B i b l i o t e k a SLUŽBE BOŽJE BAZILIJE VELIKI

Knjiga — 7

D U H SVETI
PREVEO, N A P I S A O U V O D I BILJEŠKE

U r e d n i k : Šimun Šipić
MARIJAN MANDAC

SLUŽBA BOŽJA

Naslovnu stranu izradio: Makarska

A n t e B r a n k o Periša 1978.
N a s l o v i z v o r n i k a : Tou en hagiois patros hemon Basileiou Ark-
hiepiskopou Kaisareias Kappadokias Perl
tou hagiou Pneumatos pros t o n en hagiois
Amphilćkhion episkopon Ikoniou. Tekst se
n a l a z i u B. P R U C H E , Basile de Cesaree. Sur
le Saint-Esprit, Sources Chretiennes, 17 b i s ,
PREDGOVOR
Pariš, 250—531.

Zacijelo nije posebice potrebno opravdavati ovaj naš po­

Izdaje: »Služba B o ž j a « , M a k a r s k a , Ž r t a v a fašizma 1
S dozvolom N a d b i s k u p s k o g o r d i n a r i j a t a — Split,
o d 19. X I I . 1977.
sao. Bazilije i njegovo djelo odveć su slavni da bismo morali
dugo tumačiti zašto smo preveli knjigu »Duh Sveti«. Ako ipak
treba naznačiti razloge ovome radu, upozoravamo na dvije
činjenice. Mlade kršćansko pokoljenje sve to manje pozna jezik
kojim je pisao Bazilije. Prijevod je jedina mogućnost da taj
naraštaj dođe u dodir s misiju drevnog teologa. Drugi Vatikan­
ski sabor preporuča kršćanima marljivo čitanje ranih kršćan­
skih pisaca. Malo se gdje nade tako sočna i zdrava duhovna
hrana kao u tih prvih Crkvenih autora, neposrednih svjedoka
Predaje i vrsnih tumača pisane Božje riječi. Sam je Sabor u
tome najbolji primjer. Za svoje je dokumente nauk crpio veli­
kim dijelom iz nepresušnih Otačkih vrela.
Ti nas razlozi potakoše na tegobni prevodilački rad. Htje-
dosmo današnjim vjernicima omogućiti pristup Bazilijevu teo­
loškom nauku. Znamo da je gotovo nemoguće prevesti tuđe
djelo. Isto tako nam je poznat ideal prevođenja: tuđi spis do
te mjere dobro prevesti da postane izvornom knjigom u narodu
za koji je preveden. Iako smo bili svjesni teškoća i zahtjeva što
stoje pred prevodiocem, usudili smo se prevesti Bazilijevu ras­
pravu. Nadamo se da će prijevod poslužiti svrsi. U njemu će još
br. 2878/77,
jednom odjeknuti Bazilijev glas. Vjerujemo da u našoj Crkvi
ima ljudi koji još uvijek žele čuti taj glas.

Odgovara: Šimun Šipić, M a k a r s k a , Žrtava fašizma 1 Ugodno mi je što mogu javno zahvaliti trojici prijatelja
koji su mi pomogli u ovom radu. Tu mislim na prof. O. J«
Bubalo i O. P. Dr. Žmire koji su pomno ispravljali nedostatke
Tisak: Štamparsko poduzeće » F r a n j o Kluz« — Omiš
u prijevodu. O. J. Dr. Fućak mnogo je pridonio da uvodne
stranice budu uglađenije, Svoj trojici od srca zahvaljujem. Du­
žan sam se zahvaliti i upravi svoje redovničke zajednice. Omo­
gućila mi je da se nesmetano bavim teološkim radom. Sa za­
hvalnošću spominjem i bibliotekare u Sankt Georgen nedaleko
Frankfurta. Svesrdno su mi izlazili u susret, dok sam za ljetnih
mjeseci radio u tišini njihove bogate biblioteke. Još bih morao
mnoge napomenuti. Imena, bi bilo mnogo. Zato ih zasebice ne
spominjem. Prijatelji znaju koliko sam im zahvalan.
Siguran sam da će čitatelj znati što je u ovoj knjizi važno,
što sporednije. Nek nadasve čita Bazilijev tekst. Ostalo samo
pomaže boljem i korisnijem razumijevanju Bazilijeve poruke.

U Zagrebu, 8. prosinca, 1977.

M. Mandac
U V O D
 PRVO POGLAVLJE

BAZILIJEVO D O B A

G l a v n i j e c i l j o v o g a u v o d a d a čitatelju p r e d s t a v i m o p r e v e ­
deno B a z i l i j e v o d j e l o i n a u k k o j i s e u n j e m u n a l a z i . N o m i
s e prevodeći u v j e r i s m o d a j e B a z i l i j e v spis v e ć i m d i j e l o m n e r a ­
z u m l j i v današnjem čitaocu, ako ga ne o s v i j e t l i m o p r i l i k a m a u
k o j i m a je nastao. B a z i l i j e v spis Duh Sveti k a o c j e l i n a i u
s v i m d i j e l o v i m a posve j e u r o n j e n u v r i j e m e k a d j e p i s a n . N e m a
t a k o reći rečenice k o j a n e b i b i l a v e z a n a u z n e p o s r e d n u s r e d i n u
u k o j o j je nastala*. To nas je p o n u k a l o da prikažemo r a z d o b l j e
u k o m e je pisac Duha Svetoga živio, d j e l o v a o i sastavio s v o j u
knjigu.

1. CRKVENO-POLITIČKI O K V I R B A Z I L I J E V A ŽIVOTA

P r i j e nego p o d r o b n i j e iznesemo t i j e k B a z i l i j e v a života i

r a d a , v r i j e d n o j e u k r a t k o istaći u k a k v i m j e v r e m e n i m a živio.
U stoljeću k o j e m B a z i l i je p r i p a d a , odlučan je d a t u m u c r k v e ­
n o m životu S a b o r , održan u N i c e j i 19. l i p n j a 325. T a d j e C r k v a
j a v n o o s u d i l a z a b l u d u a l e k s a n d r i j s k o g svećenika A r i j a k o j i j e
netočno p r o p o v i j e d a o o I s u s o v u b o g o s i n o v s t v u . N a s u p r o t A r i j a
k o j i j e držao d a Isus K r i s t n i j e u B o ž j e m o t a j s t v u j e d n e t e
iste b i t i k a o O t a c , v e ć d a g a j e B o g u v r e m e n u s t v o r i o , t a j j e
v e l i k i i glasoviti Sabor na temelju Svetog pisma i Predaje p r o ­
glasio da je Isus i s t o b i t a n s O c e m . M o g l o se p o v j e r o v a t i da je
N i c e j s k i m s a b o r o m r a s p r a v a o K r i s t o v u božanskom b i t k u d o ­
vršena. Trebaše, n a žalost, još-nekoliko desetljeća d a t a o s n o v n a
i t e m e l j n a z a s a d a v j e r e postane o d i s t a živo i životno u v j e r e n j e
kršćanskih z a j e d n i c a .
R a z d o b l j e što seže od s m r t i K o n s t a n t i n a V e l i k o g (g. 337)
k o j i j e sazvao p r v i opći S a b o r i u v e l i k e p r i d o n i o d a n a n j e m u
1
I I . D O R R I E S (De Špiritu, 177—178) ističe to svojstvo B a z i l i j e v a d j e l a , — Na
k r a j u s p i s a u Bibliografiji d o n o s i m o cjelovite naslove k n j i g a i članaka što ih upo­
t r e b l j a v a m o u ovome r a d u .

9
pobijedi pravovjerje, pa do Teodozijeva stupanja na vlast
g. 379. n o s i pečat t r a j n o g i žestokog o s p o r a v a n j a v j e r e , p r o g l a ­
šene u N i c e j i . V r i j e m e j e t o v e l i k i h crkveno-političkih n e m i r a
i d u b o k i h d o g m a t s k i h k r i z a . A r i j e v i učenici preoteše m a h a i
z a vladaše gotovo s v i m C r k v a m a Istočnog kršćanstva z a v l a d a ­
n j a c a r a V a l e n t a (364—378) k a d d j e l u j e b i s k u p B a z i l i j e . V a l e n t ,
p o d r i j e t l o m i z I l i r i k a , n e u k , bijaše osvjedočeni a r i j e v a c . K r s t i o
g a j e Eudocije^, c a r i g r a d s k i b i s k u p , v o đ a a r i j e v s k e sljedbe. V a -
l e n t htjede a r i j e v s t v o učiniti službenom c r k v e n o m v j e r o m . S t o ­
ga je p r o t j e r a o u p r o g o n s t v o ondašnje v e l i k e b i s k u p e j e r se
usprotiviše n j e g o v u n a u m u . Prognaničku s u d b i n u doživješe, i z ­
m e đ u o s t a l i h , M e l e c i j e A n t i o h i j s k i , Ćiril J e r u z a l e m s k i , G r g u r
3 4
N i s e n s k i i A m f i l o h i j e . A r i j e v s t v o vladaše p o s v u d a . O s t a l a j e
5 G
samo šačica l j u d i v j e r n i h N i c e j s k o m v j e r o v a n j u . B a z i l i j e i m a 7
p r e d očima t a k v o stanje u C r k v i k a d s t u g o m piše: » C r k v e
z a i s t a z a s t i r e c r n a i tužna t a m n a noć j e r s u luči s v i j e t a što i h
B o g p o s t a v i d a r a s v j e t l j u j u duše n a r o d a p o s l a n e u progonstvo.«
Među r i j e t k i m a k o j i . se • odupriješe . Valentu n a l a z i o se i
B a z i l i j e . C a r je čak p r e k o z a p o v j e d n i k a Modesta. na-sve načine
nastojao da i B a z i l i ja uvuče-.-u; a r i j e v s t v o , Modest je sve .učinio
da B azili ja navede da p r i h v a t i arijevsku vjeroispovijed. K a d
j e B a z i l i j e odbio s v a n a g o v a r a n j a , M o d e s t m u j e z a p r i j e t i o p r o ­
gonstvom. B a z i l i j e n i tad nije popustio. P r e d t a k v o m nepo-
kolebivošću M o d e s t j e u s t u k n u o i i z j a v i o d a još n i k a d n i j e
naišao n a čovjeka k o j i b i k a o B a z i l i j e t a k o neustrašivo i o d l u ­
čno o t k l a n j a o c a r s k e n a r e d b e . G l a s o v i t j e o d g o v o r što g a t o m
z g o d o m B a z i l i j e u p u t i M o d e s t u . Reče m u d a s e čudi t a k v u
g o v o r u j e r još n i k a d n i j e sreo n i g o v o r i o s p r a v i m b i s k u p o m .
2
.pudoclje (g. 300—370) naslijeđu je na c a r i g r a d s k o j b i s k u p s k o j s t o l i c i g. . 360
Maceđonija. B i o je s početka a n o m e j a c , a l i p r e l a z i h o m o j u s i j c i m a i ostaje do s m r t i
n j i h o v i m v o đ o m . V a l e n t a je k r s t i o g. 366—367.
3
M e l e c i j e se u C r k v i s l a v i k a o bla/.enik. U m r o je kao p r e d s j e d n i k C a r i g r a d s k o g
s a b o r a u s v i b n j u 381. J e d a n je od t r o j i c e a n t i o h i j s k i h b i s k u p a za v r i j e m e a n t i o h i j -
skog raskola.
4
Riječ je o p i s c u g l a s o v i t i h Kateheza. Ćiril je u m r o g. .386. .
. G r g u r je B a z i l i j e v b r a t . Živio je od g. 335—394. N a z v a n je n i s e n s k i i l i n i s k i
5
po gradiću N v s s a . • "• " " '
6
Amfilohije bijaše veliki Bazilijev prijatelj. Na njegov je poticaj B a z i l i j e n a p i ­
sao svoj s p i s . B i o je v e o m a naobražen. Učio je k o d slavnog L i b a n i j a u A n t i o h i j i .
N a k o n odvjetništva postaje m o n a h i p o t o m b i s k u p u c i l i c i j s k o m I k o n i j u . A m f i l o ­
h i j e je nećak G r g u r a N a z i a n s k o g . U m r o je g. 394. B a z i l i j e h v a l i svog p r i j a t e l j a u.
Buhu Svetom: I, 1; I, 3; X X X , 79. O A m f i l o f i j u je napisao v r i j e d n o djelo K. H O L I .
Usp. također I. O. de U R B I N A , Nicee, 188—189; A. A N G E L I , Basilio, 93—100; B.
P R U C H E , Basile, 50. ";
' licije. Likaonije i Ponta.
" N i c e j s k o j e vjerovanje j e d n o o d n a j s l a v n i j i h među d e f i n i c i j a m a vjere. Osnov
je budućih obrazaca vjere k o j i su n a s t a l i na s a b o r i m a u C a r i g r a d u i ' K a l c e d o n u .
Preuzeto u • n i c e j s k o - c a r i g r a d s k o v j e r o v a n j e i danas je s a s t a v n i - d i o • euharistijskosf
bogoslužja. K r o z s v u j e c r k v e n u povijest" s m a t r a n o z a m j e r i l o p r a v o v j e r j a ,
s D u h S v e t i , X X X , ' " 79, ' /
10
B a z i l i j e o d o l i i V a l e n t o v u o s o b n o m n a g o v a r a n j u . Štaviše,.
s a m j e c a r p r i s u s t v o v a o bogoslužju k o j e j e p r e d v o d i o B a z i l i j e .
T a k o j e d i n o kapadočka c r k v e n a p o k r a j i n a , zahvaljujući B a z i -
l i j u , očuva n e t a k n u t o m N i c e j s k u v j e r u . Crkveno-političke s e
p r i l i k e izmijeniše t e k k a d V a l e n t p o g i n u k o d A n d r i a n o p o l i s a g .
378. G r a c i j a n , n j e g o v n a s l j e d n i k , i z n o v a u s p o s t a v l j a v j e r s k u
s l o b o d u . V a l e n t o v o m smrću nestaje i a r i j e v s t v o , konačno i p o t ­
p u n o n a d v l a d a n o n a C a r i g r a d s k o m s a b o r u g . 381.
B a z i l i j e živi u t o m teškom v r e m e n u ' . P o d n i o j e s v u m u k u
1
a r i j e v s k i h n a p a d a i najviše p r i d o n i o da se r a z b i j e »arijevski
raskol«, t a »stranka k o j a j e n e p r i j a t e l j s k a B o ž j o j C r k v i « "
2. B A Z I L I J E V ŽIVOT I D J E L O V A N J E
Bazilijeva porodica
8
B a z i l i j e v a o b i t e l j p o o c u potječe s P o n t a . M a j k a m u j e
1 1
p r a v a kapadočanka . O B a z i l i j e v o j o č e v o j o b i t e l j i z n a m o više
12
nego m a j č i n o j . D j e d m u i b a k a M a k r i n a b i j a h u b o g a t i . P o s j e ­
dovali su v e l i k a imanja i pripadali visokom i utjecajnom g r a ­
đanskom s l o j u . Možda j e B a z i l i j e v d j e d obnašao v i s o k e državne
službe j e r p o s t o j i mogućnost d a j e p r i p a d a o s e n a t o r s k o m r o d u . 1 3
S v a k a k o j e s i g u r n o d a s u M a k r i n a i n j e z i n muž b i l i r e v n i i
osvjedočeni kršćani. To su p o k a z a l i i d j e l o m . U v r i j e m e D i o k l e ­
c i j a n o v a p r o g o n s t v a r a d i j e dopustiše d a im. s e o d u z m u posjedi
nego d a s e o d r e k n u v j e r e . D a b i o s t a l i privrženi Evanđelju, žive
s e d a m g o d i n a teškim životom u p o n t s k i m šumama. T e k s e n a ­
k o n p r o g o n s t v a , oko g. 313, vraćaju na s v o j a d o b r a .
B a z i l i j e v otac, također B a z i l i j e , b i o je učen č o v j e k i g o r l j i v
kršćanin. K a o p o z n a t i g o v o r n i k i o d v j e t n i k t e v e l i k l j u b i t e l j
l i j e p e riječi, predavaše govorništvo u N e o c e z a r e j i i Cezareji 14
K a p a d o č k o j . B a z i l i j e v a s e m a j k a z v a l a E m i l i j a . Otac joj j e
15
v j e r o j a t n o bio kršćanski mučenik. P o z n a t n a m je i B a z i l i j e v
stric G r g u r , b i s k u p u n e k o m kapadočkom gradu.
s
O crkveno-političkim p r i l i k a m a u B a z i lijevo v r i j e m e može se p o d r o b n i j e čitati
u J . D A N I f i L O U , L e IVeme sieele, 1—3. 49; B . P R U C H E , B a s i l e , 68—69; P . A L L A R D ,
Basile, 441-455; Y . C O U R T O N N E , Temoin, 111—112.
m P u h Sveti, X X X , 79.
11
P o n t j e p r e d i o u z južnu o b a l u Crnoga M o r a .
12
K a p a d o c i j a j e istočni d i o M a l e A z i j e . Z a p r e m a p r o s t o r između A r m e n i j e , C i -
Nagađa se da bi B a z i l i j e v a obitelj o i i a s e n a l o r s k a a l i je ro malo v j e r o j a t n o .
O tome v i d i S , G J E T , B a s i l e , 429—444; J . B E R N A R D E Predication, 17; J . D A N I
fhOV, Ćgffse, 148.
r
' V e o c e z a r c j a , m a l o a z i j s k i g r a d , danas <c ~/<>\e Niiksnr.
' V d a v n i n i se C e / a i C M zvala Viazaka Dana*- od nic postoje VHIIIO ruševine
K s k H f h r jugozapadno od m r s k o g izrada Tvakerj
l i
 B a z i l i j e v i s u r o d i t e l j i i m a l i desetero djece, pet s i n o v a i
pet kćeri. Među d j e c o m , o s i m B a z i l i j a , p o z n a j e m o : G r g u r a ,
g l a s o v i t o g b i s k u p a u N i s i , P e t r a , sebatskog b i s k u p a , M a k r i n u ,
d j e v i c u i starješicu u s a m o s t a n u A n i z i na o b a l a m a I r i s a te
m o n a h a N e k r a c i j a . T a k v a bijaše o b i t e l j u k o j o j j e n i k n u o B a -
zilije.
M l a d o s t i g o d i n e učenja
Točnu g o d i n u B a z i l i j e v a rođenja ne znamo. O k l i j e v a se
između g. 329. i 331. Rodište mu je C e z a r e j a K a p a d o č k a . K a k o
je tu i b i s k u p o v a o , B a z i l i je se, o s i m n a d i m k o m V e l i k i , često
n a z i v a B a z i l i j e C e z a r e j s k i . N a j r a n i j e d j e t i n j s t v o i dječaštvo B a -
zilije provodi kod bake M a k r i n e . Ona mu bi p r v o m odgojitelji­
c o m . B a z i l i j e u s v o j i m d j e l i m a s p o n o s o m ističe d a g a j e b a k a
p r v a podučavala u v j e r i . K a d s u n a p a l i n j e g o v o p r a v o v j e r j e j e r
da uvodi novotarstvo , Bazilije se pozivom na M a k r i n u koja ga
16
j e u p u t i l a u v j e r u što j u j e p r i m i l a o d učenika G r g u r a Č u d o ­
t v o r c a b r a n i od n a p a d a j a . I u Duhu Svetom s v e l i k i m z a n o ­
1 7 18
s o m piše o t o m G r g u r u , k a p a d o č k o m a p o s t o l u .
B a z i l i j e v a je mladost ispunjena r e v n i m i predanim uče­
n j e m . P r v i n a u k stječe u školama N e o c e z a r e j e i C a z e r e j e g d j e
m u poučavaše otac. T u s e u p o z n a j e s G r g u r o m , k a s n i j i m n a z i -
a n s k i m b i s k u p o m . V e ć s e u t i m školama p o k a z a l a B a z i l i j e v a
i z n i m n a nadarenost. O t u d mu v e l i k i ugled u n a s t a v n i k a i
m e đ u učenicima. R a z u m l j i v o j e što C e z a r e j a n i j e m o g l a b i t i
k r a j B a z i l i j e v a učenja. N a d a r e n , a m b i c i o z a n , s i n imućne i k u l ­
t u r n e p o r o d i c e , B a z i l i j e moraše poći d a l j e d a o s v o j i v r h u n c e
ondašnje n a o b r a z b e . K r a t k o v r i j e m e b o r a v i u C a r i g r a d u g d j e
susreće i u p o z n a j e g l a s o v i t o g učitelja u g o v o r n i š t v u L i b a n i j a .
A l i c i l j B a z i l i j e v a o b r a z o v n o g p u t a bijaše A t e n a .
Grčki g l a v n i g r a d u č e t v r t o m v i j e k u n i j e više o n a k o z n a ­
m e n i t n a z n a n s t v e n o m p o l j u k a k o j e t o b i o u stoljećima s v o j i h
v e l i k i h m u d r a c a . U z a sve to, u z A l e k s a n d r i j u , A n t i o h i j u i R i m ,
A t e n a ostaje s i j e l o sveučilišnog života. Č o v j e k m o ž e b i t i v i s o k o
naobražen j e d i n o a k o j e b i o n a u č e n j u u A t e n i . B a z i l i j e t a m o
stiže između g. 350. i 352. i ostaje četiri do p e t g o d i n a . Među
13 Duh Sveti, V I , 13; X X I X , 73. 75.
17
U s p . A . A N G E L I , 19. — G r g u r Čudotvorac, b i s k u p Neocezareje, Origenov
učenik, v e l i k i širitelj kršćanstva u o n i m k r a j e v i m a , u m i r e g. 270.
18
G r g u r u Čudotvorcu p r i p a d a povlašteno m j e s t o u B a z i l i j e v u p o g l a v l j u o otac,
k i m svjedočanstvima u svezi s n a p a d n u t i m t r o j s t v e n i m s l a v o s p j e v o m . V i d i Duh
S v e t i , X X I X , 74,
19
S m a t r a se da je Li b a n i je j e d n a od najučenijih ličnosti ondašnjeg p o g a n s t v a .
G l a s o v i t je kao n a s t a v n i k govora i štva u A n t i o h i j i gdje je i u m r o g. 393. Bijaše p r i ­
j a t e l j s c a r e m J u l i j a n o m O d m e t n i k o m . U s p . J . I ) A N I E L Q U , L e IVeme sifecle, 10.
12
n j e g o v i m n a s t a v n i c i m a p o z n a t i s u kršćanin P r o e r e z i j e , čija s e
d j e l a izgubiše, i p o g a n i n H i m e r i j e k o m e s u s p i s i sačuvani. B a z i ­
l i j e pohađaše p r e d a v a n j a i z g r a m a t i k e (grčki j e z i k , pjesnička
p r a v i l a , povijest, govorništvo), m u d r o s l o v l j a ( m e t a f i z i k a i d i j a ­
lektika), astronomije i matematike.
Z n a n j e što g a d o b i bijaše dosta opširno, a l i ponešto površno.
S v a j e n a s t a v a b i l a u s m j e r n a n a t o d a učenik nauči p r a v i l n o
i dobro g o v o r i t i . B a z i l i j a j e i p a k i z p r e d a v a n j a i z v u k a o v e l i k u
korist. Stekao je d u b l j u svjetovnu k u l t u r u , oplemenio d u h i
postao o d g o j e n i naobražen č o v j e k .
B a z i l i j e u A t e n i još j e d n o m srete G r g u r a . Postadoše p r i j a ­
t e l j i z a c i j e l i život. U t o m p r i j a t e l j s t v u nađoše u z a j a m n o oslonca
z a tešku životnu b o r b u . J e d a n d r u g o g p o t i c a h u n a b o l j i i k r e -
p o s n i j i život. Međusobno su se p o m a g a l i u s v i m p r i l i k a m a .
T o p r i j a t e l j s t v o , r i j e t k o k a d p o m u ć e n o , ostade n a g l a s u k r o z
20
stoljeća. G r g u r i B a z i l i j e , i a k o još nekršteni, z a v r i j e m e a t e n ­
s k i h s t u d i j a o k u p l j a j u o k o sebe veći b r o j s t u d e n a t a d a b i
zajednički savršenije i čestiti je živjeli. B a z i l i j e u A t e n i također
d r u g u j e s J u l i j a n o m k o j i k a s n i j e postaje c a r (361—363) i o d ­
m e t n i k o d kršćanstva.
N a k o n studija
B a z i l i j e se vraća u zavičaj oko g o d . 355. N e k o v r i j e m e p r e ­
daje govorništvo u C e z a r e j i . U r a d u je i m a o m n o g o u s p j e h a .
S v e j e oduševio. T o j e r a z d o b l j e n j e g o v a » s v j e t o v n o g « života.
B i o j e p o n o s a n n a svoj b o r a v a k u A t e n i . U t o m p e r i o d u n a n j
izvrši v e l i k u t j e c a j n j e g o v a s e s t r a M a k r i n a i E u s t a t i j e , budući
1 0
vođa pneumatomaha i b i s k u p u Sebasti.
M a k r i n a j e starješica n e d a v n o u t e m e l j e n a s a m o s t a n a u
A n i z i , n e d a l e k o od N e o c e z a r e j e . S B a z i l i j e m se dopisivaše, d o k
je on još b i o u A t e n i . U i s t o m se s a m o s t a n u n a l a z i n j i h o v a
m a j k a E m i l i j a . Videći d a j e B a z i l i j e k r e n u o p u t e m s v j e t o v n e
slave, M a k r i n a n a s t o j i d a g a »obrati«. T o joj p o l a z i z a r u k o m .
S a m B a z i l i j e p r i z n a j e d a j e studirajući išao z a ispraznošću.
V r i j e m e s t u d i j a nazivaše v r e m e n o m s n a . P o » o b r a ć e n j u « j e
p l a k a o n a d v r e m e n o m što g a j e i z g u b i o u t r a g a n j u z a m u d ­
rosti k o j u je B o g proglasio ludošću . 21
20
S p o r je među B a z i l i j e m i G r g u r o m nastao k a d je B a z i l i j e gotovo p r i s i l i o
G r g u r a da se p r i h v a t i b i s k u p s t v a u gradiću S a z i m . G r g u r se u p o r n o o p i r a o i n i k a d a
nije pošao u S a z i m . U m r o je g. 390. O mimoilaženju G r g u r a i B a z i l i j a v i d i S.
G I E T , Sasimes.
21 Tekstove d o n o s i Y. C O U R T O N N E , Temom, 52—54.
13
 B a z i l i j e u s k o r o napušta nastavničku službu. G . 356. p r i ­
s t u p a krštenju. K r s t i o g a j e c e z a r e j s k i b i s k u p D i j a n e j . P o s l i j e 2 2
krštenja d i j e l i - d o b r a s i r o m a s i m a i povlači se u z a b i t n e d a l e k o
s a m o s t a n a g d j e m u žive m a j k a i sestra. T u o s n i v a muški s a m o ­
s t a n . U n j e m u b o r a v i pet g o d i n a posvećenih m o l i t v i , r a z m a ­
t r a n j u i proučavanju. V j e r o j a t n o se u to v r i j e m e b a v i p o m n i j i m
Istraživanjem S v e t o g p i s m a . B a z i l i j e , p o p u t ondašnjih O t a c a ,
B i b l i j u smatraše j e d i n i m i z v o r o m i s t i n s k e spoznaje. S t o g a j u
je s t a l n o čitao i proučavao. S v a je n j e g o v a m i s a o prožeta b i b l i j ­
skim znanjem 23
U z B i b l i j u B a z i l i j e u o s a m i izbližeg proučava monaški
život k o j i je t a d a snažnije u h v a t i o k o r i j e n a u C r k v i , i on osobno
u v e l i k e p r i d o n o s i širenju monaškog p o k r e t a t i m e što o s n i v a
samostane i piše monaška p r a v i l a . Z a t o s p r a v o m B a z i l i j a s m a ­
t r a m o o c e m Istočnog monaštva . O n o do danas živi od z a s a d a
24
što i h j e B a z i l i j e p o s t a v i o . B a z i l i j e odlično poznavaše ondašnje
monaštvo j e r je g o d i n e 357. i 358. o b i l a z i o g l a v n i je samostane u
Aleksandriji, Egiptu i Palestini.
U crkvenim službama
M a k a r j e B a z i l i j e n a d a s v e v o l i o m i r i samoću, p o t r e b e s u
n j e g o v e m j e s n e C r k v e tražile da se i z r a v n i je uključi u n j e z i n
Život. S t o g a o s t a v l j a s a m o s t a n i vraća se u C e z a r e j u gdje ga
D i a n e j p o s t a v l j a z a čitača . D i a n e j e v n a s l j e d n i k , E u z e b i j e ,
25
B a z i l i j a r e d i g . 364. svećenikom u j e k u J u l i j a n o v a p r o g o n s t v a .
N a žalost iste g o d i n e nastade spor između B a z i l i j a i n j e g o v a
b i s k u p a . K a k o n i j e h t i o prouzročiti r a s k o l n i t i živjeti u s u k o b u
s E u z e b i j e m , još se j e d n o m povlači u samoću. N a s t o j a n j e m
G r g u r a N a z i a n s k o g n e s u g l a s i c a j e između B a z i l i j a i E u z e b i j a
u s k o r o izglađena t e B a z i l i j e p u n i h pet g o d i n a pomaže s v o m b i s ­
k u p u u p a s t o r a l n o m r a d u . K r o z t o s e v r i j e m e posebice b a v i
l i t u r g i j s k o m o b n o v o m k o j u prihvaćaju i o s t a l i Istočni b i s k u p i .
G o d i n e 370. u m i r e b i s k u p E u z e b i j e . Z a n j e g o v a n a s l j e d n i k a
n a važnoj cezarejskoj b i s k u p s k o j s t o l i c i bijaše više k a n d i d a t a .
Među n j i m a je i B a z i l i j e . S t r u j a p r o t i v n a B a z i l i j u b i l a je veoma
22
D i j a n e j j e neobičan čovjek. N i j e b i o n i j u n a k n i d v o r s k i čankoliz. N i t i j e
arijevac n i t i p r a v o v j e r n i b i s k u p . N a s i n o d a m a glasa z a a r i j e v s k u s t r a n k u I A t a i i a -
z i j a j e o s u d i o . K a d j e p o t p i s a o a r i j e v s k u v j e r o i s p o v i j e d i z R i m i n a g . 360, B a z i l i j e
se od njega u d a l j u j e . P r i j e s m r t i D i a n e j opoziva p o t p i s p r o t i v N i c e j e te se B a z i l i j e
vrača u zajedništvo s n j i m e . U Buhu Svetom, X X I X , 71 i m a l i j e p a B a z i l i j e v a n j e c
z a D i a n e j a . O n j e m u v i d i A . A N G E L I , Basilio, 65. „ .
23 B a z i l i j e v o poznavanje B i b l i j e istražuje J. G R I B O M O N T , Pauhmsme, 481—490.
M O B a z i l i j e v o j u l o z i za monaštvo v i d i J. G R I B O M O N T , Eustathe !e Philosophe,
115—124; Renoncement, 282—307. 450—475; B. P R U C H E , Basile, ^9—60; L. L E B E
O. R O U S S E A U , Basile, 11.
^ Duh Sveti, X X I X , 71.
14
j a k a , B a z i l i j e i p a k postade b i s k u p o m , a l i najviše z a s l u g o m b i s ­
k u p a G r g u r a , oca G r g u r a N a z i a n s k o g . O n j e i z b o r n i c i m a n a j ­
p r i j e p i s m e n o svj-etovao d a i z a b e r u B a z i l i j a , R a d i v e l i k e s t a r o s t i
n i j e mogao p r i s u s t v o v a t i i z b o r u . A l i B a z i l i j e v ! s u p r o t i v n i c i još
u v i j e k b i l i b r o j n i j i . T a d j e G r g u r n a n o s i l j c i donesen u i z b o r n u
d v o r a n u te je n j e g o v i m g l a s o m B a z i l i j e postao g. 370. c e z a r e j -
s k i m biskupom. Isti je G r g u r s Euzebijem Samosatskim B a z i ­
l i j a posvetio z a b i s k u p a .
B a z i l i j e u m i r e 1. siječnja 379. Od m l a d o s t i je b i o s l a b a i
k r h k a z d r a v l j a . I z n i m n o j e m n o g o r a d i o i postio. P o d n i o j e
teške b o r b e z a v j e r u . S v e j e t o p r i d o n i j e l o d a j e p r e m i n u o v e ć
u pedesetim godinama.
Povijest Bazilija naziva V e l i k i m . P o d t i m je nazivom po­
z n a t i j i nego k a o B a z i l i j e C e z a r e j s k i . I z a i s t a j e b i o v e l i k a l i č ­
nost. U r a z d o b l j u od n i c e j s k o g do C a r i g r a d s k o g općeg sabora
nema mu ravna. B a z i l i j e je uz A t a n a z i j a A l e k s a n d r i j s k o g zaista
v e l i k i b i s k u p i otac Istočnog kršćanstva 26
Ličnost
U svojoj b i t i B a z i l i j e je bio .isposnik, m o n a h i k o n t e m p l a -
t i v a c . A s k e z a je ozračje u k o j e m diše i r a d i . K a o i s p o s n i k
v e d a r je i uravnotežen. M o n a h je k o l i k o se može b i t i da č o v j e k
ne iziđe iz c r k v e n e z a j e d n i c e . B a z i l i j e je i teolog. U to će se
s v a t k o u v j e r i t i t k o pročita k n j i g u Duh Sveti. A l i k a k o j e
osjećao d a b r a t s k a l j u b a v s i l i n a praktičan posao , B a z i l i j e r a d o 27
prihvaća službu svećenika i b i s k u p a . Staviše, p u n i m se z a l a g a ­
n j e m zauze i z a m a t e r i j a l n o dobro s v o j i h bližnjih. K a d n a s t a
g l a d u o n i m p r e d j e l i m a , d i j e l i i m a n j a što m u i h o s t a v i m a j k a .
O t v a r a pučku k u h i n j u u k o j u s u i m a l i p r i s t u p n e samo kršćani,
nego p o g a n i i Židovi. G o d . 374. podiže gostinjac, k a s n i j e n a z v a n
B a z i l i d a , k o j i j e služio k a o b o l n i c a i skrovište s i r o t i n j e . T a k o
B a z i l i j a m o ž e m o s m a t r a t i osnivačem kršćanskog k a r i t a s a . 2 8
B a z i l i j e bijaše i z v a n r e d n a ličnost. Svetošću i genijalnošću
2 8
v l a d a o j e u s v o j e m m u č n o m r a z d o b l j u . S a m i l i gotovo s a m
stajaše n a s u p r o t a r i j e v s k e z a b l u d e k o j a zadade v e l i k i h j a d a
C r k v i . .Rat . j e . . v o d i o : s v e g a života. S u d b i n a m u . - j e d o d i j e l i l a
B a z i l i j e v L i veličinu rado ističu njegovi n a j b o l j i poznavaoci: J . D A N I f i L O U 1 >
26
I V e m e s i e c i e , 1 ; H . D 5 R R I E S v . D e Špiritu, 6.: 175—176; Y . C O U R E T O N N E , Temoin,
:
359, i t d .
Duh Sveti, X V I I , 41; X X X , 79.
27
, Q 1 , n n
O B a z i l i j e v u k a r i t a t i v n o m d j e l o v a n j u u s p . S. G I E T , Idees, 400—423- J D A N I
28
S P F ' in? y ^ t l i i A . l i J ? x V v
L J m S c e 9
^ Basile, 6 8 - 6 9 ; H . v o n C A M P E N H A U S E N ,
P R U C H E
P a d r i , 107—126; Y. C O U R E T O N N E , Temoin, 371. 423
17 ? ° S ^ ^ ^ l K ? ^ ^ ,
M * - A L L A R D , Basile, 441-455; A . A N G E L I , Basilio,
1
1
T T» ^?LJ^£P y P
7 1
T ' R
™
0 N N E
' • 4 7 - 5 4 ; J . B E R N A R D I , Predication, 1 7 - 2 ! ;
T e o i n 4 5
J . G R I B O M O N T , Basile, 9 9 - 1 1 3 ; H . R A H N E R , Basileios, 3 3 - 3 5
15

b o r b u , a l i n e i p o b j e d u , B a z i l i j e tek naziraše k o n a c a r i j e v s k o g
silništva. B o j što ga je bio za s l o b o d u p r a v o v j e r j a završen
je pobjedom koja je B a z i l i j e v posmrtni trijumf. Zbilo se t o n a
C a r i g r a d s k o m s a b o r u god, 381, U B a z i l i j a ne c i j e n i m o samo
neustrašiva b r a n i t e l j a v j e r e , i m a o je on i književnog d a r a .
B i o j e u z t o požrtvovan svećenik, u v i j e k n a r a s p o l a g a n j u v j e r ­
n i c i m a . Odličan je z a k o n o d a v a c monaškog i c r k v e n o g života.
D o b r o t v o r n i m d j e l i m a p o s t a v l j a t e m e l j e k a s n i j i m sličnim p o t ­
hvatima u C r k v i . 3 0
3. S T A N J E U C R K V I
B a z i l i j e k r o z k r a t k o v r i j e m e s v o g b i s k u p o v a n j a nastojaše
n e samo i s k o r i j e n i t i s v a k i o b l i k k r i v o v j e r j a i z ondašnjih k r š ­
ćanskih z a j e d n i c a , već se t r u d i o da u v e d e r e d i s k l a d među
c r k v e n a područja. Naročito m u j e b i l o stalo d a s e dokrajči
r a s k o l a n t i o h i j s k e C r k v e . T a j j e r a s k o l najduže i n a j b o l n i j e
3 1
r a z d i r a o tadašnje Istočno kršćanstvo. U A n t i o h i j i s u b i l a i s t o ­
vremeno t r i biskupa: Melecije, izabran na carigradskoj sinodi
g. 360, a l i p o s l a n u p r o g o n s t v o zato što se o d u p i r a o a r i j e v s t v u ;
a r i j e v a c E u z o j k o g j e već k a o đakona osudio z b o g k r i v o v j e r j a
A l e k s a n d a r A l e k s a n d r i j s k i te P a u l i n , vođa strogih p o b o r n i k a
3 2
N i c e j s k o g s a b o r a . B a z i l i j a j e t a k v o stanje tištilo. S t o g a o t o m
više p u t a piše p a p i D a m a z u (366—384). N a s t o j i g a s k l o n i t i d a
p o m o g n e riješiti n e z a v i d n i položaj a n t i o h i j s k e C r k v e . B a z i l i j e v a
n a s t o j a n j a n i s u u r o d i l a v e l i k i m p l o d o m . R a s k o l j e prestao t e k
g . 415, a l i zaslužuje d a i s t a k n e m o k a k o j e C e z a r e j s k i b i s k u p
vodio b r i g u i o zajednicama koje mu n i s u i z r a v n o povjerene.
B a z i l i j e se također t r u d i o da zbliži c r k v e n i Z a p a d i Istok.
V i d i o j e d a s e r a z j e d i n j e n i Istok n e može s a m o d u p r i j e t i a r i ­
j e v s t v u , v e ć m u s e v a l j a o s l o n i t i n a Z a p a d , a k o želi sačuvati
pravovjerje« P o t r e s n a s u p i s m a što i h j e B a z i l i j e pisao D a m a z u
i o s t a l i m Z a p a d n i m b i s k u p i m a moleći i h d a p r i t e k n u u p o m o ć
Istočnim C r k v a m a . B a z i l i j e j e s h v a t i o d a s e p r a v a v j e r e može
održati samo a k o se Istok udruži sa Z a p a d o m k o j i je u c j e l i n i
ostao v j e r a n N i c e j i .
Z a p a d se, n a žalost, oglušio n a B a z i l i j e v e p o z i v e . Štaviše,
sumnjičili s u n j e g o v o p r a v o v j e r j e . P r e d b a c i v a l i s u m u d a j e
u m l a d o s t i b i o p r i j a t e l j s A p o l i n a r o m k o j i je u m e đ u v r e m e n u
3 3
30
P o s l j e d n j i j e u l o m a k gotovo doslovce uzet o d Y . C O U R T O N N E , Tćmoin, 533.
31 O t i m B a z i l i j e v i m n a s t o j a n j i m a v i d i Y. C O U R T O N N E , Temoin, 242—282.
32
A l e k s a n d a r A l e k s a n d r i j s k i p r v i p r i m i jedu j e A r i j e v u z a b l u d u i osuđuje here­
t i k a g. 318.
3
* O B a z i l i j e v u o d n o s u p r e m a A p o l i n a r u u s p . H . d e R I E D M A T T E N , u Journal
of Theological Studies, 1956, 199—210 i G. L. P R E S T I G E , St. Basil the Great and
Apollinaris of Laodicea, L o n d o n , 1956.
16
postao h e r e t i k niječući d a K r i s t i m a r a z u m n u l j u d s k u dušu.
Z a p a d n i teolozi n i s u d o b r i m okom gledali ni B a z i l i j e v nauk o
t r i m božanskim h i p o s t a z a m a . N a Z a p a d u se. kao i n a N i c e j -
s k o m s a b o r u , poistovjećivala riječ h i p o s t a z a i b i t (ousia) te je
B a z i l i j e v n a u k o t r i m h i p o s t a z a m a shvaćen k a o g o v o r o t r i m
z a s e b n i m b i t i m a i l i troboštvu. V i d i s e d a Z a p a d i Istok više
n e g o v o r e i s t i m j e z i k o m . Praktični i pravnički Z a p a d n e r a z u ­
m i j e u v i j e k sve tančine teološke m i s l i Istočnih teologa. T a k o j e
i na t o m području B a z i l i j e doživio n e u s p j e h i razočaranje.
N j e g o v a v e l i k a m i s a o s j e d i n j e n j a I s t o k a i Z a p a d a p a l a je n
v o d u . N i j e teško n a z r e t i o g r o m n e posljedice t o g n e u s p j e h a . 31
I p a k j e v r i j e d n o naznačiti t u želju j e d n o g Istočnog oca d a
o b a kršćanska d i j e l a b u d u što uže p o v e z a n a .
B a z i l i j e isto t a k o sve poduzimaše d a u j e d i n i p r a v o v j e r n e
Istočne C r k v e . U t o m e j e u g l a v n o m uspio. P o s l i j e A t a n a z i j e v e
s m r t i (g. 373) gotovo je s a m bio u s t u k o m a r i j e v s k i h n a p a d a .
M o g a o j e računati n a p o m o ć samo n e k o l i c i n e p r i j a t e l j a . Stoga
s t r p l j i v o počinje o k u p l j a t i p r a v o v j e r n e b i s k u p e . P l o d j e tog
s a b i r a n j a konačna osuda a r i j e v s t v a n a C a r i g r a d s k o m općem
s a b o r u . B a z i l i j e S a b o r a n i j e doživio, a l i g a j e s v e s t r a n i m r a d o m
v e l i k i m dijelom pripremio.
4 . TEOLOŠKI P R O B L E M I O D N I C E J S K O G
DO CARIGRADSKOG SABORA
A. Razmišljanja o B o g u S i n u
R a z d o b l j e u k o j e m živi B a z i l i j e označeno je p r i j e svega
živim s u k o b i m a i žestokim, r a s p r a v a m a što ih je s v o j i m n e o ­
bičnim n a u k o m o K r i s t u i z a z v a o A r i j e . P o n j e m u s e n a z v a
3 5
h e r e z a k o j a je u središtu teološkog razmišljanja do C a r i g r a d ­
skog sabora. A r i j e v s t v o je do te mjere zahvatilo duhove da
je o n j e m u r a s p r a v l j a o i s i t n i p u k . P o z n a t a je i z r e k a da su
t a d a i p i l j a r i c e n a tržnicama r a s p r e d a l e o božanstvu S i n a . N a
A r i j e v se n a u k osvrće i B a z i l i j e u Duhu Svetom. D o b a r dio tog
d j e l a još s e j e d n o m o d m j e r a v a s a r i j e v s k i m t v r d n j a m a . P o t r e ­
bno j e stoga z a b o l j e r a z u m i j e v a n j e spisa o D u h u i m a t i n a
p a m e t i što j e A r i j e učio.
34
O B a z i l i j e v u »ekumenskom« pokušaju v i d i B. P R U C H E , Basile, 68—69; \
A N G E L I , Basilio, 109—122; Y . C O U R T O N N E , T e m o i n , 237—307; E . A . d e M E N D T -
E T A , Basile, .122—166; S. G I E T , Idees, 311—355; N. C O R N E A N U , Les efforts de
salnt Basile pour P u n i t e de 1' £glise, u Verbum Caro, 23 (1969), 43—67.
35
A r i j e počinje g. 318. p r o p o v i j e d a t i o n a r a v i Riječi u a l e k s a n d r i j s k o j lučkoj
c r k v i gdje je vršio svećeničku službu. U m r o je g. 336.
17
 Artjev nauk
O s n o v n a j e A r i j e v a t v r d n j a : p o s t o j i isključivo j e d a n B o g .
P o s v e m a j e n a d n a r a v a n t e s a s t v o r e n j e m n e može i m a t i n i k a k v a
d o d i r a . B o g n i j e n i rođen n i s t v o r e n . I z v o r j e sve z b i l j e . N o v i
g a Z a v j e t n a z i v a B o g O t a c . P r v o i j e d i n o O č e v o s t v o r e n j e jest
n j e g o v a Riječ, Isus K r i s t . R i j e č j e n a s t a l a i z ničeg O č e v o m
v o l j o m . P r e m a tome, i m a početak. S t o g a j e p o s t o j a l o v r i j e m e ,
k a d Riječi n i j e b i l o . R i j e č n e m a n i k a k v a n a r a v n o g zajedništva
s Ocem. Oca ne poznaje. O s t a l a stvorenja Otac je proizveo
p o s r e d s t v o m Riječi.
S tim. s e opće p o z n a t i m c r t a m a A r i j e v e z a b l u d e p o d u d a r a j u
k r a t k e t v r d n j e u Duhu Svetom o a r i j e v s k o m n a u k u . Po B a z i -
l i j u a r i j e v c i n e p o z n a j u S i n a ; u m a n j u j u g a i l i posve z a b a c u j u .
B r o j e g a n a k o n O c a j e r drže d a n e d o l i k u j e d a s e S i n s t a v i
n a i s t u r a z i n u s O c e m . A r i j e v c i naglašuju d a j e S i n v r e m e n s k i
mlađi o d O c a j e r i h d i j e l e v j e k o v i . Čast j e S i n a niža o d O č e v e
te ga se ne s m i j e s p o m i n j a t i z a j e d n o s O c e m u s l a v o s p j e v u .
Redoslijedom S i n dolazi nakon Oca. Sredstvo je k o j i m je B o g
stvorio ostala stvorenja . 38
T a j j e n a u k , ništeći b i t Evanđelja, i z a z v a o b u r u p r o t e s t a
u C r k v i . C r k v a g a j e o s u d i l a g . 325. u N i c e j i . N i c e j s k i O c i u s t v r -
diše p r o t i v A r i j a d a j e K r i s t k a o B o g n e s a m o »iz O č e v e biti«,
v e ć s O c e m »istobitan« . R i j e č »istobitan« u srce je p o g o d i l a
37
arijevsku herezu jer o K r i s t u v e l i da mu je kao B o g u bit jedna
te i s t a s b i t i B o g a O c a . To znači N i c e j s k i »istobitan«.
Ponicejske teološke stranke
S a b o r s k o m o s u d o m a r i j e v s k a h e r e z a n i j e , n a žalost, u n i ­
štena. Poteškoće t e k započeše. U p r a v o s e n e m o g u p o b r o j i t i
sinode k o j e s u o d g . 325—381 i m a l e s v r h u d a n a đ u p r a v i i z r a z
k o j i m b i s e i z r a z i o položaj S i n a u božanskom o t a j s t v u . S v a k i
d a n se, t a k o reći, s t v a r a o n o v i o b r a z a c v j e r e . U toj složenoj
e p o h i , do p o j a v e pneumatološkog p r o b l e m a , d a d e se razlučiti
n e k o l i k o teoloških s m j e r o v a k o j e v a l j a i m a t i p r e d očima j e r
u n j i h o v u je ozračju nastajao i B a z i l i j e v spis o D u h u .
J e d a n j e dio Istočnih b i s k u p a bez o t e z a n j a p r i s t a o u z
N i c e j s k i »istobitan«. V o đ a j e t e s t r a n k e b i o A t a n a z i j e V e l i k i
(295—373). U z »istobitan« p r i s t a o j e također kršćanski Z a p a d .
B a z i l i j e n i j e i z početka p r i p a d a o toj s t r u j i . V i d j e s m o d a g a j e
30
N a o v i m m j e s t i m a B a z i l i j e donosi A r i jev n a u k : I I I , 5 . 9 ; V I , 13—15; X I , 27;
X V I I , 43; X X V , 59; X X X , 77.
:]1
To je g l a s o v i t i homoousios. S a s a t v l j e n je od homos, »isti« i ousia, »bit«, »na­
rav« . O t u d »istobitan«.
18
krstio arijevski nastrojen Dianej. B a z i l i j a je nicejskom vjero­
v a n j u doveo A p o l i n a r , k a s n i j i začetnik a p o l i n a r i z m a . V a l j a z a ­
h v a l i t i A t a n a z i j u i B a z i l i ju da se i na I s t o k u očuvao i konačno
bez p r i m i s l i bio prihvaćen svečano proglašeni »istobitan«. T u
teološku s k u p i n u , b r o j e m n e z n a t n u , n a z i v a m o homousijci I l i
nicejci j e r su n j e n i članovi s t a j a l i uz n i c e j s k i S a b o r i »istobitan <
(homoilsios).
H o m o u s i j c i m a s u p o n a u c i v e o m a b l i z u homoj-usijcr". R a z ­
l i k u j u s e samo j e d n i m j o t o m . V e ć i n a Istočnih b i s k u p a p r i p a ­
daše toj s t r a n c i . V j e r o j a t n o je i B a z i l i j e u m l a đ i m d a n i m a
n a g i n j a o t i m k r u g o v i m a . I z r a z homoiousios (sličnobitan), s u ­
sreće s e p r v i p u t n a s i n o d i u S t r m i j u ( S r i j e m s k a M i t r o v i c a ) g .
357. J a v n o j e p o t v r đ e n n a a n c i r s k o j s i n o d i g o d i n u d a n a k a ­
s n i j e . K a k o s u i c a r a p r i d o b i l i z a taj i z r a z , h o m o j u s i j s t v o
postade službena d v o r s k a v j e r a . T l o m o j u s i j c i s u o d b a c i v a l i
»istobitan« j e r su se b o j a l i da se n j i m e d o v o l j n o ne ističe o s o b ­
na r a z l i k a i osobnost O c a i S i n a . B o j a z a n je v j e r o j a t n o p o t e k l a
o t u d što se u N i c e j s k o j o s u d i riječi bit (ousia) i hipostaza s h v a ­
ćene k a o istoznačnice. S a b o r je, n a i m e , osudio one k o j i uče d a
S i n d o l a z i i z n e k e d r u g e hipostaze i l i b i t i , a n e Očeve. P r e m a
tome, t v r d n j a d a j e S i n »istobitan« O c u , a k o »istobitan« n i j e
d o b r o shvaćen, m o g l a je ponešto z a s j e n i t i osobnost p r v e i d r u g e
božanske Osobe. G o v o r o i s t o b i t n o s t i mogao se u z e t i za riječ
o istohipostatičnosti. Budući da izričaj homojusios i l i »sličan
p o biti« b o l j e naglašava o s o b n u r a z l i k u O c a i S i n a , n i j e čudno
što s u j e r a d o p r i h v a t i l i Istočni b i s k u p i . M e đ u pristašama riječi
homojusios n a p o m i n j e m o M e l e c i j a A n t i o h i j s k o g i Ćirila J e r u ­
z a l e m s k o g . A t a n a z i j e i H i l a r i j e priznaše da su h o m o j u s i j c i u
srži p r a v o v j e r n i . Učili s u d a j e n a r a v S i n a posve »slična«
O č e v o j b i t i . K r i s t u s u p r i z n a v a l i božanstvo i vječni o p s t a n a k . 30
Službeni o b l i k a r i j e v s t v a u to v r i j e m e p r e d s t a v l j a j u
homejci . O n i su o d b a c i l i i »istobitan« i »sličnobitan«. O S i n u
10
s u g o v o r i l i d a j e O c u samo »sličan«. G l a v n i i m j e p r e d s t a v n i k
A k a c i j e palestinski. Homejci su svoju v j e r u i z r a z i l i na sinodi
u C a r i g r a d u , god. 360. I z j a v i l i s u d a v j e r u j u d a j e S i n »sličan
O c u k o j i g a j e rodio«. S t r a n k a n i j e b i l a j e d i n s t v e n a . U n j o j
j e b i l o l j u d i različita o s v j e d o č e n j a . 11
38
Od homoioousios. Homoios znači »sličan«, a ousia »bit«. D a k l e : sličnobitan,
sličan po b i t i , slične b i t i .
as O bornoj usij cima v i d i J. G R I B O M O N T , fisotterisme, 26—27; G. B A R D Y , Ma-
cedonius, 1477; A . M . R I T T E R , Konstantinooel, 68—85; P . T h . C A M E L O T , Homeou-
siens, 831-832.
40
Od homoios, »sličan«.
« O h o m e j c i m a pobliže u P . T h . C A M E L O T , H c m e e n s , 828—829; Y . C O U R T O N -
N E , Temoin, 105. 159—160; J . G R I B O M O N T , ćsoterisme, 26—27. Z a p o n i e e j s k u teo­
l o g i j u v i d i T. ŠAGI-BUNIĆ, Izazov starih, 167—174.
19
 Najkraći i n a j d o s l j e d n i j i a r i j e v c i b i l i su anomejci . N i s u 42

b i l i b r o j n i , a l i s u s v o j i m s t a v o m p o k r e n u l i žuči j i v e r a s p r a v e , d a t a k o može bez štete z a p r a v o v j e r j e o k u p i t i sve i s t i n s k e

G l a v n i su im predstavnici Aecije A n t i o h i j s k i koga Bazilije spo­ p o k l o n i k e K r i s t o v a božanstva. D o k a z i v a o j e d a S i n u p r i p a d a
m i n j e u Duhu Svetom * i E u n o m i j e C i z i č k i " . Ta d v o j i c a dadoše
4
i s t a čast, i s t a s l a v a i isto p o k l o n s t v o kao i O c u . Po B a z i l r j u ,
to je moguće t v r d i t i jer Otac i S i n i m a j u jednu i istu narav.
A r i j e v u n a u k u strogo f i l o z o f s k o r u h o . U g l a v n o m s u s e n a d a h ­
U taj širi o k v i r v a l j a s t a v i t i i z l a g a n j a o S i n u k o j i m a j e C e z a -
njivali Aristotelovom logikom i neoplatonskim mislima. Teolo­
r e j s k i b i s k u p započeo s v o j spis.
g i j a i m j e s u s t a v n a i d o s t a n e r a z u m l j i v a . N e upuštajući s e4 5

p o t a n j e u a n o m e j s k o učenje, i z n o s i m o samo što o t o m n a đ o s m o

u B a z i l i j e v u d j e l u . Iz s p i s a Duh Sveti v i d i se da su a n o m e j c i B . Sabelijevstvo
t v r d i l i d a j e S i n s k r o z različit p o n a r a v i o d O c a . S i n je, p o
B a z i l i j e piše k n j i g u Duh Sveti vodeći također računa o
n j i m a , posve nesličan O c u . S v o j u s u m i s a o z a s n i v a l i n a t o m
teološkoj m i s l i k o j a j e s u p r o t n a a r i j e v s t v u . R i j e č j e o »sabeli-
što O t a c i S i n i m a j u različite n a z i v e . I m e n a , drže a n o m e j c i ,
j e v s k o m zlu«, k a k o kaže B a z i l i j e . T o zlo s v o d i kršćanstvo n a
izražavaju n a r a v i . Z a a n o m e j c e S i n j e t e k s l u g a k o j i m s e O t a c
židovstvo j e r »stapa osobe«. D o v o l j n o i h n e r a z l i k u j e t e » m i ­
služi u p r o v o đ e n j u s v o j i h d j e l a . S i n je samo oruđe u B o ž j i m
ješa p o j a m O c a i Sina«. P o S a b e l i j e v o j n a u c i O t a c , S i n i D u h
rukama . 4 8

S v e t i s a m o s u i m e n a z a različite o b l i k e božanskog d j e l o v a n j a .
U z b i l j i n e m a n i O c a n i S i n a n i D u h a S v e t o g a . P o s t o j i samo
* *
božanstvo k o j e se, k a d s t v a r a , zove O t a c , k a d o t k u p l j u j e S i n ,
i k a d posvećuje, D u h S v e t i . O t a c , S i n i D u h n i s u zasebne z b i l j e
n i t i hipostaze. Z a s e n e postoje. T a j j e n a u k s i l i o B a z i l i j a d a
Čini n a m s e d a B a z i l i j e i m a p r e d očima sve t e a r i j e v s k e
u s p i s u Duh Sveti često ističe i s t i n s k u opstojnost O c a , S i n a i
o g r a n k e k a d u Duhu Svetom n a p o m i n j e p r o t i v n i k e k o j i u B o g u
D u h a . Naglašavao j e d a s u h i p o s t a z e s a s v o j i m v l a s t i t o s t i m a
50

»supr o s t a v i j a j u n a r a v i « . T i l j u d i , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , k r š ­
47 48

i osobitostima . 51

ćanstvo p o n o v n o v r a ć a j u u p o g a n s t v o j e r K r i s t a s m a t r a j u s a ­
m o višim č o v j e k o m i l i možda p o l u b o g o m . D o k B a z i l i j e piše djelo
C. D u h Sveti u teološkom r a z g l a b a n j u
Duh Sveti, još u v i j e k je u žiži teoloških razmišljanja K r i s t o v o
božanstvo. S t o g a j e r a z u m l j i v o što j e p r v a p o g l a v l j a s v o g a
d j e l a posvetio t i m p i t a n j i m a . P r i t o m s e j e digao n a d t e h ­
4 9 Najranije doba
ničko r a s p r a v l j a n j e i n a d i l a z i o stranačke k r i l a t i c e , a l i j e zato P r v i h je stoljeća C r k v a živjela u D u h u i od D u h a . O n j e m u
B i b l i j o m , P r e d a j o m i filozofskim dokazom pokazivao koje m j e ­ se u t i m v j e k o v i m a m a l o i škrto p i s a l o . I ono što je zabilježeno
sto p r i p a d a K r i s t u u B o ž j e m o t a j s t v u . Čak je i z o s t a v l j a o i n a p o č e t n i č k o m j e s t u p n j u . D u h n i j e b i o u t e o l o g i j i točno o d r e ­
N i c e j s k i »istobitan«. Služio se je riječju »istočastan« i n a d a o se đen l i k . Još n e posjedovaše i s t a k n u t i j e m j e s t o . I s t i n a j e d a s u
a l u z i j e n a D u h a b r o j n e , a l i još u v i j e k pojedinačne i u z g r e d n e .
42
Po anomoios, »nesličan«,
43
Aecije u m i r e g. 370. Od n j e g o v i h d j e l a i m a m o jedan ulomak, u Duhu Svetom, U p r v o m kršćanskom r a z d o b l j u j e d v a da je što rečeno o n a r a v i
I I , 4. O tome u s p . G. B A R D Y , Heritage, '809—827. O s i m tog u l o m k a postoje d i j e l o v i
njegova spisa Svntagrnation. V i d i L. R. W I C K H A M , Svntagrnation.
i d j e l i m a D u h a . N i s u b i l i izvučeni zaključci o t u d što s e D u h
44
E u n o m i j e bijaše n a j p r i j e A e c i j e v učenik, p o t o m p r i j a t e l j i s u r a d n i k . R o d o m n a l a z i u v j e r o v a n j u i k r s n o j f o r m i uz O c a i S i n a . Može se reći
je sa sela na g r a n i c i G a l a c i j e i K a p a d o c i j e . Stekao je v e l i k u n a o b r a z b u . B i o je ge­
n i j a l a n čovjek. N a p i s a o j e m n o g a d j e l a k o j a s u p o b i j a l i ondašnji t e o l o z i među k o j i ­ da je t a d a n a u k o D u h u više uključen u obični i d n e v n i
ma i B a z i l i j e . D j e l a su mu sačuvana samo u o d l o m c i m a . N a p o m i n j e m o Apologetikos
( F G , 30, 835—868) i Apologia hyper apologias. E u n o m i j e u m l a d o s t i živi u C a r i g r a d u .
G. 358. o d l a z i u A n t i o h i j u gdje ga arijevski, b i s k u p r e d i za đakona. G. 360. postaje 50
B a z i l i j e , p o običaju svoga v r e m e n a , božansku T r o j i c u n a z i v a hipostazama.
cizičkim b i s k u p o m . N j e g o v o m i A e c i j e v o m z a s l u g o m a n o m e j i z a m p o b j e đ u j e n a s i r - T i m e želi reći da su p r a v e z b i l j e . U t o m s m i s l u i m a m o riječ hipostaza u V, 7;
raijskoj ( S r i j e m s k a M i t r o v i c a ) s i n o d i . E u n o m i j e u m i r e g. 395. X V I I I , 44. 45. 47 i X X V , 59. T r i božanske h i p o s t a z e B a z i l i j e označuje također riječ­
'
45
O a n o m e i z m u v i d i J. D A N I E L O U , Le IVeme slecie, 51—54; H. D O R R I E S , De j u prosopon k o j a i z v o r n o znači »maska«, »krinka«, »krabulja«, »lice« n a p o z o r n i c i ,
Špiritu, 8—14; A. H E I S I N G , Heilige, 283—290; L. R. W I C K H A M , Date, 231—240, a l i v r e m e n o m postaje tehnička riječ za »osobu«. U t o m s m i s l u u V, 8; X V I I I , 45;
Syntagmation, 532—569; L. A B R A M O W S K I , Eunomios, 809—827. X X I , 52; X X X , 77. P r e m a tome, n a s u p r o t S a b e l i j u , B a z i l i j e v j e r u j e da. s u u B o g u
43
O a n o m e i z m u u Duhu Svetom u s p . I I , 4; I I I , 5; I V , 6; V, 11. t r i h i p o s t a z e , t j . t r i zasebna prosopona i l i osobe.
47
Duh Sveti, X X X , 77. 51
O sabelijevstvu u B u h u S v e t o m u s p . X X V , 59; X X X , 77; V. 7. O sabelijevstvu
48
Duh Sveti, X X X 77. općenito u B a z i l i j a , v i d i Y. C O U R T O N N E , Temoin, 134—139. S a b e l i j e , po k o m e je
49
Za n a u k o S i n u u Duhu Svetom v i d i V, 7; V I , 15; V I I ; V I I I , 18—21. nazvana hereza, potječe iz L i b i j e . O k o g. 217. d o l a z i u R i m . Njegov je n a u k o s u d i )
p a p a Kalist.

20
21
c r k v e n i život, nego p r e d m e t o z b i l j n i j e g z n a n s t v e n o g istraživa­
n j a i razmišljanja '. 5-
T o n a p r v i p o g l e d čudi. A l i z a t o p o s t o j i s t a n o v i t o o p r a v ­
d a n j e . D u h j e S v e t i d j e l o v a o u dušama. I z n u t r a j e v o d i o
53
dobru, kreposti i istini. N i j e se utjelovljen pojavio na zemlji.
S t o g a j e b i l o teže u p o z o r i t i n a n j e g o v a d j e l a . T r e b a l a j e p o v i ­
j e s n a u d a l j e n o s t d a s e može uočiti k a k o j e D u h n a d j e l u u
B o ž j o j C r k v i . T e k s e t a d a m o g l o k a z a t i d a j e širenje Evanđelja
ostvareno v o d s t v o m i p o t i c a j i m a B o g a D u h a . 5 4
Na Nicejskom saboru
I a k o s u s e već p r i j e N i c e j s k o g s a b o r a širile s u m n j i v e g l a ­
sine o D u h u , t a j S a b o r n i j e d o d i r n u o pneumatološko p i t a n j e .
55
S v a m u j e m i s a o b i l a usredotočena n a božanstvo S i n a . Još s e
n i j e osjećao p r o b l e m D u h a S v e t o g a . S t o g a j e u N i c e j s k o m s i m ­
b o l u z a D u h a samo rečno: » I u D u h a Svetoga«. S a b o r s k i O c i
v a l j d a n i s u p r i m j e t i l i d a j e A r i j e i o D u h u n a s t r a n o učio.
T v r d i o je, doduše, d a j e D u h osoba, a l i j e m i s l i o d a s e p o b i t i
r a z l i k u j e o d S i n a k a o što s e S i n r a z l i k u j e o d O c a . D u h je, p o
A r i j u , samo p r v o i n a j odlični je S i n o v o s t v o r e n j e . I E u z e b i j e 56
C e z a r e j s k i (263—339) imaše nedostatno p o i m a n j e o D u h u . T v r ­
dio je da se D u h , s t v o r e n po S i n u , u moći, d o s t o j a n s t v u i n a r a v i
n a l a z i na trećem m j e s t u u T r o j s t v u . U T r o j s t v o je t e k stoga
uključen j e r čašću i d o s t o j a n s t v o m n a d v i s u j e s v a o s t a l a s t v o ­
renja . 57
Aecije i Eunomije
A e c i j e i E u n o m i j e također čudno misliše o B o ž j e m D u h u .
5 8
Čini s e d a s u u p r a v o o n i p i t a n j e D u h a p r v i u v e l i u teološko
52
O najranijoj pneumatoiogiji usp. W. Đ, H A U S C H T L D , Geist, Pneumatomaclien,
6 ; I . O . d e U r b i n a , M i c e e 152;' J . G R I B O M O N T , Ćsprit, 1257; G . L . P R E S T I G E ,
?
D i e u . 87; T . J . ŠAGI-BUNIĆ, P o v i j e s t , 446 s i .
53 Poznato je tumačenje G r g u r a N a z i a n s k o g u P e t o m teološkom g o v o r u : »Stari
je Zavjet jasno navijestio O c a , a S i n a na s k r o v i t način. N o v i je Zavjet objavio S i n a
i dao n a z r e t i božanstvo D u h a . S a d a D u h b o r a v i među n a m a i očituje se j a s n i j e .
K a d Očevo božanstvo još ne bijaše poznato, n i j e b i l o r a z b o r i t o da se očito naviješta
S i n o v o ; i k a d S i n o v o božanstvo još ne bijaše prihvaćeno, n i j e t r e b a l o , ako s m i j e m
reći, l j u d i m a t o v a r i t i n o v i teret govoreći im o B u h u S v e t o m (. . .) T r e b a l o je n a ­
predovati s u s l j e d n i m usavršeni i m a ( . . . . ) T r e b a l o je ići iz svjetlosti u svjetlost (. . .)
da se može m o t r i t i k a k o bliješti i r o j s t v e n a svjetlost« (Iz f r a n c u s k o g p r i j e v o d a u B.
P I A U L T , L e m v s t e r e d u D i e u vivant," Pariš, 1956).
54
U s p . G . L . P R E S T I G E , D i e u , 87.
53
Z a N i c e j s k i sabor v i d i I . O . d e U R B I N A , N i c e e , 152 i J . N . D . K E L L Y , E a r l v ,
255—258.
50
O A r i j e v o j p n e u m a t o i o g i j i u s p . J . N . D . K E L L Y , Altkristliche, 333—339;
Ea'rfv, 255—258.
57
O E u z e b i j e v o j m i s l i o D u h u , J . N . D . K E L L Y , 255—258. * -
58
0 Aecijevoj i E u n o m i j e v o j pneumatoiogiji.. v i d i J . D A N I . E L O U , L e iVfeiiie
s l e d e , 53—54; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 8—14; L . R . W I C K H A M , Date, 231—240;
Syntagmation, 532—569; A . H E I S I N G , H e i l i g e , 283—290; R . P . C . H A N S O M , B a s ! ! ,
245—246.
22
r a s p r a v l j a n j e . D u h je, p o n j i m a , s t v o r e n j e . S t v o r i o g a j e S i n
p o O č e v u naređenju. D u h j e najsavršeniji m e đ u s t v o r e n i m
bićima. N a r a v m u S i n o v o j n i j e n i slična. N e posjedjuje n i k a k v a
u d j e l a u božanstvu n i t i i m a stvaralačku moć. S i n u s t o j i n a
službi. S i n se n j i m e služi u d j e l u p r o s v j e t l j i v a n j a i p o s v e ć i ­
v a n j a . D u h je, t v r d e A e c i j e i E u n o m i j e , posve podložan S i n u .
Pisma Serapionu
P r v i i z r a v a n s p o m e n izričita r a s p r a v l j a n j a o n a r a v i D u h a
S v e t o g a d o l a z i i z E g i p t a . O k o god. 360. t m u j s k i b i s k u p S e r a -
p i o n piše A t a n a z i j u u t e b s k u p u s t i n j u d a s e n e k i o d n j e g o v i h
5 9
v j e r n i k a čudno izjašnjavaju o D u h u S v e t o m . A r i j e v s t v o , d o d u ­
še, z a b a c u j u , a l i k r i v o uče o D u h u . Niječu d a j e B o g . T v r d e
6 0
d a j e p o n a r a v i posve različit o d O c a i S i n a . D u h a s m a t r a j u
s t v o r e n j e m i l i točnije anđelom odnosno j e d n i m o d d u h o v a k o j i
služe S i n u . D u h je, p o n j i m a , s l u g a k o j i i z vršu j e Božja n a r e ­
đenja. A t a n a z i j e o d g o v a r a n a taj izvještaj u g l a s o v i t i m p i s m i m a
S e r a p i o n u . P r o t i v n i k e n a z i v a tropicima i p o p r v i p u t u p o ­
61
t r e b l j a v a riječ pneumatomasi k o j a će p o s t a t i r e d o v i t i n a z i v za
n i j e k a t e l j e božanstva D u h a S v e t o g a , i a k o n i j e s i g u r n o d a s u
62
e g i p a t s k i tropici u s v e z i s k a s n i j i m pneumatomaškim r a s p r a ­
vama i borbama . 63
Aleksandrijska sinoda
N a u k e g i p a t s k i h p n e u m a t o m a h a u s k o r o j e naišao n a služ­
b e n u o s u d u . T o s e z b i l o n a s i n o d i što j e p o d v o d s t v o m A t a n a -
z i j a održana god. 362. u A l e k s a n d i j i . Tu je zabačeno učenje
o n i h k o j i drže da je D u h s t v o r e n j e i da je s t r a n O č e v o j i
S i n o v o j b i t i . D u h je, p o s i n o d i , v l a s t i t O c u i S i n u i n e o d j e l j i v
o d n j i h o v e n a r a v i . U v j e t z a c r k v e n o zajedništvo otad j e o d b a ­
c i v a n j e pneumatomaških t v r d n j i . T a k o se po p r v i p u t u služ­
benoj i s p r a v i n a d o p u n j a n i c e j s k a z r e k a o D u h u . N a k o n a l e k -
s a n d r i j s k e sinode D u h postaje p r e d m e t r a s p r a v l j a n j a i i z v a n
59
S e r a p i o n je od g. 339—362 b i s k u p u Trnu i s u E g i p t u .
80
O n a u k u t i h l j u d i v i d i J . L E B O N , Athanase, 53; P . M E I N H O L D , Fneumato-
maehoi, 1067. 1079. 1099; I. O. de U R B I N A , Nicee, 154; J. G R T B O M O N T , Makedoni-
anismus, 1313—1314; W. D. H A U S C H I L D , Pneumatomachen, 17.
61
Riječ je o Epistulae IV ad Serapionem. Potječu iz g. 358—362. U t i m P i s m i ­
m a i m a m o p r v i opširniji n a u k o D u h u . U z A t a n a z i j a n a k r i v i egipatski nauk osvr­
n u o se je i D i d i m S l i j e p i u De Špiritu Sancto. T a k o s u , uz B a z i l i j a , A t a n a z i j e i
D i d i m teolozi D u h a Svetoga u r a n o j C r k v i .
62
A t a n a z i j e p r o t i v n i k e D u h a Svetog n a z i v a tropici j e r su u p o t v r d u s v o j i h iz­
r e k a u z i m a l i m j e s t a iz B i b l i j e te ih bez o b z i r a na f i l o l o g i j u i smisao r i j e c i , posve
s a m o v o l j n o , tumačili. N a z i v a ih pneumalomakhofintes, tj." d u h o b o r c i , b o r c i p r o t i v
Duha.
63
O odnosu između »tropika« i k a s n i j i h p n e u m a t o m a h a vidi A. L A M I N S K T ,
H e i l i g e , 30—35; J , N . D . K E L L Y , Early, 255—258,
E g i p t a . Čitav se Istok počinje živo z a n i m a t i za osobu i djelo
D u h a S v e t o g a . P n e u m a t o l o g i j a postaje središnji teološki p r o ­
64
b l e m . T o t r a j e d o C a r i g r a d s k o g s a b o r a k a d j e završeno o b l i k o ­
v a n j e t r o j s t v e n e dogme.
Pneumatomasi
P r a v i pneumatomasi dolaze i z h o m o j u s i j s k e
65
s ranke.
G l a v n i im je predstavnik Eustatije iz Sebaste . T o l i k o njegova 60
m i s a o v l a d a pneumatomaškim g i b a n j e m d a b i n a j s h v a t l j i v i j e
b i l o d a s u s e članovi pneumatomaške s t r a n k e n a z v a l i e u s t a -
t i j e v c i . E u s t a t i j e je za s v o j a p o i m a n j a našao pristaše u E l e u z i j u
Cizičkom i M a r a t o n i ju N i k o m e d i j s k o m , P r e s u d a n d a t u m za
67 6 8
p o v i j e s t pneumatomaškog p o k r e t a b i o j e l o m između E u s t a -
t i j a i B a z i l i j a u l i p n j u 372. D o t a d s u b i l i v e l i k i p r i j a t e l j i "
i B a z i l i j e stajaše p o d E u s t a t i j e v i m u t j e c a j e m . B a z i l i j e , međutim,
saznaje da E u s t a t i j e k o l e b a u v j e r i s o b z i r o m na božanstvo
D u h a S v e t o g a čime se r a z l i k u j e od o s t a l i h kapadočkih i p o n t -
s k i h b i s k u p a . C e z a r e j s k i b i s k u p zaključuje d a s e p o t a n k o p o -
r a z g o v o r i s E u s t a t i j e m o t e o l o g i j i D u h a S v e t o g a . U tu ga je
s v r h u posjetio u S e b a s t i u l i p n j u 372. D v a s u d a n a r a s p r a v l j a l i .
B a z i l i j e je sa s a s t a n k a pošao r a d o s t a n j e r se s E u s t a t i j e m s u g l a -
6
'* O značenju a l e k s a n d r i i s k e sinode za p n e ^ m a t o l o s i j u v i d i G. B A R D Y . Maceđo-
nius, 1473; P. M E I N H O L D , Pneumatomachoi, 1079—1080; J . N . D. K E L L Y , Altchrist-
Iiche, 333—339; Early, 258—263.
65
Riječ pneumatomaklios sastavljena je od pneuma, »duh« i makhomai, »boriri
se«. O t u d a »duhoborci«, b o r c i p r o t i v D u h a . Riječ je načinjena p r e m a khristomak-
hountes k o j o m su označivani a r i j e v c i . J e d n a je i druga izvedena iz theomakhein,
>boriti se p r o t i v Boga«. U s p . P. M E I N H O L D , Pneumatomachoi, 1066.
66
K a k o j e E u s t a t i j e u s k o vezan s B a z i l i j e m , p o t r e b n o j e n a p o m e n u t i glavne
p o d a t k e iz njegova života. Rođen je g. 300. Nagađa se da je u A l e k s a n d r i j i o k o g.
320. b i o A r i j e v učenik. Po p o v r a t k u u r o d n u A r m e n i j u , započeo je v i l i k i m o n a s k i
p o k r e t . E u s t a t i j e je otac m a l o a z i j s k o g monaštva. B i o je strog u a s k e z i . Na žalost
u mnogo čemu je k a o m o n a h bio e k s t r a v a g a n t a n te ga je stoga iz Sebaste prognao
v l a s t i t i otac, b i s k u p u t o m g r a d u . O t u d je prešao u C e z a r e i u , p o t o m u N i k o m e d i j u
te Carigrad gdje je s uspjehom širio ascetsko gibanje. I sabori su ga osuđivali jer
je njegov način života kao m o n a h a p r e l a z i o r a z u m n e o k v i r e . G. 356. postaje b i s k u ­
p o m u S e b a s t i . Iduće godine o b i l a z i S i r i j u , E g i p a t i M e z o p o t a m i j u da bi što bolje
u p o z n a o tamošnji m o n a s k i život. G . 356. p r e d v o d i poslanstvo u R i m p a p i L i b e r i j u .
P r e d s i n o d o m u T i a n i čita p a p i n o p i s m o . G. 372. p r e k i d a s B a z i l i j e m i konačno
prelazi p n e u m a t o m a s i m a . U m r o je g. 372. O n j e m u v i d i A. A N G E L I , Basilio, 103.
105; Y C O U R T O N N E , Temoin, 179—222: J. G R I B O M O N T , ćsoterisme, 29—41; W.
K A F N E R , 1203—1204; E u s t a t i j a j e h t i o r e h a b i l i t i r a t i F . L O O F S , Eusthatius. A u t o r
m i s l i d a b i C r k v a E u s t a t i j a s l a v i l a kao v e l i k o g sveca d a n i j e došao u s u k o b s B a ­
z i l i j e m . B a z i l i j e b i n a n i o štetu E u s t a t i j e v u d o b r u g l a s u .
67
B i o j e h o m o jusi jac. B i s k u p o m g a r e d i M a c e d o n i j e , J e d a n j e o d vođa p n e u ­
m a t o m a h a . V i d i P . M E I N C H O L D , Pneumatomachoi; J . DANIĆLOU, L e IVeme s l e d e ,
55.
68
Pošto r a z d i j e l i svoja i m a n j a s i r o m a s i m a , postaje m a n a h . U C a r i g r a d u o s n i v a
s a m o s t a n . Z a b i s k u p a N i k o m e d i j e posvećuje g a M a c e d o n i j e . U s p , P M E I N C H O L D .
P n e u m a t o m a c h o i , 1074—1075: l . O . d e U R B I N A , N i c e e , 156.
^ E u s t a t i j e nije bio samo B a z i l i j e v o s o b n i p r i j a t e l j , već i njegovo o b i t e l j i . Ra
/ i l i jeva m a j k a , šest n\ Ma k i m a i brat N e k r a c i j e živjeli su u samostanu po načelima
koja je o d r e d i o {'ustatije. B a z i l i j e je p r a t i o E u s t a t i j a na C a r i g r a d s k i sabor g. 360
Po E u s t a t i j e v u savjetu poduzeo ie p u U n / . n j c u s v r h u upoznavanja i^točnou monaš
tva.
24'
sio u s v i m p n e u m a t s k i m p i t a n j i m a . Utanačili s u još j e d a n s a ­
stanak k a d će Eustatije potpisati ispovijed vjere k o j u su sasta­
v i l i u lipanjskim razgovorima. No prevrtljvi Eustatije nije
došao n a d o g o v o r . Dapače, p i s m e n o j e o b a v i j e s t i o B a z i l i j a d a
70
s n j i m k i d a zajedništvo i optužio g a d a j e p r i s t a l i c a A p o l i n a -
r o v e z a b l u d e . T a j e n e s u g l a s i c a između B a z i l i j a i E u s t a t i j a
i s t i n s k i početak pneumatomaških n a p a d a n a božanstvo D u h a .
G o d i n e 376. E u s t a t i j e drži s i n o d u s E l e u z i j e m u C i z i k u gdje
prihvaćaju r a d i k a l n e E u n o m i j e v e i A e c i j e v e p n e u m a t s k e p o ­
s t a v k e . Z a d a l j n j e uređenje pneumatomaške s k u p i n e v e o m a j e
značajna s i n o d a u K a r i j s k o j A n t i o h i j i , god. 378. T u j e n a r a s u l u
h o m o j u z i j s k e s t r a n k e o s n o v a n a zasebna pneumatomaška s t r a n ­
k a . G o d i n e 380. s t r a n k a postaje posebna C r k v a , i a k o ć e v l a s t i -
t i m ređenjima početi t e k g , 387. T a z a j e d n i c a ostaje n a životu
do p o l o v i c e petog stoljeća.
N a C a r i g r a d s k o m s a b o r u god. 381. b i l i s u p r i s u t n i i p n e u ­
matomasi . S k u p i n u od 36 njihovih biskupa predvodio je E l e u -
71
z i j e . S a b o r s k i s u s e O c i n a d a l i d a b i m o g l o doći d o s p o r a z u m a .
S t o g a s u z a svoje v j e r o v a n j e b i r a l i i z r a z e z a k o j e s u m i s l i l i
d a s u p n e u m a t o m a s i m a p r i h v a t l j i v i . U z a sve to, p u k o t i n a i z m e ­
đ u C r k v e i p n e u m a t o m a h a bijaše odveć d u b o k a d a b i došlo
d o i z m i r e n j a . Videći d a n e m o g u p r i h v a t i t i S a b o r s k i n a u k p n e ­
u m a t o m a s i napuštaju C a r i g r a d . S a b o r j e u s v o m k a n o n u m e đ u
heretike ubrojio i pneumatomahe.
Pneumatomaški nauk
N a u k p n e u m a t o m a h a n i j e l a k o ožeti. D j e l a i m s e n i s u
sačuvala te n j i h o v u m i s a o m o ž e m o naći j e d i n o u s p i s i m a n j i h o ­
v i h p r o t i v n i k a . O v o j e o s n o v n a pneumatomaška t v r d n j a o
D u h u : D u h S v e t i n i j e B o g . N e p o s j e d u j e n i k a k v o božanstvo.
O i s t o b i t n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m ne može b i t i g o v o r a .
D u h s e n e s m i j e p r i b r a j a t i božanskoj n a r a v i . N e d o l a z i »iz
B o g a « j e r b i u t o m slučaju b i o »brat« Jedinorođencu. N i j e n i
»iz Sina«. T a d b i m u B o g O t a c bio »djed«. T a k o s u u m o v a l i
p n e u m a t o m a s i . N j i h o v a j e p r a v a m i s a o o D u h u ovo: D u h n i j e
n i B o g n i s t v o r e n j e . S r e d n j e j e biće između B o g a i s t v o r e n j a .
Stoga k a d g a i n a z i v l j u s t v o r e n j e m , o d m a h n a d o d a j u d a s e
7f1
O B a z i l i j c v u razgovoru s E c u s l a t i i e m i E u s i a H j e v u nedolasku n a sastanak / i
potpisivanje v j e r o i s p o v i j e d i rr. 372. riđi P. M H I N C H O I . D . P n e u m a f o n i a e h o i , 1084; B
P R U C I I E , B a s i l e , 62, 74. 99; 'Y. r O L R T O M \ r , T e m o i n . i7 > 183. 180; f
T (
GRLIO
M O N T , Ćsotrerisme, 40 —41.
71
0 p n cu m a tornas im a na C a r i g r a d s k o m s a b o r u , v i d i A. M. RITTER,Konstan-
tinopel, 79—85; J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, 1313—1314.
25
r a z l i k u j e od stvorenja. M a k a r je D u h a stvorio S i n kao i ostala
bića. D u h je i p a k drukčiji nego d r u g a biča. Veći je i uzvišeniji
o d n j i h . P n e u m a t o m a s i z a D u h a r a d o kažu d a j e anđeo. N o i
t a d n a d o d a j u d a j e časniji o d o s t a l i h anđela.
Po sudu pneumatomaha D u h nema udjela u stvaranju
j e r j e s a m s t v o r e n . Isto t a k o n i j e i z v o r života k a d o d S i n a
d o b i v a život. U l o g a m u j e d a v o d i B o g u , uči k r e p o s t i i o p l e m e ­
n j u j e čovjeka. D u h j e Božji d a r č o v j e k u . U č o v j e k u b o r a v i i
d j e l u j e . D a j e B o g , b i o b i u d a l j e n o d č o v j e k a i posve m u tuđ.
P n e u m a t o m a s i t o l i k o ističu nazočnost D u h a u duši da se l a k o
m o ž e p o m i s l i t i k a k o g a uopće n e s m a t r a j u z a s e b n o m osobom.
D u h i m j e božanska s i l a k o j a č o v j e k a p o k r e ć e n a d o b r o . P n e u ­
m a t o m a s i također često ističu d a j e D u h s l u g a O c a i S i n a .
O t u d j e posve jasno zašto s u s e o p i r a l i d a D u h u i s k a z u j u b o ­
žansku čast s k u p a s O c e m i S i n o m . N i s u n i k a k o m o g l i d o p u ­
stiti da D u h i m a mjesta uz Oca i S i n a u slavospjevima . 72
PneumatomaŠki dokaz
Pneumatomasi u svojim iskazima o D u h u uglavnom zane-
mariše b i l o k a k a v metafizički d o k a z . S m a t r a l i s u d a s e p a m e ć u
ništa v a l j a n o ne m o ž e reći u p n e u m a t o i o g i j i . Isto se t a k o n i s u
h t j e l i o b a z i r a t i n a P r e d a j u . T o i h j e p r i s i l i l o d a svoje t v r d n j e
p o t k r i j e p l j u j u isključivo S v e t i m p i s m o m . B i b l i j s k a s u m j e s t a
u z i m a l i doslovce. V o d i l i s u s e samo z v u k o m riječi. Rečenice s u
t r g a l i i z n j i h o v a s k l o p a . N i s u s e p i t a l i z a smisao rečenica.
G l a v n o im je bilo da se njihova izreka o D u h u slovom nalazi
u navedenom tekstu.
Iz S t a r o g z a v j e t a najrađe su n a p o m i n j a l i Ara 4,13 g d j e u
g r č k o m t e k s t u piše da je B o g »stvorio Duha« (ktizon pneuma).
O t u d su dokazivali svoju temeljnu zasadu da je D u h stvorenje
(ktisma). N i s u h t j e l i v i d j e t i da pneuma znači vjetar i da j e d i n o
to značenje o d g o v a r a Am 4,13. Iz S t a r o g z a v j e t a još su p o s i z a l i
za Zah 1,9 i 4,5. A n đ e l a o k o m e je riječ u te d v i j e rečenice
:
bez o k l i j e v a n j a izjednačivali su s D u h o m S v e t i m . U N o v o m se
z a v j e t u najviše n a v r a ć a j u na Heb 1,14. Tu je g o v o r o »služni-
čkim d u h o v i m a « . P n e u m a t o m a s i s u držali d a j e i D u h S v e t i
j e d a n o d t i h služinskih d u h o v a . N a t e m e l j u I v 1,3 g d j e s e t v r d i
da je Riječ »sve stvorila«, p n e u m a t o m a s i zaključiše da u sve
72
Z a nauk p n e u m a t o m a h a u s p . G . K R E T S C H M A R , Studien, 11—14; P . M E I N -
C H O L D , Pneumatomachoi, 1079. 1093—1095; G. B A R D Y , Maeedonius, 1476—1477; A.
M . R I T T E R , Konstantinopel, 295—303; W . D . H A U S C H I L D . Pneuma lomachen, 1 9 -
21. 49—50. 222. 224; J . N . D . K E L L Y , Earlv. 258—263; B . P R U C H E , B a s i l e , 72—77.
28
v a l j a u b r o j i t i i D u h a S v e t o g a . Tumačeći i z r e k u : »Gospodin j e
D u h « (2 Kor 3,17), t v r d i l i su da riječ »Gospodin« ne označuje
D u h a Svetoga.
P n e u m a t o m a s i u s v o m d o k a z i v a n j u n a v o d e i Rim 8,11.
U toj rečenici n a l a z e d o k a z z a svoje d v i j e t v r d n j e : D u h j e
73
B o ž j i d a r u v j e r n i k u i s r e d s t v o j e k o j i m B o g d j e l u j e . Budući d a
je D u h po Rim 8,11 u n a m a , p n e u m a t o m a s i v e l e , da ne m o ž e
b i t i B o g . J e d i n o može b i t i Božja m i l o s t i s k a z a n a kršćaninu.
P r i j e d l o g o m bi p a k po u Rim 8,11 b i l o p o k a z a n o da je D u h
posrednik i sredstvo Božjeg djela.
P r o t i v n i c i D u h a često u p o m o ć z o v u i 1 Tim 5,21 g d j e su
u z B o g a i K r i s t a k a o treći član s p o m e n u t i anđeli. T o j e z a
p n e u m a t o m a h e d o k a z d a j e i D u h S v e t i j e d a n o d »izabranih
anđela« o k o j i m a je g o v o r u 1 Tim 5,21. K tome s 1 T r n
5,21 d o k a z i v a h u d a D u h a n e s m i j e m o s m a t r a t i B o g o m , m a d a
je u n e k i m b i b l i j s k i m u l o m c i m a p r i b r o j e n O c u i S i n u . U 1 Tim
5,21 v i d i m o da su i anđeli b r o j e n i s B o g o m pa ih i p a k ne
u k l j u č u j e m o u božanstvo.
P n e u m a t o m a s i s u se, o s i m n a t a b i b l i j s k a m j e s t a , p o z i v a l i
na s v e t o p i s a m s k u šutnju. I s t i c a l i su da u B i b l i j i n e m a o t o m
govora da je D u h Bog, da je Gospodin, istobitan s O c e m i
S i n o m ; d a j e S t v o r i t e l j i l i d a m u d u g u j e m o božansko k l a n j a n j e .
Budući d a P i s m a o tome ništa n e k a z u j u , p r o t i v n i c i D u h a
zaključiše d a s e D u h u S v e t o m n i n e s m i j e p r i p i s a t i n a v e d e n a
svojstva . 74
Pneumatomaško povjesno značenje
PneumatomaŠki p o k r e t i m a s t a n o v i t o p o z i t i v n o značenje z a
p o v i j e s t t r o j s t v e n e d o g m e . C r k v a je, doduše, o d s v o j i h početaka
v j e r o v a l a u blaženo T r o j s t v o . I p a k je teološka m i s a o u s t o l j e ­
ćima što p r e d h o d e p n e u m a t o m a s i m a usredotočena n a B o g a
S i n a i n j e g o v odnos p r e m a B o g u O c u . T e o l o g i j a j e izražavana
dvočlano — Otac, S i n . P n e u m a t o m a s i p o s t a v l j a j u p r v i t r o j -
s t v e n o p i t a n j e . P o d s i l o m pneumatomaških t v r d n j a stalo s e
m e đ u t e o l o z i m a razmišljati k o j i j e p r a v i d o m e t N i c e j s k o g »isto­
bitan« u t r o j s t v e n o m o t a j s t v u . P o s t a l o je jasno da N i c e j s k o
v j e r o v a n j e t r e b a u trećem članu n a d o p u n i t i ' " ' .
73
R i m 8, 11: »Ako li D u h onoga k o j i u s k r s i Isusa od m r t v i h p r e b i v a u v a m a ,
onaj k o j i u s k r s i K r i s t a od m r t v i h , oživit će i s m r t n a t i j e l a vaša po D u h u svome
k o j i p r e b i v a u vama«.
74
O b i b l i j s k o m pneumatološkom d o k a z u pišu n a p r . G . B A R D Y , Maeedonius,
1477; P. M E I N C H O L D , Pneumatomachoi, 1066. 1093—1099; G. K R E T S C H M A R , Stu­
d i e n , 12; J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, 1313—1314; \V. D. H A U S C H I L D , Pne-
umatomachen, 19—20.
75
Značenje p n e u m a t o m a h a z a povijest dogme naglasili u P . M E I N C H O L D , P n e u ­
matomachoi,'1101 i W. D. H A U S C H I L D , Pneumatomachen, 6,
27
 Odnos između pneumatomaha i macedonij evaca
U p o v i j e s t i m a t r o j s t v e n e d o g m e p n e u m a t o m a s i se često
n a z i v a j u m a c e d o n i j e v e i m a . T o j e poistovećenje ponešto čudno,
i a k o se dade r a z u m i j e t i . Do g. 382, n e m a i s p r a v a u k o j i m a bi
pneumatomasi b i l i zvani macedonijeveima. P r v i put su ta dva
n a z i v a istoznačno u p o t r e b i j e n a u z a k o n u o d 25, s r p n j a 383. k a d
j e bogoslužje z a b r a n j e n o h e r e t i c i m a k o j i nose i m e » m a c e d o ­
n i j evci-pneumtomasi«. Isto s e z b i v a u z a k o n i m a k o j i s u d o n e ­
s e n i g. 384, 423. i 428. P o s l i j e g. 383. i i z v a n z a k o n s k i h o d r e d a b a
općenito se v e l i » m a c e d o n i j e v c i - p n e u m a t o m a s i « . P o s l i j e g. 400.
n a z i v p n e u m a t o m a s i n e s t a j e t e j e d i n o ostaje m a c e d o n i j e v d .
N a z i v macedonijevac izvorno nije vezan s i m e n o m p n e u m a -
t o m a h . M a c e d o n i j e v c i s u b i s k u p i k o j i n i s u p r i s t a l i n a svrgnuće
arijevskog carigradskog biskupa Macedonija na carigradskoj 7 6
s i n o d i g, 360. T o j su s k u p i n i p r i p a d a l i i k a s n i j i pneumatomaški
v o đ e E l e u z i j e , M a r a t o n i j e i E u s t a t i j e . K a k o s u o n i nadživjeti
M a c e d o n i j a i n j e g o v e pristaše, n a n j i h j e p r e n e s e n n a z i v m a c e ­
donijevci. O s i m toga i M a c e d o n i j e v n a u k o D u h u mogao je 7 7
d a t i povoda da se njegovo i m e poveže s pneumatomaškim i m e ­
n o m . T i m e postaje r a z u m l j i v o zašto s u p n e u m a t o m a s i p r o z v a n i
macedonijevcima, m a k a r je Macedonije već davno m r t a v k a d
s e pneumatomaška z a j e d n i c a počela s t v a r a t i . 7 8
M a c e d o n i j e postaje kao a r i j e v a c c a r i g r a d s k i m b i s k u p o m g. 342. Od g. 35$.
78
vođa je h o r n o j u s i j a c a . U m i r e m a l o p o s i i i e g. 364. U s p . P. M E I N C H O L D , Pneumato­
machoi, 1073. 1075; A . M . R I T T E R , Konstantinopel, 43—74; V . G R U M E L , Makedo-
nios, 1314.
77 M a c e d o n i j e v n a u k o D u h u o d i s t a je sličan klasičnoj pnetimatološkoj z a b l u d i *
D u h nema j e d n a k o dostojanstvo kao Otac i Sin; treba ga odijeliti od O c a i Sina;
D u h n e m a udjela u božanskoj s l a v i ; D u h ie sluga Oca i S i n a ; u b r a j a se među a n ­
đele. U s p . P. M E I N C H O L D , Pneumatomachoi, .1078; I I . D O R R I E S , De Špiritu, 80.
78
O o d n o s u među n a z i v i m a »pneumatomasi« i »macedonijeci« v i d i P . M E I N C ­
H O L D , Pneumatomachoi, 1066. 1068—1070. 1073—1074.
28
DRUGO POGLAVLJE
SPIS O D U H U S V E T O M E
Temeljni sud
B a z i l i j e j e n a p i s a o više d j e l a . I p a k n i j e d n o n i j e t a k o
1
s l a v n o k a o k n j i g a o D u h u S v e t o m . Čim r e k n e m o B a z i l i j e ,
gotovo s m j e s t a m i s l i m o n a spis Duh Sveti. T o d j e l o i m a p o v l a ­
šteno m j e s t o u r a z v o j u kršćanske m i s l i . P o v i j e s t p n e u m a t o l o g i j e
n e m o ž e s e n i z a m i s l i t i bez B a z i l i j e v a spisa. U n j e m u C e z a r e j s k i
b i s k u p sažima svoj d o p r i n o s u n a p o r i m a C r k v e d a i z r a z i u
s v o j p u n i n i svoje v j e r o v a n j e . P u t o d N i c e j e d o C a r i g r a d s k o g
sabora o D u h u S v e t o m v o d i preko B a z i l i j e v a djela. To je djelo
j e d n o o d n a j s l a v n i j i h u g r č k o j otačkoj književnosti. N a p n e -
umatološkom j e p o d r u č j u klasično. N e p r o c j e n j i v e j e v r i j e d ­
n o s t i p a g a stoga C r k v a čuva i n j i m e h r a n i s v o j u d j e c u . 2
B a z i l i j e j e s v o j i m d j e l o m h t i o pobožnost D u h u S v e t o m
s t a v i t i n a čvrste d o g m a t s k e t e m e l j e . R a z u m s k a u m o v a n j a u
pneumatologiji svodio je na p r a v u m j e r u . T i m e se odupirao
l j u d i m a k o j i s u držali d a s e božansko dade točno i z r a z i t i l j u d ­
s k i m riječima. B a z i l je u Duhu Svetom odlučno s u z b i j a t a k a v
r a c i o n a l i z a m . M n o g i su se ustručavali v j e r o v a t i u božanstvo i
osobnost D u h a . C e z a r e j s k i i m b i s k u p o t v a r a oči i potiče i h n a
p r a v o v j e r j e . U k n j i z i Duh Sveti n a d a s v e štiti s l o b o d u z n a n ­
s t v e n o g istraživanja i r a d a . S m a t r a da p o s t i g n u t o i s i g u r n o
v a l j a čvrsto držati. A l i p u t j e traženja t o l i k o d u g k o l i k o j e
neistraživo B o ž j e o t a j s t v o .
U Duhu Svetom i m a m o z r e l i p l o d s v e g a B a z i l i j e v a životnog
r a z m a t r a n j a . Tu je sabrao sve što je o D u h u m i s l i o i do čega
se v i n u o pameću i s r c e m . T r a g o v i su v r e m e n a p r i s u t n i u d j e l u
1
Među B a z i l i j e v i m d j e l i m a n a p o m i n j e m o ; Protiv Eunomija, Filokalia, Homilije
o Ileksaemeronu, i t d .
2
Pohvale se na račun s p i s a Duh Sveti m o g u čitati u s v i h B a z i l i j e v i h istraživača.
V i d i n a p r . J . D A N I f i L O U , L e IVeme sieele, 49; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 6 , 20; E .
A. de M E N D I E T A , Pair, 129; J. C O M A N , Demonstration, 1.72—173. 209, i t d .
29
j e r je B a z i l i j e pisao u s v o m r a z d o b l j u i za svoje doba. I p a k se
u Duhu Svetom z r c a l i opća v j e r a ondašnje C r k v e . B a z i l i j e v a je
k n j i g a t i j e k o m p o v i j e s t i d o b i l a veće značenje nego j e pisac
mogao s l u t i t i . U n j o j j e B a z i l i j e o d g o v a r a o n a p i t a n j a o n d a ­
šnjeg t r e n u t k a , a o n a j e p o s t a l a p u t o k a z z a c i j e l u C r k v u .
Duh Sveti je B a z i l i j e v a d u h o v n a o p o r u k a i ostavština. T a k o su
spis s h v a t i l i n j e g o v i učenici i p r i j a t e l j i . R a d o su ga čitali.
S p o z n a l i s u d a n i j e s u h o p a r n a r a s p r a v a k o j a možda z a n i m a
stručnjake, a l i j e posve d a l e k o o d s v a k o d n e v n o g života. B a z i l i ­
j e v ! čitači u vidješe da se p i t a n j a k o j a on obrađuje tiču s v a k o g
p o j e d i n c a i da o rješenju t i h p i t a n j a o v i s i v j e r a u C r k v i . U k n j i z i
Duh Sveti B a z i l i j e je z n a n s t v e n o m m e t o d o m r e k a o s v o j u p r e ­
s u d n u i odlučnu riječ . :!
Razlog, v r i j e m e n a s t a n k a , c i l j i p o v o d d j e l a
B a z i l i j a je sigurno na pisanje knjige potakao razgovor
s E u s t a t i j e m u l i p n j u 372. i n j e g o v p o s t u p a k n a k o n d o g o v o r a .
E u s t a t i j e je u toj p r i g o d i i z n i o pneumatomaške d o k a z e p r o t i v
božanstva D u h a S v e t o g a . B a z i l i j e i h j e s h v a t i o i z a p a m t i o .
S t o g a n a m se čini da je i s t i n s k i B a z i l i j e v s u b e s j e d n i k i p r o t i v ­
n i k u Duhu Svetom E u s t a t i j e k a o p r e d s t a v n i k i glas p n e u m a t o ­
m a h a . Iz tog je d u h o v n o g r v a n j a s E u s t a t i j e m nastao spis
Duh Sveti. To ne znači da C e z a r e j s k i b i s k u p u s v o m d j e l u ne
v o d i računa i o o s t a l i m p r o t i v n i c i m a D u h a S v e t o g a . I m a m o
d o j a m d a j e p r i k u p i o sve pneumatomaške p r i m j e d b e k o j e s u
k o l a l e u teološkim k r u g o v i m a da bi o n j i m a u Duhu Svetom
r e k a o s v o j u kritičku riječ. B a z i l i j e , doduše, i m a p r e d očima
u p r v o m r e d u E u s t a t i j a i n j e g o v e istomišljenike, a l i se z a p r a v o
bori protiv svih koji su u bilo kojem obliku obescjenjivali
D u h a Svetog . 1 d v i j u činjenica. P r v a je što se s p o g l a v l j e m 17. s t i l s p i s a
B a z i l i j e počinje spis p i s a t i p o t k r a j g. 374, a dovršava ga
5
u g. 375. D j e l o je dao na j a v u t e k o n d a k a d su se s n j i m e
s u g l a s i l i o s t a l i kapadočki b i s k u p i i posebice n j e g o v p r i j a t e l j
A m f i l o h i j e . C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e djelo n a m i j e n i o širokim
k r u g o v m a , već j e i m a o p r e d s o b o m l j u d e k o j i s u upućeni u
teološke r a s p r a v e . O t u d se nagađalo da je spis Duh Sveti
s o tome opširnije u H. D O R R I E S , De Siritu, 6—7. 20. 44. 80. 81. 90. 101. o ) ;
i s t i , Basilius, 123; B. P R U C H E , B a s i l e , 7. 8. 211. 219.
* B a z i l i j e u d j e l u Duh S v e t i p o b i j a E u s t a t i j a , ali i ostale pneumćUomaske z a b i t i -
de. U s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 85. 86. 90. 178. 179; \V. D. H A U S C H I L D P n e u -
inatomachen, 39. 42; A . H E I S I N G , H e i l i g e , 283, B . P R U C H E , B a s i l e , 77. 98; J . G R I
B O M O N T , Esoterisme, 40, Renoncement, 463, Eustathe, 1710.
5 Z a d a t u m s p i s a u s p . B . P R U C H E , Basile, 41—57; J . G R I B O M O N T , Esoterisme,
42- H . D E H N H A R D , Problem, 67; J . C O M A N , Demonstration, 172—173.
30
n a p i s a n z a monahe. I p a k j e v j e r o j a t n i j e d a j e p i s a n z a b i s k u p e
k o j i su se trebali b o r i t i p r o t i v pneumatomaha. U tom je smislu
v r i j e d n o n a p o m e n u t i d a j e Duh Sveti posvećen b i s k u p u A m f i -
l o h i j u . S a m B a z i l i j e p r i z n a j e d a n e b i želio d a njegovo djelo
6
dospije b i l o k o m e u r u k e . Piše: »Zar je t v o j e ( A m f i l o h i j e ) i s k r e ­
ne l j u b a v i u v e l i k e r a s p i r i v a o m o j u revnost. Čvrstina i šutlji-
vost tvoje ćudi jamči da rečeno neće b i t i izneseno p r e d s v j e ­
t i n u . O n o se, doduše, n e m o r a s k r i v a t i , a l i biserje n e t r e b a
b a c a t i p r e d svinje« . C i l j j e d j e l a s a m B a z i l i j e i z r a z i o riječima:
7
»Ti s i ( A m f i l o h i j e ) p r v o t n o z a t e l j u d e (pneumatomahe) i l i ,ako
s u o n i s k r o z neizlječivi, r a d i s i g u r n o s t i o n i h što i h sreću tražio
da se iznese j a s a n n a u k o s m i s l u sadržanu u t i m s l o g o v i m a
( s l a v o s p j e v n i m prijedlozima)«".
N e p o s r e d a n p o v o d z a djelo pružio j e b l a g d a n sv. E u p s i h a .
T o g je d a n a (5. i l i 7. r u j n a 374.) B a z i l i j e p r e d v o d i o bogoslužje
i u p o t r e b l j a v a o d v o s t r u k i s l a v o s p j e v . J e d n o m b i r e k a o : »Slava
O c u sa S i n o m i sa S v e t i m D u h o m « , d r u g i p u t : »Slava O c u po
S i n u u D u h u Svetom«. B a z i l i j e s p o m i n j e d a s e n e k i o d nazočnih
oštro suprostaviše s l a v o s p j e v u : »Slava O c u sa S i n o m i sa
S v e t i m D u h o m « . Za n j i h su to »čudne« riječi i u p r o t u s l o v l j u
sa d r u g i m oblikom slavospjeva . A m f i l o h i j e je zamolio B a z i l i j a
9
da protumači smisao osporenog s l a v o s p j e v a i t a k o je n a s t a l o
djelo o D u h u S v e t o m . O d g o v o r je A m f i l o h i j e v o j želji.
Pitanje autorstva
R i j e t k o j e k a d t k o osporavao d a j e B a z i l i j e a u t o r k n j i g e
Duh Sveti. T e k je Erazmo, prevodeći djelo, p o s u m n j a o da je
C e z a r e j s k i b i s k u p sastavio čitav spis. Erazmo je m i s l i o da p o ­
g l a v l j a 17—29 n i j e n a p i s a o B a z i l i j e . T o j e t v r d i o n a t e m e l j u
m i j e n j a . T a j e t v r d n j a točna. Rečenice s u u t o m d i j e l u n e d o -
t j e r a n e i teže r a z u m l j i v e . A l i to se dade r a z u m i j e t i i bez p o z i ­
v a n j a n a n o v o g a u t o r a . B a z i l i j e d r u g i dio k n j i g e piše b o l e s t a n
te se žuri da je što p r i j e dovrši. O t u d s t i l s k a neuglađenost.
D r u g i r a z l o g neautentičnosti Erazmo je v i d i o u t o m što u pog.
17—29 a u t o r sve više posiže za f i l o z o f s k i m d o k a z o m d o k je u
r a n i j i m p o g l a v l j i m a f i l o z o f i j u p o t c i j e n j i v a o . Erazmo i u t o m
i m a d o n e k l e p r a v o . I p a k v a l j a reći da se pisac Duha Svetog
6
1 ezoterijskoj s t r a n i B a z i l i j e v a d j e l a , u s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 46. 121.
0
l^r T^^ J 0
' °terisme, 22—50; E . A . de M E N D I E T A , Pair, 133. 134; 3.
M 0 N T fis
P R O U C H E , Autour, 225.
. , .
7
Duh Sveti, X X X , 79.
8
Duh Sveti, I, 3.
•'» Duh Sveti, T, 3.
31
i p r i j e pog. 17 često p o z i v a o na f i l o z o f s k e zasade. S t o g a m i s l i m o
d a n i taj E r a z m o v d o k a z n e ugrožava B a z i l i j e v o p r a v o n a spis
Duh Sveti « A . P U E C H i J . C O M A N
10
drže d a j e pog. X X V I I
1 1
6 6 u m e t n u t o j e r d a o o b r e d i m a što i h B a z i l i j e n a t o m m j e s t u
navodi nema spomena u dragim, njegovim djelima. No ni ta
primjedba nije t a k v a da bi je trebalo uzeti ozbiljno. N a j b o l j i
je d o k a z za B a z i l i j e v o a u t o r s t v o činjenica što se spis Duh
Sveti u s v i m d i j e l o v i m a v e ć p o d k o n a c 4. stoljeća izričito c i t i r a
i veoma rano prevodi . 1 2
Značajke djela
S p i s Duh Sveti je p r a v a z n a n s t v e n a r a s p r a v a . I z n i m k a je
samo u v o d n o p o s v e t i l o p i s m o A m f i l o h i j u i t u i t a m o p o n e k i
pripovijednički o b o j e n u l o m a k . B a z i l i j e piše v e o m a p o m n o .
D o b r o p o z n a j e protivnička mišljenja. Z a l a z i u p o j e d i n o s t i . Važe
s v a k u riječ i s v a k i s l o g j e r m u j e n a d a s v e stalo d o i s t i n e .
13
Stil spisa n i j e n i m a l o l a g a n . B a z i l i j e n a m j e r i c e izlaže bez
1 5
v e l i k a u k r a s i v a n j a . I m a , doduše, s l i k a i u s p o r e d a b a , a l i j e n a ­
dasve s t v a r a n i k o n k r e t a n . Često z a l a z i u d i g r e s i j e što s v a k a k o
16
narušava m i s a o n i s l i j e d . D j e l o m o ž e čitati s t r p l j i v i u s t r a j a n
čitalac.
D j e l o Duh Sveti polemički j e spis. N i j e »nabožna« k n j i ­
žica r a z m a t r a n j a n i t i a p s t r a k t n o r a s p r a v l j a n j e . B a z i l i j e u Duhu
Svetom zahvaća u životna c r k v e n a p i t a n j a . Često se služi d i j a ­
l e k t i k o m . Traži s l a b e s t r a n e p r o t i v n k a d a b i g a lakše p o b i o .
T o n e čini i z p r a z n e želje z a p o b j e d o m , v e ć d a b i braći u v j e r i
pružio s r e d s t v o u o b r a n i n j i h o v a v j e r o v a n j a . 1 7
Teškoće za razumijevanje
B a z i l i j e v o j e d j e l o v e o m a složeno s a s t a v l j e n o . U n j e m u
i m a više s l o j e v a . K a k o s e z b o g B a z i l i j e v a d u g a p r i j a t e l j s t v a
s E u s t a t i j e m s u m n j a l o u n j e g o v o p r a v o v j e r j e , Duh Sveti je v e l i ­
k i m d i j e l o m opširna a u t o r o v a pneumatološka v j e r o i s p o v i j e d .
10
U s p . B. P R U C H E , B a s i l e , 9—15. r ^ t
u A. P U E C H , Histoire de la litterature grecque chrelienne, I I I , 2 9 3 b i l j . 1; J.
C O M A N , D e m o n s t r a t i o n , 206.
12 O autentičnosti, v i d i u B. P R U C H E , Basile, 9 — 3 9 . 237. 2 3 8 .
13 U s p . Duh Sveti, I, 1—2.
14
U s p . Duh Sveti, 1, 1—2. ^ T
1 5 o B a z i l i j e v u s t i l u , u s p . B . P R U C H E , Basile, 9 - 1 5 , 2 3 0 - 2 3 3 ; J . C O M A N , De­
monstration, 202. 203.
'» T a k o u Duh Sveti, X I I , 28; X I V , 31—33; X V , 34—35.
>
17 o k n j i z i Duh Sveti, kao književnoj v r s t i , u s p . B. P R U C H E , Basile, 3 7 — 3 9 . 2 3 1 .
32
U s p i s u se uz to v o d i računa i o p r o t v n i c i m a . B a z i l i j e im ne
želi n a n i j e t i n e p r a v d u . N a s t o j i ih s h v a t i t i i dovesti k i s t i n i
X to se osjeća na m n o g i m s t r a n i c a m a Duha Svetog. C e z a r e j s k i
se b i s k u p također trudi, da pruži d o k a z e za ono što s m a t r a
p r a v o v j e r n i m s t a v o m . S v e je to r a z l o g da je spis p i s a n na. više
r a z i n a k o j e se često prepliću te stoga otežavaju shvaćanje B a z i ­
lijeva izlaganja.
Z a s e b n a poteškoća p r i čitanju Duha Svetog d o l a z i od čestih
i b r o j n i h o b j e k c i j a što i h susrećemo u t e k s t u . N i j e l a k o reći
18
o t k u d su došle u d j e l o . Da je t e k s t što ga s a d p o s j e d u j e m o
k o j i m slučajem d r u g o i z d a n j e B a z i l i j e v a spisa, t a d b i p r i g o v o r i
m o g l i poteći o d čitača p r v o g i z d a n j a . B a z i l i j e b i u sadašnjem
t e k s t u n a n j i h o d g o v a r a o . N o z a k n j i g u Duh Sveti n e m o g u ć e j e
p r e t p o s t a v i t i d v a i z d a n j a . T a k o o t p a d a d a s u čitaoci i z v o r
o b j e k c i j a . P o s e b i s e može z a m i s l i t i d a j e s a m B a z i l i j e sastavio
p r i g o v o r e . T i m e d j e l o d o b i v a n a živahnosti i z a n i m l j i v o s t i .
14
I p a k se čini da i z a p r i m j e d a b a u Duhu Svetom s t o j i E u s t a t i j e
Sebastski. i n j e g o v i pneumatomaški d r u g o v i . B a z i l i j e z n a z a n j i ­
h o v e o b j e k c i j e j e r j e duže r a z g o v a r a o s E u s t a t i j e m o n i h l i p a n j ­
s k i h d a n a što srno ih u. više n a v r a t a s p o m i n j a l i .
Doprinos djela » D u h Sveti« pneumatologiji
U idućem p o g l a v l j u izlažemo B a z i l i j e v n a u k o D u h u . O v d j e
p a k samo naznačujemo i z v o r n i d o p r i n o s n j e g o v a d j e l a z a p n e -
umatologiju. P r i tom u prvom redu mislimo na Bazilijevo i z l a ­
g a n j e »načina d o l a s k a D u h a S v e t o g u opstanak«. T o j e p i t a n j e
z a n i m a l o teologe i p r i j e B a z i l i j a . T a k o je A t a n a z i j e držao da se
o načinu k a k o D u h p r i m a opstojnost n e može ništa reći j e r
je to B o ž j e o t a j s t v o k o j e se ne da dokučiti. B a z i l i j e je baš za to
našao riječ k o j a j e o t v o r i l a mogućnost d a l j n j e g razmišljanja.
T v r d i o j e d a D u h d o b i v a b i t a k k a o D a h Božjih u s t a . D o k s e S i n
u B o g u rađa, k a k o mu i i m e naznačuje, D u h se nadiše što se
v i d i i z n j e g o v a n a z i v a Duh. S v e t i . P r v i j e n a t u misao došao
C e z a r e j s k i b i s k u p . S a m i m b i t i m našašćem B a z i l i j e zaslužio
t r a j n u u s p o m e n u u C r k v i , a n j e g o v o djelo z a v r i j e d i l o o z n a k u
i z v o r n o s t i . No B a z i l i j e v spis rese i d r u g e v l a s t i t e o d l i k e . T a k o je
1 r u n j e m u k a o m a l o g d j e d r u g d j e naglašena u l o g a D u h a u d j e l u
kršćaninova pobožanstvenjenja. B a z i l i j e v s e d o p r i n o s t e o l o g i j i
v i d i i u t o m što j e uočio d a j e d n a k o s t s l a v e k o j u D u h u i s k a z u ­
. .
T n j t j e m o s O c e m i S i n o m uključuje n j e g o v u i s t o b i t n o s t s d r u g i m
18
S o b z i r o m na te p r i g o v o r e , u s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 85, 86, Basilius,
122. 123; B. P R U C H E , Basile, 131.
33
d v j e m a O s o b a m a . T i m e je u Duhu Svetom p r i p r e m l j e n teren časti u s l a v o s p j e v u uključuje Lslobitnost n a r a v i . P o g l a v l j e IX
da se N i c e j s k i »istobitan« može p r o t e g n u t i i na D u h a . T a k o je u v o d j e u pneumatološko i z l a g a n j e . T u B a z i l i j e sažima t v r d n j e
i iješeno p i t a n j e božanstva D u h a S v e t o g a i n j e g o v odnos p r e m a koje u idućim p o g l a v l j i m a podrobno obrađuje. P o g J a v i j a
božanskomoiajstvu . 1 ,J
X — X X I X i s t i n s k i s u sadržaj i r a z l o g d j e l a . T u s e i z r a v n o
govori o D u h u Svetom.
K n j i g a »Duh Sveti« k a o i z v o r

B a z i l i j e v j e spis o d svog n a s t a n k a shvaćen k a o p n e u m a t o - P r i l i k e u k o j i m a spis nastaje

loško v r e l o . T o p r v e n s t v e n o v r i j e d i z a Istočno kršćanstvo gdje
20
j e t o djelo z a i s t a u s m j e r i l o s v u buduću p n e u m a t o l o g i j u . N o B a ­
z i l i j e v j e spis utjecao i n a Z a p a d n u t e o l o g i j u . P u t j e tog u t j e ­
caja išao p r e k o D i d i m a S l i j e p o g k o j i j e također sastavio
21
k n j i g u o D u h u S v e t o m i u n j o j m n o g o p r e u z e o od B a z i l i j a .
J e r o n i m ' j e z a z a p a d n e čitatelje n a l a t i n s k i p r e v e o D i d i m o v o
2 2
djelo. L a t i n i s u , doduše, i m a l i A m b r o z i j e v spis o D u h u , a l i 2 3
je J e r o n i m primijetio, i na to upozorio, da je M i l a n s k i biskup
u g l a v n o m u svoj r a d p r e n i o D i d i m o v e m i s l i . A u g u s t i n , pisac
z n a m e n i t o g d j e l a O Trojstvu, A m b r o z i j e v učenik, z a c i j e l o je
p o z n a v a o A m b r o z i j e v o djelo i J e r o n i m o v p r i j e v o d . T a k o j e bez
s u m n j e došao u d o d i r , m a k a r posredno, i s B a z i l i j e v o m mišlju.
P r e m a tome, i m a m o p r a v o k a z a t i da se B a z i l i j e v Duh Sveti
z a i s t a n a l a z i n a i z v o r u općeg c r k v e n o g učenja o D u h u S v e t o m .
B a z i l i j e naznačuje i j a d n e o k o l n o s t i u k o j i m a je s t v a r a o
svoje djelo. U p o s l j e d n j e m je p o g l a v l j u stanje u C r k v i u s p o ­
redio s p o m o r s k o m b i t k o m gdje se ne z n a t k o k o g a b i j e i u d a r a .
A l i i u k n j i z i n a i l a z i m o n a a u t o r o v e pritužbe n a ono v r i j e m e .
P o s e b i c e su ga žalostili doušnici i opadači k o j i su samo čekali
da ga u v e d u u nezgode. B a z i l i j e piše: »U tebe ( A m f i l o h i j e ) me
još više to z a d i v l j u j e što ne postavljaš p i t a n j a , k a o većina
danas, d a b i kušao, već j e d i n o d a b i našao što j e z a p r a v o i s t i ­
2 1
n a . V e l i k o je, zaista, d a n d a n a s o b i l j e doušnika i o n i h što nas
n e p r e s t a n o z a p i t k u j u [. . . ] P i t a n j a m n o g i h [. . . ] u s e b i k r i j u
dobro smišljenu v a r k u [... ] Opadački j e z i c i sad s m j e r a j u
žešće nego n e g d a K r i s t o v e u b o j i c e k a m e n j e m pogađahu S t j e ­
p a n a [. . . ] S v a k i g r a d i selo, pa i n a j z a b i t n i j i k r a j e v i , p u n i su
naših opađača« . J e d n o m općenitom t v r d n j o m B a z i l i j e u s t a ­
26

n o v l j u j e : »Silni je v i h o r z a h v a t i o s v i j e t [. . . ] S v e je u z d r m a n o
Struktura djela i u opasnosti da se sruši« . 27

K a d čtamo B a z i l i j e v spis n i j e o d p r v e m o g u ć e z a m i j e t i t i
k a k o je djelo s a t k a n o . U n j e m u je oko središnje m i s l i i s p r e ­
23

pleteno mnogo t e m a p a s e čovjek l a k o g u b i . V r i j e d n o j e stoga

istaći o s n o v n u r a z d i o b u k n j i g e . P r v o i z a d n j e p o g l a v l j e z a i s t a
s e sadržajem o d v a j a j u o d d r u g i h d i j e l o v a . Služe k a o o k v i r
k n j i g e . D o k u pog. I B a z i l i j e naznačuje što ga je p o t a k l o na
pisanje, u pog. X X X i z n o s i p r i l i k e u k o j i m a s e dao n a posao.
D r u g a je uočljiva p o d j e l a : p o g l a v l j a u k o j i m a je pretežno govor
o S i n u i p o g l a v l j a posvećena D u h u S v e t o m . U pog. I I — V I I I
B a z i l i j e donosi n a u k o S i n u . T u s u z a s e b n a c j e l i n a pog. I I — I V :
p u k o navođenje B i b l i j e i z d a j e smisao S v e t o g p i s m a , t e pog.
V — V I I I gdje B a z i l i j e p o s t a v l j a o s n o v n u t v r d n j u d a j e d n a k o s t

« O B a z i lijevoj i z v o r n o s t i piše B. P R U C H E , Originalite 207—221, Balise, 212—225.

20
U s p . B. P R U C H E , Basile, 225, Originalite, 207—217.
si D i d i m S l i j e p i (g. 313—398) je pisac b i b l i j s k i h k o m e n t a r a i s p i s a o T r o j s t v u .
22
J e r o n i m (g. 347—420), iz S t r i d o n a u D a l m a c i j i , j e d a n je od n a j p o z n a t i j i h b i -
b l i e a r a davne C r k v e .
23 A m b r o z i j e (g. 340—397), m i l a n s k i b i s k u p , veoma uvaženi teolog svoga vreme­
na.
2
» A u g u s t i n (g. 354—430) spada među najveće crkvene u m o v e .
25
O r a z d i o b i B a z i l j e v a d j e l a p o t a n k o r a s p r e d a j u B. P R U C H E , Basile, 111—178 1
Duh Sveti, I, 1; X, 25; X X I X , 75.
i H. D O R R I E S , De Špiritu, 51. 52. 90—93. Duh Sveti, X X I X , 75. U s p . X X V I I I , 70; X X I , 52.

34 35
 O c e m i S i n o m , već se n a l a z i »ispod« n j i h i d o l a z i »poslije«
n j i h . D u h je, uče, o d v o j e n o d O c a i S i n a . N i j e s n j i m a s j e ­
dinjen . 9

B a z i l i j e j e posebice naglašavao d a p n e u m a t o m a s i D u h u
uskraćuju zajedništvo s l a v e s O c e m i S i n o m . K a d , n a i m e , u
bogoslužju veličamo O c a i S i n a , D u h j e isključen. N e m a u d j e l a
u t i m častima. O s t a j e i z v a n s l a v o s p j e v a . 10

TREĆE P O G L A V L J E
C e z a r e j s k i b i s k u p z n a z a o s n o v n u pneumatomašku d o g m u
k o j a uči d a j e D u h s t v o r e n . Budući d a j e s t v o r e n j e , t r e b a g a
BAZILIJEV N A U K O DUHU SVETOM s v r s t a t i sa s t v o r e n i m bićima i častiti ga samo k a o s t v o r e n j e .
1 1

P o p n e u m a t o m a s i m a D u h n i j e uzvišen, već j e s l u g a i rob,

1. Heretička pneumatologija T o j e n j e g o v i s t i n s k i položaj. D i o j e s v i j e t a k o j i j e podložan
B o g u . S n a m a j e s u r o b . D u h o v i s i o B o g u j e r m u služi k a o
12

V e ć smo r a n i j e naznačili da je C e z a r e j s k i b i s k u p u s v o j i m
s r e d s t v o i oruđe u o s t v a r e n j u v l a s t i t i h n a m j e r a . P n e u m a t o ­
1 3

razmišljanjima o D u h u b i o p o d u t j e c a j e m pneumatomaške
m a s i D u h u odriču d o s t o j a n s t v o j e r j e u P i s m u o n j e m u rečeno
h e r e z e s v o j i h d a n a . N i j e stoga n e o b i č n o d a s u n j e g o v e p n e u ­
1

d a j e u n a m a k a o d a r . P o n e k a d s e straše s v o j i h s u d o v a t e s e
1 4

matomaške teme o b l i k o v a n e i izražene k a o u s t u k k r i v i m m i š ­

n a t a j način n a s t o j e i s p r a v i t i što v e l e d a D u h n i j e n i r o b n i
l j e n j i m a . Također smo n a p r e t h o d n i m s t r a n i c a m a i z n i j e l i n a u k
2

G o s p o d i n , v e ć s r e d n j e biće između B o g a i s t v o r e n j a . Očito je

p n e u m a t o m a h a u k o l i k o s u g a p o v i j e s n i c i dogme u s p j e l i r e k o n ­
d a t i m e žele d o n e k l e p o p r a v i t i svoje o d v e ć n i s k o p o i m a n j e
s t r u i r a t i . I p a k držimo p o t r e b n i m d a k a o u v o d u B a z i l i j e v u
Božjega D u h a . N a j r a d i j e i p a k p o n a v l j a j u d a j e D u h j e d a n
1 5

p n e u m a t o l o g i j u s u s t a v n i j e prikažemo k a k o j e s a m B a z i l i j e od d u h o v a za k o j e kaže Heb 1,14 da su »služinski duhovi« . 1(5

shvaćao m i s a o p r o t i v n i k a što i h j e p o b i j a o . J a s n o j e d a s e V a l j a i m a t i n a p a m e t i taj n a u k d a s e s h v a t i B a z i l i j e v p r i s t u p

B a z i l i j e v o p o i m a n j e p n e u m a t o m a š k o g učenja p o d u d a r a s opće p n e u m a t o i o g i j i . B a z i l i j e se, na žalost, u s p i s u više t r u d i o da
poznatim crtama njihovih tvrdnji, ali Cezarejski biskup ima p o b i j e z a b l u d u , nego d a s e duže z a u s t a v i n a p o z i t i v n o m i z l a ­
zasebne n a g l a s k e i v l a s t i t p r i s t u p toj heretičkoj m i s l i . B a z i l i je­ ganju.
di jelom baca novo svjetlo na već ustaljeno p r i k a z i v a n j e pne­
umatomaškog n a u k a . 2. N a z i v l j e za Duha
P r o t i v n i k e božanstva D u h a S v e t o g B a z i l i j e p o p u t A t a n a -
z i j a n a z i v a k a s n i j e uobičajenim i m e n o m p n e u m a t o m a s i . N o o n
3 B a z i l i j e j e bio s v j e s t a n d a već n a z i v i i z r a z u j u veličinu i
b i i h k u d i k a m o r a d i j e z v a o poricateljima D u h a , l j u d i m a k o j i uzvišenost D u h a S v e t o g a . S t o g a bilježi: »Ponajprije, t k o n i j e
»zanijekaše saveze« s k l o p l j e n e u k r s t u s B o g o m i D u h o m . 1 u duši d i r n u t k a d čuje o z n a k e z a D u h a i t k o n e diže m i s a o
O n i s u »hulitelji D u h a S v e t o g a « k a k o i h j e G o s p o d i n označio
5 najuzvišenijoj n a r a v i ? « I z t o g j e r a z l o g a B a z i l i j e m a r l j i v o
17

uMt 12,31. tražio u P i s m i m a i m e n a z a D u h a . S m a t r a o j e d a j e najuzviše­

ni j i n a z i v za treću božansku osobu u p r a v o Duh j e r ta riječ,
P n e u m a t o m a s i »ukidaju« D u h a S v e t o g a ; »otklanjaju« i
v l a s t i t a božanstvu, najkraće i z r a z u j e božansku i n a d n a r a v n u
»dijele« g a o d O c a i S i n a * . O n i D u h a »trgaju« i »rastavljaju^
b i t . S t o g a je, p o B a z i l i j u , osobno i m e z a D u h a n a z i v Duh Sveti.
o d božanstva . P n e u m a t o m a s i s t a v l j a j u između D u h a i S i n a
7

»vremenske r a z m a k e « . D u h se, p o n j i m a , n e s m i j e b r o j i t i s
8
9
Duh Sveti, X V I I , 41—43.
10
Duh Sveti, X X V I I I , 70; X X V , 58; X X I V , 55;
X I X , 48; X X V , 59; X X I X , 74;
1
U s p . Teškoće za r a z u m i j e v a n j e , U v o d , I I . X X V I . 68; X X I X , 71.
2
U s p . I. p o g l a v l j e . n
Duh Sveti, X I X , 50; X X . 51; X X I V , 55—56; X X V I I I 7 0
3 T a k o Duh Sveti, X I , 27; X X I , 52. 12
Duh Sveti, X I X , 49; X X I , 52; X X , 51; X X V I I I , 7 0 '
4
Na ta i način u Duh Sveti, X I , 27. 13
Duh Sveti, X I X , 50.
5 T a k o Duh Sveti, X X X , 79. . « Duh Sveti, X I X , 50; X X I V , 57.
« U s p . Duh Sveti, I I I , 5; X, 25; X I , 27. 15
Duh Sveti, X X , 51.
< Duh Sveti, X, 25; X X I V , 55; X X I V , 56. « Duh Sveti, X X I , 52; X, 25; X I X , 49,
s Duh Sveti, X X V , 59. 17
Duh Sveti, I X , 22.

36
T a j n a z i v odlično izriče bestjelesno i božansko biće treće Osobe.
K t o m e naznačuje d a j e D u h p o n a r a v i svet, d o k s t v o r e n j i m a ,
svetost p r i d o l a z i k a o d o d a t a k i n a d o p u n a n a r a v i . D u h s e t a k o ­
đer n a z i v a Božji Duh j e r i z l a z i iz B o g a . B a z i l i j e bilježi i d r a g e
b i b l i j s k e n a z i v e k a o Duh Istine, Mudrosti i Spoznaje, Isto t a k o
D u h a zove Pravi i Dobri Duh. I p a k D u h a o s l o v l j a v a s n a g l a ­
šenim z a n o s o m Branitelj, Voditelj i Zaštitnik, S v i ti n a z i v i " ,
p o B a z i l i j u , d o k a z u j u d a »Duhu p r i p a d a d o s t o j a n s t v o što n a d -
mašu j e s v a k u p a m e t « . J e d n i o m o g u ć u j u n a z r e t i m j e s t o što
19
g a božanski D u h i m a u B o ž j e m o t a j s t v u , d r u g i ističu n j e g o v u
u l o g u u životu v j e r n i k a i C r k v e . S v a k a k o t a i m e n a p o k a z u j u
d a j e D u h p o s v e t o s t i i uzvišenosti n e u s p o r e d i v o v e ć i o d s v a k o g
s t v o r e n j a . I m e n a D u h a , o b j a v l j e n a u B i b l i j i , i z r a z s u njegove
veličine i n a d n a r a v n o s t i . V a l j a i h samo d o b r o r a z u m j e t i .
3. Narav Duha
V e ć z n a m o pneumatomaški n a u k o n a r a v i D u h a . P o p n e -
u m a t o m a s i m a D u h je, k a o o r u đ e i n e o s o b n i d a r , p o n a r a v i
posve različit i s k r o z drukčiji nego O t a c i S i n . N j e g o v a je n a r a v
slična n a r a v i m a o s t a l i h s t v o r e n j a . U o s t a l o m , d a j e D u h različit
o d O c a i S i n a s o b z i r o m n a n a r a v , v i d i s e o t u d što m u j e i m e
drukčije nego d r u g i h d v i j u O s o b a . I m e n a , uče p n e u m a t o m a s i ,
odaju bit. 20
B a z i l i j e s u d i posve drukčije. K r a t k i m i z r e k a m a c r t a n a r a v
B o ž j e g a D u h a . Z a n j e g a j e D u h »živa i r a z u m n a b i t « . N i j e
n e o s o b n i B o ž j i d a r u č o v j e k u . N a r a v m u j e n a j uzvišeni j a . P r o ­
s t o r j e n e m o ž e omeđiti; n e podliježe p r o m j e n a m a ; n e d o s t u p n a
j e ; j e d n o s t a v n a , n e t j e l e s n a , bez d i j e l o v a . S v e i s p u n j a , p o t p u n a
j e i p o s v e m a š n j a . P o g l e d a m o l i s v o j s t v a što i h b i s k u p i z
22
C e z a r e j e p r i d i j e v a n a r a v i B o ž j e g a D u h a , n i j e teško z a m i j e t i t i
d a j e riječ o značajkama božanske b i t i . N j i m a s u t e o l o z i i
f i l o z o f i ondašnjeg v r e m e n a razlučivali B o g a o d s v i j e t a . S a m e
t e o z n a k e uključuju d a j e B a z i l i j e , z a r a z l i k u o d p n e u m a t o ­
m a h a , čvrsto v j e r o v a o d a s e D u h u r a s p o d j e l i bića n a l a z i n a
B o ž j o j s t r a n i . Staviše, i z r i j e k o m j e t v r d i o d a D u h p r i p a d a
božanskoj n a r a v i . 2 3
i « O n a z i v i m a z a D u h a v i d i D u h S v e t i , I X , 2 2 - 2 3 ; X V I , 38; X V I I , 44—47; X I X ,
48; X X X , 79.
« Duh Sveti, 48. A t t t
20 Za tu točku pneumatomaškog učenja, v i d i Duh Sveti, I I , 4; I I I , D; I V , 6; X,
24; X , 25; I X , 22.
2 1 Duh Sveti, I X , 22; X V I I I , 46. ,v , „
22 B a z i l i j e o n a r a v i D u h a g o v o r i u čitavom p o g l a v l j u t X . Uz to v i d i X I X , 48;
X X , 51.
23 Duh Sveti, X X I I I , 54; X X , 51,
38
4. D u h u Božjem otajstvu
P n e u m a t o m a s i s u D u h a isključivali i z božanskog T r o j s t v a
i s e l i l i m e đ u s t v o r e n a bića. T o j e B a z i l i j a p r i m o r a l o d a d u b l j e
razmišlja o položaju D u h a u B o g u . Polazište m u bijaše k r s n a
n a r e d b a u Mi 28,29 . B i s k u p c e z a r e j s k i drži da je u t o m t e k s t u
24
1
naznačena »vezanost« i »zajedništvo« n a r a v i između O c a , S i n a
i S v e t o g D u h a . B a z i l i j e primijećuje d a S i n , k a k o svjedoči M i
28, 19, ne s m a t r a n e d o s t o j n i m da je u zajedništvu s D u h o m .
S a m raspored i m e n a u tom tekstu pokazuje da među T r o j i c o m
v l a d a zajedništvo i j e d i n s t v o . I I k r s n o m s e n a l o g u v i d i d a j e
D u h p r i p o j e n O c u i S i n u . Budući da s v a T r o j i c a , po Mt 28,19,
i m a j u u d j e l a u zajedništvu i s t o g božanstva, m e đ u n j i m a p o s t o j i
n a r a v n o j e d i n s t v o . B a z i l i j e o p o m i n j e d a zajedništvo u n a r a v i
i v e z a n o s t O c a , S i n a i D u h a S v e t o g a v a l j a p o m n o čuvati j e r
je to nužan i spasonosan n a u k v j e r e . On ističe zajedništvo
D u h a s d r u g i m d v j e m a O s o b a m a j e r n a o s n o v i tog zajedništva
D u h p o s j e d u j e isto božanstvo k a o O t a c i S i n , 2 5
B a z i l i j e z a i s t a često i r a d o g o v o r i o zajedništvu D u h a s
O c e m i S i n o m . T i m e , doduše, n i j e m n o g o rečeno o b i t k u Duha.,
a l i j e riječju zajedništvo naznačen odnos D u h a p r e m a božanskoj
b i t i . N a m a s e čini d a j e g o v o r o zajedništvu z a o b i l a z n i p u t d a
s e omogući n a s l u t i t i i s t o b i t n o s t D u h a s O c e m i S i n o m . Z a B a z i ­
l i j a , k a o n e o p i a t o n s k o g m i s l i o c a , zajedništvo znači v e o m a m n o ­
go. P o s r e d s t v o m zajedništva Božji b i t a k postaje nazočan u
21
o n i m a k o j i s u m u d i o n i c i . D u h i m a B o ž j u b i t zato što j e u z a j e d ­
ništvu s B o g o m . U s v a k o m slučaju riječ zajedništvo priječi da
s e D u h u pripiše samo m o r a l n i v e z s O c e m i S i n o m i l i d a g a
t e k s v o j o m mišlju s t a v i m o u božansku z b i l j u . 2 0
B a z i l i j e se služi i d r u g i m riječima da iskaže odnos D u h a
p r e m a O c u i S i n u . U tu je s v r h u r a b i o riječ srodstvo' . T v r d i o 27
j e d a j e D u h p o n a r a v i s r o d a n O c u i S i n u . Staviše, n a t e m e l j u
zajedništva i s r o d n o s t i v i d i o j e mogućnost d a s e D u h u d a d u
ista i m e n a kao O c u i S i n u . B a z i l i j e zacijelo smjera na imena
2 8
D u h , S v e t i , D o b r i , P r a v i , Gospodin i B r a n i t e l j . Posebno rado
bilježi d a s e D u h zove B r a n i t e l j k a o i S i n . 2 9
24 Mt
28, 19: »Pođite d a k l e i učinite m o j i m učenicima sve n a r o d e krsteći ih u
i m e Oca i S i n a i D u h a Svetoga«.
25
B a z i l i j e z a i s t a u svom s p i s u često ističe »zajedništvo« D u h a u n a r a v i O c a i
_ , ^
J X 7
S i n a . U s p . Duh Sveti, X , 24—25; X I I I , 30; X V I I I , 45—48; X V I , 40; X X V I 6V
X X V I I , 68—69. ' ' "'
lf p značenju »zajedništva« i »vezanosti« u B a z i l i j e v u d j e l u , u s p . H. D O R R I E S ,
Be S p l e t u , 135. 137, 1.38. 143. 146; B. B O B R I N S K O Y , Uturgie, .17-20
r . V ,
T V 0 27
Duh Sveti, X I I I , 29; X V I I I , 46; X I X , 4 8 ; ' X X I I , 5 1
28
Duh Sveli, X X I I , 53. '
20 Duh Sveti, X I X , 48.
39
 N a r a v n u vezanost i zajedništvo D u h a s B o g o m B a z i l i j e isto j e j e d n o t i D u h a B a z i l i j e našao u n j e g o v o j božanskoj n a r a v i
t a k o i z r a z u j e riječju prisnost . Želi reći d a D u h p r i p a d a b o ­
20 k o j a ne p o d n o s i b r o j a . S t v o r e n j e se ne može z b r a j a t i s B o g o m .
žanskoj »obitelji«. Član je T r o j s t v e n e z a j e d n i c e . S O c e m je K a k o j e Božja n a r a v j e d n a , i t u jednu narav posjeduju i Otac
i S i n o m najuže p o v e z a n . S n j i m a je »domaći« i posve »prisan«.
1 i Sin i D u h Sveti, Bazilije, i u B o g u n a s t o j i izbjeći b r o j e n j e .
B a z i l i j e p o n e k a d seže z a g l a g o l o m sjediniti d a b i i z r a z i o odnos B r o j je vlastit za stvoreno . 38

D u h a s O c e m i S i n o m . D u h je s n j i m a t a k o s j e d i n j e n da je s B a z i l i j e n a p a r m j e s t a vezanost D u h a u z B o g a v i d i u
39

n j i m a jedno u n a r a v i . B a z i l i j e naglašava d a j e D u h u j e d i n j e n činjenici što D u h p o z n a j e B o ž j e otajstvo. P r i t o m p o l a z i o d

s O c e m i S i n o m k a o što je posvemašnje j e d i n s t v o u sebi P a v l o v i h riječi u 1 Kor 2,11 . D u h može p o z n a v a t i B o g a samo
40

jednina . 31
C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e v o d i o računa samo o t o m d a n a ­
znači n a r a v n o j e d n s t v o D u h a u B o g u . B i l o m u j e j e d n a k o
stalo da i s t a k n e k a k o je D u h s j e d i n j e n s B o g o m i u d j e l o v a n j u
božanskog T r o j s t v a . Z a s e b i c e je naglašavao, k a k o ćemo još
v i d j e t i , t r o j s t v e n o j e d i n s t v o u s t v a r a n j u s v i j e t a . P o s t a n a k je
zato što je u zajedništvu n a r a v i s n j i m e . Međusobno j e d n a k i
uzajamno se poznaju. Jednakost D u h a s O c e m i S i n o m B a z i l i j e
n a z i r e i u t o m što j e D u h p o p u t d r u g i h d v i j u O s o b a n e d o s t u p a n
ljudskoj spoznaji. D u h a je nemoguće p o j m i t i jer je neizreciv.
N a d v i s u j e s v a k u p a m e t . Riječ n i j e sposobna d a g a u p u n i n i
i z r a z i . K a d D u h a uspoređuje s O c e m i S i n o m , B a z i l i j e n a p o ­
4 1

s v i j e t a T r o j s t v e n i čin, i a k o se u d i o s v a k e Osobe u s t v a r a n j u minje da je D u h kao Otac i S i n po n a r a v i sama dobrota, istina

može p r o m a t r a t i p o d p o s e b n i m k u t o m g l e d a n j a . A l i s t v a r a n j e i svetost. B i t mu je svetost, i s t i n a i d o b r o t a . To je također 42

j e djelo T r o j i c e . P r e m a tome, D u h je, p o B a z i l i j u , » u s v e m u

32 g o v o r o j e d n a k o s t i i i s t o v j e t n o s t i n a r a v i u božanske T r o j i c e .
s k r o z n e o d i j e l j e n i nerazdružen od O c a i S i n a « . B a z i l i j e čak 33

p o k a z u j e d a j e griješenje p r o t i v b i l o k o j e Osobe u v i j e k g r i j e h 5. D u h p r i m a bitak

p r o t i v B o g a . T a k o S a i i r i n o kušanje D u h a u Dj 5,4—9 iznosi
n a v i d j e l o »da s u i s t i g r i j e s i p r o t i v D u h a S v e t o g a i p r o t i v V e ć smo r a n i j e 4 3
zabilježili d a j e B a z i l i j e v o razmišljanje
B o g a . N a taj način možeš naučiti d a j e D u h u s v a k o m d j e l u o načinu k a k o D u h d o b i v a o p s t a n a k j e d n a o d s a m o n i k l o s t i
n e o d j e l j i v o p o v e z a n s O c e m i Sinom«" . 4 n j e g o v o g d j e l a . Također n a p o m e n u s m o čudna maštanja h u l i -
14

Iz zajedništva s O c e m i S i n o m u. n a r a v i i d j e l i m a , B a z i l i j e t e l j a D u h a o D u h u k a o »bratu« S i n a i l i »unuku« O c a . V r i j e d n o

je za D u h a izvlačio božanske o z n a k e . G o v o r i o je o n j e g o v o m
v j e č n o m zajedništvu, v j e č n o j v e z a n o s t i i t r a j n o m b o r a v k u k o d
Oca i S i n a . T v r d i o je da D u h i m a opstanak prije vremena .
B a z i l i j e piše u t o m s k l o p u : »Duh bijaše, i. još p r i j e bijaše
j e d a s e s a d a opširnije z a u s t a v i m o n a teškom p i t a n j u k a k o
D u h stječe opstojnost. P r e d t i m složenim p r o b l e m o m B a z i l i j e
85 j e segnuo z a B i b l i j o m d a b i našao rješenje. P r v e n s t v e n o s e s l u ­
žio Ps 32,6 i Iv 15,26 . U s v e z i s t e k s t o m iz P s a l m a B a z i l i j e
45 46

j p r i j e v j e k o v a postojaše s O c e m i S i n o m . S t o g a a k o i pojmiš tumači da riječi »usta« i »dah« ne s m i j e m o tjelesno s h v a t i t i

štogod od o n o s t r a n o s t i v j e k o v a , vidiš da je to k a s n i j e od j e r je božanska n a r a v bez d i j e l o v a i n e t v a r n a . D a h o k o m e
Duha«'' . 6
g o v o r i P s a l m i s t , p o B a z i l i j u j e D u h i z I v 15, 26 . P r e m a tome.
,T

D u h postiže b i t a k k a o dah Božjih usta. D u h je I s t i n e . D o l a z i

I u j e d n o t i je D u h a B a z i l i j e v i d i o n j e g o v u uzvišenost »od Oca«. B a z i l i j e zaključuje: » [ . . . ] z a n j ( D u h S v e t i ) s e v e l i
i j e d n a k o s t s O c e m i S i n o m . Naglašavao je da D u h n i j e s t r p a n d a j e i z B o g a . D u h n i j e i z B o g a k a o što j e sve i z B o g a , nego
u. mnoštvo, već je posve j e d i n c a t i s a m za se. N i j e j e d a n iz
n i z a , nego je z a s e b a n i j e d i n i . S n j i m se ne može n i t k o b r o j i t i . 3 8
Duh Sveti, X V I I I , 44—45. U s p . K . H O L L , Amphilochius, 144. 145; R . ARNOTT,
J e d n a k o j e j e d a n k a o što j e O t a c j e d a n i S i n j e d a n . R a z l o g 37 Unite, 242—254. " , . .
30
D u h Sveti, X I X , 50; X X I V , 56.
40
Pavlov tekst g l a s i : »Jer t k o od l j u d i z n a što je u čovjeku, o s i m d u h a čovječ­
30 Duh Sveti, X V I I I , 45. jeg u njemu? Tako i što je u B o g u , n i t k o ne z n a , o s i m D u h a Božjega«.
3'- Duh Sveti, X V I I I , 45.
41
Duh Sveti, X X , 51; X X I I , 53; X X V I I I , 70.
32 Duh Sveti, X V I , 37; X X I I , 53.
42
Duh Sveti, X I X , 48; X X I V , 56.
3* Duh Sveti, X V I , 37.
43
V i d i Doprinos djela »Duh Sveti« pneumatoiogiji, 33—34.
34
Duh S v e t i , X V I , 37.
44
Usp. PneumatomaŠki nauk, 25—26.
3 5 o vječnom o p s t a n k u D u h a B a z i l i j e . piše n a o v i m m j e s t i m a X I X , 4 9 ; X X V , 59;
45
Ps 32, 6: »Nebesa su učvršćena Riječju G o s p o d n j o m i sva je n j i h o v a moć od
D a h a njegovih usta«.
X X V I , 63.' 46
Iv 15, 46: »Duh Istine što i z l a z i od Oca«.
38 Duh Sveti. X I X , 49. 47
Duh Sveti, X V I , 38; X V I I I , 46.
37 Duh Sveti, X V I I I , 44—45.

40 41.
k a o onaj k o j i i z B o g a i z l a z i . N e i z l a z i rođenjem k a o S i n . već
kao D a h Božjih usta« . 48
T a k o j e .nađeno počelo z a r a z l i k o v a n j e d v o s t r u k o g i z l a -
ženja u B o g u : r o đ e n j e k o j e je v l a s t i t o S i n u i izlaženje »kao
duh« što je osobno za D u h a . S a m o i m e Duh Sveti naznačuje
k a k o treća O s o b a d o b i v a o d O c a o p s t a n a k . P o p u t d a h a i z l a z i
»iz B o g a « . B a z i l i j e z n a d a n i n j e g o v o tumačenje n e razjašnjuje
o t a j s t v o . I p a k drži da je u B i b l i j i p o k a z a n o da u božanstvu
p o k r a j Jedinorođenca i m a m j e s t a z a D u h a . K a o što j e d i n o
S i n rađanjem i z l a z i i z B o g a , t a k o samo D u h k a o D a h p r i m a
božanski b i t a k .
U s p i s u Duh Sveti ne n a đ o s m o p o d r o b n i j e g razmišljanja o
o d n o s u D u h a p r e m a S i n u u božanstvu. P i t a n j e s e dotiče u s p u t .
N i j e m u d a t o v e l i k o značenje. P n e u m a t o m a s i D u h a p o d s v a k u
cijenu rastavljahu od S i n a . Cezarejski biskup na osnovu 4 0
Mi 28,19 t v r d i cl a se D u h odnosi p r e m a S i n u k a o S i n p r e m a
O c u . D u h je, m i s l i B a z i l i j e , p o s r e d s t v o m S i n a s j e d i n j e n s
5 0
O c e m . T a k a v p o r e d a k t r o j s l v e n i h odnosa B a z i l i j u o m o g u ć u j e
51
d a napiše: »Put bogospoznaje i d e o d j e d n o g a D u h a , p o j e d n o m e
S i n u d o j e d n o g a O c a [ . . . ] O b r a t n i m s m j e r o m i d e urođena
d o b r o t a [. . . ] iz Oca po Jedinorođencu do D u h a « . N u t a r n j u 52
vezanost D u h a i S i n a B a z i l i j e možda c r t a i o v i m riječima:
» Z a l j u b i j e n i c i m a i s t i n e D u h u s e b i pruža p o m o ć d a m o g u
m o t r i t i S l i k u . Ne r a z o t k r i v a je s vanjske strane, već u samom
sebi o m o g u ć u j e da je s p o z n a m o [.. . ] D u h [. . . ] u s e b i p o k a ­
z u j e s l a v u Jedinorođenca [. . . ] « 5 3
6. D u h Stvoritelj
P i t a n j e u d j e l a D u h a u Božjoj stvarateljskoj moći b i l o je
kamen spoticanja u pneumatoiogiji B a z i l i j e v a vremena. P n e u ­
m a t o m a s i s u odlučno n i j e k a l i d a D u h u p r i p a d a stvaralačko
d j e l o v a n j e i t o i m bijaše važan d o k a z p r o t i v n j e g o v a b o ž a n ­
s t v a . I u p r a v o v j e r n i j i m k r u g o v i m a r e d o v i t o se učilo da je
5 4
B o g O t a c s t v o r i o s v i j e t p o s r e d s t v o m svoje Riječi. S t v a r a t e l j -
ska uloga D u h a stajala je u sjeni.
7
'8 Duh S v e t i , X V I I I , 46. U s p . I I . D O R R I E S , De Špiritu, 132. 133; K. H O L L ,
AmphUochius. 139-142; B. P R U C H E , B a s i l e , 88. 188. 205—216. 217. 224. 225, O r i g i ­
n a l i t e , 218-219,
« Buk S v e t i , V I , 13.
:,
o B u l i S v e l i , X V I I , 43.
> Duh S v e t i . X v T H 45.
l r
v
mih Rv.~*i, X V I I I, 47.
lh*b S»e»li, ?* VI11, 47. -- - u t u ;e <JA u I V ' H j - e \ im tekst->vi ni?, i m a nešto od.
r
k;!,MMJCC F i i i o g u e . A l i se ^idi. da t a l< posebice ne /-.»nima k a o teološki p r o b l e m .
f
, • \k KT . A m p t i H o c & n . s 11') 542; B P R V C i f E . B a s i l e , 2 i !
O u h S v e t i , \ 7 TI, 4, I I I , V IV (-
f :
B a z i l i j e je i u t o m d i j e l u p n e u m a t o l o g i j e učinio k o r a k
n a p r i j e d . S v o j u j e m i s a o zasnovao n a P s 32,6 gdje s e z a D u h a
kaže d a o n d a j e n e b e s i m a m o ć i čvrstoću. T u t v r d n j u B a z i l i j e
usklađuje s p r i h v a ć e n o m n a u k o m p o k o j o j O t a c s t v a r a p r e k o
S i n a . Z a B a z i l i j a je, k a k o već i s t a k o s m o , stvaralački čin u
odličnom s m i s l u t r o j s t v e n i . S v e m u j e j e d i n i u z r o k O t a c . A l i o n
s t v a r a p o S i n u . S i n p a k p o D u h u d o vršu j e i p r i v o d i savršenosti
s v a k i svoj čin. T a k v a j e v o l j a s a m o g a B o g a . P r e m a tome, u
s v a k o m j e biću n a d j e l u c i j e l o T r o j s t v o . O t a c j e u z r o k , S i n
i z v o d i t e l j , a D u h daje p u n i n u i savršenost. 55
B a z i l i j e stvaralačku u l o g u D u h a o s v i j e t l j u j e d a n a s p o m a l o
n e o b i č n o m t v r d n j o m d a D u h p o s v e ć u j e anđele . C e z a r e j s k i56
b i s k u p p o l a z i o d Činjenice d a anđele n a z i v a m o s v e t i m a . A l i oni
svetosti n e m a j u u samoj n a r a v i n i t i i m p r o i z l a z i i z b i t i . Svetost
p a k n e postižu p o s t e p e n i m n a s t o j a n j e m , v e ć j e p o s j e d u j u o d
početka. T r e b a j u samo d a s l o b o d n o m v o l j o m , z a r a z l i k u o d
odmetničkih d u h o v a , o s t a n u u z svetost. S v e t o s t anđela d o l a z i
o d D u h a j e r bez n j e g a n e m a n i k a k v e s v e t o s t i . T o znači d a j e
D u h d j e l a t n o nazočan k o d s t v a r a n j a anđela. P o B a z i l i j u , anđeli
postoje j e r t a k o h o ć e O t a c . B i t a k i m j e sazclao S i n . D u h S v e t i
i m j e p r i s a m o m s t v a r a n j u u d i j e l i o svetost. B a z i l i j e zaključuje:
» P r e m a t o m e , D u h s e S v e t i u s t v a r a n j u n a l a z i u z bića k o j a
s e n e usavršuju r a z v i j a n j e m , već s u o d m a h o d s a m o g s t v a r a n j a
savršena. O n i m k a o savršenost i p u n i n u b i t i pruža s v o j u m i ­
lost« 5 7
7. D u h je Gospodin
Znamo da je naziv Gospodin u Starom zavjetu vlastit za
J a h v e a . N o v i j e z a v j e t v j e r u u K r i s t o v o božanstvo i n a taj
način izražavao što j e n a s l o v G o s p o d i n p r e n i o n a I s u s a i z
N a z a r e t a . G o t o v o d a u P r a c r k v i i m e G o s p o d i n označuje samo
Isusa K r i s t a . B a z i l i j e j e bio z a i s t a odvažan k a d j e riječ p r i ­
m i j e n i o i na D u h a Svetoga. N a z i v a ga »Gospodin života« . 53
Držao j e d a B i b l i j a o p r a v d a v a n j e g o v p o s t u p a k j e r i o n a n a
t r i mjesta D u h a oslovljava s Gospodin.
P r v o je m j e s t o 2 Sol 3,5: »Neka G o s p o d i n u p r a v i vaša
srca p r e m a Božjoj l j u b a v i i K r i s t o v o j postojanosti u tjesko­
b a m a « . B a z i l i j e razlaže: » T k o je G o s p o d i n što u p r a v l j a k
Duh Sveti. X V I . 38.
'*'"' O važnosti anaelolo«) ie /a l l . t d l t i e v u p n c u m a K d o J ju \ idi A U E J S J N C , Hei-
lige, 257; 3. G R I B O M O N T , Origćriisoie, 289.
'•" Duh S v e l i , XVI, 38; usp" X I X , 49.
Duji Svet?. X f [ 1 29: usp X V I ! I 4ft

Božjoj l j u b a v i i K r i s t o v o j nepokolebljivosti u nevoljama? N e k
n a m o d g o v o r e t i k o j i D u h a s m a t r a j u r o b o m ! D a s e riječ o d n o s i
na B o g a Oca, b i l o bi jednostavno kazano: nek vas Gospodin
u p r a v i svojoj l j u b a v i ; d a s e o d n o s i n a S i n a , v j e r o j a t n o b i s t a ­
j a l o : s v o j o j p o s t o j a n o s t i . N e k , d a k l e , traže k o j a j e d r u g a osoba
d o s t o j n a da se časti n a s l o v o m G o s p o d i n « .
D r u g o je m j e s t o uzeto iz 1 Sol 3,12—13. B a z i l i j e u p o z o ­
r a v a d a P a v a o u t e k s t u m o l i »Gospodina« d a s o l u n s k e v j e r ­
n i k e p o t a k n e n a r a s t u l j u b a v i i d a i h učvrsti k a k o b i b i l i
p r e d B o g o m O c e m s v e t i k a d dođe Isus K r i s t . C e z a r e j s k i b i s k u p
s m a t r a d a »Gospodin« i z P a v l o v e m o l i t v e n e može b i t i n i t k o
d r u g i d o l i D u h S v e t i . O n j e p o s v e t i t e l j i očvrstitelj u d o b r a .
Treći j e t e k s t g l a s o v i t a i z r e k a u 2 K o r 3,17: » A l i D u h j e
Gospodin«. B a z i l i j e j e mišljenja d a j e D u h t u »izričito n a z v a n
G o s p o d i n o m « . P o b i s k u p u i z C e z a r e j e isto v a l j a reći o » G o s p o ­
din« i z r . 16. n a i s t o m m j e s t u . D u h je, d a k l e , d a l e k o o d bića
5 9
k o j a s u r o b o v i i Božji podložnici. O n j e G o s p o d i n k a o što
je Gospodin Otac i S i n . D u h gospodari posvećenjem . 60
8. Živođajni D u h
B a z i l i j e v j e r u j e d a j e B o g O t a c v r e l o s v i h životnih o b l i k a .
N o O t a c život daje p o S i n u , a D u h s n j i m a suoživljuje. B a z i l i j e
piše d o s l o v c e : » D u h [., . ] suoživljuje s B o g o m k o j i s t v a r a
s v a k i život, i s a S i n o m k o j i daje život« . U z a sve to, B a z i l i j e v
fil
spis p o k a z u j e d a j e život n a z a s e b a n način v e z a n u z Božjega
D u h a . B i s k u p iz C e z a r e j e tu m i s a o p r o n a l a z i u Rim 8,2.10—11
i I v 6 , 63 . N a o s n o v i t i h t e k s t o v a B a z i l i j e D u h a n a z i v a » G o s p o ­
62
d a r em života« '"'. D u h je »djelitelj« i »istočnik« ž i v o t a
6
j e r je
04
»Duh života«. P o s j e d u j e » ž i v o t v o r n u m o ć « . B a z i l i j e p o n e k a d
65
općenito t v r d i d a D u h » o ž i v l j u j e i z s m r t i « . N e k a d n a d o d a j e
65
d a j e D u h »zalog ž i v o t a « . U v e z i s k r s t o m v e l i : » V o d a pruža
67
s l i k u s m r t i , j e r t i j e l o p r i m a kao u g r o b , a D u h u l i j e v a ž i v o -
t v o r n u m o ć i naše duše iz s m r t i po g r i j e h u o b n a v l j a u i s k o n s k i
život [. . . ] život je dat po D u h u « . 68
59
S v a t r i se m j e s t a nalaze u X X I , 52,
60 Duh Sveti, X V I I I , 46; X X , 51.
fii Duh Sveti, X X I V , 56.
62
R i m 8, 2. 10. 11: »Zakon nas D u h a života o s l o b o d i (. . .) D u h je život (. . .)
cživjet će i vaša s m r t n a t i j e l a po svome D u h u (. . .)« Iv 6, 63: »Duh oživljuje«. B a ­
z i l i j e tekstove n a v o d i u Duh Sveti XX i V, 56—57; X X V I I I , 69.
' « 3 Duh Sveti, X I I I , 29.
8« Duh Sveti, I X , 22; X X V I I I , 70.
85 Duh Sveti, X X I V , 56.
68
Duh Sveti, X I I I , 29.
87 Duh Sveti, X V , 35.
68 Duh Sveti, X V , 35.
44
B a z i l i j e također m i s l i d a D u h u v j e r n i k u p r i p r e m a vječni
život. D u h oživljuje p r e m i n u l e , p o k l a n j a u s k r s l i život i duše
preobražava d a m o g u živjeti u n e b e s k o m s v i j e t u . D u h je, 6 9
d r u g i m riječima, d a r života , 70
9. Proroštva dolaze od Duha
B i s k u p s e C e z a r e j s k i n e z a u s t a v l j a dugo n a u s t a l j e n o m
u v j e r e n j u d a j e D u h i z v o r proročkih v i đ e n j a i nagoviještaja
budućnosti. T u m i s a o d i j e l i s a s v o j i m p r e d h o d n i c i m a . T v r d i :
proroštvo j e j e d a n o d d a r o v a što i h d i j e l i D u h ; p r o r i c a n j e b u ­
dućnosti d o l a z i o d D u h a S v e t o g a . D u h j e začetnik s t a r o z a v j e t ­
n i h p r o r o š t a v a . B a z i l i j e zasebice ističe da je i G a b r i j e l u Lk
71
1,13—55 p r o r i c a o u z p o m o ć B o ž j e g a D u h a . 7 2
10. D u h u p o v i j e s t i s p a s e n j a
U d j e l u Duh Sveti n i s m o s r e l i izričaj »povijest spasenja«.
B l i z a m u j e riječ » e k o n o m i j a « k o j o m B a z i l i j e označuje s v e ­
73
u k u p n i Božji p l a n č o v j e k o v a s p a s e n j a . I s t o m riječi B a z i l i j e
74
n a z i v a p o v i j e s n o djelo Isusa K r i s t a k o j e j e k r u n a B o ž j e s p a -
s i t e l j s k e v o l j e . I Evanđelje se, po B a z i l i j u , može n a z i v a t i
75
»ekonomijom« . U »ekonomiji« k o j u je B o g izveo po K r i s t u
76
D u h i m a d e u d j e l a . S v a j e p o v i j e s t s p a s e n j a nerazlučivo v e z a n a
u z D u h a S v e t o g a . B a z i l i j e p i t a : »Tko ć e z a n i j e k a t i d a j e p o v i ­
jest č o v j e k o v a s p a s e n j a što je po B o ž j o j d o b r o t i o s t v a r i [.,. J
Isus K r i s t dovršena milošću D u h a ? Motriš l i prošlost — b l a g o ­
s l o v p a t r i j a r h a , p o m o ć pridošlu o d Z a k o n a , p r a l i k o v e , p r o r o ­
štva [. . . ] i l i što je učinjeno u s v e z i s t j e l e s n i m G o s p o d i n o v i m
d o l a s k o m , sve je po D u h u « . 77
C e z a r e j s k i biskup drage volje govori o ulozi D u h a u K r i ­
s t o v u životu i d j e l u . P o n j e m u Isusov s e život n e m o ž e r a s t a ­
v i t i o d D u h a . Isus j e p o m a z a n D u h o m S v e t i m k o j i stoga stalno
ostaje u z a n j . B a z i l i j e d o z i v a u p a m e t b i b l i j s k e i z r e k e i z k o j i h
m
Duh Sveti, X I X , 49.
70
Duh Sveti, X X I V , 57.
71
Duh Sveti, X V I , 38; X V , 37; X X V I , 61; I X , 23; X V I , 39.
72
Duh Sveti, X V I , 38.
73
Riječ »ekonomija« i m a u otačkom rječniku m n o g o značenja. D o l a z i od gla­
gola oikonomeo k o j i znači: vršiti ulogu i l i dužnost, r a v n a t i d o b r i m a , b i t i rizničar,
n a d z i r a t i , u p r a v l j a t i , u r e d i t i , r a s p o r e d i t i , i t d . »Ekonomija«, u s k l a d u sa značenjem
glagola, znači: b r i g a , služba, u p r a v a , u p r a v l j a n j e , u s t r o j s t v o , g o s p o d a r s t v o , u s t a n o ­
v l j e n j e . Od trećeg stoljeća pa n a p r i j e d O c i n a z i v l j u K r i s t o v o u t j e l o v l j e n j e i njegovo
o t k u p i t e l j s k o djelo »ekonomija«. U s p . G . L . P R E S T I G E , Dieu, 69—76.
74 Duh Sveti, X V , 35.
75
Duh Sveti, V I I I , 18.
7(5
Duh Sveti, X I V , 32; X V I I I , 6 9 .
77 Duh Sveti, X V I , 39.
45
se v i d i da je Isus t v o r i o čudesa, liječio i gonio z l o d u h e n a z o ­
čnošću D u h a S v e t o g a . S v a s u Isusova d j e l a učinjena s i l o m
Božjega D u h a . D u h Isusa n i j e ostavio n i p o s l i j e uskrsnuća.
S v j e d o k je za to Iv 20,22—23.
EflTska j e v e z a n o s t D u h a i K r i s t a r a z l o g d a s e D u h zove
K r i s t o v i m D u h o m , D u h o m I s t i n e i M u d r o s t i , D u h u sebi o b j a v ­
l j u j e K r i s t a u k o l i k o j e Božja M u d r o s t i I s t i n a . C e z a r e j s k i b i s k u p
snažno ističe d a j e D u h p o t r e b i t , a k o s e želi s p o z n a t i K r i s t a ,
S l i k u nevidljivog Boga. Bez D u h a nema motrenja te Slike.
D u h omogućuje da se nazre i gleda Istinsko Svjetlo. Samo se
u D u h u dade u p o z n a t i Isusa K r i s t a , o b j a v i t e l j a n e v i d l j i v o g
B o g a . P r e m a tome, D u h j e nužan d a s e s p o z n a d a j e B o g
7 8
n a djelu u novozavjetnoj > ekonomiji«, ostvarenoj u Isusu K r i ­
s t u i p o n j e m u . N o Isus j e t u » e k o n o m i j u « izvršio s n a g o m
D u h a Božjega. ^
B a z i l i j e u n e k o l i k o n a v r a t a bilježi » e k o n o m i j u « D u h a S v e ­
t o g u c r k v e n o m životu. P o n j e g o v u s u d u , s v a k i d a r što g a B o g
šalje p o S i n u C r k v i r a z d i j e l j u j e D u h S v e t i . D u h j e d j e l i t e l j i
gospodar r a z d i o b e o k o j o j g o v o r i P a v a o u 1 Kor 12,4—6. O z d r a ­
v l j e n j a i o s t a l a čudesna d j e l a u C r k v i djelo s u D u h a S v e t o g a .
D u h t v o r i C r k v u . S v o j o m j e d n o t o m s j e d i n j u j e članove
z a j e d n i c e i čini i h u K r i s t u j e d n i m t i j e l o m . Službe u C r k v i
što ih A p o s t o l n a b r a j a u 1 Kor 12,28 potječu od D u h a . B a z i l i j e
n a p o m i n j e d a j e i sadašnja e k r v e n a » e k o n o m i j a « , t j . n j e z i n o
uređenje, djelo D u h a B o ž j e g a . 79
Po B a z i l i j u , D u h će i m a t i dijela i u zadnjem Božjem z a h ­
v a t u u p o v i j e s t . B i t ć e s K r i s t o m , k a d p o n o v n o dođe. O n i ć e
doživjeti uskrsnuće k o j i s e n a l a z e u D u h u . M i l o s t ć e D u h a
b i t i v j e č n a n a g r a d a i v i j e n a c p r a v e d n i k a . U o v o m j e životu
b i l a samo z a l o g . O K r i s t o v u d o l a s k u v j e r n i k ć e d o b i t i p u n i n u
k a o plaću za k r e p o s t a n život. O s u d a će se s a s t o j a t i u o d u z i ­
m a n j u m i l o s t i što s u j e osuđenici p o s j e d o v a l i . D u h j e b i o s
n j i m a i čekao n j i h o v o obraćenje, i a k o su b i l i grešnici. U času
K r i s t o v a dolaska D u h će ih zauvijek ostaviti. To je istinska
o s u d a odbačenih.
T r a j n i b o r a v a k s Ocem. i K r i s t o m u s l a v i d o d i j e l j u j e D u h .
O n pruža blaženo g l e d a n j e , o m o g u ć u j e n e b e s k i život, b e s k r a j n u
r a d o s t i ples s anđelima. D u h usklađuje i. r a v n a n e b e s k i m
životom. O n m u j e z b o r o v o đ a . N e b e s n i c i m o g u s l a v i t i B o g a
jer im u t o m pomaže D u h . Vječna h a r m o n i j a nebeskog J e r u -
78 Duh Sveti, X I I , 28; X V I , 39; X V I I I , 46—47; X I X , 49; X X V I , 24.
7 9 Duh Sveti, I X , 23; X V I , 37; X V I , 39; X X V I , 61; X X X , 77.
48
z a l e m a gdje se u r a d o s t i g r l e z e m n i c i i n e b e s n i c i djelo je D u h a
S v e t o g a . B e z n j e g a je blaženi život nezamišljiv. R e d i r a s p o r e d
u nebu- d o l a z i od D u h a . 8 0
11. D u h u vjernik©vu životu
B a z i l i j e k r a t k i m i gotovo p r i g o d n i m rečenicama naznačuje
d a j e D u h umiješan u vjernički život. V j e r n i k n e m o ž e o s t v a ­
r i t i svoj p o z i v bez nadahnuća i p o m o ć i D u h a . Z a t o s e n a D u h a
obraća s v a k o biće k o j e živi z a k r e p o s t .
D u h j e v r e l o i v l a s n i k posvećenja. B e z n j e g a s e n e m o ž e
d o p r i j e t i do s v e t o s t i . On us a vršu je i daje savršenost. D u h diže
dušu i v o d i j e k r e p o s n o m s t a z o m . I z v a n D u h a s e n e m o ž e
kršćanski živjeti j e r se j e d i n o n j e g o v i m d a r o m d a d e u d n e v ­
n o m o p s t a n k u j a s n o r a z l i k o v a t i d o b r o i zlo. Č o v j e k o d a b i r e
d o b r o zato što g a n a t o potiče D u h . 8 1
Oprošten j e g r i j e h a d o l a z i o d D u h a . O n j e n a i z v o r u grešni-
k o v e o d l u k e d a ć e p o s t a t i b o l j i . N u t a r n j a j e o b n o v a čin D u h a .
D u h o s t v a r u j e p r e o b r a z b u k o j a s e traži d a č o v j e k b u d e n e b e s k i
građanin. Isto t a k o D u h potiče n a tjelesno m r t v e n j e k o j i m
se gasi žar i v r e l i n a s t r a s t i . 82
V j e r n i k p o D u h u d o b i v a u d i o u m i l o s t i što j u j e B o g
u K r i s t u dao l j u d i m a . K r i s t o v a m i l o s t postaje kršćaninova
svojina u k r s t u posredstvom D u h a Svetoga. I milost vjere pot­
ječe o d D u h a . O n pruža s l o b o d u d a B o g a s m i j e m o n a z v a t i
Ocem. Onaj k o j i posjeduje posinjenje koje d a r i v a D u h može
u svoj slobodi B o g a z v a t i s v o j i m Ocem. B o g je jedino o n i m a
O t a c k o j i žive u s i n o v s t v u što g a d a j e D u h . V j e r n i k n e m o ž e
K r i s t a ispo v i j e d i t i k a o G o s p o d i n a bez p o t i c a n j a D u h a . Milošću
se D u h a u I s u s u iz N a z a r e t a r a s p o z n a j e i p r e p o z n a j e G o s p o d i n ,
Svevladar svemira . 83
M o l i t v a v j e r n i k a izvire iz D u h a i po D u h u dopire do Boga.
D u h u v j e r n i k u g o v o r i i kliče. Šapat se v j e r n i č k e m o l i t v e
s t a p a s g l a s o m D u h a i t a k o u z l a z i d o Božjeg p r i j e s t o l j a . H v a l -
b e n i c e , d u h o v n e žrtve, B o g u s e i s k a z u j u u S v e t o m e D u h u .
D u h o m o g u ć u j e k l a n j a n j e B o ž j e m veličanstvu. T k o j e i z v a n
D u h a , B o g u s e n e može k l a n j a t i .
J e d i n o D u h dostojno s l a v i O c a i S i n a . O n i m i s k a z u j e
n u t a r n j u i dostatnu slavu. B a z i l i j e to slavljenje n a z i v a »obi-
80
Duh Sveti, X V I I I , 40; X X , 52; X X V I I I , 69: I X , 23, X V I , 38.
81
Duh Sveti, I X , 22; I X , 23; X V I , 38; X V I I I , 46; X I X , 50.
82
Duh Sveti, X I X , 49; X I V , 31.
Si
Duh Sveti, X I V , 33; X V , 35; X V , 36; X I , 27; X V I , 3 8 ; X V I I I , 47; X X I V , 57.
4?
teljskim«. D u h , član t r o j s t v e n e »obitelji«, i s k a z u j e čast i s l a v u
O c u i S i n u . Vjerničko čašćenje B o g a u D u h u postaje d i j e l o m
»obiteljske« slave k o j u D u h vrši u P r e s v e t o m T r o j s t v u , 8 4

V j e r n i k u D u h u spoznaje B o ž j e otajstvo. D u h p o z n a O c a
i S i n a t e i h o b j a v l j u j e v j e r n i k u . D a r o v i što i h D u h u d i j e l j u j e
8 5

u o v o m v i j e k u samo su p r e d u j a m i s j e n a budućih d o b a r a . Po
t i m s u d a r o v i m a vječne z b i l j e v e ć p r i s u t n e , a l i ć e p u n i n a
n a d v i s i v a t i početke i p r v i n e . 8 6
ČETVRTO P O G L A V L J E
D i j e l a u D u h u i n j e g o v i m m i l o s t i m a može i m a t i j e d i n o
v j e r n i k . D u h s e daje p o m j e r i v j e r e i s t u p n j u čistoće. S t a n u j e
ZASEBNA PITANJA
u duši k o j a se o s l o b o d i l a g r i j e h a i s t r a s t i . 87

U o v o m p o g l a v l j u dotičemo n e k o l i k o p o s e b n i h t e m a k o j e
s u v e z a n e u z B a z i l i j e v o d j e l o . Z a n i m a m o se, n a p r v o m m j e s t u ,
za p r o b l e m d o k s o l o g i j e k o j o j je posvećen čitav spis Duh Sveti.
P o t o m s e z a u s t a v l j a m o n a B a z i l i j e v u neobičnom r a z l i k o v a n j u
dogme i k e r i g m e . P o s e b n o se osvrćemo na činjenicu da C e z a r e j ­
s k i biskup nije u svom spisu D u h a i z r i j e k o m nazvao B o g n i t i
m u p r i p i s a o i s t o b i t a n . T e m u d e i f i k a c i j e s t a v l j a m o u širi k o n ­
tekst. Također tražimo odnos B a z i l i j e v e p n e u m a t o l o g i j e p r e m a
nauci C a r i g r a d s k o g sabora.

1. Đuh ima mjesta u slavospjevu

V e ć j e rečeno d a j e p i t a n j e i s p r a v n e d o k s o l o g i j e i l i s l a -
1

v o s p j e v a n e p o s r e d n i p o v o d za k n j i g u Duh Sveti. To je r a z u m ­
l j i v o . L i t u r g i j a j e život v j e r s k e zajednice. S t o g a u C r k v i i z n j e
sve i z v i r e i u n j u teče. Z a t o je nužno da su l i t u r g i j s k i tekstovi,
v j e r o m čisti i b e s p r i j e k o r n i . N e s m i j u b i t i k a m e n s p o t i c a n j a .
Bazilije i pneumatomasi znaju da je trojstveni l i t u r g i j s k i slavo-
s p j e v b i t a n za v j e r u . U n j e m u se o d r a z u je t r o j s t v e n a v j e r a
B a z i l i j e j e p o r a d i toga n a m j e r i c e uveo u s v o j u C r k v u u z u o b i ­
čajeni »slava O c u po S i n u u D u h u Svetom« d a v n i , a l i nešto
z a b o r a v l j e n i , »slava O c u sa S i n o m i s D u h o m Svetim«. R a z u m i o
j e d a j e došao t r e n u t a k d a s e D u h a više n e s m a t r a j e d i n o
m j e s t o m i p o s r e d n i k o m p o h v a l a B o g u k a k o j e t o izražavao
u r e d o v i t o g s l a v o s p j e v a . D u h j e O s o b a k o j o j kršćanin i s k a ­
z u j e s l a v u i čast z a j e d n o s O c e m i S i n o m . To izriče čestica sa
u d o k s o l o g i j i što je B a z i l i j e želi i z n o v a u v e s t u p r a k s u . B a z i l i j e
je s t i m na čistu da s j e d i n j e n j e D u h a u s l a v i s O c e m i S i n o m
znači da se D u h u p r i z n a j e božanstvo i božanska n a r a v . J e d n a ­
kost časti p r e t p o s t a v l j a j e d n a k u b i t i l i istodobnost. D r u g i m r i j e ­
« Duh Sveti, X I , 27, X V I I I , 46; X X I V , 57; X X V I , 6 1 - 6 2 ; X X V I , 64. čima, istočastan je s i n o n i m za i s t o b i t a n .
83 Duh Sveti, X V I , 38; X X I V , 56.
80
Duh Sveti, X V , 36.
*< Duh Sveti, I X , 22; X X V I , 61. 1
U s p . Razlog, vrijeme nastanka, cilj i povod djela, 30—31.

48 49
 T a j s u g o v o r r a z u m j e l i i h u l i t e l j i D u h a t e s u oštro p r o s v j e ­
dovali protiv B a z i l i j e v a slavospjeva kao novotarije, B i l i s u
na s t r a n i d o k s o l o g i j e s d o d a t k o m u Duhu j e r je t i m e označeno
da je D u h niži od O c a i S i n a . Izričaj su s Duhom o t k l a n j a l i
zato što je z n a k zajedništva D u h a s O c e m i S i n o m . V i d i se,
d a k l e , d a s l a v o s p j e v n i j e samo p o v o d z a B a z i l i j e v o d j e l o , već
p r a v i sadržaj, o s n o v n a t e m a i b i t n i o k v i r B a z i l i j e v a spisa. B a z i ­
l i j e je napisao svoju k n j i g u da P i s m i m a i P r e d a j o m o p r a v d a 2
s v o j u d o k s o l o g i j u . Teološko u k r i j e p l j e n j e izričaja » s D u h o m
Svetim« p r a v i je r a z l o g i smisao B a z i l i j e v a d j e l a . U i z r a z u »s
D u h o m Svetim« d o l a z i do izražaja b i t a k i položaj D u h a u T r o j ­
s t v u . V a l j a istaći d a r a s p r a v a o d o k s o l o g i j i n i j e p u k a s p e k u l a ­
c i j a i l i školsko r a s p r e d a n j e , v e ć z a s j e c a u r e d o v i t i vjernički
život. S l a v o s p j e v je p r i s n i susret B o g a i čovjeka. U n j e m u
B o g o b j a v l j u j e sebe i č o v j e k g a s l a v i p r i z n a v a n j e m onog što
B o g jest.
B a z i l i j e se t i j e k o m Duha Svetoga n e p r e s t a n c e vraća p i ­
t a n j u s l a v o s p j e v a . S t a l n o m i s l i n a n j . Čitavo j e d j e l o sastavio
da r a z j a s n i i u t e m e l j i d o k s o l o g i j s k i »s D u h o m « . U s p i s u se
osjeća d a j e s l a v o s p j e v točka što p r a v o v j e r n o g d i j e l i o d h e r e ­
t i k a . Doksologija na d j e l u pokazuje tko je u i s t i n i , a tko
huli . 3 pisma i Predaje.
2. D o g m a i k e r i g m a
B a z i l i j e u s p i s u Duh Sveti v e o m a p o m n o i d o s t a naglašeno
r a z l i k u j e dogmu i kerigmu\ T a k v o se r a z l i k o v a n j e po p r v i 5
p u t sreće u B a z i l i j e v u d j e l u . T o j e B a z i l i j e v p r o n a l a z a k . V e o m a
je važan za r a z u m i j e v a n j e čitavog Duha Svetog. Lučeći d o g m u
od kerigme, B a z i l i j e je htio da se njegovim t v r d n j a m a u k n j i z i
Duh Sveti ne d a j e v e ć e značenje nego zaslužuju.
P o B a z i l i j u k e r i g m a j e n a u k C r k v e k o j i j e jasno izražen
u p i s a n i m dokumentima. C r k v a ga svakome propovijeda i
oglasuje. T a j dio c r k v e n e m i s l i može s v a t k o u p o z n a t i . D o s t u p a n
2
O u l o z i B i b l i j e i P r e d a j e u B a z i l i j a v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu, 74. 75; 6.
P R U C H E , Basile, 136—154; J . C O M A N , Demonstration, 195. 196. 198—200; J . G R I B O -
M O N T , Esoterisme, 22. 40. 48. 49. 55; R P. C. H A N S O M , Basil, 241—255; B. S C H E -
V E , Basilius, 22—39.
3
O teološkom značenju doksologije u B a z i l i j a v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu,
143. 146. 154—156. 122. 133, B. P R U C H E , Basile, 45. 46. 81, Autour, 232; P. G A L T I E R
Esprit, 144. 145; J. G R I B O M O N T , Esoterisme, 53; B. B O B R I N S K O V , Liturgie, 18.
4
Duh Sveti, X X V I I , 66—67.
5
Složeno p i t a n j e B a z i l i j e v a p o i m a n j a »dogme« i »kerigme« istražuju: I I . D O R ­
R I E S , De Špiritu, 73. 75. 121—128; A. H E I S I N G , Heilige, 281—282. 115; B. P R U C H E ,
Basile, 91. 92. 123. 224—232; B. P R U C H E . Dogma, 257—262; J. G R I B O M O N T , Esote­
risme, 4 3 - 4 8 ; E . A . d e M E N D I E T A , P a i r , 129—131. 133—138; R . P . C H A N S O M ,
Basil, 249—250; P. C C H R I S T O U , Enseismemeiit, 86—98.
50
je krštenima, k a t e k u m e n i m a i p o g a n i m a B a z i l i j e , d a k l e , ono
n a z i v a k e r i g m o m što C r k v a o d svog n a u k a , m o r a l n i h i o b r e d ­
n i h p r o p i s a j a v n o i s p o v i j e d a . T u s e nema .što k r i t i Z a p i s a n o j e
u poznatim dokumentima.
Riječ d o g m a u B a z i l i j e v u se g o v o r u o d n o s i na ono što bi
s e d a l o n a z v a t i n u t a r n j i m c r k v e n i m životom. P o j a m j e d o g m e
v e o m a opsežan. U d o g m u s p a d a sav l i t u r g i j s k i život: o b r e d i ,
m o l i t v e i s a k r a m e n t i . Isto t a k o d o g m a obuhvaća v j e r s k e zasade
k o j e p r a t e s a k r a m e n t a l n i i l i t u r g i j s k i život. B a z i l i j e naglašava
d a d o g m e potječu o d A p o s t o l a , a l i n i s u zabilježene u S v e t o m
p i s m u . P o n e k a d i h nije moguće n i zapisati jer s u neizrecive.
U n e k u su r u k u d u h biblijskog slova. Dogme prenosi usmena
P r e d a j a . Obično se to z b i v a u k a t e h e z i za krštenike. N j i m a
se tumače dogme. U d o g m u može b i t i upućen samo krštenik.
Krštenik o d o g m a m a ne s m i j e g o v o r i t i . P r e d s t r a n c e m se o
d o g m a m a šuti. j e r n i s u izričito s p o m e n u t e u P i s m u n i t i p r o g l a ­
šene n a c r k v e n o m s a b o r u . D o g m a s e p r e n o s i u t a j n o s t i k o j a
j o j čuva svetost i priječi da dopre s v a k o m e do ušiju. I m a
d o g m a k o j e n e shvaćaju n i kršteni. T o s u v j e r s k e i s t i n e k o j e
s u k a o v r h u n c i teološke m i s l i pristupačne samo i z n i m n i m l j u d i ­
ma čista života, d u b o k e v j e r e i odličnog p o z n a v a n j a S v e t o g
D o g m u u v j e t u j e n a r a v v j e r e . Evanđeoske s u i s t i n e d u ­
h o v n e t v r d n j e . Hoće se v r e m e n a da se p r o n i k n e smisao d u h o v n e
riječi. To se postiže r a z m a t r a n j e m i m o l i t v o m što je n e p r o ­
v e d i v o u b u c i i v r e v i . Šutnja je u v j e t d u h o v n o g z r e n j a . Obični
život, p u n r a s t r e s e n o s t i i b r i g e z a z e m a l j s k o , n i j e p r i k l a d a n
z a d u b o k o r a z m a t r a n j e što g a traži d o g m a . P o j e d i n c i m o g u
doseći smisao dogme, a l i se čeka p r i k l a d n o v r i j e m e da se p r i ­
opći širokim s l o j e v i m a .
O d n o s između dogme i k e r i g m e u B a z i l i j a n i j e l a k o u t v r ­
d i t i . N a čas s e čini d a o n s m a t r a d a d o g m a , k a d s e n a k o n
d u g a razmišljanja s h v a t i , postaje u C r k v i k e r i g m o m . K a d s e
p o s t i g n e p u n a s p o z n a j a dogme, C r k v a j e p r o g l a s u j e k e r i g m o m
N a n o v o j k e r i g m i , i oko nje, niče d r u g a d o g m a k o j a opet traži
dugo v r i j e m e s a z r i j e v a n j a . K a t k a d i m a m o d o j a m d a j e p o
B a z i l i j u d o g m a široko zaleđe u k o j e m živi k e r i g m a . B e z dogme
b i k e r i g m a b i l a p r a z n a riječ i m r t v o slovo. D o g m a b i d a v a l a
k e r i g m i p r o s t o r a d a može p o s t o j a t i k a o spasonosni n a u k . K e -
r i g m u b i bez dogme b i l o nemoguće s h v a t i t i .
B a z i l i j e drži da d o g m a m o r a biti. u s k l a d u s P i s m o m i
k e r i g m o m . D o g m a j e tumač k e r i g m e . I z n a d j e k e r i g m e . P u n i j a
j e s p o z n a j a , a l i n i j e određena k a o k e r i g m a .
51
 N a t e m e l j u r a z l i k e između d o g m e i k e r i g m e m o ž e s e d o ­
n e k l e s h v a t i t i što je B a z i l i j e u p n e u m a t o l o g i j i s m a t r a o d o g ­
m o m , što k e r i g m o m . D o k B a z i l i j e piše g. 375. svoj spis, u
k e r i g m u o D u h u pripada vjerovanje da D u h nije stvoren, da
se ne s m i j e d i j e l i t i od O c a i S i n a i da je po n a r a v i svet. C r k v a
se je o t o m već i z j a s n i l a na a l e k s a n d r i j s k o j s i n o d i g, 382, O s t a l i
n a u k o D u h u B a z i l i j e , k a k o se čini, s m a t r a dogmom.- To se
p r v e n s t v e n o o d n o s i n a »istobitan« i p u n o , j a s n o i izričito p r i ­
z n a v a n j e božanstva D u h a S v e t o g a . T e k j e n a C a r i g r a d s k o m
s a b o r u taj d i o p n e u m a t o l o g i j e postao k e r i g m o m .
3. B a z i l i j e šuti o istobitnosti Duha
B i s k u p iz C e z a r e j e prešao je d u g p u t u razmišljanju o
D u h u . U n j e g o v o m se d j e l u naslućuju o d j e c i r a z v o j a u p n e u m a -
t o l o g i j i o d »tropika« d o p r e d C a r i g r a d s k i sabor. B a z i l i j e j e n a
početku" tražio d a p r a v o v j e r n i k o d s t r a n i u č e n j e o D u h u k a o
s t v o r e n j u . T k o t a k o m i s l i n i j e u C r k v e n o m zajedništvu. N o v i
j e k o r a k učinjen k a d s e z a p r a v o v j e r n o s t tražilo d a s e D u h u
p r i z n a s l a v l j e n j e s O c e m i S i n o m . Iz Mi 28,19 zaključivalo se
d a j e D u h s j e d i n j e n s O c e m i S i n o m . D u h p r i p a d a zajedništvu
O c a i S i n a . T o j e opet n o v i u v j e t z a i s p r a v n o s t u v j e r i . P o s l j e d ­
n j i je, z a B a z i l i j e v a života, d a s e D u h u i s k a z u j e j e d n a i i s t a
čast s O c e m i S i n o m . T k o t a k o v j e r u j e u D u h a , drži se p r a v o ­
vjernim.
B a z i l i j e j e stao n a p o s l j e d n j o j s t e p e n i c i . U s v o m e s p i s u
Oca i Sina naziva Bog , ali D u h u ne pridaje to ime n i t i za nj
7
u p o t r e b l j a v a »istobitan«. B a z i l i j e s e ustručava d a D u h a n a z o v e
B o g o m j e r z n a d a j e u P i s m i m a i P r e d a j i t o i m e pridržano
z a O c a . T o n e znači d a C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e D u h u p r i z n a ­
v a o božanstvo. V i d j e s m o d a j e o n g l a v n i b r a n i t e l j tog b o ­
žanstva u s u k o b i m a s p n e u m a t o m a š k o m z a b l u d o m . B a z i l i j e
je D u h a n a z i v a o , u s k l a d u s B i b l i j o m i P r e d a j o m , »božanskim«.
B a z i l i j e v stav p r e m a i s t o b i t n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m
k u d i k a m o j e složeniji. O d m a h t r e b a n a g l a s i t i d a j e B a z i l i j e
v j e r o v a o d a j e D u h »istobitan« O c u i S i n u . I p a k riječ » i s t o ­
bitan« n i j e h t i o p r i m i j e n i t i n a D u h a . N j e g o v s e teološki n a p o r
sastojao u t o m e d a nađe i z r a z k o j i m o ž e v a l j a n o n a d o m j e s t i t i
»istobitan«. B a z i l i j e j e o d a b r a o »istočastan« i »iste slave«. V i d ­
j e s m o da u čitavu d j e l u n a s t o j i d o k a z a t i da su u p n e u m a t o l o g i j i
»istobitan« i »istočastan« p r a v e istoznačnice. T v r d n j u je n a j ~
6 O etapama B a z i l i j e v e m i s l i , v i d i 13 P R U C H E , B a s i l e , 104—110.
7 Duh S v e l i , V I , 14; V I I I , 17—19.
52
p r i j e p r o v j e r i o n a p r i m j e r u S i n o v e i s t o b i t n o s t i i istočasnosti
u odnosu na Oca te je potom prenio na D u h a Svetoga.
B a z i l i j e s e t r u d i o d a B i b l i j o m i P r e d a j o m dokaže d a D u h u
p r i p a d a j e d n a k a čast i s l a v a k a o O c u i S i n u j e r s e t i m e p o k a ­
z u j e »istobitan«. Istočasnost s e t e m e l j i n a j e d n a k o s t i n a r a v i .
I s t o b i t n o s t d o l a z i do izražaja u istočasnosti. I p a k je n e o b i č n o
što je B a z i l i j e c i j e l o g a života o k l i j e v a o u. p o g l e d u p n e u m a t s k o g
»istobitan«. Z b o g t o g a j e n a p a d a n i tužen A t a n a z i j u . N o o n j e
i m a o pregršt r a z l o g a da se sustegne od riječi »istobitan«.
B a z i l i j e je b i o upućen u poteškoće i r a s p r a v e k o j e je i z a ­
z v a o N i c e j s k i »istobitan«. D o k piše Duha Svetoga j o š se u v i j e k
r a s p r a v l j a o t o m »istobitan«. B a z i l i j e j e s h v a t i o d a n i j e p r i ­
k l a d n o iste r a s p r a v e p r e n i j e t i n a D u h a . Teološka s u r a z g l a b a n j a
N i c e j s k o g »istobitan« v e ć i s c r p l a snage i z a m o r i l a d u h o v e .
C r k v u , podijeljenu na istobitnosti S i n a , nije trebalo razjediniti
i pitanjem istobitnosti D u h a .
B i s k u p j e i z C e z a r e j e u z t o d o b r o znao d a i m a bojažljivih
v j e r n i k a k o j i ć e j e d v a h t j e t i d a »istobitan« p r i h v a t e z a D u h a .
R i j e č s u teško u s v o j i l i z a S i n a . B i l o b i previše o d n j h tražiti d a
isto r e k n u z a D u h a , m a d a v j e r u j u d a j e D u h u božanskom
j e d i n s t v u . B a z i l i j e v o d i računa o t i m s l a b o s t i m a . N e želi zbog
riječi g u b i t i kršćane.
Isto t a k o B a z i l i j e bijaše s v j e s t a n d a a r i j e v c i čekaju z g o d n u
p r i l i k u d a g a p r o t j e r a j u i dočepaju s e n j e g o v e b i s k u p i j e . T i m e
b i n e s t a l o važne p r a v o v j e r n e u t v r d e . A k o o t v o r e n o i s t a k n e
i s t o b i t n o s t i D u h a , B a z i l i j e v i d i d a ć e m o r a t i u progonstvo. A l i
d o b r o C r k v e i v j e r n i k a traži d a b u d e n a o p r e z u i d a ostane
u s v o m b i s k u p s k o m g r a d u . I to B a z i l i j a s i l i da s p o m n j o m
p o s t u p a u pneumatološkim r a s p r a v l j a n j i m a . V a l j a n a d o d a t i
da B a z i l i j e nije htio da s m j e l i m t v r d n j a m a odbije p n e u m a t o -
m a h e . O n i , doduše, z a b a c u j u božanstvo D u h a S v e t o g a . N o B a z i ­
l i j e drži d a s e p r a v o v j e r n i n a u k m o ž e k a z a t i , a k o s e i n e u p o ­
t r i j e b i riječ »istobitan«.
R e c i m o također d a B a z i l i j e n i j e držao nužnim d a s e služi
s »istobitan« j e r u s v e z i s D u h o m riječ n i j e u p o t r i j e b i o ni
sabor u N i c e j i . B a z i l i j e j e t o l i k o poštivao N i c e j s k o v j e r o v a n j e
d a s e n i j e u s u d i o d a m u n a d o d a n o v i »istobitan«. M o ž e m o k o ­
načno naznačiti da je B a z i l i j a od »istobitan« odvraćalo i n j e ­
g o v o u v j e r e n j e da je »istobitan« još u v i j e k » d o g m a « , a ne
» k e r i g m a « . S m a t r a o je, d a k l e , d a n e m a p r a v a »istobitan« s t a v ­
ljati za mjerilo pravovjerja. Razumio je da treba vremena da
53
i z r a z postane zreo z a v j e r n i k e k a k o b i g a C r k v a m o g l a i z r i ­
jekom prihvatiti. T o m je sazrijavanju Bazilije svojom knjigom
mnogo pridonio , 8 m a l i s u j e t i j e k o m p o v i j e s t i r a z n o l i k o . N a v r h u n c u s u svoje
4. Pobožanstvenjenje
B a z i l i j e v a t v r d n j a : » E v o što n a m j e obećano: p o s t a t i B o g u
slični k o l i k o je m o g u ć e l j u d s k o j n a r a v i [. . . ] sličnost s B o g o m
i v r h u n a c želja, p o s t a t i b o g « zaslužuje da je s t a v i m o u šire
9
zaleđe j e r s e t a k o p o t p u n i j e m o ž e r a z u m j e t i n j e z i n s m i s a o .
U B a z i l i j e v o v r i j e m e općenito v l a d a u v j e r e n j e d a j e k r š ­
ćanin pobožanstvenjeni č o v j e k . K r i s t o v o o t k u p l j e n j e čovjeka,
n a s t a v l j e n o p o D u h u u C r k v i , n a z i v a l o s e teopojeza, teoza,
d e i f i k a c i j a i d i v i n i z a c i j a . Riječi b i s m o d o n e k l e m o g l i p r e v e s t i
s pobožiti, p o b o g o v i t i , pobožanstveniti i o b o g o t v o r i t i . B a z i l i j e
j e u s v o m u l o m k u j a s a n : p o s t a t i bog. T e m a j e č o v j e k o v e d e i f i -
k a c i j e v e o m a opširna . M i j e kušamo u k r a t k o i z r a z i t i .
10
P r i j e s v e g a v a l j a istaći d a s e d e i f i k a c i j a s m a t r a l a c v i j e ­
t o m i k r u n o m otkupiteljskog djela. A d a m je prije pada bio
božanstveni č o v j e k . Z a t o j e d e i f i k a c i j a i s t i n s k i č o v j e k o v p o z i v .
N i j e p r e m a t o m e čudno što j e t a k v a m i s a o u središtu otačkih
razmišljanja. D e i f i k a c i j a n i j e z a ondašnje v j e r n i k e i teologe
a p s t r a k c i j a , v e ć z b i l j a k o j a s e živi. T e o l o z i s u i z p o b o ž a n s t v e -
n j e n j a izvlačili s v o j e zaključke. A t a n a z i j e je, p r i m j e r i c e , d o ­
k a z i v a o Isusovo božanstvo i z činjenice što j e v j e r n i k d e i f i c i r a n :
K r i s t n e b i mogao d e i f i c i r a t i , d a n i j e B o g . Kapadočani s u
p o m o ć u iste s t v a r n o s t i utvrđivali opstojnost K r i s t o v e l j u d s k e
duše: k a d K r i s t n e b i i m a o duše, n e b i čitav č o v j e k b i o p o b o -
žanstvenjen. S a v je v j e r s k i život u č e t v r t o m stoljeću prožet
vjerom u deifikaciju. L i t u r g i j s k i su h i m n i uglavnom ispjevani
na tu temu.
T o j e t r a d i c i o n a l n o osvjedočenje i B a z i l i j e , k a k o naznači-
smo, p r e n i o u svoje d j e l o . Ponešto je, doduše, suzdržan p r i
u p o r a b i d e i f i k a c i j s k e t e r m i n o l o g i j e zato što m u s e činilo d a
nije u svemu b i b l i j s k a , a l i je u svom spisu isticao da D u h
o s t v a r u j e u kršćaninu d j e l o o b o g o t v o r e n j a .
3 O B a z i l i j e v o ] »ekonomiji« v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu, 27. 28. 139; H. D E H N -
HARD,Problem, 56; B. P R U C H E , Basile, 79—110; B. P R U C H E , Autour, 207. 208; Y.
C O U R T O N N E , Temoin, 166. 167; E. A. de M E N D I E T A , Pair, 129—133; S. G I E T ,
Idees, 296. 297; J. de G H E L L I N C K , Pairistique, 313—338.
9 Duh Sveti, I, 2; I X , 23.
10 o d e i f i k a c i j i v i d i J. G R O S S , Divinisation, 239—244. 339—350; K. H O L L , Am-
philochius, 123—125. 149; B. P R U C H E , Basile, 144. 151—153. 196—198. 203. 204. 217;
B. P R U C H E , Originalitć, 219—220; B. P R O U C H E , Aulotour, 213. 223. 224; P. B. F,
B I L A N I U K , Mystery, 337—359; J , H . D A L M A I S , Divinisation, 1376—1389; M . LOT-
- B O R O D I N E , Dćification.
54
T e m a Čovjekove d e i f i k a c i j e i m a d u g u p o v i j e s t . V e ć s u
grčki m i s l i o c i d e i f i k a c i j u držali c i l j e m l j u d s k o g o p s t a n k a . P o i ­
m i s l i učili da se č o v j e k t a k o pobožanstvenjuje što postaje
jedno s Bogom. L j u d s k i duh, podrijetlom iz Boga, poslije se
s m r t i p o n o v n o vraća u božanstvo. P o s t a j e d i o n i k o m B o ž j e
besmrtnosti.
S t a r i j e z a v j e t o t k l o n i o pobožanstvenjenje. Učio j e d a j e
č o v j e k posve različit o d B o g a i zato m u n e m a teopojeze.
Između B o g a i č o v j e k a n e m o ž e b i t i d o d i r a . B o g u s v e m u
n a d v i s u j e s t v o r e n j e . Č o v j e k može j e d i n o sličiti B o g u . T a j j e
n a u k klasično izražen u Post 1,26—27. N i N o v i z a v j e t n e u p o ­
t r e b l j a v a riječ teopojeza. I p a k s e služi i z r a z i m a k o j i s u j o j
v e o m a b l i z u . O v d j e p r i j e s v e g a m i s l i m o na 2 Pt 1, 4, Dj 17,28 i 1
I v 3 , 2 . S v i t i t e k s t o v i sadrže p o r u k u o č o v j e k u k o j i u K r i s t u ,
n
p o v j e r i i o t a j s t v i m a v j e r e , postaje s i n o m B o ž j i m . N a taj način
stječe u d i o u životu što g a j e d o n i o n a s v i j e t U t j e l o v l j e n i K r i s t .
Novozavjetna propovijed o novoporodu i obnovi nije daleko
o d d e i f i k a c i j s k e t e m e . Isto b i t r e b a l o reći z a b i b l i j s k i g o v o r
o v j e r n i k u , novom stvorenju i posinjenom Božjem djetetu.
I d e j u d e i f i k a c i j e m e đ u Očima p r v i u t e o l o g i j u u v o d e K l e -
m e n t A l e k s a n d r i j s k i (g. 150—215) i v e l i k i O r i g e n (g. 185—254).
Čovjeka, p o n j i m a , pobožanstvenjuje s p o z n a j a i l i g n o z a . T k o
savršeno p o j m i evanđeoski n a u k , taj j e d e i f i c i r a n . U s p o r e d o s
t a k v i m p o i m a n j e m d e i f i k a c i j e p o s t o j i mišljenje d a s e t e o p o j e z a
s a s t o j i od s u d j e l o v a n j a u božanskoj n e r a s p a d l j i v o s t i i b e s m r t ­
n o s t i k o j u j e U t j e l o v l j e n a Riječ uskrsnućem d a r o v a l a l j u d s k o j
n a r a v i . D e i f i c i r a t i , učiniti b e s m r t n i m i n e r a s p a d l j i v i m , u ono
v r i j e m e znači gotovo j e d n o t e isto. O d B o ž j i h s v o j s t a v a s t v o ­
r e n a n a r a v m o ž e p o s j e d o v a t i samo b e s m r t n o s t i n e r a s p a d -
ljivost.
N a u k o pobožanstvenjenju posebice je nazočan u istočnih
O t a c a . O n i s u u n j e m u n e k a k o saželi c j e l o k u p n u kršćansku
misao. Obogotvorenjem su o b u h v a t i l i v j e r u u i s k o n s k u dobrotu
s t v o r e n j a . Č o v j e k s e može pobožiti j e r j e s t v o r e n d o b r i m . O c i
s u s m a t r a l i d a j e božansko T r o j s t v o i s t i n s k i t v o r a c teopojeze
kojoj je s v r h a čovjekov povratak O c u po S i n u u D u h u Svetom.
S i n j e o s t v a r i o d j e l o teopojeze u t j e l o v l j e n j e m , m u k o m i u s k r s ­
nućem. K a o G o s p o d i n s u v e r e n o p r e d v o d i d e i f i k a c i j u . D u h j e
S v e t i p o m a z a o K r i s t a d a b i izvršio čin o b o g o t v o r e n j a . O d K r i -
11
2 Pt 1, 4; »Time smo o b d a r e n i d r a g o c j e n i m , najvećim obećanjima, da po
n j i m a postanete zajedničari božanske n a r a v i (. . .)«. Dj 17, 28: »Njegov smo čak i
r o d « . 1 Iv 3, 2: »(. . .) s a d smo djeca Božja (. . .) k a d se očituje, b i t ć e m o njem«*
slični ( . . . ) « « '
55
s t o v a uskrsunuća C r k v a j e u v e d e n a u d e i f i k a c i j s k u p o v i j e s t .
D u h s e n j o m e služi d a b i p o s a k r a m e n t i m a dovršio d j e l o p o ­
svećenja. D e i f i k a c i j a j e konačni c i l j p o v i j e s t i i o p s t a n k a . O č e ­
k i v a n o n o v o nebo i n o v a z e m l j a p o s e b n i s u n a z i v i z a d e i f i k a -
c i j s k i čin blažene T r o j i c e .
O b o g o t v o r e n j e s e n e d a l a k o d e f i n i r a t i . Kršćanin, s v a k a k o :
o t k l a n j a grčku m i s a o d a j e d i v i n i z a c i j a p o t p u n o izjednačenje
čovjeka s B o g o m . Stvorenje ne može b i t i B o g u jednako. Može
m u samo sličiti. D e i f i k a c i j a j e u s p o s t a v a sličnosti k o j u j e p o s j e ­
dovao A d a m . Čovjek u d e i f i k i c a j i d o b i v a po m i l o s t i udio u
s v o j s t v i m a što i h B o g i m a p o n a r a v i : u m u d r o s t i , l j u b a v i , s l o ­
b o d i od s t r a s t i , n e r a s p a d l j i v o s t i i b e s m r t n o s t i . Č o v j e k se pre-
o b r a z u j e u s l i k u U t j e l o v l j e n e Riječi i t a k o postiže B o ž j e p o s i -
naštvo k o j e ga čini božanstvenim.
B a z i l i j e u svom spisu taj n a u k pretpostavlja poznatim.
S n e k o l i k o p o j e d i n o s t i t o m p o i m a n j u d e i f i k a c i j e daje v l a s t i t i
pečat. T a k o j e više o d o s t a l i h i s t i c a o u l o g u D u h a . N a t o j e bio
n a v e d n pneumatomaškim r a s p r a v a m a . Držao j e d a D u h obogo-
t v o r u j e s v o j o m nazočnošću u v j e r n i č k o j duši. Iz te je činjenice
zaključio: a k o D u h d e i f i c i r a , znači d a j e B o g . D u h n e b i mogao
d e i f i c i r a t i , k a d b i bio s t r a n i tuđ B o g u .
B a z i l i j e s m a t r a da je obogotvorenje moguće jer je čovjeku
u n a r a v usađeno d a teži z a B o g o m , v r h o v n i m d o b r o m i n a j -
uzvišenijom l j e p o t o m . D u h vrši d e i f i k a c i j u k a d s e č o v j e k u s ­
t r a j n o m a s k e z o m očisti o d g r i j e h a , n a d v l a d a s t r a s t i i postane
k r e p o s t a n . D e i f i k a c i j a se, po B a z i l i j u , sastoji u m o t r e n j u , p r i ­
s n o s t i i p r i j a t e l j s t v u s B o g o m . Duša t r e b a n a z e m l j i živjeti
n e b e s k i m životom. O n a t o postiže k a d j e D u h u v e d e u s p o z n a j u
božanskih t a j n a . Savršeno p o z n a v a n j e B o g a p r e o b r a z u j e i o b o -
gotvoruje. U r a n j a n j e u Božja otajstva s v r h a je čovjekova ze­
maljskog i nebeskog opstanka. P o t p u n a spoznaja u v o d i u k o ­
načnu d e i f i k a c i j u .
5. Bazilijev nauk o Duhu i Carigradski sabor
C a r i g r a d s k i sabor o d g . 381. i z n i m n o j e značajan z a p o v i ­
jest t r o j s t v e n e dogme. T a j j e S a b o r p o t v r d i o N i c e j s k o v j e r o ­
v a n j e . S C a r i g r a d s k i m je s a b o r o m k o n a č n o riješen s p o r o p o l o ­
žaju S i n a u B o g u . A r i j e v s t v o j e n a p o k o n s v l a d a n o . Isto t a k o n a
S a b o r u j e nađeno rješenje z a p i t a n j e D u h a S v e t o g a . Izražaj
što g a j e t r o j s t v e n o o t a j s t v o d o b i l o n a t o m S a b o r u n a s n a z i
56
j e d o d a n a s . P r i h v a ć a j u g a sve kršćanske v j e r o i s p o v i j e s t i . T a k o
j e C a r i g r a d s k i s a b o r z a i s t a opći s a b o r . 12
Teološki d o p r i n o s C a r i g r a d s k o g s a b o r a n a l a z i se u n j e g o v o j
p n e u m a t o i o g i j i . Rečenice k o j e se u C a r i g r a d s k o m v j e r o v a n j u
odnose n a D u h a S v e t o g a n a d o p u n j u j u N i c e j s k o v j e r o v a n j e . R e ­
d o v i t o se drži da je u t i m rečenicama očit u t j e c a j B a z i l i j e v e
pneumatologije. Bez B a z i l i j a nauk se Carigradskog sabora ne
d a z a m i s l i t i . I s t i n a j e d a C r k v a o d s v o j i h početaka v j e r u j e u
D u h a i živi o d n j e g o v e m i l o s t i , a l i z a s a b o r s k u p n e u m a t o l o g i j u
n a j p r e s u d n i j a s u desetljeća što p r e t h o d e C a r i g r a d s k o m s a b o r u .
U t i m je desetljećima B a z i l i j e , bez s u m n j e , najvažnija ličnost u
istočnoj C r k v i . O n , doduše, n i j e doživio S a b o r , a l i s u s a b o r s k i
O c i u g l a v n o m n j e g o v i p r i j a t e l j i i učenici. T o posebice važi z a
dvojicu saborskih predsjednika, Melecija Antiohijskog i G r g u ­
r a N a z i j a n s k o g . M i s l i z a k o j e s e B a z i l i j e b o r i o čitava života p o
n j e g o v i m s u p r i j a t e l j i m a b i l e nazočne n a S a b o r u i n a n j e m u
iz vo je vale pobjedu. 13
P r o m o t r i m o l i u k r a t k o s a b o r s k i n a u k , n i j e teško u s t a n o v i t i
k o l i k o C a r i g r a d s k i s i m b o l prožima B a z i l i j e v a p n e u m a t o l o g i j a .
S a b o r n a j p r i j e v e l i o D u h u d a j e Gospodin. I s t i n a j e d a n e u p o ­
t r e b l j a v a ho Kyrios (Gospodin), v e ć se služi s to Kyrion. T i m e
s e v a l j d a v o d i l o računa o t o m d a j e » G o s p o d i n « n a z i v z a J a h v e a
i I s u s a K r i s t a . O c i s u n e o d r e đ e n i m članom h t j e l i reći d a D u h
p r i p a d a u k a t e g o r i j u o n i h k o j i s u »Gospodari«. T a k o j e o t k l o ­
n j e n a pneumatomaška z a b l u d a o D u h u k a o s t v o r e n j u . D u h u
priliči g o s p o d o v a t i , n e služiti. D u h j e » G o s p o d i n « . S a b o r , d a k l e ,
D u h a časti n a s l o v o m k o j i j e v l a s t i t z a O c a i S i n a . T i m e je,
d r u g i m riječima, naznačeno d a D u h i m a božansku n a r a v i
dostojanstvo.
S a b o r s k i d o k u m e n t D u h a p r o g l a s u j e » ž i v o d a j n i m « . T o znači
d a D u h d a j e život, a n e d a g a p r i m a . Z a c i j e l o s e »živodajni«
o d n o s i n a m i l o s n i i božanski život. S a b o r uči d a j e t o m životu
i z v o r i v r u t a k D u h S v e t i . N a z n a k u d a D u h »izlazi i z Oca«
S a b o r s i g u r n o p r e u z i m a iz Iv 15,26 i 1 Kor 2,12. Očito je da su
saborski O c i tu i z r e k u u p e r i l i p r o t i v pneumatomaha za koje
D u h p o t j e č e i z s t v o r e n e n a r a v i . O t a c je, p o S a b o r u , počelo z a
D u h a . D u h ne dolazi iz stvorenja, već iz Boga.
S a b o r n a d a l j e z a D u h a kaže d a m u s e » k l a n j a m o « i d a g a
»slavimo« z a j e d n o s O c e m i S i n o m . I z r e k a n e m a i z r a v n a u p o -
O značenju C a r i g r a d s k o g sabora v i d i I. O. de U R B I N A , Nicee, 188—189; A. M.
12
R I T T E R , Konstantinopel, 295—303; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 5 ; J . D A N I f i L O U , L e
I V e n i e siecle, 1. 7. 51.
13
B a z i l i j e v d o p r i n o s s a b o r s k o j p n e u m a t o i o g i j i ističu H , D O R R I E S , D e Špiritu,
174, 175; H. D O R R I E S , Basilius, 141—143; B. P R U C H E , Basile, 81. 109,
rišta u B i b l i j i . V j e r o j a t n o je najvažnija točka s a b o r s k e p n e u - p a k z n a m o d a j e t o b i b l i j s k o mjesto ishodište čitave B a z i l i j e v e
m a t o l o g i j e . U s i m b o l u se »istobitan« ne u p o t r e b l j a v a n i t i se m i s l i o D u h u . Isto t a k o S a b o r j e n e o v i s a n o B a z i l i j e v o j t v r d n j i
D u h i z r i j e k o m n a z i v a B o g o m . Čini s e d a t o nadomješta »sukla- d a s e v j e r n i k o n a k o krštava k a k o v j e r u j e ; d a B o g a s l a v i k a k o
n j a t i se« i »suslaviti«. V j e r n i k se u bogoslužju D u h u k l a n j a je kršten i k a k o v j e r u j e . U B a z i l i j a su najuže v e z a n i k r s t , v j e r a
i s l a v i ga s Ocem i S i n o m jer D u h i m a istu n a r a v kao druge i s l a v l j e n j e B o g a . I p a k m o r a m o reći da se s a b o r s k a p n e u m a t o ­
d v i j e božanske Osobe. D u h zaslužuje p o k l o n s t v o i s l a v u zato l o g i j a u s v i m s v o j i m točkama n a l a z i u B a z i l i j e v u s p i s u Duh
što je j e d n a k o B o g k a o O t a c i S i n . S l a v a i čast što je kršćanin Sveti, T i m e j e B a z i l i j e z a i s t a zadužio t r o j s t v e n u t e o l o g i j u .
i s k a z u j e D u h u j e d n a j e t e i s t a s a s l a v o m i čašću k o j u p r i k a ­
z u j e O c u i S i n u . Istočasnost j e s i n o n i m z a i s t o b i t n o s t . I s t o b i t -
nost se p r i z n a j e k r o z j e d n a k o s t časti.
C a r i g r a d s k o v j e r o v a n j e , oslanjajući se na 2 Pt 1,21, n a p o ­
k o n v e l i za D u h a da je »govorio po prorocima«. T i m e se htjelo
reći d a D u h i m a u d j e l a u nadahnućima k o j i m a j e Riječ o b d a ­
ri v a l a p r o r o k e . I to je p o s e b n i način g o v o r a o božanstvu D u h a .
D u h j e zajedno s R i j e č j u n a d a h n i t e l j p r o r o k a . 1 4

O z n a k e s a b o r s k e p n e u r n a t o l o g i j e n i j e teško r a s p o z n a t i .
15

O c i s u s e držali s v e t o p i s a m s k e m i s l i . S v j e s n o j e n i s u h t j e l i
proširivati i n a d o p u n j a t i . I z o s t a v i l i su »istobitan«. N i s u se p o ­
služili n i riječju B o g . T a k o s u p o s t u p i l i j e r s u v o d i l i b r i g u
o e v e n t u a l n o m s p o r a z u m u s p n e u m a t o m a s i m a . S t o g a su o s t a ­
v i l i p o s t r a n i i z r a z e k o j i s u najviše s m e t a l i E u s t a t i j e v e pristaše.
B i r a l i s u blaže riječi, a l i u n a u k u n i s u n i m a l o popuštali. B l a ­
gost i z r a z a n i j e b i l a z a p n e u m a t o m a h e p r e p r e k a d a shvate
k a k o j e n j i h o v a p n e u m a t o l o g i j a osuđena. Z a t o s u C a r i g r a d n a ­
p u s t i l i i p r i j e svršetka s a b o r s k i h s j e d n i c a .
Saborska je pneumatologija u cjelini b l i z u B a z i l i j e v u uče­
n j u . V i d i s e t o o t u d što s u s a b o r s k i O c i p o s t u p i l i k a o i B a z i ­
l i j e k a d je riječ o p n e u m a t s k o m »istobitan« i n a z i v u » B o g « .
U C a r i g r a d s k o m se v j e r o v a n j u s izričajima »živodajni« i » g o ­
v o r i o po prorocima« s t a v l j a n a g l a s a k , k a o i u B a z i l i j a , na djelo
D u h a , d o k se o n j e g o v u položaju u B o g u g o v o r i m a n j e . T e o l o ­
g i j a k o j a se n a l a z i i z a »suklanjati se« i »suslaviti« v e z a n a je
s a središnjom B a z i l i j e v o m pneumatološkom m i s l i o s i n o n i m n o -
s t i između »istobitan« i »istočastan«.
N e k o l i k o točaka B a z i l i j e v e p n e u r n a t o l o g i j e n e n a l a z i m o u
C a r i g r a d s k o m vjerovanju . Sabor je izostavio naravno zajed­
1 8

ništvo D u h a s O c e m i S i n o m što je B a z i l i j e r a d o isticao u

s v o m e d j e l u . C a r i g r a d s k i s e s i m b o l n e p o z i v a n a M i 28,19. M i

14
O pneumatoiogiji Carigradskog sabora v i d i I. O. de U R B I N A , Nicee, 193—205;
A. M. R I T T E R , Konstantinopel, 296—303
15 O tome potanje u J . N . D. K E L L Y . Aitkristliche, 333—339; A . M . R I T T E R ,
Konstantinopel, 295. 296.
i« To posebice ističe H. D O R R I E S . De Špiritu, 174—175; Basilius, 141—143.

58 59
P R I J E V O D
 1

Predgovor: v a l j a ispitati i najsitnije dijelove

govora o B o g a

1. B r a t e A m f i l o h i j e !
D r a g a m i i o d s v e g n a j časni j a g l a v o , p o h v a l i h t v o j u želju
z a z n a n j e m i r a d i n o s t značaja . N a d a s v e p a k uživah u p o m -
1

n o s t i i t r i j e z n o s t i t v o j e m i s l i k a d držiš d a n i j e d n a riječ što

s e nužno p r i g o v o r u u p o t r e b l j a v a o B o g u n e s m i j e o s t a t i bez
provjere . J e r si k a k o treba razumio Gospodinovu opomenu
2

da »tko m o l i , d o b i v a i t k o traži, nalazi« (Lk 11, 10), čini mi se

d a b i skladnošću traženja n a o d g o v o r p o t a k n u o i n a j v e ć e g
oklijevaoca.
U tebe me još više to z a d i v l j u j e što ne postavljaš p i t a n j a ,
k a o većina danas, d a b i kušao, v e ć j e d i n o d a b i našao što j e
z a p r a v o i s t i n a . V e l i k o je, z a i s t a , d a n d a n a s o b i l j e doušnika 3

i o n i h što nas n e p r e s t a n c e z a p i t k u j u . A l i j e zato v e o m a teško

naići n a dušu k o j a l j u b i z n a n j e i traži i s t i n u d a s e izliječi
od neznanja. P i t a n j a m n o g i h , poput lovačke z a m k e i ratne
zasjede, u s e b i k r i j u d o b r o smišljenu v a r k u . O n i n e iznose
p i t a n j a d a b i i z n j i h i z v u k l i k a k v u k o r i s t nego d a b i tobože
i m a l i , ako ne d o b i j u odgovore u s k l a d u s v l a s t i t o m požudom,
pravedan povod za rat.
2. A k o se » b e z u m n i k u v e ć i p i t a n j e u b r a j a u mudrost«
(Izr 17,28), k o l i k o m ćemo t e k c i j e n o m c i j e n i t i p a m e t n a s l u ­
šatelja što ga p r o r o k pridruži » d i v n o m savjetniku« (Iz 3,3)?
Zaista je pravedno da ga udostojimo svake hvale, da ga tje­
ramo naprijed, da budemo dionici njegova m a r a i da mu
u s v e m u pomažemo d o k h r l i z a savršenosti. N i j e , n a i m e ,
o z n a k a lijenčina u v j e r i nego upućenika u s v r h u našega p o z i v a

1
A m f i l o h i j e n a m je već poznat. V i d i Uvod, I, 1 ( b i l j . 6).
2
B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ Bog s članom i bez člana. S članom Bog (lio The
os) r e d o v i t o znači B o g a O c a . B e z člana Bog (Theos) izražava Božju s u p s t a n c i j u . U
t o m s m i s l u riječ se p r i m j e n j u j e i na S i n a .
3
Naznačili s m o mučne o k o l n o s t i u k o j i m a je B a z i l i j e pisao svoje d j e l o . V i d i
U v o d , II (Prilike u kojima spis nastaje).

63
da g o v o r o B o g u ne slušaju površno, već da n a s t o j e istražiti
s m i s a o s k r i t u s v a k o j riječi i s v a k o m s l o g u . E v o šta n a m je
o b e ć a n o : p o s t a t i B o g u slični k o l i k o j e m o g u ć e l j u d s k o j n a ­
r a v i . Sličnosti p a k bez spoznaje n e m a , a s p o z n a j a i z v i r e i z
4 pružiti d o s t a t a n d o b i t a k . S t o g a ć u » s n j i m « , » s D u h o m S v e ­
p o d u k a . N o g o v o r j e počelo podučavanja. D i j e l o v i s u g o v o r a
s l o g o v i i riječi. P r e m a tome, i s p i t i v a n j e s l o g o v a n i j e i z v a n
c i l j a . M o g l o b i s e k o m e učiniti d a p i t a n j a zaslužuju d a i h
z a n e m a r i m o j e r s u m a l e n a . N a p r o t i v ! J e r j e i s t i n u teško d o ­
hvatiti, posvuda za njom valja tragati. A k o naime napredo­
v a n j e u pobožnosti k a o i u vještinama raste v e o m a p o l a k o ,
uvođenici u s p o z n a j u n e s m i j u ništa z a n e m a r i t i j e r t k o p r e z r e
početna s l o v a k a o m a l e n a , n i k a d a neće doseći v r h u n c e m u d ­
rosti.
Da i ne d v a su s l o g a , i p a k na j odlični] e d o b r o , i s t i n a , i
k r a j n j i međaš z l a , laž, često s u sažeti u t i m m a l i m riječima.
A l i što t u g o v o r i m ? T k o b i s a m o g l a v o m dao z n a k , u s v j e ­
dočenju z a K r i s t a , s m a t r a l o s e d a j e i s p u n i o s v u pobožnost.
A k o j e t o t a k o , k o j a j e o d riječi o B o g u t a k o sićušna d a j o j ,
b i l a d o b r a i l i ne, u s v a k o m slučaju n e p r i p a d a v e l i k o z n a ­
čenje? Budući d a i z Z a k o n a neće n e s t a t i n i j e d a n j o t a n i t i k o j i
z a r e z (Mt 5,18), k a k o b i o n d a m o g l a p o s t o j a t i z a nas mogućnost
da i n a j s i t n i j e m i m o i đ e m o ?
S t o s i o d m e n e zatražio d a p r o s u d i m , i s t o d o b n o j e m a l e n o
i v e l i k o . S o b z i r o m na kratkoću p r e d m e t a , m a l e n o je i stoga
možda p r e z r i v o ; s n a g o m p a k o n o g čega j e z n a m e n , o d i s t a j e
v e l i k o . Sliči gorušici k o j a j e doduše n a j m a n j e m e đ u s u h i m
s j e m e n j e m (Mt 13, 31—32), a l i a k o j o j se iskaže p o t r e b n a
n j e g a u z r a s t a d o z a v i d n e v i s i n e j e r r a z v i j e u s e b i usađenu
moć.
A k o se t k o s m i j e gledajući naše b l e b e t a n j e — izražavam
se sa p s a l m i s t o m (Ps 118,85) — o s l o g o v i m a , n e k z n a da će sa
s m i j e h a u b r a t i j a l o v p l o d . M i i p a k , n e predavši s e l j u d s k i m
p r i j e k o r i m a i ne podlegnuvši n j i h o v u p r e z i r u , s istraživanjem
n e ć e m o p r e s t a t i . P o s v e s a m d a l e k o od t o g cl a b i h se t i h
čestica k a o n e z n a t n i h s t i d i o . S a m s e b i ć u čestitati k a o o n o m
5
k o j i j e m n o g o z a v r i j e d i o a k o d o s e g n e m i tisući dio n j i h o v e
v r i j e d n o s t i . B r a t u p a k k o j i s n a m a traži v e l i m d a o t u d n i j e
izvukao neznatnu korist.
4
Tu smo rečenicu s t a v i l i u šire zaleđe u U v o d , I V , 4.
5
B a z i l i j e m i s l i p r i j e svega na d o k s o l o e i j s k e »sa«, »po«, »u«, »i«. Iz čitava se
njegova s p i s a v i d i značenje t i h riječci. Može se bez p r e t j e r i v a n j a reći da su one u
središtu p o z o r n o s t i j e r se n j i m a i z r a z u j e položaj S i n a i D u h a u B o ž j e m o t a j s t v u ,
64
V i d i m , d a k l e , d a j e u m a l i m riječima s k r i v e n v e l i k okršaj
te s n a d o m u n a g r a d u ne izmičem n a p o r a , U v j e r e n s a m da će
i z l a g a n j e i m e n i osobno b i t i p l o d o n o s n o i da će slušaocima
tim«, r a z u m i j e se, p r i s t u p i t i tumačenju. I ako želiš da k r e n e m
n a p u t r a s p r a v l j a n j a , u k r a t k o ć u s e o s v r n u t i n a začetak r a s ­
prave.
3. D o k s a m se n e d a v n o m o l i o s n a r o d o m i na d v a načina
završavao s l a v o s p j e v B o g u O c u — j e d n o m »sa S i n o m « i »sa
6
S v e t i m D u h o m « , d r u g i p u t »po Sinu«, » u D u h u S v e t o m « , n e k i
od nazočnih prosvjedovaše i g o v o r a h u da se služimo čudnim
i u z t o međusobno s u p r o t n i m riječima. T i s i p r v o t n o i z k o r i s t i
z a t e l j u d e i l i , a k o s u s k r o z neizlječivi, z b o g s i g u r n o s t i o n i h
7
što ih sreću, tražio da se iznese j a s a n n a u k o s m i s l u sadržanu
u t i m s l o g o v i m a . U i z l a g a n j u b i t ćemo k r a t k i k a k o je to
m o g u ć e o n i m a što se složiše s o b z i r o m na p o s t a n a k n j i h o v a
raspravljanja.
II
Ishodište heretičkih z a n i m a n j a za slogove
4. Cjepidlačenje h e r e t i k a s o b z i r o m na slogove i riječi
8
n i j e nešto b e z a z l e n o k a k o b i n e t k o m o g a o p o m i s l i t i . O n o n e
v o d i m a l o m z l u , već s k r i v a d u b o k i mračan n a u m p r o t i v
p r a v e v j e r e . S v i m s i l a m a nastoje d o k a z a t i d a O c a , S i n a i
D u h a S v e t o g a r a z n o l i k o i z g o v a r a m o , d a b i t i m e tobože s t e k l i
l a k d o k a z k a k o s u različiti i s o b z i r o m n a n a r a v . Drže s e p r i
t o m d r e v n e m i s l i što j e iznađe A e c i j e , p r e d s t o j n i k t e s l j e d b e .
9
O n n a p i s a n e g d j e u s v o j i m p i s m i m a : »Što j e p o n a r a v i n e ­
slično, neslično se i i z g o v a r a . I o b r a t n o . Što se neslično izriče,
i po n a r a v i je neslično«. A e c i j e u p o t v r d u svoje riječi n a v e d e
A p o s t o l a k o j i v e l i : »Jedan je B o g O t a c , iz koga je sve. I j e d a n
je G o s p o d i n Isus K r i s t , po kome je sve« (1 Kor 8,6). A e c i j e
zaključi: odnos k o j i v l a d a m e đ u riječima, v r i j e d i i z a n a r a v i
6
Značenje slavospjeva i l i doksologije za B a z i l i j e v nauk o D u h u već i s t a k o s m o .
V i d i Uvod, I V , 1.
7
Riječ je o p n e u m a t o m a s i m a . U s p . Uvod, I, 4C; I I I , 1.
8
B a z i l i j e prvenstveno m i s l i na anomejce. V j e r o j a t n o uključuje arijevce i pnen-
matomahe. V i d i Uvod, I, 4 A i C.
9
O A e c i j u , u s p . Uvod, I, 4 A i C
65
naznačene riječima. No izričaj po kome nesličan je I z r i č a j u iz
koga. S i n je, d a k l e , O c u nesličan . 10
P r e m a tome, i z t e z a b l u d e d o l a z i b r b l j a r i j a naših p r o t i v n i k a
o riječima što su o v d j e u p i t a n j u . Polazeći o t u d , B o g u O c u
p r i d j e v a j u k a o zasebno vlasništvo i z koga. B o g u S i n u o d r e -
diše po kome, D u h u S v e t o m u kome. T v r d e da se t a k v a u p o ­
r a b a p r i j e d l o g a n i k a d n e m i j e n j a k a k o b i , r e k o h , različitim
i z g o v a r a n j e m došla d o izražaja i r a z l i k a u n a r a v i . A l i s e i p a k
n e d a s a k r i t i d a n a d m u d r i v a n j e m o k o riječi n a s t o j e očuvati
s n a g u svoje k r i v e n a u k e . P o n j i m a i z koga označuje S t v o r i ­
t e l j a , p o kome s l u g u i l i s r e d s t v o , u kome v r i j e m e i l i m j e s t o .
T o zato čine d a S i n a , S t v o r i t e l j a S v e m i r a , n e b i s m o s m a t r a l i
išta časnijim o d s r e d s t v a t e d a b i b i l o j a s n o k a k o D u h S v e t i
bićima ništa više ne p r i d o n o s i , o s i m m j e s t a i v r e m e n a .
III
Umjetna primjena prijedloga dolazi iz svjetovne
mudrosti
5. Z a c i j e l o je ove l j u d e z a v e l o u tu z a b l u d u mišljenje
s v j e t o v n i h m u d r a c a k o j i iz čega i po čemu p r i d i j e l i s e z b i l j a m a
o d v o j e n i m po n a r a v i . F i l o z o f i , n a i m e , s m a t r a j u da iz čega
označuje t v a r , p o čemu s r e d s t v o i l i , općenito, službu. Još t o č ­
n i j e —• ta ništa ne priječi da sažmemo s a v n a u k f i l o z o f a te
u k r a t k o dokažemo s v o j i m p r o t i v n i c i m a n j i h o v u n e s p o j i v o s t s
i s t i n o m k a o i n e s k l a d sa s a m i m m u d r a c i m a — oni što se
posvetiše i s p r a z n o j f i l o z o f i j i , r a z n o l i k o tumače n a r a v u z r o k a
i d i j e l e je na z a s e b n a značenja. T a k o g o v o r e o začetnim
u z r o c i m a , o suradničkim i l i suuzročnim t e o o n i m a bez k o j i h
ne m o ž e ništa o p s t o j a t i .
S v a k o m uzroku, naravno, dodjeljuju vlastiti naziv te se
stoga drukčije označuje činitelj, drukčije oruđe. Drže da
t v o r c u o d g o v a r a od koga. S p r a v o m se, kažu, v e l i da je k l u p a
načinjena od s t o l a r a . S r e d s t v u , po n j i m a , p r i p a d a po čemu:
p o s r e d s t v o m b l a n j e , s v r d l a i o s t a l o g oruđa. Slično iz čega
s m a t r a j u s v o j s t v e n i m z a t v a r : p r e d m e t j e i z d r v e t a . Izričaj
10
To je a n o m e i z a m . V i d i Uvod, I, 4 A.
66
prema čemu naznačivao bi zamišljeni n a c r t i l i r u k o t v o r č e v
v a n j s k i u z o r a k . R u k o t v o r a c , n a i m e , n a j p r i j e nariše p r e d m e t u
p a m e t i t e predodžbu p r o v o d i u djelo, i l i p a k gledajući n a v e ć
izrađeni p r i m j e r a k posao u p r a v l j a p o u z o r u n a n j . P o s u d u
m u d r a c a radi čega se o d n o s i na c i l j : k l u p a je načinjena radi
k o r i s t i l j u d i . U čemu naznačivalo b i v r i j e m e i l i m j e s t o . K a d j e
n a s t a l o ? U ono v r i j e m e . G d j e ? U t o m m j e s t u . Te d a t o s t i , d o ­
duše, n a s t a l o m ništa ne p r i d o n o s e , a l i se bez n j i h ništa ne
čini. R a d n i c i m a je p o t r e b n o mjesto i v r i j e m e .
To su naučili naši p r o t i v n i c i i t o m e se diviše. Zapažanja
ništavne i i s p r a z n e p r i j e v a r e prenose na j e d n o s t a v n i i p r i ­
1 1
p r o s t i n a u k o D u h u d a b i Boga-Riječ u m a n j i l i , a D u h a S v e t o g a
z a b a c i l i . Izričaj što ga p o g a n i pripisaše oruđu bez duše i l i
podložnoj i posve n i s k o j službi, m i s l i m na po čemu, o v i l j u d i
ne oklijevaju prenijeti na Stvoritelja Svemira. M a d a su krš­
ćani, n e s t i d e s e d a riječi »pila« i l i »čekić« pripišu S t v o r i ­
t e l j u svega stvorenoga.
IV
Pismo upotrebljava prijedloge bez ikakve razlike
6 . M i p r i z n a j e m o d a s e riječ i s t i n e često služi t i m čestica­
m a . I p a k o s p o r a v a m o d a s l o b o d a D u h a n a b i l o k o j i način r o ­
buje uskogrudnosti poganskih mudraca, već p r e m a p r o m j e n i
p r i l i k a i u s k l a d u s p o t r e b a m a m i j e n j a izričaje. Iz čega ne z n a ­
č i u v i j e k t v a r , k a k o s e čini f i l o z o f i m a , nego P i s m o k u d i k a m o
uobičajenije taj i z r a z u p o t r e b l j a v a z a V r h o v n i U z r o k . E v o n e ­
k o l i k o p r i m j e r a : »Jedan B o g iz k o g je sve« (1 Kor 8, 6); »sve je
iz B o g a « (1 Kor 11, 12). A l i riječ se i s t i n e često služi t i m i z r a ­
z o m i za t v a r . O n a na p r i m j e r kaže: » K o v č e g ćeš načiniti iz
n e i s t r u n j i v a drva« (Post 6, 14); »svijećnjak ćeš n a p r a v i t i iz
čista zlata« (Izl 25, 31); »prvi je č o v j e k iz z e m l j e , zemljan« (1
Kor 15, 47); »ti si k a o i ja o b l i k o v a n , iz gline« (Job 33, 6).
11
B a z i l i j e se negativno izražava o f i l o z o f i j i . O n a je »ništavna i i s p r a z n a p r i j e ­
vara«. I p a k u s v o m d j e l u često posiže za f i l o z o f s k i m m i s l i m a . S v o j e j e , doduše,
d o k a z i v a n j e prvenstveno gradio n a B i b l i j i i P r e d a j i , a l i n i f i l o z o f i j u n i j e z a n e m a r i ­
vao. P r i t o m n i j e s l i j e d i o n e k i određeni sustav, već j e d o b r o u z i m a o gdje g a j e
n a l a z i o . No B a z i l i j e v u u p o t r e b u f i l o z o f s k i h zasada još 1 reba istražiti. T a j posao n i i e
o b a v l j e n . U s p . H . D E H N H A R D , Problem; TI. A . \ V O L F S O N , Philosophy, 333—346;
J C O M A N , Demonstration, 200—202; B. P R U C H E , Basile, 9—15; 154—168. 169—178.
67
 Naši p r o t i v n i c i , r e k o s m o , k a k o b i d o k a z a l i različitost n a ­
r a v i , postaviše z a k o n d a taj izričaj o d g o v o r a isključivo O c u .
O d m u d r a c a , doduše, preuzeše osnove s v o g a p o i m a n j a , a l i i h
i p a k u s v e m u ne poslušaše d o s l o v n o , v e ć po n j i h o v o j o d r e d b i
S i n u d o d i j e l i s e n a z i v »sredstva«, D u h u »mjesta«. S t o g a g o v o r e :
u D u h u , p o S i n u . B o g u p r i p i s u j u i z koga, a l i p r i t o m n e slijede
f i l o z o f e nego se, v e l e , v o d e a p o s t o l s k i m n a č i n o m g o v o r a j e r j e
p i s a n o : »Iz njega ste vi u K r i s t u Isusu« (1 Kor 1, 30) i »sve je
iz B o g a « (1 Kor 11, 12).
K o j i je, d a k l e , zaključak tog p o i m a n j a ? Različite s u n a r a v i
u z r o k a , s r e d s t v a i p r o s t o r a . S i n j e p r e m a t o m e različit o d O c a
p o n a r a v i , j e r j e sredstvo različito o d stvarača. I D u h j e r a z l i ­
čit, u k o l i k o se mjesto i v r i j e m e r a z l i k u j e od n a r a v i oruđa i
o n i h što n j i m a r u k u j u .
V njega i po njemu i za njega je sve« (Rim 11, 36). Bićima iz nje­
»Po kome« se kaže i o Ocu i » iz koga« o Sinu i Duhu
7 . T o bijaše n j i h o v o mišljenje. M i ćemo p a k p o k a z a t i što
u s t v r d i s m o : n i t i O t a c s e b i pridržava iz koga, a S i n u dade po
kome, n i t i S i n sa s v o j e s t r a n e , k a k o o n i t v r d e , isključi D u h a
S v e t o g a iz zajedništva u iz koga i l i po kome, m a k a r t a k o o d ­
12
redi njihova nova razdioba.
P a v a o piše: »Jedan je B o g O t a c , iz kog je sve i j e d a n je
G o s p o d i n Isus K r i s t , po kome je sve« (1 Kor 8, 6). Te riječi ne
g o v o r i č o v j e k k o j i u s t a n o v l j u j e z a k o n , v e ć p o m n o luči osobe.
A p o s t o l n i j e t a k o z b o r i o d a b i u v e o različitost n a r a v i nego d a
b i p o k a z a o k a k o j e p o j a m O c a i S i n a n e p o m i j e š a n . I z onog što
13
ćemo reći v i d i s e d a t i i z r a z i n i s u međusobno p r o t u s l o v n i , n i t i
s u k a o u r a t u o d v o j e n i p r o t i v suparničke p o s t r o j b e d a b i d o v e l i
u s u k o b n a r a v i na k o j e se odnose. Blaženi je P a v a o obje rijeece
p r i m i j e n i o na j e d n u i i s t u osobu k a d v e l i : »Jer sve je iz njega
i po njemu i za njega« (Rim 11, 36). S v a t k o t k o i m a l o r a z u m i j e
s m i s a o rečenice, p r i z n a t ć e d a s e t o m j e s t o o d n o s i n a G o s p o ­
dina. A p o s t o l je n a i m e naveo Izijino proroštvo: »Tko je spo-
12
U Uvodu ( I I I , 4; I V , 5) smo n a g l a s i l i i z n i m n o značenje »zajedništva« za B a ­
zilijevu pneumatologiju.
13
O t k l a n j a se sabelijevstvo. V i d i U v o d , I, 4 B.
68
znao m i s a o G o s p o d n j u ? T k o mu bi savjetnik?« (Iz 40, 13; Rim
11, 34—35) i p o t o m n a d o v e z a o : »Jer sve je iz njega i po njemu
i za njega« (Rim 11, 36).
D a j e t o p r o r o k k a z a o o B o g u Riječi, S t v o r i t e l j u s v e g a
s t v o r e n o g a , možeš naučiti iz o n o g što p r e t h o d i u I z a i j i : » T k o
r u k o m i z m j e r i v o d u , nebo p e d l j e m i šakom s v u z e m l j u ? T k o
b r d a stavi na t e z u l j u i prodoline na vagu? T k o spozna misao
G o s p o d n j u i t k o mu bi savjetnik« (Iz 40, 12—-13)? Tu p a k tko
n e znači posvemašnju n e d o s t u p n o s t , v e ć r i j e t k o s t k a o n a o v i m
m j e s t i m a : » T k o ć e s a m n o m u s t a t i p r o t i v zlikovaca« (Ps 93,
16); »tko je č o v j e k što želi život« (Ps 33, 13); »tko će se p o p e t i
na g o r u G o s p o d n j u « (Ps 23, 3)? I s t i je slučaj i o v d j e : » T k o p o ­
z n a m i s a o G o s p o d n j u i i m a čest u n j e g o v u savjetu« (Iz 40, 13)?
»Otac l j u b i S i n a i sve mu pokazuje« (Iv 5, 20).
S i n j e taj što uzdržava z e m l j u i r u k o m j e o b u j m l j u j e . O n
sve d o v e d e u r e d i s k l a d . B r d i m a o d r e d i ravnotežu, v o d a m a m j e ­
r u i s v e m u što j e u s v e m i r u dade v l a s t i t o m j e s t o . S i n obuhvaća
c i j e l o nebo n e z n a t n i m d i j e l o m svoje moći, što je p r o r o č k a riječ
s l i k o v i t o n a z v a p e d l j e m . S t o g a s p r a v o m n a d o d a A p o s t o l : »I?
ga dolazi po v o l j i Boga Oca uzrok bitka. Sve po njemu i m a
t r a j a n j e i o p s t a n a k , j e r O n j e sve s t v o r i o i s v a k o m s t v o r e n j u
pojedinačno o d m j e r i o p o t r e b e n o z a uzdržavanje. S t o g a s e S v e
prema njemu i okreće. N e k i m n e o d o l j i v i m čeznućem i n e i z r e ­
c i v o m l j u b a v i S v e g l e d a p r e m a početniku i d a r o v a t e l j u života
k a o što je z a p i s a n o : »Oči se s v i h u te ufaju« (Ps 144, 15); »sve
tebe čeka« (Ps 103, 27); »ti otvaraš s v o j u r u k u i sve živo n a p u -
njaš b l a g o s l o v o m « (Ps 144, 16).
8 . A k o p r o t i v n i c i u s t a n u p r o t i v o v o g našeg tumačenja k o j i
ć e i h r a z l o g o s l o b o d i t i d a očito s a m i s e b i n e p r o t u s l o v e ? N e
p r i z n a j u li n a i m e da su s v a t r i izričaja — iz njega, po njemu i
za njega — k a z a n a o G o s p o d i n u , posve je nužno da ih pripišu
B o g u O c u . T i m e će, jasno je, o t p a s t i n j i h o v a p r i m j e d b a . U k a ­
zat će se da je O c u p r i p i s a n ne samo iz koga, v e ć također po
kome. A k o po kome ne očituje nešto n i s k o , zašto ga o n d a k a o
z n a k n e z n a t n i j e g d o d i j e l j u j u S i n u ? J e l i , općenito uzevši, p o ko­
m e z n a m e n služenja, n e k n a m o d g o v o r e : k o j e m j e v l a d a r u p o ­
dložan B o g s l a v e i K r i s t o v O t a c ?
Naši p r o t i v n i c i n a t a j način s a m i sebe p o b i j a j u . M i smo
p a k u d o b r u položaju u o b a o b l i k a i z l a g a n j a . P o b i j e d i l i d a s e
k a z a n o o d n o s i na S i n a , v i d j e t će se da S i n u o d g o v o r a iz njega;
ostane l i s e t v r d o g l a v o p r i t o m d a p r o r o k o v g o v o r t r e b a p r i p i ­
s a t i O c u , p o k a z a t će se da riječ po kome p r i s t a j e B o g u i da oba
69
izričaja i m a j u isto d o s t o j a n s t v o , j e r s u n a isti.način p r i d i j e l j e n i
B o g u . P r e m a tome, t i ć e s e i z r a z i u oba slučaja p o k a z a t i m e đ u ­
sobno istočasnima, j e r s u u p o t r i j e b l j e n i z a j e d n u i i s t u osobu.
No vratimo se svom predmetu.
9. U p i s m u Efežanima v e l i A p o s t o l : »Ispovijedajući i s t i n u
u l j u b a v i , u s v a k o m ćemo p o g l e d u r a s t i p r e m a n j e m u k o j i j e
g l a v a , K r i s t , Iz njega čitavo t i j e l o , usklađeno i u j e d i n j e n o z a ­
hvaljujući s v a k o m z g l o b u k o j i ga služi, u s k l a d u s d j e l o v a n j e m
r a z d i j e l j e n i m s v a k o m e p o m j e r i , o b i s t i n j u j e svoj v l a s t i t i rast«
(Ef 4, 15—16), I opet o n i m a što ne p o s j e d u j u s p o z n a j u J e d i n o ­
rođenca bi rečeno u p o s l a n i c i K o l o š a n i m a (2, 19): » T k o se drži
g l a v e — to jest K r i s t a — iz koga c i j e l o t i j e l o , o p s k r b l j e n o z g l o ­
b o v i m a i p o v e z a m a , c r p e r a s t što m u g a daje B o g « . D a j e K r i s t
g l a v a C r k v e , ondje naučismo g d j e A p o s t o l v e l i : »Njega, n a v r ­
h u n c u svega, p o s t a v i za g l a v u Crkvi« (Ef 1, 22). I v a n piše: »Iz
njegove p u n i n e s v i mi primismo« (Iv 1, 16). S a m G o s p o d i n
s v j e d o č i : »Primit će iz onog što m e n i p r i p a d a i v a m a će p r i o p ­
ćiti« (Iv 16, 14). I uopće, m a r l j i v u će čitatelju s i n u t i p r e d očima
r a z n o v r s n e u p o r a b e izričaja iz koga. I G o s p o d i n r e č e : »Opazih,
iz mene iziđe sila« (Lk 8, 46).
Slično o p a z i s m o d a j e n a m n o g o m j e s t a i z a D u h a u p o t r i ­
j e b l j e n iz koga. A p o s t o l piše: » T k o sije za D u h a , iz Duha će žeti
v j e č n i život« (Gal 6, 8). I v a n i m a : » E v o o t k u d z n a m o da je u
n a m a : iz Duha što n a m ga dade« (1 Iv 3, 24). A n đ e o v e l i : » N a ­
stalo u n j o j , iz Duha je S v e t o g « (Mi 1, 20). G o s p o d i n t v r d i : » R o ­
đeno iz Duha, d u h j e « (Iv 3, 6). To je t a k o !
10. S a d t r e b a p o k a z a t i d a P i s m o izričaj p o kome j e d n a k o
u p o t r e b l j a v a o O c u , S i n u i D u h u S v e t o m . Sto s e S i n a tiče, b i l o
bi suvišno d o n o s i t i d o k a z e j e r je to p o z n a t o , a t a k o i p r o t i v n i c i
m i s l e . M i i p a k p o k a z u j e m o d a j e p o kome i z a O c a u p o t r i j e b ­
l j e n . A p o s t o l v e l i : »Vjeran j e B o g p o kome biste p o z v a n i u z a ­
jedništvo n j e g o v a Sina« (1 Kor 1, 9); » P a v a o , a p o s t o l I s u s a
K r i s t a po Božjoj volji« (2 Kor 1, 1). O p e t : »I t a k o n i s i više r o b ,
v e ć s i n ; a k o p a k s i n , i baštinik po Bogu« (Gal 4, 7); » k a k o K r i s t
bi uskrišen od m r t v i h po Očevoj slavi« (Rim 6, 4). I z a i j a kaže:
»Jao o n i m a što v i j e ć a j u u t m i n i , a ne po G o s p o d i n u « (Iz 29, 15).
M o g u ć e j e n a v e s t i m n o g o svjedočanstava d a j e i s t i izričaj
p r i m i j e n j e n i n a D u h a . A p o s t o l v e l i : »Nama B o g o b j a v i p o Du­
hu« (1 Kor 2, 10). I l i na d r u g o m m j e s t u : » Č u v a j po Duhu S v e ­
t o m p o v j e r e n i p o k l a d « (2 Tim 1, 14). I opet » J e d n o m se n a i m e
po Duhu daje riječ mudrosti« (1 Kor 12, 8).
•70
11. Isto n a m je reći i o p r i j e d l o g u u. N j e g a P i s m o u p o t r e b ­
l j a v a i za B o g a O c a . T a k o u S t a r o m Z a v j e t u : »U Bogu ć e m o
b i t i snažni« (Ps 107, 14); »u t e b i je n e p r e s t a n c e m o j slavospjev«
(Ps 70, 6); »u t v o m ću i m e n u k l i k t a t i od radosti« (Ps 88, 17). U
P a v l a s t o j i : »U Bogu što s t v o r i Sve« (Ef 3, 9); »Pavao, S i l v a n i
T i m o t e j s o l u n s k o j c r k v i u Bogu Ocu« (2 Sol 1, 1); » b u d e m li
i k a d i m a o s r e t n u p r i l i k u u Božjoj v o l j i d o p r i j e t i do vas« (Rim
1, 10); »hvali se u Bogu« (Rim 2, 17). O s t a l e i z r e k e n i j e l a k o ni
nabrojiti.
N a m a n i j e d o mnoštva svjedočanstva, v e ć želimo d o k a z a t i
d a mišljenja o n i h l j u d i n i s u n a m j e s t u . Budući d a j e poznato
da se u u p o t r e b l j a v a za G o s p o d i n a i D u h a S v e t o g a , to ć e m o
mimoići t e n e ć e m o n i d o k a z i v a t i . P o t r e b n o j e i p a k reći d a j e
p r o t i v o n o g što o n i t v r d e p a m e t n u slušatelju d o s t a t a n d o k a z
p o z i v a n j e n a proturječje. A k o n a i m e p o n j i h o v u s u d u različito
n a z i v l j e d o k a z u j e r a z n o l i k o s t n a r a v i , n e k i h sad istovjetnost
riječi z a s r a m i t e n e k p r i z n a j u d a j e b i t j e d n a k a .
12. P o r a b a se t i h riječi međusobno ne m i j e n j a j e d i n o u g o ­
v o r u o B o g u . Isto t a k o često i z m j e n j u j u u l o g u s o b z i r o m n a
1 4
u z a j a m n o značenje k a d j e d n a riječ p r e u z m e s m i s a o d r u g e .
A d a m na p r i m j e r v e l i : » D o b i s m o č o v j e k a po B o g u « (Post 4, 1)
što znači isto što i iz B o g a . Na drugom, m j e s t u čitamo: » T o
M o j sije naloži I z r a e l u po n a r e d b i G o s p o d n j o j « (Lev 8, 21). I l i
opet: » Z a r t o m e p o j a š n j e n j e n i j e po B o g u « (Post 40, 8)? I J o s i p ,
g o v o r e ć i zatočenicima o s n i m a , jasno reče iz Boga m j e s t o po
Bogu (Post 40, 8). P a v a o , n a p r o t i v , u p o t r e b l j a v a p r i j e d l o g iz
k o g a m j e s t o p o k o m e . T a k o n a p r i m j e r kaže: »Nastao i z ž e n e /
(Gal 4, 4) m j e s t o po ženi. To n a m na d r u g o m m j e s t u jasno
protumači, j e r kaže da ženi p r i p a d a r o d i t i se iz muža, a m u ž u
po ženi. P r a v o piše: » K a o što je žena iz muža, t a k o je muž po
ženi« (1 Kor 11, 12). A p o s t o l , pokazujući na t o m m j e s t u različi­
t u u p o r a b u p r i j e d l o g a , istodobno u s p u t i s p r a v l j a z a b l u d u o n i h
što m i s l e d a j e G o s p o d i n o v o t i j e l o d u h o v n o . D a b i p o k a z a o k a ­
15
k o j e b o g o n o s n a p u t načinjena i z l j u d s k o g t i j e s t a , P a v a o s e r a ­
d i j e poslužio i s t a k n u t i j o m riječi. Izričaj po ženi mogaše n a v e s t i
14
B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ theologia. Theologia j e , k a k o s a m i z r a z kaže, go­
v o r i (logos) o B o g u (Theos). T e o l o g i j a r a s p r a v l j a o Božjem biću, njegovu n u t a r n j e m
životu, o B o g u u n j e m u s a m o m e .
15
Riječ je o d o c e t i z m u , p o g l a v i t o j z a b l u d i u r a n o m kršćanstvu. D o c e t i n i s u vje­
r o v a l i d a j e K r i s t d o i s t a rođen. P r e m a tome, p o n j i m a n i j e n i b i o čovjek. T a k o j e
d o k i n u t a osnovica z a o t k u p l j e n j e . N e m a n i p o v i j e s t i spasenja. K r i s t o v a ^bogoljudska
o t a j s t v a n e m a j u s p a s o n o s n e ' v r i j e d n o s t i . D o c e t i su z a p r a v o g n o s t i c i . Drže da spaša­
va samo i s t i n a k o j u je naučavao K r i s t . V i d i se da je taj nauk daleko od novozavje-
tne i ota.čke p o r u k e o s p a s e n j u o s t v a r e n o m K r i s t o v i m u t j e l o v l j e n j e m , p r o p o v i j e d i ! ,
smrću, uskrsnućem i p r o s l a v l j e n i e m . Čitav je K r i s t o v život s p a s i t e l j s k i . S p a s e n j e
je ostvareno K r i s t o v o m riječi i d j e l o m .
na m i s a o o p r o l a z n o m rođenju. Iz žene dostatno u k l j u č u j e z a ­
jedništvo n a r a v i između d j e t e t a i r o d i t e l j k e . P r i tome P a v a o
s e b i z a i s t a n e p r o t u s l o v i , v e ć j e d i n o p o k a z u j e d a riječi l a k o j e ­
d n a drugoj u s t u p a j u mjesto,
A k o se, d a k l e , i za ono za što se strogo g o v o r e ć i m o r a reći
po kome u p o t r e b l j a v a iz koga, g d j e je t a d a r a z l o g da lažni t u ­
žitelji p r a v e v j e r e m e đ u s o b n o p o s v e m a r a z d v o j e t e riječi?
¥1
O d g o v o r o n i m a što tvrde i a S i n n i j e »s« Ocem, v e ć
»poslije« O c a , O j e d n a k o s t i s l a v e
13. Z a i s t a ! O n i što stoje uz s v o j u riječ s t o l i k o u m i j e ć a i
z l o b n o , n e m o g u pribjeći n i i s p r i c i i z n e z n a n j a . B e z s u m n j e n a
nas s u k i v n i , j e r J e d i n o r o đ e n c u i s k a z u j e m o s l a v o s p j e v s O c e m
i D u h a S v e t o g n e r a s t a v l j a m o o d S i n a . S t o g a nas n a z i v l j u n o -
v o t a r i m a , t v o r c i m a n o v o g , k o v a č i m a riječi i k o j i m sve p o g r d ­
n i m n a z i v i m a ? Osobno sam posve daleko od tog da me n j i h o v e
k l e t v e o z l o v o l j e . K a d m e n j i h o v a v l a s t i t a šteta n e b i i s p u n j a l a
t u g o m i n e p r e s t a n o m b o l i , gotovo b i h r e k a o d a i m z a k l e v e t u
z a h v a l j u j e m j e r m i p r i b a v l j a j u blaženstvo. G o s p o d i n v e l i ;
»Blago v a m a k a d vas b u d u g r d i l i r a d i mene« (Mt 5, 11).
A l i evo što n j i h s r d i . K a ž u : S i n n i j e s O c e m nego poslije
O c a , D o s l j e d n o , O c u se i s k a z u j e s l a v a po njemu, a ne s njime,
S njime, n a i m e , naznačuje j e d n a k o s t časti. Po njemu p a k i s k a ­
z u j e podložnost. T a k o đ e r t v r d e : D u h a s e n e s m i j e s t a v i t i s O c e m
i S i n o m , već pod S i n a i O c a . D u h se, po n j i m a , ne meće s k u p a
s O c e m i S i n o m , v e ć je ispod n j i h ; ne b r o j i se z a j e d n o s n j i m a ,
nego nakon n j i h . T i m i t a k v i m riječničkim s m i c a l i c a m a n a g r ­
đuju j e d n o s t a v n u i p r i p r o s t u v j e r a . S t o g a , k a k o m o g u i m a t i
p r a v o n a n e k o oproštenje s n e z n a n j a , k a d s a m i u s v o j o j b e z o b ­
z i r n o s t i n e dopuštaju d r u g i m a d a b u d u neupućeni?
14. M i ćemo i h n a j p r i j e ovo z a p i t a t i : . u k o j e m s m i s l u kažu
d a j e S i n poslije O c a ? J e l i mlađi p o v r e m e n u , r e d u i l i časti?
10
B a z i l i j e nišani na E u n o m i j e v i Aecijev teološki sustav k o j i je sazidan na
t e h n i c i A r i s t o t e l o v e logike. Po B a z i l i j u taj je sistem samo vješto složena r a z u m s k - i
zgrada.
72
Što s e v r e m e n a tiče, n i t k o n i j e t a k o l u d d a b i r e k a o k a k o
j e S t v o r i t e l j v j e k o v a skorašnjiji u v r e m e n u , j e r n i k a k a v , v r e ­
m e n s k i r a z m a k n e k i d a S i n o v u n a r a v n u vezanost s O c e m . N o
n i l j u d s k o p o i m a n j e s i n o v s t v a n e pruža p o v o d d a s e z a S i n a
kaže k a k o j e skorašnjiji o d O c a , T o v r i j e d i n e samo zato što oca
i s i n a i s t o d o b n o s p o z n a j e m o po n j i h o v u s u o d n o s u , v e ć također
i zato što se za ono kaže da je v r e m e n s k i mlađe što i m a n e z n a ­
t n i j i r a z m a k od sadašnjeg t r e n u t k a . N a p r o t i v , ono je staro v j e -
čnije što j e u d a l j e n i j e o d sadašnjeg h i p a . T a k o n a p r i m j e r N o ­
j e v a je p o v i j e s t (Post 6, 9—9, 29) d r e v n i j a od s o d o m i t s k e (Post
18, 18—19, 29) j e r je u d a l j e n i j a od sadašnjosti. N a p r o t i v , p o v i ­
jest j e S o d o m e p o t o n j i j a o d N o j e v a v r e m e n a , j e r j e očito bliža
sadašnjem času. Ž i v o t u p a k što n a d v i s u j e sve v r i j e m e i sve
v j e k o v e o p s t a n a k m j e r i t i r a z d a l j i n o m p r e m a sadašnjosti, n i j e
l i n e s a m o bezbožnost, v e ć i s a m i vršak l u d o s t i ? N i j e l i l u d o
m i s l i t i d a B o g O t a c , uspoređen B o g u S i n u k o j i j e p r i j e s v i h
v j e k o v a , n a onaj način o d n o s i p r v e n s t v o k o j i m z a n a s t a l a i r a ­
s p a d i j i v a bića kažemo d a s u m e đ u s o b n o p r v o t n i ja?
16
Očevu prednost s obzirom na drevnost nije moguće z a m i ­
17
s l i t i , j e r m i s a o i p o j a m n a p r o s t o n e m o g u prekoračiti G o s p o d i ­
n o v o rođenje, k a d I v a n s d v i j e riječi p a m e t r a z b o r i t o z a t v o r i
u n u t a r omeđenih g r a n i c a . R e č e ; »U početku bijaše R i j e č « (Iv 1,
1). T a j je »bijaše« za našu s p o z n a j u nedostižan, Mašta opet ne
m o ž e prijeći »početak«. K o l i k o g o d se, n a i m e , mišlju penješ
p r e m a p r i j e , i z »bijaše« n e izlaziš. M a k o l i k o nastojao z a v i r i t i
u ono što je s d r u g e s t r a n e S i n a , »početak« nećeš u s p j e t i n a d v i ­
s i t i . S toga, d a k l e , stajališta o d g o v a r a p r a v o j v j e r i d a S i n a i s t o ­
dobno ispovijedamo s Ocem.
15, S i n o v odnos p r e m a O c u možda zamišljaju k a o n e k o
smještanje n a p o d r e đ e n o m j e s t o . O t a c tobože s j e d i n a v r h u .
O d m a h j e p o t o m , niže, S i n . A k o t a k o m i s l e , n e k p r i z n a j u . M i
ć e m o šutjeti j e r j e b e z u m n o s t očevidna. T i l j u d i u i s t i n u n i s u
s p o s o b n i očuvati d o s l j e d n o s t u rasuđivanju, j e r ne p r i z n a j u da
O t a c seže p o s v u d a d o k p o mišljenju r a z u m n i h o n sve i s p u n j a .
U z to, k a d »gore« i » d o l j e « d i j e l e između O c a i S i n a , z a b o r a v ­
l j a j u p r o r o k o v u riječ: » A k o s e p o p n e m n a nebo, t i s i ondje,
S i đ e m li u p o d z e m l j e , i tu si« (Ps 138, 8). Ne ću ni s p o m e n u t i
k o l i k o s u l u d i k a d netjelesnom p r i p i s u j u prostor. A l i k a k o u b ­
lažiti n j i h o v u b o r b u i v e o m a b e s t i d n o p r o t i v l j e n j e P i s m i m a ?
Z a r n a v o d i m a : »Sjedni mi zdesna« (Ps 109, 1) i »sjede z d e s n a
B o ž j e g veličanstva« (Heb 1, 3)? D e s n a s t r a n a , n a i m e , ne znači
17
B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ hyperokhe\ tehnički t e r m i n za Božju t r a n s c e n d e n -
ciju.
niže m j e s t o , k a k o o n i drže,,-već odnos j e d n a k o s t i . »Zdesna« n e
v a l j a s h v a t i t i tjelesno jer bi tad u B o g u postojalo i »lijevo«.
P i s m o z a p r a v o uz p o m o ć časnih riječi s p o d r u č j a susjeđenja
o m o g u ć u j e d a s e u v i d i odličnost S i n o v e časti.
P r e o s t a j e , d a k l e , d a r e k n u k a k o riječ p o naznačuje niži
stupanj dostojanstva. A l i trebalo bi da jednom shvate da je
K r i s t »Božja m o ć i B o ž j a mudrost« (1 Kor 1, 24); da je »slika
n e v i d l j i v o g B o g a « (Kol 1, 15), » o d s j a j slave« (Heb 1, 3); da ga
je B o g O t a c opečatio i čitava sebe u nj o t i s n u o (Heb 1, 3). H o ­
ć e m o l i reći d a t a svjedočanstva i o s t a l a n j i m a slična p o čitavu
P i s m u u m a n j u j u S i n a , i l i p a k p o p u t j a v n i h oglasa o b z n a n j u j u
uzvišenost Jedinorođenca i j e d n a k o s t n j e g o v e s l a v e s O c e m ?
N e k čuju k a k o s a m G o s p o d i n o t v o r e n o s v j e d o č i z a istočas-
n o s t svoje s l a v e s O c e m k a d v e l i : » T k o m e n e v i d j e , v i d i o j e
18
Oca« (Iv 14, 9). I opet: » K a d S i n d o đ e u O č e v o j slavi« (Mk 8,
38); »da bi častili S i n a k a o što časte Oca« (Iv 5, 23); » p r o m a t r a ­
smo n j e g o v u s l a v u , s l a v u što j e k a o Jedinorođenac i m a o d Oca«
(Iv 1, 14); »Jedinorođeni B o g k o j i je u O č e v u krilu« (Iv 1, 18).
K a k o s e o n i n e o b a z i r u n i n a j e d n u o d t i h i z r e k a , S i n u nalažu
m j e s t o određeno z a n e p r i j a t e l j e . O č e v o j e k r i l o sjedište d o s t o j ­
n o S i n a , d o k j e p o d n o ž j e m j e s t o z a one k o j e t r e b a podložiti (Ps
110, 1).
Budući d a m i i m a m o d r u g i c i l j , d o k a z e d o d i r n u s m o t e k u z
p u t . T e b i j e p o v o l j i d a i h u d o k o l i c i sabireš t e razmatraš v e l i ­
činu J e d i n o r o đ e n č e v e s l a v e i p r e o b i l j e n j e g o v e m o ć i . A l i r a z u ­
m n u slušatelju ni rečeno n i j e sićušno, a k o se »desna strana« i
»krilo« n e s h v a t e t j e l e s n o i n i s k o t e s e B o g u pripiše m j e s t o , i z ­
m i s l i obličje, l i k i t j e l e s n i p o l o ž a j . T o j e p a k v e o m a d a l e k o o d
p o j m a j e d n o s t a v n a , b e s k r a j n a i n e t j e l e s n a bića. U o s t a l o m , n i s ­
kost t a k v a p o i m a n j a j e d n a k o pogađa O c a i S i n a .
P r e m a tome, t k o t a k o razlaže n e ništi d o s t o j a n s t v o S i n u .
v e ć n a s e navlači o s u d u z b o g h u l e n a B o g a . N a i m e , ono čime
d r s k o n a p a d a S i n a , nužno s e p r e n o s i n a O c a . T k o daje O c u u
z n a k p r v e n s t v a uzvišeni j e m j e s t o , a z a S i n a kaže d a s j e d i niže,
t r e b a d a p r i h v a t i sve tjelesne p o s l j e d i c e što p r o i z l a z e i z n j e g o ­
v e mašte. A k o s u t o izmišljotine p i j a n a c a i o b e z u m l j e n i h , k a k o
bi bilo u s k l a d u s p r a v o m v j e r o m da se S i n u , povezanu s Ocem
po n a r a v i , s l a v o m i d o s t o j a n s t v o m , ne k l a n j a m o s O c e m i s nji­
m e g a n e s l a v i m o k a d n a s j e s a m p o u č i o : » T k o n e časti S i n a , n i
O c a ne časti« (Iv 5, 23)?
18
V r i j e d n o s t je istočasnosti i s t a k n u t a u Uvodu, I V , 1 i 5.
74
Što n a m t r e b a još n a d o d a t i ? Čime ćemo s e s p r a v o m b r a ­
n i t i n a strašnom i o p ć e m s u d u c i j e l o g a s t v o r e n j a , ako K r i s t a ,
k o j i s O c e m d i j e l i isto p r i j e s t o l j e i i s t u čast, s istočasnosti s k i ­
n e m o n a niži r e d , i a k o j e G o s p o d i n posve j a s n o o b j a v i o d a ć e
doći u O č e v o j s l a v i ? S t j e p a n j e v i d i o »Isusa g d j e s t o j i B o g u
zdesna« (Dj 7, 55); P a v a o opet u D u h u svjedoči o K r i s t u da » j e
B o g u zdesna« (Rim 8, 34). O t a c p a k v e l i : »Sjedni mi zdesna«
(Ps 109, 1) i D u h S v e t i p o t v r đ u j e da je K r i s t sjeo s desne s t r a n e
B o ž j e g veličanstva.
Ja držim da »stajanje« i »sjedenje« označuju čvrstoću i
posvemašnju postojanost n a r a v i . S t o g a i B a r u h ističe n e p o m i č -
nost i n e p r o m j e n j i v o s t B o ž j e g ponašanja k a d v e l i : » T i sjediš
z a n a v i j e k , a mi n e p r e s t a n c e prolazimo« (Bar 3, 3). D e s n a p a k
s t r a n a znači istočasnost d o s t o j a n s t v a . K a k o , d a k l e , n e b i b i l o
p r e u z e t n o S i n a lišiti zajedništva u s l a v o s p j e v u k a o da zaslužuje
d a b u d e s t a v l j e n n a m a n j e časno mjesto?
¥11
Pobijanje onih što tvrde da ne priliči o Sinu govoriti »s
kim«, nego »po kome«
16. Naši p r o t i v n i c i , n a d a l j e , kažu da je izričaj s njim posve
tuđ i i z v a n običaja. Po njemu, n a p r o t i v , s k r o z je, v e l e , u s k l a d u
s p i s a m s k o m riječi i uvriježen u b r a t s k u u p o r a b u .
Što reći na to? Blažene uši k o j e vas ne čuše i s r c a što ih ne
raniše vaše riječi! A l i v a m a što l j u b i t e K r i s t a v e l i m d a C r k v a
u p o t r e b l j a v a oba i z r a z a i n i j e d a n o d n j i h n e o t k l a n j a , j e r b i
d o k i d a o d r u g i . K a d , n a i m e , r a z m a t r a m o uzvišenost J e d i n o r o ­
đenčeve n a r a v i i odličnost n j e g o v a d o s t o j a n s t v a , s v j e d o č i m o
d a m u j e s l a v a s O c e m . I m a m o l i n a p a m e t i d o b r a što i h n a m a
d i j e l i i l i naš p r i s t u p B o g u i p r i s n o s t s n j i m e , i s p o v i j e d a m o d a
tu m i l o s t postižemo po njemu i u njemu. P r e m a t o m e , za s l a v ­
l j e n i k e je v l a s t i t i i z r a z s kim, po kome o d a b i r u o n i što z a h v a ­
ljuju.
T a k o đ e r je laž da je riječ s kim tuđa rječniku b o g o b o j a z ­
n i h . S v i što postojanošću ćudi više cijeniše d o s t o j a n s t v o d r e v -
n o s t i nego n o v o t a r s t v o t e otačku' p r e d a j u očuvaše n e i z m i j e n j e ­
n u , na s e l u i u g r a d u , u p o t r e b l j a v a j u s kim. N o v o t a r i j e p r i h v a -
75
ćaju o n i što se zasitiše u o b i č a j e n o g k a o i d r s k i p r e m a d a v n o m ,
j e r j e tobože z a s t a r j e l o . Slični s u l j u b i t e l j i m a u k r a s a . u o d i j e ­
v a n j u k o j i općem u v i j e k pretpostavljaju, posljednju modu. U
l j u d i s a sela još i d a n d a n a s možeš naći taj s t a r i n s k i način i z r a ­
žavanja, d o k o v i s v e z n a d a r i , vještaci u p r e p i r k a m a , riječi ž i g o -
šu na t e m e l j u »nove mudrosti«!
Što g o v o r a h u naši O c i , i m i g o v o r i m o : s l a v a j e O c u i S i n u
zajednička t e stoga O c u i s k a z u j e m o s l a v o p o j s a S i n o m . A l i
n a m n i j e d o v o l j n o d a j e t o otačka p r e d a j a , j e r i O c i j e d i n o s l i -
jediše v o l j u P i s m a u k o l i k o načela uzeše i z svjedočanstava što
i h m a l o r a n i j e p r e d v a s i z n e s o h i z P i s m a , O d s j e v se, n a i m e , m o ­
t r i skupa sa Slavom, S l i k a s I z v o r n i k o m i S i n s Ocem, Ni red
I m e n a n i n a r a v z b i l j a n e dopušta o d v o j e n j e .
1 9
Vili
O značenjima izričaja » p o k o m e « ; u k o j e m je s m i s l u »s
k i m « p r i k l a d n i j i ; tumači s e k a k o S i n p r i m a naređenje i
- k a k o je p o s l a n
17. K a d A p o s t o l z a h v a l j u j e » B o g u p o I s u s u Kristu« (Rim
1, 8) i k a d kaže da je po njemu p r i m i o m i l o s t »i a p o s t o l s t v o za
poslušnost v j e r i u s v i m n a r o d i m a « (Rim 1, 5) i l i k a d tvrđi da
m i p o K r i s t u i m a s m o p r i s t u p »toj m i l o s t i u k o j o j s e n a l a z i m o i
k o j o m se h v a l i m o « (Rim 5, 2), očituje n a m dobročinstva onoga
što n a m o d O c a p r e n o s i m i l o s n a d o b r a i l i nas p o s e b i v o d i O c u .
K a d P a v a o kaže: »Po kome p r i m i s m o m i l o s t i apostolstvo« (Rim
1 , 5), r a z o t k r i v a o t k u d d o l a z i r a z d i o b a d o b a r a . A k o p a k v e l i :
» P o kome s t e k o s m o pristup« (Rim 5, 2), naznačuje da smo po
K r i s t u stečeni za B o g a i ušli u p r i s n o s t s n j i m .
Z a r je, d a k l e , p r i z n a n j e m i l o s t i što j e K r i s t u n a m a čini
u m a n j e n j e n j e g o v e slave? N i j e l i k u d i k a m o i s t i n i t i j e a k o r e k ­
n e m o d a j e n a b r a j a n j e n j e g o v i h dobročinstava doličan t e m e l j
z a s l a v o p o j ? T a k o v i d i m o d a n a m n i P i s m o n e p r e d a Gospođina
p o d j e d n i m i m e n o m n i t i samo p o d o n i m a k o j a o b j a v l j u j u j e d i ­
no n j e g o v o božanostvo i veličinu, v e ć se služi i m e n i m a k o j a su
vlastita za njegovu narav. Pismo, naime, pozna Ime koje je nad
J
" B a / I l i j e i m a p r e d očima r e d o s l i j e d i m e n a u Mt 28, 19,
76
s v a k i m i m e n o m (Fil 2, 9), i m e S i n a , p r a v o g a S i n a i j e d i n o r o đ e -
n o g B o g a , B o ž j u Moć, M u d r o s t i Riječ. P i s m o ga, n a d a l j e , r a d i
m n o g o l i k e p r e m a n a m a m i l o s t i što j e u r a z n o v r s n o s t i svoje m u ­
d r o s t i pruža p o t r e b n i m a p o p r e o b i i j u dobrote, označuje tisuća­
m a d r u g i h n a z i v a : p a s t i r , k r a l j , liječnik, zaručnik, p u t , v r a t a ,
i z v o r , k r u h , s j e k i r a , k a m e n . T a i m e n a , r e k o h , n e označuju n a ­
rav, već r a z n o l i k o djelovanje k o j i m p o t r e b n i m a , već k a k o k o m e
t r e b a , pritječe u p o m o ć i z milosrđa p r e m a s v o m v l a s t i t o m s t v o ­
ru. 2 0
O n e što se utekoše n j e g o v u v o d s t v u te s v o j u p r e d a n o s t
s t r p l j i v o očuvaše, n a z i v a o v c a m a . P r i z n a j e d a i m j e p a s t i r j e r
slušaju n j e g o v g l a s i n e p r i s t a j u u z s t r a n e n a u k e . V e l i : » M o j e
ovce slušaju m o j glas« (Iv 10, 27). K r a l j je za one što v e ć g o r e
prispješe t e i m t r e b a z a k o n i t a vlast. O n j e i v r a t a , j e r i s p r a v n o s -
ć u s v o j i h z a p o v i j e d i v o d i k r e p o s n i m d j e l i m a i j e r one k o j i se,
v j e r o m u n j , utječu d o b r a spoznaje, smješta n a s i g u r n o m j e s t o .
S t o g a v e l i : » A k o t k o uđe po m e n i , uči će i izaći, i naći će pašu«
(Iv 10, 9). N a z v a n je s t i j e n o m , j e r je za v j e r n i k e m o ć n a i n e p o ­
k o l e b l j i v a k u l a , postojanija od bilo kojeg bedema. K a d je go­
vor o K r i s t u kao o v r a t i m a i putu, n a j p r i k l a d n i j e i najjasnije
s t o j i p o njemu. A l i u k o l i k o j e B o g S i n , K r i s t posjeduje s l a v u s
O c e m i u z O c a . P a v a o v e l i : »Na I m e ć e Isusovo p o k l e k n u t i s v a ­
ko k o l j e n o n e b e s n i k a , z e m n i k a . i p o d z e m n i k a . I s v a k i će j e z i k
p r i z n a t i na s l a v u B o g a O c a — Isus K r i s t je Gospodin« (Fil 2,
10—11). M i s e stoga služimo o b a m a i z r a z i m a , j e r j e d a n i s k a z u j e
K r i s t o v o v l a s t i t o dostojanstvo, a d r u g i n j e g o v u m i l o s t p r e m a
nama.
18. Dušama, doista, p o K r i s t u dolaze sve pomoći. Z a s v a k i
p o j e d i n i o b l i k b r i g e nađen j e v l a s t i t i n a z i v . K a d u z a s e s j e d i n i
k a o s v e t u d j e v i c u n e p o r o č n u dušu što je bez l j a g e i b o r e (Ej 5,
27), n a z i v a s e zaručnikom. D a n o m u j e i m e liječnik k a d p r i m i
dušu izmučenu z l i m đavolskim u d a r c i m a t e j e teško i z n e m o g l u
liječi o d g r i j e h a . Z a r , d a k l e , t a k v a s k r b z a nas n a v o d i p a m e t
da o n j e m u mislimo nisko? I l i , naprotiv, ta skrb ulijeva straho­
poštovanje p r e d v e l i k o m S p a s i t e l j e v o m m o ć i i n j e g o v u č o v j e ­
k o l j u b l j u , j e r je p r i s t a o da s u p a t i s našim s l a b o s t i m a i b u d e
sposoban d a s e s p u s t i d o naše bijede? J e r n i nebo n i z e m ­
l j a , n i b e s k r a j pučina n i m o r s k e n i k o p n e n e životinje,
n i r a s l i n j e , n i z v i j e z d e , n i z r a k , n i godišnja d o b a , n i
2 0 O c i s u često i s t i c a l i d a j e Riječ sazdala čovjeka. P r i t o m j e m o t r i l a B o g a
O c a i čovjeka načinila B o ž j o m s l i k o m . T a k o su pojašnjavali p l u r a l n i »načinimo« iz
Post 1, 26. V j e r o j a t n o i B a z i l i j e tako m i s l i k a d čovjeka n a z i v a v l a s t i t i m stvorenjem
Riječi.
77
 s v e s t r a n o uređeni s v e m i i n e očituju t o l i k o veličinu n j e ­
gove moći k o l i k o činjenica đ a j e b e s k r a j n i B o g mogao, n e
trpeći, p o t i j e l u , v e z a t i s e u z s m r t k a k o b i n a m a v l a s t i t o m m u ­
k o m udijelio milost besmrtnosti. A k o Apostol i kaza: »U sve­ 21
m u tome i z l a z i m o p o b j e d n i c i p o o n o m e k o j i nas j e ljubio« (Rim
8 , 37), t i m riječima n e n a t u k n j u j e n i s k u službu, v e ć p o m o ć k o j a
se o s t v a r u j e u p u n o j m o ć i snage.
Pošto K r i s t osobno s v e z a » j a k o g a « (Mt 12, 29) i k a d mu
o p l i j e n i oruđe, t o jest nas, k o j i m a s e S o t o n a služio z a s v a k o z l o
djelo, učini nas o r u đ e m k o r i s n i m G o s p o d a r u , raspoloženjem
slobodne volje spremne za svako dobro djelo. T a k o po K r i s t u
i m a m o p r i s t u p O c u j e r smo prešli i z v l a s t i t a m e » u d i o baštine
s v e t i h u svjetlu« (Kol 1, 12). Ne držimo, d a k l e , p o v i j e s t s p a s e ­
n j a p o S i n u p r i s i l n o m p o p u t r o b o v s k e podložnosti, v e ć d o b r o ­
2 2
v o l j n o m b r i g o m u č i n j e n o m i z d o b r o t e i milosrđa, p o v o l j i B o g a
O c a , z a v l a s t i t o s t v o r e n j e . E v o k a k o ćemo b i t i p r a v o v j e r n i : a k o
m u u s v e m d j e l o v a n j u p r i z n a j e m o savršenu m o ć i n i k a d g a n e
rastavljamo od Očeve volje.
S t o g a , d a k l e , k a d j e G o s p o d i n n a z v a n p u t e m (Iv 14, 6 ) m i ­
šlju se dižemo uzvišenijem shvaćanju, a ne o n o m što je n a j o b i ­
čnije. P u t e m s m a t r a m o t r a j n o i sređeno n a p r e d o v a n j e p r e m a
savršenosti po d j e l i m a p r a v e d n o s t i i p r o s v j e t l j e n j e m spoznaje.
S t a l n o k r o č i m o k o n o m što j e p r e d n a m a i z a p r e o s t a l i m p r e -
žemo (Fil 3, 13) d o k ne d o p r e m o do blaženoga c i l j a , s p o z n a j e
B o g a što j e G o s p o d i n p o s e b i daje k a o m i l o s t o n i m a k o j i v j e r u ­
j u u n j . Naš j e G o s p o d i n d o b a r p u t , n i k u d n e skreće i n e i d e
k r i v o . V o d i s a m o m e d o b r u , O c u . K r i s t kaže: »Zaista n i t k o n e
i d e O c u o s i m po meni« (Iv 14, 6). T a k o se, d a k l e , naš u z l a z a k
B o g u ostvaruje po S i n u .
19. S a d ćemo i z n i j e t i k o j a n a m sve d o b r a O t a c d i j e l i p o S i ­
n u . K a k o j e s v a k o m biću v i d l j i v o g i n e v i d l j i v o g s t v o r e n j a z a
održavanje p o t r e b i t a B o ž j a s k r b , s t v a r a t e l j s k a Riječ, j e d i n o r o -
đeni B o g , pruža p o m o ć r a z m j e r n o p o t r e b i p o j e d i n c a . D i j e l i s v a ­
k o j a k e i različite d a r o v e , r a z n o v r s n e r a d i o n i h k o j i m a čini
21
B a z i l i j e j e u p o t r i j e b i o riječ a p a t h e i a (neosjetljivost, n e t r p n o s t , s l o b o d a o d
uzbuđenja, m i r , mirnoća).Apatheia j e stojički i d e a l : b i t i s l o b o d a n o d svake s t r a s t i ,
n e o v i s a n o događajima, n e o s j e t l j i v , u v i j e k s p r e m a n za d o b r o . Kršćani, v j e r u j u da
j e j e d i n o B o g posve izuzet o d »strasti«. Apatheia j e Božji a t r i b u t . M i s m o s l a t i n ­
s k i m p r e v o d i o c e m i s A. D I R K I NG (Bedeutung, 206) apatheia p r e v e l i s »besmrtno­
sti«. Držimo d a j e A . D I R K I N G u p r a v u k a d m i s l i d a u B a z i l i j a apatheia s m j e r a
n a ontološku »netrpnost«, t j . b e s m r t n o s t . J a s n o j e d a j e apatheia j e d n o , b e s m r t n o s t
d r u g o . N o a p a t h e i a j e sastavni d i o b e s m r t n o s t i . K a k o naše riječi z a apatheia n i i z
d a l e k a n e prevode n j e n s m i s a o , s e g n u l i smo z a »besmrtnost«.
2
2 B a z i l i j e i m a riječ oikonomia. Na n j u smo u p o z o r i l i u Uvodu, I I I , 10. Oiko-
rtomia s m o p r e v e l i »povijest spasenja« j e r se taj izričaj sadržajem i teološkim z n a ­
čenjem najviše približuje i z v o r n o j riječi.
78
dobročinstva, a l i p r i m j e r e n e već p r e m a nuždi p o t r e b e . O n e što
i h drži t m i n a n e z n a n j a , p r o s v j e t l j u j e i zato j e i s t i n s k o s v j e t l o .
S u d i i d i j e l i n a g r a d u po v r i j e d n o s t i d j e l a i stoga je p r a v e d n i
sudac. »Otac n a i m e n i k o g a n e s u d i , v e ć j e s a v s u d dao Sinu«
(Iv 5, 22). Iz p r o p a s t i diže one što s v i s a života padoše u g r i j e h
i z b o g t o g je uskrsnuće (Iv 11, 25). S v e čini d o d i r o m s v o j e m o ­
ći. D j e l u j e i z d o b r o h o t n o s t i v o l j e . I z v o d i n a pašu, r a s v j e t l j u j e ,
h r a n i , p r e d v o d i , liječi, u s k r s a v a . Nepostojećem d a j e b i t a k ,
s t v o r e n o uzdržava.
P r e m a tome, k n a m a dolaze d o b r a iz B o g a po S i n u . Većom,
i h b r z i n o m j e d n o p o j e d n o čini, nego s e dade izreći k o j a riječ.
Tako nisu brze ni munje ni hod svjetlosti kroz zrak, ni treptaji
očiju n i s u t a k o h i t r i p a n i p o k r e t i same naše m i s l i . S v e t o u b r ­
z i n i k u d i k a m o više zaostaje z a božanskim d j e l o v a n j e m , nego
što naše n a j l j e n i j e životinje k a s n e u h i t r i n i , ne ću reći u odnosu
n a p t i c e , v j e t r o v e i l i k r e t a n j e nebesa, već u u s p o r e d b i s a s a m i m
našim d u h o m . J e r k a k a v v r e m e n s k i r a z m a k t r e b a o n o m e » k o j i
sve n o s i riječju svoje m o ć i « (Heb 1, 3), tjelesno ne r a d i n i t i mu
za stvaranje trebaju rake,već nenadvladivom voljom u pokor­
n o s t i drži n a r a v o n o g što s t v a r a ? T a k o v e l i J u d i t a : »Mislio s i .
1 sve što si u m o m z a s n o v a o , stajaše p r e d t o b o m « (Jdt 9, 5).
N o d a nas n i k a d n e z a v e d e veličina d j e l a n a m i s a o d a j e
G o s p o d i n bez i z v o r a , što v e l i s a m i Ž i v o t ? »Ja živim p o Ocu«
(Iv 6, 57). B o ž j a M o ć kaže: »Sin ne m o ž e s a m od sebe ništa č i ­
niti« (Iv 5, 19). A savršena M u d r o s t t v r d i : » P r i m i h z a p o v i j e d
što da kažem i što da zborim« (Iv 12, 49). K r i s t nas s v i m t i m e
v o d i spoznaji Oca i na nj svodi divljenje stvorova da bismo po
n j e m u s p o z n a l i O c a . O c a se, n a i m e , n e m o ž e g l e d a t i u različito­
s t i d j e l a k a o d a b i r a z n o l i k o s t p o k a z i v a l a n j e g o v o zasebno i
o d i j e l j e n o d j e l o v a n j e . »Što v i d i da čini O t a c , to j e d n a k o čini i
Sin« (Iv 5, 19). N a p r o t i v , O c a s p o z n a j e m o j e r r a d i veličine čina
p o b i r e d i v l j e n j e s t v o r o v a i z s l a v e što m u j e i s k a z u j e J e d i n o r o -
đenac i j e r g a k a o t v o r c a d j e l a s l a v e i veličaju o n i k o j i g a p r i z ­
n a j u O c e m G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a »po kome je sve«
(Heb 2, 10).
G o s p o d i n stoga i v e l i : » S v e m o j e , t v o j e j e « (Iv 17, 10) da bi
n a O c a sveo i z v o r s v e g a s t o r e n o g a . T a k o đ e r kaže: » I t v o j e , m o ­
je j e « (Iv 17, 10), j e r mu od O c a d o l a z i s t v a r a t e l j s k a uzročnost,
iako m u nije potrebna pomoć d a b i djelovao, n i t i m u j e z a i z v r ­
šenje p o j e d i n o g d j e l a p o v j e r e n a z a s e b n a o v l a s t . T o b i z a i s t a b i ­
lo r o b o v s k i i posve d a l e k o od božanskog d o s t o j a n s t v a . Riječ je,
n a p r o t i v , p u n a Očevih d o b a r a . O d s j a j u j e O c a i sve čini p o s l i c i
onog t k o j u j e r o d i o . A k o j e O c u j e d n a k a p o b i t i , b i t ć e m u j e -
70
 j n a k a ]. po moći. K o j i m je bićima m o ć j e d n a k a , o d i s t a je posv<~
j e d n a k o i d j e l o v a n j e . K r i s t je - B o ž j a m o ć i B o ž j a m u d r o s t « (1
Kor i, 24). >'Sve je n a s t a l o po njemu« (Iv 1, 3), » S v e je po nje­
mu i za n j e g a stvoreno« (Kol 1, 16). S i n n i j e i g r a o u l o g u s r e d ­
s t v a i sluge, već je s t v a r a t e l j s k i izvršio O č e v u v o l j u ,
20. S t o g a k a d Isus v e l i : »Ja n i s a m s a m o d sebe g o v o r i o «
(Iv 12, 49); »kako mi O t a c naloži, t a k o g o v o r i m « ' (Iv 12, 50):
»riječ što je slušate n i j e m o j a , v e ć o n o g t k o me je poslao« (Iv
14, 24); »kako mi naloži O t a c , o n a k o činim« (Iv 14, 31), ne služi
s e t a k v i m riječima što b i b i o bez slobode u i z b o r a , n e p o k r e t a n
i l i što b i čekao n a u g o v o r e n i z n a k , v e ć d a o b j a v i j e d i n s t v o i
nerazdvojivost svoje i Očeve volje.
P r e m a tome, i s p o m e n u t u z a p o v i j e d n e s m a t r a m o z a p o v j e ­
d n i č k o m riječi, izrečenom g l a s o v n i m ćutilima d a b i S i n u k a o
p o d a n i k u n a r e d i l a što m o r a činiti. P o i m a m o j e dostojno B o g a
k a o p r i o p ć e n j e v o l j e što i z O c a o d sve vječnosti d o l a z i S i n u p o ­
p u t o d r a z a n e k e s l i k e u z r c a l u . »Otac l j u b i S i n a i sve m u p o k a ­
zuje« (Iv 5, 20). D o s l j e d n o , sve što O t a c i m a , p r i p a d a S i n u . S i n
to posjeduje odjednom, a ne da bi mu pristizalo malo po malo.
N e ć e m o v a l j d a reći d a č o v j e k k o j i izuči o b r t t e n j i m e z a ­
v l a d a t r a j n o m v j e ž b o m k a o čvrsto usađenom vještinom u n a ­
p r i j e d može s a m o s e b i r a d i t i p o načelima z n a n j a što s u u n j e ­
mu pohranjena, a da Božjoj M u d r o s t i , S t v o r i t e l j u svega stvore­
n o g a , u v i j e k savršenu, m u d r u bez učenja, B o ž j o j M o ć i » u k o j o j
su s k r i v e n a s v a b l a g a m u d r o s t i i znanja« (Kol 2, 3.) t r e b a p o d ­
r o b n o u p o z o r e n j e k o j e o d r e đ u j e način i m j e r u u d j e l o v a n j u .
T i ćeš možda u l u d o s t i s v o j i h m i s l i i školu o t v o r i t i . J e d n o g
ćeš s t a v i t i s p r i j e d a n a učiteljevo m j e s t o , d r a g o g d o n j e g a u
učenikovo neznanje da potom m a l i m d o d a v a n j i m a u p o u c i u p o ­
z n a j e m u d r o s t i n a p r e d u j e p r e m a savršenosti. P r e m a tome,
a k o znadeš, r a z u m i j e se, očuvati d o s l j e d n o s t u razmišljanju,
u s t a n o v i t ćeš d a j e S i n u v i j e k n a p o u c i i d a n i k a d n e može d o ­
p r i j e t i do savršenosti, j e r je O č e v a m u d r o s t b e s k r a j n a , a b e s ­
k r a j n u n i j e m o g u ć e doseći k o n a c . T k o , d a k l e , n e p r i z n a d a S i n
i m a sve o d početka, n i k a d n e ć e d o p u s t i t i d a ć e o n i k a d p r i s p j e l i
d o savršenosti. A l i m e n e j e s r a m t a k o n i s k e m i s l i , k a m o m e o d ­
v e d e s l i j e d u g o v o r u . S t o g a se opet v r a t i m o uzvišenijem s a d r ­
žaju.
21. » T k o m e n e g l e d a , v i d i Oca« (Iv 14, 9). To se ne o d n o s i
n a Očev o b l i k i l i l i k , j e r j e božanska n a r a v s l o b o d n a o d s v a k e
2 3
23
U i z v o r n i k u j e morphe ( l i k , o b l i k ) . O c i s u p o n e k a d t v r d i l i d a B o g i m a oblik,
d r u g i p u t s u t o n i j e k a l i . K a d vele d a B o g i m a o b l i k , žele istaći d a j e B o g z b i l j a ,
a ne m i s a o n a u t v a r a . Niječu li da B o g i m a o b l i k , ističu Božju netjelesnost. .
80
sastavijenosti, već na dobrotu h t i j e n j a koje p r o m a t r a m o u O c u
i S i n u , u k o l i k o se poistovjećuje s b i t i kao slično i j e d n a k o i l i
j o š točnije i s t o v j e t n o . Što o n d a znači »postavši poslušan« (Fil
2, 8) i »za nas ga sve preda« (Rim 8, 32)? E v o što: S i n u od O c a
d o l a z i d a i z d o b r o t e d j e l u j e z a l j u d e . T i p o č u j i ovo: »Krist n a s
o t k u p i iz p r o k l e t s t v a Z a k o n a « (Gal 3, 13). T a k o đ e r : » D o k j o š
bijasrno grešnici, K r i s t u m r i je za nas« (Rim 5, 8).
P o m n o također p r i p a z i i n a G o s p o d i n o v e riječi. D o k nas
p o u č a v a o O c u , z n a se poslužiti riječima n a r e d b e i v l a d a r a . V e ­
l i : »Hoću, očisti se« (Mt 3, 3); »utihni, umukni« (Mk 4, 39); »a
j a v a m kažem« (Mt 5 , 22); »nijemi i g l u h i zloduše, j a t i z a p o v i ­
j e d a m « (Mk 9, 25). Sličnih i z r e k a i m a još m n o g o . T a k o govoraše
d a b i s m o j e d n i m n i z o m riječi u p o z n a l i s v o g a G o s p o d a r a i S t v o ­
r i t e l j a , a d r u g i m b i l i poučeni o O c u s v o g G o s p o d i n a i T v o r c a .
T a k o s a s v i h s t r a n a d o l a z i n a v i d j e l o i s t i n s k i n a u k . Očevo
s t v a r a n j e po S i n u ne u n o s i n i k a k v u nesavršenost u O č e v o
s t v a r a t e l j s k o d j e l o v a n j e , n i t i daje n a s l u t i t i i k a k v u slabost u
djelovanju S i n a , već dokazuje jedinstvo n j i h o v a htijenja. P r e ­
ma t o m e , izričaj po kome sadrži p r i z n a n j e Z a č e t n o m U z r o k u i
ne u z i m a se kao pokuda stvarateljskog U z r o k a .
IX
Pojmovi, po nauci Pisama, vlastiti Duhu
22. S a d ć e m o istražiti ' sve opće p o j m o v e što ih i m a m o o
2 2
D u h u : one k o j e s a b r a s m o o n j e m u i z P i s m a i one što i h p r e u z e -
smo i z n e p i s a n e otačke P r e d a j e .
P o n a j p r i j e , t k o n i j e u duši d i r n u t k a d čuje o z n a k e z a D u h a
i t k o n e diže m i s a o najuzvišenijoj n a r a v i ? N a z v a n j e n a i m e :
D u h Božji, »Duh i s t i n e što i z l a z i od Oca« (Iv 15, 26), »pravi
D u h « (Ps 50, 12) i » D u h voditelj« (Ps 50, 14). N j e g o v o osobito i
v l a s t i t o i m e jest D u h S v e t i . O n o b o l j e o d i j e d n o g d r u g o g i s k a ­
z u j e bestjelesno, s k r o z ne t v a r n o i bez d i j e l o v a biće. S t o g a i Go~
24
Deveto je p o g l a v l j e nadasve z n a m e n i t o . Sažetak je i z a d n j a B a z i l i j e v a riječ
u p n e u m a t o l o g i j i . D o b r o je što se u s p i s u n a l a z i na p o s t a v l j e n o m m j e s t u j e r u k r a t ­
ko d o n o s i teme k o j e su u idućim p o g l a v l j i m a obrađene. To je p o g l a v l j e , v j e r o j a t n o ,
n a p i s a n o z a d n j e . Lstraživaoci čak m i s l e da je B a z i l i j e taj tekst sastavio posve neo­
v i s n o o d j e l u Duh Sveti te ga samo p r i d o d a o toj k n j i z i . D o i m a se k a o h i m n a D u h u
Svetome.
81
s p o d i n k a d poučavaše — žena j e m i s l i l a d a s e B o g u m o r a m o
k l a n j a t i na određenom m j e s t u — da je N e t j e l e s n i neomeđen,
reče: »Bog je duh« (Iv 4, 24).
T k o , d a k l e , čuje riječ D u h n e može u p a m e t i z a m i s l i t i o m e ­
đenu n a r a v , podloženu preobražajima i l i u o p ć e sličnu s t v o r e ­
n j u . N a p r o t i v , penjući s e mišlju najvišem, nužno pomišlja r a ­
z u m n o biće, m o ć u b e s k r a j n o , v e l i č i n o m neograničeno, v r e m e ­
n o m i l i v j e k o v i m a n e m j e r i v o , izdašno d o b r i m a što i h p o s j e d u j e .
N a n j s e obraća sve što teži p o s v e ć e n j u ; z a n j i m čezne sve što
živi p o k r e p o s t i , d a b i b i l o n a t o p l j e n o n j e g o v i m n a d a h n u ć e m i
p o m o g n u t o u težnji oko v l a s t i t e p r i r o d n e s v r h e .
D u h sve usavršuje, s a m n i u č e m u n e o s k u d i j e v a . N e živi
o b n a v l j a n j e m s i l a , već j e d a r o v a t e l j života. N e raste d o d a v a ­
n j e m , od p r v e je p o t p u n . U s e b i p r e b i v a , i n a l a z i se p o s v u d . I z ­
v o r je posvećenja, i r a z u m s k o je s v j e t l o što s v a k o j r a z u m n o j
m o ć i osobno pruža s t a n o v i t u jasnoću z a pronalaženje i s t i n e . O d
n a r a v i n e d o s t u p a n , p o d o b r o t i s e dade s h v a t i t i . S v e i s p u n j a
svojom snagom. Priopćuje se samo dostojnima. Ne daje se istom
m j e r o m , već svoje d j e l o v a n j e d i j e l i r a z m j e r n o v j e r i .
U b i t i je j e d n o s t a v a n , u čudesima r a z n o l i k . S v a k o m se daje
čitav i p o s v u d a je sav. Sebe p o d j e l j u j e , a da s a m ništa ne t r p i .
D a j e se u dio, i u s e b i ostaje n e o k r n j e n . N a l i k je sunčanoj z r a c i
k o j e dražest, uživatelju k a o j e d i n o m e p r i s u t n a , o b a s j a v a z e m l j u
i m o r e i s t a p a s e s a z r a k o m . Baštinici uživaju D u h a k o l i k o i m
n a r a v p o d n o s i , a ne k o l i k o se on može d a t i .
23. S j e d i n j e n j e D u h a i duše ne s a s t o j i se od m j e s n o g z b l i -
ženja — k a k o b i s e n e t j e l e s n o m o g l o n a t j e l e s a n način približiti
— v e ć u o d s t r a n j e n j u g r i j e h a što n a k n a d n o obuzeše dušu r a d i
n j e n e l j u b a v i p r e m a t i j e l u t e j e otrgoše o d p r i s n o s t i s B o g o m .
P r e m a tome, B r a n i t e l j u s e j e d i n o približava očišćenjem o d r u ž -
noće prouzročene opakošću, v r a ć a n j e m n a r a v n o j l j e p o t i i u s p o ­
s t a v o m , p o očišćenju, i s k o n s k o g l i k a k r a l j e v s k o j s l i c i . P o p u t
s u n c a što s e d o k o p a čista o k a , p o k a z a t ć e t i u s e b i S l i k u N e v i d ­
l j i v o g a . U blaženom m o t r e n j u t e S l i k e , v i d j e t ćeš n e i z r e c i v u
ljepotu P r a l i k a . 2 5
P o D u h u s e uzdižu s r c a . O n z a r u k u v o d i slabe i o n i m a k o j i
n a p r e d u j u daje savršenost. Očišćene od s v a k e l j a g e o b a s j a v a i
zajedništvom i h s a s o b o m čini d u h o v n i m a . K a o što s v i j e t l a i
p r o z i r n a tjelesa, k a d n a n j i h p a d n e z r a k a , i s a m a p o s t a j u i z v o r
s j a j a te iz sebe izžaruju n o v i s j a j , t a k o i d u h o n o s n e duše, p r o -
25
S l i k a j e S i n , Otac j e N e v i d l j i v i i P r a l i k . D u h o b j a v l j u j e S i n a i t i m e Oca. D u h
u v o d i C r k v u u p o t p u n i m s p o z n a j u . On je D u h Istine, M u d r o s t i i Z n a n j a .
82
v v i j e t l j e n e D u h o m , p o s t a j u d u h o v n e i n a d r u g e zrače m i l o s t .
O t u d a s u p r o r i c a n j a budućnosti, r a z u m i j e v a n j e o t a j s t a v a , s h v a ­
ćanje s k r o v i t o g , r a z d i o b a d a r o v a , n e b e s k i život, ples s anđeli­
m a , b e s k r a j n a radost, u s t r a j n o s t u B o g u , sličnosi s B o g o m i
v r h u n a c želja, p o s t a t i bog. ' 2 5
T o s u eto naše m i s l i o D u h u S v e t o m e . Naučismo i h i z s a ­
m i h g o v o r a D u h a o n j e g o v o j veličini, d o s t o j a n s t v u i d j e l i m a .
O d m n o g o g n a v e d o s m o t e k nešto.
X
P r o t i v o n i h što t v r d e c?a se D u h a S v e t o g a ne s m i j e v r s t a t i
s Ocem i Sinom
24. P r o t i v n i c i v e l e : D u h a S v e t o g a n i j e dopušteno s t a v l j a t i
s O c e m i S i n o m , j e r mu je n a r a v različita i. d o s t o j a n s t v o n e d o ­
statno.
P r a v o j e d a n a t o o d g o v o r i m o a p o s t o l s k i m riječima: » T r e b a
se većina p o k o r a v a t i B o g u , nego ljudima« (Dj 5, 29). A k o je n a ­
i m e G o s p o d i n u p r e d a n j u s p a s i t e l j s k o g k r s t a jasno učenicima
n a r e d i o da sve n a r o d e krš t a v a j u »na I m e O c a i S i n a i D u h a
Svetoga« (Mi 28, 19) i p r i t o m se n i j e s m a t r a o n e d o s t o j n i m z a ­
jedništva s D u h o m , a o v i l j u d i kažu da ga ne t r e b a izjednačiti
s O c e m i S i n o m , z a r se o n d a očito ne p r o t i v e B o ž j e m n a r e đ e ­
nju?
K a ž u l i d a t a k a v p o r e d a k n i j e z n a m e n n i k a k v a zajedništva
i p o v e z a n o s t i , n e k r e k n u što o m o g u ć u j e t a k v o mišljenje i k o j i
d r u g i p r i k l a d n i j i način i m a j u z a i z r i c a n j e p o v e z a n o s t i . D a G o ­
s p o d i n n i j e u k r s t u u z a s e i u z O c a vezao D u h a , n e b i n i n j i m a
t r e b a l o d a n a m p r e d b a c u j u v e z a n j e , j e r m i n i t i što d r u g o m i s ­
l i m o , n i t i što d r u g o g o v o r i m o . A l i ako j e D u h ondje p r i p o j e n
O c u i S i n u , a n i t k o n i j e t a k o d r z a k d a drukčije t v r d i , n i o n i
n a m a n e s m i j u p r e d b a c i v a t i što s l i j e d i m o P i s m a .
25. A l i r a t n o s e naoružanje s p r e m a p r o t i v nas. S v i s u d u ­
h o v i s v r s t a n i u boj p r o t i v nas. Opadački j e z i c i s a d s m j e r a j u
žešće nego n e g d a K r i s t o v e u b o j i c e k a m e n j e m pogađahu S t j e ­
p a n a . A l i n e b i s m j e l i k r i t i d a smo m i samo i z l i k a z a b i t k u k o ­
j a u z b i l j i nišani n a više. O n i doduše p r o t i v nas s p r e m a j u n a -
26
U s p . Uvod, I V , 4.
83
 f

p r a v e i zasjede te se m e đ u s o b n o potiču na p o m o ć k o l i k o t k o
p o s j e d u j e i s k u s t v a i snage, a l i r a t j e u i s t i n u naviješten v j e r i .
S v i m j e p r o t i v n i c i m a i n e p r i j a t e l j i m a čiste n a u k e zajednička
namjera: u z d r m a t i temelje vjere u K r i s t a , i s k r i v i t i apostolsku
p r e d a j u i s r a v n i t i j e s a z e m l j o m . S t o g a s e k a o tobože d o b r o ­
n a m j e r n i dužnici p o z i v i j u n a p i s a n e d o k a z e , a nezabilježeno
otačko svjedočanstvo o d b a c u j u k a o n e v r i j e d n o .
M i p a k p r e d i s t i n o m nećemo u s t u k n u t i n i t ćemo i z s t r a h a
i z d a t i savez s n j o m . A k o je, n a i m e , G o s p o d i n p r e d a o v r s t a n j e
D u h a S v e t o g a s O c e m k a o nužni i s p a s o n o s n i n a u k , a n j i m a se
to ne sviđa, v e ć ga r a s t a v l j a j u , o d i j e l j u j u i p r e s e l j u j u služinskoj
n a r a v i , n i j e l i o n d a i s t i n a d a v l a s t i t u h u l u s m a t r a j u odlučnijom
nego G o s p o d i n o v u n a r e d b u ? O d b a c i m o stoga s v a k u želju z a
n a d m e t a n j e m i što n a m je u r u k a m a p o m n o istražimo.
26. Čime p o s t a j e m o kršćani? P o v j e r i , reći ć e s v a t k o . N a
k o j i s e način spašavamo? N a r a v n o , p r e p o r o đ e n j e m p o k r s n o j
m i l o s t i . J e r k a k o inače? A k o p r i z n a j e m o d a j e t o spasenje o s t ­
vareno po O c u i S i n u i D u h u Svetome, zar ćemo odbaciti »pra­
XI
Prijestupnici su nijekatelji Duha
27. K o m e j e jao? K o m e ajme? K o m e n e v o l j a i s l i j e p i l o ?
K o m e v j e č n o osuđenje? Z a r n e p r i j e s t u p n i c i m a ? Z a r n e n i j e k a -
t e l j i m a vjere? A l i gdje j e dokaz nijekanja? N i s u l i z a b a c i l i
v l a s t i t u v j e r o i s p o v i j e d ? Što ispovijediše, i k a d a ? K a d s e o d r e -
koše đavla i n j e g o v i h anđela, izrekoše o n u s p a s i t e l j s k u riječ:
v j e r u j e m u Oca i S i n a i D u h a Svetoga.
K o j e i m zgodno i m e nađoše s i n o v i s v j e t l a ? N e z o v u l i s e
p r i j e s t u p n i c i zato što prekršiše saveze s v o g a spasenja? K a k o
d a n a z o v e m onog k o j i z a n i j e k a B o g a i K r i s t a ? K a k o drukčije
a k o n e p r i j e s t u p n i k ? Što misliš, k o j e i m e t r e b a d a d a d e m n i j e -
k a t e l j u D u h a ? Z a r ne isto j e r i on prekrši saveze s B o g o m ?
Budući, d a k l e , d a i s p o v i j e d a n j e v j e r e u D u h a daje b l a ž e n ­
stvo v j e r e , a n i j e k a n j e s t a v l j a p o d o s u d u bezboštva, n i j e l i o n d a
strašno d a niječu, i a k o i h n e zastraši n i v a t r a , n i mač, n i križ,
n i kotači, n i o s t a l a mučila, v e ć s u p r e v a r e n i samo s p l e t k a m a i
lažima b o r a c a p r o t i v D u h a ? S v a k o m č o v j e k u k o j i p r i z n a j e
2 9

v i l o nauka« (Rim 6, 17) što ga p r e u z e s m o ? Z a i s t a bi b i l o v r i j e d ­

n o teških u z d i s a j a ako b i s m o sad b i l i d a l j e o d s v o g spasenja
nego k a d p o v j e r o v a s m o i a k o se s a d o n o g o d r i č e m o što o n d a
p r i m i s m o . J e d n a k a j e šteta ako t k o p r e m i n e bez k r s t a i l i ako
p r i m i krštenje k o j e m nešto n e d o s t a j e i z p r e d a j e .
K r i s t a i niječe B o g a , svjedočim d a m u K r i s t neće ništa k o r i s t i t i
( G a l 5 , 2—3); a k o z a z i v a B o g a , a S i n a zabacuje, v j e r a m u j e
i s p r a z n a . O n o m e t k o o t k l a n j a . D u h a , svjedočim d a ć e m u v j e r a
u O c a i S i n a d o s p j e t i u ništa. U o s t a l o m , ne m o ž e je bez pomoći
27

Duha ni imati.
T k o n e sačuva k r o z sve v r i j e m e o n u v j e r o i s p o v i j e d što j e Tko, naime, ne vjeruje u D u h a , ne vjeruje ni u Sina. Ne
položismo k o d p r v o g u v o đ e n j a k a d oslobođeni i d o l a (1 Sol 1, 9) v j e r u j e u O c a , t k o n e v j e r u j e u S i n a . » N e m o ž e se, n a i m e , n i
priđosmo ž i v o m e B o g u i ne drži je k a o čvrstu zaštitu k r o z sav reći: G o s p o d i n Isus, o s i m u D u h u S v e t o m e « (1 Kor 12, 3). Isto
svoj život, sebe p r o g l a s u j e tuđincem p r e d B o ž j i m o b e ć a n j i m a t a k o : » B o g a n i k a d n i t k o n i j e v i d i o . Jedinorođeni S i n k o j i j e u
(Ef 2, 12) i u s u k o b u je s v l a s t i t i m p o t p i s o m što ga s t a v i na
28
k r i l u Očevu, o n n a m g a o b j a v i « (Iv 1 , 18). T a k a v č o v j e k n e m a
i s p o v i j e d v j e r e . A k o m i j e k r s t početak života i onaj p r e p o r o d n i u d j e l a u i s t i n s k o m k l a n j a n j u , j e r s e S i n u n e može k l a n j a t i o s i m
d a n p r v i m e đ u d a n i m a , j a s n o j e d a j e i riječ što z a z v o n i u m i ­ u D u h u , n i t i Oca zazivati doli u D u h u posinjenja.
l o s t i p o s i n o v l j e n j a najčasnija o d s v i h .
Z a r d a z a v e d e n tobožnjim d o k a z i m a t i h l j u d i i z d a m p r e d a -
n j e što me u v e d e u s v j e t l o , dade mi m i l o s t b o g o s p o z n a n j a , i po
k o j e m d o t a d n e p r i j a t e l j z b o g g r i j e h a p o s t a d o h B o ž j e dijete? J a
za se m o l i m da s tom vjeroispovijedi otputujem Gospodinu.
N j i h o p o m i n j e m d a v j e r u čuvaju n e t a k n u t u z a K r i s t o v d a n ; d a XII
D u h a ne r a s t a v l j a j u od O c a i S i n a ; da k r s n i n a u k sačuvaju i u Protiv onih koji tvrde da je dovoljan samo krst za Gospo­
v j e r o i s p o v i j e d i i u i s k a z i v a n j u slave. dina

B a z i l i j e u s v o m d j e l u »predajom« često n a z i v a k r s n u n a r e d b u iz Mt 28, 19.

27
28. N e k n i k o g n e z a v e d e činjenica što A p o s t o l često i z o s t a ­
Krš tavan je za božansku T r o j i c u oproštaj no je »preda nje« U s k r s l o g a .
v l j a i m e O c a i S v e t o g a D u h a k a d s p o m i n j e k r s t . N e k r a d i toga
I z tog t e k s t a p r o i z l a z i d a s u krštenici u B a z i l i j e v o d o b a osobno p o t p i s i v a l i
28

krsnu ispravu. 29
To su pneumatomasi. Usp. Uvod, I I I , 1.

84 85
n i t k o n e m i s l i d a j e z a z i v a n j e i m e n a sporedno. P a v a o kaže:
» K o j i biste kršteni za K r i s t a , K r i s t a obukoste« ( G a l 3, 27). 1
opet: » K o j i b i s t e kršteni z a K r i s t a , z a s m r t n j e g o v u b i s t e k r s t e -
in« (Rim 8, 3). No i m e n o v a t i K r i s t a znači s v e i s p o v j e d i t i , j e r se
t i m e o b j a v l j u j e B o g k o j i pomažu je, S i n k o j i j e p o m a z a n i D u h
k a o p o m a s t . To od P e t r a naučismo u Djelima: »Isusa N a z a r e ć a -
n i n a , što ga B o g p o m a z a D u h o m Svetim« (10, 38). U I z a i i i s t o j i :
» D u h j e G o s p o d n j i n a m e n i j e r m e p o m a z a « (Iz 61, 1). P s a l m i s t
v e l i : »Stoga t e p o m a z a B o g , t v o j B o g , u l j e m radosti« (Ps 44, 8).
Poznato je da P a v a o p o n e k a d u svezi s k r s t o m spominje
s a m o D u h a . V e l i : »Jer s v i u j e d n o m t i j e l u b i s m o kršteni z a j e ­
d n o g Duha« (1 Kor 12, 13). S t i m je u s k l a d u : »A vi ćete b i t i
kršteni D u h o m Svetim« (Dj 1, 5). Isto t a k o : » O n će vas k r s t i t i
D u h o m . Svetim« (Lk 3, 16).
A l i u z a sve t o n i t k o n e ć e n a z v a t i savršenim krštenje k o d
k o j e g s e z a z i v a samo i m e D u h a . T r e b a d a p r e d a j a , d a t a u ž i v o -
d a j n o j m i l o s t i , z a s v a g d a ostane n e p o v r i j e đ e n o m . O n a j , n a i m e ,
što život naš o t k u p i iz r a s p a d l j i v o s t i (Ps 102, 4), d a d e n a m o b ­
n o v i t e l j s k u m o ć k o j a doduše i m a n e i z r e c i v u d j e l o t v o r n o s t ,
smještenu u o t a j s t v u , a l i dušama d o n o s i v e l i k o spasenje te
stoga b i l o k a k v o d o d a v a n j e i l i o d u z i m a n j e očito znači g u b i t a k
v j e č n o g života.
A k o je, d a k l e , opasno z a k r s t i t e l j a u krštenju o d i j e l i t i D u ­
h a o d O c a i S i n a , a kršteniku k r s t bez k o r i s t i , k a k o b i o n d a
n a m a b i l o slobodno d a g a m i r a s t a v l j a m o o d O c a i S i n a ? V j e r a
i k r s t d v a su načina s p a s e n j a ; u z a j a m n o su s r o d n i i n e o d j e l j i v i .
V j e r a k r s t o m postiže savršenost, k r s t s e t e m e l j i u v j e r i . J e d n o
s e i d r u g o o b i s t i n j u j e i s t i m i m e n i m a . K a o što, n a i m e , v j e r u j e ­
mo u O c a i S i n a i S v e t o g a D u h a , t a k o smo i kršteni na i m e O c a
i S i n a i D u h a S v e t o g a . I s p o v i j e d v j e r e što v o d i s p a s e n j u p r e t ­
h o d i , p o t o m s l i j e d i k r s t , pečat našeg p r i s t a n k a .
Zašto je Pavao § O c e m i Sinom vezao anđele
29. P r o t i v n i c i ističu: i d r u g a su bića p r i b r o j e n a O c u i S i n u ,
a i p a k n i s u s n j i m a s l a v l j e n a , T a k o A p o s t o l , zaklinjući-Timote-
j a , n a v o d i i anđele k a d kaže: » Z a k l i n j e m te p r e d B o g o m i K r i ­
86
s t o m I s u s o m i n j e g o v i m o d a b r a n i m anđelima« (1 Tim 5, 21).
A n đ e l e p a k z b o g toga n i t i i z d v a j a m o o d ostalog s t v o r e n j a , n i t i
dopuštamo da se b r o j e s O c e m i S i n o m .
M a d a p r i g o v o r n e z a v r j e đ u j e n i k a k a v o d g o v o r , j e r j e očito
proturječan, i p a k ć u ovo reći: može n e t k o d o v e s t i k a o s v j e d o k a
sudruga u ropstvu blagu i k r o t k u sucu k o j i pokazuje upravo u
pravičnosti p r e m a optuženima n e i z r e c i v u p r a v e d n o s t p r a v o r i ­
j e k a . A l i d a t k o o d r o b a postane s l o b o d a n , d a s e zove s i n o m B o ž ­
j i m i d a i z s m r t i oživi, t o n i t k o n e može polučiti d o l i o n a j k o j i
s B o g o m p o s j e d u j e s r o d n o s t po n a r a v i i posve je d a l e k o od
r o p s k o g položaja. K a k o ć e B o g u tuđ n e k o g učiniti B o g u s r o d ­
n i m ? K a k o d a oslobađa t k o j e osobno p o d v r g n u t j a r m u r o b o ­
vanja?
P r e m a tome, D u h i anđeli n i s u s i s t o g r a z l o g a s p o m e n u t i .
D u h j e n a v e d e n k a o G o s p o d a r života, a anđeli k a o p o m o ć n i c i
sudrugova u ropstvu i v j e r n i svjedoci istine.
S v e t i obično o b j a v l j u j u B o ž j a naređenja p r e d s v j e d o c i m a .
I s t i P a v a o v e l i T i m o t e j u : »Što s i p r i m i o o d m e n e p r e d m n o g i m
s v j e d o c i m a , p r e d a j v j e r n i m ljudima« (2 Tim 2, 2). Tu p o z i v a za
s v j e d o k e anđele, j e r z n a d a ć e b i t i u z S u c a k a d G o s p o d i n d o đ e
u Očevoj s l a v i suditi svijet po pravednosti. K r i s t v e l i : »Tko
m e n e p r i z n a p r e d l j u d i m a i S i n ć e Čovječji n j e g a p r i z n a t i p r e d
B o ž j i m anđelima; t k o m e zaniječe p r e d l j u d i m a , b i t ć e z a n i j e ­
k a n p r e d B o ž j i m anđelima« (Lk 12, 8—9). P a v a o n a d r u g o m
m j e s t u kaže: » K a d se očituje G o s p o d i n Isus s n e b e s a s anđeli­
ma« (2 Sol 1, 7). P o r a d i toga već na z e m l j i z a k l i n j e p r e d a n đ e ­
l i m a , j e r z a v e l i k i s u d p r i p r e m a p r i k l a d n e dokaze.
30. A l i P a v a o u t o m n i j e o s a m l j e n . N a p r o t i v , s v i k o j i m a je,
općenito uzevši, b i l a p o v j e r e n a n e k a služba riječi, n i k a d n e
prestaše n a v o d i t i s v j e d o k e , v e ć se čak p o z i v a j u na nebo i na
z e m l j u , j e r se sada u t o m o k v i r u vrši s v a k o djelo i b i t će p r i ­
s u t n i u z suđenike k a d s e b u d e p r e t r e s a l o što j e učinjeno z a
života. P s a l m i s t t v r d i : »Na s u d ć e z a z v a t i višnja nebesa i z e m ­
l j u d a s u d i s v o j p u k « (Ps 49, 4). S t o g a M o j s i j e , k a d h t j e d e n a ­
r o d u p r e n i j e t i z a p o v i j e d i , reče: » P o z i v a m z a s v j e d o k e p r o t i v
v a s d a n a s nebo i zemlju« (Pnz 4, 26). U h v a l o s p j e v u v e l i : » P o s -
l u h n i , nebo, g o v o r i t ć u ; č u j , z e m l j o , riječi m o j i h usta« (Pnz 32,
1). I z a i j a r e č e : »Slušaj, nebo, i p o č u j , z e m l j o « (Iz 1, 2). J e r e m i j a
p a k izvješćuje o n e k o m zaprepaštenju n e b a d o k sluša bezbožna
djela n a r o d a : »Nebo se n a d t i m zaprepasti i veoma j a k o z a d r -
h t a , j e r m o j n a r o d učini d v o s t r u k o zlodjelo« (Jer 2, 12—13).
A p o s t o l je znao da su anđeli d a n i l j u d i m a kao o d g o j i t e l j i i
učitelji, i zato ih zvaše za s v j e d o k e . Isus, N u n o v s i n , i k a m e n
87
p o s t a v i s v j e d o k o m J a h v i n i h r i j e c i — J a k o v već p r i j e čak h u ­
m a k n a z v a s v j e d o k o m (Post 31, 47—48) -—-: » O d d a n a s će v a m
k a m e n b i t i s v j e d o k o m u p o s l j e d n j e dane k a d god budete l a g a l i
G o s p o d i n u , našem B o g u « (Jš 24, 27). On možda v j e r o v a š e da
i k a m e n može p o B o ž j o j s n a z i p r o z b o r i t i t e u k o r i t i prekršitelje
i l i d a ć e b a r e m savjest p o j e d i n a c a b i t i p o g o đ e n a s n a g o m o p o ­
mene.
T a k o , d a k l e , o n i k o j i m a j e p o v j e r e n o r a v n a n j e duša, u n a ­
p r i j e d sebi p r i p r e m a j u svjedoke, m a k o j i b i l i , d a b i i h k a s n i j e
n a v e l i . A l i D u h nije i z prigodne potrebe postavljen s B o g o m ,
v e ć z b o g zajedništva p o n a r a v i . N i s m o g a m i t a m o o d v u k l i , n e ­
go ga je s a m G o s p o d i n uzeo.
XIV
Odgovor na prigovor da neki bijahu kršteni za M o j s i j a i
da vjerovahu u nj. Također se govori o pralikovima
31. P r o t i v n i c i kažu d a n i o n d a n i j e p r a v e d n o d a s e D u h
s v r s t a v a s B o g o m , m a k a r se za nj i krštavamo. »I za M o j s i j a
n e k i b i j a h u kršteni, u o b l a k u i u m o r u « (1 Kor 10, 2)! Isto t a k o
v a l j a p r i z n a t i d a j e n e k o ć p o s t o j a l a v j e r a i u l j u d e . »Narod p o -
v j e r o v a B o g u i M o j s i j u , n j e g o v u sluzi« (Izl 14, 31). Zašto, d a k l e ,
p i t a j u p r o t i v n i c i , z b o g v j e r e i krštenja t o l i k o uzdižeš i n a d
s t v o r e n j e m veličaš D u h a S v e t o g a , k a d j e isto, p o svjedočanstvu
P i s m a , već d o d i j e l j i v a n o i l j u d i m a ?
Što ćemo reći? V j e r a je u D u h a p o p u t v j e r e u O c a i S i n a .
J e d n a k o je i s k r s t o m . V j e r a p a k u M o j s i j a i o b l a k , v j e r a je u
s j e n u i p r a l i k . N a r a v božanskih z b i l j a n i j e , z a c i j e l o , nešto m a ­
l e n o stoga što je često nagoviještena po o b r i s i m a p r a l i k o v a i
što j e božansko predočeno n e z n a t n i m l j u d s k i m s t v a r i m a . P r a ­
l i k j e n a i m e o b j a v l j e n j e o č e k i v a n o g p o oponašanju, u k o l i k o
u n a p r i j e d n a g o v j e š ć u j e i n a j a v l j u j e buduće. T a k o j e A d a m
p r a l i k o n o g k o j i će doći. I pećina je s l i k o v i t o K r i s t (1 Kor 10,
4). V o d a i z pećine bijaše p r a l i k živodajne m o ć i Riječi. V e l i G o ­
s p o d i n : » A k o je t k o žedan, n e k m e n i dođe i n e k p i j e « (Iv 7, 37).
M a n a b i p r a l i k živoga k r u h a što s i l a z i s n e b a ; z m i j a n a
štapu bijaše s l i k a spasonosne m u k e , o s t v a r e n e p o križu. S t o g a
se i spasiše k o j i g l e d a h u na n j u . T a k o je i sve što okružuje
88
I z r a e l o v i z l a z a k p r i p o v i j e d a n o d a s e pokaže k a k o s e spašavamo
po krštenju. I z r a e l s k i se p r v o r o đ e n c i spasiše p o p u t kršteničkih
tjelesa, j e r j e m i l o s t d a t a označenima k r v l j u . K r v je, n a i m e ,
janjeta p r a l i k K r i s t o v e k r v i . P r v e n c i su pak p r a l i k prvoga čo­
v j e k a k o j i nužno p o s t o j i u n a m a , d o k r a j a prenošen s l i j e d u p o ­
t o m a k a . Z a t o s v i u m i r e m o u A d a m u (1 Kor 15, 22) i s m r t k r a -
30
.1 je vaše do i s p u n j e n j a Z a k o n a i K r i s t o v a d o l a s k a (Rim 5, 14).
B o g p a k očuva p r o v o r o đ e n c e d a i h Istrebljivač n e d o t a k n e z a
d o k a z d a m i , oživljeni u K r i s t u , n e ć e m o više u m r i j e t i u A d a m u .
M o r e i o b l a k u o n o m času zaprepaštenjem vodiše v j e r i .
K a o p r a l i k , z a budućnost, naviještahu iduću m i l o s t . T k o j e m u ­
d a r p a d a s h v a t i (Ps 106, 43)? K a k o j e m o r e p r a l i k z a krštenje,
j e r d i j e l i o d F a r a o n a k a o što t a k u p e l j oslobađa o d đavolskog
n a s i l j a ? M o r e u s e b i u t o p i n e p r i j a t e l j a ; o v d j e u m i r e naše n e p r i ­
j a t e l j s t v o p r e m a B o g u . I z m o r a n a r o d iziđe neoštećen; i m i
i z l a z i m o iz v o d e p o p u t živih od m r t v i h , spašeni milošću (Ef 2,
5 ) o n o g k o j i nas p o z v a . O b l a k p a k bijaše s j e n a d a r a što d o l a z i
o d D u h a k o j i t j e l e s n i m m r t v e n j e m rashlađuje žar s t r a s t i .
32. Što d a k l e ? Z a r je zato što se o n i s l i k o v i t o krstiše za
M o j s i j a k r s n a m i l o s t m a l e n a ? N a taj način u nas n e b i ništa
b i l o v e l i k o ako p r a l i k o v i m a u n a p r i j e d o b e s c i j e n i m o što j e u
p o j e d i n a č n o m uzvišeno. N i l j u b a v B o ž j a p r e m a l j u d i m a k a d
j e d i n c a S i n a p r e d a d e z a naše g r i j e h e n i j e ništa v e l i k o i n a d n a ­
r a v n o , j e r n i A b r a h a m n e poštedi v l a s t i t o g s i n a . N i G o s p o d i n o ­
v a m u k a n e b i b i l a s l a v n a j e r o v a n u m j e s t o I z a k a (Post 22,
1—14) o s t v a r i p r a l i k p r i n o s a . N i s i l a z a k u p o d z e m l j e n e b i bio
s t r a h o t a n k a d J o n a k r o z t r i d a n a i t r i noći u n a p r i j e d i s p u n i
p r a l i k s m r t i (Mt 12, 40). T k o i s t i n u s u d i p o s j e n i j e d n a k o p o s ­
t u p a i s krštenjem, j e r s p r a l i k o v i m a uspoređuje ono što o n i
označuju t e M o j šijem i m o r e m n a s t o j i uništiti s v u evanđeosku
p o v i j e s t s p a s e n j a . J e r k o j e oprošten j e p r i j e s t u p a , k a k v a o b n o v a
života u m o r u ? K o j i d u h o v n i d a r d o l a z i p o M o j s i j u ? K o j a j e t u
s m r t g r i j e h a ? O n i l j u d i n i s u u m r l i s K r i s t o m p a stoga n i s u s
n j i m ni s u u s k r s n u l i (Rim 6, 8). Ne nošahu l i k N e b e s k o g a (1 Kor
15, 49) ni s m r t I s u s o v u u s v o m t i j e l u (2 Kor 4, 10). S t a r o g č o v ­
j e k a n e svukoše n i t i obukoše n o v o g o b n o v l j e n a z a s p o z n a j u p o
s l i c i s v o g a S t v o r i t e l j a (Kol 3, 9—10). Zašto, d a k l e , uspoređuješ
krštenja k o j i m a j e zajedničko samo i m e , a z b i l j e s u i m t a k o r a -
Zanimljivo poimanje iskonskog grijeha. A d a m se prenosi s koljena na kolje­
30
no. S t o g a je nazočan u s v a k o m čovjeku. S v a k i je čovjek A d a m . M i s a o je b i b l i j s k a ,
a l i i m a i f i l o z o f s k o uporište u platonističkom shvaćanju »zajedništva«. Po »zajed­
ništvu« s v i l i l j u d i s A d a m o m , A d a m je p r i s u t a n u s v i m a . O P l a t o n o v u u t j e c a j u na
B a z i l i j e v o p o i m a n j e »učestvovanja« v i d i J . L E B O N , L e sort, 652—654.
89
 zličite k a o s a n od i s t i n e i l i s j e n a i s l i k e od o n o g što u s e b i o p ­
s t o j i po b i t i ?
33. A l i v j e r a u M o j s i j a n e d o k a z u j e d a j e v j e r a u D u h a
nešto m a l o v r i j e d n a , v e ć r a d i j e , p o s u d u p r o t i v n i k a , u m a n j u j e
v j e r u u B o g a S v e m i r a . V e l i P i s m o : »Narod p o v j e r o v a B o g u i
M o j s i j u n j e g o v u sluzi« (Izl 14, 31). M o j s i j e je, d a k l e , pridružen
B o g u , a n e D u h u . T a k o đ e r n e bijaše p r a l i k D u h a nego K r i s t a .
O n d a je, poslužujući Z a k o n , p o s e b i vršio u l o g u p o s r e d n i k a i z ­
m e đ u B o g a i l j u d i . M o j sije, p r e m a t o m e , d o k p o s r e d u j e k o d
B o g a z a n a r o d , n e bijaše p r a l i k D u h a .
Z a k o n , »sastavljen p o anđelima«, b i dat »po r u c i p o s r e d n i ­
ka« (Gal 3, 19) — r a z u m i j e se M o j s i j a —• na p o z i v n a r o d a k o j i
g o v o r a š e : »Ti n a m g o v o r i i n e k n a m ne g o v o r i B o g « (Izl 20, 19).
P r e m a tome, v j e r a s e u M o j s i j a o d n o s i n a G o s p o d i n a , p o s r e d ­
n i k a između B o g a i l j u d i k o j i reče: » K a d biste M o j s i j u v j e r o ­
v a l i , i m e n i biste vjerovali« (Iv 5, 46).
Z a r je o n d a v j e r a u G o s p o d i n a nešto n e z n a t n o zato što j o j
M o j sije b i z n a m e n ? Isto t a k o n i m i l o s t D u h a u k r s t u n i j e m a l e ­
n a , m a k a r s e n e t k o k r s t i o z a M o j s i j a . Čak želim n a d o d a t i d a s e
u P i s m u uobičajilo reći: M o j sije i Z a k o n . T a k o n a p r i m j e r :
» I m a j u M o j s i j a i P r o r o k e « (Lk 16, 29). P a v a o , d a k l e , g o v o r i o
z a k o n s k o m k r s t u k a d v e l i : »Biše kršteni za Mojsija« (1 Kor 10,
2). J e r o n d a t i l j u d i što i s t i n u kleveću z b o g sjene i s l i k a z a p r e ­
z r i v o drže s l a v u naše n a d e (Heb 3, 6) i b o g a t i d a r našega B o g a
i S p a s i t e l j a , k o j i po n o v o p o r o d u o b n a v l j a k a o u o r l a (Ps 102, 5)
našu m l a d o s t ?
Z a i s t a j e v l a s t i t o z a s k r o z m a l o d o b n u p a m e t i z a dijete
k o m e u i s t i n u t r e b a m l i j e k a d a n e z n a v e l i k o o t a j s t v o našega
s p a s e n j a : k a k o m i , v o đ e n i savršenosti u v j e ž b a n j u pobožnosti,
na školski način u v o đ e n j a , n a j p r i j e učimo l a k o s h v a t l j i v o i ono
što j e p r i m j e r e n o našoj s p o z n a j i . O n a j k o j i n a m a r a v n a , v o d i
nas, p o p u t očiju o d g o j e n i h u t a m i , l a g a n i m p r i v i k a v a n j e m v e ­
l i k o m s v j e t l u i s t i n e . Štedi našu slabost. U b e z d a n u b o g a t s t v a
svoje m u d r o s t i i neistraživim s u d o v i m a p a m e t i p o k a z a n a m t a j
b l a g i i p r i k l a d n i odgoj, j e r nas n a v i k n u d a n a j p r i j e g l e d a m o
sjene t j e l e s a i d a sunce m o t r i m o u v o d i d a n e b i s m o o s l i j e p i l i ,
o d j e d n o m izloženi p r o m a t r a n j u čistoga s v j e t l a .
I J i s t o m j e s m i s l u zamišljen Z a k o n što »nosi s j e n u b u d u ­
ćeg« (Heb 10, 1). Slučaj je to i s p r o r o č k i m n a g o v j e š t a j e m k o j i
j e z a g o n e t k a i s t i n e . Vježbalište s u z a oči s r c a . Polazeći o t u d ,
p r i j e l a z n a m m u d r o s t i što j e s k r i t a u o t a j s t v u postade l a k i m .
(.) p r a l i k o v i m a t o l i k o . Na n j i m a se d u l j e ne m o ž e m o z a u s ­
t a v i t i . Inače b i u m e t a k b i o opsežniji o d g l a v n o g p r e d m e t a .
90
XV
Odgovor na primjedbu da se i u v o d i krštavamo. Rijee je
i o krstu
34. Što još uz to vele? O n i o b i l u j u i z g o v o r i m a ! K a ž u : i u
v o d i se k r s t i m o , pa i p a k n.3 ćemo v o d u štovati više od sve ostale
p r i r o d e , n i t i ćemo joj d a t i u d j e l a u O č e v o j i S i n o v o j časti. O n i
o n a k o z b o r e k a o s r d i t i l j u d i k o j i m a j e rasuđivanje zamračeno
strašću t e p r e d ničim n e p r e z a j u u o b r a n i o d o n o g t k o i h j e
u v r i j e d i o . N o m i s e n e ć e m o plašiti d a i o tome g o v o r i m o . I l i
ćemo poučiti n e z n a l i c e i l i s e o p r i j e t i zločincima. A l i v r a t i m o s e
malo natrag.
35. S p a s i t e l j s k a p o v i j e s t našeg B o g a i S p a s i t e l j a u s v e z i s
č o v j e k o m s a s t o j i se u č o v j e k o v u o p o z i v u iz p r o g o n s t v a i n j e g o ­
vu p o v r a t k u iz neposlušncšću n a s t a l a otuđenja u p r i s n o s t s
B o g o m . E v o r a z l o g a K r i s t o v a b o r a v k a u t i j e l u , z a izvještaj n j e ­
g o v a d j e l o v a n j a u Evanđeljima, z a M u k u , križ, g r o b , u s k r s n u ­
ć e : d a č o v j e k , spašen K r i s t o v i m n a s l j e d o v a n j e m , i z n o v a s t e k n e
ono i s k o n s k o posinaštvo. P r e m a tome, z a savršenost života n u ­
žno j e n a s l j e d o v a t i K r i s t a n e samo u p r i m j e r i m a b l a g o s t i , p o ­
n i z n o s t i i s t r p l j i v o s t i što ih on o s t a v i u s v o m životu, v e ć i u
samoj s m r t i k a k o v e l i P a v a o (1 Kor 11, 1; Fil 3, 17), K r i s t o v
n a s l j e d o v a t e l j : »Suobličen n j e g o v o j s m r t i , z a c i j e l o ć u d o s p j e t i
uskrsnuću od mrtvih« (Fil 3, 10—11).
A l i k a k o p o s t a j e m o slični n j e g o v o j s m r t i ? S u - u k o p a n j e m s
n j i m po krštenju (Rim 6, 3—5). A na k o j i se način u k o p a t i ? I
k o j a k o r i s t o d n a s l j e d o v a n j a ? N a j p r i j e , nužno j e uništiti t i j e k
r a n i j e g života. N o , p o G o s p o d i n o v o j riječi, t o j e n e m o g u ć e o s i m
a k o se č o v j e k »rodi o d o z g o « (Iv 3, 3). N o v o p o r o d je, k a k o i s a ­
m a riječ kaže, početak n o v o g života. A l i d a s e p o č n e n o v i život,
v a l j a p r e t h o d n i p r i v e s t i k r a j u . To je k a o s o n i m a što se okreću
p r i d v o s t r u k o m trčanju u trkalištu. Z a u s t a v l j a n j e i s t a n k a r a ­
s t a v l j a s u p r o t n a trčanja. T a k o s e i p r i i z m j e n i života učini n u ž ­
n i m d a s m r t p o s r e d u j e m e đ u o b a m a životima t e d a p r e t h o d n i
d o k o n č a i n o v o m pruži početak.
K a k o o s t v a r u j e m o s i l a z a k u p o d z e m l j e ? P o krštenju n a s ­
ljedujući K r i s t o v grob. T i j e l a s e krštenika t a k o reći u k a p a j u
u v o d u . Krštenje s l i k o v i t o označuje o d l a g a n j e t j e l e s n i h d j e l a
k a k o v e l i A p o s t o l : »Biste o b r e z a n i n e r u k o t v o r e n i m o b r e z a n j e m
u o d l a g a n j u t i j e l a p u t i , u K r i s t o v u o b r e z a n j u , s n j i m su u k o p a ­
ni u krštenju« (Kol 2, 1 J - - J 2 ) . K r s t je t a k o reći čišćenje duše
o d l j a g e k o j a joj dođe o d tjelesne m i s l i p o riječi P i s m a : »Oprat
91
 ćeš me i b i t ću b j e l i j i od snijega« (Ps 50,9). S t o g a se ne čistimo
p o p u t Z i d o v a z a s v a k u nečistoću, v e ć p o z n a m o j e d n o spasilač­
ko krštenje k a o što je j e d n a s m r t za s v i j e t i j e d n o uskrsnuće
o d m r t v i h . Krštenje j e s l i k a j e d n o m i d r u g o m . I z t o g r a z l o g a
G o s p o d i n što r a v n a našim životom u s t a n o v i s n a m a k r s n i s a ­
vez, p r a l i k s m r t i i života. V o d a o s t v a r u j e s l i k u s m r t i , D u h daje
z a l o g života.
T u , na taj način postade jasno što smo tražili: zašto je v o d a
v e z a n a u z D u h a . R a z l o g j e u t o m što k r s t i m a d v a c i l j a — u n i ­
štiti t i j e l o g r i j e h a (Rim 6, 6) da više n i k a d s m r t i ne d o n o s i p l o ­
da (Rim 7, 7); i živjeti za D u h a te p l o d i t i u s v e t o s t i (Rim 6, 22).
V o d a p a k pruža s l i k u s m r t i , j e r t i j e l o p r i m a k a o u g r o b , a D u h
u l i j e v a životvornu m o ć i naše duše i z s m r t i p o g r i j e h u o b n a v l j a
u i s k o n s k i život. E v o , d a k l e , što znači izričaj »roditi se odozgo
iz v o d e i Duha« (Iv 3, 3): u m i r a n j e se o b i s t i n j u j e u v o d i , život
n a m j e dat p o D u h u .
V e l i k o s e k r s n o otajstvo o b a v l j a s t r i u r a n j a n j a i t r i z a z i v a
d a b i s e i z r a z i l a s l i k a s m r t i i d a b i s e duše krštenih p r o s v i j e t l i l e
p r e d a j o m b o g o s p o z n a n j a . Stoga, ako u v o d i i m a m i l o s t i , n i j e i z
n a r a v i vode, v e ć o d p r i s u t n o s t i D u h a . Krštenje, n a i m e , n i j e
»odloženje tjelesne nečistoće, v e ć o p r e d j e l j e n j e d o b r e s a v j e s t i
z a B o g a « ( 1 P t 3 , 21). D a b i n a s p r i p r e m i o z a u s k r s l i život, G o ­
s p o d i n predlaže evanđeosko ponašanje k a d nalaže d a s e n e
s r d i m o , d a p o d n o s i m o s u p r o t n o s t i , d a b u d e m o čisti o d l j u b a v i
p r e m a uživanju, d a značajem n e b u d e m o s r e b r o l j u p c i . N a t a j
način s l o b o d n i m i z b o r o m u n a p r i j e d o s t v a r u j e m o što budući
v i j e k posjeduje p o n a r a v i . R e k n e l i tko z a Evanđelje d a j e p r o -
t u l i k u s k r s l a života, n e b i h s m a t r a o d a j e u t o m e pogriješio. N o
vratimo se svom cilju.
36. P o D u h u j e v r a ć a n j e u r a j . P o n j e m u j e p e n j a n j e u
31
k r a l j e v s t v o nebesko, p o v r a t a k p o s i n o v l j e n j u . On daje slobodu
da B o g a zovemo s v o j i m Ocem. Po n j e m u postajemo sudionici
K r i s t o v e milosti. D u h omogućuje da se zovemo sinovi svjetla,
d a i m a m o d i j e l a u v j e č n o j s l a v i . U j e d n u riječ: p o D u h u smo
i s p u n j e n i s v a k i m b l a g o s l o v o m i u o v o m i u b u d u ć e m v i j e k u . Po
D u h u , k a o već p r i s u t n u , u z r c a l u m o t r i m o m i l o s t d o b a r a , sto
se za nas n a l a z e u obećanjima i k o j i h uživanje č e k a m o u v j e r i .
A k o li je takav predujam, k o l i k a će biti punina? A k o su prvine
t a k v e , k a k v a ć e o n d a b i t i čitava c j e l i n a ?
31
T u j e govor o apokatastazi. T a j p o j a m u t e o l o g i j i G r g u r a i z Mise J . D A N I £ -
I O U (£tre, 225) o v a k o sažima: A p o k a t a s t a z a se u b i t i o d n o s i na p o v r a t a k l j u d s k e
n a r a v i u njeno i s k o n s k o stanje koje je njeno r e a l n o , »naravno« stanje. B o g ga
je za n j u h t i o . N a r a v je to stanje i z g u b i l a u s l i j e d g r i j e h a . A p o k a t a s t a z a sažima u
p o s l j e d n j u s i n t e z u g l a v n i j e G r g u r o v e antropološke t e o r i j e .
92
R a z l i k a između m i l o s t i što d o l a z i o d D u h a i k r s t a v o d o m
v i d i se još i o t u d što I v a n krštavaše v o d o m , naš G o s p o d i n Isus
K r i s t D u h o m S v e t i m . I v a n govoraše: »Ja vas, i s t i n a , k r s t i m v o ­
d o m r a d i obraćenja. A l i o n a j k o j i d o l a z i p o s l i j e m e n e , o d m e n e
j e jači. N i s a m d o s t o j a n n i d a m u s a n d a l e n o s i m . O n ć e v a s k r ­
s t i t i D u h o m S v e t i m i vatrom« (Mt 3, 11). K r s t v a t r o m n a z i v a
i s t r a g u n a s u d u . K a ž e A p o s t o l : »Vatra ć e i s p i t a t i k a k v o j e čije
djelo« (1 Kor 3, 13): »dan će očitovati, j e r v a t r a razotkriva« (1
Kor 3, 13).
N o o n i k o j i u b o r b a m a z a v j e r u o d i s t a podniješe s m r t z a
K r i s t a , a n e n a s l j e d o v a n j e m , z a spasenje n i s u t r e b a l i z n a k o v e
vode, j e r s u kršteni u v l a s t i t o j k r v i . T o n e g o v o r i m d a b i h z a ­
b a c i o k r s t v o d o m , v e ć d a b i h p o b i o r a z l o g e o n i h što u s t a j u p r o ­
t i v D u h a t e miješaju nemješivo i uspoređuju n e u s p o r e d i v o .
XVI
D u h S v e t i je u svakom pogledu — u s t v a r a n j u r a z u m n i h
bića, u ljudskoj p o v i j e s t i s p a s e n j a i k o d budućeg Suda —
neodjeljiv od O c a i S i n a
37. V r a t i m o s e n a početak r a s p r a v e . K a k o j e D u h S v e t i u
s v e m u s k r o z n e o d i j e l j e n i nerazdružen o d O c a i S i n a ? N a m j e s ­
t u g d j e K o r i n ć a n i m a piše o d a r u j e z i k a , P a v a o v e l i : » A k o s v i
p r o r o k u j e t e p a uniđe k o j i n e v j e r n i k i l i neupućeni, s v i g a k o r e
i s v i i s p i t u j u ; t a j n e se n j e g o v a s r c a r a z o t k r i v a j u . P a s t će ničice,
p o k l o n i t se B o g u i p r i z n a t da je B o g o d i s t a u v a m a « (1 Kor 14,
24—25).
A k o se, d a k l e , po p r o r i c a n j u koje se z b i v a u s k l a d u s r a z ­
d i o b o m m i l o s n i h d a r o v a D u h a dade r a s p o z n a t i d a j e B o g u
p r o r o c i m a , p r o t i v n i c i m o r a j u p r o m i s l i t i k o j i ć e položaj d o d i j e l i ­
ti D u h u Svetom: da li ga postaviti s Bogom i l i odagnati u red
s t v o r e n j a . P e t r o v p r i g o v o r S a f i r i — »zašto s e m e đ u s o b n o d o g o -
v o r i s t e d a kušate D u h a S v e t o g a , n e siagaste l j u d i m a , v e ć B o ­
gu« ( D j 5, 4—9) — p o k a z u j e da su i s t i g r i j e s i p r o t i v D u h a S v e ­
t o g a i p r o t i v B o g a . N a t a j način možeš naučiti d a j e D u h u
svakom djelu nedjeljivo povezan s Ocem i Sinom.
K a d B o g r a z d j e l j u j e snagu za djelovanje i G o s p o d i n služ­
be, D u h S v e t i j e p r i s u t a n i s v a k o m e p o d o s t o j a n s t v u , o d s v o j e
v o l j e , p o d j e l j u j e m j e r u d u h o v n i h d o b a r a . P a v a o v e l i : »Duhovni
m
 )
su d a r o v i različiti, a l i je D u h i s t i , 1 službe su r a z n o v r s n e , a l i
G o s p o d i n j e isti. D j e l a t n e s u moći isto t a k o r a z n o l i k e , a l i B o g
je i s t i . On čini sve u svima« (1 Kor 12, 4—6). A p o s t o l n a s t a v l j a :
/•Sve to vrši j e d a n i i s t i D u h , dijeleći s v a k o m e na s v o j u raku,
k a k o hoće« (i Kor 12, 11).
I p a k , r a z u m i j e se, n e b i s m o uopće s m j e l i p o m i s l i t i d a j e
red izvrnut, jer Apostol tu na p r v o m mjestu spomenu D u h a ,
n a d r u g o m S i n a i trećem B o g a O c a . P a v a o s e p o v e o o d n o s o m
među l j u d i m a . K a d dobijemo dar, n a j p r i j e sretamo donositelja,
p o t o m m i s l i m o n a o n o g t k o šalje i n a p o k o n s v r ć e m o p a m e t n a
vrelo i uzrok dobara.
38. Zajedništvo D u h a s O c e m i S i n o m možeš r a z a b r a t i i po
d j e l i m a s početka. Čiste, r a z u m n e i n a d z e m a l j s k e m o ć i j e s u i
z o v u s e s v e t i m a , j e r p o s j e d u j u p o s v e ć e n j e što i m d o l a z i o d m i ­
l o s t i D u h a S v e t o g a . Način j e s t v a r a n j a n e b e s k i h m o ć i prešućen.
O n a j što opisa s t v a r a n j e s v i j e t a , o b j a v i n a m S t v o r i t e l j a j e d i n o
p o o s j e t n i m bićima. T i p a k što možeš p o v i d l j i v o m dokučiti n e ­
v i d l j i v o , s l a v i S t v o r i t e l j a u k o m e b i sve s t v o r e n o ; v i d l j i v o i n e ­
v i d l j i v o , prvašta, v l a s t i , sile, p r i j e s t o l j a , g o s p o d s t v a i sve ostale
r a z u m n e n a r a v i k o j e b i b i l e bez i m e n a . P r i s t v a r a n j u s v i h t i h
biča s h v a t i d a j e n a s t a l o m e i z v o r n i u z r o k O t a c , s t v a r a t e l j s k i
S i n , usavršiteljski D u h . P r e m a t o m e , d u h o v i poslužitelji p o s t o ­
j e O č e v i m h t i j e n j e m , u b i t a k s u d o v e d e n i djelatnošću S i n a , p r i -
sutnošću s u D u h a s t e k l i savršenost. N o savršenost j e anđela
svetost i u s t r a j n o s t u n j o j .
N e k n i t k o n e p o m i s l i d a j a t v r d i m k a k o postoje t r i i z v o r n e
hipostaze* i l i d a kažem d a j e S i n o v d j e l a t n i čin nesavršen. S v e ­
2 m o ž e reći — G o s p o d i n Isus, o s i m u D u h u S v e t o m . N i t k o t k o u
m u j e j e d a n U z r o k što p o S i n u s t v a r a , u D u h u p r i v o d i savrše­
n o s t i . N i t i O t a c »koji čini sve u svima« (1 Kor 12, 8) p o s j e d u j e
nesavršenu moć, n i t i j e S i n o v a stvaralačka s i l a n e p o t p u n a , ako
j e D u h n e dovrši. N i t i je, n a i m e , O c u p o t r e b a n S i n j e r s t v a r a
s a m i m s v o j i m h t i j e n j e m , a l i O t a c u p r a v o hoće p o S i n u . N i S i n u
n e t r e b a p o m o ć j e r d j e l u j e u zajedništvu s O c e m , a l i i S i n hoće
d a p o D u h u p r i v e d e savršenosti. P s a l m i s t v e l i : »Nebesa s u u č ­
vršćena R i j e č j u G o s p o d n j o m i s v a j e n j i h o v a m o ć o d D a h a n j e ­
g o v i h usta« (Ps 32, 6). Tu riječ ne znači s m i s l o m b r e m e n i t o
32
Rečenica č u d n o zvuči na p r v i p o g l e d . B a z i l i j e , čija je z a s l u g a da se u t r i n L
t a r n o j t e o l o g i j i uvriježio govor o t r i m a h i p o s t a z a m a , tu kao da poriče o p s t o j n o s t
t r i j u h i p o s t a z a . Čovjek o d p r v e p o m i s l i d a B a z i l i j e n a t o m m j e s t u riječ hipostaza
u z i m a u njenom, s t a r i j e m i k o r i j e n s k o m značenju u s m i s l u »biti« i l i »supstancije c
te niječe da su u B o g u tri »naravi«. I p a k se čini da h i p o s t a z a tu znači »osoba-..
B a z i l i j e ne odbacuje opstojnost t r i j u h i p o s t a z a , već t r i j u »izvornih« hipostaza^ U
B o g u j e samo j e d n a izvorna h i p o s t a z a . T o j e Otac. I z n j e g a i z v i r u k a o i z počela
S i n i D u h S v e t i . I u p r i j e v o d u smo o s t a v i l i hipostaza p o r a d i s p o m e n u t e p r o b l e m a ­
t i k e , a l i i zato što se B a z i l i j e na o v o m m j e s t u o d i j e l j u j e od P l o t i n o v e n a u k e o t r i ­
ma izvornim hipostazama.
94
o b l i k o v a n j e z r a k a , rečeno g l a s o v n i m ćutilima, n i t i j e dah p a r a
u s t i j u , i s t i s n u t a iz dišnih u d o v a . G o v o r je tu o Riječi k o j a je u
početku k o d B o g a i k o j a je B o g (Iv 1, 1) i o D a h u B o ž j i h u s t a ,
» D u h u I s t i n e što i z l a z i od Oca« (Iv 15, 26).
U p s a l m u , d a k l e , raspoznaješ t r o j e : G o s p o d i n a k o j i n a r e ­
đuje, R i j e č što s t v a r a i D u h a k o j i učvršćuje. Što j e u č v r š ć e n j e
d r u g o d o l i savršenost u s v e t o s t i , j e r učvršćivanje znači n e p o p u ­
s t l j i v o s t , n e p r o m j e n j i v o s t i čvrstu postojanost u d o b r u ? P o s v e ­
ćenja p a k n e m a bez D u h a .
N e b e s k e m o ć i n i s u p o n a r a v i svete, j e r s e inače n i u č e m u
n e b i r a z l i k o v a l e o d D u h a S v e t o g a . O n e već u . s k l a d u s a s v o j i m
p o l o ž a j e m p r i m a j u o d D u h a S v e t o g a m j e r u posvećenja. K a o
što se r u d i l o zamišlja s v a t r o m , a i p a k j e d n o je o s n o v n a t v a r ,
d r u g o v a t r a , t a k o j e i b i t n e b e s k i h m o ć i m o ž d a o d zračnog d a h a
i l i n e t v a r n a v a t r a p o riječima P i s m a : » O n v j e t r o v e čini s v o j i m
anđelima i v a t r e n e p l a m e n e s v o j i m slugama« (Ps 103, 4). R a d i
toga s u u m j e s t u , p o s t a j u v i d l j i v i i o n i m a k o j i s u i h d o s t o j n i
očituju se u l i k u s v o j i h v l a s t i t i h tjelesa.
Posvećenje, z a c i j e l o i z v a n n j i h o v e b i t i , d o n o s i i m savrše­
nost p o u d j e l u n a D u h u . Ustrajnošću u d o b r u zadržavaju d o s t o ­
j a n s t v o . U i z b o r u i m a j u s l o b o d n u v o l j u , a l i n i k a d n e otstupaju.
o d s t r e m l j e n j a p r e m a i s t i n s k o m d o b r u . Mišlju o d s t r a n i D u h a ,
z b o r o v i se anđela r a s p a d a j u , nestaje p r v e n s t v a arhanđela, sve
j e izmiješano. Ž i v o t i m j e bez z a k o n a , bez r e d a , neodređen.
K a k o b i anđeli m o g l i p j e v a t i »slava B o g u u visinama« (Lk 2 ,
14), d a i m D u h n i j e dao snagu? P a v a o piše: »Nitko, n a i m e , n e
B o ž j e m D u h u g o v o r i , ne kaže — p r o k l e t Isus« (1 Kor 12, 3). T a ­
k o g o v o r e nečisti i odmetnički d u s i . N j i h o v o odmetništvo d o k a ­
z u j e mišljenje d a n e v i d l j i v e moći i m a j u s l o b o d n u v o l j u i d a s u
j e d n a k o s k l o n e k r e p o s t i i g r i j e h u t e i m stoga t r e b a p o m o ć
D u h a . T v r d i m d a n i G a b r i j e l n i j e n i k a k o drukčije p r o r e k a o
budućnost (Lk 1, 13—20. 30—35) o s i m p r e d z n a n j e m D u h a . P r o -
roštvo j e j e d a n o d d a r o v a što i h d i j e l i D u h .
O n a j k o m e bješe naređeno da » č o v j e k u želja« (Dan 10, 11)
priopći o t a j s t v a viđenja, o d a k l e bi poučen da m o ž e upućivati u
s k r o v i t o a k o n e D u h o m S v e t i m ? O b j a v l j e n j e o t a j s t a v a p o riječi
P i s m a k a o v l a s t i t o p r i p a d a D u h u . »Nama B o g o b j a v i p o Duhu«
(1 Kor 2, 10).
K a k o b i p r i j e s t o l j a i v l a s t i , počela i moći, m o g l i p r o v o d i t i
blaženi život, k a d n e b i n e p r e s t a n o g l e d a l i l i c e n e b e s k o g O c a
(Mt 18, 10)? A l i g l e d a n j a n e m a bez D u h a . Ukloniš l i n o ć u i z k u -
95
 će s v j e t l o , oči su s l i j e p e , m o ć i n e d j e l a t n e , v r e d n o t e se ne dadu.
r a s p o z n a t i . Iz n e z n a n j a se g a z i i z l a t o i željezo.
T a k o j e i d u h o v n o m r e d u . N e m o g u ć e j e d a bez D u h a t a j
život ostane z a k o n i t baš k a o što je u o d s u t n o s t i v o j s k o v o đ e n e ­
održiv r a s p o r e d u t a b o r a i l i s k l a d u z b o r u bez r a v n a n j a z b o r o -
v o đ e . K a k o b i s e r a f i n i p j e v a l i »svet, svet. svet« (Iz 6 , 3), d a i h
D u h n i j e naučio k o l i k o p u t a v a l j a k l i c a t i d a s l a v o p o j b u d e p o ­
božan? A k o , d a k l e , B o g a s l a v e s v i n j e g o v i anđeli i sve n j e g o v e
moči, s l a v e g a u z p o m o ć D u h a . A k o p r e d B o g o m stoje tisuću
p u t a tisuću anđela i deset tisuća p u t a deset tisuća službenika, u
s i l i D u h a b e s p r i j e k o r n o vrše svoje djelo. S a v taj n a d z e m a l j s k i i
n e i z r e c i v i s k l a d u služenju B o g u i m e đ u s o b n o s l a g a n j e n a d z e ­
m a l j s k i h s i l a n i j e m o g u ć e održati bez r a v n a n j a D u h a . P r e m a
tome, D u h s e S v e t i u s t v a r a n j u n a l a z i u z bića k o j a s e n e u s a v r ­
šavaju r a z v i j a n j e m , v e ć s u o d m a h o d s a m o g s t v a r a n j a savrše­
n a . O n i m kao savršenost i p u n i n u b i t i pruža s v o j u m i l o s t .
39. T k o ć e z a n i j e k a t i d a j e povijest^čovjekova s p a s e n j a što
j e p o B o ž j o j d o b r o t i o s t v a r i »veliki B o g i S p a s i t e l j naš Isus
Krist« (Tit 2, 13) dovršena milošću D u h a ? Motriš li prošlost —
b l a g o s l o v e p a t r i j a r h a , p o m o ć pridošlu o d Z a k o n a , p r a l i k o v e ,
proroštva, r a t n a j u n a č k a d j e l a , čudesa p r a v e d n i k a i l i što j e u č i ­
n j e n o u s v e z i s t j e l e s n i m G o s p o d i n o v i m d o l a s k o m , sve je po
D u h u Svetom.
P o n a j p r i j e , D u h s e povezao s a s a m i m G o s p o d i n o v i m t i j e ­
l o m , j e r m u b i p o m a z a n j e . O d n j e g a s e n i j e r a s t a v l j a o k a o što
piše: »Na k o g vidiš d a s i l a z i D u h i d a n a n j e m u ostaje, o n j e
m o j l j u b l j e n i Sin« (Iv 1, 33; Lk 3, 32). Isto t a k o : »Isusa iz N a -
z a r e t a , k o g B o g p o m a z a D u h o m S v e t i m « (Dj 10, 38). N a d a l j e ,
cijelo je K r i s t o v o djelovanje obavljeno uz prisutnost D u h a . B i o
j e nazočan d o k g a j e kušao đavao j e r s t o j i : » D u h I s u s a o d v e d e
u p u s t i n j u da b u d e kušan« (Mt 4, 1). K a d je činio čudesa, t a k o ­
đer j e n e o d i j e l j e n o b i o u z a n j . K r i s t v e l i : »Jer ako j a p o B o ž j e m
D u h u i z g o n i m đavle (. . . ) « (Mt 12, 28).
Ni Uskrslog od m r t v i h ne napusti. K a d je Gospodin, obna­
vljajući č o v j e k a i i z n o v a m u vraćajući i z g u b l j e n u m i l o s t i z B o ­
žjeg D u h a , d a h n u o u l i c e učenika, što t a d a reče? »Primite D u h a
S v e t o g a . K o j i m a o p r o s t i t e g r i j e h e , oprošteni s u . K o j i m a zadrži­
te, zadržani su« (Iv 20, 22—23).
N i j e l i očito i bez p o g o v o r a d a j e D u h u s p o s t a v i o uređenje
C r k v e ? O n je, p o P a v l u , dao C r k v i » p r v o apostole, d r u g o p r o ­
r o k e , treće učitelje, p o t o m čudesa, p a d a r o v e liječenja, p o m a ­
g a n j a , u p r a v l j a n j a , g o v o r e n j a jezicima« (1 Kor 12, 28). T a j je
r e d načinjen p r e m a r a z d i o b i d a r o v a i z D u h a .
96
40. T k o p o m n o istražuje, u s t a n o v i t ć e d a D u h S v e t i neće
b i t i , k a k o n e k i m i s l e , bez sudioništva ni onog Časa kaci se d o g o ­
di očekivani G o s p o d i n o v d o l a z a k s n e b a . I on će b i t i p r i s u t a n
na d a n G o s p o d i n o v a očitovanja. (Rim 2, 5) k a d blaženi i j e d i n i
G o s p o d a r (1 Tim 6, 15) b u d e s u d i o s v i j e t po p r a v e d n o s t i . T k o je
t o l i k o neupućen u d a r o v e što i h B o g p r i p r a v i d o s t o j n i m a t e n e
b i znao d a j e v i j e n a c p r a v e d n i k a , m i l o s t D u h a , o n d a o b i l n i j e i
punije iskazana jer je duhovna slava pojedincu odmjerena p r e ­
ma kreposnim djelima.
U s j a j u s v e t i h i m a u O c a m n o g o s t a n o v a (Iv 14, 2), to jest
r a z n o v r s n i h časti. P a v a o kaže: » K a k o što s e z v i j e z d a s j a j e m
r a z l i k u j e od z v i j e z d e , t a k o je i s uskrsnućem m r t v i h « (1 Kor
15, 41—42). O n i što s u D u h o m S v e t i m opečaćeni z a d a n o t k u p ­
l j e n j a (Ef 1, 13—14) te p r v i n e D u h a što ih primiše očuvaše n e ­
t a k n u t e i n e u m a n j e n e , čut će: » D o b r o , d o b r i i v j e r n i slugo. U
m a l o m si bio v j e r a n , n a d m n o g i m ću te postaviti« (Mt 25, 21).
J e d n a k o i oni. k o j i nečistoćom života žalostiše D u h a i l i d o b i v e n o
n i s u o p l o d i l i , i z g u b i t će što dobiše, jer će se m i l o s t d a t i d r u g i m a .
Po j e d n o m Evanđelistu t a k v i , će b i t i s k r o z r a z d i j e l j e n i (Mt 24,
51). R a z d j e l j e n j e t u znači p o t p u n o odlučenje o d D u h a . T i j e l o s e
n e d i j e l i d a b i s e k a z n i o j e d a n dio, d r u g i oslobodio. B i l a b i t o
gatka. N e b i odgovaralo n i p r a v e d n u sucu d a samo p o l o v i c u
k a z n i , a c j e l i n a j e griješila. N i duša s e n e siječe n a d v o j e , j e r
je čitava i m a l a zle m i s l i i s k u p a s t i j e l o m činila z l o . R a z d i j e ­
l j e n j e je, k a k o r e k o h , konačno o d v o j e n j e duše o d D u h a . Čini s e
n a i m e d a D u h , m a d a s e n e miješa s n e d o s t o j n i m a , i p a k n a n e k i
način ostaje s o n i m a k o j i s u j e d n o m opečaćeni. Čeka n j i h o v o
spasenje i z obraćenja. A l i ć e s e o n d a p o s v e m a o d i j e l i t i , o d d u š e :;:
k o j a j e o s k v r n u l a n j e g o v u m i l o s t . R a d i toga u p o d z e m l j u n i t k o
B o g a ne s l a v i , n i t i ga se sjeća u s m r t i (Ps 6, 6). P o m o ć D u h a
n i j e t a m o više p r i s u t n a . K a k o s e o n d a može m i s l i t i d a s e s u d
vrši bez D u h a S v e t o g a , k a d s v e t o p i s a m s k a riječ p o k a z u j e d a
j e D u h nagrada p r a v e d n i k a k o j i mjesto p r e d u j m a d o b i v a j u
c j e l i n u i k a d v e l i d a j e p r v a o s u d a grešnika u k o l i k o g u b e i ono
z a što s u m i s l i l i d a p o s j e d u j u ?
No najveći je d o k a z p o v e z a n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m u
t o m što j e rečeno d a s e D u h t a k o o d n o s i p r e m a B o g u k a o naš
d u h s a s v a k i m o d nas. P a v a o v e l i : »Tko o d l j u d i z n a što j e u
^ V e o m a je z a n i m l j i v o B a z i l i j e v o tumačenje Mt 24, 51 gdje je riječ o z l o m s l u z i
k o m e se G o s p o d a r p r i j e t i da će ga dikhotomesei (na dvoje c i j e p a t i , d i j e l i t i ) . P o z n a t o
je k o l i k o je teško r a z u m i j e t i dikhotomesei. B a z i l i j e riječ shvaća eshatološki. Po
n j e m u , u dikhotomesei G o s p o d i n p r i j e t i d a ć e n a k o n c u v r e m e n a o d griješ n i k a
»odijeliti« D u h a . D u h je ostajao s grešnikom i čekao da se o b r a t i . No na k o n c u to
čekanje prestaje. D u h se »dijeli« (dikhotomesei) za v a z d a od grešnika. U s p . Uvod,
I I I , 10.
97
č o v j e k u o s i m d u h a u n j e m u ? Isto t a k o n i t k o ne z n a što je u
B o g u o s i m D u h a k o j i je iz Boga« (1 Kor 2, 11).
T o l i k o o tome.
XVII
Protiv onih koji kažu da se D u h Sveti ne broji s Ocem i
Sinom, već da im se podbrojava. Sažeti prikaz vjere o p r a ­
vovjernom pribrajanju
41. N i j e l a k o s h v a t i t i što p r o t i v n i c i n a z i v a j u p o d b r o j e n j e m
n i t i u k o j e m s m i s l u u p o t r e b l j a v a j u t u riječ. A l i s v a k o m e j e p o ­
z n a t o d a s u i t u riječ u v e l i i z s v j e t o v n e m u d r o s t i . Istražit ć e m o
d a l i i m a značenje k o j e b i b i l o p r i m j e r n o o v o m o č e m u j e o v d j e
riječ.
P r o t i v n i c i , p o z n a v a t e l j i i s p r a z n o g , v e l e d a s u n e k e riječi
općenite te se značenjem protežu na m n o g o d a t o s t i ; d r u g e su
o s o b i t i j e i i m a j u uži s m i s a o nego p r v e . T a k o n a p r i m j e r b i t j e
opći p o j a m . K a ž e se j e d n a k o za sve, za živo i neživo. Ž i v o biće
j e z a s e b n i j a riječ i u p o t r e b l j a v a s e z a m a n j i k r u g nego p r i j a ­
šnja, a l i opet šire o d riječi što j e i z a n j e . Obuhvaća, n a i m e ,
r a z u m n a i n e r a z u m n a bića. O d živa j e bića opet z a s e b n i j a
i m e n i c a čovjek, o d č o v j e k a muž, o d muža p o j e d i n a c — P e t a r ,
Pavao, Ivan.
Z a r , dakle, to s m a t r a j u podbrojenjem? Dijeljenje općeni­
tog u pojedinačno? N o m e n i s e n e d a v j e r o v a t i d a s u d o t j e r a l i
do tolikog bezumlja te tvrde da se B o g S v e m i r a , kao bilo koja
općenitost, v i d l j i v a samo z a d u h i bez i k a k v a s t v a r n a b i t k a ,
d i j e l i n a pojedinačne s u b j e k t e i d a o n d a t u p o d r a z d i o b u n a z i ­
v a j u p o d b r o j e n j e m . T o o d i s t a n i luđaci n e b i r e k l i . O s i m t o g a
što s u bezbožni, t a k o s t v a r a j u d o k a z posve s u p r o t a n v l a s t i t o j
namjeri.
P o d v r s t a n o , n a i m e , iste je b i t i s o n i m od čega se o d i j e l i .
A l i u z a s v u očitost p r o t u r j e č j a i s p a d a d a smo u o s k u d i c i s d o ­
k a z i m a i da ne znamo kako bismo m o r a l i u d a r i t i na n j i h o v u
l u d o s t . T a k o , čini m i se, nešto i d o b i v a j u n a račun b e z u m l j a .
K a o što j e n e m o g u ć e z a d a t i p r a v i u d a r a c m e k i m i p o p u s t l j i v i m
t i j e l i m a j e r s u bez o t p o r a , t a k o s e n e d a snažnim d o k a z o m p o ­
98
g o d i t i one k o j i s u očito l u d i . P r e o s t a l o b i d a o d v r a t n o s t n j i h o v a
bezboštva zaobiđemo šutke. No l j u b a v p r e m a braći i zamašnost
p r o t i v n i k a n e dopuštaju d a šutimo.
42. J e r što o n i kažu? P o g l e d a j t e riječi n j i h o v a h v a s t a n ja?
M i v e l i m o , t v r d e , d a p r i b r a j a n j e p r i p a d a bićima iste časti, a
p o d b r o j e n j e o n i m a k o j a s u n e z n a t n i j a p o s v o m r e d u . A l i zašto
t o kažete? J a n e r a z u m i j e m vašu neobičnu m u d r o s t . D a l i s e
zlato p r i b r a j a z l a t u , d o k olovo r a d i jeftinoće t v a r i n e z a v r j e đ u ­
je da se p r i b r o j i zlatu, već mu se podvrsta? Z a r b r o j u p r i z n a ­
jete t o l i k u m o ć d a j e f t i n o m podiže c i j e n u , a s k u p o c j e n o m s n i -
z u j e v r i j e d n o s t ? D o s l j e d n o , z l a t o ćeš p o d v r s t a t i d r a g u l j i m a , a
t a m n i j e i m a n j e m e đ u n j i m a s j a j n i j i m a i većima.
Što sve neće reći l j u d i k o j i s e ničem d r u g o m n e p o s v e ć u j u
o s i m d a kažu i l i čuju što n o v a . U o s t a l o m , n e k t e sabirače b e z ­
boštva i m e n u j u s a s t o i c i m a i e p i k u r e j c i m a ! K a k v o m o ž e p o s ­
tojati podvrstavanje nevrjednijeg ispod skupocjenog? K a k o
b a k r e n i o b o l p o d v r s t a t i z l a t n o m stateru? K a ž u : a k o n e r e k n e ­
m o d a i m a m o d v a novčića, v e ć j e d a n stater i j e d a n o b o l . Što
se u t o m slučaju čemu pođvrstava? O b o j e se j e d n a k o izriče.
A k o i h zasebno brojiš, stvaraš j e d n a k i m o b l i k o m b r o j e n j a j e d ­
n a k o s t časti; a k o i h spojiš, opet sjedinjuješ v r i j e d n o s t j e r i h
s k u p n o zbrajaš. A k o l i p a k p o d v r s t a v a n j e p r i p a d a o n o m što s e
broji, k a o d r u g o , b r o j a č m o ž e b r o j e n j e početi m j e d e n i m n o v ­
cem. Za kasnije ostavljamo pobijanje n j i h o v a neznanja, sad
govor vraćamo na g l a v n i predmet.
43. Kažete l i d a s e S i n p o d b r a j a O c u , a D u h S i n u , i l i p o d ­
b r o j e n j e p r i p i s u j e t e samo D u h u ? A k o , n a i m e , i S i n a p o d b r o j a -
vate, još j e d n o m o b n a v l j a t e i s t i bezbožni n a u k : nesličnost b i t i ,
n i s k o s t d o s t o j a n s t v a , k a s n i j e postojanje. U k r a t k o , s a m i m t i m
i z r a z o m p o k a z u j e t e d a p o n a v l j a t e o d j e d n o m sve h u l e p r o t i v
Jedinorođenca. T o p o b i j a t i , n a d i l a z i naš sadašnji c i l j . U o s t a l o m ,
d r u g d j e s m o , k a k o smo m o g l i , p o b i l i t o bezboštvo.
34
A k o p a k m i s l e d a s e samo n a D u h a o d n o s i p o d b r o j e n j e , n e k
nauče da je D u h j e d n a k o izrečen s G o s p o d i n o m k a o i S i n s
O c e m . N a i s t i je, n a i m e , način o b j a v l j e n o i m e O c a i S i n a i S v e ­
t o g a D u h a . S t o g a , po r a s p o r e d b i riječi p r e n e s e n o j u krštenju,
k a k o se S i n odnosi p r e m a Ocu, tako i D u h p r e m a S i n u . A k o
j e D u h s t a v l j e n d o S i n a , a S i n d o O c a , jasno j e d a j e i D u h u z
Oca. I m a li onda mjesta za govor o subrojenju i podbrojenju
a k o su i m e n a združena u j e d n o m i i s t o m r e d u ?
^Bazilije v j e r o j a t n o misli na svoje djelo Protiv Eunomija (PG, 29), n a p i s a n o
oko g. 364.
99
 U k r a t k o : j e l i i g d a išta u S v e m i r u t i m e i z g u b i l o s v o j u n a ­
r a v što j e b r o j eno? Z a r b r o j eno n e ostaje k a k v o j e b i l o p o
n a r a v i o d početka? N e u z i m a m o l i b r o j k a o z n a k z a o z n a č i v a ­
n j e množine p r e d m e t a ? M e đ u t j e l e s i m a j e d n a b r o j i m o , d r u g a
m j e r i m o , treća važemo. K o j i m a j e n a r a v g u s t a , o b u h v a ć a m o i h
mjerom; k o j i m a je nepovezana, podvrgavamo ih b r o j u osim
bića k o j a s u z b o g s a m e svoje sićušnosti također m j e r i v a . Teška
t j e l e s a važemo n a g i b i m a t e z u l j e .
N i s m o , d a k l e , t i m e što z a s e i z m i s l i s m o z n a k o v e z a u p o z n a ­
v a n j e količine i z m i j e n i l i n a r a v označenog. P r e m a t o m e , k a o što
teška t j e l e s a v a ž e m o n e o v i s n o j e d n a o d d r u g i h , m a k a r j e d n o
bilo zlato, drugo kositar, i k a k o m j e r i v a uzajamno ne p o d m j e -
r a v a m o , isto t a k o uopće n e p o d b r a j a m o bića k o j a s e b r o j e .
A k o uopće ništa n e podliježe p o d b r o j e n j u , k a k o o n i m o g u
t v r d i t i d a D u h u p r i s t a j e d a s e p o d b r o j i ? A l i budući d a o n i b o ­
l u j u o d p o g a n s k e b o l e s t i , m i s l e d a d o l i k u j e p o d b r a j a t i bića k o j a
s u niža p o s t u p n j u v r i j e d n o s t i i l i n i s k o s t i b i t i .
XVIII
ICako u ispovijedanju t r i j u osoba ostajemo pri pobožnoj
n a u c i o »monarhiji«. Pobijaju se oni koji vele da je D u h
podbrojen
44. K a d G o s p o d i n objavljivaše O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a
(Mi 28, 19), o b j a v i ih s k u p a , ne b r o j e m . N i j e , n a i m e , r e k a o : u
p r v o g a i d r u g o g a i trećega. Ne reče n i t i •—• j e d a n , d v a , i t r i ,
već n a m p o s v e t i m I m e n i m a p o k l o n i s p o z n a j u v j e r e k o j a v o d i
s p a s e n j u . P r e m a tome, v j e r a nas spašava. B r o j s e s m a t r a z n a ­
k o m što p o k a z u j e količinu s u b j e k a t a . N o p r o t i v n i c i k o j i o d a s ­
v u d s a m i sebi nanose štetu, p r o t i v v j e r e se služe i sposobnošću
brojenja.
I a k o s e d o d a v a n j e m b r o j a n i k a d ništa n i j e p r o m i j e n i l o , o v i
i p a k , k a d je riječ o božanskoj n a r a v i , v o d e računa o b r o j u , da
n e b i n j i m e prekoračili m j e r u časti što j e d u g u j e m o B r a n i t e l j u .
A l i — o , v i najučeniji, — N e d o k u č i v o j e s k r o z n a s k r o z i z n a d
b r o j a ! S t o g a j e d r e v n o židovsko stahopoštovanje n e i z r e c i v o
B o ž j e i m e o d i j e l i l o v l a s t i t i m z n a c i m a t e n a t a j način naznačilo
n j e g o v u uzvišenost n a d s v i m . A l i a k o i p a k t r e b a d a s e b r o j i ,
100
n e k s e t i m e n e z l o s t a v l j a i s t i n a . I l i šutnjom štuj N e i z r e c i v o i l i
s pobožnošču b r o j i S v e t o !
J e d a n j e B o g O t a c i j e d a n jedinorođeni S i n i j e d a n D u h 3 5
S v e t i . S v a k u osobu nagoviještamo zasebno. A k o j e ipak. p o t r e b ­
no da ih subrajamo, ne damo se n e r a z u m n i m brojenjem zave­
sti na mnogobošku misao.
45. M i , n a i m e , n e z b r a j a m o u k o l i k o j e d i n s t v o p r e n o s i m o u
mnoštvo i g o v o r i m o o »jedan«, » d v a « , »tri«. Ne kažemo n i t i
» p r v i « , »drugi«, »treći«. Piše u I z a i j i : »Jer j a s a m p r v i i p o s l j e ­
d n j i B o g « (Iz 44, 6). Do d a n a s još ne čusmo za d r u g o g B o g a .
A k o se pak k l a n j a m o »Bogu iz Boga«, ispovijedamo i v l a s t i ­
36
tost osoba i ostajemo p r i > m o n a r h i j i « . B o ž j e o t a j s t v o ne c i j e ­
37
p a m o u mnoštvo djelića, j e r se u B o g u O c u i B o g u J e d i n o r o -
đencu p r o m a t r a t a k o reći j e d a n l i k što s e o d r a z u j e u j e d n a k o s t i
božanstva. S i n je, n a i m e , u O c u i O t a c u S i n u (Iv 14, 10), j e r
je o v a j k a o onaj i onaj k a o o v a j . U t o m e je n j i h o v o j e d i n s t v o .
P r e m a t o m e , p o v l a s t i t o s t i s u osoba j e d a n i j e d a n ; p o z a j e d n i ­
štvu s u n a r a v i o b o j i c a j e d n o . K a k o o n d a , a k o s u j e d a n i j e d a n ,
n e m a d v a boga? T a i k r a l j e v u s l i k u n a z i v a m o k r a l j e m , a i p a k
se ne g o v o r i o d v a k r a l j a . M o ć se ne c i j e p a n i t i s l a v a d i j e l i .
K a o što s u v l a s t i m o ć n a d n a m a j e d n o , t a k o j e i naš s l a v o p o j
samo j e d a n , n e d v o s t r u k . Čast i s k a z a n a s l i c i , p r e l a z i n a onog
tko je na njoj.
Što j e t u s l i k a oponašanjem, S i n j e t o o v d j e p o n a r a v i . K a o
sto u u m j e t n o s t i p o s t o j i sličnost s o b z i r o m na o b l i k , t a k o u
božanskoj i j e d n o s t a v n o j n a r a v i j e d i n s t v o s t o j i u zajedništvu
božanstva.
I S v e t i je D u h samo j e d a n . I on se n a v j e š ć u j e zasebice. Po
S i n u k o j i j e j e d a n , p r i p o j e n j e O c u k o j i j e j e d a n . D u h osobno
do vršu je T r o j s t v o , s v a k e h v a l e dostojno i blaženo. N j e g o v u
p r i s n o s t s O c e m i S i n o m j a s n o očituje činjenica što n i j e s t r p a n
s m n o š t v o m s t v o r e n j a , v e ć se i z g o v a r a zasebno. N i j e j e d a n od
m n o g i h , nego j e n a p r o s t o j e d a n . J e r k a o što j e O t a c j e d a n i S i n
jedan, tako je i S v e t i D u h jedan. D u h je toliko daleko od stvo­
r e n e n a r a v i k o l i k o samo j e d i n s t v o o d složenog i m n o g o s t r u k o g .
T a k o je s j e d i n j e n s O c e m i S i n o m k a o j e d i n s t v o s j e d i n s t v o m .
46. Ne p r o i z l a z e samo o t u d d o k a z i o zajedništvu s o b z i r o m
na n a r a v , već i iz tog što se za nj v e l i cl a je »iz Boga«. D u h n i j e
O jednoti D u h a , v i d ; U v o d , I I I , 4.
33
Riječi su uzete iz N i c e j s k o g v j e r o v a n j a .
3fl
Riječ »monarhija« d o l a z i od monos, j e d a n j e d i n i i a r k h e , početak, u z r o k , i z -
37
\or, p o č e l o , Po B a z i l i j u , u B o g u su t r i Osobe, a l i je j e d n o božansko počelo i i z v o r .
To je O t a c . On rađa S i n a i nadiše D u h a , T a k o je očuvana v j e r a u T r o j s t v o i J e d i n ­
stvo.
101
i z B o g a k a o što j e sve i z B o g a , nego k a o o n a j k o j i i z B o g a
i z l a z i . N e i z l a z i rođenjem k a o S i n , " već k a o D a h Božji usta *.
U s t a t u n e znače t j e l e s n i u d , n i t i d a h p a r u što s e r a s t v a r a . U s t a
v a l j a r a z u m j e t i dostojno B o g a i D a h k a o živo biće k o j e j e g o s ­
p o d a r posvećenja. T u je, doduše, o b j a v l j e n a s r o d n o s t s B o g o m ,
a l i način d o l a s k a u o p s t a n a k ostaje n e i z r e c i v .
A l i z a D u h a s e također kaže »Duh K r i s t o v « , j e r j e s K r i s ­
tom duboko sjedinjen. Stoga: »Ako tko nema K r i s t o v a D u h a ,
n i j e n j e g o v « (Rim 8 , 9). Z a t o j e d i n o D u h dostojno s l a v i G o s p o ­
d i n a . K r i s t v e l i : »Jer onaj će me proslavljati« (Iv 16, 14). Ne
čini t o k a o s t v o r e n j e , v e ć k a o D u h I s t i n e što u s a m o m s e b i j a ­
sno o b j a v l j u j e I s t i n u i k a o D u h M u d r o s t i k o j i u s v o j o j v l a s t i ­
toj veličini očituje K r i s t a , B o ž j u S i l u i M u d r o s t . K a o B r a n i t e l j
u s e b i n o s i o t i s a k d o b r o t e B r a n i t e l j a k o j i ga p o s l a , i u s v o m d o ­
s t o j a n s t v u i z n o s i n a v i d j e l o veličajnost O n o g i z k o g j e izišao.*-'
P o s t o j i z a c i j e l o p r i r o d n a s l a v a k a o svjetlost, s l a v a sunca.
A l i postoji i i z v a n j s k a slava koja se dostojnima iskazuje slo­
b o d n o m v o l j o m i promišljeno. I t a j e d v o s t r u k a . V e l i p r o r o k :
»Sin časti oca i s l u g a s v o g gospodara« (Mal 1, 6). Od t i h časti
služinsku i s k a z u j e s t v o r e n j e , a o b i t e l j s k u , da se t a k o i z r a z i m ,
D u h . J e r k a o što G o s p o d i n o s e b i r e č e : »Ja t e p r o s l a v i h n a z e ­
m l j i ; dovrših d j e l o što mi ga ti d a d e učiniti« (Iv 17, 4), t a k o i
z a B r a n i t e l j a k a z a : »Taj ć e m e p r o s l a v l j a t i , j e r ć e o d m o g a
u z i m a t i i navješćivati v a m a « (Iv 16, 14). Isto t a k o k a o što O t a c
s l a v i S i n a k a d kaže: »Proslavih ga i opet ću slaviti« (Iv 12, 28),
j e d n a k o j e i D u h p r o s l a v l j e n zajedništvom s O c e m i S i n o m . P o
svjedočanstvu S i n a : » V a m a ć e s e l j u d i m a o p r o s t i t i s v a k i g r i j e h
i h u l a , a l i se h u l a p r o t i v D u h a neće oprostiti« (Mt 12, 31).
47. A k o p o M o ć i što nas r a s v j e t l j u j e n e p o m i č n o m o t r i m o
l j e p o t u S l i k e n e v i d l j i v o g a B o g a (Kol 1, 15) i a k o po n j o j d o p i -
r e m o d o najljepšeg z r e n j a P r a l i k a , p r i t o m j e n e o d o l j i v o n a z o ­
čan D u h spoznaje. Z a l j u b l j e n i c i m a I s t i n e D u h u . s e b i pruža m o ć
da mogu m o t r i t i S l i k u . Ne r a z o t k r i v a je s vanjske strane, već
u s a m o m s e b i o m o g u ć u j e d a j e s p o z n a m o . K a k o , n a i m e , »nitko
ne p o z n a O c a o s i m Sina« (Mt 11, 27), t a k o n i t k o ne m o ž e reći
»Gospodin Isus« (1 Kor 12, 3) o s i m u D u h u S v e t o m . N i j e r e č e ­
n o p o Duhu, nego u Duhu. » B o g j e D u h . O n i k o j i m u s e k l a n j a ­
ju t r e b a da mu se k l a n j a j u u D u h u i istini« (Iv 4, 24), j e r je p i -
38
O v a j e rečenica B a z i l i j u zaslužila n a s l o v s a m o n i k l o g teologa. U s p . Uvod, I I .
39
T a b i s e rečenica l a k o m o g l a s h v a t i t i k a o n a u k o i z l a s k u D u h a i z S i n a . V a ­
l j a i p a k reći da B a z i l i j e o tome posebice ne m i s l i . K t o m e , u s p o m e n u t o m t e k s t u ,
možda se ne g o v o r i o i n t r a t r i n i t a r n o m izlaženju, nego o »ekonomskom« s l a n j u
Dulia.
102
s a n o : »U t v o m ćemo s v j e t l u g l e d a t i svjetlo« (Ps 35, 10). To
:i
znači: u p r o s v j e t l j e n j u ćemo D u h a v i d j e t i »Istinsko S v j e t l o što
r a s v j e t l j u j e s v a k o g č o v j e k a k o j i d o l a z i na svijet« (Iv 1, 9).
D u h , p r e m a tome, u s e b i p o k a z u j e s l a v u Jedinorođenca i
i s t i n s k i m k l a n j a t e l j i m a u sebi pruža s p o z n a j u B o g a . P u t , d a k l e ,
bogospoznaje i d e o d j e d n o g a D u h a , p o j e d n o m e S i n u d o j e d ­
n o g a O c a . O b r a t n i m s m j e r o m i d e urođena d o b r o t a , n a r a v n o
p o s v e ć e n j e i k r a l j e v s k o d o s t o j a n s t v o : iz O c a po Jedinorođencu
d o D u h a . N a t a j s e način p r i z n a j u osobe, a n e d o k i d a v j e r s k a
istina o monarhiji.
O n i k o j i upotrebljavaju podbrojenje, jer govore o p r v o m ,
d r u g o m i trećem, n e k z n a j u da u v o d e u čisti kršćanski n a u k
mnogoboštvo poganske zablude. Besmisao podbrojenja ne v o d i
n i č e m d r u g o m d o l i i s p o v i j e d a n j u p r v o g , d r u g o g i trećeg b o g a .
N a m a j e p a k d o s t a t a n r e d o s l i j e d što g a j e p r o p i s a o G o s p o d i n .
T k o g a izvrće, n e griješi m a n j e o d p o g a n a u n j i h o v u bezboštvu.
D a t a j način p o d b r o j e n j a nipošto n e d o k i d a zajedništvo p o n a ­
r a v i , k a k o naši p r o t i v n i c i k r i v o m i s l e , d o v o l j n o smo i s t a k n u l i .
Složimo se sa s v a d l j i v c e m i l u d o m i p r i z n a j m o da se d r u ­
g o - s p o m e n u t o p o d b r o j a v a p r v o - s p o m e n u t o m . P o g l e d a j m o što
s l i j e d i i z t e p o s t a v k e . A p o s t o l kaže: » P r v i čovjek, o d z e m l j e ,
z e m l j a n ; d r u g i č o v j e k , G o s p o d i n , s neba« (1 Kor 15, 47). Na
d r u g o m m j e s t u g o v o r i : »Ne b i n a j p r i j e duhovno, već osjetimo,
p o t o m d u h o v n o « (1 Kor 15, 46). A k o se, d a k l e , d r u g o p o d v r s t a -
v a p r v o m , i a k o j e p o d b r o j e n o nečasni j e o d o n o g čemu s e p o d ­
b r o j a v a . t a d je, p o p r o t i v n i c i m a , d u h o v n i č o v j e k nečasniji o d
s j e t i l n o g i n e b e s k i od z e m l j a n o g .
XIX
Protiv onih koji govore da Duha ne treba slaviti
48. N e k j e t o t a k o , v e l e , a l i D u h nipošto n e zaslužuje t a k ­
v u čast d a b i s m o g a veličali u s l a v o s p j e v i m a . G d j e d a potraži­
m o d o k a z e d a D u h u p r i p a d a d o s t o j a n s t v o što nadmašuje s v a k u
p a m e t , a k o s m a t r a j u d a zajedništvo s O c e m i S i n o m n i j e d o s ­
t a t n o svjedočanstvo n j e g o v a d o s t o j a n s t v a ? M o ž e se, d a k a k o ,
p o g l e d a t i n a značenja n j e g o v i h n a z i v a , n a veličinu d j e l a , n a
103
dobročinstva što i h i s k a z u j e n a m a , i l i točnije c i j e l o m s t v o r e n j u ,
d a b i s m o m a k a r m a l o p r o n i k n u l i uzvišenost n j e g o v e n a r a v i i
nedostižnost moći.
N a z i v a se D u h . Piše: » B o g je D u h « (Iv 4, 24); »pomazani
G o s p o d i n , D u h je našega lica« (Tuž 4, 20). Z o v e se s v e t i k a o što
j e O t a c svet i S i n svet. S t v o r e n j u s v e t o s t i p r i d o l a z i i z v a n a , D u h
svetost p o s j e d u j e k a o p u n i n u n a r a v i . S t o g a i n i j e posvećen, v e ć
posvećuje. D u h s e zove i d o b r i , k a k o j e O t a c d o b a r i k a k o j e
d o b a r O n a j k o j i j e rođen i z D o b r o g a . D o b r o t u p o s j e d u j e k a o
b i t . D u h j e također p r a v i k a o što j e »pravi G o s p o d i n B o g « (Ps
91, 16). S a m a je i s t i n a i s a m a p r a v e d n o s t . R a d i n e p r o m j e n j i ­
vosti b i t i ne zna za n i k a k v a skretanja i stranputice.
B r a n i t e l j j e k a o i Jedinorođenac k o j i s a m osobno g o v o r i :
»Ja ću m o l i t i s v o g a O c a i dat će v a m d r u g o g Branitelja« (Iv 14,
16). T a k o su D u h u i m e n a zajednička s O c e m i S i n o m . Te n a z i v e
d o b i v a r a d i n a r a v n e s r o d n o s t i s n j i m a . J e r o t k u d inače? T a k o ­
đer s e n a z i v a D u h v o d i t e l j , D u h i s t i n e i D u h m u d r o s t i . » B o ž a n ­
s k i m e D u h stvori« (Job 33, 4). » B o g n a p u n i S a l e l a božanskim
D u h o m m u d r o s t i , r a z u m n o s t i i znanja« (Izl 31, 3). I m e n a su
Takva — v e l i k a i n e i z m j e r n a -— bez i k a k v a p r e t j e r i v a n j a s o b ­
zirom na slavu.
49. K o j a s u m u d j e l a ? V e l i č i n o m s u n e i z r e c i v a , m n o š t v o m
n e p o b r o j i v a . K a k o , n a i m e , z a m i s l i t i onostranost v j e k o v a ? Što
m u b j e h u čini p r i j e nego n a s t a d u h o v n o s t v o r e n j e ? K o l i k o j e
n j e g o v i h dobročinstava p r e m a s t v o r e n j u ? K a k v a ć e m u b i t i
m o ć u v j e k o v i m a što dolaze? D u h n a i m e bijaše, i još p r i j e
v j e k o v a postojaše s O c e m i S i n o m . S t o g a a k o i p o j m i š štogod
o d o n o s t r a n o s t i v j e k o v a , vidiš d a j e t o k a s n i j e o d D u h a .
A k o imaš n a p a m e t i s t v a r a n j e , n e b e s k e s u m o ć i učvršćene
D u h o m . J a s n o j e d a očvrsnuće znači s t a l n o s t u s t r a j n o s t i u
d o b r u . Moćima, n a i m e , p r i s n o s t s B o g o m , postojanost n a s u p r o t
z l u i t r a j n o s t u blaženstvu d o l a z i o d D u h a . K r i s t o v d o l a z a k ?
D u h mu prethodi. Njegova prisutnost u tijelu? D u h je od nje
n e o d j e l j i v . P o D u h u s u S v e t o m čudesna d j e l a i d a r o v i i s c j e l j e ­
n j a . U B o ž j e m s u D u h u o t j e r a n i z l i d u s i . Prisutnošću j e D u h a
đavao onemoćao. Oprošten j e j e g r i j e h a p o m i l o s t i D u h a . P a v a o
v e l i : >>Jer b i s t e o p r a n i i posvećeni i m e n o m G o s p o d i n a našega
Isusa K r i s t a i D u h o m Svetim« (1 Kor 6, 11).
P r i s u t n o s t s B o g o m d o l a z i o d D u h a . » B o g n a i m e otposla
D u h a s v o g a S i n a u naša s r c a . D u h kliče — A b b a , Oče« (Gal 4,
6). Uskrsnuće o d m r t v i h , d j e l o j e D u h a . »Poslat ćeš s v o g D u h a
i b i t će s t v o r e n i i o b n o v i t ćeš l i c e zemlje« (Ps 103, 30). A k o se
p o d s t v a r a n j e r a z u m i j e oživljen j e u m r l i h , z a r n i j e d j e l o t v o r n a
104
!
m o ć D u h a v e l i k a k a d n a m daje u s k r s l i život i naše duše p r e o ­
bražava z a o n a j d u h o v n i život? N o s t v a r a n j e s e m o ž e s h v a t i t i
k a o p r e o b r a z b a i z g r i j e h a n a b o l j e u o v o m životu. Običaj je,
n a i m e , P i s m a d a i u t o m s m i s l u u p o t r e b l j a v a riječ. T a k o k a d
P a v a o g o v o r i : » A k o je t k o u K r i s t u , n o v i je stvor« (2 Kor 5,17).
I u t o m slučaju, o b n o v a što p o č i n j e o v d j e k a o i i z m j e n a od z e ­
m a l j s k o g i s m r t n o g u n e b e s k i život, d o l a z i od D u h a te naše
duše v o d i d o s a m o g v r h a d i v l j e n j a .
D a l i s e t u t r e b a strašiti d a ć e m o p r e t j e r a n i m častima n a ­
d v i s i t i dostojanstvo D u h a , i l i n a p r o t i v da ćemo predodžbu o
n j e m u s v e s t i n a m a l e n k o s t , m a k a r držali d a o n j e m u r e k o s m o
na j uzvišeni je što može doći iz l j u d s k e m i s l i i j e z i k a ? J e d n a k o
j e k a o d a G o s p o d i n g o v o r i k a d D u h v e l i : »Siđi, pođi s n j i m a n e
đ v o u m e ć i j e r s a m i h j a poslao« (Dj 10, 20). J e s u l i t o riječi n e ­
k o g n i s k o g i prestrašenog? » O d v o j i t e m i B a r n a b u i S a v l a z a
d j e l o n a k o j e i h pozvali« (Dj 13, 2). G o v o r i l i s l u g a t a k o ? I z a i j a
kaže: »Gospodin me p o s l a i n j e g o v D u h « (Iz 48, 16); » D u h siđe
od G o s p o d i n a i vodaše ih« (Iz 63, 14). N e m o j mi opet v o đ e n j e
s h v a t i t i k a o n i s k u službu. R i j e č svjedoči d a j e t o i B o ž j e d j e l o .
G o v o r i : » S v o j s i n a r o d v o d i o k a o o v c e « (Ps 76, 26); »Josipa v o ­
diš k a o o v c u « (Ps 79, 1); » v o d i o ih je u n a d i i n i s u se bojali«
(Ps 77, 53). S t o g a k a d čuješ: » K a d d o đ e B r a n i t e l j , on će v a s
podsjećati i v o d i t i c i j e l o j istini« (Iv 14, 26; 16, 13), v o đ e n j e r a ­
z u m i ] k a k o s i poučen i n e m o j k l e v e t a t i m i s a o .
50. No A p o s t o l n a p i s a : » D u h se z a u z i m a za nas« (Rim 8,
26—27). P r e m a tome, k o l i k o j e m o l i t e l j niži o d dobročinitelja,
t o l i k o j e i D u h p o d o s t o j a n s t v u d a l e k o o d B o g a ! — A l i z a r još
n i s i čuo o S i n u da je » B o g u zdesna i da se z a u z i m a za nas« (Rim
8, 34)? N e m o j stoga što je D u h u t e b i — a k o je u o p ć e u t e b i !
— i j e r nas s l i j e p c e uči o d a b r a t i k o r i s n o i na p u t u nas v o d i ,
štetiti p o b o ž n o m i s v e t o m n a u k u o n j e m u . Vršak je n a i m e b e ­
z u m l j a d a s e dobročiniteljeva l j u b a v p r e m a č o v j e k u u z m e k a o
p o v o d z a n e z a h v a l n o s t . » N e m o j t e , d a k l e , žalostiti D u h a S v e t o ­
ga« (Ef 4, 30)!
P o č u j t e što v e l i mučenički p r v e n a c S t j e p a n predbacujući
n a r o d u nepokornost i tvrdoglavost. G o v o r i : »Vi se u v i j e k p r o ­
t i v i t e D u h u S v e t o m e « (Dj 7, 51). O p e t I z a i j a kaže: »Razbjesniše
D u h a S v e t o g a i postade i m neprijatelj« (Iz 63, 10). N a d r u g o m
m j e s t u s t o j i : » J a k o v l j e v a kuća n a l j u t i D u h a G o s p o d n j e g a « (Ps
105, 32). N i j e l i t o z n a m e n najveće' v l a s t i ? Prepuštam s u d u
čitalaca d a odluče, k a d t o čuju, koja. s e m i s a o n a m e ć e : j e l i D u h
oruđe, je li o v i s a n , istočastan sa s t v o r e n j e m i s n a m a surob?
105
N i j e li p r a v o v j e r n i m a nepodnošljivo da se ta h u l a ušulja i u
s a m u riječ? Veliš d a j e D u h sluga? A l i K r i s t kaže: »Sluga n e
z n a što čini n j e g o v Gospodar« (Iv 15, .15). D u h p a k z n a što je
Božje, k a o što i l j u d s k i d u h z n a što je u č o v j e k u (1 Kor 2, 11).
X X
Protiv onih koji tvrde da D u h ne pripada ni robovima ni
gospodarima nego slobodnim bićima
51. P r o t i v n i c i t v r d e : D u h n i j e n i r o b n i G o s p o d a r , v e ć s l o ­
b o d a n . Strašne l i z a l u p a n o s t i ! K u k a v n e l i odvažnosti t a k v a što
reći! Što d a u n j i h više žalim: g l u p o s t i l i h u l u ? L j u d s k i m p r i ­
m j e r i m a nagrđuju i s t i n e o B o g u i n a s t o j e p r i m i j e n i t i n a b o ž a n ­
s k u i n e i s k a z i v u n a r a v o v o z e m n i običaj k o j i m o z n a č u j e m o r a ­
zličitost d o s t o j a n s t v a . N e u v i đ a j u d a u l j u d i n i t k o n i j e p o n a ­
r a v i rob.
J e d n i su, p o k o r e n i , p r o v e d e n i i s p o d j a r m a r o p s t v a , p r i m j e ­
r i c e r a t n o zarobljeništvo. D r u g i s u s a siromaštva zasužnjeni
k a o Egipćani p o d F a r a o n o m . I l i opet n e n a d a r e n i j a d j e c a , p a ­
m e t n o m i t a j n o m o č e v o m o d l u k o m , određena s u d a služe p a ­
m e t n i j o j i b o l j o j d j e c i . P a m e t a n promatrač, i p a k , t o n e ć e n i
n a z v a t i osudom, v e ć d o b r i m d j e l o m . O n o m , n a i m e , k o j i i z n e ­
stašice r a z u m n o s t i u s e b i n e m a p r i r o d n a v o đ e n j a k u d i k a m o j e
b o l j e d a postane tuđim vlasništvom k a k o b i n j i m r a v n a o r a z u m
g o s p o d a r a . T a d a sliči z a p r e g u k o j i i m a kočijaša i lađi k o j o j s e
na kormilu nalazi kormilar.
S t o g a J a k o v postade po o č e v u b l a g o s l o v u (Post 27, 29—40)
gospodar E z a v u , k a k o bi n e r a z u m n i i m i m o svoje volje p r i m i o
dobročinstva o d p a m e t n o g a , j e r n e m a r a z u m a d a b i s e s a m z a
se b r i n u o . »Kanaan n e k b u d e s l u g a braći u kući« (Post 9, 2 5 —
27), j e r n i j e z n a o z a k r e p o s t zato što m u v l a s t i t i otac, H a m , b i ­
jaše n e r a z u m a n . N a taj s e način n a z e m l j i p o s t a j e r o b o m .
S l o b o d n i s u , n a p r o t i v , o n i što umakoše siromaštvu, r a t u i
k o j i m a n e t r e b a b r i g a o s t a l i h . P r e m a tome, m a d a s e n e t k o zove
gospodar, n e t k o s l u g a , s v i smo s u r o b o v i p o r a d i u z a j a m n e i s t o -
časnosti i k a o vlasništvo s v o g a S t v o r i t e l j a . Polazeći o t u d , što
možeš i z u z e t i o d r o b o v a n j a ? č i m j e što s t v o r e n o , v e ć j e r o b o m .
106
S t v o r e n j a , z a c i j e l o , j e d n a d r u g i m a n e gospodare j e r n e b e s k a
bića n e p o z n a j u v l a s t o l j u b l j a . S v e s e p r e d B o g o m s a g i b a i i s k a ­
z u j e m u k a o G o s p o d a r u dužno strahopoštovanje, k a o S t v o r i t e ­
l j u slavu koja mu pripada.
»Sin časti oca i r o b s v o g a gospodara« (Mal 1, 6). B o g od to
d v o j e s v a k a k o traži j e d n o j e r g o v o r i : » A k o s a m j a O t a c , g d j e
je m o j a slava? A k o sam Gospodar, gdje je m o j a slava? A k o
s a m G o s p o d a r , gdje je strahopoštovanje p r e d a m n o m « (Mal 1, 6) 4>
Ž i v o t što s e n e b i n a l a z i o p o d n a d z o r o m G o s p o d n j i m , b i o b i o d
s v i h n a j j a d n i j i . T a k v i s u o t p a l i anđeli k o j i s e oslobodiše » r o p ­
stva«, j e r ustaše p r o t i v svemogućeg B o g a ; n e što b i p o n a r a v i
b i l i drukčiji, v e ć i z neposlušnosti p r e m a S t v o r i t e l j u .
K o g a , d a k l e , nazivaš s l o b o d n i m ? K o j i n e m a k r a l j a ? O n o g
što n e m a moći d a d r u g i m v l a d a , n i t i dopušta d a s e n j i m e u p ­
r a v l j a ? T a k v e n a r a v i među bićima n e m a . T o o D u h u m i s l i t i ,
očita j e bezbožnost. S t o g a , a k o j e D u h s t v o r e n , z a c i j e l o r o b u j e
sa s v i m o s t a l i m . P s a l m i s t v e l i : »Sve je t v o j i m r o b o m « (Ps 118.
91). A k o j e i z n a d s t v o r e n j a , d i o n i k j e k r a l j e v s k o g gospodstva.
XXI
Svetopisamska svjedočanstva da se D u h naziva Gospodi­
nom
52. A l i zašto t r e b a d a s e b o r i m o n i s k i m d o k a z i m a i d a n a u ­
k u stječemo nečasnu p o b j e d u k a d j e m o g u ć e časnijim d o k a z a t i
n e o s p o r i v u odličnost s l a v e z a D u h a ? R e k n e m o l i što nas nauči
P i s m o , b o r c i ć e p r o t i v D u h a s m j e s t a snažno i žestoko zakričati,
začepit ć e uši, p o g r a b i t k a m e n j e i l i što i m d o p a d n e r u k e t e o d
t o g načinit oružje i n a v a l i t n a nas. U z a sve to, s i g u r n o s t n e
s m i j e m o c i j e n i t i više o d i s t i n e .
U A p o s t o l a n a đ o s m o : »Neka G o s p o d i n u p r a v i vaša s r c a
p r e m a B o ž j o j l j u b a v i i K r i s t o v o j p o s t o j a n o s t i u tjeskobama«
(2 Sol 3, 5). T k o je G o s p o d i n što u p r a v l j a k B o ž j o j l j u b a v i i
K r i s t o v o j nepokolebivosti u nevoljama? N e k n a m odgovore ti
k o j i D u h a s m a t r a j u r o b o m ! D a s e riječ odnosi n a B o g a O c a ,
bilo bi jednostavno kazano: nek vas G o s p o d i n u p r a v i svojoj
l j u b a v i ; d a s e odnosi n a S i n a , v j e r o j a t n o b i s t a j a l o : svojoj p o ­
s t o j a n o s t i . N e k , d a k l e , traže k o j a j e d r u g a osoba d o s t o j n a d a s e
časti n a s l o v o m G o s p o d i n a .
107
 T o m e j e slično ovo m j e s t o : » N e k G o s p o d i n učini d a rastete
i o b i l u j e t e u m e đ u s o b n o j l j u b a v i i p r e m a - s v i m a k a o i mi p r e m a
v a m a . N e k učvrsti vaša s r c a d a b u d u b e s p r i j e k o r n o s v e t a p r e d
B o g o m i O c e m našim o d o l a s k u G o s p o d i n a našeg I s u s a K r i s t a
sa s v i m n j e g o v i m svetima« (1 Sol 3, 12—13). K o j e g G o s p o d i n a
P a v a o ' m o l i d a p r e d B o g o m I O c e m našim osnaži o d o l a s k u n a ­
šeg G o s p o d i n a s r c a s o l u n s k i h v j e r n i k a d a b i b i l a u svetosti b e s ­
p r i j e k o r n a i čista? N e k n a m o d g o v o r e l j u d i što D u h a S v e t o g a
u b r a j a j u m e đ u služničke d u h o v e p o s l a n e na službu (Heb 1, 14).
A l i o n i n e m a j u što reći.
R a d i t o g a n e k čuju još j e d n o svjedočanstvo k o j e izričito
D u h a o s l o v l j a v a G o s p o d i n . P a v a o v e l i : »AH D u h j e G o s p o d i n ;
k a o od G o s p o d i n a D u h a « (2 Kor 3, 17—18). AH da ne ostane
n i k a k v o uporište z a p r o t i v l j e n j e , I z n i j e t ć u same- A p o s t o l o v e
riječi: »Do današnjeg d a n a i s t i veo z a s t i r e čitanje S t a r o g a Z a ­
v j e t a i n i j e o b j a v l j e n o d a j e u K r i s t u uništen. K a d s e č o v j e k
o b r a t i G o s p o d i n u , veo p a d a . A l i D u h je Gospodin« .(2 Kor 3, 14.
16—17).
Zašto to kaže? S t o g a što o n a j t k o se p o s v e t i s a m o g o l o m ,
d o s l o v n o m s m i s l u i m o ž d a se zadrži na opsluživanju Z a k o n a ,
svoje srce p r e k r i v a , k a o n e k i m z a s t o r o m , židovskim t u m a č e ­
n j e m s l o v a . T o m u s e događa, j e r n e z n a d a j e t j e l e s n o opsluži­
vanje Zakona dokinuto K r i s t o v i m dolaskom, k a d su p r a l i k o v i
p o s t a l i I s t i n o m . S v j e t i l j k e s u , k a d sunce sine, suvišne. Z a k o n j e
p r e s t a o . Proroštva šute. I s t i n a j e , z a s j a l a .
I p a k t k o bijaše sposoban d a Z a k o n u z a v i r i d o d n a s m i s l a
i d a n e jasnoću s l o v a r a s t r g a k a o k o p r e n u t e p r o d r e d o s k r o v i ­
tog, n a l i k j e M o j s i j u k o j i u r a z g o v o r u s B o g o m o d s t r a n i zastor
(Izl 34, 34). I taj se od s l o v a obraća D u h u . P r e m a tome, v e l u na
M o j s i j e v u l i c u o d g o v a r a nejasnoća z a k o n s k o g naučavanja, d u ­
h o v n o p r o m a t r a n j e o b r a ć e n j u G o s p o d i n u . T k o , d a k l e , p r i čita­
n j u Z a k o n a u k l o n i s l o v o , obraća s e G o s p o d i n u — G o s p o d i n t u
označuje D u h a ! — i sliči M o j s i j u k o m e l i c e s B o ž j e g u k a z a n j a
postade obasjano.
- Bića, n a i m e , što su uz s j a j n e boje i s a m a p o s t a j u o b o j e n a
p o s j a j u što i h plače,. T a k o i o n a j k o j i n e t r e m i c e g l e d a u D u h a
n e k a k o - s e preobražava p o n j e g o v o j s l a v i u nešto s j a j n i j e , ; j e r
m u j e srce o s v i j e t l j e n o , kao n e k i m s v j e t l o m , i s t i n o m što d o l a z i
i z . D u h a . T o z n a č i ' r i j e č »preobražen s l a v o m D u h a u s v o j o j v l a ­
s t i t o j slavi« (2 Kor 3, 18), a l i ne o s k u d n o i n e j a s n o , v e ć k o l i k o
p o d n o s i o n a j što g a D u h ; r a s v j e t l j u j e .
N e bojiš l i se, č o v j e č e , A p o s t o l a k a d g o v o r i : »Vi ste Božji
h r a m i Božji D u h s t a n u j e u v a m a « ( 1 Kor 3 , 16)? D a l i b i A p o ­
108
s t o l i k a d p r i s t a o d a r o p s k o boravište počasti n a z i v o m h r a m ?
Zašto onaj k o j i P i s m o n a z i v a » b o g o d u h i m « (2 Tim 3, 16), j e r je
n a p i s a n o nadahnućem D u h a S v e t o g a , n e u p o t r e b l j a v a riječi
k o j e D u h a vrijeđaju i p o n i z i j u ?
Zajedništvo Duha u naravi dokazuje se otud što je p o p u t
. Oca i Sina teško dostupan razmatranju
53. I z v r s n o s t n a r a v i D u h a n a v i d j e l o d o l a z i n e samo t i m e
što D u h i m a i s t a i m e n a i što s u d j e l u j e u d j e l i m a O c a i S i n a ,
već i po t o m što ga r a z m a t r a n j e može j e d v a doseći. Što, n a i m e ,
Gospodin v e l i o O c u kao onom k o j i nadvisuje l j u d s k u spoznaju
i što kaže o S i n u , isto t v r d i o D u h u S v e t o m e . »Pravedni Oče,
s v i j e t te n i j e upoznao« (Iv 17, 25). D o k tu g o v o r i o s v i j e t u , ne
m i s l i n a s u s t a v n e b a i z e m l j e , v e ć n a o v a j p r o l a z n i život, p o d ­
ložan tisućama m i j e n a . 1 o s e b i g o v o r i : »Još m a l o , i s v i j e t me
više neće v i d j e t i , a l i vi ćete me vidjeti« (Iv 14, 19). I tu s v i j e t o m
n a z i v a one k o j i se predadoše t v a r n o m i t j e l e s n o m životu te se
samo očima o b r a ć a j u i s t i n i . N j i m a , j e r n e v j e r u j u u uskrsnuće,
n i j e više m o g u ć e d a očima s r c a g l e d a j u našega G o s p o d i n a .
Isto reče o D u h u : » D u h I s t i n e k o j e g s v i j e t n e m o ž e p r i m i t i
j e r g a n e v i d i n i t i p o z n a j e . V i g a poznajete j e r b o r a v i s vama«
(Iv 14, 17). T j e l e s n i č o v j e k k o m e d u h n i j e izvježban u r a z m a ­
t r a n j u , v e ć je čitav z a k o p a n u tjelesne m i s l i k a o u b l a t o , ne
može p o g l e d v i n u t i p r e m a d u h o v n o m s v j e t l u Istine. S t o g a s v i ­
jet, t o jest život zasužnjen t j e l e s n i m s t r a s t i m a , n e p r i m a m i l o s t
D u h a k a o n i bolesno o k o s v j e t l o s t i sunčane z r a k e . G o s p o d i n
p a k u d j e l j u j e s v o j i m učenicima, z a k o j e svjedoči d a i m j e p o
n j e g o v u n a u k u život čist, sposobnost d a v e ć s a d a m o g u r a z m a ­
trati i gledati Duha.
Isto g o v o r i i I z a i j a : »Onaj k o j i učvrsti z e m l j u i što je na
n j o j t e dade d a h n a r o d u n a n j o j i D u h a o n i m a k o j i j e gaze« (Iz
42, 5). O n i što p r e z i r u z e m a l j s k o i n a d a nj se uzdižu, s m a t r a j u
se dostojnima d a r a D u h a Svetoga. K o g a svijet ne može o b u j ­
m i t i , k o g a m o g u r a z m a t r a t i j e d i n o s v e t i zbog čistoće s r c a , što
t r e b a o n j e m u m i s l i t i i k a k v e s u časti p o n j e g o v o j m j e r i ?
109
 XXIII
S l a v i t i D u h a znači n a b r a j a t i n j e g o v e v l a s t i t o s t i
54. Za sve d r a g e m o ć i držimo da se n a l a z e na određenu
m j e s t u . A n đ e o k o j i p r i s t u p i K o r n e l i j u ( D j 8, 26) ne bi u isto
v r i j e m e u z F i l i p a ( D j 10, 3). N i anđeo što s a Z a h a r i j o m g o v o r a ­
še uz o l t a r (Lk 1, 11) ne bijaše u i s t i čas na s v o m v l a s t i t o m
mjestu n a nebu. V j e r u j e m o , naprotiv, d a D u h istodobno djelo­
vaše u H a b a k u k u i D a n i j e l u u B a b i l o n u (Dan 14, 33); da je b i o
u v o d o p a d u s J e r e m i j o m (Jer 20, 2) i E z e k i j e l o m na K o b r u (E?,
1, 1).
»Duh G o s p o d n j i o d i s t a i s p u n j a Svemir« (Mudr 1, 7). P s a l ­
mist v e l i : »Kamo da i d e m od tvoga D u h a i k a m o ću pobjeći od
t v o g a lica« (Ps 138, 7)? P r o r o k piše: »Jer ja s a m s v a m a , g o v o r i
G o s p o d i n , i m o j D u h p r e b i v a m e đ u v a m a « (Hag 2 , 4—5). K o j u
n a r a v t r e b a d a p r i z n a m o o n o m što j e p o s v u d a i k o j i j e s B o ­
gom? D a l i n a r a v što sve o b u h v a ć a i l i k o j a j e p r i k o v a n a n a
p o j e d i n a m j e s t a k a k o je, p o Riječi, slučaj s n a r a v i anđela? N o
to, z a c i j e l o , neće n i t k o u s t v r d i t i .
Z a r d a n e u z v i s u j e m o i n e s l a v i m o onog k o j i j e n a r a v i j u
božanski; veličinom nedokučiv, s i l a n u d j e l i m a i d o b a r u d o ­
40
bročinstvima? J a držim d a s l a v l j e n j e D u h a i n i j e d r u g o d o l i
n a b r a j a n j e n j e g o v i h čudesnih d j e l a .
P r e m a tome, t i ć e n a m l j u d i i l i z a b r a n i t i d a s e sjećamo d o ­
b a r a što i h D u h učini, i l i j e n a p r o s t o i z l a g a n j e n j e g o v i h d j e l a
p u n i n a n a j v e ć e g s l a v o s p j e v a . M i , n a i m e , n e m o ž e m o drukčije
s l a v i t i B o g a , O c a našega G o s p o d i n a Isusa K r i s t a i n j e g o v a J e -
đinorođenog S i n a o s i m a k o p o s v o j o j m o ć i p o b r o j i m o čudesa
D u h a Svetoga.
XXIV
Usporedbom s bićima koja se u stvorenom slave pobija se
bezumnost onih koji ne veličaju Duha
55. S v a k i je č o v j e k » o v j e n č a n s l a v o m i čašću« (Ps 8, 6). U
n a d i je sadržana »slava, čast i m i r s v a k o m t k o čini d o b r o «
(Rim 2, 10). P o s t o j i s l a v a v l a s t i t a I z r a e l u . P a v a o piše: » N j i h o v o
K a d z n a m o d a B a z i l i j e D u h a n e n a z i v a B o g o m , v r i j e d n o j e s v r n u t i pozornost
40
na to da tu za nj t v r d i da je »naravlju božanski«. U s p . Uvod, IV, 3 i 5.
110
je p o s i n s t v o , s l a v a i. bogoštovlje« (Rim 9, 4). P s a l m i s t g o v o r i i
o s v o j o j v l a s t i t o j s l a v i : » D o k ti p j e v a m o j a slava« (Ps 29, 13);
»probudi se, m o j a slavo« {Ps 107, 2). P o s t o j i čak i s l a v a s u n c a ,
m j e s e c a i z v i j e z d a (1 Kor 14, 51). Po A p o s t o l u i »slava je osude
sa slavom« (2 Kor 3,9).
T i b i h t i o d a između svega j e d i n o D u h , m a k a r i m a t o l i k o
čašćenih bića, n e b u d e s l a v l j e n . P a v a o i p a k g o v o r i : »Služba j e
D u h a u slavi« (2 Kor 3, 8). K a k o , d a k l e , da D u h b u d e n e v r i j e ­
d a n čašćenja? P o p s a l m i s t u j e p r a v e d n i k o v a s l a v a v e l i k a (Ps
20, 6). P o t e b i , D u h n e b i i m a o s l a v e ! N e p r i j e t i l i očita p o g i b a o
d a s e t a k v i m riječima n a v u č e g r i j e h k o j e m s e više n e d a u m a ­
ć i ? A k o čovjek, spašen d j e l i m a p r a v e d n o s t i , s l a v i one k o j i s e
11
boje G o s p o d i n a , k u d i k a m o ć e m a n j e D u h a lišavati s l a v e k o j a
mu pripada.
D o b r o , v e l e , n e k se s l a v i , a l i ne s O c e m i S i n o m . No k a k v a
s m i s l a i m a izmišljati D u h u d r u g o m j e s t o , a p r e z r e t i ono što m u
g a o d r e d i G o s p o d i n ? Zajedništvo s l a v e o n o m u s k r a t i t i k o j i j e
p o s v u d a v e z a n s božanstvom — u v j e r o i s p o v i j e d i , o t k u p i t e l j -
s k o m k r s t u , o s t v a r e n j u čudesa, u b o r a v l j e n j u s a s v e t i m a , u m i ­
l o s t i m a što i h dade poslušnima? N i k a k a v d a r , uopće, n e d o l a z i
s t v o r e n j u bez S v e t o g a D u h a - U Evanđeljima nas uči naš G o s ­
p o d i n i. S p a s i t e l j da je n e m o g u ć e reći i običnu riječ u o b r a n u
K r i s t a bez s u d j e l o v a n j a D u h a (Mt 10, 19—20; Lk 12, 11—12).
N e z n a m d a l i b i s e i t k o t k o i m a »udjela u S v e t o m e D u h u « (Heb
6, 4) složio s t i m e da se m i m o i đ e sve što je rečeno, z a b o r a v i z a ­
jedništvo D u h a u s v e m u te ga o d i j e l i m o od O c a i S i n a . G d j e ,
dakle, da ga svrstamo? Sa stvorenjem? A l i stvorenje robuje,
D u h oslobađa. » G d j e j e G o s p o d i n o v D u h , o n d j e j e sloboda« ( 2
Kor 3, 17).
M a d a b i s e d a l o još m n o g o t o g a i z n i j e t i u p r i l o g činjenici
da se D u h a Svetoga ne smije p r i b r o j i t i stvorenoj n a r a v i , za sad
o t o m e o d g a đ a m i z l a g a n j e . K a d bismo h t j e l i u s k l a d u s a z n a ­
čenjem predmeta i z n i j e t i vlastite dokaze i p o b i t i prigovore p r o ­
t i v n i k a , trebalo bi mnogo govoriti. O b u j m o m bismo knijge z a ­
m o r i l i čitatelje. S t o g a t o o s t a v l j a m o z a zasebno d j e l o i držimo
42
se s v e g a n a c r t a .
56. P r o m o t r i m o , d a k l e , s t v a r i j e d n u p o j e d n u . D u h j e p o
n a r a v i d o b a r k a o što j e d o b a r O t a c i k a k o j e d o b a r S i n . S t v o ­
renje pak odabiranjem dobra i m a dijela u dobroti. D u h pozna
Božje dubine, stvorenje po D u h u p r i m a objavu otajstava. S u -
« B a z i l i j e m i s l i na Mt 12, 31—32.
42
N e z n a m o d a l i j e B a z i l i j e i k a d napisao t o djelo.
n i
oživljuje s B o g o m k o j i s t v a r a s v a k i život, i s a S i n o m k o j i daje
život, P a v a o kaže: »Onaj k o j i K r i s t a u s k r i s i o d m r t v i h , oživjet
će i vaša s m r t n a t i j e l a po s v o m e D u h u što b o r a v i u v a m a « (Rim
8, 11). G o s p o d i n g o v o r i : » M o j e ovce" slušaju m o j glas i ja im
d a j e m v j e č n i život« (Iv 10, 27—28). T a k o đ e r kaže: » D u h o ž i v ­
l j u j e « (Iv 6, 63). P a v a o n a d a l j e v e l i : » D u h je život z b o g p r a v e d ­
nosti« (Rim 8, 10). 1 G o s p o d i n svjedoči da D u h o ž i v l j u j e : »Put
ne k o r i s t i ništa« (Iv 6, 63). K a k o , d a k l e , D u h u o s p o r i t i ž i v o t v o r -
n u m o ć i učiniti g a s r o d n i m s n a r a v i j u k o j a p r i m a n j e m d o b i v a
život? T k o j e t a k o s v a d l j i v , d o t e m j e r e bez u d j e l a n a n e b e s ­
k o m d a r u , t k o bez u k u s a z a l i j e p e B o ž j e riječi, t k o t a k o lišen
vječnih u f a n j a d a D u h a s v r s t a v a s a s t v o r e n j e m i t r g a o d b o ­
žanstva?
57. G o v o r e : D u h j e u n a m a k a o O č e v d a r . D a r se, z a c i j e l o ,
n e veliča i s t i m častima k a o i d a r o v a t e l j . D u h je, doduše, Božji
d a r , a l i d a r života. P a v a o kaže: » Z a k o n nas D u h a života o s l o ­
b o d i « (Rim 8, 2). T a k o đ e r je d a r m o ć i : »Primit čete s n a g u S v e ­
t o g a D u h a što ć e sići n a vas« ( D j 1 , 8). J e l i stoga d o s t o j a n p r e ­
z i r a ? N i j e l i B o g i S i n a d a r o v a o l j u d i m a ? P a v a o piše: »On n e
poštedi n i v l a s t i t o g S i n a , već g a za, nas p r e d a , k a k o n a m n e ć e
s n j i m e sve darovati« (Rim 8, 32)? Na d r u g o m m j e s t u , g o v o r e ć i
o o t a j s t v u učovječenja, P a v a o k a z a : »Da b i s m o z n a l i čime n a s
je B o g o b d a r i o (. . .)« (1 Kor 2, 12).
P r e m a tome, z a r o n i k o j i t a k o z b o r e n e n a d m a š u j u ž i d o v ­
s k u nezahvalnost k a d preobilje Božje dobrote u z i m l j u kao p o ­
v o d z a h u l u ? D u h u p r i g o v a r a j u što n a m dade s l o b o d u d a B o g a
n a z i v a m o s v o j i m O c e m . P a v a o kaže d a j e » B o g p o s l a o D u h a
s v o g a S i n a u naša srca« i da D u h »kliče A b b a , Oče« (Gal 4, 6)
k a k o b i n j e g o v glas postao g l a s o m o n i h k o j i g a primiše.
X X V
Pismo upotrebljava prijedlog »u« mjesto »sa«. Veznik »i«
ima isto značenje kao prijedlog »s«
58. P r o t i v n i c i p i t a j u : zašto P i s m o n i g d j e n e uči d a s e D u h
s l a v i s O c e m i S i n o m , v e ć o p r e z n o i z b j e g a v a izričaj s D u h o m ?
Zašto p o s v u d a , k a o s k l a d n i j e , r a d i j e u p o t r e b l j a v a slaviti u
Duhu?
112
J a p a k n e b i h r e k a o d a u upućuje n a n e p l e m e n i t i j u m i s a o .
N a p r o t i v , p r a v o shvaćena, m i s a o v o d i s a m o m v r h u n c u . T a k o
o p a z i s m o d a s e često u p o t r e b l j a v a m j e s t o sa. E v o p r i m j e r a :
»Ući ću u t v o j D o m u paljenicama« (Ps 65, 13) m j e s t o s p a l j e ­
n i c a m a ; »izvede ih u s r e b r u i zlatu« (Ps 104, 37), to jest sa s r e ­
b r o m i z l a t o m ; »ne ćeš izaći u našim četama« (Ps 43, 10), m j e s t o
s našim četama. P r i m j e r a i m a b e z b r o j .
U s v a k o m slučaju, r a d o b i h naučio o d t e n o v e m u d r o s t i
k o j i s l a v o p o j A p o s t o l i g d a dovrši r i j e č c o m u slijedeći p r a v i l o
što g a t i l j u d i s a d predlažu k a o d a p o t j e č e . i z P i s m a ? N i g d j e ,
n a i m e , n e n a đ o s m o : T e b i , Oče,čast i s l a v a p o t v o m j e d i n o r o đ e -
n o m S i n u u S v e t o m e D u h u . T a k o g o v o r i t i , t i m j e l j u d i m a obični­
je i od s a m o g d i s a n j a . S v a k i od s p o m e n u t i h p r i j e d l o g a dade se
zasebno naći, a l i n i k a d neće m o ć i p r s t o m u p r i j e t i u n j i h p o v e ­
z a n e u taj s l i j e d . P r e m a tome, a k o se žele strogo držati P i s a m a ,
n e k o pokažu o d a k l e c r p e svoj način izražavanja. P o v o d e l i s e
običajem, n e k i n a m a to ne b r a n e !
59. M i s e služimo o b a m a izričajima j e r i h o b a nađosmo
43
u uporabi k o d vjernih. Vjerujemo da j e d n i m i d r u g i m jednako
i s k a z u j e m o s l a v u D u h u , a l i d a one k o j i s e ogrješuju o i s t i n u
b o l j e ušutkuje izričaj k o j i je o v d j e u p i t a n j u . Bliži je s v e t o -
4 4
p i s a m s k o m s m i s l u t e j e stoga n e p r i j a t e l j i m a m a n j e n a d o h v a t
r u k e . U p r a v o s e t o m e izričaju k o j i u p o t r e b l j a v a m o n a m j e s t o
v e z n i k a i sada protive o v i l j u d i .
J e d n a k o je, n a i m e , a k o kažemo » P a v a o i S i l v a n i T i m o t e j « ,
i l i » P a v a o s T i m o t e j e m i S i l v a n o m « . O b a m a j e načinima izraža­
v a n j a očuvana p o v e z a n o s t i m e n i m a . A k o , d a k l e , m a k a r j e G o ­
s p o d i n r e k a o : »Oca i S i n a i S v e t o g a D u h a « (Mt 28, 19), ja k a ­
ž e m : O c a i S i n a s a S v e t i m D u h o m , d a l i s a m što d r u g o p o s m i ­
s l u rekao?
I m a m n o g o svjedočanstava d a s u t a i m e n a v e z a n a v e z n i ­
k o m i . P a v a o piše: »Milost G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a i
l j u b a v B o g a i zajedništvo S v e t o g a Duha« (2 Kor 13, 13). Na
d r u g o m m j e s t u : » Z a k l i n j e m v a s našim G o s p o d i n o m I s u s o m
K r i s t o m i l j u b a v l j u Duha« (Rim 15, 30).
K a d b i s m o mjesto i h t j e l i u p o t r i j e b i t i s , k o j a b i b i l a r a z l i ­
k a ? J a j e n e v i d i m o s i m a k o t k o i z h l a d n i h gramatičkih p r a v i l a
n e c i j e n i više v e z n i k j e r uže p o v e z u j e i t v o r i v e ć e j e d i n s t v o t e
p r i j e d l o g odbacuje jer n e m a istu snagu. A k o bi valjalo samo o
t o m p o l a g a t i račun, o d i s t a n a m z a o b r a n u n e b i t r e b a l o dugo
raspredanje.
B a z i l i j e m i s l i na doksologije u k o j i m a se nalaze u i sa.
43
44
M i s l i se na slavospjev s p r i j e d l o g o m sa.
113
 N o n j i m a n i j e stalo n i d o s l o g o v a n i d o o v o g i l i onog o d -
z v u k a riječi, već d o z b i l j a što s e s m i s l o m I i s t i n o m v e o m a r a ­
z l i k u j u . I z tog r a z l o g a , k a k o u p o t r e b a s l o g o v a n i j e utvrđena,
o v i l j u d i nastoje d a j e d n e propišu, a d r u g e i z b a c e i z C r k v e . J a
ću, m a d a j e v e ć p r i p r v o m slušanju o s n o v a n o s t p r i j e d l o g a očita,
i p a k položiti račun zašto g a naši O c i s k r o z promišljeno u p o t r i -
jebiše.
P r i j e d l o g sa j e d n a k o snažno k a o i v e z n i k i p o b i j a S a b e l i j e -
v o z l o t e p o p u t v e z n i k a ističe v l a s t i t o s t osoba. T a k o n a o v i m
m j e s t i m a : »Ja ć e m o i O t a c doći« (Iv 14, 23); »Ja i O t a c j e d n o
smo« (Iv 10, 30). Uz to, p r i j e d l o g na i z v a n r e d a n način svjedoči
z a v j e č n o zajedništvo i n e r a s t a v l j i v u vezanost. T k o kaže d a j e
S i n s O c e m , i s t o d o b n o p o k a z u j e i v l a s t i t o s t osoba i n e r a s t a v l j i -
vost zajedništva. To se m o ž e v i d j e t i i u l j u d i . V e z n i k i izriče
zajedništvo u d j e l o v a n j u ; p r i j e d l o g sa uz to očituje z a s e b n u
v r s t zajedništva. N a p r i m j e r : u M a c e d o n i j u otploviše P a v a o i
T i m o t e j ; T i h i k i O n e z i m b i j a h u p o s l a n i Kološanima. T u d o z n a -
j e m o d a učiniše isto. A k o p a k č u j e m o d a s u s u - o t p l o v i l l i su-
- p o s l a n i , z n a m o d a s u s k u p n o o b a v i l i posao. T a k o p r i j e d l o g ,
k a o n i j e d n a d r u g a riječ, ništi S a b e l i j e v o zlo. K t o m e s a s a b e l i -
j e v c i m a p o b i j a i one što s u posve oprečno bezbožni. M i s l i m n a
one k o j i v r e m e n s k i m r a z m a c i m a d i j e l e S i n a o d O c a i D u h a o d
Sina.
60. Riječca sa najviše se t i m e r a z l i k u j e od u što sa n a z n a ­
čuje u z a j a m n u p o v e z a n o s t o n i h k o j i s u u zajedništvu. T a k o ,
p r i m j e r i c e , o n i h što s k u p a p l o v e , s u s t a n u j u i l i uopće b i l o što
s u o s t v a r u j u . U, n a p r o t i v , očituje odnos p r e m a o n o m e u čemu
s e n a l a z e o n i k o j i d j e l u j u . K a d č u j e m o b r o d e »u« i s t a n u j u »u«,
s m j e s t a i m a m o n a p a m e t i lađu i kuću.
P o općoj je, d a k l e , u p o r a b i t a k v a r a z l i k a m e đ u u i sa. M a ­
r l j i v bi č o v j e k i više t o g a našao. Što se m e n e tiče, ja n e m a m
v r e m e n a b a v i t i s e istraživanjem t i h riječca. Budući d a j e p o ­
k a z a n o d a s a odlično izražava m i s a o p o v e z a n o s t i , n e k z a v l a d a
m i r , a k o hoćete. P r e s t a n i t e s a žestokim i u p o r n i m r a t o m p r o t i v
sa. I p a k , k a k o je i riječ sa prihvaćena, a k o je k o m e d r a g o da u
s l a v o s p j e v u v e z a n i k o m i veže I m e n a te s l a v i , k a k o u E v a n đ e ­
l j i m a naučismo u v e z i s k r s t o m , O c a i S i n a i S v e t o g a D u h a , n e k
čini t a k o , n i t k o s e n e ć e p r o t i v i t i . U t o m e b u d i m o složni! A l i b i
o n i r a d i j e j e z i k e počupali nego p r i h v a t i l i t u riječ.
T o , eto, p r o t i v nas podiže n e u m o l j i v i r a t . V e l e : B o g u t r e b a
i s k a z i v a t i s l a v u u D u h u S v e t o m e , a ne i D u h u . Te se riječi d r ­
ž e s v o m žestinom k a o d a p o n i z u j e D u h a . Neće b i t i n a o d m e t d a
114
o n j o j kažemo nešto više. N a k o n što sve to čuju, i z n e n a d i o b i h
se, a k o i n j u ne odbace k a o i z d a j i c u i p r e b j e g a k o j i i s k a z u j e
slavu Duhu.
XXVI
S v a k o se značenje riječi »u« primjenjuje i na Duha
61. M e n i s e čini, a k o p o m n o m i s l i m , d a čestica u , m a d a j e ­
d n o s t a v n a i k r a t k a za i z g o v o r , m n o g o i r a z n o v r s n o znači. I
k o l i k o g o d i m a značenja, v i d i m o d a s v a m o g u poslužiti p r e d o ­
džbama o D u h u .
Kaže se da je l i k u t v a r i , s i l a u onome što je p r i m a , stanje
u s u b j e k t u k o j e ga određuje. I još m n o g o toga. P r e m a t o m e ,
u k o l i k o D u h S v e t i vrši u l o g u l i k a , usavršuje d u h o v n a bića d o ­
vršavajući n j i h o v o obličje. T k o više n e živi p o t i j e l u , v e ć se,
p o t i c a n B o ž j i m D u h o m , zove B o ž j i m s i n o m i t k o j e postao s u o -
bličen s l i c i S i n a Božjega, n a z i v a se d u h o v n i m (Rim 8, 13. 23).
Što je m o ć g l e d a n j a u z d r a v u o k u , d j e l o v a n j e je D u h a u
očišćenoj duši. S t o g a P a v a o želi Efežanima d a i m oči b u d u p r o s ­
v i j e t l j e n e u D u h u m u d r o s t i (Ej 1, 17—18). K a o u m i j e ć e u o n o ­
m e k o j i g a steče, t a k o i m i l o s t D u h a ostaje u onome k o j i j e p r i ­
m i . P r i s u t n a je, doduše, u v i j e k , a l i n e d j e l u j e neprestano. U m i ­
j e ć e je, n a i m e , m o ć u u v i j e k u u m j e t n i k u , a činom o n d a k a d po
n j e m u r a d i . T a k o j e i s D u h o m . U v i j e k j e u z one k o j i s u g a
d o s t o j n i , a l i d j e l u j e po p o t r e b i : u proroštvima, u o z d r a v l j e n j i ­
m a , i l i n e k i m d r u g i m čudesnim d j e l i m a .
K a o z d r a v l j e , t o p l i n a i l i općenito p r o l a z n a raspoloženja u
duši, t a k o je i D u h , doduše, često p r i s u t a n u duši, a l i ne ostaje
u o n i m a k o j i i z n e s t a l n o s t i ćudi l a k o gube m i l o s t k o j u s u p r i ­
m i l i . T a k a v bijaše S a u l i s e d a m d e s e t o r i c a starješina m e đ u I z -
r a e l o v i m s i n o v i m a (Br .11, 25—26) o s i m E l d a d a i Modađa. Čini
s e d a j e o d s v i h samo s n j i m a ostao D u h . Uopće, D u h ostaje u z
one k o j i s u t i m a slični u i z b o r u . K a o riječ u duši, b i l o d a j e
misao srca i l i jezikom izgovorena, tako je i s D u h o m S v e t i m
b i l o d a svjedoči z a naš d u h i l i u našim s r c i m a kliče A b b a , Oče
(Rim 8, 15—16), odnosno u m j e s t o n a s g o v o r i po riječi: »Ne g o ­
v o r i t e z a p r a v o v i , v e ć Očev D u h z b o r i u v a m a « (Mt 10, 20).
D u h se, uz to, u s k l a d u s r a z d i o b o m d a r o v a p o i m a k a o
c j e l i n a u s v o j i m d i j e l o v i m a . S v i smo, n a i m e , u d o v i j e d n i d r u g i -
115
m a , i a k o » i m a m o različite d a r o v e p o m i l o s t i Božjoj, k o j a n a m j e
dana« (Rim. 12, 5), Z b o g t o g a » o k o ne m o ž e reći r u c i ti mi ne
trebaš n i t i g l a v a n o g a m a v i m i n e trebate« ( 1 Kor 12,21). N a ­
p r o t i v , s v i u d o v i s k u p a čine u j e d n o t i D u h a K r i s t o v o t i j e l o i
jedni drugima' iskazuju, prema milosnim darovima, uslugu.
B o g je, zacijelo, u t i j e l u r a s p o r e d i o u d o v e , s v a k i zasebno, p o
svojoj v o l j i .
U d o v i se ipak b r i n u jednakom brigom jedni za druge u
d u h o v n o m zajedništvu, j e r u n j i m a p o s t o j i u z a j a m n o s u o s j e ­
ćanje. S t o g a »ako t r p i j e d a n u d , suosjećaju s v i u d o v i ; a k o s e
s l a v i j e d a n u d , z a j e d n o se vesele s v i u d o v i « (1 Kor 12, 26). K a o
što su djelo vi u c j e l i n i , t a k o je s v a k i od nas zasebno u D u h u ,
j e r s v i k o j i smo u j e d n o m t i j e l u »za j e d n o g D u h a b i s m o kršte­
ni« (1 Kor 12, 13).
62. Neobično j e reći, a l i n i j e zato m a n j e i s t i n i t o d a j e D u h
često n a z i v a n m j e s t o m posvećenih. N o p o k a z a t ć e m o d a n i taj
način g o v o r a n e u m a n j u j e D u h a , v e ć g a r a d i j e p r o s l a v i j u j e .
Riječ često r a d i jasnoće n a d u h o v n e p o j m o v e p r i m j e n j u j e t j e l e ­
sne riječi. O p a z i s m o d a p s a l m i s t kaže B o g u : »Budi m i zašti '- 1 j e d a n j e n j e g o v a d o s t o j a n s t v a , v e ć p r i z n a n j e naše s l a b o s t i , j e r
ničkim B o g o m i čvrstim m j e s t o m da me spasiš« (Ps 30, 3). O
D u h u j e rečeno: »Gle, u z a m e j e m j e s t a . S m j e s t i s e n a liticu«
(Izl 33, 21). Što m j e s t o znači d r u g o a k o ne m o t r e n j e u D u h u ?
K a d s e M o j sije v i n u d o tog m o t r e n j a , mogao j e v i d j e t i B o g a
k o j i m u s e očito u k a z a .
T o je, n a i m e , p r a v o mjesto i s t i n s k o g k l a n j a n j a . P i s a n o j e :
»Pazi d a svoje p a l j e n i c e n e prinosiš n a b i l o k o j e m m j e s t u , v e ć
n a m j e s t u što ć e g a o d a b r a t i G o s p o d i n , B o g t v o j « (Pnz 12, 1 3 —
14). Što je, d a k l e , d u h o v n a p a l j e n i c a ? Ž r t v a p o h v a l e . N a k o j e m
j e m j e s t u p r i k a z u j e m o ? U D u h u S v e t o m . O t k u d t o naučismo?
O d s a m o g G o s p o d i n a k o j i v e l i : »Istinski k l a n j a o c i , O c u ć e s e
k l a n j a t i u D u h u i Istini« (Iv 4, 23). K a d J a k o v v i d j e to mjesto,
k a z a : »Gospodin je u t o m mjestu« (Post 28, 16).
P r e m a tome, D u h j e o d i s t a m j e s t o s v e t i h . I s v e t i j e v l a s t i t o
m j e s t o D u h a j e r sebe s t a v l j a n a r a s p o l a g a n j e B o g u i zove s e
h r a m o m D u h a . K a o što P a v a o g o v o r i u K r i s t u : » P r e d B o g o m
g o v o r i m o u Kristu« (2 Kor 2, 17), i K r i s t g o v o r i u P a v l u , j e r
s a m P a v a o s v j e d o č i : »Ili tražite d o k a z d a K r i s t u m e n i g o v o r i «
(2 Kor 13, 3)? Isto t a k o P a v a o »u D u h u g o v o r i otajstva« (1 Kor
14, 2) i D u h za u z v r a t z b o r i u P a v l u .
63. Z a D u h a se, d a k l e , v e l i d a j e m n o g o s t r u k o i n a r a z n e
načine u s t v o r e n j i m a . A l i d a l e k o j e usklađeni j e s v j e r o m a k o
kažemo d a j e s O c e m i S i n o m , nego d a j e u n j i m a . Z a m i l o s t
što d o l a z i od o n o g k o j i b o r a v i u d o s t o j n i m a i u n j i m a vrši s v o ­
116
j e djelo s p r a v o m g o v o r i m o d a s e n a l a z i u o n i m a k o j i g a p r i ­
m a j u . N a p r o t i v , n j e g o v o p s t a n a k p r i j e v r e m e n a i beskonačno
življenje k o d S i n a i O c a , traže i z r a z e v j e č n e v e z a n o s t i , č i m o
n j i m a razmišljamo. U p r a v o m s m i s l u i i s t i n s k i se može g o v o r i t i
o s u - b i v a n j u o n i h k o j i supostoje n e o d i j c i j e n o j e d n i o d d r u g i h .
V e l i m o da se t o p l i n a n a l a z i u užarenu željezu, a l i da je s v a t ­
rom.
I o z d r a v l j u kažemo da se n a l a z i u t i j e l u , o životu da je s
dušom. P r e m a tome, g d j e j e riječ o p r a v o m i n e r a s k i d i v o m z a ­
jedništvu, z n a m e n i t i j a je riječ sa, j e r d o z i v a u p a m e t p r e d o d ž ­
b u n e r a s k i d i v a zajedništva. G d j e p a k m i l o s t D u h a m o ž e doći i
otići, s p r a v o m se i i s t i n i t o kaže — biti u, m a k a r m i l o s t često
ostaje t r a j n o s o n i m a k o j i su je p r i m i l i , j e r su p o s t o j a n i u
dobru.
S t o g a k a d p r e d očima i m a m o d o s t o j a n s t v o v l a s t i t o D u h u ,
p r o m a t r a m o ga s O c e m i S i n o m . A l i ako m i s l i m o na milost ost­
varenu u onima koji i m a j u na njemu udjela, velimo: D u h je u
n a m a . S l a v o s p j e v , d a k l e , što g a p r i n o s i m o u D u h u n i j e i s p o v i ­
t a k o p r i z n a j e m o d a o d sebe n i s m o s p o s o b n i i s k a z i v a t i s l a v u ,
v e ć da je naša sposobnost u D u h u S v e t o m . Osnaženi u n j e m u ,
p r i k a z u j e m o h v a l u s v o m e B o g u z a d o b r a k o j i m a smo o b a s u t i .
P o m j e r i očišćenja o d z l a , o d D u h a d o b i v a m o j e d a n v e ć u d r u g i
r n a n j u p o m o ć , d a b i s m o B o g u p r i n o s i l i žrtve h v a l e . J e d i n o n a
t a j način p o b o ž n o o s t v a r u j e m o z a h v a l j i v a n j e u D u h u .
I p a k n i j e l a k o o s a m o m s e b i reći: Božji j e D u h u m e n i ;
poučen n j e g o v o m milošću, p r i k a z u j e m h v a l u . P a v l u priliči r i ­
j e č : »Mislim da i ja i m a m D u h a B o ž j e g a « (1 Kor 7, 40). Na
d r u g o m m j e s t u : »Čuvaj l i j e p i p o k l a d p o D u h u S v e t o m k o j i
b o r a v i u n a m a « (2 Tim 1, 14). I o D a n i j e l u bi rečeno da S v e t i
D u h Božiji bijaše u n j e m u (Dn 5, 11). Isto v r i j e d i i za one k o j i
krepošću sliče t i m l j u d i m a .
64. U i m a i j e d a n d r u g i smisao k o j i n e v a l j a z a b a c i t i . K a o
što O c a v i d i m o u S i n u , t a k o i S i n a u D u h u . K l a n j a n j e u D u h u
p o k a z u j e d a s e d j e l o v a n j e našeg d u h a o d v i j a k a o u n e k o m s v j e ­
t l u k a k o s e d a d e zaključiti i z o n o g što j e rečeno S a m a r i t a n k i .
N j u što držaše, z a v e d e n u d o m a ć i m običajem, d a s e k l a n j a n j e
o b a v l j a u m j e s t u , naš G o s p o d i n pouči da se t r e b a k l a n j a t i u
D u h u i I s t i n i (Iv 4, 23). P r i t o m , očito, s a m o g sebe n a z v a I s t i ­
n o m . S t o g a , d a k l e , k a o što g o v o r i m o o k l a n j a n j u u S i n u , u k o ­
l i k o je s l i k a B o g a Oca, tako govorimo i o k l a n j a n j u u D u h u k o j i
u s e b i p o k a z u j e G o s p o d i n o v o božanstvo. I z tog r a z l o g a D u h a
Svetoga u k l a n j a n j u ne treba dijeliti od Oca i Sina. A k o si i z -
117
v a n n j e g a , uopće s e nećeš k l a n j a t i . A k o s i u n j e m u , n a n i k a k a v
g a način nećeš d i j e l i t i o d B o g a , k a o što n i s v j e t l o s t n e r a s t a v ­
ljaš o d onog što s e g l e d a . N e m o g u ć e je, n a i m e , v i d j e t i S l i k u
nevidljivog Boga osim u osvjetljenju D u h a . Tko motri s l i k u , ne
m o ž e o d s l i k e r a z d v o j i t i s v j e t l o . Nužno je, n a i m e , d a s e u z r o k
g l e d a n j a s k u p a v i d i s o n i m što se g l e d a . P r e m a t o m e z a i s t a se
n a m e ć e zaključak: p r o s v j e t l j e n j e m D u h a m o t r i m o O d s j e v B o ­
žje s l a v e (Heb 1, 3). Po O t i s k u d o l a z i m o O n o m e k o m u p r i p a d a
O t i s a k i i s t o l i k i Pečat.
XXVII
Podrijetlo i značenje p r i j e d l o g a »sa«. O nepisanim crkve­
nim zakonima
65. P r o t i v n i c i p i t a j u : zbog čega u v o d i t e taj n o v i slog t e
g o v o r i t e s D u h o m , a ne u D u h u k a d D u h u z a i s t a p r i s t a j e u i
d o v o l j a n je za naše o p ć e p o i m a n j e o n j e m u ? U p o t r e b l j a v a t e
riječi k o j e uopće n i s u nužne n i t i o d o b r e n e o d C r k a v a !
D a riječca u n i j e D u h u S v e t o m d o d i j e l j e n a p u k i m sluča­
j e m , v e ć d a j e zajednička O c u i S i n u , p r i j e u t v r d i s m o . D r ž i m
4 5
da i to dostatno d o k a z a s m o da u ne samo što ništa ne o d u z i m a
D u h u o d d o s t o j a n s t v a , v e ć d a d o najveće v i s i n e d o v o d i m i s l i
onih k o j i nisu skroz iskvareni. Preostaje da se govori otkud po­
tječe sa, k o j i mu je smisao i k a k o je u s k l a d u s P i s m o m .
66. M e đ u n a u c i m a i n a v j e š t a j i m a što se očuvaše u C r k v i ,
46
jedne i m a m o iz pisane poduke, druge preuzesmo, prenesene u
o t a j s t v u , i z apostolske P r e d a j e . J e d n o i d r u g o i m a isto znače­
n j e z a v j e r u . N i t k o i m s e neće p r o t i v i t i ako i m a i m a l o i s k u s t v a
s c r k v e n i m p r o p i s i m a . A k o b i s m o pokušali o d s t r a n i t i n e p i s a n e
običaje, k a o da su bez i k a k v a značenja, oštetili b i s m o , i bez
svoje v o l j e , u b i t n o m e Evanđenje. Još više, p r o p o v i j e d a n j e b i s ­
mo sveli na prazno ime.
K a o p r i m j e r s p o m i n j e m ono p r v o i najopćenitije. T k o nas
p i s m e n o poduči d a s e z n a k o m križa obilježavaju o n i k o j i p o l a ­
ž u n a d u u I m e našeg G o s p o d i n a I s u s a K r i s t a ? K o j e nas s l o v o
nauči d a s e u m o l i t v i o k r e n e m o n a Istok? K o j i n a m o d s v e t i h
p i s m e n o o s t a v i riječi z a z i v n e m o l i t v e k o d posvete e u h a r i s t i j -
' D u h S v e t i , V , 11.
5 **•' Riječ je o n e k H t e n i m a .
w
Riječju »nauk? pre\edosmo d o g m a , a »navještaj« s t o j i za k e r i g m a . O dogmi
i kormiiii, vidi l'vod, I V . 2
118
s k o g k r u h a i b l a g o s l o v n e čaše? M i se, n a i m e , n e z a d o v o l j a v a m o
o n i m što navedoše A p o s t o l i E v a n đ e l j e , v e ć i p r i j e i p o s l i j e
4 7 48
p o s v e ć e n j a g o v o r i m o i d r u g e riječi, uzete i z nezabilježene n a ­
u k e , i o d v e l i k a značenja z a o t a j s t v o .
Također b l a g o s l i v l j a m o k r s n u vodu, ulje p o m a z a n j a i k
t o m e s a m o g krštenika. A l i i z k o j i h j e t o spisa? Z a r n e i z p r e ­
šućene i s k r o v i t e P r e d a j e ? I l i k o j a p i s a n a riječ uči m a z a n j e
u l j e m ? O t k u d a d o l a z i t r o s t r u k o k r s n o u r a n j a n j e krštenika? A
ostalo što okružuje krštenje? Odreknuće sotone i n j e g o v i h a n ­
đela? Iz k o j e g je to spisa? Z a r ne iz o n o g s k r o v i t o g i n e i z r e č e -
n o g n a u k a što ga O c i naši čuvahu u bezbrižnoj i j e d n o s t a v n o j
šutnji, j e r d o b r o znaše da se šutnjom štiti poštivanje o t a j s t a v a ?
N e u p u ć e n i m a n i j e b i l o dopušteno n i p o g l e d a t i
49
ta otajstva,
50
k a k o b i , d a k l e , b i l o razložito d a s e n a u k o n j i m a p i s m o m r a z -
glašava?
- Što h t j e d e v e l i k i M o j sije k a d o d r e d i d a u H r a m u n e b u d e
sve pristupačno s v i m a ? Neupućene o s t a v i i z v a n s v e t i h z i d i n a ;
p r v e t r i j e m o v e d o d i j e l i čišćima; j e d i n o l e v i t e držaše z a d o s t o j ­
n e poslužitelje božanstva. Svećenicima p r e d a d e k l a n i c e , p a l j e ­
n i c e i ostalo bogoslužje. J e d n o g , i z a b r a n a m e đ u s v i m a , p r i p u s t i
u Svetište, a l i n i n j e g a u v i j e k , v e ć samo j e d a n j e d i n i d a n u g o ­
d i n i . Čak i sat u d a n u o d r e d i za u l a z a k da bi r a d i s t r a n o s t i i
nevičnosti p r e s t r a v l j e n g l e d a o Svetište n a d Svetištem ( B r 4, 20;
Izl 30. 10; Lev 16). M o j sije d o b r o znaše u s v o j o j m u d r o s t i da se
s t a l n o u p o t r e b l j a v a n o i l a k o d o h v a t l j i v o izlaže n e p o s r e d n u p r e ­
z i r u , d o k ono što uzmiče i što je r i j e t k o n e k a k o od n a r a v i s t v a ­
r a čeznuće.
N a i s t i način A p o s t o l i i O c i što n a početku s t v a r a h u z a k o n e
o životu C r k v e , o t a j s t v i m a čuvahu svetost skrovitošću i šut­
n j o m . E v o što j e s m i s a o n e p i s a n e P r e d a j e : s v j e t i n a n e s m i j e
r a d i n a v i k l o s t i obescijeniti spoznaju n a u k a , jer se o njem ne v o ­
d i b r i g a . J e d n o je, n a i m e , n a u k , d r u g o p r o p o v i j e d a n j e . O n a u ­
ku se šuti, p r o p o v i j e d a n j e se razglašuje. O b l i k je šutnje i ne j a ­
snoća k o j o m s e služi. P i s m o k a d smisao n a u k a , n a k o r i s t čitača,
čini teško s h v a t l j i v i m . - ..
I z t o g r a z l o g a s v i , doduše, g l e d a m o n a Istok, d o k m o l i m o ,
a l i nas j e m a l o k o j i z n a m o d a t a k o tražimo s t a r u d o m o v i n u , r a j
što ga z a s a d i B o g u E d e n u , na I s t o k u (Post 2, 8).
« 1 K n r IJ, 2.i-05.
Mt 26. 26—29; Mk 14, 2 2 - 2 S ; i k 22, 10—20.
' Jos ie u BaztJjcno d o b a na svj/t d i s c i p l i n a a r c a n i : v j e r n i c i m o r a j u p r e d ne-
;,f
kr.štcnima šutjeti o v j e r s k i m o t a j s t v i m a ,
 Stojeći o b a v l j a m o m o l i t v e u p r v i t j e d n i d a n , a l i s v i n e z n a ­
mo t o m e r a z l o g a , S u u s k r s l i s K r i s t o m i dužni tražiti što je gore
(KoZ 3, 1), s t a j a n j e m se za v r i j e m e m o l i t v e ne sjećamo samo
m i l o s t i što n a m j e d a t a n a u s k r s n i d a n , v e ć također činjenice
d a j e taj d a n u n e k u r u k u s l i k a budućega v i j e k a . S t o g a M o j sije
početni d a n n e n a z v a p r v i m , v e ć j e d n i m . R e č e : »Nasta v e č e r i
n a s t a j u t r o , j e d a n dan« (Post 1, 5). K a o da se t a j d a n često v r a ­
ća! Z b o g toga j e t a j j e d i n i d a n i o s m i u k o l i k o p o s e b i p r e d o č u j e
o n a j d a n k o j i je o d i s t a j e d i n i i o s m i , o k o j e m i p s a l m i s t g o v o r i
u n a t p i s i m a n e k i h p s a l a m a (Ps 6 i 12). Riječ je o s t a n j u što d o ­
l a z i n a k o n o v o g v r e m e n a , o b e s k r a j n o m d a n u , d a n u bez večeri
i j u t r a , o v i j e k u k o j i j e t r a j a n i u v i j e k m l a d . C r k v a nužno uči
s v o j u d j e c u d a t o g d a n a o b a v l j a j u m o l i t v e stojeći, d a t r a j n i m
s j e ć a n j e m n a beskonačni život n e b i s m o z a n e m a r i l i p o p u d b i n u
z a ono p u t o v a n j e . S v a k a j e p e d e s e t n i c a sjećanje n a uskrsnuće
što n a m p r e d s t o j i u vječnosti. O n a j , n a i m e , j e d i n i i p r v i d a n ,
s e d a m p u t a p o m n o ž e n s a s e d a m , daje s e d a m t j e d a n a svete p e -
desetice. O n a počinje p r v i m d a n o m i završava i s t i m k o j i s e u
m e đ u v r e m e n u o d v i j a pedeset p u t a k r o z slične d a n e . S t o g a s l i -
čnošću oponaša vječnost, j e r u k r u ž n o m g i b a n j u o n d j e završava
g d j e i počinje. C r k v e n i nas z a k o n i poučiše da se t o g a d a n a u
m o l i t v i v a l j a držati u s p r a v n o : o č e v i d n i m s j e ć a n j e m p r e n o s e
naš d u h iz sadašnjosti u budućnost.
S v a k i m p o k l i c a n j e m i u s t a j a n j e m pokazujemo činom da
smo, o b o r e n i p o g r i j e h u n a z e m l j i , č o v j e k o l j u b i j e m s v o g a
S t v o r i t e l j a p o z v a n i n a t r a g u nebo.
67. N e b i m i d a n dostajao k a d b i h h t i o izložiti nezabilježe­
na c r k v e n a otajstva. Ostalo m i m o i l a z i m te p i t a m : iz k o j i h n a m
pisama dolazi sama ispovijed vjere u Oca i S i n a i D u h a Sveto­
ga. Iz krsne predaje! A k o , dakle, iz krsne predaje crpimo da
b i s m o položili v j e r o i s p o v i j e d u s k l a d u s k r s t o m , u k o l i k o d o s ­
l j e d n o s t p r a v o v j e r j a traži d a v j e r u j e m o k a k o s m o i kršteni, n e k
n a m s n a g o m iste d o s l j e d n o s t i d o p u s t e d a i s k a z u j e m o h v a l u
k o j a o d g o v a r a v j e r o i s p o v i j e d i . O t k l a n j a j u l i naš o b l i k s l a v o -
s p j e v a k a o n e p i s a m s k i , n e k n a m pruže p i s a n e d o k a z e z a v j e r o ­
i s p o v i j e d i ostalo što n a v e d o s m o !
I m a , d a k l e , m n o g o n e p i s a n o g , a o d v e l i k o g značenja z a
o t a j s t v o . Z a r n a m t u j e d i n u riječ k o j a j e d o n a s d o p r l a o d
O t a c a neće d o p u s t i t i ? M i j e nađosmo, p o j e d n o s t a v n o m običaju,
p r i s u t n u u neizopačenim C r k v a m a . R i j e č n i j e n e z n a t n e v a ž n o ­
s t i , n i t i s n a z i o t a j s t v a pruža mršav d o p r i n o s .
68. I z n i j e s m o s m i s a o j e d n e i d r u g e r i j e č c e S a d ć e m o r e c i
51
u čemu se m e đ u s o b n o slažu i po č e m u se r a z l i k u j u . M e đ u n j i m a
51
B a z i l i j e m i s l i na u i s a .
120
n e v l a d a proturječje, već s v a k a p r i d o n o s i v j e r i z a s e b n i smisao.
U više ističe što se o d n o s i na nas, sa p o k a z u j e zajedništvo D u h a
u o d n o s u n a B o g a . S t o g a s e služimo o b j e m a riječima. J e d n o m
izražavamo d o s t o j a n s t v o D u h a , d r u g o m k a z u j e m o n j e g o v u m i ­
lost p r e m a n a m a . N a taj način B o g u i s k a z u j e m o s l a v u i u D u h u
i s D u h o m . P r i t o m n e g o v o r i m o ništa s v o g a . R i j e č p r e u z e s m o
i z G o s p o d i n o v a n a u k a kao i z p r a v i l a t e j e p r i m j e n j u j e m o n a
ono što je u z a j a m n o u s k o p o v e z a n o i nužno v e z a n o u o t a j s t v i ­
m a . Što se u krštenju s k u p a b r o j i , po našem s u d u , nužno se
n a l a z i objedinjeno i u ispovijedi vjere. No ispovijed vjere uči-
n i s m o , t a k o reći, počelom i m a j k o m s l a v o s p j e v a . Što činiti?
N e k nas uče d a n e k r s t i m o k a k o n a m j e p r e d a n o , d a n e v j e r u ­
j e m o k a k o b i s m o kršteni, d a n e s l a v i m o k a k o p o v j e r o v a s m o !
N e k n e t k o pokaže d a m e đ u t i m z b i l j a m a n e m a nužne i n e s l o m ­
l j i v e p o v e z a n o s t i , d a n o v o t a r s t v o u t o m n i j e uništenje s v e g a !
No p r o t i v n i c i ne prestaju posvuda govoriti da je slavopoj
s a D u h o m S v e t i m bez p i s a m s k e osnove i t o m e slično. M i u t v r ­
d i s m o d a j e p o s m i s l u isto reći: s l a v a O c u i S i n u i D u h u S v e ­
tom i l i : slava Ocu i S i n u sa S v e t i m D u h o m . Ne smije se d o k i ­
n u t i i l i z a b a c i t i riječcu i zato što potječe i z s a m i h G o s p o d i n o v i h
usta. n i t i što priječi da se p r i h v a t i sa zato što i m a isto značenje
k a o i P r i j e p o k a z a s m o u čemu se m e đ u s o b n o r a z l i k u j u i po č e ­
m u sliče. Naše p o i m a n j e p o t v r đ u j e i A p o s t o l , j e r s e bez r a z l i k e
služi o b j e m a riječima. J e d n o m v e l i : » U i m e n u G o s p o d i n a I s u s a
K r i s t a i u D u h u našega B o g a « (1 Kor 6, 11). D r u g i p u t piše:
»Okupiste se vi i m o j d u h s m o ć i G o s p o d i n a I s u s a Krista« (1
K o r 5 , 4). A p o s t o l n e v i d i n i k a k v u r a z l i k u a k o s e z a spajanje
Imena upotrijebi veznik i l i prijedlog.
XX¥1II
Pismo v e l i o ljudima da vladaju s Kristom. Protivnici to
ne p r i z n a j u Duhu
69. P o g l e d a j m o j e l i m o g u ć e naći k a k v o o p r a v d a n j e našim
O č e v i m a što uvedoše t a k v u u p o t r e b u . ' O n i k o j i počeše t a k o
12
g o v o r i t i , više od_, nas podliježu p r i j e k o r i m a .
52
Doksologijski s Duhom.
121
 P a v a o piše K o l o š a n i m a : »Vas što bjeste m r t v i p o p r i j e s t u ­
p i m a , s K r i s t o m suoživi« (Kol 1, 13). Z a r B o g p o k l o n i život s
K r i s t o m s v o m e n a r o d u i C r k v i , a D u h d a n e m a života s K r i ­
stom? T o j e bezbožno i p o m i s l i t i ! K a k o o n d a n e b i b i l o p r a v e ­
dno da ono što je po n a r a v i p o v e z a n o i u v j e r o i s p o v i j e d i b u d e
sjedinjeno? N i j e l i k r a j n j e tupoglavo ako ispovijedamo d a s u
s v e t i s K r i s t o m — P a v a o s e l i iz t i j e l a i u s e l j a v a se k o d G o s p o ­
d i n a (2. Kor 5, 8) i n a k o n o d l a s k a (2 Tim 4, 6) n a l a z i se s K r i s ­
t o m —- a o n i , k o l i k o je do n j i h , D u h u ne p r i z n a j u da je s K r i s ­
t o m n i t i o n o l i k o k o l i k o s u l j u d i ? P a v a o sebe n a z i v a B o ž j i m
s u r a d n i k o m u širenju Evanđelja (1 Sol 3, 2). A k o mi r e k n e m o
z a D u h a S v e t o g a p o k o m e Evanđelje d o n o s i r o d u c i j e l o m s t v o ­
r e n j u p o d n e b o m d a j e s u r a d n i k , h o ć e l i p r o t i v n a s dići o p t u ž ­
n i c u bezbožnosti? K a o što i d o l i k u j e , život je o n i h što se p o -
nadaše u G o s p o d i n a » s k r i v e n s K r i s t o m u B o g u « i » k a d se
K r i s t , naš život, p o j a v i , t a d će se i o n i p o j a v i t i s n j i m u slavi«
(Kol 3, 3—4).
D u h p a k života k o j i nas o s l o b o d i o d z a k o n a g r i j e h a (Rim 8 ,
2) z a r n i k a k o n i j e s K r i s t o m n i t i u s k r o v i t u i t a j a n s t v e n u ž i v o ­
tu s n j i m e , n i t i u očitovanju s l a v e k o j u čekamo da se o b j a v i u
s v e t i m a ? Mi smo baštinici B o ž j i i K r i s t o v i subaštinici (Rim 8,
17). D u h bi z a r bio razbaštinjen i bez u d j e l a u zajedništvu s
B o g o m i n j e g o v i m P o m a z a n i k o m ? » S a m D u h svjedoči našem
d u h u d a smo B o ž j a djeca« (Rim 8 , 16). M i p a k d a D u h u n e u z ­
v r a t i m o s v j e d o č a n s t v o m što ga o n j e g o v u zajedništvu s B o g o m
naučismo o d G o s p o d i n a ?
V r h u n a c j e b e z u m l j a ovo: m i se, u D u h u , v j e r o m u K r i s t a ,
n a d a m o da ć e m o s K r i s t o m s u u s k r s n u t i i s n j i m e u n e b e s i m a
s u p o s j e s t i , k a d t i j e l o naše ništetnosti o d p u t e n o g p r e o b r a z i u
d u h o v n o (Fil 3, 21; 1 Kor 15, 44), a D u h u ne d a j e m o u d j e l a u
s j e d e n j u s K r i s t o m , u s l a v i i b i l o čemu d r u g o m što po n j e m u
p o s j e d u j e m o . Z a r d a D u h u S v e t o m ništa n e p r i z n a m o o d o n o g
čega sebe s m a t r a m o d o s t o j n i m a po s i g u r n u d a r u (Tit 1, 2) o n o g
k o j i obeća zato što t o n a d i l a z i d o s t o j a n s t v o D u h a ? Držiš d a j e
u s k l a d u s t v o j i m d o s t o j a n s t v o m da si u v i j e k s G o s p o d i n o m .
Čekaš da budeš d i g n u t u z r a k , u o b l a c i m a n j e m u u susret, da
bi u v i j e k b i o s G o s p o d i n o m (1 Sol 4, 17). D u h u p a k odričeš da
j e s a d a s K r i s t o m ! T o t i činiš što k a o n e p o d n o š l j i v a h u l i t e ! j a
onog progoniš k o j i D u h a b r o j i i s v r s t a v a s k u p a s O c e m i S i n o m .
70. O v o što s l i j e d i s r a m m e j e i d o d a t i . T i očekuješ d a ćeš
s K r i s t o m b i t i p r o s l a v l j e n : »Jer s k u p a s n j i m t r p i m o d a b i s m o
s n j i m e b i l i i proslavljeni« (Rim 8, 17). D u h a p a k s v e t o s t i ne
slaviš s K r i s t o m k a o da n i j e d o s t o j a n iste časti k a o t i . Nadaš se
122
da ćeš i k r a l j e v a t i s K r i s t o m , a D u h a m i l o s t i zlostavljaš, j e r
m u dodjeljuješ položaj r o b a i sluge. T o n e v e l i m d a b i h p o k a ­
zao d a j e t e k t o l i k a s l a v a što j e d u g u j e m o D u h u , već d a p o b i ­
j e m b e z u m n o s t o n i h što m u n i t o l i k o n e d a j u nego k a o b e z b o ž -
nost i z b j e g a v a j u zajedništvo s l a v e D u h a s a S i n o m i O c e m .
T k o d a u z t o prođe bez u z d i s a j a ? N i j e l i t o l i k o jasno d a i
d i j e t e m o ž e s h v a t i t i d a s u sadašnji događaji početak n a j a v l j e ­
n o g n e s t a n k a v j e r e (Lk 18, 8)? N e o s p o r i v o postade n e s i g u r n o .
V j e r u j e m o u D u h a i b o r i m o se p r o t i v n j e g a u s v o j i m v l a s t i t i m
v j e r o i s p o v i j e d i m a . K r š t a v a m o se i opet se b o r i m o . D u h a z a z i ­
v a m o k a o i z v o r n i k a života, a p r e z i r e m o g a k a o s u r o b a . B i n a m
p r e d a n s O c e m i S i n o m , a p o t c i j e n j u j e m o ga k a o d i o s t v o r e ­
noga.
Ti l j u d i k o j i ne z n a j u što t r e b a m o l i t i (Rim 8, 26), a k o su
n a v e d e n i d a o D u h u r e k n u štogod uzvišeno, o b u z d a v a j u što
n a d i l a z i m j e r u n j i h o v i h riječi, k a o d a s u d o s e g l i d o s t o j a n s t v o
D u h a . N a p r o t i v , t r e b a l o b i d a žale s v o j u n e m o ć , j e r n a m riječi
n e d o s t a j u d a s e z a h v a l i m o z a ono što d o ž i v l j a v a m o . D u h n a d ­
v i s u j e s v a k u p a m e t (Fil 4, 7) i umiče n a r a v i riječi k o j a po k n j i z i
Mudrosti n e doseže n i n a j m a n j i d i o n j e g o v a d o s t o j a n s t v a . T u
s t o j i : »Veličajte g a k o l i k o možete. O n j e p o v r h t o g a . Uzvisujući
g a , u p o t r i j e b i t e sve s i l e . N e popuštajte, i p a k g a n e ćete doseći«
(Sir 43, 30).
D o i s t a , p o l a g a t ćete g r d n e račune z a t a k v e riječi. Čuste o d
B o g a k o j i ne laže (Tit 1, 2) da je h u l a p r o t i v D u h a S v e t o g a n e ­
o p r o s t i v a (Mt 12, 32).
XXIX
Nabrajanje crkvenih izvrsnika koji se u svojim spisima
služiše riječju »sa«
71. S o b z i r o m na p r i g o v o r da s l a v o p j e v s Duhom n i j e z a ­
j a m č e n u P i s m i m a , evo što o d g o v a r a m o : a k o se ništa n e p i s a n o
n e prihvaća, n e k s e n i t o n e p r i h v a t i . A l i a k o j e većina o t a j s t a -
v a u n a s udomaćena, i a k o s u nezabilježena, u z m n o g o d r u g o g
p r i h v a t i t ć e m o i to. Držim, n a i m e , da je a p o s t o l s k i opsluživanje
p r e d a j a k o j e n i s u zabilježene, P a v a o g o v o r i : » H v a l i m v a s što
se u s v e m u m e n e sjećate i p r e d a j e držite k a k o v a m i predađoh«
123
(1 Kor 11, 2). »Čvrsto držite p r e d a j e što ih p r i m i s t e u s m e n o i l i
pismeno« (2 Sol 2, 15). J e d n a je od t i h , o v d j e p r i s u t n a — h v a l o ­
s p j e v s Duhom, O n i što je na p o č e t k u narediše, predaše je p o ­
t o m c i m a . K a k o j o j j e u p o r a b a v r e m e n o m stalno r a s l a , d u g i m
je o b i č a j e m ukorijeniše u C r k v e .
A k o , dakle, p r e d vas izvedemo mnogo svjedoka, hoćemo
l i k a o n a s u d u k a d nemarno p i s a m s k i h d o k a z a z a v r i j e d i t i p r e ­
s u d u oslobođenja? J a , n a i m e , m i s l i m d a »na i s k a z u d v o j i c e i l i
t r o j i c e s v j e d o k a p o č i v a s v a k i sud« (Pnz 19, 15). A k o v a m j a s n o
d o k a ž e m o d a j e d u g o t r a j n o s t n a našoj s t r a n i , z a r v a m s e neće
učiniti p r i r o d n i m što v e l i m o d a j e i s t i n a k a d k a ž e m o d a o v a
p a r n i c a n i j e p r o t i v nas? D r e v n e s e n a u k e n e k a k o nameću, j e r
i m v e l i k a s t a r i n a daje strahopoštovanje. S a d ć u v a m n a b r o j i t i
z a s t u p n i k e t e riječi. T i m e s e i s t o d o b n o prešutno pruža m j e r a
z a v r i j e m e . Riječ n i j e započela s n a m a . I k a k o b i ? M i smo, m j e ­
r e n i v r e m e n o m u k o j e m n a s t a taj običaj, u i s t i n u , p o J o b o v o j
riječi, »od jučer« (Job 8, 9).
J a i p a k , a k o s m i j e m i z n i j e t i osobno svjedočanstvo, t u riječ
č u v a m k a o k a k v u očinsku baštinu. P r i m i l i j e o d č o v j e k a k o j i
p r o v e d e dugo v r i j e m e u B o ž j o j službi. On me k r s t i i u v e d e u
c r k v e n u službu. A k o s a m razmišljam d a l i s e t k o o d d r e v n i h i
s v e t i h l j u d i služio t i m riječima, s a d a o s p o r a v a n i m a , n a l a z i m i h
m n o g o . D a v n i n a i m pruža v j e r o d o s t o j n o s t , a tančinom s e n a u k a
n e daju. u s p o r e d i t i s o v i m a danas. J e d n i p r i j e d l o g o m s p a j a h u
d i j e l o v e s l a v o s p j e v a , d r u g i v e z n i k o m . N i t k o n e mišljaše d a t i ­
m e r a d i nešto različito, b a r e m što s e tiče i s p r a v n a p o i m a n j a
vjere.
72. T u s u s l a v n i I r e n e j , K l e m e n t R i m s k i , D i o n i z i j e R i m s k i ,
D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i . D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i — neobično
5 3
je čuti — na idući način dovršava i z l a g a n j e u s v o m d r u g o m
p i s m u r i m s k o m i s t o i m e n j a k u Prigovor i Obrana. N a v o d i m v a m
v l a s t i t e riječi tog muža: » U s k l a d u s a s v i m a n j i m a i j e r o d
svećenika i s p r e d sebe p r e u z e s m o v j e r o i s p o v i j e d i p r a v i l o , j e d -
53
D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i v e o m a je značajan za p o v i j e s t t r o j s t v e n e dogme. S
n j i m e počinje r a z d o b l j e t r i n i t a r n i h r a s p r a v a koje će p o t r e s a t i C r k v o m u A r i j evo
v r i j e m e . B i o j e b i s k u p u A l e k s a n d r i i i od g. 247. do 265. U j e d n o m je p i s m u i z v i j e ­
stio Ka lista il da se u l i b i j s k o m Pen!::poJisu k-'ivo uči o božanskoj T r o j i c i . D i o n i -
•/.'<-e je uišamo na sab5hjo\>ku Zc.b'adu V j e r n i c i su P e n t a p o ' i s a m o l i l i D i o n i z i j a da
tokne svoje mišljenje J s p o i r n m p i l a r i i m a . čini se da je D i o n i z i j e u p o b i j a n j u
1 1145 C — l 146 A .
hi.btnja."Lznu\ odveć naglasio T i o j s u o , a jedinstvo ostavio u s j e n i . L i o - j d , nezado­
v o l j n i , obraćaju se p a p i i>iomz.iju i Tuže Đioniz'ia A l e k s a r d p j s k o g <, viseboštva
H v o j i c a Dio n / i ja g. 258—260 ulaze n n-olovku i a s p r a v u . D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i
1
• ri'n-'išc p i v d r i m s k i m : \ u n i z l i e m b i ; m i f i s v o i o \ jeru. P r i t v o r f O-hnn.ia, iz koje
• •ili ?* B a ' / i i i i c , o d g o d u r. n i o n u r i i a na p'smo sto mu ga ie uputio p a p a . O O i o n i z i -
1 z i l i j e je na poseban način k a o tumač B i b l i j e učio od O r i g e n a . Također- je od njega
]ii i navede-.im n i c r . i r i m a iz njcogvr cijela v i d i W. A. B T E N E R T , Dionys>os, 9, H).
83. 84; C h . L. F E L T O E , T l i e L e t t e r s a n d o l h e r Rcmai'is of Dionvsios of A!exandria,
C a m b r i d g e , 1904. D i o n i z i j e v i se u l o m c i nalaze i u P L , 5, 1128 A B .
124
n o g l a s n o s n j i m a i s k a z u j e m o h v a l u te i s a d a t a k o završavamo
ovo p i s m o . B o g u O c u i S i n u , našem G o s p o d i n u I s u s u K r i s t u , s a
svetim Duhom s l a v a i m o ć u v i j e k e v j e k o v a , A m e n « . N i t k o ne
može r e ć i . d a s u t e riječi k r i v o t v o r i n a , D i o n i z i j e n e b i t o l i k o
naglašavao d a j e v j e r o i s p o v i j e d i p r a v i l o p r e u z e o d a j e r e k a o
u Duhu, j e r se taj izričaj r e d o v i t o u p o t r e b l j a v a o . N a p r o t i v , d r u ­
g i j e način t r e b a l o b r a n i t i . D i o n i z i j e i p o s r e d p i s m a o v a k o g o ­
v o r i p r o t i v s a b e l i j e v a c a : » A k o o t u d što postoje t r i osobe o n i
t v r d e d a s u o d i j e l j e n e , one s u t r i , m a k a r o n i t o i n e h t j e l i ; i l i
n e k n a p r o s t o d o k i n u božansko T r o j s t v o « .
N o i K l e m e n t v e l i još s t a r o v j e k o v n i j e : »Nek živi B o g i
5 4
G o s p o d i n Isus K r i s t i D u h Sveti«.
Poslušajmo k a k o I r e n e j , t a k o b l i z A p o s t o l i m a , u d j e l u
55
Protiv krivovjerja n a p o m i n j e D u h a . K a ž e : » O n e što su se n e o ­
b u z d a n o p r i k l o n i l i v l a s t i t i m p o h o t a m a t e n i m a l o n e čeznu z a
božanskim D u h o m , A p o s t o l s p r a v o m n a z i v a tjelesnima«. N a
d r u g o m m j e s t u kaže: »Da n e b i s m o , nemajući d i j e l a n a b o ž a n ­
s k o m D u h u , i z g u b i l i nebesko k r a l j e v s t v o , A p o s t o l d o v i k u j e d a
t i j e l o n e m o ž e baštiniti k r a l j e v s t v o n e b e s k o « .
O n o m tko E u z e b i j a P a l e s t i n s k o g s m a t r a zbog njegova
5 6
v e l i k o g i s k u s t v a v j e r o d o s t o j n i m m o ž e m o u n j e g a p o k a z a t i iste
riječi iz Dvoumicd o mnogoženstvu preda. Potičući sebe na p o ­
sao o v a k o g o v o r i : » Z a z i v a m o s v e t o g a B o g a , p r o s v j e t i t e l j a p r o ­
r o k a , po našem S p a s i t e l j u I s u s u K r i s t u , sa svetim Duhom«.
73. U s t a n o v i s m o d a v e ć O r i g e n , k a d izlaže P s a l m e , n a
5 7
m n o g i m m j e s t i m a i s k a z u j e s l a v u s Duhom Svetim. O r i g e n p a k
n i j e i m a o u s v e m u z d r a v e p o j m o v e o D u h u . U z a sve to, b o j e ć i
s e snage običaja, i o n n a m n o g i m m j e s t i m a o D u h u izreče p r a ­
v o v j e r n e riječi. M i s l i m d a u šestom d i j e l u s v o j i h Tumačenja
na Ivanovo Evanđelje o t v o r e n o kaže da se D u h u t r e b a k l a ­
58
n j a t i . Piše d o s l o v c e : » K u p e l j s v o d o m označuje čišćenje duše
k o j a j e o p r a n a o d s v a k e grješne l j a g e . U z t o n i j e ništa m a n j e ,
s n a g o m z a z i v a , počelo i i z v o r m i l o s n i h d a r o v a z a o n o g t k o s e
54
O K l e m e t u R i m s k o m i n a v e d e n o m t e k s t u v i d i T . J . ŠAGI-BUNIĆ, Povijest,
67—88. 81; A. J A U B E R T , Clement, 91; J. A. K L E I S T , The Epistles of St. Clement
of Rome, L o n d o n , 1946, 45. K l e m e n t o v se u l o m a k nalazi u P G , 1, 457 D.
55
I r e n e i (g. 140—20.2) je p r i j e N i c e j s k o s s a b o r a s i g u r n o jedan od najvećih teolo­
ga. U s p . T. J. ŠAGI-BUNIĆ. Povijest, 409—471. Irenejevi su u l o m c i u P G , 7. 1142 B C ;
56
Z a s a d jedino i z B a z i l i j e v a s p i s a znamo z a t o E u z e b i j e v o djelo. U s p . B . P R U ­
C H E , Basile, 507, b i b l j . 3.
57
O r i g e n (g. 185—254) je otac istočne teologije. P o d n j e g o v i m je u t j e c a j e m i
B a z i l i j e , i a k o n e p r e u z i m a sve Origenove t v r d n j e , već i h n a j p r i j e p o m n o važe. B a ­
preuzeo v e l i k u l j u b a v p r e m a s p o z n a j i . O O r i g e n o v u u t j e c a j u n a B a z i l i j a , v i d i J .
G R I B O M O N T , Origenisme, 281—294.
• s« Tekst se n a l a z i u P G , 14, 257 A. V i d i C. B L A N C , Origene, 254. 255. 257.
125
p r e d a j e božanstvu T r o j s t v a k o j e j e dostojno klanjanja«. Piše,
n a d a l j e , u Tumačenjima poslanice Rimljanima: »Svete sile 59
shvaćaju Jedinorođenca i božanstvo D u h a - S v e t o g a « , T a k o , d r ­
žim, s n a g a P r e d a j e često n a v o d i l j u d e d a p r o t u r j e č e s v o j i m
osobnim naucima.
N i A f r i č a n i n u , p o v j e s n i k u , t a j o b l i k s l a v o s p j e v a n e bijaše
60
t a j n o m . To se v i d i iz p e t o g d i j e l a n j e g o v a Kratkog pregleda
vremena g d j e o v a k o z b o r i : » M i što z n a m o m j e r u i za te riječi
i nije n a m nepoznata milost vjere, zahvaljujemo O c u k o j i n a ­
m a , s v o j i m a , p o k l o n i S p a s i t e l j a s v e m i r a , G o s p o d i n a našega
I s u s a K r i s t a . N e k mu je s l a v a i čast sa Svetim Duhom u v j e ­
kove«.
O s t a l a j e svjedočanstva m o ž d a m o g u ć e sumnjičiti. A k o s u
k r i v o t v o r e n a , teško j e o t k r i t i p r i j e v a r u j e r j e r a z l i k a samo u
j e d n o m s l o g u . O v a što i h n a v e d o s m o z b o g d u l j i n e izričaja u m ; -
ču p r i j e v a r i i n j i h o v o se svjedočanstvo l a k o d a d e p r o v j e r i t i u
samim spisima.
Još ću n a d o d a t i ovo što bi u d r u g i m p r i l i k a m a b i l o odveć
n e z n a t n o d a s e n a v o d i , a l i j e m e n i k o j i s a m optužen s n o v o t a r -
s t v a z b o g v r e m e n s k e d r e v n o s t i nužno k a o svjedočanstvo. Naši
O c i držahu z g o d n i m d a s e m i l o s t v e č e r n j e g s v j e t l a n e p r i m a
šutke, v e ć d a s e o d m a h z a h v a l i č i m s v j e t l o s t sine. T k o j e z a č e ­
t n i k o n i h z a h v a l n i h riječi p r i p o j a v i s v j e t l a , n e b i s m o z n a l i k a ­
z a t i . S v i j e t se p a k služi s t a r i n s k o m riječi i n i k a d n i t k o n i j e
s m a t r a o p r i j e s t u p o m a k o se kaže: » H v a l i m o O c a i S i n a i S v e t o g
D u h a Božjeg«.
T k o p o z n a A t e n o g e n o v h v a l o s p j e v što g a o n o s t a v i u č e n i ­
61
c i m a k a o d r u g i oproštaj k a d s e v e ć žurio savršenosti p o v a t r i ,
z n a k a k v a j e m i s a o mučenika o D u h u .
T o l i k o o tome.
74. G d j e s m j e s t i t i v e l i k o g G r g u r a i n j e g o v e riječi? Z a r n e
0 2
s A p o s t o l i m a i P r o r o c i m a ? Bijaše on m u ž što je h o d i o u i s t o m
D u h u k a o i o n i . Čitav j e Život išao s t a z a m a s v e t i h , u s v e m v i j e ­
k u najtočnije opsluživaše evanđeoski način življenja. V e l i m d a
59
T e k s t u P G , 14, 949B. U s p . J. S C H E R E R , Le Commentaire d'Origene sur Rom
i l i , 5.V, 7, Le C a i r e , 1957, 96. 158—161.
60
Riječ j e o S e k s t u J u l i j u Afričaninu k o j i u m i r e g . 240. U s p . B . P R U C H E , Ba-
: ile, 508 bilj'. 2.
61
Možda je to A t e n a g o r a k o j i u m i r e g. 169.
Riječ je o G r g u r u Čudotvorcu (g. 213—270). Od G r g u r a je B a z i l i j e preuzeo
62
m i s a o da se sve što p o s t o j i d i j e l i u d v a t a b o r a . Na. j e d n o j je s t r a n i B o g k o j i svime
gospoduje, n a d r u g o j s t v o r e n j a k o j a služe B o g u . Polazeći o t u d , B a z i l i j e j e u teolo­
g i j i odlučno o d b i o s u b o r d i n a c i o n i z a m . U s p . J . G R I B O M O N T , Origenisme, 281.
126
se z a i s t a ogrješujemo o I s t i n u ako ne u b r o j i m o u Božje u k u ­
ćane tu dušu što p o p u t s j a j n o g i v e l i k o g svijećnjaka sjaše u
Božjoj C r k v i . G r g u r je uz pomoć D u h a imao s i l n u moć n a d
z l i m d u s i m a . P r i m i o j e t o l i k u m i l o s t riječi u privođenju p o g a n ­
s k i h n a r o d a poslužnosti v j e r e (Rim 1, 5) da je uzevši samo s e ­
d a m n a e s t kršćana p o s p o z n a j i p r i v e o B o g u s a v n a r o d , građane
i s e l j a k e . Premještaše i rječna k o r i t a zapovijedajući im m o ć n i m
K r i s t o v i m i m e n o m . Isuši i močvaru, r a z l o g svađe m e đ u l a k o ­
m o m b r a ć o m . Proročanstva m u b i j a h u t a k v a d a ništa n e z a o s ­
t a j u z a proročanstvima v e l i k i h p r o r o k a . Uopće, b i l o b i p r e d u g o
n a b r a j a t i s v a čudesa č o v j e k a k o g a z b o g p r e o b i l j a d a r o v a što i h
u n j e m u učini D u h u s v a k o v r s n o m čudu, u z n a k o v i m a i z n a ­
m e n j i m a , čak i s a m i c r k v e n i n e p r i j a t e l j i j a v n o proglasiše d r u ­
g i m M o j s i j e m . T a k o u s v a k o j n j e g o v o j riječi i d j e l u što i h učini
p o m i l o s t i sjaše nešto k a o svjetlost, z n a m e n n e b e s k e m o ć i k o j a
g a j e n e v i d l j i v o p r a t i l a . Još j e i danas v e l i k o p r e m a n j e m u d i ­
vljenje njegovih zemljaka. Uspomena je na nj u C r k v a m a
m l a d a i u v i j e k svježa. N i k a k v o j e v r i j e m e n e t a m a n i . O s i m
o n o g što o n o s t a v i C r k v i n e b i n a d o d a n n i k a k a v običaj i l i riječ,
i l i k a k a v o t a j s t v e n i o b r e d . S t o g a m n o g o o d o n o g što s e u n j i h
vrši i m a z b o g d r e v n o s t i u s t a n o v l j e n j a nesavršen i z g l e d , j e r
n j e g o v i n a s l j e d n i c i u r a v n a n j u C r k v a m a ništa k a o d o d a t a k n e
htjedoše p r i h v a t i t i o d o n o g što s e n a k o n n j e g a iznašlo. J e d n a
j e o d G r g u r o v i h u s t a n o v a i sad o s p o r a v a n i s l a v o p o j . C r k v a g a
j e očuvala i z G r g u r o v e p r e d a j e . T k o s e m a l o prošeta, n e t r e b a
m n o g o t r u d a da se o t o m posve osvjedoči.
S p i s i što i h o s t a v i naš F i r m i l i j a n svjedoče d a j e i o n isto
v j e r o v a o . O n i što s u d r u g o v a l i s a s l a v n i m M e l e c i j e m t v r d e d a
je i on b i o t o g mišljenja.
A l i z a r m o r a m o s p o m i n j a t i prošlost? Z a r t a riječ n i j e još
i sad, n a I s t o k u , j e d i n o s r e d s t v o r a s p o z n a v a n j a p r a v o v j e r n i h
u k o l i k o i h razlučuje k a o b i l j e g ?
K a k o čuh o d n e k o g M e z o p o t a m i j c a , č o v j e k a vješta j e z i k u
i z d r a v a s u d a , n i j e uopće, sve k a d b i s e i h t j e l o , drukčije m o ­
guće g o v o r i t i u g o v o r u n j e g o v a k r a j a . O n i s u p r i s i l j e n i s l a v o ­
poj i z r i c a t i v e z n i k o m i , i l i točnije, o d g o v a r a j u ć i m riječima s v o g
n a r o d n o g g o v o r a . T a k o se izražavamo i mi K a p a d o č a n i u d o ­
m a ć e m j e z i k u j e r j e D u h p r e d v i d i o u v r i j e m e diobe j e z i k a
(Post 11, 1—9) k o r i s t te riječi. Zašto gotovo s a v Z a p a d , o d I l i ­
r i k a d o g r a n i c a z e m l j e što j e m i n a s t a n j u j e m o , u v e l i k e c i j e n i
t u riječ?
127
 75. K a k o s a m j a n o v o t a r i k o v a č n o v i j i h riječi, k a d s a m z a
tu riječ n a v e o kao začetnike i b r a n i o c e c i j e l e n a r o d e i gradove«
običaj d r e v n i j i o d s v a k o g l j u d s k o g p a m ć e n j a i l j u d e , s t u p o v e
C r k v e , odlične u s v a k o j s p o z n a j i i moči D u h a ?
P o r a d i t o g a s e p r o t i v nas diže t a ratnička četa. S v a k i g r a d
i selo, pa i n a j z a b i t n i j i k r a j e v i , p u n i su naših opadača. Tužno
j e t o i žalosno z a s r c a o n i h k o j i traže m i r . A H j e r j e određena
v e l i k a n a g r a d a za u s t r a j n o s t u p a t n j a m a za v j e r a (Heb 10,
35—36), n e k o n i b r u s e mač, oštre s j e k i r u , p a l e v a t r a žešću o d
b a b i l o n s k e (Dn 3), n e k s v a s r e d s t v a m u č e n j a p o k r e n u p r o t i v
nas, m e n i ništa n i j e t a k o strašno k o l i k o t o d a s e n e b i h bojao
p r i j e t n j a koje G o s p o d i n u p r a v i o n i m a što h u l e n a D u h a .
O n o što r e k o s m o p a m e t n i m j e l j u d i m a d o s t a t n a o b r a n a .
U p o t r e b l j a v a m o riječ k o j a j e d r a g a i p o z n a t a s v e t i m a , a l i i u t ­
v r đ e n a običajem. P o k a z a n o j e d a bijaše u d o m a ć e n a u C r k v a m a
o d časa k a d j e naviješteno Evanđelje sve d o s a d a . A l i još j e
najvažnije d a n j e n s m i s a o o d g o v a r a v j e r i i s v e t o s t i . K o j e o p r a ­
v d a n j e s e b i p r i p r e m a m o z a v e l i k sud? S v o o v o : n a s l a v l j e n j e
D u h a n a j p r i j e n a s n a v e d e čast što m u j e i s k a z a G o s p o d i n k a d
ga u krštenju v e z a u z a se i O c a ; p o t o m , u v o đ e n j e s v a k o g od
nas u s p o z n a n j u B o g a p o s r e d s t v o m j e d n a k o g upućivanja. N o
s t r a h o d božanskih p r i j e t n j a najviše udaljivaše našu m i s a o o d
svakog nedostojnog i n i s k o g p o i m a n j a D u h a Svetoga.
Što ć e p a k reći p r o t i v n i c i ? K a k v u ć e o b r a n u pružiti z a h u -
l u ? N i t i s u poštivali čast što j e i s k a z a G o s p o d i n , n i t i s e b o j a h u
n j e g o v i h p r i j e t n j a . S a m i m o g u odlučiti o s v o j o j s u d b i n i . M o g u
s e v e ć s a d a o b r a t i t i . O s o b n o n a d a sve želim d a d o b r i B o g pruži
svoj m i r k o j i ć e v l a d a t i u s v i m s r c i m a , k a k o b i s e t i l j u d i što
se srde i snažno rote p r o t i v nas s m i r i l i u D u h u b l a g o s t i i l j u b a ­
v i . O s t a n u l i s k r o z ogorčeni i n e u k r o t i v i , n e k n a m B o g d a d e d a
s t r p l j i v o p o d n o s i m o što n a m čine n a žao. U i s t i n u , o n i m a što u
s e b i nose s m r t n u o s u d u , n i j e teško t r p j e t i z a v j e r u . K u d i k a m o
i m j e nepodnošljivi j e d a s e z a n j u n i s u n i b o r i l i .
A t i e t i m a n i j e t o l i k o teško d a u n a t j e c a n j u p r i m a j u u d a r c e
k o l i k o k a d uopće n e b i b i l i p r i m l j e n i u trkalište. A l i j e možda
s a d v r i j e m e šutnje, k a k o reče m u d r i S a l a m u n (Prop 3 , 7). K o j a
je, n a i m e , k o r i s t v i k a t i u v j e t a r k a d j e s i l n i v i h o r z a h v a t i o s v i ­
jet? O n k a o o b l a k prašine o k o i s p u n i i posve u z n e m i r i o b m a ­
n o m k r i v i h zaključaka m i s a o o n i h što prihvatiše R i j e č . S v a k o
je u h o p u n o g l a s n i h i neobičnih šumova. S v e je u z d r m a n o i u
o p a s n o s t i da se sruši.
128
X X X
P r i k a z ' sadašnjeg s t a n j a u c r k v a m a
76. S čime, d a k l e , da u s p o r e d i m o sadašnje stanje? Z a i s t a
j e slično p o m o r s k o j b i t c i što j e i z s t a r i h r a z m i r i c a i v e l i k e m e ­
đusobne mržnje započeše l j u d i vični b o j e v i m a i ratnički r a s ­
položeni.
P o g l e d a j samo o v u s l i k u : b r o d o v l j e strašno n a p a d a s j e d n e
i druge strane. G n j e v se penje do neumoljivosti, l j u d i n a v a l j u j u
j e d n i na d r u g e I zameće se okršaj. P r e t p o s t a v i , a k o želiš, da
žestoka o l u j a b r o d o v l j e d o v o d i u p o m u t n j u i da g u s t a i n e p r e ­
s t a n a t m i n a i z o b l a k a z a s t i r e sav v i d i k t a k o d a s e više n e m o ž e
lučiti p r i j a t e l j o d n e p r i j a t e l j a j e r s e r a d i z b r k e z n a k o v i n e d a ­
du raspoznatl.
S l i c i r a d i s l i k o v i t o s t i još n a d o d a j m o n a b u j a l o m o r e , s v r h a
d o d n a ispremješano, žestoki p l j u s a k što b i j e i z o b l a k a i s t r a ­
hovito udaranje valova od zapljuskivanja. V j e t r o v i sa s v i h
s t r a n a u d a r a j u u isto m j e s t o , c j e l o k u p n o s e b r o d o v l j e s u k o b l j u -
je. O d l j u d i što s u u p r v o m b o j n o m r e d u j e d n i p o s t a j u i z d a j i c e
i z a v r i j e m e s a m o g s u k o b a odlaze n e p r i j a t e l j u ; d r u g i s u p r i s i ­
l j e n i d a i s t o d o b n o o d b i j a j u lađe što i h n a g o n e v j e t r o v i , d a n a ­
v a l j u j u na napadače i međusobno se u b i j a j u u p o b u n i što je
i z a z i v a z a v i s t za v o d s t v o m i želja p o j e d i n c a da v l a d a .
Uz to z a m i s l i da je cijelo more ispunjeno pomiješanom i
n e r a z g o v i j e t n o m b u k o m v j e t r o v a što u o k o l o huče, s p l a v i l a k o j a
s e s u d a r a j u , v a l o v l j a što šumi i b o j n e v i k e r a t n i k a što p r i z b i ­
vanjima izgovaraju svakojake krikove. N i t i zapovjednikov niti
k o r m i l a r e v s e čuje glas. N e r e d i p o m e t n j a s u n e o p i s i v i . P r e o -
b i l j e u nedaćama z b o g očajanja z a život o d u z i m a s v a k u b o j a z a n
d a s e počini greška. T o m e n a d o d a j i n e k u strašnu bolest z a s l a ­
v o m j e r m o r n a r i , m a k a r b r o d već tone u d u b i n u , j e d n i d r u g i m a
ne popuštaju u b o r b i za p r v o m j e s t o .
. 77. S a s l i k e s a d prijeđi n a s a m i u z r o k z l a . Z a r s e nekoć n i j e
činilo d a a r i j e v s k i r a s k o l , o d i j e l j e n z a s t r a n k u k o j a j e n e p r i j a ­
t e l j s k a B o ž j o j C r k v i , j e d i n i s a m p o s e b i n e stajaše u p r o t i v n i č ­
k o m b o j n o m redu? K a d n a k o n dugotrajne i mučne p r e p i r k e
navališe n a nas o t v o r e n i m s u k o b o m , r a t s e r a z d i j e l i n a m n o g e
d i j e l o v e i b e z b r o j načina. U s v i r n a z a v l a d a n e p o m i r l j i v a m r ž ­
n j a z b o g općeg n e p r i j a t e l j s t v a i z a s e b n i h sumnjičenja.
N i j e l i ovo l j u l j a n j e C r k a v a još s u r o v i j e o d b i l o k o j e m o r ­
s k e o l u j e ? N j i m e s u p o m a k n u t e sve otačke g r a n i c e . S v a k i m e ­
đaš i s v a k a o g r a d a z a n a u k j a k o s u u z d r m a n i . S v e s e r a s p a d a .
129
D r m a s e što stajaše n a l o m n u t e m e l j u . Padajući j e d n i n a d r u g e ,
uzajamno se obaramo. A k o vas p r i j e ne pogodi n e p r i j a t e l j , r a ­
n j a v a pomoćnik. Padneš l i p o g o đ e n , b o j n i d r u g g a z i p r e k o tebe.
Međusobno smo t e k t o l i k o s j e d i n j e n i što zajednički m r z i m o
n e p r i j a t e l j e . K a d n e p r i j a t e l j i o d u , s m j e s t a s e između sebe p r o ­
m a t r a m o k a o n e p r i j a t e l j i . T k o b i stoga m o g a o p r e b r o j i t i m n o ­
štvo b r o d o l o m a ? J e d n i potonuše s n e p r i j a t e l j s k e n a v a l e ; d r u g i
i z p o t a j n e zasjede s a v e z n i k a ; treći p o r a d i n e i s k u s t v a v o đ a . T a ­
k o i j e d n e C r k v e s a s v o j i m l j u d i m a udariše, t a k o reći, p o d v o ­
d o m n a heretičke g r e b e n e t e s e razbiše; d r u g e dozivješe b r o ­
d o l o m u v j e r i , ako s u s e n e p r i j a t e l j i s p a s i t e l j s k e M u k e d o k o p a l i
kormila.
Z a r n e m i r i što i h prouzročiše p r v a c i o v o g a s v i j e t a n e t r e s u
n a r o d i m a s i l n i j e nego i k o j a o l u j a i v i h o r ? C r k v e z a i s t a z a s t i r e
c r n a i tužna t a m n a n o ć j e r s u luči s v i j e t a što i h B o g p o s t a v i d a
r a s v j e t l j u j u duše n a r o d a p o s l a n e u p r o g o n s t v o . P r e t j e r a n o s t u
međusobnoj s v a d l j i v o s t i p r v a c i m a o d u z i m a s v a k i osjećaj, d o k
je s t r a h od općeg uništenja v e ć u z a s j e d i . O s o b n o je n e p r i j a t e ­
l j s t v o postalo značajnije nego općeniti i j a v n i o k r š a j . S l a v a
zbog pobjede n a d v l a s t i t i m n e p r i j a t e l j i m a s t a v l j e n a je p r e d
zajedničko d o b r o s v i h , j e r se časovito uživanje u časti više c i ­
jeni od nagrada ostavljenih za kasnije. Stoga svi podjednako,
v e ć p r e m a s v o j i m mogućnostima, u s m j e r u j u j e d n i n a d r u g e
svoje ubilačke r u k e .
G o t o v o v e ć c i j e l u C r k v u i s p u n j a , izvrćući s n a d o d a v a n j i m a
i ispuštanjima i s p r a v n i n a u k v j e r e , t a h r a p a v a v i k a l j u d i što s e
u p r o t u s l o v l j u glože, t a n e r a z g o v i j e t n a h u k a i nerazlučiva j e k a
n e p r e s t a n e b u k e . J e d n i s u , n a i m e , s t a p a n j e m osoba z a v e d e n i
n a židovstvo, d r u g i s u p r o s t a v i j a n j e m n a r a v i n a p o g a n s t v o , j e r
i m n i bogoduho P i s m o nije dovoljno kao posrednik, n i t i aposto­
lske predaje m o g u d a i h p o t a k n u n a međusobno i z m i r e n j e . J e ­
dino je mjerilo za prijateljstvo: s d r u g i m govoriti po v o l j i . N a ­
p r o t i v , n e s l a g a n j e u mišljenjima d o v o l j a n j e i z v o r z a n e p r i j a ­
t e l j s t v o . I s t o v j e t n o s t u pogrešci p o u z d a n i j a je za zajedništvo u
p o b u n i , nego b i l o k o j i savez u r o t n i k a .
S v a t k o je teolog. Čak i o n a j čija je duša žigosana b e z b r o j ­
n i m m r l j a m a . S t o g a n o v o t a r i v e o m a l a k o d o l a z e d o istomišlje­
n i k a , a s a m o o d a b r a n i c i i g r a m z l j i v c i za vlašću istisnuše u p r a v u
p o s t a v l j e n u o d D u h a S v e t o g a i m e đ u s o b n o p o d i j elise c r k v e n a
predsjedništva. K a k o s u evanđeoske n a r e d b e z b o g n e r e d a p o s ­
v e m a poremećene, g u r a n j e j e n a viša m j e s t a n e i z r e c i v o . S v a t k o
t k o se želi p o k a z a t i služi se s i l o m da se d o k o p a predstojništva.
130
I z t e želje z a v l a d a n j e m n e k o j e strašno bezvlađe o b u z e l o n a ­
rode. O p o m e n e g l a v a r a posve s u n e d j e l a t n e i u z a l u d n e . S v a k i
p o j e d i n a c u d i m u n e z n a n j a drži d a m u uopće n e t r e b a n i k o g a
slušati, v e ć d a n a n j s p a d a d r u g i m a g o s p o d a r i t i .
78. I z t i h r a z l o g a šutnju držah k o r i s n i j o m o d g o v o r a , j e r
s e u t o l i k o j b u c i n e može r a z a b r a t i l j u d s k a riječ. A k o s u C r k v e -
n j a k o v e riječi i s t i n i t e d a »se riječi m u d r a c a slušaju n a m i r u «
(Prop 9, 17), n i m a l o n i j e u p u t n o da u sadašnjem s t a n j u g o v o ­
r i m o o tome. M e n e zadržava i o v a p r o r o č k a riječ: » M u d a r će
č o v j e k u ono v r i j e m e šutjeti, j e r j e nadošlo z l o v r i j e m e « ( A m
5 , 13). O v o j e t o v r i j e m e . J e d n i d r u g i m a p o d m e ć u n o g u ; n e k i
gaze p o o n o m k o j i j e p a o ; d r u g i i m povlađuju. N e m a g a t k o b i
i z sućuti pružio r u k u o n o m e t k o s e k o l e b a . I p a k , p o s t a r i n s k o m
z a k o n u , t k o bez p o m o ć i o s t a v i n e p r i j a t e l j e v o živinče, p a l o p o d
t e r e t o m , bijaše podložan k a z n i (Izl 23, 5).
S a d n i j e t a k o . Zašto? L j u b a v s e p o s v u d a o h l a d i l a ; nestao
je bratski sklad; slozi se ni za ime ne zna. Opomena iz l j u b a v i
više n e m a . N i g d j e kršćanskog s r c a , n i g d j e sućutne suze. N i k o g
n e m a tko bi slabom u v j e r i pritekao u pomoć. N a p r o t i v , t o l i k a
s e međusobna mržnja r a s p l a m s a l a m e đ u s u n a r o d n j a c i m a d a s e
l j u d i više vesele nedaćama bližnjega, nego v l a s t i t i m u s p j e s i m a .
K a o što u v r i j e m e k u g e z b o g saobraćaja s v e ć okuženima i o n i
obole k o j i p o m n o paze k a k o žive t e s o s t a l i m a isto z l o p a t e , t a k o
i s a d s v i postadosmo j e d n i d r u g i m a slični j e r nas z a v i s t što
o b u z e naše duše v o d i n a t j e c a n j u u z l u . S t o g a z a s j e d a j u n e o p r o ­
s t i v i i oštri istražitelji pogrešaka. N e r a z u m n i I z l o b n i c i rasuđuju
d o b r o . Čini se da se zlo t o l i k o u nas u k o r i j e n i l o da smo p o s t a l i
n e r a z u m n i j i o d n e r a z u m n i h životinja j e r s e životinje iste v r s t e
m e đ u s o b n o o k u p l j a j u , d o k m i v o d i m o najoštriji r a t p r o t i v s v o ­
j i h srodnika.
79. I z s v i h t i h r a z l o g a t r e b a l o j e d a šutim. N o l j u b a v j e v u ­
k l a na d r u g u s t r a n u . N i j e tražila svoje (1 Kor 13, 5), v e ć da
s v l a d a sve n e p r i l i k e v r e m e n a i o k o l n o s t i . Poučiše nas i mladići
u B a b i l o n u (Dn 3, 12) da s a m i , i a k o n e m a n i k o g t k o bi b i o uz
v j e r u , d o k r a j a izvršimo s v o j u dužnost. O n i p o s r e d o g n j a s l a -
više B o g a i n i s u s e o b a z i r a l i n a mnoštvo p r e z i r a t e l j a i s t i n e , v e ć
s u , m a d a t r o j i c a , s a m i s e b i d o s t a j a l i . P o r a d i toga n i nas n e p r e ­
straši o b l a k n e p r i j a t e l j a , v e ć n a d u položismo u p o m o ć D u h a t e
smo i s t i n u navješćivali u s v o j s l o b o d i . B i l o b i inače n a j j a d n i j e
d a h u l i t e l j i D u h a m o g u bez poteškoće i b e z o b z i r n o u s t a j a t i p r o ­
t i v v j e r s k o g n a u k a , a d a m i k o j i i m a m o t a k v o g Zaštitnika i
B r a n i t e l j a o k l i j e v a m o služiti riječ što s e i z otačke P r e d a j e sve
do d a n a s v j e r n o čuva u t i j e k u sjećanja.
131
 Žar j e tvoje i s k r e n e l j u b a v i u v e l i k e r a s p i r i v a o m o j u r e v ­
nost. Čvrstina i šutljivost t v o j e ćudi j a m č i d a r e č e n o n e ć e b i t i
i z n e s e n o p r e d s v j e t i n u . O n o se, doduše, n e m o r a s k r i v a t i , a l i
b i s e r j e ne t r e b a b a c a t i p r e d s v i n j e (Mt 7, 6).
T o l i k o o tome.
A k o t i rečeno dostaje, n e k j e t o k r a j našeg i z l a g a n j a . Čini
l i t i s e n e p o t p u n i m , možeš bez z a v i s t i marljivo d a l j e tražiti i B I B L I O G R A F I J A
s v o j e z n a n j e p r o d u b i t i p i t a n j e m k o j e n e teži z a n a d m e t a n j e m .
G o s p o d i n ć e p r e k o nas i l i p o n e k o m d r u g o m n a d o p u n i t i što n e ­ L. A B R A M O W S K I , Eunomios, u Reallexicon filr Antike und
Christentum, V I , Stuttgart, 1966, 936—947.
dostaje p o s p o z n a j i što j e D u h d a j e o n i m a k o j i s u g a d o s t o j n i .
A. A N G E L I , Basilio di Cesarea, M i l a n o , 1968.
R. A R N O U , Unite numerigue et unite de nature chez les Pereš
apres le Concile de Nicee, u Gregorianum, 15 (1934), 242—254.
G. B A R D Y , Uheritage litteraire d'Aetius, u Revne d'Histoire
ecclesiastique, 24 (1928), 809—827.
G. B A R D Y , Macedonius et les macedoniens, u Dictionnaire de
Theologie Catholique, I X , 2, 1464—1478.
G. J. M. B A R T E L I N K , Observations de saint Basile sur la lan-
gue biblique et theologique, u Vigiliae Christianae, 17 (1963), 85—104.
J. B E R N A R D I , La predication des Pereš cappadociens, M a r s e -
i l l e , 1968.
W. A. B I E N E R T , Dionysius von Alexandrien. Das erhaltene
Werk, Stuttgart, 1972.
P. B. T. B I L A N I U K , The Mystery of Theosis or Divinization, u
The Heritage of the erarly Church, Fest G. V. Florovsky (Orientalia
christiana analecta, 195), R o m a , 1973, 337—395.
C. B L A N C , Origene. Commentaire sur Saint Jean, Sources
Chreliennes, 157, Pariš, 1970.
M B L U M , Basilius von Casarea, iiber den Heiligen Geist, F r e i -
burg, 1967.
B. B O B R I N S K O Y , Liturgie et ecclesiologie trinitaire de saint
Basile, u Verbum Caro, 23 (1969), 1—32.
P. T h , C A M E L O T , L'Esprit-Saint, u Revne des Sciences Philo-
sophiques et Theologiques, 32 (1948), 273—277.
P. T h . C A M E L O T , Homeousiens, u Catholicisme, V, (1962), 831
—832.
P. T h . C A M E L O T , Homeens, u Catholicisme, V (1962), 828—820.
H. v o n C A M P E N H A U S E N , I Padri greci, Brescia, 1967.
P. C. C H R I S T O U , L'enseignement de Saint Basile sur le Saint
Esprit, u Verbum Caro, 23, 89 (1959), 86—98.
J. C O M A N , La demonstration dans le traite Sur le Saint Esprit
de Saint Basile le Grand, u Studia Patristica, IX (1966), 172—209.
Y. C O U R T O N N E , Un temoin du IVe siecle oriental. Saint Basile
et son temps d'apres sa correspondance, Pariš, 1973.

133
132
 I, H. D A L M A I S , Divinisation, u Dictionnaire de Spiritualite, 3 V, GRUMEL, Makedonios, u Lexicon fur Theologie und Kirche,
(1957), 1376—1389. 6, 1314.
J. D A N I & L O U , Le IVeme siecle. Gregoire de Nysse ei son mili- W. H A F N E R , Eustathios v. Sebaste, u Lexicon fur Theologie
eu (Notes prises au cours par les eleves). und Kirche, 3, 1202—1204.
R. P. C. H A N S O N , BasiV s Docirine of Tradition in Relation to
J. D A N f i L O U , L'etre et le temps chez Gregoire de Nysse, Le i -
den, 1970. the Holy Špirit, u Vigiliae Christianae, 22 (1968), 241—255.
W. D. H A U S C H I L D , Die Pneumatomachen. Eine Untersuchung
J. D A N f i L O U , Ueglise et Vempire a la fin du IVeme siecle, u
Recherches de Science Religieuse, 51 (1963), 147—152. zur Dogmengeschichte des vierten Jahrhunderts (Disertation), H a m -
burg, 1967.
H. D E H N H A R D , Das Problem der Abhdngikeit des Basilius von
Plotin, B e r l i n , 1984. W. D. H A U S C H I L D , Basilius von Caesarea. Briefe. Zmeiter Teil.
Sttutgart, 1973.
A. D I R K I N G , Die Bedeutung des Wortes Apathie beim heiligen
Basilius dem Grosen, u Theologische Quartalschrift, 134 (1954), 202 W. D. H A U S C H I L D , Gottes Geist und der Mensch, M i i n c h e n ,
—212. 1972.
H. D O R R I E S , De Špiritu Sancto, Der Beitrag des Basilius zurn A. H E 1 S I N G , Der Heilige Geist und die Heiligung der Engel in
Abschluss des trinitarischen Dogmas, Gottlngen, 1956. der Pneumatologie des Basilius von Cdsarea, u Zeitschrift fur ka-
tholische Theologie, 87 (1965), 257—308.
H. D O R R I E S , Wort und Stunde, Gottlngen. 1966.
J. M. H O R N U S , La diviniie du Saint comme condition du salvi
P. G A L T I E R , Le Saini Esprii en nous d apres les Pereš 3
Grecs.
personnel selon Basile, u Verbum Caro, 23 (1969), 33—62.
Romae, 1946.
W. J A G E R , Basilius und der Abschluss des trinitarischen Dog-
J. de G H E L L I N C K , Patristique et Moyen Age, III, Desclee, 1948. mas, u Theologische Literaturzeitschrift, 83 (1958), 255—258.
- S. G I E T , Sasimes. Une meprise de Saini Basile, Pariš 1941.
A, J A U B E R T , Clement de Rome, Epitre aux Corinthiens, Sour-
S. G I E T , Les idees et Vaction sociales de Saini Basile, Pari«,
ces Chretiennes 167, Pariš, 1971.
1941. J. N. D. K E L L Y , Early Christian Doctrines, izd. 4, London, 1973.
S. G I E T , Basile etait-il senateur, u Revne d'Histoire Ecclesiasti- J . N . D . K E L L Y , Altchristliche Glaubensbekenntnisse. Geschi-
que, 60 (1965), 429—444.
ehie und Theologie, Gottlngen, 1972.
J. G R I B O M O N T , Eusthate le Philosophe et les voyages du jeu~ G. K R E T S C H M A R , Studien zur Frilhchristlichen Trinitdtsthe-
ne Basile de Cesaree, u Revue d'Histoire Ecclesiastique] 54 (1959),
ologie, Tubingen, 1956.
115—124.
A. L A M I N S K I , Der Heilige Geist als Geist Christi und Geist
J. G R I B O M O N T , Le renoncement au monde dans V ideal asceti -
der Glaubigen, L e i p z i g , 1969.
que de saint Basile, u Irenikon, 31 (1958), 282—307; 450—475.
L. L E B E - O . R O U S S E A U , Saint Basile. Les Regles Monastiques,
J. G R I B O M O N T , Uorigenisme de Saint Basile, u L'Homme de-
Maredsous, 1969.
vani Dieu, Melanges H. de Lubac, Theologie 56, A u b i e r , 1963, 281—
294. J. L E B O N , Aihanase d Alexandrie, Lettres a Serapion, Sources
3

Chretiennes, 15, Pariš, 1947.

J. G R I B O M O N T , Esprit Saint, chez les Pereš, u Dictionnaire de
Spiritualite, 4 (1961), 1258—1272. J. L E B O N , Le sort du »consubstantiel« niceen, u Revue d'His-
toire Ecclesiastique, 48 (1953), 632—682.
J. G R I B O M O N T , Saini Basile, u Theologie de la vie monastique,
Studes sur la Tradition patristique, Theologie 49, A u b i e r , 1961, 99— M. L O T - B O R O D I N E , La deification de Vhomme selon la dociri-
113. ne des Pereš grecs, Pariš, 1970.
J. G R I B O M O N T , Le paulinisme de saini Basile, u Studiorum F. L O O F S , Eustathius von Sebaste und die Chronologie der Ba-
Paulinorum Congressus internationalis catholicus, II Analecta Bi- silius-Briefe, Halle, 1898.
blica 17—18, Romae, 1963, 481—490. P. M E I N H O L D , Pneuinatomachoi, u Paulys Ral-Enc\clopad.ie
J. G R I B O M O N T , Eustathe de Sebaste, u Dictionnaire de Spiri- der classischen Altertumswissenschaft, 21 (1951), 1066—1101.
tualite, 4 (1961), 1708—1712. E. A. de M E N D I E T A , The Pair kerigma and dogma in the Theo-
J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, u Lexicon fur Theologie logical Thought of St. Basil of Caesarea, u Journal of Theological
und Kirche, 6, 1313—1314. Studies, 16 (1965), 129—142.

J. G R I B O M O N T , Esoterisme et Tradition dans le Traite du Sa- E. A. de M E N D I E T A , Basile de Cesaree et Damase de Rome.

int-Esprit de Saint Basile, u Oecumenica, 1967, 22—58. Les causes de Vechec de leurs negociations, u Biblical and Patristic
Studies, in memory of R. P. Casey, H e r d e r , 1963, 122—166.
J. G R O S S , La divinisation du chretien d'apres les Pereš Grecs,
Contribution historique a la docirine de la grace, Pariš, 1938. G. L. P R E S T I G E , Dieu dans la pensee patristique, Pariš 1955.

134 135
 B. P R U C H E , Basile de Cesaree, Traite du Saint-Esprit, Sources
Chretiennes, 17, Patiš, 1947.
B. P R U C H E , Dogma et kervgma dans le traite Sur le Saint-Es­
prit de Saint Basile de Cesaree en Cappadoce, u Studia Patristica,
IX (1966), 257—262.
B. P R U C H E , Basile de Cesaree, Sur le Saint-Esprit, Sourees
Chretiennes, 17 bis, izci. 2, Pariš, 1968.
B. P R U C H E , U originalite du Traite de Saint Basile sur le Saint-
Esprit, u Revne des Sciences Philosophiques et Theologiques, 32 BIBLIJSKO K A Z A L O
(1948), 207—221.
B. P R U C H E , Autor du Traite sur le Saint-Esprit de Saint Basile
A. Stari Zavjet
de Cesaree, u Recherches de Science Religieuse, 52 (1964), 204—232
H. R A H N E R , Basileios der Grosse, u Lexicon fiir Theologie und Postanak Ponovljeni Zakon
Kirche, 2, 1958, 33—35.
A. M. R I T T E R , Das Koncil von Konstantinopel und sein Sym- 1, 5 120 4,26 87
bol, Gottingen 1965. 1,26 77 12,13- -14 116
B. S C H E V E , Basilius der Grosse als Theologe, Nijmegen, 1943. 1,26—27 55 19,15 124
H. B. S W E T E , The Holy Špirit in the Ancient Church, L o n d o n . 2, 8 119 32, 1 87
1912. 4, 1 71
T h . S P I D L I K , La sophiologie de S. Basile, R o m a , 1972. Jošua
6,14 67
T. J. Š A G I - B U N I Ć , Povijest kršćanske literature, I, Zagreb,
9,25—27 106 24,27
1976,
11, 1—9 127
T. Š A G I - B U N l C , Izazov Starih, Zagreb 1972, Judita
22, 1—14 89
T. F. T O R R A N C E , Spiriius Creator, u Verbum Caro, 23 (1969). 79
27,29—40 106 9, 5
63—85.
I. O. de U R B I N A , Nicee et Constantinople, Pariš, 1963. 28,16 116 Psalmi
L. V I S C H E R , Basilius der Grosse, Basel, 1953. 31,47—48 88
L. R. W I C K H A M , The Sijntagmation of Aetius the Anomean, 40, 8 71 6 120
u Journal of Theological Studies, N S , 19 (1968), 532—569. 6 6 97
Izlazak 8 6 110
L. R. W I C K H A M , The Date of Eunomius Apologiji A Reconsi-
deration, u Journal of Theological Studies, 20 (1969), 231—240. 14,31 88,90 12 120
H. A. W O L F S O N , The Philosophy of the Church Fathers, L 20,19 90 20 6 111
Cambridge, 1964. 23, 5 131 23 3 69
25,31 67 29 13 111
30,10 119 30 3 116
31, 3 104 32 6 41,43,94
33,21 116 33 13 69
34,34 108 35 10 103
43 10 113
Levitski Zakonik
44 86
8,21 71 49 87
16 119 50 9 92
50 12 81
K n j i g a Brojeva 14
50 81
4,20 119 65 13 113
11,25—26 115 70 6 71

136 137
78,28 105 3, 3 63 B. Novi Zavjet
77,53 105 6, 3 96
88,17 71 29,15 70
Matej 8,46 70
91,16 104 40,12—13 69
11,10 63
93,16 69 40,13 69 1,20 70
12, 8—9 87
102, 4. 86 42, 5 109 3,11 93
12,11—12 111
102, 5 90 44, 6 101 4, 1 96
16,29— 90
103, 4 95 48,16 105 5,11 72
18, 8 123
103,27 69 61, 1 86 5,18 64
22,19—20 119
103,30 104 83,10 105 5,22 81
104,37 113 63,14 105 7, 6 132 Ivan
105,32 105 8, 3 81
Jeremija 1, 1 73,95
106,43 89 10,19—20 111
2,12—13 87 1, 3 26,80
107, 2 111 10,20 115
20, 2 110 1, 9 103
107,14 71 11,27 •• • 102
1,16 70
109, 1 73,75 12,28 • 96
Tužaljke 1,18 74,85
110, 1 74 12 29 .;. 78 1,33 96
4,20 104 ?

118,85 64 12,31 36,102

3, 3 91,92
118,91 107 Harali 12,32 123
3, 6 70
138, 7 110 3, 3 •. - 12,40 89
75 4,23 116,117
128, 8 73 13,31—32 64,111
4,24 82, 102,
144,15 69 Ezekijel 18,10 95
104
144,16 69 24,51 97
1, 1 110 5,19 79
25,21 97
Job 5,20 69,80
Danijel . 26,26—29 119
5,22 79
8, 9 124 3 128 28,19 39,42,52,
5,23 74
33, 4 104 3,12 131 58,76,83,
5,46 90
33, 6 67 5,11 117 84,100,113
6,57 79
10,11 95
Izreke Marko 6,63 44,112
14,33 110 7,37 88
17,28 63 - 4,39 81
Amos 10, 9 77
Propovjednik 8,38 74 10,27 77
4,13 26
9,25 81 10,27—28 112
3, 7 128 5,13 131 14,22—25 119 10,30 114
9,17 131
Hagaj Luka 11,25 79
Mudrost 2, 4—5 110 12,28 102
1, 7 110 1,11 110 12,20 79,80
Zaharija 1,13—20 95 12,50 80
Sirah 1, 9 26 1,13—35 45 14, 2 97
43,30 123 4, 5 26 1,30—35 95 14, 6 78
2,14 95 14, P 74,80
Izaija Malahija 3,16 86 14,10 101
1, 2 87 1, 6 102,107 • 3,22 96 14,16 104

138 139
 14,17 109 . . .. .. ~//6,17 84
14,23 114 6,22 92 11.12 67,88,71 4, 4 71
14,24 80 7, 7 92 11.23— 25 119 4, 6 104,112
14,28 105 8, 2 44,112 12, 3 . 85,95,102 4, 7 70
14,31 80 122 12, 4—6 46,94 5, 2—- 3 85
15,15 106 8, 9 102 12, 6 94 6, 8 70
15,28 41,57,81,95 8,10 112 12, 8 70
16,26 105 12,11 94 Efežanima
8,10-- 1 1 44
16,14 70,102, 8,11 27,112 12.13 86,116 1,22 70
17, 4 102 8,13 115 12.21 116 1,13—14 97
17,10 79 8,15-- 1 6 115 12,28 46,96 1,17—18 115
17,25 109 8,16 122 13, 5 131 2, 5 89
20,22—23 46,96 8,17 122 14, 2 116 2,12 84
8,23 115 14.24— 25 93 3, 9 71
Djela Apostolska 8,26 14,51 111 4,15—16 70
123
8,26- - 2 7 105 15.22 89 4,30 105
1, 5 86
8,32 81,112 15,41—42 97 5,27 77
1, 8 112
8,34 15,44 122
5, 4—9 40,93 75,105
15.46 103 Filipljanima
5,29 83 8,37 78
15.47 67,103 2, 8 81
7,51 105 9, 4 111
11,34-- 3 5 69 15,49 89 2, 9 77
7,55 75
11,36 69,69 2,10—11 77
8,26 110
Korinćanima 2 3 ^Q U 91
10, 3 110 12, 5 116
15,30 113 1, 1 70 343 78
10,20 105
2,17 116 ' 3,17 91
10,38 86,96
Korinćanima 1 3, 8 111 3,21 122
13, 2 105
3, 9 111 4, 7 123
17,28 55 1, 9 70
3,14 108
1,24 74,80 3 IQ 44 Kološanima
Rimljanima
1,30 68
3^16—17 108 1,12 78
1, 5 76,127 2,10 70,95
3.17 27,44, 1,13 122
1, 8 76 2,11 41,98,106
111 1,15 74,102
1,10 71 2,12 57,112
3,17—18 108 1,16 80
2, 5 .97- 3,13 93
3.18 108 2, 3 80
2,10 110 3,16 108
4,10 89 2,11—12 91
2,17 71 5, 4 121
5, 8 122 2,19 70
5, 2 76 . " 6,11 104,121
5,17 105
5, 8 81 6,11 104,121
13, 3 116 '
5,14 89 7,40 117
13,13 113 3
' — 3 4 1 2 2

6, 3 86 8, 6 65,67,68 3, 9—10 89
6, 3— 5 91 10, 2 88,90 Galaćanima
6, 4 70 10, 4 88 ^ Solunjanima 1
6, 6 92 11, 1 91
6, 3 3,'l9 90 1, 9 84
89 11, 2 124
3,27 86 3, 2 122
140
141
 3,12- 4 3 44,108 Heb r ej ima
4,1? 122
1, 3 73,74,
Sohmjanima 2 79,118,
1,14 26,37
1, 1 71
108
1, 7 87
2,10 79
2,15 124
3, 5 43,107 3, 6 90 K A Z A L O O S O B N I H IMENA
6, 4 111
Timoteju 1 A . Drevna imena
10, 1 90
5,21 27,87 10,35—36 128
Aecije Antiohijski 20, 25, 63 72
6,15 97
Petrova 1 Akacije Palestinski 19
Timoteju 2 Aleksandar Aleksandrijski 16
3,21 92
1,14 70,117 Ambrozije Milanski 34
2, 2 87 Petrova 2 Amfilohije 10, 30, 63
3,16 109 1, 4 55 Apolinar Laodicejski 16,19,25
4, 6 122 1,21 58 Arije Aleksandrijski 9, 16, 17, 18, 22, 24, 124
Aristotel 126
Titu Ivanova 1 Atanazije V e l i k i 14, 15, 17—19, 23, 33, 36, 53-
1, 2 122,123 3, 2 55 Atenagora 126
2,13 96 3,24 70 Augustin Hiponski 34
B a z i l i j e , otac B a z i l i j a V e l i k o g 11
Ćiril J e r u z a l e m s k i 10, 19
Damaz, papa 16
Didim Slijepi 23, 34
Dijanej Cezarejski 14, 19
Dioklecijan, car 11
Dionizije Aleksandrijski 124—125
Dionizije, papa 124
E l e u z i j e Cizički 24—25
Emilija, Bazilijeva majka 11, 13
Eudocije Carigradski 10
E u n o m i j e Cizički 20, 25, 72
E u s t a z i j e i z Sebaste 13, 24—25, 30, 32—33, 58
Euzebije Cezarejski 14
Euzebije, povjesnik 22
Euzebije Palestinski 125

142
 Sabelije 21, 114, 124
zebi je S a m o s a t s k i 15 Serapion Tmujski 23
zoj A n t i o h i j s k i . 16 Teodozije, car 10
milijan 127 V a l e n t , car 10—11
a c i j a n , car 11
g u r Čudotvorac 12, 126—127
gur N a z i a n s k i 12—14, 22, 57 B. Noviji autori
gur N i s a e n s k i 10, 12, 92
gur N a z i a n s k i (otac) 15 L. Abramowski 20
gur, s t r i c B a z i l i j a 11 P. A l l a r d 11, 15
arije P o i t i e r s k i 19 A. Angeli 10, 12, 14, 15, 17, 24
nerije, nastavnik 13 R. Arnou 41
nej Lionski 124- -125 G. Bardy 19—20, 24, 26—27
onim Stridonski 34 J. Bernardi 11, 15
ijan, car 12- -14 W. A. Bienert 124
ije Afrički 126 P. B, T. Bilaniuk 54
list I, p a p a 21 C. B l a n c 125
list II, p a p a 124 B. Bobrinskov 39, 50
sment A l e k s a n d r i j s k i 55 P. T h . Camelot 19
?ment R i m s k i 124- -125 II. v o n C a m p e n h a u s e n 15
astatin V e l i k i , car 9 P. C. Christou 50
anije, r e t o r 10, 12 J . Coman 29—30, 32, 50, 67
e r i je, p a p a 24 N. Corneanu I. 7
cedonije C a r i g r a d s k i 24, 28 Y. Courtonne I I , 13,15—16,17,19,21,24—25,54
krina, Bazilijeva baka 1 1 — 12 J . H . Dalmais 54
k r i n a , B a z i l i j e v a sestra 1 2 — 13, 24 J . Danielou 11—12, 15, 22, 24, 57, 92
ratonije N i k o m e d i j s k i 24 H. Dehnahrd 30, 54, 67
leci je (nepoznati autor) 127 A. Dirking 78
Leci je A n t i o h i j s k i 10, 16, 19, 57 H . Dorries 9,15, 22, 28—29, 30—31, 33—34,
dest, službenik 10 39, 42, 50, 54, 57—58
sreći je, B a z i l i j e v b r a t 12, 24 C h . L . Feltoe 124
gen 12, 55, 125
P. Galtier 50
ilin Antiohijski 16
J. de Ghellinck 54
ar, B a z i l i j e v b r a t 12
S. G i e t 11, 13, 15, 17, 54
ton 89
J . Gribomont 14—15,19,22—25,27,30—31,50,
tin 94 '
125—126
erezije, n a s t a v n i k 13

145
J . Gross 54
V. Grumel 28
W. Hafner 24
E. P. C. Hanson 22, 50
W. D. Hauschild 2 2 — 2 3 , 26 •27, 30
A. Heising 22, 30, 50
K. Holl 10, 41—42, 54 K A Z A L O GRČKIH R I J E C I I I Z R A Z A
A, Jaubert 125
J. N. D. Kelly 2 2 — 24, 26, 58 anćmoios 20
apatheia 78
J. A. Kleist 125
arkhe 10.1
G. Kretschmar 26—27 dikhotomeo 97
A. Laminski 23 dogma 118
L . Lebe-O. Rousseau 14 ho K y r i o s 57
J . Lebon 23, 89 homoios 19
24 homoiousios 19
F. Loofs
homoousios 18—19
M . Lot-Borodine 54
homos 19
P. Meinhold 2 3 — 25, 26, 27, 28 ho theos 63,71
E. A. de Mendieta 17, 29, 31, 50, 54 hyperokhe 73
B. Piault 22 kerygma 118
G. L, Prestige 16, 22, 4.5 khristomakhountes 24
B, Pruche 10—11,14—15,17,25—28, ktisma 26
30—31, 32—34, 42, 50, 52, 54,57,
ktizon pneuma 26
87, 125—126
32 logos 71
A. Puech
15 makhomai 24
H. Rahner
18 monos 101
H. de Riedmatten
19, 25—28, 28, 57—58 morphe 80
A , M . Ritter
126 oikonomeo 45
J . Scherer
oikonomia 78
B. Scheve 50
ousia 17,18,19
T . J . Šagi-Bunić 19, 22, 125
pneuma 24,28
I. O. de U r b i n a 10, 22, 23, 24, 57, 58 pneumatomakhos 24
L. R. Wickham 20, 22 prosopon 21
H . A . Wolfson 67 to K v r i o n 57
theomakhein 24
theologia 71
theos ' . 63,71

146 147
 S A D R Ž A J

Predgovor 5

UVOD

P r v o poglavlje: B a z i l i j e v o doba 9
1. Crkveno-politički o k v i r B a z i l i j e v a života 9
2. B a z i l i j e v život i d j e l o v a n j e - 11
3, S t a n j e u C r k v i 16
4, Teološki p r o b l e m i od N i c e j s k o g do
Carigratskog sabora 17
A. Razmišljanja o B o g u S i n u 17
B. Sabelijevstvo 21
C. . D u h S v e t i u teološkom r a z g l a b a n j u 21

Drugo p o g l a v l j e : S p i s o D u h u S v e t o m e 29
Temeljni sud 29
Razlog, vrijeme, cilj i povod djela 30
Pitanje autorstva 31
Značajke d j e l a 32
Teškoća za r a z u m i j e v a n j e 32
D o p r i n o s d j e l a »Duh Sveti« pneumatoiogiji 33
K n j i g a »Duh Sveti« k a o i z v o r 34
S t r u k t u r a djela 34
P r i l i k e u k o j i m a spis nastaje 35

Treće poglavlje: B a z i l i j e v n a u k o D u h u S v e t o m 36
1. Heretička p n e u m a t o l o g i j a 36
2. N a z i v l j e za D u h a 37
3. N a r a v D u h a 38
4. D u h u Božjem, o t a j s t v u 39

149
 D u h p r i m a bitak 41
D u h stvoritelj 42
D u h je Gospodin 43
Zivodajni Duh 44
9 Proroštva dolaze o d D u h a 45
10 D u h u povijesti spasenja 45
11 D u h u v j e m i k o v u životu 47

Četvrto poglavlje: Zasebna pitanja 49

Biblioteka
1. D u h i m a mjesta u slavospjevu 49
SLUŽBE BOŽJE
2. D o g m a i k e r i g m a 50
3. B a z i l i j e šuti o i s t o b i t n o s t i D u h a 52 1 . S t a n k o Radić, I K R U H O K R A D I C E G L A D U J U ,
4. Pobožanstvenj enj e uz poruku riječi Božje za godinu — A, M a k a r ­
54
s k a 1974. — C i j e n a 60 d i n .
5. B a z i l i j e v n a u k o D u h u i C a r i g r a d s k i sabor 56
2 . S t a n k o Radić, S M A S K A M A D O L J E , u z p o r u ­
PRIJEVOD ku riječi Božje za godinu — B, M a k a r s k a
61
1975. — C i j e n a 60 d i n .
Bibliografija 133
3 . B e r n a r d i n Š k u n c a - A n d r i j a Bilokapić, S L A V I T I
Biblijsko kazalo 137 RIJEČ, novi oblici zajedničkih slavlja, M a k a r ­
s k a 1976. — C i j e n a 60 d i n .
A . Stari Zavjet 137
4 . F r a M a r i o Jurišić, M A J Č I N I D O M O V I , G o s p i ­
B. N o v i Zavjet 139
na svetišta među Hrvatima, M a k a r s k a 1976. —
C i j e n a 30 d i n .
Kazalo osobnih imena 143
5 . S t a n k o Radić, U S P R A V N O D A L J E , u z poruku
A. Drevna imena 143 riječi Božje za godinu — C, M a k a r s k a 1977.
— C i j e n a 70 d i n .
B. N o v i j i autori 145
6 . F r a M a r i o Jurišić, N A D A U S K R S N U Ć A , go­
Kazalo grčkih riječi i izraza 147
vori i misli o smrti kršćanina, M a k a r s k a 1977.
adržaj 149 — C i j e n a 35 d i n .
7 . B a z i l i j e V e l i k i , D U H S V E T I , previo, napisao
uvod i bilješke Marijan Mandac, M a k a r s k a
1978. — C i j e n a 70 d i n .

Narudžbe: »Služba B o ž j a «
Žrtava fašizma 1
58300 Makarska