ÊÎÐÎÜËÓ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2005
 Ìÿòíè ùàçûðëàéûá òÿðòèá åäÿíëÿð: Èñðàôèë Àááàñëû
Áÿùëóë Àáäóëëà

Ðåäàêòîðó: Èñðàôèë Àááàñëû

398.2’094754 - dc 21
AZE
Êîðîüëó. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”, 2005, 552 ñÿù.

Àçÿðáàéúàíûí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ãèéìÿòëè ÿñÿðè îëàí “Êîðîüëó”

äàñòàíûíäà õàëãûìûçà ìÿõñóñ ãÿùðÿìàíëûã, âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ùóìàíèçì,
äîñòëóã, ãàðäàøëûã, ãîíàãñåâÿðëèê âÿ áàøãà õöñóñèééÿòëÿð þç ïàðëàã áÿäèè
èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Àøûã éàðàäûúûëûüûíûí áó ÿçÿìÿòëè àáèäÿñè äÿôÿëÿðëÿ ìöõ-
òÿëèô øÿêèëëÿðäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã
ìöõòÿëèô ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ åïîñóí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû âÿ àéðû-àéðû ñóðÿòëÿðè,
åëÿúÿ äÿ îíëàðûí àäëàðû èëÿ áàüëû àáèäÿëÿð ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàð, ðÿâàéÿòëÿð,
ÿôñàíÿëÿð âÿ êè÷èê åïèçîäëàð íÿøð îëóíìàüà áàøëàìûøäûð.
“Êîðîüëó” åïîñóíóí áó íÿøðè åëìè àðõèâëÿðäÿ ãîðóíàí ìþâúóä ãîëëàð,
ùÿì÷èíèí ñîí èëëÿðäÿ òîïëàíìûø ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà òÿðòèá îëóíìóøäóð. Áó
ãîëëàð åïîñóí ñöæåò õÿòòèíÿ ìöâàôèã îëàðàã àðäûúûëëûãëà, ÿñÿðèí îáðàçëàð
ñèñòåìèíèí èíêèøàô äèíàìèêàñûíà óéüóí ñûðàëàíìûøäûð. Òÿðòèá èøè “Þí ñþç” âÿ
“Êîðîüëó” àðõèâèíèí òÿñâèðè” áþëìÿëÿðè èëÿ äÿ òÿúùèç åäèëìèøäèð.

ISBN 9952-417-45-2
© “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÃßÙÐßÌÀÍËÛà ÅÏÎÑÓ

Ïîåòèê ñþç ñÿíÿòè àëÿìèíäÿ Êîðîüëó – Ýîðîüëó – Ãóðãóëó ñèëñèëÿñèíäÿí

èáàðÿò ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí õöñóñè ñèãëÿòè îëìóøäóð. Áó çÿíýèí ìÿíÿâè
èðñäÿ öìóìáÿøÿðè ìÿñÿëÿëÿðëÿ éàíàøû éåðëè çÿìèíëÿ, ìèëëè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðëÿ,
ùÿð áèð éàðàäûúûíûí – õàëãûí ùÿéàò òÿðçè, îâãàòû èëÿ áàüëû ãÿùðÿìàíëûã ñÿùèôÿëÿðè
öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð êè, áóíóí äà òÿáèè ñÿáÿáëÿðè âàðäûð.
Áèð ñûðà òöðê, ùÿì÷èíèí ãîíøó õàëãëàð àðàñûíäà ýåíèø âöñÿò àëìûø “Êîðîüëó”
âåðñèéàëàðû ñûðàñûíäà Àçÿðáàéúàí åïîñóíóí þçöíÿìÿõñóñ ìþâãåéè îëìóøäóð.
Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíóí ãàéíàãëàðû ÷îõøàõÿëèäèð âÿ éöçèëëèêëÿðèí äÿðèí-
ëèéèíÿ ýåäÿí ÿñêè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð. Çÿíýèí áèð òàðèõè àõàðäà ôîðìàëàøàí, äîüìà
òîðïàã âÿ çÿìèíäÿ èíòèøàð òàïàí Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíëûã åïîñó áó þëêÿíèí
ìÿäÿíèééÿòè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí ÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà éàéûëûá éàøàìûøäûð. Äàñòàíûí
áèð ñûðà Àâðîïà âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ íÿøðëÿðè èñÿ îíóí ýåíèø èúòèìàèééÿò àðàñûíäà
áþéöê ðÿüáÿò ãàçàíìàüûíà çÿìèí éàðàòìûøäûð.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí àéðû-àéðû ãîë âÿ åïèçîäëàðû, ùåêàéÿò âÿ ðÿâàéÿòëÿðè,
áàøëûúàñû èñÿ íÿüìÿëÿðè ÿëéàçìàñûíäàí äàøáàñìàñûíà ãÿäÿð óçóí áèð òÿêàìöë
éîëó êå÷ìèøäèð. XVII-XVIII éöçèëëèêëÿðÿ àèä Àçÿðáàéúàí úöíýëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ
ùÿìèí ÿñðëÿðäÿ ãîíøó õàëãëàðûí ÿëèôáàëàðû èëÿ òîïëàíìûø îíëàðëà ÿëéàçìàëàðûíäà,
øåèð ìÿúìóÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí “Íÿüìÿëÿð êèòàáû”íäà (Òÿáðèç, 25 éàíâàð,
1721), ßíäÿëèá Ãàðàúàäàüèíèí “Øåèðëÿð ìÿúìóÿñè”íäÿ (1804) Êîðîüëóíóí
àäû èëÿ áàüëû îíëàðëà þðíÿêëÿðèí þçöíÿ éåð òàïìàñû åïîñóí Ãàôãàç õàëãëàðû
è÷ÿðèñèíäÿ ýåíèø âöñÿò àëäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.
Äàñòàíûí çÿíýèí âÿ þíÿìëè íÿøð òàðèõ÷ÿñè âàðäûð. Îíóí èëê ÷àïû ÕÛÕ éöçèëëè-
éèí 30-úó èëèíÿ òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí ìÿíáÿäÿ äàñòàíûí êè÷èê áèð åïèçîäó
âåðèëìèøäèð êè, áó äà äàùà ÷îõ ìÿëóìàò ñÿúèééÿëè ðÿâàéÿò – ùåêàéÿò êèìè äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð1.
Åïîñóí áàøãà áèð âàðèàíòû 1840-úû èëäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Îíóí ìöÿëëèôè
È.Øîïåí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Àðàç ÷àéû ñàùèëèíäÿêè êÿíääÿ Þìÿð àäëû òöðê
àøûüûíäàí òîïëàäûüû áó íöìóíÿíè ðóñ äèëèíÿ òÿáäèë-òÿðúöìÿ åòìèøäèð2.
Òîïëàéûúûíûí ãåéäëÿðèíäÿí áÿëëè îëóð êè, èôà÷û-àøûã ÷óíãóðóí ìöøàéèÿòè èëÿ
Êîðîüëóíóí ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíëûüûíû òÿðÿííöì åòìèø âÿ îíóí øöúàÿòè áàðÿäÿ
ùÿéÿúàíëû íÿüìÿëÿð îõóìóøäóð. Ëàêèí È.Øîïåí òîïëàìûø îëäóüó áó ìÿòíè áèð
__________
1
Äåðåâíÿ Îãðóäæà, çàìîê ðàçáîéíèêà Óðóøàíà-Êåðîãëû, åãî èñòîðèÿ, ðàññêàç
îá ýðèâàíñêîì Ñàðäàðå, – “Òèôëèññêèå âåäîìîñòè”, 1830, ¹68.
2
È . Ø î ï å í. Êåð-îãëó. Òàòàðñêàÿ ëåãåíäà, – Æóðí. “Ìàÿê ñîâðåìåííîãî
ïðîñâåùåíèÿ è îáðàçîâàííîñòè. Òðóäû ó÷åíûõ è ëèòåðàòîðîâ ðóññêèõ è èíîñòðàí-
íûõ”, ãë. I-II, ÑÏá., 1840, ãë.III., ñ.12-25.
4
åðìÿíèíèí òÿðúöìÿñèíäÿí ñîíðà éàçûéà êþ÷öðìöøäöð. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí äÿ
î, ìþâúóä ìÿòíèí äÿãèã îëìàéàúàüûíû åòèðàô åòìèøäèð.
È.Øîïåí âàðèàíòûíûí ìÿçìóí ÷àëàðëàðû, áóðàäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿ âÿ
ÿùâàëàòëàðûí èíêèøàô äèíàìèêàñû áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, àðàøäûðûúûëàðûí ýþñ-
òÿðìèø îëäóãëàðû áèð ÷îõ ãöñóðëàðà1 áàõìàéàðàã áó òîïëàìà-òÿáäèë èøè
“Êîðîüëó”íóí ñöæåò õÿòòèíèí ÿñàñ äöéöí íþãòÿëÿðèíè ãîðóéà áèëìèøäèð. Äèããÿòÿ-
ëàéèã úÿùÿò èñÿ îíäà þçöíö ýþñòÿðìèøäèð êè, È.Øîïåí äàñòàí ãÿùðÿìàíûíûí ìÿí-
øÿéèíè áèëàâàñèòÿ òöðê àëÿìè èëÿ áàüëàìûøäûð. Áó èñÿ åïîñóí ýåíåçèñè áàõûìûíäàí
õöñóñè äÿéÿðÿ ìàëèê áèð òÿøÿááöñ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
1830-úó èëäÿí Èðàíäà Ðóñèéà ìèññèîíåð òÿøêèëàòûíäà, Òÿáðèçäÿêè ðóñ ñÿôèð-
ëèéèíäÿ òÿðúöìÿ÷è èøëÿìèø, ñîíðàëàð èñÿ Ðÿøòäÿ, Ýèëàíäà (1832-1834) ñÿôèð
âÿçèôÿñèíè òóòìóø ïîëéàê øÿðãøöíàñû, øàèð âÿ òÿðúöìÿ÷è Àëåêñàíäð Õîäçêî
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí ùàçûð ÿëéàçìàñûíûí ÿëäÿ åäèëìÿñè, îíóí èíýèëèñúÿéÿ òÿð-
úöìÿñè âÿ ÷àïû èøèíäÿ òÿãäèðÿëàéèã õèäìÿò ýþñòÿðìèøäèð2.
Áèð èë ñîíðà áó íÿøð Î.Âîëôóí òÿðúöìÿñèíäÿ àëìàíúà ÷àï îëóíìóøäóð
(1843). “Êîðîüëóíóí ñÿðýöçÿøò âÿ èìïðîâèçàñèéàëàðû” 1853-úö èëäÿ Æîðæ Ñàíä
âÿ Àäîëô Áðåëéåíèí òÿðúöìÿñèíäÿ ôðàíñûç îõóúóëàðûíà äà ÷àòäûðûëìûøäûð.
À.Õîäçêî íÿøðèíèí ðóñúàéà òÿðúöìÿñè âÿ ÷àïû èñÿ Ñ.Ñ.Ïåííèí àäû èëÿ áàü-
ëûäûð3. Áó íÿøð åïîñóí ðóñäèëëè îõóúóëàð àðàñûíäà ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìàñûíà
çÿìèí éàðàòìûø, áóíäàí ñîíðà äàñòàíûí áèð ñûðà ãîë, åïèçîä âÿ íÿüìÿëÿðè ìöõ-
òÿëèô ïåøÿ ñàùèáëÿðè – ìöÿëëèì, òÿëÿáÿ, åòíîãðàô, øÿðãøöíàñ âÿ á. òÿðÿôèíäÿí
òîïëàíàðàã àéðû-àéðû ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð4.
Áÿëëèäèð êè, Ñ.Ñ.Ïåíí “Êîðîüëó” åïîñó èëÿ éàõûíäàí òàíûø èäè. Î, Òèôëèñ
ÿäÿáè ìöùèòè ö÷öí àäè ùàë ñàéûëàí àøûã-ñàç ìÿúëèñëÿðèíèí èøòèðàê÷ûñû îëìóø,
áóðàäà õàëã ãÿùðÿìàíûíûí øÿíèíÿ ãîøóëìóø äàñòàí âÿ íÿüìÿëÿðÿ äÿôÿëÿðëÿ
ãóëàã àñìûøäû. Áó ìöíàñèáÿòëÿ Ñ.Ñ.Ïåíí òÿðúöìÿñèíÿ éàçìûø îëäóüó “Ìöòÿð-
úèìäÿí” áàøëûãëû ìöãÿääèìÿäÿ ãåéä åäèðäè êè, “Êîðîüëóíóí èìïðîâèñèéàëàðû
Ãàôãàçäà éåðëè ñàçÿíäÿëÿðèí, ýÿçèá-äîëàøàí íÿüìÿêàðëàðûí äèëèíäÿ òåç-òåç
åøèäèëèð. Áóðàäà òÿãäèì îëóíàí èìïðîâèçàñèéàëàð òàíûíìûø øÿðãøöíàñ Àëåêñàíäð
Õîäçêîíóí Øÿðãÿ ñÿéàùÿòè âÿ îíóí áóðàäà îëäóüó îí ö÷ èë ìöääÿòèíäÿ ôàðñ
__________
1
 . Ì . Æ è ð ì ó í ñ ê è é, Õ . Ò . Ç à ð è ô î â. Óçáåêñêèé íàðîäíûé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, Ì., ÎÃÈÇ, 1947, ñ.507; Á . À . Ê à ð ð û å â. Ýïè÷åñêèå ñêàçàíèÿ î Êåð-îãëû ó
òþðêîÿçû÷íûõ íàðîäîâ, Ì., èçä-âî “Íàóêà”, 1986, ñ.23-24; Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á.
Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), Áàêû, “Åëì”, 1972, ñ.11-12.
2
A . C h o d z k o . Specimens of the popular, poetry of Persia, as found in the
adventueres and improvisations of Korroqlu, the bandit Strel of Persia, ete London, 1842.
3
Êåð-îãëû, âîñòî÷íûé ïîýò-íàåçäíèê, ïîëíîå ñîáðàíèå åãî èìïðîâèçàöèé
ñ ïðèñîâîêóïëåíèåì åãî áèîãðàôèè, ïåðåâîä ñ àíãëèéñêîãî Ñ.Ñ.Ïåíí, “Êàâêàç”,
1856, ¹21, 24, 26, 27, 30, 34, 36-42; Îòäåëüíûé îòòèñê, Òèôëèñ, 1856.
4
Ï . ß ô ÿ í ä è é å â. “Êîðîüëó” äàñòàíû ðóñ ìÿòáóàòûíäà, Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ Õÿáÿðëÿðè,
èúòèìàè åëìëÿð ñåðèéàñû, 1958, ¹1, ñ.53-64; Ì . Ç . Ñ à ä û ã î â “Êåð-îãëû” â ðóññêîé
ïðåññå 1856-ãî ãîäà; Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ Ìÿðöçÿëÿðè, XV úèëä, 1959, ñ.973-975.
5
âÿ òöðê äèëèíäÿ òîïëàäûüû ìöõòÿëèô äþâðëÿðÿ àèä éåðëè ðÿâàéÿòëÿðäèð. Õîäçêî
êèìè íöôóçëó øÿðãøöíàñûí øÿõñèééÿòè, ùàáåëÿ ìÿíèì áèëàâàñèòÿ êîðîüëóõàíëàðû
äèíëÿìÿê èìêàíû ÿëäÿ åòìÿéèì, áåëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, áó
òîïëàìà èøèíè ãöñóðëó èìïðîâèçàñèéà êèìè ãÿáóë åòìÿê äîüðó îëìàç”1.
Áóðàäàí ùÿð øåéäÿí ãàáàã î ãÿíàÿò äîüóð êè, Ïàðèñèí Ìèëëè Äþâëÿò êèòàá-
õàíàñûíäà ñàõëàíûëàí “Êîðîüëó”íóí ÿëéàçìàñû ùÿãèãÿòÿí äÿ À.Õîäçêîíóí
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí ÿëäÿ åòäèéè âÿ òÿðúöìÿ çàìàíû ôàéäàëàíäûüû éåýàíÿ
ãàéíàã – åïîñóí ÿí ãÿäèì ÿëéàçìà íöñõÿñè îëìóøäóð. Î äà ìàðàãëûäûð êè,
Ñ.Ñ.Ïåíí þç òÿðúöìÿñèíäÿ øÿðã ÿíÿíÿëÿðèíäÿí äîüàí êîëîðèòè, õöñóñèëÿ äàñ-
òàí÷ûëûã öñëóáóíó ãîðóìàüà ÷àëûøìûø, åïîñäà þçöíÿ éåð òàïìûø áèð ñûðà àðõàèê
ñþçëÿðè, î úöìëÿäÿí ìèëëè çÿìèíëÿ, õàëã òÿôÿêêöðö èëÿ áàüëû ñþç âÿ àíëàéûøëàðû
îðèæèíàëûí äèëèíäÿ îëäóüó êèìè ñàõëàìûøäûð. Ñ.Ñ.Ïåííÿ ýþðÿ Êîðîüëóíóí ìÿíøÿè
äÿãèã øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñÿ äÿ, îíóí øÿõñèééÿòè éàëíûç Àñèéàäà äåéèë,
Àâðîïàäà äà ýåíèø øþùðÿò òàïìûøäûð.
Õàòûðëàäûëàí áó íÿøðëÿðëÿ éàíàøû XIX éöçèëëèéèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Çàãàô-
ãàçèéàíûí ÿñàñ ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëàí Òèôëèñèí ðóñäèëëè ìÿòáóàò îðãàí-
ëàðûíäà áèð àøûã-øàèð êèìè Êîðîüëóíóí øÿõñèééÿòè, àïàðäûüû ìöáàðèçÿëÿðèí ìÿã-
ñÿä âÿ àìàëû, åë ãÿùðÿìàíûíûí ùàêèì äàèðÿëÿðÿ îëàí ìöíàñèáÿòè, äÿñòÿ áàø÷ûñû
êèìè éåíèëìÿçëèéè âÿ ñ. áàðÿäÿ ýåíèø ìÿëóìàòëàð, î úöìëÿäÿí äàñòàí ñÿïýèëè
ðÿâàéÿò-ùåêàéÿòëÿð þçöíÿ ÿñàñëû éåð òàïìûøäûð2. Áó ãÿáèë éàçûëàð è÷ÿðèñèíäÿ
Çàãàôãàçèéà ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñûíûí òÿëÿáÿñè Ìèðçÿ Âÿëèçàäÿíèí “Êîðîüëó”
áàøëûãëû ìÿãàëÿñè äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, òîïëàéûúû – ìöÿëëèô
ùÿð øåéäÿí þíúÿ, Êîðîüëó íÿüìÿëÿðèíè îðèæèíàëäà òÿãäèì åòìÿéè çÿðóðè ñàéìûø,
ñîíðà èñÿ îíëàðûí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿëÿðèíè âåðìèøäèð. Áó íÿüìÿëÿðèí õàëã è÷ÿðè-
ñèíäÿ ýåíèø âöñÿò àëìàñûíäàí äàíûøàí Ì.Âÿëèçàäÿ éàçìûøäûð:
“Çàãàôãàçèéà òàòàðëàðû (òöðêëÿð-È.À) áèëàâàñèòÿ éàðàäûúûñû ñàéäûãëàðû Êîðîü-
ëóíóí íÿüìÿëÿðèíè áþéöê ùÿâÿñëÿ îõóéóðëàð. Õàëã àøûãëàðû (íÿüìÿêàðëàðû)
áàëàëàéêàíûí (ñàçûí-È.À.) ìöøàéèÿòè èëÿ Êîðîüëóíóí ùÿìèí íÿüìÿëÿðè ùàíñû
øÿðàèòäÿ ãîøäóüóíó ÿòðàôëû òÿñâèð åäèðëÿð. Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã
Êîðîüëóéà àèä åäèëÿí áèð ÷îõ íÿüìÿëÿðèí éàðàíìàñû ãàðàíëûã âÿ ìöÿììàëû
ãàëìàãäàäûð øöáùÿñèç êè, þç ãàéíàãëàðûíà ýþðÿ áó íÿüìÿëÿð õàëãà àèääèð –
÷öíêè ùÿð øåéäÿí þíúÿ, îíëàðäà òàìàìèëÿ õàëãûí ðÿíýàðÿíý äöøöíúÿ òÿðçè
àéäûí øÿêèëäÿ þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð”3.
__________
1
Ñ . Ñ . Ï å í í. Îò ïåðåâîä÷èêà, Êåð-îãëû – âîñòî÷íûé ïîýò-íàåçäíèê, ñ.1-3.
2
À.Â. Ñêàçêà î Êåð-îãëó, Òèôëèñ, “Êàâêàç”, 1846, ¹39; Èç çàïèñîê êàâêàç-
ñêîãî ñòàðîæèëà, ñåëåíèå Îãðóäæà, çàìîê Êåð-îãëû, “Êàâêàç”, 1853, ¹51;
Ê . Ã î ð á ó í î â à . Çàìîê Êåð-îãëû èç ãðóçèíñêèõ ëåãåíä, “Æèâîïèñíàÿ Ðîññèÿ”,
1903, ò.III., ¹148; Ï . Ê ð à ñ í î â . “Êåð-îãëû è Êåðåì”, “Ðóññêèé èíâàëèä”, 1903,
¹5; éåíÿ îíóí: Êàâêàçñêèå çàìåòêè è ëåãåíäà î Êåð-îãëû, “Êàâêàç”, 1903, ¹17.
3
Ì . Â å ë è ç à ä å. Ïðåäàíèå î ðàçáîéíèêå Êåð-îãëû, ÑÌÎÌÏÊ, IX, îòä.II,
1890, ñ.122.
6
 “Êîðîüëóíóí ðÿâàéÿò âÿ ñÿðýöçÿøòëÿðè”íèí ýöðúö õàëãû è÷ÿðèñèíäÿ éàéûë-
ìàñû, ýöðúö àøûãëàðûíûí èøòèðàê÷ûñû îëäóüó ñàç-ñþç ìÿúëèñëÿðèíäÿ þçöíÿ ÿñàñëû
éåð òàïìàñû äà þòÿí éöçèëëèéèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð1. Ìèëëèééÿòúÿ ýöðúö îëàí
Õðèñòàôîð Úÿëàëîâ “Êîðîüëó” áàøëûüû èëÿ ÷àï åòäèðäèéè ðÿâàéÿòäÿ áó áàðÿäÿ
éàçûðäû: “Õàëã àðàñûíäà Êîðîüëóíóí ùÿéàòûíà äàèð êöëëè ìèãäàðäà ýþçÿë,
õîøàýÿëÿí ÿôñàíÿ âÿ ùåêàéÿòëÿð äîëàøûð. Îíóí èýèäëèéè ñÿééàð ýöðúö àøûãëàðû-
íûí ÿí ñåâèìëè íÿüìÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèíè òÿøêèë åäèð... Àñèéàäà àøûãëàð òàðèõ÷èëÿ-
ðèí éåðèíè òóòìàãëà, ùàìûíûí ùþðìÿò âÿ ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûøëàð. Áåëÿ øàèðëÿðèí
ñûðàñûíäà äåìÿê îëàð êè, áèðèíúè éåðè ùàçûðêû äþâðäÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí îõóíàí,
ùÿðàðÿòëè ùèññëÿð âÿ éöêñÿê èäåàëëàðëà äîëó ãîøìàëàðû îëàí Êîðîüëó òóòóð”2.
Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, åïîñóí Ñ.Ïåíí íÿøðèíäÿí áèð ìöääÿò ñîíðà ùÿìèí
÷àïäàí ýþòöðöëìöø ýöðúöúÿ èëê ñÿðáÿñò òÿðúöìÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð3. Éåíÿ
ùÿìèí íÿøðèí I, II âÿ III ìÿúëèñëÿðèíèí ýöðúö äèëèíÿ ñÿðáÿñò òÿðúöìÿñè Ñ.Äèåëè
òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ èêè äÿôÿ äÿðú îëóíìóøäóð4.
“Êîðîüëó”íóí éóðä (íÿñð) ùèññÿñèíè ýöðúö äèëèíäÿ íÿçìÿ ÷ÿêìÿêëÿ äàñ-
òàíûí øåèðëÿðèíèí ÿñàñ ôîðìàñûíû ñàõëàéàí Äàâèä Ýèâèøâèëè åïîñó àéðû-àéðûëûãäà
(1887, 1891, 1911 âÿ 1912-úè èëëÿð) äþðä êèòàá øÿêëèíäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð.
Êèòàáëàðûí òèòóë ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè “òàòàðúàäàí (àçÿðáàéúàíúàäàí) òÿðúöìÿ
îëóíóá øåðÿ ÷åâðèëìèøäèð” – ãåéäëÿðè äÿ òÿñäèã åäèð êè, Ä.Ýèâèøâèëè íÿøðèíèí
ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñó òÿøêèë åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, ìöòÿðúèì äàñòàíû
íÿøðÿ ùàçûðëàéàðêÿí Àøûã Çöëàëè, Àøûã Úàìàëè âÿ É.Ñòåïàíîâäàí òîïëàäûüû
ãîëëàðäàí äà ôàéäàëàíìûøäûð.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí èêè ðÿâàéÿòèíè äÿ Çàõàðè ×è÷èíèäçå (Ç.Ìòàñìèíäåëè)
òîïëàéûá äÿðú åòäèðìèøäèð5.
Ýöðúö çèéàëûëàðû òÿðÿôèíäÿí òîïëàíìûø “Êîðîüëó” ðÿâàéÿòëÿðèíÿ “Ñáîðíèê
ìàòåðèàëîâ äëÿ îïèñàíèÿ ìåñòíîñòåé è ïëåìåí Êàâêàçà” (ÑÌÎÌÏÊ)
ìÿúìóÿñèíèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Çàãàôãàçèéà ìöÿëëèìëÿð ñåìèíà-
ðèéàñûíûí òÿëÿáÿñè Ý.Øàìèëîâóí éàçûéà àëäûüû áó íöìóíÿäÿ6 ãåéä åäèëäèéè
êèìè “...ùå÷ áèð ìÿãñÿäè, èúòèìàè äöíéàýþðöøö îëìàäàí èýèäëèéÿ ýèðèøÿí âÿ
“éàðûìâÿùøè ùÿéàò ñöðÿí” Êîðîüëó ñóðÿòè” úàíëûíäûðûëìûøäûð7.
__________
1
Ä . À ë è å â à. Èç èñòîðèè àçåðáàéäæàíñêî-ãðóçèíñêèõ ëèòåðàòóðíûõ ñâÿçåé,
Áàêó, èçä-âî ÀÍ Àçåðá. ÑÑÐ, 1958, ñ.56-61; Â . Ã à ä æ è å â. Ãðóçèíñêèå àøèãè,
òâîðèâøèå íà àçåðáàéäæàíñêîì ÿçûêå, àâòîðåô. êàíä. äèññ., Áàêó, 1984, ñ.11-12;
Ù . Â ÿ ë è é å â. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó âÿ ÿäÿáèééàòû ýöðúö ìÿíáÿëÿðèíäÿ, Éàçû÷û, Áàêû,
1984, ñ.11-40.
2
Õ . Ä æ à ë à ë î â. Êåð-îãëû, “Êàâêàç”, 1847, ¹22.
3
“Òñèñêàðè” æóðí. 1872, ¹2, ñ.95-107 (ýöðúö äèëèíäÿ).
4
Çíàìåíèòûé àøûã è èìåíèòûé ãåðîé Êåð-îãëû, Òèôëèñ, 1887, 1908.
5
Ç . Ì ò à ñ ì è í ä å ë è. Êîðîüëó, “Äðîåáà” ãÿç., 1878, ¹147 (ýöðúö äèëèíäÿ).
6
“Ãðóçèíñêèå ïðåäàíèÿ è ñêàçêè”, “Êîðîüëó”, ÑÌÎÌÏÊ, 1898, âûï.XXIV,
c.82.
7
Ô . Ô ÿ ð ù à ä î â. “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí Çàãàôãàçèéà âåðñèéàñûíà äàèð, “Àçÿðáàé-
úàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð”, ö÷öíúö êèòàá, Áàêû, “Åëì”, 1968, ñ.50.

7
 “Êîðîüëó” åïîñó èëÿ ìàðàãëàíàí âÿ îíó éàçûéà àëàí ìöÿëëèôëÿðäÿí áèðè äÿ
àêàä. Í.É.Ìàðð îëìóøäóð. Î, “Ðàññêàç Êåð-îãëû” áàøëûüû èëÿ òîïëàäûüû íö-
ìóíÿíè (1904) åðìÿíè âÿ ýöðúö ôèëîëîýèéàñûíà äàèð àðàøäûðìàëàðûíäà ÷àï
åòäèðìèøäèð. Áó ãîë – ðÿâàéÿòèí éóðä ùèññÿñèíèí ýöðúö äèëèíäÿ, øåèðëÿðèíèí èñÿ
ýöðúö âÿ Êèðèëë ÿëèôáàñûíäà Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ âåðèëìÿñè áåëÿ áèð ãÿíàÿò
äîüóðìóøäóð êè, Çàãàôãàçèéàíûí äèýÿð ãîíøó õàëãëàðûíäàêû êèìè Ýöðúöñòàí-
äàêû “Êîðîüëó” äàñòàíû äà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí ñàç-ñþç ñÿíÿòêàðëàðûíûí éàðàäû-
úûëûã ìÿùñóëó îëìóøäóð1.
Åðìÿíè àøûãëàðû, ùÿì÷èíèí ìöòÿðúèìëÿðè äÿ “Êîðîüëó” åïîñóíóí òÿáäèë âÿ
òÿðúöìÿñèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðìèø, áó ñèëñèëÿäÿí ñàéûëàí áèð íå÷ÿ ãîë-ÿùâàëàòû
àéðûúà êèòàá÷àëàð øÿêëèíäÿ íÿøð åòäèðìèøëÿð. ßëáÿòòÿ, áó ÿíÿíÿíèí þçöíÿìÿõ-
ñóñ òàðèõè êþêëÿðè îëìóøäóð. Ìàðàãëûäûð êè, ùÿëÿ 1872-úè èëäÿ åïîñóí áèð ùèññÿñè
åðìÿíè ÿëèôáàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ íÿøð åäèëìèøäèð2.
Àøûã Úàìàëèíèí òÿáäèë-òÿðúöìÿñè èëÿ äÿðú îëóíìóø èêèíúè êèòàá åïîñóí
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé âÿ Áîëó áÿé ãîëëàðûíû ÿùàòÿ åäèð3. Ìöòÿðúèì êèòàáà
ìöãÿääèìÿñèíäÿ ñàäÿ êÿíä úàìààòûíûí Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíû, î ñûðàäàí
“Êîðîüëó” ùåêàéÿòëÿðèíè áþéöê ìÿùÿááÿòëÿ ñåâäèéèíè íÿçÿðÿ ÷àòäûðàðàã î
âàõò éåääè ãîëó éàéûëìûø áó åïîñóí àíúàã ö÷ ÿùâàëàòûíû (ùèññÿñèíè) êèòàá ùàëû-
íà ñàëìàüû ãÿðàðà àëìûø, éàõûí âàõòëàðäà èñÿ ãàëàí äþðä ãîëó äà àøûãëàðûí
ñþùáÿòëÿðè ÿñàñûíäà èøëÿéèá îõóúóëàðà ÷àòäûðìàüû âÿä åòìèøäèð.
Òÿðúöìÿéÿ ìöãÿääèìÿñèíäÿ – “áó íàüûëëàðû (äàñòàíëàðû – È.À.) òÿðúöìÿ-
äÿí ìÿãñÿä õàëã àðàñûíäà ìöòàëèÿíè ýöúëÿíäèðìÿêäèð”, ÷öíêè ñîí èëëÿðèí
òÿúðöáÿñè ÿéàíè øÿêèëäÿ òÿñäèã åäèð êè, åëìè âÿ òàðèõè êèòàáëàðà íèñáÿòÿí äàñòàí-
ëàð äàùà ÷îõ îõóíóð – äåéÿí àøûã áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð êè, åðìÿíè ÿìÿê÷è-
ëÿðè êè÷èê éàøëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí àøûãëàðûíäàí ìöõòÿëèô äàñòàíëàðû
äèíëÿéÿðÿê òÿñèðëÿíìèøëÿð. “Èíäèêè èúòèìàèééÿò òöðêúÿ äèíëÿäèéè î äàñòàíëàðû,
åðìÿíè äèëèíäÿ äÿ îõóìàüû àðçó åäèð”4.
Àëèìëÿðèí “Êîðîüëó” åïîñó ùàããûíäà ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ñþéëÿäèéèíè, ùÿìèí
ìÿñÿëÿíè àðàøäûðìàüûí èñÿ þç èìêàíëàðûíäàí éöêñÿêäÿ äàéàíäûüûíû õàòûðëàäàí
ìöÿëëèô òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè õàëã ãÿùðÿìàíûíûí éàøàäûüû äþâðö äÿ ìöÿééÿí-
ëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Î éàçûð: “...àøûãëàð ãåéä åäèðëÿð êè, Êîðîüëó 280-290 èë
áèçäÿí ÿââÿë éàøàìûøäûð. Áó èñÿ Èðàí øàùû Øàù Àááàñ âÿ òöðê ùþêìäàðû Ñóëòàí
Ìóðàäûí äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Êîðîüëóíóí íÿüìÿëÿðèíäÿ äÿ ÷îõ éåðäÿ
îíëàðûí àäû õàòûðëàíûð”. Àøûã Úàìàëè äàùà áàøãà ìèñàëëàð ýÿòèðÿðÿê, íÿùàéÿò,
áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè, Êîðîüëó 1600-úö èëëÿðäÿ éàøàìûøäûð.
__________
1
Í . Þ . Ì à ð ð. Òåêñòû è ðàçûñêàíèÿ ïî àðìÿíî-ãðóçèíñêîé ôèëîëîãèè,
êí.VI, ÑÏá., 1911.
2
Ùåêàéÿòè Êîðîüëó, Èñòàíáóë, Ùîâñåí Êàâàôéàíûí ìÿíáÿÿñè, 1872.
3
Êîðîüëóíóí íàüûëû. Ýèçèðîüëó âÿ Áîëó áÿéëÿ áàø âåðìèø ÿùâàëàòëàð, òöðêúÿäÿí
òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Òàëèàíòñè Àøûã Úàìàëè, I ùèññÿ, Òèôëèñ, Ì.Âàðòàíéàíòñûí ìÿòáÿÿñè,
1897.
4
Êîðîüëóíóí íàüûëû. Ýèçèðîüëó âÿ Áîëó áÿéëÿ áàø âåðìèø ÿùâàëàòëàð, ìöãÿääèìÿ, ñ.2.
8
 “Êîðîüëó”íóí Àøûã Úàìàëè âàðèàíòû åïîñóí ùÿìèí èëëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí àç
ñîíðà Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíäà1 ÷àï îëóíìóø íöñõÿëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ
ìöãàéèñÿ åäèëÿðñÿ, áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð êè, äàñòàíûí ÿñàñ ñöæåòè åéíèëÿ
åðìÿíè íÿøðèíäÿ äÿ ãîðóíìóøäóð. Ëàêèí äàñòàí-òÿðúöìÿéÿ áèð ñûðà ÿëàâÿëÿð
äÿ îëóíìóøäóð. Áó áàõûìäàí òÿáäèëäÿêè ìèëëèëÿøäèðìÿ (þçöíöíêöëÿøäèðìÿ)
õÿòòè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
“Êîðîüëó” åïîñó ñèëñèëÿñèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà ö÷ êèòàá÷à íÿøð åòäèðìÿê ôèê-
ðèíäÿ îëàí Àøûã Úàìàëè èêèíúè êèòàáûíû “Êîðîüëó íàüûëëàðû”íûí èêèíúè âÿ ñîíóí-
úó ùèññÿñè àäëàíäûðìàãëà þç èøèíè òàìàìëàìûøäûð. Äàñòàíûí Àçÿðáàéúàíäà íÿøð
îëóíàí âàðèàíòûíäàêû ñöæåò, áàøãà ñþçëÿ Äÿìèð÷èîüëó èëÿ áàø âåðìèø ÿùâàëàòëàð âÿ
Òåëëè õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèëìÿñè, ùÿì÷èíèí Ùÿìçÿíèí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá Ãûðàòû
ãà÷ûðìàñû åïèçîäëàðû úöçè ôÿðãëÿðëÿ Àøûã Úàìàëè íÿøðèíäÿ äÿ íÿãë îëóíóð2.
“Êîðîüëó” åïîñóíóí òÿðúöìÿñè, òÿáäèëè, íÿøðè èëÿ ìÿøüóë îëàí áàøãà áèð
ìöÿëëèô Íÿüìÿêàð Ùÿéàò òÿõÿëëöñëö àøûã-øàèðäèð. Ìöÿëëèô êèòàáà éàçäûüû
ìöãÿääèìÿäÿ äàñòàí áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðìÿéÿ ÷àëûøìûø, òÿðúöìÿíèí ìÿãñÿä
âÿ âÿçèôÿëÿðè ùàããûíäà ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøäèð. Åïîñó åëìèí ìöõ-
òÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäÿí ìöòÿðúèì éàçûð: “Òÿáèÿòøöíàñëûã ö÷öí ðîìàí
(äàñòàí – È.À.) ëàçûì îëìàäûüû êèìè äàñòàí÷ûëûã ö÷öí äÿ òÿáèÿòøöíàñëûã âÿ
ôÿëñÿôÿ áèð î ãÿäÿð ýÿðÿê äåéèë. Åëìèí áàøãà ñàùÿëÿðè äÿ áåëÿäèð.
Áóíëàðûí ùàìûñûíû áèð éàíà ãîéóá õàëãûí ñàäÿ, ùÿì÷èíèí îðòà òÿáÿãÿñèíè
íÿçÿðÿ àëñàã àéäûí îëàð êè, îíëàð êèôàéÿò ãÿäÿð òÿùñèë àëìàéûá, éàõóä òàìàìèëÿ
ñàâàäñûçäûðëàð. Äåìÿê, áó ãÿáèë àäàìëàðûí ìöòàëèÿñè ö÷öí îíëàðûí ñÿâèééÿñèíÿ
óéüóí êèòàáëàðà, áþéöê åùòèéàú äóéóëóð. Øöáùÿñèç, ùàìû ãÿáóë åäÿð êè, àéäûí
âÿ àíëàøûãëû òàðèõè ìÿíãÿáÿëÿð, äàñòàíëàð õàëãûí ñàâàäëàíìàñû èøèíäÿ áþéöê
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿ áèëÿð. Áóíóí ö÷öí äÿ áèç, úàìààòûí êöòëÿâè ìöòàëèÿñè
ö÷öí ÿêñÿð õàëãëàð è÷ÿðèñèíäÿ äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûø “Êîðîüëó íàüûëëàðû”íûí
áèð ùèññÿñèíè òöðêúÿäÿí ÷åâèðìÿéè âàúèá ñàéäûã”3.
Àøûã – ìöÿëëèô áèð ñûðà ìÿíáÿëÿðÿ, õöñóñèëÿ À.Òÿáðèçëèéÿ èñòèíàä åäÿðÿê
“Êîðîüëó” åïîñóíóí, î úöìëÿäÿí áèð øÿõñèééÿò êèìè Êîðîüëóíóí òàðèõèëèéè ùàã-
ãûíäà äà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Î éàçûð: “Êîðîüëó ÿôñàíÿâè îáðàç, éàõóä åùòèìàë
åäèëÿí áèð àäàì îëìàéûá ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿòäèð. Ùÿì Êîðîüëó, ùÿì äÿ Ìóñòàôà
áÿé 1605-úè èëäÿ òöðê âÿ ôàðñ èøüàë÷ûëàðûíà ãàðøû öñéàí åäÿí, þç èýèä äÿñòÿëÿðè èëÿ
ùÿð èêè äþâëÿòè ñàðñûäàí Úÿëàëèëÿðäÿí èäèëÿð êè, õàëã îíëàðûí øöúàÿòèíè éàðàäûúûëûã
ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðèá “Êîðîüëóíóí íàüûëû”íû äöçÿëòìèøäèð”4.
__________
1
Ìÿøùóð Êîðîüëó ùåêàéÿñè, Èñòàíáóë, 1330 (äàø áàñìàñû); Êîðîüëó, Èñòàíáóë, 1923;
Ç à ê è Ð ç à . Êîðîüëó, àøèãè áèð ùåêàéÿäèð, íÿøðèééàòû áÿðÿäàðàí Îðóúîâ, Áàêû, 1913.
2
Êîðîüëóíóí íàüûëû. Äÿìèð÷èîüëó âÿ Ùÿìçÿ áÿéëÿ áàø âåðìèø ÿùâàëàòëàð, òöðê-
úÿäÿí ÷åâèðÿíè Àøûã Úàìàëè, èêèíúè âÿ ñîíóíúó ùèññÿ, Òèôëèñ, Òàâàðòêèëàäçå ìÿòáÿÿñè,
1904.
3
Áîëó áÿé (Êîðîüëóíóí íàüûëëàðûíäàí áèðè), òöðêúÿäÿí òÿðúöìÿ åäÿí Íÿüìÿêàð
Ùÿéàò, Àëåêñàíäðîïîë, Ý.Ñ.Ñàíîéàíòñûí ìÿòáÿÿñè, 1900, ìöãÿääèìÿ, ñ.2.
4
Éåíÿ îðàäà.
9
 Íÿüìÿêàð ùÿéàò, äàùà ñîíðà äàñòàíûí éåääè ãîëäàí èáàðÿò îëìàñû, áó ñþù-
áÿòëÿðèí ÿñðëÿð áîéó éàøàéûá äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìàñû ùàããûíäà áÿùñ
à÷ìûø, íÿùàéÿò, åïîñóí ìöÿëëèôè – éàðàäûúûñû ìÿñÿëÿñè áàðÿäÿ äÿ þç ôèêðèíè
áèëäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
Òÿáäèë-òÿðúöìÿ äàñòàíûí èêè ãîëóíó – “Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéëÿ áàø âåð-
ìèø ÿùâàëàòëàð” âÿ “Êîðîüëó èëÿ Áîëó áÿé”è ÿùàòÿ åäèð.
Ùÿð ö÷ íÿøðèí (1897, 1900 âÿ 1904) ãàðøûëûãëû ìöãàéèñÿñèíäÿí áåëÿ áèð
ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð êè, èñòÿð Àøûã Úàìàëè, èñòÿðñÿ äÿ Íÿüìÿêàð Ùÿéàò òÿáäèë-
òÿðúöìÿëÿð öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðêÿí õàëã äàñòàíûíûí åéíè âàðèàíòûíà ìöðàúèÿò åòìèø,
åéíè ÷àïûíäàí ôàéäàëàíìûøäûð. Áó èñÿ åïîñóí Àçÿðáàéúàíäà ôîðìàëàøìûø ÿí
ãÿäèì âàðèàíòûäûð (À.Õîäçêî íÿøðèíèí îðèæèíàëû).
“Êîðîüëó” åïîñóíóí ìöùöì ãîëëàðûíäàí áèðè îëàí “Êöðäîüëó èëÿ áàø âåðìèø
ÿùâàëàòëàð” äà Àøûã Úàìàëèíèí òÿðúöìÿñè èëÿ èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìûøäûð1.
Þòÿí éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà íÿøð îëóíìóø “Êîðîüëó” äàñòàíû äà
èúòèìàèééÿò àðàñûíäà õöñóñè ìàðàø äîüóðìóøäóð. Ðçà Çÿêèáÿéèí ÷àï åòäèðäèéè
áó êèòàá íÿñðëÿäèð âÿ ìÿòí äàõèëèíäÿ àðà-ñûðà íÿüìÿëÿð äÿ þçöíÿ éåð òàï-
ìûøäûð2.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí òîïëàíìàñû, òÿðòèáè âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ Âÿëè Õóëóôëó,
Ùöììÿò ßëèçàäÿ âÿ ßëèùåéäÿð Òàùèðîâóí äà ìöùöì õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð.
Åïîñóí áÿçè ãîëëàðûíû ÿââÿë ÿðÿá3, ñîíðà èñÿ ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ äÿðú åòäèðÿí Âÿëè
Õóëóôëó ñîíóíúó íÿøðÿ ãåéäèíäÿ éàçûðäû: “Êèòàáûí ÿðÿá ÿëèôáàñû ÷àïûíäà àøûüûí
èôàäÿñèíè ñàõëàìûøäûãñà äà, êÿëìÿëÿðèíèí òÿëÿôôöçöíö îëäóüó êèìè éàçìàìûø-
äûã. Éåíè ÿëèôáà (èêèíúè) ÷àïûíäà äà áóíäàí èìòèíà åòäèê. ×öíêè Àøûã Ùöñåéí
âÿ Àøûã ßñÿä èêèñè äÿ ãàçàõëû îëäóüóíäàí îíëàðûí òÿëÿôôöçöíäÿ áèð ÷îõ õöñó-
ñèééÿòëÿð âàðäûð. Îíëàðûí òÿëÿôôöçëÿðè îëäóüó êèìè éàçûëñà èäè áàøãà ãÿçàëàðûí
îõóúóëàðû ö÷öí àíëàøûëìàñû ÷ÿòèí îëàðäû4.
Éàõóä, äàñòàíûí Ýöðúöñòàíäàí òîïëàíìûø ãîëó áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðÿí
òÿðòèá÷è ãåéä åäèðäè êè, áó íöìóíÿ Áàêû Ïåäàãîæè Òåõíèêóìóíóí ìÿçóíó
Ìÿùÿììÿä Èáðàùèì Áóäçèíîâ òÿðÿôèíäÿí Àõàëòñõà ãÿçàñûíûí Ïîëàòå êÿíä
ñàêèíè, õàëã àøûüû Ìÿùÿììÿä Éóñèôçàäÿ Êîçàéåâäÿí éàçûëìûøäûð. “Áó
íàüûëäà ìÿíèì âÿçèôÿì ìöìêöí ãÿäÿð áÿçè éåðëÿðäÿ èìëà ñÿùâèíè äöçÿëòìÿê
âÿ áÿçè ÿùÿìèééÿòñèç èõòèñàð åòìÿê îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí õàëã äèëèíÿ
íèñáÿòÿí áóíóí äèëè ãÿëèç ùåñàá îëóíóð. Àíúàã îðàíûí øèâÿñèíè âÿ òÿëÿôôöçöíö
áèëìÿäèéèìèçäÿí éîëäàø Áóäçèíîâóí éàçûñûíû äÿéèøäèðìÿäèê”5.
__________
1
Êöðäîüëóíóí íàüûëû øåèðëÿðëÿ, òöðêúÿäÿí òÿðúöìÿ åäÿíè âÿ èøëÿéÿíè Àøûã Úàìàëè,
Òèôëèñ, Í.Àüàúàíûí åëåêò. ìÿòáÿÿñè, 1912.
2
Ç à ê è Ð ç à. Êîðîüëó, àøûãè áèð ùåêàéÿäèð, íÿøðèééàòû áÿðÿäàðàí Îðóúîâ, Áàêû,
1913; Òÿêðàð íÿøð, Áàêû, Åëì, 2000
3
 . Õ ó ë ó ô ë ó. Êîðîüëó, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1927.
4
 . Õ ó ë ó ô ë ó. Êîðîüëó, èêèíúè òÿáè, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1929, ñ.3.
5
 . Õ ó ë ó ô ë ó, Êîðîüëó, èêèíúè òÿáè, ñ.125.

10
 ßëáÿòòÿ, Âÿëè Õóëóôëóíóí áó ìöëàùèçÿëÿðè ñþéëÿäèéè èëëÿðäÿ åïîñóí éàçûéà
àëûíìàñû, òÿðòèáè âÿ íÿøðè ïðèíñèïëÿðè áàðÿäÿ åëìè êîíñåïñèéà, ìöÿééÿí áèð
íÿçÿðè ôèêèð éàðàíìàìûøäû. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã òÿðòèá÷è-ìöÿëëèô åïîñóí
äèëèíè, öñëóáóíó, àøûã – ñþéëÿéèúèíèí èôà òÿðçèíè îëäóüó êèìè ñàõëàìàüû öñòöí
òóòìóø, àïàðäûüû äÿéèøèêëèêëÿðè èñÿ ãåéä åòìÿéè þçöíÿ áîðú áèëìèøäèð. ßñàñ
úÿùÿò èñÿ îíäà þçöíö ýþñòÿðìèøäèð êè, Âÿëè Õóëóôëó äàñòàíûí ìÿçìóíóíà,
ñöæåò õÿòòèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿìèø, àøûãäàí òîïëàíìûø âàðèàíòû åéíèëÿ õàëãà
÷àòäûðìàüû äöçýöí éîë ñàéìûøäûð.
Åïîñóí ìöùöì áèð ùèññÿñèíèí1, àç ñîíðà èñÿ ÿëäÿ îëóíìóø ÿñàñ ãîëëàðûíûí2
àéðû-àéðûëûãäà ðóñ äèëèíäÿ ÷àïû äà àáèäÿíèí ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìàñûíà ñÿáÿá
îëìóøäóð.
1930-úó èëëÿðèí ÿëàãÿäàð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ìöõòÿëèô ãÿçåò âÿ æóðíàë
ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äàñòàíûí àéðû-àéðû ãîë âÿ åïèçîäëàðûíûí, êöëëè ìèãäàðäà íÿüìÿ-
ëÿðèíèí äÿðú îëóíìàñû – ýÿëÿúÿê åëìè íÿøðëÿð, ùÿì÷èíèí äÿ àðàøäûðìàëàð ö÷öí
ÿñàñëû çÿìèí ðîëóíó îéíàìûøäûð3. Î äþâðäÿ äàñòàíûí òîïëàíìàñû âÿ íÿøðèíÿ
ýþñòÿðèëÿí ãàéüû áàðÿäÿ ìÿëóìàò õàðàêòåðëè áèð éàçûäà äåéèëèðäè: “ÀçÎÇÔÀÍ-ûí
ôîëêëîð ñåêñèéàñû ìÿøùóð õàëã ãÿùðÿìàíû Êîðîüëó ùàããûíäà äàñòàíûí ìöõòÿëèô
âàðèàíòëàðûíû òîïëàìàãäàäûð. Àçÿðáàéúàíäàí áàøãà òöðê, ýöðúö, þçáÿê, òàòàð âÿ
Êðûì âàðèàíòû ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Êðûìäà èéèðìè èë “Êîðîüëó” öçÿðèíäÿ ÷àëûøàí
×èáàíîâ Áàêûéà äÿâÿò îëóíìóø, îíäàí Êðûì âàðèàíòû éàçûëìûøäûð... Åðìÿíèñ-
òàíäà äà ìàòåðèàëëàð òîïëàíûð”4.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí òîïëàíìàñû âÿ íÿøðè èøèíäÿ Â.Õóëóôëóäàí ýÿëÿí ÿíÿ-
íÿíè Ù.ßëèçàäÿ äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí àéðû-àéðû àøûãëàðäàí òîïëàéûá òÿðòèá
åòäèéè ìÿòí èôà÷ûíûí – ñþéëÿéèúèíèí äàíûøäûüû òÿðçäÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìûøäûð5.
1941-úè èëäÿ åïîñäàí ìöÿééÿí ïàð÷àëàð äà àéðûúà êèòàá øÿêëèíäÿ áóðàõäûðûë-
ìûøäûð6.
Åïîñóí ñå÷ìÿ ãîëëàðûíûí ñèñòåìëÿøäèðèëÿðÿê åëìè ìÿòíèíèí ùàçûðëàíìàñû,
òÿðòèá âÿ íÿøðè Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí àäû èëÿ áàüëûäûð7. Ñîíðàëàð áó ìÿòí ìöÿééÿí
__________
1
Àíòîãîëèÿ Àçåðáàéäæàíñêîé ëèòåðàòóðû, ïîä. ðåä. Â.À.Ëóãîâñêîãî è
Ñ.Âóðãóíà, ÃÈÕË, Ì., 1939.
2
Êåð-îãëû. Àçåðáàéäæàíñêèé íàðîäíûé ýïîñ, ñîñòàâèë Ãóììåò Àëè-çàäå,
ïåðåâîä ñ àçåðáàéäæàíñêîãî Àçèçà Øàðèôà, ïîä.ðåä. è ñ ïðåäèñëîâèåì Ã.Ê.Øàðè-
ôîâà, Áàêó, 1940.
3
Ï.ßôÿíäèéåâ. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí íÿøðè âÿ òÿä-
ãèãè òàðèõèíÿ äàèð, Â.È.Ëåíèí àäûíà ÀÏÈ-íèí ÿñÿðëÿðè, VII úèëä, 1959, ñ.81-90;
Ì . Ù ÿ ê è ì î â. “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí òîïëàíìàñû, íÿøðè âÿ òÿäãèãè, “Àçÿðáàéúàí äèëè
âÿ ÿäÿáèééàòû òÿäðèñè”, ìåòîäèê ìÿãàëÿëÿð ìÿúìóÿñè, 1975, ¹1.
4
Ôîëêëîð òîïëàíûð, “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”, 18 ìàðò, 1936.
5
Êîðîüëó, òîïëàéàíû Ùöììÿò ßëèçàäÿ, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1941; Òÿêðàð íÿøð: Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòû èíúèëÿðè. Äàñòàíëàð, òÿðòèá åäÿíè Á.Àáäóëëàéåâ, Áàêû, Éàçû÷û, 1987,
ñ.271-420.
6
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿùðÿìàíëûã åïîñó (ïàð÷àëàð), Áàêû, 1941.
7
Êîðîüëó, òÿðòèá åäÿíè Ì.Ù.Òÿùìàñèá, Áàêû, Àçÿðá.ÑÑÐ ÅÀ Íÿøðèééàòû, 1949.
11
ÿëàâÿ âÿ äÿãèãëÿøäèðìÿëÿðëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëèá äÿôÿëÿðëÿ íÿøð îëóíìóøäóð1.
Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí òÿðòèáè ðóñäèëëè îõóúóëàðà äà ÷àòäûðûëìûøäûð2.
Äàùà ñîíðàêû èëëÿðäÿ åïîñóí óñòàä àøûãëàðûí éàääàøûíäà ãîðóíàí âÿ ýåíèø
èúòèìàèééÿòÿ áÿëëè îëìàéàí áèð ñûðà éåíè ãîëëàðû äà òîïëàíûá ÿëàãÿäàð òÿðòèá
èøëÿðèíÿ ñàëûíìûøäûð3.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíûí éàçûéà àëûíìà (òîïëàíìà), òÿðòèá, òÿðúöìÿ, íÿøð
òàðèõ÷ÿñèíÿ áó þòÿðè áàõûøäàí áÿëëè îëóð êè, õàëã åïîïåéàñûíûí ÷àï åäèëèá ÿáÿäè-
ëÿøäèðèëìÿñè èêè ÿñðÿ éàõûí áèð èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð. Ëàêèí áó èêè éöç èëëèê
òàðèõè êÿñèìäÿ êîðîüëóøöíàñëûãäà êöëëè ìèãäàðäà àðàøäûðìàëàð ìåéäàíà ÷ûõñà
äà, åïîñ ö÷öí èñòÿð òÿäãèã, èñòÿðñÿ äÿ íÿøð áàõûìûíäàí äàùà ñÿúèééÿâè ñàéûëàí,
ùÿð øåéäÿí ãàáàã äàñòàíû òàì, áöòþâ øÿêèëäÿ ÿùàòÿ åäÿí ÿëéàçìàñûíäàí Òèôëèñ
íöñõÿñè áó ýöíÿ êèìè íÿ äÿðú îëóíìóø, íÿ äÿ ÿñàñëû áèð àðàøäûðìàéà úÿëá åäèë-
ìèøäèð.
***
Ïàðèñèí Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíäà âÿ Òèôëèñèí Ý.Êåêåëèäçå àäûíà ßëéàçìàëàðû
Èíñòèòóòóíäà ãîðóíàí “Êîðîüëó” äàñòàíëàðû åïîñóí ÿí ãÿäèì ÿëéàçìà íöñõÿ-
ëÿðèäèð. Îíëàð ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ÿáÿäèëÿøäèðèëìèø ôîëêëîð àáèäÿëÿðèäèð. Åïîñóí
ÿñàñ ãàéíàüûíû, êþêöíö òÿøêèë åäÿí áó íöñõÿëÿð îíëàðûí çÿíýèí ñöæåò âÿ
åïèçîäëàðû, îáðàçëàð ñèëñèëÿñè, áàøëûúà èäåéà âÿ ìÿçìóí ÷àëàðëàðû äàñòàíûí ñîí-
ðàêû âàðèàíòëàðûíäà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ãîðóíìóøäóð.
Ãÿëÿìÿ àëûíäûüû òàðèõäÿí 170 èëÿ éàõûí áèð äþâð êå÷ÿí “Êîðîüëó”íóí
Ïàðèñ Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíäà ãîðóíàí ÿëéàçìàñû èëëÿð áîéó ìöÿììàëû þðòöéÿ
áöðöíÿðÿê ýèçëè ñàõëàíìûø ðåàë áèð ùÿãèãÿòè öçÿ ÷ûõàðûð. ßëéàçìàñûíûí ñîíóíäà
äàñòàíûí ñþéëÿéèúèñè (èôà÷ûñû), òîïëàéûúûñû, áó èøèí ñÿáÿáêàðû, òÿøêèëàò÷ûñû áàðÿäÿ
âåðèëìèø ÷îõ íàäèð ìÿëóìàòû áóðàäà åéíèëÿ òÿãäèì åòìÿéÿ åùòèéàú äóéìàäûã.
Ëàêèí À.Õîäçêîíóí ÷îõñàùÿëè éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ, õöñóñèëÿ “Êîðîüëó”íóí
èíýèëèñ äèëèíäÿêè íÿøðèíÿ áó ãåéäëÿð ùàíñû éåíèëèéè ýÿòèðèð? Áó ñîðüóíóí úàâàáû,
ùÿð øåéäÿí þíúÿ, óíóäóëìóø âàðèñëèéèí òÿíòÿíÿñè äåìÿêäèð, îíó ÿäàëÿò âÿ
ùÿãèãÿòèí áÿðïàñû êèìè äÿ ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð.
Áó ýöí áèçÿ áèð ÿñð éàðûìäàí ñîíðà àøêàð îëóð êè, À.Õîäçêîíóí Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäàí þìðöíöí ñîí ýöíëÿðèíè êå÷èðäèéè Ïàðèñÿ àïàðäûüû “Êîðîüëó”
åïîñóíóí ÿëéàçìàñû Ùàúû Ìèðçÿ Èñýÿíäÿðèí òÿøÿááöñö èëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.
__________
1
Êîðîüëó, éåíèäÿí èøëÿíìèø âÿ òàìàìëàíìûø èêèíúè íÿøðè, òÿðòèá åäÿíè Ì.Ù.Òÿù-
ìàñèá, Áàêû, Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ Íÿøðèééàòû, 1956; Êîðîüëó, òÿðòèá åäÿíè Ì.Ù.Òÿùìàñèá,
Áàêû, 1959 âÿ ñ...
2
Êåð-îãëû, ñîñòàâèòåëü Ì.Ã.Òàõìàñèá, ïåðåâîä ïðîçàè÷åñêîãî òåêñòà
Þ.Ãðàíèíà, ïåðåâîä ñòèõîòâîðíîãî òåêñòà È.Îðàòîâñêîãî è À.Ïëàâíèêà, ïðå-
äèñëîâèå Ã.Àðàñëû, Áàêó, èçä-âî ÀÍ Àçåðá.ÑÑÐ, 1959.
3
Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðû, òîïëàéûá íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû À.Íÿáèéåâ, Áàêû, “Ýÿíúëèê”,
1979, ñ.87-144; Õàëãûìûçûí äåéèìëÿðè âÿ äóéóìëàðû, òîïëàéûá éàçûéà àëàíû âÿ òÿðòèá
åäÿíè Ì.Ùÿêèìîâ, Áàêû, “Ìààðèô”, 1986, ñ.218-300.
12
 Äàñòàíûí ñþéëÿéèúèñè (èíôîðìàòîðó) Àøûã Ñàäûã àäû èëÿ øþùðÿò ãàçàíìûø
Ñàäûã áÿé îëìóøäóð;
Äàñòàíû Ìèðçÿ ßáäöëâàùàá ãÿëÿìÿ àëìûø, Ìèðçÿ Èñýÿíäÿðèí íþêÿð âÿ
ãóëëóã÷óëàðû – Ìèðçÿ Ìåùäè Ýèëàíè, Ùÿçðÿòãóëó áÿé âÿ Éàãóá áÿé èñÿ áó èøÿ
øàùèäëèê åòìèøëÿð;
Ãÿëÿìÿ àëûíìà òàðèõè: ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö, ðÿáöëÿââÿë àéûíûí 15-è, ùèúðè-ãÿìÿðè
1250-úè èë.
ßëéàçìàñûíûí ìöÿëëèôèíäÿí ñîðàã âåðÿí ñîí ãåéä èñÿ áåëÿäèð: “Áó íöñ-
õÿíè ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð Ìàùìóä õàí Äöíáöëè Äèðúóé òîïëàìûøäûð. Ìÿòí
äöçýöíäöð, ëàêèí òöðêè ðÿñìöëõÿòòèíäÿ áèð íå÷ÿ ñÿùâ ýåäèáäèð. Óëó Ìèðçÿ
Èñýÿíäÿð áóíó ãåéä åòñÿ äÿ, îíëàðû äöçÿëòìÿéÿ ôöðñÿò îëìàäû”1.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíû òîïëàéûá ÿëéàçìàñû øÿêëèíäÿ ùàçûðëàéàíëàðûí þçëÿðè áà-
ðÿäÿ âåðìèø îëäóãëàðû áó ìÿëóìàòà íÿ øÿðù, íÿ äÿ èçàù âåðìÿéÿ åùòèéàú ãàëìûð.
Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíëûã åïîñóíóí òàì ùàëûíäà îëàí áó èëê ÿëéàçìà íöñ-
õÿñèíèí ñöæåò õÿòòè, ìþâçó âÿ èäåéà ÿëâàíëûüû, îáðàçëàð ñèñòåìè, ïîåòèê ôèãóðëàðû,
áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè, òàðèõèëèéè, õàëã ùåêàéÿ÷èëèéè ÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëûëûüû âÿ áó
êèìè îíëàðëà äèýÿð ïðîáëåìè áàðÿäÿ áÿùñ à÷ìàã èìêàí õàðèúèíäÿäèð. ×öíêè áó
ùÿð øåéäÿí þíúÿ, àéðûúà àðàøäûðìà ìþâçóñóäóð âÿ ñþçñöç êè, ýÿëÿúÿêäÿ
äàñòàí-ÿëéàçìàñû íÿøð îëóíàíäàí ñîíðà áåëÿ áèð àääûì àòûëàúàãäûð.
Áöòþâëöêäÿ áó äàñòàí-ÿëéàçìàñû, äàõèëèíäÿ úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí
ìÿíòèãè àðäûúûëëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí äîëüóí ñöæåòÿ, ÿëâàí ïîåòèê íÿüìÿëÿðÿ
ìàëèê éåòêèí áèð ôîëêëîð èíúèñèäèð.
Åïîñóí ìÿçìóíó, ñöæåò àõàðû èëÿ òàíûøëûã áåëÿ ãÿíàÿò äîüóðóð êè, áó
ÿëéàçìàñû ñîíðàêû “Êîðîüëó” âàðèàíòëàðûíûí ÿñàñûíû, êþêöíö, ìàéàñûíû, áàø-
ëàíüûúûíû òÿøêèë åòìèø, áóðàäàêû ÿêñÿð ìàúÿðà âÿ ÿùâàëàòëàð ñîíðàêû âàðèàíòëàðäà
(ùÿì÷èíèí àéðû-àéðû íÿøðëÿðäÿ) áó âÿ éà äèýÿð ôÿðãëÿðëÿ ãîðóíóá ñàõëàíûë-
ìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, åëÿ åïèçîäëàðà, ìîòèâëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð êè, îíëàð
àíúàã áó ÿëéàçìàñû èëÿ áàüëû îëàðàã ãàëûð. Áåëÿ åïèçîäëàð äàùà ÷îõ ìöñòÿãèë
ìÿúëèñ (ãîë) ñÿúèééÿñè äàøûéûðëàð.
Ïàðèñ Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíäàêû, îí ö÷ ìÿúëèñäÿí (ãîëäàí) èáàðÿò îëàí
“Êîðîüëó” ÿëéàçìàñûíûí éóðä ùèññÿñè ôàðñ äèëèíäÿ, øåéðëÿðè èñÿ áöòöíëöêëÿ
òöðêúÿäèð. Øåèðëÿðèí îðèæèíàëëàðû èëÿ éàíàøû îíëàðûí ôàðñúàéà ñÿòðè òÿðúöìÿëÿðè äÿ
âåðèëìèøäèð. Áó úÿùÿò òÿáäèë-òÿðúöìÿ îëóíìóø õàëã ðîìàíëàðû ñèëñèëÿñèíäÿ ñûõ-
ñûõ ðàñò ýÿëèíÿí áèð ÿíÿíÿäèð. Õöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíûí ýöðúö âÿ
åðìÿíèúÿéÿ òÿáäèë-òÿðúöìÿëÿðèíäÿ áó öñóëäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.
Àøûã éàðàäûúûëûüûíûí ñàíêðåòèê õöñóñèééÿòëÿðè, õàëã äàñòàíëàðû âÿ äàñòàí÷û-
ëûã ÿíÿíÿëÿðèíèí èíêèøàô ìåéëëÿðè, äàñòàí-ñàç ìÿúëèñëÿðèíèí èúðà òÿðçè âÿ áàøãà
áó êèìè ÿëàìÿòëÿð áåëÿ áèð ôèêèð éöðöòìÿéÿ èìêàí âåðèð êè, Àçÿðáàéúàí äàñ-
òàíëàðû ìÿõñóñ îëäóüó õàëãûí äèëèíäÿ ôîðìàëàøäûüû êèìè òÿáèè êè, áó äèëäÿ äÿ
__________
1
Êîðîüëó (Ïàðèñ íöñõÿñè), ÷àïà ùàçûðëàéàí, Îí ñþç, ëöüÿò, èçàù âÿ ãåéäëÿðèí
ìöÿëëèôè È.Àááàñëû, Áàêû, “Îçàí” íÿøðèééàòû, 1997, 198 ñÿù.
13
èôà îëóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿéÿ áó áàõûìäàí éàíàøûëàðñà ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí
“Êîðîüëó” ÿëéàçìàñûíûí þçöíäÿí ÿââÿë Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àéðûúà íöñõÿñè
îëìàñû ãÿíàÿòèíÿ èíàì àðòàð. Âÿ ÷îõ ýöìàí êè, äàñòàí ôàðñúàéà ùÿìèí îðèæèíàë
ìÿòí âàñèòÿñèëÿ ÷åâðèëìèøäèð êè, àç äà îëñà éóõàðûäà áóíó òÿñäèã åäÿí áèð ñûðà
úÿùÿòëÿðÿ ìþâúóääóð.
Ùÿúì âÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ åïîñóí äàùà ýåíèø ñöæåòèíè ÿùàòÿ åäÿí Òèôëèñ
ÿëéàçìàñû1 áàðÿäÿ èñÿ îòóç èëäÿí àðòûãäûð êè, åëìè èúòèìàèééÿòÿ ìÿëóìàò âåðèë-
ìèøäèð. Äàñòàí-ÿëéàçìàñû ùàããûíäà àéðûúà òÿäãèãàò àïàðìûø Ë.Ý.×ëàèäçåäÿí2
ñîíðà Õ.Ù.Êîðîüëó àéðû-àéðûëûãäà åïîñóí 28 ìÿúëèñèíèí ãûñà ìÿçìóíóíó
òÿãäèì åòìèø, îíëàðû õàëã ðîìàíûíûí òÿøÿêêöë òàïäûüû äþâðöí òàðèõè ùàäèñÿëÿðè
ôîíóíäà íÿçÿðäÿí êå÷èðìèøäèð3.
Òèôëèñ ÿëéàçìàñûíäàí ÿëàãÿäàð òÿäãèãàòëàðäà äà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ
áÿùñ îëóíìóøäóð4. ßëéàçìàñûíûí ñóðÿòè (ìèêðîôèëìè) Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëäèê-
äÿí ñîíðà îíóí èêè ìÿúëèñè íÿøð îëóíìóø, éàçûéà àëûíìà òàðèõè, åëìè ìàùèééÿòè
áàðÿäÿ ìöÿééÿí ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíèëìèøäèð5.
Òèôëèñ íöñõÿñèíèí äèë âÿ öñëóáóíäàí áÿùñ à÷àí Õ.Êîðîüëó áåëÿ ãÿíàÿòÿ
ýÿëìèøäèð êè, “Äèë âÿ öñëóáóíà ýþðÿ î, åïîñóí Àçÿðáàéúàí âåðñèéàñûíà àèääèð
âÿ áó ýöíÿ êèìè îíóí äàùà ÷îõ òàì âàðèàíòû ñàéûëìàãäàäûð”6.
“ßëéàçìàñû äàñòàíûí ìÿëóì Àçÿðáàéúàí âåðñèéàñûíûí ìÿçìóíóíó, äåìÿê
îëàð, òàì ÿùàòÿ åäèð” äåéÿí Ë.Ý.×ëàèäçå äÿ òÿõìèíÿí ùÿìèí ôèêèðäÿ îëìóøäóð7.
Òèôëèñ íöñõÿñèíäÿ äàñòàíûí éàçûéà àëûíìà òàðèõè áàðÿäÿ ùå÷ áèð ãåéä âåðèë-
ìÿìèøäèð. ßëéàçìàñûíûí àéðû-àéðû âÿðÿãëÿðè öçÿðèíäÿ îëàí ìþùöðëÿðÿ èñòèíàäÿí
îíóí éàçûéà àëûíìà òàðèõè XIX éöçèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíà àèä åäèëìèø8, êàüûçûíûí
èñòåùñàë òàðèõèíÿ ýþðÿ èñÿ î, 1856-úû èëäÿí ñîíðàêû äþâðëÿ áàüëàíìûøäûð9.
Øöáùÿñèç êè, “Êîðîüëó”íóí Ïàðèñ ÿëéàçìàñû êèìè Òèôëèñ íöñõÿñè äÿ þçöí-
äÿí ãàáàã ìþâúóä îëìóø ìöÿééÿí ìÿòí ÿñàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Áóíó
äàñòàíäàêû ìÿúëèñëÿðÿ âåðèëìèø àäëàð (Ïàðèñ ÿëéàçìàñûíäà ìÿúëèñëÿð àíúàã
__________
1
Ýöðúöñòàí ÅÀ Ê.Êåêåëèäçå àäûíà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòó, “Ò” ôîíäó, èíâ. ¹140.
2
Ë . Ã . × ë à è ä ç å. Îá îäíîé íåèçâåñòíîé ðóêîïèñè ýïîñà Êåð-îãëû, Òðóäû
Òáèëèññêîãî Ãîñóäàðñòâåííîãî Óíèâåðñèòåòà, ò.121, 1967.
3
Õ . Ã . Ê î ð î ã ë û. Âçàèìîñâÿçè ýïîñà íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè, Èðàíà è
Àçåðáàéäæàíà, Ì., èçä-âî “Íàóêà”; 1983, ñ.182-247.
4
À . À . Ï å ò ð î ñ ÿ í. Èñòîðèÿ íàðîäà è åãî ýïîñ, Ì., èçä-âî “Íàóêà”; 1982,
ñ.80-81; Ù . Â ÿ ë è é å â. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó âÿ ÿäÿáèééàòû ýöðúö ìÿíáÿëÿðèíäÿ, Áàêû,
Éàçû÷û, 1984, ñ.28-32.
5
Ä . ß ë è é å â à. “Êîðîüëó”íóí éåíè ÿëéàçìà íöñõÿñè, “ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò”
ãÿçåòè, 6 îêòéàáð, 1989; “Àçÿðáàéúàí” æóðí., 1990, ¹3, ñ.133-146.
6
Õ . Ã . Ê î ð î ã ë û. Âçàèìîñâÿçè ýïîñà íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè, Èðàíà è
Àçåðáàéäæàíà, ñ.182.
7
Ë . Ã . × ë à è ä ç å. Îá îäíîé íåèçâåñòíîé ðóêîïèñè ýïîñà “Êîðîãëó”, ñ.191.
8
Ä . ß ë è é å â à. “Êîðîüëó”íóí éåíè ÿëéàçìà íöñõÿñè, “Àçÿðáàéúàí” æóðí., 1990,
¹3, ñ.133.
9
Õ . Ã . Ê î ð î ã ë û. Âçàèìîñâÿçè ýïîñà íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè, Èðàíà è
Àçåðáàéäæàíà, ñ.183.
14
ðÿãÿìëÿðëÿ ñûðàëàíìûøäûð), ùÿì äÿ áó àäëàðûí ÿðÿá-ôàðñ òÿðêèáëè ñþçëÿðëÿ òÿã-
äèì îëóíìàñû ôàêòû äà ñöáóò åòìÿêäÿäèð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí àøûãëàðûíûí, î
ñûðàäàí åïîñóí ìàùèð èôà÷ûëàðû ñàéûëàí êîðîüëóõàíëàðûí “Êîðîüëó” ãîëëàðûíà ôàðñ
äèëè öñëóáóíäà áàøëûãëàð âåðìÿëÿðè èíàíäûðûúû äåéèëäèð. Äàñòàíäà òÿñàäöô îëóíàí
ÿðÿá-ôàðñ òÿðêèáëè ñþç-òåðìèíëÿð, àéðû-àéðû ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿð, èäåîìàòèê
èôàäÿëÿð, áàøëûúàñû èñÿ ìÿòí ö÷öí ñÿúèééÿâè ñàéûëàí íàüûë öñëóáó (“Ðÿâàéÿò
ÿõáàð âÿ íàüûëàíè àñàð áåëÿ ðÿâàéÿò åéëÿð êè, áèð ýöí...” âÿ ñ.) áèð äàùà òÿñäèã
åäèð êè, áó ÿëéàçìàñû “Êîðîüëó”íóí ñþç-ñàç ìÿúëèñèíäÿ èôà åäèëÿí âàðèàíòû
ñàéûëà áèëìÿç.
Áèð úÿùÿòè äÿ íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàã éåðèíÿ äöøÿð êè, Ïàðèñ ÿëéàçìàñûíäàí ôÿðãëè
îëàðàã áó âàðèàíòäà äàñòàíäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí õðîíîëîæè âÿ ìÿíòèãè
àðäûúûëëûüû ïîçóëìóø, ìÿúëèñëÿðèí äöçöëöøöíäÿ, ùå÷ áèð ïðèíñèï ýþçëÿíèëìÿìèø-
äèð. Ìÿñÿëÿí, äàñòàí-ÿëéàçìàñûíûí èêèíúè ìÿúëèñèíäÿ Êîðîüëóíóí Íèýàð õàíûìû
×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðìÿñèíäÿí ñþùáÿò ýåäèð. Íèýàð ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàí êèìè ùàããûíäà õîø
ñþçëÿð åøèòäèéè Åéâàçû ýþðìÿê èñòÿéèð. Êîðîüëó Åéâàçû Íèýàð õàíûìà íèøàí
âåðìÿêäÿí ÿëàâÿ îíóí øÿíèíÿ áèð øåèð äÿ ñþéëÿéèð. Áóíäàí ñîíðà ýÿëÿí ö÷öíúö
ìÿúëèñ èñÿ áàøäàí-àéàüà Åéâàçûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèëìÿñè ÿùâàëàòëàðûíà ùÿñð
îëóíìóøäóð. Éàõóä, áåøèíúè ìÿúëèñ äàñòàíûí Äÿìèð÷èîüëóíóí Òåëëè õàíûìûí
äàëûíúà ßðçóðóìà ýåòìÿñè, Úÿôÿð ïàøàéà ÿñèð äöøìÿñè, ñîíäà èñÿ Êîðîüëó òÿðÿ-
ôèíäÿí àçàä îëóíóá ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèëìÿñè ìàúÿðàëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. Áóíäàí ÷îõ-
÷îõ ñîíðà èñÿ (19 âÿ 20-úè ìÿúëèñëÿð) Êîðîüëóíóí âÿ Ãûðàòûí äîüóëìàñû, Úÿëàëè
Êîðîüëóíóí öñéàíû, îíóí Èðàíû òÿðê åäèá Ðóìà ýÿëìÿñè ÿùâàëàòëàðûíäàí áÿùñ
à÷àí ãîëëàð âåðèëìèøäèð.
Åïîñóí Ïàðèñ íöñõÿñèíèí áàøëûúà ñöæåò õÿòòè âÿ åïèçîäëàðû Òèôëèñ ÿëéàçìà-
ñûíäà äà ãîðóíìóøäóð. Ìöãàéèñÿëè ãàðøûëàøäûðìà áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè,
Ïàðèñ ÿëéàçìàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí áöòöí îáðàçëàð ñèëñèëÿñè Òèôëèñ ÿëéàçìàñûíäà äà
ãîðóíìóøäóð. Êîðîüëóíóí Úÿëàëè Êîðîüëó, ×ÿíëèáåëèí èñÿ ×àìëûáåë øÿêëèíäÿ
õàòûðëàäëûìàñû ùÿð èêè ÿëéàçìàñû ö÷öí ìöøòÿðÿê úÿùÿòëÿðäèð.
Ïàðèñ ÿëéàçìàñûíäà Êîðîüëóíóí Òÿêÿ-Òöðêìàíäàí îëìàñû òåç-òåç õàòûðëà-
äûëûð. Áåëÿ õàòûðëàòìàéà Òáèëèñè ÿëéàçìàñûíäà äà àéðûúà éåð âåðèëìèøäèð. ßëéàç-
ìàñûíûí äþðäöíúö ìÿúëèñèíäÿêè øåèðëÿðäÿí áèðè èñÿ åïîñ ãÿùðÿìàíûíûí òÿêÿëè
åëèíäÿí îëäóüóíó áèð äàùà éàäà ñàëûð:
Áîëó áÿýè òóòóá Åéâàç áàëàíû,
Äåéèí Òÿêÿëóäàí åëëÿðèì ýÿëñèí.
Åéâàçñûç íåéëÿðÿì äöíéà ìàëûíû,
Äåéèí Òÿêÿëóäàí åëëÿðèì ýÿëñèí.

“Êîðîüëó”íóí ôîëêëîð àáèäÿñè, “õàëã êèòàáû” ñÿúèééÿñè äàøûéàí ùÿð èêè

ÿëéàçìàñûíà ìöãàéèñÿëè áàõûø áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, äàñòàíûí Ïàðèñ íöñ-
õÿñè äàùà åðêÿí éàçûéà àëûíìûø ÿëéàçìà òîïëóñó îëìóø âÿ îíóí ñöæåòè ãÿùðÿ-
ìàíëûã åïîñóíóí, Òèôëèñ íöñõÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà, ñîíðàêû âàðèàíòëàðûíäà
ÿñàñÿí ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð.
15
 ***
Ìöõòÿëèô åòíèê ñîéà ìàëèê îí áåøÿ éàõûí õàëãûí øèôàùè âÿ éàçûëû èðñèíäÿ
ãåéäÿ àëûíìûø “Êîðîüëó” åïîñó ÿêñÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ãåéä åòäèéè êèìè, éàéûë-
ìà àðåàëû åòèáàðèëÿ ãàðøûëûüû îëìàéàí áèð ôîëêëîð àáèäÿñèäèð.
×îõñàéëû âåðñèéàëàð, âàðèàíòëàð, ìöñòÿãèë ãîëëàð, ùåêàéÿòëÿð, ìÿúëèñëÿð,
åïèçîäëàð, ùÿì÷èíèí íÿüìÿëÿð øÿêëèíäÿ éàðàíûá ôîðìàëàøìûø áó ôîëêëîð èíúèñè
ÿñàñÿí èêè øÿêèëäÿ – áÿçè õàëãëàð è÷ÿðèñèíäÿ òàìàìèëÿ íÿçìëÿ, áÿçèëÿðèíäÿ èñÿ
íÿçìëÿ íÿñðèí ãàðøûëàøìàñû ôîðìàñûíäà éàéûëìûøäûð.
“Êîðîüëó” åïîñó ìÿçìóí âÿ ñöæåò ôÿðãèíÿ ýþðÿ ÿñàñÿí ö÷ éåðÿ áþëöí-
ìöøäöð: 1. Òöðêìÿí, 2. Àçÿðáàéúàí, 3. Êè÷èê Àñèéà âàðèàíòëàðû. Äàñòàí ùàã-
ãûíäà õöñóñè àðàøäûðìàíûí ìöÿëëèôè îëàí òöðê ôîëêëîðøöíàñû Ï.Í.Áîðàòàâ ùÿìèí
áþëýöéÿ óéüóí ýÿëÿí “Êîðîüëó”ëàðû òÿäãèã åäÿðÿê áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð
êè, áöòöí áó âàðèàíò âÿ âåðñèéàëàðûí ÿñàñûíû – êþêöíö Àçÿðáàéúàí åïîñó òÿøêèë
åäèð1. Äàñòàíûí ÿñàñ ñöæåòèíèí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìàñû ôèêðè äÿ
ìÿùç ùÿìèí ìöëàùèçÿíèí äàâàìû êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð2. Åïîñóí Ãàôãàç
âåðñèéàñûíûí (ýöðúö, åðìÿíè, êöðä, ëÿçýè, àâàð) Àçÿðáàéúàí âàðèàíòû, òöðêìÿí,
òàúèê, ãàçàõ, ÿðÿá (Îðòà Àñèéà ÿðÿáëÿðè) âàðèàíòëàðûíûí èñÿ þçáÿê “Êîðîüëó”ñó
ÿòðàôûíäà ìÿðêÿçëÿøäèéè ìöëàùèçÿñè äÿ3 ìöÿééÿí ãÿäÿð ãåéä åäèëÿí áþëýö èëÿ
ñÿñëÿøìÿêäÿäèð.
Ãåéä åäèëÿí áó ïðîáëåìëÿ áàüëû Â.Ì.Æèðìóíñêè èëÿ Ù.Ò.Çÿðèôîâ þç ôèêèð-
ëÿðèíè áåëÿ öìóìèëÿøäèðìèøëÿð: “Êîðîüëóíóí Àçÿðáàéúàí âåðñèéàñûíà áèëàâà-
ñèòÿ éåðäÿ ãàëàí áöòöí âÿ Éàõûí Øÿðã Çàãàôãàçèéà – òöðê, ýöðúö, åðìÿíè
âàðèàíòëàðû äàõèëäèð. Áöòöí áóíëàð äàñòàíûí ÿñàñ ìÿüçèíè, áàøëûúà åïèçîäëàðûíû –
þç èýèäëèéèíè òÿðÿííöì åäÿí ãÿùðÿìàíûí “õåéèðõàù úÿíýàâÿð”, õàëã ìöäðèêè,
éåíèëìÿç ìöáàðèç âÿ íÿüìÿêàð êèìè êåéôèééÿòëÿðèíè ãîðóéà áèëìèøäèð”4.
Åïîñóí òàìàìèëÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí âàðèàíòëàðû ÿñàñÿí ãÿðá âÿ øÿðã
ðåýèîíëàðû ãðóïóíà àéðûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñó þçöíöí äÿ äàõèë
îëäóüó ãÿðá ðåýèîíó âàðèàíòëàðû ñèñòåìèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿðñÿ, îíóí äàùà
ðåàë òàðèõè ùàäèñÿëÿð ôîíóíäà ôîðìàëàøäûüû àøêàð ýþðöíöð. Áàøãà ñþçëÿ, øÿðãÿ
íèñáÿòÿí åïîñóí ãÿðá âåðñèéàñûíäà ìèôîëîæè ÿëàìÿòëÿð þí ïëàíà ÷ÿêèëìÿìèø,
îíóí ãÿùðÿìàíû, ùÿì÷èíèí ÿêñÿð îáðàçëàð ñèëñèëÿñè ðåàë, èíàíäûðûúû ùàäèñÿëÿð
çÿìèíèíäÿ åïèê âÿ ëèðèê áÿäèè áîéàëàðëà òÿúÿññöì åòäèðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, ãÿù-
ðÿìàí äà, îíóí áàøûíà òîïëàøàí äÿëèëÿð äÿ äàùà ÷îõ õàëãûí àðçó âÿ èäåàëûíûí,
ùàãã, ÿäàëÿò èøè óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíèí ìöúÿññÿìÿñè êèìè úàíëàíäûðûëìûøäûð.
__________
1
Ï . Í . Á î ð à ò à â. Êîðîüëó äàñòàíû, Èñòàíáóë, Åâãàô ìÿòáÿÿñè, 1931, ñ.13.
2
Õ . Ã . Ê î ð î ã ë û. Âçàèìîñâÿçè ýïîñà íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè, Èðàíà è
Àçåðáàéäæàíà, ñ.169.
3
Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á. Ìöãÿääèìÿ, “Êîðîüëó”, Áàêû, Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ Íÿøðèééàòû,
1956, ñ.12.
4
 . Ì . Æ è ð ì ó í ñ ê è é, Õ.Ò.Çàðèôîâ. Óçáåêñêèé íàðîäíûé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, Ì., Ãîñ. èçä-âî õóä. ëèòåð., 1947, ñ.183.
16
 Àçÿðáàéúàí åïîñó ìèôîëîæè àñïåêòäÿí äàùà ÷îõ òàðèõè ñÿïêèäÿ þéðÿíèë-
ìèøäèð. Áóíó ùÿð øåéäÿí þíúÿ, äàñòàíûí ìþâçó âÿ èäåéàñû, õàëã åïîïåéàñûíäà
úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí äèíàìèêàñû äîüóðìóøäóð. “Êîðîüëó”íó ãÿäèì òöðê
ìÿíáÿëÿðè èëÿ áàüëû àðàøäûðàí Í.Ñ.Áàíàðëû “åùòèìàë êè, áó äàñòàí ÿñëèíäÿ
ýþéòöðêëÿð äþâðöíäÿêè Òöðê-Èðàí ñàâàøëàðû ÿñàñûíäà òÿøÿêêöëÿ áàøëàìûøäûð” –
äåéÿðêÿí, áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè, åïîñóí “...èñëàìèééÿòäÿí ãàáàãêû Îüóç-
Èðàí ñàâàøëàðûíäàí äîüäóüóíó âÿ èñëàìèééÿòäÿí ñîíðà ìöñÿëìàí îüóç-òöðêëÿðè
àðàñûíäà äîëàøäûüûíû ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð”1.
Éàõóä, äàñòàíûí òöðêìÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ äîëàøàí èéèðìè áåø ãîëäàí èáàðÿò
÷îâäóð âàðèàíòûíûí íÿøðèíäÿ äåéèëèð: “×îâäóð âàðèàíòûíäàêû “Êîðîüëóíóí òþðÿ-
éèøè” àäëàíàí ãîëäà Êîðîüëó ýîðäà äåéèë, úÿíàçÿ ñàõëàíàí éåðäÿ äîüóëóð”.
Ãîëäà òÿñâèð åäèëäèéèíÿ ýþðÿ ùÿìèí éåðäÿ ãîéóëàí ìåéèäèí áàø âÿ àéàã óúëàðûí-
äà ÷ûðàã éàíäûðàðìûøëàð. Äàñòàíäà þç ÿêñèíè òàïàí îäëà áàüëû áó êèìè èíàìëàð
(î ñûðàäàí ýÿëèíèí îüëàí åâèíÿ ýÿòèðèëÿðêÿí ö÷ äÿôÿ îä öçÿðèíäÿí àòäàíìàñû,
áàéðàì òþðÿíëÿðèíäÿ òîíãàë áàøûíà òîïëàøûá îíóí öçÿðèíäÿí òóëëàíìàã âÿ ñ.)
øàìàíèçìäÿí ãàëìà àäÿòëÿð êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèø âÿ áó áàõûìäàí äà
“Êîðîüëó” åïîñó èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿëêè òàðèõè êÿñèìëÿ áàüëàíûëìûøäûð2.
Åïîñóí äöíéàäà, õöñóñèëÿ Ãàôãàçäà éàéûëìûø áåéíÿëõàëã “êîðóí þâëàäû”
ìîòèâè èëÿ ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñè äàùà ýåíèø âÿ ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð
äîüóðìóø, èñòÿð Àâðîïà, èñòÿðñÿ äÿ, Çàãàôãàçèéà ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà äèããÿò
ìÿðêÿçèíäÿ äóðàí ìÿñÿëÿëÿðäÿí îëìóøäóð. Ôðàíñûç âÿ åðìÿíè òÿäãèãàò÷ûëàðû
“Êîðîüëó”íó Àðøàê-Òèðàí ìÿíãÿáÿñèíÿ áàüëàìàüà úÿùä ýþñòÿðìèøëÿð.
ßëáÿòòÿ, Æ.Äéóìåçèë âÿ À.Áåðáåðéàí òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëìóø áó êîí-
ñåïñèéàíûí, áàøãà ñþçëÿ, Òèðàí-Àðøàê ìÿíãÿáÿñè èëÿ “Êîðîüëó” åïîñó àðàñûí-
äàêû ïàðàëåëëÿðèí, ìöøòÿðÿê âÿ îõøàð åïèçîäëàðûí áÿçè áþëìÿëÿðèíäÿ ìöáàùèñÿëè
ýþðöíÿí, èíàíäûðûúû îëìàéàí ãåéðè-îáéåêòèâ úÿùÿòëÿð éîõ äåéèëäèð. Ìÿñÿëÿéÿ
áó áàõûìäàí éàíàøûëàðñà “Êîðîüëó”íó IX éöçèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàé-
úàíäà ÿðÿá èñòèëàñûíà ãàðøû ÷åâðèëìèø Õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòû èëÿ, áó ùÿðÿêàòûí
áàøûíäà äàéàíàí Áàáÿê ùàããûíäà éàðàíìûø ðÿâàéÿò-ùåêàéÿòëÿðëÿ ìöãàéèñÿ
åäÿí ôîëêëîðøöíàñ Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí ìöëàùèçÿëÿðè äàùà îáéåêòèâ ýþðöíÿ áèëÿð.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ùÿìèí ìöëàùèçÿëÿð òöðê êîðîüëóøöíàñëûüûíäà äà ìöñáÿò
ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð3.
Àðàøäûðìàëàðäàí áÿëëè îëóð êè, Áàáÿê ùàããûíäà, îíóí ìèñèëñèç ìöáàðèçÿ-
ëÿðè èëÿ áàüëû ùÿëÿ þçö ùÿéàòäà èêÿí îíëàðëà ðÿâàéÿò-ùåêàéÿòëÿð éàðàíìûø, áó
íöìóíÿëÿð èëäÿí-èëÿ, ÿñðäÿí-ÿñðÿ àäëàéàðàã õàëã è÷ÿðèñèíäÿ äîëàøäûãúà éåíè
÷àëàðëàð êÿñá åòìèø, åïèêëÿøìÿéÿ äîüðó áèð éîë êå÷ìèøäèð. Áàáÿêëÿ áàüëû òàðèõè
__________
1
Í . Ñ . Á à í à ð ë û. Ðÿñìèëè òöðê ÿäÿáèééàòû òàðèõè, Èñòàíáóë, Éåääèýöí íÿøðèééàòû,
1947, ñ.177.
2
À ò à Ð ÿ ù ì à í î â. “Êîðîüëó” åïîñóíóí òÿçÿ òàïûëàí âàðèàíòû, “Ñîâåò ÿäÿáèé-
éàòû” æóðíàëû, Àøãàáàä, 1964, ¹9, ñ.55-56.
3
Èñëàì åíñèêëîïåäèéàñû, VI úèëä, Èñòàíáóë, Ìààðèô áàñûìåâè, 1955, ñ.908-914.
17
ìÿíáÿëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëûíàí, ùÿì÷èíèí õàëã è÷ÿðèñèíäÿ ñþéëÿíèëÿí áó êèìè
íöìóíÿëÿðëÿ “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí áèð ñûðà åïèçîäëàðû àðàñûíäà ñÿñëÿøÿí àøàüû-
äàêû áÿíçÿð, îõøàð úÿùÿòëÿð ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð:
Êîðîüëóíóí àòàñûíûí êîð åäèëìÿñè ÿùâàëàòû åéíèëÿ Áàáÿêèí äÿ àíàñûíûí
áàøûíà ýÿëìèøäèð (Ðÿâàéÿòëÿðäÿí áèðèíÿ ýþðÿ îíóí êîð åäèëìÿñè èñëàì øÿðèÿ-
òèíÿ áîéóí ÿéìÿéèá, Õöððÿìè éîëó èëÿ ÿðÿ ýåòìÿñèéëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð);
Êîðîüëó Åéâàçû àòàñû ãÿññàá Àëûäàí àëûá ×ÿíëèáåëÿ àïàðäûüû êèìè Úàâèäàí
äà ýÿíú Áàáÿêè àíàñûíäàí àëûá Áÿç ãàëàñûíà ýÿòèðèð;
ßáó-Èìðàíëà Úàâèäàí àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿíèí ìàùèééÿòè “Êîðîüëó”íóí
Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé åïèçîäóíó õàòûðëàäûð. Ìàðàãëûäûð êè, ßáó-
Èìðàí ÿðÿá îëñà äà, ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû âóðóøóð. Ìóñòàôà áÿé èñÿ Ýèçèð îüëóäóð,
ëàêèí î äà ýèçèðëÿðÿ, ñÿäð-ÿçÿìëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûð;
ßáó-Èìðàíëà Úàâèäàí ñèíôè äöøìÿí îëìàäûãëàðû êèìè Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó
Ìóñòàôà áÿé äÿ áó ìþâãåäÿ îíëàðëà áÿíçÿéèðëÿð;
×ÿíëèáåë äÿ Áÿç ãàëàñû êèìè ÿçÿìÿòè, ìþùòÿøÿìëèéè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
Îíëàð àðàñûíäà îëàí îõøàðëûã, ñàêèíëÿðèíèí ìÿíÿâèééàòúà áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëûã-
ëàðû, éàõûí àìàë âÿ ìÿãñÿä óüðóíäà ìöáàðèçÿëÿðè åéíè ìàùèééÿò äàøûéûð.
Áöòöí áó áÿíçÿð âÿ îõøàð úÿùÿòëÿð, áèð-áèðèëÿ éàõûíäàí ñÿñëÿøÿí åïèçîäëàð,
ïàðàëåëëÿð áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, “Êîðîüëó” åïîñó... þç ðèøÿëÿðèíè ÷îõ äÿðèíëÿðÿ àòà
áèëìèø, áó õàëãûí Úÿëàëèëÿð öñéàíûíäàí äàùà ÿçÿìÿòëè îëàí ãÿäèì Áàáÿêèëÿð-
Õöððÿìèëÿð ùÿðÿêàòûíäàí äà ãèäàëàíìûø, åïîñóí ÿñàñ ñöòóíëàðûíû, ÿñàñ ðöêíëÿ-
ðèíè, äàéàãëàðûíû òÿøêèë åäÿí äþðä öíñöð, éÿíè Êîðîüëó, Ãûðàò, ×ÿíëèáåë, Ìèñðè
ãûëûíú êèìè àäëàð äà Áàáÿêèëèéèí, Õöððÿìèëèéèí âÿ îíëàðûí ÿñàñëàíäûãëàðû ãÿäèì
àòÿøïÿðÿñòëèéèí ÿãèäÿëÿðèíäÿí, ýþðöøëÿðèíäÿí øèðÿ ÷ÿêìèø, ÿòÿ-ãàíà äîëìóøäóð1.
Ãÿäèì ìÿíáÿëÿð, òàðèõè ùàäèñÿëÿð ÿñàñûíäà éàðàíìûø õàëã ðÿâàéÿò-ùåêà-
éÿòëÿðè èëÿ àïàðûëìûø áó ìöãàéèñÿ âÿ ïàðàëåëëÿðè, îõøàð âÿ ñÿñëÿøÿí úÿùÿòëÿðè
äîüóðàí áèð ñÿáÿá âàðäûð êè, î äà áó ìþâçó-ìîòèâèí âàùèä áåéíÿëõàëã ñöæåòÿ
áàüëàíìàñûäûð. Äþâðöíö êå÷èðèá òàðèõ ñÿùíÿñèíè òÿðê åòèìø, ùàáåëÿ ùàçûðäà
éàøàéàí áèð ñûðà õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäà – ãÿäèì øèôàùè èðñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áó
ñöæåò “ùàãñûç éåðÿ ýþçëÿðè êîð åäèëÿí áèð àäàìûí îüëóíóí áþéöê ãÿùðÿìàí
îëìàñû”, éàõóä “áèð êîð îüëóíóí ãÿùðÿìàí ìÿðòÿáÿñèíÿ ãàëõìàñû” âÿ éàõóä,
ñàäÿúÿ “êîðóí þâëàäû” àäëàíûð. “Êîðîüëó” åïîñóíóí (ÿñàñÿí ãÿðá âåðñèéà âÿ
âàðèàíòëàðûíûí) äàõèë îëäóüó áó áåéíÿëõàëã ñöæåòèí Áþéöê Ãàôãàçûí øèìàëûíäà,
ùàáåëÿ Çàãàôãàçèéàäà éàøàéàí õàëãëàð è÷ÿðèñèíäÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ éàéûëäûüûíû
àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí òàðèõè ãàéíàãëàðà, éàçûëû âÿ øèôàùè ÿíÿíÿëÿðÿ ìöðàúèÿò
åäèá áó ìîòèâèí ÿùàòÿ ÷åâðÿñèíè, ìàùèééÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð.
Ìàðàãëûäûð êè, áó ìîòèâÿ ìèëàääàí ãàáàã VII-III éöçèëëèêëÿðäÿ Ãàðà äÿíèçèí
øèìàë ñàùèëè éàõûíëûüûíäàêû ÷þëëÿðäÿ ìÿñêÿí ñàëàí ñêèôëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òÿñàäöô
åäèëìÿêäÿäèð. Îíëàðûí äþéöøëÿðèíäÿí, ìÿèøÿò âÿ òÿñÿððöôàò ùÿéàòëàðûíäàí
__________
1
Ì.Ù.Òÿùìàñèá. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), Áàêû, “Åëì”, 1972, ñ.139.

18
áÿùñ åäÿí Ùåðîäîò “êîðóí þâëàäëàðû” ñöæåòè èëÿ éàõûíäàí ñÿñëÿøÿí “êîð ãóëëàð”
ÿùâàëàòû áàðÿäÿ ìàðàãëû ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Òàðèõ÷è éàçûð: “...ñêèôëÿð 28 èë
éóõàðû Àñèéàäà ùþêìðàíëûã åòìèøëÿð. Îíëàð êèììåðèëÿðè ñûõûøäûðàðàã Àñèéàéà
ùÿðÿêÿò åòìèø âÿ ìèäèéàëûëàðûí ùþêìðàíëûüûíà ñîí ãîéìóøëàð (Ñêèôëÿðèí ýÿë-
ìÿñèíÿ ãÿäÿð Àñèéàäà ìèäèéàëûëàð ùþêìðàíëûã åòìèøëÿð). 28 èëëèê óçóí ôàñèëÿ-
äÿí ñîíðà þëêÿëÿðèíÿ ãàéûäàí ñêèôëÿð ìèäèéàëûëàðëà ìöùàðèáÿäÿí äàùà àüûð îëàí
ôÿëàêÿòëÿ öçëÿøìèøëÿð. Îíëàð áóðàäà ãöââÿòëè äöøìÿí ãîøóíó èëÿ ãàðøûëàøìûøëàð.
×öíêè ÿðëÿðèíèí óçóí ìöääÿò éàíëàðûíäà îëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ñêèô
ãàäûíëàðû ãóëëàð èëÿ ÿëàãÿéÿ ýèðìèøäèëÿð”1. Ùåðîäîò ñêèôëÿðèí þç ãóëëàðûíû êîð
åòìÿëÿðè áàðÿäÿ äÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Ìàðàãëûäûð êè, Ùåðîäîò
“Òàðèõ”èíèí ìöòÿðúèìè Ã.À.Ñòðàòàíîâñêè òàðèõ÷èíèí òÿãäèì åòäèéè áó ÿùâàëàòû”
“ãÿäèì ñêèô ðÿâàéÿòè” àäëàíäûðìûøäûð. Ùÿìèí ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ ñêèôëÿð þç ãóëëàðû-
íûí ùàìûñûíû êîð åäèðìèøëÿð. Áóíóí ñÿáÿáèíè èçàù åäÿí Ùåðîäîò éàçûð êè, ñêèôëÿð
è÷äèêëÿðè àòûí ñöäöíö ñàüìàã ö÷öí òöòÿê ôîðìàñûíäà îëàí áèð ñöìöê ýþòöðöá
îíó àòûí áàëàëûã éîëóíà óçàäûð, ñîíðà àüûçëàðû èëÿ öôöðöá îðà ùàâà äîëäóðóðìóø-
ëàð. Áåëÿëèêëÿ, ñöä àøàüû éåíèð, áèðè öôöðöá, äèýÿðè àòû ñàüûðìûø. Ñàüûìäàí ñîíðà
ñöäö ÷ÿíëÿðÿ áîøàëäûð, ãóëëàðû ÷ÿíèí äþâðÿñèíäÿ îòóðäóá îíó ÷àëäûðûðìûøëàð2.
Ìÿùç áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ – áàøãà ñþçëÿ, àò ñöäöíöí ÿëäÿ åäèëìÿñè öñóëó-
íóí ýèçëè ñàõëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ãóëëàðû äöíéà èøûüûíäàí ìÿùðóì åäèðìèøëÿð.
Ëàêèí êîð ãóëëàð èëÿ ÿðëÿðè ìöùàðèáÿéÿ ýåòìèø ñêèô ãàäûíëàðûíûí èçäèâàúûíäàí
òþðÿéÿí éåíè íÿñèë òÿùëöêÿëè äöøìÿíÿ ÷åâðèëèá Ìèäèéàäàí ãàéûäàí ñêèôëÿðÿ
ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ áàøëàìûøëàð. Ñêèôëÿð äÿôÿëÿðëÿ äþéöø ìåéäàíûíà ýèðñÿëÿð äÿ,
ðÿãèáëÿðèíè ìÿüëóá åäÿ áèëìÿìèøëÿð.
Ùåðîäîò “Òàðèõ”èíäÿ ùèôç îëóíìóø áó éàðûì òàðèõè-éàðûìÿôñàíÿâè ðÿâà-
éÿòäÿí ýþðöíäöéö êèìè, “êîðóí þâëàäû” áåéíÿëõàëã ñöæåòè ñêèôëÿð àðàñûíäà éåíè
ìÿíà êÿñá åòìèø, êîð ãóëëàðäàí òþðÿéÿí éåíè íÿñèë ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðèá ñêèô
äþéöø÷öëÿðèíè ñàðñûòìûøäûð. Áó ñöæåò åéíè çàìàíäà Øèìàëè Ãàôãàç õàëãëàðû
è÷ÿðèñèíäÿ éàéûëìûø, áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ñêèôëÿðèí ãàëûãëàðû ñàéäûüû îñåòèíëÿðèí
“Íàðò” åïîñóíäà þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Ðóñ øÿðãøöíàñû Â.Ô.Ìèëëåðäÿí ñîíðà
Æîðæ Äéóìåçèë áó áàðÿäÿ õöñóñè àðàøäûðìà àïàðìûøäûð3.
“Êîðóí þâëàäû” ìîòèâèíÿ åïîñóí “Õàìûñ âÿ Áàòðàçä” ðîëóíäà òÿñàäöô
åäèëèð4. Áóðàäà äàíûøûëûð êè, êîðóí þâëàäû áàø Íàðòûí, ùàáåëÿ Áàòðàçäûí éóðäóí-
äà îëìàìàñûíû þéðÿíèá àòàñûíûí íÿñèùÿòèíÿ ãóëàã àñìàéàðàã íàðòëàðûí è÷ÿðèñèðÿ
ýÿëèð, îíëàðûí øÿíëèêëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèð. Íÿùàéÿò, íàðòëàð êîð äèâèí îüëó
òÿðÿôèíäÿí òÿùãèð îëóíóð. Ñÿùÿðèñè ýöí Áàòðàçä ýåðè ãàéûäûð, êîðóí þâëàäûíû
ìåéäàíà ÷àüûðûá îíóíëà ðÿñã åäèð... Íÿòèúÿäÿ áàø íàðò êîð äèâèí îüëóíóí áèð
__________
1
à å ð î ä î ò. Èñòîðèÿ â äåâÿòè êíèãàõ, ñ.188.
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.187.
3
Æ . Ä þ ì å ç è ë ü. Îñåòèíñêèé ýïîñ è ìèôîëîãèÿ, Ì., èçä-âî “Íàóêà”, 1976;
Éåíÿ îíóí: Ñêèôû è Íàðòû, Ì., èçä-âî “Íàóêà”, 1990.
4
Íàðòñêèå ñêàçàíèÿ. Îñåòèíñêèé íàðîäíûé ýïîñ. Ì., ÎÃÈÇ, 1949, ñ.245-352.
19
ãîëóíó ãîïàðìàãëà îíó úÿçàëàíäûðûð. Êîðóí îüëó ãà÷ûð, íàðòëàð êèìè úÿíýà-
âÿðëèê ýþñòÿðìÿê èñòÿéÿðêÿí ùÿëàê îëóð. Áó ÿôñàíÿéÿ ýþðÿ äèâ èëÿ îüëó íàðòëà-
ðûí ìÿüëóá åäèëìèø äöøìÿíëÿðèäèð1.
Õàòûðëàäûëàí ìîòèâ “Íàðò” åïîñó èëÿ éàõûí áèð åïîõàäà – “àíàíûí ìöãàéèñÿ
åäèëìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ìþùêÿì ùöãóãà ìàëèê îëäóüó áèð äþâðäÿ éàðàíìûø”2
“Àìèðàíèàíè” åïîñóíäà äà þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Áó áàõûìäàí ÿñÿðèí ñâàí
âàðèàíòû äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð. Þòÿí éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäà éàçûëìûø áó
âàðèàíòäà ìåøÿäÿ éàøàéàí áèð îâ÷óíóí ìàúÿðàëû ùÿéàòû òÿñâèð îëóíìóøäóð.
Îâ÷ó Äàðäæåëàíè “áàøû áóëóäëàðà òîõóíàí” ìåøÿëèêäÿ éàøàéûð. Áèð ýöí î,
÷îõ àõòàðûøäàí ñîíðà ÿçÿìÿòëè ãàéàíûí àéàüûíà ýÿëèð. Ãàéàäàí ãàäûí ùÿíèð-
òèñèíÿ îõøàð ñÿñ åøèäèëèð. Ñÿñ îâ÷óíóí äèããÿòèíè úÿëá åäèð. Ëàêèí ãàéà ùöíäöð
îëäóüóíäàí Äàðäæåëàíè îðà ÷ûõà áèëìèð. Î, äÿðùàë åâÿ ãàéûäûð, äåéèíýÿí âÿ
÷îëàã àðâàäûíà éåìÿê áèøèðòäèðèð, äÿìèð÷èéÿ èñÿ áàëòà, ýöðç äöçÿëòäèðèð.
Áàëòàëàð èëÿ ýöðç ñûíàíà ãÿäÿð îâ÷ó ÿëëÿøèð, àéàã éåðè à÷ûá ãàéàíûí áàøûíà
÷ûõûð. Îâ÷óëóã èëàùÿñè Äàëèíè éàòìûø ýþðÿí Äàðäæåëàíè îíà âóðóëóá ö÷ ýöí áóðà-
äà ãàëûð. Íÿùàéÿò, Äàðäæåëàíèíèí ñåùðêàð àðâàäû ÿðèíèí èçèíÿ äöøöá îíó Äàëè èëÿ
éàòìûø òàïûð. Ãàäûí Äàëèíèí óçóí ùþðöêëÿðèíè êÿñèá åâÿ ãàéûäûð. Ñÿùÿð ùþðöê-
ëÿðèíè êÿñèëìèø ýþðÿí Äàëè îâ÷óéà áèëäèðèð êè, àðòûã î ùàìèëÿäèð, ùÿéàòû èñÿ ñîíà
÷àòûð. Äàëèíèí òÿêèäèíÿ ÿñàñÿí Äàðäæåëàíè êÿäÿðëÿ îíóí ãàðíûíû éàðûá “ýöíÿø òÿê
ïàðëàã” îüëàíû ÷ûõàðûð, îíó íÿííèéÿ ãîéóá Èàìàíèíèí áóëàüûíà ýÿòèðèð. Áó óøàã
ýÿëÿúÿê ãÿùðÿìàí Àìèðàíèäèð. Èàìàíè òÿðÿôèíäÿí òàïûëûá ùèìàéÿ îëóíìóø
Àìèðàíè áþéöéöð. Èàìàíè Àìèðàíè èëÿ îüëàíëàðû Óñèïè, Áàäðèéÿ ôÿðã ãîéìóð.
Ýÿíúëÿð àðàñûíäàêû ãîùóìëóã ìöíàñèáÿòëÿðè åïîñóí àéðû-àéðû âàðèàíòëà-
ðûíäà ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ âåðèëìèøäèð. Ñâàí âàðèàíòûíäà Áàäðè èëÿ Óñèïè Àìèðàíè-
íèí ãàðäàøëàðûäûð. Ïøàâ âàðèàíòûíäà ãÿùðÿìàíëàðûí ùÿð ö÷ö ãàðäàø êèìè òÿãäèì
åäèëìèøäèð. Áàäðè áþéöê, Óñèïè îðòàíúûë, Àìèðàíè èñÿ êè÷èê ãàðäàøäûð. Åïîñóí
Êàðòàëèí âàðèàíòûíäà Àìèðàíè Áàäðè âÿ Óñèïè èëÿ äîñòëàøûð. Îíëàð Àìèðàíèäÿí
ýöúëö îëñàëàð äà îíóí òÿêëèôè èëÿ ðàçûëàøûá ãàðäàøëàøûðëàð3.
Åïîñäà òÿñâèð åäèëìèø áó ö÷ ýÿíú êîðóí þâëàäëàðûäûð. Ëàêèí îíëàð Èàìàíèíèí
áèð ýþçöíöí ÷ûõàðûëìàñûíûí ñÿáÿáèíè áèëìèð. Éåíèéåòìÿëÿðèí øöúàÿòèíè ýþðÿí
úàìààò îíëàðû àòàëàðûíûí èíòèãàìûíû àëìàüà ÷àüûðûð. Àìèðàíè, Áàäðè âÿ Óñèïè àíà-
ëàðûíäàí áó èøèí áàèñêàðûíû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà îíäàí áèð úàâàá àëà áèëìèðëÿð.
Íÿòèúÿäÿ ãàäûíà èøýÿíúÿ âåðìÿêëÿ (îíëàð õà÷àïóðè áèøèðòäèðèá èñòè-èñòè îíóí
ñèíÿñèíÿ ãîéóðëàð) àòàëàðûíûí ãàòèëèíè þéðÿíèðëÿð. Áÿëëè îëóð êè, óçóí èëëÿð Èàìà-
íèäÿí áàú àëàí äèâ íÿùàéÿò, îíóí îüëàíëàðûíäàí áèðèíè (Óñèïè èëÿ Áàäðè íÿçÿðäÿ
òóòóëóð), éàõóä äà îíóí áèð ýþçöíö òÿëÿá åòìèø, íÿòèúÿäÿ ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìûøäûð.
__________
1
Ù . Á å ð á å ð é à í. II Àðøàê âÿ Êîðîüëó, ñ.9; Ï . Í . Á î ð à ò à â . Õàëã ùåêàéÿëÿðè âÿ
õàëã ùåêàéÿ÷èëèéè, ñ.191.
2
Ì . × è ê î â à í è. Àìèðàíèàíè (Ãðóçèíñêèé ýïîñ), Òáèëèñè, èçä-âî Ñîþçà
ïèñàòåëåé Ãðóçèè, “Çàðÿ Âîñòîêà”, 1960, ñ.98.
3
Ì . × è ê î â à í è. Àìèðàíèàíè (Ãðóçèíñêèé ýïîñ), ñ.101.
20
 Ñâàí âàðèàíòûíäà Èàìàíèíèí ýþçöíö àõòàðìàüà ýåäÿí ö÷ áàùàäûð (Àìèðàíè,
Áàäðè âÿ Óñèïè) ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð. Îíëàð àüûð äþéöøëÿðäÿí ñîíðà
àòàëàðûíûí èíòèãàìûíû àëûð, äèâëÿðè þëäöðöá îíóí ýþçöíö òàïûðëàð1.
Áó ãûñà õöëàñÿäÿí ýþðöíäöéö êèìè ñâàí âàðèàíòûíûí “áèð ýþçö êîð åäèëìèø
Èàìàíèíèí îüëàíëàðûíûí ãÿùðÿìàí ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìÿñè” åïèçîäóíäà
õàòûðëàäûëàí ñöæåò äàùà ýåíèø øÿêèëäÿ ãîðóíìóøäóð.
Õàòûðëàäûëàí ñêèô, îñåòèí, ñâàí, Òèðàí-Àðøàê äàñòàí-ðÿâàéÿò âÿ ìÿíãÿáÿëÿ-
ðèíèí “Êîðîüëó” åïîñó èëÿ ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñè Æîðæ Äéóìåçèëèí áåëÿ
áèð ìöëàùèçÿñèíÿ ùàãã ãàçàíäûðûð êè, “Êîðîüëó” ùåêàéÿòëÿðè èëÿ éóõàðûäàêû ñöæåò-
ëÿð àðàñûíäà ìöÿééÿí ñÿñëÿøìÿëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïñà äà, ÿñàñëû ýåíåçèñ îëìàìûøäûð.
Êîíòàìèíàñèéà áó ñöæåò âÿ ìîòèâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð.
Ìàðàãëûäûð êè, ñêèô, Òèðàí-Àðøàê ìÿíãÿáÿëÿðè âÿ Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñó
ðÿâàéÿò-ùåêàéÿòëÿðèíäÿ àòàëàðûí úÿçàëàíäûðûëìàñû ìÿùç àò ìÿñÿëÿñè èëÿ áàü-
ëàíìûøäûð. Áó ñÿïýèäÿ îëàí ñÿñëÿøìÿëÿð áèð ñûðà áàøãà úÿùÿòëÿðäÿ äÿ þçöíö
ýþñòÿðìèøäèð. Åïîñóí þçáÿê âàðèàíòûíà ýþðÿ ãÿùðÿìàí áèð ãÿáèðäÿ äîüóëóð êè,
áó îíóí àíàñû êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð. Òöðêìÿí âàðèàíòûíäà èñÿ Êîðîüëó ýîð-
ãÿáèð îüëóäóð. Áóðàäà äèããÿòè úÿëá åäÿí úÿùÿò îíäàäûð êè, ãÿùðÿìàíûí àòàñûíûí
ýþçëÿðèíè àò öñòöíäÿ ÷ûõàðòìûðëàð. Äåìÿê, åïîñóí øÿðã âåðñèéàñû ìÿçìóíóíà
ýþðÿ ãÿðá âåðñèéàñûíäàí – äàñòàíûí Àçÿðáàéúàí âÿ Êè÷èê Àñèéà âàðèàíòëàðûí-
äàí ôÿðãëèäèð. Àçÿðáàéúàí – Êè÷èê Àñèéà “Êîðîüëó”ëàðûíäà èñÿ Êîðîüëó ýþç-
ëÿðè àò öñòöíäÿ ÷ûõàðûëìûø êîð êèøèíèí þâëàäûäûð.
Àçÿðáàéúàí åïîñóíäà Êîðîüëó úàâàí èêÿí ùÿìèí àäû (Êîðîüëó) äàøûìûð.
Î, Ðþâøÿí (èøûãëû) àäëàíûð. Êîðîüëóíóí äèëèíäÿí âåðèëìèø íÿüìÿëÿðèí áèðèíäÿ
äåéèëèð:
Àäûìû ñîðóøñàí áèë, Ðþâøÿí îëó,
Àòàäàí, áàáàäàí úèíñèì Êîðîüëó.

Áó êèìè ôàêòëàðäàí ÷ûõûø åäèëÿðÿê íÿñèë, úèíñ, ñîé, ãÿáèëÿ, òàéôà, ñöëàëÿ êèìè
ìÿíàëàíäûðûëàí Êîðîüëó-Ýîðîüëó, Ãàðàîüëó àä-òèòóëëàðû ùÿì äÿ ãàðàíëûãëà,
èøûãëà, ýöíÿøëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð2. Î äà ìàðàãëûäûð êè, àòàñûíûí ýþçëÿðèíèí êîð
åäèëìÿñè èëÿ áàüëû éàðàíìûø Êîðîüëó àäû åïîñ ãÿùðÿìàíûíûí äàøûäûüû òèòóëóí
åïèê ÿëàìÿòè êèìè ìÿíàëàíäûðûëìûøäûð. Ëàêèí îíóí òàðèõè øÿðùè äÿ ìþâúóääóð.
Áÿëëèäèð êè, Ñÿôÿâè òàðèõ÷èñè Èñýÿíäÿðáÿé Ìöíøè Êîðîüëóíó úÿëàëèëÿð
ùÿðÿêàòûíûí áàø÷ûñû êèìè õàòûðëàòìàìûøäûð. Î, Êîðîüëó ñþçöíö äàùà ÷îõ òàéôà,
ãÿáèëÿ, ñîé àäû êèìè ãåéä åòìèøäèð êè, áó úÿùÿò Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíäà
äà ãîðóíìóøäóð. Áåëÿ êè, áóðàäà åòíîíèì åïîíèìÿ ÷åâðèëìèøäèð3. Þçýÿ ñþçëÿ,
__________
1
Ì . × è ê î â à í è. Àìèðàíèàíè (Ãðóçèíñêèé ýïîñ), ñ.223-230; Å . Á . Â è ð ñ à -
ë à ä ç å . Ãðóçèíñêèé îõîòíè÷èé ìèô è ïîýçèÿ, Ì., èçä-âî “Íàóêà”, 1976, ñ.92-112.
2
Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), ñ.145-146.
3
Õ . Ã . Ê î ð î ã ë û. Âçàèìîñâÿçè ýïîñà íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè, Èðàíà è
Àçåðáàéäæàíà, ñ.174-175.
21
åïîñóí “ìöÿëëèôè” ñàéûëàí øàèð-àøûã-äàñòàí÷ûíûí àäû Ðþâøÿí, ìÿíñóá îëäóüó
ãÿáèëÿ èëÿ áàüëû ëÿãÿáè, àéàìàñû èñÿ Êîðîüëó îëìóøäóð1.
Åïîñäàí áÿëëè îëóð êè, Ðþâøÿí ÿñàñÿí àòàñûíûí èíòèãàìûíû àëìàã ôèêðèíÿ
äöøÿíäÿí ñîíðà Êîðîüëó àäëàíäûðûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Øöáùÿñèç êè, õàëã,
êîíêðåò øÿêèëäÿ èñÿ äàñòàíûí éàðàäûúû âÿ èôà÷ûëàðû Êîðîüëóéà èýèäëèéè, ãÿùðÿ-
ìàíëûüû, øöúàÿòè, ãîðõìàçëûüû, éåíèëìÿçëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð àä âåðñÿéäè ùÿìèí
êåéôèééÿòëÿðè þçöíäÿ òÿúÿññöì åòäèðÿí äàùà ìöíàñèá àä ñå÷ÿðäèëÿð. ×îõ ýöìàí
êè, Êîðîüëó-Ðþâøÿí ìÿíãÿáÿëÿðè èëÿ òàðèõè øÿõñèééÿò Êîðîüëóíóí ðÿâàéÿòëÿðè
ùÿìèí àäû áèðëÿøäèðìèø âÿ áó ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðÿ äöøìöøäöð.
Êîðîüëó àä-òèòóëóíóí áàøãà éîçóìëàðûíà äà úÿùä ýþñòÿðèëìèøäèð. Éàçû÷û
Ã.Àüàéàí åðìÿíè ðÿâàéÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã ãåéä åòìèøäèð êè, Ðþâøÿíèí àòàñû
êîð îëìàìûøäûð. Î, õîð (ùîð) àäëàíàí õîð-õîðîíèëÿð êðàë ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá áèð
åðìÿíè îëìóø âÿ îíóí “÷óõóð, äÿðèí” ìÿíàëàðûíû äàøûéàí “Õîð” àäû äÿéèøÿðÿê
“êîð” øÿêëèíè àëìûøäûð2. Ùÿìèí ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû îëàðàã Ï.Í.Áîðàòàâ “Áîëó
áÿéèì, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì” ãîøìàñûíäàêû “Ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì, Õîð
îüëóéàì” ìèñðàñûíûí áó øÿêèëÿ ñàëûíìàñûíû äîüðó îëàðàã “ñþç îéóíó” àäëàí-
äûðìûø âÿ áó ôèêðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíû þçáÿê-òöðêìÿí ðÿâàéÿòëÿðèíèí èçè ùåñàá
åòìèøäèð3. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû þçýÿ áèð ìÿíáÿäÿ ùàãëû îëàðàã äåéèëèð êè,
“...àðàøäûðûúûëàð øàèðèí (Êîðîüëóíóí – È.À.) àäû ÿòðàôûíäà ÿñêè èìëàíûí îõóíóøó
öçöíäÿí Êîðîüëó, éàõóä Ýöðîüëó îëàúàüû áàðÿäÿ ôÿðãÿ âàðìàìûøëàð. Ýöðîü-
ëóíóí ìÿíàñû éîõäóð. Êîðîüëó èñÿ ìÿíàëûäûð.
Øöáùÿñèç êè, áó ìöëàùèçÿëÿð ùÿãèãÿòÿ äàùà éàõûíäûð.
Áÿëëè îëäóüó öçðÿ “ãîð” ïàðëàã, àòÿø äåìÿêäèð. Áóíà ýþðÿ, áèç, Êîðîüëó
îëàðàã ãÿáóë åòìÿéè äàùà óéüóí ýþðöðöê”4.
__________
1
Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), ñ.150.
2
Ã.Àüàéàí. Êîðîüëóíóí ùÿéàòûíà ýþðÿ ñÿðýöçÿøòëÿðè, Èñòàíáóë, Ïóðàò êèòàáõàíàñû,
1924 (åðìÿíè äèëèíäÿ).
3
Ï . Í . Á î ð à ò à â. Êîðîüëó äàñòàíû, ñ.55; Èñëàì åíñèêëîïåäèéàñû, VI úèëä, Èñòàíáóë,
1955, ñ.911.
4
Ú à ù è ä Þ ç ò å ë ë è. Éåíè áèëýèëÿðëÿ Êîðîüëó, “Òöðê ôîëêëîð àðàøäûðìàëàðû”, 1969,
ñàéû 238, ñ.5277-5279.
Áó áàðÿäÿ áàøãà ôèêèð ñþéëÿéÿí òöðêìÿí ôîëêëîðøöíàñû Á.Àõóíäîâ éàçìûøäûð:
“Õàëãäàí òîïëàíàí þðíÿêëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ, î úöìëÿäÿí Äàøêÿíä íÿøðèíäÿ Ðþâøÿí
àäûíûí äèí âÿêèëëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãîéóëäóüó, Ãîðîãëû, Êîðîüëó àäûíûí èñÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí
âåðèëäèéè àéäûíëàøûð. Îíëàðûí áèðè ãÿùðÿìàíûí ýîðäà äîüóëäóüóíó (Ýîðîüëó), ÿêñèíÿ
ãàðàíëûãäàí èøûüà ÷ûõäûüûíû (Ðþâøÿí) àíëàäûðñà, ö÷öíúöñö îíóí àòàñûíûí Õóíõàð øàù
òÿðÿôèíäÿí ãóëàüûíûí êàð (Êåðîüëó), ýþçöíöí êîð (Êîðîüëó) åäèëäèéèíè àéäûíëàøäûðûð.
XII éöçèëëèêäÿ éàøàéàí Ìàùìóä Êàøüàðè “Äèâàíö ëöüÿò-ÿò-òöðê” êèòàáûíäà “ýþð”,
“ýöð” ñþçöíö “ãàéäóâñûç”, “áàòûð” ìÿíàñûíäà âåðèð. Îë “ýþð ÿð”, “ýöð ÿð” ñþçëÿðèíè
“áàòûð ÿð”, “äèâ öðÿêëè áóéñàíæàí èýèä, àüðàñ àäàì”, äåéèá äöøöíäöðöð. Ìÿñÿëÿí, ùÿìèí
ñþçöí àòàëàð ñþçöíäÿ èøëÿíìÿñèíÿ áèð íöìóíÿ:
Êèì ýþð (êöð) áîëñà, êöïåç áþëàð. Áó ñþçöí (“Ýþð”, “êöð”) åòèìîëîýèéàñû áîéóíúà
äöøöíöëÿðñÿ “Êîðîüëó”, “Ýöðîãëû” ñþçëÿðè “Áàòûð îüëó”, “Åíäåðìåí”, “Ãàéäóâñóç”
(ãîðõóñóç – È.À.) ìÿíàëàðûíû âåðÿð” (Áàõ: Á . À õ ó í ä î â. “Ãåðîãëû” åïîñóíóí êÿáèð
ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà, “Ñîâåò ÿäÿáèééàòû” æóðí., Àøõàáàä, 1956, ¹8, ñ.80).

22
 Áÿëëèäèð êè, “Êîðîüëó” åïîñóíóí ÿñàñ ñöòóíëàðûíäàí áèðè äÿ ×ÿíëèáåëäèð.
Äÿëèëÿðèí, Êîðîüëóíóí òÿðÿôäàðëàðûíûí ìÿñêÿí ñàëäûãëàðû áó éóðä éåðè ÿçÿìÿòëè
áèð ãàëà êèìè òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áó èñòåùêàìû Áÿçëÿ, Àðøàêàâàíëà ìöãàéèñÿ
åäÿí ìöÿëëèôëÿð îíóí ùàðàäà éåðëÿøìÿñè, íÿ ö÷öí ×ÿíëèáåë àäëàíìàñû áàðÿäÿ
ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøëÿð. ×ÿíëèáåëèí úîüðàôè èñòèãàìÿòè, ìþâãåéè áàðÿäÿ
õöñóñè ãåéä âåðèëìèø òÿáäèë-òÿðúöìÿëÿðèí áèðèíäÿ éàçûëûð: ×ÿíëèáåë Ñåáàñòèéà-
íûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿäèð. Äàüûëìûø ãàëàñû, êþùíÿ òèêèíòèñè èíäè äÿ äóðóð âÿ ùÿìèí
àäëà òàíûíûð. Ñåáàñòèéàäàí ñîíðà ýþçÿë áàüëàðû, ìöõòÿëèô ìåéâÿ àüàúëàðû,
çÿíýèí òÿáèÿòè îëàí Àðäàâà ÷þëöíäÿí êå÷èá áèð ýöí éîë ýåäèá îðà ÷àòûðñàí.
×ÿíëèáåë øàì àüàúëàðû èëÿ þðòöëìöø ìåøÿëèê äàüäûð, ñÿðèí, òàìëû ñóéó âàð1. Áàøãà
áèð ãàéíàãäà Êîðîüëóéà àèä åäèëÿí ìÿñêÿíëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëÿðÿê ãåéä
åäèëèð êè, ×ÿíëèáåë Èðàíûí Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòèíäÿêè Ñàëìàñò éàõûíëûüûíäà,
éàõóä äà Òöðêèéÿäÿ – Ñåáàñòèéà òÿðÿôëÿðäÿ éåðëÿøèð. Áó áàõûìäàí Å.Ìóøåüèí
ãåéäëÿðè äÿ ìàðàãëûäûð. Êîðîüëóíó äàüëàðû, ÷ÿìÿíëèêëÿðè, ìåøÿëÿðè ñåâÿí, áóíóí-
ëà áÿðàáÿð ïàøàëàðà, ñóëòàíëàðà ãàðøû äþéöøÿí âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç äàâàì÷ûëàðû
îëàí áèð ãÿùðÿìàí-àøûã êèìè òÿãäèì åäÿí ìöÿëëèô (“Íÿüìÿëÿð êèòàáû” 1721,
éàíâàð) îíóí éàøàäûüû éåðèí Ýÿðíè èëÿ Ãàðñ àðàñûíäàêû Ñîüàíëû àäëû ìåøÿëèê
îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð2.
Ýþðöíäöéö êèìè, ôèêèðëÿð ìöõòÿëèô îëñà äà, ×ÿíëèáåëèí åïîñóí éàðàíäûüû
ÿðàçèëÿðäÿ (Àçÿðáàéúàí, Êè÷èê Àñèéàíûí øÿðãè) éåðëÿøäèéè ÿêñÿð ìöÿëëèôëÿð
òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø âÿ áöòöí áó ìöëàùèçÿëÿðè âàùèä áèð èäåéà áèðëÿøäèð-
ìèøäèð: – ×ÿíëèáåë ùàðàäà îëóðñà-îëñóí îíóí âàðëûüû óíóäóëìàìûøäûð. Áó
èñòåùêàì éöçèëëèêëÿð áîéó àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê ñèìâîëó êèìè õàëãûí, äàñòàíû
éàøàäàíëàðûí ùàôèçÿñèíäÿ ãîðóíìóøäóð. Åïîñóí àéðû-àðéû âàðèàíòëàðûíà ÿñàñ-
ëàíûá ×ÿíëèáåëè Çàãàôãàçèéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ – ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíäà,
ùàáåëÿ Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíäà (Òèôëèñ ÿòðàôûíäà), Àíàäîëó âÿ Îðòà Àñèéàäà
(Òöðêìÿíèñòàí âÿ Þçáÿêèñòàíäà) àõòàðàí òÿäãèãàò÷ûëàð èñÿ áó øàõÿëÿíìÿíè
äàñòàíûí ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ ýåíèø âöñÿò òàïìàñû èëÿ áàüëàìûø, àäûí äàøûäûüû
÷àëàðû èñÿ “øàìëû ìåøÿ”, “øàìëû áåë” êèìè ìÿíàëàíäûðìûøëàð3.
__________
1
Êîðîüëóíóí íàüûëû. Ýèçèðîüëó âÿ Áîëó áÿéëÿ áàø âåðìèø ÿùâàëàòëàð, ñ.20.
2
Å . Ì ó ø å ü. Íÿüìÿëÿð êèòàáû, éàíâàð, 1721 (ßëéàçìàñûíûí ôîòîñóðÿòè Àçÿðá. ÅÀ
Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëûð, èíâåíòàð ¹608).
3
 . Ì . Æ è ð ì ó í ñ ê è é, Õ . Ò . Ç à ð è ô î â. Óçáåêñêèé íàðîäíûé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, ñ.170. ×ÿíëèáåë òöðêìÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ×àíäûáåë, ×àðäàãëû ×àíäûáåë, ×àíäûáèë, ×åì-
áèë, ×åìåíëè áèë øÿêèëëÿðèíäÿ, þçáÿêëÿðäÿ ×àíäûáèë, ×àíäûáåê, “×åìëå áèë äåøòè”, Êàçàí
íÿøðëÿðèíäÿ èñÿ ×åìáåë áèë, Æàìáåë áèë ôîðìàëàðûíäà èøëÿíìèøäèð. Ùÿìèí ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû
òöðêìÿí ôîëêëîðøöíàñû Á.Àõóíäîâ éàçûð: “Äîüðóñóíó äåñÿê, áóðàäà áó àäëàð ìöÿééÿí áèð
íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê èìêàíû âåðìèð. Áóíëàðûí àðàñûíäà “×ÿìÿíëè áèë” ñþçö áó éåðèí áàü-
áàü÷àëû, ñÿôàëû áèð éåðäÿ îëäóüóíó ÿëàìÿòëÿíäèðèð. Êîðîüëóíóí þçö éàøàéûø éåðèíè:
Èë – óëóñó ×àíäûáèëäèð,
Ãèí éàéëàüû ãûçûëýöëäûð –
äåéÿ âÿñô åäèð” (Áàõ: Á.Àõóíäîâ. “Ãåðîãëû” åïîñóíóí êÿáèð ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà, ñ.80).
ßëáÿòòÿ, áó ìöëàùèçÿ äàñòàíûí òöðêìÿí âàðèàíòûíà ÿñàñÿí ñþéëÿíìèøäèð.
23
 Åïîñóí áÿçè òöðê íÿøðëÿðèíäÿ èñÿ ×ÿíëèáåëèí øàì àüàúëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóí-
ìóø áèð éåðäÿ ñàëûíäûüû ýþñòÿðèëìèøäèð1.
×ÿíëèáåëèí ìþâãåéèíäÿí, øþùðÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îíóí ñàêèíëÿðè
øöúàÿòëÿðèíè áó ãàëàíûí ùöäóäëàðûíäàí ÷îõ êÿíàðäà ýþñòÿðìèø, áåëÿëèêëÿ äÿ
àäëàðû äèëëÿð ÿçáÿðè, ìÿúëèñëÿð áÿçÿéè îëìóøäóð. Îíóí ùàããûíäà äîëàøàí äàñ-
òàíëàð... “òöðêäèëëè õàëãëàð è÷ÿðèñèíäÿ åëÿ ñåâèëìèøäèð êè, áàøãà éåðëÿðäÿ Øàùíà-
ìÿõàíëàð, Ãóðàíõàíëàð îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà Êîðîüëóõàíëàð, áàøãà
ñþçëÿ, àíúàã “Êîðîüëó” äàñòàíûíû ñþéëÿéÿíëÿð éåòèøìèøäèð”2.
Òöðêèéÿ òÿðÿôëÿðäÿ áó äàñòàíû äàíûøàíëàð êîðîüëó÷ó àäëàíìûøëàð. Îíëàð
óçóí ãûø ýåúÿëÿðèíäÿ õàëã ãÿùðÿìàíûíûí úÿíýàâÿðëèéèíäÿí ñþùáÿò à÷ìûø,
ñàçûí ìöøàéèÿòè èëÿ îíóí ùàããûíäà ãîøóëìóø, éàõóä îíà àèä åäèëÿí øåèðëÿðè
îõóìóøëàð. Àíòåï ðàéîíóíäà èñÿ áó äàñòàíû èôà åäÿíëÿð “àáäàë” àäëàíûðìûøëàð.
Êè÷èê Àñèéàíûí øÿðã ÿðàçèëÿðèíäÿ “Êîðîüëó”íóí èôà÷ûëàðû ÿñàñÿí àøûãëàð îëìóø-
äóð. Ôÿðàòäàí òóòìóø Ìÿðâÿ êèìè áöòöí òöðê òàéôàëàðû Êîðîüëóíó ìÿùÿááÿòëÿ
éàä åäèá íÿüìÿëÿðèíè îõóìóø, îíó íöìóíÿâè áèð øÿõñ âÿ àøûã êèìè ñÿúèééÿ-
ëÿíäèðìèøëÿð3.
Äåéèëÿíëÿðäÿí áåëÿ áèð íÿòèúÿ äîüóð êè, åïîñ ãÿùðÿìàíû îíó éàøàäàíëàðûí
äöøöíúÿñèíäÿ, éàääàøûíäà èêèëÿøìèøäèð. Î, ùÿì ÷àëûá-÷àüûðàí àøûã-øàèð ñÿíÿò-
êàð âÿ íöìóíÿâè øÿõñèééÿò, ùÿì äÿ õàëãûí àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè òÿúÿññöì åòäèðÿí
áÿäèè îáðàç4, äàñòàí ãÿùðÿìàíû êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Áÿëëèäèð êè, Êîðîü-
ëóíó òàðèõè øÿõñèééÿò ùåñàá åäÿí òÿáäèë÷è-ìöòÿðúèìëÿð äÿ ÿââÿëäÿ ãåéä îëóí-
äóüó êèìè, îíóí äþâðöíö ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûø, áó áàðÿäÿ äÿéÿðëè
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøëÿð. Áó ôèêèðëÿðèí áÿçè úÿùÿòëÿðè ùÿì òàðèõè ñÿíÿäëÿðäÿ,
ùÿì äÿ áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà þçöíÿ õöñóñè éåð òàïìûøäûð.
Åïîñëà áàüëû íÿüìÿëÿðèí, ùÿì÷èíèí Êîðîüëó ùàããûíäà ðÿâàéÿò âÿ
ùåêàéÿòëÿðèí éàðàíìàñû âÿ ôîðìàëàøìàñû XVI-XVII éöçèëëèêëÿðÿ òÿñàäöô åäèð.
Þçýÿ ñþçëÿ, “Êîðîüëó”íóí áöíþâðÿñè ìÿùç ùÿìèí éöçèëëèêëÿðäÿ áàø âåðìèø
ÿçÿìÿòëè êÿíäëè ùÿðÿêàòû èëëÿðèíäÿ ãîéóëìóøäóð.
Áÿëëèäèð êè, XVI ÿñðèí ñîíëàðû âÿ XVII éöçèëëèéèí áàøëàíüûúûíäà Òöðêèéÿäÿ
“Úÿëàëèëÿð” àäû äàøûéàí áþéöê õàëã öñéàíëàðû áàøëàìûøäûð. Öñéàí Àçÿðáàé-
úàíäà äà ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. Áó öñéàíëàðûí ÿí áþéöéö Ãàðà Éàçû÷û – Äÿëè
Ùÿñÿí (1599-1603), Ãÿëÿíäÿð îüëó (1606) âÿ Úàíïîëàä îüëóíóí (1607) àäû
èëÿ áàüëûäûð. Ùÿðÿêàòûí òàíûíìûø èøòèðàê÷ûëàðû Àðàáà÷û Ñöëåéìàí, Àðíàâóäëó
__________
1
Òàì âÿ òÿêìèë Êîðîüëó, Èñòàíáóë, Ìààðèô êèòàáõàíàñû, 1958, ñ.18.
2
Ù . Á å ð á å ð é à í. ÛÛ Àðøàê âÿ Êîðîüëó, ñ.20.
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.21.
4
À.Òÿáðèçëèéÿ èñòèíàä åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàð Êîðîüëóíó òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè òÿãäèì
åòìèøëÿð êè, È.Ïåòðóøåâñêè äÿ áó ôèêðèí òÿðÿôäàðû îëìóøäóð. Åïîñóí Àçÿðáàéúàíäàêû
ãÿäèì âàðèàíòûíà ÿñàñëàíàí Â.Æèðìóíñêè èëÿ Ù.Çÿðèôîâ èñÿ áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøëÿð
êè, î éàðûìòàðèõè, éàðûìÿôñàíÿâè øÿõñèééÿò îëìóøäóð.
24
Ýèçèð Ìóñòàôà, Äöíäàð, Òÿïÿñè Òöêëö, Óëäóçëó Èáðàùèì, Êàôûð Ìóðàä îëìóøäóð1.
1519-úó èëäÿ Òîãàò ÿòðàôûíäà áàø ãàëäûðàí ãèéàìûí ðÿùáÿðè Úÿëàëûí àäû èëÿ
“Úÿëàëèëÿð” (éÿíè ùþêöìÿòèí ÿìðëÿðèíÿ âÿ ïàäøàùûí ôÿðìàíëàðûíà àñè îëàíëàð,
áàøãà ñþçëÿ, “ãèéàì÷ûëàð, ãóëäóðëàð”) àäëàíäûðûëàí áó ùÿðÿêàò ùàããûíäà
À.Òÿáðèçëè ýåíèø ìÿëóìàò âåðìèø, Êîðîüëóíó äà áó ãèéàìûí èøòèðàê÷ûëàðûíäàí
áèðè êèìè õàòûðëàòìûøäûð. À.Òÿáðèçëè ùþêìäàðà ãàðøû öñéàí åäÿí Ùöñåéí ïàøà
(1599), Êîñà Ñÿôÿð (1599), ßùìÿä ïàøà (1601), Èíúèõàí (1604), Éîëëàðêÿñäè
(1605), Òàâóë (1593), Ìÿùÿììÿä ïàøà, Ìàí îüëó, Úàíïîëàä îüëó, ßëè ïàøà
âÿ á. àäëàðûíû ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà éàçûð:
“Êîðîüëó (áó ùÿìèí Êîðîüëóäóð êè, èíäè àøûãëàðûí îõóäóüó ñàéñûç-ùåñàáñûç
íÿüìÿëÿð ãîøìóøäóð).
Ýèçèð-îüëó Ìóñòàôà áÿé ìèí íÿôÿð èëÿ (î Êîðîüëóíóí éîëäàøûäûð, ùàíñû êè,
þç íÿüìÿëÿðèíäÿ ÷îõ éåðäÿ îíóí àäûíû õàòûðëàìûøäûð).
Ñîíðà þçýÿ Ìóñòàôà áÿé.
Ãàðàãàø, Äÿëè Íÿñèá, Éîëà Ñûüìàç, Òàíðû Òàíûìàç, Ýþéÿáàõàí ×ûïëàã,
Êîñà-êîñà, Ãûðëû, Ãàðà Ñààä, Àüàúàí Ïèðè.
Îíëàðûí ùàìûñû úÿëàëè èäèëÿð...”2
Êîðîüëóíó ùÿì òàðèõè øÿõñèééÿò, úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíûí èøòèðàê÷ûñû, ùÿì äÿ
íÿüìÿëÿðè îõóíàí àøûã êèìè òÿãäèì åäÿí À.Òÿáðèçëè äàñòàíûí ôÿàë èøòèðàê÷ûëà-
ðûíäàí îëàí Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéèí äÿ àäûíû ÷ÿêìèø, áó ãèéàìëàðûí áàø ãàë-
äûðäûüû éåðëÿðè äÿ õàòûðëàòìûøäûð. Òàðèõ÷è éàçûð êè, îíëàð (úÿëàëèëÿð) “...Êîíñòàí-
òèíîïîëóí ùÿíäÿâÿðèíäÿí òóòìóø Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ, Áàüäàääàí òóòìóø Äÿìèð-
Ãàïûéà (Äÿðáÿíäÿ – È.À.) ãÿäÿð, Àü äÿíèçäÿí áàøëàìûø Ãàðà äÿíèçÿ êèìè
îëàí þëêÿëÿðè äàüûòìûøäûëàð”3
Ìàðàãëûäûð êè, åïîñóí éàðàíìàñû äà ìÿùç áó ÿðàçèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíÿ
äöøìöøäöð. Ñîíðàëàð î, ýåíèø èíòèøàð òàïûá À.Òÿáðèçëèíèí õàòûðëàäûüû ÿðàçèëÿðäÿ
øþùðÿòëÿíìèø, éàéûëûá-éàøàìûøäûð4.
Àøûã-øàèð Êîðîüëóíóí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàñûíû òÿñäèã åäÿí áàøãà òàðèõè
ìÿëóìàòëàð äà âàðäûð. Áó áàðÿäÿ òöðê ÿäÿáèééàòøöíàñû Ñàäÿòòèí Ùöçùÿòèí
ìÿëóìàòû õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Î éàçûð: “Ìÿíèì ñîí çàìàíëàðäà ÿëäÿ åòäèéèì
áèð âÿñèãÿ Êîðîüëó àäûíäà ñàç øàèðèíèí ìþâúóäèééÿòèíè ãÿòèééÿòëÿ áèëäèðìÿê-
äÿäèð. XVII ÿñðèí äèâàí øàèðëÿðèíäÿí Úåâðè (âÿôàòû 1654-úö èë) IV Ìóðàä
__________
1
À . Ñ . Ò â å ð è ò è í î â à. Âîññòàíèå Êàðà ßçûäæè – Äåëè Õàñàíà â Òóðöèè,
Ì.-Ë., èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1946, ñ.4; Èñëàì åíñèêëîïåäèéàñû, VI úèëä, ñ.340
2
À . Ä à â ð è æ å ö è. Êíèãà èñòîðèé. Ì., èçä-âî “Íàóêà”, 1973, ñ.94-95.
3
Éåíÿ îðàäà.
4
Áàõ:  . Ì . Æ è ð ì è í ñ ê è é. Íåêîòîðûå èòîãè èçó÷åíèÿ ãåðîè÷åñêîãî ýïîñà
íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè,  êí: Âîïðîñû èçó÷åíèÿ ýïîñà íàðîäîâ ÑÑÑÐ, ñ.42-46;
È.Ñ.Áðàãèíñêèé. Î òàäæèêñêîì ýïîñå “Ãóðãóëè” è åãî õóäîæåñòâåííûõ îñîáåí-
íîñòÿõ, éåíÿ îðàäà, ñ.126-148; Ë.È.Êëèìîâè÷. Çàìåòêè îá ýïè÷åñêîì òâîð÷åñòâå
íàðîäîâ ñîâåòñêîãî Âîñòîêà, éåíÿ îðàäà, ñ.239-252; Ñ.Ãàððûéåâ. Òöðêìÿí äàñòàíëàðû
âÿ Øÿðã õàëãëàðûíûí ôîëêëîðó, “Ñîâåò ÿäÿáèééàòû” æóðíàëû, 1966, ¹2, ñ.66-67.
25
äþâðöíäÿêè ìÿøùóð ìóñèãè óñòàëàðûíäàí áÿùñ åäÿí “Ùÿðàìè ùóìàéóíäà îëàí
õàíÿíäÿ âÿ ñàçÿíäÿëÿð âÿñôèäèð” áàøëûãëû ìÿíçóìÿñèíäÿ áèð ìöíàñèáÿòëÿ
Êîðîüëóíó äà õàòûðëàòìàãäàäûð”. Úåâðè IV Ìóðàäûí ùöçóðóíäà ÷óíãóð ÷àëûá:
×óíãóðóí áåëÿ êàìàëûí ýþðúÿê øÿðìèíäÿí,
Àäÿì àáàäÿ ôÿðàð åòäè Êîðîüëó íà÷àð –

äåéèð1. Áóðàäàí àéäûíëàøûð êè, Êîðîüëó IV Ìóðàä äþâðöíäÿ, éàõóä îíäàí àç

ÿââÿë âÿôàò åòìèø ñàçÿíäÿäèð. Áó éåíè âÿñèãÿ Þâëèéà ×ÿëÿáèíèí éàíëûø ìÿëó-
ìàò âåðìÿäèéèíè âÿ Êîðîüëóäàí áàøãà Êîðîüëó àäû èëÿ òàíûíìûø áèð ñàç
øàèðèíèí ìþâúóäèééÿòèíè ýþñòÿðèð âÿ éàøàäûüû äþâðö ìöÿééÿíëÿøäèðèð. ßðçóðóì
áÿéëÿðáÿéè Àáàçà Ìåùìåò Ïàøàíûí Éåíè÷ÿðè êÿíäõóäàñû Ìåùìåò àüàéà éàç-
äûüû ìÿêòóáäàí äà àéäûíëàøûð êè, Êîðîüëó ñàðàé ìöíàãèøÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí,
ýþçÿë ÷óíãóð ÷àëàí àøûã-øàèð îëìóøäóð2.
“Êîðîüëó” åïîñóíà äàèð àðàøäûðìàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ Êîðîüëó ùÿì
òàðèõè øÿõñèééÿò, øàèð-àøûã, ùÿì úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíûí èøòèðàê÷ûñû, ùÿì äÿ äàñòàí
ãÿùðÿìàíû – îáðàç êèìè òÿãäèì åäèëìèø, áó áàðÿäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíìèøäèð. ßçÿìÿòëè êÿíäëè ùÿðÿêàòû èøòèðàê÷ûëàðûíûí åïîñóí
ãÿäèì Àçÿðáàéúàí âàðèàíòëàðûíûí (Ïàðèñ âÿ Òèôëèñ ÿëéàçìàëàðû), ùàáåëÿ ùÿìèí
âàðèàíòëàð ÿñàñûíäà èøëÿíìèø ìöõòÿëèô òÿáäèë-òÿðúöìÿëÿðèí èøòèðàê÷ûñû îëìàñû
áèð äàùà òÿñäèã åäèð êè, áó äàñòàí ùÿð ùàëäà Êîðîüëó ùÿéàòäà èêÿí, éàõóä äà
îíóí ùÿéàò ñÿùíÿñèíäÿí ýåòìÿñèíäÿí àç ñîíðà òÿøÿêêöëÿ áàøëàìûø, îíó éàéûá-
éàøàòìàãäà èñÿ äàñòàí÷û àøûãëàð, ñàç-ñþç øàèðëÿðè ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð.
Êîðîüëóíóí àäû èëÿ áàüëû øåèðëÿð ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ÿäÿáèééàòëàðà äàõèë
åäèëìèøäèð êè, áóðàäà äà îíóí øÿõñèééÿòè âÿ åïîñ áàðÿäÿ ìöÿééÿí ôèêèðëÿð
ñþéëÿíìèøäèð. Áåëÿ ìöëàùèçÿëÿðÿ äàñòàíûí àéðû-àéðû íÿøðëÿðèíÿ éàçûëìûø ãåéä
âÿ ìöãÿääèìÿëÿðäÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóð.
Àðàøäûðìàëàð áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, “Êîðîüëó” åïîñó (äàñòàíûí Àçÿð-
áàéúàí âåðñèéàñû) Àçÿðáàéúàí âÿ Êè÷èê Àñèéàäà (Àíàäîëóíóí øÿðã ÿðàçèëÿðè)
ìåéäàíà ýÿëìèø, Îðòà Àñèéàäà éàéûëìûø åéíè àäëû äàñòàí ñèëñèëÿëÿðèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã éàðàíûá ôîðìàëàøìûøäûð;
Åïîñóí Çàãàôãàçèéà âÿ Éàõûí Øÿðã âàðèàíòëàðû (òöðê, êöðä, ýöðúö âÿ ñ.)
Àçÿðáàéúàí âåðñèéàñûíà äàõèëäèð3. Äàñòàíûí éóõàðûäà õàòûðëàäûëàí ýöðúö, åðìÿíè-
úÿéÿ òÿáäèë-òÿð-úöìÿëÿðè äÿ ìÿùç ãÿäèì Àçÿðáàéúàí âàðèàíòû ÿñàñûíäà èøëÿ-
íèá íÿøð îëóíìóøäóð.
__________
1
Ñ.Ùöçùÿò Êîðîüëóíóí XVI ÿñðèí ñîíëàðûíäà Àíàäîëóäà éàøàìûø øàèð êèìè õàòûð-
ëàòìûø, îíóí Þçäÿìèð÷èîüëó Îñìàí ïàøàíûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà îëàí Îñìàíëû îðäóñó èëÿ
Èðàí ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åòäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð (Áàõ: Ñ . Ù ö ç ù ÿ ò. Òöðê ÿäÿáèééàòû
òàðèõè, Èñòàíáóë, 1932, ñ.244-245).
2
Ú . Þ ç ò å ë ë è. Éåíè áèëýèëÿðëÿ Êîðîüëó, “Òöðê ôîëêëîð àðàøäûðìàëàðû”, 1969, ñàéû 238,
ñ.5277-5279.
3
 . Ì . Æ è ð ì ó í ñ ê è é, Õ . Ò . Ç à ð è ô î â. Óçáåêñêèé íàðîäíûé ãåðîè÷åñ-
êèé ýïîñ, ñ.183.
26
 “Êîðîüëó” ñêèô, ñâàí (ýöðúö), îñåòèí âÿ åðìÿíèëÿðèí éàçûëû òàðèõè ãàéíàã-
ëàðû âÿ øèôàùè èðñèíäÿ ãîðóíàí “êîðóí þâëàäû” áåéíÿëõàëã ìîòèâèíÿ ýåíåçèñ
úÿùÿòäÿí äåéèë, äàøûäûüû àäûí (Êîðîüëó) ôîðìàë ìÿíà âÿ øÿêèë áàõûìûíäàí
äàõèëäèð;
Êîðîüëó àäëû àøûã-øàèð ùÿéàòäà îëìóø, ÷îõ åùòèìàë êè, î XVI-XVII éöçèë-
ëèêëÿðäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø âÿ úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíà ãîøóëìóøäóð. Éàõóä, áó
àøûã-øàèðèí êÿíäëè ãèéàìûíûí ãàáàãúûë èøòèðàê÷ûëàðûíäàí áèðèíèí àäûíû þçöíÿ
òÿõÿëëöñ, éàõóä ñîé àäû ñå÷ìÿñè äÿ ùÿãèãÿòÿ éàõûí ýþðöíÿ áèëÿð;
Êîðîüëó þçöíöí âÿ áàøûíà òîïëàäûüû äÿëèëÿðèíèí øöúàÿòè, ãÿùðÿìàíëûüû
áàðÿäÿ øåèðëÿð ãîøìóø, íÿüìÿëÿð îõóìóøäóð. Áó íÿüìÿëÿð ÿñðëÿð áîéó àøûã-
ñàç ìÿúëèñëÿðèíè ðþâíÿãëÿíäèðìèø, àøûã ìóñèãèñèíèí, îíóí ùàâàúàòëàðûíûí èíêè-
øàôûíäà ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøäûð.
“Êîðîüëó” åïîñó íÿèíêè Êîðîüëó ùàããûíäà ñþùáÿòëÿðäèð, ÿêñèíÿ, ùÿì äÿ
îíóí þçöíöí ñþéëÿäèéè, éàõóä íÿüìÿëÿð ãîøóá-îõóäóüó ÿùâàëàòëàð áàðÿäÿ
äàñòàíëàðäûð;
Äàñòàíûí ãîíøó äèëëÿðäÿ íÿøð îëóíìóø òÿáäèë-òÿðúöìÿëÿðèíäÿêè ìèëëèëÿø-
äèðìÿ, þçöíöíêöëÿøäèðìÿ ìåéëëÿðè ìöòÿðúèì àøûã-øàèðëÿðèí, éàõóä äà êè, íàøèð-
ëÿðèí àøûã ñÿíÿòèíÿ “éàðàäûúû” ìöíàñèáÿòèíäÿí äîüìóøäóð. “Êîðîüëó” ãîëëà-
ðûíû èôà åäÿí áåëÿ ñÿíÿòêàðëàð àç îëìàìûøäûð.
Íÿùàéÿò, áÿëëè áèð ùÿãèãÿòäèð êè, åïîñà éöçèëëèêëÿð áîéó àéðû-àéðû ÿëàâÿëÿð,
àðòûðûá-ÿêñèëòìÿëÿð åäèëìèø âÿ áó ïðîñåñ ñîíðàëàð äà þç òÿñèðèíè èòèðìÿìèøäèð.

***

“Êîðîüëó” åïîñó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-ñèéàñè ýþðöøëÿðèíèí, àéðû-

àéðû òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ ôÿëñÿôè-åòèê áàõûøëàðûíûí àõàðûíäà çÿíýèíëÿøìèøäèð. Áó
ñÿáÿáäÿí äÿ äàñòàíûí àéðû-àéðû ãîëëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïàí âÿ õàëãûí ýöíäÿëèê
ùÿéàò òÿðçè, ìÿèøÿòè èëÿ éàõûíäàí ñÿñëÿøÿí ùàäèñÿëÿðè òÿê áèð éöçèëëèêëÿ, ìöÿé-
éÿí òàðèõè êÿñèìëÿ áàüëàìàã åïîñóí ìÿçìóí âÿ èäåéà ñèãëÿòèíè àçàëòìàüà,
îíóí ÿùàòÿ ÷åâðÿñèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
“Êîðîüëó”íóí éàðàäûúû-èôà÷û-äàøûéûúûëàðû éàøàäûãëàðû åïîõàíûí ùàêèì
èäåîëîýèéàñûíûí ñèéàñè-èúòèìàè äöøöíúÿëÿðèíÿ áèýàíÿ ãàëìàìûøëàð. Çàìàíûí,
äþâðàíûí çèäèééÿòëÿðëÿ äîëó èúòèìàè ìÿíçÿðÿñè äàñòàí÷û àøûãëàðûí òÿôÿêêöðöí-
äÿí ñöçöëÿðÿê ïîåòèê ÷àëàðëàðëà çÿíýèíëÿøÿ-çÿíýèíëÿøÿ îíëàðûí éàðàäûúûëûã
àëÿìèíÿ éîë òàïìûø, áó èñÿ èëê íþâáÿäÿ ñþéëÿíèëÿí ãîë-ÿùâàëàòûí ùÿéàòëà áàü-
ëàíìàñû ö÷öí ðåàë çÿìèí éàðàòìûøäûð.
Äàñòàíûí (èñòÿð ÿëéàçìàñû, èñòÿðñÿ äÿ ÷àï øÿêëèíäÿ îëñóí) áöòöí âàðèàíòëàðûíà
êîìïëåêñ éàíàøìà áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, úÿìèééÿòèí ùàêèì èäåîëîýèéàñûíûí
ñÿúèééÿñè áó âÿ éà äèýÿð ñÿïýèäÿ þç èçëÿðèíè õàëã åïîïåéàñûíûí èäåéà-ìÿçìóí
÷àëàðëàðûíäà ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèø, ùÿéàòà èúòèìàè-ñèéàñè áàõûø äÿéèøäèêúÿ áó þç
òÿñèðèíè åïîñà äà ýþñòÿðìèø, îíóí èäåéà-ìÿçìóíó òÿùêèéÿ÷èëèê-ìàúÿðà÷ûëûãäàí
27
èúòèìàè ìîòèâëÿðÿ äîüðó áèð èñòèãàìÿò ýþòöðìöøäöð. Áó èíêèøàô ìåéàðû åïîñóí
Ïàðèñ, Òèôëèñ ÿëéàçìàëàðûíäàí, àéðû-àéðû òÿáäèë-òÿðúöìÿëÿðèíäÿí, ùÿì÷èíèí
ÿëàãÿäàð àðõèâëÿðäÿ ãîðóíàí îíëàðëà ãîëëàðûíäàí òóòìóø áÿëëè ÷àïëàðû äà äàõèë
îëìàãëà ÿêñÿð âàðèàíòëàðûíûí ìþâçó âÿ ìöíäÿðÿúÿ àõàðûíäàí áèð õÿòò êèìè
êå÷ìÿêäÿäèð.
Åïîñóí àéðû-àéðû ãîëëàðûíûí ìöãàéèñÿëè òÿäãèãè ìöÿééÿí åäèð êè, äàñòàíà
èúòèìàè ìîòèâëÿð àøûëàíìàñûíäà ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí àøûãëàðû þç ñÿëÿôëÿðèí-
äÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíìèøëÿð. Îíëàð éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòèí ñèéàñè áàõûøëàðûíûí
òÿñèðèíäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿìèø, ÷îõ âàõò þçëÿðè äÿ äóéìàäàí ùàêèì
èäåîëîýèéàíûí òÿáëèüàò÷ûëàðûíà ÷åâðèëìèøëÿð. Øöáùÿñèç êè, áó äà þç òÿñèðèíè, èç âÿ
ÿëàìÿòëÿðèíè åïîñóí áèð ÷îõ åïèçîäëàðûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ ãîðóéà
áèëìèøäèð.
Åïîñà öìóìè íÿçÿð òÿñäèã åäèð êè, éöç ÿëëè èëäÿí àðòûã òîïëàíìà, éàçûéà
àëûíìà âÿ íÿøð òàðèõ÷ÿñè îëàí Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíóí ôîðìàëàøìà, éàéûëûá-
éàøàìà ÿðàçèñè áàõûìûíäàí ÿñàñÿí ö÷ ãàéíàð íþãòÿñè îëìóøäóð: Úÿíóáè Àçÿð-
áàéúàíäà ôîðìàëàøûá éàðàíàí âàðèàíò åïîñóí Ïàðèñ âÿ Òèôëèñ ÿëéàçìàëàðû âàñè-
òÿñèëÿ ãîðóíìóøäóð; äàñòàíûí éàéûëûá-éàøàäûüû þçýÿ áèð áþëýÿ Ãàçàõ, Áîð÷àëû,
Ýÿíúÿáàñàð ìàùàëëàðû îëìóøäóð êè, ùÿìèí éåðëÿðäÿí òîïëàíìûø ãîëëàð ÿñàñÿí
Â.Õóëóôëó, Ù.ßëèçàäÿ âÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðëÿðè èëÿ ùÿéàòà âÿñèãÿ àëìûøäûð;
ìöÿééÿí ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû ßäÿáèééàò Èíñòèòóòó-
íóí åëìè àðõèâèíäÿ ñàõëàíàí âÿ áèëàâàñèòÿ ß.Ù.Òàùèðîâóí èøòèðàêû èëÿ ãÿëÿìÿ
àëûíìûø, ñîíðàêû èëëÿðäÿ À.Íÿáèéåâ òÿðÿôèíäÿí òîïëàíìûø ãîëëàð èñÿ òÿñäèã åäèð
êè, “Êîðîüëó”íóí èíòèøàð òàïäûüû ö÷öíúö áþëýÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàëû –
Äÿðáÿíä âÿ îíóí ÿòðàô ìÿíòÿãÿëÿðè îëìóøäóð.
Äàñòàíûí õàòûðëàäûëàí áþëýÿëÿðèíäÿ òàðèõÿí ýåíèø âöñÿò àëìûø, ùÿì÷èíèí
ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áó ýöí äÿ éàøàéàí ÿêñÿð ãîë âÿ åïèçîäëàðû òàìëûãäà õàëã
åïîïåéàñûíûí âàùèä ñèëñèëÿñè êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Áó ñèëñèëÿ ðåýèîíàë õàðàê-
òåðèíÿ, ìÿçìóí âÿ ñöæåò àõàðûíà ýþðÿ äàùà ÷îõ âàðèàíòëàð øÿêëèíäÿ ãðóïëàø-
äûðûëìàëûäûð.
Åïîñóí áÿëëè îëàí áöòöí âàðèàíò âÿ ãîëëàðûíà íÿçÿð ñàëûíàðñà áåëÿ áèð ãÿíàÿò
äîüàð êè, áó õàëã äàñòàíû îíèëëèêëÿð áîéó àéðû-àéðû ôîëêëîð äàøûéûúûëàðûíûí –
éàðàäûúû èíôîðìàòîðëàðûí, áàøëûúàñû èñÿ àøûã-èôà÷ûëàðûí ñàç-ñþç ìÿúëèñëÿðèíäÿí
ñöçöëÿðÿê ùÿéàòëà áèëàâàñèòÿ áàüëû ðåàë òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí àõàðûíäà ñàáèòëÿøìèø-
äèð. Äîüðóäóð, åïîñó ìèôîëîæè, åòíîãðàôèê, ôÿëñÿôè, åòèê, èúòèìàè-ñèéàñè, òàðèõè
áàõûìäàí àðàøäûðìàã ö÷öí çÿíýèí ìàòåðèàë îëñà äà ÿñÿðäÿ ðåàë ùÿéàò ùÿãèãÿò-
ëÿðè äàùà ÷îõ öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áÿëëèäèð êè, äàñòàíûí áèðèíúè ãîëóíäà Àëû êèøè
îüëóíà âÿñèééÿòèíäÿ äåéèð: “Íåúÿ êè, Ìèñðè ãûëûíú ñÿíèí áåëèíäÿ, ñÿí äÿ
Ãûðàòûí áåëèíäÿñÿí, þçö äÿ áó ×ÿíëèáåëäÿñÿí, ñÿíÿ ùå÷ êÿñ äîâ ýÿëÿ áèëìÿç”.
Ýþðöíäöéö êèìè, åëÿ èëê àíäàí åïîñóí ÿñàñ ñöòóíëàðûíû – äàéàãëàðûíû ìöÿééÿí-
ëÿøäèðÿí êîìïîíåíòëÿð: Ðþâøÿí, Ìèñðè ãûëûíú, Ãûðàò,×ÿíëèáåë ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ
áöòöí áóíëàð åïîñäà ùàäèñÿëÿðèí àõàðûíäàí àïàðûúû áèð õÿòò êèìè êå÷èð.
28
 Ìàðàãëûäûð êè, Ðþâøÿíèí Êîðîüëó àäûíû äàøûìàñû àéðû-àéðû àðàøäûðìàëàðäà
ðÿíýàðÿíý ôèêèðëÿð äîüóðñà äà, åïîñäà áó úÿùÿò ìöÿììàëû äåéèë, ñàäÿ òÿðçäÿ
ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð. Ðþâøÿí ãàðøûñûíà ÷ûõàí èëê úÿíýàâÿðÿ (“Êîðîüëó èëÿ
Äÿëè Ùÿñÿí”) þç íÿñëèíè-ñîéóíó áåëÿ òÿãäèì åäèð: àäûì Ðþâøÿí, àòàäàí-
àíàäàí èñÿ úèíñèì Êîðîüëóäóð. Åéíè ìÿòëÿá äàñòàíûí ö÷öíúö ãîëóíäàêû øåèðäÿ
äÿ ãîðóíìóøäóð:

Ãûðàòû ÷àïäûðûá éîëëàðäà éîðäóì,

Äöøìÿí ãàðøûñûíäà ìÿðäàíÿ äóðäóì,
Àäûì Ðþâøÿí èéèä, ×ÿíëèáåë éóðäóì
Ëà÷ûí îéëàüûíà ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.

Áÿëëè áèð ùÿãèãÿòäèð êè, äàñòàíûí ÿëäÿ îëàí áöòöí âàðèàíòëàðûíäà Êîðîüëó
àäû Ðþâøÿíÿ àòàñû Àëû êèøè òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø ëÿãÿáäèð. ßñÿðäÿ àòàíûí îüëóíó
íÿ ö÷öí Êîðîüëó àäëàíäûðìàñû ìÿíàëàíäûðûëìûð. Àëû êèøè äåéèð: “... áó ùÿíäÿ-
âÿðäÿ ìÿøùóð áèð ãà÷àã âàð, àäûíà Äÿëè Ùÿñÿí äåéÿðëÿð. Þçöíö áèðúÿ îíäàí
ýþçëÿ. Ýåò, ñÿíèí àäûíû Êîðîüëó ãîéäóì”. Åéíè ãîëóí ñîíðàêû èëëÿðäÿ òîïëàí-
ìûø âàðèàíòûíäà äà (“Ðþâøÿí”) ùÿìèí ìÿíçÿðÿ èëÿ ãàðøûëàøûðûã. Ôÿðã èñÿ
îíäàäûð êè, áóðàäà Äÿëè Ùÿñÿí Ðþâøÿíèí ãàðäàøû êèìè âåðèëèð âÿ Àëû êèøè ùÿð
èêè îüëóíà öç òóòóá äåéèð: “Îüóë, ñÿíèí àäûíû Äÿëè Ùÿñÿí, ñÿíèíñÿ àäûíû
Êîðîüëó ãîéäóì”1.
Êîðîüëó éöçèëëèêëÿð áîéó õàëãûí òÿôÿêêöðöíäÿ, éàääàøûíäà ÿáÿäè éåð òóò-
ìóø äàñòàí ãÿùðÿìàíû, áÿäèè îáðàç, àøûã-øàèð, ùÿì÷èíèí òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè
áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Îíóí ñåâèëìÿñè, öðÿêëÿðÿ éîë òàïìàñûíûí ñèððè àøà-
üûäàêû ôèêèðëÿðäÿ äàùà éûüúàì öìóìèëÿøäèðèëìèøèäð: “Õàëãûí òÿñÿââöðöíÿäÿ
úÿíýàâÿð Êîðîüëó çîðàêû âÿ èøüàë÷û îëìàéûá, ÿñëèíäÿ “õàëã èíòèãàì÷ûñû”, áöòöí
ùàêèì ãöââÿëÿðÿ, âàðëû âÿ öíëö êèìñÿëÿðÿ ãàðøû éåíèëìÿç ìöáàðèç, åéíè
çàìàíäà éîõñóë êöòëÿëÿðèí ìöäàôèÿ÷èñèäèð. Áó ãÿùðÿìàíëûã îáðàçûíûí
ôþâãÿëàäÿ øþùðÿò ãàçàíìàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè äÿ ìÿùç áóíóíëà áàüëûäûð”2.
×ÿíëèáåëäÿ åïîñ ãÿùðÿìàíûíûí áàøûíà òîïëàøàí äÿëèëÿð íÿ ãÿäÿð úÿíýàâÿð,
èýèä îëñàëàð äà äàñòàíäà Êîðîüëóéà áÿðàáÿð òóòóëàí ÿñàñÿí ö÷ øÿõñèééÿò äàùà
úàíëû ñÿúèééÿëÿíäèðèëèðëÿð. Áóíëàð Äÿëè Ùÿñÿí, ßðÿá Ðåéùàí âÿ Ýèçèðîüëó
Ìóñòàôà áÿéäèð. Ùÿð áèðè ùàããûíäà àéðûúà ÿùâàëàòëàð, ãîëëàð ñþéëÿíèëÿí áó
ãÿùðÿìàíëàð Êîðîüëó èëÿ áèðëÿøèá îíóí äÿëèëÿðèíÿ ãîøóëìàüà ìåéë ýþñòÿðñÿëÿð
äÿ, äàùà ÷îõ ìöñòÿãèë äÿñòÿ áàø÷ûñû êèìè úàíëàíäûðûëìûøëàð.
Åïîñäà äÿðéà úèíñèíäÿí òþðÿéÿí âÿ Àëû êèøèíèí òàïøûðûüû èëÿ õöñóñè òÿëèì
ýþðÿí àòëàð ôþâãÿëàäÿ, ãåéðè-àäè ãöââÿéÿ ìàëèê âàðëûã êèìè òÿñâèð îëóíñàëàð äà
__________
1
“Ðþâøÿí”, ñþéëÿéÿíè Àøûã Âÿëè Àòàëûéåâ (1908), Äÿðáÿíä, Ãàéàêÿíä; òîïëàéàíû
À.Íÿáèéåâ, 1973 (ÿëéàçìàñûíûí ñóðÿòè Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâèíäÿ ñàõëàíûð).
2
 . Ì . Æ è ð ì ó í ñ ê è é. Íåêîòîðûå èòîãè èçó÷åíèÿ ãåðîè÷åñêîãî ýïîñà íàðî-
äîâ Ñðåäíåé Àçèè.  êí.: “Âîïðîñû èçó÷åíèÿ ýïîñà íàðîäîâ ÑÑÑÐ,” Ì., èçä-âî
ÀÍ ÑÑÑÐ, 1958, ñ.43.
29
îíëàðûí òþðÿìÿñè àäè øÿêèëäÿ òÿúÿññöì åòäèðèëìèøèäèð. Áó áàðÿäÿ èëê ãîëäà
(“Àëû êèøè”) äåéèëèð: “Àëû êèøè äÿðéà àòû îëìàüûíû åøèòìèøäè, àììà ùå÷ ýþðìÿ-
ìèøäè. Àòëàð ýÿëèá èëõûéà ãàðûøäûëàð... “Ãûðàòëà áÿðàáÿð Ìèñðè ãûëûíú äà Ðþâøÿ-
íÿ” ýÿíú éàøëàðûíäàí ãîë-ãàíàä âåðèð. Î, óøàã âàõòû ÷þëäÿ îéíàäûüû âàõò
éåðäÿí áèð äàø òàïûð. Äàø áàëàúà îëìàñûíà áàõìàéàðàã àüûð, ñàíáàëëû îëóð.
Îíóí éåëè þðöøäÿ îòëàéàí áóçîâó þëäöðöð. Àëû êèøè äàøû ÿëè èëÿ éîõëàäûãäàí
ñîíðà áàøà äöøöð êè, áó ýþéäÿí äöøìöø èëäûðûì ïàð÷àñûäûð. Àëû áó äàøäàí ÿââÿë
áèç, ñîíðà ãûëûíú äöçÿëòäèðèð. Ãûëûíúû îüëóíà âåðÿí Àëû äåéèð: “Ðþâøÿí, àë áó
ãûëûíúû áåëèíÿ áàüëà, áó ãûëûíú þçýÿ ãûëûíúà áÿíçÿìÿç. Áó ãûëûíúà èëäûðûì äå-
éÿðëÿð.., áóíäàí ñîíðà áóíóí àäûíà Ìèñðè ãûëûíú äåéÿðñÿí”. Äèýÿð áèð âàðèàíòäà
ãûëûíúû Ðþâøÿíÿ îíó ùàçûðëàéàí äÿìèð÷è âåðèð. Î, ãûëûíúûí êåéôèééÿòèíè áåëÿ
ñÿúèééÿëÿíäèðèð: “Áó ãûëûíúûí ìàëû èëäûðûì äàøûíäàí, ñóéó Ìèñõàíà ñóéóíäàí,
àüçûíûí àõàðû äà Àëõàð ýöìöøöíöí õàì òîçóíäàíäûð. Áóíóí àäûíû Ìèñðè ãûëûíú
ãîéäóì”1.
Êîðîüëóøóíàñëûãäà Ìñèðè ãûëûíúëà, áó ñþçöí ìÿíà ÷àëàðëàðû èëÿ áàüëû ðÿíýà-
ðÿíý ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíèëñÿ äÿ äàñòàíäà áó ñèëàùëà ÿëàãÿäàð òÿñâèðëÿð ñàäÿ âÿ
èíàíäûðûúû áîéàëàðëà òÿãäèì îëóíìóøäóð. Åïîñóí ÿñàñ äàéàãëàðûíäàí ñàéûëàí
×ÿíëèáåëèí òÿñâèðè äÿ Ìèñðè ãûëûíú êèìè òÿáèè øÿêèëäÿ úàíëàíäûðûëûá. “Àëû êèøè”
ãîëóíäà Êîðîüëó àòàñûíà ÿââÿëúÿäÿí áÿëëè îëàí ×ÿíëèáåëè áåëÿ òÿãäèì åäèð:
“ – Àòà, áóðà ùÿð òÿðÿôè ñûëäûðûì ãàéàëûã, ÷ÿíëè-÷èñêèíëè áèð äàü áåëèäè.
– Îüóë, áàõ ýþð áó áåë êè äåéèðñÿí, áóíóí ùÿð òÿðÿôèíäÿ áèð óúà òÿïÿ âàð,
éà éîõäó?
– Àòà, âàð. Áèðè ñàüûíäà, áèðè ñîëóíäà, þçö äÿ áàøëàðû ãàðëûäû”.
ßëáÿòòÿ, äàñòàíäà áåëÿ áèð ìÿñêÿíèí éóðä éåðè êèìè ñå÷èëìÿñè äàùà ÷îõ
îíóí èñòåùêàì ñÿúèééÿñèíäÿí äîüóð âÿ áóíóíëà ×ÿíëèáåë áöòöí ÿñÿð áîéó
éåíèëìÿç áèð ãàëà êèìè äÿëèëÿðèí äàèìè éàøàéûø ìÿñêÿíèíÿ ÷åâðèëèð.
Åïîñäà àðàøäûðûúûëàðûí ìèôèê åëåìåíòëÿð àõòàðäûãëàðû íþãòÿëÿðäÿí áèðè äÿ
Ãîøàáóëàüûí òÿñâèðè èëÿ áàüëû åïèçîäëàðäûð. Äàñòàíà ýþðÿ Ãîøàáóëàã ×ÿíëè-
áåëäÿêè äàüëàðäà éåðëÿøèð. Éåääè èëäÿí áèð Ìÿüðèáäÿí âÿ Ìÿøðèãäÿí áèð óëäóç
àõûá áó áóëàüûí öñòöíäÿ òîããóøóð. Áó âàõò Ãîøàáóëàã êþïöêëÿíèá äàøûð êè,
îíóí ñóéóíóí ãöäðÿòè åïîñóí àéðû-àéðû ãîëëàðûíäà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ ñÿúèé-
éÿëÿíäèðèëìèøäèð. Îíëàðäàí áàøëûúàëàðû àøàüûäàêûëàðäûð:
– ñóäà ÷èìÿí, îíäàí è÷ÿí àøûã îëóð, íÿðÿñè äàüû-äàøû òèòðÿäèð. Ñó ùÿì÷èíèí
Àëûíûí ýþçëÿðèíèí äÿðìàíûäûð;
– ñóäàí è÷ÿíÿ øàèðëèê âåðèëèð. Ùÿðýàù àò áó ñóäàí è÷ÿðñÿ ñàùèáèíèí öðÿéèí-
äÿí êå÷ÿíëÿðè äóéìàã ãàáèëèééÿòèíÿ éèéÿëÿíèð;2
__________
1
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð 715 (ã), “Ìåùòÿð Àëû”, ñþéëÿéÿíè Áàëàêèøè Áàáàéåâ (1878-
1985), éàçûéà àëàí Éàãóá Áàáàéåâ, òîïëàéàíû Ì.Ùÿêèìîâ, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí
åëìè àðõèâè.
2
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð 715. Òîïëàéàíû Ì.Âÿëèçàäÿ, 1936, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó-
íóí åëìè àðõèâè.
30
 Ãîøàáóëàüûí ñóéóíà ñàëûíàí ãûëûíúûí êÿñÿðè êöòëÿøìèð.
Ñóäàí è÷ÿí àò èñÿ ùå÷ âàõò ñàùèáèíè äàðäà ãîéìóð, áèð àéëûã ìÿíçèëè éåðääè
ýöíäÿ êÿñèð. Éöç éàøëû ãîúà áó ñóäàí è÷ñÿ áÿíáþâøÿ áûüëû íîâúàâàí îëóð,
êîðëàðûí ýþçöíÿ èøûã ýÿëèð1 âÿ ñ...
Áèçúÿ, áó âÿ éà áóíà áÿíçÿð òÿñâèðëÿðäÿ ìèôèê ÿëàìÿòëÿð àõòàðìàã äà îëàð,
ïîåòèê äèëëÿ üÿñâèð åäèëÿí ùÿéàòà ðåàë áàõûøëàð äà. Äàñòàíû éàðàäàí, éàõóä îíó
èôà åäÿí ñÿíÿòêàðû èñÿ ÷îõ ýöìàí êè, èêèíúè òÿðÿô äàùà ÷îõ äöøöíäöðìöøäöð.
Áÿëëèäèð êè, åïîñäà àäû ÷ÿêèëÿí âÿ áèð ÷îõ ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè
ìÿñêÿíëÿðäÿí áèðè Òÿêÿ-Òöðêìàí åëèäèð. Àçÿðáàéúàí òàéôàëûðûíäàí áèðè êèìè
Òÿêÿ-Òöðêìàíëàðûí òàðèõ ñÿùíÿñèíäÿ îéíàäûãëàðû ðîë áÿëëèäèð âÿ áó ùàãäà
ìöÿééÿí àðàøäûðìàëàð àïàðûëìûøäûð. Åïîñóí Ïàðèñ âÿ Òèôëèñ ÿëéàçìàëàðûíäàí
áàøëàéàðàã áóýöíêö ÷àïëàðûíà ãÿäÿð äåìÿê îëàð êè, áöòöí âàðèàíòëàðûíäà
Òÿêÿ-Òöðêìàí åëè âÿ Òÿêÿ-Òöðêìàíëàð áàðÿäÿ áèð ÷îõ éàääà ãàëàí åïèçîäëàð
ãîðóíìàãäàäàð. Òÿêÿ-Òöðêìàíëàðà õöñóñè éåð âåðèëìèø “Êîðîüëóíóí Òöðê-
ìÿí ñÿôÿðè” ãîëó áó áàõûìäàí äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Ãîëà ýþðÿ Åéâàç Òöðêìàí
åëèíäÿíäèð. Î, Àøûã Úöíóíëà äåéèøìÿñèíäÿ þç äèéàðûíû áåëÿ òÿðÿííöì åäèð:

Èýèäëèêäÿ âàðäû åëäÿ àäûìûç

Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!
Ùàðà âàðñàã ãàáàüûìûç ãàéûòìàç,
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!

Òÿêÿ-Òöðêìàíëà éàíàøû úîüðàôè àä êèìè åïîñäà òåç-òåç õàòûðëàäûëàí ìÿñ-

êÿíëÿðäÿí áèðè äÿ Ìóðàäáÿéëè êÿíäèäèð. Ìèðçÿ Ìåùäè Âÿëèçàäÿíèí òîïëàäûüû
“Êîðîüëó êèì èäè? ” àäëû ãîëà ýþðÿ Êîðîüëó Èðàí þëêÿñèíäÿ Îñìàíëû ñÿðùÿäè
éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí áèð êÿíääÿí îëìóøäóð2. “Êîðîüëóíóí Äÿðáÿíä ñÿôÿðè”
ãîëóíäà äà Êîðîüëó Ìóðàäáÿéëèäÿí îëìàñûíû áåëÿ õàòûðëàäûð:

ßðÿá ïàøà, ñÿíÿ áèð ÿðç åéëÿéèì,

Éåðèì õÿáÿð àëñàí, Ìóðàäáÿéëèéÿì.
Éàüû äöøìÿí ìÿííÿí ãîâüà áàøëàñà
ßéðè ãûëûíú ÿëäÿ äöøìÿí ãîâëàéàì.

Àøûã Ìèðçÿ Áàéðàìîâóí ñþéëÿäèéè “Úöíóíóí ýÿòèðèëìÿñè” ãîëóíà ýþðÿ

äÿ Êîðîüëóíóí Ìóðàäáÿéëèäÿí îëìàñû ãåéä åäèëèð3. “Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàð-
ìàñû” ãîëóíäà Êîðîüëó þç íÿñëèíÿ-òàéôàñûíà èøàðÿ åäÿðÿê äåéèð:
__________
1
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð ¹715 (ã), “Ìåùòÿð Àëû”, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè
àðõèâè.
2
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð ¹715. “Êîðîüëó êèì èäè?”, ñþéëÿéÿíè Àøûã ßñÿä, òîïëàéàíû
Ì.Âÿëèçàäÿ, Ãàçàõ, 1936.ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâè.
3
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð ¹725 (ö), “Úöíóíóí ýÿòèðèëìÿñè”, ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìèðçÿ
Áàéðàìîâ, 1936-úû èë, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâè.
31
 Ìóðàäáÿéëè äåðëÿð áèçÿ,
Ìåéäàíäà ìÿðäëèê èøëÿíè.
Ãî÷ èéèääÿí îüóë òþðÿð
Äöøìÿí ýþçöíäÿ áåøëÿíè.

Åéíè øåðèí ãîøìà þë÷öñöíäÿ ñþéëÿíìèø âàðèàíòûíäà äà áÿíçÿð ôèêèðëÿ ãàð-

øûëàøûðûã:
Ïàøà, áèçÿ Ìóðàäáÿéëè äåéÿðëÿð,
Ùÿìøÿ àðàëûãäà ìÿðäëèê èøëÿíè.
Åëèìèçäÿí ãî÷àã îüëàíëàð òþðÿð
Äöøìÿíèí ýþçöíÿ áèðè áåøëÿíè1.

Êîðîüëóäàí áàøãà äàñòàíûí äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðûíäàí Áàüäàäûí ñÿäðè-

ÿçÿìèíèí, Ìÿðúàí õàíûìûí àòàñû Ùÿñÿí õàíûí âÿ á. Ìöðàäáÿéëèäÿí îëìàëà-
ðûíà äà èøàðÿ åäèëìèøäèð.
“Êîðîüëó” åïîñóíóí ùàããûíäà ñþç ýåäÿí áó éåíè òÿðòèáèíÿ èíäèéÿäÿê ÷àï
åäèëìèøëÿðäÿí áàøãà áèð ñûðà éåíè ìöñòÿãèë ãîëëàð äà äàõèë åäèëìèøäèð êè, îíëàð-
äàí “Êîðîüëóéíàí Àéïàðà” ùÿì ñöæåò, ùÿì äÿ ìÿçìóí áàõûìûíäàí íèñáÿòÿí
çÿôè òÿñèð áàüûøëàéûð. Ãîëäàêû øåèðëÿðèí ïîåòèê ñÿâèééÿèíäÿ äÿ éöêñÿê ñÿíÿò-
êàðëûã íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Ñöæåò õÿòòè èñÿ òåç-òåç ãàðøûëàøäûüûìûç öìóìè ìîäåëè
ñòðóêòóðó éàäà ñàëûð: Êîðîüëó Èñòàíáóëà Àéïàðàíûí äàëûíúà ýÿëèð. Àéïàðà Èñòàí-
áóë ùàêèìè Õÿëèë ïàøàíûí ãûçûäûð. Î, ÿìèñè îüëó Îñìàíûí íèøàíëûñûäûð. Êîðîüëó-
íó Àéïàðàäàí áàøãà îíóí êÿíèçè Ñÿíÿì äÿ ñåâèð.
Ãîëóí ÿí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè îðàäà þçöíö ýþñòÿðèð êè, Êîðîüëóíóí Àéïàðàäàí
îüëó îëóð. Ëàêèí Ñÿíÿì èíòèãàì àëìàã ìÿãñÿäèëÿ Îñìàí âàñèòÿñèëÿ Êîðîüëó
èëÿ Àéïàðàíûí ãîëëàðûíû áàüëàòäûðûá Õÿëèë ïàøàíûí ùöçóðóíà àïàðàðêÿí éåíè
äîüóëìóø óøàã – Ñÿìÿä ñàùèáñèç ãàëûð. Ñÿíÿì ÿëÿ êå÷ìÿñèí äåéÿ óøàüû áèð
äàøûí äàëûíäà ýèçëÿäèð. Éàõûíëûãäà éóðä ñàëàí áèð ãóðä èñÿ óøàüû òàïûá, îíó
ÿìèçäèðèð. Ãîëäà Êîðîüëóíóí Ñÿìÿäèí ãîëóíà áàçóáÿíä áàüëàìàñûíà èøàðÿ
åäèëñÿ äÿ, ñîíäà îíóí àãèáÿòè áÿëëè îëìóð. Êîðîüëó èñÿ Àéïàðà èëÿ ãîâóøóð.
“Êîðîüëóéíàí – Àéïàðà”äà ìàðàã îéàäàí ÿí ñÿúèééÿâè úÿùÿò êþðïÿ óøàüûí
ãóðä òÿðÿôèíäÿí ÿìèçäèðèëìÿñè åïèçîäóäóð êè, áó äà ãÿäèì òöðê åïîñó èëÿ áàüëû
ÿíÿíÿíèí äàâàìû êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, “Çÿðíèøàí õàíûìûí
×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè” ãîëóíäà äà åéíè ìîòèâëÿ ãàðøûëàøûðûã. Êîðîüëóíóí Äÿð-
áÿíääÿ Ìþìèíÿ õàíûìäàí îëàí îüëó Ùÿñÿí ñåâäèéè Çÿðíèøàí õàíûìà þçöíö
áåëÿ òÿãäèì åäèð:
Ìÿí Ùÿñÿíÿì, ãóðäîüëóéàì,
Äöøìÿíèìÿ äÿðä îüëéàì,
Íÿñèëúÿí áèë Êîðîüëóéàì,
Àðõàñû ýÿðÿê èýèäèí.
__________
1
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð ¹721, “Áàüäàä ñÿôÿðè”, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâè.
32
 “Êîðîüëóíóí Òîãàò ñÿôÿðè”íäÿêè òÿêÿëè áÿéëÿðè “Áèçèì òÿêÿíèí áÿéëÿðè”
ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåðèí ñîí ìèñðàñûíäà áåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð:

“Àüçû ãàíëû áîç ãóðä îëó”1.

Èëê äÿôÿ ÷àï îëóíàí “Àüúàãóçó” ãîëóíäà äà Êîðîüëóíóí Áèëãåéèñäÿí äîüó-

ëàí âÿ êèìñÿñèç ìàüàðàäà ãàëàí îüëóíó – Àüúàãóçóíó áèð ãóðä òàïûá ÿìèçäèðèð.
ßëáÿòòÿ, áöòöí áóíëàð åïîñäàêû áèð ñûðà ìîòèâëÿðèí õàëãûí èáòèäàè òÿñÿââöð âÿ
ýþðöøëÿðè èëÿ áàüëûëûüûíäàí äîüìóøäóðñà, îíóí äèíè-ìèñòèê òÿÿññöáêåøëèéè íèñ-
áÿòÿí ñîíðàêû åïîõàíûíí ìÿùñóëó îëóá èñëàì ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ãîâóøóð.
Áÿëëèäèð êè, “Êîðîüëó” åïîñóíäà éàðàäûúûñû îëàí õàëãûí ãÿäèì èíàì âÿ
åòèãàäëàðû èëÿ ñÿñëÿøÿí ìîòèâëÿð ãîðóíäóüó êèìè, èñëàìèééÿòëÿ áàüëû åïèçîäëàð
äà þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Áóíóí äà þçöíÿìÿõñóñ òÿáèè ñÿáÿáëÿðè âàðäûð. ×öíêè,
èñëàìèééÿòèí èíòèøàð òàïäûüû ÷àüëàðäà äöçöá-ãîøàí ñàç-ñþç óñòàäëàðû, éàðàäûúû
âÿ èôà÷û ñÿíÿòêàðëàð, àüóøóíäà áþéöäöêëÿðè áó èäåîëîýèéàäàí êÿíàðäà ãàëà
áèëìÿçäèëÿð. Ëàêèí “Êîðîüëó”äà ãîðóíàí äèíè ìîòèâëÿðè äÿ, áó ìîòèâëÿðè òÿáëèü
åäÿí ñÿíÿòêàðëàðû äà ñîâåò äþâðö àøûãëàðû âÿ åïîñóí íàøèðëÿðè þç ÿãèäÿ âÿ ìÿñ-
ëÿêëÿðèíäÿí óçàøëàøäûðäûëàð. Âàõòèëÿ åïîñóí ÿí êàìèë íàøèð âÿ òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí
ñàéûëìûø Ì.Ù.Òÿùìàñèá ãåéä åäèëÿí ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû þç ãÿíàÿò âÿ äöøöíúÿëÿðè-
íèí ÿêñèíÿ ÷ûõàðàã éàçìûøäûð:
“Ãÿòè ñóðÿòäÿ äåìÿê îëàð êè, Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíäà äèíè ùå÷ áèð
øåé éîõäóð”. Éàõóä: “Áèçèì äàñòàíäà Êîðîüëóíóí íÿ þçöíöí, íÿ äÿ äÿëèëÿðè-
íèí ùå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè âàðëûãëà ÿëàãÿñè éîõäóð”2. Ìöÿëëèô äàùà ñîíðà åïîñäà
þçöíÿ éåð òàïìûø äèíè ìîòèâëÿðèí ìþâúóäëóüóíó ùèññ åäÿ-åäÿ áÿçÿí îíó
éàéûíäûðìàüà äà ÷àëûøìûøäûð: “...ÿñÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ Êîðîüëóíóí þçöíäÿ ÷îõ
àéäûí øèÿëèê, ùÿòòà ìöñÿëìàí÷ûëûã òåíäåíñèéàëàðû âàðäûð. Çÿííèìèçúÿ, áóíëàð
ùàìûñû Õîäçêîíóí þç “ôÿàëèééÿòèíèí” íÿòèúÿñèäèð”3.
À.Õîäçêî íÿøðèíèí ÿëéàçìàñû (îðèæèíàëû) òÿñäèã åäèð êè, ìöòÿðúèì åïîñà
ùå÷ áèð ìöäàõèëÿ åòìÿìèø, “ìöñÿëìàí÷ûëûã òåíäåíñèéàëàðû” îëäóüó êèìè ãî-
ðóíìóøäóð. Áó ÿíÿíÿíèí äàâàìû îëàí “Àüúàãóçó” ãîëó äàùà ñÿúèééÿâèäèð âÿ
áó ñÿïýèëè ãîëëàðûí òÿðòèáÿ ñàëûíìàñû äà éöçèëëèêëÿð áîéó õàëãûí äöøöíúÿñèíäÿ
ùàêèì êÿñèëÿí äèíè áàõûøëàðûí íöìàéèøè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Ùÿëÿ åïîñóí èëê ãîëóíäàí áÿëëè îëàí åïèçîä – Ðþâøÿíèí Ãîøàáóëàüà
ýÿëìÿñè, êþïöêëö ñóäàí è÷ìÿñè ÿùâàëàòëàðûíà ÿëàâÿ êèìè áó ãîëäà äåéèëèð êè,
Ãîøàáóëàüûí öñòöíäÿ Ùÿçðÿò ßëè áèð íóðàíè ãîúà ãèéàôÿñèíäÿ ýÿëèá ñàü ÿëèíè
Êîðîüëóíóí êöðÿéèíÿ âóðóð, îíà èýèäëèê áàäÿñè è÷èðäèá äåéèð: “Êîðîüëó,
__________
1
ßëéàçìàñû, èíâåíòàð ¹722 (ã), “Òîãàò ñÿôÿðè”, ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí åëìè
àðõèâè.
2
Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á. Ìöãÿääèìÿ, Êîðîüëó, Áàêû, Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû,
1956, ñ.10.
3
Ì . Ù . Ò ÿ ù ì à ñ è á. Ìöãÿääèìÿ, Êîðîüëó, ñ.18.
33
ìÿíèì ñþçöìÿ èíàí, ñÿí Êîðîüëóñàí, ùå÷ âàõò ùå÷ êèìÿ ìÿüëóá îëìà-
éàúàãñàí”. Êîðîüëó áó ñþçëÿðÿ èíàíàð-èíàíìàç þçöíäÿ áèð ãöââÿò, áèð ýöú
ùèññ åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áó èíàì, áàøãà ñþçëÿ, ßëè êóëòóíà òàïûíìà ãîëäà þçöíÿ
éåð òàïìûø áÿçè øåèðëÿðäÿ äÿ ãîðóíìóøäóð. Áó áàõûìäàí àøàüûäàêû áÿíä
ñÿúèééÿâèäèð:
Êîðîüëó äåð, õóá éåòèøäèì ìÿí úàíà,
Ñÿðèìè òîï åéëÿéÿðÿì ÷îâãàíà.
Âàðûáàí ýåäÿðÿì Òÿêÿ-Òöðêìàíà
Îëëàì ßëè ãóëëàðûíûí éåê ðÿíýè.

Ãîëäà Êîðîüëóíóí þçöíÿ àðõà, êþìÿê òàïìàñû ö÷öí Òÿêÿ-Òöðêìàíà

ýÿëìÿñè, õàíûí ãûçû Áèëãåéèñ õàíûìëà åâëÿíìÿñè, äîüóëàí óøàüûí ãóðä òÿðÿôèí-
äÿí ÿìèçäèðèëìÿñè, íÿùàéÿò, êþðïÿíè òàïàí ßñìÿð ãàðûíûí îíó ùèìàéÿ åòìÿñè
åïèçîäëàðû äàñòàí ÿíÿíÿëÿðèíÿ õàñ îëàí áÿäèè áîéàëàðëà úàíëàíäûðûëìûøäûð. Áó
åïèçîäëàð áèð íþâ åïîñóí “Àéïàðà” ãîëóíäàêû ùàäèñÿëÿðëÿ öñò-öñòÿ äöøöð.
Òÿðòèáÿ éåíè äàõèë åäèëìèø ãîëëàðäàí áèðè äÿ “Ïÿðèçàä õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ
ýÿëìÿéè”äèð. Ãîë “Àüúàãóçó”íóí äàâàìû êèìè õöñóñè ìàðàã äîüóðóð.
Ãîëäàêû ÿñàñ ùàäèñÿëÿð, êîíôëèêòëÿð ñåùð, òèëñèì, úàäó öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð.
Ãîë áó áàõûìäàí äàùà ñÿúèééÿâèäèð. ×öíêè ìþâúóä íÿøðëÿðÿ ýþðÿ áó ñÿïýèëè
þðíÿêëÿð áÿëèè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí åïîñ ö÷öí “éàðàðñûç” ñàéûëìûø, îíëàðûí íÿøðè
éîëóíà áèð íþâ “÷èí ñÿääè” ÷ÿêèëìèøäèð.
Åïîñóí àéðû-àéðû ãîëëàðûíà õàñ îëàí öìóìè ãóðóëóø áóðàäà äà äàâàì åòäè-
ðèëèð. Àüúàãóçó Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû Ïÿðèçàä õàíûìû ñåâèð. Ïÿðèçàä úàäóýÿðäèð
âÿ î, þç ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè Àüúàãóçóéà äà þéðÿòìÿê èñòÿéèð. Î, þç ñÿíÿòèíèí
ùÿìèí ñèðëÿðèíè áåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð: “...ìÿí úàäóíóí ýöúöéíÿí ÷þïö ãÿëÿìÿ,
ñè÷àíû òîéóüà, àäàìû òöëêöéÿ, ãûçû ýþéÿð÷èíÿ ÷åâèðÿ áèëÿðÿì. Èñòÿéèðÿì ñÿí äÿ
áåëÿ øåéëÿðè þéðÿíÿñÿí”.
Ïÿðèçàä úàäóýÿðëèéèíè Àüúàãóçóíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà äà ùÿéàòà êå÷èðèð.
Îíëàð àòëàíûá áèð ìåøÿëèéÿ ýÿëèðëÿð. Ãîëóí áó åïèçîäóíäà äåéèëèð: “Ïÿðèçàä áèð
äóà îõóéóá àëàãàíàò áèð ãóøà äþíäö, ó÷äó, ýåòäè ãîíäó áèð àüàúûí áàøûíà.
Ùÿìèí ñåùðäÿí áèðèíè äÿ Àüúàãóçó îõóäó, áó äà ó÷äó ãîíäó îíóí éàíûíà.
Ãûç àüàúäàí åíèá áó äÿôÿ áèð àéðû ëèáàñà äöøäö. Àüúàãóçó äà åéíÿí ùÿìèí
ëèáàñà äöøäö. Ïÿðèçàä áó äÿôÿ äîâøàí ëèáàñûíà äöøäö. Àüúàãóçó áèð ãóðä îëóá
äîâøàíûí ãàáàüûíû êÿñäè. Ïÿðèçàä áèð ñåùð îõóäó ïÿëÿíý ëèáàñûíà ýèðäè. Áó
éåðäÿ Àüúàãóçó àúèç ãàëäû”. Íÿùàéÿò, Ïÿðèçàä ïÿëÿíý úèëäèíÿ äöøöá ùåé-
âàíëàðà ãàðûøûð.
Ìàðàãëûäûð êè, Àüúàãóçóíóí áàøûíà ýÿëÿí áó ìàúÿðàäàí îíó àýàù åäÿí
éåíÿ äÿ Ùÿçðÿò ßëè îëóð. Àë÷àã áîéëó, åíëè êöðÿêëè, öç-ýþçöíäÿí íóð òþêöëÿí
àäàì Àüúàãóçóéà áèð ïèéàëÿ è÷èðèá äåéèð êè, ìÿí ñàü ÿëèìè ñÿíèí êöðÿéèíÿ
÷ÿêèá ãûðõ ýöíëöéÿ þç ãöââÿìè ñÿíÿ âåðèðÿì. Ãûðõ ýöí Àëëàùäàí áàøãà ùå÷
êèì ñÿíÿ ýöú ýÿëÿ áèëìÿç.
34
 Ïÿðèçàä õàíûì ñåùðèí ýöúöíö Êîðîüëóéà äà ýþñòÿðèð. Äÿëèëÿðè èëÿ Ïÿðèçàäû
Àüúàãóçóéà àïàðìàüà ýÿëÿí Êîðîüëó Ïÿðèçàäûí ãóðäóüó òèëñèìëÿðäÿí ýöúëÿ
úàí ãóðòàðà áèëèð. Íÿùàéÿò, Êîðîüëó îíó Àüúàãóçó ö÷öí àïàðàúàüûíû áèëäèðèá
ãûçûí ðàçûëûüûíû àëûð.
Ãîëäà Êîðîüëóíóí Àüãàéàäà Ùÿçðÿò ßëè èëÿ ãàðøûëàøìàñû ñÿùíÿëÿðè úÿðÿéàí
åäÿí ùàäèñÿëÿðèí àøêàðëàíìàñû ö÷öí ÿñàñ ðîë îéíàéûð. Êîðîüëó Ùÿçðÿò ßëè èëÿ
ìàúÿðàñûíû øåèðëÿ äÿ èôàäÿ åäèð:

Íèýàð õàíûì, áèð ÿðÿáÿ òóø îëäóì

Àüëûìû ÿëèìíÿí àëäû äà ýåòäè.
Ãóðóìóø äèëèìíÿí ùÿäéàí åéëÿäèì,
Ìÿíè Àüãàéàéà ÷àëäû äà ýåòäè.

Êîðîüëóéàì, áóäó ñþçöìöí ñàüû,

Îíóí ùþêìöíäÿäè ýþéñÿð áóëàüû,
Àäû Ùÿçðÿò ßëè, äèíèí äàéàüû,
Äöëäöëöíÿ ñóâàð îëäó äà ýåòäè.

Äèíè ìîòèâëÿð, ñåùð-òèëñèì åïèçîäëàðû èëÿ áàüëû ãîëëàðäàí áèðè äÿ “Êîðîü-

ëóéíàí Áÿéëÿð”äèð. Ýþðöíöð ìÿùç áó ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ ãîë àíúàã àðõèâ
ìàòåðèàëû êèìè ãîðóíìóøäóð âÿ áÿëëè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ÷àïà éîë òàïìàìûøäûð.
Ãîë äàñòàí ÿíÿíÿ÷èëèéè âÿ èôà÷ûëûã öñëóáó áàõûìûíäàí çÿèô òÿñèð áàüûøëàñà äà,
ìþâçó âÿ ìöíäÿðèúÿ åòèáàðèëÿ àéðûúà ìàðàã îéàäûð.
Åïîñóí öìóìè àõàðûíà òàì óéüóí ýÿëÿí âÿ ãÿùðÿìàí êèìè Ýèçèðîüëó
Ìóñòàôà áÿéèí øöúàÿòèíè íöìàéèø åòäèðÿí “Ìàùðó õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”
ãîëó äà äèë çÿíýèíëèéè âÿ èôà òÿðçè áàõûìûíäàí àéðûúà ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.

***
“Êîðîüëó” åïîñóíóí æàíð þçöíÿìÿõñóñëóüó ùÿð øåéäÿí þíúÿ îíóí ãÿù-
ðÿìàíëûã ñÿúèééÿñè èëÿ ìöÿééÿíëÿøèð. ßëáÿòòÿ, äàñòàíûí áàùàäûðëûã ìàùèééÿòè
êÿñá åòìÿñè îíóí éàðàäûúû âÿ äàøûéûúûñûíûí ùÿéàòûíäà, ìàääè âÿ ìÿíÿâè êå÷-
ìèøèíäÿ, ãàí éàääàøûíäà áàø âåðìèø òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ÿêñ-ñÿäàñû èëÿ øÿðòëÿíèð.
Åïîñäàêû òàðèõèëèéèí äèíàìèêàñû òÿñäèã åäèð êè, õàëãûí êå÷ìèøèíäÿ áàø âåðìèø
òàðèõè ùàäèñÿëÿð äàñòàíûí ãÿùðÿìàíëûã ñèãëÿòè ãàçàíìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíà-
ìûøäûð.
“Êîðîüëó”íóí æàíð þçöíÿìÿõñóñëóüóíó øÿðòëÿíäèðÿí äèýÿð áèð þíÿìëè
úÿùÿò îíäà òÿñâèð åäèëìèø áöòöí ãÿùðÿìàíëûã ðóùëó ñÿùíÿëÿðèí, åïèçîä âÿ
ìîòèâëÿðèí àïàðûúû ãÿùðÿìàíûí ÿòðàôûíäà ìÿðêÿçëÿøìÿñèäèð. Áåëÿ êè, äàñòàí-
äàêû áöòöí äþéöø, ìöáàðèçÿ, úÿíýàâÿðëèê âÿ ãÿëÿáÿëÿð Êîðîüëóíóí àäû èëÿ
áàüëàíûð. Àçÿðáàéúàí õàëãû, îíóí ÷àëûá-÷àüûðàí, äöçöá-ãîøàí ñàç-ñþç ñÿíÿò-
êàðëàðû Êîðîüëó îáðàçû èëÿ þçöíöí èäåàë ìöäàôèÿ÷èñèíè, àçàäëûã úàð÷ûñûíû òÿðÿí-
íöì åòìèøäèð. Çàìàí þòäöêúÿ áó îáðàç éåíè ÷àëàðëàð ãàçàíìûø, õàëãûí ïîåòèê
35
òÿôÿêêöðöíäÿêè ãÿùðÿìàíëûã äöøöíúÿëÿðèíèí, àçàäëûã èäåéàëàðûíûí ñèìâîëóíà
÷åâðèëìèøäèð.
Åïîñ âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ùóìàíèçì, éàäåëëèëÿ-
ðÿ ãàðøû éåíèëìÿçëèê äöøöíúÿëÿðèíèí ãîðóíóá òÿðÿííöì åäèëìÿñè äÿ æàíðûí þçöíÿ-
ìÿõñóñëóüóíó øÿðòëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè þí ïëàíäà âåðèëìèøäèð.
“Êîðîüëó” äàñòàíûíäà åïèê òàðèõèëèéèí èíêèøàô ãàòëàðûíû èçëÿéÿðêÿí áàøëûúà
îëàðàã èêè úÿùÿòè ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûì ýÿëèð: Åïîñó äàùà ÷îõ ùàíñû åïèê àáèäÿ-
ëÿð ãðóïóíà àèä åòìÿê ëàçûìäûð, î, “ìèôèê”äèðìè, éîõñà äàùà ÷îõ òàðèõè ñÿúèééÿ-
ìè äàøûéûð? Ìÿñÿëÿéÿ êîìïëåêñ øÿêèëäÿ éàíàøûëàðñà, þçýÿ ñþçëÿ, áöòþâëöêäÿ
Êîðîüëó-Ýîðîüëó-Ãóðãóëó ñèëñèëÿñè íÿçÿðÿ àëûíàðñà èñòÿð ìèôèê, èñòÿðñÿ äÿ
òàðèõèëèéèí àéðû-àéðû åïîñëàðûí ñÿúèééÿëÿðèíÿ ýþðÿ áèðèíèí î áèðèíäÿí ôÿðãëè
öñòöíëöê ãàçàíäûãëàðûíû ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áèçúÿ, Àçÿðáàéúàí
“Êîðîüëó”ñó þçöíöí èäåéà-ìÿçìóí àõûúûëûüûíà, äàùà ÷îõ èñÿ ñþéêÿíäèéè
òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí åïèêëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ÿñàñÿí òàðèõè ìàùèééÿò äàøûéûð. Áó-
íóíëà áÿðàáÿð åïîñ ìèôèê ÿëàìÿò âÿ òÿçàùöðëÿðäÿí äÿ õàëè äåéèëäèð. Ëàêèí áó
úÿùÿò äàñòàíäà àïàðûúû øÿêèë àëìàìûø, ÿñàñ éåðè òàðèõèëèéèí èíèêàñû òóòìóøäóð.
Åïîñà áàõûø áåëÿ ãÿíàÿò äîüóðóð êè, ÿñàñÿí XVII-XVIII éöçèëëèêëÿðäÿ
ôîðìàëàøàí áó ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû åïèê ïîåòèêàíûí ÿëàìÿòëÿðè êèìè áèð ÷îõ
òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðèí èçëÿðèíè þçöíäÿ ãîðóéà áèëìèøäèð. Áó áàõûìäàí äàñòàíäàêû
øåèðëÿðèí – òàðèõè ãÿùðÿìàíëûã íÿüìÿëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ éåðè îëìóø âÿ áó
ïîåòèê ÿëàìÿòëÿðè äàùà úàíëû, äàùà äîëüóí ñÿúèééÿëÿíäèðìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíóí íÿñð âÿ íÿçìèíèí áÿäèè þçöíÿìÿõñóñëóüó èëê
íþâáÿäÿ îíóí øåèðëÿ íÿñðèí íþâáÿëÿøìÿñè ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíìàñû èëÿ þë÷öëöð.
Áÿëëèäèð êè, “Êîðîüëó” åïîñëàðûíäàí áèð ÷îõó, ìÿñÿëÿí òàúèê “Ãóðãóëó”ñó
ïîåçèéà æàíðûíäà éàðàíìûøäûð. Òöðêìÿí, þçáÿê, òöðê, Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíëûã
åïîñëàðû èñÿ íÿñðëÿ íÿçìèí ãàðøûëûüû ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Ìàðàãëûäûð êè,
Àçÿðáàéúàí àøûãëàðû ùÿì “Êîðîüëó”íóí, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô òÿñíèôëÿðè àïàðûëìûø
ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíûí íÿñð ùèññÿñèíè “éóðä éåðè” àäëàíäûðìûøëàð.
“Êîðîüëó”íóí êîìïîçèñèéàñû âÿ ñöæåò õöñóñèééÿòëÿðèíè èçëÿéÿðêÿí áÿëëè
îëóð êè, îíóí ÿñàñ àïàðûúû õÿòòè áöòöí õàëã ðîìàíëàðû ö÷öí ÿíÿíÿâè ñÿúèééÿ
äàøûéàí öìóìè ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èð. Áó ìÿðùÿëÿëÿðè: ãÿùðÿìàíûí àíàäàí
îëìàñû âÿ òÿëèì-òÿðáèéÿñè, ìÿêòóáëà, éàõóä ãèéàáè éîëëà áóòà àëìàã, àøèã
îëìàã; ìÿøóãÿíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã; àøèãèí, áàøãà ñþçëÿ, ãÿù-
ðÿìàíûí éîëäà ãàðøûëàøäûüû ìàíåÿëÿð âÿ îíëàðûí äÿô îëóíìàñû ìàúÿðàëàðû; àøèã
èëÿ ìÿøóãÿíèí ýþðöøö, äþéöø âÿ ãÿëÿáÿ; òîéóí òÿñâèðè âÿ ãÿùðÿìàíûí þç
éóðäóíà, âÿòÿíèíÿ äþíìÿñè – êèìè ãðóïëàøäûðìàã ìöìêöíäöð. Èñòÿð áöòþâ-
ëöêäÿ, èñòÿðñÿ äÿ àéðû-àéðû ãîëëàð øÿêëèíäÿ ýþòöðöëÿðñÿ åïîñóí ñöæåòè ÿñàñÿí
ùÿìèí èíêèøàô ãàòëàðûíäàí êå÷èð.
Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíóí æàíð þçöíÿìÿõñóñëóüóíó òÿéèí åäÿí þçýÿ
áèð ÿëàìÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí îíó òöðê õàëãëàðûíûí åéíè àäëû åïîñëàðû
êîíòåêñòèíäÿ èçëÿìÿê ëàçûì ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, Îðòà Àñèéà “Êîðîüëó” äàñòàíëàðû
36
òÿñíèô çàìàíû ÿñàñÿí ðîìàíòèê åïîñëàð ãðóïóíà äàõèë åäèëìèøäèð. Áó ãÿáèë
äàñòàíëàðäà ãÿùðÿìàíûí þç áóòàñûíà ãîâóøìàã ö÷öí áàøãà þëêÿëÿðÿ àõòàðûøà
÷ûõìàñû âÿ ìÿøóãÿñè èëÿ áèðëèêäÿ âÿòÿíèíÿ äþíìÿñè ñÿùíÿëÿðè ýåíèø ïëàíäà
òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ìÿùç åëÿ áó úÿùÿòÿ ýþðÿ äÿ îíëàð ãÿùðÿìàíëûã äàñ-
òàíëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèøëÿð. ×öíêè áóòà, áèð ãÿäÿð ýåíèø ìÿíàäà ýþòöðöëÿðñÿ
àèëÿ ñÿàäÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàã ãÿáèëÿ – àòàøàùëûã úÿìèééÿòèíèí èäåàë-
ëàøäûðûëìûø ôîðìàñû îëìóøäóð. Ôåîäàë äþâëÿòèíèí èíòèøàð òàïäûüû òàðèõè êÿñèìäÿ
èñÿ áó êèìè ìåéëëÿð ýåò-ýåäÿ þç ìþâãåéèíè èòèðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí “Êîðîü-
ëó”ñóíóí èäåéà-ìÿçìóí õöñóñèééÿòëÿðè áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, åïîñ
èíêèøàô åòìèø ôåîäàë-äþâëÿòè åïîõàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Ùÿìèí òàðèõè ìÿðùÿ-
ëÿäÿ èñÿ õàëãûí àðçó âÿ äèëÿéè, äàñòàíû èôà åäèá éàéàí ñÿíÿòêàðûí äöøöíúÿ òÿðçè
ãÿùðÿìàíûí ñåâýèëèñè éîëóíäà, àèëÿ óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíè áàùàäûðëûã àìàëû
êèìè ãÿáóë åäÿ áèëìÿçäè.
Åïîñóí ãÿùðÿìàíëûã ìàùèééÿòè äàøûìàñû ãîëëàðäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí ñèëàùëàð,
ìöùàðèáÿ, äþéöø ñèìâîëó îëàí àòëàð âàñèòÿñèëÿ äÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð. Ùÿð
áèð äþéöø÷öíöí, ãÿùðÿìàíûí, åïîñà ìÿõñóñ èôàäÿ èëÿ äåéèëñÿ, “äÿëè”íèí ùÿðá
ìåéäàíûíäà òåç-òåç èñòèôàäÿ åòäèéè éàðàãëàð – ãûëûíú, ÿìóä, øåøïÿð, íèçÿ, ãàëõàí,
îõ, éàé, êàìàí, õÿíúÿð, úèäà, ýöðç (òîïïóç), ãàíäàë (ãàíäàëàã), êÿìÿíä,
êöíäÿ âÿ ñ. êèìè ñîéóã ñèëàù íþâëÿðè, ùÿì÷èíèí äÿ ãÿùðÿìàíëàðëà áèðëèêäÿ
ñûíàã ìåéäàíûíäàí êå÷ÿí Ãûðàò, Äöðàò, Àëàïà÷à, Àüúàãóçó, Äöëäöë, Ñöðäàò,
Ãàðàýþç, Ñàðûíÿð, Áîçãàð, Àøãîðäàð, Ùà÷àäèë, Êþùëÿíøèð, Ãÿìÿðäàé,
ßëòÿðïÿíìÿç, Àëàýþç êèìè àòëàð åïîñóí ãÿùðÿìàíëûã ðóùó èëÿ çÿíýèíëÿø-
ìÿñèíäÿ ìöùöì âàñèòÿ ðîëóíó îéíàìûøëàð. Äàñòàíûí íÿüìÿëÿðèíäÿ, åéíèëÿ äÿ
éóðä ùèññÿñèíäÿ àò âÿ ñèëàùëàðûí ùÿð áèðèíèí àéðû-àéðûëûãäà ýåíèø òÿñâèðèíèí,
òÿðèôèíèí âåðèëìÿñè ùÿì áÿäèè, ùÿì äÿ ïîåòèê áàõûìäàí ìàðàãëû ñÿùíÿëÿðèí
éàðàíìàñû ö÷öí ÿñàñëû çÿìèí ùàçûðëàìûøäûð.
“Êîðîüëó” åïîñóíäà þç ÿêñèíè òàïàí ÿñàñ ùàäèñÿëÿð, ÿùâàëàòëàð ðåàë úîüðàôè
ìÿêàíëàðäà, þëêÿ, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ úÿðÿéàí åäèð. Òîïîíèìëÿðèí éåðëè-éåðèíäÿ
õàòûðëàäûëìàñû, òÿñâèð îëóíàí ìàúÿðàëàðûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìÿñè äàñòàíäà èíêè-
øàô åäÿí ùàäèñÿëÿðè êîíêðåòëÿøäèðìèøäèð.
Ìÿëóìäóð êè, äàñòàíûí éóðä – íÿñð ùèññÿñè áàø ãÿùðÿìàíûí âÿ àéðû-àéðû
îáðàçëàðûí, åéíèëÿ äÿ ñþéëÿéèúè-èôà÷û àøûüûí ìöêàëèìÿñè, äèàëîãó öçÿðèíäÿ
ãóðóëìóøäóð. Âåðèëìèø ìöêàëèìÿëÿð îáðàçûí äàõèëè àëÿìèíèí à÷ûëìàñûíà, îíóí
õàðàêòåðèíèí öçÿ ÷ûõìàñûíà êþìÿê åòìèøäèð.
Äàñòàíûí íÿñð âÿ íÿüìÿëÿðèíäÿ åïèòåò, ìåòàôîðà, òÿêðèð, ùèïåðáîëà âÿ ñ. êèìè
áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí, áèð ñûðà ïîåòèê ôèãóðëàðäàí äà èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð.
Îíëàð çÿíýèí îáðàçëàð ñèñòåìèíèí, àéðû-àéðû ÿøéàëàðûí, ïðåäìåòëÿðèí òÿñâèðèíäÿ,
åïîñóí ÿñàñ ñöòóíëàðûíäàí ñàéûëàí Ãûðàò, Ìèñðè ãûëûíú, ×ÿíëèáåë âÿ Êîðîüëóíóí
äîëüóí ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøëàð.
“Êîðîüëó” íÿüìÿëÿðèíäÿ ïîåòèê ôèãóð âÿ âàñèòÿëÿðèí èøëÿíìÿ ìÿãàì-
ëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèá íöìàéèø åòäèðìÿê õöñóñè àðàøäûðìà òÿëÿá åäèð. Ãûðàòûí
37
òÿðèôèíÿ ùÿñð îëóíìóø ãîøìàäàêû òÿêðèðèí ÿí ýþçÿë íöìàéèøè ýþñòÿðèð êè, ïîåòèê
ÿëàìÿòëÿð éåðëè-éåðèíäÿ áþéöê áÿäèè ìÿùàðÿòëÿ èøëÿíìèøäèð.

ßéëÿí, äåéèì Ãûðàòûí ãèéìÿòèíè,

Ñÿêñÿí ìèí ñÿðêÿðäÿ ìàëà äà âåðìÿ!
Ñÿêñÿí ìèí àü òöêëö ãÿìÿð þéÿúÿ,
Ñÿêñÿí ìèí õÿçèíÿ ïóëà äà âåðìÿ!

Ñÿêñÿí ìèí èëõûéà, ñÿêñÿí ìèí àòà,

Ñÿêñÿí ìèí ìàùàëäàí ýÿëÿí áàðàòà.
Ñÿêñÿí ìèí êîòàíà, ñÿêñÿí ìèí úöòÿ,
Ñÿêñÿí ìèí êîòàíëû êàëà äà âåðìÿ!

Äàùà ñîíðàêû áÿíääÿ “ñÿêñÿí ìèí éöçÿ”, “ñÿêñÿí ìèí ýÿëèíÿ”, “ñÿêñÿí
ìèí ãûçà”, “ñÿêñÿí ìèí ÿðýÿíÿ” êèìè òÿêðàðëàð1 øåðÿ àüûðëûã éîõ, ÿêñèíÿ
îéíàãëûã, ëèðèê àõûúûëûã ýÿòèðìèøäèð.
Äàñòàí ïîåòèêàñûíûí çàìàí âÿ ìÿêàí àíëàéûøû éàçûëû ÿäÿáèééàò âÿ ôîëêëîð
àáèäÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã “Êîðîüëó” åïîñóíäà òàìàìèëÿ áàøãà ôîðìàäà
ãîðóíìóøäóð. Áÿëëèäèð êè, éàçûëû àáèäÿëÿð òàðèõÿí íåúÿ éàðàíìûøëàðñà, éàçûéà
êþ÷öðöëìöøëÿðñÿ î øÿêèëäÿ äÿ ùèôç åäèëìèøëÿð. Áó ñÿïýèëè þðíÿêëÿðäÿí, ìÿñÿëÿí
åëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã “Êîðîüëó” ñòàáèë ìÿòíè
ñàõëàíìàéàí, äÿéèøêÿí, ìöòÿùÿððèê äàñòàí îëìóøäóð. Îíóí àáèäÿ õàðàêòåðëè
ÿëéàçìàëàðû (Ïàðèñ âÿ Òèôëèñ íöñõÿëÿðè) ãîðóíñà äà, ìþâúóä îëàí áöòöí ãàëàí
ãîëëàðû ñàç-ñþç ìÿúëèñèíèí, èôà÷û-äèíëÿéèúè àóäèòîðèéàñûíûí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà
óéüóí êþêëÿíÿðÿê äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áó áàõûìäàí äàñòàíäàêû
çàìàí âÿ ìÿêàíûí èøëÿíìÿ àíëàìû ãÿäèì òöðê åïîñóíäàí äà ñå÷èëèð. Ýåíèø
ìÿíàëû òöðê ìÿíãÿáÿëÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø äöíéà ìîäåëè (ìÿêàí àíëàéûøû)
“éåðàëòû äöíéà” (ãàðàíëûã äöíéà), “éåðöñòö äöíéà” (éåð àëÿìè), “ýþé àëÿìè”
êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøëÿðñÿ, “Êîðîüëó”äà áó êîíñåïñèéà òàìàìèëÿ èñëàì
èäåîëîýèéàñûíà, ìöñÿëìàí åòèãàäû âÿ øÿðèÿòè ãàíóíëàðûíà óéüóíëàøäûðûëìûøäûð.
Áåëÿ êè, åïîñäà ìÿêàí àíëàéûøû ãîëëàðäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí îíëàðëà òîïîíîìèê
ìÿñêÿíëÿðäÿí áàøãà “î äöíéà”, “áó äöíéà” ôîðìàëàðûíäà ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Äàñòàíûí àéðû-àéðû åïèçîäëàðûíäàí ñå÷èëìèø “...Éîõñà Åéâàç ÷àïàðû î äöíéàéà
ýþíäÿðÿðäè”, “Úàíûì õîúà, ýþçöì õîúà! Þëöñÿí î äöíéàäàí, äèðèñÿí áó
äöíéàäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð”, “áó ýåúÿ ãà÷ìàëûéûã! Éîõñà áèð äÿ ìÿíè î äöí-
éàäà ýþðÿðñÿí”, “Ýÿðÿê ñåâÿíëÿð î äöíéàíû äèëÿ ýÿòèðìÿñèíëÿð” âÿ ñ. êèìè
òÿôÿêêöð òÿðçè äåéèëÿíëÿðè áèð äàùà òÿñäèã åòìÿêäÿäèð.
Åïîñäà åïèê çàìàí àíëàéûøû äà þç èôàäÿñèíè ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òàïìûø-
äûð. Çàìàí âàùèäëÿðèíèí èøëÿíìÿ ìÿãàìëàðû ðÿíýàðÿíýäèð âÿ îíëàð ùàäèñÿëÿðèí
öìóìè àõàðûíà óéüóí øÿêèëëÿðäÿ áöòöí äàñòàí áîéó ñÿïÿëÿíìèøëÿð: “áèð ýöí”,
__________
1
“Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû”, ñ.171 (Áó âÿ áóíäàí ñîíðàêû ÷ûõàðûøëàðäà ìþâúóä
íÿøðèí ìÿòíèíÿ ìöðàúèÿò îëóíìóøäóð).
38
“ñàáàùûñû ýöí”, “ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ”, “ãûðõ ýöí òàìàì îëäó”, “óñòà éåääè ýöíÿ
äàøäàí áèð ãûëûíú ãàéûðäû”, “àõøàìà ãÿäÿð éîë ýåäèá”, “éåääè èëäÿí éåääè èëÿ
úöìÿ àõøàìû”, “éåääè èë òàìàì”, “ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø”, “àé êå÷ÿð, èë äîëà-
íàð”, “áèð úöìÿíèí ýöíö”, “äþðä ýöíëöê éîëó áèð ýöíÿ ýÿëèá”, “åðòÿñè ýöí” âÿ ñ.
Äàñòàíäà òÿáèÿò ëþâùÿëÿðè àéðû-àéðû îëàéëàðûí, éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí àá-
ùàâàñûíà, áÿíçÿðñèçëèéèíÿ, ðÿíýàðÿíýëèéèíÿ óéüóí áîéàëàðëà òÿñâèð åäèëìèøäèð.
Áèð-áèðèíäÿí ÿëâàí ñå÷èìëè òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðè éàðàäàí èôà÷û-ñÿíÿòêàð þçöíöí
òÿáèÿòÿ ìöíàñèáÿòèíè, òÿñâèð åòäèéè éåðèí ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíè ìÿùàðÿòëÿ,
áÿäèè ñþçöí ôöñóíêàð ãöââÿñè èëÿ íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Þçýÿ ñþçëÿ, éàçûëû ÿäÿ-
áèééàòäà îëäóüó êèìè, “Êîðîüëó” äàñòàíûíäà äà ïåéçàæ àøûüûí øèôàùè äàíûøûã
öñëóáó âÿ èôà ãàáèëèééÿòèíèí ñÿâèééÿñèíè öçÿ ÷ûõàðìàãäà ýåíèø èìêàíëàð
à÷ìûøäûð. Äàñòàíûí “Êîðîüëóíóí Áàëëûúà ñÿôÿðè” ãîëóíäàêû ×ÿíëèáåëèí òÿñâèðè-
íÿ ùÿñð îëóíìóø áÿäèè ëþâùÿ ïåéçàæûí ÿí ýþçÿë þðíÿéè ñàéûëà áèëÿð:
“×ÿíëèáåëèí ãàðëû óúà äàüëàðû, ñûëäûðûì ãàéàëàðû àü áóëóòëàðûí áàüðûíû
äåøèðäè. Äàüëàð àðàñûíäà éåðëÿøÿí ×ÿíëèáåë Êîðîüëóíóí ìÿñêÿíè èäè. Éàç àüçû
öñòöíäÿ ãàð ÿñêèê îëìàéàí òÿïÿëÿðèí áàøûíäà áóëóòëàð îéíàð, øèìøÿêëÿð ÷àõàð,
ýþé ýóðóëäàéàð, ×ÿíëèáåë ëåéñàí éàüûøûíûí àëòûíäà þç äàøëàðûíû, éàìàúëàðûíû
éóéàðäû. Áèð àçúà êå÷ìÿìèø áóëóòëàð ÷ÿêèëÿð, ýöíÿø ÷ûõàðäû. Áèðúÿ ñààò áóíäàí
ãàáàã ãóúàüûíäà ãàðà áóëóòëàð îéíàøàí ×ÿíëèáåë äÿéèøèá áàøãà áèð àëÿì îëàðäû.
Óüóëäàøûá áèð-áèðèñè èëÿ ñàâàøàí òÿïÿëÿð áàðûøàðäû. Àðàëàðûíäà óçàíàí ãàðû íÿíÿ
úåúèìè áóðàéà áàøãà áèð ýþçÿëëèê âåðÿðäè. Êÿêëèêëÿð ãàããûëäàøàð, áèëäèð÷èíëÿð
ãûé âóðàð, áöëáöëëÿð Êîðîüëóíóí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿðäè. Ñûëäûðûìëàðûí áàüðûíäàí
ãàéíàéàí áóëàãëàðûí òþêöëäöéö ÿòÿêëÿðäÿ ýöë-ýöëö, áöëáöë-áöëáöëö ÷àüûðàð,
ëàëÿëÿð áÿíþâøÿëÿðÿ ýþç âóðàðäû. Áóðà Êîðîüëó ãîðóüó èäè. Êîðîüëóíóí èïÿ-
ñàïà éàòìàéàí þçö êèìè äÿëè àòëàðû áóðàäà îòëàðäûëàð”1.
Åïîñóí òÿðòèáÿ äàõèë åäèëìèø âÿ ùàããûíäà äàíûøûëàí ãîëëàðû ìöõòÿëèô ñÿâèé-
éÿëè àéðû-àéðû ñàç âÿ ñþç ñÿíÿòè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èôàñûíäàí éàçûéà àëûíäûüû ö÷öí
îíëàðäà äèë, äàñòàí÷ûëûã öñëóáó, õàëã ðîìàíû ÿíÿíÿëÿðè áàõûìûíäàí ìöÿééÿí
ôÿðãëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áåëÿ êè, áÿçè ãîëëàðäà íàüûë îáðàçëàðûíûí òÿñâèð âàñèòÿëÿ-
ðèíäÿí èñòèôàäÿéÿ ìåéë äàùà ÷îõ þçöíö ýþñòÿðìèøäèð. Áó ñÿïýèëè åïèçîäëàðäà ãàðû
îáðàçûíûí ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñè åéíèëÿ íàüûëëàðäàêû ãàðûëàðû éàäà ñàëûð:
“Ãàðûëàð äöðëö îëóð, ãàðû âàð èìàí ãóðàí, ãàðû âàð èìàí âóðàí, ãàðû âàð
èíÿéè, ãàðû âàð êþïÿéè, ãàðû âàð ùîëäóðóì ùîï, ãàðû âàð êîëäóðóì êóï, ãàðû âàð
áàëàüû áàéäàã, ãàðû âàð äàáàíû ÷àòäàã”2.
Åïîñäàêû ÿñàñ îáðàçëàðûí ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ èñÿ äàñòàí èôà÷ûëûüû
öñëóáó äàùà ÷îõ ãîðóíìóøäóð âÿ áó, ÿñÿð áîéó ýåíèø ïëàíäà íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
Áó áàõûìäàí áèð-èêè ìÿãàìà äèããÿò éåòèðìÿê êèôàéÿòäèð: Àøèã ãèéàôÿ-
ñèíäÿ îëàí Êîðîüëó îáðàçûíûí òÿñâèðè: “Áîéó óúà, êöðÿêëÿðè åíëè, ñöêñöíö êÿë
__________
1
“Êîðîüëóíóí Áàëëûúà ñÿôÿðè”, ñ.310.
2
“Çÿðíèøàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”, ñ.337.
39
ñöêñöíö êèìè áîéíóíóí ÿòè ýèðäèí-ýèðäèí, áûüëàðû áóðóëóá êå÷èðèëèá ãóëàã-
ëàðûíûí äàëûíà”1.
Àøûüûí òÿõÿééöëöíäÿ éàðàòäûüû Ìÿùáóá õàíûìûí ýþçÿëëèéè “...âàëëàù ãûç íÿ
ãûç. Ýþçëÿð ãàðà, ãàøëàð êàìàí, äèøëÿð ìèðâàðè, äîäàãëàðû éàãóòóí êÿíàðû êèìè.
Òåëëÿð ãàðà, õàëëàð ãàðà, ýþçëÿð åëÿäè åëÿäè êè, äÿðä ÿùëèíÿ ýÿë-ýÿë äåéèð”2.
Éàõóä, äàñòàíäàêû áàøãà áèð ãàäûí – îáðàçû Ùöðö õàíûìûí ñÿúèééÿñè:
“...åëÿ áîéëó-áóõóíëó, øÿñòëè-áÿñòëè áèð ãûçäû êè, åëÿ áèë ñÿðâ àüàúûäû ãàëõûá.
Ãàøëàð ãàðà, ýþçëÿð ãàðà, òåëëÿð ãàðà, õàëëàð ãàðà, î íåúÿ äåéÿðëÿð, àéà äåéèð ñÿí
÷ûõìà ìÿí ÷ûõàúàüàì, ýöíÿ äåéèð ñÿí ÷ûõìà ìÿí ÷ûõàúàüàì”. Ùöðöíöí
ôöñöíêàð ýþçÿëëèéèíèí þçýÿ áèð ÿëàìÿòè: “Ùöðö õàíûì ðöáÿíäè ñàëäû öçöíÿ.
Ãàðà èïÿê ðöáÿíä ãûðìûçû éàíàãëàðû åëÿ ãóúàãëàäû, åëÿ ãóúàãëàäû êè, åëÿ áèë
ëàëÿëè, íÿðýèçëè äàü áàøûíà ãàðà äóìàí ÷þêäö”3 âÿ ñ...
Îáðàçëàðûí ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿêè áó áÿäèè âàñèòÿëÿðëÿ éàíàøû, äàñòàí
áîéó õàëã äàíûøûüûíäà ýåí-áîë ðàñò ýÿëèíÿí, èôà÷û-àøûüûí äèëèíèí ÿëâàíëûüûíû,
éàääàøûíäàêû ñþç òóòóìóíóí ÷åâðÿñèíè íöìàéèø åòäèðÿí, ùÿì÷èíèí áèðáàøà èôà-
÷ûëûã ñÿíÿòè, õàëã ùåêàéÿ÷èëèéè ÿíÿíÿñè âÿ öñëóáó èëÿ áàüëû îíëàðëà äåéèìëÿðäÿí,
èôàäÿ âÿ áèðëÿøìÿëÿðäÿí éåðëè-éåðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð êè, áöòöí áóíëàð
åïîñóí ïîåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì àìèëÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Áó êèìè ïîåòèê âàñèòÿëÿðè ýåíèø ïëàíäà õàòûðëàòìàã âÿ îíëàðû òÿùëèë åòìÿê èìêàí
õàðèúèíäÿäèð. Ëàêèí àéðû-àéðû ãîëëàðäà ñûõ-ñûõ ðàñò ýÿëèíÿí ÿí õàðàêòåðèê èôàäÿ,
ôðàçåîëîæè ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíè éàäà ñàëìàã ìÿãñÿäéþíëö îëàðäû: “ýöë-ýöëö
÷àüûðûð, áöëáöë-áöëáöëö”, “éåòìèø èêè ãÿëÿìíÿí, éåòìèø èêè ðÿíý âóðóëóá”, “áèð
áàøûíà, áèð äèçèíÿ âóðäó”, “äÿðäè áèð èäè áåø îëäó”, “÷îõ ýåòäè, àç ýåòäè, äÿðÿ-
òÿïÿ äöç ýåòäè”, “ýåúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû, ýöíäöçö ýåúÿéÿ”, “áèð ÿëèíäÿ èìàíû,
áèð ÿëèíäÿ òóìàíû”, “äàüëàðû, äàøëàðû öç åëÿäèëÿð, äÿðÿëÿðè, òÿïÿëÿðè äöç åëÿ-
äèëÿð”, “ñÿí ñàéäûüûíû ñàé, ýþð ôÿëÿê íÿ ñàéûð”, “îðäà óçóí-óçóí éîë èëÿ, áóðäà
ìöõòÿñÿð äèë èëÿ”, “áèç þç âÿäèìèçè éåðèíÿ éåòèðäèê, ñèç äÿ þç ñþçöíöçöí àüàñû
îëóí”, “ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåé ìÿíçèë, àç ýåäèá ÷îõ, ÷îõ ýåäèá àç ãàòäûëàð ýåúÿíè
ýöíäöçÿ, ãûðäûëàð éîëóí äàìàðûíû”, “íàüûë÷ûëàð äèëè ìöáàðÿê êþùëÿí ìÿíçèëäÿ
éöéðÿê îëàð”, “öñòäÿí ýåéèíäè àëòäàí ãûôûëëàíäû, àëòäàí ýåéèíäè öñòäÿí ãûôûë-
ëàíäû”, “ñÿùÿð à÷ûëäû, ùÿìèøÿ ñÿùÿð öçöíöçÿ õåéèðÿ à÷ûëñûí”, “ãàðûøãàíûí ñàéû
âàð èäè, ãîøóíóí ñàéû éîõ èäè” âÿ ñ.
Äàñòàí÷û àøûãëàð èôà çàìàíû éåðè ýÿëäèêúÿ àðà-ñûðà ùèêìÿòëè ñþçëÿðÿ, äèäàê-
òèê ìÿíà äàøûéàí êÿëàìëàðà äà éåð âåðìèøëÿð. Áó ñÿïýèëè þðíÿêëÿð õöñóñèëÿ
äàñòàíûí éóðä ùèññÿñèíÿ ïîåòèê ÿëâàíëûã ýÿòèðìÿêëÿ éàíàøû, îáðàçëàðûí äàíûøû-
üûíäàêû ìÿíòèãè ýöúëÿíäèðìèø, ñþéëÿíèëÿí ôèêèðëÿðäÿêè ýåð÷ÿêëèéè ìþùêÿìëÿí-
äèðìèøäèð. Åïîñóí àéðû-àéðû îáðàçëàðûíûí äèëèíäÿ ñÿñëÿíÿí àòàëàð ñþçö âÿ
ìÿñÿëëÿðèí ÿí ñÿúèééÿâèëÿðè (“ãàðäàø ãàðäàøà òÿí ýÿðÿê, òÿí îëìàñà ýåí ýÿðÿê”,
__________
1
“Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû”, ñ.180.
2
“Êîðîüëóíóí Ðóì ñÿôÿðè”, ñ.141.
3
“Êîðîüëóéíàí ßðÿá Ðåéùàí”, ñ.192.
40
“èýèäèí àäûíû åøèò, öçöíö ýþðìÿ”, “íÿ òþêöëÿí äîëàð, íÿ äÿ êå÷ÿí ãàéûòìàç”,
“èýèä äèë à÷ìàç, ÿë à÷àð”, “áèð ñèðð êè îòóç èêè äèøèí àðàñûíäàí ÷ûõäû, äàé îíó
ñàõëàìàã îëìàç”, “Úóüóë íÿ þëöô, íÿ äÿ þëÿæÿê, áèðè þëäöìö áåøè îíóí éåðèíÿ
ïèòÿæÿê”, “ñèðëè ñþç ãóéóäà äà ãàëìàç”, “ìîëëàíûíêû àçàðäû, òàúèðèíêè áàçàð”, “àü
ýöíöíö áöêöá ýþé ÿñýèéÿ” âÿ ñ.) òÿñäèã åäèð êè, îíëàðäàí ôàéäàëàíìà äàñòàí
öñëóáóíäàêû ëàêîíèêëèéè àðòûðìûø, ìÿíà âÿ ôèêèð àðäûúûëëüûíû çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð.
Áÿëëèäèð êè, “Êîðîüëó” äàñòàíû îðèæèíàë êîìïîçèñèéà, ðÿíýàðÿíý îáðàçëàð
àëÿìèíÿ ìàëèê ôîëêëîð àáèäÿñèäèð. Õàëã ðîìàíûíûí ùÿð áèð ãîëó àéðû-àéðûëûãäà
ìöñòÿãèë, áèòêèí ùåêàéÿò îëñà äà, áöòþâëöêäÿ âàùèä áèð ñöæåò ÿòðàôûíäà áèðëÿøèð.
Áó ñöæåò äöçöìö ìöùöì àïàðûúû õÿòò êèìè èíêèøàô åäÿðÿê åïîñó äîëüóí âÿ
ìþùòÿøÿì áèð õàëã åïîïåéàñûíà ÷åâèðìèøäèð.
Åïîñóí êîìïîçèñèéà âÿ ãóðóëóøóíà óéüóí îíóí îáðàçëàð ñèñòåìè äÿ òÿáèè
îëàðàã èêè ãèñìÿ àéðûëìûøäûð. Áó ñèñòåìèí áèðèíúè ãöòáöíö òÿøêèë åäÿí äàñòàíûí
àïàðûúû ãÿùðÿìàíëàðû (áàøäà Êîðîüëó äóðìàãëà Íèýàð õàíûì, Àøûã Úöíóí,
Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, Èñàáàëû, Äÿëè Ùÿñÿí âÿ á.) ÿêñÿð ãîëëàðûí èøòèðàê÷ûñû îëóá
áöòöí ÿñÿð áîéó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Èêèíúè ãðóï îáðàçëàð èñÿ àíúàã áèð, éàõóä
èêè ãîëóí èøòèðàê÷ûñû îëóá áóíóíëà þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè áàøà ÷àòäûðûðëàð. Íèýàð
õàíûìäàí áàøãà õàëã ðîìàíûíûí ÿêñÿð ãàäûí ñóðÿòëÿðèíè (Òåëëè, Ìÿùáóá,
Äöíéà, Äîíà, Ùöðö, Àéïàðà, Íÿðýèç, Ðóãèéÿ, Áèëãåéèñ, Ïÿðçàä, Ìàùðóõ,
Äþíìÿç, Ìþìèíÿ, Çÿðíèøàí, Ìÿðúàí) ãåéä îëóíìóø èêèíúè ãðóïà äàõèë åòìÿê
ìöìêöíäöð. Åïîñóí ìÿíôè ñÿúèééÿëè îáðàçëàðû äà (Ùÿñÿí ïàøà, Úÿôÿð ïàøà,
Àñëàí ïàøà, Áîëó áÿé, Úàìàë ïàøà, Ãÿúÿðàëû, Ìóøòóëóã, Ìåùòÿð Ìóðòóç, Êå÷ÿë
Ùÿìçÿ, Ìàùìóä ïàøà, ßðÿá Ðåéùàí, Õÿëèë ïàøà, ßëÿìãóëó õàí, Ñöëåéìàí
õàí, Õîòêàð Ìóðàä, Úÿëèë ïàøà, Áÿéëÿð, Ãàðàõàí, ßðÿá ïàøà âÿ á.) úÿðÿéàí
åäÿí ùàäèñÿëÿðäÿêè èøòèðàêëàðûíà ýþðÿ þòÿðè (êå÷èúè) ìàùèééÿò äàøûéûð, àíúàã
àéðû-àéðû ãîëëàðäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð.
Õàëãûí ñÿàäÿòèíè, èñòèãëàëèééÿò âÿ ìöñòÿãèëëèê óüðóíäàêû ãÿùðÿìàíëûã
èäåéàëàðûíû íöìàéèø åòäèðÿí Êîðîüëó âÿ îíóí áàøûíà òîïëàøìûø äÿëèëÿðè (åïîñäà
îíëàð òåç-òåç 7777 ñîíñóçëóã ðÿãÿìè èëÿ øÿðòëÿíäèðèëèð), ùàáåëÿ àçÿðáàéúàíëû òöðê
ãàäûíûíûí ÿí ëÿéàãÿòëè ñèìàñûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí Íèýàð õàíûì, îíóí õåéèð-äóàñû
èëÿ úÿíýàâÿðëÿðèí ìöõòÿëèô ñÿôÿðëÿðäÿ ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðäèêëÿðè ãûç-ýÿëèíëÿð, ùÿì
öìóìè, ìöøòÿðÿê, ùÿì äÿ ùÿð áèðè àéðû-àéðûëûãäà ôÿðãëè úèçýèëÿðÿ, õàðàêòåðëÿðÿ
ìÿõñóñ áÿäèè îáðàçëàðäûëàð. Áó çÿíýèí îáðàçëàð ãàëåðåéàñûíäà äþéöø âÿ
ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíäà ìèñèëñèç èýèäëèêëÿð ýþñòÿðÿí ùÿð áèð ãÿùðÿìàíûí – äÿëèíèí
þçöíÿìÿõñóñ éåðè, ìþâãåéè âÿ ôÿðäè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàøûðûã. Ùÿìèí ôÿðäè
ÿëàìÿòëÿð ãàäûí ñóðÿòëÿðèíèí ñÿúèééÿñèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Åïîñóí ïîåòèê-ëèðèê äöçöìöíöí ôîðìà âÿ øÿêèëëÿðè ÿñàñÿí õàëã øåðèíèí,
áàéàòû (éåääèëèê), ýÿðàéëû (ñÿêêèçëèê), ãîøìà (îíáèðëèê) þë÷öëÿðèíäÿ þçöíö ýþñ-
òÿðìèøäèð. Áÿëëèäèð êè, åéíè àäëû þçáÿê åïîñó äà Àçÿðáàéúàí äàñòàíû êèìè ìöõ-
òÿëèô øåèð ôîðìàëàðû öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Þë÷ö áàõûìûíäàí áåëÿ áèð ïîåòèê
ðÿíýàðÿíýëèêäÿí ôÿðãëÿíÿí òöðêìÿí “Ýîðîüëó”ñó èëÿ òàúèê “Ãóðãóëó”ñó èñÿ
41
éàëíûç “ìöðÿááå” âÿ òöðêìÿí “ìöòàêàðèá” øåèð ôîðìàëàðûíäà ñàáèòëÿøìèøëÿð.
Ëàêèí Àçÿðáàéúàí “Êîðîüëó”ñóíóäà àäû õàòûðëàäûëàí øåèð ôîðìàëàðûíäàí ÿëàâÿ
äàñòàíûí áèð ñûðà ÿëéàçìàëàðû âÿ ìöõòÿëèô íÿøðëÿðèíäÿ õàëã øåðèíèí áàøãà øÿêèë-
ëÿðè äÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Áåëÿ øåèð ôîðìàëàðûíäàí áèðè ãîøìà èëÿ áàéàòûíûí
ãàðøûëûãëû èøëÿäèëìÿñèíäÿí éàðàíìûø ïîåòèê øÿêèëäèð êè, áó êèìè íöìóíÿëÿðÿ
äàñòàíëàðäà àðà-ñûðà òÿñàäöô îëóíóð âÿ îíëàð äàùà ÷îõ àøûã-ñþç ìÿúëèñè ïðîñåñè
èëÿ áàüëû èôà åäèëÿí íÿüìÿëÿðäèð:
Ãûððàì ãàéàëàðû, éûõàðàì äàüû,
Õàííàð çÿùÿð è÷ÿð, ñóëòàíëàð àüû,
×ÿíëèáåëäè ãî÷ Êîðîüëó îéëàüû
Øàù äà ýÿëñÿ ×ÿíëèáåëÿ ãîéìàðàì!

Ìÿí àøûüàì øîíãàðà,

Øèêàð ýÿðÿé øîíãàðà,
Úèé-úèé äåéÿí ñÿð÷ÿëÿð,
Íåéëÿð øàùèí øîíãàðà?1

“Íÿüìÿëÿð êèòàáûíäà” (1721) Êîðîüëó ãîøìàëàðû èëÿ éàíàøû òÿãäèì åäèë-

ìèø âÿ ÿñëèíäÿ îíóí àäû èëÿ áàüëû îëìàéàí áèð øåèð ôîðìàñû äà õàðàêòåðèêäèð âÿ
ýöìàí êè, äàùà ÷îõ èôà ïðîñåñè èëÿ áàüëû íÿüìÿäèð:
Èëëÿðëÿ àðçóìàíûí ÷ÿêÿðÿì
Éåðè ùàé, ìÿëóì ÷ÿêÿðÿì áðîé!
Ýþçöì éàøû öììàí îëìóø, ñåë, ñîíàì!
Ñåë áðîé-áðîé!

Àøûã îëäóì, áÿí ýöíàùêàð îëìàäûì,

Éåðè ùàé, ìÿëóì îëìàäûì áðîé!
Çàðà ýÿëìèø ÿôãàíûìäàí åë, ñîíàì!
Åë ñîíàì, áðîé, áðîé!2

Åéíè íÿüìÿíèí Ýöðúöñòàí Äþâëÿò Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíàí ÿëéàçìàñûíäàí3

áÿëëè îëóð êè, ãîøìàéà àðòûðûëìûø íÿãàðÿò õàðàêòåðëè ìèñðàëàð éóõàðûäàêû øåðÿ
ñîíðàäàí ÿëàâÿ åäèëìèøëÿð.
Íÿãàðÿò ìèñðàëàð éàëíûç ãîøìàëàðà äåéèë, ýÿðàéëûëàðà äà àðûòûðûëìûøäûð:
×ÿíëèáåëèí éåðè äöçäö,
Ìÿí ãóðáàí.
Ýåúÿëÿð ìÿíÿ ýöíäöçäö,
Àëà ýþç!
__________
1
Êîðîüëó. Òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Áàêû Àçÿðíÿøð, 1941, ÿëàâÿ ñ.171.
2
È ë é à ñ Ì. “Íÿüìÿëÿð êèòàáû” (Òÿáðèç, éàíâàð, 1721), ßëéàçìàñûíûí êñåðîñóðÿòè
Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëûð.
3
“Êîðîüëó”, òÿðòèá åäÿíè Ì.Ù.Òÿùìàñèá, Áàêû, Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, 1956,
ñ.441.

42
 Êîðîüëó Åéâàçèëÿí,
Ìÿí ãóðáàí.
Íàçèëÿí, åé íàçèëÿí, øàùáàçûì1.

“Êîðîüëó” åïîñó èëÿ áàüëû ãàéíàãëàðäà ôîðìà âÿ øÿêèë áàõûìûíäàí áó êèìè

ëèðèê ðÿíýàðÿíýëèéÿ òÿñàäöô îëóíñà äà, ÿñëèíäÿ õàëã ðîìàíûíûí øåèðëÿðè áöòþâ-
ëöêäÿ òàðèõè ãÿùðÿìàíëûã íÿüìÿëÿðèäèð. Áó íÿüìÿëÿðè ìÿçìóí âÿ èäåéà ÷à-
ëàðëàðûíà ýþðÿ òÿðèô, ùÿðáÿ-çîðáà, þéöäíàìÿ, ÷àüûðûø, àðçóëàìà, òÿÿññöôëÿíìÿ,
îõøàìà-àüû êèìè áþëìÿëÿðäÿ òÿñíèôëÿìÿê ìöìêöíäöð. ßëáÿòòÿ, áó áþëýöëÿðè
òàìëûãäà åïîñóí áèð, éàõóä èêè ãîëóíäà èçëÿìÿê äîüðó îëìàç. Áöòþâëöêäÿ
ýþòöðöëÿðñÿ, äàñòàíûí íÿüìÿëÿðè èäåéà-ìÿçìóí èñòèãàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿìèí
áþëýöëÿðëÿ çÿíýèíäèð.
Òÿðèô õàðàêòåðëè øåèðëÿðäÿ ãÿùðÿìàíûí èýèäëèéè, øöúàÿòè, ãöäðÿòè ïàðëàã äèëëÿ
òÿðÿííöì îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, Êîðîüëó þçöíö Äÿëè Ùÿñÿíÿ òÿãäèì åäÿðêÿí äåéèð:

Ìÿíäÿí ñàëàì îëñóí ÿúÿì îüëóíà

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ, ìåéäàí ìÿíèìäè!
Ãûðàòûì êþùëÿíäè, þçöì ãÿùðÿìàí
×àëàðàì ãûëûíúû, äöøìÿí ìÿíèìäè.

Øåðèí äèýÿð áÿíäëÿðèíäÿêè “Áèð èýèäÿì èýèäëÿðèí õàíûéàì”, “Ìÿíÿì áó

éåðëÿðäÿ áèð äÿëè, äîëó” ìèñðàëàðû äà ÿââÿëêè áÿíääÿêè ôèêðèí äàâàìû êèìè
ãÿùðÿìàíûí øÿíèíÿ ñþéëÿíìèø ÿí ýþçÿë òÿðèôäèð2. Åïîñäà òÿðèô ñÿúèééÿëè øåèðëÿð
ÿêñÿð ãîëëàðûí èøòèðàê÷ûñû îëàí Àøûã Úöíóíóí äèëèíäÿí äàùà ÷îõ âåðèëìèøäèð.
Àøûã Úöíóí àéðû-àéðû íÿüìÿëÿðäÿ Êîðîüëó èëÿ Åéâàçû áåëÿ òÿðèô åäèð:

...Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ, ùöíÿð åéëÿéÿð,

Ëåø ãàëàð áèð éàíäà, êÿëëÿ ñþéëÿéÿð,
Éöç ñàð ýÿëñÿ áèð òÿðëàíà íåéëÿéÿð
Ëà÷ûí òÿê ùàâàäà ñöçÿð Êîðîüëó3.

“Êîðîüëó” ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿðá ìåéäàíûíäà äöøìÿíëÿ öçáÿöç ýÿëÿðêÿí

èëê àíäà ñàçëà-ñþçëÿ îíà òÿñèð åòìÿñè, áóíóíëà äà ãÿëÿáÿéÿ îëàí èíàìûí ìþù-
êÿìëÿíìÿñè ùÿðáÿ-çîðáà ìàùèééÿòëè øåèðëÿðäÿ äàùà ÷îõ íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìûøäûð.
Êîðîüëóíóí Äÿëè Ùÿñÿí, ßðÿá Ðåéùàí, Áàüäàä ùàêèìè Àñëàí ïàøà, Áîëó áÿé
âÿ á. èëÿ ãàðøûëàøàðêÿí ñþéëÿäèéè øåèðëÿð ìÿçìóí âÿ èäåéàëàðûíà ýþðÿ ùÿðáÿ-
çîðáàíûí ÿí ýþçÿë þðíÿêëÿðè ñàéûëà áèëÿð. Ùÿðáÿ-çîðáà ìàùèééÿòëè íÿüìÿëÿðäÿí
ñå÷èëìèø àøàüûäàêû áÿíäëÿð åïîñ ãÿùðÿìàíûíûí øöúàÿòèíè, éåíèëìÿçëèéèíè, äöøìÿí
öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿéÿ èíàìûíû áèð äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðìÿêäÿäèð.
__________
1
Éåíÿ îðàäà, ñ.443.
2
“Êîðîüëóéíàí Äÿëè Ùÿñÿí”, ñ.60.
3
“Êîðîüëóíóí ßðçóðóì ñÿôÿðè”, ñ.110.
43
 ...Äåìÿ ìÿíÿ áó ùÿäéàíûí,
Éÿãèí áèë êè, àëëàì úàíûí.
Ãûëûíúëà òþêÿðÿì ãàíûí
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí1.
Éàõóä:
Ýþéäÿí èëäûðûì òþêäöððÿì
Éóðäóíäà áîñòàí ÿêäèððÿì,
Òîðïàüûí äàüà ÷ÿêäèððÿì,
Ïàøà, ãîé ýÿëñèí Åéâàçû2.
Áàøãà áèð áÿíä:
Ãîëëàðûíû áàüëàäàðàì
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!
Àíàúûüûí àüëàäàðàì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!3

“Êîðîüëó” íÿüìÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ áèð ñûðà þéöäíàìÿëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð êè,

îíëàð äàùà ÷îõ íÿñèùÿòàìèç ñÿúèééÿ äàøûéûð.
Äÿìèð÷èîüëó Òåëëè õàíûìûí äàëûíúà ßðçóðóìà ýåäÿðêÿí Êîðîüëóéà öç òóòóá
äåéèð: “Îëñóí êè, áó ñÿôÿðäÿí ýåðè ãàéûòìàäûì, ìÿíÿ òàïøûðûüûí íÿäèð”? Áó
ñóàëûí úàâàáûíäà Êîðîüëó ñþçöíö øåèðëÿ äåéèð, îíà þéöä-íÿñèùÿò âåðèð:
...Èéèä ýÿðÿê ìåéäàí à÷à, äöç äóðà,
Äöøìÿí ãàáàüûíäà áûüûíû áóðà,
Àéàãëàðûí öçÿíýèéÿ áÿðê âóðà,
Øåøïÿðè øåøïÿðÿ ÷àòìàüûí ýÿðÿê4.

Åïîñóí íÿüìÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ÷àüûðûø ìÿçìóíëó øåèðëÿð äàùà ÷îõäóð. ×ÿí-

ëèáåëèí öñòöíö òÿùëöêÿ àëàíäà, éàõóä äÿëèëÿðäÿí êèìñÿ äàðà äöøÿíäÿ, þëöì
ãîðõóñó èëÿ öçáÿöç äàéàíàíäà Êîðîüëó îíëàðà ìöðàúèÿò åäèá öìóìè ñÿôÿðáÿð-
ëèéÿ ðóùëàíäûðûð. Áó ìöðàúèÿò-÷àüûðûøëàð ýÿëÿúÿê ãÿëÿáÿíè éàõûíëàøäûðûð,
äöøìÿí òÿðÿôèí ìÿüëóá îëàúàüûíà èíàìû àðòûðûð:
Àò áåëèíÿ, äÿëèëÿðèì,
Ñèçÿ ãóðáàí úàí, éåðèñèí!
Òóòóëóáäó Äÿìèð÷èîüëó,
Èéèä, ïÿùëèâàí éåðèñèí!

Ãî÷ Êîðîüëó ýÿëÿð úîøà,

Ïîëàä ãàëõàí òóòàð áàøà,
Èéèäëÿð äóðñóí ñàâàøà,
Ãûðàã ñóëòàí, õàí éåðèñèí!5
__________
1
“Êîðîüëóíóí Òöðêìàí ñÿôÿðè”, ñ.102.
2
“Äóðíà òåëè”, ñ.135.
3
“Êîðîüëóéíàí Áîëó áÿé”, ñ.155.
4
“Êîðîüëóíóí ßðçóðóì ñÿôÿðè”, ñ.115.
5
Éåíÿ îðàäà, ñ.122.
44
 Éàõóä:
Äÿëèëÿðèì, áó ýöí äàâà ýöíöäö,
Ìöõÿííÿñ þëêÿñè òàëàíìàã ýÿðÿê!
Ãî÷ èéèäëÿð éàðàñûíäàí áÿëëÿíÿð,
Øÿðáÿò òÿê ãàíûíû éàëàíìàã ýÿðÿê!1

Åïîñóí áèð ñûðà åïèçîäëàðûíäà ùÿì Êîðîüëó, ùÿì äÿ ìöÿééÿí òàïøûðûã

äàëûíúà ñÿôÿðÿ éîëëàíàí äÿëèëÿð ùÿðäÿí ñÿùâ åäèð âÿ áó ñÿùâèí àüðûñûíû-àúûñûíû
äàäûðëàð. Îáðàçëàðûí äàõèëè àëÿìèíäÿêè áó êèìè ïñèõîëîæè ùèññëÿð äàùà ÷îõ
òÿÿññöôëÿíìÿ ñÿúèééÿëè øåèðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áîëó áÿéëÿ áàüëû ãîëäà
ùå÷ êèìëÿ ðàçûëàøìàäàí òÿê ñÿôÿðÿ éîëëàíàí Êîðîüëó Úàìàë ïàøàíûí àäàìëàðû
òÿðÿôèíäÿí òóòóëóá ãóéóéà ñàëûíûð. Þç ùÿðÿêÿòèíè ýþòöð-ãîé åäÿí Êîðîüëó
òÿÿññöô ùèññèíè ëèðèê äèëëÿ áåëÿ èôàäÿ åäèð:
...Áåëèìäÿ éîõäó ãûëûíúûì,
Ìöõõÿíÿòÿ ÷àòìûð ýöúöì,
Íÿ éîðüàí âàð, íÿ äÿ úåúèì,
Çöëöì àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!

Ùàíû íèçÿì, ùàíû àòûì?

Êÿñèëäè øàíû-øþâêÿòèì,
×ÿíëèáåë êèìè ñÿðùÿääèì,
Åëèì àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!2

Îáðàçëàðûí îâãàòûíäà éàðàíìûø òÿÿññöô åéíè çàìàíäà íèêáèí àðçó äîüóðóð.

Áó àðçó ãÿùðÿìàíûí ãÿëáèíäÿí, äöøöíúÿñèíäÿí êå÷ÿðÿê øåðÿ, íÿüìÿéÿ ÷åâ-
ðèëèð. Äàñòàíûí ÿëàãÿäàð åïèçîäëàðûíäà áó ÿùâàë-ðóùèééÿäÿí äîüàí àðçóëàìà
ìÿçìóíëó ãîøìà âÿ ýÿðàéëûëàðà äà ñûõ òÿñàäöô îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, åïîñóí àïà-
ðûúû ãÿùðÿìàíëàðûíäàí ñàéûëàí Äÿìèð÷èîüëó þëöì àéàüûíäà, äàð àüàúûíûí àëòûíäà
Êîðîüëóíó áåëÿ éàä åäèð:
Ùàíû ìÿíèì ãî÷ Êîðîüëóì,
Ýÿëÿ ýèðÿ áó ìåéäàíà!
×ÿêÿíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Ãÿáçÿñè ãàíà áîéàíà.

Ãûðàò áèð áóðäàí àòûëà,

Ìöõÿííÿò, þëêÿí ÷àïûëà!
Êîðîüëó áóðäà òàïûëà
Ùÿðÿíèç ãà÷à áèð éàíà3.

Åïîñóí “Ìÿðúàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè” ãîëóíäà àüû-áàéàòûëàðäàí

äà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó ãîëäà éåääèëèê (áàéàòû) þë÷öñöíäÿ îëàí àüûëàðäàí
__________
1
“Äóðíà òåëè”, ñ.135.
2
“Êîðîüëóéíàí Áîëó áÿé”, ñ.162.
3
“Äóðíà òåëè”, ñ.134.
45
áàøãà îõøàìà-øèâÿí ñÿúèééÿëè ãîøìàëàðà (îíáèðëèê) äà òÿñàäöô îëóíóð. Ùÿìèí
ãîëäà Åéâàçû þëìöø áèëÿí Íèýàð õàíûì âÿ äîüìà àíàñû Çÿðãÿëÿì ùÿðÿñè áèð
àüû ÷ÿêèá îíó áåëÿ îõøàéûðëàð.

Íèýàð õàíûì:
ßçèçèì Åéâàç ùàíû?
Õàí áàëàì Åéâàç ùàíû?
Áàøûì éàìàí àüðûéûð,
×àüûðûí Åéâàç õàíû!
Çÿðãÿëÿì:
Åëÿìè éàðû ýÿëñèí,
Ñöðöëÿð éàðû ýÿëñèí.
Ãîõóñóí îííàí àëëàì –
Áàëàìûí éàðû ýÿëñèí1.

Åéâàçûí ìàòÿì úÿíàçÿñèíè ýþðÿí àòàñû ãÿññàá Àëû èñÿ þç êÿäÿðèíè áåëÿ
öìóìèëÿøäèðèð:

Åéâàç, ìÿíè éàëãûç ãîéìà, àìàíäû,

Àõû áàëà äÿðäè ÷ÿêìÿê éàìàíäû.
Ãÿññàá Àëû êþ÷öð, àõûð çàìàíäû,
Áàëà äÿðäè îíó éîðäó, àé ùàðàé!

Åéâàçû äîüìà þâëàäû êèìè ñåâÿí Êîðîüëó, ùàáåëÿ Ùöðö õàíûì äà àéðû-
àéðûëûãäà þç êÿäÿðëÿðèíè øåèðëÿ áèëäèðèðëÿð2.
“Êîðîüëó” åïîñóíóí øåèðëÿð ñèëñèëÿñèíäÿ ìÿçìóí âÿ èäåéà áàõûìûíäàí
àïàðûëìûø áó òÿñíèôëÿðäÿí áàøãà îíëàðëà äèýÿð ìîòèâëÿðÿ, ðÿíýàðÿíý ÿëàìÿòëÿðÿ
äÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áöòöí áóíëàð Êîðîüëóíóí àäû èëÿ áàüëû òàðèõè
ãÿùðÿìàíëûã íÿüìÿëÿðèíèí ãÿäèì âÿ çÿíýèí õàëã øåðè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñþéêÿí-
äèéèíè, îíäàí áÿùðÿëÿíäèéèíè, áó ñÿáÿáäÿí äÿ éöçèëëèêëÿð áîéó ýåíèø âöñÿò àëûá
áþéöê øþùðÿò ãàçàíäûüûíû òÿñäèã åòìÿêäÿäèð.
“Êîðîüëó” åïîñóíóí ïîåòèêàñû, îáðàçëàð ñèñòåìè, äàñòàíûí ìÿçìóí âÿ
èäåéàñû, àéðû-àéðû âàðèàíòëàðûíûí ìöãàéèñÿëè òÿäãèãè äàùà ýåíèø àðàøäûðìà òÿëÿá
åäèð âÿ áó ïðîáëåìëÿðÿ þòÿðè øÿêèëäÿ òîõóíìàã àíúàã áó ÿçÿìÿòëè
ãÿùðÿìàíëûã åïîïåéàñû ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäà áèëÿð. Äàñòàíûí
íÿøð îëóíìóø ãîëëàðû áàðÿäÿ õåéëè àðàøäûðìàëàð ìþâúóääóð. Áóðàäà èñÿ éàëíûç
òÿðòèáÿ èëê äÿôÿ äàõèë îëóíìóø ãîëëàð áàðÿäÿ ãûñà áèëýè âåðìÿéè äàùà ìÿãñÿä-
éþíëö ñàéäûã.
Èñðàôèë Àááàñëû

__________
1
“Ìÿðúàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”, ñ.398.
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.399.
46
 À ËÛ ÊÈØÈ

ëû êèøè íå÷ÿ èëëÿð Ùÿñÿí õàíà èëõû îòàðûá þìðöíö, ýöíöíö îíóí
À ãàïûñûíäà ÷öðöäöá, ñàããàëûíû àüàðòìûøäû.
Î, ùÿð ýöí ñÿùÿð äàí éåðè àüàðàíäà èëõûíû ùàéëàð, áöòöí ýöíö îòàðàð,
ýåúÿäÿí áèð ïàñ êå÷ÿíäÿí ñîíðà õàëõàëà ýÿòèðÿðäè. Òàé äàüëàðäà, äàø-
ëàðäà êþâøÿíëÿðäÿ Àëû êèøèíèí àéàüû äÿéìÿìèø áèð éåð éîõ èäè.
Éåíÿ äÿ áèð ýöí Àëû êèøè èëõûíû ñöðöá äÿðéà ãûðàüûíà àïàðìûøäû.
Àòëàð äÿðéàíûí ãûðàüûíäàêû îòëàãäà îòëàéûðäûëàð. Àëû êèøè þçö äÿ áèð
òÿðÿôäÿ äàøà ñþéêÿíèá îòóðìóøäó. Ãîúà èëõû÷û áèð äÿ áàõäû êè, áóäó
äÿðéàäàí èêè àò ÷ûõäû. Àëû êèøè äÿðéà àòû îëìàüûíû åøèòìèøäè, àììà ùå÷
ýþðìÿìèøäè. Àòëàð éàâàø-éàâàø ýÿëèá èëõûéà ãàðûøäûëàð. Èêè ìàäéàíà
éàõûíëàøàíäàí ñîíðà éåíÿ ãàéûäûá äÿðéàéà ýèðäèëÿð. Àëû êèøè íÿ ãÿäÿð
èëõû÷ûëûã åëÿìèøäè, áåëÿ øåé ýþðìÿìèøäè. Òåç ãàëõûá ìàäéàíëàðû
ìàíøûðëàäû. Àììà áó áàðÿäÿ ùå÷ êÿñÿ áèð ñþç äåìÿäè.
Áó èøèí öñòöíäÿí áèð íå÷ÿ âàõò êå÷äè. Àëû êèøè àéëàðû, ýöíëÿðè ñàéûá,
ìàäéàíëàðû ýþçäÿí êÿíàðà ãîéìóðäó. Áÿëè, åëÿ êè, âÿäÿ òàìàì îëäó,
Àëû êèøè òàé ìàäéàíëàðûí éàíûíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Òà î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè,
àõûðäà ìàäéàíëàð äîüäó. Àëû êèøè òàìàì-êàìàë èêè èë äàéëàðû áÿñëÿäè.
Òàé àç ãàëûðäû êè, ýþçöíöí éàüûíû îíëàðà éåäèðòñèí.
Áÿëè, äàéëàð áþéöéöá èêè éàøàð îëäóëàð.
Áèð ýöí Ùÿñÿí õàíûí åâèíÿ áèð ïàøà äîñòó ãîíàã ýÿëìèøäè. Ùÿñÿí
õàí äîñòó ïàøàíû ÷îõ éàõøû ãîíàã åëÿäè. Ïàøà ñþùáÿò àðàñûíäà äåäè:
– Ùÿñÿí õàí, åøèòìèøÿì ñÿíèí ãÿøÿíý, úèíñ àòëàðûí âàð, ýÿðÿê èëõûí-
äàí ìÿíÿ èêè àéüûðëûã àò âåðÿñÿí.
Ùÿñÿí õàí î ñààò “áàø öñòÿ” äåéèá, Àëû êèøèíè éàíûíà ÷àüûðûá òàï-
øûðäû:
– Ñàáàù èëõûíû ÷þëÿ àïàðìà, ïàøà ö÷öí èêè àéüûðëûã àò òóòäóðàúàì.
Ùÿñÿí õàí áó ñþçö äåéÿí êèìè äàéëàð Àëû êèøèíèí éàäûíà äöøäö. Î,
õàíûí áàøûíû óúà åëÿìÿê ö÷öí ñÿùÿð òåçäÿí äóðäó, äàéëàðû òóòóá õàëõàëà
áàüëàäû, èëõûíû ñöðöá ÷þëÿ þòöðäö.
Áèð àç ñîíðà Ùÿñÿí õàí, ïàøà äà éàíûíäà, õàëõàëà ýÿëäè. Ïàøà áàõäû
êè, õàëõàëäà èêè óçóíîðòà, àðûã, ÷þïöêëö äàé áàüëàíûá. Áèëäè êè, áó äàé-
ëàðû îíà âåðìÿê èñòÿéèðëÿð; ýöëöá äåäè:
49
 – Ùÿñÿí õàí, ìÿíÿ äåìèøäèëÿð êè, ñÿíèí éàõøû úèíñ àéüûðëûã àòëàðûí
âàð. Áóíëàð íÿäèð? Èø áåëÿ ÿëÿíýÿ-öëÿíýÿéÿ ãàëñà, áóíëàðäàí ìÿíèì
þçöìäÿ äÿ ÷îõäó.
Ïàøàíûí ñþçö Ùÿñÿí õàíà îõ êèìè äÿéäè. Öçöíö Àëû êèøèéÿ òóòóá
äåäè:
– Àõìàã ãîúà, ìÿí ñÿíÿ äåìÿìèøäèììè àò òóòäóðàúàüàì, èëõûíû
ñàõëà; íèéÿ ñàõëàìàìûñàí?
Àëû êèøè äåäè:
– Õàí ñàü îëñóí, ìÿí ãîúà èëõû÷ûéàì. Ñÿí áó äàéëàðûí áåëÿëèéèíÿ
áàõìà. ßýÿð áàøûíûí óúà îëìàüûíû èñòÿéèðñÿíñÿ ïàøàéà áóíëàðû âåð.
Àëû êèøèíèí éåêÿ-éåêÿ äàíûøìàüûííàí Ùÿñÿí õàí äàùà äà ãÿçÿá-
ëÿíäè. Îíóí öñòöíÿ ãûøãûðûá äåäè:
– Ìÿíèì èëõûìäà àëÿìäÿ ñþéëÿíÿí úèíñ àéüûðëûã àòëàð âàð. Áó
ÿëÿíýÿëÿðè ãîíàüà ýþñòÿðèá ìÿíè õÿúàëÿò åëÿìÿêäÿ ìÿãñÿäèí íÿäè?
Àëû êèøè äåäè:
– Õàí ñàü îëñóí, ìÿíèì ìÿãñÿäèì ïàøàíûí éàíûíäà ñÿíèí áàøûíû
óúà åëÿìÿêäè. Ñÿíèí èëõûíäà áóíëàðäàí éàõøû àò éîõäó. Áöòöí äöíéàíû
ýÿçñÿí, ýåíÿ äÿ áåëÿ àò òàïà áèëìÿçñÿí.
Ùÿñÿí õàí ãÿçÿáëÿíèá äåäè:
– Áèëìèðÿì. Áèð ñààòà ãÿäÿð éåðäÿ äÿ îëñà, ýþéäÿ äÿ îëñà, ýÿðÿê
ïàøàéà ëàéèã, ìÿíèì àäûìà ëàéèã èêè éàõøû àéüûðëûã àò ñå÷ÿñÿí. Áó ñààò
ýåò, ñå÷, ýÿòè.
Àëû êèøè äåäè:
– Õàí, îíäà èçí âåð ïàøà ö÷öí àéüûð ñå÷ìÿéÿ áàøãà àäàì ýåòñèí.
Èëõûäà áó äàéëàðäàí éàõøû àò éîõäó. Ìÿí þçöì áàøà äöøÿ-äöøÿ éàõøû
àòû ãîéóá ïèñ àò ñå÷ÿ áèëìÿðÿì. Áó ìÿíèì àäûìà ëàéèã îëìàç.
Áó ñþç õàíû úèí àòûíà ìèíäèðäè. Úÿëëàä ÷àüûðûá ÿìð åëÿäè êè, Àëû
êèøèíèí áîéíóíó âóðñóí. Ïàøà äà ãÿçÿáëÿíìèøäè. Àëû êèøèíèí àõûð ñþçö
îíó äà äÿëèë åëÿìèøäè. Îäó êè äåäè:
– Ùÿñÿí õàí, ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿíèí èëõû÷ûí áó äàéëàðà ÷îõ áþéöê
ãèéìÿò âåðèð. Éÿãèí êè, åëÿ î ùàãëûäû. Îíäà ñÿí áåëÿ åëÿ. Áó äàéëàðûí
ùÿð áèðèíè îíóí áèð ýþçöíÿ ãèéìÿò åëÿ.
Ïàøàíûí ñþçö Ùÿñÿí õàíûí õîøóíà ýÿëäè. ßìð åòäè, úÿëëàä Àëû êèøè-
íèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòäû. Àëû êèøè íÿ äèíäè, íÿ äÿ ñÿñèíè ÷ûõàðòäû. Áèð äÿôÿ
óô äà åëÿìÿäè. Åëÿ êè, úÿëëàä èøèíè ãóðòàðäû, Àëû êèøè àéàüà ãàëõûá äåäè:
– Ùÿñÿí õàí, èíñàí ö÷öí äöíéàäà ùÿð íàç-íåìÿòäÿí øèðèí øåé
ýþçäö. Ñÿí ìÿíè îíäàí áèíÿñèá åëÿäèí. Ìÿí ñÿíèí ãàïûíäà úàíûìû ÷öðöò-
50
äöì, èëàí êèìè ãàáûã ãîéäóì, ñà÷, ñàããàë àüàðòäûì, àììà ñÿí áóíëàðûí
ùå÷ áèðèíè áèëìÿäèí, ãÿäèð-ãèéìÿò âåðìÿäèí, áèð ïàøàíûí õàòûðûíà ìÿíè
êîð åëÿäèí. Èíäè ùå÷ îëìàçñà áó èêè ÷þïöêëö äàéëàðû ìÿíÿ âåð.
Ùÿñÿí õàí äàéëàðû Àëûíûí éåäÿéèíÿ âåðäèðèá éàíûíäàí ãîâäó.
Êîð Àëû êèøèíèí Ðþâøÿí àäûíäà éåíèéåòìÿ, èéèä áèð îüëó âàð èäè.
Ðþâøÿí áàõäû êè, àòàñû ãûçûë àë ãàíà áóëàíìûø, éåäÿéèíäÿ èêè äàé áóäó
ýÿëèð. Òåç ãà÷ûá îíó ãàáàõëàäû. Àëû êèøè îüëóíóí ñÿñèíè åøèäèá äåäè:
– Îüóë, þìðöìöí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð Ùÿñÿí õàíà ãóëëóã
åëÿäèì, èíäè ÿâÿçèíäÿ ìÿíè äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãîéäó. Áàëà, ìÿíèì
ýþçëÿðèì áó àòëàðûí öñòöíäÿ ÷ûõûá. Àë áó àòëàðû òþéëÿéÿ ÷ÿê, ãàïû-áàúàíû
áàñäûð. Éàõøû ìóüàéàò îë. Àììà ýþçëÿ, áó àòëàð ýÿðÿê ãûðõ ýöí, ãûðõ
ýåúÿ ýöí èøûüû ýþðìÿéÿëÿð.
Ðþâøÿí àòëàðû äàìà ÷ÿêäè, àòàñûíûí äåäèéè êèìè îíëàðà éàõøû ãóëàã
àñìàüà áàøëàäû.
Áÿëè, ãûðõ ýöí òàìàì îëäó. Àëû êèøè îüëó Ðþâøÿíè ÷àüûðäû êè:
– Îüëóì, Ðþâøÿí, ìÿíè àòëàðûí éàíûíà àïàð.
Ðþâøÿí àòàñûíûí ÿëèíäÿí òóòóá òîéëÿéÿ ýÿòèðäè. Ãîúà èëõû÷û óçóí,
úàéäàã÷ÿêìÿ ñàüðûëû, íàçèê îðòàëû Äöðàòà éàíàøäû, ÿëè èëÿ öçöíö, ýþçö-
íö, éàëûíû, ñàüðûñûíû òóìàðëàäû. Ñîíðà èðè áàøëû, äîëó ýþçëö, ãàðà áèð÷ÿêëè,
óçóí áîéóíëó, òþêìÿ äþøëö, éîüóí, åíëè ñàüðûëû Ãûðàòà éàíàøäû. Ãûðàò
ôûíõûðûá èêè äàë àéàãëàðû öñòÿ ýþéÿ ãàëõäû, àüçûíû à÷ûá Àëûéà éþíÿëìÿê
èñòÿäè. Ãîúà Àëû àòûí öñòöíÿ ãûøãûðäû. Àò ñÿñèíäÿí îíó òàíûéûá ñàêèò
îëäó. Àëû Ãûðàòûí äà áàøûíû, öçöíö, éàëûíû, áåëèíè, ñàüðûñûíû òóìàðëàäû.
Àììà áóíóí ñàüðûñûíäà áàëàúà áèð áàòûã îëäóüóíó ùèññ åëÿäè. Äåäè:
– Îüóë, Ðþâøÿí, áàõ ýþð Ãûðàòûí öñòöíÿ èøûã äöøÿí éåð éîõäó êè?
Ðþâøÿí áàõûá ýþðäö êè, ïÿðäÿíèí àðàñûíäàí áèð èéíÿ áîéäà äåøèê
âàð, äåäè:
– Ãûðàòûí öñòöíäÿ áèð èéíÿ áîéäà äåøèê âàð.
Èëõû÷û äåäè:
– Îüóë, áèð èéíÿ áîéäà äåøèêäÿí áèð êÿðÿí áîéäà ñîéóã ýÿëÿð. ×ûõ,
îðàíû þðò.
Ðþâøÿí ÷ûõûá äåøèéè þðòäö, àòëàðà áèð àç äà éàõøû ìóüàéàò îëìàüà
áàøëàäû.
Áèð ýöí éåíÿ àòàñû Ðþâøÿíäÿí ñîðóøäó:
– Îüóë, àòëàð íåúÿäè, íåúÿ éåéèðëÿð?
Ðþâøÿí äåäè:
51
 – Àòà, Ãûðàò äÿéèðìàí êèìè éåéèð, àðïà, ñàìàí éåòèðìÿê îëìóð;
Äöðàò äà éàõøûäû, àíúàã Ãûðàòäàí àç éåéèð. Þçö äÿ äèíúäè, àììà Ãûðàò
äóðóá äèíúÿëìèð, ãûçìûø íÿð êèìè îéóð-îéóð îéíóéóð.
Ãîúà èëõû÷û ýåúÿ îüëó èëÿ áÿðàáÿð òîéëàéà ýÿëäè, àòëàðû éîõëàäû, äåäè:
– Ðþâøÿí, îüóë, àòëàð äàùà áþéöéöá, ìèíìÿê ùÿääèíÿ ÷àòûáëàð. Èíäè
àòëàðû áèð-áèð áÿðêÿ, áîøà ñàëûá, ñûíàãäàí ÷ûõàðòìàã ëàçûìäû. ßçÿë
Ãûðàòû, îíäàí Äöðàòû ìèí, òÿçÿúÿ ñóëàíìûø øóìäà ñÿéèðä, ñîíðà ãàðàòè-
êàíëûüà ñöð, ñîíðà äà ñûëäûðûì äàøëû äàüà ÷àï.
Ðþâøÿí àòàñûíûí þéðÿòäèéè êèìè ÿçÿë Ãûðàòû ìèíäè, éåíèúÿ ñóëàíìûø
øóìëà ñÿéèðòäè, ñîíðà ãîúà èëõû÷ûíûí éàíûíà ãàéûòäû. Òÿúðöáÿëè ãîúà
èëõû÷û Ãûðàòûí áóðíóíó òóòäó, àò þñêöðìÿäè. Ñîíðà öðÿéèíÿ ãóëàñ àñäû,
áàõäû êè, àòûí öðÿéè ùå÷ òþéøöìöð. Îíäàí ñîíðà äûðíàãëàðûíû éîõëàäû.
Áèð ãûðûã äà ïàë÷ûã òàïà áèëìÿäè. Ðþâøÿí èíäè äÿ Äöðàòû ìèíäè, øóìà
ñöðäö, ñÿéèðäèá éåíÿ àòàñûíûí éàíûíà ãàéòàðäû. Àëû êèøè Äöðàòûí äà öðÿ-
éèíè äèíëÿäè, áóðíóíó ñûõäû, äûðíàüûíû éîõëàäû. Äöðàò äà þñêöðìÿäè,
öðÿéè òþéøöìÿäè, àíúàã äûðíàüûíûí áèðèíäÿí áèð ãûðûã ïàë÷ûã òàïûëäû.
Ðþâøÿí áó äÿôÿ Ãûðàòû ìèíèá ãàðàòèêàíëûüà âóðäó. Ãûðàò ãàðàòèêàíëûüû
éàðûá èëäûðûì êèìè ñöçöá èëõû÷ûíûí éàíûíäà äàéàíäû. Ãîúà èëõû÷û îíóí
áàëäûðëàðûíû, ÷ÿ÷èêëÿðèíè éîõëàäû, áèð éåðèíäÿ íÿ áèð òèêàí èçè òàïà áèëìÿ-
äè, íÿ äÿ áèð éàðà. Äöðàò äà ñûíàãäàí ïèñ ÷ûõìàäû. Àíúàã äàë àéàüûíûí
áèðèíè òèêàí áàëàúà úûðìûøäû.
Ðþâøÿí àõûðûíúû ñûíàã ö÷öí Ãûðàòû ñûëäûðûì äàøëûüà ñàëäû. Ãûðàò ýöëëÿ
êèìè ñûëäûðûì äàøëûüû åíäè, ãûçûë ãóø êèìè ó÷óá ãîúà èëõû÷ûíûí áàðàáà-
ðûíäà äàéàíäû. Ãîúà Àëû Ãûðàòûí ãàáàã àéàãëàðûíûí öéëÿðèíè áÿðê ñûõäû.
Ãûðàò íÿ äèêñèíìÿäè, íÿ äÿ ãûðïûíìàäû. Èíäè Äöðàòû ìèíèá ñûëäûðûì àøàüû
ÿëäÿí ãîéäó. Äöðàò ÷å÷èêëÿðèíè äàøëàðà ÷ûðïà-÷ûðïà ñûëäûðûìû åíäè. Ãîúà
Àëû:
– Îüóë, Ðþâøÿí, Ãûðàò ñûíàãäàí ÷îõ éàõøû ÷ûõäû. Äöøöíäöéöì êèìè,
Äöðàò äà éàõøû ÷ûõäû. ßìÿê èòèðìÿäè. Àíúàã Ãûðàòà òàé îëà áèëìÿç.
Ãûðàòûí òàéû-áÿðàáÿðè ÷àðõ àëòûíäà òàïûëìàç. Ùÿìèøÿ ãîðõóëó ñÿôÿðëÿðÿ,
äöøìÿí öñòöíÿ, ãÿôëÿ ñûíäûðìàüà, ãàëàëàð àëìàüà Ãûðàòû ìèíÿðñÿí.
Ãûðàò ñÿíè ÷îõ äàðëàðäàí, ÷îõ þëöìëÿðäÿí ãóðòàðàð. Ãûðàòûí ãÿäðèíè éàõøû
áèë, îíó úàíäàí ÿçèç ñàõëà.
Ñîíðà Àëû êèøè áèð àù ÷ÿêèá äåäè:
– Îüóë, àòëàð áþéöäö, ñûíàãäàí ÷ûõäû. Èíäè Ùÿñÿí õàíäàí èíòèãàì
àëìàã âàõòû ÷àòûáäû. ×ÿê àòëàðû éÿùÿðëÿ, ýåäèá Ùÿñÿí õàíëà ùàãã-
ùåñàáûìûçû ÷ÿêÿê.
52
 Ùÿëÿ óøàãëûãäà áèð ýöí Ðþâøÿí ÷þëäÿ îéíàäûüû âàõò éåðäÿí áèð äàø
òàïìûøäû. Äàø áàëàúà èäè, àììà ÷îõ àüûð, ñàìáàëëû áèð äàø èäè. Äàø èøûð-
èøûð èøûëäàéûð, ïàðûë-ïàðûë ïàðûëäàéûðäû.
Ðþâøÿí äàøû éåðäÿí ýþòöðöá, þðöøäÿ îòëàéàí áèð áóçîâà àòäû. Äàø
áóçîâà äÿéìÿäè, àììà áóçîâ îíóí éåëèíäÿí éåðÿ éûõûëûá þëäö. Ðþâøÿí
ãàéûòäû, ÿùâàëàòû àòàñûíà äàíûøäû.
Ãîúà Àëû òÿúðöáÿëè àäàì èäè, äöíéà ýþðìöøäö, ÷îõëàðûíû éîëà
ñàëìûøäû. Ðþâøÿíèí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñûá, äåäè:
– Îüóë, Ðþâøÿí, ýåò áóçîâ éèéÿñèíè òàï, úÿðèìÿñèíè âåð, ðàçû ñàë,
ñîíðà äà ùàìàí äàøû ýþòöð, ýÿòèð ìÿíèì éàíûìà.
Ðþâøÿí ýåòäè, ÿçÿë áóçîâ éèéÿñèíè ðàçû åëÿäè. Ñîíðà ùàìàí äàøû
òàïûá ýÿòèðèá àòàñûíà âåðäè. Àëû êèøè äàøû ÿëè èëÿ éîõëàäû, î öçöíÿ, áó
öçöíÿ ÷åâèðäè, áèëäè êè, áó, ýþéäÿí äöøìöø èëäûðûì ïàð÷àñûäû.
Ñàáàùûñû ýöí Àëû êèøè Ðþâøÿíäÿí õÿëâÿò èëäûðûì ïàð÷àñûíû ýþòöðöá
òàïäàíà-òàïäàíà áèð óñòàíûí éàíûíà ýåòäè. Ñàëàì-ÿëåéêÿññàëàìäàí ñîíðà
äàøûí áèð áàëàúà òèêÿñèíè óñòàéà âåðèá äåäè:
– Óñòà, áó äàøäàí ìÿíÿ áèð áèç ãàéûð.
Óñòà áèð äàøà áàõäû, áèð äÿ äþíöá äèããÿòíÿí Àëû êèøèéÿ áàõäû. Äàøû
ãàéòàðûá âåðäè êè, ñÿí éà þçöíö äîëàìûñàí, éà äà êè, ìÿíè. Äàøäàí äà
áèç îëàð?
×îõ ÷ÿíÿ-áîüàçäàí ñîíðà àõûðû Àëû êèøè óñòàíû ðàçû åëÿäè êè, äàøû áèð
çèíäàíûí öñòöíÿ ãîéóá äþéñöí, ýþðñöí äþéöëöð, éà éîõ. Àëû êèøè þçö
áèëèðäè êè, äàø íÿ äàøäû. Áèëèðäè êè, äàø äÿìèð êèìè äþéöëÿð. Óñòà áàõäû
êè, ÿäÿ áó äàø ìóì êèìè áèð øåéäè. Àëû êèøèéÿ äåäèéè ñþçëÿðÿ ïåøèìàí
îëóá äàøäàí áèð áèç ãàéûðûá îíà âåðäè. Àëû êèøè óñòàíûí ùàããûíû âåðèá áèçè
úèáèíäÿ ýèçëÿòäè. Äàøûí ãàëàíûíû áèð ãûëûíú ãàéûðàíûí éàíûíà àïàðäû êè,
áÿñ, óñòà áóíäàí ìÿíÿ áèð ãûëûíú ÷ÿê. Áó óñòà ÿââÿëêèíäÿí äÿ óçóí÷ó
èäè. Ãÿðÿç, ÷îõ áàø àüðûñû îëìàñûí, óçóí ÷ÿê-÷þâöðäÿí ñîíðà Àëû êèøè áó
óñòàíû äà ðàçû åëÿäè.
Óñòà éåääè ýöíÿ äàøäàí áèð ãûëûíú ãàéûðäû. Åëÿ êè ãûëûíú ùàçûð îëäó,
óñòà áàõäû êè, íÿ ãûëûíú? ...Âàëëàù áó åëÿ áèð ãûëûíú îëäó êè, àëìàñ êèìè
ïàð-ïàð ïàðûëäàéûð, ýöí êèìè éàíûð, àé êèìè èøûã ñàëûð.
Óñòàíûí ãûëûíúà ýþçö äöøäö. Åëÿ êè, âÿäÿ òàìàì îëäó, Àëû ãûëûíú
ö÷öí ýÿëäè. Óñòà îíà þç ãûëûíúûíû âåðìÿéèá, ÿâÿçèíäÿ àéðû áèð ãûëûíú
âåðäè. Àíúàã ãîúà Àëû èøèíè ÿââÿëäÿí ìþùêÿì òóòìóøäó. Äèíìÿç-
ñþéëÿìÿç úèáèíäÿí áèçè ÷ûõàðäûá, ãûëûíúûí òèéÿñèíÿ áàñäû. Áèç ãûëûíúû
äÿëèá, î òÿðÿôÿ êå÷äè.
53
 Óñòà áàõäû êè, èøëÿð õàðàáäû. Àëû êèøèíè àëäàäà áèëìÿéÿúÿê, àõûðäà
íà÷àð ãàëûá, îíóí þç ãûëûíúûíû âåðäè. Àëû êèøè ãûëûíúû ýþòöðöá åâëÿðèíÿ
ýÿëäè. Áó áàðÿäÿ îüëó Ðþâøÿíÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Åëÿ êè, Ðþâøÿí
Ãûðàòû, Äöðàòû èô÷èí éÿùÿðëÿéèá ààòñûíûí áàðàáàðûíà ÷ÿêäè, Àëû êèøè ùÿð
øåéè ùàçûð ýþðÿíäÿ åâÿ ýèðäè, ãûëûíúû ýèçëÿòäèéè éåðäÿí ýþòöðöá, îüëó
Ðþâøÿíÿ âåðäè. Äåäè:
– Ðþâøÿí, àë áó ãûëûíúû áåëèíÿ áàüëà. Áó ãûëûíú þçýÿ ãûëûíúëàðà
áÿíçÿìÿç. Àäè ãûëûíú äåéèë. Áó ãûëûíúà èëäûðûì ãûëûíúû äåéÿðëÿð. Áó åëÿ
áèð ãûëûíúäû êè, ãàáàüûíäà ùå÷ áèð øåé äàéàíìàç. Ùÿð íÿéÿ âóðñàí
êÿñÿð, òþêÿð. Áó ãûëûíú èëÿ ñÿí õàíëàðà, áÿéëÿðÿ, ïàøàëàðà ãàí óääóðà-
úàãñàí. Áó ãûëûíú èëÿ ìöõÿííÿñëÿð, íàìÿðäëÿð, ãàðû äöøìàíëàð ñÿíèí
ÿëèíäÿí äàä ÷ÿêÿúÿêëÿð. Áó ãûëûíú èëÿ ñÿí ãàëàëàð ñûíäûðàúàãñàí, ãÿôëÿ-
ëÿð, êàðâàíëàð äàüûäàúàãñàí. Àíúàã áóíóí èëäûðûì ãûëûíú îëäóüóíó ùå÷
êÿñÿ áèëäèðìÿ. Áóíäàí ñîíðà áóíóí àäûíà Ìèñðè ãûëûíú äåéÿðñÿí. Íÿ
ãÿäÿð êè, ñÿí Ãûðàòûí áåëèíäÿñÿí, ãûëûíú äà ñÿíèí áåëèíäÿäè, ùå÷ áèð
äöøìàí ñÿíÿ áàòà áèëìÿéÿúÿê.
Ðþâøÿí ãûëûíúû àòàñûíäàí àëûá áåëèíÿ áàüëàäû. Ýþçëÿðè ÷ûõàðûëìûø Àëû
êèøè Äöðàòà, Ðþâøÿí äÿ Ãûðàòà ìèíèá éîëà äöøäöëÿð. Àòëàð èëäûðûì êèìè
ýåäèðäèëÿð. Ãûðàò éîëó äÿñòÿëÿéèá ÿëèíÿ àëìûøäû. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäè-
ëÿð, àõûðäà ýÿëèá Ùÿñÿí õàíûí èìàðÿòèíÿ ÷àòäûëàð. Ðþâøÿí áèð òÿðÿôäÿ
äàéàíäû. Ãîúà Àëû êèøè Äöðàòû èìàðÿòèí ãàáàüûíà ñöðöá Ùÿñÿí õàíû
÷àüûðäû. Ùÿñÿí õàí ÷ûõûá Àëû êèøèíè éàëìàíûíà ÿë ÷àòìàéàí, óçóí éàëëû
áèð àòûí öñòöíäÿ ýþðäö. Õàí î òÿðÿôÿ áàõàíäà ýþðäö Àëûíûí îüëó
Ðþâøÿí äÿ áóðàäàäû. Þçö äÿ áèð àòà ìèíèá, áèð àòà ìèíèá êè, ðóçèýàðûí
ýþçö ùÿëÿ áåëÿ àò ýþðìÿéèá.
Àëû êèøè äåäè:
– Ùÿñÿí õàí, áó àòëàð ñÿíèí áÿéÿíìÿäèéèí, î ÷þïöêëö äàéëàðäû. Ñÿí
áóíëàðûí öñòöíäÿ ìÿíèì ýþçëÿðèìè ÷ûõàðòäûðäûí. Áàõ, ýþð èíäè íåúÿ àò
îëóáëàð. Ìÿí ñÿíÿ éàõøûëûã åëÿìÿê èñòÿäèì, ñÿí àíëàìàäûí. Éàõøûëûüû-
ìûí ÿâÿçèíäÿ ìÿíè äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãîéäóí. Èíäè ñÿíäÿí ãûñàñûìû
àëìàüà ýÿëìèøÿì. ßëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðêÿñÿí êèøè äåéèëñÿí.
Ùÿñÿí õàí Àëûíûí áó ñþçöíäÿí àúûãëàíäû, ãûëûíúûíû ÷ÿêèá îíà
ùöúóì åòìÿê èñòÿäè. Ðþâøÿí Ãûðàòû îíóí öñòöíÿ ñöðäö. Èëäûðûìäàí ãàé-
ðûëìûø Ìèñðè ãûëûíúûí ýþéäÿ ïàðûëäàìàüû èëÿ õàíûí áàøûíûí éåðÿ äûüûðëàí-
ìàüû áèð îëäó. Ñÿñ-êöé ãîïäó. Ãîøóí éåðèäè. Ðþâøÿí þçöíö ãîøóíà
âóðäó. Áèð éàíäàí Ãûðàò, áèð éàíäàí Äöðàò, áèð éàíäàí äà Ðþâøÿí Ìèñðè
ãûëûíúëà ãîøóíóí ÿââÿëèíúè äÿñòÿñèíè ÿëäÿí, àéàãäàí ñàëûá ãûðûá äàüûòäûëàð.
54
Ãîøóíóí äàëû êÿñèëìÿäè. Äÿñòÿ äÿñòÿíèí äàëûíúà ýÿëèðäè. Ãàðûøãàíûí
ñàéû âàð èäè, ãîøóíóí ñàéû éîõóäó.
Ãîúà Àëû êèøè áóíó áàøà äöøöá äåäè:
– Îüóë, áó ãÿäÿð ãîøóíà ñÿí òÿê úàâàá âåðÿ áèëìÿçñÿí. Àõûðäà éà
þëäöðÿðëÿð, éà äà òóòàðëàð. Ñöð àòëàðû, þçöìöçö áó ãîøóíäàí ñàëàìàò
ãóðòàðàã.
Ðþâøÿí ÿçÿë àòàñûíûí ñþçöíÿ áàõìàäû, éåíÿ äÿ þçöíö ãîøóíà âóðäó.
Áàøëàð êÿñäè, ãîëëàð ãûðäû, ìÿðä-ìÿðäàíÿ äàâà åëÿäè. Àíúàã êîð àòàñû-
íûí òóòóëìàüûíà ãîðõóá ÿëàúñûç äàâàäàí ÿë ÷ÿêäè. Àòàñû èëÿ áÿðàáÿð
àòëàðû ñöðöá ÷þëÿ öç ãîéäóëàð. Ãîøóí ÿë ÷ÿêìÿéèá îíëàðûí äàëûíäàí
äöøäö. Áèð õåéëè ýåòìèøäèëÿð êè, áèð äÿ Ðþâøÿí Ãûðàòûí áàøûíû ÷ÿêäè,
äþíöá ýåðè áàõàíäà ýþðäö êè, áèð äÿñòÿ êÿùÿð àòëû èëäûðûì êèìè áóäó
äàëëàðûíúà ýÿëèð.
Äåäè:
– Àòà áèð äÿñòÿ êÿùÿð àòëû éåòèðùàéåòèðäÿäè.
Àëû äåäè:
– Îüóë, Ðþâøÿí, àüûçëàðûíû ñóëàíìûø øóìà ñàë.
Ðþâøÿí àòëàðû øóìà ñàëäû. Êÿùÿð àòëàðûí ùÿð áèðèñè øóìäàí ÷ûõà
áèëìÿéèá áàòûá ãàëäûëàð. Ãûðàò èëÿ Äöðàò èëûäûðûì êèìè øóìäàí ÷ûõûá éîëà
äöøäöëÿð. Áèð àç ýåòìèøäèëÿð êè, éåíÿ Ðþâøÿí Ãûðàòûí éöéÿíèíè ÷ÿêèá
äþíöá ýåðè áàõäû. Ýþðäö áó äÿôÿ äÿ áèð äÿñòÿ ãàðà àòëû áóäó åëÿ ýÿëèðëÿð
êè, ëåé êèìè.
Äåäè:
– Àòà, áèð äÿñòÿ ãàðà àòëû éåòèðùàéåòèðäè.
Ãîúà Àëû äåäè:
– Áàëà, àüûçëàðûíû ãàðàòèêàíëûüà ñàë.
Ðþâøÿí àòëàðû ãàðàòèêàíëûüà ñöðäö. Ãàðà àòëûëàð äà þçëÿðèíè òèêàíëûüà
âóðäóëàð. Ãàðà àòëàðûí áàëäûðëàðû ãûçûë ãàíà áîéàíäû. Ðþâøÿí áèð àç
ýåòìèøäè, áèð äÿ àòûí úèëîâóíó äàðòäû, ãàíðûëûá ýåðè áàõäû, ýþðäö èíäè äÿ
áèð äÿñòÿ àü àòëû ÷àòùà÷àòäàäû. Äåäè:
– Àòà, áèð äÿñòÿ àü àòëû áóäó éåòèðùÿéåòèðäÿäè.
Àòàñû äåäè:
– Îüóë, ãîðõìà, àüûçëàðûíû äàøëûüà ñàë.
Ðþâøÿí àòëàðû äàøëûüà äûðìàøäûðäû. Àü àòëàð ñûëäûðûì äàøëûãëàðà ÷ûõà
áèëìÿéèá éàðû éîëäà ãàëäûëàð. Ãûðàò âÿ Äöðàò ãûçûëãóø êèìè ñöçöá ñûëäû-
ðûì ãàéàëàðûí äàëûíäà ýþçäÿí èòäèëÿð.
55
 Àòà, îüóë àõøàìà ãÿäÿð éîë ýåäèá àõøàì áèð ÷àéûí ãûðàüûíà ÷àòäûëàð.
Àëû êèøè áóðàíûí íåúÿ éåð îëäóüóíó îüëóíäàí õÿáÿð àëäû.
Ðþâøÿí äåäè:
– Àòà, áóðà àüàúëûã, îòëóã áèð éåðäè. Îðòàäàí äà áèð ÷àé àõûð.
Ãîúà Àëû äåäè:
– Îüóë, áóðàäà éóðä ñàëìàã îëìàç. Èëõûíûí, ìàë-ãàðàíûí ÿëèíäÿí
äèíúÿëÿ áèëìÿðèê. Áèð äÿ êè, õàíëàð, ïàøàëàð õÿáÿð òóòàð, áèçÿ íàìÿðäëèê
åëÿéÿð.
Àòà, îüóë î ýåúÿ ÷àé ãûðàüûíäà ãàëäûëàð. Ñàáàù à÷ûëäû, éåíÿ ãàëõûá éîëà
äöøäöëÿð. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, àõøàì áèð äöçÿíýàùà ÷àòäûëàð. Àëû
îðàíûí äà íÿ úöð îëäóüóíó Ðþâøÿíäÿí ñîðóøäó. Ðþâøÿí úàâàá âåðäè êè:
– Àòà, áóðà óúó-áóúàüû ýþðöíìÿéÿí áèð äöçÿíýàùäû.
Ãîúà Àëû äåäè:
– Áóðàäà äà ãàëìàã îëìàç. Îðàäà àòëàíàí áóðäà äöøÿð, êàðâàíëàðûí
àéàãëàðû àëòûíäà ãàëàðûã.
Áó ýåúÿíè äÿ áóðàäà ýåúÿëÿéèá ñàáàù éåíÿ éîëà äöøäöëÿð. Ýåòäèëÿð,
ýåòäèëÿð óúà áèð äàüûí áåëèíÿ ÷àòäûëàð. Ãîúà Àëû äåäè:
– Ðþâøÿí, áó íåúÿ éåðäè?
Ðþâøÿí äåäè:
– Àòà, áóðà ùÿð òÿðÿôè ñûëäûðûì ãàéàëûã, ÷ÿíëè, ÷èñêèíëè áèð äàü áåëèäè.
Àëû êèøè ñîðóøäó:
– Îüóë, áàõ ýþð, áó áåë êè, äåéèðñÿí, áóíóí ùÿð òÿðÿôèíäÿ áèð óúà
òÿïÿ âàð, éà éîõäó?
Ðþâøÿí äåäè:
– Àòà, âàð. Áèðè ñàüûíäà, áèðè äÿ ñîëóíäà. Þçö äÿ áàøëàðû ãàðëûäû.
Àëû äåäè:
– Îüóë, àõòàðäûüûì éåð åëÿ áóðàäû. Ìÿí áóðàíû ÷îõ éàõøû òàíûéûðàì.
Úàâàí éàøëàðûìäà áó éåðëÿðäÿ ÷îõ àò îéíàòìûøàì. ×îõ úåéðàíëàðà îõ
àòìûøàì, ÷îõ úöéöðëÿð îâëàìûøàì. Êþùíÿ îéëàüûìäû, ìÿí áóðàíûí ùÿð
äàøûíà áÿëÿäÿì. Áóðàéà ×ÿíëèáåë äåéÿðëÿð. ßñë éóðä ñàëìàëû áó ×ÿíëè-
áåëäè. Èíäè þçöìöç îëìàüà áèð îëàúàã, àòëàðû äà ñàõëàìàüà áèð òþéëÿ òèê.
Ðþâøÿí þçëÿðè ö÷öí áèð îëàúàã, àòëàð ö÷öí äÿ áèð òþéëÿ òèêäè. Àòà-
îüóë ×ÿíëèáåëäÿ éóðä ñàëäûëàð. Éàøàìàüà áàøëàäûëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýö-
íöíäÿ Àëû êèøè Ðþâøÿíè éàíûíà ÷àüûðûá, äåäè:
– Îüóë, áóðàäàêû äàüëàðûí áèðèíäÿ áèð úöò áóëàã âàð, àäûíà Ãîøà-
áóëàã äåéÿðëÿð. Éåääè èëäÿí-éåääè èëÿ úöìÿ àõøàìû ìÿøðèã òÿðÿôäÿí
56
áèð, ìÿüðèá òÿðÿôäÿí äÿ áèð óëäóç äîüàð. Áó óëäóçëàð ýÿëèá ýþéöí
îðòàñûíäà òîããóøàðëàð. Îíëàð òîããóøàíäà Ãîøàáóëàã êþïöêëÿíèá äàøàð.
Ùÿð êèì Ãîøàáóëàüûí î êþïöéöíäÿ ÷èìñÿ åëÿ ãöââÿòëè áèð èéèä îëàð êè,
äöíéàäà ìèñëè-áÿðàáÿðè òàïûëìàç. Ùÿð êèì Ãîøàáóëàüûí ñóéóíäàí è÷ñÿ
àøûã îëàð. Þçöíöí äÿ ñÿñè åëÿ ýöúëö îëàð êè, íÿðÿñèíäÿí ìåøÿäÿ àñëàíëàð
öðêÿð, ïÿëÿíýëÿð òöê òþêÿð, ãóøëàð ãîðõóñóíäàí ãàíàò ñàëàð, äàüëàð,
äàøëàð òèòðÿéÿð, àòëàð, ãàòûðëàð äûðíàã òþêÿð. ×îõ èéèäëÿð, øàùçàäÿëÿð áó
ñó ö÷öí ýÿëèá, ùå÷ áèðèíèí áàõòû éàð îëìàéûá. Èíäè éåääè èë òàìàì
îëùàîëäó. Âÿäÿ ÷àòûá, ýåò àõòàð, Ãîøàáóëàüû òàï, î êþïöêäÿí áèð ãàá
äîëäóðóá ìÿíÿ ýÿòèð.
Ðþâøÿí ýåòäè äàüëàðû, äàøëàðû, äöçëÿðè ÿíäÿð-äþíäÿð åëÿäè. Àõûðäà
áèð äàüà ÷àòäû. Ýþðäö äàüûí áèð òÿðÿôèíäÿ áèð óúà ñûëäûðûì äàøëû, ÿë
÷àòìàç, öí éåòìÿç ãàéà âàð. Àììà ãàéà åëÿ áèð ãàéàäû êè, èéèä èñòÿéèð,
öñòöíÿ ÷ûõñûí. Ðþâøÿí ãàéàíûí äþðä òÿðÿôèíÿ äîëàíäû. Ýþç ýÿçäèðäè. ßë
òóòàí áèð éåð òàïà áèëìÿäè. Àõûðäà áåëèíäÿí êÿìÿíäèíè à÷ûá ãàéàéà
àòäû, ìèí ÿíâàè-ìöñèáÿòèíÿí ãàéàéà äûðìàøäû. Áàõäû êè, áóðà åëÿ áèð
ìÿíçÿð, ëàëÿçàð éåðäè êè, äàé íÿ äåéèì. Ýöë ýöëö ÷àüûðûð, áöëáöë áöë-
áöëö, åëÿ áèë êè, áó ñûëäûðûì ãàéàíûí öñòöíäÿ áèð áàü÷à øÿêèëè ÷ÿêèëèá,
éåòìèø èêè ãÿëÿìíÿí éåòìèø èêè ðÿíý âóðóëóá. Ãîúà êÿùÿíñàëÿ áèð àüàú
ýþðäö. Éàõûíà ýÿëèá áàõäû êè, âàëëàù Ãîøàáóëàã ãàéíàéûá ýþç éàøû êèìè
àõûá ÿòðàôû ñöä ýþëöíÿ äþíäÿðèð.
Ðþâøÿí î ãÿäÿð ýþçëÿäè, àõøàì îëäó. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèøäè, áèð
äÿ ìÿøðèãäÿí áèð óëäóç äîüäó, ìÿüðèáäÿí äÿ áèð óëäóç. Áó óëäóçëàð
ýÿëèá äöç Ãîøàáóëàüûí öñòöíäÿ òîããóøäóëàð. Óëäóçëàðûí òîããóøìàüûí-
äàí Ãîøàáóëàã úîøóá-äàøäû, àü êþïöê àäàì áîéó ãàëõäû.
Ðþâøÿí êþïöêäÿí áèð ãàá äîëäóðäó. Êþïöê åëÿ ýþçÿë, åëÿ è÷ìÿëè
èäè êè, Ðþâøÿí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá äîëäóðäóüó ãàáû ãàáàãúà þç
áàøûíà ÷ÿêèá äîéóíúà è÷äè. Èêèíúè äÿôÿ òÿçÿäÿí áèð äÿ ãàáû äîëäóðìàã
èñòÿéèðäè êè, àòàñûíà ýÿòèðñèí, áàõäû åé äàäè áèäàä... êþïöê ùàéàíäà èäè,
áóëàãëàð éåíÿ äÿ åëÿ äóðóëóá, åëÿ äóðóëóá êè, åëÿ áèë ýþç éàøûäû àõûð.
Ðþâøÿí áèð áàøûíà, áèð äÿ äèçèíÿ âóðäó, àíúàã ùàðà ÷àòàúàã... Ãàáû äà
ýþòöðöá êîð-ïåøèìàí ýåðè äþíöá ÿùâàëàòû àòàñûíà äàíûøäû.
Ãîúà Àëû êèøè áèð àù ÷ÿêèá, äåäè:
– Ìÿíèì ýþçëÿðèìèí äÿðìàíû î êþïöêäÿ èäè. Î äà êè, ÿëÿ ýÿëìÿäè.
Ðþâøÿíèí äÿðäè áèð èäè, áåø îëäó. Þçöíÿ ÿë ãîéäó, áàøûíà-ýþçöíÿ äþé-
ìÿéÿ áàøëàäû êè, íèéÿ ãàáàãúà þçöì è÷äèì.
57
 Àëû êèøè äåäè:
– Îüóë, úÿçà-ôÿçà åëÿìÿêäÿí áèð øåé ÷ûõìàç. Êå÷ÿíÿ ýöçÿøò
äåéÿðëÿð. Ýþðöíöð êè, ìÿíèì àëíûìäà áåëÿ éàçûëûáìûø. Éÿãèí êè, ìÿíÿ
áèð äÿ ñÿíè ýþðìÿê ãèñìÿò äåéèëìèø. Òàé ìÿíèì ÿúÿëèì òàìàìäû.
Ãóëàñ àñ, ñÿíÿ áèð-èêè ñþçöì âàð:
– Áàëà, àé êå÷ÿð, èë äîëàíàð, ñÿíèí àäûí ìÿüðèáäÿí ìÿøðèãÿòÿí
áöòöí äöíéàäà ìÿøùóð îëàð. Î êþïöéö êè, ñÿí è÷äèí, îíäàí ñÿíèí ãîë-
ëàðûíà ãöââÿò, þçöíÿ äÿ øàèðëèê âåðèëäè. Áèð äÿ ñÿíèí ñÿñèíÿ, íÿðÿíÿ åëÿ
áèð ãöââÿò ýÿëÿúÿê êè, Èñðàôèëèí ñóðó îíóí éàíûíäà ìèë÷ÿê âûçûëòûñû îëàúàã.
Áÿéëÿð, õàíëàð, ïàøàëàð ñÿíèí ãîðõóíäàí òöê òþêÿúÿê, ãóøëàð ãàíàä
ñàëàúàã. Íåúÿ êè Ìèñðè ãûëûíú ñÿíèí áåëèíäÿ, ñÿí äÿ Ãûðàòûí áåëèíäÿñÿí,
þçö äÿ áó ×ÿíëèáåëäÿñÿí, ñÿíÿ ùå÷ êÿñ äîâ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿê. Àíúàã
áó ùÿíäÿâÿðäÿ ìàíøóð áèð ãàúàã âàð. Àäûíà Äÿëè Ùÿñÿí äåéÿðëÿð.
Þçöíö áèðúÿ îíäàí ýþçëÿ!.. Ýåò, ñÿíèí àäûíû Êîðîüëó ãîéäóì!
Ãîúà Àëû êèøè âÿëè-âàðèñèíè åéëÿéèá þìðöíö þç îüëóíà áàüûøëàäû.
Êîðîüëó àòàñûíû Ãîøàáóëàüûí éàíûíäà äÿôí åëÿéèá, î ýöíäÿí ×ÿíëè-
áåëäÿ éóðä ñàëäû.

58
 Ê ÎÐÎÜËÓÉÍÀÍ Ä ßËÈ Ù ßÑßÍ
öíëÿðèí áèð ýöíö Êîðîüëó Ãûðàò ìèíèá ×ÿíëèáåëèí ÿòÿéèíäÿêè
Ý éîëà ÷ûõìûøäû. Áèð äÿ áàõäû áóäó, áèð äÿñòÿ éàðàãëû-éàñàãëû àòëû
ýÿëèð. Àììà àòëûëàðûí ãàáàüûíäà áèð îüëàí ýÿëèð êè, äöíéàëàðà äÿéÿð.
Öçöíäÿí, ýþçöíäÿí èýèäëèê éàüûð. Îüëàí Êîðîüëóíó ýþðúÿê, äÿñòÿñèíÿ
ùàé âóðäó. Àòëûëàð î ñààò Êîðîüëóíó àðàéà àëäûëàð. Êîðîüëó äàéàíäû.
Ýþçëÿäè êè, ýþðñöí èøèí àõûðû íÿ îëàúàã. Îüëàí àòû úþâëàíà ýÿòèðäè, ñöç-
äöðöá äöç Êîðîüëóíóí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Ñîíðà áèð Êîðîüëóéà áàõäû,
áèð àòûíà áàõäû, ñîðóøäó:
– ßéÿ, äå ýþðöì êèìñÿí? Áó éåðëÿðäÿ íÿ ýÿçèðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Éîëäàí êå÷ÿíÿì.
Îüëàí áèð äÿ Êîðîüëóíóí àòûíà áàõûá ñîðóøäó:
– Áó àòû ùàðàäàí àëûáñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì þç éîëóíëà äöç ýåäÿúÿí. Éîõñà
éàõøû îëìàç.
Îüëàí áó ñþçäÿí ãÿçÿáëÿíäè. Ùèðñëÿ àòûíûí áàøûíû ÷ÿêäè. Àò èêè äàë
àéàãëàðû öñòöíÿ ãàëõäû. Öçöíö Êîðîüëóéà òóòóá äåäè:
– Ýþðöíöð êè, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàí? ßýÿð òàíûñàéäûí áåëÿ äàíûø-
ìàçäûí. Ìÿíÿ Äÿëè Ùÿñÿí äåéÿðëÿð. Áó éîëëàðäàí êèì êå÷ñÿ, ìÿíÿ
áàú-õÿðàú âåðìÿëèäè.
Êîðîüëó îíó òàíûäû. Áèëäè êè, àòàñûíûí äåäèéè Äÿëè Ùÿñÿíäè. Áèð äÿ
äèããÿòëÿ àòûíà, þçöíÿ áàõäû. Ýþðäö éîõ, Äÿëè Ùÿñÿí äîüðóäàí äà èýèä
îüëàíäû.
Êîðîüëó àòàñû þëÿí ýöíäÿí áÿðè îíó àõòàðûðäû. Îíóíëà äîñòëàøìàã,
ÿëáèð îëìàã ôèêðèíäÿ èäè. Àíúàã áèëèðäè êè, áó èø åëÿ-áåëÿ áàø òóòìà-
éàúàã. Äàâà-äàëàøñûç ìÿñÿëÿ äöçÿëìÿéÿúÿê. Ôèêèð îíó ýþòöðäö êè, èíäè
íÿ òÿùÿð åëÿñèí. Åëÿ áó ôèêèðäÿ èäè êè, Äÿëè Ùÿñÿí áèð äÿ ãûøãûðäû:
– ßéÿ, ñÿíÿ àòäàí äöø äåìèðÿììè? Éîõñà ÿúÿëèí ÷àòûá?
Êîðîüëó àðàìëà äåäè:
– Äÿëè Ùÿñÿí, ñÿñèíÿ ãöââÿò âåðìÿ, èýèä äèë à÷ìàç, ÿë à÷àð.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– ßéÿ, ñÿí êèìñÿí êè, ìÿíèì ãàáàüûìäà áåëÿ éåêÿ-éåêÿ äàíû-
øûðñàí?
– Äàéàí, äåéèì êèìÿì.
59
 Áóíó äåéèá, Êîðîüëó àòûí áàøûíû ÷ÿêäè. Àò åëÿ ãàëõäû êè, äûðíàüûíûí
àëòûíäàí ãîïàí äàø áèð íå÷ÿ àäàì áîéó Äÿëè Ùÿñÿíèí áàøûíûí öñòöíäÿí
êå÷èá, î òÿðÿôÿ äöøäö. Êîðîüëóíóí ÿòðàôûíû áöðöìöø àòëûëàð ÷àõíàøìàéà
äöøäöëÿð. Êîðîüëó ñàçû ÷èéíèíäÿí àøûðûá äþøöíÿ áàñäû, äåäè:

Ìÿíäÿí ñàëàì îëñóí ÿúÿì îüëóíà,

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ, ìåéäàí ìÿíèìäè!
Ãûðàòûì êþùëÿíäè, þçöì ãÿùðÿìàí,
×àëàðàì ãûëûíúû, äöøìÿí ìÿíèìäè!

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ìåéäàí òàíûéàí,

Ùàããûí âåðýèñèíÿ ìÿí äÿ ãàíûéàì.
Áèð èýèäÿì, èýèäëÿðèí õàíûéàì,
Áó ÿòðàôäà áöòöí ùÿð éàí ìÿíèìäè!

Àäûìû ñîðóøñàí, áèë, Ðþâøÿí îëó,

Àòàäàí, áàáàäàí úèíñèì Êîðîüëó;
Ìÿíÿì áó éåðëÿðäÿ áèð äÿëè, äîëó,
Ýöíäîüàíäàí òà ýöíáàòàí ìÿíèìäè.

Äÿëè Ùÿñÿí áèð Êîðîüëóéà áàõäû, áèð äþíöá áàøûíûí àäàìëàðûíà

áàõäû, ùöíäöðäÿí áèð øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö. Àòëûëàð äà ýöëöøäöëÿð.
Îíëàðûí áó ýöëöøìÿéè Êîðîüëóéà äÿéäè. Áèð èñòÿäè Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá,
þçöíö îíëàðà ýþñòÿðñèí. Ñîíðà ëÿíÿò øåéòàíà äåéèá, àëäû ñàçû ýþðÿê íÿ
äåäè:

Èýèä ìåéäàíà ýèðÿíäÿ,

Ãàéíàéûá úîøìàìàã ýÿðÿê.
ßýÿð îëñà ùàãã âåðýèñè,
Ãèñìÿòäÿí ãà÷ìàìàã ýÿðÿê.

Áàõìàðàì äöøìÿí ùàéûíà,

Ùàãã áÿëà âåðñèí, õàéûíà,
Èýèä èýèäèí ïàéûíà
Êþíäÿëÿí äöøìÿìÿê ýÿðÿê.

Ãî÷ Êîðîüëó ÷ûõàð äöçÿ,

Áàõìàðàì ÿëëèéÿ, éöçÿ.
Ìÿí äÿëèäÿí þéöä ñèçÿ,
Ùÿääèíäÿí àøìàìàã ýÿðÿê.
60
 Êîðîüëóíóí áåëÿ éåêÿ-éåêÿ íÿñèùÿò âåðìÿéè Äÿëè Ùÿñÿíÿ ëàï àúûã
ýÿëäè. Áàøûíûíûí àäàìëàðûíà ùàé âóðóá, Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿìÿê èñòÿäè.
Êîðîüëó äåäè:
Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, àé Äÿëè Ùÿñÿí,
Àíä è÷ìèøÿì áó ýöí äþéöø îëìàñûí.
Éîõñà àñëàí êèìè úóøà ýÿëÿðÿì,
Àíä è÷ìèøÿì áó ýöí äþéöø îëìàñûí.

Ìÿðä èýèäëÿð ìöõÿííÿòäÿí ñå÷èëñèí,

Ãàðû äöøìÿí äÿðÿëÿðÿ òþêöëñöí,
Áèçèì àðàìûçäà ìöíñèô òàïûëñûí,
Àíä è÷ìèøÿì áó ýöí äþéöø îëìàñûí.

×ÿêÿðÿì ãûëûíúû, êÿñÿðÿì éîëó,

Ìÿíÿì èýèäëÿðäÿ áèð äÿëè, äîëó
Ùÿëÿ úîøìàéûáäû áó ãî÷ Êîðîüëó,
Àíä è÷ìèøÿì áó ýöí äþéöø îëìàñûí.

Äÿëè Ùÿñÿí åëÿ áèëäè êè, Êîðîüëó îíäàí ãîðõóð. Ýåðè ãàíðûëûá, áàøû-
íûí àäàìëàðûíà äåäè:
– ßéÿ, ìÿí äÿ åëÿ áèëìèøÿì êè, áó äîüðóäàí äà èýèääè. Ñÿí äåìÿ,
áó éàíøàã ýÿâÿçÿíèí áèðèñè èìèø. Òóòóí, éåêÿ-éåêÿ äàíûøäûüûíà ýþðÿ
àòûíû ÿëèíäÿí àëûí, þçöíÿ äÿ áèð-èêè âóðóá éîëà ñàëûí.
Êîðîüëó áàõäû èø äàâàñûç êå÷ìÿéÿúÿê. Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá, àëäû
ýþðÿê íÿ äåäè:
Àúûãëàíìà, Äÿëè Ùÿñÿí,
Ìèñðè ãûëûíúà ãàòàðàì.
Àòûëàðàì øåøïÿð êèìè,
Áàüðûí áàøûíà áàòàðàì.

Íàìÿðä íÿäè þçöí þéÿ?

Ìåéäàíäà ìÿðä èýèä ñþéÿ?
Ãà÷ûá ÷ûõàð îëñàí ýþéÿ,
Êÿìÿíä òóëëàéûá òóòàðàì.

Íÿ áàõûðñàí êöñöð êèìè?

Éàðïàã íåúÿ ÿñèð êèìè?
Èíäè ñÿíèí éåñèð êèìè
Ãîëëàðûí äàëäà ÷àòàðàì.
61
 Ùàéãûðûá à÷ñàì ìåéäàíû,
Ñó òÿê àõûäàðàì ãàíû,
Äÿñòÿëÿéèá áÿéè, õàíû,
Ãûðàò äþøöíÿ ãàòàðàì.

Ãî÷ Êîðîüëó þç êàðûíäà,

Éàëàí îëìàç èëãàðûíäà.
×ÿêèá Ùÿëÿá áàçàðûíäà
Ñÿíè ãóë äåéèá ñàòàðàì.

Êîðîüëóíóí áó ñþçöíäÿí Äÿëè Ùÿñÿí ãûçûøäû. Þçö ÷ÿêèëäè áèð êÿ-

íàðäà äóðäó, áàøûíäàêû àäàìëàðà ùþêì åëÿäè êè, Êîðîüëóíó òóòñóíëàð.
Äÿëè Ùÿñÿíèí äÿñòÿñè Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿäè. Êîðîüëó àòû úþâëàíà
ýÿòèðèá, ãûøìûç øèð êèìè îíëàðûí öñòöíÿ úóìäó.
Áèð éàíäàí Êîðîüëó, áèð éàíäàí Ãûðàò àç âàõòäà äÿñòÿíè ãàòûì-
ãàòûì ãàòëàéûá ÿëäÿí-àéàãäàí ñàëäûëàð. Äÿñòÿäÿí ãûðûëàí ãûðûëäû, ãàëàí-
ëàð äà ãà÷ûá äàüûëäûëàð. Êîðîüëó äÿñòÿíè äàüûëìûø ýþðöá, Ãûðàòû èëäûðûì
êèìè ñöçäöðäö, ÷ÿêèëèá áèð éàíäà äóðàí Äÿëè Ùÿñÿíèí öñòöíÿ ñöðäö.
Öçöíö îíà òóòóá, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãûðàòû ýÿòèðäèì úþâëàíà, èíäè
Âàðñà èýèäëÿðèí ìåéäàíà ýÿëñèí!
Ýþðñöí ìÿí äÿëèíèí èíäè ýöúöíö,
Áîéàíñûí ÿíäàìû àë ãàíà, ýÿëñèí!..

Ãîðõóì éîõ ïàøàäàí, ñóëòàíäàí, õàíäàí,

Ýÿëñèí ìÿíÿì äåéÿí, êå÷èðäèì ñàíäàí,
ßðëÿð äàëäàëàíûá ãîðõìàñûí ãàíäàí,
Àò ñöðñöí, ãîâüàéà ìÿðäàíà ýÿëñèí!..

Êîðîüëó ÿéèëìÿç éàüûéà, éàäà,

Ìÿðäèí ÿñêèê îëìàç áàøûíäàí ãàäà.
Íÿðÿëÿð ÷ÿêÿðÿì ìÿí áó äöíéàäà,
Ýþñòÿððÿì ìÿùøÿðè äöøìàíà, ýÿëñèí!..

Äÿëè Ùÿñÿíëÿ Êîðîüëó äàâà åëÿéÿñè îëäóëàð. Ãûëûíúëàðûíû ÷ÿêèá, áèð-

áèðèíÿ ùöúóì åëÿäèëÿð. Ãûëûíúäàí ìóðàä ùàñèë îëìàäû, ÿìóäà ÿë àòäûëàð.
ßìóääàí ìóðàä ùàñèë îëìàäû, íèçÿéÿ ÿë óçàòäûëàð. Íèçÿäÿí äÿ êàð
àøìàäû. Àõûðäà àòäàí äöøäöëÿð, ýöëÿøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äÿëè Ùÿñÿí èëÿ
Êîðîüëó ÷îõ ýöëÿøäèëÿð, ýàù î áóíà ýöú ýÿëäè, ýàù áó îíà ýöú ýÿëäè. Ãî÷
62
Êîðîüëó àõûðäà áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá Äÿëè Ùÿñÿíè ýþòöðöá éåðÿ âóðäó.
Äèçèíè ñèíÿñèíÿ äàéàäû, ÿëèíè ãûëûíúà àòàíäà, Äÿëè Ùÿñÿí áèð àù ÷ÿêäè.
Êîðîüëó äåäè:
– Áèð ãàøûã ãàíûíäàí ãîðõóá íèéÿ àù ÷ÿêèðñÿí?
Êîðîüëóíóí úàâàáûíäà Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Åé èýèä, ìÿí úàíûìäàí ãîðõóá àù ÷ÿêìèðÿì. ßùäèì âàð èäè.
ßùäèìÿ ÷àòìàäûì.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– ßùäèí íÿ èäè?
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Ìÿí ÿùä åëÿìèøäèì êè, ùÿð êèì ìÿíè áàññà, îíóíëà äîñò, ãàðäàø
îëàì. Þëÿíÿ ãÿäÿð îíóí éàíûíäà ãàëàì. Èíäè ñÿí ìÿíè áàñäûí, àíúàã
þëäöðöðñÿí, ÿùäèìÿ ÷àòà áèëìèðÿì.
Äÿëè Ùÿñÿíèí áó ñþçö Êîðîüëóíó ñåâèíäèðäè. Àéàüà ãàëõäû, Äÿëè
Ùÿñÿíèí ãîëóíäàí éàïûøûá ãàëäûðäû, ÿëèíè ö÷ äÿôÿ îíóí äàëûíà âóðäó.
Äÿëè Ùÿñÿí îíóí ãûëûíúûíûí àëòûíäàí êå÷äè, þëÿíÿúÿí îíà ãàðäàø
îëóá, ãóëëóüóíäà äóðìàüà àíä è÷äè. Îíäàí ñîíðà öçöíö Êîðîüëóéà
òóòóá äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, äöç éåääè èëäè êè, ìÿí áó éîëëàðûí àüàñûéàì. Èíäèéÿ
ãÿäÿð ùÿëÿ áèð àäàì ìÿíèì ãàáàüûìà ÷þï ñàëà áèëìÿéèá. Áó éåääè èëèí
ÿðçèíäÿ áèð áÿçèðýàí ìÿíÿ áàú âåðìÿìèø áó ùÿíäÿâÿðäÿí êå÷ÿ áèë-
ìÿéèá. Áÿéëÿðäÿí, õàíëàðäàí, òàúèðëÿðäÿí àëûá éûüäûüûì ìàë-äþâëÿòèí,
ãûçûë-ýöìöøöí, úàâàùèðàòûí ùàìûñûíû ñàõëàìûøàì. Èýèäëÿð àðàñûíäà îëàí
àäÿòÿ ýþðÿ èíäè îíëàðûí ùàìûñû ñÿíÿ ÷àòûð. Áóéóð, ýåäÿê ìàëûíà ñàùèá
îë!
Êîðîüëó ãàáàãúà îíà èíàíìàäû. Øöáùÿëÿíäè êè, áÿëêÿ ùèéëÿ ãóðóá
îíó òîïà ñàëìàã èñòÿéèð. Ñîíðà ôèêèðëÿøèá þç-þçöíÿ äåäè: “Åéáè éîõäó,
åëÿ áåëÿ éàõøûäû. Áó áàøäàí éîõëàéûá, ñûíàãäàí ÷ûõàðäàðàì. Ãîé
ìÿðääèðñÿ äÿ èíäèäÿí áèëèíñèí, ìöõÿííÿòäèðñÿ äÿ èíäèäÿí áèëèíñèí”.
Þçö Ãûðàòû ìèíäè, ñîíðà äà öçöíö îíà òóòóá äåäè:
– Ìèí àòûíû, ñöð, ýåäÿê!
Äÿëè Ùÿñÿí ãàáàüäà, Êîðîüëó äàëäà àç ýåòäèëÿð, öç ýåòäèëÿð, ýÿëèá
áèð ñûëäûðûì ãàéàíûí äèáèíÿ ÷àòäûëàð.
Ãàéàíûí äèáè éàìàí êîë-êîñëóã èäè. Äÿëè Ùÿñÿí àòûíû êîë-êîñëóüà
âóðäó. Êîðîüëó äà îíóí äàëûíúà. Åëÿ áèð àç ýåòìèøäèëÿð êè, ãàáàãëàðûíà
áèð ìàüàðà ÷ûõäû. Äÿëè Ùÿñÿí àòäàí äöøäö. Ñîíðà Ãûðàòûí úèëîâóíäàí
éàïûøûá äåäè:
63
 – ×àòìûøûã. Èíäè àòäàí äöø, è÷ÿðè ýèðÿê.
Êîðîüëó éåíÿ äÿ Äÿëè Ùÿñÿíè ãàáàüûíà ñàëûá ìàüàðàéà ýèðäè. Áàõäû
êè, áóðàäà î ãÿäÿð ãûçûë-ýöìöø âàð êè, åëÿ áèë éåääè ïàäøàùûí õÿçèíÿñè
áóðàäàäû. Êîðîüëó ìàüàðàíû òàìàì-êàìàë ýÿçäè. Ùàìûñûíû ýþçäÿí
êå÷èðäè. Ñîíðà Äÿëè Ùÿñÿíÿ äåäè:
– Ãîé áóíëàð åëÿ áóðàäàúà ãàëñûíëàð. Èíäè áóíëàð áèçÿ ëàçûì äåéèë.
Àììà åëÿ êè, ×ÿíëèáåëäÿ éóðä-éóâà ñàëäûã, áàøûìûçà äÿëèëÿð, èýèäëÿð
éûüûëäû, îíäà áóíëàð áèçÿ ëàçûì îëàúàã.
Äîüðóäàí äà åëÿ îëäó.
Áó ýöíäÿí Êîðîüëóíóí áàøûíà éàâàø-éàâàø àäàìëàð éûüûøìàüà
áàøëàäû. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, ×ÿíëèáåë ãî÷àã îüëàíëàðûí, èýèäëÿðèí ìÿñêÿíè
îëäó.

64
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ È ÑÒÀÍÁÓË ÑßÔßÐÈ

îðîüëó Äÿëè Ùÿñÿíëÿ àðõà-àðõàéà âåðèá ×ÿíëèáåëäÿ éóðä-éóâà

Ê ñàëìûøäû. Òàé èø ýÿëèá î éåðÿ ÷àòìûøäû êè, ×ÿíëèáåëèí ùÿíäÿâÿ-
ðèíäÿí áèð êàðâàí äà êå÷ÿ áèëìèðäè. Êîðîüëóíóí àäû áöòöí àëÿìÿ éàéûë-
ìûøäû. Äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí èéèä îüëàíëàð îíóí äÿñòÿñèíÿ ýÿëèðäè.
Ãûçëàð, ýÿëèíëÿð îíóí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäèëÿð.
Áó ñÿñ-ñÿäà ýÿëèá Èñòàíáóëà äà ÷àòìûøäû. Èñòàíáóë õîòêàðûíûí ãûçû
Íèýàð õàíûì äà ýþðìÿçÿ-áèëìÿçÿ åøã áàäÿñèíè è÷èá áèð êþíöëäÿí ìèí
êþíöëÿ Êîðîüëóéà àøèã îëìóøäó. Àììà éàçûã ãûç àòàñûíûí, áèð äÿ êè áèð
íàìÿðä ãàðäàøû âàð èäè, îíóí ãîðõóñóíäàí ëÿá òÿðïÿäèá íÿôÿñ ÷ÿêÿ
áèëìèðäè. Êîðîüëóíóí äÿðäèíè öðÿéèíÿ ñàëûá ïàéûç éàðïàüû êèìè
ýöíäÿí-ýöíÿ ñàðàëûá ñîëóðäó.
Äåéèðëÿð Èñòàíáóë êÿíäëÿðèíèí áèðèíäÿ Áÿëëè ßùìÿä àäûíäà éåíèéåò-
ìÿ, úàâàí áèð îüëàí âàð èäè. Áÿëëè ßùìÿäèí áûü éåðè òÿçÿúÿ òÿðëÿéèðäè.
Àììà, íåéíèðñÿí, ñÿí ýÿë êè, ãöââÿòäÿ-ùöíÿðäÿ Ðöñòÿì ïÿùëÿâàíà
áàú âåðìÿçäè. Áÿëëè ßùìÿä íÿ ãÿäÿð êè, èýèä èäè, áèð î ãÿäÿð äÿ ÿëè
à÷ûã, êþíëö-ýþçö òîõ èäè. Òàïäûüûíû òÿê éåìÿçäè.
Åëÿ êè, Êîðîüëó ñÿäàñû ýÿëèá áóðàëàðà ÷àòäû, Áÿëëè ßùìÿä ÷îõ
ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ÷àðûõëàðûíûí áàüûíû áÿðêèäèá, àüàìû Àëëàù ñàõëàñûí
äåéèá, ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîëà äöøäö. ×îõ ýåòäè, àç ýåòäè, î íåúÿ äåéÿðëÿð
äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, áèð úöìÿíèí ýöíöíäÿ ýÿëèá Èñòàíáóëà éåòèøäè.
Áÿëè, åëÿ òÿçÿúÿ áàçàðà ýèðìèøäè, î éàí áó éàíà áàõûðäû êè, ýþðäö
ùàìû ãà÷ûð. Þçö äÿ ùå÷ äöêàíû áàüëàéûá åëÿìèð. Áèð ñó è÷èì ñààòäà
áöòöí áàçàð ãàëäû áàøûíà. Áÿëëè ßùìÿä ìàò-ìÿùÿòòÿë äàéàíìûøäû. Áèð
äÿ ýþðäö áóäó áèð ÷îëàã òàúèð ãû÷ûíû éåë òóòìóø ãîúà ãàòûð êèìè ùàéòûéà-
ùàéòûéà ãà÷ûð. Òåç îíóí ãàáàüûíû êÿñèá ñîðóøäó:
– Àé ÿìè, áó úàìààòà íÿ îëóá? Áó íÿ ãà÷ùàãà÷äû?
Òàúèð îíà äèããÿòëÿ áàõûá äåäè:
– Ýþðöíöð ãÿðèá àäàìñàí.
Áÿëëè ßùìÿä äåäè:
– Áÿëè ãÿðèáÿì, áó ýöí ýÿëìèøÿì.
Òàúèð ãû÷ûíûí áèðèíè ñöðöéÿ-ñöðöéÿ áàøëàäû äàíûøìàüà êè, áÿñ õîòêàð
ýåäèá Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ, ùÿð úöìÿ ýöíöíäÿí úöìÿ ýöíöíÿ õîòêàðûí
ãûçû Íèýàð õàíûì ìÿñúèäÿ ýåäèð. Î, åâäÿí ÷ûõàíäà úàð ÷ÿêèá úàìààòà
õÿáÿð âåðèðëÿð êè, ýÿðÿê ùàìû åâÿ ýåòñèí. Ýÿðÿê îíóí áîéóíó ùå÷ êÿñ
ýþðìÿéÿ. Äöêàíëàðûí ùå÷ áèðèñèíè áàüëàìàüà äà èúàçÿ éîõäó.
65
 Òàúèð äèëè òóòóëà-òóòóëà áó ñþçëÿðè äîüðàéûá òþêäö. Òÿëÿñäèéèíäÿí
÷îëàã ãàðüà êèìè àòäàíà-àòäàíà ãà÷ûá ýþçäÿí èòäè.
Áÿëëè ßùìÿä áàõäû êè, äîüðóäàí úàð ÷ÿêèëèðäè. Ôèêèðëÿøäè êè, àäÿ,
ìÿí Áÿëëè ßùìÿä îëàì, áèð êÿëÿê ãóðóá õîòêàð ãûçûíû ýþðÿ áèëìÿéÿì,
áó ùå÷ áèð êèòàáà-äÿôòÿðÿ ñûüûøìàç.
Úÿëä áèð ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðèá áàõäû êè, éàõûíäà áèð ýþéÿðòè-ñÿáçÿâàò
äöêàíû âàð, ãàïûñû äà à÷ûãäû. Éàâàøúà þçöíö âåðäè äöêàíà. Ãàïûíû ÷ÿêäè,
þçö äÿ ïèøòàõòàíûí àëòûíà ýèðèá òàõòàíûí äåøèéèíäÿí ýþç ãîéìàüà áàøëàäû.
Áÿëè, ýþçëÿ ùà ýþçëÿ àõûðäà äÿñòÿíèí óúó à÷ûëäû, ãàðà÷ûëàð, ôÿððàøëàð
êå÷ÿíäÿí ñîíðà Áÿëëè ßùìÿä áèð äÿ áàõäû êè, áóäó Íèýàð õàíûì éåòìèø
èêè ãÿëÿìíÿí þçöíÿ çèéíÿò âåðèá ãûðõ èíúÿáåë ãûçûí àðàñûíäà éöç-íàç
ãÿìçÿéíÿí ñàëëàíà-ñàëëàíà ýÿëèð.
Íèýàð õàíûì äöêàí-áàçàðà òàìàøà åëèéÿ-åëèéÿ ýÿëèðäè. Åëÿ êè, Áÿëëè
ßùìÿä ýèçëÿíÿí äöêàíûí ãàáàüûíà ÷àòäûëàð, Íèýàð õàíûì éàíûíäàêû
ãûçëàðà öç òóòóá äåäè:
– Áó íÿ ñèðäè? Áöòöí äöêàíëàð ãàëûá áàøëû-áàøûíà. Áþéöê ñÿððàôëàð
þç úÿâàùèðàòëàðûíû ñàùèáñèç ãîéóá ýåäèáëÿð. Ùå÷ äöêàíëàðûíû áàüëàìà-
éûáëàð, áó òÿðÿâÿç äöêàíû íèéÿ áàüëûäû? Éÿãèí áóðàäà áèð ùèêìÿò âàð.
Ìÿí ýÿðÿê îðàéà áàõàì.
Áÿëëè ßùìÿä áó ñþçëÿðè åøèäèá ãîðõóäàí äóðäó çàü-çàü ÿñìÿéÿ êè,
èøäè, ÿéÿð õîòêàð ãûçû ýÿëèá ìÿíè áóðàäà ýþðñÿ, äÿäÿìè ãÿáèðäÿí ÷ûõà-
ðàúàã.
Éàçûã ãîðõóäàí ýþéÿðòè òàüûíûí è÷èíÿ ñîõóëóá ýèçëÿíäè. Íèýàð õàíûì
ãûðõ èíúÿáåë ãûçëà è÷ÿðè ýèðèá áàõäû êè, áèð íÿôÿð øÿõñ áàøûíû ýþéÿðòèòíèí
è÷èíÿ ñîõóá ýèçëÿíèá. Áèð òÿïèê âóðóá ãûøãûðäû êè, áàõûí ýþðöí áó êèìäè,
áóðàäà ýèçëÿíèá. Ãûçëàð Áÿëëè ßùìÿäè áàéàãäàí ãàìàðëàäûëàð. Áÿëëè
ßùìÿä ìèí ÿíâàéè-ìöñèáÿòëÿ, áèð òÿùÿð êè, þçöíö îíëàðûí ÿëèíäÿí
ãóðòàðûá Íèýàðûí àéàãëàðûíà éûõûëäû êè: “Õàíûì, ãóðáàíûí îëóì, àìàíûí
áèð ýöíöäö, áèð ãÿëÿòäè åëÿìèøÿì, ãîéìà áóíëàðû, áàøûìäà òöê ãàë-
ìàäû”. Ãûçëàð åëÿ òþêöëöøìöøäöëÿð îíóí öñòöíÿ êè, åëÿ áèë ãàðüà ëåøÿ
òþêöëöá. ×èìäèêëÿéÿí êèì, äèøëÿéÿí êèì, áàøûíû éîëàí êèì. Íèýàð
õàíûìûí îíà éàçûüû ýÿëèá ñîðóøäó:
– Éàõøû, äå ýþðöì áóðàäà íÿ ãÿëÿò åëÿéèðñÿí?
Áÿëëè ßùìÿä Íèýàð õàíûìûí úàâàáûíäà äåäè:
– Õàíûì, âàëëàù, áèëëàù ìÿí ãÿðèá, íàáÿëÿä áèð àäàìàì. Áóðà áó ýöí
ýÿëìèøÿì. Åëÿ áàçàðäà ýÿçèðäèì. Áèð äÿ ýþðäöì ãà÷ùàãà÷ äöøäö, ãÿðèá-
ëèê ïèñ øåéäè, õàíûì. Áèëìÿäèì ùàðà ãà÷ûì. Àõûðäà ãà÷ûá áóðàéà ýèðäèì.
66
 Íèýàð õàíûì ñîðóøäó:
– ßäÿ, àäûí íÿäè? Ùàðàëûñàí?
– Õàíûì, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, àäûì Áÿëëè ßùìÿääè. Þçöì äÿ ßðçó-
ðóì òÿðÿôèíäÿíÿì.
Íèýàð õàíûì ßðçóðóìóí àäûí åøèòúÿê òåç ñîðóøäó:
– Éàõøû, äåéèðëÿð êè, ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëó àäûíäà áèð èéèä âàð. Ùå÷
îíó ýþðöáñÿí?
Áÿëëè ßùìÿä áàõäû êè, àùà äåéÿñÿí áóðàäà áèð èø âàð. Éîõñà õîòêàð
ãûçû Êîðîüëóíó íèéÿ ñîðóøóð. Òåç þçöíö äöçÿëäèá äåäè:
– Õàíûì, ìÿí åëÿ ãî÷ Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíäÿíÿì.
Íèýàð õàíûì áóíó åøèòúÿê êàüûç ýþòöðöá áèð íàìÿ éàçäû êè, áÿñ
“Êîðîüëó, ìÿí Èñòàíáóë õîòêàðûíûí ãûçû Íèýàð õàíûìàì. ßéÿð ñÿí
äîüðóäàí äà èéèäñÿíñÿ ýÿë ìÿíè àïàð”.
Íàìÿíè áöêöá ìþùöðëÿäè, îíäàí âåðäè Áÿëëè ßùìÿäÿ êè:
– Áó íàìÿíè ÷àòäûð Êîðîüëóéà. Î ÿéÿð êèøèäèðñÿ ýÿëèá ìÿíè àïàðñûí.
Áÿëëè ßùìÿä íàìÿíè þïöá úèáèíÿ ãîéäó, ñîíðà äåäè:
– Õàíûì, áÿëêÿ èíàíìàäû.
Íèýàð õàíûì ãîëóíäàí áàçóáÿíäèíè äÿ à÷ûá îíà âåðäè. Öñòÿëèê áèð
äÿ áèð îâóú ãûçûë âåðäè êè, àòäàí, çàääàí àëûá, íàìÿíè òåç ÷àòäûðñûí.
Áÿëëè ßùìÿä îðàäàí ÷ûõûá þçöíö áèðáàø éåòèðäè êàðâàíñàðàéà. Òåç áèð
àò àëûá ×ÿíëèáåë äåéèá éîëà äöøäö. Ýåúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû, ýöíäöçö ýåúÿ-
éÿ, àç ýåòäè, ÷îõ äàéàíäû, ÷îõ ýåòäè àç äàéàíäû, áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà
ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè. Êîðîüëóéó òàïûá Íèýàðûí íàìÿñèíè âåðäè îíà.
Êîðîüëó íàìÿíè îõóéóá ÿùâàëàòäàí ùàëû îëàíäàí ñîíðà ÿìð åëÿäè,
Ãûðàòû éÿùÿðëÿäèëÿð. Îíäàí öçöíö Äÿëè Ùÿñÿíÿ òóòóá ãûøãûðäû êè:
– ßäÿ, îðàäàí î çÿíúèðëÿðè áóðàéà ýÿòèð.
Áÿëëè ßùìÿä çÿíúèð àäûíû åøèäÿíäÿ ýåòäè ôèêèðÿ êè, éîõñà áó ìÿíè
÷àðìûõà-çàäà ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Åëÿ åëÿ äÿ îëäó. Äÿëè Ùÿñÿí îíó éàõøûúà
çÿíúèðëÿäè. ßë-àéàüûíû áàüëàéûá öñòöíÿ äÿ ãàðàóë ãîéäó.
Äåéèðëÿð Êîðîüëóíóí áåëÿ áèð õàñèééÿòè âàð èäè. Îíà êèì áåëÿ-áåëÿ
õÿáÿðëÿð ýÿòèðñÿéäè ãàáàãúàí îíó áåëÿúÿ çÿíúèðëÿéèá öñòöíäÿ äÿ àäàì
ãîéàðìûø êè, þçö ýåäèá ýÿëèíúÿí ãà÷ûá åëÿìÿñèí. Åëÿ êè, ýåäèá ãàéûòäû,
ÿéÿð ñþç äöç ÷ûõäû, éàõøû õÿëÿò âåðèá þçöíÿ äÿëè åëÿðìèø, éîõ ÿéÿð
éàëàí ÷ûõäû, îðòàëûãäà ùèéëÿ-ìèéëÿ, îëäó, îíäà òàé Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí.
Îíäà èø ãàëàðäû Ìèñðè ãûëûíúà.
Áÿëè, åëÿ êè, Ãûðàò ùàçûð îëäó, äÿëèëÿð éåðáÿéåðäÿí äåäèëÿð êè, áÿñ
Êîðîüëó, ýÿë áó ñÿôÿðÿ ñÿí òÿê ýåòìÿ, áó, õÿòÿðëè, ãîðõóëó ñÿôÿðäè.
67
Ãîé ùàìûìûç áèðýÿ ýåäÿê. Êîðîüëó áó ñþçöí öñòöííÿí ñàçû äþøöíÿ
áàñûá, äåäè:
Èéèä ýÿðÿê éàð ñåâìÿéÿ
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.
Ìöõÿííÿò ãÿääèí ÿéìÿéÿ
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.

Íèýàðûí øèðèí äèëëÿðè,

Áàüðûìà ñàíúûá ìèëëÿðè,
Óçàã-óçàã ìÿíçèëëÿðè
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.

Ãÿíèìèíÿ ãûëûíú ÷àëà,

Þëêÿñèíÿ òàëàí ñàëà,
Äöøìÿíëÿð öñòÿ áàø àëà,
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.

Äàëà ïîëàä éàðàüûíà,

Äöøÿ èéèä ñîðàüûíà,
Éöç òöëêöíöí ãàáàüûíà,
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.

Êîðîüëóéàì, ùàøà-ùàøà,
Ýèððÿì õîòêàðëà ñàâàøà,
Ãûðàò äþøëÿòìÿéÿ ïàøà,
Þçö òÿê ýåäÿ, òÿê ýåäÿ.

Êîðîüëó ñàçëà äåäèéè êèìè, ñþçëÿ äÿ äåäè:

– Äÿëèëÿðèì, Íèýàð õàíûìû ýÿòèðìÿéÿ þçöì òÿê ýåäÿúÿéÿì. Ñèç
ãàëûí, ×ÿíëèáåëè äöøìÿíëÿðäÿí ãîðóéóí.
Êîðîüëó ãûëûíú ãóðøàäû, ÿìóä àñäû, íèçÿ ýþòöðäö, öñòöíäÿí äÿ áèð
ñàç êå÷èðòäè.
Äÿëèëÿðëÿ ùàëàë-ùöììÿò åëÿéèá ñàëàìàòëàøäû. Äÿëè Ùÿñÿíè îíëàðûí
öñòöíÿ áþéöê ãîéäó. Ñîíðà òÿðëàí êèìè òóëëàíûá Ãûðàòû ìèíèá éîë áàøëàäû.
Åëÿ êè, Ãûðàò éöéÿíèí áîø ýþðäö, èëäûðûì êèìè ñöçöá äþðä ýöíëöê
éîëó áèð ýöíäÿ ýÿëèá àõøàì öñòÿ Èñòàíáóëà éåòèøäè. Ãàðàíëûã äöøìöøäö.
Êîðîüëó Ãûðàòû ñöðöá áèð ãàïûíû äþéäö. Ãàïûéà ãîúà áèð àðâàä ýÿëäè.
Êîðîüëó äåäè:
– Àé áàúû, ãÿðèáÿì, ìÿíè áó ýåúÿëèéÿ ãîíàã åëÿéÿðñÿíìè?
68
 Àðâàä äåäè:
– Íèéÿ ãîíàã åëÿìèðÿì. Äöø ãàë.
Êîðîüëó äöøäö. Ãûðàòû òþéëÿéÿ ÷ÿêäè. Þçö äÿ àðâàäûí åâèíÿ ýèðèá
áèð òÿðÿôäÿ îòóðäó. Àðâàä ÷þðÿê ýÿòèðäè. Êîðîüëó éåìÿêäÿí ñîíðà
ñþùáÿò à÷ûá àðâàääàí êèì îëäóüóíó ñîðóøäó.
Àðâàä äåäè:
– Ãîúà, äóë áèð àðâàäàì. Àé áàëà, àìàí-çàìàí ýþçöìöí àüû-ãàðàñû
áèðúÿ îüëóì âàð. Õîòêàð ãûçû Íèýàð õàíûìûí íàð áàüûíäà áàüáàíäû.
Êîðîüëó áó èøè éàõøû ôàë ùåñàá åëÿéèá ÷îõ ñåâèíäè. Äåéÿñÿí èøëÿð
éàõøû ýÿòèðäè. Åëÿ áàúàäàí äöøÿí êèìè ãèñìÿòèí öñòöíÿ äöøìöøäö.
Ãÿðÿç, Êîðîüëó îðäàí-áóðäàí ñþç-ñþùáÿò ñàëûá þéðÿíäè êè, áÿñ õîòêàð
Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ýåäèá. Ñîíðà ãàðûäàí îüëóíó ñîðóøäó êè, áÿñ îüëóí
ùàðàäàäû?
Ãàðû äåäè:
– Õîòêàð ãûçû õàíûì ùÿð àéäà, îí áåø ýöíäÿ áèð ãûðõ èíúÿáåëëè ãûçëà
íàð áàüûíà ýÿçìÿéÿ ÷ûõûð. Èíäè ñàáàù éîõ, î áèðèñè ýöí âÿäÿñèäè. Áàüà
ýÿçìÿéÿ ýÿëÿúÿê. Îäó êè, îüëóì áàüû éþð-éþíäÿìÿ ñàëûð.
Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð îòóðóá ýþçëÿäèñÿ, ãàðûíûí îüëó ýÿëèá ÷ûõìàäû.
Àõûðäà àðâàä äóðäó êè, “áÿñ îüëàí ýÿëìÿäè, éÿãèí ýåúÿíè áàüäà ãàëà-
úàã, éåð ñàëûì éàòàã”.
Êîðîüëó áàõäû êè, àðâàä áóíóí éåðèíè åâèí éóõàðû áàøûíäà ñàëûá, þç
éåðèíè ãàïûíûí àüçûíäà.
Äåäè:
– Ñÿí åëÿ åëÿìÿ. Ìÿíèì éåðèìè ãàïûíûí àüçûíäà ñàë.
Àðâàä ýåòäè ôèêðÿ. ßñëèíäÿ àðâàä åëÿ Êîðîüëóíóí õîòêàðäàí, õîòêà-
ðûí ãûçûíäàí ñþç-ñþùáÿò à÷ìàüûíäàí, áèð äÿõè ñèð-ñèôÿòèíäÿí, éàðàã-
ÿñàáÿñèíäÿí áèð àç øÿêêÿ äöøìöøäö. Èíäè äÿ áåëÿ äåìÿéè êè, “ìÿíèì
éåðèìè ãàïû àüçûíäà ñàë”, àðâàäû ëàï äàüäàüûéà ñàëäû, äåäè:
– Éîõ, áàëà, ìÿí ãîúà àðâàäàì. Ýåúÿëÿð òåç-òåç áàéûðà-áàúàüà
÷ûõûðàì.
Êîðîüëó äåäè:
– Ùå÷ åéáè éîõäó. Ñÿí åëÿ ìÿíè àéàãëàéûá äà êå÷ÿ áèëÿðñÿí. Ãîðõìà,
ãàáûðüàëàðûì ñûíìàç. Àììà áèðäÿí èøäè ìÿí ÷þëÿ-çàäà ÷ûõìàëû îëñàì,
ñÿí ýÿðÿê õóðä-õÿøèë îëàñàí.
Ãÿðÿç, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, Êîðîüëóíóí éåðè ñàëûíäû, ãàïûíûí àüçûíäà.
Ãî÷ Êîðîüëó áàéàõ ùà åëÿ éåðèíÿ ýèðúÿê ýåòäè éóõóéà. Õîðóëòó äöíéàíû
ýþòöðäö. Àììà àðâàäûí ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè êè, ýåòìÿäè.
69
 Ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ Êîðîüëó îéàíäû. Áàõäû êè, àðâàä éàòìàéûá
ñîðóøäó:
– Àé àíà, íèéÿ éàòìûðñàí?
Àðâàä äåäè:
– Íÿ áèëèì, àé áàëà, éóõóì ãà÷ûá.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Àé àíà, áÿëêÿ ìÿíäÿí ãîðõóðñàí?
– Éîõ, àíúàã åëÿ áåëÿ...
Êîðîüëó ýþðäö éîõ àðâàä äåéÿñÿí ñþçëö àäàìà îõøàéûð.
Äåäè:
– Àíà, ñÿí îëàñàí îüëóíóí úàíû äöçöíö äå, ýþðöì íèéÿ éàòìûðñàí?
Àðâàäûí äàð äöíéàäà ÿçèç-õÿëÿô áèðúÿ îüëó âàðäû. Îäó êè, òàé áó
àíäûí öñòöíäÿí êå÷ÿ áèëìÿéèá ìÿñÿëÿíè à÷äû êè:
– Âàëëàù àé áàëà... åëÿ áåëÿ öðÿéèìÿ äàüäàüà ýÿëèá êè, ýþðÿñÿí ñÿí
êèìñÿí. Ùå÷ áèçèì éåðëÿðèí àäàìûíà îõøàìûðñàí.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Éàõøû, àé àíà, ñÿíèí ôèêðèíúÿ ìÿí êèì îëà áèëÿðÿì.
Àðâàä äåäè:
– Àé áàëà, áàõûðàì ñÿíÿ... Íÿ áèëèì âàëëàù, äåìÿéÿ äÿ óòàíûðàì...
Ñÿí åëÿ äåéÿñÿí Íÿçÿðýÿëäè ïÿùëèâàíñàí.
– Éîõ, àíà, òàïà áèëìÿäèí.
– Îíäà éÿãèí ßðÿá Ðåéùàíñàí.
– Éîõ, éåíÿ òàïà áèëìÿäèí.
– Îíäà, Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé äåéèëñÿí êè?
– Éîõ, àíà, î äà äåéèë.
– Áàëà, îíäà âàëëàù àç ãàëûðàì... Àé áàëà, áèðäÿí ñÿí î Êîðîüëó
îëàðñàí ùà...
– Áàõ, èíäè òàïûáñàí.
Àðâàäûí ñÿñè ÷ûõìàäû. Êîðîüëó áèð-èêè äÿôÿ îíó ñÿñëÿäè ýþðäö éîõ,
ñÿñ éîõäó. Àõûðäà äóðóá àðâàäûí éàíûíà ýÿëäè, ýþðäö íÿ, áó ýöí
þëöáñÿí, äöíÿí. Àðâàä òèð-òàá äöøöá þçöíäÿí ýåäèá. Òåç áèð àç ñóäàí-
çàääàí òþêöá îíó àéûëòäû. Àðâàä åëÿ þçöíÿ ýÿëúÿê äóðäó àéàüà êè,
ãà÷ñûí. Êîðîüëó òóòäó îíóí áèëÿéèíäÿí.
– Àé àðâàä, ùàðà ãà÷ûðñàí? Ìÿí àäàì çàä éåéÿí äåéèëÿì êè, íèéÿ
ìÿíäÿí ãîðõóðñàí?
– Íèéÿ ñÿíäÿí ãîðõóðàì? Ìÿí ùÿëÿ ÷îõ èéèä àðâàäàì êè, ñÿíèí
àäûíû åøèäÿíäÿ ãîðõóäàí áàüðûì ÷àòëàìàéûá. Àëëàù ñÿíèí åâèíè éûõñûí.
70
Ñÿíèí àäûíû åøèäÿíäÿ ïàøàëàð ãàðûí àüðûñûíà äöøöð. Ñÿíèí éîëóí
éîìðóëñóí. Ùàðàäàí ýÿëèá ìÿíèì åâèìÿ ÷ûõäûí?
Êîðîüëó áèð àç ýöëöá, àðâàäû ñàêèòëÿøäèðäè. Öðÿê-äèðÿê âåðäè. Îíäàí
÷ûõàðäûá áèð îâóú äà ãûçûë âåðäè êè, áó ñèððè ýÿðÿê ùå÷ éåðäÿ à÷ìàéàñàí.
Éîõñà êöïÿ ýèðèá éåääèíúè ýþéÿ ÷ûõñàí, áàëûã îëóá äÿðéàéà úóìñàí,
éåíÿ äÿ ÿëèìäÿí ãóðòàðà áèëìÿçñÿí.
Àðâàä äåäè:
– Õåéèð, àðõàéûí îë. Øöúàÿòèíÿ áÿëÿäÿì. Ñÿíè òàíûìàéàíà ëÿíÿò.
Ùå÷ ýþð ñÿí ýåäÿíäÿí äÿ áèð-èêè àé ñîíðàéà ìÿí ùå÷ éîðüàí-äþøÿê-
äÿí äóðà áèëÿúÿéÿì êè, áèð ñþç äÿ äàíûøàì. Ìÿíäÿ ñÿí öðÿê-ýþáÿê
ãîéóáñàí êè?..
Ãÿðÿç, Êîðîüëó àðâàäà áèð àç äÿëèë-äÿëàéûë åëèéÿíäÿí ñîíðà éåðèíÿ
ýèðäè. Àììà åëÿ áèë êè, àðâàäûí éåðèíÿ ýÿòèðèá áèð êèñÿ áèðÿ òþêìöø-
äöëÿð. Éàòà áèëìèðäè êè, áèëìèðäè. Àõûðäà ÷àüûðäû êè:
– Àé îüóë, áÿñ àõû, ùå÷ áèð äåìÿäèí áóðàéà íèéÿ ýÿëèáñÿí?
Êîðîüëó áàõäû êè, ëàï éåðèäè. Äåäè:
– Àíà, õîòêàðûí ãûçû Íèýàð ìÿíÿ ñèôàðèø ýþíäÿðèá êè, ýÿëÿì îíó
àïàðàì. Ìÿí äÿ îíóí ö÷öí ýÿëìèøÿì.
Àðâàä äåäè:
– Áàõ, áó îëäó. Äîüðóäàí äà, Íèýàð õàíûì åëÿ ñÿíÿ éàðàøàí úàíäû.
Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Àììà, àé áàëà, îíó ñÿí íåúÿ àïàðàúàãñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Áó èøäÿ ýÿðÿê ñÿíèí îüëóí ìÿíÿ êþìÿê åëÿéÿ.
Àðâàä ñåâèíúÿê äåäè:
– Î ìÿíèì áó ÿëèìèí è÷èíäÿ. Àüçû íÿäè êè, åëÿìÿñèí. Èíøÿàëëàù
ñàáàù êå÷ÿð, î áèðèñè ýöí íàð áàüûíäàí áèðáàø...
Ãÿðÿç, ýåúÿíè éàòäûëàð. Ñÿùÿð îëäó. Êîðîüëó äóðóá àòû éåìëÿäè,
ñóëàäû, ðàùàòëàäû, àðâàäà ïóë âåðäè êè, øåé-øöé àëñûí õþðÿê ùàçûðëàñûí,
ùÿì äÿ ýåäèá îüëóíó ÷àüûðñûí, þçö äÿ öç ãîéäó ìåéäàíà òÿðÿô. Àíúàã
ýåòìÿìèøäÿí öñò-öñòÿ àðâàäà òàïøûðäû êè, äèëèíè äèøëÿðèíèí äàëûíäà
ñàõëàñûí, éîõñà áîéíóíóí àðäûíäàí ÷ûõàð.
Ãÿðÿç, àðâàä þç èøëÿðèíäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, Êîðîüëóäàí.
Áÿëè, Êîðîüëó áóðäàí áèðáàø ýÿëäè áèð óñòàíûí éàíûíà. Îíà áèð îâóú
ãûçûë âåðèá õîòêàðûí àäûíà áèð ìþùöð ãàéûðòäûðûá ãîéäó úèáèíÿ.
Îðàäàí ÷ûõûá ýåäèðäè, áèð äÿ ýþðäö áóäó áèð ìèðçÿ ÷åøìÿéèíè òàõûá
áóðíóíóí óúóíà, ÿéëÿøèá áèð ñÿêèíèí öñòöíäÿ ìöøòÿðè ýþçëÿéèð. Êîðîüëó
ìèðçÿíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
71
 – Ìèðçÿ, ìÿíèì áèð ãîúà íÿíÿì âàð. Áóäó áèð íå÷ÿ àéäû êè, þëöì
éîðüàí äþøÿéèíäÿäè. Ùÿð íÿ åëÿéèðèêñÿ ñàüàëìûð. Èíäè ìÿíÿ ñÿíè äåéèá-
ëÿð êè, ñÿí ÷îõ éàõøû äóà éàçûðñàí. Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ýåäÿê íÿíÿìÿ
áèð äóà éàç.
Ìèðçÿíèí ýþçëÿðè áóüà ýþðìöø äàíà ýþçëÿðèíÿ äþíäö. Úÿëä àéàüà
ãàëõäû, ãÿëÿì-äàâàòûíû ýþòöðöá áèð ÿëèíäÿ èìàíû, áèð ÿëèíäÿ òóìàíû
äöøäö Êîðîüëóíóí éàíûíà. Áÿëè, ýÿëèá àõûðäà éåòèøäèëÿð ãàðûíûí ùÿéÿ-
òèíÿ. Ìèðçÿ áàõäû êè, ùÿéÿòäÿ áèð ãîúà ãàðû âàð. Êîðîüëóéà áàõûá äåäè:
– Îüëàí, áÿñ ñÿí äåéèðäèí íÿíÿì íàõîøäó. Áóäó íÿíÿí ùÿéÿòäÿ
ýÿçèð êè.
Êîðîüëó áàéàã ùà äàðâàçàíû áàüëàìûøäû. Ìèðçÿíèí ëàï éàíûíà ýÿëèá
äåäè:
– Ìèðçÿ, ÿéÿð úàíûíà ùåéôèí ýÿëèðñÿ, ÷ûõàðò êàüûç-ãÿëÿìèíè õîòêàðûí
äèëèíäÿí ãûçû Íèýàð õàíûìà áèð íàìÿ éàç.
– Íÿ íàìÿ?
Ìèðçÿíèí ÿëëÿðè ÿñÿ-ÿñÿ áèð ïàð÷à êàüûç ÷ûõàðòäû. Êîðîüëó áàøëàäû
äåìÿéÿ:
– Õîòêàðûí äèëèíäÿí ãûçû Íèýàðà éàç êè: “Áó íàìÿíè ñÿíÿ âåðÿí
àäàì ìÿíèì ÷îâóøóìäó. Ìÿíèì áàðèýàùûìäà ìÿíÿ îëàí ùþðìÿò
ýÿðÿê îíà äà îëà”.
Ìèðçÿ àëòäàí-àëòäàí Êîðîüëóéà áàõà-áàõà íàìÿíè éàçûá ãóðòàðäû.
Òåç èñòÿäè êè, àüçûíû áàüëàñûí, Êîðîüëó äåäè:
– Âåð ýþðöì íÿ éàçìûñàí.
Ìèðçÿíèí ðÿíý óðóôó ãà÷äû. Áàøëàäû êÿêÿëÿìÿéÿ êè, áÿñ ñÿùâ
åëÿìèøÿì, âåð òÿçÿäÿí éàçûì.
Êîðîüëó îõóéóá ýþðäö ìèðçÿ éàçûá êè, “Íèýàð õàíûì, áó àäàì
ãóëäóðäó. Îðàéà ÷àòúàã òóòóá àñäûðàðñàí”.
Êîðîüëó áèð ÿéðè-ÿéðè ìèðçÿéÿ áàõäû. Ìèðçÿ ãîðõóñóíäàí êàüûçû
úûðûá òÿçÿäÿí íàìÿíè éàçûá Êîðîüëóéà âåðäè. Êîðîüëó áàõäû êè, èíäè
äöç éàçûá ãàéûðòäûðäûüû õîòêàð ìþùöðöíö äÿ íàìÿéÿ âóðóá úèáèíÿ
ãîéäó. Ñîíðà ìèðçÿéÿ äåäè:
– Ìèðçÿ, ìÿí ñÿíÿ éàõøûúà ùþðìÿò åëèéÿúÿêäèì. Ñÿí êè, ìÿíÿ
êÿëÿê ýÿëäèí, ñÿíÿ òàé àéðû úöð ùþðìÿò åëÿìÿê ýöíàùäû. Àë, áó ñÿíèí
çÿùìÿò ùàããûí.
Áóíó äåéèá Êîðîüëó ìèðçÿíèí èêè ãàøûíûí îðòàñûíäàí áèð òÿðñÿ éóì-
ðóã äöéöíëÿäè. Àðâàä ãûøãûðìàã èñòÿéÿíäÿ Êîðîüëó äþíöá ýþçöíöí
óúó èëÿ îíà åëÿ áàõäû êè, àðâàä áàéàã ùà ãà÷ûá ýèðäè åâÿ. Êîðîüëó úÿëä
72
ìèðçÿíèí ÿáàñûíû, ÿììàìÿñèíè ñîéóíäóðóá îíó ýåéèíäè, ÿëèíÿ äÿ áèð
òÿñáåù àëûá äöçÿëäè õîòêàðûí áàðèýàùûíà òÿðÿô. Ãàïû÷ûëàð îíóí ÿëèíäÿ
õîòêàðûí ìþùöðëö íàìÿñèíè ýþðúÿê èêè ãàò îëóá òîðïàüà äöøäöëÿð.
Ãàïûëàð òàéáàòàé à÷ûëäû. Êîðîüëó è÷ÿðèéÿ êå÷ÿ-êå÷ÿ ãûøãûðäû:
– Ùàíû Íèýàð? Ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõñàéäû, àéàãëàðûíà ñîéóã äÿéÿðäè?
Áöòöí áàðèýàù ÿùëè ãîðõóäàí áàøëàäûëàð çàü-çàü ÿñìÿéÿ. Áåëÿ-
áåëÿ Êîðîüëó ãûðõ ãàïûäàí êå÷èá Íèýàð õàíûìûí ùÿéÿòèíÿ ýèðäè. Íèýàð
õàíûì ãûðõ èíúÿáåë ãûçëà ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðìóøäó. Áàüà
òàìàøà åëÿéèðäè. Îíó ýþðúÿê øåéõ áèëèá òåç ãûçëàðäàí áèðèñèíè ýþíäÿðäè
êè, ýåòñèí ýþðñöí êèìäè, ìÿòëÿáè íÿäè?
Êîðîüëó ãûçû ýþðúÿê åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè:
– Ùàíû Íèýàð? Íèéÿ ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõìûð? Õîòêàðûí éàíûíäàí
ýÿëìèøÿì.
Ãûç îíó áèð îòàüà àïàðûá þçö äÿ òåç ãà÷ûá Íèýàðà õÿáÿð âåðäè. Åëÿ
êè, Íèýàð ãûðõ èíúÿáåë ãûçëà îíóí éàíûíà ýÿëäè, Êîðîüëó áàõäû êè, Áÿëëè
ßùìÿä äîüðó äåéèá. Íèýàð äîüðóäàí äà åëÿ îíà ëàéèã Íèýàðäû. Ùÿëÿ
öçöíö ýþðìÿìèøäè. Åëÿ áîé áóõóíóííàí àøèã îëäó. Èøàðÿ åëÿäè êè,
ãûçëàð ÷ûõñûí, ñÿíÿ ýèçëèí ñþçöì âàð, õîòêàð òàïøûðûá.
Ãûçëàð ùàìûñû ÷ûõäû. Åëÿ êè, Íèýàðëà Êîðîüëó òÿê ãàëäûëàð Êîðîüëó
ÿáàíû, ÿììàìÿíè òóëëàäû. Íèýàð áàõäû êè, ÷àâóø äþíäö îëäó áèð èéèä
îüëàí, ÷èéíèíäÿ ñàç. Åëÿ ãàëäû ìàò êè, áó íÿäè? Êîðîüëó èêè ÿëèíè äþøöíÿ
ãîéóá Íèýàð õàíûìà ñàëàì âåðäè. Íèýàð ñàëàìû àëìàäû. Êîðîüëó áèð äÿ
ñàëàì âåðäè. Íèýàð éåíÿ äÿ ñàëàìû àëìàéûá èñòÿäè êè, ýåðè äþíñöí.
Àëäû Êîðîüëó:
Ñàëàì âåðäèì, ñàëàì àëìàç,
Ýþðöì êÿññèí ñàëàì ñÿíè.
Àõ÷àñûç, ïóëñóç àøèãÿì,
Ïóëóì éîõäó àëàì ñÿíè.

Ýöëëö áàüëàðäà ýÿçÿðñÿí,

Úàùûëëàð áàüðûí ÿçÿðñÿí,
Éóõà êàüûçà áÿíçÿðñÿí,
Òóòìàç ãÿëÿì, éàçàì ñÿíè.

Õÿçèíÿì éîõ, àüçûí à÷àì,

Äþâëÿòèì éîõ, òþêÿì ñà÷àì,
ßëàú áóäó àëàì, ãà÷àì,
×ÿíëèáåëÿ ñàëàì ñÿíè.
73
 Ùàíñû äàüëàðûí ãàðûñàí?
Ùàíñû áàüëàðûí áàðûñàí?
Íèýàð, Êîðîüëó éàðûñàí,
Áèëèð êöëëè-àëÿì ñÿíè.

Íèýàð õàíûì áàõäû êè, áó àäàì êèìäèñÿ áóíà åøã åëàí åëÿéèð. Íÿ
ãÿäÿð åëÿäèñÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá óúàäàí áèð ãÿù-ãÿùÿ ÷ÿêèá
ýöëäö, öçöíö îíà òóòóá äåäè:
– Ñÿí áèð àøèã, ìÿí áèð õîòêàð ãûçû, ñÿíèí âàðûí, ïóëóí âàðìû êè, ìÿíè
àëàñàí?
Íèýàð õàíûìûí úàâàáûíäàí àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Óúà-óúà äàüëàð áàøû,
×ÿíëè äÿ îëóð, ÷ÿíñèç äÿ îëóð.
Úÿùä åëÿ áèð èøäÿ òàïûë
Ñÿíëè äÿ îëóð, ñÿíñèç äÿ îëóð.

Àü öçäÿ áóñÿ òÿê ýÿðÿê,

ßðÿíëÿð Èñà òÿê ýÿðÿê,
Ýþçÿëëÿð Íèñà òÿê ýÿðÿê,
Òåëëè äÿ îëóð, òåëñèç äÿ îëóð.

Êîðîüëóíóí àòû îëñà,

Äÿìèð, ïîëàä ãàòû îëñà,
Áèð èéèäèí çàòû îëñà,
Ïóëëó äà îëóð, ïóëñóç äà îëóð.

Íèýàð õàíûì áàõäû êè, áó ÷îõ Êîðîüëó, Êîðîüëó äåéèð. Äèããÿòëÿ áåëÿ
áàõàíäà ýþðäö êè, þç áàçóáÿíäè êè, âåðìèøäè Áÿëëè ßùìÿäÿ, îíóí ñàçû-
íûí äÿñòÿñèíäÿäè. Áèëäè êè, áó, Êîðîüëóäó. Áàõäû êè, Êîðîüëó äîüðóäàí äà
Êîðîüëóäó. Ùóøó áàøûíäàí åëÿ äàüûëäû êè, öç-ýþç ùàìûñû à÷ûëäû. Êîðîüëó
òåç îíó äèê ýþòöðäö. Åëÿ ãàïûäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèðäè êè, Íèýàð äåäè:
– Éîõ, Êîðîüëó áåëÿ îëìàç. Ñÿí ìÿíè áó ãÿäÿð ãîøóíóí è÷èíäÿí
÷ûõàðäûá àïàðà áèëìÿçñÿí.
Êîðîüëó äåäè:
Àëà ýþçëö Íèýàð, ñÿíè
Ìÿí ×ÿíëèáåëÿ àïàððàì.
×ÿêÿðÿì Ãûðàò òÿðêèíÿ,
Äþíÿðÿì éåëÿ àïàððàì.
74
 Ìàèëÿì ýþçö, ãàøûíà,
Äöøÿðÿì, òÿð ñàâàøûíà,
Äóðóá äîëàííàì áàøûíà,
Òóòàðàì äèëÿ, àïàððàì.

Òöëÿê òÿðëàí ãîðõìàç ñàðäàí,

Êþíöë àéðûëìàç Íèýàðäàí,
Ñÿíè çîð èëÿ õîòêàðäàí,
Àëàðàì áåëÿ, àïàððàì.

Ñàéìàðàì õîòêàðû, õàíû,

Ãîøóíà âåðìÿì àìàíû,
Ìåéäàí è÷èíäÿ àë ãàíû,
Äþíäÿððÿì ñåëÿ, àïàððàì.

Êîðîüëó ýÿëñÿ äàìàüà,

Çÿðáÿ äþçìÿç ñóëòàí, àüà,
Ãûðàòû ÷àïäûððàì äàüà
×àðäàãëû áåëÿ àïàððàì.

Íèýàð äåäè:
– Èéèäëèéèíäÿí äÿì âóðìà. Çîðëà èø îëìàç. Éàõøûñû áóäó êè, úàìààò
øöáùÿëÿíìÿìèø áó ÿáà-ãÿáàíû ýåéèá áóðàäàí ÷ûõ ýåò. Ñàáàù êå÷ÿð, î
áèðèñè ýöí ìÿí íàð áàüûíà ýÿçìÿéÿ ÷ûõàúàüàì. Ãà÷ûðäà áèëñÿí, ìÿíè
îðàäàí ýþòöðöá ãà÷ûðäàðñàí.
Ãÿðÿç, Êîðîüëó éåíÿ äÿ ÿáà-ãÿáàñûíû ýåéèá, ãàïûäàí ÷ûõûá þçöíö
ãàðûíûí åâèíÿ ñàëäû. Áàõäû êè, àðâàäûí îüëó äà ýÿëèá, îíó ýþçëÿéèð. Äå
õîø áåø, îí áåø ÿéëÿøäèëÿð. Õþðÿê éåéèá òîããàíûí àëòûíû ìþùêÿìëÿäÿí-
äÿí ñîíðà îüëàí öçöí Êîðîüëóéà òóòóá êèì îëäóüóíó ñîðóøäó.
Êîðîüëó Íèýàðû ýþðÿíäÿí ñîíðà åëÿ ùàëäà äåéèëäè êè, ñóàëà ñþçëÿ
úàâàá âåðñèí. Îäó êè, ñàçû äþøöíÿ áàñûá äåäè:
Úàâàí îüëàí, þëêÿíèçÿ öç òóòóá,
Áèð ãûç ñîðàüûíà ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.
Îñìàí ýþçÿëèíèí äöøäöì åøãèíÿ,
À÷ûã ãàáàüûíà ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.

Ãûðàòû ÷àïäûðûá éîëëàðäà éîðäóì,

Äöøìÿí ãàðøûñûíäà ìÿðäàíÿ äóðäóì,
Àäûì Ðþâøÿí èéèä, ×ÿíëèáåë éóðäóì,
Ëà÷ûí îéëàüûíà ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.
75
 ßñêèê îëìàç Êîðîüëóíóí ãîâüàñû,
Äöøÿð ïàøàëàðëà úÿíýè, ñàâàøû,
Èñòàíáóë øÿùðèíäÿ õîòêàð áàëàñû,
Íèýàð ôÿðàüûíà ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.
Îüëàí äåäè:
– Àé èýèä, ñÿí òÿê îüëàíñàí. Îñìàíëû ãîøóíóíóí è÷èíäÿí Íèýàðû
íåúÿ ÷ûõàðûá àïàðàúàãñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ñÿí ìÿíè áàüà áóðàõ, íåúÿ àïàðàúàüûìäà èøèí îëìàñûí.
ßââÿë-ÿââÿë áàüìàí áèð àç ÷ÿêèíäè. Åëÿ êè, áèð òÿðÿôäÿí àíàñû, áèð
òÿðÿôäÿí äÿ Êîðîüëó äöøäöëÿð îíóí öñòöíÿ, îüëàí ðàçûëàøäû. Ýåúÿíè
éàòûá ñÿùÿð îëúàã Êîðîüëó äóðäó, Ãûðàòû éÿùÿðëÿéèá áàüìàíëà áèðëèêäÿ
íàð áàüûíà ýÿëäèëÿð. Êîðîüëó àòû áèð òÿðÿôäÿ áàüëàäû, þçö äÿ ýèçëÿíèá
áàøëàäû Íèýàð õàíûìûí éîëóíó ýþçëÿìÿéÿ. Àç êå÷äè, ÷îõ êå÷äè Êîðîüëó
áèð äÿ ýþðäö áóäó Íèýàð õàíûì ãûðõ èíúÿáåëëè ãûçëà ýÿëèð. Êîðîüëó ãûçû
ýþðúÿê àç ãàëäû ùóøó áàøûíäàí äàüûëñûí. Íèýàð õàíûì äà Êîðîüëóíóí
áàüäà îëäóüóíó áàøà äöøäö. Ãûçëàðû áàøûíäàí äàüûäûá þçöíö î ýèçëÿíÿí
òÿðÿôÿ âåðäè. Êîðîüëó ïóñãóäàí ÷ûõàí àñëàí êèìè îíóí éîëóíó êÿñäè.
Íèýàð äàéàíäû. Êîðîüëó îíóí ÿëèíäÿí òóòäó êè, ÷ÿêñèí. Íèýàð äåäè:
– Éàõøû, áÿñ ñÿí ìÿíè èíäè íÿ èëÿ ×ÿíëèáåëÿ àïàðàúàãñàí?
Êîðîüëó ñàçû ýþòöðöá äåäè:
Ãûðàòà ÷ÿêäèððÿì áèð úöò öçÿíýè,
Óúà äàü áàøûíäà òóòàðàì úÿíýè,
Ãûððàì îñìàíëûíû, ùèíäè, ôèðÿíýè,
Èñòàíáóëäà ãûëûíú ÷àëëàì, èíøàëëàù.
Ãûðàòûìû áÿñëÿìèøÿì ãÿùðèíäÿ,
Ýþçÿë ýþðìÿìèøÿì ñÿíèí òÿùðèíäÿ,
Ãûëûíú ÷ÿêèá Èñòàíáóëóí øÿùðèíäÿ,
Õîòêàðû òàõòûíäàí ñàëëàì, èíøàëëàù!
Ãàðûøìàéûí Êîðîüëóíóí èøèíÿ,
Äîâ ýÿëëÿì äöøìÿíèí ÿëëè áåøèíÿ,
Ãóçüóí ãîíàð éàüûëàðûí ëåøèíÿ,
Éàüûäàí ãèñàñûì, àëëàì, èíøàëëàù!

Íèýàð õàíûì äåäè:

– Àõûð î íåúÿ àòäû êè, áèçèì èêèìèçè äÿ áó ãÿäÿð ãîøóíóí è÷èíäÿí
÷ûõàðäûá àïàðà?
76
 Àëäû Êîðîüëó:
Óúà äàü áàøûíäà éåë êèìè ÿñÿð,
Áó ýöíöìäÿ ìÿíÿ öðÿê Ãûðàòûì.
Áèð àéëûã ìÿíçèëè áèð ýöíäÿ êÿñÿð
Êþùëÿí áÿñëÿìèøÿì, ýþðÿê Ãûðàòûì.

Éîëëàðûí òîçóíó ýþéÿ ãàëäûðàð,

Ìöõÿííÿò öñòöíö áèðäÿí àëäûðàð,
Ìåéäàíûí è÷èíäÿ äöøìÿí ñàëäûðàð,
Îëàð éèéÿñèíÿ äèðÿê Ãûðàòûì.

Ãî÷ Êîðîüëó ãîíàð îëñà éÿùÿðÿ,

Éàüû äöøìÿíëÿðè ñàëàð ãÿùÿðÿ,
Àõóðäà àðïàñûí ãîéìàç ñÿùÿðÿ
Äàðà äöøñÿì, ìÿíÿ êþìÿê Ãûðàòûì.

Íèýàð äåäè:
– Èíäè êè, áó ãÿäÿð Ãûðàò-Ãûðàò äåéèðñÿí ýåäÿê ýþðÿê î íåúÿ àòäû?
Êîðîüëó Íèýàðû Ãûðàòûí éàíûíà ýÿòèðäè. Íèýàð áàõûá ýþðäö àò äîüðó-
äàí äà éàõøû àòäû. Êîðîüëó àòûí éöéÿíèíè àüàúäàí à÷ûá äåäè:
– Íèýàð õàíûì, áóíóí öñòöíÿ ìèíìÿìèø éàõøû, ïèñëèéèíè ýþðÿ áèë-
ìÿçñÿí.
Êîðîüëó áóíó äåéèá òÿðëàí êèìè ñû÷ðàéûá àòûí áåëèíÿ ìèíäè. Ñîë ÿëèíè
äÿ àòûá Íèýàðû äèê ýþòöðöá òÿðêèíÿ ãîéäó. Íèýàð èøè áåëÿ ýþðöá ãûøãûðäû êè:
– ßäÿ, áèð ãîé ýþðÿê, áèð äàíûøàã, ìÿñëÿùÿòëÿøÿê ñîíðà.
Êîðîüëó àòû ñû÷ðàäûá áàéàã ùà áàüäàí ÷ûõäû êè:
– Ãûç, íÿ ôèêèð, íÿ ìÿñëÿùÿò. Ìÿñëÿùÿò åëÿ áóäó êè, âàð.
Áÿëè, Êîðîüëó èëÿ Íèýàð Ãûðàòûí öñòöíäÿ éåë êèìè ñöðöá ýåòìÿêäÿ
îëñóíëàð, ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, Íèýàð õàíûìûí ãàðäàøûíäàí.
Èñòàíáóë õîòêàðûíûí Áöðúö Ñóëòàí àäûíäà áèð îüëó âàð èäè. Åëÿ êè,
õÿáÿð ÷ûõäû, ùàé-êöé äöøäö êè, Íèýàð õàíûìû ýþòöðöá ãà÷äûëàð, Áöðúö
Ñóëòàí àòû ìèíèá ãîøóíà ùàé âóðäó. Ãîøóí àòëàíàíà ãÿäÿð Áöðúö Ñóëòàí
þçö àòà áèð-èêè òàçéàíà ÷ÿêèá éîëà äöçÿëäè.
Êîðîüëó Íèýàð äà òÿðêèíäÿ éåëäÿí ãàíàò òàõûá ó÷àí Ãûðàòûí öñòöíäÿ
ýÿë ùà ýÿë, ýÿëèá áèð ÷ÿìÿíýàùà ÷ûõäûëàð. Áèð òÿðÿôäÿí Êîðîüëó ýåúÿíè
éàòìàìûøäû äåéèí éàìàí éóõóñóç èäè. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ Íèýàðû áåëÿ
äàâàñûç-øàâàñûç àïàðìàã ãî÷ Êîðîüëóéà àüûð ýÿëèðäè. Îäó êè, àòäàí
äöøäö, àòû éàí÷èäàð åëÿéèá îòëàìàüà áóðàõäû. Íèýàðû äà ýþòöðöá áóëàüûí
77
áàøûíà ýÿëäè. Íèýàð íÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, ýÿë ýåäÿê, àòàìûí ãîøóíó ýÿëèá
áèçè òóòàð, ñÿíè þëäöðÿð, ìÿíè äÿ ýåðè ãàéòàðàðëàð, Êîðîüëó îíó åøèòìÿäè.
Êîðîüëó äåäè:
– Ãîðõìà, áèçèì äàëûìûçúà ùå÷ êÿñ ýÿëìÿéÿúÿê.
Åëÿ êè, Íèýàð ÿéëÿøäè, Êîðîüëó áàøûíû îíóí äèçèíèí öñòöíÿ ãîéóá
äåäè:
– Íèýàð õàíûì, ìÿí áèð àç éàòûì. Ñÿíèí ýþçöí Ãûðàòäà îëñóí, åëÿ
ýþðäöí îòäàí àüçûí ÷ÿêèá, àéàãëàðûíû éåðÿ äþéöá íàðàùàòëûã åëÿéèð, áèë
êè, äöøìÿí ýÿëèð. Îíäà ìÿíè îéàäàðñàí.
Êîðîüëó áóíó äåéèá áàøûíû àëàýþç Íèýàðûí äèçèíÿ ãîéóá éóõóëàäû.
Àðàäàí áèð àç êå÷ìèøäè, Íèýàð áèð äÿ áàõäû êè, âàëëàù Ãûðàò áèð
ùÿðÿêÿòäÿäè, áó ùÿðÿêÿòäÿäè êè... Åëÿ áèë êè, âàõò åëÿéèð, àòûí áàüðû
÷àòëàñûí. Íèýàð òåç Êîðîüëóíó îéàòäû êè:
– Äóð, ýþð àò íèéÿ åëÿ åëÿéèð?
Êîðîüëó äåäè:
– Ãîðõìà, áèð øåé éîõäó. Äöøìÿí ýÿëèð.
Êîðîüëó úÿëä àòû ìèíäè, Íèúàðû äà ýþòöðöá òÿðêèíÿ ãîéäó. Áèð äÿ
áàõäûëàð êè, áóäó óçàãäàí áèð àòëû åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð êè, èëäûðûì êèìè.
Íèýàð îíó ýþðúÿê äåäè:
– Ãàðäàøûì ýÿëèð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ãîé ýÿëñèí, ýþðÿê íÿ äåéèð.
Åëÿ îíëàð áó ñþçäÿ èäèëÿð êè, Áöðúö Ñóëòàí ýÿëèá ÷àòäû. Íèýàðû Êîðîü-
ëóíóí òÿðêèíäÿ ýþðúÿê áîüàçûíäàí ãîâãàë òèêàíû ýÿëìèø þêöç êèìè
áàüûðûá äåäè:
– Ãûçû ÿëäÿí ãîé!
Êîðîüëó äåäè:
– Õîòêàð îüëó, ùèðñëÿíìÿ. Ãûçû àïàðàí éîõäó, ýÿë àïàð.
Áöðúö Ñóëòàí îíäàí áó ñþçö åøèäèá áèð àç äà úöðÿòëÿíäè.
– Íåúÿ ýÿë àïàð! Ýÿðÿê ñÿíè þëäöðöá ãûçû ñîíðà àïàðàì!
Êîðîüëó ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– ×îõ ýþçÿë, ìÿí äÿ ðàçûéàì. Àíúàã äåéÿñÿí ÷îõ òÿëÿñìèñÿí, àòûí
ãàðûíàëòûñûíû éàõøû áÿðêèòìÿìèñÿí. Îíó äöçÿëò ñîíðà äàâà åëÿéÿê.
Áöðúö Ñóëòàí ÿéèëäè êè, àòûí ãàðûíàëòûñûíà áàõñûí. Êîðîüëó îíóí
áîéíóíóí àðäûíäàí áèð éóìðóã âóðóá àòäàí éåðÿ ñàëäû. Àëûúû ãóø êèìè
ñèíÿñèíÿ ÷þêäö. Õÿíúÿðèíè ÷ûõàðòäû êè, áàøûíû êÿññèí, Íèýàð àüëàäû êè:
– Êîðîüëó, îíó ìÿíÿ áàüûøëà. Òÿê áèðúÿ ãàðäàøûìäû.
78
 Êîðîüëó Áöðúö Ñóëòàíûí ñèíÿñèíèí öñòöíäÿí äóðóá äåäè:
– Ýåò, ñÿíè Íèýàðà áàüûøëàäûì. Àíúàã áèð äÿ ýèðèìÿ êå÷ñÿí þëäö-
ðÿúÿéÿì.
Îíëàð éåíèäÿí Ãûðàòà ìèíèá ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîë áàøëàäûëàð. Áöðúö
Ñóëòàí î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, ãîøóí ýÿëèá ÷àòäû. Ùàìûñû áèðëèêäÿ Êîðîüëó-
íóí äàëûíúà äöøäöëÿð.
Êîðîüëó áèð äÿ áàõäû êè, áóäó ãîøóí ýÿëèð. Òåç Ãûðàòûí áàøûíû äþí-
äÿðèá äàéàíäû. Áàøëàäû ýþçëÿìÿéÿ. Íèýàð ýþðäö êè, Êîðîüëó äàâà åëÿìÿê
èñòÿéèð. Äåäè:
– Êîðîüëó, ÿçÿë ìÿíè ýþòöðöá ãà÷ìàéàéäûí. Èíäè êè, àïàðûðñàí
ãàéûòìà, ñöð àïàð ýåò. Àòàìûí ãîøóíó ÷îõäó, ñÿí òÿêñÿí. Îíëàðëà áàúàð-
ìàçñàí, äàâà åëÿìÿ.
– Ìÿí ñÿíè ×ÿíëèáåëÿ áó úöð àïàðà áèëìÿðÿì. Äÿëèëÿð äåéÿðëÿð
Êîðîüëó ýåòäè õîòêàðûí ãûçûíû ãà÷ûðäûá ýÿòèðäè. Ýÿðÿê äàâà åëÿéÿì,
ãîøóí ãûðàì, ãàí òþêÿì, ïàøà þëäöðÿì, ñÿíè åëÿ àïàðàì.
Êîðîüëó áóíó äåéèá Íèýàð õàíûì äà òÿðêèíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá
ãàéûòäû, þçöíö îñìàíëû ãîøóíóíà âóðäó.
Êîðîüëó áóðàäà äàâà åëÿìÿêäÿ îëñóí ñèçÿ ×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðäÿí
õÿáÿð âåðèì. Êîðîüëó ýåäÿíäÿí ñîíðà äÿëèëÿð äåäèëÿð:
– Êîðîüëó òÿê ýåòäè, ñîíðà ÿëÿ êå÷ÿð òóòóëàð, áàøñûç ãàëàðûã. Äàëûíúà
ýåòìÿê ýÿðÿêäè.
Äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè ×ÿíëèáåëäÿ ãàëäû. Ãàëàíû àòëàíäû, Êîðîüëóíóí
äàëûíúà éîëà äöøäö. Äÿëèëÿð î âàõò éåòèøäèëÿð êè, ãûçüûí äàâà èäè. Êîðîüëó
ñàüà-ñîëà ãûëûíú âóðóðäó. Äÿëèëÿð íÿðÿ ÷ÿêèá þçëÿðèíè îñìàíëû ãîøóíóíà
âóðäóëàð. Ãîøóí ÿùëè äÿëèëÿðèí ùöúóìóíäàí ãîðõóá Êîðîüëóíóí áàøûí-
äàí äàüûëäûëàð.
Êîðîüëó ýþç ýÿçäèðäè. Äÿëèëÿðè ãûçüûí äàâà åëÿéÿí ýþðäö, êþíëö
à÷ûëäû, öðÿéè àòëàíäû. Àëäû ýþðÿê òÿðêèíäÿ àüëàéàí Íèýàð õàíûìà íÿ äåäè:

Àüëàìà, òåëëè Íèýàðûì,

Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.
Õîòêàð ãûçû, ýþçÿë éàðûì,
Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.

Äöøìÿíÿ ãûëûíú ÷ÿêìÿéÿ

Áàøëàðû áè÷èá òþêìÿéÿ
Ïàøàëàð ãÿääè áöêìÿéÿ
Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.
79
 Ãóðáàíàì ìÿðäèí àäûíà,
Äîñòóíó ñàëàð éàäûíà,
Áó ýöí áèð ÿð èìäàäûíà,
Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.
ßëäÿ øåøïÿðè, ãàëõàíû,
Éàüûéà âåðìÿç àìàíû,
Þëäöðìÿéÿ áÿé, ïàøàíû,
Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.
Èýèäèí êÿñìÿç ãîâüàñû,
Ùÿìèøÿ îëàð äàâàñû,
Êîðîüëóíóí ãî÷ àðõàñû,
Ýÿëäè äÿëèëÿðèì, ýÿëäè.

Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíÿ äÿëèëÿð äàùà äà ãûçûøäûëàð. Êîðîüëó áèð éàíäàí,

äÿëèëÿð áèð éàíäàí õîòêàðûí ãîøóíóíäàí ÷îõ ãûðäûëàð. Ãîøóí äÿëèëÿðèí
ùöúóìóíà äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿäè, ãà÷ûá äàüûëäû. Êîðîüëó òÿðêèíäÿ Íèýàð
õàíûì, áàøûíäà äà äÿëèëÿð ×ÿíëèáåëÿ éîëëàíäû. Óçàã éåðëÿðè êå÷èá, éîë-
ëàðû, éàìàúëàðû àøûá ýÿëäèëÿð ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Íèýàð õàíûì ýþðäö,
÷àòäûãëàðû éåð óúà äàüëàðûí áàøû, ýöëëö-÷è÷ÿêëè áèð îéëàãäû, äåäè:
– Êîðîüëó, ×ÿíëèáåë áóäóðìó?
Íèýàð õàíûìûí úàâàáûíäà àëäû ãî÷ Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
×èñêèíëè äàüëàðûí áàøû,
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
Èéèäëÿð à÷àð ñàâàøû
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
×ÿêèá áÿçèðýàí ñîéäóüóì,
Ãÿôëÿëÿðè áîø ãîéäóüóì,
Ïàøàëàð ýþçö îéäóüóì,
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
Öñò éàíû äàü, òÿïÿ, äÿðÿ,
Ìöõÿííÿòëÿð äöøÿð ýèðÿ,
Ìÿðä èéèäÿ îëàð áÿðÿ,
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
Õîòêàðëàð áàòà áèëìÿéÿí,
Úîìÿðäëÿð òóòà áèëìÿéÿí,
Êþêñöíÿ éàòà áèëìÿéÿí,
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
80
 Óúàëàðäàí óúà äàüû
Ùÿðýèç ýÿëÿ áèëìÿç éàüû,
Êîðîüëó òÿê ÿð îéëàüû
Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó, áó!

×ÿíëèáåëÿ ùàé äöøäö. Äÿëèëÿð ùàìûñû àò ìèíèá Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà

÷ûõäûëàð. Íèýàð õàíûìû àòäàí äöøöðöá, êÿúàâÿéÿ ìèíäèðäèëÿð. Øÿíëèê
áàøëàíäû. Êîðîüëó èëÿ Íèýàðû ìÿúëèñèí áàø òÿðÿôèíäÿ îòóðòäóëàð.
Ùàìûíûí êåôè ñàç èäè. Àììà ùå÷ êèìèí êåôè Áÿëëè ßùìÿäèí êåôèíÿ
÷àòìàçäû. Õÿëÿò õÿëÿò öñòöíäÿí òþêöëöðäö. Ùÿðÿ þç ãöââÿñèíÿ ýþðÿ
îíà õÿëÿò âåðèðäè. Áóíó ýþðÿí Íèýàð õàíûì Êîðîüëóäàí ñîðóøäó:
– Àé Êîðîüëó, áÿñ ñÿí íèéÿ Áÿëëè ßùìÿäÿ õÿëÿò âåðìèðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿíèì õÿëÿòèì îäó êè, îíó àçàä åëÿéèá äÿëèëèéÿ ýþòöðìöøÿì. Íÿ
âàõò êè, ×ÿíëèáåë äÿëèñè îëìàüà ëàéèã îëäóüóíó ýþñòÿðäè, ìÿíäÿí õÿëÿòè
îíäà àëàúàã.
Áó ñþçöí úàâàáûíäà Áÿëëè ßùìÿä äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿí ×ÿíëèáåëÿ ãîðõóäàí, àúëûãäàí ýÿëìÿìèøÿì. Ìÿí
èýèä îëìàñàéäûì àäûìà Áÿëëè ßùìÿä äåìÿçäèëÿð. Èíøÿàëëàù âàõò ýÿëÿð
ñÿíäÿí äÿ õÿëÿòèìè àëàðàì.
Ìÿúëèñ ÿùëè îíóí áó ñþçöíÿ ÿùñÿí äåäè. Êîðîüëó áèð Íèýàðà áàõäû,
áèð äÿëèëÿðÿ áàõäû, öðÿéè òåëëÿíäè, àäëû ýþðÿê íÿ äåäè:
Èñòàíáóëäàí áóòà àëûá ýÿëìèøÿì,
Èñòàíáóëäà àðçóìàíûì ãàëìàäû.
×ÿíëèáåë îéëàüûì, Ãûðàò äàéàüûì,
Àò ìèíìÿêäÿ àðçóìàíûì ãàëìàäû.

Ãûðàòû ÷ÿêìÿñÿì äàüëàð ñþêöëìÿç,

Áÿçìÿíäèí ÷ÿêìÿñÿì ñàüðû þðòöëìÿç.
Ãàáàüûíäàí ãà÷àí äöøìÿí ãóðòóëìàç,
Ãèñàñ àëäûì, àðçóìàíûì ãàëìàäû.

Êîðîüëóéàì, ×ÿíëèáåëäÿ îòóððàì,

Ùàðäà ýþçÿë ýþðñÿì, àëëàì, ýÿòèððÿì.
Äÿëèëÿðè ìóðàäûíà éåòèððÿì,
Ýþçÿëëÿðäÿ àðçóìàíûì ãàëìàäû.

81
 À ØÛÃ Ú ÖÍÓÍ
öíëÿðèí áèðèíäÿ Êîðîüëó éåíÿ äÿ Ãûðàòû ìèíèá ýÿäèéè êÿñìèøäè.
Ý Áèð äÿ áàõäû êè, áóäó áèð êàðâàí ýÿëèð. Êîðîüëó ýþçëÿäè, åëÿ êè,
êàðâàí ýÿëèá ÷àòäû, áèð íÿðÿ ÷ÿêèá àòû äàüäàí àøàüûéà áóðàõäû. Êàðâàí-
äàêû àäàìëàð ÿë-àéàã à÷àíà êèìè Êîðîüëó îíëàðûí áàøûíûí öñòöíö àëäû.
Äåéèðëÿð Êîðîüëó ùÿð êàðâàíû ñîéóá äàüûòìàçäû. Ãàáàãúà îíëàðäàí
áàú èñòÿðäè. Áó êàðâàíûí äà ãàáàüûíû êÿñèá áàú èñòÿäè. Áÿçèðýàíáàøû îíó
òÿê ýþðöá ñþçëÿðèíÿ ôèêèð âåðìÿäè. Èñòÿäè êè, êàðâàíû ÷ÿêñèí. Î áèëìèðäè
êè, áó àäàì àäû äèëëÿðäÿ äàñòàí îëàí ãî÷ Êîðîüëóäóð. Ãàí âóðäó
Êîðîüëóíóí áåéíèíÿ. Äÿëè Êîðîüëó éåíÿ úîøäó. ßââÿë Ìèñðè ãûëûíúà ÿë
àòìàã èñòÿäè. Ñîíðà ëÿíÿò øåéòàíà äåéèá ö÷ òåëëè ñàçû äþøöíÿ áàñûá,
ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, áÿçèðýàíáàøû,
Ýÿëìèøÿì ìÿí ñÿíäÿí áàú àëàì, ýåäÿì!
Äàüûäàì ãÿôëÿíè, òþêÿì ìàëûíû,
Ýÿëìèøÿì ìÿí ñÿíäÿí þú àëàì, ýåäÿì!

Ïîëàä øåøïÿðèíÿí ÿçÿì áàøûíû,

Àõûäàì ýþçöíöí ãàííû éàøûíû,
Úèäàéèëÿí þë÷ÿì àë ãóìàøûíû,
Íàüäûí äà îëìàñà, âåú àëàì, ýåäÿì!

Êîðîüëóéàì, ñÿðò ãàéàäàí àòûëëàì,

Ùàðäà äàâà îëñà îðäà òàïûëëàì,
Àú ãóðä êèìè úöìëÿíèçÿ òÿïèëëÿì,
Îðòàäàí îëìàçñà, óú àëàì, ýåäÿì!

Áÿçèðýàíáàøû áóíóí Êîðîüëó îëìàüûíà èíàíìàäû. Î åøèòìèøäè êè,

Êîðîüëóíóí éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèñè âàð êè, îíëàð äöø-
ìÿí ýþðÿíäÿ, øèðÿ, ïÿëÿíýÿ äþíöðëÿð. Èíäè îíó ýþðöá Êîðîüëó îëäóüó-
íà èíàíìàäû, áàú âåðìÿê èñòÿìÿäè. Àòûíû ñöðöá éîëà äöçÿëìÿê èñòÿéèðäè
êè, Êîðîüëó àëäû áàøûíûí öñòöíö, ýþðÿê íÿ äåäè:

Àëìàìûø àë ãóìàøûíû,
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!
È÷èá äîéìàìûø ãàíûíû,
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!
82
 Òóòóáñàí éöêöíö óúà,
Ñÿíñÿí òàúèðáàøû õîúà.
Ìàòàùûíû ñîéìàéûíúà
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!

Ìåéäàíäà øåøïÿð àòìàìûø,

Ãîëëàðûí äàëäà ÷àòìàìûø,
Ãûðàò äþøöíÿ ãàòìàìûø,
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!

Ùàðàäàí òóòäóí ñîðàüû,

Àë åéëÿäèí ãàííû éàüû,
Ñèíÿíÿ ÷ÿêìÿìèø äàüû,
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!

Ãî÷ Êîðîüëó èñòÿð õÿðàú,

Èéèäñÿíñÿ ýèð, ìåéäàí à÷.
Ìàëûíû åéëÿðÿì òàðàú,
Áóðàõìàðàì ñÿíè áóðäàí!

Êîðîüëó ñàçëà äåäèéè êèìè ñþçäÿ äÿ äåäè:

– Áÿçèðýàíáàøû! Ìÿí ñÿíèíëÿ äàâà åëÿìÿê èñòÿìèðäèì. Èíäè êè, áàú
âåðìÿäèí, þç õîøóíëà äàâà-äàëàøñûç êàðâàíû ×ÿíëèáåëÿ ÷ÿê! Éîõñà
çîðëà àïàðàúàüàì.
Áÿçèðýàíáàøû þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ðàçûäû, êàðâàíû ×ÿíëèáåëÿ
÷ÿêèð. Àììà ùèéëÿ éîëó èëÿ ýþç àëòû þç éàðàõëû-éàñàãëû àäàìëàðûíà ùèì
åëÿäè êè, Êîðîüëóíó âóðñóíëàð. Éàðàãëû òàúèðëÿð Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿ-
äèëÿð. Åëÿ áèë êè, áåø-îí äÿíÿ ñè÷àí áèð ãûçìûø êÿðýÿäàíû þëäöðìÿê
èñòÿéèðäè. Áó ãàáàãúà Êîðîüëóéà ýöëìÿëè ýÿëäè. Ñîíðà áîéíóíóí ãàò-
ãàò äóðàí ÿòè ãûçàðäû. Êîðîüëó àøäû, äàøäû, àñëàí êèìè úîøäó, ãàïëàí êèìè
ãåéçÿ ýÿëäè. Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêäè, òÿðëàí êèìè Ãûðàòûí áåëèíÿ éàòûá ìåé-
äàíà òÿïèëäè. Ñàüäàí âóðäó ñîëäàí ÷ûõäû, ñîëäàí âóðäó ñàüäàí ÷ûõäû,
òàúèðëÿðè õóðä-õÿøèë åëÿäè. Áàõäûëàð êè, éîõ áó çàðàôàò åëÿìÿëè àäàì
äåéèë, ñèëàùëàðûíû òþêöá äàéàíäûëàð. Êîðîüëó ùàìûñûíû Ãûðàòûí äþøöíÿ
ãàòûá ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðäè. Äÿëèëÿð ãàáàüà ÷ûõäû. Ìàëëàðû éåðÿ äöøöðäöëÿð,
éåðáÿéåð åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êîðîüëó áàõäû êè, òàéëàðûí è÷èíäÿ áèð
áþéöê äÿìèð ñàíäûã âàð. Ôèêèðëÿøäè áó éÿãèí ãûçûë-ýöìöøäû. Èøàðÿ åëÿäè
ñàíäûüû à÷äûëàð. Íÿ ÷ûõñà éàõøûäû. Áàõäûëàð êè, ñàíäûüûí è÷èíäÿ ñà÷û ÷èé-
íèíäÿ áèð àäàì óçàíûá. Êîðîüëó ãàëäû ìÿùÿòòÿë êè, áó íÿ ñèððäè? Äþíäö
83
áÿçèðýàíáàøû òÿðÿôÿ êè, îíäàí ñîðóøñóí, ýþðäö áÿçèðýàíáàøû ìåéèò êèìè
òèð-òàï óçàíûá éåðÿ. Éàíûíà éöéöðäö, ýþðäö õåéèð ùà... äöíÿí þëöáñÿí,
áó ýöí! Áÿçèðýàíáàøû ãóï-ãóðó ãóðóéóá. Äÿëèëÿðäÿí áèðèñè äåäè êè, áÿñ
ñÿí ñàíäûüû à÷àíäà î þçöíäÿí ýåòäè. Ñóäàí-çàääàí òþêäöëÿð, êèøè áèð àç
þçöíÿ ýÿëäè. Êîðîüëó ñîðóøäó: “Áó íÿ ñèððäè?”.
Áÿçèðýàíáàøû äåäè:
– Êîðîüëó, èíäè êè, áåëÿ îëäó, äöçöíö äåéÿúÿéÿì. Áó ìÿíèì àøû-
üûìäû. Àäû äà Àøûã Úöíóíäó. Áó î ãÿäÿð àéàüû éöíýöë, õåéèð áÿðÿêÿòëè
àäàìäû êè, ìÿíèì éàíûìà ýÿëÿíäÿí áÿðè ìàë-äþâëÿòèì ùÿääèíè àøûá.
Ñÿí áèçÿ ùöúóì åëèéÿíäÿ ìÿí ùàâàíû áóëóò ýþðöá îíó ñàíäûãäà ýèç-
ëÿòäèì êè, áÿëêÿ ìàëûì, äþâëÿòèì ýåòñÿ äÿ, î ãàëñûí.
Êîðîüëó ôèêðÿ ýåòäè. Áèð òÿðÿôäÿí Àøûã Úöíóíó þç éàíûíäà ñàõëà-
ìàã èñòÿéèðäè, áèð òÿðÿôäÿí îíó áÿçèðýàíáàøûíûí ÿëèíäÿí çîðëà àëìàã
èñòÿìèðäè. Áèð äÿ áàøûíû éóõàðû ãàëäûðàíäà Àøûã Úöíóíó ãàáàüûíäà äèç
÷þêìöø ýþðäö.
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, ýþçöì, êþíëöì ñÿíè òóòóá. Þìðöìöí àõûðûíàúàí
ñÿíÿ ãóëëóã åäÿúÿì.
Àøûã Úöíóí î ýöíäÿí Êîðîüëóíóí éàíûíäà ãàëäû. Þìðöíöí ëàï
àõûð ýöíöíÿúÿí îíóí àøûüû îëäó.
Äåéèðëÿð êè, Àøûã Úöíóí ùÿìèøÿ øÿùÿðëÿðè, êÿíäëÿðè, îáàëàðû, îéìàã-
ëàðû ýÿçèá äîëàíàðäû, ùàðäà áèð èéèä, íÿúèá, àíà ñöäö ÿììèø îüëàí ýþðñÿ
ýÿëèá Êîðîüëóéà õÿáÿð âåðÿðäè. Êîðîüëó äà îíëàðû þç äÿñòÿñèíÿ ýÿòèð-
äÿðäè.

84
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ Ò ÖÐÊÌÀÍ ÑßÔßÐÈ
åéèðëÿð Êîðîüëóíóí îüëó éîõ èäè. Íèýàð õàíûìû àëìûøäûñà äà,
Ä àììà þâëàäû îëìàìûøäû. Êîðîüëó Ãàðñûí ÿòÿêëÿðèíäÿêè Àëà-
úàëàð àäëû äàüäà Îñìàíëû ãîøóíó èëÿ òîããóøäóüó çàìàí ÷îõ áÿðê äàðà
äöøöá, éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ î ìàùàñûðàäà ãàëìûøäû. Áóíäàí ÷îõ
ãîðõäóüóíà ýþðÿ êèøèëèêäÿí êÿñèëìèøäè.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö éåíÿ äÿ ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäÿ êåô ìÿúëèñè ãóðóë-
ìóøäó. Õàíûìëàð, äÿëèëÿð, ìåùòÿðëÿð ýåéèíèá-êå÷èíèá Êîðîüëóíóí, Íèýàð
õàíûìûí ñàü-ñîëóíäà ÿéëÿøìèøäèëÿð. Íå÷ÿ âàõò èäè êè, áèð éàíà ñÿôÿð
éîõ èäè. Êîðîüëóíóí áàøû äàâàäàí, ãàëìàãàëäàí áèð àç àéàçûìûøäû.
Êîðîüëóíóí Úöíóí àøûüû äà áó êåô ìÿúëèñèíäÿ èäè. Áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá
Êîðîüëóíó ýþçëÿéèðäè êè, íÿäÿí äåñÿ îíäàí îõóñóí. Ùàìû êåôäÿéäè.
Áóíëàðûí è÷èíäÿ áèðúÿ Íèýàð õàíûì ãÿìýèí èäè.
Äåéèðëÿð Íèýàð õàíûì ÿëèíè óçàäûá úèáèíäÿí áàëàúà áèð ýöçýö ÷û-
õàðòäû. Þçöíÿ ýöçýöäÿ áàõûá äÿðèí áèð àù ÷ÿêäè.
Êîðîüëó áóíó ýþðöá ñîðóøäó:
– Àé Íèýàð õàíûì, êåô áèçäÿ, äàìàã áèçäÿ, ìàë-äþâëÿò áèçäÿ, ñÿí
íèéÿ áåëÿ ãÿìýèíñÿí?
Êîðîüëóíóí úàâàáûíäàí Íèýàð õàíûì áèð äÿ àéíàéà áàõäû. Ýåíÿ àù
÷ÿêèá, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãÿì-ãöññÿì áàøûìäàí àøûá,
Ìÿí òÿê äÿðäÿ äàëàí éîõäó.
Ãöðáÿò åëäÿ áàüðûì áèøèá,
Íåúÿ éàäà ñàëàí éîõäó.
Íåúÿ áàõûì åâ-åøèéÿ,
Éàðàëû êþíëöì öøöéÿ.
Òîç áöðöìöø áîø áåøèéÿ,
Øèðèí ëàéëà ÷àëàí éîõäó.
×ÿíëèáåëäÿ ãàð ýþðöíöð,
Ýöëëÿð ìÿíÿ õàð ýþðöíöð,
Ýöíöì àùó-çàð ýþðöíöð,
Áèð ãàéäûìà ãàëàí éîõäó.
Òóòóí ìÿúëèñäÿ éàñûìû,
Ýåéìèøÿì ãÿì ëèáàñûìû,
Áó ôÿëÿêäÿí ãèñàñûìû,
Íÿ çàìàíäû àëàí éîõäó.
85
 ×ÿíëèáåëè ýöëëÿð áÿçÿð,
Ýöëëÿð ñàðàëñà êèì öçÿð?
Ùÿð ãóø áàëàñûéíàí ýÿçÿð,
Íèéÿ ñÿíèí áàëàí éîõäó?

Êîðîüëóñàí ùàé ñàëàðñàí,

Ïàøàëàðäàí áàú àëàðñàí,
Íå÷ÿ øÿùÿðëÿð òàëàðñàí,
Ñÿí òÿê øÿùðè òàëàí éîõäó.

Íÿ äÿðä îëñà ìÿíè òàïàð,

Ñîíñóçëóã áèð éàíûì ÷àïàð,
Éàðûëüàí ó÷àð, òîç ãîïàð,
Ýþðÿñÿí êè, ãàëàí éîõäó.

Íèýàðû äÿðäÿ ýÿòèðÿí,

Úÿñÿäèí ãÿáðÿ éåòèðÿí,
Êîðîüëó íàìûí ýþòöðÿí
Éóðäóíäà ñîí îëàí éîõäó.

Íèýàð õàíûìûí ñþçëÿðèíäÿí Êîðîüëó äà ãÿìëÿíäè. Îíó äà äÿðä àëäû.

Àøûã Úöíóíóí èøè áåëÿ ýþðöá ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá äåäè:
Áöðöéöá àëÿìè øàíûí, øþùðÿòèí,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?
Àäûí ÷ÿêèëÿíäÿ éàüû òèòðÿéèð,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

Äÿëèëÿð éåðèéèð, àëàéëàð áöêöð,

Äöøìàíëàð ÿëèíäÿí äàä, ùÿçàð ÷ÿêèð,
Ãóøëàð ãàíàä ñàëûð, øàùëàð òöê òþêöð,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

Äàüëàðûí áàøûíäàí êå÷ÿììèð êàðâàí,

Îâñàðû ÿëèíäÿ àüëàéûð ñàðâàí,
Òàúèðëÿð ÿëèíäÿí ÷ÿêèðëÿð àìàí,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

Íÿðÿíäÿí ìåøÿäÿ ÿñèð àñëàíëàð,

Çÿðáèíäÿí òèòðÿéèð õîòêàðëàð, õàíëàð,
Ñÿíÿ áàø ÿéèðëÿð áÿéëÿð, ñóëòàíëàð,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?
86
 Ãûðàòûí öñòöíäÿ äèëè-òÿíý îëàí,
Ïàøàëàð âàðûíà òàëàíëàð ñàëàí,
Èñýÿíäÿð òÿê ñóäàí áàú-õÿðàú àëàí,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

×ÿíëèáåëäÿ àüûð ìÿúëèñëÿð ãóðàí,

Òóíúóëàð äþøäÿéÿí, ÿéÿøëÿð ãûðàí,
Àéàãëàðäà ÿñÿí, áàøëàðäà äóðàí,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

Éàíûíäà ÿéëÿøèá àëà ýþç Íèýàð,

Èéèäëÿð, äÿëèëÿð áöòöí ùÿð íÿ âàð,
Àøûã Úöíóí øîüà ýÿëÿð, îõóéàð,
Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó, íÿäÿí ìÿëóëñàí?

Àøûã Úöíóíóí îõóìàñûíäàí Êîðîüëóíóí ãÿëáè úîøà ýÿëäè, êþùíÿ

éàðàëàðû òÿçÿëÿíäè, ñàçû àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿíÿ äåéèì, Àøûã Úöíóí,
Ýþçëÿðèìäÿ éàø èíèëäÿð,
Áèð èéèä îüëàí óúóíäàí,
Øåø àòàíäà, áåø èíèëäÿð.

Òåëëè Íèýàð ìÿëóë äóðàð,

ßë ãîéíóíäà áîéíóí áóðàð,
Ìóæýàíûí ñèíÿìÿ âóðàð,
Ýþç îõøàéàð, ãàø èíèëäÿð.

Êþíëöìö íàìÿðäëÿð éûõñà,

Ïîëàä ãîë÷àã ãîëóì ñûõñà,
Ìèñðè ãûëûíú ãûíäàí ÷ûõñà,
Ëåø ñÿðèëÿð, áàø èíèëäÿð.

Úîøäó äÿëè êþíöë, úîøäó,

Ìþâú âåðäè, êÿëëÿäÿí àøäû,
Áèð ìåøÿéÿ êè, îä äöøäö,
Ãóðó éàíàð, éàø èíèëäÿð.

Êîðîüëóéàì, ñþçöì ÷îõäó,

Ñþçëÿðèì ïåéêàíëû îõäó,
Ùàíñû èéèäèí ñîíó éîõäó,
Îúàã ñþíÿð, äàø èíèëäÿð.
87
 Åëÿ êè, Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿäè, Àøûã Úöíóí äåäè:
– Àé ãî÷ Êîðîüëó, åëÿ áóíà ýþðÿ ìÿëóëñàí? Áóíà íÿ âàð êè? Ñÿíèí
ìÿíèì êèìè àøûüûí âàð. Äöíéà ìÿíèì àéàüûìûí àëòûíäà ñèíè êèìèäè.
Ýåäÿðÿì, ùÿð éàíû ýÿçÿðÿì, àõòàðàðàì, áèð Ðöñòÿì êèìè èéèä, Éóñèô
êèìè ýþçÿë îüëàí òàïàðàì, ýÿëèá ñÿíÿ õÿáÿð âåððÿì, ýÿòèðèá þçöíÿ îüóë
åëÿéÿðñÿí.
Àøûã Úöíóíóí áó ìÿñëÿùÿòèíÿ Êîðîüëó, äÿëèëÿð, õàíûìëàð, ùàìûñû
ðàçû îëäó. Òåëëè Íèýàð äåäè:
– Àé àøûã Úöíóí, íÿ âàõò áèð áåëÿ èø åëÿñÿí ìÿíèì, Êîðîüëóíóí,
äÿëèëÿðèí ùþðìÿòè ñÿíèí öñòöíäÿí ÿêñèê îëìàç.
Áó ñþç Íèýàðûí àüçûíäàí ÷ûõàí êèìè àøûã Úöíóí ñàçûíû ýþòöðäö.
Êîðîüëóéíàí, äÿëèëÿðíÿí, õàíûìëàðíàí ÿëòÿìÿí îëóá éîëà äöøäö. Äàü
àøäû, äÿðÿ êå÷äè, íå÷ÿ-íå÷ÿ îéìàãëàð, íå÷ÿ-íå÷ÿ øÿùÿðëÿð ýÿçäè, äþâ-
ðàí à÷äû, ìÿúëèñëÿð ãóðäó, ÷îõ îüëàíëàð ýþðäö, ÷îõ èéèäëÿð íèøàíëàäû,
àììà ãî÷ Êîðîüëóéà, àëàýþç Íèýàðà ëàéèã îëàí Ðöñòÿì êèìè èéèä, Éóñèô
êèìè ýþçÿë îüëàí ýþðìÿäè. Ùÿð éåðäÿí, ùÿð òîðïàãäàí êå÷èá ýåòäè,
àõøàì öñòÿ Òÿêÿ-Òöðêìàíäà áèð îáàéà ÷ûõäû. Ýþðäö îáàíûí ÷îáàí-
÷îëóãëàðû, úàâàíëàðû ñöðöëÿðèíè, íàõûðëàðûíû éîëëàðäàí, äþøëÿðäÿí òþêöá
ãàáàãëàðûíäà îáàéà ùàéëàéûðëàð. Îíëàð àøûã Úöíóíó ýþðúÿê áàøûíà éûüû-
øûá äåäèëÿð:
– Àøûã, íÿ éàõøû îëäó, ñÿíè òàïäûã. Áó ýåúÿ áèçèì îáàäà òîé ìÿúëèñè
âàð.
Àøûã Úöíóí éàõàñûíû ãûðàüà ÷ÿêèá ýåòìÿê èñòÿäèñÿ äÿ, Òöðêìàí
èéèäëÿðè ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð, îíó þçëÿðè èëÿ àïàðäûëàð.
Àõøàì òîé ìÿúëèñè ãóðóëäó. Òîé éèéÿñè äþâëÿòëè áèð àäàìäû. Òÿêÿ-
Òöðêìàíûí àäëû-ñàíëû èéèäëÿðè, àüñàããàë, ãàðàñàããàëëàðû, úàùàë-úóùóëëàðû,
ãûç-ýÿëèíëÿðè ùàìûñû ìÿìÿ éåéÿíäÿí ïÿïÿ äåéÿíÿ òîéà éûüûëìûøäûëàð.
Éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà àøûã Úöíóíó îðòàéà ÷ûõàðòäûëàð. Ñîðóøäóëàð êè,
àé àøûã, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí, ùàðàéà ýåäèðñÿí? Êèìèí àøûüûñàí?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëóíóí àøûüûéàì. ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèá ßðçóðóìà ýåäèð-
äèì.
Èéèäëÿðäÿí áèðèñè Êîðîüëó àäûíû åøèäèá äåäè:
– Àé àøûã, Êîðîüëóíó ÷îõ âóðóá òóòàí, èéèä äåéèðëÿð. Áèð îíóí
øöúàÿòèíäÿí, èéèòëèêëÿðèíäÿí äå, ãóëàã àñàã.
Àøûã Úöíóí ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá, ýþðÿê íÿ äåäè:
88
 Èéèäëÿð îéëàüû î ×ÿíëèáåëäÿ
Äàøäàí ãàëà ãóðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.
Êèíëè ïàøàëàðà ìåéäàí îõóéàí,
×îõ êþùëÿííÿð éîðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.

Äöøìàíûí öñòöíö ãóø òÿê àëäûðàí,

Àñëàíëàð äèøèíäÿí îâëàð ñàëäûðàí,
Õàãàíëàð áàøûíà øåøïÿð ÷àëäûðàí,
Ãóëàú ãîëëàð áóðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.

Äàüëàðû, äàøëàðû äóìàí áöðöñÿ,

Ãûëûíúëàð ïàñ àòûá ãûíäà ÷öðöñÿ,
Ìèñèð, Èñòàíáóë, Øàì, òàìàì éåðèñÿ,
Òÿê ãàáàãäà äóðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.

Ãàéàäà òîð ãóðóá òÿðëàíëàð òóòàí,

Éöç éàüûíû áèðäÿí ãîë-ãîëà ÷àòàí,
ßðÿáàò äþøöíÿ ñÿðäàðëàð ãàòàí,
ßð áàüûðëàð éàðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.

Úöíóí, ÿéëÿøèáëÿð ÿðëÿð ãàðøûíäà,

Àëàéëàð, áàøëàíàð òÿð ñàâàøûíäà,
Éåääè ìèí éåääè éöç äÿëè áàøûíäà,
Øàùëàð öñòÿ âàðàí ãî÷ Êîðîüëóäó.

Àøûã Úöíóí ñþçöíö ãóðòàðàð-ãóðòàðìàç òîé àäàìëàðû îíà ÿë ÷àë-

äûëàð, àôÿðèí äåäèëÿð. Áîë íÿìÿð éûüäûëàð. Àøûã Úöíóí éûüûëàí íÿìÿðëÿðè
éèéÿëÿðèíÿ ãàéòàðûá äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëóíóí ìàëû, äþâëÿòè ÷îõäó. Ìÿí áåëÿ ãÿïèê-ãóðóøëàðà
òàìàù ñàëûá Êîðîüëóíóí àäûíû áàòûðìàðàì. Ìÿí íÿìÿð, ïóë éûüàí àøûã-
ëàðäàí äåéèëÿì.
Äåäèëÿð:
– Åëÿ èñÿ îõó, êþíëöìöçö à÷, äÿðäèìèçè, ãÿìèìèçè äàüûò.
Àøûã Úöíóí ñàçûíû ýþòöðöá èñòÿäè êè, éåíÿ Êîðîüëóäàí îõóñóí, áó
çàìàí þçöíÿ ãöððÿëÿíÿíëÿðäÿí áèðè àéàüà äóðóá äåäè:
– Àé àøûã, Êîðîüëóäàí îõóäóüóí éåòÿð, èíäè äÿ áèçèì èéèäëÿðäÿí
îõó.
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Àøûã ýþðäöéöíö ÷àüûðàð. Ìÿí Êîðîüëóíó ýþðìöøÿì, îíäàí îõó-
éóðàì. Áóðàéà òÿçÿ ýÿëìèøÿì, ñèçèí èéèäëÿðè ýþðìÿìèøÿì, îíëàðäàí
89
íåúÿ îõóéóì? Ìÿúëèñäÿ ñèç ñþéëÿéÿí àäëû-ñàíëû èéèä âàðñà, ãàëõñûí,
ýþðöì, þçöíÿ ëàéèã òÿðèôèíè åëÿéèì.
Áó ñþç àøûã Úöíóíóí àüçûíäàí ÷ûõàí êèìè ùÿð éàíäàí:
– Ãÿññÿáîüëó Åéâàç àéàüà ãàëõñûí, àøûã îíóí èéèäëèéèíÿ áàõûá òÿðèô
ñþéëÿñèí – äåäèëÿð.
Åéâàç àéàüà ãàëõäû. Àøûã Úöíóí áàõäû êè, âàëëàù áó áèð îüëàíäû êè,
èéèäëèêäÿ Ðöñòÿìçàë, ýþçÿëëèêäÿ Éóñèô îíóí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ
éàðàìàç. Öðÿéèíäÿ äåäè, àé ýèäè äöíéà, àõòàðäûüûìû òàïìûøàì. Åëÿ
Êîðîüëó, òåëëè Íèýàðà ëàéèã îüëàíäû êè âàð. Àøûã Úöíóí úîøà ýÿëèá àëäû,
ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìÿúëèñ áàøûíäà äóðóáñàí,

Íå÷ÿ èéèäëÿð éîðóáñàí,
Ãàøëàðûíû íÿ ãóðóáñàí,
Áöðúÿ áÿíçÿð áîéóí, Åéâàç!

Ýþçÿëëÿð ïèøâàçà ýÿëÿð,

Äîüàí àíà ãÿäðèí áèëÿð,
Àëíûí à÷ûã, öçöí ýöëÿð,
Íÿ øèðèíäè ñóéóí, Åéâàç!

Ñÿí Éóñèôè-Êÿíàíñàíìû?
Ïàøàñàíìû, ñóëòàíñàíìû?
Ìÿëÿêñÿíìè, èíñàíñàíìû?
Êèìÿ ÷àòàð ñîéóí, Åéâàç?!

×àòìàç ýöúöíÿ íÿð ñÿíèí,

Àäûí äèëäÿ ÿçáÿð ñÿíèí,
Êîðîüëó êèìè ÿð ñÿíèí,
Àõûð îëóð îéóí, Åéâàç!

Àøûã Úöíóí ñÿíÿ ùåéðàí,

Åëÿìÿ êþíëöìö âèðàí,
×ÿíëèáåëäÿ ãîéóá íèøàí
Áèð òóòàéäûì òîéóí, Åéâàç!

Ùÿð éàíäàí êèøèëÿð, îüëàíëàð, ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ÿë ÷àëäûëàð. Àøûã Úöíóíó

äþíÿ-äþíÿ àëãûøëàäûëàð. Ñàü îë, ñàü îëóí öñòöíäÿí éàüûðäû. Àøûã Úöíóí
ýåíÿ äÿ úîøäó, áàøëàäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
90
 ×ÿíëèáåë áàøûíäà ÿñðÿìèø áèð íÿð,
Åéâàç, ýÿëÿð àëàð Êîðîüëó ñÿíè
Éûõàð ãàéàëàðû, àòàð äàüëàðû,
Êÿìÿíäèíÿ ñàëàð Êîðîüëó ñÿíè.

Åéâàç Àøûã Úöíóíóí Êîðîüëó èëÿ îíó ãîõóòìàñûíû ýþðöá àëäû úàâà-
áûíäà ýþðÿê íÿ äåäè:

Èéèäëèêäÿ âàðäû åëäÿ àäûìûç

Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!
Ùàðà âàðñàã ãàáàüûìûç ãàéûòìàç
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!

Àøûã Úöíóí:

Äèíèá äàíûøäûüû äàâàäû, äîâäó,

Ñþíäöðÿí ðóçýàðäû, éàíäûðàí ãîâäó.
Àëÿìè áöðöéÿí ñþíìÿç àëîâäó,
Àëîâëàðà ãàëàð Êîðîüëó ñÿíè!

Åéâàç:

Äöøìàí ýþçöí îéóí-îéóí îéàðàì,

Ìÿíñóð êèìè äÿðèñèíè ñîéàðàì.
Êîðîüëóíó ãûçûë ãàíà áîéàðàì,
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð.

Àøûã Úöíóí:

Äàâà ýöíö ãóëàú ãîëó ãàéûòìàç,

Íÿðÿñèíäÿí ýåúÿ èéèäëÿð éàòìàç.
Éåðäÿ îëñàí, ýþéäÿ îëñàí, óíóòìàç,
Àðàð, àõûð áóëàð Êîðîüëó ñÿíè.

Åéâàç:

Êþùëÿí ìèíèá ÷ûõàð îëñàì éîëóìà,

Êèì éàïûøàð ðèêàáûìà, ãîëóìà?
Êîðîüëó ñàüûìà, Ùÿñÿí ñîëóìà,
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!
91
 Àøûã Úöíóí:
Äàüëàðûí áàøûíäà éåë êèìèí ÿñÿð,
Áèð ãûëûíúà éåòìèø éåääè áàø êÿñÿð,
Òÿðëàí ýÿìèøäèðèá ×ÿíëèäÿ êöñÿð,
Ýÿëÿð ãûéà, ÷àëàð Êîðîüëó ñÿíè.

Åéâàç:

Òöðêìàíëàðûí ñàé-ñå÷ìÿñèí éûüàðàì,

Áóëóä îëóá ×ÿíëèáåëÿ éàüàðàì,
Êîðîüëóíó þçöì òóòóá áîüàðàì,
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð!

Àøûã Úöíóí:

Úöíóí Êîðîüëóéà áèð øèðèí íþêÿð,

Äöøìàíûí öñòöíÿ ýþéäÿí îä òþêÿð,
Øûüûéûá Ãûðàòûí òÿðêèíÿ ÷ÿêÿð,
ßçèç-õÿëÿô ãûëàð Êîðîüëó ñÿíè!

Åéâàç:
Ùàéãûðûá ìåéäàíäà à÷ñàì ãîë-ãàíàò,
Ãàðû äöøìàí ãàáàüûìäà îëàð ìàò,
Åéâàçû ãîðõóòìàç Êîðîüëó, Ãûðàò,
Àøûã, áèçÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí äåéÿðëÿð.

Àøûã Úöíóí èñòÿäè êè, ùÿðáÿ-çîðáà èëÿ, ñþç ýöëÿøäèðìÿ èëÿ Åéâàçû
ãîðõóäóá þçö èëÿ ×ÿíëèáåëÿ àïàðñûí. Áèð äÿ Êîðîüëóíó ×ÿíëèáåëäÿí
áóðàéà ýÿòèðèá ýþòöð ãîéà, çÿùìÿòÿ ñàëìàñûí. Ýþðäö éîõ, áó î äåéèëÿí-
ëÿðäÿí äåéèë, ùÿð áåëÿ çàðàôàòëàðíàí ãîðõàñû úàíàâàð äåéèë. Áèð àç äà
àðòûã äàíûøñà ÷þì÷ÿñèíè àëûá áàøûíà ÷àëàð. Àøûã Úöíóí ýèçëèúÿ Åéâàçûí
ÿñèë-ñîéóíó, éåð éóðäóíó éàõøûúà þéðÿíäè. Òîéóí ñàáàùû ýöíö éîëó
ÿëèíÿ àëûá ×ÿíëèáåë ñÿíñÿí ýåòäè, ýåúÿ ýöíäöçÿ ñàëäû, éîëóí äàìàðûíû
êÿñèá ùÿð éåðäÿí êå÷äè, ýÿëäè áèð ñàáàù åðòÿñè ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäû. Êîðîüëó,
äÿëèëÿð, õàíûìëàð îíó ýþðöá áàøûíà éûüûøäûëàð. Ýþðöøÿíäÿí ñîíðà éåò-
ìèø éåääè éåðäÿí äåäèëÿð:
– Àé àøûã Úöíóí, ùàðàëàðû, ýÿçäèí, íÿ ýþðäöí, íÿ åøèòäèí? Íèéÿ áåëÿ
ýåú ýÿëäèí?
92
Îíëàðûí úàâàáûíäà àøûã Úöíóí ñàçûíû ýþòöðöá ýþðÿê íÿ äåäè:

Âàðäûì øÿùÿðÿ, îáàéà,

Êå÷äè çèìèñòàí, éàç ýþðäöì.
Óüðàäûì ÷þëÿ, ñÿùðàéà,
Áóëàã öñòÿ éàðïûç ýþðäöì.

Äÿí-äÿí îëäó äàüëàðäà ãàð,

Áàüëàð ýÿòèðäè ùåéâà, íàð.
Äîëàíäû ãûø, ýÿëäè áàùàð,
Ýþëëÿðäÿ þðäÿê, ãàç ýþðäöì.

Äîëàíäûì íå÷ÿ îéìàüû,

Êå÷äèì äöçö, àøäûì äàüû,
Ùÿëÿá ãÿñðè, Áàüäàä áàüû,
Äþøÿíìèø ïàéàíäàç ýþðäöì.

Ýåäÿíäÿ ìÿíÿ îëäó òóø

Ãàðñ, Ãàüûçìàí, Èñòàíáóë, Ìóø,
×àíàããàëà, Ñàðûãàìûø
Èýèäëÿðèí øàùáàç ýþðäöì.

Àëàúàëàðäàí àøàíäà,
ßðçóðóìó äîëàøàíäà,
Ãÿíèìëÿðòÿê ñàâàøàíäà
Ýþçö ãàíëû õûðñûç ýþðäöì.

ßéðè ãûëûíúû áåëèíäÿ,

Òÿðèôè ìÿðäëÿð äèëèíäÿ,
Î Òÿêÿ-Òöðêìàí åëèíäÿ,
Ãàññàáîüëó Åéâàç ýþðäöì.

Ëà÷ûí êèìè ýþéäÿ ñöçöð,

Íàìÿðäëÿð áàüðûíû ÿçèð,
Ìÿúëèñèíäÿ ñàüû ýÿçèð,
Îðòàäà ñþùáÿò, ñàç ýþðäöì.

Àøûã Úöíóí, äå öç áàðû,

Äîëàíäûì äöíéàíû éàðû,
Ãî÷ Êîðîüëóíó, Íèýàðû,
Åéâàç òÿê ÿðè àç ýþðäöì.
93
 Àøûã Úöíóíà úàâàáûíäà Êîðîüëó öçöíö áàøûíäàêû õàíëàðà, áÿéëÿðÿ,
ïàøàëàðà ãàí óääóðàí, òàúèðëÿðÿ òöê ñàëäûðàí èéèä äÿëèëÿðÿ òóòóá, àëäû
ýþðÿê íÿ äåäè:
Éûüûëûí äÿëèëÿð, ìÿúëèñ áàøûíà,
Âåðèí øèðèí áàäÿ, úàíà íóø îëñóí!
Âóðóí íÿðäòàõòàíû, ýÿëèá îéíàéàã,
Àòûí àü çÿðëÿðè, øåøè-áåø îëñóí!

Áèð õÿëÿò áè÷ÿðÿì Åéâàç áîéóíäàí,

Èíúèìÿðÿì õàñéÿòèíäÿí, õîéóíäàí,
Êÿñèí òóíúëóëàðäàí, ãûðûí ãîéóíäàí,
Éåéèí äÿëèëÿðèì, êåôëÿð õîø îëñóí!

Óúà äàüëàð áàøûí àëìàñûí äóìàí,

Êîðîüëó êþíëöíÿ ýÿëìÿñèí ýóìàí,
Âåððÿì î èéèäÿ áåø éöç ìèí òöìÿí
Ãàíñûðãàäà ýÿëÿí ãàííû áàø îëñóí!..

Äÿëè Ìåùòÿð Ãûðàòû èô÷èí éÿùÿðëÿéèá îíóí áàðàáàðûíà ýÿòèðäè. Êîðîüëó

õàíûìëàðëà, äÿëèëÿðëÿ ýþðöøäö, ùàëàëëàøäû. Ãûðàòû ìèíìÿê èñòÿéÿíäÿ Íèýàð
èðÿëè éåðèéèá äåäè:
– Àé Êîðîüëó, Òÿêÿ-Òöðêìàí êèìè ãîðõóëó, óçàã ñÿôÿðÿ ýåäèðñÿí,
ãîé äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè éàíûíäà ýåòñèí, äåìÿê îëìàç, áèðäÿí äàâà-
çàä îëàð, ñÿíèí ö÷öí éàëãûç éàõøû êå÷ìÿç.
Êîðîüëó äåäè:
– Íèýàð õàíûì, ñÿí ×ÿíëèáåëäÿí, äÿëèëÿðäÿí éàõøû ìóüàéàò îë,
ìÿíäÿí ãîðõìà. Ãûðàò êè, àëòûìäàäû ìÿíÿ çàâàë éîõäó, ùàðàäàí îëñà,
âóðóá, éàðûá ñàëàìàò ÷ûõàúàì. Öðÿéèíè ñûõìà, áèð íå÷ÿ ýöíÿ Åéâàçû
ýÿòèðèá ÷àòäûðàðàì ñÿíÿ.
Êîðîüëó Ãûðàòûí çèëòÿíýèíè áÿðêèòäè. Áèð ÿëèíè éàëìàíûíà àòûá áåëèíÿ
ñû÷ðàäû. Äÿëèëÿð, õàíûìëàð Êîðîüëóíóí åëÿ Ãûðàòà ñû÷ðàìàüûí ýþðäöëÿð.
Ãûðàò éåë êèìè ÿñäè, ãóø êèìè ó÷äó, ýÿäèêëÿðè êå÷äè, áåëëÿð àøäû, éîõóø-
ëàð ÷ûõäû, åíèøëÿð åíäè, éåðèí äàìàðûíû êÿñèá íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Òÿêÿ-
Òöðêìàíûí éàõûíëûüûíà ÷àòäû. Êîðîüëó óçóí éîë ýÿëìèøäè, ùÿì àúûìûø-
äû, ùÿì äÿ éîðóëìóøäó. Èñòÿäè êè, äöøöá àòû äèíúÿëòñèí, þçö äÿ áèð àç
éåìÿêäÿí-çàääàí òàïñûí éåñèí. Î éàí áó éàíà ýþç ýÿçäèðèðäè, áèð äÿ
ýþðäö êè, éîëäàí áèð àç àðàëû áèð ÷îáàí ãîéóí îòàðûð. Äöøöá Ãûðàòû îòëà-
ìàüà þòöðäö, þçö ÷îáàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
94
 – ×îáàí ãàðäàø, àòàëàð äåéèáëÿð êè, àúäûí ÷îáàíà, éîðóëäóí ñàðáàíà.
×þðÿêäÿí çàääàí íÿéèí âàð?
×îáàí äåäè:
– Ñöä áîëäó, àíúàã ÷þðÿê áèð àç ãîíàüà ëàéèã äåéèë, äöíÿíäÿí ãàëûá
ãóðóéóá.
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿðè âåð ýþðöì, çèéàí éîõäó. Áó ÷þëöí äöçöíäÿ íÿ ãóðó, íÿ
éóìøàã?
×îáàí úàíëû, ãöââÿòëè éåêÿ áèð àäàì èäè. ×àíàõû äà áàòìàí éàðûì
ñöä òóòóðäó. Àììà ÷îáàí þçö äÿ ÷àíàãäàí ãàëàí äåéèëäè, éåêÿ úàíëû
áèð àäàìäû. Ãÿðÿç, ÷îáàí ÷àíàüû ÿëèíÿ àëûá áèð íå÷ÿ ãîéóíó ñàüäû, åëÿ
êè, ÷àíàã ñöä èëÿ äîëäó, ýÿòèðäè ãîéäó Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà. ×þðÿê äÿ
ýÿòèðèá äåäè:
– Ãîíàã ãàðäàø, ýÿðÿê ìÿíè áàüûøëàéàñàí. ×þðÿê ÷îõ ãóðóäó. Ùå÷
áèëìÿéèðÿì íåúÿ éåéÿúÿêñÿí.
×îáàíûí úàâàáûíäà Êîðîüëó äåäè:
– Ôèêèð åëÿìÿ, ýÿòèð áÿðè. Åëÿ àúàì êè, äàøäàí éóìøàã ùÿð íÿ îëñà
éåéÿúÿéÿì.
Êîðîüëó ãóðó ÷þðÿêëÿðè äîüðàéûá ñöäöí è÷èíÿ òþêäö, ÷àíàã èëÿ
àüûçáààüûç ñöä äîüðàìàúû åéëÿéèá ÿëèíÿ äÿ áèð ãàøûã àëûá äîüðàìàúûí
öñòöíÿ äöøäö. Äîüðàìàúû ãàøûãëàéûá áèð ýþç éóìóá-à÷àí âàõòà ãàðà
áûüëàðûí àëòûíäàí êå÷èðòäè. Îíà êèìè Ãûðàò äà îòëàéûá äîéäó.
Êîðîüëó þç-þçöíÿ ôèêèð åëÿéèá äåäè: Ìÿí Òöðêìàíà áó ïàëòàðëà
ýåòñÿì éÿãèí êè, òàíûéàðëàð. Éàõøûñû áóäó êè, ïàëòàðûìû ÷îáàííàí äÿéèø-
äèðèì. Áèð àç ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ïàëòàðûíû ÷îáàí èëÿ äÿéèøäè. Îíóíëà
ÿëòÿìÿí îëäó. Ñû÷ðàéûá Ãûðàòà ìèíäè, ýÿëèá Òÿêÿ-Òöðêìàíà ÷ûõäû.
Ýÿçäè, äîëàíäû, Åéâàçûí éåðèíè åëÿäè. Áèëäè êè, áÿñ Åéâàç àòàñû ãÿññàá
Àëû èëÿ ñöðöäÿí ãîéóí àëìàüà ýåäèá. Ãûðàòû ñöðöá ýÿëäè ýþðäö äîüðóäàí
äà Åéâàçýèë ñöðöëÿðäÿí ãîéóí ñå÷èðëÿð. Òåç àòäàí äöøöá îíëàðà éàíàøäû.
Ñîðóøäó êè:
– Ãàðäàø, ãîéóíóí áèðè íå÷ÿéÿäè?
Ãÿññàá Àëû äåäè:
– Áåø ìàíàòäû.
Êîðîüëó éöç åðêÿê ñå÷äèðäè. Îí áåø ìàíàòäàí ïóëóíó âåðäè. Ãÿññàá
Àëû ýþðäö êè, ãîéóíóí áèðèíÿ áåø ìàíàò éåðèíÿ îí áåø ìàíàò âåðèð.
Ãàëäû ìàò-ìÿùÿòòÿë êè, áó íèéÿ áåëÿ åëèéèð.
95
 Êîðîüëóíóí íÿ ãîéóí ýþçöíÿ ýèðèðäè, íÿ ïóëóí àðòûã âåðèëìÿñè.
Ýþçö Åéâàçûí öçöíäÿ èäè. Ãóø êÿêëèéè àëàí êèìè ýþçö Åéâàçû àëìûøäû.
Åéâàç äà áóíó äóéìóøäó. Ãàø-ýþç èëÿ àòàñûíû èøäÿí õÿáÿðäàð åëÿìÿê
èñòÿéèðäè. Àíúàã àòàñû ìÿòëÿáè èøàðÿäÿí àíëàìûðäû. Áåëÿ îëàíäà àëäû
ýþðÿê Åéâàç íÿ äåäè:

– Ãÿäÿì ãîéàð ùÿðäÿí-ùÿðäÿí éåðèøëÿð,

Áó ãûëûãäà ÷îäàð îëìàç, ùàé îëìàç,
Áåø-áåø äåéÿð, îí áåø-îí áåø áàüûøëàð,
Áó ãûëûãäà ÷îäàð îëìàç, ùàé îëìàç.

Ãÿññàá Àëû äåäè:

– Áàëà, ÷îäàð îëìàéûá íÿ îëàúàã? Ýþðöíöð áóíëàðûí éåðèíäÿ ãîéóí
áàùàäû.
Åéâàç àòàñûíûí úàâàáûíäà àëäû ñþçöíöí î áèðè áÿíäèíè:

Ìÿðä èéèäëÿð êèìè éîëëàðû áàñàí,

Òöëÿê òÿðëàí êèìè áÿðÿëÿð ïóñàí,
Áó éà Êîðîüëóäó, éà Äÿëè Ùÿñÿí,
Áó ãûëûãäà ÷îäàð îëìàç, ùàé îëìàç.

Úöíóí ýÿëäè ×ÿíëèáåëèí åëèíäÿí,

Åéâàç áöëáöë îëäó ó÷äó ýöëöíäÿí,
Áó ñþç ÷ûõûá òåëëè Íèýàð äèëèíäÿí,
Áó ãûëûãäà ÷îäàð îëìàç, ùàé îëìàç.

Ãÿññàá Àëû éàâàøúà îüëóíà äåäè:

– Ñÿí ñàðñàãëàìûñàí. Áóðà íÿ àøûãëûã, øàèðëèê éåðèäè? Ñîíðà öðêö-
äÿðñÿí àëìàç, ãîé àëâåðèìèçè åëÿéÿê.
Êîðîüëó äåäè:
– Ãÿññàá ÿìè, àäàì ãàò áó ãîéóíëàðû ìÿííÿí êþìÿêëè áÿëÿíè
àøûðñûí, ãàéûòñûí.
Ãÿññàá Åéâàçû ÷àüûðûá äåäè:
– Éåðè, ãîíàüà êþìÿê åëÿ, ãîéóíëàðû áÿëÿäÿí àøûð.
Åéâàç Êîðîüëó èëÿ áÿðàáÿð ãîéóíëàðû ùàéëàäû. Áÿëÿäÿí àøûðäû. Åëÿ
êè, áÿëÿäÿí àøäûëàð, Êîðîüëó áèð äàëà áàõäû, ýþðäö, òàé ãÿññàá Àëû îíëàðû
ýþðÿ áèëìÿç, ãîéóíëàðû áóðàõäû, ãóø êèìè ñû÷ðàäû Ãûðàòûí áåëèíÿ ìèíäè,
àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
96
 Ãàðäû ×ÿíëèáåëèí áàøû,
Âàðàã, à ãÿññàáûí îüëó!
Ýÿë ýåäÿê äöøìàíà ãàðøû,
Äóðàã, à ãÿññàáûí îüëó!

×îõ îëäóì äàâàäà, äîéäà,

Èéèä ýþðìÿäèì ñÿí áîéäà.
ßë âåð, áóðäà ñÿííÿí ñîéäà
Âóðàã, à ãÿññàáûí îüëó!

ßúÿëè ãîéäóì áþðêöìÿ

Áöðöíäöì ÷îäàð êöðêöìÿ.
Ýÿë ìèí Ãûðàòûí òÿðêèíÿ,
Âàðàã, à ãÿññàáûí îüëó!

×îõäó Êîðîüëóíóí éàøû,

Íÿ ãîâüàëàð ÷ÿêèá áàøû,
ßë âåð, ñÿííÿí äàüû äàøû
Éàðàã, à ãÿññàáûí îüëó!..

Êîðîüëó Ãûðàòà àúû áèð ãàì÷û ÷ÿêäè. Ãûðàòûí áóðíóíóí äåøèêëÿðèí-

äÿí àëîâ ÷ûõäû. Éöéÿíè ýÿìèðèá ëåé êèìè ãàíàòëàíäû. ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô
áàø àëìàã èñòÿéÿíäÿ Êîðîüëó ãûðüû êèìè Åéâàçûí öñòöíÿ øûüûäû. ßëèíè
àòûá îíóí êÿìÿðèíäÿí òóòäó, àíúàã íÿ ãÿäÿð ãîëóíà çîð âåðäèñÿ, îíó
éåðèíäÿí òÿðïÿäÿ áèëìÿäè êè, áèëìÿäè. Äÿëè Êîðîüëó àúûãëàíäû, ãûçäû áèð
äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè, Åéâàç òèòðÿéèá éåðÿ éûõûëäû. Áó äÿôÿ ÿëèíè àòäû, ãóø êèìè
Åéâàçû ýþòöðöá Ãûðàòûí òÿðêèíÿ ãîéäó, ×ÿíëèáåë äåéèá éîëëàíäû.
Ãÿññàá Àëû ýþðäö õåéëè êå÷äè, àììà Åéâàç ýÿëìÿäè. Áèð éåëäÿí
éåéèí, ñóäàí èòè ýåäÿí Òöðêìàí àòû âàðäû. Òåç îíó ÷ÿêäèðäè, éÿùÿðëÿòäè.
Êîðîüëóíóí äàëûíúà ñöðäö. Òöðêìàí àòû áîüàíàüà äöøìöøäö. Èëàí êèìè
àüçûíû à÷ûá, ãóéðóüóíó äèê òóòóá äþðäíàëà ÷àïûðäû. Êîðîüëó áèð äÿ
äþíöá ýþðäö âàëëàù ãÿññàá Àëû áóäó åëÿ ýÿëèð êè, òàé íÿ äåéèì. Êîðîüëó
éàâàøúà Ãûðàòû ÿéëÿäè. Ãÿññàá Àëû ýÿëäè îíà ÷àòäû. Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ
äåäè:

– ßúÿì îüëó, äÿëè ÷îäàð,

Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!
Åéâàçñûç ãÿëáèì ãàí óäàð,
Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!
97
 Åéâàçäû èéèäëÿð ýþçö,
ßëëèñè, àëòìûøû, éöçö,
Áóðàõ ýÿëñèí, åøèò ñþçö,
Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!

Ñèíÿìÿ ÷ÿêìèñÿí äàüû,

Éîë àë áóðäàí, ãàíëû éàüû,
Áó ýþçöìöí îäëó ÷àüû
Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!

Êöëëö ìÿõëóãàò éûüûëà,

×ÿòèíäè ñþâäàì äàüûëà,
Êèì ãûéàð Åéâàç îüóëà?
Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!

Ãÿññàá Àëû ãûëûíú ÷àëàð,

Äöøìàíäàí ãèñàñûí àëàð,
Áàøûí ýåäÿð, ëåøèí ãàëàð,
Âåðìÿðÿì Åéâàçû ñÿíÿ!

Êîðîüëó ãÿññàá Àëûíûí úàâàáûíäà àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Úàíûì ãÿññàá, ýþçöì ãÿññàá,

Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!
Éåðÿ ñàëìà ñþçöì ãÿññàá,
Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!

Åéâàç äåéèá Íèýàð àüëàð,

Êþéñöíö ÷àë-÷àðïàç äàüëàð.
Àïàðìàñàì ãàðà áàüëàð,
Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!

Åéâàçûí ãàðàäû ãàøû,

Äÿëèëÿðèí îëàð áàøû,
Òóòìà ìÿíëÿ òÿð ñàâàøû
Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!

Òöê òþêÿð ìÿíäÿí ïàøàëàð,

Õîòêàðëàð ÷ÿêÿð ùàøàëàð
Òöðêìàíà ÿðëÿð áàø àëàð,
Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!
98
 Êîðîüëóéàì, ìÿí ÷àïàðàì,
Ãèéàìÿò îëóá ãîïàðàì,
Ðàçû îëìà çîðíàí àïàðàì,
Ãîé àïàðûì ìÿí Åéâàçû!

Êîðîüëó ñþçëÿ äåäèéè êèìè äèëëÿ äåäè:

– Ìÿí õîòêàðëàðà, ïàøàëàðà ãàí óääóðàí, éîëëàð êÿñÿí, àëàéëàð áàñàí
ãî÷ Êîðîüëóéàì. Ìÿíèì þâëàäûì éîõäó, ýÿëäèì Åéâàçû àïàðûì,
þçöìÿ îüóë åéëÿéèì, éåääè ìèí, éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèéÿ ñÿðäàð
òèêèì. Ýÿë ìÿíè äÿëèëÿðèí, õàíûìëàðûí éàíûíäà õÿúàëÿò åëÿìÿ. Åéâàçû
ÿëèìäÿí àëìà. Ìÿíäÿí ñÿíÿ õåéèð äÿéÿð. Åéâàç äà èñòÿäèéè âàõò ñÿíèí
éàíûíà ýÿëÿð.
Ãÿññàá ýþðäö êè, Êîðîüëó ýöú, õîø Åéâàçû àïàðàúàãäû, þç-þçöíÿ
äåäè:
– Ýåíÿ õîøíàí âåðñÿì éàõøû îëàð. Áåëÿ àïàðñà îüóë éåíÿ åëÿ
ìÿíèìäè. Àììà çîðëà àïàðñà íÿ îëàð? ×îõ ôèêèð-õÿéàëäàí ñîíðà äåäè:
– Êîðîüëó, íàìûíà ãûéûá Åéâàçû ñÿíèí ÿëèíäÿí àëìûðàì. Àïàð ýåò,
àììà ýþçöí öñòöíäÿ îëñóí.
Êîðîüëóéíàí Åéâàç ãÿññàá Àëû èëÿ ýþðöøöá àéðûëäûëàð. Ãÿññàá Àëû
Òÿêÿ-Òöðêìàíà, Êîðîüëó èëÿ Åéâàç ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäöëÿð.
Êîðîüëó èëÿ Åéâàç ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí
õÿáÿð âåðèì, ßðÿá Ðåéùàíäàí. ßðÿá Ðåéùàí Òöðêìàíûí âàðëûëàðûíäàí
áèðè èäè. Ïÿùëÿâàíëûüû äà âàð èäè. Äåéèðëÿð êè, ßðÿá Ðåéùàí áàøûíäà éöç
àòëû îâà ÷ûõìûøäû. Îâ åéëÿéèá ýåðè ãàéûäûðäû êè, áèðäÿí Êîðîüëóéà ðàñò
ýÿëäè. Êîðîüëóíóí ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèá Òöðêìàí åëèíäÿí Åéâàçû àïàð-
ìàñûíû ãÿáóë åëÿéÿ áèëìÿäè. Åëÿ áèë áàøûíà ýþéäÿí áèð äàø äöøäö.
Ùöúóì åëÿéèá áàøûíûí àäàìëàðû èëÿ Êîðîüëóíóí éîëóíó êÿñäè.
Áÿëè, Êîðîüëó áàõäû êè, äöøìàí ýÿëèð. Î, ãîðõìàäûñà äà, àíúàã
òÿêëèéÿ äàðûõäû. ×ÿíäèáåë, äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí éàäûíà äöøäö. Áó äàð
âàõòäà þëöìöíäÿí ãîðõìàéàí, äöøìàíà áàø ÿéìÿéÿí, ãÿíèìëÿðÿ ãàí
óääóðàí èéèä, ìÿðä äÿëèëÿðèíè éàíûíäà ýþðìÿê èñòÿäè.
Åëÿ áó ôèêèðäÿ èäè áèð äÿ áàõäû êè, áóäó ãàããûëäàøà-ãàããûëäàøà
ýþéíÿí áèð äÿñòÿ äóðíà êå÷èð. Öðÿéè úóøà ýÿëèá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ýþéäÿí ýåäÿí áåø äóíðàëàð,

Âÿòÿíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Áèð-áèðèíäÿí õîø äóðíàëàð
Âÿòÿíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
99
 Êèì ÷ûõàðäàð îëìàç îéóí,
Öñòöíÿ ýþòöðìÿç äåéèí,
Áèð ãûëûíúà éåääè áîéóí,
Êÿñÿíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?

Êîðîüëó îëìàç ùå÷ õÿñòÿ

Éàüû èñòÿð ýèðÿ ãÿñäÿ,
Éåë òÿêè äöøìàíûí öñòÿ,
ßñÿíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?

Êîðîüëó ôèêèðëÿøèá þç-þçöíÿ äåäè. Ìÿí ýþéëÿ ýåäÿí áó ãàòàð äóð-

íàíûí áàø÷ûñûíû âóðñàì, îíäà äöøìàíû äà áàñà áèëÿúÿéÿì. Áó ìÿíèì
ö÷öí áèð ñûíàã îëñóí. Áóíó äåéèá êàìàíûíû ÷èëëÿéÿ ìèíäèðäè, ãàòàð äóð-
íàíûí áàø÷ûñûíû íèøàí àëäû. Îõ éàéûíäàí ÷ûõàí êèìè äóðíàíûí áàø÷ûñûíûí
öðÿéèíèí áàøûíäàí êå÷äè. Áàø÷û äóðíà ôûðëàíà-ôûðëàíà ýþéäÿí ýÿëäè,
Ãûðàòûí àéàüûíûí àëòûíà äöøäö. Êîðîüëó áóíäàí øàä îëäó. Ôàë éàõøû ýÿë-
ìèøäè. Ãûðàòäàí äöøäö, áàø÷û äóðíàíûí òåëèíäÿí áèð íå÷ÿñèíè öçöá
Åéâàçûí ïàïàüûíà òàõäû. Ñîíðà éåíÿ Ãûðàòà ìèíèá Åéâàçû äà òÿðêèíÿ
àëûá éîëà äöçÿëäè.
ßðÿá Ðåéùàí Êîðîüëóíóí éîëóíó êÿñìèøäè. Êîðîüëóíóí àüçû äöø-
ìöøäö ãîðõóíú áèð ó÷óðóìà. Ó÷óðóìóí äþðä áèð éàíû åëÿ ñûëäûðûì
ãàéàëûã, äàøëûã èäè êè, ãóø ãóøëóüó èëÿ êå÷ÿ áèëìÿçäè. Êîðîüëó áèð ó÷ó-
ðóìà áàõäû, áèð òÿðêèíäÿêè Åéâàçà áàõäû, áèð äÿ îíó äÿôÿëÿðëÿ þëöì-
äÿí, ìöùàñèðÿäÿí õàíëàðûí, ïàøàëàðûí ÷ÿíýèíäÿí ãóðòàðàí Ãûðàòà áàõäû,
àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Àðõàì ãàðû äöøìàí, ãàáàüûì ó÷ðóì,
Àïàð ×ÿíëèáåëÿ ìÿíè, Ãûðàòûì!
Ñÿíÿ ñûüûíìûøàì, ãóðòàð áó äàðäàí,
Àïàð ×ÿíëèáåëÿ ìÿíè, Ãûðàòûì!

Îëóð ×ÿíëèáåëèí ñþùáÿòè, ñàçû,

Ýÿëèð ýóìðàù êå÷èð áàùàðû, éàçû,
Àëìûøàì òÿðêèìÿ èéèä Åéâàçû,
Àïàð ×ÿíëèáåëÿ ìÿíè, Ãûðàòûì!

Êîðîüëó ÿìÿéè ýåòìÿñèí çàéà,

Ýÿðÿê ãàí óääóðàì áÿéÿ, ïàøàéà,
Ñû÷ðàéûá ãóø êèìè àòûë î òàéà,
Àïàð ×ÿíëèáåëÿ ìÿíè, Ãûðàòûì!
100
 Êîðîüëó Ãûðàòû úþâëàíà ýÿòèðäè, ñÿñëÿíäè. Ãûðàò äþðä àéàüûíû éûüûá
þçöíö éûüûøäûðäû, ãûçûë ãóø êèìè ñû÷ðàäû, ó÷óðóìóí î òàéûíà äöøäö. Ãûðàò
åëÿ ñû÷ðàäû êè, Êîðîüëóíóí áàøûíäà ïàïàüû äà òÿðïÿíìÿäè. ßðÿá Ðåé-
ùàí áóíà òàìàøà åëÿéèðäè. Î åëÿ ôèêèð åëÿéèðäè êè, Ãûðàò áó ó÷óðóìäàí
ñû÷ðàéà áèëìÿéÿúÿê. Áàøûíäàêû éöç àòëû èëÿ ùöúóì åëÿéèá Êîðîüëóíó
òóòàúàã, þçöíöí äÿ ãîëëàðûíû áàüëàéûá Òöðêìàíà àïàðàúàã. Ãûðàò êè,
ó÷óðóìó åëÿ ñû÷ðàäû, ßðÿá Ðåéùàí áóíäàí ùåñàáûíû àïàðäû. Ãàðíûíà
ñàíúû äöøäö. Àíúàã áóíó áàøûíäàêû àòëûëàðà áèëäèðìÿäè. Áèð íÿðÿ ÷ÿêèá
éöç àòëû èëÿ äîëàìà éîëäàí êå÷èá Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ýÿëäè. Êîðîüëó
äþíöá ýåðè áàõäû, ýþðäö ßðÿá Ðåéùàí áàøûíäàêû àòëûëàðëà îíóí äàëûíúà
ýÿëèð. Êîðîüëó Ãûðàòûí áàøûíû ÷ÿêäè, ýåðè äþíäö ßðÿá Ðåéùàíûí éàíûíà
ãàéûòäû, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Éàüû äöøìàíûí ùÿðáÿñè

Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè.
Ãîðõàã ìöõÿííÿò çÿðáÿñè
Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè.

Ýèððÿì ìåéäàíà ÿð êèìè,

Äóððàì ãàáàãäà íÿð êèìè,
Äöøìàí áîéëàíàð õÿð êèìè,
Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè.

Ùÿðäÿí áÿðÿäÿ éàòàðàì,

Îðòàäà øåøïÿð àòàðàì,
Ïàøàíû äèðè òóòàðàì,
Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè.

Àëÿìÿ áÿëëè ùöíÿðèì,

×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðèì,
Ìÿðä èéèäÿ ïåøêÿø ñÿðèì
Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè.

Êîðîüëóéàì, áóäó äöçö,

Úîìÿðäèí ñÿðò îëàð öçö.
Ìöõÿííÿòèí òÿíÿ ñþçö
Ãà÷ûðòìàç ìåéäàííàí ìÿíè!

Êîðîüëó ñàçëà äåäèéè êèìè ñþçëÿ äÿ äåäè:

101
 – ßðÿá Ðåéùàí, ìÿí ïàøàëàðà, áÿéëÿðÿ, õàíëàðà ãàí óääóðàí Êîðîü-
ëóéàì. Ìÿí ñÿíèí êèìè àäàìëàðäàí ãîðõìàðàì. Àíúàã ñÿíèí áó
àäàìëàðûíà éàçûüûì ýÿëèð. Îíëàðû íàùàã éåðÿ ãûðäûðûá ãàíëàðûíà áàèñ
îëìà. Ìÿíèìëÿ äàâà åòìÿê èñòÿéèðñÿí áóéóð, áó ìåéäàí, áó øåéòàí.
Ìÿðä èýèä äàâàäà áàøûíûí àäàìûíû ãûðäûðìàç.
Êîðîüëó áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ýåíÿ äÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá ö÷
òåëëè ñàçû äþøöíÿ áàñäû. Ãûðàòû úþâëàíà ýÿòèðèá äåäè:
Ìÿðäñÿíñÿ ýÿë, ßðÿá Ðåéùàí
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!
Ýþð ýöúöìö åéëÿ ùàøà,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!

Ýþòöððÿì ÿëèìÿ íèçÿ,

Ìÿðäëÿð ÿùñÿí äåñèí áèçÿ,
Äóðàã ìåéäàíäà öç-öçÿ
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!

Äåìÿ ìÿíÿ áó ùÿäéàíûí,

Éÿãèí áèë êè, àëëàì úàíûí,
Ãûëûíúëà òþêÿðÿì ãàíûí,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!

Ýÿðÿê äîñò äöøìàíûì ñå÷ÿì,

×ÿòèí îëàð ãîðõàì, ãà÷àì,
Èñòÿðÿì êè, ìåéäàí à÷àì,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!

Êîðîüëóéàì, äóðìóøàì ìÿðä,

Éàìàí öðÿéÿ äöøñöí äÿðä,
Èéèäñÿíñÿ, îë ìåéäàíýÿðä,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí!

Áÿëè, äàâà áàøëàíäû. ßââÿëúÿ îëàð åëÿ àò öñòöíäÿ ìåéäàíà ýèðäèëÿð.

Áèð-áèðèíÿ íèçÿ àòäûëàð, ãûëûíú âóðäóëàð, íÿ ãÿäÿð ùèéëÿ èøëÿòäèëÿðñÿ, áèð
êàø àøìàäû.
Êîðîüëó ýþðäö éîõ, ßðÿá Ðåéùàí åëÿ áàëàúà úàíàâàð äåéèë, áåëÿ-
ëèêëÿ áèð øåé ÷ûõìàéàúàã. Àòäàí äöøöá, ãîëëàðûíû ÷ûðìàäû. Ïàëòàðëàðûíûí
ÿòÿêëÿðèíè áåëèíÿ ñàíúûá ìåéäàíû äîëàíìàüà áàøëàäû. Áÿëè, ßðÿá Ðåéùàí
äà àòäàí äöøäö. Ùÿð èêèñè ïèéàäà îëóá ýöëÿøìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×îõ
102
ýöëÿøäèëÿð, áèð-áèðèíè êîòàí êèìè éåðäÿ ñöðöá, ìåéäàíû ãàðàëòäûëàð.
Ýåíÿ äÿ áèð ìóðàä ùàñèë îëìàäû.
Àõûðäà äÿëè Êîðîüëó åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, áöòöí äàüëàð, äàøëàð ñÿñÿ
ýÿëäè. ßðÿá Ðåéùàíûí àäàìëàðû è÷èíÿ ãûðüû ýèðìèø òîéóã úöúÿëÿðè êèìè
ïÿðÿí-ïÿðÿíÿ äöøöá ùàìûñû ãà÷ûá äàüûëäû. ßðÿá Ðåéùàíûí ãóëàãëàðû áàòäû.
Êîðîüëó îíó áàøûíà ãàëäûðûá éåðÿ âóðäó, ñèíÿñèíÿ ÷þêöá õÿíúÿðèíè áîüà-
çûíà äàéàäû. ßðÿá Ðåéùàí áèð äÿôÿ äÿ îëñóí íÿ äèíìÿäè, íÿ àüëàìàäû, íÿ
äÿ àìàí èñòÿìÿäè. Êîðîüëó õÿíúÿðè éåðèíÿ ãîéóá àéàüà äóðäó.
Äåéèðëÿð êè, Êîðîüëó ÷îõ ìÿðä èìèø. Àüëàìàéàí, éàëâàðìàéàí
äöøìàíû þëäöðìÿçìèø. ßðÿá Ðåéùàíû äà ìÿðäëèéèíÿ ýþðÿ þëäöðìÿäè,
áàüûøëàäû. ßðÿá Ðåéùàí ìèí ÿíâàè-ìöñèáÿò èëÿ àéàüà äóðäó. Ãîëó, ãû÷û
ÿçèëìèø, ùàéòûéà-ùàéòûéà áèð òÿùÿð êè, àòûíà ìèíèá Òöðêìàíà òÿðÿô éîëà
äöøäö. Ãî÷ Êîðîüëó äà Åéâàçû òÿðêèíÿ àëûá ×ÿíëèáåëÿ éîë áàøëàäû.
Íèýàð õàíûì ÷îõäàíäû êè, Êîðîüëóíóí éîëóíó ýþçëÿéèðäè. Âÿäÿ-
ñèíäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè, Êîðîüëó ùÿëÿ ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Áèð ýöí éåíÿ
Íèýàð áèð ùöíäöð òÿïÿäÿ äóðóá éîëëàðà áàõûðäû. Áèð äÿ ýþðäö íÿ, éîë-
ëàðäà, òîç-äóìàíà, äóìàí òîçà ãàðûøäû, äèããÿò åëÿéèá ýþðäö Êîðîüëó
Ãûðàòûí öñòöíäÿ, òÿðêèíäÿ äÿ Åéâàç áóäó ýÿëèð. Íèýàð õàíûì òÿïÿäÿí
éåíèá äÿëèëÿðèí éàíûíà ãà÷äû, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Àò áåëèíäÿ ãî÷ äÿëèëÿð,

Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí
Áèð-áèðèíäÿí õîø äÿëèëÿð,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Åéâàçûì áÿíçÿð ëà÷ûíà,

Òîâóçëàð ùåéðàí ñà÷ûíà,
Âåðìÿðÿì ×èíÿ, Ìà÷ûíà,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Äîëóí ëèáàñà, éàðàüà,

Àòëûëàð ýåòñèí ñîðàüà,
Ãîéìàðàì ýþçäÿí èðàüà,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Êîðîüëó îõóíó ãóðóá,

Ñåâèá, ñå÷èá, òÿðëàí âóðóá,
Ãûðàòûí òÿðêèíäÿ äóðóá,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.
103
 Êöëëè ìÿõëóãàò éûüûëû,
Ïàéëàéûí ãÿíäè, íîüóëó,
Êîðîüëóíóí ãî÷ îüóëó,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Ãî÷ äÿëèëÿð, à÷ûí ãàíàò,

Äöçÿëäèí ìÿúëèñ, òîé, áöñàò,
Ýþòöðöí ëèáàñ, ãûëûíú, àò,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Îðäó áàñàí, ãàëà éûõàí,

Ïÿíúÿñèíäÿ ïÿëÿíý ñûõàí,
Ãÿíèìèíÿ ãàðøû ÷ûõàí,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Õîø äàíûøàí, øèðèí ýöëÿí,

Ìÿúëèñ àïàðìàüûí áèëÿí,
Äÿëèëÿðÿ ñÿðäàð ýÿëÿí,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Àòû ýÿòèðÿð úþâëàíà,

Îõ àòàð íàìÿðä äöøìàíà,
Íèýàð äà Åéâàçà àíà,
Åéâàçû ïèøâàç åëÿéèí.

Íèýàð õàíûìûí ñþçö èëÿ éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè àò
áåëèíÿ äîëäó. Àò, ãûëûíú, õÿëÿò ýþòöðöá Êîðîüëó èëÿ Åéâàçû ïèøâàç åëÿäèëÿð.
Ýþðöøäöëÿð, äàíûøäûëàð, øàäëûã ìÿúëèñè ãóðóëäó. Ãîéóíëàð êÿñèëäè,
ÿòëÿð äîüðàíäû, êàáàáëàð éåéèëäè, è÷êèëÿð è÷èëäè. Ýöëäöëÿð, îéíàäûëàð,
îõóäóëàð, äàìàõëàð äóðóëäó, êåôëÿð à÷ûëäû. Íèýàð Åéâàçûí öçöíäÿí þïäö,
êþéíÿéèíèí éàõàñûíäàí êå÷èðäèá þçöíÿ îüóë åëÿäè.

104
 Ä ßÌÈÐ×ÈÎÜËÓÍÓÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

îðîüëó áèð ýöí Ãûðàòû íàëëàòìàüà àïàðìûøäû. Ýÿçèá-ýÿçèá àõûðäà

Ê áàçàðûí ëàï ãóðòàðàúàüûíäà êàìèë áèð íàëáÿíä òàïäû. Àòäàí
äöøäö, íàëáÿíäÿ ñàëàì âåðèá Ãûðàòû îíóí ãàáàüûíà ÷ÿêäè. Íàëáÿíä òåç
àéàüà äóðóá íàëëàðû Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà òþêäö êè, ùàíñûíû áÿéÿíèðñÿí
þçöí ñå÷. Êîðîüëó íàëáÿíäè éàõøû êèøè ýþðöá îíóíëà çàðàôàò åëÿìÿê
èñòÿäè. Íàëëàðû áèð-áèð ýþòöðöá ÿëèíäÿ áèðúÿ äÿôÿ ñûõìàãëà ÿçèøäèðèá
íàëáÿíäÿ ãàéòàðûðäû êè:
– Úàíûì, áóíëàð êè, äÿìèð ïàð÷àñûäû, íàë ýÿòè.
Íàëáÿíä ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá òÿçÿäÿí Ãûðàòûí àéàüûíû þë÷öá äþðä
äÿíÿ éàõøû èô÷èí íàë êÿñèá Ãûðàòû íàëëàìàüà áàøëàäû. Íàëáÿíäèí Ãûðàòà
ýöúö ÷àòìûðäû. Êîðîüëó þçö ãîëëàðûíû éóõàðû ÷ûðìàäû. Ãûðàòûí ñàü ÿëèíè
éåðäÿí ýþòöðäö. Áåëÿ-áåëÿ àòûí ÿëëÿðèíè íàëëàäûëàð. Íàëáÿíä äàë àéàã-
ëàðûíà ýÿëÿíäÿ Ãûðàò éåíèäÿí áÿäíàëëûã åëÿäè. Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð åëÿäè
Ãûðàòûí àéàüûíû ñàõëàéà áèëìÿäè êè, áèëìÿäè.
Áóíëàð áóðàäà ÿëëÿøìÿêäÿ îëñóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì,
íàëáÿíäèí îüëóíäàí. Íàëáÿíäèí áèð éåíèéåòìÿ íþâðÿñòÿ úàâàí îüëó âàð
èäè. Àäûíà õûðäàëûüûíäà óøàãëàð Äÿìèð÷èîüëó äåìèøäèëÿð äåéèí åëÿ
áþéöìöøäö äÿ ùàìû Äÿìèð÷è äåéèá ÷àüûðûðäû.
Äÿìèð÷èîüëó èéèðìè-èéèðìè èêè éàøëàðûíäà èäè, àììà ñÿí ýÿë êè,
çàëûì îüëó èëëÿ, àéëà éîõ, ýöíëÿ, ñààòëà áþéöìöøäö. Åëÿ èéèä, àüûëëû,
êàìàëëû îüëàí èäè êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Èýèäëèêäÿ, ýöúäÿ Ðöñòÿì Çàëà áàú
âåðìÿçäè. Áèð áàõàí èñòÿéèðäè, áèð äÿ áàõñûí.
Êîðîüëó Ãûðàòû íàëáÿíäèí ãàáàüûíà ÷ÿêÿíäÿ Äÿìèð÷èîüëó äöêàíûí
è÷èíäÿ èäè. Î, Êîðîüëóíó òàíûìàäû. Àììà ìöøòÿðèíè ýöúëö, ãöââÿòëè
ýþðöá àõûðûíû ýþçëÿéèðäè êè, ýþðñöí î íÿ åëÿéÿúÿê. Êîðîüëó íàëëàðû ÿçèá
éåðÿ àòàíäà èñòÿäè êè, ÷ûõûá îíóí ùÿääèíè ýþñòÿðñèí, ñîíðà ëÿíÿò øåéòàíà
äåéèá ýþçëÿäè êè, ýþðÿê àõûðû íÿ åëèéÿúÿê.
Åëÿ êè, Äÿìèð÷èîüëó ýþðäö êè, Êîðîüëó àòûí ãû÷ûíû ñàõëàéà áèëìèð,
éàâàøúà äàìäàí ÷ûõäû, êèðèìèø ýÿëèá Ãûðàòûí äàë àéàãëàðûíûí èêèñèíè äÿ
éåðäÿí ýþòöðäö. Àò ùà ÷àïàëàäû, äàë àéàãëàðûíû Äÿìèð÷èîüëóíóí ÿëèíäÿí
ãóðòàðà áèëìÿäè. Àõûðäà éîðóëóá äóðäó. Äÿìèð÷èîüëó áèð àëòäàí éóõàðû
Êîðîüëóéà áàõûá äåäè:
– Èêè-èêè àäàì áèð àòûí ÿëèíäÿ àúèç ãàëûáëàð. Àòà, ýÿë íàëëà.
Êîðîüëó áèð îüëàíà áàõäû, áèð Ãûðàòà áàõäû. Ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè.
Àììà ëàï ìàò-ìÿùÿòòÿë ãàëìûøäû. Ãÿðÿç, íàëáÿíä Ãûðàòûí äàë àéàãëàðûíû
105
äà íàëëàéûá ãóðòàðäû. Êîðîüëó ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá ïóë ÷ûõàðòäû. Äÿìèð-
÷èîüëó ïóëëàðû àëûá ìóì êèìè ÿçèá Êîðîüëóíóí þçöíÿ ãàéòàðäû êè:
– Âåðèðñÿí ÿìÿëëè ïóë âåð, áó ãûðûã ÿçèê-öçöêëÿðè íèéÿ ìÿíÿ âåðèðñÿí.
Êîðîüëó àëûá ïóëà áàõäû, ýþðäö äîüðóäàí äà åëÿäè. Úèáèíäÿí áèð ãÿäÿð
äÿ ïóë ÷ûõàðäû îíà âåðäè. Äÿìèð÷èîüëó áó äÿôÿ ïóëëàðû èêè áàø áàðìàüû
àðàñûíäà ñöðòöá ñèêêÿëÿðèíè ïîçäó. Êîðîüëóíóí öñòöíÿ òóëëàéûá äåäè:
– Ìÿíÿ ãÿëï ïóë ëàçûì äåéèë. Àë ñàõëà þçöíÿ.
Êîðîüëó ìÿñÿëÿíè àíëàäû. Áèëäè êè, ùÿðèô ìåéäàí îõóéóð. Ùå÷ áèð
ñþç äåìÿéèá áó äÿôÿ ïóëó íàëáÿíäèí þçöíÿ âåðäè.
Êîðîüëó Ãûðàòû ìèíèá ýåòäè. Àììà ôèêèð îíó ýþòöðìöøäö. Áèëìèðäè
íåúÿ åëÿñèí êè, Äÿìèð÷èîüëóíó ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèá äÿëèëÿðèí è÷èíÿ ãàòñûí.
Åëÿ áó ôèêèð-õèéàë èëÿ ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäû. Äÿëèëÿð îíóí ãàáàüûíà
÷ûõäûëàð. Àììà áàõäûëàð êè, Êîðîüëóíóí êåôè öñòöíäÿ äåéèë. Åëÿ áèë êè,
äöíéàíûí áöòöí äÿðäè-ãÿìè îíà ãàëûá. Íÿ ãÿäÿð ñîðóøäóëàð, Êîðîüëó
ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Áó áóðàäà ãàëñûí, ñÿíÿ äåéèì Äÿìèð÷èîüëóíäàí.
Êîðîüëó àòûíû ñöðöá ýåäÿíäÿí ñîíðà íàëáÿíä îüëóíà äåäè:
– Àé îüóë, ñÿí íåéëÿäèí? Äèíú îòóðäóüóìóç éåðäÿ áàøûìûçà èø à÷äûí.
Äÿìèð÷èîüëó:
– Àé àòà, ìÿí íåéëÿäèì? Áàøûíà èø à÷äûì. Î ñÿíèí íàëëàðûíû ãûðäû,
ìÿí äÿ îíóí ïóëëàðûíû. Ðàùàò îòóðàéäû äà. Áó àäàì óøàã-çàä äåéèë êè,
ýÿëèá þçöíö ýþñòÿðèð.
Íàëáÿíä äåäè:
– Àé áàëà, ùå÷ áèëèðñÿí î êèìäè? Î ïàøàëàðà, áÿéëÿðÿ ãàí óääóðàí
×ÿíëèáåëëè ãî÷ Êîðîüëóäó!
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àé àòà, áóíó íèéÿ ìÿíÿ ÿçÿëäÿí äåìÿäèí êè, îíó ãàòëàéûá äèçè-
ìèí àëòûíà àëàéäûì. Àõ, îíóí Êîðîüëóëóüóíó íåúÿ îíà áèëäèðÿðäèì.
Íàëáÿíä îüëóíó ùà äàíëàäû êè, áàëà áåëÿ ôèêèðëÿðäÿí äàøûí. Î, ãî÷
Êîðîüëóäó. Ñÿí îíóíëà áàúàðà áèëìÿçñÿí. Áàøà ýÿëìÿäè. Àõûðäà àòà-
ñûíäàí îüóðëàíûá áèð êîòàí çÿíúèðèíè äÿ ýþòöðöá áåë áàüû ÿâÿçèíÿ áåëèíÿ
áàüëàéûá ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäö. Þçöíÿ ñþç âåðìèøäè êè, ýÿðÿê ëàï îíóí
Ãûðàòûíû ýþòöðöá ýÿëÿì. Ãîé áóíäàí ñîíðà áåø þçöíäÿí äåéÿíäÿ áèð äÿ
ìÿíäÿí äåñèí. Êîðîüëó, Êîðîüëó, ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, ýþðÿñÿí íåúÿ
øåéäè. Îíà åëÿ áèð äöäÿìåéè-ùèíäè ýÿëèì êè, ÿëëÿçèíÿíè ÿçáÿðäÿí
îõóñóí. Ãÿðÿç, áó ôèêèð-õèéàë èëÿ Äÿìèð÷èîüëó ýåúÿëÿðèí áèðèñèíäÿ ýÿëèá
×ÿíëèáåëÿ ÷àòäû. Áó òÿðÿôäÿí äÿ Êîðîüëó éåìèð, è÷ìèð, äèíìèð, äàíûø-
ìûðäû. Åëÿ ×ÿíëèáåëèí éåíÿúÿéèíäÿ éîëóí àüçûíäà îòóðóá ýþçëÿðèíè çèë-
106
ëÿéèðäè éîëà. Îíóí öðÿéèíÿ äàììûøäû êè, Äÿìèð÷èîüëó ýÿëÿúÿê. Äåéèðäè
ÿéÿð î äîüðóäàí äà èéèä îëñà ýÿðÿê ýÿëÿ.
Åëÿ êè, Äÿìèð÷èîüëó ýÿëèá ÷àòäû, Ãûðàò îëàí òþéëÿíè àõòàðûðäû êè,
áèðäÿí Êîðîüëóéà ðàñò ýÿëäè.
Ýåúÿ ÷îõ ãàðàíëûã èäè äåéèí Äÿìèð÷èîüëó îíó òàíûìàäû. Ãàáàãúà
ùå÷ Êîðîüëó äà îíó òàíûéà áèëìÿäè. Òåç äóðóá ãàáàüûíû êÿñäè êè:
– Êèìñÿí, ýåúÿ âàõòû áóðàäà íÿ ýÿçèðñÿí?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Áÿñ ñÿí êèìñÿí?
Êîðîüëó ñÿñèíäÿí îíó òàíûäû, àíúàã þçöíö òàíûòìàìàã ö÷öí ñÿñèíè
ãûñûá äåäè:
– Ìÿí îüðóéàì.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Åëÿ ìÿí äÿ îüðóéàì. Ýÿëìèøÿì Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû àïàðàì.
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë Êîðîüëó àòûíû íàëëàòìàüà ýÿëìèøäè. Éàõøû
ÿëèìÿ êå÷ìèøäè ùàéûô êè, òàíûìàìûøàì. ßëèìäÿí úàí ãóðòàðûá ýåäèá.
Ñîíðà áèëìèøÿì êè, Êîðîüëó èìèø. Àíúàã áó äÿôÿ ÿëèìäÿí ñàëàìàò
ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê.
Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíóí ýöúöíö, èéèäëèéèíè ñûíàìàã ö÷öí îíó òþé-
ëÿíèí ãàïûñûíà àïàðäû. Äÿìèð÷èîüëó òþéëÿíèí ãàïûñûíû ãûôûëëû ýþðöá äàìûí
öñòöíÿ ÷ûõäû. Äÿìèð÷èîüëó áèð ñó è÷èì ñààòäà, Êîðîüëó äà îíóí äàëûíúà
òþéëÿíèí áåëèíè äÿëèá éåêÿ áèð éåð à÷äûëàð. Ñîíðà Äÿìèð÷èîüëó áåëèíäÿêè
çÿíúèðè Êîðîüëóéà âåðèá äåäè:
– Ýÿë è÷ÿðè ýèð, áó çÿíúèðè Ãûðàòûí äþøöíöí àëòûíäàí ñàëûá áàüëà, áèð
óúóíó äà ìÿíÿ âåð.
Êîðîüëó òþéëÿéÿ äöøäö. Çÿíúèðè Ãûðàòûí äþøöíöí àëòûíäàí êå÷èðèá
áàüëàäû. Êîðîüëó ýþðäö Ãûðàò åëÿ àéàüû áóõîâëó-áóõîâëó ãàëõûð ýþéÿ.
Êîðîüëó ãûøãûðäû êè:
– ßéÿ, äàéàí, à çàëûì îüëó, ùÿëÿ áàüëàéûá ãóðòàðìàìûøàì.
Êîðîüëó ãÿñäÿí çÿíúèðèí óúóíó Äöðàòà äà áàüëàäû. Äÿìèð÷èîüëó
ýöú âåðúÿê Äöðàò Ãûðàòëà ãàðûøûã ãàëõäû. Êîðîüëó ýþðäö éîõ, áó êÿð-
ýàäàí êèìè áèð øåéäè. Çÿíúèðè äàøà áàüëàñà, ëàï ×ÿíëèáåëè ýþéÿ ÷ÿêÿð.
Ãûøãûðäû êè:
– Àéÿ äàéàí!
Ãÿðÿç, Êîðîüëó çÿíúèðè áàüëàäû Ãûðàòà, þçö äÿ éàïûøäû àòûí àéàüûí-
äàí. Áèð âàõò ýþçöíö à÷ûá ýþðäö äàìäàäû. Àòûí àéàüûíäàí áóõîâó ãûðûá
àòäû, ñîíðà Êîðîüëóéà äåäè:
107
 – Èíäè ýÿë ìèí òÿðêèìÿ ýåäÿê.
Áÿëè, îíëàð Ãûðàòà ìèíèá äöøäöëÿð éîëà. Êîðîüëó éîë óçóíó þç-þçöíÿ
ôèêèð åëÿéèðäè êè, ÿéÿð ìÿí áèðäÿí ãóúàãëàéûá áóíó òóòñàì, ãîëëàðûíû
áàüëàìàüà ýöúöì ÷àòìàéàúàã. Ãûëûíúëà äà êè, âóðñàì þëÿúÿê. Ãàëìûø-
äû ìÿùÿòòÿë êè, íåúÿ åëÿñèí. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà àõûðäà áó ãÿðàðà
ýÿëäè êè, Äÿìèð÷èîüëóíà áèð ÿìóä âóðñóí, éûõûëàíäà òóòóá ãîëëàðûíû
áàüëàñûí. Áó õèéàë èëÿ îíóí òÿïÿñèíäÿí áèð ÿìóä éåíäèðäè. Äÿìèð÷èîüëó
ýåðè äþíöá äåäè:
– Áóðà áàõ, áèð äÿ áåëÿ åðêÿê çàðàôàò åëÿìÿ.
Êîðîüëó ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Áèð ãÿäÿð äÿ ýåòìèøäèëÿð. Áèð äÿ
Êîðîüëó äåäè:
– Àøíà, áóðà áàõ, øÿð äåìÿñÿí, õåéèð ýÿëìÿç, èíäè èøäè áèðäÿí
Êîðîüëó Ãûðàòûí àïàðûëäûüûíû áèëèá äàëûìûçúà ýÿëäè, îíäà íÿ åëèéÿðèê?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Íÿ îëàð ýÿëÿíäÿ? Äöíÿííÿí ýÿëñèí, áó ýöí äÿ èêè ýöí îëñóí.
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿñ ñÿí îíäàí ùå÷ ãîðõìàéûðñàí?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Ìÿí îíóí íÿ ãûëûíúûíäàí, íÿ ãàëõàíûíäàí, íÿ ÿìóäóíäàí ãîðõ-
ìóðàì. Àììà äåéèðëÿð äàâà åëèéÿíäÿ îíóí áèð íÿðÿ ÷ÿêìÿéè âàð. Îíó
äà åøèòìèøÿì, àììà äåéèðëÿð ÷îõ äÿëè íÿðÿäè. Ãîðõñàì, ãîðõñàì áÿëêÿ
áèðúÿ î íÿðÿñèíäÿí ãîðõàì.
Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîíðà Êîðîüëó àüûçûíû îíóí ãóëàüûíà éàïûøäûðûá áèð
áÿðê íÿðÿ ÷ÿêäè. Äÿìèð÷èîüëó î ñààò þçöíäÿí ýåäèá äöç Ãûðàòûí àéàüû
àëòûíà äöøäö. Êîðîüëó ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìÿéèá òåç àòäàí äöøäö, îíóí
ãîëëàðûíû þç çÿíúèðè èëÿ äàëäàí ìþùêÿì-ìþùêÿì áàüëàäû. Äÿìèð÷èîüëó
þçöíÿ ýÿëÿíäÿ ãîëëàðûíû áàüëû ýþðöá äåäè:
– ßéÿ, îëìàéà åëÿ ñÿí Êîðîüëóñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿëè þçöéÿì êè, âàð.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Äîüðóäàí äà Êîðîüëóñàí. ßùñÿí ñÿíèí íÿðÿíÿ. Î àä ñÿíÿ ùàëàëäû.
Ãîëëàðûìû à÷ ýåäÿê. Áó ýöíäÿí ñîíðà ñÿíèíëÿ äîñò îëäóì.
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ, àøíà, êå÷ÿë ñóéà ýåòìÿç. Öç âóðìà, ãîëëàðûíû à÷à áèëìÿéÿ-
úÿéÿì. Äóð, åëÿ áåëÿ ýåäÿê.
Äÿìèð÷èîüëó áèð äÿ äåäè:
108
 – ßéÿ, êèøèñÿí, à÷ ãîëëàðûìû, äåéèðÿì ñÿíèíëÿ äîñòàì.
Êîðîüëó ãóëàã àñìàäû.
Äÿìèð÷èîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ äåäè:
– ßéÿ, ìÿí êèøèéÿì. Ñþç âåðäèì åëÿäè. Ñÿí äåéèðñÿí êè, áÿñ ñÿí
à÷ìàéàíäà ìÿí þçöì à÷à áèëìÿéÿúÿéÿì. Àùà...
Äÿìèð÷èîüëó áèðúÿ äÿôÿ ýöú âåðÿí êèìè çÿíúèð ïàð÷à-ïàð÷à îëäó.
Áèð óúó äÿéäè Êîðîüëóíóí áàøûíà. Áàéàõ ùà éûõûëûá þçöíäÿí ýåòäè.
Äÿìèð÷èîüëó ñó-çàä ñÿïèá îíó þçöíÿ ýÿòèðäè. Ñîíðà äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿíÿ åòèáàð åëÿéèá ãîëëàðûìû à÷ìàäûí. Àììà ìÿíèì
ñþçöì ñþçäö. Ñÿíäÿí àéðûëìàðàì. Ùàðàéà ýåäèðñÿí ýåäÿê.
Êîðîüëó èëÿ Äÿìèð÷èîüëó òÿçÿäÿí Ãûðàòà òÿðêëÿøèá ×ÿíëèáåëÿ ýÿë-
äèëÿð. Äÿëèëÿð, õàíûìëàð éûüûëäûëàð. Èíäè áèëäèëÿð êè, Êîðîüëó áó ýöíëÿðäÿ
íèéÿ áóðíó àøàüû èìèø. Ìÿúëèñ ãóðóëäó. Íèýàð õàíûì Äÿìèð÷èîüëóíó
áåëè, áàøû à÷ûã ýþðöá ñîðóøäó:
– Éàõøû, áÿñ áåëèí íèéÿ áåëÿ à÷ûãäû?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Áèðúÿ òîããàì âàð èäè. Êîðîüëó ãîëëàðûìû áàüëàìûøäû. Ùèðñëÿíèá
äàðòäûì ãûðûëäû.
Êîðîüëó çÿíúèð ÿùâàëàòûíû äàíûøäû. Ùàìû îíóí ýöúöíÿ âÿ ãöââÿ-
ñèíÿ ÿùñÿí äåäè. Íèýàð õàíûì îíà ñàòàøìàã ìÿãñÿäè èëÿ áèð äÿâÿ ýþíö
ýþñòÿðèá äåäè:
– Ýþòöð, áèð çîëàã êÿñ, áàüëà áåëèíÿ.
Äÿëèëÿðäÿí áèðèñè çàðàôàò ö÷öí áèð åíëè çîëàã äÿâÿ ýþíö êÿñèá îíà
âåðäè. Äÿìèð÷èîüëó áàüëàäû áåëèíÿ. Éåðÿ îòóðàíäà ýþí äöç îðòàäàí ãûðûëäû.
Êîðîüëóíóí êåôè åëÿ èäè êè, àç ãàëûðäû àéà äûðìàøñûí. Áåëÿ áèð èéèäèí
×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá äÿëèëÿðÿ ãîøóëìàñû îíó ÷îõ ñåâèíäèðèðäè.
Äÿìèð÷èîüëó äà ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðäó. Äÿëèëÿðëÿ äîñòëàøûá Êîðîü-
ëóíóí àðõàñû îëäó.

109
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ ß ÐÇÓÐÓÌ ÑßÔßÐÈ

öíëÿðèí áèð ýöíö Êîðîüëóíóí àøûüû Úöíóí ßðçóðóìà ýÿëìèøäè.

Ý Úÿôÿð ïàøàíûí ìÿúëèñèíäÿ îõóéóðäó. Ñþùáÿò àðàñûíäà Úÿôÿð
ïàøà äåäè:
– Àé àøûã, ñÿí ñþéëÿäèí êè, ×ÿíëèáåëëèñÿí. Éÿãèí êè, áàøûíäà éåääè
ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèñè îëàí Êîðîüëóíó ýþðöáñÿí, òàíûéûð-
ñàí. Áèð îíäàí îõó ýþðÿê.
Àøûã Úöíóí Úÿôÿð ïàøàíûí úàâàáûíäà ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá, àëäû ýþðÿê
íÿ äåäè:
Ãûðàòûí öñòöíäÿ, ÿðëÿð éàíûíäà,
Äàüëàðû, äàøëàðû, ýÿçÿð Êîðîüëó.
Ùÿðäÿí àúûãëàíûá, íÿðÿ ÷ÿêÿíäÿ
Éàüûëàð áàüðûíû ÿçÿð Êîðîüëó.

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ùöíÿð åéëÿéÿð,

Ëåø ãàëàð áèð éàíäà, êÿëëÿ ñþéëÿéÿð,
Éöç ñàð ýÿëñÿ, áèð òÿðëàíà íåéëÿéÿð
Ëà÷ûí òÿê ùàâàäà ñöçÿð Êîðîüëó.

Ìÿðä ìåéäàíäàí ãà÷ìàéûáäû éàøûíäà,

Äÿëèëÿðèí úÿì ýþðìöøÿì áàøûíäà,
Äöøìÿíè ñûíäûðàð òÿð ñàâàøûíäà,
Úöíóí äåéÿð øèðÿ áÿíçÿð Êîðîüëó.

Àøûã Úöíóíóí ãî÷ Êîðîüëóíó òÿðèôëÿìÿñè, îíóí èéèäëèéèíäÿí, ìÿðä-

ëèéèíäÿí îõóìàñû Úÿôÿð ïàøàéà õîø ýÿëìÿäè. Àíúàã î, ìÿúëèñäÿêè
ãîíàãëàðäàí êå÷èá àøûã Úöíóíà áèð ñþç äåìÿäè. Àøûã Úöíóí Úÿôÿð
ïàøàíûí ìÿúëèñèíäÿ îõóìàãäà îëñóí, ñèçÿ Òåëëè õàíûìäàí äàíûøûì.
Úÿôÿð ïàøàíûí Òåëëè õàíûì àäëû ýþçÿë áèð ãûçû âàð èäè. Î, àòàñûíûí
ìÿúëèñèíäÿ àøûã îõóäóüóíó áèëÿí êèìè Úÿôÿð ïàøàíûí éàíûíà àäàì
ýþíäÿðèá àøûã Úöíóíóí ýÿëèá îíóí ìÿúëèñèíäÿ äÿ îõóìàñûíà èçí èñòÿäè.
Úÿôÿð ïàøà èçí âåðäè. Àøûã Úöíóí ãàëõûá Òåëëè õàíûìûí ìÿúëèñèíÿ ýÿëäè.
Òåëëè õàíûìûí éàíûíäà ãûðõ èíúÿáåë ãûç ÿéëÿøìèøäè. Òåëëè õàíûì àøûã
Úöíóíó ýþðöá äåäè:
– Àé àøûã, ùàðàëûñàí? Àäûí íÿäè?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Àé õàíûì, ×ÿíëèáåëëèéÿì. Àäûì àøûã Úöíóíäó.
110
 Òåëëè õàíûì ×ÿíëèáåëèí àäûíû åøèòìèøäè. Êîðîüëóíóí, îíóí Ãûðàòûíûí
òÿðèôè ãóëàüûíà ÷àòìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ Úöíóíà öç òóòóá:
– Àé àøûã Úöíóí, ×ÿíëèáåë íÿ úöð éåðäè êè, îíóí àòû äÿëè, èéèäè
äÿëèäè! Àøûüû äà äÿëèäè?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Àé õàíûì, åëÿ ìÿíèì àòà-àíàì ãîéäóüó àä Úöíóíäó.
Òåëëè õàíûì äåäè:
– ×ÿíëèáåëäÿ ãî÷ Êîðîüëóíó òàíûéûðñàíìû?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– ×îõ éàõøû òàíûéûðàì.
Òåëëè õàíûì äåäè:
– Åëÿ èñÿ Êîðîüëóäàí áèð àç îõó, ãóëàã àñàã.
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Àé Òåëëè õàíûì, ñèíÿìÿ ö÷ õàíà ñþç ýÿëèá, èçèí âåð ÿçÿë îíó ñþé-
ëÿéèì, ñîíðà äà èéèäëèêäÿ ìÿðä, äàâà ýöíö úîìÿðä äÿëèëÿðèí áàøû, ãÿù-
ðÿìàíëàð ãàðäàøû Êîðîüëóäàí îõóéóì.
Òåëëè õàíûì äåäè:
– Àøûã, èçèíäè, îõó.
Òåëëè õàíûìûí úàâàáûíäà àëäû àøûã Úöíóí ýþðÿê íÿ äåäè:

Áó ýöíêö ìÿúëèñäÿ áèð ýþçÿë ýþðäöì,

Ýþçÿëëÿð ñÿôèíäÿ ñàíà éàðàøûð.
Ýåéèíèá ñàëëàíàí ýþçÿëëÿð ÷îõäó,
Òÿðëàí êèìè ñöçìÿê îíà éàðàøûð.

Òóòèíè áÿíä åéëÿð øèðèí äèëëÿðè,

Øöìøàä áàðìàãëàðû, íàçèê ÿëëÿðè,
Ýöëÿáàòûí êèìè ãàðà òåëëÿðè,
Òþêöëÿíäÿ äàë ýÿðäÿíÿ éàðàøûð.

Ãÿíèì öñòÿ íÿðÿ ÷ÿêèá ùîâëàìàã,

ßðÿáàò äþøöíÿ ãàòûá ãîâëàìàã,
Ñÿíèí êèìè áèð úåéðàíû îâëàìàã
Úöíóí äåéÿð, ãî÷ îüëàíà éàðàøûð.

Òåëëè õàíûì àøûã Úöíóíóí “Ñÿíè îâëàìàã äà áèð ãî÷ îüëàíà éàðàøûð”
äåìÿêëÿ Êîðîüëóéà èøàðÿ åòäèéèíè áèëèá, äåäè:
– Àé àøûã Úöíóí, î îüëàí êèìäè êè, ýÿëèá ìÿíè îâëàñûí?
111
 Òåëëè õàíûìûí úàâàáûíäà àëäû àøûã Úöíóí ýþðÿê íÿ äåäè:

ßéëÿøèáäè ×ÿíëèáåëèí åëèíäÿ,

Äåéèë èøëÿðèíäÿ íàøû Êîðîüëó.
Ìèñðè ãûëûíú ùÿìàéûëäû áåëèíäÿ
Ýåéÿð ùÿð âàõò àë-ãóìàøû Êîðîüëó.

Áèð ùàé äåñÿ, àüûð òöïëÿð áàñûëàð,

Ãàí÷ûðüàäàí ãàíëû áàøëàð àñûëàð,
Íÿð èéèäÿ éåòìèø ãóçó êÿñèëÿð,
Âåðÿð àøû, àü ëàâàøû Êîðîüëó.

Áèð úèäàñû âàðäû, áàøû ãîøà ïÿð,

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ÿñðÿìèø áèð íÿð,
Ïàøàëàð òèòðÿéÿð, øàùëàð òöê òþêÿð,
Éåòìèø éåääè äÿëè áàøû Êîðîüëó.

Àøûã Úöíóí áó ìÿúëèñäÿ ãàëìàñà,

Øèðèí úàíûí åøã îäóíà ñàëìàñà,
Òåëëè õàíûì êèìè ýþçÿë àëìàñà,
×ÿêÿð, éûõàð äàüû-äàøû Êîðîüëó.

Òåëëè õàíûì àøûã Úöíóíäàí Êîðîüëóíóí òÿðèôèíè åøèòäè, ÿçÿë îíà õÿëÿò
âåðäè, ñîíðà ÿëèíÿ ãÿëÿì àëûá Êîðîüëóéà áåëÿ áèð íàìÿ éàçäû: “Êîðîüëó,
ñÿíèí èéèäëèê òÿðèôèíè åøèòäèì. Ýÿëèá ìÿíè àïàðñàí áó ùöíÿð ñÿíÿ ùàëàë
îëñóí, àïàðà áèëìÿñÿí êèøèëèéè éåðÿ ãîé, áàøûíà éàéëûã þðò”.
Àøûã Úöíóí íàìÿíè ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ éîë àëäû. Î çàìàí ×ÿíëè-
áåëÿ ÷àòäû êè, Êîðîüëó êåô ìÿúëèñè ãóðìóøäó. Àøûã Úöíóí Òåëëè õàíûìûí
íàìÿñèíè Êîðîüëóéà âåðäè. ßùâàëàòû äèë úàâàáû íàüûë åëÿäè.
Äÿëèëÿðèí ùàìûñû êåô ìÿúëèñèíäÿ, Êîðîüëóíóí éàíûíäà èäèëÿð. Êîðîüëó
äÿëèëÿðè áàøñûç ãîéóá ßðçóðóìà Òåëëè õàíûìû ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿ áèëìÿäè.
Êåéô öñòö èäè. Áèð áàäÿ øÿðàá äîëäóðóá ÿëèíÿ àëäû. Öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá
äåäè:
– Êèì Êîðîüëóíóí õàòèðèíè èñòÿéèð, àëñûí áó øÿðàáû è÷ñèí, ýåòñèí ßðçó-
ðóìäàí Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû Òåëëè õàíûìû ýÿòèðñèí.
Äÿëèëÿðäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû. Êîðîüëó ÿëèíäÿ øÿðàá ö÷öíúö äÿôÿ òÿêëèô
åëÿéÿíäÿ Äÿìèð÷èîüëó èðÿëè éåðèäè, Êîðîüëóíóí ÿëèíäÿí øÿðàáû àëûá è÷äè.
Àëäû Äÿìèð÷èîüëó:
112
 Ýþòöðöá áåëèìÿ ãûëûíú áàüëàéûá,
Èçí âåðñÿí ßðçóðóìà ýåäÿðÿì,
Éàüû äöøìÿí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõìàðàì,
Èçí âåðñÿí, ßðçóðóìà ýåäÿðÿì.

Àõòàðàðàì äöøìàíëàðû ñå÷ÿðÿì,

Áàøëàðûíû éàðïûç êèìè áè÷ÿðÿì,
Ìÿðä éîëóíäà áàøäàí, úàíäàí êå÷ÿðÿì,
Èçí âåðñÿí, ßðçóðóìà ýåäÿðÿì.

Äÿìèð÷èîüëó, àõûòñàëàð ãàíûìû,

Ãî÷ èéèäÿ ãóðáàí äåäèì úàíûìû,
Àëûá ýÿòèðÿðÿì Òåëëè õàíûìû
Èçí âåðñÿí, ßðçóðóìà ýåäÿðÿì.

Äÿìèð÷èîüëó ñþçöíö ñàçûíàí äåäèéè êèìè äèëèíÿí äÿ äåäè: Äÿìèð-

÷èîüëó íÿ ãÿäÿð êè, Êîðîüëóíóí éàíûíäà èäè, ùÿëÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí
óçàã ñÿôÿðÿ ÷ûõìàìûøäû. Áÿðêÿ-áîøà äöøìÿìèøäè. Äÿëèëÿð äåäèëÿð:
– Àé Êîðîüëó, Äÿìèð÷èîüëó äàâà ýþðìÿéèá, áÿðêÿ-áîøà äöøìÿéèá,
õàìäû. Îíó óçàã ñÿôÿðÿ, Òåëëè õàíûìû ýÿòèðìÿéÿ ýþíäÿðèðñÿí?
Êîðîüëó áàøûíäàêû äÿëèëÿðÿ Äÿìèð÷èîüëóíóí ùöíÿðëè, ýöúëö áèð èéèä
îëäóüóíó áèëäèðìÿê èñòÿäè. Êîðîüëó áèð àëìà ýþòöðäö. Àëìàíûí öñò òÿðÿ-
ôèíÿ áèð öçöê òàõäû. Äÿìèð÷èîüëóíóí ïàïàüûíû ýþòöðäö, àëìàíû îíóí
áàøûíà ãîéäó. Àëìàíû Äÿìèð÷èîüëóíóí áàøûíà åëÿ ãîéìóøäó êè, îðäà
öçöéöí ùàëãàñû ýþðöíöðäö.
Êîðîüëó Ãûðàòû éÿùÿðëÿéèá ìèíäè, ÿëèíÿ éàé-îõ àëäû. Ãûðàòû ãûçûëãóø
êèìè úþâëàíà ýÿòèðäè. Éàé-îõó ÷èëëÿéÿ ìèíäèðäè. Áèð-áèðèíèí äàëûíúà
ãûðõ îõ àòäû. Éàéäàí ÷ûõàí îõëàðûí ùàìûñû öçöéöí ùàëãàñûíäàí êå÷äè.
Ùå÷ áèðè õàòà åëÿìÿäè. Éàéûíìàäû. Êîðîüëó îõëàðû àòàíäà Äÿìèð÷èîüëó
íÿ éåðèíäÿí ãûìûëäàíìàäû, íÿ ðÿíýè ãà÷äû, íÿ ýþçëÿðè ãûðïûíäû. Úàíûí-
äàí ãîðõìàéàí ãî÷ èéèò êèìè éåðèíäÿ ìÿðäàíÿ äóðäó. Áèð éàíà òÿðïÿí-
ìÿäè. Êîðîüëó áóíäàí ÷îõ øàä îëäó. Êþíëö ùàâàëàíäû, öðÿéè úîøäó, àëäû
ýþðÿê íÿ äåäè:

Äÿëèëÿð è÷èíäÿ áÿëëè èéèäñÿí,

Ýþðäöì ñûíàéàíäà ìÿðäàíÿ ñÿíè.
Øÿñò èëÿ äàéàíäûí ìåéäàí è÷èíäÿ,
Áÿíçÿòäèì àëûúû òÿðëàíà ñÿíè.
113
 ×ÿíëèáåë äåäèéèí äàüëàð äàìàíû,
Ìöõÿííÿñëÿð ýÿëñÿ ÷ÿêÿð àìàíû
Áàøûíäà íèøàíÿ àëäûì àëìàíû,
Ãîðõóòìàäû ùÿäÿô, íèøàíà ñÿíè.

Ãûðïûíìàäû ýþçöí, ãà÷ìàäû ðÿíýèí,

Àëÿìÿ éàéûëàð ñàâàøûí, úÿíýèí,
Àëëàì õÿðàúûíû Ùèíäèí, Ôèðÿíýèí,
Ýþíäÿððÿì Èðàíà, Òóðàíà ñÿíè.

×ÿíëèáåë áàøûíäà ìÿúëèñ ãóðóëñóí,

Õàíëàðûí, áÿéëÿðèí áîéíó âóðóëñóí.
Ýÿë ÿéëÿø ìåé è÷ÿê, êåôëÿð äóðóëñóí,
Êîðîüëó ÷àüûðûð äþâðàíà ñÿíè.

Êîðîüëó ñþçíÿí äåäèéè êèìè äèëíÿí äÿ äåäè:

– Ìÿíè èñòÿéÿí Äÿìèð÷èîüëóíà õÿëÿò âåðñèí.
Äÿëèëÿð, õàíûìëàð Äÿìèð÷èîüëóíà õÿëÿò âåðäèëÿð. Äÿìèð÷èîüëó Êîðîü-
ëóíóí ñûíàüûíäàí éàõøû ÷ûõäûüûíäàí äÿëèëÿð îíóí ìÿðäëèéèíÿ, èéèäëèéèíÿ
ùåéðàí îëäóëàð.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, èçèíäèð, ýåò éàðàãëàí.
Äÿìèð÷èîüëó éåääè ãûëûíú, éåääè ãàëõàí, éåääè úèäà, éåääè ýöðç,
éåääè òîïïóç ýþòöðäö. Êîðîüëóíóí éàíûíà ãàéûòäû. Êîðîüëó ýþðäö Äÿìèð-
÷èîüëó î ãÿäÿð éàðàü ýþòöðöáäö êè, àëòûíäà òÿðïÿíÿ áèëìèð. Àëäû ýþðÿê
íÿ äåäè:
Äÿìèð÷èîüëó ßðçóðóìà âàðàíäà,
ßðçóðóì äåäèéèí ýþëÿ íèñáÿòäè.
×îõ éàðàã ýþòöðìÿê áàøà áÿëàäû.
Ãûëûíú ùÿìàéûëäû, áåëÿ íèñáÿòäè.

Ñþéëÿéèì ñþçëÿðèì, åéëÿ äèëÿçáÿð,

Øèðèí íÿñèùÿòèì ãûë ñèíÿäÿôòÿð.
Èéèäÿ ëàçûìäû, ýöðç, ãàëõàí, øåøïÿð,
Úèäà áèð áóéíóçëó êÿëÿ íèñáÿòäè.

Êîðîüëó òÿê äöøìÿíëÿðè ñÿñëÿìÿê,

Ùàé äåéÿíäÿ éàüû öñòÿ ãÿñä äåìÿê.
Àðïà âåðèá úàíäàí áåòÿð áÿñëÿìÿê,
ßðÿáàò äåäèéèí éåëÿ íèñáÿòäè.
114
 Äÿìèð÷èîüëó åëÿ áèëèðäè êè, èéèäèí éàðàüû íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà, áèð î
ãÿäÿð éàõøûäû. Êîðîüëóíóí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Äÿìèð÷èîüëó éàðàãëàðûí
ùÿðÿñèíäÿí áèðèíè ýþòöðäö. Êîðîüëó îíà áó äÿôÿ äåäè:
– Îüëóì, àòëàðûí ùàíñûíû ìèíìÿê èñòÿéèðñÿí, ýåò ìèí.
Äÿìèð÷èîüëó ýåòäè òþâëÿäÿí ßðÿáàòû ÷ÿêäè, éÿùÿðëÿäè ìèíäè, Êîðîü-
ëóíóí ãàáàüûíà ÷ûõàíäà ßðÿáàòà áèð ãàì÷û âóðäó. Êîðîüëó Äÿìèð÷è-
îüëóíóí àòû âóðìàüûí ýþðÿíäÿ ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿùÿðäÿí ìåéäàí áàøûíà
ßðÿáàò ÷àðõà÷û ýÿðÿê.
ßðÿáàòûí íÿäèð ñó÷ó?
Áèð èéèä ìèíèúè ýÿðÿê.

Èéèäèí èéèä äÿñòèíÿ,

Ýèðÿíäÿ àáäàë ïîñòóíà,
Éîëäàø éîëäàøûí öñòöíÿ
Äàð ýöíäÿ äþíöúö ýÿðÿê.

Êîðîüëóéàì, ñþçöì îõäó,

Ïàøàëàðäàí ãîðõóì éîõäó,
Áó äöíéàäà èéèä ÷îõäó,
Èéèääÿ íÿð ýöúö ýÿðÿê.

Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëó èëÿ, äÿëèëÿð èëÿ ñàëàìàòëàøûá éîëà äöøäö. Áèð àç

ýåòìèøäè áèðäÿí àòûíûí áàøûíû ÷ÿêäè, ýåðè ãàéûòäû. Êîðîüëó ýþðäö Äÿìèð-
÷èîüëó ýÿëèð. Î áåëÿ ôèêèð åëÿäè êè, Äÿìèð÷èîüëó ãîðõóá ãàéûäûá. Äåäè:
– Îüóë, íèéÿ ãàéûòäûí?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– ßðçóðóì áþéöê øÿùÿðäè. Áÿëêÿ ýåòäèì Òåëëè õàíûìû òàïà áèë-
ìÿäèì, ýöúöì ÷àòûá ýÿòèðÿ áèëìÿäèì, áó ùàãäà ìÿíÿ òàïøûðûüûí íÿäè?
Äÿìèð÷èîüëóíóí úàâàáûíäà àëäû Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:
ßðçóðóìóí áàçàðûíà âàðàíäà,
Ìÿãàìäà äöøìàíû àòìàüûí ýÿðÿê.
Ýþðäöí êè, ìÿòëÿáèí áàøà âàðìàäû
ßðÿáàò éàëûíà éàòìàüûí ýÿðÿê.

Èéèä ýÿðÿê ìåéäàí à÷à, äöç äóðà,

Äöøìÿí ãàáàüûíäà áûüûíû áóðà,
Àéàãëàðûí öçÿíýèéÿ áÿðê âóðà,
Øåøïÿðè-øåøïÿðÿ ÷àòìàüûí ýÿðÿê.
115
 Èéèä îëàí íåéëÿð ÿëëèíè, éöçö?
Íàìÿðäèí äàâàäà äþðä îëàð ýþçö.
Áóäó Êîðîüëóíóí, îüóë, áèð ñþçö
Î Òåëëè õàíûìû òàïìàüûí ýÿðÿê.

Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëóäàí àéðûëûá ßðÿáàòû ñöðöá ßðçóðóìà òÿðÿô éîë

áàøëàäû. Ùÿð éåðäÿí êå÷èá ýÿëäè ßðçóðóìóí äàüëàðûíà ÷àòäû. Þçö éîðüóí,
àòû äà àú èäè. Äöøäö àòû îòà áóðàõäû, þçö äÿ áèð áóëàüûí áàøûíäà äèðñÿê-
ëÿíäè. Áó äèðñÿêëÿíìÿêäÿ Äÿìèð÷èîüëóíó éóõó àïàðäû. Áèð äÿ ãàëõàíäà
ýþðäö êè, ùÿð éàíû äóìàí áöðöéöá, ßðÿáàòû äà éîõäó. Ýþòöðäö ýþðÿê
íÿ äåäè:

ßðÿáàò ýåòäè ÿëèìíÿí,

ßðÿáàòû ìÿí èñòÿðÿì!
Àéðû äöøìöøÿì åëèìíÿí
ßðÿáàòû ìÿí èñòÿðÿì!

Áÿííàñûç ùþðýö ùþðöëìÿç,

Òÿáèáñèç õÿñòÿ äèðèëìÿç,
Áàõûðàì ùå÷ éàí ýþðöíìÿç
ßðÿáàòû ìÿí èñòÿðÿì!

Äÿìèð÷èîüëóíóí áó âàõòû,
Èéèäÿì èñòÿðÿì áàõòû,
ßòðàôûìäà äöøìàí ÷îõäó,
ßðÿáàòû ìÿí èñòÿðÿì!

Äÿìèð÷èîüëó ýÿçäè, ßðÿáàòû äöìàíäàí, ÷èñýèíäÿí òàïà áèëìÿäè. Àëäû

éåíÿ ýþðÿê íÿ äåäè:

Äöíéàäà ùå÷ èéèä éîõñóë îëìàñûí,

Éîõñóëëóã èéèäÿ éàìàí àä îëó.
Ùÿð êÿñèí êè, âàðû-äþâëÿòè îëñà,
Ëÿççÿò ÷ÿêÿð, äàùàíûíäà äàä îëó.

Âàðëû, êàñûá áó äöíéàäàí êå÷ÿðëÿð,

Éàõøûíû, éàìàíû àðàð, ñå÷ÿðëÿð,
Âàðûí îëñà ýÿëèá éåéÿð, è÷ÿðëÿð,
Éîõñóë îëñàí ãîùóì, ãàðäàø éàä îëó.
116
 Äÿìèð÷èîüëó ùà îõóéàð àðàäà,
Àðòäû äÿðäèì îëäó ùÿääÿí çèéàäà,
Éàõøû àò ìèíÿíëÿð ãàëñà ïèéàäà –
Äàø äöøÿð áàøûíà, þìðö áàä îëó.

Äÿìèð÷èîüëó ßðçóðóì äàüëàðûíäà ßðÿáàòû àõòàðàí çàìàí áèð íàõûð-

÷ûéà ðàñò ýÿëäè. Ýþòöðäö, ýþðÿê, íàõûð÷ûäàí ßðÿáàòû íåúÿ õÿáÿð àëäû:

Áàøûíà äþíäöéöì íàõûð÷û ãàðäàø,

Ìÿíèì ßðÿáàòûì ýþðäöíìö îëà?
Ìÿðä èéèäèí àòû úàíäàí ÿçèçäè,
Ìÿíèì ßðÿáàòûì ýþðäöíìö îëà?

Íàõûð÷û:

Áàøûíà äþíäöéöì ìÿðä, èéèä îüëàí,

Ñÿíèí ßðÿáàòûí ìÿí äàüäà ýþðäöì.
Ãî÷ èéèäëÿð ãàëìàñûíëàð ïèéàäà,
Ñÿíèí ßðÿáàòûí ìÿí äàüäà ýþðäöì.

Äÿìèð÷èîüëó:

Äóìàíäû, ÷èñýèíäè ýöíöí ãàðàñû,

Ýþçöìÿ ýþðöíìöð äàüëàð àðàñû,
Èéèäèí àòûäû, úèéÿðïàðàñû,
Ìÿíèì ßðÿáàòûì ýþðäöíìö îëà?

Íàõûð÷û:

Àäûí íÿäè ñÿíèí, ùàðäàí ýÿëèðñÿí?

Úîìÿðäëÿðèí êþíöë ïàñûí ñèëèðñÿí,
Úÿçèá ßðÿáàòû òàïà áèëèðñÿí,
Ñÿíèí ßðÿáàòûí ìÿí äàüäà ýþðäöì.

Äÿìèð÷èîüëó:

Äÿìèð÷èîüëó äîëàíûáäû åëëÿðè,

Ìÿñêÿí åëÿéèáäè ÷ÿíëèáåëëÿðè,
Àðàäà èøëÿéÿð äöøìàí ôåëëÿðè,
Ìÿíèì ßðÿáàòûì ýþðäöíìö îëà?
117
 Íàõûð÷û:

Ìÿðä èýèä, êþíëöíÿ ýÿëìÿñèí ýöìàí,

Äöøìàíëàð ÿëèíäÿí ÷ÿêÿðëÿð àìàí,
Àéàçûéàð ÿòðàô, ÷ÿêèëÿð äóìàí,
Ñÿíèí ßðÿáàòûí ìÿí äàüäà ýþðäöì.

Íàõûð÷û ßðÿáàòû Äÿìèð÷èîüëóíà íèøàí âåðäè, ýåòäè. Áèð àç êå÷äè, éåë

ãàëõäû, äàüëàð áàøûíäàí äóìàí ÷ÿêèëäè. ßòðàô àéàçûäû, ùÿð éàí ýþðöíäö.
Äÿìèð÷èîüëó ßðÿáàòû òàïûá ìèíäè, àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, àõøàì ÷àüû
þçöíö ßðçóðóìà éåòèðäè, áèð ãîúà ãàðûéà ðàñò îëäó. Äåäè:
– Àé ãàðû íÿíÿ, ãÿðèáÿì, ìÿíè áèð ýåúÿëèéÿ ãÿáóë åëÿéÿðñÿíìè?
Ãàðû äåäè:
– Áèçëÿð ãîíàüû ÷îõ ñåâÿðèê, íèéÿ åëÿìèðÿì.
Äÿìèð÷èîüëó äöøäö, àòû òþéëÿéÿ ÷ÿêäè. Þçö äÿ ãàðûíûí åâèíÿ ýÿëäè.
Ãàðû íÿíÿ Äÿìèð÷èîüëóíà ÷þðÿê ýÿòèðäè. Éåìÿêäÿí ñîíðà ãàðû äåäè:
– Îüóë, áóðàéà íèéÿ ýÿëèáñÿí?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àé íÿíÿ, Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû Òåëëè õàíûìû àïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
Ñþéëÿ îíó íåúÿ ýþðÿ áèëëÿì?
Ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, î ãûç ÷îõ àøûãïÿðÿñò ãûçäû. Èìàðÿòèíèí ãàáàüû äà ïÿùëè-
âàí ìåéäàíûäû. Ñàáàù áèð ñàç ýþòöð, î ìåéäàíà ÷ûõ, ÷àë îõó, îíäà Òåëëè
õàíûì êöëÿôèðÿíýèéÿ ÷ûõàð, ýþðÿðñÿí.
Äÿìèð÷èîüëó ýåúÿ ãàðûíûí åâèíäÿ éàòäû. Ñàáàù à÷ûëäû. Àòûíû ãàðûíûí
òþéëÿñèíäÿ ãîéäó. Þçö àøûã ïàëòàðû ýåéäè, àëòûíäàí éàðàã áàüëàéûá ÷èé-
íèíÿ öñòäÿí áèð ñàç êå÷èðèá þçöíö ïÿùëèâàí ìåéäàíûíà ñàëäû. Ïÿùëèâàí
ìåéäàíûíäà Úÿôÿð ïàøà áàøûíûí àäàìëàðû èëÿ ÿéëÿøìèøäè.
Úÿôÿð ïàøàíûí áèð Ãàðà ïÿùëèâàíû âàð èäè. Ïàøàíûí éàíûíäà ãàëûðäû.
Ýöúëö, ùåéâÿðÿ áèð ïÿùëèâàí èäè. Ãàðà ïÿùëèâàí Äÿìèð÷èîüëóíó ýöëÿøÿí
ïÿùëèâàí áèëäè. Åëÿ äöøöíäö êè, áàøãà òîðïàãäàí îíóíëà ýöëÿøìÿéÿ
ýÿëèá. Îðòàéà ÷ûõäû. Äÿìèð÷èîüëóíó ìåéäàíûíà ÷àüûðäû. Äÿìèð÷èîüëó
Ãàðà ïÿùëèâàíûí ìåéäàíûíà ýèðäè. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Íÿðÿ ÷ÿêèá ìÿí ìåéäàíà ýèðÿíäÿ,

Âàðìû ìåéäàíûìà ýÿëÿ ïÿùëèâàí?
Òóòóá êÿìÿðèíäÿí ÷àëàíäà éåðÿ,
Ìÿíèì çÿðáè-äÿñòèì áèëÿ ïÿùëèâàí?
118
 Ìÿíÿì øèðè-íÿð òÿê ìåéäàíäà ýÿçÿí,
Õûøì èëÿ äöøìàíûí áàüðûíû ÿçÿí,
Òöëÿê òÿðëàí êèìè ùàâàäà ñöçÿí,
Ñîíðà éàõàí êå÷ÿð ÿëÿ, ïÿùëèâàí!..

Äÿìèð÷èîüëóéàì éàðàüà äîëàðàì,

Àú ãóðä êèìè äöøìÿí öñòÿ óëàðàì,
Ãûëûíú ÷ÿêñÿì, ëåø-ëåø öñòÿ ãàëàðàì,
Äþíäÿððÿì àë ãàíû ñåëÿ, ïÿùëèâàí!

Ãàðà ïÿùëèâàí Äÿìèð÷èîüëóíóí áó ñþçöíäÿí àúûãëàíäû. Îíà ùöúóì

åëÿäè. Äÿìèð÷èîüëó Ãàðà ïÿùëèâàíà àìàí âåðìÿäè. Ýþòöðöá éåðÿ âóðäó,
áàñûá áèð ãîëóíó äà ãûðäû, äåäè:
– Ñÿíè þëäöðìÿéèðÿì, áóðàõûðàì ýåò. Úÿôÿð ïàøàéà ñþéëÿ êè, ïÿùëè-
âàíûíû éûõäûüûì ö÷öí ìÿíÿ áèð êèñÿ ãûçûë ýþíäÿðñèí. Ãàðà ïÿùëèâàí
éåðèíäÿí ãàëõäû. Úÿôÿð ïàøàíûí éàíûíà ýÿëäè.
Úÿôÿð ïàøà äåäè:
– Ãàðà ïÿùëèâàí, íÿ îëäó? Î ñÿíÿ íÿ åëÿäè êè, áåëÿ áèêåôñÿí?
Ãàðà ïÿùëèâàí ãûðûëìûø ãîëóíó Úÿôÿð ïàøàéà ýþñòÿðèá äåäè:
– Áàõ áåëÿ åëÿäè, áàñûá ãîëóìó ãûðäû. Ùÿëÿ þëäöðöðäö, ÿëèíäÿí áèð
òÿùÿð ãóðòàðäûì. Ìÿíè éûõäûüû ö÷öí öñòÿëèê áèð êèñÿ ãûçûë äà èñòÿéèð.
Î âàõòûí àäÿòèíÿ ýþðÿ áèð ïÿùëèâàí áèð ïÿùëèâàíû éûõàíäà îðàíûí
áþéöéöíäÿí õÿðàú àëàðäû. Úÿôÿð ïàøà ìÿòëÿáè àíëàäû, áàøûíäàêû àäàì-
ëàðûí éàíûíäà áèàáûð îëìàìàã ö÷öí öçÿ âóðìàäû, äåäè:
– Àïàðûí îíà áèð êèñÿ ãûçûë âåðèí, þçöíö äÿ ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí.
Ïàøàíûí àäàìëàðû àïàðäûëàð Äÿìèð÷èîüëóíà áèð êèñÿ ãûçûë âåðäèëÿð.
Äÿìèð÷èîüëó ãûçûëû ýþòöðöá Úÿôÿð ïàøàíûí éàíûíà ýÿëäè.
Úÿôÿð ïàøà îíóí ÷èéíèíäÿ îëàí ñàçû ýþðöá äåäè:
– Ñÿíèí àøûãëûüûí äà âàðìûø?! Ýÿë îõó, ãóëàã àñàã. Êåôèìèç à÷ûëñûí.
Àëäû Äÿìèð÷èîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãàëõûá ×ÿíëèáåëäÿí äöøìöøÿì éîëà,
ßðçóðóìóí áàçàðûíà ýÿëìèøÿì.
ßúÿë êþéíÿéèíè ýåéèá ÿéíèìÿ,
Úÿíý-úèäàëûí ýöçàðûíà ýÿëìèøÿì.
ßéëÿøìèøäèì îðäà, ñþùáÿòè êå÷äè,
Ãàëõäû êþíöë ãóøó, äîëó ìåé è÷äè,
Òåëëè õàíûì, íàìÿí ýÿëäè éåòèøäè,
Áèð ýþçÿëèí èëãàðûíà ýÿëìèøÿì.
119
 Äÿìèð÷èîüëó, éàëàí ýÿëìÿç äèëèìÿ,
Ìöõÿííÿò éàïûøàð ÷ÿòèí ÿëèìÿ,
Ìèñðè ãûëûíú áàüëàìûøàì áåëèìÿ,
Òÿðëàíëàðûí òàâàðûíà ýÿëìèøÿì.

Äÿìèð÷èîüëóíóí ñÿñèíÿ Òåëëè õàíûì êöëÿôèðÿíýèéÿ ÷ûõäû. Ýþðäö áèð

îüëàí ñàç ÷àëûá îõóéóð. Òåëëè õàíûì Êîðîüëóéà íàìÿ ýþíäÿðìèøäè.
Ôèêèðëÿøäè êè, éÿãèí íàìÿì ÷àòûá. Êîðîüëó ìÿíè àïàðìàüà ýÿëèáäè.
Òåëëè õàíûì ãàðàáàøëàðûíäàí áèðèíè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Àé ãûç, ýåò î àøûüà äåéèíÿí ñàáàù ìÿí áàüà ýÿçìÿéÿ ÷ûõàúàüàì,
ìÿíèì Ýöëøÿí áàüûìà ýÿëñèí.
Òåëëè õàíûìûí òàïøûðûüûíû àëàí Äÿìèð÷èîüëó ìÿòëÿáè àíëàäû. Ãàéûäûá
ãàðûíûí åâèíÿ ýåòäè. Åëÿ êè, ñàáàù à÷ûëäû Äÿìèð÷èîüëó ãàëõûá ßðÿáàòû
ìèíäè, áèðáàø Òåëëè õàíûìûí Ýöëøÿí áàüûíà ñöðäö. Áàõäû êè, Òåëëè õàíûì
ãàðàáàøëàðû èëÿ Ýöëøÿí áàüûíäàäû. Àòû îíà éàõûíëàøäûðäû, ÿëèíè àòûá Òåëëè
õàíûìû ßðÿáàòûí òÿðêèíÿ ÷ÿêäè. Áàéàõ ùà áàüäàí ÷ûõäû. Î òÿðÿôäÿí
ãàðàáàøëàð þçëÿðèíè Úÿôÿð ïàøàéà éåòèðäèëÿð, äåäèëÿð î äöíÿíêè ïÿùëèâàí
àøûã ãûçûí Òåëëè õàíûìû ãà÷ûðòäû. Úÿôÿð ïàøà ùþêì åëÿäè ãîøóí àòëàíûá
Äÿìèð÷èîüëóíóí äàëûíäàí äöøäö. Î òÿðÿôäÿí Äÿìèð÷èîüëó Òåëëè õàíûì
äà òÿðêèíäÿ ßðÿáàòû ñöðöá ßðçóðóì øÿùÿðèíäÿí àðàëàíìûøäû. Áàõäû
ýþðäö äàëûíúà ãîøóí ýÿëèð, àòûí áàøûíû ÷ÿêäè, äàéàíäû, áàøëàäû äèíúÿë-
ìÿéÿ. Òåëëè õàíûì íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû êè, áó éåðäÿ ÿéëÿíìÿ, ñöð àòûíû
ýåäÿê. Èíäè ãîøóí ýÿëèá ÷àòàð, ìÿíè äÿ ñÿíè äÿ þëäöðöðëÿð. Ýþðäö éîõ,
Äÿìèð÷èîüëó ýåòìÿê èñòÿìèð. Àõûðäà ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:
Îñìàíëû ãîøóíó ýÿëèð ãóðä êèìè,
Âàð ýåò, ÿúÿì îüëó, ãàëìà áó éåðäÿ!
Áàøûí ýåäÿð, ýþâäÿí ãàëàð éóðä êèìè,
Âàð ýåò, ÿúÿì îüëó, ãàëìà áó éåðäÿ.

Äÿìñèð÷èîüëó îíà úàâàáûíäà äåäè:

Îñìàíëû ãîøóíó ýÿëñÿ ãóðä êèìè,
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ãà÷ìàç áó éåðäÿí!
Áàøûì ýåòñÿ, ýþâäÿì ãàëñà éóðä êèìè
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ýåòìÿç áó éåðäÿí!

Òåëëè õàíûì:
Ãîøóí ýÿëèá, èíäè ñÿíè òóòàðëàð,
Ãîëëàðûíû äàë ýÿðäÿíäÿ ÷àòàðëàð,
120
 Ãóë äåéèáÿí Ùÿáÿøèäÿ ñàòàðëàð,
Ãà÷ ýåò, ÿúÿì îüëó, ãàëìà áó éåðäÿ.

Äÿìèð÷èîüëó:
Ãîøóí äà ýÿëèáÿí ìÿíè òóòñàëàð,
Ãîëëàðûìû äàë ýÿðäÿíäÿ ÷àòñàëàð,
Ãóë äåéèáÿí Ùÿáÿøèäÿ ñàòñàëàð,
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ãà÷ìàç áó éåðäÿí.

Òåëëè õàíûì:
Òåëëè õàíûì ÿðçèí ñÿíÿ åéëÿñèí,
Äèëè òóòìóð áåø êÿëìÿíè ñþéëÿñèí.
Áèðúÿ èéèä ìèí ãîøóíà íåéëÿñèí?
Ãà÷ ýåò, ÿúÿì îüëó, ãàëìà áó éåðäÿ.

Äÿìèð÷èîüëó:
Äÿìèð÷èîüëó äÿðäèí êèìÿ ñþéëÿñèí?
Øèðèí úàíûí ñÿíÿ ãóðáàí åéëÿñèí.
Éöç ìèí òöëêö áèð àñëàíà íåéëÿñèí?
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ãà÷ìàç áó éåðäÿí.

Ñþç òàìàì îëäó. Äÿìèð÷èîüëó ñþçíÿí äåäèéè êèìè äèëèíÿí äÿ äåäè:

– Òåëëè õàíûì, ìÿí ñÿíè áåëÿ äàëàøñûç-äàâàñûç ×ÿíëèáåëÿ àïàðñàì
Êîðîüëó äåéÿúÿê îüóðëàéûá ýÿòèðèáñÿí, áó – èéèäëèêäÿí äåéèë, ýÿðÿê
ãàéûäàì ãîøóíëà äàâà åëÿéÿì, ñÿíè åëÿ àïàðàì.
Áó òÿðÿôäÿí ãîøóí ýÿëèá éåòèøäè. Äÿìèð÷èîüëó áàõäû êè, éîëóí ãûðà-
üûíäà áèð ãàëà÷à âàð. Òåëëè õàíûìû ýÿòèðèá ùàìàí ãàëà÷àäà ãîéäó, ãàëà-
÷àíûí àüçûíû äà áèð äàø èëÿ ìþùêÿìëÿäèá þçö ãûëûíúû ÷ÿêäè ãîøóíà
úóìäó. Äåéèðëÿð êè, Äÿìèð÷èîüëó Úÿôÿð ïàøàíûí ãîøóíó èëÿ äöç ö÷ ýöí,
ö÷ ýåúÿ âóðóøäó. ×îõ àäàì þëäöðäö. Ãîøóíó ÿëäÿí-àéàãäàí ñàëäû. Úÿôÿð
ïàøà þçö äÿ ãîøóíóí è÷èíäÿ èäè. Ýþðäö êè, áó éîëëà îíó þëäöðÿ áèëìÿ-
éÿúÿêäè. ßìð åëÿäè êÿìÿíä àòàíëàð ýÿëäèëÿð. Ùÿð òÿðÿôäÿí êÿìÿíä
àòûá àõûð êè, Äÿìèð÷èîüëóíó òóòäóëàð. Òåëëè õàíûìû äà ãàëà÷àäàí ÷ûõàð-
äûá øÿùÿðÿ ýÿòèðäèëÿð.
Úÿôÿð ïàøà åëÿéäè êè, àúûüûíäàí ãóäóðìóø èòÿ äþíöá çÿíúèð ýÿìè-
ðèðäè. ßìð åëÿéèá Äÿìèð÷èîüëóíó Ïÿùëèâàí ìåéäàíûíäà çÿíúèðëÿòìèøäè.
Ýöíäÿ áèð úÿëëàä áû÷àüû åíèíäÿ àéàã òÿðÿôèíäÿí ñîéäóðóá éåðèíÿ ñàìàí
òÿïäèðèðäè.
121
 Äÿìèð÷èîüëó áóðäà ãàëñûí, ýÿëèí ñèçÿ ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëóäàí õÿáÿð
âåðèì. Êîðîüëó áèð ýåúÿ éàòìûøäû, éóõóñóíäà ýþðäö êè, áèð äèøè ëàõëà-
éûá, àüçû ãàí èëÿ äîëäó. Ñÿêñÿíèá éóõóäàí àéûëäû. Åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ
÷ÿêäè êè, áöòöí äÿëèëÿð éóõóäàí ãàëõäûëàð. Êîðîüëó äÿëèëÿðè éàíûíà
÷àüûðäû, ýþðÿê îíëàðà íÿ äåäè:

Àò áåëèíÿ, äÿëèëÿðèì,
Ñèçÿ ãóðáàí úàí, éåðèñèí!..
Òóòóëóáäó Äÿìèð÷èîüëó,
Èéèä, ïÿùëèâàí éåðèñèí!..

Éàüûëàð ÷ÿêñèí àìàíû,

Ýþçöì ýþðìÿñèí éàìàíû,
Ëåø-ëåøÿ âåðÿê äöøìàíû,
Àõñûí, ãûçûë ãàí éåðèñèí!..

Ãî÷ Êîðîüëó ýÿëÿð úîøà,

Ïîëàä ãàëõàí òóòàð áàøà,
Èéèäëÿð äóðñóí ñàâàøà,
Ãûðàã ñóëòàí, õàí éåðèñèí!..

Äÿëèëÿð èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ éàðàõëàíûá àòëàíäûëàð. Êîðîüëó þçö äÿ Ìèñðè

ãûëûíúûíû áåëèíÿ áàüëàäû, ãàëõàí àñäû, íèçÿ ýþòöðäö, ñû÷ðàéûá òÿðëàí ãóø
êèìè Ãûðàòûí áåëèíÿ ãîíäó. ×ÿíëèáåëäÿí èëäûðûì êèìè åíäèëÿð. Öç òóòóá
ßðçóðóì ñÿíñÿí ýåòäèëÿð. Äàüëàðû, äàøëàðû öç åëÿäèëÿð, äÿðÿëÿðè, òÿïÿëÿðè
äöç åëÿäèëÿð. Þçëÿðèíè ßðçóðóìà éåòèðäèëÿð.
Êîðîüëó éåíÿ äÿ äöøìàíû éîõëàìàã ö÷öí àøûã ïàëòàðûíû ýåéèíèá,
äÿëèëÿðè ßðçóðóìóí äàüëàðûíäà ãîéóá þçö òÿê øÿùÿðÿ ýèðäè. Ýÿçÿ-ýÿçÿ
ýÿëèá ÷ûõäû ìåéäàíà. Ýþðäö Úÿôÿð ïàøà áàøûíûí àäàìëàðû èëÿ áóðà-
äàäû.Úÿôÿð ïàøà îíó ýþðúÿê éàíûíà ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Àøûã, Êîðîüëóíóí áèð äÿëèñèíè òóòäóðóá äÿðèñèíè ñîéäóðóðàì.
Äåéèðëÿð î äÿëè ÷îõ èéèääè, áèð îíäàí îõó ãóëàã àñàã.
Êîðîüëó áåëÿ áàõàíäà ýþðäö êè, Ïÿùëèâàí ìåéäàíûíûí áèð òÿðÿôèíäÿ
Äÿìèð÷èîüëóíó çÿíúèðÿ áàüëàéûáëàð. Úÿëëàäëàð àéàã òÿðÿôèíäÿí ñîéóá
äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïèðëÿð. Úÿôÿð ïàøà îíóí éàíûíà ýåäèá ñîðóøäó:
– Ùÿ äÿëè, íåúÿñÿí, èíúèéèðñÿí? Ãîðõóðñàíìû?
Äÿìèð÷èîüëó ïàøàíûí úàâàáûíäà äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëóíóí äÿëèñè ùå÷ ãÿì ÷ÿêèá ãîðõàðìû?
122
 Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíóí áó ñþçöíö åøèäèá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Äÿìèð÷èîüëó, äÿëèëÿðèì
Ãèñàñûíû àëàð èíäè.
Ñóëòàíà, ïàøàéà, õàíà
Ìèñðè ãûëûíú ÷àëàð èíäè.

Îëóì ìÿí ñÿíèí ãóðáàíûí,

Ìÿðä èéèäñÿí ãûéäûí úàíûí,
Úîìÿðä äÿëèëÿð äöøìàíûí
Éàíàð îäà ãàëàð èíäè.

Óéìàç éàüûëàð ôåëèíÿ,

Ýÿðÿê Êîðîüëó áèëèíÿ,
Ãûçûá ßðçóðóì åëèíÿ,
Áèð âÿëâÿëÿ ñàëàð èíäè.

Êîðîüëó ýþðäö Äÿìèð÷èîüëóíóí éàðàñûíäàí ãàí àõûð, òàãÿòäÿí äöøöá.

Ìÿëóë-ìÿëóë áàõûð, àëäû ÿë öñòö ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìÿëóë-ìÿëóë íÿ áàõûðñàí,
Äÿìèð÷èîüëó, Äÿìèð÷èîüëó?!
Úàíûì îäëàðà éàõûðñàí,
Äÿìèð÷èîüëó, Äÿìèð÷èîüëó?!

Äîñò äîñòäàí àðàëû ýÿðÿê,

Ãîâüàéà âàðàëû ýÿðÿê,
Èéèäëÿð éàðàëû ýÿðÿê,
Äÿìèð÷èîüëó, Äÿìèð÷èîüëó!..

Ãî÷ Êîðîüëó åéëÿð ñàâàø,

Êÿñÿð, òþêÿð ÷îõ ãàíëû áàø,
Òåëëè õàíûì ñÿíÿ ïåøêàø,
Äÿìèð÷èîüëó, Äÿìèð÷èîüëó!..

Êîðîüëó öçöíö Äÿìèð÷èîüëóíà òóòóá îõóéóðäó. Úÿôÿð ïàøà äåäè:

– Àøûã, îíóí èíäè áîéíóíó âóðäóðàúàüàì, îíäà áàõàðñàí, îõó.
Äåéèðëÿð Êîðîüëó íÿðÿ ÷ÿêÿíäÿ íÿðÿñèíäÿí äàü-äàø òèòðÿéèð. Êîðîüëó
êèìè íÿðÿ ÷ÿêÿ áèëÿðñÿíìè?
123
 Êîðîüëó äåäè:
– ×îõ éàõøû íÿðÿ ÷ÿêÿ áèëÿðÿì.
Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ãóë äåéÿðëÿð ãóëóí áîéíóí áóðàðëàð,

Ãóëëàð ãàáàüûíäà ýåäÿí òèðÿì ìÿí.
Ùåñàáëûéà äàü äà îëñàì ÿéèëëÿì,
Áÿäùåñàáà éàìàí êèíëèýèðÿì ìÿí.

Ãûððàì ãîøóíóíó õàêè-ïàé êèìè,

Áèð ãûëûíú âóðàðàì ßìèðàé êèìè.
Ìÿí úîøìóøàì áîç áóëàíûã ÷àé êèìè,
Èíàíìà êè, íå÷ÿ èëÿ ñþíÿì ìÿí.

Êîðîüëó äà éàòûá-éàòûá îéàíìûø,

Ìèñðè ãûëûíú ãûçûë ãàíà áîéàíìûø,
Ìÿí ïîëàäàì, äÿìèð÷èäÿ äàéàíìûø,
Øöøÿéÿììè ÿë äÿéÿíäÿ ñûíàì ìÿí?

Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíÿ äÿëèëÿð äàüëàðäàí òþêöëöá ùÿð éàíäàí ãîøóíó

ãûðìàüà áàøëàäûëàð. Êîðîüëó Úÿôÿð ïàøàíû éåðÿ âóðóá ñèíÿñèíÿ ÷þêäö.
Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéÿíäÿ Òåëëè õàíûì þçöíö àòàñûíûí
öñòöíÿ ñàëäû, áàøûíäàí éàéëûüûíû à÷ûá Êîðîüëóíóí àéàüûíûí àëòûíà àòûá
äåäè:
– Êîðîüëó, èéèä áàñäûüûí êÿñìÿç. Áó äÿôÿ àòàìû ìÿíÿ áàüûøëà.
Êîðîüëó Úÿôÿð ïàøàíûí ñèíÿñèíèí öñòöíäÿí ãàëõäû. Äåäè:
– Ýåò, ñÿíè Òåëëè õàíûìà áàüûøëàäûì. Àíúàã áèð äÿ ãàáàãëàøñàã
ÿëèìäÿí úàí ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñÿí.
Úÿôÿð ïàøàíûí ãîøóíó ãûðûëàí ãûðûëäû, ãûðûëìàéàíëàðû ãà÷ûá äàüûëäû.
Êîðîüëó äàâàäàí ÿë ÷ÿêèá Òåëëè õàíûìû, Äÿìèð÷èîüëóíó ýþòöðöá ×ÿíëè-
áåëÿ éîëà äöøäû.
Êîðîüëó èëÿ Åéâàç äÿëèëÿðèí ãàáàüûíäà ýåäèðäè. Éîëóí ÷îõóíó ýåò-
ìèøäèëÿð, àçû ãàëìûøäû. ×ÿíëèáåëÿ éàõûíëàøìûøäûëàð. Áèð äÿ Êîðîüëó
öçöíö Åéâàçà òóòóá äåäè:
– Åéâàç, ýåò ýþð Äÿìèð÷èîüëóíóí éàðàñû íåúÿäè, ñàüàëûðìû?
Åéâàç Äÿìèð÷èîüëóíóí éàíûíà ýÿëäè. Ýþðäö éàðàñûíäàí ãàí î ãÿäÿð
àõûá êè, ðÿíýè àüàïïàã àüàðûá, åëÿ çÿèôëÿéèá êè, äèëè éîõäó äàíûøà.
Íÿôÿñè çîðëà ýåäèá-ýÿëèð. Êîðîüëóíóí éàíûíà ãàéûäûá äåäè:
124
 – Äÿìèð÷èîüëóíóí éàðàñû ÷îõäó, ñàüàëàñû äåéèë, áóíó áó ùàëäà
×ÿíëèáåëÿ íèéÿ àïàðûðñàí? Ýÿë áóðàëàðäà áèð éåðäÿ ãîéàã, ðàùàò þëñöí.
Åéâàçûí úàâàáûíäà àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:

Áèíàäàí ýþçÿë îëìàéàí

Òåëèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð?
Ýþéäÿ ó÷àí áîç ñÿð÷ÿëÿð
Ýöëöí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð.

Êÿë ãîøóá êîòàí ÿêìÿéÿí,

Íàíûí ñöôðÿéÿ òþêìÿéÿí,
Àðûíûí ãÿùðèí ÷ÿêìÿéÿí
Áàëûí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð.

Óòàí, Åéâàç õàí, áèð óòàí,

Äàüëàðûí äàìÿíèí òóòàí,
Íàìÿðäëèêëÿ áàøà ÷àòàí,
Åëèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð.

Êîðîüëó ñàç èëÿ äåäèéè êèìè ñþç èëÿ äÿ äåäè:

– Åéâàç, ìÿí äÿëèëÿðèí ùÿðÿñèíè áèð éåðäÿ àòûá ýåòñÿì, îíäà áàøûìäà
àäàì ãàëìàç. Äÿìèð÷èîüëóíó ×ÿíëèáåëÿ àïàðàúàüàì. Ùÿêèì òàïàúà-
üàì. Éàðàñûíà äÿðìàí ãîéóá éàüëàéàúàüàì. ßýÿð ñàüàëñà áèð éàõøû
òîé åéëÿéèá Òåëëè õàíûìû îíà âåðÿúÿéÿì. Ñàüàëìàéûá þëñÿ, îíäà äà
×ÿíëèáåëäÿ áàñäûðàúàüàì.
Åéâàç ñÿùâèíè áàøà äöøöá äèíìÿäè. Ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Íèýàð
õàíûì ãàáàüà ÷ûõäû. Äÿìèð÷èîüëóíó éàðàëû, ðÿíýè ãà÷ìûø ýþðÿíäÿ
þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá àüëàäû. Íèýàðû àüëàð ýþðÿí Êîðîüëó àëäû ýþðÿê
íÿ äåäè:

Àüëàìà àëàýþç Íèýàð!

Äÿìèð÷èîüëó ñàüàëàúàã.
Áàüðûìà áàñìà êþç, Íèýàð!..
Äÿìèð÷èîüëó ñàüàëàúàã.

×ÿíëèáåëäè ìÿíÿ ïÿíàù,

Êþêñöí þòöðöá ÷ÿêìÿ àù,
Òàïäûðàúàì ùÿêèì, úÿððàù,
Äÿìèð÷èîüëó ñàüàëàúàã.
125
 Êîðîüëó ùå÷ ÿéìÿç áîéóí,
Òóòàúàì Òåëëèéíÿí òîéóí.
Êÿñÿúÿì òóíúó, ãî÷, ãîéóí,
Äÿìèð÷èîüëó ñàüàëàúàã.

Êîðîüëó áèð ùÿêèì òàïäûðûá ýÿòèðòäè.

Äåäè:
– Ùÿêèì, Äÿìèð÷èîüëóíóí éàðàñûíà éàõøû ìÿëùÿì åéëÿ ñàüàëñûí.
Ñÿíÿ õÿëÿò âåðÿúÿéÿì. Éàõøû áàõìàñàí, Äÿìèð÷èîüëó ñàüàëìàñà éÿãèí
áèë êè, ñÿíè îíóí éåðèíÿ þëäöðÿúÿéÿì.
Ùÿêèì áèëèðäè êè, Êîðîüëóíóí ñþçö ñþçäöð. Úàíû äèëíÿí Äÿìèð÷è-
îüëóíóí éàðàñûíà ÿëèíäÿí ýÿëÿí ãÿäÿð éàõøû äàâà-äÿðìàí åëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Áèð ãÿäÿð êå÷äè, Äÿìèð÷èîüëó ñàïïàñàü îëóá àéàüà ãàëõäû.
Êîðîüëó ùÿêèìÿ õÿëÿò âåðèá éîëà ñàëäû.
Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ ýþçÿë áèð ìÿúëèñ äöçÿëòäèðèá áèð éàõøû òîé
ãóðäóðóá, Òåëëè õàíûìû Äÿìèð÷èîüëóíà âåðäè.

126
 Ä ÓÐÍÀ ÒÅËÈ
éâàç ×ÿíëèáåëÿ ýÿëÿíäÿí áÿðè òåëëè Íèýàðûí öðÿéè éåðèíÿ ýÿë-
Å ìèøäè. Òàé öðÿéèíäÿ ùå÷ áèð äÿðäè éîõ èäè. Ãî÷ Êîðîüëó êèìè ÿð
áèð éàíûíäà, Åéâàç êèìè îüóë áèð éàíûíäà, áÿéëÿðÿ, ïàøàëàðà ãàí
óääóðàí äÿëèëÿð äÿ êè, ýþçöíöí ãàáàüûíäà. Êåô, ëÿççÿò, äàìàã áèðèäè êè,
î äà Íèýàðäàéäû. Ùÿðäÿí ×ÿíëèáåëèí ëàëÿëè, íÿðýèçëè ÿòÿêëÿðèíÿ áàõûá
þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ýþðÿñÿí áöòöí àðâàäëàðûí àðàñûíäà ùå÷ ìÿíèì êèìè
õîøáàõòû âàðìû?”.
Êîðîüëóíóí äàìàüû îíäàí äà ÷àü èäè. Î, ùÿì þçöíÿ îüóë ýÿòèð-
ìèøäè, ùÿì äÿ àðõà, êþìÿê ýÿòèðìèøäè. Åéâàç ÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, úàíëàðà
äÿéÿí èéèä áèð îüëàí îëäó. Äÿëèëÿðèí ùàìûñû áó èéèäëèéÿ ýþðÿ îíà
ùþðìÿò åëÿéèðäèëÿð. Ùàìûíûí ýþçöíäÿ ÿââÿë Êîðîüëó èäè, ñîíðà Íèýàð,
ñîíðà äà Åéâàç.
Äåéèðëÿð êè, Êîðîüëó áîø âàõòëàðû ùÿìèøÿ äÿëèëÿðëÿ ìÿøã åëÿéèá
òÿëèì êå÷ÿðäè. Àò ìèíìÿê, íèçÿ àòìàã, ãûëûíú âóðìàã, ãàëõàí òóòìàã,
îõ àòìàã îíëàðûí ïåøÿñè èäè. Ùå÷ åëÿ ýöí îëìàçäû êè, äÿëèëÿð è÷èíäÿ òÿçÿ-
òÿçÿ àäàìëàð îíëàðà ãîøóëìàñûí. Îíëàð äà áó òÿëèìäÿí þéðÿíèðäèëÿð.
Óñòàä áåëÿ äåéèð êè, éåíÿ áèð ýöí äÿëèëÿð ×ÿíëèáåëäÿ áþëöê-áþëöê
îëóá ìÿøã åëÿéèðäèëÿð. Åéâàç äà éàðàãëû-éàñàãëû áèð äÿñòÿ èëÿ àòëàíûá
äàâà ìÿøãèíÿ ÷ûõìûøäû. Äÿëèëÿð ìÿøã åëÿéÿ-åëÿéÿ Êîðîüëóéà ñàðû àò
÷àïûðäûëàð. Åéâàç ßðÿáàòûí öñòöíäÿ äÿëèëÿðèí ãàáàüûíúà ýÿëèðäè. Êîðîüëó-
íóí îíóí áàøûíà òàõäûüû äóðíà òåëè äÿ ïàïàüûíäà èäè. Êîðîüëó Åéâàçû
áåëÿ ýþðÿíäÿ öðÿéè òåëëÿíäè, ãîëëàðû à÷ûëäû, öçöíö Íèýàð õàíûìà òóòóá,
àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Íèýàð õàíûì, ñÿíÿ äåéèì,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.
Äèëè äîäàüûéû éåéèì,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.
Åéâàçûì îí áåø éàøûíäà,
Ãöäðÿò ãÿëÿìè ãàøûíäà,
Äóðíà òåëè âàð áàøûíäà,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.
Ìåéäàíäà èéèäëÿð ìÿðäè,
Ãàáàãäà ÿð îüëó ÿðäè,
Äàâà ýöíö ãûçìûø íÿðäè,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.
127
 Ìèñðè ãûëûíú äÿñòèíäÿäè,
ßðÿáàòûí öñòöíäÿäè,
Øèðèí úàíûí ãÿñäèíäÿäè,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.

Úÿìè äÿëèëÿðèí õàñû,

Ìåéäàíäà âàð ìÿðä äàâàñû,
Êîðîüëóíóí òÿê áàëàñû,
Áó ýÿëÿí Åéâàç, áó ýÿëÿí.

Íèýàð õàíûì äåäè:

– Êîðîüëó, äîüðóäàí äà äóðíà òåëè Åéâàçû éàõøû òóòóð. Äóðíà òåëè
äÿëèëÿðè áåëÿ òóòàíäà ýþð áèçè íåúÿ òóòàð. Ýþíäÿð äÿëèëÿðè ýåòñèíëÿð áèçÿ
äÿ äóðíà òåëè ýÿòèðñèíëÿð.
Êîðîüëó ùÿëÿ Íèýàð õàíûìà úàâàá âåðìÿìèøäè êè, Åéâàç äÿëèëÿðëÿ
ýÿëèá éåòèøäè. Íèýàðûí Êîðîüëóéà äåäèéè ñþçëÿðè åøèäèá, äåäè:
– Äóðíà òåëè íÿäè êè, îíäàí þòÿðè àíàìûí ãÿëáèíè ñûíäûðûðñàí? Èçí âåð
ýåäèá Áàüäàòäàí îíà äóðíà òåëè ýÿòèðèì.
Êîðîüëó äèíìÿìèø Äÿìèð÷èîüëó éåðèíäÿí äåäè:
– Àé Êîðîüëó, Åéâàç òÿê ýåòìÿñèí, èçí âåð ìÿí äÿ îíóíëà ýåäèì.
Áÿëëè ßùìÿä äåäè èçí âåð, ìÿí äÿ ýåäèì.
×îõäàí èäè êè, äÿëèëÿð ñÿôÿðÿ ÷ûõìàìûøäûëàð. Áó áóðäàí äåäè, ìÿí
äÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿì, î îðäàí äåäè, èçí âåð ìÿí äÿ ýåäèì. Êîðîüëó
áèëìÿäè êè, ùàíñûíà úàâàá âåðñèí, ùàíñûíû äóðíà òåëèíÿ ýþíäÿðñèí. Ùÿëÿ
Êîðîüëó þçö äÿ äóðíà òåëèíÿ ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Íèýàð õàíûì Êîðîüëó-
íóí äÿëèëÿðè áàøñûç ãîéóá ýåòìÿéèíÿ ðàçû îëìàéûá äåäè:
– Éîõ, þçöí ãàë, ýþçöí äÿëèëÿðèí öñòöíäÿ îëñóí. Ãîé äóðíà òåëèíÿ
Åéâàçýèë ýåòñèíëÿð.
Êîðîüëó Åéâàçà èçí âåðäè. Éîë óçàã îëäóüóíäàí òàïøûðäû êè, Ãûðàòû
ìèíñèí. Åéâàç Ìèñðè ãûëûíú áàüëàäû, ãàëõàí òàõäû. Ãûðàòû ÷ÿêèá éÿùÿðëÿ-
äè, òÿðëàí êèìè ãàëõûá àòûí öñòöíÿ ÿéëÿøäè. Äÿìèð÷èîüëó èëÿ Áÿëëè ßùìÿä
äÿ äàâà ëèáàñû ýåéèíäèëÿð, àòëàíäûëàð, ö÷ö äÿ áèðëèêäÿ éîëà äöøäöëÿð.
Êîðîüëó äÿëèëÿðÿ óçàã ñÿôÿðÿ ýåäÿíäÿ þçëÿðè èëÿ è÷ýè ýþòöðìÿéÿ èçí
âåðìÿçäè. Àììà Äÿìèð÷èîüëó îíäàí õÿëâÿò òóëóãëàðû øÿðàáëà äîëäóðóá
ýþòöðìöøäö. Äÿëèëÿð àòëàðûíû ñöðöá éîëà äöøäöëÿð. Äå ýöíÿ áèð ìÿíçèë,
òåééè-ìÿíàçèë àò ñöðäöëÿð, éîë éîðäóëàð, äÿðÿ êå÷äèëÿð, äöç ýåòäèëÿð,
äàü àøäûëàð, ìÿíçèë êå÷äèëÿð àõûðäà ýÿëèá Áàüäàä åëèíÿ ÷àòäûëàð. Àòëàðû
áàüëàðà îòëàìàüà þòöðöá þçëÿðè úàëàíäûëàð äóðíàëàðûí úàíûíà. Äóðíàëàðû
ãûðäûëàð, òåëëÿðèíè áèð éåðÿ öñò-öñòÿ éûüäûëàð, ÿòëÿðèíè äÿ îúàã ãàëàéûá
128
êàáàá ÷ÿêäèëÿð. Îëà äóðíà ÿòèíèí êàáàáû, ãàðà öçöìöí øÿðàáû, þçö äÿ
ùàðäà-ùàðäà Áàüäàäûí ýöë-ýöëö ÷àüûðàí ñÿðèí áàüëàðûíäà. ×åøìÿëÿð åëÿ
àõûðäû êè, åëÿ áèë ýþç éàøûäûð.
Áåëÿ ñÿôàëû áèð éåðäÿ ö÷ íÿôÿð ×ÿíëèáåë äÿëèñè, äóðíà êàáàáû, øÿðàá
äà êè, åëÿ áèë úåéðàí ãàíûäû...
Ãÿðÿç éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ýþçëÿðè äóìàíëàíäû, éàâàø-éàâàø ìÿñò îëóá
ö÷ö äÿ áàøëàðûíû éåðÿ ãîéäóëàð, éàò êè, éàòàñàí.
Áóíëàð áóðàäà ìÿñò-áèùóø éàòìàãäà îëñóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì,
Áàüäàä ïàøàñû Àñëàí ïàøàäàí.
Áó òÿðÿôäÿí Áàüäàä ïàøàñû Àñëàí ïàøàéà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, ö÷
íÿôÿð àòëû ýÿëèá àòëàðûíû áàüà áóðàõûá, þçëÿðè äÿ áöòöí äóðíàëàðû ãûðûá
÷àòûáëàð. Àñëàí ïàøà ùþêì åëÿäè êè, áó ñààò þçëÿðèíè äÿ, àòëàðûíû äà òóòóá
ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí.
Ãîøóíà ÿìð îëóíäó, áàüûí äþðä òÿðÿôèíè ýÿçäèëÿð. Ãûðàò äöøìÿíèí
éàõûíëàøäûüûíû ýþðöá áÿðê êèøíÿäè. Äÿìèð÷èîüëó èëÿ Áÿëëè ßùìÿä
Ãûðàòûí ñÿñèíÿ éóõóäàí àéûëäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, áàüäà îòóí, àüàúûí ñàíû
âàð, ãîøóíóí ñàíû éîõäó. Äÿìèð÷èîüëó èñòÿäè êè, äàâà áàøëàñûí, Áÿëëè
ßùìÿä ðàçû îëìàäû êè, Åéâàç þçöíäÿ äåéèë, áèç äàâà áàøëàñàã áóðäàí
óçàãëàøàðûã, Åéâàç ÿëÿ êå÷ÿð. Äÿìèð÷èîüëó ýþðäö ãîøóí éàõûíëàøûð,
àììà Åéâàç éóõóäàí îéàíìûð êè, îéàíìûð. Àõûðäà àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãîøóí ýÿëèá äþðò éàíûìûçû àëäûëàð,
Áåëÿ íÿ éàòìûñàí, àéûë, Åéâàç õàí!..
Ùÿð òÿðÿôäÿí ìàíñûðàéà ñàëäûëàð,
Àõûðäà îëàðûã çàéûë, Åéâàç õàí!..
Ãÿáóë ãûëìà ìöõÿííÿòèí ñþçöíö,
Ñÿíÿ ÿðç åëÿéÿì ñþçöí äöçöíö,
Äóð, ýþñòÿð éàüûéà äþíìÿç öçöíö,
Ýöí êèìè àëÿìÿ éàéûë, Åéâàç õàí!..

Èíñàôäûðìû Áÿëëè ßùìÿä òóòóëà,

Ãóëàú ãîëó äàë ýÿðäÿíäÿ ÷àòûëà,
Äÿìèð÷èîüëó ãóë àäûíà ñàòûëà,
Êîðîüëó äÿëèñè ñàéûë, Åéâàç õàí!..

Ñàçûí ñÿñèíÿ, Äÿìèð÷èîüëóíóí ñÿñèíÿ Åéâàç éóõóäàí àéûëäû.

Éöéöðäöëÿð êè, þçëÿðèíè àòëàðà éåòèðñèíëÿð. Áàõäûëàð êè, àòëàð òóòóëóá. Ùàëû
áåëÿ ýþðÿíäÿ ùÿð ö÷ö ãûçìûø íÿð êèìè íÿðÿ ÷ÿêèá þçëÿðèíè âóðäóëàð
äÿðéàéè-ëÿøêÿðÿ, ñàüà âóðäóëàð, ñîëà âóðäóëàð, íÿ ãÿäÿð ãûðäûëàðñà íÿ
129
ãîøóíóí äàëû êÿñèëèðäè, íÿ äÿ êè, áèð éîë òàïûá áèð òÿðÿôÿ ÷ûõà áèëìèðäèëÿð.
Àõûðäà ãîøóí îíëàðû áèð-áèðëÿðèíäÿí àéðû ñàëûá, òÿêëÿäè. Àðàëûüà ñàëûá
ö÷öíö äÿ òóòäóëàð, ãîëëàðûíû áàüëàéûá, àòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Àñëàí ïàøàíûí
éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Àñëàí ïàøà ùþêì åëÿäè êè, þçëÿðèíè çèíäàíà ñàëûá,
àòëàðûíû äà áàçàðà ÷ÿêèá ñàòñûíëàð. Ñîíðàëàð êèìèí ùàéôû âàðñà ýÿëñèí, àëñûí.
Àñëàí ïàøàíûí àäàìëàðû äÿëèëÿðè çèíäàíà ñàëûá àòëàðûíû äà áàçàðà
àïàðäûëàð. Áóíëàð áóðàäà ãàëñûíëàð, ñÿíÿ Êîðîüëóíóí äîñòó áÿçèðýàíäàí
õÿáÿð âåðèì.
Êîðîüëóíóí áèð áÿçèðýàí äîñòó âàð èäè. Íå÷ÿ èëëÿð Êîðîüëó èëÿ äîñòëóã
èøëÿòìèøäè. Èíäè ìàëëàðûíû ñàòìàã ö÷öí Áàüäàäà ýÿëìèøäè. Áèð äÿ åøèòäè
êè, úàð ÷ÿêèðëÿð êè, Êîðîüëóíó òóòóáëàð. Òåç áèð òÿùÿð þçöíö çèíäàíà
ñàëäû, ýþðäö éîõ, òóòóëàíëàð Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèäè. Åéâàç áÿçèðýàíû
ýþðúÿê òàíûäû, áèð òÿùÿð îíó áàøà ñàëäû êè, áÿñ Ãûðàòû áàçàðà ÷ÿêèá ñàòà-
úàãëàð, ýåò ÷àëûø, ñàòûí àë. Êîðîüëóéà õÿáÿð âåð!
Áÿçèðýàí îðàäàí ÷ûõûá áèðáàø áàçàðà ýÿëäè. Ýþðäö áóäó àòëàðû ñàòûðëàð.
Áÿçèðýàí Ãûðàòû ñàòàí äÿëëàëà éàíàøûá äåäè:
– ßéÿ, áó øûëõîðóíà íå÷ÿ âåðèì?
Äÿëëàë äåäè:
– Ýþçëÿðèíè ñèë áèð éàõøû-éàõøû áàõ. Øûëõîð íÿäè? Áóíà Êîðîüëóíóí
Ãûðàòû äåéÿðëÿð.
Áÿçèðýàí äåäè:
– ßéÿ, áàøûíà àò òÿïìÿéèá êè, Ãûðàò íÿäè? Áó éàáû íèéÿ Ãûðàò îëóð?
Äÿëëàë ùèðñëÿíèá “éàáû íÿäè, ÿäÿ, òÿðëàíäû! Òÿðëàí ýþð íÿ ÷ÿêèð?!.”
– äåéèá àòû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðäè êè, úàìààò áàõñûí.
Ýþçöíÿ äþíöì Ãûðàò ýþçöíöí áèðèíè éóìäó, ãóéðóüóíó ãûñäû,
þçöíö âóðäó øûëõîðëóüà.
Áÿçèðýàí äåäè:
– Ùà ýþðäöí. Éàìàí ÷ÿêèð, ÿäÿ, àé éåëáåéèí.
Ãî÷ Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ïàøàëàð ìèíÿ áèëìèðäè. Ãîðõóäàí áèð ïÿù-
ëèâàí îíóí éàíûíà ýåäÿ áèëìÿçäè. Èíäè Ãûðàò åëÿ þëö îëìóøäó êè, ýÿë
ýþðÿñÿí...
Áàçàð àäàìëàðû òþêöëöá àòà áàõäûëàð. Ýþðäöëÿð áèð ýþçö êîð, ãûñûã,
éåðèéÿíäÿ äÿ àçúà òîïàëëàéàí áèð àòäû.
Ùàìûñû áÿçèðýàíûí ñþçöíö òÿñäèãëÿäè. Ãÿðÿç, áÿçèðýàí äÿëëàëû àëäà-
äûá Ãûðàòû óúóç ãèéìÿòÿ àëûá ìÿíçèëèíÿ ýÿòèðäè. Àòû áèð éàíà áàüëàéûá
ãàáàüûíà éåì-çàä òþêäö. Øÿéèðäèíè ýþíäÿðèá áàçàðäàí áèð áàòìàí ãûð,
áèð òîï äà áåç àëäûðäû. Åëÿ êè, ãûð äà, áåç äÿ ùàçûð îëäó áÿçèðýàí ãàáàãúà
130
î êè, âàð áåçè ãûðëàäû. Ñîíðà áó ãûðëà áåçè Ãûðàòà ìþùêÿì-ìþùêÿì
ñàðûéûá þçö äÿ ìèíäè. Ãûð áÿçèðýàíû åëÿ òóòäó êè, êÿíäèð-ãàéûø êèìè. Åëÿ
êè, áÿçèðýàí àðõàéûíëàøäû êè, òàé àòäàí éûõûëìàéàúàã, éöéÿíèíè áóðàõäû.
Ãûðàò ýþòöðöëäö, íÿ ýþòöðöëäö. Åëÿ áèë êè, ×ÿíëèáåëäÿ áàëà ãîéóá
ýÿëìèøäè. Âàëëàù áèð ýåäèðäè, áèð ýåäèðäè êè, èëäûðûì äåéèì ñÿíÿ éàëàíäû.
Àììà êèìäÿí äåéèì ñÿíÿ áÿçèðýàíäàí. Éàçûã áÿçèðýàíäà áÿçèðýàíëûã
ãàëìàìûøäû. Êþùíÿ áÿçèðýàíäà åëÿ áèðúÿ ãóðó íÿôÿñ ãàëìûøäû. Áàéàõ ùà
þçöíäÿí ýåòìèøäè. Ãûðàò íÿ ãÿäÿð éîë ýåòäè áÿçèðýàí áèëìÿäè. Áèð âàõò
áèð äÿ àò áÿðêäÿí êèøíÿäè. Áÿçèðýàí ýþçëÿðèíè à÷ûá ýþðäö ×ÿíëèáåëäÿäè.
Äÿëèëÿð Ãûðàòûí ñÿñèíè åøèäèá òþêöëöá ýÿëäèëÿð. Áàõäûëàð âàëëàù Ãûðàò
áóäó èëàí âóðìóø êèìè åëÿ ýÿëèð êè, àç ãàëûð äûðíàãëàðû ÷àòëàéà. Àììà
êè, òÿêäè. Åéâàç äà öñòöíäÿ éîõäó. Àò áèð àç äà éàõûíëàøàíäà äèããÿò
âåðèá ýþðäöëÿð àò ñàùèáñèçäè. Àììà äåéÿñÿí öñòöíäÿ íÿäèðñÿ áèð éàìàí
øåé ãàðàëûð. Ùàìû ôèêèð äÿðéàñûíà úóìäó êè, ýþðÿñÿí áó íÿ ñèðäè.
Áóíëàð åëÿ áó ôèêèðäÿ Ãûðàò ýÿëèá äöç Êîðîüëóíóí ãàáàüûíäà äà-
éàíäû, öçöíö ýÿëäèéè òÿðÿôÿ òóòóá åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêèá êèøíÿäè êè, äàü-äàø
ëÿðçÿéÿ ýÿëäè. Ñîíðà äþíöá Êîðîüëóéà áàõäû, àéàãëàðûíû éåðÿ äþéìÿéÿ
áàøëàäû. Êîðîüëó âÿôàëû àòûíûí áîéíóíó ãóúàãëàéûá öçöíäÿí, ýþçöíäÿí
þïäö. Áàõûá ýþðäöëÿð êè, Ãûðàòûí ö÷òöíäÿ áèð àäàì âàð. Àììà þçöíäÿí
ýåäèá. Áóíó à÷ûá àòäàí äöøöðäöëÿð. Áàøûíà ñó-çàä òþêöá þçöíÿ ýÿòèð-
äèëÿð. Áàõäûëàð êè, áÿçèðýàíäû. Êîðîüëó îíó ýþðúÿê òàíûäû, ñîðóøäó êè:
– Áÿçèðýàí, Åéâàç ùàíû, éîëäàøëàðû ùàðàäà ãàëûá êè, ñÿí Ãûðàòû ýþòö-
ðöá ýÿëèáñÿí?
Áÿçèðýàí äåäè: – Êîðîüëó! Åéâàçû, Äÿìèð÷èîüëóíó, Áÿëëè ßùìÿäè
Àñëàí ïàøà òóòóá çèíäàíà ñàëûá. Áó ýöíëÿðäÿ äàðà ÷ÿêäèðÿúÿê. Äóðìà,
òåç þçöíö îíëàðà éåòèð.
Êîðîüëó áÿçèðýàíäàí áó ñþçö åøèäèá öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòäó, àëäû,
ýþðÿê íÿ äåäè:

Õÿáÿð âåðèí äÿëèëÿðèì îéàíñûí,

Òóòóëóáäó áèð Åéâàçûì ÿëäÿäè!
Ìèñðè ãûëûíú ãûçûë ãàíà áîéàíñûí,
Òóòóëóáäó áèð Åéâàçûì, ÿëäÿäè!

Éàòìûøäûì àøêàðà ýþðäöì äóøóìó,

ßçÿëèíäÿí ìÿí áèëèðäèì èøèìè,
×ÿêèí, éÿùÿðëÿéèí ÷ÿðëÿìèøèìè,
Òóòóëóáäó áèð Åéâàçûì, ÿëäÿäè!
131
 Äöøìÿíëÿðèì òàìàøàéà äóðàðëàð,
Øàä îëóáàí êåéô ìÿúëèñè ãóðàðëàð,
Êîðîüëó ýåòìÿñÿ éÿãèí ãûðàðëàð
Òóòóëóáäó áèð ñÿðäàðûì, ÿëäÿäè!

Äÿëèëÿð òÿëÿñèê éàðàãëàíäûëàð, àòëàðûíû éÿùÿðëÿäèëÿð. Êîðîüëó Ìèñðè

ãûëûíúû áåëèíÿ áàüëàäû. Ãàëõàí àñäû, ÿìóä ýþòöðäö, öñòöíäÿí äÿ áèð ñàç
êå÷èðèá Ãûðàòà ìèíäè. Äÿëèëÿð äÿ áàøûíäà Áàüäàäà òÿðÿô éîëà äöøäö. Ùÿð
éåðäÿí êå÷èá ýÿëäèëÿð Áàüäàäûí êÿíàðûíà éåòèøäèëÿð. Øÿùÿðÿ ýèðìÿéÿ àç
ãàëìûøäû êè, áèð ãîúà áè÷èí÷èéÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Ýþðäöëÿð ãîúà òàõûë áè÷èð.
Àììà ýþçöíäÿí äîëó êèìè éàø òþêöð. Êîðîüëó éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Àé ãîúà íèéÿ àüëàéûðñàí?
Ãîúà äåäè:
– Íåéëÿéèðñÿí, ñÿíäÿí êè ìÿíèì äÿðäèìÿ äÿðìàí îëìàéàúàã, ÷ûõ
éîëóíëà ýåò.
Ãîúà ñþçöíö íÿ ãÿäÿð éàéûíäûðäûñà Êîðîüëó ÿë ÷ÿêìÿäè. Àõûðäà
ãîúà ñîðóøäó:
– Èíäè êè, ÿë ÷ÿêìèðñÿí, ãàáàãúà äå ýþðöì Êîðîüëóéíàí äîñòñàí,
äöøìÿí?
Êîðîüëó äåäè: – Äîñò îëàðûã. Íÿ âàð êè, îíó íèéÿ õÿáÿð àëäûí?
Ãîúà äåäè:
– Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñè ýÿëèá áóðàéà ÷ûõûáäû. Áó ýöí Áàüäàääà
îíëàðû äàð àüàúûíäàí àñàúàãëàð. Ö÷ úàâàí èéèä îüëàíëàðäû. Åëÿäèëÿð êè,
øÿêèë êèìè, åëÿ äîüðóñó îíëàðûí ùàëûíà àüëàéûðàì.
Êîðîüëó ãîúàíû áåëÿ ìÿðä, íàìóñëó ýþðöá äÿëèëÿðÿ ùþêì åëÿäè êè,
ãûëûíúëàðû ÷ÿêèá ãîúàíûí òàõûëûíû áè÷ñèíëÿð. Äÿëèëÿð ãûëûíúëàðû ÷ÿêèá òàõûëà
äîëóøàíäà ãîúàíûí ýþçëÿðè àëàúàëàíäû. Èêè ÿëèíè äèçèíÿ âóðóá þç-þçöíÿ
äåäè:
– Âàé åâè éûõûëàí úàíûì! Éÿãèí áó êÿëÿ-êþòöð îüëó êÿëÿ-êþòöð
ïàøàíûí àäàìëàðûíäàí èìèø. Áó ñààò òàõûëû âåë-âåðàí åëÿéèá, ìÿíè äÿ
þëäöðÿúÿêëÿð.
Àììà äèããÿò åëÿéèá áàõäû êè, áàëàì áóíëàð òàõûëû áè÷èðëÿð. Ãîúà
ãàëäû ìàò-ìÿùÿòòÿë êè, ýþðÿñÿí áóíëàð êèìäèëÿð. Áó áåëÿ ôèêèðëÿðäÿ
îëñóí, äÿëèëÿð òàõûëû áè÷èá äÿðç-äÿðç áàüëàéûá áèð òÿðÿôÿ éûüäûëàð. Åëÿ êè,
ùàçûð îëäó Êîðîüëó öçöíö ãîúà áè÷èí÷èéÿ òóòóá äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó åëÿ ìÿíÿì êè, âàðàì. Èíäè Àñëàí ïàøàíûí áàøûíà
ýþéäÿí îä òþêÿúÿéÿì. Õÿçèíÿñèíè äàüûäûá ïàéëàéàúàüàì. Áèð õóðúóí
ýþòöðöá õÿçèíÿíèí ãàïûñûíäà îëàðñàí.
132
 Ãîúà ñåâèíäèéèíäÿí áèëìèðäè êè, íÿ åëÿñèí. Àõûðäà áèð òÿùÿð êè,
þçöíö úÿìëÿéèá äåäè:
– Áàëà, øÿùÿðÿ áåëÿ ýèðìÿ. Àñëàí ïàøà õÿáÿð òóòàð, ñèç éåòèøÿíÿ
ãÿäÿð äÿëèëÿðè àçäûðàð, ãîé áàøûíäàêû äÿëèëÿð äþðò áèð äþðò áèð îëóá
àäàìëàðà ãàðûøñûíëàð, øÿùÿðÿ åëÿ ýèðñèíëÿð.
Áè÷èí÷è ãîúàíûí ñþçö Êîðîüëóíóí õîøóíà ýÿëäè. Àíúàã ùÿëÿ øÿùÿðÿ
÷îõ ãàëûðäû. Áèð àç äà ýåòìèøäèëÿð áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áóäó ãàáàãäàí áèð
àòëû òÿëÿñèê àòûíû ñöðöá ÷þëÿ òÿðÿô ýåäèð. Äÿëè Ùÿñÿí àòà áèð ìÿùìÿç
âóðóá þçöíö ÷àòäûðäû àòëûéà. Áàõäû êè, áó àòëû ÿéíèíäÿ ÷óõà, àéàüûíäà
áàøìàã, ãàíîâóç àðõàëûüûí öñòöíäÿí äÿ áåëèíäÿ òèðìÿ øàë îëàí
åíëèêöðÿê, ãàðíû éîüóí áèð êèøèäè. Àòûí òÿðêèíäÿ áèð õóðúóí, õóðúóíóí
áèð ýþçöíäÿ ÷þðÿê, áèð ýþçöíäÿ áèð ñÿðíèú ãàòûã âàð èäè. Þçö äÿ äåéÿñÿí
êèøè ÷îõ òÿëÿñèðäè.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– À êèøè, áèð äàéàí ýþðöì, áåëÿ ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Êèøè úàâàá âåðäè êè:
– ×þëäÿ áè÷èí÷èëÿðèìèç âàð, îíëàðà ÷þðÿê àïàðûðàì. Íÿ ñþçöí âàð,
òåç îë äå òÿëÿñèðÿì. Ýÿðÿê òåç ãàéûäàì øÿùÿðÿ.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Éàõøû, øÿùÿðäÿ íÿ âàð êè áåëÿ? Õåéèð îëà.
Êèøè äåäè:
– Àñëàí ïàøà áó ýöí Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñèíè àñäûðàúàã. Áþéöê
øàäéàíàëûã îëàúàã. Èíäè òÿëÿñèðÿì êè, òåç î øàäéàíàëûüà ÷àòà áèëÿì.
Äÿëè Ùÿñÿí êèøèäÿí åëÿ áó ñþçö åøèòúÿê ÿëèíè àòûá êèøèíèí õûðòäÿéèí-
äÿí òóòóá äèê àòûí öñòöíäÿí ýþòöðäö. Åëÿ åëÿúÿ ýÿòèðäè Êîðîüëóíóí
ùöçóðóíà. Êîðîüëó áàõäû êè, êèøè ÷îõäàí úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëóá.
Ñîðóøäó êè:
– Áóíó íèéÿ áîüäóí?
Äÿëè Ùÿñÿí ÿùâàëàòû äàíûøäû. Êîðîüëó áàõäû êè, äåìÿê áó ýöí Åéâàç-
ýèëè äîüðóäàí äà àñàúàãëàð. Öðÿéè ãÿçÿáëÿ äîëóá àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:

Óúà-óúà äàü áàøûíäà

Éàç áèð éàíà, ãûø áèð éàíà.
Òèòðÿøèð àüçûì è÷èíäÿ,
Äèë áèð éàíà, äèø áèð éàíà.

Íÿ åäÿê, äÿëèëÿð, åäÿê!

Äöøìÿíèí áàüðûíû äèäÿê!
133
 Õàí Åéâàçà êþìÿê åäÿê!
Äþðä áèð éàíà, áåø áèð éàíà.

Ùÿð íÿ îëäó ìÿíÿ îëäó,

Ãàéíàäû ïàéìàíàì äîëäó,
Ýþðäöí êè, äöøìÿí ýöú ýÿëäè,
Ãîâ áèð éàíà, ãà÷ áèð éàíà.

Êîðîüëóíóí éîõ ÿëàúû,

Ìèñèðäÿí ýÿëèð õÿðàúû,
×ÿêÿíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Ëåø áèð éàíà, áàø áèð éàíà.

Êîðîüëó äÿëèëÿðè äþðä áèð-áåø áèð åëÿäè. Äåäè:

– Úàìààòà ãàðûøûí, øÿùÿðÿ ýèðèí. Àììà òà êè, ìÿí ÿëëÿðèìè áûüûìà
÷ÿêìÿìèø, äàâàéà áàøëàìàéûí.
Êîðîüëó áóíó äåéèá þçö òÿê áàøûíà ÷èéíèíäÿ äÿ ñàç øÿùÿðÿ ýèðäè.
Áó áóðàäà ãàëñûí, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, Àñëàí ïàøàäàí.
Àñëàí ïàøà äàð àüàúû ãóðäóðìóøäó. Äÿëèëÿðè äÿ äàð àüàúûíûí éàíûíà
ýÿòèðòìèøäè. Úÿëëàä ãàáàãúà Åéâàçû äàð àüàúûíà ýÿòèðäè. Ãîëëàðûíû ÷ûð-
ìàëàéûá èïè ùàçûðëàìàüà áàøëàäû. Äÿìèð÷èîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ ýþçëÿ-
ðèíè éàø òóòäó, àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Ùàíû ìÿíèì ãî÷ Êîðîüëóì,
Ýÿëÿ ýèðÿ áó ìåéäàíà!
×ÿêÿíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Ãÿáçÿñè ãàíà áîéàíà!

Ãûðàò áèð áóðäàí àòûëà,

Ìöõÿííÿò, þëêÿí ÷àïûëà!
Êîðîüëó áóðäà òàïûëà,
Ùÿðÿíèç ãà÷à áèð éàíà!

Äÿìèð÷èîüëóíó äèíäèð,
Ñó÷óíó áîéíóíà ìèíäèð,
Áèç èêè äÿëèíè þëäöð,
Ýÿë, ñÿí ãûéìà Åéâàç õàíà!

Äÿìèð÷èîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿéÿíäÿ Êîðîüëó ýþçëÿðè ãûçìûø þçöíö

ìåéäàíà ñàëäû. Àñëàí ïàøà äà ìåéäàíäà èäè. Êîðîüëóíóí ÷èéíèíäÿ ñàç
ýþðöá äåäè:
134
 – ßéÿ, àøûãñàíìû?
Êîðîüëó äåäè: – Àøûüàì.
Àñëàí ïàøà äåäè:
– Îíäà Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíè àñäûðìàãäàí ãàáàã áèð îõó, êåôèìèç
à÷ûëñûí.
Êîðîüëóíóí áàøûíäà ýÿëÿí äÿëèëÿð àäàìëàðûí àðàñûíäà èäè. Äàâà
áàøëàìàã ö÷öí Êîðîüëóíóí èøàðÿñèí ýþçëÿéèðäèëÿð. Ùàìûñû åëÿ èäèëÿð êè,
äîäàãëàðûíû ýÿìèðèá, áûüëàðûíû ÷åéíÿéèðäèëÿð. Êîðîüëó äÿëèëÿðÿ áàõûá
ýþòöðäö, ýþðÿê íÿ äåäè:
Äÿëèëÿðèì, áó ýöí äàâà ýöíöäö,
Ìöõÿííÿñ þëêÿñè òàëàíìàã ýÿðÿê!
Ãî÷ èéèäëÿð éàðàñûíäàí áÿëëÿíÿð,
Øÿðáÿò òÿê ãàíûíû éàëàíìàã ýÿðÿê!
Ìÿðä èéèäëÿð íÿðÿ ÷ÿêñèí äàâàäà,
Øàùèí êèìè øèêàð òóòñóí éóâàäà,
Ìèñðè ãûëûíú úþâëàí âóðñóí ùàâàäà,
Áàüûðñàã úÿìäÿéÿ äîëàíìàã ýÿðÿê!
Êîðîüëó è÷ÿíäÿ äöøìÿí ãàíûíû,
Ìÿðä ìåéäàíäà íÿðÿñèíäÿí òàíûíû,
Ãûðûí âÿçèðèíè, òóòóí õàíûíû,
Ëåø-ëåøèí öñòöíÿ ãàëàíìàã ýÿðÿê!

Àñëàí ïàøà äåäè:

– Àé àøûã, ñÿí åëÿ þëöá þëäöðìÿêäÿí äåéèðñÿí. Áó íÿäè? Íèéÿ
ãûøãûðûðñàí? Áèð àç àë÷àãäàí îõóñàíà!
Êîðîüëó Àñëàí ïàøàíûí úàâàáûíäà äåäè:
– Ãóëàñ àñ, îõóéóì.
Àúûüûíäàí ãàí Êîðîüëóíóí áåéíèíÿ âóðìóøäó, ýþçëÿðè ãûïãûðìûçû
ãûçàðìûøäû. Äàð àéàüûíäà äàéàíàí Åéâàçà áàõûá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Úàíûì ïàøà, ýþçöì ïàøà,
Ïàøà ãîé, ýÿëñèí Åéâàçû!
Áóäó ñàíà ñþçöì ïàøà,
Ïàøà, ãîé ýÿëñèí Åéâàçû!
Ýþéäÿí èëäûðûì òþêäöððÿì,
Éóðäóíäà áîñòàí ÿêäèððÿì,
Òîðïàüûí äàüà ÷ÿêäèððÿì,
Ïàøà, ãîé ýÿëñèí Åéâàçû!
135
 ßéëÿøèá ïàøàëàð, áÿéëÿð,
Ñèíÿìäÿí áàø âåðèá ìèëëÿð,
Êîðîüëó èëòèìàç åéëÿð,
Ïàøà, ãîé ýÿëñèí Åéâàçû!

Êîðîüëó îõóìàüûíäà îëñóí, ïàøà äà ãóëàã àñìàüûíäà, ñÿíÿ êèì-

äÿí õÿáÿð âåðèì, Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéäÿí. Áàüäàä òÿðÿôèíäÿí Ýèçèð-
îüëó Ìóñòàôà áÿé àäûíäà áèð èéèä âàð èäè. Ýèçèðîüëóíóí áàøûíäà äà ãûðõ
àòëûñû âàð èäè. Þçö äÿ Êîðîüëó èëÿ äöøìÿí èäè. Àòàëàð äåéèáëÿð êè, èêè
ãî÷óí êÿëëÿñè áèð ãàçàíäà ãàéíàìàç. Î èéèä, áó èéèä. Ýèçèðîüëó Ìóñ-
òàôà áÿé ÷îõäàí èäè êè, áàøûíûí àòëûëàðûéëà áÿðàáÿð î äàü ñÿíèí, áó äÿðÿ
ìÿíèì Êîðîüëóíó àõòàðûðäû. Îíóíëà äàâà åëÿìÿê èñòÿéèðäè. Áèðäÿí
õÿáÿð ÷ûõäû êè, áÿñ Àñëàí ïàøà Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñèíè òóòóá þçëÿðèíè äÿ
áó ýöí àñäûðàúàã. Áó èø Ýèçèðîüëóíà õîø ýÿëìÿäè. Áèð ùàé âóðóá
äÿñòÿñèíè áàøûíà éûüûá äåäè:
– Àñëàí ïàøà Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñèíè òóòóá, áó ýöí äàðà ÷ÿêäèðÿúÿê.
Ìÿí Êîðîüëóéíàí äöøìÿíÿì. Áó þç éåðèíäÿ, àììà Àñëàí ïàøàíûí áó
íàìÿðäëèéèíÿ éîë âåðÿ áèëìÿíÿì. Ýåäÿê îíëàðû ãóðòàðàã.
Ýèçèðîüëó áèëìèðäè êè, Êîðîüëó þçö äÿ Áàüäàäà ýÿëèá. Äÿñòÿñèíè
ýþòöðöá øÿùÿðÿ ýÿëäè, ýÿëèá ìåéäàíäàí áèð àç àðàëû äàéàíäûëàð. Áàõäû
êè, Êîðîüëó àøûã ïàëòàðûíäà ìÿúëèñäÿäè. Äàéàíûá áàõìàüà áàøëàäû. Áó,
áóðàäà ãàëñûí ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì ñÿäðÿçÿìäÿí. Àñëàí ïàøàíûí
ñÿäðÿçÿìè Êîðîüëóäàí øöáùÿëÿíìèøäè. Àüçûíû Àñëàí ïàøàíûí ãóëàüûíà
éàïûøäûðûá äåäè:
– Ïàøàì ñàü îëñóí, áó àäàì éà Êîðîüëóäó, éà äà êè... åëÿ Êîðîü-
ëóäó êè, âàð.
Àñëàí ïàøà ùå÷ îíà áàõìàéûá äåäè:
– ßøè, ñÿí äÿ... Êîðîüëó áóðàäà íÿ ãàéûðûð. Ãîéìàçñàí îõóñóí.
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé áàõäû êè, ýöí êå÷èð, àììà Êîðîüëó åëÿ
ìÿúëèñäÿ ýÿçèá îõóéóð. Ôèêèðëÿøäè êè, áÿëêÿ Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðè ùÿëÿ
ýÿëèá ÷ûõìàéûá, òÿê äàâà åëÿìÿêäÿí ãîðõóð. Ýöí éóáàäûð. Ãîé áóðàäà
îëìàüûìû îíà áèëäèðèì.
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé øåøïÿðèíè ÿëèíÿ àëäû, íèøàí åäèá àòäû. Øåøïÿð
ýÿëèá ìÿúëèñèí éàíûíäàêû ìÿñúèäèí ýöìáÿçèíÿ äÿéäè. Ïàøà äèê àéàüà
ãàëõûá ÷ûüûðäû êè:
– Î íÿäè? Îíó êèì àòäû?
Êîðîüëó áàõäû êè, ñÿäðÿçÿì ÿêèëìÿê èñòÿéèð. Òåç ñàçû äþøöíÿ áàñûá
ïàøàéà äåäè:
136
 – Ïàøà ãóëàã àñ!

Ëàô åéëÿìÿ, Àñëàí ïàøà,

Ñÿäðÿçÿì ãà÷äû ñàíäûì.
Ùàâàäàêû ùóìàé ãóøëàð
Éóâàñûíäàí ó÷äó ñàíäûì.

Ìåéäàíäà èéèäëèê ñàòäû,

Ýÿëìÿäè, ýöíö éóáàòäû,
Ýèçèðîüëó øåøïÿð àòäû,
Øåøïÿð éåðÿ êå÷äè ñàíäûì.

Êîðîüëóéàì, áèëìÿì íÿäÿí,

Ãàðà áàüðûì îëäó çÿäÿí,
Åéâàçäûìû äàðà ýåäÿí?
Éàðàëàðûì äåøäè ñàíäûì.

Åëÿ êè, Êîðîüëó ñþçöíö äåéèá ãóðòàðäû, áèð äÿëèëÿðÿ áàõûá äåäè:

Ùîéäó, äÿëèëÿðèì ùîéäó,

Éåðèéèí ìåéäàí öñòöíÿ!
Ùàâàäàêû øàùèí êèìè,
Òþêöëöí àë ãàí öñòöíÿ!

Ãîéóí áÿäþéëÿð êèøíÿñèí,

Ìèñðè ãûëûíúëàð èøëÿñèí,
Êèìè òÿíàá ãûëûíúëàñûí,
Êèìèíèç äöøìàí öñòöíÿ!

Êîðîüëó ÷ÿêÿð ùàøûíû,

Áÿéëÿð åëÿð òàìàøàíû,
Ìÿí þçöì Àñëàí ïàøàíû,
Ùÿðÿíèç áèð õàí öñòöíÿ.

Êîðîüëó îõóéà-îõóéà ÿëèíè áûüûíà ÷ÿêäè. Äÿëèëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí ÿëè

ãûëûíúëû òþêöëäöëÿð. Äàâà áàøëàíäû. Àðà ãûçûøìûøäû, ùÿð äÿëè áèðèíèí öñòöíÿ
éåðèäè. Êîðîüëó Àñëàí ïàøàíûí öñòöíÿ ùöúóì åëÿäè. Äÿëèëÿð äÿ ãîøóíóí
öñòöíÿ òþêöëäöëÿð. Êîðîüëó Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá Àñëàí ïàøàíûí áîéíóíó
âóðóá éåðÿ ñàëäû. Äÿëèëÿð òÿíàáëàðû ãûëûíúëàäûëàð. Åéâàçûí, Äÿìèð÷èîü-
ëóíóí, Áÿëëè ßùìÿäèí ãîëëàðûíû à÷äûëàð. Äÿìèð÷èîüëó äàð àüàúûíûí áèðèíè
137
÷ûõàðòäû, ÿëèíÿ àëûá þçöíö äöøìÿí ãîøóíóíà âóðäó. Õàí Åéâàçëà Áÿëëè
ßùìÿä äÿ ãîøóíà úóìäóëàð. Äàâà áèð ãûçûøäû, áèð ãûçûøäû êè, ðóçèýàðûí
ýþçö áåëÿ äàâà ýþðìÿìèøäè.
Èéèäëÿð âóðóøäó, ãîðõàãëàð ãà÷äû. Ìÿðäëÿ íàìÿðä ñå÷èëäè, ìÿðä
îüóë áÿñëÿéÿí àíàëàðûí áàøû óúàëäû, íàìÿðä áÿñëÿéÿí àíàëàð éåðÿ ýèðäè.
Äàâàíûí øèðèí éåðèíäÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé þç äÿñòÿñè èëÿ ýÿëèá ÷àòäû.
Èêè òÿðÿôäÿí Àñëàí ïàøàíûí ãîøóíóíó àðàéà àëäûëàð. Ãîøóíäàí ãûðûëàí
ãûðûëäû, ãà÷àí ãà÷äû, äàüûëäû.
Äöøìÿí áàñûëàíäàí ñîíðà Ýèçèðîüëó áàøûíäà äÿñòÿñè ýåðè ãàéûòäû.
Áó òÿðÿôäÿí Êîðîüëó þçöíö ïàøàíûí õÿçèíÿñèíÿ éåòèðäè. Áèð òÿïèê âóðäó,
õÿçèíÿíèí ãàïûñû òàéáàòàé à÷ûëäû. Êîðîüëó áèð äÿ áàõäû êè, áè÷èí÷è ãîúà
ÿëèíäÿ áèð õóðúóí êÿñäèðèá õÿçèíÿíèí ãàïûñûíû.
Êîðîüëó äåäè:
– Ãîúà, ýèð õÿçèíÿäÿí õóðúóíóíó äîëäóð àïàð.
Òàé ãîúàíûí ùàëûíû ñîðóøìà. Þçöíö õÿçèíÿíèí è÷èíÿ ñàëûá õóðúó-
íóíó õûðúûì-õûðúûì äîëäóðóá äöçÿëäè éîëà.
Åëÿ êè, äàâà ãóðòàðäû, ùàìûñû áèðëèêäÿ êåôëÿðè ñàç, äàìàãëàðû ÷àü
àòëàíûá ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäöëÿð. Êîðîüëó áèëèðäè êè, Ýèçèðîüëó
Ìóñòàôà áÿé åëÿ áåëÿ ÷ûõûá ýåòìÿéÿúÿê. Ùþêìàí îíóí éîëóíó
êÿñÿúÿê, îíóíëà âóðóøàúàã, þçö äÿ äÿëèëÿðèí éàíûíäà. ×öíêè áèëèðäè êè,
Ýèçèðîüëó ìÿðä àäàìäû. Î àíúàã Êîðîüëóíóí þçö èëÿ ùàãã-ùåñàá
êÿñìÿê èñòÿéèð. Éîõñà ÿñëèíäÿ îíóíëà äöøìÿí÷èëèéè éîõäó. Îäó êè,
ãÿñäÿí äÿëèëÿðèíäÿí ýåðèéÿ ãàëìûøäû. Ãûðàòû áèð ÷àé ãûðàüû èëÿ éàâàø-
éàâàø ñöðöðäö. Î òÿðÿôäÿí äÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé äîüðóäàí äà
Êîðîüëóíóí éîëóíó êÿñìèøäè. Êîðîüëó ýÿëèá îíóí éàíûíà ÷àòìàüà àç
ãàëìûøäû. Ãûðàò êèøíÿéèá ýþòöðöëäö.
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Àëàïà÷àíû îíóí äàëûíà ñàëäû. Ãûðàò Àëàïà-
÷àíûí ñÿñèíè åøèòúÿê éåðèíäÿúÿ äàéàíäû. Êîðîüëó äþíöá Ýèçèðîüëóíó
éàíûíäà ýþðäö. Êîðîüëó ùÿìùóø åëÿéèá ÿë à÷àíà ãÿäÿð Ýèçèðîüëó îíóí
áàøûíäàí áèð ÿìóä åëÿ âóðäó êè, Êîðîüëó àòäàí áèðáàø éàõûíäàêû ÷àéà
éûõûëäû. Ýèçèðîüëó ñû÷ðàéûá éåíÿ äÿ îíóí áàøûíûí öñòöíö àëäû. Êîðîüëó
÷àéäàí ÷ûõäû. Ýèçèðîüëóíà ÿë âåðäè. Ñîíðà àòûíû ìèíèá äèíìÿç-ñþéëÿìÿç
éîëóíà äàâàì åëÿäè. Áèð àç ýåäèá äÿëèëÿðÿ ÷àòäû. Àììà áó èøè éîëäà
äÿëèëÿðÿ à÷ìàäû. Àòëàðû ñöðöá ýÿëäèëÿð ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Êîðîüëó
Ãûðàòäàí, äÿëèëÿð äÿ þç àòëàðûíäàí òþêöëäöëÿð. È÷êè ìÿúëèñè ãóðóëäó.
Äÿëèëÿð îòóðóá êåôÿ áàøëàäûëàð. Áóíëàð êåôäÿ îëñóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí
138
äåéèì, Ýèçèðîüëóíäàí. Ýèçèðîüëó åëÿ êè, þç àäàìëàðûíûí éàíûíà ãàéûòäû,
ùàìûñû äåäèëÿð êè, Êîðîüëóäàí ãîðõóá ãà÷ûáñàí. Ýèçèðîüëó íÿ ãÿäÿð
äåäè êè, ãîðõìàìûøàì, âóðóøäóã. Àíúàã íÿ î ìÿíè áàñà áèëäè, íÿ äÿ
ìÿí îíó. Äÿñòÿ èíàíìàäû. Àõûðäà Ýèçèðîüëó ùðñëÿíèá äåäè:
– Èíàíìàéûðñûíûç ýåäÿê ×ÿíëèáåëäÿ áèð äÿ âóðóøàã. Þçöíöç ýþðöí.
Ùàìûñû áèðëèêäÿ ×ÿíëèáåëÿ ýÿëäèëÿð. Àììà Ýèçèðîüëóíóí ôèêðè áó
èäè êè, Êîðîüëó èëÿ âóðóøàíäà åëÿ åëÿñèí ùå÷ áèðèñè áàñûëûá õàð îëìàñûí.
Áÿëè, åëÿ êè ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð, áàõäûëàð êè, ìÿúëèñ ãóðóëóá. Äÿëè-
ëÿð, õàíûìëàð, Êîðîüëó þçö ùàìû êåôÿ ìÿøüóëäó, Ýèçèðîüëó þç àäàìëà-
ðûíà äåäè:
– Áó êåôè ïîçìàã íàìÿðäëèêäè. Ýÿëèí ýþçëÿéÿê, ãóðòàðñûíëàð, ñîíðà.
Ùàìû ðàçûëàøäû. Áèð òÿðÿôäÿ äóðóá ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Íèýàð õàíûì Åéâàçû ñàü éàíûíäà ÿéëÿøäèðìèøäè. Áèëìèðäè êè, îüëóíó
þëöìäÿí ãóðòàðäûüûíà ýþðÿ Êîðîüëóéà íåúÿ ðàçûëûã åëÿñèí. Áàõûá-áàõûá
äåäè:
– Àé Êîðîüëó, ñÿí êè, áåëÿ èéèäëèêëÿð ýþñòÿðèðñÿí, ýþðÿí áó äöíéàäà
ñÿíèí êèìè èéèä òàïûëàðìû?
Êîðîüëó áèð ôèêèðëÿøäè, àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:

Àíàëàð îüóë äîüóáäó,

Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.
Áó äöíéàéà òÿê ýÿëèáäè,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.

Íèçÿñèíèí óúó ãàíëû,

Äÿëèëÿðè äÿìèð äîíëó,
Áèð èýèääè àäëû-ñàíëû
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.

Áèð àòû âàð Àëàïà÷à,

Àìàí âåðìèð Ãûðàò ãà÷à,
Íèçÿñèíèí óúó ùà÷à,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.

Áèð àòàäàí êàø îëàéäûã,

Áèð-áèðèíäÿí õîø îëàéäûã,
Äîüìàúà ãàðäàø îëàéäûã,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.
139
 Ùàé ýåéÿíäÿ ùàéà áàñàð,
Ùóé äåéÿíäÿ ùóéà áàñàð,
Êîðîüëóíó ÷àéà áàñàð,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.

Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Êîðîüëóäàí áó ñþçö åøèäèá áàøûíûí àäàìëàðû

èëÿ îíóí éàíûíà ýÿëäè.
Äåäè:
– Êîðîüëó, ñÿí äîüðóäàí äà Êîðîüëóñàí. Ìÿðä èéèäñÿí, áó ýöíäÿí
ñîíðà àðàäà îëàí äöøìÿí÷èëèéè àòäûì, ñÿíèíëÿ ãàðäàø îëäóì. Áàøûìäàêû
äÿñòÿìëÿ ñÿíèí äÿëèëÿðèíÿ ãàðûøäûì. ßë âåð, äöøìÿíèíëÿ äöøìÿí, äîñ-
òóíëà äîñòàì.
Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó áèð-áèðëÿðèíÿ ÿë âåðäèëÿð. Î ýöíäÿí äîñò
îëäóëàð.

140
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ Ð ÓÌ ÑßÔßÐÈ

øûã Úöíóí ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá Ðóì åëèíÿ ÷àòäû. Êö÷ÿëÿðè ýÿçèðäè,

À áèðäÿí-áèðÿ êöëÿôèðÿíýèäÿ áèð ýþçÿë ýþðäö.
Àøûã ýþçö èëÿ áóíà áèð íÿçÿð ñàëûá áàõäû êè, âàëëàù ãûç íÿ ãûç.
Ýþçëÿð ãàðà, ãàøëàð êàìàí, äèøëÿð ìèðâàðè, äîäàãëàðû éàãóòóí êÿíàðû
êèìè. Òåëëÿð ãàðà, õàëëàð ãàðà, ýþçëÿð åëÿäè, åëÿäè êè, äÿðä ÿùëèíÿ ýÿë-
ýÿë äåéèð. Úöíóíóí àüëû áàøûíà âóðóá äàéàíûá îíà òàìàøà åëÿìéÿ áàø-
ëàäû. Áó ãûç êèì îëà, êèì îëà, Ðóì ïàøàñûíûí ãûçû Ìÿùáóá õàíûì.
Ìÿùáóá õàíûì áàõäû êè, ÷èéíèíäÿ ñàçû îëàí áèð àøûã êö÷ÿäÿ äóðóá
îíà áàõûð. Ãûðõ èíúÿáåë ãûçëàðäàí áèðèíÿ Àøûã Úöíóíó ýþñòÿðèá äåäè:
– Ýåò, î àøàüû áóðàéà ÷àüûð.
Ãàðàáàø ýåòäè. Àøûã Úöíóí áàõäû èìàðÿòèí ãàïûñûíäàí áèð ãûç ÷ûõäû,
áóäó îíà òÿðÿô ýÿëèð. Àøûã Úöíóí ãàáàãúà ãîðõäó. Åëÿ ÿêèëìÿê èñòÿ-
éèðäè, ãûç ýÿëèá ÷àòäû êè:
– Àøûã, Ðóì ïàøàñûíûí ãûçû Ìÿùáóá õàíûì ñÿíè ÷àüûðûð.
Àøûã Úöíóí ýþðäö éîõ áó, ãÿçÿáäÿí äåéèë, äåéÿñÿí èø âàð. Ãàðà-
áàøëà Ìÿùáóá õàíûìûí éàíûíà ýÿëäè.
Ìÿùáóá õàíûì àøûüà éåð ýþñòÿðäè, åëÿ êè, àøûã Úöíóí ÿéëÿøäè, ãûç
ñîðóøäó:
– Àøûã, êèìñÿí? Ùàðàäàí ýÿëèáñÿí? Ùàðà ýåäèðñÿí? Ñèçèí éåðëÿð
íåúÿ éåðäè? Ìÿíÿ áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿ.
Àëäû àøûã Úöíóí, ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìÿðä îéëàüû ×ÿíëèáåëäè,

Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð,
Äÿëèëÿðè äóðíà òåëëè
Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð.

Äàüëàðû âàð àë÷àã-óúà,

ßéëÿð ãÿôëÿ, òàúèð, õîúà,
Òóòóëóá ùàñàðëû áóðúà,
Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð.

Åéâàçáàëû îðäó áàñàí,

Áÿëëè ßùìÿä áÿðÿ ïóñàí,
Äÿìèð÷èîüëó Äÿëè Ùÿñÿí
Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð.
141
 Äÿëèëÿðè ãîøà-ãîøà,
Äöøìàí ýþðñÿ ÷ÿêÿð ùàøà,
Áàòà áèëìÿç ñóëòàí, ïàøà,
Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð.

Ýöëö, íÿðýèçè áèòÿíäÿ,

Òóòè ãóìðóëàð þòÿíäÿ,
Úöíóí ÷ÿíëèéÿ éåòÿíäÿ,
Ìÿùáóá õàíûì, áèçèì éåðëÿð.

Àøûã Úöíóí ñþçöíö òàìàì åëÿäè. Ìÿùáóá õàíûì äåäè:

– Àøûã, ñèçèí áó éåðèí áèð éèéÿñè âàðìû? Äÿëèëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè êèìäè?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Õàíûì, ãóëàã àñ äåéèì.
Àëäû, àøûã Úöíóí:

Íÿðÿ ÷ÿêèá äöøìàí öñòÿ ýåäÿíäÿ,

Ìåéäàíäà ýþñòÿðèð ùöíÿð Êîðîüëó!
Ãóëàø ãîëóí ýÿðèá øåøïÿð àòàíäà
Âóðàð äàüû-äàøû äÿëÿð Êîðîüëó!

Áèëìÿê îëìàç îíóí ôèòíÿ-ôåëèíè,

Íàìÿðä ãîéà áèëìÿç éåðÿ áåëèíè,
Éþí ÷åâèðñÿ éûõàð øàùëàð åâèíè,
Ãîéìàç þëêÿíèçäÿ ìÿëÿð Êîðîüëó!

Äöøÿð ùÿðäÿí ïàøàëàðëà äàâàñû,

Êÿñèëìÿç ñàâàøû, úÿíýè, ãîâãàñû,
Úöíóí äåéÿð ×ÿíëèáåëèí àüàñû,
Éåääè ìèí äÿëèéÿ ñÿðêÿð Êîðîüëó!

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Ìÿùáóá õàíûì äåäè:

– Àøûã Úöíóí, ñÿí êè, Êîðîüëóíó áó ãÿäÿð òÿðèôëÿäèí, ÿéÿð èéèä èñÿ
ýÿëñèí ìÿíè äÿ ×ÿíëèáåëÿ àïàðñûí.
Àøûã Úöíóíà äà åëÿ áó ëàçûì èäè. Àéàüà äóðóá, ýþðöøöá ìÿúëèñäÿí
÷ûõäû. Àüàìû àëëàù ñàõëàñûí, áèðáàø ×ÿíëèáåë äåéèá éîë ýåäèá, ýÿëèá
àõûðäà ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè.
Êîðîüëó àéàüà äóðäó, àøûüûí ãàáàüûíà ÷ûõäû, ýÿòèðèá þç éàíûíäà ÿé-
ëÿøäèðäè. Àøûã éåäè, è÷äè, åëÿ êè, òîããàíûí àëòûíû áÿðêèòäè, Êîðîüëó ñîðóøäó:
142
 – Àøûã Úöíóí, ×ÿíëèáåëäÿí ÷îõäàí ÷ûõûáñàí. Äå ýþðÿê íÿ ýþðäöí,
íÿ åøèòäèí?
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Êîðîüëó, áó äÿôÿ ýþðäöéöìö äèë èëÿ äåñÿì äèëèìè éàíäûðàð. Ãîé
ñàç èëÿ äåéèì.
Àøûã Úöíóí ö÷ òåëëè ñàçû äþøöíÿ áàñûá áàøëàäû:
Ýåäÿðêÿí ÷ûõäû ãàðøûìà,
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.
Ñåâäàñûí ñàëäû áàøûìà,
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.

Ýþçö ýþé÷ÿê, ãàøû ãÿëÿì,

Îëìàç áåëÿ øèðèí êÿëàì,
×ÿêÿð ùÿñðÿòèíè àëÿì
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.

Äóðóøó áÿíçÿð òÿðëàíà,

Ýþçÿë äîüóá, ýþçÿë àíà,
Òþêöá òåëëÿðèí ýÿðäàíà,
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.

Äÿëè êþíöë òàëàøûíäà,

Úàí ãîâðóëó àòàøûíäà,
Ãûðõ èíúÿ ãûç âàð áàøûíäà,
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.

Àøûã Úöíóí ÷ÿêÿð íàçû,

Öðÿê à÷àð õîø àâàçû,
Ðóì åëèíäÿ ïàøà ãûçû,
Ìÿùáóá õàíûì, Ìÿùáóá õàíûì.

Àøûã Úöíóí ñàçëà äåäèéè êèìè ñþçëÿ äÿ ÿùâàëàòû íàüûë åëÿéèá äåäè
êè, Ìÿùáóá õàíûì äåäè: – “ßýÿð êèøèäèðñÿ ýÿëèá ìÿíè äÿ ×ÿíëèáåëÿ
àïàðñûí” – Íèýàð õàíûì áó ñþçö åøèòúÿê Êîðîüëóéà äåäè:
– Î êè áóðàéà ýÿëìÿê èñòÿéèð, ýÿòèðìÿìÿê íàìÿðäëèê îëàð. Áèð äÿ
êè, Ðóì ýþçÿëëÿðèíè ÷îõ òÿðèôëÿéèðëÿð. Ùþêìàí ýÿðÿê ýåäèá Ìÿùáóá
õàíûìû ýÿòèðÿñèíèç.
Êîðîüëó Ãûðàòû ÷ÿêäèðäè, éÿùÿðëÿòäèðäè, ãûëûíú-ãàëõàí ýþòöðäö, ÷èé-
íèíÿ äÿ ñàç êå÷èðòäè. Àòëàíìàã èñòÿéÿíäÿ äÿëèëÿð:
143
 – Áèçè äÿ þçöííÿí àïàð, – äåäèëÿð.
Êîðîüëó ðàçû îëìàäû. Õàíûìëàðëà, äÿëèëÿðëÿ ùàëàëëàøûá Ãûðàòû ìèíäè.
Òÿê-òÿíùà Ðóìà òÿðÿô ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Àë÷àãëàð êå÷äè, óúàëàð àøäû,
éåë îëäó ÿñäè, ìÿíçèëëÿð êÿñäè àõûðäà ýÿëèá Ðóì åëèíÿ ÷àòäû.
Êîðîüëó Ãûðàòûí öñòöíäÿ, ÷èéíèíäÿ ñàç ýåäèðäè, èøÿ áàõ êè, Ìÿùáóá
õàíûì äà éåíÿ êöëÿôèðÿíýèäÿí áàõûðäû. Êîðîüëóíó àøûã ùåñàá åëÿéèá
ãàðàáàøûíû ýþíäÿðèá éàíûíà ÷àüûðòäûðäû. Êîðîüëó ýÿëäè, äöøäö Ãûðàòû áèð
éàíäà áàüëàéûá è÷ÿðè ýèðäè. Ìÿùáóá õàíûì ùþðìÿòëÿ îíà éåð ýþñòÿðäè.
Þçö äÿ ãûðõ èíúÿáåë ãûçëà éàíûíäà ÿéëÿøèá äåäè:
– Àøûã, ýÿëèøèí ùàðäàíäû? Áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿ, ãóëàã àñàã.
Àëäû Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:

Ãûðàòà ñàðûëûá äöøìöøÿì éîëà,

Óðóì äåéèá ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì.
Ýöìöø ãîë÷àãëàðû áàüëàéûá ãîëà
Ïîëàä ýåéèá ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì.

Äîëàíûá äàüëàðû ýÿçìèøÿì ÿçÿë,

Ùàéâàëû áàüëàðûì ýþðìÿéèá õÿçÿë,
Áó Ðóì þëêÿñèíäÿ áèð òöðôÿ ýþçÿë,
Ñå÷èá ñåâèá, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì.

Ìÿùáóá õàíûì “×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì” äåìÿñèíäÿí áèëäè êè, áó

Êîðîüëóäó. Äåäè:
– Áåëÿ äåìÿêäÿ éåðèí âàð. Ñþéëÿ ýþðÿê Ðóì åëèíäÿ ñåâäèéèí ýþçÿ-
ëèí àäû íÿäè? Êèìèí ãûçûäû?
Ìÿùáóá õàíûì áåëÿ äåìÿêäÿ Êîðîüëóéà èøàðÿ åëÿéèá áó èøè éàíûí-
äàêû ãûçëàðäàí ýèçëÿòìÿê èñòÿéèðäè. Àíúàã Êîðîüëó èøàðÿéÿ áàõàí äåéèëäè.
Îíóíêó ìÿðä-ìÿðäàíÿ èäè. Äåäè:

Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðäè èìäàäû,

Ãûëûíú ÷ÿêäè, ùàñèë îëà ìóðàäû.
Ðóìëó ïàøà ãûçû, Ìÿùáóáäó àäû,
Ìÿùáóá äåéèá, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì.

Ñþç òàìàì îëäó. Ìÿùáóá õàíûìûí ÿìèñè ãûçû Øèðèí õàíûì äà ãûç-
ëàðûí è÷èíäÿ èäè. Þçö äÿ ÿìèñè ãûçûíûí õàòèðèíè ÷îõ èñòÿéèðäè. Áàõäû êè, áó
ñþçäÿí ãûçëàðûí àðàñûíà ÷àõíà-âàõíà äöøöá, îäó êè, òåç äåäè:
144
 – Àé ãûçëàð, àøûüûí ãàéäàñûäû, éàð-éàð äåéÿð, äèëáÿð äåéÿð, Ìÿùáóá
ñþéëÿéÿð. Ìÿùáóá èñòÿêëè äåìÿêäè. Éîõñà ôèêðèíèçÿ àéðû øåé ýÿëìÿñèí.
Ãÿðÿç, Øèðèí õàíûì ãûçëàðû ñàü ñàëäû. Áèð àç êå÷äè, åëÿ êè, ãûçëàð äóðóá
÷ûõûá ýåòäèëÿð, Êîðîüëó éåéèá, è÷èá áàøûíû àòûá éàòäû. Áó éàòìàãëà
Êîðîüëó äöç ñàáàùà êèìè áèð éàíû öñòÿ éàòäû. Äöíéà – àëÿìäÿí õÿáÿðè
îëìàäû. Åëÿ êè, ñÿùÿð à÷ûëäû, äóðäó, éåíÿ éåäè, è÷äè, ýåéèíèá ÷ûõìàã
èñòÿéÿíäÿ Ìÿùáóá õàíûì äåäè:
– Êîðîüëó, áåëÿ ùàðàéà ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Êîðîüëó úàâàá âåðäè êè, øÿùÿðè ýÿçìÿê èñòÿéèðÿì, òåç ãàéûäàúà-
üàì. Ñÿí äÿ ùàçûðëàø, ýÿëèì ýåäÿê.
Ìÿùáóá õàíûì äåäè:
– Éàðàãñûç, éàñàãñûç ýåòìÿ. Àòàì áóðàéà ýÿëìÿéèíè áèëÿð, ñÿíè òóò-
äóðàð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ùå÷ êÿñäÿí ãîðõóá ýèçëÿíÿí äåéèëÿì.
Ìÿùáóá õàíûì ÷îõ äåäè, Êîðîüëó àç åøèòäè. Àõûðäà îíóí ñþçöíÿ
áàõìàéûá øÿùÿðÿ ÷ûõäû.
Ðóì ÿùëè Êîðîüëóíóí òàìàøàñûíà éûüûøìûøäû. Ùàìû îíóí òÿùÿð-
òþùöðöíÿ, áîé-áóõóíóíà áàõûá ìàò ãàëìûøäû. Àõûðäà ñþç ýåäèá ïàøàéà
÷àòûá êè, áÿñ Ðóìà áèð àäàì ýÿëèá òÿùÿð-òþùöðöíäÿí ùå÷ áèçèì éåðèí
àäàìëàðûíà îõøàìûð.
Ïàøà ö÷ íÿôÿð ýþíäÿðäè êè, ýåäèí ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí. Ïàøàíûí
àäàìëàðû Êîðîüëóíóí éàíûíà ýÿëäèëÿð êè, ïàøà ñÿíè ÷àüûðûð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ïàøà-ìàøà òàíûìûðàì. Èøè âàðñà þçö ýÿëñèí, ìÿíèì éàíûìà.
Ïàøàíûí àäàìëàðû Êîðîüëóíó ýöúëÿ àïàðìàã èñòÿäèëÿð. Êîðîüëó áèð
äåäè ÿë ÷ÿêèí ìÿíäÿí, èêè äåäè ÿë ÷ÿêèí ìÿíäÿí, ýþðäö éîõ, îëìà-
éàúàã, áóíëàð åëÿ îðà-áóðàñûíû ÷ÿêèøäèðèðëÿð. Àõûðäà ùèðñëÿíèá îíëàðûí
öñòöíÿ äöøäö. Åëÿ áèð-èêè äÿôÿ ÿë òîâëàéàí êèìè ýÿëÿíëÿðäÿí èêèñè ìèòèë
êèìè éåðÿ äöøöá úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó. Áèðè áèð òÿùÿð àðàäàí ÷ûõûá
þçöíö ïàøàéà éåòèðèá ÿùâàëàòû îíà íàüûë åëÿäè.
Ïàøà áó äÿôÿ 15 àäàì ýþíäÿðèá, äåäè:
– Ýåäèí, îíóí éà äèðèñèíè ýÿòèðèí, éà þëöñöíö.
Êîðîüëó áèð äÿ áàõäû êè, îí áåø íÿôÿð éàñàãëû àäàì ñèéèðìÿ ãûëûíúëà
ÿòðàôû òóòäóëàð. Êîðîüëó áàõäû êè, òàé àéðû ÿëàú éîõäó. Ãûëûíúû ÷ÿêèá äöøäö
áóíëàðûí öñòöíÿ. Ýÿëÿíëÿðäÿí èêèúÿñè ñàëàìàò ãàëûá òÿíýÿíÿôÿñ þçëÿðèíè
ïàøàíûí éàíûíà ñàëäûëàð. Ïàøà àúûãëàíûá èêè éöç éàðàãëû-éàñàãëû àäàìëà
145
Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿäè. Êîðîüëó ãûëûíú ÷ÿêèá îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõäû.
Õåéëè âóðóøäó, ÷îõ àäàì þëäöðäö. Ïàøàíûí àäàìëàðû äàâàì åëÿéÿ áèëìÿ-
éèá ãà÷ìàüà öç ãîéäóëàð. Ïàøà ýþðäö éîõ, áóíà éöç, èêè éöç ãîøóí êàð
ñàëàí äåéèë. ßìð åëÿäè, áöòöí ãîøóí éåðèäè. Êîðîüëó øèðè-íÿð êèìè ìåé-
äàíà ýèðèá ýöí áàòàíà êèìè îíëàðäàí ãûðäû. Àììà ïèéàäàëûã îíà öç
âåðìèøäè. Âóðóøà-âóðóøà þçöíÿ éîë à÷ûá þçöíö Ãûðàòà ÷àòäûðìàã èñòÿéèðäè.
Áó áóðàäà ìÿðäàíÿ ãûëûíú âóðìàãäà îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì
ïàøàäàí. Ïàøà ýþðäö, áåëÿëèêëÿ Êîðîüëó áó ãîøóíó ãûðûá ãóðòàðàúàã. Ðóì
ÿùëèíÿ ùþêì åëÿäè, Êîðîüëóíóí éîëóíóí àüçûíäà áèð ãóéó ãàçûá öñòöíö
äÿ þðòñöíëÿð. Êîðîüëó ãûëûíú âóðà-âóðà ãîøóíó äàüûäûá éîë à÷à-à÷à Ãûðàòà
òÿðÿô ýåäÿíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ãóéóéà äöøäö. Ãîøóí ùÿð éàíäàí òþêöëöá
îíóí ãîëëàðûíû áàüëàéûá ïàøàíûí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Î ñààò ïàøà ùþêì
åëÿäè êè, Êîðîüëóíóí áîéíóíó âóðñóíëàð. Âÿçèð èðÿëèéÿ éåðèéèá äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, áóíà ãî÷ Êîðîüëó äåéÿðëÿð. Áóíóí ×ÿíëèáåëäÿ
éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèñè âàð. Éåðèéèá Ðóì åëèíè
äàüûäàðëàð. Êîðîüëóíó ùÿëÿëèê çèíäàíà ñàëäûð. Ýþðÿê áàøûìûçà íÿ ýÿëèð.
Ïàøà âÿçèðèí ìÿñëÿùÿòèíÿ ðàçû îëóá Êîðîüëóíó çèíäàíà ñàëäûðäû.
Êîðîüëó çèíäàíäà ãàëìàãäà îëñóí, ñÿíÿ ×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðäÿí
õÿáÿð âåðèì. Äÿëèëÿð ÷îõ ýþçëÿäèëÿð Êîðîüëó ãàéûòìàäû. Áèëäèëÿð êè,
äàðà äöøöá. ×îõ ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà äàëûñûíúà àäàì ýþíäÿðÿñè îëäóëàð.
Áåëÿ äåéèðëÿð êè, áèð óçàã ñÿôÿðÿ ýåòìÿê ëàçûì îëàíäà þçöíÿ óìóäó
ýÿëÿí äÿëèëÿð þç àðàëàðûíäà ïöøê àòàðäûëàð. Ïöøê ùÿð êèìÿ äöøñÿ, î
ñÿôÿðÿ ùàìàí äÿëè ýåäÿðäè.
Áó äÿôÿ äÿ ïöøê àòäûëàð. Ïöøê ßùìÿäíÿí Äÿëè Ùÿñÿíÿ äöøäö. Áÿëëè
ßùìÿä ÷ÿêäè Àüúàãóçóíó éÿùÿðëÿäè, Äÿëè Ùÿñÿí äÿ Äöðàòû ìèíäè, ùÿð
èêèñè éàðàõëàíäû, àëòäàí-öñòäÿí ãóðøàíûá Ðóìà éîëà äöøäöëÿð. Àøûðûì-
ëàð àøäûëàð, êå÷èðèìëÿð êå÷äèëÿð, þçëÿðèíè Ðóìà éåòèðäèëÿð. Äÿëèëÿð Ðóìà
÷àòàíäà ýåúÿ èäè. Ùàìû éàòìûøäû. Àò öñòöíäÿ øÿùÿðäÿ äîëàíûðäûëàð. Áèð
äÿ ýþðäöëÿð êè, áèð éåðäÿ áèð õåéëè éàðàãëû àäàì êåøèê ÷ÿêèð. Áÿëëè
ßùìÿä ñîðóøäó:
– Ýåúÿ âàõòû áóðäà íÿ åëÿéèðñèíèç?
Êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè äåäè:
– ×ÿíëèáåëëè Êîðîüëó áóðàäà äóñòàãäû. Îíà êåøèê ÷ÿêèðèê.
Äÿëè Ùÿñÿí áó ñþçö åøèäÿí êèìè ãûëûíúûíû ÷ÿêèá, äþøÿíäè áóíëàðà.
Êåøèê÷èëÿð äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ãà÷ûá äàüûëäûëàð. Äÿëèëÿð àòäàí äöøöá
þçëÿðèíè çèíäàíà ñàëäûëàð. Ýþðäöëÿð Êîðîüëó äàðäàäû. Áÿëëè ßùìÿä
ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:
146
 Äàðà äöøöáñÿí Êîðîüëó,
Éåòèøäèê, áóäó éåòèøäèê.
Ùàðà äöøöáñÿí Êîðîüëó,
Éåòèøäèê, áóäó éåòèøäèê.

Àëäû Êîðîüëó:

Éàõøû éåòèøäèç äàäûìà,

Áÿëëè ßùìÿä, Äÿëè Ùÿñÿí.
Áÿëêÿ ÷àòàì ìóðàäûìà,
Áÿëëè ßùìÿä, Äÿëè Ùÿñÿí!

Äÿëè Ùÿñÿí:

Àüúàãóçóì øóãóòìàüà,
Äöøìàí ãàíûí àõûòìàüà,
Áó çèíäàíû äàüûìàüà,
Éåòèøäèê áóäó éåòèøäèê

Êîðîüëó:

Ïåéìàíàìäû äîëùà-äîëäà,
Ùàëãà çÿíúèð áàüëû ãîëäà,
Ìÿùáóá, Øèðèí ýþçö éîëäà,
Áÿëëè ßùìÿä, Äÿëè Ùÿñÿí!

Áÿëëè ßùìÿä:

Ìèñðè ãûëûíúëàð òîéëàäûã,

Äÿðèí äÿðéàëàð áîéëàäûã,
Êåøèê÷èëÿðè ãîéëàäûã,
Éåòèøäèê, áóäó éåòèøäèê.

Êîðîüëó:

Êîðîüëó ãàéíàéûá úîøà,

Øåøïÿðè ýåòìÿéÿ áîøà,
Ãà÷à ãàáàüûíäàí ïàøà,
Áÿëëè ßùìÿä, Äÿëè Ùÿñÿí!

Äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí ãîëëàðûíû à÷ûá, çèíäàíäàí ÷ûõàðòäûëàð. Êîðîüëó

äåäè:
– Ýåäÿê, Ãûðàòû òàïìàã ëàçûìäû.
147
 Äåéèðëÿð Êîðîüëó çèíäàíà äöøÿíäÿ Ìÿùáóá õàíûìëà Øèðèí õàíûì
îíóí ãûëûíúûíû, ãàëõàíûíû ýèçëÿäèá, Ãûðàòû äà îò-ÿëÿô âåðèá ñàõëàéûðäûëàð.
Êîðîüëó äÿëèëÿð èëÿ Ìÿùáóá õàíûìûí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Êîðîüëó
Ìÿùáóá õàíûìû ýþðÿíäÿ àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Éîëóì äöøöá ×ÿíëèáåëÿ,
Ìÿùáóá õàíûì, Øèðèí õàíûì.
Ýåéèí ýåäÿê áèçèì åëÿ
Ìÿùáóá õàíûì, Øèðèí õàíûì,

Àëäû Ìÿùáóá õàíûì:

Äå ýþðÿê, áó íÿ ñÿôÿðäè,
Àé Êîðîüëó, àé Êîðîüëó,
Ïàøà áóíäàí áèõÿáÿðäè,
Áàé Êîðîüëó, áàé Êîðîüëó...

Êîðîüëó:
Ãûçûá ÷ÿêÿðÿì ùàøàíû,
Èíäè ãûëûí òàìàøàíû,
Áèð ìóé ñàéìàðàì ïàøàíû,
Ìÿùáóá õàíûì, Øèðèí õàíûì!

Àëäû Øèðèí õàíûì:

Äöøìàí ñÿíäÿí ãèñàñ àëàð,
Ìåéäàí à÷ûá, ãûëûíú ÷àëàð,
Àõàí ãàíëàð àõûð îëàð,
×àé Êîðîüëó, ÷àé Êîðîüëó.

Êîðîüëó:
Êîðîüëó ìàéûë ñà÷ûíà,
Ýþçÿëëèéèí øóõ òàúûíà.
Ãàðüàëàð íåéëÿð ëà÷ûíà,
Ìÿùáóá õàíûì, Øèðèí õàíûì!

Ìÿùáóá õàíûì:
Ýþçÿëëÿð ãàäàíû àëà,
Åøãèí äÿðéàñûíà äàëà,
Ãîðõóðàì ÿìÿéèí îëà,
Çàé Êîðîüëó, çàé Êîðîüëó!
148
 Êîðîüëó àéàüà ãàëõäû. Ãûëûíú áàüëàäû, ãàëõàíûíû êå÷èðäè. Ãûðàòûí
áåëèíÿ ãàëõäû. Äÿëèëÿð äÿ àòëàíäûëàð.
Êîðîüëó öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá äåäè:
– Áó éîëäà èéèäëèê, ìÿðäëèê ýþñòÿðìèñèíèç. Ìÿùáóá õàíûìû, Áÿëëè
ßùìÿä, ñÿíÿ, Øèðèí õàíûìû äà, Äÿëè Ùÿñÿí, ñÿíÿ âåðèðÿì. Ýþòöðöí
ýåäÿê.
Áÿëëè ßùìÿä Ìÿùáóá õàíûìû Àüúàãóçóíóí òÿðêèíÿ, Äÿëè Ùÿñÿí
äÿ Øèðèí õàíûìû Äöðàòûí òÿðêèíÿ ÷ÿêèá éîëà äöøäöëÿð. Î òÿðÿôäÿí
êåøèê÷èëÿðäÿí ñàëàìàò ãóðòàðàíëàð þçëÿðèíè ïàøàéà éåòèðäèëÿð, äåäèëÿð:
– ×ÿíëèáåëäÿí èêè àòëû ýÿëìèøäè. Êîðîüëóíó äà çèíäàíäàí ÷ûõàðò-
äûëàð.
Ïàøà ùþêì åëÿäè. Ãîøóí ýåúÿ ýþçö àòëàíäûëàð éîëà äöøäöëÿð. Êîðîüëó
ýþðäö ãîøóí éåòèøèð, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìèñðè ãûëûíú àëûí ÿëÿ,

Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí,
Àë ãàíû äþíäÿðÿê ñåëÿ,
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí.

Ïàøàíûí ãÿääèíè áöêÿê,

Áàøëàð êÿñèá éåðÿ òþêÿê,
Ìöõÿííÿòÿ ãûëûíú ÷ÿêÿê,
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí.

Äþíöì ìÿðä èéèä áàøûíà,

Ýÿëäèç Êîðîüëó õîøóíà,
Ãàí óääóðàã áó ãîøóíà,
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí.

Ñþç òàìàì îëäó. Ö÷ íÿôÿð þçëÿðèíè ãîøóíà âóðäóëàð. Ýåúÿ âàõòû

Êîðîüëó áèð éàíäàí, Áÿëëè ßùìÿä áèð éàíäàí, Äÿëè Ùÿñÿí äÿ áèð éàíäàí
ãîøóíó ãûðìàüà áàøëàäûëàð. Êîðîüëó ùÿðäÿí íÿðÿ ÷ÿêèá ãûëûíú âóðàíäà
ãîøóí ÿùëè ãîðõóñóíäàí àüàúäà éàðïàã ÿñÿí êèìè ÿñèðäè. Àõûðäà äÿëèëÿð
ãîøóíó éàðûá àðàäàí ÷ûõäûëàð. Ìÿùáóá õàíûì Áÿëëè ßùìÿäèí, Øèðèí
õàíûì äà Äÿëè Ùÿñÿíèí òÿðêèíäÿ öç ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëÿ ãîéäóëàð.

149
 Ê ÎÐÎÜËÓÉÍÀÍ Á ÎËÓ ÁßÉ

îòêàð áöòöí ïàøàëàðà ùþêì åëÿìèøäè êè, Êîðîüëóíó éà þëäöð-

Õ ñöíëÿð, éà äèðè òóòóá îíóí éàíûíà ýþíäÿðñèíëÿð. Ïàøàëàð áó èøäÿí
éàìàí ÿë-àéàüà äöøìöøäöëÿð. Úàìàë ïàøàíûí äà úàíûíû ãîðõó àëìûøäû.
Áèð ýöí, áåø ýöí ôèêèð, õÿéàë, àõûðäà áó ýöí ãîøóí ñÿðêÿðäÿëÿðèíè áàøûíà
éûüûá ìÿñÿëÿäÿí îíëàðû ùàëè åëÿäè. Êîðîüëóíó òóòìàã àäû ýÿëÿíäÿ áöòöí
ñÿðêÿðäÿëÿð áàøëàðûíû àøàüûéà ñàëäûëàð. Úàìàë ïàøà ýþðäö éîõ, áåëÿ
îëìàéàúàã. Àõûðäà ÿëàúñûç ãàëûá äåäè:
– Êèì ýåäèá äÿëè Êîðîüëóíóí áàøûíû, éà äà þçöíö ýÿòèðñÿ ãûçûì
Äöíéà õàíûìû îíà âåðÿúÿì.
Ñÿðêÿðäÿëÿðèí è÷èíäÿ Áîëó áÿé àäëû áèðèñè âàð èäè. Áîëó áÿé ÷îõäàí èäè
êè, Úàìàë ïàøàíûí ãûçû Äöíéà õàíûìû àëìàã ôèêðèíäÿ èäè. Àíúàã íÿ ãÿäÿð
õÿðú ãîéìóøäó, ïóë òþêìöøäöñÿ äÿ, ãûçûí öðÿéèíè ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿìèøäè.
Èíäè èøûã éåðè ýþðöá ôöðñÿòè ôîòà âåðìÿéèá éåðèíäÿí ãàëõûá äåäè:
– Ìÿí ýåäèá Êîðîüëóíó òóòóá ýÿòèðÿðÿì. Àíúàã áó øÿðòëÿ êè, ÿçÿë
ÿùäèíèçÿ ÿìÿë åëÿéÿñèíèç. Ñîíðà äà Ãÿúÿðàëûíû ìÿíÿ éîëäàø âåðÿñèíèç.
Ãÿúÿðàëû ßðçèíúàíäà ìÿøùóð ïÿùëÿâàíëàðäàí èäè.
Ïàøà ðàçûëàøäû.
– Ãÿúÿðàëû!
Ãÿúÿðàëû àéàüà ãàëõûá äåäè:
– Ìÿí ýåäÿðÿì, àììà ýÿðÿê ìåùòÿð Ìóðòóçó äà áèçÿ ãîøàñûíûç.
Ìåùòÿð Ìóðòóç éåääè èë Êîðîüëóéà ìåùòÿðëèê åëÿìèøäè. Îíà ýþðÿ
äÿ Êîðîüëóíó éàõøû òàíûéûðäû.
Áÿëè, Úàìàë ïàøà áöòöí øÿðòëÿðÿ ðàçû îëäó. Áîëó áÿé Ãÿúÿðàëû èëÿ
Ìåùòÿð Ìóðòóçó ýþòöðöá, áàøûíäà äà ÷îõëó ãîøóí, ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäö.
Áóíëàð ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Êîðîüëóíóí äîñòó
ÿðçèíúàíëû áèð òàúèðäÿí. Òàúèð áó ÿùâàëàòû åøèäÿí êèìè áèð àò ìèíäè, êÿñÿ áèð
éîë èëÿ Áîëó áÿéäÿí ãàáàã þçöíö ×ÿíëèáåëÿ éåòèðäè. Åëÿ êè, òàúèð Êîðîü-
ëóíó ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð åëÿéèá ýåðè äþíäö, Êîðîüëó äÿëèëÿðè éûüûá äåäè:
– Ïàøàëàð, áÿéëÿð, õàíëàð ìÿíèì ÿëèìäÿí çàðà ýÿëèá, ìÿíèì ãîð-
õóìäàí ýåúÿëÿð åâëÿðèíäÿ éàòà áèëìèðëÿð. Ùå÷ èíàíìûðàì êè, Áîëó áÿé
ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëñèí.
Äÿëèëÿðèí è÷èíäÿí Èñàáàëû éåðèíäÿí ãàëõûá äåäè:
– Êîðîüëó, íÿ ãÿäÿð èéèä îëñàí åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìà, åùòèéàò êè âàð
èéèäèí áÿçÿéèäè. Èçí âåð éàðàãëàíàã, éàñàãëàíàã, äöøìÿíèí ãàáàüûíà
÷ûõàã.
150
 Êîðîüëó ðàçû îëìàäû. Ìÿúëèñ ãóðäóðäó, äÿëèëÿð èëÿ éåéèá-è÷èá êåôÿ
áàøëàäû. Î òÿðÿôäÿí Áîëó áÿé áàøûíäà ãîøóí ýåúÿ-ýöíäöç àò ñöðöá
ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè.
Ìåùòÿð Ìóðòóç Êîðîüëóíóí Éàüû ãîðóüóíó ýþðÿí êèìè òàíûäû. Äåäè:
– Áîëó áÿé, áó ãîðóã Êîðîüëóíóí Éàüû ãîðóüóäó. Áóðà Êîðîü-
ëóíóí îéëàüûäû. Áóðà ×ÿíëèáåëèí ÿòÿéèäè. Ìÿíè þëäöðñÿí äÿ áóðàäàí î
éàíà ýåäÿñè äåéèëÿì. Ãîðõóðàì, Êîðîüëó äÿäÿìÿ îä âóðàð.
Áîëó áÿé áèð àç ôèêèðëÿøèá ÿìð åëÿäè êè, àòäàí äöøñöíëÿð. Áîëó áÿé,
Ãÿúÿðàëû, Ìåùòÿð Ìóðòóç, ãîøóí ÿùëè ùàìûñû äöøöá, àòëàðû Êîðîüëóíóí
Éàüû ãîðóüóíà áóðàõäûëàð, þçëÿðè äÿ áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá äèíúÿëìÿéÿ
áàøëàäûëàð.
Ñÿùÿð òåçäÿí èäè. Êîðîüëó éàñàãñûç-éàðàãñûç Ãîøàáóëàüûí àëòûíäàêû
ãàéàíûí éàíûíà ÷ûõìûøäû. Áèð äÿ áàõäû êè, áèð áþëöê éÿùÿðëè-éöéÿíëè àò
Éàüû ãîðóüóíó áàøûíà ýþòöðöá. Êîðîüëó åëÿ îðàäàí òàé ùå÷ êÿñÿ õÿáÿð-
çàä âåðìÿìèø Éàüû ãîðóüóíà éöéöðäö. Ãîðóüà åíÿíäÿ áèðäÿí-áèðÿ
Áîëó áÿéëÿ öç-öçÿ ÷ûõäû. Áîëó áÿé Êîðîüëóíóí òÿùÿð-òþùöðöíÿ áàõûá
äåäè:
– Êèìñÿí, áóðàäà íÿ ýÿçèðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ãîðóã÷óéàì.
Áîëó áÿé äåäè:
– Êèìèí ãîðóã÷óñóñàí?
Äåäè:
– Êîðîüëóíóí ãîðóã÷óñóéàì. Ãîðóãäà àò ýþðäöì, ýÿëäèì êè, ÷ûõàð-
äûì ñèçÿ ðàñò îëäóì.
Áó ñþçäÿ Ìåùòÿð Ìóðòóç ýÿëèá ÷àòäû. Ìåùòÿð Ìóðòóç Êîðîüëóíó
ýþðÿí êèìè òàíûäû. Äàëû-äàëû ÷ÿêèëèá Êîðîüëóíóí ýåðè éàíûíà êå÷äè.
Îðàäàí Áîëó áÿéÿ ýþç âóðäó êè, åâèí éûõûëñûí. Éàëàí äåéèð, ãîðóã÷ó,
çàä íÿäè, Êîðîüëóíóí þçöäö.
Áîëó áÿé ùþêì åëÿäè, ãîøóí áèðäÿí òþêöëöá Êîðîüëóíó òóòäóëàð.
Êîðîüëóíóí íÿ àòû, íÿ éàíûíäà áèð éàðàüû-éàñàüû éîõäó. Áàõäû êè, éîõ
èøëÿð øóëóãäó. Î, áóðàäà Êîðîüëó îëäóüóíó áîéíóíà àëñà, ñÿññèç-ñÿäàñûç
áàøûíû êÿñÿúÿêëÿð. Äåéèðëÿð êè, Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð èéèä, ìÿðä èäèñÿ, áèð
î ãÿäÿð äÿ ÿééàð èäè. Éåðè ýÿëÿíäÿ þçöíö áàøãà ãûëûüà ñàëûá äöøìÿíè
àëäàäûðäû. Áèð äÿ áåëÿ áèð õàñèééÿòè âàð èäè êè, äöøìÿí ÿëèíÿ äöøÿíäÿ
þëñÿ äÿ, Êîðîüëó îëäóüóíó áîéíóíà àëìàçäû êè, þçöíöí, äÿëèëÿðèí, ×ÿí-
ëèáåëèí àäû áàòìàñûí. Îäó êè, èíäè äÿ Áîëó áÿé îíó íÿ ãÿäÿð äþéäöñÿ
151
Êîðîüëó îëäóüóíó áîéíóíà àëìàäû êè, àëìàäû. Éàõûíäà áèð ýþë âàð èäè,
àõûðäà Áîëó áÿé Êîðîüëóíó î ýþëÿ ñàëäûðäû êè, áÿëêÿ Êîðîüëó îëäóüóíó
áîéíóíà àëà. Î éåíÿ äÿ Êîðîüëó îëäóüóíó áîéíóíà àëìàäû. Àõûðäà
Áîëó áÿé øöáùÿéÿ äöøäö êè, áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí äà áó, Êîðîüëó äåéèë.
Áîëó áÿé äöøäö ôèêðÿ êè, óçàã éåðäÿí ýÿëìèøèê. Áóíó àïàððûã
Êîðîüëó îëìàç, ïàøàíûí éàíûíäà éàëàí÷û ÷ûõûá áèàáûð îëàðûã. Àõûðäà
öçöíö îíà òóòóá äåäè:
– Ýÿë ñÿí õîøëóãëà áîéíóíà àë êè, Êîðîüëóñàí. Éîõñà áó ñààò ñÿíè
þëäöððÿì.
Áåëÿ äåéÿíäÿ àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Áîëó, íàùàã ýÿë, åéëÿìÿ éàìàíëûã,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.
Èííÿí áåëÿ éàõøûëûüûí ýöíöäö,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Êîðîüëó áèð èéèä, ÿñëè, çàòû âàð,

Ùÿì íàìóñó, àðû, ùÿì ãåéðÿòè âàð,
Äÿìèð úèëîâ àëòäà ßðÿáàòû âàð,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì àé Ãÿúÿðàëû,

Ùÿëÿ åøèòìÿéèá ãî÷ Èñàáàëû,
Ýÿëñÿ áó ãîøóíà âåðìÿç ìÿúàëû,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Êîðîüëó äåéèëÿì, éûðòìà éàõàíû,

Úèéÿðèìè åøã îäóíà éàõàíû,
Èéèäèí îëìàçìû ãûëûíú, ãàëõàíû,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Êîðîüëó äåäèéèí áèð áÿë-áÿëëèäè,

×ÿíëèáåëäÿ äþâðàí ãóðàí äÿëèäè,
Þç àäûì Ðþâøÿíäè, àòàì Àëûäû,
Èíàí Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Áîëó áÿé Ìåùòÿð Ìóðòóçó éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:

– Ñÿí äåéèðäèí áÿñ áó Êîðîüëóäó, áó êè, Êîðîüëó äåéèëìèø.
Ãÿúÿðàëû áèð òÿðÿôäÿí Ìóðòóçóí öñòöíÿ äöøäö êè, ñÿí áèçè àëäàäûð-
ñàí. Ìóðòóç äåäè:
152
 – ßéÿð Êîðîüëó áèð èñÿ, ñèç àõòàðäûüûíûç äà î èñÿ, Êîðîüëó áóäó.
Áîëó áÿé àüçûíäàí êþïöê äàøëàíà-äàøëàíà ÿìð åëÿäè êè, ãîøóí
àòëàíûá éîëà äöøñöí. Êîðîüëó ýþðäö êè, éîõ, áóíó àïàðàúàãëàð. Áàøûíû
ãàëäûðûá äåäè:
– Èíäè ñÿí ìÿíè àïàðûá ïàøàéà âåðÿúÿêñÿí êè, ýóéà ìÿí Êîðîüëó-
éàì, ñÿí äÿ ìÿíè òóòóáñàí?
Áîëó áÿé:
– Áÿñ íåúÿ?
Êîðîüëó ýöëöá äåäè:
– Éàõøû ñÿíèí àüëûí éîõäó, áó àäàìûí ñþçöíÿ èíàíûðñàí. Ïàøàíûí äà
àüëû éîõäó, éà ìÿíèì äèëèì éîõäó êè, îíó áàøà ñàëûì. Íèéÿ ïàøà êîðäó
êè, ìÿí éàðàãñûç-éàñàãñûç áèð àäàìàì. Ãî÷ Êîðîüëóíó áåëÿ àñàíëûãëà
òóòìàã îëìàç? Ùàìûñûíû à÷ûá ïàøàéà äåéèá ñÿíäÿí øèêàéÿò åëèéÿ-
úÿéÿì.
Áîëó áÿé ãàëäû ìÿùÿòòÿë êè, áóíëàðûí ùàíñûíà èíàíñûí. Àõûðäà Êîðîü-
ëóíóí ñþçëÿðèíÿ èíàíûá ÿìð åëÿéèá îíóí ÿëëÿðèíè à÷äûðäû. Ñîíðà öçöíö
îíà òóòóá äåäè:
– Äåéèðëÿð äÿëè Êîðîüëó ÷îõ ìÿðääèð, ùå÷ áèð øåéè ýèçëÿäÿí äåéèë.
Èíäè îëàí îëäó, êå÷ÿí êå÷äè. ßëëÿðèí äÿ à÷ûãäû. Èíäè äöçöíö äå ýþðÿê
ñÿí êèìñÿí? Áó áîé, ùå÷ ãîðóã÷ó áîé-áóõóíóíà îõøàìûð.
Êîðîüëó äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿ àäàì êèìè ñîðóøóðñàí, áÿëè, ìÿí Êîðîüëóéàì.
Áîëó áÿé àéàüà ãàëõìàã èñòÿéÿíäÿ Êîðîüëó äåäè:
– Äàéàí, ñÿí òàé ìÿíè òóòà áèëìÿçñÿí. Àíúàã äå ýþðöì ìÿíè íèéÿ
àïàðûðñàí?
Áîëó áÿé äåäè:
– ßðçèíúàíëû Úàìàë ïàøà ÿùä åëÿéèá êè, ùÿð êèì Êîðîüëóíó òóòóá
îíóí éàíûíà àïàðñà, þç ãûçûíû î àäàìà âåðñèí. Èíäè ìÿí ñÿíè àïàðûðàì
êè, Úàìàë ïàøàíûí ãûçû Äöíéà õàíûìû àëûì.
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí Êîðîüëóéàì. Þçöì äÿ äåäèéèìè åëÿéÿíÿì. Èíäè êè, ñÿí î
ãûçà àøèãñÿí, ãîé ýåäèì éàðàüûìû ýþòöðöì, àòûìû ìèíèì ýÿëèì, àïàð
ìÿíè ïàøàéà òÿùâèë âåð, ãûçû àë.
Êîðîüëó þçöíö ×ÿíëèáåëÿ éåòèðäè. Ãûëûíú ãóðøàäû, ãàëõàí ýþòöðäö,
ÿìóä àñäû, íÿ äÿëèëÿðÿ, íÿ õàíûìëàðà áèð ñþç äåìÿéèá, Ãûðàòû ìèíèá áèð-
áàøà Áîëó áÿéèí éàíûíà ýÿëäè. Åëÿ êè, éåòèøäè äåäè:
– Áîëó áÿé, ìÿí âåðäèéèì âÿäÿéÿ äîüðó ÷ûõûá ýÿëìèøÿì.
153
 Àíúàã ñÿíèíëÿ áèð øÿðòèì âàð. Ñÿí ìÿíè òóòìóøäóí. Èíäè äÿ êè, ìÿí
ñÿíèíëÿ ýåäèðÿì. Ñîíðà åëÿ áó ñÿíèí ãóëàüûíäà ãàëàð. Åëÿ áèëÿðñÿí êè,
ýóéà äîüðóäàí äà ìÿíè òóòà áèëÿðñÿí.
Ýÿë ãàáàãúà ñÿíèíëÿ áèð âóðóøàã, äàâà åëÿéÿê. Ñîíðà ùàðàéà äåñÿí
ýåäÿê. Þçö äÿ ñèíÿìÿ ö÷ õàíà ñþç ýÿëèá, îíó äåéèì ñîíðà äàâà åëÿéÿê.
Àëäû Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:

ßëè áåëäÿ äóðóá ÿìð åéëÿðäèí

Êîðîüëóíó òóòàí ýöíëÿð íåúîëäó?
Ùÿðäÿí-ùÿðäÿí àñûá êÿñèí ñþéëÿðäèí,
Êîðîüëóíó òóòàí ýöíëÿð íåúîëäó?

Äåéèðäèí çàìàíà ýåäÿúÿê áåëÿ,

Óéìóøäóí øåéòàíà, ôèòíÿéÿ, ôåëÿ,
Ùÿðäÿí ùþêì åëÿéèá áàñûðäûí ýþëÿ,
Êîðîüëóíó òóòàí ýöíëÿð íåúîëäó?

×ÿíëèáåëäÿ äþâðàí ãóðàí äÿëèéÿì,

Ùÿäéàí ñþçÿ ÷îõ ÷ÿòèíäè ÿéèëÿì,
Éåääè ìèí äÿëèíèí êÿëòÿ êÿëèéÿì,
Êîðîüëóíó òóòàí ýöíëÿð íåúîëäó?

Êîðîüëóéàì, ìöõÿííÿòÿ óéìàðàì,

Ãûñàñûìû ãèéàìÿòÿ ãîéìàðàì,
Äöøìÿíèí ãàíûíäàí è÷ñÿì äîéìàðàì,
Êîðîüëóíó òóòàí ýöíëÿð íåúîëäó?

Êîðîüëó àúûãëàíìûøäû. Åëÿ àúûãëàíìûøäû, åëÿ úîøìóøäó êè, áèëìèðäè

Áîëó áÿéÿ íÿ äåñèí. Îíäàí ùàéûôûíû íåúÿ àëñûí. Éåíÿ äÿ ýþòöðäö ýþðÿê
íÿ äåäè:

Ùàé-ùàé äåéèá ãÿíèì öñòÿ âàðàíäà,

Êÿëëÿ ýÿðÿê áó ìåéäàíäà ãàëàíñûí.
Ìÿðä èéèäëÿð ãîâüà ýöíö äöøÿíäÿ
Øÿðáÿò äåéÿ þç ãàíûíà éàëàíñûí.

Ãàëäûððàì ìåéäàíûí ýþéÿ òîçóíó,

×ûõàðäàðàì éàìàíëàðûí ýþçöíö,
Ýÿðÿê ýþðÿì Äöíéà õàíûì öçöíö,
Þìöð òÿçÿëÿíñèí, úàí úèëâÿëÿíñèí.
154
 Êîðîüëóéàì, ýÿäèêëÿðè áóñàðàì,
Ãàíúûðãàäàí ãàíëû áàøëàð àñàðàì,
Áîëó áÿé, ñÿíÿ áèð ãûëûíú áàñàðàì,
Áàüûðñàüûí úÿìäÿéèíÿ äîëàíñûí.

Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿéèá Ãûðàòû úþâëàíà ýÿòèðäè. Ìèñðè ãûëûíúû

÷ÿêèá ãîøóíà úóìäó. Ãîøóí ÿùëè ùà åëÿéèá ÿë-àéàã à÷àíà êèìè Êîðîüëó
ñàüäàí âóðäó, ñîëäàí ÷ûõäû, ñîëäàí âóðäó, ñàüäàí ÷ûõäû. Ãîøóíó ãàòûì-
ãàòûì ãàòëàéûá ÿëäÿí ñàëäû. Äöøìÿí äàüûëûá ãà÷ìàüà áàøëàäû. Êîðîüëó
Ãûðàòû äàëëàðûíäàí ñàëûá þçöíö Ãÿúÿðàëûéà éåòèðäè, áèð ÿìóä âóðóá îíó
àòäàí éåðÿ ñàëäû. Áèð äÿ áàõäû êè, Áîëó áÿé àðàíû øóëóã ýþðöá ÿêèëìÿê
èñòÿéèð. Òåç þçöíö îíà éåòèðèá, èòÿëÿéèá àòäàí ñàëäû, äöøöá äèçèíèí àëòûíà
àëäû. Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãîëëàðûíû áàüëàäàðàì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!
Àíàúûüûí àüëàäàðàì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!

Ýþçëÿðèíÿ êöë ãîéàðàì,

Îâóúóíà ïóë ãîéàðàì,
Íèøàíëûíû äóë ãîéàðàì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!

Ìÿðä èéèäëÿðèí ýþçöéÿì,

Äÿëèëÿðèí ÿçèçèéÿì,
Áÿáèð îüëóíóí þçöéÿì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!

Ãûçûá ñèíÿíÿ ÷þêÿðÿì,

ßëèô ãÿääèíè áöêÿðÿì,
Öñòöíÿ àëîâ òþêÿðÿì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!

Êîðîüëóéàì, èø áèòèððÿì,
Ñÿíè äöíéàäàí èòèððÿì,
Áàøûí áÿäÿíäÿí ýþòöððÿì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí!

Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿéèá Áîëó áÿéèí ñèíÿñèíèí öñòöíäÿí äóðäó,

äåäè:
155
 – Èíäè ìÿí ñÿíèí èõòèéàðûíäàéàì. Ïàøàíûí éàíûíà íåúÿ èñòÿéèðñÿí,
åëÿ àïàð.
Áîëó áÿé ýöúëÿ óôóëäàéà-óôóëäàéà éåðèíäÿí ãàëõäû. Àäàìëàðû èëÿ áèð
òÿùÿð êþìÿêëÿøèá Ãûðàòûí öñòöíäÿ Êîðîüëóíóí ãîëëàðûíû ýåðè éàíûíäà
ìþùêÿì áàüëàäûëàð. Ýþòöðöá éîëà äöøäöëÿð.
ßðçèíúàí äàüëàðûíû àøûá øÿùÿðÿ éàõûíëàøäûëàð. Áîëó áÿé ôèêèð åéëÿ-
éèá þç-þçöíÿ äåäè. Êîðîüëóíó áåëÿ ñàü-ñàëàìàò Úàìàë ïàøàíûí éàíûíà
àïàðñàì, ìÿíèì îíó äàëàøñûç-äàâàñûç òóòóá ýÿòèðìÿéèìÿ èíàíìàéà-
úàã, ïàøàíû èíàíäûðìàã ö÷öí ýÿë îíó éàðàëà. Éàâàøúà ýþç-ýþç âóðóá
Êîðîüëóíóí ýåðè éàíûíà êå÷èá áèðäÿí îíóí áàøûíà áèð ãûëûíú âóðäó.
Ãîëëàðû áàüëû Êîðîüëóíó ãàí ýþòöðäö. Îäó êè, òóòäóüó èøäÿí ïåøèìàí
îëäó. Áîëó áÿéè þëäöðìÿäèéèíÿ ùåéèôñèëÿíäè. Àíúàã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè.
Áó äàð çàìàíûíäà ×àðäàõëû ×ÿíëèáåë, äÿëèëÿð, Íèýàð õàíûì éàäûíà äöøäö.
Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ãàðøû éàòàí ãàðëû äàüëàð,

Äàüëàð, ñÿíäÿ ãàðûì ãàëäû!
ßëèì éåòìÿç, öíöì ÷àòìàç,
Äàë áóäàãäà íàðûì ãàëäû!

Ìÿíè òóòäó Áîëó áÿéëÿð,

Àüûð çÿíúèð áîéíóì ÿéëÿð,
Ùàìû áèð-áèðèíäÿí éåéëÿð,
Èéèä äÿëèëÿðèì ãàëäû!

Ìÿíè òóòäó ãÿì ÿúÿëè,

Þëäöðÿð âåðìÿç ìàúàëû,
Ùàéûô ãûðìàäûì Ãÿúÿðè
Ñèíÿìäÿ äàüëàðûì ãàëäû!

Úàíûì Ãûðàò, ýþçöì Ãûðàò!

Ñÿíè ìèíÿí àëàð ìóðàä,
Àüúàãóçó, áèð äÿ Äöðàò
Áàüëû áÿäþéëÿðèì ãàëäû!

Éàõøûäû èéèäèí âàðû,

Íàìóñó, ãåéðÿòè, àðû.
Íèýàð ãî÷ Êîðîüëó éàðû,
Íèýàð êèìè éàðûì ãàëäû!
156
 Ýÿëèá éåòèøäèëÿð ßðçèíúàíà. Áîëó áÿé Êîðîüëóíó áèðáàø àïàðäû
Úàìàë ïàøàíûí éàíûíà. Òÿáèë âóðóëäó, áöòöí àëÿì èìàðÿòèí ãàáàüûíà
éûüûëäû. Úàìàë ïàøàíûí ãûçû ãàðà ýþçëö, øèðèí ñþçëö, àëìà éàíàãëû, éàãóò
äîäàãëû Äöíéà õàíûì ãóëëóã÷óñóíó ÷àüûðûá íÿ ñÿñ-êöé îëäóüóíó
ñîðóøäó. Ãóëëóã÷ó ýþçëÿðèíè ñöçÿ-ñöçÿ äåäè:
– Õàíûì, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, òàé áóíäàí àðòûã íÿ îëàúàã? Áîëó áÿé
ãî÷ Êîðîüëóíó òóòóá ãîëó áàüëû ïàøàíûí ùöçóðóíà ýÿòèðèá. Èíøÿàëëàù áèð
íå÷ÿ ýöíÿ êèìè òîéóíäó.
Áó ñþçö åøèäÿí êèìè äöíéà-àëÿì Äöíéà õàíûìûí ýþçëÿðèíäÿ
ãàðàëäû. Äöíéà õàíûìûí Áîëó áÿéäÿí çÿíäåéè-çÿùëÿñè ýåäèðäè. Äåéèðäè
êè, èòè ýþðöì, ïèøèéè ýþðöì, îíóí ìöðäÿøèð éóìóø öçöíö ýþðìÿéèì.
Èíäè áèðäÿí Êîðîüëóíóí òóòóëäóüóíó åøèòäè, öðÿéè åëÿ ñûõûëäû, åëÿ ñûõûëäû
êè, áèëìÿäè íÿ åëÿñèí. Àíúàã ãûçëàð áàøà äöøìÿñèíëÿð äåéÿ äóðóá éåääè
ãÿëÿìëÿ þçöíÿ çèíÿò âåðäè.
Ãûðõ èíúÿáåë ãûçûíû äà éàíûíà àëûá Êîðîüëóéà òàìàøà åëÿìÿéÿ ýåòäè.
Áÿëè, Úàìàë ïàøàéà õÿáÿð ÷àòäû êè, áÿñ ãûçûí Äöíéà õàíûì èçí
èñòÿéèð. Úàìàë ïàøà ðóñõàò âåðäè, ìÿúëèñèí áèð òÿðÿôèíäÿ áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèëäè.
Äöíéà õàíûì þç ãûðõ èíúÿáåë ãûçû äà áàøûíäà ýÿëèá ïÿðäÿíèí äàëûíäà
ÿéëÿøäè. Ãîëëàðû áàüëû, áàøû éàðàëû Êîðîüëóíó äà Úàìàë ïàøàíûí ãàáà-
üûíäà ñàõëàìûøäûëàð. Äöíéà õàíûì áàõäû êè, âàëëàù áó áèð èéèä îüëàíäû
êè, Áîëó íÿäè ùå÷ ìèí íÿôÿð Áîëó êèìè àäàì îëñà îíó òóòà áèëìÿç. Þç-
þçöíÿ äåäè: – “Àøíà, áó ùå÷ áåëÿ äåéèë êè, áåëÿ îëñóí. Áó Áîëó ýèðÿí
êîë äåéèë. Áîëóíóí ìÿí äàááàõäà ýþíöíö òàíûéûðàì. Áóðàäà éÿãèí áèð
ôûðûëäàã âàð”. Àììà òàé áèð ñþç äåìÿéèá éåðèíäÿúÿ îòóðäó êè, ýþðñöí
èøèí àõûðû íåúÿ îëàúàã. Àììà Áîëó áÿéèí êåôè î íåúÿ äåéÿðëÿð, ëàï èòÿ
ùöðöðäö. Áèð éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ ýÿëèá äîëàíûðäû êè, ÿòÿêëÿðè ýþç ÷ûõàðäûðäû.
Úàìàë ïàøà äöøìöøäö ôèêèð äÿðéàñûíà êè, íÿ åëÿñèí. Áèëìèðäè Êîðîü-
ëóíóí þçöíö õîòêàðûí ùöçóðóíà ýþíäÿðñèí, éà þëäöðöá áàøûíû ýþí-
äÿðñèí. ×îõ ôèêèð, õÿéàëäàí ñîíðà áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, ùÿëÿëèê Êîðîüëóíó
çèíäàíà ñàëûá õîòêàðà íàìÿ ýþíäÿðèá îíó èøäÿí õÿáÿðäàð åëÿñèí.
Êîðîüëóíó ýÿòèðèá Äöíéà õàíûìûí èìàðÿòèíèí ãàáàüûíäà áèð ãóéó
âàð èäè, ñàëäûëàð îðàéà.
Áÿëè, åëÿ êè, Êîðîüëóíó ãóéóéà ñàëäûëàð. Áîëó áÿé Úàìàë ïàøàíûí
éàíûíà ýåäèá çÿìèí-ÿäÿá þïÿíäÿí ñîíðà äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí! Ãî÷ Êîðîüëóíó äèðè-äèðè òóòóá ýÿòèðäèì. Õîòêàðûí
éàíûíäà ñÿíèí öçöíö àü, áàøûíû óúà åëÿäèì. Èíäè “ÿëÿùäè ìèíÿëâÿôà”,
âåðäèéèí âÿäÿéÿ ÿìÿë åëÿ!
157
 Ïàøà äåäè:
– Áîëó áÿé, ñþçöì ñþçäö, ãûçûì Äöíéà õàíûì ñÿíèíäè. Àíúàã ãîé
ýþðÿê ãàñèä õîòêàðäàí íÿ õÿáÿð ýÿòèðèð. Ñîíðà òîé òÿäàðöêöíÿ áàøëà-
éàðûã. Ñÿíÿ åëÿ áèð òîé åëÿéÿúÿéÿì êè, ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ òîé ýþðìÿ-
ìèø îëñóí.
Áîëó áÿé Úàìàë ïàøàíûí ñþçöíäÿí àðõàéûíëàéûá òîé òÿäàðöêöíäÿ
îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Äöíéà õàíûìäàí. Äöíéà õàíûì àõûð
Áîëó áÿéè èñòÿìèðäè, ùÿð íÿ ãÿäÿð åëÿéèðäèñÿ, öðÿéè îíà éàïûøìûðäû êè,
éàïûøìûðäû. Îíó ýþðÿíäÿ åëÿ áèë ýþçöíÿ òèêàí áàòûðäû. Î åëÿ ýöìàí
åëÿìèøäè êè, ãî÷ Êîðîüëó îíó þëäöðÿð. Éàõàñû îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðàð.
Èíäè äÿ êè, âóðäó, áåëÿ îëäó. Äåéèð ñÿí ñàéäûüûíû ñàé, ýþð ôÿëÿê íÿ ñàéûð.
Êèìèí àüëûíà ýÿëÿ áèëÿðäè êè, Áîëó áÿé ýåäèá Êîðîüëóíó òóòóá ýÿòèðÿ-
úÿê. Îäó êè, éàçûã ãûç äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûá ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðã îëìóøäó.
×îõ ôèêèð-õÿéàëäàí ñîíðà ýþðäö êè, îíóí áèðúÿ íèúàò éîëó âàð. Î äà
îäó êè, Êîðîüëó õèëàñ îëñóí. ×öíêè Äöíéà õàíûì éÿãèí-ÿëéÿãèí áèëèðäè
êè, áóðàäà áèð ùèéëÿ âàð. ßéÿð ãî÷ Êîðîüëó õèëàñ îëñà áó ùåéôè Áîëóäà
ãîéìàéàúàã. Îíäà äà êè, Äöíéà õàíûìûí úàíû Áîëó áÿéèí ìöðäÿøèð
éóìóø öçöíäÿí ãóðòàðàð.
Áÿëè, Äöíéà õàíûì áó ôèêèðëÿ î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, ãàðàíëûã äöøäö.
Äöíéà õàíûì éàâàøúà àéàüà äóðäó, áàøäàí ýåéèíèá àéàãäàí ãûôûëëàíäû,
àéàãäàí ýåéèíèá áàøäàí ãûôûëëàíäû. Èìàðÿòäÿí ÷ûõûá þçöíö âåðäè ãóéó-
íóí áàøûíà. Êîðîüëó ãàëìûøäû ãóéóäà.
Äöíéà õàíûì áèð èï ñàëëàäû êè, áÿñ áàüëà áåëèíÿ ÷ÿêèì, ñÿíè ÷ûõàð-
äûì. Êîðîüëó åëÿ êè, èï ñàëëàéàíûí Äöíéà õàíûì îëäóüóíó áèëäè, ýöëöá
äåäè:
– Àé Äöíéà õàíûì, ñÿíäÿ î ýöú, ùöíÿð ùàðäàéäû êè, ìÿíè ÷ÿêèá
áóðàäàí ÷ûõàðäà áèëÿñÿí.
Ãÿðÿç, óçóí áàø àüðûñû îëìàñûí, Äöíéà õàíûì áèð àç éåìÿêäÿí,
è÷ìÿêäÿí èïÿ áàüëàéûá ãóéóéà ñàëëàäû. Þçö äÿ ñîðóøäó êè:
– Áÿñ áèð àäàìûí âàðìû êè, äàëûíúà ýÿëÿ?
Êîðîüëó äåäè:
– Äöíéà õàíûì, ìÿíèì äàëûìúà ýÿëñÿ éà Åéâàç ýÿëÿð, éà Äÿìèð-
÷èîüëó, éà Äÿëè Ùÿñÿí, éà äà êè Èñàáàëû.
Äöíéà õàíûì îðàäàí éàâàøúà ãàéûäûá åâÿ ýÿëäè. Ñàáàùûñû ìåùòÿðè
éàíûíà ÷àüûðûá, îâúóíà áèð ÷ÿíýÿ ãûçûë áàñûá òàïøûðäû êè, Ãûðàòäàí éàõøû
ìóüàéàò îëñóí. Áåëÿëèêëÿ, ìåùòÿð Ãûðàòäàí, Äöíéà õàíûì þçö äÿ êè,
Êîðîüëóäàí ìóüàéàò îëìàüà áàøëàäûëàð.
158
 Áóíëàð áóðàäà ãàëìàãëàðûíäà îëñóíëàð, ñÿíÿ ×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðäÿí
õÿáÿð âåðèì. Äÿëèëÿð áèð ýöí ýþçëÿäèëÿð Êîðîüëó ýÿëìÿäè, èêè ýöí ýþç-
ëÿäèëÿð Êîðîüëó ýÿëìÿäè. Ö÷öíúö ýöíö áèð éåðäÿ éûüûëäûëàð êè, ýþðÿí áó
ùàðàéà ýåòäè.
Èñàáàëû äåäè:
– Òàúèðèí ñþçö ýåð÷ÿê èìèø. Éÿãèí Áîëó áÿé ýÿëäè, Êîðîüëóíó òóòóá
ßðçèíúàíà àïàðäû.
Èñàáàëû áóíó ñþéëÿéèá àéàüà ãàëõäû. Öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá äåäè:
– Áóýöí áèð èéèä èñòÿðÿì,
Âàðñàì, âàðà ìÿíèì èëÿ.
Ãÿðèá ãöðáÿò éàä þëêÿäÿ
Ãàëñàì, ãàëà ìÿíèì èëÿ.

Êîðîüëóíóí éîõ ÿëàúû,

Ìèñèðäÿí àëûð õÿðàúû,
Äöøìÿíÿ ÿéðè ãûëûíúû
×àëñàì, ÷àëà ìÿíèì èëÿ.

Èñàáàëû, âåð þéöäö,

Êþðïÿ èêÿí ÿé ñþéöäö,
Êîðîüëó êèìè èéèäè
Áóëñàì, áóëà ìÿíèì èëÿ.

Äÿëèëÿð äåäèëÿð:
– Áèç îíóí äàëûíúà ýåäÿí äåéèëèê. Ãîé ùàðàäà ãàëûð, ãàëñûí. Þçö
éàõøû áèëèð êè, ïàøàëàðûí, áÿéëÿðèí ùàìûñû îíà éàüûäû. Áèð ôöðñÿò àõòàðûðëàð
êè, òóòñóíëàð. Éàíûíà éîëäàø ýþòöðìÿìèø, ýåäÿúÿéè éåðèí ñÿìòèíè, ñîðà-
üûíû äåìÿìèø íèéÿ ÷ûõûá ýåäèð!?
Äÿëèëÿð àúûã åëÿìèøäèëÿð. Èñàáàëû ýþðäö êè, äÿëèëÿð àúûã åëÿéèáëÿð, òàé
áèð ñþç äåìÿéèá, þçö àéàüà ãàëõäû. Éàðàãëàíûá, ÷ÿêäè Äöðàòû éÿùÿðëÿäè.
Ìèíäè, òÿê-òÿíùà Êîðîüëóíó àõòàðìàüà ýåòäè. Ýåúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû,
ýöíäöçö ýåúÿéÿ, î íåúÿ äåéÿðëÿð, àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ òÿïÿ äöç
ýåòäè, àõûð ýÿëèá ßðçèíúàíà éåòèøäè.
Èñàáàëû øÿùÿðÿ ÷àòàíäà ñÿùÿð òåçäÿí èäè, ùÿëÿ äöêàíëàð áàüëû èäè.
Ýþç ýÿçäèðäè, ýþðäö ìåéäàíûí àøàüû òÿðÿôèíäÿ áèð ÿëëàô äöêàíûíû éåíèúÿ
à÷ûð. Áàõäû êè, äöêàíäà ÷îõëó àðïà ÷óâàëëàðû âàð, ùå÷ íûðõûíû õÿáÿð
àëìàìûø ÷óâàëûí áèð áþéöéöíö ýþòöðöá Äöðàòûí ãàáàüûíà ãîéäó.
Äöêàí÷û äåäè:
159
 – Àé ãî÷àã, ÷ÿêäèðèá ãÿäÿðèíè áèëìÿìèø, ïóëóíó âåðìÿìèø àðïàíû
àòûíà íèéÿ éåäèðèðñÿí?
Èñàáàëû äåäè:
– Ãÿäÿðèíè áèëìÿê íÿäè? Ïóë íÿäè? Ìÿí èíäèéÿ êèìè àðïàéà ïóë
âåðìÿìèøÿì, èíäèìè âåðÿúÿéÿì?
Äöêàí÷û ýþðäö éîõ, áó ïóë-çàä âåðÿí äåéèë. ×óâàëûí áèð ãóëïóíäàí
éàïûøûá àòûí ãàáàüûíäàí ÷ÿêìÿê èñòÿäè. Èñàáàëû äåäè:
– Àðïàíû ýþòöðìÿ, àò äàìàü îëàð.
Äöêàí÷û ÿë ÷ÿêìÿäè. Àõûðäà Èñàáàëû îíà áèð ñèëëÿ ùÿðëÿäè, äöêàí-
÷ûíûí àéàüû áàøûíäàí àøäû. Ãàëõìàã èñòÿéÿíäÿ áèð ñèëëÿ äÿ åëÿ âóðäó êè,
äöêàí÷ûíûí ñÿñè õûðï êÿñèëäè, þçöíäÿí ýåäèá äöøäöéö éåðäÿ ãàëäû. Èñà-
áàëû àéàüûíû îíóí ñèíÿñèíÿ ãîéóá èñòÿäè ÷ÿêñèí úöúÿ áîüàçû êèìè áîüà-
çûíû öçöá àòñûí, îíà êèìè äöêàíûíû éåíèúÿ à÷ìûø äöêàí÷ûëàð òþêöëäöëÿð,
éàëâàð-éàïûø åëÿéèá äöêàí÷ûíû îíóí ÿëèíäÿí àëäûëàð.
Äöíéà õàíûì ÷îõäàí éîë ýþçëÿéèðäè.
Èñàáàëûíû ýþðöá òÿùð-òþùðöíäÿí éÿãèí åëÿäè êè, áó Êîðîüëóíóí
äÿëèëÿðèíäÿäè, äåäè:
– Åé îüëàí, êèìñÿí? Ùàðäàí ýÿëèá ùàðà ýåäèðñÿí? Êèìè àõòàðûðñàí?
Äöíéà õàíûìûí úàâàáûíäà àëäû Èñàáàëû ýþðÿê íÿ äåäè:
Íÿ õàí ýþðäöì áóðàäà, íÿ äÿ áèð ïàøà,
Âåðÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð.
Éàüû äöøìÿíëÿðè áàüëàäûì äàøà,
Âåðÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð.
Àú ãóðä ìÿíÿì, ãÿíèì öñòÿ óëàðàì,
Ìöõÿííÿòè þç ãàíûíà áóëàðàì,
Ãûëûíú ÷ÿêèá þëêÿñèíè òàëàðàì,
Âåðÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð.
Îëàí éîõäó ìÿíèì äÿðäèìäÿí ùàëû,
Ùå÷ áàøûìäàí ýåòìÿç îíóí õÿéàëû,
Êîðîüëóéà ãóðáàí ãî÷ Èñàáàëû,
Âåðÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð.
Äöíéà õàíûì äåäè:
– Ñÿí àõòàðàí Êîðîüëó áóðàäàäû. Ìÿí ÷îõäàíäû êè, ñÿíè ýþçëÿéè-
ðÿì. Äöø àòûíû òþâëÿéÿ ÷ÿê, þçöí äÿ è÷ÿðèéÿ ýÿë.
Èñàáàëû ýþðäö Äöíéà õàíûì äîüðóäàí äà òÿðèôëè ýþçÿëäè. Ùå÷ êå÷èëÿñè
äåéèë. Äöøäö, àòûíû òþâëÿéÿ ÷ÿêäè, ýþðäö Ãûðàò äà áó òþâëÿäÿ áàüëàíûáäû.
Êîðîüëó òÿðÿôäÿí öðÿéè áèð àç àðõàéûíëàøäû. Ãàéûòäû Äöíéà õàíûìûí
160
éàíûíà ýÿëäè. Äöíéà õàíûì éåìÿê, è÷ìÿê ýÿòèðäè. Èñàáàëû éåäè, è÷äè,
áàøûíû Äöíéà õàíûìûí äèçè öñòöíÿ ãîéóá éàòäû. Î òÿðÿôäÿí Èñàáàëûíûí
âóðäóüó äöêàí÷û þçöíÿ ýÿëäè. Ãàëõäû áèðáàø ýåòäè Úàìàë ïàøàíûí
éàíûíà êè, áÿñ Êîðîüëóíóí áóðàéà áèð äÿëèñè ýÿëèá ÷ûõûá, äöêàíû-áàçàðû
äàüûòäû àç ãàëìûøäû êè, ìÿíè äÿ þëäöðÿ, ãà÷ûá ÿëèíäÿí ãóðòàðäûì.
Úàìàë ïàøà ùþêì åëÿäè. Ãîøóí àòëàíûá éîëëàðû, áÿíäëÿðè, áÿðÿëÿðè
êÿñäè. Äöíéà õàíûì èøäÿí õÿáÿð òóòäó. Èñòÿäè Èñàáàëûíû èøäÿí ùàëè åëÿñèí.
Áàõäû êè, Èñàáàëû ÷îõ àüûð éàòûá, áåëÿ øåéëÿðëÿ îéàíàñû äåéèë. Îíäà àëäû,
ýþðÿê íÿ äåäè:
Éàüû äöøìÿí äþðä áèð éàíû àëûáäû,
Îéàí ÿúÿì îüëó, äóð ýåò áó éåðäÿí!
Ñÿíèí äÿðäèí áó úàíûìäà ãàëûáäû,
Îéàí ÿúÿì îüëó, äóð ýåò áó éåðäÿí!

Äöíéà õàíûìûí ñÿñèíÿ Èñàáàëû éóõóäàí îéàíûá ýþðäö ãûç àüëàéûð,

àëäû ýþðÿê Äöíéà õàíûìûí úàâàáûíäà íÿ äåäè:
Àüëàìà, àüëàìà, àé Äöíéà õàíûì,
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ýåòìÿç áó éåðäÿí!
Ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí áó øèðèí úàíûì,
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ýåòìÿç áó éåðäÿí!

Äöíéà õàíûì:
Ùàé-ùàé äåéèá ýÿäèêëÿðÿ éàòàíäû,
Úîìÿðä äöøìÿíëÿðè àòäàí àòàíäû,
Áîëó áÿéäè, Êîðîüëóíó òóòàíäû,
Îéàí ÿúÿì îüëó, äóð ýåò áó éåðäÿí!

Èñàáàëû:
Ùàé-ùàé äåéèá òþâëÿëÿðäÿ éàòàíäû,
Ùàíñû äöøìÿíëÿðè àòäàí àòàíäû?
Êîðîüëóíó àë äèë èëÿ òóòàíäû,
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ýåòìÿç áó éåðäÿí!

Äöíéà õàíûì:
×îõäó àðàëûãäà ìÿíèì éàìàíûì,
Ñÿííÿí àéðû ýþéÿ ÷ûõàð àìàíûì,
Ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí áó Äöíéà õàíûì,
Îéàí ÿúÿì îüëó, äóð ýåò áó éåðäÿí!
161
 Èñàáàëû:

Èéèä ýÿðÿê ãöðáÿò åëäÿ éàñëàíà,

×ÿòèí Ìèñðè ãûëûíú ãûíäà ïàñëàíà,
Ìèí òöëêö íåéëÿéÿð áèð àú àñëàíà?
Þëÿð ÿúÿì îüëó, ýåòìÿç áó éåðäÿí!

Ñþçëÿðè òàìàìà éåòèøäè. Èñàáàëû Äöíéà õàíûìà öðÿê âåðèá äåäè:

– Äóð ýåäÿê, Êîðîüëóíóí ñàõëàíäûüû éåðè ìÿíÿ ýþñòÿð.
Èñàáàëû Äöíéà õàíûìëà Êîðîüëó îëàí ãóéóíóí áàøûíà ýÿëäè. Ùÿëÿ
ãóéóéà ÷àòìàìûøäûëàð êè, Èñàáàëû ýþðäö áèð îõóìàã ñÿñè ýÿëèð. Ùóø-
êóøëà ãóëàã âåðèá, ýþðäö Êîðîüëó ãóéóäàí áó ñÿñëÿðè îõóéóð:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäàí

Éîëóì àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!..
Éàìàí éåðäÿ òóòäó ìÿíè
Þëöì, àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!..

Áåëèìäÿ éîõäó ãûëûíúûì,

Ìöõÿííÿòÿ ÷àòìûð ýöúöì,
Íÿ éîðüàí âàð, íÿ äÿ úåúèì,
Çöëöì, àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!..

Ùàíû íèçÿì, ùàíû àòûì?

Êÿñèëäè øàíû-øþâêÿòèì,
×ÿíëèáåë êèìè ñÿðùÿääèì,
Åëèì, àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!

Ñèíÿì îäëàíäû êþç êèìè,

Ìèñêèí îëàðìû áèç êèìè?
Äàäà éåòÿ Åéâàç êèìè
Äÿëèì, àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!..

Àëòûìà äþøÿðäèì õàëû,

Éîõäó ìÿíèì êèìè äÿëè,
Áó ýöíöìäÿ Èñàáàëû
Ýÿëèìè, àé ìÿäÿò, àé ìÿäÿò!..

Èñàáàëû äåäè:
– Êîðîüëó, ãÿì ÷ÿêìÿ, éåòèøäèì.
162
 Èñàáàëû êÿìÿíäèíè à÷äû, ãóéóéà ñàëëàäû. Êîðîüëó êÿìÿíäèí óúóíó
áåëèíÿ áàüëàéûá òÿðïÿòäè. Èñàáàëû èëÿ Äöíéà õàíûì ÷ÿêäèëÿð, Êîðîüëóíó
ãóéóäàí ÷ûõàðòäûëàð. Êîðîüëó Èñàáàëû èëÿ ãîëáîéóí îëäó, ýþðöøöá, þïöøäö.
Èñàáàëû äåäè:
– Êîðîüëó, þïöøìÿê âàõòû äåéèë, ãîøóí ùÿð éàíû êÿñèá, òåç îë ýþðÿê
íÿ åëÿéèðèê.
Êîðîüëó èëÿ Èñàáàëû þçëÿðèíè àòëàðà éåòèðäèëÿð. Êîðîüëóíóí ãûëûíúûíû,
ãàëõàíûíû ýÿòèðèá âåðÿíäÿ Êîðîüëó äåäè:
– Äöíéà õàíûì, ñÿíè áóðäà ãîéóá ýåòìÿéÿúÿéèê. Ùàçûðëàø, ãèé-
ìÿòäÿ àüûð, ÷ÿêèäÿ éöíýöë íÿéèí âàð ýþòöð, áèçèíÿí ýåäÿê.
Äöíéà õàíûì ìåùòÿðÿ äþðä àò éÿùÿðëÿäèá ÷ÿêäèðäè. Íÿ êè ãèéìÿòëè
øåéëÿðè âàðäû, õóðúóííàðà äîëäóðóá àòëàðûí ö÷öíÿ éöêëÿäèëÿð. Àòûí áèðèíÿ
äÿ Äöíéà õàíûì þçö ìèíäè.
Êîðîüëó áàõäû êè, ùÿð òÿðÿô êÿñèëèá, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìèñðè ãûëûíú, ëÿçýè ãÿìÿ

Ìÿí ñÿíè òÿð ñàõëàìûøàì,
Äîëàøìà úöááÿ-úîøàíà
Äöøìÿíÿ âàð ñàõëàìûøàì!

Úîìÿðäëÿðÿ éàõûíàðàì,
Õÿíäÿê îõäàí ñàõûíàðàì,
Ìèí èýèäÿ òÿïèíÿðÿì,
Úàíäà ùöíÿð ñàõëàìûøàì!

Äîëàíäûì ãöðáÿò åëëÿðäÿ,

Òÿðèôèì ýÿçäè äèëëÿðäÿ,
×àðäàõëû ×ÿíëèáåëëÿðäÿ,
ßñðÿìèø íÿð ñàõëàìûøàì!

Ãî÷ Êîðîüëó åëÿð õÿòà,

Èíäè ñÿí áàõ áó áóñàòà,
Úàíûì ãóðáàí ßðÿáàòà,
Îéíàð, êèøíÿð ñàõëàìûøàì!

Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíè åøèäÿíäÿ ãîøóí ÿùëèíèí úàíûíà ëÿðçÿ äöøäö.

Êîðîüëó áèð éàíäàí, Èñàáàëû áèð éàíäàí, äöøìÿíÿ ùöúóì åëÿäèëÿð. Áèð
âóðùàâóð îëäó êè, ðóçèýàðûí ýþçö ùÿëÿ áåëÿ âóðùàâóð ýþðìÿìèøäè. Äöø-
ìÿí äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ãà÷ìàüà öç ãîéäó. Àõûð êè, Êîðîüëó,
163
Èñàáàëû, éàíëàðûíäà äà Äöíéà õàíûì ßðçèíúàíäàí ÷ûõûá, ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô
éîë áàøëàäûëàð. Áèð ãÿäÿð ýåòìèøäèëÿð êè, áèð äÿ Êîðîüëó ýþðäö äàëëà-
ðûíúà áèð áþëöê àòëû ýÿëèð. Êîðîüëó äåäè:
– Èñàáàëû ñèç ýåäèí, ìÿí ãàéûäûì áóíëàðûí úàâàáûíû âåðèì.
Áóíó äåéèá Êîðîüëó ýåðè äþíäö. Áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá þçöíö ãîøóíà
âóðäó. Ãûðàòû ñöðöá ÿëèíäÿ Ìèñðè ãûëûíú îíëàðûí úàíûíà äöøäö. Î êè,
ãûðìàëû èäè ãûðäû. Öñòÿëèê áèð äÿñòÿ àòëûíû äà ÿñèð åëÿéèá Ãûðàòûí ãàáàüûíà
ãàòäû. Ýÿëèá Èñàáàëûýèëÿ ÷àòäû. Áàõäû Ìåùòÿð Ìóðòóç äà áó àòëûëàðûí
è÷èíäÿäè. Îíó Èñàáàëûéà ýþñòÿðèá äåäè:
– Áÿëÿä÷èëèê åëÿéèá ìÿíè òóòäóðàí áó èäè.
Èñàáàëû èñòÿäè îðäàúà Ìóðòóçóí èøèíè òàìàì åëÿñèí. Êîðîüëó ãîé-
ìàäû, äåäè:
– ßëèáîø ýåäÿðèê. Áóíëàðû ×ÿíëèáåëÿ òþùôÿ àïàðàã.
ßñèðëÿð äÿ ãàáàãëàðûíäà ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ éàõûíëàøäûëàð. Åëÿ êè, äàüëàð
Êîðîüëóíóí ýþçöíÿ ýþðöíäö, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Áèð çàìàíëàð ñÿôà ñöðöá ýÿçÿðäèì,

Îíäà ñÿíäèí ìÿíèì ãàðäàøûì, äàüëàð!
Íÿ çàìàí êè, éàüû äöøìàí ýÿëÿíäÿ
Ñÿíäÿ ÷îõ îëóðäó ñàâàøûì, äàüëàð!

Òàëàäûì øàùëàðû, ùÿëÿ àç äåäèì,

Òöðôÿ ýþçÿëëÿðÿ èøâÿ, íàç äåäèì,
Íå÷ÿ òàúèð, òöúúàð ñÿíäÿ ýèçëÿäèì,
À÷ìàäûí ñèððèìè, ñèðäàøûì, äàüëàð!

Êîðîüëóéàì, ýÿçäèéèìè òàïûðäûì,

Ãàéàëàð áàøûíäà ãàëà éàïûðäûì,
Àü ñöôðÿäÿí ÿìëèê ãóçó ãàïûðäûì,
Éåéèá ãóðòëàð èëÿ óëàøûì, äàüëàð!

Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿäè.

Î òÿðÿôäÿí äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí ýåú ýÿëäèéèíè ýþðöá äàëûíúà ýÿëèð-
äèëÿð êè, áèðäÿí éîëäà ãàáàãëàøäûëàð. Ýþðöøöá þïöøäöëÿð, áÿðàáÿð ×ÿí-
ëèáåëÿ ãàéûòäûëàð. Éîë éîðüóíëóãëàðû ÷ûõäû. Áèð éàõøû ìÿúëèñ ãóðóá òîé
åëÿäèëÿð. Äöíéà õàíûìû Èñàáàëûéà âåðäèëÿð.

164
 Ù ßÌÇßÍÈÍ Ã ÛÐÀÒÛ ÀÏÀÐÌÀÑÛ

îëó áÿéèí áàøûíà ýÿëÿí èø áöòöí ïàøàëàðû, õàíëàðû, áÿéëÿðè ãîðõó-

Á éà ñàëìûøäû. Òà åëÿ êè, ýåúÿëÿð éàòà áèëìèðäèëÿð. Ãî÷ Êîðîüëó-
íóí àäû ýÿëÿíäÿ ãîðõóäàí ñè÷àí äåøèéè àõòàðûðäûëàð êè, ýèçëÿíñèíëÿð.
Õîòêàð þçö äÿ ãîðõóéà äöøìöøäö. Îäó êè, éåíÿ áöòöí ïàøàëàðà
íàìÿ ýþíäÿðìèøäè êè, êèì Êîðîüëóíó òóòñà, éà þëäöðñÿ îíó äöíéà
ìàëûíäàí ãàíè åéëÿéÿúÿê, þçöíö äÿ áþéöê ìÿíñÿáÿ ÷àòäûðàúàã.
Òîãàòëû Ìàùìóä ïàøà õîòêàðûí áó íàìÿñèíè àëûá îõóéàíäàí ñîíðà,
áèð ìÿúëèñ ãóðäóðäó, âÿçèðëÿðè, âÿêèëëÿðè, áÿéëÿðè, õàíëàðû, òàúèðëÿðè î
ìÿúëèñÿ ÷àüûðòäû. Àäàìëàð úÿì îëàíäà Ìàùìóä ïàøà öçöíö îíëàðà
òóòóá äåäè:
– Êîðîüëó ýåòäèêúÿ ýöíö-ýöíäÿí òóüéàí åëÿéèð. Áåëÿ ýåòñÿ ÷îõ
÷ÿêìÿç êè, áèçè äÿ Úàìàë ïàøàíûí ýöíöíÿ ñàëûá éåðèìèçäÿ òóðï ÿêÿúÿê.
Ñèçè áóðàéà úÿì åëÿìÿêäÿ ìÿãñÿäèì áóäó êè, äåéèí ýþðÿê íåúÿ
åëÿéÿê êè, áó áÿëàíû áàøûìûçäàí äÿô åëÿéÿê.
Âÿçèðëÿð, âÿêèëëÿð äåäèëÿð:
– Ïàøà ñàü îëñóí, Êîðîüëóíóí íÿ êè ùöíÿðè âàð, ùàìûñû Ãûðàòäàäû.
Ýÿðÿê Ãûðàòû ÿëÿ êå÷èðÿê.
Ïàøà äåäè:
– Ãûðàòû îíäàí íåúÿ àëìàã îëàð?
Âÿçèð äåäè:
– Íÿìÿð, ïóë, ìàë âåðñÿíèç áÿëêÿ þçöíÿ óìóäó ýÿëÿíëÿðäÿí áèðè
ýåäèá Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðÿ áèëÿ.
Ìàùìóä ïàøà äåäè:
– Ìÿíèì éóðäóìà, éóâàìà ñàùèá îëàí, ýþçöìöí àüû, ãàðàñû áèð
ãûçûì âàð. Ùÿð êèì ýåäèá ×ÿíëèáåëäÿí Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðñÿ,
ãûçûì Äîíà õàòóíó îíà âåðèá, þçöíö äÿ äöíéà ìàëûíäàí ãÿíè åäÿðÿì.
Ìàùìóä ïàøà áóíó äåéèá, áèð úàì øÿðàá äîëäóðóá ÿëèíÿ àëäû, öçöíö
ìÿúëèñäÿêèëÿðÿ òóòóá óúàäàí áèð äÿ äåäè:
– Êèìèí þçöíÿ ýöìàíû ýÿëèð àéàüà äóðñóí, àëñûí áó øÿðàáû è÷ñèí,
ýåòñèí Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðñèí.
Ìÿúëèñ ÿùëè ùàìûñû áàøûíû àøàüû òèêäè. Úûããûðòûñûíû ÷ûõàðäàí îëìàäû.
Ìàùìóä ïàøà áèð äÿ äåäè. Éåíÿ ñÿñ ÷ûõàðäàí îëìàäû. Ìÿúëèñèí àëò òÿðÿ-
ôèíäÿ Ùÿìçÿ àäëû ñàéûëìàéàí, óðâàò îëóíìàéàí áèð êå÷ÿë îòóðìóøäó.
Àéàüà ãàëõûá äåäè:
165
 – Ïàøà ñàü îëñóí, ÿéÿð ðàçû îëóá âÿäÿíèçÿ äîüðó ÷ûõñàíûç, ìÿí
ýåäÿðÿì, Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðÿðÿì.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áó ñþçö äåéÿíäÿ ìÿúëèñäÿêè àäàìëàð ÷àõíàøûá áèð-
áèðèíÿ äÿéäèëÿð. Ùàìû êå÷ÿëäÿêè áó úöðÿòÿ ìàò-ìÿùÿòòÿë ãàëäû. Ìàù-
ìóä ïàøàíûí ãûçû Äîíà õàòóí ïÿíúÿðÿíèí àüçûíäà äóðóá áóíà ãóëàã
àñûðäû. Ýöëöá þçö-þçöíÿ äåäè:
– Ìÿí þëöì, ãî÷ Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðÿíÿ áèð áàõ. Ýåäèá
áàøûíûí êå÷ÿëèíèí äÿðäèíè ÷ÿêìèð, ýþð íÿ ãÿëÿòëÿð åëÿéèð.
– Ìàùìóä ïàøà ñþçöíö áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè. Éåíÿ äÿ êå÷ÿë Ùÿìçÿ-
äÿí ñàâàéû ýåäèðÿì äåéÿí îëìàäû. Ìàùìóä ïàøà àõûðäà ÷àðÿñèç ãàëûá
ðàçû îëäó. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ èðÿëè éåðèäè, àëäû øÿðàáû è÷äè, äåäè:
Ìàùìóä ïàøà, ìÿíÿ áèð àé âÿäÿ âåð. Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðÿ
áèëìÿäèì, ùå÷, ýÿòèðÿ áèëäèì, îíäà ñþçöìöç ñþçäö.
Ìàùìóä ïàøà äåäè:
– Ýåò, ýÿòèðÿ áèëñÿí Äîíà õàòóí ñÿíèíäè.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ îðäàí ÷ûõûá, åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Áèð ïàð÷à ÷þðÿê ýþòöðöá
áèð äÿñìàë èëÿ áåëèíÿ áàüëàéûá éîëà äöøäö. Ïàé-ïèéàäà, ýöíÿ áèð ìÿíçèë
íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà õÿáÿð àëà-àëà ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷ûõäû.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Êîðîü-
ëóäàí.
Êîðîüëó áèð ãàéàíûí áàøûíäà äóðóá éîëà áàõûðäû. Ýþðäö êè, áèð àäàì
áóäó öç ãîéóá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð. Î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, êå÷ÿë Ùÿìçÿ
ýÿëäè, éåòèøäè. Êîðîüëó ãàéàäàí åíèá, îíó ãàáàãëàäû êè:
– Îüóë, íÿ÷èñÿí? Ùàðàäàí ýÿëèá, ùàðàéà ýåëèðñÿí?
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:
– Èëõû÷ûéàì. Ïàøàíûí àòûíà ýåäèðäèì. Éåääè èë îíà àò îòàðäûì, àõûðäà
ùàããûìû äà âåðìÿéèá, ãàïûñûíäàí ãîâàëàäû. Èíäè ×ÿíëèáåëäÿ ñÿíè äåéèá
ýÿëìèøÿì. ßë ìÿíèì, ÿòÿê ñÿíèí, ýÿðÿê ìÿíè äîëàíäûðàñàí.
Êîðîüëó êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëäè. Äÿëèëÿð Ùÿìçÿíè
ýþðöá äåäèëÿð:
– Àé Êîðîüëó, áóíó ùàðàäàí òàïûá ýÿòèðäèí! Êå÷ÿëëÿð ôÿíäýèð
îëóðëàð. Áóíóí ýþçëÿðè ö÷òÿïÿ ñàüñàüàíûíûí ýþçëÿðè êèìè ãàéûð-ãàéûð
ãàéíàéûð. Ùå÷ ÿìÿëëè àäàìà îõøàìûð. Ðÿää åëÿ, ýåòñèí.
Õàíûìëàð äà äÿëèëÿðèí ñþçëÿðèíè òÿñäèãëÿäèëÿð.
Êîðîüëó õàíûìëàðû, äÿëèëÿðè áèð òÿùÿð ñàêèò åëÿéèá, äåäè:
– Ýþðöðñöíöç éàçûüûí áèðèñèäè. Ñèçÿ íÿ åëÿéÿúÿê. Ãîéóí ñöôðÿìèçèí
ãûðûã-ãóðóüóíäàí éåéèá, ãàïûäà, áàúàäà äîëàíñûí.
166
 Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ãûðûõ-ãóðóõäàí éåéèá, ãàïû-áàúàíû ñöïöðöðäö.
Õàíûìëàð, äÿëèëÿð íÿéÿ áóéóðóðäóëàðñà ýåäèðäè. Ýåòäèéè èøè äÿ éàõøû éàðû-
äûðäû. Áåëÿ çèðÿêëèéèíÿ ýþðÿ äÿëèëÿðèí, õàíûìëàðûí éàíûíäà êå÷ÿë Ùÿì-
çÿíèí ùþðìÿòè àðòäû.
Êîðîüëó êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí äèðèáàøëûüûíû ýþðöá, îíóí àäûíû äÿéèøäèðèá
Êàëîüëàí ãîéäó.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Êîðîüëó êå÷ÿë Ùÿìçÿíè éàíûíà ÷àüûðûá ñîðóøäó:
– Êàëîüëàí, àòà ìóüàéàò îëà áèëÿðñÿíìè?
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:
– ßëèìäÿí ýÿëÿð, éàõøû áàõà áèëÿðÿì.
Òþéëÿäÿ áèð éöê éàáûñû âàð èäè. Î ãÿäÿð éöêëÿìèøäèëÿð êè, ñöìöê-
ëÿðè ÷ûõìûøäû. Êîðîüëó îíà áàõìàüû êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ òàïøûðäû. Êå÷ÿë
Ùÿìçÿ éàáûéà ìóüàéàò îëìàüà áàøëàäû.
Àõøàì òóìàðëàéûð, ñÿùÿð òóìàðëàéûð, éàáûéà áèð úàí éàíäûðûðäû êè,
ýÿë ýþðÿñÿí.
Äÿëèëÿðèí ýþçëÿðèíè îüóðëàéûá, òþéëÿäÿêè î áèðè àòëàðûí îòóíäàí,
àðïàñûíäàí ýþòöðöá éàáûíûí ãàáàüûíà òþêöðäö. Éàáû åëÿ êþêÿëìèøäè êè,
äÿðèñèíÿ ñûüìûðäû. Áèð ýöí Êîðîüëó òþéëÿéÿ àòëàðûí éàíûíà ýÿëìèøäè.
Éàáûéà áàõûá ìàò-ìÿùÿòòÿë ãàëäû, äåäè:
– Àé Êàëîüëàí, ñÿí àòà éàõøû ìóüàéàò îëóðìóøñàí. Èíäè êè, áåëÿ àòà
áàõìàã ÿëèíäÿí ýÿëèðäè, íèéÿ ìÿíäÿí ýèçëÿäèðäèí? Àôÿðèí ñÿíÿ!
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ÷îõ ùþðìÿòÿ ìèíìèøäè. Ùàíñû èøÿ áóéóðóðäóëàð
éàðûäûðäû, ùàíñû àòà ìóüàéàò îëìàüû òàïøûðûðäûëàð, áåø ýöíäÿ äÿðèñèíÿ
ñûüìàç åëÿéèðäè. Àõûðäà Êîðîüëó Äöðàòà áàüìàüû êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ òàï-
øûðäû. Áó èøÿ õàíûìëàð, äÿëèëÿð ðàçû îëìàäûëàðñà äà, Êîðîüëó îíëàðà ãóëàã
àñìàäû. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áèð íå÷ÿ ýöí Äöðàòà ÷îõ éàõøû áàõäû. Åëÿ êè, áèð
íå÷ÿ ýöí êå÷äè, àòûí àðïàñûíû õûðïàäàí êÿñäè. Äöðàò áàøëàäû àðûãëàìàüà.
Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðöá áèð ýöí Ùÿìçÿäÿí ñîðóøäó:
– Àé Êàëîüëàí, áó àò íèéÿ áåëÿ ýöíö-ýöíäÿí äàëà ýåäèð? Îëìàéà
éàõøû áàõìûðñàí?
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:
– Ìÿí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè åëÿéèðÿì, àììà àò ýåúÿ-ýöíäöç è÷ÿðèäÿ
áàøûíäàí àõóðà áàüëû, àéàõëàðû äà áóõîâëó. Åøèê öçö ýþðìöð, ÷îõ ýöìàí
êè, îíäàí ñûíûõäûð.
Ãûðàò èëÿ Äöðàò áèð òþéëÿäÿ áàüëàíûðäû. Àòëàðûí èêèñèíèí äÿ àéàüûíäà
áóõîâ âàð èäè. Þçëÿðè äÿ àéðû-àéðû à÷àðëàðëà à÷ûëûðäû. Êîðîüëó ÷ûõàðòäû Äöð-
àòûí à÷àðûíû êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ âåðäè. Õàíûìëàð, äÿëèëÿð áóíó åøèäèá äåäèëÿð:
167
 – Àé Êîðîüëó, ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí? Òàíûìàäûüûí, áèëìÿäèéèí áèð
àäàìà åòèáàð åëÿéèá Äöðàòûí áóõîâ à÷àðûíû âåðèðñÿí?
Êîðîüëó éåíÿ äÿ õàíûìëàðû, äÿëèëÿðè ñàêèò åëÿäè êè, ãîðõìàéûí, ùå÷
çàä îëìàç. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áèð íå÷ÿ ýöíäÿ Äöðàòû äÿðèñèíÿ ñûüìàç åëÿäè.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áóðàéà ýÿëÿíè àç ãàëìûøäû êè, áèð àé îëñóí. Îíóí
Ìàùìóä ïàøàéà âåðäèéè âÿäÿ òàìàì îëóðäó. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ýåúÿëÿðèí
áèðèíäÿ àéàüà ãàëõûá þç-þçöíÿ äåäè: – Ìÿí áèð èë äÿ áóðàäà ãàëñàì
Êîðîüëó Ãûðàòûí íÿ ìåùòÿðëèéèíè, íÿ äÿ áóõîâóíóí à÷àðûíû ìÿíÿ âåð-
ìÿéÿúÿê. Òîãàò øÿùÿðèíäÿ íÿ òàíûéûðëàð êè, Ãûðàò ùàíñûäû, Äöðàò ùàí-
ñûäû. Åëÿ áóíó àïàðûì, ïàøàíû àëäàäûì, ãûçû àëûì, áåø ýöí áó äöíéàäà
êåô ÷ÿêèì.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áóíó äåéèá, ýåúÿ õÿëâÿòúÿ Äöðàòû ìèíäè. Àñòà ãà÷àí
íàìÿðääè, áèðáàø ãà÷äû. Ñàáàù à÷ûëäû, ìåùòÿðëÿð éåðëÿðèíäÿí ãàëõûá,
àòëàðà àðïà-ñàìàí âåðìÿê ö÷öí òþéëÿéÿ ýÿëäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, íÿ Äöðàò
âàð, íÿ äÿ êå÷ÿë Ùÿìçÿ. Áàøû ëîâëó Êîðîüëóíóí éàíûíà ýÿëèá äåäèëÿð:
– Íÿ Äöðàò âàð, íÿ äÿ êå÷ÿë Ùÿìçÿ.
Äÿëèëÿð ÷àõíàøûá áèð-áèðèíÿ äÿéäèëÿð. Õàíûìëàð äà áèð éàíäàí äöø-
äöëÿð Êîðîüëóíóí öñòöíÿ, áàøëàäûëàð îíó ìÿçÿììÿòëÿìÿéÿ. Òàõñûðêàð
îëäóüóíäàí Êîðîüëó íÿ äÿëèëÿðèí, íÿ äÿ õàíûìëàðûí òþùìÿòèíÿ äèí-
ìÿäè. Êèðèéèá ãàëäû. Àììà äÿëèëÿð ñàêèò îëìàéûá äåéèðäèëÿð:
– Áèç ñÿíÿ äåìÿäèêìè, òàíûìàäûüûí àäàìà åòèáàð åëÿéèá àòû òàïøûðìà.
Èéèäèí àòûíû àïàðäûëàð éà àðâàäûíû, èêèñè äÿ íàìóñäàí ñàéûëûð. Áèçèì
ãîðõóìóçäàí ãóø ãóøëóüó èëÿ ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëèí ùÿíäÿâÿðèíÿ ýÿëÿ
áèëìèð. Ãî÷ Êîðîüëóíóí, ×ÿíëèáåëèí, äÿëèëÿðèí àäû ýÿëÿíäÿ ïàøàëàð,
áÿéëÿð òèð-òèð òèòðÿéèð. Áèð êå÷ÿë ýÿäÿíèí áèðèñè ýÿëèá áóðàäàí àò àïàðñûí.
Èíäè áó õÿáÿð ÿòðàôà éàéûëàúàã, äöøìÿíëÿð öñòöìöçÿ àéàã àëàúàã. Þçöí
þç ÿëèíëÿ åëÿ èø åëÿäèí êè, àëÿì éûüûëñàéäû, åëÿéÿ áèëìÿçäè. Èíäè äå
ýþðöì Äöðàòû ùàðàäàí òàïàúàãñàí, íåúÿ ýÿòèðÿúÿêñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Äöðàò ýåäèá, Ãûðàò äóðóð, ìèíèá ýåäèá òàïûá ýÿòèðÿðÿì. Àç ìÿíè
ìÿçÿììÿò åëÿéèí.
Êîðîüëóíóí ùèðñè òóòàíäà éàíûíà ýåäèá îíó äèíäèðìÿê îëìàçäû.
Äåéèðëÿð êè, áåëÿ âàõòëàðäà áèð öçö öñòÿ, èêè-ö÷ ýöí éàòàðäû, àúûüû ñîéó-
éàðäû. Èíäè äÿ êè, Êîðîüëóíóí ùèðñèíäÿí, ãÿçÿáèíäÿí òàé äàíûøìà,
ýþçëÿðè ãàíëà äîëìóøäó. Àúûüûíäàí àç ãàëûðäû äÿìèð ýÿìèðñèí. Íåúÿ êè,
öçö öñòÿ äöøäö äöç èêè ýöí-èêè ýåúÿ àú-ñóñóç éàòäû. Ö÷öíúö ýöí éóõó-
äàí àéûëûá, Åéâàçû ñÿñëÿéèá òàïøûðäû êè, áèð àéðûëûã ìÿúëèñè ãóðñóí.
168
Åéâàç ìÿúëèñ ãóðäó. Òÿêúÿ Êîðîüëóéà éåääè áàòìàí äöéöíöí ïëîâó-
íó, éåääè ãîéóí øàããàñû, éåääè òóëóã øÿðàá ùàçûðëàòäû. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð,
Êîðîüëó áûüëàðûíû åøäè, ãóëàãëàðûíûí äàëûíäà áóðäó. Àëòäàí ýåéèíèá
öñòäÿí ãûôûëëàíäû, öñòäÿí ýåéèíèá àëòäàí ãûôûëëàíäû, àõûðûíúû áàäÿíè áûü-
ëàðûíûí àëòûíäàí þòöðöá àéàüà ãàëõäû. Ãûðàòû èô÷èí éÿùÿðëÿéèá, ãàáàüûíà
÷ÿêäèëÿð. Õàíûìëàðëà, äÿëèëÿðëÿ ùàëàëëàøûá ñû÷ðàäû Ãûðàòûí áåëèíÿ ìèíäè.
Äöðàòûí ö÷ ýöíä ýåòäèéè éîëó Ãûðàò áèð ýöíäÿ ýåäèðäè. Êîðîüëóíóí åëÿ
áèðúÿ Ãûðàòà ìèíäèéè ýþðöíäö. Àò åëÿ áèë êè, ãóø êèìè ãàíàä à÷äû.
Äàüëàðû, äàøëàðû äöç åëÿäè, èëäûðûì êèìè ÷àõûá ýþçäÿí èòäè. Ãûðàòûí íàëëà-
ðûíäàí ãûüûëúûì ãàëõûðäû. Éîëó áàøûíà ýþòöðìöøäö. Åëÿ ýåäèðäè êè, åëÿ
áèë áèð îõ èäè êàìàíäàí ãóðòàðìûøäû, ñöçöðäö.
Êîðîüëó ýåòìÿêäÿ îëñóí, î òÿðÿôäÿí êå÷ÿë Ùÿìçÿ äÿ ö÷ ýöí, ö÷
ýåúÿ èäè êè, úàíûíûí ãîðõóñóíäàí áèð éåðäÿ äöøöá äèíúÿëìÿéèá àò ñöðöðäö.
Éîëóí öñòöíäÿ Ãûðõ äÿéèðìàíëàð äåéèëÿí áèð éåð âàð èäè. Îðàéà ÷àòìàüà
àç ãàëìûøäû êè, Ùÿìçÿ äþíöá ýåðè áàõäû êè, éîëäà òîç-äóìàíà ãàðûøûá,
äóìàí òîçà. Áèð äÿ äèããÿò åëÿéÿíäÿ ýþðäö áóäó Êîðîüëó Ãûðàòûí öñòöíäÿ
åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð êè, ëåé êèìè. Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí òöïöðúÿéè àüçûíäà
ãóðóäó. Ùà óäãóíäó ýþðäö éîõ, àüçûíûí ñóéóíó óäà áèëìèð. ×öíêè þç
èøèíè áèëèðäè. Áèëèðäè êè, Êîðîüëó éåòèøÿí êèìè îíóíêóíó îíà âåðÿúÿê.
Äöðàòû ãàì÷ûëàéûá, þçöíö òåç ãûðõ äÿéèðìàíëàðûí ãàïûñûíà ñàëäû. Àòäàí
äöøäö, àòû äÿéèðìàíûí ãàïûñûíäàêû äèðÿéÿ áàüëàéûá òÿëÿñèê ÷àüûðäû:
– Àé äÿéèðìàí÷û, áèð òåç åøèéÿ ÷ûõ!
Äÿéèðìàí÷û òåç åøèéÿ ÷ûõûá ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, íÿ èñòÿéèðñÿí?
Ùÿìçÿ äåäè:
– Áàõ î éîë èëÿ ýÿëÿí ãî÷ Êîðîüëóäó, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèð. Èëõûñûíà
ãîòóð äöøöá, äÿéèðìàí÷û áåéíè àõòàðûð êè, àòëàðûíû ãîòóðäàí ãóðòàðñûí.
Òåç áàøûíà ÷àðà òàï. Éåòèøñÿ þìðöíö òàìàì åëÿéÿúÿê.
Äÿéèðìàí÷û äèëè òóòàð-òóòìàç äåäè:
– Àé ãàäàí àëûì, áÿñ ìÿí íÿ åëÿéèì? Îíóí ÿëèíäÿí íåúÿ ãóðòàðûì?
Ùÿìçÿ äåäè:
– Ñîéóí ïàëòàðûíû ìÿíÿ âåð, ìÿí ýåéèì, ìÿíèì äÿ ïàëòàðûìû ñÿí
ýåé, ýåò äÿéèðìàíûí äîíóçëóüóíäà ýèçëÿí. Ìÿí Êîðîüëóíóí àüçûíû
éàíà ñàëà áèëñÿì ñàëìûøàì, éîõ ñàëà áèëìÿñÿì îíäà ãîé ìÿíè þëäöð-
ñöí, ñÿí éàçûãñàí.
Äÿéèðìàí÷û òåç ïàëòàðûíû ÷ûõàðäû, îíà âåðäè, Ùÿìçÿ äÿ ïàëòàðûíû äÿéèð-
ìàí÷ûéà âåðäè. Äÿéèðìàí÷û ãà÷ûá äîíóçëóüà ýèðäè. Ùÿìçÿ äÿéèðìàí÷ûíûí
169
ïàëòàðûíû ýåéèíèá äÿéèðìàíûí è÷èíÿ ýèðäè. Þçöíö ýóïïàäàí óíëóüóí
è÷èíÿ ñàëûá öçöíö-ýþçöíö î êè âàð óíà áóëàäû, óí êöðÿéèíè äÿ ÿëèíÿ àëûá,
óíëóüóí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Î òÿðÿôäÿí Êîðîüëó þçöíö àëûúû ãóø êèìè
äÿéèðìàíûí ãàïûñûíà éåòèðèá ÷ûüûðûá äåäè:
– Àé äÿéèðìàí÷û, òåç ýÿë áó àòû òóò!
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äÿèéðìàí÷û ïàëòàðûíäà ãàïûéà ÷ûõûá äåäè:
– Íÿ áóéóðóðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Èíäèúÿ ìÿíèì ãàáàüûìúà áóðàéà ýÿëÿí àòëû íåúÿ îëäó?
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:
– Îäó, è÷ÿðèäÿ äÿéèðìàíûí äîíóçëóüóíà ýèðèá ýèçëÿíèá.
Êîðîüëó òåç àòäàí äöøäö. Ãûðàòû Ùÿìçÿíèí éåäÿéèíÿ âåðèá þçö
äÿéèðìàíà ýèðäè. Àüçûíû äîíóçëóüà òóòóá äåäè:
– ßéÿ, àé êå÷ÿë, áåëÿ ÷ûõ!
Äÿéèðìàí÷û äàùà äà ãîðõóá äåäè:
– Ùàðàéà ÷ûõûì? Ìÿíèì ñÿíèí èëõûíûí ãîòóðóíà äÿðìàí îëàñû
áåéíèì éîõäó. Þëñÿì äÿ ÷ûõìàðàì.
Êîðîüëó äåäè:
– ßéÿ, àé êå÷ÿë, ãîòóð íÿäè, áåéèí íÿäè, áåëÿ ÷ûõ ñÿíèíëÿ èøèì
÷îõäó.
Êîðîüëó ýþðäö êè, äÿéèðìàí÷û þç õîøóíà äîíóçëóãäàí ÷ûõìàã
èñòÿìèð, èðÿëè éåðèäè. Äÿéèðìàí÷û ãîðõóá ÷ÿêèëäè. Êîðîüëó áèð àç äà èðÿëè
éåðèäè. Äÿéèðìàí÷û éåíÿ äÿ î òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè. Áèðäÿí äÿéèðìàí÷ûíûí
áàøû äÿéèðìàíûí ïÿðèíÿ êå÷äè. Ïÿð éàçûã äÿéèðìàí÷ûíû áèðúÿ äÿãèãÿäÿ
þëäöðäö. Êîðîüëó èðÿëè éåðèéèá ýþðäö êè, êå÷ÿë Ùÿìçÿ íÿ ýÿçèð, þëÿí
äÿéèðìàí÷ûäû.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ×ÿíëèáåëäÿ Äöðàòà áàõäûüû çàìàí Ãûðàòûí äà éàí-
éþðÿñèíÿ ùÿðëÿíèá þçöíÿ ìåùðèáàí åëÿìèøäè. Áèð äÿ Ãûðàòûí áåëÿ áèð
õàñèééÿòè âàð èäè êè, Êîðîüëó îíóí éöéÿíèíè êèìÿ òàïøûðñàéäû, îíà
öçÿíýè âåðÿðäè. Îäó êè, Êîðîüëóíóí áàøû è÷ÿðèäÿ äÿéèðìàí÷ûéà ìÿøüóë
îëàíäà êå÷ÿë Ùÿìçÿ Ãûðàòû ìèíäè. Êîðîüëó äÿéèðìàíäàí ÷ûõûá áàõäû
êè, êå÷ÿë Ùÿìçÿ Ãûðàòûí áåëèíäÿ, þçö äÿ äÿéèðìàíäàí áèð àç àðàëû
äóðóá ùÿðäÿí áèð äÿ àòû ãàì÷û èëÿ âóðóá èíúèäèð. Êîðîüëó èíäè áàøà
äöøäö êè, êå÷ÿë Ùÿìçÿ îíó àëäàäûá. Áèð ãÿçÿáëÿíäè, Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá
ùöúóì åëÿìÿê èñòÿäè. Àíúàã áàõäû êè, áóíäàí áèð ôàéäà îëìàéàúàã.
Áèëìÿäè êè, íÿ åëÿñèí. Áèð äÿ áàõäû êè, èíñàôñûç ùÿì äÿ Ãûðàòà åëÿ áèð
ãàì÷û âóðäó êè, àç ãàëäû îä ÷ûõñûí. Öðÿéè éàíûá àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
170
 Úàíûì Ùÿìçÿ, ýþçöì Ùÿìçÿ!..
Ùÿìçÿ, èíúèòìÿ Ãûðàòû!..
Áóäó ñÿíÿ ñþçöì Ùÿìçÿ,
Ùÿìçÿ, èíúèòìÿ Ãûðàòû!..

Ãûðàòäû ìÿíèì äèðÿéèì,

ßðèéÿð, ãàëìàç öðÿéèì.
Ñÿí îëàñàí äóç ÷þðÿéèì,
Ùÿìçÿ, èíúèòìÿ Ãûðàòû!..

Åøèäÿð ïàøàëàð, áÿéëÿð,

Øàäëûã õÿáÿðèíè ñþéëÿð,
Êîðîüëó èëòèìàñ åéëÿð,
Ùÿìçÿ, èíúèòìÿ Ãûðàòû!

Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:

– Êîðîüëó, åëÿ àäûí âàð èìèø. Áèð àé ñöôðÿíèí ãûðûã-ãóðóüóíäàí
éåäèì, èíäè îíó äà äèëèíÿ ýÿòèðäèí, áàøûìà ÷àëäûí. Þçöí êàðâàíëàð ñîéóð-
ñàí, ìàë-äþâëÿò àëûðñàí, èíäè áèð àò íÿäè êè, îíäàí þòÿðè áó ãÿäÿð éàë-
âàðûð, éàõàðûð, éàíûá ùàéûôñûëàíûðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí îíäàí þòÿðè ùàéûôñûëàíìûðàì. Îíà éàíûðàì êè, ñÿí Ãûðàòû
àïàðûá ñàõëàéàí, ìèíÿí äåéèëñÿí. Ýÿë àòû þçöìÿ ñàò. Áóíó åëÿìÿñÿí
ÿéëÿí, îíäà Ãûðàòûí ãèéìÿòèíè äåéèì, àëëàíûá óúóç ñàòìà!
Àëäû Êîðîüëó:

ßéëÿí, äåéèì Ãûðàòûí ãèéìÿòèíè,

Ñÿêñÿí ìèí ñÿðêÿðäÿ ìàëà äà âåðìÿ!
Ñÿêñÿí ìèí àü òöêëö ãÿìÿð þéÿúÿ,
Ñÿêñÿí ìèí õÿçèíÿ ïóëà äà âåðìÿ!

Ñÿêñÿí ìèí èëõûéà, ñÿêñÿí ìèí àòà,

Ñÿêñÿí ìèí ìàùàëäàí ýÿëÿí áàðàòà,
Ñÿêñÿí ìèí êîòàíà, ñÿêñÿí ìèí úöòÿ,
Ñÿêñÿí ìèí êîòàíëû êàëà äà âåðìÿ!

Êîðîüëó äþâëÿòèí åíäèðñèí äöçÿ,

Ñàé ýþòöð ùàìûñûí ñÿêñÿí ìèí éöçÿ.
Ñÿêñÿí ìèí ýÿëèíÿ, ñÿêñÿí ìèí ãûçà,
Ñÿêñÿí ìèí ÿðýÿíÿ, äóëà äà âåðìÿ!
171
 Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:
– Êîðîüëó, àðõàéûí îë, ãèéìÿòèíÿ ñàòàðàì.
Êîðîüëó ýþðäö êå÷ÿë Ùÿìçÿ Ãûðàòû âåðìÿéÿúÿê, äåäè:
– Áàðû ãóëàã àñ äåéèì, àòû íåúÿ ñàõëàìàã ëàçûìäû. Àëäû ÿëöñòö,
ýþðÿê íÿ äåäè:

Ùÿìçÿ, àòû éàõøû ñàõëà,

Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.
Ýöíäÿ ìóüàéàò îë éîõëà,
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Éàç îëàíäà äàüà éîëëàò,

Éàé îëàíäà èô÷èí íàëëàò,
Ãûø îëàíäà ìÿõìÿð ÷óëëàò,
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Àòû ñåâèá áÿñëÿ êþðïÿ,

Ùàéãûðàíäà ÷ûõñûí ñàðïà.
Ùÿð éåéÿíäÿ ãûðõ òàñ àðïà,
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Óçàã-óçàã éîëëàðûíàí,
Áåëÿ èïÿê ÷óëëàðûíàí,
Ùîããà éàðûì íàëëàðûíàí,
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Ìÿúëèñ ãóðäóì ÷îõëàðûíàí,

Äàâà åòäèì îõëàðûíàí,
Ãàðà ïîëàä ìûõëàðûíàí,
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Ñÿðèí-ñÿðèí éó ñóéóíàí,
Ãóéðóüó áàüëû ìóéóíàí,
Ãî÷ Êîðîüëó ÷îõ þéöíÿí
Àò èéèäèí ãàðäàøûäû.

Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåäè:

– Êîðîüëó, íÿ çàìàí Ãûðàòûí äàëûíúà Òîãàòà ýÿëñÿì þçöì öçÿíýèíè
áàñûá ñÿíè ìèíäèðÿúÿéÿì. Àììà èíäè ùå÷ öç âóðìà, àòû âåðìÿéÿúÿéÿì.
Ýÿðÿê àïàðûá Ìàùìóä ïàøàéà âåðèá, Äîíà õàòóíó àëàì.
172
 Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áóíó äåéèá, Ãûðàòû ñÿéèðòäè, ýþçäÿí èòäè. Êîðîüëó
Äöðàòû ãàéòàðìàüà ýÿëìèøäè, Ãûðàòû äà ÿëèíäÿí âåðäè. Îíà áó ùàìûñûí-
äàí àüûð ýÿëäè, äÿéèðìàíûí ãàïûñûíäà éåðÿ îòóðäó, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û

×àüûð ýÿëñèí äÿí Êîðîüëó!
Âåðäèí Ãûðû, àëäûí Äöðö,
Äþé áàøûíà, éàí Êîðîüëó!

Ãûðàò ÿëäÿí ýåòäè, áàðû,

Úàíäà ãàëäû èíòèçàðû.
Öéöä àðïà, áóüäà, äàðû,
Àë øàùàäûí ñÿí, Êîðîüëó!

Óúà äàüëàðäà äþøëÿòäèí,

Àüûð àëàéëàð áîøëàòäûí,
Éöç èë ëîòóëóã èøëÿòäèí,
Àõûð îëäóí õàì, Êîðîüëó!

Þçöí àëëàòäûðäûí áöéöí,

Ñèíÿìÿ ÷ÿêèëäè äöéöí,
Ýåäèí äÿëèëÿðÿ äåéèí,
Èøÿ äöøäöì ìÿí Êîðîüëó!

Êîðîüëóíóí þçö àú èäè, àòû äà àðïàñûç. Àõøàì äöøäöéöíäÿí äÿéèð-

ìàíà ýÿëÿí äÿ îëìàäû. Êîðîüëó àú-ñóñóç éàòäû. Åëÿ êè, ñàáàù à÷ûëäû áèð äÿ
áàõäû êè, áóäó áèð êèøè ãàáàüûíäà èêè éöêëö þêöç ýÿëèð. Êèøè ýÿëèá éåòèøäè.
Áèð Êîðîüëóéà áàõäû, áèð ïàëòàð-ìàëòàðûíà, øÿñò-áÿñòèíÿ áàõûá äåäè:
– À ãàðäàø, ùàíû äÿéèðìàí÷û?
Êîðîüëó äåäè:
– Äÿéèðìàí÷û éîõäó, èíäè äÿéèðìàíäà ìÿí äóðóðàì.
Êîðîüëó þçö þêöçëÿðèí öñòöíäÿí ÷óâàëëàðû äöøöðäö, äÿéèðìàíà
àïàðäû, ñîíðà êèøèäÿí ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, áóíëàðûí è÷èíäÿ ùå÷ àðïà âàðìû? Ìÿíèì àòûì àðïàñûçäû,
ãîðõóðàì äàìàü îëà, áèð àç îíà àðïà âåðèì éåñèí.
Êèøè äåäè:
– ×óâàëëàðûí èêèñè àðïàäû, èêèñè áóüäà.
Àðïà ÷óâàëëàðû éàðûì÷ûã èäèëÿð. Êîðîüëó áàüëàìàëàðû áèð-áèðèíÿ áî-
øàëòäû, áèð ÷óâàë åëÿäè, Äöðàòûí ãàáàüûíà ãîéäó. Êèøè èñòÿäè Êîðîüëóéà
ìàíå îëñóí, Êîðîüëó ýþçöíö åëÿ áÿðÿëòäè êè, êèøè ãîðõóäàí ÷ûããûðûíû äà
173
÷ÿêÿ áèëìÿäè, ÷ÿêèëèá áèð òÿðÿôäÿ äóðäó. Ýþðäö éîõ, áó î äÿéèðìàí÷û-
ëàðäàí äåéèë, áèð àç äà î éàí, áó éàí åëÿñÿ ÷ÿêèá úÿðúÿíÿéèíè àéûðàúàã.
Êîðîüëó þçö äÿ éàìàí àú èäè. Äöðàò àðïàñûíû éåéÿíÿ ãÿäÿð áóüäà
÷óâàëëàðûíû òþêöá öéöòäö. Óíëóüà äà ñó áóðàõûá õàìûð ãàéûðäû. ×ÿêèá
äÿéèðìàíûí áèð òÿðÿôèíè ñþêäö, ïÿðäèëÿðäÿí îúàã ÷àòäû, õàìûðû ÷þðÿê
áèøèðäè. Þêöçöí äÿ áèðèíè êÿñäè, ñîéäó, úÿìäÿéèíèí éàðûñûíû êàáàá
÷ÿêäè, éàðû ÷èé, éàðû áèøìèø éåéèá òîããàíûí àëòûíû áÿðêèòäè, ñîíðà äóðóá
Äöðàòû ìèíèá, öçöíö ×ÿíëèáåëÿ ÷åâèðäè.
Áèð äÿ áàõäûëàð êè, áóäó Êîðîüëó ýÿëèð. Ýÿëèð àììà íåúÿ ýÿëèð...
Ùàìû áàøûíû àøàüû ñàëäû. Íÿ áèð ñàëàì, íÿ áèð ñàáàù. Ùå÷ êåéôèí, ùàëûí
äà ñîðóøìàäûëàð.
Êîðîüëó àòäàí äöøäö. Åéâàç îíóí ãàáàüûíà ÷ûõäû, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Òÿçÿ ñþâäÿéÿð îëóáñàí,
Ñþâäàí äà ìöáàðÿê îëñóí!
Àëûø-âåðèø þéðÿíèáñÿí,
Ñþâäàí äà ìöáàðÿê îëñóí!

Íèéÿ ýèðäèí äÿéèðìàíà,

Áèçè ãîéäóí éàíà-éàíà,
Àòû âåðäèí Êàëîüëàíà,
Ñþâäàí äà ìöáàðÿê îëñóí!

Ñÿí Åéâàçû ãîéäóí õÿñòÿ,

Ýåò úîìÿðääÿí ìÿòëÿá èñòÿ,
Äå áèð íå÷ÿ âåðäèí öñòÿ?
Ñþâäàí äà ìöáàðÿê îëñóí!

Êîðîüëó íå÷ÿ-íå÷ÿ ñÿôÿðëÿðÿ ýåòìèøäè, àììà ùå÷ îëìàìûøäû êè,

ãàéûäàíäà äÿëèëÿð áåëÿ åëÿñèíëÿð. Àììà áó äÿôÿ õàíûìëàð îíóí öçöíÿ
áàõìûðäû, äÿëèëÿð ñàëàì âåðìèðäè. Àõûðäà Êîðîüëó àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Êå÷ÿð äþâðàí áåëÿ ãàëìàç,
Øàä îë êþíöë, íÿ ìÿëóëñàí?
Äÿëèëÿðèì ñàëàì âåðìÿç,
Øàä îë êþíöë, íÿ ìÿëóëñàí?

Ýåéäèéèì èéèä êöðêöäö,

Äöíéà Ñöëåéìàí ìöëêöäö,
Äþâëÿò êè âàð ÿë ÷èðêèäè,
Øàä îë êþíöë, íÿ ìÿëóëñàí?
174
 Êîðîüëóéàì äåéèì ñÿíÿ,
Îä òóòóá àëûøäû ñèíÿ.
Àøûãëûüûì áÿñäè ìÿíÿ,
Øàä îë êþíöë, íÿ ìÿëóëñàí?

Áó ñþçäÿí äÿëèëÿð èíúèäèëÿð êè, ÷îõ éàõøû èø ýþðöáñÿí ùÿëÿ äàíû-

øûðñàí äà êè, “àøûãëûüûì áÿñäè”. Èíäè êè áåëÿ îëäó, èíäè êè ñÿí áèçè ùå÷ÿ
ñàéûðñàí, îíäà áèç äÿ ÷ûõûá ýåäèðèê.
Êîðîüëó ÷îõ ãÿçÿáëè èäè. Áèð òÿðÿôäÿí Ãûðàò ÿëäÿí ýåòìèøäè, áèð
òÿðÿôäÿí äÿ Ùÿìçÿ êèìè êå÷ÿëèí áèðè îíó àëäàòìûøäû. Þç äÿðäè þçöíÿ
áÿñ äåéèëäè, èíäè äÿ äÿëèëÿð áåëÿ äåéèðäèëÿð. Åëÿ êè, äÿëèëÿð äåäèëÿð áèç äÿ
÷ûõûá ýåäèðèê, Êîðîüëó ãÿçÿáèíèí ýöúöíäÿí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá
áèðäÿí ãàéûòäû êè:
– ßøè ýåäèí äÿ, íÿ åëÿéèì ýåäèðñèíèç!
Áó ñþç äÿëèëÿðè ýþòöðäö. Òàé îíëàðûí ãàáàüûíû ñàõëàìàã ÷ÿòèí èø èäè.
Ùàìûñû âÿëâÿëÿéÿ äöøäö. Ùàìû ýåòìÿê ö÷öí ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû.
Íèýàð èøäÿí õÿáÿð òóòóá äÿëèëÿðèí ãàáàüûíû êÿñäè, îíëàðû ýåðè ãàéòàðäû.
Íèýàðûí äÿëèëÿð àðàñûíäà î ãÿäÿð ùþðìÿòè âàð èäè êè, îíóí áèð ñþçöíö èêè
åëÿìÿçäèëÿð. Ùàìû ãàéûäûá îòóðäó. Íèýàð äà îíëàðûí àðàñûíäà îòóðóá
öçöíö äÿ î éàíà ÷åâèðäè. Êîðîüëó áàõäû êè, Íèýàð äà îíäàí öç ÷åâèðäè.
Áó, Êîðîüëóéà ùàìûñûíäàí áÿðê éåð åëÿäè. Ñàçû äþøöíÿ áàñûá ýþðÿê
Íèýàð õàíûìà íÿ äåäè:
Àëà ýþçëö Íèýàð õàíûì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Ñÿíÿ ãóðáàí øèðèí úàíûì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?

Ãîéóí îòëàð ãóçó èëÿ,

Àéàüûíûí òîçó èëÿ.
Ìöõÿííÿòèí ñþçö èëÿ
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?

Èéèäèí éàòìàñûí áàõòû,

Éàíà ÷åâðèëìÿñèí òàõòû,
Êîðîüëóíóí ìÿëóë âàõòû,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?

Íèýàð ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá ñàçû Êîðîüëóíóí ÿëèíäÿí àëäû. Ñÿìÿð-
ãÿíä êàüûçû êèìè àü ñèíÿñè öñòöíÿ áàñûá äåäè:
175
 Áèíàäàí ýþçÿë îëìàéàí
Òåëèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð?
×þëäÿ ýÿçÿí áîç ñÿð÷ÿëÿð,
Ýöëöí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð?

Êàë ãîøóá êîòàí ÿêìÿéÿí,

Íàíûí ñöôðÿéÿ òþêìÿéÿí,
Àðûíûí ãÿùðèí ÷ÿêìÿéÿí
Áàëûí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð?

Óòàí, ãî÷ Êîðîüëó, óòàí!

Äàüëàðûí äàìÿíèí òóòàí!
Ñÿíèí êèìè áàøà ÷àòàí
Åëèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿð?

Íèýàð ñàçëà äåäèéè êèìè ñþçëÿ äÿ äåäè:

– Ñÿí êè äÿëèëÿðÿ áåëÿ ñþç äåäèí, äàùà ìÿíèì äÿ ñÿíèíëÿ èøèì éîõäó.
Äåéèðëÿð êè, Êîðîüëó ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá äöç äóðóá ýåòäè. Ö÷ ýöí,
ö÷ ýåúÿ òàìàì àú, ñóñóç àüçû àøàüû äöøöá éàòäû. Áèð äÿ éóõóñóíäà ýþðäö
êè, Òîãàòäàäû. Ãûðàò äà àëòûíäà. Äèêñèíèá ãàëõäû. Áàõäû êè, Åéâàç áàøûíûí
öñòöíäÿ îòóðóá àüëàéûð. Êîðîüëóíóí öðÿéè àëûøäû, ñàçûí ýþòöðöá äåäè:

Åéâàç, ìÿíäÿí íÿ èñòÿðñÿí

Úàíäûìû, áàøäûìû, íÿäè?
Àõûäûðñàí àëà ýþçäÿí
Ãàíäûìû, éàøäûìû, íÿäè?

Ìÿúëèñäÿ äîëàíìûð ñàüûí,

Ñèíÿì öñòäÿí ýåòìÿç äàüûí,
Òþêöëöáäö ãàø-ãàáàüûí,
Áîðàíìû, ãûøäûìû, íÿäè?

Äàéàí, Ãî÷ Êîðîüëó, äàéàí!..

Ñþçëÿðèíè åëÿ áÿéàí.
Éàòûáñàí ãÿôëÿòäÿí îéàí,
Ýþðäöéöí äóøäóìó, íÿäè?

Åéâàç ãàëõäû, ýåíÿ áèð ìÿúëèñ ãóðäó. Õàíûìëàð, äÿëèëÿð ùàìûñû Êî-
ðîüëóíóí áàøûíà éûüûøäûëàð. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, êåôëÿðè êþêÿëäè, äàìàãëàð
÷àüàëäû, èíúèêëèê éàääàí ÷ûõäû, ÿââÿëêè êèìè øèðèí äîñò, ìåùðèáàí éîëäàø
îëäóëàð. Áó çàìàí Êîðîüëó ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
176
 Àëëàùû ÷àüûðûá äöøÿðÿì éîëà,
Áó äÿðäè ñèíÿìäÿ ãàëà ãîéìàðàì.
Ãûðàòûì ùÿñðÿòëÿ éîëóì ýþçëÿéèð,
Äöøìÿíèí ÿëèíäÿ ãàëà ãîéìàðàì.

Àù ÷ÿêÿðÿì ùÿðäÿí êþéñöì þòöððÿì,

Éîëà äöøöá ìÿòëÿáèìè áèòèððÿì,
Éà þëÿðÿì, éà Ãûðàòû ýÿòèððÿì,
Àéû äîëàíñà äà, èëÿ ãîéìàðàì.

Êîðîüëóéàì, ãî÷ îüëóéàì, ãî÷àì ìÿí,

×ÿòèíäè êè, ìÿðä ìåéäàíäàí ãà÷àì ìÿí,
Ùàâàäà äþâð åäÿí òÿðëàí ãóøàì ìÿí,
Ñàðëàð øèêàðûìû àëà ãîéìàðàì.

Êîðîüëó àëòäàí ýåéèíäè, áàøäàí ãûôûëëàíäû, áàøäàí ýåéèíäè, àéàãäàí

ãûôûëëàíäû, Ìèñðè ãûëûíúû áàüëàäû, ãàëõàí àñäû, ÿìóä ýþòöðäö, äàâà ëèáàñûíûí
öñòöíäÿí, áèð êöðê ýåéèíäè, ÷èéíèíÿ äÿ áèð ñàç êå÷èðäè, òÿê áàøûíà ïàéû-
ïèéàäà Òîãàòà òÿðÿô éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ äàéàíäû, ÷îõ ýåòäè àç äà-
éàíäû, ýåúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû, ýöíäöçö ýåúÿéÿ ãàòäû, þçöíö Òîãàò øÿùÿ-
ðèíÿ éåòèðäè. Áàõäû êè, ùàâà ãàðàíëûãëàøûð. Áèð ãàðûíûí ãàïûñûíû äþéöá äåäè:
– Àé ãàðû íÿíÿ, áó ýåúÿëèéÿ ìÿíè ãîíàã åëÿéÿðñÿíìè?
Ãàðû äåäè:
– Íèéÿ åëÿìèðÿì.
Êîðîüëó ãàðûéà áèð ãÿäÿð ïóë âåðèá äåäè:
– Åëÿ èñÿ àë, ìÿíÿ éåìÿê ùàçûðëà.
Ãàðû ïóëó ÷îõ ýþðöá ñîðóøäó:
– Ïóëóí ãàëàíûíû íåéëÿéèì?
Êîðîüëó äåäè:
– Ãàëàíû íÿäè, ùàìûñûíà àë.
Ãàðû ñîðóøäó:
– Òÿê áàøûíà áó ãÿäÿð øåéè íåéíèéèðñÿí?
Êîðîüëó ýöëöá äåäè:
– Ãîíàüûì âàð, îí àäàìëûã õþðÿê áèøèð.
Êîðîüëó è÷ÿðè ýèðèá, îòóðäó. Ãàðû òåç àéàüà äóðóá áàçàðà öç ãîéäó.
Éàüäàí, äöéöäÿí, ÿòäÿí àëûá ýÿòèðèá îí àäàìëûã õþðÿê ùàçûðëàäû.
Åëÿ êè, õþðÿê ùàçûð îëäó, ãàðû ýÿëäè êè:
– Éàõøû, õþðÿê ùàçûðäû, ñÿíèí äÿ éîëäàøëàðûí ýÿëìÿäè, íÿ åëÿéÿê?
177
 Êîðîüëó äåäè:
– Îíëàð òàé ýÿëìÿéÿúÿê. ×ÿê, ýÿòèð áóðàéà.
– Åëÿ ùàìûñûíû?
– Åëÿ ùàìûñûíû.
Ãàðû ÿââÿëúÿ èíàíìàäû. Ñîíðà ýþðäö éîõ áàëàì áó åëÿ äåéÿñÿí
úèääè äàíûøûð. Ôèêèðëÿøäè êè, éàõøû ÷ÿêèá àïàðàðàì. Áó òàé ÿæäàùà-çàä
äåéèë êè, áèð ãàðûíû âàð äà, éåäèéèíè éåéÿð, ãàëàíû äà ãàëàð. Áó åëÿ ìÿíèì
îí áåø ýöíöìÿ áÿñäè.
Ãÿðÿç, ãàðû îðòàëûüà éåêÿ áèð ìèñ ìÿúìÿéè ãîéóá ïëîâó ÷ÿêäè. Ìÿú-
ìÿéè òÿïÿ êèìè ãàëàíäû. Éàçûã ãàðû íÿ ãÿäÿð ùûããàíäû, ìÿúìÿéèíè éåðäÿí
ýþòöðÿ áèëìÿäè. Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðöá äóðóá ýÿëäè, ìÿúìÿéèíè þçö
ýþòöðöá åâÿ ýÿòèðäè. Ïëîâó îðòàëûüà ãîéäó, ãîëëàðûíû ÷ûðìàéûá ÿéëÿøäè. Ãàðû
ôèêèðëÿøäè êè, ìÿíèì îòóðóá áóíóíëà áèð éåðäÿ éåìÿéèì éàõøû äåéèë. Î
éåéÿð, äîéàð, îíñóç äà ãàëàíû ìÿíÿ ãàëàúàã. Êîðîüëó ãàðûíû ÷àüûðäû êè:
– Ãàðû íÿíÿ, ýÿë.
Ãàðû äåäè:
– Ñÿí éå, ìÿí àú äåéèëÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Íÿ éåìèñÿí êè, àú äåéèëñÿí? Ýÿë, ñîíðà ïåøèìàí îëàðñàí.
Ãàðû íàç åäèá äåäè:
– Éîõ, ñÿí éå. Ìÿí ïëîâóí èéèñè èëÿ äîéìóøàì.
Êîðîüëó áèð äÿ äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ ýÿë, áàõ ñîíðà ïåøèìàí îëàðñàí ùà...
Êîðîüëó èëèøäè ïëîâà, áèðèíúè òèêÿäÿ ïëîâóí öðÿéè öçöëäö. Èêèíúè,
ö÷öíúö, ãàðû ýþðäö áó áèð-èêè òèêÿ äÿ âóðñà, ìÿúìÿéèäÿ áèð øåé ãàëìà-
éàúàã, äöøäö ãàðûí àüðûñûíà êè, ïëîâäàí øèøÿúÿéÿì. Àíúàã òàé áèð äÿôÿ
éåìèðÿì äåìèøäè, äöøìöøäö áîéíóíà äåéèí éàõûíëàøà äà áèëìèðäè. Åëÿ
áó ôèêèðäÿéäè, Êîðîüëó áèð äÿ äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ýÿë... ïåøìàí îëàðñàí.
Ãàðû åëÿ áó ñþçÿ áÿíä èäè. Òåç ÷þêäö ìÿúìÿéèíèí áàøûíà. Ãÿðÿç
éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Êîðîüëó áèð äöçÿëäè, ïÿëÿ áûüëàðûíû åøäè, ãàðû îðòàëûüû
éûüûøäûðäû, ÿéëÿøèá ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð.
Ãàðû ñîðóøäó:
– Àé ãîíàã, äå ýþðöì ñÿí êèìñÿí? Ùàðàäàí ýÿëèá, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ìÿí àøûãàì. ×ÿíëèáåëäÿíÿì, áÿñ ñèçèí øÿùÿðäÿ íÿ
âàð, íÿ éîõ?
178
 Ãàðû ñîðóøäó:
– Îüóë, éàõøû âàõòûíäà ýÿëèá ÷ûõûáñàí. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ Êîðîüëóíóí
Ãûðàòûíû ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà ïàøà îíà áÿéëèê âåðèá. Áó ýöí ïàøà ãûçûíû äà
îíà âåðèá òîé åëÿéèð. Èíäè òîéäó, àøûã àõòàðûðëàð. Ñàáàù ýåäÿð îõóéàð,
áîëëóúà íÿìÿð éûüàðñàí.
Êîðîüëó äåäè:
– Àé íÿíÿ, èíäè Ùÿìçÿíèí ýÿòèðäèéè Ãûðàòû ùàðàäà ñàõëàéûðëàð?
Ãàðû íÿíÿ:
– Ìàùìóä ïàøàíûí òþéëÿñèíäÿ. Àììà àé ãîíàã, áèð äÿ ìÿíÿ íÿíÿ
äåñÿí ñÿíäÿí èíúèéÿðÿì. Ìÿí ãîúà ùà äåéèëÿì. Äèøëÿðèìè íóçëà òþêöá.
Êîðîüëó î ýåúÿ ãàðûíûí åâèíäÿ ãàëäû, ñàáàù ãàëõûá êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí
òîéóíà ýåäÿíäÿ äåäè:
– Àé ãàðû, ìÿí ýåäèðÿì, áÿëêÿ áóðàéà ãàéûäà áèëìÿäèì, ýþðöøÿ
áèëìÿäèê, ñÿíÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþçöì âàð, îíó äåéèì áàðû öðÿéèìäÿ
ãàëìàñûí.
Àëäû Êîðîüëó äåäè:

Áèð ãàðûéà ãîíàã îëäóì,

Íÿ éàìàí úàìõàíàñû âàð.
Äþâëÿòèíè õÿáÿð àëäûì,
Áèð èíÿê, áèð äàíàñû âàð.

Ãàðû ýÿëèð áèçÿ éàâóã,

ßë-àéàüûí òóòóá ñîéóã,
×åøäÿëèéÿ áèð úöò òîéóã,
Àõøàìà ãàéüàíàüû âàð.

Ãàðû äåéÿíäÿ òîçëàíûð,

Ýÿëèí äåéÿíäÿ íàçëàíûð,
Ãàáàãäà ãàðïûç ýèçëÿíèð,
Äàëûíäà òîïõàíàñû âàð.

Êîðîüëóíóí ùÿäéàí èøè,

Ãîâüàäàí à÷ûëìûð áàøû,
Äöøöá îòóç èêè äèøè,
Áèð êþòöê íèøàíàñû âàð.

Êîðîüëó ñþçöíö ãóðòàðûá ãàðûéà áèð àç äà ïóë âåðäè, ñàç äà ÷èéíèíäÿ

ýÿëèá, Ìàùìóä ïàøàíûí èìàðÿòèíÿ ÷àòäû. Áàõäû êè, áèð òîéäó, áèð òîéäó
179
êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Îòàã ïàøà, áÿé, õàí, òàúèðëÿðëÿ äîëóäó. Åøèòäèëÿð êè, àøûã
ýÿëèá, ùàìû ñåâèíäè... Êîðîüëóíó ÷ÿêèá ìÿúëèñÿ àïàðäûëàð. Áàõäûëàð êè,
áó àøûã ùå÷ îíëàð ýþðÿí àøûãëàðäàí äåéèë. Áîéó óúà, êöðÿêëÿðè åíëè,
ñöêñöíö êàë ñöêñöíö êèìè, áîéíóíóí ÿòè êèðäèí-êèðäèí, áûüëàðû áóðóëóá
êå÷èðèëèá ãóëàãëàðûíûí äàëûíà. Ñöðöíäÿí-ñèôÿòèíäÿí çÿùì òþêöëöð. Ãîð-
õóäàí öçöíÿ áàõìàã îëìóð. Ìÿúëèñäÿêè ïàøàëàðäàí áèðè äåäè:
– Àøûã, ùàðà àøûüûñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– ×ÿíëèáåë àøûüûéàì.
Ïàøà äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëóíó òàíûéûðñàíìû?
Êîðîüëó äåäè:
– Éàõøû òàíûéûðàì. Áèð íå÷ÿ èë îíóí éàíûíäà àøûã îëìóøàì.
Òîãàòûí ïàøàñû Ìàùìóä ïàøà äåäè:
– Áó ýöí äÿëè Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíû ýÿòèðÿí Ùÿìçÿ áÿéèí òîéóäó.
Ãûðàòû ýÿòèðäèéèíÿ ýþðÿ áÿéëèê àëûá. Äîíà õàòóíó äà îíà âåðìèøÿì. Èíäè
ñÿí äÿ áó òîéäà áèð àç äÿëè Êîðîüëóäàí îõó, ãóëàã àñàã.
Êîðîüëó Ãûðàòûí àäûíû åøèòúÿê åëÿ áèë êè, öðÿéèíèí áàøûíà îä äöøäö.
Ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Úàíûì Ãûðàò, ýþçöì Ãûðàò?!

Éàðÿá, Ãûðàò äóðóðìó îëà?!
Ìàùìóä ïàøà ìåùòÿðëÿðè,
Îòóí, ñóéóí âåðèðìè îëà?!

Ãûðàòà õÿëÿò áè÷ÿíäÿ,

Öñòöíäÿ áàäÿ è÷ÿíäÿ,
Øåøïÿð éàëìàíäàí êå÷ÿíäÿ
Ñÿðõîø-ñÿðõîø éåðèðìè îëà?!

Ãî÷ Êîðîüëó, ùàíû, ùàíû?

Äîñòóíëà äöøìàíûí òàíû!
Ãûðàò èëÿ Åéâàç õàíû,
Áèð äÿ ýþçöì ýþðöðìö îëà?!

Ìàùìóä ïàøà äåäè:

– Àøûã, äÿëè Êîðîüëóíó ÷îõ ùöíÿðëè äåéèðëÿð. Èíäè äå ýþðöì Êîðîüëó
èéèääè, éà ìÿí?
180
 Êîðîüëó äåäè:
– Ïàøà, îíóí èéèäëèéè, ìÿðäëèéè äèëëÿðäÿ ÿçáÿð îëóá, àëÿìÿ éàéûëûá,
ùàìû åøèäèá, ìÿí äÿ áèëèðÿì. Àììà ñÿíè èíäè ýþðöðÿì. Èçèí âåð, èéèä-
ëèéèí íèøàíûíû ñÿíäÿí õÿáÿð àëûì, áèëèì, ñîíðà äåéèì.
Ýþòöðäö Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:
Óúà-óúà äàü áàøûíäà,
Éåë êèìè ÿñäèéèí âàðìû?
ßëëè, àëòìûø àòëû èëÿ
Áèð îðäó áàñäûüûí âàðìû?

Íàìÿðä ñèððèíè áèëÿíäÿ,

Ìöõÿííÿò öçÿ ýÿëÿíäÿ,
Éàüû äöøìàí ýöú ýÿëÿíäÿ,
Ìåéäàíäàí ãà÷äûüûí âàðìû?

Ãûçûá ýÿçÿíäÿ ìåéäàíû,

Ãûðàðàì ñóëòàíû, õàíû,
Îâóú-îâóú äöøìàí ãàíû,
Äîëäóðóá è÷äèéèí âàðìû?

ßðèí ãöââÿòè ãîëóìäà,

Äÿëèëÿð ñàüû-ñîëóìäà,
Åéâàç òÿê îüóë éîëóíäà,
Úàíûíäàí êå÷äèéèí âàðìû?

Êîðîüëóíóí éîõ èíñàôû,

Äàâà ýöíö îëìàç ëàôû,
Ìèñðè ãûëûíú, äÿìèð ãàïû,
Åíäèðèá êÿñäèéèí âàðìû?

Ìÿúëèñäÿêè ïàøàëàðäàí áèðè äåäè:

– Àøûã, éàõøû îõóéóðñàí, àììà åëÿ áÿðê áàüûðûðñàí êè, ñÿñèí àç ãàëûð
ãóëàãëàðûìûçû äÿëñèí. Ñþçöíö áèð àç àë÷àãäàí äå. Áèð äÿ ñÿí Ìàùìóä
ïàøàäàí èéèäëèéèí íèøàíÿñèíè õÿáÿð àëäûí, ùå÷ þçöí äåìÿäèí ýþðÿê
èéèäèí íèøàíû íÿäè. Ñþéëÿ ýþðÿê ñèçèí éåðèí èéèäëÿðè íåúÿ îëóð?
Àëäû Êîðîüëó:

Áèçèì åëèí äÿëèëÿðè

Ýèðÿð ìåéäàíà ìÿðä îëó.
Þëöíúÿ ìåéäàíäàí ãà÷ìàç,
Ýèðÿíäÿ ìåéäàíýÿðä îëó.
181
 Ñàðï ãàéàëàðäà éóðä îëìàç,
Ìöõÿííÿòÿ ñþç äÿðä îëìàç,
×àããàë ÿíèéè ãóðä îëìàç,
Éåíÿ ãóðä îüëó ãóðä îëó.

Äÿëèëÿðèì ôîâúó-ôîâúó,
Àò ìèíèá äöøìàí ãîâóúó,
Áåëèíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Êîðîüëó êèìè ìÿðä îëó.

Ìàùìóä ïàøà äåäè:

– Àøûã, ñÿí äåäèí êè, Äÿëè Êîðîüëóíó òàíûéûðñàí, îíóí Ãûðàòûíû äà
ýþðöáñÿí. Ùå÷ àòûí õàñèééÿòèíäÿí, íèøàíûíäàí áèëèðñÿíìè? Áèð àç äå,
ãóëàã àñàã.
Àëäû Êîðîüëó:
Ïàøà, ñÿíÿ íèøàí âåðèì Ãûðàòû,
ßáðèøèí èïÿêäÿí éàëû ýÿðÿêäè.
Áèð ìèíà áîéóíëó, óúà ñàüðûëû,
Áèð éàðûì ùîããàäàí íàëû ýÿðÿêäè.

Áèð àëìà äûðíàãëû, ùöíäöð áîéóíëó,

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ éöç ìèí îéóíëó,
Äÿéèðìàí ìÿäÿëè, àú ãóðä éåéèìëè,
Îðòàñû ãîëóíà äîëó ýÿðÿêäè.

Ãàðàíëûã ýåúÿäÿ éîë ÷àøûðìàéàí,

Äöøìÿí ãàáàüûíäà ÿð äöøöðìÿéÿí,
Öñòöíäÿ ÿë-àéàã éûüøûðûëìàéàí,
Êîðîüëóíóí àòû äÿëè ýÿðÿêäè.

Ìàùìóä ïàøà äåäè:

– Àïàðûí àøûüû éåäèðèá, è÷èðèí.
Ñàãè Êîðîüëóíó øÿðàá îëàí îòàüà àïàðäû. Ãàáàüûíà áèð ãàá øÿðàá
ãîéäó. Êîðîüëó ãàáû áèð õîðòóìäà áîøàëäûá äåäè:
– Áåëÿ øåé ìÿíèì àüçûìû äà èñëàòìàç. Âåðèðñÿí âåð ÿìÿëëè-áàøëû
è÷ÿê, âåðìèðñÿí ýåäÿê þçöìöçÿ ýöí àüëàéàã.
Îòàãäà ö÷ òóëóã éàðûì øÿðàá âàð èäè. Ñàãè Êîðîüëóíó îðàäà ãîéóá
èðè ãàá ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè. Ñàãè ÷ûõúàã Êîðîüëó þçöíö âåðäè òóëóãëàðûí
éàíûíà. Áèð, èêè, ö÷, áèð ùîâóðäó ö÷ òóëóã éàðûì øÿðàáû è÷èá, áîø òóëóãëàðû
182
áèð òÿðÿôÿ òóëëàéûá, îðàäàí êå÷äè àøõàíàéà. Àøáàç áèð ñèíè àø ÷ÿêèá
ãîéäó Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà. Ýþçöíÿ äþíöì Êîðîüëó, èêè øàïàëàãäà
áèð ñèíè àøû ãàðà áûüûíûí àëòûíäàí þòöðöá äåäè:
– Àøáàç ãàðäàø, áó ìÿíèì áèð êöíúöìäÿ ãàëäû, àø âåð îòóðäóüóìà
ýþðÿ äîéóíúà éåéèì.
Àøáàç áèð éåêÿ ñèíè äÿ ÷ÿêèá àøû Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà ãîéäó,
Êîðîüëó îíó äà àøûðäû. Áèð äÿ èñòÿéÿíäÿ àøáàç äåäè:
– Àé áàëàì, ùàðàìû äåéèëñÿí êè, èêè ñèíè àøëà äîéìàäûí?
Êîðîüëó äåäè:
– Éåääè áàòìàí äöéöíöí àøû, éåääè ãîéóíóí éàðû øàããàñû, ìÿíèì
áèð äÿôÿìèí õþðÿéèäè. Áåëÿ øåéëÿð ìÿíèì ùàðàìà ÷àòàúàã?
Àøáàç èñòÿäè êè, Êîðîüëóíó àøõàíàäàí ÷ûõàðòñûí. Êîðîüëó áèð ÿëè èëÿ
àøáàçûí áîüàçûíäàí òóòóá, áåëèíäÿí èêè ãàòëàéûá áîø ãàçàíëàðäàí áèðèíèí
è÷èíÿ ñîõäó, àüçûíà äà áèð ñèíè ÷åâèðèá öñòöíäÿ îòóðäó. Éàâàøúà ãîëëà-
ðûíû ÷ûðìàëàäû, àø ãàçàíëàðûíû ãàáàüûíà ÷ÿêèá áèð îòóðóìäà éåääèñèíè
àøûðäû. Åëÿ êè, ãóðòàðäû, ïÿëÿ áûüëàðûíû åøäè, ãóëàãëàðûíûí äàëûíäàí êå÷èðäè,
ýèðäè ìÿúëèñÿ, ìÿúëèñäÿêèëÿð äåäèëÿð:
– Àøûã, éåäèí äîéäóí, èíäè îõó, ãóëàã àñàã.
Àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Ìóðàäáÿéëè äåðëÿð áèçÿ,
Ìåéäàíäà ìÿðäëèê èøëÿíè.
Ãî÷ èéèääÿí îüóë òþðÿð,
Äöøìàí ýþçöíäÿ áåøëÿíè.

Óúà äàüëàðäà äóðàðàì,

×ÿêèá áÿçèðýàí âóðàðàì,
Ýöíäÿ ö÷ è÷êè ãóðàðàì,
Éöç ìèí òöìÿíëÿð õÿðúëÿíè.

Ùàé äåéÿíäÿ ùàéëàðûì âàð,

Ùîé äåéÿíäÿ ùîéëàðûì âàð,
Ãóðäëàðûì âàð, àéëàðûì âàð,
Ùàé âóðñàì øÿùðèí áîøëàíû.

Ïàøàëàð Êîðîüëóíó òàíûìàìûøäûëàð. Îíëàð åëÿ áèëèðäè êè, áó äîü-

ðóäàí äà àøûãäû.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ×ÿíëèáåëäÿí Ãûðàòû ýÿòèðÿíäÿí áÿðè àò íå÷ÿ ìåùòÿðè
òÿëÿô åëÿìèøäè. Ùå÷ êÿñ àòûí éàíûíà ýåäÿ áèëìèðäè. Ìàùìóä ïàøà áàõäû
êè, áó àøûã äåéÿñÿí Ãûðàòû éàõøû òàíûéûð. Îíäàí ñîðóøäó:
183
 – Àøûã, áóäó íå÷ÿ ìöääÿòäè êè, Ãûðàòû ýÿòèðòäèðìèøÿì, àììà âÿðÿì
äÿéìèø ùå÷ êÿñÿ ÿë âåðìÿéèð. Ñÿí îíó èïÿ-ñàïà þéðÿäÿ áèëÿðñÿíìè?
Êîðîüëó áóíó åøèòúÿê àç ãàëäû ðóùó áÿäÿíèíäÿí ó÷ñóí. Òåç äåäè:
– Áÿëè.
Ìàùìóä ïàøà ÿìð åëÿäè, Êîðîüëóíó Ãûðàòûí éàíûíà ñàëäûëàð.
Ãûðàò Êîðîüëóíó ýþðÿí êèìè òàíûäû. Áÿðêäÿí êèøíÿäè. Êîðîüëóíóí
êþíëö à÷ûëäû. Öðÿéè úîøóá òåë-òåë îëäó. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

×ÿíëèáåëäÿí ñÿíè äåéèá ýÿëìèøÿì,

Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!
Äÿìèð ëèáàñ, ïîëàä ýåéèá ýÿëìèøÿì,
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!

ßçÿëäÿí áèëÿéäèì ñÿíèí ùàëûíû,

ßøðÿôèäÿí êÿñäèðÿðäèì íàëûíû,
Éöç ýþçÿëÿ òîõóäàðäûì ÷óëóíó,
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!

Ãàáàãäà ãàëûðìû àðïàí ñÿùÿðÿ?

Öçÿíýèëÿð íÿ éàðàøàð éÿùÿðÿ...
Äÿëèëÿð ñàëìûøäû ìÿíè ãÿùÿðÿ,
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!

Áèð àòûì âàð àòûì-àòûì àòûëûð,

Ãóëàãëàðû ãàðüû êèìè ÷àòûëûð,
Óúóçëóãäà ìèí òöìÿíÿ ñàòûëûð,
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!

Ìÿðä èéèäëÿð áåëÿ áàõìàç àòûíà,

Ñÿíñèç ýåòìÿê îëìàç åë áàðàòûíà,
Àíä âåðèðÿì Êîðîüëó ãûðéàòûíà,
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì Ãûðàò, ýÿë!

Ãûðàò Êîðîüëóíóí ñÿñèíè åøèäÿíäÿ åëÿ êèøíÿäè êè, éåð òèòðÿäè.

Êîðîüëó èðÿëè éåðèéèá ãîëëàðûíû äîëàäû Ãûðàòûí áîéíóíà. Öçöíäÿí-
ýþçöíäÿí þïöá, éàëûíû-éàëìàíûíû òóìàðëàäû, èô÷èí éÿùÿðëÿéèá òþéëÿäÿí
÷ûõàðòäû. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ òþéëÿíèí ãàïûñûíäà ùàçûð äóðìóøäó. Èðÿëè ýÿëèá
Ãûðàòûí öçÿíýèñèíè áàñäû, äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿí äÿéèðìàíäàêû âÿäÿìè éåðèíÿ éåòèðäèì.
184
 Êîðîüëó Ãûðàòû ìèíÿíäÿí ñîíðà ÿéíèíäÿêè êöðêö ÷ûõàðòäû, Ìèñðè
ãûëûíúûíûí äÿñòÿñèíäÿí éàïûøäû. Òàé ïàøàëàðäàí, õàíûìëàðäàí, áÿéëÿð-
äÿí ñîðóøìà. Ùàìû áèð-áèðèíÿ äÿéäè.
Àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Ìèíäèì Ãûðàòûí áåëèíÿ,
Êàø êè, äöøìàí éöç îëàéäû.
×ÿêÿíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Äÿðÿ, òÿïÿ äöç îëàéäû.

Àòû ìèíäèì ýÿçäèðìÿéÿ,

Äöøìàí áàüðûí ÿçäèðìÿéÿ,
Äîíà ÷àéû öçäöðìÿéÿ,
Ãûðàò áèð ãÿââàñ îëàéäû.

Âåðèí éåääè èëëèê õàðúû,

Ïàøàëàð ýÿòèðñèí áàúû.
Êîðîüëó ÷ÿêèá ãûëûíúû,
Äöøìÿí öçáÿöç îëàéäû.

Ìàùìóä ïàøà ùþêì åëÿäè, ãîøóí éåðáÿéåðäÿí àòëàíûá Êîðîüëóíóí

öñòöíÿ éåðèäè. Êîðîüëó Ìàùìóä ïàøàíûí áåëÿ ùþêì âåðìÿéèíè ýþðÿí-
äÿ, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ëàô åéëÿìÿ, äÿëè ïàøà,
Àüûð-àüûð åëëÿðèì âàð,
Áèð òàìàøà åéëÿéÿñÿí,
Ãûëûíú ÷àëàí ãîëëàðûì âàð.

Óúà äàüëàðäàí äàøëàíû,

Àüûð àëàéëàð áîøëàíû,
Ýÿëñÿëÿð äàâà áàøëàíû,
Èéèä-èéèä äÿëëÿðèì âàð.

Ìÿí àíàäàí ìÿðä îëìóøàì,

Î ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëìèøÿì,
Êîðîüëóéàì, àò ìèíìèøÿì,
Éöç ìèí áåëÿ ôåëëÿðèì âàð.

Êîðîüëó ãîøóíà ùöúóì åëÿéèá, ìÿðäàíÿ ãûëûíú âóðìàüà áàøëàäû.

Äöøìÿí ÷îõ èäè, Êîðîüëó òÿê. Éàëãûçëûã Êîðîüëóéà ÿë âåðäè. Àëäû ýþðÿê
íÿ äåäè:
185
 Àé ùÿçÿðàò, àé úàìààò,
Ùå÷ èéèä éàëãûç îëìàñûí!
ßòèì éåéèá, ãàíûì è÷ÿí,
Íàìÿðäÿ ìþùòàú îëìàñûí!

Ùàøà à áÿéëÿð, ùàøàäàí,

Ãîðõìàðàì õàíäàí, ïàøàäàí,
ßñðÿéèá ÷ûõñà ìåøÿäÿí,
Àñëàí äà éàëãûç îëìàñûí!

Êîðîüëóíóí äàø ãàëàñû,

ßðøÿ ÷ÿêèëäè íàëàñû,
Þðäÿê èëÿ ãàç áàëàñû,
Ýþëëÿðäÿ éàëãûç îëìàñûí!

Ãîøóí Êîðîüëóíó àðàëûüà àëìûøäû. Ãûçüûí äàâà èäè. Êîðîüëó ÿìóä

âóðóð, úèäà îéíàäûð, øåøïÿð àòûðäû. Ùàíñû éàíà öç ÷åâèðèðäè äöøìàíû ãàòûì-
ãàòûì ãàòëàéûðäû. Áàø êÿñèðäè, ãîë ãûðûðäû, ãàíû ñó êèìè àõûäûðäû. Ãûðàò äà
èøè èëÿ, ÷ÿ÷èéè èëÿ ãîøóíó äèäèá òþêöðäö. Êîðîüëó Ãûðàòûí ùöíÿðèíè ýþðöá,
àëäû ÿë öñòö:

Úåéðàíà áÿíçÿð ãà÷ûøûí,

Àääûìëà, ãóðáàí ãîëóíà!
Òÿðëàíà áÿíçÿð ó÷óøóí,
ßë ÷àòìàç èïÿê éàëûíà!..

Êÿñäèððÿì ýöìöøäÿí éÿùÿð,

Òóìàðëàðàì àõøàì, ñÿùÿð,
Ýþòöð áóðäàí ãà÷ áèð òÿùÿð
Ñèêêÿ âóðäóððàì íàëûíà!

Êîðîüëóéàì, ýöìàí áåëÿ,

Äåìÿéèíÿí ýÿëìÿç äèëÿ,
Ìÿíè ÷ûõàðò ×ÿíëèáåëÿ,
Ãîòàç äöçäöððÿì ÷óëóíà!

Ãî÷ Êîðîüëóíóí äÿëè íÿðÿñè äöøìàíû ãîðõóòìóøäó. Ùàìûíûí ÿëè

äàâàäàí ñîéóìóøäó. Êîðîüëó ñàüäàí âóðäó, ñîëäàí ÷ûõäû, ñîëäàí âóðäó,
ñàüäàí ÷ûõäû, äöøìàíû øèë-êöò åëÿéèá áèð òÿðÿôäÿí þçöíÿ éîë à÷ûá ãîøó-
íóí àðàñûíäàí ÷ûõäû.
186
 Ìàùìóä ïàøà éîëëàðû òÿíàáëàðëà íå÷ÿ éåðäÿí êÿñäèðìèøäè êè, áÿëêÿ
Êîðîüëó êå÷èá ýåäÿ áèëìÿñèí, òóòñóíëàð. Ãûðàò òÿíàáëàðûí éåääèñèíè áèð
åëÿéèá ñû÷ðàéûðäû.
Êîðîüëó ùÿð éåðäÿí êå÷èá ×ÿíëèáåëÿ éîë áàøëàäû. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè,
áèð äÿ ýþðäö ×ÿíëèáåë òÿðÿôäÿí ýþéöí öçö èëÿ þòöøÿ-þòöøÿ áèð ãàòàð
äóðíà ýÿëèð. ×ÿíëèáåë Êîðîüëóíóí éàäûíà äöøäö.
Àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýþéíÿí ýåäÿí áåø äóðíàëàð,
Áèçèì åëëÿð éåðèíäÿìè?
Áèð-áèðèíäÿí õîø äóðíàëàð,
Áèçèì åëëÿð éåðèíäÿìè?

Ñþùáÿò îëóðäó ñàçûíàí,

Þðäÿê îëóðäó ãàçûíàí,
Íåúÿ èíúÿáåë ãûçûíàí,
Òóòè äèëëÿð éåðèíäÿìè?

Ñåâèá, ñå÷èá áÿéÿíäèéèì,

Ñÿäàñûíäàí îéàíäûüûì,
Àðõàñûíäà äàéàíäûüûì,
×ÿíëèáåëëÿð éåðèíäÿìè?

Áÿçèðýàíà ñàòàøäûüûì,
Ãóìàøûíà áóëàøäûüûì,
Äþíöá áîéíóíäàí àøäûüûì,
×ÿíëèáåëëÿð éåðèíäÿìè?

Ùÿðäÿí èøâÿ-ãÿìçÿ ñàòàí,

Ìÿíèìëÿ èõòèëàò ãàòàí,
Ýÿëÿíäÿ àòáàøû òóòàí,
Øóõ ýþçÿëëÿð éåðèíäÿìè?

×àëõàëàíûá äþéöíäöéöì,
Àðõà âóðóá ñþéöíäöéöì,
Ãîâüà ýöíö þéöíäöéöì,
Íÿð äÿëèëÿð éåðèíäÿìè?

Êîðîüëó ùå÷ äåìÿç éàëàí,

Òîãàòà ñàëìûøàì òàëàí,
Úöìëÿ äÿëèëÿð, Åéâàç õàí,
Èéèä ÿðëÿð éåðèíäÿìè?
187
 Êîðîüëó óçàã éîëëàðû êå÷èá ýÿëäè ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè. Ãûðàò ×ÿíëèáåëÿ
÷àòàíäà åëÿ êèøíÿäè êè, äàüëàð, äÿðÿëÿð äèëÿ ýÿëäè. Äÿëèëÿð òþêöëöá ãàáà-
üà ýÿëäèëÿð. Ãûðàòû òóòäóëàð. Êîðîüëóíóí Ãûðàòû òàïûá ñàü-ñàëàìàò ýÿë-
ìÿéèíÿ ùàìû ñåâèíäè. Øàäëûã ìÿúëèñè ãóðäóëàð, éåäèëÿð, è÷äèëÿð, êåôëÿð
êþêÿëäè. Êîðîüëóíóí êåôè ñàç, äàìàüû ÷àü èäè. Áàäÿíè áàäÿíèí äàëûíúà
ãàðà áûüëàðûíûí àëòûíäàí þòöðöðäö. Íèýàð õàíûì äÿëèëÿðÿ ýþç áàñûá
Êîðîüëóéà äåäè:
– Êîðîüëó, èéèäëèéèíÿ ñþçöì éîõäó, àììà áåëÿ ñèôÿòäÿí ÷îõ ãàðà-
ñàí åé...
Êîðîüëó ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûá, àëäû ýþðÿê Íèýàð õàíûìà íåúÿ úàâàá
âåðäè:

Ìÿíÿ ãàðà äåéÿí ýþçÿë,

Ãàøëàðûí ãàðà äåéèëìè?
Òþêöëöáäö äàë ýÿðäÿíÿ,
Ñà÷ëàðûí ãàðà äåéèëìè?

Ùþêì èëÿ îòóðóá äóðìà,

Ìöæýàíûí ñèíÿìÿ âóðìà,
Àëà ýþçÿ ñèéàù ñöðìÿ,
×ÿêèáñÿí ãàðà äåéèëìè?

Êîðîüëó âåðäè ñàëàìû,

Äîëàíäû úöìëÿ àëÿìè,
Ãöäðÿòèí ýþùÿð êàëàìû,
Éàçûñû ãàðà äåéèëìè?

Ùàìû ýöëöøäö. Íèýàð Êîðîüëóíóí áó ùàçûð úàâàáûíà øàä îëäó.

Ìÿúëèñ òÿçÿäÿí ãûçûøäû...

188
 Ê ÎÐÎÜËÓÉÍÀÍ ß ÐßÁ Ð ÅÉÙÀÍ
îðîüëóíóí ßðçèíúàíäàí ñàü-ñàëàìàò ãàéûäûá ýÿëìÿéè ×ÿíëè-
Ê áåëäÿ òîé-áàéðàì îëäó. Åëÿ áèë êè, äÿëèëÿðèí öðÿêëÿðè éåðèíÿ
ýÿëäè. ßùâàëàòû, íåúÿ êè, Àøûã Úöíóí ýÿëèá õÿáÿð ýÿòèðìèøäè, Êîðîüëó-
éà äàíûøäûëàð.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Áÿñ Àøûã Úöíóí ùàíû? Ùå÷ ýþçöìÿ äÿéìèð.
Íèýàð äåäè:
– Àøûã Úöíóíó éåíÿ äÿ Òîãàòà ýþíäÿðìèøèê êè, Ùàñàí ïàøàíûí
èøëÿðèíäÿí áèçè õÿáÿðäàð åëÿñèí.
Êîðîüëó ýåòäè ôèêðÿ. Äåäè:
– Ýÿðÿê îíó Ãàðñà ýþíäÿðÿéäèíèç. Ìÿí Ùàñàí ïàøàíûí ãåéðÿòèíÿ
áÿëÿäÿì. Î äà çÿðáè-äÿñòèìè ýþðöá. Î áèçèì öñòöìöçÿ ýÿëÿ áèëìÿç.
Àììà Ðåéùàí èýèä àäàìäû. Þçöíöí äÿ ìÿíäÿ ùàéôû âàð.
Êîðîüëó ßðçèíúàíäàí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàíäà ãàðàíëûã ãîâóøóðäó.
Èíäè äÿ îòóðóá î ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð êè, ëàï ýåúÿ ýåúÿäÿí êå÷äè.
Àõûðäà Äÿëè Ùÿñÿí ìÿúëèñè äàüûòäû êè:
– Äàé áÿñäè. Äóðóí ùÿðÿ þç éåðèíÿ! Êîðîüëó éîðüóíäó, äèíúèíè
àëñûí.
Äÿëèëÿð äóðóá äàüûëäûëàð. Êîðîüëó äà áàøûíûí àëòûíû äèê åëÿéèá éàòäû.
Åëÿ êè, ñÿùÿð à÷ûëäû, ùÿëÿ ùå÷ ýöí ÷ûðòëàìàìûøäàí Êîðîüëó éåðèíäÿí
äóðäó. Óøàãëàðû éàíûíà àëûá ×ÿíëèáåëèí áöòöí áÿíäÿðýàùëàðûíû ýþçäÿí
êå÷èðòäè. Áàõäû êè, âàëëàù, äÿëèëÿð áÿíäÿðýàùëàðû åëÿ òóòóáëàð, åëÿ ïóñãó-
ëàð äöçÿëäèáëÿð, åëÿ ñÿíýÿðëÿð áàñûáëàð êè, Ùàñàí ïàøà íÿäè, ëàï õîòêàð
þçö äÿ áöòöí äöíéàíû éûüûá ×ÿíëèáåëÿ òþêñÿ, éåíÿ äÿ áèð àäàì áó
éåðëÿðäÿí êå÷ÿ áèëìÿç. Åëÿ êè, Êîðîüëó áÿíäÿðýàùëàðûí ùàìûñûíû ýÿçèá
ãóðòàðäû, äåìÿëèñèíè äåäè, òàïøûðûëìàñûíû òàïøûðäû, îíäàí Äÿëè Ìåùòÿðè
÷àüûðûá äåäè:
– Ìÿíèì àøûã ïàëòàðûìû ýÿòèð!
Äÿëèëÿð ñîðóøäóëàð:
– Íåéíèðñÿí àøûã ïàëòàðûíû?
Êîðîüëó äåäè:
– Ãàðñà ýåäÿúÿéÿì. Ýÿðÿê ýåäèá ßðÿá Ðåéùàíäàí õÿáÿð áèëÿì.
Äÿëèëÿð íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿð êè, ñÿí ýåòìÿ, ùÿì ñÿôÿðäÿí òÿçÿ ýÿëèáñÿí,
ùÿì äÿ áó ñààò ×ÿíëèáåëè áàøñûç ãîéìàã îëìàç. Îëìàäû êè, îëìàäû. Àøûã
ïàëòàðûíû ýåéèíäè, áèð äÿ áèð àò ìèíèá Ãàðñà òÿðÿô éîëà äöøäö. Àç ýåòìèøäè
189
áèëìèðÿì, ÷îõ ýåòìèøäè áèìèðÿì, åëÿ òÿçÿúÿ Àëàúàëàð äàüûíûí ÿòÿê-
ëÿðèíÿ ÷àòûðäû êè, áèð äÿ ýþðäö, áóäó, Ãàðñ òÿðÿôäÿí áèð àòëû ýÿëèð. Äèããÿò
åëÿéèá áàõäû êè, áó áèð úàâàí îüëàíäû, íåúÿ äåéÿðëÿð, ùÿëÿ áûü éåðè
òÿçÿúÿ òÿðëÿéèð. Öðÿéèíäÿ þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøèá äåäè: “Ëàï éàõøû îëäó.
Áóíó äàéàíäûðûì, áèð ÿùâàë-ïöðñÿí îëóì, ýþðöì Ãàðñäà íÿ âàð, íÿ
éîõ”. ×àüûðäû êè:
– Àéÿ, áèð äàéàí ýþðöì, ùàðäàí ýÿëèðñÿí?
Îüëàí àòûí áàøûíû ÷ÿêäè êè:
– Ãàðñäàí ýÿëèðÿì.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Ñÿôÿðèí ùàðàäû?
Îüëàí äåäè:
– ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– ×ÿíëèáåëäÿ íÿ èøèí âàð?
Îüëàí äóðóõäó. Áèð àç ôèêèðëÿøèá ñîíðà äåäè:
– Åëÿ-áåëÿ ýåäèðÿì. Êîðîüëó èëÿ áèð àç èøèì âàð.
Êîðîüëó ýþðäö êè, îüëàí ñþçëö àäàìà îõøàéûð. Äåäè:
– Éàõøû, ñÿíèí Êîðîüëó èëÿ íÿ ñàëàì-ñàáàùûí? Áÿéÿì òàíûéûðñàí?
Îüëàí ëîâüàëàíà-ëîâüàëàíà äåäè:
– Òàíûéûðñàí íÿäè? Êèøè èëÿ ùàãã-ñàëàìûìûç âàð. Ìÿí åëÿ ùÿôòÿäÿ,
îí áåø äÿ áèð ýåäÿðÿì îíóí éàíûíà.
Êîðîüëó áàõäû êè, ýÿäÿ áèð àç þçöíäÿí äåéÿíäè, àììà êè, äåéÿñÿí
ïèñ îüëàí äåéèë. Þçö äÿ ùþêìÿí ñþçëö àäàìäû. “Ùÿð÷è áàäà-áàä”
äåéèá, áèðäÿí ãàéûòäû êè:
– Êîðîüëó ìÿíÿì. Äå ýþðöì íÿ ñþçöí âàð?
Êîðîüëó áàõäû êè, îüëàí îíóí ñþçöíÿ èíàíìûð. Àøûã ïàëòàðûíûí
éàõàñûíû áàëàúà à÷äû. Åëÿ êè, àëòäàí éàðàã-éàñàã ýþðöíäö, îüëàí äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, ìÿíè áàüûøëà! Éàëàíäàí äåäèì êè, ñÿíèíëÿ äîñòàì.
Àíúàã ãÿñäÿí åëÿ äåéèðäèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Åéáè éîõäó. Äå ýþðöì, ìÿíÿ íÿ ñþçöí âàð èäè?
Îüëàí äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, ìÿíè Ãàðñ ïàøàñûíûí ãûçû Ùöðö õàíûì ñÿíèí éàíûíà
ýþíäÿðèá. Áèë âÿ àýàù îë! Áóäó, íå÷ÿ ìöääÿòäè òöðêìàíëû ßðÿá Ðåéùàí
ýÿëèá ÿéëÿøèá Ãàðñäà. Ãîøóí èðàùëàéûá êè, ×ÿíëèáåëèí öñòöíÿ ýÿëÿ. Ãàðñ
ïàøàñû äà îíà ñþç âåðèá êè, ÿýÿð ×ÿíëèáåëè àëà áèëñÿ, ãûçû Ùöðö õàíûìû
190
îíà âåðÿúÿê. Èíäè Ùöðö õàíûì ìÿíè ýþíäÿðèá ñÿíèí éàíûíà êè, ÿùâàëàò-
äàí ñÿíè õÿáÿðäàð åëÿéÿì.
Êîðîüëó áàøëàäû ÿùâàë òóòìàüà. Îðäàí ñîðóøäó, áóðäàí ñîðóøäó,
áàõäû êè, îüëàí ùå÷ áèð øåé áèëìèð. Åøèòäèéè î èìèø êè, îíó äà äåéèá.
Êîðîüëó ýåòäè ôèêðÿ êè, íÿ åëÿñèí. Ýåðè ãàéûòñûí, éà èðÿëè ýåòñèí. Ôèêðèíäÿ
÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿéÿíäÿí ñîíðà îüëàíäàí ñîðóøäó:
– Éàõøû, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, Ãàðñäà ñÿíèí åâèí-çàäûí âàðìû?
Îüëàí äåäè:
– Âàð, íåéíèðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Èøäè, èíäè áèðäÿí ìÿí Ãàðñà ýåòìÿëè îëñàì, ìÿíè áèð-èêè ýåúÿ
åâèíäÿ ñàõëàéà áèëÿðñÿíìè?
Îüëàí äåäè:
– Êîðîüëó, î íÿ ñþçäö äåéèðñÿí? Íèéÿ, ìÿí ãàðà÷û äåéèëÿì êè,
åâèì îëìàñûí. Äþâëÿòèíäÿí åâèì äÿ âàð, ãàáàüûíäà ãóëëóã åëÿìÿéÿ áèð
ãîúà, ýöíö êå÷ìèø àíàì äà âàð. Ùàìûñû, åëÿ ìÿí þçöì äÿ öñòÿëèê ãóð-
áàíäû ñÿíÿ.
Êîðîüëó äåäè:
– Îíäà ñöð àòûíû, ýåäÿê!
Îüëàí ñåâèíäèéèíäÿí áèëìÿäè êè, íÿ åëÿñèí. Áàéàã ùà àòû âóðóá äöøäö
ãàáàüà. Îüëàí ãàáàãäà, Êîðîüëó äàëäà àò ñöðöá àõøàìà áèð àç ãàëìûø
þçëÿðèíè éåòèðäèëÿð Ãàðñà. Îüëàí ìÿñúèäèí éàíûíäà àòûíû ñàõëàäû êè:
– Äöø! Åâèì áóðäàäû.
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ, ñÿí ùÿëÿ ãàáàãúà ìÿíè àïàð Ùöðö õàíûìûí éàíûíà. Ýÿðÿê
ÿââÿë-ÿââÿë þéðÿíÿì ýþðÿì íÿ âàð, íÿ éîõ. Áÿëêÿ èø åëÿ îëäó êè, ùå÷
ãàëà áèëìÿäèì.
Îüëàí äåäè:
– Éàõøû, íÿ äåéèðÿì. Èõòèéàð ñàùèáèñÿí. Îíäà ñÿí, áàõ, åëÿ áó êö÷ÿ
èëÿ éåðè, ìÿí àòëàðû áàüëàéûì òþâëÿéÿ ýÿëèì.
Êîðîüëó àòäàí äöøäö. Àòû îüëàíà âåðèá êö÷ÿ èëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû.
Èíäè Êîðîüëó ýåòìÿêäÿ îëñóí, îüëàí àòëàðû ÷ÿêäè òþâëÿéÿ, áàüëàäû,
éåìëÿäè, îíäàí ÷ûõäû àíàñûíûí éàíûíà êè:
– Òåç îë, òÿäàðöê ýþð, ãîíàüûì âàð. Ìÿí äÿ ýåäèðÿì áàçàðà øåé-
ìåé àëìàüà.
Àíàñû ñîðóøäó:
– Áàëà, ãîíàüûí êèìäè?
191
 Îüëàí äåäè:
– Äàé ùå÷ êèìÿ äåéèá åëÿìÿéÿñÿí ùÿ, Êîðîüëóäó, òåç îë.
Áóíó äåéèá îüëàí äöçÿëäè Êîðîüëóíóí äàëûíúàí. Èíäè î ýåòìÿêäÿ
îëñóí, áèç ýþðÿê Êîðîüëó íÿ åëÿäè.
Êîðîüëó êö÷ÿ èëÿ ýÿëÿ-ýÿëÿ ýÿëèá ÷ûõäû áèð èìàðÿòèí ãàáàüûíà.
Áàõäû êè, ïÿíúÿðÿäÿ áèð ãûç äóðóá, áèð ãûç äóðóá êè, î íåúÿ äåéÿðëÿð,
éåìÿ, è÷ìÿ õÿòòè-õàëûíà, ýöë úÿìàëûíà òàìàøà åëÿ. Þçöí þëäöðñÿ îëàð
îí äþðä, îí áåø éàøû. Àììà åëÿ áîéëó-áóõóíëó, øÿñòëè-áÿñòëè áèð ãûçäû
êè, åëÿ áèë ñÿðâ àüàúûäû, ãàëõûá. Ãàøëàð ãàðà, ýþçëÿð ãàðà, òåëëÿð ãàðà,
õàëëàð ãàðà, î íåúÿ äåéÿðëÿð, àéà äåéèð ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàüàì,
ýöíÿ äåéèð ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàüàì. Îëà áåëÿ áèð ýþçÿë, îëà Êîðîüëó.
Öðÿê úîøäó, êþíöë ùÿâàëàíäû, ñàçû ýþøöíÿ áàñûá äåäè:
Áàøûíà äþíäöéöì ýöë öçëö õàíûì,
Õàíûì, ùàíñû áÿõòÿâÿðèí éàðûñàí?!
Ýþðúÿê ñÿíè éàðà îëäó úèéàðûì,
Áèð äå, ùàíñû áÿõòÿâÿðèí éàðûñàí?!

Ñèéàù ñà÷ëàð äàë ýÿðäÿíÿ äöçöëö,

Ãàðà ýþçëÿð õóìàðëàíûá ñöçöëö,
Åëÿ áàõìà, èíäè úàíûì öçöëö,
Õàíûì, ùàíñû áÿõòÿâÿðèí éàðûñàí?!

Êîðîüëó ùàã äåéèá, ùàãäàí äÿðñ àëûá,

Òÿð ìÿìÿíÿ êöëÿê äÿéèá ùîâëàíûá,
Ãàðà ýþçëÿð øóõ éàíàãäàí úàí àëûá,
Éîõñà àé ãûç, áàëà ãîíìóø àðûñàí?!

Êîðîüëó îõóìàüûíäà îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, ùàìàí áó ãûçäàí.

Áó ãûç êèì îëà, Ãàðñ ïàøàñûíûí ãûçû Ùöðö õàíûì.
Ùöðö õàíûì Êîðîüëóíó àøûã áèëäè. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ êè, Êîðîüëó
áàøëàäû ãàøäàí, ýþçäÿí äåìÿéÿ, Ùöðö õàíûì ðöáÿíäè ñàëäû öçöíÿ.
Ãàðà åëÿ áèë ëàëÿëè, íÿðýèçëè äàü áàøûíà ãàðà äóìàí ÷þêäö. Êîðîüëó
öðÿéè èïÿê ðöáÿíä ãûðìûçû éàíàãëàðû åëÿ ãóúàãëàäû, åëÿ ãóúàãëàäû êè,
áåëÿ øåéÿ òàá åëÿéÿ áèëÿð? Îäó ùà ñàçû áàñäû äþøöíÿ. Äåäè:
Îüðóí-îüðóí òöë àëòûíäàí áàõàí éàð,
Ãàëäûð ðöáÿíäèíè, ýþðöì ýöë öçöí!..
Àøûãëàðû åøã îäóíà éàõàí éàð,
Ãàëäûð ðöáÿíäèíè, ýþðöì ýöë öçöí!..
192
 Âóðóëìóøàì ñàðìàøûãëû áàüûíà,
Áîñòàíûíà, øàìàìàëû òàüûíà,
Àïàð ìÿíè éàð äåéèá îòàüûíà,
Ãàëäûð ðöáÿíäèíè, ýþðöì ýöë öçöí!..

Êîðîüëóéàì, ìÿí ñþçöìäÿí äþíìÿðÿì,

Ñÿìÿíäÿðÿì, àëûøìûøàì, ñþíìÿðÿì,
Ñÿíäÿí ãåéðè ùóðè ýþðñÿì ñåâìÿðÿì,
Ãàëäûð ðöáÿíäèíè, ýþðöì ýöë öçöí!..

Åëÿ áó äÿìäÿ îüëàí ýÿëèá éåòèøäè. Áàõäû êè, áÿëè, Êîðîüëó èëÿ Ùöðö
õàíûì òàïûøûáëàð. Öðÿéèíäÿ ÷îõ ñåâèíäè êè, åëÿ éàõøû îëäó. Äàé ìÿí
äàéàíìàéûá ýåäÿðÿì áàçàðà. Éîõñà àõøàìäû. Áàçàð áàüëàíàð. Áèð øåé
òàïà áèëìÿðÿì, Êîðîüëóíóí éàíûíäà õÿúàëÿò îëàðàì. Äàé íÿ áèëñèí êè,
áóíëàð ùå÷ áèð-áèðèñèíè òàíûìûðëàð. Íÿ Ùöðö õàíûì Êîðîüëóíó òàíûéûð,
íÿ äÿ Êîðîüëó Ùöðöíö. Åëÿ êè, îüëàí ýÿëèá ÷àòäû, ÿââÿë-ÿââÿë ÿëèí
äþøöíÿ ãîéóá êàìàë-ÿäÿáëÿ Ùöðö õàíûìà ñàëàì âåðäè. Îíäàí ýöëÿ-
ýöëÿ Êîðîüëóéà èøàðÿ åëÿäè. Éàíû êè, íåúÿ ýþðäöí áó ãî÷ îüëàíû? Ýåäèá
ëàï þçöíö ýÿòèðäèì. Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Àéÿ, áó ãûç êèì îëà?
Îüëàí äåäè:
– Ùöðö õàíûìäû äà... Ïàøàíûí ãûçû. Áÿñ ñèç ùÿëÿ áèð-áèðèíèçè òàíû-
ìûðñûç?
Áó ñþçäÿ Ùöðö õàíûì äà òÿëÿñèê ïÿíúÿðÿäÿí ÷ÿêèëèá ÷ûõäû åéâàíà.
Åëÿ àüçûíû à÷ûá äàíûøìàã èñÿòéèðäè êè, áèð äÿ ýþðäöëÿð, áóäó, ßðÿá
Ðåéùàíëà ïàøà àòëû áó òÿðÿôÿ ýÿëèðëÿð. Ãûç åëÿ áèðúÿ áóíó äåéÿ áèëäè êè:
– Àòàìýèë ýÿëèðëÿð, òåç ÷ÿêèëèí!
Ùöðö õàíûì ñþçöíö äåéèá åâÿ ýèðäè, îüëàí äà Êîðîüëóíó ýþòöðöá
òåç àðàäàí ÷ûõäû. Åëÿ êè, ýÿëèá éåòèøäèëÿð ìÿñúèäèí ãàáàüûíà, îüëàí äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, èíäè ïàøàýèë øÿùÿðäÿäèðëÿð. Äàé ñÿíÿ ÷þëäÿ ãàëìàã
îëìàç. Ñÿí çÿùìÿò ÷ÿê ýèð åâäÿ îòóð. Ìÿí äÿ áàçàðà äÿéèá ãàéûäàðàì,
ýåúÿíè éàòàðûã, ñÿùÿð ýþðÿê íÿ åëÿéèðèê.
Êîðîüëó ðàçû îëäó. Îüëàí Êîðîüëóíó ýÿòèðäè åâÿ. Îüëàíûí àíàñû
ãàáàüà ÷ûõäû. Õîøýÿëäèí åëÿäè. Éåð äöçÿëòäè. Åëÿ êè, Êîðîüëó ÿéëÿøäè,
îüëàí äåäè:
– Èíäè ìÿíÿ ðöñõÿò âåð, áèð áàçàðà äÿéèì, ýÿëèì.
Áóíó, äåéèá, îüëàí åâäÿí ÷ûõäû. Èíäè Êîðîüëó åâäÿ ðàùàòëàíìàãäà
îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, îüëàíäàí.
193
 Îüëàí áàçàðà ÷àòàíäà äöêàíëàð áàüëàíìàã öçðÿ èäè. Î, ãàáàãúàí
þçöíö âåðäè áèð áàããàë äöêàíûíà êè:
– ßìè, áàøûíà äþíöì, òåç îë, ìÿíÿ èêè áàòìàí äöéö âåð! Ãîíàüûì âàð.
Äöéöíö áàããàëäàí àëûá, òþêäö òîðáàéà. Äàëûíà àëûá þçöíö éåòèðäè
ãÿññàáà. Ýþðäö éàõøû ÿò âàð, àììà éàìàí äà áàñàáàñäû. Áàøëàäû àäàì-
ëàðû î éàí-áó éàíà èòÿëÿéèá þçöíÿ éîë à÷ìàüà. Îíà áèð éóìðóã, áóíà
áèð äöðòìÿ, àõûðäà àäàìëàðäàí áèðè ùèðñëÿíäè êè:
– Íÿ îëóá. Ãà÷àãà÷ äåéèë êè? Äàéàí äà!..
Îüëàí äåäè:
– Äàéàíà áèëìèðÿì. Àëûíàñû øåéëÿðèì âàð. Äöêàí-áàçàð áàüëàíûð.
Ãîíàüûì âàð.
Äåäèëÿð:
– Íÿ îëñóí? Ñÿíèí ãîíàüûí ýþéäÿí-çàääàí ýÿëìÿéèá êè...
Àäàìëàð ÷îõ äåäèëÿð, îüëàí àç åøèòäè, åëÿ äåéèøÿ-äåéèøÿ þçöíö ñàëäû
äöêàíà. Úàìààò ýþðäö éîõ, áó, ùÿéàñûçëûüà ñàëûá àëìàã èñòÿéèð. Ãÿñ-
ñàáà äåäèëÿð êè, îíà ÿò âåðìÿñèí. Ãÿññàáûí äà òÿðñ äàìàðû òóòäó. Îüëàí
íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ, äåäè:
– Îëìàç êè, îëìàç. Ýÿðÿê áó àäàìûí ùàìûñû ãóðòàðà, ñîíðà ñÿíÿ ÿò
âåðÿì.
Îüëàíûí ÿëàúû êÿñèëèá àõûðäà ãÿññàáûí ãóëàüûíà äåäè:
– Åâèí éûõûëñûí, áèëñÿí êè, ìÿíèì ãîíàüûì êèìäè, ùå÷ áåëÿ åëÿìÿç-
ñÿí.
Ãÿññàá äà áèð äöááÿíèí, àäàì ÿëÿ ñàëàíûí áèðè èäè. Ñîðóøäó êè:
– Êèìäè ãîíàüûí? Äå áó ñààò ñÿíè éîëà ñàëûì. Éîõñà ßðÿá Ðåé-
ùàíäû? Éà ïàøàäû?
Îüëàí äåäè:
– Éîõ, îíëàð äåéèë. Äàé ùå÷ êÿñ áèëìÿñèí, ãîíàüûì ãî÷ Êîðîüëóäó.
Ãÿññàá øàããûëäàäû. Äåäè:
– Úàìààò, áóíóí ãîíàüû Êîðîüëó èìèø.
Ùàìû ýöëöøäö. Ãÿññàá ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Áó ñààò ñÿíè éîëà ñàëàúàüàì. Äå ýþðöì, íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí? Áèð
ýèðâÿíêÿ, éà àëòû ìèñãàë?
Îüëàí äåäè:
– Áèð ýèðâÿíêÿ íÿäè? Ñÿíÿ àüçûìäà ñþç äåéèðÿì. Áèð áàòìàí ÿò ÷ÿê!
Ýþðäöëÿð éîõ, îüëàí äåéÿñÿí çàðàôàò åëÿìèð. Äàëûíäà äà äöéö-çàä
âàð. Ãÿðÿç, ãÿññàá îüëàíûí ÿòèíè âåðèá, éîëà ñàëäû.
194
 Úàìààò àðàñûíà ñþç äöøäö êè, áÿñ Êîðîüëó ýÿëèá Ãàðñà. Þçö äÿ ôèëàí-
êÿñèí åâèíäÿ ãîíàãäû. Äå èíàíàí, èíàíìàéàí áàøëàäû äàíûøìàüà. Àòàëàð
äåéèáëÿð, áèð ñèðð êè, îòóç èêè äèøèí àðàñûíäàí ÷ûõäû, äàé îíó ñàõëàìàã
îëìàç. Áèð àíäà áöòöí ÿòðàôà ñÿñ éàéûëäû. Õÿáÿðäÿí-õÿáÿðÿ, õÿáÿðäÿí-
õÿáÿðÿ, ñþç àõûðäà ýÿëèá ÷àòäû ßðÿá Ðåéùàíëà ïàøàíûí ãóëàüûíà.
Ïàøà õÿáÿðè åøèòúÿê äóðäó àéàüà êè:
– Ãîøóí ýþòöðöá, ýåäÿê Êîðîüëóíó òóòàã!
ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Éîõ. Áóíà Êîðîüëó äåéÿðëÿð. Åëÿ áåëÿ îíó òóòìàã ÷ÿòèí èøäè. Áöòöí
ãîøóíó ãûðûá òÿëÿô åëÿéÿð, þçö äÿ àðàäàí ÷ûõàð.
Ïàøà äåäè:
– Áÿñ íÿ åëÿéÿê?
ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Ñÿí ùå÷ þçöíö îíäà ãîéìà. Åëÿ áèë êè, áèç ùå÷ áó ñþçö åøèòìÿìè-
øèê. Ãîé ãàðàíëûã äöøñöí. Åëÿ êè, ùàìû éàòäû. Ýåúÿíèí áèð éàðûñû ãîøóí
ýþòöðöá, åëÿ éîðüàí-äþøÿéèíèí è÷èíäÿ òóòàðûã. Àéðû ùå÷ áèð ÿëàúû éîõäó.
Îíäàí ßðÿá Ðåéùàí ÿìð åëÿäè øÿùÿðèí ÿòðàôûíû úèòÿìÿ ãîøóí òóòäó.
Þçëÿðèíÿ äÿ òàïøûðäû êè, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð íÿ êÿíàðäàí øÿùÿðÿ àäàì ãîé-
ñóíëàð, íÿ äÿ øÿùÿðäÿí êÿíàðà. Åëÿ êè, òÿäáèðëÿðèíè ýþðöá ãóðòàðäûëàð,
îíäàí îòóðóá áàøëàäûëàð ýþçëÿìéÿ. Î ãÿäÿð ýþçëÿäèëÿð êè, îëäó ýåúÿíèí
éàðûñû. Îíäàí äóðóá ãîøóí ýþòöðöá òþêöëäöëÿð åâèí öñòöíÿ. Êîðîüëó, ùå÷
áèð øåéäÿí õÿáÿðè éîõ, øèðèí éóõóäà, áèð äÿ áåø-àëòû àäàì òþêöëäö öñòöíÿ.
Ñÿðàñèìÿ éåðèíäÿí ãàëõûá îíó î éàíà, áóíó áó éàíà, áàõäû êè, åâ äîëóäó
àäàìëà. Ùàìûñû äà éàðàãëû-éàñàãëû. ßòðàôûíà áàõûá, ýþðäö íÿ ãûëûíúû éåðèí-
äÿ äåéèë, íÿ îõó. Äå ýö÷ âåðäè éóìðóüà, áèðèíè, èêèñèíè, áåøèíè îíóíó;
ýþðäö éîõ, îëìàéàúàã. Äàðòûá áèðèíèí ÿëèíäÿí ãûëûíúûíû àëûá äþøÿíäè
îòàãäàêûëàðûí úàíûíà. Àõûðäà êè áèð òÿùÿð þçöíÿ éîë à÷ûá åâäÿí ÷ûõäû.
Áàõäû êè, ùÿéÿò äîëóäó. Éîëó ùÿð òÿðÿôäÿí òóòóáëàð. Ãàðàíëûã, þçö
äÿ êè, íàáÿëÿä. Àüçû äöøäö áèð òÿðÿôÿ. Íÿ ãÿäÿð ýåòäè, íåúÿ ýåòäè áèë-
ìÿäè, áèð äÿ îíó ýþðäö êè, ãàáàüûíà áàëàúà áèð ãàïû ýÿëäè. Ãîøóí äà
äàëäàí ýÿëèð. Äàé ÿëàúû êÿñèëäè, à÷ûá ãàïûíû ýèðäè è÷ÿðèéÿ. Ñÿí äåìÿ,
áóðà ìèíàðÿéÿ ÷ûõìàã ö÷öí éîë èìèø. Äàé ùàðàéà ÷àòàúàã? Ãîøóí äà åëÿ
áèë êè, áèëèðìèø. Î ñààò êÿñäèëÿð ãàïûíûí àüçûíû. Êîðîüëó åëÿ îíó áèëäè êè,
ãàïûíû ÷ÿêäè. Òåç ÿë àòûá ìèíàðÿíèí ïèëëÿêÿíëÿðèíäÿí áèð-èêè áþéöê ñàë
ãîïàðûá ñàëäû ãàïûíûí äàëûíà. Îíäàí äàé îðàäà äàéàíìàéûá, áèðáàøà
ãàëõäû ìèíàðÿíèí òÿïÿñèíÿ êè, ýþðñöí íÿ âàð, íÿ éîõ? Õÿáÿð ÷àòäû ßðÿá
Ðåéùàíà êè, áÿñ Êîðîüëó ÷ûõäû ìèíàðÿéÿ. ßðÿá Ðåéùàí î ñààò ÿìð
195
åéëÿäè. Ìèíàðÿíèí äþðä ÿòðàôûíû ãîøóí áöðöäö. Êîðîüëó ìèíàðÿäÿ, ãîøóí
éåðäÿ áàøëàäûëàð ñÿùÿðè ýþçëÿìÿéÿ.
Èíäè áóíëàð ýþçëÿìÿêäÿ îëñóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, áèçèì
îüëàíäàí, éÿíè åâèí ñàùèáèíäÿí. Åëÿ êè, ãîøóí äîëäó ùÿéÿòÿ, îüëàí
ìÿñÿëÿíè áàøà äöøäö. Áèëäè êè, ïàøàëàð õÿáÿð òóòóáëàð. Þçöíö èòèðìÿéèá
äóðäó, ãàðàíëûãäà þçöíö àäàìëàðûí àðàñûíà âóðóá ÷ûõäû êö÷ÿéÿ. Äå àñòà
ãà÷àí íàìÿðääè. Áèðáàø þçöíö ñàëäû Ùöðö õàíûìûí éàíûíà. Ùöðö õàíûì
äà îéàãäû. Ùöðö õàíûì îíó ýþðúÿê ñîðóøäó:
– Íÿ âàð? Áó íÿ ãîøóíêåøëèêäè? Éîõñà Êîðîüëóäàí õÿáÿð òóòóáëàð?
Îüëàí ÿùâàëàòû äàíûøäû. Ùöðö õàíûì äåäè:
– Éàõøû åéëÿéèáñÿí êè, ãà÷ûáñàí. Éîõñà ñÿí äÿ ÿëÿ êå÷ÿðäèí.
Ñîíðà îüëàíà äåäè:
– Éàõøû, äöçöíö äå ýþðöì, Êîðîüëóíóí áóðàäà îëìàüûíû áèð àäàìà-
çàäà äåìÿéèáñÿí êè?
Îüëàí áèð ýåòäè ôèêèðÿ. Èíäè áàøà äöøäö êè, áó èøëÿð ùàìûñû îíóí þç
òàãñûðûäû. ßùâàëàòû, íåúÿ êè, îëìóøäó, ãÿññàáà íåúÿ äåìèøäè, ãÿññàá
úàìààòà íåúÿ äåìèøäè, ùàìûñûíû äàíûøäû.
Ùöðö õàíûì ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áàøûíû ñàëäû
àøàüûéà. Îüëàí áàõäû êè, âàëëàù, Ùöðö õàíûì åëÿ ùèðñëÿíèá êè, î íåúÿ
äåéÿðëÿð, áû÷àã âóðñàí ãàíû ÷ûõìàç.
Äóðäó àéàüà êè:
– Ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Ãîé ìÿíè äÿ òóòñóíëàð, èêèìèçè äÿ áèð éåðäÿ
àññûíëàð. Ìÿí áó íàìóññóçëóüó ýþòöðÿ áèëìÿðÿì êè, ìÿíèì óúóìäàí
î êèøè òóòóëñóí, ìÿí ñàü ãàëàì.
Ùöðö õàíûì äåäè:
– Éàõøû ýåòäèí, ñÿíè äÿ òóòäóëàð. Áóíäàí Êîðîüëóéà íÿ ìÿíôÿÿò
îëàúàã?
Îüëàí äåäè:
– Áÿñ íÿ åëÿéèì?
Ùöðö õàíûì äåäè:
– Ýåò, ýþçëÿ. Åëÿ êè, ñÿùÿð à÷ûëäû, øÿùÿðèí êÿíàðûíäàí ãîøóíó ýþòöðäö-
ëÿð, áèð äÿíÿ éöéðÿê àò ìèíèá, þçöíö éåòèð ×ÿíëèáåëÿ. ßùâàëàòû õÿáÿð âåð.
Ñþç îüëàíûí áåéíèíÿ áàòäû. Îðàäàí þçöíö âåðäè øÿùÿðèí êÿíàðûíà.
Áèð éåðäÿ ýèçëÿíèá, î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, øÿùÿð äàðâàçàëàðû à÷ûëäû. Áèð
äÿíÿ àò ìèíèá þçöí âóðäó éîëà. Èíäè îüëàí ýåòìÿéèíäÿ îëñóí, ñÿíÿ
äåéèì Êîðîüëóäàí.
196
 Åëÿ êè, ùàâà éàâàø-éàâàø áàøëàäû áîçàðìàüà, Êîðîüëó ýþðäö áèð
óúà ìèíàðÿíèí áàøûíäàäû, ãîøóí äà äþðä áèð òÿðÿôè òóòóá. Ãàëäû ìÿÿòòÿë
êè, íÿ åëÿñèí. Àøàüû äöøñöí? Íÿ éàðàüû, âàð, íÿ àòû. Áóðàäà ãàëñûí, íÿ
âàõòàúàí ãàëñûí? Öðÿéè ãöáàð åëÿäè. Äÿëèëÿð éàäûíà äöøäö. Äåäè:
Ìèñðè ãûëûíú ÿëäÿ òÿíý îëàíëàðûì,
Ãî÷àã èýèäëÿðèì éàíûìäà ýÿðÿê!
Êÿñèëÿ êÿëëÿëÿð, áîø ãàëà ëåøëÿð,
Äàë õàí÷àëëàð äöøìàí ãàíûíäà ýÿðÿê!
Àëûá ïèéàëÿíè è÷ÿí ñàüûäàí,
Ãîõìàéûí ùÿð éåòÿí ãàíëû éàüûäàí,
Ùîé äåéÿíäÿ àüûð òöïëÿð äàüûäàí
Õàí Åéâàçûì áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê!
Àò ñöçöá þçöíö ìÿíÿ éåòèðÿí,
Êîðîüëóéà éöç ìèí ãóëëóã áèòèðÿí,
Ñÿêñÿê ïóòó áèð ÿëèíäÿ ýþòöðÿí
Äÿìèð÷èîüëó áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê!
Ãîëëàðûíà äÿìèð ïîëàä òàõäûðàí,
Äöøìàíëàðû ýèðâÿëÿðäÿí áàõäûðàí,
Ñó éåðèíÿ ãûçûë ãàíëàð àõäûðàí,
Äÿëè Ùÿñÿí áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê!
Êîðîüëó ÷àüûðûð ýåíÿ Ñÿôÿðè,
Éîõ èìèø äöíéàíûí ñîíó, ñÿìÿðè,
Ãûðàðàì äÿñòÿíè, âóððàì íÿôÿðè,
ßðÿíëÿðèí ïèðè éàíûìäà ýÿðÿê!

Êîðîüëó îõóäóãúà ñÿùÿð äÿ éàâàø-éàâàø à÷ûëûðäû. Àõûðäà ùÿð òÿðÿô

èøûãëàíäû. Ñèñ, äóìàí ÷ÿêèëèá ýåòäè. Êîðîüëó ìèíàðÿíèí áàøûíäàí ×ÿíëè-
áåëÿ òÿðÿô áàõäû. Àììà ùÿðúè åëÿäè, ×ÿíëèáåëè ýþðÿ áèëìÿäè. Äàüëàð,
åëÿ áèë êè, ãÿñäÿí àðàíû êÿñìèøäè. Êîðîüëó äåäè:
Ýþéäÿí áèð úöò ñîíà åíäè,
Àéëû äàüûí àðàñûíà.
Éàð êè éàðäàí êöñÿð îëäó
Àüëàð, ñûçëàð, ÷àðàñû íÿ?
Ãûçûë àëìàíû äèøëÿñèí,
ßòðàôûíû ýöìöøëÿñèí,
Éîë äöøñöí, êàðâàí èøëÿñèí
Íèýàð éàðûí îáàñûíà.
197
 Êîðîüëóéà îëàí îëäó,
Ãàéíàäû ïåéìàíàì äîëäó,
Äÿëèëÿðèì ìÿíäÿí îëäó,
Äàüëàð äöøäö àðàñûíà.
Åëÿ êè, ñÿùÿð à÷ûëäû, ýöí ÷ûõûá äàüëàðà éàéûëäû, óçàãäàí, äàüëàðûí áàøû-
íûí öñòöíäÿí ×ÿíëèáåë äàüëàðûíûí ãàðëû áàøëàðû ýþðöíäö. Áó, Êîðîüëóíó
ãóáàðëàíäûðäû:
Óçàã-óçàã äàü áàøûíäà
Òàëà-òàëà ãàð ýþðöíöð.
Íÿ äÿëèëÿð, íÿ ×ÿíëèáåë,
Íÿ àëàýþç éàð ýþðöíöð.

ßòðàôûì òèð, êàìàí, îõäó,

Äÿëèëÿð éàíûìäà éîõäó,
Ìÿí éàëüûçàì, äöøìàí ÷îõäó,
Ãà÷ìàã ìÿíÿ àç ýþðöíöð.

Äèâàíÿ êþíëöì øàä îëìàç,

Ëà÷ûí êþíëöì îâñóí àëìàç,
Áàõûðàì, Åéâàç ýþðöíìÿç,
Äöíéà ìÿíÿ äàð ýþðöíöð.

Áó ñèíÿì éàðàëû äöøäö,

Äàüëàðûí ìàðàëû äöøäö,
Éàð ìÿíäÿí àðàëû äöøäö,
Òÿðëàí ó÷ìàç, ñàð ýþðöíöð.

Êîðîüëóíóí ìÿëóë ÷àüû,

Äóðóëìàç êåéôè, äàìàüû.
Áàð ýÿòèðèá ýöðúö áàüû,
Äàë áóäàãäà íàð ýþðöíöð.

ßðÿá Ðåéùàí Êîðîüëóíóí áåëÿ äÿðäëè-äÿðäëè îõóìàüûíû åøèäèá ÷îõ

øàä îëäó. Ïàøàíû äà ýþòöðöá, ýÿëäè ìèíàðÿíèí àéàüûíà. ×àüûðûá äåäè:
– Êîðîüëó, ñàáàùûí õåéèð îëñóí! Àëëàù ùå÷ êÿñèí áîðúóíó ùå÷ êÿñäÿ
ãîéìàç. Éàõøû éåðäÿ äöøöáñÿí ÿëèìÿ.
Êîðîüëó äåäè:
– ßðÿá Ðåéùàí, ñÿíèí ìÿíèìëÿ õöñóñè ùàãã-ùåñàáûí âàð. Äàé áó
ãîøóíó-çàäû íèéÿ éûüûáñàí áóðà? Éîë âåð äöøöì, âóðóøàã. Éà ñÿíÿ
âåðÿí Àëëàù, éà ìÿíÿ.
198
 ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Éîõ, Êîðîüëó! Áó äà îëìàäû êå÷ÿí ñÿôÿðêè. Ìÿí èíäè ñÿíè ñàü-
ñàëàìàò îðàäàí äöøöðòñÿì ùàìû ìÿíÿ àõìàã äåéÿð.
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿñ ôèêðèí íÿäè?
ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Ôèêðèì îäó êè, ýÿðÿê þçöí òÿñëèì îëàñàí, ÷ûõûá îðàäà ãîëëàðûíû
áàüëàéàëàð, ñîíðà äöøöðäÿëÿð àøàüûéà.
Êîðîüëó äåäè:
– Éàõøû, òÿñëèìÿì. ×ûõ, áàüëà ãîëëàðûìû.
ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Éîõ, ìÿí éîõ. Ìÿí îðàéà ÷ûõìàðàì.
Êîðîüëó äåäè:
– Éàõøû, áóéóðñóí, êèì ÷ûõûð, ÷ûõñûí.
ßðÿá Ðåéùàí áàõäû êè, áö äîüðóäàí äà àõìàã ôèêèðäè. Ùå÷ êÿñ
ãîðõóäàí îðàéà ÷ûõìàç. ßìð åëÿäè êàìàíäàðëàð ýÿëäèëÿð. Êîðîüëó
áàõäû êè, ßðÿá Ðåéùàí îíó îõà áàñìàã èñòÿéèð. Äåäè:
– Àéÿ, ìÿí ñÿíè áèð àüûëëû àäàì áèëèðäèì. Àììà ñÿí ëàï ñàðñàãñàí-
ìûø. Éàõøû, ìÿí ìèíàðÿíèí è÷èíÿ ýèðÿíäÿí ñîíðà îõ ìÿíÿ íÿ åëÿéÿúÿê?
ßðÿá Ðåéùàí ýþðäö éîõ, áó äà àõìàã ôèêèðäè, Êîðîüëó äîüðó äåéèð.
Äåäè:
– Éàõøû, åéáè éîõäó. Îõ äà àòìàðûã. Åëÿ ñÿí îòóð îðàäà, áèç äÿ äàéà-
íàã áóðàäà. Àõûðäà àúûíäàí, ñóñóçóíäàí þëÿðñÿí, ëåøèíÿ ñàùèá îëàðûã.
Êîðîüëó áàõäû êè, áó ÷îõ ïèñ òÿäáèðäè. ßýÿð äîüðóäàí áåëÿ åëÿñÿëÿð,
àúûíäàí, ñóçóíäàí þëÿúÿê. Ýåòäè ôèêðÿ êè, íÿ åëÿñèí. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí
ñîíðà ýþðäö êè, ãîðõóòìàãäàí áàøãà ÷àðÿñè éîõäó. Äåäè:
– Éàõøû, ñÿí ìÿíè î ãÿäÿð àõìàã ùåñàá åëÿéèðñÿí êè, ìÿí òÿê-
òÿíùà äóðóá ýÿëÿì áóðàéà. Ìÿíèì àäàìûì èíäè ×ÿíëèáåëÿ ÷àòûá. ×îõ
÷ÿêìÿç êè, éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè àëàð Ãàðñûí öñòöíö.
Ýþðöì îíäà íÿ åëÿéÿúÿêñèç.
Áó ñþçäÿí ïàøà äà, ßðÿá Ðåéùàí äà äöøäöëÿð ãîðõóéà. Ïàøà åëÿ áèë
éàòìûøäû, àéûëäû. ×àüûðäû êè:
– ßéÿ, áèð áàõûí ýþðöí î ãàðûíûí îüëó ùàðàìçàäà ùàðàäàäû? Î ùå÷
ìÿíèì ýþçöìÿ äÿéìÿäè. Áÿëêÿ åëÿ îíó ýþíäÿðèá õÿáÿðÿ.
Äöøäöëÿð îðà îüëàí, áóðà îüëàí, îüëàí ùàéàíäà èäè? Òàïà áèëìÿ-
äèëÿð êè, òàïà áèëìÿäèëÿð. Ìÿñÿëÿ ëàï àéäûí îëäó. Ïàøà òóòäó ßðÿá Ðåé-
ùàíûí éàõàñûíäàí êè:
199
 – Òåç îë, íÿ åëÿéèðñÿí, åëÿ! Äÿëèëÿð øÿùÿðÿ äîëñà, äàøû äàø öñòÿ ãîé-
ìàçëàð.
ßðÿá Ðåéùàí ÿìð åëÿäè, êöëöíý÷öëÿð, ãàçìà÷ûëàð ýÿëäèëÿð, ùþêì
åëÿäè êè, áó ñààò áàøëàéûí ìèíàðÿíèí äèáèíè ãàçûìàüà. Îíäà éà þçö
ãîðõóäàí òÿñëèì îëàð, éà äà êè, ìèíàðÿéëÿ áèð éåðäÿ éûõûëûá þëÿð. Î,
þëÿíäÿí ñîíðà äÿëèëÿðëÿ äàíûøìàã àñàíäû.
Êöëöíý÷öëÿð áàøëàäûëàð ìèíàðÿíèí äèáèíè ãàçûìàüà. Êîðîüëó ýþðäö
êè, éîõ, èø øóëóõëàøäû. Ôèêèðëÿøäè êè, åéáè éîõäó. Ãîé ãàçûñûíëàð. Åëÿ êè,
ýþðäöì ìèíàðÿ äîüðóäàí äà éûõûëûð, äöøöá äóðàðàì ëàï àøàüûäà, ãàïû-
íûí éàíûíäà. Ýþðÿê îíäàí ñîíðà êèì ïåøèìàí îëàúàã. ßýÿð áóðàäàí
ñàëàìàò ÷ûõàðàì, ìÿí áèëÿðÿì íåéëÿéðÿì.
Áÿëè, êöëöíý÷öëÿð ãàçûìàãäà îëñóíëàð, Êîðîüëó äà ýþçëÿìÿêäÿ
åøèò, èíäè ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, îüëàíäàí.
Îüëàí àòû åëÿ ñöðìöøäö êè, ×ÿíëèáåëèí ÿòÿéèíÿ ÷àòàíäà, àò éûõûëûá
÷àòëàäû. Äÿëèëÿð ïóñãóäàí ÷ûõûá, îíó òóòäóëàð, áèðáàø ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðäè-
ëÿð. Äÿëè Ùÿñÿí ñîðóøäó:
– Êèìñÿí? Ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
Îüëàí áöòöí ÿùâàëàòû áàøäàí-àéàüà äàíûøäû. Þçö äÿ áàøëàäû éàë-
âàðìàüà êè:
– Òåç îëóí. Éîõñà Êîðîüëóíó þëäöðÿðëÿð.
Äÿëèëÿð Íèýàð õàíûìäàí ñîðóøäóëàð:
– Íèýàð õàíûì, ñþç ñÿíèíäè. Äå ýþðÿê, íåúÿ åëÿéÿê?
Íèýàð õàíûì äåäè:
– Áó ñààò ×ÿíëèáåëè áàøñûç ãîéìàã îëìàç. Ìÿí äåéèðÿì áåëÿ
åëÿéÿê. Äÿëè Ùÿñÿí ìèí äÿëè èëÿ þç éåðèíäÿ ãàëñûí. Äÿìèð÷èîüëó äà ìèí
äÿëè èëÿ þç éåðèíäÿ. Ãàëàí äÿëèëÿðè Åéâàç ýþòöðöá Êîðîüëóíóí äàëûíúà
ýåòñèí.
Îíäàí öçöí Äÿëè Ùÿñÿíÿ òóòóá ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿ äåéèðñÿí?
Äÿëè Ùÿñÿí äÿ, Äÿìèð÷èîüëó äà, Åéâàç äà ùàìûñû Íèýàð õàíûìûí
ôèêðèíè áÿéÿíäè. Î ñààò äÿëèëÿð àòëàíäû. Áèçèì îüëàíà äà áèð àò âåðäèëÿð,
ìèíäè, äöøäö ãàáàüà. Äå ñöðùàñöð, ñöðùàñöð, ýÿëèá éåòèøäèëÿð Ãàðñûí
ÿòðàôûíà. Åéâàç äåäè:
– Áèç ÿýÿð áåëÿ øÿùÿðÿ ýèðñÿê, Êîðîüëóéà õÿòÿð éåòèðÿðëÿð.
Ùþêì åëÿäè, äÿëèëÿðäÿí éåääè éöç íÿôÿðè àéðûëäû. Ùÿð éöçö âåðäè áèð
äÿñòÿáàøûéà. Éöç íÿôÿð äÿ þçö ýþòöðäö. Ãàëàí äÿëèëÿðÿ òàïøûðäû êè, øÿùÿ-
ðè ìöùàñèðÿéÿ àëûá ýþçëÿñèíëÿð. Äàâà ãûçûøàíäà ùÿð òÿðÿôäÿí äîëñóíëàð.
200
Éåääè éöç äÿëè, àëòû äÿñòÿáàøû, áèð äÿ îüëàí äþðäÿìÿ, ñèéèðìÿãûëûíú
àòëàðû ñöðäöëÿð øÿùÿðÿ. Êåøèê÷èëÿðè ãîéìàäûëàð êè, íÿôÿñ àëñûíëàð. Êå÷èá
ýèðäèëÿð øÿùÿðèí è÷èíÿ. Ùÿð äÿñòÿ áàøëàäû áèð êö÷ÿ èëÿ ýåòìÿéÿ. Åéâàç
þçö äÿ îüëàíû ýþòöðöá, éöç íÿôÿð äÿëè èëÿ äöøäö êö÷ÿëÿðèí áèðèíÿ. Áó
êö÷ÿ ùàíñû êö÷ÿ îëà, ùàíñû êö÷ÿ îëà, ùàìàí î êö÷ÿ îëà êè, Êîðîüëó ýåäèá
Ùöðö õàíûìà ðàñò ýÿëìèøäè. Åëÿ áèð àç àò ñöðìöøäöëÿð êè, Ùöðö õàíûìûí
èìàðÿòè ýþðöíäö. Îüëàí áàõäû êè, Ùöðö õàíûì äóðóá ïÿíúÿðÿäÿ éîëà
áàõûð. Òåç àòà áèð òàçèéàíÿ ÷ÿêèá þçöíö éåòèðäè îíóí áÿðàáÿðèíÿ êè:
– Ùöðö õàíûì, ìóøòóëóüóìó âåð! Õàí Åéâàçûí þçöíö äÿëèëÿðëÿ
ýÿòèðìèøÿì. Áó ñààò ßðÿá Ðåéùàíà áèð òîé òóòñóíëàð êè...
Ùöðö õàíûì áåëÿ áàõàíäà ýþðäö áóäó, ñèéèðìÿãûëûíú áèð äÿñòÿ àòëû
ýÿëèð êè, ùÿðÿñè ìèí úàíà äÿéÿð. Àììà ãàáàãëàðûíäà áèð îüëàí ýÿëèð, áèð
îüëàí ýÿëèð êè, åëÿ áèë îí äþðä ýåúÿëèê àéäû. Áèëäè êè, áó õàí Åéâàçäû,
Ùöðö õàíûì Åéâàçûí òÿðèôèíè ÷îõ åøèòìèøäè. Àììà þçöíö ùå÷
ýþðìÿìèøäè. Áàõäû êè, âàëëàù, áó áèð îüëàíäû, áèð îüëàíäû Éóñèô-çàä
íÿäè áóíóí éàíûíäà. Áèð öðÿêäÿí ìèí öðÿéÿ âóðóëäó Åéâàçà. Ãàðà
ñà÷ëàðäàí ö÷ òåë àéûðûá, áàñäû òóðóíú ìÿìÿëÿðèí öñòöíÿ. Äåäè:

Äå, ñÿí ùàíäà, áóðà ùàíäà,

Àäû áÿëëè õàí Åéâàçûì?!
Ìèñðè ãûëûíú äóðìàç ãûíäà,
Àäû áÿëëè õàí Åéâàçûì!

Úîøàð äÿëè êþíöë, úîøàð,

Úîøóáàí ùÿääèíäÿí àøàð,
Õàí òÿðïÿíÿð, ãîøóí ãà÷àð,
Àäû áÿëëè õàí Åéâàçûì!

Áÿëêÿ ýÿëìèñÿí ñîðàüà,

Äàøûí àòûëàð èðàüà,
Ùöðö àïàðñûí îòàüà,
Àäû áÿëëè õàí Åéâàçûì!

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Àëäû Åéâàç îíóí úàâàáûíäà äåäè:

Óçàã åëëÿðäÿí ýÿëìèøÿì,

Äèíäèðìÿ, ìÿíè äèíäèðìÿ!
Éàðû ìÿíçèëäÿ ãàëìûøàì,
Äèíäèðìÿ, ìÿíè äèíäèðìÿ!
201
 Ìÿí áöëáöëÿì, ýöëöì àëàì,
Î äÿðääÿí ñàðàëûá, ñîëàì,
Áèð àüàñû èòìèø ãóëàì,
Äèíäèðìÿ, ìÿíè äèíäèðìÿ!
Ñå÷ÿðÿì ñóëòàíû, õàíû,
Àõûäàðàì ãûçûë ãàíû,
Åéâàç, ãî÷ Êîðîüëó ùàíû?
Äèíäèðìÿ, ìÿíè äèíäèðìÿ!

Èíäè åøèò Êîðîüëóäàí. Êöëöíý÷öëÿð ìèíàðÿíèí äèáèíè î ãÿäÿð ãàç-

ìûøäûðëàð êè, ìèíàðÿ àç ãàëûðäû éûõûëñûí. Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðöá, äöøöá
ëàï àøàüûäà êÿñìèøäè ìèíàðÿíèí ãàïûñûíû. Åëÿ áó äÿìäÿ áèð äÿ ãóëàüûíà
áèð ñÿñ ýÿëäè. Äèããÿòëÿ ãóëàã âåðèá ýþðäö îõóéàí Åéâàçäû. Ùÿð øåé
éàääàí ÷ûõäû. Íÿ ãîðõó ãàëäû, íÿ ùöðêö. Äèê ÷ûõäû ìèíàðÿíèí áàøûíà.
Ñåâèíäèéèíäÿí áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá äåäè:
Øöêöð îëñóí áèð Àëëàùà,
Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.
Ìÿíè éàäûíà ñàëûáäû,
Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.

Ýèðÿð ìåéäàíà õàí êèìè,

Äîëàð ýþçëÿðè ãàí êèìè,
Áèð àëûúû òÿðëàí êèìè,
Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.

Èíäè áàüëàäàð ãîëóíó,

Ãûðàð ñàüûíû, ñîëóíó,
Éàäà ñàëûá Êîðîüëóíó,
Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.

Êîðîüëó ùÿëÿ ñþçöíö òàìàì åëÿìÿìèøäè êè, øÿùÿðäÿ âóðùàâóð

ãîïäó. ßðÿá Ðåéùàí áåëÿ áàõàíäà ýþðäö âàëëàù, áóäó, áèð äÿñòÿ ñèéèð-
ìÿãûëûíú àòëû åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð êè, åëÿ áèë áèð äÿñòÿ òÿðëàíäû þðäÿéÿ,
ãàçà ýÿëèð. Òåç êå÷äè ìåéäàíûí áó áèðè òÿðÿôèíÿ êè, ãîøóí áþéöêëÿðèíè
÷àüûðñûí. Áàõäû êè, áèð áåëÿ äÿñòÿ äÿ áó òÿðÿôäÿí ýÿëèð. Áåëÿ äþíÿíäÿ
ýþðäö áóäó, áèð äÿñòÿ àòëû äà áó áèðè êö÷ÿäÿ, îëàð áèð ö÷ éöç-äþðä éöç
ÿñêÿðè ãàòûá ãàáàüûíà ãàðãà-ãóçüóí êèìè ãîâà-ãîâà ýÿòèðèð. ßðÿá
Ðåéùàí þçöíö èòèðäè. Áèëìÿäè íÿ åëÿñèí. Åëÿ áó äÿìäÿ Ãàðñ ïàøàñûíûí
ãîøóí áþéöéö þçöíö éåòèðäè êè:
202
 – Íÿ äóðóáñóíóç? Äÿëèëÿð øÿùÿðÿ ÿòäÿí äèâàð ÷ÿêèáëÿð. Áàøûíûçûí
÷àðÿñèíè åëÿéèí.
ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Ýþðöðÿì. Ãîé ýÿëñèíëÿð. Ñÿí ãîøóíó ùàçûð ñàõëà! Åëÿ êè, îíëàð
ýÿëèá áóðàéà äîëäóëàð, ñÿí äàëëàðûíû êÿñ!
Ãîøóí áþéöéö äåäè:
– Íÿ äàëëàðûíû êÿñ? Áóíëàð íÿäè êè? Áåø-àëòû ìèí äÿëè øÿùÿðèí
ÿòðàôûíû òóòóá. Áóíëàð åë÷èëÿðäè áåëÿ ýÿëèðëÿð.
ßðÿá Ðåéùàí áàõäû êè, áèð ñó è÷èì ñààòäà äÿëèëÿð ìåéäàíûí ÿòðàôûíû
àëäûëàð.
Áó äÿìäÿ áèð äÿëè íÿðÿ ñÿñè ýÿëäè. ßðÿá Ðåéùàí äþíäö êè, áóäó áèð
äÿñòÿ ýÿëèð, ãàáàãëàðûíäà äà Åéâàç.
Åéâàç ßðÿá Ðåéùàíû ýþðúÿê òàíûäû. Äåäè:
– Éà áóäó êè, áó ñààò Êîðîüëóíó âåð, éà áóäó êè, áèð ùàé âóðóá
øÿùÿðèí òîðïàüûíû òîðáà èëÿ äàøûòäûðàúàüàì.
ßðÿá Ðåéùàí äà èýèä àäàì èäè. Éåðèäè ãàáàüà äåäè:
– Åéâàç, Êîðîüëó áàõ, îäó ìèíàðÿäÿ.
Åéâàç áåëÿ áàõàíäà Êîðîüëóíó ýþðäö. ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Èíäè áóðà áàõ!
Áóíó äåéèá ßðÿá Ðåéùàí ìèíàðÿíèí äèáèíÿ èøàðÿ åëÿäè. Åéâàç áàõäû
êè, ìèíàðÿ åëÿ ùàíäà-ùàíäàäû éûõûëñûí. Èêè éöçÿúÿí êöëöíýëö àäàì äà
ùàçûð äàéàíûá ÿìð ýþçëÿéèð. ßðÿá Ðåéùàí äåäè:
– Êîðîüëó ìÿíèì ÿëèìäÿäè. Áèðúÿ äÿôÿ èøàðÿ åëÿñÿì ìèíàðÿ
ýåäÿúÿê. Èíäè ñÿí ýÿëìèñÿí îíó ãóðòàðìàüà. Éàõøûñû, áóäó êè, íÿ ñÿíèí
ãîøóíóí ãûðûëñûí, íÿ äÿ ìÿíèì. Ýÿë áó ìåéäàíäà èêèìèç âóðóøàã, ñÿí
ìÿíè þëäöðäöí, Êîðîüëó äà ñÿíèí, ùÿð øåé äÿ ñÿíèí. Íÿ åëÿéÿðñÿí
þçöí áèëÿðñÿí, éîõ, ìÿí ñÿíè þëäöðäöì, ýåíÿ äÿ íÿ åëÿéÿðÿì þçöì
áèëÿðÿì.
Åéâàç áèð ßðÿá Ðåéùàíà áàõäû, áèð äþíöá Êîðîüëóéà áàõäû, áèð äÿ
áåëÿ äþíÿíäÿ áàõäû êè, Ùöðö õàíûì ýÿëèá ìåéäàíûí áèð òÿðÿôèíäÿ
äàéàíûá áóíëàðà áàõûð. Åëÿ áèë äöíéà-àëÿì Åéâàçûí áàøûíà ôûðëàíäû. Áèð
äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá ìåéäàíû äîëàíìàüà áàøëàäû. Êîðîüëó äà ìèíàðÿäÿí
áàõûðäû. Ýþðäö éîõ, äåéÿñÿí Åéâàç âóðóøìàã èñòÿéèð. Êîðîüëó ßðÿá
Ðåéùàíûí ýöúöíÿ áÿëÿä èäè. Áèëèäè êè, Åéâàç îíóí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ
áèëìÿéÿúÿê. Îäó êè, ãûøãûðûá äåäè:
– Åéâàç, ìÿáàäà ìåéäàíà ýèðÿñÿí. ßýÿð èýèääè, ãîé ìÿííÿí
âóðóøñóí.
203
 Ýþðäö éîõ, Åéâàç ùå÷ åøèòìèð. Äåäè:
– Àéÿ, ìèíàðÿíèí éûõûëàúàüûíäàí ìÿíÿ çèéàí éîõäó. Ãîðõìà, ãîé
ó÷óðñóíëàð.
Åéâàç ùàðà, ñþç åøèòìÿê ùàðà? Åëÿ èäè, åëÿ èäè êè, äþíìöøäö áèð
àñëàí áàëàñûíà, çÿíúèð ýÿìèðèðäè. Áèð äÿôÿ ìåéäàíû ýÿðäèø åëÿéèá öçöíö
òóòäó ßðÿá Ðåéùàíà. Äåäè:

Ìÿðäñÿí, ýÿë ìåéäàíà, ïàøà!

Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.
Ýþð ýöúöìö, åéëÿ ùàøà,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.

Ýþòöððÿì ÿëèìÿ íèçÿ,

Ìÿðäëÿð ÿùñÿí äåñèí áèçÿ,
Äóðàã ìåéäàíäà öç-öçÿ,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.

Äåìÿ ìÿíÿ áó ùÿäéàíûí,

Éÿãèí áèë êè, àëëàì úàíûí,
Ãûëûíúëà òþêÿðÿì ãàíûí,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.

Ýÿðÿê äîñò, äöøìàíûí ñå÷ÿì,

×ÿòèí îëàð ãîðõàì ãà÷àì,
Èñòÿðÿì êè, ìåéäàí à÷àì,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.

Ìÿí Åéâàçàì, äóðìóøàì ìÿðä,

Éàìàí öðÿéÿ îëëàì äÿðä,
Èýèäñÿíñÿ îë ìåéäàíýÿðä,
Ñàâàøàã èíäè ñÿííÿí ìÿí.

Åéâàç ñþçöíö òàìàì åëÿéèá àòû âóðäó, ßðÿá Ðåéùàí äà þç àòûíû

úþâëàíà ýÿòèðäè. Êîðîüëó ýþðäö äàé àéðû ÿëàú éîõäó, áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá
äåäè:
Åéâàçûì ìèíÿíäÿ Äöðàò áåëèíÿ,
Ýÿðÿê ýþéäÿ ãóøëàð ãàíàä ñàõëàñûí,
Äàâà ýöíö ùÿð êèì äöøñÿ ÿëèíÿ,
Ãàáàüûíäà äèç ÷þêöáÿí àüëàñûí.
204
 Øûüûéûá äöøìàíà ãÿääèíè áöêÿð,
Ýèðÿíäÿ øÿùÿðÿ áöðú-áàðû ñþêÿð,
Ïàøàëàð áàøûíäà àúû òóðï ÿêÿð,
Èýèä ýÿðÿê çÿðáÿñèíè ùàõëàñûí.

Ìÿðä áþéöéöá ìÿðä àüàñû, ìÿðä õàíû,

Òóòàúàã øþùðÿòè úöìëÿ-úàùàíû,
Ýÿçÿúÿê Ìèñèðè, Øàìû, Îñìàíû,
Èýèä ýÿðÿê ãàáàüûíäà òàáëàñûí.

Ãÿðÿç, ßðÿá Ðåéùàíëà Åéâàç áàøëàäûëàð äàâàéà. Øåøïÿðäÿí, ýöðç-

äÿí ìóðàä ùàñèë îëìàäû, ÿë åëÿäèëÿð ãûëûíúà. Ãûëûíúëàð ñûíäû, òþêöëäö, ÿë
åëÿäèëÿð íèçÿéÿ, íèçÿäÿí äÿ êàð ÷ûõìàéàíäà àòäàí äöøöá áàøëàäûëàð
êöøòöéÿ. Èëàí êèìè ñàðìàøäûëàð áèð-áèðèíÿ. Êîòàí êèìè áàøëàäûëàð ìåé-
äàíûí òîðïàüûíû ñþêìÿéÿ. Åéâàç úàâàí, áÿðêÿ-áîøà äöøìÿìèø àäàì,
ßðÿá Ðåéùàí ìèí èëèí ïÿùëÿâàíû. Äàé, î íåúÿ äåéÿðëÿð, ïÿùëèâàíëûã
åëìèíèí áèð äÿëìÿ-äåøèéè éîõ èäè êè, ßðÿá Ðåéùàí îðàéà áàø âóðìàìûø
îëà. Íå÷ÿ-íå÷ÿ àäëû ïÿùëèâàíëàð áàñìûøäû. Î íåúÿ äåéÿðëÿð, àä ÷ûõàðò-
ìûøäû. Ýèðÿëÿéèá Åéâàçûí ÷èéèí äàìàðëàðûíû ñàëäû úÿíýèíÿ. Åéâàçûí
ýþçëÿðè áàøëàäû ãàðàëìàüà. Åëÿ áèë êè, äöíéà, àëÿì äóðäó áàøûíà ùÿðëÿí-
ìÿéÿ. Êîðîüëó áàõäû êè, Åéâàç ýåäèð. Öðÿéè òàáëàìàäû. Åëÿ áèð íÿðÿ
÷ÿêäè êè, äàü-äàø òèòðÿäè, äåäè:

Úàíûì Åéâàç, ýþçöì Åéâàç,

Áèð áÿðè äþí, áàõ áó éàíà!
Àìàíäû ãî÷ äÿëèëÿðèì
Ãîéìà äþíñöí ãÿëáè ãàíà!

Îíäàí öçöíö ìåéäàíäà äóðàí Ùöðö õàíûìà òÿðÿô òóòóá äåäè:

Äàéàíûáäû î, õàí êèìè,

Áàõûð ñÿíÿ ñóëòàí êèìè,
Ãàëõ, àëûúû òÿðëàí êèìè
Òÿçÿäÿí ýèð áó ìåéäàíà!

Ãûëûíúûí àüçû çàüëûäû,

Äîñòóíóí éîëó áàüëûäû,
Êîðîüëó ãÿëáè äàüëûäû,
Ãîéìà áàòñûí ÷ÿí-äóìàíà!
205
 Åëÿ áèë êè, Êîðîüëóíóí ñþçëÿðèíäÿí Åéâàçà ãöââÿò ýÿëäè. Áèð ýöú
âåðèá ßðÿá Ðåéùàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðäû. Äÿëèëÿðèí ÿùñÿí ñÿñè ýþéÿ óúàëäû.
Åéâàç áèð äÿôÿ ìåéäàíû ùÿðëÿíèá äåäè:

Êîðîüëó áóéóðóá áóéðóüó,

Ýÿðÿê ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.
×ÿêèá ãîïàðäàì áîéíóíó
Ýÿðÿê ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Áèð àú ãóðäàì, ýÿëäèì áóðà,

ßéðè ãûëûíú áîéíóí âóðà,
Ýþçàëòûíû àëàì ñîðà
Ýÿðÿê ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Åéâàçàì, ýÿðÿê éåòèðÿì,

Ùöðöéÿ ãóëëóã áèòèðÿì,
Àäûí äöíéàäàí èòèðÿì
Ýÿðÿê ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Ñþçöíö ãóðòàðûá ãûçìûø íÿð êèìè þçöíö àòäû ßðÿá Ðåéùàíûí öñòöíÿ.
Åëÿ áèðèíúè ùÿìëÿäÿ ßðÿá Ðåéùàíû âóðóá ñÿðäè éåðÿ. Äàé àìàí âåð-
ìÿéèá äöøäö öñòöíÿ. Áó äÿôÿ äÿ Åéâàç ßðÿá Ðåéùàíûí ÷èéèí äàìàðëà-
ðûíû êå÷èðòäè áàðìàãëàðûíà. ßðÿá Ðåéùàíûí àüçû áàøëàäû êþïöêëÿíìÿéÿ,
Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ äåäè:

Éàõøû éåðäÿ àõøàìëàäûí,

ßðÿá îüëó, ßðÿá îüëó.
Áîéíóíà êÿôÿí äîëàäûí,
ßðÿá îüëó, ßðÿá îüëó.

Äþéöë áèð äÿ áàú âåðÿñè,

Èíäè àëàð úàí êèðÿñè,
Ñÿíñÿí éåð-éóðäóí áèðÿñè,
ßðÿá îüëó, ßðÿá îüëó.

Òàíû Êîðîüëó ñîéóíó,

Ýþð úèäà òÿêè áîéóíó,
À÷äû áàøûíà îéóíó,
ßðÿá îüëó, ßðÿá îüëó!
206
 Åéâàç áèðäÿí ßðÿá Ðåéùàíûí ÷èéèíëÿðèíè áóðàõûá éàïûøäû áåë êÿìÿ-
ðèíäÿí. Áèð “éà ìÿäÿä!” – äåéèá äèê ãàëäûðäû ýþéÿ, âóðóá éåðÿ, ÷þêäö
ñèíÿñèíÿ.
Ìåéäàí ãàðûøäû áèð-áèðèíÿ. “ßùñÿí, ÿùñÿí!” ñÿñèíäÿí ãóëàã òóòóëäó.
Êîðîüëó ìèíàðÿäÿí öçöí ßðÿá Ðåéùàíà òóòóá äåäè:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäà

Äóìàí îëó, ÷èñêèí îëó.
Ãàð éàüûáàí ýèðäÿ áàüëàð
Àúû éåëëÿð ÿñêèí îëó.

Áèð èýèäèí çàòû îëñà,

Ãîëóíóí ãöââÿòè îëñà,
Ìåéäàí ýþðìöø àòû îëñà,
Çöëôöãàðû êÿñêèí îëó.

Èýèäÿ éîëäàø îëìàñà,

Áèð ãîøóíà áàø îëìàñà,
Ùó äåéèá ñàâàø îëìàñà,
Àüûð ëåøêÿð áàñãûí îëó.

Àëûúû ãóøëàð ÿëëÿðäÿ

Îâëàüû îëàð ýþëëÿðäÿ,
Ãÿðèá èýèä, éàä åëëÿðäÿ
Äèíÿ áèëìÿç, ìèñêèí îëó.

Þýöíìÿ ãóçóì, þýöíìÿ,

Äàøëàð àëûáàí äþêöíìÿ,
Ùó äåéèá ìåéäàíà ýèðìÿ,
ßë âàð ÿëäÿí öñòöí îëó.

Áóíó äåéèá, Êîðîüëó èøàðÿ åëÿäè. Åéâàç õÿíúÿðè ÷ÿêèá äàéàäû ßðÿá
Ðåéùàíûí áîüàçûíà. Îíäà äþíäö Êîðîüëóéà òÿðÿô êè, ýþðñöí îíóí ôèêðè
íÿäè. Êîðîüëó äåäè:
– Åéâàç, ìÿí áèð äÿôÿ îíó ìÿðäëèêëÿ áàñûá, ìÿðäëèêëÿ äÿ áóðàõ-
ìûøäûì. Àììà î áóíóí ÿâÿçèíäÿ ìÿíÿ íàìÿðäëèê åëÿäè. Íàìÿðäè äÿ
ýÿðÿê áó äöíéàäà éàøàìàñûí.
Åéâàçà åëÿ áó ñþç áÿñ èäè. Áàéàã ùà õÿíúÿðè ÷ÿêèá, áàøû ëåøäÿí åëÿäè,
ëåøè áàøäàí.
207
 Î ñààò äÿëèëÿð ìèíàðÿíèí ãàïûñûíû à÷äûëàð. Êîðîüëó ÷ûõäû áàéûðà.
ßðÿá Ðåéùàíûí ãîøóíó ñÿðêÿðäÿëÿðèíè þëìöø ýþðöá òÿñëèì îëäóëàð.
Äÿëèëÿð ùàìûñû äîëäóëàð øÿùÿðÿ.
Ïàøàíû íÿ ãÿäÿð àõòàðäûëàð, òàïà áèëìÿäèëÿð. Î íåúÿ äåéÿðëÿð, îëäó
áèð ïàð÷à éàüëû ÿïïÿê, ÷ÿêèëäè ýþéÿ. Êîðîüëó äåäè:
– Åéáè éîõäó. Áó äà áèð úöð èýèäëèêäè. Áó úöð àäàìëàðûí èýèäëèéè
îíäó. Äîããóçó ãà÷ìàãäû, áèðè ùå÷ ýþçÿ ýþðöíìÿìÿê. Äàé àõòàðìàéûí!
Ãÿðÿç, äÿëèëÿð àòëàðû ìèíäèëÿð. Ùàìû ùàçûðëàíäû. Êîðîüëó ùàé âóðäó
êè, éîëà äöøñöíëÿð. Äÿñòÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Êîðîüëó áàõäû êè, Åéâàç ùÿëÿ
ùå÷ àòà ìèíìÿéèá, ùå÷ äåéÿñÿí ìèíìÿê ôèêðèíäÿ äÿ äåéèë. Ñîðóøäó êè:
– Åéâàç, íÿ ýþçëÿéèðñÿí? Íèéÿ ìèíìèðñÿí?
Åéâàç úàâàá âåðìÿäè. Êîðîüëó áèð äÿ ñîðóøäó. Åéâàç éåíÿ äÿ
úàâàá âåðìÿäè. Êîðîüëó ö÷öíúö äÿôÿ ñîðóøàíäà Åéâàç ñàçû ýþòöðäö.
Ýþçëÿðèíè äîëàíäûðûá áèð äÿôÿ ÿòðàôà áàõäû, äåäè:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,

Àëà-äÿìýèë ãàð ýþðöíöð.
Ìÿíèì áó äÿëè êþíëöìÿ
Áèð àëàýþç éàð ýþðöíöð.

Ýþðöíäö äîñòóìóí êÿíäè,

ßìÿéäèì ëÿáèíäÿí ãÿíäè,
À÷ûëäû êþêñöíöí áÿíäè,
Ãîéíóíäà úöò íàð ýþðöíöð.

Êîðîüëó äþíöá Åéâàçûí áàõäûüû òÿðÿôÿ áàõàíäà íÿ ýþðäö? Ýþðäö

Ùöðö õàíûì ãóëàø ñà÷ëàðû òþêöá ýÿðäÿíèíÿ, áîéíóíó ãîéóá ÷èéíèíÿ, åëÿ
áàõûð, åëÿ áàõûð êè, åëÿ áèë áèð äÿíÿ éàðàëû úåéðàíäû. Êîðîüëó ìÿñÿëÿíè
áàøà äöøäö. Åëÿ áó ôèêèðäÿ èäè êè, íÿ åëÿñèí.
Åéâàç àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè, äåäè:

Ìÿí Åéâàçàì, äþçÿììÿðÿì,

Àë ýåéèíèá áÿçÿíìÿðÿì,
×ÿíëèáåëäÿ ýÿçÿíìÿðÿì,
Äöíéà ìÿíÿ äàð ýþðöíöð.

Ìÿñÿëÿ Êîðîüëó ö÷öí àéäûí îëäó. Äàé ôèêèðëÿøìÿéÿ éåð ãàëìàäû.

Àòà áèð ãûðìàíú âóðäó, Ùöðöíöí éàíûíà ÷àòàíäà ÿëèíè óçàäûá äèê ýþòöðäö,
208
ãîéäó òÿðêèíÿ, äöçÿëäè éîëà. Åéâàç äà ãàëõûá àòû ìèíäè, äöøäö Êîðîü-
ëóíóí äàëûíà.
Ãÿðÿç, äÿñòÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõûá ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîëà äöçÿëäè. Áèð àç ýåò-
ìèøäèëÿð, áèð äÿ áàõäûëàð êè, îüëàí, òÿðêèíäÿ äÿ áèð íÿôÿð ýåäèð. Êîðîüëó
÷àòûá ñîðóøäó:
– Äîñòóì, ñÿí ùàðà?
Îüëàí äåäè:
– ×ÿíëèáåëÿ. Äàé áóíäàí ñîíðà ìÿí Ãàðñäà äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿðÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿñ î òÿðêèíäÿêè êèìäè?
Îüëàí äåäè:
– Àíàìäû. Åëÿ éåðëè-äèáëè áèðäÿôÿëèê êþ÷öðÿì.
Áÿëè, îðäà óçóí-óçóí éîë èëÿ, áóðäà ìöõòÿñÿð äèë èëÿ, äÿñòÿ ýÿëèá
×ÿíëèáåëÿ ÷àòäû.
Äàé ïèøâàç, íÿ ïèøâàç. Ýþðöø, íÿ ýþðöø... Êîðîüëó ùþêì åëÿäè Ùöðö
õàíûìûí àéàüûíûí àëòûíäà éåääè éöç éåòìèø éåääè ãóðáàí êÿñäèëÿð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ýÿðÿê Åéâàçà åëÿ áèð òîé åëÿéÿì êè, ðóçèýàðûí êþçö áåëÿ òîé ýþð-
ìÿìèø îëà.
Äÿëèëÿð äåäè:
– Êîðîüëó, èíäè òîé âàõòû äåéèë.
Êîðîüëó äåäè:
– Åëÿ ÿñë òîé âàõòû èíäèäè. Ùàñàí ïàøà èñòÿéèðäè êè, Áîëó áÿéèí, áèð
äÿ ßðÿá Ðåéùàíûí ÿëè èëÿ èø äöçÿëòñèí. Áîëó áÿéè äàðìàäàüûí åëÿéèá,
íèøàíëûñû Äöíéà õàíûìû ýÿòèðìèøÿì. ßðÿá Ðåéùàíû äà úÿùÿííÿìÿ âàñèë
åëÿéèá, Ùöðö õàíûìû ýÿòèðìèøÿì. Èíøàëëàù Òîãàòû äà äàüûäûá Ùàñàí
ïàøàíûí þçöíö ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðÿúÿéÿì.
Ìÿúëèñ ãóðóëäó, òîé áàøëàíäû. Êîðîüëó áàõäû êè, Åéâàç ìÿúëèñäÿ
éîõäó. Ñîðóøäó:
– Ùàíû Åéâàç?
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Àõûð àäÿò âàð. Ñÿí îíóí àòàñûñàí. Ñÿí ðöñõÿò âåðìÿñÿí, î ýÿëìÿç.
Êîðîüëó ñàçû áàñäû äþøöíÿ, äåäè:

×àüûðûí Åéâàçû, ýÿëñèí ìÿúëèñÿ,

Âåðèí øèðèí áàäÿ, úàíà íóø îëñóí!
Ãóðóí íÿðòàõòàíû, ýÿëèí îéíàéàã,
Àòûí àü çÿðëÿðè øåøè áåø îëñóí!
209
 Áèð õÿëÿò áè÷ÿðÿì Åéâàç áîéóíäàí,
Èíúèìÿðÿì õàñèééÿòè-õîéóíäàí,
Êÿñèí òóíúóëàðäàí, ãûðûí ãîéóíäàí,
Éåéèí äÿëèëÿðèì, êåéôëÿð õîø îëñóí!

Óúà äàüëàð áàøûí àëìàñûí äóìàí,

Êîðîüëó êþíëöíÿ ýÿëìÿñèí ýöìàí,
Âåððÿì î èýèäÿ áåø éöç ìèí òöìÿí,
Ãàí÷ûðãàäà ýÿëÿí ãàíëû áàø îëñóí!

Äÿëè Ùÿñÿí èëÿ Äÿìèð÷èîüëó Åéâàçû ýÿòèðäèëÿð ìÿúëèñÿ, Êîðîüëó áèð

Åéâàçà áàõäû, áîé-áóõóíóíà, øÿñòè-áÿñòèíÿ íÿçÿð ñàëäû. Ïàëòàð, ýåéèì,
éàðàã-éàñàã, äóðíà òåëè äÿ áàøûíäà.
Êîðîüëóíóí öðÿéè àòëàíäû. Ñàçû áàñäû äþøöíÿ, äåäè:

Ýåéèíèá ÿëâàí ñÿðàñÿð,

Éàøûë öñòäÿí àëëàð Åéâàç.
Ãàíëû ãÿìçÿí ýöíäÿ åéëÿð
Ùàé äåìÿäÿí ãàíëàð, Åéâàç!

Ùöñíöí àéäàí àëäû áàúû,

Ýöí öñòÿ ãîéäó õÿðàúû,
Øÿêÿð òÿëõäè, íàáàò àúû,
Ëÿáëÿðèíäè áàëëàð, Åéâàç!

Êîðîüëóéàì, ìÿí äÿ âàðàì,

Îëìàç ãÿíèìÿ éàëâàðàì,
Úàùàðýóøÿ úöìëÿ àëàì,
Ñÿíÿ ãóðáàí ìàëëàð, Åéâàç!

Ñþç òàìàìà éåòäè. Êîðîüëó Åéâàçà éåð ýþñòÿðäè. Åëÿ áó äÿìäÿ õÿáÿð
ýÿëäè êè, Íèýàð õàíûì èçí èñòÿéèð, Ùöðö õàíûìû ìÿúëèñÿ ýÿòèðñèí.
Êîðîüëó èçí âåðäè. Õàíûìëàð Ùöðö õàíûìû ýÿòèðäèëÿð ìÿúëèñÿ, Êîðîüëó
áàõäû êè, Ùöðö õàíûì ùå÷ Åéâàçäàí ýåðè ãàëàí äåéèë. Íèýàð õàíûì Ùöðö-
íö áèð ýåéèíäèðèá, êåúèíäèðìèøäè, áèð çèéíÿò âåðìèøäè êè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Ùöðö õàíûì Êîðîüëóíó ýþðÿíäÿ óòàíäû, ýÿëèíëèê òåëëÿðèíè éûüûøäûðäû.
Êîðîüëó àéàüà äóðóá, ñàçû ýþòöðäö, þçö äþâðàí à÷ûá ìÿúëèñÿ ýèðäè, äåäè:

Ùöðö, Àëëàùû ñåâèðñÿí,

Ãîé òþêöëñöí øóõ òåëëÿðèí!
210
 Ýÿë ñàõëàìà äàë ýÿðäÿíäÿ,
Ãîé òþêöëñöí øóõ òåëëÿðèí!

Ñÿí áèð éàøûëáàø ñîíàñàí,

Áàèññÿí ìèí áèð ãàíà ñÿí.
Íÿ îëà ñþçöì àíàñàí,
Ãîé òþêöëñöí øóõ òåëëÿðèí!

Êîðîüëóíóí äèðëèéèëÿ,
Äÿëèëÿðèí áèðëèéèëÿ,
Õàí Åéâàçûí ÿðëèéèëÿ,
Ãîé òþêöëñöí øóõ òåëëÿðèí!

Äåéèðëÿð êè, Åéâàçûí òîéó äöç ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ ÷ÿêäè. Ùÿñÿí ïàøà
ßðÿá Ðåéùàíûí ãûðõûíû âåðÿí ýöí, Åéâàç äà Ùöðö õàíûìëà ìóðàä âåðèá,
ìóðàä àëäû.

211
 Ê ÎÐÎÜËÓÉÍÀÍ À ÉÏÀÐÀ
îðîüëó îòóðóá ìàüàðàäà äÿëèëÿðäÿí êöñìöøäö. Áó òÿðÿôäÿí äÿ
Ê Åéâàçû ýþçëÿéèðäè êè, Åéâàç ýÿëÿ. Åéâàç ýÿëèá ÷ûõìàäû. Êîðîüëó
÷îõ äàðûõûá äóðóá ýÿëäè Ãûðàòûí éàíûíà, ñàçûíû êþê åëÿéèá ýþðÿê íÿ äåäè:

Ãóðáàí îëóì ãàðà òåëÿ,

Åéâàçû éîëëàäûì ýÿëÿ,
Àë éàíàüû äþíäö ýöëÿ,
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Ùàâàëàðäà ó÷àí äóíðà,

Ãàíàäëàðû áóðìà-áóðìà,
Ùÿì äÿô ÷àëäûì, ùÿì äÿ çóðíà,
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Ýþé öçöíäÿ âàðäû óëäóç,

Ùÿð äÿëèìÿ àëäûì áèð ãûç,
Èñòÿð ýÿëèí, èñòÿðñÿ ãûç
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Ýåäèáÿí ùàëàëëàøìàäû,
Äåäèì ýåòìÿ, áàðûøìàäû,
Ãî÷ è÷èíÿ ãàðûøìàäû,
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Ýåäèí äåéèí î úàâàíà,

Ýöë ÷è÷ÿéè ãûéäû úàíà,
Íþø ýÿëìÿäèí ñÿí áó éàíà,
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Ãî÷óì, Åéâàç, ãî÷óì, Åéâàç,

Ýåòäèí, êþíöë îëäó íàñàç,
Äèâàíäàñàí ìÿíÿ ñÿí éàç,
Ãî÷óì Åéâàçûì ýÿëìÿäè.

Êîðîüëó àüëàéûðäû. Åëÿ áó äÿìäÿ Åéâàç þçöí Êîðîüëóéà éåòèðäè.

Êîðîüëó ãîëóíó ñàëäû Åéâàçûí áîéíóíà, þïöøäöëÿð. Ñÿùÿðè ýöí Êîðîüëó
Ãûðàòû Åéâàçà òàïøûðûá àøûã ïàëòàðû ýåéäè, ñàçûíû ãîëòóüóíà âóðóá ÷ûõûá
ýåòäè.
212
 Êîðîüëó áèð íå÷ÿ ìÿíçèë éîë ýåäèá, ýÿëèá ÷àòäû Èñòàíáóë øÿùÿðèíÿ.
Èíäè ýÿëèí õÿáÿðè Èñòàíáóë ïàøàñûíûí ãûçû Àéïàðà õàíûìíàí âåðèì.
Àéïàðà õàíûì ÿìèñè îüëó Îñìàíà àäàõëû èäè.
Àéïàðà áèëèðäè êè, àòàñû Õÿëèë ïàøàéíàí Êîðîüëóíóí àðàñû éîõäó.
Àéïàðà õàíûì åøèòìèøäè êè, Êîðîüëó ÷îõ øöúàÿòëè àäàìäû. Ïèñ ìÿãàìäà
îëñà äà äöøìÿíÿ áîéóí ÿéÿí äåéèë. Î, ÷îõ òÿëÿñèðäè êè, Êîðîüëóíó ýþðÿ.
Áèð ýöí Àéïàðà åéâàíäà ýÿçèíèðäè, áó äÿìäÿ Êîðîüëó àøûã ïàëòà-
ðûíäà ýÿëèá åéâàíûí ãàáàüûíäàí êå÷äè. Àéïàðà õàíûì ýþðäö êè, åéâàíûí
ãàáàüûíäàí êå÷ÿí îüëàí ÷îõ ýþçÿë, ìþùêÿì àäàìà îõøàéûð.
Àéïàðàíûí ãóëëóã÷óñó äåäè:
– Õàíûì, áó Êîðîüëóäó!
Àéïàðà õàíûì äåäè:
– Êîðîüëó àòàìûí ãîðõóñóííàí áó òÿðÿôëÿðÿ ýÿëèá ÷ûõìàç.
Ãóëëóã÷óñóéíàí õàíûìûí ñþçö ÷ÿï äöøäö.
Àéïàðà õàíûì äåäè:
– Èíäè êè áåëÿäè, ýåò ÷àüûð îíó, ýþðÿê êèìäè?
Ãóëëóã÷óíóí àäû Ñÿíÿìäè. Àøàüû äöøöá Êîðîüëóíó ÷àüûðäû. Êîðîüëó
ýÿëèá äàéàíäû åéâàíûí ãàáàüûíäà, ýþðäö êè, èêè ãûç éàí-éàíà äóðóá, áèð-
áèðèíäÿí ýþçÿë.
Àéïàðà õàíûì õÿáÿð àëäû êè, êèìñÿí?
Êîðîüëó ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûá äåäè:
Áèðèñèíèí àéàüûíäà ìÿñòè âàð,
Áèðèñèíèí úàí àëìàüà ãÿñòè âàð,
Êîðîüëóíóí áó éåðëÿðäÿ ÿñðè âàð,
Êîðîüëóéàì, ýÿëäèì ìÿí áàú àëìàüà.

Ñÿíÿì Àéïàðà õàíûìà äåäè:

– Ýþðäöí Êîðîüëóäó!
Àéïàðà õàíûì ñà÷ûí ñàç åëÿéèá ýþðÿê íÿ äåäè:
Êîðîüëó ýÿçäèðèð ãîëóíäà ëà÷ûí,
Ñÿäàñû ýÿëÿíäÿ äöøìÿííÿð, ãà÷ûí,
Ýþðìÿìèøÿì äîããóç ùþðöê ìÿí ñà÷ûí
Ùàíû Ãûðàòûí, ýÿëäèí áàú àëìàüà!
Êîðîüëó:
Êîðîüëó êöñÿíäÿ ìåéäàí åëèéèð,
Áóðàõûá Ãûðàòûí ñàçûí êþêëöéöð,
Äÿëèëÿðè ×ÿíëèáåëäÿ áÿñëèéèð,
Êîðîüëóéàì, ýÿëäèì ìÿí áàú àëìàüà!
213
 Àéïàðà õàíûì äåäè:
– Ñÿí Êîðîüëó äåéèëñÿí. ßýÿð Êîðîüëóñàíñà äå ýþðöì îíóí ÿí éàõûí
äÿëèëÿðè êèìëÿðäè?
Úàâàáûíäà Êîðîüëó äåäè:
Áèð äÿëèì âàðäû êè, àäûäû Åéâàç,
Ñàüûíäà, ñîëóíäà äöøìÿíè ñàéìàç.
Óçàüà ýåòñÿ äÿ î ìÿíñèç äóðìàç,
Êîðîüëóéàì, ýÿëäèì ìÿí áàú àëìàüà.

Àéïàðà õàíûì Åéâàçûí àäûíû åøèäèá éÿãèí åòäè êè, Êîðîüëóäó. Áó

òÿðÿôäÿí äÿ Êîðîüëó ùþðöéöíö Àéïàðàéà ýþðñÿòäè. Àéïàðà õàíûì Êîðîü-
ëóíó òàíûéûá, ÿìèñè îüëó Îñìàíûí ìÿùÿááÿòèíè öðÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû. Áèð
êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ âóðóëóá þçöíö îíà íèøàí âåðäè:
Àäûìäû Àéïàðà, íÿñëèì äóäóìàí,
Éàøûë ÷èìÿí, àõàð ñóëàð, øóõ îðìàí,
Àòàì Õÿëèë ïàøà, àäàõëûì Îñìàí
Ùàéûôñàí, àé îüëàí, ýþðÿëëÿð ñÿíè.

Êîðîüëó:
Àäûíäû Àéïàðà, íÿñëèí äóäóìàí,
Àé ãûç, ñÿíèí àäàõëûíäû Îñìàí,
Ìÿí ýÿëìèøÿì àëûì áóðäà ãàíà-ãàí,
Âåðèá ìÿíÿ íèøàí äÿëèëÿð ñÿíè.

Àéïàðà:
Äÿëèëÿðèí íîëóð áóðäà îëàéäû,
Åë-îáàíû ÷àëûá-÷àïûá ñîéàéäû,
Àéïàðàéíàí áàø éàñòûüà ãîéàéäû,
Ùåéèôñÿí, àé îüëàí ýþðÿðëÿð ñÿíè.

Êîðîüëó áèð àç äà èðÿëè ýÿëèá Àéïàðà õàíûìû òÿïÿäÿí äûðíàüà êèìè

ñöçäö, ñàçû äþøöíÿ áàñûá ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìÿí ýåäÿíäÿ áóðäà òèêäèðäèì ãàëà,

Êîðîüëó äþíöáäö áó áöðúö àëà,
Êîðîüëó áîéíóíà ãóëàú ãîë ñàëà,
Íèøàí âåðèá ìÿíÿ äÿëèëÿð ñÿíè.
214
 Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿäè. Åéâàíà ÷ûõûá Àéïàðà õàíûìëà ãîë-
ãîëà âåðèá ýèðäèëÿð îòàüà. Êîðîüëó áóðäà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëûá Àéïàðàéíàí
êåéô ÷ÿêìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ äåéèì Ñÿíÿìäÿí.
Ñÿíÿìèí äÿ ýþçö Êîðîüëóéà äöøìöøäö. Áèð ýöí ýèðÿâÿ òàïûá òÿê-
ëèêäÿ Êîðîüëóéà äåäè:
– Ýÿë áàø éàñòûã îëàã.
Êîðîüëó èêè áàðìàüûéíàí Ñÿíÿìèí àüçûíäàí áèð ñèëëÿ âóðäó.
Ñÿíÿìèí àüçû, áóðíó ãàíëà äîëäó. Ñÿíÿì ýÿëèá áóëàüà ÿë-öçöíö éóäó,
òåç þçöíö éåòèðäè Îñìàíûí éàíûíà. ×àòúàüûí îíà äåäè:
– Áÿéëèê òàõòûí éûõûëûá; àíàí ãàðà ýåéñèí, íÿ äóðìóñàí. Àéïàðà
Êîðîüëóéà àøèã îëóá. Áó ñààò îíóí éàíûíäàäû.
Îñìàíûí ÿùâàëû äÿéèøäè. Î, áèð òÿðÿôäÿí ãîðõóéà äöøäö, î áèðè
òÿðÿôäÿí äÿ ãåéðÿò ùèññè îíó áîüäó. Îñìàí àò ìèíèá, ãîøóí ýþòöðöá
Êîðîüëóíóí öñòöíÿ éåðèäè.
Èíäè åøèò Àéïàðàéíàí Êîðîüëóäàí.
Êîðîüëóéíàí Àéïàðà õàíûì îòóðìóøäóëàð åéâàíäà. ×àé è÷èá ñþùáÿò
åëÿéèðäèëÿð. Áèðäÿí Êîðîüëóíóí ýþçö ñàòàøäû éîëà, ýþðäö êè, Îñìàí
àòäûëàðíàí îíà ñàðû ýÿëèð. Òåç ñàçû äþøöíÿ áàñûá äåäè:

Äöøäö öçöéöìöí ãàøû,

Îëìàìûøäûì ìÿí ùå÷ íàøû.
Ñàü áóðàõäûì ãàðàáàøû,
×ÿíëèáåëäÿ Åéâàç ãàëäû.

Áó ñþçäÿí Àéïàðà áèð øåé áàøà äöøìÿäè.

Õÿáÿð àëäû êè: – Íÿ îëóá?
Êîðîüëó äåäè:

Íÿ òÿìèçäè öçö àéûí,

Éîõäó Ðóì åëèíäÿ òàéûí,
Ñÿíÿì ÷ûõäû áèçÿ õàéûí,
Äþðä éàíûìû äöøìÿí àëäû.

Àéïàðà áó ñþçö åøèäÿí êèìè Êîðîüëó áàõàí òÿðÿôÿ áàõûá ýþðäö êè,
Îñìàí ãîøóííàí ýÿëèð. Öçöí òóòóá Êîðîüëóéà äåäè:
– Äîüðóäó, ýÿëèðëÿð. Àììà ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì êè, Ñÿíÿì áèçè íÿ
ö÷öí ñàòûá.
Êîðîüëó Ñÿíÿìíÿí îëàí ÿùâàëàòû Àéïàðàéà äàíûøäû.
215
 Àéïàðà äåäè:
– Èíäè êè, ìÿíè áó ãÿäÿð ñåâèá âÿôàëû ÷ûõûáñàí, ýÿë ìÿí ñÿíè äàâàñûç-
øàâàñûç áóðàäàí ãóðòàðûì.
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ýÿðÿê ìåéäàíäà úþâëàí âóðàì. Îñìàíà ãàí àüëàäàì.
Àéïàðà õàíûì éàëâàðûá ãîéìàäû. Äóðóá ýÿëäèëÿð åâÿ. Àéïàðà õàíûì
Êîðîüëóéà áèð äÿñò àðâàä ïàëòàðû ýåéèíäèðèá áó áèðè ãàïûäàí éîëà ñàëäû.
Êîðîüëó àðâàä ïàëòàðûíäà ÷ûõûá éîëóí áèð òÿðÿôèíäÿ ýèçëÿíìÿêäÿ îëñóí,
ñèçÿ äåéèì Îñìàíäàí. Îñìàíýèë áó òÿðÿôäÿí ýÿëèá ÷àòäûëàð Àéïàðàíûí
åéâàíûíûí ãàáàüûíà. Åéâàíû äþâðÿéÿ àëûá äàéàíìûøäûëàð êè, Êîðîüëó
ñÿñèíèí íàçèê éåðèíÿ ñàëûá ãûøãûðà-ãûøãûðà àòûëûá öç ãîéäó Îñìàíûí
ãîøóíóíà ñàðû.
Îñìàí õÿáÿð àëäû êè, àé ãàðû, íÿ ö÷öí ãûøãûðûðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Íåúÿ ãûøãûðìàéûì, Êîðîüëóíóí éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø
éåääè äÿëèñè Õÿëèë ïàøàíûí åâèíè àëò-öñò åëÿäèëÿð.
Êîðîüëó áóíó äåéèá ýþçäÿí èòäè, äÿðÿéÿ ÷ÿêèëèá ÿëèíè áåëèíÿ ãîéóá
äàéàíäû. Îñìàí ÿìð âåðäè êè, ãîøóí ÿìèñèíÿ êþìÿéÿ ãàéûòñûí. Ãîøóí
ãàéûäàíäà ÿë àòûá àòäàðûí áèðèíèí úèëîâóíà, ÷ÿêäè äÿðÿéÿ. Àòäûíû áîüóá
àòûíû àëäû. Ãûëûíúûíû áàüëàéûá áåëèíÿ, ýþçëÿäè. Áó òÿðÿôäÿí ãîøóí ýþç-
äÿí èòèá ýåòäè. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ òÿê ãàëàí Îñìàí þçöíö éåòèðäè Àéïà-
ðàíûí ãàïûñûíà. Ãàïûíû äþéäö. Àéïàðà õàíûì ãàïûíû à÷ìàäû. Áó äÿìäÿ
Êîðîüëó Îñìàíà þçöíö éåòèðäè. Îñìàíûí ãîëóí áàüëàéûá àòäû áèð éàíà.
Àéïàðà õàíûì åéâàíäàí áàõûðäû. Áóíó ýþðöá Êîðîüëóéà äåäè:
– Àò ãóéóéà!
Êîðîüëó Îñìàíû éåðíÿí ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýþòöðöá ñàëäû äÿðèí áèð
ãóéóéà. Àüçûíà äà áèð äÿéèðìàí äàøû ÷åâèðèá ÷ûõûá ýåòäè Àéïàðàíûí
éàíûíà. Îòóðóá êåéôÿ áàøëàäûëàð.
Äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí éàäûíäàí ÷ûõìûøäû. Êîðîüëó èêèíúè ýöí Àéïà-
ðàíû ýþòöðöá êå÷äè áàøãà áèð éåðÿ. Õÿëèë ïàøà èøäÿí õÿáÿðäàð îëóá
Êîðîüëóíóí äàëûñûíúàí àäàì ñàëäû. Áó òÿðÿôäÿí äÿ Ñÿíÿì Êîðîüëóíóí
äàëûñûíúàí ýÿçèðäè. Êîðîüëóéíàí Àéïàðàíû òàïà áèëìÿäèëÿð. Õÿëèë ïàøà-
íûí îâãàòû òÿëõ îëóá åëàí âåðäèðäè êè, êèì Êîðîüëóíóí éåðèíè äåñÿ áèð
êèñÿ ãûçûë âåðÿúÿéÿì.
Êîðîüëó äÿëèëÿðäÿí äöç áèð èëäè êè, àéðûëìûøäû. Àéïàðàäàí áèð îüëó
îëìóøäó.
Äÿëèëÿð ÷îõ ýþçëÿäèëÿð. Äîããóç àé áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà Åéâàç äåäè:
216
 – Äÿëèëÿð, ýÿðÿê ýåäÿê Êîðîüëóíóí äàëûñûéúàí. ×öíêè Êîðîüëó
áèçäÿí ÷îõ àéðû äöøñÿéäè áèð àé äöøÿðäè. Àììà äîããóç àéäû êè, îíäàí
õÿáÿð éîõäó. Ýÿëèí ö÷ àéëûã éîëó áèð àéà áàøà âóðóá ýåäÿê Êîðîüëóíóí
äàëûñûéúàí. Äÿëèëÿð ðàçû îëóá Ãûðàòû äà þçëÿðèéíÿí ýþòöðöá ýåòäèëÿð.
Äÿëèëÿð îáà-îáà, øÿùÿð-øÿùÿð ýÿçèá Êîðîüëóíó àõòàðûðäûëàð.
Äÿëèëÿð ýÿçìÿêäÿ îëñóí, õÿáÿð âåðÿê Õÿëèë ïàøàäàí. Õÿëèë ïàøà
åëàí âåðäèðìèøäè êè, êèì Êîðîüëóíóí éåðèíè áèëèá äåñÿ áèð êèñÿ ãûçûë
âåðÿúÿê.
Ñÿíÿì Êîðîüëóíóí ÿëèíäÿí éàíûãëûéäû. Þçëöéöíäÿ àíä è÷äè êè,
ùàðäà îëñà Êîðîüëóíó òàïàúàì. Äöøöá îáà-îáà îíó ýÿçäè.
Èíäè õÿáÿð âåðÿê Êîðîüëóäàí.
Êîðîüëóäà áèð õàñèééÿò âàðäû, ùÿìèøÿ èøè áÿðêÿ äöøÿíäÿ, éà ïèñ
éóõó ýþðÿíäÿ ÷ûõûá ùöíäöð áèð éåðäÿ íàìàç ãûëàðäû. Êîðîüëó äÿëèëÿðè
éóõóäà ýþðöá, ÿùâàëû áèð àç äÿéèøìèøäè. Ãàëà÷àíûí òÿïÿñèíÿ ÷ûõûá íàìàç
ãûëûðäû. Ñÿíÿì äÿ åë-îáàíû ýÿçèá ýÿëèá ÷ûõìûøäû áóðà. Áèðäÿí ýþðäö êè,
óúàäàí ñÿñ ýÿëèð. Ñÿíÿì éåðèäè èðÿëè, ýÿëèá éåòèøäè ãàëà÷àéà, áàõûá
äèããÿò åòäè êè, Êîðîüëó áóðäàäû. Àéïàðàíûí äà ãóúàüûíäà óøàã åéâàíäà
ýÿçèøèð. Òåç þçöíö Õÿëèë ïàøàéà éåòèðèá äåäè:
– Êîðîüëóíóí éåðèíè òàïìûøàì. Ãûçûí Àéïàðà õàíûì äà îíóí éàíûí-
äàäû.
Õÿëèë ïàøà ÿìð âåðäè êè, ãîøóí ùàçûð îëñóí. Ãîøóí ùàçûð îëäó. Ñÿíÿì
ãîøóíó áèðáàø ýþòöðöá ÷ûõàðòäû Êîðîüëó îëàí éåðÿ. Ñÿíÿì ãîøóíà
ñÿðêÿðäÿëèê åäèá ãîøóíó äàüûí äþøöíäÿ ýèçëÿòäè. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷-
ìèøäè êè, Ñÿíÿì ãîøóíó ýþòöðöá ýÿëäè Êîðîüëóíóí ãàëà÷àñûíà. Ñÿíÿì
êÿìÿíä àòûá äöøäö ùÿéÿòÿ. Ãàïûíû à÷ûá ãîøóíó ÷ÿêäè è÷ÿðè. Åéâàíà ÷ûõûá
ýþðäö êè, Êîðîüëó Àéïàðà õàíûìíàí éàòûá. Óøàüû äà ãîéóáëàð þçëÿ-
ðèíäÿí áèð àç àðàëû. ßìð âåðèá òåç Êîðîüëóíóí, Àéïàðàíûí ÿë-àéàüûíû
áàüëàòäû. Áèð âÿäÿ Êîðîüëó óøàüûí ñÿñèíÿ àéûëûá ýþðäö êè, äöøìÿí äþðò
òÿðÿôè àëûá. Áóðäà áèð ãàïà ãàïäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Êîðîüëó áèð óøàüà, áèð äÿ Àéïàðàéà áàõûá äåäè:
Äÿðÿëÿðäÿ óúàëûáäû áîë ãàìûø,
Ãàìûøû ãûðìàüà ýÿëèáäè úàìûø,
Áèç éàòìûøûã, Ñÿíÿì ÷îõäàí îéàãìûø,
Îéàí, ãîëëàðûìû Ñÿíÿì áàüëàäû.

Àéïàðà õàíûì ñÿñ àéûëäû. Àììà éóõóëóéäó. Îòóðóá éåðèíèí è÷èíäÿ

áàõûðäû, áèëìèðäè êè, íÿ îëóá. Èñòÿäè ýþçëÿðèíè îâà êè, éóõóñó ãà÷ñûí,
ýþðäö ãîëëàðû áàüëàäû. Êîðîüëó àëûá äöáàðÿ äåäè:
217
 Äöøìàí ýÿëèá äþðä òÿðÿôèì ùàõëàäû,
Êîðîüëóíóí öðÿéèíè äàüëàäû.
Áó ìÿúëèñäÿ Êîðîüëóäó àüëàäû,
Àéûë, ãîëëàðûìû Ñÿíÿì áàüëàäû.

Êîðîüëó äàðòûíûá ãîëëàðûíû à÷äû, îüëóíóí ãîëóíà áèð áàçó áÿíä áàü-
ëàäû.
Ñÿíÿì Àéïàðà õàíûìû, Êîðîüëóíó, áèð äÿ óøàüû ýþòöðöá ãàòäû
ãîøóíóí ãàáàüûíà. Öç ãîéäóëàð Õÿëèë ïàøàíûí èìàðÿòèíÿ ñàðû. Ñÿíÿìýèë
éîëäà Êîðîüëóíóí óøàüûíû áèð äàøûí äèáèíÿ ãîéóá ÷ûõûá ýåòäèëÿð.
Õÿëèë ïàøàéà õÿáÿð ÷àòäû êè, Êîðîüëó òóòóëóáäó. Ïàøà ÿìð åëÿäè êè,
Êîðîüëóíó àïàðûá ñàëñûíëàð ãóéóéà. Ãûçû Àéïàðàíû äà çèíäàíà ñàëäûðäû.
Êîðîüëóíó ýÿòèðèá áèð äÿðèí ãóéóéà ñàëäûëàð.
Ñèçÿ õÿáÿð âåðÿê áèð ãàðûäàí. Éàõûíëàðäà áèð ãàðû þçöíÿ åâ òèê-
ìèøäè, ùÿéÿòèíäÿ òîéóã-úöúÿ ñàõëàìàãëà ìÿøüóë îëóðäó. Ãàðûíûí áèð èòè
âàð èäè. Èò òÿçÿúÿ äîüìóøäó. Èò áèð ýöí áèð ÷àããàë ñÿñè åøèäèð, ÷ûõûá öç
ãîéóð ñÿñÿ òÿðÿô. Ýÿëèá áèð äàøûí äèáèíäÿ àé éàðûìëûã áèð îüëàí óøàüû
òàïûð. Èòèí óøàüà éàçûüû ýÿëèð. Èñòÿéèð îíó àïàðñûí, ýþðöð êè, óøàã àúäû.
Áàøëàéûð óøàüà ñöä âåðìÿéÿ. Áèð íå÷ÿ ýöí èò áó óøàüû áóðäà þç ñöäö èëÿ
ñàõëàéûð. Ãàðû èòäÿí øÿêëÿíèð. Áèð ýöí èòèí äàëûñûíúàí äöøöá ýÿëèá ÷ûõûð
ùÿìèí äàøûí äèáèíÿ. Ýþðöð êè, äàøûí äèáèíäÿ áÿëÿêëè áèð óøàã âàð, èò îíó
ÿìèçäèðèð. Ãàðû òåç óøàüû ýþòöðöá åâèíÿ ýÿëèð. Áàøëàéûð óøàüû ñàõëàìàüà.
Ñèçÿ äåéÿê Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíäÿí. Äÿëèëÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûëàð Èñòàí-
áóëà. Ãûðàòäà áèð õàñèééÿò âàðäû êè, Êîðîüëó ùàíñû äÿëèêëè äàøäà îëñàéäû
èéíÿí ýÿëèá îíó òàïàðäû. Åéâàç Ãûðàòû áóðàõìûøäû ãàáàüà. Ãûðàò ýÿëèá
þçöíö éåòèðäè Àéïàðà õàíûìûí åéâàíûíà. Áóðàíû äîëàíûá èéëÿäè. Ñîíðà
þçöíö éåòèðäè áèð ãóéóíóí àüçûíà. Àéàãëàðûíû äþéäö éåðÿ. Åéâàç áèëäè êè,
Êîðîüëó áóðäàäû. Ñÿñ âåðäè. Êîðîüëó ñÿñäÿí áèëäè êè, äÿëèëÿðèäè, äåäè:
– Êÿìÿíä àòûí.
Äÿëèëÿð êÿìÿíä àòûá Êîðîüëóíó ãóéóäàí ÷ûõàðòäûëàð. Àëäû, Êîðîüëó:
Äÿëèëÿðëÿ áàðûøàíäà Êîðîüëó,
Éåäèðäÿð îíëàðà íàáàòíàí íîüëó,
Ñÿùÿðñè êÿñäèðÿð éöç ÿëëè òîüëó,
Àéïàðàì ãàëûáäû äöøìÿí ÿëèíäÿ.

Ñÿìÿíäèí ãîëóíäà ãûçûë áàçóáÿíä,

Õÿëèë ïàøà áöðúäÿí àñûëñûí ýÿðÿê.
Ãûéìàéûí ÿëäÿ ãàëà áèð àéëûã Ñÿìÿíä,
Àéïàðàì ãàëûáäû äöøìÿí ÿëèíäÿ.
218
 Ùèíäèäÿí Ðóìàòÿê ñàëàðàì ñîðàã,
Äÿëèëÿðèì îëóð Ãûðàò òÿê ãîâðàã,
Éûõûáàí Õÿëèëè áó åëäÿí ãîâàã
Àéïàðàì ãàëûáäû äöøìÿí ÿëèíäÿ.

Êîðîüëó ñþçöíö òàìàì åëÿäè. Ãûðàòû ÷ÿêèá àéàã ãîéäó öçÿíýèéÿ,

äÿëèëÿðÿ äåäè:
– Ýÿëèí äàëûìúàí.
Îíëàð àòëàðûíû ñöðöá éåòèðäèëÿð øÿùÿðÿ. Õÿëèë ïàøàíûí íÿ êè ãîøóíó
âàðäû, ùàìûñûíû ãûðûá-÷àòäûëàð áàøà. Êîðîüëó Õÿëèë ïàøàíû þç ÿëèéíÿí
þëäöðöá ÿìð âåðäè êè, Ñÿìÿíäè òàïñûíëàð. Þçö äÿ Àéïàðàíû àõòàðìàüà
ýåòäè.
Êîðîüëó Àéïàðàíû òàïäû. Îíëàð áèð-áèðèíÿ ñàðûëäû. Êîðîüëó Ñÿìÿíäè
õÿáÿð àëäû.
Àéïàðà õàíûì àüëàäû. Êîðîüëó áèëäè êè, Ñÿìÿíä éîõ îëóá, ÷îõ
ùåéèôñèëÿíäè. Äÿëèëÿð àõòàðäûëàð, Ñÿíÿìè äÿ òàïà áèëìÿäèëÿð.
Êîðîüëó äÿëèëÿðèíè éûüûá øàäëûã ìÿúëèñè ãóðäó. Äÿëèëÿðíÿí áèð éåðäÿ
ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ êåéô ÷ÿêäèëÿð. Ñèç äÿ áóðäà êåôäÿ, äàìàãäà îëóí.

219
 Ê ÎÐÎÜËÓÍÓÍ Á ÀÉÀÇÈÄ ÑßÔßÐÈ

ùìÿä àäëû áèð òàúèðáàøû âàðäû. ßùìÿä òàúèðáàøû ùÿì ÷îõ äþâëÿòëè
ß èäè, ùÿìè äÿ èéèä èäè.
Äåéèðëÿð êè, ßùìÿä òàúèðÿ àòà-àíàñû óøàãëûãäàí éàõøû ìóüàéàò îë-
ìóøäó. Áþéöéÿíÿ êèìè îíó ùÿìèøÿ êèëèì öñòÿ ýÿçäèðìèøäèëÿð. ßùìÿäèí
àéàüû ùå÷ âàõò ãóðó éåðÿ äÿéìÿìèøäè. Îäó êè, ßùìÿäèí ýþçö éåääè
àüàúäàí-éåääè àüàúà ùÿð íÿ ãàðàëòû îëñà ñå÷ÿðäè.
ßùìÿä òàúèðèí áàøûíäà ãûðõ éàðàõëû òàúèð âàðäû. Ùÿìèøÿ êàðâàí
åëÿéèá àë-ãóìàøäàí éöê áàüëàéûá áþéöê-áþéöê øÿùÿðëÿðÿ, ìàùàëëàðà
ñÿôÿð åëèéÿðäèëÿð. Éîëëàðû äà ÷îõ âàõò ×ÿíëèáåëèí éàíûíäàí êå÷èðäè.
Àììà ñÿí îíó äå êè, Êîðîüëó, äÿëèëÿðè íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèðäèëÿð, ßùìÿä
òàúèðáàøûíû òóòà áèëìèðäèëÿð êè, áèëìèðäèëÿð. Íå÷ÿ êÿðÿ äÿëèëÿð Åéâàç,
Äÿìèð÷èîüëó, Ùàëàéïîçàí, Òöïäàüûäàí ßùìÿä òàúèðáàøûíûí ãàáàüûíû
êÿñìèøäèëÿðñÿ äÿ, îíó òóòà áèëìÿìèøäèëÿð. Çàëûìûí úèí ýþçö éåääè
àüàúëûãäàí áàõûá áóíëàðû ýþðöá, êàðâàíû þçýÿ éîëäàí àïàðìûøäû.
Áó èø Êîðîüëóéà ÷îõ àüûð ýÿëèðäè. Áÿéëÿðè, ïàøàëàðû äèçÿ ÷þêäöðÿí
Êîðîüëó áèð òàúèðèí ÿëèíäÿ ùàðàñàí ãàëìûøäû. Äåéèðëÿð áèð ýöí Êîðîüëó
åøèòäè êè, ßùìÿä òàúèðáàøû éåíÿ ýÿëèá ×ÿíëèáåëèí éàíûíäàí êå÷èá ýåäèá,
äÿëèëÿð îíó òóòà áèëìÿéèáëÿð. Úèí âóðäó áàøûíà. ×àüûðäû äÿëèëÿðè, áàøëàäû
îíëàðû ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, éàõøû, áèð òàúèðè êè, áèç òóòà áèëìèðèê, òàé
íÿ ãî÷ Êîðîüëó – Ãî÷ Êîðîüëó äåéèá äöíéàíû ñÿñ-êöéÿ áàñìûøûã.
Äåéèðëÿð Êîðîüëó äÿëèëÿðè ìÿçÿììÿò åëèéÿíäÿ äÿëèëÿð öçÿ äóðóá
äåäèëÿð:
– Àé Êîðîüëó, áèç íåúÿ åëÿéÿê? Çàëûì îüëó ßùìÿä òàúèð áèð ãûçûë-
ãóøà äþíöá. Áÿðÿëÿðè ýÿçèðèê, éîëëàðû áàüëàéûðûã, éåääè àüàúëûãäàí áèçè
ýþðöð, éåíÿ ãà÷ûá ýåäèð. Òóòà áèëèðñÿí þçöí òóò äà!
Äåéèðëÿð Êîðîüëó äÿëèëÿðèí áó ñþçöíöí ãàáàüûíäà ùå÷ áèð ñþç
äåìÿäè, ýþçëÿäè. Þéðÿíäè êè, òàúèð ßùìÿä áó éàõûíëàðäà ýÿëèá éåíÿ äÿ
×ÿíëèáåëäÿí êå÷ÿúÿê. Éàâàøúà áèð ùöíäöð ãàéàíûí áàøûíà ÷ûõûá éîëëàðû
ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Áÿëè, î íåúÿ äåéÿðëÿð, áó áóðàäà ýþçëÿìÿêäÿ îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí
äåéèì, ßùìÿä òàúèðáàøûäàí. ßùìÿä òàúèðáàøû þç éàðàãëû-éàñàãëû àäàì-
ëàðû èëÿ ýÿëèðäè. Ýÿëèá, ýÿëèá åëÿ êè, ×ÿíëèáåëèí éåääè àüàúëûüûíà ÷àòäûëàð.
ßùìÿä òàúèðáàøû ÷èí ýþçëÿðèíè äîëàíäûðûá ãàéàíûí áàøûíäàí Êîðîüëó-
íóí ãàðàëòûñûíû ýþðäö. Î ñààò êàðâàíà ÿìð åëÿäè êè, ÿéëÿíñèíëÿð. Êàðâàí
ÿéëÿíäè. Àíúàã áó äÿôÿ, î íåúÿ äåéÿðëÿð, äàø ãàéàéà ðàñò ýÿëìèøäè.
220
Êîðîüëó äà Êîðîüëóéäó. ßùìÿäÿ-çàäà áåëÿ èøëÿðäÿ áàú âåðÿí äåéèëäè.
Åëÿ êè, ýþðäö êàðâàí äàéàíäû, éàïûíúûñûíû ýþéÿ àòäû, áèð ñÿðíèú ãàòûüû äà
îíóí äàëûíúà òóëëàäû. Þçö äÿ éàòäû éåðÿ.
ßùìÿä òàúèðáàøû áàõäû êè, ãàéàíûí áàøûíäàí áèð ãàðà øåé ó÷äó,
äàëûñûíúà äà áèð çèë äöøäö. Éîëäàøëàðûíà äåäè:
– Áèð øåé éîõäó. Éöêëÿíèí, ñöðöí ýåäÿê. Ãàðàãóø èäè. Ãàéàíûí
áàøûíà ãîíìóøäó, çèë àòäû, ó÷äó ýåòäè.
Êàðâàí òÿçÿäÿí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Êîðîüëó î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, êàðâàí
ãàéàíûí éàíûíà ÷àòäû. Êîðîüëó ãàéàíûí áàøûíäàí åíèá Ãûðàòû ìèíäè,
ãûçûëãóø êèìè êàðâàíáàøûíûí öñòöíö àëäû. Êàðâàí ÿùëè ÷àõíàøûá, áèð-
áèðëÿðèíÿ äÿéäèëÿð. Îíëàðû áåëÿ ýþðÿí ãî÷ Êîðîüëó àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Àüûð àëàéëàð äþøëÿðÿì,

Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!
×îõ áåëÿ ôåëëÿð èøëÿðÿì,
Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!

ßëèìäÿí ýÿëÿðñÿí úàíà,

Ìèñðè ãûëûíú ñûüìûð ãûíà,
×ÿêñÿì áîéàíàðñàí ãàíà,
Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!

Ñÿíñÿí ßùìÿä òàúèðáàøû,

Òþêäöððÿì äèäÿíäÿí éàøû,
Áàøëàìàìûø òÿð ñàâàøû,
Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!

Ãàéà áàøûíäà äóðàðàì,

ßðëÿð áîéíóíó áóðàðàì,
Ñÿíÿ áèð ÿìóä âóðàðàì,
Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!

Êîðîüëóéàì, áèð àú ãóðäàì,

×ÿíëèáåëäÿ àüûð éóðäàì,
Ãàí ÷ûõàðäàð èíäè ýîðäàì,
Òþê ìàëûíû, ýåò, áÿçèðýàí!

Òàúèðëÿð õîøëóüíàí ìàëëàðûíû âåðìÿê èñòÿìÿäèëÿð. Êîðîüëó áóíó

ýþðöá Ìèñðè ãûëûíúûíû ÷ÿêäè, òàúèðëÿðÿ ùöúóì åëÿäè. ßùìÿä òàúèðáàøû
221
ùþêì åëÿäè, òàúèðëÿð äÿ ãûëûíúëàðûíû ÷ÿêèá Êîðîüëóéà òÿðÿô éåðèäèëÿð.
ßùìÿä òàúèðáàøû ãûëûíúûíû àëûá Êîðîüëóíóí éîëóíó êÿñäè. Äàâà áàø-
ëàíäû, àðà ãàðûøäû. Êîðîüëó èëê ÿëäÿ þçöíö ßùìÿä òàúèðáàøûéà éåòèðäè.
Àíúàã îíó þëäöðìÿê èñòÿìèðäè. Ãîðõóäóá äèðè òóòìóã ôèêðèíäÿéäè. Åëÿ
êè, éàõûíëàøäû, êÿëëÿñèíäÿí åëÿ áèð ÿìóä âóðäó êè, ßùìÿä òàúèðáàøû
áàéàõ ùà, þçöíäÿí ýåäèá éåðÿ éûõûëäû. Êîðîüëó îíäàí êå÷äè, Ãûðàòû
úþâëàíà ýÿòèðäè, ñîëà ñöðäö, ñàüà ñöðäö. Ãûðàò àúûãëàíäû. Êîðîüëó ãûçäû.
Êîðîüëó ÿìóäó, øåøïÿðè, ãûëûíúû èøÿ ñàëäû. Ãûðàò äèøè èëÿ, äàë àéàãëàðû èëÿ
òàúèðëÿðäÿ ñàü éåð ãîéìàäû.
Òàúèðëÿð Êîðîüëóíóí çÿðáÿñèíÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá àõûðäà òÿñ-
ëèì îëäóëàð. Êîðîüëó òàúèðáàøû ßùìÿäè áèð àòà ÷àòäûðäû, ãàëàí òàúèðëÿðè
äÿ äÿâÿëè, ãàòûðëû, àë-ãóìàøëû ãàáàüûíà ãàòûá, Ãûðàòûí äþøöíäÿ ×àðäàõëû
×ÿíëèáåëÿ ÷ûõàðòäû. Íèýàð õàíûì, Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, áöòöí äÿëèëÿð
òàúèðëÿðèí áàøûíà éûüûøäûëàð. Êîðîüëó òàúèðëÿðèí ìàëëàðûíû áþëöøäöðäö,
äÿëèëÿðÿ, õàíûìëàðà ïàéëàäû. Òàúèðëÿðèí áèðè àüëàéà-àüëàéà ßùìÿä òàúèðÿ
äåäè:
– ßùìÿä òàúèðáàøû, íÿ úöð îëäó êè, ñÿí éåääè àüàúëûãäàí Êîðîüëóíó
ýþðìÿäèí?
ßùìÿä òàúèðáàøû äåäè:
– Êîð îëñóí ìÿíèì àíàì. Óøàã âàõòû áèð ýöí ìÿíè àéàãéàëûí êèëèìèí
öñòöíäÿ ýÿçäèðìèøäè. Î îëìàñàéäû éàïûíúû èëÿ ãàðàãóøó ñå÷ÿðäèì.
Êîðîüëó äÿëèëÿðèí, õàíûìëàðûí àðàñûíäà îòóðóá éåìÿêäÿ, è÷ìÿêäÿ
èäè.
Äåéèðëÿð Êîðîüëó ÷îõ ãîíàãúûë èìèø. Òÿñëèì îëàíëàðà ÷îõ ùþðìÿò
åëÿéÿðìèø. Åëÿ êè, éåäè, è÷äè, äàìàüû äóðóëäó, êåéôè áóëóòäà ýÿçìÿéÿ
áàøëàäû, àéàüà äóðäó, äÿëèëÿðè éàíûíà àëûá òàúèðëÿðèí éàíûíà ýÿëäè. Öçöíö
îíëàðà òóòóá äåäè:
– Äöøìàí ýöíö äöøìàí, äîñò ýöíö äîñò! Èíäè ñèç ìÿíèì ãîíà-
üûìñûíûç. Áóéóðóí, ùÿð íÿ èñòÿñÿíèç ùàçûð åëÿäèì.
ßùìÿä òàúèðáàøû ôèêðÿ ýåòäè. Þç-þçöíÿ äåäè:
– Èííÿí ñîíðà ìÿíèì ìàë-äþâëÿòèìè, àë-ãóìàøûìû Êîðîüëó ýåðè
ãàéòàðìàéàúàã, ýÿë îíóí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã ö÷öí åëÿ áèð ãîíàãëûã èñòÿ êè,
î áóðàëàðäà òàïûëìàñûí, óçàã éåðëÿðäÿ îëñóí!
Öçöíÿ ùèéëÿ íèãàáû ÷ÿêèá Êîðîüëóéà:
– ßéÿð áèçÿ éàõøû ãîíàãëûã âåðìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, Áàéàçèä ïàøàñû
Õÿëèë ïàøàíûí éàõøû ÿë úåéðàíëàðû âàð, îíëàðäàí ýÿòèðèá áèçÿ úåéðàí
êàáàáû âåð.
222
 Êîðîüëó äåäè:
– Áàø öñòÿ. Ñèçÿ úåéðàí êàáàáû âåðìÿê ìÿíÿ áîðú îëñóí!
Êîðîüëó ñÿôÿð òÿäàðöêöíö ýþðìÿê èñòÿéÿíäÿ Åéâàç èðÿëè äóðóá
äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, èçèí âåð ãîíàãëàðà úåéðàí ýÿòèðìÿéÿ ìÿí ýåäèì.
Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, éîõ, ñÿí ýåòìÿ, îëìàäû. Åéâàçûí ãóëà-
üûíà ýèðìÿäè êè, ýèðìÿäè.
Àõûðäà Êîðîüëó ýþðäö êè, Åéâàç èíúèéÿúÿê, ÿëàúñûç ãàëûá:
– Éàõøû, ßðÿáàòû ìèí, Ùàëàéïîçàíû, Òîõìàãâóðàíû äà þçöíÿ éîëäàø
ýþòöð, ýåò, àíúàã òåç ãàéûò.
Åéâàç éàðàõëàíäû. ßðÿáàòû ìèíäè, Ùàëàéïîçàíû, Òîõìàãâóðàíû äà
éàíûíà àëûá ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ, Íèýàð õàíûì, äÿëèëÿð òþêöëäöëÿð ùàìûñû
éåðáÿéåðäÿí äåäèëÿð:
– Áóíëàðû Áàéàçèä êèìè àüûð ñÿôÿðÿ íèéÿ ýþíäÿðèðñÿí? Ýåäÿðëÿð, áèð
èø îëàð, òóòóëàðëàð, äàâà äöøÿð, áàøëàðûíà áèð èø ýÿëÿð.
Êîðîüëó äåäè:
– Êîðîüëó ñþçöííÿí äþíìÿç, îíëàð ýåòìÿñÿ, þçöì ýåäÿúÿéÿì.
Ýþðäöëÿð Êîðîüëóíó ñþçöííÿí äþíäÿðìÿê îëìàéàúàã, áóíëàð äà ðàçû
îëäóëàð. Êîðîüëó öçöíö Åéâàçà òóòóá, äåäè:

ßðÿáàòû éàõøû ñàõëà,

Äàøäû Áàéàçèä éîëëàðû.
Éîëëàð àéðûúûíû éîõëà,
Áåøäè Áàéàçèä éîëëàðû.

Ùàëàéïîçàí ñÿíÿ íþêÿð,

Òîõìàãâóðàí ãÿùðèí ÷ÿêÿð,
ßðÿáàò íàë, ìûõûí òþêÿð,
Äàøäû Áàéàçèä éîëëàðû,

Áàéàçèä õîø ìÿíçÿðÿäè,

Òöëÿê, òÿðëàíà áÿðÿäè,
Ãàéàäû, äàüäû, äÿðÿäè,
Ãûøäû Áàéàçèä éîëëàðû.

Èñòÿðÿì ÿð áàüðû éàðàí,

Ãàíëû ìåéäàíëàðäà äóðàí,
Äóìàí, ÷îâüóí, ñîéóã, áîðàí,
Ãûøäû Áàéàçèä éîëëàðû.
223
 Êîðîüëóéàì ùîóð-ùîóð,
À÷ìà ãàíëû éàðàì ñîóð,
Îðäó ãûðäûì áåø éöç êîóð,
Ëåøäè Áàéàçèä éîëëàðû.

Õàí Åéâàç, Ùàëàéïîçàí, Òîõìàãâóðàí Êîðîüëóéíàí, äÿëèëÿðíÿí ÿë

âåðèá àéðûëäûëàð. Áàéàçèäÿ òÿðÿô éîëà äöøäöëÿð. Àòëàð ãàíàä à÷äûëàð, äàü
êå÷äèëÿð, äÿðÿ êå÷äèëÿð, ùÿð éåðäÿí êå÷èá ýÿëäèëÿð, áèð àõøàì Áàéàçèäÿ
÷àòäûëàð.
Áóíëàð ÷àòìàãäà îëñóí, ñÿíÿ äåéèì Õÿëèë ïàøàäàí. Õÿëèë ïàøàíûí
áèð áàüû âàð èäè êè, ãóø ãóøëóüó èëÿ ñÿêÿ áèëìÿçäè áó áàüäà. Ïàøà ÿë
úåéðàíëàðûíû ñàõëàäûðäû. Åéâàç éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð àòûíû ñöðöá áàüà
ýèðäè. Àòëàðäàí äöøäöëÿð. ßë úåéðàíëàðûíû ãûðûá éöêëÿðèíè òóòäóëàð. Åëÿ
êè, éöêëÿðè ùàçûð îëäó, Åéâàç äåäè:
– Éîðóëìóøóã, ýÿëèí áèð àç äèíúÿëÿê, ñîíðà ýåäÿðèê.
Ùÿðÿñè áèð éàíäà óçàíäû. Åéâàçû î ñààò éóõó àïàðäû, àììà éîëäàø-
ëàðû éàòìàéûá êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð. Ñàáàùà éàõûí áàüáàí áàüû éîõëàìàüà
ýÿëäè. Ýþðäö áàüäà áèð ñàëàìàò àüàú ãàëìàéûá, àòëàð áàñûá ãûðûá. Ãàëäû
ìÿùÿòòÿë êè, áó íÿäè? Áó àòëàð êèìèíäè? Áó òÿðÿôÿ áàõàíäà ýþðäö ÿë
úåéðàíëàðû äà ëåø-ëåøÿ âåðèëèá. Áàõäû êè, éîõ, áó åëÿ áåëÿ äåéèë. Äåéñÿí
áàüà àäàì ýèðèá. Î òÿðÿô, áó òÿðÿôè ýÿçèá áèð äÿ ýþðäö êè, áèð àüàúûí
äèáèíäÿ ö÷ íÿôÿð Ðóñòàì Çàë êèìè èéèä âàð, àììà áóíëàðûí èêèñè îéàãäû,
áèðè éàòûá. Áàüáàí äÿëèëÿðè ýþðÿí êèìè äÿëèëÿð äÿ áàüáàíû ýþðäöëÿð.
Ùàëàéïîçàí èñòÿäè êè, áàüáàíû òóòñóí, áàüáàí äóðóá ãà÷äû. Áó çàìàí
Ùàëàéïîçàí þçöíö Åéâàçà éåòèðèá ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãîøóí ÷ÿêèá äþðä éàíûìûç àëàðëàð,
Áó õàáè ãÿôëÿòäÿí àéûë, Åéâàç õàí!
Áèçè òóòóá î çèíäàíà ñàëàðëàð,
Èéèä îëìàç áóíà ãàéûë, Åéâàç õàí!
Ñÿíÿ ÿðç åéëÿéèì ñþçöí äöçöíö,
Ãÿáóë åòìÿ ìöõÿííÿòèí ñþçöíö,
Ýþñòÿð úàìàëûíû, ãÿìÿð öçöíö,
Ýöí êèìè àëÿìÿ éàéûë, Åéâàç õàí!
Èíñàôäûìû Ùàëàéïîçàí òóòóëà,
Ãóëàú ãîëëàð äàë ýÿðäÿíäÿ ãàòûëà,
Ãóë àäûíà Áàéàçèääÿ ñàòûëà,
Äÿëèëÿð ñÿðäàðû ñàéûë, Åéâàç õàí!
224
 Áàüáàí èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ éàâàøúà ýÿëèá áàüûí ãàïûñûíäàí ÷ûõûá
ýþòöðöëäö, Ùàëàéïîçàí øàããûëòûéà äþíöá ãàïûéà òÿðÿô áàõàíäà ýþðäö
áàüáàíäû. Èñòÿäè äóðóá òóòñóí, áàüáàí áàéàõ ùà ýþçäÿí èòäè. Ùàëàé-
ïîçàí áèð äÿ Åéâàçû ñÿñëÿäè êè:
– Åéâàç, Õÿëèë ïàøàíûí áàüáàíû áèçè ýþðäö, õÿáÿðÿ ãà÷äû. Èíäè ãîøóí
éåðèéÿð, áèçè òóòàðëàð. Äóðóí ãà÷àã.
Åéâàç äåäè:
– Áóðàäàí äàâàñûç ýåòñÿê áèçèì Áàéàçèäÿ ýÿëìÿéèìèçÿ ùå÷ êèì
èíàíìàç. Áèð äÿ âóðóøìàìûø ãà÷ñàã þç àäûìûçû, Êîðîüëóíóí àäûíû áàòû-
ðàðûã. Äåéÿðëÿð Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñè ýÿëèá Õÿëèë ïàøàíûí áàüûíäà úåéðàí
îüóðëàéûá ãà÷ûáëàð. Ãîéóí ýþçëÿéÿê, ãîøóí ýÿëñèí âóðóøàã. Èéèäëèê ýþñ-
òÿðÿê, Êîðîüëóíóí éàíûíà öçöàü ýåäÿê.
Ùàëàéïîçàí, Òîõìàãâóðàí ùà åëÿäèëÿð êè, ýåòñèíëÿð, Åéâàç ðàçû
îëìàäû. Àõûðäà îíëàð äà äóðóá ãîøóíóí ýÿëìÿéèíè ýþçëÿäèëÿð.
Î òÿðÿôäÿí áàüáàí, î íåúÿ äåéÿëëÿð, áèð ÿëèíäÿ èìàíû, áèð ÿëèíäÿ
òóìàíû, þçöíö Õÿëèë ïàøàéà éåòèðèá ÿùâàëàòû áàøäàí-àéàüà îíà ñþéëÿäè.
Õÿëèë ïàøà ùþêì åëÿäè, ãîøóí àòëàíûá áàüûí äþðä òÿðÿôèíè êÿñäè. Åéâàç,
Ùàëàéïîçàí, Òîõìàãâóðàí þç àòëàðûíû ìèíäèëÿð, ãûëûíúëàðûíû ÷ÿêèá Õÿëèë
ïàøàíûí ãîøóíóíà úóìäóëàð. Äàâà áàøëàäû, àðà ãàðûøäû. Êîðîüëóíóí
äÿëèëÿðè øèð êèìè ãûçäûëàð. Ãîøóíó ãàòûì-ãàòûì ãàòëàäûëàð. Àíúàã íÿ
ãÿäÿð ùÿð òÿðÿôäÿí ùöúóì åòäèëÿðñÿ äÿëèëÿðÿ áàòà áèëìÿäèëÿð.
Äÿëèëÿð øèð êèìè äàâà åëÿìÿêäÿ îëñóíëàð, áó òàéäà ãîøóí áþéöêëÿðè
ãàëìûøäûëàð ìàò-ìÿùÿòòÿë. Íÿ ãÿäÿð ãîøóí âàð èäè ùàìûñûíû òþêìöø-
äöëÿð îðà. Àììà ýÿë êè, ãîøóí ùàìûñû áó ö÷úÿ äÿëèíèí ÿëèíäÿ àúèç
ãàëìûøäû. Îíëàðû òóòà áèëìèðäèëÿð êè, áèëìèðäèëÿð. Åéâàç áèð òÿðÿôäÿí,
Ùàëàéïîçàí áèð òÿðÿôäÿí, Òîõìàãâóðàí äà áèð òÿðÿôäÿí ãîøóíó ãûðûá
÷ûõìûøäûëàð áàøà. Àõûðäà ãîøóí áþéöêëÿðè ìÿñëÿùÿòëÿøèá áåëÿ áèð ôèêðÿ
ýÿëäèëÿð êè, áóíëàðà áèð øåé åëÿìÿê îëìàéàúàã, áóíëàðûí àòëàðûíû âóðàã
êè, ïèéàäà ãàëñûíëàð, áÿëêÿ îíäà òóòà áèëÿê.
Ãîøóí áþéöêëÿðèíèí ÿìðèíÿ ýþðÿ éàé-îõëàðû èøÿ ñàëûá äÿëèëÿðèí àòëà-
ðûíû âóðäóëàð. Åëÿ êè, äÿëèëÿð ïèéàäà ãàëäûëàð, ãîøóí áèð òÿðÿôäÿí ùöúóì
åëÿéèá îíëàðû àðàêÿñìÿéÿ ñàëûá òÿêëÿäèëÿð. Äÿëèëÿð éåíÿ äÿ äàâàäàí ÿë
÷ÿêìÿäèëÿð.
Ùÿðÿñè áèð äÿñòÿíè ãàáàüûíà ñàëìûøäû, ãûðûðäû. Òàé áèð-áèðëÿðèíäÿí
õÿáÿðëÿðè éîõ èäè. Åéâàç áèð àüûð äÿñòÿíèí àðàñûíäà âóðóøóðäó. Ãîøóíó
ïåíúÿð êèìè áè÷èá éåðÿ òþêöðäö. ×àëûøûðäû êè, þçöíö éîëäàøëàðûíà éåòèð-
ñèí. Î, øèðèí äàâàéà ìÿøüóë èêÿí àéàüû èëèøèá éûõûëäû, ãîøóí îíóí öñòöíö
àëäû. Òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàäûëàð. Ùàëàéïîçàíëà Òîõìàãâóðàí åëÿ êè,
225
äÿëèëÿðèí ñÿðäàðû Åéâàçû òóòóëìóø ýþðäöëÿð, ÿëëÿðè áîøàëäû, èñòÿð-èñòÿìÿç
òÿñëèì îëäóëàð. Õÿëèë ïàøà äÿëèëÿðèí áàçáóðóòóíà áàõûá ìàò ãàëìûøäû.
Öçöíö îíëàðà òóòóá äåäè:
– Äåéèí ýþðöì êèìñèíèç? Íÿ úöðÿòëÿ ìÿíèì úåéðàíëàðûìû ãûðäûíûç?
Õÿëèë ïàøàíûí úàâàáûíäà Åéâàç äåäè:
– Áèç Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíäÿíèê.
Õÿëèë ïàøà îíëàðûí Êîðîüëó äÿëèëÿðè îëäóüóíó áèëúÿê ùþêì åëÿäè,
äÿëèëÿðèí áîéóíëàðûíû âóðñóíëàð. Âÿçèð, âÿêèë òîðïàüà äöøöá äåäèëÿð:
– Ïàøà ñàü îëñóí, áóíëàðûí áîéóíëàðûíû âóðìàã àñàíäû, àììà Êîðîü-
ëóíóí úàâàáûíû âåðìÿê ÷ÿòèíäè. Îíà øàùëàðà, õîòêàðëàðà ãàí óääóðàí,
áÿéëÿðÿ, ïàøàëàðà òöê ñàëäûðàí, òàúèðëÿðè ñîéàí, éîëëàðû êÿñÿí, áÿðÿëÿð
ïóñàí ãî÷ Êîðîüëó äåéÿðëÿð. Ùå÷ êÿñäÿ ãèñàñûíû ãîéìàç. Áèçèì
áóíëàðû þëäöðìÿéèìèçè áèëñÿ, äÿëèëÿðè òþêöá, ùàìûìûçû ãûðàð. Ñÿí áèçèì
ñþçöìöçö åøèò, áóíëàðû ùÿëÿëèê çèíäàíà ñàëäûð. Äÿëèëÿðèí òóòóëìàñûíû
Êîðîüëó áèëñÿ äàëëàðûíúà ýÿëÿúÿê. Áàúàðûðñàí îíäà Êîðîüëóíóí þçöíö
òóòäóð, þëäöð. Úàíûìûç ãóðòàðñûí. Õîòêàð äà ñÿíÿ áþéöê ÿíàìëàð âåðñèí.
Ñîíðà áóíëàðû ãûðäûðìàã àñàíäûð.
Õÿëèë ïàøà, âÿçèð, âÿêèëèí òÿäáèðèíÿ ðàçû îëóá ùþêì åëÿäè, äÿëèëÿðè
çèíäàíà ñàëñûíëàð. Åéâàçûí äà, éîëäàøëàðûíûí äà àéàãëàðûíà êöíäÿ, áîéóí-
ëàðûíà çÿíúèð âóðóá çèíäàíà ñàëäûëàð. Àüçûíà ãûôûë âóðäóëàð, éöç éàðàãëû
àäàì äà îíëàðà êåøèê÷è ãîéäóëàð. Áóíëàð áóðàäà ãàëñûí, ýþðÿê Êîðîüëó
íÿ åëÿäè.
Åéâàçûí âåðäèéè âÿäÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè. Îíëàðûí Áàéàçèòäÿ òóòóë-
ìàñû áàðÿäÿ ×ÿíëèáåëäÿ ñþç ýÿçèðäè. Äÿëèëÿð, õàíûìëàð, áèð-áèðëÿðèíÿ
äÿéìèøäèëÿð. Íèýàð õàíûì Êîðîüëóíó îä ãîéóá îäëàéûðäû. Êîðîüëóíóí
äÿðèñèíÿ èñòè êå÷ìèðäè. Íèýàð õàíûìû ñàêèò åëÿéèá, äåéèðäè:
– Àé Íèýàð õàíûì, óçàã ñÿôÿðèí èøèíè áèëìÿê îëìàç. Áèð àç äà ýþç-
ëÿéÿê, ýÿëèá ÷ûõàðëàð. Àììà Íèýàðû ñàêèò åëÿìÿê ìöìêöí îëìóðäó.
Ñÿñè áàëàñûíû èòèðìèø ìàðàë êèìè ×ÿíëèáåëè áàøûíà ýþòöðìöøäö.
Äåéèðëÿð êè, éåíÿ äÿ áèð ýåúÿ Íèýàð õàíûì Åéâàçûí ôèêðèëÿ éàòìûøäû.
Éóõóäà ýþðäö êè, Åéâàç ãàí äÿðéàñûíäà öçöð. Äèê ãàëõäû. Îõ äÿéìèø
úåéðàí êèìè éàòàüûíäàí ñû÷ðàéûá þçöíö Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ñàëäû, ñàçû
äþøöíÿ áàñûá, äåäè:

Âåðäèéèí âÿäÿäÿí êå÷äè,

Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!
Éàüûëàð ãàíûíû è÷äè,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!
226
 ×ÿíëèáåëèí îáàñûíäà,
Êþíëöì õàí Åéâàç éàñûíäà,
×àëõàíûð ãàí äÿðéàñûíäà,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Äöøìöøäöí áîüàç ëîéóíà,

Éîëëàíäûí úåéðàí îéóíà,
Ãóðáàíàì Åéâàç áîéóíà,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Ñÿðäàð þëñÿ, ÿëÿì éàòàð,

Ìóõÿííÿò ìÿãñÿäÿ ÷àòàð,
×ÿíëèáåëèì éàñà áàòàð,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Åéâàçû éîëëàäûí Øàìà,

Ãûëûíúûííàí ãàíëàð äàìà,
Âÿäÿ âåðìèøäè àõøàìà,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Áàéàçèä ãûðàüû ñàçäû,

×þëëÿðèíäÿ þðäÿê, ãàçäû,
Äöøìàí ÷îõäó, îíëàð àçäû,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Åéâàçà áÿñëÿäèì ýöëëÿð,

Þòöøìÿç øåéäà áöëáöëëÿð,
Àé Íèýàð, áàøûíà êöëëÿð,
Ýÿëìÿäè Åéâàç, ýÿëìÿäè!

Íèýàðûí àëà ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàø Êîðîüëóíó úîøäóðäó. Ñàçû ýþòöðöá

ýþðÿê îíóí úàâàáûíäà íÿ äåäè:

Öðÿéèìè åëÿéèá ãàí

Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!
Îëóì ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Èéèä îëàí úÿôà ÷ÿêÿð,

Äîñò éîëóíäà ãàíûí òþêÿð,
Àüëàìàüûí áàüðûì ñþêÿð,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!
227
 Ãÿìëè êþíöë äÿìÿ ýÿëìÿç,
Äÿðäè îëàí àüëàð, ýöëìÿç,
Ãîðõàãëàð ÿð ãÿäðèí áèëìÿç,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Äÿëèëÿðèì ýÿëÿð úîøà,

Ìóõÿííÿò åéëÿð òàìàøà,
Ãàí ãóñàúàã Õÿëèë ïàøà,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Ìåéäàíäà íÿðÿ ÷ÿêÿðÿì,

Ýþéäÿí îä-àëîâ òþêÿðÿì,
Åâëÿð äàüûäàð, ñþêÿðÿì,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Ãûçûá úîøìàìûøàì ùÿëÿ,

Úèäàéíàí ãóìàø þë÷öëÿ,
ßñèð ýÿëÿð ×ÿíëèáåëÿ,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Êîðîüëóéàì, ÿë ýþòöððÿì,
Ìÿí Áàéàçèäÿ éåòèððÿì,
Åéâàçû àëàð, ýÿòèððÿì,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà!

Êîðîüëó ùþêì åëÿäè éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè àòëàíäû.
Þçö äÿ Ãûðàòûí áåëèíÿ ãàëõäû. ×ÿíëèáåëÿ ýþç ýÿçäèðäè. Ìåùòÿðëÿðè ãÿì-
ýèí ýþðäö. Íèýàðû áîéíó ÷èéíèíäÿ, ýþçö éàøëû äóðàí ýþðäö.
ßùìÿä òàúèðáàøûíû, éîëäàøû òàúèðëÿðè åëÿäèêëÿðèíäÿí ïåøèìàí ýþðäö.
Êîðîüëó þçö äÿ ÷îõ ìÿéóñ îëäó. Áóíà áàõûá äÿëèëÿð äÿ áèêåô îëäóëàð.
Íèýàð õàíûì þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Êîðîüëóíó, ñÿôÿðÿ ÷ûõàíäà
áåëÿ ãÿìýèí ýþðöðäö.
Êîðîüëóíóí éàíûíà ýÿëäè, îíó ñàêèò åëÿäè, äÿëèëÿðÿ öðÿê âåðäè. Þçö
Êîðîüëóéà, äÿëèëÿðÿ øÿðàá ïàéëàäû. Ùàìû è÷äè, êåôëÿð äóðóëäó.
Êîðîüëó äóðóá ëàçûìûíúà ýåéèíäè, öñòäÿí àøûã ïàëòàðû ýåéèá, ÷èé-
íèíÿ äÿ ñàç êå÷èðòäè. Åëÿ êè, ùàìû ùàçûð îëäó, Êîðîüëó öçöí äÿëèëÿðÿ
òóòóá äåäè:
– Ìÿí ãàáàãúà ýåäèì, ñèç äàëúà ýÿëèí. Øÿùÿðäÿ ñèçè ýþçëÿéÿúÿ-
éÿì. Øÿùÿðÿ ÷àòàíäà àòëàðû áèð ãûðàõäà ñàõëàéûí, ïèéàäà øÿùÿðÿ äîëóí,
þçöíöçö òàíûòìàéûí, þçö äÿ ìÿí õÿáÿð åëÿìÿìèø äàâà áàøëàìàéûí.
228
 Äÿëèëÿð Êîðîüëóíó åëÿ áèðúÿ áóíó äåéÿí ýþðäöëÿð. Êîðîüëó Ãûðàòûí
öñòöíäÿ áèð áîüàíàã îëäó, ýþçäÿí èòäè. Áèëìÿäèëÿð ùàéàíà ýåòäè.
Äÿëèëÿð îíóí äàëûíúà àòëàðûíû ñöðöá éîëà äöøäöëÿð. Êîðîüëó ùÿð éåðäÿí
êå÷èá áèð ñàáàù åðòÿñè þçöíö Áàéàçèäÿ éåòèðäè. Ãûðàòû áèð éàíäà áàüëàéûá
þçö àøûã ëèáàñûíäà øÿùÿðÿ ýåòäè.
Áó òÿðÿôäÿí äÿëèëÿð äÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð, àòëàðûíû áèð éàíäà ãîéóá,
øÿùÿðÿ äîëäóëàð.
Êîðîüëó ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá áèð éåðÿ ÷ûõäû. Ýþðäö éöçÿ ãÿäÿð éàðàãëû
àäàì áèð äàìûí ãàïûñûíäà êåøèê ÷ÿêèð. Êåøèê÷èëÿð îíó ýþðúÿê àøûã áèëèá
ñîðóøäóëàð.
– À êèøè, àøûãñàíìû?
Êîðîüëó äåäè:
– Àøûüàì, áèð ìÿúëèñ àõòàðûðàì êè, áèð àç îõóéàì, õÿðúëèê éûüàì.
Êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè äåäè:
– Éàõøû ýÿëèáñÿí. Áó ýöí Õÿëèë ïàøàíûí áàúûñû Íÿðýèç õàíûìûí
òîéóäó, ýåò îõó, éàõøû õåéðèí îëàð.
Êîðîüëó äåäè:
– Áÿñ ñèç áóðàäà íÿ åëèéèðñèíèç?
Êåøèê÷è äåäè:
– Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñè áóðäà äóñòàãäû, îíëàðà êåøèê ÷ÿêèðèê.
Êîðîüëó áèð èñòÿäè ÿë ãûëûíúà àòûá êåøèê÷èëÿðè ãûðñûí, äÿëèëÿðè àçàä
åëÿñèí, ñîíðà áó ôèêðèíäÿí äàøûíäû. Êå÷èá Õÿëèë ïàøàíûí áàúûñûíûí òîéóíà
ýÿëäè.
Õÿëèë ïàøà Êîðîüëóíó ýþðöá äåäè:
– Àé àøûã, äÿëè Êîðîüëóäàí íÿ áèëèðñÿí áèð àç îõó ãóëàã àñàã.
Ïàøàíûí úàâàáûíäà àëäû Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:

– Åéâàç äåéèá ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëìèøÿì,

Èíäè áóðäà ìÿùøÿð ãóðàðàì, ïàøà!
Äÿëèëÿðèì òóòäóüóíó áèëìèøÿì,
Ýåäÿð çèíäàíûíû ãûðàðàì, ïàøà!

Úîøóá îõóéàðàì äþâðàí è÷èíäÿ,

Ýþðÿðñÿí þçöíö àë-ãàí è÷èíäÿ,
Øèð êèìè ãûçàðàì ìåéäàí è÷èíäÿ,
Ùàéãûðûá áàüðûíû éàðàðàì, ïàøà!
229
 Èíäè ìÿí åéëÿðÿì éàìàí ùàëûíû,
Éûõàðàì ãàëàíû, úàù-úàëàëûíû,
Ñîéàðàì, àïàððàì äþâëÿò, ìàëûíû,
Òàõòûíà îä-àëîâ âóðàðàì, ïàøà!

Áèð íÿðÿ ÷ÿêÿðÿì äÿëèëÿð éåðèð,

Ýöíöí ãàáàüûíäà úÿñÿäèí ÷öðöð,
Äóìàí òÿê éóðäóíó, éóâàíû âóðóð,
Òàìàì äàüû, äàøû ñàðàðàì, ïàøà!

Êîðîüëó ãàéûòìàç, õÿðàú àëìàüà,

Úèäà èøëÿòìÿñÿ, ãûëûíú ÷àëìàñà,
Áó ýöí Åéâàç õàíû ÿëÿ ñàëìàñà,
Äèøëÿðèíè áèð-áèð ãûðàðàì, ïàøà!

Õÿëèë ïàøà äåäè:

– Áó íåúÿ àøûãäû? Àüçûíäàí ãàí èéè ýÿëèð. Þëëÿì-þëäöððÿì äåéèð.
Âÿçèðÿ ÿìð åëÿäè êè:
– Ãîâóí áóíó ýåòñèí!
Âÿçèð äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, àøûüû ãîâìàã îëìàç, ýåäÿð áèçè þçýÿ éåðëÿðäÿ
ïèñëÿéÿð, áèéàáûð åëÿéÿð. Ñÿí äåäèí Êîðîüëóäàí îõó, î äà Êîðîüëóäàí
îõóäó. Êîðîüëóíóí ñþçëÿðè àñìàãäàí, êÿñìÿêäÿíäè äÿ!
Õÿëèë ïàøà äåäè:
– Éàõøû, îõóñóí.
Êîðîüëóíóí äàëûíúà äÿëèëÿð äÿ ìÿúëèñäÿ àäàìëàðûí àðàñûíà äîëóø-
äóëàð. Êîðîüëó ãûçìûøäû, ýþçö àéàüûíûí àëòûíû ýþðìöðäö. Áèð äÿ ýþç
ýÿçäèðäè, äÿëèëÿðè ìÿúëèñäÿ ýþðäö. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Õÿáÿð îëñóí Áàéàçèäèí åëèíÿ,

Àïàððàì Åéâàçû, ãàëà ãîéìàðàì!
Äåéèí ñóëòàíëàðà êþ÷ åëÿìÿñèí,
Áó ãèñàñû Ðöñòÿì Çàëà ãîéìàðàì!

Áèëìèðÿì áàùàðàì, éîõñà êè, ãûøàì,

Ãîðõ î çàìàíäàí êè, ãàéíàéàì, úîøàì,
Ãûðûëìàç ãàéàéàì, òÿðïÿíìÿç äàøàì,
Ôÿðùàä êöëöéöíö ÷àëà ãîéìàðàì!
230
 Àëàäû ýþçëÿðè, ãàøëàðû éàüû,
Íèýàð îëóá õàí Åéâàçûí äóñòàüû,
×ÿíëèáåëäè Êîðîüëóíóí îéëàüû,
Øàù äà ýÿëÿ ×ÿíëèáåëÿ ãîéìàðàì!

Äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíè åøèäèá, ãûëûíúëàðûíû ÷ÿêäèëÿð, ïàøàéà,

âÿçèðÿ, âÿêèëÿ, ãîøóí áþéöêëÿðèíÿ ùöúóì åëÿäèëÿð. Ãîøóí õÿáÿð òóòóá
éåðèäè. Êîðîüëó ùàëû áåëÿ ýþðöá àøûã ïàëòàðûíû àòäû, Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá
þçöíö Õÿëèë ïàøàéà éåòèðäè. Õÿëèë ïàøà ÿë ãûëûíúäà, Êîðîüëóéà ùöúóì
åëÿäè. Êîðîüëó áèð ùÿìëÿäÿ Õÿëèë ïàøàíûí ãûëûíúûíû ÿëèíäÿí àëûá, êÿíàðà
àòäû. Áîüàçûíäàí òóòóá àéàüûíûí àëòûíà ñàëäû. Áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéÿíäÿ
Õÿëèë ïàøàíûí áàúûñû Íÿðýèç õàíûì þçöíö éåòèðäè, éàëâàðûá äåäè:
– Êîðîüëó, ãàðäàøûìû ìÿíÿ áàüûøëà!
Êîðîüëó Õÿëèë ïàøàíû áàúûñûíà áàüûøëàäû. Õÿëèë ïàøà ãîøóíó èëÿ
Êîðîüëóéà òÿñëèì îëäó. Êîðîüëó äàâàäàí ÿë ÷ÿêèá, þçöíö çèíäàíà éåòèðäè.
Áèð ýöú âåðèá çèíäàíûí ãàïûñûíû ãûðäû. È÷ÿðè ýèðèá äÿëèëÿðè çÿíúèðëÿðäÿí
àçàä åëÿäè. Õÿëèë ïàøà ãîðõóäàí Êîðîüëóéà éåääè èëèí áàú-õÿðàúûíû
âåðäè.
Êîðîüëó ÿëàâÿ Õÿëèë ïàøàäàí ö÷ éÿùÿðëè, éöéÿíëè àò àëûá Åéâàçà,
Ùàëàéïîçàíà, Òîõìàãâóðàíà âåðäè. Ùþêì åëÿäè äÿëèëÿð àòëàíäûëàð. ×àð-
äàãëû ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäöëÿð. Ùÿð éåðäÿí êå÷äèëÿð, ýÿëäèëÿð ñàü-ñàëàìàò
×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Àòëàðäàí äöøäöëÿð. Éåíÿ êåéô ìÿúëèñè ãóðäóëàð.
Ãîéóí êÿñèá êàáàá ÷ÿêäèëÿð. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, äàìàüëàðû äóðóëäó, êåéô-
ëÿð ÷àüàëäû. Êîðîüëó ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìÿúëèñ ãóðäóðàì ùÿìèøÿ,

Èøðÿòèì, äàìàüûì îëà,
ßìëèêëÿð ÷ÿêäèðÿì øèøÿ,
Áèð àüûð éûüíàüûì îëà.

×ÿíëèáåëäÿ êþ÷öì, ãîíóì,

Àòëàñäàí áè÷äèðÿì äîíóì,
Îðòàäàí ãàëõìàéà õîíóì,
Ýöíäÿ éöç ãîíàüûì îëà.

Âóðàì õîòêàð, òóòàì ïàøà,

Õàíëàð ìÿíäÿí ÷ÿêÿ ùàøà,
Áó äþâðàíûì âàðà áàøà,
Ñþíìÿéÿí ñûðàüûì îëà.
231
Åéâàç èìäàäûìà ÷àòà,
Äÿëè Ùÿñÿí øåøïÿð àòà,
Ñû÷ðàéàì, ìèíÿì Ãûðàòà,
Áÿëëè ßùìÿä äàéàüûì îëà.

Øèð ãàíû îëà ãàíûìäà,

Ãîðõó îëìàéà úàíûìäà,
Äÿëèëÿð îëà éàíûìäà,
Ãûððàì éöç ìèí éàüûì îëà.

Äöøìÿí ãàíûí è÷ÿì äîéàì,

Ìöõÿííÿò ýþçëÿðèí îéàì,
×ÿêÿì áÿçèðýàíëàð ñîéàì,
Òàúèðëÿð äóñòàüûì îëà.

Êîðîüëóéàì, ñàâàøûìäà,
Ãûëûíú éàðàñû áàøûìäà,
Íèýàð ÿéëÿøÿ ãàðøûìäà,
Êå÷ÿí úàâàí ÷àüûì îëà.

232
 ÃÓËÓÍ ÃÀ×ÌÀÑÛ

øèò ãóëäàí!
Åëÿ êè, ãóë Êîðîüëóíóí ãîðõóñóíäàí éîëó äÿéèøäèðäè, äàéàí-
ìàéûá, áèðáàø àòû ñöðäö ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíà.
ßëÿìãóëó õàí âàðëû-êàðëû, äþâëÿòëè õàí èäè. Êÿíäëÿðè, áàüëàðû, ñöðö-
ëÿðè, èëõûëàðû, íàõûðëàðû, î íåúÿ äåéÿðëÿð, áèðúÿ äîíóçó ÿñêèê èäè. Äþâëÿòè
éåð áàòûðûðäû. Äåéÿðëÿð êè, ùÿðÿ áèð øåéèí áàçû îëàð. Áó ßëÿìãóëó õàíûí
äà áèð õàñèééÿòèíè ñÿíÿ äåéèì êè, éàìàí àòáàç èäè. Áóíóí áèð èëõûñû
âàðäû êè, äöíéàäà îëàí àòëàðûí ùÿð ðÿíýèíäÿí, ùÿð éàøàðûíäàí áó èëõûäà
áèð úöò âàð èäè: áèð åðêÿê, áèð äèøè.
Åëÿ êè, ãóë ýÿëèá ÷ûõäû áóðà, ßëÿìãóëó õàíà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, áÿñ
áèð ãàðà ãóë ýÿëèá, àììà àëòûíäà áèð àò âàð, áèð àò âàð êè, ðóçèêàðûí ýþçö
áåëÿ àò ýþðìÿéèá. Þçö äÿ ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð.
Õàí ùþêì åëÿäè. Ãóëó àòû èëÿ áÿðàáÿð ÷ÿêäèëÿð îíóí ùöçóðóíà.
ßëÿìãóëó õàí áàõäû êè, äîüðóäàí äà àò, íÿ àò?.. Àò äåéèë, áèð áÿçÿêëè
ýÿëèíäè. Þçö äÿ éåðëÿ, ýþéëÿ îéíàéûð. ßëÿìãóëó õàíûí ýþçö äöøäö
ßðÿáàòà. Öçöíö ãóëà òóòóá ñîðóøäó:
– Äå ýþðöì, êèìñÿí? Íÿ êàðàñàí? Ùàðäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñÿí?
Ãóë äåäè:
– Õàí ñàü îëñóí, ìÿí ßùìÿä òàúèðáàøûíûí ãóëóéàì. Ãàôûí àíðû öçöíÿ
õûðûäà ýåòìèøäèê. Ãàéûäàí áàø ãóëäóðëàð äöøäöëÿð öñòöìöçÿ. Ìàë-
äþâëÿòè àëäûëàð. Êàðâàí ÿùëèíèí äÿ ùàìûñûíû ÿñèð åëÿéèá àïàðäûëàð. Áèðúÿ
áó àòûí ñàéÿñèíäÿ ìÿí úàíûìû ãóðòàðûá ãà÷äûì. Èíäè ìÿí ýÿðÿê áó
õÿáÿðè Òîãàòäà Ùàñàí ïàøàéà ÷àòäûðàì. Àíúàã ãîðõóäàí ýåäÿ áèëìè-
ðÿì. Ãóëäóðëàð ìÿíèì ãà÷ìàüûìû ýþðöá äàëûìúàí àò ñàëäûëàð. Èíäè,
éÿãèí êè, áöòöí áÿíäëÿðè, éîëëàðû êÿñèáëÿð.
ßëÿìãóëó õàí ýåòäè ôèêðÿ. Äåäè:
– Éàõøû, ÿýÿð ìÿí áó õÿáÿðè Ùàñàí ïàøàéà ÷àòäûðñàì, ìÿíÿ íÿ
âåðÿðñÿí?
Ãóë äåäè:
– Õàí ñàü îëñóí, ìÿí áèð ãóë àäàìàì. Ìÿíèì íÿéèì âàð êè, ñÿíÿ
äÿ íÿ âåðèì? Äàðè-äöíéàäà áèð áó úàíûìäû êè, î äà þç èõòèéàðûìäà
äåéèë. Àììà êè, ñÿí áó õÿáÿðè Ùàñàí ïàøàéà ÷àòäûðûá, ßùìÿä òàúèðáà-
øûíû þëöìäÿí ãóðòàðñàí, î, ñÿíè äöíéà ìàëûíäàí ãÿíè åëÿð. Ùàñàí ïàøà-
íûí äà éàíûíäà ùþðìÿò ñàùèáè îëàðñàí.
233
 ßëÿìãóëó õàí äåäè:
– Ìÿíÿ äöíéà ìàëû ëàçûì äåéèë. Ìÿí áó õÿáÿðè Ùàñàí ïàøàéà ÷àò-
äûððàì. Àììà áèð øÿðòëÿ.
Ãóë äåäè:
– Áó úàíûì ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ, õàí, î øÿðò íÿ øÿðòäè?
ßëÿìãóëó õàí äåäè:
– Øÿðò áóäó êè, ýÿðÿê áó àòû ñàòàñàí ìÿíÿ. Þçöí äÿ òà àüàí ãóðòà-
ðûíúàí ìÿíÿ ãîíàãñàí. Ýåäÿíäÿ äÿ ñÿíÿ èëõûäàí öðÿéèí èñòÿéÿí áèð àò
âåðÿðÿì.
Ãóë äåäè:
– Àò äà ñÿíÿ ãóðáàíäû, ìÿíèì úàíûì äà. Àíúàã àäàì ýþíäÿðè-
ëÿíäÿ ìÿíèì äÿ î àäàìà òàïøûðûëàñû ñþçöì âàð.
ßëÿìãóëó õàí äåäè:
– Éàõøû.
Î ñààò ÿìð îëóíäó, ãàñèä ùàçûðëàíäû. Íàìÿ éàçûá âåðäèëÿð ãàñèäÿ.
Öñòÿëèê áèð íàìÿ äÿ ãóë éàçäûðûá âåðäè îíà êè, áÿñ: “Ùàñàí õàí, ßùìÿä
òàúèðáàøû Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñèíè úåéðàí ÿòè àäû èëÿ àëäàäûá ýþíäÿðèá
Áàéàçèä éàçûñûíà. Òåç ãîøóí éåðèäèá îíëàðû òóòàñàí”.
Áÿëè, åëÿ êè, íàìÿëÿð ùàçûð îëäó, ãàñèä áèð éöéðÿê àò ìèíèá äöøäö éîëà.
Èíäè ãàñèä øÿùÿðäÿí ÷ûõìàãäà îëñóí, ãóë äà ßëÿìãóëó õàíûí éàíûí-
äà ãàëìàãäà, ñÿíÿ äåéèì Äÿìèð÷èîüëóýèëäÿí.
Äÿìèð÷èîüëó, Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä, áèð äÿ Òàíðûòàíûìàç ñÿùÿð
òÿçÿúÿ à÷ûëàíäà ÷àòäûëàð ùàìàí éîë àéðûúûíà. Õîøáàõòëûãäàí î ýåúÿ äÿ
éàìàí øåù äöøìöøäö. Áàõäûëàð êè, àò ëÿïèðëÿðè àéðûëäû. Ëÿïèðèí áèðè ýåäèð
Áàéàçèäÿ òÿðÿô. Àììà î áèðè àéðûëûá äöøöá èêèíúè éîëà. Äÿëèëÿð áèëäèëÿð
êè, Áàéàçèäÿ òÿðÿô ýåäÿí ëÿïèð Ãûðàòûíäû, èêèíúè éîëà ýåäÿí ßðÿáàòûí.
Îíëàð äà àòëàðûí áàøûíû äþíäÿðèá äöøäöëÿð ùàìàí éîëà. Ýÿëùàýÿë, ýÿëùà-
ýÿë, ýÿëèá ÷àòäûëàð ßëÿìãóëó õàíûí êþâøÿíèíÿ. Åëÿ øÿùÿðÿ òÿðÿô ýåäèð-
äèëÿð, áèð äÿ áàõäûëàð êè, áóäó, áèð àòëû ÷àïàðàã ýÿëèð. Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Äàéàíûí, áó àòëû øÿùÿðäÿí ýÿëèð. Ãîé ýÿëñèí, áÿëêÿ áóíäàí áèð øåé
þéðÿíäèê.
Äàéàíûá áàøëàäûëàð ýþçëÿìÿéÿ. Àòëû ýÿëèá ÷àòäû. Ñÿí äåìÿ, áó, Ùàñàí
ïàøàíûí éàíûíà ýåäÿí ãàñèääè. Òàíðûòàíûìàç àòà áèð ãûðìàíú ýþñòÿðèá,
àëäû ãàñèäèí áàøûíûí öñòöíö. Äåäè:
– Àéÿ, äàéàí ýþðöì êèìñÿí? Ùàðàäàí ýÿëèá, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Ãàñèä äåäè:
234
 – ßëÿìãóëó õàíûí ãàñèäèéÿì, Òîãàòà ýåäèðÿì. Ùàñàí ïàøàéà íàìÿ
àïàðûðàì.
Òàíðûòàíûìàç ñîðóøäó:
– Íÿ íàìÿ?
Ãàñèä äåäè:
– ßùìÿä òàúèðáàøûíû ãóëäóðëàð ñîéóáëàð. Ìàëëàðûíû àëûá, þçöíö äÿ
ÿñèð åëÿéèáëÿð. Èíäè îíóí õÿáÿðèíè àïàðûðàì Ùàñàí ïàøàéà.
Åëÿ áó ñþçäÿ Äÿìèð÷èîüëó ÷àòäû. Äåäè:
– ßëÿìãóëó õàí áó èøè ùàðàäàí áèëèá?
Ãàñèä äåäè:
– ßùìÿä òàúèðáàøûíûí ãóëó õÿáÿð ýÿòèðèá. Àëòûíäà äà áèð éàõøû àò âàð
èäè, áàüûøëàäû ßëÿìãóëó õàíà. Î äà ÿâÿçèíäÿ îíà ñþç âåðäè êè, õÿáÿðè
Ùàñàí ïàøàéà ÷àòäûðñûí.
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Íàìÿíè áÿðè âåð ýþðöì!
Ãàñèä äåäè:
– Íèéÿ âåðèì?
Ãàñèä åëÿ áóíó äåìÿéèíè ýþðäö. Áàéàã Òàíðûòàíûìàç òóòäó ãàñèäèí
õèðòäÿéèíäÿí êè:
– Àéÿ, íåúÿ éàíû íèéÿ âåðèì?
Ãàñèäèí ýþçëÿðè ÷ûõäû êÿëëÿñèíÿ. Äÿìèð÷èîüëó áèð òÿùÿð êè, ãàñèäè
îíóí ÿëèíäÿí àëûá áóðàõäû. Åëÿ êè, ãàñèäèí àüëû áàøûíà ýÿëäè, Äÿìèð÷è-
îüëó îíà äåäè:
– ßùìÿä òàúèðáàøûíû ãóëäóðëàð òóòìàéûá. ßùìÿä òàúèðáàøûíû òóòàí
Êîðîüëóäó. Î ãóë ùÿð íÿ äåéèáñÿ, ùàìûñûíû éàëàí äåéèá, î àò äà êè, î,
õàíà áàüûøëàéûá, î äà Êîðîüëóíóí àòûäû. Èíäè áóðàäàí áèðáàø ãàéûäàðñàí
ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíà. Îíà äåéÿðñÿí êè, Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñè ýÿëèá,
ãóëó äà, àòû äà èñòÿéèðëÿð.
Ãàñèä áèðáàø ãàéûòäû ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíà. ßëÿìãóëó õàí ÿùâà-
ëàòäàí õÿáÿðäàð îëúàã, ùþêì åëÿäè ãîøóí éåðèäè. Äÿìèð÷èîüëó áàõäû êè,
ãóëóí ÿâÿçèíÿ, áóäó ãîøóí ýÿëèð...
Áàøà äöøäö êè, ßëÿìãóëó õàíûí ôèêðè þçýÿäè. Öçöí éîëäàøëàðûíà
òóòóá äåäè:
Äàüëàðà äöøöá àëà÷à,
Ïàéûçäûìû, éàçäûìû îëà?
Äåéÿñÿí ãóðä-ãóø ùÿðëÿíèð,
Ãàðüàäûìû, ãàçäûìû îëà?
235
 Öñòöìöçÿ ýÿëèð ãÿíèì,
Ýÿëäèéèíè ñèçÿ äåéèì.
Éàðû ñèçèí, éàðû ìÿíèì,
Ñþùáÿòäèìè, ñàçäûìû îëà?

Äÿëèëÿð áàõäûëàð êè, ãîøóí ýÿëèð. Ñÿí äåìÿ Äÿìèð÷èîüëó ãîøóíó

ãàðüàéà, ãàçà îõøàäûðìûø. Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä äåäè:
– Äÿìèð÷èîüëó, îðàñûíû ÷îõ äöç äåéèðñÿí êè, “ñþùáÿòäèìè, ñàçäûìû
îëà”. ×îõäàíäû êè, äàâà åëÿìÿìèøèê. Áó äàâà áèçèì ö÷öí åëÿ ñþùáÿò-
ñàç êèìè áèð øåé îëàúàã. Àììà éàðû þçöíÿ ýþòöðöá, éàðû áèçÿ âåðìÿêäÿ
éàõøû åëÿìèðñÿí. Áó, éîëäàøëûã îëìàäû. Ñÿí áèçèì èêèìèçè áèð àäàì,
þçöíö äÿ áèð àäàì ùåñàá åëÿéèðñÿí. Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ìÿí ýåäèðÿì.
Äÿìèð÷èîüëó ýþðäö êè, ñþç Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäÿ äÿéèá.
Àëäû, ñþçöí ö÷öíúö õàíÿñèíè äåäè:
Ãàðøûìûçäà øèêàð ýþðäöì,
Ýèçëèí äåéèë, àøêàð ýþðäöì.
Ùÿð íÿ êè âàð, ñÿíÿ âåðäèì,
Éîõñà ïàéûí àçäûìû îëà?

Åëÿ áó ñþçäÿ ãîøóí ýÿëèá ÷àòäû. Òàíðûòàíûìàçëà Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä

ãûëûíúëàðû ÷ÿêäèëÿð êè, äàâà áàøëàñûíëàð. Äÿìèð÷èîüëó ãîéìàäû, äåäè:
– Äàéàíûí! Ãîé ýþðÿê ùÿëÿ áóíóí ôèêðè íÿäè? Áèç îíäàí þç àòûìûçû
èñòÿéèðèê. Î áèçäÿí íÿ èñòÿéèð êè, áåëÿ ãîøóí ýÿòèðèá.
Àòûíû ñöðöá ýÿëäè ãîøóíóí ãàáàüûíà. Àëäû, ýþðÿê ßëÿìãóëó õàíà íÿ
äåäè:
Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, ßëÿìãóëó õàí!
Àíä âåðèðÿì, áó ýöí äþéöø îëìàñûí!
Êöêðÿéèá àñëàí òÿê àõûäàðàì ãàí,
Àíä âåðèðÿì, áó ýöí äþéöø îëìàñûí!

×ÿêÿðèê ãûëûíúû, êÿñÿðèê éîëó,

Áèçèê äÿëèëÿðäÿ ö÷ äÿëè-äîëó,
Ùÿëÿ ýÿëìÿéèáäè î ãî÷ Êîðîüëó
Àíä âåðèðÿì, áó ýöí äþéöø îëìàñûí!

Ìÿðä èýèäëÿð ìöõÿííÿòäÿí ñàïûëñûí,

Ãàðû äöøìÿí äÿðÿëÿðÿ òÿïèëñèí,
Ýÿðÿê Êîðîüëóíóí àòû òàïûëñûí,
Àíä âåðèðÿì, áó ýöí äþéöø îëìàñûí.
236
 ßëÿìãóëó õàí åëÿ áèëäè êè, Äÿìèð÷èîüëó áåëÿ äåìÿêäÿ ãîøóíäàí
ãîðõóð. Ùàé âóðäó êè:
– Òóòóí, ãîëëàðûíû áàüëàéûí! Àòëàðûíû äà ÿëëÿðèíäÿí àëûí!
Ãîøóí éåðèäè äÿëèëÿðèí öñòöíÿ. Ìèñðè ãûëûíúëàð ÷ÿêèëäè. Äÿìèð÷èîüëó
öçöíö éîëäàøëàðûíà òóòóá äåäè:

Ìèñðè ãûëûíú àëûí ÿëÿ,

Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí!..
Àë ãàíû äþíäÿðÿê ñåëÿ
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí!..

Äöøìàíûí ãÿääèíè áöêÿê,

Áàøëàð êÿñèá, éåðÿ òþêÿê,
Õàí ãîðóüóíäà òóðï ÿêÿê
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí!..

Ùàéäû äöøìàíûí òóøóíà,

Ãàí óääóðàã áó ãîøóíà,
Ýÿëÿê Êîðîüëó õîøóíà,
Ñèç î éàíäàí, ìÿí áó éàíäàí!..

Ñþç òàìàì îëäó. Äÿëèëÿð àú ãóðä êèìè þçëÿðèíè âóðäóëàð ßëÿìãóëó

õàíûí ãîøóíóíà. Àõøàì ãàø ãàðàëàíàúàí áó ãîøóíà áèð âàé âåðäèëÿð êè,
äöíéàíû ßëÿìãóëó õàíûí áàøûíà äàð åëÿäèëÿð. Õàí äàâà áàøëàìàüûíà
ïåøèìàí îëäó. Àíúàã äàé èø î éåðäÿí êå÷ìèøäè. Àõøàì öñòö õàí ùþêì
åëÿäè. Ãîøóí ãàéûäûá øÿùÿðÿ äîëäó. Ãàïûëàðû äà áÿðê-áÿðê áàüëàäûëàð.
Îíëàð îòóðóá ñÿùÿðè ýþçëÿìÿêäÿ îëñóíëàð, åøèò äÿëèëÿðäÿí!
Äÿëèëÿð äåäèëÿð: “Áåëÿëèêëÿ áèç íÿ àòû, íÿ äÿ ãóëó àëà áèëìÿéÿúÿéèê.
Èíäè øÿùÿðÿ äÿ ýèðñÿê îíëàðû òàïìàã îëìàéàúàã. Áÿñ áèç íÿ åëÿéÿê êè,
áó þçö àòû äà âåðñèí, ãóëó äà âåðñèí”.
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Î ìÿíäÿ.
Ñîðóøäóëàð:
– Íåúÿ?
Äåäè:
– Áèç ñÿùÿð ýÿëÿíäÿ ßëÿìãóëó õàíûí èëõûñû, áàõ, î äÿðÿíèí è÷èíäÿ
èäè. Ýÿëèí ýåäÿê èëõû÷ûëàðû òóòàã. ßë-àéàãëàðûíû áàüëàéàã. Þçöíÿ äÿ
ñèôàðèø ýþíäÿðÿê êè, éà àòû, ãóëó âåð, éà äà êè èëõûíû àïàðûðûã. Îíäà úàíû-
íûí äÿðäèíäÿí ýÿòèðèá âåðÿð.
237
 Òàíðûòàíûìàçûí òÿäáèðè äÿëèëÿðèí áåéíèíÿ áàòäû. Äóðóá àòëàðû ìèíèá,
þçëÿðèíè âåðäèëÿð ùàìàí äÿðÿéÿ. Áàõäûëàð êè, èëõû äîüðóäàí äà äÿðÿäÿäè.
Ùàé äåìÿäÿí äöøäöëÿð èëõû÷ûëàðûí öñòöíÿ. Èëõû÷ûëàð ãûñãûíû áÿðê ýþðöá
òÿñëèì îëäóëàð. Äÿìèð÷èîüëó îíëàðà äåäè:
– Áó ñààò ýåäÿðñèç õàíûíûçûí éàíûíà. Äåéÿðñèíèç êè, éà ãóëó äà, àòû
äà âåðñèí, éà áóäó êè, áöòöí èëõûíû ùàéëàéûá àïàðàúàüûã.
Èëõû÷ûëàð þçëÿðèíè éåòèðäèëÿð ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíà êè:
– Òàõòûí òàðàú îëñóí, éÿùÿðèí ãàíëà äîëñóí, íÿ îòóðìóñàí? Áÿñ ùàë-
ùåêàéÿò áåëÿ. Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðè áó ñààò ÿéëÿøèáëÿð äÿðÿíèí ýÿäè-
éèíäÿ, þçëÿðè äÿ áåëÿ äåéèðëÿð:
ßëÿìãóëó õàí ñîðóøäó:
– ßäÿ, áèð ÿìÿëëè-áàøëû äàíûøûí ýþðöì, ùàíñû äÿðÿäÿ?
Èëõû÷ûáàøû äåäè:
– Áåëÿ äàøëû äÿðÿäÿ åé... äàøëû äÿðÿäÿ. Áàøûíûí ÷àðÿñèíè òàï!
ßëÿìãóëó õàí ýåòäè ôèêðÿ. Ùàíäàí-ýåúäÿí äåäè:
– Áÿëè, îíëàð êè ýèðäèëÿð äàøëû äÿðÿéÿ, áèð èë äÿ îðàäà ãàëñàëàð íÿ áèç
îíëàðà áàòà áèëÿðèê, íÿ äÿ èëõûíû îíëàðäàí àëà áèëÿðèê.
Èíäè ñÿíÿ äåéèì äàøëû äÿðÿäÿí, ýþð íåúÿ äÿðÿ èäè.
Äàøëû äÿðÿíèí ýèðÿúÿéè äàð áèð ýÿäèê èäè. Èêè àäàì ýöúëÿ ýèðÿ
áèëÿðäè. ×ûõàúàüû äà áåëÿúÿ äàð èäè. Þçö äÿ ÷ûõàúàüûíà èðè áèð äàø äöøöá
éîëó åëÿ êÿñìèøäè êè, êèì äÿðÿéÿ ýèðñÿéäè, ýÿðÿê éåíÿ äÿ ãàéûäûá
ýèðÿúÿêäÿí ýåðè ÷ûõàéäû. Îäó êè, àäûíà Äàøëû äÿðÿ äåéèðäèëÿð. Èíäè èëõû
äÿðÿíèí è÷èíäÿ èäè. Äÿëèëÿð äÿ êÿñìèøäèëÿð ùàìàí î äàð ýÿäèéè. Îäó êè,
ßëÿìãóëó õàí áó ñþçö èëõû÷ûëàðäàí åøèòúÿê ÿë-àéàüû éåðäÿí-ýþéäÿí
öçöëäö. Äþíäö ãîøóí áþéöêëÿðèíÿ êè:
– Òÿäáèð! Äåéèí ýþðÿê íÿ òÿùÿð åëÿéÿê?
Ùå÷ êÿñ áèð ìÿñëÿùÿò âåðÿ áèëìÿäè. Èø áåëÿ îëàíäà ßëÿìãóëó õàí
ùþêì åëÿäè êè:
– Ãûçûì Ðóãèéÿ õàíûìà äåéèí, ýÿëñèí ìÿíèì ùöçóðóìà!
Õÿáÿð ýåòäè Ðóãèéÿ õàíûìà. Ðóãèéÿ õàíûì äóðóá ýÿëäè ßëÿìãóëó
õàíûí ìÿúëèñèíÿ.
Ðóãèéÿ õàíûì êè, âàð èäè, ßëÿìãóëó õàíûí áèðúÿ ãûçû èäè. Äàðè-
äöíéàäà áó ãûçäàí áàøãà çöððèééÿòè îëìàìûøäû. Îäó êè, ßëÿìãóëó õàí
ÿëèíäÿí ýÿëÿíè Ðóãèéÿ õàíûì ö÷öí åëÿìèøäè. Äàé åëì ãàëìàìûøäû,
êèòàá ãàëìàìûøäû êè, îíó îõóòìàìûø îëñóí. Ãûç þçö äÿ ÷îõ ôÿùìëè-
ôÿðàñÿòëè èäè. Áöòöí åëìëÿðè ÿçáÿð åëÿéèá, à÷àðûíû ãîéìóøäó úèáèíÿ.
ßëÿìãóëó õàí ùÿìèøÿ ÷ÿòèí èøÿ äöøÿíäÿ Ðóãèéÿ õàíûìû ìÿñëÿùÿòÿ
÷àüûðàðäû. Èíäè äÿ îíà ýþðÿ ÷àüûðìûøäû.
238
 Ãÿðÿç, Ðóãèéÿ õàíûì ýÿëäè àòàñûíûí éàíûíà. ßëÿìãóëó õàí ÿùâàëàòû
íåúÿ êè, îëìóøäó îíà äàíûøûá ìÿñëÿùÿò èñòÿäè. Ðóãèéÿ õàíûì áèð àç
ôèêðèíäÿ ýþòöð-ãîé åëÿéèá äåäè:
– Àòà! Áó ýÿëÿí ùÿëÿ Êîðîüëóíóí ö÷ äÿëèñèäè. Ñàáàù, áèðèñè ýöí
Êîðîüëó ýþðñÿ êè, äÿëèëÿð ýÿëìÿäè, äóðóá þçö äÿ ýÿëÿúÿê. Ñÿí áèð ôèêèð
åëÿ ýþð, îíäà íÿ îëàúàã.
ßëÿìãóëó õàí äåäè:
– Éàõøû, áÿñ íåúÿ åëÿéÿê?
Ðóãèéÿ õàíûì äåäè:
– Íåúÿ åëÿéÿúÿêñÿí? Ýÿðÿê ãóëó äà, àòû äà âåðÿñÿí. Îíëàð êè, ñÿíÿ
áèð ïèñëèê åëÿìèðäèëÿð. Åëÿ ýåíÿ äÿ åëÿìèðëÿð. Þç àòëàðûíû, áèð äÿ äöø-
ìÿíëÿðèíè èñòÿéèðëÿð.
ßëÿìãóëó õàí äåäè:
– Ãûçûì, èø î éåðäÿí êå÷èá. ßýÿð äöíÿí åëÿ ãàñèäè ýþíäÿðÿíäÿ
âåðñÿéäèì, ñÿí äåéÿí äöç èäè. Àíúàã èíäè âåðñÿì, áöòöí õàíëàðûí,
ïàøàëàðûí è÷èíäÿ áèùþðìÿò îëóá ýåäÿðèê. Ùÿð éåðäÿ äåéÿðëÿð êè,
ßëÿìãóëó õàí ö÷ àäàìûí ÿëèíäÿ àúèç ãàëûá òÿñëèì îëóá.
Ðóãèéÿ õàíûì äåäè:
– Ñÿí íèéÿ åëÿ åëÿéèðñÿí êè? Ýþòöð îíëàðà áèð íàìÿ éàç! Éàç êè, áÿñ
ìÿí áèëìÿìèøÿì êè, ñèç Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèñèíèç. Ìÿí ÷îõäàí
Êîðîüëó èëÿ äîñò îëìàüà ôöðñÿò àõòàðûðäûì. Íàìÿíè ëàï åëÿ ìÿí þçöì
ýþòöðöá âÿçèð-âÿêèë èëÿ ýåäèì îíëàðûí éàíûíà. Ýÿòèðèì îíëàðû åâÿ. Áèð
íå÷ÿ ýöí ãîíàã ñàõëà. Ùþðìÿò åëÿ. Àòû äà, ãóëó äà âåð, ýåòñèíëÿð.
Åøèäÿíëÿð äÿ äåñèíëÿð êè, ßëÿìãóëó õàí Êîðîüëóíóí äîñòóäó. Îíäàí
ñîíðà ãîðõóäàí áèð õàí, áèð ïàøà ñÿíèí ùÿíäÿâÿðèíäÿí êå÷ÿ áèëìÿç.
Ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñû Ðóãèéÿ õàíûìûí ìÿñëÿùÿòèíÿ àôÿðèí äåäè.
Òåç íàìÿ éàçûëäû. Ðóãèéÿ õàíûì âÿçèð-âÿêèë, àüñàããàë-ãàðàñàããàëëàðû
äà éàíûíà àëûá, Äàøëû äÿðÿéÿ òÿðÿô éîë áàøëàäû. Äÿëèëÿð áèð äÿ áàõäûëàð
êè, áóäó áèð äÿñòÿ àäàì ýÿëèð, ãàáàãëàðûíäà äà áèð ãûç. Ùå÷ áèðèíèí äÿ
éàðàã-éàñàüû éîõäó. Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àôÿðèí ñÿíÿ, Òàíðûòàíûìàç! Òÿäáèðèí éàìàí áàø òóòäó. ßëÿìãóëó
õàí áàðûøûüà ýÿëèð.
Î ãÿäÿð ýþçëÿäèëÿð êè, äÿñòÿ ýÿëèá éàõûíëàøäû. Áàõäûëàð êè, âàëëàù,
áó ãûç åëÿ áèð ãûçäû êè, øàì êèìè øþëÿ âåðèð, ÷ûðàã êèìè èøûã ñàëûð. Åëÿ áèë
êè, çàëûìûí ãûçû áöëëóðäàí éàðàíûá. Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä äåäè:
– Äÿìèð÷èîüëó, Êîðîüëóéà ìÿíäÿí ñàëàì éåòèðÿðñÿí. Äåéÿðñÿí êè,
Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä îëäó åøã äÿëèñè! Äàé îíäàí Êîðîüëó äÿëèñè ÷ûõ-
ìàç. Ìÿíäÿí öìèäèíè öçñöí. Ìÿí äþíöá îëóðàì Ìÿúíóí. Áîéíóìà
239
áèð çÿíúèð áàüëàéàúàüàì, óúóíó äà âåðÿúÿéÿì áó ãûçûí ÿëèíÿ. Ùàðà
÷ÿêèð, þçö áèëÿð.
Äÿìèð÷èîüëó ìàúàë òàïìàäû êè, Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäèí úàâàáûíû
âåðñèí. ßëÿìãóëó õàíûí àäàìëàðû ýÿëèá ÷àòäûëàð. Ðóãèéÿ õàíûì ñàëàì
âåðäè. Äÿìèð÷èîüëó ÿäÿáëÿ îíóí ñàëàìûíû àëûá, ÿëåéê äåäè. Ðóãèéÿ
õàíûì ßëÿìãóëó õàíûí íàìÿñèíè âåðäè. Äÿëèëÿð îõóéóá íàìÿäÿí ùàëè
îëúàã Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä äåäè:
– Ýåäÿê!
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Ñÿí äàéàí!
Ñîíðà öçöíö Ðóãèéÿ õàíûìà òóòóá äåäè:
– Áèç õàíûí ìÿúëèñèíÿ ýåäèðèê. Àíúàã øÿðòèìèç âàð.
Ðóãèéÿ õàíûì ñîðóøäó:
– Øÿðòèíèç íÿäè?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Øÿðòèìèç áóäó êè, ãóëó äà, àòû äà ýÿòèðèá áóðàäàúà âåðÿñèíèç áèçÿ.
Áèçëÿðäÿí áèðèìèç îíëàðû ýÿðÿê òåç àïàðûá Êîðîüëóéà ÷àòäûðà. Èêèìèç
ýÿëÿðèê õàíûí ùöçóðóíà.
Ðóãèéÿ õàíûì äåäè:
– Áàø öñòÿ! Ñèç ýþçëÿéèí! Áèç éàðûì ñààòà ýÿëÿðèê.
Áóíó äåéèá, Ðóãèéÿ õàíûì àäàìëàðû äà ýþòöðöá ýåðè ãàéûòäû. Åëÿ êè,
îíëàð ýåäèá ýþçäÿí èòäèëÿð, äÿëèëÿð áàøëàäûëàð ìÿøâÿðÿòÿ.
Äÿìèð÷èîüëó äÿëèëÿðäÿí ñîðóøäó:
– Äåéèí ýþðöì, ìÿñëÿùÿòèíèç íÿäè?
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Ìÿíèì ìÿñëÿùÿòèì áóäó: î ãÿäÿð ýþçëÿéÿê êè, àò èëÿ ãóëó
ýÿòèðñèíëÿð. Åëÿ êè, ýÿòèðäèëÿð, èêèñèíè äÿ ýþòöðÿê. Áèðáàø ÷ûõûá ýåäÿê.
Áèçèì ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíäà íÿ èøèìèç âàð? Ñîíðà îðòàëûãäà ùèéëÿ-
ìèéëÿ îëàð. Õàí òàéôàñûíà áåë áàüëàìàã îëìàç.
Ýöðúöîüëó äåäè:
– Éîõ, Òàíðûòàíûìàç, ùÿð íÿ äåñÿí äå, áóíó äåìÿ. Áèç ýÿðÿê õàíûí
éàíûíà ýåäÿê. Ýåòìÿñÿê ùå÷ îëìàç.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Òàíðûòàíûìàç, Ýöðúöîüëó àéðû ôèêèðëÿ äåéèð. Àììà êè, áèç õàíûí
éàíûíà ýåòìÿëèéèê. Éîõñà ñÿí äåéÿí êèìè åëÿñÿê, åëÿ áèç äÿ îëàðûã
õàíëàðûí, ïàøàëàðûí òàéû. Äàé îíäàí ñîíðà ùå÷ êÿñ áèçèì ñþçöìöçÿ
èíàíìàç. Áèð äÿ äåéÿðëÿð êè, Êîðîüëó äÿëèëÿðè ãîðõäóëàð. Ëàï ùèéëÿ äÿ
îëñà, áèç ýÿðÿê ýåäÿê. Àììà êè, èøèìèçè äÿ ìþùêÿì òóòàã.
240
 Äÿëèëÿð ñîðóøäóëàð:
– Íåúÿ?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Áåëÿ êè, áèçèì áèðèìèç ýÿðÿê àòëà ãóëó ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ àïàðàã.
Êîðîüëóéà ÷àòäûðàã êè, èøäè ùèéëÿ-çàä îëñà, àòëà ãóë ÿëäÿí ýåòìÿñèí.
Èíäè äåéèí ýþðöì, ×ÿíëèáåëÿ ùàíñûíûç ýåäÿúÿêñèíèç?
Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä öçöíö Òàíðûòàíûìàçà òóòóá äåäè:
– Òàíðûòàíûìàç, ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí äîñò éîëóíäà úàíäàí
êå÷ÿðÿì. Àììà áó éåðäÿ ýÿðÿê ñÿí ìÿíÿ êþìÿê åëÿéÿñÿí. Î íåúÿ
äåéèðëÿð, þëìöøÿì, éåðäÿí ýþòöð. Ìÿí ýÿðÿê î õàíûí ìÿúëèñèíÿ ýåäÿì.
Î ãûçà ùå÷ îëìàñà áèð äîéóíúà áàõàì. Ìÿí þëöì, ñþçöìö éåðÿ ñàëìà!
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Ñÿí íèéÿ þëöðñÿí? Ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ àò äà, ãóë äà, ßëÿìãóëó
õàíûí þçö äÿ. Ùÿëÿ äåñÿí, ëàï ßëÿìãóëó õàíûí...
Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä òåç îíóí ñþçöíö êÿñäè êè:
– Àìàíäû åëÿ ñþç äåìÿ!
Äÿëèëÿð ýöëöøäöëÿð. Áó äÿìäÿ áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, äÿñòÿ ýÿëèð.
ßðÿáàòû äà ýÿòèðèðëÿð, ãóëó äà.
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Åéáè éîõäó. Ñèç ýåäèí ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíäà êåéô åëÿéèí. Ìÿí
äÿ áó êåéôèí ÿâÿçèíè éîëäà ãóëäàí ÷ûõàúàüàì.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àíúàã áèç ßëÿìãóëó õàíûí éàíûíäà áèðúÿ ýöí ãàëàúàüûã. Ñàáàù
àõøàì ×ÿíëèáåëäÿ îëàúàüûã. Îëäóã, îëäóã. Îëìàäûã, îíäà áèëèí êè, î
íåúÿ äåéÿðëÿð, áàøûìûç ÿëèìèçäÿ äåéèë. Êîðîüëóéà åëÿ áåëÿúÿ äåéÿðñÿí.
Ñîíðàñûíû þçö áèëÿð. Ùÿð íåúÿ êè, åëÿìÿê ëàçûìäû, þçö åëÿð.
Áÿëè, äÿñòÿ ýÿëèá ÷àòäû. Ðóãèéÿ õàíûì àòû äà, ãóëó äà Äÿìèð÷è-
îüëóíà âåðèá äåäè:
– ßë-ÿùäè ìèíÿë-âÿôà. Áèç þç âÿäèìèçè éåðèíÿ éåòèðäèê. Ñèç äÿ þç
ñþçöíöçöí àüàñû îëóí.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Áèçÿ Êîðîüëó äÿëèñè äåéÿðëÿð, õàíûì! Áèçäÿ õèëàô ñþç îëìàç.
Îíäàí Äÿìèð÷èîüëó ýþòöðöá ãóëó ìèíäèðäè Òàíðûòàíûìàçûí àòûíà.
Àéàãëàðûíû äà àòûí ãàðíûíûí àëòûíäà ìþùêÿì-ìþùêÿì áàüëàäû. Ãóë
áàøëàäû éàëâàðìàüà êè:
– Áèð ãÿëÿòäè åëÿìèøÿì.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
241
 – Áèçÿ ùå÷ çàä äåìÿ! Ùÿð íÿ êè ñþçöí âàð, ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëóéà
äåéÿðñÿí.
Åëÿ êè, ãóëóí èøè äöçÿëäè, îíäàí Òàíðûòàíûìàç äà ßðÿáàòà ìèíèá îíó
ñàëäû ãàáàüûíà. Åëÿ éîë áàøëàìàã èñòÿéÿíäÿ Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àéÿ, Òàíðûòàíûìàç, ñÿí Òàíðûñûç, Àëëàùñûç áèð àäàìñàí. Éîëäà
àúûãûí òóòàð, îíà áèð øåé-çàä åëÿéÿðñÿí ùà... Áàõ, ×ÿíëèáåëÿ ñàëàìàò
àïàð ÷ûõàðò!
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Òàíðûíû äà òàíûìàñàì, Êîðîüëóíó òàíûéûðàì. Åëÿ øåé åëÿìÿðÿì.
Áóíó äåéèá, Òàíðûòàíûìàç àòà äÿéäè. Ãóë äà ãàáàüûíäà ×ÿíëèáåëÿ
òÿðÿô éîëà áàøëàäû. Äÿìèð÷èîüëó î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, îíëàð ýåäèá ýþçäÿí
èòäèëÿð. Îíäàí öçöíö Ðóãèéÿ õàíûìà òóòóá äåäè:
– Õàíûì, èíäè áèç ñèçèí ãóëëóüóíóçäà ùàçûðûã. Ùàðàéà äåéèðñÿí
ýåäÿê!
Ðóãèéÿ õàíûì äåäè:
– Ãóëëóã ñàùèáè îëàñûíûç! Áóéóðóí!
Ðóãèéÿ õàíûì äöøäö ãàáàüà. Äÿìèð÷èîüëó ñàü òÿðÿôèíäÿ, Ýöðúö-
îüëó Ìÿììÿä ñîë òÿðÿôèíäÿ, ãàëàí àäàìëàð äà îíëàðûí äàëûíúà øÿùÿðÿ
òÿðÿô éîë áàøëàäûëàð. Áÿëè, øÿùÿð ãàïûëàðû òàéáàòàé à÷ûëäû. Ãîøóí ÷ûõäû
èñòèãáàëà. Ãóðáàíëàð éûõûëäû éåðÿ, úàùè-úÿëàë èëÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð õàíëàð
ãàïûñûíà. ßëÿìãóëó õàí þçö éåðèíäÿí äóðóá îíëàðû ïèøâàç åëÿäè. ßëëÿ-
ðèíäÿí òóòóá ìÿúëèñÿ ýÿòèðäè. Áèðèíè ñàü òÿðÿôèíäÿ îòóðòäó, áèðèíè äÿ ñîë
òÿðÿôèíäÿ. Âÿçèð, âÿêèë, ùàìû éåðëè-éåðèíäÿ ÿéëÿøäè, ñîíðà ìÿúëèñèí
éóõàðû òÿðÿôèíäÿ áèð èïÿê ïÿðäÿ àñäûëàð. Ðóãèéÿ õàíûì äà þç áàøûíûí
ãûçëàðû èëÿ ýÿëèá áó ïÿðäÿíèí äàëûíäà ãÿðàð òóòäó. ßëÿìãóëó õàí áàøëàäû
ñþùáÿòÿ. Áèð àç îðàäàí äàíûøäû, áèð àç áóðàäàí äàíûøäû, àõûðû ìÿòëÿá
öñòÿ ýÿëèá äÿëèëÿðäÿí öçðõàùëûã åëÿäè.
Àììà ìÿúëèñäÿ íÿ äàíûøûëäûñà Ýöðúöîüëó Ìÿììÿä ùå÷ áèðèíè
åøèòìÿäè. Ýþçëÿðè åëÿ çèëëÿíèá ãàëìûøäû ïÿðäÿíèí äàëûíäà. Äÿìèð÷èîüëó
ùÿòòà áèð-èêè äÿôÿ îíó äöìñöêëÿäè äÿ, áèð øåé ÷ûõìàäû.
Åëÿ êè, õàí öçðõàùëûüûíû åëÿäè, éåìÿê-è÷ìÿê áàøëàíäû. Ñàãè ýèðäè
ìÿúëèñÿ. ßëÿìãóëó õàí äÿëèëÿðÿ áóðàäà áèð ãîíàãëûã âåðäè, áèð ãîíàãëûã
âåðäè êè, íÿ äåéèì. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ÷àëüû÷ûëàð ÷àëäû, îõóéàíëàð îõóäó,
ýåúÿäÿí äÿ áèð ïàñ êå÷ìèø ìÿúëèñ äàüûëäû. Ùàìû éàòäû. Àììà ñÿí ýÿë
êè, èëàí âóðàí éàòäû, àììà íÿ Äÿìèð÷èîüëóíóí ýþçöíÿ éóõó ýåòäè, íÿ
äÿ Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäèí. Ñÿùÿðè áåëÿúÿ à÷äûëàð. Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ
Äÿìèð÷èîüëó ãàëõäû êè:
242
 – Äóð! Ýåòìÿê ëàçûìäû.
Ýöðúöîüëó äåäè:
– Äÿìèð÷èîüëó, þëöìÿ äåñÿí áó ñààò ýåäÿðÿì. Àììà êè, Ðóãèéÿ
õàíûìû àïàðìàìûø áóðàäàí ýåäÿñè äåéèëÿì.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àéÿ, äÿëè îëìà, àõìàã îëìà, áèç ãûçû íåúÿ àïàðà áèëÿðèê? Áóíà
àëÿì íÿ äåéÿð? Êîðîüëó íÿ äåéÿð? Áèç êèøè èëÿ äîñò îëìóøóã, ÷þðÿê
êÿñìèøèê.
Ýöðúöîüëó äåäè:
– Áÿñ íåúÿ åëÿéÿê?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Ùå÷ çàä. Íåúÿ åéëÿéÿúÿéèê. Ýåäÿðèê, ìÿí ÿùâàëàòû Êîðîüëóéà
äåéÿðÿì, åë÷è ýþíäÿðÿðèê, àëàðûã.
Ýöðúöîüëó äåäè:
– Îíäà áèð ýöí äÿ ãàëàã. Ùå÷ îëìàçñà áèðúÿ äÿôÿ äÿ, ïÿðäÿ äàëûí-
äàí äà îëñà, îíó ýþðöì, ñîíðà ýåäÿê.
Äÿìèð÷èîüëó íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ áèð øåé ÷ûõìàäû. Ýöðúöîüëóíó éîëà
ýÿòèðÿ áèëìÿäè. Àõûðäà ÷àð-íà÷àð ãàëäû.
Èíäè áóíëàð áóðàäà ãàëìàãäà îëñóíëàð, åøèò ×ÿíëèáåëäÿí.
Òàíðûòàíûìàç ñàü-ñàëàìàò ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá àòû äà, ãóëó äà Êîðîüëó-
éà âåðäè. Ãóë äöøäö Êîðîüëóíóí àéàãëàðûíà. Êîðîüëó ùå÷ îíà òÿðÿô
áàõìàäû äà. Äÿëè Ùÿñÿíÿ èøàðÿ åëÿäè êè:
– Àïàð, ñàë àüàñûíûí éàíûíà. Ãîé óøàãëàð äà ýÿëñèíëÿð, ñîíðà îíëàðûí
èøèíÿ áàõàúàüàì.
Ãóëó äà ßùìÿä òàúèðáàøûíûí éàíûíà ñàëûá, áàøëàäûëàð Äÿìèð÷èîüëó-
ýèëè ýþçëÿìÿéÿ. Ýöíäöçö ýþçëÿäèëÿð, ýåúÿíè ýþçëÿäèëÿð, ñàáàùû äà
àõøàìàúàí ýþçëÿäèëÿð, äÿëèëÿð ýÿëèá ÷ûõìàäû. Èø áåëÿ îëàíäà Êîðîüëó
àúûãëàíäû. Ùàé âóðäó, áèð Äÿëè Ìåùòÿðäÿí, áèð äÿ õàíûìëàðäàí áàøãà
×ÿíëèáåëäÿ íÿ ãÿäÿð äÿëè âàð èäè, ùàìûñû àòëàíäû. Ýåúÿ èëÿ éåääè ìèí
éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè äóìàí êèìè ßëÿìãóëó õàíûí øÿùÿðèíè
àðàéà àëäû. Åëÿ êè, ñÿôëÿð äöçÿëäè, äÿñòÿëÿð ùÿðÿ þç éåðèíè òóòäó, Êîðîüëó
Òàíðûòàíûìàçû ÷àüûðäû êè:
– Äå ýþðöì, íÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðñÿí? Ýåúÿ èêÿí øÿùÿðÿ ýèðÿê, éà
ñÿùÿðè ýþçëÿéÿê?
Òàíðûòàíûìàç äåäè:
– Êîðîüëó, áèç éàõøû åëÿéèá ýÿëìèøèê. Åùòèéàò êè, âàð éàõøû øåéäè.
Àììà êè, ìÿíèì öðÿéèì ÷îõ ñàêèòäè. Äÿëèëÿðèí áàøûíäà ùå÷ áèð øåé
243
éîõäó. Éÿãèí åëÿ Ýöðúöîüëóíóí øóõëóüó òóòóá. Ãûçûí éàíûíäàí àéðûëà
áèëìèð. Äÿìèð÷èîüëó äà îíà ýþðÿ äàéàíûá ãàëûá. Ùÿð ùàëäà ñÿùÿðè ýþç-
ëÿìÿê éàõøûäû. Ñîíðà õÿúàëÿòëè îëàðûã.
Äÿëèëÿð Òàíðûòàíûìàçûí ôèêðèíè áÿéÿíäèëÿð, î ãÿäÿð ýÿçäèëÿð êè,
ñÿùÿð à÷ûëäû. Øÿùÿð ÿùëè äóðàí-äóðàí áàõäû êè, øÿùÿðèí ÿòðàôû òóòóëóá.
Úàìààòû âàùèìÿ àëäû. Òþêöëäöëÿð õàíëûã ãàïûñûíà. ßëÿìãóëó õàí äóðóá
ýþðäö êè, áÿëè, íåúÿ äåéèðëÿð åëÿäè. Øÿùÿðèí ÿòðàôû åëÿ òóòóëóá, åëÿ
òóòóëóá êè, åëÿ áèë ÿòäÿí äèâàð ÷ÿêèëèá. Òåç âÿçèðè ÷àüûðûá ýþíäÿðäè êè,
áèëñèí-ýþðñöí áó íÿ îëàí èøäè. Âÿçèð ýÿëèá ÷àòàíäà ýþðäö íÿ... Ýÿëÿí
Êîðîüëóäó... Êîðîüëó âÿçèðè ýþðúÿê äåäè:
Ãàðû äöøìÿí, ôÿíä-ôåëèíè áèëèðÿì,
Äÿëèëÿðèì áó øÿùÿðäÿ ãàëûáäû.
Ñààò éàðûì ñèçÿ ìþùëÿò âåðèðÿì,
Äÿëèëÿðèì áó øÿùÿðäÿ ãàëûáäû.

Øÿùÿðèí éåðèíäÿ êîòàí ÿêÿðÿì,

Çÿð-çèáàñûí ×ÿíëèáåëÿ ÷ÿêÿðÿì,
Ìèñðè ãûëûíú ÷ÿêèá àë ãàí òþêÿðÿì,
Äÿëèëÿðèì áó øÿùÿðäÿ ãàëûáäû.

Êîðîüëó ôÿðìàíû ìÿðäè-ìÿðäàíà,

Äÿëèëÿðèì éåðèêëÿéèð àë ãàíà,
Ãàòàðàì øÿùÿðäÿ òîçó äóìàíà,
Äÿëèëÿðèì áó øÿùÿðäÿ ãàëûáäû.

Âÿçèð áàøû ëîâëó ãàéûäûá ÿùâàëàòû ßëÿìãóëó õàíà äàíûøäû. ßëÿì-

ãóëó õàí Ðóãèéÿ õàíûìû ÷àüûðäû. Ðóãèéÿ õàíûì äåäè:
– Ãîðõìà! Ìÿí áó ñààò èøè éîëóíà ãîéàðàì. Îðàäàí áèðáàø ýÿëäè
Äÿìèð÷èîüëóýèëèí îòàüûíà. Äÿëèëÿð äÿ èøäÿí áèõÿáÿð ùàçûðëàøûðäûëàð êè,
éîëà ÷ûõñûíëàð. Ðóãèéÿ õàíûì àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Äÿðäèç àëûì, ãî÷ ãàðäàøëàð,
Áèð óìóäóì ñèçÿ ýÿëèð...
×îõ ÷ÿòèí îëóáäó èøëÿð,
Áèð óìóäóì ñèçÿ ýÿëèð...
Êÿñèáëÿð äþðä áèð éàíûìû,
Äàüûäàðëàð õàíûìàíûìû,
Àõûäàðëàð àë ãàíûìû,
Áèð óìóäóì ñèçÿ ýÿëèð...
244
 Øàä öðÿéèì îëóáäó ãàí,
Êþíëöì îëóáäó ïÿðèøàí,
Ðóãèéÿ õàíûì ñèçÿ ãóðáàí,
Áèð óìóäóì ñèçÿ ýÿëèð...

Äÿëèëÿð ñîðóøäóëàð:
– Íÿ îëóá?
Ðóãèéÿ õàíûì ùàë-ÿùâàëàòû äàíûøäû. Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Ñÿí ùå÷ ãîðõìà, Ðóãèéÿ õàíûì. Áó ñààò áèç þçöìöç ýåäÿðèê
îíóí éàíûíà.
Áóíó äåéèá, èêèñè äÿ áàéûðà ÷ûõäû. Àòëàðû ìèíèá, áèðáàø Êîðîüëóíóí
éàíûíà ýÿëäèëÿð, Êîðîüëó åëÿ êè, äÿëèëÿðè ñàü-ñàëàìàò ýþðäö, àðõàéûí-
ëàäû, îíëàðû ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Äåäè:
Áàðàêàëëàù, ñÿä ìÿðùÿáà!..
Òåç ýÿëÿí áåëÿìè ÿéëÿíè?
Éàõøû éàðàäûç ãóëëóüà,
Òåç ýÿëÿí áåëÿìè ÿéëÿíè?

Ôèêðèíèçÿ íÿ ãîéóáñóç?
Ãåéðè éîëëàðà óéóáñóç,
Ýþðöíöð ìÿíäÿí äîéóáñóç,
Äîéìàéàí áåëÿìè ÿéëÿíè?

Äåìÿ äöíéà ýåäÿð áåëÿ,

Óéìàéûí ôèòíÿéÿ-ôåëÿ,
Êîðîüëóíó ýÿòäèç äèëÿ,
Òåç ýÿëÿí áåëÿìè ÿéëÿíè?

Äÿëèëÿð èêèñè äÿ áàøëàðûíû ñàëäûëàð àøàüûéà. Äÿìèð÷èîüëó äåäè:

– Êîðîüëó, áèç òàãñûðêàðûã. Ùÿð íÿ åëÿñÿí èõòèéàðñàí.
Áóíó äåéèá Äÿìèð÷èîüëó ãûëûíúûíû ÷ûõàðäûá èêè ÿëèíèí öñòöíäÿ Êîðîü-
ëóíóí ãàáàüûíà ãîéäó, þçö äÿ äèç ÷þêäö. Êîðîüëó îíóí ãîëóíäàí
éàïûøûá ãàëäûðäû. Ñîíðà ñîðóøäó:
– Äå ýþðöì, ÿñë ìöãÿññèð êèìäè? Ñÿíñÿí, éà Ýöðúöîüëó?
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Åëÿ èêèìèçèí äÿ òàãñûðûìûç áèðäè. Áèð-áèðèíäÿí íÿ ÿñêèêäè, íÿ àðòûã.
Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, Äÿìèð÷èîüëó èøèí ÿñëèíè äåñèí, äåìÿäè.
Åëÿ áèðúÿ áóíó äåäè êè:
– Èêèìèçèí äÿ òàãñûðûìûç áèðäè.
245
 Êîðîüëó èøè áèëèðäè. Áèëèðäè êè, Äÿìèð÷èîüëó Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäÿ
ýþðÿ ýåúèêèá. Àììà îíó äà áèëèðäè êè, Äÿìèð÷èîüëó þëöì äÿ îëñà, éîë-
äàøû ïèñ àéàãäà òÿê áóðàõìàç, íàìÿðäëèê åëÿéèá éîëäàøû ÿëÿ âåðìÿç.
Îäó êè, îíó áèð äÿ ñûíàìàã ö÷öí áåëÿ ãûñíàéûðäû. Åëÿ êè, ýþðäö
Äÿìèð÷èîüëó ñþçöíäÿí äþíìÿäè, éîëäàøûí ñèððèíè à÷ìàäû, äåäè:
– Ìÿðùÿáà! Ìÿí ñÿíè ãÿñäÿí ñûíàéûðäûì. Ñàü îë! Ñîíðà äþíöá
Ýöðúöîüëóíäàí ñîðóøäó:
– Ùÿ... íÿ âàð, íÿ éîõ, Ýöðúöîüëó? Äåéÿñÿí ßëÿìãóëó õàíûí ãûçû
÷îõ õîøóíà ýÿëèá.
Ýöðúöîüëó áàøûíû àøàüû ñàëäû. Åëÿ áóíëàð áó ñþçäÿ èäèëÿð, ßëÿìãóëó
õàí þç âÿçèð-âÿêèëè èëÿ ýÿëèá ÷àòäû. Äå ÿë âåðäèëÿð, ýþðöøäöëÿð, ßëÿì-
ãóëó õàí äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, ìÿí ñÿíèíëÿ äîñò îëìàã èñòÿéèðÿì. Áöòöí äÿëèëÿ-
ðèíëÿ ìÿíÿ ãîíàãñàí.
Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð áîéóí ãà÷ûðìàã èñòÿäèñÿ îëìàäû. Àõûðäà Ðóãèéÿ
õàíûì èðÿëè éåðèéèá äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, ñÿí áóðàäàí åëÿ áåëÿúÿ ÷ûõûá ýåòñÿí àòàìû áöòöí
äöíéàäà áÿäíàì åëÿðñÿí. Êèøè äîñòëóã ö÷öí óçàíàí ÿëè êÿñìÿç.
Êîðîüëó Ðóãèéÿ õàíûìûí ñþçöíäÿí êå÷ÿ áèëìÿäè. Àíúàã øÿùÿðÿ äÿ
ýèðìÿäè. Ùþêì åëÿäè, øÿùÿðèí êÿíàðûíäà ÷àäûðëàð ãóðóëäó. Ö÷ ýöí, ö÷
ýåúÿ éåìÿê, è÷ìÿê îëäó. ßëÿìãóëó õàí Êîðîüëóéà áèð ãîíàãëûã âåðäè
êè, ùÿëÿ ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ ãîíàãëûã ýþðìÿìèøäè. Åëÿ êè, ö÷ ýöí
òàìàì îëäó, Êîðîüëó ßëÿìãóëó õàíû ÷àüûðûá äåäè.
– Õàí, åëÿäèéèí ùþðìÿòÿ ýþðÿ ÷îõ ñàü îë! Àíúàã ìÿíèì ñÿíäÿí áèð
òÿâÿããÿì âàð.
Õàí äåäè:
– Òÿâÿããÿ íÿäè? Ñÿí ÿìð åëÿ, ìÿí éåðèíÿ éåòèðèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ. Áó åëÿ áèð øåéäè êè, ÿìðëÿ îëìàç. Áåëÿ èø àíúàã òÿâÿããÿäÿí
àøàð.
Õàí äåäè:
– Áóéóð!
Êîðîüëó ñàçû áàñäû äþøöíÿ äåäè:
Ãóëëóüóíà áèðúÿ êÿëìÿ ñþçöì âàð,
Ìÿíèì áó ñþçöìäÿí èíúèìÿ, àé õàí!
Î ñþçëÿð áó éåðèí ñþçö äþéñÿ äÿ,
Ñÿí Àëëàù, î ñþçäÿí èíúèìÿ, àé õàí.
246
 Õàí äåäè:
– ßøè, èíúèìÿê íÿäè? Ñÿí ëàï ÿùä åëÿñÿí ìÿíèì áàøûìû èñòÿéÿúÿê-
ñÿí, î äà êè ñÿíÿ ãóðáàíäû. Ñþçöíö äå!
Êîðîüëó äåäè:

Ëàçûìäû àðàéà åë÷è ñàëàéäûì,

Íå÷ÿ ìèííÿò÷èéëÿ äèë÷è ñàëàéäûì,
Ãàéäà áóäó, ýåäèá, áèð äÿ ýÿëÿéäèì,
Ìÿíèì áó èøèìäÿí èíúèìÿ, àé õàí!

Õàí ìÿñÿëÿíè áàøà äöøäö. Àíúàã ýþçëÿäè êè, ýþðñöí ñþçöí àõûðû íÿ
îëóð. Êîðîüëó àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè äåäè:

Êîðîüëóíóí ñþçöí éàçìà ãÿëÿòÿ,

Ùåñàá åòìÿ ãàíìàçà, íàáÿëÿäÿ,
Ðóãèéÿ õàíûìû ýÿë âåð Ìÿììÿäÿ,
Ñÿí ýÿë áó ñþâäàäàí èíúèìÿ, àé õàí!

Èíúèìÿê íÿäè? Õàí Àëëàùäàí áåëÿ áèð ãîùóìëóã àõòàðûðäû. Î ñààò

ìîëëà, ãàçû ÷àüûðûëäû. Ðóãèéÿ õàíûìûí êÿáèíè êÿñèëäè Ýöðúöîüëó Ìÿì-
ìÿäÿ. Òîé òÿçÿäÿí áàøëàíäû. Ö÷ ýöíöí öñòöíÿ áèð äþðä ýöí äÿ ýÿëäè-
ëÿð, îëäó éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ. Éåääè ýöíöí òàìàìûíäà èñòÿäèëÿð
ýÿëèíè òàïøûðñûíëàð áÿéÿ. Êîðîüëó ðàçû îëìàäû. Äåäè:
– ×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðèí äÿ, õàíûìëàðûí äà àíàñû Íèýàðäû. Ìÿí ýÿðÿê
àïàðûá áèð òîé äà îðàäà åëÿéÿì.
Äÿëèëÿð àòëàíäû. Ðóãèéÿ õàíûìû äà ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëäèëÿð.
Õàíûìëàð èøäÿí õÿáÿðäàð îëäóëàð. Íèýàð Ðóãèéÿ õàíûìà õîøýÿëäèí åëÿäè.
Òîé òÿçÿäÿí áàøëàíäû. Ñàçëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðäè, ñàãè ìÿúëèñÿ ýèðäè. Êîðîüëó
áåëÿ áàõäû Íèýàðû ñàü éàíûíäà ýþðäö, áåëÿ áàõäû Åéâàçû ñîë éàíûíäà
ýþðäö, ãàáàüà áàõäû éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèíè ãàáàüûíäà
ýþðäö. Öðÿéè àòëàíäû, ãÿëáè úîøäó, ö÷òåëëè ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, äåäè:

Ìÿúëèñ ãóðäóðàì ùÿìèøÿ,

Èøðÿòèì, äàìàüûì îëà!..
ßìëèêëÿð ÷ÿêäèðÿì øèøÿ,
Áèð àüûð éûüíàüûì îëà!..

×ÿíëèáåëäÿ êþ÷öì, ãîíóì,

Àòëàñäàí áè÷èëÿð äîíóì,
247
Îðòàäàí ãàëõìàéà õîíóì,
Ýöíäÿ éöç ãîíàüûì îëà!..

Âóðàì õîòêàð, òóòàì ïàøà,

Õàíëàð ìÿíäÿí ÷ÿêÿ ùàøà,
Áó äþâðàíûì âàðà áàøà,
Ñþíìÿéÿí ÷ûðàüûì îëà!..

Åéâàç èìäàäûìà ÷àòà,

Äÿìèð÷èîüëó øåøïÿð àòà,
Ñû÷ðàéûá ìèíÿì Ãûðàòà,
Áÿëëè ßùìÿä äàéàüûì îëà!..

Øèð ãàíû îëà ãàíûìäà,

Ãîðõó îëìàéà úàíûìäà,
Äÿëèëÿð îëñà éàíûìäà,
Ãûððàì éöç ìèí éàüûì îëà!..

Äöøìÿí ãàíûí è÷ÿì, äîéàì,

Ìöõÿííÿò ýþçëÿðèí îéàì,
×ÿêÿì áÿçèðýàíëàð ñîéàì,
Òàúèðëÿð äóñòàüûì îëà!..

Êîðîüëóéàì ñàâàøûìäà,
Èýèä äÿëèëÿð áàøûìäà,
Íèýàð ÿéëÿøÿ ãàðøûìäà,
Êå÷ÿí úàâàí ÷àüûì îëà!..

248
 À ÜÚÀÃÓÇÓ
ÿëè, ãóëëóüóíóçà ùàðäàí õàâàð âåðåì, êå÷ìèø ÿééàìíàí, ñàáè-
Á ãÿë äþâðàííàí-óñòàòäàð ãîâìöííÿí.
Êîðîüëóíóí ÷îõ úàâàí âàõòûéäû. Î êè, Ùàñàí ïàøà àòàñûíûí ýþçäÿ-
ðèíè îéäóðäó, ñîðà áàøëàðûíà íÿëÿð ýÿëäè, î ùàìûéà áÿëëèäè...
Äåéÿëëÿð Ãîøàáóëàüûí öñòöíäÿ Ùÿçðÿò ßëè áèð íóðÿíè ãîæà ñèôÿòèíäÿ
ýÿëèô, ñàü ÿëèíè ãî÷ Êîðîüëóíóí êöðÿéèíÿ âóðäó, îíà èéèòäèê áàäÿñè
è÷èðòäè. Äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿíèì ñþçöìÿ èíàí, ñÿí Êîðîüëóñàí, ùå÷ âàõò, ùå÷
êèìÿ ìÿüëóá îëìóéàæàãñàí!.
Áó ñþçö äåéèô äÿ ãåéá îëäó.
Êîðîüëó þçäöéöíäÿ èíàíàð-èíàíìàç þçöíäÿ áèð ýþçÿëëèê, áèð ãöââÿ
ùèññ åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àíæàõ àòàñûíûí ãèñàñûíû áó ãàíè÷ÿí õîòêàðëàðäàí,
ïàøàëàðäàí àëìàõ íèééÿòè ùå÷ áàøûííàí ÷ûõìåðäû. ßìáÿ áó ãèñàñû àëà
áèëìåðäè, ýöæö ÷àòìåðäè, òÿê èéäè. Êîðîüëó ùÿìåøÿ àòû ñöðÿðäè Èñòàí-
áóëóí êàíàðûíà, øÿùÿðÿ òàìàøà åëèéÿðäè, ùàéûôñûíûô ýåðè äþíÿðäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö Êîðîüëó áåëÿ ôèêðÿ ýÿëäè êè, ýåäåì áèð àç
äîëàíåì, èéèääèéèí ñÿìòèíè, ñîðàüûíû þéðÿíåì, ïÿùëèâàííûüû, âóðóô-
òóòìàüû, ãî÷àõëûüû ìÿíèìñÿéèì, ñîíðà äþíöô ýÿíÿ ýåðè ýÿëëÿì.
Áó ôèêèðíÿí Êîðîüëó Äöðàòû äà éåäÿéèíÿ àëûô, àòàñûíûí êàñûô áèð äîñòó
âàðûéäû, áèðáàø îëàðà ýÿëäè. Äöðàòû ùÿìÿí ãîæà êèøèéÿ àìàíàò åëèéèô éîëà
äöøäö.
Êîðîüëó Ãûðàòû ñöðùà-ñöð ýÿëèô, áèðáàø Òÿêÿ-Òöðêìàíà ÷ûõäû. Ýþðäö
êö, áèð ìåéäàíäû ñóëàíûô, èêè úàâàí îüëàí áèð òÿðÿôäÿ, áèð ãàðûìûø ïÿùëè-
âàí áèð òÿðÿôäÿ úÿíý åëèéèðëÿð. Àíæàõ áó þëöì-äèðèì úÿíýè äþé, éûõûì-
ãàëäûðûì úÿíýèäè. Áó ãàðûìûø ïÿùëèâàí áó úàâàí ïÿùëèâàíûí áèðèííÿí
òóòàøåèð, íÿ ãÿääÿð åëèéèð, úàâàí ïÿùëèâàíûí àðõàñûíû éåðÿ ýÿòèðÿ áèëìåð.
Áó áèðèííÿí ãóðòàðàíäà î áèðèíÿ, î áèðèííÿí ãóðòàðàíäà áó áèðèíÿ...
Êîðîüëó áó úàâàí ïÿùëèâàííàðà î ãÿäÿðÿ ìåéë åëÿäè êè, äåäè: “Èëàùè,
äîüðóäàí äà ñÿí áóëàðû èéèò éàðàäûôñàí”.
Áó úàâàí ïÿùëèâàííàðíàí éàõûííûõ åëèéèô, áóííàðäàí ùàë-ÿùâàë
åëèéÿíäÿ áèëäè êèí, áóííàð Òÿêÿ-Òöðêìàíûí õàíû Ñöëåéìàí õàíûí
îüëàííàðûäû. Êîðîüëó Ñöëåéìàí õàíûí îüëàííàðûííàí äîñòóõ èøäÿòäè.
Îüëàííàðûí ñÿâÿâèíÿ õàííûüà ÿéàã àøäû.
Êîðîüëó áèð ýöí õàííûõäà Ñöëåéìàí õàíûí ãûçû Áèëãåéñè ýþðäö.
Áèëãåéèñÿ ÷îõ ìåéèë ñàëäû, äîüðóñó, Áèëãåéñè ñåâäè. Ôèêèðëÿøäè: “Èëàùè,
ìÿí íÿ òÿùÿðè åëèéèì áó Áèëãåéñè ÿëÿ êå÷èðåì”.
249
 Àðàäàí ãàðûëàðíàí, ãûçäàðíàí ñþùáÿò åëåéèô Áèëãåéñ õàíûìûí êîí-
ëóíó àëäû. Áèëãåéñ õàíûìûí êîíëóíó àëàíàí ñîðà Ñöëåéìàí õàíà åë÷è
ýþíäÿðäè. Ñöëåéìàí õàí ãÿòè úàâàô âåðäè êè, áó, ùå÷ äöçÿëÿí èø äþéëö.
Äåäè:
– Ñèç íÿ áèëåðñèíèç î ùàðàíûí éîë àçàíûäû, ÿñëè áèëèíìåð, íÿñëè áèëèíìåð,
äÿðÿíèí àâàðàñûíà ìÿí ãûç âåðìÿðÿì.
Êîðîüëó õåéëè ôèêèððÿøÿííÿí ñîíðà þçö áèð éîë òàïûô, Áèëãåéñ õàíûì-
íàí ýþðöøäö. Äÿðääÿøäèëÿð, äàíûøäûëàð, ñþçö áèð éåðÿ ãîéóô ãà÷ìàõ
ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Áèð ìöääÿò ýþçäÿäèëÿð, àðàíû õÿëâÿò åëèéèô âÿäÿëÿø-
äèëÿð. Ýåæÿíèí áèð àëÿìè Êîðîüëó Áèëãåéñ õàíûìû Ãûðàòûí òÿðêèíÿ àëûô,
Òÿêÿ-Òöðêìàíû òÿðê åëÿäè. Ýÿëùà-ýÿë, ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåééè-
ìÿíàçèë, ýÿëèô Ãîøàáóëàüûí öñòöíÿ àòàñûíûí ãÿáðè þíöíäÿ àòû ñàõëàäû.
Áèð ãÿäÿð àòàñûíûí ãÿâðèíè çèéàðàò åëÿäè. Ãÿâðè çèéàðàò åëèéÿííÿí ñîðà,
ýÿíÿ äÿ Áèëãåéñ õàíûìû òÿðêèíÿ àëûô Èñòàíáóëà åíäè.
Èñòàíáóëóí ÿòðàôûíäà éàçäà, éàéäà úàìàùàò áèíÿëÿðÿ ÷ûõåðäû. Áó áèíÿ-
ëÿðèí áèðèíäÿ ýèçäèí áèð éåðäÿ áèð ìàüàðà âàðûéäû. Ùÿìÿí áó ìàüàðàäà
Êîðîüëó áàøäàäû ìÿñêÿí ñàëìàüà. Àéëàð, ýöííÿð äîëàøäû, Êîðîüëóíóí
ãàäûíû Áèëãåéñ ùàìèëÿ îëäó.
Áó òÿê ìàüàðàäà Áèëãåéñ èëê ýöííÿð ÷îõ äàðûõåðäû. Íîëàæàõ, õàí
ñàðàéûíäà, ñöä ýþëöíäÿ ÷èìÿí, ãó òöêöííÿí áàëûø ãîéàí, àòëàñ éîðüàí-
äþøÿêäÿ íàç-ãÿìçÿéíÿí ôèðàâàí ýöí ýþðìöø áèð ãûçû áèðäÿí-áèðÿ
ìàüàðûéà þéðÿòìÿê îëàðäûìû? ßìáÿ Êîðîüëóéà îëàí ìÿùÿááÿòè Áèë-
ãåéñè áèð ãÿäÿð òÿñêèí åëÿñÿ äÿ, ýÿíÿ äàðûõåðäè. Êîðîüëó áàõûô ýþðäö êè,
äîüðóäàí äà áó ãûçû áóðäà, áó ãàéàëàð àðàñûíäà áåëÿ òÿê ãîéìàõ îëìàç,
áàøûíà ùàâà ýÿëÿð. Îéäó êó, áèíÿëÿðèí áèðèíäÿ áèð íóðàíû ãàðû íÿíÿ
âàðûéäû, àäûíà ßñìÿð ãàðû äåéÿðäèëÿð. Êîðîüëó áàøûíà ýÿëÿíè ßñìÿð
ãàðûéà äàíûøäû. ßñìÿð ãàðû ùÿìÿí ýöííÿí Êîðîüëóéó äà, Áèëãåéñè äÿ
îüóëëóüà, ãûçäûüà ýþòöðäö. Òåç-òåç Áèëãåéñÿ áàø ÷ÿêìÿéÿ ýÿëäè.
Êîðîüëó àõ÷àäàí, ïàðàäàí ãàðûéà âåðåðäè êè, ñöääÿí, ãàòûõäàí, éàüäàí-
ãàéìàõäàí àëûô ýÿòèðñèí, ãîéìàñûí Áèëãåéñ êîððóõ ÷ÿêìÿéÿ. Áåëÿæÿ
ýöííÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç åëèéèðäè... Áèð ýöí Áèëãåéñ éöêöíö éåðÿ ãîéäó,
áèð ýþçÿë îüëàí äîüäó.
Àòàëàð ÷îõ éàõøû äåéèô “÷óüóë íÿ þëöô, íÿ äÿ þëÿæÿê, áèðè þëäöìö, áåøè
îíóí éåðèíÿ ïèòÿæÿê”. Ùÿéàò áåëÿäè, ýåäèøàò áåëÿäè. Áó ýöí íàìÿðäèí
áåøèíè þëäöðñÿí, ñàâàõ àíàñû î áåøèí ÿâÿçèíÿ îí áåøèíè ýÿíÿ äîüàæàõ.
Êîðîüëóéíàí Áèëãåéñèí ìàüàðàäà áåëÿ ýèçëè äàëäàëàíìàõëàðûíû, áèð
÷óüóë àïàðûô Èñòàíáóëäà Ùàñàí ïàøàéà õàâàð âåðäè.
250
 Äåäè:
– Þéöí éûõûëñûí, Ùàñàí ïàøà, áÿ ñÿí íÿ òÿùÿðè Ùàñàí ïàøàñàíêû,
Êîðîüëó ñÿíèí òîðïàüûíäà àò ÷àïåð, ñÿíèí áèíÿëÿðèíäÿ ýèçäÿíåð?
Ùàñàí ïàøûéà ãàâàõëàð äà áó ùÿíäÿâÿðäÿ Êîðîüëóíóí àò ÷àôäûüûíû
äåìèøäèëÿð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ àòäû äÿñòÿëÿð ýþíäÿðìèøäè êè, Êîðîüëóéó
òóòóäóðñóí, ÿìáÿ áèð ìóðàä ùàñûë åëèéÿ áèëìÿìèøäè. Êîðîüëóíóí öñòöíÿ
ýÿëÿííÿðèí êèìèíèí áàøû, êèìèíèí ãîëó, êèìèíèí ãûë÷àñû êÿñèëäè, ãàëàííàð
þëäö, ãà÷àííàð úàí ãóðòàðäû. Áàòà áèëìÿäèëÿð ãî÷ Êîðîüëóéà. Úÿôÿð
ïàøàéíàí Ùàñàí ïàøà áåëÿ ãàðàëà ýÿëäèëÿð êè, Êîðîüëóéó àðàäàí ýþòöð-
ìÿêäÿí þòðö áþéöê áèð ãîøóí ÷ÿêñèííÿð.
Êîðîüëóíóí öñòöíÿ áþéöê áèð ãîøóí ÷ÿêäèëÿð. Êîðîüëó íÿ ãÿäÿð
âóðóøäó, íå÷ÿ áàøäàð êÿñäè, íå÷ÿ àíàëàðû àüëàð ãîéäó, îëìàäû. Ýþðäö êè,
ÿë ÷ÿêìåëëÿð, éåðäÿ ãàëàííàðà éàçûüû ýÿëäè, þçö ãà÷ûô áèð éåðäÿ äàëäàëàíäû.
Äþéöø äàéàíäû, Êîðîüëóíóí éåðèíè áèëÿí îëìàäû. Ãîøóí áàø÷ûëàðû
þëÿííÿðè, éàðàëàíàíëàðû äà ýþòöðöô ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö Ùàñàí ïàøà òåçäÿí íèçàìè ãîøóí ÷ÿêèô Êîðîü-
ëóíóí öñòöíÿ ýÿëìèøäè. Áèëãåéñ ýÿëäè äåäè:
– Éà Êîðîüëó, àõû áåëÿ îëìàç, ãîøóí äþðä éàíûìûçû êÿñèô.
Êîðîüëó äåäè:
– Áèëãåéñ õàíûì, ñÿí ùå÷ íèéàðàí ãàëìà, ìÿí àüàìûí ÿëèííÿí úàì
äîëó áàäÿ è÷ìèøÿì, ìàíà ùå÷ øåé îëàñû äþéëö. ßââÿëúÿí ñèíÿìÿ áèð
íå÷ÿ êÿëìÿ ñþç ýÿëèô, îíó äåéèì, ñîíðà äöøìÿíÿ ýöæöìö ýþñòÿðÿðÿì.
Êîðîüëó áóíó äåéèô, áèð “Êåøèøîüëó” ãàéäàñûííàí ýþðÿê íÿ äåäè,
ñèçäÿðÿ úàí ñàüëûüû.
Õîòêàð öñòöìöçÿ úàðè áóéóðäó,
Äþéöøÿðÿì, äþíìÿðÿì, åäÿðÿì úÿíýè.
Àú ãàðûíãàé êèìè äîéóðñà ìÿíè
Ìÿí ãÿáóë åòìÿðÿì áó íàìû-íÿíýè.

Ùàñàí ïàøà î òÿðÿôäÿí íÿðÿ ÷ÿêèô äåäè:

– Àéÿ, éåòèìèí áèðè, ñÿíèí àòàéûí áàøûíà ýÿòèðäèéèìè ñÿíèí áàøûíà
ýÿòèðÿæÿì, ñÿí ìÿíèì áó ãîøóíóìó àç øèë-êöò åëÿ.
Àëäû Êîðîüëó:
ßëëè íÿäè, àëòìûø íÿäè, éöç íÿäè,
Ìÿí áèëìÿíÿì ùÿðçÿ-ùÿðçÿ ñþç íÿäè,
Ãàáàüûìäà äÿðÿ, òÿïÿ, äöç íÿäè,
Ìÿíÿì ÿñèë êèðâÿëÿðèí ïÿëÿíýè.
251
 Ùàñàí ïàøà äåäè: – “Àéà, à Êîðîüëó, à êîðóí îüëó, ñÿí êîðóí îüëóñàí,
ñÿí íÿéÿ àðõàëàíåðñàí, êèìÿ ýöâÿíåðñÿí êè?! Ìÿíèì ãîøóíóìó íèéÿ
áåëÿ ãûðåðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ãóëàã àñ, ýþð êèìÿ àðõàëàíåðàì.
Êîðîüëó:

Êîðîüëó äåð, õóá éåòèøäèì ìÿí úàíà,

Ìÿí ñÿðèìè òîï åéëÿðÿì ÷îâãàíà,
Âàðûáàí ýåäÿðÿì Òÿêÿ-Òöðêìàíà,
Îëëàì ßëè ãóëëàðûíûí éåêðÿíýè –

– äåéèô, ÿëèíè óçàòäû ãûëûíúûí äÿñòÿéèíÿ, áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè, éåð-ýþé
òèòðÿäè, ãîøóíó ïåíúÿð êèìè áè÷ìÿéÿ áàøëàäû. Êîðîüëó ýþðäö êè, áèð
éàííàí ãûðäûõúàí ãîøóí áèð éàííàí äàùà äà àðòåð, ôèêèððÿøäè êè, áóðäàí
ãà÷ûô áàøûíû ãóðòàðìàõ ëàçûìäû. Ãîøóíóí ñåéðÿê éåðèííÿí áèð ñÿìò
òàïûô, ñàüà-ñîëà ãûëûíú ÷àëà-÷àëà ìàüàðàíûí àüçûíà ýÿëèô, Áèëãåéñ
õàíûìû ùàðàéëàäû. Áèëãåéñ õàíûì åøèéÿ ÷ûõäû. Êîðîüëó îíóí ãîëóííàí
òóòóô, àëûúû ãóø êèìè àòûí òÿðêèíÿ ãîéìàüûííàí òÿðïÿíìÿéè áèð îëäó.
Ãîøóí Êîðîüëóíóí äàëûííàí ÿë ÷ÿêìåðäè. Îíà ãûëûíú, ÿìóä ÷àòàí
äþéöëäö, éîëàìà ÷àòàí äþéöëäö. Ýåðè éàííàí áàøëàäûëàð Êîðîüëóéó îõà
òóòìàüà. Îõóí áèðè áèð íàìÿðäèí ÿëèííÿí øûüûéûô Áèëãåéñ õàíûìûí êöðÿ-
éèíèí îðòàñûííàí ñàíúûëäû. Áèëãåéñ õàíûì “îô-îô” äåéèô ÷ûüûðàíàòàíà,
Ãûðàò öç ãîéäó ×ÿíëèáåëèí áàøûíà òÿðÿô. Ýÿëäèëÿð ÷àòäûëàð Ãîøàáóëàüûí
öñòöíÿ. Àëû êèøèíèí ãàâðûíûí éàíûíäà Êîðîüëó àòäàí åíäè, Áèëãåéñ
õàíûìû åùòèéàòíàí àòäàí åíäèðäè. Ýþðäö, ãûç úàí âåðåð. Êîðîüëó áàõäû
ýþðäö ãûçäàí î ãÿäÿð ãàí àõûô êè, äîäàõëàðû ÷àðò-÷àðò îëóô. Îéäó êó,
Ãîøàáóëàüûí ñóéóííàí áèð îéóú Áèëãåéñ õàíûìà è÷èðòäè. Áèëãåéñ
éóìóëìóø ýþçäÿðèíè àõûðûíúû äÿôÿ à÷äû. Ñåâýèëè Êîðîüëóñóíà àõûðûíúû
äÿôÿ ùÿñðÿòíÿí áàõûô:
– Îüëóìóç àìàíàòû – äåéèô, ýþçäÿðèíè òÿçäÿí éóìäó.
Êîðîüëó Áèëãåéñ õàíûìû àòàñûíûí éàíûíäà äÿôí åëÿäè, àüëàäû, ñûçäàäû,
öç ãîéäó ìàüàðàéà òÿðÿô. Ýÿëäè ìàüàðàéà ÷àòäû, ùÿð éåðè ÿëÿê-âÿëÿê
åëÿäè, óøàüû òàïà áèëìÿäè, äþíäö áèð äÿ áàõäû, ùå÷ áèð øåé ùàñèë îëìàäû.
Êîðîüëó ùèðñèííÿí ùå÷ ßñìÿð ãàðûéà äà áàø ÷ÿêìÿäè. Ôèêèððÿøäè êè,
ýåäèô ãîæà ãàðûíûí äÿðäèíè äàùà äà àðòûðìûéûì. Îéäó êè, öç ãîéäó êîð-
ïåøèìàí ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô. Ãîøàáóëàüà ÷àòäû, ýÿëäè ýþç éàøûíû éöäö.
252
Ýÿëèô àòàñûéíàí Áèëãåéñ õàíûìûí ãàâûðëàðû àðàñûíà óçàíûô, òÿçäÿí àüëà-
ìàüà áàøäàäû. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ýþçöíÿ éóõó ýåòäè.
Êîðîüëó áóðäà éàòìàõäà îëñóí, åøèò ßñìÿð ãàðûäàí. ßñìÿð ãàðû
ýþðäö êè, Êîðîüëó Áèëãåéñè äÿ òÿðêèíÿ àëûô ãà÷äû, ÿìáÿ óøàõ ãóúàõëà-
ðûíäà äþéöëö. Ýþçäÿäè, àðà ñàêèòäÿøÿííÿí ñîíðà ìàüàðûéà ýÿëäè ýþðäö
êè, áèð úàíàâàð óøàüû ÿìèçäèðèð. Ãàðû áèð àç õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèô ýþçäÿäè,
úàíàâàð ÷ûõûô ýåòäè. Îéäó êó, óøàüû áÿëÿéèíÿ ïöêöô, ñàüûíà-ñîëóíà áàõà-
áàõà þç êîìàñûíà ýÿòèðäè. Óøàüûí áÿëÿéèíè àøäû, óøàõ Êîðîüëóíóí ãîë-
÷àüûíäàéäû. Óøàüû éöäö, òÿìèçäÿäè, ãóðóëàäû. Ãîéóí ñöäö ïèøèðèô óøàüû
éåäèçäèðäè. Áåëÿæÿ áó ìöíâàëíàí áó óøàüû ãîéóí ñöäöííÿí áþéöòìÿéÿ
áàøäàäû. Ýöíö ýöííÿí óøàõ áþéöìÿéÿ áàøäàäû, àòàëàð äåð: “úèäåéè
÷óâàëäà ýèçäÿòìÿê îëìàç”. Ãîíóì-ãîíøó áèëäè êèí, ßñìÿð ãàðûíûí
þéöíäÿ áèð êþðïÿ âàð. Ùÿðÿ áèð éàííàí ßñìÿð ãàðûäàí ñîðóøîðäó:
– Àé ãàðû, áó óøàõ êèìèíäè, ùàíû îíóí àòà-àíàñû?
ßñìÿð ãàðû ùÿðÿñèíÿ áèð úàâàô âåðåðäè. Äåðäè íÿâÿìäè, ýÿòèðèô
éàíûìäà ñàõëàéûðàì.
Äåðäèëÿð:
– Àüáèð÷ÿê ãàðûñàí, àõû íèéÿ éàëàí äàíûøåðñàí? Ñÿíèí êè, þéëàäûí
éîõäó, íèéÿ äåðñÿí íÿâÿìäè?
Ãàðû áèð ýöí ùèðñäÿíäè, ùàìûéû ñþéäö áèéàâûð åëÿäè. Äåäè:
– Áåëÿ ùå÷ êèìèì éîõäó, ýåäèô Èñòàíáóëäàí ïóëíàí àëûô ýÿòèðìèøÿì,
þçöìÿ îüóë åëÿìèøÿì, äÿðäè ñèçÿìè ãàëûô?!
Áÿëè, áó õàâàð ýåòäè Ùàñàí ïàøàéà ÷àòäû êè, áÿñ äåìÿçñÿíìè, ôèëàí
ãàðûäà áèð òàïïà óøàõ âàð. Ùàñàí Ïàøà ßñìÿð ãàðûéû éàíûíà ÷àüûðòäûðäû,
äåäè:
– Ãàðû, ñÿí î óøàüû ìàíà ñàòìàëûñàí!
Ãàðû äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, ñÿíèí ÿìðèí ìàíà Àëëàùûí ÿìðèííÿí äÿ öñòöíäö.
ßìáÿ ìàíà äà éàçûüûí ýÿëñèí, ìÿí èñòÿéèðÿì îíó áþéöäöì, ýÿëÿúÿê-
äÿ ìàíà äà áèð ñàùûô ÷ûõàí, ãÿâðèìè çèéàðÿò åëèéÿí îëñóí.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Ãàðû, ñÿí ùå÷ øåéèí ôèêðèíè ÷ÿêìÿ, ñÿíèí áó äöíéàëûüûéûí äà, î
äöíéàëûüûéûí äà õàðúû ìÿíèì áîéíóìà.
Áóíó äåéèô, Ùàñàí ïàøà õÿçíàäàðû ÷àüûðòäûðäû, ãàðûéà áèð êèñÿ ãûçûë
âåðèô éîëà ñàëäû. Ãàðû êîìàñûíà ýÿëèô Êîðîüëóíóí áàçóáÿíäèíè óøàüûí
ãîëóíà áàüëàéûô, öçöííÿí-ýþçöííÿí þïäö. Ùàñàí ïàøàíûí àäàìëàðûí-
íàí óøàüû äà ýþòöðöô ñàðàéà ýÿëäèëÿð.
253
 Ãàðû äåäè:
– Ïàøàì ñàü îëñóí, þçöí ýþðÿðñÿí êè, ãîúàëûô ÿëäÿí òöøìöøÿì.
Ýöííÿðèìè ñàéåðàì, ìöìêöíñÿ îíóí ãîëóíà òàõäûüûì î áàçóáÿíäÿ
ùå÷ êèì òîõóíìàñûí, ãîé êþðïÿ áàëàìà ìÿííÿí éåäèéàð ãàëñûí.
Ùàñàí ïàøà ßñìÿð ãàðûíûí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàäû. Ïàøà äåäè:
– Ãàðû, áÿ áó óøàüûí àäû íÿäè, íÿ ãîéìóøäóí îíóí àäûíû?
ßñìÿð ãàðû, éàçûõ-éàçûõ äåäè:
– Ïàøàì ñàü îëñóí, îíó ãîéóí ñöäöííÿí áÿñëÿìèøÿì, îí÷óí äà
àäûíû Àüúàãóçó ÷àüûðåðäûì. Èíäè áóííàí ñîðà þçöíöç áèëÿðñèíèç.
Ùàñàí ïàøàíûí ãàðûéà éàçûüû ýÿëäè. Äåäè:
– Ãàðû, ñÿí íÿ àä ãîéóôñàí, áèç î àäíàí äà ÷àüûðàæàéûõ áàëàìûçû.
Áóíó äåéèô ãàðûéà ýÿíÿ äÿ àõ÷àäàí, ãûçûëäàí âåðäèëÿð, éîëà ñàëäûëàð.
Àüúàãóçóéó äà äàéÿëÿðÿ òàôøûðäûëàð. Áó ìöíâàëíàí Êîðîüëó áàëàñû
Ùàñàí ïàøàíûí ñàðàéûíäà áþéöìÿéÿ áàøäàäû.

254
 Ï ßÐÇÀÄ ÕÀÍÛÌÛÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

ÿëè, ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðäàí õàâàð âåðÿæÿì, Àüúàãóçóäàí. Î

Á âàõò êû ßñìÿð ãàðû Àüúàãóçóéó Ùàñàí ïàøûéà òÿùâèë âåðäè,
ùÿìÿí ýöííÿí êþðïþéö äàéàëàðà òàôøûðäûëàð. Äàéàëàð ÿäÿô-ÿðêàííàí
áóíà ãóëëóã åëèéèð, òÿìèçäèéèíÿ, éèìÿéèíÿ, è÷ìÿéèíÿ ôèêèð âåðåð, íåæÿ
ëàçûìäû. Áèð ñþçíÿí, õèäìÿòèíäÿ äóðîðäóëàð. Âàõò ýÿëäè, âÿäÿ éåòèøäè,
úàìàùàòûí óøàüû àéíàí, èëíÿí áþéöéÿíäÿ Àüúàãóçó ñàùàòíàí, ýöííÿí,
ùÿôòåéíÿí áþéöéöðäö.
Óøàõ ýÿëèô éåääè éàøûíà ÷àòìûøäû, ÿìáÿ îí áåø, îí àëòû éàøäûëàðäàí
ñå÷èëìåðäè. Ùàñàí ïàøà óøàüûí áåëÿ áþéöìÿñèííÿí ÷îõ õîøùàë îëìóø-
äó. Ýåæÿ-ýöíäöç ýþçöíö îíóí öñòöííÿí ÷ÿêìåðäè. Íå÷ÿ ìöÿëëèì
òóòìóøäó, îíóí ñàâàäûíû àðòûðåðäû, íå÷ÿ ìöÿëëèìè Àüúàãóçóéà ãûëûíú
îéíàòìàõ, àò ÷àïáàõ, ýöëÿø òóòìàõ, ñóäà öçìÿê, îääàí òóëëàíìàõ
äÿðñäÿðè âåðåðäèëÿð. Áó åëÿ áèð óøàüûéäû êè, çåùíè Àôëàòóí êèìè êÿñåðäè,
àüëû-êàìàëû, ãÿääè-ãàìÿòè áèð þçýÿ àëàìèéäè. Àò ÷àïàíäà àòûí áåëèíäÿ
ìèí áèð ôÿíä èøòÿäÿð, ãûëûíú îéíàäàíäà ãûëûíúûííàí ãûüûëúûì ÷àõàð,
êöøäö òóòàíäà ïÿùëèâàíëàðíàí äèçèíè éåðÿ ýÿòèðÿð, êîòàí ÿêäèðÿðäè
îííàðà. Áåëÿ áèð îüëàíûéäû Àüúàãóçó.
Àüúàãóçó ýÿëèô îí áåø éàøûíà éåòèøìèøäè. Ñÿñèíèí äÿéèøÿí, öçöíöí
áîçàðàí âàõòûéäû. Áèð ýöí ìÿäðÿñÿäÿí äÿðñäÿí ýÿëÿí âàõò, ãûçäàð
ìÿäðÿñÿñèíèí ãàâàüûííàí êå÷ÿíäÿ ýþçö àëà ýþçëö, ãÿëÿì ãàøäû, óçóí
ñàøäû áèð ãûçà ñàòàøäû. Áèð íå÷ÿ ýöí áó ãûçûí äÿðäèííÿí äèâàíÿ êèìè
ýÿçäè. Íÿñÿ ùÿððèéèô-ôûððûéûô áèð õÿëâÿò éåðäÿ ãûçûí ãàðøûñûíû êÿñäè.
Öðÿéèíèí äþéöíòöñöíö îíà áèëäèðäè.
Ãûç äåäè:
– Àüúàãóçó, ìÿí ñÿíèí ÿìèí Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû Ïÿðçàä õàíûìàì.
Ñÿí ùå÷ ãÿì åëÿìÿ, ÿìè ãûçûéíàí, ÿìîüëóíóí êÿáèíè ýþéäÿ êÿñèëèô.
Àðõàéûí îëà áèëÿðñÿí êè, ìÿí ñÿíèíÿì. ßìáÿ áèð ìÿñëÿùÿò åëÿìÿê
èñòèéèðÿì ñàíà. Åøèòìèøÿì ñÿí ùÿð áèð åëìíÿí ñàâàäûí, áàúàðûüûí âàð,
èýèäëèéèíè, ïÿùëèâàíëûüûíû äà ùàìû ñþéëöéöð. Áèðúÿ ÷àòûøìàéàí úÿùÿòèí
îäó êó, ÷àäóêàððûüû áèëìåðñÿí. Àäàì ýÿðÿê ùÿð øåéäÿí õàâàðäàð îëñóí,
áèð äÿ ýþðäöí î äà ëàçûì îëäó, íÿ áèëìÿê îëàð?!
Àüúàãóçó äåäè:
– ßìè ãûçû, úàäóêàððûõ íÿ îëàí øåéäè êè, îíó áåëÿ òÿðèôëèéèðñÿí?
Ïÿðçàä äåäè:
255
 – ßìîüëó, ìÿíèì åëìèì îíäàäû êè, ìÿí úàäûíûí ýöúöéíÿí ÷þïö
ãÿëÿìÿ, ñè÷àíû òîéóüà, àäàìû òöëêöéÿ, ãûçû ýþéÿð÷èíÿ ÷þéöðÿ áèëåðÿì.
Èñòèéèðÿì, ñÿí äÿ áåëÿ øåéëÿðè þéðÿíÿñÿí.
Ãûçûí äåäèêëÿðè Àüúàãóçóéà ÷îõ õîø ýÿëäè, äåäè:
– ßìè ãûçû, áÿ ìÿíÿ áóëàðû êèì þéðÿäÿ áèëÿð?
Ïÿðçàä äåäè:
– Ìÿíèì ìîëëàì áåëÿ øåéëÿðäÿ ÷îõ ìàùèðäè, ÿìèìÿ äå, ñÿíè îíà
òàôøûðñûí, äàëûñûííàí èøèí éîõäó.
Àüúàãóçó Ùàñàí ïàøàíûí ùöçóðóíà ýÿëäè, ÿäÿôíàí ñàëàì âåðäè.
Äåäè:
– Áàâà, ñÿííÿí áèð òàâàããûì âàð, ìöìêöíñÿ, ìÿíè äÿ Ïÿðçàä
õàíûì îõóéàí ìÿêòÿáÿ ýþíäÿð.
Áàâàñû äåäè:
– ßçèç áàëàì, ìÿí ñÿíè åëì þðýÿíìÿéÿ, ñÿðêÿðäÿ îëìàüà ëàéûõ
ìÿêòÿáÿ ãîéìóøàì, áó ýöí-ñàáàù ìÿí äöíéàäàí êþ÷ÿííÿí ñîíðà
éåðèìäÿ ñÿí ãàëàæàõñàí, áó áîéäà ìöÿëëèìëÿð êè, ñàíà äÿðñ äåäèëÿð,
ôÿíä þéðÿòäèëÿð, îëàð ñàíà áÿñ åëÿìÿäèìè, ýåäèô äÿ úàäóýöííöê þðýÿí-
ìÿê èñòèéèðñÿí?
Àüúàãóçó äåäè:
– Áàâà, Ïÿðçàä äåéèð êè, àäàì ýÿðÿê ùÿð øåéäÿí àýàù îëñóí. Ìÿí
äÿ èñòèéèðÿì, ùÿð øåéè áèëèì.
Ùàñàí ïàøà èðàçûëûõ âåðäè, äåäè:
– Ìÿñëÿùÿò ñÿíèíäè, ìÿíèì áàëàì. Ýöíö ñàâàõäàí ýåäÿðñÿí ùÿìÿí
ìÿêòÿáÿ.
Áÿëè, ñàâàõ à÷ûëäû, öñòöíöçÿ õåéèððè ñàâàõëàð à÷ûëñûí, ÿçèçäÿðèì, Àüúà-
ãóçó ñþéöíÿ-ñþéöíÿ ýÿëèô Ïÿðçàäû òàôäû, áàâàñûíûí èðàçûëûüûíû áèëäèðäè.
Ïÿðçàä äà áó èøÿ ÷îõ ñþéöíäö, ùÿìÿí ýöííÿí Àüúàãóçó úàäóêÿððèê
äÿðñè êå÷ìÿéÿ áàøäàäû.
Ïÿðçàä äÿðñäÿ Àüúàãóçóéà ôèêèð âåðåðäè, áàõûô ýþðäö êöí, áó ùå÷
úàäóêÿððèéÿ ìàéíà ãîéìîð (ôèêèð âåðìåð), ôèêðè-çèêðè àò ÷àïáàõäà,
ãûëûíú îéíàòìàõäàäû.
Áèð ýöí Ïÿðçàä Àüúàãóçóéà öç òóòäó, äåäè:
– Àüúàãóçó, ìÿí ñÿíè þçöìíÿí ÷îõ èñòèéèðÿì, ùÿéàòäà ñÿííÿí
éàõûíûì éîõäó. Ýþðåðÿì êè, ñÿí áó úàäóêàððûüà ùå÷ öðÿêíÿí ýèðèø-
ìåðñÿí.
Àüúàãóçó äåäè:
– Éîõ, Ïÿðçàä, ÿìè ãûçû, ñÿùâèí âàð.
256
 Ïÿðçàä äåäè:
– Îíäà ýÿë þéðÿíäèêëÿðèìèçè ñûíàõäàí ÷ûõàðòìàãäàí þòÿðè àòäàðû-
ìûçû ìèíÿê, øÿùÿðäÿí ÷ûõàã.
Àüúàãóçó äåäè:
– ×ûõàõ, ñÿí äåéÿí îëñóí!
Àòäàíäûëàð, øÿùÿðäÿí ÷ûõûô áèð ìåøÿíèí îðòàñûíà ÷àòäûëàð, ýþéÿíÿê,
ìÿíçÿðÿëè áèð ýóøÿäÿ àòäàí òöøäöëÿð. Áó àðàäà Ïÿðçàä áèð äóà îõóéóô,
àëàãàíàò áèð ãóøà äþíäö, ó÷äó ýåòäè, ãîíäó áèð àüàúûí áàøûíà.
Ùÿìÿí ñåùèðäÿí áèðèíè äÿ Àüúàãóçó îõóäó, áó äà ó÷óô ãîíäó îíóí
éàíûíà. Ãûç àüàúäàí åíèô, áó äÿôÿ áèð àéðû ëèâàñà òöøäö.
Àüúàãóçó äà åéíÿí ùÿìÿí ëèâàñà òöøäö. Ïÿðçàä áó äÿôÿ äîéøàí
ëèâàñûíà òöøäö. Àüúàãóçó áèð ãóðä îëóô äîéøàíûí ãàâàüûíû êÿñäè. Ïÿðçàä
áèð ñåùð îõóäó, ïÿëÿíý ëèâàñûíà ýèðäè. Áó éåðäÿ Àüúàãóçó ÿúèç ãàëäû.
Ïÿðçàä áàõäû, ýþðäö êö, Àüúàãóçó îííàí áàæàðìàäû, äåäè:
– ßìîüëó, ìÿíèì úàäóêàððûüûì ñÿííÿí öñòöí îëäó. Áó ýöííÿí
ñîðà ñÿííÿí ìÿíèìêè òóòìàç. Ìÿí áó ýöííÿí óëóéóô âÿùøèëÿðÿ ãîøó-
ëîðàì. ßýÿð ìÿíè þç ñåùðèííÿí ÿââÿëêè ùàëûìà ýÿòèðÿ áèëñÿí, ñÿíèíÿì,
éîõ, áàæàðìàñàí ìÿíè äÿ ýþðìöéÿæÿññÿí.
Ïÿðçàä áóíó äåéèô, óëóéà-óëóéà ùåéâàííàðà ãîøóëóô ýþçäÿí èòäè.
Àüúàãóçó êîð-ïåøìàí øÿùÿðÿ ãàéûòäû. Þç ñàðàéëàðûíà ÷àòàð-÷àòìàç
ÿìèñè Úÿôÿð ïàøà îííàí Ïÿðçàä õàíûìû õàâàð àëäû.
Àüúàãóçó áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû íåæÿ êèí áèç äåìèøäèê, åëÿæÿ äÿ
ÿìèñèíÿ íàüûë åëÿäè.
Úÿôÿð ïàøà èêè ÿëëè áàøûíà äþéäö êöí, “ãûç ÿëèìíÿí ýåòäè”.
Úÿôÿð ïàøà ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè êè, áó ãûçû êèì ãàéòàðñûí, êèì àäàì
ëèâàñûíà ñàëñûí. Áó éàííàí äà õàâàð ÷ûõäû êû, áÿñ äåìÿçñÿíìè, óøàõëàðà
úàäûêöí äÿðñè þéðÿäÿí ìîëëà äà äöíéÿñèíè äÿéèøèô. Áàøãà éåðëÿðäÿ äÿ
áåëÿ úàäóéíàí ìÿøüóë îëàí éîõóéäó.
Àüúàãóçó áó èøäÿí ÷îõ ìÿéóñ îëäó, áàøûíû ýþòöðöô åéâàíûí õÿëâÿò
áèð ýóøÿñèíäÿ éóõóéà ýåòäè. Éóõóäà áàõûô ýþðäö êö, êèìñÿ áóíó
îéàäûð. Ýþçöíö à÷àíäà ýþðäö àë÷àõ áîéëó, åííè êöðÿùëè, íóðàíè áèð
àäàìäû êû, âàëëàùè ýþçöííÿí, öçöííÿí íóð ãàëõûð. Àüúàãóçó áàøûíû
éóõàðû ãàëäûðäû, áó íóððó ñèôÿòÿ áàõäû. Êèøè äåäè:
– Ñàëàììÿëåéêöì, îüóë! Îüóë, ñÿí íÿ ôèêèðíÿí éàòìûøäûí?
Àüúàãóçó äåäè:
– Áàâà, Ïÿðçàä õàíûìûí ôèêðèííÿí éàòìûøäûì êè, áèçè íèéÿ áó ýöíÿ
ãîéäó?!
257
 – Îüóë, îíó áèë, éàçûéà ïîçó éîõäó, èëàùè íÿ éàçûô, îíó ýþðìÿëèéèê.
Îíà ýþðÿ äÿ, àë áó ïèéàëÿíè íóø åëÿ.
Àüúàãóçó ïèéàëåéè àëäû, íóø åëÿäè.
– Îüóë, ìÿí áó ñàü ÿëèìè ñÿíèí êöðÿéèíÿ ÷ÿêèô, ãûðõ ýöííöéöíÿ þç
ãöââÿìè ñàíà âåðåðÿì. Ãûðõ ýöí ñÿíèí ýöæöíÿ Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êÿñ
öñòöí ýÿëèô, ñÿíè éåíÿ áèëìÿç. Áó ãûðõ ýöí ÿðçèíäÿ ýåäèô ãî÷ Êîðîü-
ëóéó òàïàðñàí, î Êîðîüëóäàí áàøãà ñÿíèí Ïÿðçàä õàíûìûíû ñàíà ÷àòäûðàí
îëìóéàæàõ. Èíøàëëàù, ìóðàçûíà ÷àòàðñàí, – äåéèô, ùÿìÿí àäàì ýþçäÿí
èòäè.
Àüúàãóçó àòàñûíûí ùöçóðóíà ýÿëäè, äåäè:
– Ìåùðèáàí àòà, ìàíà èõòèéàð âåð, ýåäåì Ïÿðçàä õàíûìû àõòàðûô,
òàïåì.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Îüóë, ñÿí îíó òàïûô ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿí, ÷öíêö î òèëñèìäÿäè, ñÿíèí
äÿ î òèëñèìÿ ýöæöí ÷àòìàç.
Àüúàãóçó äåäè:
– Î êóí èúàçà âåðìåðñÿí, îíäà ìÿííÿí ñàíà îüóë îëäó éîõäó. Ìÿí
áó ýöííÿí ýåòäèì Ïÿðçàä õàíûìû àõòàðìàüà.
Àòà äåäè:
– Îüóë, áèë êèí, ìÿí ñàíà èõòèéàð âåðìåðÿì.
Àüúàãóçó äåäè:
– Ìåùðèáàí àòà, ñÿíèí ñÿðâÿòèííÿí ìÿíèì ïàéûìà íÿ òöøÿðñÿ
âåðýèíÿí, þçöìíÿí àïàðûô ýåäåì, ïóëíàí äà, ãûçûëíàí äà îëñà, ìÿí îíó
àëûô-òàïûô ýÿòèðÿæÿì.
Àòàñû äåäè:
– Éîõ!
Àüúàãóçó ýÿíÿ äÿ ñþçöííÿí äþíìÿäè.
Àõûðäà Ùàñàí ïàøà áàõäû ýþðäö, áó, èíàäûííàí äþíÿñè øåé äþéëö –
èðàçûëûõ âåðäè. Õÿçíÿäàðû éàíûíà ÷àüûðäû. Éåääè äÿâÿ éöêö âàð-äþâëÿò,
ãûçûë, ýöìöø äîëäóðóô, Àüúàãóçóéó éîëà ñàëäûëàð.
Àüúàãóçó Èñòàíáóëäàí öç òóòäó Êîðîüëó äåéÿí ñîðàõëàøìàüà. Îðäà
Êîðîüëó, áóðäà Êîðîüëó, áóíó ñàëïàäûëàð ×ÿíëèáåëÿ. Àüúàãóçó öç
ãîéäó ×ÿíëèáåëÿ.
Àüúàãóçó éîë ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ äåéåì ãî÷ Êîðîüëóäàí. Êîðîü-
ëóíóí ùàéëû-ùàðàéëû âàõòûéäû. Äÿëèëÿðè ùàìûñû áàøûíäà úÿìèéäè. Àüàëàð-
äàí, ïàøàëàðäàí, áÿçèðýàíëàðäàí, äÿôÿëÿðíÿí Ùàñàí ïàøàíûí, Úÿôÿð
ïàøàíûí þçöííÿí áàúè-õàðàú àëìûøäû, ×ÿíëèáåëÿ ÷ÿêèëìèøäè.
258
 Ýöííÿðèí áèð ýöíö Ãî÷ Êîðîüëó Úÿôÿð ïàøàíûí ñÿððàô Çÿðýöëàô
àäûíäà áèð òàúèðèíè òàëàí åëèéèô, îíó ãàí è÷èíäÿ ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèô ÷ûõàðò-
ìûøäû. Íèéàð õàíûì àòàñû Úÿôÿð ïàøàíûí òàúèðèíè áó êþêäÿ ýþðöô, öðÿéè
÷îõ ãóáàððàíäû.
Äåäè:
– À Êîðîüëó, áó ìÿíèì áàâàìûí ÿí éàõøû òàúèðèäè. Ñÿíèí èíñàôûí
éîõóéäóìó, áóíó áó ýöíÿ ñàëûôñàí?! Âàðûíû-äþâëÿòèíè àëûôñàí, þçöíö
íèéÿ áó ùàëà ñàëûôñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Íåæÿ éàíû, ìÿí èéèäÿì, ãàâàüûìíàí èêè äèëëÿíÿíè ìÿí ö÷ äÿôÿ
éóìðóõíàí âóðàðàì.
Íèéàð äåäè:
– Àé Êîðîüëó, þçö òöðê îëàí, òöðêÿ áó äèâàíû òóòìàç, ñÿí íÿ ãàíñûç
àäàìûéìûøñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Îíóí ïàøàñû ìÿíèì àòàìûí ýþçäÿðèíè îéäóðóô, ìÿí íÿ òÿùÿðè
îíóí òàúèðèííÿí ùàéûôûìû àëìûéûì?
Íèéàð õàíûì äåäè:
– Àòàéûí ýþçäÿðèíè Úÿôÿð ïàøà ÷ûõàðòäûðûô, ýåò ùåñàâûíû äà îííàí
÷ÿê, ýöæöí éàçûõ-éóçóõëàðà íÿ éàõøû ÷àòåð? Àëëàù ùàñû Àëëàùäû, áó
òàúèðèí ùàéôûíû ñÿíäÿ ãîéñóí. Ñÿíè àüàì ßëèéÿ òàôøûðåðàì, ãîé ñÿíèí
ùåñàâûíû î þçö ÷ÿêñèí.
Êîðîüëó ãûìûøäû, äåäè:
– Áó ýöæö-ãöââÿòè ìàíà ßëè þçö âåðèô, þçö äÿ áèëÿð, ñÿí îíóí èøèíÿ
ãàðûøìà.
Íèéàð õàíûì äåäè:
– Íÿ îëàð, áó ìÿíèì àðçóìäó, ñÿíè îíà èðàñò ýÿëÿñÿí, ñÿíèí áèð
äÿðñèíè âåðñèí.
Êîðîüëó Íèéàðíàí áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà Àüãàéûéà ñÿìò ýÿëäè êèí,
ýþðñöí éîëäà-èçäÿ ýÿëèô ýåäÿí âàðìû? Àüãàéûéà éàõûííàøàíäà ýþðäö
êöí, éîëíàí áèð êàðâàí ýÿëåð. Õåéëè ýþçäÿäè, êàðâàí ëàô éàõûííàøäû.
Êîðîüëó äåäè:
– Áèð ýåäåì ýþðÿì áó, íÿ êàðâàíäû?
Ãûðàòûí úèëîéóíó éûüûøäûðûô, àëûúû ãóø êèìè éÿùÿðèí öñòöíÿ ñû÷ðàäû, àéàã
öçÿíýèéÿ, äèç ãàâûðüàéà öç ãîéäó êàðâàíà òÿðÿô. Ýþðäö, êàðâàíûí ãàâà-
üûíäà áèð úàâàí îüëàíäû, åííè êöðÿùëè, óúà áîéëó, ýþçÿë-ýþé÷ÿê, åëÿ
áèëýèíÿí àüàëûüûí ùÿëÿ êàëûäû, áûüëàðûíû ùÿæÿìÿò êöðÿñè êèìè àðõàéà þòöðöô.
259
 Êîðîüëó äåäè:
– Àé îüóë, ñÿí êèìñÿí, ùàðäàí ýÿëåðñÿí?
– ßôÿíäèì, ìÿí ÷îõ óçàõäàí ýÿëåðÿì. Èñòàíáóëäàí ýÿëåðÿì.
– Î êöí, Èñòàíáóëäàí ýÿëåðñÿí, çÿùìÿò ÷ÿê àòäàí åí, êÿúàâåéè
éàâàø-éàâàø î ýþðäöéöí ×ÿíëèáåëÿ ãàëäûðýèíÿí.
– À êèøè, íÿéÿ ýþðÿ êÿúàâåéè îðà ãàëäûðåì, äÿäÿíÿ áîðúóììó âàð?
Êîðîüëó áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè.
Àüúàãóçó äåäè:
– ßéÿ, óøàõ-çàä ùà ãîðõóòìóðñàí, íÿéÿ áàüûðåðñàí, áóðà áàüûðìàõ
éåðèäèìè?
Êîðîüëó áàõäû êè, îüëàí ÷îõ ÷ÿòèí ãàéàäû, äåäè:
– Ýÿë ÿââÿë áóíó áèð ñàçíàí ãàíäûð.
Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:
Èñòàíáóëäàí øèêàð äöøäö ÿëèìÿ,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí, ÷ÿêèë ýåò!
Áóëàéàðàì ñÿíè ãûçûë ãàíûíà
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí ÷ÿêèë ýåò!

– Àé ãàðäàø, ñÿí áóðàíûí ãîðóõ÷óñóñàí, ãî÷óñóñàí, éîõñà íÿéèñÿí,

ìÿí ìàëûìû ñàíà íèéÿ âåðèô ýåäåðàì? Î êó ñþç äåäèí, ñþçöíÿ úàâàô
àëåéíàí, ýþð ìÿí íÿ äåðÿì:
Èêè èéèä áèð-áèðèííÿí öçäÿøèð,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñàíà âåðìÿðÿì!
Ãûëûíú âóððàì, éàðàëàðûí ñûçëàøûð,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñàíà âåðìÿðÿì!

Áó úàâàíûí áåëÿ úàâàô âåðìÿñè, Êîðîüëóíóí áàøûííàí åëÿ áèë áèð

ãàçàí ãàéíàð ñó òþêäö. Þç-þçöíÿ äåäè:
– Áó êèìÿ úàâàô ãàéòàðåð, áó êèìíÿí äàíûøåð, áó, íÿ äàíûøåð, áó,
íÿ äàíûøåð?
Êîðîüëó ùèðñäÿíäè, áèð îéàí, áèð áó éàíà áàõäû, áåéãàôèë çÿùìíÿí
Àüúàãóçóíóí áàøûíà áèð òîïáóç åíäèðäè. Àüúàãóçó òîïáóçóí ãàâàüûíà
ãàëõàí òóòäó. Òîïáóç ãàëõàíà äÿéÿí êèìè òîç äóìàí äþðä òÿðÿôè
áöðöäö. Òîç éåðè-ýþéö áöðöéÿí êèìè, Êîðîüëó äåäè:
– Âàé, áó úàâàíû íàùàõ áàäáàõò åëÿäèì.
Òîç àðàëàíàí êèìè Êîðîüëó áàõäû êè, îüëàí äèìäèê ãàâàüûíäà
äóðóô. Êîðîüëó áàõäû ýþðäö áóíóí ùå÷ ðÿíýè äÿ ãà÷ìûéûô, ýþçäÿð îä
260
òóòóô éàíåð, Êîðîüëóéó ùå÷ àäàì éåðèíÿ äÿ ñàéìåð. Îüëàíûí áåëÿ
òÿïÿðè Êîðîüëóéó ãîðõóéà ñàëäû, äåäè:
– Ýÿë áóíà ÷àòäûð êè, àé çàëûì îüëó, ãàâàüûíäàêû òÿê äþéëö, îíóí
äàëûíäà éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè âàð. Îäó êó, ýþòöðäö
ñàçûíû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Èíäè äÿëèëÿðèì ýÿëÿð ãóðä êèìè,
Èêè ýþçöí áèðäÿí îëàð äþðä êèìè,
Áàøûí ýåäÿð, ëåøèí ãàëàð éóðä êèìè,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí, ÷ÿêèë ýåò!

Àüúàãóçó ýþçäÿðèíèí àëòûííàí áàõûô ýþðäö êö, ãîðóõúóéó éàìàí

ãåéçÿ ýÿòèðèô. Àëäû äåäè:
– À êèøè, ãóëàõ àñ:
Èýèä ýÿðÿê ãöðáÿò åëäÿ àòäàíà,
Ãûëûíú âóððàì áó éåð äþíÿð áîñòàíà,
Éöç òöëêö íåéëÿéÿð áèð àú àñäàíà,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñÿíÿ âåðìÿðÿì!

Êîðîüëó ãåéçÿ ýÿëäè, äåäè:

– ßéÿ, áó íÿ äàíåøåð, ýÿë áóíà ãàíäûð äåéíÿí, ÿéÿ, çàëûì îüëó,
ìÿí Êîðîüëóéàì àõû! Àëäû ýþðÿê Êîðîüëó íÿ äåäè:
Êîðîüëóéàì, áó éåðëÿðäÿ ýÿçÿðÿì,
Óçàõäàí, óçàüà øèêàð ñöçÿðÿì,
Äàðäûô áÿäÿíèííÿí áàøûí öçÿðÿì,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí, ÷ÿêèë ýåò!

Àüúàãóçó äåäè:
– ßéÿ, áó ñÿéàõëûéûð äåéÿñÿí, Êîðîüëóíóí àäûíäàí ìÿíè òîðà
ñàëìàõäû ôèêðè. Áóíóí ãàâàüûííàí ãîðõìàã êèøèëèêäÿí äþéëö.
Àëäû Àüúàãóçó:
Àüúàãóçóéàì, ùÿð éåòÿíÿ åíìÿðÿì,
Ìöõÿííÿòíÿí äàíûøìàðàì, äèíìÿðÿì,
Ìÿí ùå÷ ñÿíè àéàõ òîçó ñàíìàðàì,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñàíà âåðìÿðÿì,

Àüúàãóçó åëÿ êè äåäè: “Ìÿí ùå÷ ñÿíè àéàõ òîçó ñàíìàðàì”, – áó

ñþç Êîðîüëóéà éàìàí ÿñÿð åëÿäè, èñòÿäè ãûëûíúà, ÿìóäà ÿë àòñûí. Ñîíðà
261
ÿë ñàõëàäû, äåäè, Àëëàùûí èøèíè áèëìÿê îëìàç, äåéÿñÿí, áóðäà íÿñÿ âàð.
ßë ñàõëàäû. Äåäè, ãîé áóíó áèð éàõøû ñûíàéûì.
Äåäè:
– Îüóë, ñÿí Êîðîüëó àäû åøèäèôñÿíìè?
Àüúàãóçó äåäè:
– Åøèòìèøÿì! Êîðîüëóíóí àäûíû åøèäÿíäÿ ýþéäÿ ìÿëÿêëÿð ñÿéðèøèð.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, î êó Êîðîüëó àäû åøèäèôñÿí, áÿ íèéÿ áåëÿ úàâàô âåðåðñÿí?
Àõû ãàðøûíäà äàéàíàí ùÿìÿí Êîðîüëó ìÿíÿì.
Àüúàãóçó äåäè:
– Ìÿí èíàíìåðàì ñÿíèí Êîðîüëó îëìàüûíà. Ñÿí Êîðîüëó îëìàüûíû
íÿéíÿí ñöáóò åëèéÿ áèëÿðñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Î êè èíàíìåðñàí, ãóëàã àñ, ýþð Êîðîüëó áàâàí ñàíà íÿ äåð:

Èêè ëÿêÿ áèð ìÿúëèñÿ ýÿëÿíäÿ,

Î ìÿúëèñèí ùàëû ïÿðèøàí îëàð.
Èêè èéèä áèð ìÿúëèñÿ ýèðÿíäÿ
Áÿçÿíÿð îòàõëàð àëûøàí îëàð.

... Îäàñûíà
Îäóí ýÿòè îäàñûíà
Íàìÿðäèí áàøû áàòñûí,
Þçö íÿäè, îäàñû íÿ?!

Àüúàãóçó äåäè:
– Áÿéèì, áÿéèì, ëÿêÿ þçöíö áèëèðñÿí, èéèò ìÿíè?! ×öíêö ñÿí éåòè-
ðÿí êèìè, ìÿííÿí òîïáóç äàâàñûíà ýÿëäèí, çîððóõ èøëÿòäèí. Ñÿí þçöí
Êîðîüëó îëäóüóíó äåñåéäèí, ìÿí äÿ ñÿíèí ãàðøûíäà ëàéàõñûç ñþçäÿð
èøäÿòìÿçäèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, ýþð ùÿëÿ áèð íÿëÿð åøèäÿæÿêñÿí.
Àëäû ýþðÿê Êîðîüëó íÿ äåäè:

Ìÿðä èéèäëÿð äîëó áàäÿëÿð è÷ÿð,

Äîñò éîëóíäà øèðèí úàíûíäàí êå÷ÿð,
Ìöõÿííÿòëÿð äàâà ýöíöíäÿ ãà÷àð,
Êîëëàðûí äàëûíäà ïÿùëèâàí îëàð.
262
 ... Òÿìèç àäà
Äÿðéà ñàõëàð òÿìèç àäà,
Éöç éåðäÿí ëÿêÿ éàõñàí,
Éàõûëìàç òÿìèç àäà.

Àüúàãóçó äåäè:
– Åéâàëëàù, åéâàëëàù, èíäè áèëäèì, ñÿí Êîðîüëóñàí. Äåìÿëè, ñÿí
ìÿðòèêèííÿí áó êàðâàíû ìÿíèì ÿëèìíÿí àëûô àïàðìàõ èñòèéèðäèí, áàøûìà
äà òîïáóç âóðîðäóí. Äåìåðäèíìè, áó, óøàõäû ãîðõàð, áöäöðéÿð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ãóëàõ àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì.
Àëäû Êîðîüëó:

Êîðîüëóéàì ùàøà ÷ÿêìÿðÿì ìÿðääÿí,

Ìöõÿííÿò èø ÿéñèé îëìàç íÿìÿðääÿí.
Áèð êå÷è úàíûíû ãóðòàðñà ãóðääàí,
Áàõàð áóéíóçóíà êÿðêàäàí îëàð.

... Àðõà ñàðû

Áåë ýþòöð àðõà ñàðû
Ìÿðä èýèääÿí äîñò òóò,
Þçöíÿ àðõà ñàðû.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Êîðîüëó äåäè:

– Îüóë, îëìà ñÿí úàíûíû ìÿííÿí ãóðòàðìûø ñàéåðñàí. Äîüðóäàí,
ìÿí Êîðîüëóéàì.
Àüúàãóçó äåäè:
– Ñÿí Êîðîüëóñàíñà, îíäà ìÿíè ìÿíçèëèíÿ àïàð, ÿéÿð Êîðîüëó
îëìàüûíû òàñäûã åëÿìÿñÿí, ìÿí äÿâÿíèí öñòöííÿí òöøÿí äþéëÿì. Þçö
äÿ ñÿíèí êèìè éöçö ýÿëÿ, ìàíà ýöæ ýÿëÿ áèëìÿç, ìÿííÿí áàäè-õÿðàú
àëà áèëìÿç.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüëó, ýþðåðÿì, êèìÿñÿ ñÿí àðõåéèíñàí, îíó ùÿëÿ áàøà òöøÿ áèë-
ìåðÿì. Ñöð êàðâàíûíû àðõàìúà ýåäÿê.
Àüúàãóçó Êîðîüëóíóí àðõàñûíúàí ×ÿíëèáåëÿ ñàðû ãàëõäûëàð. ×ÿí-
ëèáåëÿ ÷àòàí êèìè Íèéàð õàíûì ùÿìåøÿêè êèìè Êîðîüëóíóí ãàðøûñûíà
÷ûõäû. Áàõäû ýþðäö, Êîðîüëó þçöííÿí áèð îüëàí ýÿòèðåð, èëàùè, áó
úöññÿäÿ, áó ýþçÿëëèêäÿ èéèä áÿëêÿ äÿ ùå÷ ×ÿíëèáåëäÿ äÿ éîõäó. Åëÿ áèë
263
ãöäðÿò ãÿëÿìèííÿí éàðàíûô çàëûì îüëó. Äÿâÿíèí öñòöíäÿ àüàéàíà
ÿéëÿøèô, ýþçäÿð ãàéûð-ãàéûð ãàéíàéûð.
Íèéàð õàíûì Êîðîüëóéà áàõûô äåäè:
– Êîðîüëó, áó êèìäè?
Êîðîüëó äåäè:
– Ñÿíèí ÿìèí îüëóäó, Ùàñàí ïàøàíûí îüëóäó.
Íèéàð õàíûì äåäè:
– Åëÿ øåé îëìàç.
Êîðîüëó äåäè:
– Þçöäö êè, âàð. Èíäè òàôøûð òàìàì îòàõëàð áÿçÿíñèí, äÿëèëÿð ùàìûñû
úÿì îëñóí. Äÿëèëÿð òàìàì úÿì îëäóëàð, éûüûëäûëàð.
Àüúàãóçó ýþðäö êö, áó äîüðóäàí äà Êîðîüëóäó. Äÿâÿäÿí åíäè,
äåäè:
– Àüà Êîðîüëó, áó éåääè äÿâÿ éöêö âàð-äþâëÿò ñÿíèí, äÿâÿëÿð
ñÿíèí, àíúàõ ìÿí âàúèô áèð èø ö÷öí ñÿíèí ÿéàüûíà ýÿëìèøÿì.
Àüúàãóçó Ïÿðçàä õàíûì ùàããûíäà îëàí ñþùáÿòè Êîðîüëóéà íÿãë
åëÿäè. Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, ãîé áó ñèðð ãàðíûíäà ãàëñûí, Íèéàð áèëìÿñèí, ùå÷ êÿñÿ ùå÷
øåé äåìÿ. Ìÿí èíäè äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè ÷àüûðàæàì. Ýþðÿê êèì
ìÿííÿí ýåäÿð. Ö÷ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ ñÿíèí Ïÿðçàäûíû ýÿòèðäèì ýÿòèðäèì,
ýÿòèðìÿäèì ìÿí Êîðîüëóëóüóìó öñòöìíÿí ýþòöðÿæÿì.
Êîðîüëó ýþòöðäö ýþðÿê äÿëèëÿðè íåæÿ ÷àüûðäû:

Äå, àòäàíñûí ãî÷àõëàðûì,

Áàøû úàííàí êå÷ÿí ýÿëñèí.
Åéâàç õàíà úàíûì ãóðâàí,
Ìÿðä ÿëèííÿí è÷ÿí ýÿëñèí.

Åéâàç õàí áàäåéè áàøûíà ÷ÿêèô Êîðîüëóíóí àðõàñûíà àääàäû, äåäè:

– Àüà Êîðîüëó, íîëóô, ìÿí ùÿìåøÿ ñÿííÿí âàð äåéëÿììè, åëÿ ñþç
äàíûøåðñàí? Äÿëèëÿðèí ùàìûñûíûí ýþçäÿðè à÷ûëûô, ãóëàõëàðû øåøëÿäè; àéÿ,
ýþðÿí áóðäà íÿ âàð?
Îíàòàí Êîðîüëó àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ëèâàñûí ïîëàä ýåéÿííÿð,

Äîííóüóí ìÿííÿí éåéÿííÿð,
Àäûíà äÿëè äåéÿíëÿð,
Øèðèí úàíà ãûéàí ýÿëñèí
264
– äåéÿíäÿ, Áÿëëè ßùìÿäíÿí, Ùàëàéïîçàí äà Êîðîüëóéà òÿðÿô àääàäû.
Ýþòöðäö Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:

Ýÿçÿê äàüëàðû-äàøäàðû,
Ñîâëóéàõ ñÿð ãûëûøäàðû,
Êîðîüëóíóí ãàðäàøäàðû,
Éàüû áàüðû ïè÷ÿí ýÿëñèí.

Õàí Åéâàç, Áÿëëè ßùìÿä, Ùàëàéïîçàí – ö÷ö äÿ Êîðîüëóíóí àðõà-

ñûíäà äàéàíäûëàð. Äåäèëÿð:
– Êîðîüëó, íÿ îëàð-îëñóí, ùàðà äåñÿí ýåòìÿéÿ ùàõûðûõ.
Êîðîüëó äåäè:
– ßçèç äÿëèëÿðèì, ìÿí èñòÿñÿì ÿìð âåððÿì, áöòöí äÿëèëÿð àðõàìúà
ýÿëÿð. ßìáÿ áó ÿìð äþéëö, áó áèð òèëñèì ãûðìàõäû. Îíà äà äþðä íÿôÿð
êèôàéÿò åëèéÿð.
Êîðîüëó Íèéàðà ñàðû äþíöô äåäè:
– Íèéàð õàíûì, ìÿí ýÿëÿíÿúÿí Äÿìèð÷èîüëó, Äÿëè Ùÿñÿí áóðäà
áàø÷û îëàð, áó ìÿííÿí ýÿëÿí áó èéèä äÿ ñÿðêÿðäÿ îëàð. Î íÿ ÿìð âåðñÿ,
îíóí ÿìðèíÿ ÿìÿë åëÿéÿðñèíèç.
Êîðîüëó áóííàðû äåéèô, àòäàðà ñóâàð îëäóëàð. Äþðä íÿôÿð äÿëè éîëà
äöøöô Àüãàéûéà ÷àòàíäà, Åéâàç õàí äåäè:
– Àüà Êîðîüëó, áàøûíà ãóðâàí îëàì, áèð îíúà äàéüàëûüûíà àíàì
Íèéàð õàíûìà ñþçöì âàð.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, áóéóð.
Åéâàç õàí àëûúû ãóø êèìè àòûíû ÷àïûô ýÿëäè äàéàíäû Íèéàð õàíûìûí
ùöçóðóíäà, äåäè:
– Àíåéè-ìåùðèáàí, ñÿí Êîðîüëóíóí öðÿéèíèí òÿìèçäèéèíÿ áàõìà.
Íÿ ãÿäÿð îëìàñà, Àüúàãóçó äöøìàí îüëóäó, îíó ýþçäÿí ãîéìà, áèçè
àëäàäà áèëÿð.
Íèéàð õàíûì äåäè:
– Áàëà, áàëà, áó äÿðñè áàâàí Êîðîüëó ìàíà ýåúÿ êå÷èô. Àðõåéûíúà
÷ûõûí ýåäèí, ùå÷ øåéèí ôèêðèíè ÷ÿêìèéèí.
Åéâàç õàí Íèéàð õàíûìûí áó ñþçöííÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð àðõåéûííûõ
òàôäû. ×àïàðàõ ýÿëèô Àüãàéàäà éîëäàøëàðûíà ÷àòäû. “Éà Àëëàù” – äåéèô
éîëà äöçÿëäèëÿð. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, î äàüà ÷àòäûëàð êû, Àüúàãóçó
î äàüû ñàëûõ âåðìèøäè. Ïÿðçàä õàíûì ùàñû äàüà ÷ûõìûøäû, àñäàííàðà
265
ãàðûøûô ùàñû ñÿìòÿ ýåòìèøäè, ýÿëèô ùÿìÿí éåðÿ ÷ûõäûëàð. Äàüûí ÿòÿ-
éèííÿí àòäàðû áàøäàäûëàð äàü éóõàðû ñöðìÿéÿ.
Ñèçÿ êèìíÿí õÿâÿð âåðåì, Ïÿðçàä õàíûìíàí. Ïÿðçàä õàíûì ýþðäö
êö, äþðä àòäû ýÿëåð. ßìáÿ áóðéà ùå÷ áÿíè èíñàí ÿéàüû äÿéìåéèô. Äåäè,
ýÿë áóííàðû éîõëàìàõäàí þòðö, áÿíè-èíñàí îëóô-îëìàäûõëàðûíû áèëìÿê-
äÿí þòðö áèð èø à÷. Îéäó êó, áèð ñåùð åëÿäè. Äàüûí äþøöíäÿ áèð áàü-áîñòàí
ÿìÿëÿ ýÿëäè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ãàðïûç, éåìèø, ýöë-÷è÷ÿê ýÿë êè ýþðÿñÿí!
Êîðîüëó áàõäû ýþðäö êö, àéà, áàéàõ ñûëäûðûì îëàí ãàéàëàðûí éåðèíäÿ
ãàðïûç-éåìèø ïèòèô, ãûìûøäû, ýöëäö, äåäè:
– Áèçÿ àòûëàí îõà áàõ.
Áó âàõòû Åéâàç, Áÿëëè ßùìÿä àòäàí ñû÷ðàøäûëàð, úóìäóëàð áîñòàíà.
Ùàñû ãàðïûçû êÿñäèëÿð äöìàïïàü, ùàñû éåìèøè êÿñäèëÿð çÿùðèìàð, çÿê-
êóì, àüûçà âóðóëàñû äþéëö.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, îüóë, àòäàíûí, ñèç áèëèí êè, áèç áóðàéà úàäóéà òöøìÿéÿ
ýÿëìÿìèøèê, úàäó ïîçìàüà ýÿëìèøèê. Ìÿííÿí àéðû òöøìöéöí, ìÿííÿí
àéðû òöøñÿíèç, þçöíöçö ýöäàçà âåðÿðñèíèç.
Áîñòàíû éàðûô êå÷ÿí âàõòû Ïÿðçàä õàíûì áàøà òöøäö êö, áóííàð èíñàí-
äûëàð, áóíóí äàëûííàí ýÿëåëëÿð. Ïÿðçàä áèð ùåéâÿòäè øèð äîíóíà ýèðèô,
ãàéàíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Êîðîüëó áàøà òöøòö êö, ùÿìÿí øèð äîíóíäà
ãàéàíûí áàøûíäà îòóðàí Ïÿðçàä õàíûìäû. ×öíêö ùåéâàí îëàí éàðàõëû-
éàñàõëû àäàìëàðû ýþðöô áåëÿ ùÿðÿêÿò åëÿìÿçäè. Áåëÿ ìÿãàìäà âÿùøè
ùåéâàí éà ýÿðÿê àäàìà ùöæóì ÷ÿêñèí, éà äà ãîðõóô ãà÷ñûí. ßìáÿ áó,
øÿñòíÿí ñèíÿñèíè äÿ áóíëàðà òóòóô òàìàøà åëèéèðäè. Êîðîüëó ýþðäö, ùå÷
áèð ÿëàú éîõäó, íÿ îõíàí àòûëàñûäû, íÿ äÿ òîðà ñàëûíàñûäû. Ãàéàíûí áàøûíà
äà êèì ÷ûõà áèëÿð, þçö äÿ òèëñèìëè ãàéàäû, îäó êó, ýþòöðäö ýöúö ñàç-
ñþçÿ ÷àòäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,
Ìÿí áèð àñäàíà óüðàäûì.
Éåäèì è÷äèì, äþâðàí ñöðäöì,
Áàüà-áîñòàíà óüðàäûì.

Ïÿðçàä õàíûì òåç ñèëêèíäè. Àñëàí ëèâàñûííàí ÷ûõäû. Åëÿ áèë Ìÿëåéêÿ
êèìè àíûðäàí áÿðè áîéëàíäû. Áÿðè áîéëàíàíäà äàüëàð-äàøäàð áó
ýþçÿëëèéÿ àôÿðèí äåäè. Áó âàõò Ïÿðçàä õàíûìûí éàõàñûíû éåë ãàëäûðäû,
íàð ìÿìÿëÿð ýþðöíäö. Ìÿìÿëÿð ýþðöíÿíäÿ Êîðîüëó äåäè:
– ßéÿ, áó çàëûì ãûçû íÿ ãàéûðäûüûäû.
266
 Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:

Áÿðèäÿí ýÿë, ýþçÿë, áÿðèäÿí,

Öðÿéèìèí éàüûí ÿðèäÿí,
Ñèëêèíäè, ÷ûõäû äÿðèäÿí
Ìÿìÿëè ìÿñòàíà óüðàäûì.

Áó ñþç Ïÿðçàä õàíûìûí õîøóíà ýÿëìÿäè. Äåäè:

– ßéÿ, àüëûíà ýÿëÿíè ñþéëÿìÿ.
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿíèì àüëûì áàøûìäàäû, ñÿí àüëûíû áàøûíà éûü, öñò-áàøûíà ôèêèð âåð.
Ïÿðçàä õàíûì ÿéèëèô éàõàñûíà áàõàíäà ýþðäö, äöç äåéèð, ÿéíèíäÿêè
ïàëòàðûí éàõàñû òÿìèç à÷ûõäû. Òåç ñÿùâèíè áàøà òöøòö, õÿæÿëÿòèííÿí àéðû
ëèâàéà êå÷äè. Êîðîüëó ýþòöðäö ñþçöí äàâàìûíû, ýþðÿê íÿ äåäè:

Êîðîüëóíóí âàðäû àäû,

Ùåé ýÿëèð äàäû-ôÿðéàäû,
Ýþðìÿìèøÿì áþéëÿ úàäû,
Ôèðÿíýèñòàíà óüðàäûì.

Êîðîüëó ýþðäö êö, Ïÿðçàä õàíûì ëèâàñûíû äÿéèøäè, àíúàõ àíûðäàí

áÿðè áóííàðà éàõûí ýÿëäè.
Ãûç äåäè:
– Ãÿùðÿìàí îüëàí, ñÿíèí ôèêðèí äàüëàðà, äàøëàðà.
Êîðîüëó äåäè:
– Õåéèð, èýèä ýþçÿë ýþðäö úîøìàëûäû, úîøìàñà, î, ùå÷ èéèò äþéëö.
Ýþòöðäö ýþðÿê äàùà íÿ äåäè:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,

Ëÿáëè-ëÿáëè ãàð ýþðöíÿð.
Ìÿíèì áó õÿúèë êþíëöìÿ,
Àëà ýþçëö éàð ýþðöíÿð.

Ïÿðçàä õàíûì äåäè:

– Îüëàí, áÿéàõ ìÿí ñàíà äåäèì äèëèíè ÷ûëäûððàòìà, ñþçöéöí ÿââÿëèíè-
àõûðûíû áèë. Áó äàüûí êÿëëÿñèíäÿ ñÿíèí êþíëöí íÿ éàð èñòèéèð? Îêóí éàð
õèéàëûíà òöøöôñÿí, îíäà ýÿðÿê ñÿí áó éåðäÿí ñàëàìàò ãàéûòìàéàñàí.
Àüëûíû áàøûíà òîïëà, ýþð áèð ìÿí íÿ äåéèðÿì, ñÿí íÿ åøèäèðñÿí.
267
 Àëäû Ïÿðçàä õàíûì:
Áàüëàð è÷èíäÿ ïåíúÿðÿì,
Áó îòàüûìäà áàð ýþðöíÿð.
Èíäè ñÿíè ìÿí ñàíúàðàì,
ßòðàôûí øàùìàð ýþðöíÿð.

– äåéèô, åëÿ áèð ñåùèð îõóäó êó, áöòöí äþðò éàíû èëàí áöðöäö. Ùÿð òÿðÿôäÿí
èëàííàð öñòÿðèíÿ ùöúóì ÷ÿêäè. Äÿëèëÿð áèð-áèðèíÿ ãûñûëûô, ÿëëÿðè ãûëûíúûí
ãÿáçÿñèíäÿ òèòèì-òèòèì òèòðÿäèëÿð. Êîðîüëó þçöíö èòèðìÿäè, äåäè:
– Õàíûì, õàíûì, ãóëàã àñ:
Áèëìÿäèì éàðûí ôÿíäèíè,
ßìåéäèì ëÿáèí ãÿíäèíè.
À÷åéäûì ýþéñöí áÿíäèíè,
Àü ñèíÿíäÿ íàð ýþðöíÿð.

Ãûç äÿëè îëìàäûìû, èëäûçà ÷ûõäû. Áèð ñåùèð îõóäó, éåð éàðûëäû, äÿëèëÿð
äÿ, Êîðîüëó äà éåðèí àðàñûíäà ñûõûëàí âàõòû, Ïÿðçàä õàíûì äåäè:
– ßéÿ, çàëûì îüëó çàëûì, ãóëàõ àñ, ìÿíèì ãîéíóìäà ñÿíèí íÿ èøèí
âàð.
Çÿìáóð ÷ÿêÿð áàë îëàíäà,
Ùàëûí éàìàí ùàë îëàíäà,
Äàéàí, äèëèí ëàë îëàíäà,
Ýþçäÿðèíäÿ òîð ýþðöíÿð.

Êîðîüëóéó äÿëèëÿðíÿí áàðàâàð òîðïàõ ñûõìàüà áàøëàäû. Ùÿð òÿðÿô-

äÿí äÿ áèð íå÷ÿ øàùìàð áàøû ÷ûõûô, îííàðà òÿðÿô óçàíìûøäû. Êîðîüëó
ìÿòÿë ãàëäû, äåäè:
– Àéÿ, áó çàëûì ãûçûíûí úàäûñû íÿ òÿùÿð úàäûäû? Ýÿë áóíà äåéíÿí
êè, éåêÿ êèøè ãûçûñàí, áåëÿ èøäÿðèííÿí ÿë ÷ÿê, àäàì îë, àäàìëàðà ãàðûø.
Ìÿúáóð åëÿìÿ êè, ÿëèìè ãûëûíúà àïàðåì, ñÿíè ïàð÷à-ïàð÷à åëèéèì. Ìÿíèì
ãûëûíúûì åëÿ-áåëÿ ãûëûøäàðäàí äþéëö, ìÿíèì ãûëûíúûìà Ùÿçðÿò ßëèíèí
ÿëè äÿéèô. Áó ãûëûíúûí ãàâàüûíäà úàäó íÿäè, ïèòè íÿäè, øàùìàð íÿäè, ñÿí
íÿñÿí. Ýÿë ìÿíè ìÿúáóð åëÿìÿ.
Àëäû Êîðîüëó:
Ãÿëÿì àëûá éàçàììàðàì,
Áó ãÿáðÿ ìÿí äþçÿììÿðÿì,
Ýåí äöíéàäà ýÿçÿììÿðÿì,
Äöíéà ìàíà äàð ýþðöíÿð.
268
 Ïÿðçàä õàíûì äåäè:
– ßéÿð ýÿíÿ àüëûíà éàð-ìàð ñþçö ñàëñàí, âàëëàù, ñÿíè îííàí äà ïèñ
ýöíÿ ñàëàæàì.
Àëäû Ïÿðçàä õàíûì:

Ïÿðçàä äåéèð, òàíû ìÿíè,

Òÿðê åòìèøÿì õàíûìàíû,
Øàùìàð îëëàì, ÷àëëàì ñÿíè,
Äöíéà ñàíà ìàð ýþðöíÿð.

Êîðîüëó ýþðäö êö, ãûç äåäèéèííÿí äþíìöéÿæÿê, äåäè:

– Àé ãûç, àäàì áàëàñûñàí, ìÿíè ùþéñÿëÿäÿí ÷ûõàðòìà, àíä îëñóí
Àëëàùà, ÿëèìè Ìèñðè ãûëûíúà àòñàì, ñÿíè èêè éåðÿ ïàð÷àëûéàæàì, òåç îë, áó
òîðïàüû àðàëà, óøàõëàðû ñûõûô-öçìÿ.
Ïÿðçàä õàíûì áàõûô ýþðäö êö, äàùà ñûíàõ áÿñ åëèéÿð, áèð ñåùèð îõóäó,
äÿëèëÿð òîðïàõ ìÿíýÿíÿñèííÿí àçàä îëäóëàð. ßìáÿ éàçûõëàð ãîðõóäàí
ó÷óì-ó÷óì ó÷óíîðäóëàð. Áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõàíäà ýþðäöëÿð êè,
âàëëàù, òóôàð ýÿæè êèìè äöìàü àüàðûôëàð. Êîðîüëó äÿëèëÿðè áó ùàëäà ýþðöô
ÿë àòäû Ìèñðè ãûëûíúûí äÿñòÿéèíÿ, íÿ ôèêèððÿøäèñÿ ôèêðèííÿí äàøûíäû, äåäè:
– Ïÿðçàä õàíûì, ñÿí éåðèí éåääè ãàòûíà äà ýèðñÿí, ãóø îëóô ýþéÿ äÿ
ó÷ñàí, ÿëèìíÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿçñÿí, éàõøûñû áóäó, ýÿë ìåéäàíà,
ãîøóë áèçÿ, ÷ûõàõ ýåäÿê.
Ïÿðçàä ýÿíÿ äÿ áèð ñåùèð îõóäó, úåéðàí ëèâàñûíà ýèðèô äåäè:
– ×îõ àòûì-àòûì äåðñÿí, èíäè ìÿí ãà÷åì, ñÿíèí àòûí ìÿíèì
äàëûìúà ÷àòñûí, ýþðåì íåæÿ ÷àòåð.
Êîðîüëó äåäè:
– Ñÿí ùÿëÿ Ãûðàòà áÿëÿä äþéöëñÿí, ñÿíè Ãûðàòûí äûðíàõëàðûíäà òàôäû-
éàðàì, ãà÷.
Êîðîüëó áèð ãÿäÿð úåéðàíà ìÿíçèë âåðäè, ñîíðà äà þç-þçöíö
ìÿçÿììÿòäÿäè êè, ÿéÿ, ìÿí èíäè áóíóí äàëûííàí àò ñàëñàì, îíà ãûëûíú
÷àëñàì, ùàìû ìÿíè ãûíûéàæàõ, äåéÿæÿêëÿð êè, Êîðîüëó áèð ãûçà áàø ãîøäó,
îíó ãàíûíà ãàëòàí åëÿäè. Áó ôèêèðíÿí àðõà ñÿìòÿ áàõäû, áàõàíäà ýþðäö
×ÿíëèáåë ýöçýö êèìè ýþðöíåð, êîíëó ãóáàððàíäû, ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:

Éþíö áÿðè äóðàí äàüëàð,

Åëëÿð ñÿíè áÿçÿð áèð ýöí.
Ýöëëö, áÿíÿôøÿëè áàüëàð,
Éàðûì ñÿíäÿ ýÿçÿð áèð ýöí.
269
 Ýåðè áàõàíäà ýþðäö, áÿéàõ úåéðàí ëèâàñûíäà ãà÷àí Ïÿðçàä õàíûì,
èíäè èíñàí ëèâàñûíäà éàõûííàøûô îíà ãóëàõ àñåð. Êîðîüëóíóí ýþçäÿðè
éàøàðäû. Äåäè, ÿéÿ, ùàíúàðà îëìàñà, èíñàí þéëàäûäû, îíóí äà öðÿéè, äèëÿéè
âàð, áèçíÿí òÿðñ ýÿòèðìÿéèíÿ áàõìà. Êîðîüëó ýþòöðäö ñþçöíöí î áèðè
õàíàñûíû:

Ùÿð èéèääÿ îëìàç ùöíÿð,

Îä îëìàñà, îæàõ ñþíÿð.
Äþâëÿòäèäÿí äþâëÿò äþíÿð,
Àüëû áàøäàí òÿçÿð áèð ýöí.

Áàõûô ýþðäö êö, áàéàõ ãà÷àí áó äÿôÿ ëàô éàõûí ýÿëäè. Þçö äÿ èíñàí
ëèâàñûíäàäû. Ýþçäÿðè äÿ éàøàðûô, Êîðîüëóéà áîéëàíåð.
Àëäû Êîðîüëó:

Êîðîüëó ×ÿíëèáåëëÿðäÿ,
Ãàëìûøàì ôèòíÿ-ôåëëÿðäÿ,
Ìÿí þëñÿì ãöðáÿò åëëÿðäÿ,
Êèì ãÿáðèìè ãàçàð áèð ýöí.

Ïÿðçàä õàíûì éàõûííàøûô äåäè:

– Äîüðóñóíó äå, ýþðÿì ñÿí êèìñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Õàíûì, ìÿí Êîðîüëóéàì.
Ïÿðçàä õàíûì äåäè:
– ßýÿð ñÿí Êîðîüëóñàíñà, áó âåðàíõàíà äöçäÿðäÿ íÿ ýÿçåðñÿí?
– Àé Ïÿðçàä õàíûì, äÿðäñèç àøûõ àüëàäûüûíû ùå÷ ýþðöôñÿíìè, àõû
ìÿíèì äÿðäèì âàð, ìÿí áóðàéà îí÷óí ýÿëìèøÿì.
– Äöçöíö äå, ýþðÿê ñÿí íèéÿ ýÿëèôñÿí?
Áóðäà ýþòöðöô ýþðÿê Êîðîüëó íÿ äåäè, ñèç ñàü îëñóí:

Ìÿí ãî÷ Êîðîüëóéàì ÷ûõäûì ãàëàííàí,

ßðçÿìè ýþòöðäöì äèâàíà ýÿëäèì.
Õîòêàðûí îüëóííàí ïåéìàí åéëÿäèì,
Ôèêðèìè çàé åòäèì, èìàíà ýÿëäèì.

Ïÿðçàä õàíûì ãóëàõëàðûíû øåøëÿòäè, äåäè:

– Àéÿ, áó íÿ õîòêàð îüëóäó äåð, áó íÿ äàíûøåð?
270
 Ïÿðçàä ýþçöíö Êîðîüëóíóí öçöíÿ çèëëÿäè. ßìáÿ Êîðîüëó ýþçöíö
÷þéöðöô Åéâàçûíàí Ùàëàéïîçàíûí öçöíÿ áàõàíäà ýþðäö âàëëàù, áèð ãûç
ýþðÿíäÿ îéíàõëûéàí îüëàííàð, èíäè åëÿ áèëýèíÿí êè, äîí âóðóô äîíóçäó-
ðóôäó, ùå÷ öðÿêëÿðè öñòÿ ýÿëìåð, ìàòäàðû-ãóòäàðû ãóðóéóôäó. Áÿëëè
ßùìÿò äÿ ãûëûíúûíû éåðÿ ãîéóô, ìàò-ìàò áîéëàíåðäè.
Àëäû Êîðîüëó:

Áó äàüëàðûí çèðâÿñèíÿ âàðàíäà,

Ãûëûíú ÷ÿêèô, äöøìÿí áàüðûí éàðàíäà,
Ñàìóð ãûðàüûíäà ìÿúëèñ ãóðàíäà,
Ìåé è÷äèì, ìÿñò îëäóì, ìÿñòàíà ýÿëäèì.

Ïÿðçàä äåäè:
– Àé êèøè, äöç äàíûø, äöç äå. Íÿéÿ ýÿëèôñÿí, ìÿãñÿäèí íÿäè? Ìÿã-
ñÿäèíè äöçÿí äåñÿí, èíøàëëàù ìÿí äÿ îíà ÿëàú åëèéÿì.
Àëäû Êîðîüëó:

Êîðîüëóéàì þç úàíûìíàí êöñÿðÿì

Áèð éåë îëóô, áó äàüëàðäà ÿñÿðÿì.
Ýåòìÿñÿí äÿ áèë, áàøûíû êÿñÿðÿì,
Ñÿíè àïàðìàüà ìÿðäàíà ýÿëäèì.

Ñþç òàìàì îëäó. Ïÿðçàä õàíûì äåäè:

– Î êó ìÿíè àïàðàæàñàí, ñþéëÿ ýþðÿì êèìÿ àïàðàæàñàí?
Êîðîüëó ýþðäö êö, Ïÿðçàä õàíûìûí ÿùâàëû þçöíäÿ äþéëö. Áàéàõêû
úàäû-ïèòèäÿí äÿ ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäó, äåäè:
– Ãóëàõ àñ ýþð êèìÿ àïàðàæàì:

Îâ÷ó îëàí îâóí èçëÿð,

Äóð âàðàõ áèçèì åëëÿðÿ.
Àüúàãóçó éîëóí ýþçëÿð,
Äóð âàðàõ áèçèì åëëÿðÿ.

Ïÿðçàä õàíûì Àüúàãóçó àäûíû åøèäèô úèí àòûíà ìèíìÿäèìè.

Äåäè:
– ßéÿ, çàëûì îüëó, ìÿíè àïàðåðñàí áèð èéèäÿ àïàð, Àüúàãóçó íÿ
èéèòäè êè, ñÿí îííàí þòðö ìÿíèì äàëûìúà ýÿëèôñÿí.
Êîðîüëó äåäè:
– Õàíûì, õàòðûíà äÿéìÿñèí. Ãóëàõ àñ, ãóëàõ àñ, ýþð áèð íÿ äåéèðÿì:
271
 Ýþçÿë õàíûì, îëìà íàøû,
Íÿ ýÿçåðñÿí äàüû, äàøû.
Àüúàãóçó ãîøóí áàøû,
Äóð âàðàõ áèçèì åëëÿðÿ.

Ïÿðçàä õàíûì äåäè:

– Ùàñû ãîøóíóí áàøûäû, î, áèð úàäûéû àõûðà êèìè þéðÿíèô áàøà ÷ûõà
áèëìÿäè.
Êîðîüëó î ñàùàò èøè áàøà òöøäö. Äåäè, ãóëàõ àñ:

Ñîíà òÿðê åòìÿç ýþëöíö,

Õîðéàäà âåðìÿ òåëèíè.
Êîðîüëóíóí ýþçÿë ýÿëíè,
Äóð âàðàõ ×ÿíëèáåëëÿðÿ.

Ñþç òàìàì îëàí êèìè Êîðîüëó äåäè:

– Ãûçûì, äóð ýåäÿê, áèç ñÿíñèç ãàéûäàñû äþéöëöê.
Ïÿðçàä õàíûì äåäè:
– Êîðîüëó, î êó ñÿí ìÿíè þçöíÿ ýÿëèí êèìè àïàðåðñàí, îíäà ýåäå-
ðÿì, ÿìáÿ îíó áèë êè, Àüúàãóçó ñÿí äåéÿí êèìè èéèä îëìàñà, îíäà
çÿùÿð è÷èô þçöìö òÿëÿô åëèéÿæÿì, ñÿí äÿ ýöíàùà áàòàæàñàí.
Êîðîüëó äåäè:
– Ïÿðçàä õàíûì, ìàíà ãî÷ Êîðîüëó äåéÿëëÿð, ìÿí ñÿíè çîðíàí äà
àïàðàðäûì. ßìáÿ þçöì áèëåðÿì êè, ñÿí çîð èøäÿäèëÿñè ãûç äþéöëñÿí, ùÿð
øåé ñÿíèí öðÿéèííÿí îëàæàõ. Áó ýöííÿí ìÿí ñÿíèí ãàéíàòàíàì.
Åéâàç àòäàí åíäè, Ïÿðçàä îíóí àòûíà ìèíäè. Öçö äàü àøàüû éîë áàø-
äàäûëàð. Åéâàç àòûí éöéÿíèííÿí éàïûøûô, þçö ïàéû-ïèéàäà ýåäÿñè îëäó.
Ýÿëùàýÿë, ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåéèìÿíàçèë, óñòàä äèëè éöéðÿé îëàð,
ýÿëèô Àüãàéàíûí éàíûíà ÷àòàíäà Êîðîüëó äåäè:
– À áàëà, Åéâàç, Áÿëëè ßùìÿä, ñèç Éàüû ãîðóüóííàí ýåäèí, Ïÿðçàä
õàíûìà ýöë-÷è÷ÿêäÿí ÷ÿëÿíý äöçÿëäèí, àòäàðûíûçû äà ýþçÿë-ýþé÷ÿê
áÿçèéèí. Ìÿí áóðäàí êåñÿñèíÿ ýåäèô, áó ñàùàò äÿëèëÿðèí ùàìûñûíû ýþðö-
øöíöçÿ ýþíäÿðÿæÿì. Ýÿðÿê Ïÿðçàä õàíûì åëÿ ãàðøûëàíñûí êè, ùå÷ áàâàñû
Úÿôÿð ïàøàíûí èìàðàòûíäà äà åëÿ ãàðøûëàíìàñûí.
Äÿëèëÿð “áàø öñòÿ” äåéèô, Ïÿðçàä õàíûìû äà ýþòöðöô, Éàüû ãîðóüóí-
íàí ýåòìÿêäÿ îëñóí. Êîðîüëó Ãûðàòû òÿðïÿäÿí âàõòû àü úûüûðûí àüçûíäà
ýþðäö êö, áèð ýþé äÿìèð àòäû, öñòöíäÿ äÿ áèð åííè êöðÿêëè, àë÷àõ áîéëó,
ãûðìûçû ýþçäö áèð êèøèäè. Àü ãàéûéà äîüðó áîéëàíåð. Áóíó ýþðÿí êèìè
272
Ãûðàò òÿðïÿíìÿçúÿ äàéàíäû. Êîðîüëó ýþðäö êö, àéÿ, Ãûðàò éåðèííÿí òÿð-
ïÿíìåð. Àòà ìàùìûç ÷ÿêäè, àò ýÿíÿ ýåòìÿäè. Êîðîüëó äÿëè îëìàäûìû:
– Àéÿ, âàéûñ îüëó âàéûñ, éîëó íèéÿ êÿñèôñÿí? – äåäè – Ýþðþðñÿí àò
ýåòìåð.
Àòäû éóâàø-éóâàø áàøûíû Êîðîüëóéà ùÿððèéèô, çÿùìíÿí òÿðñ-òÿðñ
îíà áàõäû, äåäè:
– Ìÿéÿð äÿäÿéèí éîëóäó? Àíûðäàí ýåòñÿí îëìîðìó, áàëäûðûí ãûðû-
ëàæàõìû?
Êîðîüëóéó åëÿ áèëèéíÿí èëäûðûì âóðäó. Äÿëè îëäó, ýþòöðöô áóðäà íÿ
äåäè, áèç äåéÿê, ñèç øàä îëóí:
Òàòñàí, êöðòñÿí, íÿ ìèëëÿòñÿí,
Åí àòûííàí, ÿúÿì îüëó.
Ýþçäÿðèííÿí ìàçàðàòñàí,
Åí àòûííàí, ÿúÿì îüëó.

Àòûí öñòöíäÿêè äåäè:

– ßéÿ, àüëûíû áàøûíà éûü, àòûìíàí íèéÿ òöøÿðÿì, âàð éîëóííàí ÷ûõ
ýåò, íÿ ãÿäÿð êè, ÿë-àéàüûì ñàíà òîõóíìóéóô, ÿë ÷ÿê ìÿííÿí.
Êîðîüëóéó òÿçÿäÿí îä ýþòöðäö. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Àñäàí êÿñèôäè ãàðøûíû,
Àõûäàæàì ýþç éàøûíû,
Èíäè öçÿæÿì áàøûíû,
Åí àòûííàí, ÿúÿì îüëó.

Àòäû ãûìûøäû. Áó ãûìûøàíäà Êîðîüëó äàùà äà úèííÿíäè.

Äåäè:
– ßéÿ, äåéÿñÿí áó òóôàíû äàüûëìûø ìÿíè òàíûìåð, ýÿë àäûíû áóíà
íèøàí âåð, ãîé úàíûíà âÿëâÿëÿ òöøñöí.
Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåéèð:
Ãî÷ Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿíÿì,
×ÿòèí äåäèéèìíÿí äþíÿì.
ßëèìíÿí øèêàð âåðìÿðÿì,
Åí àòûííàí, ÿúÿì îüëó.

– Àéÿ, ãî÷ Êîðîüëóéìóøñàí, áàüûøëà òàíûìàäûì, åëÿ áèëäèì áóðà-

íûí ãîðóõ÷óñó çàäûñàí, îí÷óí ñàíà àæûõëàíäûì. Íÿ äåìÿê èñòèéèðñÿí, àé
ãî÷ Êîðîüëó?
273
 Êîðîüëó äåäè:
– Àòäàí òöø, ýåò àòûí úèëîéóíó äà ìÿíèì öçÿíýèìÿ áàüëà, þçöíö äÿ
ãàâàüûìà ãàòûô ×ÿíëèáåëÿ àïàðàæàì. Áó ýöí ìÿíèì éàõøû ýöíöìäö,
Ïÿðçàä õàíûìûí òîéóíäà ãóëëóã åëèéÿðñÿí.
Àòäû äåäè:
– Éîõ, àòäàí äöøìÿéèì îëìóéàæàõ. Àòäàí î âàõò òöøÿðÿì êè, ñÿíèí
àòûí ìÿíèì àòûìû þòÿ.
Êîðîüëó äåäè:
– Áàø öñòÿ, ñöðÿê!
Àòäû äåäè:
– Êèìèí àòû þòñÿ, ýåðèäÿ ãàëàí þòÿíèí ãàâàüûíà òöøñöí ýåòñèí.
Êîðîüëó áó øÿðòÿ èðàçûëûõ âåðäè. Àõû èíäèéÿòÿí Ãûðàòû þòÿí îëìóéóôäó!
Ùÿìÿí àòäû äåäè:
– À Êîðîüëó, ùàðûéíàí ñöðÿê, õÿòðèí ùàðûéíàí èñòèéèð?
Êîðîüëó äåäè:
– Áàõ áó ãàðàòèêÿííûüû, ÷ûíãûëëûüû ýþðþðñÿíìè, îðäàí ãûðäûðàìàñûíà
þéàííàí áåëÿ ùÿððÿíÿê, áåëÿ ýÿëÿê.
– Ùàðäàí äåðñÿí ñöðÿê!
Íîëàæàõ, Êîðîüëó Ãûðàòà áèð ãûðìàø âóðäó, èêè ãûðìàø âóðäó, àò
éåðèííÿí òÿðïÿíìÿäè.
ßìáÿ áó áèðè áèð ýþç ãûðïûìûíäà ùÿìÿí éåððÿðäÿí êå÷èô, Àüãà-
éàíûí äà î öçöííÿí ùÿððÿíèô, èëäûðûì êèìè äàëà ãàéûòäû. Àò àòûí éàíûíà
ýÿëÿíäÿ Ãûðàò òÿçÿäÿí éåðèíÿ ïÿð÷èì îëäó, ýåòìÿäè. Êîðîüëó ìÿòÿë
ãàëäû, äåäè:
– Àé úàíûì, áó àòû ìÿí ÿëèìÿ êå÷èðñÿì, Òöðê íÿäè, Èðàí íÿäè, ßðÿá
íÿäè, ïöòöí äöíéà ìÿíèì àéàüûìûí àëòûíäà ãàëìûéàæàõìû? Îäó êó,
ýÿíÿ äÿ ãàðøûñûíäàêûíà öç òóòäó:
– ßéÿ, èéèä, àòäàí åí!
Äåäè:
– Íèéÿ, ìÿíèì àòûì ñÿíèí àòûíû àääàäû àõû. Èíäè ñÿíèí àòûí ìÿíèìäè.
Êîðîüëó ùèðñäÿíäè, àòäàí òöøöô êèøèíèí öñòöíÿ ýÿëäè, äåäè:
– Òöø àòäàí ýöëÿøÿê, êèì éûõñà àò îíóíäó.
Àòäû äåäè:
– Ìÿíèì áàøûì öñòÿ!
“Ìÿíèì áàøûì öñòÿ” – äåéèô àíûðäàí áÿðè èéèä äÿ ýÿëäè, Êîðîüëó äà
ýÿëäè. Êîðîüëóäà áèð éàõøû õÿñéÿò âàðûéäû, ùÿìÿøÿ ýöøòö òóòàíäà áèëÿéèíè
÷èðìèéèô “éà ßëè, ñÿííÿí ìÿäÿä” – äåéÿðäè. Áóðäà äà ýÿíÿ äåäè:
– ”Éà ßëè ñÿííÿí ìÿäÿä”.
274
 Êîðîüëó èðÿëè úóìàíà êèìè, î áèðèñè ÿë îí àðøûí ãàâàüà óçàíäû,
Êîðîüëóíóí ãóðøàüûíäàí éàïûøûô åëÿ òóëàâûçäàäû êû, Êîðîüëó ýåäèô
Àüãàéàíûí áàøûíà òöøäö. Êîðîüëó èíäè áàøà òöøäö êö, Íèéàð õàíûìûí
ãàðüûøûíà òóø îëóô. Äîäàõëàð ïàðòäûéûô, èðÿíýè-áÿíçè ãà÷ûô, äöíéÿñè
äÿéèøèô. Êîðîüëó áó ãàéàäàí ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýÿëäè, áàø ÿéäè:
– ”Àëëàùóì ìÿñÿëëà ÿëà Ìöùÿììÿäÿí âÿ àëè Ìöùÿììÿä” –
äåéèô, Ùÿçðÿò ßëèíèí öçöíÿ áàõäû. Áó âàõò ßëèíèí ýþçöíäÿ áèð äàìëà
éàø ýèëÿíäè. Î äà ñàëàâàò ÷þéöðäö, äåäè.
– Êîðîüëó, Ãîøàáóëàüûí öñòöíäÿ àòàíû äÿôí åëèéÿí âàõòû ìÿíèì àäûìû
÷àüûðìûøäûí, ñÿíèí êöðÿéèíÿ ìÿí ÿë ÷ÿêìèøäèì. Äåìèøäèì, êöðÿéèí éåðÿ
ýÿëìÿç, ãûëûíúûí äà ãûëûíúûìà äÿéìèøäè. Áàõ ýåò, áèð êÿñè èíúèòìÿ, ùàããûí
éîëóííàí ùå÷ âàõò ÷ûõìà. Îíó äà áèë êè, èíäè òîéóíà òÿëÿñäèéèí Àüúàãóçó
äà Ùàñàí ïàøàíûí éîõ, ñÿíèí äîüìà áàëàíäû, îíó äà ñÿíèí éàíûíà ìÿí
ýþíäÿðìèøÿì, î ùÿìÿí îüëàíäû êû, ìàüàðàäà ãîéóô ãà÷ìûøäûí. Îíóí ñàü
áèëÿéèíäÿ ñÿíèí áèëÿðçèéèí äÿ âàð, áàõàðñàí òàíûéàðñàí.
Áóíó äåéèô Ùÿçðÿò ßëè Äöëäöëÿ ñóâàð îëäó, áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãåéá
îëäó.
Êîðîüëó òóòäóüó èøäÿí ïåøìàí îëäó, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ñþéöíäö êö,
Ùÿçðÿò ßëèéíÿí áó øÿêèëäÿ äÿ îëñà, ýþðöøäö, ùÿì äÿ Àüúàãóçóíóí
îíóí îüëó îëìàñûíà ÷îõ ñþéöíäö. Êîðîüëó ôèêèððè-ôèêèððè Ãûðàòûí áåëèí-
äÿ ùàâàõò ýÿëèô ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûüûíû áèëìÿäè, îíäà áàõäû, àò äàéàíäû.
Íèéàð õàíûì Êîðîüëóíó áåëÿ, áó øÿêèëäÿ, áó ùàëäà ýþðöô öðÿéè ãóáàð
åëÿäè. Ýþòöðöô ýþðÿê íÿ äåäè:
Íèéÿ ìÿëóëó-ìöøêöëñÿí,
Ùàíû Åéâàç, õàí Êîðîüëó?
Ýþç éàøûì öììàíà äþíäö,
Áàüðûì îëäó ãàí, Êîðîüëó.

Êîðîüëó áàõäû êû, ùÿëÿ Åéâàçýèë ýÿëèô ÷ûõìûéûô. Íèéàð õàíûì äà

àùû-âàéäà, àùû-çàðäàäû, àíðû-áÿðè áîéëàíäû. Êîðîüëóíóí ùå÷ àüëû öñòöíÿ
ýÿëìåðäè. Íèéàð õàíûì àëäû ýþðÿê:
Èðÿíýèí äþíöô ëþéöííÿí,
Ñèíÿì äàüëûäû äöéöííÿí,
Ãóðáàí êÿñÿëëÿð ãîéóííàí,
Ñàíà ãóðâàí ìÿí, Êîðîüëó.

Êîðîüëó éàíà áàõàíäà ýþðäö êö, áóäó Åéâàçäû, Áÿëëè ßùìÿòäè,

Òàíðûòàíûìàçäû, áèð äÿ Ïÿðçàä õàíûìäû ýÿëäèëÿð, ÿíáÿ Êîðîüëó þçöíäÿ-
275
ñþçöíäÿ äþéëö, ýþçöíöí óæóííàí Íèéàð õàíûìà èøàðà åëÿäè êè, óøàõëàð
ýÿëåð.
Àëäû Íèéàð õàíûì:
Òÿðëàíñàí êÿêëèê îâóíäà,
Íèéàðûí ýþçÿë áîéóíäà
Ïÿðçàä õàíûìûí òîéóíäà,
Ñöðÿê áèð äþéðàí, Êîðîüëó.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Êîðîüëó ýÿíÿ äÿ þçöíäÿ äþéëö. Äÿëèëÿð ö÷ áèð,

áåø áèð áóëàðûí áàøûíà úÿìëÿíäèëÿð. Áöòöí äÿëèëÿð ö÷ äÿëèéíÿí Ïÿðçàä
õàíûìû ãàðøûëàìàüà ýåòäè. ßìáÿ Êîðîüëóíóí áåëÿ ïÿðò îëìàüû, äîäàõ-
ëàðûíûí ïàðòëàìàñû ùå÷ êèìè à÷ìàäû. Îéóð-îéóð îéíóéàí, áàðìàõëàðûíûí
öñòöíäÿ ñöçÿí, Ãûðàòûí áåëèíäÿ ÷àïàí Êîðîüëóäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìà-
ìûøäû. Ìÿúëèñ éûüûëûô, ùàìû ñþâöíåð, òÿêúÿ Êîðîüëóíóí èðÿíýè éåðèíÿ
ýÿëìåð. Åéâàç éàõûíà ýÿëèô äåäè:
– Áàáà, ñþéëÿ ýþðåì íèéÿ åëèéåðñÿí, áÿëêÿ äÿðäèíè ìàíà äåéÿñÿí.
Áóðäàí-áóðà ñàíà íÿ öç âåðäè êè, áèç áèëìÿäèê? Àõû, áåøèìèç äÿ Àü
ãàéûéà ÷àòàíà êèìè êåôè êþê, äàìàüû ÷àü ýÿëäèê. Áèçäÿí àéðûëàííàí
ñîíðà ñàíà íÿ öç âåðäè êè, áó ýöíÿ òöøöôñÿí?
Êîðîüëó Åéâàçà ùå÷ ôèêèð âåðìÿäè. Ýþçöíöí ãóëàüûííàí øÿðàá
òóëóüóíà áàõäû. Áèð øÿðàá òóëóüó ýÿòèðäèëÿð. Êîðîüëó òóëóüó áàøûíà ãàë-
äûðûô áèð õåéëè è÷äè. Åéâàç ýþðäö êöí, òóëóõ áîøàëåð, äåäè:
– Àé àüà, áèç áèëåðèê êè, ñÿí êåô ÿùëèñÿí, ùàìûñûíû è÷ÿæÿñÿí, ÿìáÿ
áèð äå ýþðÿì áàøûíà íÿ èø ýÿëèô?
Êîðîüëó äåäè:
– Åéâàç, ìÿíèì ñàçûìû ýÿòè.
Êîðîüëóíóí äèëè èíäè-èíäè à÷ûëåðäû. Ýÿíÿ Àü ãàéûéà òÿðÿô áîéëàíäû.
Äÿëèëÿð äåäè:
– Àéÿ, áó Àüãàéàäà áóíóí íÿéè ãàëûô, èíäè êèìè ýþçäöéöð, ýþðÿñÿí?
Ñàçû ýÿòèðäèëÿð, Êîðîüëó ýþòöðäö ýþðÿê äÿðäèíÿ ìöãàáèë íÿ äåäè:
Íèéàð õàíûì, áèð ÿðÿáÿ òóø îëäóì,
Àüëûìû ÿëèìíÿí àëäû äà ýåòäè.
Ãóðóìóø äèëèìíÿí ùÿäéàí ñþéëÿäèì,
Ìÿíè Àüãàéàéà ÷àëäû äà ýåòäè.

– ßéÿ, çàëûì îüëó, ñÿí íÿ äàíûøåðñÿí?

Åéâàç äÿëè îëäó, ýþçö êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû. Åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè êè,
äàü-äàø òèòðÿäè.
276
 – Àüà, êèìäè î, åëÿ áó ñàùàò áó éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè
äÿëèéè îíóí öñòöíÿ òþêÿæÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Àé îüóë, àé îüóë, ùÿëÿ äàéàí ýþð áèð íÿ äåðÿì:

Éöç ìèí äÿëèíèí äÿ éåòèøìÿç ýöúö,

Ìÿüðóáäàí-ìÿøðóãà âåðìåð î áàúû.
Ìàðäàí ãàì÷ûñû âàð, çÿùÿðäÿí àúû
Îéíàòäû ÿëèíäÿ ýöëäö äÿ ýåòäè.

– À êèøè, î êèìäè äå ýþðöì î íÿ êÿðÿäè êè, Åéâàçûí ãûëûíúûíûí

àëòûííàí ãà÷ñûí?
Êîðîüëó äåäè, ãóëàã àñ:

Êîðîüëóéàì, áóäó ñþçöìöí ñàüû,

Îíóí ùþêìöíäÿíäè Êþéñÿð áóëàüû,
Àäû Ùÿçðÿò ßëè – äèíèí äàéàüû,
Äöëäöëöíÿ ñóâàð îëäó äà ýåòäè.

Ñþç òàìàì îëäó. Ùàìû öçöíÿ ñàëàâàò ÷þéöðäö. Ùàìû: “Àëëàù, ñàíà
øöêöð”, – äåäè. Ãóðâàííàð êÿñèëäè, íÿçèðëÿð ÷ûõäû. Êîðîüëóéíàí Íèéàð
õàíûì Àüúàãóçóéíàí Ïÿðçàä õàíûìû éàííàðûíà ÷àüûðûô õåéèð-äóà âåð-
äèëÿð. Ãî÷ Êîðîüëó äåäè:
– Úàìàùàò, áó úàâàííàðûí òîé ýöíöíäÿ èñòèéèðÿì, áèð øåé äÿ ùàìû-
íûçà ÿéàí îëñóí, áèëèí âÿ àýàù îëóí, Àüúàãóçó ìÿíèì áåëèìíÿí ýÿëÿí
äîüìàúà áàëàìäû, èíàíìåðñûíûç, îíóí ãîëóíäà ìÿíèì áàçöáÿíäèì
îëìàëûäû, áàõûí.
Êîðîüëó ÿëèíè óçàäûô Àüúàãóçóíóí ñàü áèëÿéèíè ÷èðìÿëÿäè, þç áèëÿð-
çèéèíè òàíûäû. Áó èøäÿí Àüúàãóçó þçö äÿ ÷àø-áàø ãàëäû. Êîðîüëó ÿùâà-
ëàòû äÿëèëÿðÿ íàüë åëÿäè. Àüúàãóçóíóí íåæÿ èòêèí äöøäöéöíö ñþéëÿäè. Áó
èøäÿ Ùÿçðÿò ßëèíèí êþìÿéèí äÿ ùàìûéà ÷àòäûðäû.
Íèéàð õàíûì éàõûíà ýÿëèô, ùÿð èêè úàâàíû þïöô áàüðûíà áàñäû. Äåäè:
– Àé Êîðîüëó, èíäè áåëÿ ÷ûõåð êè, ñÿí îüëóííàí áàæàíàõñàí, åëÿìè?
Ïÿðçàä ìÿíèì äîüìà áàæûì, Àüúàãóçó ñÿíèí îüëóí.
Êîðîüëó Àüúàãóçóéó äà, Ïÿðçàä õàíûìû äà áàüðûíà áàñäû. Þéÿúëÿð
êÿñèëäè, øöëÿííÿð ïèøäè, áèð òîé åëÿäèëÿð êè, äöíéàíûí ýþçö áåëÿ òîé
ýþðìÿìèøäè. Áó ýöííÿí ×ÿíëèáåëäÿ áèð úàâàí àèëÿ äÿ àðòäû. Äåéèëëÿð áó
èêè úàâàí óçóí þìöð ñöðäö, õîøáÿõò éàøàäûëàð.

277
 Ì ÀÙÐÓ ÕÀÍÛÌÛÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

ÿëè, áó äÿôÿ ñþùáÿòè ñèçÿ ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäÿí à÷ûì. ×ÿí-

Á ÷èñêèí àâàçûìûøäû. ×àðäàãëû ×ÿíëèáåë ýöë-÷è÷ÿéÿ ãÿðã îëìóøäó.
Âàëëàùè áåùèøò äÿ îíóí éàíûíäà éàëàí èäè. Áèð òÿðÿôäÿí ýöëöí-÷è÷ÿéèí
ÿòèðè, î áèðè òÿðÿôäÿí áöëáöëëÿðèí úÿù-úÿùè àäàìû ìÿñò åäèðäè. Áó, î âàõò
èäè êè, Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Ùàñàí ïàøàíûí ãûðõ ìèí
ãîøóíóíó Òîãàò êå÷èäèíäÿ ãàíûíà ãÿëòàí åòìèøäè.
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Ýèçèð ãàëàñûíà äþíÿíäÿí ñîíðà ãîøóí
ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí Øàìëû áÿé, Áÿáèð Àëû, Øÿðõàòà Ìÿäÿä, Äÿëè ×îâäàð,
Øèð Âÿëè, Ñàíëû Ñÿìÿä, Ñûðò Éóñèô, Ãóðä Úÿëèë, Úèíëè Ìåùäè, Àäûáÿëëè,
Àøûã Êÿíýÿðëÿ ìÿñëÿùÿò-ìÿøâÿðÿò åäèá, Ýèçèð ãàëàñûíäà ÷ÿêèäÿ éöí-
ýöë, âÿçèíäÿ àüûð íÿ âàðäûñà éöêëÿòäè ãÿôëÿ-ãàòûðà. Éåääè éöç éåòìèø
éåääè äÿëèñè èëÿ öç ãîéäó ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëÿ.
Óñòàäëàðûí ñþç-ñîâóíà ýþðÿ, Êîðîüëóíóí, Íèýàð õàíûìûí, úÿìè ×ÿí-
ëèáåë äÿëèëÿðèíèí Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéèí äÿëèëÿðè èëÿ ýÿëèøèíäÿí êåô-
äàìàãëàðû ÷àü èäè. Êîðîüëóíóí ÿìðè èëÿ î ýöíö ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäÿ
éåääè éöç éåòìèø éåääè òóíúó, þéÿú, åðêÿú áîéíó áóðóëäó. ×ÿíëèáåëäÿ
áèð âóð ÷àòäàñûí èäè, ýþç èñòÿéèðäè òàìàøàñûíà. Øÿðàá è÷ÿí êèì, øÿðàá
ñöçÿí êèì...
Áÿëè, Ýèçèðîüëóíóí ýÿëèøè øÿðÿôèíÿ ãûðõ ýöí ×ÿíëèáåëäÿ ìÿúëèñ ãó-
ðóëäó. Ìÿúëèñèí ãûðõûíúû ýöíö ùàìû áàõäû Êîðîüëóíóí öçöíÿ. Êîðîüëó
áåëÿ èøëÿðäÿ ÷îõ àðèô èäè. Àíëàäû êè, äÿëèëÿð îíäàí ñþç èñòÿéèð. Êîðîüëó
éàíûíäàêû Áóëüóðëó ñàçû ýþòöðöá ÿââÿë-ÿââÿë çèë-áÿì åëÿäè. Ìèíäèðäè
ñèíåéè-ñàíäûüà, äåäè:
– Ùåé äÿëèëÿðèì! Óëóëàðûìûç ñþç ñþéëÿìÿçäÿí ÿââÿë, ñþéëÿéÿúÿéè
ôèêðè éöç þë÷öá áèð áè÷èáëÿð, ñèíÿìÿ áèð íå÷ÿ õàíÿ ñþç ýÿëèá. Äåìÿéè
ìÿíäÿí, åøèòìÿéè ñèçäÿí.
Áÿëè, Êîðîüëó áàéàãäû Áóëüóðëó ñàçà òÿðñÿ-îâàíä òàçàíà âóðäó.
“×îáàí áàéàòû” öñòöíäÿ åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè êè, éåð-ýþéäÿ ÿíøÿð-
ìÿíøÿð ãîïäó:

Ñþç èýèäèí ñÿðèíäÿí,

Äîñòëóã îëàð äÿðèíäÿí.
Èêè ãàðäàø áèð îëñà
Äàü îéíàäàð éåðèíäÿí.
278
 Äàüëàðû ýÿçÿí ìÿíÿì,
Ïàøàëàð ÿçÿí ìÿíÿì,
Ýèçèðîüëó ÿë âåðäè,
ßùäèìè ïîçàììàíàì.

Ýöí äîëàíàð, àé îëàð,

Äîñò-äîñòóíà òàé îëàð.
Èêè ãöââÿ áèð îëñà,
Ïàøàëàðà âàé îëàð.

Äÿëèëÿðèì áàú àëàð,

Äàâà ýöíö þú àëàð,
Èýèä ñþçö áèð îëñà,
Õîòêàðëàðäàí òàú àëàð.

Ñîéóì ñÿðò, êöðäö ìÿíèì,

Ñóéóì áÿðê, Êöðäö ìÿíèì,
Ãîé åøèòñèí ïàøàëàð,
Àðõàì ÷îõ ýóðäó ìÿíèì.

Ñþç òàìàøà éåòèøäè. Êîðîüëó ñàçëà äåäèéèíè, ñþçëÿ äÿ äåäè. Ñîíðà

öçöíö òóòäó úÿìè äÿëèëÿðÿ, äåäè:
– Ùåé äÿëèëÿðèì! Áèç éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè èäèê.
Èíäè Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéèí 777 äÿëèñè äÿ îëäó áèçèì úàíáèð ãàðäàøû-
ìûç, – äåéèá áàéàãäû Ìèñðè ãûëûíúû ÷ûõàðäû ãûíûíäàí. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà
áÿé äÿ áèð ùèìÿ áÿíä èìèø êèìè Ýèçèðè ãûëûíúû ÷ûõàðäû ãûíûíäàí. Ùÿð
èêèñè øÿùàäÿò áàðìàüûíû éàðàëàéûá ãàíûíû ñûõäûëàð áèð-áèðèíÿ.
Î òÿðÿôäÿí äÿ Øàìëû áÿéëÿ Äÿëè Ùÿñÿí, Ãóðä Úÿëèëëÿ Äÿìèð÷èîüëó,
Áÿáèð Àëàéëà Åéâàç õàí, Øèð Âÿëèéëÿ Êîðîüëóíóí ãî÷ áàëàñû Ùÿñÿí
áÿé, Ñàíëû Ñÿìÿäëÿ Áÿëëè ßùìÿä, Éàüûãûðàíëà Òöïäàüûäàí, Ñûðò Éóñèôëÿ
Èñàáàëû, Øÿðõàòà Ìÿäÿäëÿ Ýöðúöîüëó, Äÿëè ×îâäàðëà Äÿëè Ìåùäÿð,
Úèíëè Ìåùäèéëÿ Ùàëàéïîçàí, Àøûã Êÿíýÿðëÿ Àøûã Úöíóí äà éàðàëàäûëàð
øÿùàäÿò áàðìàãëàðûíû, ãàòäûëàð áèð-áèðèíÿ ãàíëàðûíû. ßëãÿðÿç, úàí ãàð-
äàøëûüû ×ÿíëèáåëäÿ îëäó ãàí ãàðäàøëûüû.
Íèýàð õàíûì ÿëèíäÿ èêè ïèéàëÿ äóðäó Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà
áÿéèí ãÿíøÿðèíäÿ. Úÿìè ×ÿíëèáåë õàíûìëàðû äà äàéàíäûëàð ÿëëÿðèíäÿ
ïèéàëÿ ãàí ãàðäàøëàðûíûí ãàðøûñûíäà. Éîõ îëñóí éîõñóëëóã, ×ÿíëèáåëäÿ
éåìÿê-è÷ìÿêìè éîõ èäè. Äÿëèëÿð éåäèëÿð, è÷äèëÿð, äàìàãëàð îëäó ÷àü.
279
 Áÿëè, Êîðîüëó ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø öç òóòäó ìÿúëèñÿ, äåäè:
– Úàí äÿëèëÿðèì! Áèëèí âÿ àýàù îëóí. Áó ýöíäÿí ñîíðà õîòêàðëàðûí,
ïàøàëàðûí, õàí-õàâàíëàðûí, ïàøà-ñóëòàíëàðûí ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿéÿúÿê.
Èíäè ýÿðÿê áèç áÿíäè-áÿðÿëÿðè, êå÷èäëÿðè, ñóâàäëàðû, êàðâàí éîëëàðûíû
ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðóéàã. Îäó êè, ùÿð áèð ñÿðêÿðèí äÿëèëÿðè èëÿ ÿðàçèñè
áÿëëè-áàøëû îëìàëûäû. Äÿìèð÷èîüëó, Ãóðä Úÿëèë, Ùÿñÿí áÿé, Ñàíëû Ñÿìÿä,
Éàüûãûðàí äÿëèëÿðèëÿ Øàìëû êå÷èäèíè – Ãàíûõëû áÿðÿñèíè, Ñûðò Éóñèô,
Èñàáàëû, Úèíëè Ìåùäè, Øÿðõàòà Ìÿäÿä äÿëèëÿðèëÿ Éàüû ãîðóüóíó, Åéâàç
õàí, Äÿëè ×îâäàð, Ùàëàéïîçàí, Òöïäàüûäàí, Áÿáèð Àëû äÿëèëÿðèéëÿ
Äàðäàø êå÷èäèíè, Øàìëû áÿé, Äÿëè Ùÿñÿí, Àäûáÿëëè, Ãîðõóãàíìàç, Ýöð-
úöîüëó äÿëèëÿðèéëÿ Ñûíàã êå÷èäèíè, Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé, Äÿëè Ìåùäÿð,
Àøûã Êÿíýÿð, Àøûã Úöíóí ìÿíèìëÿ ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëè ãóøäàí àéûã,
ãóðääàí ñàéûã ãîðóìàëûéûã. Éûüûøìà èøàðÿìèç ìÿíèì íÿðÿì, éàõóä
Ýèçèðîüëóíóí Ùà÷à øåøáÿðèäè.
ßëãÿðÿç, Êîðîüëó òàïøûðàúàüûíû òàïøûðìàãäà, äåéÿúÿéèíè äåìÿêäÿ
îëñóí, èíäè àëûí õÿáÿðè Èñòàíáóëäà õîòêàð Ìóðàääàí. Õîòêàð Ìóðàäûí
ãóëàüû àëà-÷óëà ÷àëìûøäû êè, àìàí-çàìàí áèðúÿ áàúûñû Ìàùðó õàíûì
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéÿ êþíöë âåðèá, áèð ôöðñÿò àõòàðûð Èñòàíáóëäàí
éàéûíìàüà. Î èäè êè, õîòêàðûí êöðêöíÿ áÿðê áèðÿ äöøìöøäö. Éóõóñó
÷ÿêèëìèøäè ÿðøè-ÿëàéà. Êþïìöø äàíà êèìè òûñ-òûñ òûñãûðûðäû. Áó òÿðÿôäÿí
äÿ Êîðîüëó èëÿ Ìóñòàôà áÿéèí äÿëèëÿðèíèí ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäÿ ãàí
ãàðäàøëûüû ãûð ñàããûç îëóá éàïûøìûøäû Õîòêàðûí êÿëëÿñèíÿ. ×îõ ýþòöð-
ãîéäàí ñîíðà õîòêàð ãÿðàðà ýÿëäè êè, ìÿìëÿêÿòèí ïàøàëàðûíà, ñóëòàí-
ëàðûíà, ïÿùëèâàíëàðûíà ôÿðìàí éàçñûí.
ßëãÿðÿç, Úÿôÿð ïàøàéà, ßðÿá Ðåéùàíà, Ùàñàí ïàøàéà, ßùìÿä
ïàøàéà, Ãàðà ïàøàéà, Äàâóä ïàøàéà, Ñÿëèì ïàøàéà, Ùöñåéí ïàøàéà,
Áöðúö ïàøàéà, Àáäàë ïàøàéà, Áîëó áÿéÿ, Ãÿäèð ïàøàéà, Àéàç ïàøàéà,
Íÿçÿð ïàøàéà áåëÿ áèð ôÿðìàí éàçäû: “Ìþùòÿðÿì ïàøàëàð! Ñèçèí ùÿð
áèðèíèçèí øàí-øÿðÿôèíè Àëîñìàíäà éåääè ãàòàð äÿâÿ êàðâàíû ÷ÿêÿ áèëìÿç.
Àñëàíëàð çÿùìèíèçäÿí áÿðè-áèéàáàíäà òöê òþêöð. Õÿçèíÿìèçèí áèðèëëèê
ýÿëèðè éåääè àðõàäàí äîëàíàíûçû éàü è÷èíäÿ áþéðÿê êèìè ñàõëàð. Áèð
ìåùäÿð ýÿäÿñè èëÿ ýèçèð ýÿäÿñè êÿñèá äîããàçûíûçûí ÷ÿíÿñèíè. Àëîñìàí-
äà õîòêàð, ïàøà, ñóëòàí ãûçû ãàëìàäû. Îäó, ùàìûñû ÷ÿí-÷èñêèíëèäÿ éîëêÿ-
ñÿíëÿðëÿ, áàøêÿñÿíëÿðëÿ áàø ãîéóáëàð áèð éàñòûüà. Éà ýÿðÿê áàøûìûçà
ïàïàã ãîéàã, éà äà Èñòàíáóë þðïÿéè. Áèç áèðëÿøèá áó ýÿäÿëÿðèí ÿùÿäèíè
êÿñìÿñÿê, îíäà îíëàð áèçèì áàøûìûçû êÿñÿúÿê. Éà áèç àä-ñàíëà éàøà-
280
ìàëûéûã, éà äà àüçûìûçà éàøìàã àëìàëûéûã. Ãûðõ ýöíäÿí ñîíðà ðàìàçàíäû.
Ãîøóíó ñÿôÿðáÿð åäèí. Èíøàëëàù áó ðàìàçàíäà ÿëèìèçÿ éîëêÿñÿíëÿðèí
ãàíûíäàí ùÿíà éàõàðûã. Êèì Êîðîüëóíóí áàøûíû ýÿòèðñÿ, áàúûì Ìàùðó
õàíûì áàø éîëäàøûäû, ×ÿíëèáåëÿ éöðöø îí áåø ýöíäÿí ñîíðà.
Ùþðìÿòëÿ Õîòêàð Ìóðàä”.
Õîòêàð ôÿðìàíû ìþùöðëÿéèá ìöøÿìáÿëÿäè, âåðäè ÷àïàðëàðà. ×àïàðëàð
öç ãîéäóëàð Òîãàòà, ßðçóðóìà, Ãàðñà, Ðóìà, ßðçèíúàíà, Ùÿëÿáÿ, Áàü-
äàäà, Òàõòû Ñöëåéìàíà, Àü øÿùÿðÿ, Âàíà, Äèéàðáÿêèðÿ, Öñêöäàðà.
ßëãÿðÿç, àüàëàð éàõøû äåéèá êè, ñèððëè ñþç ãóéóäà äà ãàëìàç. Îíó äà
äåéÿê êè, õîòêàðûí ñîí ýöíëÿð âóðíóõìàñûíäàí Ìàùðó õàíûìûí ýþçö ñó
è÷ìèðäè. Íÿ èñÿ õîòêàðûí áèð èëìÿñè âàðäû. Øàì ñöôðÿñèíäÿ Ìàùðó õàíûì
ãÿñäÿí ÷å÷ÿäè, äåäè:
– Òàúèäàðûì! Äöí ýåúÿ éóõóìäà ýþðäöì êè, òàúû-òàõòûí øÿôÿã
ñà÷ûð.
Õîòêàð äåäè:
– Éóõóí ÷èí îëñóí, ýþçöìöí íóðó! Èíøàëëàù, áó ðàìàçàíäà ìåùäÿð
îüëóíóí, ýèçèð ýÿäÿñèíèí ãàíûíäàí ÿëèíÿ ùÿíà éàõàðñàí. Åëÿ î ýöíö äÿ
ñÿíèí áàõòûí Èñòàíáóëäà íóð ñà÷àð. Èíøàëëàù îíäà ñÿíÿ áèð òîé åäÿðÿì,
ñÿñè Ãàô äàüûíû òèòðÿäÿð.
Áÿëè, íàüûë÷ûëàð ñþçöíö ãûñà, êþùëÿí ìÿíçèëèíè êÿñÿ åäÿð. Ìàùðó
õàíûì õîòêàðûí ñþçëÿðèíäÿí àíøûðäû êè, ãàðäàøû áó íå÷ÿ ýöíäÿ íèéÿ íàðà-
ùàòìûø. Ìàùðó õàíûì îðàñûíû äà àíëàäû êè, áó ýöíëÿðäÿ õîòêàð ×àðäàãëû
×ÿíëèáåëÿ ãîøóí ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Ìàùðó õàíûìû îä ýþòöðäö. Èëàí-÷àéàí
÷àëàí éàòäû, î éàòìàäû. Ýåúÿ ñÿùÿðÿúÿí àðàíû äàüà, äàüû àðàíà äàøûäû.
Êèðïèê ÷àëìàäàí à÷äû ñàáàùûí ýþçöíö. Öçöíöçÿ óüóðëó ñàáàùëàð à÷ûëñûí.
Ìàùðó õàíûìûí äàéÿñè è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû, äåäè:
– Þìðöìöí áóòàñû, úàíûìûí éàðûñû! Îëìàñûí àçàð, áó íÿ ùàëÿòäè
äöøìöñÿí? Ýþçëÿðèíÿ ãàí ñûçûá?!
Ìàùðó õàíûì äåäè:
– Àìàí äàéÿ! ßë ìÿíèì, ÿòÿê ñÿíèí, äÿðäèìÿ áèð ÿëàú.
Ìÿëÿê äàéÿ äåäè:
– Áûé, áàøûìà õåéèð, áàëà! Ñÿíèí äÿðäèí ýÿëñèí äàéÿíÿ. Áÿéÿì
þëìöøÿì, èòìèøÿì. Áó ñààò Àëîñìàíûí ëîüìàíëàðûíû òþêÿðÿì áóðàéà.
Ìàùðó õàíûì áàõäû êè, äàéÿñè ìÿòëÿáè àëìàäû, äåäè:
– Úàí äàéÿ! Ìÿíèì äÿðäèìèí ÿëàúû ëîüìàíëûã äåéèë. Áó áèð ñèððäè
ýèðèá áàüðûìà. Ñèðð äÿ êè, ñèðëè ãàëìàëûäû. Ìÿëÿê äàéÿ þìöð ýþðìöø, äöíéà
281
éîðìóøäó. ×îõ ñèððëÿðèí öñòöíäÿí ñó è÷èá éîëà ñàëìûøäû. Ìàùðó õàíûìûí
äåäèéèíäÿí àíëàäû êè, áó ñèðð úàâàíëûã, õàíëûã, ñóëòàíëûã ñèððèäè, äåäè:
– Þìðöì-þìðöíÿ úàëàíñûí! Ùÿëÿ ñÿíèí íÿ éàøûíäû. Ñèðð àäàìû
ñàðàëäûá ñàïà, èíúèëäèá èïÿ äþíäÿðÿð. Ùÿð äöéöíöí áèð èëìÿéè, ùÿð ñèððèí
áèð èøàðòûñû âàð. Ñÿí ñèððèíè äå, äàéÿí ñèðð äàüàðúûüûäû. Ñèððèíè ìÿíÿ äÿ
äåìÿéèá, áÿ êèìÿ äåéÿúÿêñÿí, úàíûì ñàäàüà.
Ìàùðó õàíûì äåäè:
– Úàíûì, ýþçöì, øèðèí-øÿêÿð ñþçöì äàéÿ! Ìÿíÿ åëÿ àäàì òàï êè,
áàøûíû èñëàòñûí áóðäà, ×ÿíëèáåëäÿ îòóðñóí äÿëëÿê ãàðøûñûíäà.
ßëãÿðÿç, ÷îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà Ìÿëÿê äàéÿ äåäè:
– Ãûçûì, ñÿíèí áó ìöøêöë äÿðäèíèí ÿëàúû àíúàã Õîúà Éàãóáäàäû.
Áèð íàìÿ éàç, âåðÿðÿì Õîúàéà. Ùåñàáûíäà Õîúà Éàãóá áó ýöíëÿðäÿ
ãàéûòìàëûäû Òÿáðèçÿ.
Ìàùðó õàíûì äåäè:
– Úàí äàéÿ! Áó ñèððè òÿê ýþéäÿ óëó Òàíðû, éåðäÿ ñÿí áèëìÿëèñÿí.
Ìàùðó õàíûì ãÿëÿì, êàüûç ýþòöðöá öðÿéèíäÿêèëÿðèíè, õîòêàðäàí
åøèòäèêëÿðèíè öøÿëÿäè ñÿòèðëÿðÿ, ìöøÿìáÿëÿéèá âåðäè äàéÿñè Ìÿëÿéÿ.
Áÿëè, Ìÿëÿê äàéÿ íàìÿíè Õîúà Éàãóáà àïàðìàãäà îëñóí, àëûí
õÿáÿðè Õîúà Éàãóáóí êèìëèéèíäÿí.
Óñòàäëàðûí ñþç-ñîâóíà ýþðÿ, Õîúà Éàãóá Òÿáðèçäÿíäè. Èéèðìè èëäÿí
àðòûã èäè êè, Òÿáðèç, Äÿðáÿíä, Øèðâàí, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Òèôëèñ, Òîãàò,
Èñòàíáóë, Ùÿëÿá, Ìèñèð, Øàì, Áàüäàä áàçàðëàðûíäà òàúèð-òöúúàðëûã åäèá,
àä àëûá ñóðôà ñàëìûøäû. Õîúà Éàãóá Êîðîüëó èëÿ áÿðê äîñò îëäóüóíäàí
Ýÿíúÿ, Òèôëèñ, Àëîñìàí áàçàðëàðûíà ìàë ÷ûõàðìàã ñàðûäàí áåëè áÿðê èäè.
Àììà Øÿðóë, Äÿðÿëÿç, ×óõóð îáà, Àüðû, Ãàðñ êàðâàí éîëó ñàðûäàí
åùòèéàò åäèðäè. Áó êàðâàí éîëóíóí áÿíäè-áÿðÿñèíè Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà
áÿé êÿñìèøäè. Ãóø ó÷ñà ãàíàä, ãàòûð êå÷ñÿ äûðíàã ñàëàðäû. Èëëàùà äà
Øàìëû áÿéëÿ Úèíëè Ìåùäèíèí ÿëèíäÿí òàúèð-òöúúàð, õàí-õàâàí, áÿçèð-
ýàíëàð ýÿëìèøäèëÿð úàíà. Åëÿ êè, äöøäöí Úèíëè Ìåùäèíèí ÿëèíÿ, òþê
ìÿòàùûíû, ãóðòàð úàíûíû.
ßëãÿðÿç, Õîúà Éàãóá áó äÿôÿ Èñòàíáóëà êàðâàí ãàëäûðàíäà îüëó
Ïÿíàù ãûðñàããûç îëóá ÿë ÷ÿêìÿäè éàõàñûíäàí, äåäè:
– Àòåéè-ìåùðèáàí! Áó ñÿôÿðÿ ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäÿúÿì.
Õîúà Éàãóá äöíéàýþðìöø, ÷îõ ñÿôÿðëÿð éîðóá éîëà ñàëìûøäû.
Áèëèðäè êè, Ïÿíàù ùÿëÿ éåíèúÿ þçöíö áîçàðäûá. Áÿðêÿ-áîøà äöøìÿéèá.
Õàñèééÿòè äÿ òöíääöð. Äåäè:
– Úàí-úèéÿðèì! Áó äÿôÿ éîë óçàã, ñÿôÿð àüûðäû. Èíøàëëàù Ýÿíúÿéÿ
ýåäÿíäÿ ñÿíè ìöòëÿã àïàðàðàì.
282
 Áÿëè, Õîúà Éàãóá äåäè, éàëâàð-éàõàð åòäè. Àììà Ïÿíàù
äåäèéèíäÿí äþíìÿäè êè, äþíìÿäè. Äåäè:
– Àòåéè-ìåùðèáàí! Ñÿí ìÿíäÿí ãûçûðüàëàíìà. Ìÿí óøàã äåéèëÿì.
Àäûìà íàùàãäàí “Ãàðà Ïÿëÿíý” äåìèðëÿð. Áó äÿôÿ êàðâàíû ãà÷àã-
ãó÷àãäàí, ùàðàìèëÿðäÿí þçöì êå÷èðÿúÿéÿì. Êîðîüëóäó, Ýèçèðîüëóäó
íÿäè, ýþðÿðëÿð êè, àíàëàð íåúÿ îüóëëàð äîüóá?!
Õîúà Éàãóá áàõäû êè, åé äèëè-ãàôèë, îüëóíóí äàìàðëàðûíäà ãàí
ãàéíàéûð. ×îõ ùàâàëûäû. Åëÿ ùåé ãàí-ãàí äåéèð. Äåäè:
– Îüóë, áàëà! Ñèíÿìÿ áèð íå÷ÿ õàíÿ ñþç ýÿëèá. Äåéèì, àíëàéàðñàí,
÷îõ éàõøû, àíëàìàçñàí þç èøèíäè:

Ýþçëÿðèìèí íóðó îüëóì,

Éàøûí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?
Êîðîüëó èýèä äÿëèäè,
Áàøûí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?

Èéèäëÿðè ñàíëû-ñàíëû,
Ùÿð áèðèñè äÿëèãàíëû,
ßéèíëÿðè äÿìèð äîíëó,
Ùóøóí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?

Àüãàéàäàí íÿðÿ ÷ÿêÿð,

Áÿçèðýàíëàð ìàëûí òþêÿð,
×îõ èýèäëÿð, äèçÿ ÷þêÿð,
Éàøûí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?

Ùÿñÿíè ôÿíääè, ôåèëëè,

Äÿìèð÷èñè äÿâÿ êèíëè,
Íèçÿëÿðè ùà÷à äèëëè,
Òóòóí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?

Éàãóá Êîðîüëóéà ãàðäàø,

Äàð ýöíöìäÿ îëóá ñèðäàø.
Íÿðÿ ÷ÿêñÿ, ñàëàð òÿëàø,
Áàøûí ùàðà, ãàí-ãàí ùàðà?

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Õîúà Éàãóá äåäè:

– Úàíûì îüóë! Ñÿíè úàâàíëûã ãàíûí úîøäóðóð. Òèúàðÿòäÿ äÿ ñÿíèí
ñÿðèøòÿí éîõ. Îüóë, ñÿôÿð óçóí, ñÿíñÿ íàøû. Ýÿë áó äÿôÿ ÿòÿéèíäÿí òþê
äàøû.
283
 Êèìÿ ñþç äåéèðñÿí?! Àé Ãàðà Ïÿëÿíý áàøà äöøäö ùà?! ßëãÿðÿç,
Õîúà Éàãóá íÿ ãÿäÿð éàëâàð-éàõàð åòäè, Ãàðà ïÿëÿíý äåäèéèíäÿí äþí-
ìÿäè. Àõûðäà Õîúà Éàãóá ÷àðû-íà÷àð âåðäè ðàçûëûã.
Àòà, îüóë éà ìÿäÿä ñÿíäÿí – äåéèá, êàðâàíû ãàëäûðäû ñÿôÿðÿ. Ýöíÿ
áèð ìÿíçèë, òåé ìÿíçèë, àç ýåäèá ÷îõ ýåäèá àç ãàòäûëàð ýåúÿíè ýöíäöçÿ.
Ãûðäûëàð éîëóí äàìàðûíû. Õîúà Éàãóá ðàìàçàíà ãÿäÿð èñòÿéèðäè êè,
þçöíö éåòèðñèí Òÿáðèçÿ.
ßëãÿðÿç, Õîúà Éàãóá ÷àòäû Èñòàíáóëà, ÷àðâàäàð áàçàðûíäà êàðâàíû
êàðâàíñàðàäà ðàùëàäû. Þéðÿíäè áàçàðûí ìÿçÿíäÿñèíè. Áàøëàäû ìàòàùûíû
õûðûäà. Ùÿðäÿì áèð äÿ äåéÿðäè:
– Àéÿ, Ãàðà Ïÿëÿíý! Ìîëëàíûíêû àçàðäû, òàúèðèíêè áàçàð.
Áàçàðûí øèðèí éåðèíäÿ Ìÿëÿê äàéÿ êÿñäè Õîúà Éàãóáóí éàíûíû.
Äåäè:
– Õîúà äÿäÿ! Ìàë-ìÿòàùûí áàçàðëû îëñóí.
Õîúà Éàãóá äåäè:
– Èìàí éèéÿñè îëàñàí, à Ìÿëÿê ãàðû. Éàõøû Òÿáðèç õàëû-õàë÷àì âàð.
Øàë, àëãóìàøûì âàð.
– Õîúà ëÿëÿ! Ìÿíÿ íÿ õàëûí, íÿ øàëûí ëàçûìäû. Áÿðè äóð, áèð ãóëàã
àñ, ñþçöì âàð.
ßëãÿðÿç, äàéÿ Õîúà Éàãóáà íÿ äåäè, íÿ äåìÿäè îíó þçö áèëÿð.
Àììà, Ìàùðó õàíûìûí ìöøÿìáÿëè ìÿêòóáóíó âåðäè îíà, îâúóíà äà ÿë
õÿðúëèéè áàñûá äåäè:
– Õîúà ëÿëÿ! Ýþéäÿ óëó Òàíðû, éåðäÿ ñÿí. Áó ÿë õÿðúëèéèíÿ áèð àò àë,
ñàë þçöíö ×ÿíëèáåëÿ.
Õîúà áàõäû êè, ïèñ éåðäÿ àõøàìëàäû. Áàçàðäà ìÿòàùû ÷îõ, Ãàðà
Ïÿëÿíýèí äÿ áåëÿ èøëÿðäÿ ñÿðèøòÿñè éîõ. Þç-þçöíÿ äåäè:
– Àëëàùäàí õåéèðìèø. Íÿ îëàð-îëàð. Ãîé áàçàðëûüûì ãóðáàí îëñóí
Êîðîüëóíóí àä-ñàíûíà:
ßëãÿðÿç, îüëóíó ÷àüûðûá äåäè:
– Îüëóì! Ìàë-ìÿòàù àìàíàòû. Äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ íåúÿ ýÿëäè õûðûä
åëÿ. Ìÿíèì äÿéÿñè éåðèì âàð. Îüëóì, ñÿíè Ñàðû ñÿðáàíëà Äàðäàøäà
ýþçäÿéÿúÿéÿì.
Õîúà Éàãóá Ñàðû ñÿðáàíà òàïøûðàúàýûíû äà òàïøûðäû. Âåðäè þçöíö áàø
ìåéäàíäà àò áàçàðûíà. Áèð àò àëûá, éà ìÿäÿä ñÿíäÿí äåéèá, öç ãîéäó
×àðäàãëû ×ÿíëèáåëÿ. Äàüëàð àøäû, äÿðÿëÿð êå÷äè. Êÿñäè ãûðäûðìàñûíà
éîëóí ùÿíðèíè. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåéè-ìÿíçèë òÿíýíÿôÿñ þçöíö éåòèðäè
Ñûíàã êå÷èäèíÿ. Äÿëè Ùÿñÿí áàõäû êè, áó äÿôÿ Õîúà Éàãóá õåéèð-
284
õÿáÿðëÿ ýÿëìÿéèá. Òóòäó àòûí úèëîâóíó, Õîúà Éàãóá íÿ ùàíäàí-íÿ
ùàíà þçöíö òîõäàäûá äåäè:
– Àéÿ, þìðö áóäàíìûø! Éåòèð ìÿíè Ãî÷ Êîðîüëóéà.
ßëãÿðÿç, Äÿëè Ùÿñÿí, Õîúà Éàãóá áàøû ëîâëó öç ãîéäóëàð ×àðäàõëû
×ÿíëèáåëÿ. Êÿñäèëÿð éîëóí ÿùÿäèíè. Ìàëñàüûíû þçëÿðèíè éåòèðäèëÿð Éàüû
ãîðóüóíà. Áó î âàõò èäè êè, Êîðîüëó Ýèçèðîüëó èëÿ Àüãàéàäàí äóðáèíëÿ
êàðâàí éîëëàðûíà áàõûðäûëàð. Ýèçèðîüëó äåäè:
– Úàí Êîðîüëó! Áàõ, èêè àòëû ëåé êèìè Éàüû ãîðóüóíó ùàãëàéûð.
Êîðîüëó òÿôÿðèíúëÿ áàõàíäà íÿ ýþðñÿ éàõøûäû, ýþðäö êè, ýÿëÿíëÿð
Õîúà Éàãóáëà Äÿëè Ùÿñÿíäè. Äåäè:

Úàí ñèðäàøûì Ýèçèð îüëó,

Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.
Äÿëèëÿðÿ äîñòäó ñàäèã,
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.

Þçö òàúèð, úàí ãàðäàøûì,

Èëãàðû äöç, ñèðð éîëäàøûì,
Ãóðáàíäû äîñòóìà áàøûì,
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.

Õîúà ýÿëìÿç áîø-áîøóíà,

Ñîüàí äîüðàíûá àøûíà.
Êèì òîõóíóá ãàðäàøûìà?
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.

Ìÿðääè, áàñìàç äóç-÷þðÿéè,

Âàð àðàäà äîñò äèëÿéè,
Òÿìèçäè, ñàôäû öðÿéè,
Áó ýÿëÿí Õîúà Ãàãóáäó.

Õîúà ßçèç, õîúà áàøû,

Äÿëèëÿðèí ñèðð ãàðäàøû.
Òöúúàðëûãäà äåéèë íàøû,
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.

Òàúèðëèêäÿ àäû âàðäû,

Äîñòëóüóíóí äàäû âàðäû.
Êèøèëèêäÿ çàòû âàðäû,
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.
285
 Êîðîüëóíóí âàðäû ñþçö,
Äîñòëóüóíäà àüäû öçö.
Éàäà ñàëûá éåíÿ áèçè,
Áó ýÿëÿí Õîúà Éàãóáäó.
Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Êîðîüëó äåäè:
– Úàí Ýèçèðîüëó! Íÿñÿ Àëîñìàíäàí áÿä õÿáÿð âàð. Õîúà àëûø-
âåðèøèíè áóðàõûá, áàøû ëîâëó ýÿëìÿç. Êîðîüëó áàéàãäû Àüãàéàäà áèð
äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. ×ÿíëèáåë äÿëèëÿðè áÿíä-áÿðÿëÿðäÿí àõûøûá ýÿëäèëÿð.
Äóðäóëàð ÿìðÿ ìöíòÿçèð. Äÿëè Ìåùäÿð òóòäó Õîúà Éàãóáóí àòûíûí
úèëîâóíó. Íèýàð õàíûì úÿìè õàíûìëàðëà èðÿëè éåðèéèá Õîúà Éàãóáà õîø
ýÿëäèí äåäè. Êîðîüëó áàõäû êè, Õîúà Éàãóáäà ùåé ãàëìàéûá, äåäè:
– Úàíûì Õîúà, ýþçöì Õîúà! Þëöñÿí î äöíéàäàí, äèðèñÿí áó äöí-
éàäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð.
Õîúà Éàãóá äåäè:
– Úàí Êîðîüëó! Ìÿíäÿ ùåé ãàëìàéûá, õîòêàð Ìóðàäûí áàúûñû
Ìàùðó õàíûìûí íàìÿñè ïàòàâàìäàäûð.
ßëãÿðÿç, Àøûã Úöíóí à÷äû ïàòàâàíûí ñàðûüûíû, ÷ûõàðäû ìöøÿìáÿëè
íàìÿíè âåðäè ãî÷ Êîðîüëóéà.
Êîðîüëó ìöøÿìáÿíè à÷äû, ýþðäö íàìÿ Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéÿäè.
Äåäè:
– Úàí Ýèçèðîüëó! Áó äÿôÿ íàìÿ ñÿíÿäè. Äåéÿñÿí Ìàùðó õèôôÿò ÷ÿêèð.
Ýèçèðîüëó íàìÿíè îõóäó. Ýþçëÿðè äþíäö ãàí ÷àíàüûíà. Êîðîüëó
äþçìÿéèá äåäè:
– Àéÿ, Ýèçèðîüëó! Ðÿíýèí íèéÿ àâàçûäû. Îõó ýþðÿê õîòêàð ãûçû íÿ
éàçûá?
Ýèçèðîüëó äåäè:
– Úàí Êîðîüëó! Íàìÿíè îõóìàçäàí ÿââÿë ñèíÿìÿ áèð íå÷ÿ õàíà
ñþç ýÿëèá. Èúàçÿ âåð îíó ñàçëà äåéèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Àéÿ, Ýèçèðîüëó! Ñÿí åëÿ ùÿìèøÿ èçèíäÿñÿí.
Ñþçÿ áÿíä èìèø êèìè, Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Àøûã Êÿíýÿðäÿí ñàçû
àëûá áÿìèíè áÿì, çèëèíè çèë åòäè. Àëäû ýþðÿê ùàëûíà áèíÿí íÿ äåäè, òÿðÿ-
ôèíäÿí áèç äåéÿê, ñèç øàä îëóí:
Ìÿíäÿí õÿáÿð ñîðàí ãàðäàø,
Íàìÿ õîòêàð ãûçûíäàíäû.
Õîòêàð ãóðóá áèçÿ êÿëÿê,
Íàìÿ õîòêàð ãûçûíäàíäû.
286
 Íàìÿ âåðèá äîëàéëàðà,
ßìèð åäèá àëàéëàðà,
Êèëèä âóðóá ñàðàéëàðà,
Íàìÿ õîòêàð ãûçûíäàíäû.
Ýèçèðîüëó þëÿð, äþíìÿç,
Àòÿøëÿðÿ éàíàð, ñþíìÿç,
Õîòêàð, ïàøà íÿäè, áèëìÿç,
Íàìÿ õîòêàð ãûçûíäàíäû.

Áÿëè, ñþç òàìàìà éåòèøäè. Ýèçèðîüëó ñàçëà äåäèéèíè, ñþçëÿ äÿ äåäè.

Äöáàðÿ ñàçû áàñäû ñèíåéè-ñàíäûüà. Ýþòöðäö ýþðÿê Ìàùðó õàíûì Ýèçèðîü-
ëóíà íÿ éàçûá. Òÿðÿôèíäÿí ÿðç åëÿéÿê ãóëëóüóíóçà. Ñèçÿ êþíöë øàäëûüû.
Øàí-øÿðÿôèì ÿúÿì îüëó,
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Ñÿíÿ éåñèð øèðèí úàíûì,
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Éûüûá äÿëè ùàëàéëàðû
×îõäó íèçàì àëàéëàðû.
Èøÿ ñàëûá ãîëàéëàðû
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Ñóñàéûáäû ãàíûíûçà,
Éàõûá ëÿêÿ ñàíûìûçà,
Ãîøóí ýÿëèð éàíûíûçà
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Ðàìàçàíà âàõò åëÿéèá,
Ïàøàëàðà ñàõò åëÿéèá,
Ùöúóì÷öí âàõò ýèðÿëÿéèá,
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Ãèéìÿò ãîéóá áàøûíûçà,
Ùþêöì âåðèá ùàìûíûçà.
Þëöì éàçûá úàíûíûçà,
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
Ìàùðó äà ñÿíÿ ñàäàüà,
Êèìÿ ýåäèì äÿðäÿ äàäà,
Ñÿíñèç þìðöì ýåäÿð áàäà,
Õîòêàð áó ýöí ôÿðìàí âåðäè.
287
 Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé ìÿêòóáóí äèë-úàâàáûíû
äà îõóäó, áÿ áèëìÿéÿñÿíìè, õîòêàð Ìóðàä Ðàìàçàí áàéðàìûíà ãÿäÿð
ñàéñûç-ùåñàáñûç ãîøóíëà öñòöìöçÿ ýÿëèð.
Áÿëè, äÿëèëÿð áàøëàäûëàð çÿíúèð ýÿìèðìÿéÿ. Êîðîüëó áàõäû êè, äÿëè-
ëÿðèí ùàëû þçöíäÿ äåéèë. Áû÷àã âóðñàí ãàí ÷ûõìàç. Áèð ùèìÿ áÿíääèëÿð.
Áó òÿðÿôäÿí äÿ åëÿ áèë Ýèçèðîüëóíóí ñèð-ñèôÿòèíè áîðàí âóðìóøäó. Ùèð-
ñèíäÿí, ùèêêÿñèíäÿí öñò äîäàüû ýþé, àëò äîäàüû éåð ñöïöðöðäö. Êîðîüëó
äåäè:
– Ãî÷ äÿëèëÿðèì! Ñèíÿìÿ áèð íå÷ÿ õàíÿ ñþç ýÿëèá. Îíó äà äåéèì.
Ñîíðà áàøëàðûã ìÿñëÿùÿò-ìÿøâÿðÿòÿ.
Ýþòöðäö ýþðÿê Ãî÷ Êîðîüëó íÿ äåäè. ßðç åëÿéÿê òÿðÿôèíäÿí ãóëëó-
üóíóçà:
Ùÿðçÿ-ùÿäéàí íÿäè, ãî÷ äÿëèëÿðèì,
Èíäè àüûëëû áèð ìÿñëÿùÿò ýÿðÿê.
Êÿñÿê ýÿäèêëÿðè, áÿíä-áÿðÿëÿðè,
Èíäè àüûëëû áèð ìÿñëÿùÿò ýÿðÿê.

Òóòàã êå÷èäëÿðè, ñóâàäàãëàðû,

Äîëàé àøðûìëàðû, îâàëûãëàðû,
Äöøìÿí ùèéëÿñèíè, ùÿð ñîðàãëàðû –
Èíäè àüûëëû áèð ìÿñëÿùÿò ýÿðÿê.

Êîðîüëó ùå÷ âàõò îëìàéûá íàøû,

Äþéöøäÿ óíóòìàç éàðû-éîëäàøû,
Òóòìàüà äöøìÿíëÿ úÿíýè-ñàâàøû,
Èíäè àüûëëû áèð ìÿñëÿùÿò ýÿðÿê.
Ñþç òàìàìà éåòèøäè.

Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé äåäè:

– Úàí Êîðîüëó! Áåëÿ ýþðöðÿì ùàìû äÿëèëÿð çÿíúèð ýÿìèðèð. Õîòêàð
Ìóðàä áèúäè. Ùöúóìà êå÷ìÿìèøäÿí ÿââÿë ïëàíûíû éöç þë÷öá, áèð áè÷èð.
Äöøìÿíèíè ýþçëÿìÿäèéè éåðäÿí éàõàëàéûð. Êþùíÿ ùèéëÿýÿðäè. Áèëèð êè,
Ãàðñ, Àüðû, ×óõóðîáà éîëó êÿñÿ, àüûëà ýÿëìÿçäè. Ãîøóíóí ýÿðäèø åò-
ìÿñè ö÷öí øÿðàèò ÿëâåðèøëèäè. ßñàñ ãöââÿíè áó ñÿìòÿ éþíÿëäÿúÿê. Áèçè
÷ÿêèéÿ ÷ÿêìÿê ö÷öí ãîøóíóíóí àç ãèñìèíè Éàñäûãàð ñÿìèòäÿí Àéãûð
êå÷èäèíÿ éþíÿëäÿúÿê. Àëîñìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ àç ãöââÿ ñàõëàéàúàã. Áèç
ÿñàñ ãöââÿìèçè Àüðû êå÷èäèíÿ òîïëàìàëû, áèð ãèñìèíè èñÿ Àéãûð êå÷è-
äèíäÿ ïóñãóäà ãîéìàëûéûã. Ñàé-ñàìáàë äÿëèëÿðäÿí éåääè éöç éåòìèø
288
éåääèñèíè Ñûíàã êå÷èäèíäÿí Àëîñìàíà éåðèòìÿëèéèê. Äöøìÿíè éàõà-
ëàéûá éóðäóíäà òóðï ÿêìÿëè, õÿçèíÿñèíè ãÿíèìÿò ýÿòèðìÿëèéèê.
Êîðîüëó äåäè:
– Ýèçèðîüëóíóí äþéöø íÿãøè ãÿáóë åäèëñèí. Äÿìèð÷èîüëó, Åéâàç
õàí, Øàìëû áÿé, Úèíëè Ìåùäè, Ùÿñÿí áÿé äÿëèëÿðèëÿ Àüðû êå÷èäèíÿ, Äÿëè
Ùÿñÿí, Ñûðò Éóñèô, Èñàáàëû, Äÿëè ßùìÿä, Àäûáÿëëè, Ùàëàéïîçàí
äÿëèëÿðèëÿ Ñûíàã êå÷èäèíäÿí Èñòàíáóëà ùÿðÿêÿò åòìÿëè, ãàëàí äÿëèëÿð
ìÿíèìëÿ ×ÿíëèáåëèí ìöäàôèÿñèíäÿ ãàëûð.
Ñþç Êîðîüëóíóí àüçûíäàí ÷ûõàð-÷ûõìàç ×ÿíëè õàíûìëàðû äîëäóðäó
ïèéàëÿëÿðè. Äÿëèëÿð ïèéàëÿëÿðè íóø åòäèëÿð. Áàéàãäû ãûçûë ãóø êèìè Ýèçèð-
îüëó Àëàïà÷àíûí, Áÿëëè ßùìÿä Ñöðäàòûí, Àäûáÿëëè Ãàðàýþçöí, Ùàëàé-
ïîçàí Ñàðûíÿðèí, Äÿìèð÷èîüëó ßðÿáàòûí, Åéâàç õàí Äöðàòûí, Øàìëû áÿé
Áîçãàðûí, Úèíëè Ìåùäè Ãàðàñÿíèëèí, Ùÿñÿí áÿé Àøãàðäîðóí, Äÿëè
Ùÿñÿí Ùà÷àäèëèí, Ñûðò Éóñèô Êþùëÿíøèðèí, Èñàáàëû Ãÿìÿðäàéûí, Äÿëè
×îâäàð ßëòÿðïÿíìÿçèí áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãîíäóëàð éÿùÿðèí ãàøûíà.
Ìÿøã ìåéäàíûíäà áèð äÿôÿ ýÿðäèø åäèá, éà ìÿäÿä ñÿíäÿí äåéèá, åëÿ áèð
äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäèëÿð êè, ×ÿíëèáåëäÿ ÿíøÿð-ìÿíøÿð ÿðÿñÿòè ãîïäó.
ßëãÿðÿç, ùÿðÿ öç ãîéäó þç éîëó èëÿ áÿëëè-áàøëû áÿíäè áÿðÿñèíÿ.
Áÿëè, äÿëèëÿð éîëóíó äÿñòÿëÿìÿêäÿ îëñóí, èíäè àëûí õÿáÿðè Èñòàíáóëäà
Ãàðà Ïÿëÿíýäÿí. Ãàðà Ïÿëÿíý àëûø-âåðèøäÿí éîðüóí-àðüûí êàðâàíñà-
ðàéà ãàéûòäû. Òàúèð òöúúàðëàðäàí åøèòäèéè ñþç-ñîâ áàøëàäû ãÿëáèíè àú ãóðä
êèìè ýÿìèðìÿéÿ. Ùà ÷àëûøäû êè, ýþçöíöí àúûñûíû àëñûí, áàúàðìàäû.
Äþçìÿéèá ñÿðáàíáàøû Ñàðûäàí ñîðóøäó:
– Àüåéè Ñàðû! Ñÿí äöíéàýþðìöø, ÷îõ þëêÿëÿð äîëàøìûø àäàìñàí.
Àüëûí íÿ êÿñèð, Êîðîüëó áó ãÿäÿð Àëîñìàí ãîøóíóíà äîâ ýÿëÿ áèëÿðìè?
Ñàðû ñÿðáàí äåäè:
– Îüëóì! Ùÿð÷ÿíäè áó èøëÿð áèð ãÿäÿð ìöøêöëäö. Àììà, îüóë!
Êîðîüëó äà áèð Êîðîüëóäó. Èìàíûì Àëëàùà, äåéèðëÿð Êþðîüëóíóí þçö
äÿ, äÿëèëÿðè äÿ ãóðä ñöäö ÿìèá. Åëÿ êè, Êîðîüëó íÿðÿ ÷ÿêèð, äÿëèëÿðè îëóð
ãûçìûø øèðèïÿëÿíý. Äöøöðëÿð àú ãóðä êèìè ãÿíèìëÿðèíèí úàíûíà. Áè÷èðëÿð
éàüûëàðûí áàøûíû óðà éåðèíèí êÿëèéè êèìè. Àé îüóë! Áèð ãîøóíóí êè, îëà
áàø÷ûñû Ñûðò, Ãóðä, Äÿëè, Äÿìèð÷è, Øèð, Øÿðõàòà, Éàüûãûðàí, Ãîðõóãàì-
ìàç, Ýåðèäþíìÿç, Òöïäàüûäàí, Ùàëàéïîçàí, äàùà íÿ áèëèì àé áàëà,
ñàéìàãëà òöêÿíÿíäèëÿðìè. Ùÿðÿ áèð ñþç äåéèð. Ãàíìûðëàð, ãàíäûðìûðëàð.
Êèìè èñòÿéèðëÿð ãàëäûðûðëàð, êèìè èñòÿñÿëÿð úûçäàüûíû ÷ûõàðûá éàíäûðûðëàð.
Áàçàð áèëìèðëÿð, ñþâäà ýþðìÿéèáëÿð. Àììà, îüóë, ïàéëàðûíû ãàçàíúûí
äóðóúà éåðèíäÿí áþëöá ýþòöðöðëÿð. Ýþðÿíëÿð äåéèð, ñèôÿòëÿðèíäÿí çÿùðèìàð
289
éàüûð. Ùÿð áèðè éåääè áîéóí êÿëèí çÿíúèðèíè ãûðûð. Áîé-áóõóíëàðû äà
äàìà äèðÿíäè. Êèìÿ òÿïèíèðëÿð, ýþçëÿðèíè àüàðäûðëàð, êèøèëèêäÿí êÿñèëèð.
Àììà, îüóë, àäàì ýÿðÿê èíñàôûíû äà éàíäûðìàñûí. Êèøèëÿð êàñûá-êóñóá
àäàìëàðûäû. Îíëàðûíêû øàùëàð, õîòêàðëàð, õàí-õÿâàíëàð, ïàøàëàð, ñóëòàí-
ëàð, ìàëûíû éåìÿç òàúèð-òöúúàðëàðëàäû. Äàüûäûðëàð âàð-ùàëëàðûíû, ïàéëà-
éûðëàð ÿëñèç-àéàãñûçëàðà.
Ñþùáÿò áóðà ÷àòàíäà Ãàðà Ïÿëÿíý äåäè:
– Àüåéè Ñàðû, àíä âåðèðÿì èìàíûíà, àòàìëà êÿñäèéèí äóç-÷þðÿéÿ.
Ìÿòàùûí îëóá ãàëàíûíû ñàò äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ, ãàôëà ãàòûðû àïàð àòàì äåéÿí
éåðÿ. Ìÿí ýåòäèì. Ìÿíäÿí òàúèð îëìàç. Ñÿíèí äåäèéèí î Êîðîüëó åëÿ
äåéÿñÿí ìÿíèì àäàìûìäû.
ßëãÿðÿç, ñÿùÿð õîðóçóí èëê áàíûíäàúà Ãàðà Ïÿëÿíý Ñàðû ñÿðáàíëà
ùàëàë-ùöììÿò åäèá, àòûíûí úèëîâóíó áîøëàäû ×ÿíëèáåë ñÿìòèíÿ. Àòàëàð
éàõøû äåéèá, êîð êèìäè íàáÿëÿä. Ãàðà Ïÿëÿíý äàü äåìÿéèá, äÿðÿ
äåìÿéèá áàøëàäû ùÿð éåðäÿ éîëó ãûðäûðìàñûíà äÿñòÿëÿìÿéÿ. Ãàòäû ýåúÿ-
ëÿðè ýöíäöçÿ. Òþêäö àòûí íàë-ìûõûíû. Ýþðäö èø ôûðûõäû, àò òàøàõîðëàéûá.
Øÿð ãàðûøàíäà þçöíö éåòèðäè áèð äàü êÿíäèíÿ. Îëäó áèð ãîúàíûí ãîíàüû.
Ãîúà äöíéàíû éîðóá áîüàçûíäàí êå÷èðìèø àäàì èäè. Áàõäû êè,
ãîíàüû ñèð-ñèôÿòäÿí óøàã îëñà äà, ùÿëÿ Òàíðû òþðïöñö äÿéìÿéèá. Èøòàùàñû
äà àú ãóðä êèìè. Øàì ñöôðÿñèíäÿí ñîíðà ãîúà ñîðóøäó:
– Îüëóì! Ãîíàã Àëëàù ãîíàüûäû. Ùàíñû ãîùóìëàðäàíñàí? Ýÿëèøèí
ùàðäàí, ýåäèøèí ùàðà? Áèð àç áóðàëàð ìÿõøóøëóãäó.
Ãàðà Ïÿëÿíý äåäè:
– Áàáàúàí! Ìÿí Òÿáðèçëè Õîúà Éàãóáóí îüëóéàì. Èñòàíáóëäàí
ýÿëèá, ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì. Éîëäà àòûìûí íàë-ìûõû òþêöëöá. Òàøàõîðëà-
éûá. Èíäè ãàëìûøàì õàíàõàí.
Ãîúà áàõäû êè, ãîíàüû ùåðò-ìåðò ãàíìûð. Áèð àç à÷ûã-ñà÷ûã äàíûøûð.
Äåäè:
– Îüëóì, àò ìÿíäÿ. Àòûíû ãîéàðñàí áóðàäà. Ìèíÿðñÿí ìÿíèì Àëà-
ýþç öðýÿìè. Ñÿíè äàð-äàìàíäà ãîéìàç. Àììà îüëóì, áèë âÿ àýàù îë!
Êîðîüëóäó, Ýèçèðîüëóäó, ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäè îíëàðûí àäûíû ÷ÿêìÿ.
Äöíÿí áóðàëàðäà áàøëàðûíäà ãîòàçëû ôÿñ, ÿéèíëÿðèíäÿ ãûðìûçû øàëâàðäàí
÷îõ ýþðöáëÿð. Îíëàð äà ×ÿíëèáåëèí ñÿìò-ñóàòûíû ñîðóøóðëàðìûø. Åùòèéàò
èýèäèí éàðàøûüûäû, áàëà.
Ãàðà Ïÿëÿíý äåäè:
– Áàáàúàí, ñÿí äöíéàýþðìöø àäàìñàí. Àäàì áèð äÿôÿ äöíéàéà
ýÿëèð, îíó äà ýÿðÿê êèøè êèìè éàøàéà! ×àããàëäàí ÷àããàë, ãóðääàí ãóðä
290
îëàð. Ñÿí ìÿíÿ Ãî÷ Êîðîüëóíóí, ×ÿíëèáåëèí ñÿìò-ñóàòûíû ñàëüà âåð.
Ìÿí ñÿíèí î ýåíáàëàãëû ôÿñè ãîòàçëûëàðûíäàí íÿñèòìèðÿì.
Ãîúà äåäè:
– Óüóðóí õåéèð, áàëà! Ñÿí Àëàýþçöí úèëîâóíó áîøëà. Î ñÿíè äöç
×àðäàãëû ×ÿíëèáåëÿ àïàðàð. Àëàýþçöí ãàðäàøûíû êå÷ÿí èë Úèíëè Ìåùëèéÿ
âåðìèøÿì, èéèíè äóéàð.
Ãàðà Ïÿëÿíý äåäè:
– Áàáàúàí! Úèíëè Ìåùëè êèìäè?
Ãîúà äåäè:
– Îüëóì! Úèíëè Ìåùëèíè Øÿðóë, Äÿðÿëÿç, ×óõóðîáà áàñàðàüûíäà
òàíûìàéàí êöëëö êàâóðäó. Îíóí ìèí áèð ôåëè, áèð î ãÿäÿð äÿ ãåéëö-ãàëû
âàð. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéèí ñàü ÿëèäè. Íÿ áèëèì, àé áàëà! Èíäè äÿ
äåéèðëÿð êè, ãîøóëóá ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëóéà. Îíóí îéóíëàðûíäàí Òàíðû-
òààëà äà áàø à÷ìàç. Àììà, îüóë, êèøèíèí äèíè-ìÿñùÿáè àéðû äà îëñà,
Àëëàù àäàìûäû. Äèíÿ ýÿëñèí. Îíóí èøè ùàìïàëàðëà, âàðëûëàðëà, ïàøà-
ïóøàëàðëàäû. Êàñûá-êóñóá ÿëè òóòàíäû.
Îüëóì! Ñÿíÿ áèð íàìÿ âåðÿúÿì. ×àòäûðàðñàí î Úèíëè Ìåùëèéÿ. Åëÿ
îðàäà äà éàõûíäàí äîñòëàøàðñûíûç – äåéèá, ãîúà ãÿëÿì-êàüûç ýþòöðöá éàçäû:
“Ìåùäè àüà! Áèë âÿ àýàù îë, áó òÿðÿôëÿðäÿ ùàâàëàð ìÿõøóøäó. Ãûð-
ìûçû òóìàí, ýåí áàëàãëûëàð éåðÿ-ýþéÿ çÿíúèð ñàëûá ñèçè àõòàðûð. Ãóøäàí
àéûã, ãóðääàí ñàéûã îëóí. Àëîñìàí ãîøóíëàðû Àüðû êå÷èäèíÿ òÿðÿô
äàøäàíûð. Äîñòóí Ùèíèð Âÿëè”.
Ãîúà ìÿêòóáó ãàòëàéûá âåðäè Ãàðà Ïÿëÿíýÿ. Äèëúàâàáûíäà äåäè êè,
íàìÿ ÿìàíÿòè. ßëÿ êå÷ñÿ ùÿð èêèìèçèí ãóëàãëàðû ýÿðèíÿúÿê, àüçûìûçûí
ãûéàñû ñîéóëàúàã. Äÿðèìèçÿ ñàìàí òÿïèíèá úàìààòà ýþðê åäèëÿúÿê.
ßëãÿðÿç, îáàøäàí Ãàðà Ïÿëÿíý áîøëàäû Àëàýþçöí úèëîâóíó. Ñàííà-
ñóííà éîëëàðëà ãûðäû éîëóí äàìàðûíû. Åðòÿñè ýöí éàõàð-éàòìàç ÷àòäû áèð
ãîðóüà. Þçöíö âåðäè ñÿðèí áèð áóëàüûí áàøûíà. Ñó è÷èá, ÿë-öçöíö éóäó.
Àëàýþçö éàí÷èäàð åäèá, áóëàüûí áàøûíäàêû àüàúûí êþëýÿñèíäÿ äèðñÿê-
ëÿíäè. Ýåòäè ãàðà äèâ éóõóñóíà.
Áÿëè, íÿ ãÿäÿð éàòìûøäû, îíó Ãàðà Ïÿëÿíýèí þçö áèëÿðäè. Àéûëàíäà
ýþðäö êè, ìþùêÿì-ìþùêÿì êÿë çÿíúèðèëÿ ñàðûíûá àüàúà. Ãÿùð áîüäó.
Àòàñûíûí, Ñàðû ñÿðáàíûí, ãîúàíûí, Êîðîüëóíóí äàðà äöøÿíäÿ ÷ÿêäèéè
íÿðÿ äöøäö éàäûíà. Î èäè êè, ãîâøóðóëäó, ýöú âåðäè, åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè
êè, éåääè áþéöê êÿë çÿíúèðè ïóë-ïóë îëóá ñÿïÿëÿíäè äþðä áèð éàíà.
Êîðîüëó, Øèð Âÿëè, Ñàíëû Ñÿìÿä, Áÿáèð Àëû, Øÿðõàòà Ìÿäÿä, Éàüûãûðàí
àðàëûãäàí áàõûá òàìàøà åäèðäèëÿð.
291
 Êîðîüëó èðÿëè ýÿëèá äåäè:
– ßùñÿí ñÿíè äîüàí àíàíûí ñöäöíÿ!
Ãàðà Ïÿëÿíý ãåéçëÿíèá äåäè:
– Àòàì éåðèíäÿ êèøèñÿí! Àüûð äåéÿðäèì. Ìÿíëÿ çàðàôàòûí âàð, êèøè
êèìè ýèð ìåéäàíà. Áèð ãÿáèðèñòàíëûã áîéíó éîüóíëà áèð óøàüûí öñòöíÿ
äöøöá éóõóäà ÿë-àéàüûíû àüàúà ñàðûìàã íàìÿðäëèêäè. Êèøèñÿí èøè ìÿðäè-
ìÿðäàíÿ ýþð.
Êîðîüëó áàõäû êè, éîõ, áó ãàíûá-ãàíäûðìûð. Îðòàëûüà ìåéäàí ñþù-
áÿòè ñàëûð. Þç-þçöíÿ äåäè:
– Ýÿë áóíó ñûíà. Óøàã îëàñàí, ïÿñèíìÿéèá äèðè-äèðè äàíûøàñàí.
Äåäè:
– Àéÿ Áÿáèð! Ýþð áó àüçû ãàòûãëû íÿ äåéèð.
Áÿëè, Áÿáèð Àëû ýèðäè ìåéäàíà. Ãàðà Ïÿëÿíý áèð ýþç ãûðïûìûíäà
Áÿáèð Àëûíû áàñìàðëàéûá ñàëäû äèçèíèí àëòûíà.
ßëãÿðÿç, Øÿðõàòà Ìÿäÿäè, Éàüûãûðàíû, Øèð Âÿëèíè, Ñàíëû Ñÿìÿäè
ãàëàãëàäû éàí-éàíà. Êîðîüëó áàõäû êè, èø øóëóãäó, þçöíö ñûíäûðìàäû,
äåäè:
– Îüëóì! Ñèíÿìÿ áèð-èêè éàðïàã ñþç ýÿëäè. Äåéèì áÿëêÿ êàðûíà
ýÿëäè.

Àëäû Êîðîüëó:
Ñÿää àôÿðèí, îüóë, ñÿíÿ,
Áó áîéäà çîð îëìàç-îëìàç.
Âåððÿì ìöæäÿ äÿëèëÿðÿ,
Áó áîéäà çîð îëìàç-îëìàç.

Àëäû Ãàðà Ïÿëÿíý:

Ðèøõÿíä åéëÿìÿ áàáàúàí,
Èýèääÿ çîð îëàð-îëàð.
Âåðìÿ ìöæäÿ äÿëèëÿðÿ,
Èýèääÿ çîð îëàð-îëàð.

Àëäû Êîðîüëó:
Ïîëàääàí ìþùêÿìäè úàíûí,
Áèëèíìÿéèð àäûí-ñàíûí,
Çöðéÿòèñÿí ùàíñû õàíûí,
Áó áîéäà çîð îëìàç-îëìàç.
292
 Àëäû Ãàðà Ïÿëÿíý:

Ìÿðäëÿðÿ ãóðáàíäû úàíûì,

Áÿë-áÿëëèäè àäûì-ñàíûì,
Äöøìÿíèéÿì ùÿð áèð õàíûí
Èýèääÿ çîð îëàð-îëàð.

Àëäû Êîðîüëó:

Ýÿë ýèðìÿ íÿðèëÿ úÿíýÿ,

×ÿêÿðÿì ñÿíè ìÿùÿíýÿ,
Ýöú ÷àòìàç ãîúà íÿùÿíýÿ,
Áó áîéäà çîð îëìàç-îëìàç.

Àëäû Ãàðà Ïÿëÿíý:

Ãàðà Ïÿëÿíý ýèðÿð úÿíýÿ,

×ÿêÿð ñÿí íÿðè ìÿùÿíýÿ.
Áèð ñûðòäûð ãîúà íÿùÿíýÿ,
Èýèääÿ çîð îëàð-îëàð.

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Êîðîüëó ýþðäö êè, áó óøàüûí áîéíó ãîëòóã

ýþðìÿéèá. Èíñàôû, êèøèíèí îüëóíäàí éàõøû äÿëè îëàð. Óøàüû ñûíäûðìàìàã
ö÷öí ÿë âåðäè.
Ãàðà Ïÿëÿíý åëÿ áèëäè êè, ðÿãèáè îíóíëà ñûíàíìàã èñòÿéèð. Áàéàãäû
éàïûøäû Êîðîüëóíóí ÿëèíäÿí, åëÿ ñûõäû êè, áàðìàãëàð ýèðäè áèð-áèðèíèí
è÷èíÿ. Êîðîüëó ýþðäö áó õûíà î õûíàäàí äåéèë. Óøàüûí ÿëëÿðè äÿìèð÷è
ìÿíýÿíÿñè êèìèäè. Áàéàãäû áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. Ãàðà Ïÿëÿíýèí
ãóëàãëàðû ýöéöëäÿäè. Ãîëëàðû áîøàëäû, äöøäö öçö öñòÿ éåðÿ. Áó èëìè
þëöáñÿí, áèëäèðìè. Äÿëèëÿð ãàìàðëàäûëàð Ãàðà Ïÿëÿíýè. Öçöíÿ ñó ñÿïÿí
êèì, ñèíÿñèíè, êöðÿéèíè îâàí êèì.
ßëãÿðÿç, íÿ ùàíäàí, íÿ ùàíà Ãàðà Ïÿëÿíý ýÿëäè þçöíÿ. Ãàðà
Ïÿëÿíý èíäè àíëàäû êè, áó, Êîðîüëóíóí äÿëè íÿðÿñèäè. Äåäè:
– Áàáà Êîðîüëó! Áàüûøëà ýöíàùûìû, ñÿíè àíøûðàììàìûøàì.
Ñîíðà äà ïàïàüûíûí àñòàðûíäà ýèçëÿòäèéè Ùèíèð Âÿëèíèí íàìÿñèíè
âåðäè Êîðîüëóéà.
Áÿëè, Êîðîüëó íàìÿíèí ìÿçìóíó èëÿ òàíûø îëóá äåäè:
– Îüëóì, áÿñ ñÿí êèìñÿí?
293
 Ãàðà Ïÿëÿíý äåäè:
– Áàáà Êîðîüëó! ßñèë àäûì Ïÿíàùäû. Òàé-òóøëàðûì àäûìû çàðàôàòëà
Ãàðà Ïÿëÿíý ÷àüûðûðëàð. Òÿáðèçëè Õîúà Éàãóáóí îüëóéàì.
Êîðîüëó Õîúà Éàãóáóí àäûíû åøèäÿð-åøèòìÿç áàñäû Ãàðà Ïÿëÿíýè
áàüðûíà, äåäè:
– Ùàëàë îëñóí ãàðäàøûì Õîúàíûí ÷þðÿéè ñÿíÿ! Îüóë, áÿñ áåëÿ
ùàðàäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñÿí?
Ãàðà Ïÿëÿíý áàøûíà ýÿëÿíëÿðè Êîðîüëóéà íàüûë åòäè. Êîðîüëó ìèíäè
úèí àòûíà äåäè:
– Àéÿ Äÿëè Ìåùäÿð! ×ÿê Àéãûðû ìåéäàíà.
ßëãÿðÿç, Øèð Âÿëè, Áÿáèð Àëû, Øÿðõàòà Ìÿäÿä, Éàüûãûðàí, Ñàíëû
Ñÿìÿä, Ãàðà Ïÿëÿíý äÿ Êîðîüëó êèìè îëäóëàð àòëàðûíà ñóâàð. Öç ãîé-
äóëàð Äàðäàø ñÿìòèíäÿí Àüðû êå÷èäèíÿ. Èêè þòÿð, ö÷öíúö ýöí þçëÿðèíè
éåòèðäèëÿð Àüðû êÿíäèíÿ. Ýþðäöëÿð êè, ëåø áèð òÿðÿôäÿ, áàø áèð òÿðÿôäÿ.
ßñèë ÿðÿñÿò ìåéäàíûäû. Àëîñìàí ãîøóíëàðûíûí ñàü úèíàùûíäà Äÿìèð-
÷èîüëó ÿë åéëÿéèá éåääè áîéóí êÿë çÿíúèðèíÿ. Ùÿð ùÿðëÿéÿíäÿ îí-îí
áåøèíè ëåùðÿ âóðóð. Øàìëû áÿé, Åéâàç õàí þçöíö âóðóá ãîøóíóí îðòàñûíà,
ýþç èñòÿéèð òàìàøàñûíà. Ùÿñÿí áÿéëÿ, Úèíëè Ìåùäè äÿñòÿëÿéèá ãîøóíóí
ñîë úèíàùûíû. Øèð Âÿëè, Ñàíëû Ñÿìÿä þçëÿðèíè éåòèðäè Äÿìèð÷èîüëóíà.
Áÿáèð Àëû, Éàüûãûðàí, Äÿëè Ìåùäÿð þçëÿðèíè éåòèðäèëÿð Øàìëû áÿéëÿ,
Åéâàç õàíà, Øÿðõàòà Ìÿäÿäëÿ Ãàðà Ïÿëÿíý äÿ âóðäóëàð þçëÿðèíè ñîë
úèíàùà. Áàøëàäûëàð Àîëñìàí ãîøóíëàðûíû ïåíúÿð êèìè áè÷ìÿéÿ.
Êîðîüëó áàõäû êè, ýöí éàõûð, àììà Îñìàíëû ãîøóíó áèð óúàäàí ùåé
ñåë êèìè àõûð. Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè. Áàéàãäû áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. Âóðäó
þçöíö ãîøóíà. Êîðîüëóíóí äÿëè íÿðÿñèíäÿí Àüðû äàüûíäà Íóù ÿééàìûí-
äàí ãàëìûø ãàð ó÷ãóíó éåðèäè öçö àøàüû. Áèð òÿðÿôäÿí ãàð ó÷ãóíóíóí
óüóëòóñó, áèð òÿðÿôäÿí ãî÷ Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíèí êöéöëòöñö Àëîñìàí
ãîøóíóíó ñàëäû ïÿðÿí-ïÿðÿí. ßëäÿí ÷ûõàí éåð àõòàðäû áàøûíû äàëäàëàìàüà.
ßëãÿðÿç, Êîðîüëó äÿëèëÿðè èëÿ Àüðû êå÷èäèíäÿ Àëîñìàí ãîøóíëàðûíû
ïÿðÿí-ïÿðÿí ñàëûá ãîâìàãäà îëñóíëàð. Èíäè äÿ àëûí õÿáÿðè Àéãûð
êå÷èäèíäÿ Äÿëè Ùÿñÿí, Ñûðò Éóñèô, Èñàáàëû, Äÿëè ×îâäàðäàí.
Äÿëè Ùÿñÿí äöðáöíö ýþòöðöá ñöçäö äàüëàðû, äÿðÿëÿðè, êå÷èäëÿðè.
Ýþðäö êè, Àëîñìàí ãîøóíëàðû Àéãûð êå÷èäèíÿ ñåë êèìè àõûøûð. Öðÿéè
ãóáàð åëÿäè, ùÿðëÿäè ñàçû ñèíåéè-ñàíäûüà:
×îõ ýÿçìèøÿì îéëàãëàðûí,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.
Âöãàðûìû ñÿí âåðèáñÿí,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.
294
 Ãîéóí-ãóçó ìÿëÿð ñÿíäÿ,
×îõ ýÿçìèøÿì ÷èñêèí, ÷ÿíäÿ,
Åâëàäûíàì ñÿíÿ ìÿí äÿ,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

Ãîøóí ýÿëèá áàüðûí ÿçèð,

Îüóë-ãûçûí íåúÿ äþçöð,
Äöøìÿí áàõûá àüçûí áöçöð,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

×îõ ãàëìûøàì ñÿíäÿ ãîíàã,

Ýÿë åéëÿìÿ ìÿíè ãûíàã,
Àüûð äåäèì ñÿíÿ áàéàã –
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

Äàüëàð ìÿíèì äàìàíûìäû,

Ùÿð ýÿäèéèí àìàíûìäû.
Èíäè ñàâàø çàìàíûìäû,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

Äÿëè ×îâäàð, Èñàáàëû,

Ñûðò Éóñèôèí ãåéëö-ãàëû.
×ÿêèá áàøûí ÷îõ çàâàëû,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

Äÿëè Ùÿñÿí íÿðÿ ÷ÿêÿð,

Äöøìÿí èíäè çÿùÿð è÷ÿð,
×îõëàðû áàøûíäàí êå÷ÿð,
Âàð îë ñÿíè, Ìàéìàã äàüû.

Áÿëè, ñþç òàìàìà éåòèøäè, Äÿëè Ùÿñÿí áàéàãäû áèð íÿðÿ ÷ÿêäè. ßêñ-
ñÿäàñû äàüëàðäàí ýÿëäè. Ñûðò Éóñèô êÿñäè ãîøóíóí ñîë úèíàùûíû. Äÿëè
×îâäàð, Äÿëè Ùÿñÿí äÿëèëÿðèëÿ äàéàíäûëàð. Àëîñìàí ãîøóíëàðû èëÿ öç-
öçÿ, Èñàáàëû äÿëèëÿðèéëÿ òóòäó ñîë úèíàùû ßðÿñÿò ìåéäàíû áàøëàäû, íÿ
áàøëàäû. Éàüû ýþðñÿ, éàçûüû ýÿëÿðäè. ×îõ áåëÿ äþéöøëÿðäÿ Èñàáàëû ôÿíä
èøëÿòìèøäè. Áó äÿôÿ äÿ ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿäè. Äÿëèëÿðèí áèð ãèñìèíè
ãîéäó ñàü úèíàùäà. Áèð ãèñìèíè ýþòöðöá êå÷äè äöøìÿíèí àðõàñûíà. Îáà-
îéìàüûí ÿëè éàáà, äÿùðÿ, áàëòà òóòàíû ãîøóëäó Èñàáàëûéà. Äÿëè Ùÿñÿí,
Äÿëè ×îâäàð, Ñûðò Éóñèô ãîøóíóí þíöíäÿí, Èñàáàëû úàìààòëà ãîøóíóí
àðõàñûíäàí äöøäöëÿð ãîøóíóí úàíûíà. Äàð èëêèíäèäÿ Äÿëè Ùÿñÿíèí
ãûëûíúû äàéàíäû Èñàáàëûíûí ãûëûíúûíà. Àëîñìàí ãîøóíóíóí þëÿíè þëäö,
295
ãàëàíû êå÷äè Äÿëè Ùÿñÿíèí ãûëûíúûíûí àëòûíäàí. Áàõäû êè, Áîëó áÿé
÷þìÿëÿí äÿéìèø òîéóã êèìè áöðöøöá, Ñûðò Éóñèô äåäè:
– Úàí Äÿëè Ùÿñÿí! Áó íàìÿðäè òàïøûð ìÿíÿ. Î, ìÿíèì àòàìà íÿ
äàüû ÷ÿêèáñÿ, ìÿí äÿ îíà î äàüû ÷ÿêÿúÿì.
– Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Èçèíäÿäè.
Áàéàãäû Ñûðò Éóñèô ùÿðëÿäè ñàçûíû, áàñäû áàüðûíà. Ýþòöðäö ýþðÿê íÿ
äåäè. Òÿðÿôèíäÿí ÿðç åëÿéÿê ãóëëóüóíóçà:
Óíóòìàäûì äÿâÿ êèìè,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.
Àëàðàì î øèðèí úàíûí,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Ýèçðè ãûëûíúûì ÷ÿêÿðÿì,

Áàüðûí áàøûíû ñþêÿðÿì,
Òóòóá ãóëàüûí êÿñÿðÿì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Íå÷ÿëÿðèí àòäûì îäà,

Íå÷ÿëÿðè ýåòäè ýîäà.
Òþêÿðÿì ãàíûí áóðàäà,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

ßðÿñÿò ìåéäàíû ãóðàðàì,

Áöðú-áàðûíû ó÷óðàðàì.
Äàíà òÿê áîéíóí áóðàðàì,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.
Àüëàð ãîéäóí úàâàí ÷àüû,
È÷èðòäèí Éóñèôÿ àüû,
×ÿêÿðÿì ñèíÿíÿ äàüû,
Áîëó, ìÿí ñÿíèí, ìÿí ñÿíèí.

Áÿëè, ñþç òàìàì îëäó. Ñûðò Éóñèô ñàçëà äåäèéèíè ñþçëÿ äÿ äåäè.
Áÿëè, Ñûðò Éóñèô êÿñäè Áîëó áÿéèí áèð ãóëàüûíû, ñîéäó àüçûíûí ãèéà-
ñûíû, äåäè:
– Áîëó áÿé! Àüà êÿðÿìñèç, ãóë õÿòàñûç îëìàç. Òþêäöéöíäö ÷ûõäû
ãàðøûíà.
ßëãÿðÿç, Äÿëè Ùÿñÿí äÿëèëÿðëÿ ñîëóüóíó äÿðìÿêäÿ îëñóí, èíäè àëûí
õÿáÿðè Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéäÿí. Óñòàäëàð áóéóðóð êè, Ýèçèðîüëó ãÿíè-
296
ìèíèí öñòöíÿ ýåäÿíäÿ ìèí áèð ôåëè-ôÿíäè âàðìûø. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé,
Áÿëëè ßùìÿä áèð íå÷ÿ àò ìÿíçèëè ãàëìûø þçëÿðèíè âåðäèëÿð ÷îáàí éàòàã-
ëàðûíà. Ö÷-äþðä ñöðöíö àëûá ãàòäûëàð ãàáàãëàðûíà. Äÿëèëÿð äÿéèøäè ëèáàñ-
ëàðûíû, îëäóëàð ÿñë ÷îäàð. Áèð ãÿäÿð ìÿñëÿùÿò ìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà ÿë-àéàã
éûüûøûðûëàíäà äÿñòÿ-äÿñòÿ äîëóøäóëàð Èñòàíáóë áàçàðëàðûíà. Âåðäèëÿð
þçëÿðèíè êàðâàíñàðàëàðà. Ýþçëÿäèëÿð Ýèçèðîüëóíóí ùà÷à øåøáÿðèíèí èøûüûíû.
ßëãÿðÿç, Ýèçèðîüëó äÿëèëÿðèëÿ Èñòàíáóë áàçàðëàðûíäà ðàìàçàíëûã
ãóðáàíëûüû ñàòìàãäà îëñóíëàð, àëûí õÿáÿðè õîòêàð Ìóðàäûí áàúûñû Ìàùðó
õàíûìäàí. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéëÿ Ìàùðó õàíûìûí ÿùä-ïåéìàí ýöíö
áàøà ÷àòìàã öçðÿ èäè. Ìàùðó õàíûìûí ýþçëÿðè éîëëàðäà, ãóëàüû ñÿñäÿ èäè.
Áÿëè, Ìÿëÿê äàéÿ äÿ ÿòÿéèíè ÷ûðìàéûá äöøìöøäö Èñòàíáóë áàçàð-
ëàðûíûí úàíûíà. ×àðâàäàð áàçàðûíà ÷àòàíäà ýþðäö êè, ãÿññàá äöêàíûíûí
ãÿíøÿðèíäÿ áèð îüëàí äóðóá, âàëëàùè åëÿ áèë Àëëàù òààëà õîø ñààòäà ÷ÿêèá
ãÿëÿìèíè îíóí áîé-áóõóíóíà, ùöñíö úàìàëûíà. Éåìÿ, è÷ìÿ òàìàøà åò
õÿòòè-õàëûíà. Ãàðû áàõäû êè, ãÿññàáëàð, ÷îäàðëàð åëÿ ùåé îíäàí ìÿñëÿùÿò
àëûð. Ìÿëÿê ãàðû ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿäè. Éàõûíëàøäû úàâàíà, äåäè:
– Îüëóì! Ãóðáàíëûüûíûç áàçàðëû îëñóí.
Ýèçèðîüëó äåäè:
– Èìàí éèéÿñè îë, àíà!
Ýèçèðîüëó àðèô àäàì èäè. Áàõäû êè, ãàðû ñþçëö-ñîâëó àäàìà îõøàéûð.
Äåäè:
– Êå÷ÿê êàðâàíñàðàäà ìÿíèì êöìÿìÿ. Óøàãëàð èíäè ñÿíÿ
ðàìàçàíëûã ö÷öí ÿòèí éàõøû éåðèíäÿí ýÿòèðÿðëÿð.
ßëãÿðÿç, Ìÿëÿê äàéÿ èëÿ Ýèçèðîüëó ýåòäèëÿð êàðâàíñàðàéà. Îðàäàí,
áóðàäàí êå÷äèëÿð ÷ÿíÿ ñþùáÿòèíÿ.
Ìÿëÿê äàéÿ äåäè:
– Ïàé-ïóøíóç ÷îõ îëñóí, àé îüóë! Áàéðàìûíûç öçöíöçÿ õîøáÿõòëèê
ýÿòèðñèí. Ìóðàç ìÿòëÿáèíèçÿ ÷àòàñûíûç. Àììà îüëóì, èíúèìÿ! Áîé
áóõóíóíóçäàí, ÿëèà÷ûãëûüûíûçäàí ùå÷ Èñòàíáóë ÿùëèíÿ îõøàìûðñûíûç?
Ýèçèðîüëó äåäè:
– Åëÿäè, àíà! Áèç Ãàô àäàìëàðûéûã. ×àðâàäàð áàáàéûã, èíäè ðàìà-
çàíëûãäûð. Áàçàðûìûç äà ïèñ äåéèë.
Ìÿëÿê äàéÿ áàõäû êè, ñþç ìÿòëÿá öñòÿ ýÿëäè.
Äåäè:
– Úàí áàëà! Àëëàù òààëàíûí ñèçÿ ðÿùìè ýÿëñèí. Ñèçÿ íÿ âàð. Áó ýöí
áóðàäà, ñàáàù Ãàôäàñûíûç. Éàçûã áèçèì áàëàëàðûí ùàëûíà. Àëîñìàíäà áàøû
ïàïàãëû ãàëìàéûá. Õîòêàð ùàìûñûíû ýþíäÿðèá áàúûñû Ìàùðó õàíûìûí
297
óúáàòûíäàí Ãàô þëêÿñèíäÿ Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëóíóí ãûðüûíûíà. Éàçûã
áàúûìû äà ñàëûá äþðä äèâàð àðàñûíà. Õîòêàð Ìóðàä ôÿðìàí âåðèá êè,
Êîðîüëóíóí áàøûíû ýÿòèðÿí Àëîñìàíûí, Ýèçèðîüëóíóí áàøûíû ýÿòèðÿí èñÿ
Ìàùðó õàíûìûí ñàùèáèäè. Àé îüóë, áÿ äåéèðëÿð, îíëàðûí ìèíáèð ùîããàñû
âàð. Àììà îüóë, áó ýöí Ýèçèðîüëóíóí Ìàùðó õàíûìà âåðäèéè âàõò, âÿäÿ
òàìàì îëóð. Éàçûã ãûç äþðä äèâàð àðàñûíäà ùþðöì÷ÿêäÿí úàí äèëÿéèð.
Õîòêàð ãûçûí àü ýöíöíö áöêöá ýþé ÿñêèéÿ. Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ äÿ ýåäÿí.
Ýèçèðîüëó áàõäû êè, ãàðû îíó éàìàíúà ãàðàëàéûá. Ãàðûíû ñûíàìàã
ö÷öí äåäè:
– Èìàíûíà ãóðáàí! Õîòêàð áàúûñûíû ãóø ñÿíìÿç ãàëà äèâàðû àðàñûíäà
ñàõëàéûð. Áóíà Ýèçèðîüëóíóí ùîããàñû íåéëÿñèí? Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ
õîòêàðûí ãîøóíëàðû êÿñèá áÿíäè-áÿðÿëÿðè.
Ìÿëÿê äàéÿ ýþçöíö ãûéûá òÿôÿððèíúëÿ ìöñàùèáèíÿ áàõäû, äåäè:
– Ùåéèô çÿíäèìÿ, îüóë! Î ãóø ñÿíìÿç ñàðàéû ö÷ úöò áèð òÿê ãîúà-
ãîëòàã ýþçÿò÷è, áèð äÿ Ãàðà Ïÿùëÿâàí ýþçëÿéèð. Âàëëàùè, éàøûìûí áó
èõòèéàð âàõòûíäà ìÿí ýåúÿíèí îüëàí ÷àüûíäà êåøèê÷èëÿðè éóõóéà âåðèá,
õîòêàð ãûçûíû áàñàðäûì àòûí òÿðêèíÿ. Öç ãîéàðäûì äàüëàðûí ïÿíàùûíà.
Íÿ ÷îõäó Òàíðûíûí ñûüûíàúàüû. Ñîíðàñû Àëëàù êÿðèìäè.
Ýèçèðîüëó áàõäû êè, äàùà ìûñ-ìûñäàí êå÷èá. Äåäè:
– Èìàíûíà ãóðáàí, íÿíÿúàí! Çÿíäèí ñÿíè àëäàòìàéûá. Óçóí ñþùáÿò
äàíàíû ãóðäà éåäèðÿð. Ñÿíÿ áèð íàìÿ éàçàúàì, âåðÿðñÿí Ìàùðó õàíûìà.
Þçöí äÿ îíóíëà ýþçëÿéÿðñÿí ýåúÿíèí îüëàí ÷àüûíû. Ýèçèðîüëó ãÿëÿì-
êàüûç ýþòöðäö. Ýþðÿê Ìàùðó õàíûìà íÿ éàçäû, òÿðÿôèíäÿí ÿðç åéëÿéÿê
ãóëëóüóíóçà:
Ãèáëÿýàùûì Ìàùðó õàíûì,
Øöêöð ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.
Âåðäèéèì èëãàð-èìàíà,
Øöêöð ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.

Ãàéíàéûá, úîøóá ïåéìàíûì,

Ãóðáàí ñÿíÿ øèðèí-úàíûì,
Ñÿí ìÿíèì øþùðÿòèì-øàíûì,
Øöêöð, ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.

Ýèçèðîüëó, éàíäû, éàíäû,

Èëãàð âåðèá íÿ çàìàíäû,
Âÿäÿìèç áó ýöí òàìàìäû,
Øöêöð, ýÿëäèì, ùà ýÿëäèì.
298
 Áÿëè, Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé íàìÿíè ìöøÿìáÿëÿéèá âåðäè Ìÿëÿê
äàéÿéÿ. Äåéÿúÿéèíè, òàïøûðàúàüûíû äà äèëúàâàáû äåäè:
– Èìàíûíà ãóðáàí, íÿíÿ! Ìàùðó õàíûìà äåéÿðñÿí, ýåúÿäÿí õåéëè
êå÷ìèø ýþçëÿñèí ìÿíèì øåøáÿðèìèí èøûüûíû. Ìÿëÿê äàéÿ íàìÿíè àëûá
þïäö, ãîéäó ýþçö öñòÿ, äåäè:
– Îüóë, õåéèð-äóàíûç ìÿíäÿí, óüóðóíóç Òàíðû-òààëàäàí.
ßëãÿðÿç, Ýèçèðîüëó, Áÿëëè ßùìÿä, Àäûáÿëëè, Ùàëàéïîçàí ùöúóìäàí
ãàáàã ïëàíûíû áèð äÿ ýþòöð-ãîé åòäèëÿð. Ùÿð êÿñ äÿëèëÿðèéëÿ íÿ èø ýþðÿ-
úÿéèíèí òàïøûðûüûíû àëûá, ýþçëÿäèëÿð Ýèçèðîüëóíóí ùà÷à øåøáÿðèíèí èøûüûíû.
Áÿëè, ýåúÿíèí îüëàí ÷àüûíäà Ýèçèðîüëóíóí èøàðÿñèíè ýþðÿí äÿëèëÿð àú
ãóðä êèìè áàéàãäû Õîòêàðûí êåøèê÷èëÿðèíè åòäèëÿð úÿùÿííÿìÿ âàñèë.
Àëäûëàð õîòêàðëà Ãàðà Ïÿùëÿâàíûí áàøûíûí öñòöíö. Àëò ïàëòàðûíäà ùÿð
èêèñèíè ÷ÿêäèëÿð Ýèçèðîüëóíóí ãàáàüûíà. Ñþç Ýèçèðîüëóíóí ñèíÿñèíäÿ
òöüéàí åòäè. Ýþòöðäö ýþðÿê Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé õîòêàðà íÿ äåäè.
Òÿðÿôèìèçäÿí ÿðç åëÿéÿê ãóëëóüóíóçà:
Ôÿðìàí âåðèá ùàé ñàëûáñàí.
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
×îõ åâëÿðÿ âàé ñàëûáñàí,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!

Ùàéãûðûá ãûëûíú ÷ÿêÿðÿì,

Áóðúó-áàðûíû ñþêÿðÿì,
Éóðäóíäà áîñòàí ÿêÿðÿì,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!

Ñàëëàì Àëîñìàíà òàëàí,

Äèëèìÿ ýÿòèðìÿì éàëàí,
Àüëàð ãàëàð åëèí-îáàí,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!

Äþéöøöìöç àüûð îëàð,

Ãîéóá ãà÷àí ôàüûð îëàð,
Áîéíóí áóðàí ñàüûð îëàð,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!

Ñîéóìà ñÿí ýÿäà äåäèí,

Àòûá áþùòàí ÿäà äåäèí,
×ÿíëèáåëÿ ñÿäà äåäèí,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
299
 Ìÿìëÿêÿòèí ãàíà äþíÿð,
Òàõòû-òàúûí éàíà äþíÿð,
Êå÷ÿí ýöíöí ñàíà äþíÿð,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
Äÿëèëÿðÿ ùàé âóðàðàì,
Âÿðÿñèíè òàé âóðàðàì,
Èíäè ñÿíÿ òîé ãóðàðàì,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
Ìÿðä ÿðÿíëÿð åëè ýöäÿð,
Àðñûç íàìÿðä ÿëè ýöäÿð,
Ïàøàëàðûí ñÿíäÿí áåòÿð,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
Ãóðäîüëóéàì, áèëèð ùàìû,
ßñèë ñîéìó ñÿí äÿ òàíû.
Àëëàì ñÿíäÿí øèðèí úàíû,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!
Ýèçèðîüëó, ýÿçÿð éîðüóí,
Åë-îáàíà ñàëàð ãûðüûí.
Ñþíöá ñÿíèí øàì-÷ûðàüûí,
Õîòêàð Ìóðàä, õîòêàð Ìóðàä!

Ñþç òàìàì îëäó. Ìàùðó õàíûì áàõäû êè, Ýèçèðîüëóíóí ýþçëÿðè

äþíöá ãàí ÷àíàüûíà, äÿëèëÿð äÿ ÷åéíÿéèð áûüûíûí óúóíó. Ìÿòëÿáè àíëàäû.
Èøè ýþðÿí Ìÿëÿê äàéÿ à÷äû þðïÿéèíè, àòäû Ýèçèðîüëóíóí àéàãëàðûíà.
Àäûáÿëëè àðèô àäàì èäè. Þðïÿéè éåðäÿí ýþòöðöá âåðäè Ìÿëÿê äàéÿéÿ,
äåäè:
– Úàí Ýèçèðîüëó! Áó òöëêöëÿðè áàüûøëà Ìÿëÿê íÿíÿíèí àü áèð÷ÿéèíÿ,
àò çèíäàíà.
Áÿëè, Ùàëàéïîçàí ùèìÿ áÿíä èìèø êèìè ãàíäàëëàäû õîòêàðëà Ãàðà
Ïÿùëÿâàíûí ÿë-àéàüûíû. À÷äûëàð çèíäàíû. Çèíäàíäàêûëàðû åòäèëÿð àçàä.
Ãàïàäûëàð çèíäàíû õîòêàðëà Ãàðà Ïÿùëÿâàíûí öçöíÿ. Äÿëèëÿð áàéàãäû
Áÿëëè ßùìÿäèí èøàðÿñèëÿ éöêëÿäèëÿð õÿçèíÿíè ãÿôëÿ-ãàòûðà.
ßëãÿðÿç, Ýèçèðîüëó Ìàùðó õàíûìû, Ìÿëÿê äàéÿíè, ãÿôëÿ-ãàòûðû
òàïøûðäû Ùàëàéïîçàíëà Àäûáÿëëèéÿ, ñàëäû éîëà ×ÿíëèáåëÿ.
Ýèçèðîüëó, Áÿëëè ßùìÿä äÿëèëÿðëÿ ãàëäûëàð ñÿùÿðÿ. Õîòêàðûí õÿçè-
íÿñèíèí îëóá-ãàëàíûíû ïàéëàäûëàð ÿëñèç-àéàãñûçëàðà. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà
áÿé áèð íàìÿ äÿ éàçûá ãîéäó õÿçèíÿéÿ:
300
 – Õîòêàð Ìóðàä! Þçö éûõûëàí àüëàìàç. Ñÿí ôÿðìàí âåðìèøäèí êè,
êèì ìÿíèì ãàíëû áàøûìû ñÿíÿ ýÿòèðñÿ, áàúûí Ìàùðó õàíûì îíóíäó.
Ìÿí ôÿðìàíûíà ÿìÿë åòäèì. Ìàùðó õàíûì ö÷öí þç àéàüûì, þç áàøûìëà
ùöçóðóíà ýÿëäèì. Ôÿðìàíûíà ýþðÿ èíäè áàúûí ìÿíèì ùàëàëûìäû. Ôÿð-
ìàíûíà ýþðÿ êèì áàøûìû ýÿòèðñÿ, õÿçèíÿíèí éàðûñû îíóí ÿíàìûíäà èäè.
Èíäè ìÿí õÿçèíÿäÿí ïàéûìà äöøÿí ÿíàìû ùàëàëëûãëà ýþòöðäöì. Ôÿðìà-
íûíà ýþðÿ áàøûì ö÷öí ðàìàçàíëûãäà ÿëñèç-àéàãñûçëàðà ÿë òóòìàüû âÿä
âåðìèøäèí. Èíäè ìÿí ôÿðìàíûíà ÿìÿë åäèá õÿçèíÿíèí îëàí-ãàëàíûíû
õåéðÿòëèê ö÷öí ïàéëàäûì ÿëñèç-àéàãñûçëàðà. Ñÿíè, Ãàðà Ïÿùëÿâàíû úÿùÿí-
íÿìÿ âàñèë åëÿìÿäèì, áàüûøëàäûì Ìÿëÿê äàéÿíèí, Ìàùðó õàíûìûí,
×ÿíëèáåë äÿëèëÿðèíèí ùþðìÿòèíÿ. ßýÿð àçûá, áèð äÿ éîëóìóí öñòöíÿ
÷ûõñàí êÿñÿúÿì ãóëàãëàðûíû, ñîéàúàì àüçûíûí ãûéûíû.
ßëãÿðÿç, Ýèçèðîüëó ìÿêòóáó éàçûá ãîéäó õÿçèíÿéÿ, Áÿëëè ßùìÿä
äÿëèëÿðëÿ öç ãîéäó ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëÿ.
Áÿëè, íàüûë÷ûëàð äèëè ìöáàðÿê, êþùëÿí ìÿíçèëäÿ éöéöðÿê îëàð.
Óñòàäëàð äåéèð êè, ãÿôëÿ-ãàòûð ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàíäà Êîðîüëó ãàí
ãàðäàøûíûí ýÿëèøè ìöíàñèáÿòèëÿ éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè òóí-
úóíó, ÿáðèøèì þéÿúè, åðêÿúè êÿñäè Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéëÿ Ìàùðó
õàíûìûí ìöáàðÿê ãÿäÿìëÿðèíÿ, Íèýàð õàíûì ÿëèíäÿêè øÿðáÿòè âåðäè
òÿçÿ áÿéëÿ ýÿëèíÿ. Äèëÿäè îíëàðà õåéèð-äóà. Úÿìè ×ÿíëèáåë õàíûìëàðû
äà äóðäóëàð ÿëëÿðèíäÿ øèðèí-øÿðáÿò äÿëèëÿðèí ïèøâàçûíäà.
Óñòàäëàðûí ñþç-ñîâóíà ýþðÿ, Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ Ýèçèðîüëó Ìóñ-
òàôà áÿéëÿ Ìàùðó õàíûìà ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ áèð òîé åëÿäè êè, ùÿëÿ ðóç-
ýàðûí ýþçö úöìëÿ-úàùàíäà áåëÿ òîé ýþðìÿìèøäè.
Àøûã Úöíóíëà Àøûã Êÿíýÿð ñàçëàðûíû çèë-áÿì åëÿäèëÿð. Ýþòöðäöëÿð
ýþðÿê Êîðîüëó èëÿ Íèýàð õàíûìûí äèëèíäÿí äóâàããàïìà öçÿðèíäÿ
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿéëÿ Ìàùðó õàíûìûí øÿíèíÿ íÿ äåäèëÿð. Òÿðÿô-
ëÿðèíäÿí ÿðç åéëÿéÿê ãóëëóüóíóçà, ñèçÿ êþíöë øàäëûüû.
Àëäû Àøûã Úöíóí:
Ýèçèðîüëó, Ìàùðó õàíûì,
Íèýàð âåðäè õåéèð-äóà.
×ÿíëèíèí øþùðÿòè-øàíû,
Íèýàð âåðäè õåéèð-äóà.
Àëäû Àøûã Êÿíýÿð:
Äÿëèëÿðèí ãàí-ãàðäàøû,
Èýèäëÿðèí éàð-éîëäàøû,
×ÿíëèáåëèí î ñèðäàøû,
Êîðîüëóäàí õåéèð-äóà.
301
Àøûã Úöíóí:
Úöìëÿ äÿëèëÿð àíàñû,
Óüóðëóäó èëòèìàñû,
Ñèç Íèýàðûí úöò áàëàñû,
Íèýàð âåðäè õåéèð-äóà.

Àøûã Êÿíýÿð:
Ùÿð áèðèìèç îüóëëóéóã,
Øèðèí-øÿêÿð íîüóëëóéóã.
Õåéèð-øÿðäÿ áèç ãóëóéóã,
Êîðîüëóäàí õåéèð-äóà.

Àøûã Úöíóí:
Úöíóí äåéÿð úîøà-úîøà,
Áîé áóõóíóíóç áèð òàìàøà,
Ãàðûéàñûç ñèçè ãîøà,
Íèýàð âåðäè õåéèð-äóà.

Àøûã Êÿíýÿð:
Àøûã Êÿíýÿð ìÿùÿááÿòëÿ,
Èëãàð äèëÿð ñÿäàãÿòëÿ,
Þìöð ñöðöí òÿðàâÿòëÿ,
Êîðîüëóäàí õåéèð-äóà.

302
 Ê ÎÐÎÜËÓÉÍÀÍ Á ßÉËßÐ

îðîüëó áèð ýöí äÿëèëÿðèíÿ äåéèð:

– Äÿëèëÿðèì, ìÿíèì ñÿôÿðèì âàð.
Äÿëèëÿð äåéèð:
– Ùàðà ýåäèðñÿí?
Êîðîüëó äåéèð:
– Íÿ èøèíèçÿ, áóäó áó õÿíúÿðè äÿ àñûðàì äèâàðäàí, ùÿðýàù õÿíúÿðèí
óúóíäàí ãàí äàìñà ìÿíè þëìöø áèëèí.
Êîðîüëó Ãûðàòûíû ìèíèá áèð íå÷ÿ ìÿíçèë éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá
÷àòäû áèð ÷ÿìÿíýàùà. Ýþðäö áóðäà áèð áàü âàð ýÿë ýþðÿñÿí. Äöíéàäà
ùÿð úöð àüàúäàí îëàí áó ëàëÿçàð áàüäà ýöë áöëáöëö, áöëáöë ýöëö ÷àüûðûð.
Áÿíþâøÿëÿð à÷ûá, àüàúëàð éàðïàãëàíûá.
Êîðîüëó áó áàüû äîëàíà-äîëàíà äèããÿòíÿí òàìàøà åëÿéèðäè. Áèð äÿ
ýþðäö áàüûí è÷èíäÿ úåéðàí ìèñàëëû áèð ãûç ñàëëàíà-ñàëëàíà éöç íàç-
ãÿìçÿ èëÿ áàüû ñåéð åäèð. Ãûç íÿ ãûç. Ãàøëàð ãàðà, ýþçëÿð ãàðà, áàëäàí
øèðèí ëÿáëÿðè, ñèíÿñè Øàùäàüûíûí ãàðû êèìè àü, ìÿìÿëÿðè êþéíÿéèí
àëòûííàí øàìàìà êèìè áàø âåðèáäè.
Êîðîüëó ãûçäà áó ýþçÿëëèéè ýþðÿí êèìè ÷àøûá ãàëäû, þçö-þçöíÿ äåäè:
“Åé äèëè ãàôèë, äöíéàäà áåëÿ äÿ ýþçÿë âàðìûø”. Áóíóí öñòÿí àëûá ñèíÿ-
ñàçûí ýþðÿê íÿ äåäè:
À÷ûëûá áàüûíäà ëàëÿ, íÿðýèçëÿð,
Ãþí÷ÿñèí èéëÿéèá, ýöëöí äÿðÿðëÿð,
Àëûá îíó èïÿê öñòÿ ñÿðÿëëÿð,
Ýþçÿë ãûç, ýÿë ìÿíÿ, ìÿí àëûì ñÿíè.

Êîðîüëó áåëÿ äåéÿíäÿ ãûçûí ýþçëÿðè õóìàðëàíäû, ãûéãàúû Êîðîüóéà

áàõäû. Ãûç áåëÿ áàõàíäà Êîðîüëó ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
Ãóðáàí îëóì ãàðà ýþçöí ìÿñòèíÿ,
Íÿ äóðóáñàí áó úàíûìûí ãÿñòèíÿ,
ßëèì âóðóì òÿð ìÿìÿíèí öñòöíÿ,
Ýþçÿë ãûç, ýÿë ìÿíÿ, ìÿí àëûì ñÿíè.

Êîðîüëó äåð: ýÿçìÿ àùû-çàðûíàí,

Ýöë-áöëáöëö îéíàòìà ñÿí õàðûíàí,
Ãîíóøýèíÿí ìÿíèì òÿêèí éàðûíàí
Ýþçÿë ãûç, ýÿë ìÿíÿ, ìÿí àëûì ñÿíè.
303
 Êîðîüëó þçöíö íèøàí âåðÿí êèìè ãûç Êîðîüëóíó òàíûäû. Áó äà âàð
êè, Úÿëèë ïàøàíûí ãûçû Äèíìÿç õàíûì þç ãàðäàøû îüëó Áÿéëÿðÿ íèøàíëû
èäè. Äèíìÿç õàíûì ùÿì äÿ Êîðîüëóíóí Úÿëèë ïàøàéíàí àðàñûíûí
éîõëóüóíó åøèòìèøäè. Áóíó äà áèëèðäè êè, äÿôÿëÿðíÿí Êîðîüëó Áÿéëÿðè
þçöíÿ äÿëè àïàðìàã èñòÿéèá, àììà ýöúö ÷àòìàéûá.
Äèíìÿç õàíûì Êîðîüëóíó ýþðÿí êèìè òàíûéûá, áèð ñåùð-úàäó îõóéóá,
Êîðîüëóíó ñàëäû òèëñèìÿ, ÿë-àéàüûíû áàüëàéûá, òåç àòàñûíà õÿáÿð ýþí-
äÿðäè êè, áÿñ äóðìàñûí ýÿëñèí.
Úÿëèë ïàøà àäàì ýþíäÿðèá, Êîðîüëóíó òóòóá ñàëäûðäû çèíäàíà.
Êîðîüëó çèíäàíäà ãàëìàãäà îëñóí, àë õÿáÿðè Äÿëè Ùÿñÿííÿí.
Äÿëè Ùÿñÿí ýåúÿ-ýöíäöç éàòìàéûá Êîðîüëóíóí éîëóíó ýþçëÿéèðäè,
áèð äÿ ýþðäö êè, õÿíúÿðèí óúóíäàí ãàí äàìûð, òåç äÿëèëÿðè ÷àüûðûá äåäè:
– Àìàíäû, äÿëèëÿð, Êîðîüëó çèíäàíäàäû, ýÿðÿê òåç äàäûíà éåòèøÿê.
Äÿëèëÿð ùå÷ áèðè éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿíäÿ, Äÿëè Ùÿñÿí áèð äÿ ñÿñëÿíäè.
Áó áåëÿ äåéÿíäÿ Åéâàç äåäè:
– Ùà÷àíà êèìè áèç Êîðîüëóíó þëöìäÿí ãóðòàðàã, úàíû ÷ûõñûí òÿê
ýåòìÿñèí.
Åéâàç áåëÿ äåéÿíäÿ Äÿëè Ùÿñÿí ßðÿáàòû ìèíèá, áèíà ãîéäó éîë
ýåòìÿéÿ. Íå÷ÿ ìÿíçèë éîë ýåäèá, ýÿëèá ÷àòäû áèð øÿùÿðèí êÿíàðûíà,
ýþðäö áèð ãàðû éåðäÿí ÷þï éûüûð.
Äÿëè Ùÿñÿí õÿáÿð àëäû:
– Ãàðû íÿíÿ éåðäÿí éûüäûüûí íÿäè?
Ãàðû äåäè:
– Ãàäîâó àëñûí ãàðû, ÷þð-÷þï éûüûðàì.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ ÷þð íÿäè, ÷þï íÿäè?
Ãàðû äåäè:
– ×þð éåðÿ óçàíàí, ÷þï äÿ äèê äàéàíàíäû.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ íÿ îõóéóðñàí?
Ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, à÷ûë áàøûìíàí.
Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Ñÿí äå, ìÿí ñÿíèí äÿðäèíÿ ÿëàú åëÿéèì.
Ãàðû:
– Àé îüóë, Êîðîüëó äåéèëÿí áèð íÿôÿðè Úÿëèë ïàøà òóòóá ñàëûá çèíäàíà.
Ñàáàù áîéíó âóðóëàúàã, îíóí÷óí àù-çàð åäèðÿì.
304
 Äÿëè Ùÿñÿí áóíó åøèäÿí êèìè:
– Íÿ äåäèí, ãàðû íÿíÿ? Î çèíäàíû ìÿíÿ ýþñòÿð.
Ãàðû çèíäàíû Äÿëè Ùÿñÿíÿ ýþñòÿðäè. Äÿëè Ùÿñÿí çèíäàíà òÿðÿô
ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñÿíÿ Êîðîüëóäàí äåéèì.
Êîðîüëó çèíäàíäà îòóðóá äÿëèëÿðèíèí éîëóíó ýþçëÿéèð, àù-íàëÿ è÷èíäÿ
îíëàðû ùàðàéûíà ÷àüûðûðäû. Äÿëè Ùÿñÿí äÿ áó òÿðÿôäÿí ýÿëèá ÷àòäû çèí-
äàíà. Çèíäàíûí äàë òÿðÿôèíäÿí äàìà ÷ûõûá, Êîðîüëóíó ýþðìÿê èñòÿäè.
Ýþðäö Êîðîüëó ñàçû ÿëèíÿ àëûá äÿëèëÿðèíè ùàðàéà ÷àüûðìàãäàäû.
Äÿëè Ùÿñÿí äèíìÿéèá Êîðîüëóíóí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñìàãäà îëñóí,
ýþðÿê Êîðîüëó íÿ äåäè:
Êîðîüëóéàì, ñàëûíìûøàì çèíäàíà,
Áöòöí äÿëèëÿðèì éàíûìäà ýÿðÿê.
Ñîðàüûì äöøöáäö áó ýöí ùÿð éàíà,
Áöòöí äÿëèëÿðèì éàíûìäà ýÿðÿê.

Ýþìýþé ÷ÿìÿíëÿðäÿ îòëàéûð ãóçó,

Ãàðà çèíäàí ãîéìóð ýþðöì óëäóçó.
×àüûððàì èìäàäà èéèä Ìóðòóçó,
Äÿìèð÷èîüëó áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê.

Àõûòäûëàð áÿéëÿð, õàíëàð ãàíûìû,

Çèíäàí öçýöí åòäè øèðèí úàíûìû,
Àïàðà áèëìÿäèì Äèíìÿç õàíûìû,
Åéâàç áàëàì áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê.

Êîðîüëó áåëÿ äåéÿíäÿ Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:

– Åé äàä, àðäûéúàí ýÿëÿí ìÿí, ùå÷ ìÿíèì àäûìû ÷ÿêìèð.
Äÿëè Ùÿñÿí àúûã åéëÿéèá ýåòìÿê èñòÿéèðäè êè, Êîðîüëó ñþçöíÿ äàâàì
åòäè:

Ìÿðä èéèäëÿð, ìÿðä îëàðëàð äàâàéà,

Ìÿðäèí áàøû äöøÿð ãàëà-ãîâüàéà,
Õÿáÿð ÷àòñûí ×ÿíëèäÿêè ùàëàéà,
Ùàëàéïîçàí ãî÷óì, éàíûìäà ýÿðÿê.

Ãûðàòûìà äàùà éåòÿ áèëìÿäèì,

Øèðèí úàíû îíà ãûéà áèëìÿäèì,
Äèíìÿç òÿêè éàðà ÷àòà áèëìÿäèì,
Äÿëè Ùÿñÿí áó ýöí éàíûìäà ýÿðÿê.
305
 Êîðîüëó ñþçöí òàìàì åëÿäè.
Äÿëè Ùÿñÿí àòûëûá äàìäàí éåðÿ äöøäö. Þçöíö çèíäàí÷ûíûí öñòöíÿ
àòûá îíó þëäöðäö. Çèíäàíûí ãàïûñûíû ãûðûá Êîðîüëóíó çèíäàíäàí ÷ûõàðòäû.
Êîðîüëó çèíäàíäàí ÷ûõûá, òåç þçöí éåðèòäè Äèíìÿç õàíûìà. Äèíìÿç
õàíûì åéâàíäà äàéàíìûøäû. Êîðîüëóíó ýþðÿí êèìè áèð úàäó îõóéóá
îíó ñàëäû òèëñèìÿ.
Êîðîüëó áàõûá ýþðäö êè, éåðèéÿ áèëìèð. ßë àòûá ñàçûíà Äèíìÿç õàíûìà
äåäè:
Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,
Ëÿïÿ-ëÿïÿ ãàð ýþðöíöð,
Ìÿíèì áó ñûíûã êþíëöìÿ,
Ãàðà ýþçëö éàð ýþðöíöð.
Äèíìÿç õàíûì ùå÷ äèëëÿíìÿç,
Òàìàì òàðû-ìàð ýþðöíöð,
Ïÿðè, ñÿííÿí ùå÷ ÿéëÿíìÿç
Äöíéà áàøà äàð ýþðöíöð.

Óúà-óúà ãàðëû äàüëàð,

Êþíëöì èíòèçàð ýþðöíöð.
À÷ûëìàç ùå÷ ýöëëö áàüëàð,
Äèíìÿç õàíûì õàð ýþðöíöð.

Äÿëè Ùÿñÿí áàõûá ýþðäö êè, Êîðîüëó úàíûíäàí þòðö éàëâàðûð. Þç-
þçöíÿ äåäè: “Èéèò äÿ áèð ãàøûã ãàííàí þòðö éàëâàðàðìû?”
Êîðîüëó äåäè:
Óúà-óúà äàü áàøûíäàí,
Éåíèá ýÿëäèì, ýþçÿë éàðûì.
Âóðóëìóøàì éàé ãàøûíäàí
ßñèá ýÿëäèì, ýþçÿë éàðûì!
Ãàðà ãàøûí éàéäû ñÿíèí,
Ýöë úàìàëûí àéäû ñÿíèí,
Èøèí àùíàí âàéäû ñÿíèí,
ßñèð äöøäöì, ýþçÿë éàðûì!
Êîðîüëó éàðû äèíìÿçäè,
Äèíìÿç õàíûì ëàï äèíìÿçäè,
Éàðûì ýöëöá äàíûøìàçäû,
ßñèð äöøäöì, ýþçÿë éàðûì.
306
 Äèíìÿç õàíûì èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ, Êîðîüëóíó òèëñèìíÿí ÷ûõàðòäû. Áó
òÿðÿôäÿí äÿ Äÿëè Ùÿñÿí Äèíìÿç õàíûìû ýþòöðöá ãà÷äû.
Èíäè ñÿíÿ õÿáÿðè Áÿéëÿðäÿí âåðèì.
Áÿéëÿðÿ õÿáÿð ýåòäè êè, Êîðîüëó Äèíìÿç õàíûìû ýþòöðöá ãà÷äû.
Áÿéëÿð ãûëûíú áàüëàéûá, éöéöðöá ÷àòäû Êîðîüëóéà.
Êîðîüëó ýþðäö Áÿéëÿð ýÿëèð, òåç ñàðû êöðêöíö ÷ÿêèá ÿéíèíÿ, óçóí
áûüëàðûíû ñàëëàéûá, öç-ýþçöíö òîðïàüà ñöðòäö, áåëèíè ãîç åëÿéèá îòóðäó
éåðäÿ.
Áÿéëÿð ýÿëèá ÷àòäû Êîðîüëóíóí éàíûíà, îíó òàíûìàäû. Áÿéëÿð êå÷èá
ýåòìÿê èñòÿéèðäè êè, Êîðîüëó þçöíö ñèëêÿëÿéèá áèð íÿðÿ ÷ÿêäè, Áÿéëÿð
íÿðÿíè åøèäÿí êèìè äàëà áàõäû. Áÿéëÿð ýþðäö êè, áó, Êîðîüëó äåéèë, éåíÿ
ýåòäè. Áèð íå÷ÿ ãÿäÿì ýåòìèøäè, Êîðîüëó éåíÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè. Áÿéëÿð
äàëà äþíöá éàïûøäû Êîðîüëóäàí, èñòÿäè îíóí áàøûíû êÿñÿ, Êîðîüëó àëäû,
ýþðÿê íÿ äåäè:
Èñòÿéèðñÿí ñÿí àëàñàí úàíûìû,
Áÿéëÿð áÿéè, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì,
Êå÷èá ýåäÿí ýþðäöì Äèíìÿç õàíûìû,
Áÿéëÿð áÿéè, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì.

Áÿéëÿð äåäè:
– Êîðîüëóñàí. Êÿñÿúÿéÿì áàøûíû.
Êîðîüëó äåäè:
– Èçí âåð, áèðèí äÿ äåéèì.
Êîðîüëó:

Ñàëìàýèíÿí áó èøè ýÿë ÿíýÿëÿ,

Áÿéëÿð áÿéè, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì,
Íÿ ÷ûõûáñàí ìÿíëÿ ãûëûíú-õÿíúÿëÿ,
Áÿéëÿð áÿéè, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì.

Àäàì îäó, øèðèí äèëíÿí äèíäèðÿí,

Áÿéëÿð áÿéè, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì,
Ýÿë ñÿí îëìà ìÿí éàçûüû þëäöðÿí,
Áÿéëÿð áÿéèð, ãî÷ Êîðîüëó äåéèëÿì.

Áÿéëÿð Êîðîüëóíó áóðàõäû. Êîðîüëó ãà÷ûá ÷ûõäû áèð äàüûí áàøûíà.

Òåç ñîéóíóá ïàëòàðûíû äÿéèøäè. Åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, Áÿéëÿð ãîðõóá
ýåðè äþíäö, ýþðäö êè, Êîðîüëóäó.
307
 Êîðîüëó Áÿéëÿðÿ äåäè:
– Áÿéëÿð, ýÿë ìÿíÿ äÿëè îë, Äèíìÿç õàíûìû ñÿíÿ âåðèì.
Áÿéëÿð äåäè:
– Îëìàðàì. Ýÿë äþéöøÿê.
Áåëÿ äåéÿíäÿ Êîðîüëó ñàçû àëûá, ýþðÿê Áÿéëÿðÿ íåúÿ ùÿðáÿ-çîðáà
ýÿëäè.

Êîðîüëóéàì, ùå÷ âàõò ãîðõìàðàì ùÿðáäÿí,

Ùÿðèôñÿíñÿ ÿýÿð, áó ìåéäàíà ýÿë.
ßââÿë õÿíúÿëíÿí, ñîðà úÿíýèíÿí,
Ùÿðèôñÿíñÿ ÿýÿð, áó ìåéäàíà ýÿë.

Àëäû Áÿéëÿð:

Íÿ ÷ûõûáàí óúàëàðäà äóðìóñàí,

Èéèäñÿíñÿ åíèá áó ìåéäàíà ýÿë.
Éàçûã-éàçûã ñÿí áîéíóíó áóðóáñàí,
Èéèäñÿíñÿ åíèá áó ìåéäàíà ýÿë.

Êîðîüëó:

Äîâ åäèáÿí íå÷ÿëÿðèí äèíäèððÿì,

Äöøìÿíëÿðè øàä åëèéèá ýöëäöððÿì,
Åíèá ïàðà-ïàðà ñÿíè þëäöððÿì,
Ùÿðèôñÿíñÿ ÿýÿð, áó ìåéäàíà ýÿë.

Àëäû Áÿéëÿð:

Àðçó-êàìû ãîéìà øèðèí úàíûìäà,

Þëäöðìÿéÿ úóø åëÿéèá ãàíûìäà
Äÿëèëÿðèí éûüûëûá äóðóá éàíûìäà,
Ùÿðèô èñÿí äóðóá òÿê ìåéäàíà ýÿë!

Êîðîüëó:

Áÿéëÿð áÿéè, ìÿíÿ äÿëè îëýèíÿí,

Äèíìÿç õàíûì éåíÿ ãîé ñÿíèí îëñóí.
Ãÿáóë åëÿ ìÿíÿ äÿëè îëýèíÿí,
Òîé åëÿéèì Äèíìÿç ãîé ñÿíèí îëñóí.
308
 Áèëèðñÿíìè ãî÷ Êîðîüëó çîðóííàí,
Àçìàýèíÿí ùàããûí äîüðó éîëóííàí,
Ìöæäÿ âåðèì ñÿíÿ äèíìÿç òîéóííàí,
Ñÿí äÿëè îë, Äèíìÿç ãîé ñÿíèí îëñóí.

Êîðîüëó äåð ãèñìÿò ùàããû éàçûìäû

Òîçëó ìåéäàí, òàúè-òàõòûì, òàúûìäû,
Áóíó áèë êè, Äèíìÿç ìÿíèì áàúûìäû,
Ñÿí äÿëè îë, Äèíìÿç ãîé ñÿíèí îëñóí.

Êîðîüëó ñþçöí òàìàìëàäû. Áÿéëÿð áàõûá ýþðäö êè, äÿëèëÿð äÿ ýÿëèá

éåòèøäè, ðàçû îëìàñà Äèíìÿç õàíûì ÿëèííÿí ÷ûõàúàã. ßëàúû êÿñèëèá ðàçû
îëäó.
Êîðîüëó Áÿéëÿðè ãàòäû äÿëèëÿðèíÿ. ×ÿíëèáåëäÿ éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ
òîé åëÿäè, Äèíìÿç õàíûìû âåðäè Áÿéëÿðÿ.

309
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ Á ÀËËÛÚÀ ÑßÔßÐÈ

ÿíëèáåëèí ãàðëû óúà äàüëàðû, ñûëäûðûì ãàéàëàðû àü áóëóäëàðûí áàü-

× ðûíû äåøèðäè. Äàüëàð àðàñûíäà éåðëÿøÿí ×ÿíëèáåë Êîðîüëóíóí
ìÿñêÿíè èäè. Éàç àüçû öñòöíäÿí ãàð ÿêñèê îëìàéàí òÿïÿëÿðèí áàøûíäà
áóëóäëàð îéíàð, øèìøÿêëÿð ÷àõàð, ýþé ýóðóëäàð, ×ÿíëèáåë ëåéñàí éàüû-
øûíûí àëòûíäà þç äàøëàðûíû, éàìàúëàðûíû éóéàðäû. Áèð àçúà êå÷ìÿìèø
áóëóäëàð ÷ÿêèëÿð, ýöíÿø ÷ûõàðäû. Áèðúÿ ñààò áóíäàí ãàáàã ãóúàüûíäà
ãàðà áóëóäëàð îéíàøàí ×ÿíëèáåë äÿéèøèá áàøãà áèð àëÿì àëàðäû. Óüóë-
äàøûá áèðè-áèðèñè èëÿ ñàâàøàí òÿïÿëÿð áàðûøàðäû. Àðàëàðûíäà óçàíàí ãàðû
íÿíÿ úåúèìè áóðàéà áàøãà áèð ýþçÿëëèê âåðÿðäè. Êÿêëèêëÿð ãàããûëäàøàð,
áèëäèð÷èíëÿð ãûé âóðàð, áöëáöëëÿð Êîðîüëóíóí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿðäè. Ñûëäû-
ðûìëàðûí áàüðûíäàí ãàéíàéàí áóëàãëàðûí òþêöëäöéö ÿòÿêëÿðäÿ ýöë-ýöëö,
áöëáöë-áöëáöëö ÷àüûðàð, ëÿïÿëÿð áÿíþâøÿëÿðÿ ýþç âóðàðäû. Áóðà Êîðîüëó
ãîðóüó èäè. Êîðîüëóíóí èïÿ-ñàïà éàòìàéàí þçö êèìè äÿëè àòëàðû áóðàäà
îòëàðäûëàð.
Éàç àüçû èäè. Êîðîüëó áèð àç ðàùàòëàíñûí äåéÿ, Äöðàòû äà èëõûéà
ãàòäûðìûøäû. Äöðàò èëõûäàêû õàì äÿëè àéãûðëàðëà ÷ÿ÷èêëÿøèð, âóðóøóð, éîëà
ýåòìèðäè êè, ýåòìèðäè. Áèð ýöí, áåø ýöí àõûðäà àéãûðëàð úàíà äîéóá,
ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Äöðàòíàí êöøòöéÿ ãàëõäûëàð. Ãûðàòäàí áàøãà Äöðàòûí
ãàáàüûíà ùàíñû àò ÷ûõà áèëÿðäè êè! Äèøè èëÿ îíëàðû ãûçûë àë ãàíà áóëàéûá
èëõûéíàí áÿðàáÿð ãàáàüûíà ãàòäû. Äöðàò èëõûíû ×ÿíëèáåëäÿí àøàüû òþêöá
ãîâëàìàüà áàøëàäû. Èëõû äàüëàð àøäû, äöçëÿð êå÷äè, éàìàúëàð äûðìàøäû,
éåíèøëÿð éåíäè, àõûðäà ýÿëèá áàëëûúàëû Ãàðà õàíûí áè÷ÿíÿéèíÿ äîëäó.
Ãàðà õàí Êîðîüëó èëÿ äöøìÿí èäè. Þç àäàìëàðûíà òàïøûðìûøäû êè,
Êîðîüëóíóí àòû, ìàëû îíóí òîðïàüûíà êå÷ñÿ ùàéëàéûá äàìëàñûíëàð. Ãàðà-
õàíûí àäàìëàðû Êîðîüëóíóí èëõûñûíû ãîðóãäà ýþðöá ùàéëàéûá àïàðäûëàð.
Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ îòóðìóøäó. Áèð äÿ èëõûúû áàøû àëîâëó ýÿëäè êè, áÿñ
èëõû éîõäó.
Êîðîüëóíóí èëõûñû èòñèí ýþð íÿ îëàð?.. Äÿëè Êîðîüëó úîøäó, ýþçëÿðè
îéíàìàüà áàøëàäû. Áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. Áöòöí ×ÿíëèáåë òèòðÿäè. Äàüëàð,
äàøëàð, ìàüàðàëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðäè. Áöòöí äÿëèëÿð òþêöëöá ýÿëäèëÿð. Àëäû
Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Ùîéäó äÿëèëÿðèì, ùîéäó îüóëëàð,
Ùàðäàñà Äöðàòûì òàïûëñûí ýÿðÿê!
Àìàí ÷ÿêñèí éàüûëàðûì ÿëèìäÿí,
Ìöõÿííÿò îáàñû ÷àïûëñûí ýÿðÿê!
310
 Äóðóá ìÿðä ìåéäàíäà ýþñòÿððÿì ùöíÿð,
Ãÿíèìëÿð íÿðÿìäÿí åëÿðëÿð ùÿçÿð.
Ãûðàðàì, ñàü-ñîëà âóðàðàì øåøïÿð,
Ãîøóí ãàéàëàðà ñÿïèëñèí ýÿðÿê!

Ãî÷ èéèä éàëûéàð þçö þç ãàíûí,

Êîðîüëó, ùÿð éàíà èøëÿð ôÿðìàíûí,
Èíäè áÿé, ïàøàíûí, õîòêàðûí, õàíûí
Äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïèëñèí ýÿðÿê!

Äÿëèëÿðäÿí áèð ïàðàñû Êîðîüëóéà öðÿê âåðìÿéÿ, îíó éîøóòìàüà

áàøëàäûëàð êè, àé Êîðîüëó, ÷îõ ôèêèð åëÿìÿ, àòëàð òàïûëàð, èòìÿç. Ãîðõóäàí
êèì ñÿíèí èëõûíà ýþçöíöí óúó èëÿ áàõà áèëÿð. Áèð äÿ êè, òàïûëìàéàíäà
äà, ãîé òàïûëìàñûí. Äöíéàäà àòìû éîõäó. Áÿéëÿðèí, ïàøàëàðûí áöòöí
àòëàðûíû ýÿòèðÿðèê. Äöðàò èòèáñÿ, Ãûðàò äóðóð. Íèéÿ áèêåô îëóðñàí?
Äÿëèëÿð Êîðîüëóéà íÿ ãÿäÿð öðÿê âåðäèëÿðñÿ äÿ, Êîðîüëóéà ÿñÿð
åëÿìÿäè. Àúûüûíäàí äîäàãëàðûíû ýÿìèðèá áûüëàðûíû ÷åéíÿéèðäè.
Íèýàð õàíûì ýþðäö Êîðîüëóíóí àúûüû ñîéóéàí àúûã äåéèë. Ýåòäèêúÿ
øèð êèìè ãûçûøûð. Àõûðäà ãîëóíó áîéíóíà äîëóéóá äåäè:
– Àé Êîðîüëó, ùèðñëÿíÿíäÿ þçöíäÿí ÷ûõàðñàí. Àúûãëàíûá äîäàüûíû
ýÿìèðìÿêäÿí íÿ ÷ûõàð? Àòëàðû òàïìàã ëàçûìäû. Èíäè òÿäáèðèí íÿäè îíó
äå. Íèýàðûí ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà Êîðîüëó äåéÿñÿí áèð àç éóìøàëäû. Îíóí
úàâàáûíäà ýþðÿê íÿ äåäè:
Èíäè áèð ìÿðä äÿëè ýÿðÿê,
Òàïñûí ìÿíèì Äöðàòûìû.
Àëñûí äöøìàíûí ÿëèíäÿí,
Ìèíèá ýÿëñèí êöð àòûìû.

Êèøíÿéèá ìåéäàíäà ýÿçÿí,

Ùÿðäÿí ñàüà-ñîëà ñöçÿí,
Äöøìàíûí áàøûíû öçÿí,
Áèð ÿñðÿìèø íÿð àòûìû.

Êîðîüëóéàì, éîë ýöäÿðÿì,

Äöøìàí áàüðûíû äèäÿðÿì,
Àòëàíûá þçöì ýåäÿðÿì,
×ÿêèí ìÿíèì Ãûðàòûìû!

Êîðîüëó áåëÿ äåéÿíäÿ Òàíðûòàíûìàç èðÿëè éåðèéèá äåäè:

– Ãî÷ Êîðîüëó, èçèí âåð àòëàðû àõòàðìàüà ìÿí ýåäèì.
311
 Êîðîüëó Òàíðûòàíûìàçà èçí âåðèá äåäè:
– Òÿê ýåòìÿ, äÿëèëÿðäÿí éàíûíà àë.
Òàíðûòàíûìàç áåø äÿëèéíÿí àòëàíûá èëõûíû àõòàðìàüà ýåòäè. Áöòöí
×ÿíëèáåëè àéàãäàí ñàëäûëàð. Äàüû, äàøû áèð-áèðèíÿ âóðäóëàð. Èëõûäàí áèð
ÿñÿð òàïìàäûëàð êè, òàïìàäûëàð. Äöíéà Êîðîüëóíóí ýþçöíäÿ ãàðàëûðäû.
Äÿëèëÿð ùÿð íÿ ãÿäÿð äÿëèë, íÿñèùÿò åëÿéèðäèëÿðñÿ, ùå÷ áèðèñè ãóëàüûíà
ýèðìèðäè. Äåéèëÿí ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèñèíè åøèòìèðäè. Íèýàð ýþðäö éîõ,
Êîðîüëó þçöíö, ñþçöíö áèëìèð, äÿðä îíó åëÿ àëûá êè, äöíéà ýþçöíäÿ
äåéèë. Éåíÿ äÿ èðÿëè éåðèéèá ãîëóíó îíóí áîéíóíà ñàëäû. Êîðîüëó åëÿ
áèëäè êè, éóõóäàí àéûëäû. Äþíöá Íèýàðà áàõäû. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Íèýàð, Äöðàòûí èòìÿéè,
Éàíäûðûð ìÿíè, éàíäûðûð.
ßìÿéèì çàéà ýåòìÿéè,
Éàíäûðûð ìÿíè, éàíäûðûð.

Àëíûìäàêû ãàëûí ãàòëàð,

Äöøìÿí ýþðñÿ áàüðû ÷àòëàð,
Úàíäàí ÿçèç éàõøû àòëàð,
Éàíäûðûð ìÿíè, éàíäûðûð.

Ñèíÿìèí äöéöíö, äàüû,

Ìöõÿííÿò ìåéäàí à÷ìàüû,
Êîðîüëóéà ñàòàøìàüû
Éàíäûðûð ìÿíè, éàíäûðûð.

Êîðîüëó áóðàäà ãàëñûí, ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, Ãàðà õàíûí íþêÿðëÿ-

ðèíäÿí. Åëÿ êè, Ãàðà õàí èëõûíû òóòäó, áàøëàäû ùÿð ýöí þçöíäÿí äåìÿéÿ
êè, ÿéÿð Êîðîüëó ìÿíäÿí ãîðõìàñàéäû, àòëàðûí äàëûíúàí ýÿëÿðäè. Áóíóí
áó ùÿðÿêÿòè íþêÿðëÿðÿ àúûã ýÿëäè. Àõûðäà íþêÿðëÿðäÿí áèðèñè áó ãÿðàðà
ýÿëäè êè, ýåäèá ÿùâàëàòû Êîðîüëóéà õÿáÿð âåðñèí. Íþêÿð ýåúÿéíÿí
÷àðûõëàðûíû áÿðêèäèá, àüàúûíû ÿëèíÿ àëûá, äöøäö éîëóí àüûíà. Àç ýåòäè,
÷îõ ýåòäè ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè. ßùâàëàòû Êîðîüëóéà äàíûøäû.
Êîðîüëó äèããÿòëÿ ãóëàã àñäû. Åëÿ êè, Ãàðàõàíûí íþêÿðè áöòöí
ÿùâàëàòû äàíûøûá ãóðòàðäû, Êîðîüëó ÿìð åëÿäè, îíóí ãîëëàðûíû áàüëàéûá
öñòöíÿ äÿ ýþçÿò÷è ãîéäóëàð êè, ãà÷ìàñûí.
Íþêÿð ìàò-ìÿùÿòòÿë ãàëìûøäû êè, îíóí ÿëëÿðèíè íèéÿ áàüëàéûðëàð.
Òàíðûòàíûìàç íþêÿðè áåëÿ ýþðÿíäÿ îíóí ãóëàüûíà äåäè:
– Þçöíö èòèðìÿ. Áó äÿëè Êîðîüëóíóí õàñèééÿòèäè. Òà î ýåäèá ýÿëÿ-
íÿúÿí ñÿí áóðàäà ãàëàúàãñàí. ßéÿð ñþçëÿðèí äöç ÷ûõäû, öðÿéèíè ñûõìà,
312
ñÿíÿ åëÿ áèð ÿâÿç âåðÿúÿê êè, ãèéàìÿòÿúÿí éàäûíäàí ÷ûõìàéàúàã. Éîõ
ÿýÿð éàëàí îëäó, îíäà òàé þçöí áèë ýþð íÿ îëàð.
Êîðîüëó ÷îõäàí èäè ñÿôÿðÿ ÷ûõìàìûøäû. Ãûðàò òþâëÿäÿ éåðíÿí-ýþéíÿí
ÿëëÿøèð, Ìèñðè ãûëûíú ùþêì åëÿéèðäè êè, ãûíûíû ïàð÷àëàñûí. Êîðîüëó áèð
íÿðÿ ÷ÿêèá ñàçû äþøöíÿ áàñäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Àò áåëèíäÿ ìÿðä äÿëèëÿð,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!
Äàâà ýöíö ãóðä äÿëèëÿð,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!

Ùöíÿð åëÿð ãî÷ îüëó ãî÷,

Ãîðõàð, êå÷ìÿç éàíûííàí êþ÷.
Àëûí ÿëÿ Ìèñðè ãûëûíú,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!

Ùÿäéàí ñþçÿ áÿëè äåìÿì,

Ìöõÿííÿò ìàëûíû éåìÿì,
Ãîé äöøìàí áèëñèí ìÿí êèìÿì,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!

Øåøïÿðèì ñóñàéàð ãàíà,

Äöøìàííàðûì ýÿëÿð úàíà,
Ãàí óääóððàì Ãàðà õàíà,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!

Êîðîüëóéàì, áóäó ñþçöì,

Ìöøêöë èøÿ íåúÿ äþçöì,
Ùå÷ ãîâüàäàí äîéìàç ýþçöì,
Áàëëûúàéà ñÿôÿðèì âàð!

Êîðîüëó ãóø êèìè òóëëàíûá Ãûðàòûí áåëèíÿ ìèíäè. Àò áèð äÿôÿ ôûí-
õûðûá, èêè äàë àéàãëàðû öñòÿ ãàëõûá, äÿñòÿíèí ãàáàüûíà äöøäö. Äÿñòÿ Áàë-
ëûúàéà öç ãîéäó. Äàüëàðû, äàøëàðû äöç åëÿäèëÿð. Èëäûðûì êèìè àò ñöðöá áèð
ýåúÿäÿ Áàëëûúàéà ÷àòäûëàð. Êîðîüëó äÿëèëÿðè øÿùÿðèí êÿíàðûíäà ãîéóá,
þçö èëõûúû ïàëòàðû ýåéèíèá, àëòäàí Ìèñðè ãûëûíú áàüëàäû. Øÿùÿðÿ ýèðäè.
Ýÿçÿ-ýÿçÿ, äîëàíà-äîëàíà, àõûðäà ýÿëèá Ãàðà õàíûí éàíûíà éåòèøäè.
Ãàðà õàí áèð äÿ áàøûíû ãàëäûðûá ýþðäö êè, ãàáàüûíäà áèð îüëàí äàéà-
íûá, åëÿ áèð Ðöñòÿì Çàëäû. Àììà ïàëòàðûíäàí äåéÿñÿí èëõû÷ûéà îõøàéûð.
Áèð äèããÿòëÿ îíó àéàãäàí áàøà ñöçöá ñîðóøäó:
– Ñþéëÿ ýþðöì êèìñÿí? Ùàðàäàí ýÿëìèñÿí?
313
 Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí Êîðîüëóíóí èëõû÷ûñûéàì, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèðÿì.
Ãàðà õàí äåäè:
– Åëÿ áàçáóðóòóíäàí îõøàéûðñàí, ñÿíè þçöìÿ èëõû÷û åëÿéÿðÿì.
Êîðîüëóíóí èëõûñûíû ýÿòèðìèøÿì, îíëàðû îòàðàðñàí.
Êîðîüëó ýþðäö íþêÿð äîüðó äåéèðìèø. Àíúàã ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá
ýþçëÿäè. Ãàðà õàí áûüëàðûíû áóðóá äåäè:
– Äå ýþðöì Êîðîüëó èëÿ ìÿí íåúÿéÿì? Îìó èéèääè, éîõñà ìÿí?
Ãàðà õàíûí úàâàáûíäà àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ïÿëÿíý ïÿíúÿëè,

Äàüûäàð åëèíè ýÿëñÿ, Ãàðà õàí!
Ãûðàòûí öñòöíäÿ ãûëûíú îéíàäàð,
Ëàë åëÿð äèëèíè ýÿëñÿ, Ãàðà õàí!..

Ìÿíÿì äåéèá éåêÿ äàíûøìà áåëÿ,

Ýþðìÿìèñÿí çÿðáè äÿñòèíè ùÿëÿ,
Ãàëäûðàð áàøûíà, ãûðàð ýöðç èëÿ
Éÿãèí áèë áåëèíè, ýÿëñÿ, Ãàðà õàí!..

Òàëàð äþâëÿòèíè, àëàð ìàëûíû,

Äàüûäàð ïóëóíó, éàøûë, àëûíû,
Éûõàð åâèí, éàìàí åëÿð ùàëûíû
Ñîâäóðàð êöëöíö ýÿëñÿ, Ãàðà õàí!..

×ÿòèí ãî÷ Êîðîüëó ãîðõà, öøöíÿ,

Éåòÿð éàüûëàðûí éåääè, áåøèíÿ,
Ùàéãûðàíäà ãàòàð Ãûðàò äþøöíÿ,
Áàüëàéàð ãîëóíó ýÿëñÿ, Ãàðà õàí!..

Êîðîüëóíóí áó ñþçöíäÿí Ãàðà õàíûí àúûüû òóòäó, äåäè:

– Ñÿíÿ äåäèì ìÿíè òÿðèôëÿ, ñÿíè þçöìÿ èëõû÷ûëûüà ýþòöðöì, äàùà
äåìÿäèì êè, Êîðîüëóíó ìÿíèì öñòöìÿ ÷ÿê.
Ãàðà õàí Êîðîüëóíóí áåëÿ äèðè äàíûøìàüûíäàí ãîðõóéà äöøìöøäö.
Ôèêèðëÿøäè àøíà, áó åëÿ þëëÿì, þëäöððÿìäÿí äåéèð. Èëõû÷û áåëÿ îëìàç. Áó
éÿãèí éà Êîðîüëó þçöäö, éà äà êè, îíóí äÿëèëÿðèíäÿí áèðèäè. Ãàðà õàí
ùàâàíû áóëóä ýþðöá ÿêèëìÿê èñòÿäè.
Êîðîüëó àìàí âåðìÿéèá îíó éàõàëàäû. Èëõû÷û ïàëòàðûíû ñîéóíóá êÿíàðà
àòäû. Áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, Ãàðà õàíûí ãóëàãëàðû áàòäû. Ãàðà õàí èøè áåëÿ
314
ýþðöá àäàìëàðû êþìÿéÿ ÷àüûðäû. Î òÿðÿôäÿí äÿ äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí
íÿðÿñèíè åøèäèá ñèéèðìÿ ãûëûíú ùÿð éàíäàí òþêöëäöëÿð. Àðà ãàðûøäû. Äàâà
áàøëàäû. Äàâàíûí øèðèí éåðèíäÿ Êîðîüëó þçöíö Ãàðà õàíà éåòèðäè. Ìèñðè
ãûëûíú ùàâàäà ïàðûëäàéûá, èëäûðûì éåðÿ ñîõóëàí êèìè Ãàðà õàíûí òÿïÿ-
ñèíäÿ ýþçäÿí èòäè. Ãàðà õàíûí àäàìëàðû õàíëàðûíû þëìöø ýþðöá äàâàì
ýÿòèðÿ áèëìÿäè. Ãûðûëàí ãûðûëäû, ãàëàí ãà÷äû, äàüûëäû. Äÿëèëÿð ãèéìÿòäÿí
àüûð, âÿçíäÿí éöíýöë øåéëÿðèíè ýþòöðäöëÿð. Äöðàòëà áÿðàáÿð èëõûíû äà
ãàáàãëàðûíà ãàòûá ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäöëÿð. Äàüû àøûá, äöçö êå÷èá ýÿë-
äèëÿð ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Íèýàð õàíûì ãàáàüà ÷ûõûá, Ãûðàòûí áàøûíû òóòäó.
Êîðîüëó àòäàí äöøäö. Òåç ÿìð åëÿäè Ãàðà õàíûí íþêÿðèíè ýÿòèðäèëÿð.
Îíà áèð àò, áèð äÿ áèð ãûëûíú áàüûøëàéûá, äÿëèëÿðèí è÷èíÿ ãàòäû.
Ìÿúëèñ ãóðóëäó, êåéôëÿð äóðóëäó. Ñàãè äîëàíäû, ðóù òÿçÿëÿíäè. Íèýàð
ÿëèíäÿ áàäÿ Êîðîüëóíóí éàíûíà ýÿëäè, äåäè:
– Àé Êîðîüëó, áèëèðÿì ñÿí ñÿôÿðäÿí äàâàñûç-øàâàñûç ãàéûòìàçñàí. Äå
ýþðöì Áàëëûúà ñÿôÿðèí íåúÿ êå÷äè? Êèìëÿ ãàáàãëàøäûí. Êèìëÿ äàëàøäûí.
Êîðîüëó áàäÿíè àëûá è÷äè, ö÷òåëëè ñàçûíû äþøöíÿ áàñûá äåäè:
Íÿ ñöçöðñÿí àëà ýþçö,
Ñàíà äåéèì, òåëëè Íèýàð.
Ìÿúëèñèìèí øèðèí ñþçö,
Ñàíà äåéèì, òåëëè Íèýàð.

Áàëëûúàäà à÷äûì ìåéäàí,

Ìöõÿííÿò äèëÿäè àìàí,
Ãàáàüûìäàí ãà÷äû äöøìàí
Éàíà äåéèì, òåëëè Íèýàð.

Ãî÷ äÿëèëÿðèì äàëàøäà,

ßð öðÿêëÿðè òàëàøäà,
×ÿêäèì ãûëûíú òÿð ñàâàøäà
Õàíà, äåéèì, òåëëè Íèýàð.

Íÿðÿì äàâàäà, ãûçìûø íÿð,

Äöíéàéà ýþñòÿðäèì ùöíÿð,
Áîéàíäû ÿëèìäÿ øåøïÿð,
Ãàíà, äåéèì, òåëëè Íèýàð.

Ìöõÿííÿòèí öçö ýöëìÿç,

Íàìÿðä äîñòóí ãÿäðèí áèëìÿç,
Êîðîüëó ùöíÿðè ýÿëìÿç
Ñàíà äåéèì, òåëëè Íèýàð.
315
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ Ä ßÐÁßÍÄ ÑßÔßÐÈ

ÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿ áèð ßðÿá ïàøà âàð èäè. ßðÿá ïàøàíûí

Ä Ìþìèíÿ àäëû áèð ýþçÿë ãûçû âàð èäè. Ìþìèíÿ õàíûì Êîðîüëóíóí
àäûíû, èéèäëèê òÿðèôèíè åøèòìèøäèñÿ äÿ, àíúàã öçöíö ýþðìÿìèøäè. Äåéèðäè
ýþðÿñÿí áó ïàøàëàðû, áÿéëÿðè çàðà ýÿòèðÿí, êàðâàíëàð âóðàí, òàúèðëÿð ñîéàí
Êîðîüëó íåúÿ èéèääè? Ìþìèíÿ õàíûì ýþðìÿçÿ-áèëìÿçÿ Êîðîüëóéà
àøûã îëìóøäó. Ìþìèíÿ õàíûì áèð ýöí Êîðîüëóéà áåëÿ áèð íàìÿ éàçäû:
Áàøûíà äþíäöéöì àé ãî÷ Êîðîüëó,
ßéÿð èéèä èñÿí ýÿë àïàð ìÿíè.
Ùÿñðÿòèíäÿí éîõäó ñÿáðèì, ãàðàðûì,
Èíúèäèð ñÿðàñÿð àùû-çàð ìÿíè.

×ÿíëèáåë öñòöíäÿ ÿñðÿìèø íÿðñÿí,

Äöøìÿí ãàáàüûíäà äàéàíàí ÿðñÿí,
Òàìàì äÿëèëÿðÿ èéèò ñÿðêÿðñÿí,
Àõòàðñàí, òàïàðñàí äöç èëãàð ìÿíè.

Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíä ÿúÿá òàìàøà,

Áàòûá ýþçÿëëÿðè àëà, ãóìàøà,
Àäûì Ìþìèíÿäè, àòàì ßðÿá ïàøà,
Èñòÿðÿì, þçöíÿ åëÿ éàð ìÿíè.

Ìþìèíÿ õàíûì íàìÿíè òàìàì åëÿäè. Àòàñûíûí Èñà àäëû áèð íþêÿðè
âàð èäè. Ãàðàáàøûíû ýþíäÿðèá íþêÿð Èñàíû éàíûíà ÷àüûðòäû. Íàìÿíè
íþêÿðÿ âåðäè, äåäè:
– Áó íàìÿíè àïàð, ×ÿíëèáåëäÿ ãî÷ Êîðîüëóéà âåð.
Èñà íàìÿíè ýþòöðöá éîëà äöøäö. Ýåúÿ-ýöíäöçÿ ñàëûá þçöíö ×ÿíëè-
áåëÿ éåòèðäè. Ìþìèíÿíèí íàìÿñèíè Êîðîüëóéà âåðäè, ãàéûòäû.
Êîðîüëó íàìÿíèí ìÿçìóíóíäàí ùàëû îëäó. Î ñààò Ãûðàòû éÿùÿð-
ëÿòäè. Äÿëèëÿð, õàíûìëàð äåäèëÿð:
– Àé Êîðîüëó, ùàðàéà ñÿôÿðèí âàð?
Êîðîüëó äåäè:
– Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿ ßðÿá ïàøàíûí ãûçû Ìþìèíÿ õàíûì áîé-
íóìà äåéèí ñàëûá, ýÿðÿê ýåäÿì îíó ýÿòèðÿì.
Äÿëèëÿð äåäèëÿð, îíäà ãîé áèç äÿ ñÿíëÿ ýåäÿê. Êîðîüëó ðàçû îëìàäû.
Þçö òÿê àòëàíûá Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäÿ éîëà äöøäö. Ùÿð éåðäÿí êå÷èá
ýÿëäè Äÿðáÿíäÿ ÷àòäû. Êîðîüëó Ãûðàò äà éåäÿéèíäÿ áàçàðäà ýÿçèíèðäè.
316
Úàìààò îíà, àòûíà áàõûá ìàò ãàëäûëàð. ßðÿá ïàøàéà õÿáÿð àïàðäûëàð êè,
Äÿðáÿíäÿ áèð àäàì ýÿëèá, íÿ þçö áèçèì éåðèí àäàìëàðûíà áÿíçÿéèð, íÿ
àòû áèçèì àòëàðà. ßðÿá ïàøà Êîðîüëóíó éàíûíà ÷àüûðòäûðäû. ßðÿá ïàøà
Êîðîüëóíó ýþðìÿìèøäè, îíó òàíûìûðäû, àíúàã àäûíû åøèòìèøäè. Êîðîüëóéà
äåäè:
– Ùàðàëûñàí, íÿ÷èñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí àøûãàì, èçèí îëñà ñàçëà äåéÿðÿì.
Àëäû Êîðîüëó:
ßðÿá ïàøà, ñÿíÿ áèð ÿðç åëÿéèì,
Éåðèì õÿáÿð àëñàí, Ìóðàäáÿéëèéÿì.
Éàüû äöøìÿí ìÿííÿí ãîâüà áàøëàñà,
ßéðè ãûëûíú ÿëäÿ äöøìÿí ãîâëàðàì.

Áàü áÿñëÿéèá ãûçûë ýöëöí äÿðìÿñÿí,

Äÿðèá, äÿðèá éàéëàã öñòÿ ñÿðìÿñÿí,
Ìÿòëÿáÿ ýÿëìèøÿì, ìÿòëÿá âåðìÿñÿí
Ñûüàë âåðèá Ìèñðè ãûëûíú òîâëàðàì.

×ÿíëèáåëäÿí áó äèéàðà ýÿëìèøÿì,

Éàçäûüûíûç î èëãàðà ýÿëìèøÿì.
Êîðîüëóéàì, íàçëû éàðà ýÿëìèøÿì,
Ýÿðÿê ýþçÿëëÿðè ñå÷èá áîéëàéàì.

Ñþç òàìàì îëäó. ßðÿá ïàøà Êîðîüëóíó òàíûäû, íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëäèéèíè

äÿ áèëäè. Âÿçèðèíè éàíûíà ÷àüûðäû, äåäè:
– Âÿçèð, Êîðîüëó ãûçûì Ìþìèíÿíè èñòÿéèð, áó áàðÿäÿ ôèêðèí íÿäè?
Âÿçèð äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, ×ÿíëèáåëäÿí áóðàéà ýÿëèá, ýÿðÿê âåðÿñÿí, âåð-
ìÿñÿí çîðëà àïàðûá ùàìûìûçû äà ãûðàð. Áèð ãûçäàí þòÿðè áó ãÿäÿð ãàíà
áàèñ îëìàã, ìàùàëû òàëàòìàã îëìàç. Éàõøûñû áóäó êè, ãûçûíû âåð, þçöíö
äÿ ãîøóíà ñÿðêÿðäÿ åëÿ.
ßðÿá ïàøà âÿçèðèíèí ìÿñëÿùÿòèíÿ ðàçû îëäó. Òîé åëÿéèá, ãûçû Ìþìèíÿ-
íè Êîðîüëóéà âåðäè. Êîðîüëó áóðàäà õåéëè ãàëàñû îëäó. ßðÿá ïàøàíûí
õàùèøèíÿ ýþðÿ äþë ö÷öí Ãûðàòû èëõûéà ãàòäûëàð. Ãûðàò áèð âàõò èëõûíûí è÷èíäÿ
îëäó. Àíúàã îíäàí êÿùÿðíèøàí áèð ìàäéàí äþë òóòäó, áàëàéà ãàëäû.
Áó òÿðÿôäÿí Êîðîüëó áèð ìöääÿò Ìþìèíÿíèí éàíûíäà ãàëäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ×ÿíëèáåë, äÿëèëÿð éàäûíà äöøäö. Ìþìèíÿéÿ äåäè:
317
 – Ìÿí ýåäèðÿì, ×ÿíëèáåë éåéÿñèçäè, äÿëèëÿð éîëóìó ýþçëÿéèð, àë áó
áàçóáÿíäè ñàõëà, ãûçûì îëñà îííàí äîëàíàð, îüëóì îëñà ãîëóíà áàüëà,
ýÿëÿð ìÿíè òàïàð.
Êîðîüëó áàçóáÿíäè Ìþìèíÿéÿ âåðäè, îííàí ùàëàëëàøäû. Ãûðàòû, ýÿòèðò-
äè, éÿùÿðëÿäè ìèíäè, ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäö. Êîðîüëó ÷îõäàí èäè êè, äÿëèëÿð-
äÿí, õàíûìëàðäàí àéðûëìûøäû, êþíëö îíëàðû ÷îõ èñòÿéèðäè. Ãûðàòû éåëäÿí
éåéèí, ñóäàí èòè ñöðöðäö. Ãûðàò äàüëàðû, äÿðÿëÿðè àøäû, éîëëàðû, éàìàúëàðû
êå÷äè, Êîðîüëóíó ×ÿíëèáåëÿ éåòèðäè. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ ýþðöøäö, þïöøäö,
ùàëëàðûíû ñîðóøäó. Íèýàð õàíûì ýþðäö Êîðîüëó áîø ýÿëèá, äåäè:
– Àé Êîðîüëó, Ìþìèíÿíè íèéÿ ýÿòèðìÿäèí?
Àëäû Êîðîüëó:
Úàíûì Íèýàð, ýþçöì Íèýàð,
Àüëàð ãàëäû éàð, íÿ äåéèì?
Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì Íèýàð,
Êþíëöìäÿ àù-çàð, íÿ äåéèì?

Àéðûëàíäà úàíäàí îëäóì,

Ìÿí äèíäÿí, èìàíäàí îëäóì.
Ùÿì ùóðè-ãèëìàíäàí îëäóì,
Äöíéà ìÿíÿ äàð, íÿ äåéèì?

Êîðîüëóéàì ìÿëóë îëäóì,

Ãöðáÿò åëäÿ çÿëèë îëäóì,
Ìþìèíÿéÿ äÿëèë îëäóì,
Òÿðëàí îëìàç ñàð, íÿ äåéèì.

Áóíëàð áóðàäà ãàëñûíëàð, ñÿíÿ Äÿðáÿíääÿ Ìþìèíÿäÿí õÿáÿð âåðèì.

Äîããóç àé, äîããóç ýöí, äîããóç ñààò òàìàì îëäó. Ìþìèíÿíèí Êîð-
îüëóäàí áèð îüëó äöíéàéà ýÿëäè. Óøàüûí àäûíû Ùÿñÿí áÿé ãîéäóëàð.
Ùÿñÿí áÿé áþéöäö, îí ñÿêêèç éàøûíà ÷àòäû. Îüëàíûí áîéó áóõóíó, ñöð-
ñöôÿòè, õîé-õàñèééÿòè åéíÿí Êîðîüëóéà îõøàéûðäû. Ýþçëÿðè îéóð-îéóð
îéíàéûðäû, ùå÷ äèíú äóðìàãëà èøè éîõ èäè. Áóíó äþéöðäö, îíó ñþéöðäö,
ùàìûíû ÿëèíäÿí çàðà ýÿòèðìèøäè. Áó äèíú äóðìàìàüûíûí öñòöíäÿ ÿëëÿ-
ìàéàã îëäóüó ö÷öí ùàìû îíà Êöðäîüëó äåéèðäè. ßðÿá ïàøà áèð íå÷ÿ
äÿôÿ îíó éàíûíà ÷àüûðûá þéöä, íÿñèùÿò âåðäè, áàøà ýÿëìÿäè. Î éåíÿ þçö
áèëäèéèíè åëÿäè. Áèð ýöí îéíàäûüû éåðäÿ ñþçö ÷ÿïëÿøäè, áèð êå÷ÿëè áÿðê
äþéäö. Àüçûíûí-áóðíóíóí ãàíûíû áèð-áèðèíÿ ãàòäû. Êå÷ÿë îíóí ÿëèíäÿí
ãóðòàðûá áèð éàíà ÷ÿêèëäè, äåäè:
318
 – Ìÿí ñÿíÿ íÿ åëÿìèøÿì, ìÿíè íèéÿ äþéöðñÿí, àé àòàñûíäàí
õÿáÿðñèç. Ñÿíèí àòàí éîõäó, êèì áèëèð àíàí êèìäÿí ãàçàíûá.
Áó ñþç Êöðäîüëóíà îõ äÿéÿí êèìè äÿéäè, äàüäàí àüûð ýÿëäè. Êöðä-
îüëó îðàäàí áèðáàøà àíàñûíûí éàíûíà éöéöðäö, äåäè:
– Àíà, ìÿíèì àòàì êèìäè?
Ìþìèíÿ õàíûì Êîðîüëóíóí îüëó îëäóüóíó äåìÿê èñòÿìÿäè. Ýþçö-
íöí àüû-ãàðàñû áèð îüëó èäè. Éàíûíäàí áóðàõìàìàã ö÷öí äåäè:
– Îüóë, ñÿíèí àòàí éîõäó.
Êöðäîüëó äåäè:
– Àíà, äå ýþðöì, ìÿíèì àòàì êèìäè? Äîüðóñóíó äåìÿñÿí ñÿíè
äÿ, þçöìö äå þëäöðÿðÿì.
Àõûðäà Ìþìèíÿíèí ÿëàúû êÿñèëèá äåäè:
– Îüóë, ñÿíèí àòàí õàíëàðà, áÿéëÿðÿ ãàí óääóðàí, ×ÿíëèáåëäÿ îéëàüû
îëàí ñÿðêÿð ãî÷ Êîðîüëóäó.
Êöðäîüëó äåäè:
– Áÿ èíäèéÿ êèìè àòàì îëìàüûíû íèéÿ ìÿíäÿí ýèçëÿòìèøäèí?
Ìþìèíÿ äåäè:
– Ãîðõóðäóì ýåäèá òàïà áèëìÿéÿñÿí, äöøìÿí ÿëèíÿ äöøÿñÿí.
Êöðäîüëó àòàñûíûí éàíûíà ýåäÿñè îëäó. Àíàñûíäàí ðöñõÿò èñòÿäè.
Àíàñû ÿçÿë èñòÿäè ðöñõÿò âåðìÿñèí, ýþðäö äóðàñû äåéèë, ýåäÿúÿê. Àõûðäà
ÿëàúñûç ãàëûá ðöñõÿò âåðèá äåäè:
– Ýåò áàáàíäàí äà ðöñõÿò àë.
Êöðäîüëó îðàäàí áàáàñûíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Áàáà, ìÿíÿ ðöñõÿò âåð, ×ÿíëèáåëÿ, àòàì Êîðîüëóíóí éàíûíà
ýåäèðÿì.
ßðÿá ïàøà äåäè:
– Îüóë, ñÿí ùàðà, ×ÿíëèáåë ùàðà, ýåäèá àòàíû òàïà áèëìÿçñÿí, ïàøàëàð,
õàíëàð ùàìûñû Êîðîüëóéà äöøìÿíäè, òóòàðëàð ñÿíè þëäöðÿðëÿð. Ýåòìÿ,
ãàë, éàøûì êå÷èá ãîúàëìûøàì, ìÿíèì éåðèìäÿ ïàøà îë.
Êöðäîüëó ðàçû îëìàäû. ßðÿá ïàøà ýþðäö êè, Êöðäîüëó ãàëìàéàúàã.
Àõûðäà ðöñõÿò âåðäè, äåäè:
– Õÿçèíÿäÿí ïóë ýþòöð, èëõûäàí þçöí áÿéÿíÿí áèð àò òóò, ìèí åëÿ ýåò.
Êöðäîüëó ýåòäè õÿçèíÿäÿí ïóë ýþòöðäö, èëõûíûí è÷èíÿ ýÿëäè, ùàíñû àòû
òóòäó ìèíäè, äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá áåëè ãûðûëäû. Ãûðàòäàí ìàéà òóòìóø
êÿùÿðíèøàí ìàäéàíûí áèð áàëàñû îëìóøäó. Áþéöìöøäö, èëõûíûí è÷èíäÿ
èäè. Î çàìàíäàí áó çàìàíà ùå÷ êèìÿ òóòóëìóðäó. Êöðäîüëó êÿìÿíä
àòäû, ùÿìèí àòû òóòäó. Ýÿòèðäè ýöúëÿ éÿùÿðè áåëèíÿ áàñûá ìèíäè. Ñöðäö
319
Äÿðáÿíä áàçàðûíà ÷ûõäû. Ãûëûíúû éîõ èäè. Ôÿòÿëè àäëû áèð óñòàíûí éàíûíà
ýÿëäè. Àòäàí äöøäö, ãûëûíú èñòÿäè. Ôÿòÿëè îíà áèð íå÷ÿ ãûëûíú ýþñòÿðäè.
Êöðäîüëó ãûëûíúëàðû ÿëèíÿ àëäû, áèð-áèð áàñäû ãûðäû, î éàíà àòäû. Óñòà
ýþðäö, áó ùå÷ ùûð-çûð ãàíìûð, äåäè:
– Àé îüóë, ìÿí áèð êàñûá àäàìàì, áèð áþéöê êöëôÿòè áóíóíëà äîëàí-
äûðûðàì, íèéÿ ãûëûíúëàðû ãûðäûí, òþêäöí, ìÿíèì óøàõëàðûìû àú ãîéäóí,
áÿñ ñÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, ñÿíÿ íåúÿ ãûëûíú ëàçûìäû?
Êöðäîüëó ÿçÿë ÷ûõàðòäû ãûðäûüû ãûëûíúëàðûí ïóëóí âåðäè, ñîíðà öçöíö
óñòàéà òóòóá, ýþðÿê íÿ äåäè:

Úàíûì óñòà, ìÿíÿ áèð ãûëûíú ãàéûð,

Íÿ óçóí, íÿ ýþäÿê áèð ãÿðàð îëà.
Äÿñòÿñè øèðìàéû, þçö ãîøà íîé,
Âóðàíäà öðÿêäÿí õÿáÿðäàð îëà.

Õîðàñàí ïîëàäûí éàõøûñûíäàí ñå÷,

Éàõøûñû îëìàñà éàìàíûíäàí êå÷,
Ùÿð íÿéÿ âóðàíäà äàéàíìàéà ùå÷,
Éà ôèë, éà êÿðêÿäÿí, éà äà êÿë îëà.

Èðàãäû ìÿíçèëèì, óçàãäû àðà,

Ñóéó ÷îõ ñÿðò îëà, èðÿíýè ãàðà,
Éàðû úûëõà ïîëàä, éàðû íàëïàðà,
Ãàðà ÿãðÿá êèìè çÿùðèìàð îëà.

Ùÿñÿí áÿé êàìàíäàð, þòöðìÿç îâó,

Êèìäè áó äöíéàäà áàáàìûí áàáû?
Ãàéûòìàéà àüçû, èòè ãûëîâó
Ùÿð íÿéÿ äÿéÿíäÿ òàðèìàð îëà.

Óñòà ìÿòëÿáè àíëàäû. Êöðäîüëóíà íåúÿ ãûëûíú ëàçûìäû áèëäè. Î ñààò

Õîðàñàí ïîëàäûíûí éàõøûñûíäàí ñå÷èá áèð ãûëûíú ãàéûðäû, äåäè:
– Àë, áó ñÿí èñòÿéÿí ãûëûíúäû.
Êöðäîüëó ãûëûíúû ýþòöðäö, áåëèíÿ áàüëàäû, óñòàíûí ùàããûíû âåðäè.
Àòûíû ìèíäè, ßðÿá ïàøàíûí éàíûíà ýÿëäè, äåäè:
– Áàáà, èëõûäàí áó àòû òóòäóì, õîøóíà ýÿëèðìè?
ßðÿá ïàøà ýþðäö Êöðäîüëó òóòäóüó àò Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíûí áàëà-
ñûäû, äåäè:
– Îüëó, ÷îõ éàõøû àòäû, éàõøû éîë.
320
 Êöðäîüëó áàáàñû èëÿ ùàëàëëàøûá àíàñûíûí éàíûíà ýÿëäè. Àëäû ýþðÿê íÿ
äåäè:
Úàíûì àíà, ýþçöì àíà,
Ðöñõÿò âåð, ìÿí ýåäÿð îëäóì.
Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì àíà,
Ðöñõÿò âåð, ìÿí ýåäÿð îëäóì.
Ìþìèíÿ õàíûì:
Úàíûì îüóë, ýþçöì îüóë,
Àëëàùà òàïøûðäûì ñÿíè.
Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì, îüóë,
Àëëàùà òàïøûðäûì ñÿíè.
Êöðäîüëó:
Íÿñèùÿòëÿðèí òóòàðàì,
Ãàíûí ãàíëàðà ãàòàðàì,
Ýåäèá àòàìà ÷àòàðàì,
Ðöñõÿò âåð, ìÿí ýåäÿð îëäóì.

Ìþìèíÿ õàíûì:
Êîðîüëóäó àòàí çàòû,
×ÿíëèáåëäÿ âàð áóñàòû,
Áàçóáÿíääè àìàíàòû,
Àëëàùà òàïøûðäûì ñÿíè.

Êöðäîüëó:
Øèðèí ñþçöì çöëàë åëÿ,
Ãàðà ãàøûí ùèëàë åëÿ,
Àíà, ñöäöí ùàëàë åëÿ,
Ðöñõÿò âåð, ìÿí ýåäÿð îëäóì.
Ìþìèíÿ õàíûì:
Ìþìèíÿéÿì, ñþçöì çöëàë
Ýþçöì ýþé÷ÿê, ãàøûì ùèëàë,
Ñöäöì îëñóí ñÿíÿ ùàëàë,
Àëëàùà òàïøûðäûì ñÿíè.

Ñþçëÿðè òàìàìà éåòèøäè. Ìþìèíÿ õàíûì Êîðîüëóíóí îíà âåðìèø

îëäóüó áàçóáÿíäè ýÿòèðèá îüëóíóí ãîëóíà áàüëàäû, äåäè:
321
 – Éîëëàðäà îëìàéà-áèëìÿéÿ äåéÿñÿí, ìÿí Êîðîüëóíóí îüëóéàì.
Àòàíûí äöøìÿíè ÷îõäó, ñÿíè þëäöðÿðëÿð. Ìÿíè ýþçö éîëëàðäà ãîéìà.
Êöðäîüëó àíàñû èëÿ äÿ ùàëàëëàøûá ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîë áàøëàäû. Êöðä-
îüëó ö÷ ýöí-ö÷ ýåúÿ àò ñöðöá ýÿëäè ßùìÿä ïàøàíûí øÿùÿðèíÿ éåòèøäè.
ßùìÿä ïàøàíûí àäàìëàðû Êöðäîüëóíó ýþðöá ïàøàíûí éàíûíà àïàðäûëàð.
Ïàøà Êöðäîüëóíóí àòûíà, þçöíÿ áàõûá äåäè:
– Íÿ÷èñÿí, ùàðäàí ýÿëèá ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Àëäû Êöðäîüëó:
ßùìÿä ïàøà, ìÿíèì éîëóì
Äàüûñòàíäàí ýÿëÿð îëäó.
Âàðäû ãûëûíú âóðàí ãîëóì,
Äÿðä áàüðûìû äÿëÿð îëäó,

Ãàëõàíûì òóòàðàì áàøà,

ßëèìäÿí ÷ÿêÿðñÿí ùàøà,
Äàüûñòàíäà ßðÿá ïàøà
Íàìÿðä ìÿðäÿ ýöëÿð îëäó.

Ùÿñÿí áÿéÿì, ýÿëëÿì äèëÿ,

Ìèñèð ãûëûíú àëëàì ÿëÿ,
Ýöçàðûìäû ×ÿíëèáåëÿ,
ßðÿá àòûì áèëÿð îëäó.

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. ßùìÿä ïàøà àäàìëàðûíà äåäè:

– Áó íÿ äèëëè-äèëëè äàíûøûð. Òóòóí, ãîéìàéûí ýåòñèí.
Ïàøàíûí àäàìëàðû Êöðäîüëóíó òóòìàã èñòÿäèëÿð. Êöðäîüëó ãûëûíúûíû
÷ÿêèá îíëàðûí ùÿðÿñèíè áèð éàíà ãîâàëàäû, àòûíû ñöðöá àðàäàí ÷ûõäû,
×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô öç ãîéäó. Áèð äàüûí áàøûíäà èêè áÿçèðýàíà ðàñò ýÿëäè.
Ýþðäö áÿçèðýàíëàðûí éàõøû øåéëÿðè âàð. Êöðäîüëó áÿçèðýàíëàðûí íÿ êè,
ìàëëàðû âàð èäè, ÿëëÿðèíäÿí àëäû, þçëÿðèíè áîø éîëà ñàëäû. Áÿçèðýàíëàð
ãà÷ûá éàõûíäàêû øÿùÿðèí ïàøàñû Úÿôÿð ïàøàéà øèêàéÿò åëÿäèëÿð. Úÿôÿð
ïàøà áàøûíäà àäàìëàðû àòëàíäû. Êöðäîüëóíóí ãàáàüûíû êÿñäè, äåäè:
– Áÿçèðýàíëàðû íèéÿ ñîéäóí, êèìñÿí, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Àëäû Êöðäîüëó:
– Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, àé Úÿôÿð ïàøà,
Éþí ÷åâèðèá ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.
Äöøìÿíëÿð ÿëèìäÿí ÷ÿêÿðëÿð ùàøà,
Éþí ÷åâèðèá ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.
322
 Àò îéíàäûá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàðàì,
Àñëàí êèìè äÿðÿëÿðäÿ éàòàðàì,
Êÿìÿíä àòûá èíäè ñÿíè òóòàðàì,
Éþí ÷åâèðèá ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.

Àíàìûí éîëóíäà ãîëó áàüëûéàì,

Àòàìäàí àéðûéàì ñèíÿ äàüëûéàì.
Àäûì Ùÿñÿí, Êîðîüëóíóí îüëóéàì,
Éþí ÷åâèðèá ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.

Ïàøà ùþêì åëÿäè, áàøûíäàêû àòëûëàð Êöðäîüëóíó òóòñóíëàð. Àòëûëàð

Êöðäîüëóíà ùöúóì åëÿäèëÿð. Êöðäîüëó ÿë ãûëûíúà åëÿéèá àòëûëàðà úóìóëäó.
Àòëûëàð äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ ãà÷äû.
Êöðäîüëó äàâàäàí ÿë ÷ÿêèá éîëóíà äàâàì åëÿäè. Èêè ýöí, èêè ýåúÿ
àò ñöðäö, éîëäà áèð ãîúàéà ðàñò ýÿëäè. Ýþòöðäö ýþðÿê ãîúàäàí íÿ õÿáÿð
àëäû:
– Ãîúà áàáà, ìÿí äîëàíûì áàøûíà,
Ñþéëÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð!
Ýþðÿí ×ÿíëèáåëäÿ ãóðóðìó äþâðàí?
Ñþéëÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð!

Ãÿââàñ êèìè äÿðéàëàðà äàëàðàì,

Ìöõÿííÿò éóðäóíà òàëàí ñàëàðàì.
Éàüû äöøìÿíëÿðäÿí ãûñàñ àëàðàì,
Ñþéëÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð!

Ùÿñÿí áÿé äÿ èéèä, úàâàí éàøûíäà,

Þëäöðÿð íàìÿðäè ìÿðä ñàâàøûíäà,
×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿðè áàøûíäà,
Ñþéëÿ Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð!

Ñþç òàìàì îëäó. Ãîúà äåäè:

– Îüóë, ×ÿíëèáåëÿ éàõûíëàøûáñàí, áèð àç àò ñöðñÿí, éåòèøÿðñÿí.
Êöðäîüëó îðàäàí êå÷äè, àòûíû ñöðöá éîë ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Ýöí
ÿéèëÿí çàìàí ýÿëäè ×ÿíëèáåëÿ éåòèøäè. Êöðäîüëó éîë ýÿëèá éîðóëìóøäó.
Äöøäö àòûíû ãîðóüà áóðàõäû, þçö äÿ äèðñÿêëÿíäè.
Äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè, Åéâàç, Äÿìè÷ðèîüëó, Èñàáàëû àò áåëèíäÿ ìÿøã
åëÿéèðäèëÿð. Ãîðóãäà áèð àòëû àäàì ýþðäöëÿð. Åéâàç äåäè:
– Ñèç áóðàäà äóðóí, ìÿí ýåäèì, ýþðöì î àäàì êèìäè.
323
 Åéâàç àòûíû ñÿéèðäèá Êöðäîüëóíóí éàíûíà ýÿëäè, äåäè:
– Àé àäàì, êèìñÿí, íÿ ùöíÿðëÿ àòûíû áó ãîðóüà áóðàõûáñàí?
Êöðäîüëó äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éåðèíäÿí ãàëõäû. ×ÿêèá Åéâàçû àòäàí
ñàëäû. Ãîëëàðûíû áàüëàäû, éåðÿ éûõäû. Éîëäàøëàðû ýþçëÿäèëÿð, ýþðäöëÿð
Åéâàç ýÿëìÿäè, îíóí äàëûñûíúà Äÿìèð÷èîüëó ýÿëäè, Åéâàçû ãîëó áàüëû
ýþðöá, Êöðäîüëóíà ùöúóì åëÿäè. Êöðäîüëó ìàúàë âåðìÿéèá ÷ÿêäè, îíó
äà àòäàí ñàëäû, ãîëëàðûíû äàëäàí áàüëàäû, Åéâàçûí éàíûíà óçàíäûðäû.
Èñàáàëû ýþçëÿäè, ýþðäö Åéâàç èëÿ Äÿìèð÷èîüëó ãàéûòìàäûëàð. Áó äÿôÿ î
äà àòûíû ñÿéèðäèá ýÿëäè, éîëäàøëàðûíû ãîëó áàüëû ýþðäö. Êöðäîüëóíóí
öñòöíÿ éþíÿëäè. Êöðäîüëó îíó äà àòäàí ñàëäû, ãîëëàðûíû áàüëàäû. Åéâàç
èëÿ Äÿìèð÷èîüëóíóí éàíûíà éûõäû.
Äÿëèëÿð óçàãäàí áóíó ýþðäöëÿð, ãà÷ûá Êîðîüëóíóí éàíûíà ýåòäèëÿð,
ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿäèëÿð. Êîðîüëó ãûëûíú áàüëàäû, ãàëõàí àñäû, ÿìóä
ýþòöðäö, Êöðäîüëóíóí éàíûíà ýÿëäè. Äÿëèëÿð Êîðîüëóéà ýþç åëÿäèëÿð êè,
îëìàéà-áèëìÿéÿ ÿë ãàëäûðàðñàí, àäûíû äåéÿñÿí, þçöíö íèøàí âåðÿñÿí.
Ùàìûìûçû ãûðäûðàðñàí. Êîðîüëó Êöðäîüëóíà éàõûíëàøûá äåäè:
– Îüóë, ùàðäàí ýÿëèá ùàðà ýåäèðñÿí?
Êöðäîüëó äåäè:
– Äàüûñòàíäàí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ýåäèðÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Îíäà áóðäà íÿ ýÿçèðñÿí?
Êöðäîüëó äåäè:
– Áÿ, áóðà ×ÿíëèáåë äåéèëìè?
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ, áóðà ×ÿíëèáåë äåéèë, áóðàäàí ×ÿíëèáåëÿ áèð ìÿíçèë éîëäó.
Êöðäîüëó åëÿ áèëäè êè, éîëäà ðàñò îëäóüó ãîúà îíà éàëàí ñàòûá
àëëàäûá, ×ÿíëèáåëè äöç íèøàí âåðìÿéèá.
Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Äàüûñòàíäàí ÷ûõäûì áàùàð ôÿñëèíäÿ,

Ýÿçÿ-ýÿçÿ áó äèéàðà éåòèøäèì,
Áàú âåðìÿäèì, äöøìÿíëÿðäÿí áàú àëäûì,
×îõóí ñàëäûì àùû-çàðà, éåòèøäèì.

Àíàìäàí àéðûëäûì, ìÿí ýÿëäèì áåëÿ

Äöøìÿíèí ãàíûíû äþíäÿðäèì ñåëÿ,
Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëäèì áó ×ÿíëèáåëÿ.
×ÿêñÿëÿð äÿ ìÿíè äàðà, éåòèøäèì.
324
 Ùÿñÿí áÿéÿì, ùÿð éàðàéà äþçÿðÿì,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ãàëõàí áåëäÿ ýÿçÿðÿì,
Äÿëèëÿðèí ìÿí éàí-éàíà äöçÿðÿì,
Ñÿí îëàðñàí ýöíö ãàðà, éåòèøäèì.

Ñþç òàìàì îëäó. Êîðîüëó ýþðäö áó, õîøëóãëà äÿëèëÿðè áóðàõìàéà-

úàã. Àúûãëàíäû, Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá Êöðäîüëóíà ùöúóì åëÿäè. Êöðäîüëó
èëÿ âóðóøäóëàð. Ãûëûíúäàí ìóðàä ùàñèë îëìàäû, ÿë ÿìóäà àòäûëàð. ßìóä-
äàí äà áèð êàð àøìàäû. Áèð-áèðèíèí áåëèíÿ ÿë àòäûëàð, òóòàøäûëàð, áèð õåéëè
ýöëÿøäèëÿð, éîðóëäóëàð, áèð-áèðèëÿðèíÿ çîð åëÿéÿ áèëìÿäèëÿð, àðàëàíäûëàð,
ùÿðÿñè áèð éàíäà îòóðäó. Éîðüóíëóãëàðûíû àëäûëàð. Ãàëõûá éåíèäÿí òóòàø-
äûëàð. Êöðäîüëó áó äÿôÿ çîð âåðèá Êîðîüëóíóí äèçëÿðèíè éåðÿ ýÿòèðäè, áèð
äÿ çîð âåðèá êöðÿéèíè éåðÿ ýÿòèðäè, ñèíÿñèíÿ ÷þêöá äåäè:
– Ñþéëÿ ýþðöì, ãîúà, ñÿí êèìñÿí?
Êîðîüëó äåäè:
– Áàøûìû êÿññÿí äÿ ÿçÿë ñÿí êèì îëäóüóíó äåìÿñÿí, ìÿí êèì
îëäóüóìó äåìÿðÿì.
Êöðäîüëó Êîðîüëóíóí ñèíÿñèíäÿí ãàëõäû. Îíó áóðàõûá äåäè:
– Ýÿë, þçöíö áîø éåðÿ èíúèòìÿ, êèì îëäóüóíó íèøàí âåð.
Àëäû Êîðîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Êîðîüëó:
Íåéëÿéèðñÿí ìÿíäÿí àä õÿáÿð àëûá –
Äöøìÿí ãàíûí éåðÿ úàëàéàí ìÿíÿì!
Ãîøóíëàð òàëàéûá, òöïëÿð äàüûäàí,
Äöøìàíû öñò-öñòÿ ãàëàéàí ìÿíÿì!

Êöðäîüëó:
Ãåéçÿ ýÿëèá ùÿðäÿí íÿðÿ âóðàíäà,
Äÿëèëÿð ãîë-ãîëà áàüëàéàí ìÿíÿì!
Ãûëûíú ÷ÿêèá ìÿðä ìåéäàíà âàðàíäà,
Ñèíÿëÿð ÷àë-÷àðïàç äàüëàéàí ìÿíÿì!

Êîðîüëó:

Èéèä îëàí ùå÷ àéðûëìàç åëèíäÿí,

Òÿðëàí îëàí ñîíà âåðìÿç ýþëöíäÿí.
Øàùëàð çàðà ýÿëèá úîìÿðä ÿëèíäÿí
Ëåø-ëåøèí öñòöíÿ ãàëàéàí ìÿíÿì!
325
 Êöðäîüëó:

Ãà÷ûðòäûì ãîâüàäà ìåéäàíäàí ïàøà,

Ãîâóá òàúèðëÿðè äîëäóðäóì äàøà,
Àõûðäà ÿëèìäÿí ÷ÿêÿðñÿí ùàøà,
Áàøû-áàø öñòöíÿ òûüëàéàí ìÿíÿì!

Êîðîüëó:

Êîðîüëó äåéèëÿì, îíà ìèñàëàì,

Ùÿì Ðöñòÿìè-Çàëàì, ùÿì äÿ Ñàëñàëàì,
Íå÷ÿ õîòêàðëàðû òàõòûíäàí ñàëàí,
Ãÿíèìëÿð öñòöíäÿ óëàéàí ìÿíÿì!

Êöðäîüëó:

Ùÿñÿí áÿéÿì, ìÿðä ìåéäàíäà ãàëàðàì,

Ãÿíèìëÿð áàøûíà ãûëûíú ÷àëàðàì,
Éàüû äöøìÿíëÿðäÿí ãûñàñ àëàðàì,
Ñå÷èáÿí ýþâùÿðè ñàõëàéàí ìÿíÿì!

Ñþç òàìàì îëäó. Áèð äÿ òóòàøäûëàð. Éåíÿ Êöðäîüëó Êîðîüëóíó

éûõäû, äåäè:
– Áó èêèíúèäè, áèð äÿ éûõñàì þëäöðÿúÿéÿì.
Áóíëàð áóðàäà ãàëñûíëàð, ñÿíÿ Íèýàð õàíûìäàí õÿáÿð âåðèì. Äÿëè-
ëÿðäÿí áèðè ãà÷ûá Íèýàð õàíûìà õÿáÿð àïàðäû êè, áèð àòëû ýÿëèá ÷ûõûá
Äÿìèð÷èîüëóíó, Åéâàçû, Èñàáàëûíû òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàéûá, Êîðîüëóíó
äà èêè äÿôÿ éûõûá, áèð äÿ éûõñà þëäöðÿúÿê.
Íèýàð õàíûì òÿëÿñèê þçöíö îðàéà éåòèðäè. Ýþðäö Êîðîüëó èëÿ Êöðäîüëó
ö÷öíúö äÿôÿäè òóòàøûáëàð. Íèýàð íÿ ãÿäÿð åëÿäè îíëàðû áèð-áèðèíäÿí
àðàëàñûí, Êîðîüëó àðàëàíìàäû, äåäè:
– Äàâàíû òàìàì åëÿéÿê.
Êîðîüëó èëÿ Êöðäîüëó õåéëè ýöëÿøäèëÿð. Àõûðäà Êîðîüëó áèð äÿëè
íÿðÿ ÷ÿêäè, Êöðäîüëóíó ýþòöðäö éåðÿ âóðäó. Ñèíÿñèíÿ ÷þêäö, Ìèñðè
ãûëûíúû ÷ÿêäè êè, áàøûíû êÿññèí. Íèýàð õàíûì ãîéìàäû. Èðÿëè éåðèéèá ÿëèí-
äÿí àëäû. Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, ñÿíè þëäöðìÿäèì áóðàõäûì. Ëÿíÿò øåéòàíà äå, þçöíö íèøàí
âåð.
326
 Ýþòöðäö Êöðäîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Àíàäàí îëàíäà úîìÿðä îëìóøàì,
Øèðèí ëÿùúÿëèéÿì õîø íèøàíëûéàì.
Ìåéäàíäà äöøìÿíÿ ãàíëàð àüëàäàí
Áèëÿéè ãöââÿòëè, ýþçö ãàíëûéàì.

Úàâàíêÿí þçöìö ÷þëëÿðÿ ñàëäûì,

Ãÿì ìÿíè ÷óëüàäû, äÿðéàéà äàëäûì,
Ùÿð éåðäÿ íàìÿðääÿí ãèñàñûì àëäûì,
Ìÿðäëÿð àðàñûíäà àäëû, ñàíëûéàì.

Áèð äÿðä áèëÿí éîõäó äÿðäèì ÷àüëûéàì,

Äîñò éîëóíäà ìÿí äÿ ãîëó áàüëûéàì,
Ùÿñÿí áÿéÿì, Êîðîüëóíóí îüëóéàì,
Éåðèì õÿáÿð àëñàí Äàüûñòàíëûéàì.

Ñþç òàìàì îëäó. Êîðîüëó äåäè:

– Éàëàí ñþéëÿéèðñÿí, ìÿíè àëäàòìàã èñòÿéèðñÿí, ñÿí Êîðîüëóíóí
îüëóñàíñà, ãîëóíäà áàçóáÿíä îëìàëûäû.
Êöðäîüëó ãîëóíäàêû áàçóáÿíäè à÷äû, Êîðîüëóéà ýþñòÿðäè. Êîðîüëó
ýþðäö þçö âåðäèéè áàçóáÿíääè. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áàøûíà ìÿí äþíöì, ýöë öçëö îüóë,
Êîðîüëó äåéèëÿí èéèä ìÿíÿì, ìÿí!
Äÿëè ïàøàëàðû òàõòûíäàí ñàëàí,
Êîðîüëó äåéèëÿí èéèä ìÿíÿì, ìÿí!

Ìöõÿííÿò îëóáäó ãàáàüûìäà õàð,

Õîòêàðà éóðäóíó åéëÿìèøÿì äàð,
Ñþéëÿ Ìþìèíÿäÿí íÿ õÿáÿðèí âàð?
Êîðîüëó äåéèëÿí èéèä ìÿíÿì, ìÿí!

Ñÿäàôÿðèí ãàéíàüûíà, úîøóíà,

Éàüû äöøìÿí ýÿëÿ áèëìÿç òóøóíà,
Êîðîüëóéàì, îüóë, äþíöì áàøûíà
Êîðîüëó äåéèëÿí èéèä ìÿíÿì, ìÿí!

Ñþç òàìàì îëäó. Àòà-îüóë áèð-áèðëÿðèíè òàíûäûëàð. Ãóúàãëàøäûëàð,

ýþðöøöá þïöøäöëÿð. Äÿëèëÿðèí ãîëëàðûíû à÷ûá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëäèëÿð. ×ÿíëè-
áåëäÿ ýöí êå÷èðìÿéÿ, þìöð ñöðìÿéÿ áàøëàäûëàð.
327
 ÇßÐÍÈØÀÍ ÕÀÍÛÌÛÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

ÿëè, óñòàä äèëè ìöáàðÿê îëàð. Èíäè ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì,
Á êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëäÿ Ãî÷ Êîðîüëóäàí.
Êîðîüëóíóí êåôè êþê, äàìàüû ÷àü èäè. Îüóëëàðû Åéâàçëà Ùÿñÿí ñàü-
ñîëóíäà ãîëóíà ãöââÿò, äèçèíÿ òàãÿò, ýþçöíÿ èøûã èäè. Ùÿñÿí Äàüûñòàí-
äàí ýÿëÿíäÿí ñîíðà åëÿ áèë ×ÿíëèáåëèí çèéíÿòè áèðÿ-áåø àðòìûøäû. Ùÿñÿí
ìÿøãëÿðè ÿí ÷îõ Äÿìèð÷èîüëó èëÿ åäèðäè. Ùÿñÿíèí àò ìèíìÿñè, éÿùÿðäÿ
øàùèí êèìè îòóðìàñû, íèçÿ îéíàòìàñû, ãàëõàí òóòìàñû, ãûëûíú âóðìàñû,
ýöøò òóòìàñû, òîïïóç åíäèðìÿñè Êîðîüëóíó ãöððÿëÿíäèðèðäè. Êîðîüëó
Íèýàð õàíûìëà ìÿøãÿ áàõûðäû.
Ìÿøãäÿí ñîíðà Åéâàçëà Ùÿñÿí Íèýàð õàíûìûí éàíûíà ýÿëäèëÿð.
ßââÿë-ÿââÿë àíàëàðûíà áàø ÿéäèëÿð, ñîíðà àòàëàðûíûí ãàðøûñûíäà ÿìðÿ
ìöíòÿçèð äàéàíäûëàð. Êîðîüëó àðèô àäàì èäè. Äÿðùàë èøè áàøà äöøäö,
Íèýàð õàíûìûí öçöíÿ áàõäû. Íèýàð õàíûì Êîðîüëóíóí ãÿì äÿðéàñûíà
ãÿðã îëäóüóíó ýþðöá, ýþçöíö ÿòðàôûíà ýÿçäèðäè. Úÿìè ×ÿíëèáåë äÿëèëÿðè
îíëàðû åëÿ ãîìàðëàìûøäû êè, åëÿ áèë ùàìû Íèýàð õàíûìäàí áèð “ùÿ”
úàâàáû ýþçëÿéèðäè. Íèýàð õàíûì ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðäó. Äÿëèëÿðèí íÿðÿñèíäÿí
éåð-ýþé ëÿðçÿéÿ äöøäö. ×ÿíëèáåëäÿ áèð ìÿúëèñ ãóðóëäó êè, ðóçèýàðûí
ýþçö ùÿëÿ áåëÿ øàäéàíàëûã ýþðìÿìèøäè. Ïèéàëÿëÿð àáû-êþâñÿðëÿ äîëäó.
Åéâàçëà Ùÿñÿí íóø åòäèëÿð. Äÿëè Ìåùòÿð Äöðàòû, ßðÿáàòû ìåéäàíà
ýÿòèðäè. Åéâàçëà Ùÿñÿí àëòäàí ýåéèíèá öñòäÿí, öñòäÿí ýåéèíèá àëòäàí
ãûôûëëàíäûëàð. Åéâàç Äöðöí, Ùÿñÿí ßðÿáàòûí ãàíòàðüàñûíû áÿðêèòäè. Áèð
ýþç ãûðïûìûíäà àéàãëàðûíû öçÿíýèéÿ ãîéóá, ãûðüû êèìè éÿùÿðÿ
ÿéëÿøäèëÿð. Ìÿúëèñèí äþâðÿñèíäÿ ýÿðäèø åäèá, Êîðîüëó èëÿ Íèýàð
õàíûìäàí ùàëàëëûã äèëÿäèëÿð. Íèýàð õàíûì îüóëëàðûíûí ñÿôÿðèíÿ áèð ñþç
äåìÿñÿ äÿ, éàç áóëóäó êèìè äîëìóøäó. Èðÿëè éåðèäè, ùàëàëëûã åäèá, èçèíäè
– äåäè. Äöðàòëà ßðÿáàò Íèýàð õàíûìûí ñþçöíÿ áÿíä èìèø êèìè øàùÿ
ãàëõäûëàð, Äàüûñòàíà éþí àëäûëàð.
Óñòàäëàð äèëè éöéðÿê îëàð, äåìèøëÿð. Ñÿôÿðèí ö÷öíúö ýöíö øÿíëèê
÷ûðàãëàðûíû þëÿçèäÿí âàõòûíäà úöò ãàðäàøëàð Àüãàéàíûí ãàðòàëû êèìè
Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿ ßðÿá ïàøàíûí ùÿéÿòèíäÿ àòäàí åíäèëÿð. Ìþìèíÿ
õàíûìûí îüëó Ùÿñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà ýþçëÿðèíèí ãîðàñûíû î ãÿäÿð ñûõ-
ìûøäû êè, úàíûíäà úàí, äèçèíäÿ òàãÿò ãàëìàìûøäû. Ñàðàëûá ñàïà, èíúÿëèá
èïÿ äþíìöøäö. Èéíÿíèí ýþçöíäÿí ñàïëàíàðäû. Çèë ãàðàíëûãäà îüëóíóí
ñÿñèíè òàíûñà äà, ùÿéÿòäÿ äàéàíàíëàðäàí ùàíñûíûí îüëó îëäóüóíó àíøûðà
áèëìÿäè. Åéâàçû áàüðûíà áàñûá äóç êèìè éàëàäû. Äåäè:
328
 – Äîããóç àé, äîããóç ýöí, äîããóç ñààò, äîããóç ñàíèéÿ ÿçàá ÿçèé-
éÿòèíè ÷ÿêäèéèì, éöéöðöéöíöí áàøûíû êÿñäèéèì äèðÿéèì-äèëÿéèì îüóë,
àäàì äà àíàñûíû ýþçö éàøëû ãîéàðìû? Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà èõòèéàð
áàáàíû àòàíûí äöøìÿíëÿðè þëäöðäöëÿð. Ýþçëÿðèì ñÿíè àõòàðäû, îüóë-îüóë
äåìÿêäÿí äèëèì äöéöí áàüëàäû.
Åéâàçëà Ùÿñÿí Ìþìèíÿ õàíûìûí ãîëóíà ýèðèá è÷ÿðè êå÷äèëÿð.
Ìþìèíÿ õàíûì îüëóíó ÷ûðàüûí èøûüûíäà òàíûäû. Àíà-áàëà éàç ñàðìàøûüû
êèìè áèð ìöääÿò áèð-áèðèíÿ ñàðûøäû. Ýþç ýÿðÿê èäè, áó ñÿùíÿíè îõøàéûá
òàìàøà åäÿéäè.
Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ÿíäÿí ñîíðà Åéâàç ìÿòëÿáèí öñòöíÿ ýÿëäè. Äåäè:
– Àíàúàí, àòà-àíàìûç ñÿíè ×ÿíëèáåëäÿ úÿìè äÿëèëÿðèí, õàíûìëàðûí
àüáèð÷ÿéè ýþðìÿê èñòÿéèð. Þçöí ö÷öí íÿ ÿçèçäè õÿçèíÿäÿí ýþòöð, èõòè-
éàðûíäàäû.
Ñþùáÿò óçàíäû. Åéâàç äóðóá Äöðàòëà ßðÿáàòû éåìëÿäè. Äàí éåðè
ñþêöëÿíäÿ Åéâàçëà Ùÿñÿí éàòàãëàðûíà óçàíäûëàð. Î éàòàí ö÷ ýöí, ö÷
ýåúÿ éàòäûëàð. Àéûëàíäà ýþðäöëÿð êè, Ìþìèíÿ õàíûì åëÿ äÿéèøèá, ýþç
èñòÿéèð òàìàøà åòñèí. Áó ö÷ ýöíäÿ åëÿ áèë Ìþìèíÿ õàíûìûí áöòöí ýÿíú-
ëèéèíè þçöíÿ ãàéòàðìûøäûëàð. Ðÿíýè éàëàô-éàëàô éàíûð, àé õÿúàëÿòèíäÿí
öçöíö áöðöìöø, ýöí óòàíäûüûíäàí áóëóäëàðûí àðõàñûíà êå÷ìèøäè. Çÿð-
áàôòàëû ãûð÷ûí äîí Ìþìèíÿ õàíûìà åëÿ éàðàøûðäû êè, åëÿ áèë úÿìè ùóðèëÿð
îíóí ãàðøûñûíäà ùåñàáà äóðàúàãäû. Åéâàçëà Ùÿñÿí òîããàíûí àëòûíû
áÿðêèòäèëÿð. Åéâàç äåäè:
– Àíàúàí, éîë÷ó éîëäà ýÿðÿêäè. Âÿäÿ íàõÿëÿôëèê èýèäÿ ãÿáàùÿòäè.
Ìþìèíÿ õàíûì ÷ÿêèäÿ éöíýöë, âÿçíäÿ àüûð õÿçèíÿäÿ íÿ âàðñà
éöêöíö òóòóá, ãÿôëÿ-ãàòûðà éöê âóðäóðäó.
Ìàë ñàüûíû âàõòû ãÿôëÿ-ãàòûð ßðÿá ïàøàíûí ìÿíçèëèíäÿí ãàëõäû.
Ùÿñÿí óøàãëûã äîñòó, Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿ èýèäëèêäÿ, ñÿõàâÿòäÿ àä
ãàçàíàí éÿùÿð óñòàñû Ôÿòÿëèíè ÷àüûðòäû. Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäèí õàíëûüûíû
îíà ùÿâàëÿ åäèá, úàìààòûí äîëàíûøûüûíû îíà òàïøûðäû.
Ãÿôëÿ-ãàòûð ×ÿíëèáåëÿ éþí àëäû. Àç ýåòäèëÿð, àë÷àãëû, óúàëû äàüëàð
àøäûëàð, áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà îíëàð Éàüû ãîðóüóíà ÷àòàíäà ýöí áèð
ñèúèì áîéó ãàëõìûøäû. Äÿëèëÿð Ìþìèíÿ õàíûìûí ïèøâàçûíà Éàüû
ãîðóüóíäà äóðäóëàð. ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàíäà Ìþìèíÿ õàíûì ýþçëÿðèíÿ
èíàíìàäû. Ùÿð éåðäÿ äÿëèëÿð, õàíûìëàð ãàéûð-ãàéûð ãàéíàøûðäû. Ìþìèíÿ
õàíûìû ùÿðÿ áèð úöð òÿñÿââöð åäèðäè.
Ìþìèíÿ õàíûì àòäàí åíÿíäÿ ãÿääè-ãàìÿòè, ñöðàùè áîéó, ìÿüðóð
éåðèøè åëÿ áèë ×ÿíëèáåëÿ éåíè áèð çèéíÿò âåðäè. ×ÿíëèáåë õàíûìëàðû
329
Ìþìèíÿ õàíûìûí ýþçÿëëèéèíäÿí õÿúàëÿò òÿðè òþêäöëÿð. Úÿìè äÿëèëÿðèí
àíàñû Íèýàð õàíûì áåëÿ Ìþìèíÿ õàíûìûí ýþçÿëëèéèíäÿí ïîçóëäó. Àëà
ýþçëÿðè èõòèéàðñûç ïèéàëÿ êèìè äîëäó. Íèýàð õàíûìûí éàç áóëóäó êèìè
äîëäóüóíó ýþðÿí Êîðîüëó òåëëè ñàçûí áÿìèíè áÿì, çèëèíè çèë êþêëÿéèá
áàüðûíà áàñûá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, àé õîòêàð ãûçû,
Àüëàìà, Íèýàðûì, î äà éàðûìäû.
Äåäèéèí ñþçëÿðèí ÷ûõäûìû éàääàí?
Àüëàìà, Íèýàðûì, î äà éàðûìäû.

Èðÿëè ýÿë òóò ÿëèíëÿ ÿëèíè,

Áöëáöë îëàí àõòàðìàçìû ýöëöíö?
Ìÿíäÿí þòðö òÿðê åéëÿäè åëèíè,
Àüëàìà, Íèýàðûì, î äà éàðûìäû.

Éàõøû áàõ ñÿí Êîðîüëóíóí çàòûíà,

Ãûëûíú ãàëõàíûíà, ïîëàä ãàòûíà,
Áèð Åéâàç åøãèíÿ, Ùÿñÿí õàòðûíà,
Àüëàìà, Íèýàðûì, î äà éàðûìäû.

Ñþç òàìàìà éåòèøäè, Íèýàð õàíûì èðÿëè éåðèäè. Ìþìèíÿ õàíûìà õîø
ýÿëäèí äåéèá, ìÿúëèñäÿ Êîðîüëóíóí ñîë òÿðÿôèíäÿ ÿéëÿøäèðäè. Ìþìèíÿ
õàíûìûí ýÿëèøè øÿðÿôèíÿ ×ÿíëèáåëäÿ áèð êåô ìÿúëèñè äöçÿëäè êè, èíäèéÿ
ãÿäÿð äöçÿëÿí ìÿúëèñëÿðèí øàùû ñàéûëäû. Äÿëèëÿð ýåúÿäÿí õåéëè
êå÷ÿíÿäÿê éåäèëÿð, è÷äèëÿð, êåôëÿð äóðóëäó, äàìàãëàð ÷àü îëäó.
Äåéèðëÿð, áåëÿ øÿí-øóõ ìÿúëèñëÿðäÿí ñîíðà Êîðîüëó ùå÷ êÿñèí úöðÿò
åäèá ãàïûñûíû à÷ìàäûüû ãûðõûíúû îòàüà ýåäÿðìèø. Áèð ñààò îðäà òÿê-òÿíùà
îòóðäóãäàí ñîíðà ÷ûõàðìûø. Áó äÿôÿ äÿ Êîðîüëó ùÿìèí îòàüà ýèðäè. Áèð
ñààòäàí ñîíðà îòàãäàí ÷ûõàíäà Ùÿñÿí ýþðäö êè, Êîðîüëó åëÿ ùàëäàäû,
åëÿ ùàëäàäû áû÷àã âóðñàí ãàíû ÷ûõìàç. Ýþçëÿð ãàí ÷àíàüû êèìè ãûï-
ãûðìûçû. Ùÿñÿí ÷îõ ýþòöð-ãîé åòäè, ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäè. Î ýöíäÿí
ñîíðà Ùÿñÿí àòàñûíû ýþçäÿí ãîéìàäû. Ýþðäö êè, àòàñû ñîí ýöíëÿðäÿ
ùÿìèí îòàüà òåç-òåç ýåäèð. Ùÿð äÿôÿ äÿ ïÿæìöðäÿ ùàëäà, ýþçëÿðè íÿìëè
îòàãäàí ÷ûõûð. Êîðîüëó áèð äÿôÿ äÿ îòàüà ýèðÿíäÿ, Ùÿñÿí äÿ àñòàúà
îíóí àðõàñûíúà è÷ÿðè ýèðäè. Ùÿñÿí áàõäû êè, àòàñû áàëàúà áèð ñàíäûã÷à
à÷äû, îðàäàí áèð ãûç ÿêñè ÷ûõàðòäû, áèð ñààò öçöíÿ òàìàøà åòäè, ñîíðà ÿêñè
éåíèäÿí éåðèíÿ ãîéìàã èñòÿäèêäÿ, Ùÿñÿí àòàñûíûí áèëÿéèíäÿí éàïûøäû.
Ùÿñÿí àòàñûíûí ÿëèíäÿêè ãûçûí ÿêñèíÿ áàõäû. Ãûç íÿ ãûç, àé ïàð÷àñû. Åëÿ
330
áèë êè, Àëëàùòàëà õîø ýöíöíäÿ, õîø ñààòûíäà, õîø äÿãèãÿñèíäÿ ãÿëÿìèíè
áó ãûçûí ùöñíöíÿ ÷ÿêèá. Áèð áàõàí äåéèð, ãîé áèð äÿ áàõûì. Ùÿñÿíèí
êþùíÿ éàðàñû ãþâð åëÿäè. Éàäûíà ßùìÿä õàíûí ãûçû Ìåùðè õàíûì äöøäö.
Àõû, Ìåùðè äÿ áèð ãûç èäè, ýþçÿëëèêäÿ áöòöí ùóðèëÿð îíóí ñàíûíäà äóðàðäû.
Ìåùðèíèí ãÿääè-ãàìÿòè, ñöðàùè áîéó, äóðíà êèìè úàí àëàí àëà ýþçëÿðè,
àëìà êèìè ãûðìûçû éàíàãëàðû, éöç ìèí èøâÿ èëÿ éåðèøè, úåéðàí êèìè ìÿü-
ðóð äóðóøó ýþçëÿðè þíöíäÿ úàíëàíäû. Ìåùðè õàíûìûí Ùÿñÿíëÿ àéðûëû-
üûíäàí ñîíðà ÷îõ õèôôÿò ÷ÿêìÿñè, Ùÿñÿíèí àòàñûíäàí èúàçÿ àëûá, ßùìÿä
õàíûí éàíûíà ãàéûäàðêÿí, ãàïûäàí ãàëõàí úÿíàçÿíè ýþðìÿñè, Ùÿñÿíèí
éàõà éûðòûá, öç úûðìàñû, àü ýöíöíöí ýþé ÿñêèéÿ äöéöëìÿñè öðÿéèíèí
áàøûíû éàíäûðäû. Öðÿéè êþâðÿëäè. Ýþçëÿðè éàç áóëóäó êèìè äîëäó. Àòàñû-
íûí ùàëûíà àúûäû.
Äåäè:
– Àòàéè ìåùðèáàí! Ñþéëÿ, áó êèìäè? Íÿ ö÷öí ùÿð äÿôÿ áó îòàüà
ýèðèá î ãûçûí ÿêñèíÿ áàõäûãäàí ñîíðà àüëàéûðñàí? Ìÿýÿð ìÿí þëìöøÿì
êè, ãî÷ Êîðîüëó õèôôÿò ÷ÿêñèí? Éà áó ñèððè ìÿíÿ à÷ìàëûñàí, éà äà àíàìû
äà ýþòöðöá áó ñààò ×ÿíëèáåëè òÿðê åäÿúÿéÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, ýÿë äàøû ÿòÿéèíäÿí òþê. Áóíó áèëìÿñÿí éàõøûäû. Åëÿ øåéëÿð
âàð êè, àäàìà äÿì ýÿòèðÿð, åëÿ øåéëÿð äÿ âàð êè, ãÿì. Áó ÿêñèí ýÿòèðäèéè
äÿì äåéèë, ãÿìäè. Ìÿí èñÿ ñÿíè ãÿìëè éîõ, äÿìëè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì.
Ùÿñÿí äåäè:
– Áàáàúàí! Äÿì äÿ, ãÿì äÿ åêèçäè. Îüëóí áàøû éà äÿìäÿ, éà
ãÿìäÿ ýÿðÿê. Ñÿí îíóí éåðèíè, éóðäóíó äå, äàëûñûííàí èøèí éîõäó.
Êîðîüëó ÷îõ äåäè, Ùÿñÿí àç åøèòäè. Ãûðñàããûç îëóá áàáàñûíûí éàõà-
ñûíäàí éàïûøäû. Êîðîüëó ýþðäö Ùÿñÿí çÿëè êèìè éàïûøäûüûíäàí ãîïàí
äåéèë, ÿë óçàäûá äèâàðäàí Áóëüóðëó ñàçûíû ýþòöðäö. Áÿìèíè áÿì, çèëèíè
çèë êþêëÿäè. Öçöíö îüëóíà òóòóá ýþòöðäö ýþðÿê íÿ äåäè:

Áàøûíà äþíäöéöì, ýöë öçëö îüóë,

Ãàí àüëàð, ãàí àüëàð äèäÿëÿðèìèç.
Éåääè èëäè ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðÿì,
Ãàí àüëàð, ãàí àüëàð äèäÿëÿðèìèç.

Ñÿíÿ ñþéëÿäèéèì ñþçöí äöçöäö,

Ñèíÿìäÿêè ìÿùÿááÿòèí êþçöäö,
Àü øÿùÿðäÿ Ãàðà ïàøà ãûçûäû,
Ãàí àüëàð, ãàí àüëàð äèäÿëÿðèìèç.
331
 Èýèä îäó þç äÿðäèíè áèëäèðÿ,
Äöøìÿíè àüëàäûá, äîñòó ýöëäöðÿ,
Êîðîüëóéàì, áó äÿðä ìÿíè þëäöðÿ,
Ãàí àüëàð, ãàí àüëàð äèäÿëÿðèìèç.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Ùÿñÿí àüàéà ãàëõäû. ßë-ÿë öñòÿ áàáàñûíäàí ñþç
èñòÿìÿê ö÷öí õàùèøÿ ìöíòÿçèð äàéàíäû.
Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðöá äåäè:
– Èçèíäè.
Ùÿñÿí äåäè:
– Àòåéè ìåùðèáàí! Àü øÿùÿðÿ þçöì ýåäÿúÿì. Éà î ãûçû ñÿíÿ ýÿòè-
ðÿúÿì, éà äà áó áàøäàí êå÷ÿúÿì.
Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë, ñÿí ìÿíè äöç áàøà äöøìÿäèí. Ìÿí ÿêñÿ áàõàíäà îíäàí
þòðö àüëàìûðàì êè, Ãàðà ïàøàíûí ãûçûíû ñÿíÿ àíàëûã ýÿòèðÿ áèëìèðÿì.
Îíà ýþðÿ àüëàéûðàì êè, î ãûçû ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèí ýÿòèðìÿéèí âàõòû ÷àòûá.
Ñÿíè èñÿ ùÿëÿ àüûð ñÿôÿðëÿðäÿ áÿðêäÿí-áîøäàí ÷ûõàðìàìûøàì. Àíàí
Íèýàðû ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿíäÿ ìÿí àðòûã Ðþâøÿí éîõ, Êîðîüëó èäèì. Î
âàõò ìÿí àíàí Íèýàð ö÷öí Èñòàíáóëà ýåäÿðêÿí úÿìè äÿëèëÿð ìÿíèìëÿ
ýåòìÿê èñòÿäèëÿð. Ìÿí ðàçû îëìàäûì. Èíäè, îüóë, àòäû, àðâàääû, ïàïàãäû,
êèøè ö÷öí ãåéðÿòäè. Ñÿôÿð àüûð, ñÿíñÿ òÿúðöáÿñèç. Îíóí÷öí àüëàéûðàì.
Àòàñûíäàí áó ñþçëÿðè åøèäÿí Ùÿñÿí äåäè:
– Àòàúàí, ñèíÿìÿ áèð õàíÿ ñþç ýÿëèá, ýþð íÿ äåéèðÿì:
Èýèä ýÿðÿê àòëàíà,
Àòûí ìèíÿ, àòëàíà.
Ìÿðä îäó êè, äþéöøäÿ,
Ùÿð éàðàéà ãàòëàíà.

Èíäè, àòåéè-ìåùðèáàí! Ñûíàã ñÿíäÿ, ãöââÿò ìÿíäÿ. Ìèçàí ñÿíäÿ, àüûë

ìÿíäÿ. Áó ìåéäàí, áó äà ìÿí. Íåúÿ èñòÿéèðñÿí, åëÿ äÿ èìòàùàíà ÷ÿê.
Êîðîüëó ýþðäö Ùÿñÿíäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê. Äåäè:
– Îüóë, ìÿíèì äÿ ñèíÿìÿ áèð íå÷ÿ õàíà ñþç ýÿëèá. Ãîé îíó äà
äåéèì, áÿëêÿ áàøà äöøÿñÿí.
Àëäû Êîðîüëó:

Áàøûíà äþíäöéöì, ìåùðèáàí îüóë,

Ýåòìÿ, îüóë, ýåòìÿ Àü øÿùÿðÿ ñÿí.
Òÿçÿúÿ òàïìûøàì ãÿíäèíÿí-íîüóë,
Ýåòìÿ, îüóë, ýåòìÿ Àü øÿùÿðÿ ñÿí.
332
 Àëäû Ùÿñÿí:
Áàøûíà äþíäöéöì ìåùðèáàí àòà,
Àòà, ýåòìÿëèéÿì Àü øÿùÿðÿ ìÿí.
×àüûððàì ìþâëàíû äàäûìà ÷àòà,
Àòà, ýåòìÿëèéÿì Àü øÿùÿðÿ ìÿí.

Àëäû Êîðîüëó:
Àü øÿùÿðèí ïîëàääàíäû éàíûñû,
Ùÿðëÿíñÿí òàïìàçñàí, áèðäè ãàïûñû,
Ãàðàóëäó áþéöê-êè÷èê, ùàìûñû,
Ýåòìÿ, îüóë, ýåòìÿ Àü øÿùÿðÿ ñÿí.

Àëäû Ùÿñÿí:
Ýÿðÿê Àü øÿùÿðè îäà éàíäûðàì,
Ùàñàðëàð äàüûäûá, ãàïû ñûíäûðàì,
Ãîøóí ãûðûá, ïàøàñûíû þëäöðÿì,
Àòà, ýåòìÿëèéÿì Àü øÿùÿðÿ ìÿí.

Àëäû Êîðîüëó:
Êîðîüëóéàì íèééÿòèìè éåòèðäèì,
Ïàøàëàðäàí áàúè-õÿðàú ýþòöðäöì,
Éåääè èëäÿ áèð ÿêñèíè ýÿòèðäèì,
Ýåòìÿ, îüóë, ýåòìÿ Àü øÿùÿðÿ ñÿí.

Àëäû Ùÿñÿí:

Êîðîüëóñàí, ñÿí àëûíìàç ãàëàñàí,

Ãîéìàì ñÿíè ãÿìÿ, éàñà äàëàñàí,
Ùÿñÿí áÿéÿì, èíäè ìÿíè ñûíà ñÿí,
Àòà, ýåòìÿëèéÿì Àü øÿùÿðÿ ìÿí.

Àòà-áàëà ñþçëÿðèíè òàìàì åéëÿäè. Êîðîüëó ýþðäö éîõ Ùÿñÿíäÿí

éàõà ãóðòàðìàã ÷ÿòèí èøäè. Àõûð ÿëàúñûç ãàëûá Ùÿñÿíè Àü øÿùÿðÿ éîëà
ñàëìàã ö÷öí çèéàôÿò äöçÿëòäè. Íèýàð Êîðîüëóíóí ñàüûíäà, Ìþìèíÿ
õàíûì ñîëóíäà ÿéëÿøäè. Êîðîüëó àéàüà ãàëõäû, äåäè:
– Äÿëèëÿðèì, éåääè èëäè Ãàðà ïàøàíûí ãûçû Çÿðíèøàí õàíûìûí ÿêñèíè
×ÿíëèáåëäÿ àéðûúà îòàãäà ýÿëèíèì äåéÿ ñàõëàéûðàì. Ìÿí, ÿêñè äîñòóì
333
ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàíûí âàñèòÿñèëÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìèøäèì. Èíäèè èñÿ
ñèçäÿí íÿ äàíûì, êþíëöìÿ îüóë òîéó äöøöá. Ìÿñëÿùÿò ñèçäÿí, ðöñõÿò
ìÿíäÿí.
Äÿìèð÷èîüëó äåäè:
– Àé Êîðîüëó, èýèäè äàðäà, òàúèðè âàðäà ñûíàéàðëàð.
Åéâàç äåäè:
– Îíäà ýÿðÿê ìÿí äÿ ýåäÿì. Äÿäÿëÿð äåìèø: “Ãàðäàø ãàðäàøà òÿí
ýÿðÿê, òÿí îëìàñà ýåí ýÿðÿê!”
Áÿëëè ßùìÿä äåäè:
– Áåëÿ îëìàç, Ùÿñÿí áèçäÿí ýöúëö îëñà äà, ùÿëÿ áÿðêÿ-áîøà äöø-
ìÿéèá. Áóðàäà òÿê ãöââÿòëè îëìàãäàí áàøãà, äöøäöéö ÷ÿòèí âÿçèééÿò-
äÿí ÷ûõìàüû áàúàðàí àüûëëû ìÿñëÿùÿò÷è äÿ ýÿðÿêäè. Äÿëè Ùÿñÿíèí áó
èøäÿ ùàìûäàí ñÿðèøòÿñè ÷îõäó. Î, éåðèí àëòûíû äà, öñòöíö äÿ áèëèð. Òÿäáèð
äÿ èýèäèí áèð éàðàøûüûäû.
Íèýàð õàíûì äåäè:
– Äÿëèëÿð! Ìÿí ýþðöðÿì êè, Êîðîüëó êèìè ùàìûíûçûí êþíëöíÿ òîé
äöøöá. Íÿ îëàð, ìöáàðÿêäè. Àììà èýèä éàð ñåâìÿéÿ òÿê ýåòìÿëèäè.
Ùÿñÿíèí ìÿøãè äÿ, àøûã êèìè ìÿúëèñ àïàðìàñû äà õîøà ýÿëèð. Îõóìàüû
Àøûã Úöíóíäàí äà ýåðè ãàëìàçäû. Áèð äÿ êè, Ùÿñÿíèí Éàüû ãîðóüóíäàêû
çàðàôàòû íÿ òåç éàäûíûçäàí ÷ûõäû.
Àøûã Úöíóí åëÿ áèë, Íèýàð õàíûìûí ñþçöíÿ áÿíä èìèø. ßëèíè ãóëà-
üûíûí äèáèíÿ àïàðûá áèð áàéàòû ÷ÿêäè, äåäè:

ßçèçèéÿì ìÿðäàíÿ,
Ñþçöì äåäèì ìÿðäàíÿ,
Ãîðõàüà îüóë äåìÿç
Ãî÷àã àòà, ìÿðä àíà.

Íèýàð õàíûì äöç äåéèð. Ùÿñÿí óñòàä àøûãëàðäàí ýåðè ãàëìàçäû, ëÿôçè
øèðèíäè. Ñàç ùå÷ êÿñè äàð-äàìàíäà ãîéìàéûá. Áÿçÿí îíóí ýþðäöéö èø
áèð ãîøóíóí ýþðäöéö èøäÿí þòêöí îëóð.
Êîðîüëó ïèéàëÿ äîëäóðäó. Ùÿñÿí èðÿëè éåðèéèá ïèéàëÿíè àòàñûíäàí
ãÿáóë åòäè. Ùÿñÿí ïèéàëÿíè íóø åäèá ãóðòàðìàìûø Äÿëè Ìåùòÿð ßðÿáàòû
ìåéäàíà ÷ÿêäè. Ùÿñÿí ÿââÿë-ÿââÿë Ãÿññàá Àëûéëà, Çÿðãÿëÿì õàíûì-
ëà, ñîíðà Êîðîüëó, Íèýàð õàíûì, àíàñû Ìþìèíÿ õàíûìëà ùàëàëëàøäû.
ßðÿáàòûí áåëèíÿ ãàëõàíäà Êîðîüëó äåäè:
– Îüóë! Àü øÿùÿðÿ ñÿí áèð ìàë-ãàðà þðöøÿ ÷ûõàíäà, áèð äÿ íàõûð
àõøàì ãàéûäàíäà ýèðÿ áèëÿðñÿí. Àü øÿùÿðäÿ ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàíû
334
òàïàðñàí. Àíúàã îíóí åâèíÿ ãîíàã äöøÿðñÿí. Î, ñÿíè ìÿíèì Áóëüóðëó
ñàçûìäàí òàíûéàúàã. Ñÿíÿ íÿ äåñÿ, îíà ÿìÿë åò. Àü øÿùÿðäÿ þçöíö ùå÷
êÿñÿ íèøàí âåðìÿ. Ãîé ùàìû ñÿíè àøûã êèìè òàíûñûí. Äè, óüóð îëñóí!
Ùÿñÿí ßðÿáàòû ìåéäàíäà úþâëàíà ýÿòèðèá, öç òóòäó Àü øÿùÿðÿ.
Óñòàä äèëè éöéðÿê îëàð. Ùÿñÿí ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåé ìÿíçèë éîëóí äàìà-
ðûíû ãûðäû. ßðÿáàò àüçûíû íÿããàðÿ êèìè à÷ûá éåë êèìè ó÷óðäó. Äàí éåðè
ãûçàðàð-ãûçàðìàç Ùÿñÿí Àü øÿùÿðÿ ÷àòäû. Ìàë-ãàðà þðöøÿ ÷ûõàíäà Àü
øÿùÿðèí ãàëà ãàïûñûíäàí øÿùÿðÿ ýèðäè. Øÿùÿðäÿ áèð ãÿäÿð ôûðëàíäû.
Ýþðäö áåëÿ ýåòñÿ ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàíû ÷ÿòèí òàïàúàã. Ìàë ìåé-
äàíûíûí áàø òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøÿí íàëáÿíäèí éàíûíà ýÿëäè. Íàëáÿíä äÿðùàë
àéàüà ãàëõäû êè, ìöøòÿðèñèíè äèíëÿñèí. Ùÿñÿí äåäè:
– Íàëáÿíä ãàðäàø! Àòûì áèð àç àçàðëàéûá. Ìåùòÿðáàøû Àáäóððàù-
ìàíû ñàëüà âåðèáëÿð. Îíóí åâèíèí éåðèíè äåìÿçñÿí?
Íàëáÿíä øÿéèðäèíè ÷àüûðûá äåäè:
– À áàëà, éàíøàüû ìåùòÿðáàøûýèëÿ þòöð, þçöí äÿ òåç ãàéûò.
Ùÿñÿíëÿ øÿéèðä áèð-èêè äîëàíáàú êö÷ÿ êå÷èá ìåùòÿðáàøûíûí åâèíÿ
÷àòäûëàð. Øÿéèðä èðè ÷àõ÷àõëû ãàïûíû ýþñòÿðèá äåäè:
– Éàíøàã! Áó äà ìåùòÿðáàøûíûí åâè.
Ùÿñÿí úèáèíäÿí áèð àç õûðäà-ãóðóø ÷ûõàðûá øÿéèðäèí îâúóíà áàñäû.
Ñàü îë äåéèá, äîããàçà éàõûíëàøäû. Ìåùòÿðáàøû ýþðäö áèð àòëû äîããàçäàí
è÷ÿðè ýèðäè, îíóí áó áîéäà, áó áóõóíäà äîñòó, òàíûøû îëìàéûá. Éàí-
éþðÿñèíäÿí éàíøàãäàí ÷îõ Êîðîüëóéà îõøàéûð. Èðÿëè éåðèäè. Éàíøàüûí
ñàëàìûíû àëäû. Îüëàíûí ÿäÿá-ÿðêàíû õîøóíà ýÿëäè. Àòû òàëâàðûí àëòûíäà
ðàùëàäû. Éàíøàüû åâÿ äÿâÿò åòäè. ×àé-÷þðÿê îðòàéà ýÿëäè, éåéèá, è÷äèëÿð.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Áàáà ìåùòÿð! Áèç éàíøàãëàð ñþùáÿòè ñþçëÿ äåéÿíäÿ äèëèìèç îä
òóòóá éàíûð, ÿýÿð èçèí âåðñÿéäèí ñþçöìö ñàçëà äåéÿðäèì.
Ìåùòÿðáàøû:
– Èçèíäè, éàíøàã!
Ùÿñÿí Áóëüóðëó ñàçû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðäû, ñàçûí áÿìèíè áÿì, çèëèíè
çèë êþêëÿäè. Ýþòöðäö ýþðÿê ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàíà þçöíö íåúÿ
íèøàí âåðäè:

Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, ìåùðèáàí ÿìè

Áàáàì ìÿíè áó äèéàðà ýþíäÿðèá.
Àùó-ôÿãàíûíäàí ÷îõ ÷ÿêèð ãÿìè,
Áàáàì ìÿíè áó äèéàðà ýþíäÿðèá.
335
 Àáäóððàùìàí:

Áàøûíà äþíäöéöì àé úàâàí îüëàí,

Áàáàí êèìäè, îíó ìÿíÿ äåéèðñÿí?
Äå, íèéÿ àüëàéûá ÷îõ ÷ÿêèð ôÿüàí,
Áàáàí êèìäè, îíó ìÿíÿ äåéèðñÿí?

Ùÿñÿí:

Ïàøà, õîòêàðëàðäàí õÿðàú àëûáäû,

Èíäè ýþðñÿí ñàðàëûáàí ñîëóáäó,
Áó øÿùÿðäÿ èíòèçàðû ãàëûáäû,
Áàáàì ìÿíè áó äèéàðà ýþíäÿðèá.

Àáäóððàùìàí:

Òÿê ãî÷ Êîðîüëóäó èýèä, àä àëàí,

Ïàøàëàð ìöëêöíÿ òàëàíëàð ñàëàí,
Áÿñ î êèìäè ñàðàëûáàí ùÿì ñîëàí,
Áàáàí êèìäè, îíó ìÿíÿ äåéèðñÿí?

Ùÿñÿí áàõäû êè, ìåùòÿðáàøû äåéÿñÿí éà ùÿääèíäÿí àðòûã àðèô, éàõóä

äà ãàíàúàãäàí áèð áàëàúà êàðñàëàäû. Îäó êè, þçö-þçöíÿ äåäè: Ýÿë áóíà
“Àòöñòö” öçÿðèíäÿ áèð Êîðîüëó áàéàòûñûíû íÿðÿ ÷ÿê, ñîíðà òÿõÿëëöñöíö
èñíàä âåð. Äåäè:
– Ìåùòÿðáàøû ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð, ãóëàüûíà áèð ëîïà ïàìáûã òûõà.
Éàçûãñàí. Ñîíðà ìÿíè âàéãàíëû ýþðìÿ.
Áóíó äåéèá Ùÿñÿí áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. Åëÿ áèë ýþé éàðûëäû, èëäûðûì
÷àõäû:

Éåðäÿí äóðñà Êîðîüëó,

Òîðóí ãóðñà Êîðîüëó,
Ãàí ñåë êèìè òþêöëÿð,
Áèð ãûé âóðñà Êîðîüëó.

Éàð éîëóíäà ìÿí äÿ ãîëó áàüëûéàì,

Àù ÷ÿêèáÿí, ñèíÿì öñòö äàüëûéàì.
Àäûì Ùÿñÿí, ãî÷ Êîðîüëó îüëóéàì,
Áàáàì ìÿíè ùöçóðóíà ýþíäÿðèá.

336
 Àáäóððàùìàí:

Àáäóððàùìàíàì, áèë ìåùòÿðëèê ïåøÿìäè,

Õîø ýÿëèáñÿí, ñÿíÿ ãóðáàí áàøûìäû,
Êîðîüëó äà ÿçèçèì, ãàðäàøûìäû,
Èíäè áèëäèì, áàáàí êèìäè äåéèðñÿí.

Ùÿñÿí ñàçëà äåäèéèíè ñþçëÿ ìåùòÿðáàøûíà äåäè. Ìåùòÿðáàøû äåäè:

– Îüóë, ñÿíè èìòàùàíà ÷ÿêìÿê éåðñèçäè. Îíñóç äà Êîðîüëó Áóëüóð-
ëó ñàçû àíúàã ÿí ÿçèç àäàìûíà âåðÿ áèëÿð. Àììà îüóë, ìÿí áèëÿí îíóí
Ùÿñÿí àäëû îüëó éîõäó. Ìÿí òàíûäûüûì îüëóíóí àäû Åéâàçäû.
Ùÿñÿí äåäè:
– Åëÿäè, ÿìè. Ìÿí Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäëè ßðÿá ïàøàíûí ãûçû
Ìþìèíÿ õàíûìäàí îëàí îüëóéàì. Àäû ìÿíÿ àòàì éîõ, áàáàì âåðèáäè.
– Ùÿ, èíäè áèëäèì. Àììà îüóë, íÿ áàäÿ áóðàëàðäà þçöíöí Êîðîü-
ëóíóí îüëó îëäóüóíó, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëäèéèíè àüçûíäàí ãà÷ûðàñàí. Ãàðà
ïàøà äèðè-äèðè äÿðèíÿ ñàìàí òÿïÿð. Ìÿòëÿáèí äÿ ìÿíÿ àéäûíäû. Çÿðíèøàí
õàíûìûí ÿêñèíè áèç éåääè èëÿ ÷àëûøûá ÿëäÿ åäÿ áèëäèê. Íèééÿòèí õîø îëñà
äà, îíóí þçöíö ÿëäÿ åòìÿê ÷îõ ìöøêöë èøäè.
Ùÿñÿí äåäè:
– ßìèúàí, ñÿí îíóí éåðèíè, éóðäóíó ìÿíÿ ñàëüà âåð, ãàëàíûíäà èøèí
éîõäó, þçöì äöçÿëäÿðÿì. Ìåùòÿðáàøû ýþðäö êè, Ùÿñÿí ÷îõ ãûðäûð-
ìàñûíà ýåäèð. Áóíà ùå÷ Òàíðû òþðïöñö äÿéìÿéèá, åëÿ þç äåäèéèíè äåéèð.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Îüóë, àüûë-àüûëäàí ñöéöøöêëö îëàð. Ôàòìà ãàðû èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿê.
Áåëÿ èøëÿðäÿ îíóí ñÿðèøòÿñè ÷îõäó.
Ìåùòÿðáàøû ãîíøóëàðûíäàêû Ôàòìà ãàðûíû ÷àüûðòäûðäû. Ôàòìà ãàðû
è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ùÿñÿíèí áîé-áóõóíó, õÿòòè-õàëû õîøóíà ýÿëäè. Öðÿéèíäÿ
áÿðÿêàëëàù ñÿíè äîüàíà, àëëàù ñàõëàñûí – äåäè. Ãàðû ãîíàüà õîø ýÿëäèí
äåéèá òàõòûí áèð òÿðÿôèíäÿ îòóðäó.
Ùÿñÿí áàõäû êè, Ôàòìà ãàðû ëàï Àøûã Úöíóíóí äåäèéè êèìèäè.
– Ãàðûëàð äöðëö îëóð, ãàðû âàð èìàí ãóðàí, ãàðû âàð èëàí âóðàí, ãàðû
âàð èïÿéè, ãàðû âàð êþïÿéè, ãàðû âàð ùîëäóðóì ùîï, ãàðû âàð êîëäóðóì
êóï, ãàðû âàð áàëàüû áàòäàã, ãàðû âàð äàáàíû ÷àòäàã. Áó ãàðû ÷îõáèëìèøäè.
Öç-ýþçöíäÿí çÿùÿð éàüñà äà èïÿéèäè, èìàí ãóðàíäû. Äèë òàïìàã îëàð.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ñÿíÿ áèð èøèìèç äöøöá. ßë áèçèì, ÿòÿê ñÿíèí.
337
 Ãàðû äåäè:
– ß, ìåùòÿðáàøû! Ìÿí áàéòàð äåéèëÿì, íàëáÿíä äåéèëÿì. Ñÿíèí
ìÿíÿ íÿ èøèí äöøÿúÿê? Àòëàðûéûí íàëû òþêöëöá íàëáÿíä ÷àüûð, ñàããî
îëóá, ãîòóð äöøöá íÿ ÷îõäó Àü øÿùÿðäÿ áàéòàð.
Ìåùòÿðáàøû ýþðäö ãàðû ìÿòëÿáäÿí óçàãëàøäû. Äåäè:
– Ôàòìà ãàðû, áöòöí èëõû ãóðáàí îëñóí ñÿíèí áèð àü ñà÷ûíà. Áèçèì
äÿðäèìèç àò äÿðäè äåéèë. Ñÿí Ãàðà ïàøàíûí åâèíÿ ýåäèá, ýÿëèðñÿí. Íåúÿ
åäÿ áèëÿðèê Çÿðíèøàí õàíûìû áèçèì áó úàâàí îüëàíëà áèð äÿôÿ ýþðöøäö-
ðÿñÿí?
Ôàòìà ãàðû Çÿðíèøàíûí àäûíû åøèòúÿê, åëÿ áèë îíó èëàí ÷àëäû. Éåðèí-
äÿí äèê àòûëäû. Àç ãàëäû ãàïûíû ãîéóá áàúàäàí ÷ûõñûí. Ùÿñÿí ãàðûíûí
ãàðøûñûíû êÿñäè.
– Íÿíÿúÿí, áèç ñÿíÿ áèð øåé åëÿìÿäèê. Ñþçäö ñîðóøäóã. Êþìÿê
åòñÿí äÿ, åòìÿñÿí äÿ þç èøèíäè. Áèç ñÿíèí àüáèð÷ÿê èìàíûíà ïÿíàù
ýÿòèðäèê. Ãàðû áàõäû Çÿðíèøàí õàíûìà ëàéèã áèð îüëàí âàðñà äà åëÿ áóäó.
Àììà þçöíö ñûíäûðìàäû, äåäè:
– Îüóë, ñÿí ãîíàãñàí. Áó ýöí áóðäàñàí, ñàáàù Àëëàù áèëèð ùàðäà,
àììà ìåùòÿðáàøû àüëûíû èòèðèá. Àü øÿùÿðäÿ Çÿðíèøàí õàíûìûí àäûíû
òóòàíû äèðè-äèðè äèâàðà ùþðöðëÿð. Úàíûíà éàçûüûí ýÿëñèí. Íÿ ãÿäÿð ñþç
Ãàðà ïàøàéà ÷àòìàéûá, ïÿëÿ-ïöñÿíè áóðäàí éûüûøäûð. Ùÿëÿ áó íå÷ÿ èëäÿ
Çÿðíèøàí õàíûìûí öçöíö áèðáàøû ïàïàãëû èííè-úèííè ýþðìÿéèá. ßýÿð
ýþðìÿéÿ úöðÿò åäÿí îëóáñà, îíó áàõäûüû éåðäÿ ãóëàãëàðûíäàí äèâàðà
ìûõëàéûáëàð.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Àé Ôàòìà ãàðû, áèç ñÿíäÿí òÿäáèð äèëÿäèê, äàùà ñÿíäÿí þëöì
èñòÿìÿäèê. Ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, áèç ùÿëÿëèê þëìÿéÿ òÿëÿñìèðèê. Ñÿíÿ íÿ
îëóá?
Ùÿñÿí ÿë àòûá úèáèíäÿí áèð îâóú àõ÷à ÷ûõàðòäû. Ãàðûíûí îâúóíà
áàñäû, äåäè:
– Íÿíÿ, ùÿëÿëèê ÿë õÿðúëèéèíäè. Íÿìÿðèí ñîíðà.
Ãàðû áàõäû àõ÷àëàðûí ùàìûñû ãûçûëäû. Ýþçö êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû, äåäè:
– Îüóë, Çÿðíèøàí õàíûì ùÿð úöìÿäÿí úöìÿéÿ Áöëáöëëö áàüà ñåé-
ðÿíýàùà ÷ûõûð. Ìÿí ùÿð úöìÿ àõøàìû îíóí ÿë-àéàüûíà õûíà ãîéìàüà
ýåäèðÿì. ßêñèí âàðñà ìÿíÿ âåð. Êèì áèëÿð, õûíà ãîéàíäà ÷àëûøàðàì êè,
éåðÿ äöøñöí. Çÿðíèøàí õàíûì ñîðóøñà äåéÿðÿì êè, íÿâÿìäè. ßýÿð áèð
øåé þéðÿíñÿì, àõøàì ñÿíÿ äåéÿðÿì – äåéèá, ãàðû õóäàùàôèñëÿøèá ýåòäè.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
338
 – Îüóë, Ùÿñÿí. Ôàòìà ãàðûíû éàìàí éåðäÿ éàõàëàäûí. Î, èìàíûíäàí
êå÷ÿð, ãûçûë àõ÷àëàðäàí êå÷ìÿç. Èíäè åøèò, Ãàðà ïàøàíûí áèð àòû âàð.
Àäûíà Àøãàðäîð äåéÿðëÿð. Î àòû ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿñÿê ùå÷ áèð èø ýþðÿ
áèëìÿðèê. Ùÿëÿ úöìÿ ýöíöíÿ âàð. Èíäè ñÿí ïàé-ïèéàäà Áöëáöëëö áàüà
òÿðÿô ýåò. Éåðèíè-éóðäóíó ìàíøûðëà. Åëÿ åò êè, ùå÷ êÿñ ñÿíäÿí øöáùÿ-
ëÿíìÿñèí. Éîõñà èøëÿð øóëóã îëàð. Ãàø ãàéûðäûüûìûç éåðäÿ, ýþç òþêÿðèê.
Óñòàä äèëè éöéðÿê îëàð. Àðàäàí áèð àç êå÷ìèøäè êè, Ôàòìà ãàðû òÿí-
ýÿíÿôÿñ þçöíö éåòèðäè ìåùòÿðáàøûýèëÿ. Äèë áîüàçà ãîéìàäû. Åëÿ öòÿëÿê
äàíûøäû êè, åëÿ áèë àüçûíà êèøìèøëè ñöäëö àø òþêìöøäöëÿð. Íÿ ùàíäàí, íÿ
ùàíà ãàðû ñþçöíÿ àðà âåðäè.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Àé ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, íÿ îëóá? Áèð èíñàí êèìè äàíûøñàíà.
Ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, åëÿ Çÿðíèøàí õàíûìûí àéàüûíà òÿçÿúÿ õûíà ãîéóðäóì êè,
ÿêñèí òûïï åëÿéèá éåðÿ äöøäö. Ñàéìàçéàíà ÿêñè éåðäÿí ýþòöðöá, þïöá
ýþçöìöí öñòÿ ãîéäóì. Ñîíðà ÿêñè ãîéíóìà ãîéìàã èñòÿéèðäèì êè,
Çÿðíèøàí õàíûì äåäè:
– Ãàðû, âåð ýþðöì î íÿ ÿêñèäè?
Äåäèì:
– Íÿíÿí úàíûíà ôÿäà îëñóí, íþêÿðèí Ùÿñÿíäè, íÿâÿìäè. Áóðàëàðäàí
÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà, Ãàô òÿðÿôëÿðäÿ îëóð. Ãîúà íÿíÿñèíè óíóòìàéûá,
éàäà ñàëûá. ßë áîéäà ÿêñèíè ýþíäÿðèá. Áó úöìÿ ýöíö ãîíàã ýÿëÿúÿê.
Çÿðíèøàí ÿêñÿ òÿôÿððèíúÿ áàõäû. Øÿêèëäÿ ãàðûíûí ñèôÿòèíèí úèçýèëÿðè
àðàñûíäà ùå÷ áèð îõøàðëûã ÿëàìÿòè ýþðìÿäè. Äåäè:
– Ãîúà êàôòàð, íÿ ãÿäÿð äÿðèíÿ ñàìàí òÿïäèðìÿìèøÿì, áó ìöðòÿä
ïÿçÿâÿíýèí êèì îëäóüóíó ñþéëÿìÿëèñÿí.
Îüóë, èñòÿäèì êè, õàíûìûí ôèêðèíè àçäûðûì, áèð øåé ÷ûõìàäû. Àõûðäà
äöçöíö äåìÿëè îëäóì. Äåäèì:
– Õàíûì, Àëëàùäàí ýèçëè îëìàéàíû ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì. Áó áèð
îüëàíäû êè, áîé-áóõóíóíà áàõàíäà ïàïàã äöøöð. Äåéèðñÿí áèð äÿ áàõûì.
Àëëàù îíäàí ùå÷ íÿéè ÿñèðýÿìÿéèá. Êèì îëäóüóíó áèëìèðÿì. Ìåùòÿð-
áàøûíûí ãîíàüûäû. Ùàðäàíñà ãÿðèá-ãöðáÿò åëäÿí ñÿíè äåéèá ýÿëèá. Éàí
éþðÿñèíäÿí îíà îõøàéûð.
Î êèìäè? – äåéÿ Çÿðíèøàí õàíûì áîüàçûìäàí éàïûøäû. Äèëèì òîïóã
÷àë-÷àëà Êîðîüëó äåéÿ áèëäèì. Îüóë, Çÿðíèøàí õàíûì ìÿíÿ áèð øèëëÿ
÷ÿêäè êè, ýþçöìäÿí îä ïàðëàäû. Äåäè:
– Èëàí âóðàí ãàðû, äöçöíö äå, áó èøè áàøãà áèð àäàì äà áèëèðìè?
339
 Äåäèì:
– Õàíûì, èìàíñûç þëöì, öñòöìäÿ ñó òàïûëìàñûí, îúàã ãàëàíìàñûí,
ÿýÿð áó ñèððè áèð àäàì áèëèðñÿ.
Äåäè:
– Éàõøû, øÿêèë ãàëñûí. Ãîíàüûíà äà äå êè, ãîé áó úöìÿ Áöëáöëëö
áàüà ýÿëñèí.
Èíäè îüóë, ñÿí îáà éàòàíäàí ñîíðà Áöëáöëëö áàüà ýåò. Þçöíÿ ïöíùàí
áèð éåð ñå÷. Ýöí øàõûéàíäà Çÿðíèøàí õàíûì êöëÿôðÿíýèäÿ îëàúàã. Ãûçëàð
èñÿ þç éåðëÿðèíÿ äèíúÿëìÿéÿ ýåäÿúÿêëÿð. Ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿçñÿí.
Þçöíö äÿðùàë ñàëàðñàí êöëÿôðÿíýÿ.
Ùÿñÿí ãàðûéà áèð ãÿäÿð äÿ õÿðúëèê âåðèá éîëà ñàëäû. Åë-îáà øèðèí
éóõóäà èêÿí Ùÿñÿí ãàðû äåäèéè êèìè åëÿäè. Ýöí øàõûéàíäà Ùÿñÿí þçöíö
Çÿðíèøàíûí êöëÿôðÿíýèñèíÿ âåðäè. Ùÿñÿí áàõäû êè, Çÿðíèøàí áèð ãûçäû,
Çöëåéõà îíóí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ éàðàøìàç. Ãûç äåéèðÿì, ãûçäûðìà äåìè-
ðÿì. Àüûç ïöñòÿ, áóðóí ùèíä ôûíäûüû, ñèíÿ Ñÿìÿðãÿíä êàüûçû, ýþç ïèéàëÿ,
ìàù úàìàëû áÿðã âóðóá éàíûð. Áàõäûãúà àäàìûí ýþçöíöí øîãóíó àïàðûð.
Äèããÿñè ìèíàð, ÿë âóðìà ñûíàð, áàõ êÿíàðäà äóð, ìÿëÿð-ìöñêöí êèìè
áîéíóíó áóð. Ùÿñÿí øÿêëÿ áàõäû, ãûçà áàõäû. Çÿðíèøàí õàíûìûí ýþçÿë-
ëèéè îíó îäà éàõäû. Ýþçëÿð ýþçëÿðÿ ñàòàøäû, öðÿêëÿð ñþç àëûá äàíûøäû.
Çÿðíèøàí õàíûì þçöíö ñûíäûðìàéûá äåäè:
– ßäÿ, ýàâóð îüëó éàíøàã, ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Áóðà ãóø ýÿëñÿ
ãàíàä, ãàòûð ýÿëñÿ äûðíàã ñàëàð. Áèð ãàøûã ãàíûíäàíìû, éîõñà øèðèí
úàíûíäàíìû êå÷èáñÿí? ×îõäàíäû êè, ÿéëÿíúÿñèç ãàëìûøäûã. Èíäè ÿìð
åäÿðÿì, ñàáàù ñÿíè ìåéäàíäà ìÿùøÿð àéàüûíà ÷ÿêÿðëÿð. Âàõòñûç þçöíö
áîçàðäàí ÿìëèê êèìè äÿðèíè áîüàçûíäàí ÷ûõàðàðëàð. Ñàìàí òÿïèá ãàëà
ãàïûñûíäàí àñàðëàð. Ñÿíèí êèìè ùåéâÿðÿ éàíøàãëàðûí áèð äÿ Áöëáöëëö
áàüà ýèðìÿñè ö÷öí äÿðñ îëàð.
Ùÿñÿí äåäè:
– Õàíûì, áàüûøëà. Ìÿíèì äÿðèì î ãÿäÿð äÿ àñàí ñîéóëìàç.
Äÿðèìÿ ñàìàí òÿïìÿê ö÷öí ãóðä îüëó ãóðä ýÿðÿê. Èçèí âåð, ñèíÿìÿ áèð
íå÷ÿ õàíà ñþç ýÿëèá îíó äåéèì. Ñîíðà èñòÿð þëäöð, èñòÿð äàðà ÷ÿêäèð. Áàø
ìÿíèì, ôÿðìàí ñÿíèí.
Çÿðíèøàí õàíûì éàíøàãû ñûíàìàã ö÷öí åëÿ ãûøãûðäû êè, ñÿñèíÿ äàéÿñè
ýÿëäè. Çÿðíèøàí åùòèéàòñûçëûã åòäèéèíäÿí ïåøèìàí îëäó. Öðÿéèíäÿ þç-
þçöíö äàíëàäû. Íÿ åäÿ áèëÿðäè. Èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Äåäè:
– Áàüáàíû ñÿñëÿ. Áàáàìà õÿáÿð âåðñèí. Áó ùåéâÿðÿíè òóòñóíëàð.
Ùÿääèíè îíà áèëäèðñèíëÿð.
340
 Äàéÿ áàõäû êè, õàíûì ãåéçëÿíèá, äåäè:
– Þìöð-ýöíöìöí áÿçÿéè, òÿëÿñìÿ. Éàíøàãäû, áÿëêÿ äÿ áèëìÿéèá,
ùåéâÿðÿëèê åäèá. Îíñóç äà îíóí ÿúÿëè ñÿíèí ÿëèíäÿäè. Ãîé áèð-èêè õàíà
ñþç îõóñóí. Áÿëêÿ ùå÷ éàíøàã äåéèë. Ýàâóðóí áèðèäè, ïÿçÿâÿíýëèéèíÿ
ñàëûá.
Çÿðíèøàí áàõäû êè, äàéÿñè äÿ áó èýèäèí ÿëÿ êå÷ìÿñèíè èñòÿìèð. Öðÿ-
éèíäÿí îëìàñà äà, êþíöëëö-êþíöëëñöç äåäè:
– Ùåéâÿðÿ éàíøàã, äàéÿìÿ ãóðáàí îë. Ìÿí þëöìöí ö÷öí òÿëÿñ-
ìèðÿì. Þëöì ãàáàüû àìàíäàñàí. Îõó, èçèíäè.
Ùÿñÿí Áóëüóðëó ñàçû àëäû ñèíåéè ñàíäûüà.
Àëäû Ùÿñÿí:

Ýþçÿëëÿð ÷ûõûáäû ñåéðÿíýàùûíà,

Áÿíçÿéèð úÿííÿòÿ áó áàüëàð èíäè.
Ìÿí ãóðáàíàì ýþçÿëëÿðèí øàùûíà,
Áÿíçÿéèð úÿííÿòÿ áó áàüëàð èíäè.

Çÿðíèøàí õàíûì ñèéàù ñà÷ûíäàí ö÷ òåë àéûðäû, òóðóíúó ìÿìÿëÿðè

öçÿðèíäÿ ñàç åäèá ýþòöðäö ýþðÿê úàâàáûíäà íÿ äåäè:

Éàíøàã, äÿëèñÿíìè, éîõñà äèâàíÿ?

Äöøìöñÿí þëöìöí áàçàðûíà ñÿí.
Ãîâ êèìè úàíûíû ñàëûáñàí îäà,
Äþçìÿçñÿí áó åøãèí àçàðûíà ñÿí.

Àëäû Ùÿñÿí:

Éàíøàãëàðûí ïåøÿñèäè ñþç äåìÿê,

Áàëû ãÿíäè ãàòûá øèðèíúÿ éåìÿê,
Éàñàãäûìû áó éåðëÿðè äå, ýÿçìÿê?
Äþíöáäö ýöëøÿíÿ áó áàüëàð èíäè.

Àëäû Çÿðíèøàí õàíûì:

Éàíøàãñàí, éàìàíúà, àììà äèëëèñÿí,

Ìÿí áèëèðÿì ãÿðèá, óçàã åëëèñÿí,
Àäûí íÿäè, äå ùàíñû ìÿêàíëûñàí?
Äöøÿðñÿí áàáàìûí íÿçÿðèíÿ ñÿí.
341
 Àëäû Ùÿñÿí:
Àäûì Ùÿñÿí áÿéäè, øèðèí äèëëèéÿì,
Ãîëó ãöââÿòëèéÿì, äÿëèãàíëûéàì.
Êîðîüëó íÿñëèéÿì, ×ÿíëèáåëëèéÿì,
Äöøöá äèéàðûíà ýöçàðûì èíäè.
Àëäû Çÿðíèøàí õàíûì:
Áó éåðëÿðèí ñþùáÿòèéÿì, ñàçûéàì,
Éöç ãûç è÷ðÿ ýþçÿëëÿðèí ýþçöéÿì,
Çÿðíèøàíàì, Ãàðà ïàøà ãûçûéàì,
Ñþéëÿ, íèéÿ ýÿëäèí ýöçàðûìà ñÿí?

Ñþç òàìàìà éåòäè. Çÿðíèøàí õàíûì äåäè:

– Ùÿñÿí, åøèòäèéèìÿ ýþðÿ Êîðîüëó éåääè èëäÿ ÿêñèìè çîðëà ÿëäÿ
åäèá. Èíøàëëàù, èíäè äÿ éåääè èë ñÿíèí éàñûíû òóòàð. Õîòêàð ãûçû ÿëèíÿ õûíà
ãîéìàã ÿâÿçèíÿ áàøûíà ãàðà áàüëàð. Úàâàíñàí, úàíûíà éàçûüûí ýÿëñèí.
Íÿ ãÿäÿð êè, ãàíûí Ãàðà ïàøàíûí ÿëèíäÿ ãÿëòàí îëìàéûá, ñöðöê ÿïïÿéèíè
ýþòöðöá áóðäàí ýåò. Çÿðíèøàí õàíûì áó ñþçëÿðèíÿí Ùÿñÿíè èìòàùàí
åäèðäè, ýþðñöí îíà éàð øèðèíäè, éîõñà úàí.
Ùÿñÿí áàõäû êè, Çÿðíèøàí õàíûì îíó ùÿðáÿ-çîðáàñû èëÿ èìòàùàíà
÷ÿêèð. Îäó êè, þçöíöí èýèäëèéèíè îíà èñíàä âåðÿðÿê äåäè:
Ìÿðä îüóëóí íèøàíÿñè
Ãàíûíäà ýÿðÿê èýèäèí.
×ÿêìÿéÿ þçýÿäÿí ìèííÿò,
Úàíûíäà ýÿðÿê èýèäèí.
Áèð èýèäèí îëñà ñàíû,
Âóðàð ãûëûíú, òþêÿð ãàíû,
Ýöðçö, íèçÿñè, ãàëõàíû,
Ãîëóíäà ýÿðÿê èýèäèí.
Èýèä îäó îëà ýöúö,
Àëà ãàëàëàðû, áöðúö,
Îâõàðëû Ìèñðè ãûëûíúû,
Áåëèíäÿ ýÿðÿê èýèäèí.
Êîðîüëóíóí áàëàñûéàì,
Ùÿð ñþçöíö ãàíàñûéàì,
Äåäèéèíè äàíàñûéàì,
Ñþçö äöç ýÿðÿê èýèäèí.
342
 Ìÿí Ùÿñÿíÿì, Ãóðäîüëóéàì,
Äöøìÿíèìÿ äÿðä îüëóéàì,
Íÿñèëúÿí, áèë, Êîðîüëóéàì,
Àðõàñû ýÿðÿê èýèäèí.

Ñþç òàìàìà éåòäè.

Ùÿñÿí áàõäû êè, Çÿðíèøàí õàíûìûí äèëè äåäèéèíè öðÿéè äåìèð. Þç-
þçöíÿ äåäè: Êîðîüëó äåìèø, ýÿë ñÿí áóíóí óøàãëûüûíû, úàâàíëûüíû,
ãîúàëûüûíû éàäûíà ñàë, áÿëêÿ öðÿéè éóìøàëà.
Àëäû Ùÿñÿí:

Ö÷ éàøûíäàí áåø éàøûíà âàðàíäà,

Éåíèúÿ à÷ûëìûø ýöëÿ áÿíçÿðñÿí.
Áåø éàøûíäàí îí éàøûíà âàðàíäà,
Àðûäàí ñà÷ûëìûø áàëà áÿíçÿðñÿí.

Çÿðíèøàí õàíûì þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, øàããàíàã ÷ÿêäè. Äåäè:

– ßéÿ, ýàâóð îüëó éàíøàã. Úöìëÿ ýöíäîüàíäàí ýöíáàòàí áóüà
áîéíó áóðàí, èýèä ïÿùëÿâàíëàð ãîëóíó ãûðàí ÿðÿíëÿð ìÿíèì äÿðäèìäÿí
þëöð. Ñÿí äÿ áàøëàìûñàí ìÿíÿ ö÷ éàøûíäàí, áåø éàøûíäàí îõóìàüà.
Ùÿñÿí áàõäû êè, ìÿòëÿáè Çÿðíèøàí õàíûìà ÷àòìàäû. Äåäè:
– Õàíûì, ñàçû, ñþçö äèíëÿðëÿð. Èëê êÿëìÿäÿí àäàìà ýöëìÿçëÿð.
Ùÿëÿ ýþð óñòàä ñîíðàêû ùàëûíà íÿ äåéèð.
Àëäû Ùÿñÿí:

Îí äþðäöíäÿ ñåâäà éåíÿð áàøûíà,

Îí áåøèíäÿ úàâàí ýèðÿð äóøóíà,
×öíêè éåòäèí èéèðìè äþðä éàøûíà,
Áîç-áóëàíûã àõàí ñåëÿ áÿíçÿðñÿí.

Îòóçóíäà êÿêëèê êèìè ñÿêÿðñÿí,

Èýèäëèê åéëÿéèá ãàíëàð òþêÿðñÿí,
Ãûðõûíäà ÿë ùàðàìûíäàí ÷ÿêÿðñÿí,
Ñîíàñû îâëàíìûø ýþëÿ áÿíçÿðñÿí.

ßëëèñèíäÿ ÿëèô ãÿääèí ÷ÿêèëÿð,

Àëòûìûøûíäà þí äèøëÿðèí òþêöëÿð,
Éåòìèøèíäÿ ãÿääèí, áåëèí áöêöëÿð,
Êàðâàíû êÿñèëìèø éîëà áÿíçÿðñÿí.
343
 Ñÿêñÿíèíäÿ ñèíèð éåíÿð äèçèíÿ,
Äîõñàíûíäà ãöáàð ãîíàð ýþçöíÿ,
Êîðîüëó äåð, ÷öíêè éåòäèí éöçöíÿ,
Óúà äàü áàøûíäà êîëà áÿíçÿðñÿí.
Ñþç òàìàìà éåòäè. Ùÿñÿí áàõûá ýþðäö êè, äàéÿ èëÿ Çÿðíèøàí õàíûì
áèð-áèðèíè åëÿ ãóúàãëàéûáëàð êè, èëëÿð-àéëàð ùÿñðÿòëèñè êèìè. Äÿì âåðèáëÿð
ýþç éàøûíà. Àíëàäû êè, ñþç éåðèíÿ äöøäö. Äåäè:
– Çÿðíèøàí õàíûì, ìÿí ãî÷ Êîðîüëóéà ñþç âåðìèøÿì. Þëäö âàð,
äþíäö éîõ, âàõò äàðàëûð. Ñÿí òÿäáèðèíè äå.
Çÿðíèøàí ýþðäö Ùÿñÿí ñþçöíäÿ áöòþâäö. Ùÿäÿ-ãîðõó éåðè äåéèë.
Äåäè:
– Èíäè âàõòäû, àéðûëìàëûéûã. Àõøàì öñòö äàéÿì äàëûíúà ýÿëÿúÿê.
Ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàí àòàìûí Àøãàðäîð àòûíûí òþéëÿñèíè éàõøû òàíûéûð.
Àòûí òþéëÿäÿí ÷ûõàðûëìàñûíà î òÿäáèð òþêÿð.
Ùÿñÿí Çÿðíèøàí õàíûìëà, äàéÿ èëÿ ùàëàë-ùöììÿò åëÿéèá Áöëáöëëö
áàüäàêû ïöíùàí éåðèíÿ ÷ÿêèëäè. Áèð àçäàí áàü áîøàëäû. Ùÿñÿí þçöíö
âåðäè ìåùòÿðáàøûíûí åâèíÿ.
Ìåùòÿðáàøû äåäè:
– Îüóë, Ùÿñÿí. Íåúÿ ýÿëäèí, îüëàíñàí, éà ãûç?
Ùÿñÿí äåäè:
– Àáäóððàùìàí ÿìè, îüëàíàì.
Ñîíðà äà î áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñûíû ìåùòÿðáàøûéà íàüûë åëÿäè.
Àõøàìà ùàçûðëûã ýþðöëäö. Äàéÿ Ùÿñÿíÿ äåäè êè, ýþòöð ÷àðøîâó,
Çÿðíèøàí õàíûì áèçè ñàðàéäà ýþçëÿéèð.
Øåíëèê øèðèí éóõóäà èêÿí òÿäàðöê ýþðöëäö. Çÿðíèøàí äà Ùÿñÿí êèìè
àëòäàí ýåéèíèá, öñòäÿí, öñòäÿí ýåéèíèá àëòäàí ãûôûëëàíäû, éàðàãëàíäû,
éàñàãëàíäû.
Ìåùòÿðáàøû Àáäóððàùìàí äà ãàëà ãàïûñûíûí àüçûíäà ßðÿáàòëà Ùÿñÿíè
ýþçëÿéèðäè. Ùÿñÿí ìåùòÿðáàøûíûí äåäèéè êèìè Çÿðíèøàíû ýþòöðöá Àøãàð-
äîðóí òþâëÿñèíÿ éþí àëäû. Òþâëÿáàøûéà áèð êèñÿ ãûçûë âåðèá äåäè:
– Òþâëÿáàøû, àë áó àõ÷àëàðû, éåääè àðõäàí äîëàíàíûíà áåëÿ áÿñäè. Àòû
òþâëÿäÿí ÷ûõàðàíà êèìè äèíìÿ, äàíûøìà.
Òþâëÿáàøû òåç êèñÿíè ãîéíóíäà ýèçëÿòäè. Ùÿñÿí òþâëÿéÿ ýèðÿíäÿ èñòÿäè
àüçûíû à÷ûá ãûøãûðñûí. Çÿðíèøàí õàíûì ëåé êèìè îíóí áàøûíûí öñòöíö êÿñäè.
ßëèíäÿêè ãàì÷ûíûí äÿñòÿéè èëÿ êèøèíèí áàøûíà åëÿ âóðäó êè, éàçûã ìåéèä
êèìè éåðÿ ñÿðèëäè. Ùÿñÿí Àøãàðäîðó òþâëÿäÿí ÷ûõàðàíäà ýþðäö êè, òþâ-
ëÿáàøû éåðÿ ñÿðèëèá. Çÿðíèøàí õàíûìûí öçöíÿ áàõäû. Çÿðíèøàí õàíûì äåäè:
– Áåëÿ éàõøûäû, ñÿñ-êöéäÿí óçàã îëàðûã.
344
 Ùÿñÿí Àøãàðäîðóí áåëèíÿ ãàëõàí êèìè Çÿðíèøàí õàíûìû òÿðêèíÿ
àëäû. Àòû ãàëà ãàïûñûíà òÿðÿô ñöðìÿê èñòÿäèêäÿ òþâëÿáàøû ãûøãûðäû:
– Ãàðàâóë, ãàðàâóë...
Ñÿñ-êöé éàéûëäû. Ãàðàâóëëàð ùÿð éåðäÿ áÿíäè áÿðÿíè êÿñäèëÿð.
Çÿðíèøàí õàíûì äåäè:
– Ùÿñÿí, èøëÿð øóëóõäó. ßëàú Àøãàðäîðà ãàëûá. Àòà áèð ãàì÷û ÷ÿê.
Ùÿñÿí Àøãàðäîðà åëÿ áèð ãàì÷û ÷ÿêäè êè, àò éàé êèìè äàðòûëûá ãàëà
ãàïûñûíûí öñòöíäÿí àøûðûëäû. Ãàïû à÷ûëûá ãîøóí ÷ûõàíàúàí ìåùòÿðáàøû
ßðÿáàòûí öçÿíýèñèíè áàñäû. Ùÿñÿí ãûðüû êèìè ßðÿáàòûí éÿùÿðèíèí ãàøûíäà
îòóðäó. Ãîøóí Ùÿñÿíëÿ Çÿðíèøàí õàíûìûí äàëûíúà àò ñàëäû. Ùÿñÿí äåäè:
– Çÿðíèøàí õàíûì, äåéÿñÿí ãîøóí áèçäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Áèð äÿ
êè, ×ÿíëèáåëäÿ äÿëèëÿð åëÿ áèëÿð êè, ìÿí îüóðëóã åäèá ñÿíè ãà÷ûðìûøàì.
Ñÿí áèð àç ýþçëÿ, ìÿí ãîøóíëà ùàãã-ùåñàáû ÷öðöäöì.
Çÿðíèøàí õàíûì äåäè:
– Ñÿí Ãàðà ïàøàíû òàíûìûðñàí. Îíóí ãîøóíóíóí ñàéû, ùåñàáû éîõäó.
Ñÿí òÿê, îíëàð ÷îõ. Ñöð, éîë÷ó éîëóíäà ýÿðÿê.
Ùÿñÿí äåäè:
– Éîõ, Çÿðíèøàí õàíûì! Áÿñ åøèòìÿìèñÿí:
Àðèô îëàí ñþç ãàíà,
Ñþç àíëàéà, ñþç ãàíà,
Éöç ìèí òöëêö éûüûëñà,
Íåéëÿéÿð áèð àñëàíà?

Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Ùÿñÿí ßðÿáàòûí áàøûíû ãàíûðäû. Þçöíö

ãîøóíà âóðäó. Ñàüäàí âóðóá ñîëäàí, ñîëäàí âóðóá ñàüäàí ÷ûõäû. Ãîøó-
íó ãàòäàì-ãàòäàì åòäè. Èøè áåëÿ ýþðÿí Ãàðà ïàøà ìåéäàíà àò ñöðäö.
Àëäû Ãàðà ïàøà:
Ñÿíÿ äåéèì, ÿúÿì îüëó,
Îüëàí, ãàéòàð Àøãàðäîðó.
Ãîøóí âåðÿð ñÿíÿ éîëó,
Îüëàí ãàéòàð Àøãàðäîðó.

Àëäû Ùÿñÿí:
Ñÿíÿ äåéèì, Ãàðà ïàøà,
Ïàøà, âåðìÿì Àøãàðäîðó.
Ãîøóí âåðñÿ ìÿíÿ éîëó,
Ïàøà, âåðìÿì Àøãàðäîðó.
345
 Àëäû Ãàðà ïàøà:

Èýèä òóòìàç óøàã èøèí,

Òóòóá êÿñäèðÿðÿì áàøûí,
Ãóðä-ãóøà éåì îëàð ëåøèí,
Îüëàí, ãàéòàð Àøãàðäîðó.

Àëäû Ùÿñÿí:

Àøãàðäîðó ýÿòèðìèøÿì,
Ìÿí ìÿòëÿáè áèòèðìèøÿì.
Çÿðíèøàíû ýþòöðìöøÿì,
Ïàøà, âåðìÿì Àøãàðäîðó.

Ãàðà ïàøà ýþðäö êè, áó ïÿùëÿâàíû ñþçëÿ áàøà ñàëìàã ÷ÿòèíäè. Ôèêèð-
ëÿøäè êè, ýÿë éåíèëìÿç ïÿùëÿâàí Ïîëàäû èñíàä âåð. Áÿëêÿ ãîðõóá Àøãàð-
äîðó, Çÿðíèøàí õàíûìû ãàéòàðà.
Àëäû Ãàðà ïàøà:

ßìð âåðñÿì Ïîëàä ýÿëÿð,

Àíàí, áàúûí àüëàð ãàëàð,
Ãàðà ïàøà áàüðûí äÿëÿð,
Îüëàí, ãàéòàð Àøãàðäîðó.

Àëäû Ùÿñÿí:

Ùÿð ùàäéàíà áàõìàç Ùÿñÿí,

Ïîëàäñàí, ïàøàñàí, íÿñÿí?
Ìèí èéèäÿ òÿê ìÿí áÿñÿì,
Ïàøà âåðìÿì Àøãàðäîðó.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Ìåéäàí éåíèäÿí ãûçûøäû. Áèð òÿðÿôäÿí Ùÿñÿíëÿ

ßðÿáàò, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Çÿðíèøàí õàíûì éåíèäÿí þçëÿðèíè ãîøóíà
òÿïäèëÿð. Ãàðà ïàøà ýþðäö êè, ãîøóíóí áàøû áîñòàí êÿëèéè êèìè éåðëÿ
éåêñàí îëóð.
Ïàøà ÿìð âåðäè îõ àòàíëàðà:
– Íåúÿ îëóðñà-îëñóí, ÿúÿì îüëóíó éàðàëû òóòìàëû, Çÿðíèøàíëà Àøãàð-
äîðó îõäàí ýþçëÿìÿëè.
Èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ Ùÿñÿí äåäè:
346
 – Çÿðíèøàí õàíûì, îõ àòàíëàð íàìÿðä îëàð. Êèøèëèê ãåéðÿòè ÷àòûá
ÿëáÿéàõà äþéöøÿ ýèðìÿçëÿð. Äÿìèð÷èîüëó äåéÿðäè êè, áåëÿ ùàëëàðäà îõ
ìÿñàôÿñèíäÿí óçàãëàøìàëû, äöøìÿíè ÷ÿêèéÿ ÷ÿêìÿëè. Ìÿí ãîøóíóí
ñàü úèíàùûíû éàðàúàüàì. Îðàäà úèíàùû ñàõëàéàí ñÿíèí ãàðäàøëàðûíäû.
Àëëàù éà îíëàðà âåðÿð, éà äà ìÿíÿ. Àøãàðäîðó ßðÿáàòûí äàëûíúà ñöð.
Ùÿñÿí ãîøóíóí ñàü úèíàùûíû éàðûá Çÿðíèøàíûí àëòû ãàðäàøûíû ãàíûíà
ãÿëòàí åëÿäè. Ãîøóíóí ãîìàðüàñûíäàí éåíèúÿ ÷ûõìûøäûëàð êè, ùà÷àáàø
îõ Ùÿñÿíèí êöðÿéèíäÿí äÿéèá äþøöíöí àëòûíäàí ÷ûõäû. Çÿðíèøàí Àøãàð-
äîðó ßðÿáàòà éàíëàäû, Àøãàðäîðà àúû áèð ãàì÷û ÷ÿêäè. Àòëàð áèð ýþç ãûð-
ïûìûíäà éåë êèìè ó÷äóëàð. Çÿðíèøàíýèë ñûëäûðûìëû áèð äàü ÿòÿéèíÿ ýÿëèá
÷ûõäûëàð. Çÿðíèøàí ÿòðàôû àõòàðäû. Áþéöê áèð êàùà òàïäû. Àòëàðû êàùàéà
ñöðäö. Ùÿñÿíè óâóãëà àòäàí åíäèðäè. Ùà÷àáàø îõóí óú ùèññÿñèíè ãûëûíúëà
êÿñèá, ñöìáÿñèíè êöðÿéèíäÿí äàðòûá ÷ûõàðòäû. Ùÿñÿí îä òóòóá éàíûðäû.
Ãàí ÷îõ èòèðìèøäè. Çÿðíèøàí éàñÿìÿí ñà÷ûíû éàðàíûí öñòöíÿ áàñûá
Ùÿñÿíèí áàøûíû äèçèíèí öñòöíÿ ãîéäó. Ùÿñÿíèí áó ùàëûíà äþçìÿéÿí
Çÿðíèøàí éàíûãëû áèð áàéàòû ÷ÿêäè:

ßçèçèéÿì éàð ãàíà,

Éàð îõóéà, éàð ãàíà.
Éàðàëû áèð òÿðëàíàì,
Ñûüûíìûøàì éàðüàíà.

Çÿðíèøàí õàíûìûí öðÿéè ñîéóìàãäàíñà, áèð àç äà êöêðÿäè. Àëäû ýþðÿê

íÿ äåäè:

Ãàäèð ìþâëàì, ñÿíäÿí êþìÿê äèëÿðÿì,

Ùÿñÿí éàðàëûäû, äÿðìàí èñòÿðÿì.
Íåøòÿð àëûá áàüðûì áàøûí äèäÿðÿì,
Ùÿñÿí éàðàëûäû, äÿðìàí èñòÿðÿì.

Ùÿð ìöøêöë èøëÿðè áèòèðÿí ñÿíñÿí,

Äèíñèçè èìàíà ýÿòèðÿí ñÿíñÿí,
Ùÿçðÿòè ùÿñðÿòÿ éåòèðÿí ñÿíñÿí,
Ùÿñÿí éàðàûëûäû, äÿðìàí èñòÿðÿì.

Ãàðà ïàøà ñóñàéûáäû ãàíûíà,

Îõ äÿéèáäè, îä äöøöáäö úàíûíà,
Íåúÿ ýåäèì Êîðîüëóíóí éàíûíà,
Çÿðíèøàíàì, õóäà, äÿðìàí èñòÿðÿì.
347
 Çÿðíèøàí äàéÿñèíäÿí åøèòìèøäè êè, äàüëàðäà áèòÿí êÿêëèê îòó èëÿ
ñàðû÷è÷ÿéè ÿçèá, ÿðýÿí ãûç äþøöíäÿêè ìàéà èëÿ ãàðûøäûðûá îõ, íèçÿ, ãûëûíú
éàðàñû öñòÿ ãîéñàí, éàðà òåç ñàüàëàð. Òåç äóðóá ÿòðàôäàí áèð ãàëàã êÿêëèê
îòó, ñàðû÷è÷ÿê òîïëàäû. Îíëàðû äàø öçÿðèíäÿ ÿçäè. Öçöíö éàíà ÷åâèðèá
òóðóíú ìÿìÿëÿðèíè áöëëóð êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû. Áèð ñûõäû ùå÷ íÿ ýÿë-
ìÿäè, èêè ñûõäû äþøö àüðûäû, ö÷ ñûõäû äþøöíäÿí ãàí èðèí êèìè ìàéà ÷ûõäû.
Îíó ÿçäèéè îòëà ãàðûøäûðûá Ùÿñÿíèí éàðàñû öñòöíÿ ìÿëùÿì ãîéäó. Ùÿñÿí
ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ éóõóéà ýåòäè. Çÿðíèøàí õàíûì áàõäû êè, áóäó ýþé
öçöíäÿ áèð äÿñòÿ äóðíà ãàòàðû ùàâàëàíûá ýåäèð. Áèð ãÿðèá-ãÿðèá þòÿí
äóðíàëàðà, áèð äÿ áàøûíû äèçè öñòöíÿ ãîéäóüó éàðàëû Ùÿñÿíÿ áàõäû. Öðÿéè
ãóáàð åéëÿäè. Ýþòöðäö þç ùàëûíû äóðàíëàðäàí ×ÿíëèáåëÿ áåëÿ èñìàðëàäû:
Ãàòàð-ãàòàð ó÷àí äóðíà,
Ó÷óøóíà ãóðáàí îëóì.
Úûããàëàðûí áóðìà-áóðìà,
Úûããàíûçà ãóðáàí îëóì.

Íàìÿðä ìÿòëÿáÿ éåòìÿñèí,

Éàüû ñèçè èíúèòìÿñèí,
Àâàçûí ãÿìýèí åòìÿñèí,
Àâàçûíà ãóðáàí îëóì.

Çÿðíèøàí äà éàðûí þéÿð,

Áàüðûíûí áàøûíû îéàð,
×ÿíëèáåëÿ ñàëàì äåéÿð,
Ñàëàìûíà ãóðáàí îëóì.

Ñþç òàìàì îëäó. Ãÿùð Çÿðíèøàíû áîüäó. Àëà ýþçëÿð áàùàð áóëóäó
êèìè ñèôãàðûäû.
Çÿðíèøàíëà Ùÿñÿí êàùàäà ãàëñûí. Èíäè ñèçÿ ùàðàäàí, êèìäÿí õÿáÿð
âåðèì, Êîðîüëóäàí. Êîðîüëó éàòìûøäû. Éóõóäà ýþðäö êè, ×ûíãûëëû äàü-
äàäû. Ãàí÷ûð îëóá, àüçûíäàí ëàõòà-ëàõòà ãàí ýåäèð. Ùþâëÿíÿê éóõóäàí
îéàíäû. Åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè êè, åëÿ áèë ýþé ýóðóëëàäû, èëäûðûì ÷àõäû.
Áèð ýþç ãûðïûìûíäà äÿëèëÿð éàðàãëû-éàñàãëû Êîðîüóíóí ÿìðèíÿ
ìöíòÿçèð äàéàíäûëàð. Êîðîüëó ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá äåäè:

Íÿðÿ ÷ÿêäèì äÿëèëÿðèì îéàíñûí,

Éàðàëûäû, áèð Ùÿñÿíèì äàðäàäû.
Ãî÷ äÿëèëÿð éàí-éþðÿìäÿ äàéàíñûí,
Éàðàëûäû, áèð Ùÿñÿíèì äàðäàäû.
348
 Ñþêöëñöí Àü øÿùÿðèí ãàëàñû, áöðúö,
Ìÿùâ îëñóí, òàëàíñûí ïàøàíûí òàúû,
Ãîéìàéàã ïàøàäà ýÿðÿê áó áîðúó,
Éàðàëûäû, áèð Ùÿñÿíèì äàðäàäû.
Êîðîüëóéàì, ìÿí áèëèðäèì èøèìè,
Éàõøû éàòäûì, éàìàí ýþðäöì äóøóìó,
Ýÿðÿê ýÿòèðÿñèç äöøìÿí áàøûíû,
Éàðàëûäû, áèð Ùÿñÿíèì äàðäàäû.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Éåääè ìèí, éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè àòà
ñöâàð îëäó. Êîðîüëó äåäè:
– Åéâàç õàí, Áÿëëè ßùìÿä, Èñàáàëû, Ùàëàéïîçàí, Òöïäàüûäàí, Ãîðõó-
ãàíìàç, Êîñà Ñÿôÿð! Ãîøóíó ÷ÿêèí Àü øÿùÿðÿ. Ãàðà ïàøàíûí éóðäóíäà
áîñòàí ÿêèí. Âàð-äþâëÿòèíèí ö÷äÿ áèðèíè øÿùÿðèí ÿëñèç-àéàãñûçëàðûíà
ïàéëàéûí. Ãàëàíû ãÿíèìÿòèìèçäè.
Ñþç Êîðîüëóíóí àüçûíäàí ãóðòàðàð-ãóðòàðìàç äÿëèëÿð áîüàíàã îëóá
Àü øÿùÿðÿ òÿðÿô öç ãîéäóëàð.
Äÿìèð÷èîüëó, Äÿëè Ùÿñÿí, Äÿëè Ìåùòÿð, Àøûã Úöíóí äÿìèð ýÿìè-
ðèðäè. Êîðîüëó áàõäû êè, èø áåëÿ ýåòñÿ ×ÿíëèáåëäÿ ùå÷ êÿñ ãàëìàç. Äåäè:
– Äÿìèð÷èîüëó, áó äÿôÿ ×ÿíëèáåëè Àøûã Úöíóíëà ñÿíÿ òàïøûðûðàì.
Äÿëè Ùÿñÿí, Äÿëè Ìåùòÿð ìÿíèìëÿ ýåäÿúÿêëÿð.
Êîðîüëó ×ûíãûëëû äàü äåéèá Ãûðàòûí úèëîâóíó áîøàëòäû. Ãûðàò éåë êèìè
ýþòöðöëäö. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåé ìÿíçèë ×ûíãûëëû äàüà éåòèøäè. Ãûðàò
ßðÿáàòûí ùÿíèðòèñèíè äóéäó. Àéàüûíû éåðÿ äþéöá êèøíÿäè. Êîðîüëó äåäè:
– Àõòàðûí ÿòðàôû. Ãûðàò áîø-áîøóíà êèøíÿìÿç. Äÿëèëÿð ×ûíãûëëû äàüû
ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäèëÿð. Áèð äÿ áàõäûëàð êè, áóäó ñÿðï ãàéàëûãäà ßðÿáàò,
éàíûíäà äà áèð àò âàð êè, ýþç èñòÿéèð òàìàøà åëÿñèí. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ
êàùàéà åíäèëÿð. Áàõäûëàð êè, áèð ãûç Ùÿñÿíèí áàøûíû àëûá äèçè öñòÿ,
éàðàñûíà ìÿëùÿì ãîéóð.
Ùÿñÿí ýþðäö êè, Êîðîüëóäó, éàíûíäà äà äÿëèëÿð, äåäè:
– Êå÷ éàí òÿðÿôÿ, áàáàì ýÿëäè.
Çÿðíèøàí õàíûì åëÿ áèëäè êè, Ùÿñÿí äåéèð áàáàí ýÿëäè. Ðöáÿíäèíè
öçöíÿ ñàëûá òåç Àøãàðäîðóí éÿùÿðèíÿ ÿéëÿøäè. Ýþçëÿðè ãàí ÷àíàüû êèìè
äîëäó. Ñèéèðòìÿ ãûëûíú ãîøóíà òÿðÿô àò ñöðäö, äåäè:
Àü ñàããàëëû àòàì ìÿíèì,
Þëäöðÿúÿì áàáà, ñÿíè.
Ãîéìóðñàí ìóðàäà ÷àòàì,
Þëäöðÿúÿì, áàáà, ñÿíè.
349
 Ùÿñÿí áàõäû êè, Çÿðíèøàí Êîðîüëó èëÿ úÿíýÿ ýèðèð. Éàðàëû-éàðàëû áèð
òÿùÿð äèðñÿêëÿíèá, Áóëüóðëó ñàçû äèëÿ ýÿòèðäè, äåäè:

Ñÿíÿ äåéèì ìåùðèáàíûì,

Ãûç àéûáäû, áàáàì ýÿëèð.
Ñÿíÿ ãóðáàí ìÿíèì úàíûì,
Ãûç, àéûáäû, áàáàì ýÿëèð.

Àëäû Çÿðíèøàí õàíûì:

Ìÿíè ñàëäûí éàìàí îäà,

Àëòû ãàðäàø âåðäèì áàäà,
Éàðàëûäû éàð êàùàäà,
Þëäöðÿúÿì, áàáà, ñÿíè.

Àëäû Ùÿñÿí:

Ôÿëÿê ìÿíÿ ãàðà éàçäû,

Õîø ýöíöìö íåúÿ ïîçäó,
Îõóäóüóí íÿ àâàçäû,
Ãûç, àéûáäû, áàáàì ýÿëèð.

Àëäû Çÿðíèøàí õàíûì:

Çÿðíèøàíàì, îëëàì äÿëè,

Þëëÿì, ãîéìàðàì èðÿëè,
Äàùà ñÿíÿ äåìÿì áÿëè,
Þëäöðÿúÿì, áàáà, ñÿíè.

Çÿðíèøàí ãûçìûø àñëàíà äþíìöøäö, äÿëèëÿð èñÿ àðòûã êàùàíû ùàãëà-

ìàãäà èäèëÿð. Ùÿñÿí áàõäû êè, èøëÿð øóëóõäó. Çÿðíèøàí þëöá, þëäöðìÿê-
äÿí äàíûøûð. Áèð òÿùÿð àéàüà ãàëõûá åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè êè, ×ûíãûëëû
äàü ëÿðçÿéÿ ýÿëäè.

Àëäû Ùÿñÿí:

Ùÿñÿí áÿéäè, Ãóðäîüëóäó,

Èýèäëèêäÿ ìÿðä îüëóäó,
Áó ýÿëÿí ãî÷ Êîðîüëóäó,
Ãûç, àéûáäû, áàáàì, ýÿëèð.
350
 Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Çÿðíèøàí õàíûì àíëàäû êè, ýÿëÿí îíóí áàáàñû
äåéèë, Ùÿñÿíèí áàáàñû Êîðîüëóäó. Ùÿéà åäèá Àøãàðäîðäàí äöøäö, áèð
òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè, öç áöðöäö.
Êîðîüëó öçöíö Äÿëè Ùÿñÿíÿ òóòóá äåäè:
– Àéÿ, Äÿëè Ùÿñÿí, áó ãûç íÿ äåéèð? Ìÿíèì êè, ãûç åâëàäûì éîõäó.
Áó íÿ áàáà, áàáà ñàëûá?
Ùÿñÿí èðÿëè éåðèäè. Ãî÷ Êîðîüëó âÿ äÿëèëÿðëÿ ýþðöøöá þïöøäö, äåäè:
– Àòåéè ìåùðèáàí! Çÿðíèøàí õàíûì ñÿíè àíûøûðà áèëìÿìèøäè. Åëÿ
áèëèá êè, ýÿëÿí áàáàñû Ãàðà ïàøàäû.
Êîðîüëó Çÿðíèøàí õàíûìûí àëíûíäàí þïäö. Ñîíðà äà äÿëèëÿð èëÿ öç
ãîéäóëàð ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô. Éàüû ãîðóüóíà éåíèúÿ ÷àòìûøäûëàð êè, áàõäû-
ëàð áóäó, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Åéâàç õàí áþéöê áèð êàðâàíëà Éàüû
ãîðóüóíà éàõûíëàøûð.
Ãîøóí ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè, Äÿìèð÷èîüëó áèð ìÿúëèñ äöçÿë-
äèá, áèð ìÿúëèñ äöçÿëäèá, ðóçèýàðûí ýþçö ùÿëÿ áåëÿ áèð ìÿúëèñ ýþðìÿéèá.
Éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè õàíûìëàðëà ìÿúëèñäÿ
ÿéëÿøäèëÿð. Êîðîüëó àéàüà äóðóá äåäè:
– ×ÿíëèáåë ýÿëèíè Çÿðíèøàí õàíûìûí ýÿëèøè ìöíàñèáÿòè èëÿ ãûðõ ýöí,
ãûðõ ýåúÿ òîé âóðóëñóí. Ýÿëèíèí àéàüûíà éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø
éåääè þéÿú ãóðáàí êÿñèëñèí. Éåääè èë ÿêñè ñàõëàíàí îòàã èñÿ òÿçÿ áÿéëÿ
ýÿëèíÿ ëàéèã áÿçÿäèëñèí.
Óñòàäëàðûí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ Àøûã Úöíóí áó òîéó åëÿ êå÷èðèá êè,
ýþç èñòÿéèðìèø òàìàøà åòñèí.

351
 Ù ÀÑÀÍ ÏÀØÀÍÛÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

àñèä ãàñèäèí äàëûíà äöçöëìöøäö. Õîòêàðà ýöíäÿ áèð õÿáÿð ýÿëèá

à ÷àòûðäû. Þçö äÿ áèð-áèðèíäÿí ãàðà, áèð-áèðèíäÿí áÿä õÿáÿðëÿð:
Áîëó áÿéèí þëìÿéè, ßðÿá Ðåéùàíûí þëìÿéè. Èíäè äÿ õÿáÿð ýÿëèá
÷àòìûøäû êè, Êîðîüëóíóí îüëó òàïûëûá ýÿëèá. Þçö äÿ íåúÿ îüóë? Åëÿ áèð
áóíäàí ùåñàáûíû àïàð êè, Êîðîüëóíóí þçöíö èêè äÿôÿ éûõûá.
Áó õÿáÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà õîòêàðûí ÿëè ëàï éåðäÿí-ýþéäÿí öçöëäö.
Òåç áèð ãàñèäè áèð íàìÿ èëÿ ýþíäÿðäè Ùàñàí ïàøàéà êè, “ýÿðÿê ÿëèíäÿ
éàü äà äàøñà, ãîéóá þçöíö ìÿíÿ éåòèðÿñÿí”.
Ùàñàí ïàøà íàìÿäÿí ùàëè îëóá ãàëäû ìàò-ìÿÿòòÿë êè, íåúÿ åëÿñèí?
Ýåòñèí, íåúÿ ýåòñèí? Ýåòìÿñèí, íåúÿ ýåòìÿñèí. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà
áàõäû êè, ýåòìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿñè éîõäó. Òÿäàðöê ýþðöá, Èñòàíáóëà
éîëà äöøäö.
Õîòêàð Ùàñàí ïàøàíû ýþðúÿê, åëÿ áèðèíúè ñþçö áó îëäó:
– Ùàñàí ïàøà, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, íÿéè ýþçëÿéèðñÿí? Ýþçëÿéèðñÿí
Êîðîüëó ýÿëèá ñÿíè Òîãàòäà, ìÿíè äÿ Èñòàíáóëäà þëäöðñöí?!
Ùàñàí ïàøà äèëèíè ñàëäû èøÿ. Ìèí éåðäÿí ìèí áÿùàíÿ ýÿòèðäè. Àíúàã
ùå÷ áèðè áèð ãóðóøà äÿéìÿäè. Õîòêàðûí àõûðûíúû ñþçö áó îëäó êè:
– Ùàñàí ïàøà, áèëìèðÿì. Ñÿíÿ ãûðõ ýöí ìþùëÿò âåðèðÿì. Éà áóäó
êè, ýÿðÿê ×ÿíëèáåëè äàüûäûá, Êîðîüëóíóí áàøûíû ýÿòèðÿñÿí, éà áóäó êè,
ãûðõ áèðèíúè ýöí ñÿíèí þçöíö äàð àüàúûíäàí àñäûðàúàüàì.
Ùàñàí ïàøàíûí ãöäðÿòè ãàëìàäû êè, áèðúÿ êÿëìÿ êÿñÿ. Îðäàí äóðóá,
áèðáàø ýÿëäè Òîãàòà. Ãîøóí áþéöêëÿðèíè éûüûá áàøëàäû ùàçûðëûüà. Èíäè
Ùàñàí ïàøà áóðàäà ùàçûðëàøìàãäà îëñóí, ñÿíÿ äåéèì àøûã Úöíóíäàí.
Àøûã Úöíóí áöòöí áó øåéëÿðèí ùàìûñûíû úèêèíäÿí áèêèíÿ êèìè ÿë
àëòûíäàí þéðÿíèá, äàáàí àëäû ×ÿíëèáåëÿ. ßùâàëàòû, íåúÿ êè, áèç áèëèðäèê,
åëÿúÿ Êîðîüëóéà äàíûøäû. Êîðîüëó äåäè:
– Åéáè éîõäó. Ñèç þç èøèíèçäÿ îëóí! Ãîéóí ýÿëñèí. Ùàñàí ïàøà èëÿ
äÿ áóðàäà ýþðöøÿðèê.
Áó ñþçäÿ Äÿëè Ùÿñÿí éåðèäè ãàáàüà äåäè:
– Êîðîüëó, þçöíÿ ÷îõ äà àðõàéûí îëìà. Áóíà Ùàñàí ïàøà äåéÿðëÿð.
Áó íÿ Áîëó áÿéÿ áÿíçÿìÿç, íÿ äÿ ßðÿá Ðåéùàíà. Ãîé áèç äÿ ùàçûðëàøàã.
Äÿëèëÿð äÿ, õàíûìëàð äà ùàìûñû Äÿëè Ùÿñÿíèí ôèêðèíè áÿéÿíäèëÿð.
Àõûðäà áåëÿ îëäó êè, Äÿëè Ùÿñÿí äÿëèëÿðèí ö÷ ìèí ñàé-ñå÷ìÿñèíè àéûðûá,
×ÿíëèáåëèí Òîãàò áàõàðûíäàêû áÿíäÿðëÿðè òóòäó. Áàøëàäûëàð Ùàñàí ïàøà-
íû ýþçëÿìÿéÿ.
352
 Áèð ýöí êå÷äè, áåø ýöí êå÷äè, îí áåø ýöí êå÷äè, Ùàñàí ïàøàäàí
õÿáÿð ÷ûõìàäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ñÿùÿð òåçäÿí Êîðîüëó áèð äÿ áàõäû êè, áóäó,
êåøèê÷è áèð àäàì ýÿòèðèð. Ýÿëùàýÿë, ýÿëùàýÿë, Êîðîüëó áàõäû êè, áó àäàì
åë÷è ïàëòàðûíäàäû. Ñîðóøäó:
– Êèìñÿí? Íÿ èñòÿéèðñÿí?
Åë÷è ÿäÿá ñàëàìûíû éåðèíÿ éåòèðèá äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, ìÿí ñÿíèí äîñòóí ßëÿìãóëó õàíûí ãàñèäèéÿì.
Ýÿëìèøÿì ñÿíÿ õÿáÿð âåðÿì êè, ßëÿìãóëó õàí þç áàøûíûí àäàìëàðû èëÿ
ñÿíÿ ãîíàã ýÿëèð.
Êîðîüëó äåäè:
– Õîø ýÿëèð, ñÿôà ýÿòèðèð. Ùÿð êèì ìÿíÿ ãîíàã ýÿëñÿ, ýþçöìöí
öñòöíäÿ éåðè âàð.
Îíäàí Äÿìèð÷èîüëóíó, Åéâàçû, áèð äÿ Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäè ÷à-
üûðäû êè:
– Òåç îëóí, ùàçûðëûã ýþðöí! Ýÿðÿê ßëÿìãóëó õàíû åëÿ ãàðøûëàéàã êè,
Ýöðúöîüëó Ìÿììÿäèí, áèð äÿ Ðóãèéÿ õàíûìûí áàøû àøàüû îëìàñûí.
Ùàçûðëûã áàøëàíäû. Ãîéóí êÿñÿí êèì, îúàã éàíäûðàí êèì, àòûíû
òóìàðëàéàí êèì, åëÿ îëäó êè, åëÿ áèë ×ÿíëèáåë òîéà ùàçûðëàøûð. Êîðîüëó
òåç áèð àäàì ãà÷ûðòäû Äÿëè Ùÿñÿíèí éàíûíà êè, áÿñ ÿùâàëàò áåëÿäè.
Ãîíàã ýÿëèð. Òåç ýÿëñèí. Îíäàí öçöíö òóòäó åë÷èéÿ êè:
– Éàõøû, õàí íÿ âàõò ýÿëÿúÿê?
Åë÷è äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, õàí ýÿëèá. Ìÿí îíëàðû ×ÿíëèáåëèí ö÷ àüàúëûüûíäàêû
áóëàüûí áàøûíäà ãîéóá ýÿëäèì. Äåäèëÿð êè, áèç Êîðîüëóíó áóðàäà
ýþçëÿéÿúÿéèê.
Êîðîüëó ãàëõäû àéàüà êè:
– Åâèí éûõûëñûí, áÿñ ñÿùÿðäÿí íèéÿ áóíó ìÿíÿ äåìèðñÿí? Êèøèíèí
éàíûíäà áèàáûð îëäóã. Äå ýþðöì, íå÷ÿ íÿôÿðäèðëÿð?
Êîðîüëó ùàé âóðäó éåääè éöç äÿëè àòëàíñûí. Þçö äÿ Äÿëè Ìåùòÿðè
ñÿñëÿäè êè, Ãûðàòû ýÿòèðñèí. Áÿëè, äÿëèëÿð àòëàíäû. Ãûðàò ýÿëäè. Êîðîüëó
àéàüûíû ãîéäó öçÿíýèéÿ àòà ìèíñèí, íÿ ôèêèðëÿøäè, íÿ ôèêèðëÿøìÿäè,
áèðäÿí öçöíö Áÿëëè ßùìÿäÿ òóòóá äåäè:
– Áÿëëè ßùìÿä, ìÿí ãàéûäûíúà î åë÷èíèí ÿëèíÿ-àéàüûíà çÿíúèð
âóðóá, ýþç àëòûíäà ñàõëàðñàí.
Áÿëëè ßùìÿä “áàø öñòÿ” äåéèá, î ñààò áèð àüûð êîòàí çÿíúèðèíè ñàëäû
åë÷èíèí áîéíóíà. Åë÷è èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ ãûøãûðäû.
353
 – Áó íÿäè? Ìÿí áó ñààò ýåäèá õàíà äåéÿúÿéÿì. Ãîíàüûí åë÷èñèíè
äÿ çÿíúèðÿ âóðàðëàð?
Áÿëëè ßùìÿä äåäè:
– Àéÿ, íàðàùàò îëìà! Áó áèçèì ãàéäàìûçäû. Åëÿ êè, Êîðîüëó ãàéû-
äûá ýÿëäè, îíäàí ñîíðà ñÿíè ëàï éóõàðû áàøäà îòóðäàúàüàì.
Åë÷è áàøëàäû äàðòûíûá-÷ûðïûíìàüà êè:
– Ìÿíÿ ùå÷ áèð øåé ëàçûì äåéèë. Áó ñààò ìÿíè áóðàõûí, ìÿí ÷ûõûá
ýåäèðÿì.
Êîðîüëó íÿ ôèêèðëÿøäè, íÿ ôèêèðëÿøìÿäè, áèðäÿí ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá
úóìäó åë÷èíèí öñòöíÿ, òóòäó îíóí áîüàçûíäàí êè:
– Áó ñààò äå ýþðöì, ñÿí êèìñÿí? Áóðàéà íÿéÿ ýÿëìèñÿí? Éîõñà
áàøûíû áÿäÿíèíäÿí àéûðàúàüàì.
Åë÷è èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ äöøäö Êîðîüëóíóí àéàãëàðûíà êè:
– Àìàíûí áèð ýöíöäö, Êîðîüëó! Áèð ãÿëÿòäè åëÿìèøÿì ÿúäàäûì èëÿ.
Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí. Áèð ñöðö êöëôÿòèì âàð. Àìàí âåð, äåéèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Àìàíäû äå! Àììà éàëàí äåñÿí, âàé ùàëûíà!
Åë÷è äåäè:
– Âàëëàù-áèëëàù, áèðúÿ êÿëìÿ éàëàí äåñÿì, ùÿð íÿ áèëèðñÿí åëÿ!
Íåúÿ êè, âàð, äöçöíö äåéÿúÿéÿì. Àììà ýÿðÿê ñþç âåðÿñÿí êè, ìÿíè
áóðàõàúàãñàí.
Äÿëèëÿð, õàíûìëàð ùàìûñû ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð êè, ýþðÿñÿí áó íÿ
ñèððäè. Êîðîüëó äåäè:
– Äåäèì ñÿíÿ êè, àìàíäàñàí. Äàíûø!
Åë÷è áàøëàäû êè:
– Úàí Êîðîüëó, ìÿí ñÿùÿðäÿí ùÿð íÿ äåìèøÿìñÿ ùàìûñû éàëàíäû.
Ìÿí ùå÷ áèëìèðÿì êè, ßëÿìãóëó õàí êèìäè. Ìÿíè áóðàéà ýþíäÿðÿí
òîãàòëû Ùàñàí ïàøàäû. Áóäó, îí áåø ìèí ãîøóí èëÿ ýÿëèá ñÿíèí öñòöíÿ.
Áó àäëà èñòÿéèð êè, ñÿíè àïàðûá ãàáàãúà þçöíö òóòà, ñîíðà äà ×ÿíëèáåëÿ
éåðèø åëÿéÿ.
Êîðîüëó ãàéûäûá îòóðäó, äåäè:
– Éàõøû, áÿñ ãîøóí ùàðäàäû?
Åë÷è äåäè:
– Áèç áóðàéà àõøàì ÷àòìûøûã. Ýåúÿ èëÿ ãîøóíó áÿíäÿðýàùëàðäà ýèç-
ëÿäèá, þçö éöç-éöç ÿëëè àäàìëà ñÿíè áóëàã áàøûíäà ýþçëÿéèð.
Êîðîüëó ýåòäè ôèêðÿ. Åëÿ áó äÿìäÿ Äÿëè Ùÿñÿíèí äàëûíúà ýåäÿí
àäàì áàøû ëîâëó ýÿëäè êè:
354
 – Ùÿð éåðè ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäèì. Íÿ Äÿëè Ùÿñÿí âàð, íÿ äÿ äÿëèëÿð..
Áöòöí áÿíäÿðýàùëàð äà áîøäó.
Êîðîüëó ãàëõûá òóòäó îíóí áîüàçûíäàí êè:
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí?
Äÿëè äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, ìÿíè íèéÿ þëäöðöðñÿí? Ìÿí èøèí îëàíûí ñÿíÿ
äåéèðÿì. Èíàíìûðñàí àäàì ýþíäÿð, éîõëàòäûð.
Òåç äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè ýþíäÿðäèëÿð. Õÿáÿð ýÿëäè êè, áÿñ äåéè-
ëÿí äîüðóäó. Íÿ Äÿëè Ùÿñÿí âàð, íÿ äÿ êè, äÿëèëÿð. Êîðîüëóíóí ýþçëÿðè
äþíäö ãàí ÷àíàüûíà. Åëÿ îëäó êè, äàé áèð àäàì úöðÿò åëÿéÿ áèëìÿäè
àüçûíû à÷ûá áèð êÿëìÿ äèíÿ. Íèýàð õàíûì èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ äóðóá ýÿëäè
ãàáàüà. Äåäè:
– Êîðîüëó, áåëÿ äàéàíìàãäàí áèð øåé ÷ûõìàç. Îëàí îëóá. Èíäè áèð
òÿäáèð ýþðìÿê ëàçûìäû. Äå ýþðÿê, íÿ åëÿéÿê. Î íåúÿ äåéÿðëÿð, äöøìÿí
êÿñèá ãàïûíûí àüçûíû.
Êîðîüëó åëÿ áèë éàòìûøäû, îéàíäû. Äóðäó àéàüà. Àììà äóðäó, íÿ
äóðäó. Åëÿ ãàëõäû êè, åëÿ áèë Ãàô äàüû ýóðóëòó èëÿ éåðèíäÿí îéíàäû. Åëÿ
áèðúÿ áóíó äåäè êè:
– Íåéíÿê. Ãîé îëñóí.
Ñîíðà öçöí Åéâàçà òóòäó, äåäè:
– Äÿëèëÿðäÿí èêè ìèí ýþòöðöá êÿñÿðñÿí áÿíäÿðýàùëàðû. Îíó-áóíó
áèëìèðÿì. ×ÿíëèáåëÿ áèð àäàì áóðàõñàí, áàøûíû þçöì êÿñÿúÿéÿì.
Îíäàí äþíäö Äÿëè Ìåùòÿðÿ, äåäè:
– Äÿëèëÿðäÿí éåòìèø íÿôÿð ýþòöð. Ùàñàí ïàøàíûí ãàáàüûíà ýåäÿúÿéèê.
Êîðîüëóíóí áó ñþçöíäÿí äÿëèëÿð ãàéíàìàüà áàøëàäûëàð. Êîðîüëó
áàõäû êè, äÿëèëÿð áóíà ðàçû äåéèëëÿð. Àììà ãîðõóäàí äà áèð àäàì úöðÿò
åëÿéÿ áèëìèð êè, äàíûøñûí, äåäè:
– Òåç îëóí! Ýÿðÿê Ùàñàí ïàøà áàøà äöøìÿñèí êè, áèç îíóí èøäÿê-
ëÿðèíè áèëìèøèê.
Ñîíðà öçöíö òóòäó Äÿìèð÷èîüëóéà, äåäè:
– Ãîðõìóðñàí êè?
Äÿìèð÷èîüëó ýöëäö, äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, ñÿí ðöñõÿò âåð, îíëàðû êîòàí çÿíúèðè èëÿ Òîãàòàúàí
ãîâëàéûì. Ãîðõìàã íÿäè?
Êîðîüëó äåäè:
– Ùàçûðëà çÿíúèðèíè! Éåðäÿ ãàëàí äÿëèëÿðèí ùàìûñûíû ýþòöðöá êÿñÿð-
ñÿí Éàüû ãîðóüóíóí áÿíäÿðèíè. Åëÿ êè, ìÿí äàâà áàøëàäûì, þçöíö
355
âóðàðñàí ãîøóíà. Éà áóäó ýÿðÿê ùàìûìûç ãûðûëàã, éà áóäó ýÿðÿê
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí àéàüû äÿéìÿéÿ. Àììà äÿñòÿíèí è÷èíÿ ãîðõàã àäàì
áóðàõìà. Àðàéà ïÿðõàøëûã ñàëàð.
Ãÿðÿç, Êîðîüëó åëÿ êè, äåìÿëèñèíè äåäè, òàïøûðûëìàñûíû òàïøûðûá ãóð-
òàðäû, àòû ìèíäè, Äÿëè Ìåùòÿðè äÿ éåòìèø äÿëè èëÿ ýþòöðöá äöçÿëäè éîëà.
×ÿíëèáåë äÿéäè áèð-áèðèíÿ. Åéâàç ùàé âóðäó, èêè ìèí äÿëè áåëÿ àéðûëäû.
Äÿìèð÷èîüëó ùàé âóðäó, èêè ìèí äÿëè áåëÿ àéðûëäû. Èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ
õàíûìëàð äà ãàëõäûëàð àéàüà. Ãûëûíú ýþòöðäöëÿð, àëòäàí ýåéèíèá öñòäÿí
ãûôûëëàíäûëàð. Åéâàçà ãîøóëóá áÿíäÿðýàùëàðà ÷ûõäûëàð. Èíäè ùÿðÿ þç
èøèíäÿ îëñóí, áèð ýþðÿê Êîðîüëóýèë íÿ åëÿäèëÿð.
Êîðîüëó äÿëèëÿð äÿ éàíûíäà ýÿëèá ÷àòäû åë÷èíèí äåäèéè áóëàüûí éàíûíà.
Êîðîüëó åëÿ ýåäèðäè êè, ýóéà ùå÷ áèð øåéäÿí õÿáÿðè éîõäó. Áóëàüà áèð
àç ãàëìûø áàõäû êè, áóäó íåúÿ åë÷è äåìèøäè, îëàð éöç, éöç ÿëëè àäàì
ÿéëÿøèáëÿð áóðàäà. Åëÿ êè, Êîðîüëóýèëè ýþðäöëÿð, ùàìûñû ãàëõäûëàð àéàüà.
Êîðîüëó äà ýÿëèá ÷àòäû. Óúàäàí áèð õîø ýÿëäèí åëÿéèá ñîðóøäó:
– Áÿñ ùàíû õàí?
– Êîðîüëó, õàí éîõäó, ýÿëÿí ïàøàäû. Ñÿíÿ ìÿí çÿùìÿò âåðìèøÿì.
Àíúàã ìÿíè ýÿðÿê áàüûøëàéàñàí. Ìÿí ãîðõäóì êè, ñÿí ýÿëìÿéÿñÿí,
îäó êè, ñÿíèí äîñòóí ßëÿìãóëó õàíûí àäûíû âåðäèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Ýÿëìèñÿí, ëàï éàõøû åëÿìèñÿí. Ãîíàã êè âàð, áèçèì ÿçèçèìèçäè,
èêè ýþçöìöçäö. Áóéóðóí ýåäÿê! Ùàìûíûçà ýþçöìöç öñòÿ éåð âàð.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– ßçèç îëàñàí. Ìÿí åëÿ áèëìÿñÿéäèì, ùå÷ Òîãàòäàí äóðóá áóðàéà
ýÿëìÿçäèì. Ìÿí áèëèðäèì êè, ñÿí ìÿðä àäàìñàí. Ìÿíè áó ãîúà âàõ-
òûìäà áàøû àøàüû åëÿìÿçñÿí.
Êîðîüëó äåäè:
– Àëëàù åëÿìÿñèí. Áàøû àøàüû äöøìÿíèí îëñóí. Áóéóðóí ýåäÿê!
Àéÿ, Äÿëè Ìåùòÿð ãîíàãëàðà éîë ýþñòÿð!
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Éîõ, Êîðîüëó, ýÿë åëÿ áèç ñþùáÿòè èíäè áóðàäàúà åëÿéÿê. Åéáè
éîõäó. Åëÿ ýåòìèø êèìè âàðûã. Âàõò îëàð, èíøàëëàù ×ÿíëèáåëÿ äÿ ýåäÿðèê.
Áèð äÿ ìÿí ×ÿíëèáåëÿ áåëÿ ýåòìÿê èñòÿìèðÿì. Îðàéà, Àëëàù ãîéñà,
ìÿí ýÿðÿê áàøãà úöð ýåäÿì.
Êîðîüëó ùÿðèôèí ñþçëÿðèíè áàøà äöøäö. Öðÿéèíäÿ äåäè: “Àé ñÿíèí î
ìåéèäèíè ýþðöì. Àëëàù ãîéñà ñÿíè ×ÿíëèáåëÿ ìÿí þç èñòÿäèéèì êèìè
àïàðàúàüàì”.
356
 Êîðîüëó Ùàñàí ïàøà èëÿ äàíûøà-äàíûøà ÿòðàôà íÿçÿð éåòèðäè. Ýþðäö
ãîúà òöëêö ãîøóíó åëÿ ýèçëÿäèá êè, áèð íÿôÿðèíèí äÿ áàøû ýþðñÿíìèð.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Äöø, Êîðîüëó! Äöø, åëÿ ñþùáÿòèìèçè áó áóëàüûí áàøûíäà åëÿéÿê.
Êîðîüëó áèð éîëäàøëàðûíà áàõäû, áàøà äöøäö êè, ùå÷ êÿñ îíóí àòäàí
äöøìÿéèíÿ ðàçû äåéèë. Ùå÷, ÿñëèíÿ áàõñàí, áåëÿ éåðäÿ àòäàí äöøìÿê
àüûëëû èø äÿ äåéèëäè. Àììà êè, Êîðîüëó áóíó þç ãåéðÿòèíÿ ñûüûøäûðà
áèëìÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, ÿýÿð àòäàí äöøìÿñÿì, äåéÿðëÿð ãîðõäó. Îäó êè,
åëÿ áèðäÿí àøûðûëûá àòäàí äöøäö, éöéÿíè Äÿëè Ìåùòÿðÿ âåðèá, þçö Ùàñàí
ïàøàíûí éàíûíà ýÿëäè. Êîðîüëó åëÿ úÿëä àòäàí äöøäö êè, äÿëèëÿð ùå÷ áèð
øåé åëÿéÿ áèëìÿäèëÿð. Äóðóá ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áÿëè, åëÿ êè, Êîðîüëó èëÿ Ùàñàí ïàøà áóëàüûí áàøûíäà ãàáàã-ãàáàüà
ÿéëÿøäèëÿð, Ùàñàí ïàøà ñþçÿ áàøëàéûá äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿíè õîòêàð ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðèá. Áÿñäè áó ãÿäÿð
õîòêàðà äöøìÿí îëäóí. Èñòÿéèðÿì õîòêàðëà ñÿíè áàðûøäûðàì. Õîòêàð äåéèð,
î ìÿíèì áþéöê îüëóì, Áöðúö Ñóëòàí êè÷èê îüëóì. Èñòÿéèð, êþ÷öá éàíû-
ìà ýÿëñèí, èñòÿéèð åëÿ ×ÿíëèáåëäÿ îòóðñóí. Èñòÿéèð áöòöí ãîøóí ñÿðêÿð-
äÿëèéèíè îíà òàïøûðûì. Ñÿí äÿ äàé óøàã äåéèëñÿí. Áèëèðñÿí êè, áó èøèí
àõûðû éîõäó. Úàâàíëûã èäè, åëÿäèí. Î íåúÿ äåéÿðëÿð, äàé ùÿâÿñäè, áÿñäè.
Ýÿë áó äàøû ÿòÿéèíäÿí òþê. Åëÿ áóðàäàí áèðáàøà ìÿíèìëÿ ýåäÿê
Èñòàíáóëà, ãóðòàðñûí ýåòñèí.
Êîðîüëó äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, àäàì âàð, î íåúÿ äåéÿðëÿð, äèë èøëÿäÿð, àäàì âàð ÿë
èøëÿäÿð. Ìÿí èíäèéÿ êèìè ÿë èøëÿòìèøÿì. Îäó êè, äèëäÿ ñÿíèí êèìè
éàüëû-éàüëû êÿñèá äîüðàéà áèëìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí ñþçö áèð äÿôÿ äåéÿðÿì.
Îíó äà äÿéèøìÿðÿì. Íÿ ãÿäÿð êè, áó äöíéàäà ìÿí âàðàì, õîòêàð âàð,
ìÿí îíà äöøìÿíÿì. Ñèç åëÿ áèëìÿéèí êè, ìÿí ñèçèí èøëÿðèíèçè áèëìè-
ðÿì. Õîòêàð ñÿíè áóðàéà íèéÿ ýþíäÿðèá, ñÿí áóðàéà íåúÿ ýÿëìèñÿí,
ùàìûñû ìÿíÿ áÿëëèäè. Ìÿí Êîðîüëóéàì. Ìÿíè àëäàòìàã, òîðà ñàëìàã
îëìàç. ßëèì, àéàüûì äÿéìÿìèø ãîøóíóíó äà ýþòöð, ÷ûõ áóðäàí ýåò!
Ìÿí õîòêàðà äà äöøìÿíÿì, ñÿíÿ äÿ.
Áóíó äåéèá, Êîðîüëó äóðäó àéàüà, Ùàñàí ïàøà äà äóðäó. Àììà
Êîðîüëóíóí ýþçö ÿòðàôäà èäè. Ùàñàí ïàøà íÿ åëÿäè, íÿ úöðÿ õÿáÿð âåð-
äèñÿ, Êîðîüëó áèð äÿ áàõäû êè, äþðä áèð ÿòðàôäàí ãîøóí ãàëõäû àéàüà.
Éàâàø-éàâàø áàøëàäûëàð éåðèìÿéÿ. Êîðîüëó ýþðäö êè, ùÿ, íåúÿ ôèêèðëÿø-
ìèøäèñÿ åëÿúÿäè. Ùàñàí ïàøà îíó ñàëûá ãîøóíóí äöç îðòàñûíà. Þçö äÿ
ãîøóí íÿ ãÿäÿðäè? Àäàì åëÿ áèë ýþáÿëÿêäè éåðäÿí ÷ûõûð. Áèð ñó è÷èì
ñààòäà äþðä áèð òÿðÿô îëäó àäàì.
357
 Êîðîüëó áèð áåëÿ áàõäû, äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, ñÿí äåéèðäèí êè, ìÿí õîòêàðûí áþéöê îüëóéàì. Éàõøû,
áÿñ îüóëó àòàíûí éàíûíà àïàðìàã ö÷öí áó ãîøóí, áó ñóðñàò, áó úÿááÿ-
õàíà íÿéÿ ëàçûìäû?
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Êîðîüëó, ñÿí èíäè ìÿíèì ÿëèìäÿ ÿñèðñÿí. Áóðàäà îí áåø ìèí
ãîøóí âàð. Ìèí úàíûí îëñà, áèðè ìÿíèì ÿëèìäÿí ãóðòàðìàéàúàã. Ýÿë
íàùàã ãàíà áàèñ îëìà! Þç õîøóíëà òÿñëèì îë!
Êîðîüëó ÿòðàôûíà íÿçÿð ñàëûá ýþðäö ãîøóí ýåòäèêúÿ èðÿëèëÿéèð. Ëàï
öçöê ãàøû êèìè ãàëûáëàð àðàäà. Äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, þçöí áèëèðñÿí êè, íåúÿ äÿôÿëÿðëÿ ìÿíèì ÿëèìÿ ôöðñÿò
äöøöá, àììà ñÿíè þëäöðìÿìèøÿì. Ñÿí åëÿ áèëìÿ êè, ìÿí ñÿíäÿí
ãîðõìóøàì, éà þëäöðÿ áèëìÿìèøÿì. Éîõ, ìÿí ñÿíè, áàõ, áó ýöí ö÷öí
ñàõëàéûðäûì. Èíäè éà ñÿíÿ âåðÿí Àëëàù, éà ìÿíÿ.
Êîðîüëó áóíó äåéèá èñòÿäè àòà òÿðÿô ýåòñèí. Ùàñàí ïàøà ùþêì åëÿäè,
áàøûíäàêû àäàìëàð áèðäÿí ñèéèðòìÿãûëûíú òþêöëäöëÿð îíóí öñòöíÿ. Äÿëè
Ìåùòÿð èñòÿäè äÿëèëÿðÿ ùàé âóðñóí, Êîðîüëó ÿë åëÿäè êè:
– Äàéàí!
Îíäàí äþíäö, ïàøàéà äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, ýÿë áó ãîøóíó ãûðäûðìà! Ñÿí äÿ àòûíû ìèí, ìÿí äÿ.
Áó ìåéäàíäà âóðóøàã. Éà ñÿí ìÿíè þëäöð, éà ìÿí ñÿíè. Áóíóíëà äà
äàâàìûç ãóðòàðñûí.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Áóíëàð ùàìûñû ãîðõàãëûãäàíäû. Ìÿí ñÿíèí ôèêðèíè áàøà äöøöðÿì.
Ñÿí áèçè éóáàòìàã èñòÿéèðñÿí. Àíúàã êå÷ìèø îëà. Õîòêàðûí ôÿðìàíû
áóäó êè, ñÿíèí éà áàøûíû àïàðàì, éà þçöíö.
Ùàñàí ïàøà áóíó äåéèá áèðäÿí áàøûíûí àäàìëàðûíà ùàé âóðäó êè:
– Òóòóí, áàüëàéûí ãîëëàðûíû!
Àäàìëàð òþêöëäöëÿð. Êîðîüëó ÿëèíäÿêè øåøïÿðè òîâëàéûá áèð ñàüà
ùÿðëÿäè, áèð ñîëà ùÿðëÿäè, þçöíÿ éîë à÷ûá ÷ûõäû. Äÿëè Ìåùòÿð Ãûðàòû áóðàõäû.
Àò áèð äÿôÿ ôûíõûðûá äþðäÿìÿ þçöíö éåòèðäè Êîðîüëóéà. Êîðîüëó ãûçûë-
ãóø êèìè ñû÷ðàéûá àòûí áåëèíÿ äöøäö. Îíäàí öçöí Ùàñàí ïàøàéà òóòóá
äåäè:
Ìÿí äÿëèéÿ ùÿäéàí ñþéëÿìÿ ïàøà,
Ùöíÿðëèñÿí, ýÿë ìåéäàíà, ÿôÿíäèì!
Äàüûäàð þëêÿíè, ÷åâèððÿì òàõòûí,
Áóëàðàì úÿìäÿéèí ãàíà, ÿôÿíäèì!
358
 Ìÿí áÿëÿäÿì ñÿíèí úÿíýè-øÿñòèíÿ,
Ãûëûíú ÷ÿêèá ýèððÿì áó ýöí ãÿñäèíÿ,
Ùàéãûðûá ìåéäàíäà ýÿëñÿì öñòöíÿ,
Éåòèðÿðÿì ñÿíè úàíà, ÿôÿíäèì!

Áàø ÿéìÿðÿì õîòêàð éàçàí ôÿðìàíà,

Ýÿëÿðñÿí ÿëèìäÿí àõûð àìàíà,
Êîðîüëóéàì, íÿðÿì ÷ûõàð àñìàíà,
Ãîøóí ãà÷àð äþðä áèð éàíà, ÿôÿíäèì!

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Êîðîüëó áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá þçöí âóðäó ãîøóíà.
Ùàñàí ïàøà äà ùàé âóðäó, ãîøóí äþðä òÿðÿôäÿí òþêöëäö. Êîðîüëó öçöí
Éàüû ãîðóüóíà òÿðÿô òóòóá äåäè:
Ìÿðä èýèäëÿð äàâà ýöíö ýÿëèáäè,
Àò ñöðöá ìåéäàíà ÷ûõàí ýöíäö áó.
Ìöõÿííÿòëÿð òÿð ñàâàøà âàðûáäû,
Âóðóáàí àòûíäàí éûõàí ýöíäö áó.

Úîìÿðä èýèä ùå÷ ãà÷àðìû ìåéäàíäàí?

Ãûëûíú ÷ÿêèá ùàéûô àëàã äöøìàíäàí,
Ãîðõàã êÿñëÿð áîéóí ÿéèá ïöíùàíäàí
Ñèíèëèá õÿëâÿòäÿí áàõàí ýöíäö áó.

Ãî÷ Êîðîüëó, ãûëûíú ýþòöð äÿñòèíÿ.

Ìöõÿííÿò ïàøàëàð äîëóá ãÿñäèíÿ,
Ãàðû äöøìàí ùöúóì åäèá öñòöíÿ,
Íèçÿíè ýþçöíÿ ñîõàí ýöíäö áó.

Äÿìèð÷èîüëóéà åëÿ áèð èøàðÿ áÿñ èäè. Ùàé âóðäó, äÿëèëÿð ñèéèðìÿ-
ãûëûíú òþêöëäö ãîøóíóí öñòöíÿ. Ùàñàí ïàøà èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ ùàé âóðäó
êè, ãîøóí î òÿðÿôÿ éåðèñèí.
Êîðîüëó äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, ýþðöðñÿí êè? Áàõ, èíäè ñÿí ìÿíèì ÿëèìäÿñÿí. Áèð
ùÿìëÿäÿ ñÿíè éåðëÿ éåêñàí åëÿðÿì. Àììà êè, äÿéìèðÿì. Ãîøóíóíà
ñÿðêÿðäÿëèê åëÿ.
Äàâà ãûçûøäû. Êîðîüëó äÿëèëÿðè äàâàäà ýþðÿíäÿ öðÿéè òåëëÿíäè. Äåäè:

Äîëóí àò áåëèíÿ, ãî÷ äÿëèëÿðèì,

Õîòêàðû òàõòûíäàí åíäèðÿê, ùîéäó!
Òàëàéàã ìöëêöíö, àëàã úàíûíû,
Åâèíè áàøûíà åíäèðÿê, ùîéäó!
359
 Øûüûéûá öñòöíÿ ãÿääèíè áöêÿê,
Ýÿðÿê ×ÿíëèáåëÿ ìèí ÿñèð ÷ÿêÿê!
Ïàøàíûí áàøûíäà ýÿëèí òóðï ÿêÿê!
Øàùûí ÷ûðàüûíû ñþíäöðÿê, ùîéäó!

Áèð ùàéãûðñàì, ïîëàä ãîëëàð áîøàëàð,

Äöøìàíëàð ÿëèìäÿí ÷ÿêÿð ùàøàëàð,
Þëäöðÿê õîòêàðëàð, ãûðàã ïàøàëàð,
Ìåéäàíû ìÿùøÿðÿ äþíäÿðÿê, ùîéäó.

Ãåéñÿðè þëäöðÿê, ñÿðäàðû òóòàã.

Áþéöéöí, êè÷èéèí ãîë-ãîëà ÷àòàã,
ßðÿá àò äþøöíÿ úöìëÿñèí ãàòàã,
×ÿíëèáåëÿ ÿñèð ýþíäÿðÿê ùîéäó.

Ýÿëÿð Êîðîüëóíóí äàìàãëû ÷àüû,

Äÿëèëÿð ìÿúëèñäÿ, õàí Åéâàç ñàüû.
Àëàäû ýþçëÿðè, ãàøëàðû éàüû,
Áóëüàðëû õàíûìû äèíäèðÿê ùîéäó!

Ñþç åëÿ òÿçÿúÿ òàìàì îëìóøäó êè, ãîøóíóí äàë òÿðÿôèíäÿí íÿðÿ
ñÿñè ýÿëäè. Êîðîüëó äà, Ùàñàí ïàøà äà ùÿð èêèñè ýåðè äþíäöëÿð. Êîðîüëó
áàõäû êè, Äÿëè Ùÿñÿí ö÷ ìèí äÿëè èëÿ äàëäàí þçöíö âóðäó Ùàñàí ïàøàíûí
ãîøóíóíà. Êîðîüëó ãàëäû ìÿÿòòÿë êè, áó íåúÿ îëàí èøäè. Î ÿââÿë-ÿââÿë
åëÿ áèëäè êè, Äÿëè Ùÿñÿí Ùàñàí ïàøàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëèð. Áàõäû êè,
êþìÿê íÿäè? Äÿëè Ùÿñÿí áèð ñó è÷èì ñààòäà Ùàñàí ïàøàíûí ãîøóíóíó
ãàòûì-ãàòûì ãàòëàéûá, àüíàòäû áó òÿðÿôÿ. Äàâà ãûçûøäû, íÿ ãûçûøäû. Äÿëè
Ùÿñÿí ãûçüûí äàâàäà ãûøãûðûá äåäè:
– Àéÿ, Äÿìè÷ðèîüëó, âóð!.. Ãàáàã ñÿíèí, äàë ìÿíèì. Ýþðÿê êèì òåç
ãóðòàðàúàã?
Äÿìèð÷èîüëó ñþçö åøèòúÿê, ãûëûíúû àòäû éåðÿ. ßë åëÿéèá áåëèíäÿí êîòàí
çÿíúèðèíè à÷äû. Äåäè:
– Äÿëè Ùÿñÿí, ìÿíèì äÿñòÿì õûðäàäû. Ýþðöðÿì êè, çÿíúèðè òîâëà-
ìàñàì ñÿíäÿí ýåðè ãàëàúàüàì. Éà ìÿäÿä!
Çÿíúèðè áàøëàäû ùÿðëÿìÿéÿ. Ãàáàã êÿñèëäè, äàë êÿñèëäè. Îðòàäà äà
Êîðîüëó þçö. Ãîøóí áàøëàäû ñàüà, ñîëà éàéûëìàüà.
Åéâàç Ùàñàí ïàøàíûí ãîøóíóíó áåëÿ ýþðÿíäÿ ãàëõäû àéàüà. Àòû
ìèíèá áÿíäÿðýàùëàðäàêû äÿëèëÿðÿ ùàé âóðäó. Èêè ìèí äÿëè äÿ Åéâàçëà ñîë
òÿðÿôäÿí òÿïèëäè ãîøóíà. Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ Ãûðàòû úþâëàíà
ýÿòèðäè, äåäè:
360
 Ãûðàòûì êèøíÿéèá ýèðÿð,
Àòûëàð ìåéäàí áàøûíà.
Ãûëûíú ÷ÿêèá äÿëèëÿðèì,
Îä ÿëÿð äöøìàí áàøûíà.

Éàõøû ÿð éàõøû àò ìèíÿð,

Îðòàäà ýþñòÿðÿð ùöíÿð,
Àòûëàíäà íèçÿ, øåøïÿð,
Ãàëäûðàð ãàëõàí áàøûíà.

Ýÿð ýèðèøñÿì ÷àëùà÷àëà,

Ãóø ýÿðÿêäè, ãàíàä ñàëà,
×ÿêèá ó÷óðäàðàì ãàëà,
Áÿé, ïàøà, ñóëòàí áàøûíà.

Äàâà ýöíöíäÿ Åéâàç õàí

Éöç éàüûéà âåðìÿç àìàí,
Äîëàíûá îëàñàí ãóðáàí,
Áèð åëÿ îüëàí áàøûíà.

Èýèääÿ îëàð íàìóñ, àð,

Äàð ýöíäÿ ýþðÿð ýöúö êàð.
Êîðîüëó, äÿëèëÿð, Íèýàð,
Éûüûëàð äþâðàí áàøûíà.

Ùàñàí ïàøà ýþðäö èø øóëóãäó. Áåëÿ ýåòñÿ áóðàäàí áèð íÿôÿð àäàì
ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê. Îäó êè, ùÿðúè áàäàáàä äåéèá àòûí áàøûíû äþíäÿðäè,
áèð äÿñòÿ ãîøóíëà Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿäè. Êîðîüëó Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá
îíëàðû ãàáàãëàäû. Äå áèð ñàüà âóðäó, áèð ñîëà âóðäó, ãîøóíóí àüçûíû
ñûíäûðûá ãà÷àüà ñàëäû. Öçöí äÿëèëÿðÿ òóòóá äåäè:

Õîòêàð öñòöìöçÿ ãîøóí ýþíäÿðäè,

Ãûðûí, äÿëèëÿðèì, åéëÿéÿê úÿíýè.
×ûõûí ãàðûíúà òÿê äîëóí ùÿð éàíäàí,
Áèëèí þëêÿëÿðèí ìÿíÿì ôèðÿíýè.

ßëëè íÿäè, àëòìûø íÿäè, éöç íÿäè?

Äàëäàëàðäà òÿíÿ-òÿíÿ ñþç íÿäè?
Äÿðÿ íÿäè, òÿïÿ íÿäè, äöç íÿäè?
Ìÿíÿì ýöðáÿëÿðèí øèðè, ïÿëÿíýè!
361
 Éàðàíàíäàí áó ìåéäàíäà òÿê ìÿíÿì,
Ùÿð ëÿêÿ ïàøàéà áîéóí ÿéìÿíÿì,
Ãÿñÿì îëñóí, òÿð ñàâàøäàí äþíìÿíÿì,
Àõûð ñóäà ñûíàð ñóéóí ñÿùÿíýè!

Êîðîüëó ôÿðìàíû ìÿðäè-ìÿðäàíà,

Úàí-äèë èëÿ ãûëûíú âóððàì äöøìàíà.
Áàø ÿéìèðÿì íÿ ñóëòàíà, íÿ õàíà,
Ìÿíÿì èýèäëÿðèí éåêè-èðÿíýè!

Àõûð êè, ãîøóí äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá òÿñëèì îëäó. Êîðîüëó ùàé
âóðóá äàâàíû äàéàíäûðäû. Ùàñàí ïàøàíûí þçöíö äÿ ÿñèðëÿðèí ãàáàüûíà
ñàëûá ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðäè. Îíäàí öçöí äÿëèëÿðÿ òóòóá äåäè:
– Ùàíû Äÿëè Ùÿñÿí?
Äÿëè Ùÿñÿí äÿëèëÿðèí è÷èíäÿí ÷ûõûá Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà ýÿëäè.
Éåòèøÿíäÿ ãûëûíúûí ÷ûõàðäû, èêè ÿëëÿðèíèí öñòöíäÿ òóòóá Êîðîüëóíóí
ãàáàüûíäà äèç ÷þêäö. Äåäè:
– Ãî÷ Êîðîüëó, ùÿð øåéäÿí ãàáàã ìÿíèì áþéöê áèð òàãñûðûì âàð.
Ýÿðÿê îíäàí êå÷ÿñÿí. Ìÿí ñÿíÿ õÿáÿð âåðìÿìèø áÿíäÿðýàùëàðû áî-
øàëäûá, äÿëèëÿðè ýþòöðöá ýåòìèøäèì. Àììà îíó äåéèì êè, ìÿí ãÿñäÿí
áåëÿ åëÿìèøäèì. Ùàñàí ïàøàíûí ãîøóí èëÿ ýÿëìÿéèíè êåøèê÷èëÿð àõøàì-
äàí ìÿíÿ äåäèëÿð. Îíóí ãîøóíó íåúÿ éåðáÿéåð åëÿìÿéèíè, íåúÿ ïóñãó
äöçÿëòäèéèíè ìÿí ýþðìöøäöì. Ãîðõäóì êè, èøè ñÿíÿ õÿáÿð âåðñÿì,
×ÿíëèáåëÿ ñÿñ äöøÿ, äöøìÿí èøè áèëÿ, ôèêðèíè äÿéèøÿ. Îäó êè, ñÿññèç-
ñÿìèðñèç äÿñòÿíè ýþòöðöá ýåúÿ èëÿ îíëàðûí äàëûíäà ïóñãóéà ýèðäèì.
Êîðîüëó äåäè:
– Àôÿðèí. Ìÿí åëÿ áåëÿ äÿ ôèêèðëÿøèðäèì. Ìÿí èíäè ñÿíèí áó ýöíêö
èøèíèí ÿâÿçèíè âåðìÿê èñòÿéèðÿì.
Îíäàí öçöí òóòäó Ùàñàí ïàøàéà. Äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, ñÿí ìÿíèì éîëóìäà Ìàùìóä ïàøàíûí ãûçû Äîíà
õàòóíó êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ âåðäèðäèí. Úàìàë ïàøàíûí ãûçû Äöíéà õàíûìû äà
Áîëó áÿéÿ âåðìÿê èñòÿéèðäèí, àíúàã îíà ãèñìÿò îëìàäû. Åøèòäèéèìÿ
ýþðÿ ñÿíèí Áóëãàð õàíûì àäûíäà áèð ãûçûí âàð. Îíó ýÿðÿê Äÿëè Ùÿñÿíÿ
âåðÿñÿí. Ýþòöð áó ñààò áèð íàìÿ éàç, ýþíäÿð, Áóëãàð õàíûì ýÿëñèí áó-
ðàéà. Ãîðõìà, áèçäÿ áèð ãàéäà âàð, ùÿðÿ þç èñòÿäèéèíÿ ýåäèð. Áÿéÿíÿð
ýåäÿð, áÿéÿíìÿç ýåíÿ äÿ ñÿíèí ãûçûíäû. Ñÿíèíëÿ áèðèíúè øÿðòèì áóäó.
Ùàñàí ïàøà äåäè:
– Äå ýþðöì, èêèíúè øÿðòèí íÿäè?
362
 Êîðîüëó äåäè:
– Ùÿëÿ ñÿí íàìÿíè éàç, âåð, ñîíðà äà èêèíúè øÿðòèìè äåéÿúÿéÿì.
Ùàñàí ïàøà ýþðäö àéðû ÿëàú éîõäó. Êàüûç ýþòöðöá Êîðîüëóíóí
äåäèéè êèìè éàçäû. Êîðîüëó íàìÿíè àëûá ãîéäó úèáèíÿ.
Îíäàí äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, èíäè ãóëàã àñ, èêèíúè øÿðòèìè äåéèì. Àíúàã ÿñëèíäÿ
øÿðò äåéèë, ìÿíèì ÿùäèìäè. Èíäè éåðèíÿ ýÿëèá.
Êîðîüëó áóíó äåéèá öçöíö òóòäó Äÿëè Ìåùòÿðÿ, äåäè:
– Àéÿ, Äÿëè Ìåùòÿð, Ãûðàòëà Äöðàòû áóðàéà ÷ÿê!
Äÿëè Ìåùòÿð î ñààò Ãûðàòëà Äöðàòû ÷ÿêäè îðòàëûüà.
Êîðîüëó äåäè:
– Ùàñàí ïàøà, ìÿíèì àòàì Àëû êèøè ñÿíè êèøè áèëèá, áó èêè àòû ñÿíÿ
áàüûøëàìàã èñòÿäè. Áó éàõøûëûüûí ÿâÿçèíäÿ ñÿí áó àòëàðûí öñòöíäÿ îíóí
èêè ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòäûðäûí. Îäó êè, áó ×ÿíëèáåëÿ ýÿëÿíäÿí ìÿí ÿùä
åëÿìèøÿì. Èíäè ÿùäèì éåðèíÿ ýÿëèá. Íÿ ãÿäÿð êè, þìðöí âàð, ×ÿíëèáåëäÿ
ãàëûá áó èêè àòà ìåùòÿð îëàúàãñàí.
Óñòàä äåéèð áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Áóëãàð õàíûì ×ÿíëèáåëÿ ýÿëäè.
Êîðîüëó îíó Äÿëè Ùÿñÿíÿ âåðèá òîéóíó åëÿäè.

363
 Ì ßÐÚÀÍ ÕÀÍÛÌÛÍ ×ßÍËÈÁÅËß ÝßËÌßÉÈ

åéèëëÿð Ùÿñÿí õàíûí ö÷ îüëó, áèð ãûçû ãàëìûøäû. Áþéöê îüëóíóí

Ä àäû ßùìÿä, îðòàíúûëûí àäû Ùöììÿò, êè÷èéèíèí àäû Ìàùìóä,
ãûçûíûí äà àäû Ìÿðúàí õàíûìûéäû.
Àðàäàí õåéëè âàõò êå÷ìèøäè. Âàõò î âàõò îëìóøäó êè, Ìàùìóä
áþéöéöá ýèððè áèð úàâàí îëìóøäó. Î, àüûëëûëûüûéíàí, ãî÷àõëûüûéíàí,
òÿäáèððèëèéèíÿí þçýÿëÿðäÿí ñå÷èëèð, ãàðäàøëàðûííàí ôÿðãëÿíèðäè.
Ìàùìóä ÷îõ éåðäÿ ñþç ñàëûá þéöíöðäö êè, Êîðîüëóéíàí òÿêáÿòÿê
ìåéäàí à÷ûá êÿìÿð-êÿìÿðÿ òóòàøàúàì, àòàìûí, ïàøàëàðûí, áÿéëÿðèí,
òàúèðëÿðèí, ñþâäÿýÿðëÿðèí ãèñàñûíû îíäàí àëàúàì, éà äà þç áàøûìû áó
éîëäà âåðÿúÿì.
Áó ñÿñ-ñÿäà õîòêàðà äà ÷àòìûøäû. Îäó êè, ùÿëÿ ýþðìÿìèøäÿí îíà
ìåéèëëÿíìèø, áþéöê öìèä áàüëàìûøäû.
Áàéàçèä ïàøàñû Õÿëèë ïàøàíûí þëöìöíäÿí ñîíðà õîòêàð Ìàùìóäó
éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Ìàùìóä, îüóë! Ìÿí áåëÿ ýþðöðÿì êè, àòàíûí êè÷èê îüëó îëñàí äà,
Êîðîüëóäàí áèçèì ãèñàñûìûçû àëìàüà ñÿí ëàéèãñÿí. Î áèðè ãàðäàøëàðûí-
äàí ùàé îëìàäû. Èíäè ìÿí Áàéàçèäèí ïàøàëûüûíû òàïøûðàðàì ñÿíèí ÿëèíÿ!
ßéÿð Êîðîüëóíó áèð òÿùÿð åëèéèá ñÿñèíè êÿññÿí, ìÿíèì ñþçöì ñþçäö,
ñÿäðÿçÿìëèê ÷àòàð ñÿíÿ...
Ìàùìóä õàí ÿââÿë-ÿââÿë ñåâèíäèéèíäÿí þçöíö èòèðäè. Ùà÷àíäàí-
ùà÷àíà þçöíö äöçÿëäèá õîòêàðà áàø ÿéäè, äèç ÷þêöá äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ìÿíèì ñþçöì ñþçäö, éà áàøûìû áÿäÿííÿí âåðÿ-
úÿì, éà äà Êîðîüëóíóí ñÿñèíè êÿñÿúÿì. Éà ãîë çîðóíà, éà äà ùèéëÿ
ýöúöíÿ ÷îõ ÷ÿêìÿç êè, ìÿãñÿäèìÿ ÷àòàðàì.
Ìàùìóä ãîëóíóí çîðóíà, ùèéëÿñèíèí ýöúöíÿ ýöâÿíìÿêäÿ ùàãëûéäû.
Áó àðàëàðäà îíóí ãîëóíà éàïûøàí, àòûíûí ãàáàüûíà àò ñöðÿí, øåøïÿðèíäÿí
úàí ãóðòàðàí, ÿìóäóííàí éàí äóðàí, ãûëûíúûíà ãàëõàí òóòàí, êöøòöñöíäÿ
àðõàñûíû éåðÿ ýÿëìÿêäÿí õèëàñ åëèéÿí, ùèéëÿ òîðóíó ýþðÿ áèëÿí îëìàìûøäû.
Áóííàðû ÷îõäàí áèëÿí õîòêàð Ìàùìóä õàíûí áîé-áóõóíóíà ãÿääè-
ãàìÿòèíÿ, éàð-éàðàøûüûíà, þòêÿìëèéèíÿ, äàíûøûüûíà äà âóðóëäó. Îäó êè,
îíó ëàï øèðíèêäèðìÿêäÿí þòðö ýþçÿëëèéèéíÿí àëÿìÿ ñÿñ ñàëìûø áàúûñû
Ìÿðúàí õàíûìû äà âÿëèùÿäè ßìèð õàíà íèøàííàíäûðäû.
Àììà Ìÿðúàí õàíûì áóíó åøèäÿíäÿ äàø àòûá áàøûíû òóòäó, èêè
àéàüûíû áèð áàøìàüà ãîéäó êè, ìÿí ÿðÿ ýåòìèðÿì. Î, íèøàí ïàëòàðûíûí
ãàòûíû à÷ìàäû, öçöéö äÿ áàðìàüûíà òàõìàäû.
364
 Áÿëè, ýþçëÿìÿäèéè ýöíÿ äöøöá áèðäÿí-áèðÿ ïàøàëûüà ÷àòàí Ìàùìóä
òåçäèéèíÿí ñÿäðÿçÿìëèéÿ éåòèøìÿê ö÷öí Êîðîüëóíó áèð éàííûõ åëÿìÿê
ùàããûíäà ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøäàäû.
Ãîé Ìàùìóä ïàøà ôèêèðëÿøìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí äåéèì, êèìíÿí
äàíûøûì, Ðóì ïàøàñû Àñäàí ïàøàíûí ãàðäàøû ãûçû Ëåéëè õàíûìíàí. Ëåéëè
õàíûì ÿìèñè ãûçû Ìÿùáóá õàíûìûí ÷îõ èñäÿêëè ñèðäàøûéäû. Î, Ìÿùáóá
õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ìÿêòóá éàçìàüûíûí ñÿáÿáêàðûéäû. Ëåéëè õàíûì èéèä-
äÿð ùàããûíäà ÷îõ øèðèí ÿùâàëàòäàð, íàüûëëàð äàíûøäûüûíà ýþðÿ Ìÿùáóá
õàíûì îíóí àäûíû Øèðèí õàíûì ãîéìóøäó. Îíëàð ñþçáèð åëÿìèøäèëÿð êè,
×ÿíëèáåëÿ áèðëèêäÿ ýåòñèííÿð. Àììà áèëäèéèíèç êèìè, èø áåëÿ ýÿòèðäè êè,
Áÿëëè ßùìÿäè ñàëäûëàð ãóéóéà. Õÿáÿð ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäû. Êîðîüëó äÿëèëÿðè
ýþíäÿðäè, ýåúÿ èêÿí îíó õèëàñ åëÿäèëÿð. Ìÿùáóá õàíûìû ýþòöðäöëÿð,
àììà Ëåéëè õàíûì ÿëÿ êå÷ìÿäè, ãàëäû.
Ëåéëè õàíûì åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, Ìÿùáóá õàíûì îíó ãÿñäÿí, ïàõûë-
ëûüíàí ãîéóá ýåäèá. Îäó êè, ýÿëèá ÿìèñèíÿ áèð éàëàí-ãóðàìà ñþéëÿäè,
èçí èñòÿäè êè, ãîé áèð ùèéëÿ äöçÿëäèì, éà Êîðîüëóíó, éà äà îíóí äÿëèëÿ-
ðèííÿí áèð íå÷ÿñèíè ñàëûì òîðà, âåðèì ñÿíèí úÿíýèíÿ, àë ãûçûíûí ãèñàñûíû.
Øöêöð ïàøàíûí àüëûíà áÿëÿäñèíèç. Î íàóìóòäà èíàíäû ãûçûí óéäóðìà-
ëàðûíà, áàéàã ùà èçèí âåðäè. Ëåéëè õàíûì òÿëÿñèê ýþòöðöá Êîðîüëóéà íàìÿ
éàçäû êè, ìÿíèì ×ÿíëèáåëäÿ ýþçöì âàð, ÿýÿð èýèäñÿíñÿ, ýÿë ìÿíè àïàð.
Áó òÿðÿôäÿí äÿ Ìÿùáóá õàíûì þç àðçóñóíà ÷àòûá ×ÿíëèáåëÿ éåòèø-
ìÿéèíÿ, Áÿëëè ßùìÿä êèìè áèð èéèäÿ ãîâóøìàüûíà áàõìàéàðàã, ïÿðè-
øàí äîëàíìàüà, ãÿìëè äóðóá îòóðìàüà áàøëàäû. Íèýàð õàíûì èøè áåëÿ
ýþðÿíäÿ, Òåëëè õàíûìà äåäè êè, ìÿííÿí óòàíàð, ñÿí Ìÿùáóáóí äÿðäèíè
þéðÿí ýþðÿê íÿäè.
Áèð ýöí Òåëëè õàíûì Ìÿùáóá õàíûìû äà ýþòöðöá áèð äÿñòÿ ãûç-
ýÿëèííÿí ñåéðÿ ÷ûõäû. Îíëàð ýÿëèá Ñàéàëûáóëàüûí áàøûíäà ìÿñêÿí åëÿäè-
ëÿð. Ãûç-ýÿëèí ýöë-÷è÷ÿê äÿðìÿéÿ äàüûëûøàíäà Òåëëè õàíûì Ìÿùáóáäàí
äÿðäèíè ñîðóøäó. Ìÿùáóá õàíûì éàíûõëû áèð àù ÷ÿêäè, ñþéëÿäè êè:
– Äÿðäèì ÿìèì ãûçû Ëåéëèíèí äÿðäèäè. Î, ìÿíèì úàíûì-úèéÿðèìäè.
Øèðèíèì-øÿêÿðèìäè. Ñþçöìöç îéäó êè, èêèìèç äÿ ýÿëÿê. Àììà îíó
ýÿòèðÿ áèëìÿäèê. Ãîðõóðàì, ãûçà õèôôÿòäÿí õÿòÿð éåòèøÿ...
Òåëëè õàíûì ÿùâàëàòû Íèýàð õàíûìà äàíûøäû. Íèýàð õàíûì äà áó
ãÿðàðà ýÿëäè êè, äÿëèëÿðèí, õàíûìëàðûí úÿì âàõòûíäà Ìÿùáóáóí äÿðäèíè
à÷ñûí, Êîðîüëóäàí èçí àëûá ãûçû ýÿòèðòäèðñèí.
Ýöí î ýöí îëäó êè, Êîðîüëó áþéöê áèð ìÿúëèñ äöçÿëòäè. Áó ìÿúëèñ
êåô ìÿúëèñè éîõ, òÿäáèð, ìÿñëÿùÿò, ñÿôÿð ìÿúëèñèéäè. Áèëäèéèíèç êèìè, àõû
365
Êîðîüëó Ùöðö õàíûìû ýÿòèðèá Åéâàçà òîé åéëÿìèøäè. Èø áóíäàäû êè, òîéà
Åéâàçûí àòàñû Ãÿññàá Àëû ýÿëìèøäè, àììà àíàñû Çÿðãÿëÿì õÿñòÿ îëäó-
üóíäàí ýÿëÿ áèëìÿìèøäè.
Àììà Ãÿññàá Àëû òîéà ýÿëÿíäÿ Çÿðãÿëÿìÿ ñþç âåðìèøäè êè, òîéäàí
ñîíðà Êîðîüëóäàí, Íèýàð õàíûìäàí èçí àëûá ýÿëèíèìèçè äÿ, Åéâàçû äà
ýÿòèðÿúÿì, áèð òîé áóðäà þçöìöç åëÿéÿðèê.
Òîé ãóðòàðàíäà Ãÿññàá Àëû ìÿñÿëÿíè Êîðîüëóéà à÷äû, Êîðîüëóäàí
äà, Íèýàð õàíûìíàí äà èçí èñòÿäè. Àììà íÿ Êîðîüëó, íÿ äÿ Íèýàð
õàíûì áåëÿ òÿëÿì-òÿëÿñèê Åéâàçûí ýåòìÿéèíÿ ðàçû îëìàäûëàð. Ãÿññàá
Àëûäàí õàùèø åëÿäèëÿð:
– Ñÿí ýåò, áèç þçöìöç òåçëèéíÿí óøàãëàðû ýþíäÿðÿðèê.
Ãÿññàá Àëû áèð ñþç äåìÿäè, ãàéûäûá Çÿðãÿëÿìÿ õÿáÿð âåðäè êè,
óøàãëàð òåçäèéíÿí ýÿëÿñèäè. Áÿëè, èíäè Êîðîüëó áó ìÿúëèñè ãóðìóøäó êè,
òÿäáèð òþêöá ìÿñëÿùÿò åëÿñèííÿð, ýþðÿê Åéâàçýèëè íÿ ëàéûãíàí,
êèìëÿðíÿí ýþíäÿðñèííÿð Òÿêÿ-Òöðêìàíà.
Ùàìû èñòÿéèðäè áó ñÿôÿð åëëÿðÿ, ìàùàëëàðà ñÿñ ñàëàí áèð ñÿôÿð îëñóí.
Êèì èñòÿðäè áåëÿ ñÿôÿðäÿí ãàëñûí!..
Ìÿúëèñèí øèðèí éåðèéäè. Íèýàð õàíûì ôöðñÿò ýþçëÿéèðäè Ìÿùáóáóí
äÿðäèíè à÷ñûí. Áèð äÿ äÿëèëÿðäÿí èêèñè ýèðäè è÷ÿðè, éàííàðûíäà äà áèðèñè.
Êîðîüëóíó ýþðñÿòäèëÿð. Áó àäàì èðÿëè éåðèäè, Êîðîüëóéà áèð íàìÿ âåðäè.
Êîðîüëó íàìÿíè îõóéóá ìÿúëèñäÿêèëÿðè ùàëû åëÿäè. Íàìÿíèí Ëåéëè
õàíûìíàí îëäóüóíó ýþðÿíäÿ Íèýàð õàíûì Ìÿùáóá õàíûìûí äÿðäèíè
äàíûøäû, þçö äÿ áèëäèðäè êè, åëÿ èíäèúÿ Êîðîüëóäàí èçí èñòÿéÿúÿêäèì,
äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè ýåäèá î ãûçû ýÿòèðñèí.
Þçö ÷àüðûëäûüûíà ýþðÿ ãî÷ Êîðîüëó öç òóòäó Äÿëè Ìåùòÿðÿ:
– Ýÿòèð ìÿíèì àòûìû!
Äÿëè Ìåùòÿð áàéàã úóìäó Ãûðàòû éÿùÿðëÿìÿéÿ.
Åéâàç áàõäû Êîðîüëó þçö ýåòìÿê èñòÿéèð, èðÿëè éåðèéèá õàùèø åëÿäè,
ãîé ìÿí ýåäèì.
Êîðîüëó Íèýàð õàíûìûí öçöíÿ áàõäû, Íèýàð õàíûì äåäè:
– Éîõ, Êîðîüëó, áó ñÿôÿðÿ íÿ Åéâàç ýåòñèí, íÿ ñÿí. Äÿëèëÿðäÿí áèð-
èêèñè ýåäèá ãûçû ýÿòèðñèí. Ãîé îíëàð ãàñèäè äÿ þçëÿðèéíÿí ýþòöðñöíëÿð.
Ãàñèä áÿëÿä÷èëèê åëÿñèí, òåç ãàéûäà áèëñèíëÿð.
Ùàìûíûí ýþçö Åéâàçäàéäû. Áàõäûëàð êè, Åéâàç Ùöðö õàíûìûí öçöíÿ
áàõäû, ñîíðà äà áàøûíû ñèíÿñèíÿ ñàëûá åëÿ ãûçàðäû, åëÿ ãûçàðäû, îëäó ãûï-
ãûðìûçû ïóë.
Àøûã Úöíóí áóíà òàá åëÿìÿéèá ÿëèíè âåðäè ãóëàüûíà:
366
 Ñåëè ñûíàð äàüëàðûí,
Åëè ñûíàð äàüëàðûí,
Åéâàçûí ãÿëáè ñûíñà,
Áåëè ñûíàð äàüëàðûí!

Íèýàð õàíûìûí äà öðÿéè òàá åëÿìÿäè. Åéâàçûí øÿñòèíè ñûíäûðìàüûíà

ïåøèìàí îëóá Êîðîüëóéà éàëâàðäû:
– Êîðîüëó, èçí âåð, ãîé Åéâàç ýåòñèí! Áóðäà åëÿ áèð ÷ÿòèí èø éîõäó.
Ãûç ùàçûð îëàúàã, ãàñèä áÿëÿä÷èëèê åëèéÿúÿê. Èíøàëëàù, òåçäèéíÿí ãàéûäûá
ýÿëÿð.
Äåìÿ, Åéâàçûí ùàëû Êîðîüëóéà äà ÿñÿð åëèéèáìèø. Èçí âåðäè, þçö äÿ
ìÿñëÿùÿò ýþðäö Åéâàç ßðÿáàòû ìèíñèí.
Åëÿ êè, èçí âåðèëäè, Åéâàç ýåäèá öñòäÿí ýåéèíäè, àëòäàí ãûôûëëàíäû,
àëòäàí ýåéèíäè öñòäÿí ãûôûëëàíäû, ßðÿáàòû ìèíäè, ãàñèäè äÿ ýþòöðöá äöøäö
éîëà.
Åëÿ òÿçÿúÿ ×ÿíëèáåëèí ÿòÿéèíÿ éåíìèøäèëÿð, Åéâàç áàõäû áóäó, áó
éàí Áàéàçèä éîëóéíàí áèð àòäû ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô åëÿ ÷àïûð, åëÿ ÷àïûð, ýÿë
ýþðÿñÿí. Åéâàç îëà!.. Ãàñèäÿ äåäè:
– Ñÿí éàâàø-éàâàø ñöð àòûíû, ìÿí ýþðöì êèìäè, áó, íÿ÷èäè.
Åéâàç ßðÿáàòû äþíäÿðèá þçöíö éåòèðäè ÷àïàðà. ×àòàð-÷àòìàç –
äàéàí, – äåéèá áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè, äàü-äàø äèëÿ ýÿëäè. Àç ãàëäû àòëûíûí
ãóëàãëàðû áàòà. Ãàéûäûá áàõàíäà, ýþðäö êè, áóäó áèð íÿðèí áèðè êÿñèá
áàøûíûí öñòöíö. ßââÿë-ÿââÿë áÿðê øàøûðäû, ñîíðà áèð òÿùÿð þçöíö
äöçÿëäèá äåäè:
– Àéÿ, áàëàì, íèéÿ áàüûðûðñàí, ìÿíè ãîðõóäóðñàí?
Åéâàç áèð àç ìöëàéèìëÿøäè:
– Ãàðäàø, áàüûðûá íÿ äåäèì êè, íèéÿ ñÿíè ãîðõóçóì. Éÿíè äåéèðÿì
ýþðÿê êèìñÿí, êèìèí àäàìûñàí, ùàéàííàí ýÿëèá ùàéàíà ýåäèðñÿí?
Éîë÷ó Åéâàçûí áåëÿ ìöëàéèì äàíûøìàüûííàí áèð àç äà ãûçûøäû:
– Ùàéûô ñÿíèí çÿíäèíÿ! Àé êîðàôÿùèì! Áÿéÿì êîðñàí, ýþðìöðñÿí
êè, ×ÿíëèáåëÿ, ãî÷ Êîðîüëóíóí îéëàüûíà ýåäèðÿì?
Åéâàç áàõäû áóíäà èø âàð, þçöíö áèð àç äà àúèçëèéÿ ãîéóá éóìøàã-
ëûãíàí äåäè:
– Àëëàù éàõøû éîë âåðñèí, àé ãàðäàø! Äàé íèéÿ àúûüûí òóòóð? Éàíû
äåéèðÿì ýþðÿñÿí ñÿíèí Êîðîüëóéíàí íÿ èøèí, î ãà÷àã-ãóëäóðíàí íÿ
àëâåðèí îëà?!
Éîë÷ó áó äÿôÿ ëàï þçöíäÿí ÷ûõäû, äàé äà ãûçûøûá áàøëàäû áàüûðìàüà,
ñþéöá ñþéëÿíìÿéÿ êè:
367
 – Àéÿ, àé çûíäûã îüëó çûíäûã! Ñÿí Êîðîüëóéà ãóëäóð äåéèðñÿí?
Ìÿííÿí ãîðõìóðñàí? Èíäè íåúÿñÿí, ãàéûäàì àéûðàì áÿäÿíèííÿí áàøûíû?
Áèëìèðñÿí êè, ìÿí ãî÷ Êîðîüëóíóí õàí Åéâàçûéàì?!.
Áó éåðäÿ Åéâàç þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ýöëìÿê îíó òóòäó. Ýöëÿ-
ýöëÿ äåäè:
– Áàëàì, áÿéÿì áó áîéäà äà éàëàí îëàð? ßéÿð ìÿí Êîðîüëóéàìñà,
ìÿíèì ñÿí íèøàíäà Åéâàçûì éîõäó àõû! Äå ýþðöì ñÿí íÿ çàìàííàí
îëóáñàí õàí Åéâàç?
Éàçûã éîë÷óíóí áîüàçû ãóðóäó, áàøëàäû óäüóíìàüà, öðÿéèíäÿ þçöíö
ñþéìÿéÿ êè, ýÿðÿê ìÿí áóíóí íÿðÿñèíè åøèäÿíäÿ Êîðîüëó îëäóüóíó
áèëÿéäèì.
Åéâàç îíóí âÿçèééÿòèíè ýþðöá òÿïèíäè:
– Ùÿÿ! Äè äèí ýþðÿê ùàðäàí îëóáñàí õàí Åéâàç!
“Õàí Åéâàçûí” äèëè ÷îõäàí òóòóëìóøäó. Ùàðäàéäû äèíìÿéÿ
èãòèäàðû! Ùà óäãóíäó, ùà êÿêÿëÿäè, ñÿñè ÷ûõìàäû. Åéâàç áàõäû áåëÿ
ýåòñÿ, áó ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿéÿúÿê, ãîðõóñóííàí áàüðû éàðûëàúàã, äåäè:
– Àéÿ, áÿëêÿ ñÿíè ãîâàí, åëèéÿí âàð, áÿëêÿ ìÿíèì éàíûìà ýÿëèð-
ñÿí, áÿëêÿ ìÿííèê èøèí-çàäûí îëà?
Áó ñþçäÿí àòëûíûí öðÿéè áèð áàëàúà þçöíÿ ýÿëäè, þçöíö ñÿðäè
Åéâàçûí àòûíûí àéàãëàðûíûí àëòûíà êè:
– Êîðîüëó! Àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí! Àìàíäû, ìÿíÿ ðÿùìèí
ýÿëñèí! Åëÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëèðäèì.
Åéâàç äåäè:
– Íîîëó, õîø ýÿëìèñÿí, éàõøû åëÿìèñÿí...
Åéâàç îíóí ýþçöíöí è÷èíÿ áàõàíäà ýþðäö ýþçöíö éàéûíäûðûð, áèëäè
êè, áóíäàí èø ÿñêèê äåéèë. Ãÿñäÿí ÿëèíè ãûëûíúûí ãÿáçÿñèíÿ àòûá ñûéûðäû,
áàøûíûí öñòöíäÿ åëÿ ôûðëàäû êè, ãûëûíú ýþé ýóðóëòóñóííàí áåòÿð ñÿñ âåðäè.
Éàçûüûí ýþçëÿðèíäÿ øèìøÿê ÷àõäû. Åëÿ áèëäè êè, áàøû áÿäÿíèííÿí ýåòäè.
Áàéàã ùà ùóøóíó èòèðäè. Ùà÷àííàí ùà÷àíà ýþçöíö à÷äû, áàøû éåðèíäÿäè,
áàøëàäû àüëàìàüà, éàëâàðìàüà:
– Èéèä áàñäûüûíû êÿñìÿç, àìàíäû Êîðîüëó! Àòàëàð äåéèá êè, åë÷èéÿ
çàâàë éîõäó. Ìÿíè þëäöðìÿ, ìÿí Ìàùìóä ïàøàíûí ãàñèäèéÿì. Ñÿíÿ
íàìÿ ýÿòèðìèøÿì...
Åéâàç ÿë àòûá îíó ãàëäûðäû, íàìÿíè èñòÿäè. Ãàñèä ÿëè ÿñÿ-ÿñÿ íàìÿíè
÷ûõàðäûá âåðäè Åéâàçà. Åéâàç íàìÿíè à÷ûá îõóäó:
“Êîðîüëó, ìÿí ùàìàí Ùÿñÿí õàíûí îüëóéàì êè, àòàí Àëûíûí ýþç-
ëÿðèíè ÷ûõàðäûá äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãîéäó. Ñÿí äÿ ùàìàí Àëûíûí
368
îüëóñàí êè, àòàìûí èëëÿðíÿí éåäèéè ÷þðÿéèíÿ àéàã áàñûá ñÿíè ýÿòèðäè
îíóí öñòöíÿ. Ñÿí äÿ íàìÿðäëèéíÿí îíäàí ãèñàñ àëäûí. Èíäè ùÿð éàíäà
ñÿíè ìÿðä, èéèä äàíûøûðëàð. ßéÿð äîüðóäàí äà èéèäëèéèí, ùöíÿðèí âàðñà
ýÿë Áàéàçèäÿ. Ñÿííÿí òÿêáÿòÿê ìåéäàí à÷ûá ÿëáÿéàõà îëàúàüàì, éà
ñÿíÿ âåðÿí Àëëàù, éà ìÿíÿ”.
Åéâàç áàõäû þçöíö éàìàí äîëàøäûðûá. Äþíöá äåñÿ ìÿí Êîðîüëó
äåéèëÿì, àïàð âåð íàìÿíè Êîðîüëóéà, îíäà îëàúàã áóíóí òàéû. Èíäè äÿ
áó ýöëÿúÿê Åéâàçûí öñòöíÿ... éîõ, åëÿ Êîðîüëóëóãäà ãàëûá Áàéàçèäÿ
ýåòñÿ, áÿñ Êîðîüëó? Áÿñ Ðóì? Áÿñ Ëåéëè õàíûì?.. Ôèêèð Åéâàçû
ýþòöðÿíäÿ ãàñèäèí úàíûíà âÿëâÿëÿ äöøäö, úàíûíûí ùàéûíà ãàëäû:
– Êîðîüëó, áàëàëàðûì àéàüûíûí àëòûíäà ãóðáàí ãûðûëñûí! Íÿ éàìàí
ôèêðÿ ýåòäèí? Áÿëêÿ î íàìÿðä îüëó îðäà ñÿíèí ãÿëáèíÿ òîõóíàí ñþç
éàçûá? Àëëàù åëÿìÿìèø, áÿëêÿ... Àìàíäû Êîðîüëó! Ìÿíÿ ãÿçÿá åëÿìÿ!
Ìÿíèì áîðúóì áóéðóã áèòèðìÿêäè. Íåéíèéèì, áèð ïàð÷à ÷þðÿê...
Åéâàç ôèêèðäÿí àéðûëäû. Áàõäû Êîðîüëó îëìàãäàí ñàâàéû àéðû éîëó
éîõäó, äåäè:
– Ñÿí ãîðõìà, ïàøà íàëàéûã ñþç éàçìàéûá. Àììà èø áóäó êè, ìÿí
ñÿííÿí Áàéàçèäÿ ýåòìÿëèéÿì. Ãàéòàð àòûíû ñöð, î ýåäÿíÿ áèð ñþç äåéèì,
ýÿëèì.
Ãàñèä ñåâèíìèø àòûíû äþíäÿðäè ýåðè. Åéâàç ßðÿáàòû ìÿùìèçëÿäè Ëåéëè
õàíûìûí ãàñèäèíèí éàíûíà, Ëåéëè õàíûìà áèð íàìÿ éàçäû:
Íàìÿí ýÿëèá áèçÿ ÷àòûá,
Ëåéëè õàíûì, Ëåéëè õàíûì!
Íàìÿðäÿëðèí áàõòû éàòûá,
Ëåéëè õàíûì, Ëåéëè õàíûì!

Àðçóëàðñàí ×ÿíëèáåëè,
ßñÿð ñÿðèí-ñÿðèí éåëè,
Éàðûí îëàð áèð ãî÷ äÿëè,
Ëåéëè õàíûì, Ëåéëè õàíûì!

Ýÿëèá à÷àðàì ìåéäàíû,

Äöøìÿíëÿð ÷ÿêÿð àìàíû,
Ñÿùÿð ýþçëÿ Åéâàç õàíû,
Ëåéëè õàíûì, Ëåéëè õàíûì!

Åéâàç íàìÿíè ãàñèäÿ âåðèá äèëíÿí äÿ òàïøûðäû êè, Ëåéëè õàíûì ìÿíè
ñÿùÿð ýþçëÿñèí.
369
 Åëÿ êè, Åéâàç Ëåéëè õàíûìûí ãàñèäèíè ñàëäû éîëà, äþíäÿðäè ßðÿáàòûí
áàøûíû ýåðè, þçöíö éåòèðäè Ìàùìóä ïàøàíûí ãàñèäèíÿ, îëäó Êîðîüëó, öç
òóòäó Áàéàçèäÿ.
Åéâàç ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñÿí ýþð Ìàùìóä ïàøà íåúÿ ÷àüûðûðäû Êîðîü-
ëóíó ìåéäàíûíà! Î, õîòêàðûí éàíûííàí ãàéûäàííàí ñîíðà ÷îõ ôèèêðëÿøäè,
÷îõ äöøöíäö, ÷îõ äàøûíäû, ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, àõûðäà áó ãÿðàðà ýÿëäè êè,
áèð ùèéëÿ èøëÿäèá Êîðîüëóíó òÿëÿéÿ ñàëìàñà, ÿìÿë éåìÿéÿúÿê. Îéäó êè,
Áàéàçèääÿí ×ÿíëèáåëÿ ýåäÿí éîëóíóí ýàù ñàüûíäà, ýàù ñîëóíäà áèð-
áèðèíäÿí áèð àüàú àðàëû éåääè ãóéó ãàçäûðäû, ãóéóëàðûí öñòöíö ÷þð÷þïíÿí
þðòäöðöá áèëèíìÿç åëÿòäèðäè, áó éîëíàí ýåò-ýÿëè êÿñäèðäè, ñîíðà äà ùàìàí
íàìÿíè ýþíäÿðäè Êîðîüëóéà. Ôèêèðëÿøäè êè, Êîðîüëó íàìÿíè àëàí êèìè
ýÿëÿúÿê, ýÿëÿíäÿ äÿ áó ãóéóëàðûí áèðèíÿ äöøÿúÿêäè.
Ïàøà ãàñèäè þéðÿòìèøäè êè, ãóéóëàðà ÷àòàíäà áèð áÿùàíÿ èëÿ äàëà
êå÷ñèí, Êîðîüëó ãóéóéà äöøÿíäÿ äÿ éàíäàí àòûíû ÷àïûá õÿáÿð åëÿñèí.
Îíñóç äà Åéâàç àòûíû ùÿìèøÿ ãàáàãäà ñöðöá éåòèøäè Áàéàçèäèí
éåääè àüàúëûüûíà. Áèðèíúè ãóéóéà ÷àòàíäà ßðÿáàò èøè äóéäó ñàïäû éîëóí
ñàüûíà, èêèíúè ãóéóéà ÷àòàíäà ñàïäû ñîëóíà. Åéâàç ÿââÿëúÿ àúûãëàíäû,
ñîíðà þçö äÿ øÿêêÿ äöøöá àòûí éöéÿíèíè áîøëàäû. ßðÿáàò ãóéóëàðäàí
ñàëàìàò êå÷èá þçöíö âåðäè øÿùÿðÿ.
Äå øÿùÿðÿ ùàé äöøäö êè, Êîðîüëó ýÿëèð. Åâëÿðäÿ àäàììû ãàëàðäû!
Ùàìû îíó ýþðìÿê èñòÿéèðäè...
Åéâàçûí éîëó Ìÿðúàí õàíûìûí èìàðÿòèíèí éàíûííàí äöøìöøäö. Î,
èìàðÿòèí éàíûííàí êå÷ÿíäÿ Ìÿðúàí õàíûì äà êöëÿôðÿíýèéÿ ÷ûõìûøäû
êè, áÿëêÿ Êîðîüëóíó ýþðÿ. Ãûç áèðäÿí-áèðÿ Åéâàçûí ýþçöíÿ ñàòàøäû.
Åéâàç åëÿ áèëäè êè, ýöí äþíöá áó òÿðÿôäÿí äîüäó. Àòûí áàøûíû ÷ÿêèá
ýþçëÿðèíè ñèëäè, ùåéðàí-ùåéðàí ãûçûí úàìàëûíà òàìàøà åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Îíóí ýþçö ãûçûí ýþçëÿðèíÿ úàëàíàíäà, ãûç áÿíþâøÿ êèìè ãîéäó áàøûíû
÷èéíèíÿ, áîéíóíó áöêöá àíàñûíà ùÿñðÿò ãàëìûø úåéðàí áàëàñû êèìè
áàøäàäû ìÿëóë-ìÿëóë Åéâàçà áàõìàüà. Åéâàç îëà, áåëÿ áàõûø îëà!
Äþçÿðäèìè? Ìèñðè ãûëûíúû ñàç åëèéèá ãûçäàí äÿðäèíè õÿáÿð àëäû:
Íèéÿ áåëÿ ìÿëóë-ìÿëóë áàõûðñàí,
×þëëÿðÿ áèð Ìÿúíóí ñàëìàìûñàí êè?
Þçöí ñåâäèéèííÿí âàõòû ÷àòìàìûø
Àéðûëûã òÿáëèíè ÷àëìàìûñàí êè?

Ìÿðúàí õàíûì ÿëëÿðèíè êþêñöíäÿ äàðàãëàäû, éàíûãëû áèð àù ÷ÿêèá,

ùÿñðÿòëÿ êþêñ þòöðäö. Åéâàç âÿúäÿìè ýÿëäè, áèëìèðÿì, ãåéçÿìè ýÿëäè,
áèëìèðÿì, äåäè:
370
 Êþêñ þòöðäöí, íÿëÿð äöøäö éàäûíà?
Öðÿê äþçÿ áèëìÿç áó ôÿðéàäûíà!
Äÿðäèíè äå, ãîé éåòèøèì äàäûíà,
Çàëûìëàð ÿëèíäÿ ãàëìàìûñàí êè?
Þëöíúÿ ãûëûíúûí ÷àëàð Åéâàç õàí,
Ñÿíè éàüûëàðäàí àëàð Åéâàç õàí,
Êîðîüëó éóðäóíà ñàëàð Åéâàç õàí –
Î éåðëÿðäÿí ñîðàã àëìàìûñàí êè?

Àëà ýþçëÿðè äîëóá ãàðàëìûø áàùàð áóëóäóíà äþíìöø Ìÿðúàí õàíûì

þçöíö àüëàìàãäàí ñàõëàéà áèëìÿäèéèííÿíìè, éîõñà àäàìëàðûí ÷îõàë-
ìàüûííàíìû áèëìèðÿì, áèðäÿí ýþðöíäöéö êèìè áèðäÿí äÿ éîõ îëäó.
Åéâàç àòû òÿðïÿòäè...
Áó òÿðÿôäÿí Ìàùìóä ïàøà Êîðîüëóíóí ãóéóëàðäàí ñàëàìàò ãóð-
òàðûá øÿùÿðÿ ýèðäèéèíè åøèäÿíäÿ ÿââÿëúÿ áÿðê ãîðõóéà äöøäö, úàíûíû
ÿñìÿúÿ òóòäó, áèð òÿùÿððèéíÿí þçöíö òîõäàäûá ÿìð âåðäè êè, ãîøóí àëñûí
øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ. Þçö äÿ ñå÷ìÿ ïÿùëÿâàíëàðäàí äöçÿëòäèéè äÿñòÿíè
ýþòöðöá ÷ûõäû Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà. Î, éîëäà äöíÿíêè òàïøûðûüûíû àäàì-
ëàðûíà áèð äÿ õàòûðëàòäû:
– Åëÿ êè, áöòöí éàðàã-éàñàãäàí ÷ûõûá ÿëáÿéàõà îëäóã, ìÿíèì èøà-
ðÿìè ýþçëÿðñèíèç. Åëÿ ìÿí èøàðÿ åëèéÿí êèìè òþêöëÿðñèíèç öñòöíÿ!..
Åéâàç øÿùÿð ìåéäàíûíà ÷àòàíäà, áàõäû êè, áóäó Ìàùìóä ïàøà
áàøûíûí àäàìëàðûéíàí ýÿëèð. Ãöðóð, ãÿçÿá øèääÿò åëÿäè, àòû ñÿéèðäèá ìåé-
äàíäà áèð äÿôÿ úþâëàíà ýÿòèðäè, ñîíðà ïàøàíûí ãàðøûñûíäà øÿñòèíÿí äóðóá
îíó ìåéäàíà ÷àüûðäû:
Ìàùìóä ïàøà, íàìÿ éàçäûí, ÷àüûðäûí,
Ñöð àòûíû äè ìåéäàíà, ýÿëìèøÿì!
Èêè úàííàí áèðè áó ýöí ëåø îëñóí,
Öñòöíäÿ àüëàñûí àíà, ýÿëìèøÿì!
Ïàøàíû øöáùÿ ýþòöðñÿ äÿ, äèããÿòèíÿí ãóëàã àñäû:
Áèç úîìÿðä îüëóéóã, ÷ÿòèí óäóçàã,
Ãûëûíúûì íàìÿðääÿí êå÷ìÿç éàí, óçàã.
Áèð àú ãóðä áàëàñû, áó ýöí éàëãóçàã,
Áóðäà äèøèì áàòûá ãàíà, ýÿëìèøÿì.
Åë ãûëûíúû ãóðøàìûøàì áåëèìíÿí,
Åë îüëóéàì, àéðûëìàðàì åëèìíÿí,
Íå÷ÿ ïàøà ãàí àüëàéûá ÿëèìíÿí,
Ìÿí íÿ ñàéûì, þçöí ñàíà, ýÿëìèøÿì!
371
 Êîðîüëóíóí ãóéóëàðäàí ñàëàìàò êå÷ìÿéè ïàøàíû áÿðê ãîðõóòñà äà,
ìåéäàíà ýÿëÿííÿí áàõäû êè, ùå÷ Êîðîüëóéà äåéèëÿí íèøàíëàð áó
àäàìäà éîõäó. Îäó áèð ãÿäÿð àðõàéûíëàøûá íÿôÿñèíè äÿðäè. Ýÿðíÿøèá
ÿëèíè áåëèíÿ ãîéäó, ìÿüðóð-ìÿüðóð Åéâàçà òàìàøà åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Áóíóí êèì îëäóüóíó êÿñäèðìÿêäÿí þòÿðè ñþçöíÿ äèããÿò êÿñèëäè. Áó
äóðóø Åéâàçûí ãöðóðóíà òîõóíäó, ãåéçèíè äàùà äà àðòûðäû:

Åëÿ äóðìà, ïîçàúàüàì ùàëûíû,

Çÿùÿð åäÿúÿéÿì øèðèí áàëûíû.
Åëÿ äàüûäàúàì úàù-úÿëàëûíû,
Ùå÷ ãàëìàñûí áèð íèøàíà, ýÿëìèøÿì!

Äöíéàíû òóòóáäó Êîðîüëó, àäû,

Äöøìÿíÿ çÿùÿðäè ÿëèíèí äàäû.
Ýÿðÿê ùàñèë îëà ìÿòëÿá-ìóðàäû.
Áàú âåðÿñÿí Åéâàç õàíà, ýÿëìèøÿì!

Ñþç òàìàì îëäó. Åéâàç ßðÿáàòû áèð äÿ úþâëàíà ýÿòèðäè. Ñþçöí ñîí
áÿíäèíäÿ ùÿì Êîðîüëóíóí, ùÿì äÿ Åéâàçûí àäûíûí ÷ÿêèëìÿñè ïàøàíûí
øöáùÿñèíè äàùà äà àðòûðäû. Ïàøà ÿìð åëÿäè êè, ãàñèäè ýÿòèðñèíëÿð. Î ñààò
ãàñèäè ýÿòèðäèëÿð. Ïàøà õÿáÿð àëäû:
– Êèøè, äå ýþðöì, áó Êîðîüëóäóðìó?
– Ïàøà ñàü îëñóí, Êîðîüëó îëìóéàíäà, áÿ êèìäè?
– Äöç ×ÿíëèáåëÿ ãÿäÿð ýåòäèíìè?
– Ïàøà ñàü îëñóí, áÿ ùàðàéà ãÿäÿð ýåòäèì?
– Îíó ×ÿíëèáåëäÿìè òàïäûí?
– Ïàøà ñàü îëñóí, áÿ ùàðäà òàïäûì?
– Íàìÿíè Êîðîüëóéàìû âåðäèí?
– Ïàøà ñàü îëñóí, áÿ êèìÿ âåðäèì?
– Ùÿìÿí éîëíàíìû ýÿòèðäèí îíó?
– Ïàøà ñàü îëñóí, áÿ ùàðàéíàí ýÿòèðäèì?
– Êèøè, éàõøû ôèêèðëÿø!
Ãàñèä áàøëàäû ùàé-ùÿøèðÿ:
– Ïàøà ñàü îëñóí, áÿëêÿ áÿõøèø âåðìÿê èñòÿìèðñÿí?! Íåéíÿê! Ìÿí
áÿõøèø àëìàãäàí ùà þòÿðè ýåòìÿìèøÿì! Ìÿí ïàøàìà áîðúóìó éåðèíÿ
éåòèðìèøÿì, ñÿäàãÿòèìè ýþñòÿðìèøÿì! Ìÿí õîòêàðà ãóëëóã åëÿìèøÿì.
Åëÿ äþéöë ùà, ñÿíèí äþéëÿòèííÿí, ×ÿíëèáåëè òàíûìàéàì! Ýåòäèì, ýþð-
äöì ÷ÿííè, äóìàííû áèð äàüäû. Àòû ñöðäöì äöç Êîðîüëóíóí àëà÷ûüûíûí
372
ãàáàüûíà. Ýþðäöì, Êîðîüëó éûüûá äÿëèëÿðè, õàíûìëàðû áàøûíà, äÿëèëÿð,
õàíûìëàð äà äåéèðÿì, áèð-èêè ÷óëó úûðûõ, ãîòóð ýÿäÿ, áèð-èêè äÿ áàëäûðû
à÷ûã, àéàõéàëûí çÿíÿí, ùå÷ ãàïûíäà ãóë-ãàðàâàø äà ñàõëàìàçñàí. Ùÿ,
éûüûøûá áàøûíà, äÿðäèêèð...
Åéâàç áàõäû êè, ïàøà øöáùÿëÿíèá, ãàñèä äÿ àüëûíà ýÿëÿíè ÷ÿðÿííèéèð,
àòû éàõûíà ñöðäö, ãàñèäèí ñþçöíö àüçûíäà ãîéóá þçöíö íèøàí âåðäè:
Êîðîüëó äåéèëÿì, ïàøà, éàõøû áàõ,
Îíóí ãî÷ îüëóéàì, õàí Åéâàçûéàì.
Áèð ýöí ãîéìàç ýþçëÿðèííÿí èðàüà,
Ìÿúëèñèíèí ñþùáÿòèéÿì, ñàçûéàì!

Ïàøàíûí öðÿéèíèí äþéöíòöñö àçàëäû. Åéâàç äåäè:

Áó äöíéàäà ìÿí êàìûìû ãîéìàäûì,
Ïàøàëàðû ùåé ãûðäûìñà, äîéìàäûì.
Òàúèð-òöúúàðûíû àç ùà ñîéìàäûì,
Äþéöøöí òÿðëàíû, áèð øàùáàçûéàì.

Äöøìÿíèí öñòöíäÿ îëëàì ãàðà éåë,

Çÿðáèìíÿí öðÿéè ñûçûëäàð òåë-òåë.
ßñëèì Òÿêÿ-Òöðêìàí, éåðèì ×ÿíëèáåë,
×ÿíëèáåëèí áàùàðûéàì, éàçûéàì.

Ïàøàíûí öðÿéè ëàï éåðèíÿ äöøäö, ãûðûøûüû ëàï à÷ûëäû, ýÿðäÿíèíè áèð àç
äà ÷ÿêäè:
– Áèëèðÿì, áàëà, áèëèðÿì. Áèð-èêè äûëüûð ýÿäÿñèíèç, äàüëàðû äà âèðàí
ãîéóðñóíóç, áàüëàðû äà. Áó ñþçÿ Åéâàç àòû áèð ãÿäÿð äÿ éàõûíà ñöðöá
äåäè:
Ãàðòàë êèìè äàüäà éóâà ãóðìóøóã,
Õàéûíëàðûí ýþçëÿðèíäÿí âóðìóøóã.
Áèç åëëÿðèí êåøèéèíäÿ äóðìóøóã,
Î ÿðëÿðèí áèð òÿêèéÿì, àçûéàì.

Õàí Åéâàçàì, àõûäàðàì ãàíûíû,

Ãûððàì ñóëòàíûíû, áÿéè, õàíûíû,
ßë àòûá ãûëûíúà, àëëàì úàíûíû,
Íÿñëèí íÿ âàð, éåð öçöíäÿí ãàçûéàì!

Ïàøà íÿôÿñèíè äÿðèá áàõäû êè, ýþçö Åéâàçû éåéèð, àéàãëàðûíû áèð àç
äà àðàëû ãîéóá äåäè:
373
 – Àéÿ, Åéâàç, áàëàì, àõû ìÿí Êîðîüëóéó ìåéäàíà ÷àüûðìûøàì.
Áÿéÿì áó, èéèäÿ éàðàøàí ñèôÿòäè êè, þçö ýÿëìÿéèá, áèð ñöäÿìÿð óøàüû
ýþíäÿðèá ìÿíèì éàíûìà? Àòàëàð éàõøû äåéèá, èéèäèí àäûíû åøèò, öçöíö
ýþðìÿ. Áàëàì, áó ùàíñû àüûëíàí áàø ñàõëàéûð, ùàíñû ùöíÿðíÿí ìÿíÿì
äåéèð?! Íÿ ãîðõàõìûø áó Êîðîüëó?
Åéâàç äåäè:
– Ìàùìóä ïàøà! Þçöí éàõøû áèëèðñÿí êè, Êîðîüëó ñÿíèí äÿäÿííÿí
ãîðõìàéûá. Áèë êè, þçöííÿí äÿ ãîðõàñû äåéèë. Î, ïàøàëàðûí þçöíÿ,
ñþçöíÿ, ÿùäèíÿ, èìàíûíà äà ÷îõ éàõøû áÿëÿääè. Ìÿíè åëÿ-áåëÿ ýþíäÿðäè
êè, ùÿì ìÿí ñÿíè ñûíàéûì, ùÿì äÿ ñÿí þçöíö ñûíàãäàí êå÷èðÿñÿí.
Èêèìèç äÿ áàõàã, ýþðÿê ñÿíèí Êîðîüëóíó òÿêáÿòÿê ìåéäàíà ÷àüûðìàüà
úöðÿòèí, ãåéðÿòèí, ùàããûí ÷àòûðìû?
Ïàøà þçöíö ñûíäûðìàäû:
– Íîîëó! Áàõàã! Ùå÷ ìÿí äÿ î ñÿí äåéÿí íàøöêöð áÿíäÿëÿðäÿí
äåéèëÿì êè, ÿëèìÿ ÷ûõàí òèêÿíè àüçûìà ãîéìóéàì, éåðÿ òóëëàéàì. Äè,
áóéóð, åí àòäàí, ÷ûõ éàðàõäàí, ýèð ìåéäàíà!..
Åéâàç ïàøàíûí íàìÿðäëèéèíÿ áÿëÿä îëñà äà, àòäàí åíèá éàðàãäàí
÷ûõäû. Ïàøà äà éàðàãäàí ÷ûõûá, øÿðòè áèð äÿ ùèìíÿí éàíûíäàêûëàðà ÷àò-
äûðûá éåðèäè ìåéäàíà...
Îíëàð ìåéäàíûí îðòàñûíäà ýÿëäèëÿð êÿìÿð-êÿìÿðÿ.
Áàéàã äåäèê êè, ïàøàíûí ýþçö Åéâàçû éåéèðäè. Èñòÿéèðäè êè, òÿêäÿ,
ÿëáÿéàõàäà äîüðóäàí äà, þçöíö ñûíàñûí. Åéâàçû áèð òÿùÿð åëèéèá Êîðîü-
ëóéà úèéÿðäàüû âóðñóí, àäûíû äèëëÿðÿ ñàëñûí.
Åéâàç äà ïàøàíû ñàéìàäûüûííàí þçöíö áîø ãîéìóøäó êè, ïàøà áèð
àç àòûëûá äöøñöí. Îäó êè, ïàøà Åéâàçû áèð íå÷ÿ äÿôÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ
÷ÿêäè. Áèð-èêè äÿôÿ þçöíÿ ýöú âåðäè êè, îíó áàøûíûí öñòöíÿ ãàëäûðñûí,
áàúàðìàñà äà ðóùäàí äöøìÿäè. Áèð äÿôÿ äÿ Åéâàçû þçöíÿ òÿðÿô åëÿ
äàðòäû êè, Åéâàçûí äèçëÿðè éåðÿ ýÿëäè. Åëÿ áó äÿìäÿ îíóí ãóëàüûíà áèð
áàéàòû ñÿñè éåòèøäè:
ßçèçèíÿì, ãàðüàëàð,
Äàüäà ãàðà ãàð ãàëàð.
Ëà÷ûí ñàéüûñûç îëñà,
Éåðèø ÷ÿêÿð ãàðüàëàð!

Åëÿ áèë, áó ñÿñ Åéâàçû éóõóäàí îéàòäû, ãîëóíà ãöââÿò, äèçèíÿ òàãÿò,
þçöíÿ ãöäðÿò âåðäè. Ïàøàíûí êÿìÿðèíäÿí éàïûøûá áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè,
ùîï, ãàëäûðäû áàøûíûí öñòöíÿ:
374
 Èíäè áèë, áó ýöíäÿí, ïàøà,
Áàøëàíàúàã ãàëûí ñÿíèí!
Áåëÿ ñÿíè ÷àëñàì äàøà
Íåúÿ îëàð ùàëûí ñÿíèí?
Ýåéèíÿð ïîëàääàí äîíó,
Êîðîüëó Ãûðàòà ãîíó,
Éåòèøÿð þìðöíöí ñîíó,
Éàòûáäû éûüâàëûí ñÿíèí!
Õîòêàðà ãóëëóã áèòèðìÿ,
Þìðöíö áàøà éåòèðìÿ,
×àðà àõòàð, âàõò èòèðìÿ,
Äàüäû ãàáàã-äàëûí ñÿíèí!
Ãî÷ Êîðîüëó ãÿçÿáëÿíÿð,
Áàøûí áÿäÿíèííÿí åíÿð.
Ñÿùÿð ýÿëÿð î ïèð ùöíÿð,
Òàëàí îëàð ìàëûí ñÿíèí!
Åéâàç ñÿíè ñàëàð äÿðäÿ,
Ìèñðè ãûëûíú îéíàð ñÿðäÿ.
Äÿéìèøëÿðèí äóðàí éåðäÿ,
Ëåéñàí îëàð êàëûí ñÿíèí!

Ñþç òàìàì îëäó. Åéâàç èñòÿäè êè, ïàøàíû ÷àëñûí éåðÿ, ïàøà ùèìè íåúÿ
åëÿäèñÿ, àäàìëàðû òþêöëöá îíóí úàíûíû õèëàñ åëÿäèëÿð, Åéâàçûí ÿë-
ãîëóíó ñàðûäûëàð.
Ïàøà þçöíö äöçÿëòäè, íÿôÿñèíè äÿðèá äåäè:
– Ùÿÿÿ! Èíäè ýÿòèðèí âåðèí õàí Åéâàçûí áàú-õÿðàúûíû, ãîéóí àïàðñûí!
Êîðîüëóíóí ýþçö éîëäàäû!
Áèð éàíäàí ïàøàíûí íàìÿðäëèéè, áèð éàííàí äà áó òÿíÿëè ñþçëÿðè
Åéâàçà ÿñÿð åëÿäè, äåäè:
Àé àüàëàð, õîø êå÷ÿðìè
Îâ áàëàñûç ìÿëÿð îëñà?
Íàìÿðä ìÿðäÿ ÿë åëÿéèá
Ëîâüàëàíûá ýöëÿð îëñà?
Ñå÷ÿð éàõøû, áèëÿð éàìàí,
Íàìÿðäëÿðÿ âåðìÿç àìàí,
Ýÿëÿð, áóðäà à÷àð ìåéäàí,
Ãî÷ Êîðîüëó áèëÿð îëñà!
375
 Åéâàç òÿðëàíäû, ñÿí ñàðñàí,
Ýöë öñòöíÿ ãîíìà, õàðñàí!
Èñòàíáóëó àääûéàðñàí,
Î ïèð ùöíÿð ýÿëÿð îëñà!

Åéâàçûí ñÿñèíè êèìèéäè åøèäÿí, êèìèéäè ñþçöíÿ ôèêèð âåðÿí.

Ïàøà ÿìð åëÿäè:
– Àïàðûí! Ãàéäàñûíúà ðàùàòëàéûá ñàëûí çèíäàíà! Ãîé ãî÷ Êîðîüëóñó
ýÿëèá õèëàñ åëÿñèí!
Áè÷àðÿ Åéâàç î çàìàí ùóøà ýÿëäè êè, áîéíóíäà êöíäÿ, ãîëóíäà
ãàíäàë, àéàüûíäà ãàíäàëàã ãàðàíëûã çèíäàíäàäû. Ýþðäö áÿäÿíèíèí áöòöí
ÿçÿëÿëÿðè ñûçûëäàøûð, ùÿðÿñè áèð äèë îõóéóð. Áàõäû êè, ñàü ãîëó þçöíöí
äåéèë, ùà òÿðïÿòäè, òÿðïÿäÿ áèëìÿäè. Îõàëàíìûø ãîë ùàðäàí òÿðïÿíñèí.
Äå ãàðàíëûã çèíäàíäà äàëäû õÿéàëà: åëÿ áèë éàòìûøäû, éóõóäàí îéàíäû,
áàøëàäû ôèêèðëÿøìÿéÿ êè, åé äèëèãàôèë! Áó íÿ èøèéäè ìÿí òóòäóì?! Ùàðàéà
ýåäèðäèì, ùàéàíà ýÿëèá ÷ûõäûì! Èíäè ìÿíè ùàðàäà àõòàðàúàãëàð, ùàðäà
òàïàúàãëàð! Êîðîüëó áó èøÿ íÿ äåéÿúÿê?!. Ôèêèðëÿøäèêúÿ ×ÿíëèáåë, ãî÷
Êîðîüëó, äÿëèëÿð, õàíûìëàð, ñåéðÿíýàùëàð, úûäûð éåðëÿðè, Íèýàð õàíûì,
Ùöðö õàíûì ýÿëèá äóðäó ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà, öðÿéè áÿðê ãöáàð åëÿäè,
þç-þçöíÿ äåäè:
Ãöðáÿòÿ àòûëäû äàøûì,
Úàíûì, àé ìÿäÿä, àé ìÿäÿä!
Îô! Éàìàí àüðûéûð áàøûì,
Ãîëóì, àü ìÿäÿä, àé ìÿäÿä!

Òÿëÿ ãóðäó Ìàùìóä ïàøà,

Éûüâàëûìû âóðäó äàøà,
Þìöð ýÿëèá éåòèð áàøà,
Åëèì, àé ìÿäÿä, àé ìÿäÿä!

Áèð ýþðÿì àëàýþç éàðû,

Àíàì Íèýàð, éàðàì ñàðû!
Àðçóëàéûð ùàâàäàðû
Äèëèì àé ìÿäÿä, àé ìÿäÿä!

Åéâàç îëóá èõòèéàðäàí,

Ìöøêöëäö ãóðòàðà äàðäàí,
×ûõàð àëàýþçëö éàðäàí
ßëèì, àé ìÿäÿä, àé ìÿäÿä!
376
 Ýÿëèí ùÿëÿëèê Åéâàçû ãîéàã çèíäàíäà þç äÿðäèéíÿí, ýþðÿê
Ìàùìóä ïàøà íåéëÿäè. Ïàøà Åéâàçû çèíäàíà ñàëàí êèìè õîòêàðà áèð
íàìÿ éàçûá ýþíäÿðäè êè, áÿñ Êîðîüëóíóí õàí Åéâàçûíû òóòìóøàì, íÿ
ëàçûìäû, äå, åëèéèì! Íåúÿ ëàçûìäû, ôÿðìàí âåð, éåðèíÿ éåòèðèì.
Áó òÿðÿôäÿí äÿ Ìàùìóä ïàøàäàí áèð õåéèð õÿáÿð àëìûéàí õîòêàð
éàìàí íàðàùàò îëìàüà áàøëàìûøäû. Ùÿð ýöí äàëáàäàë Êîðîüëóíóí âàé
õÿáÿðè ÿâÿçèíÿ, áèð òàúèðè ñîéäóüó, áèð õàíû þëäöðäöéö, áèð ïàøàíûí âàð-
äþâëÿòèíè òàëàí åëÿäèéè õÿáÿðè ýÿëèðäè. Èëëàùûì äà Õîé ïàøàñûíûí þëöì
õÿáÿðè õîòêàðû éåðèííÿí îéíàòìûø, âàðëûüûíû äàðà ÷ÿêìèøäè. Îäó êè, éåíÿ
áöòöí äèë áèëÿíè, úàíû éàíàíûíû, òÿäáèð òþêÿíèíè, âÿçèð-âöçÿðàñûíû, þçöíÿ
éàõûí îëàí íÿ âàðñà, éûüûá áàøûíà Êîðîüëóäàí äàä ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ øèêàéÿò
åëÿéèðäè. Îíëàðû ýàù ãîðõóäóðäó êè, áèð àç äà áåëÿ ýåòñÿ, ýÿëèá ùàìûìûçû
ãûëûíúäàí êå÷èðÿúÿê, âàð-äþâëÿòèìèçÿ ñàùèá îëàúàã, ýàù äà éöêñÿê
ÿíàìëàð, áÿõøèøëÿð âÿä åëèéèðäè êè, êèì îíó áèð éàííûã åëÿñÿ, îíà ÷àòà-
úàã. Î, òåç-òåç ñóàë âåðèð, úàâàá àëûð, ÷àðÿ àõòàðûð, òÿäáèð èñòÿéèðäè.
Ìÿúëèñäÿ õîòêàðûí ãàðäàøû îüëó, âÿëèùÿäè ßìèð õàí âàðûéäû. ßìèð
õàí ãöââÿòäÿ, øöúàÿòäÿ, áîé-áóõóíäà, éàï-éàðàøûãäà, ãÿää-ãàìÿòäÿ
Èñòàíáóëäà ñàéûëàí úàâàííàðäàí áèðèéäè.
Áÿëè, ìÿúëèñèí ãûçüûí éåðèíäÿ ãàïû÷û äàõèë îëóá Ìàùìóä ïàøàäàí
àäàì ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðäè. Õîòêàð òÿëÿñèê ÿìð åëÿäè êè, è÷ÿðè ýÿòèðñèí-
ëÿð. Ãàñèäè è÷ÿðè ýÿòèðäèëÿð. Î, Ìàùìóä ïàøàíûí íàìÿñèíè âåðäè õîòêàðà.
Õîòêàð íàìÿíè âÿçèðÿ îõóòäó, ìÿçìóíóíäàí ùàëû îëàíäà, ãàí âóðäó
áåéíèíÿ. Ãÿçÿáèíäÿí îëäó ýþçäÿðè áèð úöò ãàí ÷àíàüû, ÿìð åëÿäè âÿçèðÿ:
– Ýþòöð éàç êè, àé áåëÿø-åëÿø! Ìÿí Åéâàçû íåéíèðÿì! Ìÿíÿ
Êîðîüëó ëàçûìäû! ßéÿð áó òåçäèéíÿí Êîðîüëóíó áèð òÿùÿðÿ ÷ÿêìÿñÿí
äàé Áàéàçèääÿ äóðìà!
Âÿçèð î ñààò êàüûçû ùàçûð åëÿäè. Õîòêàð ìþùöðöíö âóðóá, âåðäè
ãàñèäÿ. Äèëíÿí äÿ òàïøûðäû ïàøàéà äåéíÿí êè, ÷àòàí êèìè îíóí áàøûíû
êÿññèí, ýþíäÿðñèí ìàíà! Þçö äÿ ýþçäÿ-ãóëàãäà îëñóí. Êîðîüëó
ùàéàíäà îëñà, Åéâàçûí äàëûíúà ýÿëÿúÿê. ×àëûøñûí îíó áèð òÿùÿðÿ ÷ÿêñèí!
Éîõñà, þç áàøûííàí êå÷ìÿëè îëàúàã. Äå äóðìà, òÿðïÿí!
Ãàñèä íàìÿíè àëäû, áàø åíäèðèá ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ, ßìèð õàí äóðóá
ÿìèñèíÿ òÿçèì åëÿäè, ÿëèíè þïöá áàøëàäû éàëâàðìàüà:
– Èçí âåð, ãîé ìÿí äÿ ýåäèì Áàéàçèäÿ. Ãîé ýåäèì, Åéâàçà ñàü-
ñàü äàü ÷ÿêèì, áàøûíû þçöì êÿñèá ýÿòèðèì!
Õîòêàð ÿââÿë-ÿââÿë ðàçû îëìàäû, ñîíðà äà ôèêèððÿøäè êè, ÿëè-ãîëó
áàüëû àäàìäû, ãîé ýåäèá þçö êÿññèí îíóí áàøûíû, àëñûí îííàí ãèñàñûíû.
377
Ãîé ùÿì öðÿéè ñîéóñóí, ùÿì äÿ áèð áÿðêäÿí-áîøäàí ÷ûõñûí! Ãîé
ßìèðèí çàáèòÿñèíè Ìàùìóä ïàøà äà ýþðñöí! Îäó êè, èçí âåðäè, äåäè:
– Ýåò, ÷àòàí êèìè èøè áèòèð! ×îõ éóáàíìà. Òåç ãàéûò. Ìàùìóä
ïàøàéà äà áèð ãóëàãáóðìàñû âåð, áÿëêÿ Êîðîüëóíó òåçëèéèíÿí áèð òÿùÿðÿ
÷ÿêÿ!
Èçí âåðèëÿíäÿ, ßìèð õàí åëÿ áèëäè áöòöí äöíéàéè-àëÿì îëäó îíóí. Äàé
âàõò èòèðìÿéèá õóáóíúà ýåéèíäè-êå÷èíäè, áÿçÿíäè-áÿðòÿíäè, éàðàãëàíäû-
éàñàãëàíäû, øàùëûüûí ñå÷ìÿ àòäàðûííàí äà áèðèíè ìèíèá ãàñèäè àëäû éàíûíà,
éîë áàøëàäû Áàéàçèäÿ.
ßìèð õàíûí éîëà äöøìÿéèííÿí ÷îõ êå÷ìÿìèøäè õîòêàð äöøäö
ïàðòäàìûéà. Äóðóá äèíúÿëÿ áèëìÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, àé ìÿíèì þéöì
éûõûëñûí! Ìÿí îíó íèéÿ ýþíäÿðäèì! Îíñóç äà Åéâàçûí áàøû êÿñèëÿúÿê.
Íÿ òÿôàâöòö âàðûéìûø éà ßìèð õàí êÿñÿ, éà Ìàùìóä ïàøà?! Áÿñ óøàã
ýåäÿð Êîðîüëóéàìû ðàñò ýÿëÿð, Åéâàçíàí òÿêáÿòÿê ìåéäàíàìû ÷ûõàð!
Àõû úàâàííûã åëèéèá íÿëÿð åëÿìÿç êè! Äå õîòêàð äóðóá äèíúÿëÿ áèëìÿäè,
äöøöíäöêúÿ ãàðà ôèêèðëÿð éûüûëäû áåéíèíÿ, îä äîëäó úàíûíà, äÿðä éåð àëäû
öðÿéèíÿ. Ñÿáðè-ãÿðàðû êÿñèëäè, òàãÿòè öçöëäö. Éîõ-éîõ âÿçèðè ÷àüûðäû
ùöçóðóíà:
– Âÿçèð! Ìÿíèì àüëûì èòìèøäè, ñÿíÿ íÿ îëìóøäó?!
– Ãèáëåéè àëÿì! Àëëàù åëÿìÿñèí! Íÿ áàø âåðèá?
– Âÿçèð! Ãàéòàð ßìèð õàíû! Ãîéìà ýåäÿ Áàéàçèäÿ.
Âÿçèðèí ÿë-àéàüû éåðäÿí-ýþéäÿí öçöëäö, äöøäö õîòêàðûí àéàüûíà
êè:
– Ãèáëåéè àëÿì. ßìèð õàí àòûí ñå÷ìÿñèíè ìèíèá, þçö äÿ õåéëè âàõòäû
äöøöá éîëà. Áóííàí áåëÿ îíà êèì ÷àòà áèëÿð êè!..
– Âÿçèð! Óøàüûí áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ, éóðäóíó âèðàí ãîéàðàì.
Âÿçèðèí úàíûí ãîðõó àëäû. Áèð òÿùÿðíÿí õîòêàðû ñàêèòëÿøäèðèá
ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè, áèð çèðÿê àäàì ýþíäÿðñèíëÿð äàëûíúà, ÷àòàð, éîëäàí
ãàéòàðàð, ÷àòìàç Áàéàçèääÿ ëÿíýèìÿéÿ ãîéìàç. Õîòêàð ðàçûëàøäû.
Âÿçèð áèð ãûñà íàìÿ äÿ éàçäû: “Ìàùìóä ïàøà! Åéâàçûí áàøûíû êÿñäèð,
òåç éîëà ñàë! Óøàüû ëÿíýèòìÿ!” Õîòêàð êàüûçû ìþùöðëÿäè. Áèð çèðÿê
àäàìà âåðèá ñàëäûëàð éîëà.
Ãîé áó ãàñèä äÿ éîëóíäà îëñóí, áèç ýþðÿê àõû ßìèð õàí íèéÿ áåëÿ
ñåâèíìèø ýåäèðäè Áàéàçèäÿ? Ýþðÿê Åéâàç îíà íåéëÿìèøäè êè, ýåäèðäè
îíóí áàøûíû êÿñèá ãèñàñûíû àëñûí?
Áèð äÿôÿ ßìèð õàíûí éîëó Ãàðñà äöøìöøäö. Ãàðñ ïàøàñû Ùåéäÿð
ïàøàíûí ãûçû Ùöðö õàíûìû ýþðöá áÿíä îëìóøäó. Õÿáÿð õîòêàðà ÷àòàíäà,
378
ïèñ éåðèí ãûçû äåéèë, þçöìöçöíêöäö, äåéèá åë÷è ýþíäÿðìèøäè, ãûçûí
“ùÿ”ñèíè àëûá íèøàí ãîéìóøäó. Òîéà ùàçûððàøàíäà, õÿáÿð ÷àòìûøäû êè,
áÿñ Êîðîüëó Ùöðö õàíûìû àïàðûá Åéâàçà òîé åëÿéèá.
Áó òÿðÿôäÿí äÿ àõû èíäè äÿ Ìàùìóä ïàøàíûí áàúûñû, äöíéà ýþçÿëè
îëàí Ìÿðúàí õàíûìû íèøàíëàìûøäûëàð îíà. Àììà Ìÿðúàí õàíûì ßìèð
õàí äåéÿíè äåìèðäè, èïÿ-ñàïà éàòìûðäû. Èíäè ýåäèðäè êè, ùÿì Åéâàçäàí
ãèñàñûíû àëñûí, ùÿì äÿ ýöúöíö, ãöââÿòèíè, ùþêìöíö, èõòèéàðûíû Ìÿðúàí
õàíûìà ýþñòÿðñèí êè, áÿëêÿ öðÿéèíÿ áèð áàëàúà éîë åëèéÿ, îíó áèð áàëàúà
ìåéëÿ ýÿòèðÿ, ùå÷ îëìàñà, áÿëêÿ, áèð äÿôÿ äÿ öçöíö ýþðÿ.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì! Ýÿëèí ùå÷ ßìèð õàíû áó øèðèí õÿéàëëàðûíàí
àéûðûá ýöíàù åëÿìèéÿê. Ãîé î îëñóí þç éîëóíäà, áèç áèð ×ÿíëèáåëÿ
ãàéûäàã, ýþðÿê íåéëèéèëëÿð ×ÿíëèáåëäÿêèëÿð.
Åéâàçûí âÿäÿ ýöíö êå÷äè. Î áèðè ýöíö äÿ ýþçëÿäèëÿð. Åéâàç ýÿëèá
÷ûõìàäû. Ùàìû áàøëàäû íàðàùàò îëìàüà, ýþçöíö éîëà òèêìÿéÿ. Åëÿ êè,
àõøàì äöøäö àðàéà, Íèýàð õàíûìûí ÿëëÿðè ãàëäû ãîéíóíäà, Ùöðö õàíû-
ìûí ýþçëÿðè äþíäö áàùàð áóëóäóíà. ×ÿíëèáåë äÿéäè áèð-áèðèíÿ. Ýåúÿ
éàðûäàí êå÷äè, Åéâàç ýÿëèá ÷ûõìàäû êè, ÷ûõìàäû! Êèìèí ýþçöíÿ éóõó
ýåäÿðäè êè? Ùÿð àéàã ñÿñè, ùÿð àò êèøíÿìÿñè Íèýàð õàíûìû äèêñèíäèðèðäè,
Êîðîüëóíóí ñÿáðèíè ãûëûíúëàéûðäû...
Ñÿùÿð à÷ûëìàüà àç ãàëìûøäû. Íèýàð õàíûìû îòóðäóüó éåðäÿ ÷èìèð
àïàðäû. Åëÿ ýþçöíÿ òÿçÿúÿ éóõó ýåòìèøäè, éóõóäà ýþðäö Åéâàç áèð
úåéðàí ãîâóð. Áàõäû úåéðàí ãà÷ûá þçöíö âåðäè áèð ó÷óðóìà äÿðÿíèí
äèáèíÿ, Åéâàç úåéðàíûí äàëûíúà äÿðÿíèí äèáèíÿ éåíÿíäÿ áèðäÿí-áèðÿ
úåéðàí äþíöá îëäó áèð ÿæäàùà. Ãàéûòäû Åéâàçûí öñòöíÿ. Åëÿ ÿæäàùà
Åéâàçû êàìûíà ÷ÿêÿð-÷ÿêìÿç, Íèýàð õàíûì “ãîéìàéûí!” – äåéèá ãûø-
ãûðäû. Äèêñèíèá þç ñÿñèíÿ îéàíäû. Áàøëàäû òèòðÿìÿéÿ, àüëàìàüà. Êîðîüëó
èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ, éàõûíà ýÿëèá Íèýàð õàíûìûí ãàðà òåëëÿðèíÿ ñûüàë ÷ÿêäè,
äÿðäèíè ñîðóøäó. Íèýàð õàíûì äàùà äà êþâðÿëèá àüëàéà-àüëàéà äåäè:

Ñÿíÿ äåéèì, ãî÷ Êîðîüëó,

Éàìàí áÿäùàëàì, àüëàðàì!
Ùóé äåéÿðÿì, ýåäÿð ÿðøÿ,
×àòàð àù-íàëàì, àüëàðàì!

ßëäÿí ó÷óðäóì ãóøóìó,

Øàä ýþðìÿäèì òàé-òóøóìó,
Éàòäûì, áÿä ýþðäöì òóøóìó,
Äàðäàäû áàëàì, àüëàðàì!
379
 Ìÿí Íèýàðàì, çàðà ýÿëëÿì,
Åéâàç äåéèá äàüû äÿëëÿì.
×îõ ÷ÿêìÿç, ãöññÿäÿí þëëÿì,
Èíàíìà ãàëàì, àüëàðàì!

Êîðîüëóíóí äà öðÿéè áÿðê äàðûõäû, àììà þçöíö òîõäàäûá Íèýàð

õàíûìà òÿñÿëëè âåðäè:
Ãÿì åéëÿìÿ, àëàýþç éàð,
Ñÿùÿð ýÿòèððÿì Åéâàçû!
Ãîâ, êþíëöíÿ ãîéìà ãöáàð,
Ñÿíÿ éåòèððÿì Åéâàçû!

Åéâàçñûç àëûøàð ñèíÿ,

Êþíöë èñòÿìÿç êè, äèíÿ,
×ÿêÿðÿì Ãûðàò òÿðêèíÿ,
Ñÿíÿ éåòèððÿì Åéâàçû!

Õÿòÿð äÿéñÿ áèð òåëèíÿ,

Òàëàí ñàëëàì Ðóì åëèíÿ.
Îòóðóá Ãûðàò áåëèíÿ,
Ñÿùÿð ýÿòèððÿì Åéâàçû!

Ãûçàðàì, à÷àðàì ìåéäàí,

Éàüûëàðà óääóððàì ãàí,
Áó ñÿùÿð àüàðàíäà äàí,
Ýåäèá ýÿòèððÿì Åéâàçû!

Èíàí Êîðîüëó ñþçöíÿ,

Ùÿñðÿòÿì Åéâàç öçöíÿ.
Ãóðáàí î àëà ýþçöíÿ,
Ñÿíÿ éåòèððÿì Åéâàçû!

Àììà Íèýàð õàíûì þçöíö òîõäàäà áèëìÿäè, àüëûéà-àüëûéà ýþðäöéö

éóõóíó Êîðîüëóéà äàíûøäû. Åëÿ áèë, Êîðîüëóíó èëäûðûì âóðäó. Áèð äÿëè
íÿðÿ ÷ÿêäè, áèð ñó è÷èìè ñààòäà éåð-ýþé äèëÿ ýÿëäè, áöòöí äÿëèëÿð, õàíûì-
ëàð, ìåùòÿðëÿð – ×ÿíëèáåëäÿ êèì âàðäûñà îëäó éàíûíäà ùàçûð. Êîðîüëó
ýþçöíö äîëàíäûðûá ùàìûíû éàíûíäà ýþðÿíäÿ, Äÿëè Ùÿñÿíè ñÿñëÿäè:
Äÿëè Ùÿñÿí, ãàëõ àéàüà äóð èíäè,
Íèýàð äåéèð, õàí Åéâàçûì ãàëäàäû.
×ÿêèí ìÿíèì Ãûðàòûìû ýÿòèðèí,
Êþìÿê äåéèá áàõûð, ýþçö éîëäàäû!
380
 Äÿìèð÷èîüëó, ñÿí ÷ÿêýèíÿí ãûëûíúû,
Ãîéìàéûí äàüûëà ÿñýÿðèí óúó.
Àñëàí ïàøà ÷îõ ùèéëÿýÿð, áèëèúè –
Òóòóëóáäó áèð ñóëòàíûì ÿëäÿäè.
Ùàé åëÿéèí, Ùàëàéïîçàí îéàíñûí,
Ãûëûíúûí ãÿáçÿñè ãàíà áîéàíñûí.
Õàí Åéâàçûì ùÿëÿ çÿðáÿ äàéàíñûí,
Êàìàëû ñÿðäÿäè, çîðó ãîëäàäû!
Òàëàí äöøñöí Ðóì åëèíÿ áó áàøäàí,
Íèøàíà ãàëìàñûí äàø öñòÿ äàøäàí.
ßëè ÷ûõûá ãî÷ àòàäàí, ãàðäàøäàí,
Õàí Åéâàçûì òÿêäè, ãöðáÿò åëäÿäè!
Íàìÿðääÿ ãàéäàäû, ìÿðäÿ òîð ãóðàð,
Çàëûìûí ñÿíÿòè ãóðäóðìàãäû äàð.
Èíäè õàí Åéâàçûì ñèçè àðçóëàð –
Ùàðàé! Ùàðàé! – äåéÿð, öíö äèëäÿäè!

Ùîéäó, äÿëèëÿðèì, åéëÿéèí ñàâàø,

Ùöðöíöí ýþçöíäÿ ýþðöðÿì ãàí éàø.
Êîðîüëó îüóë äåð, Êöðäîüëó ãàðäàø,
Íèýàð áàëà äåéèí éàìàí ùàëäàäû!

Êîðîüëó ñþçíÿí äåäèéè êèìè, äèëíÿí äÿ ÿùâàëàòû äàíûøûá Åéâàçûí

áàøûíäà áèð èø îëäóüóíó áèëäèðäè. Äÿëè Ìåùòÿðÿ ùàé âóðäó êè, éÿùÿððÿ
ìÿíèì àòûìû. Äÿëè Ìåùòÿð àòû éÿùÿððÿìÿéÿ úóìäó.
Êöðäîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ èðÿëè éåðèäè, Êîðîüëóäàí èëòèìàñ åëÿäè:
Õàí ãàðäàøûìûí äàëûíúà,
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì,
Áèð äàìúû ãàíûì ãàëûíúà
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì!

Ãàðäàø ãàéûòìàäû áàðû,

Úàíäà ãàëäû èíòèçàðû.
Îëóì Åéâàç ùàâàäàðû,
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì.

Ãàëõàí òóòóì, øåøïÿð àòûì,

Äöðàòûí éàëûíà éàòûì,
Ãàðäàøûí äàäûíà ÷àòûì,
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì.
381
 ßë àòûì ïàøà âàðûíà,
Òàëàí ñàëûì äèéàðûíà,
×ÿêèì ùÿáÿø áàçàðûíà,
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì.

Êöðäîüëó ãûëûíúû òåéëÿð,

Àüûð áÿçèðýàííàð ÿéëÿð.
Ãî÷ îüëóí èëòèìàñ åéëÿð,
Àòà, ìÿí ýåäèì, ìÿí ýåäèì.

Êîðîüëó áàõäû Êöðäîüëó éàìàí ùàëäàäû, ñþçöíö äþíäÿðÿ áèëìÿäè,

Äÿëè Ùÿñÿíè áèð äÿ ñÿñëÿäè:
– Àòûíû éÿùÿððÿ! Ýþòöð Êöðäîüëóíó! Áó ýåúÿ Åéâàçû áóðäà èñòèéè-
ðÿì! Ýåúÿéàðûäàí î éàíà êå÷ñÿ þçöì ýÿëèðÿì!
Äÿëè Ùÿñÿí âàõò èòèðìÿäè. Ýþðìÿëèñèíè ýþðäö, ýþòöðìÿëèñèíè ýþòöð-
äö, äöøäö Êöðäîüëóéíàí éîëà.
Áóíëàð ýåòìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê Ëåéëè õàíûì íåéëÿäè. Åëÿ êè, ãàñèä
ãàéûòäû, Àñäàí ïàøà Åéâàçûí ñÿùÿð ýÿëÿúÿéèíè áèëäè, àðõàéûí èø ýþðìÿéÿ
áàøëàäû. Î, áèð åâ ùàçûðëàòäû, ãàïû-áàúàñûíû ìþùêÿìëÿòäèðäè, èøè òàïøûðäû
Ëåéëè õàíûìà êè, àë åëÿéèá Åéâàçû ñàëñûí áó åâÿ, îä âóðóá éàíäûðñûí.
Àììà èø áóðàñûíäà äöçÿëìèøäè êè, Ëåéëè õàíûì ãàñèäè õÿëâÿòäÿ
äàíûøäûðûá îíóí ×ÿíëèáåëäÿ ýþðäöêëÿðèíè, åøèòäèêëÿðèíè áèëÿíäÿí ñîíðà
òóòäóüóíà ïåøìàí îëìóøäó. Îíà òÿñêèíëèê âåðÿí îéäó êè, ÿìèñè îíà
èíàíûá èøè òàïøûðìûøäû þçöíÿ. Áó äÿôÿ ãûç îíó ýþòöð-ãîé åëÿéèðäè êè,
Åéâàçû íåúÿ õèëàñ åëÿñèí, îííàí áÿðàáÿð ãà÷ñûí ×ÿíëèáåëÿ.
Áÿëè, Äÿëè Ùÿñÿíýèë åëÿ ýÿëäèëÿð êè, ìàëûí àõøàì ñóéóíóí âàõòûíäà
þçäÿðèíè éåòèðäèëÿð Ðóìà. Åëÿ øÿùÿðÿ ýèðÿð-ýèðìÿç, áèðèñè éàõûíëàøäû
Äÿëè Ùÿñÿíÿ:
– Àüà, Ëåéëè õàíûì ñèçè ýþçäöéöð!
Äÿëè Ùÿñÿíÿ áó ëàçûì äþéöëäöìö? Ñàëäû áó àäàìû ãàáàüûíà êè,
ýþðñÿò îíóí éåðèíè! Àäàì ãàáàüà äöøäö, õåéëè ýåäÿíäÿí ñîíðà áèð åâè
ýþðñÿòäè êè, áàõ, îðäàäû Ëåéëè õàíûì.
Äÿëè Ùÿñÿíýèë þçäÿðèíè éåðèòäèëÿð, àòäàí äöøöá ýèðäèëÿð è÷ÿðè. Åëÿ
îíëàðûí è÷ÿðè ýèðìÿéèíÿí ãàïûíûí øàðàãã þðòöëöá áàüëàíìàüû áèð îëäó.
Áàõäûëàð êè, äöøäöëÿð òîðà. Äÿëè Ùÿñÿí ñÿáðëè òÿðïÿíèá èøèí äàëûíû ýþç-
ëÿéèðäè, Êöðäîüëó äþçÿ áèëìÿéèá ÿë àòäû êè, ãàïûíû ãîïàðòñûí, Äÿëè Ùÿñÿí
ãîéìàäû. Êöðäîüëó îíäàí ñîðóøäó:
382
 – Äÿëè Ùÿñÿí, íèéÿ ýþçÿ ýþðöíìöð,
Äå ýþðöì ùà éàíäà ãàðäàøûì ìÿíèì?
Åéâàçñûç áèð ýöí äÿ þìð åòìÿðÿì,
Ñåë îëàð òþêöëÿð ýþç éàøûì ìÿíèì!

Ùàíû àëà ýþçëÿð ãûéûëà, ñöçÿ,

Øèðèí êÿëìÿëÿðè éàí-éàíà äöçÿ.
Äå ýþðöì ùàðäàäû, ýþðöíìöð ýþçÿ,
Äàð ýöíäÿ êþìÿéèì, ñèðäàøûì ìÿíèì?

Êöðäîüëóéàì, ýþç à÷ìàäûì ãîâüàäàí,

Øåøïÿðèìäÿ êÿëëÿ, ãûëûíúûìäà ãàí.
Ùå÷ çàìàí äþíìÿðÿì Åéâàç éîëóíäàí,
Áÿäÿííÿí àéðûëñà þç áàøûì ìÿíèì!

Äåìÿäèêìè Ëåéëè õàíûì òóòäóüóíà ïåøìàí îëìóøäó. Èíäè ãàïûíûí

äàëûíäà äóðóá þéðÿíìÿê èñòÿéèðäè êè, ýþðñöí áóíóí áèðè Åéâàçäû, áÿñ
áèðè êèìäè. Àììà è÷ÿðèäÿêè äàíûøûãäàí àíëàäû êè, ùå÷ áèðè Åéâàç äþéöë,
îíó àõòàðûðëàð. Îäó êè, ãàïûíû à÷ûá ýèðäè è÷ÿðè, äóðäó ìàääûì-ìàääûì
îíëàðûí öçöíÿ áàõìàüà.
Äÿëè Ùÿñÿí ùèðñëè-ùèêêÿëè äåäè:
– Õàíûì ãûç, áó íÿ ýèçäÿíïà÷äû áèçíÿí îéíéóðñàí? Äå ýþðöì,
Åéâàç ùàíû?
Ëåéëè õàíûì èøè áàéàãäàí àíëàìûøäû, Åéâàçûí íàìÿñèíè ÷ûõàðûá âåðäè
Äÿëè Ùÿñÿíÿ. Äÿëè Ùÿñÿí íàìÿíè îõóéóá ýþðäö Åéâàç áóðà ýÿëìÿéèá,
ùàðàñà áàøãà ñÿìòÿ ýåäèá. Ëåéëè õàíûì ãàñèäèí ýþðäöêëÿðèíè äàíûøûá
îíó äà óéäóðäó êè, ãàñèä ãàéûäàíäà ÿìèìèí ÿëèíÿ êå÷èá, ÿìèì ÿùâàëàòû
áèëÿíäÿ, ìÿí éàõøû òÿðïÿíäèì, äåäèì èøè òàïøûð þçöìÿ, îíó áó åâÿ
ñàëûá îä âóðóì. Èíäè ýÿðÿê ñèçè áèð òÿùÿð åëÿéÿì, ñÿùÿðè ýþçëÿéÿê,
ýþðÿê íÿ îëóð. Ãûç áóíëàðû äåéèá ãàïûíû áàüëàäû, ýåòäè. Î, òÿçÿúÿ ãàïû-
äàí àðàëàíìûøäû êè, ãàïûíûí äàëûíäà àéàã ñÿñè åøèäèëäè. Àñäàí ïàøà
ãàïûíûí äàëûíäàí ãöððÿëè-ãöððÿëè, òÿíÿëè-òÿíÿëè äåäè:
– Àéÿ, Åéâàç! Áàëà, àõû ìÿí î Êîðîüëóíó ìÿðä-úîìÿðä åøèòìèø-
äèì, äåéÿñÿí àõû äåéèëÿíúÿí éîõóéìóø. Áÿéÿì ùå÷ óòàíûá ãûçàðìàäû
êè, áèð ïàøà ãûçûíûí ÿâÿçèíÿ èêè ýÿäÿ îüëóíó ýþíäÿðäè ìÿíèì úÿíýèìÿ?
Þçö äÿ ýÿäÿ îüëóäó äà! Áÿéÿì, íàíÿúèá ôèêèðëÿøäè êè, ñÿíè êèìè éöç
ãàðüàíûí áàøûíû áèð éàëàüà êÿññÿì, ìÿíèì öðÿéèì ñîéóìàç?! Ýÿðÿê
þçö ýÿëÿéäè î ãîðõàã!
383
 Ñþçäÿð Êöðäîüëóíó ÷ÿêäè ÿðøè-ôÿëÿéÿ. Ýåíÿ ãàïûéà ÿë àòìàã
èñòÿäè, Äÿëè Ùÿñÿí àìàí âåðìÿäè, ïàøàéà úàâàá ãàéòàðäû:
– Ïàøà ñàü îëñóí, öðÿéèíè íèéÿ ñûõûðñàí? Áåëÿ òåç òîâ îëìà. Áèë êè,
Êîðîüëó ñÿí äåéÿííÿí äåéèë, íàíÿúèá, ãÿäðíàøöíàñ äåéèë. Î, Ìÿùáóá
õàíûìûí ãÿäð-ãèéìÿòèíè ñÿííÿí éàõøû áèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ þçö ñÿùÿð éåääè
ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëèéíÿí ñÿíèí ãóëëóüóíà òÿøðèô áóéóðàúàã,
ãîíàüûí îëàúàã. Áèçè õÿáÿðÿ ýþíäÿðèá êè, ùàçûðëûã ýþðÿñÿí!..
– Íîîëó! Íÿ äåéèðÿì! Ãîé ýÿëñèí. Èíäè êè, ñèç áåëÿ öçöéîëà, áóéðóã
áèòèðÿíñèíèç, ìÿí äÿ ÿçèééÿò âåðèì, ýþíäÿðèì î äöíéàéà-úÿùÿííÿìÿ.
Îðà äà õÿáÿð âåðèí, ùàçûðëûã ýþðñöíëÿð, ñÿùÿð Êîðîüëóíó äà îðà ýþíäÿ-
ðÿúÿéÿì...
Ïàøàíûí òàïäûüû áó ñþçëÿð öðÿéèííÿí îëñà äà, öðÿéè öñòöíäÿ äóðìóð,
äèçëÿðè ÿñèðäè. Îäó êè, òÿëÿñèê ÿêèëèá ÿìð åëÿäè êè, ãûç åâÿ îä âóðñóí.
Àðàëûüà òÿçÿúÿ ñöêóò ÷þêìöøäö êè, Ëåéëè õàíûì ýèðäè è÷ÿðè. Äÿëè
Ùÿñÿí äèíìÿê èñòÿäè, àìàí âåðìÿäè. Îíëàðû àïàðûá ýèçëÿòäè, åâÿ îä âóðäó.
Åâ éàíäû.
Àñäàí ïàøà áèð éàíäàí ðàùàò îëäó, ñåâèíäè êè, áóíóí ÿâÿçèíäÿ õîò-
êàðäàí ÿíàì àëàúàã, àäû äèëëÿðäÿ ýÿçÿúÿê. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ úàíûíà
äöøÿí öøöòìÿ, öðÿéèíÿ äÿ òèòðÿòìÿ ñàëìûøäû. Ãîðõóðäó êè, Êîðîüëó
ñÿùÿð äîüðóäàí äà ýÿëÿð. Îäó êè, ãîøóíóíó èêèéÿ áþëäö, áèð ùèññÿñèíè
øÿùÿðäÿí êÿíàðäà ïóñãóäà ãîéäó, áèð ùèññÿñèíè äÿ øÿùÿðäÿ ñàõëàäû êè,
Êîðîüëó ýÿëñÿ, èêè òÿðÿôäÿí ùÿìëÿ åëÿéèá áèð èø ýþðñöí.
Ëåéëè õàíûì àðõàéûíëàéàíäàí ñîíðà ýÿëäè Äÿëè Ùÿñÿíýèëèí éàíûíà.
Ôèêèðëÿøèá ñÿùÿðè ýþçäÿìÿëè îëäóëàð. Õÿëâÿòè éîëëàðäà àäàì ãîéäóëàð
êè, Åéâàç ýÿëñÿ, õÿáÿð âåðñèí.
×ÿíëèáåëäÿ ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿ Êîðîüëó äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéèá
ùàé âóðäó, äÿëèëÿðèí ö÷ ìèíè àò áåëèíÿ ãàëõäû. Ùàëàéïîçàíû ×ÿíëèáåëäÿ
ãîéóá äöøäö éîëà. Ýöí ÷åøò éåðèíÿ ÷àòìàìûøäû êè, éåòèøäè Ðóìà.
Øÿùÿðÿ éàõûíëàøàíäà ôèêèðëÿøäè êè, áåëÿ ýåòñÿ, ïàøà óøàãëàðû ãûðàð. Îäó
êè, ùàé âóðäó, ùàìû àòäàí åíäè. Î èñòÿéèðäè êè, äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè
øÿùÿðÿ ýþíäÿðñèí, ãÿôèëäÿí, ïàøàíûí øÿùÿðäÿí êÿíàðäà ïóñãóäà
ãîéäóüó ãîøóí ùöúóìà êå÷äè. Ùöúóì åëÿ ãÿôèë îëäó êè, àç ãàëäû äÿëèëÿð
þçëÿðèíè øàøûðñûí. Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè:
Äöøìÿí ãÿôèë ùöúóì ÷ÿêñÿ,
Èýèä ýþçöí ñèëñèí ýÿðÿê!
Áàøû áÿäÿíäÿí ýåòìÿìèø
Àòà ìèíÿ áèëñèí ýÿðÿê!
384
 Äÿìèð÷èîüëó êå÷ñèí éàíà,
ßýÿð úàíû áàòñà ãàíà,
Ãîéìàñûí ãàí ëàõòàëàíà,
Äîäàüûéíàí ñèëñèí ýÿðÿê!

Êîðîüëó ñåë òÿê ÷àüëàñûí,

Êèìëÿðÿ óìóä áàüëàñûí,
Éà áóäó êè, ãàí àüëàñûí,
Éà äöøìÿíëÿð ýöëñöí ýÿðÿê!

Äÿëèëÿð ãûçûë ãóø êèìè àòëàðûí áåëèíÿ ãîíàíäà ñþç ùÿëÿ òàìàìëàí-
ìàìûøäû. Îíëàð þçëÿðèíè âóðäóëàð ãîøóíà. Àììà ýåíÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí
øÿùÿð éàííàí ãîøóíóí ùÿìëÿñè áàøäàäû. Êîðîüëó áàõäû êè, áóäó Àñäàí
ïàøà ãîøóíóí ãàáàüûíäà ýÿëèð. Ìöùàñèðÿíè éàäûííàí ÷ûõàðäûá ïàøàéà öç
òóòäó:
Àñäàí ïàøà, òåç õÿáÿð âåð,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?
Ùàéãûððàì øÿùðèí òàëàíàð,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?

Äþðä ýöíäö ýÿëèá Åéâàçûì,

Çèìèñòàíà äþíöá éàçûì.
Ìÿíèì òÿðëàíûì, øàùáàçûì,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?

Ýÿëìèð Êöðäîüëóíóí ñÿñè,

Êå÷èá Ùÿñÿíèí âÿäÿñè.
Òÿçÿ à÷àí ýöë äÿñòÿñè,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?

Ïàøà ýÿðäÿíèíè ÷ÿêèá äèíìÿê èñòÿäè, Êîðîüëó àìàí âåðìÿäè:

Ýþéäÿí èëäûðûì òþêäöððÿì,
Äàøûí-òîðïàüûí ÷ÿêäèððÿì,
Éóðäóíäà ñîüàí ÿêäèððÿì,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?

Ïåéìàíàì äîëùàäîëäàäû,
Äÿëèëÿð ñàüû-ñîëäàäû,
Íèýàðûí ýþçö éîëäàäû,
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?
385
 Åéâàç ×ÿíëèáåëèí ýþçö,
Ñèíÿíÿ ãîéàðàì êþçö.
Áóäó Êîðîüëóíóí ñþçö
Ïàøà, õàí Åéâàçûì ùàíû?

Àñäàí ïàøà Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíè ìàíñûðàäà ýþðöá ëîâüà-ëîâüà

ãûðûëäàäû:
– Êîðîüëó, ùå÷ òÿëÿñìÿ! Áó ñààò ýþíäÿððÿì ñÿíè îíëàðûí éàíûíà.
Ñþç ïàøàíûí àüçûíäà ãàëäû. Ãÿôèëäÿí Òöïäàüûäàí þçöíö ãîøóíà
âóðóá ãûðüû ñÿð÷ÿíè ýþòöðÿí êèìè, îíó éÿùÿðäÿí ýþòöðäö. Þçöíö áàøñûç
ýþðÿí ãîøóí äöøäö ïÿðÿí-ïÿðÿíÿ. Äÿëèëÿð îíëàðà áèð ýÿëèø ýÿëäèëÿð, áèð
ýÿëèø ýÿëäèëÿð êè, äèëíÿí äåìÿê ìöøêöëäö. Ãûðûëàí ãûðûëäû, ãàëàí àìàí
èñòÿäè, àìàí àëäû. Àðà ñàêèòëÿøÿíäÿ Òöïäàüûäàí ïàøàíû ýÿòèðèá ãîéäó
Êîðîüëóíóí ãàáàüûíäà éåðÿ. Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Íàìÿðä, äå ýþðöì óøàãëàð ùàíû?
Ïàøà ýþðäö þëöì àéàüûäû, þçöíö áèð àçúà áÿðêèòäè:
– Ùå÷ ãûøãûðìà, Êîðîüëó! Ìÿí ñÿíèí ÿñèðèíÿì. Àììà áèë, ñÿí áèð
äÿ î óøàõëàð êè, äåéèðñÿí, îíëàðû ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Éàíäûðìûøàì îíëàðû...
Ùàìûíûí öñòöíÿ ñó ÿëÿíäè. Êîðîüëóíóí ýþçëÿðè ãûçàðäû, íÿôÿñè äàðàëäû,
ãûëûíúà ÿë àòàíäà, áûé, áèð äÿ ýþðäöëÿð Äÿëè Ùÿñÿíýèë áóäó éàíëàðûíäà
äà áèð ãûç ýÿëèðëÿð. Àììà Åéâàç éàíëàðûíäà éîõäó. Àñäàí ïàøà èøè áåëÿ
ýþðÿíäÿ áèð áîé êè÷èëäè, áàøûíû áóëàéûá äåäè:
– Ìÿíèì äöøìÿíèì îúàüûìûí ãûðàüûíäàéìûø!..
Êèìèéäè ïàøàíûí ñþçöíö åøèäÿí. Êîðîüëó öçöíö Äÿëè Ùÿñÿíÿ òóò-
ìóøäó:
Äÿëè Ùÿñÿí, òåç úàâàá âåð,
Ùàíû Åéâàçûì ýþðöíìöð?
Õàð àëìàñûí ýöëëÿðèìè,
Áàùàðûì, éàçûì ýþðöíìöð!

Åéâàç ýÿëÿëè äþðä ýöíäö,

Ñèíÿìäÿ äàüäû, äöéöíäö.
Öðÿéèì ÷àòëàéûð èíäè,
Ùàíû Åéâàçûì ýþðöíìöð?

Êîðîüëó êèìíÿí ñîðóíà,

Õàíëàð áÿëÿääè çîðóíà.
Äöøìÿñèí ïàøà òîðóíà,
Ùàíû Åéâàçûì ýþðöíìöð?
386
 Ñþç òàìàì îëäó, Äÿëè Ùÿñÿí èðÿëè ýÿëèá ÿùâàëàòû äàíûøäû, Åéâàçûí
íàìÿñèíè î äà âåðäè Êîðîüëóéà. Ãàñèäè äÿ ýÿòèðäèëÿð. Ãàñèä éîëäà ýþð-
äöêëÿðèíè áèð äÿ Êîðîüëóéà äàíûøäû. Áèëèíäè êè, Åéâàç áàøãà ñÿìòÿ
ýåäèá. Êîðîüëóíóí öðÿéè éàìàí äàðûõäû. Åëÿ áèë öìèäè öçöëìöøäö, öç
òóòäó äÿëèëÿðÿ:

Áó ýöí èòèðìèøÿì Åéâàç áàëàìû,

Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?
Åéâàçñûç íåéëÿðÿì äöíéà ìàëûíû,
Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?

Àëìàçäàí ãûëûíúäû, ïîëàääàí éåéÿ,

×åéíÿðÿì äÿìèðè öôöððÿì ýþéÿ.
Êèì ñîðàüûí âåðÿ, êèì éåðèí äåéÿ,
Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?

Àù ÷ÿêÿðÿì, îô äåìÿðÿì äèëèìíÿí,

Áèð áöëáöëÿì, àéðûëìûøàì ýöëöìíÿí.
Áèð òÿðëàíûì ó÷óá ×ÿíëèáåëèíäÿí,
Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?

Äèíìèð, ñûíûã äöøöá ñàçûì, àé ùàðàé!

Çèìèñòàíà äþíöá éàçûì, àé ùàðàé!
Èòêèí äöøöá õàí Åéâàçûì, àé ùàðàé!
Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?

Êîðîüëóéàì, äàùà éåòèøäèì úàíà,

Ãûçàðàì øèð êèìè ýèððÿì ìåéäàíà.
Åëÿðÿì äöíéàíû âåðäè-âåðàíà,
Éàçûí, Òÿêÿëèäÿí ýþðÿí îëóááó?

Ñþç òàìàì îëàíäà Äÿëè Ùÿñÿí ãûðàüà éåðèäè:

– Êîðîüëó äàéàíìàã âàõòû äþéöë, òÿäáèðèíè äå!
Êîðîüëó äåäè:
– Áåëÿ ýþðöíöð êè, Åéâàç éà Ãàðñà ýåäèá, éà äà Áàéàçèäÿ. Ñÿí
Äÿìèð÷èîüëóéíàí áèð äÿñòÿ ýþòöð öç òóò Ãàðñà, ìÿí ýåäèðÿì Áàéàçèäÿ.
ßýÿð Ãàðñäà îëìàñà òåç ãàéûäûí ×ÿíëèáåëÿ.
Êîðîüëó Àñäàí ïàøàíû, ãàñèäè, áèð äÿ Ëåéëè õàíûìû òàïøûðäû Òöïäà-
üûäàíà, áèð íå÷ÿ äÿ äÿëè âåðèá òàïøûðäû êè, àïàðûá ×ÿíëèáåëäÿ ìÿíè
ýþçëÿðñÿí. Äÿñòÿëÿð öç òóòäóëàð ùÿðÿ áèð ñÿìòÿ.
387
 Êîðîüëóíóí äÿñòÿñè ùå÷ øÿùÿðäÿí öçöëìÿìèøäè, áèð àòëûéíàí
ãàáàãëàøäû. Àòëû Êîðîüëóéà éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Ñîðóøìàã àéûá îëìàñûí, àé ãàðäàø, ñèç êèìñèíèç, ñÿôÿðèíèç ùàéàíàäû?
Êîðîüëó áàõäû êè, áó ñþçäö àäàìà îõøàéûð, þçöíö íèøàí âåðäè. Àòëû
êþâðÿëäè, àüëàìñûíà-àüëàìñûíà äåäè:
– Åéâàçäàí õÿáÿðèí âàðìû, àé Êîðîüëó?
– Åéâàçû èòèðìèøÿì. Õÿáÿð ñÿíäÿäè, òåç ñþéëÿ.
– Åéâàçû Áàéàçèä ïàøàñû Ìàùìóä ïàøà ñàëûá çèíäàíà, õÿáÿðèíè
ýþíäÿðèá Õîòêàðà. Ìÿí îðäàí ñûðàüàýöííÿí ÷ûõìûøàì. Àìàíäû, þçöíö
éåòèð...
Äåéèëëÿð Êîðîüëó áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè, éåääè àüàúëûãäà Äÿëè Ùÿñÿí-
íÿí Äÿìèð÷èîüëóíóí äÿñòÿñè åøèäèá ýåðè äþíäö. Êîðîüëó àòûí éöéÿíèíè
áîøäàäû. Éöéÿíè áîø ýþðÿí Ãûðàò ãàíàäëàíäû...
Ãûðàò äþíñöí ãàíàäëû òÿðëàíà, ýÿëèí, áèç ýþðÿê Áàéàçèääÿ íÿëÿð îëäó.
Ìàùìóä ïàøà õîòêàðà ýþíäÿðäèéè ãàñèäèí éîëóíó èêè ýöí ýþçëÿéÿ
áèëäè. Àììà ö÷öíúö ýöí ýþçëÿìÿéÿ òÿùÿðè îëìàäû. Õÿáÿðèí öñòöíäÿí
õÿáÿð ÷àòäû êè, áÿñ Áàéàçèä ìàùàëûíäà íÿ ãÿäÿð ÿëè ãûëûíú òóòàí èýèä
âàðñà, éûüûëûá ñþçáèð åëÿéèáëÿð êè, çèíäàíû äàüûäûá Åéâàçû ãà÷ûðñûíëàð.
Ïàøà èøèíè íÿ ãÿäÿð ñàùìàííàäû, þçöíö òîõòàã ñàõëàäûñà, äàé
ö÷öíúö ýöí äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ýöíîðòà íàìàçûííàí ñîíðà áöòöí
éàõûí àäàìëàðûíû éûüûá òÿäáèð èñòÿäè.
Éûüûëàíëàðûí è÷èíäÿ Ãî÷ó Ìåùäè äÿ âàðûéäû. Î, ïàøàíûí ãåéäèíÿ
ãàëàíû, úàíû éàíàíû, äèë áèëÿíè, òÿäáèð òþêÿíèéäè. Ãî÷ó Ìåùäè òàìàùäà
Àäÿìè, ïàõûëëûãäà ãóðäó, êèíäÿ äÿâÿíè, ùèéëÿäÿ òöëêöíö ñóéà ñóñóç
àïàðûá ñóñóç ãàéòàðàðäû.
Ìàùìóä ïàøà ùÿðÿíèí òÿäáèðèíÿ áèð ãóëï òàõûá àõûðäà Ãî÷ó Ìåù-
äèíèí öçöíÿ áàõäû. Ãî÷ó Ìåùäè äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí. Áèçèì õîòêàðäàí úàâàá ýþçäÿìÿéèìèç íàùàãäû.
Õîòêàð Åéâàçû àïàðûá îðäóñóíà ñÿðêÿðäÿ åëÿéÿñè äåéèë ùà. Îíà áóíóí
þëöñö ëàçûìäû. Ñÿííÿí éà áàøûíû èñòÿéÿúÿê, éà äà ëåøèíè. Îíó ñàü ñàõ-
ëàìàã çÿðÿð ýÿòèðÿð. Ëàçûìäû êè, Åéâàçûí ñÿñèíè, íÿôÿñèíè êÿñèá úàâàá
ýþçëÿéÿê. Èíäè ùÿð éåðèííÿí ãàëõàí ýÿäÿ Êîðîüëóíóí àäûíà èø ýþðìÿê
èñòÿéèð.
Ïàøà äèíìÿê èñòÿäè, Ãî÷ó Ìåùäè ãîéìàäû:
– Áèëèðÿì íÿ äåéÿúÿêñÿí. Îí íÿôÿð ãîëóçîððó àäàì âàð. Ýåúÿ èêÿí
äàð àüàúûíû ãóðóì, àñûì îíó. Ñÿùÿð äÿ õÿáÿð éàéûì êè, ýåúÿ ãà÷ûðìûø,
êåøèê÷èëÿð òóòóá àñûá.
388
 Ïàøà òÿäáèðè áÿéÿíäè, ùàìû àôÿðèí äåäè. Îí íÿôÿð ïÿùëÿâàí àéðûëäû,
Ãî÷ó Ìåùäè îëäó îíëàðà ñÿðäàð. Òàïøûðûëäû êè, î íÿ äåñÿ ÿìÿë åëÿñèíëÿð.
Ìÿúëèñ äàüûëàíäà, ïàøà Ãî÷ó Ìåùäèíè òÿê ñàõëàéûá àðàíû õÿëâÿò
åëÿéÿíäÿí ñîíðà äåäè:,
– Ñÿíèí êàìàëûíà ÿùñÿí. Ìåùäè, Àëëàù ýþéäÿ øàùèääè êè, ñÿí ìÿíèì
öðÿéèì, äèðÿéèìñÿí. Ìÿí ùÿð ñèððèìè, èøèìè ñÿíÿ åòèáàð åëÿéèðÿì. Áèë-
ìèéÿí áèòìÿç, ñÿí äÿ ñàü îë, éàõøû òÿðïÿíèðñÿí. Àììà áèëèðñÿí êè, áó
èø áàøãà èøäÿðÿ áÿíçÿìÿç. Áóðäà åùòèéàò ýÿðÿêäè. ßââÿëà, áóäó êè, î
äÿëÿäóçó åëÿúÿ ãàíäàëëû-çàääû àñ, ãîé õàòà-ìàòàñû îëìàñûí...
Ãî÷ó Ìåùäè äèíìÿê èñòÿäè, ïàøà àìàí âåðìÿäè:
– Ñþçöìö êÿñìÿ. Éàõøû ãóëàã àñ! Î, ýþçëÿðèíè ãûéûá àüçûíû Ãî÷ó
Ìåùäèíèí ãóëàüûíà éàõûíëàøäûðäû, – Ìÿí ñàíà þçýÿ áèð èø äÿ òàïøûðûðàì
êè, áó èø Åéâàçûí èøèííÿí ÷ÿòèíäè...
Ãî÷ó Ìåùäè ãîãåçäÿíèá éàëòàãëàíäû:
– Ìÿí úàíûìû ñÿíèí éîëóíäà ãîéìóøàì, ïàøà.
– Úàíûí ñàü îëñóí! Áó ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìÿê îëìàç... Ýÿðÿê áó ýåúÿ,
ñÿíÿ ñèðð âåðèðÿì ùà! Ùÿ, ýÿðÿê áó ýåúÿ Êàíêàíîüëóíó äà Åéâàçíàí
áÿðàáÿð àñàñàí! Ñÿùÿð äÿ áåëÿ õÿáÿð éàéàðñàí êè, ýåúÿ çèíäàíà áàñãûí
åëèéèô Åéâàçû ãà÷ûðûðìûø, êåøèê÷èëÿð èêèñèíè äÿ òóòóá àñûá. Áÿëêÿ îíäàí
úàíûì ãóðòàðà, õîòêàðíàíñà äà ãîùóìëóüóì áàø òóòà. Þçöí ýþðöðñÿí
êè, àéàüûìà ÷èäàð îëóá, ìÿíèì àìàíûìû ãûðûá. Åëèí çÿùìèííÿí äÿ áèð
áÿùàíÿ òàïûá àðàäàí ýþòöðÿ áèëìèðÿì. ßñèë ôöðñÿòäè, áàøûíà äþíöì,
Ìåùäè! Àììà ýÿðÿê...
Ãî÷ó Ìåùäè àìàí âåðìÿéèá ÿëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéäó:
– Î äà áàõ, áó ýþçöì öñòÿ! Ìÿíèì ãèáëÿì! Ñÿí äÿ éàõøû áèëèðñÿí
êè, íÿ ãÿäÿð úàíûìäà úàí âàð, ñÿíèí ãóëëóüóíäàéàì. Àëëàù ãîéñà, ñÿùÿð
èêèñèíè äÿ äàð àüàúûíäà ýþðÿðñÿí. Àììà...
Èíäè äÿ ïàøà Ãî÷óéà àìàí âåðìÿäè:
– Ìÿíèì áöòöí âàð-äþâëÿòèì ñÿíèíäè! Àëëàù ãîéñà, ñÿäðÿçÿìëèê
ÿëèìÿ êå÷ÿí êèìè, Áàéàçèäèí ïàøàñû ñÿíñÿí!
Ãî÷ó Ìåùäè èñòÿäè ÷ûõñûí, ïàøà äàéàíäûðäû:
– Äàé áèëìèðÿì, Ìåùäè! Ýÿðÿê åëÿ åëÿéÿñÿí êè, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð îíóí
òóòóëäóüóíó ùå÷ êÿñ áèëìÿéÿ. Ùÿì äÿ èøèíè èíäèäÿí åëÿ ãóð êè, áèðäÿí
áèð éàíà ýåäÿð, ÿëäÿí ÷ûõàð...
Ãî÷ó Ìåùäè ïàøàíû ëàï õàòèðúÿì åëÿéèá ÷ûõäû. Î, ÿë àëòûííàí þéðÿíäè
êè, Êàíêàíîüëó áèð àò ìèíèá øÿùÿðäÿí ÷ûõûá, ïèéàäà ãàéûäûá áèð àò äà
ìèíèá ýåäèá ùÿìèí éîëíàí. Äåìÿäèêìè Ãî÷ó øåéòàíà àëòû éîõ ïàïûø
389
òèêÿðäè. Áèëäè êè, íÿñÿ áóðäà âàð, Êàíêàíîüëó áèð äÿ ãàéûäàúàã. Ùÿìèí
éîëäà ïóñãó ãóðäó.
Àõøàìòÿðÿôèéäè. Ýöíÿø äàüëàðûí äàëûíà úàí àòûð, Êàíêàíîüëó äà øÿ-
ùÿðÿ òÿëÿñèðäè. Åëÿ ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ, øÿùÿðèí ýèðÿúÿéèíäÿêè äÿðÿéÿ åíÿí-
äÿ, ãÿôëÿòÿí áàøûíà ïàëàç àòûá òóòäóëàð, ÿë-àéàüûíû ñàðûéûá ýþòöðäöëÿð!..
Êàíêàíîüëó î çàìàí ýþçöíö à÷äû êè, çèíäàíäà Åéâàçûí éàíûíäàäû.
ßë-àéàã éûüûøûá øÿùÿð éóõóéà ýåäÿí êèìè Ãî÷ó Ìåùäè áàøäàäû èøÿ.
Äàð àüàúëàðûíû ùàçûð åëÿäè. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿð-êå÷ìÿç, àäàìëàðûéíàí
ýÿëäè çèíäàíûí éàíûíà. Îíëàðà äåäè:
– Áàõ ìÿíèì èøèì çèíäàíûí ãàïûñûíû à÷ìàã, ñèçèí èøèíèç äÿ, áåø áèð-
áåø áèð îíëàðû ãàìàððûéûá åëÿ ãàíäàëëû-ìàíäàëëû ýþòöðöá àñìàãäû.
Àìàí âåðìÿéèí ùà!
Ãî÷ó Ìåùäèíèí àäàìëàðû îíóí äåäèéèííÿí äÿ úÿëä òÿðïÿíäèëÿð,
ãàïû à÷ûëàí êèìè, ãîðõóëó-ãîðõóëó èêèñèíè äÿ ýþòöðäöëÿð, àñäûëàð...
Õîðóçëàð áàííàøûá îáàøäàíû õÿáÿð âåðÿíäÿ Ìàùìóä ïàøàéà õÿáÿð
âåðäèëÿð êè, õîòêàðäàí ãàñèä ýÿëèá. Ïàøà òÿëÿñèê îíó éàíûíà ýÿòèðòäèðäè.
Ãàñèä òÿëÿñäèéèíäÿí ñàëàìû äà óíóòäó, õîòêàðûí ÿìðèíè âåðäè ïàøàéà.
Ïàøà îõóäó: “Ìàùìóä, Åéâàçûí áàøûíû êÿñ, òåç ýþíäÿð ýÿëñèí! Èøè ëÿí-
ýèòìÿ!”.
Ïàøà òåç ÿìð åëÿäè êè, ãàñèäè àïàðûá ðàùàò åëÿñèíëÿð. ßë àëòûííàí äà
òàïøûðäû êè, ìÿñò åëÿéèí, äöíéàäàí õÿáÿðè îëìàñûí.
Ãàñèäè áàøûííàí åëÿéÿí êèìè, ïàøà Ãî÷ó Ìåùäèíè ÷àüûðòäûðäû.
– Äå ýþðöì, íåéëÿìèñÿí?!
Ãî÷ó Ìåùäè áÿðêäÿí øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö, óüóíà-óüóíà äåäè:
– Àé úàíû ñàü îëìóø! Äàé íÿ âàð íåéëèéÿì! Ñàüëûüûíà, èêèñèíè äÿ
òÿíàáëàìûøàì ýåúÿ éàðûäàí! Ñÿí àðõàéûí éàò. Àíä îëñóí î Ãóðàííàí
ÿçèç áàøûíà, öðÿéè áèð òîéóõ öðÿéèúÿí éîõóéìóø! Àôÿðèí ìÿíèì çÿù-
ìèìÿ! Åëÿ êè, ãàïûíû à÷äûì, çÿùìèìíÿí èêèñè äÿ áèðäÿí “âàé äÿäÿ!”
åëÿäè, ùóøóíó èòèðäè. Ùàéûô êè, Åéâàç àñûëàíäà äà áèëìÿäè êè, àíàëàð íåúÿ
îüóëëàð äîüóá!..
Ìàùìóä ïàøà ñåâèíäèéèííÿí îíó ãóúàãëàäû, áàñäû áàüðûíà:
– Àôÿðèí, à áÿõäÿâÿð! Èíäè èø àéðûäû: áó ñààò õîòêàðäàí àäàì éåòèøèá.
Õîòêàð ÿìð åëÿéèá êè, Åéâàçûí áàøûíû êÿñ ýþíäÿð. Ýþð éûüâàëûìûç íÿ
äÿðÿúÿäÿ êÿñÿððèäè êè, ãàñèä èíäè ýÿëèá. Ñÿùÿð ýÿëñÿéäè, èøè áèëÿúÿêäè,
Õîòêàðûí éàíûíäà îëàðäûã áÿäíàì. Ìÿí äÿ ìÿñò åëÿòäèðìèøÿì îíó.
Èíäè äóðìà, à Áàéàçèäèí ýÿëÿúÿê ïàøàñû. Òåç Åéâàçû åíäèð, êÿñ áàøûíû,
ãûðìûçû áèð õîí÷à áÿçÿ, ãîé è÷èíÿ, ýþíäÿðÿê Õîòêàðà...
390
 Ãî÷ó Ìåùäè ñîðóøäó:
– Áÿñ Êàíêàíîüëóíó íåéëèéèì?
– Ùÿÿÿ! Øàääûüûìíàí ëàï áàøûìû èòèðìèøÿì. Ùå÷ äåíÿí ãàñèääÿí
áèçèì Áÿùëóëó ñîðóøäóììó?.. Ùÿ, îíó òÿê äàð àüàúûíäà ãîéìàã
îëìàç. Éåíäèð, áàø-ýþçöíö áÿðê ãûëûíúëà, àò çèíäàíûí éàíûíà. Ñÿùÿð äÿ
õÿáÿð éàé êè, çèíäàíà áàñãûí åëÿéèá, êåøèê÷èëÿð þëäöðöá. Ïàøà ýöëÿ-ýöëÿ
áèð ýþçöíö ãûéäû, – áèð êåøèê÷èíè äÿ ãóðáàí åëÿ îíà!..
Ãî÷ó Ìåùäè èñòÿäè ÷ûõñûí, ïàøà äàéàíäûðäû:
– Åéâàçûí áÿäÿíèíè àñ øÿùÿðèí àëàãàïûñûííàí, ãîé áèð ýþçäàüû îëñóí
ãóäóðüàííàðà!
Ãî÷ó Ìåùäè ýåòäè, ïàøà íåúÿ òàïøûðìûøäû, åëÿ äÿ åëÿäè.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì! Êîðîüëó Áàéàçèäÿ î çàìàí éåòèðäè êè,
Åéâàç îëóá áàøñûç áÿäÿí, àñûëûá øÿùÿðèí àëàãàïûñûííàí...
Êîðîüëó îëà, Åéâàçû áåëÿ ýþðÿ!.. Äöíéà ÷àðõ îëäó äîëàíäû áàøûíà.
Àòäàí àøûðûëäû, ìåéèòèí ãû÷àëàðûíû áàñäû áàüðûíà...
Ïàøàéà õÿáÿð ÷àòäû. Ïàøà ùàçûð ñàõëàäûüû ãîøóíó éåðèòäè.
Êîðîüëó î çàìàí áàøûíû ãàëäûðäû êè, Ãûðàò àäàì êèìè äþéöøäÿäè.
Áàõäû êè, ùÿð òÿðÿô ÿòäÿí ãàò-ãàò ãàëàäû. Î, ãûçìûø íÿð êèìè þçöíö àòà
éåòèðäè. Àììà ùàíñû òÿðÿôÿ éþíÿëäèñÿ, þçöíÿ éîë à÷à áèëìÿäè. Èøè áÿðê
÷ÿòèíÿ äöøäö, öðÿéè äàðûõûá òåëëÿíäè. Åéâàçû ùàðàéà ÷àüûðäû:
Èøèì éàìàí äàðà äöøäö,
Èìäàäûìà ÷àò, Åéâàçûì.
Ìèí Äöðàòû, ýÿë ùàéûìà,
Éàëìàíûíà éàò, Åéâàçûì.

Äþðä éàíûìäû ÿòäÿí ãàëà,

Ãîëóì òóòìóð ãûëûíú ÷àëà.
Êöðäîüëóéíàí ñàüà, ñîëà
Øåøïÿðèíè àò, Åéâàçûì!

Àë Êîðîüëó ñÿäàñûíû,
Êå÷ äÿðéàëàð àäàñûíû,
Ïàøàñûíû, ýÿäàñûíû
Áèð-áèðèíÿ ãàò, Åéâàçûì!

Áó äÿìäÿ Äÿëè Ùÿñÿííÿí Äÿìèð÷èîüëó éåòèøäè. Äÿëèëÿðèí äÿëè

íÿðÿñè àëÿìÿ ëÿðçÿ ñàëäû. Ïàøàíûí ãîøóíó áîüàíàüûí ãàáàüûíäà áóðóì-
áóðóì îëàí ÷þð-÷þï êèìè áöêöëöá öç ãîéäó ãà÷ìàüà...
391
 Êîðîüëó ùàé âóðäó êè, ïàøàíû òóòóá ýÿòèðèí! Øÿùÿð ÿùëè ÿðç åëÿäè êè,
ïàøà ÷îõäàí ãà÷ûá. Êîðîüëó éàìàí áÿä ùàëäàéäû. Äÿðäèííÿí, ãÿìèí-
íÿí, ùèðñèííÿí-ùèêêÿñèííÿí ùóøó þçöíäÿ äþéöëäö. Íÿðÿ òÿïäè êè,
øÿùÿðÿ îä âóðóí. Äÿëè Ùÿñÿí øÿùÿðèí àüñàããàëëàðûéíàí èðÿëè éåðèäè êè,
áÿñ øÿùÿð ÿùëèíèí íÿäè ýöíàùû? Êîðîüëó éóõóäàí àéûëàí êèìè îëóá
þçöíÿ ýÿëäè. Àüñàããàëëàðûí ãàáàüûíäà äèç ÷þêöá öçð èñòÿäè..
Äå øÿùÿðèí Êîðîüëóíó èñòÿéÿíëÿðè éåðèéèá õàùèø åëÿäèëÿð êè, ìåéèäè
âåð, äÿôí åëèéÿê. Íÿ äÿëèëÿð ðàçûëàøäû, íÿ äÿ Êîðîüëó.
Èø áåëÿ îëàíäà, áèð òàáóò äöçÿëòäèëÿð, ãàðà êÿúàâÿ áÿçÿéèá úÿíàçÿíè
âåðäèëÿð äÿëèëÿðèí ÷èéíèíÿ. Áè÷àðÿ äÿëèëÿð ãÿìäÿí äÿðéà êèìè äàëüàëàíà-
äàëüàëàíà öç ãîéäóëàð ×ÿíëèáåëÿ.
Êîðîüëó áèð ìöääÿò íÿ åéëÿéÿúÿéèíè, ùàéàíà öç òóòàúàüûíû êÿñäèðÿ
áèëìÿäè. Äÿëè Ùÿñÿííÿí Äÿìèð÷èîüëó äà ãàëìûøäûëàð îíóí éàíûíäà.
Ùà÷àííàí ùà÷àíà Äÿëè Ùÿñÿí äåäè:
– Êîðîüëó, äàé îëàí îëóá, êå÷ÿí êå÷èá. Àðòûã ôèêèðäÿí áèð êàð éîõäó.
Ïàøà äà ÿëäÿí ÷ûõûá. Âàõò èòèðìÿ. Ñöð àòûíû, ýåäÿê ìåéèäèìèçè äÿôí
åëÿéÿê, ñîíðà ýÿëèá ïàøàéíàí äà, õîòêàðíàí äà ùåñàáûìûçû ÷ÿêÿðèê.
Êîðîüëó äèíìÿçúÿ, àòûíûí áàøûíû äþíäÿðèá öç ãîéäó ×ÿíëèáåëÿ.
Ãîé áóííàð þç äÿðäèéíÿí ýåòìÿêäÿ îëñóí, ýÿë ñàíà áèð àç äà Òÿêÿ-
Òöðêìàííàí Åéâàçûí àòà-àíàñûííàí äàíûøûì.
Åëÿ êè, Ãÿññàá Àëû òîéäàí ãàéûäûá Åéâàçûí ýÿëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðäè,
áè÷àðÿ Çÿðãÿëÿì àðâàäûí ýþçäÿðè òèêèëäè éîëëàðà...
Àììà Åéâàç ëÿíýèäè. Ùÿð ýöí, ùÿð ñàíèéÿ Çÿðãÿëÿìÿ áèð èë êÿñèëäè.
Éàçûã àíà ùÿñðÿòÿ òàáëàøà áèìëÿéèá ïåøÿ åëÿäè àüëàìàüû. Ãÿññàá Àëû
Çÿðãÿëÿìè ùà éóáàòäû êè, áó ýöí ýÿëÿð, ñàáàù ýÿëÿð, ÿìÿë éåìÿäè, Çÿð-
ãÿëÿì êèðèìÿê áèëìÿäè.
Áèð ñÿùÿð éåíÿ Ãÿññàá Àëû ìàë-ùåéâàíû ðàùàòëàéûá åâÿ ãàéûäàíäà,
ãàïûéà ÷àòìàìûø, Çÿðãÿëÿìèí áàéàòûñû öðÿéèíÿ ùàêèì êÿñèëäè:
Äàüäà úåéðàí ìÿëÿäè,
Áóëóä ëåéñàí ÿëÿäè,
×àüûðûðàì, ýÿëìèðñÿí,
Åéâàç, âÿôàí áåëÿäè?!
Ãÿññàá Àëû áàõäû êè, áåëÿ ýåòñÿ, àðâàä éåíÿ éàòàüà äöøÿúÿê. Ýÿëèá
òÿñêèíëèê âåðäè:
– Àé àðâàä, àõû íèéÿ ýþçöíöí éàøûíû åëèéèáñÿí àáó-ëåéñàí? Àäàì
äà ñàü-ñàü áàëàñûíû àüëûéàðìû? Êèì áèëñèí, áàøëàðû ãàðûøûá ùàíñû êåôÿ?
Áèð èêèúÿ ýöí äÿ ñÿáð åëÿ, ýþðÿê!
392
 Éàçûã àíàíûí ñÿáð åëÿìÿéÿ òàãÿòè ãàëìûøäûìû êè? Ýþðäö êè, ùå÷
Àëûíûí öðÿéè îíóí öðÿéè äåéÿíè äåìèð, àüëàéà-àüëàéà äåäè:

Ýþçöì ãàëûáäû éîëëàðäà,

Áèð áàëàìû àíàðàì ìÿí.
Ýÿëÿúÿê äåäèí, ýÿëìÿäè,
Îä òóòàðàì, éàíàðàì ìÿí.

Ãÿìèííÿí äöøäöì éàòàüà,

Áàëàì êå÷ìÿäè ñîë-ñàüà,
Äþíìöøÿì ñàðû éàðïàüà,
Ó÷óá éåðÿ ãîíàðàì ìÿí!

Áàõàí éîõäó ýþç éàøûìà,

Ùÿñðÿò ãàëäûì àäàøûìà,
Êèìèì äîëàíñûí áàøûìà,
Ïÿðâàíàñûç ôÿíàðàì ìÿí!

Áöëáöëö òÿðê åòìèø áàüàì,

Ñóéó ãóðóìóø áóëàüàì.
Éàüñûç éàíàí áèð ÷ûðàüàì,
Êöëÿê ÿñÿð, ñþíÿðÿì ìÿí!

Çÿðãÿëÿìÿì, ÷îõ áÿäùàëàì,

Äèëèì ñþç ýÿòèðìèð, ëàëàì,
Ìÿíèì êè áèðúÿäè áàëàì,
Íèéÿ îííàí êÿíàðàì ìÿí!

Áó àù-íàëÿ Ãÿññàá Àëûíûí äà öðÿéèíÿ îä ñàëäû. Áàõäû êè, îëàñû èø

äåéèë, äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿ îëäó, úàíûí äà áèð àç éàõøûäû, ùàçûðëàøàã, ýåäÿê ýÿëèí
ýþðöìöíÿ. Áèð ñÿí äÿ ×ÿíëèáåëè ýþð. Îíäà äà óøàãëàðû ýÿòèðèá áèð òîé äà
áóðäà åëÿðèê! – Î, àòìàúàäàí äà ãàëìàäû, – èíäè Åéâàçû ãûíûéûðñàí,
ãîðõóðàì, ×ÿíëèáåëè ýþðÿííÿí ñîíðà àéàüûíû äèðÿéÿñÿí êè, ýåòìèðÿì,
ãàëûðàì áóðäà!..
Çÿðãÿëÿìèí ýþçöíÿ èøûã, äèçèíÿ òàãÿò ýÿëäè. Åëÿ áèë îëäó òÿçÿ ýÿëèí.
Áó õÿáÿð éàéûëäû Òÿêÿ-Òöðêìàíà. ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèí ýþðöìöíÿ
ýåòìÿê îëà, Òÿêÿ-Òöðêìàí åëè îëà! Äå Êîðîüëóíó èñòÿéÿí ùàçûððàøäû!..
Ö÷úÿ ýöíäÿí ñîíðà Ãÿññàá Àëû íå÷ÿ-íå÷ÿ ãûðìûçû êÿúàâÿñè îëàí
÷îõ áþéöê áèð êàðâàííàí éîë áàøëàäû ×ÿíëèáåëÿ.
393
 Êàðâàíû ýþðÿí áåëÿ ùåñàá åäÿðäè êè, ×èí ïàäøàùû Ùèíä ïàäøàùûíûí
ãûçûíû îüëóíà ýÿëèí àïàðûð!..
Èø áåëÿ ýÿòèðäè êè, úÿíàçÿíè ýÿòèðÿí äÿñòÿ ×ÿíëèáåë ÿòÿéèíÿ ÷àòàíäà
Àëûíûí êàðâàíû äà ÷àòäû...
Äÿëèëÿð äàéàíûá ýþçëÿéèðäèëÿð êè, Êîðîüëó ýÿëèá éåòèøñèí, áóíäàí
áåëÿ þçö ãàáàüà äöøñöí...
Ãÿññàá Àëû éàõûííàøàíäà, áàõäû êè, áóäó, áèð äÿñòÿ äöøÿðýÿ ñàëûá,
þçëÿðèíèí äÿ ãàðà êÿúàâÿëÿðè âàð. Òåç ùàé âóðäó, êàðâàí äàéàíäû:
– Áóíëàðûí éàíûíäàí áåëÿ êå÷ìÿê éàõøû äåéèë. Äÿðäëÿðèíè áèëÿê, èçí
àëàã, îíäàí êå÷ÿê. Áÿëêÿ êþìÿê ëàçûìäû!
Ãÿññàá Àëû èðÿëè éåðèéèá õÿáÿð àëäû:

Õÿáÿð àëûì, ÿð ãàðäàøäàð,

Êÿúàâÿíèç ãàðà íèéÿ?!
Ãÿëáè ãÿìëè, ýþçö éàøäàð,
Äöøìöñöíöç äàðà íèéÿ?!

Êèì ýþðñÿ áó äÿðäÿ éàíû,

Ìÿðäÿ ãóðáàí íàìÿðä úàíû.
Óúà äàüëàðûí òÿðëàíû
Äóñòàã îëóá ñàðà íèéÿ?!

Ìÿíÿ äåéèí, ãî÷ èéèäëÿð,

Êèìíÿí ñèçÿ äÿéèá õÿòÿð?
Ùÿâÿñíÿí áÿñäÿíÿí ýöëëÿð
Ãèñìÿò îëóá õàðà íèéÿ?!

Äÿðäèíèçè äåéèí áèçÿ,

Êþìÿê ÿëè âåðÿê ñèçÿ.
Àõû ñèçèí äÿðäèíèçÿ
Òàïûëìàéûð ÷àðà íèéÿ?!

Ãÿññàá Àëû áàõäû ùå÷ êèì äèíìèð, éåðèííÿí òÿðïÿíèá úàâàá âåðìèð.
Áèëäè äÿðäëÿðè àüûðäû. Èçí àëìàã èñòÿäè, àììà ñþçö áåëÿ ÷ûõäû:

Àëû áóðäàí àðàëûäû,

Î õÿñòÿíèç ùàðàëûäû?
Þëöá, éîõñà éàðàëûäû,
Îíà äÿéèá éàðà íèéÿ?!
394
 Äÿëèëÿð áàéàãäàí òàíûìûøäûëàð îíó. Àììà êèìèí íèòãè ýÿòèðèðäè êè,
äèíÿ, êèìèí ãÿäÿìè òóòóðäó êè, èðÿëè éåðèéÿ, úàâàá âåðÿ?!
Åëÿ áó äÿìäÿ Êîðîüëó éåòèøäè. Ýþðäö íÿ! Ãÿññàá Àëû! Îíóí ãûð-
ìûçû êÿúàâÿëè êàðâàíû!.. Àòäàí àøûðûëûá, Ãÿññàá Àëûíû àëäû ãîëëàðûíûí
àðàñûíà... Ùÿð ýþçöííÿí áèð äàìúû éàø ñöçöëöá éåíäè áèðúÿ ýöíöí
è÷èíäÿ ýþçëÿðèíèí àëòûíäà äàü êèìè áàø ãàëäûðìûø àëìà ñöìöêëÿðèíèí
öñòöíÿ... Äåéèëëÿð êè, àíàäàí îëàííàí áó ýöíÿ êèìè Êîðîüëóíóí ýþçöí-
äÿ ýþðöíÿí éàø áóéäó!..
Î ñààò Ãÿññàá Àëûíûí öðÿéèíÿ äàìäû êè, èø Åéâàçûí áàøûíäàäû.
Àììà áèëìÿäè þëöá, éîõñà éàðàëûäû. Áàõäû êè, Êîðîüëó éàìàí áÿä ùàë-
äàäû. Þçöíö òîõäàäûá î äà ãîëëàðûíû äîëàäû Êîðîüëóíóí áîéíóíà. Ñîíðà
áèð àç ýåðè ÷ÿêèëèá õÿáÿð àëäû:

À÷ ñþéëÿ ñèððèíè, áèëèì äÿðäèíè,

Úöìëÿ èéèäëÿðèí áàøû, Êîðîüëó.
Äåéèëëÿð, ýåäÿíäÿ äöøìàí öñòöíÿ,
Ãîéìàç äàø öñòöíäÿ äàøû Êîðîüëó!

Êîðîüëó öðÿêäÿí ýÿëÿí éàíûãëû áèð àù ÷ÿêèá Ãÿññàá Àëûíûí úàâà-

áûíäà äåäè:

Õÿáÿð àëìà, Ãÿññàá Àëû, äÿðäèíè,

Çÿùÿðíÿí éåéèáäè àøû Êîðîüëó:
Éöç èë ïàøàëàðà àë åéëÿéèáäè,
Àõûðäà îëóáäó íàøû Êîðîüëó!

Ãÿññàá Àëû äåäè:

Ãîéàð äîñò éîëóíäà áàøû, úàíûíû,

È÷ÿð îâ÷ó èëÿ äöøìàí ãàíûíû.
Éûõàð ïàøàëàðûí õàíèìàíûíû,
Áèð äÿôÿ îéíàòñà ãàøû Êîðîüëó!

Êîðîüëó äåäè:

Äàùà áóííàí áåëÿ à÷àðìû ãàëû

Ñûíûã ãàíàä ëà÷ûí îëìàç ùàâàëû.
Áàõäû éàòûá, öç äþíäÿðèá éûüâàëû,
Òþêöáäö ãàáàüû-ãàøû Êîðîüëó!
395
 Ãÿññàá Àëû àíëàäû êè, Êîðîüëóíóí äÿðäè ÷îõ áþéöêäö, àììà
íÿäÿíñÿ, à÷ûã äåìèð. Îäó êè, îíóí ýþçäÿðèíäÿêè éàøà èøàðÿ åëÿäè, áèëäè
êè, äöéöí áóííàí à÷ûëàúàã:
Ãÿññàá Àëû öç òóòóáäó äàüëàðà,
Ãÿñäè âàð, èéèäëÿð éóðäóíà âàðà!
Èéèä ãîâüà ýöíö àëñà, ìèí éàðà,
Àõìàç ýþçäÿðèíèí éàøû, Êîðîüëó!

Êîðîüëó éåíÿ áèð àù ÷ÿêäè. Åëÿ àù ÷ÿêäè êè, ÿýÿð áó àùûí àëîâó, îäó
îëñàéäû, äàüëàð áèð ýþç ãûðïûìûíäà ÿðèéèá ñóéà äþíÿð, äÿðéàéè-öììàí-
ëàð äà áóõàðà ÷åâðèëèá ýþéÿ ÷ÿêèëÿðäè. Éîõ, ÿýÿð áó àù òöñòöëö îëñàéäû,
äöíéàíûí öçöíäÿ áèð èë ýþç-ýþçö ýþðìÿçäè. Î, ÿëëÿðèíè ñèíÿñèíäÿ ÷àð-
ïàçäàäû, éàçûã ýþðêÿì àëäû, èñòÿð-èñòÿìÿç, éàâàø-éàâàø äåäè:
Ñèíÿìèí áàøûííàí êàìàí ãóðóëñà,
Ýþç ãûðïìàðàì, ìèí áèð éàðà âóðóëñà.
Ùàíû àìàíàòûì? – äåéÿ ñîðóëñà,
Ãàí òþêÿð ýþçöííÿí éàøû Êîðîüëó!

Áó éåðäÿ Ãÿññàá Àëû íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè.

Úóìäó ãàðà êÿúàâÿíèí öñòöíÿ. Êÿúàâÿíè ãóúàãëàéûô äåäè:
Àé àüàëàð, àé ãàçûëàð,
Éàòàí Åéâàç õàí îëìàñûí!
Ñèíÿñèíäÿ äÿðèí éàðà,
Öðÿéèíäÿ ãàí îëìàñûí!
Ìàðàëñûç îëìàñûí ÷þëöì,
Ñîíàñûç ãàëìàñûí ýþëöì,
Ìàíà ýÿëñèí ýÿëÿí þëöì,
Åéâàç éóõóäàí îëìàñûí!

Éàçûã úàíûì äöøäö äÿðäÿ,

Àùûì ãàëõûð ïÿðäÿ-ïÿðäÿ,
Ãûëûíú âóðñóí ìÿðä íàìÿðäÿ,
Àðàäà øåéòàí îëìàñûí!

Õóäàì áóéóðìàñûí ôÿðìàí,

Äîñòóìà ýöëìÿñèí äöøìàí.
Õåéèð èøÿ ýåäÿí êàðâàí
Ìÿíçèëäÿ ïåøìàí îëìàñûí!
396
 Àëû îëìàç àùû-çàðñûç,
Äàü áàøû ãàëìàñûí ãàðñûç!
Èéèä ãàëäà ùàâàäàðñûç,
Èéèäñèç ìåéäàí îëìàñûí!

Áó éàííàí äà Òÿêÿ-Òöðêìàíûí èéèäëÿðè Ãÿññàá Àëûíûí áåëÿ

ëÿíýèäèéèíè ýþðÿíäÿ, éåðèäèëÿð èðÿëè ýþðñöíëÿð áó íÿ èøäè...
Ãÿññàá Àëû ùàéãûðäû êè, ãàéûäûí êÿúàâÿëÿðè ãàðà áÿçÿéèí!
Îííàð ãàéûäûá êÿúàâÿëÿðè ãàðà áÿçÿéÿíäÿ, éàçûã Çÿðãÿëÿì åëÿ
áèðúÿ äÿôÿ “óóéé” åëÿäè, ùóøóíó èòèðäè.
Ãÿññàá Àëû éàçûã àíàíûí áó ùàëûíà òàá ýÿòèðìÿéèá ãàðà êÿúàâÿíè
ñÿñëÿäè, ÿëèíè ýþéëÿðÿ ãàëäûðäû:

Õóäàéà, ÿúÿëèí ìàíà éåòèøñèí,

Åéâàç òÿçÿ áèòèá, áîéà ýÿëèáäè!
Áèð ìþúöçÿ ýþðñÿò, áàëàì îéàíñûí!
Äåéèì êè, ÿðÿííÿð ùîéà ýÿëèáäè!

Àíàí ùÿñðÿò ãàëäû ýöë úàìàëûíà,

Áàõà áèëìÿç ñÿíèí áåëÿ ùàëûíà!
ßëàúû êÿñèëèá, äöøöá äàëûíà,
Ãàëõ, Åéâàçûì! Àíàí òîéà ýÿëèáäè!

Ãÿññàá Àëû àùó-çàðäà ãàëûáäû,

Áàëà äÿðäè îíó îäà ñàëûáäû.
Ýþðÿéäèì, íàìÿðäìè òîðà ñàëûáäû,
Éîõñà ìÿðä ãûëûíúû ñîéà ýÿëèáäè?!

Ãÿññàá Àëû ñþçöíö òàìàì åëÿäè. Þçöíö òîõòàòäû. Áàõäû êè, Êîðîüëó-
íóí ùàëû ùàë äþéöë, áàøûííàí äóìàí ãàëõûð. Îíóí ãîëóííàí òóòäó:
– Êîðîüëó! Ñÿí äöíéà ýþðìöø àäàìñàí. Þçöí áèëèðñÿí êè, òÿãäèðÿ
òÿäáèð éîõäó. Èøäè, îëóá êå÷èá. Àòàëàð äåéèá êè, ñó ñÿíÿéè ñóäà ñûíàð. Èéèä
éàðàíûá êè, ãàëäà éàðàëàíà, äàâàäà þëÿ. Ùÿëÿ Àëëàùûí éàçûñûíû ïîçàí îë-
ìóéóá. Áèçèìêè äÿ áåëÿ éàçûëûáìûø. Èíñàí ýÿðÿêäè êè, íàøöêöð îëìóéà!
Øöêöð õóäàíûí äÿðýàùûíà! Áóäó, Êöðäîüëó ãàáàüäàäû. Ãîé èíäè î îëñóí
èêèìèçèí äÿ îüëóìóç. Õèôôÿòíÿí ùå÷ íÿ ùàñèë åëÿìÿê îëìàç. Òàïøûðûã
âåð! Ñöð àòûíû ãàáàüà! Àïàðàã ìåéèäèìèçè ãîéàã ùàãã þéöíÿ!..
Êîðîüëó äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, ñöðäö àòûíû ãàáàüà. Ãÿññàá Àëû äà ýþñ-
òÿðèøäÿð âåðèá, àòûíû ñöðäö îíóí àòûíûí éàíûíà...
397
 Äå ÷àòäû õÿáÿð ×ÿíëèáåëÿ!.. Ùàìû äÿéäè áèð-áèðèíÿ. Áèðúÿ àíäà ãûçûë
ãàí àü áóõàãëàðäà ÷è÷ÿê à÷äû. Ôÿðéàä ×ÿíëèáåëè éûðüàëàìàüà áàøëàäû!..
Úÿíàçÿ éàõûíëàøàíäà, Àøûã Úöíóí ãàáàüà éåðèäè, ÿëèíè ãóëàüûíà
âåðäè:
Ìÿí àøûüàì, àëà áàõ,
Éàøûëà áàõ, àëà áàõ.
Éöç èë àë èøäÿäÿí ÿð
Áó ýöí äöøöá àëà, áàõ!

Ìÿí àøûüàì, éàíàíà,

Éà íÿìÿêÿ, éà íàíà,
Åéâàçà îõ äÿéèáäè,
Àüëà, ãàðäàø, éàí, àíà!

Íèýàð õàíûì ÿëëÿðè ãîéíóíäà, áàòìûø ñÿñíÿí äåéèðäè:

ßçèçèì Åéâàç ùàíû?

Õàí áàëàì Åéâàç ùàíû?
Áàøûì éàìàí àüðûéûð,
×àüûðûí Åéâàç õàíû!..

Áè÷àðÿ Çÿðãÿëÿì ùóøà ýÿëÿí êèìè îëìóøäó. Îòóðäóüó ãàðà êÿúà-

âÿíèí è÷èíäÿ ÿëëÿðèíè ãàáàüà óçàäûá éàëâàðûðäû:

ßçèçèì, àìàíàòà,
Àò âåðìÿç àìàí àòà,
Êîðîüëó, õàéûí îëìà,
Âåðäèéèì àìàíàòà!

Åëÿìè, éàðû ýÿëñèí,

Ñöðöëÿð éàðû ýÿëñèí,
Ãîõóñóí îííàí àëëàì
Áàëàìûí éàðû ýÿëñèí!

Ãÿññàá Àëû áàõäû áåëÿ ýåòñÿ, ìåéèäèí ýþòöðöëìÿñè ëÿíýèéÿñèäè, éåíÿ

Êîðîüëóéà öç òóòäó:
– Êîðîüëó! Ñàíà äåäèì àùó-çàð åëÿìÿéèí ôàéäàñû éîõäó. Ìåéèäèí
ëÿíýèìÿñè éàõøû äåéèë. Àõû þëöì ÷îõäàíäû. Òàïøûðûã âåð, ãîé ìåéèä
ýþòöðöëñöí.
398
 Êîðîüëó òàïøûðûãëàð âåðäè. Ìåéèäè ýþòöðäöëÿð.
Òàáóò ãÿáðèñòàííûüà éåòäè. Åëÿ êè, îíó ìÿçàðà ñàëëàìàëû îëäóëàð, Ãÿñ-
ñàá Àëûíûí öðÿéè òàá ýÿòèðìÿäè. Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá øèêàéÿòëÿíäè:

Çàëûì ôÿëÿê ìÿííÿí äöøäö áÿðÿñòÿ,

Ìåéäàíäà öç-öçÿ äóðäó, àé ùàðàé!
Íàìÿðäëèê åëÿäè, àëíàí àïàðäû,
Ãîëóìäà òîðóíó ãóðäó, àé ùàðàé!

Áÿäáÿõòëèêäÿ úàíûì äöíéàäà òÿêäè,

Ýöíäÿ ìàíà éåäèðäèéè êþòÿêäè.
Îõóíó äöçÿëòäè, éàéûíû ÷ÿêäè,
Ñèíÿìèí áàøûííàí âóðäó, àé ùàðàé!

Åéâàç, ìÿíè éàëãûç ãîéìà, àìàíäû,

Àõû áàëà äÿðäè ÷ÿêìÿê éàìàíäû?
Ãÿññàá Àëû êþ÷öð, àõûð çàìàíäû,
Áàëà äÿðäè îíó éîðäó, àé ùàðàé!

Áó çàìàí Ùöðö õàíûì ãÿôëÿòÿí àòäû þçöíö òàáóòóí öñòöíÿ, éàíà-

éàíà äåäè:

Ùå÷ êèì áåëÿ èíñàôñûçëûã åëÿìÿç,

Áÿñ ñÿí åéëÿéèðñÿí íÿäÿí, àé Åéâàç?
Áó ôÿëÿê çöëìöíÿ, ùàãã ñèòÿìèíÿ
Òàá åòìÿç, ÿðèéÿð áÿäÿí, àé Åéâàç!

Ôÿëÿê øóõëóüóìó ÿëèìíÿí àëäû,

Àùûìà áàõìàäû, ýþéÿ óúàëäû.
Ïÿðâàç åéëÿìÿìèø òîðïàüà ñàëäû,
Åéëÿäè áàüðûìû çÿäÿí, àé Åéâàç!

Ùöðöíöí ÿëèííÿí ýåòäè èõòèéàð,

Íÿ âàõòàúàí àù åéëèéÿð, àüëûéàð?
Àìàíäû! Ìÿíè äÿ þçöííÿí àïàð,
Öç äþíäÿðèá éàëãûç ýåäÿí, àé Åéâàç!

Éàçûã ãûç áàëàúà õÿíúÿðèíè ñèíÿñèíÿ ÷àõàíäà òóòäóëàð. Èíúàâàðà

éàðà àç îëäó.
Êîðîüëó áó éåðäÿ ëàï ãåéçÿ ýÿëèá äåäè:
399
 Êîðîüëó áó ýöííÿí êå÷èð áàøûííàí,
Áó õÿáÿð ùÿð éåðÿ éàçûëñûí ýÿðÿê.
Òàëàí äöøñöí ïàøàëàðûí âàðûíà,
ßëëÿðè ÿëëÿðäÿí öçöëñöí ýÿðÿê!

Éåðèéèí, èéèäëÿð, ìåéäàí áàøûíà,

Çÿùÿð ãàòûí ñèç õîòêàðûí àøûíà.
ßë óçàäûí òîðïàüûíà, äàøûíà,
Îíóí úàùúàëàëû ïîçóëñóí ýÿðÿê!

Êîðîüëó þëìÿéèá, éàøàéûð ùÿëÿ,

Ùîéäó, äÿëèëÿðèì âåðèí ÿë-ÿëÿ,
Åéâàçûí ãàòèëè òåç êå÷ñèí ÿëÿ,
Ýþçäÿðèíÿ ìèëëÿð äöçöëñöí ýÿðÿê!

Êîðîüëóíóí ñÿñè äàüëàðû, äàøëàðû ëÿðçÿéÿ ñàëñà äà, îëàí îëìóøäó.

Íîîëàñûéäû, ìåéèòè òàïøûðäûëàð ìÿçàðà.
Èçäèùàì éàâàø-éàâàø ãÿáèðñòàíëûãäàí ÷ÿêèëèðäè. Éîëäà Áÿëëè ßùìÿä
éàíàøäû Äÿìèð÷èîüëóíà:
– Àéÿ, Äÿìèð÷èîüëó, áèð ñèðð ìÿíèì ãàðíûìû éûðòûð àõû!..
Äÿìèð÷èîüëó ãÿìëè-ãÿìëè áàõäû îíóí öçöíÿ:
– Î íÿ ñèððäè åëÿ, Áÿëëè ßùìÿä?
Áÿëëè ßùìÿä äóðóõäó. Äÿìèð÷èîüëó îíóí ýþçäÿðèíèí è÷èíÿ áàõàí-
äà äåäè:
– Àúûüûí òóòìàç êè?
– Íèéÿ òóòóð, äå.
Áÿëëè ßùìÿä óäãóíäó. Äÿìèð÷èîüëó ãàøäàðûíû ÷àòäû:
– Îõóíó àòûá éàéûíû íèéÿ ýèçäÿäèðñÿí?
– Âàëëàù, àé ãàðäàø, ìÿíè ãûíàìà...
Äÿìèð÷èîüëóíóí ñÿáðè òöêÿíäè:
– Äè, äèí ýþðöì!
Áÿëëè ßùìÿä ýþçäÿðèíè îíóí ýþçöíÿ äèðÿäè:
– Áåëÿ, áèç êè, áó ãÿáðÿ òàïøûðäûã, áó, Åéâàç äåéèëäè!..
Äÿìèð÷èîüëóíóí ýþçäÿðèíÿ ãàðàíëûã ÷þêäö. Áèð õåéëè äèíÿ áèëìÿäè.
Ýåúäÿí-ýåú äåäè:
– Áó íÿ ñþçäö, ßùìÿä! Àüëûí áàøûíäàäû?!
Áÿëëè ßùìÿä îíó áåëÿ ÿçàáà ñàëìàüûíà, äÿðäèíè àðòûðìàüûíà ïåøìàí
îëñà äà äåäè:
400
 – Âàëëàù, ãàðäàø, íÿ äåéèðñÿí äå, áó ãÿáðÿ ãîéóëàí Åéâàç äåéèëäè.
Éàäûíäàìû, äóðíà òåëè ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿíäÿ Áàüäàä áàüëàðûíäà áóëàüûí
áàøûíäà îòóðìóøäóã. Åéâàç ãîëëàðûíû ÷ûðìàëàéûá êàáàá ÷ÿêèðäè. Ñÿí äåäèí
êè, ßùìÿä, ýþðöðñÿíìè, Àëëàù ãöäðÿò ãÿëÿìèíè áèðèíúè äÿôÿ ÷ÿêÿíäÿ
Åéâàçà çèéíÿò âåðèá! Ýþð î áèëÿéèíäÿêè ãîøà õàë îíà íÿ éàðàøûã âåðèð?!
Äÿìèð÷èîüëóíóí ãàøëàðû ëàï ÷àòûëäû:
– Íîîëñóí êè?
– Äàéàí äÿ! Ìåéèò éóéóëàíäà ñóéó ìÿí òþêöðäöì, î õàëëàðäàí áèð
íèøàíà éîõóéäó.
Äÿìèð÷èîüëó êþêñ þòöðäö:
– Àüçûíà ñó àë! Êîðîüëó áó ñþçö åøèòñÿ áàüðû ÷àòäàð. Åë ñÿíè äàø-
ãàëàã åëÿð. ßââÿëà, áó ñþç ýåúäè. Èêèíúèñè äÿ, ñÿíèí ôÿùìèíÿ íÿ ýÿëèá?
Áÿéÿì áàõìàäûí êè, ìåéèò ãàïãàðà éàíìûøäû? Áåëÿ ýþðöíöð êè,
ÿââÿëúÿ àñûáëàð, ñîíðà áàøûíû êÿñèáëÿð. Àñûëàí áÿäÿíäÿ àü éåð ãàëàðìû
îíäà õàë áèëèíÿ?
Áó ñþçäÿð Áÿëëè ßùìÿäè ñóñäóðäó. Äåìÿéÿ ñþçö îëìàäû...
Äåéèëëÿð, ×ÿííèáåëäÿ ÷þï áàøû ãàëìàäû, ùÿð éåðè ãàðà áÿçÿäèëÿð. Î
ýåúÿ ñÿùÿðÿúÿí äÿëèëÿðèí çöìçöìÿñèííÿí, Úöíóíóí áàéàòûñûííàí,
õàíûìëàðûí àüóñóííàí, àòäàðûí êèøíÿìÿñèííÿí éåð-ýþé áèð-áèðèíÿ
ãîâóøóá ëÿááåé äåäè, òÿêúÿ Êîðîüëóíóí ñÿñè ÷ûõìàäû.
Ñÿùÿð à÷ûëäû. Ñÿùÿð ùÿìèøÿ öçöíöçÿ õåéèððèéííÿí à÷ûëñûí. Ùàìû
éûüûëìûøäû Êîðîüëóíóí áàøûíà. Ãÿññàá Àëû äà, Àøûã Úöíóí äà
òàïøûðìûøäû êè, áÿëêÿ îíó äèíäèðÿ áèëÿñèíèç...
Äÿëè Ùÿñÿííÿí Äÿìèð÷èîüëó ýþðäö êè, åùòèéàòñûçëûã åëèéèáëÿð,
àõøàìíàí áÿðè áÿðÿ-áÿíäÿðýàùûí ùàìûñû áîø ãàëûá. Äöøìÿí ýÿëèá àéàã
àëìàçìû?..
Îíëàð ìÿñëÿùÿòäÿøèá äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè ýþíäÿðäèëÿð ãàðàâóë-
õàíàëàðà. Òöïäàüûäàí äà Àüãàéàéà ýåòìÿëè îëäó. Î, áàøû ñèíÿñèíäÿ
ãÿìëè-ãÿìëè ýåäèðäè. Áèð äÿ î çàìàí ãàëäûðäû êè, áóäó, Àò äöçöíäÿ
éÿùÿððè-éöéÿííè àòäàð ýþðöíöð. Ãÿäÿìëÿðèíè áÿðêèäèá î çàìàí ÷àòäû
êè, áÿñ áóäóðàíà áèð ìÿëÿêäè, ùöðöäö, ïÿðèäè, ãûëìàíäû, íÿäè áèëìèðÿì
îòóðóá Åéâàçûí áàøûíû àëûá äèçèíèí öñòöíÿ, áèð äèâ ýþâäÿëè ïÿùëÿâàí äà
îíóí öçöíÿ ñó ñÿïèð. Ãóðóéóá ãàëäû éåðèíäÿ. Áàõäû êè, öðÿéè àç ãàëûð
àüçûííàí ÷ûõà! Àëëàù, áó íÿ ñèðð îëà! Áèðäÿí àüëûíà ýÿëäè êè, áó éóõóäó,
Åéâàçû éóõóäà ýþðöð. Áàõäû êè, Åéâàç àéðû ïàëòàðäàäû, ãîëó äà ñàðûãëûäû,
éàðàã-éàñàüû äà éîõäó. Ýþçäÿðèíè ýÿçäèðäè êè, ßðÿáàò äà àòäàðûí è÷èíäÿ
éîõäó. ßëéÿãèí åëÿäè êè, éóõóäà ýþðöð Åéâàçû. Èíäè ãîðõóñóííàí
401
ýþçöíö ãûðïìûðäû êè, éóõóì äÿéèøÿð. Åéâàçà äîéóíúàí áàõìàüà
÷àëûøûðäû. Áèðäÿí áàõäû êè, Åéâàç éàâàø-éàâàø ýþçäÿðèíè à÷äû, áàøûíû
òÿðïÿòäè, ãàëõìàã èñòÿäè, Òöïäàüûäàíûí öðÿéè äÿ òÿðïÿíèá òåëëÿíäè, þç-
þçöíÿ äåäè:
Àé àüàëàð, Åéâàç áåëÿ,
Ñàü îëàéäû, àéûëàéäû.
Ýþðöíÿéäè ýöíÿø öçö,
×ÿíëèáåëÿ éàéûëàéäû.

Ýåúÿ äþíÿéäè ýöíäöçÿ,

Ýþçäÿðèì áàõàéäû ýþçÿ,
Áàøäûéàéäû øèðèí ñþçÿ,
Éåíÿ áèçíÿí ñàéûëàéäû!

Töïäàüûäàí ùÿñðÿò ÷ÿêÿð,

Åéâàçà ãóðáàí îëñóí ñÿð.
Áåëÿúÿ äóðàéäû ñÿùÿð,
Ìÿíèì áàüðûì îéóëàéäû!

Ñÿñÿ Åéâàç äóðóá îòóðäó. Àéàüà ãàëõìàã èñòÿéÿíäÿ ïÿùëÿâàí

çàìûí îëäó. Ãàëõûá àñòà-àñòà éåðèäè Òöïäàüûäàíà òÿðÿô. Òöïäàüûäàí
êèðïèéèíè ãûðïäû, ýþçöíö à÷äû êè, Åéâàçäû. Ýþçëÿðèíè ñèëèá áàõäû êè,
Åéâàçäû, éåðèéèð îíà ñàðû. Áèðäÿí ýåðè äþíöá áàøäàäû ãà÷ìàüà...
Áó éàíäà áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Òöïäàüûäàí “Åéâàç! Åéâàç!” äåéÿ-
äåéÿ åëÿ ýÿëèð, åëÿ áèë áîüàíàã ýÿëèð.
Î, éåòèðèá þçöíö àòäû Êîðîüëóíóí öñòöíÿ. Äåéèëëÿð, Êîðîüëóíóí
ýþçöíäÿ èêè äàìúû éàø äà îíäà ýþðöíöá. Êîðîüëó áåëÿ ùåñàá åëÿäè êè,
Òöïäàüûäàí äÿëè îëóá. Òöïäàüûäàí ùÿñÿêëèéÿ-ùÿñÿêëèéÿ ñîðóøäó:
– Êîðîüëó, ýåúÿäè, éà ýöíäöç?
Êîðîüëóíóí äèëè à÷ûëäû:
– Ýöíäöçäö, îüëóì! Þçöíö òîõòàò! Áàõ, ùàìû éàíûíäàäû...
Òöïäàüûäàí òöïöðöéöíö óääó:
– Ìÿí Àò äöçöííÿíìè ýÿëèðÿì?
– Áÿëè, ñÿí Àò äöçöííÿí ýÿëèðñÿí...
Òöïäàüûäàí äèêÿëäè, ýþçöíö äîëàíäûðäû äÿëèëÿðèí öçöíäÿ, þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿäè, ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ äåäè:
– ßéÿì ýöíäöçäöñÿ, ìÿí Àò äöçöííÿí ýÿëèðÿìñÿ, Åéâàç îäó Àò
äöçöíäÿ!
402
 Ùàìû ïåøìàí îëäó. ßëéÿãèí åëÿäèëÿð êè, áàøûíà ùàâà ýÿëèá. Î áàõäû êè,
ùàìû ñåâèíìÿê ÿâÿçèíÿ ïåøìàí îëäó, áèðäÿí àòûëûá òÿðïÿíäè Àò äöçöíÿ
òÿðÿô. Êîðîüëó ùàé âóðäó êè, ãîéìàéûí, þçöíö äàø-ãàéàäàí àòàúàã!..
Äÿëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè äöøäö îíóí äàëûíúà.
Àøûã Úöíóí îíëàðûí äàëûíúà áàõà-áàõà ÿëèíè âåðäè ãóëàüûíà:
Àìàí Àëëàù! Éîõñà úÿëàë ïîçóëóð,
Êîðîüëóíóí áàõäû éàòûð, íÿäè áó?
Íèéÿ áèðäÿí ÿëëÿð ÿëäÿí öçöëöð,
×ÿíëèáåëèí ñîíó ÷àòûð, íÿäè áó?

Ãàáûìûçäàí øÿðáÿòèìèç ÷àëàíûð,

Áàüðûìûçäà ñþíìÿç îúàã ãàëàíûð,
Õÿçàí âóðóð, ýöëëÿðèìèç òàëàíûð,
Ýÿìèìèçìè ñóäà áàòûð, íÿäè áó?

Àøûã Úöíóí, ãÿääèí éàìàí áöêöëöð,

Ãÿì ëèíý ñàëûð, êþíëöí åâè ñþêöëöð,
Éîõñà ýþéäÿí öñòöíÿ îä òþêöëöð,
Ùàãã àøûíà çÿùÿð ãàòûð, íÿäè áó?..

Äÿëèëÿð ùà îðäà, ùà áóðäà, î çàìàí éåòèðäèëÿð êè, Åéâàç Òöïäàüû-

äàííàí ñîðóøóð:
Òöïäàüûäàí, áÿéàí åéëÿ,
Íèéÿ ýåéèá ãàðà ×ÿíëè?
Ùàíû Êîðîüëó ýþðöíìöð,
Íÿäÿí àëûá éàðà ×ÿíëè?

Òöïäàüûäàí úàâàá âåðäè:

Ñÿíè ïÿðèøàí ýþðìöøÿì,
Öðÿéèì áèðòÿùÿð îëóá,
×ÿíëèäÿí ýåòäèéèí ýöíäÿí
Ïåøÿìèç ãÿì-ãÿùÿð îëóá.

Àëäû Åéâàç:
Íÿ ãÿìäè ×ÿíëèéÿ ýÿëÿí,
Áó äÿðääè áàüðûìû äÿëÿí.
Ñþéëÿ ýþðöì êèìäè þëÿí
Ùà÷àí äöøöá äàðà ×ÿíëè?
403
 Àëäû Òöïäàüûäàí:

Ùàðà ýåòäèí áèëìÿìèøèê,

Ùàìû ñàüäû, þëìÿìèøèê.
Íÿ ìöääÿòäè ýöëìÿìèøèê,
Éåäèéèìèç çÿùÿð îëóá!

Åéâàç áàõäû êè, ýöíàùêàð þçöäö, õÿúàëÿòíÿí äåäè:

Åéâàçàì àëûøàð úàíûì,

Äÿðäèì ÷îõäó íåúÿ äàíûì.
Àüëàìûð êè, Íèýàð õàíûì,
Ýÿëìÿéèá êè çàðà ×ÿíëè?

Òöïäàüûäàí äåäè:

Äÿëèëÿð ñÿíñèç ãàëìûøäû,

Àùû ýþéÿ óúàëìûøäû.
×ÿíëèíè çöëìÿò àëìûøäû
Ýöíÿø äîüóá, ñÿùÿð îëóá!

Îíëàð Åéâàçýèëè àðàéà àëûá ýþðöøäöëÿð. Ñîíðà äà ýþòöðöá öç òóòäóëàð

Êîðîüëóíóí éàíûíà.
Áó òÿðÿôäÿí ùàìû áàõäû êè, áóäó, Åéâàç ýÿëèð.
Ùå÷ êèì ýþçöíÿ èíàíà áèëìèðäè. Áèðäÿí Áÿëëè ßùìÿäèí ñÿñè åøè-
äèëäè:
– Àéÿ, Äÿìèð÷èîüëó, íåúÿ áèëèðñÿí! ß, äåìÿäèììè áèçèì ìÿçàðà
òàïøûðäûüûìûç Åéâàç äåéèë?..
Åéâàç èíäè äÿðê åëÿäè êè, þëÿí þçöäö, ýöíàùû äà íÿ äÿðÿúÿäÿäè.
Êîðîüëó äèëëÿíäè:
– Åéâàç áàëà! Àëëàùû ñåâÿðñÿí, áèçè òåç àýàù åëÿ ýþðÿê, ñÿí Åéâàç-
ñàíñà, áÿñ áèçèì Áàéàçèääÿí áóðà ÷èéíèìèçäÿ ýÿòèðèá äÿôí åëÿäèéèìèç
êèìäè?
Åéâàç áàøûíû ñèíÿñèíÿ ÿéèá äåäè:
– Úàí Êîðîüëó, ýþðöðñöíöç êè, ìÿí Åéâàçàì. Î ýÿòèðäèéèíèçèí êèì
îëäóüóíó, ÿùâàëàòûí ìÿüçèíè áó ãûçäàí ñîðóø.
Êîðîüëó Ìÿðúàí õàíûìà öç òóòäó:
– Ýþçÿë áàëàì! Äå ýþðöì áó íÿ ÿùâàëàòäû?
404
 Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Ìÿðä Êîðîüëó! ßââÿëúÿäÿí ìÿíèì áèð èëòèìàñûì âàð, äåéèì,
ãÿáóë åëÿñÿíèç ÿùâàëàòû äàíûøàðàì, åëÿìÿñÿíèç, áèç ýåäÿñèéèê, Åéâàç
þçö äàíûøàð.
Êîðîüëó ôèêèðëÿøìÿäÿí äåäè:
– Äå, õàíûì áàëàì! Íÿ èëòèìàñûí îëñà ãÿáóë åëÿðèê!
Ìÿðúàí õàíûì öðÿêëÿíäè:
– Èëòèìàñûì áóäó êè, ýÿðÿê Åéâàçûí ýöíàùëàðûííàí êå÷ÿñèíèç!
– Ãûçûì, Åéâàç êè, ñàüäû, îíóí íÿ ýöíàùû âàð, êå÷èðÿì. Åëÿ áèëèðÿì
êè, ùàìû êå÷ÿð.
Ùàìû áèð àüûçäàí öðÿêäÿí äåäè êè, êå÷èðèê Åéâàçûí íÿ ýöíàùû îëñà!
Òÿêúÿ Ùöðö õàíûì öðÿêñèç äèíäè. Îíóí öðÿéè òèòðÿäè. Åëÿ áèëäè êè,
Åéâàç áó äöíéà ýþçÿëèíè þçöíÿ ýÿòèðèá, èëòèìàñ äà áó îëàð...
Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Áó ÿùâàëàò àøûãëàðûí äàíûøäûüû êèìè áèð äàñòàíäû, èçí âåðèí, áó
îüëàí äàíûøñûí.
Èçí âåðèëäè. Êàíêàíîüëó ÿùâàëàòû äàíûøàñû îëäó. Îíóí äàíûøäûüû äàñ-
òàíûí ìÿçìóíó áåëÿéäè:
Êàíêàíîüëó äåäèéèìèç ùÿìèí îüëàíûí àäû Áþéöêêèøèéäè. Î, Áàéà-
çèääÿ êàíêàí Èðçàãóëó äåéèëÿí áèð êèøèíèí îüëóéäó. Èðçàãóëó êàíêàíëûã
åëèéèá êöëôÿòèíè äîëàíäûðûðäû. Áèð ýöí òîðïàã ó÷óá îíó ùÿëàê åëÿäè.
Áàøñûç ãàëàí êöëôÿòè îí èêè éàøëû Áþéöêêèøè äîëàíäûðìàëû îëäó. Áþéöê-
êèøè ùàíñû èøäÿí éàïûøäû, ùàíñû ñÿíÿòÿ éþíÿëäèñÿ, ÿëè ýÿòèðìÿäè. Îí àëòû-
îí éåääè éàøûíäà àòàñûíûí äîñòëàðû îíó éàííàðûíà àïàðäûëàð. Î äà àòà
ñÿíÿòèéíÿí ÷þðÿêïóëó ãàçàíìàüà áàøëàäû...
Èéèðìè èêè-èéèðìè ö÷ éàøëàðûíäà Áþéöêêèøè áèð îüëàí îëäó êè, áèð
ýþðÿí áèð äÿ ýþðöì äåéèðäè. Îíóí úàìàëûíà, êàìàëûíà ÷îõëàðû ùÿñÿä
àïàðûð, ÷îõ ãûçëàð-ýÿëèíëÿð îíóí õÿéàëûéíàí éàøàéûð, ÷îõëàðû äàëäàëàð-
äàí îíó îüðóí-îüðóí, ùÿñðÿò-ùÿñðÿò ñöçöð, ÷îõëàðû îíóí áîé-
áóõóíóíà áàõìàãäàí äîéìóðäó...
Áÿëè, ãûçëàð-ýÿëèíëÿð Áþéöêêèøèíèí àüûë-êàìàëûíà, áîé-áóõóíóíà,
ãÿää-ãàìÿòèíÿ ùåéðàí, ùÿñðÿò îëäóüó êèìè, ïàøàëàð, áÿéëÿð, àüàëàð,
õàíëàð äà îíóí ãåéðÿòèíÿ, ãöââÿòèíÿ, úÿñàðÿòèíÿ, úöðÿòèíÿ ÿëèíèí èøèíÿ
ùåéðàí ùÿñðÿòèéäèëÿð.
Áþéöêêèøèíèí ÿëèííÿí ñÿíÿò ãóðòàðìûðäû. Ñÿääè-ñîðàüû ìàùàëëàðäà,
þëêÿëÿðäÿ ñþéëÿíèðäè. Èíäè îíó Êàíêàíîüëó äåéèá àõòàðûðäûëàð...
405
 Áèð äÿôÿ Ùÿñÿí õàíûí îüëàíëàðû Êàíêàíîüëóíó Ìóðàäáÿéëèéÿ ÷àüûð-
òäûðûá èø äàíûøäûëàð. Êàíêàíîüëó ùÿâÿñ âÿ ñÿëèãÿéíÿí èøÿ áàøëàäû...
Áèð ñÿùÿð Êàíêàíîüëó þç èøèíäÿ èêÿí, Ùÿñÿí õàíûí ãûçû Ìÿðúàí
õàíûì êöëàôèðÿíýèäÿ ýþðöíäö. Íåúÿ îëäóñà, Êàíêàíîüëóíóí ýþçëÿðè
Ìÿðúàí õàíûìûí àëà ýþçëÿðèéíÿí úàëàøäû. Àììà ãûç áèðäÿí ýþðöíäöéö
êèìè, áèðäÿí äÿ ýþçäÿí èòèá éîõ îëäó. Ãûçûí ýþçöíäÿí Êàíêàíîüëóíóí
öðÿéèíÿ äöøÿí ìÿùÿááÿò ãûüûëúûìû ãîððàíìàüà, ñîíðà äà àëûøìàüà
áàøëàäû..
ßëèíÿ ÷ÿêèú, êöëöíý àëàíäàí áÿðè áèðúÿ äÿôÿ äÿ ÿë-àéàüûíà âóðìà-
éàí Êàíêàíîüëó èíäè ÷ÿêèúè ùàðà åíäèðèðäèñÿ ÿëèíÿ äÿéäè, àéàüûíû éàðà-
ëàäû...
Î, íÿ ãÿäÿð þçöíö úÿìëÿäèñÿ äÿ èøëÿéÿ áèëìÿäè. Ùàëû ýåòäèêúÿ
áÿäëÿøäè. Íÿ ãÿäÿð þçöíö äàíëàäû, ãûíàäûñà êè, ìÿí ùàðà, Ùÿñÿí õàíûí
ãûçû ùàðà? Îëìàäû! Ôèêèðëÿøäèêúÿ ìÿùÿááÿò îäó øèääÿò åëÿäè. Àõûðäà èøè
ãîéóá øÿùÿðÿ ÷ûõäû, áàçàðû äîëàíäû êè, áàøû ãàðûøà, éàäûííàí ÷ûõà...
Áèð òàíûø ãàðû âàðûéäû. Òÿñàäöôÿí ðàñò ýÿëìèøäè. Áèáèñèíÿ îõøàäûüûíà
ýþðÿ îíà ãàíû ãàéíàìûøäû. Ùÿðäÿí éàíûíà ýåäÿð, ñîâãàò àïàðàðäû. Ãàðû-
íûí äà Êàíêàíîüëóíà ÷îõ áþéöê ìÿùÿááÿòè, ùþðìÿòè âàðûéäû.
Êàíêàíîüëó éåíÿ áàçàðëûã åëèéèá ãàðûíûí éàíûíà ýÿëäè. Ãàðû îíó
ýþðÿí êèìè ñîðóøäó:
– Þìöð-ýöíöì! Áÿò-áÿíèçèí íèéÿ áåëÿäè?
– Ùå÷, áèáè, áèð áàëàúà àüðûéûðàì.
– Éîõ, áó áàëàúà àüðûìàã äåéèë! Àíàíýèëäÿí õÿáÿð-çàä åøèòìè-
éèáñÿí êè?
– Éîõ åëÿ àüðûéûðàì.
– Âàëëàù, áó, àüðûìàã èøè äåéèë!
– Áÿ íÿ èøè îëàð, áèáè?
Ãàðû äèããÿòíÿí Êàíêàíîüëóíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäû:
– ßéÿì, åâäÿí àðõàéûíñàíñà, áó, ìÿùÿááÿò äÿðäèäè, ýþçöìöí
íóðó! Éà ãûçäàí õÿáÿðñèç åøãÿ äöøöáñÿí, éà äà “éîõ” úàâàáû àëûáñàí!
Ùàíñûäû, ãàäàí àëûì?!
– Ùå÷ ùàíñû!
– Äÿðäèíè ìÿíäÿí ýèçëÿòìÿ, áàëà, ìÿíè äÿ äÿðäÿ ñàëàðñàí!
– Äÿðäèìèí äÿðìàíû ñÿíäÿ òàïûëìàç, áèáè, áèëñÿí äÿðäèí äàùà
áþéöê îëàð.
– Äå, áàëà, áèëìÿê îëìàç...
Êàíêàíîüëó éóõàëûá ÿùâàëàòû äàíûøäû. Ãàðû äåäè:
406
 – Ùÿÿÿ! Ãàáàõêûííàí õÿáÿðñèç âóðóëìàã éàìàíäû! Äóðìà, áèð
áàðìàõ êàüûç éàç, öðÿéèíè à÷ ãûçà. Áèð éîë òàïûá éåòèððÿì. Ìÿùÿááÿòèí
îäó ýþçäÿí êå÷ÿð öðÿéÿ. ßéÿð îíäà äà àëûøûáñà, áèð òÿäáèð ôèêèðëÿøÿðèê...
Êàíêàíîüëó íàìÿíè éàçäû. Ãàðû àëûá äåäè:
– Ñàáàù éîõ, î áèðè ýöí áó çàìàí îëàðñàí áóðäà.
Êàíêàíîüëó áèð áàëàúà òîõäàéûá èøÿ ãàéûòäû.
ßëè èøÿ òÿçÿúÿ èñèíìèøäè, áàõäû éàí-éþðÿñèíäÿ äàíûøûðëàð êè, áÿñ
Èðàâàí ñÿðäàðû Ùöñåéíÿëè õàí Ìÿðúàí õàíûìà åë÷è ýþíäÿðèá...
×îõ êå÷ìÿäè êè, õàííûõäà øàääûã áàøëàäû. Áèðèñè äÿ Êàíêàíîüëóíó
ìóøäóëóãëàäû êè, äåìÿçñÿíìè, Ìÿðúàí õàíûìû íèøàííàäûëàð Ùöñåéíÿëè
õàíà...
Êàíêàíîüëó íàìÿñèíÿ ðöñâàé÷û úàâàá àëìàñûí äåéÿ èøè éàðûì÷ûã
ãîéóá ãàéûòäû äöç Áàéàçèäÿ...
Ìÿùÿááÿò îäó ýöí-ýöíäÿí øèääÿò åëèéèá Êàíêàíîüëóíó ÿéìÿéÿ,
ÿðèòìÿéÿ áàøäàäû. Éàçûã àíàñû, áè÷àðÿ áàúûëàðû ùà äîëàíäûëàð áàøûíà êè,
äÿðäèíäÿí ùàëû îëñóíëàð, áèð ÷àðà àõäàðûá òàïñûíëàð, îëìàäû...
Àðàäàí áèð èë êå÷äè, äàé Êàíêàíîüëóíóí ÿëè èøäÿí, ýþçö íóðäàí
ãàëìûøäû...
Áèð ýöí åâäÿ ãÿìëè-ãÿìëè îòóðäóüó, þç äÿðäèéíÿí îëäóüó âàõò
áèðèñè ýèðäè è÷ÿðè. Îíà áèð íàìÿ âåðèá ÷ûõäû. Êàíêàíîüëó ôèêèðëè-ôèêèðëè
íàìÿíè à÷äû êè, éàçûëûá:
Áèð áàõûøäà èõòèéàðûì
ßëëÿðèìíÿí àëàí ñÿíñÿí!
Àïàðûá ñÿáðè-ãÿðàðûì,
Ìÿíè äÿðäÿ ñàëàí ñÿíñÿí!
Ìÿíè ñàëàí ãÿì áÿùðèíÿ,
Âåðÿí ìÿùÿááÿò ãÿùðèíÿ.
Îä âóðàí êþíëöì øÿùðèíÿ,
Åäÿí òàëàí-òàëàí ñÿíñÿí!
Êàø îëàéäûí ìÿíèì éàðûì,
ßùäèíÿ äöç âÿôàäàðûì,
ßëäÿí àëûá èõòèéàðûì,
Ñþçö ÷ûõàí éàëàí ñÿíñÿí!

Éàõøû òàïìûøäûì áàáûìû,

Ýåòäèí, àïàðäûí òàáûìû,
Ùÿð ýöí êþíöë ðöáàáûìû,
ßë óçàäûá ÷àëàí ñÿíñÿí!
407
 Éàçûã Ìÿðúàí äþíäö ãóëà,
Ýöúöíÿí ñàòäûëàð ïóëà,
Ìàíà éöç ýþç òèêÿí îëà,
Àõûð éàðûì îëàí ñÿíñÿí!

Êàíêàíîüëó äÿëè êèìè îëäó. Þçöíö àòäû ÷þëÿ, ãà÷äû îðà-áóðà. Ùàéàí-
äàéäû íàìÿ ýÿòèðÿí!
Áó áèð ïàð÷à êàüûç îíóí áèð èëäÿ ÿëèíäÿí ýåòìèø ãöââÿòèíè, äèçèíäÿí
ýåòìèø òàãÿòèíè, ýþçöíäÿí ýåòìèø íóðóíó áèðÿ-áåø þçöíÿ ãàéòàðäû...
Äàé Êàíêàíîüëó äóðóá äèíúÿëÿ áèëìÿäè. Àú àñëàí êèìè þçöíö
éåòèðäè Ìóðàäáÿéëèéÿ. Ãàðûíû àõòàðäû. Õÿáÿð âåðäèëÿð êè, “áèð îüëóì
èòèá!” – äåéÿ äÿðäÿ äöøäö, î äÿðäíÿí äÿ àëòû àé áóíäàí ãàáàã äöí-
éàäàí êþ÷äö...
Êàíêàíîüëó îíó äà áèëèðäè êè, Ìÿðúàí õàíûìûí ãàïûñûíû éàëíûç
äèëÿí÷èëÿð à÷à áèëÿð. Îäó êè, þçöíÿ áèð äÿñò äèëÿí÷è ïàëòàðû äöçÿëòäè. Áèð
òÿðÿôÿ ÷ÿêèëèá þçöíö åëÿäè ãîúà, àõñàã áèð ñàéûë. ßëèíÿ ãûðûã áèð ÿñà àëûá
àõñàéà-àõñàéà ÷àòäû Ìÿðúàí õàíûìûí èìàðÿòèíèí ãàïûñûíà. Îíà äÿéèá
äîëàøàí îëìàäû. Êå÷äè è÷ÿðè. Ìÿðúàí õàíûìûí ãàïûñûíû î çàìàí à÷äû êè,
áóäó, Ùöñåéíÿëè õàí îòóðóá íàçáàëûíúûí öñòöíäÿ, Ìÿðúàí õàíûìû äà
îòóðäóá éàíûíäà, ÿðêíÿí äåéèð:
– Áàëàì, áó íÿ èíàääû ñÿí åëèéèðñÿí?! Íèéÿ èðàçûëûã âåðìèðñÿí êè,
òîéóìóçó áàøëûéàã?! Äàé ñÿí íÿ âàõòû ýþçäöéöðñÿí, Ìÿðúàíûì ìÿíèì?!
Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Ñàíà äåäèì êè, ìÿííÿíäèñÿ, ìÿí ùÿëÿ òîéà ðàçû äåéèëÿì! Áèð èë
äÿ ýþçëÿìÿëèñÿí!
Ùöñåéíÿëè õàí äåäè:
– Àé Àëëàùûí áÿíäÿñè! Èñòÿéèíè ìÿíÿ äå ýþðöì íÿäè?! Áàëàì, ìàë
äåéèðñÿí ìÿíäÿ, ïóë äåéèðñÿí ìÿíäÿ, øàí-øþùðÿò äåéèðñÿí ìÿíäÿ.
Çîð-ãöââÿò äåéèðñÿí, î äà ìÿíäÿ. Äàé ñÿíèí þçýÿ èñòÿäèéèí íÿäè?!
Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Çîðóíó, ãöââÿòèíè, ìàëûíû, äþâëÿòèíè ìÿíÿ ýþðñÿòìÿ! Áó, èéèäÿ
éàðàøàí ñèôÿò äåéèë, Ùöñåéíÿëè õàí! Áóíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ ìÿíèì ýþçöì
éîõäó. Ìÿíèì èñòÿéèìÿ ãàëñà, ýþçëÿéÿúÿêñÿí, ñÿíèí çîðóíà ãàëñà, îíó
ñèç áèëÿðñèíèç!
Ùöñåéíÿëè õàí ùÿëÿ äÿ åëÿ áèëèðäè êè, ãûç íàç ñàòûð, øûëòàãëûã åëÿéèð.
Ôèêèðëÿøäè êè, éÿãèí ìåéëè íàüäû äàø-ãàøäû. Îäó êè, ÷ûõàðäûá ýÿòèðäèéè
ÿí áàùàëû áîéóíáàüûíû ñàëäû îíóí áîéíóíà. Ãûçûí åòèðàç åëÿìÿìÿñè,
408
îíóí ãàðäàí àü, ïèëÿäÿí éóìøàã ÿëëÿðè Ùöñåéíÿëè õàíûí øÿùâÿò
äóéüóñóíó ýöúëÿíäèðäè, ãûçûí èíúÿ áèëÿêëÿðèíè áèðäÿí-áèðÿ ÿëèíÿ êå÷èðèá
îíó þïìÿê èñòÿäè. Èø áó éåðÿ ÷àòàíäà, äèëÿí÷è òàá åëÿìÿäè, äåäè:

Åé ñåâýèëèì, èíñàô åëÿ,

Ýöë öñòöíÿ õàðû ãîéìà!
ßùäÿ âÿôàéà ýÿëìèøÿì,
Ïîçóëàí èëãàðû ãîéìà!

Àëäàíìà äþâëÿò-âàðûíà,
Ýåòìÿ ÿüéàð áàçàðûíà,
Òöëÿê òÿðëàí øèêàðûíà,
Éåðèø ÷ÿêÿí ñàðû ãîéìà!

Àììà íÿ Ìÿðúàí õàíûì, íÿ äÿ Ùöñåéíÿëè õàí îíóí íàëÿñèíè

åøèäÿúÿê ùàëäà äåéèëäè. Åùòèðàñ Ùöñåéíÿëè õàíû òàìàì éîëäàí ÷ûõàðìûø,
èõòèéàðûíû ÿëèíäÿí àëìûøäû. Ìÿðúàí õàíûì äà àñëàí àüçûíäà ãàëìûø ãóçó
êèìè úàáàëàéûðäû êè, áèëÿêëÿðèíè îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõàðòñûí. Ýöë éàíàüûíû
îíóí ìóðäàð àüçûíà ãóðáàí âåðìÿñèí. Äèëÿí÷è äåéèðäè:

Ìÿúíóíàì Ëåéëè äàüûíäà,

Äîëàíûðàì ñîðàüûíäà,
Ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà,
Ýåäÿí èõòèéàðû ãîéìà!

Ñÿñ áó äÿôÿ Ìÿðúàí õàíûìà ÷àòäû. Åëÿ áèë, áó ñÿñäÿí îíà ÿð ãöâ-
âÿñè éåòèøäè, ïÿùëÿâàí çîðó ýÿëäè. Áèð ýöú âåðèá áèëÿêëÿðèíè áó úàíàâà-
ðûí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðäû, þçöíö äèëÿí÷èíèí öñòöíÿ àòäû...
Þçöíö ðöñâàé ýþðÿí, ýþçëÿðè ãûçìûø Ùöñåéíÿëè õàí, Ìÿðúàí õàíûìà
äà äÿðñ âåðìÿê ìÿãñÿäèéíÿí õÿíúÿðèíè ÷ÿêèá ãàëäûðäû êè, äèëÿí÷èíèí
ñèíÿñèíäÿí âóðñóí, äèëÿí÷è ýþéäÿ áèëÿéèíäÿí òóòóá åëÿ ñûõäû êè, õÿíúÿð
ÿëèíäÿí éåðÿ äöøäö. Èøè áåëÿ ýþðÿí õàí àðàäàí ÷ûõìàüû ãÿíèìÿò áèëäè...
Èêè ùÿñðÿòëè áèð ìöääÿò äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõäû.
Ýåúäÿí-ýåúÿ Êàíêàíîüëó äåäè:

Ùÿñðÿòèíÿí ÿðèìèøÿì,
Ñÿñèì áàòûá, êèðèìèøÿì,
Àéàüûíà éåðèìèøÿì,
×ÿêÿì àùó-çàðû ãîéìà!..
409
 Ùÿñÿí õàíûí îüëàíëàðû Ùöñåéíÿëè õàí äà éàíëàðûíäà ýèðäèëÿð è÷ÿðè.
Îíñóç äà ãàí-ãàí äåéÿí Ìàùìóä õàí ãûëûíúûíû ÷þëäÿ ÷ÿêìèøäè. Èñòÿäè
êè, ñàéûëûí áàøûíû àéûðñûí áÿäÿíèíäÿí, äèëÿí÷è öç òóòäó Ìÿðúàí õàíûìà:

Éàçûã ñàéûë ÷ÿêÿð àùû,

Ñÿíñÿí îíóí ãèáëÿýàùû!
Ñàíà ýÿòèðäèì ïÿíàùû,
Þëäöðöëëÿð, áàðû ãîéìà!

Ìÿðúàí õàíûì êå÷äè ãàðäàøûíûí ãàáàüûíà:

– Íÿ èø ýþðöðñÿí, àéÿ?! Èíäè äÿ ìÿíèì àòàìûí îúàüûíà äèëÿí÷è ãàíû
òþêöðñÿí?! Ýþðìöðñÿí, éàçûüûí áèðèäè? Ñàéûëíàí ñÿíèí íÿ èøèí?!
Ìàùìóä õàí ùèêêÿëè-ùèêêÿëè áàüûðäû:
– Åëÿ ñÿíèí þçöí äÿ éàçûã ñàéûëûí òàéûñàí! Îíà ñûüûíûá äàü áîéäà
êèøèíè...
Ìÿðúàí õàíûì þçöíö áèð àç êþâðÿê, áèð àç äà ãÿçÿáëè ýþñòÿðÿðÿê
äåäè:
– Àéûá îëñóí Ùÿñÿí õàíûí îüëàíëàðûíà! Ùöñåéíÿëè õàí äà óòàíñûí,
ùå÷ äàíûøìàñûí! – î, áèð àç äà êþâðÿëäè, – äèëÿí÷è îëàíäà íÿ îëàð! Ìÿíè
áó êèøèíèí éàíûíäà áèéàáûð åëèéèðäè...
Ìàùìóä õàí äîäàüûíû ÷åéíÿäè. Ìÿðúàí õàíûì ñþçöíÿ äàâàì
åëÿäè:
– Áèëèðÿì, ñèçèí áó ùÿøèðèíèçèí ùàìûñû îíäàí þòÿðèäè êè, ìÿí òîéà
èðàçûëûã âåðÿì. Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿíèì äàé ñþçöì éîõäó, ýåäèí, òîéó-
íóçóí òÿäàðöêöíäÿ îëóí!..
Ìÿðúàí õàíûìûí áó ñþçëÿðè äöíéàéè-àëÿìè õàíëàðûí ýþçöíäÿ íóðà,
÷ûðàüáàíà äþíäÿðäè, éàçûã ñàéûëûí ýþçëÿðèíäÿ äÿ úÿùÿííÿì çöëìÿòèíÿ
÷åâèðäè...
Ìàùìóä ïàøà ñåâèíìèø, öçöíö òóòäó Ùöñåéíÿëè õàíà, âÿúäíÿí
äåäè:
– Ùöñåéíÿëè õàí! ßçèçèì! Þçöí éàõøû åøèòäèí áàúûìûí ñþçëÿðèíè! Äè
ýåò ùàçûðëûüûíû ýþð, ýÿë ýÿëèíèíè àïàð! Àììà áàõ áóðäà, áàúûìûí
éàíûíäà äà äåéèðÿì, þéöíöí áþéöê õàíûìû áàúûìäû ùà!..
Èíäèéÿúÿí ýöíö öñòöíÿ âåðèëäèéèíè áèëìÿéÿí Ìÿðúàí õàíûì èêðàù
ùèññèéíÿí öçöíö ÷åâèðäè. Ùöñåéíÿëè õàí áóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá
ÿëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéäó:
– Ìÿíèì ýþçöì öñòÿ!
410
 Ìàùìóä õàí öçöíö òóòäó äèëÿí÷èéÿ:
– Ãóðáàí îëàñàí ìÿíèì áàúûìà! Ãóðáàí îëàñàí àòàìûí áó íàùàã
ãàí ýþðìÿìèø îúàüûíà! Áàøûìûç ãàðûøûãäû. Ýåò, òîéäà ýÿëÿðñÿí, ñÿíÿ
÷îõëó ÿíàì âåðÿðÿì!
Äèëÿí÷è èñòÿäè ÷ûõñûí, Ìÿðúàí õàíûì ãîéìàäû:
– Äàéàí, àé éàçûã! Î íèñéÿäè. Ùÿëÿ ìÿíèì ãàïûìäàí ñàéûë áîø
ãàéûòìàéûá.
Î, ïÿðäÿíèí äàëûíà êå÷äè, ÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, áèð ïàð÷à ÷þðÿê ýÿòèðèá
ãîéäó äèëÿí÷èíèí ÷àíòàñûíà. Êàíêàíîüëó òåç ÷ûõûá âåðäè þçöíö áèð äàë-
äàéà. ×þðÿéè ÷ûõàðòäû êè, Ìÿðúàí õàíûì áîéóíáàüûíû, áèð íå÷ÿ ãûçûë, áèð
áàðìàã äà êàüûç ãîéóá àðàñûíà, áàõäû êàüûçäà éàçûá êè, ýåú ýÿëäèí,
ìÿí Èðàâàíà ýåäÿñè îëäóì. Ñÿíè ýþçëÿéÿúÿéÿì, ìÿí éà ñÿíèíÿì, éà
ãàðà òîðïàüûí! Áèèëãàð, áèèìàí! Êàíêàíîüëó Èðàâàíà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøäû,
Ùöñåéíÿëè õàí äà òîé òÿäàðöêöíÿ áàøëàäû.
Àììà èêè ýöíäÿí ñîíðà òîé õÿáÿðèíèí ÿâÿçèíÿ âàé õÿáÿðè éåòèøäè
êè, Ùöñåéíÿëè õàíûí òîé àüàìÿòè ýÿëÿíäÿ, Êîðîüëó Õîéäàí ãàéûäûðìûø,
ðàñòëàøûáëàð, Êîðîüëó îíó äöíéàäàí êþ÷öðöá.
ßùâàëàò áåëÿ îëìóøäó:
Õîé ìàùàëûíäàí Ðÿùèì àäëû áèð êÿíäëè Êîðîüëóéà õÿáÿð ÷àòäûðà
áèëìèøäè êè, ìàùàëûí ùàêèìè çàëûì Êÿáèð õàí áèð úöò îüëóìó øÿðÿ ñàëûá
òóòäóðóá, éåòèøìÿñÿí, ÿëäÿí ýåäÿñèäèëÿð. Êîðîüëó áåëÿ ùàéäàí ãàëàðäû-
ìû?! Õÿáÿðè åøèäÿí êèìè, áèð äÿñòÿ äÿëè ýþòöðöá öç òóòäó Õîéà. Êîðîüëó
î çàìàí þçöíö éåòèðäè êè, Ðÿùèì êèøèíèí îüëàíëàðû äàð àüàúûíûí àëòûíäà-
äûðëàð. Êÿáèð õàí ùå÷ áåëÿ èø ýþçëÿìÿçäè. Äîüðóäó, Êîðîüëóíóí àäû, ñÿñè
Èðàí õàíëàðûíûí äà, áÿéëÿðèíèí äÿ, ëàï øàùûí äà éóõóñóíó ÿðøÿ ÷ÿêìèøäè,
äàé Êÿáèð õàíûí àüëûíà ùàðäàí ýÿëÿðäè êè, î, áó éåðäÿ þçöíö ÷àòäûðàð.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, Êîðîüëó Êÿáèð õàíûí àøûíà ñó ãàòäû. Ðÿùèì
êèøèíèí äÿ, ÷îõëó éîõñóëëàðûí äà âàéûíû òîéà äþíäÿðäè.
Êîðîüëó ýåðè ãàéûòìàã èñòÿéÿíäÿ, Ðÿùèì êèøèíèí îüëàíëàðû Àøûã
Úöíóíà éàëâàðäûëàð êè, Êîðîüëó áèçè äÿ ãàòñûí äÿëèëÿðèíèí úÿðýÿñèíÿ.
Àøûã Úöíóí Êîðîüëóäàí èëòèìàñ åëÿéÿíäÿ, Êîðîüëó Ðÿùèì êèøèíèí
öçöíÿ áàõäû. Ðÿùèì êèøè à÷ûã öðÿêëÿ äåäè:
– Úàí Êîðîüëó! Ìÿíèì îüóëëàðûì þçëÿðèíè ñÿíèí äÿëèëÿðèíÿ òàé
òóòóëëàðñà, ÷þðÿéèì èòìÿéèá. Êè÷èê îüëóì Ïàøà áÿñèìäè. Ãîé áóíëàð äà
îëñóí ñÿíèí. Áèðúÿ îíó àðçó åëÿéèðÿì êè, òîéëàðûíäà áèçè óíóòìàéàñàí...
Ðÿùèì êèøèíèí ìÿðäàíÿëèéè, îüëàíëàðûíûí ùÿðÿêÿòè Êîðîüëóíóí
õîøóíà ýÿëäè. Îíëàðû äà ãîøäó äÿëèëÿðèí úÿðýÿñèíÿ, öç òóòäó ×ÿíëèáåëÿ.
411
Äÿñòÿ Õîéóí ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõûá Ñÿëìàñûí ÿòÿéèíÿ ÷àòàíäà áèð òàúèð
äÿñòÿñèéíÿí ãàáàãëàøäû. Òàúèðáàøû úàíûíû ãóðòàðìàã ö÷öí óéäóðäó êè,
Òÿáðèçÿ ýåäèðÿì, ùÿð èë îðäà áþéöê èìàì åùñàíû âåðèðÿì êè, Àëëàù
ìÿíÿ áèð þâëàä ÿòà åëÿñèí.
Òàúèðáàøû íÿ áèëÿéäè êè, îí èëäÿí áÿðè çöëì åëèéèá éàðû àú-éàðû òîõ,
÷îõ çàìàí àéàõéàëûí äÿâÿ îâñàðû ÷ÿêäèðäèéè, äèëè ãàðíûíäà áèëäèéè Éàð-
ìÿììÿä êèøè îíóí éàëàíûíû ÷ûõàðäàúàã, öçöíÿ äóðàúàãäû, íÿ ïàäøàù-
äàí ãîðõàúàã, íÿ çèíäàíäàí, íÿ äÿ äàð àüàúûíäàí.
Éàðìÿììÿä êèøè Êîðîüëóíó òàíûìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ èðÿëè éåðèäè,
ñàëàì âåðèá äåäè:
– Àé éîõñóëëàðûí ïÿíàùû, åëèí äèðÿéè! Áó òàúèðáàøû ùÿð íÿ êè ÿðç
åëÿäè, ùàìûñûíû éàëàí äåäè. Áóíóí äöçäö, çöðéÿòè éîõäó, àììà çöðéÿò-
äÿí þòÿðè áèð ãàðà ãóðóø äà õÿðú åëÿìèð. Áóíóí ïåøÿñè ïàäøàùà ãóëëóã
åëÿìÿê, ùÿì îíó äöíéàíûí àç òàïûëàí íàç-íåìÿòèéíÿí òÿìèí åëÿìÿê,
ùÿì äÿ îíà ìÿìëÿêÿòèí áàø òÿðïÿäÿí èéèäëÿðèííÿí éàëàí-ýÿð÷ÿê
õÿáÿð ÷àòäûðûá îíëàðû ýöäàçà âåðìÿêäè. Ìÿíè äÿ þëöìÿ âåðèðäè, àíä
è÷äèðèá äàð àüàúûíäàí ãóðòàðûá êè, þìðöì áîéó áåëÿúÿ àéàãéàëûí îâñàð
÷ÿêÿì. ßýÿð áóíóí èíñàôû âàðñà, íèéÿ ìÿíèì ùàëûì-ýöíöì áóäó?
Êèøèíèí ùàëû ùàìûíûí öðÿéèíÿ îä ñàëäû, Êîðîüëóíóí ñèíÿñèíÿ äàü
÷ÿêäè. Î, äÿëè áèð íÿðÿ ÷ÿêèá ùþêì åëÿäè, òàúèðáàøû èëÿ Ìÿììÿäéàðûí
ýåéèìèíè äÿéèøäèðòäè. Ñîíðà äà òàúèðáàøûíûí òîðóíà äöøÿíëÿðèí èñòÿéÿ-
íèíè õèëàñ åëÿéèá åâèíÿ ýþíäÿðäè. Òàúèðáàøûéà öç òóòäó:
– Ñÿíè þëäöðìöðÿì. Åëÿ áèëìÿ êè, ñÿíÿ ðÿùìèì ýÿëèð. Éîõ, ñÿíè
þëäöðìöðÿì îíà ýþðÿ êè, ýåäèá ãóëëóã åëÿäèéèí øàùà äåéÿñÿí êè, áó
äÿôÿ îíóí ö÷öí àïàðäûãëàðûíû ïàéëàéàúàüàì áó ìàùàëëàðûí éîõñóë-
ëàðûíà. Ãîé îíëàðûí äà þìðöíäÿ áèð äÿôÿ àüûçëàðûíà øàù éåìè äÿéñèí.
Áèð äÿ äåéÿðñÿí êè, ìÿìëÿêÿòèíäÿ òþðÿòäèéè áó çöëìÿ ñîí ãîéìàñà,
×ÿíëèáåëäÿí êþ÷öá Ñàâàëàíäà ìÿñêÿí ñàëàúàüàì!
Òàúèðáàøû çàðûéà-çàðûéà äåäè:
– Êîðîüëó, ñÿíèí ìÿðäëèéèí àëÿìÿ áÿëëèäè. Ìÿðäëèê åëÿ, àòûìû, áèð
íå÷ÿ ýöíëöê äÿ àçóãÿ âåðäèð ìÿíÿ ýåäèá áèð éàíà ÷ûõûì.
Êîðîüëó ýöëäö:
– Òàúèðáàøû, áÿëêÿ äÿ ìÿíèì ìÿðäëèéèì àëÿìÿ áÿëëèäè, îíó éàõøû
áèëìèðÿì. Àììà îíó áèëèðÿì êè, àüëûì áàøûìäàäû, àõìàã äåéèëÿì.
Ñÿí ýÿðÿê áó ïàëòàðäà, áó êþêäÿ ýåäèá áèð éàíà ÷ûõàñàí êè, åëÿäèéèí
çöëìöí ãÿäÿðèíè áèëÿñÿí. Áèð äÿ, ãîðõìà, ñÿí äÿ àõìàã äþéöëñÿí êè,
412
áó àðàëàðäà òàúèðáàøû îëäóüóíó áèëäèðèá þçöíö ÿúÿëèí ÿëèíÿ âåðÿñÿí.
Ýåò, ñÿíÿ éàõøû éîë!.. Àììà òàïøûðûüûìû óíóòìà ùà!
Áÿëè, Êîðîüëó äåäèéè êèìè äÿ åëÿäè. Ïàäøàùà ýåäÿñè íÿ âàðäûñà éîë
óçóíó ïàéëàéà-ïàéëàéà öç òóòäó ×ÿíëèáåëÿ. Äÿëèëÿðèí êåôè ãàëõìûøäû
àëà áóëóääàí éóõàðû. Àðàçû êå÷ÿíäÿí áèð ýöí ñîíðà Êîðîüëó ýþçÿë áèð
ñåéðàíýàùà ÷àòäû. Éþíö áó òÿðÿôÿ ýåäÿíäÿ äÿ áó ÷ÿìÿíýàùäàí êå÷-
ìèøäè, àììà äàéàíà áèëìÿìèø, ÿùä åëÿìèøäè êè, ýÿðÿê ãàéûäàíäà
áóðäà áèð ìÿíçèë åëèéèá äÿëèëÿðÿ äèíúëèê âåðÿì. Î ñààò ùàé âóðäó, äÿñòÿ
òþêöëäö ÷ÿìÿíýàùà, ÷àäûðëàð ãóðóëäó. Êîðîüëóíóí ýþñòÿðèøè èëÿ áèð
÷àðùîâóçóí áàøûíäà ëàï èðè ÷àäûð ãóðäóëàð êè, áóðàäà îòóðóá ñþùáÿò
åäÿúÿê, àøûã Úöíóíà ãóëàã àñàúàãäûëàð.
Äÿëèëÿð áåø ýöí èäè äèíúÿëèðäèëÿð. Îíëàð ìÿøã çàìàíëàðû Ñöëåéìàíû
äà, Êÿðèìè äÿ áöòöí ñûíàãëàðäàí êå÷èðìèøäèëÿð. Ùÿð èêè ãàðäàø øåøïÿð
øàããûëäàòìàãäà, íÿ áèëèì, áöòöí äàâà ôÿíäëÿðèíèí ùàìûñûíäà Êîðîüëó-
íóí äà, àøûã Úöíóíóí äà, áöòöí äÿëèëÿðèí äÿ öðÿéèíúÿ èìòàùàí âåðìèø-
äèëÿð.
Éåíÿ àõøàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà ùàìû áþéöê àëà÷ûüà éûüûøìûøäû.
Ùàëàéïîçàíûí õàùèøè èëÿ àøûã Úöíóí òÿçÿ èýèäëÿðÿ ëÿãÿá âåðÿúÿêäè.
Äÿëèëÿð éåðáÿéåð îëàíäà Êîðîüëó àøûã Úöíóíóí öçöíÿ áàõäû. Àøûã
Úöíóí ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðäû, äóðóá îðòàéà ÷ûõäû, ñàçûíû çèëèíè çèë,
áÿìèíè áÿì åëÿäè, ñèíÿñèíÿ áàñûá îõóäó:

×îõ äîëàíäûì, äàüëàð ýþðäöì äöíéàäà,

×ÿíëèáåëèí óúà äàüû ýþçÿëäè!
Àüãàéàíûí äöøìÿí êå÷ìÿç êå÷èäè,
Ýöëëö éàëûí úöò áóëàüû ýþçÿëäè!

Ñþç äÿëèëÿðè éåðèíäÿí îéíàòäû. Îíëàðûí àëãûø ñÿñëÿðè ÷àäûðû òèòðÿòäè.

Êîðîüëó ýþðäö áóðíóíóí óúó ýþéíÿäè, ýþçëÿðè éàøàðäû. Éàäûíà ñàëäû êè,
áèðúÿ äÿôÿ äÿ áóðíóíóí óúó Íèýàð õàíûì:

...Ùÿð ãóø áàëàñûéíàí ýÿçÿð,

Íèéÿ ñÿíèí áàëàí éîõäó?

– äåéÿíäÿ áåëÿ ýþéíÿéèá. Àììà þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû, çàðàôàòà ñàëûá

àøûã Úöíóíó ãûíàäû:
– Íÿ òåç ãÿðèáñÿäèí, àé àøûã Úöíóí, ×ÿíëèáåëäÿí þòÿðè? Áóðà äà
ñÿôàëû éåðäè, äåäèì äÿëèëÿð áèð-èêè ýöí äèíúÿëñèí! Ñÿí Ùàëàéïîçàíûí
413
õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèð. Éîõñà åùòèéàò åëÿéèðñÿí êè, òàúèðáàøû þçöíö øàùà
éåòèðÿð, õÿáÿð âåðÿð, øàù äàëûìûçúà äöøÿð? Ãîðõìà, òàúèðáàøûíûí þéöä-
íÿñèùÿòèíè éàõøû âåðìèøÿì, ñÿí þç èøèíäÿ îë.
Àøûã Úöíóí áèð àç äà òÿñèðëÿíäè, àâàçûíû áèð õåéëè óúàëòäû:

×ÿéèðòêÿéÿ íÿñèùÿòëÿ êàð àøìàç,

Þëìöøëÿðè çÿìèëÿðÿ äàðàøìàç.
Êîðîüëóéà àðõàéûíëûã éàðàøìàç,
Äÿëèëÿðèí ãîâüà ÷àüû ýþçÿëäè!

Ñþç Êîðîüëóíó áÿðê òóòäó. Éåíÿ ñàü ÿëè èëÿ áèð ñûüàë ñîë áûüûíà, áèð
ñûüàë äà ñàü áûüûíà ÷ÿêäè, èñòÿäè êè, äèíñèí, áàõäû êè, àøûã Úöíóí äöç
àéàã ïÿðäÿäÿí áàøëàìàãäàäû. Äèíìÿäè, Àøûã Úöíóí ñþçöíö òàìàì
åëÿäè:

Àøûã Úöíóí, ãÿìèí íÿéèí ãÿìèäè?

Ñþçöíö äå, èøðÿò åéëÿ, äÿìèäè.
Ãûé âóðàíäà Êÿðèì ãàðòàë êèìèäè,
Ñöëåéìàíûí îõ àòìàüû ýþçÿëäè!

Éåíÿ “àôÿðèí! ÿùñÿí!” ñÿäàëàðû ÷àäûðû äîëäóðäó. Êîðîüëóíóí åéíè

ëàï à÷ûëäû:
– Ñþçöíöí àõûðûíû éàõøû ýÿëäèí, àé Àøûã Úöíóí! Éîõñà åëÿ áó ñàùàò
éîëà äöøìÿê ÿìðèíè âåðèðäèì. Àììà...
Êîðîüëóíóí ñþçö àüçûíäà ãàëäû. Êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè è÷ÿðè ýèðäè, èðÿëè
éåðèéèá äåäè:
– Êîðîüëó, õåéëè àðàëûäà, ýöíáàòàí òÿðÿôäÿ áèð áþéöê êàðâàíäû-íÿäè
äöøöá...
Êîðîüëó äà îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéäó:
– Íèéÿ êàðâàíäû-íÿäè äåéèðñÿí, áèëìÿäèí êè, íÿ÷èäè, íÿêàðàäû?
– Éîõ, Êîðîüëó, áóíó ÿññàù þéðÿíÿ áèëìÿäèê. Êèëèä Ãóëàìûí áèç
ýöíáàòàí òÿðÿôèíäÿéèê. Ýþðäöê î òÿðÿôäÿí çóðíà-äÿô ñÿñè ýÿëèð. Äåìè-
ðÿììè õåéëè àðàëûäû. Éàâàø-éàâàø ýåäèá éàõûíëàøäûã, åëÿ îíó ÿññàù
åëèéÿ áèëäèê êè, áþéöê éûüûíúàãäû. Äåéÿñÿí òîé äÿì-äÿñýàùäû. Áåëÿ
ìÿñëÿùÿò åëÿäèê êè, õÿáÿð âåðÿê, íåúÿ äåñÿíèç, åëÿ äÿ èø ýþðÿê.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Äåéèðñÿí òîé äÿì-äÿñýàùûíà îõøàéûð, ùÿ?
– Áÿëè, Êîðîüëó.
414
 Êîðîüëó öçöíö Ùàëàéïîçàíà òóòäó:
– Áèð äÿñòÿ ýþòöð, ÷îõ éàõûí äöøìÿéèí, äÿéèá-äîëàøìàéûí. Åëÿ
öñòëÿðèíäÿ ýþç îëóí. Òÿðïÿíñÿëÿð, ãîéìàéûí. Ýåúÿëÿìÿëè îëñàëàð,
ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýþçëÿéèí, ñÿùÿð êèì îëäóãëàðûíû àéðûä åëÿðñèíèç.
Òöïäàüûäàí: – áàø öñòÿ, – äåéèá àéàüà ãàëõäû. Èñòÿäèéè èéèäëÿðäÿí
áèð íå÷ÿñèíÿ èøàðÿ åëÿäè, ÷ûõäûëàð. Êîðîüëó öçöíö òóòäó àøûã Úöíóíà:
– Àøûã Úöíóí, àôÿðèí ñÿíÿ êè, òÿçÿ èéèäëÿðèí ëÿãÿáèíè ëàï öðÿéèìúÿí
âåðäèí! Îõ Ñöëåéìàí. Ãàðòàë Êÿðèì! Éàðàøûð! Ìöáàðÿê îëñóí!
Ùàìû áèð àüûçäàí “ìöáàðÿê îëñóí” äåäè. Êîðîüëó ñþçöíö äàâàì
åëÿäè:
– Èø äÿ êè, áåëÿ äöøäö, àðõàéûí ñþùáÿòèíè åëÿ, ñÿùÿðè ýþçëÿìÿëè
îëäóã.
Áÿëè, ñÿùÿð à÷ûëäû, ùÿìèøÿ ñÿùÿð öçöíöçÿ õåéèðÿ à÷ûëñûí! Ùàëàé-
ïîçàí ýþðäö áó äÿì-äÿñýàù ëàï áþéöêäö, þçö äÿ àðõàéûíëûãäû, ùÿëÿ
òÿðïÿíìÿêíÿí èøëÿðè éîõäó. Áèð àç äà ýþçëÿäè, ëàï èøûãëàøäû, ùàìû ãàë-
õûá éóéóíäó. Ýöí ÷ûðòàíäà ö÷ íÿôÿð äÿ ýþòöðöá éåðèäè äöøÿðýÿéÿ. Áèðèñè
ãàáàãëàðûíà äóðäó:
– Êèìñèíèç, êèìè èñòÿéèðñèíèç?
– Åëÿ áó äÿñòÿíèí áàø÷ûñûíû ýþðìÿê èñòÿéèðèê, ãàðäàø.
– Åëÿ áèëèðñèíèç êè, àñàíäû áó äÿñòÿíèí áàø÷ûñûíû ýþðìÿê?
– Íèéÿ ÷ÿòèíäè êè?
– Áèëèðñèíèç áó äÿñòÿíèí áàø÷ûñû êèìäè?
– Éîõ, áèëìèðèê. Áèëìÿê èñòÿéèðèê.
– Åëÿ îí÷óí áåëÿ äàíûøûðñûíûç äà!
– Éîõñà íåúÿ äàíûøàðäûã êè?
– Éîõñà? Éîõñà äèëèíèç ñþç òóòìàçäû!
– Íèéÿ?
– Äåéèì, îíäà áèëÿðñÿí! Áó äÿì-äÿñýàù Èðÿâàí ñÿðäàðû Ùöñåéíÿëè
õàíûíäû, áèëäèí?
– Áèëäèì. Áèëèðñÿí ìÿí êèìÿì?
– Êèìñÿí?
– Ãî÷ Êîðîüëóíóí äÿëèñè Ùàëàéïî...
Ùàëàéïîçàíûí ñþçö àüçûíäà ãàëäû. Áó àäàì Êîðîüëóíóí àäûíû åøèäÿí
êèìè ÷óë òÿêèí ñÿðèëäè éåðÿ, äå áèëäèðìè þëöáñÿí, éîõñà áó èëìè. Îíà
êèìè èêè áàøãàñû þçöíö éåòèðäè. Áèðèñè ãûæãûðûëäû Ùàëàéïîçàíûí öñòöíÿ:
– Íåéëÿäè, ÿ áóíà?!
– Ùå÷ íÿ.
415
 – Áÿ íèéÿ áåëÿ îëäó áó?
– Îíó ñÿí áèëÿðñÿí. Éÿãèí öñòöíäÿ öðÿêýåòìÿñè âàðìûø. Áèç îíäàí
Ùöñåéíÿëè õàíû ñîðóøäóã, î äà áåëÿúÿ ñÿðèëäè éåðÿ.
– Íåéíèðñèíèç ñèç Ùöñåéíÿëè õàíû?
– Åë÷èéèê, ñþçöìöç âàð.
– Êèìèí åë÷èñèñèíèç?
– Êîðîüëóíóí.
– Íÿ-ÿ-ÿ-ÿ?..
Îíó äà, éîëäàøûíû äà ÿñìÿúÿ òóòäó. Àììà ùóøäàðû áàøëàðûííàí
÷ûõìàäû. Åëÿúÿ äèëëÿðè ãûôûëëàíäû, ýåúäÿí-ýåú áèðèíèí äèëè òîïóã âóð-
ìàüà áàøëàäû:
– Ýå-ýå-ýåäÿê.
Ùöñåéíÿëè õàíûí ÷àäûðûíûí ãàïûñûíäà ö÷ àäàì ñèéèðìÿ ãûëûíú äàéàí-
ìûøäû. Áó ýÿëÿíèí äèðèáàøû áèðèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéàíäà ÿëèííÿí ãûëûíú
äöøäö. Ìÿõëÿñ, Ùöñåéíÿëè õàíà ÷àòäûðäûëàð êè, ö÷ àäàì ãàïûäà äóðóá
îíó ýþðìÿê èñòÿéèð. Þçäÿðè äÿ äåéèðëÿð êè, Êîðîüëóíóí åë÷èëÿðèéèê.
Ùöñåéíÿëè õàíûí äà úàíûíà öøöòìÿ äöøäö. Àììà þçöíö áèð òÿùÿð òîõ-
äàäûá ÿìð åëÿäè êè, ÷þëäÿ ãîëëàðûíû áàüëàéûá ýÿòèðèí è÷ÿðè. ×þëäÿ èñòÿ-
äèëÿð êè, áóíëàðûí ãîëëàðûíû áàüëàñûíëàð, Ùàëàéïîçàí áèðèñèíÿ áèð øàïàëàã
÷ÿêäè, éàçûã éåääè äÿôÿ ôûððàíûá äöç èéèðìè àðøûí àðàëûäà úöëëàíäû éåðÿ.
Áóíó ýþðÿíäÿ î áèðèëÿð ÿë òÿðïÿòìÿäèëÿð, Ùàëàéïîçàí îíëàðû î òÿðÿô áó
òÿðÿôÿ èòÿëÿéèá ýèðäè è÷ÿðè. Ùöñåéíÿëè õàí óäãóíóá ãûøãûðäû:
– Áó íÿ ÿäÿáñèçëèêäè?!
– ßäÿáñèçëèê ñèçäÿí áàø âåðäè, õàí! Áó äà òÿçÿ ãàéäàäû êè, åë÷èíèí
ãàïûäà ãîëëàðûíû áàüëàäûá ãÿáóë åëÿéÿñÿí?
Ùöñåéíÿëè õàíûí àüëû òÿçÿ-òÿçÿ áàøûíà éûüûëäû. Áàõäû êè, éàìàí
éåêÿ ãÿëÿò åëÿéèá. Àììà þçöíö òîõäàã òóòóá äåäè:
– Áó ùàíñû ãàéäàäû êè, ùÿð éåòÿí þçöíö Êîðîüëóíóí åë÷èñè àäëàí-
äûðûð.
– Èíàíìàìàãäà ùàãëûñàí, õàí. Àììà áó ùÿãèãÿòäè êè, ìÿí Êîðîü-
ëóíóí åë÷èñè éîõ, äÿëèëÿðèííÿí áèðè Ùàëàéïîçàíàì. Þçö äÿ Êîðîüëóíóí
òàïøûðûüû èëÿ àõøàìäàí áÿðè ñÿíèí êåøèéèíè ÷ÿêìèøÿì. Èíäè äÿ áèëìÿ-
ëèéÿì êè, ùàðàäàí ýÿëèá ùàðàéà ýåäèðñÿí.
Ùöñåéíÿëè õàíûí ýþçëÿðè èðèëäè:
– Äîüðó äåéèðñÿí?
– Áèçèì äèëèìèçÿ éàëàí ýÿëìÿç, õàí!
– Ùàðäàäû èíäè Êîðîüëó?
416
 – Ãàïûéà ÷ûõñàí, ÿë ãîéóá ýþçöíöí öñòöíÿ áàõñàí ýöíäîüàíà,
ýþðÿðñÿí!
– Äîüðó äåéèðñÿí?
– Èíàí, õàí! Éàëàí õàíëàðäà, ïàøàëàðäà îëóð, áèçèì êèìèëÿðÿ âåðèð-
ëÿðìè, áèçäÿ äÿ îëà!
Ùöñåéíÿëè õàí áàøûíû ÿëëÿðèíèí àðàñûíà àëäû, áèð õåéëè ôèêèðëÿøäè,
ñîíðà áèðäÿí áàøûíû ãàëäûðäû:
– Ñÿí íèéÿ ìÿíÿ õàí äåéèðñÿí êè?
– Áÿñ íÿ äåéèì, õàí?
– Àõû ìÿí õàí äåéèëÿì!
– Áÿñ íÿñÿí, õàí?
– Ìÿí áèð òàúèð îüëóéàì. Äÿäÿì ìÿíè íèøàíëàíäûðàíäàí ñîíðà,
Àëëàù þëÿííÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí!..
– Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí!
– Ùÿ, àòàì ìÿíè íèøàíëàíäûðàíäàí ñîíðà òîéóìà ùàçûðëàøàíäà âÿôàò
åëÿäè. Ö÷ èëäè éàñûíû ñàõëàéûðàì. Èíäè áó åëèìíÿí-ýöíöìíÿí ýåäèðÿì
ýÿëèíèìè ýÿòèðìÿéÿ...
– Éàëàíû òÿðýèò, õàí. Ñÿí Èðàâàí ñÿðäàðû Ùöñåéíÿëè õàíñàí. Ìÿí äÿ
Õîé ìàùàëûíûí õàíû Êÿáèð õàíûí êè÷èê ãàðäàøûéàì. Áèç áèð äÿôÿ ýþðöø-
ìöøäöê àõû. Íèéÿ éàäûíäàí ÷ûõûá? Þçöì åëÿ äåäèì êè, ñÿíèí áó äÿëÿ-
äóç êåøèê÷èëÿðèí ìÿíÿ äÿéèá òîõóíìàñûí.
Ùöñåéíÿëè õàíûí ýþçëÿðè äèðèëäè. Áàõäû êè, úàíûíûí óéóøóüó à÷ûëûð.
ßðêëÿ Ùàëàéïîçàíûí ñèíÿñèíÿ áèð ïÿíúÿ âóðäó, ñåâèíúëÿ äåäè:
– Áÿñ íèéÿ ìÿíèì öðÿéèìè öçöðñÿí, àé çàëûì!
– Öðÿéèí íèéÿ öçöëöð àõû?
– ß, áèëìèðñÿí, Êîðîüëóíóí þçö áèð øåé îëìàñà äà àäû éàìàí àüûðäû?
Åøèäÿíäÿ àäàìûí öðÿéè öçöëöð? ß, ìÿíèì ùóøóìà áàõ! Áèð ôèêèðëÿø-
ìèðÿì êè, àõû Êîðîüëóíóí áóðàëàðäà íÿ àçàðû îëà! ×ÿíëèáåë ùàðà, áóðà-
ëàð ùàðà?.. Ùÿÿ, äå ýþðöì Êÿáèð õàí íåúÿäè, þçöí íÿ òÿùÿðñÿí? Äåéè-
ðÿì àõû, àé Àëëàù, áó ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð, ùàðäàñà ýþðìöøÿì áóíó!
– Òàíûäûí èíäè?
– Áÿ òàíûìàéàíäà!..
– Áàõ áåëÿ! Ñÿí íåúÿñÿí?
Òöïäàüûäàí áåëÿ äåéèá ýóéà ÿðêëÿ îíóí ñàü ÷èéíèíÿ éàõûí äþøöíÿ
áèð áàëàúà ïÿíúÿ âóðäó. Ùöñåéíÿëè õàí øûðï äàëû öñòÿ äÿéäè éåðÿ. Ýþç-
ëÿðèíÿ ãàðàíëûã ÷þêäö, åëÿ áèëäè êè, áèð éàíûíû ÷àïäûëàð. Î þçöíÿ
ýÿëÿíÿúÿí Ùàëàéïîçàí ÿëèíäÿí òóòóá ãàëäûðäû. Ùöñåéíÿëè õàí áèð àç î
òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ñÿéÿëëÿíäè, éîõ-éîõ áèð òÿùÿð þçöíö òîõäàòäû:
417
 – ß, ñÿíè àíä âåðèðÿì àëëàùà, äå ýþðöì êèìñÿí?
– Éàëàíà-éàëàí îëäó, áÿäÿëÿ-áÿäÿë, õàí, àëëàùà íèéÿ àíä âåðèðñÿí,
ìÿí Ùàëàéïîçàíàì...
Áó äÿìäÿ ãàïûäàêû äÿëèëÿð äþçÿ áèëìÿéèá ýèðäèëÿð è÷ÿðè êè, àé
ãàðäàø, àé Ùàëàéïîçàí, íèéÿ áåëÿ ëÿíýèéèðñÿí, èíäèúÿ Êîðîüëó äàëûìûç-
úàí àäàì ýþíäÿðÿúÿê àõû!..
Ùöñåéíÿëè õàí áàõäû éîõ, êàðâàíû éàìàí éåðäÿ àõøàìëàäûá. Éåíÿ
áàøûíû àëäû ÿëëÿðèíèí àðàñûíà, áèð õåéëè ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà áèðäÿí ãàëõäû
àéàüà:
– Äåéèðñÿí Êîðîüëó áó éàõûíäàäû ùÿ?
– Áÿëè, õàí.
– Ýåäÿê îíóí éàíûíà.
– Ýåäÿê.
Ùöñåéíÿëè õàí àäàìëàðûíà òàïøûðûãëàð âåðèá äöøäö Ùàëàéïîçàíûí
éàíûíà.
Áó òÿðÿôäÿí äÿ Êîðîüëó èñòÿéèðäè êè, Ùàëàéïîçàíûí äàëûñûíúàí àäàì
ýþíäÿðñèí, áèð äÿ áàõäûëàð, áóäó, Ùàëàéïîçàí éàíûíäà äà áèðèñè ýÿëèð.
Ùöñåéíÿëè õàí éàõûíëàøàíäà ãûëûíúûíû à÷ûá ñàëäû áîéíóíà.
Êîðîüëó þéðÿíÿíäÿ êè, áó Èðàâàí ñÿðäàðû Ùöñåéíÿëè õàíäû, ùàé
âóðäó ùàìû òîïëàøäû áþéöê ÷àäûðà. Ùÿð êÿñ þç éåðèíäÿ ÿéëÿøÿíäÿ
Ùöñåéíÿëè õàí åëÿ ãûëûíúû áîéíóíäà éåðèäè Êîðîüëóíóí ãàáàüûíà, äèç
÷þêöá äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿí Èðàâàí ñÿðäàðû Ùöñåéíÿëè õàíàì. Áó àéäûíäû êè, áèç
äöøìÿíèê. Áó éåðäÿ ìÿíèì ñÿíäÿí àìàí èñòÿìÿéÿ ùàããûì éîõäó.
Àììà èçí âåð, óòàíìàçëûã åëèéèì, ñÿíäÿí àìàí èñòÿéèì!..
– Èñòÿ, õàí.
– Ùàëàéïîçàí éàõøû ýþðäö. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ àõøàìäàí áÿðè ñÿíèí
ýþçöí ìÿíèì êàðâàíûìäà îëóá. Áèëìÿìèø îëìàçñàí êè, áó êàðâàí òîé
êàðâàíûäû.
– Þéðÿíìèøÿì, õàí.
– Ýþð, ìöìêöíäöðñÿ, àìàí âåð, ìÿíè ìóðàç öñòÿ ãîéìà!
– Òîé ñÿíèíäè, õàí?
– Áÿëè, ãî÷ Êîðîüëó!
– Éàëàí äåìèðñÿí êè?
– Àíä îëñóí áèð îëàí Àëëàùà, éàëàí äåìèðÿì!
Êîðîüëó Ùàëàéïîçàíûí öçöíÿ áàõäû. Ùàëàéïîçàí äåäè:
– Äöç äåéèð, Êîðîüëó, þéðÿíìèøÿì, òîé õàíûí þç òîéóäó.
418
 Êîðîüëó ìÿúëèñÿ ýþç ýÿçäèðäè. Ùàìûíûí öçöíäÿ ìÿðùÿìÿò ýþðäö.
Òÿêúÿ òàúèðáàøûíûí ïàëòàðûíû ýåéèíìèø êèøèíè öçöíäÿí íàðàùàò ýþðäö,
èñòÿäè îíó äèíäèðñèí, àììà íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, àéðû øåéÿ éîçóá äèíäèðìÿäè.
Áóíó êèøè äÿ ùèññ åëÿäè, öðÿéè àòëàíäû, àììà Êîðîüëóíóí îíó áåëÿ
ñöçöá äèíäèðìÿìÿñè ùàëûíû áèð àç äà ïîçäó. ×öíêè êèøèíèí ñþçö âàðäû,
àììà úöðÿòè ÷àòìûðäû äèíñèí, ñþçöíö äåñèí. Êîðîüëó ùàìûíûí öçöíäÿí
îõóäó êè, õàíà àìàí âåðìÿê îëàð. Î äèíìÿê èñòÿéÿíäÿ, õàí îíó
ãàáàãëàäû, ÿââÿëúÿ èñòÿäè äåñèí êè, ãÿôëÿìäÿ äöíéà ìàëûíäàí íÿéèì
âàðñà ýþòöð, ìÿíè àçàä åëÿ, öðÿéè ýÿëìÿäè, áó ôèêðèíè óäóá äåäè:
– ßýÿð àìàí âåðìÿê ìöìêöí îëìàñà, ãî÷ Êîðîüëó, ùå÷ ãûëûíúûíû
ìÿíèì ìóíäàð ãàíûìà áóëàìà, þç ãûëûíúûìíàí âóð áîéíóìó...
Êîðîüëó èêðàù äóéäó, ãàøëàðûíû ÷àòäû:
– Êèøèñÿí áåëÿ ÿçèëìÿ, õàí! Àìàíäàñàí.
Î, öçöíö Ùàëàéïîçàíà òóòäó:
– Ùàëàïîçàí, àïàð áóíó ùàðäàí ýÿòèðìèñÿí, ãîé îðäà. Þçö äÿ ýþð
òàúèðèí ãÿôëÿñèíäÿ ëàéèãëè áèð øåé âàðñà, àäûíûçäàí ãîé õàíà òîéïàéû
îëñóí.
Åëÿ áèë áöòöí äöíéà âåðäèí õàíà. ×àäûðäàí ÷ûõìàüà öðÿéè òÿëÿññÿ
äÿ, þçöíö àüûð ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäû.
Òàúèðáàøûíûí ïàëòàðûíû ýåéìèø êèøè éåíÿ áèð-èêè äÿôÿ óäãóíäó, àüçûíû
à÷ìàã èñòÿäè, áàúàðìàäû. Öðÿéèíäÿ þçöíö ñþéäö, äàíëàäû êè, âàëëàù,
ìÿíèì êèìè ãîðõàã éàøàìàãäàíñà éàøàìàìàã éàõøûäû. Íèéÿ ìÿí äèíÿ
áèëìèðÿì àõû? Êîðîüëó ìÿíè àñìàéàúàã ùà. Èðàâàíûí ñÿðäàðûíà ðÿùì
åëèéÿí àäàìäàí äà àäàì ÷ÿêèíÿðìè? Àììà áàõäû êè, äàùà ýåúäè,
Ùöñåéíÿëè õàí ÷àäûðûí àüçûíà ÷àòûá. Åëÿ áó äÿìäÿ Ùöñåéíÿëè õàí äà
ôèêèðëÿøäè êè, àé åâèì éûõûëñûí, íèéÿ áåëÿ ýåäèðÿì, ùå÷ îëìàñà éàëàí-
äàíñà äà íèéÿ ýóðóëäàìûðàì? Ãîé äåéèì êè, áÿëêÿ ñèçÿ áèð øåé ëàçûìäû.
Ãîé áèð äèë-àüûç ñàäà åëÿéèì äàíà! Îíà ýþðÿ äÿ ÷àäûðûí ãàïûñûíûí
àüçûíäà äàéàíäû, ýåðè äþíäö:
– Êîðîüëó, ñÿí ñÿõàäà äà ìÿíè öñòÿëÿäèí. Ñÿíèí àéàüûíäàí þïìÿ-
éÿ þçöìö ëàéûã áèëìèðÿì, ùå÷ îëìàñà, èúàçÿ âåðÿðäèí, àòûíûí äûðíàüûí-
äàí þïðÿäèì, áó åéèëèêäÿí áèð ìèñãàë ÷ûõàðäûì...
Êîðîüëó ýþðäö õàí õÿðèôëÿéèð, äåäè:
– Õàí, éàõøû îëàð ùå÷ áó òÿìÿííàùà äöøìÿéÿñÿí. Áèë êè, Ãûðàò
äîñò-äöøìÿíè ìÿíäÿí éàõøû òàíûéûð...
Õàí áèð äÿ ýåðè äþíìÿê èñòÿéÿíäÿ åëÿ áèë êèøèéÿ úöðÿò ýÿëäè, äèëè
à÷ûëäû, Êîðîüëóéà äåäè:
419
 – Êîðîüëó, èçí âåðñÿéäèí, ìÿíèì õàíäàí áèð ñóàëûì âàðäû...
Õàí èñòÿäè êè, ñûïûõñûí, Êîðîüëó îíó äàéàíäûðäû:
– Õàí, çÿùìÿò îëìàñûí, áó êèøèíèí ñþçö âàð äåéÿñÿí.
Õàí äåäè:
– Êîðîüëó, áó êèøèíèí íÿ ñþçö îëàñûäû êè. Ñÿí ãàíûíû è÷ìÿéÿ ùàçûð
îëäóüóí äöøìÿíèíÿ àìàí âåðèðñÿí. Áèëèðñÿí êè, àìàí âåðäèéèí áó àäàìûí
äöíéà áîéäà ýöíàùëàðûíäàí êå÷èðñÿí. Äàé áó êèøèíèí íÿ ñþçö îëà?
– Íèéÿ, ãîé àðçóñó ãàëìàñûí.
– Íÿ äåéèðÿì.
Õàí êèøèíèí éþð-éþíäÿìèíäÿí áàõäû êè, áó, Êîðîüëó äÿëèñè äþéöë,
òàúèðäè. Áèëäè êè, òàúèðäÿí õåéèðëè ñþç ÷ûõìàç, íÿäèñÿ ïàõûëëûüûíäàí áèð
÷óüóëëóã åëÿéÿúÿê, îíó äà Êîðîüëó âåúÿ ãîéìàéàúàã. Àììà êèøè ùå÷
êèìèí ýþçëÿìÿäèéè áèð ñóàëëà õàíà ìöðàúèÿò åëÿäè:
– Õàí, ìÿí áèëìÿê èñòÿéèðÿì ýþðÿê ñÿí òîé åëÿéèá åâèíÿ ýÿòèðÿ-
úÿéèí ãûç ñÿíè èñòÿéèð, éà éîõ?
×îõëàðû ñóàëû éåðñèç ùåñàá åëÿäè. Êèìè à÷ûãäà, êèìè öðÿéèíäÿ êèøèéÿ
ýöëäö. Ùöñåéíÿëè õàí áóíó ñåçäè, îäó êè, áèð àç äà òÿìêèíëÿ úàâàá âåðäè:
– ßìè, áèçèì øÿðèÿòÿ ýþðÿ ãûç èñòÿìÿñÿ, êÿáèí êÿñèëìÿç, êÿñèëñÿ äÿ
áàø òóòìàç.
– Öðÿêäÿí äåéèðñÿí áó ñþçö?
– Áÿëè, öðÿêäÿí!
Êèøè Êîðîüëóéà òÿðÿô äþíäö:
– Êîðîüëó, õàí éàëàí äåéèð. Îíóíêó ìóðàç äåéèë, øÿùâÿòäè. Ìÿí
áèëäèéèìè äåìÿñÿì, ýöíàùà áàòàðàì. Åëÿ àç ãàëìûøäû êè, ýöíàùêàð îëóì.
Ìÿíèì áèëäèéèì äÿ áóäó êè, áó õàí î ãûçû àëñà, þçöíÿ þâðÿò åëÿñÿ, çöëì
ÿëè èëÿ èø ýþðöð.
Ùàìû áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõäû. Êîðîüëó ãàøëàðûíû ÷àòäû:
– Õàí, áó ñþçÿ úàâàáûí íÿäè?
– Êîðîüëó ñàü îëñóí. Ìÿí éàõøû ýþðöðÿì êè, áó àäàì ñèçäÿí äåéèë,
áèçäÿíäè. Íÿäèñÿ, áóíóí ìÿííÿí ãÿðÿçëèéè âàð, éàëàí äàíûøûð.
Êîðîüëó äåäè:
– Áó øÿêñèçäè êè, áó àðàäà éàëàí âàð. Àììà éàëàíûí áó êèøèäÿìè,
éîõñà ñÿíäÿìè îëäóüóíó àéäûíëàøäûðìàã ìöøêöëäö...
Êîðîüëó ôèêèð è÷èíäÿ öçöíö àøûã Úöíóíà òóòäó:
– Àøûã Úöíóí, áèçÿ êþìÿê åëÿ, ÷ÿòèíÿ äöøìöøöê.
Àøûã Úöíóí èðÿëè ÷ûõäû, öçöíö õàíà òóòäó:
– Õàí, íèøàíëûí ùàðäàíäû, êèìëÿðäÿíäè?
420
 Õàí ÷ÿòèíÿ äöøäö, êÿêÿëÿäè. Êèøè äåäè:
– Êîðîüëó, áóíóí íèøàíëûñû Ìóðàäáÿéëèäÿíäè. Ñÿíèí äÿäÿíèí äöø-
ìÿíè îëàí Ùÿñÿí õàíûí ãûçû Ìÿðúàí õàíûìäû.
Êîðîüëó ñîðóøäó:
– Õàí, àøûã Úöíóíà úàâàá âåð, êèøè äöçìö äåéèð?
Êèøèíèí äöøìÿí÷èëèéè àðàéà àòìàñû õàíûí öìèä ÷ûðàüûíà éàü ñàëäû,
îäó êè, äåäè:
– Äöç äåéèð, Êîðîüëó.
Àøûã Úöíóí äåäè:
– Îíäà áóðäà áèð ÷ÿòèíëèê éîõäó. Ìóðàäáÿéëè ÷îõ äà óçàã äþéöë,
àäàì ýþíäÿððèê, þéðÿíÿð. Èøè áåëÿ ãóðàã. Õàí íèøàíëûñûíà þç äÿñòèéíÿí
áèð íàìÿ éàçñûí êè, ôèëàí øÿùÿðäÿéÿì, ýÿëèðÿì, áóðäà êàìèë áèð çÿðýÿðÿ
ðàñò ýÿëìèøÿì, áèëÿéèíèí þë÷öñöíö âåð, ñÿíÿ áèð úöò òÿçÿ áèëÿðçèê
áàüëàòäûðûì. Íàìÿíè õàíûí èíàíäûüû àäàì áèçèì äÿ áèð àäàì àïàðàð,
ùÿð øåé àéäûí îëàð.
Áó òÿäáèð õàíûí öðÿéèíÿ îä ñàëäû. Êîðîüëó éåíÿ èøè òàïøûðäû Ùàëàé-
ïîçàíà:
– Èøè éþíöíÿ ãîé. Áèçäÿí êèì ýåòñÿ, þçöíö õàíûí éàõûí àäàìû êèìè
ýþñòÿðñèí. Àììà òåç ãàéûòñûíëàð.
Íàìÿíè õàíà éàçäûðäûëàð. Ùàëàéïîçàí Êîðîüëóíóí òàïøûðûüû èëÿ õàíû
þç ÷àäûðûíäà ýþç äóñòàüû åëÿäè. Ãÿôëÿñèíÿ ýþçÿò÷èëÿð ãîéäó, õàíûí áàø
âÿçèðè èëÿ áèð àäàì ýþíäÿðÿñè îëàíäà Ãàðòàë Êÿðèì éàëâàðäû êè, ãîé
ìÿí ýåäèì. Ùàëàéïîçàí Êîðîüëóéà ýÿíÿøäè, Êîðîüëó áóíà äà ðàçû-
ëàøäû. Âÿçèðëÿ Ãàðòàë Êÿðèì àòëàðûíà ìèíäèëÿð âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëäóüó
âàõòäàí òåç þçëÿðèíè ÷àòäûðäûëàð Ìóðàäáÿéëèéÿ.
Äå Ùÿñÿí õàíûí îüëàíëàðû þçëÿðèíè ëÿëèê-ýèðéàí åëÿäèëÿð. Âÿçèð
ýÿëìÿêëÿðèíèí ìÿãñÿäèíè áèëäèðÿíäÿ, áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, îíëàð
Ìÿðúàí õàíûìûí èìàðÿòèíÿ, îíóí éàíûíà ýåòñèííÿð. Áåëÿ äÿ åëÿäèëÿð.
Ìÿðúàí õàíûì ãîíàãëàðûíû ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åëÿäè. Âÿçèðè òàíûéûðäû, îäó
êè, âÿçèðäÿí õÿáÿð àëäû:
– Âÿçèð, áó îüëàí êèìäè, õàíûí íÿéèäè?
ßââÿëäÿí øÿðòëÿøäèêëÿðè êèìè âÿçèð Ãàðòàë Êÿðèìè Ìÿðúàí õàíûìà
òÿãäèì åëÿäè:
– Õàíûí áàúûñû îüëóäó, õàíûì. Àäûíà Ãàðòàë Êÿðèì äåéèëëÿð. Õàíûí
èñòÿêëèëÿðèíäÿíäè.
Ìÿðúàí õàíûì Ãàðòàë Êÿðèìè áèð äÿ áàøäàí àéàüà, àéàãäàí áàøà
ñöçäö, ýöëöìñÿéèá äåäè:
421
 – Àäàì ùå÷ èíàíà áèëìèð êè, áó îüëàí Ùöñåéíÿëè õàíûí áàúûñû
îüëóäó. Ùå÷ éàðàøäûðà áèëìèðÿì.
Âÿçèð áèúëèêäÿ òöëêöíö ñóéà ñóñóç àïàðàð, ñóñóç ýÿòèðÿðäè. Î ñààò
ìÿñÿëÿíè àíëàäû, éîçäóðäó:
– Ùàããûí âàð, õàíûì. Êÿðèì õàíûí þýåé áàúûñûíûí îüëóäó, ðÿèééÿò
ãûçûíäàí îëóá, þìðöíöí ÷îõóíó êÿíääÿ êå÷èðèá.
Ìÿðúàí õàíûì êþêñ þòöðäö:
– Äåéèðÿì àõû!.. Ùÿ, ãîíàüà íèéÿ ýÿëìèñÿí äåìÿçëÿð. Àììà áèëè-
ðÿì êè, ñèç áèð èøÿ ýÿëìèñèíèç, åøèäèðÿì, âÿçèð.
Âÿçèð ãóðúàëàíäû, áîüàçûíû àðûòäû è÷èíè ÷ÿêäè:
– Ýÿëìÿéèìèçèí ìÿãñÿäèíè Êÿðèì äåéÿúÿê, õàíûì.
Ìÿðúàí õàíûì Êÿðèìèí öçöíÿ áàõäû, ÷àëûøäû êè, ýþçëÿðè èëÿ ýþç-
ëÿðèíè òóòñóí, Ãàðòàë Êÿðèì èìêàí âåðìÿäè, ýþçöíö éåðÿ äèêèá äåäè:
– Äàéûì íàìÿ äÿ éàçûá. Äèëúàâàáû äà äåéèì êè, çÿðýÿð ÷îõ ìàùèð
ñÿíÿòêàðäû.
Î, íàìÿíè Ìÿðúàí õàíûìà âåðäè. Ìÿðúàí õàíûì îõóéóá ýöëäö, åëÿ
ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Êÿðèì, áèð ìÿíèì ýþçöìÿ áàõ ýþðöì!
Êÿðèì áèð òÿùÿð þçöíö ÿëÿ àëûá Ìÿðúàí õàíûìûí ýþçöíöí è÷èíÿ
áàõìàüà ÷àëûøäû. Ìÿðúàí õàíûì ñîðóøäó:
– Äåéèðñÿí, çÿðýÿð ÷îõ ìàùèðäè ùÿ?
– Ìàùèðäè, õàíûì.
– Äàéûíû ÷îõ èñòÿéèðñÿí, Êÿðèì?
– Áÿëè, õàíûì.
– Äàéûí äà ñÿíè ÷îõ èñòÿéèðìè?
– ×îõ èñòÿìÿñÿ, áó èøÿ ìÿíè ýþíäÿðÿðäèìè?
– Îëñóí. Áèðúÿ íóìóò àðàì îëóí, íàìÿíèí úàâàáûíû éàçûì, àïàðûí.
Îíëàð ýþçëÿìÿëè îëäóëàð. Ìÿðúàí õàíûì î áèðè îòàüà êå÷äè. Àììà
úàâàáûí éàçûëìàñû õåéëè ëÿíýèäè. Íÿùàéÿò, Ìÿðúàí õàíûì úàâàáû Ãàðòàë
Êÿðèìÿ òÿãäèì åëÿäè:
– Ãàðòàë ãàðäàø, ÿìèíÿì êè, íàìÿíè éîëäà îõóéàí îëìàéàúàã.
Àììà ÿýÿð äîüðóäàí äà ñÿí äàéûíû, äàéûí äà ñÿíè ÷îõ èñòÿéèðñèíèçñÿ,
îðäà äàéûíäàí òÿâÿããÿ åëÿ, ãîé åëÿ îõóñóí êè, ñÿí äÿ åøèäÿñÿí.
– Áàø öñòÿ, õàíûì! ßìèíÿì êè, äàéûì ìÿíèì áåëÿ òÿâÿããÿìè ðÿää
åëÿìÿç.
Âÿçèð ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, Ìÿðúàí õàíûìûí íàìÿñèíäÿí íÿ õàíà,
íÿ äÿ îíóí àäàìëàðûíà óüóð ýÿòèðÿñè ùå÷ íÿ îëìàéàúàãäû. Îíà ýþðÿ äÿ
422
÷îõ ôèêèðëÿøäè êè, éîëäà íàìÿíè Ãàðòàë Êÿðèìèí ÿëèíäÿí ÷ûõàðñûí, àììà
áàúàðà áèëìÿäè. Ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðèñè ýöí ÷åøò éåðèíÿ ãàëõàíäà þçëÿ-
ðèíè éåòèðäèëÿð Êîðîüëóéà. Êîðîüëó éåíÿ ùàìûíû éûüäû áþéöê ÷àäûðà,
õàíû äà ýÿòèðòäè, íàìÿíè âåðäè îíà, þçöíÿ äÿ òàïøûðäû êè, úàâàáû áÿðê-
äÿí îõóñóí. Õàí íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ äèëè ñþç òóòìàäû. Êîðîüëó áàõäû
õàíäà íàìÿ îõóéàñû ùàë éîõäó, öçöíö òóòóäó àøûã Úöíóíà:
– Àøûã Úöíóí, äåéÿñÿí, õàíûí ñàâàäû ÷àòìàäû, àë íàìÿíè îõó ýþðÿê
êèøèíèí íèøàíëûñû íÿ éàçûð.
Àøûã Úöíóí íàìÿíè àëäû, áàõàíäà ùåéðÿò åëÿäè:
– Úàí Êîðîüëó, ãûç íàìÿñèíè øåèðíÿí éàçûá. Áó, ãîøìàäû. Èçí âåð,
ñàçíàí îõóéóì, ýöíàù åëÿìÿéÿê. Àõû ãîøìàíû ñàçíàí îõóìàìàã
ýöíàùäû.
Êîðîüëó èçí âåðäè, àøûã Úöíóí éåíÿ ñàçûíûí àøûãëàðûíà ÿë àòäû, ñàç
åëÿéèá ñèíÿñèíÿ áàñäû, îõóäó:
Ìÿùÿááÿò ñàòûëìàç äöíéà ìàëûíà,
Áèð éàõøû ôèêèðëÿø, õàí, àüëûí îëñóí!
Ñÿíäÿêè åøã äåéèë, óéóá øÿùâÿòÿ
Àç áåëÿ ýèðéàí îë, éàí, àüëûí îëñóí!

Ëåéëèéÿì, Ìÿúíóíóì ñÿùðà äîëàøûð,

ßñëèéÿì, Êÿðÿìèì ßðçóðóì àøûð,
Ñÿíÿ îëàí êèíèì ãàéíàéûá äàøûð,
È÷ìÿê èñòÿéèðÿì ãàí, àüëûí îëñóí!

Ìÿðàìûì þçýÿäè, îëìóðàì àðàì,

Ýöíäÿ ýþç-ýþç îëóá äåøèëèð éàðàì.
Ìÿçàðûí îëàðàì, ñÿíèí îëìàðàì,
Ìÿðúàí áèð äÿ äåéèð, ãàí, àüëûí îëñóí!

Äöøìÿí ãûçû îëñà äà, Êîðîüëó äà, àøûã Úöíóí äà, áöòöí äÿëèëÿð äÿ
Ìÿðúàí õàíûìäà îëàí ÿùäÿ, èëãàðà, âÿôàéà, àüûëà, êàìàëà ÿùñÿí äåäèëÿð.
Êîðîüëó ùàé âóðóá ãÿðàð, ýþñòÿðèø âåðäè:
– Ùöñåéíÿëè õàíû âåðèðÿì Éàðìÿììÿä êèøèíèí èõòèéàðûíà. Ãîé
íåúÿ áèëèð åëÿ äÿ úÿçà âåðñèí. Àììà ãàëàí ãÿôëÿ íÿ âàðñà, âåðèí âÿçèðÿ,
éîëà ñàëûí ýåòñèí. Þçöíöç äÿ éûüûøûí, äöøÿê éîëà, ÷îõ ýåúèêäèê, èíäè
×ÿíëèáåëèí ýþçö éîëäà ãàëûá.
Äåìÿ, Éàðìÿììÿä êèøè Ùöñåéíÿëè õàíäàí ÷îõäàí éàíûãëûéìûø.
Þç áèëäèéè êèìè úÿùÿííÿìÿ âàñèë åëÿäè. Êîðîüëóíóí äÿñòÿñè ýöíîðòà
éåìÿéèíäÿí ñîíðà öç òóòäó ×ÿíëèáåëÿ.
423
 Ùöñåéíÿëè õàíûí þëöìö Ìÿðúàí õàíûìû íÿ ãÿäÿð ñåâèíäèðäèñÿ, òîé
àüàìàòûíûí ÿëäÿí ÷ûõìàñû Ìàùìóä õàíû áèð î ãÿäÿð éàíäûðäû...
Àðàäàí ÷îõ êå÷ìÿäè, ýöí î ýöí îëäó Ìàùìóä õàíûí òàëåéè òÿçÿäÿí
ýÿòèðäè, áàõò óëäóçó ëàï éöêñÿêäÿí äîüäó: õîòêàð ÷àüûðûá Áàéàçèäèí
ïàøàëûüûíû òàïøûðäû îíà, áàúûñû Ìÿðúàí õàíûìû äà íèøàíëàäû âÿëèùÿäè
ßìèð õàíà.
Àììà Ìÿðúàí õàíûì èêè àéàüûíû áèð áàøìàüà ãîéäó êè, äà ìÿí
ÿðÿ ýåòìèðÿì...
Ìàùìóä ïàøà ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, îíóí àéàüûíà úèäàð îëàí áó
ãîùóìëóüà õÿëÿë ýÿòèðÿí Êàíêàíîüëóäó. Îäó êè, îíó áèð éàíëûã åëÿ-
ìÿêäÿí þòðö ôöðñÿò ýÿçèðäè.
Åéâàç òóòóëóá çèíäàíà ñàëûíàí ýöíöí ñÿùÿðèñè Áàéàçèä ÿòðàôûíäà íÿ
ãÿäÿð ÿëè ãûëûíú òóòàí âàðûéäûñà, éûüûëûá çèíäàíû äàüûòìàã, Åéâàçû õèëàñ
åëÿìÿê ö÷öí òÿäáèð òþêìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êàíêàíîüëó äà áó äÿñòÿäÿéäè.
Î íåúÿ äåéÿëëÿð, áó èøè äöçÿëäÿí, äÿñòÿéÿ áàø÷ûëûã åëèéÿí åëÿ îíóí
þçöéäö.
Åéâàç òóòóëàíûí ö÷öíúö ýöíö Êàíêàíîüëó äÿñòÿíè ÷ÿêäè áèð òÿðÿôÿ.
Äÿñòÿ ÷îõ áþéöê îëäóüóíäàí îíó áþëäö êè÷èê äÿñòÿëÿðÿ. Îíëàðà áàø-
÷ûëàð ñå÷äè. Ùàíñû äÿñòÿíèí ùàéàíäàí ýÿëÿúÿéèíè, êèìèí íÿ èø ýþðÿúÿéèíè,
äþíÿ-äþíÿ òàïøûðàíäàí ñîíðà, ýåäèá ìöÿééÿí îëóíìóø âàõäû, èøàðÿíè
ýþçëÿìÿéè òàïøûðäû. Ùàìû þç êÿì-êÿñèðèíè äöçÿëòìÿéÿ, âàõäû ýþçëÿ-
ìÿéÿ äàüûëäû. Êàíêàíîüëó äà åâÿ ýÿëèá ùàçûðëûã ýþðìÿéÿ áàøäàäû.
Êàíêàíîüëó òÿçÿúÿ ãûëûíúûíû ñèëèá ãûíûíà ãîéìóøäó. Ñÿëèì ãàïûäàí
ýèðäè:
– Áþéöêêèøè, Ìÿðúàí õàíûì äåäè êè, îííàí âàúèá èøèì âàð, þçöíö
éåòèðñèí ìÿíÿ.
Êàíêàíîüëó èñòÿäè êè, ýåòìÿéÿ, àììà þçöíö ñàõëûéà áèëìÿéèá
Ñÿëèìíÿí ïàëòàðûíû äÿéèøäè.
Êàíêàíîüëó þçöíö éåòèðäè Ìÿðúàí õàíûìûí ãóëëóüóíà. Ìÿðúàí
õàíûì îíó ÷ÿêèá àïàðäû äöç çèðçÿìèñèíÿ. Ãàðøûñûíäà îòóðäóá ýþçëÿðèíè
äèðÿäè ýþçëÿðèíÿ, éàçûã-éàçûã äåäè:
– Áþéöêêèøè! Äå ýþðöì, ìàíà îëàí ìÿùÿááÿòèíäÿí áèð íèøàíà
ãàëûá, éà éîõ?!
Êàíêàíîüëó ùÿëÿ âÿçèééÿòäÿí, ìÿãñÿääÿí áàø ÷ûõàðìàñà äà äåäè:
– Ìÿðúàí õàíûì! Ìÿíèì ñÿíÿ îëàí ìÿùÿááÿòèìè ñîðóøóðñàíñà, ùÿð
ýöí áèðÿ ìèí ãàò àðòûð! Àììà þçöí áèëèðñÿí âÿçèééÿò ïèñäè. Ìÿí áèð ëöò
424
êàíêàí îüëóéàì, ïóëóì éîõ, äþâëÿòèì éîõ, øàí-øþùðÿòèì éîõ...
Ãàðäàøûí äà ñàòûð ñÿíè ïóëà, øþùðÿòÿ?..
Ìÿðúàí õàíûì äàéàíà áèëìÿäè:
– Äöç äàíûøìûðñàí, ÿçèçèì! Ñÿí þç ãèéìÿòèíè éàõøû áèëìèðñÿí.
Ãàðäàøûì ìÿíè øþùðÿòÿ ñàòûðñà, ýÿðÿê, àüëû îëñà, åëÿ ñÿíÿ âåðÿéäè.
– Ýþðìöðñÿíìè, ùå÷ Àëëàù äà êàñûáûí òÿðÿôèíäÿ äåéèë! Òÿçÿúÿ
Ùöñåéíÿëè õàíäàí õèëàñ îëìóøäóã, ßìèð õàíû àðèç åëÿäè áó éàíäàí!
Äàé áóíäàí áåëÿ áèç íåéëèéÿ áèëÿðèê, ùàíñû ñÿìòÿ öç òóòóá áèð ñûüûíàúàã
òàïà áèëÿðèê êè, õîòêàðûí ùþêìö îðàéà èøëÿìÿñèí, áèçè àõäàðûá òàïìàñûí,
ìÿùÿááÿòèìèçè äàøà âóðìàñûí?! Ýÿë äàùà ñÿí ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, ýåò
ßìèð õàíà, ñÿí õîøáÿõò îë!..
Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Ñÿí äîüðó äàíûøûðñàí, Áþéöêêèøè! Èíäè èø ÷îõ ïèñ éåðÿ èëèøèá, êàð-
âàíûìûç éàìàí éåðäÿ àõøàìëàéûá! Äóðäóãúà èøëÿð äîëàøûá áó éåðÿ
÷àòäû. Ìÿí áèð éåð áèëèðÿì êè, îðàéà õîòêàðûí éîõ, ëàï áàáàñûíûí äà
ùþêìö èøëÿìÿç! Îðàéà ãà÷à áèëñÿê, êàìûìûçà ÷àòàð, ãîðõóñóç éàøà-
éàðûã!..
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí, Ìÿðúàí õàíûì?! Îñìàíëû òîðïàüûíäà î íåúÿ
éåðäè êè, õîòêàðûí ùþêìö îðàéà èøëÿìèéÿ, îðäà ðàùàò éàøàìàã îëà?! Äå
ýþðöì, î íåúÿ éåðäè êè, ìÿíèì êèìèëÿðè îðäà ìóðàäûíà ÷àòà, êàìûíà
éåòèøèá õîøáÿõò îëà?! Ýþðÿñÿí, éåð öçöíäÿ åëÿ áèð áóúàã, åëÿ áèð òîðïàã
âàð?!
– Äàé ùÿëÿ î éåðëÿðÿ ÿë àòìà, ÷îõ óçàãëàðà ýåäèá þçöíö éîðìà. Äå
ýþðöì, ãà÷ìàãíàí íåúÿñÿí?
– Î éåð ìÿíè ÷îõ äöøöíäöðöð àõû!
– Äåäèì ÷îõ þçöíö éîðìà. Îðà ÷îõ äà óçàã äåéèë! Àììà éîëó ÷îõ
÷ÿòèíäè. Íåúÿñÿí ãà÷ìàüûíàí?
Ñóàëûí òÿêðàð îëóíìàüû Êàíêàíîüëóíó àëäû:
– Ãà÷àã äåéèðñÿí, ãà÷àã äÿ!..
Ìÿðúàí õàíûìûí ãàøëàðû ÷àòûëäû:
– Áó íåúÿ úàâàáäû, Áþéöêêèøè?!
Êàíêàíîüëó äèëèíè áåëÿ ñöðöäö êè, Ìÿðúàí õàíûìíàí ñþç àëà.
Àììà áàõäû ãÿëáèíÿ äÿéäè. Îäó êè äåäè:
– Ìÿðúàí õàíûì! Ìÿí áàøûìíàí, úàíûìíàí ùàçûð. Äè âàõò ãîé,
ùàçûðëàø!
– Âàõò?.. Âàõò áó ýåúÿ!..
425
 Êàíêàíîüëóíóí áîüàçû ãóðóéàí êèìè îëäó. Äóðóõäó, äèëëÿíìÿê
èñòÿäè, íÿ äåéÿúÿéèíè áèëìÿäè.
Ìÿðúàí õàíûì îíóí áó ùàëûíû ýþðöá äåäè:
– Áó íÿ ñèôÿòäè, ñÿí äöøäöí, åé èéèäëèéè àëÿìÿ ñÿñ ñàëìûø Êàíêàí-
îüëó?! Ìÿí íåúÿ îëóá êè, èíäèéÿúÿí ñÿíèí áåëÿ ãîðõàã îëäóüóíó
áèëìÿìèøÿì?! Áó ùàë ãîðõàãëûãäàí ÷îõ, äþíöêëöéÿ îõøàéûð. Áÿëêÿ äÿ
ìÿííÿí äþéöëñÿí?! Áåëÿäèðñÿ, ýåäèá åâèíäÿ îòóðà áèëÿðñÿí!..
Ãÿçÿáäÿíìè, ãÿùÿðäÿíìè, áèëìèðÿì, Ìÿðúàí õàíûìûí ýþçëÿðè
äîëìóøäó. Î, äóðìàã èñòÿéÿíäÿ, Êàíêàíîüëó áèëÿéèííÿí éàïûøäû:
– Ìÿðúàí! Áèëèðñÿí ìÿí ùå÷ çàìàí ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàìûøàì!
Ìÿùÿááÿòèì äÿ ÿð ìÿùÿááÿòèäè! Ìÿí ñåâèíäèéèìíÿí áó ùàëäàéàì!..
Àììà...
– Àé ìÿùÿááÿòäÿ ÿð îëàí! Áó éîëäà àììà îëìàç! Áó ýåúÿ ãà÷ìà-
ëûéûã! Éîõñà, áèð äÿ ìÿíè î äöíéàäà ýþðÿðñÿí!..
– Àé ìÿùÿááÿò ìÿëÿéè! Ýÿðÿê ñåâÿíëÿð î äöíéàíû äèëÿ ýÿòèðìÿ-
ñèíëÿð àõû?!
– Áþéöêêèøè! Ñþçö óçàòäûã. Èø î éåðäÿäè êè, áèç áó ýåúÿ ãà÷ìàëûéûã!
Äóð! Âàõò èòèðìÿ!
Êàíêàíîüëóíóí éåíÿ ðÿíýè äÿéèøäè:
– Ìÿðúàí, àõû áó èøäÿ òÿëÿñìÿê õåéèð âåðìÿç?! Ãîé íèçàì ùàçûðëûã
ýþðöì! Ùå÷ îëìàñà, áó ýåúÿëèéèíÿ àìàí âåð, ñÿùÿð àõøàì îëóì ñÿíèí
ãóëëóüóíäà!
Ìÿðúàí õàíûì àéàüà ãàëõäû:
– Ñÿí éà ãîðõóðñàí, éà äà ìÿíäÿí äþíöáñÿí, Êàíêàíîüëó! Ñàíà
úàí ñàüëûüû! Ýåäÿ áèëÿðñÿí!
Êàíêàíîüëó éåíÿ îíó áèëÿêëÿäè:
– Áó äàðûõìàüûí ñÿáÿáèíè áèëèì!
– Ñÿáÿáè? Ìÿùÿááÿò!
– Áèëìÿñÿì îëìàç, Ìÿðúàí!
– Ýÿòèð ñîðóøìà!
– Áèëìÿñÿì, ÷àòäàð áàüðûì!
– Ñÿáÿá ìÿùÿááÿòäè, ÿñë ìÿùÿááÿò! Ëåéëè ìÿùÿááÿòè, ßñëè ìÿùÿá-
áÿòè, Øèðèí ìÿùÿááÿòè! Áèð äÿ Ìÿúíóí ìÿùÿááÿòè, Êÿðÿì ìÿùÿááÿòè,
Ôÿðùàä ìÿùÿááÿòè! Áèëäèí!
– Éàõøû! Áó ìÿùÿááÿò áó ýåúÿ òöêÿíÿñèäè?!
– Äåéÿñÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿêñÿí àõû?
– ßë ÷ÿêÿñè äåéèëÿì! Ñÿáÿáè äå!
426
 – Ìÿíè ñÿùÿð ýþíäÿðèðëÿð Èñòàíáóëà. ßýÿð áó ýåúÿ ãà÷à áèëìÿñÿê,
çÿùÿð è÷ÿúÿéÿì!..
Åëÿ áèë Êàíêàíîüëóíà çÿùÿðëè îõ äÿéäè. Áèð ãûâðûëûá à÷ûëäû, äèê àéàüà
äóðäó:
– Ùàçûð îë! Ýåúÿ éàðû ìÿíè ýþçëÿ!
– Ýåúÿ éàðû íèéÿ?
– Îíó ñîðóøìà!
– Áèëìÿñÿì îëìàç.
– Éîëäà áèëÿðñÿí.
Ìÿðúàí õàíûì áàõäû ñþç ÷îõ óçàíûð, Êàíêàíîüëó äà îíóí äåäèéèíè
äåìèð, äåäè:

Êàíêàíîüëó, ÿýÿð ìÿíè ñåâèðñÿí,

Àõøàìíàí ãà÷ìàüà ýÿëÿñÿí ýÿðÿê!
Ôÿðùàä êèìè êöëöíýöíö ýþòöðöá
Áèñöòóí äàüûíû äÿëÿñÿí ýÿðÿê!

Êàíêàíîüëó éåíÿ éàëâàðìàüà áàøëàäû:

Èëòèìàñ åéëÿðÿì, àé àëàýþçëöì,

Ãîé ãàëñûí âÿäèìèç ñÿùÿðÿ, Ìÿðúàí!
Íÿ èø îëñà þç éîëóíà ãîéàðàì,
×ÿêÿðÿì ùÿð èøè òÿùÿðÿ, Ìÿðúàí!

Ìÿðúàí õàíûì äåäè:

Ãÿáóë åò úàíàíûí èëòèìàñûíû,

×ÿòèíäè òóòàñàí ìÿðäèí éàñûíû!
Éà ñèëÿñÿí áó êþíëöìöí ïàñûíû,
Éà ìÿíèì éîëóìäà þëÿñÿí ýÿðÿê!

Êàíêàíîüëó áàõäû Ìÿðúàí õàíûì îíó þëöìíÿí ãîðõóäóð, þëöìíÿí

ñûíàéûð, äåäè:

Òÿðëàí êèìè ãûé âóðàðàì, ó÷àðàì,

Äÿìèðäÿí ñÿää îëñà, ÷åéíÿð à÷àðàì!
Éà þëëÿì, éà ñÿíè àëûá ãà÷àðàì,
Ãóø êèìè ãîíàðàì éÿùÿðÿ, Ìÿðúàí!
427
 Ìÿðúàí õàíûì ýåíÿ áàëòàñûíû êþêäÿí âóðäó:

Ìÿí Ìÿðúàíàì, éàõøû, éàìàí ñå÷ÿðÿì,

Ìÿùÿááÿò éîëóíäà úàííàí êå÷ÿðÿì.
Ñÿùÿðÿ ãàëàðàñà, çÿùÿð è÷ÿðÿì,
Äåéèðÿì, áó áàøäàí áèëÿñÿí ýÿðÿê!

Áè÷àðÿ Êàíêàíîüëó ýåíÿ îõ äÿéìèøÿ äþíäö. Êþêñöíö þòöðöá èñòÿð-

èñòÿìÿç äåäè:
Éàçûã Êàíêàíîüëó àùóçàðäàäû,
Áèð éàííàí ñåâýèëèì èíòèçàðäàäû, –
Áèð áÿëëè èéèäèí þìðö äàðäàäû,
Þëäöðÿëëÿð, ãàëñà ñÿùÿðÿ, Ìÿðúàí!..

Ìÿðúàí õàíûì ãàøëàðûíû ÷àòäû:

– À÷ûã äàíûø ýþðöì, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí àõû?! Íÿ èéèä, íÿ äàð? Êàí-
êàíîüëó ãàëìûøäû îäíàí ñóéóí àðàñûíäà. Èíäè íÿ åëÿñèí? Åéâàçäàíìû –
åë è÷èíäÿêè àäûíäàí-ñàíûíäàíìû, òàé-òóø àðàñûíäàêû ùþðìÿòèíäÿí,
åòèáàðûíäàíìû êå÷ñèí, ìÿùÿááÿòèíäÿíìè?! Ñèððè à÷ñûíìû, à÷ìàñûíìû?..
Àõû, Åéâàç Ìÿðúàí õàíûìûí àòàñûíûí ãàòèëëÿðèíäÿíäè! Ñèððè à÷ñà áèðäÿí
ãûç èøè ïîçàð, ãàðäàøûíà õÿáÿð âåðÿð. À÷ìàñà äà ìöìêöí äåéèë. Éîõ,
éîõ, äåäè:
– Ìÿðúàí õàíûì! Áèëèðñÿí êè, ãàðäàøûí Åéâàç õàíû òóòóá ñàëûá çèí-
äàíà! Þçö äÿ íàìÿðäëèéèíÿí òóòóá! Ìÿðäëèéèíÿí òóòñàéäû, äÿðä éàðûéäû,
èøèì îëìàçäû!..
Êàíêàíîüëó äóðóõäó. Ìÿðúàí õàíûì îíó òÿëÿñäèðäè:
– Ñþçöíöí úàíûíû äå ýþðöì.
Êàíêàíîüëó áåëÿ ùåñàá åëÿäè êè, èøè ïîçäó, Ìÿðúàí õàíûìû ãÿçÿá-
ëÿíäèðäè. Îäó êè, þçö äÿ ãàøëàðûíû ÷àòûá äåäè:
– Èíäè áèç áþéöê áèð äÿñòÿ äöçÿëòìèøèê êè, áó ýåúÿ çèíäàíû äàüûäûá
Åéâàçû ãà÷ûðàã!.. ßââÿëà, ÿýÿð ñÿí äÿ ìÿíè ìÿí ñÿíè ñåâäèéèìèí ìèííÿí
áèðúÿñè ãÿäÿð ñåâèðñÿíñÿ, ýåúÿ éàðûéà ãÿäÿð ìàíà ìþùëÿò âåð, îíó õèëàñ
åëèéèá, ùÿð ùàçûðëûüíàí îëóì éàíûíäà! Èêèíúèñè äÿ, ÿýÿð áó ñèððè à÷ñàí...
Ìÿðúàí õàíûì îíà ñþçöíöí äàëûíû ýÿòèðìÿéÿ èìêàí âåðìÿäè,
ñàðûëäû áîéíóíà:
– Àé çàëûì îëìàìûø! Áóíó ñÿùÿðäÿí äåéíÿí äàíà! Åëÿ ìÿí äÿ
ñÿíè îíà ýþðÿ ÷àüûðìûøàì! Ýÿðÿê áó ýåúÿ Åéâàçû õèëàñ åëèéÿê, îííàí
áÿðàáÿð ãà÷àã ×ÿíëèáåëÿ! Ìÿíèì äåäèéèì éåð áàõ, î ×ÿíëèáåëäè!
428
 – Àììà ìÿíèì òÿäáèðèì þçýÿäè: ñèç äöç ùÿðÿêÿò åëÿìèðñèíèç.
Áèëìèðñèíèçìè ïàøàíûí çèíäàíû ìþùêÿì, êåøèê÷èñè äÿ ÷îõäó?! Ùÿëÿ
äåéÿñÿí, ïàøà çèíäàíà áàñãûí îëàúàüûíäàí øÿêêÿ äöøöá, êåøèê÷èëÿðèíè
÷îõàëäûá, àéûã-ñàéûã äóðóá... Îäó êè, ñèçèí òÿäáèðèíèç ÷ÿòèí áàø òóòàð,
ãàíû-ãàäàñû ÷îõ îëàð. ×îõ úàâàí êîððàíàð, áÿëêÿ äÿ Åéâàçûí þëìÿéèíÿ
áàéûñ îëàðñûíûç!
– Àììà áóäó, ìÿíèì çèðçÿìèìíÿí çèíäàíà áåøúÿ àääûì éîëäó.
Ñÿí áöòöí éîëäàøëàðûíû õÿáÿðäàð åëÿ, ãîé áó ýåúÿëèéÿ ýþçëÿñèíëÿð.
Þçöí äÿ öðÿéèíÿ éàòàí äîñòëàðûííàí áèðèíè ýþòöðöá ÿë-àéàã ÷ÿêèëÿíäÿ
îë éàíûìäà. Ëàüì àòàã, Åéâàçû ãà÷ûðàã! Íÿ ñÿñ îëñóí, íÿ ãûðüûí, íÿ äÿ
ãàäà! ßýÿð èøèìèç áàø òóòìàñà, çèíäàí äóðóð, ñèç äóðóðñóíóç!..
Êàíêàíîüëó áàõäû äîüðóäàí äà, áó òÿäáèð îíëàðûí òÿäáèðèííÿí ÷îõ
éàõøûäû, ÷îõ àñàí, ãàíñûç-ãàäàñûçäû. Áó ôöðñÿò ýþéäÿí äöøìÿ îëäóüóí-
äàí ðàçûëàøäû. Þçö äÿ âàõò èòèðìÿéèá þçöíö éåòèðäè äîñòëàðûíà. Ùàìûíû
éûüäûðäû áèð éåðÿ, ÿùâàëàòû äàíûøäû. Ùàìû áó òÿäáèðè áÿéÿíäè. Äÿñòÿ
áàø÷ûëàðûíäàí áèðè äåäè:
– Òÿäáèð ÷îõ àüûëëû òÿäáèðäè. Ãîé áó êàíêàí Ìèðçÿëè îëñóí Êàí-
êàíîüëóíà éîëäàø. Ãàëàí ùàìû þç äÿñòÿñèéíÿí ùàçûð îëñóí äþéöøÿ. Î
òÿðÿôëÿðäÿ ýöäöêúö ãîéàã. Äåìÿê îëìàç, áèðäÿí áóðäà êÿëÿê-ìÿëÿê,
ôåë-ìåë îëàð.
Áÿëè, ÿë-àéàü éûüûøàíäà, Êàíêàíîüëó ùÿð áèð ùàçûðëûüûéíàí îëäó
Ìÿðúàí õàíûìûí ãóëëóüóíäà. Îíñóç äà Ìÿðúàí õàíûì ùÿð øåéè ùàçûð
åëÿìèøäè. Áàøëàäûëàð èøÿ. Ùÿð èêè èéèä èøÿ åëÿ ýèðèøäè êè, àç áèð âàõòäà
ëàüì éàðûäàí êå÷äè. Àììà áèðäÿí ãàáàãëàðû ÷ûõäû ñàë äàøà. Àëòäàí âóð-
äóëàð, îëìàäû, öñòäÿí âóðäóëàð, îëìàäû, ÿëàú äàøû äåøìÿéÿ ãàëäû. ×îõ
÷ÿòèíëèê ÷ÿêñÿëÿð äÿ, äàøû äåøäèëÿð...
Ñÿùÿðÿ àç ãàëûðäû. Åéâàç áàõäû ãóëàüûíà òàïïûëòû ýÿëèð. Ãóëàã âåðèá
ýþðäö, íÿäèñÿ, çèíäàíäû. Áåëÿ ùåñàá åëÿäè êè, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèá çèíäàíû
äàüûäûðëàð. Öðÿéè àòëàíäû, þç-þçöíÿ îõóäó:
Äÿëè êþíöë, úþâëàí åëÿ ùàâàëàí,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!
Ãÿäèðáèëÿí ãî÷ èéèäëÿð àòäàíäû,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!

Ãàíñûç îëìàç Êîðîüëóíóí ìåéäàíû,

Äöøìÿíèí éöç îëñà, ãóðòàðìàç úàíû.
Ñþêöëöð ïàøàíûí äÿìèð çèíäàíû,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!
429
 Ó÷àì î äàüëàðà, ãàéûäàì ýÿëÿì,
Íàìÿðä äöøìÿíèìèí áàüðûíû äÿëÿì!
Éîëóìó ýþçäÿéèð àíàì Çÿðãÿëÿì,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!

Éàüûëàðà þëöì éàçàí ýÿëèáäè,

Äöøìÿííÿðÿ ãÿáèð ãàçàí ýÿëèáäè,
Òöïäàüûäàí, Ùàëàéïîçàí ýÿëèáäè,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!

Êöðäîüëó îëóáäó Åéâàçà ãàðäàø,

Äÿëè Ùÿñÿí êÿñÿð, äûüûððàíàð áàø,
Äÿìèð÷èîüëó ãîéìàç äàø öñòöíäÿ äàø,
×ÿíëèáåëäÿí ùàðàé ýÿëäè éåòèøäè!

Ñþç òàìàìà éåòÿð-éåòìÿç, Êàíêàíîüëó ùàçûð îëäó Åéâàçûí éàíûíäà.

Úóìäó êè, Åéâàçûí ÿë-àéàüûíû à÷ñûí, Åéâàç äåäè:
– Äå ýþðöì, ñÿí êèìñÿí, íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Îíó ñîðóøìà, Åéâàç! Âàõäûìûç àçäû!
– Äåìÿñÿí îëìàç!
– Àõû âàõò éîõäó! Ñÿùÿð à÷ûëûð! Áèç ñÿíè õèëàñ åëÿìÿéÿ ýÿëìèøèê.
Ãàëàíûíû éîëäà áèëÿðñÿí!..
– Éîõ, ýÿðÿê êèì îëäóüóíóçó, íÿ ìÿãñÿäíÿí ìÿíè õèëàñ åëÿìÿê
èñòÿäèéèíèçè äåéÿñÿí!
Êàíêàíîüëó ùà åëÿäè, îëìàäû. ßëàúñûç ãàëûá ÿùâàëàòû ãûñàúà äàíûøäû.
Åéâàç ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð îëàíäà, ìèííÿòäàððûõ åëèéèá äåäè:
– ×îõ ñàü îëóí, ÿçèçëÿðèì! ×îõ ÿçèééÿò ÷ÿêèáñèíèç, úÿôàíûç áþéöê-
äö, ôÿäàêàðëûüûíûçûí ùÿääè-ùöäóäó éîõäó, éàõøûëûüûíûç ÿâÿçñèçäè!
Àììà èíäè áó èø áàø òóòìàç! Èíäè ãà÷ìàã îëìàç!
– Íèéÿ, Åéâàç?!
– Þçöí äåäèí êè, ñÿùÿð à÷ûëûð. Áóäó åé, ãóëàã âåð, õîðóçäàð áàííà-
øûð. Áóíäàí ñîíðà áèç ùå÷ éàíà ãà÷ûá ÷ûõà áèëìÿðèê. Áèç î éàíà, î ãûç
êè, äåéèðñÿí, îíà õàòà òîõóíàð! Ùÿð ñÿùÿð èøûãëàøàð-èøûãëàíìàç, ýÿëèá
ìÿíè éîõëóéóëëàð, ÷îõ ÷ÿêìÿç êè, éîõëóéóá ìÿíè ýþðìÿçëÿð, ëàüûìû
òàïûá èøè áèëÿëëÿð, áèçè òóòàëëàð! Àíúàã ÿëàú îíäàäû êè, áó ýÿëÿí àõøàìû
ýþçäöéÿê. Þëäöì, áîðúóìó þäÿäèì, ãàëñàì, ãà÷àðûã!..
Êàíêàíîüëó ýåíÿ ÷îõ äèðÿíäè, îëìàäû. Ãàéûòäû Ìÿðúàí õàíûìûí
éàíûíà. Ìÿðúàí õàíûì òÿëÿñèê ñîðóøäó:
430
 – Ñÿùÿðäè! Íåéëÿéÿ áèëäèíèç?
Êàíêàíîüëó ÿùâàëàòû äàíûøûá äåäè:
– Åéâàç òÿðñëèê åëèéèð!
Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Åéâàç äöç äåéèð. Îíà éåìÿê àïàðûí. Þçöíäÿí äÿ þéðÿíèí ýþðÿê
àéðû áèð òÿäáèðè, áàøãà áèð ñþçö éîõäó êè?! Ñîðóøóí ýþðÿê áèç íåúÿ
åëÿéÿê êè, îíó éîõëàéàíäà ëàüûìû ýþðÿí îëìàñûí?
Êàíêàíîüëó éåìÿê ýþòöðöá ãàéûòäû:
– Åéâàç, Ìÿðúàí õàíûì ñÿíèí ùàãëû îëäóüóíó äåéèð. Èíäè äå ýþðÿê,
íåéëÿéÿê êè, ñÿíè éîõëàéàíäà ëàüûìû ýþðÿí îëìàñûí? Áèð äÿ áÿëêÿ àéðû
òÿäáèðèí, òàïøûðûüûí îëà?
Åéâàç äåäè:
– Ëàüûìû ýþðìÿêëÿðèíäÿí àðõàéûí îë. Ìÿíè åëÿ ãàïûäàí áàõìàüíàí
éîõëàéûðëàð. Þçýÿ òàïøûðûüûì äà áóäó êè, áàúàðñàíûç, ×ÿíëèáåëÿ áèð
àäàì ãà÷ûðûí. Åùòèéàò èéèäèí éàðàøûüûäû àõû. Áèð äÿ éîëëàðäà àäàì ãîéóí.
Ìÿíèì âÿäÿì êå÷èá. ßëéÿãèíäè êè, Êîðîüëó ìÿíè àõòàðûð. Èøäè, áó
òÿðÿôëÿðÿ ýÿëÿí îëñà, õÿáÿð âåðñèíëÿð.
Êàíêàíîüëó ñîðóøäó:
– Òóòàã êè, éàðàãëû-éàñàãëû àäàì ýþðäöê, íÿäÿí áèëÿê êè, ×ÿíëèáåë-
äÿíäè?
– Äöç äåéèðñÿí. ßýÿð åëÿ àäàì ýþðÿí îëñà, éàíàøûá Ìÿðúàí õàíûìûí
àäûíû âåðñèí êè, Ìÿðúàí õàíûì ñÿíè ýþçëÿéèð. Áèçèì óøàãëàð àðèôäèðëÿð,
îíëàðäàí îëñà, äåéÿúÿê êè, ýþñòÿð îíóí éåðèíè, þçýÿñè îëñà, äåéÿð ìÿí
ùàðà, Ìÿðúàí õàíûì ùàðà! Áåëÿ íÿì-íöì åëÿéÿííÿí êå÷ñèíëÿð...
Áÿëè, ÿëàú ýþçäÿìÿéÿ ãàëäû. Êàíêàí Ìèðçÿëèíè õÿáÿðÿ ãà÷ûðäûëàð,
áèð-èêè éåðÿ äÿ àäàì ãîéäóëàð êè, ýÿëÿí îëñà õÿáÿð âåðñèí.
Ýöíîðòà öñòÿ Ñÿëèì ãàíòÿð è÷èíäÿ Êàíêàíîüëóíó òàïäû:
– Ìÿðúàí õàíûì äåéèð, òåç éåòèðñèí þçöíö ìÿíÿ.
Êàíêàíîüëó òÿëàøëà ñîðóøäó:
– Õåéèð îëà, Ñÿëèì? Áèð èø áàø âåðìÿéèá êè?
Ñÿëèì ùå÷ íÿ áèëìÿäèéèíè ñþéëÿäè. Âàõò èòèðìÿê îëìàçäû.
Ïàëòàðëàðûíû äÿéèøäèëÿð. Êàíêàíîüëó þçöíö éåòèðäè Ìÿðúàí õàíûìà:
– Õåéèð îëà, Ìÿðúàí?
Åëÿ õåéèðè éîõäó! Áó ñààò þéðÿíìèøÿì êè, ãàðäàøûì þç àäàìëàðûíû
éûüûá òÿäáèð èñòÿéèá. Ãî÷ó Ìåùäè òÿäáèð òþêöá êè, ýåúÿ èêÿí Åéâàçû
àññûíëàð. Èøè äÿ òàïøûðûáëàð îíóí þçöíÿ. Èíäè ýÿðÿê áèç àõøàìäàí ãà÷àã
431
êè, áèð éàíà ÷ûõà áèëÿê. Ùÿëÿ àäàìëàð äàüûëàíäàí ñîíðà ãàðäàøûìíàí
Ãî÷ó Ìåùäè òÿê ãàëûá àéðû íÿ òÿäáèð òþêöáëÿð, áèëìèðÿì.
Êàíêàíîüëó äåäè:
– Íÿ òÿäáèðèí âàð, äå, éåðèíÿ éåòèðèì.
– Äóðìàã îëìàç! Áèëèðñÿí êè, àõøàìäàí øÿùÿðäÿí àòíàí ÷ûõìàã
îëìàç. Îäó êè, ýÿðÿê àòëàðû øÿùÿðäÿí ÷ûõàðûá éàõûí êÿíäëÿðèí áèðèíäÿ
ãîéàñàí, ïèéàäà ÷ûõàã, îðäàí ìèíèá ýåäÿê.
Êàíêàíîüëó áàø öñòÿ äåéèá ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ Ìÿðúàí õàíûì
äàéàíäûðäû:
– Äàðûõìà, äàðûõìà, åùòèéàòëû îë!
Êàíêàíîüëó éåíÿ òÿðïÿíìÿê èñòÿéÿíäÿ äàéàíäû:
– Ìÿðúàí õàíûì, áÿñ àõû î Èñòàíáóë, çÿùÿð...
Ìÿðúàí õàíûì ýöëöá ñþçöíö êÿñäè:
– Åëÿ øåéëÿð éîõäó. Þçöì åëÿ äåéèðäèì êè, èøè ñÿùÿðÿ ãîéìàéàñàí!
Êàíêàíîüëó âàõò èòèðìÿéèá àòëàðû ùàçûð åëÿäè, íàëëàäûá øÿùÿðäÿí
êÿíàðäàêû äîñòóíóí éàíûíà àïàðìàüà áàøäàäû. Ö÷öíúö àòû àïàðìàüà
ãàéûäûðäû, øÿùÿðèí ýèðÿúÿéèíäÿêè äÿðÿäÿ áàøûíà ïàëàç àòûá ýþòöðäöëÿð.
Î çàìàí ýþçöíö à÷äû êè, çèíäàíäà Åéâàçûí éàíûíäàäû.
Êàíêàíîüëó åëÿ áèëèðäè êè, ëàüìûí öñòö à÷ûëûá. Àüçûíû à÷ûðäû êè,
Åéâàçäàí ñîðóøà, Åéâàç îíó ãàáàãëàäû:
– Àù, ìÿíèì ãàðäàøûì! Ñèç ìÿíèì óúóìíàí þçöíöçö áÿëàéà
ñàëäûíûç! Äå ýþðöì, Ìÿðúàí õàíûìûí áàøûíäà íÿ âàð?
Êàíêàíîüëó áàõäû êè, áóðäà àðõàéûíëûãäû, äåäè:
– Ãÿëáèíè ñûõìà, Åéâàç, ùå÷ íÿ éîõäó. Ìÿíè þçýÿ ñÿáÿáäÿí
òóòóáëàð. Áó ñààò èøèí ÿñàñûíû áèëÿðÿì.
Èíúàâàðà, îíóí ÿë-àéàüûíû èïíÿí ñàðûìûøäûëàð. Õÿúàëÿò ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
Åéâàçûí éàíûíà ñöðöíäö:
– Äèøëÿðèííÿí à÷ ìÿíèì ãîëëàðûìû!..
Åéâàç, ÿââÿëúÿ åëÿìÿê èñòÿìÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, ÷ûõûá î ãûçû äà ñàëàð
èøÿ. Áèð äÿ öðÿéèíäÿ þçöíö äàíëàäû êè, áó, ìÿíèì éîëóìäà þçöíö
þëöìÿ âåðèð, ãîé à÷ûì, áÿëêÿ õèëàñ îëà. Èïè ÷åéíÿäè. ßëëÿðè à÷ûëàí Êàí-
êàíîüëó àéàãëàðûíû äà þçö à÷ûá ëàüíàí þçöíö àòäû Ìÿðúàí õàíûìûí
éàíûíà.
Ìÿðúàí õàíûì îíó ýþðÿíäÿ äÿëè êèìè îëäó:
– Ñÿí íÿ èø ýþðöðñÿí, àé çàëûì? Áó áîéäà äà ñàéìàçëûã îëàð?
Ýöíöí ýöíîðòàñûíäà þç ïàëòàðûííàí ýÿëèðñÿí!.. ßýÿð ýþðÿí îëäóñà, èøèìèç
áèòäè!..
432
 Êàíêàíîüëó áàõäû áóðäà äà àðõàéûíëûãäû, þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû:
– Þçöí äåìÿäèíìè òåç ãà÷ìàã ëàçûìäû. Äàé ìÿíè íèéÿ ãûíàéûðñàí?
Ìÿðúàí õàíûìûí íÿôÿñè äàðàëäû:
– Ìÿí áåëÿ äåìèøÿì? Ñÿí óøàã êèìè èø òóòóðñàí...
Êàíêàíîüëó áàõäû ãûç îíóí ýþðöíìÿéèííÿí ãîðõóð, äåäè:
– Âàëëàù, åëÿ ýÿëìèøÿì êè, áèð èííè-úèííè ýþðìÿéèá.
– Àòëàð ùàçûðäû?
– Áÿ íÿ! Ùàçûðäûëàð.
– Àëëàùà ïÿíàù! Îíäà ñÿíè ýèçëÿäèì, ãàðàíëûã ãîâóøñóí.
Êàíêàíîüëó áàõäû âàõò âàð, ÷ûõûá î áèðè àòû äà àïàðìàã ãÿðàðûíà
ýÿëäè:
– Ìÿí áóðäà ýèçëÿíèá äóðà áèëìÿíÿì. Áèð ÷ûõûì ùÿðëÿíèì. Áèðäÿí
×ÿíëèáåëäÿí ýÿëÿí îëàð!..
Ìÿðúàí õàíûì ÷îõ äåäè, Êàíêàíîüëó àç åøèòäè. Àõûðäà ãûçûí ÿëàúû
êÿñèëäè, Ñÿëèìè ÷àüûðäû, îíëàð ïàëòàðëàðûíû äÿéèøäèëÿð, Êàíêàíîüëó þçöíö
àòäû ÷þëÿ.
Ãàø ãàðàëûðäû. Ýþéöí öçöíö ãàðà áóëóä àëìûøäû. Òÿê-òÿê éàüûø àòûðäû.
Êàíêàíîüëó Èñòàíáóë äàðâàçàñûíà ÷àòàíäà áàõäû êè, áèð àòëû ýÿëèð. Àéà-
üûíû ñàõëàäû. Àòëû éàõûíëàøàíäà áàõäû êè, íÿðèí áèðèäè, éàðàã-éàñàüûíà äà
ñþç îëà áèëìÿç. ßëéÿãèí åëÿäè êè, áó, éà Êîðîüëóäó, éà äà Äÿëè Ùÿñÿí!
Áàõäû ýåðèäÿí áèðè äÿ ýÿëèð. Öðÿéè àòëàíäû êè, ×ÿííèáåëëèëÿðèí àüçû
à÷ûëûá. Éàíàøäû ãàáàãäà ýÿëÿíÿ:
– Àüà, Ìÿðúàí õàíûì ñèçè ýþçëÿéèð...
Îíóí àüçûíäàí ñþç ãóðòàðìàìûø àòëû ÿìð åëÿäè:
– Äöø ãàáàüûìà! Ñþçöí éàëàí îëñà, áàøûí þçöíöí äåéèë!
Êàíêàíîüëó ÿëéÿãèí åëÿäè êè, áó, Êîðîüëóäó. Äöøäö ãàáàüà...
Ùÿìèí àäàì Ìÿðúàí õàíûìûí ãàïûñûíû î çàìàí à÷äû êè, ãûç ùÿð
øåéè ùàçûð åëÿéèá, éþíö î òÿðÿôÿ áàëàúà õÿíúÿðèíè áåëèíÿ áàüëàéûðäû.
Ãàïû à÷ûëàíäà öðÿéè àòëàíäû, åëÿ áèëäè ýÿëÿí Êàíêàíîüëóäó. Âÿúäÿ
ýÿëèá äåäè:
– Ýÿë, àé ìÿíèì ñÿðâÿðèì, ýÿë! Ìÿí ñÿíèí ãóëëóüóíäà ùàçûðàì!
Ãàïûíû à÷àí àäàì äà âÿúäÿ ýÿëäè:
– Ìÿí äÿ ñÿíèí ãóëëóüóíäà ãóë îëóá äóðìóøàì, àé ìÿíèì áÿõò
óëäóçóì, àé ìÿíèì ìÿëÿéèì! Áèð ýöë öçöíö áÿðè äþíäÿð ýþðöì, ñÿíÿ
íÿ îëóá êè, áåëÿ ðÿùìÿ ýÿëèáñÿí.
Ìÿðúàí õàíûì ñÿñäÿí àëìàäû. Ýåðè äþíÿíäÿ àç ãàëäû êè, ãûøãûðûá
éûõûëñûí, ùóøóíó èòèðñèí. Àììà þçöíö ùöíÿðíÿí ÿëÿ àëäû!..
433
 Ãàïûíûí àüçûíäà äóðàí êèì îëñà éàõøûäû?
Î, ßìèð õàíûéäû.
Èíäè Ìÿðúàí õàíûìûí ùàëûíû þçöíöç ôèêèðëÿøèí... Ãÿøø åëÿìÿçäèìè,
þçöíö èòèðìÿçäèìè?
Éîõ, Ìÿðúàí õàíûì ÿð êèìè äàéàíäû. Þçöíö ñåâèíÿí ýþñòÿðäè. Áèð
êþâðÿêëèêíÿí äåäè:
– Áó íÿ ëàéûõäû, àé Îñìàííû òîðïàüûíûí ýÿëÿúÿê õîòêàðû? Ùå÷ ýþð
÷îáàí áóíó åëÿðìè êè, ñÿí åëÿéèðñÿí?! Áó áîéà ýÿëèáñÿí, áèëìèðñÿí êè,
çÿíÿí õàéëàüûíûí öñòöíÿ èçèí àëìàìûø ãàïû à÷ìàçëàð?!.
ßìèð õàí áàõäû êè, äîüðóäàí äà éàìàí ãàíìàçëûã åëÿéèá, êÿêÿëÿéÿ-
êÿêÿëÿéÿ äåäè:
– Ìÿðúàí õàíûì, äîüðó áóéóðóðñàí, ñÿùâ åëÿìèøÿì! Ýþçëÿðèíÿ
ãóðáàí îëóì, ìÿíè áàüûøëà! Àììà ÿñëèíäÿ ýöíàù ñÿíäÿäè. Âàëëàù,
ñÿíèí ãóëëóã÷óí Ìÿðúàí õàíûì ñèçè ýþçäöéöð äåéÿíäÿ ùå÷ áèëìÿäèì
ñåâèíäèéèìäÿí íåéëèéèì! Àõû íåúÿ ñåâèíìèéèì! Áóäó, íåúÿ ìöääÿòäè
éîëà ýÿëìèéÿí, ìÿíè àòÿøè-ôÿðàüûíäà éàíäûðàí áèð éàð áó ýöí éîëóìäà
àäàì ãîéóá, ìÿíè ýþçëÿéèá, èíòèçàðûìû ÷ÿêèá... Ñûíñûí ìÿíèì ãÿäÿì-
ëÿðèìè êè, òåç ýÿëìÿìèøÿì, ñÿíè èíòèçàðäà ãîéìóøàì! Áàøûíà äîëàíûì,
ãîé ãàéûäûì, òÿçÿäÿí ýÿëèì!..
Ìÿðúàíà äà áó ëàçûìûéäû. Èðÿëè éåðèäè, ëàï ìöëàéèìëèêíÿí äåäè:
– Ùÿ, ÿçèçèì! Èíúèìÿ, ãîé ÿéèí-áàøûìû äöçÿëäèì.
ßìèð õàí ýåðè ÷ÿêèëäè. Ìÿðúàí õàíûì Êàíêàíîüëóíó ñÿñëÿäè:
– Àéÿ, àé ìàéìàüûí áèðè ìàéìàõ, è÷ÿðè ýÿë!
Êàíêàíîüëó ÿíäèêìèø þçöíö àòäû è÷ÿðè:
– Áó äà Êîðîüëó! Ìÿðúàí, äàé íÿ èñòÿéèðñÿí?!.
Ìÿðúàí õàíûì àìàí âåðìÿäè:
– Êàðâàíûìûç ïèñ éåðäÿ àõøàìëàéûá! Áó, ßìèð õàíäû. Ëÿíýèìÿê
îëìàç, ÷àüûð îíëàðû è÷ÿðè. Þçöíö òîõ ñàõëà! Ìÿí íÿ äåñÿì, îíó åëÿðñÿí!
Ñÿáðèíè ÿëäÿí ãîéìà!..
ßìèð õàíýèëè ÷àüûðäûëàð è÷ÿðè. Ìÿðúàí õàíûì ãó òöêöíäÿí îëàí
íàçáàëûíúëàðûí èêèñèíè ãîéäó öñò-öñòÿ, ßìèð õàíà îòóðìàüû òÿêëèô åëÿäè.
ßìèð õàí èðÿëè éåðèéèá Ìÿðúàí õàíûìûí áåùèøò ãîõóëó ÿëèííÿí þïäö,
áàðäàø ãóðóá íàçáàëûíúëàðûí öñòöíäÿ îòóðàíäà, åëÿ áèëäè êè, áöòöí
äöíéàíûí øàùû îëäó, ãûçûë òàõòäà ÿéëÿøäè, äå áàøäàäû áàñûá-áàüëàìàüà:
– Ìÿðúàí õàíûì! Èíäè ýþð ñÿíèí î ÿçèç àòàíûí ãàíûíû Êîðîüëóäàí íÿ
ñàéàã àëàúàüàì! Áÿéÿì ìÿí þëìöøÿì êè, îíóí ãàíû éåðäÿ ãàëà?!
434
Ìÿíÿ äÿ ßìèð õàí äåéÿëëÿð!.. Î íåúÿ Åéâàçûéäû êè, ìÿíèì íèøàííûìû
àï-àï-àïàð...
Î, êÿêÿëÿäè. Áàõäû êè, ùå÷ áó ñþçöí éåðè éîõóéäó. Áèð òÿùÿð þçöíö
äöçÿëòäè:
– ßëáÿòòÿ, ñÿíèí áèð òåëèíè âåðìÿðÿì ìèí Ùöðö êèìè êÿíèçÿ!
Ãîéàðàì èíäè ÿëëÿðèíè ãîéíóíäà. Àëëàù ãîéñà, ýÿëÿð î ýöí êè, îíó åëÿ-
ðÿì ñÿíèí ãàâàüûíäà ãàðàâàø!.. Ñÿùÿð Àëëàùûí èçíèéíÿí, ñÿíèí î àëà
ýþçëÿðèíèí ãàâàüûíäà ýÿðÿê Åéâàçà ÿââÿëúÿí ñàü-ñàü áèð ßëè-Âÿëè
äàüû ÷ÿêÿì, ñîíðà äà êÿñÿì áàøûíû! Äåéèðÿì, Ìÿðúàí õàíûì! Îíóí
ãàíûíäàí è÷ÿðèê, èçèí âåðñÿí, òîéóìóçó áàøëàðûã, îíóí áàøûíû äà ãîéà-
ðûã õîí÷àìûçà...
Ñþçöí áó éåðèíäÿ Ìÿðúàí õàíûì äþçìÿäè, ãàøëàðûíû ÷àòäû:
– ßìèð õàí! Ìÿíèì íÿíÿì äÿ ýåäèá ýþðñÿ êè, áèð ãóðäóí
àéàãëàðûíû ñàðûéûá éûõûáëàð éîëóí è÷èíÿ, ñàëàð äàøû áàøûíà, ñîéàð äÿðèñèíè,
ýÿòèðÿð êè, íÿ âàð, íÿ âàð, ìÿí äÿ îâ÷óéàì! Áèëèðñÿí êè, Åéâàçû òóòàí
îüóëëàð âàð! ßùäèì âàð êè, Åéâàçûí áàøûíû þçöì êÿñÿì! Ñÿíè
÷àüûðìàãäà ìÿãñÿäèì àéðûäû: ýÿðÿê ñÿùÿð ýåäèá Êîðîüëóíóí áàøûíû
ýÿòèðÿñÿí, èêèñèíèí áàøûíû ãîøà ãîéàã õîí÷àìûçà!..
Ñþçëÿð îëäó çÿùÿðëè îõ, ßìèð õàíûí áó òàéûíäàí äÿéèá î òàéûíäàí
÷ûõäû. Ãîâøóðóëóá äåäè:
– Íîîëó! Ìÿðúàí õàíûì, îíó äà åëÿðèê!.. Èíäè ðóñüàò âåð ìÿí
ïàøàíûí ùöçóðóíà òÿøðèô àïàðûì!
ßìèð õàí áóíó äåéèá äèê àéàüà ãàëõäû.
Éÿãèí êè, þçöíöç áó äÿìäÿ Êàíêàíîüëóíóí ùàëûíû ýþçöíöçöí
ãàáàüûíà ýÿòèðèðñèíèç. Îíóí ùàëû ñèçèí ôèêèðëÿøäèéèíèçäÿí äÿ áÿäèéäè.
Àõû, ýåúÿ êå÷èá ýåäèð, î òÿðÿôäÿ äàð àüàúäàðû ãóðóëóðäó!..
ßìèð õàí àéàüà ãàëõàíäà, åëÿ áèë, äöíéàíû îíäàí àëûá âåðäèëÿð
Êàíêàíîüëóíà. Î, þçöíö éûüûøäûðäû êè, ßìèð õàí ÷þëÿ ÷ûõàíäà þçöíö
öñòöíÿ àòñûí, éà úàíûíû âåðñèí, éà äà îíó áèð éàííûã åëÿñèí êè, âàõäûíäà
áèð éàíà ÷ûõà áèëñèííÿð...
Àììà áèðäÿí éåíÿ èø þçýÿ úöð îëäó: Ìÿðúàí õàíûì èðÿëè éåðèéèá
ýöëÿ-ýöëÿ ßìèð õàíû ìÿçÿììÿò åëÿäè:
– Ñÿí íÿ éàìàí äÿéìÿäöøÿðìèøñÿí, àé äÿëè îüëàí! Àé ìÿííÿí
þòÿðè ñÿáðè-ãÿðàðû îëìàéàí éàð! Áÿñ áèðäÿí-áèðÿ íÿ îëäó áåëÿ öç äþí-
äÿðäèí, áåëÿ òåç äîéäóí? Ñþçäÿðèì õÿòðèíÿ äÿéäè? Ìÿí ùÿíÿê åëÿäèì,
àé áàøûìûí òàúû! Ýÿë îòóð! Ñÿùÿð Àëëàù ãîéñà, Åéâàç îëàúàõ ñÿíèí
435
èõäèéàðûíäà! Þçöí íåúÿ áèëèðñÿí, åëÿ äÿ åëÿ! Àììà ýÿðÿê îíóí
ãàíûíäàí ýþíäÿðÿñÿí, áèð è÷ÿì!.. Ãîéàðàììû ýåúÿ âàõäû ýåäÿñÿí?!
Éîë ýÿëèá éîðóëóáñàí. Þçöì ñÿíèí ÿë-àéàüûíû éóéóá ðàùàò åëÿìÿñÿì
îëìàç. Îòóð!
Áó äèë ßìèð õàíû åëÿ ìÿñò åëÿìèøäè êè, áó ñààò áöòöí äöíéàíûí
âàðûíû áèð àëìà áîéäà åëèéèá óçàäàñàí, þçöíö ýþðìÿçëèéÿ ãîéàð, ýþçö-
íöí óúóéíàí äà áàõìàçäû.
Î ñààò îòóðäó. Î, Áÿùëóëó áàøûíäàí òåç åëÿìÿêäÿí þòðö äåäè:
– Áÿùëóë, äóð ýåò ðàùàò îë! Ñÿùÿð ýÿëÿðñÿí, ïàøàäàí ñàíà ÿíàì àëûá
âåðÿðÿì!
Îíñóç äà èøäÿí øÿêêÿ äöøöá íàðàùàò îëàí Áÿùëóë áóðäàí òåç ÷ûõûá
þçöíö ïàøàéà éåòèðìÿêäÿí þòðö ñèíîé ýåäèðäè. Òåç ãàëõäû àéàüà...
Êàíêàíîüëó Ìÿðúàí õàíûìûí áó ùÿðÿêÿòèíÿ ìàò ãàëìûøäû. Øöáùÿ
îíó ýþòöðìöøäö. Ùàçûðëàøûðäû êè, àòûëûá èêèñèíè äÿ äîüðàñûí...
Ìÿðúàí õàíûì îíóí âÿçèééÿòèíè ýþðöá äåäè:
– Àé ýÿäà! Éàòìà. Éóõóäà ñàíà ïëîâ âåðÿëëÿð! Àïàð Áÿùëóëó éîëà
ñàë, ýåò äèíúÿë, ñÿùÿð òåçäÿí ýÿë!..
Êàíêàíîüëóíäà òÿðïÿíìÿê èãòèäàðû ùàðäàéäû?! Áÿùëóë ãàïûäàí
÷ûõàíäà, Ìÿðúàí õàíûì èðÿëè éåðèäè, Êàíêàíîüëóíóí ãîëóíäàí òóòäó:
– Ýåíÿ íèéÿ êàð ãóëàüûíà ñàëûáñàí? Àé î áèðè ãóëàüû äà òóòóëìóø!..
Îíó ÷þëÿ èòÿëÿäè:
– Ãîéìà! Áÿùëóëóí èøèíè áèòèð, áàü÷àäà ìÿíè ýþçëÿ!..
Êàíêàíîüëó éóõóäàí àéûëàí êèìè áèðäÿí àòûëäû ÷þëÿ, þçöíö éåòèðäè
éàçûã Áÿùëóëà. Òóòìàüûéíàí úàííàí åëÿìÿéè áèð îëäó.
×îõ êå÷ìÿäè êè, Ìÿðúàí õàíûì ýþðöíäö. Êàíêàíîüëó éåðèäè èðÿëè:
– Ñÿí íÿ åëÿìÿêäÿñÿí! Ýåúÿ êå÷èá ýåäèð!..
– ßìèð õàíû áèùóø åëèéèá óçàòìûøàì éåðÿ! Ñÿí íåéëÿäèí?
– Ìÿí îíó áàéàãäàí áèùóø åëÿìèøÿì. Äè äóðìà! ßìèð õàí
àéûëàíàúàí áèð éàíà ÷ûõàã!..
Ìÿðúàí õàíûì àðàìëà äåäè:
– Ñàíà äåìÿäèììè òîõäàõ îë! Èíäè Ñÿëèìè ÷àüûð. ßìèð õàíû ýþòöðÿê
çèíäàíà! Îíó Åéâàçíàí äÿéèøÿê! Áåëÿ îëñà, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð àðõàéûíëûã
îëàð!..
Ìÿðúàí õàíûìûí àüûëàñûüìàç áó òÿäáèðè Êàíêàíîüëóíó âÿúäÿ
ýÿòèðäè:
– Ìÿíÿ ùå÷ êèì ëàçûì äåéèë, àé àüûë äÿðéàñû!
Î þçöíö è÷ÿðè àòàíäà, Ñÿëèìèí ñÿñè åøèäèëäè:
436
 – Êþìÿêäÿí çÿðÿð ýÿëìÿç, àé çÿìàíÿñèíèí Ðöñòÿìè-Çàëû! Ìÿíè
äÿ éîëäàø åëÿ!
ßìèð õàíû ýþòöðäöëÿð çèíäàíà. Îíó åëÿäèëÿð Åéâàç, éûõäûëàð éåðÿ.
Àììà Êàíêàíîüëó åëÿ åëÿäè êè, àññàëàð, òÿðïÿíèá àñàíëàðà ÿçèééÿò âåð-
ìÿñèí. Àñìàñàëàð, äèíèá ùå÷ êèìè éóõóäàí îéàòìàñûí. Îíëàð ÷ûõìàã
èñòÿéÿíäÿ, Êàíêàíîüëó äóðóõäó. Ìÿðúàí õàíûì ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõäû:
– Äàé äóðìàã âàõäû äåéèë àõû!
Êàíêàíîüëó äåäè:
– Ìÿðúàí õàíûì! Ñÿí áèëìèðñÿí, àììà Åéâàç áèëèð: ýÿðÿê ìÿí äÿ
çèíäàíäàêû Åéâàçûí éàíûíäà îëàì êè, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð àðõàéûíëûã îëà!
Ìÿðúàí õàíûì äèíìÿê èñòÿäè. Êàíêàíîüëó àìàí âåðìÿéèá ÿùâàëàòû
äàíûøûäû. Ìÿðúàí õàíûì ÷àøáàø ãàëàíäà, Ñÿëèì èðÿëè éåðèäè:
– Ìÿíèì ÿë-àéàüûìû ñàðûéûí ãîéóí áóðäà. Êàíêàíîüëó, ñîéóí
ïàëòàðûíû! Áûé, åëÿ ñÿíèí ïàëòàðûí ìÿíäÿäè äàíà! Äè äóðìàéûí! Ñàðûéûí
ÿë-àéàüûìû!..
Áèðäÿí Êàíêàíîüëó þçöíö àòäû ÷þëÿ. Éàçûã Áÿùëóëó ùîï ýþòöðäö
è÷ÿðè. Ñÿëèì Êàíêàíîüëóíóí ïàëòàðûíû ñîéóíìàëû îëäó. Îíó äà åëÿäèëÿð
Êàíêàíîüëó, ãîéäóëàð çèíäàíäàêû Åéâàçûí éàíûíà. Äå òÿðïÿíäèëÿð.
×þëÿ ÷ûõàíäà, Êàíêàíîüëó ßìèð õàíûí àòûíû à÷äû. Ìÿðúàí õàíûì
ýåíÿ äèëëÿíìÿëè îëäó:
– Àðòûõ àò íÿéèíÿ ýÿðÿêäè, Áþéöêêèøè?!
– Î àòëàðûí áèðè íàëëàíàíäà ìûõà äöøöá, àõñûéûð.
Áÿùëóë äà àòäûéäû àõû. Ñÿëèì äÿ îíóí àòûíû à÷äû:
– Ìÿí äÿ ñèçíÿí îëìàëûéàì!..
Äöøäöëÿð éîëà...
Áóíëàðûí éîëó äöøäö Àëà äàüäàí. Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð àò ñöðäöëÿð. Ñÿùÿð
ýöí âóðàíäà, éåòèøäèëÿð Àëà äàüäàêû Ãûâëà áóëàüûíà. Òÿùëöêÿäÿí ñîâóø-
äóãëàðûíû ýþðÿí Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Áóðäà äöøÿê. Ùÿì àòëàð îòëàñûí, äèíúÿëñèí, ùÿì äÿ þçöìöç ÷þðÿê
éåéèá äèíúÿëÿê.
Äöøäöëÿð. Áèð àç äèíúÿëÿíäÿí ñîíðà Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Áþéöêêèøè, áó ÿêèíëÿð ýþðñÿäèð êè, éàõûíëàðäà êÿíä âàð. Áÿëêÿ áèð
ñûíûõ÷û òàïàñàí. Åéâàçûí ãîëó éàìàí øèøèá.
Êàíêàíîüëó äóðìàã èñòÿéÿíäÿ, Ñÿëèì õàùèø åëÿäè ãîéóí ìÿí
ýåäèì. Ðàçûëàøäûëàð.
×îõ êå÷ìÿäè Ñÿëèì áèð àòäûéíàí ãàéûòäû. Àòäû àòûííàí àøðûëûá îíëàð-
íàí ýþðöøäö. Ñîíðà äöøäö Ìÿðúàí õàíûìûí àéàãëàðûíà.
437
 Ìÿëóì îëäó êè, î, Ñÿëèìèí áþéöê ãàðäàøûäû. Ñÿëèì áàëàúà âàõäû
äèëÿíäèêëÿðè çàìàí èòèáìèø. Áó òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ òàïûøûáëàð. Îíóí àäû
Ìóðüóçóéäó.
Ìóðüóç îíëàðû åâèíÿ àïàðäû. Ñûíûã÷û ýÿòèðäèëÿð. Åéâàçûí ãîëó ñàðûíäû.
Áèð ýöí äèíúÿëèá î áèðè ýöíöí àõøàìû äöøäöëÿð éîëà. Ñÿëèì õàùèø åëÿäè
êè, èçí âåðèí, áèð ìöääÿò ãàðäàøûìûí éàíûíäà ãàëûì. Èçí âåðäèëÿð.
Ñÿùÿð äàí éåðè àüàðàíäà, Êàíêàíîüëóéíàí Ìÿðúàí õàíûì áàõäûëàð
êè, áàøû ãàðëû óúà äàüëàðûí ÿòÿéèíäÿäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, Åéâàç þçöíäÿí
èõòèéàðñûç, àòûíû ãàáàõäà ñöðöð. Áèëäèëÿð êè, áóðà ùàðàäûñà, ×ÿíëèáåëÿ
éàõûí éåðäè. Îäó Êàíêàíîüëó ýåðèäÿí Åéâàçû ñÿñëÿäè:
– Åéâàç! Äå ýþðÿê, äàùà áóðäàí áåëÿ áèçÿ áèð õÿòÿð äÿéìÿç êè?
Åéâàç àòûí áàøûíû ÷ÿêèá àëà ýþçëÿðèíè áèð äÿ äîëàíäûðäû. ×ÿíëèáåëèí
ãàðëû çèðâÿëÿðè ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà úèëâÿëÿíäè. Àòûí áàøûíû ýåðè ÷åâèðèá
äåäè:
ßçèç ãàðäàø, áóðà ìÿðäëÿð éóðäóäó,
Íàìóñ áóðàëàðäà, àð áóðàëàðäà!
Òÿðëàí îéëàüûäû áó äàüëàð òàìàì,
Ãàíàä ÷àëà áèëìÿç ñàð áóðàëàðäà!

Êîðîüëó áÿñëèéèá ×ÿíëèáåë áàøû,

Èéèä áÿðÿñèäè îíóí ùÿð äàøû.
Úàíûííàí éåé áèëÿð éîëäàø éîëäàøû,
Éåòèøÿð éàðûíà éàð áóðàëàðäà!

Áóðà îéëàüûäû øóõ ýþçÿëëÿðèí,

Ñàõëûéûð ñèððèíè ÿð îüëó ÿðèí.
Ñóéó ìÿúóí îëàð, ùàâàñû ñÿðèí,
Ãàëàð òÿçÿ ãàðà ãàð áóðàëàðäà!

Èéèäëÿð ìÿøã ö÷öí äöøÿíäÿ áÿñÿ,

Äèë à÷àð ãàéàëàð, âåðÿð ñÿñ-ñÿñÿ.
Íàìÿðäëèéíÿí õàòà äÿéìÿç ùå÷ êÿñÿ,
Ãóðóëìàç ìÿçëóìà äàð áóðàëàðäà!

Ýöíäÿ ö÷ éîë àüûð ìÿúëèñ ãóðóëàð,

Éåéèëÿð, è÷èëÿð, äàìàã äóðóëàð,
Êèì òóòñà áàøûíû, äÿðäè ñîðóëàð,
Èñäÿñÿ, éåòèøÿð íàð áóðàëàðäà!

Áó àçàä äàüëàðû ýÿç âÿäÿñèíäÿ,

Áöëáöë ýöëö ñÿñäÿð éàç âÿäÿñèíäÿ,
438
 Ýöë áöëáöëÿ ÷àòàð þç âÿäÿñèíäÿ,
Ãîíìàç ýöë öñòöíÿ õàð áóðàëàðäà!

Ìÿðúàí, õàí Åéâàçûí õèëàñêàðûäû,

Êàíêàíîüëó îíóí èõäèéàðûäû,
Êîðîüëó ìÿðääÿðèí ãî÷ ñÿðêàðûäû,
ßúÿì äÿ, òöðêìàí äà âàð áóðàëàðäà!

Ñþç òàìàì îëäó. Åéâàç àòûí áàøûíû äþíäÿðäè ×ÿíëèáåëÿ. Áèð äÿ

ýþçöíö äîëàíäûðàíäà, íÿ îëäóñà, êåôè ïîçóëäó, ðÿíýè ãàðàëäû, ãàø-
ãàáàüû òþêöëäö. Àòûí áàøûíû ÷ÿêèá äóðäó.
Êàíêàíîüëó àòûíû èðÿëè ñöðäö:
– Åéâàç, ñÿíÿ íÿ îëäó?
Åéâàç äèíìÿäè.
Ìÿðúàí õàíûì äà àòûíû ãàáàüà ñöðäö, ñîðóøäó êè, Åéâàç ñÿíÿ, íÿ
îëäó? Åéâàç äèíìÿäè. Åéâàç, äÿðäèíè äå! Åéâàç äèíìÿäè. Ãàðäàø, àõû
áèðäÿí-áèðÿ íèéÿ áåëÿ åëÿäèí? Åéâàç äèíìÿäè êè, äèíìÿäè. Åëÿ áèë,
äèëèíÿ ãûôûë âóðóëìóøäó... Ìÿðúàí õàíûì äåäè:
– Åéâàç! Áÿëêÿ áèçè ýÿòèðìÿéèíÿ ïåøìàí îëóáñàí? Áÿëêÿ
ãîðõóðñàí áèçíÿí ýÿëìÿéèíèí öñòöíäÿ öçöíÿ ñþç ýÿëÿ? Áÿëêÿ Êîðîüëó
áèçè ãÿáóë åëÿìÿç? Èñäÿéèðñÿí, ãàéûäûá ýåäÿê!
Åéâàçäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Ìÿðúàí õàíûìû ãÿùÿððè ãÿçÿá àëäû. Ýþçëÿðè
äîëäó, ãÿùÿðíÿí äåäè:

Ìÿí àøûüàì, ñèíÿäÿ,

Ãàð ÿðèéÿð ñèíÿäÿ,
Ãàäàì íàìÿðäÿ äÿéñèí,
Îíóí êþëýÿñèíÿ äÿ!

Î, àòûíûí áàøûíû äþíäÿðäè ýåðèéÿ, öç òóòóäó Êàíêàíîüëóíà:

– Ãàéòàð àòûíû ýåðè! Áåëÿëÿðèíÿ ïÿíàù àïàðìàãäàíñà, þëöìÿ ýåòìÿê
éàõøûäû. Ýþðöíöð, äàé, áèçèì áóðäàí áåëÿ ýåòìÿéèìèçÿ ðàçû äåéèë!
Îíëàð àòëàðû ýåðè äþíäÿðÿíäÿ, Åéâàç éóõóäàí àéûëàí êèìè îëäó,
ôèêèðäÿí àéðûëûá àòûíû ñöðäö Ìÿðúàí õàíûìûí àòûíûí ãàáàüûíà.

Ìÿí àøûüàì, êöñÿí ÿð,

Àüàú áàðà, êöñÿíÿð,
Êèìÿ øèêàéÿò åéëÿð,
Áèð ýÿäàäàí êöñÿí ÿð?!
439
 Ìÿðúàí õàíûì åëÿ ùàëäàéäû êè, ÷ûðòûã âóðñàí, ãàíû äàìàðäû. Î, àéàã-
ëàðûíû àòûí éàíëàðûíà ñûõäû, úèëîâó òÿðïÿòìÿê èñòÿéÿíäÿ Åéâàç áàõäû êè,
ýåäèð, àòûíû îíóí àòûíûí ãàáàüûíà ñöðöá äåäè:

Áèð äÿðäèì âàð, áó äàüëàðäàí áþéöêäö,

Îíóí÷óí ãàðàëäû ãàíûì, èíúèìÿ!
Áàüûøëà òàãñûðûì, ãóëàì, õàòàì âàð.
Èíñàôà ýÿë, Ìÿðúàí õàíûì, èíúèìÿ!

Ñþç Ìÿðúàí õàíûìà ÿñÿð åëÿäè. Àììà ãÿùÿðèíè àçàëòìàäû. Àëà

ýþçëÿðè ëàï äîëóá ýèëÿëÿíäè, òèòðÿê ñÿñíÿí äåäè:

Ñÿííÿí èíúèìèðÿì, àé èíñàí îüëó,

Ôÿëÿê âóðóá ìÿíÿ ÿë, èíúèìèøÿì!
Þç ãàðäàøûì éàüû ÷ûõûá þçöìÿ,
Êþìÿê åòìÿç þçýÿ åë, èíúèìèøÿì!

Åéâàç äÿðäèíèí âÿúèíè äåìÿê èñòÿäè:

Äàüëàð êèìè ÷ÿí-äóìàíà áöðöíöì,

Ùàíñû öçíÿí Êîðîüëóéà ýþðöíöì?..
Ãîé éûõûëûì àéàüûíà ñöðöíöì,
Êÿñ áàøûìû, àõûò ãàíûì, èíúèìÿ!

Àììà Ìÿðúàí õàíûì Åéâàçûí ñþçöíäÿí ùå÷ íÿ àííàéà áèëìÿäè,

äàùà äà ùÿì øöáùÿñè àðòäû, ùÿì äÿ Åéâàçà àúûüû òóòäóüóíäàí þç
äÿðäèíè þçöíÿ äàíûøäû:

Ìÿí èëëÿðíÿí ýþç éàøûìû òþêìöøÿì,

Ãÿì ÿëèíäÿí ÿëèô ãÿääèì áöêìöøÿì,
Ìÿùÿááÿò óúóíäàí íÿëÿð ÷ÿêìèøÿì,
Äåéÿ áèëìÿç îíó äèë, èíúèìèøÿì!

Åéâàç äà þç äÿðäèíäÿí äàíûøäû:

Äÿðäèì âàð ýþéäÿêè óëäóç ñàíûíäà,

Ýöíàùêàðàì Êîðîüëóíóí éàíûíäà.
Èòÿð åòèáàðû Åéâàç õàíûí äà,
Íÿ ýèçëÿäèì, ñÿíäÿí äàíûì, èíúèìÿ!
440
 Ìÿðúàí õàíûì éåíÿ àíëûéà áèëìÿäè êè, Åéâàçûí Êîðîüëóíóí
éàíûíäà íÿ ýöíàùû îëà. Íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, ãàðà ãàøëàðû ëàï ýÿëèá áèð-áèðèíÿ
ãîâóøäó, ãÿçÿáíÿí äåäè:

Ìÿðúàíà äå, ãàøûí íèéÿ ÷àòûðñàí,

À÷ûõ äàíûø, íèéÿ éàñà áàòûðñàí?
Éàéûí ýèçäÿäèðñÿí, îõóí àòûðñàí,
Áåëÿ èøäÿðèíäÿí áèë, èíúèìèøÿì!

Åéâàç áàõäû äÿðäèíè ñþçíÿí äåéÿ áèëìÿäè, äèëíÿí äåäè:

– Ìÿðúàí õàíûì, áóäó, ö÷ ýöíäö áèç éîë éîëäàøûéûã. Ùå÷ ñîðóø-
ìóðñóíóç êè, ìÿí Áàéàçèäÿ íèéÿ ýåòìèøÿì. Íåúÿ ýåòìèøÿì? Äåìèð-
ñèíèç àõû ñèçè áó ÿçèééÿòëÿðÿ íèéÿ ñàëìûøàì?!
Áàõäûëàð êèøèíèí îüëó äöç äåéèð, ñîðóøäóëàð.
Åéâàç, ÿùâàëàòû áèç íåúÿ áèëèðèêñÿ, åëÿúÿíÿ äàíûøûäû îíëàðà. Àõûðäà
äà äåäè êè, èíäè ìÿí ×ÿíëèáåëÿ íÿ öçíÿí ãàéûäûðàì? Àòûì éîõ, ãûëûí-
úûì éîõ, ýåéèìèì äÿ þçöìöíêö äåéèë. Ùöíÿðèì íÿ îëóá êè, ñàü
ãîëóìó àñìûøàì áîéíóìíàí?
Áàõäûëàð êè, äîüðóäàí äà Åéâàçûí äÿðäè áþéöê, ýöíàùû äà ÷îõäó.
Àììà íÿ åëÿìÿê îëàðäû. Ìÿðúàí õàíûì èíúèäèéèíÿ ïåøìàí îëóá
øöáùÿëÿíäèéèíÿ ýþðÿ õÿúàëÿò ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ äåäè:
– Àòàëàðûìûç êå÷ÿíÿ ýöçÿøò äåéèáëÿð, Åéâàç! Íÿ òþêöëÿí äîëàð, íÿ
äÿ êå÷ÿí ãàéûòìàç. Èéèä éàðàíûá êè, áàøû ãîâüà-ãàë ÷ÿêÿ, ýàù âóðà, ýàù
âóðóëà. Äöøìÿííèê ãóìàð êèìè áèð øåéäè, ýàù áèð òÿðÿô àïàðàð, ýàù äà
î áèðè òÿðÿô. Êîðîüëó ñÿíèí ñàü îëìàüûíà øöêöð åëÿìÿëèäè. Ìÿí èëòèìàñ
åäÿðÿì, ýöíàùûíäàí êå÷ÿð. Àëëàù ãîéñà, ñàüàëàí êèìè äÿ ýåäèá Ëåéëè
õàíûìû ýÿòèðÿðñÿí...
Åéâàçûí åéíè õåéëè à÷ûëäû. Áàøëàäûëàð éîëëàðûíà. Ìÿðúàí õàíûì ñþçö
åëÿ áàøëàäû, åëÿ ýÿòèðäè êè, ùÿð øåé éàääàí ÷ûõäû...
Îíëàðûí áàøû øèðèí ñþùáÿòÿ åëÿ ãàðûøìûøäû, Àüãàéàäàí íåúÿ êå÷-
äèêëÿðèíäÿí õÿáÿðëÿðè îëìàäû. Áèð äÿ Åéâàç áàøûíû î çàìàí ãàëäûðäû êè,
Àò äöçöíäÿäèðëÿð. Ýþçöíö äîëàíäûðäû êè, ùÿð éåð ãàðà áîéàíûá, áÿðÿ-
áÿíäÿðýàùëàð äà áîìáîøäó. Åëÿ áèë, ×ÿíëèáåë éåðèííÿí êþ÷öá. Åëÿ áèðúÿ
äÿôÿ, – Àìàí Àëëàù, êèìèí áàøûíäà íÿ èø âàð? – Êîðîüëóíóíìó, Íèýàð
õàíûìûíìû?.. äåéèá ùóøóíó èòèðäè. Êàíêàíîüëó îíó òåç òóòà áèëäè, àòäàí
éûõûëìàüà ãîéìàäû...
Êàíêàíîüëó àõûðäà äåäè:
441
 – Ìÿðúàí õàíûì Åéâàçûí áàøûíû àëäû äèçèíèí öñòöíÿ, ìÿí äÿ öçöíÿ ñó
ñÿïèðäèì êè, î äÿëè àäàì ýÿëäè, Åéâàç àéûëûá îíà éàõûíëàøàíäà ãàéûäûá
ãà÷äû, áèð äÿ ýÿëäè. Þçýÿëÿð äÿ ýÿëäèëÿð, áèçè ýÿòèðäèëÿð. Áóäó ñèçèí ãàðøû-
íûçäàéûã. Àììà ìÿíè áèð øåé íàðàùàò åëÿéèð, Ìèðçÿëè ýþçöìÿ äÿéìèð.
Éÿãèí áàøûíäà èø âàð. Ýÿðÿê èçí âåðÿñèíèç ãàéûäàì îíóí äàëûíúàí...
Êàíêàíîüëóíóí ñþçöíöí äàëûíû ùå÷ êÿñ åøèòìÿäè. Åëÿ áèë, ãàáàüû
÷èëëÿêÿí áàüìûø äàü ñåëèíèí ãàáàüû à÷ûëäû. Ùàìû àõäû îííàðûí öñòöíÿ.
Äå þïÿí êèì, ãóúàí êèì, èíäè äÿ ñåâèíäèéèíäÿí àüëûéàí êèì!.. Áàøûíûçû
íÿ àüðûäûì, Êàíêàíîüëó î çàìàí ýþçöíö à÷à áèëäè êè, àõøàì îëóá,
øàìëàð éàíûá. Åéâàçíàí èêèñè äÿ áèð õàíàäàäûëàð. Áàõäû êè, áèð àðâàä
Åéâàçà äåéèð:
– Åéâàç, áàëà! Áÿñ àäàì àíàñûíû áåëÿ óíóäàð?
Ñöôðÿ à÷ûëäû. Éåäèëÿð-è÷äèëÿð. Åëÿ ñöôðÿ òÿçÿ éûüûëìûøäû, áèð íÿôÿð
ãàïûíû à÷ûá äåäè:
– Íèýàð õàíûì! Ìÿúëèñ àðÿñòÿ îëóá. Êîðîüëó äåäè óøàãëàðû äà, Çÿð-
ãÿëÿì áàúûíû äà ýþòöðöá ýÿëñèí.
Îíëàð äóðóá ìÿúëèñÿ éîëëàíäûëàð. Êàíêàíîüëó éîëäà ôèêèðëÿøäè êè,
ôöðñÿò òàïûá Êîðîüëóäàí èçí àëñûí, Ìèðçÿëèíèí äàëûíúà ýåòñèí. Îíëàð
ìÿúëèñÿ äàõèë îëàíäà Êàíêàíîüëó íÿ ýþðñÿ éàõøûäû? – Áàõäû êè, Ìèðçÿëè
ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ äóðóá Êîðîüëóíóí ãàáàüûíäà, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ äåéèð:
– Áàéàçèääÿí ÷ûõàð-÷ûõìàç ìÿíè òóòäóëàð, ãàéòàðäûëàð äöç Ìàù-
ìóä ïàøàíûí éàíûíà. Ïàøà ìÿíè ÷îõ äþéäö, ÷îõ ñþéäö, ÷îõ ùÿäÿ-ùÿðáÿ
ýÿëäè êè, äå ýþðöì, ìÿíèì àòûìû ìèíèá ùàðà ýåäèðäèí? Äèíìÿäèì êè,
äèíìÿäèì. Áèð èñòÿäè êè, úÿëëàäà ÿìð åëèéÿ, áàøûìû áÿäÿíèìíÿí àéûðà,
ñîíðà íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, ÿìð åëÿäè êè, àïàðûá áóíó ñàëàðñûíûç ìèíèá ãà÷äûüû
àòûí òþâëÿñèíÿ. Ãîé Åéâàçû áèð òÿùÿð åëÿéèì, îíäà áàõàðàì èøèíÿ.
Ìÿíè ñàëäûëàð òþâëÿéÿ. Åëÿ î ýöí ñÿùÿð àòäàðà éåì âåðèá ÷ûõäûãëàðû
îëäó. Èêè ýöí òþâëÿéÿ ýÿëÿí îëìàäû. Àòäàð äà àúûíäàí ãûðûëûðäû, ìÿí äÿ.
Ö÷öíúö ýöí ãàïû à÷ûëäû, èêè àäàì ýèðäè è÷ÿðè. Áàõäûì áèðè î áèðèíÿ äåéèð
êè, Ìàùìóä ïàøà íåúÿ ìöääÿòäè ìÿíèì Ãÿìÿð àòûìû ýþçöìöí ãàáà-
üûíäà ìèíèð. Èíäè ýÿðÿê îíóí òîéóíà áó àòûí öñòöíäÿ áàõàì!.. Áóíëàðûí
ùÿðÿñè áèð àòà éàíàøäû êè, à÷àëàð, áèðäÿí ìÿíè ýþðäöëÿð. Áèðè àòûëäû öñòöìÿ
êè, àé éàçûã, ïàøàíûí ùàíñû ãÿçÿáèíÿ äöøöáñÿí, äóð, áó àòëàðäàí áèðèíè
ìèí, ÷ûõ ïàøàíûí òîéóíóí òàìàøàñûíà. ßë-àéàüûìû à÷äûëàð. Äàé ñîðóøà
áèëìÿäèì êè, àé ãàðäàø, íÿ ïàøà, íÿ òîé. Ùÿðÿñè áèð àòû ÷ÿêäè ÷þëÿ. Ýþç-
ëÿðèìè ñèëäèì êè, ëàï äèáäÿêè àõóðà áèð àò áàüëàíûá. Éàíàøäûì. Áèð àç äÿëè-
ëèê åëÿäè, éîõ-éîõ, éÿùÿðè áàñäûì áåëèíÿ, ÷ÿêäèì ÷þëÿ. Áåëèíÿ àòûëìà-
442
üûìíàí ýþòöðöëìÿéè áèð îëäó. Ùà åëÿäèì éöéÿíèíè éûüà, áàøûíû áèð éàíà
äþíäÿðÿ áèëìÿäèì êè, ýþðÿì íÿ òîéäó. Åëÿ îíó ãÿíèìÿò áèëäèì êè, þçöìö
áÿðê ñàõëàéûì. Àò ãóø îëìóøäó. Èíúàâàðà, äöç ýÿëèá áóðà ÷ûõìûøàì.
Àìàíäû, Êîðîüëó! Äóðìà! Þçöíö éåòèð, óøàãëàð éàìàí äàðäàäûëàð!..
Ýöëöøöí øàããûëòûñû ìÿúëèñè òèòðÿòäè. Ìèðçÿëè ãàëäû ÷àøáàø êè, ÿéÿì
áóðà ×ÿííèáåëäèñÿ, ìÿí Êîðîüëóíóí ùöçóðóíäàéàìñà, áó íÿ øàããà-
íàõäû, àõû Åéâàç äàðäàäû... Ôèêèðëÿøäè êè, þçýÿ éåðäÿ, Êîðîüëóíóí äöø-
ìÿíèíèí ìÿúëèñèíäÿéÿì, ìÿíè ÿëÿ ñàëûáëàð.
Êàíêàíîüëó þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, àòäû Ìèðçÿëèíèí öñòöíÿ. Áè÷àðÿ
Ìèðçÿëè èíäè ýþçöíö ñèëäè êè, ñÿùÿðäÿí áÿðè ãÿíøÿðèíäÿ îòóðàí äîüðóäàí
äà Ìÿðúàí õàíûìûéìûø. Ýþðöðìöø, àììà àüëûíà ñûüìûðìûø êè, î îëà.
Åëÿ áó äÿìäÿ äÿëè Ìåùòÿð ãàïûíû à÷äû êè, Êîðîüëó, ìóøäóëóüóìó
âåð, î àäàì ìèíèá ýÿëäèéè àò ßðÿáàòäû!..
Àðà ñàêèò îëäó, Êîðîüëó öç òóòäó Àøûã Úöíóíà:
– Àøûã Úöíóí, äþâðàí åëÿ!
Àøûã Úöíóí åëÿ áóíà áÿíäèéìèø. Ñàç ÷îõäàí êþéíÿêäÿí ÷ûõûá êþê-
ëÿíèáìèø. Àéàüà ãàëõìàñûéíàí ñàçû ñèíÿñèíÿ ÷ÿêèá îõóìàñû áèð îëäó:
Çÿùìÿò ÷ÿêèá, ãàë åéëÿéèá, éîðóëóá,
Íàìÿðääÿí ãóðòàðûá ìÿðäè Ìÿðúàíûì!
Àñëàíûí åðêÿéè, äèøèñè îëìàç,
ßð èñòÿíÿí éåðäÿ ÿðäè Ìÿðúàíûì!

Àøûã Úöíóíóí áèð éàõøû õàñèééÿòè âàðûéäû, ùÿð òÿçÿ ñþç îõóéàíäà
òÿðúöìàí, ìàääè-ìÿíà åëèéÿðäè. Éåíÿ ñàçû ñàü ãîëòóüóíóí àëòûííàí
êå÷èðèá ñþçö òÿðúöìàí åëÿäè. Ùàìû éåð-éåðäÿí Ìÿðúàí õàíûìà äà,
Úöíóíà äà “Àôÿðèí”, “ßùñÿí!” äåäè, Àøûã Úöíóí ñàçû ñèíÿñèíÿ ÷ÿê-
ìÿê èñòÿéÿíäÿ, ùàðäàíñà áèð éàíûãëû áàéàòû ñÿñè åøèäèëäè:
Ìÿí àøûã, åéëèéÿ íÿ,
Òÿê èéèä åéëèéÿ íÿ?
Åë éûüûëñà åëÿìÿç
Þçöíÿ åéëèéÿíÿ!..

Àììà áàéàòûéà åëÿ ôèêèð âåðÿí îëìàäû. Àøûã Úöíóí îõóäó:

Èéèäëÿð îéëàüû äöøöá éàäûíà,
Ïÿíàùëàíûá Êîðîüëóíóí àäûíà.
Äàðäà ÷àòûá Õàí Åéâàçûí äàäûíà,
Äàüûäûá ìþùíÿòè, äÿðäè Ìÿðúàíûì!..
443
 Áàéàòû ñÿñè éåíÿ ýÿëäè:

Ìÿí àøûüàì, àäàäà,

Ýÿìèì ãàëûá àäàäà!
Íÿ ãàðäàø âàð, íÿ àòà,
Êèìèì ýÿëñèí à äàäà!..

Éåíÿ ôèêèð âåðÿí îëìàäû. Ôèêèðëÿøäèëÿð êè, ùÿëáÿò úàâàí-úîëóõäó.

Àøûã Úöíóí ëàï âÿúäÿ ýÿëìèøäè, îõóäó:

Íèýàð õàíûì äóðíà òåëè ýÿòèðñèí,

Áÿçÿê âóðñóí, òîé èøèíè áèòèðñèí,
Õóäàì îíó ìóðàçûíà éåòèðñèí,
Ýþçÿëëÿð è÷èíäÿ áèðäè Ìÿðúàíûì.

Áó äÿôÿ áàéàòû ëàï àéäûí ýÿëèð, àéäûí åøèäèëèðäè. Ùàìû ýóø åëÿäè êè,
îõóéàí çÿíÿí õàéëàüûäû, þçö äÿ úàâàíäû:

ßçèçèì, ñèíÿñèíÿ,
Îâ àâëà ñèíÿ-ñèíÿ.
Ôÿëÿê áèð îõ àòûáäû,
Äÿéèá ãûç ñèíÿñèíÿ!..

Áèðäÿí éàäëàðûíà äöøäö êè, îõóéàí Ëåéëè õàíûìäû. Êîðîüëó ùàé âóðäó,
îíó ýÿòèðäèëÿð ìÿúëèñÿ. Îííàí áÿðàáÿð ïàøà äà, ãàñèä äÿ ìÿúëèñÿ ýÿòè-
ðèëäè. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ, ö÷öíöí äÿ áàøû ÿéèëäè ñèíÿñèíÿ. Áóíó áåëÿ ýþðÿí
Àøûã Úöíóí ñàçûí ëàï çèëèíäÿ – áîüàç ïÿðäÿñèíäÿ Ëåéëè õàíûìûí áàéàãêû
áàéàòûñûíû áåëÿ îõóäó:

Ìÿí àøûã ñèíÿñèíÿ,

Îâ àâëà ñèíÿ-ñèíÿ,
Íàìÿðäëèéíÿí èø ýþðÿí,
Áàø ÿéÿð ñèíÿñèíÿ!

Ñîíðà äà þç ñþçöíöí ìþùöðáÿíäèíè îõóäó:

Àøûã Úöíóí àëãûø âåðñèí äèëèííÿí,

Õîø äîëàíñûí èë êå÷äèêúÿí èëèííÿí,
×ÿíëèíèí ýåòìèøäè úàíû ÿëèííÿí,
Ãàéòàðäû þçöíÿ âåðäè Ìÿðúàíûì!
444
 Àëãûø ñÿñè áó äÿôÿ ëàï ×ÿíëèáåëè òèòðÿòäè.
Àäàìëàð ñàêèòëÿøÿíäÿ Êîðîüëóíóí ñÿñè åøèäèëäè:
– Èíäè ùÿð êÿñ ýöíàùûíû áîéíóíà àëûá úÿçàñûíû èñòÿéÿúÿê. ßââÿë ñþç
ïàøàíûíäû.
Ïàøà áàøëàäû éàëâàðìàüà:
– Êîðîüëó! Àòàì-àíàì ñàíà ãóðáàí! Ìÿíè äîëàíäûð áó ìÿúëèñäÿ-
êèëÿðèí áàøûíà, áó äÿôÿ àìàí âåð, ýöíàùûì áþéöêäö, êå÷ ýöíàùûìäàí,
þëäöðìÿ ìÿíè. Ñÿíÿ äîñò îëìàüà ëàéûã îëìàñàì äà äàùà áóíäàí áåëÿ
äöøìÿí äÿ îëìàðàì! ßë ìÿíèìäè, ÿòÿê ñÿíèí, êÿñ ÿëèìè, ÿòÿéèíè êÿñìÿ!..
Êîðîüëó îíó îòóðäóá ãàñèäè ãàëäûðäû. Éàçûã ãàñèääÿ äèë íÿ ýÿçèðäè
ñþç äåéÿ. Êîðîüëó îíó äà îòóðòäó. Ëåéëè õàíûìû ãàëäûðäû. Ëåéëè õàíûì
äåäè:
– Êîðîüëó, ìÿíèì ýöíàùûì åëÿ áþéöêäö êè, úÿçàñû þëöìäö. Áöòöí
áó èøëÿðè ìÿí åëÿìèøÿì, áàøûíûçà íÿ ýÿëèáñÿ ìÿíèì óúáàòûìíàíäû.
Àììà áèðúÿ èëòèìàñûì âàð, ãîé ìÿíè áóðäà þëäöðöá äÿôí åëÿñèíëÿð,
ãÿáðèì äà ×ÿíëèáåëäÿ îëñóí.
Êîðîüëó îíó äà îòóðäóá ñþçÿ áàøëàäû:
– Íàøöêöð ïàøàíûí ýöíàùû ÷îõ, úÿçàñû þëöìöéäö. Ãîðõàãëûã åëÿäè,
úÿçàñûíû èñòÿìÿäè. Îíó áàüûøäûéûðàì áó ýöíêö ýöíÿ, áèð äÿ Ìÿùáóá
õàíûìà. Ñÿùÿð ãàñèäèéíÿí àïàðûá éîëà ñàëàðñûíûç ýåäÿð. Ëåéëè õàíûìûí
ìÿðäëèéè íàìÿðäëèéèíäÿí ÷îõäó. Îíóí ýöíàùëàðûíäàí êå÷èðÿì, þçöíö
äÿ âåðèðÿì Òöïäàüûäàíà!..
Åëÿ áèë, Êîðîüëó Òöïäàüûäàíûí öðÿéèíäÿí ùàëûéìûø. Àç ãàëäû êè,
àòûëûá äöøñöí...
Ïàøà ìÿúëèñèí ùàâàñûíäàí èñòèôàäÿ åëÿäè, èðÿëè éåðèäè:
– Úàí Êîðîüëó! Ìöìêöíñÿ, áèçè èíäè àçàä åëÿ.
Êîðîüëó ýöëäö:
– Áóðà ×ÿíëèáåëäè, Àñäàí ïàøà! Áóðäà õÿéàíÿò îëìàç. Ñþç áèðäè.
Áèð äÿ àõû òîéó îëàíûí áèðè äÿ ñÿíèí þâëàäûíäû. Ãàë, èøòèðàê åëÿ, Àëëàù
ìöáàðÿê åëÿñèí äå, õåéèð-äóà âåð.
Ö÷ èýèäèí, ö÷ ýþçÿëèí òîéó ãóðóëäó. Åéâàçûí òîéó òÿçÿëÿíìèøäè,
Çÿðãÿëÿì äÿ, Ãÿññàá Àëû äà äèíÿ-èìàíà ýÿëìèøäèëÿð.
Êîðîüëó áó òîéëàðû åëÿ áàøëàäû, ãûðõ ýöí åëÿ øÿíëèê îëäó êè, ×ÿíëè-
áåëäÿ ùÿëÿ ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ øÿíëèê, áåëÿ øàääûõ, áåëÿ òîé-áóñàò ýþð-
ìÿìèøäè.
Ñóáàéëàðûíûçà ãèñìÿò îëñóí áåëÿ òîéëàð, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì!

445
 ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ ÃÎÚÀËÛÜÛ

îðîüëó ãîúàëìûøäû. Äÿëèëÿð áàøûíäàí äàüûëìûøäû. Äàâàäàí, âóðóø-

Ê äàí éîðóëìóøäó. Éàíûíäà áèðúÿ âÿôàëû àëàýþç Íèýàð ãàëìûøäû.
Áèð éàç ýöíö èäè. Êîðîüëó ïàñëû Ìèñðè ãûëûíúû áåëèíÿ áàüëàéûá Íèýàðû
äà éàíûíà àëûá ïèéàäà ùàðàéàñà ýåäèðäè. Áàõäû éîëóí ãûðàüûíäà áèð êèøè
áèð úöò þêöç îòàðûð. Àììà êèøèíèí ÷èéíèíäÿ éàðû òàõòà, éàðû äÿìèð áèð øåé
âàð. Êèøèíèí éàíûíà ýÿëèá ñîðóøäó:
– Àé êèøè, áó íÿäè, ÷èéíèíÿ êå÷èðèáñÿí?
Êèøè äåäè:
– Áó, òöôÿíýäè.
– Òöôÿíý íÿäè?
– Áóíóí è÷èíäÿ ýöëëÿ îëóð. Àäàìà, ùåéâàíà äÿéÿíäÿ þëäöðöð.
Êîðîüëó êèøèíèí ñþçöíÿ èíàíìàäû. Òóòäó éàõàñûíäàí êè, âóð ìÿíÿ
ýþðÿê íåúÿ þëäöðöð?
Êèøè âóðìàã èñòÿìÿäè. Àõûðû ÷îõ äåéèøìÿäÿí ñîíðà Êîðîüëó êèøèéÿ
äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿ îëäó, àë áó ãàí áàùàñû, àò þêöçëÿðÿ ýþðöì íåúÿ þëäö-
ðÿúÿê.
Êèøè ýþðäö Êîðîüëó ÿë ÷ÿêÿí áÿëà äåéèë. Àõûðäà òöôÿíýèíè ÷ÿêèá
þêöçöí áèðèíè íèøàí àëäû. Òöôÿíý à÷ûëàí êèìè þêöç éåðÿ éûõûëäû.
Êîðîüëó ýþðäö þêöç äîüðóäàí äà þëäö. Ýþòöðöá áèð òöôÿíýèí îðà-
áóðàñûíà áàõäû, ñîíðà ñàçû áàüðûíà áàñûá ýþðÿê íÿ äåäè:

Òèòðÿéèð ÿëëÿðèìè, òîð ýþðöð ýþçöì,

Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?
Äîëàøìûð äàùàíäà ñþùáÿòèì, ñþçöì,
Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?

Òóòóëóð ìÿúëèñäÿ èéèäèí éàñû,

Êàð ýþðìöð ãûëûíúû, ïîëàä ëèáàñû.
Ýÿëèá áèú ÿééàìû, íàìÿðä äöíéàñû,
Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?

Áåëÿ çàìàí ùàðà, ãî÷ èéèò ùàðà,

Ìÿðäëÿðè ÷ÿêèðëÿð íàìÿðäëÿð äàðà,
Áàø ÿéèð ëà÷ûíëàð, òÿðëàíëàð ñàðà,
Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?
446
 Àõûð ÿúÿë ýÿëäè, éåòäè ùàé, ùàðàé!
×ÿêäèéèí ãîâãàëàð áèòäè ùàé, ùàðàé!
Òöôÿíý ÷ûõäû, ìÿðäëèê ýåòäè ùàé, ùàðàé!
Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?

Êîðîüëóéàì, Ãûðàò öñòÿ ýÿçÿðäèì,

Ìöõÿííÿòëÿð áàøûí âóðóá ÿçÿðäèì,
Íÿðÿëÿð ÷ÿêÿðäèì, ñÿôëÿð ïîçàðäûì,
Ìÿíìè ãîúàëìûøàì, éà çÿìàíÿìè?

Äåéèðëÿð Êîðîüëó ñþçöí òàìàì åëÿéÿíäÿí ñîíðà Ìèñðè ãûëûíúû

áåëèíäÿí à÷ûá éåðÿ òóëëàäû. Äåäè:
– Íàìÿðä ÿééàìûäû. Äàùà ìÿí Êîðîüëóëóüóìó éåðÿ ãîéäóì.
Íèýàð Êîðîüëóíóí ýþçöíö îüóðëàéûá Ìèñðè ãûëûíúû ýþòöðöá ýèçëÿòäè.
Êîðîüëó Íèýàð èëÿ áÿðàáÿð îðäàí éîëà äöøäöëÿð. Î ýöí àõøàìà ãÿäÿð
éîë ýåòäèëÿð. Àõøàì âàõòû áèð øÿùÿðÿ ÷àòäûëàð. Øÿùÿðäÿ îíëàðû ãîíàã
åëÿéÿí îëìàäû. Àõûðäà íà÷àð ãàëûá áèð óúà èìàðÿòèí äèáèíäÿ ýåúÿëÿìÿëè
îëäóëàð. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèøäè, áèð äÿ áàõäûëàð áóäó éåääè éàðàõëû
àäàì ýèçëÿíÿ-ýèçëÿíÿ ýÿëèá èìàðÿòèí öñòöíÿ ÷ûõäûëàð.
Ñÿí äåìÿ áó èìàðÿò Àëû ïàøàíûí õÿçèíÿñè èìèø. Î îüðóëàð äà õÿçè-
íÿíè éàðìàüà ýÿëèáëÿðìèø. Êîðîüëó ôèêèð âåðèá ýþðäö áóíëàð äàìûí
öñòöíö ñþêöá è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Õÿçèíÿíè éàðûá éöêëÿðèíè òóòóá ýåòìÿê
èñòÿéÿíäÿ Êîðîüëó ãàëõûá áàøëàðûíûí öñòöíö àëäû êè:
– Íÿ÷èñèíèç? Ýåúÿ âàõòû áóðäà íÿ ýÿçèðñèíèç?
Îüðóëàð ÿêèëìÿê èñòÿäèëÿð.
Êîðîüëó îíëàðû òÿðïÿíìÿéÿ ãîéìàäû. Òóòóá ùàìûñûíûí ÿë-àéàüûíû
áàüëàäû, éåðÿ óçàòäû êè:
– Êèøè ìÿðä îëàð. Îüóðëóã èò ïåøÿñèäè. Ïàäøàùëàðà ÿäàâÿòèíèç âàð,
äàâà åëÿéèí, à÷ûã ìåéäàíäà ìÿðäè-ìÿðäàíÿ ñàâàøûí, ñîíðà õÿçèíÿñè äÿ
ñèçÿ ùàëàëäû. Éîõñà êè, ýåúÿ îüóðëóã åëÿìÿéèí!
Îüðóëàð íÿ ãÿäÿð îíà ïóë, ãûçûë âÿä âåðäèëÿðñÿ Êîðîüëó ðàçû îëìà-
éûá äåäè:
– Éîõ, ìÿí áèð ìÿðä àäàìàì. Áåëÿ àë÷àã èøëÿðè ýþðÿ áèëìÿðÿì.
Ñèç êèøè äåéèëñèíèç, êèøèëÿðèí àäëàðûíû áàòûðûðñûíûç.
Ãÿðÿç, ÷îõ áàø àüðûñû îëìàñûí, åëÿ êè, ñàáàù à÷ûëäû, õÿçèíÿ÷è ýÿëèá
ÿùâàëàòû áåëÿ ýþðÿíäÿ ãà÷ûá Õîòêàðà õÿáÿð âåðäè. Õîòêàð ÿìð âåðäè,
îüðóëàðû, Êîðîüëóíó, Íèýàðû éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Êîðîüëó íÿ îëìóøäó
447
áàøäàí-àéàüà ùàìûñûíû õîòêàðà äàíûøäû. Õîòêàð îüðóëàðûí úÿçàñûíû
âåðÿíäÿí ñîíðà Êîðîüëóäàí ñîðóøäó:
– Éàõøû, ãîúà, áÿñ ñÿí êèìñÿí êè, ìÿíÿ áó éàõøûëûüû åëÿäèí?
Õîòêàðûí úàâàáûíäà àëäû Êîðîüëó, ýþðÿê íÿ äåäè:

×ÿíëèáåëäÿ åëè îëàí

Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.
Áàøûíäà ìèí äÿëè îëàí,
Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.

Ìÿðäëèê èøëÿäèá áèð çàìàí,

Íàìÿðäÿ ÷ÿêäèðäèì àìàí,
Èíäè ÿëèô ãÿääè êàìàí,
Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.

Ëà÷ûí òÿê áÿðÿäÿ éàòàí,

ßìóä âóðàí, øåøïÿð àòàí,
Éöç èéèò ãîë-ãîëà ÷àòàí,
Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.

Êþíëöíöí ñÿìÿíäèí éîðàí,

Ìöõÿííÿò áîéíóíó âóðàí,
Ìÿðäëÿð èëÿ äîñòëóã ãóðàí,
Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.

Ãî÷ Êîðîüëó ýþðöíìÿç øÿí,

Åéâàçûíäàí àéðû äöøÿí,
Ãöðáÿò åëäÿ áàüðû áèøÿí,
Äöøêöí Êîðîüëó ìÿíÿì, ìÿí.

Õîòêàðûí ãîðõóäàí òöêëÿðè áèç-áèç îëäó. Áàøûíäàêû òöêëÿðè, î íåúÿ

äåéÿðëÿð, àéàüûíà çàëàí ýÿëäè. Áàõäû êè, èëëÿðëÿ àõòàðäûüû ãî÷ Êîðîüëó
þçö-þç àéàüû èëÿ ýÿëèá ÷ûõûá áóðàéà. Áèð ôèêèðëÿøäè ÿìð åäèá òóòäóðñóí.
Àíúàã Êîðîüëóäàí î ãÿäÿð éåìèøäè, îíó åëÿ òàíûìûøäû, áèëäè êè, îíó
áåëÿ òóòìàã ìöìêöí îëìàéàúàã. Îíà ýþðÿ äÿ ùèéëÿ íèãàáûíû öçöíÿ
÷ÿêèá áàøëàäû îíó àëäàòìàüà. Öçöíö Êîðîüëóéà òóòóá äåäè:
– Àé Êîðîüëó, ñÿí ìÿíèì äöøìÿíèìñÿí, àììà áó ýöí äîñòëóã
åëÿäèí, ìÿðäëèê èøëÿòäèí. Ìÿí äàùà ñÿíè þçöìÿ äöøìÿí áèëìèðÿì. Èíäè
ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí èñòÿ, áó éàõøûëûüûíûí ÿâÿçèíäÿ íÿ èñòÿñÿí ñÿíÿ
âåðÿúÿéÿì.
448
 Êîðîüëó äåäè:
– Ìÿí ñÿíäÿí ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì, ìÿíè áóðàõ ýåäèì.
Õîòêàð äåäè:
– Êîðîüëó, ãîúàëìûñàí, äàùà äàüëàðäà êîðîüëóëóã åëÿéÿñè äåéèëñÿí,
ýÿë ìÿíèì éàíûìäà ãàë. Þëÿíÿ ãÿäÿð ñÿíÿ àòà éåðèíäÿ ãóëëóã åëÿéèì.
Ñÿí äÿ ìÿíèì ìÿñëÿùÿò÷èì, òÿäáèð÷èì îë.
Êîðîüëó Õîòêàðûí ñþçëÿðèíè ãÿáóë åëÿìÿäè. Ýåäÿñè îëäó. Õîòêàð
öçäÿ îíëàðà ÷îõ ùþðìÿò åëÿäè. Êîðîüëóéà, Íèýàðà éàõøû ïàëòàð âåðäèðäè,
ùÿðÿñèíÿ áèð àò áàüûøëàäû. Êîðîüëó äà îíóíëà ÿë âåðèá àòëàíäû. Íèýàð èëÿ
éîëà äöøäö.
Êîðîüëóíóí ýåòäèéè éåð áÿëëè äåéèëäè. Àüçû ùàéàíà ýÿëñÿ àòû ñöðöðäö.
Îíëàð ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð, ñÿíÿ äåéèì Õîòêàðäàí. Åëÿ êè, Êîðîüëó
àðàëàíäû, Õîòêàð äîããóç íÿôÿð éàõøû òöôÿíýàòàí ÷àüûðûá îíëàðûí äàëûíúà
ýþíäÿðäè êè, äàüëàðäà, äàøëàðûí àðàñûíäà Íèýàðû Êîðîüëóíóí ÿëèíäÿí
àëûá þçöíö äÿ éà þëäöðñöíëÿð, éà äà äèðè òóòóá ýÿòèðñèíëÿð.
Áó äîããóç íÿôÿð áèð êÿñìÿ éîëäàí ýåäèá áÿðÿíè êÿñäèëÿð. Êîðîüëó
áàøû àøàüû Íèýàðëà ýåäèðäè. Áèð äÿ áàõäû äîããóç éåðäÿí öñòöíÿ òöôÿíý
ëöëÿñè òóøëàíäû.
Êîðîüëó àòëàðû ñàõëàäû. Õîòêàðûí àäàìëàðû éîë öñòÿ ÷ûõäûëàð. Êîðîü-
ëóíóí öñòöíÿ ãûøãûðûá àòäàí äöøìÿëÿðèíè ÿìð åòäèëÿð. Êîðîüëó äàâà åëÿ-
ìÿê èñòÿìèðäè. Þçö àòäàí äöøäö. Íèýàðû äà äöøöðäö. Àäàìëàðäàí áèðèñè
éàõûíà ýÿëèá éîüóí áèð êÿíäèðëÿ îíóí ãîëëàðûíû ìþùêÿì-ìþùêÿì
áàüëàäû. Êîðîüëó éåíÿ äÿ áèð ñþç äåìÿäè.
Àäàìëàð Íèýàðû îíäàí àéûðìàã èñòÿäèëÿð. Êîðîüëó èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ
ñîðóøäó:
– Îíó ùàðàéà àïàðûðñûíûç?
Äåäèëÿð:
– Ïàøàéà àïàðûðûã. Ñÿíè äÿ àïàðûá çèíäàíà ñàëàúàüûã. Ñÿíÿ ýþñòÿðÿ-
úÿéèê êè, êîðîüëóëóã íåúÿ îëàð?
Êîðîüëó ýþðäö èéèòëèê, íàìóñ éåðèäè, àëàýþç Íèýàð ÿëäÿí ýåäèð. Èø
áåëÿ îëàíäà àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Óúà äàüûí óúàñûéàì,
ßñêèê îëìàç ãàðûì ìÿíèì.
Íÿð ïÿëÿíýèí ãîúàñûéàì,
Êàðâàí âóðìàã êàðûì ìÿíèì.
Ãî÷ éàðàíäûì ÿçÿë áàøäàí,
Âóðñàì úèäàì êå÷ÿð äàøäàí,
449
 Ùÿëÿ äàâàäàí, ñàâàøäàí,
Ãàëìàìûø ãîëëàðûì ìÿíèì.

Ùàíû Åéâàç áóðäà ÿñÿ,

Áèð ãûëûíúà ãûðõ áàø êÿñÿ,
Î äþâðàíûì äþíöá òÿðñÿ,
Ãàð òþêÿð áàùàðûì ìÿíèì.

Ùàíû ßùìÿä, øåøïÿð àòà,

Äÿìèð÷èîüëó êöøäö òóòà,
Áó ýöíöìäÿ ýÿëèá ÷àòà
Òÿðëàí äÿëèëÿðèì ìÿíèì.

Ãî÷ Êîðîüëó áàäà è÷ÿ,

Áàøëàðû ïÿíúÿð òÿê áè÷ÿ,
Ãîéàðàììû ÿëÿ êå÷ÿ,
Àëàýþç Íèýàðûì ìÿíèì?

Áóíó äåéèá áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêäè. Êÿíäèð òèêÿ-òèêÿ îëóá éåðÿ òþêöëäö.
Ãîðõóäàí ïàøàíûí àäàìëàðûíûí ÿëëÿðèíäÿí òöôÿíýëÿðè òþêöëäö. Âÿôàëû
Íèýàð ýèçëÿòìèø îëäóüó Ìèñðè ãûëûíúû ÷ÿêèá Êîðîüëóéà âåðäè. Êîðîüëó
îíëàðûí ùàìûñûíûí áîéíóíó âóðóá Íèýàðû ýþòöðöá òÿçÿäÿí ×ÿíëèáåëÿ
äþíäö.
Íèýàðëà îðàäà éàøàìàüà áàøëàäû. Áó èøäÿí áèð ìöääÿò êå÷äè. Áèð
ýöí Êîðîüëó éàíûíäà àëàýþç Íèýàð ×ÿíëèáåëäÿ îòóðìóøäóëàð. Áèð äÿ
âÿôàëû àøûã Úöíóí ýÿëèá ÷ûõäû. Äå õîø-áåø, îí áåøäÿí ñîíðà Êîðîüëó
ñîðóøäó:
– Àøûã Úöíóí, íÿ éàõøû, êþùíÿ äîñòó íåúÿ îëäó êè, éàäà ñàëäûí?
Àøûã Úöíóí ñàçû äþøöíÿ áàñûá äåäè:

Ñÿíÿ äåéèì, ãî÷ Êîðîüëó,

Äöøìÿíëÿð ýÿëÿúÿê îëäó.
Ñîíóí îëàð ïó÷, Êîðîüëó,
Ïàøàëàð ýÿëÿúÿê îëäó.

Äàëäàëàìà ñÿí ñÿñèíè,

Äöøìÿíëÿ êÿñìÿ áÿñèíè,
Êå÷ìèø êþùíÿ ãûñàñûíû,
Ïàøàëàð àëàúàã îëäó.

450
 Úöíóíàì, äèëäÿí äöøìöøÿì,
Áöëáöëÿì ýöëäÿí äöøìöøÿì,
Ãîúàëûá ÿëäÿí äöøìöøÿì,
Ïàøàëàð ýÿëÿúÿê îëäó.

Àøûã Úöíóí ñàçíàí äåäèéè êèìè ñþçíÿí äÿ äåäè êè:

– Àé Êîðîüëó, Ãûðàòû íåéëÿìèñÿí? Ïàøàëàð ãîøóí ÷ÿêèá ñÿíèí öñòöíÿ
ýÿëèð.
Àøûã Úöíóíà úàâàáûíäà àëäû ýþðÿê Êîðîüëó íÿ äåäè:

Ñÿíÿ äåéèì, Àøûã Úöíóí,

×àüûð ýÿëñèí õàí Åéâàçû!
Òàð åéëÿéèì äöøìÿí ýöíöí,
×àüûð ýÿëñèí õàí Åéâàçû!

Íàìÿðäëèéè áèëäèðÿðëÿð,
Éàäû áèçÿ ýöëäöðÿðëÿð,
Éîõñà ìÿíè þëäöðÿðëÿð,
×àüûð ýÿëñèí õàí Åéâàçû!

Êîðîüëó ÷ÿêìÿç ùàøàëàð,

×ÿòèíäè ãîëëàð áîøàëàð,
Éåðèøèð îüðàø ïàøàëàð,
×àüûð ýÿëñèí õàí Åéâàçû!

Àøûã Úöíóí Êîðîüëóäàí àéðûëûá Åéâàçû àõòàðìàüà ýåòäè. Äàüëàðû,

äàøëàðû ÷îõ ýÿçäè, Åéâàçû òàïà áèëìÿäè. Áèð áè÷ÿíÿêäÿ Äÿìèð÷èîüëóíà
ðàñò ýÿëäè. Ýþðäö Äÿìèð÷èîüëó ÿëèíäÿ éàáà îò éûüûð. Àëäû ýþðÿê Àøûã
Úöíóí Äÿìèð÷èîüëóíà íÿ äåäè:

Äÿìèð÷èîüëó ñÿíÿ äåéèì,

×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.
Ùàéãûðàíäà îðäó áàñàí,
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.

Áó ñèíÿìè ãÿì àëûáäû,

Øàä ãÿëáèìÿ äÿðä ñàëûáäû,
Êîðîüëó éàëãûç ãàëûáäû,
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.
451
 ×ÿíëèáåëäÿ éîõ ñþùáÿò, ñàç,
×ûðïûíûð ýþëëÿðèíäÿ ãàç,
Ùàíû ßùìÿä, ùàíû Åéâàç,
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.

Ñàíàíìàç éöçëÿð, ÿëëèëÿð,

Äöøìÿíÿ äåìÿ áÿëèëÿð,
Ýþðöíìöð èéèä äÿëèëÿð,
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.

Éîëäàäû Êîðîüëó ýþçö,

Ãÿëáèíäÿ ãîúàëûã êþçö.
Àøûã Úöíóí áóäó ñþçö,
×ÿíëèáåëÿ äöøìÿí ýÿëèð.

Àøûã Úöíóí ñàçíàí äåäèéè êèìè, ñþçíÿí äÿ ÿùâàëàòû Äÿìèð÷èîüëóíà

äàíûøûá îðäàí ÷ûõûá ×ÿíëèáåëÿ ýåòäè. Äÿìèð÷èîüëó ýåúÿ-ýöíäöç ÷þëäÿ
îëäóüóíäàí öçöíö, áàøûíû òöê áàñìûøäû. Áèð äÿëëÿéèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Óñòà, ìÿíèì ñàããàëûìû ãûðõ.
Äÿëëÿê äåäè:
– Ìîëëàëàð ñàããàë ãûðõìàüû ãàäàüàí åëÿéèá. Ãûðõà áèëìÿðÿì.
Äÿëëÿéèí úàâàáûíäà àëäû Äÿìèð÷èîüëó ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿíÿ äåéèì, óñòà áàøû,
Ãàçû äèáèíäÿí, äèáèíäÿí!
Îëìàýèëÿí èøäÿ íàøû,
Ãàçû äèáèíäÿí, äèáèíäÿí!

Äåéÿðÿì ñÿíèí øÿñòèíÿ,

Ïàøàëàð ýèðèá ãÿñäèíÿ,
Ýÿëèð Êîðîüëó öñòöíÿ
Ãàçû äèáèíäÿí, äèáèíäÿí!

Ñÿííÿí ùåñàáû ÷ÿêÿðÿì,

Ýþçöíäÿí ãàí éàø òþêÿðÿì,
ßëèô ãÿääèíè áöêÿðÿì,
Ãàçû äèáèíäÿí, äèáèíäÿí!
Äÿìèð÷èîüëó áèëèúè,
Îëàðñàí åëëÿð ýöëöúö,
Ñÿíÿ éåíäèððÿì ãûëûúû,
Ãàçû äèáèíäÿí, äèáèíäÿí!
452
 Äÿëëÿê ýþðäö áó î äåéÿíëÿðäÿí äåéèë. Ùå÷ äåéÿñÿí èñòèîò-çàä äàä-
ìàéûá. Áèð àç äà îéàí-áó éàí åéëÿñÿ, åëÿ äîüðóäàí ãûëûíúû éåíäèðÿúÿê.
Úàíûíûí ãîðõóñóíäàí îíóí öçöíö, áàøûíû ãûðõûá òÿìèçëÿäè. Äÿìèð÷èîüëó
äÿëëÿéèí ùàããûíû âåðèá îðäàí éîëà äöøäö. Äàüëàðû àøäû, äÿðÿëÿðè êå÷äè.
Áèð ãàéàíûí ÿòÿéèíäÿ Äÿëè Ùÿñÿíÿ ðàñò ýÿëäè. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Õîòêàðëàð öñòöíÿ àòëû ýåäÿíäÿ
Äöøìÿí ýþðÿí à÷ûã ýþçöí íåúîëäó?
Îüðàø ïàøàëàðëà äàâà åäÿíäÿ,
Íÿðÿ ÷ÿêÿí óúà ñÿñèí íåúîëäó?

×ÿíëèáåëäÿ àüûð ìÿúëèñëÿð ãóðàí,

ßðÿáàò öñòöíäÿ ìÿðäàíÿ äóðàí,
Ìèñðè ãûëûíú ÷ÿêèá, áîéóíëàð âóðàí,
Àõòàð ýþðÿê õàí Åéâàçûí íåúîëäó?

Äÿìèð÷èîüëó áó ñèðëÿðè áèëÿíäÿ,

Äöøìàíëàðû àüëàéàíäà, ýöëÿíäÿ,
Ùÿðäÿí ãÿçÿáëÿíèá ãåéçÿ ýÿëÿíäÿ,
Ãàáàãäà áîç äóðàí öçöí íåúîëäó?

Äÿëè Ùÿñÿí ÷îõ ãîúàëìûøäû. Äÿìèð÷èîüëó åëÿ áèëèðäè êè, òàé áó

ãÿäÿð êè, Äÿëè Ùÿñÿí ãîúàëûá, ÿââÿëêè êèìè ßðÿáàò öñòöíäÿ éàëûí ãûëûíú
äöøìÿí öñòöíÿ ýåäÿ áèëìÿç, äÿñòÿëÿð äàüûäûá, àëàéëàð ïîçà áèëìÿç.
Äÿëè Ùÿñÿí Äÿìèð÷èîüëóíóí áó ñþçëÿðèíäÿí òóòóëäó. Àëäû ýþðÿê íÿ
äåäè:
Éàüû äöøìÿíëÿðëÿ ãîâãà à÷ìàüà,
Ùÿëÿ âàð ãîëóìäà ãöââÿòèì ìÿíèì.
Ãîøóí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ êå÷ìÿéÿ,
Ãÿáóë åòìÿç íàìóñ, ãåéðÿòèì ìÿíèì.

Ýöðçöì èøëÿéÿíäÿ äàüëàðû ãûðàð,

Ãîðõóñóíäàí òàïìàç äöøìÿíëÿð ãÿðàð,
Ïàøàíûí, õîòêàðûí áàüðûíû éàðàð,
Àú àñëàí éåðèøèì, ùåéáÿòèì ìÿíèì.

Ìÿí Äÿëè Ùÿñÿíÿì, ÿð ùàâàäàðû

Òàïàðàì Åéâàçû, î íàìóäàðû,
Âóðóøìà âàõòûíäà, äàâà áàçàðû,
Îëìàç ùå÷ èíñàôûì, ìöðâÿòèì ìÿíèì.
453
 Ñþç òàìàì îëäó. Äÿëè Ùÿñÿí èëÿ Äÿìèð÷èîüëó àòëàíûá îðäàí éîëà
äöøäöëÿð. Äàüëàðà, äàøëàðà ÷ûõûá Åéâàçû àõòàðìàüà áàøëàäûëàð. ×þëëÿðè,
éàìàúëàðû áèð-áèðèíÿ âóðäóëàð. Ýÿçäèëÿð, äîëàíäûëàð. Àõûðäà Åéâàçû
òàïäûëàð. Åéâàç Äÿìèð÷èîüëó èëÿ, Äÿëè Ùÿñÿíëÿ ýþðöøöá þïöøäö.
Ýþòöðäö ýþðÿê Êîðîüëóíó îíëàðäàí íåúÿ õÿáÿð àëäû:
Äàüëàð áàøû ×ÿíëèáåëäÿí
Äåéèí ýþðöì, íÿ õÿáÿð âàð?
Áàøû ãàðëû áèçèì åëäÿí,
Äåéèí ýþðöì íÿ õÿáÿð âàð?

Ãûðàò, ßðÿáàò äóðóðìó?

Êîðîüëó äþâðàí ãóðóðìó?
Ïàøàëàð áîéíó âóðóðìó?
Äåéèí ýþðöì, íÿ õÿáÿð âàð?

Åéâàç ãîëóí ýÿðìÿê èñòÿð,

Òÿð ñàâàøà ýèðìÿê èñòÿð,
Êîðîüëóíó ýþðìÿê èñòÿð,
Äåéèí ýþðöì, íÿ õÿáÿð âàð?

Åéâàç ñþçöíö òàìàì åëÿäè, îíäàí ñîíðà Äÿìèð÷èîüëó ýþòöðäö îíà

áåëÿ úàâàá âåðäè:
×ÿíëèäÿí õÿáÿð ýÿòèðäèì,
Ãàðäàø, äóð ýåäÿê, äóð ýåäÿê!
Ìöøêöë ìÿòëÿáè áèòèðäèí,
Ãàðäàø, äóð ýþðÿê, äóð ýåäÿê!

Êîðîüëó îõóéóá-éàçûð,
Éàëíûç ãàëûá úàíäàí áåçèð,
Ùàðàé ñàëûá ñÿíè ýÿçèð,
Ãàðäàø, äóð ýåäÿê, äóð ýåäÿê!

Äÿìèð÷èîüëó ãÿäðèí áèëèð,

Ñÿíè ýþðöá öçö ýöëöð,
Ïàøàëàð öñòöíÿ ýÿëèð,
Ãàðäàø, äóð ýåäÿê, äóð ýåäÿê.

Åëÿ êè, ñþç òàìàì îëäó Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, áèð äÿ Äÿëè Ùÿñÿí
àòëàíäûëàð. Äàüëàðà, äàøëàðà öí ñàëäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöíöí è÷èíäÿ áöòöí
äÿëèëÿðè éûüûá ×ÿíëèáåëÿ Êîðîüëóíóí éàíûíà éîëà äöøäöëÿð.
454
 Áóíëàð ýåòìÿêäÿ îñëóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Êîðîüëó èëÿ
Íèýàðäàí. Êîðîüëó ýþçëÿäè-ýþçëÿäè ýþðäö äåéÿñÿí ýÿëÿí îëìàäû. Úöíó-
íó ýþíäÿðäè øÿùÿðÿ êè, ýåòñèí ïàøàëàðäàí áèð õÿáÿð þéðÿíñèí. Ýþðñöí íÿ
âàõò ýÿëèðëÿð, íåúÿ ýÿëèðëÿð. Þçö éåíÿ äÿ àëàýþç Íèýàðëà òÿê ãàëäû.
Íèýàð áàõäû Êîðîüëó ÷îõ ãÿìýèíäè. Ýÿëèá îíóí éàíûíäà îòóðóá
äÿðäè-äèëèíÿ éåòèøìÿê èñòÿäè. Êîðîüëó ñèìëÿðè ãàðàëìûø ö÷ òåëëè ñàçû
ñèíÿñèíÿ áàñûá ýþðÿê Íèýàðà þç äÿðäè-äèëèíè íåúÿ äåäè:
Ãàðû äöøìÿí ýöú ýÿòèðäè,
Ãîúàëäûì, Íèýàð, ãîúàëäûì.
Ìÿíçèëèì áàøà éåòèðäè,
Ãîúàëäûì, Íèýàð, ãîúàëäûì.

Ìöõÿííÿòèí îëìàç çàòû,

Ìÿðäèí ïîëàä îëàð ãàòû,
Èòèðäèì Ãûðàò, Äöðàòû,
Ãîúàëäûì Íèýàð, ãîúàëäûì.

Êîðîüëó ãîðõìàç éàüûäàí,

Áàäÿ è÷èáäè ñàüûäàí,
Ùàíû Åéâàç, Òöïäàüûäàí?
Ãîúàëäûì, Íèýàð, ãîúàëäûì.

Êîðîüëó åëÿ òÿçÿúÿ ñþçö äåéèá ãóðòàðìûøäû áèð äÿ ýþðäö áóäó äÿëèëÿð
ýÿëèðëÿð. Êîðîüëóíóí êþíëö à÷ûëäû, þìðö òÿçÿëÿíäè. Åëÿ áèë àíàäàí òÿçÿ
îëäó. Àëäû ýþðÿê, äÿëèëÿðÿ íåúÿ õîø ýÿëäèí åëÿäè.
Éåíÿ þìöð òÿçÿëÿíäè,
Õîø ýÿëäèíèç äÿëèëÿðèì!..
Ãóðòàðäûì ùèúðàíäàí, ãÿìäÿí,
Õîø ýÿëäèíèç, äÿëèëÿðèì!..

Äöøöí, áóðäà ìåùìàí ãàëàã,

Õîòêàðëàðà òàëàí ñàëàã,
Ïàøàëàðäàí ãèñàñ àëàã,
Õîø ýÿëäèíèç, äÿëèëÿðèì!..

Áèð øóð ñàëûí áó úàùàíà,

Ìåéäàí áîéàíñûí àë ãàíà,
Ñÿôÿð åéëÿéÿê ùÿð éàíà,
Õîø ýÿëäèíèç, äÿëèëÿðèì!
455
 Àñëàí òÿê áÿðÿäÿ éàòàã,
Äöøìÿíëÿðÿ øåøïÿð àòàã,
Ïàøàëàðû äèðè òóòàã,
Õîø ýÿëäèíèç, äÿëèëÿðèì!

Çèìèñòàíûì äþíäö éàçà,

Ãóëàã âåðèí ñþçÿ, ñàçà,
Êîðîüëó éåòäè ìóðàçà,
Õîø ýÿëäèíèç, äÿëèëÿðèì!

Î òÿðÿôäÿí Àëû ïàøà, Ìåùäè ïàøàíû äà ÷àüûðûá ÿùâàëàòû îíà äàíûøäû.

Àõûðäà ñþçö áèð éåðÿ ãîéäóëàð êè, áÿñ Êîðîüëó ãîúàëûá, äÿëèëÿðè áàøûí-
äàí äàüûëûá. Ýåäÿê îíäàí ãèñàñûìûçû àëàã. Ïàøàëàð áàøëàðûíà ãîøóí úÿì
åëÿéèá ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøäöëÿð. Îíëàð ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñÿíÿ ×ÿíëèáåë-
äÿ Êîðîüëóäàí õÿáÿð âåðèì. Êîðîüëó ïàøàëàðûí ýÿëìÿê õÿáÿðèíè åøèäèá
öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Éàðàõëàíûí, äÿëèëÿðèì,
Ïàøàëàð ìåéäàíà ýÿëèð.
Ìöõÿííÿòëÿð ãîøóí ÷ÿêèá
Öç òóòóá áó éàíà ýÿëèð.

Ñþçëÿðèìäÿ éîõäó éàëàí,

Äöøìÿíëÿðÿ ñàëàã òàëàí,
Ìèñðè ãûëûíú ãûëñûí úþâëàí,
Áîéàíìàüà ãàíà ýÿëèð.

Îëóí ñÿô-ñÿô, äÿñòÿ-äÿñòÿ,

Éåðèéÿê ïàøàëàð öñòÿ,
Éàüû äöøìÿí äóðóá ãÿñäÿ,
Òöëêöëÿð àñëàíà ýÿëèð.

Èýèò ÿëäÿí ÷ûõìàç õàòà,

Ãî÷ ýÿðÿê ïóñãóäà éàòà,
Õàí Åéâàç, ìèí ßðÿáàòà,
Áÿëëè ßùìÿä ôÿðìàíà ýÿëèð.

Ïÿëÿíý òÿê îâäàí êöñìÿéÿ,

Äöøìÿíëÿð öñòÿ ÿñìÿéÿ,
Ïàøàëàð áàøû êÿñìÿéÿ,
Êîðîüëó ìÿðäàíà ýÿëèð.
456
 Êîðîüëó î âàõòû êè, äàâàäàí ÿë ÷ÿêìÿéè ÿùä åéëÿìèøäè, äÿëèëÿðè
áàøûíäàí äàüûòìûøäû. Ãûðàòûí äà íàëëàðûíû ñþêöá ÷þëÿ áóðàõìûøäû. Àììà
ýÿë êè, âÿôàëû Ãûðàò ×ÿíëèáåëäÿí àéðûëûá ýåòìÿìèøäè. Èíäè êè, èø áåëÿ
îëäó, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Àøûã Úöíóí ýÿëèá õÿáÿð âåðäè áÿñ ïàøàëàð äÿì-
ùàäÿìäè êè ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòñûíëàð.
Êîðîüëó Åéâàçû ÷àüûðûá ýþíäÿðäè ýåäèá Ãûðàòû òàïûá ýÿòèðñèí. Åéâàç
ýåäèá Ãûðàòû òàïûá ýÿòèðäè. Êîðîüëó Ãûðàòûí ýÿëäèéèíè ýþðÿíäÿ àéàüà
ãàëõäû, ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá äåäè:

Áóäó, ýÿëäè ùàâàäàðûì,

Äóð, áàøûíà äîëàí, êþíöë!..
Çèìèñòàíäà äþâð åéëÿäèí,
Éàç-áàùàðà áîéàí êþíöë!..

Ãûðàòûìà íàë äöçäöððÿì,

Ïàøàëàð áàüðûí ÿçäèððÿì,
Ìåéëÿð, ñàãèëÿð ýÿçäèððÿì,
Áàøëàð òÿçÿ äþâðàí êþíöë!..

Êîðîüëóéàì, ìÿðä ìÿðäàíà,

×àüûððàì, ýèððÿì ìåéäàíà,
Ãûëûíú âóðàðàì äöøìàíà,
Õîòêàð òàõòäàí ñàëàí êþíöë!..

Êîðîüëó éåíÿ äÿ Ìèñðè ãûëûíú áàüëàäû, ãàëõàí òàõäû, Ãûðàòà ìèíäè.

Äÿëèëÿð äÿ éàðàãëàíäûëàð. Äöøìÿí ãàáàüûíäà ùàçûð îëäóëàð. Î òÿðÿôäÿí
ïàøàëàð áàøëàðûíäà ãîøóí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ ÷àòäûëàð. Êîðîüëó, éàíûíäà
äÿëèëÿð þçöíö ïàøàëàðûí ãîøóíóíà âóðäó. Ãîúà Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíäÿí,
Ãûðàòûí êèøíÿìÿñèíäÿí, äÿëèëÿðèí ùàéãûðìàñûíäàí ïàøàëàðûí ãîøóíó þçöíö
èòèðäè. Êîðîüëó áàøûíäà äÿëèëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí ùöúóìà êå÷äè. Ãîøóí äàâàì
ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ãà÷ìàüà öç ãîéäó.
Êîðîüëó äöøìàíû ãà÷àí ýþðöá ãàíàäëàíäû, ãîúà êþíëö úîøäó, àëäû
ýþðÿê íÿ äåäè:

Ãîøóí ÷ÿêèá ýÿëäè ïàøà,

Äöøìÿíëÿðè ñå÷, Åéâàçûì!..
Éàüû ýÿðÿê ÷ÿêñèí ùàøà
Òåç ùöúóìà êå÷, Åéâàçûì!..
457
 Äÿëè êþíöë àëìàç þéöò,
Ãîúà áÿäÿí, îëìà ìåéèò!..
Ìèñðè ãûëûíú, êÿìòÿð èéèò,
Àë äöøìàíû áè÷, Åéâàçûì!..

Ãûðàòûí íàëû ñþêöëìÿç,

Êîðîüëó áåëè áöêöëìÿç,
Èéèä þëöìäÿí ÷ÿêèëìÿç,
Éàüû ãàíû è÷, Åéâàçûì!..

Ãîúà Êîðîüëó áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèá Ãûðàòû èëäûðûì êèìè ñöðöá þçöíö
ïàøàëàðà éåòèðäè. Ãà÷àðàãäà ùÿðÿñèíÿ áèð ãûëûíú âóðäó. Áàøëàðû áîñòàí
êÿëèéè êèìè äûüûðëàíûá éåðÿ äöøäö. Ãîúà Êîðîüëó áàøûíäà äÿëèëÿðè àò
ñöðöá þçëÿðèíè ïàøàëàðûí òîðïàüûíà éåòèðäèëÿð. Ãèéìÿòäÿí àüûð, ÷ÿêèäÿí
éöíýöë áöòöí øåéëÿðè àòëàðà ÷àòûá ýåðè ãàéûòäûëàð. ×ÿíëèáåëÿ àç ãàëìûø
Àøûã Úöíóí Êîðîüëóíó äàéàíäûðûá ñîðóøäó:
– Ãî÷ Êîðîüëó, èíäÿ íÿ äåéèðñÿí? Äÿëèëÿðè áóðàõûðñàí, éà éåíÿ äÿ
þç éàíûíäà ñàõëàéûðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ, Àøûã Úöíóí! Ìÿí äàùà êîðîüëóëóãäàí ÿë ÷ÿêìèøäèì. Àììà
áàõûðàì êè, áó îëìàéàúàã. Íÿ ãÿäÿð êè õîòêàðëàð, ïàøàëàð, áÿéëÿð,
õàíëàð âàð, ìÿí êîðîüëóëóüóìó éåðÿ ãîéà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ áöòöí äÿëèëÿð íÿðÿ ÷ÿêäèëÿð. Àòëàð êèøíÿäè,
áÿäþéëÿð îéíàäû. Ãûðàò ãûçìûø ïÿëÿíý êèìè èêè äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ
ãàëõûá åëÿ áèð øåéùÿ ÷ÿêäè êè, äàü-äàø òèòðÿäè. Ùàìûñû áèð éåðäÿ òÿçÿäÿí
×ÿíëèáåëÿ ÷ÿêèëäèëÿð...

458
 “ÊÎÐÎÜËÓ” ÀÐÕÈÂÈÍÈÍ ÒßÑÂÈÐÈ

(Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí

Ôîëêëîð èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâèíäÿí)

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹715 (à)

“Êîðîüëó”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû (òÿõÿëëöñö, ÿñèë àäû Ùöñåéí Úÿôÿðãóëó

îüëó Ãóëèéåâ; 1860-úû èëäÿ Òîâóç ðàéîíóíóí Áîçàëãàíëû êÿíäèíäÿ àíàäàí
îëóá, 1941-úè èëäÿ ùÿìèí êÿíääÿ âÿôàò åäèá). Óñòàä ñÿíÿòêàð êèìè òàíûíàí
Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû àøûã øåðèíèí áöòöí íþâ âÿ øÿêèëëÿðèíÿ àèä ìöêÿììÿë
ïîåòèê íöìóíÿëÿð éàðàòìûøäûð. Îíóí øåèðëÿðè èëê äÿôÿ “Àøûãëàð” (1937) êèòà-
áûíäà ÷àï îëóíìóøäóð. 1938-úè èëäÿ “Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû” êèòàáû íÿøð
îëóíóá. Àøûüûí ãîøäóüó “Òàíðûâåðäè” äàñòàíû 5-úèëäëèê “Àçÿðáàéúàí äàñòàí-
ëàðû”íûí ñîíóíúó úèëäèíÿ (1972) äàõèë îëìóøäóð. Ùöñåéí Áîçàëãàíëûíûí øåèðëÿðè
1973-úö èëäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ 1984-úö èëäÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ Áàêûäà ÷àï îëóíìóø-
äóð. Àøûüûí áöòöí éàðàäûúûëûüûíû ÿùàòÿ åäÿí êèòàáû èøûã öçö ýþðìöøäöð.
Ãîëóí òîïëàéûúûñû ÿëéàçìàäà ýþñòÿðèëìèð. Ñîí ñÿùèôÿäÿ “1936” éàçûëûá.
Áó âÿ áèð íå÷ÿ èìëà äöçÿëèøëÿðè õÿòòèíè Ìèðçÿ Ìåùäè Âÿëèçàäÿéÿ (ùàããûíäà
ìÿëóìàòûìûç éîõäóð) ìÿõñóñ îëäóüóíó ñþéëÿìÿê èìêàíû âåðèð. Äåìÿëè, åëÿ
ãîëóí òîïëàéûúûñû äà îäóð.
Èêè íöñõÿäÿí èáàðÿò îëàí áó ãîë 16 ñÿùèôÿäèð âÿ ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà
éàçûëûá. Éàçûéà àëûíìà éåðè ýþñòÿðèëìÿéèá. Áó âàðèàíòäà êîðïóñà äàõèë îëìóø
ãîëäàêû ñöæåò ãóðóëóøó ãîðóíóð. Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè äÿéèøìÿëÿð äÿ íÿçÿðÿ
÷àðïûð. Áåëÿ êè, Êîðîüëóíóí àòàñû Àëû Îñìàíëû ïàøàíûí èëõû÷ûñûäûð. Ñîíðà ñöæåòèí
èíêèøàô ñõåìè áåëÿäèð:
1. Àëû èëõûíû äÿðéà êÿíàðûíäà îòàðäûüû çàìàí äÿðéàäàí èêè åðêÿê àò ÷ûõûð.
Áèðè ãàðà ýþé, î áèðè èñÿ ãûçûëû áîç ðÿíýäÿ. Àòëàðûí ùÿðÿñè èëõûäà áèð ìàäéàíû
áàñûá ñîíðà éåíÿ äÿ ãàéûäûá ñóéà ýèðèðëÿð.
2. Äÿíèç àòëàðûíäàí ãóëóíëàðûí äîüóëìàñû.
3. Àëû êèøè ãóëóíëàðû úèíñ àò àäû èëÿ ïàøàéà òÿêëèô åäèð.
4. Ïàøà ãÿçÿáëÿíèð, Àëû êèøèíèí ýþçëÿðèíè êîð åòäèðèð.
5. Ãóëóíëàðûí áþéöäöëìÿñè.
6. Àëû àòëàðû äþðä éàøàúàí òþâëÿäÿ ñàõëàìàüû òàïøûðûð.
7. Áó âàðèàíòäà àòëàð ùàããûíäà ýåíèø òÿñÿââöð éàðàäûëûð.
Äþðä èë òàìàì îëàíäàí ñîíðà Àëû êèøè îüëó èëÿ àòëàðà áàõìàüà ýÿëèð. Àëû
áèðèíúè àòûí áåëèíè, éàëìàíûíû, ãîëëàðûíû, ñàüðûñûíû, äàë àéàãëàðûíû, áóõîâëóüóíó
éîõëàéûð âÿ ýþðöð êè, áó àòûí áóõîâëóüó ÷îõ íàçèêäèð, äûðíàãëàðû äà êè÷èêäèð. Î,
îüëóíäàí àòûí ðÿíýèíè ñîðóøóð. Îüëó úàâàá âåðèð êè, áó àò ãûçûëû áîç ðÿíýäÿäèð.
459
 Àëû ñîíðà äà î áèðè àòû åëÿ áó úöð éîõëàéûð. Áÿëëè îëóð êè, èêèíúè àòûí áóõîâ-
ëóüó éîüóíäóð, äþøö åíëèäèð, éàëû ãóéðóüóíäàí ùÿì ãàëûí, ùÿì äÿ éóìøàãäûð.
Áó àòûí äûðíàüû äà éóìðó âÿ áþéöêäöð. Àëû áó àòûí äà ðÿíýèíè ñîðóøóð. Îüëó
äåéèð êè, áó àò ùÿð ðÿíýÿ: ãûðìûçûéà, ýþéÿ, ãàðàéà ÷àëûð. Àëû îüëóíà äåéèð: áó àò
ñÿíè íÿ äöøìÿíÿ âåðÿð, íÿ äÿ ñóäà äàéàíàð. ×öíêè î, ñó àòûíûí òþðÿìÿñèäèð.
8. Àëû êèøè îüëóíà ×ÿíëèáåëÿ ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð.
9. Àëû Ãîøàáóëàüûí îëäóüó éåðè îüëóíà áèëäèðèð.
10. Àòà Ãîøàáóëàã ñóéóíóí ñèððèíè îüëóíà à÷ûð. Àëû êèøè îüëóíà äåéèð:
Ãîøàáóëàüà ýåò. Áèð áóëàüûí ñóéóíäà ÿë-öçöíö éó, î áèðèñèíäÿí äÿ äîéóíúà è÷
âÿ ùÿìèí áóëàüûí öñòöíäÿ äÿ éàò.
11. Àëû ùÿì÷èíèí îüëóíà òàïøûðûð êè, áó ñóäàí Ãûðàòà äà è÷èðÿðñÿí. ßýÿð
áåëÿ åòñÿí îíäà î ñóäàí ñÿíÿ ùÿì øàèðëèê, ùÿì äÿ èýèäëèê âåðèëÿð. Àò èñÿ î
ñóäàí è÷ñÿ, îíäà ùÿìèøÿ ñÿíèí öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿðè áèëÿúÿêäèð.
12. Ðþâøÿí àòàñûíûí áöòöí òàïøûðûãëàðûíà ÿìÿë åäèð. Ãûðàòûí öñòöíäÿ àòà-
ñûíûí äöøìÿíèíäÿí èíòèãàì àëûð. Àòàñû äåéèð: “Îüóë, èíäè ñÿí îëäóí Êîðîüëó.
Áó àä þìðöí áîéó ñÿíèí öñòöíäÿ ãàëàúàã”.
13. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ éóðä ñàëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹715 (á)

“Êîðîüëó êèì èäè (Óðóøàí)”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßñÿä (Àøûã ßñÿä ßùìÿä îüëó Ðçàéåâ). 1874-úö èëäÿ
Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Áþéöê Ãàðàãîéóíëó êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá, 1951-úè èëäÿ
Òîâóç ðàéîíóíäà âÿôàò åäèá. 1937-úè èëäÿ Àøûã ßñÿä Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð
Èòòèôàãûíûí öçâö ñå÷èëèá. Èëê êèòàáû 1938-úè èëäÿ íÿøð îëóíóá. “Ñå÷èëìèø ÿñÿð-
ëÿðè”íè 1979-úó èëäÿ Áàêûäà “Åëì” íÿøðèééàòûíäà íÿøð îëóíóá.
Òîïëàéàíû Ìèðçÿ Ìåùäè Âÿëèçàäÿ (Áàõ: Èíâ. ¹715 (à). Ãàçàõ, 1936-úû èë.
Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. 16 ñÿùèôÿäèð.
Áó âàðèàíòà ýþðÿ Êîðîüëóíóí ÿñëè Ìóðàäáÿéëè êÿíäèíäÿíäèð. Àòàñû Àëû
êèøè ÿââÿë Øàù Àááàñà ìåùòÿðëèê åäèð, ñîíðà Èñòàíáóëà ýÿëèá Õîòêàðûí áàø
ìåùòÿðè îëóð. Áó âàõò Àëûíûí îüëó Óðóøàí îí áåø-îí àëòû éàøëàðûíäà áèð ãî÷àã
îüëàí îëóð.
1. Àëû êèøè èëõûíû äÿðéà êÿíàðûíäà îòàðûð. Äÿðéàäàí áèð ãàðà ýþé ðÿíýëè
àéãûð ÷ûõûð. Î, ÿââÿë áèð, ñîíðà èêèíúè áèð ìàäéàíû áàñûð âÿ éåíÿ ãà÷ûá ñóéà
ýèðèð. Àëû ùÿìèí ìàäéàíëàðû ýþçäÿí ãîéìóð. Îíëàð äîüàíäà ãóëóíëàðû ýþéäÿ
òóòóð âÿ ìàäéàíëàð áàëàëàðûíû éàëàéûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà éåðÿ ãîéóð.
2. Ãóëóíëàð áèðéàøàð îëàíäà Ùèíäèñòàí ïàäøàùûíûí îüëó õîòêàðà ãîíàã ýÿëèð
âÿ îíäàí èêè úèíñ àò èñòÿéèð. Àëû êèøè èñÿ ùÿìèí èêè äàéëàüû ñå÷èá ýÿòèðèð. Àòëàð
áÿéÿíèëìèð âÿ àúûãëàíìûø õîòêàð ýèçèðèí (ùþêìäàðûí éàíûíäà ñàõëàíûëàí õöñóñè
òÿäáèð÷è – Á.À.) òÿêëèôè èëÿ Àëûíûí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòäûðûð, äàéëàðû äà îíà âåðèð.
460
 3. Àëû êèøè îüëó Óðóøàíà àòëàð ö÷öí òþâëÿ òèêäèðèð. Áèð èëäÿí ñîíðà Àëû àòëàðû
éîëóõìàüà ýÿëèð. Òþâëÿéÿ èøûã äöøäöéöíö îüëóíäàí ñîðóøóð. Óðóøàí áàëàúà
áèð äåøèéèí îëäóüóíó áèëäèðèð âÿ îðàíû òóòóð. Àëû áèð èëäÿí ñîíðà éåíÿ òþâëÿéÿ
ýÿëèá àòëàðà áàø ÷ÿêèð. Àòëàð ñûíàüà ùàçûð èäèëÿð.
4. Äÿðéàäàí ÷ûõàí àéãûðûí áàñäûüû ÿââÿëêè ìàäéàíäàí îëàí ãàðà ýþé ãûð
òöêëö áèð àò îëäóüó ö÷öí Ãûðàò àäëàíûð. Ñîíðàêû ìàäéàíäàí îëàíà èñÿ Äöðàò
äåéèðëÿð.
5. Àëûíûí ýþçëÿðè êîð îëäóüó ö÷öí îüëó Óðóøàíû äà þç àäû èëÿ äåéèë, Êîðîüëó
÷àüûðûðëàð.
6. Êîðîüëó àòàñûíûí èíòèãàìûíû àëûð.
7. Àëû èëÿ Êîðîüëóíóí àðõàñûíúà ãîøóí ýÿëèð, ãîøóíóí ãàáàüûíäà äà ö÷ àò.
Àëû îüëóíäàí ñîðóøäó êè, þíäÿ ýÿëÿí àò íåúÿ àòäûð? Î äà äåéèð êè, êÿùÿð òÿïÿë
àòäûð. Àëû äåéèð: ãîðõìà, î àò ýÿëèá áèçÿ ÷àòà áèëìÿç. Ðþâøÿí èêèíúè àòûí ãûçûë
áîç îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Àòàñû äåéèð: îíó ãàáàüà áóðàõ, ñîíðà àðõàñûíúà àòûíû
÷àï. Êîðîüëó áåëÿ äÿ åäèð. Ãûðàòûí éåëè ùÿìèí áó àòà äÿéèíúÿ, áåëè ñûíûð. Àòàñû
ö÷öíúö àòû ñîðóøäóãäà áÿëëè îëóð êè, áó ýþé äÿìèð àòäûð. Àëû äåéèð: Îüóë, ÿýÿð
àòûíû ñóéà ñàëìàñàí, áó àò ýÿëèá ñÿíè éàõàëàéàúàã. Ãàáàãäà äà Òóôàí ÷àéû
àõûðäû. Êîðîüëó àòûíû ÷àéà ñàëûð. Ãûðàò ñó àòûíäàí òþðÿíäèéè ö÷öí ÷àéäàí ÷ûõûð,
ãóðó àòû òÿðëè-òÿðëè ñóéà ñàëûíäûüû ö÷öí ãîëëàðû òóòóëóá ñóäà ãàëûð.
8. Áó âàðèàíòäà Êîðîüëóíóí ñÿðêÿðäÿëÿðè áóíëàðäûð: Åñàáàëû, Áÿëëè ßùìÿä,
Êîñà Ñÿôÿð, ×îïóð Ìåùòè, Ùàëàéïîçàí, Òöïäàüûäàí, Òàíðûòàíûìàç, Äèëáèëìÿç
(ÿúÿì äèëè áèëìÿäèéè ö÷öí áåëÿ àä äàøûéûð).

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹715 (ã)

“Ìåùòÿð Àëû”

Ãîëóí ñþéëÿéèúèñè Áàëàêèøè Áþéöêêèøè îüëó Áàáàéåâäèð. Á.Á.Áàáàéåâ

1878-úè èëäÿ Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíóí Äÿéÿãàðàáóëàã êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóø,
1985-úè èëäÿ ùÿìèí êÿíääÿ âÿôàò åòìèøäèð. “Ìåùòÿð Àëû”íû Á.Áàáàéåâèí
äèëèíäÿí îüëó Éàãóá Áàáàéåâ éàçûéà àëìûøäûð. Ãîëóí òîïëàéûúûñû ôîëêëîðøöíàñ
Ìöðñÿë Ùÿêèìîâäóð.
Ýþé ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëìûø ÿëéàçìàñû 28 ñÿùèôÿäèð. Ãîëóí ìàêèíàäà éàçûë-
ìûø ö÷ íöñõÿñè âàð: 26 ñÿùèôÿ.
1. Àëû êèøè Ùÿñÿí õàíûí èëõû÷ûñûäûð.
2. Òîãàòûí ïàøàñû Ùàñàí ïàøà åøèäèð êè, Ùÿñÿí õàíûí éàõøû àòëàðû âàð; ýÿëèð
îíäàí èêè äÿíÿ úèíñ äþëëöê àéãûð àïàðìàüà.
3. Ùÿñÿí õàí Ãàô òÿðÿôÿ ýÿëèá Òÿðñÿ÷àé éàõûíëûüûíäàêû Àüíàáàò ãîðóüóíà
÷àòàíäà ÷àïàðëàð ýÿëèøèí õÿáÿðèíè Ùÿñÿí õàíà âåðèðëÿð. Ùÿñÿí õàí ïàøàíû
Àüíàáàò ãîðóüóíäà ãàðøûëàéûá áþéöê êåô ìÿúëèñè ãóðäóðóð. Ùàñàí ïàøà
ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè áèëäèðèð.
461
 4. Ùÿñÿí õàí ïàøà èëÿ Ìóðüóç äàüûíà îâà ÷ûõûð âÿ òàïøûðûð êè, ïàøà ö÷öí
èëõûäàí èêè éàõøû äþëëöê àéüûð àéûðûá îðàéà ýÿòèðñèíëÿð.
5. Àëû êèøè äÿðéà úèíñèíäÿí îëàí èêè äàé÷àíû òóòóá Ìóðüóç äàüûíà àïàðûð.
Ùàñàí ïàøà äàé÷àëàðû ýþðöá ðèøõÿíäëÿ Ùÿñÿí õàíà äåéèð:

Ýÿë ñÿíÿ äåéèì, Ùÿñÿí õàí,

Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.
Áó äàéëàðäàí ìÿíäÿ ÷îõäó
Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.

Àò èñòÿäèì àéüûð îëñóí,

ßë äÿéìÿìèø éàé-ãûð îëñóí.
Äåìÿäèì êè, éàíãûð îëñóí,
Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.

Äàé÷àëàðûí ÷þïöê-÷þïöê,
Áèð áèðèíäÿí ñàëõà-ñþêöê.
Óçóí îðòà, þçö òþêöê,
Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.

Àò ýÿðÿêäè ìÿíçèë êÿñÿ,

Òÿðïÿíÿíäÿ éåë òÿê ÿñÿ,
Ìåéäàí à÷à, ýèðÿ áÿùñÿ,
Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.

Åøèò, õîòêàð ýöëÿð ñÿíÿ,

Áÿõøèø éàðàìàç øÿíèíÿ,
Ùàñàíàì, äþçìÿì òÿíÿíÿ,
Ìÿí ñÿíäÿí úèíñ àò èñòÿäèì.

6. Ùÿñÿí õàí ïàøàíûí ñþçëÿðèíäÿí áÿðê ãÿçÿáëÿíèð. Àëûíû éàìàíëàéûð. Àëû

äà äåéèð êè, áó äàé÷àëàð äÿðéà úèíñèíäÿíäèð. Ö÷ éàøàðäà áóíëàðûí Àëîñìàíäà
òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàúàã. Áó ñþçäÿí áèð àç äà ãÿçÿáëÿíÿí Ùÿñÿí õàí äåéèð:
Ùÿääèí àøìà àõìàã ãîúà,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.
Àü ýöíäöçöí îëàð ýåúÿ,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.

Ïàøà ìÿíäÿí àò èñòÿäè,

Äþëëöê àìàíàò èñòÿäè,
Äàé÷àëàðûí úàí öñòÿäè,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.
462
 Ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêÿðÿì,
Äèäÿëÿðèíè òþêÿðÿì,
Ãÿääè-áåëèíè áöêÿðÿì,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.

Ñÿí áàòûðäûí àä-ñàíûìû,

Ãûððàì ñÿíèí àìàíûíû,
Áöðöéÿð ãàí ýèðéàíûíû,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.

Ùÿñÿí õàíäàí äàüëàð îëàð,

Îüëóí Ðþâøÿí àüëàð îëàð,
Íóðè-äèäÿí ãàíëà äîëàð,
Ùÿääèí ñÿíÿ áèëäèðÿðÿì.

7. Àëû êèøè éåíÿ ñþçöíäÿí äþíìÿéèá äàé÷àëàðûí éàõøû àéãûðëûã îëàúàüûíû

áèëäèðèð. Ùàñàí ïàøà äà áÿðê ùèðñëÿíèð âÿ Ùÿñÿí õàíà äåéèð êè, áó äàé÷àëàðû
áàüûøëà ìåùòÿðèí ñÿððàô ýþçëÿðèíÿ, ãîé äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãàëñûí. Àëû êèøè
ïàøàäàêû ãÿääàðëûüû ýþðöá äåéèð:

Çàëûì ïàøà, äèíëÿ ìÿíè,

Ýþç èíñàíà éàðàøûãäû.
Çÿëèë åòìÿ ýÿë ãîúàíû,
Ýþç èíñàíà éàðàøûãäû.

Èõòèéàðàì, åòìÿ çöëöì,

Ãàëõàð ýþéÿ àùó-öíöì.
×àòûá éöçÿ ìÿíèì ñèíèì,
Ýþç èíñàíà éàðàøûãäû.

Äàé äåéèë, úèíñ àéãûð àòäû,

Äîñòà î ýþçÿë õàëàòäû.
Ùÿð áèðè áèð úÿëàëàòäû
Ýþç èíñàíà éàðàøûãäû.

Àëû äåéÿð, ñþçöí äöçö,

Ãàðà åòìÿç áÿõòèí öçö,
Íàùàãäàí çàé åòìÿ ýþçö,
Ýþç èíñàíà éàðàøûãäû.
463
 8. Ùÿñÿí õàíûí ÿìðè èëÿ úÿëëàä Àëû êèøèíèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðûð, äàé÷àëàðû äà
îíà âåðèá ãîâóðëàð. Èëõûíû äà òàïøûðûðëàð Ìåùòÿð Ìÿäÿòÿ.
9. Àëû êèøè ýþçëÿðè êîð ùàëäà åâÿ ãàéûäàíäà îüëó àòàñûíûí áó ùàëûíû ýþðöá
ñîðóøóð:

Úàíûì àòà, ýþçöì àòà,

Ñþéëÿ íÿäè áó ùàë ñÿíäÿ?!
Îüóë äþçìÿç áó çóëìàòà,
Ñþéëÿ, íÿäè áó ùàë ñÿíäÿ?!

Îüóë îëàí äþçìÿç äÿðäÿ,

Âåðìÿì ôöðñÿò ìÿí íàìÿðäÿ,
Ãîéìàì ãàëà ãàíûí éåðäÿ,
Ñþéëÿ, íÿäè áó ùàë ñÿíäÿ?!

Ðþâøÿíÿì, áèð ùàé âóðàðàì,

Ðöñòÿì òÿê ìåéäàí ãóðàðàì,
Íàìÿðäèí áîéíóí âóðàðàì,
Ñþéëÿ, íÿäè áó ùàë ñÿíäÿ?!

10. Àëû êèøè äåéèð èê, îüóë, ñÿíèí Ðöñòÿì Çàë êèìè àñûá-êÿñìÿê âàõòûíà
ùÿëÿ ÷îõ âàð. Î, ùåéáÿñèíäÿí áèð äöéöí÷ÿ ÷ûõàðòäûðûá à÷äûðûð. Îðàäàêû ñàðû
÷è÷ÿéè, êÿêëèê îòóíó, ÷ÿìÿí ÷è÷ÿéèíè áàüûðëà áèðëèêäÿ ÿçèøäèðèá àò ñöäöíäÿ
ãàéíàòäûðûð, ýþçëÿðèíÿ òÿïèòìÿ ãîéóá éàòûð.
11. Àëû îüëó Ðþâøÿíè, äàé÷àëàðû ýþòöðöá Þéëÿíäÿðÿ, Àüäÿðÿ, Àðçóëó äÿ-
ðÿäÿí êå÷èá Ãûçûëãàéà ñÿìòèíÿ öç òóòóð, ýÿëèá Ãûçûëãàéà éàõûíëûüûíäàêû Úèäà
ãàéàéà ÷àòûð âÿ áóðàäàêû Äàìúûëû áóëàã éàíûíäà îüëóíà þçëÿðè ö÷öí ñûüûíàúàã,
äàé÷àëàð ö÷öí òþâëÿ òèêäèðèð. Ùÿì äÿ òþâëÿ òèêäèðÿíäÿ Ðþâøÿíÿ òàïøûðûð êè, åëÿ
åò Äàìúûëû áóëàüûí ñóéó àõóðëàðûí éàíûíäàí àõñûí âÿ òþâëÿéÿ áèð ãÿòðÿ äÿ èøûã
äöøìÿñèí.
12. Äåéèëÿíëÿð ùàçûð îëàíäàí ñîíðà Àëû êèøè äàé÷àëàðûí ñèððèíè Ðþâøÿíÿ
à÷ûá äåéèð êè, áóíëàð èëõûäàêû ÷èë ìàäéàíëàðëà äÿðéà àòûíûí úèíñèíäÿíäèð. Áóíëàð
èêè èë ãûðõ ýöí èøûã öçö ýþðìÿìÿëèäèð.
13. Ðþâøÿí èêè èë îòóç äîããóç ýöí äþçöð, ñîíóíúó ýöí ö÷öí ñÿáðè ÷àòìûð.
Àòàñûíû øèðèí éàòàí ýþðöá òþâëÿíèí äàìûíäàí äåøèê à÷ûá àòëàðà áàõûð. Ýþðöð êè,
àòûí áèðè ãàíàäëûäû. Àììà èíäè î ãàíàäëàð ÿðèéèð. Áèëèð êè, áó îíóí áàõìà-
üûíäàíäûð. Òåç äåøèéè áàüëàéûð, àììà ÿùâàëàòû àòàñûíà áèëäèðìèð.
14. Àëû êèøè Ðþâøÿíëÿ àòëàðà áàõìàüà ýÿëèð. ßëè èëÿ òþâëÿíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ
áàüëàíìûø àòûí öç-ýþçöíö, éàëìàíûíû, ñàüðûñûíû, áèëÿêëÿðèíè éîõëàéûð, áèð àç
ôèêðÿ äàëûð âÿ äåéèð:
464
 Çÿíäèì ýÿðÿê éàíûëìàñûí,
Îüóë, àòà éàä ýþç áàõûá.
Éîõäó àòûí éåë ãàíàäû,
Îüóë, àòà éàä ýþç áàõûá.

Úèíñè áÿëëè äÿðéà àòû,

Éàëìàíûíà èýèä éàòû,
ßðèéèáäè éåë ãàíàäû,
Îüóë, àòà éàä ýþç áàõûá.

Îí ñÿêêèç, ãûðõ îëàð òàìàì,

Ãàíàä áàüëàð àðàì-àðàì,
Áàõûá ïèñ ýþç, îëóá ùàðàì,
Îüóë, àòà éàä ýþç áàõûá.

×ÿðõ ôÿëÿêäÿí åéëÿðÿì äàä,

Ìèñêèí êþíöë îëàðìû øàä?
Àëû ùàãäàí äèëÿð èìäàä,
Îüóë, àòà éàä ýþç áàõûá.

15. Ðþâøÿí ÿùâàëàòû àòàñûíà áèëäèðèð. Àòàñû äåéèð êè, îüóë, îëàíà ÷àðÿ éîõ-
äóð. Èíäè òþâëÿíèí áàúàñûíû à÷ êè, éåääè ýöí ìöääÿòèíäÿ àòëàðûí ýþçëÿðè èøûüà
þéðÿøñèí. Éîõñà, ñöðÿêäÿ äÿâäÿê îëàðëàð. Éåääè ýöíöí òàìàìûíäàí ñîíðà
àòëàðû ÷ûõàðûá ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ ìÿøã òÿëèìè âåðÿðñÿí.
16. Áàøãà âàðèàíòëàðäà îëäóüó òÿê, áóðàäà äà àòëàð ñûíàãäàí êå÷èðèëèð, Àëû
êèøè àòëàðûí áèðèíÿ Ãûðàò, î áèðèíÿ Äöðàò àäû âåðèð âÿ áåëÿ äåéèð:

Ñÿíÿ äåéèì, îüóë áàëà,

ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.
×ÿêÿ ãûëûíú ñàüà-ñîëà,
ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.

Ãûëûíú, ãàëõàí íèçÿ êàðäû,

Àò èýèäÿ áèð âöãàðäû,
Ùÿì àðõàäû, ùÿì äÿ âàðäû,
ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.

Èýèä îëàí åëäÿ ýÿçÿð,

Ñÿõàâÿòè äèëäÿ ýÿçÿð,
Ãóëàú êÿíäèð áåëäÿ ýÿçÿð,
ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.
465
 Ùÿñÿí ìÿíè êîð åëÿäè,
Àü ýöíöìö êîð åëÿäè,
Äöíéà ìÿäàðû áåëÿäè,
ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.

×îõ ýþðìöøÿì ãåéëö-ãàëû,

ßë ÷èðêèäè äöíéà ìàëû,
Íÿñèùÿò äåð Ìåùòÿð Àëû,
ßðÿ éàðàã, àò ýÿðÿêäè.

17. Àëû êèøè Ìóðüóç äàüûíäàí òàïäûüû èëäûðûì äàøû ýþòöðöá Ðþâøÿíëÿ äîñòó
Äÿìèð÷è Ìèñèðèí éàíûíà ýÿëèð. Ùàë-ãÿçèééÿíè îíà äàíûøûð. Äÿìèð÷è Ìèñèð äÿ
Àëûéà òÿñêèíëèê âåðèá äåéèð êè, õàíëàðûí ÷þðÿêëÿðè äèçëÿðè öñòÿäè. Ùÿñÿí õàí
Ìåùòÿð Ãÿìáÿðèí, Ìåùòÿð ßùìÿäèí, íþêÿð Ñÿôÿðèí, ñàðû Ùàúûíûí äà ýþçëÿðèíÿ
ìèë ÷ÿêäèðèá. Ùÿñÿí õàíûí áèð ãÿíèìè âàðñà, î äà Äÿëè Ùÿñÿíäèð. Î, Àñëàí
áÿéèí, Èáðàùèì àüàíûí, Ñàðû õàíûí áàøûíà ýÿòèðäèêëÿðèíè Ùÿñÿí õàíûí äà áàøûíà
ýÿòèðÿð.
18. Àëû èëäûðûì äàøû Äÿìèð÷è Ìèñèðÿ âåðèá Ðþâøÿí ö÷öí ãûëûíú äöçÿëòìÿéè
õàùèø åäèð âÿ äåéèð êè:

Àíä âåðèðÿì äóç ÷þðÿéÿ,

Óñòà, ãûëûíú ñàíëû ýÿðÿê.
Âóðñàí êÿñÿ ïîëàä ãàòû,
Óñòà, ãûëûíú ñàíëû ýÿðÿê.

Úþâëàí åäÿ ùàâàëàðäà,

Ñûíà éàüû îâàëàðäà,
Êîðëàøìàéà äàâàëàðäà,
Óñòà, ãûëûíú ñàíëû ýÿðÿê.

Àäûí Àëûíûí äèëèíäÿ,

Ìèñðè ãûëûíú ÿð ÿëèíäÿ,
Óúàëäû áàøû åëèíäÿ,
Óñòà, ãûëûíú ñàíëû ýÿðÿê.

19. Äÿìèð÷è Ìèñèð éåääè ýöíÿ ãûëûíúûí ùàçûð îëàúàüûíû áèëäèðèð. Âàõòûí
òàìàìûíäà Àëû êèøè îüëó èëÿ äÿìèð÷èõàíàéà ýÿëèðëÿð.
20. Äÿìèð÷è Ìèñèð ãûëûíúû Ðþâøÿíÿ âåðèá äåéèð êè, áó ãûëûíú èëäûðûì äàøûí-
äàí, ñóéó Ìèñõàíà ñóéóíäàí, àüçûíûí îõàðû äà Àëõàð ýöìöøöíöí õàì òîçóí-
äàíäûð. Áóíóí àäûíû Ìèñðè ãûëûíú ãîéóðàì. Ñîíðà Äÿìèð÷è Ìèñèð Ðþâøÿíÿ áåëÿ
íÿñèùÿò âåðèð:
466
 Ñÿíÿ äåéèì, èýèä áàëà,
Ìèñðè ãûëûíú ÿëäÿ ýÿðÿê.
Éàüûëàðà âåðìÿ àìàí,
Ìèñðè ãûëûíú ÿëäÿ ýÿðÿê.

Äöøìÿí òÿðÿô ýöú åéëÿñÿ,

Íàìÿðä ñÿíëÿ þú åéëÿñÿ,
Õàí-õàâÿíëÿð êÿú åéëÿñÿ,
Ìèñðè ãûëûíú ÿëäÿ ýÿðÿê.
Óñòà Ìèñèð ñÿíÿ àòà,
Äöøìÿíëÿðèí éàñà áàòà,
Ìÿíäÿí ñÿíÿ áóäó ÿòà,
Ìèñðè ãûëûíú ÿëäÿ ýÿðÿê.
21. Àëû êèøè Äöðàòà, Ðþâøÿí Ãûðàòà ìèíèá Ùÿñÿí õàíäàí èíòèãàì àëìàã
ö÷öí îíóí äöøÿðýÿñèíÿ – Äÿðëûã òÿðÿôäÿêè Áàëëûáóëàüà ýÿëèðëÿð.
22. Ùÿñÿí õàí Àëû êèøè èëÿ îüëó Ðþâøÿíè òàíûéûá ãûëûíúà ÿë àòûð êè, îíëàðà
ùöúóì åëÿñèí. Ðþâøÿí äåéèð:
Ýÿë ñÿíÿ äåéèì, Ùÿñÿí õàí,
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà.
Ãûëûíú ÿëäÿ ñÿðò ìåéäàíäà.
À÷à ñàâàø ãÿíèìèéëÿ
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.
Ìåéäàí à÷ûá ñóëàéàðàì,
Éàëãóçàã òÿê óëàéàðàì,
Àë ãàíûíà áóëàéàðàì,
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.
Óéäóí íàìÿðäèí ñþçöíÿ,
Ìèë ÷ÿêäèí àòàì ýþçöíÿ,
Ôÿðìàí âåðäèí þç-þçöíÿ
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.
Èýèä ýÿðÿê ãîëëàð áöêÿ,
Ãÿíèìèíèí áàüðûí ñþêÿ,
Îâóú-îâóú àë ãàí è÷ÿ.
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.
467
 Ýåí ýöíöíö äàð åéëÿðÿì,
Àë ãàíûíû úàð åéëÿðÿì,
Áÿáÿéèíè êîð åéëÿðÿì,
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà,
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.

Éåëãàíàäûí öñòöíäÿéÿì,
Øèðèí úàíûí ìÿñòèíäÿéÿì,
Ñÿíëÿ äþéöø ãÿñäèíäÿéÿì,
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.

Ðþâøÿíÿì, ãÿíèìÿì õàíà,

Òàëàí ñàëàðàì îáàíà,
Áîéàíàðñàí ãûçûë ãàíà,
Èýèä ýÿðÿê ìÿðä ìåéäàíäà
Ãûëûíú ÿëäÿ, ñÿðò ìåéäàíäà.

23. Ðþâøÿí Ìèñðè ãûëûíúëà âóðóá Ùÿñÿí õàíûí áàøûí öçöð. Àäàìëàðûíû äà
ãûëûíúäàí êå÷èðèð. Ùÿñÿí õàíûí îðäóñó áóíëàðûí öñòöíÿ ýÿëèð. Àëû êèøè èëÿ Ðþâøÿí
àòëàðûí áàøûí áóðàõûðëàð.
Áóíäàí ñîíðàêû àòëàðûí ñûíàã, þçëÿðè ö÷öí ãàëìàüà éåð ñå÷ìÿ åïèçîäó
êîðïóñà äàõèë îëìóø ÷àï ìàòåðèàëëàðû âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðëà åéíèäèð.
24. ×àðäàõëû ×ÿíëèáåë ìÿñêÿí ñå÷èëèð. Àëû Ðþâøÿíÿ Àüãàéàíû ýþñòÿðèá
äåéèð êè, áó äàüûí çèðâÿñèíäÿ Ãîøàáóëàã âàð. Ùÿð éåääè èëäÿí áèð Ìÿøðèãëÿ
Ìÿüðèá óëäóçëàðû äîüóá ùÿðÿêÿò åäèðñÿ, ýåúÿíèí äöç éàðûñûíäà ×àðäàõëû ×ÿí-
ëèáåëèí öñòöíäÿ òîããóøóðëàð. Îíëàðûí íóðóíäàí Ãîøàáóëàã ÷àüëàéûá êþïöêëÿíèð.
Êèì áó áóëàüûí ñóéóíäàí è÷èá ÷èìñÿ éåíèëìÿç ïÿùëèâàí, þòêÿì ñÿñëè àøûã îëàð.
Íÿðÿñèíäÿí àñëàíëàð òöê ñàëàð. Ãûëûíúûíû áóëàüûí ñóéóíà ñàëñà êÿñÿðè êöòëÿø-
ìÿç. Àòû ñó è÷ñÿ ñàùèáèíè äàðäà ãîéìàç. Áèðàéëûã ìÿíçèëè éåääè ýöíÿ êÿñÿð.
Éöç éàøëû ãîúà áó ñóäàí è÷ñÿ áÿíþâøÿ áûüëû íþâúàâàí îëàð. Êîðëàðûí ýþçöíÿ
èøûã ýÿëÿð. Èíäè ùÿìèí âàõòäû. Ýåò, äåäèêëÿðèìÿ ÿìÿë åò, ìÿíè äÿ éàääàí
÷ûõàðòìà. Ýþçëÿðèìèí ÿëàúû î ñóäàäû.
25. Ðþâøÿí Àüãàéàéà ýÿëèð. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà, äàüûí çèðâÿñèíÿ ÷ûõà
áèëìèð. Ãûðàò îíà áÿëÿä÷èëèê åäèð. Ðþâøÿí Ãîøàáóëàüû òàïûð. Ãîøàáóëàã êþïöê-
ëÿíÿíäÿ àòàñûíûí òàïøûðûüûíûí ùàìûñûíû éåðèíÿ éåòèðèð, áàøãà âàðèàíòëàðäà îëäóüó
òÿê, àòàñû ö÷öí ñó ýþòöðìÿéÿ ìàúàë òàïìûð. Ãîøàáóëàüûí ñóéó ÷ÿêèëèð.
26. Ðþâøÿí àòàñû ö÷öí ñó ýÿòèðÿ áèëìÿìÿéèíäÿí ÿçàá, ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêèð.
Àëû äåéèð êè, áó òàëå éàçûñûäû. Èíäè ìÿíèì âàõòûì éåòèøèá, êþ÷öìö ñöðìÿëèéÿì.
Ðþâøÿíÿ âÿñèééÿò åäèð êè, ñÿí êè, î íÿðÿ ñàùèáè îëóáñàí, îíó ùÿð éåðäÿ éîõ,
468
éàëíûç ÿð ìåéäàíûíäà, êèìÿñÿ ãàëèá ýÿëìÿê èñòÿéÿíäÿ ÷ÿêÿðñÿí. Áàøûíà
òîïëàäûãëàðûíû ñûíàãäàí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà äÿëèëèéÿ ãÿáóë åäÿðñÿí. Áèð äÿ Äÿëè
Ùÿñÿíëÿ äîñòëóã åòìÿéè îüëóíà òàïøûðûð âÿ îíóí éåðèíè áåëÿ áèëäèðèð:

Ýàù Åëäàð, ýàù Ãàðàéàçû,

Îéëàüûäû áèë, Ùÿñÿíèí.
Áèð äÿëèäè, öðÿéè ñàô,
Ïÿíàùäû åë Ùÿñÿíèí.

Áèð îáàäû ñÿõà-ñàíû,

Ìÿðä ìåéäàíäà úîøàð ãàíû.
Ñÿí äÿ îíó ãàðäàø òàíû,
Âóðàí ãîëó îë Ùÿñÿíèí.

Ãÿíèì ýþðñÿ íÿðÿ ÷ÿêÿð,

Éàüûëàðûí ãàíûí òþêÿð,
Ïàøàëàðûí áöðúöí ñþêÿð
Âàð îéóíó áîë Ùÿñÿíèí.

Àëû ýåäèð ñîí ìÿêàíà,

Äöíéà îëóá ìþùíÿòõàíà,
Äàð ýöíöíäÿ ãûéàð úàíà,
Áèðúÿ êþíëöí àë Ùÿñÿíèí.

27. Àëû êèøè îüëó Ðþâøÿíÿ äåéèð êè, áó ýöíäÿí ñÿíèí àäûí “Êîðîüëó” îëäó.
28. Àëû êèøè âÿôàò åäèð. Êîðîüëó îíó Ãîøàáóëàüûí éàíûíäà äÿôí åäèð.
Àòàñûíûí âÿñèééÿòè èëÿ Äÿëè Ùÿñÿíè àõòàðìàã ö÷öí Ãàðàéàçûéà éîëà äöøöð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹717

“Íèýàðûí ýÿòèðèëìÿñè”, “Êîðîüëó-Ùÿñÿí”.

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû, èêè íöñõÿ, 28 ñÿùèôÿ. Ñþéëÿéÿí, òîïëàéàí,
òàðèõ âÿ éåð ãåéä åäèëìÿéèá. Ãîë áàøëûãñûçäûð. Õàòûðëàäûëàí áàøëûãëàð ñîíðàäàí
êàðàíäàøëà ÿë õÿòòè èëÿ éàçûëûá.
1. Èñòàíáóë õîòêàðûíûí ãûçû Íèýàð õàíûì ýþðìÿçÿ-áèëìÿçÿ Êîðîüëóíóí
øþùðÿòèíè åøèäèá åøã áàäÿñèíè è÷èð, ìèí êþíöëäÿí áèð êþíöëÿ îíà àøèã îëóð.
2. Èñòàíáóë êÿíäëÿðèíèí áèðèíäÿ áûü éåðè òÿçÿúÿ òÿðëÿìèø Áÿëëè ßùìÿä àäëû
áèð èýèä éàøàéûð. Áÿëëè ßùìÿä Êîðîüëóíóí èýèäëèêëÿðè ùàããûíäà ÷îõ åøèäèð.
Îíóí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëìàã àðçóñóíà äöøöð.
469
 3. Áÿëëè ßùìÿä Èñòàíáóëà ýÿëèð.
4. Áÿëëè ßùìÿä Èñòàíáóë áàçàðûíäà îëàðêÿí ýþðöð êè, áàçàðäà ãà÷ùàãà÷
äöøäö. Ùàìû äöêàíûíû áàüëàéûá àðàäàí ÷ûõûð. Áÿëëè îëóð êè, õîòêàð Ìÿêêÿ
çèéàðÿòèíÿ ýåäèá. Ãûçû Íèýàð õàíûì èñÿ ùÿð úöìÿ ýöíö ìÿñúèäÿ ýåäèð. Íèýàð
ìÿñúèäÿ ýåäÿí ýöí îíó ýþðÿí îëìàñûí äåéÿ úàìààò äöêàí-áàçàðû áóðàõûá
åâëÿðèíÿ ÷ÿêèëèðìèø.
5. Áÿëëè ßùìÿä ãà÷ûá áèð ýþéÿðòè äöêàíûíäà ýèçëÿíèð. Íèýàð êÿíèçëÿðè èëÿ
áóðàäàí êå÷ÿíäÿ ýþéÿðòè äöêàíûíûí áàüëû îëäóüóíó ýþðöá øöáùÿëÿíèð.
6. Áÿëëè ßùìÿä ýèçëÿíäèéè éåðäÿí áàõûá ýþðöð êè, Íèýàð õàíûìûí, äîüðóäàí
äà, éåð öçöíäÿ ìèñëè-áÿðàáÿðè éîõäóð.
7. Íèýàð õàíûì Áÿëëè ßùìÿäè ýèçëÿíäèéè éåðäÿí ÷ûõàðûð, êÿíèçëÿð îíó
äþéöðëÿð. ×àðÿñè êÿñèëÿí Áÿëëè ßùìÿä þçöíö Êîðîüëó äÿëèñè òÿê òàíûäûð. Íèýàð
õàíûì Êîðîüëóéà ìÿêòóá éàçûá àïàðìàã ö÷öí Áÿëëè ßùìÿäÿ âåðèð.
8. Áÿëëè ßùìÿä ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá ìÿêòóáó Êîðîüëóéà âåðèð. Êîðîüëó Íèýàð
õàíûìûí ìÿêòóáóíó îõóéàíäàí ñîíðà Áÿëëè ßùìÿäè çÿíúèðëÿ áàüëàéûð (Î,
×ÿíëèáåëÿ õÿáÿðëÿ ýÿëÿí ùÿð êèìñÿéëÿ áåëÿ åäèð. Õÿáÿð äîüðó ÷ûõäûãäà ùÿìèí
êÿñÿ ìöêàôàò, éàëàí ÷ûõäûãäà úÿçà âåðÿðìèø).
9. Êîðîüëó Èñòàíáóëà Íèýàð õàíûìûí àðõàñûíúà éîëëàíûð. Èñòàíáóëà ÷àòùà-
÷àòäà áèð ãàðû èëÿ ðàñòëàøûð. Îíóí åâèíäÿ ýåúÿëÿéèð. Ãàðûíûí îüëó Íèýàð õàíûìûí
íàð áàüûíà ýþçÿò÷èëèê åäèð.
10. Êîðîüëó áàçàðà ÷ûõûð. Õîòêàðûí àäûíû éàçäûðìàãëà áèð ìþùöð-äàìüà
äöçÿëòäèðèð. Áèð ìèðçÿ òàïûá îíà äåéèð êè, ãîúà íÿíÿì õÿñòÿäèð, ýåäÿê îíà áèð
äóà éàç. Ìèðçÿ ýÿëèá ýþðöð êè, õÿñòÿ éîõäóð. Êîðîüëó ìèðçÿéÿ õîòêàðûí àäûí-
äàí Íèýàðà áåëÿ áèð íàìÿ éàçäûðûð: “Áó íàìÿíè ñÿíÿ âåðÿí àäàì ìÿíèì
÷àâóøóìäóð. Ìÿíèì áàðèýàùûìäà ìÿíÿ îëàí ùþðìÿò ýÿðÿê îíà äà îëà”.
11. Êîðîüëó Ìèðçÿíèí ïàëòàðûíû àëûá þçö ýåéèð, ÿëèíÿ äÿ áèð òÿñáåù àëûá
õîòêàðûí ñàðàéûíà éîëëàíûð.
12. Êîðîüëó ãûðõ ãàïûäàí êå÷èá Íèýàð õàíûìûí ùÿéÿòèíÿ ýèðèð. ßììà-
ìÿñèíè, ÿáàñûíû áèð éàíà òóëëàéûá ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûð.
13. Íèýàð õàíûì ñÿñÿ áàéûðà ÷ûõàíäà Êîðîüëó ýþðöð êè, áó ãûç äîüðóäàí
äà, Áÿëëè ßùìÿäèí ñþéëÿäèéè ãÿíèðñèç ýþçÿëäè.
14. Êîðîüëó Íèýàð õàíûìû ãà÷ûðûð.
15. Íèýàð õàíûìûí ãàðäàøû Áöðúö Ñóëòàí ãîøóí ýþòöðöá îíëàðûí àðõàñûíúà
äöøöð.
16. Êîðîüëó Áöðúö Ñóëòàíëà äþéöøöá îíó ìÿüëóá åäèð, þëäöðìÿê èñòÿéÿð-
êÿí Íèýàð îíà òîõóíìàìàüû õàùèø åäèð. Êîðîüëó Áöðúö Ñóëòàíû Íèýàðà áàüûø-
ëàéûð.
17. Êîðîüëó ãîøóíëà òÿê äþéöøöð. Åëÿ áó âàõò äÿëèëÿð îíóí êþìÿéèíÿ
ýÿëèðëÿð.
18. Êîðîüëó Íèýàð õàíûìû ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèá òîé åëÿéèð.
470
 ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹717
“Êîðîüëó èëÿ Íèýàðûí íàüûëû”

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû, 6 ñÿùèôÿ. Ñþéëÿéÿí âÿ òîïëàéàí ýþñòÿðèë-

ìÿéèá. Òîïëàìà òàðèõè âÿ éåðè éîõäóð.
Áó âàðèàíò áÿçè ñÿúèééÿâè úèçýèëÿðëÿ ñå÷èëèð:
1. Êîðîüëó Èñòàíáóëà ÷àòàíäà áèð ÷îáàíëà ðàñòëàøûð. Îíà ãîíàã îëìàã
èñòÿéÿíäÿ ÷îáàí äåéèð: – ñÿíèí àòûí áþéöê îëäóüó ö÷öí ìÿíèì ãàïûìäàí êå÷ÿ
áèëìÿç. Îäóð êè, ñÿíè ãîíàã ñàõëàéà áèëìÿðÿì. Êîðîüëó áèëäèðèð êè, Ãûðàò áóíäàí
äà áàëàúà ãàïûäàí êå÷ìÿéÿ ãàáèëäèð. Àòà èøàðÿ âåðèð, àò àéàãëàðûíû éûüûá ÿéèëÿ-
ÿéèëÿ è÷ÿðè êå÷èð.
2. Êîðîüëó êèìëèéèíè ÷îáàíà áèëäèðèð.
3. Ñÿùÿðè Êîðîüëó áàçàðà ýÿëèá ñàç àëìàã èñòÿéèð. Ñàçáÿíä ñàç âåðìèð.
Ùàçûð îëàí ñàçû õîòêàðûí îüëó ö÷öí áàüëàäûüûíû áèëäèðèð.
4. Êîðîüëó þçöíö ñàçáÿíäÿ òàíûòäûðûð:

Ýÿëèá áóðäà õóá ñÿðýÿðäÿí ãàëìûøàì,

Óñòà, ãóëóí îëóì, éîëà ñàë ìÿíè.
Áóíóí òàéûí éöç òöìÿíÿ àëìûøàì,
Óñòà, ãóëóí îëóì, éîëà ñàë ìÿíè.

Ìÿí ÷ÿêìÿäèì ñîíàëàðäàí áåëÿ íàç,

Îâ åòìèøÿì îáàëàðäàí ìÿí ùÿð éàç,
Óñòà, ìÿíèìäè î äèâàðäàêû ñàç,
Óñòà, ãóëóí îëóì, éîëà ñàë ìÿíè.

Àéàüûì àëòûíäà âàðäû õóá êå÷ÿ,

Êîðîüëóéàì, äöíéàíû ñàòàðàì ùå÷ÿ,
Óñòà, ãîðõ ãûëûíúûì îðòàííàí êå÷ÿ,
Óñòà, ãóëóí îëóì, éîëà ñàë ìÿíè.

5. Óñòà Êîðîüëóíó òàíûéûá ãîðõóéà äöøöð âÿ ñàçû éöç òöìÿíÿ Êîðîüëóéà

ñàòûð.
6. Êîðîüëó ÷îáàíûí àíàñû èëÿ Íèýàð õàíûìûí áàüûíà ýÿëèð.
7. Áó âàðèàíòà ýþðÿ Íèýàð Êîðîüëóíóí èýèä îëìàñûíû ñûíàìàã ö÷öí îíà áèð
ñèëëÿ âóðóð. Êîðîüëóíóí öðÿéè êå÷èð. Ãûçëàð òåç òþêöëöá îíóí ÿë-ãîëóíó áàü-
ëàéûð, áèð òÿðÿôÿ òóëëàéûðëàð.
8. Ýèçëÿíäèéè éåðäÿí áó ÿùâàëàòû èçëÿéÿí ÷îáàíûí àíàñû îüëóíà õÿáÿð
ýÿòèðèð. ×îáàí ýÿëèá Êîðîüëóíóí ÿë-ãîëóíó à÷ûá õèëàñ åäèð.
9. Êîðîüëó éåíèäÿí Íèýàð õàíûìûí áàüûíà ýÿëèð.
10. ßëéàçìàñûíäàêû åïèçîääàí áÿëëè îëóð êè, Íèýàð õàíûì Êîðîüëóíó
áÿéÿíìèð. Êîðîüëó îíà úàâàáûíäà äåéèð:
471
 Ìÿíÿ ãàðà äåéÿí äèëáÿð,
Ãàøëàðûí ãàðà äåéèëìè?!
×àòûëûáäû äàë ýÿðäÿíÿ,
Ñà÷ëàðûí ãàðà äåéèëìè?!

×ÿíëèáåëäÿ ãóðäóì áèíÿ,

Áÿíçÿéèðñÿí àéà, ýöíÿ,
Àü öçöíäÿ äÿíÿ-äÿíÿ,
Õàëëàðûí ãàðà äåéèëìè?!

Êîðîüëóíóí þç àëÿìè,
ßëèíäÿ äÿôòÿð-ãÿëÿìè,
Òàíðûíûí îõóíàí êÿëàìû,
Éàçûñû ãàðà äåéèëìè?!

11. Ãûðàòûí áåëèíäÿ îòóðàí Êîðîüëó Íèýàðà äåéèð: – Áèð ùàëäà êè, ìÿíè
áÿéÿíìèðñÿí, ÿë âåð ùàëàëëàøàã. Íèýàð õàíûì ÿëèíè óçàäàðêÿí Êîðîüëó òåç îíó
àòûí òÿðêèíÿ ÷ÿêèá ×ÿíëèáåëÿ öç òóòóð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹717

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ÿëéàçìàñû, 10 âÿðÿã. Òîïëàìà âàõòû, éåðè, ñþéëÿéèúè âÿ

òîïëàéûúû ãåéä åäèëìÿéèá. Èëê ñÿùèôÿñè, ñÿðëþâùÿñè îëàí âÿðÿã ãîðóíìàéûá.
Áó âàðèàíòäà áèð åïèçîä ÿââÿëêèëÿðäÿí ñå÷èëìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð:
1. Êîðîüëó Îñìàíëû òîðïàüûíà ÷àòûá õîòêàð êàðâàíû èëÿ ãàðøûëàøûð.
2. Áÿçèðýàíáàøû Êîðîüëóéà åòèíà åòìèð. Êîðîüëó îíà áåëÿ ùÿðáÿ-çîðáà ýÿëèð:

Ñÿíÿ äåéèì, àé áÿçèðýàí,

Èíäè àëëàì úàíûí ñÿíèí.
Ãûðûá êàðâàí, òþêñÿì ìàëûí,
Íåúÿ îëàð ùàëûí ñÿíèí?

Ùà÷à øåøïÿðè àòàðàì,

Ãîëëàðûí äàëäàí ÷àòàðàì,
Ãóë åäèá ñÿíè ñàòàðàì,
Ýåäÿð ÿëäÿí ìàëûí ñÿíèí.

Èíäè øåøïÿð àòñàì áàøûí,

Ýåäÿð úàíûí, ãàëàð ëåøèí,
Êîðîüëó þë÷ÿð ãóìàøûí
Íåúÿ îëàð ùàëûí ñÿíèí?
472
 3. Êîðîüëó õîòêàðûí êàðâàíûíû òàëàéûá éàõûí îáàëàðäàêû êàñûáëàðà, ôàüûðëàðà
ïàéëàéûð. Þçö èñÿ Íèýàð õàíûìûí íàðëû áàüûíà éîëëàíûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹725 (4)

“Úöíóíóí ýÿòèðèëìÿñè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìèðçÿ Áàéðàìîâ (1998-úè èëäÿ Òîâóç ðàéîíóíóí Úèëîâ-

äàðëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. 1900-úö èëäÿí àøûãëûüà áàøëàìûøäûð. Î,
Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí öçâö îëìóøäóð. 1954-úö èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð).
1936-úû èëäÿ òîïëàíûëûá. Éåð ýþñòÿðèëìÿéèá. Òîïëàéàí áÿëëè äåéèë. Ìÿòí òàì
äåéèë. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. Ãàëàí âÿðÿãëÿðèí ñàéû 15-äèð.
Áó âàðèàíò áèð ñûðà åïèçîäëàðëà äèýÿðëÿðèíäÿí ñå÷èëèð:
1. Êîðîüëó Àüãàéàäàí áàõûá Ö÷÷èìÿíäÿ áèð êàðâàí ýþðöð. Êîðîüëó êàð-
âàíûí áàøûíûí öñòöíö êÿñèá áàú èñòÿéèð.
2. Êàðâàí áàø÷ûñûíûí àäû Ñÿððàôäûð. Àììà áàøûíà ùÿìèøÿ ãàø-äàøëà
áÿçÿíìèø ãûçûë òàú ãîéäóüó ö÷öí îíó Çÿðêöëàù ÷àüûðûðëàð.
3. Áÿçèðýàí Êîðîüëóéà 500 ãûçûë âåðèð. Êîðîüëó ýþòöðìöð. Îíëàðûí àðàñûí-
äà äåéèøìÿ îëóð (Êîðïóñà äàõèë åäèëìèø âàðèàíòäà Êîðîüëó òÿê îõóéóð. Áóðäà
èñÿ áÿçèðýàí îíóí ñþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà äåéèð):

Êîðîüëó:

Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, áÿçèðýàíáàøû,

Ýÿëìèøÿì ìÿí ñÿíäÿí áàú àëàì, ýåäÿì!
Äàüûäàì ãÿôëÿíè, òþêÿì ìàëûíû,
Ýÿëìèøÿì ìÿí ñÿíäÿí áàú àëàì, ýåäÿì!

Áÿçèðýàíáàøû:

ßúÿì îüëó, ùå÷ äÿ ùÿäéàí ñþéëÿìÿ,

Èííÿí ñîíðà ñÿíÿ ïàðà âåðìÿðÿì!
Àëìàäûí âåðäèéèì, éåêÿëèê ñàòäûí
Çîðëóüóíàí áèð äèíàðÿ âåðìÿðÿì!

Êîðîüëó:

Ýþðìÿéèáñÿí ìÿíèì òÿê ñàâàøàíû,

Äèäÿííÿí àõûäàì ãàííû éàøûíû,
Úèäàéíàí þë÷ÿðÿì àë ãóìàøûíû,
Íàüääàðûí îëìàñà âåú àëàì ýåäÿì!
473
 Áÿçèðýàíáàøû:

Ýåòäèì Èñòàíáóëà, ýÿëäèì Òîãàòäàí,

Ãàéûòäûì Áàüäàääàí, êå÷äèì Äÿðâÿòäÿí,
×ÿêÿðÿì, ñàëàðàì ìÿí ñÿíè àòäàí,
Ãàëäûðûá ÷àõàðàì éåðÿ, âåðìÿðÿì!
Êîðîüëó:

Êîðîüëóéàì ñÿðï ãàéàäàí àòûëëàì,

Ùÿð éåðäÿ èñòÿñÿí îðäà òàïûëëàì,
Àú ãóðä êèìè úöðáèíèçÿ òÿïèëëÿì,
Îðòàäàí îëìàñà, óú àëàì ýåäÿì.

Áÿçèðýàíáàøû:

Ñÿððàôûéàì, ìÿí áèëèðÿì èøèìè,

Ùÿì þç ãöââÿòèìè, òÿð ñàâàøûìû,
Íÿ áåø ïàðàì, íÿ äÿ ãàø ãóðóøóìó,
Ñÿíèí êèìè úîúóãëàðà âåðìÿðÿì!

4. Êîðîüëó êàðâàíà ùöúóì åäèð, àììà áÿçèðýàíáàøû îíó àòäàí ñàëûð.

Ýöëÿøèðëÿð. Áÿçèðýàíáàøû Êîðîüëóéà ãàëèá ýÿëèð âÿ ãîëëàðûíû áàüëàéûá Èñòàíáóë-
äà ãóë òÿê ñàòàúàüûíû áèëäèðèð.
5. Áÿçèðýàíáàøû Êîðîüëóäàí êèìëèéèíè, ùàðàëû îëìàñûíû ñîðóøóð. Þçöíö
àøûã òÿê òÿãäèì åäÿí Êîðîüëó Ìóðàäáÿéëèäÿí îëäóüóíó áèëäèðèð. Áÿçèðýàíáàøû
îíäàí Êîðîüëóíó òàíûéûá-òàíûìàìàñûíû ñîðóøäóãäà úàâàá âåðèð êè, áÿëè,
ýþðìöøÿì, òàíûéûðàì. Áÿçèðýàíáàøû îíóí ãîëëàðûíû à÷ûá Êîðîüëóäàí
îõóìàñûíû èñòÿéèð.
6. Êîðîüëóíóí áóðàäà îõóäóüó ãîøìà ðóùó, ïîåòèê èôàäÿ çÿðèôëèéè èëÿ
òóòóìëóäóð:

Ãóë àëàëëàð, ãóë îëìàçëàð áèçëÿðäÿ,

Ìÿíè ãóë àäûíà ñàòìà, ÿôÿíäèì!
Äöøìÿíëÿðèì ñîíðà øàä îëàð ýöëÿð,
Ñÿí åëÿ èøëÿðè åòìÿ, ÿôÿíäèì!

Ìÿíèì ýþçö éîëäà ãàëàííàðûì âàð,

Ìÿðäëèê ñèëàùûíà äîëàííàðûì âàð,
Èñòàíáóë åëèíäÿ äöøìàííàðûì âàð,
Àçàä åéëÿ, ìÿíè òóòìà, ÿôÿíäèì!
474
 Èíäè ýþçäöéöëëÿð áèð íå÷ÿ äÿëëÿð,
Îéíàäàð øåøïÿðè, ãûëûø ñûüàëëàð,
Éîëóìó ýþçëöéöð íå÷ÿ ýþçÿëëÿð,
Êîðîüëó ãàíûíà áàòìà, ÿôÿíäèì!

7. Áÿçèðýàíáàøû Êîðîüëóíó áóðàõûð.

8. Äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí ýåú ãàéûòìàñûíäàí íèýàðàí ãàëûðëàð. Äÿìèð÷èîüëó,
Áÿëëè ßùìÿä, Ùàëàéïîçàí îíóí àðõàñûíúà ýåäèðëÿð. Îíëàð ýÿëèá Êîðîüëóíó
öñò-áàøû òîç-òîðïàüà áàòìûø ùàëäà òàïûðëàð. Ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà Êîðîüëó äåéèð:

×þë ýåäèðêÿí Ö÷÷èìÿíè àøàíäà,

Îíäà áàõäû ìÿíè áèëäè áÿçèðýàí.
Äåäèì, ãî÷àãëàðûì, ÿíàì ýþíäÿðèí,
ßëèíè úèáèíÿ ñàëäû áÿçèðýàí.

Íÿ ãÿäÿð ùàé âóðäóì éåðäÿí äóðìàäû,

Àííàäûì êè, ìÿíè áèð øåé ñàéìàäû.
Áàú-õÿðàú èñòÿäèì, ìÿíÿ âåðìÿäè,
Äèíìÿäè, äåéÿñÿí ëàëäû áÿçèðýàí.

Ùàé âóðóáàí øåøïÿð àëäûì äÿñòèìÿ,

Èñòÿäèì êè, ýèðÿì îíóí ãÿñäèíÿ,
Àò îéíàòäûì þçìö ñàëäûì öñòöíÿ,
ßëèí ÿëèíÿ âóðäó, ýöëäö áÿçèðýàí.

Áàøûíà ãîéóáäó ãûçûëäàí áþêö,

Ùàéãûðäû éåðèíäÿí êÿðýÿäàí òÿêè,
ßéíèíÿ ýåéèáäè çÿíáóðäàí êöðêö,
Ãàëäûðäû ìÿíè, éåðÿ ÷àëäû áÿçèðýàí.

Ìÿí äÿëèíè àïàðûðäû þëöìÿ,

ßë ÷àòìàäû ×ÿíëèáåëäÿ åëèìÿ,
Äóñòàã îëäóì, êÿíäèð ñàëäû ãîëóìà,
Äåäè êè, ñàòàðàì ãóëäó áÿçèðýàí.

9. Äÿëèëÿð àõûøûá áÿçèðýàíûí áàøûíûí öñòöíö êÿñèðëÿð. Áÿçèðýàí ýþðöð êè,

áàéàã òóòóá áóðàõäûüû äà áóíëàðûí ñûðàñûíäàäûð.
10. Êîðîüëó öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá îõóéóð:
Ùàéäû ãî÷àãëàðûì, êÿñèí ÿòðàôû,
Òàëàíñûí áÿçèðýàí éåðè éóðä îëñóí.
Ùÿð òÿðÿôäÿí àò îéíàäûí öñòöíÿ,
Èðÿíýè ñàðàëñûí, ýþçö äþðä îëñóí.
475
 Àò îéíàäûí, ìÿðä äîëóí ìåéäàíà,
Äàüûäûí, òàëàéûí òþêöí ùÿð éàíà.
Òöëêö íÿäè ïÿíúÿ âóðñóí àñëàíà,
Ýÿðÿê îäó ãóðääàí îëàí ãóðä îëñóí.

Íÿ áèëèðäè Êîðîüëóíóí ùàëûíû,

Áó òÿð ñàâàøûíû, áó çàâàëûíû,
Éöêëÿéèí êàðâàíû, ÷ÿêèí ìàëûíû,
Ãîé àù ÷ÿêñèí þç-þçöíÿ äÿðä îëñóí.

11. Äÿëèëÿð ùöúóì åäèá áÿçèðýàíûí ìàëûíû àëûð, þçöíö èñÿ áóðàõûðëàð.
12. Ìàëëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ áèð ñàíäûã äà îëóð. Ñàíäûã à÷ûëàíäà è÷èíäÿí Àøûã
Úöíóí ÷ûõûð. Êîðîüëó îíäàí ñîðóøóð êè, ñÿí ýåúÿ-ýöíäöç áÿçèðýàíáàøûíûí
éàíûíäà îëóðñàí, áÿñ óøàãëàðûíû íÿ âàõò ýþðöðñÿí? Ùÿì÷èíèí áÿçèðýàíáàøûíûí
îíà íÿ ãÿäÿð õÿðúëèê âåðìÿñèíè âÿ ùàðàëû îëäóüóíó äà ñîðóøóð.
Úöíóí úàâàá âåðèð êè, ßðçóðóìëóéàì, áÿçèðýàíáàøû ìÿíèì àèëÿìèí èëëèê
õÿðúëèéèíè âåðèð, èëèí èêè-ö÷ àéûíû äà þç éàíûíäà ñÿôÿðëÿðÿ àïàðûð.
13. Êîðîüëó Úöíóíà ÷îõëó ãûçûë âåðèá ßðçóðóìà éîëà ñàëûð âÿ òàïøûðûð êè,
áèð àéäàí ñîíðà ãàéûäûá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëñèí.
14. Úöíóí ßðçóðóìäà àëòû àé ãàëûð âÿ áó âàõò áèðäÿí Êîðîüëóíóí òàïøûðûüû
îíóí éàäûíà äöøöð.
Âàðèàíòûí áóíäàí ñîíðàêû ñÿùèôÿëÿðè îëìàäûüûíäàí ùàäèñÿëÿðèí íåúÿ
úÿðÿéàí åòäèéè áÿëëè îëìóð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹720 (á)

“Àøûã Úöíóíóí Åéâàçûí õÿáÿðèíè ýÿòèðìÿñè,
Åéâàçûí ýÿëìÿñè âÿ Áàüäàä ñÿôÿðèíÿ ýåòìÿñè”

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû, 21 ñÿùèôÿ. Ñîí âÿðÿãëÿðè éîõäóð, ãîë
éàðûì÷ûãäûð. Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð.
1. Àøûã Úöíóí ßðçóðóìäà Úÿôÿð ïàøàíûí éàíûíäà îëàðêÿí áàçàðà ÷ûõûð.
Áèð ãÿññàá äöêàíûíà ýÿëèð. Ýþðöð ùàìû ýÿëèá áó äöêàíäàí ÿò àëûð. Áó, Úöíóíó
ìàðàãëàíäûðûð. Úöíóíà áÿëëè îëóð êè, àäàìëàð äàùà ÷îõ áó äöêàíäàêû 14-15
éàøëàðûíäà îëàí îüëàíûí ýþçÿëëèéèíÿ òàìàøà åòìÿê ö÷öí ýÿëèðëÿð. Î, îüëàíûí
àäûíûí Åéâàç îëäóüóíó þéðÿíèð âÿ éàäûíà ñàëûð êè, Êîðîüëó áåëÿ áèð îüëàí
àõòàðûð.
2. Àøûã Úöíóí Åéâàçûí õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ – Êîðîüëóéà ýÿòèðèð.
3. Êîðîüëó, Èñàáàëû, Äÿìèð÷èîüëó àëâåð÷è àäû èëÿ ßðçóðóìà ýÿëèðëÿð.
4. Êîðîüëó äÿëèëÿðè èëÿ ãÿññàáûí åâèíÿ ãîíàã äöøöðëÿð. Ãÿññàá ãîíàãëûã
òÿäàðöêö ýþðöð.
476
 5. Ãÿññàáûí îüëó Åéâàç àõøàì åâÿ ýÿëèð. Ãîíàãëàðëà ýþðöøöð. Êîðîüëóíóí
ÿëèíè åëÿ ñûõûð êè, Êîðîüëó àüðûäàí ÿëèíè äþøöíÿ áàñûð. Åéâàç äÿëèëÿðëÿ äÿ ýþðö-
øöá îòàãäàí ÷ûõûð.
6. Îðòàéà éåìÿê ýÿëÿíäÿ äåéèð êè, Åéâàç ñöôðÿ áàøûíà ýÿëìÿñÿ ìÿí
÷þðÿê éåìÿéÿúÿéÿì.
7. Ãÿññàá Åéâàçû ãîíàãëàðûí éàíûíà ýÿòèðèð. Åéâàç àòàñûíà äåéèð êè, ñöôðÿäÿ
îëàí éåìÿêëÿð àçäûð, ÿëàâÿ õþðÿê ëàçûìäûð.
8. Éåìÿêäÿí ñîíðà ãÿññàá ãîíàãëàðäàí êèì îëìàëàðûíû, íÿ ìÿãñÿäëÿ
áóðàéà ýÿëìÿëÿðèíè ñîðóøóð. Äåéèðëÿð êè, àëâåð÷èéèê, ãîéóí àëìàüà ýÿëìèøèê.
9. Ñÿùÿð ãÿññàá, îüëó Åéâàç âÿ ãîíàãëàð ñöðöíöí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Êîðîüëó
àëäûãëàðû ãîéóíëàðûí ïóëóíó àðòûãëàìàñû èëÿ âåðèð. Åéâàç áó èøÿ øöáùÿëÿíèð,
àòàñûíà äåéèð:

Àòà, áóíëàð íÿ õàí äåéèë, íÿ ïàøà,

Áó ãûëûãäà ÷îéäàð îëìàç, àé îëìàç.
Ãåéçÿ ýÿëñÿ áàüëàð àäàìû äàøà,
Áó ãûëûãäà ÷îéäàð îëìàç, àé îëìàç.

Øàùèí êèìè ãÿíèì öñòÿ ÿñÿíäè,

Ãàíëû áàøû ãàíñûðüàäàí àñàíäû,
Êîðîüëóäó, Äÿìèð÷èîüëó Ùÿñÿíäè,
Áó ãûëûãäà, ÷îéäàð îëìàç, àé îëìàç.

Ãûçûëû, ýöìöøö ñàü-ñîëà õÿðøëÿð,

Ïàøàéíàí, õîòêàðíàí äàâàñûí áàøëàð,
Ùÿð âåðÿíäÿ áåø-áåø, îí áåø áàüûøëàð,
Áó ãûëûãäà, ÷îéäàð îëìàç, àé îëìàç.

Áàùàð îëúàã ÷åøìÿ ñóëàð áóëàíìàç,

Éàðàëàðûì êþç-êþç îëàð ñóëàíìàç,
Îüóë äàùà þç þéöíäÿ áóëàíìàç,
Åéâàç ñÿíÿ îüóë îëìàç, àé îëìàç.

10. Åéâàç èøäÿí äóéóã äöøäöéö ö÷öí Êîðîüëóéà ÿë âåðìÿê èñòÿìèð.

Åéâàçûí àòàñû îüëóíà äåéèð êè, àëâåð åòäèéèìèç ö÷öí ÿë òóòóá õåéèð-äóà âåð.
Åéâàç ÿë âåðÿðêÿí Êîðîüëó îíóí ÿëèíäÿí, Äÿìèð÷èîüëó èñÿ àéàãëàðûíäàí òóòóá
Ãûðàòûí öñòöíÿ àøûðûðëàð. Êîðîüëó éîëà äöøöð. Åéâàç àòàñûíà äåéèð: – Áó Êîðîüëó-
äóð, ìÿíè ×ÿíëèáåëÿ àïàðûð. ßùäèìÿ ÷àòäûì.
11. Êîðîüëó Åéâàçû ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð, þçöíÿ îüóë åäèð âÿ îíó äÿëèëÿðÿ
áàø÷û ãîéóð.
ßëéàçìàäà áóíäàí ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð “Áàüäàä ñÿôÿðè” èëÿ áàüëû îëäóüó
ö÷öí áó áàðÿäÿ àðõàäà áÿùñ à÷ûëàúàã.
477
 ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹720 (æ)
“Åéâàçûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèëìÿñè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßëè Ðÿùèì îüëó, òîïëàéàíû Ùöìáÿò ßëèçàäÿ, éàçûéà àëûíàí
éåð: Ãàçàõ ðàéîíó, Êþ÷ÿñýÿð êÿíäè. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëìûøäûð,
31 ñÿùèôÿäèð. 17-úè ñÿùèôÿ äöøöáäöð.
Áó âàðèàíòäà êîðïóñà äàõèë îëàí âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðäàí àç ñå÷èëèð.
1. Ãîëóí áàøëàíüûúûíäà äåéèëèð êè, Êîðîüëó Íèýàðû, Òåëëè, Ðåéùàí õàíûìû
àëìûøäûñà äà, êîðïóñäàêû âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðäàêû ìÿëóì ñÿáÿáÿ ýþðÿ þâëàäû
îëìàìûøäû.
2. Êîðîüëó Íèýàðûí íèéÿ ãÿìýèí îëìàñûíû ñîðóøäóãäà Íèýàð îíà øåèðëÿ
úàâàá âåðèð. Áó âàðèàíòäàêû ùÿìèí øåèð îí áÿíä, êîðïóñà äàõèë îëàí âÿ äèýÿð
âàðèàíòëàðäà, åëÿúÿ äÿ Ù.ßëèçàäÿíèí “Êîðîüëó”ñóíäà ñÿêêèç áÿíääèð.
Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí “Êîðîüëó”ñóíäà äà áó øåèð îí áÿíääèð. Àììà áóðàäà áÿçè
äÿéèøèêëèêëÿð âàðäûð. Âàðèàíòäàêû ùÿìèí èêè áÿíä áåëÿäèð:

Ñÿíÿ äåéèðëÿð Êîðîüëó,

Êÿñèðñÿí äàüëàðäà éîëó.
Áèð êÿðÿ ñþéëÿ íÿ îëó,
Äÿðäÿ ÷àðÿ ãûëàí éîõäó?

Äÿëèëÿð ñàíà äöçöëäö,

ßëèì ÿëèìíÿí öçöëäö,
Áàüìàí þëäö, áàü ïîçóëäó,
Ìÿí òÿê ýöëö ñîëàí éîõäó!

3. Àøûã Úöíóí Åéâàçûí õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðÿíäÿ áóíó øåèðëÿ äåéèð.

Ùÿìèí øåèð êîðïóñäà ñÿêêèç áÿíä, ñþçö ýåäÿí âàðèàíòäà èñÿ äîããóç áÿíääèð.
Êîðïóñà äöøìÿéÿí áÿíä áåëÿäèð:

Ìÿðÿêÿäÿ áàøäà äóðàí,

Ìåéäàíäà èéèòëÿð éîðàí,
Ùÿð ïèøâàçûíà âàðàì,
Ãûðõ èíúÿ ýÿëèí, ãûç ýþðäöì.

Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí íÿøð åòäèðäèéè “Êîðîüëó”äà áó áÿíäèí ñîíóíúó ìèñðàñû

“Ãûðõ èíúÿáåëëè ãûç ýþðäöì” øÿêëèíäÿäèð.
4. Áó âàðèàíòäà Åéâàçûí àðõàñûíúà òÿê ýåòìÿìÿéè Êîðîüëóéà Íèýàð
õàíûì ñþéëÿéèð.
5. Áó âàðèàíòäà Êîðîüëó – ßðÿá Ðåéùàí õÿòòè éîõäóð.
478
 ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹718 (à)
“Äÿìèð÷èîüëó”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû (áàõ: Èíâ. ¹715 (à). Éàçûéà àëàíû Ìèðçÿ
Ìåùäè Âÿëèçàäÿ (Áàõ: Èíâ. ¹715 (à). Éàçûéà àëûíìà òàðèõè: 1937. Éåð ýþñòÿ-
ðèëìÿéèá.
Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø áó ãîëóí èëê ö÷ ñÿùèôÿñè “Äÿìèð÷è-
îüëó” àäëàíûð. Äþðäöíúö ñÿùèôÿäÿ èñÿ “Äÿìèð÷èîüëóíóí ãûçûí äàëûíúà
ýåòìÿñè” éàçûëûá. Áèðèíúè ö÷ ñÿùèôÿ äÿ äàõèë îëìàãëà ãîë 40 ñÿùèôÿäèð.
1. Êîðîüëó ßðÿáîüëó Êÿíàíëà Òðàáçîíà ýÿëèð. Áóðàäà íàëáÿíä Ãàñûìà
Ãûðàòû íàëëàòäûðìàã èñòÿéèðëÿð. Íàëáÿíä Ãàñûì áóíëàðû òàíûéûá îüëó Ùÿñÿíè
ýèçëÿäèð.
2. Ãûðàò áÿäíàëëûã åäèð. Àòûí àéàãëàðûíû ñàõëàìàüà ùå÷ êÿñèí ýöúö ÷àòìûð.
Äÿìèð÷èîüëó Ùÿñÿí ýèçëÿíäèéè éåðäÿí ÷ûõûá àòûí àéàãëàðûíû òóòóð, àòàñû íàëëàéûð.
3. Êîðîüëó ïóë âåðÿíäÿ î íåúÿ êè, íàëëàðû ÿçìèøäè, Äÿìèð÷èîüëó äà ãûçûë-
ëàðû ÿçèøäèðèá Êîðîüëóéà ãàéòàðûð.
4. Äÿìèð÷èîüëó Ùÿñÿí Êîðîüëóäàí íàë ïóëó ÿâÿçèíÿ àòà ìèíèá ýÿçìÿéè
õàùèø åäèð. Êîðîüëó ðàçû îëóð. Äÿìèð÷èîüëó àòûí áåëèíÿ ãàëõûíúà Êîðîüëó ñû÷ðà-
éûá òÿðêèíÿ ìèíèð.
5. ßðÿáîüëó þç àòûíà ìèíèá ùÿð íÿ ãÿäÿð ÷àïûðñà äà, îíëàðà ÷àòà áèëìèð.
6. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíó ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð.
7. Äÿìèð÷èîüëó Òðàáçîíà àòàñûíûí éàíûíà ãàéûäàíäà Êîðîüëó íÿðÿ ÷ÿêèá
îíó àòäàí ñàëûð âÿ ãîëëàðûíû áàüëàéûð.
8. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíó Òðàáçîíà àïàðûð, îðàäà àòàñûíäàí ùàëàëëûã àëûð
âÿ Äÿìèð÷èîüëóíó ýÿòèðèá þç äÿëèëÿðèíÿ ãîøóð.
9. Äÿìèð÷èîüëó Úÿôÿð ïàøàíûí áàúûñû Òåëëè õàíûìûí àðõàñûíúà ýåäèð âÿ ÿñèð
äöøöð.
10. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíóí àðõàñûíúà ýåäèá Úÿôÿð ïàøàíûí ãîøóíó èëÿ
äþéöøöá îíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûð âÿ Äÿìèð÷èîüëóíó àçàä åäèð.
11. Êîðîüëó Òåëëè õàíûìû äà ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð âÿ òîé åäèá îíó Äÿìèð-
÷èîüëóé÷óí àëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹718 (á)

“Äÿìèð÷èîüëóíóí ýÿòèðèëìÿñè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Àëû. Äèýÿð ïàñïîðò ìÿëóìàòëàðû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ
ìàêèíàäà éàçûëûá, ÛÛ ñÿùèôÿäèð.
Áó âàðèàíò, áÿçè äåòàëëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, êîðïóñà äàõèë åäèëìèø ìÿòíÿ
óéüóíäóð.
1. Êîðîüëó áèð øÿùÿðäÿ Ãûðàòû íàëëàòìàã èñòÿéèð. Íàëáÿíä îíó òàíûéûð.
Îüëóíó è÷ÿðèäÿ ýèçëÿäèð. Ãîðõóð êè, Êîðîüëó îíóí îüëóíó þçö èëÿ àïàðàð.
479
 2. Êîðîüëóíóí àòûí àéàãëàðûíû ñàõëàìàüà ýöúö ÷àòìûð. Íàëáÿíä ìÿúáóð
îëóá îüëóíó ÷àüûðûð. Î ýÿëèá àòûí èêè àéàüûíû áèðäÿí òóòóá ñàõëàéûð.
3. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíäà áó ãöââÿíè ýþðöá ìÿÿòòÿë ãàëûð âÿ ùèéëÿ
èøëÿäèð. Î, íàëëàðû ÿëèíäÿ ÿçèøäèðèá íàëáÿíäÿ ãàéòàðûð êè, áó úöð õàðàá íàë ìÿíÿ
ëàçûì äåéèë. Íàëáÿíä òÿçÿ íàëëàð ýÿòèðèá Ãûðàòû íàëëàéûð.
4. Êîðîüëó ïóë âåðÿíäÿ Äÿìèð÷èîüëó áàðìàãëàðû àðàñûíäà ñöðòöá ïóëóí
ñèêêÿñèíè ïîçóð âÿ ãÿëï ïóë äåéèá ñàùèáèíÿ ãàéòàðûð. Êîðîüëó ïóëó íàëáÿíäèí
þçöíÿ âåðèð.
5. Êîðîüëó ýåäÿíäÿí ñîíðà íàëáÿíä îíóí êèìëèéèíè îüëóíà áèëäèðèð.
6. Äÿìèð÷èîüëó áåëèíÿ áèð-èêè êîòàí çÿíúèðè áàüëàéûá Êîðîüëóíóí àðõà-
ñûíúà ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøöð. Ýåúÿ âàõòû î, ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëó èëÿ ãàðøûëàøûð.
7. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíó òàíûéûð, àììà þçöíö íèøàí âåðìÿéèá îüðó
îëäóüóíó äåéèð.
8. Äÿìèð÷èîüëó òþâëÿíèí äàìûíû ñþêöð, Êîðîüëóíó è÷ÿðè ñàëûð êè, çÿíúèðè
Ãûðàòûí áåëèíÿ áàüëàñûí, î äà ÷ÿêèá àïàðñûí.
9. Êîðîüëó çÿíúèðè Äöðàòûí, Ãûðàòûí âÿ î áèðè àòëàðûí áåëèíÿ áàüëàéûð, þçö
äÿ àòûí ãóéðóüóíäàí ñàëëàíûð. Äÿìèð÷èîüëó áóíëàðûí ùàìûñûíû ÷ÿêèá ãàëäûðûð.
Êîðîüëó î áèðè àòëàðû à÷ûá Äöðàòû ñàõëàéûð. Äÿìèð÷èîüëó àòû Êîðîüëó èëÿ áÿðàáÿð
÷ÿêèá ÷ûõàðûð. Ñîíðà î, àòû ìèíèá Êîðîüëóíó äà òÿðêèíÿ àëûð.
10. Éîëäà Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíó øåøïÿðëÿ âóðñà äà, îíà òÿñèð åòìèð. Î,
Äÿìèð÷èîüëóäàí Êîðîüëóäàí ãîðõóá-ãîðõìàìàñûíû ñîðóøóð. Äÿìèð÷èîüëó
äåéèð êè, éàëíûç Êîðîüëóíóí íÿðÿñèíäÿí ãîðõóðàì. Êîðîüëó ÿëèíè ãóëàüûíûí
äèáèíÿ ãîéóá áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèð. Äÿìèð÷èîüëó àòäàí éåðÿ éûõûëûð. Êîðîüëó
Äÿìèð÷èîüëóíó çÿíúèðëÿ áàüëàéûð. Äÿìèð÷èîüëó äàðòûá çÿíúèðëÿðè ãûðûð âÿ
Êîðîüëóéà äÿëè îëàúàüûíû áèëäèðèð.
11. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóíó ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð. Äÿëèëÿð, õàíûìëàð îíóí
áåëèíèí à÷ûã îëäóüóíó ýþðöá ôèë äÿðèñèíäÿí êÿìÿð êÿñäèðèá áåëèíÿ áàüëàòäûðûð-
ëàð. Äÿìèð÷èîüëó áèð ýöú âåðèð, î äà ãûðûëûð.
12. Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëó èëÿ äîñò îëóá ×ÿíëèáåëäÿ ãàëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹718 (â)

“Äÿìèð÷èîüëóíóí ýÿëìÿñè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßñÿä Ðçàéåâ, òîïëàéàíû Ìèðçÿ Ìåùäè Âÿëèçàäÿ, òîïëàíäûüû

òàðèõ 1936-úû èë. Òîïëàìà éåðè ýþñòÿðèëìÿéèá. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà
éàçûëûá. 60 ñÿùèôÿäèð. Ãîëóí èêèíúè ñóðÿòè 49 ñÿùèôÿäèð. Áó ãîëóí 8 âÿðÿãäÿí
èáàðÿò èêè éàðûì÷ûã ñóðÿòè äÿ âàðäûð.
1. Àøûã Úöíóí Òîãàòäà Ùàñàí ïàøàíûí éàíûíäà àøûãëûã åäèð.
2. Àøûã Úöíóí Êîðîüëóíó ýþðìÿê ö÷öí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð. Êîðîüëó Úöíóíà
ùÿìèøÿëèê ×ÿíëèáåëäÿ ãàëìàüû òÿêëèô åäèð, î ðàçû îëìóð. Êîðîüëó Òîãàòäà Ãûðàòû
íàëëàòìàã ö÷öí éàõøû áèð íàëáÿíä òàïìàüû òàïøûðûð.
480
 3. Êîðîüëó Òîãàòà ýÿëèá Úöíóíëà íàëáÿíäèí éàíûíà ýåäèð. Ãûðàò áÿäíàëëûã
åäèð.
4. Äÿìèð÷èîüëó Ùÿñÿí Ãûðàòûí àéàãëàðûíû òÿêáàøûíà ñàõëàéûð, àòàñû íàëëàéûð.
5. Êîðîüëóíóí ýþçö íàëáÿíäèí îüëóíà äöøöð âÿ èñòÿéèð îíó ×ÿíëèáåëÿ
àïàðûá þçöíÿ äÿëè åòñèí.
6. Àøûã Úöíóí áèð úöò ýþéÿð÷èí ýÿòèðèð. Ùÿñÿí àòàñûíäàí áó ãóøëàðû àëìàüû
õàùèø åäèð. Úöíóí äåéèð êè, áó ãóøëàð þçýÿíèíäè, ýåäÿê ìÿí ñÿíÿ èêè ãÿøÿíý
ãóø âåðèì.
7. Úöíóí Äÿìèð÷èîüëóíó àëäàäûá Êîðîüëóíóí éàíûíà àïàðûð. Êîðîüëó äà
îíó òÿðêèíÿ àëûá áèðáàø ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð.
Âàðèàíòäà ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð, àäëàð äÿéèøèëñÿ äÿ, Êîðîüëóíóí ßðçóðóì âÿ
Òîãàò ñÿôÿðëÿðèíèí ÿñàñûíäà úÿðÿéàí åäèð:
1. Ùàñàí ïàøà Àøûã Úöíóíó ×ÿíëèáåëÿ ýåòìÿñèíÿ ýþðÿ òÿíáåù åòìÿê
èñòÿéèð. Àøûã Úöíóí ùÿãèãÿòè ñþéëÿéèð.
2. Ùàñàí ïàøàíûí ãûçû Äîíà õàíûì íàìÿ éàçûá Úöíóíëà Êîðîüëóéà ýþí-
äÿðèð êè, ýÿëèá îíó ×ÿíëèáåëÿ àïàðñûí.
3. Äîíà õàíûìûí àðõàñûíúà Äÿìèð÷èîüëó ýÿëèð âÿ îíó ãà÷ûðûð.
4. Äÿìèð÷èîüëó Äîíà õàíûìëà ýÿëèá Ùàñàí ïàøàíûí àò ãîðóüóíäà äöøöá
äèíúÿëèð, áóðàäà îíó éóõó àïàðûð.
5. Ùàñàí ïàøà ÿùâàëàòû åøèäèá Äÿìèð÷èîüëóíóí àðõàñûíúà ãîøóí ýþíäÿðèð.
6. Äÿìèð÷èîüëó Äîíà õàíûìû áèð êàùàéà ñàëûá ÷ûõàúàüûí àüçûíû éåêÿ áèð
ãàéà ïàð÷àñû èëÿ áàüëàéûð, ñîíðà Ùàñàí ïàøàíûí ãîøóíóíó ãûðìàüà áàøëàéûð.
7. Ùàñàí ïàøà ùèéÿëéÿ ÿë àòûð. Ýåúÿ äþéöø ìåéäàíûíà ëàüûç àòäûðûð. Ñàáà-
ùûñû äþéöø çàìàíû Ãûðàòûí àéàüû ëàüûìà äöøöá áöäðÿéèð âÿ Äÿìèð÷èîüëó éûõûëûð.
Ïóñãóäà äóðàí îí èêè êÿìÿíä÷è ùàìûñû áèðäÿí êÿìÿíä àòûá Äÿìèð÷èîüëóíó
òóòóðëàð.
8. Ãûðàò áàø àëûá ×ÿíëèáåëÿ ãà÷ûð.
9. Êîðîüëó àòû Äÿìèð÷èîüëóñóç ýþðöá äÿëèëÿðëÿ Òîãàòà ýÿëèð. Âóðóøäà Ùàñàí
ïàøàíûí ãîøóíóíó ìÿüëóá åäèá Äÿìèð÷èîüëóíó äà, Äîíà õàíûìû äà ×ÿíëèáåëÿ
ýÿòèðèð.
10. ×ÿíëèáåëäÿ áþéöê òîé ÷àëäûðûá Äîíà õàíûìû Äÿìèð÷èîüëóéà àëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (1)

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ãÿùâÿéè âÿ ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëìûø ÿëéàçìàñû, 25 âÿðÿã.
Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùÿñÿíáàëà, òîïëàéàíû ßëèùåéäÿð Òàùèðîâ (Íèçàìè àäûíà ßäÿ-
áèééàò Èíñòèòóòóíóí ÿìÿêäàøû îëóá, ôîëêëîðóí ôÿàë òîïëàéûúûñû òÿê òàíûíûáäûð. Î,
áèð ñûðà ôîëêëîð þðíÿêëÿðè íÿøð åòäèðèá. Ðåïðåññèéàíûí ãóðáàíû îëóá). Ãîë Äÿâÿ÷è
ðàéîíóíäàí òîïëàíûëûá. Òîïëàìà òàðèõè ýþñòÿðèëìÿéèá. Åéíè èíâåíòàð íþìðÿñè
èëÿ áó ãîëóí ëàòûí ÿëèôáàñûíäà éàçûëìûø ö÷ ìàêèíà íöñõÿñè äÿ âàðäûð. Íöñõÿíèí
áèðè òàìäûð, 21 ñÿùèôÿäèð, ãàëàí èêè íöñõÿíèí ñîíäàí ñÿùèôÿëÿðè äöøöá.
481
 1. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ áþéöê øÿíëèê ìÿúëèñè ãóðäóðóá 7777 äÿëèñèíÿ
ãîíàãëûã âåðèð. Êîðîüëó äÿëèëÿðäÿí ñîðóøóð êè, “áÿñ áó ìÿúëèñäÿ ÷àòìàéàí
íÿäèð?” Äÿëè Ùÿñÿí úàâàá âåðèð êè, àøûã ÷àòûøìûð. Êîðîüëó ö÷ ýöíÿ àøûã òàïûá
ýÿòèðìÿéè Äÿëè Ùÿñÿíèí þçöíÿ ùÿâàëÿ åäèð.
2. Äÿëè Ùÿñÿí ßðÿáàòû ìèíèá ßðçóðóìà éîëëàíûð. Î, êö÷ÿäÿ áèð àøûãëà
ðàñòëàøûð, îíóí àäû Úàâàí àøûãäûð. Äÿëè Ùÿñÿí àøûüû òÿðêèíÿ àëûá ×ÿíëèáåëÿ
ãàéûäûð.
3. Êîðîüëó àøûüûí ãÿìýèí îëäóüóíó ýþðöá ñÿáÿáèíè ñîðóøóð. Àøûã ÿùëè-
ÿéàëûíûí èíòèçàðäà îëäóüóíó øåèðëÿ Êîðîüëóéà áèëäèðèð. Êîðîüëó îíà ÿùëè-
ÿéàëûíû ýåäèá ýþðöá ãàéûòìàã ö÷öí ö÷ ýöí ìþùëÿò âåðèð.
4. ßðçóðóì ïàøàñû Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû Òåëëè õàíûì Úàâàí àøûüûí Êîðîüëó-
íóí éàíûíäàí ñàü-ñàëàìàò ãàéûòäûüûíû åøèäèá îíó ãîíàã ÷àüûðûð, Êîðîüëóíó
ñîðóøóð.
5. Úàâàí àøûã Òåëëè õàíûìûí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí ãàëûá ñþçö îíäàí áàøëàéûð:

Áó ýöí áó ìÿúëèñäÿ áèð ýþçÿë ýþðäöì,

Áó ãÿäÿð ýþçÿëëèê õàíÿ éàðàøûð.
Ýþçÿëëÿðäÿ íàçíàí ýÿçÿí ÷îõ îëóð,
Úåéðàí òÿê éåðèìÿê ñÿíÿ éàðàøûð.

Ôèðÿíý øèøÿñèíäÿí àüäû ãîëëàðûí,

Ýþéöí óëäóçóíà áÿíçÿð õàëëàðûí,
Ñàô ýöëÿáàòûí òÿê ñèéàù òåëëÿðèí,
Éàéûëàíäà äàë ýÿðäÿíÿ éàðàøûð.

ßíäàìûí ýöìöøäÿí, êàüûçäàí àüäû,

Ñèíÿìÿ ÷ÿêèëÿí äöéöíäö, äàüäû,
Î ãîéíóâóí è÷è úÿííÿòäè, áàüäû,
Ãÿäèð áèëÿí áèð áàüìàíà éàðàøûð.

5. Òåëëè õàíûì àøûãäàí õàùèø åäèð êè, Êîðîüëóäàí îõóñóí. Àøûã îõóéóð:

Ãÿôëÿ áÿçèðýàííàí, ýÿëèá þòÿííÿí,

Ìöäàì àëûð õÿðàú, ïåøêÿø Êîðîüëó,
ßéíèíÿ ýåéèáÿí çÿðäÿí, çèáàäàí,
Áàøäàí-áàøà àë ãóìàøäû Êîðîüëó.

Îíà ÿð äåéÿðëÿð, áèð ÿð îüëó ÿð,

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ áèð ÿñðÿìèø íÿð.
Õîòêàð ãîðõóñóíäàí ÿñíÿéèá òèòðÿð,
Éåääè ìèí ëåøêÿðèí áàøû Êîðîüëó.
482
 Úàâàí àøûã áó àðàéà ýÿëìÿñÿ,
Ñàðàëûáàí ýöë èðÿíýè ñîëìàñà,
Ùàðäà ýþçÿë ýþðñÿ, îíó àëìàñà,
Òàðìàð åéëÿð äàüû-äàøû Êîðîüëó.

7. Òåëëè õàíûì áèð íàìÿ éàçûá àøûüà âåðèð êè, ×ÿíëèáåëÿ àïàðñûí.
8. Àøûã âÿäÿ âåðäèéè âàõòäà ýÿëèá ÷ûõìûð. Êîðîüëó Äÿëè Ùÿñÿíè îíóí
àðõàñûíúà ýþíäÿðèð. Î, àøûãëà éîëäà ðàñòëàøûð.
9. Úàâàí àøûã Òåëëè õàíûìûí ìÿêòóáóíó Äÿëè Ùÿñÿíÿ âåðèð. Î äà ìÿêòóáó
ýÿòèðèá Êîðîüëóéà âåðèð.
10. Äÿëèëÿðäÿí ùå÷ áèðè Òåëëè õàíûìûí àðõàñûíúà ýåòìÿê èñòÿìèð. Àõûðäà
Äÿëè Ùÿñÿí èðÿëè ÷ûõûð. Î, Êîðîüëóíóí âåðäèéè áèð úàì øÿðàáû è÷èá éîëà äöøìÿê
èñòÿéÿíäÿ Êîðîüëó äåéèð:

Óúà-óúà äàü áàøûíäà,

Éåë êèìè ÿñäèéèí âàðìû?
Ùå÷ òÿê-òÿíùà áó ÷þëëÿðäÿ
Îðäóëàð áàñäûüûí âàðìû?

Øåøïÿðèíèí óúóí ñàëëà,

Äöøìÿíÿ äåìÿ åé âàëëà,
Ùÿð òÿðÿôäÿí áåø-ö÷ êÿëëÿ,
Ùå÷ êÿñèá àñäûüûí âàðìû?

Êîðîüëó êå÷èá úàíûíäàí,

Ìöõÿííÿò þòìÿç éàíûíäàí,
Îâúóíëà äöøìÿí ãàíûíäàí
Äîëäóðóá è÷äèéèí âàðìû?

11. Äÿëè Ùÿñÿí äÿ Êîðîüëóéà øåèðëÿ úàâàá âåðèð âÿ ßðçóðóìà éîëà äöøöð.
Áóðàäà áèð ãàðûäàí Òåëëè õàíûìûí îëäóüó åâè þéðÿíèá îðàéà ýÿëèð. Î, Òåëëè
õàíûìû ýþðäöêäÿ îíà ñþçö îëäóüóíó áèëäèðèá äåéèð:

×ÿíëèáåëäÿí àíä åëÿéèá éåðèäèì,

ßðçóðóìóí ýþçÿëèíÿ ýÿëìèøÿì.
Éà ãèñìÿò éåòèðèá ìÿíè áóðàéà,
Éà äà ÿúÿë áàçàðûíà ýÿëìèøÿì.

Ùàéûë-ùàéûë åéâàíëàðäàí áàõàí éàð,

Øèðèí úàíûì åøã îäóíà ÷àõàí éàð,
Íàìÿí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ éåòÿí éàð,
Ñÿí âåðäèéèí î èëãàðà ýÿëìèøÿì.
483
 Ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí áó øèðèí úàíûì,
Áèë, ãåéðè áèð øåéÿ ýÿëìèð ýöìàíûì,
Äÿëè Ùÿñÿí äåéèð, àé Òåëëè õàíûì,
Ýöë öçöíÿ, õîø ðÿôòàðà ýÿëìèøÿì.

12. Äÿëè Ùÿñÿíèí áåëÿ îõóìàñûíäàí ñîíðà Òåëëè õàíûìëà îíóí àðàñûíäà
áåëÿ áèð äåéèøìÿ áàøëàéûð:

Òåëëè õàíûì:

ßáÿñ-ÿáÿñ áó ñþçëÿðè ñþéëÿìÿ,

ßúÿì îüëó, ÷ÿêèëýèíÿí áó éåðäÿí.
Ýèðèá åøãèí äÿðéàñûíà áîéëàìà,
ßúÿì îüëó, ÷ÿêèëýèíÿí áó éåðäÿí.

Äÿëè Ùÿñÿí:

ßáÿñ éåðÿ áó ñþçëÿðè ñþéëÿðñÿí,

ßúÿì îüëó ñÿíñèç ýåòìÿç áó éåðäÿí,
Ñÿííÿí þòðö åøã äÿðéàñûí áîéëàðàì,
ßúÿì îüëó, ñÿíñèç ýåòìÿç áó éåðäÿí.

Òåëëè õàíûì:

Ùÿð éàíûíû áöðöéÿðëÿð ãóðä êèìè,

Îë ñààò ýþçëÿðèí îëóð äþðä êèìè,
Áàøûí ýåäÿð, ëåøèí ãàëàð éóðä êèìè,
ßúÿì îüëó, ÷ÿêèëýèíÿí áó éåðäÿí.

Äÿëè Ùÿñÿí:

ßúÿì îüëó ýÿëìÿéèáäè éàñäàíà,

Ãûëûíú ÷àëàð, ìåéäàí äþíÿð áîñòàíà,
Éåääè òöëêö íåéëÿð áèð àú àñäàíà. (àñëàí)
ßúÿì îüëó ñÿíñèç ýåòìÿç áó éåðäÿí.

Òåëëè õàíûì:

Àòëàíûáàí ýÿëñèí òöðêìàíëû áÿéëÿð,

Áèç ýåäèðèê, áîø ãàëàúàã ñàðàéëàð,
Òåëëè õàíûì ñÿíÿ èëòèìàñ åéëÿð,
ßúÿì îüëó, ÷ÿêèëýèíÿí áó éåðäÿí.
484
 Äÿëè Ùÿñÿí:
Ìÿí ãóðáàíàì éàðûí ñèéàù òåëèíÿ,
Ìÿí áàõûðàì áàõ÷àñûíäà ýöëöíÿ,
Äÿëè Ùÿñÿí ýåòìÿç ×ÿíëèáåëèíÿ
Àïàðìàñà ÿúÿì ýåòìÿç áó éåðäÿí.
13. Äÿëè Ùÿñÿí Òåëëè õàíûìû ãà÷ûðûð.
14. Úÿôÿð ïàøà îíëàðûí àðõàñûíúà áåø éöç àäàì ýþíäÿðèð. Âóðóøäà Äÿëè
Ùÿñÿí òóòóëóð. Îíóí àéàüûíäàí áàøëàìûø øèðèí ÿòèíÿäÿê ñîéóá þçöíö òîðïàüà
áàñäûðûðëàð.
15. Êîðîüëó éóõóäà ýþðöð êè, äèøèíèí áèðèíè ÷ÿêäèëÿð. Î ñààò áèëèð êè, Äÿëè
Ùÿñÿí äàðäàäûð. Áèð íÿðÿ ÷ÿêèá äÿëèëÿðè áàøûíà éûüûð âÿ äåéèð:
Èñàáàëûì, Åéâàçáàëûì, îéàíûí,
Òóòóëóáäó Äÿëè Ùÿñÿí ÿëäÿäè,
Àìàíäû, Ãûðàòû ÷àòäûðûí ìÿíÿ,
Êþìÿê äèëÿéèáÿí ýþçö éîëäàäû.
Êîñà Ñÿôÿð, áàüëà Ìèñèð ãûëûíúû,
×àï, ÷àë ãîé äàüûëñûí ëÿøêÿðèí óúó,
Áÿëëè ßùìÿä ìèí èéèäÿ ýèðèúè,
Òóòóëóáäó Äÿëè Ùÿñÿí ÿëäÿäè.
Êîðîüëóéàì ìÿí ýþðìöøÿì äóøóìû,
Âàãèÿäÿ ÷ÿêäèðìèøÿì äèøèìè,
Àíëàéàíëàð áàøà äöøöð èøèìè,
Òóòóëóáäó Äÿëè Ùÿñÿí ÿëäÿäè.
16. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ ßðçóðóìà éîëëàíûð.
17. Äÿëè Ùÿñÿí äÿëèëÿðèí ýÿëèá éåòèøäèéèíè ýþðÿíäÿ áàéàòû îõóéóð:
ßçèçèì àðõà ùàðàé,
Ñó ýÿëèð àðõà ùàðàé,
Äöøìÿíèì ýöúëö îëóá
×àüûððàì àðõà ùàðàé.

18. Êîðîüëó Äÿëè Ùÿñÿíè áó ùàëäà ýþðöá áÿðê ãåéçëÿíèð, Úÿôÿð ïàøàíû
ìåéäàíà ÷àüûðûð. Úÿôÿð ïàøà ãîðõóñóíäàí ÿñìÿéÿ áàøëàéûð. Êîðîüëó äåéèð:
Áó ýöí, äÿëèëÿðèì, äþéöø ýöíöäö,
Êÿëëÿ ýÿðÿê áó ìåéäàíäà ãàëàíñûí.
Ìÿðä èéèäëÿð éàðàñûíà áàõàíäà,
Øåéäà áöëáöë àë ãàíûíà áîéàíñûí.
485
 Íåúÿ ýþðäö ìÿðä èéèäèí öçöíö,
×ûõàðäàðàì áó ìåéäàíäà ýþçöíö,
Ýþñòÿð ìÿíÿ Òåëëè õàíûì öçöíö,
Óðóù úàâàíëàøñûí, úàí òÿçÿëÿíñèí.

Êîðîüëóéàì, áó ìåéäàíäà ýÿçÿðÿì,

Ëÿíýÿ ïóòó éàííàðûííàí àñàðàì,
Úÿôÿð ïàøà, ñÿíÿ ãûëûíú áàñàðàì,
Áàüûðñàüûí úÿìäÿéèíÿ äîëàíñûí.

19. Úÿôÿð ïàøà Êîðîüëóéà ãàðøû äóðìàüûí ÿáÿñ îëäóüóíó ýþðöá Òåëëè
õàíûìû îíëàðà âåðèð.
20. Òåëëè õàíûìû ýþðÿí Äÿëè Ùÿñÿí äåéèð:

ßäÿá èëÿ, ÿðêàí èëÿ

Òåëëè ýÿëèð ãàðøûìûçà.
Ìÿí ãóðáàíàì î äèëäàðà
ßúÿá ýÿëèð õîøóìóçà.

Äóðóá äàëäàäà áàõàíäà,

Úàíûì îäëàðà éàõàíäà,
Éàðûí ñåéðèíÿ ÷ûõàíäà,
ßúÿá ýÿëèð õîøóìóçà.

Ùÿñÿí äåéèð íÿ îëàúàã,

Ýöë ñîëñà äà, éàð ãàëàúàã,
Ãàäèð ìþâëàäàí ýÿëÿúÿê
Íÿ éàçûëûá áàøûìûçà.

21. Êîðîüëó, äÿëèëÿð Òåëëè õàíûìëà Äÿëè Ùÿñÿíè ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ ãàéû-
äûðëàð. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà Äÿëè Ùÿñÿíèí éàðàëàðû ñàüàëûð. Êîðîüëó éåääè ýöí
òîé ÷àëäûðûá Òåëëè õàíûìû Äÿëè Ùÿñÿíÿ àëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹719 (á)

“Êîðîüëóäàí áèð ïàð÷à”

Áèðèíúè ñÿùèôÿíèí éóõàðûñûíäà ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ “Àøûã Ùöñåéí” âÿ

“Àááàñ Ðÿúÿáëè” éàçûëûáäûð. Äèýÿð ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà
ìàêèíàäà éàçûëûá. 11 ñÿùèôÿäèð.
486
 1. Àøûã Úöíóí ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá ïàøàíûí áàúûñû Òåëëè õàíûìûí
êàüûçûíû, øÿêëèíè, éàéëûüûíû Êîðîüëóéà âåðèð.
2. Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíäÿí Äÿìèð÷èîüëó Ùÿñÿí Òåëëè õàíûìûí àðõàñûíúà
ýåòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèð. Êîðîüëó ðàçûëûã âåðèð.
3. Äÿìèð÷èîüëó ñèëàùõàíàäàí 40 ãûëûíú, 40 õÿíúÿð-øåøïÿð, 40 íèçÿ, 40 ãàëõàí
ýþòöðöð.
4. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóäàí áó ãÿäÿð ñèëàùû íèéÿ ýþòöðäöéöíö ñîðóøäóãäà
î, úàâàá âåðèð êè, ßðçóðóì áÿðê ãàëà îëàí éåðäèð, ÿñýÿðëÿð äÿ îðàäà ÷îõäóð.
Ñèëàùûí áèðèñè ñûíàíäà î áèðèñèíè ýþòöðÿúÿéÿì. Êîðîüëó äåéèð:

Îüóë, ýåäèðñÿí ßðçóðóìóí åëèíÿ,

Îðà áèð äÿðéàéè äàëà íèñáÿòäè.
Àðïà âåðèá úàíäàí ÿçèç áÿñëÿìÿê,
ßðÿáàò ìèíäèéèí éåëÿ íèñáÿòäè.

Øåøïÿð éàõøû îëóð ÿëÿ àëìàüà,

Ãàëõàí éàõøû îëóð ãàëà ñàëìàüà,
ßðÿáàò ìåéäàíäà äöøìàí ãîâìàüà,
Úèäà áèð áóéíóçëó êÿëÿ íèñáÿòäè.

5. Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëóíóí áåëÿ äåìÿñèíäÿí ñîíðà ñèëàùëàðûí ùÿðÿñèíäÿí

áèð äÿíÿ ýþòöðöá ßðÿáàòà ìèíèð âÿ ßðçóðóìà éîëà äöøöð.
6. Éîëäà Äÿìèð÷èîüëóíó éóõó òóòóð. Î, àòû áè÷ÿíÿêäÿ ùþðöêëÿéèá éàòûð.
Éóõóäàí àéûëàíäà ýþðöð êè, ßðÿáàò éîõäóð. Ùÿð òÿðÿôè äóìàí áöðöéöð.
Äÿìèð÷èîüëó áèð ãÿäÿð ïèéàäà ýåäÿíäÿí ñîíðà éîëóí êÿíàðûíäà áèð êàðâàíûí
äöøäöéöíö ýþðöð. Áàõûð êè, ßðÿáàò äà áóðàäà áàüëàíûá.
7. Äÿìèð÷èîüëó àòëàðà òÿðÿô ýåäÿíäÿ êàðâàíáàø÷ûñû àäàìëàðûíà äåéèð êè,
ÿýÿð î àäàì áàøãà àò òóòìàã èñòÿäè, îíäà îíó òóòóá áÿðê äþéìÿê ëàçûìäûð.
Éîõ, ÿýÿð áàüëàäûüûìûç àòà éàõûíëàøñà, äåìÿê îíóí þç àòûäûð.
8. Äÿìèð÷èîüëó ßðÿáàòû à÷ûá ìèíèð âÿ ýÿëèá êàðâàíáàø÷ûñûíà ðàçûëûã åäÿí-
äÿí ñîíðà öç ãîéóð ßðçóðóìà.
9. Äÿìèð÷èîüëó ßðçóðóìäà ãàðûíûí éàðäûìû èëÿ Úÿôÿð ïàøàíûí åâèíÿ ýÿëèð.
Î, ïàøàíûí ìÿúëèñèíäÿ îõóéà-îõóéà Òåëëè õàíûìà íàìÿñèíèí ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ
÷àòäûüûíû àíëàäûð.
10. Úÿôÿð ïàøà áóíà ýþðÿ áàúûñûíû äàíëàéûð. Òåëëè õàíûì àøûüûí éàëàí äàíûø-
äûüûíû áèëäèðèð. Áó âàõò Äÿìèð÷èîüëó äåéèð:

Äÿìèð÷èîüëóéàì éàëàí îëìàç äèëèìäÿ,

Áèðúÿ çÿððÿ ãîðõó éîõäó ãÿëáèìäÿ,
Áàüëàìûøàì Ìèñðè ãûëûíú áåëèìäÿ,
Òåëëè õàíûì, ñÿíè àïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
487
 11. Áó ñþçö åøèäÿí Úÿôÿð ïàøàíûí öðÿéè ýåäèð, éûõûëûð. Äÿìèð÷èîüëó Òåëëè
õàíûìû ãîëòóüóíà âóðóá ÷ûõìàã èñòÿéèð. Ãîë áóðàäà áèòèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹719 (â)

Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. Éàðûì÷ûã-

äûð. Ãàëàí âÿðÿãëÿðèí ñàéû 8-äèð. Èíâ. ¹719 (á)-íèí äàâàìûíà îõøàéûð.
1. Òåëëè õàíûìûí àïàðûëäûüûíû ýþðÿí Úÿôÿð ïàøà ÿñýÿðëÿðèíÿ Äÿìèð÷èîüëóíó
òóòìàüû ÿìð åäèð. ßñýÿðëÿð êÿìÿíä àòûá Äÿìèð÷èîüëóíó òóòóð âÿ ýÿòèðèá äÿðèí
áèð ãóéóéà ñàëûðëàð.
2. Òåëëè õàíûì êèøè ïàëòàðûíäà êÿíèçëÿðè èëÿ ýÿëèá ãàðàâóëëàðû ãîðõóäóð âÿ
Äÿìèð÷èîüëóíó ÷ûõàðûá þç îòàüûíà àïàðûð.
3. Òåëëè õàíûì Äÿìèð÷èîüëóíà äåéèð êè, ñÿí ìÿíè àïàðà áèëìÿçñÿí. Ýåò,
Êîðîüëó ýÿëñèí. Äÿìèð÷èîüëó Òåëëè õàíûìñûç ×ÿíëèáåëÿ ýåòìÿéÿúÿéèíè áèëäèðèð.
4. Äÿìèð÷èîüëó ýÿëèá ãàðûýèëäÿí ßðÿáàòûíû ÷ûõàðûð. Òåëëè õàíûìû äà òÿðêèíÿ
àëûá ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøöð.
5. Éîëäà Äÿìè÷ðèîüëó Òåëëè õàíûìà äåéèð êè, ñÿíè åëÿ áåëÿ àïàðñàì,
×ÿíëèáåëäÿ äåéÿðëÿð êè, áÿñ ãûçû îüóðëàìûøàì. Îäóð êè, ýÿðÿê ãàéûäûá ïàøàíûí
ãîøóíó èëÿ äþéöøÿì.
6. Äþéöø çàìàíû Úÿôÿð ïàøà ùèéëÿéÿ ÿë àòûð. Äÿìèð÷èîüëóíóí öñòöíÿ
áèùóøäàðû ñÿïäèðèð. Î, ùóøóíó èòèðèá éûõûëûð.
7. ßðÿáàò ùå÷ êÿñè Äÿìèð÷èîüëóéà éàõûí áóðàõìûð. Úÿôÿð ïàøà àäàìëàðûíû
ýåðè ÷àüûðûð. ßðÿáàò ÿòðàôû àäàìñûç ýþðöá îòëàìàüà áàøëàéûð. Ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ
åäèá Äÿìèð÷èîüëóíó òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàéûð âÿ ùÿáñÿ ñàëûðëàð. Ãîë áóðàäà áèòèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹719 (ã)

“Êîðîüëóäàí áèð ïàð÷à”

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. 10 ñÿùèôÿäèð. Èíâ. ¹719 “á”, “â”-íèí
äàâàìûäûð. Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð.
1. Úÿôÿð ïàøà Äÿìèð÷èîüëóíó ùÿáñÿ ñàëàíäàí ñîíðà Òîãàò øÿùÿðèíÿ Ñîë-
òàíà õÿáÿð ýþíäÿðèð êè, Êîðîüëóíóí áèð äÿëèñèíè òóòìóøóã, îíóíëà íÿ åäÿê?
Ñîëòàí äà áèëäèðèð êè, äÿëèíè ÷àðìûõà ÷ÿêèá ýöíäÿ äþðä áàðìàã äÿðèñèíäÿí
ñîéóí. Î âàõòà ãÿäÿð êè, Êîðîüëó þçö ýÿëèá ÷ûõñûí.
2. Êîðîüëó éóõóäà Äÿìèð÷èîüëó Äÿëè Ùÿñÿíè ãàí äÿðéàñûíûí è÷èíäÿ ýþðöð
âÿ áó çàìàí ùÿì äÿ Êîðîüëóíóí áèð ñàô äèøè àüðûéûð. Éóõóäàí ùþâëíàê
îéàíûá, Äÿìèð÷èîüëóíóí àðõàñûíúà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð.
3. Êîðîüëó þç ãàéäàñûíà ýþðÿ ñÿôÿðäÿí ãàáàã øÿðàá èñòÿéèð. Åéâàç øÿðàá
òóëóãëàðûíû ýÿòèðèð âÿ áèð íå÷ÿ êÿðÿ Êîðîüëóéà øÿðàá âåðèð. Äÿëèëÿð Åéâàçà
488
èøàðÿ åäèðëÿð êè, áèçè äàüäàí-äàøäàí òþêÿð, øÿðàá âåðìÿ. Åéâàç øÿðàáûí àðàñûíû
êÿñèð. Áóíó ýþðÿí Êîðîüëó äåéèð:

Åéâàç, áèð áàäÿ, áèð áàäÿ...

Áèð äÿ è÷èì íóø åéëÿéèì,
Áèëìèðÿì àç ãàëäû, éà ÷îõ,
Äöøìÿí þìðöí ïó÷ åéëÿéèì.

Õÿáÿð éîõäóð éàð éàíûíäàí,

Îõëàðû ýåòìÿç úàíûìäàí,
Ãûðàòû äöøìÿí úàíûíäàí
Áèð ñààò ñÿðõîø åéëÿéèì.

Ãî÷ Êîðîüëó, îëìà íàøû,

Òèòðÿéèð öðÿéèì áàøû,
Ãûðàéûì ãîùóì-ãàðäàøû,
Àëà ýþçöí éàø åéëÿéèì.

4. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ ßðçóðóìà éîëà äöøöð. Éîëäà äÿëèëÿðäÿí êèìñÿ Êîðîüëó-

íóí ãîúàëäûüûíû ñþéëÿéèð. Áóíó åøèäÿí Êîðîüëó äåéèð:

Àé ãî÷àãëàð, àé äÿëèëÿð,
Íàìÿðä ìÿðä îëäó, ìÿðä îëäó.
Äöøìÿíèí òÿíÿëè ñþçö
Úàíà äÿðä îëäó, äÿðä îëäó.

Ñóëàð ýÿëèð àõà-àõà,

Äàüû, äàøû éûõà-éûõà.
Éàð éîëóíà áàõà-áàõà,
Ðÿíýèì çÿðä îëäó, çÿðä îëäó.

Êîðîüëóéàì þú àëìûøàì,
Éöç õîòêàðäàí áàú àëìûøàì,
Ùà äåéíÿí ãîúàëìûøàì,
Àäûì ãóðä îëäó, ãóðä îëäó.

5. ßðçóðóìà ÷àòàíäà Êîðîüëó äÿëèëÿðÿ øÿùÿðÿ 4-5 ýèðìÿéè òàïøûðûð. Ùÿì

äÿ äåéèð êè, ìÿí þçöì Úÿôÿð ïàøàíûí èìàðÿòèíèí ãàáàüûíà ýåäèá îðàäà ñþç
îõóéàúàüàì. Ñþçöí áàøûíäà “Êîðîüëó” àäû ýÿëÿíäÿ ùöúóìà êå÷èí.
6. Èìàðÿòèí ãàáàüûíà ÷àòàíäà éóõóäàí éåíèúÿ äóðìóø Úÿôÿð ïàøàíû ýþðÿí
Êîðîüëó äåéèð:
489
 Úÿôÿð ïàøà, áó ýöí äþéöø ýöíöäöð,
Êÿëëÿ ýÿðÿê áó ìåéäàíäà äàéàíñûí.
Ùàé äåéÿíäÿ àüûð òöïëÿð áàñàðàì,
Ãàíëû áàøëàð ãàíñûðüàäàí àñàðàì.
Ìèñðè ãûëûíú ãàáûðüàíà áàñàðàì,
Áàüûðñàüûí úÿìäÿéèíÿ äîëàíñûí.
7. Éàðàñûíûí àüðûñûíäàí éàòà áèëìÿéÿí Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëóíóí ñÿñèíè
åøèäèíúÿ òÿêàí âåðèá ÷àðìûõû éåðäÿí ãîïàðûð. Äÿðèñè áþéðöíäÿí ñöðöíÿ-ñöðöíÿ
Êîðîüëóíóí éàíûíà ýÿëèð.
8. Òåëëè õàíûì ãàðäàøûíûí éàíûíà ýÿëèá îõóéàíûí êèìëèéèíè ñîðóøóð. Úÿôÿð
ïàøà îõóéàíûí Êîðîüëó îëäóüóíó áèëäèðèð. Òåëëè õàíûì áóíó áèëúÿê öçöíö
Êîðîüëóäàí ýèçëÿäèð.
9. Úÿôÿð ïàøà òóòóëóá, ãîëëàðû áàüëàíûëûð, äþéöøÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí
ãîøóí äà òÿñëèì îëóð.
10. Êîðîüëó ùå÷ êÿñè øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõìàüà ãîéìóð. Áèð àé áóðàäà
ãàëûð êè, Äÿìèð÷èîüëóíóí éàðàëàðû òàìàì ñàüàëñûí.
11. Úÿôÿð ïàøà Äÿìèð÷èîüëó èëÿ Òåëëè õàíûìûí òîéëàðûíû ßðçóðóìäà åëÿìÿéè
òÿêëèô åäèð. Êîðîüëó ðàçû îëìóð. Àòëàíûá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèðëÿð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹722 (à)

“Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Èñëàì (Àøûã Èñëàì Éóñèôîâ 1882-úè èëäÿ Áàñàðêå÷ÿð ðàéîíó-
íóí Íÿðèìàíëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Óøàãëûãäàí Ýÿíúÿäÿ éàøàéûá. Àçÿðáàé-
úàíûí ÿìÿêäàð èíúÿñÿíÿò õàäèìè ôÿõðè àäû àëûá), Ýÿíúÿ, 1936-úû èë. Òîïëàéàí
ìÿëóì äåéèë. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. Èêè íöñõÿäèð. Íöñõÿíèí áèðè 33,
äèýÿðè 34 ñÿùèôÿäèð. (èíòåðâàë ôÿðãèíÿ ýþðÿ ñÿùèôÿëÿð áåëÿ àëûíûá).
Áó âàðèàíòäà äèýÿðëÿðèíäÿí ñå÷èëÿí íþãòÿëÿð âàðäûð:
1. Âàðèàíòäà Òîãàò ïàøàñûíûí àäû Ùÿñÿí, ãûçûíûí àäû èñÿ Íÿðýèçäèð.
2. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ñöáù òåçäÿí ×àðäàõëû ×ÿíëèáåëäÿ ýÿëèá äÿëëÿê ßùìÿäèí
ãàïûñûíà éåòèøèð.
3. Ãàïûäàí áèð øÿõñ áàéûðà ÷ûõûð. Ãàðàáàøëàð äåéèð: Ïÿðèúàùàí õàíûì áó
ýöí íÿ òåç åøèéÿ ÷ûõûá. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäà èäè êè, Ïÿðèúàùàí õàíûì ùÿìèøÿ
äÿëèëÿðëÿ äàâàéà ýåòäèéè çàìàí ýåéäèéè êèøè ïàëòàðûíäà åøèéÿ ÷ûõìûøäû. Êå÷ÿë
Ùÿìçÿ èñÿ ãàðàáàøëàðûí äåäèéèíè åøèòìèøäè.
4. Ïÿðèúàùàí õàíûì Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ýþðäöêäÿ áÿðê ÿñÿáèëÿøèð êè, ñàáàù-
ñàáàù úàìààòûí ãàáàüûíà ýöçýö-äàðàã ÷ûõàíäà, áóíóí äà ãàáàüûíà áåëÿ áèð ïèñ
ñèôÿò ÷ûõûð.
5. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ éàëâàðûð êè, õàíûì, ìÿíè þëäöðìÿ. Ïÿðèúàùàí äàùà äà
ùèðñëÿíèð êè, ìÿí êèøè îëà-îëà íèéÿ õàíûì äåéèðñÿí. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåéèð: –
Õàíûì, ãîé áèð-èêè êÿëìÿ ñþç äåéèì, èñòÿéèðñÿí ñîíðà þëäöð:
490
 Þëäöðöðñÿí, õàíûì, ýÿë ìÿíè þëäöð,
Þëäöðìÿéíÿí, àüàì, ÿëèí ãóðáàíû.
Éà ùóðèñÿí, éà ïÿðèñÿí, éà ìÿëÿê,
Õîø èõòèëàò, øèðèí äèëèí ãóðáàíû.

Íÿäèð ãîéíóíäàêû î éóìðó-éóìðó,

Þðò öñòöí ýþðìÿñèí úàùèëè-úóìðó,
Ýöëøÿíäÿ íàëÿ ÷ÿêèð òóòèéè-ãóìðó,
Ìÿí áöëáöëÿì, ãûçûëýöëöí ãóðáàíû.

Ùóìàéûí êþéíÿêäÿ î çöëôè íàðûø,

Ãÿäÿìèí áàñýèíÿí áèð êÿëìÿ äàíûø,
Ñèíÿñè äþøÿêäè, ìÿìÿñè áàëûø,
Àéíà ãàáàõ, úûüà òåëèí ãóðáàíû.

Ìÿí Ùÿìçÿéÿì, éàõøû êå÷ìÿäè ùàëûì,

Êÿñ áàøûì òþêöëñöí ìÿùëÿíÿ ãàíûì,
Úàí ñÿíÿ ãóðáàíäû Ïÿðèúàùàí õàíûì,
Ýöìöø êÿìÿð, íàçèê áåëèí ãóðáàíû.

6. Ïÿðèúàùàí õàíûì Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí áó ñàéàã îõóìàñûíäàí õîøùàë îëóð.

Îíó åâëÿðèíäÿ ñàõëàéûð âÿ ùÿêèì ÷àüûðòäûðûá áàøûíûí êå÷ÿëèíè ñàüàëòäûðûð.
7. Ùÿìçÿ Êîðîüëóíó ýþðìÿê àðçóñóíäà îëäóüóíó Ïÿðèúàùàíà áèëäèðèð. Î
äà Êîðîüëóíó íåúÿ ýþðìÿéè Ùÿìçÿéÿ áàøà ñàëûð.
8. Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà Êå÷ÿë Ùÿìçÿ Êîðîüëóíóí Ïÿðèúà-
ùàíýèëèí ãàïûñû éàíûíäàí êå÷äèéèíè ýþðöá îíóí àéàãëàðûíà äþøÿíèð âÿ éàëâàðûð
êè, ãîâìàéûá ãàïû-áàúàñûíäà åëÿ ñöïöðýÿ÷è ñàõëàñûí.
9. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áèð ìöääÿò ñöïöðýÿ÷èëèê åäèð. Ñîíðà äà Êîðîüëó äåéèð êè,
ñÿíè ìåùòÿð ãîéàúàüàì.
Âàðèàíòäàêû ùàäèñëÿðèí áóíäàí ñîíðàêû èíêèøàôû àç ôÿðãëÿðëÿ êîðïóñà äàõèë
åäèëìèø ãîëëà ñÿñëÿøèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹722 (á)

“Ùÿìçÿíèí ýÿëèøè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Òåéìóð (Àøûã Òåéìóð Ùöñåéíîâ 1895-úè èëäÿ Øÿìêèð

ðàéîíóíóí Ìîðóë êÿíäèíäÿ äîüóëóá. 1916-úû èëäÿí àøûãëûüà áàøëàìûøäûð.
1980-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð). Äèýÿð ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñûí-
äà ìàêèíàäà éàçûëìûø áó âàðèàíòûí îðòàäàí âÿ ñîíäàí ñÿùèôÿëÿðè äöøöá. Ãàëàí
âÿðÿãëÿðèí ñàéû 18-äèð.
491
 1. Äÿëèëÿð ÷èëèíýàüàú îéóíó îéíàäûüû âàõò Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ýÿëèá ×ÿíëèáåëÿ
÷àòûð. Èñàáàëû îíó òóòóá Áÿëëè ßùìÿäÿ òÿðÿô àòûð. Áÿëëè ßùìÿä ßðÿáîüëóíóí, î
äà Áóðóí ßùìÿäèí, Áóðóí ßùìÿä äÿ õàí Åéâàçûí öòñöíÿ òóëëàéûð. Õàí Åéâàç
äà íÿùàéÿò Ùÿìçÿíè Êîðîüëóíóí öñòöíÿ àòûð.
2. Êîðîüëó ýþðöð êè, áó áèð êå÷ÿëäèð. Ùÿìçÿ ýþçëÿðèíè à÷ûá Êîðîüëóéà
éàëâàðûð êè, îíó ãàïûñûíäàí ãîâìàñûí.
3. Äÿëèëÿð, Íèýàð õàíûì Êîðîüëóéà äåéèðëÿð êè, áó äöç àäàìà îõøàìûð.
Îëñóí êè, ïàøàëàð, áÿéëÿð îíó ×ÿíëèáåëÿ áÿëÿä÷èëèéÿ ýþíäÿðèáëÿð.
4. Êîðîüëó Ùÿìçÿäÿí ùàðàëû îëäóüóíó ñîðóøóð, î äà äåéèð êè, Ãàô ÿùëè-
éÿì, Èðàíäàí ýÿëìèøÿì.
5. Êîðîüëó Íèýàðû Êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ ýþñòÿðèá äåéèð êè, áó õàíûìà ñþç ãîøà
áèëñÿí ñÿíè áóðàäà ñàõëàðàì. Ùÿìçÿ öçöíö Íèýàðà òóòóá äåèéð:

Ãàøäàðûéûí òàéû éîõäó úàùàíäà,

À÷ûëûá êþéñöíäÿ ãàð ñèíÿí öñòÿ.
Áåëèí íàçèê, ãÿääèí óúà, öçöí ýöë,
Çÿíÿõäàíäà äöøöá õàë ñèíÿí öñòÿ.

Õàíûì, ãîéíóíäàêû áó íÿäè éóìðó?

Öñòöí þðò ýþðìÿñèí úàùèëè-úóìðó,
Ùöñíöí Çöëåéõàäû, çÿáàíûí ãóìðó,
Éåòèøèáäè áèð úöò íàð ñèíÿí öñòÿ.

Ùÿìçÿ ãîé ãóë îëñóí éàíûíäà, õàíûì!

Ùå÷ èíñàôûí âàðìû ñÿíèí äÿ, õàíûì!
Êîðîüëó ÿéëÿøèá, éàíûíäà õàíûì,
ßìèð ëÿáëÿðèíäÿí áàë ñèíÿí öñòÿ.

6. Êîðîüëó Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ×ÿíëèáåëäÿ ñàõëàéûð.

Âàðèàíòäà áóíäàí ñîíðàêû ùàäèñÿëÿðèí íåúÿ èíêèøàô åòäèéè áÿëëè äåéèë. ×öíêè
ñÿùèôÿëÿð éîõäóð.
Äèýÿð âàðèàíòëàðäà îëìàéàí áèð ìàðàãëû åïèçîä äà áóðàäà äèããÿòè úÿëá
åäèð.
1. Êîðîüëó Òîãàòäàí Ãûðàòû ãàéòàðûð. Ýÿëèá ×ÿíëèáåëäÿ áèð ãÿäÿð àðàëû
áóëàã áàøûíà äöøöð. Áó âàõò áèð àòëû ýÿëèá áóðàéà ÷ûõûð. Îíóí êèìëèéèíè ñîðóøóð.
Ùÿìèí êèìñÿ äåéèð êè, ßðçóðóìäàí ýÿëèá Òîãàòà ýåäèðÿì. Åøèòìèøÿì êè,
Êîðîüëóíóí àòûíû Òîãàòà ãà÷ûðûáëàð. Íàìóñóì ãÿáóë åëÿìèð êè, õàíëàðäàí,
ïàøàëàðäàí éîõñóëëàðûí ùàéôûíû àëàí áèð àäàìûí àòû íàìÿðäëÿð ÿëèíäÿ ãàëñûí.
Ýåäèðÿì êè, áèð õÿáÿð þéðÿíèì ýÿëèá Êîðîüëóéà äåéèì. Áó ñþç Êîðîüëóéà ÷îõ
õîø ýÿëèð âÿ äåéèð:
492
 ßðçóðóìäàí ýÿëÿí îüëàí,
Âÿòÿííÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Ö÷ ýöí Ãûðàò ãöññÿñèííÿí
Éàòàííàí õÿáÿðèí âàðìû?

Ýþðäöì äöøìÿí ñàâàøûíû,

Éåäèì àøûí, ëàâàøûíû,
Òîãàòäà Ãûðàò áàøûíû,
Òóòàííàí õÿáÿðèí âàðìû?

Êîðîüëó äåéÿðëÿð áèçÿ,

Ìöæäÿ õÿáÿð îëñóí ñèçÿ,
Ãûðàòû àïàðûá áèð ãûçà
Ñàòàííàí õÿáÿðèí âàðìû?

2. Àòëû Êîðîüëóíó òàíûéûá ÷îõ øàä îëóð. Êîðîüëó äà îíà éàõøû õÿðúëèê âåðèá
ýåðè ãàéûäûð.

ßëéàçìàñû. ¹722 (â)

“Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíûí àïàðûëìàñû”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßñÿääèð. Áàøãà ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñûí-

äà ìàêèíàäà éàçûëûá. 49 ñÿùèôÿäèð.
1. Õîòêàð ïàøàëàðà éà Êîðîüëóíóí þçöíö, éà äà Ãûðàòûíû òóòóá ýÿòèðìÿéè
ÿìð åäèð. Õîòêàðûí ÿìðè Òîãàòäà Ùÿñÿí ïàøàéà ÷àòàí êèìè, î, ßðçóðóìäàí
Úÿôÿð ïàøàíû, Òðàáçîíäàí Ýöëáÿíýè ïàøàíû, Âàííû Ìàùìóä ïàøàíû éàíûíà
÷àüûðûð. Óçóí ìÿøâÿðÿòäÿí, ìÿñëÿùÿòäÿí ñîíðà Êå÷ÿë Ùÿìçÿ Ãûðàòû ýÿòèðìÿê
ö÷öí ×ÿíëèáåëÿ éîëà äöøöð.
2. Áó âàðèàíòäà Ùÿñÿí ïàøàíûí Êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ áîéóí îëäóüó ãûçûíûí àäû
Òåëëè õàíûìäû.
Éåíÿ äÿ áàøãà âàðèàíòëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ×ÿíëèáåëÿ
ñöáù òåçäÿí ÷àòàíäà Äÿëè Ìåùòÿðëÿ ðàñòëàøûð. Äÿëè Ìåùòÿð îíó äöøìÿí àäû èëÿ
þëäöðìÿê èñòÿéèð. Êîðîüëó ýÿëèá Ùÿìçÿíè þëöìäÿí õèëàñ åäèð. Áóíäàí ñîíðàêû
ùàäèñÿëÿð àçàúûã ôÿðãëÿ êîðïóñäàêû òÿðçäÿ èíêèøàô åäèð.
2. Áó âàðèàíòäà Êîðîüëó Ãûðàòûí àðõàñûíúà ýåäÿíäÿ ãàðûíûí åâèíÿ éîõ,
ñöáù òåçäÿí Òîãàòûí áàø ìåéäàíûíà ýÿëèá ÷ûõûð. Àäàìëàð òåç ãà÷ûá íàìÿëóì
áèð êèìñÿíèí øÿùÿðäÿ îëäóüóíó ïàøàéà õÿáÿð âåðèðëÿð. Î äà àäàì ýþíäÿðèá
Êîðîüëóíó ìÿúëèñèíÿ ÷àüûðòäûðûð.
3. Êîðîüëó ìÿúëèñäÿ þçöíö Èðàíëû êèìè òÿãäèì åäèð.
4. Áó âàðèàíòäà “×ÿíëèáåëäÿí ñÿíè äåéèá ýÿëìèøÿì” ìèñðàñû èëÿ êèòàáäàí-
êèòàáà äöøÿí øåèð áåëÿäèð:
493
 ×ÿíëèáåëäÿí ñÿíè äåéèá ýÿëìèøÿì,
Þìðöìöíÿí áÿñëÿäèéèì Ãûðàò, ýÿë.
Ùàãã òàíûéûá, ïåéüÿìáÿðè áèëìèøÿì,
Þìðöìöíÿí áÿñëÿäèéèì Ãûðàò, ýÿë.

Ìÿíè ýþðöá àòûì-àòûì àòûëû,

Ãûðüû ãóëàã áèð-áèðèíÿ ÷àòûëû,
Óúóçëóãäà ìèí ãûçûëà ñàòûëû,
Áàùàëûãäà éîõ ãèéìÿòè Ãûðàò, ýÿë.

Êîðîüëó äåð ïàøà áèëìÿç ùàëûíû,

ßøðÿôèäÿí êÿñäèðÿúÿì íàëûíû,
Ö÷ ýþçÿëÿ òîõóòäóðàúàì ÷óëóíó,
Àëìà ýþçëö, ãûç áèð÷ÿêëè Ãûðàò ýÿë.

5. Êîðîüëó ïàøà ìÿúëèñèíäÿí ýÿëèá Ãûðàòû ñàõëàíäûüû éåðäÿí áàéûðà

÷ûõàðàíäà öçÿíýèíè áàñàí Êå÷ÿë Ùÿìçÿäÿí îí èêè ãàëà ùàñàðûíûí áåø âÿ ö÷ ãàò
îëàí ùèññÿëÿðèíè þéðÿíèð.
6. Êîðîüëó Ãûðàòû ìåéäàíäà äîëàíäûðûá ïàøàëàðûí ãàðøûñûíäà îõóéóð:

Áèð ãàñèääÿí õÿáÿð àëäûì,

Áåøäè ãàëàíûí éîëëàðû.
Ùàéãûðñàì òöïëÿð äàüûëû,
Áîøäó ãàëàíûí éîëëàðû.

Êàìàíäàð àòàð îõóíó,

Àë åéëÿäèì ìÿí ÷îõóíó,
Ãûðàò òþêÿð íàë-ìûõûíû,
Äàøäû ãàëàíûí éîëëàðû.

Êîðîüëó äåìÿç éàëàíû,

Ùàéãûðñàì þëêÿí òàëàíû,
Ëåø-ëåøèí öñòÿ ãàëàíû,
Ëåøäè ãàëàíûí éîëëàðû.

7. Êîðîüëó ãàëàíûí áåø ãàòëû îëàí éåðèíäÿí Ãûðàòû ñû÷ðàäûð âÿ Äîíà ÷àéûíû
öçöá êå÷èð. Ñîíðà öçöíö Ùÿñÿí ïàøàéà òóòóá äåéèð:

×îõ äà ëàô åéëÿìÿ, àé Ùÿñÿí ïàøà,

Ìÿíèì àüûð-àüûð åëëÿðèì âàðäû.
ßëèìÿ êå÷ÿíè áàüëàðàì äàøà,
Ìÿíèì éöç ñÿí êèìè ãóëëàðûì âàðäû.
494
 Àøûã ýÿòèð áó äàñòàíû éàçìàüà,
Ìèñðè ãûëûíú äöøìÿí áàøûí ÿçìÿéÿ,
Ãûðàò áèð ãÿââàñäû äÿðéà öçìÿéÿ,
Íå÷ÿ Äîíà êèìè ýþëëÿðèì âàðäû.
Êîðîüëóéàì áó äöíéàéà ýÿëìèøÿì,
Íÿ ýöí éàðàíìûøàì, þçöì áèëìèøÿì,
Ëàô åéëÿìÿ, þç àòûìû ìèíìèøÿì,
Ìÿíèì éöç áåëÿ ôÿíä, ôåëëÿðèì âàðäû.
8. Êîðîüëó Ãûðàòû ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèá øàäëûã ìÿúëèñè ãóðóð.
9. Ìÿúëèñäÿ Íèýàð Êîðîüëóéà ãàðà îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Áó åïèçîä êîðïóñà
äàõèë îëàí, åëÿúÿ äÿ èíäèéÿäÿê ÷àï îëóíìàìûø âÿ ÷àï îëóíìóø âàðèàíòëàðäàí
ñå÷èëèð.
Êîðîüëó Íèýàðûí ñþçö ãàðøûñûíäà äåéèð:
Ìÿíÿ ãàðà äåéÿí ýþçÿë,
Ãàøëàðûí ãàðà äåéèëìè?
Äàë ýÿðäÿíèíÿ ñàëäûüûí
Ñà÷ëàðûí ãàðà äåéèëìè
Áó ñþçëÿðäÿí Íèýàð õàíûì äåäè:
– Àé Êîðîüëó, ñà÷íàí ãàøûí ãàðà îëìàñû òÿáèÿòèí þçöíäÿíäèð. Þçö ãàðà
éàðàäûá ýþçÿëëèêäÿí þòðö. Àììà ñÿíèí þçöí, éÿíè ðÿíýèí ãàðàäû.
Êîðîüëó ôèêèðëÿøäè êè, äöçäö âÿ äåäè:
– Õàíûì äöçäö, àììà ìÿíèì èðÿíýèìäÿí àðòûã ãàðà ÷îõ øåé âàð, äåéèì
ñÿíÿ. Àëäû Êîðîüëó:
À÷ûëûá ùàããûí åøèéè,
Àëÿìÿ äöøöá èøûüû,
Ùÿñÿí, Ùöñåéíèí áåøèéè,
Þðòöéö ãàðà äåéèëìè?
Íèýàð õàíûì áèð äÿ ýöëöá äåäè:
– Êîðîüëó, óøàãñàí. Þçö äÿ éàðàíìûø. Àììà öçöíöí ãàðàëûüûíû àïàðûá
Ùöñåéíèí áåøèéèíèí ãàðàëûüûíà îõøàäûðñàí.
Êîðîüëó ýþðäö áó äà äöçäö. Äåäè:
– Õàíûì, äöíéàäà åëÿ ãàðà øåé âàð êè, àëÿì îíà áàø ÿéèð. Èñòÿñÿí îíó
äåéèì. Àëäû Êîðîüëó:

Ãàëõûáäû ùàããûí àëÿìè,

Éåðÿ éåíäèðäè ñàëàìû,
Ãóðàíäà Àëëàù êÿëàìû,
Éàçûñû ãàðà äåéèëìè?
495
 Íèýàð õàíûì äåäè:
– Àé Êîðîüëó, éåíÿ ñÿùâ äàíûøäûí, ÷öíêè ñÿí þçöí éàðàíìûø, àììà þçöíöí
ãàðàëûüûíû Ãóðàíäàêû Àëëàù êÿëàìûíà òàé åäèðñÿí. Ñÿí þçöííÿí äàíûø. Íåéíèð-
ñÿí þçýÿ éåðè àõòàðûá áóëóðñàí.
Êîðîüëó ýþðäö äöç äåéèð. Ýåðè ãàéûäûá áàõàíäà ýþðäö êè, äîüðóäàí äà áó
ýþçÿëäè. Àììà ýþçëÿðèíÿ ãîíäàðìà ñöðìÿ ÷ÿêèáäè ëàï ýþçÿë îëñóí. Àëäû
Êîðîüëó:
×ÿíëèáåëäÿ ãóðäóì áèíÿ,
Áÿíçÿéèðñÿí àéíàí ýöíÿ,
Àü öçöíäÿ äÿíÿ-äÿíÿ,
Õàëëàðûí ãàðà äåéèëìè?

– Êîðîüëó, õàëû äà ìÿíÿ Àëëàù âåðèá, î äà ýþçÿëëèéèíèí çèéíÿòèäèð.

Êîðîüëó ýþðäö êè, áó äà äöçäö, àììà ãîíäàðìà áèðúÿ áó ñöðìÿäè. Àëûä
Êîðîüëó:
Êîðîüëó ìàéûëäû ñèçÿ,
Ñÿí ãóëàã àñ ñàçà, ñþçÿ,
Ñèéàù ñöðìÿ, àëà ýþçÿ,
×ÿêèáñÿí ãàðà äåéèëìè?

Ñþç ãóðòàðàí êèìè Íèýàð äåäè:

– Äöçäö, Êîðîüëó, þçöì ãÿñäÿí áó ñöðìÿíè ÷ÿêìèøäèì êè, äàùà äà ìÿíè
ýþçÿë ýþðêÿçñèí. Èíäè êè ñÿí îíó òàïäûí, ìÿí äÿ îíó ñèëèðÿì.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹722 (ã)

“Òîãàò ñÿôÿðè”

Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá, 32 ñÿùèôÿäèð.

Áó âàðèàíòäà äà ùàäèñÿëÿð, äèýÿðëÿðèíäÿ îëäóüó òÿê, ÷îõ àç ôÿðãëÿðëÿ
úÿðÿéàí åäèð.
1. “Òÿçÿ ñþâäÿýàð îëóáñàí” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåðèí áóðàäà áåëÿ áèð
áÿíäè äÿ âàðäûð:

Äÿéèðìàíäà íÿ ÷îõ ãàëäûí,

Úàíûíû îäëàðà ñàëäûí,
Ãûðû âåðäèí, Äóðó àëäûí,
Ñîéäàí äà ìöáàðÿê îñëóí!

2. “Àëëàùû ÷àüûðûá äöøÿðÿì éîëà” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí ãîøìàíûí áóðàäà

äèýÿð âàðèàíòëàðäà îëìàéàí áåëÿ áèð áÿíäè äÿ âàðäûð:
496
 Úàííàí êå÷äèì ìÿí Ãûðàòûí éîëóíäà,
Ãûðàò àüëàð èíäè äöøìÿí ÿëèíäÿ,
Àõòàðûá òàïìàñàì Òîãàò åëèíäÿ,
Äàüûòìàìûø øÿùÿð, ãàëà ãîéìàðàì.

Áó âàðèàíòäà Êîðîüëó “Ùàðàëûñàí” ñóàëûíà “Ãàôûí î òàéûíäàíàì” – äåéÿ

úàâàá âåðèð. Áó âàðèàíòäà “Áèçèì òÿêÿíèí áÿéëÿðè” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåðèí
áèðèíúè áÿíäèíäÿêè ñîí ìèñðà áåëÿäèð: “Àüçû ãàíëû, áîç ãóðä îëó.”

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹1014

“Ýöðúöñòàí ñÿôÿðè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Áåùáóä ßñÿä îüëó Ùàøûìîâ (ãîëó 70 éàøû îëàíäà ñþéëÿéèá),
ÿñëè Ãîíàãêÿíä ðàéîíóíäàíäûð. Ñîíðà Ãóáà ðàéîíóíóí Àøàüû Õóú êÿíäèíÿ
êþ÷öá. Åë àøûüû îëóá. ßêèí÷èëèéè þçöíÿ ïåøÿ ñå÷èá. Òîïëàéàíëàðû Òåéìóðõàíëû
âÿ ßùìÿä ×ÿëÿáèçàäÿ, Ãóáàäà 1936-úû èëäÿ òîïëàíûëûá. Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ
ìàêèíà éàçûñû, èêè íöñõÿ, 11 ñÿùèôÿäèð.
Áó ãîëóí îðèæèíàëëûüûíû íÿçÿðÿ àëûá îíó ìöôÿññÿë íÿçÿðÿ ÷àòäûðûðûã.
1. Êîðîüëóíóí Úöíóí àäëû áèð àøûüû âàð. Áó àøûã ùÿð éåðè ýÿçèá äîëàøûð.
Ùàðäà áèð èýèä, áèð ýþçÿë ýþðöðäöñÿ Êîðîüëóéà õÿáÿð âåðèð. Êîðîüëó äà ýåäèá
îíëàðû ýÿòèðèð. Áó ìèíâàëëà 7 ìèí äÿëè ×ÿíëèáåëÿ éûüûøûð.
2. Úöíóí ýÿëèá Ýöðúöñòàíà ÷ûõûð. Áóðàäà Ùöðö õàíûì àäëû áèð ãûç âàð. Î,
Áîëó áÿéèí ýþáÿêêÿñìÿ íèøàíëûñûäûð.
3. Ùöðö õàíûì, Êîðîüëó áàðÿäÿ, îíóí èýèäëèéè ùàããûíäà ÷îõ åøèòäèéèíäÿí
Úöíóíóí Ýöðúöñòàíà ýÿëäèéèíè áèëèá þç éàíûíà àïàðòäûðûð âÿ Êîðîüëóíóí íåúÿ
àäàì îëìàñûíû àøûãäàí ñîðóøóð. Úöíóí äåéèð:

Ãÿôëÿ áÿçèðýàíëàð Ùèíääÿí, Ìèñèðäÿí,

Ýÿòèðÿð áàôòàñûí, øàëûí Êîðîüëó.
Çÿð, çÿðáàô ýåéèíÿð éàøûëíàí, àëíàí,
Ýåéÿð ùÿð âàõò àë-ãóìàøû Êîðîüëó.

Ýþðÿíëÿð àäûíà ÿð äåéÿðëÿð, ÿð,

Ãîâüà ýöíö îëàð î ÿñðÿìèø íÿð.
Õîòêàð ãîðõó ÷ÿêÿð, äàü-äàø òèòðÿäÿð,
Éåääè ìèí äÿëèíèí áàøû Êîðîüëó.

Íÿ ìöääÿòäèð éîëëàðûíû áàñäûðûð,

Ãàíëû îõëàð ãàíñûðüàäàí àñäûðûð,
Ùÿð íàùàðà áåø éöç ãóçó êÿñäèðèð,
Äàüûäûð ïûëîâó, àøû Êîðîüëó.
497
 Úöíóí àøûã áó äöíéàíû ýÿçìÿñÿ,
Áåø íàìàçûíû ÿäà ãûëìàñà,
Ùàðäà ýþçÿë ýþðñÿ ÷ÿêèá àëìàñà,
Éûõàð îë âàõò äàüû-äàøû Êîðîüëó.

4. Áîëó áÿé Ùöðöéÿ ñèôàðèø ýþíäÿðèð êè, òîé åòìÿéÿ ùàçûðëàøûð. ßìèñè
ãûçûíûí êþíëö íÿ èñòÿéèðñÿ áóéóðñóí. Ùöðö úàâàá âåðèð êè, ñÿí àíúàã ìÿíÿì-
ìÿíÿì äåéèá Ýöðúöñòàíäà ýÿçèðñÿí. Éà Êîðîüëóíóí áàøûíû ýÿòèð, éà äà ìÿí-
äÿí ÿë ÷ÿê.
5. Áîëó ãîøóí ÷ÿêèá Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ýåäèð.
6. Êîðîüëó Äàøãàëàäà ãàðàâóëäà îëäóüó çàìàí áþéöê áèð ãîøóí ýþðöá
òÿÿúúöáëÿíèð. ßââÿë èñòÿéèð äÿëèëÿðè õÿáÿðäàð åòñèí. Ñîíðà ôèêèðëÿøèð êè, äÿëèëÿð
åëÿ áèëÿð Êîðîüëó ãîðõóñóíäàí äöøìÿíëÿ öçëÿøìÿéèá áèçè êþìÿéÿ ÷àüûðûð.
Îäóð êè, ïàëòàðûíû äÿéèøèá äèëÿí÷è ãîúà ñèôÿòèíäÿ ãîøóíóí è÷ÿðèñèíÿ ýÿëèð.
7. Ãàáàãëàð Êîðîüëóíóí éàíûíäà îëàí Ìåùòÿð îíó òàíûéûð. Áîëó áÿéÿ
áóíóí Êîðîüëó îëäóüóíó áèëäèðèð. Áîëó ÿââÿë èíàíìûð. Òÿêèääÿí ñîíðà
Êîðîüëóíóí ãîëëàðûíû áàüëàòäûðûð. Èøè áåëÿ ýþðÿí Êîðîüëó äåéèð:

Àìàí Áîëó, ìÿíÿ çöëöì åéëÿìÿ,

Âàëëàù Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.
Íàùàã ìÿíèì ö÷öí þëöì åéëÿìÿ,
Àüà Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Êîðîüëóéíàí äöç éåääè ìèí äÿëè âàð,

ßéðèì÷ÿäÿí êå÷ÿí èøêÿ áåëè âàð,
Ãÿùðÿìàí òÿê àüûð ãîëó, ÿëè âàð,
Âàëëàù Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

Êîðîüëóíóí áèð àòû âàð úîøàíäû,

Ìÿíçèëèìèç ßðäÿáèëäÿí êå÷ÿíäè,
Ýÿë àíä è÷èì ìÿíèì àäûì Ðþâøÿíäè,
Âàëëàù Áîëó, ìÿí Êîðîüëó äåéèëÿì.

8. Áîëó Êîðîüëóíóí ñþçöíÿ èíàíûá îíóí ãîëëàðûíû à÷äûðûð âÿ ×ÿíëèáåëÿ

ýþíäÿðèð êè, Êîðîüëóäàí áèð õÿáÿð ýÿòèðñèí.
9. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá ÿùâàëàòû äÿëèëÿðÿ áèëäèðèá äåéèð:

Òåç àòäàíûí, ãî÷àãëàðûì, àòäàíûí,

Äþéöø ýöíö áóäó ýÿëäè, ùà ýÿëäè.
Äþðä òÿðÿôäÿí òóòóí ãûëûíú, ãàëõàíû,
Ñàâàø ýöíö áóäó ýÿëäè, ùà ýÿëäè.
498
 10. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ Áîëó áÿéèí ãîøóíóíà ùöúóì åäèð. Ãîøóí ìÿüëóá
îëóð. Áîëó áÿéè þëäöðìÿê èñòÿðêÿí î éàëâàðûá äåéèð êè, ìÿí ÿìèì ãûçû Ùöðöíö
èñòÿéèðÿì, âåðìèðëÿð. Ñÿíè êþìÿéÿ àïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
11. Äÿëèëÿðèí åòèðàçûíà áàõìàéàðàã Êîðîüëó Áîëóéà èíàíûá îíóíëà Ýöð-
úöñòàíà éîëëàíûð. Éîëäà Áîëó Êîðîüëóíó éàðàëàéûá ãîëëàðûíû áàüëàäûð.
12. Ãîëó áàüëû àïàðûëàí Êîðîüëó áèð áÿçèðýàí äîñòóíà ðàñò ýÿëèá áåëÿ äåéèð:

Ïöíùàíû ñþâäÿýàð ãàðäàø,

Àïàðûðëàð ïöíùàí ìÿíè.
ßðÿíëÿðÿ ãóðáàí îëóì,
Àïàðûðëàð ïöíùàí ìÿíè.

Àäûìû ãîéäóëàð éàâà,

Äÿðäèìÿ áèð éàçûí äàâà,
Äèëèìíÿí Åéâàçà äóâà,
Àïàðûðëàð ïöíùàí ìÿíè.

Êîðîüëóéàì òÿê ãàëìûøàì,

Ãîëëàðûìû áàüëàòìûøàì,
Áÿëêÿ ìÿí äÿëè îëìóøàì
Àïàðûðëàð ïöíùàí ìÿíè.

13. Ñþâäÿýàðëàð ÿââÿë åëÿ áèëèðëÿð êè, Êîðîüëó äÿëè îëóá, ïèðÿ àïàðûðëàð.
Åéâàçûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ áàøà äöøöðëÿð êè, î, äàðà äöøöá. Îäóð êè, ×ÿíëèáåëÿ õÿáÿð
÷àòäûðìàüà òÿëÿñèðëÿð.
14. Áîëó Êîðîüëóíó Ýöðúöñòàíà ýÿòèðèð. Ýöðúöñòàí ïàøàëàðû éûüûëûá äåéèðëÿð
êè, Êîðîüëó ÷îõ êåôëÿð ÷ÿêèá, èíäè ãóéóéà ñàëàã êè, éåéèá-è÷äèéè áóðíóíäàí ýÿëñèí.
15. ßùâàëàòû áèëÿí Ùöðö õàíûì Êîðîüëó ñàëûíìûø ãóéóíóí áàøûíà ýÿëèð.
Êîðîüëó èëÿ îíóí àðàñûíäà áåëÿ áèð äåéèøìÿ îëóð:

Êîðîüëó:

Ýÿëùàýÿë èéèä ãûçû,

Ýÿëèíúÿ ýþçëÿðÿì ñÿíè,
Ñàáàù ÷ûõàí äàí óëäóçó,
×ûõûíúà ýþçëÿðÿì ñÿíè.

Ùöðö:
Õîø ýÿëìèøñÿí ìÿíèì àüàì,
Äîüðó ñþéëÿ ñÿí Êîðîüëó.
Ñÿíè àïàðñàì îòàüà,
Äîüðó ñþéëÿ ñÿí Êîðîüëó.
499
 Êîðîüëó:

Ãÿáðèìè ãàç ãàòû-ãàòû,

Öñòöíäÿ áÿçÿò Ãûðàòû.
Àõûð áèð ýöí ãèéàìÿòè,
Îëóíúà ýþçëÿðÿì ñÿíè.

Ùöðö:
Êîðîüëóíóí éàðû ýþé÷ÿê,
Àü öçöíÿ òþêöá áèð÷ÿê,
Ñèððè ñþéëÿýèíÿí ýåð÷ÿê,
Äöçöí ñþéëÿ ñÿí Êîðîüëó.

16. Ùöðö õàíûì ãûçëàðûí êþìÿéèëÿ óçóí ñà÷ëàðûíû ãóéóéà ñàëëàéûð. Êîðîüëó
îíóí ùþðöêëÿðèíäÿí òóòóá ãóéóäàí ÷ûõûð âÿ Ùöðö õàíûìûí îòàüûíà ýÿëèð.
17. Ñþâäÿýàð ×ÿíëèáåëÿ õÿáÿð ýÿòèðÿí òÿê Åéâàç Ãûðàòà îõ, éàé éöêëÿéèð,
þçö èñÿ ßðÿáàòû ìèíèá Ýöðúöñòàíà éîëà äöøöð. Î ýÿëèá Ùöðö îëàí èìàðÿòèí
ãàáàüûíà ÷àòûá Êîðîüëóíó ñîðóøóð. Áóíó åøèäÿí Êîðîüëó äåéèð:

Øöêöð îëñóí î Àëëàùà,

Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.
Ìÿíè éàäûíà ñàëûáäû,
Áó ýÿëÿí ñÿðäàð ñÿñèäè.

Ãàïûäà äóðóá õàí êèìè,

Ýþçëÿðè äîëóá ãàí êèìè,
Áèð àëûúû àñëàí êèìè
Áó ýÿëÿí àñëàí ñÿñèäè.

Éîëäàí òóòàðëàð îüðóíó,

Ýÿòèðÿðëÿð ãîë áàüëûíû,
Éàäà ñàëûá Êîðîüëóíó
Áó ýÿëÿí Åéâàç ñÿñèäè.

18. Åéâàçû è÷ÿðè àïàðûðëàð. Êîðîüëó Ùöðö õàíûìà äåéèð êè, ùàçûðëàø ýåòìÿê
âàõòûäûð. Ùöðö ýåéèíèð, Êîðîüëó îíóí óçóí ùþðöêëÿðèíè ýþðöá äåéèð:

Ùþðöì-ùþðöì ÷îõ äà ãàëõìà ùàâàéà,

Ùöðö, òåëëÿðèí áàøûíà áÿëàäû.
Àõûð ñÿíè óüðàäàð î çàâàëà,
Ùöðö, òåëëÿðèí áàøûíà áÿëàäû.
500
 Àäÿòäè êè, òîéà ýåäÿí áÿçÿíÿð,
ßéðè òåëÿ ñûüàë âåðñÿí äöçÿëÿð,
Áó ýþçÿëëèê ñÿíÿ áèð àä ãàçàíàð,
Ùöðö, òåëëÿðèí áàøûíà áÿëàäû.

Äóðíà ýåäÿð îëñà Áàüäàä åëèíÿ,

Ýþðñÿì ÿëèìè ÷àòäûððàì ÿëèíÿ,
Ãî÷ Êîðîüëó ãóðáàí øèðèí äèëèíÿ,
Ùöðö, òåëëÿðèí áàøûíà áÿëàäû.

19. Åéâàç ßðÿáàòû ÷ÿêèá Ùöðöíö òÿðêèíÿ àëûð, Êîðîüëó äà Ãûðàòû ìèíèá
×ÿíëèáåëÿ öç ãîéóðëàð. Éîëäà îíëàð Áîëó èëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Êîðîüëó îíó ãûëûíú-
ëàéûð. ×ÿíëèáåëÿ ÷àòàíäà äÿëèëÿð Êîðîüëóíóí àðõàñûíúà ýåòìÿäèêëÿðè ö÷öí
õÿúàëÿò ÷ÿêèðëÿð. Êîðîüëó öçöíö äÿëèëÿðÿ, õàíûìëàðà òóòóá äåéèð:

Åéâàç õàíà áó ýÿëèíè ýÿòèðäèì,

Áàøëàéûí òîéóíó òà ìÿí ýÿëèíúÿ,
Òÿôëèê÷è ýþíäÿðèí Óðóìà, Øàìà,
Áàøëàéûí òîéóíó òà ìÿí ýÿëèíúÿ.

Ìÿí ãóðáàíàì Åéâàçûí øóõ áîéóíà,

Ùàìû ñàçÿíäÿëÿð ýÿëñèí òîéóíà,
Éöç òîï çÿðáàô þë÷öí Åéâàç áîéóíà,
Áè÷ñèí äÿðçèëÿðèì òà ìÿí ýÿëèíúÿ.

×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëó 40 ýöí òîé ÷àëäûðûá Ùöðöíö Åéâàçà àëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹721

“Áàüäàä ñÿôÿðè”

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ÿëéàçìàñû, 29 ñÿùèôÿ. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû,

òîïëàéàíû ßëèùåéäÿð Òàùèðîâ, Òîâóç ðàéîíó, 26 îêòéàáð 1937-úè èë. Åéíè ÿëéàç-
ìàíûí ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû: 23 ñÿùèôÿ.
Áó âàðèàíò êîðïóñà äàõèë åäèëÿí âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðäàí áÿçè úÿùÿòëÿðëÿ
ôÿðãëÿíèð.
1. Åéâàç ßðÿá Ðåéùàíûí áàúûñû îüëóäóð. Êîðîüëó Åéâàçû ýÿòèðÿíäÿ ßðÿá
Ðåéùàí ÿââÿë áàúûñû îüëóíó îíóí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéèð, ñîíðà ôèêðèíäÿí
äàøûíûð.
2. Êîðîüëó Åéâàçû þçöíÿ îüóë ýÿòèðäèéè ö÷öí Åéâàç äà îíà ùÿìèøÿ àòà
äåéèð.
501
 3. Äÿìèð÷èîüëóíóí áàüäà éàòàí Åéâàçû îéàäàðêÿí îõóäóüó ýÿðàéëû êîðïóñ-
äàêû âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðäàêû íöìóíÿëÿðäÿí ñå÷èëèð:

Ùÿð éàííàí ãîøóí éöéöðöð,

Îéàí, õàí Åéâàçûì, îéàí.
Äþðä ÿòðàôûìûçû áöðöéöá,
Îéàí, õàí Åéâàçûì, îéàí.

Éîõäó áó ãîøóíóí ñàíû,

Ïàøàëàð âåðèð ôÿðìàíû,
Ñåë êèìè òþêÿðÿì ãàíû,
Îéàí, õàí Åéâàçûì, îéàí.

Äÿìèð÷èîüëó äåéèð ñþçëÿð,

Äöøìÿíäè äÿðÿëÿð, äöçëÿð,
Íèýàð õàíûì éîëóí ýþçëÿð,
Îéàí, õàí Åéâàçûì, îéàí.

4. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ Åéâàçýèëèí éîëóí ýþçëÿéèð. Âÿäÿ âàõòûíà îíëàð

ãàéûòìûð. Íàðàùàòëûã êå÷èðÿí Êîðîüëó, äèýÿð âàðèàíòëàðäà îëìàéàí, áèð ýÿðàéëû
öñòöíäÿ îõóéóð:
Åéâàçû ýþíäÿðäèì Øàìà,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.
Âÿäÿ âåðìèøäè àõøàìà,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.

Àðàçûí ãûðàüû ñàçäû,

È÷èíäÿêè ãóáà ãàçäû,
Äöøìÿí ÷îõäó, äÿëëÿð àçäû,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.

Ñÿíèí÷öí áÿñëÿäèì ýöëëÿð,

×ÿêèëäè ýþçöìÿ ìèëëÿð,
Êîðîüëó, áàøûíà êöëëÿð,
Îüëóì ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.

5. Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, Áÿëëè ßùìÿäèí òóòóëìàñû õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ –

Êîðîüëóéà áÿçèðýàí Õîúà ßçèç ýÿòèðèð. Î äåéèð:

×ÿíëèáåëäÿ íÿ éàòûðñàí, Êîðîüëó,

Ñÿíèí äÿëèëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Áó äÿðäè-ãÿìèíè ìÿíÿ ñàòûðñàí
Ýåäÿí äÿëèëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
502
 Äöøìÿíèí öñòöíäÿí éåë òÿê ÿñÿíäè,
Àüûð ùàëàé ïîçóá, îðäó áàñàíäû,
Åéâàç, Áÿëëè ßùìÿä, Äÿëè Ùÿñÿíäè,
Ñÿíèí äÿëèëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?

Õîúà ßçèç ãàëäû ãÿìèí ãÿùðèíäÿ,

Àé, ýöí îëìàç õàí Åéâàçûí òÿùðèíäÿ,
Ãîëó áàüëû ýþðäöì Áàüäàä øÿùðèíäÿ,
Ýåäÿí äÿëèëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?

6. Êîðîüëó äÿëèëÿðè àçàä åòìÿê ö÷öí àøûã ïàëòàðûíäà Áàüäàäà ýÿëèð.

7. Êîðîüëó äÿëèëÿðè àñìàã ö÷öí Áàüäàäà òîïëàíìûø ïàøàëàðûí, ñÿäðè-ÿçÿìèí
ùöçóðóíäà ÷àëûá îõóéóð. Ìÿúëèñè éàõøû êå÷èðñèí äåéÿ, àøïàç îíó àøïàçõàíàéà
àïàðûð. Êîðîüëó ÷îõëó øÿðàá è÷èð, ãîøóíóí éàðûñûíûí ïàéûíû éåéèð. Àøïàçûí
íàðàçûëûüûíû ýþðÿí Êîðîüëó îíó þëäöðöð. Êîðîüëó èêèíúè àøïàçëà äà áåëÿ ðÿôòàð
åäèð. Õÿáÿð ïàøàéà ÷àòûð. Ïàøà áèëäèðèð êè, åéáè éîõäóð, áàøûìûç à÷ûëàíäà îíà
òÿíáåù åäÿðèê.
Âàðèàíòäàêû ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð êîðïóñà äàõèë åäèëìèø ãîëäàêû òÿê úÿðÿéàí
åäèð.
8. Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé Êîðîüëóíóí ãàðøûñûíû êÿñèð, îíó âóðóá àòäàí
ñàëûð: äèçèíè ñèíÿñèíÿ äàéàéûð. Êîðîüëó êÿäÿðëÿíèð, ýþçëÿðè éàøàðûð. Ýèçèðîüëóéà
äåéèð êè, þâëàäûì, þçöìäÿí ñîíðà éåðèìäÿ ãàëàíûì îëìàäûüû ö÷öí àüëàéûðàì.
Ýèçèðîüëó îíó áàüûøëàéûð. Êîðîüëóéà äåéèð êè, ìÿíè éàðàëà, ýåäèì äÿëèëÿðèìÿ
äåéèì êè, ýöú ýÿëÿ áèëìÿäèì, áàñûëäûì. Êîðîüëó îíó éöíýöëúÿ éàðàëàéûð.
Âàðèàíòäàêû ñîíðàêû åïèçîä êîðïóñäàêû âÿ äèýÿð âàðèàíòäàêûíûí åéíèäèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹721

Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ýþé ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëìûø 15 âÿðÿãäÿí èáàðÿò øàýèðä

äÿôòÿðè. Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. ßëéàçìàñûíûí ñîíóíäà “Ùöñåéíîâ ßùìÿä”
éàçûëìûøäûð. Ãîë áàøëûãñûçäûð.
1. Áó âàðèàíòà ýþðÿ äÿëèëÿðèí òóòóëìà õÿáÿðèíè áÿçèðýàí ýÿòèðìÿìèøäÿí
ãàáàã Êîðîüëó éóõóäà ýþðöð êè, Åéâàç ãàíëû êþéíÿê è÷èíäÿäèð âÿ ùþâëíàê ãàëõûá
“Õÿáÿð âåðèí äÿëèëÿðèì îéàíñûí” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí ãîøìàíû áóðàäà îõóéóð.
2. Êîðîüëó ãîúà áè÷èí÷èíèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ øÿùÿðÿ ýèðìÿê ö÷öí äÿëèëÿðè
äÿñòÿëÿðÿ áþëöð, ñîíðà äà îíëàðà öç òóòóá äåéèð:

Äÿëèëÿðèì, íÿ åäÿëèì,
Éûüûëûá òÿäáèð òþêÿëèì,
Åéâàçà êþìÿê ýåäÿëèì,
Äþðä áèð éàíà, áåø áèð éàíà.
503
 Òÿäáèðè òþêìöø áè÷èí÷è,
Äöð äÿùàíûíäàí àë èíúè,
×ÿêÿíäÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Áàø áèð éàíà, ëåø áèð éàíà.

Ùÿð íÿ îëäó ìÿíÿ îëäó,

Ïåéìàíûì ãàí èëÿ äîëäó,
Ýþðäöí êè, äöøìÿí ýöú ýÿëäè,
Àë Åéâàçû ãà÷ áèð éàíà.

3. Ýèçèðîüëó Àëàïà÷à àòûíû ìèíèá Êîðîüëóíóí àðõàñûíúà ýÿëèð. Àëàïà÷àíûí

ùÿíèðòèñèíäÿí Ãûðàòûí ÿë-àéàüû òóòóëóð, éåðèíäÿí òÿðïÿíÿ áèëìèð.
4. Ýèçèðîüëó Êîðîüëóíó éûõûá äèçèíè îíóí ñèíÿñèíÿ äàéàéàíäà Êîðîüëó àù
÷ÿêèð. Ýèçèðîüëó äåéèð êè, èýèä þëöì ö÷öí àù ÷ÿêìÿç. Êîðîüëó úàâàáûíäà
áèëäèðèð êè, ìÿí þëöìöì ö÷öí äöøöíìöðÿì. Îíóí ö÷öí àù ÷ÿêäèì êè, ìÿí
þëñÿì äÿëèëÿð áàøñûç ãàëàúàã, îíëàð äàüûëûá ýåäÿúÿê, äàùà ïàøàëàðà, õàíëàðà
äèâàí òóòàí îëìàéàúàã.
Ýèçèðîüëó Êîðîüëóíó áàüûøëàéûð. Êîðîüëóéà äåéèð êè, ìÿíè éàðàëà. Êîðîüëó
áóíó åòìèð.
Áó âàðèàíòûí äà ñîíó äèýÿðëÿðè èëÿ åéíèäèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹721

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû, 72 ñÿùèôÿ, ÿââÿëäÿí ñÿùèôÿëÿð äöøöá. Îëà
áèëñèí êè, áó ñÿáÿáäÿí äÿ ïàñïîðò ìÿëóìàòû àðàäàí ýåäèá.
1. Áó ÿëéàçìàñûíà ýþðÿ äóðíà òåëè ö÷öí Åéâàç âÿ Äÿìèð÷èîüëóéëà Áÿëëè
ßùìÿä éîõ, Èñàáàëû ýåäèð.
2. Äÿëèëÿðèí âàõòûíäà ãàéûäûá ýÿëìÿäèéèíè ýþðÿí Êîðîüëó íàðàùàò âÿ
ïÿðèøàí îëóá áåëÿ îõóéóð:

Ýþíäÿðäèì äóðíà òåëèíÿ,

Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.
Êå÷èáäè äöøìÿí ÿëèíÿ,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.

Äÿðéàíûí ãûðàüû ñàçäû,

Îõóéàíëàð ãóáà ãàçäû,
Äöøìÿí ÷îõäó, Åéâàç àçäû,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.
504
 Áèëìÿìèøÿì ýåäèá Øàìà,
Ãûëûíúûíäàí ãàíëàð äàìà,
Ìÿíè ñàëäû äÿðäÿ, ãÿìÿ,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.

Åéâàçà áèòèðäèì ýöëëÿð,

Îõóéóð øåéäà áöëáöëëÿð,
Êîðîüëó, áàøûíà êöëëÿð,
Åéâàç ÿéëÿíäè, ýÿëìÿäè.
3. Áàüäàääàí äÿëèëÿðèí òóòóëìà õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðÿí Õîúà ßçèç
Êîðîüëóéà äåéèð:
Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, àé ãî÷ Êîðîüëó,
Ñÿíèí Åéâàçûíäàí õÿáÿðèí âàðìû?
Ñå÷èëèáäè àäû áÿëëè èýèäëÿð,
Ñÿíèí Åéâàçûíäàí õÿáÿðèí âàðìû?

Øàùèí êèìè ãÿíèì öñòÿ ÿñÿíäè,

Ãàíëû áàøû ãàíñûðüàäàí àñàíäû,
Ýåäÿí Èñàáàëû, Äÿëè Ùÿñÿíäè,
Ñÿíèí èéèäëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?

Õîúà ßçèç õîúàëàðûí ãÿùðèíäÿ,

Ýöë ýþðìÿäèì õàí Åéâàçûí òÿùðèíäÿ,
Ãîëó áàüëû ýþðäöì Áàüäàä øÿùðèíäÿ,
Ñÿíèí èéèäëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
4. Êîðîüëóíóí Áàüäàääà äÿëèëÿðÿ öç òóòóá îõóäóüó “Óúà-óúà äàü áàøûíäà”
ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåèð áó âàðèàíòäà ×ÿíëèáåëäÿ äåéèëèð.
5. Áàüäàä ñÿôÿðèíÿ éîëà äöøöëÿí àíäà Íèýàð èëÿ Òåëëè õàíûì èðÿëè ÷ûõûá
Ùàëàéïîçàíû, Òöïäàüûäàíû, ×îïóð Ìåùäèíè, Êîñà Ñÿôÿðè, Áÿëëè ßùìÿäè êÿíàðà
÷ÿêèð âÿ îíëàðà òàïûøðûðëàð êè, éà óøàãëàðû áóðàéà ñàëàìàò ýÿòèðèí, éà äà êè,
þçöíöç äÿ ãàéûòìàéûí. Áóíó åøèäÿí Êîðîüëó öçöíö Íèýàðà òóòóá äåéèð:

Àëà ýþçëö, òåëëè Íèýàð,

Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà.
Áó ýöí ÷àòàðàì Åéâàçà,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà.
Õàí Åéâàçûì ýöë ïàð÷àñû,
Èñàáàëû èéèäëÿð õàñû,
Óúàëñûí äÿëèëÿðèí ñÿñè,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà.
505
 Ñÿíèí ìÿòëÿáèí ýþòöððÿì,
Áó ýöí Áàüäàäà éåòèððÿì,
Õàí Åéâàçû ñàü ýÿòèððÿì,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà.

Ñîðìà Êîðîüëóäàí ùàëû,

Ñîëäóðìàéíàí ýöë úàìàëû,
Äÿìèð÷èîüëó, Èñàáàëû,
Àüëàìà, Íèýàð, àüëàìà.

6. Áàüäàääà ïàøà ìÿúëèñèíäÿ àøûã ïàëòàðûíäà îõóéàí Êîðîüëó þçöíö èðàíëû

êèìè òÿãäèì åäèð. Èðàíûí ùàíñû êÿíäèíäÿí îëäóüóíó ïàøà ñîðóøäóãäà Êîðîüëó
úàâàá âåðèð êè:

Ïàøà, áèçÿ Ìóðàäáÿéëè äåéÿðëÿð,

Ùÿìøÿ àðàëûãäà ìÿðäëèê èøëÿíè.
Åëèìèçäÿí ãî÷àã îüëàíëàð òþðÿð
Äöøìÿíèí ýþçöíÿ áèðè áåøëÿíè.

Êîðîüëó ñÿäðè-ÿçÿìëÿ äÿ ñþùáÿò åäèð. Ìÿëóì îëóð êè, î äà Ìóðàäáÿéëè-

äÿíäèð. Ùÿëÿ óøàãëûãäà Êîðîüëó îíà áèð ñèëëÿ âóðóáìóø. Î äà ãîðõóñóíäàí
ãà÷ìûø, èíäè ýÿëèá ñÿäðè-ÿçÿì îëìóøäóð. Êîðîüëó äåéèð:

Àüûð-àüûð áÿéëÿðèì âàð,

Ãûðàò êå÷ìÿç ÷àéëàðûì âàð,
Éåääè ìèí éöç äÿëëÿðèì âàð,
Èíäè áóðà ýÿëñÿ äàâà áàøëàíû.

Êîðîüëóéàì, óúà äàüäà äóðàðàì,

Àüûð-àüûð áÿçèðýàíëàð ãûðàðàì,
Ýöíäÿ ö÷ éîë áåëÿ èøêè âóðàðàì,
Ùÿð èøêèäÿ ìèí òöìÿíèì õÿðøëÿíè.

7. Àñëàí ïàøà Êîðîüëóéà äåéèð êè, åëÿ ùåé þçöíäÿí äÿì âóðóðñàí, îõó-
éàíäà ÷ûüûðûðñàí. Áèð àç éàâàøäàí îõóéà áèëìÿçñÿíìè?

Êîðîüëó úàâàáûíäà äåéèð:

Óúà-óúà äàü áàøûíäà,
Éåë êèìè ÿñäèéèí âàðìû?
Îí äþðä, îí áåø àòëû èëÿ,
Ùå÷ îðäó áàñäûüûí âàðìû?
506
 Áÿíþâøÿ áîéíóí ÿéÿíäÿ,
Ìöõÿííÿò þçöí þéÿíäÿ,
Øÿìøèð ãàëõàíà äÿéÿíäÿ
Éÿùÿðäÿí äöøäöéöí âàðìû?

Êîðîüëó êå÷èá úàíûíäàí,

Ìöõÿííÿò þòìÿç éàíûíäàí,
Îâúóíëà äöøìÿí ãàíûíäàí,
Äîëäóðóá è÷äèéèí âàðìû?

8. Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðÿ öç òóòóá îõóäóüó “Ìåéäàí öñòöíÿ” ðÿäèôëè ýÿðàé-

ëûñûíûí èêè áÿíäè êîðïóñà äàõèë åäèëìèø âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðûíäàêûëàðäàí ñå÷èëèð:

Ùàíû ìÿíèì äÿëèëÿðèì,

Ýÿëÿ ýèðÿ áó ìåéäàíà,
Øàùèí êèìè äþéöø åäÿ,
Òþêöëÿ àë ãàí öñòöíÿ.

Ùàéõûð áÿäþéëÿð êèøíÿñèí,

Ìèñðè ãûëûíúëàð èøëÿñèí,
Êèìè òÿíàá ãûëûíúëàñûí,
Êèìè Åéâàç õàí öñòöíÿ.

9. ßëéàçìàñûíà ýþðÿ Ýèçèðîüëóíóí àòàñû Ýèçèð Êîðîüëóíóí àòàñû Àëû êèøè-

íèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòìûøäûð. Êîðîüëó èñÿ Ýèçèðè þëäöðöá àòàñûíûí èíòèãàìûíû
àëìûøäûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ Êîðîüëó èëÿ Ýèçèðîüëó àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê âàðäûð.
10. Êîðîüëóíóí ïàøàéà äåäèéè “Ñàíäûì” ðÿäèôëè ýÿðàéëû êîðïóñà äàõèë îëàí
âÿ äèýÿð âàðèàíòëàðäàêûíäàí ñå÷èëèð:
Ñàëàì âåðäèì, ñàëàì àëìàç,
Ñàëàì éåðÿ äöøäö ñàíäûì.
Ïàøàíûí, ñÿäðè-ÿçÿìèí
Ðÿíýè öçäÿí ãà÷äû ñàíäûì.

Ýÿòèðñèíëÿð è÷èì áàäà,

Ñÿäðè-ÿçÿì äöøäö îäà,
Õàí Åéâàçûì ýÿëäè éàäà,
Úàí ãÿôÿñäÿí ó÷äó ñàíäûì.

Êîðîüëóäó òÿäáèð éàçàí,

Åéâàçû úÿôàéà äþçÿí,
Ñÿíÿ äåéèì Ùàëàéïîçàí,
Ñÿäðè-ÿçÿì ãà÷äû ñàíäûì.
507
 11. ßëéàçìàäà Êîðîüëóíóí Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé ùàããûíäàêû òÿðèôè äÿ
ñå÷èëèð:

Øåøïÿðèíèí óúó ãàíëû,

Èéèäëÿð âàð äÿìèð äîííó,
Áèð èéèääè, àääû, ñàííû,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé.

Áèð àòàäàí áåø îëàéäûì,

Áåøèííÿí îí áåø îëàéäûì,
Ìÿí îííàí ãàðäàø îëàéäûì,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé!

Àëàïà÷à ùàéà òÿïÿð,

Ùàéõûðàíäà ùóéà òÿïÿð,
Êîðîüëóíó ÷àéà òÿïÿð,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé!

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹721

“Êîðîüëóíóí Áàüäàä ñÿôÿðè”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Àáäóëëà. Äèýÿð ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà

ìàêèíàäà éàçûëûá. 8 ñÿùèôÿäèð. Ãîë éàðûì÷ûãäûð. Ñîíäàí ñÿùèôÿëÿð éîõäóð.
1. Áó âàðèàíòäà ×ÿíëèáåë õàíûìëàðû Íèýàð, Òåëëè, Ìÿùáóá õàíûìëà éàíàøû,
Íÿôèñÿ õàíûìûí äà àäû ÷ÿêèëèð.
2. Áàüäàäà ýÿëÿí Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, Áÿëëè ßùìÿä ÷îõëó äóðíà
îâëàéûðëàð. Äóðíàëàðûí òåëëÿðèíè éîëóá áèð òÿðÿôÿ, òöêëÿðèíè äÿ áàøãà áèð òÿðÿôÿ
éûüûðëàð.
3. Êöëÿê ÿñèá äóðíàëàðûí òöêëÿðèíè Áàüäàäûí áöòöí õóðìà áàüëàðûíà éàéûð.
Áèð øÿõñ ãà÷ûá Áàüäàä ïàøàñû Ùÿñÿí ïàøàéà õÿáÿð âåðèð êè, ö÷ íÿôÿð ÿúÿì îüëó
ýÿëèá äóðíàëàðû ãûðûá êþêöíö êÿñäèëÿð.
4. Äÿìèð÷èîüëó èëÿ Áÿëëè ßùìÿä íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðëàðñà äà, Åéâàçû éóõóäàí
îéàäà áèëìèðëÿð. Îäóð êè, äàâàñûç-äþéöøñöç Ùÿñÿí ïàøàíûí ýþíäÿðäèéè ãîøóíà
þçëÿðèíè òÿñëèì åäèðëÿð.
5. Ùÿñÿí ïàøà åëÿ áèëèð êè, Äÿìèð÷èîüëó Êîðîüëóíóí þçö, î áèðè èêè íÿôÿð
äÿ îíóí äÿëèëÿðèäèð. Ùÿð òÿðÿôÿ õÿáÿð ýþíäÿðèð êè, Êîðîüëóíó òóòìóøàì.
Êèìèí èíòèãàìû âàð ýÿëèá àëñûí. ßðçóðóìäàí, Òÿáðèçäÿí, Òîãàòäàí, Ýÿëèíáÿ-
ýèäÿí ïàøàëàð àõûøûá Áàüäàäà ýÿëèðëÿð. Ïàøàëàð áåëÿ ãÿðàð ÷ûõàðûðëàð êè, ö÷ ýöí
øàäëûã ìÿúëèñè ãóðóëñóí âÿ ö÷öíúö ýöí Êîðîüëó éîëäàøëàðû èëÿ äàð àüàúûíäàí
àñûëñûí.
508
 6. Êîðîüëó èëÿ äóç-÷þðÿê êÿñìèø áèð òàúèð Êîðîüëóíó ýþðìÿê ö÷öí
ùÿáñõàíàéà ýÿëèð. Î, êåøèê÷èëÿðÿ áèëäèðèð êè, Êîðîüëó ìÿíèì äöøìÿíèìäèð.
Îíäàí èíòèãàì àëìàã èñòÿéèðÿì. Êåøèê÷èëÿð òàúèðè è÷ÿðè áóðàõûðëàð. Î ýþðöð êè,
òóòóëàí Êîðîüëó þçö éîõ, äÿëèëÿðèäèð. Ìÿñëÿùÿò-ìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà òàúèð ýÿëèá
áàçàðäà Ãûðàòû òîïàë àò àäû èëÿ (Ãûðàò áèëÿðÿêäÿí þçöíö àõñàã ýþñòÿðìèøäè) ÷îõ
óúóç ãèéìÿòÿ àëûð. Ñîíðà îòóç àðøûí àü, áåø ýèðâÿíêÿ ãûð àëûá Ãûðàòûí áåëèíÿ
ñàðûòäûðûð. Þçöíö äÿ ìþùêÿì-ìþùêÿì Ãûðàòûí öñòöíÿ áàüëàòäûðûá áèðáàø
×ÿíëèáåëÿ ýÿëèá ÿùâàëàòû Êîðîüëóéà áèëäèðèð.
7. Êîðîüëó 7777 äÿëèñè èëÿ Áàüäàäà éîëà äöøöð. Øÿùÿðèí êÿíàðûíäà ãîúà
áè÷èí÷è èëÿ ðàñòëàøûðëàð. Îíà áóüäàíû áè÷ìÿêäÿ êþìÿê åäèðëÿð. Ãîúà äà øÿùÿðÿ
ýèðìÿéèí ãàéäàñûíû îíëàðà áàøà ñàëûð.
Âàðèàíòäà áóíäàí ñîíðàêû ñÿùèôÿëÿð îëìàäûüûíäàí ùàäèñÿëÿðèí íåúÿ
úÿðÿéàí åòäèéè íàìÿëóì ãàëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹720 (á)

“Àøûã Úöíóíóí Åéâàçûí õÿáÿðèíè ýÿòèðìÿñè,
Åéâàçûí ýÿëìÿñè âÿ Áàüäàä ñÿôÿðèíÿ ýåòìÿñè”

(Âàðèàíò ùàããûíäà àðõàäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Áóðàäà ùÿìèí âàðèàíòäà

þçöíÿ éåð òàïìûø éàëíûç “Áàüäàä ñÿôÿðè”íäÿí äàíûøûëàúàã).
1. Áó âàðèàíòäà Íèýàð éîõ, Òåëëè õàíûì äåéèð êè, äóðíà òåëè Åéâàçà åëÿ
éàðàøàðñà, ýþð áèçÿ íåúÿ éàðàøàð.
2. Áàüäàäà äóðíà òåëè ýÿòèðìÿéÿ Äÿìèð÷èîüëó, Åéâàç, Èñàáàëû ýåäèð.
3. Äÿëèëÿð Áàüäàääà Àñëàí ïàøàíûí 100 ÿë äóðíàñûíûí ùàìûñûíû ãûðûð,
òåëëÿðèíè éîëóá àòëàðûíûí òÿðêèíÿ áàüëàéûðëàð. Þçëÿðè äÿ äóðíà ÿòèíäÿí éåéèá
øÿðàá è÷èð âÿ éàòûðëàð. Äÿìèð÷èîüëó éàòìûð. Áàüáàí ãà÷ûá ïàøàéà äóðíàëàðûí
ùàìûñûíûí þëäöðöëäöéöíö õÿáÿð âåðèð.
Ïàøà ãîøóíóíó áóíëàðûí öñòöíÿ éåðèäèð. Äÿìèð÷èîüëó ãîøóíó ýþðöá éàòìûø
Åéâàçû îéàòìàã ö÷öí îõóéóð:

Éàüû äöøìÿí äþðä áèð éàíû àëûáäû,

ßýÿð éàòûáñàíñà, àéûë, Åéâàçûì!
......................
Îëìóøàì äÿðäèíÿ ãàèë, Åéâàçûì!

Ãîøóí ýÿëäè äþðä áèð éàíû áöðöäö,

Úàâàí úàíûì áó ãöðáÿòäÿ ÷öðöäö,
Ïàøà ùþêì åëÿäè, ÿñêÿð éåðèäè,
ßýÿð éàòûáñàíñà, àéûë, Åéâàçûì!
509
 Áèðúÿ äèíëÿ Äÿìèð÷èîüëó ñþçöíö,
Øÿìñè-ãÿìÿð êèìè ýþñòÿð öçöíö,
Ãîéñàí þïÿì ìÿí Ãûðàòûí ýþçöíö,
Ýöí êèìè àëÿìÿ éàéûë, Åéâàçûì!

4. Åéâàçûí éóõóäàí îéàíìàäûüûíû ýþðÿí Äÿìèð÷èîüëó äþéöøñöç òÿñëèì

îëóð. Ïàøàíûí àäàìëàðû îíëàðû ãàëà ãàïûñûíà ýÿòèðèðëÿð.
Àñëàí ïàøà ÿìð åäèð êè, ÿââÿë Åéâàçûí, ñîíðà äà î áèðèëÿðèí áîéíóíó
âóðóí. Äÿìèð÷èîüëó áó ùàëû ýþðöá îõóéóð:

Ùàíû ìÿíèì ãî÷ Êîðîüëóì,

Ýÿëÿ ýèðÿ áó ìåéäàíà,
×ÿêÿíäÿ “Àëëàù-ÿêáÿð”èí
Ùÿðÿíèç ãà÷à áèð éàíà.

Éîõäó Åéâàçûí ÿëàúû,

Êîðîüëó àëà õÿðàúû,
Èøëÿòñÿ Ìèñðè ãûëûíúû,
Ìåéäàíû áîéàéàð ãàíà.

Äÿìèð÷èîüëóíó äèíäèð,
Ñó÷óíó áîéíóìà ìèíäèð,
Áèç èêè ãî÷àüû þëäöð,
Ïàøàì, ãûéìà Åéâàç õàíà!

5. Àñëàí ïàøàíûí ñÿäðè-ÿçÿìè – áàø âÿçèðè ìÿñëÿùÿò áèëèð êè, áó äÿëèëÿðè

èíäè éîõ, ö÷ ýöí øàäéàíàëûã åäÿíäÿí ñîíðà þëäöðìÿê ýÿðÿêäèð. Ïàøà áóíà ðàçû
îëóð.
Áàøãà âàðèàíòëàðäà îëäóüó òÿê, áó âàðèàíòäà äà Õîúà ßçèç Ãûðàòû àëûá
þçöíö îíóí öñòöíÿ ñàðûòäûðûð âÿ äÿëèëÿðèí òóòóëìà õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð.
6. Êîðîüëó ýþðöð êè, áöòöí äÿëèëÿð àòëàíûá äöøìÿí öñòöíÿ ýåäèð. Îäóð êè,
î, ×ÿíëèáåëè, õàíûìëàðû Õîúà ßçèçÿ òàïøûðûð.
Ãîëäà ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð áàøãà âàðèàíòëàðäàêûëàðäàí ÷îõ àç ñå÷èëèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (3)

“Êîðîüëóíóí âóðóøó”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû. Áàøãà ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð.

Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø áó ãîë 11 ñÿùèôÿäèð. Áó âàðèàíòûí äàùà ö÷
510
íöñõÿñè âàðäûð. Áóíëàðäàí èêèñè “Êîðîüëóíóí âóðóøìàñû” (Áèð íöñõÿäÿ
“âóðóøìàñû” ñþçö ïîçóëóá ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ ëàòûí ÿëèôáàñûéëà “âÿ Òöðêìàí
ãûçû” éàçûëûá) áåø ñÿùèôÿäèð. Âàðèàíòûí áèð íöñõÿñè äÿ “Êîðîüëó âÿ òöðêìàí
ãûçû” àäû äàøûéûð. 9 ñÿùèôÿäèð. Ìÿòíëÿðèí ùàìûñû åéíèäèð.
1. Êîðîüëó Òöðêìÿíèñòàíà ýÿëèð. Áóðàäà Ìÿùáóá õàíûì àäëû áèð ãûç àëûð.
Ãûçûí áèð ìàäéàíû îëóð. Áó ìàäéàí äà Ãûðàòäàí äþëÿ ãàëûð.
2. Äèýÿð âàðèàíòëàðäà îëäóüó êèìè, áóðàäà äà Ìÿùáóá õàíûìûí áèð îüëó
îëóð. Óøàã áþéöéöá ÷îõ ãöââÿòëè éåíèéåòìÿ îëóð. Îíà “àòàñûç” äåéèðëÿð. Î,
ùÿãèãÿòè àíàñûíäàí þéðÿíèð âÿ Ãûðàòäàí òþðÿéÿí àòû ìèíèá ×ÿíëèáåëÿ éîëà
äöøöð.
3. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ ÿòðàôû ñåéð åäÿðêÿí ýþðöð êè, Ãûðõáóëàã äöçöíäÿ
áèð íÿôÿð óçàíûá éàíûíäà åëÿ Ãûðàòà îõøàéàí áèð àò âàð. Êîðîüëó áóðàéà ýÿëèð.
Îüëàí þçöíö òàíûòìûð. Îíëàð ýöëÿøèðëÿð. Îüëàí Êîðîüëóíó éûõûð. Êîðîüëó ùèéëÿ
èøëÿäèð. Èêèíúè äÿôÿ ýöëÿøÿíäÿ Êîðîüëó äÿëè íÿðÿ ÷ÿêèð. Îüëàí áó íÿðÿéÿ àøèã
îëóð, ãîëëàðû ñöñòëÿøèð. Êîðîüëó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá îíó éûõûá áàøûíû êÿñèð.
Êîðîüëó îüëàíûí ãîëóíäà àðâàäû Ìÿùáóá õàíûìà âåðäèéè áàçóáÿíäè ýþðöð
âÿ áàøà äöøöð êè, þëäöðäöéö þç îüëóäóð.
4. Êîðîüëó îüëóíó ×ÿíëèáåëäÿ äÿôí åäèð. Îüëóíóí àòûíû èñÿ òóòà áèëìèð. Àò
áàø àëûá ýÿëäèéè éåðÿ ãà÷ûð.
5. Êîðîüëó àðâàäûíà áàøñàüëûüû âåðìÿéÿ ýåäèð. Éîëäà î, îüëóíóí èíòèãà-
ìûíû àëìàüà ýåäÿí Ìÿùáóá õàíûìëà ãàðøûëàøûð. Ìÿùáóá õàíûì êèøè ïàëòàðûíäà
îëäóüóíäàí Êîðîüëó îíó òàíûìûð. Êîðîüëó îüëóíóí àòûíû áó íàìÿëóì êèìñÿ-
äÿ ýþðöá àëìàã èñòÿéèð. Îíëàð âóðóøóðëàð. Êîðîüëó íàìÿëóì øÿõñëÿ ýöëÿøèá
îíó éûõàíäà áóíóí ãàäûí – Ìÿùáóá õàíûì îëäóüóíó áèëèð. Êîðîüëó ÿùâàëàòû
Ìÿùáóá õàíûìà ñþéëÿéèð âÿ îíó ×ÿíëèáåëÿ àïàðìàã èñòÿéèð. Ìÿùáóá õàíûì
éåääè àé îüëóíà éàñ ñàõëàéàúàüûíû áèëäèðèð.
6. Ìÿùáóá õàíûìûí îüëóíà éàñ ñàõëàäûüû ìöääÿò ãóðòàðäûãäàí ñîíðà
Êîðîüëó îíó ×ÿíëèáåëÿ àïàðûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹720 (3)

“Êîðîüëóíóí Äÿðáÿíä ñÿôÿðè”

Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø èêè íöñõÿ (19 ñÿùèôÿ) âàðèàíòûí ùå÷
áèð ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Áó âàðèàíò Ù.ßëèçàäÿíèí 1941-úè èëäÿ ÷àï
åòäèðäèéè ãîëà îõøàñà äà, îíäàí ñå÷èëÿí íþãòÿëÿðè ÷îõäóð.
1. Ãîë Êîðîüëóíóí þâëàäû îëìàìàñû ìÿëóìàòû èëÿ áàøëàéûð.
2. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ, àëàýþç Íèýàð äà éàíûíäà áþéöê ìÿúëèñ ãóðäóðóá
øàäëûã åäèð. Áó âàõò Äÿëè Ùÿñÿí ×ÿíëèáåë òÿðÿôëÿðèíèí àäàìëàðûíà îõøàìàéàí
áèð íÿôÿðè ìÿúëèñÿ ýÿòèðèð. Î, úèáèíäÿí áèð íàìÿ ÷ûõàðûá Êîðîüëóéà âåðèð.
511
Êîðîüëó áàõûá ýþðöð êè, áóíó Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäèí ïàøàñû ßðÿáïàøàíûí ãûçû
Ìþìèíÿ õàíûì éàçûá. Èñòÿéèð êè, Êîðîüëó ýÿëèá îíó àëûá ×ÿíëèáåëÿ àïàðñûí.
Êîðîüëó Íèýàð õàíûìûí ðàçûëûüû èëÿ Äÿðáÿíäÿ ýÿëèð.
3. Äÿðáÿíääÿ Êîðîüëóíó ßðÿáïàøàíûí ùöçóðóíà äÿâÿò åäèðëÿð. Î, êèìëè-
éèíè øåèðëÿ áèëäèðèð.
4. Ìþìèíÿ õàíûìûí Êîðîüëóäàí îëàí îüëó ÷îõ íàäèíú îëäóüó ö÷öí ßðÿá-
ïàøà îíóí àäûíû Êöðäîüëó ãîéóð.
5. Êöðäîüëó êîðïóñà äàõèë îëìóø ãîëäà, åëÿúÿ äÿ äèýÿð âàðèàíò âÿ ÷àï
îëóíìóø ãîëëàðäà ßùìÿä ïàøà, Úÿôÿð ïàøà èëÿ ãàðøûëàøûð. Âóðóøäà îíëàðà ãàëèá
ýÿëèð. Áó âàðèàíòäà èñÿ Úÿôÿð ïàøà éîõäóð. Î, éàëíûç ßùìÿä ïàøà èëÿ ãàðøûëàøûð.
Îäóð êè, “Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, àé Úÿôÿð ïàøà” ìèñðàñû áó âàðèàíòäà “Ýÿë ñÿíÿ
ñþéëÿéèì, àé äÿëè ïàøà” øÿêëèíäÿäèð. Åëÿ áó ãîøìàíûí ìþùöðáÿíäèíäÿ äÿ
“Àäûì Ùÿñÿí, Êîðîüëóíóí îüëóéàì” ìèñðàñû “Êöðäîüëóéàì, Êîðîüëóíóí
îüëóéàì” êèìè äåéèëìèøäèð.
Âàðèàíòäàêû ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð êîðïóñà äàõèë îëàí ãîëäàêûëàðäàí ñå÷èëìèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (3)

“Êîðîüëó èëÿ Êöðäîüëó”

Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. 15 ñÿùèôÿäèð.

Êèðèë ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø áó âàðèàíò ÿââÿëêèíäÿí ôÿðãëÿíìèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹725.

“Êîðîüëó. Ãóëóí ãà÷ìàñû”

Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíà éàçûñû, 10 ñÿùèôÿ. Ñîíäàí ãîë éàðûì÷ûãäûð. Ïàñïîðò
ìÿëóìàòû éîõäóð.
1. Êîðîüëóíóí ïàøàëàðà, àüàëàðà äèâàí òóòóá éîõñóëëàðà éàðäûì åòäèéèíè
åøèäÿí ßðÿáèñòàíëû áèð ãàðà ãóë ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð.
2. Êîðîüëó ãóëäàí äÿëèëÿðäÿí êèìëÿðèí àäûíû áèëäèéèíè ñîðóøäóãäà ãóë áó
àäëàðû ñþéëÿéèð: Ùàëàéïîçàí, Òöïäàüûäàí, Õàãàíãûðàí, Äÿëè Ìåùòÿð, Äÿëè
Òàíðûòàíûìàç, Éàòàðäóðìàç, Òóòàðãîéìàç, Êîñà Ñÿôÿð, Ýöðúöîüëó
Ìÿùÿììÿä, Èñàáàëû, Äÿìèð÷èîüëó, Äÿëè Ùÿñÿí, Õàí Åéâàç, Áÿëëè ßùìÿä.
3. Êîðîüëó Äÿìèð÷èîüëóéà äåéèð êè, ãóëóí áèð áèëÿéèíäÿí éàïûø. ßýÿð ìÿí
îõéàíäà îíóí ãîëëàðû ïîëàä êèìè áÿðêèñÿ, äåìÿëè íÿñëèíäÿ èéèäëèê âàð. Êîðîüëó
îõóéóð:

Ãî÷ ãóçóäàí ãóçó òþðÿð ãî÷ îëó,

Ãî÷ èéèääÿí ãî÷àã îëàð, ñóëòàíûì,
512
 Ìÿðä èéèäëÿð äàâà ýöíö øàä îëó,
Ìöõÿííÿòëÿð ãà÷àã îëó, ñóëòàíûì.

Ìÿðä èéèäëÿð áèð-áèðèíÿ äàëäàäû,

Ùå÷ ÷óüóë éàòìàéûá ñàüè-ñîëäàäû,
Ìÿðä ìåéäàííàí ãà÷ìàç, ãÿíèìèí àëäàäû,
Ãàéûäàíäà áîç ãóðä îëó, ñóëòàíûì.

Ñÿð÷ÿ íÿäè ãàðàíãóøà äîí áè÷ÿ,

Èéèä îäó äîëó áàäÿëÿð è÷ÿ,
Íàìÿðääÿ ãàéäàäû äàâàäàí ãà÷à,
Äàëäàäà ïÿùëèâàí îëó, ñóëòàíûì.

4. Äÿìèð÷èîüëó äåéèð êè, Êîðîüëó, ñÿíèí áó ñþçëÿðèíèí äÿéÿðè éîõäóð. Äè

ýÿë êè, ãóëóí ùå÷ òöêö äÿ òÿðïÿíìÿäè.
5. Êîðîüëó ãóëà äåéèð èê, ýåò îúàüûí äèáèíäÿ îòóð, ãàçàíûí ãàçìàüûíäàí
éå, äîëàí. Ñÿí äÿëèëÿðÿ ãîøóëà áèëìÿçñÿí. Ãàðà ãóë ÷îõ éàëâàðûð àõûð êè, äÿëè-
ëÿðÿ ãîøóëìàüà Êîðîüëóíó ðàçû ñàëûð.
6. Áó çàìàíëàð Øàù Àááàñûí äþâðö îëóð. Øàù Àááàñ áöòöí òîðïàãëàðû, âàð-
äþâëÿòè õàíëàðûí, áÿéëÿðèí àðàñûíäà áþëöøäöðìöøäö. Êîðîüëó äà áóíëàðûí ìàë-
ìöëêöíö òàëàéûá êàñûá-êóñóáó äîëàíäûðûð.
7. Êîðîüëó äÿëèëÿðëÿ, áèðëèêäÿ Òöðêìàí òÿðÿôÿ éîëëàíûð. Ãàðà ãóë äà îíëàðëà
ýåäèð. Àðàäà î, ôöðñÿò òàïûá Êîðîüëóíóí àòûíû, ãûëûíúûíû, ãàëõàíûíû îüóðëàéûá
ßëÿìãóëó áÿéèí éàíûíà ãà÷ûð. Ýÿòèðäèêëÿðèíè áÿéÿ ñàòûð, þçö äÿ îíóí ñÿðêàðû
îëóð.
8. Êîðîüëó ìöëêÿäàðëàðäàí ìàë-äþâëÿò àëûá ýåðè ãàéûäûð âÿ áèð éåðäÿ
äèíúÿëÿíäÿ Áÿëëè ßùìÿäÿ äåéèð êè, áàõ ýþð àäàìëàðûìûç ùàìûñû áóðäàäû. Áÿëëè
ßùìÿäèí áèð øàêÿðè âàð èäè êè, ùÿìèøÿ ãîøóíà ö÷ äÿôÿ ýþç ýÿçäèðìÿêëÿ êèìèí
îëóá-îëìàäûüûíû ñþéëÿðäè. Èíäè äÿ áàõûá úàâàá âåðèð êè, ßðÿáèñòàíëû ãóëäàí
áàøãà ùàìû áóðäàäû. Êîðîüëó áóíó åøèòúÿê ãÿçÿáëè-ãÿçÿáëè äåéèð:

Áèð ãóëóì ãà÷ûáäû ßðÿáèñòàíà,

Àðàéûí, àõòàðûí, òàïûí ýÿòèðèí!
Ãîëëàðûí äàëûííàí ÷àòûí òÿíýáÿòÿíý,
ßðÿáàò êþêñöíÿ ãàòûí, ýÿòèðèí!

Àõòàðûí äöíéàíû âóðóí áàø-áàøà,

Ñþçëÿðèì åøèäÿí òåç ýÿðÿê úîøà,
ßéÿð ãà÷ûá ýèðñÿ äÿëèêëè äàøà,
Àïàðûí Ôÿðùàäû ÷àïûí ýÿòèðèí!
513
 Êÿñèí ÿòðàôëàðû ùÿìëÿ åéëÿéèí,
Àðàéûí ùÿð éåðè áèð-áèð åéëÿéèí,
Úÿì ßðÿáèñòàíû ÿñèð åéëÿéèí,
Ñÿüðèí êÿáèðèíÿ ãàòûí ýÿòèðèí!

Ãà÷àí ãàðà ãóëóí àäû Ìóðòóçà,

Áèëèí êè, áó äà áèð õÿáÿðäè ñèçÿ,
Âàðû-ÿùâàëûíû ÷ÿêèí Òÿáðèçÿ,
Äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ ñàòûí ýÿòèðèí!

9. Äÿìèð÷èîüëó Äÿëè Ùÿñÿí, Ýöðúöîüëó Ìÿùÿììÿä, Èñàáàëû ßðÿáèñòàíëû

ãóëó àõòàðìàüà ýåäèðëÿð âÿ ýÿëèá ßëÿìãóëó áÿéèí ñûüûðëàðû îëàí éåðäÿ òàïûðëàð.
10. Ãàðà ãóë äåéèð êè, Êîðîüëóíóí àòûíû ßëÿìãóëó áÿéÿ ñàòìûøàì.
ßâÿçèíäÿ èêè àò âåðèì, àíúàã éåðèìè Êîðîüëóéà áèëäèðìÿéèí.
11. Ýåúÿ éàòûðëàð. Ñÿùÿð Ýöðúöîüëó Ìÿùÿììÿä ãàðà ãóëóí áàøûíû êÿñèá
òîðáàéà ñàëûð, ßëÿìãóëóíóí ñûüûðëàðûíû äà ãàáàãëàðûíà ãàòûá Êîðîüëóíóí éàíûíà
ãàéûòìàüà ùàçûðëàøûðëàð.
12. ßùâàëàòû åøèäÿí ßëÿìãóëó äÿëèëÿðèí öñòöíÿ ãîøóí ÷ÿêèð.
Áóíó ýþðÿí Äÿìè÷ðèîüëó äåéèð:

Äàüëàðà àëàúà äöøöá,

Áàùàðìû, ïàéûçìû îëà?
Äåéÿñÿí áÿøÿð ùÿðëÿíèð,
Ãàðüàìû, ãàçäûìû îëà?

Öñòöìöçÿ ýÿëèð ãÿíèì,

Ýÿëäèéèíè ñèç äÿ áèëèí,
Éàðû ñèçèí, éàðû ìÿíèì,
Ñþùáÿòäèìè, ñàçìû îëà?

Äöøìÿí ãîøóíóíóí éàðûñûíû Äÿìèð÷èîüëó þçöíÿ ýþòöðöá, éàðûñûíû Ýöðúö-

îüëó Ìÿùÿììÿäëÿ Èñàáàëûéà âåðäèéè ö÷öí Ýöðúöîüëó Ìÿùÿììÿä èíúèéèð.
Îäóð êè, Äÿìèð÷èîüëó äåèéð:

Öñòöìöçÿ ãîøóí ýÿëäè,

Ýèçëè äþéöë, àøêàð îëäó.
Ùÿð íÿ êè, âàð ñÿíÿ âåðäè,
Éîõñà ïàéûí àçìû îëà.

13. ßëÿìãóëó õàíûí ãîøóíó èëÿ äÿëèëÿð âóðóøóá îíëàðû ìÿüëóá åäèðëÿð.
ßëÿìãóëó õàí áó ö÷ íÿôÿðèí Êîðîüëó äÿëèñè îëäóüóíó áèëèá áÿðê ãîðõóéà
514
äöøöð. Õàíûí ãûçû Ðóãèééÿ õàíûì òÿäáèðÿ ÿë àòûð. Àòàñûíû Êîðîüëó äÿëèëÿðè èëÿ
äîñòëóã åòìÿéÿ ÷àüûðûð, þçö äÿ áàðûøûã êàüûçû èëÿ îíëàðûí éàíûíà ýåäèð.
14. Êîðîüëó äÿëèëÿðè õåéëè ýþçëÿéèð. Ãàéûòìàäûãëàðûíû ýþðöá îíëàðûí àðõà-
ñûíúà ýåäèð âÿ ýÿëèá ßëÿìãóëó õàíûí øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëûá äåéèð:

Åøèäèí ñþçëÿðèì, õÿáÿðäàð îëóí,

Äÿìèð÷èîüëó áó øÿùÿðÿ ýÿëèáäè.
Áèð àç äþçöá ñèçÿ ìþùëÿò âåðèðÿì,
Äÿìèð÷èîüëó áó øÿùÿðÿ ýÿëèáäè.

Øÿùÿðèí éåðèíäÿ áîñòàí ÿêÿúÿì,

Çÿð-çèáàñûí ×ÿíëèáåëÿ ÷ÿêÿúÿì,
Ìèñðè ãûëûíú ÷ÿêèá ãàíûí òþêÿúÿì,
Äÿìèð÷èîüëó áó øÿùÿðÿ ýÿëèáäè.

Êîðîüëó ôÿðìàíäû ìÿðäè-ìÿðäàíÿ,

Äÿëè äÿëëÿð éåðèêëÿéèð àë ãàíà,
Áèð àçäàí áàõàðñàí òîçà-äóìàíà,
Äÿìèð÷èîüëó áó øÿùÿðÿ ýÿëèáäè.

15. Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðëÿ áèðëèêäÿ øÿùÿðè ìöùàñèðÿéÿ àëäûüûíû ýþðÿíäÿ

ßëÿìãóëó õàí ãîðõóéà äöøöð âÿ ãûçû Ðóãèééÿíè ÷àüûðûá äåéèð êè, äÿëèëÿð ÿââÿë
ö÷ èäè, èíäè 7777 îëóáëàð.
16. Ðóãèééÿ õàíûì ãàéûäûá ÿùâàëàòû Äÿìèð÷èîüëóéà äåéèð. Ö÷ äÿëè ãàðà
ãóëóí áàøûíû Êîðîüëóíóí ùöçóðóíà ýÿòèðèðëÿð âÿ ßëÿì ãóëó õàíûí îíëàðëà äîñòëóã
åòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèðëÿð.
17. Êîðîüëó äÿëèëÿðè èëÿ ö÷ ýöí ßëÿìãóëó õàíà ãîíàã îëóðëàð. Äþðäöíúö
ýöí Êîðîüëó ×ÿíëèáåëÿ ãàéûòìàã èñòÿéÿíäÿ Ýöðúöîüëó Ìÿùÿììÿäèí
Ðóãèééÿíè ñåâäèéèíè ßëÿìãóëó õàíà áèëäèðìÿê èñòÿéèð.
Âàðèàíòäà áóíäàí ñîíðàêû ñÿùèôÿëÿð éîõäóð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹725 (ã)

“Êîðîüëó”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Úàùàíäàð, òîïëàéàíû ßëèùåéäÿð Òàùèðîâ. Èéóí 1930-úó èë.

Òîïëàìà éåðè ýþñòÿðèëìÿéèá (ß.Òàùèðîâ äèýÿð ãîëëàðû àøûã Úàùàíäàðäàí Çàáðàò
êÿíäèíäÿ òîïëàäûüûíäàí áó ãîëó äà éÿãèí êè, åëÿ îðàäà òîïëàéûá). Úÿìè ö÷
ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò îëàí áó ãîë ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëûá. Èêè íöñõÿäèð.
Íöñõÿíèí áèðèíäÿ ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ ãîëóí éàðûì÷ûã îëìàñû ãåéä åäèëèá.
1. Õîòêàð Êîðîüëóéà Ìóðòóçà ïàøàíû òóòìàüû òàïøûðûð.
515
 2. Êîðîüëó ãîøóíëà Ìóðòóçà ïàøàíûí öñòöíÿ ýÿëèð. Î, àøûã ïàëòàðûíäà ãàëàéà
ýèðèð. Îíó Ìóðòóçà ïàøàíûí ùöçóðóíà àïàðûðëàð. Ïàøà îíà îõóìàüà èúàçÿ âåðèð.
Êîðîüëó:

Èýèä õîòêàð áèçÿ ãóëëóã áóéóðìóø,

Ìóðòóçà ïàøàíû òóòóí ýÿòèðèí.
Âàð-äþâëÿòäÿ íÿ êè ìàëû âàð èñÿ
Ùàìûñûíû ÷àëûí, ÷àïûí ýÿòèðèí.

Ìèíèí ÿðÿá àòûí éåéèíëÿðèíè,

Àë-ÿëâàí åéëÿéèí ÷èéèíëÿðèíè,
Öñòöíö, áàøûíû ÿéèíëÿðèíè,
Þçöí àò äþøöíÿ ãàòûí ýÿòèðèí.

Ìÿí ñåâìèøÿì áèð òÿðñàíûí õà÷ûíû,

Àü öçöíäÿí àëìàìûøàì ìà÷ûíû,
Ãàçûíû, òóëàñûí, áÿùðè ëà÷ûíû,
Êîëäàí, êîñäàí òàìàì òàïûí ýÿòèðèí.

3. Êîðîüëó ÿìð åäèð, ãîøóí òþêöëöá Ìóðòóçà ïàøàíûí ÿë-ãîëóíó áàüëàéûð,

àïàðûá õîòêàðà âåðèð.
4. Ìóðòóçà ïàøàíûí áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû äîñòó Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé
åøèäèð. Äóðóá Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ýÿëèð. Êîðîüëó Ìóñòàôà áÿéèí ýÿëäèéèíè
ýþðöá àðâàäûíà ñàçûíû ýÿòèðòäèðèá áåëÿ îõóéóð:

Ùàé äåéÿíäÿ ùàéà ýÿëè,

Ùóé äåéÿíäÿ ùóéà ýÿëè,
Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé,
Ìóðòóç ïàøàíû èñòÿéèð.

5. Ìóñòàôà áÿé è÷ÿðè ýèðèá Êîðîüëóéà äåéèð êè, Ìóðòóçà ïàøà ìÿíèì
äîñòóìäó. Ñàáàù ýåäèá îíó àçàä åòäèðÿðñÿí.
6. Êîðîüëó õîòêàðûí éàíûíà ýÿëèá Ìóðòóçà ïàøàíû áóðàõäûðûð. Ãîë áóðàäà
êÿñèëèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹725 (2à)

“Òîíà õàíûì”

Ïàñïîðò ìÿëóìàòû éîõäóð. Ãîë èêè íöñõÿäèð. Áèðè éàðûì÷ûãäûð. ßââÿëäÿí

èëê ñÿùèôÿñè äöøìöøäöð. Ùÿð èêè íöñõÿ ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëûá. Ö÷
516
èíòåðâàëëà éàçûëìûø áöòþâ íöñõÿ 10, èêè èíòåðâàëëà éàçûëìûø éàðûì÷ûã íöñõÿ 5
âÿðÿãäèð.
1. Ýöëáÿíýè áÿéèìèí äöíéàäà ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàéàí Òîíà àäëû ãûçûíà
Òÿðëàí õàíûì àäëû áèð ýÿëèí äåéèð êè, ýþçÿëëèêäÿ åëÿ ìÿí äÿ ñÿíÿ áÿðàáÿðÿì.
Áóíëàð ìöáàùèñÿíè êÿñìÿê ö÷öí ãàçûíûí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Ãàçûíûí ýþçö
ýÿëèíÿ äöøöð âÿ äåéèð:

Ãàôèéÿñèí äöç äöçìöøÿì,

Èíäè ýþçÿëäÿí äàíûø.
Ùÿðúàéûäàí þéðÿíìèøÿì,
Øèðè ýþçÿëäÿí äàíûø,
Ýþçÿëè ýþçÿë åéëÿéÿí
Àü öçäÿ õàëäàí äàíûø.

2. Áó âàõò Êîðîüëóíóí Áÿëëè ßùìÿä àäëû äÿëèñè ýÿëèá áóðàéà ÷ûõûð. Ãàçû-
íûí ãûçû ãîéóá ýÿëèíè òÿðèôëÿìÿñèíÿ äþçÿ áèëìÿéèá ãàçûéà öç òóòàðàã äåéèð:

Äÿëè êþíöë, ýèð ìåéäàíà,

Åéëÿìÿ íàçäàí äàíûø.
Úàùèëëÿð êþíëöí àëìàüà,
Ìÿçÿëè ñþçäÿí äàíûø.
Áöëáöë ãîíìóø ýöëøÿíÿ,
Áàùàðëà, éàçäàí äàíûø.
Ãàçû:
Áöëáöë îäó ýåäÿð ãîíàð áóäàüà,
ßéëÿøÿñÿí ñþùáÿòèíÿí îòàüà,
Úàíûì ãóðáàí îëñóí, áàøûì ñàäàüà,
Áó ýþçÿëèí íàçèéëÿ ñàçäàí äàíûø.

Áÿëëè ßùìÿä:
Äÿëè êþíöë, íÿ ýÿçèðñÿí íàçûíàí,
Ëà÷ûí îëàí ýÿçÿð þðäÿê-ãàçûíàí,
Äàíûø, ñþéëÿ ñÿí äÿ õîø àâàçûíàí,
Ñÿôà ö÷öí èíúÿ áèð áåëäÿí äàíûø.

Ãàçû:
Ìîëëà äåéèð ëàë îë, áàëàì, éàò èíäè,
Ãûçû àëûá, áèë þéðÿòìÿê ÷ÿòèíäè,
Ùÿì éîðüàíäû, ùÿì äþøÿêäè éàò èíäè,
Ýåí ñàðüûëû, èøòàùëû äàëäàí äàíûø.
517
 Áÿëëè ßùìÿä:

Áÿëëè ßùìÿäÿì áèë, åé ìîëëà ùÿâÿñ,

Àëëàù êÿðèì, èíäèëèêäÿ áó äà áÿñ,
Ñèððè âåðìÿ àðâàäà, ñÿí ÿáÿñ,
Äÿðäÿ äÿðìàí ãûëìàüà ãûçäàí äàíûø.

3. Áÿëëè ßùìÿä òÿê îëäóüó ö÷öí áèð èø ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøöð âÿ
×ÿíëèáåëÿ öç ãîéóð. Ýÿëèá Êîðîüëóéà äåéèð êè, Òðàáçîí øÿùÿðèíäÿ áèð ãûçëà
ýÿëèíèí ýþçÿëëèê öñòÿ ìöáàùèñÿñè áàøëàéûá. Îíëàðû ñå÷ÿí éîõäóð. Êîðîüëó
Òðàáçîíà ýÿëèá áóíëàðëà ðàñòëàøûð. Òÿðëàí õàíûì êè, ýÿëèíäè, Òîíà õàíûìà äåéèð
êè, ýÿë áèð áóíäàí äà ñîðóøàã.

Ýÿëèí:

Áó äöíéàäà áèç äîéìóøóã,

Áóìó ýþçÿë, ìÿíìè ýþçÿë?
Ñÿíè éîëóííàí ãîéìóøóã,
Áóìó ýþçÿë, ìÿíìè ýþçÿë?

Êîðîüëó:

Ùåéðàíàì ìÿí úàìàëûíà,

Î äà ýþçÿë, ñÿí äÿ ýþçÿë!
Ãóðáàíàì ãîøà õàëûíà,
Î äà ýþçÿë, ñÿí äÿ ýþçÿë!

Ýÿëèí áàøà äöøÿ áèëìèð êè, ãàðøûëàðûíäàêû ìöñÿëìàíäû, éîõñà õðèñòèàí.

Ýÿëèí:
Áàøûíäàêû î òàú îüëàí,
Êÿðáàëà, Ìÿêêÿ, ùàú îüëàí,
Ñÿí êÿëèñà, áó õà÷ îüëàí,
Áóìó ýþçÿë, ìÿíìè ýþçÿë?

Êîðîüëó:

Áàøûìäàêû òàú ùàããûé÷öí,

Êÿðáÿëà, Ìÿêêÿ ùàããûé÷öí,
Áó êèëñÿéíÿí, õà÷ ùàããûé÷öí,
Î äà ýþçÿë, ñÿí äÿ ýþçÿë!
518
 Ýÿëèí:

Áèçè ýþðÿííÿð äîéóôäó,

ßëèìäÿ íàìÿì ñîéóôäó,
Òÿðëàí éîëóííàí ãîéóôäó,
Áóìó ýþçÿë, ìÿíìè ýþçÿë?

Êîðîüëó:

Êîðîüëóéàì äàüà ñàðû,

Î áöëáöëëö áàüà ñàðû,
Ñèçèí êèìè éàðà ñàðû,
Î äà ýþçÿë, ñÿí äÿ ýþçÿë!

4. Êîðîüëó éàõûíëûãäàêû èëõûäàí èêè àò òóòóá Òîíà õàíûìû áèðèíÿ, Òÿðëàíû äà

î áèðèíÿ ìèíäèðèá ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð. Òÿðëàí õàíûìû Áÿëëè ßùìÿäÿ âåðèá, Òîíàíû
äà þçö àëûð.
Áóðàäà ãîëà áàøãà áèð åïèçîä äà ÿëàâÿ îëóíóð.
1. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëèí öñòöíäÿ îòóðóá êàðâàí éîëó ýþçëÿéèð. Áèð äÿ ýþðöð
êè, áþéöê áèð êàðâàí ýÿëèð. Áÿëëè ßùìÿäè, Ìåùäèíè, Êîñà Íÿñèðè, Ùàëàéïîçàíû
÷àüûðûá êàðâàíûí öñòöíÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿéèð. ßðÿáîüëó Êàðâàí äåéèð êè,
Êîðîüëó, áó ñÿôÿð êàðâàíû ãàðÿò åòìÿéÿ þçöí ýåò. Êîðîüëóéà áó ñþç ÷îõ àüûð
ýÿëèð. Þçö ýåäèá êàðâàíû ãàðÿò åäèð. Ãàéûäàíäà àðâàäëàð Êîðîüëóäàí
êàðâàíäàí íåúÿ áàú àëìàñûíû ñîðóøóðëàð. Êîðîüëó äåéèð:

Éîë ýåòäèêäÿ ÷ûõäû áèð äÿíÿ êàðâàí,

Ýÿëäè ýþé ÷ÿìÿíÿ ãîíäó áÿçèðýàí.
Äåäèì ãî÷àõëàðûì, áàúûíû ýþíäÿð,
Ãàù-ãàù ÷ÿêäè ìÿíÿ ýöëäö áÿçèðýàí.

ßéíèíäÿ ýåéìÿñè úûëõà ïîëàääàí,

Úèñìèìÿ ñàëäû î éàëîéäàí, îääàí,
Éîëäàøûíû âóðóá ñàëàíäà àòäàí,
Ãóø êèìè øûüûéûá ýÿëäè áÿçèðýàí.

Ìÿí ãóðáàíàì éàðàäàíûí ïèðèíÿ,

Éàðàäûá äàüëàðû éåððè-éåðèíÿ,
Ö÷ êÿðÿ ÷ûðïûíäûã áèðè-áèðèíÿ,
Ìÿíè àòäàí éåðÿ ñàëäû áÿçèðýàí.

Áàøûíà ãîéóáäó ãÿëÿìè áþðêö,

×èéíèíÿ ñàëûáäû ãûçûëäàí êöðêö,
519
 Êîðîüëó ÷àüûðäû áåø äÿíÿ òöðêö,
Áåø òöìÿí ãûçûëû ñàéäû áÿçèðýàí.

Ùàìû Êîðîüëóíóí ùöíÿðèíÿ ÿùñÿí äåéèð. Êîðîüëó ßðÿáîüëó Êàðâàíû

îõóéà-îõóéà ìÿçÿììÿò åäèð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹725

“Êîðîüëóéíàí ßäèë ïàøà”

Ñþéëÿéÿíè ßëè Éîëäàø îüëó (60 éàøûíäà), Òîïëàéàíû ßëèùåéäÿð Òàùèðîâ,

Áàêû, Úîðàò êÿíäè, 1936-úû èë. Ãîë ñîíäàí éàðûì÷ûãäûð. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà
ìàêèíàäà éàçûëìûø áó ãîëóí ãàëàí ñÿùèôÿëÿðè éåääèäèð.
1. ßäèë ïàøà ÷îõ çàëûì áèð øÿõñ îëóð. Ùÿòòà ÿòðàôäàêû ïàøàëàð, õàíëàð îíóí
àäûíû åøèäÿíäÿ òèð-òèð ÿñèðëÿð.
2. Êîðîüëóíóí øàí-øþùðÿòëè îëìàñû, ïàøàëàðû, õàíëàðû ãûðûá ÷àòìàñû ñîðàüû
ýÿëèá ßäèë ïàøàéà äà ÷àòûð. ßäèë ïàøà ìÿúëèñ äöçÿëäèð, úàìààò éåéèá è÷ÿíäÿí
ñîíðà î, áèð ïèéàëÿ ãàëäûðûá äåéèð êè, êèì áó ïèéàëÿíè àëûá è÷ÿð âÿ ýåäèá
Êîðîüëóäàí ìÿíÿ áèð õÿáÿð ýÿòèðÿð. Ìÿúëèñäÿêè àøûã áó ñÿôÿðÿ ýåòìÿéÿ
ðàçûëûã âåðèð.
3. Ñÿôÿðäÿí éåíèúÿ ãàéûòìûø Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ øÿíëèê ìÿúëèñè ãóðäóð-
ìóøäó. Ìÿúëèñèí øèðèí éåðèíäÿ Êîðîüëó äåéèð êè, áèð èýèä èñòÿéèðÿì, áåëÿ áèð
ìÿúëèñäÿí ÿë ÷ÿêèá ãûëûíú-ãàëõàí ãóðøàíñûí ýåòñèí, ðàñòûíà ÷ûõàíû ýþòöðöá
ýÿëñèí. Äÿìèð÷èîüëó áó òÿêëèôè ãÿáóë åäèð.
4. ßäèë ïàøàíûí àøûüû ×ÿíëèáåëÿ Êîðîüëóíó ýþðìÿéÿ ýÿëèð.
5. Äÿìèð÷èîüëó àøûãëà ãàðøûëàøûð âÿ ýþòöðöá Êîðîüëóíóí ùöçóðóíà ýÿòèðèð.
Êîðîüëó àøûüû éåäèðäèá äîéóçäóðàíäàí ñîíðà êèìëèéèíè, ùàðàäàí ýÿëäèéèíè
ñîðóøóð. Àøûã úàâàá âåðèð êè, Êöðäöñòàíäàí ýÿëèðÿì. Þçöì äÿ ßäèë ïàøàíûí
àøûüûéàì. Ùÿì äÿ áèëäèðèð êè, ßäèë ïàøà ÷îõ çàëûì, çöëìêàð àäàìäû. Èíäè äÿ
ìÿíè ýþíäÿðèá êè, ýÿëèá þéðÿíÿì ýþðÿê Êîðîüëó íåúÿ àäàìäû.
6. Êîðîüëó ñàçû àøûãäàí àëûá ÷àëà-÷àëà áåëÿ äåéèð:

Ìÿíè áèíàäàí áÿñëÿäè,

Äàüëàð ãîéíóíäà, ãîéíóíäà.
Òöëÿê òÿðëàíëàð ñÿñëÿäè,
Äàüëàð ãîéíóíäà, ãîéíóíäà.

Äîëàíäà èéèò éàøûìà,

Éàüû ÷ûõäû ñàâàøûìà,
Äÿëèëÿð ýÿëäè áàøûìà,
Äàüëàð ãîéíóíäà, ãîéíóíäà.
520
 Êÿñäèì éîëëàð, âóðäóì êàðâàí,
×ÿêèá ñîéäóì ÷îõ áÿçèðýàí.
Óääóðäóì ïàøàëàðà ãàí,
Äàüëàð ãîéíóíäà, ãîéíóíäà.

ßñèð ÷ÿêäèì ×ÿíëèáåëÿ,

Ãî÷ Êîðîüëó äöøäö äèëÿ,
Éåääè ìèí äÿëè ìÿíèìëÿ,
Äàüëàð ãîéíóíäà, ãîéíóíäà.

7. Êîðîüëó àøûüà éàõøû õàëàò, öñòÿëèê ÿðÿá àòëàðûíäàí äà áèðèíè áàüûøëàéûð.

8. Àøûã äþíÿíäÿ Êîðîüëóéà äåéèð êè, ßäèë ïàøàíûí ãûçû Íÿðýèç õàíûì
×ÿíëèáåëÿ ëàéèã ãûçäû âÿ îíóí ýþçÿëëèéèíÿ òÿðèô äåéèð:

Áèð ýþçÿëäè ñÿäàñûíà,

Ãîø ÿôÿíäèì, ãîø ÿôÿíäèì.
Ñÿñ âåð ìàðàë ñÿäàñûíà,
Ãîø ÿôÿíäèì, ãîø ÿôÿíäèì.

Êè÷èê äåéèëäèð íÿñèëè,

Àüûð åëëè õàí ÿñèëëè,
Úàùàíäà áÿëëè íÿñèëëè,
Ãîø ÿôÿíäèì, ãîø ÿôÿíäèì.

Àäû Íÿðýèç, þçö ïÿðè,

Âåðèì ñÿíÿ áó õÿáÿðè,
Ýþðöáÿí äþíìÿçñÿí ýåðè,
Âàð ÿôÿíäèì, ãîø ÿôÿíäèì.

Òèðìÿ ñàëûáäû áàøûíà,

Áÿíçÿéèð úÿííÿò ãóøóíà,
×àòûáäû îí áåø éàøûíà,
Ãîø ÿôÿíäèì, ãîø ÿôÿíäèì.

Åé ìÿíèì ñîëòàíûì, õàíûì,

Ñÿíÿ ãóðáàí ìÿíèì úàíûì,
Ýþðÿí äåéèð: Íÿðýèç éàðûì,
Îëñóí, äóðìà, ãîø ÿôÿíäèì.

Àøûã äåéèð êå÷ìÿê îëìàç,

Áó ñóëàðäàí è÷ìÿê îëìàç,
Áèð áàõìàãäàí äîéìàã îëìàç,
Äóðìà àìàí, ãîø ÿôÿíäèì.
521
 9. Êîðîüëó èñòÿéèð Åéâàçû Íÿðýèç õàíûìûí àðõàñûíúà ýþíäÿðñèí. Àììà
Ìóðòóç ÷îõ èíàä åòäèéèíäÿí îíóí ýåòìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðèð.
10. Àøûã Êöðäöñòàíà ÷àòûíúà ßäèë ïàøà îíó éàíûíà ÷àüûðûá Êîðîüëóíóí
íåúÿ îëìàñûíû ñîðóøóð. Ìÿúëèñ ãóðóëóð. ßäèë ïàøàíûí ãûçû Íÿðýèç õàíûì äà
ëèáàñûíû äÿéèøèá ãàðàáàø ýåéèìèíäÿ ýÿëèá àðâàäëàðûí ñûðàñûíäà îòóðóð. Àøûã ñàçû
ýþòöðöá Êîðîüëóíó áåëÿ òÿãäèì åäèð:

ßéëÿøìèøäè ×ÿíëèáåëèí åëèíäÿ,

Äåéèë èøëÿðèíäÿ íàøû Êîðîüëó.
Ìèñðè ãûëûíú ùÿìàéûëäû áåëèíäÿ,
Ýåéÿð ùÿð âàõò àë ãóìàøû Êîðîüëó.

Áèð ùàé äåñÿ àüûð òöïëÿð áàñûëûð,

Ãÿíàðÿäÿí ãàíëû áàøëàð àñûëûð,
Ùÿð ìÿúëèñäÿ ìèí-ìèí ãóçó êÿñèëèð,
Âåðèð àøû, î áîçáàøû Êîðîüëó.

Áèð ãûëûíúû âàðäû óúó ãîøàïÿð,

Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ÿñðÿìèø áèð íÿð,
Íÿðÿñèííÿí ïàøà, ñîëòàí òöê òþêÿð,
Éåääè ìèí äÿëèëÿð áàøû Êîðîüëó.

Úàâàí àøûã áó ìÿúëèñäÿ òà ãàëìàç,

Øèðèí úàíûí éàíàí îäëàðà ñàëìàç,
Éöç èë ýÿçñÿ Êîðîüëó òÿê ìÿðä òàïìàç,
×ÿíëèáåëèí èéèä áàøû Êîðîüëó.

Ãîëóí ñÿùèôÿëÿðè áóíäàí ñîíðà îëìàäûüûíäàí ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû äàâàìû

áÿëëè îëìóð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹1286 (1)

“Êîðîüëóíóí äèâëÿðëÿ äþéöøö”

Ãîë 5 ñÿùèôÿäèð. 3 ñÿùèôÿñè ãÿùâÿéè, èêè ñÿùèôÿñè ýþé ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëûá.

Ãîâëóüóí è÷ öçöíäÿ âÿ ãîëóí ñîí ñÿùèôÿñèíäÿ “Àøûã ßêáÿðèí ðÿâàéÿòèíäÿí”
ãåéäè âàð. Òîïëàéàíû ßëè Ñàëÿääèí. Ýÿíúÿ, 29.ÂÛ.1965.
1. Êîðîüëó Åéâàçû ñàüûíäà, Äÿìèð÷èîüëóíó ñîëóíäà, Íèýàðû ãàðøûñûíäà
îòóðäóá øàäëûã ìÿúëèñè ãóðäóðóð. Àøûã Úöíóí äà îðòàäà ÷àëûá îõóéóð. Êîðîüëó
öçöíö Àøûã Úöíóíà òóòóá ñîðóøóð êè, áèç áó ãÿäÿð ÷àëûøûðûã, âóðóøóðóã, àäàìëàðà
êþìÿê åäèðèê, ýþðÿñÿí, ýÿëÿúÿêäÿ ùå÷ îëìàñà áèð íÿôÿðèí éàäûíà äöøÿúÿéèêìè?
522
 2. Àøûã Úöíóí Êîðîüëóíóí ñîðüóñóíà áåëÿ úàâàá âåðèð:

Ýÿë ñÿíÿ ñþéëÿéèì, ýÿë ñÿíÿ äåéèì,

Éàüûëàðäàí õÿðàú àëàð Êîðîüëó.
Ìèíèá Ãûðàòûíà àëîâ ãûëûíúû,
Äöøìÿíèí áàøûíà ÷àëàð Êîðîüëó.

Þíöíäÿ ãîøóíëàð þçöí èòèðÿð,

Íÿ ìÿòëÿáè îëñà áàøà éåòèðÿð,
Ýåäÿð ýÿçäèéèíè òàïûá ýÿòèðÿð,
Àëÿìè ùåéðÿòÿ ñàëàð Êîðîüëó.

Úöíóí äåñèí, áóíó ñÿí äÿ åøèò, áèë,

Äîëàíûð ìèí ôÿñèë, äîëàíûð ìèí èë.
Ñÿíäÿí äàñòàí ñþéëÿð áó îáà, áó åë,
Òàðèõ éàøàäûãúà ãàëàð Êîðîüëó.

3. Êåøèê÷èëÿð áèð îüëàíû ìÿúëèñÿ ýÿòèðèá Êîðîüëóéà äåéèðëÿð êè, áóíó

Àüãàéàíûí àëòûíäà òóòìóøóã. Ìöòëÿã ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð.
4. Êîðîüëó 18-20 éàøëû áó úàâàíû ÷àüûðûá íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëäèéèíè ñîðóøóð.
5. Ýÿëÿí àäàì ïàïàüûíû áàøûíäàí ÷ûõàðàíäà ñà÷ëàðû ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöëöð.
Éàëíûç èíäè îíóí ãûç îëìàñû áÿëëè îëóð. Ãûç ñàü ùþðöéöíöí àðàñûíäàí áèð êàüûç
÷ûõàðûá Íèýàðà âåðèð. Íèýàð îõóéóð:

×ÿíëèáåë åëèíäÿ èýèä Êîðîüëó,

Àëëàùûí àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.
Éîëóíó ýþçëÿðèê ùÿð ñÿùÿð, àõøàì,
Ìÿùÿììÿä àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.

Áóíó éàçàíëàðûí ãîëëàðû áàüëû,

Ãàïûëàðû áàüëû, éîëëàðû áàüëû.
Öðÿéè ñèòÿìëè, ñèíÿñè äàüëû,
ßëèíèí àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.

Ýöíöìöç ýåúÿäèð, ýåúÿìèç çöëìÿò,

Úàâàí éàøûìûçäà ÷ÿêèðèê çèëëÿò,
Àòàéà, àíàéà ãàëìûøûã ùÿñðÿò,
Ñÿí Ãóðàí àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.

Þç àäûì Ñîíàäûð, éîëäàøûì Òÿðëàí,

Áèðèñè Äöíéàäûð, áèðèñè Úàùàí,
Áèðèñè Íÿðýèçäèð, áèðèñè Ùåéðàí,
Ýþé èìàì àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.
523
 Ýèðèôòàð îëìóøóã äèâèí ÿëèíäÿ,
×öðöéöð þìðöìöç äöøìÿí ÿëèíäÿ,
Çàâàëëû ãûçëàðûí àäû äèëèíäÿ,
Ïåéüÿìáÿð àäûíà ýÿë ãóðòàð áèçè.

6. Ìÿêòóá îõóíóëóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ýÿëÿí ãûçûí äåäèêëÿðèíäÿí áÿëëè

îëóð êè, àäëàðû ÷ÿêèëÿíëÿð áÿé-ïàøà ãûçëàðûäûð. Ýþé äèâ îíëàðû þçöíÿ àðâàä
åòìÿê ö÷öí àòà-àíàëàðûíäàí îüóðëàéûá Ãàôûí àðõàñûíäàêû Àõàð÷ûäà þç ìÿñêÿ-
íèíäÿ äóñòàã åëÿéèá. Ãûçëàð îíà êþíöë âåðìÿäèêëÿðè ö÷öí ùàìûñûíû ñà÷ûíäàí
àñûá. Äèâ áèð ýöí ñÿðõîø îëäóüóíäàí ãûçûí áèðèíè àñìàã éàäûíäàí ÷ûõûð. Î äà
ãûçëàðûí éàçäûðäûüû íàìÿíè ýþòöðöá Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ýÿëèá êè, õèëàñ îëìàã
ö÷öí îíëàðà éàðäûì åòñèí.
7. ßùâàëàòëà òàíûø îëàí Êîðîüëó äåéèð:

Áèëèí, äÿëèëÿðèì, áèð ñÿôÿðèì âàð,

Ýþé äèâèí ìÿñêÿíè äàüûëñûí ýÿðÿê!
Äóñòàã åäèëèáäè áèçèì áàúûëàð,
Ýþé äèâèí ìÿñêÿíè äàüûëñûí ýÿðÿê!

×ÿêÿðÿì ãûëûíúû, ìèíÿðÿì àòû,

Ýåäÿðÿì òàïàðàì ìÿí î çöëìàòû,
Àçàääûð àäàìûí ÿçÿë ùÿéàòû,
Ýþé äèâèí ìÿñêÿíè äàüûëñûí ýÿðÿê!

Êîðîüëóéàì, þç ñþçöìäÿí äþíìÿðÿì,

Ñÿìÿíäÿðÿì, àëûøìûøàì, ñþíìÿðÿì,
Ìÿí ãàðòàëàì, ó÷óá-ó÷óá åíìÿðÿì,
Ýþé äèâèí ìÿñêÿíè äàüûëñûí ýÿðÿê!

8. Êîðîüëó Äÿëè Ìåùòÿðÿ àòû éÿùÿðëÿòäèðèá Àõàð÷ûéà ýåäèð. Ýþé äèâè òàïûá
þëäöðöð. Ãûçëàðû àçàä åäèá ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèð. Òîé åëÿéèá ùÿðÿñèíè áèð äÿëèéÿ
àëûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹1286 (2)

“Êîðîüëóíóí Òåùðàí ñÿôÿðè”

Ãîë ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëûá. 10 ñÿùèôÿäèð. Ñþéëÿéèúè ùàããûíäà

ìÿëóìàò éîõäóð. Òîïëàéàíû ßëè Ñàëÿääèí. Ýÿíúÿ, 29.ÂÛ.1965.
Ãîë äàñòàí íöìóíÿñèíäÿí äàùà ÷îõ àñòðàë ñÿúèééÿëè íàüûëà îõøàéûð.
524
 1. Èðàíûí ïàäøàùû ßùìÿä øàù çöëìêàðëûüû èëÿ àä ÷ûõàðûá.
2. Éîõñóëëàð ìÿùÿëëÿñèíäÿ éàøàéàí Áóëóäóí Óëäóç àäëû ñåâýèëèñè îëóð.
ßùìÿä øàù Óëäóçóí àòàñû Àéû, àíàñû Ãÿìÿðè éàíûíà ÷àüûðûá ãûçëàðû Óëäóçëà
åâëÿíìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèð. Îíëàð ðàçû îëìóð. ßùìÿä øàù, Àéëà Ãÿìÿðè çèí-
äàíà ñàëûð, ôÿððàøëàðà òàïøûðûð êè, Óëäóçó àõøàì îíóí Ôèðóçÿ ñàðàéûíà ýÿòèðñèíëÿð.
3. Ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿð òóòàí Áóëóäëà Óëäóç Çþùðÿ äàüûíà ãà÷ûðëàð.
4. Çþùðÿ äàüû ùþêìäàðëàðäàí, àüàëàðäàí íàðàçû îëàí èýèäëÿðèí ìÿñêÿíèäèð.
Áó åë èýèäëÿðèíÿ Øèðèõóðøóä áàø÷ûëûã åäèð.
5. Øèðèõóðøóä ÿââÿë ìóçäóð îëóð. Àüàñû ìóçäóíó âåðìÿäèéèíÿ ýþðÿ îíó
þëäöðöá þçö òÿê áèð íå÷ÿ äÿëèãàíëûíû áàøûíà éûüûá Çþùðÿ äàüûíà ÷ÿêèëìèøäèð.
Ùàðàäà ÿäàëÿòñèçëèê, ùàãñûçëûã îëóð, Øèðèõóðøóä äÿñòÿñèíè îðà éåðèäèá èøëÿðè þç
éîëóíà ãîéóð. Êàñûáëàðû ìöäàôèÿ åäèð.
6. Êîðîüëó Øèðèõóðøóäóí òÿðèôèíè, øöúàÿòëÿðèíè åøèäèá íåúÿ îëóðñà-îëñóí
Çþùðÿ äàüûíà ýåäèá îíóíëà ýþðöøìÿê èñòÿéèð. Àììà áàøû ñÿôÿðëÿðÿ ãàðûøäûüû
ö÷öí áóíà èìêàí òàïà áèëìèð. Íÿùàéÿò, Êîðîüëó Áàëëûúà ñÿôÿðèíäÿí
ãàéûäàíäàí ñîíðà øÿíëèê ìÿúëèñèíäÿ öçöíö äÿëèëÿðÿ òóòóá äåéèð:

Åøèäèí ñþçöìö, ìÿðä äÿëèëÿðèì,

Î Çþùðÿ äàüûíà êèì ýåäÿ áèëÿð?
Éåéèð öðÿéèìè äÿðä, äÿëèëÿðèì,
Î Çþùðÿ äàüûíà êèì ýåäÿ áèëÿð?

Áó ýöí ÷ÿðøÿíáÿäèð, ñàáàù úöìÿäè,

Öìèäèì, ïÿíàùûì äåéèì êèìÿäè?
Ùÿð éàí ñàêèòëèêäè, ìàòÿìäè, íÿäè,
Î Çþùðÿ äàüûíà êèì ýåäÿ áèëÿð?

Êîðîüëó ñþçöíö ñþéëÿéÿð ñàüà,

Èíñàíëàð ãîâóøàð, ÷àòìàç äàü-äàüà,
Ýþéëÿðäÿí öñòöíÿ îä-àëîâ éàüà,
Î Çþùðÿ äàüûíà êèì ýåäÿ áèëÿð?

7. Äÿëèëÿð éåðáÿéåðäÿí ùÿð áèðè Çþùðÿ äàüûíà ýåòìÿéÿ ùàçûð îëäóãëàðûíû

áèëäèðèðëÿð. Êîðîüëó äåéèð êè, éîõ, áó ÷îõ àüûð ñÿôÿðäèð, Øèðèíõóðøóä òÿêè
ïÿùëÿâàíûí ãàáàüûíà ÷ûõàí îíäàí ãî÷àã, ùöíÿðëè îëìàëûäûð. Îäóð êè, Êîðîüëó
áó ñÿôÿðÿ þçöíöí ýåäÿúÿéèíè ñþéëÿéèð âÿ Ãûðàòà ìèíèá äåéèð:

Ìÿí ýåäèðÿì, ãàëûí ùÿëÿ ñàëàìàò,

Áó ñÿôÿðèì ùå÷ ñÿôÿðÿ îõøàìûð.
Öç òóòóðàì øàùëàð éóðäó Òåùðàíà,
Òåùðàí øÿùðè ùå÷ øÿùÿðÿ îõøàìûð.
525
 Èýèä ýÿðÿê èýèäëÿðëÿ äîñò îëñóí,
Ìåéäàí à÷ñûí, àò îéíàòñûí, àä àëñûí,
Åë îáàäà ñþùáÿò ñàëñûí, ñàç ÷àëñûí,
Íÿôÿð âàð êè, ùå÷ íÿôÿðÿ îõøàìûð.

...Êîðîüëóíóí ýþéäÿí åíÿí âàõòûäû,

Ãîúàëûãäà äåéèá äèíÿí âàõòûäû,
Ìÿí Ýöíÿøäèì, þìðöí ñþíÿí âàõòûäû,
Áó ñÿôÿðèì ùå÷ ñÿôÿðÿ îõøàìûð.

8. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿí éîëà äöøöá íå÷ÿ-íå÷ÿ êÿíääÿí, øÿùÿðäÿí êå÷èá

Çþùðÿ äàüûíà ÷àòûð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, äöíéàäà ùå÷ øåé Êîðîüëóéà äàü ãÿäÿð
òÿñèð åòìÿçìèø. Îäóð êè, Çþùðÿ äàüûíû ýþðÿí òÿê öðÿéè ãóáàðëàíûð âÿ äàüà áåëÿ
ìöðàúèÿò åäèð:

Ñÿíè ýþðäöì ôèêðÿ äöøäöì,

Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!
Öðÿéèìè êèìÿ à÷ûì,
Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!

Èýèä îäó ãàëñûí úàâàí,

Äÿéèøìÿñèí îíó çàìàí,
Ãîúàëûãäàí ýÿëÿí àìàí,
Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!

Ìÿí íÿ ýöíëÿð êå÷èðìèøÿì,

Éàäà çÿùÿð è÷èðìèøÿì,
Äöøöíìÿêäè èíäè ïåøÿì,
Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!

Øèðèõóðøóä íàìûì ÷ÿêÿ,

Äöøìÿíèìèí ãàíûí òþêÿ,
Êîðîüëóäó î äà áÿëêÿ
Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!

Èýèäëÿðëÿ äîñòëóã åäÿí,

Ãî÷ Êîðîüëó, äöøìÿç ÿëäÿí,
Éàíûã êþíëö îëìàç çÿäÿí,
Çþùðÿ äàüû, Çþùðÿ äàüû!
526
 9. Êîðîüëó éîëóíà äàâàì åäèð. Áó âàõò àðõàäàí ñÿñ åøèäèð. Ýåðè áàõäûãäà
àò öñòöíäÿ úàâàí áèð îüëàíûí îíó ùàãëàäûüûíû ýþðöð. Áóðàäà Êîðîüëóíóí þç
úàâàíëûüû éàäûíà äöøöð. Ñàíêè úàâàí Ðþâøÿí ãîúà Ðþâøÿíëÿ öç-öçÿ ýÿëèá.
Îíëàð áèð-áèðëÿðèíäÿí êèìëèêëÿðèíè ñîðóøóð âÿ àðàëàðûíäà áåëÿ áèð ñîðüó-ñóàë
îëóð:

Êîðîüëó:

Èýèäñÿíñÿ ñÿí êè÷èêñÿí, ñÿí äàíûø,

Áó éåðëÿðäÿ Øèðèõóðøóä ùàðäàäû?
Öðÿéèìäÿ áàðäàø ãóðóá ãàðëû ãûø,
Áó éåðëÿðäÿ Øèðèõóðøóä ùàðäàäû?

Îüëàí:

Ùå÷ äåìÿäèí ùàðàëûñàí, ñÿí êèìñÿí?

Øèðèõóðøóä áó éåðëÿðäÿ éàøàéûð.
Òàéû éîõäó Àðàñáàðäà, Èðàíäà,
Øèðèõóðøóä áó éåðëÿðäÿ éàøàéûð.

Êîðîüëó:

Äàíûø îüóë, äàíûø ýþðöì î úàâàí,

Ùàëàëäûìû äàøûäûüû áó àä, ñàí,
Çÿðáÿñèíäÿí ýèðèôòàðäû ïàøà, õàí,
Øèðèõóðøóä áó éåðëÿðäÿ ùàðäàäû?

Îüëàí:

Áèð èýèääè þç åëèíäÿ î úàâàí,

Ùàëàë îëóá äàøûäûüû î àä, ñàí,
Çÿðáÿñèíäÿí ýèðèôòàðäû, ïàøà, õàí,
Øèðèõóðøóä áó éåðëÿðäÿ éàøàéûð.

Êîðîüëó:

Êîðîüëóíóí ÷îõäó îíà ìèííÿòè,

Áèð äîñòëóãäó àíúàã îíëà íèééÿòè,
Òóòóá áöòöí áó äöíéàíû øþùðÿòè,
Áó éåðëÿðäÿ Øèðèõóðøóä ùàðäàäû?
527
 Îüëàí:

Øèðèõóðøóä Êîðîüëóíóí ãóëóäó,

Îëñà-îëñà àíúàã îíóí îüëóäó,
Ãî÷ Êîðîüëó èýèäëèêäÿ óëóäó,
Øèðèõóðøóä áó éåðëÿðëäÿ éàøàéûð.

10. Êîðîüëó èëÿ Øèðèõóðøóä áèð-áèðëÿðèíè òàíûéûðëàð. Øèðèõóðøóä Êîðîüëó èëÿ

ýþðöøäöéöíÿ ÷îõ ñåâèíèð. Îíóíëà äîñòëóã åòìÿê àðçóñóíäà îëäóüóíó áèëäèðèð.
Êîðîüëóéà ãîøóëóá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð. Êîðîüëó áó øÿðÿôÿ áþéöê øÿíëèê ìÿúëèñè
ãóðäóðóð. Øèðèõóðøóä äÿëèëÿðÿ ãîøóëóá õàíëàðà, ïàøàëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ
áàøëàéûð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (8)

“Êîðîüëóéíàí Õîíõàð”

Ãîëó ßëèùåéäÿð Òàùèðîâ 17 èéóí 1936-úû èëäÿ Çàáðàò ãÿñÿáÿñèíäÿ Áÿøèð

ßñÿä îüëóíäàí òîïëàìûøäûð. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø áó ãîë îí
ñÿùèôÿäèð. Èêèíúè íöñõÿñèíèí 1, 6, 9, 10 ñÿùèôÿëÿðè ãîðóíóá. Áó ñÿùèôÿëÿð öñòÿ
ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ äöçÿëèøëÿð àïàðûëìûøäûð. Âàõòèëÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèá áó ãîëó
íÿøð åòäèðäèéè “Êîðîüëó”íóí “Ãåéäëÿð”èíÿ äàõèë åòìèøäèð.
1. Êîðîüëó ×àðäàãëû ×ÿíëèáåëäÿ êåô ìÿúëèñè ãóðäóðóá Åéâàçà âÿ äèýÿð
äÿëèëÿðèíÿ äåéèð êè, àøûã ïàëòàðûìû ýÿòèðèí, ýÿçìÿéÿ ÷ûõàúàüàì. Äÿëèëÿð Êîðîüëó-
íóí ýåòìÿñèíÿ ðàçû îëìóðëàð. Êîðîüëó áóíëàðà ãóëàã àñìûð. Åéâàçû þç éåðèíÿ
×ÿíëèáåëÿ áàø÷û ãîéóð, Ãûðàòû äà îíà òàïøûðûð.
2. Êîðîüëó àøûã ïàëòàðûíäà ýÿëèá áèð íå÷ÿ ÷àäûð ãóðóëìóø éåðÿ ÷ûõûð. Ýþðöð
êè, áóðàäà áþéöê ãîøóí âàð, þçëÿðè äÿ ìÿúëèñ ãóðóá éåéèð-è÷èðëÿð. Áó ãîøóí
Õîíõàðûí ãàðäàøû îüëó Ãóëó áÿéèíäèð. Îíëàð Êîðîüëóíó òóòìàã ö÷öí áóðàéà
ýÿëèáëÿð. Êîðîüëó ìÿúëèñÿ ýåäèð. Àäàìëàð îíó äþâðÿéÿ àëûá ÷àëûá-îõóìàñûíû
èñòÿéèðëÿð. Êîðîüëó àú îëäóüóíó áÿùàíÿ åäèá îõóìàã èñòÿìèð. Îíó àøïàç-
õàíàéà àïàðûðëàð.
3. Êîðîüëóíóí ãà÷ìûø áèð äÿëèñè Ãóëó áÿéèí ãîøóíó è÷ÿðèñèíäÿ îëóð. Î,
àøûüûí Êîðîüëó îëäóüóíó Ãóëó áÿéÿ õÿáÿð âåðèð. Ãóëó áÿé ÿââÿëúÿ áóíà èíàí-
ìûð. Õÿáÿð÷è äåéèð êè, Êîðîüëóäà áèð àäÿò âàð: Îòóðäóüó éåðäÿ ãàðøûñûíà çÿíúèð
àòñàí áîéíóíó ÿéèð. Ãóëó áÿé õÿáÿð÷èíèí äåäèéèíè åäèð. Êîðîüëó áîéíóí ÿéèð.
Î ñààò îíó òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàéûð âÿ ýåðè ãàéûäûðëàð.
4. Ãóëó áÿéèí ÿìèñè ãûçû Äöíéà õàíûì áèð úàâàíûí ãîëó áàüëû ýÿòèðèëäèéèíè
ýþðöá ùåéèôñèëÿíèð âÿ éàíûíäàêû ãûçëàðà áèëäèðèð êè, éÿãèí áóíó íàìÿðäëèêëÿ
òóòóáëàð.
528
 5. Êîðîüëó Äöíéà õàíûìû ýþðöíúÿ îõóìàüà áàøëàéûð:
Ãàðøû éàòàí ãàðëû äàüëàð,
Ìÿíèì ñÿíäÿ íÿéèì ãàëäû?
ßëèì ÷àòìàç, öíöì éåòìÿç,
Áèð àù èëÿ çàðûì ãàëäû.
Ìÿíè òóòäó Ãóëó áÿéëÿð,
Àüûð çÿíúèð áîéíóì ÿéëÿð,
Ùàíû î ýöëöñòàí åëëÿð?
Îðäà ìÿíèì äÿëèì ãàëäû.
Áèçè òóòäó ãÿì ÿúÿëè,
Þëäöðÿð, âåðìÿç ìàúàëû,
Ñÿêêèç äèðÿê, äþðä áàúàëû,
Ãÿñðè åéâàíëàðûì ãàëäû.
Äöíéà, ìÿí ñÿíè àëàéäûì,
Ãîëóì áîéíóíà ñàëàéäûì,
×ÿíëèáåëÿ àïàðàéäûì
Íèýàð êèìè éàðûì ãàëäû.
6. Ãóëó áÿé õÿáÿð÷è äÿëèéÿ Êîðîüëóíó þëäöðìÿéè òàïøûðûð. Î èñÿ Êîðîüëóíó
þëäöðìÿéèá ýÿòèðèá ãûðõ àðøûí äÿðèíëèéè îëàí áèð ãóéóéà ñàëûð.
7. Åéâàç Êîðîüëóíóí ýåú ãàéûòìàñûíäàí íèýàðàí ãàëûá äÿëèëÿðÿ îíóí
àðõàñûíúà ýåòìÿéèí ëàçûìëûüûíû áèëäèðèð. Áó èøè Èñàáàëû þç áîéíóíà ýþòöðöð.
8. Õîíõàðûí ãûçû Äöíéà õàíûìà éóõóäà åøã úàìû è÷èðäèëèá Èñàáàëû áóòà
âåðèëèð. Ñÿùÿð î, éóõóäàí îéàíàíäà Èñàáàëûíû þç áàüûíäà ýþðöð. Äåéèð êè, áó
ýåúÿ ñÿíè ìÿíÿ áóòà âåðèáëÿð. Ýÿðÿê ìÿíè àëàñàí.
9. Èñàáàëû äà Äöíéà õàíûìû õîøëàéûð âÿ áàøëàéûð îíóíëà åøã ñåâäàñûíà.
Êîðîüëó éàääàí ÷ûõûð.
Ãóëó áÿé ÿìèñè ãûçû Äöíéà õàíûìû èñòÿéèðäè. Õîíõàð äà îíà ñþç âåðèáìèø
êè, ÿýÿð Êîðîüëóíó þëäöðñÿí ãûçûìû ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì.
11. Õîíõàðà õÿáÿð âåðèëèð êè, ãûçûí Äöíéà õàíûì Êîðîüëóíóí äÿëèñè
Èñàáàëû èëÿ åéø-èøðÿòäÿäèð. Õîíõàð Èñàáàëûíû òóòìàã ö÷öí ö÷ éöç àòëû ýþíäÿðèð.
Äöíéà õàíûì àòëûëàðû ýþðöíúÿ Èñàáàëûéà ÷ûõûá ýåòìÿñèíè øåèðëÿ äåéèð, Èñàáàëû äà
øåèðëÿ úàâàá âåðèð. Øåèð áåëÿäèð:

Äöíéà õàíûì:
Áàøûíà äþíäöéöì, ãóðáàí îëäóüóì,
Éåðè, Èñàáàëûì, äóðìà áó éåðäÿ.
Àëà ýþçëÿðèíÿ ùåéðàí îëäóüóì,
Éåðè, Èñàáàëûì, äóðìà áó éåðäÿ.
529
 Èñàáàëû:

Ãàäàñûí àëäûüûì, ãóðáàí îëäóüóì,

Þëÿð Èñàáàëû, ýåòìÿç áó éåðäÿí.
Àëà ýþçëÿðèíÿ ùåéðàí îëäóüóì,
Þëÿð Èñàáàëû, ýåòìÿç áó éåðäÿí.

Äöíéà õàíûì:

Äîëó-äîëó áàäÿëÿðäÿí è÷èëäè,

Ãÿì õÿëÿòè áó áîéíóìà áè÷èëäè,
Ö÷ éöç àòëû áó ìåéäàíà ñå÷èëäè,
Éåðè, Èñàáàëûì, äóðìà áó éåðäÿ.

Èñàáàëû:

Àú ãóðä êèìè äÿðÿëÿðäÿí áîéëàñûí,

Õÿíúÿð àëûá áàüðûì áàøûí òåéëÿñèí,
Ö÷ éöç òöëêö ìÿí àñëàíà íåéëÿñèí,
Þëÿð Èñàáàëû, ýåòìÿç áó éåðäÿí.

Äöíéà õàíûì:

Àú ãóðä êèìè äÿðÿëÿðäÿí ïóñóáäó,

Ãóëàú ãîëóí äàë ýÿðäÿíÿ áöêöáäö,
Àüàíû äà ãîëó áàüëû òóòóáäó,
Éåðè, Èñàáàëûì, äóðìà áó éåðäÿ.

Èñàáàëû:

Àú ãóðä êèìè äÿðÿëÿðäÿí ïóñóáäó,

Ùàíñû ãîëäó äàë ýÿðäÿíÿ ÷àòûáäû,
Àüàì þçö ýÿëèá, ìÿýÿð òóòóáäó,
Þëÿð Èñàáàëû, ýåòìÿç áó éåðäÿí.

12. Èñàáàëû ãûëûíú-ãàëõàíûíû ýþòöðöá åëÿ áàéûðà ÷ûõàíäà Åéâàç äÿëèëÿðëÿ

×ÿíëèáåëäÿí ýÿëèá éåòèøèð. Ùöúóì åäèá Õîíõàðûí ãîøóíóíó ãûðìàüà
áàøëàéûðëàð. Èñàáàëû Êîðîüëóíóí ñàëûíäûüû ãóéóíó Åéâàçà íèøàí âåðèð. Êÿìÿíä
àòûá îíó ãóéóäàí ÷ûõàðûðëàð.
13. Êîðîüëó Ãûðàòà ìèíèá ãîøóíó ãûðà-ãûðà äöç Õîíõàðûí ùöçóðóíà ýÿëèð
âÿ îíà äåéèð:
530
 Ýèäè Õîíõàð, ãûë áàøûíûí ÷àðÿñèí,
Êîðîüëó öñòöíÿ äÿëëÿðíÿí ýÿëèá.
Àëûáëàð ãàëàíû, éûõûáëàð áöðúö,
Êîðîüëó öñòöíÿ äÿëëÿðíÿí ýÿëèá.

Ãûðõ ìèí ýöðúö, ëÿçýè, Ðöñòÿì þâëàäû,

×ÿêÿð ãûëûíú, êÿñÿð äÿìèð ïîëàäû,
Ñàëàð úàíà ãîðõó Êîðîüëó àäû,
Êîðîüëó öñòöíÿ äÿëëÿðíÿí ýÿëèá.

14. Êîðîüëóíóí èøàðÿñè èëÿ äÿëèëÿð Õîíõàðû òóòóá øÿùÿð ãàïûñûíäà äàðäàí
àñûðëàð. Êîðîüëó ×ÿíëèáåëÿ ÷àòûíúà Äöíéà õàíûìëà Èñàáàëû ö÷öí òîé áàøëàéûð.
Ìÿúëèñèí ãûçüûí ÷àüûíäà Êîðîüëó Ðåéùàí äàéÿíè ÷àüûðûá ñîðóøóð êè, áó òîéäà
íÿ ÷àòûøìûð. Äàéÿ äÿ úàâàá âåðèð êè, ãàç ÿòè.
15. Åéâàç Ñÿðäÿê àòû ìèíèá Äÿìèð÷èîüëó, Òåëëè Ùÿñÿíëÿ ãàç ÿòè ýÿòèðìÿê
ö÷öí Ùÿñÿí ïàøà ýþëöíÿ ýÿëèðëÿð. Áóðàäà íÿ ãÿäÿð ãàç, þðäÿê âàð ùàìûñûíû
îâëàéûð, êàáàá áèøèðèð, áàøëàéûðëàð éåéèá è÷ìÿéÿ. Ãàðîâóë÷ó ýÿëèá áóíó Ùÿñÿí
ïàøàéà õÿáÿð âåðèð. Ùÿñÿí ïàøàíûí àäàìëàðû áóíëàðû òóòóá ñàëûðëàð äàìà.
16. Êîðîüëóíóí Éóìðóã ßùìÿä àäëû äîñòó ÿùâàëàòû åøèäÿí êèìè, þçöíö
çèíäàíà ÷àòäûðûð. Ãàðîâóë÷óëàðû ðàçû ñàëûá Åéâàçëà ýþðöøöð. Åéâàç òóòóëìàëàðû
áàðÿäÿ Éóìðóã ßùìÿäëÿ Êîðîüëóéà áó ìÿçìóíäà íàìÿ ýþíäÿðèð:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäàí,

Éîëóì ùåé ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò!
Äöøöáäö àðäûìúà ýÿëèð
Þëöì ùåé ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò!

Áèçè òóòäó Ùÿñÿí ïàøà,

Àäûìûç éàçûëäû äàøà,
Þìöð ýÿëèá éåòäè áàøà,
Ìÿäÿò, ùåé, ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò!

×ÿêèí ýÿëñèí Ñÿðäÿê àòû,

Ìÿðä èýèäèí îëàð çàòû,
Ýÿë äàüûò áó ìÿìëÿêÿòè,
Ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò!

Õàí Åéâàçõàí, âóðìà ëàôû,

Ñèìóðã êèìè ýþçëÿ Ãàôû,
Þëäöðÿð, éîõäó èíñàôû,
Ãàðäàø, ùåé ìÿäÿò, ùåé ìÿäÿò!
531
 17. Éóìðóã ßùìÿä êàüûçû ýÿòèðèá ×ÿíëèáåëäÿ Êîðîüëóéà âåðèð. Êîðîüëó
ùàé âåðèá äÿëèëÿðè Åéâàçýèëè ãóðòàðìàüà òÿëÿñäèðèð. Þçö ãàáàãäà Ãûðàòà ìèíèá
éåë òÿê ýåäèð.
18. Ãûðàò þçëöéöíäÿ ôèêèðëÿøèð êè, áèð áåëÿ Êîðîüëóíó ýÿçäèðèðÿì, ýþðÿê î,
ìÿíèì ãÿäðèìè áèëèð, éà éîõ. Îäóð êè, Êîðîüëóíó ñûíàìàã ö÷öí áàøëàéûð
éàâàø-éàâàø éåðèìÿéÿ. Êîðîüëó áóíó ýþðöá äåéèð:

Ãûðàò, ìÿí ñÿíè àëàíäà,

Áàùàðûíàí éàç îëàéäû.
Êÿêèëèí ìöøêè ÿíáÿðè,
Áîéóí ñÿëìèíàç îëàéäû,

Ãàðüûäàíäû ãóëàãëàðûí,
Ïîëàääàíäû, äûðíàãëàðûí,
Ãûðàò, ñÿíèí îéíàãëàðûí
Òöñöðêàòûí äöç îëàéäû.

Ãûðàò, èïÿêäÿíäè ñà÷ûí,

Ñàíúàéûëäà äÿëè ëà÷ûí,
Òóòóëóáäó áàëà ëà÷ûí,
Éåòìÿéèìèç òåç îëàéäû.

Ìèðÿññÿ éÿùÿð áåëèíäÿ,

Òàéûí éîõäó Ðóì åëèíäÿ,
Ùÿð âàõò Êîðîüëó äèëèíäÿ,
Ñÿíÿ òÿðèô, íàç îëàéäû.

Ãûðàò áó òÿðèôäÿí õîøùàë îëóá éåíÿ éåëÿ äþíöð.

19. Îíëàð ýÿëèá áèð çÿìèíèí ãûðàüûíà ÷àòûðëàð. Ýþðöðëÿð áèð ãîúà êèøè òàõûë
áè÷èð, àììà ÷îõ ãÿìýèíäè. Êîðîüëó áóíóí ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà î äåéèð êè,
Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíè òóòóáëàð, îíà ýþðÿ ãÿìýèíÿì. Êîðîüëó äÿëèëÿðÿ ÿìð
åäèá ãîúàíûí çÿìèñèíè áè÷èá òàõûëûíû éûüûðëàð. Ñîíðà Êîðîüëó ýÿëèá Ïàøàýÿëäè
êÿíäèíèí âàðëûëàðûíû ãàðÿò åäèá îðàäàí äà Ñàíúàéûë êÿíäèíÿ ýÿëèð. Äÿëèëÿðÿ
äåéèð êè, ìÿí àøûã ïàëòàðûíäà ìåéäàíà ýåäèðÿì, ñàü ÿëèìè ñàü áûüûìà ÷ÿêÿíäÿ
ùöúóì åäÿðñèíèç ïàøàíûí ãîøóíóíà.
20. Ùÿñÿí ïàøàíûí àäàìëàðû Êîðîüëóíó àøûã áèëèá îõóäóðëàð. Êîðîüëó äåéèð:

Äàâà ýöíö ãûçûá ýèðñÿì ìåéäàíà,

Äöøìÿíëÿð öçñöíëÿð ãàíûíäà ýÿðÿê.
Êÿñèëñèí êÿëëÿëÿð, ãàëàíñûí ëåøëÿð,
Ãûëûíú ïàñëàíìàñûí ãûíûíäà ýÿðÿê.
532
 Äîëó ïèéàëÿëÿð è÷ÿê ñàüûäàí,
Ãîðõìàì ùàðàìèäÿí, ãàíëû éàüûäàí,
Äÿñòÿëÿð ñûíäûðàí, òöïëÿð äàüûäàí,
Õàí Åéâàçûì ìÿíèì éàíûìäà ýÿðÿê.

Ùàé äåéÿíäÿ þçöí ìÿíÿ éåòèðÿí,

Êîðîüëóéà éöç ìèí ãóëëóã áèòèðÿí,
Äàâà ýöíö ÿìóä, ãàëõàí ýþòöðÿí,
Äÿìèð÷èîüëó ìÿíèì éàíûìäà ýÿðÿê.

Ñþç òàìàì îëóíúà Êîðîüëó ÿëèíè àòûð ñàü áûüûíà. Äÿëèëÿð èøàðÿíè ýþðöíúÿ
ùöúóì åäèá ãîøóíó ãûðûá ãóðòàðûðëàð. Ùÿñÿí õàíû äà þëäöðöá äÿëèëÿðè àçàä åäèð
âÿ øàä-õöððÿì ýåðè äþíöðëÿð. Èñàáàëûíûí òîéóíó òÿçÿäÿí áàøëàéûá øàäëûã
åäèðëÿð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (5)

“Àüúàãóçó”

Àðõèâäÿ ñàõëàíûëàí áó ãîë ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ ìàêèíàäà éàçûëìûø 9 ñÿùèôÿäÿí

èáàðÿò éåýàíÿ íöñõÿäèð. Ãîëóí íÿ âàõò, ùàðàäà, êèìäÿí òîïëàíûëäûüû âÿ òîï-
ëàéûúûíûí êèì îëäóüó ÿëéàçìàäà ýþñòÿðèëìÿéèá. Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí þçöíöí íÿøð
åòäèðäèéè “Êîðîüëó”éà éàçäûüû “Ãåéäëÿð”äÿí áó ãîëóí 1935-úè èëäÿ Ãîáó
êÿíäèíäÿ Úÿëèë Ìóðàä îüëóíäàí òîïëàíûëäûüû áÿëëè îëóð.
1. Èñòàíáóëäà Ùÿñÿí ïàøàíûí îüëó Àüúàãóçó þç ÿìèñè Úÿôÿð ïàøàíûí ãûçû
Ïÿðèçàä õàíûìëà ýþáÿêêÿñìÿ íèøàíëû îëóð. Ïÿðèçàä õàíûì ÷îõ îõóìóø, èñìè-
ÿçÿì äóàñûíû áèëÿí, ùÿì äÿ ÷îõ ýþé÷ÿê áèð ãûç îëóð. Î, ÿìèñè îüëó Àüúàãó-
çóíó áÿéÿíìèð.
2. Áèð ýöí Ïÿðèçàä õàíûì ìÿêòÿáäÿ ÿìèñè îüëó èëÿ ðàçûëàøûá ýÿçìÿéÿ
÷ûõûðëàð. Îíëàð ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá áèð ñÿùðàéè-áèéàáàíà ÷àòûðëàð. Áèð äÿðÿíèí
îðòàñûíäà Ïÿðèçàä õàíûì ÷åâðÿ ÷ÿêèá ÿìèñè îüëóíà äåéèð êè, áèëèéèíè ýþñòÿð
ýþðÿê áó ÷åâðÿéÿ íÿ ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí. Àüúàãóçó áó èøäÿ àúèç îëóð. Ïÿðèçàä
õàíûì èñìè-ÿçÿì äóàñû îõóéóá áöòöí éûðòûúû, âÿùøè ùåéâàíëàðû òîïëàéûð ÷åâ-
ðÿíèí è÷ÿðèñèíÿ. Àüúàãóçóéà äåéèð êè, ñÿíÿ éàð îëóíúà áó âÿùøè ùåéâàíëàðà
ãîøóëóá äöíéàíû ýÿçÿúÿéÿì. Èëäÿ áèð êÿðÿ ýÿëèá Èñòàíáóëà áàø ÷ÿêÿúÿéÿì.
Ñîíðà î, áèð àñëàí äÿðèñèíè áîéíóíà êå÷èðèð, þçö äÿ àñëàíà ÷åâðèëèá âÿùøè
ùåéâàíëàðà ãîøóëàðàã ÷ûõûá ýåäèð.
3. Àüúàãóçó þçöíäÿí ýåäèá ö÷ ýöí áåëÿúÿ ãàëûð. Àéûëàíäà ýþðöð êè, àüàëàð
àüàñû, Äöëäöëöí ñàùèáè áàøûíûí öñòöíäÿ äóðóá ÿëèíäÿ äÿ ìåé ïèéàëÿñè. Î,
ïèéàëÿíè Àüúàãóçóéà âåðèá äåéèð êè, àë áóíó è÷, Ïÿðèçàä õàíûì ñÿíèíäè.
Àüúàãóçó àëûá àáè-êþâñÿðè íóø åäèð âÿ áèð äÿ áàõûá ýþðöð êè, îíà ïèéàëÿ âåðÿí
øÿõñ àðòûã éîõäóð.
533
 Àüúàãóçó êîð-ïåøìàí øÿùÿðÿ ãàéûäûá ÿùâàëàòû àòàñûíà âÿ ÿìèñèíÿ äàíû-
øûð, ùÿì äÿ Ïÿðèçàä õàíûìûí àðõàñûíúà ýåäÿúÿéèíè áèëäèðèð. ×îõ ÷àëûøûðëàðñà äà,
Àüúàãóçóíó ñàõëàéà áèëìèðëÿð. Äåéèð êè, ýåäèá éàïûøàúàüàì Êîðîüëóíóí ÿòÿ-
éèíäÿí; î, Ïÿðèçàä õàíûìû ìÿíèì ö÷öí òàïàð.
4. Úöìÿ ýöíö Êîðîüëó ×ÿíëèáåëèí Äàøãàëàñûíäà òÿê îòóðóáìóø. Áó âàõò
ýþðöð êè, Èñòàíáóëäàí áèð êàðâàí ýÿëèð. Êîðîüëó èðÿëè éåðèéèá ýþðöð êè, äÿâÿíèí
öñòöíäÿ áèð úàâàí îüëàí ÿéëÿøèá. Þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøèð êè, áóíäàí ñàðû ãûëûíú
÷ûõàðìàüà äÿéìÿç. Åëÿ áèð äÿëè íÿðÿ ÷ÿêÿðÿì, ùóøó áàøûíäàí ýåäÿð, ìÿí äÿ
äÿâÿëÿðè ÷ÿêèá àïàðàðàì. Áåëÿ äåéèá Êîðîüëó ùåéðÿòëè áèð íÿðÿ ÷ÿêèð. Àììà
äÿâÿíèí öñòöíäÿ îòóðàí îüëàíûí ùå÷ òöêö äÿ òÿðïÿíìèð. Êîðîüëó åëÿ äöøöíöð
êè, î, êàðäûð. Îüëàí èñÿ áèëäèðèð êè, éîõ êàð äåéèëÿì, ñÿíè ñàéà àëìûðàì. Îíëàð
áèð-áèðèíÿ ùÿðáÿ-çîðáà äåéèðëÿð:

Êîðîüëó:

Èñòàíáóëäàí áèð øèêàðà äöøäö ÿëèì,

Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí ÷ÿêèë ýåò!
Èíäè áîéàíàðñàí ãûçûë ãàíûíà,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí ÷ÿêèë ýåò!

Àüúàãóçó:

Ìÿðä èýèäëÿð áèð-áèðèëÿ öçäÿøÿð,

Ìöõÿííÿòëÿð êîë äèáèíäÿ ýèçäÿøÿð,
Ãûëûíú âóððàì éàðàëàðûí ñûçäàøàð,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñÿíÿ âåðìÿðÿì!

Êîðîüëó:

Èíäè ýÿëÿð äÿëèëÿð àú ãóðä êèìè,

Ýþçöí îëàð áèðäÿí-áèðÿ äþðä êèìè,
Áàøûí ýåäÿð, ëåøèí ãàëàð éóðä êèìè,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí ÷ÿêèë ýåò!

Àüúàãóçó:

Ýÿëìÿìèøÿì áó éåðëÿðäÿ éàñòàíàì,

Ãûëûíúûìëà ìåéäàí äþíÿð áîñòàíà,
Ìèí òöëêö íåéëÿñèí áèð àú àñòàíà,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñÿíÿ âåðìÿðÿì!
534
 Êîðîüëó:

Êîðîüëóéàì ×ÿíëèáåëäÿ ýÿçÿðÿì,

Óçàãäàí, éàõûíäàí øèêàð ñöçÿðÿì,
Äàðòûá áîüàçûíû äèáäÿí öçÿðÿì,
Âåð ìàëûíû, ãóðòàð úàíûí ÷ÿêèë ýåò!

Àüúàãóçó:

Ñöñÿí ìÿíÿì, ñöíáöë ìÿíÿì, ýöë ìÿíÿì,

Ùÿð éåòÿííÿí äàíûøìàíàì, ýöëìÿíÿì,
Êîðîüëóíó àéàã òîçó áèëìÿíÿì,
Áàø ýåòìÿìèø ìàëûì ñÿíÿ âåðìÿðÿì!

5. Ùÿðáÿ-çîðáàäàí ñîíðà îíëàð ìåéäàíà ýèðèðëÿð. Êîðîüëóíóí ùöíÿðè

Ãûðàòëàäûð. Èíäè î, Ãûðàòñûç îëäóüó ö÷öí Àüúàãóçóéà ãàëèá ýÿëÿ áèëìèð. Àüúà-
ãóçó ùàíñû ìÿòëÿáÿ îíóí éàíûíà ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. Êîðîüëó Àüúàãóçóíó
ýþòöðöá ×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð âÿ ìÿñÿëÿíè äÿëèëÿðÿ àýàù åäèð.
6. Êîðîüëó, Åéâàç, Äÿìèð÷èîüëó, Äÿëè Ùÿñÿí, Ùàëàéïîçàí äþðäö Ïÿðèçàä
õàíûìûí àðõàñûíúà ýåäèðëÿð âÿ ýÿëèá ãûç îëàí ãàéàëûãëàðà ÷àòûðëàð.
7. Ïÿðèçàä õàíûì þçöíöí îëäóüó éåðÿ îíëàðûí ýÿëèá éåòèøäèéèíè ýþðÿíäÿ
òÿÿúúöá åäèð êè, èíñàí ÷ûõà áèëìÿéÿí éåðëÿðÿ îíëàð íåúÿ ýÿëèáëÿð?! Òåç èñìè-
ÿçÿì îõóéóá ýÿëÿíëÿðèí ãàðøûñûíäà áàü-áîñòàí ÿêèð êè, ÿýÿð èíñàíäûëàðñà
òàìàù ñàëàúàãëàð, éîõ ìÿëàèêÿëÿðäèñÿ îíäà íÿçÿð åòìÿçëÿð. Äàüûí ãàáûðüàñûí-
äà áîñòàí ýþéÿðèð. Áóíó ýþðÿí Êîðîüëó òÿÿúúöáëÿíèð êè, áó úöð äàü-äàøäà äà
ãîâóí-ãàðïûç áèòÿðìè? Àììà ùàíñûíû êÿñèðëÿðñÿ, ýþðöðëÿð êè, àïàúû çÿùÿðäèð.
Áàøà äöøöðëÿð êè, áó Ïÿðèçàä õàíûìûí ñåùðè-úàäóñóíóí íÿòèúÿñèäèð.
8. Ýÿëÿíëÿð äàüûí áèð éåðèíäÿí íàçèê òöñòöíöí ÷ûõäûüûíû ýþðöðëÿð. Êîðîüëó
òöñòöéÿ ìöðàúèÿòëÿ Ïÿðèçàä õàíûìû ñÿñëÿéèð. Ïÿðèçàä õàíûì áèð áàëàúà äåøèê-
äÿí èëàí úèëäèíäÿ ñöðöøöá ÷ûõûð, àììà Êîðîüëóéà èíñàí øÿêëèíäÿ ýþðöíöð. Î,
Êîðîüëóéà òÿêëèô åäèð êè, àòäàí äöøñöí. Êîðîüëó úàâàá âåðèð êè, ñÿíèí ÷ûõäûüûí
éåðÿ ìÿíèì ùå÷ áèð ãîëóì ñûüûøìàç. Åâèí éîõ, îòàüûí éîõ, áó ÷þëëö-áèéàáàíäà
ìÿí äöøöá ùàðàäà ãàëûì?
Ïÿðèçàä õàíûì èñìè-ÿçÿì îõóéóá äàüûí àðõà òÿðÿôèíäÿ éåääè ìÿðòÿáÿëè
áèð åâ óúàëäûð. Êîðîüëóíó éîëäàøëàðû èëÿ áóðàéà ýÿòèðèð. Ùàë-ÿùâàëäàí ñîíðà
Ïÿðèçàä õàíûì Êîðîüëóäàí òÿðèô èñòÿéèð. Êîðîüëó äåéèð:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,

Ìÿí áèð àñëàíà óüðàäûì.
Éåäèì, è÷äèì, äþâðàí ñöðäöì,
Áàüû-áîñòàíà óüðàäûì.
535
 Áÿðèäÿí ýÿë, ñÿí áÿðèäÿí,
Öðÿéèì éàüûí ÿðèäÿí,
Ñèëêÿíèá ÷ûõäûí äÿðèäÿí,
Ìÿìÿëè ìÿñòàíà óüðàäûì.

Ïÿðèçàä õàíûì Êîðîüëóíóí áó îõóìàñûíäàí íàðàçû îëóá ìÿðäàíÿ ñþçëÿð

îõóìàñûíû èñòÿéèð. Êîðîüëó:

Óúà äàüëàðûí áàøûíäà,

Ëîïà-ëîïà ãàð ýþðöíöð.
Ìÿíèì áó õÿúèë ýþçöìÿ,
Àëà ýþçëö éàð ýþðöíöð.

Ïÿðèçàä õàíûì àúûãëàíûá äåéèð:

Äàüëàðûí öñòÿ ïÿíúÿðÿì,

Ñèíÿíèí öñòÿ õÿíúÿðÿì,
Òÿðïÿíìÿ, ñÿíè ñàíúàðàì,
Àüóëó Øàùìàð ýþðöíöð.

Êîðîüëó:

Áèëìÿäèì éàðûí ôÿíäèíè,

ßìÿéäèì ëÿáèí ãÿíäèíè,
À÷ýèíÿí êþêñöí áÿíäèíè,
Êþêñöíäÿêè íàð ýþðöíöð.

Ïÿðèçàä õàíûì:

Ïÿðèçàäàì òàíû ìÿíè,

Òÿðê åäÿðÿì õàíè-ìàíè,
Øàùìàð êèìè ÷àëëàì ñÿíè,
Äöíéà ýþçÿ äàð ýþðöíöð.

Áó ñþçäÿí ñîíðà Ïÿðèçàä õàíûì èñìè-ÿçÿì äóàñû îõóéóð âÿ åâèí äèâàðëàðû

éûüûëûá Êîðîüëóýèëè ñûõìàüà áàøëàéûð. Êîðîüëó îõóéóð:

Ãàðøû áÿðè äóðàí äàüëàð,

Åëëÿð ñÿíè áÿçÿð áèð ýöí.
Ýöëëö-áÿíþâøÿëè áàüëàð,
Éàðûì ñÿíäÿ ýÿçÿð áèð ýöí.
536
 Ùÿð èýèääÿ îëìàç ùöíÿð,
Ãûëûíú ãÿáçÿñèíäÿí åíÿð,
Äþâëÿòëèäÿí äþâëÿò äþíÿð,
Àüûë áàøäàí äþíÿð áèð ýöí.

Êîðîüëó ×ÿíëèáåëëÿðäÿ,
Ãàëìûøàì ôèòíÿ ôåëëÿðäÿ,
Ìÿí þëñÿì ãÿðèá éåðëÿðäÿ,
Êèìëÿð ãÿáðèì ãàçàð áèð ýöí.

Äÿìèð÷èîüëó ýþðöð êè, Ïÿðèçàä õàíûì Êîðîüëóíóí ñþçëÿðèíäÿí äàùà äà

àúûãëàíûá âÿ îíëàðûí áàøûíà áÿëà à÷àúàã. Îäóð êè, Ïÿðèçàä õàíûìà äåéèð êè, ãîé
áèð òÿðèô äÿ ìÿí ñþéëÿéèì. Ïÿðèçàä õàíûì èúàçÿ âåðèð âÿ Äÿìèð÷èîüëóíóí
ñþçëÿðè îíà õîø ýÿëèð.
9. Êîðîüëó Ïÿðèçàä õàíûìà áèëäèðèð êè, áóðàéà ýÿëìÿêäÿ ñÿáÿá îíó
×ÿíëèáåëÿ àïàðûá Àüúàãóçóéà éåòèðìÿêäèð. Ïÿðèçàä õàíûì îíëàðà ãîøóëóá
×ÿíëèáåëÿ ýÿëèð. Êîðîüëó éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åäèá Ïÿðèçàä õàíûìû âåðèð
Àüúàãóçóéà. Àüúàãóçó äà Êîðîüëóíóí äÿëèñè îëóá ãàëûð ×ÿíëèáåëäÿ.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (4æ)

“Êîðîüëóíóí ãîúàëûã ýöíëÿðè”
Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìÿùÿììÿä Ñàðûîüëó, òîïëàéàíû Ùöììÿò ßëèçàäÿ, Òîâóç
ðàéîíó. Äöçãûðûõëû êÿíäè, 22 àïðåë 1938-úè èë.
Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà ìàêèíàäà éàçûëìûø 5 ñÿùèôÿ.
1. Ãîúàëàí Êîðîüëó áöòöí äÿëèëÿðè áàøûíäàí äàüûäûð. Éàíûíäà òÿêúÿ
Åéâàçû, áèð äÿ Ãûðàòëà ßðÿáàòû ñàõëàéûð. Î, äàâàäàí, âóðóøäàí ÿë ÷ÿêäèéè ö÷öí
áó àòëàðûí äà íàëûíû ñþêöá ÷þëÿ áóðàõûð, Åéâàçëà áèðýÿ äÿéèðìàí÷ûëûã åäèð.
2. Êîðîüëóíóí äöøìÿíè ïàøà õÿáÿð òóòàíäà êè äÿëèëÿð ×ÿíëèáåëäÿí äàüûëûá
ýåäèá, ãèñàñ àëìàã ö÷öí ãîúà Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ãîøóíëà ýÿëèð.
3. Ïàøàíûí ùöúóì õÿáÿðèíè äÿéèðìàíäà åøèäÿí Êîðîüëó Åéâàçû ÷àüûðûá
äåéèð:
Ãàðû äöøìÿí ýöú ýÿòèðäè,
Ãîúàëäûì, Åéâàç, ãîúàëäûì.
Ìÿíçèëè áàøà éåòèðäèì,
Ãîúàëäûì, Åéâàç, ãîúàëäûì.
Ìöõÿííÿòèí îëìàç çàòû,
Ìÿðäèí ïîëàä îëàð ãàòû,
Òàï Ãûðàòû, ßðÿáàòû,
Ãîúàëäûì, Åéâàç, ãîúàëäûì.
537
 Êîðîüëó ãîðõìàç éàüûäàí,
Áàäÿ è÷èáäè ñàüûäàí,
Ùàíû ßùìÿä, Òöïäàüûäàí,
Ãîúàëäûì, Åéâàç, ãîúàëäûì.

4. Êîðîüëó öñòëÿðèíÿ äöøìÿí ýÿëäèéèíè Åéâàçà áèëäèðèð âÿ äåéèð êè, ýåò

Ãûðàòëà ßðÿáàòû òàï, íàëëàòäûð ýÿòèð. Äöøìÿíÿ òÿñëèì îëìàãäàíñà, àò öñòöíäÿ
ìÿðäàíÿ äàâàäà þëìÿê éàõøûäû.
5. Åéâàç àòëàðû òàïûá íàëëàòäûðûð. Êîðîüëó Åéâàçû, àòëàðû ýþðÿíäÿ êþíëö
ãàëõûá äåéèð:

Áóäó ýÿëäè ùàâàäàðûì,

Äóð áàøûíà äîëàí, êþíëöì.
Áàùàð èëÿ äþâð åëÿðäèì,
Çèìèñòàíà äàëàí êþíëöì.

Ãûðàòûìà íàë äöçäöðäöì,

Íå÷ÿ äöøìàí âàð ÿçäèðäèì,
Òöðôÿ ýþçÿëëÿð ýÿçäèðäèì,
Èíäè îëóá éàëàí êþíëöì.

Êîðîüëóéàì ìÿðä-ìÿðäàíÿ,
×ûüûðûá ýèððÿì ìåéäàíà,
Ãûëûíú áàñàíäà äöøìàíà,
Ïàøà òàõòäàí ñàëàí êþíëöì.

6. Êîðîüëó Ìèñðè ãûëûíúû áåëèíÿ áàüëàéûá, ïîëàä ãàëõàíû áåëèíÿ êå÷èðèð âÿ

Ãûðàòà ìèíèð. Åéâàç äà ãûëûíú-ãàëõàí ãóðøàíûá ßðÿáàòà ìèíèð, äöøìÿíèí
éîëóíó ýþçëÿéèðëÿð. Î òÿðÿôäÿí äÿ ïàøà þç ãîøóíó èëÿ ýÿëèá éåòèøèð. Áóíó ýþðÿí
Êîðîüëó öçöíö Åéâàçà òóòóá äåéèð:

Ãîøóí èëÿ ýÿëäè ïàøà,

Äöøìÿíëÿðè ñå÷, Åéâàçûì!
Éàüû ýÿðÿê ÷ÿêñèí ùàøà,
Òåç ùöúóìà êå÷, Åéâàçûì!

Äÿëè êþíöë àëìûð þéöò,

Ãîúà áÿäÿí, îëìà ìåéèò,
Ìèñðè ãûëûíú, ùÿì òÿð èéèò,
Àë äöøìàíû áè÷, Åéâàçûì!
538
 Ãûðàòûí íàëû ñþêöëìÿç,
Êîðîüëó áåëè áöêöëìÿç,
Èéèò þëöìäÿí ÷ÿêèëìÿç,
Éàüû ãàíû è÷, Åéâàçûì!

7. Êîðîüëó Åéâàçëà ïàøàíûí ãîøóíóíà ùöúóì åäèð. Ãîøóíäàí ãûðûëàí

ãûðûëûð, ãûðûëìàéàí äà áàø àëûá ãà÷ûð. Ãîúà Êîðîüëó èëÿ Åéâàç àòëàðûíû ãàì-
÷ûëàéûá ×ÿíëèáåëÿ éîëëàíûðëàð.

ßëéàçìàñû. Èíâ. ¹726 (4â)

“Êîðîüëóíóí ãîúàëûã çàìàíû”

Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ãÿìáÿð. Òîïëàéàíû ãåéä åäèëìÿéèá. Àììà öñòöíäÿêè ÿë

éàçûñûíäàí õÿòòèí Ù.ßëèçàäÿéÿ ìÿõñóñ îëäóüó ýþðöíöð. Ãîë 21 àïðåë 1938-úè
èëäÿ Øÿìêèð ðàéîíóíóí Çÿéÿì êÿíäèíäÿí òîïëàíìûøäûð. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäà
ìàêèíàäà éàçûëìûø áó ãîë öñòöíäÿ ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ ÿñàñëû äÿéèøèêëèêëÿð
àïàðûëìûøäûð. Úÿìè 15 ñÿùèôÿäèð.
1. Áó âàðèàíòà ýþðÿ, äÿëèëÿðè áàøûíäàí äàüûòìûø Êîðîüëó, áèð ýöí Ãûðàòûí
öñòöíäÿ éîë ýåäèð. Î, ãàáàüûíà éöêëö áèð þêöç ãàòûá àïàðàí êèøèéÿ ðàñò ýÿëèð.
Áàøãà âàðèàíòëàðäà îëäóüó òÿê áóðàäà äà, ÷îõ ÷ÿê-÷åâèðäÿí ñîíðà êèøè
òöôÿíýëÿ þêöçö ýöëëÿëÿéèá þëäöðöð. Êîðîüëó þêöçöí ùàããûíû âåðèð, Ãûðàòûí
íàëëàðûíû ÷ûõàðûá àòû ÷þëÿ áóðàõûð âÿ áèð äàùà Êîðîüëóëóã åòìÿéÿúÿéèíè áèëäèðèð.
2. Áó âàðèàíòà ýþðÿ, ïàøàëàðûí ãîøóí ÷ÿêèá Êîðîüëóíóí öñòöíÿ ýÿëìÿñè
õÿáÿðèíè ×ÿíëèáåëÿ òàúèð Õîúà ßùìÿä ýÿòèðèð. Áóðàäà âÿ áóíäàí ñîíðà ùÿð
éåðäÿ “Õîúà ßùìÿä” ãÿùâÿéè ìöðÿêêÿáëÿ ïîçóëóá éåðèíÿ “Àøûã Úöíóí”
éàçûëìûøäûð.
Áó âàðèàíòäà äà ñöæåò äèýÿðëÿðèíäÿ îëäóüó òÿê èíêèøàô åòäèðèëèð.

Áÿùëóë Àáäóëëà

539
 ÑÞÉËßÉÈÚÈËßÐ Âß ÒÎÏËÀÉÛÚÛËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

(Áöòöí ãîëëàð Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ôîëêëîð

Èíñòèòóòóíóí åëìè àðõèâèíäÿ ãîðóíóð.
Îíëàðûí àíúàã àðõèâäÿêè èíâåíòàð
íþìðÿëÿðè ýþñòÿðèëèð)

1. “Àëû êèøè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßëè, òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Ãàçàõ ð-íó, 1937,
ãîâëóã ¹717.
2. “Êîðîüëóéíàí Äÿëè Ùÿñÿí”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùÿñÿíáàëà, òîïëàéàíû
ß.Ù.Òàùèðîâ, Äÿâÿ÷è ð-íó (1935-1939-úó èëëÿðäÿ òîïëàíûá), ãîâëóã ¹716.
3. “Êîðîüëóíóí Èñòàíáóë ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Àááàñ, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Øÿìêèð ð-íó, 1935, ãîâëóã ¹717.
4. “Àøûã Úöíóí”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßëè, òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Ãàçàõ ð-íó,
1938, ãîâëóã ¹725 (3).
5. “Êîðîüëóíóí Òöðêìàí ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã ßëè, òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ,
Ãàçàõ ð-íó, 1934, ãîâëóã ¹720.
6. “Äÿìèð÷èîüëóíóí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìèðçÿ,
òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Òîâóç ð-íó, 5 àïðåë 1938, ãîâëóã ¹718.
7. “Êîðîüëóíóí ßðçóðóì ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Èáðàùèì Ãàðàúàîüëó,
òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Ýÿíúÿ øÿùÿðè, 21 àïðåë 1938, ãîâëóã ¹719.
8. “Äóðíà òåëè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Èñðàôèë, òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ, Ýÿíúÿ
øÿùÿðè, 2 ìàðò 1938, ãîâëóã ¹721.
9. “Êîðîüëóíóí Ðóì ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìÿùÿììÿä, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Ãàçàõ ð-íó, Úàíàëû êÿíäè, 1934, ãîâëóíã ¹723.
10. “Êîðîüëóéíàí Áîëó áÿé”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ñàäûã, òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ,
Ãàçàõ ð-íó, 25 àïðåë 1938, ãîâëóã ¹726 (2).
11. “Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû”, ñþéëÿéÿíè Àøûã Ãîúà, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Òîâóç ð-íó, Áîçàëãàíëû êÿíäè, 10 éàíâàð 1937, ãîâëóã ¹722.
12. “Êîðîüëóéíàí ßðÿá Ðåéùàí”. Ãîëóí àðõèâ íöñõÿëÿðèíäÿ èôà÷û âÿ òîï-
ëàéûúû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìÿìèøäèð.
13. “Êîðîüëóéíàí Àéïàðà”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Úàùàíäàð, òîïëàéàíû
ß.Ù.Òàùèðîâ, Áàêû øÿùÿðè, Ñàðàé êÿíäè, 20 èéóí 1936, ãîâëóã ¹726 (7).
14. “Êîðîüëóíóí Áàéàçèä ñÿôÿðè”, ñþéëÿéÿíè Àøûã ßëè, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Ãàçàõ ð-íó, 1934, ãîâëóã ¹724.
15. “Ãóëóí ãà÷ìàñû”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìåùäè Íÿñèá îüëó (òîïëàéûúû ýþñ-
òÿðèëìÿéèá), Òîâóç ð-íó, 1935, ãîâëóã ¹725.
16. “Àüúàãóçó”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Àñëàí Êîñàëû, òîïëàéàíû Å.Ìÿììÿäëè,
Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû, Ãàðäàáàíè ð-íó, Êîñàëû êÿíäè, äåêàáð 1989 (õöñóñè
ãîâëóã).
540
 17. “Ïÿðèçàä õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Àñëàí Êîñàëû,
òîïëàéàíû Å.Ìÿììÿäëè, Ãàðäàáàíè ð-íó, Êîñàëû êÿíäè, 1989, (õöñóñè ãîâëóã).
18. “Ìàùðó õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Úàâàí,
òîïëàéàíû Ì.Ùÿêèìîâ, Ýîðàíáîé ð-íó, ßçèçáÿéîâ êÿíäè, 1984, (õöñóñè ãîâëóã).
19. “Êîðîüëóéíàí Áÿéëÿð”. Ñþéëÿéÿíè ßëèø Ñÿìÿä, òîïëàéàíû ß.Ù.Òàùèðîâ,
Áàêû øÿùÿðè, 1936, ãîâëóã ¹726 (6).
20. “Êîðîüëóíóí Áàëëûúà ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìóõòàð, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Îðäóáàä ð-íó, 1930, ãîâëóã ¹726 (1).
21. “Êîðîüëóíóí Äÿðáÿíä ñÿôÿðè”. Ñþéëÿéÿíè Øàèð Âÿëè, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Òîâóç ð-íó, Áîçàëãàíëû êÿíäè, 10 ôåâðàë 1932, ãîâëóã ¹726 (3).
22. “Çÿðíèøàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ùöñåéí Ñàðàúëû,
òîïëàéàíû Ì.Ùÿêèìîâ, Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñû, Áîëèíèñè ð-íó, Ñàðàúëû êÿíäè,
20-31 ìàðò 1976 (õöñóñè ãîâëóã).
23. “Ùàñàí ïàøàíûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè” (ãîëóí àðõèâ íöñõÿëÿðèíäÿ ïàñïîðò
ìÿëóìàòû éîõäóð), ãîâëóã ¹1991 (2-úè ãîâëóã).
24. “Ìÿðúàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè”. Ñþéëÿéÿíè Àááàñ Èìàí îüëó
Âÿëèéåâ, òîïëàéàíû ßëè Ãóðáàíîâ, Êÿëáÿúÿð ð-íó, 1974 (õöñóñè ãîâëóã).
25. “Êîðîüëóíóí ãîúàëûüû”. Ñþéëÿéÿíè Àøûã Ìÿùÿììÿä, òîïëàéàíû
Ù.ßëèçàäÿ, Òîâóç ð-íó, 1938, ãîâëóã ¹726 (4).

541
 ËÖÜßÒ

À õ ÷ à – ïóë âàùèäè
À õ ò à ð ì à – ãÿíèìÿò
À ë – ùèéëÿ; ãûðìûçû; êöïÿýèðÿí ãàðû, èôðèòÿ
À ð ÿ ñ ò ÿ – áÿçÿíìèø, ñöñëÿíìèø, ùàçûð
À ð õ à ë û ã – ýåéèì, ïàëòàð íþâö
À ð ç ó ì à í – àðçó, èñòÿê, ùÿñðÿò

Á à ú – âåðýè, ðöñóì, òÿçìèíàò

Á à ä ÿ – øÿðàá, ÷àõûð. Åïîñäà ãÿäÿù ìÿíàñûíäà èøëÿíèð
Á à ã ã à ë – ÿðçàã, éåéèíòè ìàëëàðû ñàòûúûñû
Á à ð – ìåéâÿ
Á à ð õ à í à – ìàëëàðûí áèð äÿñòÿñè, òàéû
Á à ð è ý à ù – ñàðàé, èãàìÿòýàù
Á à ò ì à í – ÷ÿêè âàùèäè
Á à ç – øàùèí, òÿðëàí. Ãóø îâó ö÷öí þéðÿäèëÿí îâ÷ó ãóøó
Á à ç á ó ð ó ò – áîé-áóõóí, ýþðêÿì
Á à ç ó – ãîë; ãöäðÿò, ÿçÿìÿò
Á à ç ó á ÿ í ä (á à ç ì ÿ í ä ) – ãîëáàü; è÷ÿðèñèíÿ íÿçèð äóàñû ãîéóëìóø
ìåøèí âÿ éà ïàð÷à
Á ÿ ä ù å ñ à á – íàìÿðä, ùàãñûç
Á ÿ ä ê ó é – áÿäõàñèééÿò, ïèñ òÿáèÿòëè
Á ÿ ä î é – úèíñ àò
Á ÿ ë ÿ í – äàü àøûðûìû
Á ÿ í ä ÿ ð ý à ù – ýèðÿúÿê, êå÷èä (ëèìàí)
Á ÿ ð ÿ – êå÷èä
Á ÿ é ì ÿ í ä – ñèíÿáÿíäèí ãîëëàðû
Á ÿ ç è ð ý à í – òàúèð
Á è ù ó ø ä à ð û – áèùóø åäÿí äÿðìàí, éóõó äÿðìàíû
Á è í ÿ – ìÿñêÿí, éàøàéûø éåðè
Á ð î é – éåðè, ýåò
Á ó ë ã à – éàøìàã
542
Á ó ò à – íèøàí, íèøàíÿ. Äàñòàíëàðäà ìÿøóãÿíèí àøèãÿ ìÿùÿááÿòè áóòà
øÿêëèíäÿ âåðèëèð
Á ö ë ÿ í ä – óúà, éöêñÿê
Á ö ð ö ø ò ÿ – êþâðÿê, ãóðó, éàõøû áèøìèø
Á ö ð é à í – éàíàí, éàíìûø

Ú à í ñ à ò à í – úàí àëàí
Ú ÿ ð ò ä ÿ ê – ãàðà, àðûã, ãóðó
Ú ÿ ñ è ð – êþðïö
Ú è ä à – íèçÿ, ñöíýö
Ú û ë õ à – õàëèñ, òÿìèç
Ú î ì ÿ ð ä – èýèä
Ú î ø ÿ í – ïîëàä ýåéèì, çèðåù
Ú ö ä à – óçàã äöøìöø, àéðûëìûø
Ú ö ð ÿ – áàëàúà, çÿðèô

× à ì õ à ì à – ÷ÿì-õÿì, íàç-ãÿìçÿ
× à ð ø î â – ãàäûíëàðûí áöðöíäöéö õöñóñè þðòöê, ÷àäðà
× à ð â à ä à ð – ìàëãàðà àëâåð÷èñè, ìèíèê ùåéâàíëàðûíû êèðàéÿ âåðÿí
àäàì
× à â ó ø (÷ î â ó ø ) – õÿáÿð àïàðûá-ýÿòèðÿí øÿõñ
× å ø ò ÿ – íàùàð
× ÿ ð (÷ ÿ ð ÿ í ) – àò õÿñòÿëèéè
× è í è - Ì à ÷ è í – øèôàùè ÿäÿáèééàò þðíÿêëÿðèíäÿ ×èí âÿ Ìàíúóðèéàíûí
èøëÿíìÿ ôîðìàñû
× î ä à ð – ùåéâàí (ÿñàñÿí ãîéóí-ãóçó) àëâåð÷èñè
× î â ê à í – àòëà îéíàíûëàí òîï îéóíóíäà òîïó âóðìàã ö÷öí áàøû ÿéðè
óçóí àüàú
× þ ï ö ê ë ö – ãûëëû, òöêëö
× ó õ à – ýåéèì, ïàëòàð íþâö

Ä à ì à í (ä à ì ÿ í ) – ÿòÿê
Ä à ø ò à í ì à ã – ùöúóì åòìÿê
Ä à ø ò ö ë ÿ ê – òÿúðöáÿëè àò
Ä ÿ ù í ÿ – úèëîâóí àòûí àüçûíà êå÷èðèëÿí ùèññÿñè
543
Ä ÿ ë è – åïîñ ãÿùðÿìàíëàðûíûí äàøûäûüû àä, äàùà ÷îõ èýèä, úÿíýàâÿð
ìÿíàñûíäà èøëÿíèð
Ä ÿ ë è ë – äÿëàéèë – íÿñèùÿò
Ä ÿ ì – çàìàí
Ä è ä à ð – öç, úàìàë; ýþðìÿ, çèéàðÿò åòìÿ
Ä è ä ÿ – ýþç
Ä è ë à ð à – öðÿêà÷àí, êþíöëà÷àí, ñåâýèëè
Ä è í à ð – ÿðÿá õÿëèôÿëèéèíäÿ ãûçûë ïóë, ñîíðàëàð ãÿïèéÿ áÿðàáÿð ïóë
âàùèäèíèí ÿí êè÷èê ùèññÿñè
Ä î í ë ó ã – ÿìÿê ùàããû, ïóë

ß á à – ýåéèì, ïàëòàð íþâö

ß á ð è ø è ì – èïÿê
ß ë ÿ ì – áàéðàã; êÿäÿð, ãÿì, ñàâàäëû, áèëèêëè
ß ë ÿ í ý ÿ – àðûã, ÿëäÿí äöøìöø
ß ë è ô ã ÿ ä ä – óúà áîé, ãàìÿòëè
ß ì ì à ì ÿ – äèí õàäèìèíèí áàøûíà áàüëàäûüû ñàðüû, ïàïàã
ß ì ó ä – ñîéóã ñèëàù íþâö
ß í à ì – ùÿäèééÿ, áÿõøèø
ß ð ÿ ñ ò – ìåéäàí
ß ð ý ÿ í – ÿðëèê ãûç, åâëÿíìÿìèø îüëàí
ß ñ ð ÿ ì ÿ ê – ãûçìàã, úîøìàã
ß ø ð ÿ ô è – ãûçûë ïóë âàùèäè, ùÿì äÿ ãàäûí çèéíÿòè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóá

Ô ÿ ð ð à ø – õèäìÿò÷è, ãóëëóã÷ó
Ô ÿ ð ø – äþøÿíÿúÿê, àéàã àëòûíà ñàëûíàúàã øåé, ïàëàç
Ô ÿ ò ò à í – ôèòíÿêàð, àðàãàðûøäûðàí, úàçèáÿëè

Ý ÿ ð ä è ø – äîëàíìàã; ýÿçèíòè, çÿìàíÿ

Ý è ð â ÿ í ê ÿ – ÷ÿêè âàùèäè
Ý þ ù ÿ ð ê à í – äàø-ãàø ìÿäÿíè
Ý þ â ò à ð – äàíûøûã, ñþç-ñþùáÿò
Ý ö ð ç (ò î ï ï ó ç ) – ñîéóã ñèëàù íþâö

Ù ÿ ì à – ãûçäûðìà
Ù ÿ ð ú à é è – ùÿð éåðäÿ îëàí, ñÿðñÿðè, äÿðáÿäÿð
544
Ù ÿ ð ÿ ì õ à í à – ùþêìäàðëàðûí ñàðàéëàðûíäà áàøãàëàðûíûí ýèðìÿñè
ãàäàüàí åäèëìèø, ãàäûíëàðà ìÿõñóñ îëàí ùèññÿ
Ù è ë à ë – àé
Ù î ã ã à – ÷ÿêè âàùèäè
Ù î é (ù î â ) – êþìÿê, äàäà ÷àòìàã
Ù ó ø - ý ó ø ë à – äèããÿòëÿ
Ù ö â å é ç à – áÿëëè, àøêàð, çàùèð

Ê à ì à í – ñîéóã ñèëàù íþâö

Ê à ð – èø
Ê à ð â à í ñ à ð à – êàðâàíûí äàéàíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí òèêèëèëÿðè îëàí
éåð
Ê ÿ á è ð – áþéöê, óëó, éàøëû, úèääè
Ê þ ù ë ÿ í – àò íþâö
Ê þ ë ò ÿ ý ÿ ë – êè÷èê áîéëó, ýöúëö-ãöââÿòëè êÿë
Ê þ ø ê – åâ, äàëäàíàúàã
Ê ö ø ò ö – ýöëÿø

à à í ÷ û ð ã à (ã à í ÷ à ð ù à ) – éÿùÿðèí àðõà òÿðÿôèíäÿ øåé áàüëàìàã

ö÷öí îëàí íàçèê ãàéûøëàð
à à í û – ãàíå
à à í ì à ã – äîéìàã
à à ð û – áàçó, ãîë
à à ñ è ä – ìÿêòóá àïàðûá-ýÿòèðÿí àäàì, åë÷è
à ÿ ô ë ÿ – äÿâÿ êàðâàíû
à ÿ ë ÿ í ä ÿ ð à í à – þçáàøûíà, ãàéäà-ãàíóíà òàáå îëìàéàí
à ÿ í è – äþâëÿòëè, âàðëû, çÿíýèí
à ÿ í è ì – äöøìÿí
à ÿ í ø ÿ ð – þí, ãàáàã
à ÿ ñ ÿ ì – àíä, àíä è÷ìÿ
à ÿ â â à ç – äàëüûú
à û ë à ô – ãûí
à û ð ì à í ú – ãàì÷û
à î ë ÷ à ã – ãàëûí ïàð÷àäàí, äÿðèäÿí ùàçûðëàíìûø õöñóñè ãîë ýåéèìè,
ñàðüû. Ãÿäèì çàìàíëàðäà äþéöøäÿ ãîëà òàõûëàí äÿìèð þðòöê
à ó á à ð – òîç, ãÿì-ãöññÿ
545
Ë à ô – áîø, ìÿíàñûç ñþç
Ë å é – ãóø íþâö
Ë ÿ ù ä – ãÿáð
Ë ÿ ê à ò ÿ – ÿõëàãñûç ãàäûí
Ë ÿ ê ÿ – àë÷àã, äöøêöí
Ë ÿ ï ÿ - ë ÿ ï ÿ – òàëà-òàëà
Ë ÿ ø ý ÿ ð – îðäó, ãîøóí

Ì å é ä à í ý ÿ ð ä – ìåéäàí ãûçûøäûðàí, ìåéäàíäà úþâëàí åäÿí

Ì ÿ ð ÿ í ä è – êÿðÿíòè, äÿðéàç
Ì ÿ ñ – âÿñìÿ, ãàøà éàõûëàí áîéàã
Ì ÿ ñ à ô – äþéöø, âóðóø, äàâà ìåéäàíû
Ì ÿ ø ð è ã – Øÿðã, Ýöíÿøèí äîüäóüó òÿðÿô
Ì î æ – ëÿïÿ, äàëüà
Ì ö ð ä ÿ ø è ð – þëö, úÿíàçÿ éóéàí àäàì
Ì ö ð ü – ãóø

Í à è á – úàíèøèí
Í à ì – àä
Í à ì ä à ð – àäëû, øþùðÿòëè, èýèä, ãÿùðÿìàí
Í à ð – îä, àòÿø
Í å ø ò ÿ ð – úÿððàù áû÷àüû
Í ÿ ô è ð – øåéïóð, õÿáÿð éàéàí
Í ÿ ì ÿ ê á ÿ ù ð à ì – ÷þðÿê èòèðÿí, ùàãã-ñàé áèëìÿéÿí
Í ÿ ð – åðêÿê äÿâÿ, åðêÿê; èýèä – ãÿùðÿìàí
Í è ç ÿ – ñîéóã ñèëàù íþâö
Í ó ç ë à (ì ó ç ë à ) – õÿñòÿëèê íþâö

Þ ù ä å ë ÿ ì ÿ ê – þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê
Þ é ÿ ú – áóðóã ãî÷

Ï à ñ – áèð ãÿäÿð, áèð ìöääÿò

Ï à é ÿ í ä à ç – àéàã àëòûíà ñàëûíàí øåé
Ï å é ì à í ÿ – ÿùä, ñþç âåðìÿ
Ï è ð – ãîúà
546
Ð ÿ í ú è ä ÿ – èíúèêëè
Ð è ê à á – öçÿíýè
Ð è ç ÿ - ð è ç ÿ – òèêÿ-òèêÿ
Ð ö á ÿ í ä – ìöñÿëìàí ãàäûíûíûí öç þðòöéö

Ñ à á û ü û í – ñîðàüûí
Ñ à ã è – ñó âåðÿí, è÷êè ìÿúëèñèíäÿ øÿðàá ïàéëàéàí
Ñ à ð á à í – äÿâÿ÷è, äÿâÿ ñöðÿí
Ñ å é ë à á – ñåë ñóéó, ñåë ùàëûíäà øèääÿòëÿ àõàí ñó
Ñ å é ð à ü û á – èò äöøìÿí
Ñ å é â à í – ÷àäûð, ýöíëöê
Ñ ÿ ä – éöç
Ñ ÿ ô – äÿñòÿ, úÿðýÿ
Ñ ÿ ü è ð – êè÷èê, ùÿääè-áóëóüà ÷àòìàìûø
Ñ ÿ ì ÿ í á ÿ ð – éàñÿìÿí ñèíÿëè àò
Ñ ÿ ì ÿ í ä – úèíñ àò
Ñ ÿ ð – áàø
Ñ ÿ ð ä à ð – úàíèøèí, áàø êîìàíäàí
Ñ ÿ ð ê à ð – áàø÷û, áþéöê
Ñ î í – þâëàä
Ñ î â ë à ì à ã – èòèëÿìÿê
Ñ þ â ä à é à ð – àëâåð÷è
Ñ ö ê ñ ö í – ïåéñÿð
Ñ ö ð á ÿ – äÿñòÿ, ãàòàð, úÿðýÿ

Ø à ù à ä – äÿéèðìàí ùàããû îëàðàã âåðèëÿí äÿí, óí

Ø à ë ü à ì å ë ÿ ì ÿ ê – äàüûòìàã, òàðìàð åëÿìÿê
Ø å ø ï ÿ ð – àëòû äèëëè òîïïóç
Ø ó ð è ø – ãàðûøûãëûã, ÷àõíàøìà

Ò à í à á – èï
Ò ÿ ð ñ à – õðèñòèàí, õà÷ïÿðÿñò
Ò è ð – îõ
Ò ó í ú ó – ãîøóëìàìûø, äîüìàìûø èðèáóéíóçëó ùåéâàí
Ò ó í ì à ã – ñöçìÿê
Ò ö ï – äÿñòÿ, éûüûí, áþëöê
547
Ö ô ò à í – éûõûëìûø, äöøìöø

 å ú – øåé, ìàë
 ÿ ñ â ÿ ñ ÿ – øöáùÿ, òÿðÿääöä

É à ç û – äöç, ÷þë

Ç ÿ ð ä – ñàðû, ÿòè éåéèëÿí ãóø

Ç è á à – áÿçÿêëè, éàðàøûãëû, ýþçÿë
Ç è ì è ñ ò à í – ãûø
Ç ö ð ö é é ÿ ò – íÿñèë, ñîé

548
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíëûã åïîñó (È.Àááàñëû) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Àëû êèøè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

Êîðîüëóéíàí Äÿëè Ùÿñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Êîðîüëóíóí Èñòàíáóë ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Àøûã Úöíóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Êîðîüëóíóí Òöðêìàí ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Äÿìèð÷èîüëóíóí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Êîðîüëóíóí ßðçóðóì ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Äóðíà òåëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Êîðîüëóíóí Ðóì ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Êîðîüëóéíàí Áîëó áÿé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
Êîðîüëóéíàí ßðÿá Ðåéùàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Êîðîüëóéíàí Àéïàðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
Êîðîüëóíóí Áàéàçèä ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
Ãóëóí ãà÷ìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Àüúàãóçó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
Ïÿðèçàä õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
Ìàùðó õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278
Êîðîüëóéíàí Áÿéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303
Êîðîüëóíóí Áàëëûúà ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
Êîðîüëóíóí Äÿðáÿíä ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316
Çÿðíèøàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
Ùàñàí ïàøàíûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352
Ìÿðúàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
Êîðîüëóíóí ãîúàëûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446

“Êîðîüëó” àðõèâèíèí òÿñâèðè (Á.Àáäóëëà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .459

Ñþéëÿéèúèëÿð âÿ òîïëàéûúûëàð ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .540
Ëöüÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .542

549
 ÊÎÐÎÜËÓ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”

ÁÀÊÛ-2005
Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð: Ïÿðâàíÿ Ìÿììÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 24.09.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 22.03.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 34,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 54.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.