËŸ üÊhÿ SflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊‚ÈπŒÊ‚¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡)
¡Ê øË¡ Á¡ÃŸË üÊcÔ∆U •ÊÒ⁄U •Êfl‡ÿ∑§ „UÊÃË „ÒU,
©UÃŸË „UË fl„U ‚SÃË Á◊‹ÃË „ÒU– „UË⁄UÊ-¬ãÔŸÊ „U◊¥ ©U◊˝÷⁄U
ŒπŸ∑§Ê Ÿ Á◊‹¥ ÃÊ ÷Ë „U◊ ¡Ë ‚∑§Ã „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ fl ’„ÈUÃ
◊„°Uª Á◊‹Ã „Ò¥U– •ãÔŸ ©U‚‚ ÷Ë ‚SÃÊ Á◊‹ÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§
•ãÔŸ∑§ Á’ŸÊ „U◊ ¡Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã– •ãÔŸ‚ ÷Ë ¡‹ ÖÿÊŒÊ
•Êfl‡ÿ∑§ „ÒU, ß‚Á‹ÿ fl„U •ãÔŸ‚ ÷Ë ‚SÃÊ Á◊‹ÃÊ „ÒU–
¡‹∑§ Á’ŸÊ ÃÊ „U◊ ∑ȧ¿U ⁄U„U ‚∑§Ã „Ò¥U, ¬⁄U „UflÊ∑§ Á’ŸÊ ÃÊ
⁄U„U „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã, ß‚Á‹ÿ „UflÊ ◊ÈçÃ◊¥ Á◊‹ÃË „ÒU ÃÕÊ
‚’ ¡ª„U Á◊‹ÃË „ÒU– ¬⁄UãÃÈ ¬⁄U◊Êà◊Ê ©U‚‚ ÷Ë ‚SÃ „Ò¥U!
„UflÊ ∑§„UË¥ ∑§◊ Á◊‹ÃË „ÒU, ∑§„UË¥ ÖÿÊŒÊ; ∑§÷Ë Ã¡ ø‹ÃË
„ÒU, ∑§÷Ë ◊ãŒ; ¬⁄UãÃÈ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚’ ¡ª„U ÃÕÊ ‚’ ‚◊ÿ
‚◊ÊŸ ⁄UËÁÂ ÖÿÊ¥-∑§-àÿÊ¥ ¬Á⁄U¬Íáʸ „Ò¥U, •ÊÒ⁄U fl ‚’∑§ •¬Ÿ
„Ò¥U– ©UŸ∑§ Á’ŸÊ ∑§Ê߸ ÷Ë øË¡ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬ÎâflË, ¡‹, „UflÊ,
•ÁÇŸ •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê ÃÊ ‚ŒÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„¥Uª, ¬⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚ŒÊ
ÖÿÊ¥-∑§-àÿÊ¥ ⁄U„¥Uª– •Ã— ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚’‚ •Êfl‡ÿ∑§ „Ò¥U
•ÊÒ⁄U ‚’‚ ‚SÃ „Ò¥U– •Ê¬Ÿ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ øË¡Ê¥∑§Ê ÖÿÊŒÊ
◊„Uûfl Œ ⁄UπÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ŒËπÃ Ÿ„UË¥– ߟ∑§Ê
ßÃŸÊ ◊„Uûfl ◊à ŒÊ, ¬⁄U◊Êà◊Ê ŒËπ ¡Êÿ°ª, ©UŸ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ
„UÊ ¡ÊÿªË– ∑§fl‹ ©UŸ∑§Ê ÿÊŒ ⁄UπÊ Á∑§ „U◊Ê⁄U ¬˝÷È ‚’◊¥
„Ò¥U– ©UŸ∑§Ê ÿÊŒ ∑§⁄UŸ◊¥ ∑§Ê߸ πøʸ Ÿ„UË¥, ∑§Ê߸ ¬Á⁄UüÊ◊
Ÿ„UË¥, •ÊÒ⁄U ÁŸ„UÊ‹ „UÊ ¡Ê•Êª! Á¡‚Ÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „U⁄U
‚◊ÿ ÿÊŒ ⁄UπÊ, fl„U ‚ãÃ-◊„UÊà◊Ê „UÊ ªÿÊ!
•Ê¬ ‹ÊªÊ¥∑§ ¬Ê‚ œŸ-‚ê¬ÁûÊ, ÉÊ⁄U-¬Á⁄UflÊ⁄U •ÊÁŒ
„ÒU, Á»§⁄U ÷Ë ÁøãÃÊ ⁄U„UÃË „ÒU– ¬⁄UãÃÈ Áfl⁄UQ§ ‚ãÃÊ¥∑§ ¬Ê‚
∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ¡¢ª‹◊¥ ⁄U„UÃ „Ò¥U, Á»§⁄U ÷Ë fl ◊SÃË◊¥
⁄U„UÃ „Ò¥U– ß‚‚ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ©UŸ∑§Ê •Ê¬‹ÊªÊ¥‚ ÷Ë
∑§Ê߸ ’Á…∏UÿÊ øË¡ Á◊‹Ë „ÒU– fl„U øË¡ ∑§fl‹ ‚ãÃÊ¥∑§
Á‹ÿ „UË „UÊ, ∞‚Ë ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– fl„U øË¡ ‚’ ÷Ê߸-
’„UŸÊ¥∑§ Á‹ÿ „ÒU– fl„U Á◊‹ ¡Êÿ ÃÊ Á»§⁄U ◊ÊÒ¡-„UË-◊ÊÒ¡
„ÒU, •ÊŸãŒ-„UË-•ÊŸãŒ „ÒU!!
& & & •ª⁄U •Ê¬ •ë¿U „UÊ ÃÊ •ë¿U „UË ⁄U„UÊª, ÷‹ „UË ¬Í⁄UË
üÊÊÃÊó¡’ ÷ªflÊŸ˜Ô •¬Ÿ „Ò¥U ÃÊ Á»§⁄U „U◊ ©UŸ‚
Á’¿ÈU«∏U ∑Ò§‚ ªÿ? øÊÒ⁄UÊ‚Ë ‹Êπ ÿÊÁŸÿÊ¥∑§ øÄ∑§⁄U◊¥
∑Ò§‚ ¬«∏U ªÿ? ÿ„U •Ê¬ ’ÃÊŸ∑§Ë ∑Χ¬Ê ∑§⁄¥U–
SflÊ◊Ë¡Ëó’ÃÊ ÃÊ ◊Ò¥ ŒÍ°ªÊ, ¬⁄U ß‚◊¥ •Ê¬∑§Ê
»§ÊÿŒÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ŸÈ∑§‚ÊŸ „ÒU– ◊Ò‹ ∑Ò§‚ ‹ªÊ, ∑§’ ‹ªÊ,
ß‚‚ ÄÿÊ »§ÊÿŒÊ? ©U‚∑§Ê ‚Ê»§ ∑§⁄U ŒÊ, ßÃŸË ’Êà „ÒU–
’ËÃË „ÈU߸ ’ÊÃ∑§Ë ÁøãÃÊ ∑§⁄UŸÊ ’ÈÁh◊ÊŸË Ÿ„UË¥ „ÒU– ∞∑§
∑§„UÊflà „ÒU Á∑§ “ªÿË ÁÃÁÕ ’˝ÊrÊÔáÊ ÷Ë ’Ê°øÃÊ Ÿ„UË¥–”
•Ê¡ •Ê¬∑§Ê L§¬ÿ •ÊÒ⁄U ÷Êª •ë¿U ‹ªÃ „Ò¥U,
’‚, ÿ„UË ’㜟∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU– ¡’Ã∑§ ÿ •ë¿U ‹ªÃ
⁄U„¥Uª, Ã’Ã∑§ ¿ÍU≈UÊª Ÿ„UË¥– ¡’ ÿ •ë¿U ‹ªŸ ’㌠„UÊ
¡Êÿ°ª, ¬≈U ¬˝ÊÁåÔà „UÊ ¡ÊÿªË! „U◊ ß‚Á‹ÿ »°§‚ „Ò¥U Á∑§
„U◊ L§¬ÿ •ÊÒ⁄U ÷Êª øÊ„UÃ „Ò¥, ◊ÊŸ-’«∏UÊ߸ øÊ„UÃ „Ò¥U,
‚à∑§Ê⁄U øÊ„UÃ „Ò¥U– ÿ„U øÊ„UŸÊ ¿UÊ«∏U Œ¥ ÃÊ ‚’ ∆UË∑§ „UÊ
¡ÊÿªÊ–
& & &
‹Êª ÁŸãŒÊ ∑§⁄¥U ÃÊ ∑§⁄UŸ ŒÊ– ‚’ ‹ÊªÊ¥∑§Ê •¬ŸË
Ã⁄U»§‚ ¿ÈU^UÔ Ë Œ ŒÊ, fl øÊ„U ÁŸãŒÊ ∑§⁄¥U, øÊ„U ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄¥U,
Á¡‚◊¥ fl ⁄UÊ¡Ë „UÊ¥, ∑§⁄¥U– •Ê¬ ‚’∑§Ê ¿ÈU^ÔUË Œ ŒÊ ÃÊ
•Ê¬∑§Ê ¿ÈU^ÔUË (◊ÈÁQ§) Á◊‹ ¡ÊÿªË! ¬˝‡Ê¢‚Ê◊¥ ÃÊ ◊ŸÈcÿ
»°§‚ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¬⁄U ÁŸãŒÊ◊¥ ¬Ê¬ ŸcÔ≈U „UÊÃ „Ò¥U– ∑§Ê߸ ¤ÊÍ∆UË
ÁŸãŒÊ ∑§⁄U ÃÊ øȬ ⁄U„UÊ, ‚»§Ê߸ ◊à ŒÊ– ‚àÿ∑§Ë ‚»§Ê߸
ŒŸÊ ‚àÿ∑§Ê ÁŸ⁄UÊŒ⁄U „ÒU– ÷⁄UÃ¡Ë ∑§„UÃ „Ò¥Uó
¡ÊŸ„È°U ⁄UÊ◊È ∑ȧÁ≈U‹ ∑§Á⁄U ◊Ê„UË – ‹Êª ∑§„U©U ªÈ⁄U ‚ÊÁ„U’ º˝Ê„UËH
‚ËÃÊ ⁄UÊ◊ ø⁄UŸ ⁄UÁà ◊Ê⁄¥U – •ŸÈÁŒŸ ’…∏U©U •ŸÈª˝„U ÃÊ⁄¥UH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 2– 205– 1-2)
ŒÍ‚⁄UÊ •ÊŒ◊Ë „U◊¥ π⁄UÊ’ ‚◊¤Ê ÃÊ ß‚∑§Ê ∑§Ê߸
◊ÍÀÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ŒÍ‚⁄U∑§Ë ªflÊ„UË Ÿ„UË¥ ‹Ã– ŒÍ‚⁄UÊ
•ÊŒ◊Ë •ë¿UÊ ∑§„U ÃÊ •Ê¬ •ë¿U „UÊ ¡Ê•Êª, ∞‚Ê
∑§÷Ë „UÊªÊ Ÿ„UË¥– •ª⁄U •Ê¬ ’È⁄U „UÊ ÃÊ ’È⁄U „UË ⁄U„UÊª–
20 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

ŒÈÁŸÿÊ ’È⁄UÊ ∑§„U– ‹Êª ÁŸãŒÊ ∑§⁄¥U ÃÊ ◊Ÿ◊¥ •ÊŸãŒ •ÊŸÊ π≈U¬≈U, ◊Ã÷Œ Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¬„U‹ ‡ÊÒflÊ¥ •ÊÒ⁄U
øÊÁ„Uÿ– ∞∑§ ‚ãß ∑§„UÊ „ÒUó flÒcáÊflÊ¥◊¥ •Ê¬‚◊¥ ’«∏UË π≈U¬≈U ÕË– ©U‚∑§Ê ªÊSflÊ◊Ë¡Ë
◊ÁãÔŸãŒÿÊ ÿÁŒ ¡Ÿ— ¬Á⁄UÃÊ·◊Áà ◊„UÊ⁄UÊ¡Ÿ ŒÍ⁄U Á∑§ÿÊ– ©Uã„UÊ¥Ÿ ‡Ê¢∑§⁄U •ÊÒ⁄U ÁflcáÊÈ∑§Ê ∞∑§
Ÿãfl¬˝ÿàŸ‚È‹÷Ê˘ÿ◊ŸÈª˝„UÊ ◊– ’ÃÊÿÊ •ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥∑§Ê ∞∑§-ŒÍ‚⁄U∑§Ê ©U¬Ê‚∑§ ’ÃÊÿÊ–
üÊÿÊ˘ÁÕ¸ŸÊ Á„U ¬ÈL§·Ê— ¬⁄UÃÈÁcÔ≈U„UÃÊ- ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë∑§ Á‹ÿ ∑§„UÊó“‚fl∑§ SflÊÁ◊ ‚πÊ Á‚ÿ ¬Ë
ŒÈ¸—πÊÁ¡¸ÃÊãÿÁ¬ œŸÊÁŸ ¬Á⁄Uàÿ¡ÁãÃH ∑§” (⁄UÊ0ø0◊Ê0 1– 15– 4) •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë ⁄UÊ◊¡Ë∑§
(¡Ëflã◊ÈÁQ§Áflfl∑§ 2) ‚fl∑§ ÷Ë „Ò¥U, SflÊ◊Ë ÷Ë „Ò¥U •ÊÒ⁄U Á◊òÊ ÷Ë „Ò¥U– ¡Ò‚,
“◊⁄UË ÁŸãŒÊ‚ ÿÁŒ Á∑§‚Ë∑§Ê ‚ãÃÊ· „UÊÃÊ „ÒU, ÃÊ ‡Ê¢∑§⁄U¡ËŸ „UŸÈ◊ÊŸ˜Ô¡Ë∑§Ê M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ⁄UÊ◊¡Ë∑§Ë
Á’ŸÊ ¬˝ÿàŸ∑§ „UË ◊⁄UË ©UŸ¬⁄U ∑Χ¬Ê „UÊ ªÿË; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚flÊ ∑§Ë– ‹¢∑§Ê¬⁄U ø…∏UÊ߸ ∑§⁄UŸ‚ ¬„U‹ ⁄UÊ◊¡ËŸ
∑§ÀÿÊáÊ øÊ„UŸflÊ‹ ¬ÈL§· ÃÊ ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ ‚ãÃÊ·∑§ Á‹ÿ ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ– ÃÊà¬ÿ¸ „ÒU Á∑§ ‡ÊÒflÊ¥ •ÊÒ⁄U
•¬Ÿ ∑§cÔ≈U¬Ífl¸∑§ ∑§◊Êÿ „ÈU∞ œŸ∑§Ê ÷Ë ¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U ŒÃ flÒcáÊflÊ∑¥ § ’Ëø ◊Ã÷Œ∑§Ê ‹∑§⁄U •Ê¬‚◊¥ π≈U¬≈U Á’ÀÊ∑ȧ‹
„Ò¥U (◊ȤÊ ÃÊ ∑ȧ¿U ∑§⁄UŸÊ „UË Ÿ„UË¥ ¬«∏UÊ)!” Ÿ„UË¥ „UÊŸË øÊÁ„Uÿ–
Á∑§‚Ë •ÊŒ◊Ë∑§ ¬Ê‚ Œ‚ „U¡Ê⁄U L§¬ÿ „Ò¥U •ÊÒ⁄U fl„U flÒcáÊfl‹Êª Á‡Êfl¡Ë∑§ ◊ÁãŒ⁄U◊¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊÃ ÃÊ ß‚◊¥
Á≈U∑§≈U ‹∑§⁄U ªÊ«∏Uˬ⁄U ø…∏UÊ „ÒU, ¬⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ Á¿U¬Ë „ÈU߸ ’Êà „ÒU– flÒcáÊfl‹Êª ◊SÃ∑§¬⁄U ¡Ê ÁË∑§
ß‚∑§ ¬Ê‚ ∞∑§ ∑§ÊÒ«∏UË ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, Á≈U∑§≈U ÷Ë Ÿ„UË¥ Á‹ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©U‚◊¥ ÃËŸ ⁄UπÊ∞° „UÊÃË „Ò¥UóŒÊŸÊ¥ Ã⁄U»§∑§Ë
„UÊªÊ, ÃÊ ÄÿÊ ©U‚ •ÊŒ◊Ë∑§Ê ŒÈ—π „UÊªÊ? fl„U ÃÊ ⁄UπÊ∞° ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ø⁄UáÊÊ¥∑§Ê ÁøqÔU •ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥∑§ ’Ëø∑§Ë
‚ÊøªÊ Á∑§ •ë¿UË ’Êà „ÒU, ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ „UÊ ªÿË, ∑§Ê߸ ‹Ê‹ ⁄UπÊ ‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ÁøqÔU „ÒU– ß‚ ÁË∑§∑§Ê ‹ªÊ∑§⁄U
¡’∑§Ã⁄UÊ Ÿ¡ŒË∑§ Ÿ„UË¥ •ÊÿªÊ! ‡Ê¢∑§⁄U∑§ ‚Ê◊Ÿ Ÿ„UË¥ ¡ÊÃ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U
üÊÊÃÊó•Ê¬Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚»§Ê߸ ŒŸÊ ‚àÿ∑§Ê ŸÇŸfl‡Ê◊¥ „Ò¥U, Á»§⁄U ‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ÁøqÔU ‹ªÊ∑§⁄U ©UŸ∑§
ÁŸ⁄UÊŒ⁄U „ÒU, ÿ„U ∆UË∑§ ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÿÊ– ‚Ê◊Ÿ ∑Ò§‚ ¡Êÿ°? ¬⁄UãÃÈ ß‚∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ π≈U¬≈U Ÿ„UË¥
SflÊ◊Ë¡Ëó∑§Ê߸ ¬Í¿U ÃÊ ‚àÿ ’Êà ∑§„U Œ– Á’ŸÊ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– Á∑§‚Ë‚ ÷Ë flÒ⁄U ⁄UπŸÊ Ÿ⁄U∑§Ê¥◊¥ ‹
¬Í¿U ‹ÊªÊ¥◊¥ ∑§„UŸ∑§Ë ¡M§⁄Uà Ÿ„UË¥– Á’ŸÊ ¬Í¿U ‚»§Ê߸ ¡ÊŸflÊ‹Ê „ÒU– ªÊSflÊ◊Ë¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡ ∑§„UÃ „Ò¥ó
ŒŸÊ ‚àÿ∑§Ê ÁŸ⁄UÊŒ⁄U „ÒU– „U◊ ¬Ê¬ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ, Á∑§‚Ë∑§Ê ‚¢∑§⁄UÁ¬˝ÿ ◊◊ º˝Ê„UË Á‚fl º˝Ê„UË ◊◊ ŒÊ‚–
ŒÈ—π Ÿ„UË¥ ŒÃ, Á»§⁄U ÷Ë „U◊Ê⁄UË ÁŸãŒÊ „UÊÃË „ÒU ÃÊ ©U‚◊¥ Ã Ÿ⁄U ∑§⁄UÁ„¢U ∑§‹¬ ÷Á⁄U ÉÊÊ⁄U Ÿ⁄U∑§ ◊„È°U ’Ê‚HU
ŒÈ—π Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¬˝àÿÈà ¬˝‚ãÔŸÃÊ „UÊŸË øÊÁ„Uÿ– (⁄UÊ0ø0◊Ê0 6– 2)
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë Ã⁄U»§‚ ¡Ê „UÊÃÊ „ÒU, ‚’ ◊¢ª‹◊ÿ „UË „UÊÃÊ flÊSÃfl◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U ‡Ê¢∑§⁄U ∞∑§ „Ò¥U–
„ÒU– ß‚Á‹ÿ ◊Ÿ∑§ ÁflL§h ’Êà „UÊ ¡Êÿ ÃÊ ©U‚◊¥ •ÊŸãŒ ‚ûflªÈáÊ∑§Ê ⁄¢Uª ‚»§Œ, ⁄U¡ÊªÈáÊ∑§Ê ⁄¢Uª ‹Ê‹ •ÊÒ⁄U
◊ŸÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– Ã◊ÊªáÈ Ê∑§Ê ⁄¢Uª ∑§Ê‹Ê „ÒU– ‚ÎÁcÔ≈U∑§Ãʸ (⁄U¡ÊªáÈ ÊË) ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê
& & & ⁄¢Uª ÃÊ ‹Ê‹ „ÒU, ¬⁄U ÁflcáÊÈ∑§Ê ∑§Ê‹Ê •ÊÒ⁄U ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ‚»§Œ
üÊÊÃÊó⁄UÊ◊ÊÿáÊ◊¥ •ÊÿÊ „Òó“‚¢∑§⁄U ÷¡Ÿ Á’ŸÊ ⁄¢Uª „ÒU, ¡’Á∑§ ¬Ê‹Ÿ∑§Ãʸ (‚ûflªÈáÊË) ÁflcáÊÈ∑§Ê ‚»§Œ
Ÿ⁄U ÷ªÁà Ÿ ¬Êflß ◊ÊÁ⁄U” (⁄UÊ0ø0◊Ê0 7– 45) ÃÊ •ÊÒ⁄U ‚¢„UÊ⁄U∑§Ãʸ (Ã◊ÊªÈáÊË) ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ∑§Ê‹Ê ⁄¢Uª „UÊŸÊ
ÄÿÊ ‡Ê¢∑§⁄U∑§ ÷¡Ÿ∑§ Á’ŸÊ „U◊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ¬Ê øÊÁ„Uÿ– ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UŸ‚ ÁflcáÊÈÈ
‚∑§Ã?U ∑§Ê‹ „UÊ ªÿ •ÊÒ⁄U ÁflcáÊÈ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UŸ‚ ‡Ê¢∑§⁄U ‚»§Œ
SflÊ◊Ë¡Ëóß‚◊¥ ∞∑§ ◊ÊÁ◊¸∑§ ’Êà „ÒU Á∑§ •Ê¬‚◊¥ „UÊ ªÿ! ÁflcáÊÈ∑§ ÷Q§ ¡Ê ÁË∑§ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl„U ‡Ê¢∑§⁄U∑§
‚¢ÅÿÊ 4] ‚Êœ∑§Ù¥∑§ ¬˝ÁÃó
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
ÁòʇÊÍ‹∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU, •ÊÒ⁄U ‡Ê¢∑§⁄U∑§ ÷Q§ ¡Ê ÁË∑§ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U, fl„U ÁflcáÊÈ∑§ œŸÈ·∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU–
•Ê¬∑§ ÉÊ⁄UÊ¥◊¥ ÷Ë •Ê¬‚◊¥ π≈U¬≈U Ÿ„UË¥ „UÊŸË
øÊÁ„Uÿ– •Ê¬‚◊¥ ¬˝◊ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ©U¬Ê‚ŸÊ ÷‹ „UË
•‹ª-•‹ª „UÊ, ¬⁄U •Ê¬‚◊¥ flÒ⁄U Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•Ê¬‚∑§Ê flÒ⁄U ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU– Á∑§‚Ë‚ flÒ⁄U
∑§⁄Uʪ  ÃÊ Á»§⁄U “flÊ‚ÈŒfl — ‚fl¸◊”Ô˜ (‚’ ‚¢‚Ê⁄U ÷ªflàSflM§¬
„ÒU)-∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑Ò§‚ ∑§⁄UÊª? ÉÊ⁄U◊¥ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ⁄U„UÊ ÃÊ
¬˝◊∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U ◊Ã÷Œ „UÊŸ¬⁄U •‹ª-•‹ª „UÊ ¡Ê•Ê
ÃÊ ¬˝◊∑§ Á‹ÿ– •Ê¬‚∑§Ê ¬˝◊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë Ã⁄U»§ ‹
¡ÊŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU– •Ê¬‚◊¥ π≈U¬≈U ⁄UπÃ „UÊ ÃÊ •Ê¬Ÿ
‚à‚¢ª ÄÿÊ Á∑§ÿÊ? ÿ„U ÃÊ ∑ȧ‚¢ª „ÒU– ∑§Ê߸ Á∑§‚Ë ÷Ë
ßcÔ≈U∑§Ê ◊ÊŸ, ¬⁄U •Ê¬‚◊¥ ¬˝◊ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– „U◊Ê⁄U
‚à‚¢ª◊¥ ‚÷Ë ‚ê¬˝ŒÊÿÊ¥∑§ ‹Êª •ÊÃ „Ò¥U, ◊È‚‹◊ÊŸ ÷Ë
•ÊÃ „Ò¥U– ‚È¡ÊŸª…∏U◊¥ ◊È‚‹◊ÊŸ ‹Êª ◊ȤÊ •¬Ÿ ÉÊ⁄U ÷Ë
‹ ªÿ Õ– ‚à‚¢ª ∑§⁄UŸ‚ ∑§ß¸ ◊È‚‹◊ÊŸÊ¥Ÿ ‡Ê⁄UÊ’ •ÊÒ⁄U
◊Ê¢‚∑§Ê ‚flŸ ∑§⁄UŸÊ ¿UÊ«∏U ÁŒÿÊ– ß‚Á‹ÿ •Ê¬ ‚’∑§
‚ÊÕ ¬˝◊ ⁄UπÊ, ‚’∑§Ê Á„Uà øÊ„UÊ– ¬˝◊ ∞‚Ë øË¡ „ÒU,
¡Ê ¡«∏UÃÊ◊¥ ÷Ë øßÃÊ ‹ •ÊÃË „ÒU–
& & & ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •¢‡Ê „Ò¥Uó“◊◊ÒflÊ¢‡ÊÊ ¡Ëfl‹Ê∑§” (ªËÃÊ 15–
•ª⁄U •Ê¬ ‚Ȫ◊ÃÊ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÔà øÊ„UÃ „Ò¥U ÃÊ
◊⁄UË ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬ “◊Ò¥ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê „Í°U”óÿ„U ◊ÊŸ
‹¥– ÿ„ “øȬ ‚ÊœŸ” •ÕflÊ “◊Í∑§ ‚à‚¢ª” ‚ ÷Ë
’Á…∏UÿÊ ‚ÊœŸ „ÒU! ¡Ò‚ •Ê¬∑§ ÉÊ⁄U∑§Ë ∑§ãÿÊ ÁflflÊ„U
„UÊŸ¬⁄U “◊Ò¥ ‚‚È⁄UÊ‹∑§Ë „Í°U”óÿ„U ◊ÊŸ ‹ÃË „ÒU, ∞‚ •Ê¬
“◊Ò¥ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê „Í°U”óÿ„U ◊ÊŸ ‹¥– ÿ„U ‚’‚ ‚Ȫ◊ •ÊÒ⁄U
‚’‚ ’Á…∏UÿÊ ‚ÊœŸ „ÒU– ß‚∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ŸÔ  ‚’‚ •Áœ∑§
ªÊ¬ŸËÿ ‚ÊœŸ ∑§„UÊ „ÒUó“‚fl¸ªÈsÔÃ◊◊˜Ô” (ªËÃÊ 18–
64)– ªËÃÊ÷⁄U◊¥U ÿ„U “‚fl¸ªÈsÔÃ◊◊˜Ô” ¬Œ ∞∑§ „UË ’Ê⁄U
•ÊÿÊ „ÒU– ◊Ò¥ „UÊÕ ¡Ê«∏U∑§⁄U ¬˝◊‚ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ◊⁄UË
¡ÊŸ∑§Ê⁄UË◊¥ ÿ„U ‚’‚ ’Á…∏UÿÊ ‚ÊœŸ „ÒU–
•Ê¬ ¡„UÊ° „Ò¥U, fl„UÊ° „UË •¬Ÿ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ◊ÊŸ
‹Ê– ÁøãÃÊ Á’ÀÊ∑ȧ‹ ¿UÊ«∏U ŒÊ– ¡Ê „U◊Ê⁄UÊ ◊ÊÁ‹∑§ „ÒU,
fl„U ÁøãÃÊ ∑§⁄U, ◊Ò¥ ÁøãÃÊ ÄÿÊ¥ ∑§M°§?
21
ÁøãÃÊ ŒËŸŒÿÊ‹ ∑§Ê, ◊Ê ◊Ÿ ‚ŒÊ •ÊŸãŒ–
¡ÊÿÊ ‚Ê ¬˝Áìʋ‚Ë, ⁄UÊ◊ŒÊ‚ ªÊÁ’ãŒH
flÊSÃfl◊¥ •Ê¬ Á’ÀÊ∑ȧ‹ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ „UË „Ò¥U, ¬⁄U
•Ê¬Ÿ ◊ÊŸ ⁄UπÊ „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ •◊È∑§ Œ‡Ê, ªÊ°fl, ◊Ê„UÀ‹,
ÉÊ⁄U •ÊÁŒ∑§Ê „Í°U– ÿ„U Œ‡Ê, ªÊ°fl, ◊Ê„UÀ‹Ê, ÉÊ⁄U •Ê¬∑§Ê
Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ ÿ„UÊ° •Êÿ „UÊ– ß‚Á‹ÿ ◊⁄UË ‚ê◊Áà ÿ„UË
„ÒU Á∑§ •Ê¬ •Ê¡‚ „UË ÿ„U SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U ‹Ê Á∑§ “◊Ò¥
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê „Í°U”– „U⁄U ‚◊ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ „UË „UÊ∑§⁄U ⁄U„UÊ–
÷¡Ÿ ∑§⁄UÊ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ „UÊ∑§⁄U ÷¡Ÿ ∑§⁄UÊ– ‚¢‚Ê⁄U∑§
„UÊ∑§⁄U ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃ „UÊ ÃÊ fl„U ÷¡Ÿ ’Á…∏UÿÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–
& & &
üÊÊÃÊó•ë¿U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ ÿÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê •¬ŸÊ Ÿ
◊ÊŸŸÊ ÿÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¬ŸÊ ◊ÊŸŸÊÔóÃËŸÊ¥ ‚ÊœŸÊ¥◊¥
∑§ÊÒŸ-‚Ê ‚ÊœŸ ’Á…∏UÿÊ „ÒU, Á¡‚‚ „U◊Ê⁄U ⁄Uʪ-m· ŒÍ⁄U
„UÊ ¡Êÿ° •ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ „UÊ ¡Êÿ?
SflÊ◊Ë¡Ëó÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê •¬ŸÊ ◊ÊŸŸÊ ‚’‚ üÊcÔ∆U
‚ÊœŸ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê •¬ŸÊ ◊ÊŸŸ‚ ÷ªflà∑Χ¬Ê‚ ⁄Uʪ-
m· ÷Ë ŒÍ⁄U „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ‚◊ÃÊ ÷Ë •Ê ¡ÊÃË „ÒU, ‡ÊÊÁãà ÷Ë
Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒU, ◊ÈÁQ§ ÷Ë „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– ∑§Ê⁄UáÊ Á∑§ ◊Í‹◊¥ „U◊
7)– ß‚ ◊Í‹∑§Ê ∆UË∑§ ∑§⁄UŸ‚ ‚’ ∆UË∑§ „UÊ ¡ÊÿªÊ–
üÊÊÃÊóßcÔ≈U ÃÊ ∞∑§ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¬⁄U ¡’ „U◊
“„U⁄U ⁄UÊ◊.....” ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÊ „U◊¥ ⁄UÊ◊ •ÊÒ⁄U
∑ΧcáÊ ŒÊŸÊ¥ ÿÊŒ •ÊÃ „Ò¥U! „U◊ ÄÿÊ ∑§⁄¥U?
SflÊ◊Ë¡Ëó⁄UÊ◊ •ÊÒ⁄U ∑ΧcáÊ ŒÊ Ÿ„UË¥ „Ò¥, ∞∑§ „UË
„Ò¥Uóÿ„U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄U ‹Ê •ÕflÊ ÿ„U ◊ÊŸ ‹Ê Á∑§ ⁄UÊ◊
„UË ∑ΧcáÊ ’Ÿ „Ò¥U– øÊ„U ŒÊŸÊ¥∑§Ê ∞∑§M§¬ ∑§⁄U ‹Ê, øÊ„U
ŒÊŸÊ¥∑§Ê ∞∑§M§¬ ◊ÊŸ ‹Ê–
üÊÊÃÊó÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •ÊŸãŒ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥
„UÊÃË?
SflÊ◊Ë¡Ë󂢂Ê⁄U∑§ ‚Èπ◊¥ •Ê‚ÁQ§ „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ–
ß‚∑§Ê ¡’Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¿UÊ« U∏ʪ , Ã’Ã∑§ ÷ªflÊŸ˜∑Ô § •ÊŸãŒ∑§Ê
•ÕflÊ ÁŸ¡ÊŸãŒ∑§Ê •ŸÈ÷fl Ÿ„UË¥ „UÊªÊ–
& & &
22 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

“÷Êfl Á„U ÁfllÃ Œfl—”

(Œá«UË SflÊ◊Ë üÊË◊„U‡Ôfl⁄UÊŸãŒ¡Ë ‚⁄USflÃË)
◊ÍÌÃ∑§Ê⁄U ◊ÍÌà ÁŸ◊ʸáÊ ∑§⁄UÃ ‚◊ÿ ¡ÍÃ ¬„UŸ „ÈU∞
¬Ò⁄U‚ Œ’Ê∑§⁄U ¬àÕ⁄U∑§Ù Ã⁄UʇÊÃÊ „ÒU– •Ê∑ΧÁÃ∑§ ©U÷⁄U
•ÊŸ¬⁄U Á»§⁄U fl„U ©U‚¬⁄U ¬Ò⁄U Ÿ„UË¥ ⁄UπÃÊ, ¡ÍÃ ÷Ë
©UÃÊ⁄U∑§⁄U ‚œ „UÊÕÙ¥‚ ◊ÍÌÃ∑§ ‚ıãŒÿ¸∑§Ù ÁŸπÊ⁄UÃÊ „ÒU–
©U‚Ë ◊ÍÌÃ∑§ ◊ÁãŒ⁄U◊¥ ¬˝ÁÃÁcÔ∆Uà „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U fl„UË ◊ÍÌÃ∑§Ê⁄U
◊ÁãŒ⁄U∑§ ’Ê„U⁄U ¡ÍÃ ©UÃÊ⁄U∑§⁄U ◊ÁãŒ⁄U∑§Ë ¬˝Õ◊ ‚Ë…∏UË∑§Ù
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ •Ê∑§⁄U ◊ÍÌÃ∑§Ù Œá«UflÃÔ˜ ¬˝áÊÊ◊∑§⁄U
¬˝ÊÕ¸ŸÊ ÷Ë ∑§⁄UÃÊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚∑§Ë ŒÎÁcÔ≈U◊¥ ¬˝Êáʬ˝ÁÃcÔ∆UÊ
„UÙ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U •’ ¬Ê·ÊáÊ-¬˝ÁÃ◊Ê Ÿ „UÙ∑§⁄U
÷ÊflŸÊ∑§Ë ¬˝ªÀ÷ÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ÷ªflÊŸÔ˜ „Ò¥U– ‹∑§«∏UË,
¬àÕ⁄U, Á◊^ÔUË ÃÕÊ œÊÃÈ ßàÿÊÁŒ∑§Ë ◊ÍÌÃÿÙ¥◊¥ Ÿ„UË¥,
‚Êœ∑§∑§Ë ÷ÊflŸÊ◊¥ „UË fl„U ‡ÊÁQ§ „ÒU, Á¡‚‚ ◊ÍÌÂ
÷ªflÊŸÔ˜ ¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥Uó
Ÿ ∑§ÊcÔ∆U ÁfllÃ ŒflÙ Ÿ ¬Ê·ÊáÊ Ÿ ◊Îá◊ÿ–
÷Êfl Á„U ÁfllÃ ŒflÙ ÃS◊ÊØ ÷Êfl’‹¢ ’‹◊Ô˜H
÷Êfl∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ „UË üÊË⁄UÊ◊∑Χcáʬ⁄U◊„¢U‚¡ËŸ
÷ÈflŸ‡Ôfl⁄U∑§ ∑§Ê‹Ë◊ÁãŒ⁄U∑§Ë ◊ÍÌÂ ‚ÊˇÊÊÃÔ˜Ô ∑§ÊÁ‹∑§Ê∑§Ù
¬˝∑§≈U ∑§⁄U Á‹ÿÊ ÕÊ ÃÕÊ Á„U⁄Uáÿ∑§Á‡Ê¬È∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U Á∑§
Ã⁄U ¬˝ÊáÊ„U⁄UáÊÊÕ¸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÿÊ‚Ù¥∑§Ù Áfl»§‹∑§⁄U
Ã⁄UË ¬˝ÊáÊ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ⁄UˇÊ∑§ ∑§„UÊ° „ÒU? “fl„U ‚fl¸òÊ „ÒU,
Á¡‚ πê÷◊¥ •Ê¬Ÿ ◊ȤÊ ’Ê°œ ⁄UπÊ „ÒU, ©U‚◊¥ ÷Ë „ÒU”,
ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ‚àÿ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ÷ªflÊŸÔ˜ üÊË„UÁ⁄U ŸÎÁ‚¢„UM§¬◊¥
¬˝∑§≈U „UÙ ªÿ Õ–
„U◊Ê⁄U ‹ıÁ∑§∑§ ÃÕÊ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§ ‚÷Ë ∑§Êÿ¸ ÷ÊflŸÊ•Ù¥¬⁄U
„UË •fl‹Áê’à „UÙÃ „Ò¥U– ∞∑§ SÔòÊË◊¥ Á¬ÃÊ flÊà‚Àÿ÷Êfl
⁄UπÃ „ÈU∞ Á‚⁄U¬⁄U „UÊÕ ⁄Uπ∑§⁄U •Ê‡ÊËflʸŒ ŒÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê
¬Áà ©U‚◊¥ ◊ÊœÈÿ¸÷Êfl ⁄UπÃÊ „ÒU, ¬ÈòÊ ◊ÊÃÎ÷Êfl‚ ‚flÊ-
‡ÊÈüÊÍ·Ê ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ø⁄UáÊÙ¥◊¥ ¬˝áÊÊ◊∑§⁄U •Ê‡ÊËflʸŒ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ
∑§⁄UÃÊ „ÒU, ÷Ê߸ ’„UŸ∑§Ê ÷Êfl ⁄Uπ∑§⁄U ÿÕÊ‚Êäÿ Á„UÃ-
‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∑§Ê◊Ë ¬ÈL§· ŸòÊ, ŒãÃ, ∑§‡Ê ÃÕÊ
•¢ªÙ¥∑§Ë ‚ÈãŒ⁄UÃʬ⁄U ◊ÈÇœ „UÙ∑§⁄U flÊ‚ŸÊà◊∑§ ÷Êfl ⁄UπÃÊ
„ÒU ÃÕÊ ∞∑§ ‚Êœ∑§ ©U‚ „UÊ«∏U-◊Ê¢‚ÊÁŒ •¬ÁflòÊ œÊÃÈ•Ù¥‚
ÁŸÌ◊à ◊‹◊ÍòÊ∑§Ê ÕÒ‹Ê ‚◊¤Ê Áfl⁄UÁQ§÷Êfl ‹ÊÃÊ „ÒU–
SÔòÊËàfl∑§Ë ŒÎÁcÔ≈U‚ ‚◊ÊŸÃÊ „UÙÃ „ÈU∞ ÷Ë ÷ÊflÙ¥◊¥ ¬ÊÕ¸Äÿ
„UÙŸ‚ ‚’∑§Ë ÷ÊflŸÊ∞° •‹ª-•‹ª „UÙÃË „Ò¥U– flÒ‚ „UË
◊ÍÌÃ◊¥ Á¡‚∑§Ë ¡Ò‚Ë ÷ÊflŸÊ „UÙÃË „ÒU, ©U‚∑§ Á‹ÿ ◊ÍÌÃ∑§Ê
SflM§¬ ÃÕÊ ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê »§‹ ÷Ë flÒ‚Ê „UË „UÙÃÊ „ÒU– ÿ ‚ÊÃ
÷ÊflŸÊŸÈ‚Ê⁄U „UË »§‹ ŒÃ „Ò¥Uó
◊ãòÊ ÃËÕ¸ Ám¡ Œfl ŒÒflôÊ ÷·¡ ªÈ⁄Uı–
ÿʌ·ÊË ÷ÊflŸÊ ÿSÿ Á‚Áh÷¸flÁà Ãʌ·ÊËH
◊ãòÊ, ÃËÕ¸, ’˝ÊrÊÔáÊ, ŒflÃÊ, ÖÿÙÁ÷Ë, •ı·Áœ ÃÕÊ
ªÈL§∑§ ¬˝Áà Á¡‚∑§Ë ¡Ò‚Ë ÷ÊflŸÊ „UÙÃË „ÒU, ©U‚ flÒ‚Ê „UË
»§‹ Á◊‹ÃÊ „ÒU– flÊ‚ŸÊ ◊ŸÈcÿ∑§Ù „ÒUflÊŸ ’ŸÊ ŒÃË „ÒU,
÷ÊflŸÊ ¬àÕ⁄U∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜ ’ŸÊ ŒÃË „ÒU ÃÕÊ ©U¬Ê‚ŸÊ
◊ŸÈcÿ∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜ ’ŸÊ ŒÃË „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ’ŸÊÿË
ø‹ÃË-’Ù‹ÃË ◊ÍÌÃÿÙ¥ (‚÷Ë ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥)-◊¥ Á¡‚ ÷ªflÊŸÔ∑˜ §Ê
Œ‡Ê¸Ÿ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, ©U‚ Á∑§‚Ë ◊ÍÌÃ∑§Ê⁄U∑§Ë ’ŸÊÿË ◊ÍÌÃ◊¥
÷ªflÊŸÔ˜ ∑Ò§‚ Á◊‹¥ª? ©U‚ ÃÙ ∑§fl‹ ¬Á⁄UüÊ◊ •ı⁄U
Áfl«Uê’ŸÊ „UË „UÊÕ ‹ªªË– üÊË◊jʪflÃ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜
∑§Á¬‹Ÿ ◊ÊÃÊ Œfl„ÍUÁÃ∑§Ù ©U¬Œ‡Ê ŒÃ „ÈU∞ ∑§„UÊ „ÒUó
◊ÊÃÊ¡Ë! ◊Ò¥ •Êà◊ÊM§¬‚ ‚ŒÊ ‚÷Ë ¡ËflÊ¥◊¥ ÁSÕà „Í°U,
ß‚Á‹ÿ ¡Ê ‹Êª ◊È¤Ê ‚fl¸÷ÍÃÁSÕà ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê •ŸÊŒ⁄U
∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ¬˝ÁÃ◊Ê◊¥ „UË ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë fl„U
¬Í¡Ê SflÊ°ª◊ÊòÊ „ÒU–
•„¢U ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÷ÍÃÊà◊ÊflÁSÕ× ‚ŒÊ–
Ã◊flôÊÊÿ ◊Ê¢ ◊àÿ¸— ∑ȧL§Ã˘øʸÁfl«Uê’Ÿ◊Ô˜H
÷ªflÊŸÔ˜ ‚÷Ë◊¥ •ãÃ⁄UÊà◊ÊM§¬‚ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U–
•Ã— Á∑§‚Ë∑§Ê •¬◊ÊŸ-ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚fl¸Á„UÃ
‚ê¬ÊŒŸ¬Ífl¸∑§ ©U¬Ê‚ŸÊ „UË ‚ëÔøË ¬Í¡Ê „ÒU– ◊ŸÈcÿ∑§ ¬Ê‚
∑§fl‹ ÃËŸ flSÃÈ∞° „UÙÃË „Ò¥Uóß, ◊Ÿ ÃÕÊ œŸ– ß
‚’◊¥ ÷ªfljÊfl ⁄Uπ∑§⁄U ‚flÊ ∑§⁄UŸ‚, ◊Ÿ ÷ªfljÁQ§‚
ÃÕÊ œŸ ‚à¬ÊòÊ (•÷ÊflÿÈQ§)-∑§Ù ŒŸ‚ ¬ÁflòÊ „UÙÃÊ
„ÒU– ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë ‚flÊ◊¥ ß ÃÕÊ œŸ ◊ÈÅÿ „UÙÃÊ „ÒU, ◊Ÿ
ªıáÊ „UÙÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ‚flÊ◊¥ ß ÃÕÊ œŸ ªıáÊ
„ÒU, ◊Ÿ „UË ◊ÈÅÿ „ÒU– ◊Ÿ ◊ÈÁQ§M§¬Ë ÃÊ‹∑§Ë øÊ÷Ë∑§
‚◊ÊŸ „ÒU– ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê ◊Ÿ „UË ’Ê°œÃÊ „ÒU, fl„UË
‚¢ÅÿÊ 4] “÷Êfl Á„U ÁfllÃ Œfl—”
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
÷ªflŒÈ¬Ê‚ŸÊmÊ⁄UÊ flÊ‚ŸÊ„UËŸ „UÙ∑§⁄U ߸‡Ôfl⁄U◊¥ ‹ªŸ¬⁄U
◊ÈÁQ§ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
‡Ê⁄UË⁄U ÃÕÊ œŸ‚ ÷ªflà‚flÊ-¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ¬⁄U ¬˝Êÿ—
◊Ÿ ÷ʪ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ◊Ÿ‚ ∑§Ë „ÈU߸ ‚flÊ-¬Í¡Ê, ß
ÃÕÊ œŸ‚ ¬Á⁄U¬ÈcÔ≈U „UÙ∑§⁄U äÿÊŸ∑§Ë ¬˝ªÊ…∏UÃÊ∑§Ù ’…∏UÊ∑§⁄U
ÁøûÊ∑§Ù ÷ªflãÔ◊ÿ ’ŸÊ ŒÃË „ÒU, ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ◊ÊŸ‚Ë
‚flÊ-¬Í¡Ê∑§Ê ◊ÈÅÿ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒUó
∑ΧcáÊ‚flÊ ‚ŒÊ ∑§Êÿʸ ◊ÊŸ‚Ë ‚Ê ¬⁄UÊ ◊ÃÊ–
øÃSÃà¬˝fláÊ¢ ‚flÊ ÃÁà‚hKÒ ÃŸÈÁflûÊ¡ÊH
ªËÃÊ◊¥ “◊ãÔ◊ŸÊ ÷fl” ∑§„U∑§⁄U ÷ªflÊŸÔ˜Ÿ •¬Ÿ◊¥
◊Ÿ ‹ªÊŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ ŒË „ÒU ÃÕÊ “◊ƒÿ̬Ã◊ŸÙ’ÈÁh—”
∑§Ê »§‹ “◊Ê◊flÒcÿàÿ‚¢‡Êÿ◊˜Ô” ÁŸ—‚ãŒ„U ÷ªflà¬˝ÊÁåÔÃ
’ÃÊÿÊ „ÒU– “¡Ò‚Ê ∑§⁄U ‚¢ª ÃÒ‚Ê ø…∏U ⁄¢Uª”, ÿ„U
∑§„UÊflà ¬˝Á‚h „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜ ¬˝◊, ∑Χ¬Ê, ‚ı„UÊŒ¸, ◊ÊœÈÿ¸
ÃÕÊ ŒÿÊ‹ÈÃÊ ßàÿÊÁŒ ªÈáʪáÊÙ¥∑§ ÷á«UÊ⁄U ∞fl¢ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U
„Ò¥U– •Ã— ‡ÊÁQ§¬È¢¡‚ ¡È«∏U∑§⁄U •ãœ∑§Ê⁄UŸÊ‡Ê∑§ ÁfllÈÃÔ˜-
’À’∑§Ë ÷Ê°Áà ÷ªflà¬˝◊-÷Êfl÷ÊÁflà ÷Q§ Sflÿ¢ ÁŒ√ÿ
„UÙ∑§⁄U •¬Ÿ ‚ÊÁãÔŸäÿ◊¥ •ÊŸflÊ‹Ù¥◊¥ ÷Ë ÁŸÌfl∑§ÊÁ⁄UÃÊ
‹ÊŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUó
„U⁄UË ¬˝◊⁄U‚ ¡ ¬ª, ß-◊Ÿ ∑§Ë ‚ÈÁœ ŸÊÁ„¢U–
“◊„U‡Ôfl⁄Uʟ㌔ Áß ‚¢ªÃ, ‚∑§‹ Áfl∑§Ê⁄U Ÿ‚ÊÁ„¢UH
÷á«UÊ⁄U∑§ ‚◊ÿ •ŸÈ÷fl◊¥ •ÊÿÊ „ÒU, “÷Ù¡Ÿ ∑§⁄U
‹Ù” ∑§„UŸ¬ ⁄U ∑§◊ ‹Ùª ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UÃ „ÒU¥, ¬⁄¢UÃÈ “÷ªflÊŸÔ∑˜ §Ê
¬˝‚ÊŒ ¬Ê ‹Ù” ∑§„UŸ¬⁄U ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ‚¢ÅÿÊ ’…∏U
¡ÊÃË „ÒU– ¡’ •ãÔŸ‚ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ‚ê’㜠¡È«∏UÃ „UË
÷ÊflŸÊ ’…∏U ¡ÊÃË „ÒU, Á¡‚‚ ÷á«UÊ⁄U∑§ ÷Ù¡Ÿ∑§Ê ◊„Uûfl
’…∏U ¡ÊÃÊ „ÒU, Ã’ ¬⁄U◊‡Ôfl⁄U‚ ‚ê’㜠¡Ù«∏UŸflÊ‹
◊ŸÈcÿ∑§Ë ◊„UûÊÊ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ ’…∏UªË? üÊËøÒÃãÿ◊„Uʬ˝÷È¡ËŸ
‚ŸÊß‚ ∑§„UÊ „ÒUó“÷ÁQ§’‹ ¬Ê⁄U ÃÈÁ◊ ’˝rÊÊÔá«U
‡ÊÙÁœÃ–” ÷ÁQ§∑§Ë ‡ÊÁQ§mÊ⁄UÊ ÃÙ ÃÈ◊ ’˝rÊÊÔá«U∑§Ù ÷Ë
ÁŒ√ÿ, ‡ÊÈh, Áfl∑§Ê⁄U„UËŸ ’ŸÊ ‚∑§Ã „UÙ–
ÿ„U ¬˝◊Ë-÷Q§Ù¥∑§ ¬˝◊-÷Êfl∑§Ë „UË Áfl‡Ê·ÃÊ „ÒU Á∑§
‡ÊÁQ§, ∞‡Ôflÿ¸, œ◊¸, ÿ‡Ê, ôÊÊŸ, flÒ⁄UÊÇÿ, ì, dcÔ≈UʬŸ,
º˝cÔ≈UʬŸ ÃÕÊ ‚êÿ∑Ô˜§ •Êà◊’Ùœóߟ Œ‚ ∞‡ÔflÿÙZ‚
ÿÈQ§ ÃÕÊ Ä‹‡Ê, ∑§◊¸-Áfl¬Ê∑§ •ı⁄U •Ê‡Êÿ‡ÊÍãÿ, •¡ã◊Ê,
23
ÁŸÌfl∑§Ê⁄UË, ßë¿UÊ⁄UÁ„UÃ, ‚fl¸√ÿʬË, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U, ◊ÊÿÊ⁄UÁ„UÃ
∑ͧ≈USÕ ’˝rÊÔ ÁŸàÿ ‡ÊÈh-’Èh-◊ÈQ§ ÃÕÊ ‚’∑§Ê ◊ÈÁQ§ŒÊÃÊ
„UÙÃ „ÈU∞ ÷Ë fl„U ¬˝◊ÊS¬Œ ÷ªflÊŸ˜Ô ¬˝◊Ë-÷Q§Ù¥∑§ „UÊÕ∑§Ê
Áπ‹ıŸÊ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ©U‚ •Áà •Ê‡Ôøÿ¸¡Ÿ∑§ ¬˝◊-
’㜟∑§Ë flãŒŸÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°Uó
•„UÙ ÁøòÊ◊„UÙ ÁøòÊ¢ flãŒ Ãà¬˝◊’㜟◊Ô˜–
ÿih¢ ◊ÈÁQ§Œ¢ ◊ÈQ¢§ ’˝rÊÔ∑˝§Ë«UÊ◊ΪË∑ΧÃ◊Ô˜H
¬˝◊-÷Êfl÷ÊÁflà „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UË ÃÙ ªÙÁ¬ÿÙ¥∑§
¿UÊ¿U∑§ ‹Ù÷◊¥ fl ŸÊøÃ „Ò¥U, ÷ÁQ§◊ÃË ∑§⁄U◊Ê’Ê߸∑§Ë
Áπø«∏UË •Ê⁄UÙªÃ „Ò¥U, ŒÈÿÙ¸œŸ∑§ ◊fl-Á◊cÔ≈UÊãÔŸÊÁŒ ¿UåÔ¬Ÿ
÷٪٥∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ÁflŒÈ⁄UÊŸË∑§ Á¿U‹∑§Ù¥∑§Ù ‚⁄UÊ„UÃ „ÈU∞
πÊÃ „Ò¥U, ‡Ê’⁄UË∑§ ¡Í∆U ’⁄U ÃÕÊ ‚ÈŒÊ◊Ê∑§ ‚Íπ Áø©U«∏U∑§Ê
÷Ùª ‹ªÊÃ „Ò¥U–
¬˝◊-÷Êfl¬ÍÁ⁄Uà NUŒÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔà •‚Ë◊ ÷ªflà∑Χ¬Ê‚
„UÙÃË „ÒU– ÷ªflà¬˝ŒûÊ ¬˝◊ ¡’ ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄UóÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹
flSÃÈ ∞fl¢ √ÿÁQ§ÿÙ¥∑§ ¬˝Áà „UÙÃÊ „ÒU Ã’ ◊Ù„U, ŒÈ—π,
•‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¡Ÿ∑§ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ⁄Uʪ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, fl„UË
¬˝◊ ߸‡Ôfl⁄U∑§ ¬˝Áà „UÙŸ¬⁄U •ŸÈ⁄Uʪ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ⁄Uʪ
SflÊÕ¸, ¬‡ÊÈÃÊ ∞fl¢ ¡«∏UÃÊ∑§Ê ¡Ÿ∑§ „ÒU, Á¡‚‚ ◊Ÿ∑§
•œÙªÊ◊Ë „UÙŸ‚ •‡ÊÊÁãà ∞fl¢ ¬ÃŸ∑§Ë ‚ê÷ÊflŸÊ∞°
’…∏UÃË „Ò¥U, ¡’Á∑§ •ŸÈ⁄Uʪ àÿʪ ∞fl¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸∑§Ê ¡Ÿ∑§
„ÒU, Á¡‚‚ ◊Ÿ ™§äfl¸ªÊ◊Ë „UÙÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊ŸÈcÿ ‡ÊÊÁãà ∞fl¢
¬⁄U◊∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë •Ù⁄U ’…∏UÃÊ „ÒU– ⁄Uʪ‚ ŒÈ—π-ŒÙ·Ù¥∑§Ë
•Á÷flÎÁh ÃÕÊ ÷ªflÁm◊ÈπÃÊ ’…∏UÃË „ÒU, ¡’Á∑§ •ŸÈ⁄Uʪ‚
‚Œ˜ÔªÈáÊÙ¥∑§Ë •Á÷flÎÁh, ‚Èπ-‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔà „UÙÃË „ÒU–
⁄Uʪ ª„UŸÃ◊ •ãœ∑§Ê⁄U „ÒU, ¡’Á∑§ •ŸÈ⁄Uʪ ÁŒ√ÿÃÊ-
ÁŸ◊¸‹ÃÊÿÈQ§ ‚Íÿ¸ „ÒU– ⁄Uʪ Áfl·Á◊ÁüÊà ◊œÈ „ÒU ÃÙ •ŸÈ⁄Uʪ
SflªË¸ÿ •◊Îà „ÒU– ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ‚Èπ-‚Ê◊Áª˝ÿÙ¥∑§Ë ¬Á⁄U¬Íáʸ
©U¬‹éœÃÊ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ¬˝Áà ¬˝◊ Ÿ „UÙŸ‚
¡ËflŸ◊¥ ¬ÍáʸÃÊ Ÿ„UË¥ •ÊÃË–
∑§Ê◊ ’«∏UÙ, œŸ-œÊ◊ ’«∏UÙ, ¡ª ◊¥ ÿ‡Ê ¿UÊÿÙ ŸÊ◊ ’«∏UÙ „ÒU–
ôÊÊŸ ’«∏UÙ, ’„ÈU ◊ÊŸ ’«∏UÙ, fl¢‡Ê ∑ȧ≈ÈUê’ ªÈ◊ÊŸ ’«∏UÙ „ÒUH
ªÈŸ-M§¬ ’«∏UÙ, ¬ÈL§·ÊÕ¸ ’«∏UÙ, ’‹-flÒ÷fl ßãº˝ ‚◊ÊŸ ’«∏UÙ „ÒU–
◊„U‡Ôfl⁄UÊŸ¢Œ „UÁ⁄U ÷ªÁà Á’ŸÊ, ÿÊ ¡ËflŸ ◊¥ ‚’ ÉÊ≈UÙ „UË ÉÊ≈UÙ „ÒUH
ÿÊŒ ⁄UπÙ, ¡Ù •Ê¬∑§Ù ¿UÙ«∏U Œ ÿÊ Á¡‚ •Ê¬∑§Ù
24 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

¿UÙ«∏UŸÊ ¬«∏U, fl„U •Ê¬∑§Ê •¬ŸÊ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ, •Ê¬∑§Ê ÷Êfl, 4. ‚πÊ-÷Êfl, 5. ◊ÊœÈÿ¸-÷Êfl (¬àÔŸË-¬Áà ÿÊ
•¬ŸÊ ÃÙ fl„UË „ÒU, ¡Ù ∑§÷Ë •Ê¬∑§Ù Ÿ ¿UÙ«∏U ∞fl¢ •Ê¬ ¬˝◊Ë-¬˝ÿ‚Ë÷Êfl)– ∑§ß¸ ÁflmÊŸÙ¥Ÿ ôÊÊÁŸÿÙ¥-ÿÙÁªÿÙ¥∑§
Á¡‚ ¿UÙ«∏UŸÊ øÊ„U∑§⁄U ÷Ë Ÿ ¿UÙ«∏U ‚∑§Ù, ©U‚ ¬„UøÊŸ∑§⁄U ‡ÊÊãÃ÷Êfl∑§Ù ¿U∆UÊ ÷Êfl SflË∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU– ߟ◊¥‚ ¡Ù
©U‚◊¥ ◊◊àfl÷Êfl ⁄UπÙ– ◊◊àflM§¬Ê ÷ÁQ§ ¬Ê°ø ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë L§ø, ©U‚Ë ÷Êfl∑§Ë ŒÎ…∏UÃÊ‚ •fl‡ÿ ∑§ÀÿÊáÊ „U٪ʖ
„UÙÃË „ÒUó1. ÷ªflÊŸỖ „U◊Ê⁄UË •Êà◊Ê •ÕʸÃỖ ¬⁄U◊¬˝◊ÊS¬Œ ◊◊ÃÊ ⁄UÁπ∞ ⁄UÊ◊ ‚Ù¥ ‚◊ÃÊ ‚’ ‚¢‚Ê⁄U–
„Ò¥U, 2. SflÊ◊Ë-‚fl∑§-÷Êfl, 3. Á¬ÃÊ-¬ÈòÊ ÿÊ ◊ÊÃÊ-¬ÈòÊ-
Z ‚flÊ ∑§Á⁄U∞ ‚fl¸ ∑§Ë Ã’ „UÙfl ©UhÊ⁄UH

‚ãÃ-©UŒ’
˜Ô ÊœŸ
(’˝rÊÔ‹ËŸ üÊhÿ SflÊ◊Ë üÊˇÊ⁄UáÊÊŸãŒ¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡)
◊⁄U ÁŸ¡SflM§¬!
‚ìÊË •‚◊Õ¸ÃÊ ¡ËflŸ∑§Ê fl⁄UŒÊŸ „ÒU– ÿ„U •ŸãÃ∑§Ê
◊¢ª‹◊ÿ ÁflœÊŸ „ÒU Á∑§ ‚fl¸‚◊Õ¸ •‚◊Õ¸∑§Ê Á◊‹Ã „Ò¥U,
•¬ŸÊ ‹Ã „Ò¥U •ÊÒ⁄U •¬ŸÊ •◊ÍÀÿ ¬˝◊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
¬⁄U ÿ„U ⁄U„USÿ ©Uã„UË¥ ‚Êœ∑§Ê¥∑§Ê S¬cÔ≈U „UÊÃÊ „ÒU, Á¡ã„UÊ¥Ÿ
•¬Ÿ mÊ⁄UÊ •¬ŸË •‚◊Õ¸ÃÊ∑§Ê •ŸÈ÷fl Á∑§ÿÊ „ÒU–
•’ ÁfløÊ⁄U ÿ„U ∑§⁄UŸÊ „ÒU Á∑§ •‚◊Õ¸ÃÊ ÄÿÊ „ÒU?
¬⁄UÊüÊÿ •ÊÒ⁄U ¬Á⁄UüÊ◊∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U •¬Ÿ∑§Ê ‚ãÃÊ· ŒŸÊ
’«∏UË ÷Ê⁄UË •‚◊Õ¸ÃÊ „ÒU–
ß‚Ë •‚◊Õ¸ÃÊŸ ¡Ê •¬Ÿ „ÒU¢, •¬Ÿ◊¥ „Ò¥U, •÷Ë „Ò¥U
•ÊÒ⁄U ‚fl¸‚◊Õ¸ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ •Áflø‹ •ÊSÕÊ Ÿ„UË¥ „UÊŸ ŒË–
ÁfløÊ⁄U ©U‚¬⁄U Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¡Ê ’ÈÁh∑§Ë
‚Ë◊Ê◊¥ „UÊ, ‚ËÁ◊à „UÊ, ¬Á⁄UfløŸ‡ÊË‹ „UÊ •ÊÒ⁄U •÷ÊflM§¬
„UÊ– ¬⁄U ¡Ê ‚ŒÒfl „ÒU, •Ÿãà „ÒU •ÊÒ⁄U •‚Ë◊ „ÒU, ©U‚¬⁄U ÁfløÊ⁄U
Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– fl„U ÃÊ •ÊSÕÊ∑§Ê Áfl·ÿ „ÒU–
•ÊSÕÊ∑§Ê SflÃãòÊ ¬Õ „ÒU– ©U‚ ¬Õ¬⁄U fl ‚Êœ∑§
ø‹ ¬ÊÃ „Ò¥U, ¡Ê •‚◊Õ¸ÃÊ‚ ¬ËÁ«∏Uà „Ò¥U– •¬ŸË
•‚◊Õ¸ÃÊ∑§Ê •ŸÈ÷fl ◊ÊŸfl∑§Ê ‚flÊ¸à∑ΧcÔ≈U •ŸÈ÷fl „ÒU–
Á◊‹Ë „ÈU߸ ‚Ê◊âÿ¸∑§Ê ‚ŒÈ¬ÿÊª ∑§⁄UŸ¬⁄U •Êfl‡ÿ∑§
‚Ê◊âÿ¸ Á’ŸÊ ◊Ê°ª „UË Á◊‹ÃË ⁄U„UÃË „ÒU– ‚Ê◊âÿ¸∑§Ê
‚ŒÈ¬ÿÊª „UË Áfl‡Ôfl‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ◊Í‹◊ãòÊ „ÒU–
‚Ê◊âÿ¸∑§Ê ‚ŒÈ¬ÿÊª Ã÷Ë ‚ê÷fl „ÒU, ¡’ ÿ„U ◊ÊŸ
Á‹ÿÊ ¡Êÿ Á∑§ Á◊‹Ê „ÈU•Ê •¬ŸÊ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U •¬Ÿ
Á‹ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚Ê◊âÿ¸ ÷Ë ‚fl¸‚◊Õ¸∑§Ë ŒŸ „ÒU– •Ã— ©U‚∑§
‚ŒÈ¬ÿÊª◊¥ •Á÷◊ÊŸ∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸ SÕÊŸ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU–
Z Ÿ„UË¥ ¡ÊÃË „ÒU–
¡Ê ‚÷Ë∑§ •¬Ÿ „Ò¥U, fl „UË ‚fl¸‚◊Õ¸ „Ò¥U– Á◊‹Ë
„ÈU߸ flSÃÈ, ÿÊÇÿÃÊ, ‚Ê◊âÿ¸ •ÊÁŒ∑§Ê ‚ŒÈ¬ÿÊª ©U‚Ë
‚fl¸‚◊Õ¸∑§ ŸÊÃ ©U‚∑§Ë Áfl‡ÔflflÊÁ≈U∑§Ê∑§Ë ‚flÊ◊¥ ∑§⁄UŸÊ
„ÒU– ∞‚Ë ‚flÊ fl„UË ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¡Ê flÊÁ≈U∑§Ê∑§
»§‹Ê¥∑§Ë •Ê‡ÊÊ „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ–
◊ÊŸfl-¡ËflŸ◊¥ ¡Ê ∑§⁄UŸ∑§Ë ’Êà „ÒU, fl„U ôÊÊŸ∑§
•ŸÈM§¬ „UË „UÊŸË øÊÁ„Uÿ– ôÊÊŸ-Áfl⁄UÊœË ∑§Êÿ¸ ÃÊ •∑§Ã¸√ÿ
„UË „ÒU, Á¡‚∑§Ê ◊ÊŸfl-¡ËflŸ◊¥ ∑§Ê߸ SÕÊŸ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU–
∑§Ã¸√ÿ∑§Ê ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ¬Ê‹Ÿ∑§Ë ‚Ê◊âÿ¸
◊ÊŸfl∑§Ê ¡ã◊¡Êà ¬˝ÊåÔà „ÒU, ¬⁄U ◊ÊŸfl •¬ŸË ÷Í‹‚
∑§Ã¸√ÿ‚ Áfl◊Èπ „UÊ∑§⁄U •∑§Ã¸√ÿ◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
◊ÊŸflŸ Á◊‹Ë „ÈU߸ Sflʜ˟ÃÊ∑§Ê ŒÈL§¬ÿÊª∑§⁄U •¬Ÿ∑§Ê
•ŸÈ¬ÿÊªË ’ŸÊ Á‹ÿÊ „ÒU– ‚ÊÕ „UË fl„U Sflÿ¢ ¬⁄Uʜ˟
„UÊ∑§⁄U •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’’‚Ë •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÿlÁ¬
Sfl÷Êfl‚ „UË ©U‚ Sflʜ˟ÃÊ Á¬˝ÿ „ÒU–
◊ÊŸfl ¡ªÃ˜Ô∑§ ¬˝Áà ©UŒÊ⁄U, •¬Ÿ Á‹ÿ Sflʜ˟
ÃÕÊ ¬˝÷È∑§ Á‹ÿ ¬˝◊Ë „UÊŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ •ŸÈ÷fl
∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ÷Í‹‚ •Ê‚ÁQ§◊¥ •Ê’h „UÊ∑§⁄U fl„U
©UŒÊ⁄UÃÊ, Sflʜ˟ÃÊ •ÊÒ⁄U ¬˝◊‚ fl¢Áøà „UÊ ªÿÊ–
Á¡ã„UÊ¥Ÿ ◊ÊŸfl∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, fl •¬Ÿ
ŒÈ‹Ê⁄U ◊ÊŸfl∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒπÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¬˝ÃˡÊÊ
∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U Á∑§ ◊⁄UÊ ŒÈ‹Ê⁄UÊ •‚◊Õ¸ÃÊ •ŸÈ÷fl ∑§⁄U
•ÊÒ⁄U ◊Ò¥ ©U‚ •¬ŸÊ ‹Í°– •‚◊Õ¸ÃÊ∑§Ê •ŸÈ÷fl „UÊŸ¬⁄U
‚Êœ∑§∑§Ê ¡Ê flŒŸÊ „UÊÃË „ÒU, fl„U ∑§L§áÊÊ◊ÿ‚ ‚„UË
‚¢ÅÿÊ 4] ‚ÊœŸ-‚ÍòÊ 25
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

‚ÊœŸ-‚ÍòÊ
[∑ȧ‚¢ª‚ √ÿÁQ§∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙÃÊ „ÒU]
(•ÊøÊÿ¸ üÊ˪ÙÁflãŒ⁄UÊ◊¡Ë ‡Ê◊ʸ)

÷ªflÊŸÔ˜ üÊË⁄UÊ◊∑§ ⁄UÊÖÿÊÁ÷·∑§∑§Ë ÃÒÿÊÁ⁄UÿÊ° „UÙ ⁄U„UË
„Ò¥U– ‚÷Ë •ÿÙäÿÊflÊ‚Ë ’«∏U „UË •ÊŸÁãŒÃ „Ò¥U,U ‡ÊÈ÷
◊¢ª‹ÊøÊ⁄U∑§ ‚Ê¡ ‚¡ ⁄U„U „Ò¥U– ⁄UÊ¡mÊ⁄U◊¥ ’«∏UË ÷Ë«∏U „UÙ
⁄U„UË „ÒU– üÊË⁄UÊ◊∑§ ’Ê‹-‚πÊ ⁄UÊ¡ÁË∑§∑§Ê ‚◊ÊøÊ⁄U
‚ÈŸ∑§⁄U NUŒÿ◊¥ „UÌ·Ã „UÙÃ „Ò¥U ÃÕÊ Œ‚-¬Ê°ø Á◊‹∑§⁄U
üÊË⁄UÊ◊∑§ ¬Ê‚ ¡ÊÃ „Ò¥U– ¬˝÷È üÊË⁄UÊ◊ ©UŸ∑§Ë ∑ȧ‡Ê‹-ˇÊ◊
¬Í¿UÃ „Ò¥U– Ÿª⁄U◊¥ ‚÷Ë∑§Ë •Á÷‹Ê·Ê „ÒU Á∑§ „U◊ •¬Ÿ
∑§◊¸fl‡Ê ÷˝◊Ã „ÈU∞ Á¡‚-Á¡‚ ÿÙÁŸ◊¥ ¡Ÿ◊¥, fl„UÊ°-fl„UÊ°
„U◊ ‚fl∑§ „UÙ¥ •ı⁄U ‚ËÃʬÁà üÊË⁄UÊ◊ „U◊Ê⁄U SflÊ◊Ë „UÙ¥
ÃÕÊ ÿ„U ŸÊÃÊ •ãÃÃ∑§ ÁŸ÷ ¡Êÿ–
¬⁄¢UÃÈ ⁄UÊŸË ∑Ò§∑§ÿË∑§ NUŒÿ◊¥ ’«∏UË ¡‹Ÿ „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
◊ãÕ⁄UÊ∑§ »Ò§‹Êÿ ¡Ê‹◊¥ »°§‚∑§⁄U fl„U ∑§„UÃË „ÒUó“„U
‚πË! ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ◊⁄UÊ Ã⁄U ‚◊ÊŸ Á„UÃ∑§Ê⁄UË •ı⁄U ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥
„ÒU– ÃÍ ◊È¤Ê ’„UË ¡ÊÃË „ÈU߸∑§ Á‹ÿ ‚„UÊ⁄UÊ „ÈU߸ „ÒU–”
∑Ò§∑§ÿË ∑§Ù¬∑§Ê ‚’ ‚Ê¡ ‚¡∑§⁄U ∑§Ù¬÷flŸ◊¥ ‚Ù ¡ÊÃË
„ÒU •ı⁄U ⁄UÊÖÿ ∑§⁄UÃË „ÈU߸ ÷Ë fl„U •¬ŸË ŒÈcÔ≈U ’ÈÁh‚ ŸcÔ≈U
„UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
ÿ„UÊ° ªÙSflÊ◊Ë ÃÈ‹‚ˌʂ¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡ ’«∏UË „UË
‚ÈãŒ⁄U ¬¢ÁQ§ ∑§„UÃ „Ò¥Uó
∑§Ù Ÿ ∑ȧ‚¢ªÁà ¬Êß Ÿ‚Ê߸ – ⁄U„Uß Ÿ ŸËø ◊Ã¥ øÃÈ⁄UÊ߸H
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 2– 24– 8)
•ÕʸÃÔ˜ ∑ȧ‚¢ªÁà ¬Ê∑§⁄U ∑§ıŸ ŸcÔ≈U Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
ŸËø∑§ ◊Ã∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹Ÿ‚ øÃÈ⁄UÊ߸ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃË–
∑Ò§∑§ÿË ⁄UÊ¡Ê Œ‡Ê⁄UÕ∑§Ë Á¬˝ÿ ⁄UÊŸË ÕË •ı⁄U ⁄UÊ◊∑§Ù
•¬Ÿ ¬ÈòÊ ÷⁄UÂ ÷Ë •Áœ∑§ ¬˝◊ ∑§⁄UÃË ÕË, Á∑¢§ÃÈ
◊ãÕ⁄UÊ∑§Ë ∑ȧ‚¢ªÁÃ◊¥ •Ê∑§⁄U ©U‚Ÿ •ÿÙäÿÊ∑§Ê ‚Èπ ¿UËŸ
Á‹ÿÊ– ⁄UÊ¡Ê Œ‡Ê⁄UÕ∑§Ê ◊⁄UáÊ „ÈU•Ê– ⁄UÊ◊, ‹ˇ◊áÊ, ‚ËÃÊ
øıŒ„U fl·¸∑§ Á‹ÿ flŸflÊ‚∑§Ù ªÿ, ÷⁄UÃ∑§Ê ∑Ò§∑§ÿË‚
Áfl¿UÙ„U „ÈU•Ê, Sflÿ¢ ∑Ò§∑§ÿË∑§ ŒÈÌŒŸ •Ê⁄Uê÷ „UÙ ªÿ–
ÿ„U ‚’ ∑Ò§∑§ÿË∑§Ë ŒÈ’ȸÁh∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „ÈU•Ê–
üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚∑§Ê „UË ∞∑§ •ãÿ ¬˝‚¢ª „ÒU,
⁄UÊfláÊ∑§Ê ‚ŒÊøÊ⁄UË ÷Ê߸ Áfl÷Ë·áÊ ⁄UÊfláÊ∑§Ù ‚◊¤ÊÊÃÊ
„ÒUó“„U ŸÊÕ! ¬È⁄UÊáÊ •ı⁄U flŒ ∞‚Ê ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚È’ÈÁh
(•ë¿UË ’ÈÁh) •ı⁄U ∑ȧ’ÈÁh (πÙ≈UË ’ÈÁh) ‚’∑§
NUŒÿ◊¥ ⁄U„UÃË „Ò¥U, ¡„UÊ° ‚È’ÈÁh „ÒU, fl„UÊ° ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
‚ꬌÊ∞° (‚Èπ∑§Ë ÁSÕÁÃ) ⁄U„UÃË „Ò¥U •ı⁄U ¡„UÊ° ∑ȧ’ÈÁh
„ÒU, fl„UÊ° ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë Áfl¬ÁûÊÿÊ° (ŒÈ—π∑§Ë
ÁSÕÁÃ) ⁄U„UÃË „Ò¥U– •Ê¬∑§ NUŒÿ◊¥ ©U‹≈UË ’ÈÁh •Ê ’‚Ë
„ÒU– ß‚Ë‚ •Ê¬ Á„UÃ∑§Ù •Á„Uà •ı⁄U ‡ÊòÊÈ∑§Ù Á◊òÊ ◊ÊŸ
⁄U„U „ÒU¥–” (⁄UÊ0ø0◊Ê0 5– 40– 5ó7) ⁄UÊfláÊ Áfl÷Ë·áÊ∑§Ù
‹Êà ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU– Áfl÷Ë·áÊ ⁄UÊfláÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U ÃÕÊ
¬˝÷È üÊË⁄UÊ◊∑§Ë ‡Ê⁄UáÊʪÁÃ◊¥ ø‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ⁄UÊfláÊŸ Á¡‚
ˇÊáÊ Áfl÷Ë·áÊ∑§Ù àÿʪÊ, ©U‚Ë ˇÊáÊ fl„U •÷ÊªÊ ∞‡flÔ ÿ¸‚ „UËŸ
„UÙ ªÿÊ ÃÕÊ ‚÷Ë ⁄UÊˇÊ‚Ù¥∑§Ë ◊ÎàÿÈ ÁŸÁ‡Ôøà „UÙ ªÿË–
Áfl÷Ë·áÊ ¡’ ÷ªflÊŸÔ˜ üÊË⁄UÊ◊∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡ÊÃ „Ò¥U
ÃÙ fl Áfl÷Ë·áÊ∑§Ë ∑ȧ‡Ê‹-ˇÊ◊ ¬Í¿UÃ „ÈU∞ ∑§„UÃ „Ò¥Uó
“„U ÃÊÃ! Ÿ⁄U∑§◊¥ ⁄U„UŸÊ •ë¿UÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ÁflœÊÃÊ ŒÈcÔ≈U∑§Ê
‚¢ª ∑§÷Ë Ÿ Œ–”
26 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
¡Ù √ÿÁQ§ ©UÁøà ‚‹Ê„U Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ „ÒU ÃÕÊ
∑ȧ‚¢ª◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê •fl‡ÿê÷ÊflË „ÒU–
⁄UÊfláÊ∑§Ê ¬Í⁄U ∑ȧ‹∑§ ‚ÊÕ ŸÊ‡Ê „UÙ ªÿÊ–
üÊË◊jʪflÃ◊¥ ∑§Êãÿ∑È§é¡ Ÿª⁄U∑§ ∞∑§ ‡ÊÊSÔòÊôÊ
’˝ÊrÊÔáÊ •¡ÊÁ◊‹∑§Ê øÁ⁄UòÊ fláʸŸ „ÈU•Ê „ÒU, ¡Ù ‡ÊË‹,
‚ŒÊøÊ⁄U •ı⁄U ‚ŒÔ˜ªÈáÊÙ¥∑§Ê π¡ÊŸÊ ÕÊ– fl„U ’˝rÊÔøÊ⁄UË,
ÁflŸÿË, Á¡ÃÁãº˝ÿ, ‚àÿÁŸcÔ∆U, ◊ãòÊflûÊÊ •ı⁄U ¬ÁflòÊ ÕÊ–
©U‚Ÿ ªÈL§, •ÁÇÔŸ, •ÁÃÁÕ •ı⁄U flÎh ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ‚flÊ ∑§Ë
ÕË– fl„U ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê Á„Uà øÊ„UÃÊ, ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ,
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „UË ’Ù‹ÃÊ •ı⁄U Á∑§‚Ë∑§ ªÈáÊÙ¥◊¥
ŒÙ· Ÿ„UË¥ …Í°U…∏UÃÊ ÕÊ– ∞∑§ ÁŒŸ fl„U •¬Ÿ Á¬ÃÊ∑§
•ÊŒ‡ÊÊŸÈ‚Ê⁄U flŸ◊¥ ªÿÊ •ı⁄U fl„UÊ°‚ »§‹-»Í§‹, ‚Á◊œÊ
•ı⁄U ∑ȧ‡Ê ‹∑§⁄U ÉÊ⁄U ‹ı≈UÊ– ‹ı≈UÃ ‚◊ÿ ©U‚Ÿ ∞∑§
÷˝c≈Ô U, ∑§Ê◊Ë, ÁŸ‹¸Ö¡
Ô ‡Ê⁄UÊ’Ë ‡Êͺ˝∑§Ù Á∑§‚Ë fl‡ÿÊ∑§ ‚ÊÕ
ŒÈ⁄UÊø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ ŒπÊ– •¡ÊÁ◊‹ ∑§Ê◊‚ ◊ÙÁ„Uà „UÙ ªÿÊ
•ı⁄U ©U‚∑§Ë ‚ŒÊøÊ⁄U •ı⁄U ‡ÊÊSÔòÊ-‚ê’ãœË ‚÷Ë øcÔ≈UÊ∞°
ŸcÔ≈U „UÙ ªÿË¥– fl„U fl‡ÿÊ∑§Ê ªÈ‹Ê◊ „UÙ ªÿÊ •ı⁄U ©U‚Ÿ
•¬ŸË ∑ȧ‹ËŸ ŸflÿÈflÃË •ı⁄U ÁflflÊÁ„UÃÊ ¬àÔŸËÃ∑§∑§Ê
¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ŒÊ‚Ë∑§ ‚¢‚ª¸‚ ŒÍÁ·Ã „UÙŸ∑§
∑§Ê⁄UáÊ ©U‚∑§Ê ‚ŒÊøÊ⁄U ŸcÔ≈U „UÙ øÈ∑§Ê ÕÊ– fl„U ¬ÁÃÃ
∑§÷Ë ’≈UÙÁ„UÿÙ¥∑§Ù ’Ê°œ∑§⁄U ©Uã„¥U ‹Í≈U ‹ÃÊ, ∑§÷Ë
‹ÙªÙ¥∑§Ù ¡Í∞∑§ ¿U‹‚ „U⁄UÊ ŒÃÊ, Á∑§‚Ë∑§Ê œŸ œÙπÊ-
œ«∏UË‚ ‹ ‹ÃÊ ÃÙ Á∑§‚Ë∑§Ê øÈ⁄UÊ ‹ÃÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
•àÿãà ÁŸãŒŸËÿ flÎÁûÊ∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U fl„U •¬Ÿ
∑ȧ≈ÈUê’∑§Ê ¬≈U ÷⁄UÃÊ ÕÊ •ı⁄U ŒÍ‚⁄U ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ù ’„ÈUà „UË
‚ÃÊÃÊ ÕÊ–
÷ʪflÃ∑§ ß‚ ŒÎcÔ≈UÊãÂ ÿ„U Á‡ÊˇÊÊ Á◊‹ÃË „ÒU Á∑§
üÊcÔ∆U √ÿÁQ§ ÷Ë ∑ȧ‚¢ª ¬Ê∑§⁄U ŸcÔ≈U-÷˝cÔ≈U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ªËÃÊ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜ ∑§„UÃ „Ò¥Uó
“•¬Ÿ mÊ⁄UÊ •¬ŸÊ ‚¢‚Ê⁄U-‚◊Ⱥ˝‚ ©UhÊ⁄U ∑§⁄U •ı⁄U
•¬Ÿ∑§Ù •œÙªÁÃ◊¥ Ÿ «UÊ‹; ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U ◊ŸÈcÿ •Ê¬
„UË ÃÙ •¬ŸÊ Á◊òÊ „ÒU •ı⁄U •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ „ÒU–”
÷ªflÊŸÔ˜Ÿ „U◊¥ Áflfl∑§ ÁŒÿÊ „ÒU– ©U‚∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê◊¥
[÷ʪ 89
ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ „U◊Ê⁄U Á‹ÿ ÄÿÊ ©UÁøà „ÒU ÃÕÊ ÄÿÊ
•ŸÈÁøà „ÒU? „U◊¥ ‚ŒÒfl üÊcÔ∆U √ÿÁQ§ÿÙ¥-‚Ê •Êø⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ ∑§÷Ë ∑ȧ‚¢ª◊¥ Ÿ„UË¥ ¬«∏UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
ª‹Ã •Êø⁄UáÊ „UÙŸ◊¥ ¬˝œÊŸ ∑§Ê⁄UáÊ Áfl·ÿÙ¥∑§Ë •Ê‚ÁQ§
„UË „ÒU; •Ê‚ÁQ§‚ ∑§Ê◊ŸÊ ©Uà¬ãÔŸ „UÙÃË „ÒU, ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë
¬ÍÌÂ ‹Ù÷ •ı⁄U ∑§Ê◊ŸÊ◊¥ ÁflÉÔŸ ¬«∏UŸ‚ ∑˝§Ùœ ©Uà¬ãÔŸ
„UÙÃÊ „ÒU– ‚Ê⁄U ŒÈ⁄UÊø⁄UáÊ∑§Ë ¡«∏U ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ı⁄U ‹Ù÷
„UË „Ò¥U– ß‚ËÁ‹ÿ ÷ªflÊŸÔ˜Ÿ ∑§„UÊ „ÒUó“∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ı⁄U
‹Ù÷óÿ ÃËŸ Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄U „Ò¥U; ÿ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U, •Ã∞fl ߟ ÃËŸÙ¥∑§Ù àÿʪ ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ–”
‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ÷٪٥∑§Ë •Ê‚ÁQ§ ∞fl¢ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ flSÃÈ•Ù¥∑§
‚¢ª˝„U∑§Ë L§Áø ◊„UÊŸÔ˜ •ŸÕ¸∑§Ê⁄UË „ÒU– ÷٪٥∑§Ë •Ê‚ÁQ§
∞fl¢ ‚¢ª˝„U∑§Ë L§Áø ∑§÷Ë Á◊≈U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË– ÖÿÙ¥-ÖÿÙ¥
÷Ùª ÷ÙªÃ ¡ÊÃ „Ò¥U, L§¬ÿÙ¥∑§Ê ‚¢ª˝„U ∑§⁄UÃ ¡ÊÃ „Ò¥U, àÿÙ¥-
àÿÙ¥ ©UŸ∑§Ë L§Áø ’…∏UÃË ¡ÊÃË „ÒUó
“Á¡Á◊ ¬˝ÁËÊ÷ ‹Ù÷ •Áœ∑§Ê߸–”
üÊË◊jÊflªÃ◊¥ fláʸŸ •ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ⁄UÊ¡Ê ÿÿÊÁÃ
SÔòÊË∑§ fl‡Ê◊¥ „UÙ∑§⁄U ∞∑§ „U¡Ê⁄U fl·¸Ã∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê ÷Ùª
∑§⁄UÃ ⁄U„U, •¬Ÿ ¬ÈòÊ∑§Ë ÿÈflÊflSÕÊÃ∑§ ‹ ‹Ë, Ã’ ÷Ë
©UŸ∑§Ë Áfl·ÿ-÷٪٥∑§Ù ÷ÙªŸ∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê ‡Ê◊Ÿ Ÿ„UË¥
„ÈU•Ê– •ãÃ× ©UŸ∑§Ù ÷٪٥‚ Áfl⁄UÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÈU߸– Ã’ fl
¬‡ÔøÊûÊʬ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§„UÃ „Ò¥Uó“¬ÎâflË◊¥ Á¡ÃŸ ÷Ë œÊãÿ
(øÊfl‹, ¡ı •ÊÁŒ) ‚Èfláʸ, ¬‡ÊÈ •ı⁄U ÁSÔòÊÿÊ° „Ò¥Uófl
‚’-∑§-‚’ Á◊‹∑§⁄U ÷Ë ©U‚ ¬ÈL§·∑§ ◊Ÿ∑§Ù ‚ãÃÈcÔ≈U
Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã, ¡Ù ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§ ¬˝„UÊ⁄U‚ ¡¡¸⁄U „UÙ ⁄U„UÊ
„ÒU– Áfl·ÿÙ¥∑§ ÷ÙªŸ‚ ÷ÙªflÊ‚ŸÊ ∑§÷Ë ‡ÊÊãà Ÿ„UË¥ „UÙ
‚∑§ÃË, ’ÁÀ∑§ ¡Ò‚ ÉÊË∑§Ë •Ê„ÈUÁà «UÊ‹Ÿ¬⁄U •Êª •ı⁄U
÷«∏U∑§ ©U∆UÃË „ÒU, flÒ‚ „UË ÷ÙªflÊ‚ŸÊ∞° ÷Ë ÷٪٥‚ ¬˝’‹
„UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U–”
„U◊¥ ÿ„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ÷Ùª •ı⁄U
‚¢ª˝„U∑§Ë L§Áø ŸcÔ≈U Ÿ„UË¥ „UÙÃË „ÒU– ßÁÄUÊ‚◊¥ ‚Ò∑§«∏UÙ¥-
„U¡Ê⁄UÙ¥ ∞‚ ŒÎcÔ≈UÊãà „Ò¥U, Á¡ã„UÙ¥Ÿ ÷٪٥∑§Ë L§Áø∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ •ÊŒ‡Ê¸ SÕÊÁ¬Ã Á∑§ÿ „Ò¥U– Sflÿ¢
‚¢ÅÿÊ 4] flÎh¡ŸÙ¥∑§ ¬˝Áà ÿÈflÊ•Ù¥∑§Ê ∑§Ã¸√ÿ 27
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

÷ªflÊŸÔ˜Ÿ ªËÃÊ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU󓬄U‹ ÷Ë Á¡Ÿ∑§ ⁄Uʪ, ÷ÿ
•ı⁄U ∑˝§Ùœ ‚fl¸ÕÊ ŸcÔ≈U „UÙ ªÿ •ı⁄U ¡Ù ◊ȤÊ◊¥ •Ÿãÿ
¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁSÕà ⁄U„UÃ Õ, ∞‚ ◊⁄U •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹
’„ÈUÃ-‚ ÷Q§ ôÊÊŸM§¬ ì‚ ¬ÁflòÊ „UÙ∑§⁄U ◊⁄U SflM§¬∑§Ù
¬˝ÊåÔà „UÙ øÈ∑§ „Ò¥U–”
∑§Ê◊-∑˝§ÙœÊÁŒ •ã×∑§⁄UáÊ∑§ œ◊¸ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, Áfl∑§Ê⁄U
„Ò¥U– ß‚ËÁ‹ÿ ‚à‚¢ª, ∑ȧ‚¢ª ¬Ê∑§⁄U ÿ ÉÊ≈UÃ-’…∏UÃ ⁄U„UÃ
„Ò¥U– ÉÊ≈UŸ-’…∏UŸflÊ‹Ë øË¡ ŸÊ‡Ê∑§Ù ¬˝ÊåÔà „UÙ ‚∑§ÃË „ÒU–
‚∑§Ã– ¡’Ã∑§ „U◊◊¥ ÿ ŒÙ· „Ò¥U, Ã’Ã∑§ „U◊¥ ߟ ŒÙ·Ù¥∑§
ŸÊ‡Ê∑§Ê ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸÊ øÊÁ„Uÿ– •¬Ÿ ¡ËflŸ∑§Ù „U◊¥
‚ŒÊøÊ⁄UË ’ŸÊŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË √ÿÁQ§ÿÙ¥∑§Ê ‚¢ª
∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ò‚ •ãœ∑§ ¬Ë¿U ø‹ŸflÊ‹Ê
•ãœÊ ªbÔUÔ ◊¥ Áª⁄UÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ŒÈcÔ≈U √ÿÁQ§ÿÙ¥∑§Ê
•ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ¬ÁÃà „UÙÃÊ „ÒU– „U◊¥ ‚ŒÒfl ‚à¬ÈL§·Ù¥∑§Ê
‚¢ª ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÙ¥Á∑§ ‚à¬ÈL§·Ù¥∑§ ‚ŒÈ¬Œ‡Ê „UË
„U◊Ê⁄U ◊Ÿ∑§Ë •Ê‚ÁQ§∑§Ù Á◊≈UÊÃ „Ò¥U– „U◊ ÿ„U ŒÎ…∏U ÁŸ‡Ôøÿ

Z
∑§Ê◊-∑˝§Ùœ∑§ fl‡Ê◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ √ÿÁQ§ ôÊÊŸË Ÿ„UË¥ ∑§„U ¡Ê ∑§⁄U ‹¥ Á∑§ ∑ȧ‚¢ª „U◊Ê⁄UÊ •œ—¬ÃŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU–

flÎh¡ŸÙ¥∑§ ¬˝Áà ÿÈflÊ•Ù¥∑§Ê ∑§Ã¸√ÿ

(üÊËßãº˝◊‹¡Ë ⁄UÊ∆UË)
flÎhÊflSÕÊ◊¥ ◊ÊŸfl-¡ËflŸ∑§Ù •Á÷‡Êʬ Ÿ ’ŸŸ
ŒŸ ∞fl¢ ¬ÊÁ⁄UflÊÁ⁄U∑§ ‚Ê◊¢¡Sÿ ’ŸÊÿ ⁄UπŸ„UÃÈ ∑§Áìÿ
◊ŸŸËÿ ∞fl¢ ∑§⁄UáÊËÿ Á’ãŒÈó
1. ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ‚÷Ë ‚ŒSÿ ¬˝ÁÃÁŒŸ ¬˝Ê×∑§Ê‹
©U∆UŸ∑§ ‚ÊÕ „UË •ÕflÊ SÔŸÊŸÙ¬⁄UÊãà flÎh ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ,
ŒÊŒÊ-ŒÊŒË ÃÕÊ •¬Ÿ‚ ’«∏UÙ¥∑§ ø⁄UáÊ-S¬‡Ê¸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
©Uã„¥U Ÿ◊Ÿ ∑§⁄¥U, ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄¥U– „U◊Ê⁄UË ÷Ê⁄UÃËÿ ‚¢S∑ΧÁÃ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ‚ ŒÊÁ„UŸ ¬Ò⁄U∑§Ê ∞fl¢ ’Ê°ÿ¥ „UÊÕ‚
’Ê°ÿ¥ ¬Ò⁄U∑§Ê •°ªÍ∆UÊ S¬‡Ê¸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ©UŸ‚ •Ê‡ÊËflʸŒ ¬˝ÊåÔÃ
∑§⁄UŸ∑§ ‚ÊÕ ™§¡Ê¸ ÷Ë ¬˝ÊåÔà ∑§⁄UŸÊ Ÿ ÷Í‹¥– ÿ
¬Ê⁄Uê¬Á⁄U∑§ ‚¢S∑ΧÁà „UË ¬Ê⁄US¬Á⁄U∑§ ¬˝◊ ∞fl¢ •≈ÍU≈U
’㜟∑§Ê ¬˝Õ◊ ‚٬ʟ „ÒU–
2. ¬˝ÁÃÁŒŸ flÎh ¬ÈL§·Ù¥∑§ ‚ÊÕ ∑ȧ¿U ‚◊ÿ •fl‡ÿ
√ÿÃËà ∑§⁄¥U, Á¡‚‚ fl •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ù ©U¬ÁˇÊà Ÿ ‚◊¤Ê¥–
flÊÃʸ‹Ê¬ ∑§⁄¥U, π‹¥, ©UŸ∑§Ê ‚◊ÊøÊ⁄U ¡ÊŸ¥, „°U‚Ë-
ÁflŸÊŒ∑§Ë ’ÊÃ¥ ∑§⁄¥U– „°U‚ŸÊ SflÊSâÿ∑§ Á‹ÿ •àÿãÃ
©U¬ÿÙªË „ÒU– ß‚‚ ‚◊⁄U‚ÃÊ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ‚÷Ë ‹Ê÷ÊÁãflÃ
„UÙ¥ª–
3. ÿÕÊ‚ê÷fl ߟ∑§ ‚ÊÕ ¬˝ÁÃÁŒŸ ¬˝Ê×∑§Ê‹ ∞fl¢
‚Êÿ¢∑§Ê‹ ‚ãäÿÊ∑§ ‚◊ÿ •Ê⁄UÃË, ÷¡Ÿ, ‚¢∑§ËøŸ
•fl‡ÿ ∑§⁄¥U–
4. ¬˝ÁÃÁŒŸ ©UŸ∑§ ‚Ê◊âÿ¸ ∞fl¢ ´§ÃÈ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
©U¬ÿÈQ§ ‚◊ÿ¬⁄U ©Uã„¥U ÷˝◊áÊ∑§ Á‹ÿ •fl‡ÿ ‹ ¡Êÿ°–
◊ÁãŒ⁄U ¡ÊŸ◊¥ ÿ ∑§Ê◊ ŒÙ„U⁄UÊ ‹Ê÷ ŒªÊ– Œ‡Ê¸Ÿ‹Ê÷∑§
‚ÊÕ-‚ÊÕ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë „U‹ø‹∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ÊœÊ⁄UáÊ √ÿÊÿÊ◊
÷Ë „UÙ ¡ÊÿªÊ–
5. flÎh ‹ÙªÙ¥∑§ ‚Ê◊âÿʸŸÈ‚Ê⁄U ©Uã„¥U œÊÌ◊∑§,
•ÊäÿÊÁà◊∑§ ∞fl¢ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ∑§ÊÿÙZ◊¥ ¬˝ÁÃ÷ÊªË ’ŸÊÃ ⁄U„¥U,
Á¡‚‚ fl •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ù ‚¢‚Ê⁄U‚ Áfl‹ª Ÿ ‚◊¤Ê¥ •ı⁄U
Ÿ •ŸÈ¬ÿÙªË „UË– ∑§÷Ë-∑§÷Ë œÊÌ◊∑§ •ÊÅÿÊŸ, ∑§ÕÊ,
∑§„UÊŸË ‚ÈŸÊŸ„UÃÈ ©Uã„¥U •Á÷¬˝Á⁄Uà ∑§⁄¥U–
6. ‚à‚¢ª∑§Ê •fl‚⁄U Á◊‹Ÿ¬⁄U ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ‚ŒSÿÙ¥∑§Ù
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃÊ‹◊‹ ’Ò∆UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, Á¡‚‚ ©UŸ∑§Ë ßë¿UÊ
∞fl¢ ‚Ê◊âÿ¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ©Uã„¥U ÁŸÿÁ◊à M§¬‚ fl„UÊ° ‹
¡Êÿ°, ¡„UÊ° ∑§ÕÊ-flÊÃʸ „UÊÃË „UÊ– •ˇÊ◊ÃÊ∑§Ë Œ‡ÊÊ◊¥
©Uã„¥U •∑§‹Ê Ÿ ¿UÙ«∏¥U–
7. üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ, ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ÃÕÊ •ãÿ œÊÌ◊∑§
∞fl¢ •ÊäÿÊÁà◊∑§ ¬ÈSÃ∑§¥ , ¬òÊ-¬ÁòÊ∑§Ê∞° ©U¬‹éœ ∑§⁄UflÊ∑§⁄U
©Uã„¥U SflÊäÿÊÿ„UÃÈ ¬˝Á⁄Uà ∑§⁄¥U– ©UŸ∑§Ë •‚◊Õ¸ÃÊ∑§Ë
Œ‡ÊÊ◊¥ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ Á∑§‚Ë √ÿÁQ§mÊ⁄UÊ ©Uã„¥U üÊfláÊ ∑§⁄UÊŸÊ
øÊÁ„Uÿ–
8. •flSÕÊ ∞fl¢ ‡ÊÁQ§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U fl·¸◊¥ ∑§◊-‚-
28 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

∑§◊ ∞∑§ ’Ê⁄U ©Uã„¥U ÃËÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ„UÃÈ •fl‡ÿ ‹ ¡Êÿ° ÃÕÊ
‚åÔÃÊ„U/◊Ê„U◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U Á∑§‚Ë œÊÌ◊∑§ SÕ‹¬⁄U •fl‡ÿ
‹ ¡Êÿ°–
9. ¬⁄UÊÁüÊà ∞fl¢ flÎhÊflSÕÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿÕÊ‚ê÷fl
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U ß, ◊Ÿ, œŸ‚ ©UŸ∑§Ë ‚flÊ-‡ÊÈüÊÍ·Ê◊¥
∑§Ù߸ ∑§‚⁄U Ÿ ¿UÙ«∏¥U– •¬Ÿ¬⁄U ©Uã„¥U ÷Ê⁄USflM§¬ Ÿ ◊ÊŸ¥,
ÿÕÊ‚ê÷fl ©Uã„¥U Ÿı∑§⁄U •ÕflÊ ¬«∏UÙ‚Ë∑§ •ÊÁüÊà Ÿ „UÙŸ
Œ¥– ©Uã„¥U ¬Ífl¸flÃÔ˜ ¡ËflŸ ¡ËŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝Ùà‚ÊÁ„Uà ∑§⁄UÃ ⁄U„¥U–
10. ¬˝◊ Œ∑§⁄U ¬˝◊, ‡ÊÊÁãà Œ∑§⁄U ‡ÊÊÁãà ∞fl¢ ◊ÊŸ
Œ∑§⁄U ◊ÊŸ ¬˝ÊåÔà ∑§⁄¥U– ÉÊÎáÊÊ Œ∑§⁄U ÉÊÎáÊÊ∑§Ë •Ù⁄U Ÿ ’…∏¥U–
11. ¬˝◊ ∞fl¢ Áfl‡ÔflÊ‚∑§ ‚ÊÕ Ÿã„¥U-◊ÈãÔŸÙ¥∑§Ù
©UŸ∑§Ë ªÙŒ◊¥ «UÊ‹Ã ⁄U„¥U– ∑ȧ¿U ‚◊ÿ ¬Ífl¸Ã∑§ ‚¢ÿÈQ§
¬Á⁄UflÊ⁄U „UÙŸ∑§ »§‹SflM§¬ ’ëÔø ŒÊŒÊ-ŒÊŒË∑§ „UÊÕÙ¥ „UË
¬‹Ã ⁄U„U „Ò¥U •ı⁄U •Ê¡ ÷Ë ∞∑§‹/‚ËÁ◊à ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ‚ÊÕ
¡ËflŸ∑§Ë ÷ʪ◊÷ʪ◊¥ ©UŸ∑§Ë fl„UË ©U¬ÿÙÁªÃÊ „ÒU, ¡Ù ©Uã„U¥
√ÿSà ÷Ë ⁄UπªË •ı⁄U ¬ÊÁ⁄UflÊÁ⁄U∑§ ¬˝◊‚ •Ùì˝Ùà ÷Ë–
12. ‚Ê◊Áÿ∑§ ¡Ê°ø∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U L§ÇáÊÊflSÕÊ◊¥ ©UŸ∑§Ê
ÿÕʇÊËÉÊ˝, ÿÕʇÊÁQ§, ÿÕÊ‚◊ÿ ©U¬ÿÈQ§ ©U¬øÊ⁄U∑§Ê
•Áfl‹ê’ ¬˝’ãœ∑§⁄U ‚◊ÿ¬⁄U ŒflÊ ŒŸ∑§Ê ∑§Ê◊ Sflÿ¢
•ÕflÊ ¬Á⁄UflÊ⁄U◊¥ ¡Ù ÷Ë ‚ŒSÿ ¬˝‚ãÔŸÃʬÍfl¸∑§ ß‚
ŒÊÁÿàfl∑§Ê Ãà¬⁄UÃÊ∑§ ‚ÊÕ ÁŸfl¸„UŸ ∑§⁄U ‚∑§, ©U‚‚
∑§⁄UflÊÿ¥– •Áœ∑§ •SflSÕÃÊ∑§Ë ÁSÕÁÃ◊¥ S◊⁄UáÊ-‡ÊÁQ§∑§Ê
•Áœ∑§ L§ÇáÊÊflSÕÊ◊¥ ©Uã„¥U •∑§‹Ê Ÿ ¿UÙ«∏¥U– ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§Ê
∑§Ù߸ ÷Ë ¬˝ÊáÊË ©UŸ∑§ ¬Ê‚ ’ŸÊ ⁄U„U–
13. πÊŸ-¬ÊŸ, flSÔòÊ •ÊÁŒ◊¥ ©UŸ∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê
äÿÊŸ ⁄Uπ¥, ¬âÿʬâÿ∑§ ¬Íáʸ ÁfløÊ⁄U∑§ ‚ÊÕ ©Uã„¥U ÷Ù¡Ÿ,
ŒÍœ, ŸÊ‡ÔÃÊ ÁŸÿÁ◊à ∞Ôfl¢ ÁŸœÊ¸Á⁄Uà ‚◊ÿ¬⁄U ŒŸÊ •¬ÁˇÊÃ
„ÒU– ¬˝àÿ∑§ ‚◊ÿ Á’ŸÊ ◊Ê°ª ©UŸ∑§Ë ‚◊ÈÁøà ßë¿UÊ•Ù¥∑§Ë
¬ÍÌà ∑§⁄UŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄¥U, ß‚‚ fl •¬Ÿ •Ê¬∑§Ù
ªı⁄UflÊÁãflà •ŸÈ÷fl∑§⁄U •Ê‡ÊË·Ù¥∑§Ê Á¬≈UÊ⁄UÊ πÙ‹Ã ⁄U„¥Uª–
14. ÷Í‹∑§⁄U ÷Ë ∑§≈UÊˇÊ ∞fl¢ ∑§≈ÈUÃʬÍáʸ ‡ÊéŒÙ¥∑§Ê
•ÊŒÊŸ-¬˝ŒÊŸ∑§⁄U ©Uã„¥U •ÃËÃ∑§Ë •Ù⁄U Ÿ œ∑§‹¥– ŒÈπË
Ÿ ∑§⁄¥U– •flSÕÊŸÈ‚Ê⁄U ©UŸ∑§ Sfl÷Êfl∑§Ê äÿÊŸ ⁄Uπ∑§⁄U
‡ÊÊãà ⁄U„¥U– ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ¬ÊÁ⁄UflÊÁ⁄U∑§ ‚Ê◊¢¡Sÿ∑§Ë •Ê‡ÊÊ
Ÿ ⁄UπÃ „ÈU∞ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ‚÷Ë ‚ŒSÿÙ¥∑§Ù ©UŸ∑§ ‚ÊÕ
œÒÿ¸¬Ífl¸∑§ ‚Ê◊¢¡Sÿ ’ŸÊŸÊ „U٪ʖ
15. ©UŸ∑§Ë flÒÿÁQ§∑§ ‚ê¬Áûʬ⁄U •Ê¬∑§Ê „UË
•Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ∞‚Ê ◊ÊŸ∑§⁄U ÷Ë fl ©U‚∑§Ê ¡Ò‚ ÷Ë
‚ŒÈ¬ÿÙª ∑§⁄¥U, ∑§⁄UŸ Œ¥– ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄¥U ÃÙ ∑§⁄UŸ Œ¥–
¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ Á∑§‚Ë ÷Ë ‚ŒSÿ •ÕflÊ ’Ê„U⁄U∑§ ¬˝ÊáÊË, ‚¢SÕÊ
•ÊÁŒ∑§Ù Œ¥ ÃÙ ‚„U·¸ ©UŸ∑§Ê ‚„UÿÙª „UË ∑§⁄¥U, Áfl⁄UÙœ Ÿ„UË¥
∑§⁄¥U– ß‚ ÁfløÊ⁄UœÊ⁄UÊ∑§ ‚ÊÕ •Ê¬ ÷Ë ¬Èáÿ∑§ ÷ÊªË „UÙ¥ª
ÃÕÊ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË •ŸÊfl‡ÿ∑§ ◊Ÿ◊È≈UÊfl‚ ’ø
¡Êÿ°ª– ÿ„U ‚’ ∑§Êÿ¸ ∑§Ã¸√ÿ-’ÈÁh‚ ∑§⁄¥U, ∑§Ê߸

Z
OÔUÊ‚ „UÙÃÊ „ÒU, •Ã— •ı·Áœ ‹ŸÊ ©UŸ∑§ ÷⁄UÙ‚ Ÿ ¿UÙ«∏¥U– •„U‚ÊŸ ‚◊¤Ê∑§⁄U Ÿ„UË¥–

‚’◊¥ •Êà◊÷Êfl
„ÈUª‹Ë∑§ ‚⁄U∑§Ê⁄UË fl∑§Ë‹ SflªË¸ÿ ‡ÊÁ‡Ê÷Í·áÊ flãlÙ¬ÊäÿÊÿ ∞∑§ ÁŒŸ flÒ‡ÊÊπ∑§ ◊„UËŸ◊¥ ŒÙ¬„U⁄U∑§Ë
∑§«∏U∑§ÃË ‹Í◊¥ ∞∑§ Á∑§⁄UÊÿ∑§Ë ªÊ«∏UË◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U ∞∑§ ¬˝ÁÃÁcÔ∆Uà √ÿÁQ§∑§ ÉÊ⁄U ¬„È°Uø– fl ∞∑§ •Êfl‡ÿ∑§
∑§Êÿ¸‚ •Êÿ Õ– ©UŸ∑§Ê fl„UÊ° Sflʪà „ÈU•Ê– Á»§⁄U ©U‚ √ÿÁQ§Ÿ ¬Í¿UÊó“ß‚ ÷ÿ¢∑§⁄U ŒÙ¬„U⁄UË◊¥ •Ê¬Ÿ
•ÊŸ∑§Ê ∑§cÔ≈U ÄÿÙ¥ Á∑§ÿÊ? •Ê¬ Á∑§‚Ë Ÿı∑§⁄U∑§ „UÊÕ ¬òÊ ÷¡ ŒÃ ÃÙ ÷Ë ÿ„U ∑§Ê◊ „UÙ ¡ÊÃÊ–”
üÊˇÊÁ‡Ê÷Í·áÊ¡ËŸ ∑§„UÊó“◊Ò¥Ÿ ¬„U‹ Ÿı∑§⁄U∑§Ù „UË ÷¡Ÿ∑§Ê ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ ÕÊ •ı⁄U ¬òÊ ÷Ë Á‹π
Á‹ÿÊ ÕÊ; Á∑¢§ÃÈ ’Ê„U⁄U∑§Ë ¬˝øá«U ª⁄U◊Ë ÃÕÊ ‹Í Œπ∑§⁄U ◊Ò¥ Á∑§‚Ë ÷Ë Ÿı∑§⁄U∑§Ù ÷¡Ÿ∑§Ê ‚Ê„U‚ Ÿ„UË¥
∑§⁄U ‚∑§Ê– ◊Ò¥ ÃÙ ªÊ«∏UË◊¥ •ÊÿÊ „Í°U, ©U‚ ’øÊ⁄U∑§Ù ÃÙ ¬ÒŒ‹ •ÊŸÊ ¬«∏UÃÊ– ©U‚◊¥ ÷Ë ÃÙ fl„UË •Êà◊Ê
„ÒU, ¡Ù ◊ȤÊ◊¥ „ÒU–”
Z
‚¢ÅÿÊ 4] „U◊Ê⁄UË ¬˝ÊøËŸ flÒ◊ÊÁŸ∑§-∑§‹Ê 29
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

„U◊Ê⁄UË ¬˝ÊøËŸ flÒ◊ÊÁŸ∑§-∑§‹Ê

(üÊËŒÊ◊ÙŒ⁄U¡Ë ¤ÊÊ, ‚ÊÁ„UàÿÊøÊÿ¸)
flø◊ÊŸ ‚◊ÿ‚ ∑ȧ¿U ÁŒŸÊ¥ ¬Íflø ∑§ flÒ◊ÊÁŸ∑§ ∑§‹Ê
¬˝Êÿ— ŸcÔ≈U-‚Ë „UÙ ªÿË ÕË– ’ÊŒ◊¥ ¬Ê‡ÔøÊàÿ ÁflmÊŸÙ¥∑§
’ÈÁhÁfl∑§Ê‚‚ Áfl◊ÊŸ Á»§⁄U ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÁŒπÊÿË ŒŸ
‹ª „Ò¥U– ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ Áfl◊ÊŸ ŸÊ◊∑§Ë ∑§Ù߸ flSÃÈ
¬„U‹ Ÿ„UË¥ ÕË, ’ÁÀ∑§ ¬ÁˇÊÿÙ¥∑§Ù •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ©U«∏UÃ
Œπ∑§⁄U ÷Ê⁄UÃËÿÙ¥∑§Ë ÿ„U ÁŸ⁄UË ∑§¬Ù‹-∑§À¬ŸÊ ÕË Á∑§
Áfl◊ÊŸ ŸÊ◊∑§Ë ∑§Ù߸ flSÃÈ ¬„U‹ Œ‡Ê◊¥ ÕË, ¡Ù •Ê∑§Ê‡Ê◊¥
©U«∏UÃË ÕË ∞fl¢ Á¡‚∑§Ê ©UÀÔ‹π ⁄UÊ◊ÊÿáÊÊÁŒ ª˝ãÕÙ¥◊¥
¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊„UÌ· ∑§Œ¸◊∑§ Áfl◊ÊŸ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÷Ë
©UŸ∑§Ë ÿ„UË œÊ⁄UáÊÊ „ÒU; Á∑¢§ÃÈ •Ê¡ ÷Ë „U◊Ê⁄U ‚◊ˇÊ
©UŒÊ„U⁄UáÊÊÕ¸ ∞∑§ ∞‚Ê ª˝ãÕ⁄UàÔŸ ©U¬ÁSÕà „ÒU, Á¡‚‚
ÿ„U ◊ÊŸŸÊ ¬«∏UªÊ Á∑§ Áfl◊ÊŸ∑§ Áfl·ÿ◊¥ „U◊Ê⁄U ¬Ífl¸¡Ù¥Ÿ
Á¡‚ ©UëÔø-∑§ÙÁ≈U∑§Ê flÒôÊÊÁŸ∑§ Ãûfl …Í°U…∏U ÁŸ∑§Ê‹Ê ÕÊ,
©U‚ •Ê¡ ÷Ë ¬Ê‡ÔøÊàÿ ÁflôÊÊŸflûÊÊ πÙ¡ ÁŸ∑§Ê‹Ÿ◊¥
•‚◊Õ¸ „UË „ÒU¥– fl„U ª˝ãÕ „ÒU ¬˝ÊøËŸÃ◊ ◊„UÌ· ÷Ê⁄UmÊ¡∑§Ê
’ŸÊÿÊ „ÈU•Ê “ÿãòÊ‚fl¸Sfl–”
ÿ„U ª˝ãÕ ’«∏UıŒÊ ⁄UÊÖÿ∑§ ¬ÈSÃ∑§Ê‹ÿ◊¥ „USÃÁ‹ÁπÃ
flø◊ÊŸ „ÒU, ¡Ù ∑ȧ¿U πÁá«Uà „ÒU– ©U‚∑§Ê “flÒ◊ÊÁŸ∑§
¬˝∑§⁄UáÊ” ’ٜʟãŒ∑§Ë ’ŸÊÿË „ÈU߸ flÎÁûÊ∑§ ‚ÊÕ ¿U¬ øÈ∑§Ê
„ÒU– ß‚∑§ ¬„U‹ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ¬˝ÊøËŸ ÁflôÊÊŸÁfl·ÿ∑§ ¬øË‚
ª˝ãÕÙ¥∑§Ë ∞∑§ ‚ÍøË „ÒU, Á¡Ÿ◊¥ •ªSàÿ∑Χà “‡ÊÁQ§‚ÍòÊ”,
߸‡Ôfl⁄U∑Χà “‚ıŒÊÁ◊ŸË∑§‹Ê”, ÷Ê⁄UmÊ¡∑Χà “•¢‡ÊÈ◊ûÊãòÊ”,
“•Ê∑§Ê‡Ê‡ÊÊSÔòÊ” ÃÕÊ “ÿãòÊ‚fl¸Sfl”, ‡ÊÊ∑§≈UÊÿŸ∑ΧÃ
“flÊÿÈÃûfl¬˝∑§⁄UáÊ”, ŸÊ⁄UŒ∑Χà “flÒ‡flÔ ÊŸ⁄UÃãòÊ”, “œÍ◊¬˝∑§⁄UáÊ”
•ÊÁŒ „Ò¥U– flÎÁûÊ∑§Ê⁄U ’ٜʟ㌠Á‹πÃ „Ò¥Uó
ÁŸ◊¸âÿ ÃŒ˜ÔflŒÊê’ÈÁœ ÷Ê⁄UmÊ¡Ù ◊„UÊ◊ÈÁŸ—–
ŸflŸËâ ‚◊ÈŒ˜ÔœÎàÿ ÿãòÊ‚fl¸SflM§¬∑§◊Ô˜H
¬˝Êÿë¿UÃÔ˜ ‚fl¸‹Ù∑§ÊŸÊ◊ËÁå‚ÃÊÕ¸»§‹¬˝Œ◊Ô˜–
ÃÁS◊ŸÔ˜ øàflÊÁ⁄ ‡¢U ÊÁÃ∑§ÊÁœ∑§Ê⁄U ‚ê¬˝ŒÌ‡ÊÃ◊Ô˜H
ŸÊŸÊÁfl◊ÊŸflÒÁøòÿ⁄UøŸÊ∑˝§◊’Ùœ∑§◊Ô˜ – ÿ— ‚◊ÕÙ¸ ÷flŒ˜ ªãÃÈ¢ ‚ Áfl◊ÊŸ ßÁà S◊Î×H
•cÔ≈UÊäÿÊÿÒÌfl÷Á¡Ã¢ ‡ÊÃÊÁœ∑§⁄UáÊÒÿȸÃ◊Ô˜H
‚ÍòÊÒ— ¬ÜÔø‡ÊÃÒÿȸQ¢§ √ÿÙ◊ÿÊŸ¬˝œÊŸ∑§◊Ô˜–
flÒ◊ÊÁŸ∑§ÊÁœ∑§⁄UáÊ◊ÈQ¢§ ÷ªflÃÊ Sflÿ◊Ô˜H
•ÕʸÃỖ ÷Ê⁄UmÊ¡ ◊„UÊ◊ÈÁŸŸ flŒM§¬Ë ‚◊Ⱥ˝∑§Ê ◊ãÕŸ
∑§⁄U∑§ ÿãòÊ‚fl¸Sfl ŸÊ◊∑§Ê ∞‚Ê ◊ÄπŸ ÁŸ∑§Ê‹Ê „ÒU, ¡Ù
◊ŸÈcÿ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ ßÁë¿Uà »§‹ ŒŸflÊ‹Ê „ÒU– ©U‚◊¥
©Uã„UÙ¥Ÿ øÊ‹Ë‚fl¥ •Áœ∑§⁄UáÊ◊¥ flÒ◊ÊÁŸ∑§ ¬˝∑§⁄UáÊ ∑§„UÊ „ÒU,
Á¡‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ Áfl◊ÊŸÁfl·ÿ∑§ ⁄UøŸÊ∑§ ∑˝§◊ ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
fl„U •Ê∆U •äÿÊÿ◊¥ Áfl÷ÊÁ¡Ã Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, Á¡‚◊¥ ∞∑§
‚ı •Áœ∑§Ê⁄U •ı⁄U ¬Ê°ø ‚ı ‚ÍòÊ „Ò¥U– ©U‚◊¥ Áfl◊ÊŸ∑§Ê
Áfl·ÿ „UË ¬˝œÊŸ „ÒU–
∞fl¢ ÁflœÊÿ ÁflÁœflã◊XÔU‹Êø⁄UáÊ¢ ◊ÈÁŸ—–
¬ÍflʸøÊÿÊZ‡ø
Ô ÃŒ˜ªÔ ã˝ ÕÊŸÔ˜ ÁmÃËÿ‡Ô‹Ù∑§ÃÙ˘’˝flËÃÔH
˜
Áfl‡ÔflŸÊÕÙQ§ŸÊ◊ÊÁŸ Ã·Ê¢ flˇÿ ÿÕÊ∑˝§◊◊Ô˜–
ŸÊ⁄UÊÿáÊ— ‡ÊıŸ∑§‡Ôø ªªÙ¸ flÊøS¬ÁÃSÃÕÊH
øÊ∑˝§ÊÿÁáʜȸÁá«UŸÊÕ‡ÔøÁà ‡ÊÊSÔòÊ∑Χ× Sflÿ◊Ô˜–
Áfl◊ÊŸøÁãº˝∑§Ê √ÿÙ◊ÿÊŸÃãòÊSÃÕÒfl øH
ÿãòÊ∑§À¬Ù ÿÊŸÁ’ãŒÈ— π≈UÿÊŸ¬˝ŒËÁ¬∑§Ê–
ÃÕÒfl √ÿÙ◊ÿÊŸÊ∑¸§¬˝∑§Ê‡Ê‡ÔøÁà ·≈˜U ∑˝§◊ÊÃÔ˜–
ŸÊ⁄UÊÿáÊÊÁŒ◊ÈÁŸÁ÷— ¬˝ÙQ§ÊÁŸ ôÊÊŸÁflûÊ◊Ò—H
•ÕʸÃÔ˜ ÷Ê⁄UmÊ¡◊ÈÁŸŸ ß‚ Ã⁄U„U ÁflœÊŸ¬Ífl¸∑§
◊¢ª‹Êø⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ŒÍ‚⁄U ‡Ô‹Ù∑§◊¥ Áfl◊ÊŸ‡ÊÊSÔòÊ∑§ ¬ÍflʸøÊÿÙZ
ÃÕÊ ©UŸ∑§ ’ŸÊÿ „ÈU∞ ª˝ãÕÙ¥∑§ ŸÊ◊ ÷Ë ∑§„U „Ò¥U– ©UŸ∑§
ŸÊ◊ Áfl‡ÔflŸÊÕ∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒU¢óŸÊ⁄UÊÿáÊ,
‡ÊıŸ∑§, ªª¸, flÊøS¬ÁÃ, øÊ∑˝§ÊÿÁáÊ •ı⁄U œÈÁá«UŸÊÕ– ÿ
¿U— ª˝ãÕ∑§Ê⁄U „Ò¥U ÃÕÊ Áfl◊ÊŸøÁãº˝∑§Ê, √ÿÙ◊ÿÊŸÃãòÊ,
ÿãòÊ∑§À¬, ÿÊŸÁ’ãŒÈ, π≈UÿÊŸ¬˝ŒËÁ¬∑§Ê •ı⁄U √ÿÙ◊ÿÊŸÊ∑¸§-
¬˝∑§Ê‡Êóÿ ¿U— ∑˝§◊‚ ߟ∑§ ’ŸÊÿ „ÈU∞ ª˝ãÕ „Ò¥U–
Áfl◊ÊŸ∑§Ë ¬Á⁄U÷Ê·Ê ’ËÊÃ „ÈU∞ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUó
¬ÎÁÕ√ÿåSflãÃÁ⁄UˇÊ·È πªflŒ˜ÔflªÃ— Sflÿ◊Ô˜–
•ÕʸÃÔ˜ ¡Ù ¬ÎâflË, ¡‹ •ı⁄U •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ¬ÁˇÊÿÙ¥∑§
30 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

‚◊ÊŸ flª¬Ífl¸∑§ ø‹ ‚∑§, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ Áfl◊ÊŸ „ÒU– ©U‚∑§Ê •ŸÈ÷fl „UÙŸ¬⁄U ßë¿UÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ŸflËŸ Áfl◊ÊŸ⁄UøŸÊ
“⁄U„USÿôÊÙ˘Áœ∑§Ê⁄UË–” (÷⁄UmÊ¡‚ÍòÊ •01 ‚Í02)– ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ–
flÎÁûÊó “ªÍ…U⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óflÊÿÈÃûfl¬˝∑§⁄UáÊÙQ§-⁄UËàÿÊ
flÒ◊ÊÁŸ∑§⁄U„USÿÊÁŸ ÿÊÁŸ ¬˝ÙQ§ÊÁŸ ‡ÊÊSÔòÊ×– flÊÃSÃê÷ÊcÔ≈U◊¬Á⁄UÁœ⁄UπʬÕSÿ ÿÊ‚ÊÁflÿʂʬ˝ÿÊ‚Ê-
mÊÁòÊ¢‡ÊÁŒÁà ÃÊãÿfl ÿÊŸÿãÃÎàfl∑§◊¸ÁáÊH ÁŒflÊÇÊÁQ§Á÷— ‚Íÿ¸Á∑§⁄UáÊÊãê¸ÃÃ◊‡‡ÊÁQ§-◊Ê∑Χcÿ
∞ÃŸ ÿÊŸÿãÃÎàfl ⁄U„USÿôÊÊŸ◊ãÃ⁄UÊ– Ãà‚¢ÿÙ¡ŸmÊ⁄UÊ Áfl◊ÊŸÊë¿UÊŒŸ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
‚ÍòÊ˘Áœ∑§Ê⁄U‚¢Á‚ÁhŸ¸Áà ‚ÍòÊáÊ flÌáÊÃ◊Ô˜H •ÕʸÃÔ˜ ªÍ…∏U ŸÊ◊∑§ ¬Ê°øflÊ° ⁄U„USÿ „ÒU– flÊÿÈÃûfl-
Áfl◊ÊŸ⁄UøŸ √ÿÙ◊Ê⁄UÙ„UáÊ øÊ‹Ÿ ÃÕÊ– ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ∑§„UË ªÿË ⁄UËÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U flÊÃSÃê÷∑§Ë ¡Ù
SÃê÷Ÿ ª◊Ÿ ÁøòʪÁÃflªÊÁŒÁŸáʸÿH •Ê∆UflË¥ ¬Á⁄UÁœ⁄UπÊ „ÒU, ©U‚ ◊ʪ¸∑§Ë ÿÊ‚Ê, ÁflÿÊ‚Ê,
flÒ◊ÊÁŸ∑§⁄U„USÿÊÕ¸ôÊÊŸ‚ÊœŸ◊ãÃ⁄UÊ – ¬˝ÿÊ‚Ê ßàÿÊÁŒ flÊÿȇÊÁQ§ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ‚Íÿ¸Á∑§⁄UáÊ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë
ÿÃÙ˘Áœ∑§Ê⁄U‚¢Á‚ÁhŸ¸Áà ‚êÿÁÇÔflÁŸÌáÊÃ◊Ô˜H ¡Ù •ãœ∑§Ê⁄U‡ÊÁQ§ „ÒU, ©U‚∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ ∑§⁄U∑§ Áfl◊ÊŸ∑§
Áfl◊ÊŸ∑§ ⁄U„USÿÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „UË ©U‚∑§ ø‹ÊŸ∑§Ê ‚ÊÕ ©U‚∑§Ê ‚ê’㜠∑§⁄UÊŸ¬⁄U Áfl◊ÊŸ Á¿U¬ ¡ÊÃÊ „ÒU–
•Áœ∑§Ê⁄UË „ÒU– ‡ÊÊSÔòÊÙ¥◊¥ ¡Ù ’ûÊË‚ flÒ◊ÊÁŸ∑§ ⁄U„USÿ “•¬⁄UÙˇÊ⁄U„USÿÙ ŸÊ◊ó‡ÊÁQ§ÃãòÊÙQ§-
’ËÊÿ ªÿ „Ò¥U, Áfl◊ÊŸøÊ‹∑§Ù¥∑§Ù ©UŸ∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà ôÊÊŸ ⁄UÙÁ„UáÊËÁfllÈÃÔ˜¬˝‚Ê⁄UáÊŸ Áfl◊ÊŸÊÁ÷◊ÈπSÕflSÃÍŸÊ¢
⁄UπŸÊ ¬⁄U◊Êfl‡ÿ∑§ „ÒU •ı⁄U Ã÷Ë fl ‚»§‹ øÊ‹∑§ ∑§„U ¬˝àÿˇÊÁŸŒ‡Ê¸ŸÁ∑˝§ÿÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– ‚ÍòÊ∑§ •Õ¸‚ ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§ ⁄U„USÿ •ÕʸÃÔ˜ •¬⁄UÙˇÊ ŸÊ◊∑§ Ÿfl¥ ⁄U„USÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
¡ÊŸ Á’ŸÊ ◊ŸÈcÿ ÿÊŸ ø‹ÊŸ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË Ÿ„UË¥ „UÙ ‡ÊÁQ§ÃãòÊ◊¥ ∑§„UË ªÿË ⁄UÙÁ„UáÊË ÁfllÈÃÔ˜ (Áfl‡Ê· ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
‚∑§ÃÊ; ÄÿÙ¥Á∑§ Áfl◊ÊŸ ’ŸÊŸÊ, ©U‚ ¡◊ËŸ‚ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ Á’¡‹Ë)-∑§ »Ò§‹ÊŸ‚ Áfl◊ÊŸ∑§ ‚Ê◊Ÿ •ÊŸflÊ‹Ë flSÃÈ•Ù¥∑§Ù
‹ ¡ÊŸÊ, π«∏UÊ ∑§⁄UŸÊ, •Êª ’…∏UÊŸÊ, ≈U…∏UË-◊…∏UË ªÁÂ ¬˝àÿˇÊ ŒπÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ø‹ÊŸÊ ÿÊ øÄÔ∑§⁄U ‹ªÊŸÊ •ı⁄U Áfl◊ÊŸ∑§ flª∑§Ù ∑§◊ “‚ʬ¸ª◊Ÿ⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óŒá«Ufl∑˝§ÊÁŒ‚åÔÃ-
•ÕflÊ •Áœ∑§ ∑§⁄UŸÊ •ÊÁŒ flÒ◊ÊÁŸ∑§ ⁄U„USÿÙ¥∑§Ê ¬Íáʸ Áflœ◊ÊÃÁ⁄U‡ÔflÊ∑¸§Á∑§⁄UáʇÊQ§Ë⁄UÊ∑Χcÿ ÿÊŸ◊ÈπSÕ-
•ŸÈ÷fl „ÈU∞ Á’ŸÊ ÿÊŸ ø‹ÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU– fl∑˝§¬˝‚Ê⁄UáÊ∑§ãº˝◊Èπ ÁŸÿÙÖÿ ¬‡ÔøÊûÊŒÊNUàÿ ‡ÊÄÔàÿÈ-
Áfl◊ÊŸ ø‹ÊŸ∑§ ¡Ù ’ûÊË‚ ⁄U„USÿ ∑§„U ªÿ „Ò¥U, ŒỖª◊ŸŸÊ‹ ¬˝fl‡ÊÿÖỖ Ã× Ãà∑§Ë‹ËøÊ‹ŸÊÁm◊ÊŸSÿ
©UŸ◊¥‚ ∑ȧ¿U ⁄U„USÿÙ¥∑§Ê ÿ„UÊ° ‚¢ÁˇÊåÔà ÁŒÇŒ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊÿÊ ¡Ê ‚¬¸flŒ˜Ôª◊ŸÁ∑˝§ÿÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
⁄U„UÊ „ÒU, Á¡Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ ÿ„U ôÊÊà „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ ¬Ê‡ÔøÊàÿ •ÕʸÃÔ˜ ‚ʬ¸ª◊Ÿ ŸÊ◊∑§ ’Ê߸‚fl¥ ⁄U„USÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
ÁflmÊŸÙ¥∑§Ë flÒôÊÊÁŸ∑§ ∑§‹Ê ¬˝ÊøËŸ ÷Ê⁄UÃ∑§Ë flÒôÊÊÁŸ∑§ Œá«U, fl∑˝§ •ÊÁŒ ‚Êà ¬˝∑§Ê⁄U∑§ flÊÿÈ •ı⁄U ‚Íÿ¸Á∑§⁄UáÊÙ¥∑§Ë
∑§‹Ê‚ Á∑§ÃŸË Á¬¿U«∏UË „ÈU߸ „ÒU– ‡ÊÁQ§ÿÙ¥∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ ∑§⁄U∑§ ÿÊŸ∑§ ◊Èπ◊¥ ¡Ù ÁÃ⁄U¿U
“∑ΧÃ∑§⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óÁfl‡Ôfl∑§◊¸¿UÊÿÊ-¬ÈL§·◊ŸÈ- »¥§∑§ŸflÊ‹Ê ∑§ãº˝ „ÒU, ©U‚∑§ ◊Èπ◊¥ ©Uã„¥U ÁŸÿÈQ§ ∑§⁄U∑§
◊ÿÊÁŒ‡ÊÊSÔòÊÊŸÈcÔ∆UÊŸmÊ⁄UÊ ÃûÊë¿UÄÔàÿŸÈ‚ãœÊŸ-¬Ífl¸∑¢§ ¬‡ÔøÊÃÔ˜ ©U‚ πË¥ø∑§⁄U ‡ÊÁQ§ ¬ÒŒÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ŸÊ‹◊¥ ¬˝fl‡Ê
ÃÊà∑§ÊÁ‹∑§‚VÔUÀ¬ÊŸÈ‚Ê⁄UáÊ Áfl◊ÊŸ⁄UøŸÊ∑˝§◊⁄U„USÿ◊Ô–˜ ” ∑§⁄UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; Ã’ ©U‚∑§ ’≈UŸ Œ’ÊŸ‚ Áfl◊ÊŸ∑§Ë ªÁÃ
•ÕʸÃÔ˜ ©UŸ ’ûÊË‚ ⁄U„USÿÙ¥◊¥‚ ÿ„U ∑ΧÃ∑§ ŸÊ◊∑§ ‚Ê°¬∑§ ‚◊ÊŸ ≈U…∏UË „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
ÃË‚⁄UÊ ⁄U„USÿ „ÒU– Áfl‡Ôfl∑§◊ʸ, ¿UÊÿʬÈL§·, ◊ŸÈ, ◊ÿŒÊŸfl “¬⁄U‡Ê錪˝Ê„U∑§⁄U„USÿÙ ŸÊ◊ó‚ıŒÊ◊ŸË∑§‹ÙQ§-
•ÊÁŒ Áfl◊ÊŸ‡ÊÊSÔòÊ∑§Ê⁄UÙ¥∑§ ’ŸÊÿ „ÈU∞ ‡ÊÊSÔòÊÙ¥∑§Ê •ŸÈ‡ÊË‹Ÿ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ Áfl◊ÊŸSÕ‡Ê錪˝Ê„U∑§ÿãòÊmÊ⁄UÊ ¬⁄UÁfl◊ÊŸSÕ-
∑§⁄UŸ‚ ©UŸ-©UŸ œÊÃÈ-Á∑˝§ÿÊ •ÊÁŒ◊¥ ¡Ù ‚Ê◊âÿ¸ „ÒUó ¡Ÿ‚¢÷Ê·áÊÊÁŒ‚fl¸‡ÊéŒÊ∑§·¸áÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
‚¢ÅÿÊ 4] „U◊Ê⁄UË ¬˝ÊøËŸ flÒ◊ÊÁŸ∑§-∑§‹Ê
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
•ÕʸÃÔ˜ ¬⁄U‡Ê錪˝Ê„U∑§ ¬øË‚fl¥ ⁄U„USÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
“‚ıŒÊ◊ŸË∑§‹Ê” ◊¥ ∑§„UË ªÿË ⁄UËÁÂ Áfl◊ÊŸ¬⁄U ¡Ù
‡Ê錪˝Ê„U∑§ ÿãòÊ „ÒU, ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ŒÍ‚⁄U Áfl◊ÊŸ¬⁄U∑§ ‹ÙªÙ¥∑§Ë
’ÊÃøËà •ÊÁŒ ‡ÊéŒÙ¥∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
“M§¬Ê∑§·¸áÊ⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óÁfl◊ÊŸSÕM§¬Ê∑§·¸-
áÊÿãòÊmÊ⁄UÊ ¬⁄UÁfl◊ÊŸÁSÕÃflSÃÈM§¬Ê∑§·¸áÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
•ÕÊ¸Ã˜Ô M§¬Ê∑§·¸áÊ ŸÊ◊∑§ ¿Ué’Ë‚fl¥ ⁄U„USÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
Áfl◊ÊŸ◊¥ ÁSÕà M§¬Ê∑§·¸áÊ-ÿãòÊmÊ⁄UÊ ŒÍ‚⁄U Áfl◊ÊŸ◊¥
⁄U„UŸflÊ‹Ë flSÃÈ•Ù¥∑§Ê M§¬ ÁŒπ‹ÊÿË ŒÃÊ „ÒU–
“ÁŒÄ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óÁfl◊ÊŸ◊Èπ∑§ãº˝∑§Ë-
‹ËøÊ‹ŸŸ ÁŒ‡ÊÊê¬ÁÃÿãòÊŸÊ‹¬òÊmÊ⁄UÊ ¬⁄Uÿʟʪ◊-
ŸÁŒÄ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
•ÕʸÃÔ˜ ÁŒÄ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ ŸÊ◊∑§ •_ÔUÊ߸‚fl¥ ⁄U„USÿÊŸÈ‚Ê⁄U
Áfl◊ÊŸ∑§ ◊Èπ∑§ãº˝∑§Ë ∑§Ë‹Ë (’≈UŸ) ø‹ÊŸ‚ “ÁŒ‡ÊÊê¬ÁÔ
ŸÊ◊∑§ ÿãòÊ∑§Ë Ÿ‹Ë◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ‚È߸mÊ⁄UÊ ŒÍ‚⁄U Áfl◊ÊŸ∑§
•ÊŸ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ ¡ÊŸË ¡ÊÃË „ÒU–
“SÃéœ∑§⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óÁfl◊ÊŸÙûÊ⁄U¬Ê‡Ôfl¸SÕ-
‚Áãœ◊ÈπŸÊ‹ÊŒ¬S◊Ê⁄UœÍ◊¢ ‚¢ª˝ÊsÔ SÃê÷Ÿ-ÿãòÊmÊ⁄UÊ
ÃŒ˜ÔœÍ◊¬˝‚Ê⁄UáÊÊÃÔ˜ ¬⁄UÁfl◊ÊŸSÕ‚fl¸¡ŸÊŸÊ¢ SÃéœË-
∑§⁄UáÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
SÃéœ∑§ ŸÊ◊∑§ ß∑§ÃË‚fl¥ ⁄U„USÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Áfl◊ÊŸ∑§Ë
’ÊÿË¥ ’ª‹◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ‚Áãœ◊Èπ ŸÊ◊∑§Ë Ÿ‹Ë∑§ mÊ⁄UÊ
•¬S◊Ê⁄UŸÊ◊∑§ (Á∑§‚Ë Áfl‡Ê· ¿UŒ‚ ÁŸ∑§‹ŸflÊ‹)
œÍ∞°∑§Ù ß∑§_ÔUÊ ∑§⁄U∑§ SÃê÷ŸÿãòÊmÊ⁄UÊ ŒÍ‚⁄U Áfl◊ÊŸ¬⁄U
»¥§∑§Ÿ‚ ©U‚ ŒÍ‚⁄U Áfl◊ÊŸ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ ‚’ √ÿÁQ§ SÃéœ
(’„UÙ‡Ê) „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
“∑§·¸áÊ⁄U„USÿÙ ŸÊ◊óSflÁfl◊ÊŸ‚¢„UÊ⁄UÊÕZ
¬⁄UÁfl◊ÊŸ¬⁄Uê¬⁄Uʪ◊Ÿ Áfl◊ÊŸÊÁ÷◊ÈπSÕflÒ‡ÔflÊŸ⁄UŸÊ-
‹Êãê¸ÃÖflÊÁ‹ŸË¬˝ÖflÊ‹Ÿ¢ ∑ΧàflÊ ‚åÔÃʇÊËÁÃÁ‹VÔU-
¬˝◊ÊáÊÙcáÊ¢ ÿÕÊ ÷flÃÔ˜ ÃÕÊ ø∑˝§mÿ∑§Ë‹ËøÊ‹ŸÊÃÔ˜
‡ÊòÊÈÁfl◊ÊŸÙ¬Á⁄U flÃȸ‹Ê∑§Ê⁄UáÊ Ãë¿UÁQ§¬˝‚Ê⁄UáÊmÊ⁄UÊ
‡ÊòÊÈÁfl◊ÊŸŸÊ‡ÊŸÁ∑˝§ÿÊ⁄U„USÿ◊Ô˜–”
Z
•ÕʸÃÔ˜ ∑§·¸áÊ ŸÊ◊∑§ ’ûÊË‚flÊ° ⁄U„USÿ „ÒU– ©U‚‚
31
•¬Ÿ Áfl◊ÊŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‡ÊòÊÈÁfl◊ÊŸÙ¥∑§ •ÊŸ¬⁄U
Áfl◊ÊŸ∑§ ◊Èπ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë flÒ‡ÔflÊŸ⁄U ŸÊ◊∑§Ë Ÿ‹Ë◊¥
ÖflÊÁ‹ŸË (Á∑§‚Ë ªÒ‚∑§Ê ŸÊ◊)-∑§Ù ¡‹Ê∑§⁄U ‚ûÊÊ‚Ë
Á‹VÔU ¬˝◊ÊáÊ (Á‹VÔU Á«Uª˝Ë∑§Ë Ã⁄U„U Á∑§‚Ë ◊ʬ∑§Ê ŸÊ◊
„ÒU) ª◊˸ „UÙ, ©UÃŸÊ ŒÙŸÙ¥ øÄÔ∑§Ë∑§Ë ∑§Ë‹Ë (’≈UŸ)
ø‹Ê∑§⁄U ‡ÊòÊÈ-Áfl◊ÊŸÙ¥¬⁄U ªÙ‹Ê∑§Ê⁄U‚ ©U‚ ‡ÊÁQ§∑§Ù »Ò§‹ÊŸ‚
‡ÊòÊÈ∑§ Áfl◊ÊŸ ŸcÔ≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ß‚ flÒ◊ÊÁŸ∑§ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ∑§„U ªÿ ª˝ãÕ •ı⁄U
ª˝ãÕ∑§Ê⁄UÙ¥∑§ ŸÊ◊‚ ÿ„U S¬cÔ≈U ôÊÊà „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ „U◊Ê⁄U
¬Ífl¸¡ Áfl◊ÊŸ‡ÊÊSÔòÊ◊¥ •àÿãà ÁŸ¬ÈáÊ Õ– ß‚∑§ ⁄U„USÿÙ¥∑§Ù
ŒπŸ‚ ÿ„U ¬ÃÊ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¡∑§‹∑§ flÒôÊÊÁŸ∑§
Áfl◊ÊŸmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ∑§‹Ê•Ù¥∑§Ê ©U¬ÿÙª ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl
‚÷Ë ∑§‹Ê∞° ÃÙ ©UŸ ‹ÙªÙ¥∑§ ¬Ê‚ ÕË¥ „UË, ’ÁÀ∑§ Á¡Ÿ
∑§‹Ê•Ù¥∑§Ë πÙ¡◊¥ •Ê¡ •ÊœÈÁŸ∑§ flÒôÊÊÁŸ∑§ √ÿSà „Ò¥U
ÿÊ Á¡Ÿ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ÷Ë •÷Ë fl Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Êÿ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ù
÷Ë „U◊Ê⁄U ¬Ífl¸¡ ¡ÊŸÃ Õ– Ÿfl¥ ⁄U„USÿ‚ ÿ„U ¬ÃÊ ‹ªÃÊ
„ÒU Á∑§ ŒÍ⁄U’ËŸ∑§Ë Ã⁄U„U ∑§Ù߸ ŒÍ⁄UŒ‡Ê¸∑§ ÿãòÊ ©UŸ∑§ ¬Ê‚
ÕÊ– ¬øË‚fl¥ ⁄U„USÿ‚ ÿ„U Á‚h „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ “flÊÿ⁄U‹‚”,
⁄UÁ«UÿÙ ÷Ë ©UŸ∑§ ¬Ê‚ ÕÊ– •_ÔUÊ߸‚flÊ° ⁄U„USÿ ’ËÊÃÊ
„ÒU Á∑§ •Ê¡∑§‹∑§ flÒôÊÊÁŸ∑§Ù¥∑§Ë Ã⁄U„U ŒÍ⁄U‚ „UË ‡ÊòÊÈÁfl◊ÊŸ∑§Ê
¬ÃÊ ‹ªÊ ‹Ÿ∑§Ë ∑§‹Ê ÷Ë ©UŸ∑§ ¬Ê‚ ÕË– ’ûÊË‚fl¥
⁄U„USÿ‚ ÿ„U S¬cÔ≈U „ÒU Á∑§ ¡Ò‚ ÿ ‹Ùª ªÒ‚, ’◊
•ÊÁŒmÊ⁄UÊ ‡ÊòÊÈ-‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÒ‚ „UË fl ‹Ùª ÷Ë ∞‚
‡ÊSÔòÊÊSÔòÊÙ¥∑§Ê ©U¬ÿÙª ∑§⁄UÃ Õ– ¿Ué’Ë‚fl¥ ⁄U„USÿ‚
◊Ê‹Í◊ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¡∑§ flÒôÊÊÁŸ∑§Ù¥Ÿ ≈U‹Ë»§ÙŸ¬⁄U ’ÊÃ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë •Ê∑ΧÁà ÁŒπÊ ŒŸflÊ‹ “≈U‹ËÁfl¡Ÿ” ŸÊ◊∑§
Á¡‚ ÿãòÊ∑§Ê •ÊÁflc∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU, fl„U ß‚‚ •Áœ∑§
ø◊à∑§ÊÁ⁄U∑§ M§¬◊¥ „U◊Ê⁄U ¬Ífl¸¡Ù¥∑§ ¬Ê‚ ÕÊ– ß‚◊¥ ¡Ù
Áfl◊ÊŸÙ¥∑§Ù •ŒÎ‡ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬Ê°øflÊ° ⁄U„USÿ „ÒU ÃÕÊ
©U‚∑§ ‚ŒÎ‡Ê •ãÿ ∑§ß¸ ⁄U„USÿ „Ò¥U ¡Ù Á∑§ ÁflSÃÊ⁄U÷ÿ‚
ÿ„UÊ° ©UhÎà Ÿ„UË¥ Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§ Áfl·ÿ◊¥ •Ê¡∑§
flÒôÊÊÁŸ∑§ „U◊Ê⁄UË ‚◊¤Ê◊¥ •÷ËÃ∑§ ‚Ùø ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§
„Ò¥U– “Á‚hÊãÔ
32 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

∞∑§ ¬‹∑§ ‚à‚¢ª‚ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ

(«UÊÚ0 üÊË÷Ë∑§◊øãŒ¡Ë ¬˝¡Ê¬ÁÃ)
‚à‚¢ª Á∑§ÃŸË Œ⁄Uó¬Í⁄U ¡ËflŸ◊¥ ÿÁŒ •Ê¬ ∞∑§
‹fl∑§Ê ‚à‚¢ª ∑§⁄U ‹¥ ÃÙ •Ê¬∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜∑§ Œ‡Ê¸Ÿ „UÙ
¡Êÿ¥ª, •Ê¬ ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ¬⁄U◊ ÷Q§ ’Ÿ ¡Êÿ¥ª– ‹fl∑§Ê
•Õ¸ „ÒUó∞∑§ ‚∑§á«U‚ ÷Ë ’„ÈUà ¿UÙ≈UÊ ‚◊ÿ– ‚∑§á«U‚
¿UÙ≈UÊ „UÙÃÊ „ÒU ¬‹, ¬‹‚ ¿UÙ≈UÊ „UÙÃÊ „ÒU ‹fl, ‹fl‚
¿UÙ≈UÊ „UÙÃÊ „ÒU ÁŸÁ◊·– üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
ÃÊà Sflª¸ •¬’ª¸ ‚Èπ œÁ⁄U• ÃÈ‹Ê ∞∑§ •¢ª–
ÃÍ‹ Ÿ ÃÊÁ„U ‚∑§‹ Á◊Á‹ ¡Ù ‚Èπ ‹fl ‚¢ªH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 5– 4)
ß‚∑§Ê •Õ¸ „ÒUó„U ÃÊÃ! Sflª¸ •ı⁄U ◊ÙˇÊ∑§ ‚’
‚ÈπÙ¥∑§Ù Ã⁄UÊ¡Í∑§ ∞∑§ ¬‹«∏U◊¥ ⁄UπÊ ¡Êÿ, ÃÙ ÷Ë fl ‚’
Á◊‹∑§⁄U (ŒÍ‚⁄U ¬‹«∏U¬⁄U ⁄Uπ „ÈU∞) ©U‚ ‚Èπ∑§ ’⁄UÊ’⁄U
Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§Ã, ¡Ù ‹fl◊ÊòÊ∑§ ‚à‚¢ª‚ „UÙÃÊ „ÒU–
‚à‚¢ª∑§Ê •Ê‡ÊÿóøÊ⁄U ‡ÊéŒ „Ò¥Uó‚ëÔøøʸ,
‚ÁëÔøãß, ‚à∑§Êÿ¸, ‚à‚¢ª– ŒÙ ÿÊ ŒÙ-‚ •Áœ∑§
‚Êœ∑§ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ∑§ Á‹ÿ ¡Ù ’ÊÃøËÃ, ÁfløÊ⁄U-ÁflÁŸ◊ÿ
∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU ‚ëÔøøʸ– •Ê¬ •∑§‹ ’Ò∆U∑§⁄U
¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ∑§ Á‹ÿ ¡Ù ‚ÊœŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU
‚ÁëÔøãß– ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ ‚Èπ, Á„UÃ, ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹ÿ ¡Ù
∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU ‚à∑§Êÿ¸– ÿÁŒ •Ê¬ ÿ
ÃËŸÙ¥ ‚Èπ, ‚ÈÁflœÊ, ‚ê◊ÊŸ, ÷Ùª-‚Ê◊ª˝Ë ¬˝ÊåÔà ∑§⁄UŸ∑§
©Ug‡ÿ‚ ∑§⁄¥Uª ÃÙ •Ê¬∑§Ù ‚ÊœŸÊ◊¥ Áfl‡Ê· ‹Ê÷ Ÿ„UË¥
„UÙªÊ, •Á¬ÃÈ •Ê¬ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô ‚¢‚Ê⁄U◊¥ »°§‚ ¡Êÿ°ª– ÿÁŒ
•Ê¬ ‚ëÔøøʸ, ‚ÁëÔøãß, ‚à∑§Êÿ¸ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ∑§ ©Ug‡ÿ‚
∑§⁄¥Uª ÃÙ •Ê¬∑§Ù ∑§Ê»§Ë ‹Ê÷ „UÙªÊ, ‹Á∑§Ÿ ¡’Ã∑§
•Ê¬ ‚à‚¢ª Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª, Ã’Ã∑§ •Ê¬∑§Ù ¬Í⁄UÊ ‹Ê÷ Ÿ„UË¥
Á◊‹ªÊ, ◊ÊŸfl ¡ËflŸ∑§Ë ¬ÍáʸÃÊ Ÿ„UË¥ „U٪˖
‚à‚¢ª∑§Ê •Õ¸ „ÒUó‚ëÔøË ’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸ ‹ŸÊ–
◊ÊŸŸ∑§Ê •Õ¸ „ÒUófl„U ’Êà „U⁄U ‚◊ÿ Sfl× ÿÊŒ ⁄U„UŸÊ
•ı⁄U ©U‚Ë∑§ •ŸÈM§¬ Sfl× •Êø⁄UáÊ „UÙŸÊ– ©UŒÊ„U⁄UáÊ
‹ËÁ¡ÿó•Ê¬Ÿ ∞∑§ ’Ê⁄U ÿ„U ◊ÊŸ Á‹ÿÊóÿ„U ◊Á„U‹Ê
◊⁄UË ¬àÔŸË „ÒU, ÿ„U ◊Ê° „ÒU, ÿ„U ’„UŸ „ÒU, ÿ„U ’≈UË „ÒU ÃÙ
ÿ„U ’Êà •Ê¬∑§Ù Sfl× ÿÊŒ ⁄U„UªË •ı⁄U ◊ÊãÿÃÊ∑§
•ŸÈM§¬ Sfl× •Ê¬∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U „U٪ʖ ÿ„U •Ê¬∑§
¡ËflŸ∑§Ê •ŸÈ÷fl „ÒU–
◊ÊŸŸÊ Á∑˝§ÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊ÊŸŸ◊¥ ¬⁄Uʜ˟ÃÊ, ¬Á⁄UüÊ◊,
•èÿÊ‚ •¬ÁˇÊà Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊ÊŸŸ◊¥ ∞∑§ ¬‹ ÷Ë Ÿ„UË¥
‹ªÃÊ „ÒU– •Ê¬∑§Ë ‡ÊÊŒË „ÈU߸, •Ê¬Ÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊóÿ ◊⁄U
¬Áà „Ò¥U, ÿ„U ◊⁄UË ¬àÔŸË „ÒU– ¬ÈòÊ „ÈU•Ê, •Ê¬Ÿ ◊ÊŸ
Á‹ÿÊóÿ„U „U◊Ê⁄UÊ ’≈UÊ „ÒU– ◊ÊŸŸÊ •àÿãà ‚⁄U‹ „ÒU–
‚ëÔøË ’ÊÃ¥ó‚ëÔøË ’ÊÃ¥ •Ÿ∑§ „Ò¥U– ÿÁŒ •Ê¬
Á∑§‚Ë ∞∑§ ’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸ ‹¥ª ÃÙ •Ê¬∑§Ù ¡’⁄UŒSà ‹Ê÷
„UÙªÊ •ı⁄U •ãÿ ‚ëÔøË ’ÊÃÙ¥∑§Ù •Ê¬ •Ê‚ÊŸË‚ ◊ÊŸ
¬Êÿ¥ª– ◊ÈÅÿ ‚ëÔøË ’ÊÃÙ¥ ∞fl¢ ߟ∑§ ◊ÊŸŸ∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê
Áflfl⁄UáÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó
(1) ¡ªÃ˜Ô Á◊âÿÊ „ÒUó¡ªÃÔ˜ ÄÿÊ „ÒU? ©UûÊ⁄U
„ÒUó¬Á⁄UfløŸ∑§Ê ¬È¢¡ ‚ê¬Íáʸ ¡«∏U-øß ¡ªÃÔ˜ ¬˝Áà ¬‹
’Œ‹ ⁄U„UÊ „ÒU •ı⁄U ◊ıÃ∑§ ◊È°„U◊¥ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê „U⁄U
ˇÊáÊ ÁflŸÊ‡Ê „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U ∑§„UË¥ ÷Ë ÁSÕ⁄U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ–
ß‚Á‹ÿ Áflfl∑§ ŒÎÁcÔ≈U‚ ÿ„U ∞∑§Œ◊ Á◊âÿÊ „ÒU, SflåÔŸflÃÔ˜
„ÒU– ‚¬Ÿ◊¥ ‚’ ∑ȧ¿U ‚àÿ ÷ÊÁ‚à „UÙÃÊ „ÒU, ¡ÊªÃ „UË
ªÊÿ’ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
‚¬Ÿ¥ „UÙß Á÷πÊÁ⁄U ŸÎ¬È ⁄¢U∑ȧ ŸÊ∑§¬Áà „UÙß–
¡Êª¥ ‹Ê÷È Ÿ „UÊÁŸ ∑§¿ÈU ÁÃÁ◊ ¬˝¬¢ø Á¡ÿ° ¡ÙßH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 2– 92)
ß‚∑§Ê •Õ¸ „ÒUó¡Ò‚ SflåÔŸ◊¥ ⁄UÊ¡Ê Á÷πÊ⁄UË „UÙ
¡Êÿ •ÕflÊ ∑¢§ªÊ‹ Sflª¸∑§Ê SflÊ◊Ë ßãº˝ „UÙ ¡Êÿ ÃÙ
¡ÊªŸ¬⁄U ‹Ê÷ ÿÊ „UÊÁŸ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU; flÒ‚ „UË ß‚
ŒÎ‡ÿ-¬˝¬¢ø∑§Ù NUŒÿ‚ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
ß‚∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸÁ‹Áπà ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªóÁ∑§‚Ë
÷Ë flSÃÈ, √ÿÁQ§, •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÁŒ◊¥ •Ê¬∑§Ë ◊◊ÃÊ Ÿ„UË¥
„U٪˖ Á∑§‚Ë∑§ ’ŸŸ-Á’ª«∏UŸ◊¥ •Ê¬∑§Ù ‚Èπ-ŒÈ—π
Ÿ„UË¥ „U٪ʖ
(2) ¡ªÃÔ˜ ¬˝÷∑È §Ê SflM§¬ „ÒUóüÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ◊¥
‚¢ÅÿÊ 4] ∞∑§ ¬‹∑§ ‚à‚¢ª‚ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë flÊáÊË „ÒUó
◊ûÊ— ¬⁄UÃ⁄¢U ŸÊãÿÁà∑§ÁÜÔøŒÁSà œŸÜÔ¡ÿ–
◊Áÿ ‚fl¸Á◊Œ¢ ¬˝Ùâ ‚ÍòÊ ◊ÁáʪáÊÊ ßflH
(7– 7)
“flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸Á◊ÁÃ.....H” (7– 19)
ß‚∑§Ê •Õ¸ „ÒUó„U œŸÜ¡ÿ! ◊Ȥʂ Á÷ãÔŸ ŒÍ‚⁄UÊ
∑§Ù߸ ÷Ë ¬⁄U◊ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃÔ˜ ‚ÍòÊ◊¥
‚ÍòÊ∑§ ◊ÁŸÿÙ¥∑§ ‚ŒÎ‡Ê ◊ȤÊ◊¥ ªÈ°ÕÊ „ÈU•Ê „ÒU– ‚’ ∑ȧ¿U
flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒU–
‚¢ÃflÊáÊË „ÒUó
‚’ ¡ª ߸SÔfl⁄U M§¬ „ÒU ÷‹Ù ’È⁄UÙ ŸÁ„¢U ∑§Ùÿ–
¡Ê∑§ ¡Ò‚Ë ÷ÊflŸÊ flÒ‚Ù „UË »§‹ „UÙÿH
üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
„UÁ⁄U éÿʬ∑§ ‚’¸òÊ ‚◊ÊŸÊ– ¬˝◊ Ã¥ ¬˝ª≈U „UÙÁ„¢U ◊Ò¥ ¡ÊŸÊH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 1– 185– 5)
ß‚∑§Ê •Õ¸ „ÒUó◊Ò¥ ÃÙ ÿ„U ¡ÊŸÃÊ „Í°U Á∑§ ÷ªflÊŸÔ˜
‚’ ¡ª„U ‚◊ÊŸ M§¬‚ √ÿʬ∑§ „Ò¥U, ¬˝◊‚ fl ¬˝∑§≈U „UÙ
¡ÊÃ „Ò¥U–
‚àÿ ÿ„UË „ÒUóß‚ ¡ªÃÔ˜◊¥ ÁflÁ÷ãÔŸM§¬Ù¥◊¥ ∑§fl‹
÷ªflÊŸÔ˜ „Ò¥U– ¬˝◊ ŒŸ‚ fl ©U‚Ë M§¬◊¥ ¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U,
Á¡‚ M§¬◊¥ •Ê¬ ©UŸ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– ß‚
’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸ ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªó•Ê¬ Á∑§‚Ë∑§Ù ŒÈ—π
Ÿ„UË¥ Œ¥ª, Á∑§‚Ë∑§Ê •¬◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª, Á∑§‚Ë∑§ ‚ÊÕ
‹«∏UÊ߸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª, Á∑§‚ˬ⁄U ∑˝§Ùœ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª– ‚’∑§Ù
‚Èπ, ‚ÈÁflœÊ, ‚ê◊ÊŸ, ¬˝‚ãÔŸÃÊ Œ¥ª– Á∑§‚Ë∑§ ‚ÊÕ
√ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UŸ¬⁄U •Ê¬∑§Ù ÿ„U ’Êà ÿÊŒ ⁄U„UªËóÿ ◊⁄U
¬˝÷È „Ò¥U–
(3) ÷ªflÊŸÔ˜ ◊ÊÁ‹∑§ „Ò¥Uóß‚ ¡ªÃÔ˜∑§Ù ’ŸÊŸ,
ø‹ÊŸ, ß‚¬⁄U ÁŸÿãòÊáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷ªflÊŸÔ˜ „Ò¥U– ©Uã„UÙ¥Ÿ
¡ªÃÔ˜∑§Ë ∑§fl‹ ÃËŸ øË¡¥ •Ê¬∑§Ù ‚ı¥¬Ë „ÒU¢ó‡Ê⁄UË⁄U;
ÁŸ∑§≈U ¬Á⁄UflÊ⁄U¡Ÿ ¡Ò‚ó¬ÁÃ, ¬àÔŸË, ‚¢ÃÊŸ •ÊÁŒ;
‚Ê◊ÊŸ-‚ê¬ÁûÊ– ߟ ÃËŸÙ¥∑§ ◊ÊÁ‹∑§ ÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜ „Ò¥U–
÷ªflÊŸÔ˜Ÿ •¬ŸÊ ¬˝◊Ë ÷Q§ ’ŸÊŸ∑§ Á‹ÿ ◊ȤÊ ÿ øË¡¥
‚ı¥¬Ë „ÒU¢–
33
üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë flÊáÊË „ÒUó
¡ŸŸË ¡Ÿ∑§ ’¢œÈ ‚Èà ŒÊ⁄UÊ – ÃŸÈ œŸÈ ÷flŸ ‚ÈNUŒ ¬Á⁄UflÊ⁄UÊH
‚’ ∑Ò§ ◊◊ÃÊ Ãʪ ’≈UÙ⁄UË – ◊◊ ¬Œ ◊ŸÁ„U ’Ê°œ ’Á⁄U «UÙ⁄UËH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 5– 48– 4-5)
ß‚∑§Ê •Õ¸ „ÒUó◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, ÷Ê߸, ¬ÈòÊ, SÔòÊË,
‡Ê⁄UË⁄U, œŸ, ÉÊ⁄U, Á◊òÊ •ı⁄U ¬Á⁄UflÊ⁄Uóߟ ‚’∑§ ◊◊ÃÊM§¬Ë
Ãʪ٥∑§Ù ’≈UÙ⁄U∑§⁄U •ı⁄U ©UŸ ‚’∑§Ë ∞∑§ «UÙ⁄UË ’≈U∑§⁄U
©U‚∑§ mÊ⁄UÊ •¬Ÿ ◊Ÿ∑§Ù ◊⁄U ø⁄UáÊÙ¥◊¥ ’Ê°œ Œ–
÷Q§ ∑Ò§‚ ’Ÿ¥? ©UûÊ⁄U „ÒUó‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê
◊„U◊ÊŸ, ¬Á⁄UflÊ⁄U¡ŸÙ¥∑§Ù ÷ªflÊŸÔ˜∑§ SflM§¬ ◊ÊŸ∑§⁄U ߟ∑§Ë
÷⁄U¬Í⁄U ‚flÊ ∑§⁄¥U, ߟ∑§Ù ¬˝◊ Œ¥– ‚Ê◊ÊŸ-‚ê¬ÁûÊ∑§Ù
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë œ⁄UÙ„U⁄U ◊ÊŸ∑§⁄U ‚°÷Ê‹Ù ∞fl¢ ß‚∑§Ê ‚ŒÈ¬ÿÙª
∑§⁄UÙ– ÿ ‚’ ∑§⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ¬˝‚ãÔŸÃÊ∑§ Á‹ÿ, •Ê¬
÷Q§ ’Ÿ ¡Êÿ°ª– ß‚∑§Ê ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸ ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªó
•Ê¬∑§Ë ÁøãÃÊ Á◊≈U ¡ÊÿªË, ‡Ê⁄UË⁄U ŸË⁄UÙª ⁄U„UªÊ,
¬Á⁄UflÊ⁄U◊¥ ‡ÊÊÁãà ⁄U„UªË, ¬Á⁄UflÊ⁄U¡ŸÙ¥◊¥ ¬˝÷È∑§ Œ‡Ê¸Ÿ „UÙ
¡Êÿ°ª–
(4) ÷ªflÊŸÔ˜ ∞fl¢ ◊ÊÿÊ ∑§⁄UflÊÃË „ÒUóß‚
‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ∑§Ù߸ ÷Ë √ÿÁQ§ •¬ŸË Ã⁄U»§‚ ∑ȧ¿U ÷Ë
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU; ‚’∑§Ù ‚’ ∑ȧ¿U ÷ªflÊŸÔ˜ „UË ∑§⁄UflÊÃ „Ò¥U
•ÕflÊ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ◊ÊÿÊ ∑§⁄UflÊÃË „ÒU– üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥
•ÊÿÊ „ÒUó
’Ù‹ Á’„UÁ‚ ◊„U‚ Ã’ ÇÿÊŸË ◊Í…∏U Ÿ ∑§Ùß–
¡Á„U ¡‚ ⁄UÉÊȬÁà ∑§⁄UÁ„¢U ¡’ ‚٠ ÃÁ„U ¿UŸ „UÙßH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 1– 124∑§)
©U◊Ê ŒÊL§ ¡ÙÁ·Ã ∑§Ë ŸÊßZ – ‚’Á„U ŸøÊflà ⁄UÊ◊È ªÙ‚ÊßZH
Ÿ≈U ◊⁄U∑§≈U ßfl ‚’Á„U ŸøÊflÖ ⁄UÊ◊È πª‚ ’Œ •‚ ªÊflÃH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 4– 11– 7, 4– 7– 24)
‹Êª Ÿ ©U⁄U ©U¬Œ‚È ¡ŒÁ¬ ∑§„U©U Á‚fl° ’Ê⁄U ’„ÈU–
’Ê‹ Á’„UÁ‚ ◊„U‚È „UÁ⁄U◊ÊÿÊ ’‹È ¡ÊÁŸ Á¡ÿ°H
ÁŸ¡ ◊ÊÿÊ ’‹È NUŒÿ° ’πÊŸË– ’Ù‹ Á’„UÁ‚ ⁄UÊ◊È ◊ÎŒÈ ’ÊŸËH
’„ÈUÁ⁄U ⁄UÊ◊◊ÊÿÁ„U Á‚L§ ŸÊflÊ– ¬˝Á⁄U ‚ÁÃÁ„U ¡Á„U¢ ¤ÊÍ°∆U ∑§„UÊflÊH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 1– 51, 1– 53– 6, 1– 56– 5)
ߟ∑§Ê •Õ¸ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUóÃ’ ◊„UÊŒfl¡ËŸ „°U‚∑§⁄U
34 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
∑§„UÊóŸ ∑§Ù߸ ôÊÊŸË „ÒU Ÿ ◊Íπ¸– üÊË⁄UÉÊÈŸÊÕ¡Ë ¡’
Á¡‚∑§Ù ¡Ò‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl„U ©U‚Ë ˇÊáÊ flÒ‚Ê „UË „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒU–
(Á‡Êfl¡Ë ∑§„UÃ „Ò¥U)ó„U ©U◊Ê! SflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊¡Ë
‚’∑§Ù ∑§∆U¬ÈËË∑§Ë Ã⁄U„U ŸøÊÃ „Ò¥U–
(∑§Ê∑§÷ȇÊÈÁá«U¡Ë ∑§„UÃ „Ò¥U)ó„U ¬ÁˇÊÿÙ¥∑§ ⁄UÊ¡Ê
ªL§«∏U¡Ë! Ÿ≈U (◊ŒÊ⁄UË)-∑§ ’ãŒ⁄U∑§Ë Ã⁄U„U üÊË⁄UÊ◊¡Ë
‚’∑§Ù ŸøÊÃ „Ò¥U, flŒ ∞‚Ê ∑§„UÃ „Ò¥U–
ÿlÁ¬ Á‡Êfl¡ËŸ ’„ÈUà ’Ê⁄U ‚◊¤ÊÊÿÊ, Á»§⁄U ÷Ë
‚ÃË∑§ NUŒÿ◊¥ ©UŸ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Ÿ„UË¥ ’Ò∆UÊ– Ã’ ◊„UÊŒfl¡Ë
◊Ÿ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ◊ÊÿÊ∑§Ê ’‹ ¡ÊŸ∑§⁄U ◊È‚∑§⁄UÊÃ „ÈU∞
’Ù‹–
•¬ŸË ◊ÊÿÊ∑§ ’‹∑§Ù NUŒÿ◊¥ ’πÊŸ∑§⁄U
üÊË⁄UÊ◊øãº˝¡Ë „°U‚∑§⁄U ∑§Ù◊‹ flÊáÊË‚ ’Ù‹–
Á»§⁄U üÊË⁄UÊ◊øãº˝¡Ë∑§Ë ◊ÊÿÊ∑§Ê Á‚⁄U ŸflÊÿÊ, Á¡‚Ÿ
¬˝⁄UáÊÊ ∑§⁄U∑§ ‚ÃË∑§ ◊È°„U‚ ÷Ë ¤ÊÍ∆U ∑§„U‹Ê ÁŒÿÊ–
S¬cÔ≈U „ÒU, ‚’∑§Ù ‚’ ∑ȧ¿U ÷ªflÊŸÔ˜ ÿÊ ©UŸ∑§Ë
◊ÊÿÊ ∑§⁄UflÊÃË „ÒU, ‹Á∑§Ÿ •„¢U∑§Ê⁄UË √ÿÁQ§ ÿ„U ◊ÊŸ ‹ÃÊ
„ÒU Á∑§ “◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „Í°U”– ß‚ ◊ÊãÿÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U ∑§◊¸
’㜟◊¥ ’°œ ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ©U‚Ë∑§Ù ∑§◊¸»§‹ ÷ÙªŸÊ
¬«∏UÃÊ „ÒU– üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë flÊáÊË „ÒUó
¬˝∑ΧÃ— Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ªÈáÊÒ— ∑§◊ʸÁáÊ ‚fl¸‡Ê—–
•„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§Ãʸ„UÁ◊Áà ◊ãÿÃH
(3– 27)
•ÕÊ¸Ã˜Ô flÊSÃfl◊¥ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬˝∑ΧÁÃ∑§
ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ ÷Ë Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ
•„¢U∑§Ê⁄U‚ ◊ÙÁ„Uà „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ∞‚Ê •ôÊÊŸË “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „Í°U”,
∞‚Ê ◊ÊŸÃÊ „ÒU–
ß‚∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸ ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªó•Ê¬ ∑§◊¸-
’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÙ ¡Êÿ°ª– ŒÍ‚⁄U •Ê¬‚ •ë¿UÊ ∞fl¢ π⁄UÊ’
√ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄¥Uª ÃÙ •Ê¬ ⁄Uʪ-m·◊¥ Ÿ„UË¥ »°§‚¥ª–
(5) ∑§Ù߸ •Ê¬∑§Ê ŸÈ∑§‚ÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, ŒÈ—π Ÿ„UË¥ ŒÃÊ „ÒUó∑§Ù߸ ÷Ë ¬Á⁄UflÊ⁄U¡Ÿ, Á⁄U‡ÃÔ Œ Ê⁄U,
Á◊òÊ Ÿ •Ê¬∑§Ê ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, Ÿ •Ê¬∑§Ù ŒÈ—π
[÷ʪ 89
ŒÃÊ „ÒU– fl„U ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄U „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ, ŒÈ—π Œ
„UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ŸÈ∑§‚ÊŸ ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê „UÙÃÊ „ÒUó
‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ŸÈ∑§‚ÊŸ •ÕʸÃÔ˜ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù øÙ≈U ¬„È°UøÊŸÊ;
•ÊÌÕ∑§ ŸÈ∑§‚ÊŸ •ÕʸÃÔ˜ L§¬ÿ, œŸ, ¡◊ËŸ •ÊÁŒ∑§Ê
ŸÈ∑§‚ÊŸ– ŸÈ∑§‚ÊŸ „UÙŸ ∞fl¢ •Ê¬∑§ ‚ÊÕ •¬◊ÊŸ¡Ÿ∑§
√ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UŸ¬⁄U •Ê¬∑§Ù ◊Ÿ◊¥ •‡ÊÊÁãÃ, ÁøãÃÊ ∞fl¢
ßÊfl „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUóß‚∑§Ê ŸÊ◊ „ÒUóŒÈ—π– ∑§Ù߸ ÷Ë
√ÿÁQ§ •Ê¬∑§Ù Ÿ ÃÙ ŒÈ—π ŒÃÊ „ÒU, Ÿ Œ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
•Ê¬∑§Ù „UÙŸflÊ‹ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ •ı⁄U •ÊÌÕ∑§ ŸÈ∑§‚ÊŸ∑§
Ÿı ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥Uó•Ê¬∑§ ∑§◊¸, •Ê¬∑§Ê ÷ÊÇÿ, •Ê¬∑§Ê
¬˝Ê⁄Uéœ, •Ê¬∑§Ë ª˝„UŒ‡ÊÊ, •Ê¬∑§Ë •‚ÊflœÊŸË, „UÙŸ„UÊ⁄U,
ŒÒflŒÙ·-Á¬ÃΌٷ, ÁflÁœ∑§Ê ÁflœÊŸ, ÷ªflÊŸÔ˜– •Ê¬∑§Ù
„UÙŸflÊ‹ ŒÈ—π∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ •Ê¬∑§Ë •¬ŸË ¬Ê°ø ÷Í‹¥
„Ò¥Uó¬⁄Uʜ˟ÃÊ; ‡Ê⁄UË⁄U, Sfl¡Ÿ, ‚ê¬ÁûÊ◊¥ •Ê¬∑§Ê ◊Ù„U;
“‡Ê⁄UË⁄U” ∑§Ù “◊Ò”¥ ◊ÊŸ ‹ŸÊ; •¬Ÿ ß‚ ‚àÿ SflM§¬∑§Ù
÷Í‹ ¡ÊŸÊ Á∑§ “◊Ò¥” ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê •¢‡Ê „Í°U, •◊⁄U •Êà◊Ê
„Í°Uó÷ªflÊŸÔ˜◊¥ •Ê¬∑§Ê ∑§◊¡Ù⁄U Áfl‡flÊ‚–
¡’ ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •Ê¬∑§Ù ÁŒπÊÿË Ÿ„UË¥ ŒÃÊ
„ÒU Ã’ ÃÙ •Ê¬ ÷Ë ÿ„UË ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ ◊⁄UÊ ŸÈ∑§‚ÊŸ
Á∑§‚ËŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU, Ÿı-◊¥‚ Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÈU•Ê „ÒU–
¡’ fl„U ÁŒπ ¡ÊÃÊ „ÒU, Ã’ •Ê¬ ‚ÙøÃ „Ò¥Uóß‚ËŸ ◊⁄UÊ
ŸÈ∑§‚ÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– Á»§⁄U ©U‚¬⁄U •Ê¬∑§Ù ∑˝§Ùœ •ÊÃÊ „ÒU–
ÁŒπŸ¬⁄U ÷Ë •Ê¬∑§ Áflfl∑§ ∞fl¢ Áfl‡ÔflÊ‚∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U
ÿ„U ‚ÙøŸÊ „ÒUóß‚Ÿ ŸÈ∑§‚ÊŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜
üÊË⁄UÊ◊∑§Ù flŸflÊ‚ ÁŒÿÊ ◊Ê° ∑Ò§∑§ÿËŸ, ‹Á∑§Ÿ ⁄UÊ◊¡Ë∑§
Á∑§‚Ë ÷Ë ¬Á⁄UflÊ⁄U¡ŸŸ ◊Ê° ∑Ò§∑§ÿË∑§Ù ŒÙ·Ë Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÊ–
Sflÿ¢ üÊË⁄UÊ◊¡ËŸ “∑§Ê‹, ∑§◊¸, ÁflÁœ, ÷ªflÊŸÔ˜” ∑§Ù ŒÙ·Ë
◊ÊŸÊ– ‚ËÃÊ¡ËŸ “ŒÒfl”, ∑§ı‚ÀÿÊ¡Ë ∞fl¢ ‹ˇ◊áÊ¡ËŸ
“∑§◊¸”, ◊Ê° ‚ÈÁ◊òÊÊ ∞fl¢ ÷⁄Uá˟ “ÁflÁœ”, Œ‡Ê⁄UÕ¡ËŸ
“∑§Ê‹”, flÁ‚cÔ∆U¡ËŸ “„UÙŸ„UÊ⁄U ∞Ôfl¢ ÁflÁœ” ∑§Ù ŒÙ·Ë
◊ÊŸÊ– üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
¬ª ¬Á⁄U ∑§Ëã„U ¬˝’ÙœÈ ’„UÙ⁄UË – ∑§Ê‹ ∑§⁄U◊ Á’Áœ Á‚⁄U œÁ⁄U πÙ⁄UËH
÷≈UË¥ ⁄UÉÊÈ’⁄U ◊ÊÃÈ ‚’ ∑§Á⁄U ¬˝’ÙœÈ ¬Á⁄UÃÙ·È–
•¢’ ߸‚ •ÊœËŸ ¡ªÈ ∑§Ê„ÈU Ÿ Œß• ŒÙ·ÈH
‚¢ÅÿÊ 4] ∞∑§ ¬‹∑§ ‚à‚¢ª‚ ¬˝÷Ȭ˝ÊÁåÔÃ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
‚flÊ ‚◊ÿ ŒÒ•° ’ŸÈ ŒËã„UÊ – ◊Ù⁄U ◊ŸÙ⁄UÕÈ ‚»§‹ Ÿ ∑§Ëã„UÊH
∑§ı‚ÀÿÊ ∑§„U ŒÙ‚È Ÿ ∑§Ê„ÍU – ∑§⁄U◊ Á’’‚ ŒÈπ ‚Èπ ¿UÁà ‹Ê„UÍH
∑§Ê„ÈU Ÿ ∑§Ê©U ‚Èπ ŒÈπ ∑§⁄U ŒÊÃÊ– ÁŸ¡ ∑Χà ∑§⁄U◊ ÷Êª ‚’È ÷˝ÊÃÊH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 2– 244– 8, 2– 244, 2– 69– 4,
2– 282– 3, 2– 92– 4)
¬Ê°ø ÷Í‹Ù¥∑§Ê fláʸŸ ÷Ë üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
∑§Ã Á’Áœ ‚Ρ˥ ŸÊÁ⁄U ¡ª ◊Ê„UË¥ – ¬⁄Uʜ˟ ‚¬Ÿ„È°U ‚ÈπÈ ŸÊ„UË¥H
◊Ù„U ‚∑§‹ éÿÊÁœã„U ∑§⁄U ◊Í‹Ê– ÁÃã„U Ã ¬ÈÁŸ ©U¬¡Á„¢U ’„ÈU ‚Í‹ÊH
Á¿UÁà ¡‹ ¬Êfl∑§ ªªŸ ‚◊Ë⁄UÊ – ¬¢ø ⁄UÁøà •Áà •œ◊ ‚⁄UË⁄UÊH
߸Sfl⁄U •¢‚ ¡Ëfl •Á’ŸÊ‚Ë– øß •◊‹ ‚„U¡ ‚Èπ⁄UÊ‚ËH
©U¬¡ß ⁄UÊ◊ ø⁄UŸ Á’SflÊ‚Ê– ÷fl ÁŸÁœ Ã⁄U Ÿ⁄U Á’ŸÁ„¢U ¬˝ÿÊ‚ÊH
(⁄UÊ0ø0◊Ê 1– 102– 5, 7– 121– 29, 4– 11– 4;
7– 117– 2, 7– 55– 9)
ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸÁ‹Áπà ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªó
•Ê¬∑§Ù ©U‚ Sfl¡Ÿó©U‚ √ÿÁQ§¬⁄U ÷Ë ∑˝§Ùœ Ÿ„UË¥
•ÊÿªÊ, ¡Ù •Ê¬∑§Ê ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄UªÊ, •Ê¬∑§Ù ŒÈ—π
ŒªÊ– •Ê¬ Á∑§‚Ë∑§Ù ’È⁄UÊ Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê¥ª, Á∑§‚Ë∑§Ê ’È⁄UÊ
Ÿ„UË¥ ‚Ùø¥ª, Á∑§‚Ë∑§Ê ’È⁄UÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª– Á∑§‚Ë‚ ∑§÷Ë ÷Ë
•Ê¬∑§Ë ‹«∏UÊ߸ Ÿ„UË¥ „U٪˖ ‚’∑§ ¬˝Áà ¬˝◊ ⁄U„UªÊ–
(6) ŸÊ◊◊¥ •Ÿãà ‡ÊÁQ§ó÷ªflÊŸÔ˜∑§ ŸÊ◊◊¥
•Ÿãà ‡ÊÁQ§ „ÒU– ŸÊ◊∑§Ë •¬Ê⁄U ◊Á„U◊Ê „ÒU– ŸÊ◊‚ ‚’
∑ȧ¿U ‚ê÷fl „ÒU– üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚◊¥ •ÊÿÊ „ÒUó
÷Êÿ° ∑ȧ÷Êÿ° •Ÿπ •Ê‹‚„Í°U – ŸÊ◊ ¡¬Ã ◊¢ª‹ ÁŒÁ‚ Œ‚„Í°UH
Á’’‚„È°U ¡Ê‚È ŸÊ◊ Ÿ⁄U ∑§„U„UË¥ – ¡Ÿ◊ •Ÿ∑§ ⁄UÁøà •ÉÊ Œ„U„UË¥H
’Ê⁄U∑§ ⁄UÊ◊ ∑§„Uà ¡ª ¡™§– „UÙà Ã⁄UŸ ÃÊ⁄UŸ Ÿ⁄U Ã™§H
¡Ê‚È ŸÊ◊ ‚ÈÁ◊⁄Uà ∞∑§ ’Ê⁄UÊ – ©UÃ⁄UÁ„¢U Ÿ⁄U ÷flÁ‚¢œÈ •¬Ê⁄UÊH
(⁄UÊ0ø0◊Ê0 1– 28– 1, 1– 119– 3, 2– 217– 4,
2– 101– 3)
÷Êfl ÿ„U „ÒUó÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ ∑Ò§‚ „UË ‹¥, ©U‚‚
Œ‚Ù¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥◊¥ ◊¢ª‹ „UË „U٪ʖ Áflfl‡ÊÃÊ‚ ÷Ë ÿÁŒ
∑§Ù߸ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ ‹ ‹ ÃÙ ©U‚∑§ •Ÿ∑§ ¡ã◊Ù¥∑§
¬Ê¬ ¡‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ß‚ ¡ªÃ˜◊¥ ¡Ù ∞∑§ ’Ê⁄U “⁄UÊ◊” ∑§„U
Z ¡ËflŸ∑§Ë ¬ÍáʸÃÊ „ÒU–
35
ŒÃ „Ò¥U, fl Ã⁄UŸ-ÃÊ⁄UŸflÊ‹ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ∞∑§ ’Ê⁄U ŸÊ◊∑§Ê
S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „UË •¬Ê⁄U ÷fl‚ʪ⁄U∑§ ¬Ê⁄U ©UÃ⁄U ¡ÊÃ „Ò¥U–
ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ÁŸêÔŸÁ‹Áπà ¬˝÷Êfl „UÙ¥ªó
ŸÊ◊-¡¬◊¥ ª„U⁄UË ‹ªŸ „UÙ ¡ÊÿªË, ŸÊ◊-¡¬ •Ê¬∑§Ê
¡ËflŸ ’Ÿ ¡ÊÿªÊ, ŸÊ◊∑§Ë S◊ÎÁà ’ŸË ⁄U„UªË, NUŒÿ
•ÊŸãŒ‚ ÷⁄UÊ ⁄U„UªÊ–
(7) ÁflœÊŸ ◊¢ª‹∑§Ê⁄UËó•¬ŸË Ã⁄U»§‚ ’ÈÁh
•ı⁄U Áflfl∑§∑§Ë ‚Ë◊ÊÃ∑§ ¬Í⁄UË ‚ÊflœÊŸË ⁄UπŸ∑§ ’ÊŒ ÷Ë
•Ê¬∑§ ¡ËflŸ◊¥ Á¡‚ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ¬Á⁄UÁSÕÁÃ∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ „ÒUó÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÁflœÊŸ– ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê
ÁflœÊŸ ‚ŒÒfl Á„UÃ∑§Ê⁄UËó◊¢ª‹∑§Ê⁄UË „UË „UÙÃÊ „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜
•Ê¬∑§ ‚ëÔø ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ „Ò¥U– fl •Ê¬∑§ •Á„UÃ∑§Ë ’ÊÃ
‚Ùø „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã, ∑§⁄¥Uª ∑Ò§‚? ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÷¡Ë ªÿË
¬˝ÁÃ∑ͧ‹ÃÊ ÃÙ ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê •ÊÚ¬⁄U‡ÊŸ „ÒU–
•ÊÚ¬⁄U‡ÊŸ‚ fl •Ê¬∑§Ë ªãŒªË∑§Ù ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U
•Ê¬∑§Ù ‡ÊÈh ∞fl¢ ŸË⁄UÙª ’ŸÊÃ „Ò¥U– •Ê¬∑§Ë ªãŒªË „ÒU,
•Ê¬∑§Ë ¬Ê°ø ÷Í‹¥, Á¡Ÿ∑§Ê ÁflfløŸ ™§¬⁄U Á’ãŒÈ-‚¢ÅÿÊ
¬Ê°ø◊¥ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUó¬⁄Uʜ˟ÃÊ, ◊Ù„U •ÊÁŒ– ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ÃÊ
•Ê¬∑§ ŒÈ—π∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬∑§Ë ¬Ê°ø ÷Í‹¥ „UË
•Ê¬∑§Ù ŒÈ—π ŒÃË „Ò¥U – ÷ªflÊŸÔ˜ ߟ∑§Ù Á◊≈UÊŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ
ŒÃ „Ò¥U–
ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§ ’ÊŒ •Ê¬∑§Ù Ÿ ÃÙ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ÃÊ∑§Ê
÷ÿ ‹ªªÊ, Ÿ ©U‚∑§ •ÊŸ¬⁄U ŒÈ—π „U٪ʖ
(8) ◊Á„U◊Êó÷ªflÊŸ˜ ‚ŒÒfl „Ò¥U, ‚’∑§ „Ò¥U,
‚’◊¥ „Ò¥U, ‚fl¸òÊ „Ò¥U, ‚fl¸ôÊ „Ò¥U, ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜ „Ò¥U, ¬⁄U◊ ‚ÈNUŒ
„Ò¥U, ¬ÁÃìÊflŸ „Ò¥U, ∑§L§áÊʂʪ⁄U „Ò¥U, ◊⁄U ‚ëÔø ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ
„Ò¥U– ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ß‚ ◊Á„U◊Ê∑§Ù ◊ÊŸÃ „UË •Ê¬ ÁŸÁ‡ÔøãÃ,
ÁŸ÷¸ÿ, ÁŸ«U⁄U, ÁŸ◊¸‹, ÁŸÌfl∑§Ê⁄U, ÁŸ◊¸◊, ÁŸc∑§Ê◊, ÁŸflÒ̧⁄U,
ÁŸ⁄UÁ÷◊ÊŸ „UÙ ¡Êÿ°ª–
ߟ ‚ëÔøË ’ÊÃÙ¥∑§Ù ◊ÊŸŸ∑§Ê ¬˝÷Êfl „UÙªÊó¬⁄U◊
‡ÊÊÁãÃ, ¡Ëflã◊ÈÁQ§, ÷ªfljÁQ§, ÷ªflà¬˝◊– ÿ„UË ◊ÊŸfl
36 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
∑§„UÊŸËó ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ
(üÊË“ø∑˝§”)
[1]
fl ÁfllʬË∆U∑§ SÔŸÊÃ∑§ „Ò¥U– ÁfllʬË∆U∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ∑§Ë
‚»§‹ÃÊ „UË „ÒU ‚◊Ê¡-‚flÊ◊¥– Œ‡Ê-‚flÊ∑§Ë ¬˝’‹
¬˝⁄UáÊÊŸ „UË ß‚ ‚¢SÕÊ∑§Ë ŸË¥fl ⁄UπË •ı⁄U Œ‡Ê∑§
Sflʜ˟ÃÊ-‚¢ª˝Ê◊◊¥ ß‚∑§ Á‡ÊˇÊ∑§Ù¥ ∞fl¢ ¿UÊòÊÙ¥Ÿ Á∑§ÃŸÊ
’Á‹ŒÊŸ Á∑§ÿÊ, ÿ„U ÃÙ Œ‡Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸÃÊ „UË „ÒU–
fl ©U‚ ªı⁄Ufl◊ÿË ‚¢SÕÊ∑§ SÔŸÊÃ∑§ „Ò¥U– Œ‡Ê-‚flÊ ©UŸ∑§Ê
Sfl÷ÊflªÃ ªÈáÊ „UÙŸÊ „UË øÊÁ„Uÿ–
ŒÈ’‹Ê-¬Ã‹Ê ‚Ê°fl‹Ê ‡Ê⁄UË⁄U, „°U‚ÃÊ-‚Ê ªÙ‹
◊Èπ, ÉÊÈ°ÉÊ⁄UÊ‹ ‚°flÊ⁄U ∑§‡Ê, ŸòÊÙ¥¬⁄U ø‡◊Ê, ∑§‹Ê߸◊¥ ’°œË
ÉÊ«∏UË, ¬Ò⁄UÙ¥◊¥ øåÔ¬‹óŒÍœ-‚Ë ©U¡‹Ë ‚»§Œ πÊŒË ÃÙ
‚◊Ê¡-‚fl∑§∑§Ê ¬ÁflòÊ flSÔòÊ „ÒU– •Ê¬ ©Uã„¥U ∞∑§ ’Ê⁄U
Œπ ‹¥ ÃÙ ‚„U¡ „UË ÷Í‹ Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã– ’«∏UÊ Á◊‹Ÿ‚Ê⁄U
Sfl÷Êfl „ÒU– ’«∏UË Áfl‹ˇÊáÊ ¬˝ÁÃ÷Ê „ÒU– flÄÔÃÎàfl-‡ÊÁQ§∑§Ë
ÃÙ ¬ÍÁ¿Uÿ „UË ◊Ö Á¡‚◊¥ flQ§Ê ’ŸŸ∑§Ë ÿÙÇÿÃÊ Ÿ„UË¥
„UÙªË, fl„U ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ ∑Ò§‚ ∑§⁄UªÊ– fl ÃÙ ‚ÊœÊ⁄UáÊ
’ÊÃøËÃ◊¥ ÷Ë øÈ≈UÁ∑§ÿÊ° ‹Ã, ©U¬Œ‡Ê ŒÃ, √ÿÊÅÿÊŸ‚ „UË
ŒÃ ø‹Ã „Ò¥U–
’Á‹ŒÊŸóŒ‡Ê∑§ Á‹ÿ ’Á‹ŒÊŸ∑§Ë ¬È∑§Ê⁄U ªÍ°¡ÃË
ÕË ©UŸ∑§ ∑§ÊŸÙ¥◊¥– •Ê¡ Ÿ„UË¥ ªÍ°¡ÃË ‚Ù ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÃÊ;
Á∑¢§ÃÈ ©U‚ ‚◊ÿ ÿȪ „UË ŒÍ‚⁄UÊ ÕÊ– ‹Ê∆UË, ªÙ‹Ë, ¡‹ó
ÁflŒ‡ÊË ‚⁄U∑§Ê⁄U •¬ŸË ¬Í⁄UË ‡ÊÁQ§‚ Œ◊Ÿ¬⁄U ©UÃ⁄U •ÊÿË
ÕË– Œ‡ÊŸ øÈŸıÃË SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U ‹Ë ÕË– fl ©U‚ ‚◊ÿ
∞∑§ ¬Í⁄U Á¡‹∑§ •ÊãŒÙ‹Ÿ∑§Ê ŸÃÎàfl ∑§⁄U ⁄U„U Õ– ¬Í⁄U ÃËŸ
’Ê⁄U ©Uã„¥U ¡‹ ¡ÊŸÊ ¬«∏UÊ– ∑§Ù߸ ∞‚Ë ∑§Á∆UŸÊ߸ Ÿ„UË¥,
Á¡‚ ©Uã„UÙ¥Ÿ Ÿ ©U∆UÊÿÊ „UÙ–
•Ê¡∑§Ë ’Êà •’ ŒÍ‚⁄UË „ÒU– •Ê¡ fl øÊ„UÃ ÃÙ
Á∑§‚Ë ©UëÔø ¬Œ¬⁄U „UÙÃ– Á◊òÊÙ¥Ÿ ©UŸ‚ øÈŸÊfl◊¥ π«∏U
„UÙŸ∑§Ê •Êª˝„U ÷Ë Á∑§ÿÊ ÕÊ •ı⁄U ‚»§‹ÃÊ ÃÙ ÁŸÁ‡ÔøÃ
„UË ÕË– fl ¬˝Ê⁄Uê÷‚ ÁflÁøòÊ Sfl÷Êfl∑§ ⁄U„U „Ò¥U– Á◊òÊÙ¥∑§Ù
©Uã„UÙ¥Ÿ ŒÙ ≈ÍU∑§ ©UûÊ⁄U Œ ÁŒÿÊó“◊Ò¥ ‡ÊÊ‚∑§ Ÿ„UË¥, ‚fl∑§
[÷ʪ 89
⁄U„UÊ „Í°U– ‚fl∑§ „UË ⁄U„UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U–”
“fl„UÊ° •Ê¬ •Áœ∑§ ‚flÊ ∑§⁄U ‚∑¥§ª–” ÿ„U Ã∑¸§ ÷Ë
•ÊÿÊ ÕÊ– ß‚∑§Ë ©U¬ÿÙÁªÃÊ •ı⁄U ◊„UûÊÊ fl Ÿ ‚◊¤ÊÃ
„UÙ¥, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU; Á∑¢§ÃÈ ©UŸ∑§Ê ÁŸ‡Ôøÿ ∑§÷Ë …UË‹Ê Ÿ„UË¥
¬«∏UÊ ∑§⁄UÃÊ– ©UŸ∑§Ê ŒÎÁcÔ≈U∑§ÙáÊ ÷Ë ◊„Uûfl¬Íáʸ „ÒUó
“¡ŸÃÊ∑§Ù •Áœ∑§ÊÁ⁄UÿÙ¥‚ ÷Ë •Áœ∑§ ©U‚ ‚fl∑§∑§Ë
•¬ˇÊÊ „ÒU, ¡Ù ©U‚∑§ ’Ëø ⁄U„U∑§⁄U ©U‚∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄U–”
“¡ŸÃÊ∑§ ’Ëø ⁄U„U∑§⁄U ¡ŸÃÊ∑§Ë ‚flÊ–” ÿ„UÊ°‚
fl„UÊ° Œı⁄UÊ ∑§⁄UŸ •ı⁄U √ÿÊÅÿÊŸ ŒŸ∑§Ù „UË ÃÙ ¡Ÿ-‚flÊ
∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ ÄÿÊ M§¬ „UÙ
‚∑§ÃÊ „ÒU? ÿ„U M§¬ •Êfl‡ÿ∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU, ◊„Uûfl¬Íáʸ Ÿ„UË¥
„ÒU, ÿ„U ∑§„UªÊ ÷Ë ∑§ıŸ–
“¡ŸÃÊ∑§Ù, Œ‡Ê∑§Ù •Ê¡ ŸÃÊ Ÿ„UË¥, •ë¿U ŸÊªÁ⁄U∑§
øÊÁ„Uÿ–” ©Uã„UÙ¥Ÿ Sflÿ¢ ÷Ë •¬Ÿ ‚ê◊Êãÿ ŸÃÊ∑§Ë ß‚
¬È∑§Ê⁄U∑§Ù ∑§ß¸ ’Ê⁄U ŒÈ„U⁄UÊÿÊ „ÒU– •Ê¡ „UË ÄÿÙ¥ ©UŸ∑§ ◊Ÿ◊¥
ÿ„U •Ê ⁄U„UÊ „ÒUó“ÃÍ ÷Ë ÃÊ ŸÃÊ „ÒU?” “•Ê¬‹Êª ‚fl∑§
„Ò¥U ÿÊ ŸÃÊ?” ∞∑§Ÿ ∞∑§ ÁŒŸ ¬Í¿UÊ ÕÊ ©UŸ‚ “ÿ„U
‚fl∑§∑§Ê fl‡Ê „ÒU? •Ê¬ ÄÿÊ ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ √ÿÊÅÿÊŸ
ŒÃ ÉÊÍ◊Ÿ‚ ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU?”
“„U◊Ê⁄UË ‚flÊ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ÉÊ⁄U‹Í ‚fl∑§‚ ŒÍ‚⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
„ÒU?” ©U‚ ÁŒŸ ©Uã„UÙ¥Ÿ „°U‚∑§⁄U ©UûÊ⁄U Œ ÁŒÿÊ ÕÊó“„U◊
Sflë¿UÃÊ, ‚ÊflœÊŸË, •ŸÈ‡ÊÊ‚Ÿ, ÁfllÊ∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄UÃ
„Ò¥U– Sflÿ¢ „U◊ ßã„¥U Ÿ ⁄Uπ¥ ÃÙ ‹Ùª ‚Ëπ¥ª ∑Ò§‚? „U◊
¡ŸÃÊ∑§ ÁfløÊ⁄UÙ¥∑§Ù ¡Êª˝ÃÔ˜ ∞fl¢ ¬Á⁄U◊ÊÌ¡Ã ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
∆UË∑§ ÁŒ‡ÊÊ ÁŒπÊŸÊ •ı⁄U ©Uœ⁄U ø‹Ÿ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ ŒŸÊ
„U◊Ê⁄UÊ ∑§Ê◊ „ÒU– ÿ„UË „U◊Ê⁄UË ‚flÊ „ÒU– ¡Ÿ-¡Êª⁄UáÊ‚
•Áœ∑§ ◊„Uûfl∑§Ë ‚◊Ê¡-‚flÊ •ı⁄U ÄÿÊ „UÙªË?”
∑§Ù߸ ©UŸ‚ ’„U‚ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊ° ¬Ê⁄U ¬Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
‹ÙªÙ¥∑§ •≈U¬≈U Ã∑§ÙZ∑§Ê ©UûÊ⁄U ŒŸÊ ÃÙ ©UŸ∑§Ë ‚flÊ∑§Ê
∞∑§ ◊ÈÅÿ •¢ª „UË „ÒU, ‹Á∑§Ÿ ’Í…∏U ◊„UÊà◊Ê¡ËŸ ¡Ù
•Êà◊ÁŸ⁄UˡÊáÊ, •Êà◊‡ÊÙœŸ∑§Ë ¬˝’‹ ¬˝⁄UáÊÊ ŒË ÕËó
‚¢ÅÿÊ 4] ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
Á∑§‚Ë ŒÍ‚⁄UŸ ©U‚ Á∑§ÃŸÊ ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ, ÿ„U ∑§„UŸÊ ÃÙ
∑§Á∆UŸ „ÒU; Á∑¢§ÃÈ ©Uã„UÙ¥Ÿ ©U‚ ’«∏UË ªê÷Ë⁄UÃÊ‚ ª˝„UáÊ
Á∑§ÿÊ ÕÊ– fl„U ¬˝⁄UáÊÊ „UË ©Uã„¥U ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ˇÊòÊ◊¥ ‹
•ÊÿË ÕË, ÿ„U ∑§„UŸÊ ∑ȧ¿U •‚¢ªÃ Ÿ„UË¥ „U٪ʖ ‚◊Ê¡-
‚flÊ∑§Ù ©Uã„UÙ¥Ÿ ∞∑§ ‚ÊœŸ ◊ÊŸÊ ÕÊ •Êà◊‡ÊÈÁh∑§Ê– fl
Œ‡Ê-‚flÊó¡ŸÃÊ-¡ŸÊŒ¸Ÿ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ •Êÿ Õ– fl„U
•Êà◊‡ÊÙœŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ ©UŸ∑§ ÷ËÃ⁄U ∑§÷Ë ◊㌠÷‹ ¬«∏UË
„UÙ, ¬˝‚ÈåÔà Ÿ„UË¥ „ÈU߸ •ı⁄U •Ê¡ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ÄÿÙ¥ fl„U ¡ª
¬«∏UË „ÒU–
“√ÿÊÅÿÊŸ ŒŸ‚   „UË ‚◊Ê¡∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ?
ÿ„UË ‚◊Ê¡-‚flÊ „ÒU?” ∞∑§ ÁŒŸ ∞‚ ¬˝‡ÔŸÙ¥∑§Ê fl
„°U‚∑§⁄U ©UûÊ⁄U ŒÃ Õ– •Ê¡ ¡’ ∑§Ù߸ ¬˝‡ÔŸ∑§Ãʸ Ÿ„UË¥ „ÒU,
•Ê¡ ¡’ ‚fl¸òÊ ©UŸ∑§ SflʪÃ◊¥ ÷Ë«∏U ¡ÿäflÁŸ ∑§⁄UÃË,
◊Ê‹Ê∞° ‚¡Êÿ π«∏UË ⁄U„UÃË „ÒU, ÿ„U ¬˝‡ÔŸ ©UŸ∑§ ◊Ÿ◊¥
¬˝’‹ ÄÿÙ¥ „UÙÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU? ©UŸ∑§ ÷ËÃ⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ∑§ıŸ
©UŸ‚ ßß ÃËπ Sfl⁄U◊¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U ¬Í¿UÃÊ „ÒU, ß‚∑§Ê ∑§Ù߸
‚◊ʜʟ fl ∑§⁄U Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ–
“„U◊ Sflë¿UÃÊ, ‚ÊflœÊŸË, •ŸÈ‡ÊÊ‚Ÿ∑§Ê ¬˝øÊ⁄U
∑§⁄UÃ „Ò¥U– „U◊ Sflÿ¢ ßã„¥U Ÿ ⁄Uπ¥ ÃÙ ‹Ùª ‚Ëπ¥ª ∑Ò§‚–”
•Ê¡ ©UŸ∑§Ê ÿ„U Sflÿ¢∑§Ê ©UûÊ⁄U ¡Ò‚ ©UŸ∑§ ◊ÁSÃcÔ∑§◊¥
œœ∑§∑§⁄U ¡‹ ©U∆UÊ „ÒU–
“Á∑§ÃŸÙ¥Ÿ „U◊Ê⁄U √ÿÊÅÿÊŸÙ¥‚ Sflë¿UÃÊ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ
‹Ë? Á∑§ÃŸÙ¥Ÿ ‚ÊflœÊŸË ‚ËπË? Á∑§ÃŸÙ¥Ÿ •ŸÈ‡ÊÊ‚Ÿ∑§Ê
¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸÊ •¬ŸÊÿÊ?” ÁŸ⁄UʇÊÊ‚ Á‚⁄U ¤ÊÈ∑§ ªÿÊ
©UŸ∑§Ê–
“Sflÿ¢‚fl∑§ ◊⁄U-¡Ò‚ ’Ê‹ ⁄UπÃ „Ò¥U– ◊⁄U ‚◊ÊŸ
Ÿ¢ª Á‚⁄U ⁄U„UÃ „Ò¥U– ÿ„UË øåÔ¬‹ ¬„UŸÃ „Ò¥U– ÿ„U ÉÊ«∏UË Ÿ
‚„UËóÉÊ«∏UË ’Ê°œÃ „Ò¥U–” ©Uã„UÙ¥Ÿ ∑§÷Ë ß‚ ’Êì⁄U ªfl¸
Á∑§ÿÊ ÕÊ Á∑§ ‹Ùª ⁄U„UŸ-‚„UŸ◊¥ ©UŸ∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸ
‹ª „Ò¥U– ©UŸ∑§-¡Ò‚Ë œÙÃË ¬„UŸŸÊ, flÒ‚Ê „UË ∑ȧ⁄UÃÊ
’ŸflÊŸÊ, ∑ȧÃ¸∑§ ™§¬⁄U∑§Ê ’≈UŸ ©Uã„UË¥∑§ ‚◊ÊŸ πÈ‹Ê
⁄UπŸÊó•’ ÃÙ ª˝Ê◊Ù¥∑§ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ‹Ùª ÷Ë ∑ȧ¿U ’ÊÃÙ¥◊¥
©UŸ∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
37
“©UŸ◊¥ •Ÿ∑§ òÊÈÁ≈UÿÊ° „Ò¥U– fl ’Ù‹Ÿ◊¥ ∑ȧ¿U ªŒ¸Ÿ
∞∑§ •Ù⁄U ¤ÊÈ∑§Ê∑§⁄U ’Ù‹Ã „Ò¥U, ø‹Ÿ◊¥ „UÊÕ •Áœ∑§
Á„U‹ÊÃ „Ò¥U– „UÊÕ œÙŸ◊¥...........⁄U„UŸ ŒËÁ¡ÿ òÊÈÁ≈UÿÙ¥∑§Ë
’ÊÖ òÊÈÁ≈UÿÊ° Á∑§‚◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃË¥; Á∑¢§ÃÈ ÿ„U „ÒU ÄÿÊ?
©UŸ∑§Ë òÊÈÁ≈UÿÊ° ßÃŸË √ÿʬ∑§ ÄÿÙ¥ „UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U? ‹Ùª
òÊÈÁ≈UÿÙ¥◊¥ ©UŸ∑§Ë ∆UË∑§-∆UË∑§ ÄÿÙ¥ Ÿ∑§‹ ∑§⁄UÃ „Ò¥U?”
“◊Ò¥ ÄÿÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U? ◊Ȥʂ ‚◊Ê¡∑§Ë ∑§ıŸ-‚Ë
‚flÊ „UÙ ⁄U„UË „ÒU?” fl Á‚⁄U ¬∑§«∏U∑§⁄U ’Ò∆U ªÿ „Ò¥U •Ê¡–
“©UŸ∑§ ©U¬Œ‡ÊÙ¥, √ÿÊÅÿÊŸÙ¥∑§Ê ÄÿÊ ¬˝÷Êfl? ©Uã„UÙ¥Ÿ
‚◊Ê¡∑§Ù ŒÙ·ó•¬Ÿ ŒÙ· „UË ÃÙ ’Ê°≈U– ‹ÙªÙ¥Ÿ ©UŸ∑§
ŒÙ·-„UË-ŒÙ· Á‹ÿ!”
√ÿʬ∑§ó√ÿʬ∑§ „UÙÃ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U ©UŸ∑§ ŒÙ·– ¡Ò‚
‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ∞°, ¬Í⁄UÊ •Ê∑§Ê‡Ê ◊Ò‹Ê, ÁÉÊŸıŸÊ „UÙÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ
„ÒU ©UŸ∑§ ŒÙ·Ù¥‚– ©Uã„UÙ¥Ÿ ŸòÊÙ¥¬⁄U „UÊÕ ⁄Uπ Á‹ÿ– ∑§Ù߸
flÖÊ˝-∑§∑¸§‡Ê Sfl⁄U◊¥ ¬Í¿U ⁄U„UÊ „ÒU ©UŸ‚ó“ÃÍ ‚◊Ê¡∑§Ê
‚fl∑§ „ÒU? ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ ∑§Ë „ÒU ÃÍŸ? ÿ„UË „ÒU Ã⁄UË
‚◊Ê¡-‚flÊ?”
ÄÿÊ ©UûÊ⁄U „ÒU ©UŸ∑§ ¬Ê‚– ©UŸ∑§ ŸòÊ •Ê¡ ß‚
∞∑§ÊãÃ◊¥ ≈U¬Ê≈U¬ ’Í°Œ¥ Áª⁄UÊÃ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U–
& & &
[2]
fl„U ÷Ë ÁfllʬË∆U∑§Ê SÔŸÊÃ∑§ „ÒU– ’Í…∏U ◊„UÊà◊Ê¡Ë∑§Ë
flÊáÊˬ⁄U ©U‚∑§Ë ÁŸcÔ∆UÊ ÁfllʬË∆U◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UŸ‚ ’„ÈUÃ
¬„U‹‚   ⁄U„UË „ÒU– ◊„UÊà◊Ê¡Ë∑§Ë •Á„¢U‚Ê •ı⁄U •Êà◊‡ÊÙœŸ∑§Ë
¬˝⁄UáÊÊŸ ©U‚ ÷Ë ’„ÈUà •Ê∑§Ì·Ã Á∑§ÿÊ– •Êà◊‡ÊÈÁh∑§Ë
œÈŸ ©U‚∑§Ë ’„ÈUà ¬È⁄UÊŸË „ÒU–
ŒÈ’‹Ê-¬Ã‹Ê ∑ȧ¿U ‹‹Ê߸ Á‹ÿ ª¥„ÈU•Ê° ªÙ⁄UÊ
‡Ê⁄UË⁄U, ªê÷Ë⁄U ªÙ‹ ◊Èπ, ÉÊÈ≈UÊ Á‚⁄U, ’«∏UË-‚Ë øÈÁ≈UÿÊ,
Ÿ¢ª Á’flÊ߸÷⁄U ¬Ò⁄U, πÊŒË∑§Ê ◊≈U◊Ò‹Ê ∑ȧÃʸ, πÍ’ ◊Ù≈UË
∑ȧ¿U ◊Ò‹Ë œÙÃËó©U‚ ÁfllʬË∆U◊¥ ©U‚∑§ ‚„U¬Ê∆UË ‚ŒÊ
Áø…∏UÊÃ ⁄U„U „Ò¥U– •Õ¸‡ÊÊSÔòÊ •ı⁄U ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ’Œ‹ fl„U
Œ‡Ê¸Ÿ‡ÊÊSÔòÊ •ı⁄U ‚¢S∑ΧÃ∑§Ê ¿UÊòÊ ÕÊ– ø◊«∏U∑§Ë øåÔ¬‹∑§
SÕÊŸ¬⁄U ‹∑§«∏UË∑§Ë øÁ^ÔUÿÊ° ¬„UŸÃÊ ÕÊ– ©U‚∑§Ë øÈÁ≈UÿÊ
38 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
•ı⁄U ¡Ÿ™§∑§Ê ’«∏UÊ ©U¬„UÊ‚ „ÈU•Ê, ‹Á∑§Ÿ ’«∏UÊ ªê÷Ë⁄U
„ÒU fl„U– ’„ÈUà ∑§◊ „°U‚ÃÊ „ÒU– ¡’ œË⁄U‚ ÃÁŸ∑§-‚Ê
„°U‚ÃÊ „ÒUó¡Ò‚ ◊ÙÃË Á’π⁄U ¬«∏U „UÙ¥– ©U‚∑§Ë ªê÷Ë⁄UÃÊ
∞‚Ë „ÒU Á∑§ ©U‚∑§Ê ©U¬„UÊ‚ ∑§⁄U∑§ ©U¬„UÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„UË ‚¢∑ȧÁøà „UÙ ©U∆UÃÊ „ÒU– fl„U ¬Í⁄U ÁfllʬË∆U-¡ËflŸ◊¥
flÒ‚-∑§Ê-flÒ‚Ê „UË ⁄U„UÊ •ÊÿÊ ÕÊ– ©U‚∑§Ë ∞∑§ ◊á«U‹Ë
’Ÿ ªÿË ÕË œË⁄U-œË⁄U– ÿ„U ©U‚Ë∑§Ë ªê÷Ë⁄UÃÊ∑§Ê ¬˝÷Êfl
ÕÊ Á∑§ ÁfllʬË∆U◊¥ ÷Ë ∑ȧ¿U ÁŒŸ ∑ȧ¿U ¿UÊòÊ ’«∏UË øÈÁ≈UÿÊ
⁄UπŸ •ı⁄U ‚ãäÿÊ ∑§⁄UŸ ‹ª Õ–
‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ •Êà◊‡ÊÈÁh∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU, ÿ„U ’ÊÃ
©U‚ ∑ȧ¿U ∆UË∑§-∆UË∑§ ¡◊Ë Ÿ„UË¥, ‹Á∑§Ÿ ◊„UÊà◊Ê¡ËŸ
Œ‡Ê-‚flÊ, ‚◊Ê¡-‚flÊ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ ŒË, fl„U ¬˝⁄UáÊÊ ©U‚∑§
NUŒÿ◊¥ ÷Ë ’‚ ªÿË ÕË, ‹Á∑§Ÿ fl„U flQ§Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– fl„U
ÃÙ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ’ÊÃøËÃ◊¥ ÷Ë ‡ÊéŒÙ¥∑§Ù ßÃŸÊ Ãı‹-Ãı‹∑§⁄U
◊Èπ‚ ÁŸ∑§Ê‹ÃÊ „ÒU, ¡Ò‚ ∑§Ù߸ ’„ÈUà ’«∏UË ‚ê¬ÁûÊ √ÿÿ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „UÙ– Œ‚ ‡ÊéŒ∑§Ê ∑§Ê◊ øÊ⁄U◊¥ ø‹ ‚∑§ ÃÙ fl„U
‚Ê…∏U øÊ⁄U ’Ù‹ŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥– ¡Ù flQ§Ê Ÿ„UË¥, fl„U ÷‹Ê
ŸÃÊ ∑Ò§‚ „UÙªÊ •ı⁄U ¡Ù ŸÃÊ Ÿ„UË¥, ¬ÈÁ‹‚ ©U‚∑§ ¬Ë¿U
∑§÷Ë ÄÿÙ¥ ¬«∏UªË– Œ‡Ê∑§ ßß ◊„UÊŸÔ˜ ‚¢ÉÊ·¸◊¥ ÷Ë ©U‚∑§Ë
’Êà Á∑§‚ËŸ Ÿ„UË¥ ¬Í¿UË– fl„U ¡‹ Ÿ„UË¥ ªÿÊ, ©U‚ Á∑§‚ËŸ
∞∑§ œÄÔ∑§ÊÃ∑§ Ÿ„UË¥ ÁŒÿÊ– •Ê¡ ¡’ øÊ⁄UÙ¥ •Ù⁄U œÍ◊
„ÒU, •Ê¡ ÷Ë ©U‚ ∑§Ù߸ ¬Í¿UŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥– fl„U ∑§÷Ë ŸÃÊ
ÃÙ ÕÊ „UË Ÿ„UË¥–
ÁfllʬË∆U‚ fl„U •¬Ÿ ÉÊ⁄U ø‹Ê •ÊÿÊ– ÉÊ⁄U¬⁄U
πÃË∑§ ∑§Ê◊◊¥ ¡È≈U ªÿÊ– fl„U ∑ȧ^ÔUË ∑§Ê≈UÃÊ „ÒU, ÉÊÊ‚
¿UË‹ÃÊ „ÒU, πÃ◊¥ πÊŒ •¬Ÿ Á‚⁄U¬⁄U ©U∆UÊ∑§⁄U ‹ ¡ÊÃÊ
„ÒU– ÁfllʬË∆U∑§Ê SÔŸÊÃ∑§ „ÒU fl„U, ÿ„U ÃÙ ¡ÊŸŸflÊ‹
¡ÊŸÃ „Ò¥U– ∞∑§ ©UlÙªË Á∑§‚ÊŸ „ÒU fl„U, ÿ„U ŒπÃ „UË
‚◊¤ÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ŒÙ¬„U⁄U-ÁflüÊÊ◊∑§ ‚◊ÿ fl„U øπʸ ø‹ÊÃÊ „ÒU–
ÉÊ⁄U◊¥ ©U‚Ÿ øπ¸ ‹Ê∑§⁄U ⁄Uπ ÁŒÿ „Ò¥U– •¬Ÿ πÃ◊¥ ©U‚Ÿ
ÕÙ«∏UË M§ß¸ ’ÙŸÊ ¬˝Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU– M§ß¸◊¥ •ë¿UË
•Ê◊ŒŸË „ÒU– ÉÊ⁄U◊¥ øπ¸ ø‹¥ ÃÙ ’Ê¡Ê⁄U‚ ∑§¬«∏U Ÿ„UË¥
[÷ʪ 89
‹Ÿ ¬«∏UÃ– ¬«∏UÙÁ‚ÿÙ¥Ÿ ÿ„U ¤Ê≈U¬≈U •ŸÈ÷fl ∑§⁄U Á‹ÿÊ
„ÒU– ©U‚∑§ ªÊ°fl∑§ Á∑§‚ÊŸ •’ M§ß¸ ’ÙŸ ‹ª „Ò¥U– ©U‚
•’ ∞∑§ ÉÊá≈U ⁄UÙ¡ ©UŸ ‹ÙªÙ¥∑§Ù øπʸ ø‹ÊŸÊ Á‚πÊŸÊ
¬«∏UÃÊ „ÒU, ¡Ù ©U‚∑§ ¬Ê‚ ’«∏U •Êª˝„U‚ ‚ËπŸ •ÊÃ „Ò¥U–
∑§÷Ë-∑§÷Ë fl„U •Ê‚¬Ê‚∑§Ë ªÁ‹ÿÊ° ¤ÊÊ«∏U ŒÃÊ
„ÒU– ªÊ°fl◊¥ ‹Ùª ¬ÃÊ Ÿ„UË¥; ÄÿÙ¥ ©U‚∑§Ê ‚ê◊ÊŸ ∑§⁄UŸ ‹ª
„Ò¥U– ‚ê÷fl× ß‚Á‹ÿ Á∑§ ÁŸàÿ ‚Êÿ¢∑§Ê‹ fl„U ¬Ë¬‹∑§
ŸËø ’Ò∆U∑§⁄U ‹ÙªÙ¥∑§Ù ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ‚ÈŸÊÃÊ „ÒU– ‹ÙªÙ¥∑§Ù
∑§„UÃÊ „ÒUó“ÃÈ◊ •¬Ÿ •Ê¬ ¬…∏UÙ ÃÙ Á∑§ÃŸÊ •ÊŸãŒ
•Êÿ– ÿ„U ÃÙ ⁄UÊ◊¡Ë∑§Ë ∑§ÕÊ „ÒU–” ’«∏U-’Í…∏U ÷Ë •’
©U‚‚ ∑§, π ¬…∏UÃ „Ò¥U– ÷Ù¡Ÿ∑§ ’ÊŒ ⁄UÊÁòÊ◊¥ ©U‚∑§Ë
¬Ê∆U‡ÊÊ‹Ê ‹ªÃË „ÒU– •’ ‹Ùª ßœ⁄U-©Uœ⁄U ∑ͧ«∏UÊ «UÊ‹Ã
«U⁄UŸ ‹ª „Ò¥Uó“¬Ê°«∏U¡Ë ÿ„UÊ° ∑ͧ«∏UÊ Œπ¥ª ÃÙ ¤ÊÊ«∏ÂU ‹∑§⁄U
¡È≈U ¬«∏¥Uª” ©U‚∑§Ê ¬Í⁄UÊ ªÊ°fl ‚ŒÊ Sflë¿U ⁄U„UÃÊ „ÒU–
fl„U ‚’⁄U ∞∑§ ◊Ë‹ ¡Ê∑§⁄U ª¢ªÊ-SÔŸÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
‚ãäÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ªËÃÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ªÊ°fl∑§ ÿÈfl∑§
•ı⁄U ’Ê‹∑§ ÃÙ ÄÿÊ ÃL§áÊ •ı⁄U flÎh ÷Ë ß‚ ¬˝ÿàÔŸ◊¥
⁄U„UÃ „Ò¥U Á∑§ ¬Ê°«∏U¡Ë ∑§„UË¥ SÔŸÊŸ ∑§⁄UŸ ¬„U‹ Ÿ ÁŸ∑§‹
¡Êÿ°– “ŒπÊ-ŒπË ¬Ê¬, ŒπÊ-ŒπË ¬Èáÿ” ‚Ù ªÊ°fl◊¥
ÃÙ ¡Ò‚ •’ ‚÷Ë ª¢ªÊSÔŸÊŸ, ‚ãäÿÊ, ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ „UÙ
ªÿ „Ò¥U– ¡Ù ªËÃÊ-¬Ê∆U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã fl ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ÿÊ
„UŸÈ◊ÊŸøÊ‹Ë‚Ê „UË ‹∑§⁄U ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë∑§Ù ‚ÈŸÊ •ÊÃ „Ò¥U–
ÁSÔòÊÿÙ¥∑§Ë øøʸ ◊à ∑§ËÁ¡ÿ, ©UŸ◊¥ ÃÙ ¬„U‹‚   ‚ÎÁcÔ≈U∑§ÃʸŸ
üÊhÊ ’Ê°≈UÃ ‚◊ÿ ’«∏UÊ ÷ʪ Œ ⁄UπÊ „ÒU– •’ ÃÙ ªÊ°fl∑§
„U‹flÊ„UÃ∑§ ¬„U‹ SÔŸÊŸ ∑§⁄U∑§ ‚Íÿ¸÷ªflÊŸÔ˜∑§Ù ∞∑§ ‹Ù≈UÊ
¡‹ ø…∏UÊÃ „Ò¥U •ı⁄U Ã’ ◊È°„U◊¥ ŒÊŸÊ «UÊ‹Ã „Ò¥U–
¡„UÊ° øÊ⁄U ’øŸ „UÙÃ „Ò¥U, fl„UÊ° πŸ∑§Ã ÷Ë „Ò¥U–
ªÊ°fl◊¥ ¤Êª«∏U ÷Ë „UÙÃ „Ò¥U– ∑§ø„U⁄UË∑§Ë ’Êà ’„ÈUà ŒÍ⁄U
ø‹Ë ªÿË– ¬Ê°«∏U¡Ë∑§ ¬Ê‚ ÷Ë ’„ÈUà ∑§◊ ¤Êª«∏U •ÊÃ
„Ò¥U– ’„ÈUÃ-‚ ¤Êª«∏UÙ¥∑§Ê ÁŸ¬≈UÊ⁄UÊ ÃÙ ßß◊¥ „UÙ ¡ÊÃÊ
„ÒUó“ø‹, ¬Ê°«∏U¡Ë∑§ ¬Ê‚ ø‹ÃÊ „Í°U–”
“÷ÒÿÊ ⁄U„UŸ ŒÙ! •’ ¬Ê°«∏U¡Ë∑§ ÿ„UÊ° ‹ ¡Ê∑§⁄U ÄÿÙ¥
‹ÁÖÔ¡Ã ∑§⁄UÃ „UÙ– ÃÈê„UË¥ ¡Ù ∑§„UÙ ‚Ù ∑§⁄U ŒÍ°–”
‚¢ÅÿÊ 4] ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
ÄÿÙ¥ ¬Ê°«∏U¡Ë∑§Ê ªÊ°fl◊¥ ßÃŸÊ ÷ÿ, ßÃŸÊ ‚ê◊ÊŸ,
ßÃŸË ¬Í¿U „ÒU, ¬Ê°«∏U¡Ë ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ– fl Ÿ ŸÃÊ „Ò¥U, Ÿ
flQ§Ê– fl ÃÙ ’Ù‹Ÿ◊¥ ÷Ë ‡ÊéŒ∑§Ë ∑Χ¬áÊÃÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U. ©Uã„¥U
•¬Ÿ ÉÊ⁄U∑§ ∑§Ê◊, •¬ŸË ¬Í¡Ê-¬Ê∆U‚ •fl∑§Ê‡Ê „UË Ÿ„UË¥
Á∑§ ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄¥U– ÿ„U ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ‚ÈŸÊŸÊ, ‹ÙªÙ¥∑§Ù
ŒÙ •ˇÊ⁄U ¬…∏UÊ ŒŸÊ, Á∑§‚Ë∑§ ¤Êª«∏U ÁŸ¬≈UÊ ŒŸÊóÿ„U ÃÙ
◊ŸÈcÿ∑§Ê ∑§Ã¸√ÿ „ÒU– ◊ŸÈcÿ •¬Ÿ ¬«∏UÙ‚Ë∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ ÃÙ ÄÿÊ ¬‡ÊÈ •ÊÿªÊ ©U‚∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ ∑§⁄UŸ?
& & & ßÃŸÊ Sflë¿U, ßÃŸÊ •ŸÈ‡ÊÊÁ‚Ã, ßÃŸÊ √ÿflÁSÕà ª˝Ê◊
[3]
“Á∑§ÃŸ Sflÿ¢‚fl∑§ „Ò¥U •Ê¬∑§ ÿ„UÊ°?” ©Uã„UÙ¥Ÿ
¬Í¿UÊ– •Ê¡ ßœ⁄U •ÊŸ¬⁄U ©Uã„¥U •¬Ÿ ÁfllʬË∆U∑§
‚„U¬Ê∆UË∑§Ê S◊⁄UáÊ „UÙ •ÊÿÊ ÕÊ– fl Á◊‹Ÿ ø‹ •Êÿ
Õ– ÿ„U ªÊ°fl, ÿ„UÊ°∑§Ë Sflë¿UÃÊ, ÿ„UÊ°∑§ ‹ÙªÙ¥∑§Ë Ãà¬⁄UÃÊ
Œπ∑§⁄U fl øÁ∑§Ã ⁄U„U ªÿ Õ– ¬Í⁄UÊ ªÊ°fl ©UŸ∑§ SflʪÃ◊¥
¡Ò‚ π«∏UÊ ÕÊ, ‹Á∑§Ÿ fl ÿ„U ¡ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ ©UŸ∑§
•ÊŸ∑§Ê Á∑§‚Ë∑§Ù ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ÕÊ– ©UŸ∑§Ê •ÊŸÊ ‚„U‚Ê
„ÈU•Ê „ÒU– ©UŸ∑§ SflʪÃ∑§ Á‹ÿ ÿ„UÊ° ∑§Ù߸ ÃÒÿÊ⁄UË „ÈU߸ „UÙ,
∞‚Ê ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU–
“„U◊ ‚÷Ë Sflÿ¢‚fl∑§ „UË „Ò¥U–” ¬Ê°«∏U¡ËŸ ¿UÙ≈UÊ-‚Ê
©UûÊ⁄U ÁŒÿÊ– “◊⁄UÊ ◊Ë’ ∞‚ Sflÿ¢‚fl∑§Ù¥‚ „ÒU, ¡Ù
’⁄UÊ’⁄U ÿ„UË¥ ⁄U„UÃ „UÙ¥– •ÊüÊ◊∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ „UÙ¥–”
©Uã„UÙ¥Ÿ Á»§⁄U ¬Í¿UÊ–
“∞‚Ê ÃÙ ÿ„UÊ° ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ „ÒU–” ¬Ê°«∏U¡Ë ßßÊ
∑§„U∑§⁄U øȬ „UÙ ¡ÊŸflÊ‹ Õ; Á∑¢§ÃÈ ©Uã„UÙ¥Ÿ ŒπÊ Á∑§
©UŸ∑§Ë ’Êà ߂ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤ÊË Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ªË– ©Uã„UÙ¥Ÿ
S¬cÔ≈U Á∑§ÿÊó“ÿ„U •ÊüÊ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ÃÙ ∞∑§
‚ÖÔ¡ŸŸ •¬ŸÊ πÊ‹Ë ◊∑§ÊŸ ¬Í⁄U ªÊ°fl∑§Ù Œ ÁŒÿÊ „ÒU–
•’ •Ê‚¬Ê‚∑§ ªÊ°fl∑§ ‹Ùª ÷Ë øπʸ ø‹ÊŸÊ ‚ËπŸ
•ÊŸ ‹ª „Ò¥U– ∑ȧ¿U ‹Ùª ¬…∏UŸ ÷Ë •ÊÃ „Ò¥U– ÿ„UÊ° ÿ„U
‚ÈÁflœÊ „ÒU Á∑§ øπ¸ ⁄Uπ ÁŒÿ ªÿ „Ò¥U– „U◊◊¥‚ Á¡‚
•fl∑§Ê‡Ê Á◊‹ÃÊ „ÒU, ÿ„UË¥ •Ê∑§⁄U ’Ò∆UÃÊ „ÒU– •¬ŸÊ ‚ÍÃ
÷Ë ∑§ÊÃÃÊ „ÒU, ‚ËπŸflÊ‹Ù¥∑§Ù Á‚πÊÃÊ ÷Ë „ÒU– flÒ‚ ÃÙ
39
ÿ„U „U◊Ê⁄UË ⁄UÊÁòʬÊ∆U‡ÊÊ‹Ê, ¬¢øÊÿÃ, •ÁÃÁÕ‡ÊÊ‹Ê •ı⁄U
¡Ù ÷Ë ‚Ê◊ÍÁ„U∑§ ∑§Ê◊ •Ê ¬«∏Uó‚’∑§Ê SÔÕÊŸ „ÒU– „U◊
‚’ •¬Ÿ-•¬Ÿ ÉÊ⁄U∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U ÉÊ«∏UË-ŒÙ-
ÉÊ«∏UË ÿ„UÊ° ÷Ë •Ê∑§⁄U ’Ò∆UÃ „Ò¥U– ªÊ°fl∑§Ê ∑§Ê◊ ÃÙ ∞∑§
ŒÍ‚⁄U∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ‚ ‚ŒÊ‚ „UË ø‹ÃÊ •ÊÿÊ „ÒU–”
“∑§Ù߸ Sflÿ¢‚fl∑§ Ÿ„UË¥, ∑§Ù߸ ŸÃÊ Ÿ„UË¥–” ∞∑§ ’Ê⁄U
©Uã„UÙ¥Ÿ øÊ⁄UÙ¥ •Ù⁄U ŒπÊ– •¬Ÿ ◊Ÿ◊¥ „UË fl ∑§„U ⁄U„U
Õó“’ʬÍ∑§Ë ’ÊÃ∑§Ê ◊◊¸ ÃÙ ¬Ê°«∏UŸ ‚◊¤ÊÊ, ‹ªÃÊ „ÒU–
ÃÙ ◊Ò¥ •’Ã∑§ ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥ Œπ ‚∑§Ê „Í°U–”
“ÿ„UÊ°∑§ ‹Ùª •Ê¬∑§Ë „UË Ÿ∑§‹ ∑§⁄UÃ „Ò¥U?” ÕÙ«∏UË
Œ⁄U ¬Ë¿U ©Uã„UÙ¥Ÿ ’Êà ø‹Ã „ÈU∞ ¬Í¿U Á‹ÿÊ ÕÊ– flÒ‚
©UŸ∑§Ê ◊Ÿ ∑§„UÃÊ ÕÊó“¬Ê°«∏U∑§Ë Ÿ∑§‹ ¬Í⁄UÊ Œ‡Ê ∑§⁄UŸ
‹ª ¡Êÿ ÃÙ ’ʬÍ∑§Ê SflåÔŸ •Ê¡ „UË ‚àÿ „UÙ ¡Êÿ–”
“Ÿ„UË¥ ÃÙ!” ¬Ê°«∏UŸ Á‚⁄U Á„U‹Ê ÁŒÿÊ– “•ë¿U ∑§Ê◊
‹Ùª ‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§⁄¥U, ÿ„U ∑ȧ¿U Ÿ∑§‹ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊⁄UË Ÿ∑§‹
÷Ë ∑ȧ¿U „UÙÃË „ÒU; ¬⁄U ’„ÈUà ÕÙ«∏UË– ∞∑§Êœ ‹Ùª „UË ◊⁄UË
÷Ê°Áà ÉÊÈ≈U-Á‚⁄U ⁄U„UÃ „Ò¥U– ŒÙ-øÊ⁄U „UË ◊⁄UË ÷Ê°Áà ªÈ◊‚È◊
’Ÿ ⁄U„UÃ „Ò¥U–”
¬Ê°«∏U ÄÿÊ ©UûÊ⁄U ŒÃ „Ò¥U, ß‚∑§ ’Œ‹ ©UŸ∑§Ê äÿÊŸ
‹ÙªÙ¥∑§Ë •Ù⁄U •Áœ∑§ ÕÊ– ©UŸ∑§ ŸòÊ øÊ⁄UÙ¥ •Ù⁄U ÉÊÍ◊ ⁄U„U
Õ– ¡„UÊ° ¬„ÈU°øŸÊ, fl„UÊ∑° §Ë •Áœ∑§-‚-•Áœ∑§ ¬Á⁄UÁSÕÁÃ∑§Ù
‚◊¤Ê ‹Ÿ∑§ fl ¬È⁄UÊŸ •èÿÊ‚Ë „Ò¥U– ©UŸ∑§ ŸòÊÙ¥∑§Ù ¿UÙ≈UË-
¿UÙ≈UË ’ÊÃÙ¥∑§ ÁŸ⁄UˡÊáÊ∑§Ê •èÿÊ‚ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ ÿ„UÊ° ©Uã„¥U
•Ê‡Ôøÿ¸ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒUó“∑§Ù߸ ¬Ê°«∏U∑§Ë òÊÈÁ≈UÿÙ¥∑§Ë Ÿ∑§‹
∑§⁄UÃÊ ©Uã„¥U Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ– ¬Ê°«∏U ø‹Ÿ◊¥ •Êª ¤ÊÈ∑§∑§⁄U
ø‹Ã „Ò¥U, ©UŸ∑§ ∑ȧÃ¸∑§Ë ŒÙ-∞∑§ ’≈UŸ ≈ÍU≈UË „UË ⁄U„UÃË „Ò¥U,
’Ù‹Ã ‚◊ÿ fl ¬˝Êÿ— •¬Ÿ ’Êÿ¥ „UÊÕ∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ°
‚◊≈U∑§⁄U ◊È_UÔ Ë ’ŸÊ ‹Ã „Ò¥U, ‹Á∑§Ÿ ŒÍ‚⁄UÙ¥◊¥ ©Uã„U¢ ÃÙ ∑§Ù߸
Ÿ„UË¥ ŒËπÃÊ, Á¡‚◊¥ ÿ ’ÊÃ¥ •ÊÿË „UÙ¥– ‹Ùª ¬Ê°«∏U∑§Ù
Á∑§ÃŸÊ ‚ê◊ÊŸ ŒÃ „Ò¥U, ÿ„U ÃÙ fl Œπ ⁄U„U „Ò¥U; ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ∑§Ë
òÊÈÁ≈UÿÊ° √ÿʬ∑§ Ÿ„UË¥ „ÈUßZ, ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ? ÿ„U ∑§Ê⁄UáÊ
©UŸ∑§Ë ‚◊¤Ê◊¥ •Ê Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU–”
40 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

“ÿ„UÊ° •ı⁄U ÷Ë ∑ȧ¿U ŒπŸÿÙÇÿ „ÒU?” ªÊ°fl ÃÙ
¬Ê°«∏UŸ ©Uã„¥U ÁŒπÊ „UË ÁŒÿÊ „ÒU– ŒÙ ÁŒŸ ÿ„UÊ° ⁄U„UŸ∑§Ë
©UŸ∑§Ë ßë¿UÊ „ÒU– ÁŒŸ÷⁄U ∑§Ù߸ ’Ò∆U-’Ò∆U ™§’ ¡Êÿ •ı⁄U
ÉÊÍ◊ŸÊ-Á»§⁄UŸÊ øÊ„U, ÿ„U ’„ÈUà SflÊ÷ÊÁfl∑§ „ÒU–
“∞∑§ ◊ÁãŒ⁄U „ÒU; Á∑¢§ÃÈ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ê •Ê¬◊¥
©Uà‚Ê„U Ÿ„UË¥ „UÙªÊ, ÿ„U ¡ÊŸÃÊ „Í°U– ªÊ°fl∑§Ê ‚ÊœÊ⁄UáÊ-
‚Ê ◊ÁãŒ⁄U „ÒU–” ¬Ê°«∏U¡ËŸ ∑ȧ¿U ‚Ùø∑§⁄U ∑§„UÊó“ÕÙ«∏UË
ŒÍ⁄U ª¢ªÊ-Á∑§ŸÊ⁄U ∞∑§ •ë¿U ‚¢Ã∑§Ë ∑ȧ≈UË „ÒU–”
“‚ãäÿÊ-‚◊ÿ ≈U„U‹ŸÊ ÷Ë „UÙ ¡ÊÿªÊ ª¢ªÊ-Á∑§ŸÊ⁄U
•ı⁄U ‚¢Ã∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ÷Ë–” ∞∑§ ‚◊Ê¡‚flË ÁflÅÿÊà ¬ÈL§·◊¥
‚ÊœÈ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ „UÙªË, ÿ„U ¬Ê°«∏U∑§Ù •jÈà ‹ªÊ–
ªÊ°flflÊ‹Ù¥∑§Ù ß‚◊¥ ∑§Ù߸ •Ê‡Ôøÿ¸∑§Ë ’Êà Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬«∏UË–
fl ∞‚ flÊÃÊfl⁄UáÊ◊¥ ⁄U„UÃ „Ò¥U Á∑§ fl„UÊ° ‚ÊœÈ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë
ßë¿UÊ Ÿ „UÙŸÊ „UË •Ê‡Ôøÿ¸∑§Ë ’Êà ◊ÊŸË ¡ÊÃË „ÒU–
& & & “∞∑§ ¿UÙ≈UË-‚Ë ¬ÈSÃ∑§ ©U∆UÊŸ •ı⁄U Sflë¿U ∑§⁄UŸ◊¥
[4]
“fl„U ªÒÿÊ∑§Ê ªÙ’⁄U ©U∆UÊ ÃÙ ‹Ê•Ù! ∞∑§ •¢¡‹Ë
ÃÙ „UÙªÊ „UË–” ÷Ê⁄UÃ∑§ ‚ÊœÈ ∞‚ ’…¢Uª „UÙÃ „Ò¥U Á∑§ ’ÊÃ
◊à ¬ÍÁ¿Uÿ– Ÿ ¡ÊŸ Ÿ ¬„UøÊŸ, ∞∑§ ŒÍœ-‚Ë ©U¡‹Ë
πÊŒË ¬„UŸ ∑§Ù߸ ÷‹Ê •ÊŒ◊Ë Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸ •ÊÿÊ ÃÙ ©U‚
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§ ’Ò∆UÃ-Ÿ-’Ò∆UÃ ªÙ’⁄U ©U∆UÊ ‹ÊŸ∑§Ë •ÊôÊÊ
Œ ŒË ªÿË!
“•Ê¬ ’ÒÁ∆Uÿ!” ¬Ê°«∏UŸ ©Uã„¥U ⁄UÙ∑§Ê •ı⁄U Sflÿ¢ ©U∆UŸ
‹ª– “©Uã„¥U „UË ¡ÊŸ ŒÙ ÷Ê߸! fl„U ÃÙ ªÊÿ∑§Ê ¬ÁflòÊ
ªÙ’⁄U „ÒU!” ‚ÊœÈ ◊„UÊ⁄UÊ¡Ÿ ¬Ê°«∏U∑§Ù ⁄UÙ∑§ ÁŒÿÊ–
“„U◊¥ Sflë¿UÃÊ ∑§⁄UŸ •ı⁄U ∑ͧ«∏UÊ ©U∆UÊŸ∑§Ê •èÿÊ‚
„ÒU–” fl „°U‚∑§⁄U ©U∆U– ßß ª˝Ê◊ËáÊ ‹ÙªÙ¥∑§ ‚Ê◊Ÿ
‚ÊœÈ∑§Ë ’Êà Ÿ ◊ÊŸŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬«∏UÊ– ªÊÿ∑§Ê
ªË‹Ê ªÙ’⁄U ÕÊ– ∑ȧÃ¸∑§Ù ™§¬⁄U ø…∏UÊ∑§⁄U Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
©U∆UÊ Á‹ÿÊ ©Uã„UÙ¥Ÿ ©U‚– „UÊÕ∑§Ë •¢¡‹Ë ∑§¬«∏U‚ ŒÍ⁄U
Á∑§ÿ, ’„ÈUà ‚ê„U‹Ã „ÈU∞ ø‹ •Êÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U– ÷‹
©Uã„UÙ¥Ÿ ª˝Ê◊Ù¥∑§Ë ‚»§Ê߸◊¥ ÕÙ«∏UÊ-’„ÈUà ÷ʪ Á‹ÿÊ „UÙ,
÷‹ ≈UÙ∑§⁄UË ÷⁄UÃ •ı⁄U ©U∆UÊÃ ‚◊ÿ∑§ ©UŸ∑§ ÁøòÊ
Z „Ò¥U” ÿ„U ’Êà ÄÿÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU?
‚◊ÊøÊ⁄U¬òÊÙ¥Ÿ ¿Uʬ „UÙ¥; Á∑¢§ÃÈ ©UŸ∑§Ë ∞∑§-∞∑§ •¢ª-
÷¢ªË ∑§„U ⁄U„UË ÕËó“Á∑§ÃŸÊ ªãŒÊ, Á∑§ÃŸÊ ©U‹¤ÊŸ÷⁄UÊ
∑§Ê◊ „ÒU ÿ„U–”
“ÿ„UË¥ ⁄Uπ ŒÙ! ‚ʜȟ ∑§„U ÁŒÿÊ– ©Uã„UÙ¥Ÿ ªÙ’⁄U
Áª⁄UÊ ÁŒÿÊ; Á∑¢§ÃÈ ©UŸ∑§Ë „UÕÁ‹ÿÊ° ÷⁄U ªÿË ÕË¥– fl „UÊÕ
œÙŸÊ øÊ„UÃ Õ–” ß‚Ë ‚◊ÿ ŒÍ‚⁄UË •ÊôÊÊ Á◊‹Ëó“fl„U
¬ÈSÃ∑§ ©U∆UÊ ‹Ê•Ù •ı⁄U ÃÁŸ∑§ ¬Ù¥¿U ŒÙ ©U‚–”
“◊Ò¥ „UÊÕ œÙ ‹Í°–” ©Uã„UÙ¥Ÿ Œπ Á‹ÿÊ ÕÊ Á∑§
¬Ê°«∏U¡Ë ∑ȧ∞°‚ ¬ÊŸË ‹ •Ê ⁄U„U „Ò¥U–
“„UÊÕ ¬Ë¿U œÙ ‹ŸÊ–” ‚ʜȟ ∑§„UÊ󓬄U‹
¬ÈSÃ∑§ ‚Ê»§ ∑§⁄U∑§ Œ ŒÙ–”
“◊„UÊ⁄UÊ¡! ¬ÈSÃ∑§◊¥ ªÙ’⁄U ‹ª ¡ÊÿªÊ– fl„U
∞∑§Œ◊ ªãŒË „UÙ ¡ÊÿªË–” ©Uã„¥U ‹ªÊ Á∑§ ‚ÊœÈ ’Í≈UË
¿UÊŸÃ „UÙ¥ª–
ÃÙ ÃÈ◊ ¬„U‹ •¬Ÿ „UÊÕ∑§Ë •Ù⁄U ŒπÃ „UÙ •ı⁄U ßß
’«∏U ‚◊Ê¡∑§ ŒÙ·∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ ø‹Ã „UÙ, ‚◊Ê¡‚flÊ◊¥
‹ªÃ „UÙ ÃÙ •¬ŸË •Ù⁄U ŒπÃ „UË Ÿ„UË¥ „UÙ–” ‚ʜȟ
ªê÷Ë⁄UÃÊ‚ ∑§„UÊó“ÃÈê„UÊ⁄U „UÊÕ◊¥ ªÙ’⁄U ‹ªÊ „ÒU ÃÙ
Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ¬ÈSÃ∑§Ù¥∑§Ê ÃÈ◊ ¿ÍU•Ùª, fl ◊Ò‹Ë „UÙÃË ¡Êÿ°ªË–
ÃÈê„UÊ⁄U ÷ËÃ⁄U ’È⁄UÊ߸ „ÒU ÃÙ ÃÈ◊ ‚◊Ê¡◊¥ •¬ŸÊ ˇÊòÊ Á¡ÃŸÊ
’…∏UÊ•Ùª, ©U‚◊¥ ©UÃŸË „UË ’È⁄UÊ߸ »Ò§‹ÊÃ ø‹Ùª–”
fl ©U‚ ÁŒŸ ‚ÊœÈ∑§ ¬Ê‚‚ ªÊ°fl◊¥ •Êÿ •ı⁄U ªÊ°fl‚
÷Ë ‹ı≈U •Êÿ „Ò¥U; Á∑¢§ÃÈ ©UŸ∑§ ∑§ÊŸÙ¥◊¥ ‚ÊœÈ∑§ ‡ÊéŒ •’
÷Ë ªÍ°¡Ã „Ò¥U󓬄U‹ •¬Ÿ ŒÙ· ŒÍ⁄U ∑§⁄UÙ, Ã’ ‚◊Ê¡∑§
ŒÙ· ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ ø‹Ù– ¡Ù ÁŸŒÙ¸· Ÿ„UË¥, fl„U ‚◊Ê¡-‚flÊ
∑§⁄UŸ ¡Ê∑§⁄U ‚◊Ê¡∑§Ê •Á„Uà „UË ∑§⁄UªÊ– ‚◊Ê¡◊¥
•¬ŸË ’È⁄UÊßÿÊ° ’Ê°≈UªÊ–”
Á◊òÊ ∑§„UÃ „Ò¥Uó“©Uã„UÙ¥Ÿ •¬ŸÊ ◊ÊŸ πÙ ÁŒÿÊ,
‹Á∑§Ÿ •’ ©UŸ‚ √ÿÊÅÿÊŸ Ÿ„UË¥ ÁŒÿ ¡ÊÃ– •’ ÃÙ fl
∞∑§ÊãÃ◊¥ •Ê ªÿ „Ò¥U– fl •¬Ÿ ÷ËÃ⁄U ŒπŸ◊¥ ‹ª „Ò¥U
•Ê¡∑§‹– fl ‚◊Ê¡∑§Ë ‚flÊ◊¥ •÷Ë „UË ∆UË∑§ ‹ª ¬Êÿ
‚¢ÅÿÊ 4] ‚ÊœŸÊ¬ÿÊªË ¬òÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
‚ÊœŸÊ¬ÿÊªË ¬òÊ
(1)
¡Ê ∑ȧ¿U „ÒU, ‚’ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê „ÒU
‚ê◊Êãÿ ◊„UÊŒÿ! ‚¬˝◊ „UÁ⁄US◊⁄UáÊ– •Ê¬∑§Ê
∑Χ¬Ê¬òÊ ¬˝ÊåÔà „ÈU•Ê– •Ê¬Ÿ ¡Ê Á‹πÊ, ©U‚∑§ ©UûÊ⁄U◊¥
ÄÿÊ Á‹πÊ ¡Êÿ? ◊ŸÈcÿ ÿÁŒ ŒÍ‚⁄U∑§ ŒÈ—π∑§Ê •¬ŸÊ
ŒÈ—π ◊ÊŸŸ ‹ª ÃÊ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ’„ÈUÃ-‚Ê ŒÈ—π ŒÍ⁄U „UÊ
¡Êÿ, ¬⁄¢UÃÈ ßœ⁄U ◊ŸÈcÿ∑§Ë ©UŒÊ‚ËŸÃÊ „UË „ÒU, ’ÁÀ∑§
•Ê¡∑§ ¡ªÃ˜Ô◊¥ ÃÊ „U◊ ’„ÈUÃ-‚ ‹Êª ŒÍ‚⁄U∑§ ŒÈ—π∑§Ê
•¬ŸÊ ‚Èπ ’ŸÊÃ „Ò¥U– ÿ„U ’«∏UË ŒÿŸËÿ ÁSÕÁà „ÒU! ‚ø
ÃÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ◊ŸÈcÿ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê ∑ȧ¿U „ÒU, fl„U ‚Ê⁄UÊ-
∑§Ê-‚Ê⁄UÊ ¬˝÷È∑§Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¬˝÷È∑§Ë ‚flÊ∑§ Á‹ÿ „ÒU– ©U‚
fl„U ÿÁŒ •¬ŸÊ ◊ÊŸÃÊ „ÒU ÃÊ ‚ø◊Èø ’߸◊ÊŸ •ÊÒ⁄U øÊ⁄U
„ÒU– üÊË◊jʪflÃ◊¥ S¬cÔ≈U •ÊÿÊ „ÒU Á∑§ “Á¡ÃŸ‚ ¬≈U ÷⁄U,
©Uß¬⁄U „UË •¬ŸÊ •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU– ©U‚‚ •Áœ∑§¬⁄U
•Áœ∑§Ê⁄U ◊ÊŸŸflÊ‹Ê øÊ⁄U „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚ Œá«U Á◊‹ŸÊ
øÊÁ„Uÿ–” ÿ„U ÷ʪflÃ∑§ ‚ÊÃfl¥ S∑§ãœ◊¥ ŸÊ⁄UŒ¡Ë∑§Ê
fløŸ „ÒU– •Ê¬‚ ◊⁄UÊ ÿ„UË ÁŸflŒŸ „ÒU Á∑§ •Ê¬∑§ ¬Ê‚
œŸ, ’‹, ÁfllÊ, ’ÈÁhó¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë „ÒU, •ª⁄U •Ê¬
•¬ŸÊ ∑§ÀÿÊáÊ øÊ„UÃ „Ò¥U ÃÊ ©U‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê •ÊÒ⁄U
÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ë ‚flÊ∑§ Á‹ÿ „UË Á◊‹Ê „ÈU•Ê ◊ÊÁŸÿ •ÊÒ⁄U ©U‚
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ‚flÊ◊¥ „UË ‚◊̬à ∑§⁄U ŒËÁ¡ÿ– ©U‚¬⁄U‚
•¬ŸÊ •Áœ∑§Ê⁄U „U≈UÊ∑§⁄U ©U‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ’ŸÊ ŒËÁ¡ÿ
ÃÕÊ ¬˝ÊÁáÊ-¬ŒÊÕÊZ¬⁄U‚ •¬ŸË ◊◊ÃÊ „U≈UÊ∑§⁄U ◊◊ÃÊ
∞∑§◊ÊòÊ üÊË÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ „UË ∑§ËÁ¡ÿ, •Ê¬∑§Ê •fl‡ÿ
‡ÊÊÁãà Á◊‹ªË– ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ Ÿ ÃÊ Á∑§‚Ë∑§Ê
•Ê¡Ã∑§ ‡ÊÊÁãà Á◊‹Ë •ÊÒ⁄U Ÿ Á◊‹ ‚∑§ÃË „ÒUóÿ„U œ˝Èfl
‚àÿ „ÒU– Á¡ÃŸÊ „UË ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ flÒ÷fl ’…∏UªÊ, ©UÃŸË „UË
ÁøãÃÊ∑§Ë ÖflÊ‹Ê ’…∏UªË ÃÕÊ •Ê¬ ©U‚◊¥ ¤ÊÈ‹‚Ã
⁄UÁ„UÿªÊ– ‡ÊÊÁãÃ-‚Èπ ∑§fl‹ ÷ªflìÊ⁄UáÊÊ⁄UÁflãŒ◊¥ „UË „ÒU
•ÊÒ⁄U ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥– ©Uã„Ë¥U∑§Ê •ÊüÊÿ ‹ËÁ¡ÿ •ÊÒ⁄U ©Uã„UË¥◊¥
◊◊ÃÊ ∑§ËÁ¡ÿ– ß‚∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U ÷Ë ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê
‚ÊœŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‡Ê· ÷ªflà∑Χ¬Ê–
41
(2)
•Êø-¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÊ
Á¬˝ÿ ÷Ê߸! ‚¬˝◊ „UÁ⁄US◊⁄UáÊ– ÃÈê„UÊ⁄UÊ ¬òÊ Á◊‹Ê–
ÃÈê„UÊ⁄U ŒÈ—π‚ ◊ȤÊ ÷Ë ’«∏UÊ ŒÈ—π „ÒU– ◊Ò¥ øÊ„UÃÊ „Í°U,
ÃÈ◊ ŒÈ—π‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡Ê•Ê, ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ◊⁄U „UÊÕ∑§Ë
’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÈê„UÊ⁄U ‚jÊfl∑§ ¬˝Áà ◊⁄U ◊Ÿ◊¥ ’«∏UÊ
•ÊŒ⁄U „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ◊Ò¥ ÃÈê„¥U ÿ„U Áfl‡ÔflÊ‚ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥
ÁŒ‹Ê ‚∑§ÃÊ Á∑§ “◊Ò¥ ∞‚Ê ∑§Ê߸ ø◊à∑§Ê⁄U ∑§⁄U ŒÍ°ªÊ,
Á¡‚‚ ⁄UÊÃÊ¥-⁄UÊà ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‚¢∑§≈U ≈U‹ ¡ÊÿªÊ •ÊÒ⁄U
ÃÈ◊ •¬Ÿ ◊ŸÊ⁄UÕ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ©UìÊ ÁSÕÁÃ∑§Ê ¬˝ÊåÔà „UÊ
¡Ê•Êª–” ∑§Ê߸ ÿÁŒ Á∑§‚Ë∑§Ê ∞‚Ê Áfl‡ÔflÊ‚ ÁŒ‹ÊÃÊ
„ÒU Á∑§ “◊Ò¥ ¡ÊŒÍ∑§Ë Ã⁄U„U ÃÈê„UÊ⁄UË ÁSÕÁà ’Œ‹ ŒÍ°ªÊ
ÃÊ fl„U ÿÊ ÃÊ Sflÿ¢ ÷˝◊◊¥ „ÒU ÿÊ ∆Uª „ÒU–”
ß‚∑§Ê ÿ„U ÃÊà¬ÿ¸ Ÿ„UË¥ Á∑§ ◊„UÊà◊Ê ¬ÈL§·Ê¥◊¥ ∞‚Ë
ˇÊ◊ÃÊ „UÊÃË „UË Ÿ„UË¥– „UÊÃË „ÒU, ¬⁄U flÒ‚ ¬ÈL§· ‚¢‚Ê⁄U◊¥
ß‚ ‚◊ÿ ’„ÈUà ÕÊ«∏ „Ò¥ •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ „Ò¥U ÃÊ fl ÷ªflÊŸ˜Ô∑§
◊¢ª‹◊ÿ ÁflœÊŸ∑§Ê ’Œ‹Ÿ∑§Ê •Êª˝„U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ– fl
÷ªflÊŸÔ˜Ô∑§ ◊¢ª‹◊ÿ ÁflœÊŸ◊¥ Áfl‡ÔflÊ‚U ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U fl
ß‚ ’ÊÃ∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà ¡ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ ÿ„UÊ°∑§Ê „UÊÁŸ-‹Ê÷
flÊSÃfl◊¥ „UÊÁŸ-‹Ê÷ „ÒU „UË Ÿ„UË¥– fl ◊„UʬÈL§· Á¡‚
SÃ⁄U¬⁄U ⁄U„UÃ „Ò¥U, ©U‚ SÃ⁄U‚ ÿ„UÊ°∑§ ‚◊Sà ¬Á⁄UfløŸÊ¥◊¥
©Uã„¥U èʪflÊŸ˜Ô∑§Ë ‹Ë‹Ê-◊ÊœÈ⁄UË ÁŒπÊÿË ŒÃË „ÒU– ©U‚◊¥
Ÿ ŒÈ—π „ÒU, Ÿ ‡ÊÊ∑§, Ÿ ÁflŸÊ‡Ê „ÒU, Ÿ „UÊÁŸ „ÒUó„ÒU ∑§fl‹
ÁflÁflœ ÁflÁøòÊ ÷¢Áª◊Ê•Ê¥◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê •Êà◊¬˝∑§Ê‡Ê,
©UŸ∑§Ê ‹Ë‹ÊÁfl‹Ê‚– ∞‚Ë •flSÕÊ◊¥ fl ∑§ÊÒŸ-‚Ë
„UÊÁŸ∑§Ê ‹Ê÷◊¥ ¬Á⁄UflÌÃà ∑§⁄UŸ ¡Êÿ°ª– ©UŸ∑§Ê ÃÊ
¬˝àÿ∑§ ÁSÕÁÃ◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ◊œÈ⁄U ¬Œ-ÁŸˇÊ¬‚ ¤Ê¢∑ΧÃ
◊œÈ⁄U ŸÈ¬È⁄UÊ¥∑§Ë äflÁŸ ‚ÈŸÊÿË ŒÃË „ÒU– •Ã∞fl ©UŸ
◊„UʬÈL§·Ê¥∑§ mÊ⁄UÊ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‚flÊ ‹ÊÒÁ∑§∑§
‹Ê÷∑§Ë •Ê‡ÊÊ Ÿ„UË¥ ⁄UπŸË øÊÁ„Uÿ– ÃÈ◊ Sflÿ¢ ÷Ë ∞‚Ê
„UË ∑§„UÊ ∑§⁄UÃ „UÊ, ¬⁄¢UÃÈ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÷Ë ŒÊ· ÄÿÊ „ÒU– ’ÈÁh◊¥
•÷ËÃ∑§ Áfl·ÿ-‚Èπ∑§Ê Áfl‡ÔflÊ‚ ’ŸÊ „ÈU•Ê „ÒU •ÊÒ⁄U
42 ∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

NUŒÿ◊¥ ◊ÊŸ-¬˝ÁÃcÔ∆UÊ, ŸÊ◊∑§Ë ßîÊÃ, ‡Ê⁄UË⁄U∑§ •Ê⁄UÊ◊
•ÊÒ⁄U ’„ÈUà ™°§ø S≈UÊß‹¬⁄U ⁄U„UŸ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ ¬˝’‹ „ÒU–
ß‚Ë‚ ÃÈ◊ ¡’ •ŸÈÁøà ‚ÊœŸÊ¥‚ ÷Ë ‚¢∑§≈U ≈UÊ‹Ÿ •ÊÒ⁄U
‚Èπ ¬˝ÊåÔà ∑§⁄UŸ∑§Ë ’Êà ‚ÊøÃ „UÊ, Ã’ Á∑§‚Ë ◊„UÊà◊Ê∑§
mÊ⁄UÊ ∑§Ê◊ „UÊ ¡Êÿ ÃÊ ’«∏UÊ ©UûÊ◊ „ÒUóÿ„U ‚ÊøŸÊ
SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ Ÿ ÃÊ ◊Ò¥ ◊„UÊà◊Ê „Í°U •ÊÒ⁄U Ÿ ◊⁄UË
ŒÎÁcÔ≈U◊¥ ∞‚ ∑§Ê߸ ◊„UÊà◊Ê „UË „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ÃÈê„¥U ’ÃÊ
‚∑Í°§ ÿÊ Á¡Ÿ‚ ÃÈê„UÊ⁄U Á‹ÿ ◊Ò¥ •ŸÈ⁄UÊœ ∑§⁄U ‚∑Í°§– ÿ„U
◊Ò¥Ÿ ÃÈ◊∑§Ê S¬cÔ≈U ß‚Á‹ÿ Á‹πÊ „ÒU Á∑§ ß‚ ¤ÊÍ∆UË
•Ê‡ÊÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÈ◊∑§Ê ŒÈπË Ÿ „UÊŸÊ ¬«∏U–
◊⁄UÊ ÿ„U ÁŸÁ‡Ôøà Áfl‡ÔflÊ‚ „ÒU Á∑§ ¡’Ã∑§ ◊ŸÈcÿ
‚¢‚Ê⁄U∑§ ¬˝ÊÁáÊ-¬ŒÊÕÊZ‚ ‚Èπ∑§Ë •Ê‡ÊÊ ⁄UπÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U
•ŸÈ∑ͧ‹ M§¬‚ ©UŸ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿàÔŸ‡ÊË‹ ⁄U„UÃÊ „ÒU,
Ã’Ã∑§ ©U‚ ‚Èπ-‡ÊÊÁãà Á◊‹ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË– ‚¢‚Ê⁄U◊¥
‚¢‚Ê⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ‹∑§⁄U •Ê¡Ã∑§ Ÿ ÃÊ ∑§Ê߸ ‚ÈπË
„ÈU•Ê „ÒU, Ÿ „UÊ ‚∑§ÃÊ „Ò– ÃÕÊÁ¬ ¡’Ã∑§ ÿ„U ‚àÿ
◊ŸÈcÿ∑§Ë ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ, Ã’Ã∑§ ©U‚ •ŸÈ∑ͧ‹
ÁSÕÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔÃ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UŸÊ „UË ¬«∏UÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ
∑§◊-‚-∑§◊ ÿ„U ¬˝ÿàÔŸ ∞‚Ê ÃÊ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¡Ê ŸÿË
ŒÈª¸ÁÃ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ ’Ÿ– fl„U ÁŸŒÊ¸· ¬˝ÿàÔŸ „ÒUó∞∑§ÁŸcÔ∆U
„UÊ∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸÊ, ¡Ò‚ º˝ÊÒ¬ŒË, ª¡⁄UÊ¡
•ÊÁŒŸ ∑§Ë ÕË– ◊⁄UË ÃÈë¿U ’ÈÁh∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô‚
¬˝ÊâʸŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë ŒÈª¸Áà „UÊÃË „UË Ÿ„UË¥, ©U‚∑§Ë •÷ËcÔ≈U
Á‚Áh ÷Ë ‚„U¡ „UË „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU; •ÕflÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë
Z ◊¢ª‹ ∑§⁄¥Uª– ‡Ê· ÷ªflà∑Χ¬Ê–
∑Χ¬Ê‚ ©U‚∑§Ê NUŒÿ „UË Áfl·ÿ-∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë ªãŒªË‚ ‡ÊÈh
„UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– •Ã∞fl ÷ÒÿÊ! ÃÈ◊ ∑§ÊÃ⁄U NUŒÿ‚
Áfl‡ÔflÊ‚¬Ífl¸∑§ •Êø-¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÊ– ß‚‚ •ë¿UË ‚‹Ê„U
◊Ò¥ •ÊÒ⁄U Œ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ◊ȤÊ ß‚‚ •ë¿U
Á∑§‚Ë ‚ÊœŸ∑§Ë Ÿ ÃÊ ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ◊⁄UÊ Áfl‡ÔflÊ‚
„UË „ÒU–
ÿ„U ÁŸ‡Ôøÿ ⁄UπŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ÷ªflÊŸ˜Ô ◊¢ª‹◊ÿ
„Ò¥U, •Ã∞fl ©UŸ∑§Ê ¬˝àÿ∑§ ÁflœÊŸ ÷Ë ◊¢ª‹◊ÿ „ÒU– ÿÁŒ
fl ‚◊¤Ê¥ª Á∑§ •◊È∑§ ÁSÕÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔà „UÊŸ¬⁄U „U◊Ê⁄UÊ
•∑§ÀÿÊáÊ „UÊªÊ ÃÊ „U◊Ê⁄U øÊ„UŸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U
÷Ë fl ©U‚ ÁSÕÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÔà Ÿ„UË¥ „UÊŸ Œ¥ª •ÊÒ⁄U flÊSÃfl◊¥
©U‚Ë◊¥ „U◊Ê⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ ÷Ë „UÊªÊ–
ÃÈê„UÊ⁄U ‚¢∑§≈U‚ Ÿ„UË¥, ¬⁄¢UÃÈ ÃÈê„UÊ⁄U ß‚ ‚¢∑§≈U¡ÁŸÃ
◊ÊŸ‚-ŒÈ—π∑§Ê Œπ∑§⁄U ∑§ß¸ ’Ê⁄U ◊⁄U ÁøûÊ◊¥ ’«∏UË
©UÁmÇÔŸÃÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU, ¬⁄U Á»§⁄U ¡’ ◊¢ª‹◊ÿ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ë
‚„U¡ ‚ÈNUŒÃÊ∑§Ê äÿÊŸ •ÊÃÊ „ÒU, Ã’ ÿ„U ¡ÊŸ∑§⁄U
‚ãÃÊ· „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ fl ÃÈê„UÊ⁄UÊ •◊¢ª‹ ÃÊ „UÊŸ
Œ¥ª „UË Ÿ„UË¥, fl ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ÁflœÊŸ ∑§⁄¥Uª, fl„U
¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ŒËπŸ¬⁄U ÷Ë ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ „UÊªÊ ÃÊ ◊¢ª‹
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UË–
ÉÊ’⁄UÊ•Ê ◊Ã, ¬˝÷È∑§Ë ∑Χ¬Ê¬⁄U Áfl‡ÔflÊ‚ ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U
¡„UÊð ∑§ ’Ÿ, •‚Ø-Ô ¬Õ∑§Ê •ÊüÊÿ Ÿ ‹∑§⁄U Áfl¬ÁûʟʇÊ∑§
Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô‚ •Êø-¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÊ– ÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UÊ

•Êfl⁄UáÊÁøòÊ-¬Á⁄Uøÿ
[üÊË÷⁄UáËmÊ⁄UÊ üÊË⁄UÊ◊ø⁄UáʬʌÈ∑§Ê•Ù¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ]
⁄UÊ◊ ¬◊ ÷Ê¡Ÿ ÷⁄UÃÈ ’«∏U Ÿ ∞Á„¢U ∑§⁄UÃÍÁÖ œ˝Èfl Á’SflÊ‚È •flÁœ ⁄UÊ∑§Ê ‚Ë– SflÊÁ◊ ‚È⁄UÁà ‚È⁄U’ËÁÕ Á’∑§Ê‚ËH
øÊÃ∑§ „¢U‚ ‚⁄UÊÁ„U•Ã ≈¥U∑§ Á’’∑§ Á’÷ÍÁÃH ⁄UÊ◊ ¬◊ Á’œÈ •ø‹ •ŒÙ·Ê– ‚Á„Uà ‚◊Ê¡ ‚Ù„U ÁŸÃ øÙπÊH
Œ„U ÁŒŸ„È°U ÁŒŸ ŒÍ’Á⁄U „UÙ߸– ÉÊ≈Uß Ã¡È ’‹È ◊Èπ¿UÁ’ ‚Ù߸H ÷⁄Uà ⁄U„UÁŸ ‚◊ȤÊÁŸ ∑§⁄UÃÍÃË– ÷ªÁà Á’⁄UÁà ªÈŸ Á’◊‹ Á’÷ÍÃËH
ÁŸÃ Ÿfl ⁄UÊ◊ ¬˝◊ ¬ŸÈ ¬ËŸÊ– ’…∏Uà œ⁄U◊ Œ‹È ◊ŸÈ Ÿ ◊‹ËŸÊH ’⁄UŸÃ ‚∑§‹ ‚È∑§Á’ ‚∑ȧøÊ„UË¥ – ‚‚ ªŸ‚ Áª⁄UÊ ª◊È ŸÊ„UË¥H
Á¡Á◊ ¡‹È ÁŸÉÊ≈Uà ‚⁄UŒ ¬˝∑§Ê‚– Á’‹‚à ’ ’Ÿ¡ Á’∑§Ê‚H ÁŸÃ ¬Í¡Ã ¬˝÷È ¬Ê°fl⁄UË ¬˝ËÁà Ÿ NUŒÿ° ‚◊ÊÁÖ
‚◊ Œ◊ ‚¢¡◊ ÁŸÿ◊ ©U¬Ê‚Ê– Ÿπà ÷⁄Uà Á„Uÿ Á’◊‹ •∑§Ê‚ÊH ◊ÊÁª ◊ÊÁª •Êÿ‚È ∑§⁄Uà ⁄UÊ¡ ∑§Ê¡ ’„ÈU ÷Ê°ÁÃH
[üÊË⁄UÊ◊øÁ⁄UÃ◊ÊŸ‚, •ÿÙäÿÊ∑§Êá«U]
‚¢ÅÿÊ 4] fl˝ÃÙà‚fl-¬fl¸ 43
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

fl˝ÃÙà‚fl-¬fl¸
‚¢0 2072, ‡Ê∑§ 1937, ‚Ÿ˜Ô 2015, ‚Íÿ¸ ©UûÊ⁄UÊÿáÊ, fl‚ãÃ-ª˝Ëc◊-´§ÃÈ ,U Öÿc∆U ∑ΧcáʬˇÊ
ÁÃÁÕ flÊ⁄U ŸˇÊòÊ ÁŒŸÊ¢∑§ ◊Í‹, ÷º˝Ê, ¬¢ø∑§ ÃÕÊ fl˝Ã-¬flʸÁŒ
¬˝ÁìŒÊ ÁŒŸ◊¥ 9– 1 ’¡Ã∑ ◊¢ª‹ Áfl‡ÊÊπÊ ÁŒŸ◊¥ 11– 14 ’¡Ã∑§ 05 ◊߸ & & &
ÁmÃËÿÊ ,, 9– 9 ’¡Ã∑§ ’Èœ •ŸÈ⁄UÊœÊ ”” 11– 59 ’¡Ã∑§ 06 ”” ÷º˝Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 8– 58 ’¡‚, ◊Í‹ ÁŒŸ◊¥ 11– 59 ’¡‚–
ÃÎÃËÿÊ ,, 8– 47 ’¡Ã∑ ªÈL§ Öÿc∆UÊ ”” 12– 15 ’¡Ã∑ 07 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 8– 47 ’¡Ã∑§, œŸÈ⁄UÊÁ‡Ê ÁŒŸ◊¥ 12– 15 ’¡‚, ‚¢∑§c≈Ë
üÊ˪áÊ‡ÊøÃÈÕ˸fl˝Ã, øãº˝ÊŒÿU ⁄UÊÁòÊ◊¥ 9– 29 ’¡–
øÃÈÕ˸ ,, 7– 55 ’¡Ã∑ ‡ÊÈ∑˝§ ◊Í‹ ”” 12– 1 ’¡Ã∑§ 08 ”” ◊Í‹ ÁŒŸ◊¥ 12– 1 ’¡Ã∑§–
¬¢ø◊Ë ¬˝Ê× 6– 37 ’¡Ã∑ ‡ÊÁŸ ¬Í0 ·Ê0 ”” 11– 23 ’¡Ã∑§ 09 ”” ÷º˝Ê ⁄UÊÁòʇÊ· 4– 58 ’¡‚, ◊∑§⁄U⁄UÊÁ‡Ê ‚Êÿ¢ 5– 8 ’¡‚–
·c∆UË ⁄UÊÁòʇÊ· 4– 58 ’¡Ã∑§
‚åÃ◊Ë ⁄UÊÁòÊ◊¥ 2– 59 ’¡Ã∑ ⁄UÁfl ©U0 ·Ê0 ”” 10– 25 ’¡Ã∑§ 10 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 3– 59 ’¡Ã∑§, ÷ÊŸÈ‚åÃ◊ˬfl¸–
•c≈U◊Ë ,, 12– 47 ’¡Ã∑ ‚Ê◊ üÊfláÊ ”” 9– 9 ’¡Ã∑§ 11 ”” ∑ȧê÷⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 8– 25 ’¡‚, ∑ΧÁûÊ∑§Ê∑§Ê ‚Íÿ¸ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 2– 40 ’¡,
¬¢ø∑§Ê⁄Uê÷ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 8– 25 ’¡–
Ÿfl◊Ë ,, 10– 25 ’¡Ã∑§ ◊¢ª‹ œÁŸc∆UÊ ”” 7– 40 ’¡Ã∑ 12 ”” & & &
Œ‡Ê◊Ë ⁄UÊÁòÊ◊¥ 7– 57 ’¡Ã∑§ ’Èœ ‡ÊÃÁ÷·Ê ¬˝Ê× 6– 2 ’¡Ã∑§ 13 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 9– 10 ’¡‚ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 7– 57 ’¡Ã∑§, ◊ËŸ⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥
¬Í0÷Ê0 ⁄UÊÁòʇÊ· 4– 22 ’¡Ã∑§ 10– 47 ’¡‚–
∞∑§ÊŒ‡ÊË ‚Êÿ¢ 5– 30 ’¡Ã∑ ªÈL§ ©U0 ÷Ê0 ⁄UÊÁòÊ◊¥ 2– 44 ’¡Ã∑§ 14 ”” •ø‹Ê ∞∑§ÊŒ‡ÊËfl˝Ã (‚’∑§Ê), ◊Í‹ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 2– 44 ’¡‚–
mÊŒ‡ÊË ÁŒŸ◊¥ 3– 7 ’¡Ã∑ ‡ÊÈ∑˝§ ⁄UflÃË ”” 1– 13 ’¡Ã∑§ 15 ”” ◊·⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 1– 13 ’¡‚, ¬˝ŒÊ·fl˝Ã, flη ‚¢∑˝§ÊÁãà ÁŒŸ◊¥ 1– 48
§ ’¡, ª˝Ëc◊-´§ÃÈ ¬˝Ê⁄Uê÷, ¬¢ø∑§ ‚◊Êåà ⁄UÊÁòÊ◊¥ 1– 13 ’¡–
òÊÿÊŒ‡ÊË ,,12– 54 ’¡Ã∑§ ‡ÊÁŸ •Á‡flŸË ”” 11– 53 ’¡Ã∑§ 16 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 12– 54 ’¡‚ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 11– 55 ’¡Ã∑§, ◊Í‹ ⁄UÊÁòÊ◊¥
11– 53 ’¡Ã∑§–
øÃÈŒ‡¸ ÊË ,, 10– 54 ’¡Ã∑§ ⁄UÁfl ÷⁄UáÊË ”” 10– 50 ’¡Ã∑§ 17 ”” flη⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 4– 39 ’¡‚, üÊÊh∑§Ë •◊ÊflSÿÊ, fl≈U‚ÊÁflòÊËfl˝Ã–
•◊ÊflSÿÊ ,, 9– 14 ’¡Ã∑§ ‚Ê◊ ∑ΧÁûÊ∑§Ê ”” 10– 7 ’¡Ã∑§ 18 ”” ‚Ê◊flÃË •◊ÊflSÿÊ–
‚¢0 2072, ‡Ê∑§ 1937, ‚Ÿ˜Ô 2015, ‚Íÿ¸ ©UûÊ⁄UÊÿáÊ, ª˝Ëc◊-´§ÃÈ , Öÿc∆U ‡ÊÈÄ‹¬ˇÊ
ÁÃÁÕ flÊ⁄U ŸˇÊòÊ ÁŒŸÊ¢∑§ÔU ◊Í‹, ÷º˝Ê, ¬¢ø∑§ ÃÕÊ fl˝Ã-¬flʸÁŒ
¬˝ÁìŒÊ ÁŒŸ◊¥ 7– 56 ’¡Ã∑ ◊¢ª‹ ⁄UÊÁ„UáÊË ⁄UÊÁòÊ◊¥ 9– 48 ’¡Ã∑§ 19 ◊߸ ∑§⁄UflË⁄Ufl˝Ã–
ÁmÃËÿÊ ”” 7– 4 ’¡Ã∑ ’Èœ ◊ΪÁ‡Ê⁄UÊ ”” 9– 57 ’¡Ã∑ 20 ”” Á◊ÕÈŸ⁄UÊÁ‡Ê ÁŒŸ◊¥ 9– 53 ’¡‚–
ÃÎÃËÿÊ ¬˝Ê× 6– 40 ’¡Ã∑ ªÈL§ •Êº˝Ê¸ ”” 10– 36 ’¡Ã∑§ 21 ”” ÷º˝Ê ‚Êÿ¢ 6– 44 ’¡‚, flÒŸÊÿ∑§Ë üÊ˪áÊ‡ÊøÃÈÕ˸flÃ˝ , ‚ÊÿŸ Á◊ÕÈŸ∑§Ê
‚Íÿ¸ ‚Êÿ¢ 6– 25 ’¡–
øÃÈÕ˸ ”” 6– 48 ’¡Ã∑§ ‡ÊÈ∑˝§ ¬ÈŸfl¸‚È ”” 11– 45 ’¡Ã∑§ 22 ”” ÷º˝Ê ¬˝Ê× 6– 48 ’¡Ã∑§, ∑§∑¸§⁄UÊÁ‡Ê ‚Êÿ¢ 5– 28 ’¡‚–
¬¢ø◊Ë ÁŒŸ◊¥ 7– 27 ’¡Ã∑§ ‡ÊÁŸ ¬Ècÿ ”” 1– 21 ’¡Ã∑§ 23 ”” ◊Í‹ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 1– 21 ’¡‚, üÊËS∑§ãŒ·c∆UËfl˝Ã–
·c∆UË ”” 8– 34 ’¡Ã∑§ ⁄UÁfl •Ê‡‹·Ê”” 3– 26 ’¡Ã∑§ 24 ”” Á‚¢„U⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 3– 26 ’¡‚–
‚åÃ◊Ë ”” 10– 6 ’¡Ã∑ ‚Ê◊ ◊ÉÊÊ •„UÊ⁄UÊòÊ 25 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 10– 6 ’¡‚ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 11– 2 ’¡Ã∑§, ⁄UÊÁ„UáÊË∑§Ê ‚Íÿ¸
⁄UÊÁòÊ◊¥ 12– 3 ’¡‚–
•c≈U◊Ë”” 11– 58 ’¡Ã∑§ ◊¢ª‹ ◊ÉÊÊ ¬˝Ê× 5– 48 ’¡Ã∑§ 26 ”” ◊Í‹ ¬˝Ê× 5– 48 ’¡Ã∑§–
Ÿfl◊Ë ”” 1– 59 ’¡Ã∑§ ’Èœ ¬Í0 »§Ê0 ÁŒŸ◊¥ 8– 22 ’¡Ã∑§ 27 ”” ∑§ãÿÊ⁄UÊÁ‡Ê ÁŒŸ◊¥ 3– 2 ’¡‚–
Œ‡Ê◊Ë ”” 4– 0 ’¡Ã∑§ ªÈL§ ©U0 »§Ê0 ”” 11– 0 ’¡Ã∑§ 28 ”” ÷º˝Ê ⁄UÊÁòʇÊ· 4– 55 ’¡‚, ª¢ªÊŒ‡Ê„U⁄UÊ–
∞∑§ÊŒ‡ÊË ‚Êÿ¢ 5– 51 ’¡Ã∑ ‡ÊÈ∑˝§ „USà ”” 1– 29 ’¡Ã∑§ 29 ”” ÷º˝Ê ‚Êÿ¢ 5– 51 ’¡Ã∑§, ÃÈ‹Ê⁄UÊÁ‡Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 2– 36 ’¡‚, ÁŸ¡¸‹Ê
∞∑§ÊŒ‡ÊËfl˝Ã (‚’∑§Ê), ÷Ë◊‚ŸË ∞∑§ÊŒ‡ÊËfl˝Ã–
mÊŒ‡ÊË ⁄UÊÁòÊ◊¥ 7– 23 ’¡Ã∑ ‡ÊÁŸ ÁøòÊÊ ”” 3– 42 ’¡Ã∑§ 30 ”” üÊË∑ͧ◊¸-¡ÿãÃË–
òÊÿÊŒ‡ÊË ”” 8– 29 ’¡Ã∑§ ⁄UÁfl SflÊÃË ‚Êÿ¢ ”” 5– 32 ’¡Ã∑§ 31 ”” ¬˝ŒÊ·fl˝Ã–
øÃÈŒ¸‡ÊË ”” 9– 10 ’¡Ã∑ ‚Ê◊ Áfl‡ÊÊπÊ ”” 6– 55 ’¡Ã∑§ 01 ¡ÍŸ ÷º˝Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ 9– 10 ’¡‚, flÎÁp∑§⁄UÊÁ‡Ê ÁŒŸ◊¥ 12– 34 ’¡‚–
¬ÍÌáÊ◊Ê ”” 9– 18 ’¡Ã∑ ◊¢ª‹ •ŸÈ⁄UÊœÊ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 7– 47 ’¡Ã∑§ 02 ”” ÷º˝Ê ÁŒŸ◊¥ 9– 14 ’¡Ã∑§, ¬ÍÌáÊ◊Ê, ◊Í‹ ⁄UÊÁòÊ◊¥ 7– 47 ’¡‚–
44 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
∑Χ¬ÊŸÈ÷ÍÁÃ
“⁄UˇÊÊ ∑§⁄UË Á’„UÊ⁄UË Ÿ...”
ÉÊ≈UŸÊ ‹ª÷ª øÊ‹Ë‚ fl·¸ ¬Ífl¸∑§Ë „ÒU– ◊⁄U ¬ÍÖÿ
Á¬ÃÊ¡Ë Sfl÷Êfl× ’„ÈUà „UË ‚⁄U‹ ¬˝∑ΧÁà ∞fl¢ œ◊ʸŸÈ⁄UʪË
Õ– ©UŸ∑§ ßcÔ≈U ¬⁄U◊’˝rÊÔ üÊË∑ΧcáÊ ∞fl¢ üÊËüÊË⁄UÊœÊ¡Ë Õ–
flÎãŒÊflŸœÊ◊∑§ ¬˝Áà ©UŸ∑§Ê Áfl‡Ê· ‹ªÊfl ÕÊ– ∞∑§ ’Ê⁄U fl
•¬Ÿ ÉÊ⁄U Á∑§‡ÊŸª¢¡-Á’„UÊ⁄U‚ flÎãŒÊflŸ ¡ÊŸ∑§ ∑˝§◊◊¥
’ŸÊ⁄U‚ •¬Ÿ Á⁄U‡ÔÃŒÊ⁄U∑§ ÉÊ⁄U ¬„È°Uø, fl„UÊ° ©UŸ∑§Ë •¬ŸË
¬ÈòÊË (◊⁄UË ŒËŒË), ¡Ù Á∑§ •¬ŸË ŸŸŒ∑§ ÉÊ⁄U •ÊÿË „ÈUßZ
ÕË¥, ‚ ÷¥≈U „UÊ ªÿË ÃÊ ŒËŒË∑§Ë ŸŸŒŸ Á¬ÃÊ¡Ë∑§ ‚Ê◊Ÿ
¬˝SÃÊfl ⁄UπÊ Á∑§ •Ê¬ •¬Ÿ ‚ÊÕ •¬ŸË ¬ÈòÊË ∞fl¢ ŒÙ
ŸÁÃÁŸÿÙ¥∑§Ù ÷Ë flÎãŒÊflŸœÊ◊∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊ Œ¥; ÄÿÙ¥Á∑§ ∞‚
ߟ ‹ÙªÙ¥∑§Ê ¡ÊŸÊ ‡ÊÊÿŒ „UË ∑§÷Ë „UÙ ¬ÊÿªÊ– Á¬ÃÊ¡ËŸ
•¬ŸË ‚„U·¸ ‚„U◊Áà Œ ŒË– ŒÍ‚⁄U ÁŒŸ ŒËŒË •¬ŸË ŒÙŸÙ¥
¬ÈÁòÊÿÙ¥∑§Ù ¡Ù ©U‚ ‚◊ÿ ¬Ê°ø ‚ ‚Êà fl·¸∑§Ë ⁄U„UË „U٪˥,
∑§ ‚ÊÕ flÎãŒÊflŸ∑§ Á‹ÿ ⁄UflÊŸÊ „UÙ ªÿË¥–
‚ãäÿÊ∑§ ‚◊ÿ flÎãŒÊflŸ ¬„È°Uø∑§⁄U fl ‹Êª S≈U‡ÊŸ‚
Á⁄UÄÔ‡ÊmÊ⁄UÊ Á∑§‚Ë œ◊¸‡ÊÊ‹Ê◊¥ L§∑§Ÿ∑§ Á‹ÿ ¡Ê ⁄U„U Õ Á∑§
‚Ê◊Ÿ∑§Ë •Ù⁄U‚ Ã¡ ªÁÂ •ÊÃÊ „ÈU•Ê ∞∑§ ≈˛U∑§ ©UŸ∑§
Á⁄UÄÔ‡Ê∑§Ù ∆UÙ∑§⁄U ◊Ê⁄UÃÊ „ÈU•Ê ø‹Ê ªÿÊ– ≈˛U∑§∑§ œÄÔ∑§‚
ˇÊÁê˝Sà Á⁄UÄÔ‡ÊÊ ∞fl¢ Á⁄UÄÔ‡ÊÊøÊ‹∑§ ŒÍ⁄U » °§∑§Ê ªÿÊ ÃÕÊ
‚«∏U∑§∑§ ∞∑§ •Ù⁄U ŒËŒË •¬ŸË ŒÙŸÙ¥ ’ÁëÔøÿÙ¥∑§ ‚ÊÕ ¬«∏UË
ÕË¥ ÃÙ ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U Á¬ÃÊ¡Ë Áª⁄U ¬«∏U Õ– Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù Áª⁄UÃ
flQ§ ÉÊÈ≈UŸ◊¥ ‡ÊÊÿŒ ∑§Ù߸ ∑¢§∑§«∏U øÈ÷ ªÿÊ ÕÊ, Á¡‚‚ ©UŸ∑§Ê
ÉÊÈ≈UŸÊ ‹„ÍU‹„È UÊŸ „UÙ ªÿÊ ÕÊ– ŒËŒËŸ •¬ŸË ŒÙŸÙ¥ ’ÁëÔøÿÙ¥∑§Ù
¤ÊÊ«∏U-¬Ê¥¿U∑§⁄U ªÙŒ◊¥ ©U∆UÊÿÊ •ÊÒ⁄U Á¬ÃÊ¡Ë∑§ ¬Ê‚ •Ê∑§⁄U
©UŸ∑§Ë ÁSÕÁÃ∑§Ù Œπ∑§⁄U fl ’„ÈUà ÉÊ’⁄UÊ ªÿË¥ •ÊÒ⁄U ◊Ÿ-„UË-
◊Ÿ ’Ê°∑§Á’„UÊ⁄UË‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ ‹ªË¥ Á∑§ „U ¬˝÷È! •Ÿ¡ÊŸ
¡ª„U ∞fl¢ ß‚ Áfl∑§≈U ÁSÕÁÃ◊¥ „U◊‹ÙªÙ¥∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ ∑§⁄UÙ–
ÃàˇÊáÊ Áfl¬⁄UËà ÁŒ‡ÊÊ‚ ‚ÊßÁ∑§‹‚ ∞∑§ ÿÈfl∑§ •ÊÿÊ, ©U‚Ÿ
•ÊÃ „UË ∞∑§ Á⁄UÄ‡Ô ÊÊ ⁄UÙ∑§∑§⁄U Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù ‚„UÊ⁄UÊ Œ∑§⁄U Á⁄UÄ‡Ô Ê◊¥
’Ò∆UÊÿÊ, ©U‚∑§ ’ÊŒ ŒËŒË ÷Ë •¬ŸË ŒÙŸÙ¥ ’ÁëÔøÿÙ¥∑§ ‚ÊÕ
Á⁄UÄÔ‡Ê◊¥ ‚Ê◊ÊŸ∑§ ‚ÊÕ ’Ò∆U ªÿË¥– ©U‚ ÿÈfl∑§Ÿ ‚fl¸¬˝Õ◊
Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù ∞∑§ Ä‹ËÁŸ∑§◊¥ ‹ ¡Ê∑§⁄U ◊⁄U„U◊-¬^ÔUË ∑§⁄UÊÿÊ
ÃÕÊ ŒflÊ߸, ßã¡Ä‡Ô ÊŸ flªÒ⁄U„U ÷Ë ÁŒ‹flÊÿÊ ÃÕÊ Á¬ÃÊ¡Ë ∞fl¢
ŒËŒË‚ ∑§„UÊ Á∑§ øÊøÊ¡Ë ¡Å◊Ë „ÒU¢ ÃÕÊ ßã„¥U ’ÈπÊ⁄U ÷Ë „UÙ
[÷ʪ 89
ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ⁄UÊÁòÊ∑§Ê ‚◊ÿ „ÒU, •Ê¬ ‹Ùª ◊⁄U ÉÊ⁄U ø‹∑§⁄U
•Ê⁄UÊ◊ ∑§ËÁ¡ÿ, ‚È’„U ∆UË∑§ „UÙŸ¬⁄U ø‹ ¡ÊßÿªÊ– ‚„U◊ÁÃ
¬Ê∑§⁄U fl„U ÿÈfl∑§ ©UŸ ‹ÙªÙ¥∑§Ù •¬Ÿ ÉÊ⁄U¬⁄U ‹ ªÿÊ– •¬Ÿ
ÉÊ⁄U ¬„È°UøŸ¬⁄U ©U‚Ÿ ‚Ê⁄UÊ flÎÃÊãà •¬ŸË ¬àÔŸË ∞fl¢ ◊ÊÃÊ-
Á¬ÃÊ∑§Ù ’ÃÊÿÊ– ©U‚ ‹«∏U∑§Ÿ •¬ŸÊ ∑§◊⁄UÊ ◊⁄U Á¬ÃÊ¡Ë ∞fl¢
ŒËŒË ÃÕÊ ’ëÔøÙ¥∑§ Á‹ÿ ¿UÙ«∏U ÁŒÿÊ ÃÕÊ πÈŒ ¬àÔŸË, ’ëÔøÙ¥∑§
‚ÊÕ ’⁄UÊ◊Œ◊¥ ‚ÙŸ∑§Ë √ÿflSÕÊ ∑§Ë– ©U‚∑§Ë ◊ÊÃÊ¡ËŸ ÉÊ⁄U∑§Ê
ŒÍœ ∞fl¢ πÊŸÊ ¬⁄UÙ‚ ÁŒÿÊ– ◊⁄U Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù ’ÈπÊ⁄U ø…∏U ªÿÊ
ÕÊ– ß‚Á‹ÿ ŒËŒËŸ ©UŸ∑§ Á‚⁄U◊¥ ¡‹-¬^ÔUË ŒŸÊ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ,
ÃÊÁ∑§ ’ÈπÊ⁄U ∑§◊ „UÙ ¡Êÿ–
•œ¸⁄UÊÁòÊ∑§ ¬‡ÔøÊÃÔ˜ ©U‚ ∑§◊⁄U◊¥ ŒËŒË∑§Ù ÷ı¥ ⁄ U∑§
ªÈ¢¡Ÿ∑§Ë •ÊflÊ¡ ‚ÈŸÊÿË ŒŸ ‹ªË, ¬⁄U ßœ⁄U-©Uœ⁄U ŒπŸ¬⁄U
÷ÊÒ¥⁄UÊ ∑§„UË¥ ÷Ë ÁŒπÊ Ÿ„UË¥, •øÊŸ∑§ ©U‚Ë ªÈ¢¡Ÿ‚ S¬cÔ≈UM§¬‚
∞∑§ •ÊflÊ¡ •ÊÿË Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄U Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ê ∞∑§ ª˝„U ∑§≈U øÈ∑§Ê
„ÒU ÃÕÊ ∞∑§ •ı⁄U ÉÊÁ≈Uà „UÙŸflÊ‹Ê „ÒU, ©U‚∑§ ’ÊŒ ‚’ ∆UË∑§
„U٪ʖ ¬˝Ê×∑§Ê‹ Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ê ’ÈπÊ⁄U ©UÃ⁄U ªÿÊ ÕÊ, ß‚Á‹ÿ
Á¬ÃÊ¡ËŸ ©UŸ ‹ÙªÙ¥∑§Ù œãÿflÊŒ Œ∑§⁄U Á∑§‚Ë œ◊¸‡ÊÊ‹Ê◊¥
∆U„U⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝SÕÊŸ Á∑§ÿÊ– ¬ÈŸ— ŒÍ‚⁄U ÁŒŸ Á¬ÃÊ¡Ë •ı⁄U
ŒËŒË ’ëÔøÙ¥∑§ ‚ÊÕ ’⁄U‚ÊŸÊ, ªÙ∑ȧ‹∑§ Á‹ÿ ⁄UflÊŸÊ „ÈU∞–
‚»§⁄U∑§ ∑˝§◊◊¥ ’‚ ∞∑§ ¬«∏UÊfl¬⁄U L§∑§Ë ÃÙ Á¬ÃÊ¡Ë ’‚‚
©UÃ⁄U∑§⁄U ‹ÉÊȇʢ∑§Ê∑§Ù ªÿ ÃÕÊ flʬ‚ •Ê∑§⁄U fl„UË¥ ≈KÍ’fl‹◊¥
„UÊÕ œÙŸ ‹ª– ÃàˇÊáÊ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ°‚ ∞∑§ ‚Ê°«∏U Œı«∏UÃÊ
„ÈU•Ê •ÊÿÊ •ı⁄U •¬ŸË ‚Ë¥ªÊ¥‚ Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù ¬≈U∑§ÃÊ „ÈU•Ê
ø‹Ê ªÿÊ– ‚¢ÿÙª‚ Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ù ∑§Ù߸ ªê÷Ë⁄U øÊ≈U Ÿ„UË¥ •ÊÿË
Á‚»¸§ ∑§Ëø«∏U◊¥ Áª⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ∑§Ë œÙÃË ∞fl¢ ∑§◊Ë¡
ªãŒË „UÙ ªÿË, Á¡‚ •ãÿ ÿÊÁòÊÿÙ¥Ÿ ¬ÊŸË‚ ‚Ê»§ ∑§⁄U ÁŒÿÊ–
ß‚ ÉÊ≈UŸÊ∑§ ÃË‚ fl·ÙZ∑§ ’ÊŒ Á¬ÃÊ¡Ë∑§Ê ªÙ‹Ù∑§-
flÊ‚ „ÈU•Ê– ß‚ ÉÊ≈UŸÊ∑§Ë øøʸ Á¬ÃÊ¡Ë „U◊‡ÊÊ ∑§⁄UÃ-⁄U„UÃ
Õ ∞fl¢ ©UŸ∑§Ë ßë¿UÊ ÕË Á∑§ ∑§ÀÿÊáÊ◊¥ ß‚∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ „UÙ–
‡ÊÊSÔòÊÙ¥◊¥ ∆UË∑§ „UË ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ ¬⁄U◊Á¬ÃÊ •¬Ÿ •ÊÁüÊÃ
÷Q§Ù¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ’«∏UË Ãà¬⁄UÃÊ‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
’Ù‹Ù ’ÎãŒÊ’Ÿ Á’„UÊ⁄UË‹Ê‹ ∑§Ë ¡ÿ–
üÊË üÊË ⁄UÊœÊ⁄UÊŸË ∑§Ë ¡ÿH
óÁflcáÊȬ˝‚ÊŒ ªÈåÔÃ
‚¢ÅÿÊ 4] ¬…∏UÙ, ‚◊¤ÊÙ •ı⁄U ∑§⁄UÙ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
¬…∏UÙ, ‚◊¤ÊÙ •ı⁄U ∑§⁄UÙ
(1)
∞∑§ ◊È‚Á‹◊ ’ãœÈ∑§Ë ◊ÊŸflËÿÃÊ
„U◊Ê⁄U Œ‡Ê◊¥ ¬˝Êÿ— œ◊¸, ÷Ê·Ê, ¡ÊÁà •ÊÁŒ∑§ ŸÊ◊¬⁄U
¤Êª«∏U ∞fl¢ ÁflflÊŒ „UÙÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U– ©U‚ ‚◊ÿ „U◊Ê⁄U ◊Ÿ◊¥
ÿ„U ¬˝‡ÔŸ ©U∆UÃÊ „ÒU Á∑§ ÿÁŒ „U◊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚¢∑§Ëáʸ
◊ÊŸÁ‚∑§ÃÊ‚ ™§¬⁄U ©U∆U∑§⁄U ∑§fl‹ ߢ‚ÊÁŸÿÃ∑§Ù ◊„Uûfl
Œ¥ ÃÙ ÿ ¤Êª«∏U ∞fl¢ ÁflflÊŒ ∑§÷Ë Ÿ „UÙ¥– flÊSÃfl◊¥ ߢ‚ÊÁŸÿÃ
„UË fl„U ÷ÊflŸÊ „ÒU, ¡Ù ◊ÊŸfl∑§Ù ÃÕÊ ‚◊Ê¡∑§ ÁflÁ÷ãÔŸ
flªÙZ∑§Ù ¬⁄US¬⁄U ÷Ê߸øÊ⁄U∑§Ë ÷ÊflŸÊ‚ ¡Ù«∏UÃË „ÒU–
◊⁄U ¡ËflŸ∑§Ë ÷Ë ∞∑§ S◊⁄UáÊËÿ ÉÊ≈UŸÊ „ÒU, ¡Ù ◊ÊŸflËÿ
÷ÊflŸÊ∑§Ù ©U¡Êª⁄U ∑§⁄UÃË „ÒU– ©UŸ ‚ÖÔ¡Ÿ∑§ ¬˝Áà ◊Ò¥ •àÿãÃ
∑ΧÃôÊ „Í°U, Á¡ã„UÙ¥Ÿ ◊⁄UË ¬⁄U‡ÊÊŸË∑§ ‚◊ÿ ◊⁄UË ‚„UÊÿÃÊ ∑§Ë
ÕË– ÿ„U ’Êà ‚ŸÔ˜ 1990-91 ߸0 ∑§Ë „ÒU, ◊Ò¥ BHEL
„UÁ⁄UmÊ⁄U◊¥ ‚Ìfl‚ ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË– ◊⁄UË ¬ÈòÊË∑§Ê B.Ed. ∑§ Á‹ÿ
πÈ⁄U¡Ê◊¥ ‚‹Äԇʟ „UÙ ªÿÊ ÕÊ– ◊ȤÊ ©U‚∑§ ∞«UÁ◊‡ÊŸ∑§
Á‹ÿ •∑§‹ ’≈UË∑§ ‚ÊÕ πÈ⁄U¡Ê ¡ÊŸÊ ¬«∏UÊ– ◊⁄U Á‹ÿ
πÈ⁄U¡Ê Á’‹∑ȧ‹ •Ÿ¡ÊŸÊ ‡Ê„U⁄U ÕÊ– πÈ⁄U¡Ê ¬„È°Uø∑§⁄U
◊ȤÊ ◊Ê‹Í◊ „ÈU•Ê Á∑§ ’Ë0∞ø0߸0∞‹0 ∑§Ë „UË ŒÙ •ı⁄U
‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥∑§Ê ÿ„UÊ° ∞«UÁ◊‡ÊŸ „ÈU•Ê „ÒU– •Ã— ◊Ò¥ „UÁ⁄UmÊ⁄U
flʬ‚ •ÊŸ¬⁄U ©UŸ ’ÁëÔøÿÙ¥∑§ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ‚ Á◊‹Ë– ◊ȤÊ
ß‚ ’ÊÃ∑§Ë Áfl‡Ê· πȇÊË ÕË Á∑§ ◊⁄UË ’≈UË∑§Ù fl„UÊ° •∑§‹
Ÿ„UË¥ ⁄U„UŸÊ ¬«∏UªÊ– ©UŸ‚ ◊Ê‹Í◊ „ÈU•Ê Á∑§ ©UŸ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥∑§
◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊŸ ⁄U„UŸ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ ∑§◊⁄U∑§ ◊∑§ÊŸ∑§Ê ¬˝’ãœ
∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ¡Ù ©Uã„UË¥∑§ Á∑§‚Ë ¬Á⁄UÁøÃ∑§Ê ◊∑§ÊŸ ÕÊ–
◊Ò¥Ÿ •¬ŸË ¬ÈòÊË∑§ Á‹ÿ ©Uã„UË¥ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UŸ∑§Ë
√ÿflSÕÊ ∑§⁄U ŒË– ÃËŸÙ¥ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥∑§ ∞∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UŸ‚ ◊Ò¥
÷Ë ’Á»§∑˝§ „UÙ ªÿË, ¬⁄¢UÃÈ ŒÙ ◊„UËŸ◊¥ „UË ◊ȤÊ ÁflÁŒÃ „ÈU•Ê
Á∑§ ©UŸ ’ÁëÔÔøÿÙ¥∑§ Á¬ÃÊŸ •¬Ÿ Á∑§‚Ë ‚Ù‚¸mÊ⁄UÊ ©UŸ∑§Ê
πÈ⁄U¡Ê‚ L§«∏U∑§Ë ≈˛UÊÚã‚»§⁄U ∑§⁄UflÊ Á‹ÿÊ „ÒU ÃÕÊ fl ŒÙŸÙ¥
‹«∏UÁ∑§ÿÊ° ‡ÊËÉÊ˝ „UË L§«∏U∑§Ë ∑§ÊÚ‹¡ ÖflÊߟ ∑§⁄U ‹ªË¥– ◊Ò¥
ÿ„U ¡ÊŸ∑§⁄U •àÿãà ÁøãÃÊ◊¥ ¬«∏U ªÿË Á∑§ ◊⁄UË ’≈UË fl„UÊ°
•∑§‹Ë ∑§◊⁄U◊¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ⁄U„UªË– ◊Ò¥ ŒÙŸÙ¥ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥∑§
Á¬ÃÊ‚ Á◊‹Ë– ©Uã„UÙŸ¥  ◊ȤÊ πÈ⁄U¡Ê∑§ ∞∑§ ◊È‚Á‹◊ ¬Á⁄UflÊ⁄U‚
Á◊‹Ÿ∑§Ë ‚‹Ê„U ŒË– ◊Ò¥ πÈ⁄U¡Ê ¡Ê∑§⁄U ©UŸ ‚ÖÔ¡Ÿ‚. ¡Ù
¬‡Ê‚ fl∑§Ë‹ Õ, Á◊‹Ë ÃÕÊ ©UŸ∑§Ù •¬ŸË ‚◊SÿÊ ’ÃÊÿË,
©Uã„UÙ¥Ÿ ◊ȤÊ ∞fl¢ ◊⁄UË ’≈UË∑§Ù •¬Ÿ ‡Ôfl‚È⁄U¡Ë‚ Á◊‹flÊÿÊ
45
ÃÕÊ ©Uã„UÙ¥Ÿ ◊⁄UËU ‚Ê⁄UË ’Êà •àÿãà ‚„UÊŸÈ÷ÍÁìÍfl¸∑§ ‚ÈŸË–
fl∑§Ë‹ ‚Ê„U’Ÿ ÷Ë •¬Ÿ ‡Ôfl‚È⁄U¡Ë‚ ◊⁄UË ’≈UË∑§ L§«∏U∑§Ë-
SÕÊŸÊãÃ⁄UáÊ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ Áfl‡Ê· ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„UÊ;
ÄÿÙ¥Á∑§ fl∑§Ë‹ ‚Ê„U’∑§ ‡Ôfl‚È⁄U¡Ë∑§ L§«∏U∑§Ë ∑§ÊÚ‹¡ ∑§
⁄UÁ¡S≈˛UÊ⁄U‚ ∑§Ê»§Ë ÉÊÁŸcÔ∆U ‚ê’㜠Õ– ©Uã„UÙ¥Ÿ ◊ȤÊ ÿ„U
∑§„U∑§⁄U ¬Í⁄UË Ã⁄U„U‚ •Ê‡ÔflSà Á∑§ÿÊ Á∑§ •Ê¬∑§Ë ’≈UË ◊⁄UË
’≈UË-¡Ò‚Ë „ÒU– •Ê¬ Á’‹∑ȧ‹ ÁŸÁ‡Ôøãà „UÙ∑§⁄U „UÁ⁄UmÊ⁄U
¡Êßÿ– •Ê¬∑§Ë ¬Á⁄UÁSÕÁÂ ◊ȤÊ ¬Í⁄UË Ã⁄U„U ‚„UÊŸÈ÷ÍÁà „ÒU–
©UŸ∑§ ߟ ‚ÊãàflŸÊ¬Íáʸ ‡ÊéŒÙ¥‚ •Ê‡ÔflSà „UÙ∑§⁄U ◊Ò¥ „UÁ⁄UmÊ⁄U
flʬ‚ •Ê ªÿË– πÈ⁄U¡Ê‚ ø‹Ã ‚◊ÿ fl∑§Ë‹‚Ê„U’Ÿ ÷Ë
◊ȤÊ Áfl‡ÔflÊ‚ ÁŒ‹ÊÿÊ Á∑§ •’ •Ê¬∑§Ê ∑§Êÿ¸ •fl‡ÿ „UÙ
¡ÊÿªÊ–
‚ø ◊ÊÁŸÿ, •ª‹ 15-20 ÁŒŸÙ¥◊¥ ◊⁄UË ’≈UË∑§Ê
L§«∏U∑§Ë ≈˛UÊÚã‚»§⁄U∑§ Á‹ÿ •Ê«¸U⁄U •Ê ªÿÊ ÃÕÊ ◊⁄UË ’≈UËŸ
÷Ë „UÁ⁄UmÊ⁄U •Ê∑§⁄U L§«∏U∑§Ë ∑§ÊÚ‹¡ ÖflÊߟ ∑§⁄U Á‹ÿÊ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©UŸ fl∑§Ë‹ ‚Ê„U’ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ‡Ôfl‚È⁄U∑§Ë
‚„UÊÿÃÊ‚ ◊⁄UË ÁøãÃÊ ŒÍ⁄U „ÈU߸– •Ê¡ ÷Ë ¡’ ◊Ò¥ ÿÊŒ
∑§⁄UÃË „Í°U ÃÙ ©UŸ∑§ ‚„UÊŸÈ÷ÍÁìÍáʸ ‡ÊéŒ ◊⁄UË S◊ÎÁÃ◊¥ ÃÒ⁄UŸ
‹ªÃ „Ò¥U– ©U‚∑§ ’ÊŒ ◊⁄UÊ πÈ⁄U¡Ê ∑§÷Ë ¡ÊŸÊ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê,
Ÿ ∑§÷Ë ©UŸ ‚ÖÔ¡Ÿ‚ Á◊‹ŸÊ „ÈU•Ê, ¬⁄¢UÃÈ ◊Ò¥ ‚ŒÒfl ©UŸ∑§
¬˝Áà •Ê÷Ê⁄UË ⁄U„Í°UªË– flÊSÃfl◊¥ ÿÁŒ ߢ‚ÊŸ ¡ÊÁÃ, œ◊¸ ∞Ôfl¢
÷Ê·Ê∑§ ÷Œ-÷Êfl∑§Ë ‚¢∑§Ëáʸ ◊ÊŸÁ‚∑§ÃÊ‚ ™§¬⁄U ©U∆U∑§⁄U
◊ÊŸflÃÊ∑§Ù „UË ‚flÙ¸¬Á⁄U ‚◊¤Ê ÃÙ ÿ„U œ⁄UÃË Sflª¸-¡Ò‚Ë
„UÙ ¡Êÿ–ó•Ê‡ÊÊ ÷≈UŸÊª⁄U
(2)
fl„U •ÁflS◊⁄UáÊËÿ ‚ŒÊ‡ÊÿÃÊ
ÉÊ≈UŸÊ∑§Ù ÉÊ≈U ‹ª÷ª øı¥ÃË‚ ‚Ê‹ ’Ëà ªÿ, ¬⁄U
‚⁄UŒÊ⁄U¡Ë∑§Ë fl„U ‚ŒÊ‡ÊÿÃÊ •Ê¡ ÷Ë ◊⁄U ◊ÊŸ‚-¬≈U‹‚
Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÃË– ©U‚ ‚◊ÿ ◊⁄UË ÁSÕÁà ©U‚ √ÿÁQ§∑§ ‚◊ÊŸ
ÕË, ¡Ù åÿÊ‚‚ •àÿãà •Ê∑ȧ‹ „UÙ∑§⁄U ÷Ë Á¡‚-Á‚
ŒÙ ÉÊÍ°≈U ¡‹∑§Ë ÿÊøŸÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ÷Ë ‚¢∑ȧÁøà „UÙ ⁄U„UÊ „UÙ
•ı⁄U •øÊŸ∑§ ∑§Ù߸ •¬Á⁄UÁøà •Ê∑§⁄U ‡ÊËË ¡‹
‹Ê∑§⁄U ∑§„Uó“◊„UʇÊÿ! ÿ„U ‡ÊËË ¡‹ ª˝„UáÊ ∑§⁄¥U–”
ÿ„U fl„U ‚◊ÿ ÕÊ, ¡’ ◊Ò¥ •¬Ÿ ¬ÈòÊ∑§Ù •Ê≈¸Ũ‚ ∑§ÊÚ‹¡
 ◊¥
¬˝fl‡Ê ÁŒ‹ÊŸ •¬Ÿ ªÊ°fl‚ 300 Á∑§‹Ù◊Ë≈U⁄U ŒÍ⁄U øá«U˪…∏U
ªÿÊ ÕÊ– ∑§ÊÚ‹¡  -∑§Êÿʸ‹ÿ◊¥ ¬„ÈU°ø∑§⁄U •Êfl‡ÿ∑§ ∑§Êª¡ÊÃ
46
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
•Áœ∑§Ê⁄UË ◊„UÙŒÿ∑§ ‚ê◊Èπ ¬‡Ê Á∑§ÿ– ∑ȧ¿U Œ⁄U ©UŸ
∑§Êª¡Ù¥¬⁄U ŒÎÁcÔ≈U ÉÊÈ◊Ê∑§⁄U fl ’Ù‹ó“©Uê◊ËŒflÊ⁄U∑§Ê »§Ù≈UÙ?”
◊Ò¥Ÿ ’ëÔø∑§Ê »§Ù≈UÙ ÁŒÿÊ, Á¡‚ ŒπÃ „UË •Áœ∑§Ê⁄UË
◊„UÙŒÿ ’Ù‹ó“¬⁄U ÿ„U ¬˝◊ÊÁáÊà Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ¬˝◊ÊÁáÊÃ
∑§⁄UÊßÿ •ı⁄U fl„U ÷Ë Á∑§‚Ë ‚ˇÊ◊ •Áœ∑§Ê⁄UË‚–” ©U‚
•¬Á⁄UÁøà SÕÊŸ◊¥ ◊Ò¥ •¬ŸÊ ¬Á⁄UÁøà ‚ˇÊ◊ •Áœ∑§Ê⁄UË
∑§„UÊ°‚ ‹ÊÃÊ? •Ã— ◊Ò¥Ÿ ©Uã„UË¥ •Áœ∑§Ê⁄UË‚ •¬ŸË
‹ÊøÊ⁄UË ¡ÃÊÃ „ÈU∞ »§Ù≈UÙ∑§Ù ¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄UŸ∑§Ë ÁflŸÃË
∑§Ë •ı⁄U ∑§„UÊó»§Ù≈UÙ •ı⁄U •èÿÕ˸ •Ê¬∑§ ‚Ê◊Ÿ „ÒU¢,
¬⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ S¬cÔ≈U× •¬ŸË Áflfl‡ÊÃÊ ¡ÃÊÃ „ÈU∞ »§Ù≈UÙ∑§Ù
¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄UŸ‚ ‚Ê»§ ◊ŸÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ–
„U◊ ŒÙŸÙ¥ ’«∏U ¬⁄U‡ÊÊŸ! ∑§⁄¥U ÃÙ ÄÿÊ ∑§⁄¥U? ¬˝fl‡Ê∑§Ê
•Ê¡ •ÁãÃ◊ ÁŒŸ, ÉÊ⁄U ¡Ê∑§⁄U »§Ù≈UÙ ¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄UÊŸ∑§Ê
‚◊ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥– ŒÒflÿÙª‚ ©U‚Ë ‚◊ÿ ∞∑§ ‚⁄UŒÊ⁄U¡Ë
•¬Ÿ ¬ÈòÊ∑§Ù ¬˝fl‡Ê ÁŒ‹ÊŸ fl„UË¥ •Êÿ „ÈU∞ Õ– fl ÿ„U
Œπ ⁄U„U Õ– fl Á∑§‚Ë ∑§ÊÚ‹¡∑§ Á¬˝¢Á‚¬‹ Õ– ©Uã„UÙ¥Ÿ
„U◊Ê⁄UË „UÊ‹Ã ‚◊¤ÊË •ı⁄U ©U‚Ë ‚◊ÿ ’ëÔø∑§Ë »§Ù≈UÙ
¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄U ŒË– ©UŸ∑§ •àÿãà ©UŒÊ⁄U÷Êfl∑§ ¬˝Áà ◊Ò¥Ÿ
∑ΧÃôÊÃÊ ¬˝∑§≈U ∑§Ë •ı⁄U ¬˝fl‡Ê-»§Ê◊¸ ÿ„U ∑§„UÃ „ÈU∞
¬˝SÃÈà ∑§⁄U ÁŒÿÊ Á∑§ “•’ ÃÙ ∆UË∑§ „ÒU Ÿ?”
•Áœ∑§Ê⁄UË ◊„UÙŒÿŸ ◊Ȥʂ ∑§„UÊóÿ„U ÃÙ ∆UË∑§ „ÒU,
¬⁄¢UÃÈ •Ê¬ ÃÙ ‚Ìfl‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Ÿ?
“¡Ë!”
“ÃÙ •Ê¬ •¬ŸË •Êÿ∑§Ê ¬˝◊ÊÁáÊà ¬˝◊ÊáʬòÊ ÷Ë
ŒËÁ¡ÿ”óÿ„U ‚ÈŸ∑§⁄U ÃÙ ◊⁄U ¬Ò⁄U Ë∑§Ë ¡◊ËŸ „UË
Áπ‚∑§ ªÿË– ∞∑§Œ◊ ÁŸ⁄UÊ‡Ê Sfl⁄U◊¥ •Ê„U ÁŸ∑§‹Ëó
“•’ ÄÿÊ „UÙªÊ?” √ÿÁQ§∑§Ù ‚Ê◊Ÿ Œπ∑§⁄U ÃÙ »§Ù≈UÙ∑§Ù
¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄UŸÊ ßÃŸÊ ∑§Á∆UŸ ÿÊ ¡ÙÁπ◊÷⁄UÊ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥,
¬⁄U Á∑§‚Ë •¬Á⁄UÁøÃ∑§Ë •Êÿ∑§Ù ∑§Ù߸ ∑Ò§‚ ¬˝◊ÊÁáÊÃ
∑§⁄U? ◊Ò¥ „Uì˝÷! •Áœ∑§Ê⁄UË ◊„UÙŒÿ∑§Ù •¬ŸË Áflfl‡ÊÃÊ
‚◊¤ÊÊŸ∑§Ê ÷⁄U‚∑§ ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ, Á∑¢§ÃÈ ‚’ ÁŸ⁄UÕ¸∑§!
fl Á¬˝¢Á‚¬‹ ◊„UÙŒÿ ÿ„U ‚’ Œπ ⁄U„U Õ, ’Ù‹ó
“„ÈUáÊ ∑§Ë „UÙÿÊ?” •’ ◊Ò¥ ∑Ò§‚ ∑§„UÃÊ Á∑§ ◊⁄UË •Êÿ∑§Ê
¬˝◊ÊáÊ-¬òÊ øÊÁ„Uÿ– ©UŸ∑§ •Êª˝„U¬⁄U ◊Ò¥Ÿ •¬ŸË ÁSÕÁÃ
S¬cÔ≈U ∑§Ë–
‚⁄UŒÊ⁄U¡ËŸ Ãà∑§Ê‹ •¬Ÿ ¬ÈòÊ‚ ∑§„UÊó“•Ù ∞!
∑§…∏U ◊⁄UË Ã‹flÊ⁄U!” ◊Ò¥ ÃÙ “ËflÊ⁄U” ‚ÈŸ∑§⁄U «U⁄U ªÿÊó
“¬¢¡Ê’∑§Ê ÿ„U ‚⁄UŒÊ⁄U ÄÿÊ ∑§⁄UŸ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU?” ß‚‚
∑§ÀÿÊáÊ [÷ʪ 89
¬„U‹ Á∑§ ◊Ò¥ ©UŸ‚ ∑ȧ¿U ¬Í¿U,°Í ©UŸ∑§ ‚ȬòÈ ÊŸ ∑§ÊÚ‹¡
 -Á¬˝Á¢ ‚¬‹∑§Ë
◊È„U⁄U ©UŸ∑§ „UÊÕ◊¥ Õ◊Ê ŒË– ∑§Á„Uÿ, ∑§„UÊ° ÄÿÊ ¬˝◊ÊÁáÊÃ
∑§⁄UŸÊ „ÒU? ◊ÒŸ¥  ©UŸ∑§Ë ‚ŒÊ‡ÊÿÃÊ∑§Ê •àÿãà ©UŒÊ⁄U M§¬ Œπ∑§⁄U
•¬ŸË •Êÿ∑§Ê Áflfl⁄UáÊ ©UŸ∑§ ‚Ê◊Ÿ ‚¢∑§Ùø •ı⁄U •‚ËÁ◊Ã
•Ê÷Ê⁄U ¬˝∑§≈U ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ⁄Uπ ÁŒÿÊ– “•Ê߸ •≈ÒUS≈U ÁŒ...”
‚⁄UŒÊ⁄U¡Ë Á‹π ⁄U„U Õ •ı⁄U ◊Ò¥ ‚Ùø ⁄U„UÊ ÕÊó∞∑§ ÁŸÃÊãÃ
•¬Á⁄UÁøÃ∑§ ¡ÙÁπ◊÷⁄U ∑§Êª¡∑§Ù ¬˝◊ÊÁáÊà ∑§⁄UŸflÊ‹ ÿ
Á∑§ÃŸ ◊„UÊŸÔ˜ •ı⁄U Ÿ∑§ ߢ‚ÊŸ „ÒU¥– ‚⁄UŒÊ⁄U¡Ë∑§Ë ÿ„U ‚ŒÊ‡ÊÿÃÊ
ÄÿÊ ∑§÷Ë ÷Í‹Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „ÒU?ó◊„UÊflË⁄U¬˝‚ÊŒ •ª˝flÊ‹
(3)
¬‡ÊÈ-¬ˇÊË ÷Ë ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U ¬˝◊∑§Ë ÷Ê·Ê
◊⁄U Á◊òÊ Á’⁄U¡Í∑§ ¬Ê‚ ∞∑§ ÃÊÃÊ ÕÊ– Á’⁄U¡Í •ÊÒ⁄U
Á’⁄U¡Í∑§Ë ◊Ê°∑§Ê ‚◊ÿ ∑§Ê≈UŸ∑§Ê ∞∑§ •ë¿UÊ ‚ÊœŸ Á◊‹
ªÿÊ, ¬„U‹ ÃÊ fl„U ª‹Ë-◊Ê„UÀÔ‹-◊ÁãŒ⁄U∑§Ê ∞∑§Êœ
øÄÔ∑§⁄U ‹ªÊ Á‹ÿÊ ∑§⁄UÃË ÕË, Á∑¢§ÃÈ ÃÊÃ∑§ •ÊŸ∑§ ’ÊŒ
©U‚∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ‚◊ÿ ÃÊÃ∑§ ¬Ê‚ „UË √ÿÃËà „UÊŸ ‹ªÊ–
fl„U ÁŸÿ◊‚ ¬È⁄UÊŸ ≈ÍUÕ-’˝‡Ê‚ Á¬¢¡⁄U∑§Ë ‚»§Ê߸ ∑§⁄UÃË–
ÃÊÃ∑§Ê ŒÈ‹⁄UÊÃË, ©U‚‚ ’ÊÃ¥ ∑§⁄UÃË •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ê ªËÃ
‚ÈŸÊÿÊ ∑§⁄UÃË– fl„U ©U‚∑§Ë ∑§≈UÊ⁄UË∑§Ê ‚Ê»§ ∑§⁄U∑§ ©U‚◊¥
ÃÊ¡Ê ¡‹ ÷⁄UÃË– ŒÍ‚⁄UË ∑§≈UÊ⁄UË◊¥ ÷ËªË øŸ∑§Ë ŒÊ‹, „U⁄UË
Á◊ø¸, •◊M§Œ, øË∑ͧ∑§ ≈ÈU∑§«∏U ⁄UπÃË ÕË– fl„U ŒÊ¬„U⁄U∑§Ê
÷Ê¡ŸÊ¬⁄UÊãà Œ⁄UË Á’¿UÊ∑§⁄U ‹≈U ¡ÊÃË– ÃÊÃÊ ©U‚∑§ ¬≈U,
¿UÊÃˬ⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ≈U¢-≈U¢ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ åÿÊ⁄U∑§Ê ¡flÊ’ ŒÃÊ–
ÁŒŸ ªÈ¡⁄UÃ ªÿ– ⁄UÁfl∑§ ⁄UÕ∑§Ê ¬Á„UÿÊ ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄U„UÊ–
¡ËflŸ∑§Ë «UÊ⁄U∑§Ê ∑§Ê‹-‚»§Œ øÍ„U ∑ȧÃ⁄UÃ ⁄U„U •ÊÒ⁄U
’ÈÁ…∏UÿÊ ∞∑§ ÁŒŸ ªÊ‹Ê∑§œÊ◊ Á‚œÊ⁄U ªÿË–
’ÈÁ…∏UÿÊ∑§Ê •¬Ÿ ¬Ê‚ Ÿ Œπ∑§⁄U ÃÊÃŸ •Ê‚◊ÊŸ
Á‚⁄U¬⁄U ©U∆UÊ Á‹ÿÊ– ¡’ ‹Êª •Õ˸ ‹∑§⁄U ÉÊ⁄U‚ ÁŸ∑§‹
ÃÊ ÃÊÃÊ Á¬¢¡⁄U∑§Ë ÃËÁ‹ÿÊ¥‚ Á‚⁄U ≈U∑§⁄UÊ-≈U∑§⁄UÊ∑§⁄U ßœ⁄U-
©Uœ⁄U ë∏U»§«∏UÊŸ ‹ªÊ– ÉÊ⁄U∑§Ë ‡ÊÊÁãÃ∑§ ‚ÊÕ ÃÊÃÊ ◊ÊÒŸ
„UÊ ªÿÊ– ÃË‚⁄U ¬„U⁄U ¡’ Á’⁄U¡Í∑§Ë ¬àÔŸËŸ ©U‚∑§Ê Á¬¢¡⁄UÊ
‚Ê»§ ∑§⁄U∑§ ©U‚◊¥ ÃÊ¡Ê ¬ÊŸË ÷⁄UÊ, ŒÊ‹-»§‹ ⁄Uπ ÃÊ
ÃÊÃŸ ©UŸ∑§Ë •Ê⁄U ŒπÊÃ∑§ Ÿ„UË¥– ŒÍ‚⁄U ÁŒŸ Á’⁄U¡Í∑§Ë
¬àÔŸËŸ Á¬¢¡⁄U◊¥ ¤ÊÊ°∑§Ê ÃÊ ÃÊÃ∑§ ¬˝ÊáʬπM§ ©U«∏U øÈ∑§ Õ–
∑§≈UÊÁ⁄UÿÊ¥∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ‚Ê◊ÊŸ ÖÿÊ¥-∑§Ê-àÿÊ¥ ⁄UπÊ ÕÊ–
‚Ê⁄U ¬‡ÊÈ-¬ˇÊË, flÎˇÊ •ÊÁŒ ÷Ë ¬˝◊∑§ ÷Êfl∑§Ê ’πÍ’Ë
‚◊¤ÊÃ „Ò¥U– ¬˝◊∑§Ê ¡ËflŸ, ¬⁄U◊Êà◊Ê, ∑§Ê◊œŸÈ •ÊÁŒ ∑§„UÊ
ªÿÊ „ÒU– ∑Ò§‹Ë»§ÊÌŸÿÊ∑§ flŸS¬ÁÇÊÊSòÊË ‹ÍÕ⁄U ’⁄U’Ò∑§Ÿ
‚¢ÅÿÊ 4] ¬…∏UÙ, ‚◊¤ÊÙ •ı⁄U ∑§⁄UÙ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
ÃÊ ¬˝◊∑§ S¬ãŒŸÊ¥‚ ∞∑§ ∑°§≈UË‹ flΡÊ∑§Ù ∑¢§≈U∑§„UËŸ ’ŸÊ
ÁŒÿÊ ÕÊ, fl„U ¬ÊÒœ∑§ ¬Ê‚ ’Ò∆U∑§⁄U ©U‚‚ ∑§„UÃÊ åÿÊ⁄U ’ìÊ,
ÃÈê„¥U ∑ȧ¿U ÷Ë ÷ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÈê„¥U ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ∑§Ê°≈UÊ¥∑§Ë
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÈ◊ ’Á»§∑˝§ ⁄U„UÊ, ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UË ⁄UˇÊÊ
∑§M°§ªÊ, œË⁄U-œË⁄U fl„U ⁄UÁªSÃÊŸË ¬ÊÒœÊ ¬Íáʸ× ∑¢§≈U∑§„UËŸ „UÊ
ªÿÊ– øÒÃãÿ ◊„Uʬ˝÷È∑§Ê ŸÎàÿ-ªÊÿŸ ‚ÈŸ∑§⁄U flŸ∑§ ¬«∏U-
¬ÊÒœ ¡¢ª‹Ë ¬‡ÊÈÃ∑§ ¤ÊÍ◊Ÿ ‹ªÃ Õ–
óªÊ¬Ê‹∑ΧcáÊ Á¡ãŒ‹
(4)
∑§„UÊŸË ß¸◊ÊŸŒÊ⁄UË∑§Ë
ÿ„U ’Êà ‚Ÿ˜ 1984 ߸0 ∑§Ë „ÒU– ◊⁄U ‚ÊÕ Œ‚ Á◊òÊ
◊Ê° flÒcáÊÙ ŒflË∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§≈U⁄UÊ ¬„È°Uø– ∑§≈U⁄UÊ◊¥
œ◊¸‡ÊÊ‹ÊÃ∑§ ‚÷Ë∑§Ê ‚Ê◊ÊŸ ¬„ÈU°øÊŸ∑§ Á‹ÿ Á¬_ÔU (‚Ê◊ÊŸ
…UÙŸflÊ‹ ∑ȧ‹Ë)-‚ ’Êà ∑§⁄U∑§ ¬Ò‚Ê Ãÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ–
‚÷Ë 11 ÿÊÁòÊÿÙ¥∑§Ê ‚Ê◊ÊŸ œ◊¸‡Êʋʬ⁄U •Ê ªÿÊ–
•’ Á¬_ÔÂU∑§Ë ߸◊ÊŸŒÊ⁄UË ŒπŸ∑§Ê ‚◊ÿ ÕÊ– Á¬≈˜U∆Ô ÍUŸ
∑§„UÊ Á∑§ ◊ȤÊ •Ê¬‹ÙªÙ¥∑§ ’Ëø 500 L§¬ÿ Á∑§‚Ë∑§
Áª⁄U „ÈU∞ Á◊‹ „Ò¥U– ∑Χ¬ÿÊ •Ê¬ ‹Ùª •Ê¬‚◊¥ ¬Í¿UÃÊ¿U
∑§⁄U∑§ ¬ÃÊ ‹ªÊÿ¥ Á∑§ fl Á∑§‚∑§ „Ò¥U? ¬ÃÊ ‹ªŸ¬⁄U
Á¡‚∑§ Õ, flʬ‚ Á∑§ÿ ªÿ– ◊⁄U ‚ÊÕË∑§Ù πȇÊË „ÈU߸
ÃÕÊ •¬ŸË πȇÊË‚ 100 L§¬ÿ ߸ŸÊ◊∑§ M§¬◊¥ ŒŸ∑§
Á‹ÿ ∑§„UÊ– Á¬_ÔÂUŸ ∑§„UÊ ◊Ò¥ 100 L§¬ÿ Ÿ„UË¥ ‹Í°ªÊ– ◊ȤÊ
◊ÊÃÊ⁄UÊŸË ◊„UŸÃ∑§Ê ¬Ò‚Ê ’„ÈUà ŒÃË „Ò¥U– •Ê¬‹ÙªÙ¥∑§Ë
‚flÊ ß¸◊ÊŸŒÊ⁄UË‚ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„Í°U, ◊ȤÊ ’‚, ÿ„UË øÊÁ„Uÿ–
Á∑§‚ËŸ ‚ø „UË ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “ŸËÿà „UÙ Ÿ∑§
•ı⁄U ◊Ë∆UË „UÙ ¡È’Ê¢ ÷Ë, ∞‚◊¥ ß’ÊŒÃ∑§Ë ¡M§⁄UÃ
Ÿ„UË¥ „UÙÃË–”ó‚ãÃ∑ȧ◊Ê⁄U Á◊üÊ
(5)
◊Ÿ∑§Ê Á⁄U‡ÔÃÊ
¬⁄U+©U¬∑§Ê⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á‹ÿ ÁŸ—SflÊÕ¸ ÷Êfl‚
Á∑§ÿÊ ªÿÊ ∑§Êÿ¸– ¬⁄U •Ê¡∑§ ÷ʪÃ-Œı«∏UÃ ◊‡ÊËŸË
ÿȪ◊¥ ÿ ’«∏UË ’◊ÊŸË-‚Ë ’Êà ‹ªÃË „ÒU– •Ê¡∑§ √ÿSÃ
¡ËflŸ◊¥ Sflÿ¢∑§ ‚ÊÕ „UË ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§Ë Á¡ê◊ŒÊ⁄UË „UË ÁŸ÷Ê
‹ŸÊ ’«∏UË ’Êà „ÒU– Ã’ ¬⁄UÙ¬∑§Ê⁄U∑§ Á‹ÿ Á∑§‚∑§ ¬Ê‚
‚◊ÿ „ÒU– ‚ÊÕ „UË ß‚ Ã⁄U„U∑§ ∑§ÊÿÙZ∑§Ù “Á◊Á«U‹
Ä‹ÊÚ‚∑§Ë ŒÁ∑§ÿÊŸÍ‚Ë” ∑§Ê ŸÊ◊ ÁŒÿÊ ¡ÊÿªÊ–
•¬Ÿ Á‹ÿ ÃÙ ‚÷Ë ¡ËÃ „Ò¥U, ¬⁄U ∑§÷Ë ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§
47
¡ËŸ◊¥ ÿÊ ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ Á‹ÿ ∑ȧ¿U ∑§⁄U ªÈ¡⁄UŸ¬⁄U ∞∑§ •ÊÁà◊∑§
‚ÈπÊŸÈ÷ÍÁà „UÙÃË „ÒU, Á¡‚ Á‚»¸§ ◊„U‚Í‚ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ‡ÊéŒÙ¥mÊ⁄UÊ ©U‚∑§Ù √ÿQ§ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ–
’Êà ‚Ê∆U∑§ Œ‡Ê∑§∑§Ë „ÒU– Ã’ ◊Ò¥Ÿ •Ê∆U ÿÊ Œ‚
∑§ˇÊÊ ¬Ê‚ ∑§Ë „U٪˖ „U◊ ¿ÈUÁ^ÔUÿÙ¥◊¥ •¬Ÿ ÃÊÿÊ¡Ë∑§ ÉÊ⁄U
¡ÊÃ Õ– ‚¢ÿÈQ§ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§Ë ªÁ⁄U◊Ê‚ ¬Á⁄U¬ÍáʸÃÊ Ÿ¡⁄U
•ÊÃË ÕË– fl„UÊ°¬⁄U ◊Ò¥ ◊ÈãÔŸË ’È•Ê •ı⁄U ’‚ãÃË ’È•Ê∑§Ù
„U⁄U ‚◊ÿ ∑§Ê◊◊¥ ‹ª ŒπÃË ÕË– Œ⁄U•‚‹ ÿ „U◊Ê⁄U
ŒÊŒÊ¡Ë∑§ ªÊ°fl∑§Ë ÕË¥ •ı⁄U ŒÊŒÊ¡ËŸ ©Uã„¥U •¬ŸË ’≈UË
’ŸÊ Á‹ÿÊ ÕÊ– ’‚ãÃË ’È•Ê Á‚‹Ê߸ ∑§⁄UÃË ⁄U„UÃË ÕË,
∑§÷Ë ¬≈UË∑§Ù≈U ÃÙ ∑§÷Ë »˝§ÊÚ∑§– ◊ÈãÔŸË ’È•Ê ª„Í°U ‚Ê»§
∑§⁄UÃË¥, ’«∏UË-¬Ê¬«∏U ’ŸÊÃË¥ •ı⁄U •Ê◊∑§Ê π^ÔUÊ-◊Ë∆UÊ
•øÊ⁄U «UÊ‹ÃË¥– ¬⁄U ߟ ‚’ ∑§Ê◊Ù¥∑§Ù ∑§⁄UÃ-∑§⁄UÃ ∑§÷Ë
÷Ë Õ∑§ÊŸ ÿÊ πˤÊ∑§Ë ⁄UπÊ ©UŸ∑§ ø„U⁄U¬⁄U Ÿ„UË¥ ÁŒπÃË
ÕË– ŒÙŸÙ¥ „UË ªÊ°fl∑§ S∑ͧ‹◊¥ Á‡ÊÁˇÊ∑§Ê ÕË¥, ‚Ù ¿ÈUÁ^ÔUÿÙ¥◊¥
•Ê∑§⁄U ‚Ê⁄UÊ ∑§Ê◊ •¬Ÿ ∑§ãœÙ¥¬⁄U ‹ ‹ÃË ÕË¥– •ÊÌÕ∑§
âªË∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§÷Ë ⁄UÊ¡Áª⁄U∑§ ‹«˜UÔ«ÍU ÿÊ ⁄US∑§∑§ ¬Ò∑§≈U
‹Ê∑§⁄U, „U◊ ’ëÔøÙ¥∑§Ù ’«∏U åÿÊ⁄U‚ ŒÃË ÕË¥–
‡ÊÊŒË-éÿÊ„U∑§ ‚Ê⁄UË ⁄UËÁÃ-Á⁄UflÊ¡Ù¥∑§Ù ∑§⁄UÊŸ∑§ ‚ÊÕ
„UË ‚Ê⁄UË Á¡ê◊ŒÊ⁄UË∑§Ê ’Ù¤Ê •¬Ÿ ∑§ãœÙ¥¬⁄U ©U∆UÊ∑§⁄U
’πÍ’Ë ∑§Ê◊∑§Ù ‚ÈπŒ •¢¡Ê◊Ã∑§ ŒÃË¥– ‚’∑§Ù •¬ŸÊ
’ŸÊ∑§⁄U ©UŸ∑§ ¿UÙ≈U-¿UÙ≈U ∑§Ê◊Ù¥∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄UŸ∑§Ë
•ÊŒÃ ¡Ù ©UŸ ŒÙŸÙ¥◊¥ ÕË, ’„ÈUà ∑§◊ ŒπŸ∑§Ù Á◊‹ÃË
„ÒU– fl ‚ŒÊ „U⁄U ÿÊ ŸË‹ Á∑§ŸÊ⁄U∑§Ë ‚»§Œ ‚Ê«∏UË ¬„UŸÃË
ÕË¥ •ı⁄U ©UŸ∑§ Á‚⁄U¬⁄U •Ê°ø‹ „U◊‡ÊÊ Áø¬∑§Ê ⁄U„UÃÊ;
◊ÊŸÙ »§Áfl∑§Ù‹‚ Áø¬∑§Ê ÁŒÿÊ ªÿÊ „UÙ– ¬⁄U ©U‚
‚ÊŒªË◊¥ ∞∑§ ‚ıêÿÃÊ „U◊‡ÊÊ ¤Ê‹∑§ÃË ÕË– ∑§Ù߸ •¬Ÿ
‡ÊÊ„UË ¬„UŸÊfl ∞fl¢ ⁄U„UŸ-‚„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊L§ Ÿ„UË¥ „UÙ
¡ÊÃÊ, ’ÁÀ∑§ •¬Ÿ ªÈáÊÙ¥‚ „UË fl„U ◊„UÊŸÔ˜ ’ŸÃÊ „ÒU– ‚ø
ÃÙ ÿ„U „ÒU Á∑§ ¡„UÊ° •¬ŸÊ¬Ÿ ◊„U‚Í‚ „UÙÃÊ „ÒU, fl„UÊ°
©Uà‚Ê„U •¬Ÿ-•Ê¬ „UË •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ©UŸ ŒÙŸÙ¥ ◊È°„U’Ù‹Ë
’È•Ê•Ù¥Ÿ ‚ªË ’È•Ê‚ ÖÿÊŒÊ •¬ŸÊ¬Ÿ ÁŒÿÊ– flÊSÃfl◊¥
Á⁄U‡ÔÃÊ Á‚»¸§ πÍŸ∑§Ê „UË Ÿ„UË¥, ◊Ÿ∑§Ê ÷Ë Á⁄U‡ÔÃÊ „UÙÃÊ „ÒU–
◊Ÿ Á¡‚ •¬ŸÊ ◊ÊŸ ‹, fl„U •¬ŸÊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ŒÊŒÊ¡ËŸ ©Uã„¥U ’≈UË ◊ÊŸÊ •ı⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ „U◊¥ ÷ÃËÁ¡ÿÊ°–
„U⁄U-∞∑§∑§Ê •¬ŸË ¡ÊŸ‚ ÖÿÊŒÊ äÿÊŸ ⁄Uπ∑§⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ
ß‚ Á⁄U‡Ã∑§Ù ∑§÷Ë ∑§‹¢Á∑§Ã Ÿ„UË¥ „UÙŸ ÁŒÿÊ–ó•¬⁄UÊÁ¡ÃÊ
48 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
◊ŸŸ ∑§⁄UŸ ÿÙÇÿ
[‚à‚¢ª∑§Ê ¬˝‚ÊŒ]
’Ë‚flË¥ ‡ÊÃÊéŒË∑§Ë ÉÊ≈UŸÊ „ÒU– ∞∑§ ’«∏U ‡Ê„U⁄U◊¥
∞∑§ ’«∏U ¬˝ÁÃÁcÔ∆Uà œŸË ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UÃ Õ– ©UŸ∑§ ÁøûÊ◊¥
’«∏UÊ flÒ⁄UÊÇÿ ÕÊ, ÷ªflÊŸÔ˜∑§ ÷¡Ÿ◊¥ ’«∏UË L§Áø ÕË– fl
‚ÙøÃ ⁄U„UÃ Õ Á∑§ ∑§’ fl„U •fl‚⁄U Á◊‹ªÊ, ¡’ ‚’∑§Ë
ÁøãÃÊ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ◊Ò¥ ÷¡Ÿ◊¥ „UË ‹ª ¡Ê™°§ªÊ– ©UŸ∑§ ‚¢ÃÊŸ
Ÿ„UË¥ ÕË– ∞∑§ ÷ÃË¡Ê ÕÊ, Á¡‚∑§ ¬…∏UÊŸ-Á‹πÊŸ∑§Ë
Á¡ê◊ŒÊ⁄UË ‚∆U¡Ë¬⁄U „UË ÕË– fl ©U‚∑§Ù ÿÙÇÿ ’ŸÊ∑§⁄U
÷¡Ÿ◊¥ ‹ªŸÊ øÊ„UÃ Õ–
∑ȧ¿U ÁŒŸÙ¥◊¥ ¬…∏U-Á‹π∑§⁄U ‚∆U¡Ë∑§Ê ÷ÃË¡Ê ÿÙÇÿ
„UÙ ªÿÊ– ‚∆U¡ËŸ √ÿʬÊ⁄U∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ∑§Ê◊-∑§Ê¡ ©U‚
‚°÷‹Ê ÁŒÿÊ •ı⁄U •¬ŸÊ ÁfløÊ⁄U ¬˝∑§≈U Á∑§ÿÊ Á∑§ ◊Ò¥ ÃÙ
•’ fl˝¡◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ÷ªflÊŸỖ∑§Ê „UË ÷¡Ÿ ∑§M°§ªÊ– ÷ÃË¡Ÿ
¬Í¿UÊó“øÊøÊ¡Ë! ß‚ ÉÊ⁄U◊¥, √ÿʬÊ⁄U◊¥, L§¬ÿ◊¥ •ı⁄U
÷٪٥◊¥ ¡Ù •ÊŸãŒ „ÒU, ÷¡Ÿ◊¥ ©U‚‚ •Áœ∑§ •ÊŸãŒ „ÒU
ÄÿÊ?” øÊøÊ¡ËŸ ∑§„UÊó“ß‚◊¥ ÄÿÊ ‚ãŒ„U „ÒU, ’≈UÊ!
„U◊Ê⁄UÊ √ÿʬÊ⁄U, ÷Ùª •ı⁄U ‚Èπ ÃÙ •àÿãà •À¬ „ÒU–
‚¢‚Ê⁄U∑§ òÊÒ∑§ÊÁ‹∑§ ‚ÈπÙ¥∑§Ù •ı⁄U ◊ÙˇÊ-‚Èπ∑§Ù ÷Ë ÿÁŒ
∞∑§òÊ ∑§⁄U∑§ ∞∑§ ¬‹«∏U¬⁄U ⁄UπÊ ¡Êÿ •ı⁄U ŒÍ‚⁄U ¬‹«∏U¬⁄U
÷¡Ÿ∑§Ê ‹‡Ê◊ÊòÊ∑§Ê ‚Èπ ⁄UπÊ ¡Êÿ, ÃÙ ÷Ë fl„U
‹‡Ê◊ÊòÊ ‚Èπ „UË •Áœ∑§ „UÙªÊ •ı⁄U ÃÙ ÄÿÊ ∑§„Í°U, ’≈UÊ!
÷¡Ÿ◊¥ ¡Ù ŒÈ—π „UÙÃÊ „ÒU, fl„U ÷Ë ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚’ ‚ÈπÙ¥‚
üÊcÔ∆U „ÒU–” ÷ÃË¡Ÿ ¬Í¿UÊó“øÊøÊ! ¡’ ÷¡Ÿ ◊¥ ßßÊ
‚Èπ „ÒU, Ã’ ◊ȤÊ ß‚ ŒÈ—πM§¬ √ÿʬÊ⁄U◊¥ ‹ªÊ∑§⁄U •Ê¬
•∑§‹ ÄÿÙ¥ ©U‚ ‚Èπ∑§Ê ©U¬÷Ùª ∑§⁄UŸ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U? Á¡‚
•Ê¬ ŒÈ—π ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U, ©U‚◊¥ ◊ȤÊ «UÊ‹ ⁄U„U „Ò¥U •ı⁄U •Ê¬
‚Èπ◊¥ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ÷‹Ê, ÿ„U ∑§„UÊ°∑§Ê ãÿÊÿ „ÒU? ◊Ò¥ ÷Ë
•Ê¬∑§ ‚ÊÕ ø‹Í°ªÊ–” øÊøÊ¡ËŸ ∑§„UÊó“’≈UÊ! ◊Ò¥ ÃÙ
øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚÷Ë ‹Ùª ÷ªflÊŸÔ˜◊¥ ‹ª ¡Êÿ°–
◊ȤÊ ∑§ß¸ ’Ê⁄U ß‚ ’ÊÃ∑§Ê ŒÈ—π ÷Ë „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ ‹Ùª
∞‚Ê ‚Èπ◊ÿ ÷¡Ÿ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¬˝¬¢øÙ¥◊¥ ÄÿÙ¥ »°§‚Ã „Ò¥U,
¬⁄¢UÃÈ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê •ŸÈ÷fl Á∑§ÿ Á’ŸÊ ß‚∑§ ŒÈ—πÙ¥∑§Ê ôÊÊŸ
[÷ʪ 89
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ÃÈ◊ •÷Ë ŸflÿÈfl∑§ „UÙ– ÃÈ◊ ∑ȧ¿U ÁŒŸÙ¥Ã∑§
‚¢‚Ê⁄U∑§ √ÿfl„UÊ⁄UÙ¥◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ß‚∑§ ‚Èπ-ŒÈ—πÙ¥∑§Ù Œπ
‹Ù, Á»§⁄U ÃÈê„UÊ⁄UË L§Áø „UÙ ÃÙ ÷¡Ÿ◊¥ ‹ª ¡ÊŸÊ–”
÷ÃË¡Ÿ ∑§„UÊó“øÊøÊ¡Ë! •Ê¬∑§Ë ’Êà ◊ȤÊ ¡°øÃË
Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊¥ ‚ÙøÃÊ „Í°U Á∑§ Á¡‚ √ÿʬÊ⁄U •ÊÁŒ◊¥ ‹ª
⁄U„U∑§⁄U •Ê¬Ÿ •¬ŸË ßÃŸË •ÊÿÈ Á’ÃÊÿË „ÒU, ©U‚∑§Ê
•ŸÈ÷fl •Ê¬‚ •Áœ∑§ ◊ȤÊ ∑§’ „U٪ʖ ¡’ •Ê¬∑§Ê
•ŸÈ÷fl ßÃŸÊ ¬˝àÿˇÊ „ÒU, ◊⁄UË •Ê°πÙ¥∑§ ‚Ê◊Ÿ „ÒU, Ã’
Á»§⁄U ©U‚∑§Ê •ŸÈ÷fl ¬˝ÊåÔà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ßÃŸÊ ‚ÈπŒ
÷¡Ÿ ¿UÙ«∏U ŒŸÊ ∑§„UÊ°Ã∑§ ©UÁøà „ÒU? ß‚Á‹ÿ ◊Ò¥ ÷¡Ÿ∑§
Á‹ÿ •fl‡ÿ ø‹Í°ªÊ– •Ê¬ ‚ÊÕ Ÿ ⁄Uπ¥ª ÃÙ ◊Ò¥ •∑§‹Ê
„UË ø‹Ê ¡Ê™°§ªÊ–”
÷ÃË¡∑§Ê ŒÎ…∏U ÁŸ‡Ôøÿ Œπ∑§⁄U ‚∆U¡Ë∑§Ù ¬˝‚ãÔŸÃÊ
„ÈU߸– •¬ŸË ‚Ê⁄UË ‚ê¬ÁûÊ∑§Ê ©Uã„UÙ¥Ÿ ≈˛US≈U ’ŸÊ ÁŒÿÊ,
Á¡‚‚ ŒËŸ-ŒÈÁπÿÙ¥∑§Ë ‚flÊ „ÈU•Ê ∑§⁄U– ŒÙŸÙ¥Ÿ ‚◊SÃ
flSÃÈ•Ù¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ fl˝¡∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§Ë– ⁄UÊSÃ◊¥
øÊøÊ¡ËŸ •¬Ÿ ÷ÃË¡‚ ’ÊÃøËà ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§„UÊó
“’≈UÊ! ∞‚Ë ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ÷¡Ÿ „UÙ
„UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ, „UÙ ÃÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU, „UÙÃÊ „ÒU– ◊⁄U ‚Ê◊Ÿ
‚¢‚Ê⁄U∑§ √ÿfl„UÊ⁄U, √ÿʬÊ⁄U◊¥ ’„ÈUà ’«∏UË ∑§Á∆UŸÊ߸ ÕË–
•Ê¡∑§‹ √ÿʬÊ⁄U∑§Ë ¬˝áÊÊ‹Ë ßÃŸË ∑§‹ÈÁ·Ã, ßÃŸË ªãŒË
„UÙ ªÿË „ÒU Á∑§ ’«∏U-’«∏U ‚à¬ÈL§·Ù¥∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ÷Ë ¬Íáʸ×
‡ÊÈh Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ¡„UÊ° ŒÍ‚⁄UÙ¥‚ ‚ê’㜠⁄UπŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU,
fl„UÊ° ∑ȧ¿U-Ÿ-∑ȧ¿U ©UŸ∑§ ‚ê’ãœ∑§Ê äÿÊŸ ⁄UπŸÊ „UË
¬«∏UÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ∑Ò§‚Ê ÷Ë ‚ÖÔ¡Ÿ ÄÿÙ¥ Ÿ „UÙ,
√ÿfl„UÊ⁄U∑§ ˇÊòÊ◊¥ ©U‚ Áflfl‡Ê „UÙ∑§⁄U •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏U
‚∑§ÃÊ „ÒU– •fl‡ÿ „UË ÿ„U √ÿʬÊ⁄U∑§Ê ŒÙ· Ÿ„UË¥ „ÒU, Á∑¢§ÃÈ
∑§Á‹ÿȪ◊¥ ∞‚ √ÿÁQ§ÿÙ¥∑§Ë „UË ÷⁄U◊Ê⁄U „ÒU– ß‚Ë‚ ¡Ù
‹Ùª •¬Ÿ ߸◊ÊŸ •ı⁄U ‚ëøÊ߸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U,
•¬Ÿ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ù ‡ÊÈh ⁄UπŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, fl ÕÙ«∏U-‚-
ÕÙ«∏UÊ √ÿʬÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ÕflÊ ©U‚‚ Á’‹∑ȧ‹ •‹ª
‚¢ÅÿÊ 4] ◊ŸŸ ∑§⁄UŸ ÿÙÇÿ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
„UÙ∑§⁄U ÷¡Ÿ ∑§⁄UŸ ‹ª ¡ÊÃ „Ò¥U– flÊSÃfl◊¥ ÷¡Ÿ „UË
‚fl¸Sfl „ÒU– ÷¡Ÿ∑§ •ÊŸãŒ∑§ ‚Ê◊Ÿ ÁòÊ‹Ù∑§Ë ÃÈë¿U „ÒU–”
ŒÙŸÙ¥ „UË øÊøÊ •ı⁄U ÷ÃË¡ fl˝¡◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ÷¡Ÿ
∑§⁄UŸ ‹ª– ‚à‚¢ª ∑§⁄UÃ, ‹Ë‹Ê ŒπÃ, ¡¬ ∑§⁄UÃ, äÿÊŸ
∑§⁄UÃ •ı⁄U fl˝¡∑§Ë ⁄U¡◊¥ ‹Ù≈UÃ– ŒÙŸÙ¥ •‹ª-•‹ª
Áflø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ, •‹ª-•‹ª Á÷ˇÊÊ ∑§⁄UÃ •ı⁄U ⁄UÊÃ∑§Ù
ŒÍ⁄U-ŒÍ⁄U ⁄U„UÃ– ∑ȧ¿U ÁŒŸÙ¥∑§ ’ÊŒ ÃÙ ‚à‚¢ª ∑§⁄UÃ-∑§⁄UÃ
©UŸ∑§Ë ’ÈÁh ßÃŸË ‡ÊÈh „UÙ ªÿË Á∑§ ∞∑§∑§Ù ŒÍ‚⁄U∑§Ë
ÿÊŒ „UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË– ∑§Ù߸ ∑§„UË¥ ⁄U„U∑§⁄U ÷¡Ÿ ∑§⁄U ⁄U„UÊ
„ÒU, ÃÙ ∑§Ù߸ ∑§„UË¥– ŒÙŸÙ¥ ◊Sà Õ–
∞∑§ ÁŒŸ ’«∏UË ÁflÁøòÊ ÉÊ≈UŸÊ ÉÊÁ≈Uà „UÙ ªÿË–
‚∆U¡Ë ¡¬ ∑§⁄U ⁄U„U Õ– ©UŸ∑§ ◊Ÿ◊¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U πË⁄U
πÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ „UÙŸ ‹ªË– ∞∑§ ÃÙ ÿÙ¥ „UË ◊ŸÈcÿ∑§Ë
ßë¿UÊ∞° ©U‚∑§ ‚ÊÕ ¡Ù«∏UË ¡ÊÃË „Ò¥U– ŒÍ‚⁄U ÷¡Ÿ∑§
‚◊ÿ∑§Ë ßë¿UÊ ÃÙ ∑§À¬flÎˇÊ ∑§ ŸËø ’Ò∆U∑§⁄U ∑§Ë „ÈU߸
ßë¿UÊ∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU– ÷ªflÊŸÔ˜ •¬Ÿ ÷Q§∑§Ë ¬˝àÿ∑§ ßë¿UÊ
©UÁøà ‚◊¤Ê∑§⁄U ¬Íáʸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÕÙ«∏UË „UË Œ⁄U◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U„U
fl·¸∑§Ë ‚ËœË-‚ÊŒË ‹«∏U∑§Ë fl„UÊ° •ÊÿË •ı⁄U ‚∆U¡Ë∑§
‚Ê◊Ÿ ŒÍœ, øÊfl‹ •ı⁄U øËŸË ⁄Uπ ªÿË– ‚∆U¡Ë∑§Ù ’«∏UÊ
•Ê‡Ôøÿ¸ „ÈU•Ê– fl ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ÷Q§flà‚‹ÃÊ Œπ∑§⁄U
◊ÈÇœ ÃÙ „ÈU∞, ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ∑§Ë πË⁄U πÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ •÷Ë
Á◊≈UË Ÿ„UË¥ ÕË– ©Uã„UÙ¥Ÿ •Êª ¡‹Ê∑§⁄U πË⁄U ¬∑§ÊŸÊ ‡ÊÈM§
Á∑§ÿÊ– •’ ©UŸ∑§ ◊Ÿ◊¥ ÷ÃË¡∑§Ë ÿÊŒ •ÊŸ ‹ªË– fl
‚ÙøŸ ‹ª Á∑§ ÿÁŒ fl„U ÷Ë •Ê ¡ÊÃÊ, ÃÙ ©U‚ ÷Ë πË⁄U
Á◊‹ ¡ÊÃË– øÊøÊ∑§ S◊⁄UáÊ∑§Ê ¬˝÷Êfl ÷ÃË¡∑§ Áøûʬ⁄U
¬«∏UÊ •ı⁄U fl„U •¬Ÿ SÕÊŸ‚ ø‹∑§⁄U ‚∆U¡Ë∑§ ¬Ê‚ ¬„ÈU°øÊ–
÷ÃË¡∑§Ë ÁSÕÁà ’„ÈUà ™°§øË ÕË, ©U‚◊¥ •Êà◊’‹
ÕÊ– Ã÷Ë ÃÙ fl„U ∞∑§ „UË ÁŒŸ◊¥ •¬ŸË ‚Ê⁄UË ‚ê¬ÁûÊ
¿UÙ«∏U ‚∑§Ê ÕÊ– πË⁄U∑§Ë ÃÒÿÊ⁄UË Œπ∑§⁄U ©U‚Ÿ øÊøÊ¡Ë‚
‚’ ’Êà ¬Í¿UË •ı⁄U ©UŒÊ‚ „UÙ ªÿÊ– ©U‚Ÿ ∑§„UÊó
“øÊøÊ¡Ë! ÿÁŒ πË⁄U „UË πÊŸË ÕË, ÃÙ ÉÊ⁄U ÄÿÙ¥ ¿UÙ«∏UÊ?
fl„UË¥ ⁄U„U∑§⁄U ¡Ù ∑ȧ¿U ’ŸÃÊ ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃ, ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù πË⁄U-
¬Í«∏UË Áπ‹ÊÃ •ı⁄U πÈŒ ÷Ë πÊÃ– Á¡‚∑§Ù ¿UÙ«∏U ÁŒÿÊ,
49
©U‚∑§Ë Á»§⁄U ÄÿÊ ßë¿UÊ? Á¡‚∑§Ù ©Uª‹ ÁŒÿÊ, ©U‚∑§Ù
Á»§⁄U πÊŸÊ ÿ„U ÃÙ ¬‡ÊÈ•Ù¥∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒU– øÊøÊ¡Ë! •Ê¬Ÿ
‚ŸÊß ªÙSflÊ◊Ë∑§Ë ’Êà ÃÙ ‚ÈŸË „UË „U٪˖ fl ßß
Áfl⁄UQ§ Õ Á∑§ •¬Ÿ ∆UÊ∑ȧ⁄U∑§Ù ÷Ë ’Ê¡⁄U∑§Ë ‚ÍπË ⁄UÙ≈UË
Áπ‹ÊÃ Õ– ∞∑§ ÁŒŸ ∆UÊ∑ȧ⁄U¡ËŸ ©UŸ‚ ∑§„UÊó“÷Ê߸!
∑§◊-‚-∑§◊ Ÿ◊∑§ ÃÙ Áπ‹ÊÿÊ ∑§⁄UÙ– ‚ÍπË ⁄UÙ≈UË ◊⁄U
◊È°„U◊¥ ª«∏UÃË „ÒU–” ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ÿ„U ’Êà ‚ÈŸ∑§⁄U üÊË‚ŸÊß
ªÙSflÊ◊Ë∑§Ù ’«∏UÊ ŒÈ—π „ÈU•Ê– ©Uã„UÙ¥Ÿ ∑§„UÊó“◊⁄U
ÁøûÊ◊¥ SflÊŒ∑§Ë flÊ‚ŸÊ „UÙªË, Ã÷Ë ÃÈ◊ ∞‚Ê ∑§„U ⁄U„U
„UÙ– •ãÿÕÊ ÃÈê„¥U Ÿ◊∑§∑§Ë ÄÿÊ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU?”
‚ŸÊß ªÙSflÊ◊Ë∑§Ë ’Êà S◊⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ „U◊¥ ÃÙ •¬ŸË
Œ‡Êʬ⁄U ’«∏UÊ ŒÈ—π „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– •÷Ë ÷٪٥∑§Ë •Ê‚ÁQ§
„U◊Ê⁄U ÁøûÊ‚ Á◊≈UË Ÿ„UË¥– ß‚Ë‚ Ã⁄U„U-Ã⁄U„U∑§ ’„UÊŸ
’ŸÊ∑§⁄U •ı⁄U ¬˝àÿˇÊ ÷Ë „U◊ ÷Ùª øÊ„UÃ „Ò¥U– Ÿ ¡ÊŸ
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë ÄÿÊ ßë¿UÊ „ÒU?” ÷ÃË¡Ê ’Ù‹ ⁄U„UÊ ÕÊ •ı⁄U
‚∆U¡Ë∑§Ë •Ê°πÙ¥‚ •Ê°‚Í Áª⁄U ⁄U„U Õ– “ÿ„U ÷Ë ÷ªflÊŸÔ˜∑§Ë
∑Χ¬Ê „UË „U٪˔ ßÃŸÊ ∑§„U∑§⁄U fl„U äÿÊŸ◊ÇÔŸ „UÙ ªÿÊ–
ÕÙ«∏UË Œ⁄U◊¥ fl„UË ‹«∏U∑§Ë, ¡Ù πË⁄U∑§Ê ‚Ê◊ÊŸ Œ
ªÿË ÕË, •ÊÿË– fl„U ∑§„UŸ ‹ªËó“’Ê’Ê! ÃÈ◊ ⁄UÙÃ ÄÿÙ¥
„UÙ? •’Ã∑§ ÃÈ◊Ÿ πË⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ πÊÿË „ÒU? ∞‚Ê ÄÿÙ¥?
ÄÿÊ ◊⁄UÊ ∑§Ù߸ •¬⁄UÊœ ÕÊ? ©U‚ ‹«∏U∑§Ë∑§Ë ◊œÈ⁄U flÊáÊË
‚ÈŸ∑§⁄U ŒÙŸÙ¥Ÿ •Ê°π¥ πÙ‹Ë¥ ÃÙ fl„U ‹«∏U∑§Ë ‚ÊœÊ⁄UáÊ
Ÿ„UË¥, ÖÿÙÌÃ◊ÿË ‚ÊˇÊÊÃÔ˜ üÊË¡Ë ÕË¥– ŒÙŸÙ¥Ÿ ‚ÊcÔ≈UÊ¢ª
Œá«UflÃÔ˜ ∑§⁄UÃ-Ÿ-∑§⁄UÃ ‚ÈŸÊ Á∑§ üÊË¡Ë ∑§„U ⁄U„UË „Ò¥Uó
“ÿ„U ‚’ ◊⁄UË „UË ‹Ë‹Ê ÕË– ÿ„U fl˝¡÷ÍÁ◊ ◊⁄UË ÷ÍÁ◊ „ÒU–
ÿ„UÊ° ⁄U„U∑§⁄U ÃÈ◊ ∑§⁄UŸ-Ÿ-∑§⁄UŸ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ ¿UÙ«∏U ŒÙ–
ÃÈ◊ ∑ȧ¿U ∑§⁄UÃ Ÿ„UË¥, ∑§⁄U ‚∑§Ã Ÿ„UË¥– ‚’ ◊Ò¥ ∑§⁄UÃË „Í°U–
¡’Ã∑§ ÃÈ◊ •¬Ÿ∑§Ù ∞∑§ ÷Ë Á∑˝§ÿÊ ÿÊ ‚¢∑§À¬∑§Ê ∑§Ãʸ
◊ÊŸÙª, Ã’Ã∑§ ÃÈê„¥U ŒÈ—π „U٪ʖ ¡Ò‚ ◊Ò¥ ⁄UπÍ°, flÒ‚ ⁄U„UÙ–
¡Ù ∑§⁄UÊÃË „Í°U, ‚Ù ∑§⁄UÙ– ÃÈ◊ ◊⁄U „UÙ–””
Œá«UflÃÔ˜ ∑§⁄U∑§ ¡’ ©UŸ ŒÙŸÙ¥Ÿ •Ê°π¥ πÙ‹Ë¥, Ã’
fl„UÊ°‚ üÊË¡Ë •ãÜʸŸ „UÙ øÈ∑§Ë ÕË¥– fl ¡ËflŸ÷⁄U ◊SÃ
Œπ ªÿ–
50 ∑§ÀÿÊáÊ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
¬Íáʸ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ◊„UÊ⁄UÊcÔ≈˛U∑§Ê ∞∑§ ∑§Œ◊
ßœ⁄U ∞∑§ ‡ÊÈ÷ ‚◊ÊøÊ⁄U ¬˝ÊåÔà „ÈU•Ê „ÒU Á∑§ ◊„UÊ⁄UÊcÔ≈˛U◊¥
ªÙ„UàÿÊ ¬ÍáʸM§¬‚ ’㌠„UÙ ªÿË, ‚ÊÕ „UË ªÙfl¢‡Ê∑§ ‚¢⁄UˇÊáÊ-
‚êflœ¸Ÿ„UÃÈ 5000 ∞∑§«∏U ÷ÍÁ◊ ÁøÁqÔUÃ∑§⁄U ∞∑§ Áfl‡Ê·
¬˝ÊÁœ∑§⁄UáÊ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄UŸ∑§Ê ÷Ë ¬˝SÃÊfl „ÒU– ‹ª÷ª 19
fl·¸¬Ífl¸ ◊„UÊ⁄UÊcÔ≈˛U ÁflœÊŸ‚÷Ê◊¥ ¬Íáʸ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§Ê ¬˝SÃÊfl
¬ÊÁ⁄Uà „ÈU•Ê ÕÊ, Á¡‚¬⁄U •’Ã∑§ ⁄UÊcÔ≈˛U¬ÁÃ∑§ „USÃÊˇÊ⁄U Ÿ
„UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U ¬¥Á«¢Uª ¬«∏UÊ ÕÊ– ∑ȧ¿U ‹ÙªÙ¥∑§ ¬˝ÿàÔŸ‚
•’ ◊ÊŸŸËÿ ⁄UÊcÔ≈˛U¬Áà ◊„UÙŒÿŸ ©U‚¬⁄U •¬ŸË SflË∑ΧÁÃ∑§
„USÃÊˇÊ⁄U ∑§⁄U ÁŒÿ „Ò¥U •ı⁄U ÿ„U ∑§ÊŸÍŸ ◊„UÊ⁄UÊcÔ≈˛U◊¥ ‹ÊªÍ „UÙ
ªÿÊ „ÒU– •’ ¬˝Œ‡Ê◊¥ ªÙ„UàÿÊ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù •Áœ∑§Ã◊ Œ‚
fl·¸∑§ ‚üÊ◊ ∑§Ê⁄UÊflÊ‚∑§Ë ‚¡Ê „U٪˖ ◊„UÊ⁄UÊcÔ≈˛U∑§Ë ¡ŸÃÊ,
fl„UÊ°∑§Ë ‚⁄U∑§Ê⁄U •ı⁄U „U◊Ê⁄U ◊ÊŸŸËÿ ⁄UÊcÔ≈˛U¬Áà ߂∑§ Á‹ÿ
’œÊ߸∑§ ¬ÊòÊ „ÒU¢– •÷Ë-•÷Ë ‚◊ÊøÊ⁄U Á◊‹Ê „ÒU Á∑§ „UÁ⁄UÿÊáÊÊ
ÁflœÊŸ‚÷ÊŸ ÷Ë ¬Íáʸ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§Ê ¬˝SÃÊfl ¬ÊÁ⁄Uà Á∑§ÿÊ
„ÒU, ÿ„U ‡ÊÈ÷ ‚¢∑§Ã „ÒU–
÷Ê⁄Uà SflÃãòÊ „UÙŸ∑§ ’ÊŒ‚ ß‚ ‡ÊÃÊéŒË∑§ Á¡Ÿ ‚ãÃ-
◊„UÊà◊Ê, ◊ŸË·Ë •ı⁄U •ÊäÿÊÁà◊∑§ ¬ÈL§·Ù¥Ÿ ÷Ê⁄UÃ-÷ÍÁ◊◊¥
¡ã◊ Á‹ÿÊ, ©UŸ ‚’Ÿ ∞∑§ Sfl⁄U‚ ∑§„UÊ Á∑§ ÷Ê⁄UÃ-¡Ò‚
¬ÁflòÊ Œ‡Ê◊¥ ªÙ⁄UQ§ Áª⁄UŸÊ, ß‚ Œ‡Ê •ı⁄U ß‚ Œ‡Ê∑§Ë ‚¢S∑ΧÁÃ∑§
Á‹ÿ ∞∑§ ◊„UÊŸÔ˜ ∑§‹¢∑§∑§Ë ’Êà „ÒU– ◊„UÊà◊Ê ªÊ¢œË, ‚¢Ã
ÁflŸÙ’Ê ÷Êfl, ’˝rÊÔ‹ËŸ SflÊ◊Ë ∑§⁄U¬ÊòÊË¡Ë, ◊Ê° •ÊŸãŒ◊ÿË,
üÊˬ˝÷ÈŒûÊ¡Ë ’˝rÊÔøÊ⁄UË •ÊÁŒ ‚¢Ã-◊„UʬÈL§·Ù¥Ÿ ¡ËflŸ¬ÿ¸ãÃ
ªÙflœ∑§Ê Áfl⁄UÙœ Á∑§ÿÊ ÃÕÊ ‚àÿʪ˝„U-•ÊãŒÙ‹Ÿ ÷Ë Á∑§ÿ–
ÿlÁ¬ ∑ȧ¿U ¬˝Œ‡Ê-‚⁄U∑§Ê⁄UÙ¥Ÿ •Ê¢Á‡Ê∑§ M§¬‚ ªÙ„UàÿÊ-
’ãŒË∑§ ¬˝SÃÊfl ¬ÊÁ⁄Uà ÷Ë ∑§⁄U ⁄Uπ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ fl ∑§ÊŸÍŸ ∞∑§
ÃÙ •œÍ⁄U „Ò¥U ÃÕÊ ¡Ù ’Ÿ „ÒU¢ó©UŸ∑§Ê ÷Ë ∑§ÊÿʸãflÿŸ ¬Í⁄UË
Ã⁄U„U Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ÷Ê⁄UÃ◊¥ Á¡ÃŸ ¬˝Œ‡Ê „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ªÙ„UàÿÊ∑§
‚ãŒ÷¸◊¥ ÁŸêÔŸ ÁSÕÁà ¬˝ÃËà „UÙÃË „ÒUó
(1) ©UûÊ⁄U¬Ífl˸ ¬˝Œ‡ÊÙ¥◊¥ ◊ÉÊÊ‹ÿ, •L§áÊÊø‹ ¬˝Œ‡Ê,
◊ÁáʬÈ⁄U, Á‚ÁÄÔ∑§◊, ŸÊªÊ‹Òá«U •ÊÁŒ◊¥ ªÙ„UàÿÊ∑§Ë πÈ‹Ë
¿ÍU≈U „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ¬˝ÁÒ㜠Ÿ„UË¥ „ÒU–
(2) ∑§⁄U‹◊¥ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§Ê ∑§Ù߸ ∑§ÊŸÍŸ Ÿ„UË¥ „ÒU,
∑§fl‹ ∑§Áfl∞≈U •ÕʸÃÔ˜ ¬Ífl¸ ‚ÍøŸÊ∑§Ê ¬˝ÊflœÊŸ „ÒU–
(3) ÃÁ◊‹ŸÊ«ÈU, ¬Á‡Ôø◊ ’¢ªÊ‹ •ı⁄U •‚◊ •ÊÁŒ
¬˝Œ‡ÊÙ¥◊¥ ‚Ì≈UÁ»§∑§≈U (¬˝◊ÊáÊ-¬òÊ)-∑§ ‚ÊÕ ªÙ„UàÿÊ∑§Ë
[÷ʪ 89
•ŸÈ◊Áà ¬˝ÊåÔà „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
(4) •Êãœ˝¬˝Œ‡Ê, Ã‹¢ªÊŸÊ, Á’„UÊ⁄U, ªÙflÊ •ı⁄U ©U«∏UË‚Ê
•ÊÁŒ ¬˝Œ‡ÊÙ¥◊¥ ÿlÁ¬ ªÙ„Uàÿʬ⁄U ∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÁÒ㜠ÃÙ
„ÒU, ¬⁄U ÿ„U •Ê¢Á‡Ê∑§ „ÒU, ∑§Ê⁄UáÊ ’Ò‹, ‚Ê°«∏U •ÊÁŒ •ãÿ ªÙfl¢‡Ê∑§Ë
‚Ì≈UÁ»§∑§≈U∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U „UàÿÊ∑§Ë •ŸÈ◊Áà ¬˝ÊåÔà „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ ∑ȧ¿U ¬˝Œ‡ÊÙ¥◊¥ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§ ∑§ÊŸÍŸ
¬ÊÁ⁄Uà „ÒU¢– ÁŸêÔŸ ÁøòÊ◊¥ ©U¬ÿȸQ§ ÃâÿÙ¥∑§Ù Œ‡ÊʸÿÊ ªÿÊ „ÒUó
[“Œ Á„UãŒÍ” ‚ ‚Ê÷Ê⁄U]
©U¬ÿȸQ§ ÁSÕÁÃ∑§Ù ŒπÃ „ÈU∞ ÿ„U ’Êà ‚◊¤Ê◊¥ •ÊÃË
„ÒU Á∑§ ªÙ„UàÿÊ-’ãŒË∑§ ∞∑§ ‚Ȍ΅∏U ∑§ãº˝Ëÿ ∑§ÊŸÍŸ∑§Ù ’ŸÊÿ
Á’ŸÊ ‚ê¬Íáʸ ÷Ê⁄UÂ ªÙ„UàÿÊ∑§Ê ∑§‹¢∑§ Á◊≈U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ–
ÿlÁ¬ Ãà∑§Ê‹◊¥ ∑§ãº˝Ëÿ ∑§ÊŸÍŸ ’ŸÊŸ◊¥ ∑ȧ¿U ‚¢flÒœÊÁŸ∑§
•«∏UøŸ¥ „UÙ ‚∑§ÃË „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ flø◊ÊŸ ‚⁄U∑§Ê⁄U∑§Ù ∑§Á≈U’h
„UÙ∑§⁄U •«∏UøŸÙ¥∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ê ¬˝ÿàÔŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬Íáʸ ªÙ„UàÿÊ-
’ãŒË∑§Ê ∞∑§ ‚Ȍ΅∏U ∑§ãº˝Ëÿ ∑§ÊŸÍŸ ’ŸÊŸ∑§Ê ŒÎ…∏U ÁŸ‡Ôøÿ ∑§⁄U
‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ, Ã÷Ë ÷Ê⁄UÃ◊¥ ªÙ„UàÿÊ∑§Ê ÿ„U ∑§‹¢∑§ Á◊≈U ‚∑§ªÊ–
÷ªflà∑Χ¬Ê‚ flø◊ÊŸ ‚⁄U∑§Ê⁄U∑§Ù ÿ„U ‚Ê◊âÿ¸ ¬˝ÊåÔÃ
„ÒU Á∑§ fl„U ŒÎ…∏U ÁŸ‡Ôøÿ∑§⁄U ∑§Á≈U’h „UÙ∑§⁄U ß‚ ∑§Êÿ¸∑§Ù
‚ê¬ãÔŸ ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU– ¬⁄U◊Êà◊¬˝÷È‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „ÒU Á∑§
÷Ê⁄UÃ∑§ ∑§áʸœÊ⁄UÙ¥∑§Ù ‚Œ˜Ô’ÈÁh, ‚Ê◊âÿ¸ •ı⁄U ‡ÊÁQ§ ¬˝ŒÊŸ
∑§⁄¥U, Á¡‚‚ ÿ„U ‡ÊÈ÷ ∑§Êÿ¸ ÿÕʇÊËÉÊ˝ ‚ê¬ãÔŸ „UÙ ‚∑§–
ó⁄UÊœ‡ÿÊ◊ π◊∑§Ê