Professional Documents
Culture Documents
सांख्यकारिका PDF
सांख्यकारिका PDF
• कारिका :
• प्रथमां परिशिष्टम ्
• द्वितीयां परिशिष्टम ्
• तत
ृ ीयां परिशिष्टम ्
• चतथ
ु ं परिशिष्टम ्
कारिका :
द:ु खत्रयाशिघाताद् जिज्ञासा तदपघातके हे तौ।
दृष्टे सापाथाा चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽिावात ्॥१
दृष्टवदानश्र
ु ववक: स ह्यवविवु िक्षयाततिययुक्त:।
तद्विपिीत: श्रेयान ् व्यक्ताव्यक्तज्ञववज्ञानात ्॥२
दृष्टमनुमानमापतवचनां च सवाप्रमाणशसित्वात ्।
त्रत्रववधां प्रमाणशमष्टां प्रमेयशसवि: प्रमाणावि॥४
अततदिू ात्सामीप्याद्वदजन्ियघातान्मनोऽनवस्थानात ्।
सौक्ष्म्याद्व्यवधानादशििवात्समानाशिहािाच्च॥७
सौक्ष्म्यात्तदनप
ु लजधधनाािावात्कायातस्तदप
ु लधधे:।
महदाद्वद तच्च कायं प्रकृततसरूपां ववरूपां च॥८
असदकिणादप
ु ादानग्रहणात्सवास्िवािावात ्।
िक्तस्य िक्यकिणात्कािणिावाच्च सत्कायाम ्॥९
1
प्रीत्यप्रीततववषादात्मका: प्रकािप्रववृ त्ततनयमाथाा:।
अन्योन्याशििवाश्रयिननशमथन
ु वत्त
ृ यश्चगुणा:॥१२
अवववेक्यादे : शसविस्त्रैगण्
ु यात्तद्विपयायेऽिावात ्।
कािणगुणात्मकत्वात ् कायास्याव्यक्तमवप शसिम ्॥१४
सङ्घातपिाथात्वात ् त्रत्रगुणाद्वदववपयायादगधष्ठानात ्।
पुरुषोऽजस्त िोक्तृिावात ् कैवलयाथं प्रवत्त
ृ ेश्च॥१७
िन्ममिणकिणानाां प्रतततनयमादयग
ु पत्र्धवत्त
ृ ेश्च।
पुरुषबहुत्वां शसिां त्रैगण्
ु यववपयायाच्चैव॥१८
प्रकृतेमह
ा ाांस्ततोऽहङ्कािस्तस्माद्गणश्च षोडिक:।
तस्मादवप षोडिकात ् पञ्चभ्य: पञ्चित
ू ातन॥२२
बुिीजन्ियाणण चक्षु:श्रोत्रघ्राणिसनत्वगाख्यातन।
वाक्पाणणपादपायप
ू स्थातन कमेजन्ियाण्याहु:॥२६
2
िधदाद्वदषु पञ्चानामालोचनमात्रशमष्यते ववृ त्त:।
वचनादानववहिणोत्सगाानन्दाश्च पञ्चानाम ्॥२८
युगपच्चतष्ट
ु यस्य तु ववृ त्त: िमिश्च तस्य तनद्वदाष्टा।
दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पवू वाका ववृ त्त:।३०
बि
ु ीजन्ियाणण तेषाां पञ्च वविेषावविेषववषयाणण।
वा्िवतत िधदववषया िेषाणण तु पञ्चववषयाणण॥३४
तन्मात्राण्यवविेषास्तेभ्यो ित
ू ातन पञ्च पञ्चभ्य:।
एते स्मत
ृ ा वविेषा: िान्ता घोिाश्च मूढाश्च॥३८
सूक्ष्ममा मातावपति
ृ ा: सह प्रित
ू ैजस्त्रधा वविेषा: स्यु:।
सूक्ष्ममास्तेषाां तनयता मातावपति
ृ ा तनवतान्ते॥३९
पव
ू ोत्पन्नमसक्तां तनयतां महदाद्वदसक्ष्म
ू मपयान्तम ्।
सांसितत तनरुपिोगां िावैिगधवाशसतां शलङ्गम ्॥४०
गचत्रां यथाश्रयमत
ृ े स्थाण्वाद्वदभ्यो ववना यथा छाया।
तिद्विना वविेषन
ै ा ततष्ठतत तनिाश्रयां शलङ्गम ्॥४१
पुरुषाथाहेतक
ु शमदां तनशमत्तनैशमवत्तकप्रसङ्गेन।
प्रकृतेववाित्ु वयोगान्नटवद् व्यवततष्ठते शलङ्गम ्॥४२
3
दृष्टा: किणाश्रतयण: कायााश्रतयणश्च कललाद्या:॥४३
धमेण गमनमध्
ू वं गमनमधस्ताद्भवत्यधमेण।
ज्ञानेन चापवगो ववपयायाद्वदष्यते बन्ध:॥४४
एष प्रत्ययसगो ववपयायािक्तक्ततुवष्टशसद्ध्याख्य:।
गुणवैष्यववमदाात ् तस्य च िेदास्तु पञ्चाित ्॥४६
एकादिेजन्ियवधा: सह बुविवधैििक्तक्तरुद्विष्टा।
सप्तदि वधा बि
ु ेववापयायात्तवु ष्टशसिीनाम ्॥४९
आध्याजत्मक्यश्चतस्र: प्रकृत्युपादानकालिा्याख्या:।
बाह्या ववषयोपिमात ् पञ्च नव तष्ट
ु योऽशिमता:॥५०
4
िङ्गस्य दिातयत्वा तनवताते नताकी यथा नत्ृ यात ्।
पुरुषस्य तथात्मानां प्रकाश्य ववतनवताते प्रकृतत:॥५९
नानाववधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिण: पुांस:।
गुणवत्यगुणस्य सतस्तस्याथामपाथाकां चितत॥६०
प्रकृते: सक
ु ु माितिां न क्रकजञ्चदस्तीतत मे मततिावतत।
या दृष्टास्मीतत पन
ु ा दिानमप
ु तै त पुरुषस्य॥६१
कािणमीश्विमेके ब्रव
ु ते कालां पिे स्विावां वा।
प्रिा: कथां तनगण
ुा तो व्यक्त: काल: स्विावश्च॥६१अ
तेन तनवत्त
ृ प्रसवामथाविात ् सप्तरूपववतनवत्त
ृ ाम ्।
प्रकृततां पश्यतत परु
ु ष: प्रेक्षकवदवजस्थत: सस्
ु थ:॥६५
स्यग ् ज्ञानागधगमािमाादीनामकािणप्राप्तौ।
ततष्ठतत सांस्कािविाच्चिभ्रशमवद् धत
ृ ििीि:॥६७
शिष्यपि्पियागतमीश्विकृष्णेन चैतदायााशि:।
सङ्क्षक्षप्तमायामततना स्यग ् ववज्ञाय शसिान्तम ्॥७१
5
प्रथमां परिशिष्टम ्
'कारिका- प्रततपाद्यम ्
कारिका ि. प्रततपाद्यम ्
01 साङ्ख्यिास्त्राि्ि: क्रकमथाम ्?
02 साङ्ख्यिास्त्राि्ि: क्रकमथाम ्?
03 पूवत
ा नकारिकायाम ् उक्तानाां व्यक्त-अव्यक्त-ज्ञपदानाम ् अथाा:।(साङ्ख्यिास्त्रे प्रमेयपदाथाा: )
04 साङ्ख्यिास्त्रे प्रमाणपदाथाा:
05 प्रमाणानाां लक्षणातन।
०7 प्रत्यक्षप्रमाणस्य मयाादा:।
09 सत्कायावाद:।(अव्यक्तस्य शसद्ध्यथाम ्)
10 व्यक्ताव्यक्तयो: वैध्याम ्।
12 पव
ू त
ा नकारिकायाां ‘ ‘ त्रत्रगण
ु म ् ’ इतत पदमजस्त , तस्य ववविणम ्।
6
14 व्यक्ताद् अव्यक्तस्य शसद्गध:। तस्य अवववेक्रकत्वाद्वदधमााणाां (11 कारिका) च शसद्गध:।
17 अव्यक्ताद्वदपदाथेभ्य: परु
ु ष: इतत शिन्न: पदाथा: अजस्त। (परु
ु षस्य शसद्गध:।)
18 परु
ु षबहुत्वस्य शसद्गध:।
19 पुरुषस्य धमाा:।
20 चैतन्यां परु
ु षे चेत ् कतत्ा ृ वां प्रकृतौ कथम ्? इतत वविोधस्य समाधानम ्।
22 सगास्य िम: ।
27 एकादिम ् इजन्ियम ्।
28 दिानाशमजन्ियाणाां वत्त
ृ य: (व्यापािा:।)
7
29 अन्त:किणत्रयस्य वत्त
ृ य:।(व्यापािा:।)
38 5 तन्मात्रा: तथा 5 ित
ू ातन।ित
ू ानाां त्रय: िेदा:।
41 सांसिणां बद्
ु धे: अथवा सक्ष्म
ू मदे हस्य? (बद्
ु गध: तथा सक्ष्म
ू मििीिशमतत अनयो: आश्रयाश्रतयिाव:।)
8
44 तनशमत्तनैशमवत्तकिावानाां पिस्पिां स्बन्ध:।
46 ववपयाय: अिजक्त: तजु ष्ट: शसद्गध: इतत िावा: (कारिका 40 ) बुद्धे: धमाा:। तेषाां 50 िेदा: ।
47 50 िेदानाां गणनम ्।
48 ववपयाय: बद्
ु धे: धमा: । तस्य िेदा: उपिेदा: च।
49 अिजक्त: बद्
ु धे: धमा: । तस्या: उपिेदा:।
50 तुजष्ट: बद्
ु धे: धमा: । तस्या: उपिेदा:।
51 शसद्गध: बद्
ु धे: धमा: । तस्या: उपिेदा:।
9
59 प्रकृतत: क्रकमथं तनवताते?
61 एकवािमेकस्मात ् परु
ु षात ् तनवत्त
ृ ा प्रकृतत: पन
ु : तजस्मन ् परु
ु षे न प्रवताते।
62 वस्तत
ु : बन्धमोक्षौ प्रकृते:, न तु परु
ु षस्य ।
66 एकवािां तनवत्त
ृ ा प्रकृतत: पुन: कथां न प्रवताते?
10
द्वितीयां परिशिष्टम ्
साङ्ख्यकारिका अकािाद्वदिमेण।
कारिका ि.
अततदिू ात्सामीप्याद्वदजन्ियघातान्मनोऽनवस्थानात ्। ०७
अध्यवसायो बद्
ु गधधामो ज्ञानां वविाग ऐश्वयाम ्। २३
अवववेक्यादे : शसद्गधस्त्रैगण्
ु यात्तद्ववपयायेऽिावात ्। १४
असदकिणादप
ु ादानग्रहणात्सवास्िवािावात ्। ०९
आध्याजत्मक्यश्चतस्र: प्रकृत्यप
ु ादानकालिा्याख्या:। ५०
एकादिेजन्ियवधा: सह बुद्गधवधैििजक्तरुद्द्वदष्टा। ४९
11
एतत्पववत्रमग्र्यां मुतनिासुियेऽनक
ु ्पया प्रददौ। ७०
एष प्रत्ययसगो ववपयायािजक्ततुजष्टशसद्ध्याख्य:। ४६
औत्सक्
ु यतनवत्ृ यथे यथा क्रियासु प्रवताते लोक:। ५८
गचत्रां यथाश्रयमत
ृ े स्थाण्वाद्वदभ्यो ववना यथा छाया। ४१
िन्ममिणकिणानाां प्रतततनयमादयग
ु पत्प्रवत्त
ृ ेश्च। १८
तन्मात्राण्यवविेषास्तेभ्यो ित
ू ातन पञ्च पञ्चभ्य:। ३८
12
तेन तनवत्त
ृ प्रसवामथाविात ् सप्तरूपववतनवत्त
ृ ाम ्। ६५
दृष्टमनम
ु ानमापतवचनां च सवाप्रमाणशसद्धत्वात ्। ०४
दृष्टवदानश्र
ु ववक: स ह्यवविद्
ु गधक्षयाततिययक्
ु त:। ०२
दृष्टा मयेत्यप
ु ेक्षक एको दृष्टाहशमत्यप
ु िमत्यन्या। ६६
धमेण गमनमध्
ू वं गमनमधस्ताद्िवत्यधमेण। ४४
नानाववधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिण: पुांस:। ६०
पुरुषाथाहेतक
ु शमदां तनशमत्तनैशमवत्तकप्रसङ्गेन। ४२
प्रकृतेमह
ा ाांस्ततोऽहङ्कािस्तस्माद्गणश्च षोडिक:। २२
13
प्रकृते: सक
ु ु माितिां न क्रकजञ्चदस्तीतत मे मततिावतत। ६१
बद्
ु धीजन्ियाणण चक्षु:श्रोत्रघ्राणिसनत्वगाख्यातन। २६
यग
ु पच्चतष्ु टयस्य तु ववृ त्त: िमिश्च तस्य तनद्वदाष्टा। ३०
वत्सवववद्
ृ गधतनशमत्तां क्षीिस्य यथा प्रववृ त्तिज्ञस्य। ५७
14
शिष्यपि्पियागतमीश्विकृष्णेन चैतदायााशि:। ७१
सङ्घातपिाथात्वात ् त्रत्रगुणाद्वदववपयायादगधष्ठानात ्। १७
स्यग ् ज्ञानागधगमाद्धमाादीनामकािणप्राप्तौ। ६७
सूक्ष्ममा मातावपति
ृ ा: सह प्रित
ू ैजस्त्रधा वविेषा: स्यु:। ३९
सौक्ष्म्यात्तदनप
ु लजधधनाािावात्कायातस्तदप
ु लधधे:। ०८
हे तम
ु दतनत्यमव्यावप सक्रियमनेकमागश्रतां शलङ्गम ्। १०
15
तत
ृ ीयां परिशिष्टम ्
अशिस्थावपत िे खा
साङ्ख्यकारिका-िधदकोि:।
सङ्केतसच
ू ी –
(पां)ु - पशांु लङ्गम ्
(स्त्री.) – स्त्रीशलङ्गम ्
(नपुां) – नपुांसकशलङ्गम ्
(वविे.) - वविेषणम ्
प्र. - प्रस्तत
ु स्थले
(अ.) – अव्ययम ्
(ववधे.) - ववधेयम ्।
कांसस्थसङ्ख्या - कारिकाङ्कां द्योतयतत।
अततिय: (पुां) (2) तादृिी जस्थतत: यत्र एकस्य सुखाद् अन्यस्य सुखम ् अगधकम ्।
अध्यवसाय: (पुां) (5,23) प्रत्यक्षज्ञानाथं बवु ितत्वस्य व्यापािवविेष:। यथा- सववषयम ् इजन्ियां बुिौ
प्रततत्रबज्बतां िवतत। एतादृिी प्रततत्रब्बयत
ु ा बवु ि: चैतन्ये प्रततत्रबज्बता िवतत।तत्र चैतन्यस्य प्रकािेन
प्रकाशिता िवतत।तेन प्रकािेन स्वगह
ृ ीतां ववषयम ् अवप प्रकाियतत।
अनप
ु लजधध: (स्त्री.) (8)अज्ञानम ् ।
अन्योन्यशमथन
ु म ् (नपां)ु (12) पिस्पिां सङ्गतत:।
अपघातक: (वविे.) (1) अपघातां किोतत इतत अपघातक:।नािकि: इत्यथा:। प्र. हे तुिधदस्य वविे.।
16
अपवगा: (पां)ु (44) मोक्ष:।
अववकृतत: (स्त्री.) (3) न ववकृतत:। ववकृतत: नाम कायं , परिणाम:। अववकृतत: नाम तादृिां तत्त्वां, यत ्
कस्य अवप अन्यतत्त्वस्य परिणामस्वरूपां नाजस्त। प्र. मूलप्रकृतत:।
- - - - -
आप्तश्रुतत: (स्त्री.) (5)-आप्त: नाम: युक्त: यो्यताधमेण युक्त:।श्रतु त: नाम िाधदबोध:।यो्यताधमेण यक्त
ु :
िाधद-बोध: आप्तश्रतु त:।
आिन्तिम ् (वविे.) (33) -यद् दे हस्य अांतिाागे कायं किोतत।प्र. किणम ् इत्यस्य वविे.।
आहिणकिम ् (वविे.) (32)-वचनम ् आदानां, ववहिणम ् उत्सिानम ् आनन्द: इतत एतेषाां पञ्चानाां कमाणाम ्
आहिणम ् इतत सांज्ञा।आहिणां किोतत इतत आहिणकिम ्। प्र. किणम ् इत्यस्य वविे.।
- - - - -
17
इ
- - - - -
उपादानम ् (नपुां) (9) - कायेण सह तनत्यां स्बिां कािणम ्।यथा घटस्य उपादानां मवृ त्तका।
उियात्मकम ् (वविे.) (27) - ज्ञानेजन्ियां तथा कमेजन्ियम ् इतत उियववधां यस्य स्वरूपम ् अजस्त तत ् ।
प्र. मन: इत्यस्य वविे.।
- - - - -
- - - - -
- - - - -
- - - - -
औत्सक्
ु यम ् (नपां)ु (58) -इच्छा।
- - - - -
18
किणम ् (नपां)ु (18,32,35)-5 ज्ञानेजन्ियाणण, 5 कमेजन्ियाणण, मन:, बवु ि:, अहङ्काि: इतत एतद् आहत्य
किण-सांज्ञकां िवतत।
कललाद्या: (वविे.) (33)-कलल: नाम गिास्य िवावस्था। कलल: आद्य: येषाां ते कललाद्या:। प्र.
स्थूलदे हिावा: इत्यस्य वविे.।
काल: (पुां) (50)-आध्याजत्मकतुष्टे: अन्यति: िेद:।“‘ कालेन मम कैवलयप्रातप्त: िववष्यतत इतत िावना ।’ ‘
- - - - -
गुणपरिणामवविेष: (पुां) (27)-गुणा: नाम त्रत्रगुणा: ।तेषाां परिणाम: नाम कायाम ्। तजस्मन ् गुणकाये
वविेष: नाम वैगचत्र्यम ्।
गण
ु वविेष: (पां)ु (36)-गण
ु ा: अत्र सत्त्वसिस्तमाांशस। वविेष: नाम ववकाि: । त्रत्रगण
ु ानाां ववकािरूप: इत्यथा:।
गण
ु वैष्यववमदा : (पां)ु (46) -गण
ु ा: अत्र त्रत्रगण
ु ा:। तेषु वैष्यां नाम न्यन
ू ागधकिाव:।तेन न्यन
ू ागधकिावेन
िात: पिस्पिां ववमदा : नाम पिािव:। - -
- - -
- - - - -
19
- - - - -
तम: (पां)ु (48) पञ्चसु ववपयायेषु (शम्याज्ञानेष)ु अन्यतम:। अव्यक्तां, महत ् अहङ्काि:,तथा पञ्च
तन्मात्रा: इतत एतेषु अष्टसु तत्त्वेषु आत्मदृवष्टिावनम ्।
तैिस: (वविे.) (25) अहङ्कािस्य अन्यतम: िेद:।साजत्त्वक-तामसयो: अहङ्काियो: प्रेिक:। प्र. अहङ्काि:
इत्यस्य वविे.। तैिस: अहङ्काि: इतत।
तैय्ा योन: (वविे.) (53) ततया्योतनषु िातानाम ् । प्र. सगा: इत्यस्य वविे.।
त्रत्रकालम ् (वविे.) (33) त्रत्रषु कालेषु कायं कतुं समथाम ् ।प्र. आभ्यन्तिकिणम ् इत्यस्य ववधे..।
- - - - -
द:ु खत्रयम ् (नपां)ु (1) त्रयाणाां द:ु खानाां समाहाि:।आध्याजत्मकम ् आगधदै ववकम ् आगधिौततकां च इतत एतद्
द:ु खत्रयम ्।
द:ु खववघात: (पुां)(50) द:ु खत्रयस्य नाि:। अष्टसु शसविषु अन्यतमा शसवि:।
- - - - -
धमा: (पुां) (23,44) यस्मात ् साधनात ् ऐद्वहकोत्कषास्य मोक्षस्य च शसवि: िवतत तत ् साधनम ्।
20
धमााद्या: (वव.) (43)धमा: आद्य: येषाां ते धमााद्या:। धमा:, अधमा:, ज्ञानम ्, अज्ञानम ्, वैिा्यम ्, आसक्तक्त:,
ऐश्वयाम ्, अनैश्वयाम ् इतत अष्टौ बुिे: वविेषा:।
धािणकिम ् (वविे.) (32) धािणां नाम दे हाद्वदसङ्घातस्य प्रवतानम ्।तत ् किोतत इतत धािणकिम ्। प्र.
किणम ् इत्यस्य वविे.।
धायाम ् (वविे.) (32) धािणकमाण: ववषय:। प्र. कायाम ् इत्यस्य वविे.।ििीिम ् इतत यावत ्।
- - - - -
- - - - -
पिस्पिाकूतहे तुका (वविे.) (31) आकूतां नाम अशिप्राय:। हे तु: नाम कािणम ्। प्र. ववृ त्त: इत्यस्य वविे.।
मन: बवु ि: अहङ्काि: इतत एतेषाां त्रयाणाां पिस्पिां य: अशिप्राय: स: एव कािणम ् अजस्त यस्या: वत्त
ृ े:
तादृिी ववृ त्त: इत्यथा:।
पम
ु ान ् (पां)ु (11,60) परु
ु षतत्त्वम ् ।
परु
ु ष: (पां)ु (3,17,18,21,36,37,55,56,57,58,59,61,65) परु ि िेते इतत परु
ु ष:।पिु ् नाम नगिम ्। तत्र
िेते तनवसतत इतत परु
ु ष:।
प्रकािकिम ् (वविे.) (32)प्रकाि: नाम प्रकटां , व्यक्तम ्।प्रकटां किोतत, व्यक्तां किोतत इतत प्रकािकिम ्। प्र.
किणम ् इत्यस्य वविे.।
प्रकाश्यम ् (वविे.) (32)प्रकािनकमाण: ववषय:। प्र. कायाम ् इत्यस्य वविे.। ििीिम ् इतत यावत ्।
21
प्रततप्रततगण
ु ाश्रयवविेष: (पां)ु (16)प्रत्येकां प्रत्येकां गण
ु : नाम प्रततप्रततगण
ु :।तस्य एकस्य एकस्य गण
ु स्य
आश्रय: प्रततप्रतत-गुणाश्रय:। वविेष: नाम वैगचत्र्यम ्। एकस्य एकस्य गुणस्य आश्रयात ् िातां वैगचत्र्यां नाम
प्रतत-प्रततगुणाश्रयवविेष: ।
प्रततववषयम ् (नपुां) (5)ववषय-सजन्नकृष्टम ् इजन्ियम ्।अस्य पदस्य अथे इजन्ियम ्, तस्य अथा:, तथा च तयो:
सजन्नकषा: इतत एतत ् सवं गहृ ीतम ्।
प्रदीपकलप: (वविे.) (36)दीप: इव।प्र.बाह्येजन्ियाणण, मन: तथा च अहङ्काि: इतत एतेषाां ववधे.।
प्रसवधशमा (वविे.) (11)प्रसव: नाम कायािननम ्। कायािननम ् इतत धमा: यस्य तत ् तत्त्वम ्।प्र. व्यक्तां
तथा प्रधानम ् इतत उियो: वविे.।
प्राकृततक: (वविे.) (43)प्रकृत्या एव शसि:, न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धमााद्वदिावा: इत्यस्य वविे.।
प्राणाद्या: (वविे.) (29)प्राण: आद्य: येषाां ते प्राणाद्या: । प्र. प्राण: उदान: समान: व्यान: अपान: च इतत
पञ्चानाां वायुप्रकािाणाां वविे.।
- - - - -
- - - - -
िाव: (पुां) (40) धमा:, अधमा: ज्ञानम ् अज्ञानम ्, वैिा्यम ् आसक्तक्त: ऐश्वयाम ् अनैश्वयाम ् इतत अष्टौ बि
ु े:
धमाा:।
ित
ू म ् (नपां)ु (22,38,56,69)बद्वहरिजन्ियग्राह्य: वविेषगण
ु : (िधद-स्पिा-रूप-िस-गन्धेषु अन्यतम:।) यजस्मन ्
ववद्यते स: पदाथा:।पगृ थवी आप: तेि: वायु: आकाि: इतत 5 ित
ू ातन सजन्त।
- - - - -
22
म
महदाद्या: (सप्त) (स्त्री.) (3) महदाद्वदसगा:।महत ् अहङ्काि: तथा च 5 तन्मात्रा: इतत आहत्य महदाद्या:
(सप्त) ।
मोह: (पुां) (48)पञ्चसु ववपयायेषु अन्यतम:।अणणमाद्वद ऐश्वयं मम अजस्त, तत ् िाश्वतम ् अजस्त अत:
अहम ् अमि:’ इतत िावना।
- - - - -
यग
ु पत ् (अ.) (29) समानकाले ।
- - - - -
- - - - -
शलङ्गम ् (नपुां) (10) लक्षणम ्। गचिम ्।प्र. व्यक्तम ् इत्यस्य ववधे.।व्यक्तां प्रकृते: परु
ु षस्य च गचिां िवतत।
- - - - -
ववित्ु वयोग: (पुां) (42) ववित्ु वां नाम प्रिुत्वां, साम्याम ् । तेन सह स्बन्ध: वविुत्वयोग:।
23
ववलक्षण: (वविे.) (36) ववववधां ववरुिां वा लक्षणां यस्य। प्र. गण
ु वविेष: इत्यस्य वविे.।
वैकृत: (वविे.) (25) अहङ्कािस्य अन्यतम: िेद:। प्र. अहङ्काि: इत्यस्य वविे.। वैकृत: (साजत्त्वक:)
अहङ्काि: इतत।
वैकृततक: (वविे.) (43) उपायै: प्राप्त: , न तु िन्मशसि:। प्र. धमााद्वद-िावा: इत्यस्य वविे.।
व्यवधानम ् (नपुां) (7) ववघ्न:। यथा शित्ते: पित्र ववद्यमानस्य घटस्य चाक्षुषप्रत्यक्षे शिवत्त: इतत
व्यवधानम ्।
- - - - -
िक्यम ् (वविे.) (9) कािणगताया: कायािनकिक्ते: ववषय: ।यत ् कायं िनतयतुां िक्तक्त: कािणे ववद्यते तत ्
। प्र. कायाम ् इत्यस्य वविे.।यथा मवृ त्तकया घट: िक्य:।
िधद: (पुां) (50) अधीतानाां िधदानाम ् अथास्य ज्ञानम ्।अष्टसु शसविषु अन्यतमा शसवि:।
- - - - -
षोडिक (वविे.) (3,22) षोडितत्त्वानाां समूह:।5 महािूतातन तथा 11 इजन्ियाणण इतत आहत्य 16
तत्त्वातन अजस्मन ् समह
ू े समाववष्टातन। प्र. ववकाि:/गण: इत्यस्य वविे.।
- - - - -
सङ्कलपकम ् (वविे.) (27) सङ्कलप इत्युक्ते कलपना। सङ्कलपां किोतत इतत। प्र. मन: इत्यस्य ववधे.।
सङ्घात:। (पुां) (17) समानधमावताां पिस्पिस्बन्ध:।यथा घट:। घट: द्वह समानधमावताां मवृ त्तकाकणानाां
पिस्पिस्बन्धरूप:।
24
समानाशिहाि: (पां)ु (7) समानानाां पदाथाानाम ् एकत्र जस्थतत:।
समद
ु य: (पां)ु (16) समानकाले उदय:। कायााथम
ा ् एकत्र प्रववृ त्त:।
साांशसविक(वविे.) (43) प्रकृत्या एव शसि:, न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धमााद्वदिावा: इत्यस्य वविे.।
सामान्यकिणववृ त्त: (स्त्री.) (29) सामान्या च किणववृ त्त: च सामान्यकिण-ववृ त्त:। त्रयाणाां किणानाां
मनोबद्
ु ध्यहङ्काि-सांज्ञकानाां साधािण: व्यापाि: इत्यथा:।
सहृ
ु त्प्रातप्त: (50)वेदाथातनणायाथं सहायकस्य वाद्वदन: प्रातप्त:। अष्टसु शसविषु अन्यतमा शसवि:।
सस्
ु थ: (वविे.) (65) िािसतामसबद्
ु ध्या अकलवु षत:। प्र. परु
ु ष: इत्यस्य वविे.।
- - - - -
25