SEYİDAGA ONULLAHİ

TARİX ELMLG Rİ DOKTORU, PROFES S OR

ERM8Nİ
MİLL8TÇİL8Rİ
V8İRAN

"MAARİF" NaŞRİYYATI

BAKI - 2 0 0 2
Elmi redaktoru: amakdar elm xadimi, tarix elmlari doktoru ,
professor Yaqub MAHMUDLU

Rayçilar: Tarix elmlari doktoru, professor Musa QASIMOV

Tarix elmlari namizadi,
dosent Mahir ABDULLAYEV

Onuilahi S.M.
Ermani milllatçilari va İran. Bakı, " Maarif" ,
naşriyyatı, 2002. 88 salı.
-

0503000000 Ol
o Qrifli naşr
-

M 652 - 2001

© Onullahi S.M., 2002

 Seyidağa Miron oğlu Onuilahi
1925-ci il avqustun 26-da Canubi Azarbaycanın Astara şaharin­
da anadan olmuşdur. Hamin şaharda orta maktabi fars dilinda bi­
tirdikdan sonra 1941-1945-ci illarda Sovet-İran ticarat-naqliyyat
idarasinin Sovet harbi hissasindfJ anbardar vfJzi{fJsindfJ çalışmış VfJ
buna görfJ dfJ "Böyük VfJtfJn müharibfJsi" veteranı adına layiq görül­
müşdür.
1945 -1946-cı illar CfJnubi Azarbaycan milli-azadlıq harfJkatın­
da iştirak etdiyina görfJ "21 Azar" medalı ilfJ taltif edilmişdir. Azar­
baycan Milli hökumati dövründfJ Astara şahfJrinda siyasi idaranin
rfJis müavini vazi{fJsindfJ çalışmış Seyidağa Onullahi 1946-cı il de­
kabrın 12-da Şimali Azarbaycana panah gatirmişdir. 1952-ci ilda
GfJncfJ ŞfJharinda H.Zardabi adına Dövlat Pedaqoji İnstitutunun ta­
rix fakültfJsini bitirmişdir. 1952-1958-ci illfJrdfJ Ağstafa rayonu
Kalinin kfJnd orta maktfJbindfJ tarix müfJllimi, dfJrs hissfJ müdiri va
mfJktab direktoru VfJzifalarindfJ çalışmışdır.
1958-1962-ci illfJrdfJ Bakı Dövlat Universiteti Şarqşünaslıq fa­
kültasinin aspirantı olmuşdur. 1962-ci il fevralın 22-dan AzfJrbay­
can SSR Elmlar Akademiyasının Tarix lnstitutunda orta asrlar ta­
rixi şöbfJsindfJ kiçik, baş VfJ aparıcı elmi işçi vazifalfJrindfJ işlfJmişdir.
1963-cü ildfJ namizfJdlik, 1983-cü ildfJ isa doktorluq dissertasiya­
sını müda{ifJ etmişdir.
Hazırda Bakı DövlfJt UniversitetindfJ "AzfJrbaycanın qfJdim VfJ
orta fJsrlfJr tarixi" kafedrasının müdiri VfJZi{fJsindfJ işlfJyir.
Professor Seyidağa Onullahinin xeyli elmi fJSfJrlfJri çapdan çıx­
mışdır. O, fJmfJk ueteranı, Azarbaycan jurnalistlfJr birliyinin üzvü
olmaqla yanaşı, radio VfJ teleuiziyada uerilişlfJr aparır. CfJnubi AzfJr­
baycan va İran tarixi barfJda mfJtbuatda müxtfJli{ mfJqalfJlar çap et­
dirir. 2000-ci ilda Londonda Azarbaycan dilindfJ aski alifba ila "Er­
mani millatçilfJri VfJ İran" adlı 235 sahi{fJ hfJcmindfJ kitabı naşr edi­
lfJrak dünya azarbaycanlıları arasında yayılmışdır. Hamin kitab ha­
zırda Londonda ingilis dilinfJ tfJrcümfJ edilfJrfJk çapa hazırlanır.
MüfJllif kitabın messenatlığını öz üzfJrinfJ götürmüş tibb elmlfJri
namizfJdi SfJ{fJrou Abbasqulu Oqtay oğluna dfJrin minnfJtdarlığını
bildirir.

3
 BELa "'XEYİR"' HEÇ Kasa XEYİR GaTİRM8Z!

Sevidağa Onullahinin "ERMfJNİ

MILLfJTÇİLfJRİ va İRAN" kita­
bına

ÖN SÖZ

. Bu gün Yer kürasi dünyanın bütün xalqları üçün daha da

doğmalaşmaqdadır. Xalqlar, dövlatlar arasında alaqalar get­
dikca genişlanir, darinlaşir. indi inteqrasiya va qloballaşma­
nın alternativi yoxdur. Planetimizin ahalisinin süratla art­
ması, daha doğrusu, demoqrafik sıçrayış xalqlar va dövlatlar
arasında q�rşılıqlı alaqalarin durmadan genişlanmasini, ha­
yatın bütün sahalerinda sıx münasibatlar yaradılmasını qa­
çılmaz talabata çevirir. Sağlam düşüneaya malik olan har ka­
sin şübha etmadiyi haqiqat beladir : bu gün böyüklüyündan­
kiÇikliyindan asılı olmayaraq heç bir xalq, ölka va ya dövlat
başqalarından tacrid olunmuş halda yaşaya bilmaz .
Müasir dünyanın böyük dövlat xadimi Heydar 8liyevin
müdrik va uzaqgöran xarici siyaseti sayasinda müstaqil
Azarbaycan Respublikası da dünya birliyina uğurla inteqra­
siya olunmaqdadır. Azarbaycan ilk növbada öz qonşuları ila
mehriban qonşuluq münasibatlarini geniş landirmaya çalışır.
Bu baxımdan, canub qonşumuz olan İranın rasmi dairalari­
nin .. sivilizasiyalar arasında dialoq!'' çağırışiarı Azarbaycan
icti�aiyyatinda m üayyan ümid va razılıq doğurur.
Iranla, o cümledan İran arazisinda yaşayan milyonlarla
azarbaycanlı qardaşları ila alaqalari daha da genişlandirmaya
can atan Azarbaycan Respublikasının har bir vatandaşını bu
gün bir masala har şeydan daha artıq d üşünd ürür : Doğru­
danını qonşumuz İran dövlati sivilizasiyalararası dialoq yolu
ila geda bilacak?! İrandakı bazi ifrat millatçilarin , panira­
nistlarin, irqçilarin-ariçilarin qeyri-millatlari aridib yox et­
mak siyaseti yeridan şovinistlarin yolunu kasmak haqiqatan
da mümkün olacaqmı?! Üzda " din qardaşlığından" , " islami
birlikdan" bahs edib, aslinda isa ermanilarla qardaşlıq siyase­
ti yeridan, bir milyondan çox din qardaşını-azarbaycanlını
4
 öz doğma yurd-yuvasından zorla didargin salan ermani taca­
vüzkar I arına hartarafli himayadarlıq göstaran bazi rasmi
İran dairalarİ doğrudanını öz ananavi siyasatlarindan al çaka­
caklar?! Ermani millatçilari ila biriaşarak daim İran-Turan
· qarşıdurması çağırışiarı ila yaşayan ifrat İran irqçilari öz
am allarindan al çakacaklarmi? Nahayat, İran rasınilari üçü n
kim daha azizdir : din qardaşları olan va düşman tacavüzüna
maruz qalmış azarbaycanlılar, yoxsa Azarbaycan torpaqlarını
işğal etmiş tacavüzkar ermani millatçilari?!
Bütün bu masalalara aydınlıq gatirmak baxımından tanın­
mış tarixçi alim, professor Seyidağa Onullahinin "Ermani
millatçilari va İran" kitabı son daraca garakli va vaxtında
yazılmış asardir. S.Onnullahinin ermani va İran millatçilari­
nin tarixi va ananavi qardaşlığını takzibolunmaz faktlarla
sübut edan bu qiymatli araşdırması ham dünyanın mütaraqqi
ictimaiyyati üçün, ham da Iranın taraqqiparvar dairalarİndan
ötrü eyni daracada qiymatli xabardarlıqdır. Xabardarlıqdır
ona göra ki, irqçilik, ifrat millatçilik , bir etnosun va ya et­
noslar qrupunun digarindan üstün olduğunu iddia edan şovi­
nist nazariyyalar, onların qısasçılıq çağırışiarı gee-tez terro­
ra, qarşıdurmaya, qan tökülmasina, qırğınlara, faşizma gati­
rib çıxara bilari
Bu gün hamıya, o cümladan qonşu İranın rasmi dairalari­
na aydın olmalıdır ki, agar ermani millatçilarinin-terrorçu
daşnakların fitvasına uyaraq "ari irqindan olan bütün xalq­
ları vahid markaz atrafında birlaşdirmak va türkiara qarşı
qaldırmaqi" - çağırışiarına laqeydlik göstarilarsa başariyyat
yeni falakatlar qarşısında qala bilari
Seyidağa Onullahinin "Ermani millatçilari va İran" kita­
bında toplanmış takzibolunmaz faktlar aydın sübut edir ki,
İranın böyük dövlatçilik siyasati yeridan bazi şovinist daira­
lari ila ermani millatçilari-daşnaklar Azarbaycana va bütün
türk dünyasına qarşı maqsadyönlü pozuculuq işi-düşmançi­
lik, qarşıdırma va qisasçılıq tabliğatı aparırlar; ermani mil­
latçilari va daşnaklar türk .dünyasına qarşı faaliyyat markaz­
larini İran arazisina köçürm üşlar. Ermani va İran millatçila­
rinin birga sayi ila Azarbaycana qarşı durmadan yeni-yeni
"asar lar " , daha doğrusu, cızmaqaralar naşr olunur; ermani
millatçilarinin Azarbaycan va türk dünyası aleyhina başqa

5
ölkalarda da çap etdirdiklari asarlar farscaya tarcüma olunur
va İranda naşr edilir; ermani va İran millatçilari " al-ala vera­
rak" takca İranda deyil, dünyanın başqa regionlarında da ya­
şayan müxtalif İran etnoslarını (farslar, kürdlar, taciklar,
irandilli afqan tayfaları, lorlar, gilaklar, talışlar, baluclar
va s.), yunanları va başqa xalqları, hatta slavyanları da fars­
lar va ermanilar atrafında birlaşdirib türk dünyasına qarşı
vahid cabha yaratmaq doktrinası irali sürürlar. Bu acayib
irqçi doktrinanın an mühüm tarkib hissasi bundan ibaretdir
ki, türk xalqları va dövlatlarini içaridan parçalayılı dağıtmaq
üçün bu ölkalarin va xalqların içarisinda " ari ocaqları" , " ari
markazlari'' yaratmaq planı irali sürülür. Görün neça sasla­
nir bu badnam doktrina: "Nacib fars va iranlılar, cangavar
kürdlar, casur lorlar, baluclar, cangali gilaklar, çalışqan va
açıq gözlü ermanilar, afqanlılar va hindistanlılar, ümumiy­
yatla, ari irqindan olan bütün millatlar bu ocaq va markaz
(yani "ari ocağı" va ya "ari markazi"!) etrafında toplaşmalı
va birlaşmalidirlar. Bundan alava, turanizmin atrafında va
daxilinda ari ocaqları taşkil etmaliyik ! " Ermani va İran mil­
latçilarinin bu irqçi-terrorçu doktrinas ında dünya meydanın­
da tür ka zarba vurmaq üçün farslardan va ermanilardan baş­
qa kürdlara, yunanlara va slavyanlara xüsusi yer ayrılır . . .
B_ü tün bunlarla kifayatlanmayan ermani va İran millatçi­
lari Iran-Turan münasibatlarini Xeyirla Şarin mübarizasi ki­
mi qalama verirler. Onların fikrinca, " türklar hamişa zülma­
ti, vahşiliyi, iranlılarla ermanilar isa azadlığı va madaniyyati
tamsil etmişlar" .
Seyidağa Onullahinin "Ermani millatçilari va İran " adlı
tadqiqatı .ila tanış olduqça oxucu daha aydın başa düşür ki,
na üç ün Iranın bazi dairalarİ din qardaşları (onların özlari
demiş kan " şia qardaşları") olan azarb aycanlılara yalnız şirin
vadlar verir, ari irqindan olan asl qardaşlarına-işğalçı er­
�anilara isa hartaraf li yardım gösta rirlar?! Va yaxud, İran
Iravanda Göy mascidi tamir etdirir (bununla özünün islaına
"sadaqatli olduğun u" nümayiş etdirir!), lakin harnin mascida
ibadata galmak üçün Ermanistanda (Qarbi Azarbaycanda!) bir
nafar da olsa azarbaycanlının qalmaması, daha doğrusu, on­
ların öz ata-bab a yurdlarından sürgün olunması faktına isa
"bigana" qalır! Oxucuya, eyni zamanda o da aydın olur ki,

6
Türkiyanİn arazi bütövlüyünü pozmağa çalışan kürd terror­
çularının arxasında kimlar durur!
Bir sözla, Seyidağa Onullahinin yeni kitabı çox matlabla­
rin üzarina işıq salır. 8sarin har sahifasinda, har satrinda,
müallifin har sözünda, alıanginda qeyratli bir Vatan oğlunun
millat va yurd sevgisi, taassübkeşliyi hiss olunur. Bu da abas
deyil. Çünki onun müallifi öz xalqını sevan bir azarbaycanlı,
Tabrizin tarixini yaratmış va onlarla başqa asarlarin müallifi
olan tanınmış tarixçi olmaqdan başqa, ham da " 2 1 Azar" ha­
rakatında faal iştirak etmiş azadlıq mücahididir, Vatanin,
Yurdun manafeyina toxunulanda, keçmişina daş atılanda si­
nasini q�bağa veran, hatta mahkamalar qarşısında durmaq­
dan bela çakinmayan qeyratli Azarbaycan vatandaşıdır! "Er­
mani millatçilari va İran " kitabı ila Seyidağa On ullahi
hayacan tabili çalır. M üallifin çaldığı hayacan tabili ruhi
xastaliya-daha doğrusu, ariçilik marazina tutulmamış har
kasa bir haqiqat barada xabardarlıq edir : Ermani va İran mil­
latçilarinin tamsil etdiklari "Xeyir" heç kasa xeyir gatirmaz!
8ziz oxucular! Oxuyun Seyidağa Onuilahinin "Ermani
millatçilari va İran" kitabın! Onda özünüz görarsiniz ki, bu
gün bu hayacan tabiiini çalmaq na qadar da zaruridir! Görar­
siniz ki, dünyamızda bu gün irqçilik, qısasçılıq, faşizm xas­
taliyina tutul�nlar var va onlar insanlıq üçün real tahlüka
olaraq qalırlar!

Yaqub MAHMUDLU
Bmakdar elm xadimi,
tarix elmlari doktoru,
professor

7
 .. Tarix hamişa har şeyi öz yerina qoyur ..

Heydar fJLİYEV

2001 -ci il iyulun 28-da ermenilar Canubi Azarbaycanın

Çaldıran rayonunun 1 6 kilometrliyinda yerleşmiş Qarakilsa­
ya toplaşaraq xristianlığı qabul etmelarinin 1 700 illiyini tan­
tanali suratda qeyd etmişlar. Hala iyulun 2 5-dan minlarla er­
mani çadırlar quraraq Qarakilsa atrafına toplaşmışdı. Qarbi
Azarbaycan qubernatoru va Çaldıran rayonu hakimi ziyarata
galmiş ermanilarin rahatlığı üçün oraya elektrik işığı çakdir­
miş, içmali su, telefon xatti, sahiyya şaraiti, bank, arzaq
malları mağazaları taşkil etmişdil ar. "Tadiris Qadis" adlanan
Qarakilsanin tamiri üçün ölkanin madani abidalarini qoruyan
taşkilatı Tehran, İsfahan, Azarbaycan keşişlari ila birga xey­
li xarc çekmişlar. Ermenilar kasmak üçün buraya xey li xoruz
va qoyun gatirmişdilar.
·

Keşiş Xaçaturyan da ziyarata galanlar arasında idi. Baş

keşiş Ardavaz Ter Teryan (dünya ermenilarinin tam ixtiyar
sahibi olan baş keşişi I Ararnın müavini) da Qarakilsaya gal­
riıişdi.
"İran" qazetinin yazdığına göra, 1 900 illik harnin kilsada
heç bir işıq yanmırdı. Orada ancaq şamlar yandırılmışdı.
Mazhabi marasim sona çatdıqdan sonra Fransanın Teh­
randakı safiri Fransua Vikolo arvadı ila birlikda Baş keşiş
ila söhbat" edarak, bu marasimda iştirak etdiyindan xoşhal ol­
duğun u bildirmişdi.
Maraqlıdır ki,· İranın İslami Madaniyyat va İrşad N az iri
Ağayi Mascid Camel ilk dafa idi ki, Azarbaycana galib harnin
marasimda iştirak etmişdir.
Nazir, müxbir ila müsahibalarinda demişdi : "Qarakilsa
dünyanın an qadim kilsalarindan biridir". "Man şadam ki, bu
makan a baxm aq fürsati alda etdim". Naz ir sö hbatinda demiş­
dir : "Man Vatikanda İranın safiri olarkan harnin kilsanin ta­
rixçasi va Hazrati Masihin malaklarinin bu arazida olduqları
barada eşitmişdim . O zamanlar bir çox iranlı xristianlığı qa­
bul edir va onların vasitasila bir sıra bölgelarda geniş yayı­
lır. Bu baxım dan xristianlıq bizim millatin haqiqi tarixinin
bir hissesidi r. Ermenilar da, milletimizin bir hissesidir lar.
8
 Onlarla bizim ham irqimiz , ham dil baxımından müştarak
k öküm üz vardır" .
Harnin kilsanİ ziyarat etm ak üç ün 7 5 0 minik maşını ila 5
min nafar e rm ani galmişdi. Onlar 500 çadırda yer I aş mişdir
(bax : '"İran" qazeti, 8 avqust 200ı -ci il, N� ı 8 75).
Mammad Said Orduhadi (ı8 72-ı950) 90 il bundan önca,
ı9 ıı -ci il da Bakı pull ularından M urtuza M uxtarovun maddi
körnakliyi ila Haşım bay Vazirovun "Sada" matbaasinda çap
etdirdiyi "Qanlı sanalar" adlı kitabında ı 905-ci ilin qanlı fa­
cialarini atraflı şarh etmişdir. O yazır: " Gancada ı905-ci il
noyabrın ı8-da baş vermiş qanlı hadisalar arafasinda, noyab­
rın 8-da daşnaklar Bahmanli sakinlarini, bir iranlı biçarani,
Qoşaçinar mahallasinda, Molla Camilli sakinlarini va başqala­
rını öldürmüşdülar. Naxçıvan faciasinda daşnaklar bir akin-
. çini namaz qılan vaxt qatla yetirmişdilar. Bakırla, Şuşada,
Cabrayılda, Cavanşirda va Zangazurdakı qatl-qaratlar da daş­
nakların amaUarinin naticasidir. Hamazasb, Aram bek, Baq­
rat, Asqırat va başqa aliqanlı calladlar bu işiara başçılıq et-
mişlar. .
ı 905-ci il kütlavi soyqırımını hayata keçirmak üçün er­
manilar uzun illar arzinda silahlanmış könüllülar toplamış,
sonra isa mütaşakkil suratda eyni vaxtda müxtalif yerlarda
müsalman azarbaycanlı türklarini kütlavi suratda qırmağa
başlamışlar. Onlar muxtariyyat adı altında Azarbaycan, Gür­
cüstan, Türkiya torpaqları hesabına "Böyük Ermanistan " ya­
ratmağa cahd edirdilar. Bela bir xayal ila sarxoş olmuş daş­
naklar heç bir çirkin amaldan, terrordan, vahşilikdan çakin­
mirdilar. Onlar bir tarafdan güclü tabliğat aparır, müsalman
Azarbaycan türklarina qarşı düşınançilik hissini qızışdırır;
digar tarafdan, müasir silahlarla taebiz olunmuş könüllü qo­
şun dastalari hazırlayırdılar. Nahayat, daşnaklar ı905-ci il
fevralın 2-da Bakının Quba meydanında Ağarazi adlı bu
azarbaycanlını qatla yetirdilar. Fevralın 6-da onlar başqa bir
müsalman azarbaycanlı türkünü öldürdülar. M.S.Ordubadi
yazır : "Bu qatl ela bir bomba idi ki, cümla Qafqaza buradan
ataş açıldı" . "Ermanilar rastlarına çıxan alsiz-ayaqsız müsal­
manları qırıb kasirdilar. Bakıdan sonra ı90 5-ci il martın 5-
da gündüz saat üç radalarİnda Naxçıvanda üç nafar Cahrili
Şeyx Mahmud kandinin yanından keçarkan ermanilar tara-

9
findan ağır yaralanır, mayın 7 -da isa Tumbul kendinda bir
azarbaycanlı öldürülür.
Mayın 9-da 8liabad kandi yaxınlığında Hacı 8li Bayram­
zade adlı hörmatli bir kişi yeddi gülla yarası ila qatla yetiri­
lir.
Mayın ll-da ermenilar şahari ataşa tutur. 2 saat yarım
arzinde şaharda gülla sasi, alov va tüstüdan başqa bir şey na­
zara çarpmırdı.
M.S.Ordubadi müxtalif sanadiara asaslanaraq gösterir ki,
Naxçıvanda ermani fitnasi yerli ahalinin qeyrati sayasinda
aradan qaldırılmış, düşmanlar mağlub edildikdan sonra ka­
zak ordu hissesi komandirinin amrila rus asgariari ermani­
larla birlikde azerbaycanlıların dükanlarını yandırmış , mal­
larını talan etmiş, yeni fitnakarlıqlar töratmişlar. Noyabrın
26-cı geeasinda baş vermiş bu hadisa Naxçıvanda müsibat ·

geeasi olmuşdur.
N oyabrın 30-da Cahri ka ndi kazaklar va ermenilar tara­
findan yandırılır.
Malum olduğu kimi, o zaman İravan şaharinda va etrafın­
da asasan azarbaycanlılar yaşayırdı. Azarbaycanlılar bura­
da silahsız idilar. Onlarda cami 20 tüfang, az miqdarda fi­
şang var idi.
Ermenilar İravan etrafında onlarla müsalman yaşayan
kandi yandırır, xalqa divan tuturdular. Qırxbulaq mahalın­
da, Süzaçik, Pulluça, Kötüklü, Qoşabulaq va s . kandlar yerla
yeksan olunur.
M.S.Ordubadi daha sonra 1 905-ci il iyunun 1 3-dan Cabra­
yıl bölgesinda ermenilar tarafindan müsalmanların kütlavi
suratda öldürülmesini şarh edarak yazır ki, Divanlı, Qacar,
Ağbulaq va s . kandlarini yandırırlar. 50 nafar azarbaycanlı
qatla yetirilir.
1 906-cı il iyulun 1 2-da Şuşada çar hakim dairalarinin iki­
başlı siyaseti üzündan ikinci dafa ermenilar olmazın vahşi­
liklar töradirlar.
Ganca va Qazaxda baş veran hadisalardan bahs edan
M.S.Ordubadi yazır ki, ermanilarin asas hadafi müsalmanları
Ganca arazisindan köçürüb, yerinda Ermenistan taşkil etmak
idi. Cavanşir bölgesinda Tartar va Xaçın daralarinde m üsal­
man kandlarinin dağıdılması harnin planın bir hissesi idi.

10
 M.S.Ordubadiya gönderilan maktubların birinda oxuyuruq:
"Ermanilar hamila qadınların qarınlarını xancar ila parçala­
yanda masum cocuqların qanlı başları eşika çıxırmış " burada
M. S. Ordubadinin kiçik bir qeydi maraqlıdır. O yazır ki, bu
hadisalerin tasviri olan sahifalarda bazi cümlalari oxuya bil­
madim, guya ora su töküldüyü üçün sözlar oxunmur. Lakin
aslinda müallif davam edir, bunlar su deyil, maktubu yazan
müxbirin göz yaşları imiş. Man isa oxucuları yenidan ağlat­
mamaq üçün o sahifalari yazmıram . . . hala tarixda heç bir
xalq başqa xalqın qadınlarına bela zülm etmamişdir. Bir ana­
nın avvalca dörd körpasini öldürürlar, uşaqlar al-ayaq çaldıq­
da ananı göz yaşları içinda qatla yetirirlar.
M.S.Ordubadi yazır : "Budurmu ermani madaniyyati? Bu
raftari xabisana ila istiqlaliyyat havasında olan bir millatin
axırı na olacaqdır, xayalındayam" .
8hmadbay Ağayev deyirdi : "Ermani terroruna son qoyul­
mayınca Qafqazda sülh olmayacaq . . . "
1 905-1 906-cı iliarda bilavasite daşnak partiyasının fit­
nakarlığ� ila töradilan va çar dairalarİ tarafindan aşkar su­
ratda qızışdırılan Milli qırğın xeyli günahsız müsalman azar­
baycanlının ölümüna, saysız-hesabsız mahrumiyyatlara va
azablara sabah olmuşdur1•
1 898-ci ilda Bakıda anadan olmuş, Mahammadzada Mirza­
bala 1 920-ci il mayın 28-da müsavatçı adı ila tutulub habsa
alınmış, sonra İrana mühacirat edib, avval 8nzali, sonra
Raşt şaharinda sakin olmuşdur. 1 923-cü ildan İstanbulda
naşr olunınağ a başlamış "Yeni Qafqaziya" dergisinda İran
xatiralarini çap etdirmişdir. O, hamçinin "İranda Azarbay­
can mühacirlari" adlı bir neça maqala da "Yeni Qafqaziya"
dergisinda dare etdirmişdir. Mahammadzada Mirzabala
1 92 7 -ci ilda İstanbula gedir va orada "Ermanilar va İran "
adlı kitabını türk dilinda naşr etdirir. Müallif harnin kitabda
faktlar asasında daşnak partiyasının İrandakı faaliyyatini va
ermanilarin iddiasına göra onları ariyailarla eyni irqdan va
qan qohumluğu barada bir sıra masalalara toxunmuşdur<1>.

1 8traflı malumat almaq üçün bax: M.S.Ordubadi. " Qanlı sanalar" , Ha­

şım bay Vazirov naşriyyatı, "" Sada " matbaasi, Bakı 1 9 1 1 , aski alifbada;
Professor Yavuz Axundov. " Qanlı sanalerin ibrat darsi" maqalasi. "Varlıq
dergisi" , 1 995, N!! 98-3, salı. 1 1 2- 1 2 1 .

11
 ır
indi harnin kitabın çapından ·88 il keçir. Lakin bu müddat
arzinda daşnak partiyası öz taxribatçılıq faaliyyatlarini yena
davam etdirmiş va etdirir. İs tar İkinci Dünya m üharibasin­
dan önca, istarsa da müharibadan sonra va hal-hazırda yena
daşnak partiyası Ermanistana qonşu olan İranda, Türkiya
va Azarbaycan aleyhina terrorçuluq, taxribatçılıq va düş­
ınançilik siyasetini davam etdirir.
Tasadüfi deyildir ki, hala 1 94 7 -ci il iyunun 5 -dak Raşt
şaharinda ermani dilinda naşr olunan "Alek " qazetinin
2845-ci nömrasi, 1 958-ci il fevralın 1 6-dak isa 5966 nömrasi
çapdan çıxmış va harnin qazet neça iliardir ki, Telıranda naşr
olunur. Bununla yanaşı aylıq "Araks " qazeti da daşnak par­
tiyasının tabliğatçısı kimi Telıranda açıq suratda 1 988-ci il­
dan ayda bir dafa çap olunuh yayılır. Bundan alava, 1 988-ci
ilin fevralından Azarbaycan-Ermenistan arasında Dağlıq
Qarabağ münaqişasi mahz daşnak partiyasının bilavasita faa­
liyyati va iştirakı ila başlamış va harnin ildan sonra ermani
miliatçilarinin vaxtila Avropa ölkalarinda Azarbaycan va
türklar aleyhina yazdıqları asar va maqalalar fars dilina tar­
cüma edilarak Telıranda müxtalif naşirlar tarafindan çap edi­
lib yayılır. Onlardan Herand Pasdermaciyanın 1 94 9-cu ilda
Parisda fransız dilinda naşr etdirdiyi "Ermenistan tarix i"
adlı asarini göstarmak olar. Bu asar İran alimi va m aş h ur
tarcümaçisi miliiyyatca kürd olan Mahammad Qazi tarafin­
dan fars dilina tarcüma edilarak 1 990-cı il da Telıranda " Zar­
rin" naşriyyatı tarafindan 3300 nüsxada çap edilib yayılmış­
dır. Seroj Manasiyanın 1 981 -ci ilda Parisda naşr etdirdiyi
" Ermenistan, Gürcüstan va Azerbaycan" ( 1 9 1 7- 1 923-cü il­
larda) adlı asari 8bdürrza Hüşang Mahdavi tarafindan fars
dilina tarcüma edilarak Telıranda " Müin" naşriyyatı tarafin­
dan 1 99 1 -ci ilda 3300 nüsxada çap edilmişdir. Bundan alava
Riçard Hovanisyanın 1 97 1 -ci ilda naşr etdirdiyi " 1 9 1 8-
1 9 1 9-cu iliarda Qarabağ üstünda Ermenistan-Azarbaycan
münaqişalari" adlı maqalasi "Armeniyan Rioyyo" (yay, 1 9 7 1 -
ci il, cild 24, nömra 344, salı. 3-39); Anahid Ter-Minasiy a­
nın yena harnin dargida 1 989-cu ilda çap etdirdiyi " Qafqazda
1 905-ci il inqilabı" (hamin darginin 1 989-cu il yay, 42 -ci
cild, N!? 2/266, salı. 1 -23); Pol Demontun 1 986-cı ilda " Edi­
şen Petris" dergisinda dare etdirdiyi " 1 9 1 9- 1 920-ci iliarda

12
 Bakı dörd inqilab ayrıcında" maqalasi (Pol Demont Korrefur
Dola Revolusion 1 9 1 9-1 920); Xosrov Şakirinin 1 98 5-ci ilda
"Sentral Eşiyan Suri " dergisinin 4-cü cildinda çap etdirdiyi
.. Bakı qurultayı .. adlı maqalasi (bax : Xosrov Şakirin .. Bakı
konqresi .. , .. Sentral Eşiyan Suri .. , cild 4, 1 985), Kava Bayat
va Behnam Cafari tarafindan fars dilina tarcüma edilarak
1 992-ci ilda Telıranda .. Parvin .. naşriyyatı tarafindan 3000
nüsxada çap edilib yayılmışdır. Telıranda har 3 ayda bir dafa
naşr olunan "Ayanda .. dergisi ardıcıl olaraq daşnak ermanila­
rin faaliyyati barada maqalalar dare edir.
Daşnak partiyasının son zamanlar faaliyyatinin Afinadan
Tehrana köçürülmasi, onların Xoy, Tabriz, Raşt, İsfahan
va s. şahariarda faaliyyat göstarmasi, Xoyda va Tabrizda er­
meni kilsalarinin faaliyyati-bütün bunlar sübut edir ki,
daşnakların İranda, müstaqil Azarbaycan Cümhuriyyati va
Türkiye Cümhuriyyati aleyhine faaliyyatlarina geniş imkan­
lar verilmişdir. Qara kilseni buraya daxil etmakla, hatta İra­
nın müxtalif şaharlarinda, o cümledan Azarbaycanda faaliy­
yat göstaran ittilaat idaralarinda .. Pantürkizma qarşı müba­
riza" şöbalari yaradılmışdır. Digar tarafdan daşnak partiyası
İranda Azarbaycan Cümhuriyyati aleyhine faaliyyat gösterdi­
yi halda, Qarabağ hadisalari ila alaqadar Azarbaycan Respub­
likasında naşr olunan bir asar bela halalik Telıranda Azar­
baycan dilinda va ya fars dilina tarcüma edilarak naşr edil­
mamiş va ya hadisalari işıqlandıran bir qazet ( "Varlıq"dan
başqa) Tabrizda, Telıranda va s. şahariarda çap olu!J.mur.
Bundan alava, 1 994-cü ilin may ayında Iran Islam Res­
publikası tarafindan Ermenistan Respublikasına safir tayin
edilmiş Ağayi Rza Nik kar İsfahani İranın Xarici İş lar N azir­
liyinin naşriyyasi olan "Motaleate Asiyaye Markazi va Qaf­
qaz " dergisinin 1 994-cü . il dekabr, 1 995-ci il yanvar-fevral
tarixli 7 -ci sayında dare etdirdiyi "8rmanistan-be zabane ar­
qam va amar " - "Ermanistan statistik raqamlarin dili ila"
adlı maqalasinda İranla Ermenistan arasında qırılmaz bağlı­
lıq olmasını qeyd e tm asi istar-is tam az insanda bela bir fikir
yaradır ki, görasan müsalman qonşumuz İran ahalisi va onun
safiri canab Ağayi Reza Nikkar İsfahani tarix boyu ermani
millatçilarinin İran aleyhine faaliyyat göstermesini, Canubi
Azarbaycan türklarini kütlavi suratda qırmalarını unutmuş-

13
 larmı? Va ya Ermenistan ordusunun Azarbaycan Respubl.ika­
sının 20 faizdan artıq arazisini işğal etdiyi bir dövrda Iran
İslam Respublikasının Ermanistanla mal dövriyyasinin Rusi­
ya Federasiyasından sonra 1 5 ölka arasında birinci. yeri tut­
ması, Naxçıvan elektrik enerjisinin ötürücüsünün Iran tara­
findan ardıcıl olaraq kasilmasi, Ermenistan Respublikasının
İran tarafindan neft, qaz, mazut va s. yanacaq materialları
ila tarnin edilmasina na ad vermak olar?
Müsalman İran Respublikası dövlati va müsalman qardaş­
larımızın, xüsusila İslam inqilabını qonşu müsalman dövlat­
larina ixrac etmak va bütün dünya müsalmanlarını müdafia
etmak iddiasında olan müsalman İran dövlatinin tecavüzkar
Ermanistan dövlatina bu cür kömaklik etmasi tabii ki, Azar­
baycan Respublikası müsalmanları arasında taşviş doğurur.
Yuxarıda qeyd edilan faktları nazara alaraq biz " Ermani
millatçilari va İran" mövzusunda asar yazınağı va tarixi
faktları oxucuların nazarina çatdırmağı zaruri hesab edirik.
Biz, tarixi faktlar asasında ermani millatçilarinin diplomati­
ya sahasinda hiylagarcasina siyasat yeritmalarini, özlarinin
şaxsi manafelarindan ötrü gah bu, gah digar dövlata arxa­
lanmalarını, kütlavi qırğınlar töratdiklarini, bir sözla bu ba­
şabala millatç ilarin asil mahiyyatini va iç üzlarini oxucuların
na�ar�na çatd�rmaq_ istayirik. Çünki hala da bu fırıldaqçılar
naınkı takca Iran Islam Cümhuriyyati dövlatini, hatta bazi
Avropa va Şarq ölkalarinin dövlat başçılarını da aldada bilir
va onların himayaçiliyindan istifada eda bilirlar.
1 922 -ci ilin noyabrında İsveçranin Lozanna şaharinda taş­
kil edilm iş sülh konfransından sonra daşnakların ABŞ ila
Avro pa döv!at larina bağladıqları ümid tamamila heça çıxdıq­
dan sonra , Iran ermani millatçilarinin asas faaliyyat meyda­
nına çevrilmişdir.
Ararat-Erm ani hökumatinin süqutu ndan sonra ermeni
millatçila ri Tabriz a üz çevirarak bu şahari daşnak partiyası­
nın an mühüm faaliyyat markazina çevirmişdilar. Onlar İran
daxilinda bir çox mühüm vazifalarda, hatta parlamentda va
orduda özlarina yuva salmış, hamçinin İranda az-çox nüfuzu
olmuş bir çox Qarbi-Şarqi Avropa dövlatlarinin taşabbüs va
yardımı ila İran a m ühacirat etmişlar. Onların İranda m üh üm
taşkilatları, milli-madani müassisalari, iqtisadi va ictimai

14
 teşkilatları, ermani dilinda maktablari, teatr binaları olmuş
va qazetlar naşr etm aya başlamışlar. Dem ak olar ki, har il
daşnak partiyasının Tabrizda müntazam qurultayı çağırılmış
va harnin qurultaylarda Avropa va Qafqazda yaşayan millatçi
e rm ani n ümayandalari yaxından iştirak etmişlar.
1 92 5-ci ilda İranda Rza xan hakimiyyata keçdikdan, xü­
susila milliyyatca ermani olan Davudyanın Telıranda sovet
safiri tayin edilmasindan sonra, ermani millatçilari Can ubi
Azarbaycanda iqtisadi va ticarat sahasinda hegemonl uğu al da
etmaya taşabbüs göstarmişlar. Bir sözla, İranda ticarat, siya­
si va s. şöbalar ermani millatçilarinin alina keçmişdi. Tabriz­
da faaliyyat göstaran daşnakların bir hissasi Avropada oldu­
ğu kimi daşnak partiyasından ayrılaraq e rmani .. Arur.. taş­
kilatı yaratmışlar. Mühacir ermanilardan taşkil edilmiş
.. Arur .. taşkilatı Canubi Azarbaycanda bütün sovet İdaralari­
ni ala almış, Tabriz, Urmiya, Marağa, Xoy va s. şahariarda
müxtalif ticarat, naqliyyat va iqtisadi müassisalar taşkil et­
mişdir. Hatta milli Ermanistanın istiqlaliyyat günü (28 may
1 9 1 8-ci il) İrandakı bütün ermanilar tarafindan tantanali su­
ratda qeyd edilmakla yanaşı, müxtalif milli ermani va sovet
maktablarinda, teatrlarda va matbuatlarında milli ermani ru­
hu va milli ermani istiqlal mafkurasi qüvvatlandirilmişdir.
Qeyd etmak lazımdır ki, ermanilarin faaliyyati İranda get­
dikca siyasi mahiyyat alır, ona yeni rang va boyalar verilir.
Onlar qadim ifratçı, şovinist millatçi, tacavüzkar arnallarini
İran şaraitinda qüvvatlandirirlar. Bela ki, Rza xan hakimiy­
yata keçdikdan sonra, İran matbuatından bazisi, o cümladan
"Tabriz " , "Parvareş" va s. matbuat ermanilarin bu millatçi­
lik faaliyyatlarini müdafia edir va onların maqalalarini fars
dilinda naşr edib yayırlar. Hatta Raşt şaharinda "Alik .. adlı
ermani qazetinin naşrina icaza verilmişdir. Bu da ermani
millatçilarinin İran matbuatına getdikca daha çox nüfuz et­
maya başladıqlarını sübut edir. Rza şah dövründa bela mat­
buatdan biri da Raşt şaharinda naşr olunan .. Parvareş .. qaze­
ti idi. Harnin qazetin 2 9 1 -ci sayında Türkiya ermanilarindan
olan va İranda faaliyyat göstaran G. Yegigiyanın imzası ila
"Yaddaşt ba tarname İraniyane donya"- "Bütün dünya iran­
lılarına müraciat") ünvanı ila 1 7 maddadan ibarat müraciat­
namasinda daşnak partiyasının asas proqramı şarh edilmiş-

15
dir. G.Yegigiyan yazırdı: "Yeni Türkiya Avropada va Qarb­
daki istinadgahından mahrum edildiyİndan nazar-diqqatini
Şarqa çevirmiş, türk etniklarİ ila birlaşmak, yenidan qüvvat­
lanmak istayir. Onun fikrinca, İran da bu cür harakat etma­
liymiş. O yazır : "iranın coğrafi vaziyyati va siyasi m9vqeyi
onu irani irqindan olan millatlarİn markazi şaklina salmış­
dır. Har bir iranlı<2>, xüsusila rais va h§kmdarları qonşuların
bir-birila ixtilaflarından istifada edarak, irani irqindan olan
millatlarİn biriaşmasİ üçün lazım galan bünövrani hazırlama­
ğa başlamalıdır. İrani irqli millatlarİn birlaşmasinda va itti­
faqında İranın oynayacağı rol Prussiyanın Alman ittifaqında
oynadığı rol kimi olmalıdır<3>.
Yegigiyan irani irqindan olan millatlarİn siyahısına kürd­
lari da daxil etmişdir.
Maraqlıdır, daşnak partiyası bir tarafdan kürdlari, erma­
nilarla eyni irqdan va qan qohumu ariyailar cargasina daxil
edir. Ariyailarla birlikda türklara, o cümladan, Azarbaycan
türklarina qarşı biriaşmaya va ittifaq yaratmağa çağırır, di­
gar tarafdan türk millati ila kürdlari birga qırmağa va mahv
etmaya çalışır. Bu barada Herand Pasdermaciyanın " Tarixi
8rmanistan" (Ermanistan tarixi) asarina müraciat edak. O
yazır: "Daşnak partiyasının çağırışı ila ermanilar Qafqaz va
İranda xeyli müsallah müdafia qüvvalari taşkil edib Ermanis­
tana göndardi ki, türklar va kürdlarla vuruşsunlar. Osmanlı
arazisinda ermanilar dağlara çakilarak müsallah dastalar dü­
zaldarak partizan m üharibasina başladılar. Daşnak partiyası­
nın göstarişi ila "Xaco" va "Mazon " laqablari olan C'Mazon "
ermani dilinda dastan demakdir) Qriqor Mirzabagiyan Xana­
surdakı kürdlari mahv etmak üçün plan hazırlayırlar. He­
rand Pasdermaciyan daha sonra yazır : " 1 89 7-ci ilda daşnak
partiyası tarafindan Xaco başda olmaqla İrandan Xanasura
çox intizamlı taşkil edilmiş qoşun qüvvasi yeridildi ki, ora­
dakı kürdlari tamamila qırıb mahv etsinlar. Daşnak partiyası
300 müsallah mübariz ermanini İrandan Xanasura göndardi.
Onlar orada sakin olan va "Mazeruk" kürd qabilasina man­
sub olan kürdlari tamamila kütlavi suratda qırdılar, çadırla­
rını yandırdılar<4>. Telıranda naşr olunan " Ayanda" dargisi­
nin 1 993-cü il oktyabr-dekabr tarixli 7-9 sayında İran ali­
mi Ağayi doktor 8li Firuhinin naşr etdiyi " 8rame Gilan va

16
 pehzate maşrutiyyat" ( "Gilan ermanilari va maşruta haraka­
tı" ) adlı maqalasinda deyilir ki, Xaco Xanasurda mamuriyya­
tini tam m üvaffaqiyyatla yerina yetirdikdan sonra Bakı şaha­
rina qayıdır va daşnak partiyasının Bakıda taşkil etdiyi
1 904- 1 905-ci il falıla tatiliarinda iştirak edir. O, 1 90 5 -ci il­
da Bakıda ermani-Azarbaycan türkiari arasında baş veran
qırğında faal iştirak edir. Sonra Qarabağa qayıdıb orada er­
manilarin silahlı .qüvvalarina komandanlıq edarak, xeyli mü­
salmanı kütlavi suratda qırmışdır<5>.
Herand Pasdermaciyan yazır ki, sonrakı iliarda ermanilar
iki cabhada-birisi ruslar aleyhina, digar cabhada isa türklar
va kürdlar aleyhina vuruşurdular. Bu maqsadla Zaqafqaziya­
da osmanlı arazisina ardıcıl suratda harbi qüvva göndarilir­
di.
Yegigiyan ermani, gürcü, tacik, afqan, baluc va s . millat­
Iari da ariyai irqina daxil edarak İran dövlatinin hüdudunu
Qafqaz dağlarına qadar, yani ermanilarin xayali "Böyük Er­
manistan " hüdudlarına qadar genişlandirmayi taklif etmiş­
dir. Yegigiyan 1 92 7-ci ilda naşr etdiyi maqalasinda İranı­
türk, fars, talış, lor, tat, kürd, baluc, türkman, ermani,
arab , yahudi, zardüşti, assori va s. "millatlardan" ibarat bi­
lib. O, eyni zamanda bu millatlarİn iranlılıq " iraniyyat··· qu­
cağında birlaşmalarinin "madaniyyat va azad " olmaları saya­
sinda mümkün olacağını qeyd etmişdir. Bir sözla, Yegigiyan
müstaqil ariyailarin ittifaqını federasiya üsulunda görmak
istayir va federasiyada ermanilara va kürdlara xüsusi bir yer
ayırır" .
Qeyd ·etmak lazımdır ki, Mahmud 8fşar "Ayanda" dargi­
sinin 2-ci cildinin 8-9-cu sayında eynila Yegigiyan kimi
İranda yaşayan müxtalif millatlari, o cümladan Azarbaycan
türklarini, kürdlar, lorlar, tehranlı, xuzistanlı ( arablari) , gi­
lanlı, xorasanlı, isfahanlı, baluc va qeyrilarini Iran millati<6>
tarkibina daxil edarak Yegigiyandan farqli olaraq ermanilar­
la yahudilari harnin İran millati tarkibina daxil etmamişdir.
Yegigiyan kimi Mahmud 8fşar da Rza şah hakimiyyati döv­
ründa İranda yaşayan türkiari farslaşdırıb ariyailar irqina
qatmaq va ya onların içarisinda aritmak lazım galdiyini bil­
clirarak yazmışdır : "Azarbaycan va X uzistanın bazi ahalisini
farsların maskunlaşdığı markazi İrana köçürmak, fars ayala-

17
tindan olan farsları Azarbarcana va Xuzistana köçürüb şa­
harlarda maskunlaşdırmaq, Iran ölkasini yeni iqtisadi va si­
yasi asaslar üzra ayalat va viiayatiara bölarak Azarbaycan,
Xorasan, arabistan va s. istilahları aradan aparmaq, quldur
va talançı arab va türklarİn dilinda olan coğrafi İstilahları
farsca istilahlarla avaz etmak, ahali arasında ünsiyyat vasi­
tasi olan dil isa yalnız rasmi suratda fars dili olmalıdır " . De­
mali, Mahmud Gfşar özü türk afşar tayfasına mansub oldu­
ğu halda onun, türkiari ariyailaşdirmak fikri eynila ermani­
larin ariyaili irqindan olub onlarla qan qohumu olması va
ariyailarin türkiara qarşı birlaşmalari barada irali sürdüyü
takliflarla üst-üsta d üşür.
"Ayanda" dargisinin baş redaktoru (imtiyaz sahibi va
masul müdiri) Ağayi İrac Gfşar da öz atasının siyasatini da­
vam etdirarak paniranizmi, ariyaililyi va daşnakların yürüt­
düyü siyasati müdafia va tabliğ edir. Masalan, "Ayanda " dar­
gisinin ı 3 72-ci il da Mehr-Azar (ı 993, oktyabr-dekabr) tarix­
li 7-9 sayında Ağayi doktor 8li Firuhinin " Gramaneye Gi­
lan va Nehzate maşrutiyyat" adlı fars dilinda maqalasini çap
etmişdir. Harnin maqalada daşnak partiyasının rahbarlarin­
dan 1 9 1 8-ci ilda Zangazurda, Xoyda, müsalman Azarbaycan­
türklarini vahşicasina qatla yetirmiş va Gilan harakatında
(Gilanı İrandan ayırıb Rusiyaya qatmaqda) müstaqim rolu va
iştirakı olmuş Andronikin, Sattarxanı Telıranın Atabak par­
kında gülla ila vurub ayağından yaralayıb, yüzlarla Azarbay­
can türk mücahidini qatla yetirmiş Yepremin, Sanasariya­
nın, Taşçiyanın, Haratun Stepaniyanın birga çakd:lrdiklari
şakillari çap etdirmişdir (bax : Ayanda" dargisi, ı 9-cu il,
ı 7-9 , ı 3 72 mehr-azar, salı. 7ıO) va harnin daşnak partiya­
sının üzvü olan ermanilardan doktor Stepaniyan<7>, Xaçatur
Minosyan<8>, Qriqor Mirzabagiyan<9>, doktor Petros Taşçiyan
va s. daşnak ermenilarinin hayat va faaliyyatlari barada dok­
tor Gli Firuhi geniş malumat vermişdir.
Maraqlıdır ki, bu maqala ela bir şaraitda Telıranda
" Ayanda" dergisinda çap edilmişdir ki, ermani daşnakların
rahbarliyi va bilavasite iştirakı ila tecavüzkar Ermanistan
ordusu Azarbaycan Respublikası arazisinin 25 faizindan ço­
xunu işğal etmiş, 300 min nafar Azarbaycan türklarini öz
ata-baba yurdlarından, yani Qarbi Azarbaycandan didargin

18
 etmiş, bir milyon müsalman azarbaycanlı türkü öz ata-baba
yurdlarından qaçqın salınmış, 30 min nafar Azarbaycan tür­
kü öldürülüb, 60 min nafar yaralanıb alil edilmişdir. 2 - 3
yaşlı südamar müsalman uşaqları diri-diri süngüya keçirildi­
yi halda harnin vaziyyatda ermanilar raqs edib, bada qaldırıb
malınılar oxumuşlar. Müsalman azarbaycanlı qadını Yere­
vanda vahşi heyvanlar parkında nümayiş etdirmak üçün lüt
hal da qafasa salınmışdır. Azarbaycanlı asir va girov götürül­
müş qadınlar lüt halda Dağlıq Qarabağ tarlalarında işiarnaya
macbur edilmişdirlar. Xeyli uşaq, ganc qadın, oğlan va qız
girov götürül üb aparılmış va onlar an dahşatli işgancalara
maruz qalmışdılar. Bir çox müsalman azarbaycanlı türkün
diri-diri qulaqları, burunları kasilmiş, gözlari çıxarılmışdır.
Şuşa şaharinda bir çox kiçik yaşlı uşaqların başları kasil miş­
di. Xeyli şahar va kand dağıdılmış, binaların qapı va panca­
ralari ermanilar tarafindan çıxarılmış, Mehrida Iran tarafin­
dan Araz çayı üzarinda tikilmiş körpü vas itasila İran tacirla­
rina satılmışdır. Evlar talan edilib yandırılmışdır. Masc idlar,
maddi abidalar yerl a-yeksan edilmişdir. Madaniyyat mu zeyla­
rinda olan atiq eksponatlar ermanilar tarafindan talan edil­
mişdir. Kalbacar madanlarindan çıxarılan qızıllar va uranlar
tamizlaşdirilmak va iş iatmak üçün İran İslam Respublikasına
satılır va İranda qızılı qumdan ayırırlar. Bela bir şa raitda
İrac 8fşarın masul nıüdiri olduğu ..Ayanda .. dargisinda Ağa­
yi doktor ali Firuhinin maqalasinin çapdan çıxması şimal va
canubi Azarbaycan türklarina göz dağı vermakdan başqa bir
şey deyildir. Öz milli soy-kökünü inkar edan Mahmud 8fşar­
lardan, İrac 8fşarlardan bundan artıq bir şey gözlamak ax­
maqlıq olar.
Mahmud 8fşar kimi, Yegigiyan da galacakda ariyailarin
biriaşmasini Federasiya şaklinda görmak istayir va bu fede­
rasiyada bütün müsalman ariyailarla birlikda yahudi, zar­
düşt va ermanilarin xüsusi bir mövqe tutmasını taklif edir.
Yegigiyan yazır : .. İran vatanparvarlari galacak tahlükalardan
salamat qalmaq üçün iranlı irqindan (aslinda ariyaili irqin-
. dan- S.O.) olan millatlarİn ittifaqını möhkamlandirmalidir.
Yegigiyan maqalasini .. yaşasın iranlıların ittifaqı .. , .. yaşasın
azadlıq va böyük İran .. sözlari ila sona çatdırmışdır. Daşnak

19
ermanilarin bu ariyaizm va ya paniranizm şüarlarında maq­
sadlari na idi va nadir?
Malumdur ki, Rza şah dövründa ariyailılıq, paniranizm
ariyailiların yüksak irqindan hesab edilmasi Adolf Hi tlerin
Alınaniyada hakimiyyata galmasi va faşizmin qüvvatlanmasi
ila bir dövra tasadüf edir. İranda ariyai irq va xalis irq naza­
riyyasinin an çox yayıldığı illar " Ovqat" qa�etinin yazdığı
kimi Hitlerin hakimiyyati dövründa bu fikir Iranın türk ol­
mayan bütün xalqlarına aid edilirdi (bax : Arteşa İran be far­
mandebiye şahanşahe cavan necate Azerbaycan" , " Ovqat" qa­
zeti, azar 1 330).
Mahz buna göra da İran demokratik ziyaiılarının orqanı
·

olan "Peyke solh" dargisi İranda maskunlaşmış qeyri-ariyai

milletlarini farslaşdırmaq siyasetina qarşı çıxaraq İranın ha­
kim dairalarina müraciatinda yazınışdır: "Na xalis dil va na da
xalis irq mövcuddur. Yalnız faşistlar xalis irq haqqında afsana
uydurmuşlar. Bugünkü dünyada yalnız axmaqlar va yalnız fı­
rıldaqçılar xalis irq va tarniz qandan danışa bilarlar" (bax:
"Bohran darzabane farsi" . "Peyke solh" dargisi, 1 7 dey. 1 3 38).
Paniranizm neca deyarlar Türkiya-Ermanistanın, Kürdüs­
taıi ila Qafqazı, ariyailar ittifaqı adı ila "Böyük İran dairasi­
na almaqla" , "Daşnakların xayali Böyük Ermanistan " larını
da birlaşdirmiş olacaqdır. Şübhasiz, bela xayali planın haya­
ta keçirUmasi üçün o dövrda başda Rza şah olmaqla İranın
hakim dairalarİnda ermanilarin xatirasi üçün Y egigiyanın
proqram layihasi asasında Hindistan vasitasila qüdratli bir
Avropa dövlatina, yani Hitler faşizmina arxalanmaq va on­
dan sonra heç da ölmak istamayan, bir çox qahraman millat­
lari, o cümladan türklari, xüsusila Güney va Quzeyda sakin
olmuş Azarbaycan türklarini aradan aparıb mahv etmak ,
Araz çayının har iki tarafinda yerlaşmiş Azarbaycanı xarita­
dan silmak, farsları va ermanilari harnin arazida maskunlaş­
dırmaq idi. Ela harnin siyasati da irandilli azari dilinin orta­
ya atılması, Azarbaycan türkca�inda maktablarda tahsilin ya­
saq edilmasi, Canubi Azarbaycan türklarinin markazi İrana
va fars ayalatina köçürülmasi va farslarla assimilyasiya edil- ·

masi, Mazandaran tunellarinin çekilişinda yüzlarla Azarbay­

can türklarinin mahv edilmasi, Azarbaycana baxımsızlıq
va s. hayata keçirilir.

lO
 Paniranizmin va ya panariyaizmin hansı tarafa meyl et­
mak istadiyini va na kimi tacavüzkar bir harakat ila kirnlara
qarşı çıxaracağını daha atraflı va daha daqiq aydınlaşdırmaq
üçün daşnak partiyasının vaxtila Parisda naşr olunan erma­
nicaUO> " Drujaq" (yani Bayraq) qazetasinda "İran-Turan " baş­
lığı altında dare olunmuş silsila maqalalarini nazardan keçi­
rak . 8vvalan oxuculara "Drujaq" qazeti haqda qısa malumatı
vermayi zaruri hesab edirik.
Herand Pastermaciyanın yazdığına göra 1 890-cı ilda Tif­
lisda daşnak partiyası yaranır va bu partiya sonralar sadaca
olaraq "daşnak partiyası " adlandırılmışdır. Bu partiyanı
Kristofor Mikailyan, doktor Jan Lorris Melikov, Simon Za­
varyan va Konstantin Xatisyan taşkil etmişlar. Partiyanın
qarargahı Tiflisda yerlaşirdi. Onun rasmi orqanı ··nruşaq" va
ya " Drujaq" qazeti idi. Taşkilatın qarargahı Parisda, daha
sonra Afinaya köçürüldü<11>. Alınan qeyri-rasmi malumata
göra son zamanlar daşnak partiyasının . qarargahı Afin�dan
Tehrana köçürülmüş va Ağayi doktor Inayatulla Rza (Iran
inqilabından sonra özünü Seyid Rza adlandırıb) Telıran ila
İravan arasında müsafirat edan harnin partiyanın faal kö-
makçisi va tabliğatçısıdır.
·

"Druj aq" qazetinin iddiasına göra, İran, ermanilarin ikin­

ci vatanidir. İranlılarla eyni irqdan olduqları üçün ermanilar
İranın azadlıq barakatlarında aparıcı va rahbar rol oynamış­
lar. " Drujaq" sonra yazır : "Eyni vatanparastlik asasında idi
ki, İran maşruta barakatı dövründa daşnak partiyası Yep­
remlarin va Xacoların komandası al tın da "Vatanimiz sahib­
siz va asir qalmış" ünvanlı milli ermani malınısını oxuyaraq
maşruta harakatında asas rol oynamışlar. Bu malınını daş­
naklar maşruta barakatı dövründa Tabrizda, 8nzalida, Raşt­
da, Qazvinda va Zancanda oxuyurdular" . Görasan o vaxt Sat­
tarxanlar, Bağırxanlar, Heydaramioğl ular, Ehsan uIlah xan­
lar bilmirdilarmi ki, bu daşnaklar İran va Azarbaycan maş­
ruta inqilabında silahlı suratda na üçün iştirak edirdilar?
Gilanı İrandan ayırıb respublika yaratmaq adı altında Rusi­
yaya birlaşdirmak, sonra da daşnaklar İran arazisindan Canubi
Azarbaycan va Gilanı ayırıb "Böyük Ermanistan" yaratmaq is­
tadiklarini bilmirdilarmi? Bali! Şaumyan, Yeprem, Andronik va
daşnak partiyasının digar lideriari Raştda qiyama rabbarlik et-

21
makla, hatta talış malıalında müsallah ordu yaratmaqla, Yepre­
min Telıran polis idaresinin raisi tayin edilmasi ila �nlar " Bö­
yük Ermenistan" yaratmaq istayirdilar, yoxsa onlar I ranı " Sa­
hibsiz va asir qalmış vatan" hesab edirdil ar?
Ermani yazıçısı Herayr Xalatyan yazmışdı : " Ermani
milletinin azadlıq sevan rahbarlari, inqilabçıları va döyüş­
çülari macbur idilar ki, eyni vaxtda bir neça cabhada vuruş­
sunlar . Ela cab halarda ki, onların sarhaddi Zaqafqaziya sar­
hadiarindan tutmuş Qara daniz sahillarina qadar kiçik Asi­
yada, Qarbi Ermanistan hüdudlarına qadar Kilikiyada Ara­
lıq danizinin isti sularına çatsın va bu yerlarda m übariza
etsinlar va harnin mantaqalarin mübariz qüvvalari ila haro­
sada olsunlar<12> .
Qeyd edilan arazi bütövlükda xayali " Böyük Hayıstan "
arazisi ila uyğun galir. Çünki daşnakların ı 9 0 7 -ci il da Vya­
nada çağırılmış IV qurultayında daşnak partiyası İranda faa­
liyyat göstaran bütün taşkilatlarına va üzvlarina göstariş
vermişdir ki, "e rm ani masalasini" hall etmak üçü n daşnak
partiyasının maramnamasi asasında İranda gedan azadlıq ha­
rakatlarında faal iştirak etsinlar. Yeprem da harnin göstarişi
8nzali, Raşt, Qazvin va Telıranda yerina yetirdi. Demali,
azadlıq va azadxahlıq pardas i altında daşnaklar İrandakı
maşruta harakatında iştirak edirdi va Yepremin sarrast atdı­
ğı gülla ila Telıranın Atabak parkında sardari milli Sattar ­
xan ayağından yaralandı. Taqriban ı il dan sonra harnin yara­
dan vafat etdi. Yeprem Telıran şahar polis raisi tayin edi­
larkan onun bilavasita rahbarliyi va iştirakı ila yüzlarla maş­
rutaçi azarbaycanlı türkü Telıranın Atabak parkında güllaha­
ran edilmişdir. Lakin harnin Davidiyan Yepremi qahraman
adlandıran Ağayi doktor 8li Firuhi yazır : "Maşruta haraka­
tında onun hayat hadisalari İran millatinin mübarizalar tari­
xi ila qovuşdu " (bax : "Ayanda" dargisi, 1 9 il , 7 - 9 , 1 3 72
mehr-az ar, salı. 705). .
Ağayi doktor 8li Firuhi yazır : "Tadricla iş o yera çatdı
ki, ermani fadailari onu "Hayerik" , yani "ata " adlandırdılar.
Çox ehtimal ki, müsalman, gürcü va s . fadailar da Yepremi
"ata" deya çağırırdılar. Çünki zahimli olmasına baxmayaraq,
çox mehriban va camaatı sevan adam idi va hamıya marha­
mat etmakdan çakinmirdi " C' Ayanda " dargisi, salı . 698).

22
 İlk dafa ermani yazıçısı Herayr Xalatiyan, Davidiyan
Yepremi olduqca qiymatlandirmiş, sonra Fathi Nüsratullah
kitabının ünvanını "'Yeprem xan qahramane azadi"' ( "'Azadlıq
qahramanı Yeprem xan"'), Rayin İsmayıl isa asarinin adını
"'Yeprem xane sardar"' qoymuşdur. Daşnak partiyasının faal
üzvü, rus dövlatinin casusu, müsalman azarbaycanlı türkle­
rin va maşruta harakatının başçısı Sardari milli Sattarxanın
qatili olan Yep remi İran alimi .. qahraman.. adlandırmışdır.
Bas haqiqatan Davudiyan ya Sarkisyan familiyaları daşıyan
Yeprem kim idi?
Yeprem 1 868-ci ilda Ganca yaxınlığında Bedarsun kan­
dinda anadan olmuşdur. O, Gancada ermani maktabinda tah­
sil almış, 21 yaşında ikan 3 nafar ermani ila Tiflisa gedarak,
orada daşnak partiyasını yaradanlardan olmuşdur. O, daşnak
partiyasına mansub Sarkis Ququtyanın dastasina qoşulur va
orada erm ani partizanlarının harbi rahbari ol ur. O, ermenila­
ra kömak maqsadila osmanlı-Türkiya arazisina keçmak İstar­
kan Qarsda tutulub Tiflisa gatirilib, burada habsa alınıb. Çar
Rusiyası özünün sonrakı aks-kaşfiyyatçısını tarbiya etmak
üçü n guya Sibira sürgün edir, oradan Yaponiyaya, sonra da
1 898-ci ilda Tabriza göndarir. Yeprem oradan Salmasa gedir.
Qarabağın Ağaxan kandinda Nahi da adlı bir erm ani qadınla
evlanir.
Adatan, bu kimi aks-kaşfiyyatçılar gedib tayin edildikla­
ri olduqları yerlarda bir qadınla evlanirlar. Nahida 8nzali,
Raşt va Qazvinda faaliyyat göstaran daşnaklara Bakıdan
gizli halda silah daşımaq va xabar aparıb-gatirmakla maşqul
idi .
Y eprem Qarabağda erm ani dilinda maktab taşkil edir va
idrnan m üallimi işlayir. Sonra gizli olaraq Ermanistana ge­
dir, orada daşnak partiyasının rahbarlari ila görüşür. Öz va­
zifasini davam etdiran Yeprem 1 90 1 -ci ilda Tabriz şaharin�
galib sakin olur, bir müddat orada qaldıqdan sonra Raşta ge­
dib daşnak partiyasının markazi komitesinin Raşt nümayan­
dasini icra edir. Daşnak partiyasının Raştda şöbasini taşkil
edan Yeprem, Sattarxanın adından sui-istifada edarak 8nza­
lida daşnak partiyasının "Sattar"' komitasini, Raştda isa
Heydaramioğlunun adından sui-istifada edarak "'Heydarxan
barqi"' adı ila "'Barq"' kornitasi yaradır.

23
 Valeko, Dadiko va Sergey Orconikidze Yepremin başçılığı
ila harnin daşnak ko mitasini taşkil etmişlar. Bu kornitaya
daşnak partiyasında Yeprem (Yepremi bazan s axta ad - Ta­
parakan, .. yani sargardan" kimi çağırırdılar , rasmi daşnak
partiyasının yazılarında va teleqramlarında .. Taparakan .. ki­
mi qeyd olunur), Nerses Sanasariyan, gürcü Valiko daxil idi.
1 908-ci il oktyabrın 22-da Yeprem öz ali ila yazmışdır :
"Bu gün har dövrdan artıq mübariz olmalıyıq. Mübariza
meydanı geniş va inqilab işi müqaddasdir. Biz da inqilabi ru­
hun olduğunu amalda göstarmaliyik . . . Candan keçmak, can­
dan keçmak va yena da candan keçmak . . . Bu harnin şeydir
ki, bugünkü şaraitda har bir digar arnilclan daha tasirlidir.
Çox hassas bir şaraitdayik va daşnak partiyasının ü zarinda
böyük masuliyyat vardır. Bizim sarhadimiz yoxdur. H arada
inqilabi iş var, biz orada olmalıyıq "(ıa>.
Görasan, daşnaklar mahz inqilabi iş va faaliyyat üçün ni­
ya Tabriz , Raşt, 8nzali, Qazvin va Tehranı seçmişlar? Masa­
lan, agar İtaliyada, Almaniyada, İngiltarada , Fransada inqi­
lab baş versaydi, ermanilar oralarda da inqilabi harakatda iş­
tirak edardilar? Söz yox ki, yox. "Ermanilar üçün sarhad
yoxdur .. - deyan Yepremin daşnak partiyasının xayali " Bö­
yük Hayıstan .. adlandırdığı Qara daniz, Xazar d anizi , Aralı q
danizi arası arazilar hesab olunurdu. Yoxsa İran dövlati va
maşruta inqilabı üçün canfaşanlıq edib, qurbanlıqlar verma z ­
dilar. 8gar daşnaklar canfaşanlıqla maşruta harakatında işti­
rak etsaydilar, Y epremin başçılığı ila Sattarxan va on un m ü­
bariz hamkarlarını Telıranda Atabak parkında ataşa tutmaz­
dılar .
Seyid 8hmad Kasravi Yepremin Atabak parkına hücum u
haqqında yazır: "Bu, maşruta tarixinin an kadarl andirici ta­
rixlarindan biridir. Ölka hökmd�rlarının taxribatçılıqlarının
an acı meyvasi olduğu üçün, bu hadisanin haqiqatan neca baş
verdiyinin açılmasına imkan verilmadi va istadiklari qadar
bu hadisanin üzarina parda çakdilar" . Sonra Seyid 8hmad
Kasravi yazır: "Yeprem, Sattarxanla düşın ançilik etdi va
�tabak parkı hadisasinda o hamıdan irali getdi. Rusların
Irana verdiyi ultimatumu qabul etdi va var qüvvasi ila ha­
min ultimaturnun tarafdarlarına qoşuldu . Onun ali ila İran
parlamenti bağlandı va azadlıq sevonlarİn taşkilatları, ca-

24
 miyyatlari lağv edildi. Qazetlarda da çap edilm adi. Yepremin
casusluğu naticasinda azadlıq sevan neça dasta adam tutulub
Telırandan qovuldular. Bunlar Yeprem xanın pis arnalleridir
ki, onların üstündan heç vaxt keçmak olmaz .. <14>.
Qeyd etmak lazımdır ki, ı 9 ı ı -ci il noyabrın 29-da Rusi­
yanın Tehrandakı safiri Poklovski İran dövlatina rus dövlati ­
nin ultimatumunu taqdim edir. Taleblar aşağıdakılardan iba­
ratdir:
ı . Amerika maliyya müşavirlari İrandan qovulmalı.
2. Bundan sonra İran dövlati acnabi ölkalardan mütaxa s­
sis va müşavir qulluğa götürdükda İngiltara va Çar Rusiyas ı
hökumatlari ila qabaqcadan razılaşdırılmalıdır.
. 3 . İrana getirilmiş çar Rusiyasının qoşunlarının xarci
Iran dövlati tarafindan ödanilmalidir.
Ultimaturnda deyilirdi: .. Talablar 48 saat arzinda qabul
olunmasa, Raşta getirilmiş Çar Rusiyası qoşunları Qazvina
doğru harakat edacaklar .. .
Yeprem başda olmaqla Çar Rusiyası ordusu Raştdan Qaz­
vina hücum etdi. Harnin ultimatum ı 9 ı ı -ci il dekabrın ı-da
İran parlamentinda müzakira edilarkan ilk dafa Şeyx Ma ­
hammad Xiyabani çox casaratla ultimatuma qarşı etirazla çı ­
xış ed ara k demişdir : .. Biz öz alimizia istiqlaliyyatimizi özga ­
lara taqdim etınaya haqlı deyilik .. . Dekabrın 24-da İran par­
lamenti buraxılır. Sonra Samsaus-saltana İraı'ıı Çar Rusiyası ­
nın müstamlakasina çeviran ultumatumu qabul edir.
Yeprem xan qarşısında 3 maqsad qoymuşdur:
ı . Müsalman azarbaycanlı türklarini aradan aparmaq.
2 . Canubi Azarbaycanı va Gilanı, o cümladan, Xazar dani­
zi salıili boyu Astara çayına qadar olan arazini İrandan ayı­
rıb Rusiya arazisi tarkibina qatmaq.
3 . İranda rusparast adamı hakimiyyata gatirmak.
Bu planın yerina yetirilmasinda daşnak partiyası 8nzali
komitesinin üzvü Xaçatur Hambarsum, Melik Sarkisyan,
Aleksandr Amirxanyan, İsahak Qazaryan, Avadis Xaçatu r
va daşnak partiyasının Raştda Sattar adına komitasinin nü­
mayandasi Nerses Sanarsiyan faal iştirak edirdilar. Daşnak­
lar öz maqsadlarina çatmaq va planlarını yerina yetirmak
üçün talışları da öz badniyyatli amaUarina calb etmak ista ­
yirdilar. Bu maqsadla Yeprem xanın özü, Xaçatur Ham bar-

25
sum va Melik Sarkisyan Talış zonasına gedib onları qiyam
qaldırmağa çağırırdılar. Lakin xoşbaxtlikdan Talış xanları
onların alçaq niyyatlarini başa düşarak daşnaklarla hamkar­
lıq etmekdan imtina edirlar. Ağayi doktor 8li Firuhi yazır :
"Bütün Raşt, 8nzali harekatlarında talışlar iştirak etmedi­
lar. Yalnız o vaxt vaziyyat bizim alimizde olduğu vaxt özle­
rini göstarib şadlıq etdilar" . Yeprem xan haqiqatan Çar Ru­
siyasının İrandakı casusu idi. Bela bir faktı qeyd etmak kifa­
yat edar ki, Yeprem Qazvini işğal edib Telıran şaharina polis
raisi tayin edilarkan rus konsulunun müavini ila tez -tez gö­
rüşür va maslahatlaşirdi. Doktor 8li Firuhi "8ramane-ye Gi­
lan va Nehzate maşrutiyyat" maqalasinda yazmışdır : " Yep­
rem Qazvini ala keçirdikdan sonra rus konsul un un m üavini
ila görüşdü. Lakin bu görüşün hadafi va maqsadi heç kima
malum olmadı. Bu görüşün naticasi bir neça mücahid başç ı­
larının asabilaşmasİna sabah oldu. Yepremin konsul müavini
ila görüşmesi naticasinda avvaldan Yepremin rahbarliyi ila
müxalifat edan gürcü inqilabçısı Valiko, bolqarlı Panov,
Mirza Kuçek xan va digar bir neça harakat başçıları Qazvini
tark etmaya macbur olub, qazabli halda Raşta qayıtdılar"<15>.
Dem ak olar ki, Yepremin rus casu su olması mal um idi.
Lakin Heydaraniioğlu, Mirza Kuçek xan, Ehsanulla xan , daş­
nak partiyasının Raşt komitesinin sadri Yeprem ila hala da
hamkarlıq edirdilar. İranda yaşayan azarbaycanlı türkiari
kütlavi suratda mahv etmak Yeprem başda olmaqla, daşnak
partiyasının asas hadaflarindan biri idi.
Aşağıdakı faktları nazardan keçirak : Y eprem öz gün da lik
xatiratını ermani dilinda yazmış va N ervest tarafindan
"Yeprem xan az-8nzali ta Telıran " ünvanı ila fars dilina tar­
cüma edilarak Mahammad Hüseyn Sadiqin (Düzgün- taxallü­
sü) giriş sözü ila 1 95 7 -ci ilda Baba k naşriyyatı tarafindan
Telıranda çap edilmişdir. Y eprem xanın töratdiyi cinayatiari
öz sözlari ila birga oxuyaq. Yeprem yazır : " 1 908-ci ilin fev­
ralın 8-da Qiyas Nizamı, oğlu Nasir xanı müavini ila birlik ­
da Qazvinda öldürdüm . Sonra onun farraş başçısı Vali xan ı
tapıb öldürdüm. Man Qazvinin 3 5 kilometrliyinda Xurzan
adlı yerinda ermani dastasi ila birlikda şahsevanlardan 5 8 na­
fari öldürüb, 46 nafari yaraladıq. Qasdan qadınları öldürür­
dük . Çünki onlar çadraları altında silah daşıyırdılar . Lakin

26
 uşaqları qasdan öldürmadik . Onlar tasadüfi güllalarin qurba­
nı oldular'"<16>. Yeprem sonra yazır : "Aprelin 1 9-da 90 nafar
ermani ila Qazvina harakat etdim. Qiyas Nizamın 2 1 yaşlı
oğlunu asir aldım. Aprelin 2 1 -da 75 nafar ermani ila Qazvin
şaharina hücum etdim. 60- 70 nafari öldürüb, 35 nafari ya­
raladıq. Sardarı ala keçirib güllaladim. Onu öldürdükdan
sonra bir ermanini dövlat ordusuna casusluq etdiyi üçün öl­
dürdüm . 1 908-ci il aprelin 1 8-da 7 nafar ermani ila Şahse­
vanlara hücum edib, onlardan 8 nafar kişi va 1 qadını öldür­
dük. Sonra kürd qabilelarinin başçısı Qiyas Nizarnı Qazvinda
güllaladim. Rus konsulu mandan soruşdu, onun ölüsü barada
rus dövlatina na malumat verim? Man ona dedim ki, Rusiya
dövlatina yaz ki, Qiyas Nizarn tasadüfi atılan bir gülla nati­
casinda halak olub . Rusiyanın Qazvindaki konsulu man dedi­
yim kimi, Rusiya dövlatina malumat verdi"<17>. Bu fakt özlü­
yünda gah Davidyan, gah 8sirbegyan laqabi olan Yeprem xa­
nın Rusiya dövlatinin casusu olduğunu bir daha sübut et­
mirmi? Sonra Yeprem xatiratında yazır : " 1 908-ci il iyunun
24-da Telıran yaxınlığında Qaratapanin 3 kilometrliyinda
Baxtiyarilardan 50-60 nafar öldürdük . Sonra Baxtiyarilar­
dan 7 nafar öldürdük. Onlardan 4 nafari Baxtiyarilarin maş­
hur xanları idi. Sonra malum oldu ki , onlar maşrutaçilardan
idi. Öz sahvlarimizi başa düşdük . Lakin artıq iş-işdan keç-
mış. d ı' " ( lS) .
Görasan, Sattarxan va onun mücahid yoldaşlarını Telıra­
nın Atabak parkında öldüran Yeprem xan onların da maşru­
taçi olduqlarını bilmirdi? Yeprem sözüna davam edarak ya­
zır : "Sonra Telıranda Sipahsalar mascidina hücum etdim, iki
saat vuruşmadan sonra masciddakilar qaçdılar. Telıranda bi­
zim asas harbi qarargahımız ermani maktabi binası idi. Bazi
ermanilar ailalari ila bu maktab binasına toplaşmışdılar va
man Tehrana polis raisi tayin edildim<19>.
Baş nazir Baxtiyari Sardar Balıad ur Yepremin bela bir
xayanatlari müqabilinda onu İran ordusunun baş koroandanı
tayin edir va ona "Qızıl qılınc" hadiyya edir. 8slinda 8nzali,
Raşt, Qazvin va Telıranda adını maşrutaçi qoymuş ermani
daşnakları İranın maşrutaçi müsalmanları, xüsusila Canubi
Azarbaycan müsalman türk mücahidlarİ ila zahirda amakdaş­
lıq va hamkarlıq edirdi. Bela ki, 1 908-ci il iyunun 1 8 -da

27
Yepremxan Qazvindan Tehrana 2 ermani silahlı dastasi gön­
darmişdi. Bas, daşnakların İrana etdiyi bu kimi " xidmatlari­
ni" daşnak partiyasının rasmi orqanı olan " Druj aq" qazeti
neca qiymatlandirir? "Drujaq" bu barada yazırdı : " Daşnak
partiyasının faaliyyatinda şübhasiz heç bir xüsusi maqsad va
ermani millati üçün heç bir milli manafe nazarda tutulma­
mışdı. Ermenilar, yalnız İranı asarat vaziyyatindan qurtar­
mağa çalışıb, vatanİ borcunu ifa edirdi. Bu, ermanilarin mil­
li vazifesi idi. Çünki dünyada yalnız İran milletidir ki, bizim
böyük qardaşımız va samimi dostumuz olmuş va harnin sami­
miyyatla qardaşlıqda da qalmaqdadır" .
Görasan , ermani millatçilari " samimi dost " , " böyük qar­
daş" adlandırdıqları İran ahalisini niya qırırdı? Harnin " qar­
daşlıq" va "samimiyyati" sübuta yetirmak iddiasında olan
"Drujaq" qazeti İranın ermanilara verdiyi imtiyazlardan söz
açmışdır. Bundan alava "Drujaq" qazeti ermanilarin İranda
an mühüm va yüksak vazifalari ala keçirdiklarinin sabahini
da ariyailarla irqi birlikde va maşruta harekatına ermanilarin
rabbarlik etmesinda görür. Daşnak partiyasının üzvlarinin
Iran va Canubi Azarbaycan maşruta harakatında na maqsad­
la, neca deyarlar "canbaşla" faal iştirak etdiyini biz yuxarıda
qeyd etdik. Ancaq daşnak partiyası hamişa olduğu kimi, ye­
na bu sahada da tarixi tahrif edir. Lakin bir masalani da
unutmaq olmaz ki, ermani millatçilarinin İran haqqındak ı
"sadaqat" va ."fadakarlığına" inanan İran dövlati da laqeyd
qalmamış va Iran daxilinda hamişa onlara imtiyazlar va üs­
tünlüklar vermiş . Ela indi da İran İslam Cümhuriyyati rejim
başçıları harnin siyaseti davam etdirirlar. Masalan, 30 mil­
yonluq azarbayc anlı türkünün İranda, Canubi Azarbaycanda
ana dilinda birsinifli maktabi olmadığı halda, Tabrizin Baran
�vak . �Barnava) malıallasinde sakin olmuş ermenilar üçün
8sadı adına ermani dilinda orta maktab açılmasına icaza
veril mişdir. Biz bir az sonra bu barada atraflı malumat vera­
cayik.
İran alimi Ağayi doktor İnayatulla Rza 1 99 2 -ci il may
ayının 9-10 -da Afinada yunan dilinda naşr olunan "Alto
Armenik a" naşriyyatı tarafindan çağırılmış va " Balkan ya­
rımadasında, Qafqazda, Orta Şarqda pantürkizm " masalalari­
na hasr edilmiş daşnakların Beynalxalq Ümumi Simpoziu-

28
 munda İran dövlatinin nümayandasi kimi "Qafqazda pantür­
kizm" mövzusunda maruza etmişdir. Ağayi doktor maruza­
sinda türkiari va hamçinin Azarbaycan türklarini yunanla­
rın, ermanilarin va kürdlarin asas düşmanİ kimi qalama ver­
miş, Azarbaycan türklarini madaniyyatdan uzaq, cahil, na­
dan, vahşi va barbar adlandırmışdır.
Azarbaycan Respublikası arazisinin 25 faizi Ermanista­
nın tecavüzkar ordusu tarafindan işğal edildiyi halda, Ağayi
doktor İnayatulla Rza Beynalxalq Simpoziumda buyurmuş­
dur : "Deyildiyi kimi, pantürkistlerin ikinci va an mühüm
arzusu Ermanistanı mühasiraya almaqdır. Pantürkistlerin
bu planı hayata keçsa avval çalışacaqlar ki, Naxçıvanla Azar­
baycan arasında Ermanistanın bir hissesini işğal etsinlar va
yüz minlarla ermanilari qana boyasınlar"<20>.
Ağayi doktor yaxşı bilir ki, Naxçıvanla Azarbaycan Res­
publikası arasında yerlaşan Mehri ermanilarin alindadir. Ha­
min rayon vasitasila ermenilar Naxçıvanı iqtisadi mühasira­
ya salmış, Bakı-Naxçıvan damiryol xattinin işiamasinin
qarşısını almışlar. İran İslam Cümhuriyyati mahz özünün
Araz çayı üzarinda saldırdığı Mehri korpüsü vasitasila İran­
dan Ermanistana ticarat malları, yanacaq va harbi sursat da­
şıyır. Günda 60-70 yük maşını vasitasila Ermanistana mal
daşınır. Mehri ila sarhad zonada, Araz çayının har iki tara­
findan sarhad ticarat şabakalari yaradılmışdır. Tabrizin Ba­
ron Avak mahallesinda minlarla ermeni yaşayır, bu malıalla
bir növ Tabriz-Ermenistan alaqalarinin qarargahına çevril­
mişdir. İranın ticarat nazir liyi n ümayandasi Tabriza galarak
taeiriari Ermanistanla ticarat etmaya va bela taeiriara gü­
zaştli faizlarla pul krediti vermayi vad etmişdir. Tabriz ,
Xoy, Urmiyada ermani maktablari, kilsalari faaliyyat göste­
rir. Telıranın universitetlarinda ermani dilinda fakültelar
vardır. Tabriz , Telıran va İsfahanda ermanilarin faaliyyati
daha da genişlenmişdir. Onlar dövlat tarafindan hartarafli
himaya edilir. Tabriz va 8rakda ermanilara harbi talimler ke­
çirilir, onlara ham da harbi talim ila yanaşı, fars dili da öy­
radilir. İran hökumati İravanda Göy Mascid binasını yenidan
tamir etdirmişdir. Halbuki İravanda bir n afar bela m üsalman
azarbaycanlı türkü qalmamışdır. Bir neça il bundan önca son
300 min müsalman Azarbaycan türkünü Yerevan va onun at-

29
raf rayonlarından zor la, vahşicasina çıxarıb Azarbaycana
göndardilar. İran İslam Respublikası Ermanistan� qaz , . ben­
zin, neft, mazut va s. yanacaq ila tarnin edir. Iran Islam
Respublikası ila Ermanistan arasında sıx iqtisadi, siyasi va
madani alaqalar vardır. 1 994-Ç!Ü il . may ayında Ağayi Rza
Nikkar İsfahani Ermanistana Iran Islam Respublikası tara­
findan safir tayin edildikdan sonra bu m ünasibatlar va alaqa­
lar geniş şakil almışdıro İran dövlatinin ermanilara bu qadar
imtiyazlar vermasi takca indiya aid deyildir. XX asrin avval­
larindan başlayaraq, bela imtiyazların verilmasi daha geniş­
lanmiş va çoxaldılmışdır. Bu barada "Drujaq" qazetinin yaz­
dıqlarına nazar salaq: " 1 894- 1 896-cı iliarda Van va arzu­
rum vilayatlarinda ermanilar qatla yetirilarkan, dost rus
konsulları, ermani mühacirlarini osmanlı calladlarına taslim
edarkan, harnin ingilis konsulu ermanilari türk torpaqlarına
haclaf etdiklari zaman , eyni irqdan olan İran millatinin kon­
sulları isa ermani millatinin qorunması, mühafizasi va erma­
ni badbaxtlarini kütlavi qatldan xilas etmayi düşünürdü.
1 9 1 5 - 1 6-cı iliarda Alman va Amerika konsulluqlarından ar­
tıq İran konsulları ermani millatinin himayasina say edir, er­
manilarin mühafizasini düşünürdüc2ı>.
Ermani hakim dairalarinin fikrina göra, İran dövlatinin da
ermanilara verdiyi bu imtiyazlar siyasi cahatdan deyil , erma­
nilarla farsların ariyailarla eyni irqdan va qan qardaşı olma­
sından irali galir. Eyni qan qohumluğu sahasinda imiş ki,
İran dövlati har bir dövlatdan önca Ermanistanın istiqlaliyya­
tini<22> rasmi suratda tanımış va İravana safir göndarmişdir.
Tasadüfi deyildir ki, sovet dövlatinin İrana tayin etdiyi üç sa­
firlardan biri milliyyatça ermani olan Davidyan olmuşdur o

"Drujaq" qazetinin fikrinca bu qarşılıqlı samimiyyat hiss­

larini meydana gatiran, irqi birlik va qardaşlıqdan alava baş­
qa mühüm tarixi sabahlar da var idi.
"Drujaq" yazır : "İstar keçmişda, istarsa da hal-hazırda
bu iki millati<23> birlaşdiran, tarixlarini müştarak bir şakila
salan haqiqi manafe biriiyi mövcud olmuşdur va bu iki milla ­
ti daimi olaraq bir xarici düşman tahdid etmiş dir. Müştarak
va ümumi bir düşman bu iki millatin hayat işığını söndür­
maya say etmiş va bununla da bu iki millati birlaşdirmişdir.
Bu düşman türk millatidir" o

30
 Yegigiyanın fikrinca, iki dünya varmış , biri madaniy­
yat beşiyi olan va indi da bu mövqeyi qoruyub saxlayan
Iran va ermani dünyasıdır, digari isa madaniyyat düşme­
ni, vahşiliyi va barbarlığı tamsil edan türk dünyası. Onun
fikrinca, bu iki dünya arasında darin va barışmaz z iddiy­
yatlar vardır. Yegigiyana göra, guya bu ziddiyyatlar , ya­
ni tür k larin vahşi va barbar olmaları ila iranlılar ila er­
manilarin madaniyyat beşikiari arasında darin uçurum ta­
rixda İran-Turan müharibalarina sabab olmuşdur. " Dru­
j aq .. qazeti İran-Turan müharibalarini Hormüz ila 8hri­
man , yani Xeyir ila Ş ar arasındakı m ücadilaya banzadir .
Onun yazdığına göra , türklar daima qaranlığı , barbarlığı,
iranlılar ila ermenilar isa azadlığı va madaniyyati tamsil
edirmişlar .. .
Görünür ermanilarin 1 895-ci ilda daşnak partiyasının taş­
kil tapdıqdan indiyadak töratdiklari vahşiliklari, 1 90 5 , 1 9 1 8 ,
1 92 1 -ci iliarda Bakıda, Gancada, Qubada, Tiflisda, Şuşada,
Yerevanda, X o yda, Salmasda, Tabrizda, Urmiyada va 1 988-ci
ilda Şuşa, Kalbacar, Xankandi, Laçın, Ağdam va s. işğal et­
diklari Azarbaycan arazilarinde müsalman azarbaycanlı türk­
larini kütlavi suratda qırmalarını, müsalman Azarbaycan qa­
dınları va uşaqlarını diri-diri tandira atıb yandırmaları, sü­
damar uşaqların diri-diri burun-qulaqlarını kasib, gözlarini
çıxartmalarını, başlarını kasmalarini, müsalman Azarbaycan
qadınlarını lüt halda tarlalarda çatin fiziki işiarda işiarnaya
macbur etmalari, şahar va kandlari talan edib yandırmaları,
onların tikinti materiallarını ariyailı qardaşlarına satmaları­
nı, mascid va abidalari dağıdıb mahv etmalari, asir alıb girov
götürdüklari müsalman azarbaycanlı türklarina ağır işganca­
lar vermalari, "Kür .. çayının suyuna zaharli roaddalar qatma­
ları va onların ham irq va qan qohumları ariyailarin 8 yaşına
çatmış müsalman qızlarının edamdan qabaq inqilab keşikçila­
ri tarafindan bakaratlarini götürüb, sonra edam etmalarini,
onlara od vurub yandırılması, Raşt habsxanasında mahbusla­
ra od vurub yandırılması, günahsız insanların şallaq z arbala­
ri altında can vermasi, Telıran Evin habsxanasında cavan qı­
zı çiyinlarina qadar torpağa basdırıb başının daş-qalaq edil­
masi, bütün bunlar ermanilarla ariyai irqli qardaşların " ma­
dani" bir millat, " madani" bir irq olmalarından, onların ari-

31
yailarla birlikda eyni madaniyyat beşiklarinde aldıqları " tar­
biyadan" irali galmişdir!!
"Drujaq" qazeti daha sonra yazır: "8srlar boyu Turanı
millatlar, İran va Qafqaza axın etmişdilar. Bu barbarlar dal­
ğasına qarşı möhkam sadd taşkil ed anlar, ariyai irqindan
olan farslarla, ermenilar olmuşlar" . " Drujaq" qazeti b ütün
bu müharibalarda Mamiqunyan sülalasinin milli ermani or­
dusunun daima fars ordusu ila müştarak harakat etmiş oldu­
ğunu bildirir. "Roma, Bizans ila baş veran müharibalar nati­
casinda istila edilan Ermanistanın ahalisi asir va köla sifati
ila Sasani ordularında iştirak etmişlar. Sonra on un fikrinca
bu vahdatin manşayini qan qohumluğu, irqi birlik va m üşta­
rak manafe taşkil edir.
Mahammadzada Mirzabala yazır : "Ermani romantiklari­
nin fantaziyaları aksina olaraq tarix ela deyildir. 8srlar bo­
yu davam edan İran-Roma, İran-Bizans müharibalarina salı­
na olan Ermenistan dağılmış, İran ordusunun döyüş meydanı
olmuşdur. Romanın süqutundan sonra parişan olmuş Erma­
nistan "Şiri" İranın "Xurşid"ina (günaş) baş ayarak " Xur­
şid"in "Şir"a hakim olması naticasi nda müstaqil bir dövlat
arnala galmiş va ermenilar bu müstaqil İran dövlatina qarşı
az üsyan etmamişdir"' . Haqiqatan ariyailarla bir irqdan va
qan qohumu olduğunu iddia edan ermanilar tarix boyu mü­
haribalarda gah Roma, gah Bizans, gah da rusların tarafin­
dan silahlı halda vuruşmuşlar. Bu barada tarixi faktları na­
zardan keçirak.
Daşnak partiyasının banUarindan 1 906-cı ilda Tiflisda Ca­
nubi Azarbaycandan olan müsalman Azarbaycan türklarinin
kütlavi suratda öldürülmesina Armen Qaro Pasdermaciyan
başçılıq etmişdir. Onun oğlu Herand Pasdermaciyan isa
1 949-cu ilda fransız dilinda "Ermanistan tarixi" asarini yaz­
mışdır. Müallif kitabın müqaddimasinda yazır : " Man Erma­
nistan tarixi kitabını yazmaqla çalışmışarn ki, atarnın işini
davam etdirim. Onun Azarbaycan türklarina qarşı qılıncla
başladığı vuruşmaları man qalamimla yerina ye tir im " < 24 ) .
Sonra Herand Pasdermaciyan yazır : " Magar ermanilar deyil­
mi ki, 228-252-ci illarda Roma ila mütaffiq olub Sasanilar
aleyhina döyüşdü?" Va ya yena harnin müallif yazır : " Miladi
230-cu ilda Sasanilarin Roma ila böyük müharibasi başladı.

32
 II Tirdad kimi maşhur olmuş Ermenistan padşahı Xosrov öz
müsaBalı orduları ila romalılar tarafindan Sasanilara qarşı
vuruşdu va Sasanilar o ölkanin padşahı I Xosrovu xaincasina
qatla ye tirdil ar C25>
'" .

Herand Pasdermaciyan Ermanistanla İran arasında ziddiy­

yatin kaskinlaşmasİna dini ixtilafın sabah olduğunu bildirarak
yazır: .. Sasani İranı 8hamanilarin qadim Zardüşt dinina eti­
qad edirdilar. Onlar yena o ataşgahlara va günaşa sitayiş edir­
dilar va Sasanilarin özlari harnin boş va quru mazhabi yayırdı­
lar. Bu dini, öz larinin müstamlaka ölkalarina da macburi su­
ratda qabul etdirmak istayirdilar. Onlar har yerda bu barada
müvaffaq ola bildilar. Yalnız Ermanistanda ağır müqavimata
rast galdilar. Ermenilar iranlıları Ermenistandan qovdular.
Harbi düşargalarini süpürdülar, Zardüşt kahinlarini öldürdü-
. lar, ataşgahlarını viran etdilar. Nahayat, Ermenistan ordusu
miladi 4 5 1 -ci ilin yazında öz vazifelarini qahramanlıqla yerina
yetirdilar C 26> (aslinda Sasani hökmdarı ermanilara Zardüşt di-
'"
•

nini qabul etdirmak fikrindan sonralar yayındı - S.O.).

Maraqlıdır, .. Drujaq'" qazeti ariyailarin siyahısına zar­
düştlari da daxil edir. Onları da eyni irqdan ibarat olan iran­
lı va ermanilarla türklerin, ham da azarbaycanlı türklarİn
aleyhina ittifaq bağlamağa, bir olmağa davat edirdi. Lakin
yeri galdikda, zardüştlarin kahinierini öldürür va ataşgahla­
rını viran edirdi. Ermanilar, vaxtila Zardüşti Sasanilar aley­
hine olduqları kimi, islamiyyat qabul etmiş ariyailarin da
aleyhina vuruşmuşlar. Mahz buna göra da, arab imperiyası­
nın zaifladiyi vaxt islamın tanazzülünü özlari üçün böyük
bir müvaffaqiyyat hesab edir va müsalmanlar aleyhina salib­
çilar tarafindan vuruşurdular, sonra da ariyailı müsalmanlar
ila eyni irqdan va qan qohumu olduqlarını iddia edirdilar.
Herand Pasdermaciyan bela yazır : '"8gar islamiyyat dünyası
süquta uğramasaydı, çox ehtimal ki, yeni Ermenistan qahra­
manlığı da baş tutmazdı"<27>. Va ya harnin müallif başqa bir
yerda yazır : "Hamin ermanilardi ki, salibçilarin qabağına
düşdü va vuruşdu. Onları arzaq va' s. mallarla tarnin etdi.
Yena harnin ermenilar idi ki, 8ntakiyani fath edib, sonra da
Yerusalimin fath edilmasini asanlaşdırdılar. 8gar ermenilar
olmasaydı Kilikiya salıralarında ilk xaç m üharibalarinin so­
nu kadarla qurtarardı. Salibçilarin qoşunlarının mühüm his-

33
 sasi o vaxt Kilikiya çatdılar ki, onların vaziyyati çox ağır
idi. Onlar aclıqdan taqatdan düşmüşdülar. Yalnız ermanilar
onların kömayina çatdılar va 1 1 9 7- 1 1 98-ci iliarda onlara
azuqa va arzaq yetirmakla xilas etdilar. . . 8n takiyanin m üha­
sirasi vaxtında idi ki, salibçilar bildilar ki, ermanilar onların
na qadar qiymatli mütaffiqidirlar. Şahzada Konstantin salih­
çilardan onlara etdiyi xidmatlara va ermanilarin onlar la yax­
şı raftar etdiklarina göra "Marki" laqabi aldı. . . Yalnız erme­
nilardir ki, harbi baxımdan salibçilar Yaxın Şarqda onlardan
istifada eda bildilar va tam onlara arxalana bilardHar " <28>.
Herand Pasdermaciyan Qarabağ masalasindan bahs edarak
�yazır ki, bu masala XI asrdan Salcuqilarin Ermenistan arazi­
sina hücumundan başlamışdı. Onun fikrinca guya, Salcuqilar
o dövrda Qarabağın d üzanliyinda yaşayan ermanilari Qaraba­
ğın dağlıq yerlarina köçürmakla, dağlıq yerlarda maskunlaş­
mış müsalmanları isa düzanliklara köçürmakla onlar arasın-
. da ziddiyyat arnala galmişdir. Lakin aslinda XII asrdan çox
qabaq Arsaq (indiki Qarabağ) Azarbaycan arazisi tarkibina
daxil idi. Harnin arazida ermenilar hala maskunlaşmamış dı.
Çox sonralar, hatta 1 585-86-cı iliarda Qarabağın Dağlıq
hissesinda cami bir neça e rm ani ailasi yaşayırdı ki, 1 58 7 -ci
ilda Osmanlı ordusu Qarabağı işğal edarkan, onlar Tiflisa kö­
çüb orada sakin olmuşlar. 1 603-cü ilda Osmanlı ordusu Qa­
rabağ arazisini tark edarkan, Tiflisdaki harnin bir neça erma­
ni aila başçıları I Şah Abbasdan ( 1 58 7 - 1 629) xahiş edirlar
ki, yenidan Qarabağa köçsünlar. Lakin I Şah Abbas onlara
deyir ki: "Siz vatanin ağır vaxtında torpağı tark edib Tiflisa
galib, sarxoşluqla maşğul olmuşsunuz . indi Qızılbaş ordusu
Qarabaği Osmanlı ordusunun işğalından azad edib, siz i sa
buraya qayıtmaq istayirsiniz " . I Şah Abbas ermanilara icaza
vermadi ki, Dağlıq Qarabağa cı,ayıtsınlar. Onları Mazandara­
nın Farahabad şaharina, sonra Isfahan şaharina köçürtdürd ü.
Herand Pasdermaciyan yazır : "Nadir şah Qarabağ malik­
larinin imtiyazlarını allarindan geri almaq istayirdi. XVIII
asrin sonlarında iki işğalçı dövlat, yani Turan va İran sara­
yının mübarizalari naticasinda Qarabağ dağıldı. Qarabağ er­
manilari ondan sonra üzlarini şimaldan galmiş böyük bir
dövlata çevirdilar ki, o dövlat daim canuba doğru arazisini
genişlandirirdi. Bu böyük dövlat Rusiya idi"<29>.

34
 Bali, ermeni üçün farqi yoxdur. O, zaman va şaraita mü­
nasib gah Roma, gah Bizans va gah da Rusiya dövlatina ar­
xalanırdı. 1 988-ci ilda Ermenistan ordusu mahz Rusiyanın
ordusu va silahının körneyila Azarbaycan arazisina tecavüz­
kar müharibasina başladı. Rus ordusunun körneyila Şuşa şa­
harini ala keçirib dağıtdı, ahalisini kütlavi suratda qırdı. In­
di da Rusiyanın harbi körneyila Azarbaycanın 25 faizdan çox
arazisini işğal al tın da saxlamışdır. Ermeni tarixçilari yazır :
"Allah rus un kölgasini bizim başımızın üstündan askik e tma­
sin " .
1 82 6 - 1 8 28-ci illar Rus-İran müharibalarinda ermanilar,
hamirq va qan qohumu adlandırdıqları ariyailar tarefinda
deyil , ruslar tarefinda müsellah halda iran aleyhine vuruş­
muşlar. Herand Pasdermaciyan bu barada bela yazır : 1 826-cı
il dekabrın 2 -da Şamxorda general Madatiyan İranın 1 0 min
nafarlik ordusuna qalaba çaldı va Geneani geri aldı. Sonra
Paskeeviç 8 min nafarlik ordu ila onun körneyina çatdı va er­
meni Madatiyanın qoşununa qoşuldu. Bu sarkarda Ganca at­
rafında İran ordusuna ağır zarba endirdi. Bütün bu amaliy­
yatlarda ermanilarin piyada va süvari könüllü dastelari işti­
rak edirdi va rus asgarla ri ila çiyin -çiyina vuruşurdu lar " <30>.
1 828-ci il "Türkmançay" müqavilasina asasan Azarbayca­
nın iki yera bölünmesi va onun şimal hissesinin rusların iş­
ğalı al tın da olması da, ermanilari haddindan artıq sevindirdi
va ümumiyyatla, onlar şanliklar etdilar. Yena bu barada He­
rand Pasdermaciyanın yazdığı "Ermenistan tarixi" asarina
müraciat edak : "Türkmançay" müqavilasinin mühüm natica­
larindan biri bu idi ki, Ermanistanın böyük hissesini rusun
işğalı altına verdi. Ermeni kütlelarinin mühüm hissesi bun­
dan sonra siyasi sabitlikda hayat va rahat, siyasi sabitliye
malik bir quruluşdan faydalanacaqlarına amir! oldular. Çar
Rusiyası ila alaqadar Rusiyanın bazi nöqsanlarına baxmaya­
raq har bir asiyali rejimdan daha mütaraqqi sayılırdı. . . Coğ­
rafi baxımdan Rusiyanın Zaqafqaziya va Ermenistan arazisi­
na daxil olması çox ahamiyyatli idi. Va XI esrdan başlayaraq
ermani milletinin düçar olduğu ayrılığa son qoyuldu (yani
müsalman ölkalarinin ahatasindan qurtarmağı nazarda tutur­
du). Herand Pasdermaciyan sonra yazırdı : "Turanlılar Kiçik
Asiyaya hakim olduqdan sonra yunan madaniyyatina tanış-

35
lıqla Ermanistanın Qarb ölkalari ila alaqalari tamamila kasil­
mişdi. Bütün müsalman dünyası ortasında tak qalmış Erme­
nistan XIX asrin avvallarinda Rusiyanın bu arazini işğal et­
masila Ermanistanın tak qalmasına son qoyuldu. Ancaq Gür­
cüstan yena da müsalmanların mühasir�sinda qaldı. . . Erma�
nilar ruslara daha yüksak vafalıdırlar. Umumiyyatla, ermanı
millati istamirdi ki, rusların kölgasi onların başından askik
olsun va yena türklar onlara qalib galsinlar"<aı>.
Bela olduğu halda has eyni irqdan va qan qohumu hesab
etdiklari ariyailara qarşı ermanilar rus ordusu ila birlik da
niya vuruşurdular? Bas qan qohumluğu, irqi birlik harada
qaldı? Sonralar ermanilar gürcülarla biriaşarak özlarinin ey­
ni irqdan va qan qohumu sandıqları .İran aleyhina vuruşmuş­
lar. Herand Pasdermaciyan yazır : "Iranlılar gürcülarin ölka­
sini talan va qarat etdilar. Har üç nafar gürcüdan iki nafari­
ni öldürdülar. Gürcülar bizdan kömak istadilar. Biz mazlum
vaqe olmuş gürcülara kÖmak edib İran aleyhina vuruşduq va
Güreüstanı yena qaytardıq"<32>.
Maraqlıdır ki, sonra da 1 9 1 9-cu ilda Borçalı, Axalka
arazisi üstünda ermanilarla gürcülarin şiddatli müharibalari
va döyüşlari oldu. Herand Pasdermaciyanın yazdığına göra,
bu müharibada gürcülar mağlub oldu . " Druj aq" qazeti soru­
şur ki : " 8srlar boyu davam edan İran ila Turan , Hörmüz
ila 8hriman (Xeyir ila Şar - S.O.) mücadilasi sona çatıbmı?
Sonra da özü cavab verir : Vaziyyati diqqatla nazardan ke­
çirsak, bu mücadilanin hala da davam etdiyini görürük " .
Sonra " Drujaq" Qacar sülalasinin süqutunu va Pahlavi süla­
lasinin hakimiyyat başına galmasini Iran-Turan müharibala­
ri şaklinda tasvir edir. Halbuki, Qacarlar özlari türk olduğu
halda, asrlar boyu fars dili adabiyyatı va madaniyyatinin in­
kişafına xidnıat etmişlar. Lakin indiki İran rej imi 30 mil­
yon! uq azarbaycanlılara öz ana dilinda bir sinif açınağa bela
icaza vermir. "Drujaq" yazır : "İran inqilabları, Qacar süla­
lasinin süqutu, Pahlavi sülalasinin hakimiyyat başına gal­
masi, ermanilarin hürriyyat uğrunda mücadilalari , . b ütün
bu harakatlar ariyan irqinin türk va tatariara qarşı davam
etdirdiyi qadim mücadilasinin va mübarizanin davamı idi. . .
Bugünkü Iran va Ermenistan na halda idi? İndi n a vaziy­
yatdadir? " . Druj aq" qazeti XX asrin 20-ci iliarinda İran ila

36
 �rmanistanın vaziyyatini müqayisa ederek yazır : "Türkler
Iranı, Xorasanı, Mazandaranı, Azarbaycanı, Anadolunu va
Ermanistanı istila etmiş ,ariyailar irqindan olanların vatan­
larina sahib olmuşlar . Va bu istila fars va s. ariyaili etnik­
larİn asrlarla madaniyyatdan geri qalmalarına sabah olmuş­
dur. Buna göre da fars ila ermeni millatİnin türklardan va
turanİzından ibarat müştarak bir tahlükali düşmanİ vardı.
On u mahv edib aradan aparmaq lazım idi. Harnin silah ila
ümumi düşmana qarşı harakat etmak kimi mühüm vazife­
miz vardır" . Sonra " Drujaq" qazeti ariyailari xof içarisinda
saxlamaq va xayali tür k tahlük asinin olduğun u ariyailara
xabardarlıq etmakla yazır : "Ermanilarin fikrinca turaniz­
min maqsad va arzusu bütün türklarİ birlaşdirmak idi . Bu
maqsadla türklar, Türkiya ila Azarbaycanın, İstanbul ila
Tabriz va Bakının biriaşmasina mane olan ermanilari ara­
dan aparmaq planını tatbiq edirlarmiş . Mahz bu yol ila on­
lar Azarbaycan ila birlaşib Zancana qadar olan İran Azar­
baycanına sahib olmaq istayirl ar" .
Maraqlıdır, " Druj ag " qazetinin yazısından taqriban 70
il sonra Ağayi doktor Inayatullah Rza da 1 992-ci il mayın
1 0-da Afinada daşnakların beynalxalq �impoziumundakı
nitqinda takrar edarak demişdir : "Sovet Ittifaqının dağıl­
ması pantürkistlerin keçmiş arzularını hayata keçirmak
üçün şarait yaratdı. Harnin tabliğat yavaş-yavaş qüvvat­
landi. Pantürkistlerin alaltıları va amiriari yeni faaliyyat­
lara başladılar. Onların dillarinin bir-birina yaxın olmasını
alda bir vasita tutaraq avam va cahil adamların beynine
yeritdilar ki, guya Azarbaycanın, İranın digar vilayatlari­
nin, elaca da, Qafqaz , Orta Asiya va s. böyük ölkalarin
türk dillileri bir milletdir. Onlar cahil adamları aldatmaq
üçün müayyan şüarlar yayırdılar. Onlardan biri da bu idi :
"Azarbaycan bir olsun, markazi Tabriz olsun " . Onlar bu al­
dadıcı şüarlardan bela bir qarara geldilar ki, Azarbaycan
ahalisini Qafqazın türk dillilarİ ila birliye havaslandirsin­
lar . Harnin bu tebliğatı şüarlar arxasında fırıldaqçı va hiy­
lagarcasina bir plan vardı . Bunların asas maqsadlari Azar­
baycanı İrandan ayırmaq idi . Bu , haqiqatda pantürkistle­
rin arazilarini genişlandirmak üçün irali sürdüklari plan­
ların ilk marhalasidir "<33) .

37
 Lakin ham Daşnak partiyası, ham da onların m u z dl u xid­
matçisi Ağayi doktor İnayatullah Rza unudur ki, hala
1 9 1 8-ci ilda ABŞ senatorluğunun taqdim etdiyi layihada
"'müstaqil böyük Ermanistan" tarkibina aşağıdakı arazilar
daxil edilmişdir :
1 . Türkiyanin altı viiayati va Kilikiyadan ibarat Türkiya
Ermanistanı.
2 . Qafqaz Ermanistanı.
3 . Canubi Azarbaycanın Şimal va Şimal Qarbi hiss alarin­
dan ibarat-İran Ermanistanı.
Amerikada ermani milli ittifaqının (The Armenian U nion
of Armenika) 1 9 1 9-cu ilda Ermanistan haqqında ü nvanı ila
naşr etdirdiyi bir asarda (The Case of Armenia) yuxarıda
qeyd etdiyimiz layiha asasında Böyük Ermanistan xaritasi
tartib edilmişdir. Bu "'Böyük Ermanistan" xaritasin da Erma­
nistan, Trabzon va Samsondan, Qara daniza va İsgandariyya
körfazİndan Ağ daniza çıxdığı kimi, Azarbaycanın Xazar da­
nizina yanaşır, Ganca şahari yaxınlığından başlayaraq K ür
çayı ila Xazar danizina qadar uzanan xattin can ubu ndakı
"Salyan, Lankaran, Muğan, Mil, Qarabağ, Zangazur , Ganca
malıalının dağlıq hissasi, Naxçıvan ila Ordubadı, Canubi
Azarbaycandan isa Astara, 8rdabil, Qaradağ, Tabriz , Xoy,
Maku, Salmas va Urmi arazilarini alıata edirc34>. Tabrizi n
"Tavrij " va "Tavriz " (yani erm ani dilinda " in tiqam " demak­
dir), Gancanin Qanzak olduğunu va guya harnin şahar larin
asasının ermanilar tarafindan qoyulduğunu iddia etma kla er­
manilarin bir maqsad güddüklari aşkar idi. O da xayali " Bö ­
yük Ermenistan" arazisini taşkil edib, bu arazilarda ermani­
lari yerleşdirmak .
1 9 1 9-cu il xaritasindan 75 il sonra , yani 1 9 94-cü ilda
Telıranda naşr olunan "Tarixe 8rmani stan " asarinin birinci
sahifasina N .Qriqoryanın farsca tartib etdiyi rangli xarita da
alava edilmişdir. Harnin xarita "Milad dan avval III-I asr­
larda Ermenistan" adlanır. Xaritada Davriş (Tabriz) , Miyan­
duab, Urmiya, Paytakaran bütövlükda Atropatekan va s .
yerlar "Böyük Ermenistan" arazisi tarkibina daxil edilmiş­
dirc35> . O dövrda, rangli xarita İranın İslami İrşad Nazirinin
gözü qabağında naşr edilmişdir. Lakin bu satirlarin m üallifi­
nin Bakıda "Bakinski raboçiy" qazetinda kaskin etirazlı çıxı-

38
 şından sonra, 1 998-ci ilda harnin kitab yenidan Telıranda
naşr edilarkan, xaritalarin verilmasina İran hökumati icaza
vermemişdir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz faktlardan aydın olur ki, Canubi
Azarbaycan arazisini Azarbaycan türkiari deyil , ermanilar
"Böyük Ermanistan" yaratmaq taşabbüsü ila Azarbaycan
Respublikası va bir sıra şahadarini harnin xaritaya salmış­
dır. Harnin xaritaya hamçinin Canubi Azarbaycan arazilari­
nin bir hissasini daxil etmişdil ar. Ola bilsin ki, Ermanistan
Respublikası qüvvatlandikdan sonra, yaxın galacakda iki-üç
il arzinda, İrandan arazi iddia etsin va özlarinin xayali "Bö­
yük Ermenistan" arazisini yaratmaq üçün Azarbaycan Res­
publikasına harbi tacavüz edib, onun arazisinin 25 faizindan
çoxunu işğal etdiyi kimi, İran arazisina da soxulsunlar. Ata­
lar demişkan : "Qonşunun saqqalını qırxırlarsa, san da üzünü
islat" .
Daşnaklar gah Azarbaycanı, gah Anadalunu "Böyük Er­
menistan " hesab edirlar. Hatta onlar iddia edirlar ki, Sulta­
niyya şahari da qadim ermanilarin sakin olduqları Böyük Er­
manistanın markazi olmuşdur. xvn . : asrin 60-cı iliarinda
Sultaniyya şaharinda olmuş fransız sayyahı Jan Batist Ta­
vernye yazır : "8gar ermanilarin sözlarina inansaq, deyirlar
ki, vaxtila Sultaniyyada 80 kilsa olmuşdur"C36>. Halbuki, Sul­
taniyya şaharini n bünövrasi 1 3 1 0-cu ilda Ulcaytu Sultan Ma­
ham mad Xudabanda tarafindan qoyulmuşdur va orada böyük
Cü ma masci di tikilmişdir.
" Drujaq" qazeti hatta yeri galdikda öz hamirqlari va qan
qohu mlarının da tarixini saxtalaşdıraraq, onların, yani
kürd, tat va talışların guya milli şüurdan mahrum olmala­
rından istifada edan azarbaycanlılar fars ünsirlarini da türk­
leşd irmaya çalışırla r. Bu vasita ila türklar İran daxilindaki
ariyai irqina man sub olan kürd, tat va talışlara tasir edarak,
guya iranlıl�q vahdatini pozmağa say göstarirlar.
8slinda Iran İslam Respublikası arazisinda sakin olan tat,
talış , kürd, lazgi, lor, baluc milli şüurdan deyil, har cür mil­
li hüquqdan m ahrum olduqları halda, Azarbaycan Respubli­
kası arazisind a yaşayan kürd, talış , tat, lazgi, lahıc, avar öz­
larin i azerbaycanlı, Azarbaycanı isa özlarinin acdadi vatani
bilir va Azarb aycanın istiqlaliyyat uğrunda mübarizasinda

39
hamişa Azarbaycan türkiari ila çıyın-çıyına ön sangerlarda
olmuşlar. 1 9 88-ci il dan başlayan ermani işğalçılarına qarşı
Qarabağ arazisi uğrunda döyüşlarda Azarbaycan türkiari ila
yanaşı talış, tat, kürd va s . etniklar da çoxlu şahidlar ver­
mişdir. Azarbaycan türkiari ila birga işlamiş , Azarbaycanı n
neniatlarindan, tabii sarvatlarindan, ictimai va siyasi hüquq­
larından birga faydalanmışlar. Azarbaycan Respublikasının
Milli Meclisinin qararı ila Azarbaycanda azlığda qalan xalq­
ların, millatlarin, milli madaniyyatini inkişaf etdirmak üçün
qabul etdiyi qanun va qararlar bizim sözümüzü tasdiq eda bi­
lar. Bu gün Talış zonasında ibtidai va orta maktablarda talış
dilinda darslar keçirilir, harnin dilda qazet naşr olunur, Bakı
radio verilişlerinda talış va kürd dillarinda, hatta ermani di­
linda verilişlar efira buraxılır. Bundan başqa, 1 988-ci il da
Ermenistan va Azarbaycan Respublikası arasında Dağlıq Qa­
rabağ münaqişasi naticasinda 300 min azarbay canlı türk ai­
lesinin ermenilar tarafindan öz ana yurdlarından z orla çıxa­
rıldığı halda, hazırda Bakıda minlarla ermani yaşamaqdadır.
Digar tarafdan Daşnak partiyasının orqanı kimi kürdlari, ta­
lışları va qeyrilarini " şüursuz " , " milli şüurdan mahrum ol­
muş" kimi sözlarla tahqir etmir. Bu, " Druj aq" va 6 - 7 il
bundan öncadan Telıranda naşr olunan ermani dilinda aylıq
"Araks" va "Alik" naşriyyalaridir ki, türk, talış, tat, fars,
kürd, lahıc va s . müsalman millatıari arasında adavat toxu­
mu sapmaya cahd gösterir. Bela ki, "Druj aq " , " Alik " ,
"Araks" kimi ermani naşriyyalari özlarinin uydurma tebli­
ğatları ila türkleri, o cümladan, Azarbaycan türklarini ari­
yaili irqindan olan millatlarla bir-birina qarşı qoymaql a ha­
mişa bulanıq sudan balıq tutmağa cahd göstarmiş va indi da
cahd gösterirlar. Qonşu müsalman dövlatlari va xalqları ara­
sında nifaq toxumu sapmaya çalışırlar. Bu barada " Druj aq "
qazeti yazır: "Ariyaili millatlarin qaniçan düşmanlarİ çalışır­
larsa, biz da o cür harakat etmaliyik . Düşmanlarimizin me­
to� va üsullarından istifada edarak, ariyaili irq va millatla­
rİn birlik va ittifaqını vücuda getirmali va bu yol ila turanlı­
ların amaliyyatlarını heça endirmaliyik " .
"Drujaq" qazeti taklif etdiyi ariyailarin ittifaqı v a biriaş­
ma faaliyyati üçün markazi şahar axtarıb tapır va yazır :
"Ankara turanmizmin manba va markazi olduğu kimi, Teh-

40
 ran va ya İsfahan da ariyai irqindan olanların qardaşlıq va
ittifaq markazina çevrilmalidir. Türklarİn dövlatlari qüvvat�
lidirsa, İran da garak maddi va manavi nöqteyi-nazardan da­
ha qüvvatli olsun. Bunun üçün da .. Ariyan ocağı .. , .. Ariyan
markazi .. taşkil tapmalıdır. Nacib fars va iranlılar, cangavar
kürdlar, casur lorlar, baluçlar, cangali gilaklar, çalışqan va
açıqgözlü ermanilar, afqanlılar va hindistanlılar, ümumiy­
yatla, ariyai irqindan olan bütün millatlar bu ocaq va markaz
atrafında toplanmalı va birlaşmalidirlar. Bundan alava tura­
nizmin atrafında va daxilinda ariyaizm ocaqları taşkil etma­
liyik . (37)
. o

8vvala, panariyaçı ermanilarin misal gatirdiyi Türkiya

Cümhuriyyatinin hanisi Mustafa Atatürk pantürkizmin bir
xayal olduğunu rasmi suratda bildirmişdir. Digar tarafdan
islam dini farsları, arablari, türkiari birlaşdirir. İslamiyyat
asasında vücuda galan müştarak islam madaniyyati üzarinda
qurulan beynalniilal islam madaniyyat dünyasının daimi üz­
vü olaraq qalmacı,da davam edacaklar. Har il müsalman döv­
lat başçılarının Islam Konfransını çağırmasını, müsalman
dövlatlarinin başçılarının bir yera toplaşması bizim fikrimizi
tasdiq eda bilar. Halbuki, ermanilar bulunduqları tarixi, di­
ni, siyasi xüsusiyyatlari ila, bu xüsusi islami va şarq mada­
niyyati hövzasindan xaricdadirlar. Çünki bir velikorus ila
polyakı, bir ukraynalı ila bir çexoslovakiyalını ayıran, bir
türk ila bir bolqarı ayıran va bir macarı ayıran tazaddan da­
ha böyüyünü ermani-fars arasında görürük. Ariyai irqindan
olan bir farsın bir rusla haqiqi biriiyi na qadar mümkünsa,
bir farsın bir ermani ila biriaşmasİ da bir o qadar mümkün­
dür. Bir fransız ila bir almaniyalının ariyaizm bayrağı altın­
da biriaşmasİ mümkündürsa, bir gürcü, fars va ermani itti­
faqının da o cür mümkün ola bilacayini daşnaklar yaxşı bi­
lirler. Onlar bilirlar ki, fars milletinin biriiyi vücuda gala­
caksa bu, madaniyyat, elm va ürfan sayasinda mümkün ola­
caqdır. Digar tarafdan bir fars dünyasının, fars dilinin vü­
cuda galmasi üçün türklarla, o cümladan, Azarbaycan türkla­
ri ila vuruşmalarına ehtiyac yoxdur. Çünki farslıqlarına şüb­
ha olmayan , aralarında coğrafi va milli sar hadlar bul unma­
yan, eyni zamanda mühüm bir qüvva taşkil edan fars , türk
dünyasında deyil , İranın şarqi hüdudunda yerlaşir. Bundan

41
başqa ariyali irqina mansub olanlar İran arazisinda yaşadığı
kimi, onlar Azarbaycan Respublikası arazisinda da mas k un­
laşmışlar. Talışlar, tatl ar, lahıclar, kürdlar va s. millatıari
va xalqları misal göstarmak olar.
Azarbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasından
arazi iddiası olmadığı kimi, İran İslam Respublikasının da
Azarbaycan Respublikasından arazi iddiası olmam alıdır. Bu­
na göra da İran dövlatinin Bakının 1 75 km-liyina qadar arazi
bütövlüyümüzü pozan harbi tayyaralarİn uçuşuna ehtiyac
yoxdur. Bundan başqa, na İranın ariyalilir ittifaqı taşkil et­
masina, na da Azarbaycan türklarinin vahid türk arazisina
ehtiyacı vardır. Bunu daşnak partiyasının ideoloqları yaxşı
bilirlar. Bu, daşnak ermanilardir ki, " Böyük Hayıstan " ara­
zisi arnala gatirib, yalnız xalis ermani millatini harnin arazi­
da maskunlaşdırmaq üç ün daridan-qabıqdan çıxır. Ma hz bu
maqsadla da daşnaklar Azarbaycanda Sumqayıt hadisasini tö­
ratmakla xayali "Böyük Ermanistan " planlarını hayata keçir­
mak üçün zamin yaratdılar. 1 988-ci ildan Azarbaycan va er­
mani münaqişasinin salınmasına, 25 faizdan çox Azarbaycan
arazisini işğal etmaya müvaffaq ola bilmişlar . Kim-kimin
arazisina tacavüz etmişdir? Kim-kimin torpaqlarını işğal et­
mişdir? Ermanilar, yoxsa Azarbaycan türkiari? 8lbatta, er­
manilar tacavüzkardır. Demali, türklar arazi iddiasında de­
yil. Ermanilar isa Türkiyadan, Gürcüstandan, İrandan, Azar­
baycan Respublikasından arazi iddiasındadır. Ma hz buna gö­
ra da onlar, yeri galdikda öz xayali " Böyük Ermanistanı " ya­
ratmaq üçün ariyailarin birlaşib, ittifaq yaradıb, türklara, o
cümladan , Azarbaycan türklarina qarşı mübariza aparmaları­
nı talab edir lar.
Malum olduğu kimi, ermanilar başa düşmürlar ki, öz
hamirqlilari İran arazisinda sakin ermanilar öz hamsoy ları
olan farslar arasında assimiliyasiya edilir. Qarabağ, Tabriz,
Xoy, Maku, Tehran, İsfahan, Şiraz , 8rak va s . malıallarda
sakin ermanilar farslaşıb va bu gün onlar özlarini farslardan
ayırmırlar. V.Baqumyan yazır : "İranda sakin ermanilar mil­
liyyat va mazhab cahatdan azlıq taşkil edirlar. Va İranın di­
gar milli va mazhabca azlıq taşkil edan millatlarla qadim ta­
rixi birliklara malikdirlar . Yeni asrda İran millatinin " taşki­
linda" va "takamülünda" ermanilar İran millati tarkibina da-

42
 xil olublar. Hatta İran ermanilari ermani maktabiarİnda tah­
sil almalarına baxmayaraq, bütün ermanilik hayatından
uzaqlaşmışlar. Ermani dilinda tahsil almaq istamirlar. Unut­
maq olmaz ki, qalib İran madaniyyatinin ermanilara tasiri
naticasinda, adatan, bazi ermanilar ermani maktablarina get­
mir lar. . . İran camiyyati üm umi madaniyyati içarisinda erm a­
ni öz milliliyini itirir. Elmi baxımdan bu, işin sonudur"cas>.
Bir masalani da unutmaq olmaz ki, ariyai irqindan olan­
lar fars şaxasina deyil, har bir ariyan kimi ariyali ailasina
daxildir. Ermanilar qarb, yunan, bizans va xristian madaniy­
yatinin tamsilçisi olaraq şarq madaniyyati tamsil �isi olan
farslarla asrlar boyu qanlı müharibalarda olmuşlar ca >.
Ermanilarin yalnız II Tiqran dövründa miladdan qabaq
1 23 -cü ildan 9 5 -ci ila qadar Ermanistan padşahı olmuşdur.
Onlar 8haminnilar va Sasani hokmdarlarına tabe olmuşlar.
Bizansın süqutu va arablarin qalabalarindan sonra da erma­
nilarin asrlar boyu müstaqil bir dövlati olmamışdır. Yani
onlar arablarin , Salcuqilarin, Azarbaycan Atabaylarinin, El­
xanilarin , Çubanilarin, Teymurilarin, Qaraqoyunluların,
Ağqoyunluların , Safavilarİn va Qacarlar dövlatina tabe ol­
muşlar. Yalnız 1 9 1 8-ci il mayın 28-da (2 min ildan sonra)
ilk dafa Ermanistanda Ararat Respublikası taşkil olunmuş­
dur. Harnin dövrlarda, yani ermanilardan qabaq azarbaycan­
lı türklar Qarbi Azarbaycanda sakin olmuş va maskunlaş­
mış , onlar aksariyyat taşkil etmişlar. Ermanistan arazisin­
daki an qadimdan Azarbaycan türkcasinda olan yer adları­
nın (şahar, kand, qasaba) ermanilaşdirilmasi bizim fikrimizi
tasdiq eda bil ar. Masalan, ermanilar iddia edirlar ki, guya
İrebuni şaharinin 2 500 il dan artıq tarixi vardır. Lakin on­
ların özlarinin yazdığı İrebuni sözü altında Böyük S�vet
Ensiklopediyasına baxdıqda görürük ki, XIV asra qadar Ire­
buni şaharinin tarixi haqqında bir cümla bela yoxdur. indi
Yerevan şahari adlandırdıqları şaharin bünövrasini hala qa­
dimdan Naxçıvanın sakiniari olan türk tayfası - Sad tay­
fası qoymuş , bir neça asr Ermanistan malıalı Sadçuxuru va
Yerevan şahari isa Sadçuxuru şahari adlanmışdır. Yerevan
sözüna fars qaynaqlarında XVI asrin sonunda Sadçuxuru ila
birlikda rast galirik . Bundan alava I Şah İsmayılın sarkar­
dasİ Ravanqulu xan harnin arazida kand saldırmış va kan-

43
din adını Ravan qoymuşdur. Bu barad� . XVII asrin birinci
yarısında Azarbaycana sayahat etmiş Ovliya Çalabi daqiq
malumat vermişdir : "Göyça "gölünün " Sevan " adlandırıl :
ması, Göyça malıalının an qadimdan türk dillarinin maskanı
olduğu Elxanilarin va Safavi hökmdarlarının yaylaq maska­
ni olması, bütün bu faktlar sübut edir ki, Qarbi Azarb aycan
hamişa türkdilli tayfaların maskal}-i olmuş va ermenilar bu
arazilara sonradan galmadirlar. Ümumiyyatla, rus-Azar­
baycan müharibalarindan (yani 1 804- 1 3 , 1 82 6 - 2 8) sonra
ermenilar Ermanistana va Dağlıq Qarabağa köçürü l m üşlar.
Ermenilar ruslar tarafindan ona göra Dağlıq Q arabağa kö­
çürülmüşlar ki, müsalman İran dövlatina qarşı ermenilar­
dan ibarat bir sad d çekilsin .
aslinda ermenilar acnabi dövlatlarin yardımı ila xayali
" Hayıstanı" yaratmağa çalışırdı. 1 723-cü il da I Pyotr
( 1 682__;_ 1 725) İran aleyhine ordu göndararkan Qarabağ ına­
likiari İranın aleyhine üsyan edib, xayali "Böyük Hayıstan" ı
yaratmaq üçün ermenilar I Pyotrun ordusuna kömak etdilar.
I Pyotrun planına asasan ermenilar Qarabağın Dağlıq hissesi­
na, Qarabağ m üsalman ahalisi Azarbaycan tür klari İr ana kö­
çürülmali idilar. Tesadüfi deyildir ki, I Pyotr harnin planı
hayata keçirmak üçün 1 722-ci ilda Sunik malikinin o ğulla­
rından knyaz İsrail Urini Peterburqda qabul etmişdir . Uri
I Pyotrdan yardım vadini aldıqdan sonra Ermanistana dönar­
kan Haştarxan şaharinda ölmüşdür. I Pyotr Bakı, Şamaxı,
Salyan, Raşt, anzali, Tiflisi işğal etmak fikrinda idi . Şama­
xını isa rus ordusu ermanilarin kömayila ala keçirmali idi.
Çar V axtanq Gancaya harakat etmişdir. O , I Pyotra yazdığı
mektubunda gösterirdi ki, ermani qüvvalari ila biriaşmak
üçün öz dastasi ila buraya galmişdir. Bu vaxt Dağlıq Qara­
bağ ya Gancada sakin olmuş azsaylı ermenilar silaha sarıla­
raq Irana qarşı vuruşmağa hazırlaşırdı. Lakin arzaq, atların
yemi az olduğundan, top sarıdan korluq çakdiklari üçün
I Pyotrun ordusu geri çakildi. 1 722-ci ilin noyabrında
I ·Pyotr Gilanın markazi şahari olan Raşta harbi gamilar va
qoşun göndarmişdi. Harnin qoşunun terkibinda rus ordusu
ila barabar ermani harbi hissalari da var idi. 1 72 2 -ci il iyu­
lun 2 1 -da rusun 4 batalyonu va ermani ordusu Raşt şahari­
nin canub tarafindan şahara çıxmışdır. İyulun 2 6 -da rus ila

44
 ermani larin birlaşmiş ordusu Raşt şaharini ala keçirmişlar.
I Pyotr Dağlıq Qarabağ maliklarina Iran aleyhina üsyan edib
özünü müstaqil idara etmaya imkan yaratmışdır. Lakin bun­
lar Gülüstan , Coraberd, Xaçın, Varanda va Dizak kimi 5 ki­
çik maliklardan , harnin maliklar da 5 tayfarlan ibarat idi.
Har tayfa başçısına fars sözü olan "malik" (rais) laqabi veril­
mişdi. 1 730-cu ila qadar harnin tayfalara başçılıq etmiş bu
beş ailanin hökmdarlığına son qoyulmuşdur<40>. Artıq bu
dövrd an sonra Azarbaycan arazisi olan Qarabağı ala keçir­
mak üçün ermanilar Rusiyaya üz çevirdiler. Herand Pasder­
macİyan yaz ır: "Ondan sonra ermenilar şimaldan galmiş bö­
yük dövlata diqqatlarini yönaltdilar. Harnin dövlat şimaldan
canuba doğru öz arazisini genişlandirirdi. Bu böyük qüdratli
dövlat Rusiya idi "<41> . ·

Rusiyanın Qafqaz va İrana basqınları tarixda ermenilar

üç ün yeni sahifa açmışdır. Yerevana yaxın yerlaşan avvallar
Üçkilsa, sonralar ermanilar tarafindan İcmiyadzin (aslinda
iki sözdan ibaratdir : iç-yani içari, miyarlin farsca meydan­
lar, demakdir, yani iç meydanlar ( ermanilar " z " harfini ar­
tırmaqla ermanilaşdirmişdi) kilsasi atrafında birlaşan erma­
nil�r Rusiyanın yardımı ila xayalan adlandırdıqları Türkiye
va Iran Ermanistanı "xilasını" düşünmaya başlayırdılar. Ru­
siyanın asrlar boyu Anadolu ila İranı istila etmak istamasi,
Hindistan ila boğazları al da etmaya çalışması ila alaqadardır.
Bu maqsada çatmaq üçü n ruslar, ilk növbada, ermenilardan
istifada etmaya birinci yer verdilar. Bela ki, Türkiyada erme­
nilar sakin olan arazide ermanilarin silahlı suratda qiyam et­
malari, bu qiyam va üsyanların Rusiya tarafindan idara
olunması, Qafqaz va İran yolu ila Qoqocanyanların Türkiye
arazisina keçib, türk ahalisi üzarina hücum etmalari, ermani­
larin Rusiyanın alinda neca bir oyuncaq va alat olduğunu is­
bat edirdi. Digar tarafdan bu müsallah ermani basqınları Av­
ropadakı mühacir ermenilar arasında "Ermenistan va Hin­
caq" kimi siyasi partiyaların arnala gelmasina sabab olmuş­
d ur. 1 88 7 -ci il da Cenevrada Maro adlı bir e rmani taIabasinin
taşabbüsü ila ermani kornitasi yaradıldı. Bu komita asasında
"Hincaq" (xabarlar zangi) adlı partiya yarandı. Onun ilk ba­
nilarindan Avetis Nazarbay, Xan Azad, Muğaviryan va Şi­
mav un idi.

45
 ı 890-cı ilda isa Tiflisda Daşnak partiyası yarandı. İlk
avval yegana maqsadi Türkiya va İran ermenilarini " xilas ..
etmakdan ib arat olan daşnaklar Tür ki yaya silahlı dastalar
göndarmakla kifayatlanirdilar. ı 904-cü il da Daşnakların
qurultayında Rusiya Ermanistanı da onların proqramlarına
daxil edildi . Herand Pasdermaciyan yazır : " ı 8 9 2 -ci ilda
Daşnak partiyasının ilk üm um i iclasında partiy anın as as
hadafi " Osmanlı Ermenistanını siyasi va iqtisadi cahatdan
azad etmak" idi. ı 9 0 7 -ci ilda daşnakların V yanada taşkil et­
diyi partiyanın III qurultayında bu hadaf genişlandirilib in­
kişaf etdirildi. Osmanlı imperiyası içarisinda Tür kiya Er­
manistanına va Rusiya daxilinda Qafqaz Ermanistanına
özünüidara talabi haqqında qarar qabul etdi. ı 9 ı 9 -cu ilda
daşnakların Yerevandakı IX qurultayında " Vahid va m üsta­
qil Ermenistan" şüarı yuxarıdakı iki şüarı avaz et di.. . La­
kin, qeyd etmak lazımdır ki, bu vaxt Qafqazda Ermenistan
mövcud deyildi. Zaqafqaziyada mövcud olan 5 4 qaz anın b e­
şinda ermanilar aksariyyat taşkil edirdi . Hatta Ermanista­
nın markazi hesab olunan Yerevanda ahalinin yarıdan çoxu
azarbaycanlı türkiarindan ibarat idi. Bela bir şaraitda bü­
tün Qafqazda hökmranhq talabi ila çıxış edan va Türkiyada
hadafi boşa çıxmış ermani xayalparastlarinin yegana işi sü ­
ni Ermenistan yaratmaq idi. Bunun üçün da onlar gürcülari
va Azarbaycan türklarini aradan qaldırıb mahv etmak va
xalis ermanilarin sakin olacaqları Ermenistan yaratmaq is­
tayirdilar. Bu barada gürcü sosialistlarindan Qavibinin " Qı­
zıl ki tab" asarinda deyilir : "ixtilalçıların , xüsusila Daşnak
partiyasının zühurundan önca Zaqafqaziyada sül h , sakitlik ,
sabitlik hökm sürürdü . Bu ölkada nahayat, türklarla erme­
nilar arasında ermanilarin türklari, o cümladan, Azarbay ­
can türklarini kütlavi suratda qırmalarından asar va alamat
yox idi. Ermenilar, Azarbaycan türkiari va gürcülar asrlar
boyu bir yerda yaşayırdılar. Bu müddat arzinde milliyyat
adavati üzra qanh bir hadisa baş vermamişdi. Daşnaklar
galdilar va müstaqil Ermenistan üçün, xalis ermanilarla
maskun bir arazi yaratmaq istadilar. Patriarxal Zaqafqazi­
ya arazisi milli adavat va nifrat hissiari ila d old u. E rmani­
larin silah oynatmalarına eyni suratla türklar da cavab
vermaya macbur oldular"<42>.

46
 Birinci Dünya müharibasindan önca bütün dünyada möv­
cud olan 3 milyo!l ermenidan ı milyon ı 00 min n afari Qaf­
qazda, ı oo min !randa, 400 min nafari Türkiya arazisinda
maskunlaşmışdılar. Bu arazilarda bütün Azarbaycan türkla­
rini mahv edib xalis ermenidan ibarat bir Ermenistan vücu­
da gatirmak istayini Don Kixotun dayirmanla vuruşmasına
hanzatmak olar. Lakin ermenilar bu planları hayata keçirmak
üçü n ı 9 05-ci il da arnali faaliyyata keçdilar. Çünki hala
ı 904-cü ilin fevral-mart aylarında Safiyada taşkil tapmış
Daşnak partiyasının III qurultayında qarara alınmışdı ki,
"Partiya an qaddar tadbirlara, tebliğata va silahlı müqavima­
ta al atmaqla, Qafqaz ermenilarinin müdafiasi masuliyyatini
öz öhdasina götürür. Bu qarar öz-özlüyünda bir dönüş nöqta­
si hesab olunur" . Sonra Anahid Ter-Minasyan yazır: "Buna
göra da daşnaklar ı 904-cü ilda terrorçuluq amaliyyatına gi­
rişdilar "<43>.
8vvala, daşnaklar terror amaliyyatına ı 904-cü ilda deyil,
ı896-cı il avqustun 26-da çarşanba günü günortadan ı saat
sonra daşnak partiyasının 26 üzvü Babkin Siyonin başçılığı
ila osmanlı bankının gözatçilarini gülla ila öldürarak banka
daxil ol u b, oranı işğal edanda başlamışdılar. Onlar hatta
bank qulluqçularını girov götürmüşdülar. ı4 saat bank bina­
sını öz ixtiyarlarında saxlamış ermenilar binanı partlatmaqla
hada-qorxu galirdilar<44>. ı 904-cü il da Daşnak partiyası erma­
nilari har c ür h ücum va qiyam etmaya çağırırdı. Ermanilarin
öz larinin Qafqazda mahkamalari va habsxanaları var idi<45>.
Daşnak partiyasının III qurultayının qararlarını hayata keçi­
ran ermenilar ı 905-ci il fevralın 6-9-cu günlarinda Bakıda
müsalman Azarbaycan türklarina qarşı vahşicasina basqın et­
dilar. 4 gün davam edan bu toqquşmada xeyli azarbaycanlı
müsalman öldürülüb yaralandı va çoxu ermenilar tarafindan
girov götürüldü . Mascid va mağazalara od vurulu b yandırıl­
dı. Fevralın 28-da Yerevanda azarbaycanlı müsalman türklar
kütlavi suratda qatla yetirildilar. May ayının 8-da ermenilar
vahşiliklerini Naxçıvanda davam etdirdilar. Onlar hamçinin,
Şuşada müsalmanları amansızcasına qatla yetirirdilar.
Marnmadamİn Rasulzada "Takamül " qazetinin 3 fevral
ı9 0 7 -ci il tarixli 7 -ci sayında "Rus matbuatı .. başlığı altında
dare etdirdiyi maqalasinda yazmışdır : "Cenevrada çıxan Daş-

47
nak partiyasının rasmi orqanı olan "Drujaq" Şuşada müsa! ­
man kandlarina ermanilarin hücumunu, talançılığın ı va vahşı­
liklarini daşnakların qahramanlığı kimi qeyd etmişdir. " Dru­
jaq" qazetinin 9-cu sayında Şuşada ermanilarin ikinci dafa
azarbaycanlı müsalmanlarının qatla yetirilmasi barada malu­
mat verilmişdi. Avqustun 1 6-da geca iki nafar vakil qoşun va
kazaklar tarafindan general Qul uşanovun yanına galib on a
taklif edirlar ki, müsalmanlar üzarina hücum etmaya icaz a
versin. General birtahar onları sakitlaşdirdi. Lakin qoşu n geca
saat 4-da Azarbaycan türkiari üzarina hücum etdi. " Drujaq "
yazır: "Bizim har malıallada yanğıntöradan dastalari miz var
idi. Bu dastalar ermani cavanlarından ibarat idi. Onlar d ol u
kimi yağan güllalarin altında müsalmanların (azarbaycanlı
türklerin) sangarlarini odlayırdılar. M.Robert isa yazır : " Şu­
şanın müsalmanlar yaşayan hissasinda bir çox evlar yanmışdı .
200-a qadar an kasıb va fağır müsalman evi yandırılmışdır ki,
bu evlarin sahibiari başlarını götürüb qaçmışdılar<46>. 1 905-ci
ilin avqustun 2 5-da ermanilar Bakıda neft quyularına od vu­
rub yandırdılar. Hatta bu neft quyularında alovun söndürül­
masi bir il vaxt aparmışdı. Oktyabrı n 20-25-da yenidan Ba­
kıda ermanilar misli görünmamiş cinayatlara, talan va qarat­
lara al atmışlar. Noyabrın 1 8-da ermenilar Gancada Azarbay ­
can türklarini kütlavi suratda qırıb mahv etmişlar . " Ermenis­
tan tarixi" kitabının müallifi Herand Pasdermaciyanın atası,
Daşnak partiyasının banilarindan va 1 896-cı il avqustu n
26-da daşnakların İstanbulda osmanlı bankına h ücu m una b il a­
vasita rahbarlik etmiş Armen Qaro Pasdermaciyan 1 90 5 -ci il
noyabrın 28-da Tiflisda azarbaycanlı m üsalmanların xüsusil a
Tiflisin Şeytanhazar mahallesinda sakin olmuş , asli Canubi
Azarbaycandan olan xeyli müsalmanın kütlavi suratda öldü­
rülmasina başçılıq etmişdir. Armen Qaro Pasderm aciyanın oğ­
lu Herand Pasdermaciyan yazır : "Tiflisda 7-gün ar zinda be ş
yüz ermani fadaisi 1 500 nafar Azarbaycan türkünü mahv etdi
va onlara ağır talafat verdi. Armen Qaro Pasdermaciyanın
?zü 1905-ci ilda "Qafqaz" başlığı altında yazdığı va 1 92 5-ci
ılda ermani dilinda naşr olunan aylıq "Hayerenik" dergisind a
çap etdirdiyi maqalasinda Tiflisda azerbaycanlıların neca er­
manilar tarafindan kütlavi suratda qırdırılmasından atrafl ı
bahs etmişdir. O, hamçinin daşnakların bu dahşatli cinayatla-

48
 rini onların qahramanlığı kimi qeyd etmişdir. Herand Pasder­
macİyan bu barada yazır : "Ermanilar ermani komandirlarini,
o cümladan, atanı Armen Qaro Pasdermaciyanın sarkardaliyi
ila Tiflisda, Nikel Duma başda olmaqla Bakırla, Xaço va Dero
başda olmaqla Yerevanda, Vartan başda olmaqla Şuşada erma­
nilar azerbaycanlılardan qanlı intiqam aldılar. Har yerda, Ba­
kırla, Yerevan da, Şuşada, Naxçıvanda, Gancada ermanilarin
hamısı silahlanıb ayağa qalxmışdılar. . . 1 905-ci il fevralın
21 -inda ermani ganclari tüfang va tapança ila silahlanaraq Ba­
kının küça va xiyabanlarına axışdılar. Günün sonunda tatar­
lar (Azarbaycan türklari) Bakının bütün küçalarindan uzaqla­
şaraq ermani kilsasi va damiryol xattina qadar qovulmuşdu­
lar. Sa harisi gün ermanilar Bakı şaharinin digar mahallalarina
hücum etdilar. Azarbaycan türkiarindan qanlı intiqam alırdı­
lar. Har daqiqa ermanilarin alinda öldürülan tatarların meyi­
dinin sayı artırdı. Mahz bu vaxt tatarların başçıları şahar ha­
kiminin yanına gerlarak ondan müsallah ermanilarin töratdik­
lari bu kütlavi qırğına son qoyulmasını talab etdilar. Bu vaxt
daşnaklar Bakı şahar hakimi gürcü Naqaşidzeya sui-qasd etdi­
lar<47>. Rusiyanın o zaman Zaqafqaziyadakı ümumi valisi va
ermani tarafdarı kimi maşhur olmuş Vorontsov-Daşkovun Ru­
siya imperatoruna yazdığı maruzasinin 1 2-1 3-cü sahifalarin­
da deyilir. . . Daşnakların bu harakati sırf ermenilardan ibarat
bir e rm ani arazisi vücuda gatirmakdan ibarat idi "<48>.
Maraqlıdır ki, özlarini ariyali iranlılarla bir irqdan bilib
qan qardaşı adlandıran ermani daşnakları 1 905-ci ilin fevral
ayında Bakırla, Tiflisda, Şuşada Canubi azarbaycanlıları da
öldürmakdan bela çakinmadilar. 1 905-ci ilda Bakı neft sana­
yesinda çalışan falılalarİn 2 5 faizindan çoxu Canubi Azarbay­
candan galmiş Azarbaycan türkiari idi. 8lbatta, daşnaklar bu
qırğını yaratmaqla Qafqazda bütün türklari, o cümladan ,
Tiflis, Borçalı, Axalka türklarini qırıb, mahv edib, xalis er­
mani millatindan ibarat bir Ermanistan yaratmaq istayirdi.
Lakin bir masalani unutmaq olmaz ki, hala 1 828-ci il "Türk­
man çay müqavilasi"ndan sonra rusların va ermanilarin Qaf­
qaza köçürülmasina, burada İran va Osmanlı Türkiyasi mü­
qabilinda özlari üçün yaxın müttafiq va dost millatinin yer­
laş diri lmasi, harnin dövlatlara qarşı yeri galdikda onları si­
lahlandırıb istifada etmaya cahd göstarilirdi.

49.
 Bu siyaset hala I Pyotr dövründan başlanmışdır . Biz b u
barada yuxarıda atraflı sö hbat açmışıq. Rus lar hatta " Tür k­
mançay müqavilasi"' na, ermanilarin Rusiya tarafindan işğal
edilmiş, Azerbaycan, Ermenistan va Güreüstana mühacirat
etmelarina dair bir madda da alava etmişdir. Harnin madda­
larin birinda deyilir ki, İranın ixtiyarında qalmış arazilarin ­
da sakin olmuş xristianlar istadiklari vaxt Rusiyaya birlaşdi­
rilmi� arazilara mühacirat eda bilarlar. Hatta ruslar 1 82 9-cu
il da Ivan Şopenin başçılığı ila komissiya taşkil etmişdir ki,
Yerevan, Naxçıvan ahalisinin iqtisadi, ictimai vaziyyati va
milli tarkibi haqqında malumat toplasınlar. Bu malumat 4 il
arzinda toplanır. Toplanan malumata asasan 1 82 6 -cı ilda 1 43
min nafar ahali olmuşdur. Bunlardan l l 7849 nafari m üsal­
man va 251 5 1 nafari ermani idi. Yani ahalinin 80 faizindan
çoxunu müsalmanlar, ermanilar isa ahalinin 2 0 faizindan
azını taşkil edirdilar. Harnin sanada asasan 1 82 8-ci ilda Q a­
car tayfasına mansub şaxslardan ibarat 20 min n af ari N axç ı­
van va Yerevandan macburi suratda İr ana köçürülm üşd ür .
Naticada 1 828-ci ilda müsalmanların sayı 9 3 min nafar oldu .
1 833-cü ilda bu raqam 82372 nafara çatdı. Lakin harnin dörd
il müddatinda, yani 1 828-1 832-ci ila qadar ermanilarin sayı
823 77 nafara çatdı. Dörd il arzinda ermanilarin sayı 3 dafa
artdı. Harnin müddatda İrandan 3 5560 n af ar, Osmanlı dövla­
ti arazisindan 2 1 666 nafar ermani bu yeriara gatirilib mas­
kunlaşdırılmışdır. Herand Pasdermaciyan yazır ki, rus-türk
müharibasi naticasinda 8rzurum, 8lişgard , Bayazid , Qars va
Vandan 1 00 min nafar ermani köçüb rus Ermanistanına gal­
dilar. Onlardan 40 min nafari Axalkada, 1 2 min nafari Şi­
rakda , 25 min nafari Göyça gölda cakin oldular<49>. Mühacirat
etmiş ermanilara an m ünbit akin torpaq sahalarİ verildi. La­
kin aslinda hernin arazilardan müsalman Azarbaycan türkia ri
didargin salındı. Mahz harnin köçürma sayasinda ermanilarin
sayı süni suratda artmış dı. Herand Pasdermaciyan yaz ır ki :
" 1914-cü ilda 1 0 kv.km sahasi va 300 min nafar ahalisi olan
Ermenistan dörd il sonra, yani 1 9 1 8-ci ilda minlarla ermani­
nin Ermanistana panalı gatirmasi hesabına ermanilarin sayı
artdı(50) . XVIII asrin I yarısında Iravanın 6 5 yaşayış manta-
•

qasinda müsalman, 4 mantaqasinda ermanilar sakin idi .

50
 Mahammadzada Mirzabala yazır ki, Birinci Dünya müha­
ribasindan önca bütün dünyada mövcud 3 milyon ermanidan
1 milyon 1 00 min nafari Qafqazda, 1 00 min nafari İranda,
400 min nafari Türkiyada sakin idi<51>.
Ermanilarin Qafqaza mühacirati ruslar tarafindan razılıq­
la qarşılandı. Köçanlarin idara ol un ması masalasini e rm ani
polkovniki Lazarova tapşırdılar. Mühacir ermenilar üçü n bir
sıra imtiyazlar verildi. Onları torpaq, akinçilik lavazimatı ila
tarnin etdilar. Çar Rusiyası hökumati ermani mühacirlarini 5
il vergi vermakdan azad etdic52>. Rusiya dövlati mühacir er­
manilarin bir hissesini Ermanistanda, aksar hissesini Quba,
Xaçmaz qazalarında, Şamaxı va Ganca, xüsusila Dağlıq Qa­
r?-bağ zonasında yerlaşdirdic s a>. Mahz bela bir siyasat natica­
s ın da erman ilarin sayını süni suratda artırdı. Lakin, buna
bax mayaraq, Azarbaycan türkiari Qafqaz ahalisinin 40 faizi­
ni taş kil etdiyi halda, ermani ahalisi 6/1 hissesini taşkil
ed irdi.
Ermen ilar 1 90 5-ci ilda Azarbaycan türklarina qarşı törat­
dik leri soyqırımından sonra yena öz vahşiliklarini davam et­
dir dil ar. 1 9 1 8-ci il martın 1 7- 2 1 -da (30 mart- l aprel) da­
ha ağır dahşatli facialar baş vermişdi. Bu facia "Mart fa­
cia " si kimi tarixda maşhur olmuşdu. Martın 30-u ila aprelin
1 -i aras ında davam etmişdir. Bu hadisa takca Bakı, Ganca,
Qub a, Şam axı, Lankaran, Göyçayda deyil, Canubi Azarbayca­
nın X oy, U rmiya va Salmas şahari arinda da ermenilar tarix­
da g örü nmamiş dahşatli facialar töretmişdirlar.
H adisa bela olmuşdur : 1 9 1 8-ci ilda qatı millatçi ermanila­
rin başçısı qaddar, qatil, sovet hökumati dövründa illarla
azarbaycanlılara Kommunist partiyasının görkamli xadimi,
xilaskar, adalatli, mübariz kimi taqdim edilmiş Stepan Şa­
umyan Lenin tarafindan bütün Qafqaza fövqalada komissar
tayin edilir. Neca deyarlar, Türkiya Ermenistanının muxta­
riyyat va istiqlaliyyatini tarnin etmak üçün ona rasmi amr ila
tam salahiyyat verilmişdir. Şaumyana ermanilarin siyasi va
milli taşkilatları ila birlikda harakat etmak üçün Lenin tara­
findan geniş salahiyyat verilmişdi.
Bu vaxt İran cabhasindan dönarak Bakıda xeyli miqdarda
yerl eşm iş rus asgarierini bolşeviklar aldadıb va maddi cahat­
dan havaslandirmakla öz vatanlarina getmakdan çakindirirdi-

51
lar. Onlardan siyasi va harbi maqsadlari üçün istifada etmaya
çalışırdılar. Bu barada bir tarafdan ermani taşkilatları ila ba­
rabar harakat etmak üçün Şaumyanın Moskvadan aldığı amr
va gösterişlar, digar tarafdan raislarinin milliyyat etibarila er­
mani olması, bolşeviklarİ ermani Daşnak partiyası ila biriaş­
dirmaya yönaldirdi. Digar tarafdan Bakıda olan asgarlar ara­
sında bir neça ermani alayı var idi. Bakı Sovetini ala keçirib ,
burada kommunist hökumati yaratmaq üçün bolşevik partiya­
sının Qafqaz Kornitasi ermani Daşnak partiyası ila siyasi va
harbi ittifaq yaratmağa müvaffaq olmuşdu. İndi artıq Azar­
baycan türklarina qarşı tecavüzkar yürüşa keçmakdan ötrü
bir balıana axtarmaq lazım galirdi. Bu dövrda Azarbaycan
türklarinin Rusiyada harbi xidmata çağırılınaması naticasinda
onlar harbi taktika cahatdan çox zaif idi. Bela bir ş arai tda Şa­
umyana balıana tapılır. Milli Azarbaycan tür klarinin ord us u­
nun taşkilina marnur olub Tiflisdan Bakıya gönderilan asgari
heyetinin bir neça gün avval habsa alınması sahabi ila Azar­
baycan türkiari ikinci bir hadisa ila rastlaşır. Bela ki, Lanka­
randa taşkil tapmaqda olan Azarbaycan türkiarindan ibarat
milli ordunun bir dastasi, vafat etmiş yoldaşlarının canazala­
rini Bakıya gatirib dafn etdikdan sonra, geriya dönarkan so­
vet gözatçilari tarafindan mühasiraya alınmış, onlardan tarki­
silah ediimalari talab edilmişir. Radd cavabı aldıqda atışma
başlamış. Müsavat Partiyasının müdaxilasi naticasinda hadisa
az bir itki ila sona çatarkan, kütlavi qırğın salınağa hazırlan­
mış silahlı ermani dastelari Bakı şaharinin müsalmanlar yaşa­
yan mahallelarini top ataşina tutmuşdur. Bu hücum qarşısın­
da istar-istamaz Bakıdakı Azarbaycan türkiari özlerini müda­
fia etmaya qalxırlar. Harbi cahatdan lazımi qadar tacrübalari
olmayan va asgari xidmata çağırılmaqdan mahrum olunan
Azarbaycan tlirklari alacsız qalaraq özlerini müdafia etmak
üçün silaha sarılırlar. Döyüşan qüvvalar qeyri-barabar oldu­
ğundan Azarbaycan türkiari mağlub olmuşlar. Çünki ham Ba­
kırla olan rus ordusu, ham da bolşeviklar ermanilara kömak
edirdi. Bakıdakı Azarbaycan türkiari üç gün ermenilar tara­
findan kütlavi suratda qatla yetirilmişdilar. Bakı şaharinin
müsalman hissesindaki mascidlar, milli va ictimai müassisalar
ermenilar tarafindan yandırılmışdı. Hadisani obyektiv olaraq
şarh etmak, ermanilarin müsalmanlara qarşı töratdiklari dalı-

52
 şatli facialari yerindaca yoxlamaq üçün Rusiya dövlati tara­
findan yaradılmış komissiya üzvü, dini cahatdan xristian olan
Kulqe adlı bir nafarin tartib etdiyi protokoldan bazi hissalari
oxucuların nazarina çatdırırıq.
Sanadda deyilir : "Ermanilar müsalman ahalisinin sakin
olduğ u mahallalara girib insanları vahşicasina öldürüb, qı­
lıncla parçalayıb, süngülarla d alik-deşik ediblar, eviara od
vurub yandırırdılar, uşaqları diri ... diri tonqalda yandırılılar.
Hatta üç-dörd günlük südamar uşaqları süngülara taxıblar.
Hadisa naticasinda küçalarda 5 7 Azarbaycan türkü meyidi
qalmışdı. Bu casadlarİn qulaqları, burunları qoparılmış, qa­
rınları yırtılmış, azalalari kasilmişdi. Ermanilar öldürmadik­
lari qadınların saçlarını bir-birina bağlayaraq, lüt halda tü.:
fang qundaqları ila yaralayıblar. Onlar kimsaya rahm etmir­
dilar, hatta uşaqlara bela. Masal an, 8lizada Hacı 8mirin
evinda 8 0 yaşlı anasını, 60- 70 yaşları olan qadınları öldür­
müş, . � 5 yaşındakı taza galini diri-diri divara hördürmüşdü­
lar. Oldürülmüş müsalman kişinin alati-tanasülünü kasib,
bir az avval öldürülmüş bir müsalman qadının ağzına soxub,
guya ana uşağını amizdirir. Bela bir vaziyyat an rahmsiz in­
sanı dahşata gatiran cinayat arnallari idi"<54>. Kulqe, divarla­
ra söy kaniimiş uşaq meyitlarinin itl ar tarafindan ne ca gami­
rildiyinin şekillarini çakmişdircss>. Maqala müallifi Azari ya­
zır : "Bu rada hadisalari tamamila şarh etmak va oxucuların
asab larini korlamaq istamirik. . . Mart hadisasi günlarinda
Qırmızı R u siya tamsilçilari ila rus siyasetinin zavallı alati
olan bir qisim ermani Azarbaycan türklarina qarşı neca müd­
hiş, kin va adavat basladiyini göstermak üçün bu qadar söy­
lamak kifayat edar<56>" .
Üç gün arzinda 1 5 min Azarbaycan müsalman türkü öldü­
rüldü . Türk milli-müassisasi sarayı "İsmailiyya" binası ila
"Açıq söz " va "Kaspi" matbaalarİ yandırıldı. Bakının an bö­
yük Cü ma mascidi top marmilari ila dalik -d eşik edildi. Bakı­
dan sonra Quba, Lankaran, Şuşa, Ganca va Şamrocıda ermani­
lar bela facialar töratdilar. Şamaxıda müsalman mahallalarinin
daşı-daş üstünda qalmamışdı. 8rab istilası dövründan qalmış
bir neça asrlarin madaniyyat va memarlıq abidasi olan, Şirvan
zalzalasina tab gatirmiş Cüma mascidini va bütün şahari ataşa
tutub yandırmışdılar. Bolşevik-daşnak ittifaqının sanadlarla

53
tasdiq edilmiş töratdiklari Mart hadisalari Azarbaycan tarixi­
na "Qanlı Mart faciasi" kimi daxil edilmişdir.
1 9 18-ci ilin martında olan bu facia naticasinda 40 mindan
artıq ahalisi olan Şamaxı sakinlarinin m'i1:hüm bir hissasi vah­
şicasina öldürüldükdan sonra şaharda bütün binalar dağıdılıb,
mahv edilmişdir. Mascid va maktabiara od vurub yandırmış­
lar, hatta Şamaxı şaharindan qaça bilmayib, düzanlikda geea­
layanlarİn hamısı öldürülmüş, qaçıb canlarını qurtaran �arın
aksariyyati da yollarda soyuq va aclıqdan talaf olmuşlar. Ista r
Birinci Dünya müharibasi dövründa, istarsa da ondan sonra
dünyanın heç bir yerinda şirvanlıların maruz qaldıqları fala­
kat qadar acı falakat kirnsanin başına galmamişdir. Hatta öz­
lerini müsalmanların dostu sayan, milliyyatca Azarbaycan
türkü olan va özlarini dünyaya azadlıq sevan kimi taqdim et­
miş Azarbaycan bolşeviklarinin bu qanlı hadisalarda bilavasite
iştiralu tarixda heç vaxt unudulmayacaqdır. 1 90 1 -ci il zalza­
lasi naticasinda günbazlarİn ikisi çatlamış va yenidan barp a
edilmiş beşgünbazlİ va beşqapılı, uzunluğu 2 1 0, eni 5 0 metr
olan Şamaxı Cüma mascidini ermenilar va bolşeviklar Şaum­
yanın başçılığı ila dinamitla partlatmışlar<57>.
8sad bayin 1 929-cu ilda Alınaniyanın Ştutqart şaharinda
alman dilinda çap etdirdiyi "Şarqda neft va qan " adlı asa ri
1 950-ci ilda Telıranda general Malıarnroad Hüseyn Cahanbani
tarafindan fars dilina tarcüma va naşr edilmişdir. Gsad bay
1 902-ci ilda Bakıda anadan olmuşdur. Mart soyqırımı zama­
nı 16 yaşına çatmış va Bakı neft sanayeçilarinin birinin oğlu
idi. 8sad bay yazır : "Ermani sarkardalarindan biri olan La­
lay (Stepan Şaumyan) 1 9 1 7-ci ilda and içmişdi ki, müsalman­
lardan intiqam alsın . Kommunist Partiyasının rahbarlarinin
aksariyyati ermenilardan ibarat idi ki, daşnaklarla hamray
idilar. "Bakı şaharinda ilk gülla atılan vaxtdan Mart hadis a­
larinin müşahidaçisi olmuş 8sad bay daha sonra yaz ır : " Xan
qalası atrafı mühariba meydanına çevrilmişdi. Ermeni-m ü­
salman döyüşünda ermanilar 14 nafar müsalman olan ne ft
mühendisini öldürdüler. 30 min nafarin meyidi Bakı şahari­
nin küça va xiyabanlarını örtmüşdü. Ermenilar müsalman
neft mühendislarini öldürüb onların casadlarini neft quyul a­
rına atdılar. Bu qanlı hadisada bir müsalman neft sahibk a­
rından başqa, digar neft sahibkarına toxunulmadı. Bakı şa-

54
 hari xiyabanlarında milli nifrat heç kasi qorumadı. Bu dafa
ermanilar qalib galdi. Qadınları, uşaqları, qoca kişilarİ öz ev­
larinda qatla yetirdilar. Mascidiara panalı gatirmiş müsalman
fararilarİn qanları arxlardan axırdı.
Kommunist va neft sahibkarı olan Lalay müsalman uşaq­
larını axtarıb-tapıb öldürmak üçün bütün şahari alt-üst et­
mişdi. O, müsalman uşağını taparkan ayağından tutub, etra­
fına fırladıb başını xiyabanın daş döşamasina çırpırdı. Yüz­
larla günahsız müsalman uşaqları bu cür dahşatli süratda
vahşicasina öldürülürdü. Döyüşdan 6 saat keçdikdan sonra
barışıq al da etmak üçü n Bakı şahari m üsalman başçılarından
1 2 n afari (onlardan 6 nafari ruhani başçısı idi) allarinda ağ
bayraq d üşmanin harbi qarargahına gedir. Lakin 1 2 nafarin
hamısı o, cümladan, 6 nafar müsalman ruhani başçısı erme­
nilar tarafindan öldürülür. Üç gün tamam Bakı xiyabanla­
rında arxlardan su avazina, qan axıdılırdı. Xiyabanlar, küça­
lar, evlar meyidlarla dolu idi. Hamila qadınlar yırtılmış qa­
rınları ila lüt halda mascidiarİn qabağına atılmışdı . . . Erme­
nilar bizim eva da hücum etdilar. Man atamla, evimizin zir­
zamisindan küçaya baxırdıq. Gördük ki, hala 10 yaşı tamam
olmayan iki uşağı ala keçirib, havada fırladaraq şişa çakdi­
lar. Har şeylarini aldan vermiş bir dasta müsalman ağ kafan
geyinib silahsız özlarini ermanilarin xancar va qılıncına sipar
etdilar. Hatta ermenilar öz uşaqlarına xancar vermişdi ki,
habsxanalara gedib, müsalman mahbusların başlarını kassin­
lar. Avtomatlardan fasilasiz müsalman evlarina ataş açılırdı.
Qanlı döyüşün ilk geeasi bizim ev Stepan Lalay tarafindan
işğal edildi. O, bizim sığındığımız zirzamiye yol tapa bilma­
di. Lakin bizim gözümüzün önünda evimizda olan qadın va
uşaqları qatla yetirdilar. Qiymatli aşyaları maşınlara, araba­
lara dolduruh aparıdılar. Man soyqırımın üçüncü günü atam
ila küçaya çıxdım. Sel kimi axan qanlardan al ranga boyan­
mış xiyabanları gördüm . Man ela müsalman meyidina rast
galdim ki , onların bazilarinin qulağı yox idi. Bu meyidlar xi­
yabanda üst-üsta qalanmışdı. İki gün sonra, meyitlari araba­
lara doldurub, şahardan kanara aparıb, onların ciblarini bo­
şaldıb , neft salırasında yer qazıb, bir-birinin üstüna ataraq,
üstlarina azacıq torpaq tökd ülar. Musa Nağıyevin xeyriyya
m üassisasina bağışladığı va Bakının an gözal binalarından

55
olan Saray ermanilar tarafindan dağıdılıb mahv edildi " (bax :
8sad bay "Şarqda neft va qan" asari, Tehran, 1 9 5 0 ) .
Bakıda daşnakların müsalmanlara qarşı töratdiklari soy­
qırımını öz gözü ila müşahida etmiş Seyid Cafar Pişavari ya­
zır : " 1 9 1 8-ci ilin martın 1 8-da daşnakların vahşiliklarini,
saysız-hesabsız günahsız adamların, xüsusila bitaraf Canubi
azarbaycanlıların öldürül üb karvansaray larda meyi tl arinin
yandırılınasını öz gözümla görmüşdüm. Bu, çox faciali va
nifrat doğuran bir harakat olmuşdur. Heç bir asas va dalil
olmadan yalnız kin va adavat üzündan daşnakların töratdik­
lari cinayat har bir insanın ruh un u sıxıb kadar landirirdi.
Man üçüncü gün şahara gala bildim. Bakıda bütün küçalar,
mağazalar, evlar, bir sözla, bütün şahar qarat edilib , qana
bulaşmışdı. Küçalarin bazisindan keçmak mümkün deyildi.
Qatl-qarat qurtarmışdı. Man şahara daxil olan zaman yenica
meyitlari toplamağa başlamışdılar. Meyitlari arabalara dol­
duruh aparırdılar. Ermanilar Azarbaycan türklarini öldürüb,
qadınları asir götürmüşdülar"<58>.
Mart hadisalarİnda Bakı şaharinda olub , daş·n akların mü­
salman Azarbaycan türklarini vahşicasina öldürmalarini öz
gözü ila görmüş doktor Salamuilah Cavid ( "Quşei az xati­
rat " - Tabriz , 1 974) adlı kitabında yazmışdır : " Silahsız mü­
salmanlar, tapada n dırnağa qadar silahlanmış bolşevik va
daşnak dastalari ila vuruşurdular. Üç gün bu döyüş davam
etdi. Müsalmanlar tarafi xeyli talafat vermişdi. " ismailiyya"
binası, "Açıq söz" va rus dilinda naşr edilan " Kaspi" qazeti
�atbaalari yandırıldı. Bakının maş hur bazarına od vurdu lar.
Iran Azarbaycanından olan xeyli müsalman azari türkü öldü­
rüldü. Müharibada hatta iranlı va yerliya da farq qoymurdu­
lar. Arada xeyli kasıb, fahla, ziyalı öldürüldü. Toqquşma üç
gün davam etdirildi "<59>.
8gar Anadalulu fadakar Malıammadin başçılığı ila türk
ordusu Bakıya galmasaydi ermanilar haqiqatan müsalmanları
tamamila qırıb, mahv edardilar. Çünki, o vaxt, bolşeviklar
va daşnaklar, xüsusila bolşevik komissarı Suxurçev " Türki­
yanİn Bakı cabhasi alındı" deya şadlıq edirdilar. Lakin türk­
lar, öz qan qardaşlarının kömayina galdikda, onların bu se­
vinci kadara çevrildi, ümidiari boşa çıxdı. Türklarİn kömayi­
la Bakını ermani va bolşeviklarİn tacavüzündan qoruyan

56
Azarbaycan türklari, heç şübhasiz ki, türklüyün Bakı cabha­
sini düşmanlardan tamiziadi va Azarbaycanın istiqlaliyyatini
tarnin eladi. Lakin 1 920-ci il aprelin 28-da bolşeviklar Azar­
baycana soxulur va Qırmızı rus asgariari Azarbaycanı işğal
edirlar . 7 1 il sonra 1 99 1 -ci ilin oktyabrında Azarbaycan yena
öz m üstaqilliyini e lan edir. Mahz ye na da harnin rus va er­
mani daşnakların xalaflari 1 988-ci ildan Azarbaycan arazisi­
nin 2 5 faizinin çoxunu işğal etmakla qonşu İİR hökumatinin
kömayila Azarbaycanın müstaqilliyini zaiflatmaya say göste­
rirlar. Lakin Ma hammad 8min Rasulzada demişkan : .. Bir da­
fa yüksalan bayraq, bir daha enmaz .. .
1 92 5 -ci ilin martın 20-da Gülsaran maşhur Azarbaycan
türk şairi Gültakin baya ithaf etdiyi .. Türkün sasi .. şerinda
yaz mı şdı r :

V atanin illahı eşqila coşan,

Ruhundan tüfandır, titrayan sasin,
Ümid va istiqlal hissila daşan,
Dalğalarla coşar sanin nafasin.

İl harnın bir alov, eşqin bir vulkan,

Cahannamlar doğan böyla bir eşqdan.
Samimi ruhundur, qalbindaki qan,
Bir sabah edacak rahbarin haqqdan . . .

Ey sabahın doğan pamba günaşi,

Ey hissi Vatanin coşqun rahbari.
Bil ki, sönmayacak türkün ataşi,
İstiqlal sanindir, qardaş azari <60>.

1 9 1 8 -ci ilda rus ordusunun Canubi Azarbaycanı istila et­

masindan istifada edan ermanilar milli ermani-assori harbi
ordu taşkil edib, Maku, Xoy va Urmiyada da qanlı facialar
töratdilar. Ermanilarin Urmiyada töratdiklari kütlavi qırğın
hala da, Urmiya gölü atrafında sakin olan azarbaycanlı türk­
larinin xatiralarindan silinmamişdi. "Urmi balvasi .. deya yad
olu nan bu qanlı facialar da öldürülüb mahv edilan müsalman
Azarbaycan türklarinin miqdarı saya gelmayacak qadar çox
olduğu kimi, ermanilar tarafindan asir alınmış ganc azari

57
qızlarının " alaylar halında" " keçid har bi marasimlarİ" da
unudulmamışdır<61>. Urmiyada sakin olan ermenilar Çar Ru­
siyası ordusunun Canubi Azarbaycandan çıxıb getmak iste­
diklarini bilandan sonra qorxuya düşmüşdülar. Çünki onlar
maşruta harekatına qarşı xayanat edib, Çar Rusiyası asgarıa­
ri ila birlikda maşrutaçi Azarbaycan türklarinin kütlavi su­
ratda öldürülmesinda faal iştirak etmişdilar. Digar tarafdan
Urmiyada olan ermenilar rusların Canubi Azarbaycandakı
harbi qüvvalarinin kömayila "Azad Ermenistan" yaratmaq
istayirdilar. Bu maqsadla Çar Rusiyası orduları Canubi Azar ­
baycanı tark edarkan mövcud silahlarını avazsiz ermanilara
vermişdil ar. Seyid 8hmad Kasravi çox haqlı olaraq yazmış­
dır : " Biz dedik ki, ürak dağlayan Urmiya ·dastanını ayrıca
yazacağıq. Dey ayının l l -i (dekabr ayının 3 1 -i) idi ki, ruslar
Urmiyani tark etmaya başladılar. Onların ordusunun bir his­
sasi sarhadda doğru geri çakildilar, sabahısı ayın 1 2-da qalan
qoşunlar da oranı tark etdilar. Onların bu geri çekilmasi na­
ticasinda başqa bir hadisa baş verdi. Bu hadisa assori va er­
manilarin köçürülmasindan ibarat idi. Çünki özlarini ruslar­
la bağlı olduğunu bildirib, onlara arxalanaraq öz hamvatanli­
larİ ila çox pis raftar etmişdil ar. Hatta son 1 - 2 ay arz in da
qan töküb talan etmakdan bela al çakmamişdilar. Ona göra
da canlarından qorxub onlar Urmiyada qalmaq istamirdilar.
Rusların geri çakilmasindan xabar tutan kimi, qış vaxtı on­
lar ruslarla birlikda Urmiyani tark etmayi qarara alırlar. 1 0
mina yaxın kişi va qadın, uşaqları ila birlikda, özlarina max­
sus olan eşyaları da götürüb talasik şahari tark edirlar. Ara­
ba va minik heyvanları olmadığı üçün qar va palçıqda - pi­
yada gedirdilar. Hatta arzaq da tapa bUmirdilar. Lakin ela­
diklari amallerin naticasini görürdülar. O adamlar ki, 1 00 0
i l ölkada rahat yaşayıb va dillarinin ayrı olub , müsalmanlar­
dan har cür mehribanlıq görmüşler, has naya göra duz-çörayi
itirdilar. 8cnabilarin ayağı bizim ölkaya daydi, onlara qoşu­
lub öz hamvatanlilarina üz çevirdiler. Onlar könüllü suratda
acnabilardan aldıqları silahla yerli, günahsız ahalinin qanını
tökdülar. Bu töratdiklari ağır cinayat qarşısında bu cazalar
onlar üçün hala az idi. Manim ürayimi ağrıdan bu idi ki öl­
dürülen qadın va uşaqların günahı na idi? Bu · asurilar b� ra­
sinda idi . Bu döyüşlarda ermenilar Fransa va İngiltara tara-

58
 finda olub, daşnakların kornitasi gizli olaraq, harnin dövlat
nümayandalari ila müqavila bağlamışdı. Biz bu barada onları
tanqid etmirik . Lakin asas sözümüz ermanilarin iranlılarla
çlüşmançilik mövqeyinda durması idi. O adamlar ki, asrlarla
Iranda yaşayıb va onun bütün nematlarindan, rahatlıqların­
dan faydalanıb acnabilarin göstarişi ila öz hamvatanlilarina
düşınançilik etdilar"<62>.
Bali, özlarini ariyailarla hamirq va qan qohumu adlandı­
ran ermanilar Canubi Azarbaycanın Urmiya, Xoy, Tabriz va
Salmas şahari arinda dahşatli cinayati ar töratdilar. Ermanila­
rin başçısı Ağa Petros va asurilarin başçısı Marsimon diger
başçıları ila bir lik da Salmasdan Urmiyaya galirlar. Ermanilar
Urmiyada küçalari gazir, Azarbaycan türküna rast galdikda
istar şaharli, İstarsa da kandli olsun öldürürdülar. Urmiyada­
ki ermanilar qonşuları azari türklarinin evlarina girarak ta­
lan edir, sonra eviara od vurub yandırırdılar. Ermanilar hat­
ta qocaya, uşağa, qadına rahm etmirdilar. Onlar şahari top
ataşina tuturdu. Seyid 8hmad Kasravi yazır: "Onlar Urmiya­
da 500 eva od vurub yandırdı, kişi, qadın, uşaqları öldürür­
dülar. Bela z ülm va vahşilik heç bir asrda eşidilmamiş va heç
bir qan u nda görünmamişdi" .
B u vaxt U rmiyada 1 50 min ahali yaşayırdı. Ermanilar
tak ca bir geeanİn içinda 1 500 nafar azarbaycanlı m üsalman
öldürdülar. Bir sözla, Osmanlı Ordusu Urmiyaya galana cia­
dar ermanilar 1 O min nafardan artıq günahsız camaatı qatla
yetirmişdilar. Ondan sonra ermanilar ultimatum adlı maktub
yayırlar. Harnin ultimaturnda deyilir : "V.Stepanyanın amri
ila 1 6 nafardan ibarat heyat taşkil edilmiş, müsalmanların
ixtiyarında olan silahlar 48 saat arzinda tahvil verilmalidir.
Ermani başçısı Petros Urmiyada jandarm raisi vazifasinda,
Qafqazdan qaçmış ermanilardan İbrahim xan polis raisi tayin
edilmişdir. Verilmiş 48 saat möhlat qurtardıqdan sonra er­
manilar silah axtarmaq adı ila müsalman Azarbaycan türkla­
rin in evlarina girib talan edirdilar. Onlar ev sahiblarini öz
evlarindaca öldürürdülar. Talandan sonra ermanilar eviara
od vurub yandırırdılar. Seyid 8hmad Kasravi yazır : " 1 9 1 8-ci
ilin martında ilin axır çarşanba günü şah ar ahalisi birtaraf­
dan arzaq qıtlığından korluq çakir, digar tarafdan qorxu iça­
risinda eviarinda oturduqları yerda, ermanilar qapıları sındı-

59
rıb, eviara girib kiçik qız uşaqlarını zorlayır, sonra onlarla
barabar kişi, qadınları öldürürdülar. Eviarindan qaçmağa
müvaffaq olanları isa küçalarda güllalayirdilar . Bela ki,
uşaqlarını qucaqlarına alıb qaçmaq istayan anaların ah-nala­
si, qışqırığı göya qalxmışdı. Onlar hatta, çox vaxt uşaqlarını
qana boyanmış vaziyyatda görürdülar. Bu dahşatli hadisala­
ri, vahşiliklarİ insan artıq şarh eda bilmir"<63>.
Ermanilar, müsalman azarbaycanlı türklarinin evlarini
talan etmak üç ün arvadlarını özlari ila barabar gatirmişdilar.
Evlar, küçalar müsalman azari türklarinin meyitlari ila dolu
idi. Diri qalmış azari türk qadınlarının hazin ağlamaq saslari
har tarafda eşidilirdi. İlin axır çarşanbasi müsalman Azar­
baycan türkiari üçün bela dahşatli, kadarli keçdi. Bu kütlavi
qırğında 1 0 min nafara yaxın müsalman Azarbaycan türkü
qatla yetirildi. Seyid 8hmad Kasravi yazır : " Çoxlu adlı-sanlı
seyid va alimiari öldürdülar, bir sözla, ahalinin illarla topla­
dığı mal-dövlat talan edildi. 10 min nafar ahali qanına-qal­
tan edildi. Öz eviarinda öldürülan maşhur ammamali molla­
lardan Molla 8liqulunu qeyd etmak olar. Ermanilar Molla
8liqulunu iki oğlu - Mirza Mahmud va Mirza Abdulla ila
birlikda, hamçinin Molla 8liqulunun galini, yani Mirza Mah­
mudun arvadını da, arinin canazasi üstünda öldürdülar.
Bundan alava malıalla sadrülülamasi, şahid 8li, Hacı Mir­
alasgar, Hacı Mirböyükağa, Urmiya siqqatülislami Ağamirza
Sadiq, müctahid Ağamirza İbrahimi qatla yetirdilar. Hacı
Molla İsmayılın başını qulaqdan qulağa kasdil ar. Calaliyya
maktabinin müdiri rovzaxan Ağa Mircalal, " Qoca nökar" ki­
mi maşhur olmuş rovzaxan molla 8li, Yurdşahili rovzaxan
Mirahmad da öldürüldü . Molla Seyfulla adlı bir nafar Urmi­
yada yaşayırdı. O hamişa deyirmiş : "8gar ermanilar ma ni m
evima daxil olsalar, özüm ölmamiş, onlardan iki nafari öl­
dürmaliyam. Tasadüfan ela da oldu. Ela harnin gün ermanilar
onun evina daxil oldular, Molla Seyfulla öz tapançası ila on­
lardan iki nafarini öldürür, sonra isa özü şahid ol ur " <64>.
Müsalman azarbaycanlı türkiarindan eviari talan edilmiş
va sağ qalanlar hökumat binasına toplaşmışdılar. Onların va­
ziyyati çox acınacaqlı idi. Qadınları kiçik bir hayata, kişilari
isa digar hayata toplamışdılar. Qadınlar va kişilar ac hal da
ağlayıb zarıyırdılar. Onların sayı 800 nafar idi. Kasravi ya-

60
 zır : " Onların falakatli vaziyyati va aclığı çox taassüflandirici
idi. Halbuki onların hamısı hörmatli adamlar idi. Bazar yox
idi ki, çörak ala bilsinlar, eviarinda isa heç bir şey qalmamış­
dı. Hamısını ermanilar talan etmişdi. Digar tarafdan bir ada­
mın bela cürati yox idi ki, evdan bayıra qadam basıb, çörak
va arzaq alda eda bilsin. Nahayat, min bir zahmatla iki-üç
pud un tapıb, çörak bişirib onların arasında bölüşdürdülar.
Bela bir vaziyyatda qadınların bir neçasi uşaq doğdu "<65>.
Bela bir ağır şaraitda, ahali aclıq çakdiyi bir vaxtda Tab­
riz, Urmiya va Salmasda vaba xastaliyi yayılmışdı. Bir dasta
adam vaba xastaliyina tutularaq öldü. Urmiyada bir az adam
qalmışdı. Lakin ela gün olmurdu ki, bir ·neça kişi va qadın
ölmamiş olsun . Badbaxt ahalinin yegana çarasi qalmışdı ki,
geca qaranlıqda öz arvad-uşaqlarının allarindan tutub, qar
va soyuqda ac-çılpaq halda, çöllara, biyabanlara üz tutsun­
lar. 8lbatta, b un u hacara bilmayanlar üç ün şahardan qaçmaq
çox çatin idi<66>. Ermani daşnakı, Zangazurda minlarla azar­
b ayc anlı türkünün qatili Andronik hala Birinci Dünya müha­
ribasi başlarkan ermanilardan ibarat "könüllü" dastalar yara­
dıb ruslarla birlikda osmanlılara qarşı vuruşurdu. 1 91 8-ci
ilin mayın 28-da Ermanistan Respublikası taşkil olunduqdan
sonra Andronik 5 min nafarlik silahlı ermani dastasİ ila Xoy
ş aharina hücuma hazırlaşırdı. Bu xabar Xoy ahalisini çox
narahat etmişdi. Şaharİn atraf sakiniari şahara panalı gatir­
mişdi. Xoyda evlar, mascidlar, küçalar adamlarla dolu idi.
An dronikin ordusu Saidabad atrafına çatır. Bundan alava
X oy şaharinda bela bir xabar yayılmışdı ki, ermanilar 8rzin­
can va Trabzoncia müsalmanların atindan qovurma va qiyma
bişirib özlerina yedirtmişlar. Onlar qadınların namusuna te­
c avüz etmişdilar .
1 9 1 8-ci il iyunun 24-da Andronik başda olmaqla ermani­
larin silahlı qüvvalari Xoy şaharini mühasiraya aldılar. Şa­
ha r sakiniari olan kişilar tüfang alda edarak özlerini müdafia
etmaya qalxırdılar. Qadın va uşaqlar şaharİn müdafiaçilarina
şarbat va arzaq aparırdı. Andronikin başçılıq etdiyi harbçi
erm anilarin toplardan atdığı ataş naticasinda bir neça ev da­
ğıldı, bir eva marmi düşdü . İki nafar öldü. Ölanlarin sayı 1 5
nafara çatdı. Ölanlar arasında mücahidlardan Hacı Murtuza
8ttar, Mirasarluilanın oğlu Mirhabib var idi. Bu vaxt osman-
lılar X oy ahalisinin kömayina çatır va Andronikin ord u sun u
geri çakilmaya macbur edir lar<67>. Lakin ruslara arxalanan
daşnaklar ye na vuruşur, ermanilarin harbi başçısı Petros
topxana va harbi dastalari ila U rmiyadan Salmasa galir. N eça
gün şiddatli döyüş gedir. Ermanilar va assurilar Salmas da
qalaba çalırlar va Urmiyaya qayıdırlar. Müsalman Azarbay­
can türklarinin evlarini qarat edir va öz mal-qaralarını mü­
salman azari türklarinin akin yerlarina buraxırlar . Urmiyada
bir neça dükan açıq idi, onlar da bağlanır. Yena şaharda
adam öldürmak yayılır. Andronik ordusu yenidan Xoy şaha­
rina hücum edir. O, çalışırdı Xoy şaharini ala keçirib, İranda
kiçik Ermanistan dövlati yaradıb va Ermanistan Respublika­
sı arazisina birlaşdirsin<68>. Bu vaxt osmanlıların Xoyda olan
sarkardasİ talab etdi ki, Xoy şahar tüfanglilari onlarla birla­
şib, ermanilarin Xoy şaharİna daxil olmasına imkan vernıa­
sinlar. Evoğlu yaxınlığında ermanilarla döyüş başlayır. Say­
ca az olan müsalman azarbaycanlı türkiari müqavimat gösta­
ra bilmir va öz larini Xoy şaharİna çatdırır. X oy şaharinin
ahalisi ermanilarin şahara hücum edacayindan vahimalanarak
al-ayağa düşürlar. Bir çox varlı adamlar Xoy şaharini tark
edib, Tabriza doğru getdi. Lakin Xoy şaharinin qeyratli
oğulları dayanıb, şahari ermanilardan müdafia etmaya başla­
dılar. Onlar geca vaxtı mascidiardan birina toplaşıb, harbi
komissiya yaratdılar. Şaharin müdafiasi harbi komissiyaya
tapşırıldı. Harnin geca harbi komissiya tüfanglilar dastasİ
taşkil edib, şahar darvazalarını bağlatdırıb, möhkamlandirir,
oralarda gözatçilar qoyub döyüşa hazırlaşırlar . Salıari gün
çıxan vaxtı qaflatan erm ani harbi dastalari göründü . Onlar
Xoy şaharinin 300 metrliyina galib çıxır. Ermenilar özlari ila
xeyli top va s . silah gatirmişdilar. Xoy tüfanglilarinin çoxu
mühariba görmadiklari halda, çox qeyrat va namusla vuru­
şurdular. Ermanilar çalışırdılar ki, şaharin atrafını tutsun­
lar. Günorta çağının yarısına qadar şahar etrafının yarısını
tu turlar. Xoylular casaratla öz şaharlarini müdafia edirdil ar.
Onlar bu sangardan o sangara keçib döyüşürdülar. Qadınlar
da kişilara qarışıb, onlara kömaklik edirdil ar. Va döyüşan
azarbaycanlı müsalman türklarina su , şarbat , arzaq gatirir
va bu da kişilarİn döyüş casaratini artırırdı. Avacıq atlıları
da galib Xoy şahar müdafiaçilarina kömak edirdilar. Bu vaxt

62
 Xoy ahalisindan iki nafari böyük qahramanlıq etdilar. Onlar­
dan birinin adı Xalil idi. O, maşruta harakatının mücahidla­
rindan biri idi. Xoylular şahar darvazasının üstünda vuru­
şarkan görürlar ki, üç ermani osmanlı asgari geyiminda os­
manlı türkcasinde danışırlar. Onlar özlarini osmanlı asgaria­
ri kimi qalama verib qeyd etdilar ki, darvazaları açın, arxa­
dan Osmanlı ordusu galir. 8hali Osmanlı ordusunun gelmasi­
ni eşidarkan çox sevindilar. İstayirlar ki, şahar darvazasını
onların üzlarina açsınlar. Uzaqgöran adamlar onların bu işia­
rina mane oldular. Yuxarıda adını qeyd etdiyimiz Xalil kö­
nüllü suratda ip ila divarı aşağı enib harnin üç nafari tanı­
maq istayir. O, aşağı düşüb onları gördükda tanıyır, ermani­
larin ayninda hazır abalar da var idi. Xalil başa düşür ki,
onlar osmanlı asgari paltarını geymiş ermenilardir. Xalil on­
ların üçünü da qucaqlayıb qışqırdı : "Bunlar düşmandirlar.
Bunlara ataş açın . Qoy man da bunlarla birlikde ölüm " .
Onun sasini eşitcak yuxarıdakı xoylular ataş açdılar. Harnin
üç nafar ermanini vurdular. Çox maraqlıdır ki, Xalila gülla
daymir. Lakin o, xandaya yıxıldı. Onu ip ila çakib darvaza­
nın arxasına getirdilar. Digar qahramanlıq göstaran şaxsin
adı Mami idi. O çoban idi. Fatali şah dövründan qalma bir
topu X oy anbarından çıxarıb qalanın yuxarısına çıxardır,
üstelik da on u d üzaldib , marmi avazina içerisina zancir dol­
duruh ataş açdı. Zancirlarla ermanilara ağır zarba endirdi.
Kasravi yazır : "Bu bir nümunadir. Bela bir hadisalarda
agar başbilen adam ol ub ahalini döyüşa safarbar etsa, onlar
neça bela qahramanlıqlar göstara bilarlar" . Bu vaxt Salmas
tarafdan Osmanlı ordusu görünmaya başlayır. Osmanlı ordu­
sunun gelmasini eşidan Xoy şaharinin ahalisi üraklanib xeyli
qahramanlıq va şücaat gösterdilar. Başda Andronik olmaqla
ermenilar mağlub olmuş halda, galdiklari yol ila geri qayıtdı­
lar. Haqiqatan tarixda xoyluların bu qahramanlığı yüksak
qiymatlandirilmalidir. Çünki onlar bu qahramanlıqları ila
az arbaycanlı va osmanlı türklarinin qaddar düşmanİ olan
Andronikin planlarını heça endirdilar. Xoyluların bu qalaba­
si ermanilarin Urmiyadaki harbi planına sarsıdıcı zarba en­
dirdi. Masala bundan ibaret idi ki, Xoyda azarbaycanlı va os­
manlı türkiari qalaba çaldıqları vaxt ermenilar va assurilar
Urmiyada digar bir planı hayata keçirmak istayirdilar. Bela

63
ki, ruslar " Çernozoyev" adlı buxar ila işiayan bir gamini Ş a­
hi gölünda işa salmışdılar.
Gamida top da var idi. Bu gami assurilarin alinda idi.
1 9 1 8-ci il iyun ayının 24-da assuri va ermanilardan ibarat
180 nafar yüksak ha�bi talim görmüş adamlardan seçib , ha­
min buxar gamisinda, digar dastani isa, yelkanli gamida yer­
laşdirib, onlara bir top da verib Şarafxanaya göndarmişdilar.
Onlar qaflatan salıila çıxıb harnin arazini işğal etmali idilar.
Lakin onlar salıila çıxarkan osmanlı va azarbaycanlı türklari­
nin müqavimatina rast galdilar. Harnin salıila çıxanları öldü­
rürlar. Belalikla, ermanilarin Urmiya planları da puça çıxdı .
Bu qalabanin sadası assurilara çatdıqda, onlar Urmiya ahali­
sindan intiqaın alırlar. Har gün yüzlarla adamı qatla yetirir­
dilar. Bu balıana ila ki, siz azarbaycanlı türkiari osmanlı
türklarini buraya davat etmişsiniz . Mahz bunu balıana edan
assurilar günda 1 00-200 azarbaycanlı türkünü vahşicasina
öldürürdülar. Seyid 8hmad Kasravi yazır : "O adamlar ki, ilk
gündan sahlankarlıq edib , özlarini düşman qucağına atmışdı,
indi onlar öz cazalarını alırdılar va işgancalardan yaxa qur­
tara b ilmirdilar. 8gar ilk günlar 1 00 n afar şahid verirdilar­
sa, indi isa yüz minlarla adam şahid verirdi . Lakin , hala da
canlarını qurtara bilmirdilar<69> .
1 9 1 8-ci il iyunun 26-da günahsız qoca Xalxallı Mirma­
hammad Pişnamazın öz evinda başını k asib tika-tika etdilar.
Ermanilar Urmiyada bela vahşiliklar töratdilar. 8hali 6 ay
azab-aziyyat çakdikdan sonra Osmanlı ordusunun galmasi ila
özlarini azad hiss edib, qadınlar va kişilar şahardan kanara
çıxıb, Osmanlı ordusunu garşıladılar. Pişvaza çıxanların ak­
sariyyati, yarımcan idi. Özlari bilmirdilar ağlasınlar ya se­
vinsinlar.
8lbatta, rus va ingilislarİn ali ila başda Andronik olmaqla
ermanilar Urmiyada, Xoyda, Salmasda va Tabrizda dahşatli
facialar töratdilar. Bir neça il Salmas va U rmiyanin kandlari
boş idi. Bütün bu facialari rusların va İngilt aranin kömayila
ermanilar, assurilar töratmişdilar. Daşnaklar İranın in kiş af
tarixinin istiqamatini dayişmak, milli İran vahdatinin icab
e� dird!yi Şarq istiqamatini Qarba va Şimala çevirmak saya­
sında Iran ila türk dünyası arasında yeni qanlar axıtmaq yo­
lu ila Avropa dövlatlarinin himayasina arxalanaraq " Böyük

64
 Ermanistanı" yoxdan, tarixlarin va asrlarin hasdırdığı ma­
zarlardan çıxarmaq istayirdilar<70>. Bir sözla, "Böyük Erme­
nistan" yaratmaq, xalis e rmani millatindan olanları harnin
xayali " Böyük Ermenistan " arazisinda yerlaşdirmak, mas­
kunlaşdırmaq maqsadi güdürdü . Va indi da daşnaklar harnin
siyasati davam etdirirlar.
Demali, ermanilarin ariyailarla hamirq va qan qohumu ol­
maları iddialarının asas mahiyyati aydın olur. Bu qan qo­
humluluğu irqi birlikdan istifada edan ariyailari türk xalqla­
rına, o cümladan, Azarbaycan türklarina qarşı qaldırıb,
vaxtdan , fürsatdan istifada edarak soy qırımını yaratmaq va­
sitasila Canubi, Şimali Azarbaycan va Türkiyedan bir sıra
arazilari işğal edib xayali "Böyük Ermenistan " yaratmaqdan
ibarat olmuşdur. Ermanilarla farsların eyni dil, eyni irqdan
va qan qohumluğu olduğunu İran alimi Parviz Varcavandin
1 999-cu il da ilk dafa fars dilinda Telıranda naşr etdirdiyi
·

" İran va Qafqaz " C'Aran va Şirvan ") asarinde Andr9nik Ho­
yanın fars dilinda yazdığı "Ermani madaniyyati ila Iran ma­
daniyyatinin uzun süran hamişelik bağlılıqları" yazısı harnin
kitabın 3 6 1 -389-cu sahifalarinda çap etdirilmişdir. O yazır :
"Ermanilarin dili hind-Avropa dilinin bir şaxasidir ki, fars
dili ila yaxın qohumluq va alaqalari vardır. Parfiyalıların
dövründa iranlılar va ermenilar bir-birinin dilini başa düşür­
d ülar. İn di da Pahlavi lüğatlari ermani dilinda müşahida
edilmakdadir" . Andronikin yazdığına göra, ermanilarin taq­
vimi ila farsların taqvimi eynidir. 1 2 ay 30 gün, 5 gün qalır
ki, farslar harnin beş günü 8-ci ayın axırına, ermenilar isa
1 2-ci ayın sonuna alava edirlar. Farslarla ermanilarin das­
tanları va afsanalarinda da biri-birina çox oxşarlıqlar vardır.
Ermani dili ariyailarin dilindan biridir ki, fars dili ila ayrıl­
m az bağlılığı vardır<71>. Göründüyü kimi, erm"Jnilarin özlari
sübut edirlar ki, farslarla eyni irq, eyni marasimlara, eyni
afsana va dastanlara, eyni taqvimlara malikdirlar. Şimali
Azarbaycandakı Azarbaycan türklarinin ham irq, ham dil va
ham din, eyni adat-ananalara malik canublu qardaşlarına can
va mal ila maşruta harekatına kömak göstarmasi, bu haraka­
ta maddi-manavi cahatdan kömak etmasi tabii idi. Demak
ol ar ki, Canubi Azarbaycanda azadlıq harakatının markazi
Tab rizda . idisa, ora maddi va manavi cahatdan kömak edan

65
digar markaz olan Bakı şahari idi. Demak olar ki, maşruta
harakatı dövründa farslara hürriyyat va azadlığın na olduğu­
nu öyradan Canubi va Şimali Azarbaycan türkiari olmuşdur.
Bu harakatın asas qarargahı Bakı idi. Buradan Can u bi Azar­
baycana va İrana saysız-hesabsız mücahid alayları gedirdi.
Şimali Azarbaycan xalqı bu azadlıq harakatında öz dini bir,
irqi bir, dili bir qardaşlarına maddi-manavi ca hatdan kömak
edirdi. Şimali Azarbaycan İran üç ün madaniyyat va Avropa
ürfani vasitaçiliyini etmişdir. İlk Avropasayağı qazeti İran­
da naşr etmaya başlayan Şimali Azarbaycandan olan Ma ham­
mad amin Rasulzada idi. İran maşruta inqilablarından Seyid
Hasan Tağızada va s. kimi Şimali Azarbaycandan ilham alan
şaxsiyyatlar çıxmışdır. Qafqaz milliyyatlarindan samimi va
heç bir xüsusi manafe gözlamadan İran maşruta inqilabında
iştirak edib şahid veran millatlardan biri da gürcülar idi.
Gürcü m ücahidlari pulları va canları ila Tabriz , Gilan va Ma­
zandaran taraflarda, hatta Telıranın özünda yüzlarla şahid
vermişdi. Gürcü mücahidlarİ İranın demokratik harakatına
qoşulmaqla va müstaqil İrana Güreüstanın azadlıq va istiqla­
liyyati üçün bir başlanğıc va panahgah kimi baxırdı. Mahz
samimi va pak hisslar naticasinda idi ki, Güreüstanın farla­
kar oğulları Mazandaran, Gilan, Azarbaycan va fars salırala­
rında qanlarını axıtdılar. İstar Şimali Azarbaycanda olan
azarbaycanlı türklarinin va istarsa da Güreüstanın fadakar
oğullarının maşruta harakatına kömakliklarindan maqsadlari
heç da şaxsi manafe güdülmürdü. Yalnız ermanilar va onla­
rın daşnak partiyası idi ki, Can ubi Azarbaycan arazisinda
yaşayan ermanilar üçün muxtar İran Ermanistanı yaratmaq
istayirdilar. Buna göra da ermanilar İranda federativ vila­
yatlar yaratmaq tarafdarı idilar. İranın 1 -ci dövra parlament
nümayandasi olan ermani deyirdi ki, " ermanilar İran inqila­
bında qan tökdülar, fadakarlıq göstardilar va İranın asas qa­
�ununa sad�qatli olduqlarını sübut etdilar. Bunun müqabi­
lında onlar Iran _parlamentinda ermanilara daha çox yer va
ha�çinin onlara Iranda milli muxtariyyat vermalidirlar.
Iran Demokrat Partiyasının lideriarindan olan maşhur
Seyid Hasan Tağızada ermaniya cavab olaraq demişdir : " Sa­
daqat va fadakarlıq göstaran vatandaşiara rütba, nişan, xa­
lat, nağd mükafat verila bilar. Yalnız hüquqi asasirlan pay

66
 verila bilmaz " . Tağızadanin bu cavabı daşnak partiyası va
onun nümayandalarini hark narahat edir. Daşnak partiyası­
nın xaricdaki komitelarinin birinin iclasında nitq söylayan
bir ermani demişdir : "Haqqımızı vermeyin. Ermanilari Rusi­
ya va Osmanlı dövlati bela milliyyatlarindan mahrum eda bil­
madilar. Sizmi hüquqlarını vermayacaksiniz!"<72>.
Bali, bu fakt özlüyünda ermanilarin 1 905- 1 91 1 -ci illar
maşruta inqilabında na üçün iştirak etdiyini sübut edir<73>.
Mahz sonralar daşnak partiyası Rusiya ila sıx alaqalara gira­
rak, Rusiya vasitasila Canubi Azarbaycanda Ermenistan ya­
ratmaq fikrina düşmüşdü. İndi da Ermanistan hökumati
1 988-ci ildan başlayaraq, Azarbaycan Respublikası arazisinin
2 5 faizindan çoxunu işğal etmakla, bu arazilarİ Ermenistan
cümhuriyyati tarkibina daxil edib, xalis ermani millatindan
ibarat olan "Böyük Ermenistan " yaratmaq istayir. Şübhasiz,
Ermanistan qüvvatlandikca öz hamirq va qan qohumu hesab
etdiyi İran arazisina da hücum edib Xoy, Maku, Salmas, Ur­
miya va Tabrizda qanlar tökarak Canubi Azarbaycan arazilarİ
hesabına "Böyük Ermenistan" yaratmağa cahd göstaracakdi­
lar. İndi İran İslam Respublikasının dövlat başçıları Azarbay­
can Respublikası aleyhine Ermanistan dövlati ila sıx amakdaş­
lıq edarak onlara iqtisadi cahatdan yardımdan başqa, harbi
maşınlarını yanacaqla tarnin edir. Lakin İran dövlat başçıları
başa düşa bilmirlar ki, 1 9 1 8-ci ilda Maku, Xoy, Salmas, Ur­
miyada töratdiklari facialari ermenilar yenidan takrar eda bi­
larl ar. İndi da ermenilar, xüsusila daşnak partiyası Telıran
mollalarına şahnama oxuyaraq, özlerinin ariyailarla hamirq va
qan qohumu olduğunu iddia edirlar. Onlar paniranizm vasita­
sila 1 99 1 -ci ildan müstaqil elan edilmiş Azarbaycan Respubli­
kasına zarbalar endirmak va bu vasita ila Rusiya va panira­
nizm İran İslam Respublikası hökumat başçılarının körneyila
Azarbaycan Respublikasının müstaqilliyini zaiflatmak üçün
daridan-qabıqdan çıxırlar. Tasadüfi deyildir ki, bir neça ildir
ki, Moskva, Yerevan, Telıran oxu yaradılmışdır. İran müsal­
man ruhani başçılarının Azarbaycan Respublikası müsalman­
ları aleyhina, qan qardaşları olan ermanilarla va xristian rus
dairalarİ başçıları ila birlaşmasindan maqsad da Azarbaycan
Respublikasının müstaqilliyini zaiflatmakdir. Çünki müstaqil
Azarbaycan Respublikası dövlati möhkamlandikca, Canubi

67
Azarbaycanın 30 milyon ahalisi da İran m üstamlakaçiliyindan
qurtarmaq va müstaqil Azarbaycan dövlati yaratmaq üçün
ayağa qalxacaqdır. Bunu İran dövlat başçıları yaxşı başa dü­
şürlar. Buna göra da ham Canubi Azarbaycanda va sarhadle­
rinda farslardan ibarat böyük harbi qüvva va harbi texnika
yerlaşdirmakla, Azarbaycan türklarinin baş vera bilacak qiya­
mını yatırmağa va Azarbaycan Respublikasına hada-qorxu
galmaya çalışır. Bir sözla, ermenilar bu va ya digar dövlatlara
arxalanaraq Azarbaycan Respublikasının Qarabağ, Can ubi
Azarbaycan arazisi, vaxtila ermanilarin müvaqqati olaraq ya­
şadıqları Türkiya arazisinin müayyan hissasini birlaşdirib, in­
diki Ermanistana qatıb xayali '"Böyük Hayıstan'" dövlatini vü­
cuda gatirmaya çalışır. Digar tarafdan, ermanilar va İran İs­
lam Respublikası, yani har dövlat Azarbaycan Respublikasın­
dan arazi iddiasındadırlar. İran iddia edir ki, 1 828-ci il müqa­
vilasi asasında İran arazisi hesab olunan Azarbaycan zorla
Rusiya arazi tarkibina daxil edilmişdir. Rus monarxizminin
afkarı olan va Parisda naşr olunan '"Vozrojdenie '" qazeti 1 9 20-
ci ilin avvallarinda Azarbaycana hasr etdiyi maqalasinda, bu
ölkanin azerbaycanlıların deyil, İran arazisina daxil olduğunu
va vaxtila Rusiyanın bu yerlari İrandan zabt etdiyini isbat et­
maya çalışmışdır. İran inqilabının rahbari Ayatullah Xamneyi
isa, '"Vozrojdenie.. qazetinin yazdığından 73 il sonra, yani
1 993-cü il iyul ayının 28-da Tabrizda '"Baqi Şimal'" malıalla­
sindaki çıxışında demişdir : "Keçmişda aziz ölkamiz R usiya
imperatorluğu tarafindan hücuma maruz qaldıqda, Qacar şah­
larının layaqatsizliyindan va siyasi harbi şaxsiyyatlarin kifa­
yatsizliyindan Gürcüstan va Qafqazın 1 7 şahari aziz İranımız­
dan ayrıldı'"<73>. Ermanilar isa iddia edirlar ki, Kür ila Araz
çayı arasında yerlaşan Qarabağ qadimdan Ermanistan arazisi
tarkibina daxil olmuşdur. 8vvala, ariyailar İrana köçmamiş­
dan qabaq, Azarbaycan arazisi, yani Azarbaycan fiziki, coğra­
fi relyefi, azı üç milyon il bundan avval III geoloji dövrün
axırlarında, IV geoloji dövrün avvallarinda formalaşmışdır.
Artıq sübut olunmuşdur ki, Azarbaycan qadim insan maskan­
lerindan biri olmuşdur. Füzuli şaharinin yaxınlığında maşhur
Azıx mağarasında aşel tabaqasindan amak alatlari va iri hey­
vanların qalıqları ila yanaşı, qadim insanın çana sümüyünün
bir hissasi da tapılmışdır. 350-450 min il yaşı olan bu çana

68
 sümüyü Azarbaycanda maskunlaşmış ulu acdadlarımızın hala­
lik an qadim qalığı hesab olunur. Digar tarafdan ariyailar İra­
na qadam. basmamışdan avval, Altay-Ural dilli şumerlarin
dövründa Iranda türklar maskunlaşmışdılar. Şumerlarin dilin­
da olan çoxl u sözlerin indiki Azarbaycan türklarinin sözleri
ila uyğun galmasi bizim fikrimizi tasdiq eda bil ar.
Ermanilar isa iddia edirlar ki, Dağlıq Qarabağ ta qadim­
dan Ermanistanın arazisinin tarkib hissasidir. Hatta onlar
Canubi Azarbaycan arazisinin aksar hissasini, o cümledan
Maku, Xoy, Salmas, Urmiya, Tabrizi, hatta Azarbaycanın
bütün canub hissesini Atropatenanı da Ermenistan arazisi­
nin tar kib hissesina daxil edir. Biz bu barada yuxarıda He­
rand Pasdemaciyanın 1 994-cü ilda Telıranda fars dilinda
naşr olunan "'Ermenistan tarixf' adlı kitabına alava edilmiş
fars dilinda xarita haqqında danışmışıq.
Halbuki, Samad Serdariniyanın 1 996-cı ilda Ankarada
türk dilinda naşr etdirdiyi "'Salari milli Bağır xan" adlı asa­
rina Sadiq Tural tarafindan yazılmış ön sözda deyilir: "Türk­
lerin sadaca İranda deyil, bütün orta Şarqdaki varlıqları Şu­
merlar dövrüna qadar gedir" . Şumerlarin dilinda yapılan
araşdırmalar, onların hind, Avropa dil aHasina deyil, Altay­
Ural dil aHasina mansub olduğun u bildirmişdir (bax : harnin
kit ab, sahifa 4).
Ermanilarin Dağlıq Qarabağ zorrasının Ermanistan tarki­
bin a daxil olması da uydurmadır. Bela ki, Urartu qaynaqla­
rında Qarabağın qarb hissesi Urtexini adlanırdı . Arsak, Qa­
rabağın qadim adı harnin sözdan arnala galib, 1 3-cü asrdan
başlayaraq Qarabağ sözü meydana gelmişdir. İki sözdan iba­
ret olan "ar va saq" türk sözüdür. "Ar-sak" - yani "kişi
sak " demekdir. .. ar.. - türk dilinda kişi, .. sak, saq, sax ..
türkdilli tayfa adıdır. Demali, Arsax ermani sözü deyildir.
Hatta, bu söz Ermanistanın naşr etdirdiyi Ensiklopediyasına
da daxil edilmemişdir. Demali, keçmişda Arsak, sonralar Qa­
rabağ adlanan arazi, çox qadim tarixa malik olmaqla yanaşı,
Azarbaycan arazisi tarkibina daxil edilmişdir. Qarabağ sözü
isa, türk dilinda "Böyük bağ" manasındadır. Digar tarafdan
harnin arazida çox sonralar bir neça ermani ailasi yaşamış­
dır. Sonra I Şah Abbas dövründa, yani 1 590-cı il da, onlar
Osmanlı-Safavi m üharibasinda Qarabağı Osmanlı işğalından

''
azad etmasinda iştirak etmadiyi üçün Mazandaranın Faraha­
bad şaharina köçürülmüşlar. Digar tarafdan agar Arsak Er­
manistan arazisina daxil olsaydı, sarkarda Atropat Kür çayı
ila Tartar çayları arasında yerlaşan Sak�senlara komandanlıq
etmazdi. Yalnız 1 826-28-ci il Rus-Iran müharibasindan
sonra İranda sakin olan ermenilar Çar R usiyası vas itasila
Dağlıq Qarabağa köçürülmüşlar. Bundan başqa, miladdan qa­
baq 331 -ci ilda baş vermiş Qavqamel döyüşünda Midiyalılara
Atropat komandanlıq edirdi. O, Kadusilari, Albanları, Saka­
seniari bu arazida yerlaşdirmişdir. Bu dövrda farsların tabe
eda bilmediyi Kadusilar (indiki talışlar da) Atropatenin müt­
tafiqi idi. Bu dövrda Kür-Araz vilayatlarinda Utilar, Miklar
va Saqartilar maskun idilar.
Molla Panalı Vaqif, İbrahim Xalil xanıa<75> söhbatinda xan
ondan soruşur ki, bas bu ermenilar harada imiş . Vaqif sakit
s asla deyir : "Ermanilar buralara çox sonralar gelmişlar. Va
bunlar Çingiz va Teymurlangin zülmündan qaçıb bu dağlara
sığınmışlar. Görmürsanmi, ermani yaşayan yeriara sığınaq
deyilir<76>.
Veyl Dürantın göstardiyi ilk başar madaniyyati ariyaila­
rin mantaqalara galmasindan 3 min il qabaq, yani miladdan 4
min il avval yaranmış va inkişaf etmişdir. Miladdan qabaq,
3-cü min illiyin son yüzilliyinde Urmi gölünün şimalı, şarqi,
canubu, Şibli va Qaflantı gadiklari, Haştari, Hamadan, Qaz­
vin, Zancan arasındakı bitişik dilli Kuti, Lullubi, Hurri,
Manna va digar Canubi Azarbaycan tayfaları yaşayıb hökm­
ranlıq etmiş va onların varisiari xalaflari asasında Atropate­
kanlılar, yani Azarbaycan türkiari taşakkül tapmışdır. Mi­
laddan qabaq 2-ci min illiyin ilk yüz illiyinda Canubi Azar­
baycan arazisinda Manna xalqı öz hakimiyyatlarinin ilk ta­
mal daşlarını qoymağa başlamışlar<77>.
Harnin dövrlardan qabaq İl arnlar va Kasilar can ubd an,
hardan bir qadim Azarbaycanın keçmiş Ekbatan , bugünkü
Ramadan arazisina hücum edib talayırdılar. Miladdan qa­
baq 1 500-ci illardan isa Assuriya hökmdarı qarb tarafdan
ardıcıl olaraq, Azarbaycan, bugünkü Ramadan arazisina hü­
cum edib, talayır, bu xalqın taraqqi va mütaşakkil olmasına
mane olurdular. I Argiştin hakimiyyati dövründa Urartula­
rın Urmiya gölü atrafında, xüsusila Mannaya harbi yürüş-

70
 lari tez-tez takrar olunurdu. Urartular bu viiayata milad­
dan avval 7 74-781 va 784-ci iliarda soxuldular. 1 0 il ar­
zinda Urmiya atrafı vilayatlarinda 50 min insan öldürülmüş
va asir alınmışdı. Külli miqdarda şahar va yaşayış yeriari
dağıdılmışdı. Lakin Manna dövlati mübarizani davam etdir­
mişdi<78> .
Qeyd etmak lazımdır ki, miladdan qabaq 2-ci minilliyİn
son yüzili ikiarindan bugünkü Şarqi Tür kiya torpaqlarında
mannalılar, kutilar, lullubilar kimi bitişik dilli va köklarİ
Orta Asiyarlan galma olan qüdratli Urartu dövlati yaran­
mışdır. Urartu dövlati Azarbaycana hücum edib, onun ara­
zisini işğal etmaya başlamışdı. Bu dövrda Yaxın Şarq bölga­
sinda Samilardan ibarat olan Ass uri va Babi bitişik dilli
xalqlardan olan İran va Urartu dövlatlari bir-birila ciddi ra­
qabat aparır va assurilarla urartular Azarbaycan torpaqları­
na göz dikarak, burada artıq formalaşmış Manna dövlatini
tazyiq altına alırlar. Mahz bela bir gargin dövrda indi Man­
na arazisini özlarinin ata-baba malı hesab edan ariyailar mi­
laddan qabaq 900-cü ilda şimaldan canuba, Hindistan va
Xorasan yol u ila İran çöllük larina axmağa başlamışlar.
R. Girişman yazır ki : '"Ariyailar Şarqdan bugünkü Rama­
dan, Qazvin, Zancan, bir sözla, Azarbaycan arazisina girma­
ya çox çalışsalar da, Kuti, Lullubi va Manna xalqlarının
vah dati va güclü müqavimati naticasinda bu arazidan vaz
k � ç maya macbur olaraq Kuti, Lullubilarin canubunda
'"Il aıniarın .. (bugünkü Xuzistan ) şarqinda, yani bugünkü
fars ayalati arazisinda yerlaşib '"Ilam .. dövlatina tabe olaraq
yaşamağa başladılar<79>.
Demali, biz ilk dafa 2900 il önca ariyailari Pars arazi­
sin da müşahida edirik. Bunlar miladdan avval 9- 7-ci asr­
larda 200 il köçarilik hayatı keçirmişlar va ariyailarin ma­
danilaşmasinda türk tayfalarının böyük rolu olmuşdur.
Ur artu ila aparılmış müharibalarda xeyli itki vermasina
baxmayaraq, Manna dövlati mübarizani davam etdirir va
Urartu hökmdarlarına ciddi müqavimat göstarirdi. Tarixçi
Mahmud İsmayılovun yazdığına göra, mahz Urartu ila mü­
bariza naticasinda Manna siyasi vahid kimi möhkamlandi.
Baz an isa Canubi Azarbaycanın bütün arazisini alıata etma­
ya b aşladı<80>.

71
 Belalikla, miladdan avval 8-ci asrin 2-ci yarısında Man­
na öz arazisini genişlandirmişdi. Lakin, Assuriya hökmdarı
II Sarqon dövründa Manna yenidan ondan ayrılmış , viiayat­
Iari düşman qüvvalari tarafindan alıata olunmuşdur. Manna
qüvvatli olduğu halda, Canubi Azarbaycanın taqriban _bütün
arazisini alıata etmişdir. Belalikla, Man na hökmdarı Iranzu
zamanında Manna qadim Şarqin an güclü dövlatlarindan bi­
rina çevrildiyi bir vaxtda ariyailar �'İlamlar" ın (bugünkü
Xuzistanın şarqinda), yani bugünkü fars ayalati arazisina
galib, "İl am " dövlatina tabe olaraq yaşamağa başlamışlar.
Bu vaxt ermanilar indiki Ermanistan arazisina galib çıxma­
mışdılar. Ermanilar, o cümladan Herand Pasdermaciyan id­
dia edirlar ki, <BI ) guya miladdan avval 7 - 6-cı asrlarda bu
araziya qadam basmışlar. Lakin tarixi fakt bu n u sübut et­
mir. Bir amerikalı tarixçisi yaz ır : "B ura galan ilk ermani­
lar çox avantüristdirlar<82>. Amerika tarixçisi çox haqlı ola­
raq ermanilari fırıldaqçı, macara axtaran adlandırmışdır.
Çünki onlar avantürist olmasaydılar, digar dövlatlardan
arazi iddiasında olub, xayali "Böyük Hayıstan" yaratmaq
fikrina d üşmazdilar.
Daşnakların İrandakı taxribatçılığı barada milliyyatca er- ·

mani olan V .Baqramiyanın İran inqilabından bir il sonra, ya­

ni 1 980-ci ilda Telıranda fars dilinda naşr etdirdiyi " İran er­
manilari masalalarina bir baxış" adlı asari diqqati calb edir :
"Başda daşpak partiyası olmaqla ermanilarin m ürtace daira­
lari illarla Iranda hökmranlıq edan siyasi polis diktaturasına
arxalanaraq, SAVAK (ölkanin malumat va tahlükasizlik taş­
kilatı) öz hakimiyyat.larini İranda yaşayan ermanilara sırıma­
ğa çalışdılar. Lakin Iran inqilabından sonra, şah rej imi döv­
ründa olan boğucu, siyasi polis rejimi kimi arxalandıqları
taşkilatı aldan verdikdan sonra, tazyiq altına düşdülar. 8v­
valan, bir tarafdan ermanilarin sadalövh cavanları, halbuki
yaxşı niyyatla daşnak partiyasına üzv olanlar daxilindan ona
tazyiqlar göstarirdilar. Onlardan vad etdiklari işlarin İcrasını
talab etdilar. Digar tarafdan illarla sabri tükanmİş ermanilar
şah rejimi dağıldıqdan sonra özlarinin bir sıra talablarini; o
cümladan yerli demokratik şuraların taşkili, özlarina aid taş­
kilatlara haqiqi nümayandalarinin seçilmasi masalasini irali
sürdülar<83>.

72
 V. Baqumyan daşnak partiyası rabbar va üzvlarini "vatan­
siz " adlandırmışdır. O yazır : "İllarla İranı özüna yuva etmiş
va ermanilarin ictimai-siyasi hayatına biabırcasına ağalıq
·

ed an bir das ta vatansiz , na vaxt masiahat olsa, onlar vatanla­

rini dayişir va İran ermanilarini iranlı kimi öz vazifelarini
yerina yetirmalarina maneçilik töradirlar. Özlari Ermanista­
na getmaya hazır olmadıqları halda, bizi oraya getmaya mac­
bur edirdilar. Ümumiyyatla, ermanilarin mürtace dairalarİ
keçmiş bir neça ilda ermanilarin 24 aprel soy qırımına had­
dindan artıq hassaslıq �östarmalarindan yüksak daracada sui­
istifada etdilar. Onlar Iran ermenilarini öz istadiklari tamaşa
sahnasina çaka bildilar<84>. V .Baqumyan qeyd edir ki, daşnak­
ların nazarinda türklarin alina fürsat düşan kimi, dünyanın
qalan ermenilarini da öldüracaklar. Türklarİn ermanilari gör­
maya gözlarİ yoxdur. Türklarla ermanilarin barışmaz ziddiy­
yati vardır va onlar heç bir şaraitda bir-birinin yanında sülh
şaraitinda yaşamağa qadir olmayacaqlar" . Türk dedikda, bu­
rada Türkiya türkiari ila yanaşı, Canubi Azarbaycan va
Azarbaycan Respublikasında yaşayan azarbaycanlı türklar da
nazarda tutulur. İran inqilabından sonra Dağlıq Qarabağa
hücum etmak üçün İranda Ermanistanın gizli ordusuna ta­
rafdar olan "Marsis " camiyyati taşkil tapmışdı ki, Baqumya­
nın yazdığına göra, daşnakların bayraq etdiyi an rüsvayçı
oyuncaq idi "<8 5>.
İran inqilabından sonra İranda daşnak partiyasının
SAVAK ila hamkarlığı üza çıxdıqdan sonra, İranda bazi mü­
taraqqi ziyalı ermanilar daşnak partiyasından üz döndarmaya
başladılar. Çünki, V .Baqumyanın yazdığına göra, daşnak
partiyası artıq rüsvay olmuşdu va ictimai bazası yox idi. İki
il bundan önca, yani 1 9 78-ci ilda, daşnakın bazi tanınmış ün­
sürlarini pardalamak üçün Ermanistanın gizli · ordusunu taş­
kil etdilar. V . Baqumyanın yazdığına göra, guya, harnin or­
dunun yaradılması kağız üzarinda qaldı< 86>.
Burada V .Baqumyan haqiqati gizlatmişdi. 8slinda, haqi­
qatan , 1 9 78-ci il dan ermanilar İran, Livan, Suriya, Misir,
Kanada va s . yerlarda ermanilara harbi talim keçirdilar. On­
ların har yerda harbi düşargalari var idi. Ermanistan ordu­
sunu artıq yaratmışdılar. Harnin ordunu maddi cahatdan ta­
min etmak üçün, ermanilar "Ermanilarin dünya Bankı .. nı ta-

73
sis etmişdilar. Harnin "gizli" Ermanistan ordusunu yarat­
maqda maqsad Azarbaycan Respublikasından Qarabağı, Tür­
kiyarlan Kilikiyani, İrandan isa Canubi Azarbaycan arazisi,
xüsusila Marağa, Xoy, Maku, Urmiya, Salmas, Tabriz va s .
arazilarİ zorla işğal edib Ermanistana birlaşdirmak idi. N eca
ki, harnin taşkil edilmiş gizli "Ermanistan ordusu" 1 988-ci
ildan Azarbaycan arazisina tacavüz etmiş, yüzlarla kandi,
onlarla şahari ala keçirib dağıtmışlar. Bir milyondan artıq
azari türkünü ata-baba yurdundan didargin salıb, qaçqın va­
ziyyatda çadırlarda yaşamağa macbur etmişlar. Minlarla
Azarbaycan müsalmanı öldürülüb, yüzlarla insanı şikast et­
mişlar. İndi da Ermanistan ordus un un bir hissasina 8rakda
va Tabriz da İran zabitlari tarafindan harbi talim keçirilir.
Alınan malumata göra, daşnak partiyası öz harbi qarargahını
Afinadan Tehrana köçürtmüşdü. Daşnak apartiyasının İran­
dakı faal tabliğatçısı, İran Xarici İşlar N azirliyinin Qafqaz
� zra müşaviri, Ağayi doktor İnayatullah Rzanın bir ayağı
Iravanda, bir ayağı Telırandadır. Iravan ila Telıran arasında
ardıcıl suratda gal-get edir. Hatta Telıranın maşhur markazi
xiyabanlarının birinda 20 metr uzunluğunda parça üzarinda
"Yaşasın Ermanistanın gizli ord us u" yazılmışdır . Daşnak
partiyası "Espyurk" adlanan Ermanistandan xaricda, o cüm­
ladan, İran, Livan, Amerika, Kanada, Fransa, İngiltara va s .
ölkalarda yaşayan ermanilarin bütün qüvvalarini xayali "Ha­
yıstan" yaratmağa çağırır. Bu barada V . Baqumyan yazır :
"Ermani masalasi aslinda keçmiş Sovet Ermanistanı, Anado­
lunun şarq hissasi, yani Van gölü atrafından ibarat bir azad ,
müstaqil, mütaşakkil Ermanistan yaratmaq va dünya ermani­
larini harnin az ad olm uş tarixi Vatanda yerlaşdirmakdan iba­
ratdir<ss>. V .Baqumyan daha sonra yazır, har bir ölkada, o
cümladan, İran va Livanda yaşayan ermanilarin asas vazifasi
vad edilmiş arazilari işğal etmakdir. Çünki onların problem­
larinin halli yalnız bu masaladan asılıdır. V. Vaqumyan daş­
nakların planı aleyhina çıxış edarak yazır : " Daşnakların ta­
rafindan masalanin şovinistcasina hall edilmasi, millatlar
arasında tafriqa salmaq, nifrat, kin, adavat yaratmaqdan
ibaratdir. Daşnakların xalqa zidd mahiyyati o vaxt aradan
qalxar ki, onların ermanilar arasında zaharli tabliğatına diq­
qat yetirsinlar" . Baqumyan daha sonra yazır : " Ermanilarin

74
 Can ubi Azarbaycanın Xoy mahalındakı Qarakilsa adlanan
kilsaya maxsus arazide kand tasarrüfatı tarlaları, akin yerla­
ri vardır. Kand tasarrüfatı mahsullarından alda olunan galiri
ermanilarin Beynalxalq Bankında qoyurlar. Bu puldan Erma­
nistanın xaricinda taşkil edilmiş gizli ord us un un harbi sur­
sat va s . ehtiyaclarına sarf edilir"<90>.
Göründüyü kimi, V. Baqumyan takca Xoy etrafında yer­
leşmiş Qarakilsadan sö hbat açır. Halbuki, İsfahan, Tehran,
Tabriz , Urmiya, 8rak va s. yerlarda ermani kilsalari va İra­
nın m üxtalif şahar lerinda daşnakların taşkil etdiklari ticarat
şirketiarindan pullar toplanıb ermanilarin Beynalxalq Bankı­
na qoyulub. Qoyulmuş vasaitdan Azarbaycan Respublikası
arazisinin bir hissesinin işğal edilmasinda istifada etmişdi­
!ar. Daşnaklar bu gün da, Azarbaycan Respublikası aleyhine
Iranda taxribat işi ila maş ğ uldurlar. Ermanistanın Azarbay­
cana tacavüzündan sonra Iranla Ermenistan arasında olan
gizli amakdaşlıqdan açıq amakdaşlığa keçilmiş, hatta ticarat
�laqalari bel� genişlandirilmişdir. ı 998-ci ilin dekabrın ı 9-da
Iran Xarici Işlar Nazirliyi Markazi "Asiya va Qafqaz Siyasi
Tadqiqat Markazi ila" Qafqaz İranşünaslarının İravan Mar­
kazi alimiari ila Telıranda "İran va Ermenistan dünan, bu
gün va sabah" mövzusunda elmi konfrans keçirilmişdir. Ha­
min konfransda İqor Muradyan İranla Ermenistan arasında­
kı münasibatlara toxunaraq maruzasinda demişdir : "İran
harbi cahatdan özünü müdafia mövqeyi tutub. Bu da arazida
�iyasi sabitliyin möhkamlanmasi üçün mühüm amildir. Lakin
Iqor Muradyan taklif edir ki, harnin özünü müdafia edan öl­
kanin tahl ükasizliyini qorumaq üçün, bu geoiqtisadi qüvvala­
ri artırmaq va bölgada digar ölkalarin bu siyasata calb edil­
mesi, 70 milyonluq ahalisi olan İran ölkasinin diqqatini özü­
na calb etmelidir. Bunu Xazar danizi etrafında Minmayıllıq
bir arazi da adlandırmaq. olar. Va bu iqtisadi, coğrafi kollek­
tiva üzv olan ölkalarin iqtisadi manafeyi, ham da siyasi ma­
nafeyi da uyğun olmalıdır. Bir sözla, İqor Muradyan İranı
Ermanistanla harbi müqavila bağlamağa va Ermanistanla
birlikde Xazar danizi etrafında Minmayıllıq va 70 milyonluq
bir ölka olmasını nazarda tutur. İqor Muradyan İranı pan­
türkizm nazariyyasinin yenidan başlanması ila qorxudaraq
demişdir : "Sovet rejimi dağıldıqdan sonra soyğunçu va ta-

75
 lançı pantürkizm nazariy�asi yenidan dirçalmiş va dünyay�
ağalıq etmak istayirlar" . Iqor Muradyan maruzasinda , yanı
Moskva-İravan-Tehran kimi qüdratli geosiyasi ox yaradıb,
onu Avropanın açarı etmak barad.a takl.if irali sürmüşdü .
ı 994-cü il sen tyabr ayında Iran Islam Respubl�kasının
Ermanistana tayin etdiyi safiri Ağayi Rza Nikkar Isfahanı
İran İslam Cümhuriyyati tarafindan har üç ayda bir dafa
Telıranda naşr olunan "Orta Asiya va Qafqaz tadqiqatları "
dargisinda<91 ) dare etdirdiyi "Ermenistan iqtisadiyyatı raqam-
. larla" adlı maq_alasiJ?.i nazardan keçirak . Canabi safir faktlar
va raqamlarla Iran Islam Cümhuriyyatinin Ermenistan Res­
publikasına etdiyi körnakliyi va mal m übadilasini ş ar h eda­
rak yazır : "Mehri şaharinda Araz çayı üstünda müvaqqati
bir körpü s-aıınmışdı ki, Ermanistanı İran İslam Respublika­
sına birlaşdirir" . Safirin yazdığına göra, İran ila Ermenistan
arasında ticarat mübadilasi Rusiya Federasiyasından sonra,
İran Ermanistana mal ixracatı sahasinda ikinci yer tu tur.
Onun yazdığına göra, 5 ay arzinde İran İslam Respublikası
Ermanistana 5 milyon 68ı min 500 dollarlıq mal göndermiş­
di. avazinde İran Ermenistandan cami 433 min dollarlıq mal
idxal etmişdir. ı 995-ci ilin yanvar ayında İran, Azarbaycan
Respublikasına 7 növ arzaq malının ixracatını qadağan et­
mişdir. Lakin Ermanistanda ela rayon yoxdur ki, (hatta
Azarbaycan arazisindan işğal etdiyi Şuşa, Ağdam, Kalbacar
va s . ) rayonlarında da İran tacirlerinin mağazası olmamış ol­
sun. Hatta İran nömrali yük va minik maşınları İravana, Şu­
şaya, Ağdaına, Laçına, Kalbacara, Füzuliya şığımaqdadırlar.
Safir qeyd edir ki, son illarda Ermanistanın ehtiyacı olan
arzaq va yanaoaq mallarını İran tarnin etmişdir(9a ) .
Canabi safir harnin maqalasinda ariyailarla ermanilarin
hamirq va qau qohumu olduğuna işara etmişdir( 94 ) .
Qeyd etmak lazımdır ki, İran İslam C üm h uriyyati, Erme­
nistan ordusunun harbi maşınlarını yanacaqla tarnin etmek­
la, ermanilarin Azarbaycan Respublikası arazisina tacavüzü­
� a im � an, şarait yaratmış va yaradır. Ermanistanın yanac:a­
ga ehtıyacı va onların taleblarinin ödenilmasi barada Iran Is­
lam Respublikasının Ermanistandakı safirinin sözlari maraq­
lıdır. Canab safir yazır : "Ermenistan sanayesinin xammala
va yanacağa ehtiyacı nazara alınaraq, ela bir elverişli fürsat

76
meydana galir ki, İran İslam Respublikasının bütün imkan­
larından Ermanistan istifada eda bilar<95>" .
Ağayi safir yazır : "Çox qadim tarixa malik iki millatin
tarixi bağlılığı indi sovet rejimi dağıldıqdan sonra, daha ar­
tıq in kiş af eda bil ar " <96>.
1 99 5-ci ilin may ayının ilk günlarinda Ermanistan Res­
publikasının baş naziri Baqratiyan Telıranda vergi sistemi,
sahiyya va idrnan barada İran hökumati ila 1 5 maddadan iba­
rat müqavila bağlamışdır. İran İslam Respublikasının keçmiş
Prezidenti Ağayi Haşimi Rafsancanİ Ermanistan dövlatinin
başçısı Baqratiyanı da samimi qarşılayaraq demişdir ki, Er­
manistan ila İran arasında amakdaşlığı inkişaf etdirmak
üçü n geniş . imkanlar yaradılmışdır. Baqratiyan da İravanda
�atbuat konfransında demişdir ki, İrandan 20 il müddatina
Iravana qaz kamari çakilmasina va Ermanistanın elektrik
enerj isi ila tarnin edilmasina razılıq verilmişdir. Halbuki
İran İslam Respublikası Naxçıvan Muxtar Respublikasına
elektrik enerj i ötürücüsünü tez-tez kasir. Bu da biza göra,
Ermanistanın Azarbaycan arazisina tacavüzü naticasinda iq­
tisadi mühasiraya alınmış Naxçıvan Muxtar Respublikasına
ağır zarbadir.
V . Baqumyan yazır ki, hatta, mütaraqqi türk qüvvalari ila
hamkarlıq ermani irqina xayanatdir" <97>.
Ela fars şovinistlari da azarbaycanlı türkiara o baxışlarla
yanaşır va hatta 30 milyonluq azarbaycanlı türküna öz ana
dil inda tahsil almaq hüququ vermir.
Belalikla, har iki millatin azarbaycanlı türküna münasi:.
batdaki siyasati üst-üsta düşür. Halbuki, azarbaycanlı türk.ü
milliyyatindan, irqindan, dini mansubiyyatindan va dilindan
asılı olmayaraq, heç bir millata farq qoymur. Min il dan ar­
tıq, yani XI asrdan 1 925-ci ila qadar İranda, Ermanistanda
va Güreüstanda hökmran olmuş Salcuqilar, Atabaylar, Elxa­
nilar, Çubanilar, Qaraqoyunlu lar, Ağqoyunlu lar, Safavilar,
9fşarlar, Qacarlar ermanilara, gürcülara, hamçinin farslara,
baluçlara, lorlara, kürdlara, talışlara, arablara va İranda sa­
kin olmuş digar millatlara farq qoymamışlar. aksina, onlara
hörmatla yanaşmışlar. Fars dilinin va adabiyyatının, mada­
niyyatinin inkişafına va zanginlaşmasina yüksak daracada
xidmat etmişlar.

77
 Rus Coğrafiya Camiyyati üzvlarindan Sergey Anisimav
hala 1 924-cü ilda Moskvada rus dilinda naşr etdirdiyi .. Qaf­
qaziya rahbari .. adlı asarinda Azarbaycan türklarinin xüsu­
siyyat va xarakterlarindan bahs edarak yazmışdır : .. Onlar
adat va anana cahatdan qonşularından tamamila farqlanirlar.
Azarbaycan türklari daim azad va sarbast insan olaraq yaşa­
mış, heç bir zaman Rusiyada olduğu kimi, tahkimçilik keçir­
mamişdi. Buna göradir ki, onların xarakterinda kölalikdan
va asaratdan heç bir asar-alamat yoxdur. Daim müstaqil va
azad davranırlar. Öz qiymatlarini son daracada taqdir edir­
lar . . . .. . Bali, rus alimi Azarbaycan türkünü bela qiymatlandi­
rir. Bas e rmani millatçilari, fars şovinistlari?
Maraqlıdır, 1 994-cü ilin mart ayında İran İslam Respub­
likasının Moskvadakı Safirliyin işçilarindan bir neça nafari,
bazi iranlı diplamatları Novruz bayramı münasibatila sarni­
şin tayyarasi ila Tehrana öz aHalarinin yanına gedarkan,
Dağlıq Qarabağda tayyara ermanilarin vasitasila vurulub
yandırılmışdır. Hatta, Moskvada naşr olunan .. Trud .. qazeti
yazmışdır : .. İranlı sarnişinlarin olduğu tayyaranin ermani
hava qüvvalari tarafindan vurulması haqqında İran İslam
Respublikasının alinda inkaredilmaz sanadlar vardır .. <9 8> . Bu­
na baxmayaraq, İran İslam Respublikasının Xarici İşlar Na­
zirliyinin ı 994-cü il martın 29-da verdiyi bayanatında deyi­
lir ki, harnin sarnişin tayyarasi Qarabağda yerlaşmiş ermani
qüvvalarinin raket qüvvalari ila vurulub salınmışdı<99>. Ela
harnin gün, İran dövlati Ermanistan dövlatindan tayyarani
raket ila vurub salanların cazalandırılmasını talab etdi<100>.
Tayyara vurulan gün Azarbaycan Respublikasının Preziden ti
Heydar 8liyev hadisani telefon vasitasila, İran İslam Res­
publikasının sabiq prezidenti Ağayi Haşimi Rafsancaniya
malumat verib va Azarbaycan xalqı tarafindan İran dövlati­
na, halak olanların ailalarina başsağlığı verdi.
ı 995-ci ilin avqustun ı 7 -da Yerevan yaxınlığında öz maşı­
nı yanında iranlı sürücünün küt alat ila öldürülmüş meyidi
tapılmışdır. Bela hadisalar Yerevan va onun atrafında tez-tez
baş verir. Lakin maraqlıdır ki, İran İslam Respublikası Erma­
nistan Respublikası ila dostluq müqavilalari imzalayırlar.
Yuxarıda qeyd edilanlardan aydın olur ki , ariyailarla qo­
humluq iddiasında olan ermanilar gah öz hamirq va qan qo-

78
humlarına qarşı çıxır, gah da onlarla dostlaşır. Lakin,
hamirq va qan qohumu olan ariyaili müsalman qardaşları da
dar günda onların dadına çatır va onlara har cür imtiyazlar
verirlar!
Allah bu dostluğun axırını saxlasın!
Amin!
indi da " Kaşkül " qazetinin 1 888-ci il 66-cı sayında mü­
salman-ermani dialoqu barada çap edilmiş şeri oxucuların na­
zarina çatdırırıq (Salman ila Sarkisin manzum dialoqundan) .
Salman Sarkisa cavab verir:

Verdi Salman cavabı xanda-xand,

Dedi : San olmusan harifi hapand.
Ata-baba sözün dema zinhar,
Elmi hikmatdan eylama qüftar.
Ermaniçün na elm, na hikmat,
Na dayanat, na hümmatü qeyrat.
Sizda na hikmat, na ürfan var,
Na sizin üstünüzda soltan var.
Hamdullah ki, yoxdu sizda şah,
Tanıdınız vagar na siz Allah.
Ermanilardan olsa bag ya xan,
Olacaqdır babası margidan.
Çox ol ub ermanida bir hambal ,
Qazanıb çün bir azca mal-manaL
Dar zaman özüna ol ub mağrur,
Bağlayıb familin Tera kür-kür.
Ham taassübla sair ermanilar,
And içib cümlasi şahadat edar
Ki, bunun tak nacib çox azdır,
Anasının babası knyazdır.
Birca sal yadına ey nadan!
Xan zamanı olanda Dağıstan.
Siz biza bir qulamı kamtaridiz .
Qapımızda tamam nökar idiniz .
Sizda hansı zaman hökumat olub ,
Ya h açan Siz da e lm i hikmat o lub?
Na sizinçün vüqar, na tamkin,
Na tarazi , na daş , na arşın.

79
 Hilavü, makrü, hilavü tazvir,
Ermanilarda var sagirü kab ir.
Ermaninin dilinda eyla bayan,
Hansı bir elm sizda tapdı ravac?
Siz cümla elmda möhtac.

so
 3D3BİYYAT
1 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a I a . Ermenilar va İran. İstanbul,
1927.
2 . İran h adlı milla t yoxd ur. İran xalqları vardır. Çünki İranda millat­
I ar, o cümladan, türk, fars, kürd, talış, baluç, arab va s. milletlar sakin­
dirlar.
3. M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a. Gösterilan asari, salı. 5 .
4 . H e r a n d P a s d e r m a c i y a n. "Tarixi Ermenistan" . Tehran,
1 36 9 ş . , salı. 444-446 .
5 . ''Ayanda" dargisi . 7-9, 1 3 72-ci il (1 993), salı . 7-8.
6. evvellar yalnız fars ayalati "pars " adlanırdı. Rza şah dövründa
İran adlandırıldı .
7 . Doktor e l i Firuhi yaz ır : "Doktor S tepaniyan İranda daşnak partiya­
sının faal üzvlarindan idi . Bütün hayatını partiyanın işine hasr etmişdi.
Tabriz, Raşt, Tehran, İsfahan Culfası arasında 1 00 km yol galib-gedirdi
ki, partiyanın işini güclandirsin. Xaçatur M inosyan "Alek" qazetinin
1 9 5 3 -c ü ilda 14 may tarixli sayında yazır : "Man onunla, yani doktor S te­
p anyan ila 1 904-cü ilda tanış oldum. Harnin günlarda Andronik hamkarla­
rı ila İrana galib, sonra S almas va Tabrize getmişdilar" (bax : "Ayanda "
dargisi. Doktor eli Firuhinin maqalasi, salı. 707) .
8 . Xaçatur M inasyan da 1868-ci ilda Azarbaycanın Qaraca dağında
an adan olub, Tiflisda daşnak partiyasının üzvülüyüna keçib, sonralar daş­
nak partiyasının Gilan va M azandaran komi tasinin üzvü ol ur, Daşnak par­
tiyasının 1 90 7-ci ilda taşkil edilmiş qurultayından sonra, bütün partiya
üzvlarina göstariş verildi ki, maşruta harekatı• iştirakçıları ila hamkarlıq
etsinlar. Xaçatur M inosyan da Yeprem xanın rahbarliyi ila Gilanda faaJiy­
yata başladı. Yeprem ila birlikde olan ermanilarla Raşt inqilabında va Telı­
ranın z abt edilmasinda iştirak edir. 1 9 72-ci ilda 102 yaşında Raştda vefat
ed ib, oradaca ermani qabristanlığında dafn olunur.
9. Qriqor Mirzabagiyan (Xoço Mazon). Daşnak partiyasının fadakar
üz vlarindan olub . Ağayi doktor 91i Firuhi yazır: "Partiyanın hayatında
ço x l u Xaçolarımız olub . Har birina partiyamızda faaliyyatina göre bir la­
qab verilmişdi . Onun asi adı Qriqon Mirzabagiyan idi. 1 896-cı ilda Tabrize
galib daşnakların Tabrizdaki markazi komitesina özünü taqdim edir. Tab­
riz ona ",Xaço" qüsulu verilir (daşnak partiyasının adetlerindandir ki, par­
tiyaya üzv olanda ona bu cür and içdirirlar). evvallar Xaço silah daşımaq­
la maşğul idi. Onun ikinci saxta adı Xaço Mazon, yani qatıq demekdir. La­
kin D aşnak Partiyasının arxivinda o, "Çarvadar" laqabi qabul etmişdir.
1 8 9 7 -ci il da Xanasurda ermanilarin kürdlari kütlavi suratda qırmasında
iş tirak edib . Bundan alava, 1 905-1918-ci iliarda da ermanilarin Bakıda
az arbaycanlı türklerin vahşicasina qatla yetirmasinda faal iştirak edib . Qa­
rab ağda ermanilarin müdafia işinin taşkilatçısı olub .
1 0 . " Druj aq " .
l l . H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı . 442 .
1 2 . "Ayanda" dargisi. 7-9, 1 3 73, salı. 696.
13. Y e n a o r a d a, salı . 700 .

81
 1 4 . s e y i d a h m a d K a s r a V i. "Tarixi-H icdah sale-ye Azarbay-
can" , 3-cü çap , Xordad, 1 340 , sah. 523 .
1 5 . "Ayanda" dargisi. 7-9 , 1 3 . 3 , salı. 704 .
1 6 . Yeprem xan, az-8nzali ta - Tehran, sah . 3 0 - 3 1.
1 7. Y e n a o r a d a, sah. 34, 3 6, 39, 40 .
1 8 . Y e n a o r a d a, sah. 48 .
1 9 . Y e n a o r a d a, salı. 5 3 .
20. "Araks" , Tehran, 28 oktyabr, 1 993 , 6 0 .
2 1 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a . Göstarilan asari, sah.
10.
2 2 . 1 9 1 8-ci i l mayın 28-da Ermanistanın müstaqil respublika elan edil-
masi nazarda tutulur.
2 3 . " Drujaq" burada İranda yaşayan ariyailardan olan millatıari nazar-
da tutur.
24 . H e r a n d P a s d e r m a c i y a n. Göstarilan asari, salı. 3 .
2 5 . Y e n a o r a d a, salı. 1 1 4 .
26. Y e n a o r a d a, salı . 1 40- 1 4 1 .
2 7 . Y e n a o r a d a, sah. 2 3 7 .
28. Y e n a o r a d a, salı . 2 3 7-239.
2 9 . Y e n a o r a d a , salı. 2 9 5 .
30. Y e n a o r a d a , salı . 363-364.
31. Y e n a o r a d a , salı. 3 65 , 3 7 1 .
3 2 . Y e n a o r a d a, salı. 386.
33. "Araks" , 1 993 , 5 7 .
34. M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a . Göstarilan asari, salı.
29. .
3 5. Bax : Qriqoryanın Herand Pasdermaciyanın kitabına alava etdiyi
rangli xaritaya , salı. 1 -2. .
3 6. S afarname-ye Tavernye, tarcüme-ye 8bu Turab Nuri , Isfahan , 2 -ci
çapı, 1 9 5 7 , salı . 80.
3 7 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a. Göstarilan asari,
salı. 1 4 .
38. V. B a q u m y a n . Nazari-be masaele aramane-ye İran , s a lı . 2 0 .
3 9 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a. Göstarilan asari,
salı. 1 8-20.
40 . Y e n a o r a d a.
41. atraflı malumat üçün bax : M ahammadzada M irzabala. Göstarilan
asari, salı. 2 1 -2 3 .
4 2 . aslinda Xamsa malikiari (xamsa Qarabağda deyilirdi), yani Qara­
hağ beşliyi. Bunlar Xaçın, Varand, Dizaq, Gülüstan, Corabet torpaqların­
da yerlaşan kiçik feodal aila başçıları idi . Harnin beş maliklardan yalnız bi­
rinin hakimi, yani Xaçın maliki 1 3 -cü asrda yerli alban naslindan olub Ha­
san Calalın (Calalyanın) varisiari idi. Bu naslin nümayandasi, Xınzırıstan­
da oturan Xaçın M aliki M irzaxan Qarabağ xanın müttafiqi olmaqla, onun
siyasatini müdafia edirdi. Siyasi sadaqatina göra, ona pul kasdirmak icaza­
si verilmişdi. Ancaq pulun üstünda Panalı xanın adı yazılırdı. M alik M irza
xanın oğlu Malik Allahverdi va navasi Malik Qahraman da onun siyasatini
davam etdirirdi. Qalan dörd malikliyin hakimiari qarabağlı olmayıb, gal-

82
ma idilar. Göyça malıalından qaçqın kimi galan M irza bay Şah N azarli ora­
nın köhna adlı-sanlı bir naslindan çıxmışdı. O, ı 603-cü ilda I Şah Abbas­
dan " Varanda maliki" titulu almışdır. Onun varisi M alik şah Nazar da Pa­
nah xanın yaxın müttafiqi idi. S onralar isa qızını İbrahim xana ara verib
onun qohumu olmuşdu. Dizak maliki Yegan Ermanistanın Puri viiayatin­
dan köçüb galarak, Qarabağda sakin olmuşdur. Ganc ikan yalnız Nadir şa­
hın farmanı ila malik qoyulmuşdur. Gülüstan maliki Usub (Yusif) ı 8-ci
asrin b aşlanğıcında Şirvan bayleriyanın Qutqaşen (indiki Beylaqan) sultan­
lığındakı udinlar yaşayan Niç kandindan öz tabaalari ila Qarabağın Talış
kandina köçüb galmiş bayleriyanın varisi idi. Coraberd maliki Allahqulu
ı 6 3 7-ci ilda Zangazur xanını öldürdükdan sonra Qarabağa köçüb galan Ye­
san naslindan idi . Bax : M irza Adıgözal bay "Qarabağnama" , salı. 56-62.
4 3. H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı. 295.
4 4 . Q a v i b i. Qızıl kitab, sah. 4 9 . S itat M ahammadzada M irzabalanın
göstarilan asarindan iqtibas edilmişdir.
4 5. ı 904-cü il fevral-mart aylarında daşnak partiyasının S ofiyada taş­
kil edilmiş 3 -cü qurultayında qarara alınmışdı ki, daşnak partiyası zor,
tabliğat, silahlı müqavimata al atmaqla Qafqaz ermanilarinin müdafia ma­
suliyyatini öz üzarina götürsün. Bax : "Qafqaz dar-tarixi moasir" , Tehran,
ı 3 7 ı ( ı 99 2 ) , salı. ı 6- ı 7.
46. B u hadisa ila alaqadar atraflı malumat almaq üçün bax : Herand
Pasdermaciyan. Gösterilan asari, salı. 4 ı 6 -4 ı 8.
4 7. Bax : Anahid Petrosyan. Enqilebe ı 905-dar Qafqaz. Bu da iqtibas
olunuh " Qafqaz dar-tarixi moasir" , Tehran, ı 37 ı ( ı 992), salı. ı 7.
4 8 . M a h a m m a d a m i n R a s u l z a d a . asarlari, ı -ci cild . Bakı,
ı 99 2 , salı . ı 0 9.
4 9. H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı. 46 ı-462.
5 0. M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a . Göstarilan asari, salı. 2 8 .
5 1. H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı. 367.
5 2. Y e n a o r a d a, salı . 4 9 5 .
5 3 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a . Gösterilan asari, salı. 2 8 .
5 4. H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı. 3 6 7.
5 5. A n a h i d T e r M i n a s y a n . İnqilabe ı 905-daq Qafqaz . Bax :
" Qafqaz dar-tarixi moasir" tarcomeye Kava Bayad, Behnam Cafar, Tehran,
ı 3 7ı , salı. 4.
5 6. Bax : azari. " M art faciasi" ı 7-2ı mart ı 9 ı 8-ci il. "Yeni Qafqazi­
ya" dargisi, 2 -ci il , ı 3 , İstanbul, 3ı mart ı 92 5 , salı. 6 - 7.
5 7. Y e fı a o r a d a , sah. 7.
5 8 . S e y i d C a f a r P i ş a v a r i . Seçilmiş asarlari, ı 9 6 5 , salı. 297-
298.
5 9. Quşeli-az xaterate doktor S alamuilah Cavid. Tehran, ı 974, salı.
3 ı -3 3 .
6 0 . " Yeni Qafqaziya" dargisi. 3 1 mart 1 9 2 5 , 2-ci il , 1 3 , salı. 8.
6 1. M a h a m m a d z a d a M i r z a b a l a . Gösterilan asari, salı. 30.
6 2 . S e y i d a h m a d K a s r a v i . Tarixe-Hicda saleh-ye Azerbaycan,
3-cü çapı , Tehran , 1 340 ( 1 9 6 1 ) , salı. 605-606 .
6 3. Y e n a o r a d a, salı. 732- 733.
64. Y e n a o r a d a , salı. 734.

83
 6 5 . Y e n a o r a d a, salı. 734- 73 5 .
6 6 . Y e n a o r a d a , salı. 735.
6 7 . "Tarixe-Xoy" Talife M ahammadamin Reyahi, Tehran, 1 3 72 , salı.
501 - 5 1 1.
68. S eyid 8hmad Kasravi yazır : "Andronik bir erniani sarkardasi idi
ki bir dasta ermani könüllülari ila Birinci Dünya müharibasinin başlan­
m �sından Rusiya ila birga vuruşub . indi Ermanistan üçün çalışır. O, 3 000
nafarlik ordu ila indi da İrana vuruşmağa galibdir". Bax : Kasravi, Gösta­
rilan asari, salı. 7 5 7.
69. Y e n a o r a d a, salı . 760.
70 . M a h a m m a d z a d a M i r z a b a l a . Gösterilan asari, salı. 3 7 .
71. Bax : Doktor Parviz Varcavand "İran va Qafqaz " (Aran v a Şirvan) ,
Tehran, 1 999-cu il kitabında Andronik Hayanın fars dilinda yazdığı " Er­
mani madaniyyati ila İran madaniyyatinin uzun süran hamişalik köklü
bağlılıqları" (salı. 361 -389).
72 . Demali, ermanilar Canubi Azarbaycanda ermanilara muxtariyyat
alda etmak üçün maşruta harekatına qoşulmuşlar.
73. "Varlıq dargisi, 1 993, yay, sayı 89- 2 , salı . 4.
74. H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Göstarilan asari, salı. 1 8 .
75 . İ b r a h i m X a l i l x a n C a v a n ş i r , 1 726-1 806.
76 . F i r u d i n K ö ç a r 1 i . "Azarbaycan adabiyyatı tarixi" , salı. 3 5 0 .
Ham d a bax : Nazim Axundov. "Qarabağ salnamalari" . Bakı , 1 98 9 , salı .
186.
7 7 . M . T . Z e h t a b i . Azarbaycanın an qadim tarixinda Güney. Bax :
Güney madaniyyat ocağı. Çapa hazırlayan Hüseyn M . Güneyli , Tehran ,
1 3 73 , salı . 5 3 .
78. M a h m u d 1 s m a y ı l o v . Azarbaycan tarixi, Bakı , 1 99 3 , salı.
50.
79 . "Güney madaniyyat ocağı" 1 -ci cild, Tehran, 1 3 73 ( 1 994). Hüseyn
M . Güneyli. Bax : harnin kitabda M .T. Zehtabinin "Azarbaycanın an qadim
tarixinda güney" (Miladdan qabaq 8-ci asrda) bölmasina , salı . 5 2 - 5 7 .
80 . M a h m u d İ s m a y ı l o v . Gösterilan asari, salı . 5 1 .
8 1 . H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . Gösterilan asari, salı . 1 8- 2 1 .
82. Y e n a o r a d a , salı. 2 2 .
83 . V . B a q u m y a n . Gösterilan asari, salı. 7 .
84. Y e n a o r a d a, salı. 1 0 .
85. Y e n a o r a d a, salı. 1 4 .
86 . Y e n a o r a d a .
87. Y e n a o r a d a , s ah . 1 7 .
�8 . s?vet İttifaqı dağıldıqdan sonra Çar Rusiyası dövründa olduğu ki­
mı,. ılk novbada
. Rusiya Federasiyası Ermanistanı harbi silah, harbi sursat,
�
har i qüvva ila tarnin edir. Azarbaycanın Dağlıq va Düzanlik Qarabağ his­
sasını. n Ermenistan ordusu tarafindan işğal edilmasinda, Ermanistanda
yerlaşan rus harbi hissalari bilavasite iştirak etmiş va indi da edir.
89. V . B a q u m y a n . Gösterilan asari, salı . 1 7 .
9 0 . Y e n a o r a d a.
91 . "M acalleyi motaleyate Aseyaye M arkazi va Qafqaz " , 3 -cü il , 2-ci
dövra, 7, qış, 1 3 73 ( 1 994) , salı. 39-58.

84
 9 2 . Y e n a o r a d a, salı. 5 4 .
9 3 . 1 99 5 -ci il avqustun 1 5-dan 20-dak Yerevanda İranın yeni ticarat
sargisi taşkil edilmişdir.
94 . " Macalleyi motaleate Aseyaye Markazi va Qafqaz " 3 -cü il , 2 -ci
d övr a, 7, qış , 1 3 73 ( 1 994), salı . 54- 5 5 .
9 5 . Y e n a o r a d a, salı. 55.
9 6 . Y e n a o r a d a, salı. 5 6 .
9 7. V . B aqumyan. Gösterilan asari, salı. 1 2.
98. " Macalleyi motaleate Aseyaye Markazi va Qafqaz " 3-cü il, 2-ci
d övra ı , 5, yay, 1 3 73 ( 1 994), salı . 346.
9 9 . Y e n a o r a d a, salı. 34 7.
1 0 0. 1 994- cü ilin martın 2 1 -da Azarbaycan Respublikasının dövlat
başç ısı beynalx alq taşkilatlardan talab edir ki, ermanilar tarafindan vuru­
lan sarnişin tayyarasinin sabahkarları cazalandırılsın.

85
 i STiFADa OLUNMUŞ anaBiYYAT
1 . S e y i d 8 h m a d K a s r a v i . '"Tarixe Hicdah sale-ye Azarbaycan "
Çape sevvon, Tehran, xordad malı 1 340 şamsi. .
2 . V . B a q u m y a n . Nazari bo masele aramane-yi Iran, Teh:ı;an, 1 36 1 . ş .
3 . '"S afarname-ye Tavernye'", tarcümeyi 8buturab Nuri. Isfahan, çape
dovvon, 1 33 6 ş.
4 . S e r o j A f a n a s y a n . 8rmanistan, Azerbaycan, Qorcestan az esteq­
lal ta esteqrare rejime Şuravi" ( 1 9 1 7- 1923), tarcomeyi 8bdürrza Hü­
şang Mahdavi, Enteşarate Moin, Tehran, 1 3 7 2 .
5 . S e y i d C a f a r P i ş a v a r i . Seçilmiş asarlari, 1 96 5 .
6 . "Qafqaz dar-tarixe mosaer" tarcümeyi Kave Bayat, Behnam Cafari, En-
teşarate Parvin, Tehran, 1 3 7 1 ş.
7 . İ s m a y ı l o v M a h m u d . Azarbaycan tarixi, 1 99 3 .
8 . Quşei az-xaterate doktor S alamuilah Cavid, Tehran, 1 9 74 .
9. M a h a m m a d z a d a M i r z a b a 1 a . Ermenilar va İran. İstanbul,
1 92 7 , " Nacm-istiqlal matbaasi".
1 0 . M a h a m m a d 8 m i n R e y a h i. Tarixe-Xoy, Tehran, 1 3 72 ş .
l l . "Güney madaniyyat ocağı", Çapa hazırlayan Hüseyn M . Güneyli, Teh­
ran, 1 3 73 ş.
1 2 . H e r a n d P a s d e r m a c i y a n . "Tarixe 8rmanistan", tarcomeyi Ma­
hammad Qazi. Tehran, Enteşarate " zarrin " , 1 3 6 9 .
1 3 . Y e p r e m x a n . 8z-8nzali-ta Tehran.

DaRGİ va QaZETLaR

1 . Macalle-ye "Ayanda" S ale Nuzdahom" Şomareha-ye 7 - 9 , mehr-azar,

1372.
M acalle-ye " Peyke solh", 1 7 dey, 1338.
2 . "M acalleyi" motaleate Aseyaye Markazi va Qafqaz, sale sevvon, dovre-
ye dovvom Şomare 7, zemestan, 1 3 73 ş .
3 . "Yeni Qafqaziya" dargisi, İstanbul, 3 1 mart 1 9 2 5 .
4 . M alıname-ye "Araks" çape Tehran, sale-haftom, Şamare 5 7 , 1 3 7 2 .
5 . Ruzname-ye "Oqat", azar 1330.

86
 MÜNDaRİCAT

S eyidağa Onullahi M iron oğlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Bela "xeyir" heç kasa xeyir gatirmaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
T arix hamişa har şeyi öz yerina qoyur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
adabiyyat ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
istifada olunmuş adabiyyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

87
 Onullahi Seyidağa Miron oğlu

ERMaNi M İLLaTÇİLaRi Va İRAN

Redaktoru R.Q.Hüseynov
Texniki redaktoru iJ.Q.Rahimov
Korrektoru R.M.Qasımzada

Çapa imzalanmış 2 6 . 1 2 . 200 1 . Naşrin formatı 60x84 1 / 1 6 .

Ofset k ağızı N� ı . Maktab qarnituru . Fiziki va şarti ç . v . 5 , 5 .
Tiraj ı 500 . Sifariş N!! -t '�. Qiymati müqavila ila .

Azarbaycan Respublikası Madaniyyat Na z iriiyinin

"Maarif" naşriyyatı.
Bakı- 3 70 1 1 1 , A. Maharramov küçasi, M 4 .

"Nurlar" matbaasi. Bakı, H . B . Zardabi prospekti , 7 8 .