අවකලනය පහසුවවන

Differential Calculus
තනිවම ඉවගෙන ගෙම.

එසස. වනනි ආරච්චිවග

Copyright © 2016 S Wanni Arachchige

වමම වපපොත වහහෝ එහි කිසිදු වකපොටසක් මද්‍රණය කිරීම, පිටපත් කිරීම, වහහෝ
මද්‍රිත වහහෝ විදද්‍යුත් වහහෝ වවනත් ආකකාරයකින නනැවනැත පළ කිරීම කර්තතෘවග
අවසරයකින වතපොරව සිදු කිරීම බුද්ධිමය වද්පල නීතිය යටවත් දඩුවම් ලනැබිය
හනැකි වරදකි.

I dedicate this book to my ever­loving nephews
Thusitha, Kavindu, Hashitha, Praveen, and
Chamod.
පටුන
හනැඳිනවීම................................................................................................1
ශ්‍රිත.....................................................................................................2
ප්‍රසසථකාර ඇඳීම.................................................................................5
අවකලනය යනු…...................................................................................9
සීමකා (Limit)......................................................................................15
ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය කිරීම..........................................................20
අවකලන සකාමම්‍යයන...............................................................................23
ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතය....................................................................................28
විවශශේෂ ශ්‍රිත කිහිපයක අවකලනය............................................................34
ඉහළ ගෙණවයේ අවකලනය.......................................................................42
පකාර්ශසවීය අවකලනය..............................................................................45
ඉහල ගෙණවයේ පකාර්ශසවිය අවකලනය...................................................49
මලු වද්‍යුත්පනනය..............................................................................52
දදශික අවකලනය...............................................................................54
දදශික, අදිශ, හකා ශ්‍රිත.......................................................................54
දදශික නිරූපණය......................................................................55
දදශික ගෙණිත කර්ම...................................................................58
දදශික අවකලන සකාමම්‍යයන.............................................................63
අවකලනය කළ වනපොහනැකි අවසසථකා..........................................................64
වලහෝපිටල්සස රීතිය..............................................................................74
ගෙණිතවයේ අර්ථ දක්වකා නනැති අවසසථකා...............................................74
අවසකාන වශවයන…..............................................................................79
වපරවදන
ගෙණිතය ගෙනැන ලියනු ලබන කුඩකා ග්‍රනථ වපවලහි තවත් එකකි අවකලනය
යන ඉතකා රසවත් වමනම වනැදගෙත් විෂය ගෙනැන ලියකා ඇති වම් වපපොත. විශකාල
ගෙණන සමූහක් සසෑදීමට වනපොව, අවකලන නම්‍යකායන ඉදිරිපත් කිරීමටයි වමහි
වනැඩි අවධකානයක් වයපොම කර තිවබනවන. අවකලනවයේ ඉතකා ගෙනැඹුරු තනැන
එතරම් සලකකා වනපොබනැලුවවේ ඒ ගෙනැන ඉවගෙනීමට ගෙණිතය හකා විදම්‍යකාවවේ තවත්
ගෙනැඹුරු වද්වල් දනැන සිටීමට අවශම්‍ය වන නිසකාය. සසෑම සූත්‍රයක්ම සකාධනය කර
නනැත්වත් එවිට රසවත්ව ඉවගෙනීමට එය බකාධකාවක් ඇති කරන නිසකාය. එවහත්
වමම වපපොවත් සඳහන නම්‍යකායන වහපොඳින දනැන සිටිනවකා නම්, කවදකා වහහෝ
එවනැනි උසසස ගෙනැඹුරු කරුණු ඔබ ඉවගෙන ගෙනනකා විට, ඒවකා සමගෙ අවකලනය
වයපොදන හනැටි පහසුවවන වටහ ගෙනීවි. නුදුවර්දීම දදශික හකා දදශික
අවකලනය ගෙනැනද ලිවීමට මකා බලකාවපපොවරපොත්තු වවනවකා.

වත්මන පකාසල් අධම්‍යකාපන ක්‍රමය තුළ අවකලනය ගෙනැන මලිනම හදකාරනවන

උසසස වපළ ගෙණිත විෂය තුළයි. එනිසකාම අවකලනය ගෙනැන වබපොවහහෝ පිරිසකට
ඇත්වත් අල්ප දනැනුමකි. නනැතවහපොත් කිසිම දනැනුමක් නනැත. ගෙණනය
කිරීම්වලදී වපවනනනට තිවබන විවිධකාකකාරවයේ නිරූපණ ක්‍රම දනැක වකවනකු
අවකලනය (විවශශේෂවයන අනුකලනය) ගෙනැන අනියත බියක්ද ඇති කරවගෙන
තිවබනු වපවන. එවහත් අවකලනය යනු තවත් ගෙණිත කර්මයක් වලසත්,
එය වයදිය හනැකි තනැන වමපොනවකාද හකා එම ගෙණිත කර්මවයේ වත්රුම කුමක්දනැයි
වටහ ගෙත් විට, අවකලනය වකපොතරම් ලසසසන විෂයක්දනැයි සිවතනු ඇත.

අවකලනය වනපොදනැන කිසිදු ඉඉංජිවනරුමය වහහෝ තකාක්ෂණික කටයුත්තක් කළ

හනැකිදනැයි සනැක සහිතයි. අවකලනවයේ වනැදගෙත්කම කියකා නිම කළ වනපොහනැකිය.
එනිසකා එය වහපොඳින ඉවගෙන ගෙනන.

එසස. වනනි ආරච්චිවග

erddhipub@gmail.com

මකාර්තු 14, 2016

හනැඳිනවීම
අවකලනය (differentiation වහහෝ differential calculus) යනු ගෙණිතවයේ
තිවබන මනරම්ම ගෙණිත කර්මයකි. එය හරියට සුනදර යුවතියක් වසශේයි මකා
දකිනවන. සසෑම ගෙණිත කර්මයක් හකා සමගෙ බනැඳුණු එහි විවලහෝම ගෙණිත
කර්මයක් පවතින අතර, අවකලනවයහි විවලහෝමය අනුකලනය
(integration වහහෝ integral calculus) වවේ.

මතකයට
ගෙණිත කර්ම (mathematical operations) යනු සඉංඛම්‍යකා/අගෙයන මත සිදු
කරන විවිධකාකකාරවයේ ක්‍රියකාවනය. එකතු කිරීම, අඩු කිරීම, ගුණ කිරීම, වබදීම,
104 වනැනි බලයකට නනැඉංවීම, ලඝ, අවකලනය, අනුකලනය ආදී වලස
විවිධකාකකාරවයේ ගෙණිත කර්ම රකාශියක් ඇත.

සසෑම ගෙණිත කර්මයක්ම යුගෙල වශවයනුයි දක්නට ලනැවබනවන. එක් ගෙණිත

කර්මයකින කරන වද්ට විරුද්ධ වද්, එනම් විවලහෝමය තමයි ඒ හකා බනැඳුණු
අවනක් ගෙණිත කර්මවයන සිදු කරනවන. උදකාහරණයක් වලස, එකතු කිරීම
හකා අඩු කිරීම යනු එවනැනි එකිවනකට විවලහෝම ගෙණිත කර්ම වදකයි. ගුණ
කිරීම හකා වබදීමද එවනැනි යුගෙලකි. අවකලනය හකා අනුකලනය යනුද තවත්
එවනැනි යුගෙලයකි.

ගෙණිත කර්මයක් ඇති විට ඉවබේම එතනැන ගෙණිත ප්‍රකකාශයක් (mathematical

expression) සසෑවදනවකා. එක් සඉංඛම්‍යකාවක්/පදයක් පමණක් තිවබන විට එතනැන
ප්‍රකකාශයක් නනැත (එවහත් අවශම්‍යම නම් එම තනි පදය වුවද ප්‍රකකාශයක් වලස
සනැලකීමට ඔබට අයිතිය ඇති බවද මතක තබකා ගෙනන). එවහත් ගෙණිත කර්ම
වයපොදකා පද කිහිපයක් එකට ලියන විට එතනැන ප්‍රකකාශයක් සසෑවද්. වමය හරියට
සිඉංහල වහහෝ වවනත් භකාෂකාවක පද/වචන කිහිපයක් ලියකා ප්‍රකකාශයක් සකාදකා
ගෙනනවකා වනැනිම වදයකි. උදකාහරණ වලස පහත දනැක්වවනවන එවනැනි
ගෙණිතමය ප්‍රකකාශ කිහිපයකි.

2+4 x-y a2+a4+4 θ+90

1
අවකලනය සිදු කරනවන නිකඉංම සඉංඛම්‍යකා මත වනපොව විවිධ ගෙණිත ප්‍රකකාශ
වහවත් ශ්‍රිත මතයි. එනිසකා ශ්‍රිත ගෙනැන දළ අදහසක් ඔබට තිබිය යුතුය. ශ්‍රිත
ගෙනැන පළමව සනැවකවින සලකකා බලම.

ශ්‍රිත
23, 0, 45.53, ¾ ආදිය සඉංඛම්‍යකා බව ඔබ දනනවකා. සඉංඛම්‍යකාවකට යම් නිශසචිත
අගෙයක් තිවබනවකා. එවහත් සමහර අවසසථකා තිවබනවකා එකවරම අගෙයක්
ප්‍රකකාශ කළ වනපොහනැකි. එවහත් අවසකානවයේදී වකවසශේ වහහෝ අගෙයක් ඒවකාටද
හිමිවවනවකා (අවසකානවයේ යම් අගෙයක් හිමි වනපොවන කිසිම රකාශියක් ගෙණිතය
තුළ තිබිය වනපොහනැකියිවන). අවසකානවයේ යම් නිශසචිත අගෙයක් ලනැවබන තුරු
එවනැනි රකාශි පවතිනවන "අගෙය තවම නිශසචිතව වනපොදනනකා" තකාවකකාලික
තත්වයකයි. එනිසකා එවනැනි රකාශි ඉලක්කම්වලින වනපොලියකා x, y ආදී ඉඉංග්‍රිසි
අකුරු වහහෝ π, ρ, Ω, θ වනැනි ග්‍රීක අකුරු වහහෝ වවනත් සඉංවඛේතවලින
දක්වනවකා. යම් අගෙයක් හිමි වවනනට තිවබන හකා වමවලස තකාවකකාලිකව යම්
සඉංවඛේතවලින නිරූපණය කරන රකාශින අඥකාත පද (unknowns) වහවත්
විචලම්‍ය (variables) වලස හනැඳිනවවනවකා.

ඒ අනුව විචලම්‍යයක් යනු යම් උත්සවයකට සහභකාගී වීමට සිටින අමත්වතකු

වවනුවවන වවන කර තිවබන ආසනය බඳුය. එම අසුවන එම අමත්තකාට
වහහෝ සමහරවිට වවනත් අමත්වතකුට වකාඩි විය හනැකියි. එවලසම විචලම්‍යයකට
යම් යම් අගෙයන/සඉංඛම්‍යකාවන ආවද්ශ කළ හනැකියි.

සමහර විචලම්‍ය තිවබනවකා ඒවකාට ආවද්ශ කළ හනැකි අගෙයන තීරණය

කරනවන අප විසිනුයි. වමවනැනි විචලම්‍ය සසව කායත්ත විචලම්‍ය (independent
variable) වලස හනැඳිනවවනවකා. තවත් විචලම්‍ය තිවබනවකා ඒවකාවයේ අගෙය තවත්
විචලම්‍ය හකා සකාධක මත තීරණය වවන. වම්වකා පරකායත්ත විචලම්‍ය (dependent
variable) වලස හනැඳිනවවනවකා.

ශ්‍රිතයක් (function) යනු විචලම්‍ය එකක් වහහෝ කිහිපයක් එක්ව සකාදන ගෙණිත

2
ප්‍රකකාශයකි. ඒ අනුව පහත දනැක්වවනවන ශ්‍රිත කිහිපයකි. බලනන වම්වකා
ගෙණිත ප්‍රකකාශමයි වනද?

x2 3y a4-3a2+5

ඉහත දක්වකා තිවබනවන වකටි හකා ඉතකාම සරල ගෙණිත ප්‍රකකාශ වහවත් ශ්‍රිත
වවේ. එවහත් බලනනට බය හිවතන තරම් සඉංකීරණ ශ්‍රිතත් ඕනසෑ තරම් සකාදකා
ගෙත හනැකියි.

x3 යන ප්‍රකකාශවයේ x යන සසවකායත්ත විචලම්‍යවයේ වටිනකාකම තකාම දනවන නනැති

නිසකා, එම ප්‍රකකාශවයේ අවසන අගෙය අප නිශසචිතව දනවන නනැහනැ වනද?
එවහත් x = 2 යනැයි සිතුවවත් දනැන එම ප්‍රකකාශවයේ අවසන අගෙය 23 වහවත් 8
වලස ගෙණනය කරගෙත හනැකියිවන. ශ්‍රිතයක සසවභකාවය එයයි.

ඉහත ශ්‍රිතවල දක්වකා තිවබනවන සසවකායත්ත විචලම්‍ය පද පමණි. වකහෝ

පරකායත්ත විචලම්‍ය? සකාමකානම්‍යවයන ගෙණිත ප්‍රකකාශයක් නිකඉංම ඉහත ආකකාරයට
තබනවන නනැත. එම මලු ප්‍රකකාශයම තවත් විචලම්‍යයකට සමකාන කරනවකා. එය
ඇත්තටම යම් ගෙණිත ප්‍රකකාශයකට "නමක් දීමක්" (label) වලස සනැලකිය
හනැකියි. පහත දනැක්වවනවන වමවලස වල්බල් කරපු ශ්‍රිත කිහිපයකි.

y = x3 v = fλ F = ma

වමනන වමම නම වහවත් වල්බල් එක තමයි පරකායත්ත විචලම්‍යය වලස

සලකනවන. ඒ අනුව ඉහත ප්‍රකකාශවල y, v, F යනු පරකායත්ත විචලම්‍යනය.
ප්‍රකකාශවයේ ඇති සසවකායත්ත විචලම්‍යයනට සුදුසු අගෙයන ලබකා දුන විට එම
ප්‍රකකාශය අවසකානවයේ යම් අගෙයක් වලස ලනැවබනවකාවන. දනැන වමම අගෙය
තමයි පරකායත්ත විචලම්‍යවයේද අවසන අගෙය වනවන. එවහත් පරකායත්ත
විචලම්‍යයට අගෙය ලනැබුවණේ අප විසින එයට ඍජුවම එම අගෙය ලබකා දීවමන
වනපොව යම් යම් ගෙණිත ප්‍රකකාශයක් සුලු කිරීමක් නිසකාය. සසවකායත්ත හකා
පරකායත්ත විචලම්‍ය වදවකහි එම වවනස වහපොඳින වටහ ගෙනන.

3
විවිධකාකකාරවයේ ශ්‍රිත වර්ගෙ තිවබනවකා (වම් ගෙනැන වවනමම ඉවගෙන ගෙනැනීමට
අවශම්‍යයි). සමහර ශ්‍රිතවල තිවබනවන එක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් පමණි (අප
වමම වපපොවතහි මූලිකව සලකකා බලනවනද වමවනැනි එක් සසවකායත්ත
විචලම්‍යයක් පමණක් තිවබන ශ්‍රිතයි). එම තනි විචලම්‍යය විවිධ සසවරූපවලින
ශ්‍රිතය තුළ තිබිය හනැකියි. උදකාහරණ වලස පහත ශ්‍රිත කිහිපයම එක් සසවකායත්ත
විචලම්‍යයක් පමණක් සහිත ශ්‍රිතයි.

y = 2x y = x3 y = x5+3x2+4

ඉහත ශ්‍රිත තුවනහිම ඇත්වත් x වලසින දක්වකා ඇති තනි විචලම්‍යයක් පමණයි.
පහත දනැක්වවනවන විචලම්‍යයන වදකක් සහිත ශ්‍රිත කිහිපයකි.

y = a+b f = ma s = 0.5at2

ශ්‍රිතයක් (එනම් ශ්‍රිතවයේ පරකායත්ත විචලම්‍යය) බහුලවම දක්වන තවත් නිරූපණ

ක්‍රමයක් තිවබනවකා. වමහිදී පරකායත්ත විචලම්‍ය f, g ආදී සඉංවඛේතයකින
දක්වනවකා. එවහත් වම් සමගෙම වරහනක් තුළ සසවකායත්ත විචලම්‍යයද ලියනවකා.
වමම නිරූපණ ක්‍රමවයේ ඇති වකාසිය නම් පරකායත්ත විචලම්‍ය තුලම සසවකායත්ත
විචලම්‍යයන වමපොනවකාද යනන සටහන වීමයි. උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.

f(x) = 2x4 + 9x g(t) = 3t f(a,b) = a2+b2

ඇත්වතනම සසවකායකාත්ත හකා පරකායත්ත යන විචලම්‍ය වර්ගෙ වදක සඳහකා ලියනු

ලබන සඉංවඛේතවයේ අමතු වනැදගෙත් කමක් නනැත. එය නිකඉංම සඉංවඛේත පමණි.
යම් ගෙණිත ප්‍රකකාශයක් a+b නම්, එයම x+y වහහෝ this + that වහහෝ ආදී වලස
ලිවිය හනැකියි. අවශම්‍ය වනවන එකිවනකට වවන වකපොට හඳුනකා ගෙනැනීමට හනැකි
වීම පමණි.

සසවකායත්ත විචලම්‍යයන එකක් පමණක් තිවබන ශ්‍රිත ගෙනැන වමතනැන සිට

අවධකානය වයපොම කරම. වමවනැනි ශ්‍රිතයක දනැන විචලම්‍යයන වදකක් තිවබනවකා
- එකක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයි; අනිත් එක පරකායත්ත විචලම්‍යයි.

4
සකාමකානම්‍යවයන ශ්‍රිතයක් අපට රූපමය වශවයන නිරූපණය (graphical
representation) කිරීමටද හනැකියි. එවිට එම රූප ප්‍රසසථ කාර (graph) වලස
හනැඳිනවවනවකා. ඔබ දනනවකා ඕනම වදයක් රූප ආශ්‍රවයන වත්රුම් ගෙනැනීම
පහසුයිවන. එවහත් විචලම්‍යයන ගෙණන 3 ඉක්මවකා යන විට එවනැනි ශ්‍රිත
රූපමය වශවයන ඉදිරිපත් කිරීමද බනැරි වවනවකා. ප්‍රසසථකාරවල වම් සියලු
විසසතර ගෙනැන දනැන වකටිවයන වසපොයකා බලම.

ප්‍රසසථ කාර ඇඳීම

ප්‍රසසථකාරයක් යනු යම් රකාශියක විචලනය වහහෝ හනැසිරීම වපනවන රූපමය
උපක්‍රමයකි. උදකාහරණයක් වලස, f(x) = x2 යන ශ්‍රිතවයහි x නම් රකාශිය
හනැසිවරන හනැටි ඔබට සිවතහි ඇඳගෙත හනැකිද? ශ්‍රිතය බනැලූ විට එකවරම එවනැනි
චිත්‍රයක් ඔවබේ සිවත් වනපොඇවඳශේවි. එවහත් එය ප්‍රසසථකාර ගෙත කළ විට
පහසුවවනම x හි හනැසිරීම දනැකගෙත හනැකියි (පහත රූපවයේ වකහෝප්පයක
හනැඩවයන නිල් පකාටින වපනවනවන ප්‍රසසථකාරයයි).

5
ප්‍රසසථකාරයක් ඇඳීවම්දී ශ්‍රිතයක තිවබන පද/විචලම්‍යයන ප්‍රසසථකාරය තුළ වකවසශේ
නිරූපණය කළ යුතුදනැයි තීරණය කළ යුතු වවනවකා පළමවවනම. ඒ සඳහකා
ගෙණිතඥයන තීරණය කරගෙත් වපපොදු සම්මතය තමයි ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිය
(coordinates system) වලස හනැඳිනවවනවන. කකාටිසියකානු (Cartesian),
ධනැවීය (polar), සිලිනඩර් (cylinder), වතෘත්ත (spherical) ආදී වලස
ඛණේඩකාඉංක පද්ධති කිහිපයක්ම ඔවුන සම්මත කර වගෙන තිවබනවකා. මින
පහසුම හකා සරලතම ඛණේඩකාඉංක ක්‍රමය තමයි කකාටිසියකානු ක්‍රමය. එනිසකා එම
ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිය පමණක් අවප් පනැහනැදිලි කිරීම්වල වයපොදකා ගෙම.

කකාටිසියකානු ඛණේඩකාඉංක තලයක් පහත රූපවයේ දනැක්වවේ (වමය ඔබ ඉතකාම දනැක

පුරුදු එකකි). වමහි එකිවනකට ලබේභකව කනැපී යන x හකා y අක්ෂ වදකක්
ඇත. x අක්ෂවයේ යම් තනැනක් 0 වලස ලකුණු කරන අතර, එම 0 සිට දකුණු
අත පනැත්තට ක්‍රමවයන ධන සඉංඛම්‍යකා අගෙය වනැඩි වන පිළිවවලට සටහන
වකවර්. එම 0 සිට වම් අත පනැත්තට ඍණ අගෙයන සටහන වකවර්. y
අක්ෂවයේද එවලස 0 ක් ලකුණු කර එම 0 සිට ඉහලට ධන වලසද, පහළට
ඍණ වලසද සනැලවක්. දනැන වමම අක්ෂ වදවකහිම 0 ලක්ෂම්‍ය එකිවනකට
සමපකාත වන වසශේ ලම්භකව තනැබූ විට පහත ආකකාරවයේ කකාටිසියකානු තලයක්
ලනැවබේ.

6
සම්මතය අනුව කරනනට තිවබනවන වමයයි. සසවකායත්ත විචලම්‍යය x අක්ෂය
මඟින නිරූපණය කරන අතර, පරකායත්ත විචලම්‍යය y අක්ෂය මඟින
නිරූපණය කරනවකා. බලනන වමම ක්‍රමය වකපොච්චර පහසු හකා සරල ක්‍රමයක්ද
කියකා ශ්‍රිතයක් රූපයක් බවට පරිවර්තනය කිරීමට. වමම ක්‍රමය මලිනම
වපනවකා දුනවන වඩකකාර්ට්සස නම් ගෙණිතඥයකා විසින නිසයකා ඔහුවග නමින
වමම ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිය කකාටිසියකානු ඛණේඩකාඉංක වලස නම් කර තිවබනවන.

ප්‍රකාවයහෝගිකව වමය සිදු කරනවන වමවසශේය. උදකාහරණය සඳහකා y = x2 යන

ශ්‍රිතය සලකම. ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත විචලම්‍යයට ඔබ විසින සුදුසු අගෙයන
කිහිපයක් ලබකා වදනන (කුමන කුමන අගෙයන ලබකා වදනවකාදනැයි තීරණය
කරනවන ඔබයි; ඔබට පහසුවවන ප්‍රසසථකාරය ඇඳීමට හනැකි වනු පිණිස වමම
අගෙයන තීරණය කරනනට ඔබට ඉවබේම හනැකියකාව ලනැවබනවකා ප්‍රසසථකාර
කිහිපයක් ඇඳ පුරුදු වූවකාට පසුව). දනැන ඔබ විසින ලබකා දුන ඒ එක් එක් අගෙය
ආවද්ශ කර පරකායත්ත විචලම්‍යය ගෙණනය කරනන. එය පහත ආකකාරයට
වගුවක් වසශේ සකසස කරනන.

x -3 -2 -1 0 1 2 3
y (-3)2= 9 (-2)2= 4 (-1)2= 1 02= 0 12= 1 22= 4 32= 9

දනැන කරනනට තිවබනවන ඉහත වගුවවන උඩ සිට යටට ඇති තීරු දිවග
(x,y) යුගෙලය බනැගින වගෙන, ඛණේඩකාඉංක තලවයේ ලකුණු කරන එකයි.
උදකාහරණයක් වලස, (-3,9) යන යුගෙලය සලකම. වමහි -3 යනන x අක්ෂවයේ
-3 යන තනැන ලකුණු කරනන. 9 යනන y අක්ෂවයේ 9 තිවබන තනැන ලකුණු
කරනන. එම සසථකාන වදක එකිවනකට වඡේදනය වන සසථකානය වඩපොට් එකකින
ලකුණු කරනන (ඉහතදී වපනවකා ඇති ප්‍රසසථකාරවයේ රතු පකාට ඉරි වදක
කනැවපන තනැන). වමවලස සියලු අගෙයන සලකුණු කර, එම වඩපොට් සියල්ල යකා
කළ විට ලනැවබනවන ප්‍රසසථකාරයයි (ඉහත දක්වකා ඇති y=x2 ප්‍රසසථකාරය
බලනන).

වම් ආකකාරයට ඉතකා ලසසසනට විචලම්‍යයන වදකක් තිවබන ශ්‍රිත ඇඳිය හනැකිය.
සසවකායත්ත විචලම්‍යයන වදකක් හකා පරකායත්ත විචලම්‍යය තිවබන (එනම්

7
ඔක්වකපොම විචලම්‍යයන 3 ක් තිවබන) ප්‍රසසථකාරයක් ඇඳීමට අක්ෂ 3 ක් අවශම්‍ය
වවේ. එවිට x, y, z වලස අක්ෂ 3 ක් සහිත ප්‍රසසථකාරයක් නිර්මකාණය කර ගෙත
හනැකියි. එවහත් ඔබ දනනවකා එවනැනි ප්‍රසසථකාරයක් සිවතහි ඇඳ ගෙත හනැකි වුවද
වකපොලයක එය අඳිනනට යන විට ඉතකාම අපහසු බව වමපොකද වකපොලය යනු
ද්විමකාන (දිගෙක් හකා පලලක් පමණක් ඇති) වදයකි. එවහත් x, y, z යන අක්ෂ 3
එකිවනකට ලම්භකව ඇඳිය යුතු නිසකා එම පද්ධතිය ඉවබේම ත්‍රිමකාණ වවේ.
එනම් දිගෙ හකා පලලට අමතරම ගෙනැඹුරක්ද අවශම්‍ය වකවර්. එනිසකා ත්‍රිමකාණ
ප්‍රසසථකාරයක් ද්විමකාන වකපොලයක ඇඳීම ඉතකාම අපහසුය. අමකාරුවවන වහහෝ එය
ඇනද විට වපවනනවන පහත ආකකාරයටයි.

ඉහත ත්‍රිමකාණ ප්‍රසසථකාරය ඝනකකාභයකි. අක්ෂ 3 ක් ඇති නිසකා (x,y,z) වලස

අගෙයන 3 ක් අවශම්‍ය වවනවකා එක වඩපොට් එකක් ඇඳීමට. ඉතකාම අපහසුවවන
වහහෝ ත්‍රිමකාණ ප්‍රසසථකාරයක් වකපොලයක ඇඳිය හනැකි වුවත්, විචලම්‍යයන 4 ක් වහහෝ
ඊට වනැඩි විචලම්‍යයන කිසිවසශේත් ඇඳිය වනපොහනැකිය. ඇඳිය වනපොහනැකියි පමණක්
වනපොව, ඒවකා සිතින පවකා සිතකා ගෙනැනීමට වනපොහනැකිය. ඊට වහශේතුව අපවග
වලහෝකය ත්‍රිමකාණ වලහෝකයක් වීමයි. ප්‍රසසථකාර ඇඳීවම් ප්‍රකාවයහෝගික සීමකාව වම්

8
අනුව වටහ ගෙනන.

ශ්‍රිත හකා ප්‍රසසථකාර ගෙනැන මූලික දනැනුමක් ලබකා දුනවන අවකලනය පනැහනැදිලි
කිරීමට වම් වදක අතම්‍යවශම්‍ය නිසකාය. දනැන අපි බලම අවකලනය යනු කුමක්ද
හකා එය සිදු කරනවන වකවසශේද කියකා.

අවකලනය යනු…
අවකලනය යනු ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යට සකාවප්ක්ෂව පරකායත්ත විචලම්‍යය
වවනසස වීවම් සීඝ්‍රතකාව (rate of change) වසපොයන ගෙණිත කර්මයයි. තවත්
අයුරකින කියවතපොත්, ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත විචලම්‍යය යම් ප්‍රමකාණයකින වවනසස
කළ විට වකපොතරම් ප්‍රමකාණයකින පරකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වනවනද
යනන වසවීමයි. වමය තවදුරටත් උදකාහරණයක් ආශ්‍රවයන පනැහනැදිලි කර ගෙම.

y = 2x යන ශ්‍රිතය සලකනන. වමහි x නම් සසවකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස කරන

විට y නම් පරකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වනවන එම x වවනසස වන අගෙය වමන
වදගුණයක සීඝ්‍රතකාවකිනි. වමම ශ්‍රිතය බනැලූ ගෙමනම එය කිව හනැකියි වමපොකද
වමම ශ්‍රිතය එච්චරටම සරල නිසකා. එවහත් බහුතරයක් ඔබට හමවන ශ්‍රිතවල
එවලස එකවරම සසවකායත්ත විචලම්‍යයට සකාවප්ක්ෂව පරකායත්ත විචලම්‍යය
වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව පනැවසිය වනපොහනැකියි.

මතකයට
යම් ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යයට සකාවපක්ෂව පරකායත්ත විචලම්‍යවයේ
වවනසසවීම වසපොයන විදිය පහසුය. සසවකායත්ත විචලම්‍ය යම් අගෙයක (x1) සිට
තවත් අගෙයක් (x2) දක්වකා වවනසස කරනන. එවිට ඔබට සසවකායත්ත විචලම්‍යවයේ
වවනස වසපොයකා ගෙත හනැකියි එම අගෙයන වදවකහි වවනස (x2-x1) ලබකා
ගෙනැනීවමන. උදකාහරණයක් වලස x විචලම්‍යය 3 සිට 4 දක්වකා වනැඩි කළ විට
වවනස (4-3) වහවත් 1 වවේ.

යම් රකාශියක "වවනස" හනැඟවීමට ක්‍රමයක්ද ගෙණිතවයේ සම්මත කරවගෙන ඇත.

විචලම්‍යවයේ සඉංවඛේතයට ඉදිරිවයන ග්‍රීක් වහහෝඩිවයේ වඩල්ටකා නම් අක්ෂරය

9
වයපොදනන (කනැපිටල් වඩල්ටකා හකා සිම්පල් වඩල්ටකා අකුරු වදවකන ඕනසෑම
එකක් වයදිය හනැකියි). ඒ අනුව “x වල වවනස" යනන ∆x (කනැපිටල් වඩල්ටකා
වයපොදකා වගෙන) වලස වහහෝ ∂x (සිම්පල් වඩල්ටකා වයපොදකා වගෙන) වලස
සඉංවඛේතවත් කරනවකා. ඒ අනුව ඉහත උදකාහරණවයේ ∆x = 4-3 = 1 වවේ.

සසවකායත්ත විචලම්‍යය එවසශේ වවනසස වන විට, ඊට අනුරූපව පරකායත්ත විචලම්‍යයද

වවනසස වවනවකා. එනම්, x අගෙය x1 වන විට y අගෙය y1 වන අතර, x අගෙය x2
වන විට y අගෙය y2 වවේ. එම වවනස (y2-y1) නිරූපණය කරනවන පරකායත්ත
විචලම්‍යයට ඉදිරිවයන පුරුදු වලසම වඩල්ටකා වයදීවමනි. පරකායත්ත විචලම්‍යය y
නම්, පරකායත්ත විචලම්‍යවයේ වවනස ∆y වවේ.

බලනන x2-x1 නිසකා, y2-y1 වලසයි වවනස ගෙණනය කරනවන. ඔබ x හි

වවනස ලබකා ගෙත්වත් x1-x2 වලස නම්, y හි වවනස y1-y2 විය යුතුය.

දනැන සසවකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වීවම්දී පරකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වවේ.

වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව (rate of change) වලස අර්ථ දක්වකා තිවබනවන
පරකායත්ත විචලම්‍යවයේ වවනස සසවකායත්ත විචලම්‍යවයේ වවනසින වබදීම වලසයි.

∆y
rate of change=
∆x

උදකාහරණයක් වලස y=2x යන සරල ශ්‍රිතවයේ වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වසපොයකා

බලම.
* වමම ශ්‍රිතවයේ x අගෙය 2 සිට 4 දක්වකා වනැඩි කරනන. එවිට ∆x = 4-2 = 2 වවේ.
* වමම වවනස නිසකා y හි ඇතිවන වවනස කීයද? එය වසවීමට y අගෙයන
ගෙණනය කරනන එම ශ්‍රිතවයේ x=4 හකා x=2 වන විට. x=4 විට, y = 2x4 = 8
වවේ; x=2 විට, y = 2x2 = 4 වවේ.
* දනැන ∆y = 8-4 = 4 වවේ.
* ඒ අනුව වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වහවත් ∆y/∆x = 8/4 = 2 වවේ.

ඔබට හනැකියි ඉහත ශ්‍රිතය ප්‍රසසථකාරගෙත කරනනටත්. එවිට එම ප්‍රසසථකාරය

10
ඇසුරිනුත් සීඝ්‍රතකාව වසවිය හනැකියි. පහත ඇත්වත් y = 2x ට අදකාල ප්‍රසසථකාරයයි.
වමම ප්‍රසසථකාරවයන ∆y/∆x වසපොයන අයුරු එහි ඇඳ තිවබේ. x අක්ෂය දිවග යම්
වවනසක් සලකනන. එවිට එම x පරකාසය තුළදී සිදුවන වවනසට අනුරූප y
වවනස වසපොයනන. ඉනපසු ∆y/∆x ගෙණනය කරනන.

වමම වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව ප්‍රසසථකාරවයේදී සරල වර්ඛකාවකින ඇඳ වපනවනවකා

(ඉහත රූපවයේ මහතට නිල් පකාටින එය ඇඳ ඇත). එම වර්ඛකාවවන ඇත්තටම
ප්‍රසසථකාරවයේ බසෑවුමයි (slope) වපනවනවන. වමවලස ප්‍රසසථකාරයක බසෑවුම
වහවත් වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වපනවන වර්ඛකාව සසප ර්ශකය (tangent) වලස
හඳුනවනවකා.

y=2x නම් ශ්‍රිතයට අදකාල ඉහත ප්‍රසසථකාරවයේදී වමම සසපර්ශකය ප්‍රසසථකාර වර්ඛකාව
මත සමපකාත වවනවකා. වමම වර්ඛකාවවේ බසෑවුම වනැඩි වන විට, ඉන
හනැඟවවනවන ප්‍රසසථකාරවයේ වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වනැඩි බවයි. පහත රූපවයේ

11
දනැක්වවනවන විවිධ ශ්‍රිත කිහිපයක් සඳහකා ප්‍රසසථකාර කිහිපයකි. ඒවකාවයේ
සීඝ්‍රතකාවන හකා හනැඩයන අතර පවතින සම්බනධතකා රූපය බලකා අවවබහෝධ කර
ගෙනන.

හරි... දනැන බලම y=x2 නම් ශ්‍රිතවයේ වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වසපොයන විදිය. ඔබට
ගෙණිත ශ්‍රිත ගෙනැන පූර්ව දනැනුමක් හකා හුරුවක් ඇත් නම් පමණක් වමම ශ්‍රිතවයේ
බසෑවුම ගෙනැන එකවර අවවබහෝධ වවේවි. එවහත් එවනැනි දනැනුමක් වහහෝ හුරුවක්
නනැතිනම්, එකවර වමහි බසෑවුම පිළිබඳ අදහසක් පනැන වනපොනනැවඟ. එනිසකා වම්
ගෙනැන පියවරින පියවර වසපොයකා බලම.

වමහි වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව ප්‍රසසථකාරය ඇසුරින වසපොයකා බලම. y=x2 හි

ප්‍රසසථකාරය පහත ඇත. සුපුරුදු වලස ∆y/∆x ගෙණනය කර වවනසසවීවම්
සීඝ්‍රතකාව වසපොයනනට බලම. x අගෙය 1 සිට 4 දක්වකා වනැඩි කරම; එවිට ∆x = 4-
1 = 3 වවේ. x=1 වන විට y=12=1 හකා x=4 වන විට y=42=16 වවේ. එවිට ∆y =
16-1 = 15 වවේ. එවිට වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව = ∆y/∆x = 15/3 = 5 වවේ. වමම
සීඝ්‍රතකාව වසපොයනනට කළ වද්වල් පහත ප්‍රසසථකාරවයේද (රතු පකාටින) ඇඳ ඇත.

12
ඔබ දනැන සිතනවන y=x2 ශ්‍රිතවයේ වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වසපොයකා වගෙන අවසන
කියකාද? එවසශේ සිතුවකා නම් ඔබට වනැරදිලකා. ඊට වහශේතුව ඔබට පනැහනැදිලි වවනවකා
ප්‍රසසථකාරය වදස වහපොඳින බනැලුවවපොත්. වමම ප්‍රසසථකාරය y=2x හි වමන සරල
වර්ඛකාවකින ඇඳ තිවබන ප්‍රසසථකාරයක් වනපොව, වකහෝප්පයක හනැඩයක් සහිත
වක්‍ර ප්‍රසසථකාරයකි. එනිසකා එම ප්‍රසසථකාරවයේ විවිධ තනැනවල බසෑවුම විවිධ වවේ. එම
වවනසස වවනසස බසෑවුම් කිහිපයක් (6 ක්) පහත රූපවයේ ඇඳ තිවබේ.

13
ඒ කියනවන වමවනැනි ප්‍රසසථකාරයක එක සීඝ්‍රතකාවක් වනපොව සීඝ්‍රතකා විශකාල
ප්‍රමකාණයක් තිවබන බව වනද කියනවන? ඔවේ. ඒ කියනවන ඔබට සිදු
වවනවකා ඉහත ආකකාරයට ගෙණනය කිරීම් සිය දහසස ගෙණනක් සිදු කරනනට
ප්‍රසසථකාරවයේ විවිධ තනැනවල. සිතකා බලනන එය වකපොතරම් අපහසු වදයක්
වවේවිද කියකා. එවහත් වමය තත්පර කිහිපයකින විසඳිය හනැකියි අවකලනය
නම් ගෙණිත කර්මය සිදු කවළපොත්. ඉවසනන, එය කරන හනැටි තව
වමපොවහපොතකින පනැහනැදිලි කරනවකා.

පහත රූපය බලනන. එහි x වල කුඩකා වවනසක් හකා ඊට අනුරූප y වල කුඩකා

වවනසක් ලකුණු වකපොට ඇත. වමම වවනසසකම් වදවකන ∆y/∆x ගෙණනය
කර යම් වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාවක්ද ලබකා ගෙත හනැකියි. එවහත් ඔබට වප්නවකා
එවලස ගෙණනය කළ සීඝ්‍රතකාව එතරම් නිවනැරදි වනපොවන බව. ඊට වහශේතුව A හකා
B අතර වකපොටස තුලදීත් ප්‍රසසථකාරවයේ වක්‍ර බව තිවබන නිසකා, එම වකපොටස
තුලද සසෑම සසථකානයකම බසෑවුම වවනසස වීමයි (රතු පකාට සරල ඍජු වර්ඛකාවට
සකාවපක්ෂව ප්‍රසසථකාරවයේ වක්‍ර බව වහපොඳින දර්ශනය වවනවකා). එවහත් ඔබ දනැන
සිදු කවළශේ ඒ සියලු බසෑවුම් වවනුවට එක් බසෑවුමක් පමණක් "වපපොදුවවේ" ලබකා
ගෙනැනීමයි.

14
වමය හරියට ඔබ ගෙමනක් යන වවේගෙය මනින විට කරන වද්මයි. ඔබ ගෙමන
යනවන එකම වවේගෙයකින වනපොවවේ. වවලකාවකදී වවේගෙවයන යයි. තවත්
වවලකාවකින වසමින යයි. තවත් වමපොවහපොතක ටික වවේලකාවක් නනැවතී සිටීමටද
හනැකියි. එවහත් මලු ගෙමන වගෙපොසස අවසන වූ පසු ඔබ ගෙමන කළ මලු දුර, ඒ
ගෙමන සඳහකා ගෙත වූ කකාලවයන වබදූ විට ලනැවබන අනුපකාතයයි ඔබ ගෙමන කළ
වවේගෙය වලස දක්වනවන. ඒ කියනවන ඔබ පවසනවන "සකාමකානම්‍ය වවේගෙයයි"
(average speed). එවලසම ඉහත ප්‍රසසථකාරවයේ වසපොයකා බනැලුවවේ සකාමකානම්‍ය
සීඝ්‍රතකාවයි (average rate of change).

ගෙනැටලුව වනවන ඇවවර්ජ් වර්ට් එක නිවනැරදි වනපොවීමයි. එය නිවනැරදි වීමට

නම්, සසවකායත්ත විචලම්‍යවයේ වවනස (∆x) තව දුරටත් කුඩකා කළ යුතුය. එවිට
ඉවබේම ∆y ද කුඩකා වවේ. එවිට මතු වන ප්‍රශසනය වනවන ∆x වකපොතරම් කුඩකා
කළ යුතුද යනනයි. පිළිතුර වනවන පුලුවන තරම් කුඩකා කළ යුතුය යනනයි.
ඒ කියනවන ශූනම්‍යයට ඉතකාම ඉතකා ආසනන තරමට කුඩකා අගෙයක් විය යුතුයි.
එය ශූනම්‍යයට ආසනන වනනට වනනට ∆y/∆x සීඝ්‍රතකාව වඩ වඩකාත් නිවනැරදි
වවේ. එවහත් ∆x කිසිවිටක 0 බවට පත් විය වනපොහනැකියි වමපොකද 0 යනු කිසිදු
වවනසක් නනැත යනනයි. කිසිදු වවනසක් නනැතිනම් වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාවක්
ගෙනැන කතකා කළ වනපොහනැකියිවන.

මතකයට

සීමකා (Limit)
සීමකාවක් යනු යම් වදයක එක වකළවරක්. සිතනන යම් රකාශියක් කිසිවිටක 0
විය වනපොහනැකි වුවත් 0 ට ඉතකාම ඉතකාම ඉතකාම ආසනන අගෙයක් තිවබනවකා
කියකා. සමහරවිට එය බිඉංදුවයි දශම බිඉංදුවයි බිඉංදුවයි ආදී වශවයන බිඉංදු ලක්ෂ
වකහෝටි ගෙකාණකට පසු 1 වලස ලිවිය හනැකි තරවම් (0.000…..1) සිතකා ගෙත
වනපොහනැකි තරවම් ශූනම්‍යයට ඉතකාම ආසනන අගෙයකි. එවහත් එය 0 ට සමකාන
විය වනපොහනැකියි. වමවන අවසසථකාවල 0 යනු සීමකාවක් වලසයි ගෙණිතවයේදී
සලකනවන. ගෙණිත සීමකාවක් හරියට වගෙපොඩනනැඟිල්ලක වහලය බඳුයි.
වගෙපොඩනනැඟිල්ල තුල ඔබ යමක් ඉහලට විසි කවළපොත් ඊට යකා හනැකි වනැඩිම උස
වහලය දක්වකා පමණි. ඒ කියනවන වහලය යනු සීමකාවක්.

15
සීමකා ගෙනැන සිතීවම්දී ඇත්තටම අපව දකාර්ශනික පනැතිකඩකට රැවගෙන යනවකා.
එදිවනදකා (විදම්‍යකාත්මක) පරිසරවයේ/ජීවිතවයේ අප පුරුදුව ඇත්වත් ඔවේ-නනැහනැ
වහහෝ සතම්‍ය-අසතම්‍ය යන ද්වි-සසවභකාවයටය. යමක් සතම්‍ය නම් එය අසතම්‍ය විය
වනපොහනැකියි. යමක් ඔවේ නම් එය නනැහනැ විය වනපොහනැකියි. ඔබ අප තර්ක
කරනනට හකා සිතනනට පුරුදුව තිවබනවන එවනැනි රටකාවකට වනද?
උදකාහරණයක් වලස, ඔබ උවද්ට කසෑවකාද කියකා ප්‍රශසනයක් නනැඟුවවපොත් ඊට
පිළිතුර එක්වකහෝ ඔවේය; නනැතවහපොත් නනැහනැය. ඔවේ-නනැහනැ වදකම එකට කිව
වනපොහනැකියිවන.

එවහත් යම් වදයක/ප්‍රපඉංචයක/සඉංසිද්ධියක ඔවේ-නනැහනැ (වහහෝ සතම්‍ය-අසතම්‍ය)

වදකම එකම වමපොවහපොවත තිබිය හනැකියි. ඉහත සීමකා ගෙනැන කතකා කරන විටත්
අපට හමවනවන වමවනැනි ඔවේ-නනැහනැ යන වදකම එකට පවතින වලහෝක
සසවභකාවයකි. එනම්, යම් සඉංඛම්‍යකාවක් යම් සීමකාවක් කරකා යන විට
(උදකාහරණයක් වලස x බිඉංදුවවේ සීමකාවට ගෙමන කරන විට) එම සඉංඛම්‍යකාව එක
අතකින කිසිවිටක එම සීමකාකකාරී අගෙය හකා සමපකාත වනපොවවේ; එවහත් එම
සඉංඛම්‍යකාව සීමකාකකාරි අගෙය මතට සමපකාතද වවේ. බනැලූ බනැල්ටම වම් වදකම එකට
සිදු විය වනපොහනැකියි යනැයි සිතුවත් සීමකාවක් යනු එබඳු හනැසිරීමක් වපනවන
"විකකාර" අවසසථකාවකි. වමම අදහස හකා සීමකා ගෙනැන මකා වපනවකා දුන පරිදි තවත්
සිතනන. එවිට එම සඉංකල්ප ගෙනැන ඔබට අමකාරු බවක් වහහෝ ගුප්ත බවක්
වනපොදනැවනවි.

යම් රකාශියක් යම් සීමකාකකාරි අගෙයක් දක්වකා ගෙමන කරනවකා යනැයි පවසනවන
එම සීමකාකකාරි අගෙය එම රකාශිය විසින ලබකා ගෙනනවකා යනනයි. උදකාහරණයක්
වලස, x නම් රකාශිය/විචලම්‍යය 5 නම් සීමකාකකාරි අගෙයට ළඉං වවනවකා වහවත්
ගෙමන කරනවකා යනු, එම x විචලම්‍යවයේ අගෙය 5 ට ඉතකාම ආසනන වන බවයි.
එනම් x = 4.999999999999….9 වනැනි දශමසසථකාන වකහෝටි ප්‍රවකහෝටි ගෙණනක්
දක්වකාම 9 ඉලක්කම ඇති අගෙයක් විය හනැකියි.

"යම් රකාශියක් යම් සීමකාවක් කරකා යනවකා" යනන ගෙණිතමය වශවයන

නිරූපණය කරනවන x→5 ආදී වලසයි. එනම් → වලස ඊතලයක් මිස =

16
ලකුණ වයපොදකා ගෙනවන නනැත.

ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යය යම් සීමකාවකට ළඉං වවන විට, එම ශ්‍රිතවයේ

පරකායත්ත විචලම්‍යයද ඉවබේම යම් සීමකා අගෙයක් දක්වකා ගෙමන කරනවකා. වමම
අවසසථකාවද ගෙණිතවයේ නිරූපණය කරන ක්‍රමයක් ඇත.

2
lim x
x→ 5

සමහරවිට lim වවනුවට L වලස තනි කනැපිටල් එල් අකුර වයදිය හනැකියි.
එවහමත් නනැතිනම් සිඉංහලින සීමකා වලසද ලිවිය හනැකියි. ඒ අනුව ඉහත සීමකා
ප්‍රකකාශය කියවිය (වහහෝ වත්රුම් ගෙත) යුත්වත් වමවසශේය - “x යනන 5 කරකා ළඉං
වන විට x2 ශ්‍රිතවයේ සීමකාව කුමක්ද" වලසයි.

සීමකාවක් කරකා ළඉං විය හනැකි ආකකාරද වදකක් තිවබනවකා. උදකාහරණයක් වලස
3 යන සඉංඛම්‍යකාව සීමකාවක් කියකා සිතම. දනැන වමම 3 ට වදපනැත්තකින ළඉං විය
හනැකියි. එකක් නම් 3 ට අඩු පනැත්වතන වහවත් වම් අත පනැත්වතන (left
hand). අවනක 3 ට වනැඩි පනැත්වතන වහවත් දකුණු අත පනැත්වතන (right
hand) සීමකාකකාරි අගෙයට ළඉං විය හනැකියි. වමහි වම් අත හකා දකුණු අත වලස
පනැති හනැඳිනවීමට වහශේතුව තකාත්වික සඉංඛම්‍යකා වර්ඛකාව මත අගෙයන ලකුණු
කරනවන වම් පනැත්වත් සිට දකුණු අත පනැත්තට ක්‍රමවයන අගෙයන වනැඩි වන
ආකකාරවයන නිසකාය. එනම් වවම් සිට දකුණට යන විට පළමව හමවනවන
අඩු අගෙයන සහිත සඉංඛම්‍යකාය.

අඩු පනැත්වතන ළඉං වවනවකා යනු 2.99........9 වලස ඉතකාම කුඩකා අගෙයකින 3 ට
වඩකා අඩු එවහත් 3 ට ඉතකාම ආසනන අගෙයයි. වනැඩි පනැත්වතන ළඉං වවනවකා
යනු 3.00000................1 වනැනි 3 ට වනැඩි එවහත් 3 ට ඉතකාම ආසනන
අගෙයයි. වමම වදක වවන වශවයන හඳුනකා ගෙනැනීමට පහත ආකකාරයට
නිරූපණය ක්‍රමය සකසස කරවගෙන ඇත.

අඩු පනැත්වතන: x → 3-

17
වනැඩි පනැත්වතන: x → 3+
එවිට lim x 2 ලලස ලහහහ lim x 2 සීමකා ප්‍රකකාශද ලිවිය හනැකියි.
x →3
- x →3
+

සීමකා ප්‍රකකාශයක් සුලු කිරීම හරිම පහසුයි. x→ 5 වනැනි වකපොටස x=5 වලස සිතකා
ගෙණනය කරනන. උදකාහරණයක් වලස lim x 2 යනන සුලු කරනවන x→5
x→ 5
යනන x=5 යනැයි සිතකා දනැන වමම 5 අගෙය x හි x ට ආවද්ශ කරනන. එවිට, 52
2

= 25 වලස ලනැවබේ. ඒ කියනවන lim x 2=5 2=25 වවේ. පහත උදකාහරණ

x→ 5
කිහිපය බලනන.

lim x 2+ 2 x−5=(−2)2+ 2(−2)−5=4−4−5=−5

x →−2

lim sin(θ)=sin (0)=0

θ→ 0

sin( x) sin ( 0)
lim = =1
x →0 x 0

ඉහත අවසකානයට දක්වපු උදකාහරණය විවශශේෂවයන මතක තබකා ගෙත යුතු

වදයකි (එම ප්‍රකකාශය සකාධනය කිරීමකින වතපොරවම මකා දක්වකා තිවබනවකා).

∆x ශූනම්‍ය කරකා ගෙමන කරවකා එවිට ∆y/∆x ගෙණනය කිරීම වමපොවහපොතකට වපර
උගෙත් සීමකා නිරූපණ ක්‍රමය අනුව ලියකා දක්වනවන පහත ආකකාරයටයි.

∆y
lim
x→ 0 ∆x

වමවලස කිරීවමන ලනැවබන වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව 100% ක්ම නිවනැරදිය.

එවහත් වමවිට වවනත් ගෙනැටලුවක් මතු වවනවකා. එනම්, ප්‍රසසථකාරය වර්ඛීය

18
වනපොවවේ නම්, වම් විදියට ලනැවබන බසෑවුම වලඉංගු වනවන ප්‍රසසථකාරය මත එක්
ලක්ෂම්‍යයකට පමණයි. එනිසකාම වමම වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව ක්ෂණික
වවනසස වීවම් සීඝ්‍රතකාව (instantaneous rate of change) වලස වම්‍යවහකාර
වවනවකා. ඊට වහශේතුව සිතකා ගෙත හනැකියිවන. x අගෙය වවනසස වීම වහවත් ∆x
වකපොච්චර කුඩකාද යත් එය ප්‍රසසථකාර වක්‍රය මත එක කුඩකා වඩපොට් එකකි.

එවිට ප්‍රසසථකාර වක්‍රවයේ වඩපොට් එවකන වඩපොට් එකට වමවලස සසපර්ශක

වසවීමට සිදු වවනවකා වනද? එවහත් එවලස වඩපොට් එවකන වඩපොට් එකට
ගෙණනය කිරීම ප්‍රකාවයහෝගික නනැත.

ඊට වයදූ කදිම උපක්‍රමයක් වනවන බසෑවුමද නනැවත යම් ශ්‍රිතයක් ආශ්‍රවයන

ලිවීමයි. උදකාහරණයක් වලස y=x2 නම් ශ්‍රිතවයේ ඕනසෑම තනැනක බසෑවුම 2x නම්
ශ්‍රිතවයන කිව හනැකියි යනැයි සිතම. එවිට ඔබට දනැන හනැකියි එම ප්‍රසසථකාරවයේ
ඔබ කනැමති ඕනසෑම තනැනක බසෑවුම (වහවත් සසපර්ශකය වහවත් වවනසසවීවම්
සීඝ්‍රතකාව) වසපොයනන එම 2x නම් ශ්‍රිතවයේ x වලට තමනට බසෑවුම වසපොයනනට
අවශම්‍ය සසථකානවල x අගෙයන ආවද්ශ කිරීවමන. උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.
x=0 විට, 2x = 2(0) = 0 වවේ. එනම් බසෑවුම 0 යි (ඒ කියනවන සසපර්ශකය තිරසස
වර්ඛකාවකි). x=1 විට, 2x = 2(1) = 2 වවේ; එනම් ප්‍රසසථකාරවයේ x=1 නම් සසථකානවයේ
බසෑවුම 2 වවේ. එවලසම x=4 නම්, එතනැන බසෑවුම 2(4) = 8 වවේ. x=-3 නම්,
එතනැන බසෑවුම 2(-3) = -6 වවේ. වම් ආදී වලස y=x2 ප්‍රසසථකාරවයේ ඔබට ඕනසෑම
තනැනක බසෑවුම පහසුවවන වසවිය හනැකියි වනද? ඔවේ.

දනැන අප දනනවකා ඕනසෑම හනැඩයක් සහිත ප්‍රසසථකාරයක (එනම් ඕනසෑම ශ්‍රිතයක)

වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වසවීමටත් එම වර්ට් එක ඉදිරිපත් කළ යුතු ආකකාරයත්.
වම් වදකම එකට සිද්ධ වවන ක්‍රමය තමයි අවකලනය කියනවන.
අවකලනය කළ විට ලනැවබනවන වවනසසවීවම් සීඝ්‍රතකාව වන අතර, ඉවබේම
අවකලන ගෙණිත කර්මය යම් ශ්‍රිතයකට වයදූ විට ලනැවබනවන ඉහත වපනවකා
දුන ශ්‍රිතයක් ආකකාරවයේ පිළිතුරකි.

ඇත්වතනම වම් වන විටත් ඔබ අවකලනවයේ සසවරූපය දනැක්කකා (එවහත් එම

අවසසථකාවවේදී මඉං එය පනැවසුවවේ නනැහනැ). දනැන බලම වකපොවහපොමද ශ්‍රිතයක්

19
අවකලනය කරනවන කියකා.

ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය කිරීම

ප්‍රමූලධර්ම (fundamentals) වහවත් ප්‍රථම මූලධර්ම යනු ප්‍රකාථමිකම වහවත්
මූලිකම ක්‍රමවවේදය යන වත්රුම සහිත වචනයකි. ඒ කියනවන අප දනැන
බලනනට යනවන ප්‍රකාථමික ආකකාරවයන යම් ශ්‍රිතයක් අවකලනය කරනවන
වකවසශේදනැයි වපනවීමටයි. වමම ක්‍රමය දීර්ඝ හකා සවිසසතකාරකාත්මකය.
ප්‍රකාවයහෝගිකව වයපොදකා ගෙනවනද නනැත වමපොකද අවකලනය ප්‍රකාවයහෝගිකව වවනත්
පහසු ආකකාරවලින ඉක්මනින සිදු කර ගෙත හනැකියි. එවහත් ශ්‍රිතයක්
අවකලනය කිරීම පියවරින පියවර විසසතරකාත්මකව පනැහනැදිලි කිරීමට
ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය සිදු කිරීම ඉතකා කදිමයි.

මතකද අවකලනය යනන මීට කලින හඳුනවකා දුන ආකකාරය? අවකලනවයේදී

සිදු වනවන යම් ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යය ඉතකාම කුඩකා ප්‍රමකාණයකින
වවනසස කරන විට, පරකායත්ත විචලම්‍ය ඊට සකාවප්ක්ෂව වකපොතරම් සීඝ්‍රතකාවකින
වවනසස වනවනද යනන වසපොයකා බනැලීමයි. සසවකායත්ත විචලම්‍යය ඉතකාම කුඩකා
ප්‍රමකාණයකින වවනසස කරනවකා යනැයි වම්‍යඉංගෙවයන අදහසස කරනවන ∆x→0
වන බවයි. ඒ කියනවන අවකලනය පහත ආකකාරයට සීමකා නිරූපණ ක්‍රමය
මඟින ඉදිරිපත් කළ හනැකියි.

∆y
lim
x→ 0 ∆x

දනැන බලම ප්‍රමූලධර්මවලින ඉහත ගෙණිත කර්මය ප්‍රකාවයහෝගිකව සිදු කරන

ආකකාරය. උදකාහරණය සඳහ y=x2 යන සරල ශ්‍රිතය ගෙම. x අගෙය x1 වන විට y
අගෙය y1 වලස සිතම. එවිට y1 = x12 වවේ. දනැන x අගෙය x2 දක්වකා වවනසස කරම.
එවිට y අගෙය y2 වවේ යනැයි සිතම. දනැන y2 = x22 වවේ.

20
 ∆ x=x 2 – x 1 → x 2=x 1+ ∆ x
∆ y= y 2 – y1 =x22 – x 21=( x 1+ ∆ x)2 – x 21
2 2 2 2 2
∆ y ( x 1+ ∆ x) – x 1 x 1+ 2 x ( ∆ x )+(∆ x ) −x 1
= = =2 x +( ∆ x)
∆x ∆x ∆x

∆ x →0 වට

∆y
lim =2 x+ 0=2 x
∆ x→0 ∆ x

ඉහත සුලු කිරීවම්දී අවසකානවයේ අපට ලනැබී තිවබනවන y=x2 නම් ශ්‍රිතවයේ
අවකලනය කළ විට ලනැවබන පිළිතුරයි. ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය සිදු
කරනවන අනන ඒ ආකකාරයටයි. තවත් උදකාහරණයක් බලම. y = 3x3+5x2+9
ශ්‍රිතය අවකලනය කරනන.

y = 3x3+5x2+9
∆y = [3(x+∆x)3 + 5(x+∆x)2 + 9] – [3x3 + 5x2 + 9]
= [3(x3+3x2(∆x)+3x(∆x)2+(∆x)3) + 5(x2+2x(∆x)+(∆x)2 + 9)]
- [3x3 + 5x2 + 9]
= [3x3+9x2(∆x)+9x(∆x)2+3(∆x)3 + 5x2+10x(∆x)+5(∆x)2 + 9
- 3x3 - 5x2 - 9]
= [9x2(∆x)+14(∆x)2+10x(∆x)+3(∆x)3+5(∆x)2]

∆y/∆x = [9x2(∆x)+14(∆x)2+10x(∆x)+3(∆x)3+5(∆x)2] / ∆x
= 9x2+14(∆x)+10x+3(∆x)2+5(∆x)

∆x → 0 විට,
∆y/∆x = 9x2 + 14(0) + 10x + 3(0)2 + 5(0) = 9x2 + 10x

අවකලනය හකා සම්බනධ විවශශේෂ වචන කිහිපයක් ඇත. යම් ශ්‍රිතයක්

අවකලනය කරන හනැම විටම, කුමන සසවකායත්ත විචලම්‍යයට සකාවප්ක්ෂව
අවකලනය සිදු කරනවකාද යනන සඳහන කළ යුතු වවනවකා. උදකාහරණයක්

21
වලස f(x) = 3x4+2x යන ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත විචලම්‍යය x වවේ. එවිට, අප
පවසනවන "x විෂයට සකාවප්ක්ෂව f(x) ශ්‍රිතය අවකලනය
කරනන"(differentiate f(x) with respect to x) කියකාය. ශ්‍රිතය
f(කකාලය) = 2(කකාලය)2 නම්, එම ශ්‍රිතය කකාලය විෂවයන අවකලනය කරනවකා
යනැයි පවසනවකා. වමහි "විෂය" යනන "පදය" යනනට සමකාන වචනයක් වසශේ
සනැලකීම සුදුසුය.

අවකලනවයේදී අවසකානවයේ ලනැවබන පිළිතුර වද්‍යුත්පනනය (derivative)

වලස හනැඳිනවවනවකා. උදකාහරණයක් වලස f(x) = x2 අවකලනය කළ විට
ලනැවබන පිළිතුර වනවන 2x වවේ. ඒ අනුව 2x යනු f(x) ශ්‍රිතවයේ
වද්‍යුත්පනනයයි. එනිසකා, "අවකලනය කරනවකා" (differentiate) යනන
වවනුවට "වද්‍යුත්පනන කරනවකා" (derive) යන වචනයද භකාවිතකා කළ
හනැකියි කනැමති නම්.

අවකලනය යනු එකතු කිරීම, ලඝ වනැනි තවත් ගෙණිත කර්මයකි. ඒ ඒ ගෙණිත

කර්මය වවන වවනව හඳුනකා ගෙනැනීමට විවිධ සඉංවඛේත භකාවිතකා කරනවවන.
එකතු කිරීම + වලිනද, ලඝ ගෙණකය log වහහෝ ලඝ යන සඉංවඛේතවයනද ආදී
වශවයන මතක් කර බලනන ඔබ දනනකා ගෙණිත කර්මවල විවිධ සඉංවඛේත.
එවලසම අවකලනය සඳහකාත් සඉංවඛේත ක්‍රමයක් හඳුනවකා දී තිවබනවකා. ඔබ
∆y
ඉහතදී දුටුවකා අවකලනය සීමකා නිරූපණ ක්‍රමය ඔසසවසශේ lim වනැනි
x→ 0 ∆x
සසවරූපයකින දනැක්විය හනැකි බව. තවද y වවනුවට f(x) ආවද්ශ කළ හනැකියි.
එවහත් වමම නිරූපණ ක්‍රමය ලිවීමට තරමක් සඉංකීර්ණ නිසකා ඊට වඩකා සරල
නිරූපණ ක්‍රමයක් (සඉංවඛේතයක්) හඳුනවකා දී තිවබනවකා. එය පහත දනැක්වවේ
(වමහි d අකුරු 2 ක් වයපොදකා ගෙනනවකා; d අකුරු differentiate යනන සිහි
ගෙනවනවකා).

∆ y dy
lim =
x→ 0 ∆ x dx

ඒ අනුව dy/dx යනු x විෂවයන y ශ්‍රිතවයේ අවකලනයයි. dy හකා dx යන පද

වදක අවකල (differential) වලස හනැඳිනවවනවකා. සකාමකානම්‍යවයන dy/dx
යනන "y ශ්‍රිතය x විෂවයන අවකලනය කරනන" යනුවවන කියවිය යුතු

22
වුවත් එය දිගෙ වනැඩි නිසකා "ඩී වයි ඩී එක්සස" වලස එය ශබේද කරන පුරුද්දක්
ඇත.

මීට අමතරව තවත් නිරූපණ ක්‍රමද තිවබනවකා අවකලනය දනැක්වීමට. ශ්‍රිතයට '
යන සඉංවඛේතය දනැමූ විටද කියනවන එම ශ්‍රිතවයේ අවකලනය බවයි. වමම '
යන සඉංවඛේතය prime (ප්‍රයිම්) වලස හනැඳිනවවනවකා. ඒ අනුව පහත අවකලන
වදක "වයි ප්‍රයිම්" හකා "එෆස ප්‍රයිම් එක්සස" වලසයි ශබේද කරනවන.

y' f '(x)

අවකලනය වපපොදු සූත්‍රයක් වලස පත වපපොවතහි සඳහන වවනවන පහත

ආකකාරවලටයි. වම් සියලු කකාරණකා ගෙනැන තමයි ඔබ ඉහතදී ඉවගෙන ගෙත්වතත්.

dy df ( x) ∆y f (x + ∆ x )−f ( x)
= = lim = lim
dx dx ∆ x→0 ∆ x ∆ x →0 ∆x

ඉහත උදකාහරණ වදකක් වපනනුවකා ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය කරන හනැටි.

එවහත් එය පහසු නනැත. වවලකාව වබපොවහහෝ ගෙත වවනවකා. එනිසකා ඉක්මනින හකා
පහසුවවන අවකලනය සිදු කිරීමටත් ක්‍රමවවේද වගෙපොඩ නඟකා වගෙන තිවබනවකා.
ඒ සඳහකා අවකලන සකාමම්‍යයන (differentiation identities) ඉවගෙන වගෙන
මතක තබකා ගෙත යුතුය. සකාමම්‍යය යනවනහි වත්රුම "සමකාන අවසසථකා" යනනයි.
ඒ ගෙනැන දනැන විමසම.

අවකලන සකාමම්‍යයන
1. ඕනසෑම නියත පදයක් අවකලනය කළ විට ශූනම්‍යය ලනැවබේ. වමහිදී
අවකලනය කරනු ලබන විෂය වනැදගෙත් නනැත. උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.

d(23)/dx = 0
d(49583393048774)/ds = 0
dπ/dx = 0 (π = 3.1416 යන නියතයයි)

23
ඉහත රීතිය ප්‍රසසථකාරයක් ඔසසවසශේ මනැනවින පනැහනැදිලි වවනවකා. යම් සසවකායත්ත
විචලම්‍යයක් විචලනය වුවත් පරකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වනපොවී එකම අගෙවයේ
දිගෙටම තිවබේ නම්, එවිට ප්‍රසසථකාරය වලස ලනැවබනවන නිකඉංම තිරසස වර්ඛකාවකි
(ඇත්තටම වමවනැනි අවසසථකාවක සසවකායත්ත විචලම්‍යය හකා පරකායත්ත විචලම්‍යය
කියකා වදයක්ද නනැත). තිරසස වර්ඛකාවක බසෑවුම ශූනම්‍යයිවන. ඉතිඉං බසෑවුම
කියනවන අවකලනයයි. එනිසකා අවකලනය 0 යි.

2. නියත පදයකින ගුණ කර තිවබන යම් ශ්‍රිතයක් අවකලනය කරන විට,

ශ්‍රිතය සකාමකානම්‍ය පරිදි අවකලනය කරන අතර, නියත පදයට කිසිත් වනපොවීම
පවතිනවකා. එය පහත ආකකාරයට නිරූපණය කළ හනැකියි.

d cf (x)
=c f ' ( x)
dx

උදකාහරණයක් බලම.

d(4x2)/dx = 4(d x2/dx) = 4(2x) = 8x

24
3. xn අවකලනය කරන විට n.xn-1 ලනැවබේ. වමම සකාමම්‍යය/රීතිය බල රීතිය
(power rule) වලස හනැඳිනවවනවකා. උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.

d(x2)/dx = 2x(2-1) = 2x
d(t34)/dt = 34t33
d(4s3)/ds = 4(3s2) = 12s2
d(r-3)/dr = -3r(-3-1) = -3r-4
d(1/x2)/dx = d x-2/dx = -2x-3 = -2/x3
dx/dx = 1.x(1-1) = x0 = 1
d √x /dx = d x1/2 /dx = (1/2)x(1/2 – 1) = (1/2)x-1/2 = 1/(2√x)

ඉහත 1 වනැනි සකාමම්‍යයත් ඔබට වමම රීතිය මඟින සකාධනය කළ හනැකියි පහත
ආකකාරයට. X0 = 1 වලස ලිවිය හනැකියිවන. c යනු යම් නියත පදයක් වලස
සිතනන (එය 4 වහහෝ 90 වහහෝ 349494.402 වහහෝ වවනත් ඕනසෑම සඉංඛම්‍යකාවක්
විය හනැකියි).

c = c.1 = c.x0 → dc/dx = d (cx0)/dx = 0.cx(0-1)/dx = 0.x-1 = 0/x = 0

4. එකම සසවකායත්ත විචලම්‍යය සහිත ශ්‍රිත කිහිපයක එකතු කිරීමක් වහහෝ අඩු
කිරීමක් ඇති විට, එම ශ්‍රිත තනි තනිව අවකලනය කර ලනැවබන පිළිතුරු
(වද්‍යුත්පනන) එකතු වහහෝ අඩු කළ හනැකියි. එනම්,

d (f ( x)±g( x)) df ( x) dg( x )

= ±
dx dx dx
ලහහහ
d (f ( x )±g( x ))
=f ' (x )±g ' (x )
dx

ඉහත සූත්‍රය තුළ රීති වදකක් එකවර නිරූපණය කර තිවබනවකා (එකක් එකතු
කිරීමට; අවනක අඩු කිරීමට). එකතු කරන රීතිය ආකලන රීතිය (sum rule)
වලසද, අඩු කරන රීතිය වම්‍යකාකලන රීතිය (difference rule) වලසද

25
හනැඳිනවවනවකා. ඉහත සූත්‍රය ශ්‍රිත වදකක් සඳහකා පමණක් ලියකා තිබුණත්, ශ්‍රිත
ඕනසෑම ගෙණනක එකතු කිරීමට හකා අඩු කිරීමට වමම රීතිය වයදිය හනැකියි.

උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.

d(x4+3x2)/dx = d x4/dx + d 3x2/dx = 4x3 + 6x

d(2t4 – 3t2 + 8t)/dt = d 2t4/dt + d(-3t2)/dt + d 8t/dt = 8t3 – 6t + 8

5. එකම සසවකායත්ත විචලම්‍යය සහිත f(x) හකා g(x) නම් ශ්‍රිත වදකක ගුණිතයක්
අවකලනය කරන විට පහත ආකකාරවයේ සම්බනධතකාවක් පවතිනවකා. වමම
රීතිය ගුණිත රීතිය (product rule) වලස හනැඳිනවවනවකා.

d (f ( x). g( x))
=f '( x ). g(x )+ g ' (x). f ( x )
dx

ඉහත සූත්‍රවයහි රටකාවක් තිවබේ. එනම්, ගුණිතවයේ තිවබන ශ්‍රිත වදවකන

වරකට එකක් විතරයි අවකලනය කරනවන. එම අවකලනය කළ ශ්‍රිතය
අවකලනය වනපොකළ අවනක් ශ්‍රිත සියල්ල සමගෙ ගුණ කරනන. ඉනපසු එම
වකපොටසස සියල්ල එකතු කරනන. වම් විදියට f(x), g(x), h(x), t(x) නම් ශ්‍රිත
4 ක ගුණිතයක සම්බනධතකාව එම රටකාව අනුව පහත ආකකාරයට සකාදකා ගෙත
හනැකියි.

d [f (x ). g( x ). h(x ). t (x)]
=f ' (x ). g(x ). h(x ).t (x) +
dx
g ' (x ). f ( x) . h( x ). t ( x) +
h '( x) . f (x ). g( x ). t ( x) +
t ' ( x). f ( x ). g(x ). h( x)

උදකාහරණයක් බලම.

26
 d (2 x 3 .3 x 2 ) d 2 x3 d 3 x2
= .3 x 2 + . 2 x 3=6 x 2 .3 x 2 +6 x .2 x 3
dx dx dx
= 18 x +12 x =30 x 4
4 4

කනැමති නම් අවකලනය කරනනට වපර ශ්‍රිත වදක ගුණ කර සුළු කළ හනැකියි
(පහසුවවන සුලු කළ හනැකි ශ්‍රිත පළමව එවසශේ ගුණ කිරීම උචිතය). වමම
උදකාහරණය පහසුවවන ගුණ කළ හනැකියි. එවිට, (2x3)(3x2) = 6x5 වවේ. දනැන
ගුණිත රීතිය දනැමීමට අවශම්‍ය නනැත; පහසුවවනම 6x5 අවකලනය කළ හනැකියි
30x4 වලස. බලනන වමම පිළිතුරම වනද ගුණිත රීතිය වයපොදකාගෙත් විටත්
ඉහතදී ලනැබුවණේ?

6. එකම සසවකායත්ත විචලම්‍යය සහිත ශ්‍රිත වදකක අනුපකාතයක් අවකලනය

කරන විට පහත ආකකාරවයේ සම්බනධතකාවක් පවතී. අනුපකාත රීතිය වහවත්
ලබේධි රීතිය (quotient rule) වලස වමය හනැඳිනවිය හනැකියි.

f (x)
d[ ]
g( x ) f ' (x) . g (x)−f ( x ). g '( x )
=
dx [ g( x )]
2

උදකාහරණයක් විසඳම වමම සූත්‍රය උපවයහෝගි කර වගෙන.

4 x3 d 4 x3 d2x
d( ) . 2 x−4 x 3 .
2x dx dx
= 2
dx (2x)
12 x .2 x −4 x .2 24 x 3−8 x 3 16 x 3
2 3
= = = =4 x
4 x2 4 x2 4 x2

ඉහත ආකකාරයට සූත්‍රය ආශ්‍රවයන සුලු කළ හනැකි වුවත්, ඔබට පුලුවන

අවකලනය කරනනට වපර ශ්‍රිත වදක සුලු කර ගෙනනට (එවසශේ කිරීම පහසුයි
නම් එවලස සිදු කරනන). බලනන ඉහත ශ්‍රිත වදවකහි අනුපකාතය වන 4x3/2x

27
යනන තවදුරටත් සුලු කළ හනැකියි. එය සුලු කළ විට, 2x2 ලනැවබේ. දනැන වමම
2x2 අවකලනය කරනන. එවිටත් ලනැවබනවන වපර ලනැබුණු පිළිතුර වන 4x
මයි වනද?

7. "ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක්" අවකලනය කරන විට, පළමව අභම්‍යත්තර ශ්‍රිතය t වනැනි

අකුරකින ආවද්ශ කරනන. දනැන භකාහිර ශ්‍රිතය එම t විෂවයන අවකලනය
කරනන. ඉනපසු t අකුර වලස නිරූපණය කළ අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය අවකලනය
කරනන එම ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත විචලම්‍යයට සකාවප්ක්ෂව. දනැන වවන වවනම
වමවලස ගෙණනය කළ ප්‍රතිපල වදක එකට ගුණ කරනන. t පදය වවනුවට
එහි මල් ශ්‍රිතය නනැවත ආවද්ශ කරනන. වමම සම්පූර්ණ ක්‍රියකාවලිය පහත
ආකකාරයට සරලව නිරූපණය කළ හනැකියි.

d f (g( x )) d g(x) d f ( g (x))

= . =f '(g ( x)). g ' (x )
dx dx d g(x )

මතකයට

ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතය
ශ්‍රිතයක අගෙය වවනසස වනවන සසවකායත්ත විචලම්‍යය විචලනය වන විටය. සසෑම
ශ්‍රිතයකටම සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් තිබීම අතම්‍යවශම්‍ය වවේ. සමහර අවසසථකාවලදී
යම් ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යය බවට පත් වනවන තවත් ශ්‍රිතයකි.
උදකාහරණයක් වලස, g(x) නම් ශ්‍රිතය තවත් f නම් ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍යය
බවට පත් වනවන යනැයි සිතම. එවිට f ශ්‍රිතය හඳුනවනවන "ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතය"
වලසයි. f(g(x)) යනුවවන එය නිරූපණය වකවරනවකා.

ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක් ගෙත් විට, එහි ශ්‍රිත වදකක් දනැන තිවයනවකාවන. සසවකායත්ත
විචලම්‍යය වලස ක්‍රියකා කරන ශ්‍රිතය අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය (inner function) වලස
හඳුනවම. එවිට පිටතිනම තිවබන අවනක් ශ්‍රිතය භකාහිර ශ්‍රිතය (outer
function) වලස හනැඳිනවිය හනැකියි. උදකාහරණයක් වලස f(g(x)) හි අභම්‍යනතර
ශ්‍රිතය g වන අතර, භකාහිර ශ්‍රිතය f වවේ.

28
අභම්‍යනතර ශ්‍රිතවයේ තිවබන සසවකායත්ත විචලම්‍යය විචලනය වන විට, අභම්‍යනතර
ශ්‍රිතවයේ අගෙය වවනසස වවනවකා. එහි ප්‍රතිපලය වලස භකාහිර ශ්‍රිතවයේ අගෙයද
වවනසස වවනවකා. එනම් අභම්‍යනතරවයේම ඇති වන විචලනයක් ක්‍රමවයන
භකාහිර විචලනයක් ඇති කරනවකාමයි (cascade). ඇත්තටම විදම්‍යකා හකා තකාක්ෂණ
වලහෝකවයේ වමවනැනි ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත ආශ්‍රවයන වබපොවහහෝ වද්වල් නිරූපණය කළ
හනැකියි.

ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක් ගෙත් විට, එහි මට්ටම් 2 ක් තිවබනවකාවන. ඒ කියනවන

අභම්‍යනතරවයේ තිවබන ශ්‍රිතය එක් මට්ටමක් වන අතර භකාහිර ශ්‍රිතය තවත්
මට්ටමක්. අනැත්තටම මට්ටම් අපට අවශම්‍ය ඕනසෑ තරම් තිබිය හනැකියි. ඒ අනුව,
ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත (මට්ටම් 3 ක් ඇත), ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත
(මට්ටම් 4 ක් ඇත) ආදී වශවයන විවිධකාකකාරවයන ඒවකා පනැවතිය හනැකියි
වනද? උදකාහරණයක් වලස මට්ටම් 4 ක් තිවබන අවසසථකාවක් පහත ආකකාරයට
නිරූපණය කළ හනැකියි.

f(g(h(t(x))))
ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත, ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත ආදී ඉහත ශ්‍රිත සියල්ලම වපපොදුවවේ
සඉංයුක්ත ශ්‍රිත (composite function වහහෝ composition of functions)
වලස හනැඳිනවිය හනැකියි.

ඉහත රීතිය දකාම රීතිය (chain rule) වලස හනැඳිනවවනවකා. ඊට වහශේතුව

වමපොවහපොතකින ඉතකා වහපොඳින පනැහනැදිලි වවේවි. ඇත්තටම ඕනසෑම මට්ටමක
සඉංයුක්ත ශ්‍රිතයකට ඉහත රීතිය දනැමිය හනැකියි. ඇතුලතම ශ්‍රිතවයේ සිට පිටතම
ශ්‍රිතය දක්වකා පිළිවවලින අවකලනය කරමින එම ප්‍රතිපල එකට ගුණ
කරනනටයි තිවබනවන. පහත දනැක්වවනවන මට්ටම් 4 ක සඉංයුක්ත
ශ්‍රිතයකට වපපොදු වන පරිදි සනැකසූ දකාම රීතියයි.

d f ( g( h(t ( x)))) df dg dh dt
= . . .
dx dg dh dt dx

29
වහපොඳින බලනන ඉහත දකාම සූත්‍රවයන ලසසසන රටකාවක් දක්නට ලනැවබනවකා.
වම් පනැත්වත් අවකලන අනුපකාතවයේ හරවයේ තිවබන පදය ඊළඟ අවකලන
අනුපකාතවයේ ළවය බවට පත් වවනවකා. වම් ආදී වලස ඕනසෑ තරම් වමම රටකාව
දිගෙටම පවත්වකාවගෙන යකා හනැකියි වනද? උදකාහරණයක් වශවයන පහත
දනැක්වවනවන මට්ටම් 6 ක සඉංයුක්ත ශ්‍රිතයක දකාම රීතියයි. දම්වනැලක පුරුක්
වමන එකම හනැඩයට/ක්‍රමයට දිගින දිගෙට යන නිසයි දකාම රීතිය නමින එය
හනැඳිනවවනවන.

df df dg dh ds dt dy
= . . . . .
dx dg dh ds dt dy dx

දකාම රීතිය ඉතකාම වනැදගෙත්ය. වබපොවහහෝ ශ්‍රිතවල අවකලනය සසෑදීවම්දී පිහිටට

එනවන දකාම රීතියයි. එක් සරල උදකාහරණයක් බලම දකාම රීතිය වයපොදන.
(3x4+2x)3 හි x විෂවයහි අවකලනය වසපොයම.

වමය ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයකි. (3x4+2x) යනනට t ආවද්ශ කවළපොත් එම ශ්‍රිතය t3

බවට පත් වවනවකා වනද? එය f(t) = t3 වලසද දනැක්විය හනැකියිවන. මින
වපවනනවකා (3x4+2x)3 යනු සඉංයුක්ත ශ්‍රිතයක් බව. වමයට දකාම රීතිය
වයපොදනන. පළමව අභම්‍යනතර ශ්‍රිතවයේ අවකලනය වසපොයම. එය (12x3+2) වවේ.
භකාහිර ශ්‍රිතවයේ අවකලනයත් වසපොයම. එය 3t2 වහවත් 3( 3x4+2x)2 වවේ. එවිට
අවසන පිළිතුර වනවන වමම අවකලන ප්‍රතිපල වදවකහි ගුණිතය වන
(12x3+2). 3( 3x4+2x)2 වවේ.

වමම අවකලන සකාමම්‍යයන වහපොඳින හුරුවිය යුතුය. ප්‍රමූලධර්මවලින

අවකලනය වසවීම දනැලි පිහියකින ගෙහක් කපනවකා බඳුය. වමම සකාමම්‍යයන
වයපොදකාවගෙන ඉක්මනිනම අවකලනය කිරීමට හනැකියකාව ලනැවබනවකා. වමම ක්‍රම
වදවකහි වවනස වහපොඳින වපනවීමට උදකාහරණයක් වලස 2(x3 – 4x2 + 5)3
යන ශ්‍රිතය ක්‍රම වදවකනම අවකලනය කරනන (ඔබ විසින තනියම වමය
අභම්‍යකාසයක් වශවයන කරනන; බලනන ඔබත් සිදු එය සිදු කවළශේ පහත
වපනවකා ඇති ආකකාරවලිනද කියකා).

30
පළමව සකාමම්‍යයන වයපොදකාවගෙන අවකලනය සිදු කරම.

වමය ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයකි. එනිසකා පිටතිනම තිවබන ශ්‍රිතය අවකලනය කරම. (x3
– 4x2 + 5) යන වකපොටස t යනැයි සිතුවවපොත් එම ශ්‍රිතය 2t3 බවට පත් වවේ. දනැන
එය t විෂවයන අවකලනය කරම. එවිට 2(3t2) වහවත් 6t2 ලනැවබේ. නනැවත t
වලට (x3 – 4x2 + 5) ආවද්ශ කර 6(x3 – 4x2 + 5)2 වලස ලිවිය යුතුය. වමහිදී
අනුගෙමනය කරපු සකාමම්‍යයන 2 ක් ඇති බව වප්නවකාද? (ඉහත සකාමම්‍යයන
ලනැයිසසතුවවේ 2 හකා 3 යන ඒවකා).

ඇත්තටම ඔබට වහපොඳින පනැහනැදිලිව පියවරයන වපනවීම සඳහකායි ඉහතදී t

යනන ආවදශ කවළශේ. එහි වකටි ක්‍රමයක් ඇත. නිකරුවණේ t වනැනි පදයක්
ආවද්ශ කර පියවර ගෙණන වනැඩි කර ගෙනැනීමට අවශම්‍ය නනැත. අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය
t වහහෝ x වහහෝ එවනැනි තනි අකුරක් වලස සිතින සිතකාවගෙන එම අකුරට
සකාවප්ක්ෂව වකලිනම අවකලනය සිදු කරනන. එක පියවරිනම එවිට එය සිදු
කළ හනැකියි. වබපොරුවට t ආවද්ශ කර, අවසකානවයේ නනැවත t ඉවත් කරනනට
උවමනකා නනැත.

ඉනපසු (x3 – 4x2 + 5) යන අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය x විෂවයන අවකලනය කරම.

වමය ඉතකාම පහසුවවන කළ හනැකියිවන සකාමම්‍යයන වයපොදකාවගෙන. (x3 – 4x2 +
5) යනවනහි අවකලනය (3x2 – 8x) වවේ. බලනන වමහිදී වයපොදකා වගෙන
තිවබන සකාමම්‍යයන වමපොනවකාද කියකා (ඉහත සකාමම්‍යය ලනැයිසසතුවවේ 2, 3, 4, 1 යන
ඒවකා).

දනැන කරනනට තිවබනවන ඉහත ප්‍රතිපල වදක දකාම රීතියට අනුව

එකිවනකට ගුණ කිරීමයි. එවිට, 6(x3 – 4x2 + 5)2(3x2 – 8x) ලනැවබේ. පියවරවල්
විසසතර කිරීම නිසයි වමතරම්වත් දිගෙ පිළිතුරක් ලියනනට සිදු වුවණේ. විසසතර
කිරීම් වනපොකළකා නම් එක් වප්ලියකින පමණ ඉහත ගෙණනය කිරීම සිදු කළ
හනැකි බව වත්රුම් ගෙනන. ඉහත පිළිතුර අවශම්‍ය නම් ප්‍රසකාරණය කළ හනැකියි.
එවිට පහත ආකකාරයට එය පත් වවනවකා.

f'(x) = 18x8 −192x7+672x6−588x5 −1200x4+1920x3+450x2 −1200x

31
වදවනුව බලම ප්‍රමූලධර්මවලින එය විසඳන අයුරු.

f(x) = 2(x3 – 4x2 + 5)3

f(x+∆x) = 2[(x+∆x)3 – 4(x+∆x)2 + 5)]3
f(x+∆x) – f(x) = 2[(x+∆x)3 – 4(x+∆x)2 + 5)]3 - 2(x3 – 4x2 + 5)3
= 2[{x3 + 3x2(∆x) + 3x(∆x)2 + (∆x)3} – 4{x2 + 2x(∆x) +
(∆x)2} + 5]3 - 2(x3 – 4x2 + 5)3
= 2[x3 + 3x2(∆x) + 3x(∆x)2 + (∆x)3 – 4x2 – 8x(∆x) -
(∆x)2 + 5]3 - 2(x3 – 4x2 + 5)3

= 2[x9 + 9x8(∆x) + 36x7(∆x)2 + 84x6(∆x)3 + 126x5(∆x)4

+ 126x (∆x) + 84x3(∆x)6 + 36x2(∆x)7 + 9x(∆x)8 + (∆x)9 − 12x8 −
4 5

96x7(∆x) − 327x6(∆x)2 − 618x5(∆x)3 − 705x4(∆x)4 − 492x3(∆x)5 −

201x2(∆x)6 − 42x(∆x)7 − 3(∆x)8 + 48x7 + 336x6(∆x) + 936x5(∆x)2 +
1320x4(∆x)3 + 987x3(∆x)4 + 369x2(∆x)5 + 57x(∆x)6 + 3(∆x)7 − 49x6 −
294x5(∆x) − 591x4(∆x)2 − 404x3(∆x)3 + 21x2(∆x)4 + 66x(∆x)5 +
14(∆x)6 − 120x5 − 600x4(∆x) − 1110x3(∆x)2 − 930x2(∆x)3 − 330x(∆x)4
− 30(∆x)5 + 240x4 + 960x3(∆x) + 1080x2(∆x)2 + 240x(∆x)3 + 15(∆x)4
+ 75x3 + 225x2(∆x) + 225x(∆x)2 + 75(∆x)3 − 300x2 − 600x(∆x) −
75(∆x)2 + 125] - 2[x9 − 12x8 + 48x7 − 49x6 − 120x5 + 240x4 + 75x3 −
300x2 + 125]

= [18x8(∆x) + 72x7(∆x)2 + 168x6(∆x)3 + 252x5(∆x)4 +

252x (∆x) + 168x3(∆x)6 + 72x2(∆x)7 + 18x(∆x)8 + 2(∆x)9 − 192x7(∆x)
4 5

− 654x6(∆x)2 − 1236x5(∆x)3 − 1410x4(∆x)4 − 984x3(∆x)5 − 402x2(∆x)6

− 84x(∆x)7 − 6(∆x)8 + 672x6(∆x) + 1872x5(∆x)2 + 2640x4(∆x)3 +
1974x3(∆x)4 + 738x2(∆x)5 + 114x(∆x)6 + 6(∆x)7 − 588x5(∆x) −
1182x4(∆x)2 − 808x3(∆x)3 + 42x2(∆x)4 + 132x(∆x)5 + 28(∆x)6 −
1200x4(∆x) − 2220x3(∆x)2 − 1860x2(∆x)3 − 660x(∆x)4 − 60(∆x)5 +
1920x3(∆x) + 2160x2(∆x)2 + 480x(∆x)3 + 30(∆x)4 + 450x2(∆x) +
450x(∆x)2 + 150(∆x)3 − 1200x(∆x) − 150(∆x)2]

32
[f(x+∆x) – f(x)]/∆x = [18x8 + 72x7(∆x) + 168x6(∆x)2 + 252x5(∆x)3 +
252x4(∆x)4 + 168x3(∆x)5 + 72x2(∆x)6 + 18x(∆x)7 + 2(∆x)8 − 192x7 −
654x6(∆x) − 1236x5(∆x)2 − 1410x4(∆x)3 − 984x3(∆x)4 − 402x2(∆x)5 −
84x(∆x)6 − 6(∆x)7 + 672x6 + 1872x5(∆x) + 2640x4(∆x)2 + 1974x3(∆x)3
+ 738x2(∆x)4 + 114x(∆x)5 + 6(∆x)6 − 588x5 − 1182x4(∆x) −
808x3(∆x)2 + 42x2(∆x)3 + 132x(∆x)4 + 28(∆x)5 − 1200x4 − 2220x3(∆x)
− 1860x2(∆x)2 − 660x(∆x)3 − 60(∆x)4 + 1920x3 + 2160x2(∆x) +
480x(∆x)2 + 30(∆x)3 + 450x2 + 450x(∆x) + 150(∆x)2 − 1200x −
150(∆x)]

දනැන ∆x පදය 0 සීමකාව දක්වකා වගෙන යනන (සියලු ∆x සහිත පද 0 බවට පත්
වවේ). එවිට අවසකානවයේ පහත ප්‍රකකාශය ලනැවබේවි. එය තමයි f(x) = 2(x3 – 4x2
+ 5)3 හි අවකලනය.

f'(x) = [18x8 − 192x7 + 672x6 − 588x5 − 1200x4 + 1920x3 + 450x2 −

1200x]

ඉහත ගෙණනය කිරීම් ඔබ විසින අතින සිදු කළකා නම් දවසම වුවත් වනැය
වනනට ඉඩ තිවබනවකා. ඊට වහශේතුව එය ගෙණනය කරනනට අමකාරු වීම
වනපොවවේ. පද විශකාල ගෙණනක් තිවබන නිසකා සුලු කිරීවම් දනැඩි අපහසුවක්
ඉවබේම ඇති වවනවකා. අත්වනැරදි සිදු වවනවකා. අත් වනැරැද්දක් සිදු වූ පසු එම
වනැරැද්ද වසවීම ඊටත් වඩකා අපහසුය. ඉහත ශ්‍රිතවයේ බලය/දර්ශකය 3 වවේ. එම
දර්ශක අගෙය වනැඩිවන විට, සුලු කිරීම පිටු තිහ හතලියක් පමණට වුවද දීර්ඝ
විය හනැකියි. ප්‍රමූලධර්මවලින අවකලනය කිරීම දනැලි පිහියකින ගෙහක්
කපනවකා බඳු යනැයි පනැවසුවවේ ඒකයි. එවහත් අවකලන සකාමම්‍යයන වයපොදකා ගෙත
වහපොත් එය වප්ලියකින වදකකින ක්ෂණිකව සුලු කළ හනැකියි.

දනැන අපි බලම ත්‍රිවකහෝණමිතික අනුපකාත, ලඝ වනැනි සුවිවශශේෂි ශ්‍රිත කිහිපයක්

අවකලනය කරන හනැටි. කනැමති නම් පහත දනැක්වවන සූත්‍රත් සකාමම්‍යයන වලසම
සනැලකිය හනැකියි. (සකාමම්‍යයක් යනු යම් සූත්‍රයක් ඊට සමකාන තවත් ආකකාරයකින
දනැක්වීමයි.)

33
විවශශේෂ ශ්‍රිත කිහිපයක අවකලනය
1. dxn/dx = nxn-1

වමය මලින දනැක්වූ සකාමම්‍යයන ලනැයිසසතුවවේද පනැවතියකා. ඒ ගෙනැන තව දුරටත්

සකාකච්ඡකා කිරීමට අවශම්‍යයි. වබපොවහපොමයක් ශ්‍රිතවල විචලම්‍යයන යම් බලයකට
නඉංවකා ඇති ආකකාරවයනුයි හමවවනවන. ඉතිඉං එවනැනි දර්ශක සහිත වහවත්
බලයකට නනැඉංවූ පදයක් අවකලනය කිරීමට දනැනගෙත යුතුමයි. වමම
සූත්‍රවයන/සකාමම්‍යවයන ඉතකාම පහසුවවන එකවරම අවකලනය සිදු කළ
හනැකියිවන.

පදවයේ දර්ශකය විවිධකාකකාර විය හනැකියි. 3, 7 වනැනි ධන පූර්ණ සඉංඛම්‍යකාවක් විය

හනැකියි (x3, x7); -2, -5 වනැනි ඍණ පූර්ණ සඉංඛයකාවක් විය හනැකියි (x-2, x-5); 1/2,
-3/5 වනැනි ධන වහහෝ ඍණ භකාගෙ සඉංඛම්‍යකාවක් විය හනැකියි (y1/2, z-3/5). වම් ආදී
වලස ඇති ඕනසෑම අවසසථකාවක් සඳහකා වමම අවකලන සූත්‍රය වයදිය හනැකි බව
සිහිතබකා ගෙනන.

මතකයට
යම් පදයක දර්ශකය ඍණ නම්, එම දර්ශකය ධන බවට පත් කර ගෙත හනැකියි
පදය 1 ට යටින දනැමීවමන. වමය දර්ශක රීතියක් බව ඔබට මතක ඇති.

x-3 = 1/x3 (y-1/2) = (1/y1/2)

යම් සඉංඛම්‍යකාවක් 1 ට යටින දනැමූ විට එය මල් පදවයේ "ගුණිත ප්‍රතිවලහෝමය"

(multiplicative inverse) වලස හනැඳිනවවනවකා. ප්‍රතිවලහෝම වර්ගෙ කිහිපයක්
තිවබන නිසකා ගුණිත ප්‍රතිවලහෝමය කියකාම වමය හනැඳිනවීම වහපොඳය. ඒ අනුව x-3
හි ගුණිත ප්‍රතිවලහෝමය 1/x3 වවේ. වමම වචනය මතක තබකා ගෙනන.

යම් පදයක තිවබනවන 1/2, 1/3 වනැනි භකාගෙ සසවරූපවයේ දර්ශකයක් නම්, ඒවකා
"මූල" (root) බවද මතක තබකා ගෙනන. එනම්, x1/2 යනු x හි වර්ගෙ මූලයයි. X1/3
යනු x හි ඝන මූලයයි. Y1/7 යනු y හි හත්වනැනි මූලයයි. වම් අනුව සඉංඛම්‍යකාවක
මූලයන ආකකාර වදකකින නිරූපණය කළ හනැකියි වනද?

34
X1/2 = √x
x1/3 = 3√x
x1/7 = 7√x

සඉංඛම්‍යකාවක මූල ගෙනැන කතකා කිරීවම්දී සකාමකානම්‍යවයන ඍණ මූල ගෙනැන කතකා

කරනවන නනැහනැවන. එවහත් දර්ශක ගෙනැන කතකා කරන විට ඍණ දර්ශක ගෙනැන
කතකා කළ හනැකියිවන. එමනිසකා x-1/2 වනැනි ප්‍රකකාශයක් දර්ශක වයපොදකා වගෙන
ලිවේවත් එය "මූලයක්" වලස හඳුනවන සිරිතක් නනැත (එවලස හඳුනවනවකා
නම්, x හි ඍණ වර්ගෙමූලය වලසයි හඳුනවනනට සිදු වනවන). එවලසම
දර්ශකවයේ ඇති භකාගෙ සඉංඛම්‍යකාවවේ ලවය 1 වනපොවන විටද සකාමකානම්‍යවයන මූල
යන වචනය වයපොදනවන නනැත. එස අනුව x2/5 යනන x හි 2/5 වනැනි මූලය වලස
කියනවන නනැත. එනිසකා "මූල" යන නම වයපොදනවන සීමිත අවසසථකා
ගෙණනකදී බවත් දර්ශකවලට කිසිදු සීමකාවක් නනැති බවද වත්රුම්ගෙත යුතුය.

උදකාහරණ කිහිපයක් සලකකා බලම.

dX5/dx = 5x4
dy-3/dy = -3y(-3-1) = -3y-4
d√x/dx = dx1/2/dx = (1/2)x(1/2 – 1) = (1/2)x(-1/2) = 1/2x1/2 = 1/2(√x)
dx2.4/dx = 2.4x(2.4 -1) = 2.4x1.4

වමම සූත්‍රය පහත ආකකාරයට සකාධනය කළ හනැකියි. අවකලන සූත්‍රයක්

සකාධනය කිරනවන [f(x+∆x) – f(x)]/∆x වසපොයකා ∆x පදය 0 සීමකාව දක්වකා
වගෙන යසෑවමනය. ඒ අනුව,

f(x) = xn
f(x+∆x) = (x+∆x)n
f(x+∆x) – f(x) = (x+∆x)n – xn

(x+∆x)n යනන ප්‍රසකාරණය කළ විට පද n+1 සඉංඛම්‍යකාවක් ලනැවබේ. සකාධනයට

35
අවශම්‍ය ප්‍රමකාණයට මකා පහත දනැක්වවන වසශේ එය ප්‍රසකාරණය කරනවකා. එහි …
වලස දක්වකා තිවබන වකපොටවසහි ඇති පද සියල්ලම ∆x වලින ගුණ වී පවතී.

(x+∆x)n = xn + nxn-1.∆x + … + (∆x)n

f(x+∆x) – f(x) = xn + nxn-1.∆x + … + (∆x)n – xn
= nxn-1.∆x + … + (∆x)n
[f(x+∆x) – f(x)] / ∆x = nxn-1 + … + (∆x)n-1

දනැන ∆x යනන 0 සීමකාව කරකා වගෙන යනන. එවිට + ... + තුළ ඇති පද
සියල්ලමත් (∆x)n-1 පදයත් 0 බවට පත් වවනවකා (වමපොකද එම වකපොටවසශේ ඇති
සසෑම පදයකම ∆x වලින ගුණ වී තිවබන නිසකා; උදකාහරණ වලස x.(∆x) = x.
(0) = 0 වවේ). එවිට ඉතිරි වනවන nxn-1 යනන පමණි. එය තමයි xn වල
වද්‍යුත්පනනය වනවන. දනැන සකාධනය සම්පූර්ණයි.

d ex
2. =e x
dx

වමම සම්බනධතකාව අපූරුය. ඊට වහශේතුව ex නම් ශ්‍රිතය අවකලනය කළ විට

නනැවත ලනැවබනවන එම ශ්‍රිතයමයි. විචලම්‍ය පදය (x) තිවබනවන යම්
නියතයක දර්ශකය වලසයි. වමවනැනි ශ්‍රිත ඝකාතීය ශ්‍රිත (exponential
function) යනැයි පවසනවකා. වමම අවසසථකාවවේදී වමම ඝකාතීය ශ්‍රිතවයේ නියතය
වලස ඇත්වත් e යනනයි. e වවනුවට 10, 2, 101 ආදී වලස වවනත් නියත
පදයක් වුවද පනැවතිය හනැකියි ඝකාතීය ශ්‍රිතයක.

e ආසනන වශවයන 2.7183 යන අගෙයට සමකාන වවේ. 2, 103048, 2.7183

වනැනි යම් නිශසචිත අගෙයකට නියතයක් වහවත් නියත පදයක් (constant)
යනැයි කියනවකා. e යනනට ඇත්වත්ද නිශසචිත අගෙයක් නිසකා ඉවබේම e යනනද
නියතයක් වලස හනැඳිනවවනවකා. ගෙණිතවයේ තිවබන සුප්‍රසිද්ධම නියත පද
වදක තමයි e හකා π කියනවන.

e වල වනැදගෙත්කම කුමක්ද, ඊට 2.7183 යන අගෙය වකවසශේ ලනැබුණකාද යනන

වවනමම කතකා කළ හනැකි හකා කතකා කළ යුතු මකාතතෘකකාවකි. එය ගෙනැන වසපොයකා

36
බලනන. e සහිත ඝකාතීය ශ්‍රිතය සියලුම ඝකාතීය ශ්‍රිතයනවග මූලික
(“ඔරිජිනල්") සසවරූපය වලස සනැලකුවකාට වරදක් නනැත.

උදකාහරණක් බලම. y = e2x යන ශ්‍රිතය x විෂවයන අවකලනය කරනන. වමය

ඇත්තටම ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයකි. 2x=t වලස සිතුවවපොත් එය පනැහනැදිලි වවේවි. එවිට et
යනන භකාහිර ශ්‍රිතය වලසත් t=2x යනන අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය වලසත් වප්නවකා
වනද? දකාම රීතිය වයපොදකා වමය සුලු කළ හනැකියි දනැන.

dy/dt = det/dt = et = e2x

dt/dx = d2x/dx = 2
(dy/dt).(dt/dx) = e2x.2 = 2e2x

x
da
3. = a x . ln (a)
dx

ඉහත 2 හිදී සලකකා බනැලුවවේ ex නම් මූලිකම ඝකාතීය ශ්‍රිතවයේ අවකලනයයි. දනැන
සලකකා බලනවන ඕනසෑම ඝකාතීය ශ්‍රිතයක අවකලනයයි (එනම් a යනන
ඕනසෑම අගෙයක නියතයකි; එය 10 විය හනැකියි; 101 විය හනැකියි; ඕනසෑම
අගෙයක් විය හනැකියි). බලනන වමහි ඇති රටකාව. අවකලනයට භකාජනය කළ
ශ්‍රිතය නනැවත ලනැවබේ. එවහත් වමහිදී අමතරව ln(a) පදයකින එය ගුණ කළ
යුතු වවනවකා. ex ශ්‍රිතවයේ අවකලනයට වඩකා ඇති එකම වවනස වමම ln(a)
යන වකපොටසයි.

ln(a) යනු a නම් නියත පදවයේ ලඝගෙණකයයි. තවද, එම ලඝගෙණකවයේ පකාදය

e වවේ. සකාමකානම්‍යවයන ලඝ ලියනවන log පකාදය (ලඝපකාදය) වලසවන. උදකාහරණ
වලස log10, log2, loge දනැක්විය හනැකියි. e පකාදවයේ ලඝගෙණක ගෙනනකා විට එය
loge වලස වනපොලියකා ln වලස වකලිනම ලිවිය හනැකියි. වවනත් විවශශේෂත්වයක්
ln වල නනැත. ln ක්‍රියකාත්මක වනවන a නම් නියතය මත බනැවින පිළිතුර වලස
ලනැවබනවනද නියතයක්මයි. ඒ කියනවන ln a යනු නියත පදයකි.

අවශම්‍ය නම් වමම සූත්‍රවයනම dex/dx = ex යන සූත්‍රයත් පහසුවවනම සකාධනය

37
කළ හනැකියි. dax/dx = ax.lna හි a ට e ආවද්ශ කරනන. ඉනපසු සුලු කරනන.

dax/dx = ax.ln a → dex/dx = ex.ln e = ex.1 = ex

ln(e) = 1 වවේ. (යම් සඉංඛම්‍යකාවක එම සඉංඛම්‍යකාවම පකාදය වලස ඇති ලඝගෙණකය

ගෙත් විට පිළිතුර 1 වවේ; log10 = 10 = 1 වනද? එවලසම ln e = loge e = 1 වවේ.)
උදකාහරණයක් වලස y=2(4x) යන ශ්‍රිතය x විෂවයන අවකලනය කරනන.

dy/dx = d2(4x)/dx = 2d(4x)/dx = 2(4x.ln(4)) = 2(4x)(1.3863) = 2.7726(4x)

d ln ( x) 1
4. =
dx x

වමම සූත්‍රය ඉතකාම සරලයි. යම් පදයක e-පකාදවයේ ලඝගෙණකය අවකලනය

කරන විට, පිළිතුර වලස ලනැවබනවන එම පදවයේ ගුණිත ප්‍රතිවලහෝමයයි
(එනම්, “එක යට සඉංඛම්‍යකාව"). උදකාහරණයක් බලම. ln(x2) හි අවකලනය
වසපොයනන.

වමයද ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයකි. පළමව අභම්‍යනතර ශ්‍රිතවයේ අවකලනය (dx2/dx)

වසපොයම. එය 2x වවේ. ඉනපසු භකාහිර ශ්‍රිතවයේ අවකලනය (y') වසපොයම. එය
1/x2 වවේ. එවිට අවසකාන පිළිතුර වනවන (2x).(1/x2) = 2x/x2 = 2/x වවේ.

d log a (x) 1
5 =
dx x . ln ( a)

වමය ඉහත d ln(x)/dx = 1/x යනවනහිම අවනක් සූත්‍රයයි. e පකාදවයේ

ලඝගෙණකය බලන විට එම සූත්‍රය වයපොදන අතර, වමම සූත්‍රය වයපොදනවන
වවනත් ඕනසෑම පකාදයකින ගෙත් ලඝගෙණකයක් අවකලනය කරන විටයි.

බලනන ඕනසෑම පකාදයක ලඝගෙණකය අවකලනය කරන විට ලනැවබන

පිළිතුවරහි e පකාදවයේ ලඝගෙණකය අවකලනය කරන විට ලනැවබන පිළිතුවරහි

38
වවනස. රටකාවක් එතනැන ඇත. ඕනසෑම පකාදයක ලඝ ඇති අවසසථකාවවේදී ln(a)
නම් නියත පදවයන හරය ගුණ කර ඇත.

ඇත්තටම e පකාදවයේ ලඝ අවකලනය කරන සූත්‍රය පවකා වමම සූත්‍රවයන

සකාධනය කළ හනැකියි. වමම සූත්‍රවයහි a යනනට e ආවද්ශ කර සුලු කරනනට
විතරයි තිවබනවන එය සකාධනය කිරීමට.

d loga(x)/dx = 1/(xln(a)) → d loge(x)/dx = 1/(xln(e)) = 1/x(1) = 1/x

6. ත්‍රිවකහෝණමිතික අනුපකාතවල අවකලනයන.

d sin x
i. =cos x
dx
d cos x
ii . =−sin x
dx
d tan x
iii . =sec 2 x
dx
d sec x
iv . =sec(x ). tan(x)
dx
d csc x
v. =−csc(x) . cot( x)
dx
d cot x
vi . =−csc 2 x
dx

උදකාහරණ කිහිපයක් බලම. පහත උදකාහරණ වදකම ශ්‍රිතයක ශ්‍රිත වවේ.

d sin(2x3)/dx = (6x2).(cos(2x3)) = 6x2cos(2x3)

d tan(3y)/dy = (3).(sec2(3y)) = 3sec2(3y)

ඉහත සූත්‍රවලින කිහිපයක් සකාධනය කරම. පළමව සයින සූත්‍රය සකාධනය

39
කරම.

f(x+∆x) – f(x) = sin(x+∆x) – sin(x)

= sin(x)cos(∆x) + cos(x)sin(∆x) – sin(x)

[f(x+∆x) – f(x)]/∆x = [sin(x)cos(∆x) + cos(x)sin(∆x) – sin(x)]/∆x

f ( x+ ∆ x)−f ( x )
lim =
∆ x→0 ∆x
sin (x )cos (∆ x ) cos ( x)sin( ∆ x) sin ( x)
lim + lim − lim
∆ x →0 ∆x ∆ x→ 0 ∆x ∆ x→ 0 ∆x

sin(∆ x)
lim =1 , cos (0)=1 නසහ
∆ x→0 ∆x
sin(x ) sin (x) cos( x) sin(∆ x )
= lim .1− lim + lim
∆ x →0 ∆x ∆ x→0 ∆ x ∆ x →0 ∆x
sin(∆ x )
= 0+cos( x). lim =cos(x ).1=cos ( x)
∆ x→ 0 ∆x

දනැන අපි ටසෑන ශ්‍රිතවයේ අවකලනය සිදු කරන අයුරු බලම.

sin (x)
tan ( x)= නස හ
cos (x)
d tan (x ) d sin( x)
=
dx dx cos(x )
quotient rule ලයදලමන
cos (x). cos( x)+sin(x ).sin (x) sin2 (x)+cos 2 (x) 1
= 2
= 2
= 2
cos ( x) cos (x) cos ( x)
2
= sec ( x)

40
7. ත්‍රිවකහෝණමිතික ප්‍රති-අනුපකාතවල අවකලනයන.

d 1
i. sin−1 (x )= ලහහහ
dx √(1−x 2)
d x 1
sin−1 ( )=
dx a √ (a2 −x2 )

d −1 −1
ii . cos (x )= ලහහහ
dx √(1−x 2)
d x −1
cos−1( )=
dx a √ (a2−x 2)

d −1 1
iii. tan ( x)= ලහහහ
dx (1+ x 2 )
d x a
tan−1( )= 2 2
dx a (a +x )

d −1 −1
iv . cot ( x)= ලහහහ
dx (1+ x 2)
d x −a
cot−1 ( )= 2 2
dx a (a + x )

d −1 1
v. sec (x )=
dx x √( x 2−1)

d −1 −1
vi . csc ( x)=
dx x √ (x 2−1)

41
ඉහළ ගෙණවයේ අවකලනය
වමවතක් ඔබ ඉවගෙන ගෙත්වත් විවිධකාකකාරවයේ ශ්‍රිත අවකලනය සිදු කරන
ආකකාරයයි. අවකලනය කළ පසු ලනැවබන පිළිතුර වදයකාකකාරයි. එකක් නම්,
අවකලනවයන පසු එක්වකහෝ නියත පදයක් නනැතවහපොත් 0 ලනැබීමයි. උදකාහරණ
වලස, d(4x)/dx වලින ලනැවබනවන 4 යන නියත පදයයි. d (34)/dx
යනවනන ලනැවබනවන 0 වවේ. වදවනැනි ආකකාරවයේදී අවකලනවයන පසුව
ලනැවබනවනද තවත් ශ්‍රිතයකි. උදකාහරණ වලස, d(3x5)/dx = 15x4 වන අතර
dsin(x)/dx = cos(x) වවේ; 15x4 හකා cos(x) යනු ශ්‍රිතයි.

අප වමම පකාඩවම්දී සනැලකිලිමත් වනවන වමම වදවනැනි ආකකාරය ගෙනැනයි.

සිතකා බලනන. එක් වරක් අවකලනය කළ පසු නනැවත ලනැවබනවනද ශ්‍රිතයකි.
එම ශ්‍රිතය ඇයි බනැරි තව පකාරක් අවකලනය කරනන? ඔවේ, එය කළ හනැකියි.
වදවනැනි වර අවකලනය කළ පසු නනැවතත් ලනැවබනවන ශ්‍රිතයක් නම්, එම
ශ්‍රිතය වතවනැනි වරටත් අවකලනය කළ හනැකියි. වම් ආකකාරයට වනපොනවත්වකා
නනැවත නනැවත අවකලනය කළ හනැකියි අවසකානවයේ ශ්‍රිතය නියත පදයක් වහහෝ
0 බවට පත් වන තුරකාවට. වමවලස එකම ශ්‍රිතය මත වදවනැනි වර, වතවනැනි
වර, 41 වනැනි වර ආදී වලස නනැවත නනැවත අවකලනය සිදු කිරීම තමයි ඉහළ
ගෙණවයේ (higher order) අවකලනය කියකා කියනවන. උදකාහරණයක් බලම.

f(x) = 3x4 යන ශ්‍රිතය x විෂවයන අවකලනය කරනන.

f'(x) = 12x3 වවේ.

වමවලස ලනැබුණු ප්‍රතිපලය (පළම වද්‍යුත්පනනය – first derivative) g(x)

වලස නම් කරම. දනැන g(x) නනැවත x විෂවයන අවකලනය කරනන.

g(x) = 12x3
g'(x) = 36x2 වවේ.

බලනන නනැවත ලනැබුවණේද ශ්‍රිතයක් වනද? ශ්‍රිතයක් වලස ලනැබුණු වදවනැනි

වද්‍යුත්පනනය (second derivative) h(x) වලස නම් කරම. එය නනැවත
අවකලනය කරනන.

42
h(x) = 36x2
h'(x) = 72x වවේ.

වමම වතවනැනි වද්‍යුත්පනනය (third derivative) තවමත් පවතිනවන

ශ්‍රිතයක් වලසයි. වමම ශ්‍රිතයද අවකලනය කරම.

t(x) = 72x
t'(x) = 72 වවේ.

ඔනන අවසකානවයේ අපට ලනැබුණකා නියත පදයක්. වමය සිවේවනැනි

වද්‍යුත්පනනයයි. එවහත් වමම වද්‍යුත්පනනය තවදුරටත් ශ්‍රිතයක ආකකාරවයන
වනපොවවේ තිවබනවන. කනැමති නම් තව වරක් එය වද්‍යුත්පනන (අවකලනය)
කළ හනැකියි. එවහත් ඔබ දනනවකා නියත පදයක් අවකලනය කළ විට
ලනැවබනවන 0 වවේ.

ඉහතදී ඉහළ ගෙණවයේ වද්‍යුත්පනනයනට මකා විසින g(x), h(x) ආදී වලස
වවනසස වවනසස නම් ලබකා දුනනකා. එවහත් අවකලනවයේදී වමවලස ඉහළ
ගෙණවයේ වද්‍යුත්පනන නිරූපණය කිරීමට ලසසසන හකා පහසු ක්‍රමයක් හඳුනවකා දී
තිවබනවකා. ඔබ දනනවකා යම් ශ්‍රිතයක් පළම වරට අවකලනය කරන විට පහත
නිරූපණ ක්‍රම වදක භකාවිතකා කරන බව (එකකදී d අකුරු භකාවිතකා වකවරන
අතර, අවනවකහි ' සලකුණ භකාවිතකා වවනවකා).

dy df (x)
ලහහහ y ' ලහහහ f ' (x)
dx dx

දනැන වදවනැනි ගෙණවයේ වද්‍යුත්පනනය ඉහත නිරූපණ ක්‍රමයම තවත් විසසතීර්ණ

කරමින පහත ආකකාරයට සකසස කර ගෙනනවකා.

d2 y d 2 f (x )
ලහහහ y ' ' ලහහහ f ' '( x ) ලහහහ f 2 (x)
dx 2 2
dx

43
y වහවත් f(x) නම් ශ්‍රිතය එක් වරක් අවකලනය සිදු කර, එම ප්‍රතිපලය නනැවත
අවකලනය කරන විට ඉහත වදවනැනි ගෙණවයේ අවකලනය වපනවන
නිරූපණය ලනැවබේ. වමවලසම වතවනැනි ගෙණවයේ අවකලනය පහත ආකකාරයට
දනැක්විය යුතුය.

3
d3 y d f (x)
ලහහහ y ' ' ' ලහහහ f ' ' ' (x) ලහහහ f 3 (x )
dx 3 3
dx

සිවේවනැනි ගෙණවයේ අවකලනය පහත ආකකාරයට දනැක්විය හනැකියි වනද?

d4 y d 4 f (x )
ලහහහ y ' ' ' ' ලහහහ f ' ' ' ' ( x) ලහහහ f 4 ( x)
dx 4 4
dx

වමම නිරූපණ ක්‍රමවලින ' යන සඉංවඛේතය වයපොදකාවගෙන නිරූපණය කිරීම

ගෙණය ඉහලට යනනට යනනට වයහෝගෙම්‍ය වනපොවවේ. ඊට එක් වහශේතුවක් නම් ඉරි
කනැබනැලි ගෙණන ගෙණන කරනනට අමකාරු ගෙතියක් ඇති වවේ. ඊට අමතරව ඉඩද
වනැඩිපුර යයි. එවහත් ගෙණය 3 ට අඩු අවසසථකාවලදී එම ක්‍රමය ඉතකාම පහසුද
වවේ. දනැන ඔබට ඕනසෑම ගෙණයක අවකලනය ඉහත ක්‍රමවලින නිරූපණය කළ
හනැකියි වනද?

ඉහත උගෙත් කරුණුද වයපොදකා වගෙන උදකාහරණයක් නනැවත බලම. f(t) = 2t3
යන ශ්‍රිතය t විෂවයන අවකලනය කරනන.

f(t) = 2t3
f'(t) = df(t)/dt = d2t3/dt = 6t2

දනැන ඉහත 6t2 වහවත් f'(t) ශ්‍රිතය නනැවත t විෂවයන අවකලනය කරනන.
f''(t) = d2 f(t)/dt2 = d2 (2t3)/dt2 = d(f'(t))/dt = d 6t2/dt = 12t

වතවනැනි වරටත් එය අවකලනය කරම.

44
f3(t) = d3 f(t)/dt3 = d3 (2t3)/dt3 = d(f2(t))/dt = d 12t/dt = 12

සමහර ශ්‍රිත තිවබනවකා වකපොතරම් අවකලනය දිගින දිගෙටම කරවගෙන ගියත්

නනැවත නනැවතත් ප්‍රතිපල වලස ලනැවබනවනද ශ්‍රිත වවේ. ex යනු එවනැනි ශ්‍රිතයකි.
වමය වරක් අවකලනය කළ විට ලනැවබනවනද ex වවේ. ඉතිඉං වකපොතරම් ඉහල
ගෙණයකට ගියත් ex ම ලනැවබේ. එවලසමයි ත්‍රිවකහෝණමිතික අනුපකාතවල
අවකලනයන. උදකාහරණයක් වලස සයින ශ්‍රිතය ගෙම. එය වරක් අවකලනය
කළ විට වකපොසස ලනැවබේ. වකපොසස අවකලනය කළ විට ඍණ සයින ලනැවබේ
(වමපොවහපොතකට ධන ඍණ වභේදය අමතක කරම). ඒ කියනවන දනැන නනැවතත්
තිවබනවන සයිනය. එය අවකලනය කළ විට නනැවත වකපොසසද, එම වකපොසස
අවකලනය කළ විට නනැවත සයිනද ආදී වශවයන ඉවරයක් නනැතිවම
අවකලනය සිදු කළ හනැකියි.

පකාර්ශසවී ය අවකලනය
වමවතක් අප සලකකා බනැලුවවේ එක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් පමණක් ඇති
ශ්‍රිතයක අවකලනයයි. එවහත් මලිනුත් පනැවසුවකා ශ්‍රිතයක තිබිය හනැකි
සසවකායත්ත විචලම්‍යයන ගෙණන වවනසස විය හනැකියි කියකා. සසවකායත්ත විචලම්‍යයන
2 ක් වහහෝ 3 ක් වහහෝ වවනත් ඕනසෑම ගෙණනක් තිවබන ශ්‍රිත තිවබේ. වම්වකාද
අවකලනය කළ හනැකියි.

වමවනැනි ශ්‍රිත සඳහකාද වමවතක් උගෙත් රීති, සකාමම්‍යයන, හකා සූත්‍ර වලඉංගු වවේ.
එවහත් ඊට අමතරව දනැනගෙත යුතු කරුණු කිහිපයක්ද ඇත. දනැන එම කරුණු
ගෙනැන විමසම.

ඔබ දනනවකා යම් ශ්‍රිතයක් අවකලනය කරනවන එම ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත

විචලම්‍යයට සකාවප්ක්ෂවයි. එම සසවකායත්ත විචලම්‍යය වවනසස වන විට පරකායත්ත
විචලම්‍යවයේ හනැසිරීම (එනම් සීඝ්‍රතකාව) වකබඳුදනැයි අවකලනවයන අපට වපනවකා
වදනවකා. ඉතිඉං එක සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් පමණක් තිවබන විට කිසිදු
ගෙනැටලුවක් මතු වනවන නනැති වුවත් සසවකායත්ත විචලම්‍යයන කිහිපයක් ඇති විට

45
ගෙනැටලුවක් මතු වවේ. දනැන එම ගෙනැටලුව හකා ඊට වයපොදකා ගෙත් පිළියම ගෙනැන සලකකා
බලම.

දනැන ශ්‍රිතය තුල සසවකායත්ත විචලම්‍යයන කිහිපයක් තිවබන නිසකා, ඒ සියලු

සසවකායත්ත විචලම්‍යයන එකම වවලකාවවේදී විචලනය වන විට පරකායත්ත
විචලම්‍යය වවනසස වනවන වකබඳු සීඝ්‍රතකාවකිනද? වමය මකා උපමකාවකින
දක්වනනම්. ඔබ ඉදිරියන ඔබට ගුටි දීමට සතුවරකු සිටිනවකා යනැයි සිතනන.
දනැන ඔබ ඔහුට මහුණ දීමට සූදකානම්. ඔහු දක්වන ඕනසෑම ඉරියවේවකට ප්‍රතිචකාර
දීමට ඔබ ඔහු වදසම බලකාවගෙන සිටිනවකා. වමම අවසසථකාව හරියටම එක
සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් තිවබන ශ්‍රිතය වවගෙයි. දනැන එක සතුවරකු වවනුවට
ඔබ වවට්ට සතුරන කිහිප වදවනකුම සිටිනවකා යනැයි සිතනන. වමවිට ඔබට
තිවබන අභිවයහෝගෙය වනැඩිය. එකවර කිහිප වදවනකුට ප්‍රතිචකාර දනැක්වීමට සිදු
වවනවකා. එය අර තරම් පහසු වනැඩක් වනවමයිවන. වමනන වම් වවග තමයි
සසවයත්ත විචලම්‍යයන කිහිපයක් සහිත ශ්‍රිත සමගෙ වනැඩ කරන විට. විචලම්‍යයන
කිහිපයක් එකවර විචලනය වන විට පරකායත්ත විචලම්‍යය විචලනය විය හනැකි
ක්‍රම අතිවිශකාලය.

ඇත්තටම එකවරම සසවකායත්ත විචලම්‍යයන සියල්ලම විචලනය කරවකා එවිට

පරකායත්ත විචලම්‍යය විචලනය වන සීඝ්‍රතකාව වසවීමට බනැරිය. ඒ වවනුවට අප
කරනවන යම් "කපටි" වනැඩකි. එනම්, සසව කායත්ත විචලම්‍ය වකපොතරම්
ගෙණනක් තිබුණත් ඉන එකක් පමණක් වරකට විචලනය වවනවකා යනැයි
සිතකා පරකායත්ත විචලම්‍යවයේ වවනසසවී වම් සීඝ්‍රතකාව වසපොයනන සකාමකානම්‍ය
ක්‍රමයටම. එවිට අවනක් විචලම්‍යයන සියල්ලම නියත පද වසශේ සනැලකිය
යුතුයි!

වමවිට ඔබට සිවතනවකා නම් ඉහත ක්‍රමවයන පරකායත්ත විචලම්‍යවයේ සම්පූර්ණ

හනැසිරීම දනැනගෙත වනපොහනැකියි වනද කියකා, ඔබ නිවනැරදියි. ඉහත ක්‍රමවයන
අවකලනය කළ විට එම ශ්‍රිතවයේ පරකායකාත්ත විචලම්‍යවයේ හනැසිරීවමහි එක්
පනැතිකඩක් පමණයි අපට දනැන ගෙත හනැකි වනවන. සම්පූර්ණ හනැසිරීම දනැන
ගෙනැනීමට නම් කළ යුත්වත් අවනක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයනද වරකට එක
බනැඟින වගෙන වවන වවනම අවකලනයන සිදු කිරීමයි.

46
ඉහත විසසතර කළ ආකකාරයට, සසවකායත්ත විචලම්‍යයන කිහිපයක් ඇති ශ්‍රිතයක්
වගෙන, එම ශ්‍රිතවයේ එක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයකින පමණක් අවකලනය කිරීම
පකාර්ශසවි ක අවකලනය (partial differentiation) වලස හනැඳිනවවනවකා.

උදකාහරණයක් බලම. f(x,y) = x2+y2+2xy යන ශ්‍රිතය අවකලනය කරනන.

ඇත්තටම එවසශේ ප්‍රකකාශ කිරීම ප්‍රමකාණවත් නනැත. ඊට වහශේතුව ඔබට කිව යුතුයි x
හකා y යන සසවකායත්ත විචලම්‍ය වදවකන කුමකට සකාවප්ක්ෂව අවකලනය
කරනනද කියකා. හරි... x විෂවයන අවකලනය සිදු කරනන. අවකලන
රීති/සූත්‍ර/සකාමම්‍යයන වවනසස වනපොවවේ. පහත ආකකාරයට එය සිදු කරම.

∂ f ( x , y) ∂( x 2+ y 2 +2 xy )
=
∂x ∂x
2 2
∂ x ∂ y ∂2 xy
= + +
∂x ∂ x ∂x
2 2
dx dy d 2 xy
= + + =2 x +0+2 y =2 x + 2 y
dx dx dx

ඉහත ගෙණනය කිරීම බලන විට නුපුරුදු සඉංවඛේතයක් තිවබනවකා වනද? ඔවේ,
පකාර්ශසවීය අවකලනය නිරූපණය කරනනට d යන සඉංවඛේතය වවනුවට
ආවද්ශ කරනවන එම ∂ යන සඉංවඛේතයයි. වමම සඉංවඛේතය "ඩනැබකා" වලස
ශබේද කරනවකා. ඒ අනුව ∂y/∂x යනන ශබේද කරනුවයේ "ඩනැබකා වයි ඩනැඩකා
එක්සස" වලසයි. එවහත් වමම ප්‍රකකාශය ඉතකාම නිවනැරදි විදියට කිව යුත්වත් "y
ශ්‍රිතය x විෂවයන පකාර්ශසවීය අවකලනය කරනන" යනුවවනුයි. එවහත් එය
දිගෙ වනැඩි නිසකා වකටිවයන "ඩනැබකා වයි ඩනැබකා එක්සස" වලස ශබේද කරන සිරිතක්
තිවබනවකා. සමහරුන ඩනැබකා වවනුවට "ඩී" යනුවවනද ∂ සඉංවඛේතය ශබේද
කරනවකා. එවිට ∂y/∂x යනන "ඩී වයි ඩී එක්සස" යනුවවනුයි ශබේද කරනවන.
එවහත් මකා වපපෞද්ගෙලිකව වමම ඩී ක්‍රමයට ශබේද කරන එකට විරුද්ධයි
වමපොකද අප ඩී ක්‍රමයට ශබේද කරනවන සකාමකානම්‍ය අවකලනයයි.

මීට අමතරව පකාර්ශසවිය අවකලනය වපනවන තවත් ප්‍රචලිත ආකකාරයක් ඇත.

f(x,y) නම් ශ්‍රිතය y විෂවයන පකාර්ශසවිය අවකලනය සිදු කරනන යනන

47
fy(x,y) වලස ලිවිය හනැකියි. එම ශ්‍රිතයම x විෂවයන පකාර්ශසවිය අවකලනය
කරනන යනන fx(x,y) වලස ලිවිය හනැකියි.

ඉහත සූත්‍රවල තවත් ලක්ෂණයක් දක්නට ලනැවබනවකා. ∂ x2/∂x යනන d x2/dx

වලස දක්වකා තිවබනවකා. ඊට වහශේතුව කුමක්ද? වකපොවහපොමද පකාර්ශසවිය
අවකලනයක් සකාමකානම්‍ය අවකලනයක් බවට පත් වූවයේ? වහශේතුව සරලයි.
සසවකායත්ත විචලම්‍යන කිහිපයක් ඇති ශ්‍රිතයකට යම් අවකලනයක් සිදු
කරනවන නම්, එය අනිවකාර්වයනම පකාර්ශසවිය අවකලනයක්ම විය යුතුයිවන.
එවහත් ඉතහදී මකා පනැවසුවකා එවනැනි ශ්‍රිතයක් සුලු කරන විට, එක් සසවකායත්ත
විචලම්‍යයක් පමණක් විෂය වලස සලකකා අවනක් සියලු විචලම්‍යයන නියත පද
වලස සලකනනට කියකා. ඉතිඉං වමම රීතිය වයපොදකාගෙත් විට, ඉවබේම පකාර්ශසවිය
අවකලනය සකාමකානම්‍ය අවකලනයක් බවට පත් වවනවකා වනද? සුලු කරන විට
සකාමකානම්‍ය අවකලනයක් වසශේ සිතකා සුලු කළද, තවමත් අප වම් සිදු කරනවන
පකාර්ශසවිය අවකලනයක් බවද මතක තබකා ගෙනන. ඒ කියනවන අවසකානවයේ
අපට ලනැවබන පිළිතුර සකාමකානම්‍ය වද්‍යුත්පනනය වනපොව පර්ශසවිය
වද්‍යුත්පනනයයි.

මතකයට
පකාර්ශසවිය අවකලනය ප්‍රමූලධර්මවලින විසඳන විට පහත ආකකාරවයේ සීමකා
නිරූපණ ක්‍රමයක් වයපොදකා ගෙනැවන. වමහිදී විෂය වනපොවන සසවකායත්ත විචලම්‍ය
පදය නිකඉංම තිවබේ (එය එතනැන නනැතනැයි සිතනන).

∂z f (x+∆ x , y )−f (x , y )
= lim
∂ x ∆ x→0 ∆x
∂z f (x , y+∆ y)−f (x , y )
= lim
∂ y ∆ y→ 0 ∆y

වමම ගෙණනය කිරීවම්දී පකාර්ශසවිය අවකලනය කිරීමට භකාවිතකා කළ විෂය x

බනැවින, අවනක් සසවකායත්ත විචලම්‍යය වන y දනැන සනැලකිය යුත්වත් නියත
පදයක් වලසයි. එය නියත පදයක් වලස සිතකා අවකලනය කරපු විදිය ඉහත
සුලු කිරීම තුල වපවන. y2 පදය නියත පදයක් නිසකා එය අවකලනය කරන
විට 0 ලනැවබේ. 2xy යනවනහිද y නියත පදයක් වලස සලකන නිසකා එය
අවකලනය කළ පසු 2y ලනැවබේ. එවිට අවසකාන පිළිතුර 2x+2y වලස ලනැවබේ.

48
ඉහත ශ්‍රිතයම y විෂවයන අවකලනය කරනන.

∂f(x,y)/∂y = ∂(x2+y2+2xy) / ∂x = 0 + 2y + 2x = 2y + 2x

තවත් උදකාහරණ කිහිපයක් බලම.

f(x,t) = (3x2+xt)3 යන ශ්‍රිතය x විෂවයන පකාර්ශසවිය අවකලනය කරනන.

වමය ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක් වලස සිතනන. t යනන නිකඉංම නියත පදයක් කියකා
සිතනන (එවිට ඔබට පහසු වවේවි).

භකාහිර ශ්‍රිතය අවකලනය කළ විට 3(3x2+xt)2 ලනැවබේ. දනැන අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය

අවකලනය කළ විට 6x + t ලනැවබේ. දකාම රීතිය අනුව පිළිතුර වනවන වම්
ප්‍රතිපල වදවකහි ගුණිතය වන 3(3x2+xt)2(6x+t) වවේ.

ඉහත ශ්‍රිතයම දනැන y විෂවයන අවකලනය කරම. භකාහිර ශ්‍රිතවයේ

අවකලනවයහි කිසිදු වවනසක් වනවන නනැත. එවහත් දනැන අභම්‍යනතර ශ්‍රිතය
අවකලනය කළ විට x ලනැවබේ. එවිට දකාම රීතිය අනුව අවසන පිළිතුර වනවන
3x(3x2+xt)2 වවේ.

g(a,b,c) = a3 + 2b - ac2 + 5 යන ශ්‍රිතය a විෂවයන අවකලනය කරනන.

∂ g(a,b,c) / ∂a = ∂ (a3 + 2b – ac2 + 5) / ∂a = 3a2 + 0 – c2 = 3a 2 – c 2

ඉහල ගෙණවයේ පකාර්ශසවි ය අවකලනය

එක් සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් සහිත ශ්‍රිත සඳහකා ඉහල ගෙණවයේ අවකලනයන
තිවබනනකා වසශේම සසවකායත්ත විචලම්‍යයන ගෙණනකාවක් තිවබන ශ්‍රිතයන සඳහකා
ඉහළ ගෙණවයේ පකාර්ශසවිය අවකලනය තිවබේ. එනම්, එක වරක් පකාර්ශසවිය
අවකලනය කළ ශ්‍රිතයක් නනැවත වරක් පකාර්ශසවිය අවකලනය සිදු කළ හනැකියි.
ඉහළ ගෙණවයේ අවකලනයන ගෙනැන උගෙත් කරුණු එවලසම වමහිදීද වලඉංගු
වවේ.

49
එවහත් වමහිදී මීට වපර හම වනපොවූ යම් අමතු තනැනක්ද මතු වවේ. සසවකායත්ත
විචලම්‍යයන කිහිපයක් ඇති ශ්‍රිතයක් වරක් එහි එක් විචලම්‍යයකින අවකලනය
කළ පසු, ඉන ලනැබූ ප්‍රතිපලය (පකාර්ශසවි ය වද්‍යුත්පනනය – partial
derivative) නනැවත පකාර්ශසවිය අවකලනයට ලක් කරන විට, ඊට වපර
අවකලනය කළ විෂයම වහහෝ වවනත් විෂයක් ගෙත හනැකියි. එම අවසසථකා
වදවකහිම පිළිපනැදිය යුතු රීතිවල අමත්තක් නනැත; සුපුරුදු වලසම විෂය
වනපොවන විචලම්‍යයන නියත පද වලස සනැලකීමට විතරයි තිවබනවන. එවහත්
එම අවසසථකා වදක නිරූපණය කරන විදිය වහපොඳින නිරීක්ෂනය කර ඉවගෙන
ගෙනන.

උදකාහරණයකින වම් ගෙනැන වනැඩිපුර විමසකා බලම. f(s,t) = 3s5 + 2s3t2 – 5t2)
යන ශ්‍රිතය පළමව s විෂවයන අවකලනය කරනන.

∂f(s,t) /∂s = 15s4 + 6t2s2

දනැන ඉහත ප්‍රතිපලය නනැවත s විෂවයන වදවන වරටත් අවකලනය කරනන.

∂2 f ( s , t) ∂(15 s 4 +6 t 2 s 2)
2
= =60 s3 +12 t 2 s
∂ s ∂s

බලනන සකාමකානම්‍ය අවකලනවයේදී අනුගෙමනය කළ ක්‍රමයමයි වමහිදීත්

අනුගෙමනය කර තිවබනවන (එකම වවනස d වවනුවට ∂ භකාවිතකා කිරීමයි).

දනැන වදවනැනි වර අවකලනය කිරීම t විෂවයන සිදු කරනන.

2 4 2 2
∂ f ( s , t) ∂ ∂ f ∂(12 s + 6 t s )
= ( )= =0 +12 s 2 t
∂t∂ s ∂t ∂ s ∂t

බලනන ∂t∂s වලසයි දනැන හරවයේ පවතිනවන. ඉතිඉං එවසශේ ලිවීම හරිවන. ඉන
කියනවන පළමව s විෂවයන පකාර්ශසවිය අවකලනය කරපු ශ්‍රිතය වදවනැනි වර t
විෂවයන පකාර්ශසවිය අවකලනය කරනන කියකායි. විෂයන වදකක් වුවත්, එකම
ශ්‍රිතයට දනැන වදවරක්ම අවකලනය සිදු කර තිවබනවකා. එනිසකා හරය ∂2f(s,t)

50
වලස වර්ගෙ පදයක් වසශේ ලිවිය යුතුයි.

තවත් උදකාහරණයක් බලම. f(x,y,z) = x2 + 3xy + y4 + z3 + 4xz2y + 5yz)

යන ශ්‍රිතය පළමව x විෂවයනද, වදවනුව y විෂවයනද, වතවනුව z විෂවයනද
අවකලනය කරනන.

∂f(x,y,z)/∂x = 2x + 3y + 0 + 0 + 4z2y + 0 = 2x + 3y + 4z 2y
∂2f(x,y,z)/∂y∂x = ∂(2x + 3y + 4z2y)/∂y = 0 + 3 + 4z2 = 3 + 4z 2
∂3f(x,y,z)/∂z∂y∂x = ∂(3 + 4z2)/∂z = 8z

ඉහත ශ්‍රිතයම වදවනැනි වර z විෂවයන අවකලනය කර වතවනැනි වර y

විෂවයන අවකලනය කරනන.

∂2f(x,y,z)/∂z∂x = ∂(2x + 3y + 4z2y)/∂z = 0 + 0 + 8yz = 8zy

∂3f(x,y,z)/∂y∂z∂x = ∂(8zy)/∂y = 8z

බලනන ඉහතදී එකම ශ්‍රිතය පකාර්ශසවිය අවකලනය සිදු කරන විට, අවකලනය
සිදු කිරීමට වයපොදකා ගෙනනකා විෂය පිළිවවල වනැදගෙත් නනැත. අවසකානවයේ ලනැවබන
පිළිතුර එකම වවේ. සසවකායත්ත විචලම්‍ය වදකක් ඇති ශ්‍රිතයක් සඳහකා පහත
ආකකාරවයේ සම්බනධතකාවක් ඇත.
2 2
∂ z (x , y ) ∂ z ( x , y)
=
∂x∂ y ∂ y∂x

සසවකායත්ත විචලම්‍යයන 3 ක් ඇති ශ්‍රිතයක් සඳහකා ඉහත සම්බනධතකාව පහත

ආකකාරයට විසසතකාරණය කළ හනැකියි.

∂ 3 t (a , b , c ) ∂ 3 t ( a ,b , c) ∂3 t (a , b , c)
= =
∂ a ∂b ∂ c ∂ a ∂c ∂b ∂b ∂ a ∂c
∂ t ( a ,b , c) ∂ t(a , b , c) ∂ 3 t (a , b , c )
3 3
= = =
∂ b ∂c ∂ a ∂c ∂a ∂ b ∂c ∂b ∂a

ඔබට දනැන වමහි ඇති රටකාව වපවනනවකා ඇති. යම් ශ්‍රිතයක සසවකායත්ත විචලම්‍ය

51
කිහිපයක් ඇති විට, එම සසවකායත්ත විචලම්‍යය ගෙණනට සමකාන ගෙණයක් සහිත
පකාර්ශසවිය අවකලනයන ඇති අතර, එම අවකලනයන සියල්ලම අවසකානවයේ
ලබකා වදනවන එකම ප්‍රතිපලයම වවේ. අවකලනය කරනනට වයපොදකා ගෙත් විෂය
පිලිවවල වනැදගෙත් නනැත. සසවකායත්ත විචලම්‍ය ගෙණන වනැඩි වන විට එකිවනකට
වවනසස වවනසස ආකකාරවලින සකාදකා ගෙත හනැකි පිළිවවල ගෙණනද වනැඩි වවන
බව වප්නවකා වනද? (විචලම්‍යයන 2 ක් ඇති විට පිලිවවලවල් 2 ක් ඉහත
ලනැබුණකා; විචලම්‍යයන 3 ක් ඇති විට පිලිවවලවල් 6 ක් ඉහත ලනැබුණකා.)

මලු වද්‍යුත්පනනය
f(x,y) යනු x හකා y සසවකායත්ත විචලම්‍ය වලස පවතින ශ්‍රිතයකි. තවද, වමහි x හකා
y යනු නිකඉංම සසවකායත්ත විචලම්‍ය පද වනපොව t නම් වවනමම සසවකායත්ත
විචලම්‍යයක ශ්‍රිත වදකක් යනැයිද සිතනන. එනිසකා, x = g(t) හකා y = h(t) වලස
ලියම. ඒ කියනවන f(x,y) යනු වපර ඔබ ඉවගෙන වගෙන ඇති පරිදි ශ්‍රිතයක
ශ්‍රිතයකි (එවහත් වමහි ඇති වවනස නම් භකාහිර ශ්‍රිතය තුළ වවනසස ශ්‍රිත
වදකක්ම තිබීමයි).

භකාහිර ශ්‍රිතය තුල පනැවතිවයේ එක් අභම්‍යනතර ශ්‍රිතයක් නම්, සුපුරුදු දකාම රීතිය
වයදිය හනැකියිවන. එවහත් දනැන අභම්‍යනතර ශ්‍රිත වදකක් තිවබන නිසකා, දකාම
රීතිය එවලසම වයදිය වනපොහනැකියි. ඒ වවනුවට එම දකාම රීතිය පහත
ආකකාරයට වවනසස වවේ.

df ∂ f dx ∂ f dy
= . + .
dt ∂ x dt ∂ y dt

ඉහත ප්‍රකකාශය ගෙනැන ශ්‍රිතයක ශ්‍රිතයක් අවකලනය කිරීම යන අදහසින නනැතිව,

වමවහමත් කල්පනකා කළ හනැකියි. යම් (භකාහිර) ශ්‍රිතයක් තවත් (අභම්‍යනතර)
ශ්‍රිත වදකකින නම් යුක්ත වනවන, එම භකාහිර ශ්‍රිතය අභම්‍යනතර ශ්‍රිතවල ඇති
සසවකායත්ත විචලම්‍යවයන අවකලනය කරන අනදමයි ඉහත සූත්‍රවයන වපනවකා
වදනවන. උදකාහරණයක් වලස, භකාහිර f ශ්‍රිතවයේ විචලම්‍ය 2 වූවයේ x හකා y වුවත්,
දනැන එම f ශ්‍රිතය අවකලනය කර තිවබනවන x වහහෝ y විෂවයන වනපොව,
අභම්‍යනතර ශ්‍රිත වදවකහි සසවකායත්ත විචලම්‍යය වූ t විෂවයනි.

52
ඉහත ආකකාරයට යම් ශ්‍රිතයක් තමනවග අභම්‍යනතර ශ්‍රිතවල තිවබන
සසවකායත්ත විචලම්‍යවයන අවකලනය කරන විට, ලනැවබන වද්‍යුත්පනනයටයි
"මලු වද්‍යුත්පනනය" (total derivative) කියකා කියනවන. වමම නම ලනැබීමට
වහශේතුව ඔබට සිතකා ගෙත හනැකියි පහසුවවන. t විෂවයන අවකලනය කරන විට,
භකාහිර ශ්‍රිතවයේ අභම්‍යනතර ශ්‍රිත වදකම අවහහෝසි වී යයි. ඒ කියනවන දනැන එම
භකාහිර ශ්‍රිතවයේ තිවබනවන එකම එක සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් පමණි. ඉතිඉං යම්
ශ්‍රිතයක තිවබනවන එක සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් පමණයි නම්, එතනැන
පකාර්ශසවිය අවකලනයක් කියකා වදයක් නනැහනැවන. එනිසකා "පකාර්ශසවිය
වද්‍යුත්පනන" අවහහෝසි වී වගෙපොසස "පූර්ණ" වහවත් "මලු" වද්‍යුත්පනනයකුයි
එතනැන තිවබනවන.

භකාහිර ශ්‍රිතය තුළ අභම්‍යනතර ශ්‍රිත ඕනසෑම ගෙණනක් තිබිය හනැකියි. අභම්‍යනතර
ශ්‍රිත 3 ක් තිවබන විට මලු වද්‍යුත්පනනය වසපොයන සූත්‍රය ඉහත සූත්‍රය විමසකා
බනැලූ විට විසසතීර්ණ කර පහත ආකකාරයට ලබකා ගෙත හනැකියි.

df (x , y , z) ∂ f dx ∂ f dy ∂ f dz
= . + . + .
dt ∂ x dt ∂ y dt ∂ z dt

ඉහත සූත්‍රවල රටකාව වත්රුම් ගෙනන. වමම සූත්‍රයම පහත ආකකාරයටද ලිවිය
හනැකියි. dt පද එකිවනකට කනැපී වගෙපොසස ඇත. වමම සූත්‍රවයන f ශ්‍රිතවයේ
අවකලය (df) වසපොයකා ගෙත හනැකියි.

∂f ∂f ∂f
df (x , y , z )= . dx + . dy + . dz
∂x ∂y ∂z

උදකාහරණයක් බලම. f(x,y) = 2x + y2 යනැයිද, x = t2 හකා y = 4t යනැයිද සිතම.

පළමව ඉහත මලු වද්‍යුත්පනනය වසපොයන දකාම රීතිය වයපොදකා වගෙන සුලු කරම.

53
 df ∂ f dx ∂ f dy
= . + .
dt ∂ x dt ∂ y dt
=(2).( 2t )+(2 y).(4)=4 t + 8 y=4 t+8 (4 t )=4 t+32 t=36 t

එම ශ්‍රිතය ඉහත දකාම සූත්‍රය ආශ්‍රවයන සුලු කිරීම වකපොතරම් පහසුද කියකා
බලනන. දනැන එයම තවත් ආකකාරයකින සුලු කර බලම. f ශ්‍රිතය t විචලම්‍යවයේ
පමණක් ශ්‍රිතයක් බවට පත් කර වගෙන ඉනපසු වකලිනම f ශ්‍රිතය t විෂවයන
අවකලනය කරම.

f(x,y) = 2x + y2 = 2(t2) + (4t)2 = 2t2 + 16t2 = 18t2

d 18t2/dt = 36t

බලනන වමවිටත් අවසකානවයේ ලනැබුවණේ මලින ලනැබූ පිළිතුරම වනද? වමම

උදකාහරණය සරල නිසකා වදවනැනි ක්‍රමයත් එතරම් අපහසු බවක් දනැනුවන නනැති
වවනනට පුලුවන. එවහත් සඉංකීර්ණ අවසසථකාවලදී ඉහත පළමව වපනවූ දකාම
රීතිය වයදූ ක්‍රමය තමයි පහසු වනවන.

දදශික අවකලනය
ඇත්තටම අවකලනයට දදශිකද අදිශද යනන එතරම් වනැදගෙත් නනැත.
එවහත් දදශික රකාශි සහිත ශ්‍රිතවල තිවබනවන දදශික නිසකාත්,
දදශිකවලට සුවිවශශේෂි ගුණ පවතින නිසකාත්, දදශිකයන අවකලනය කරන
විට සනැලකිලිමත් විය යුතු වද්වල්ද තිවබනවකා. එනිසකා දදශික අවකලනය
(vector differentiation) ගෙනැන තරමක් විමසකා බලම.

මතකයට

දදශික, අදිශ, හකා ශ්‍රිත

දදශික (vector) යනු දළ වශවයන අගෙයක් (value) වහවත් ප්‍රමකාණයක්
(quantity) වහවත් විශකාලත්වයක් (magnitude) සහිත හකා එම
අගෙය/විශකාලත්වය වයපොම වී ඇති දිශකාවක් (direction) සහිත වභපෞතික රකාශින

54
වවේ.

අදිශ (scalar) යනු දිශකාවක් ගෙනැන සනැලකිලිමත් වනපොවී අගෙය ගෙනැන පමණක්
සනැලකිලිමත් වන වභපෞතික රකාශින වවේ.

උදකාහරණ වලස, ඔවබේ වයස අදිශ රකාශියකි. උතුරු දිශකාවට ඔවබේ වයස 16 යි;
එවහත් නනැවගෙනහිර දිශකාවට ඔවබේ වයස 70 යනැයි පවසනවන නනැහනැවන.
වයස, භකාණේඩයක මිල, අඹ වගෙඩි ගෙණන ආදී වකවතකුත් වද්වල්
තිවයනවකාවන එවලස අගෙයක් පමණක් සහිත රකාශින. එවහත් වම් අතවර්
තිවබනවකා අගෙයට අමතරව දිශකාවද වනැදගෙත් වන රකාශින. විවශශේෂවයන
විදම්‍යකාත්මක හකා තකාක්ෂණ වලහෝකවයේ තමයි බහුලවම දදශික රකාශින
හමවනවන. විදුලි ධකාරකාව, බලය, ප්‍රවවේගෙය, ත්වරණය ආදිය ඊට නිදිසුනය.

දදශික ගෙනැන වබපොවහහෝ වද්වල් විසසතරකාත්මකව සකාකච්ඡකා කිරීමට ඇතත්

වමහි දනැක්වවනවන ඉතකා වකටි හනැඳිනවීමක් පමණි. (දදශික ගෙනැනත්
දදශික අවකලනය ගෙනැනත් වවනමම ග්‍රනථයක් මකා විසිනම ලියකා ඇත.)

දදශික නිරූපණය
දදශික රකාශියක් නිරූපණය කළ හනැකි ආකකාර කිහිපයක් ඇත.
අනිවකාර්වයනම අදිශ රකාශියකින දදශික රකාශියක් වවන වකපොට
හඳුනකාගෙනැනීමට කුමක් වහහෝ වදයක් කළ යුතුයිවන. සකාමකානම්‍යවයන දදශික
රකාශිය තද අකුරින (bold) වපනවනවකා. උදකාහරණ වලස:

5
x
AB

එවහත් වමය පරිගෙණක ආශ්‍රවයන ලියන අයට පහසුවවන කළ හනැකි වුවත්,

අතින ලියන විට අකුරු තද කිරීම කරදරකකාරී වදයකි. එනිසකා තවත් නිරූපණ
ක්‍රමයක් භකාවිතකා වකවරනවකා. එනම් දදශික පදයට උඩින කුඩකා ඊහිසක් වහහෝ

55
ඉරි කනැබනැල්ලක් වයදිය හනැකියි.

5
x
AB

තවද, යම් දදශිකයක් නිරූපණය කිරීමට වයපොදකා ගෙනනකා අකුරුවල දදශික

සසවභකාවය වපනවීමට සිදු කළ වවනසසකම ඉවත් කළ විට නිකඉංම ඉඉංග්‍රිසි
අකුරු වහහෝ සඉංවඛේත පමණක් ඉතිරි වවනවකාවන. වමවිට ඒවකා නිරූපණය
කරනවන එම දදශිකවයේ විශකාලත්වයයි (විශකාලත්වය පමණක් සලකන
නිසකා එවිට ඒම අකුරු/සඉංවඛේත අදිශ වලසද සලකනන). උදකාහරණයක් වලස
උතුරු දිශකාවට පවතින A නම් දදශිකවයේ වටිනකාකම 4 යනැයි සිතම. එවිට, A =
4 වවේ (දිශකාව වනැඩක් නනැත වමවිට).

ඉහත ක්‍රම වදකම අදිශයකින දදශිකයක් වවන වකපොට හඳුනකාගෙනැනීමට

ප්‍රමකාණවත් වුවත්, ඒ වදවකහිම අගෙය පමණයි ඉන අපට දනැනගෙත හනැක්වක්.
දදශිකවයේ දිශකාව ගෙනැන වහහෝඩුවකාවක් එම නිරූපණ ක්‍රම වදවකනම
ලනැවබනවන නනැත. එනිසකා දදශිකයක් දක්වන විට යම් ඛණේඩකාඉංක තලයක්
මත එය නිරූපණය කළ හනැකි ආකකාරයට දදශික දක්වනනට සම්මත
කරවගෙන ඇත. ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිද කිහිපයක් ඇති අතර, එම ඕනසෑම
පද්ධතියක් ඇසුරින දදශිකයක් නිරූපණය කළ හනැකිය.

එවහත් මකා කකාටිසියකානු ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිය පමණක් වයපොදකාවගෙන දදශික

නිරූපණය කරනවකා. යම් දදශිකයක් වමවිට ඛණඩකාඉංක අක්ෂ ඔසසවසශේ
විවභේදනය කරලකා දක්වනවකා. වමහිදී x අක්ෂය ඔසසවසශේ පවතින අගෙය
වවනවකපොට හඳුනකා ගෙනැනීමට i අකුරක් එම අක්ෂය ඔසසවසශේ පවතින අගෙයට
පිටුපසින වයපොදනවකා. ඒ වලසම, y අක්ෂය ඔසසවසශේ පවතින අගෙය පිටුපසින j ද,
z අක්ෂය ඔසසවසශේ ඇති අගෙයට පිටුපසින k අකුරද වයපොදනවකා.

56
ඒ අනුව පහත දනැක්වවනවන කකාටිසියකානු ඛණේඩකාඉංක පද්ධතිය ආශ්‍රවයන
නිරූපණය කර තිවබන දදශිකවලට උදකාහරණ කිහිපයකි.

3i + 4j + 9k
-2i + 3j – 9k
9.3i + 34j
9z

උදකාහරණයක් වලස පහත රූපවයේ දනැක්වවනවන අක්ෂ 3 ට විවභේදනය කර

තිවබන දදශිකයකි.

57
දදශික ගෙණිත කර්ම
දදශික රකාශින හකා අදිශ රකාශින අතර විවිධ ගෙණිත කර්ම සිදු කළ හනැකි අතර,
ඒ සම්බනධ වනැදගෙත් කරුණු වකටිවයන පහත දනැක්වවේ.

1. අදිශ රකාශියක් තවත් අදිශ රකාශියක් සමගෙ එකතු වහහෝ අඩු කළ හනැකියි (වමය
සකාමකානම්‍යවයන අප එදිවනදකා කරන එකතු හකා අඩු කිරීමයි). දදශික රකාශියක්
තවත් දදශික රකාශියක් සමගෙ එකතු වහහෝ අඩු කළ හනැකියි. දදශික වදකක්
එකතු කිරීම දදශික ආකලනය (vector addition) හකා දදශිකයක් තවත්
දදශිකයකින අඩු කිරීම දදශික වම්‍යකාකලනය (vector difference) වලසත්
හනැඳිනවවේ. ඇත්තටම දදශික වම්‍යකාකලනයද දදශික ආකලනය තුළිනම සිදු
කරගෙත හනැකියි (ඒ කියනවන සුලු කිරීම පනැත්වතන බනැලුවහම දදශික
ආකලනය හකා වම්‍යකාකලනය යන වදකම එකයි). එනිසකා දදශික ආකලනය
යනැයි කී විට ඉවබේම ඉන දදශික වම්‍යකාකලනයත් ආවරණය වවේ.

2. දදශිකයක් අදිශයකින ගුණ කළ හනැකියි. වමය "දදශිකයක්

අදිශයකින ගුණ කිරීම" (vector multiplication by a scalar) වලස
හනැඳිනවවේ. අදිශය හකා දදශිකය අතර ගුණ කිරීම දනැක්වීමට සකාමකානම්‍යවයන x
වහහෝ . යන සලකුණු වයපොදනවන නනැත. s යනු යම් අදිශයක් නම් හකා V යනු
යම් දදශිකයක් නම් වමම ගුණිතය පහත ආකකාරයට වකටිවයන ලිවිය
හනැකියි.

s(V) = sV

3. දදශිකයක් තවත් දදශිකයකින ගුණ කිරීම. වමම ගුණිතවයේ සසවරූප

වදකක් ඇත.

i. තිත් ගුණිතය (dot product) වහවත් අදිශ ගුණිතය (scalar product) -

වමහිදී දදශික 2 ගුණ වීවමන පසු ලනැවබනවන අදිශයකි (එනිසයි අදිශ
ගුණිතය යන නම ලනැබී තිවබනවන). වමම ගුණිතය නිරූපණය කිරීමට . යන
සඉංවඛේතය වයපොදකා ගෙනී (එනිසයි තිත් ගුණිතය යන නම ලනැබුවණේ).

58
A . B = ABcos(θ)

ඉහත ගුණිතවයන කියනවන A හකා B නම් දදශික වදක තිත් ගුණිතවයන

ගුණ කරන විට, එම දදශික වදවකහි විශකාලත්වයන වදක එකිවනකට ගුණ
කර, එම දදශික වදක අතර තිවබන වකහෝණවයේ වකපොසස අගෙවයනද ගුණ
කරනන කියකාය.

cos(θ) පදය නිසකා වනැදගෙත් කරුණක් කියනැවවේ. එනම්, දදශික වදකම එකම
දිශකාවට නම් තිවබනවන (ඒ කියනවන වකහෝණය 0 යි), වකපොසස(0)=1 නිසකා,
එම දදශික වදක තිත් ගුණිතවයන ගුණ කර ලනැවබන උපරිම අගෙය ඉන
ලනැවබේ. එවහත් එම දදශික 2 එකිවනකට ලම්භකව නම් තිවබනවන එවිට
වකපොසස(90)=0 නිසකා, එම දදශික වදවකහි තිත් ගුණිතයද 0 වවේ.

ii. කතිර ගුණිතය (cross product) වහවත් දදශික ගුණිතය (vector

product) - දදශික වදකක් ගුණ කළ පසු නනැවත ලනැවබනවනද
දදශිකයකි (දදශික ගුණිතය යන නම ලනැබුවණේ එවලසයි). එම ගුණිතය
හනැඟවීමට x වයපොදකා ගෙනී (එනිසයි කතිර ගුණිතය කියකා කියනවන).

A x B = [ABsin(θ)]n

ඉහත නිරූපණවයන කියවවනවන වමයයි. A හකා B දදශික වදකක්

දදශික ගුණිතවයන ගුණවන විට, ඒවකාවයේ විශකාලත්වයන වදක සකාමකානම්‍ය
විදියට ගුණ කර, එම දදශික වදක අතර තිවබන වකහෝණවයේ සයින
අගෙවයනද ගුණ කරනන. එවිට එම අගෙවයන කියනවන ප්‍රතිපලය වලස
ලනැබුණු දදශිකවයේ විශකාලත්වයයි. දදශික 2 එකිවනකට ලම්භක නම්
වහවත් වකහෝණය 90 නම්, සයින(90) = 1 නිසකා කතිර ගුණිතවයේදී උපරිම
අගෙය ලනැවබේ. එවහත් ගුණ වන දදශික වදක සමකානතර නම්, වකහෝණය 0
නිසකා, සයින(0) = 0 නිසකා, කතිර ගුණිත ප්‍රතිපලය ශූනම්‍ය වවේ.

එහි දිශකාව තමයි n යන අකුරින කියනවන (ඒ අනුව n යනවනන කිසිදු

59
අගෙයක් ලනැවබනවන නනැත; නිකඉංම දිශකාව පමණයි ඉන ගෙමම්‍ය කරනවන).
දදශික වදක වකපොලයක්/තලයක් මත ඉරි ආකකාරවයන ඇනද විට එම
තලයට ලම්භකවයි වමම දිශකාව පවතිනවන.

ඉතිඉං, ඕනසෑම තලයකට ලම්භකව පනැවතිය හනැකි දිශකා වදකක් පමණයිවන

තිවබනවන (තලයට උඩින හකා තලයට යටින). දනැන වමම දිශකා වදවකන
කුමන දිශකාවද දදශිකවයේ දිශකාව විය යුත්වත්?

එය වතහෝරකා ගෙනවන පහත රූපවයේ දිසසවන ආකකාරයටයි. කතිර ගුණිතවයේ

පළමව ලියකා ඇති දදශික පදවයේ (A) සිට වදවනැනියට ලියකා ඇති දදශික
පදය (B) දක්වකා පහත රූපවයේ ආකකාරයට අවත් ඇඟිලි කරකනැවූ විට, එවිට
මහපට ඇඟිල්වලන වපනවන පනැත්තයි/දිශකාවයි වතහෝරකා ගෙනවන.

දදශික පද මකාරු කළ විට, අගෙය වවනසස වනපොවවේ; එවහත් දිශකාව මකාරු වවේ.
පහත රූපවයේ එය නිරූපණය වවේ. වමම දිශකාව මකාරුවීම ධන ඍණ මකාරුවීමක්
වලසද සනැලකිය හනැකියි. එනිසකා A x B = -(B x A) යන සම්බනධතකාව පවතී.

60
දදශිකයක් තවත් දදශිකයකින වබදනනට වනපොහනැකිය. ඊට වහශේතුව
එවනැනනක් තවමත් ගෙණිතඥයන විසින සම්මත කරවගෙන නනැති වීමයි (එවසශේ
වනපොකරනනට ඔවුනට වහශේතුද ඇත).

දනැන දදශික හකා අදිශ යන වදවර්ගෙවයේම රකාශින/විචලම්‍යන එක්ව සකාදකාගෙත

හනැකි ශ්‍රිත ගෙනැන බලම. දදශික හකා අදිශ යන වදවර්ගෙයම එකතු වීවමන 4
ආකකාරයක ශ්‍රිත සකාදකා ගෙත හනැකියි. සසවකායත්ත විචලම්‍යය හකා පරකායත්ත විචලම්‍යය
යන වදවකහි දදශික අදිශ සසවභකාවය අනුවයි වමම 4 වර්ගෙය සසෑදී
තිවබනවන.

1. සසවකායත්ත විචලම්‍යය අදිශයක් වන අතරම පරකායත්ත විචලම්‍යය අදිශයක් වීම.

වමවතක් අප සලකකා බනැලුවවේ වමවනැනි ශ්‍රිත තමයි. වම්වකාට දදශික යන
නකාමය කිසිවසශේත් ගෙසෑවවනවන නනැත. f(x)

උදකාහරණ වලස, කකාලයට සකාවප්ක්ෂව දුර වවනසසවීම (එනම්, වවේගෙය) දක්වන

ශ්‍රිතයක් සනැලකිය හනැකියි. කකාලය හකා දුර යන වදකම අදිශයි.

2. සසවකායත්ත විචලම්‍යය අදිශයක් වන අතරම පරකායත්ත විචලම්‍යය දදශිකයක්

වීම. අප වමම වකපොටවසශේදී සලකකා බලනවන වමවනැනි ශ්‍රිත ගෙනැන පමණි. f(X)
වහහෝ f(X)

61
උදකාහරණ වලස, කකාලයට සකාවපක්ෂව විසසථකාපනය වවනසසවීම (එනම්,
ප්‍රවවේගෙය) දක්වන ශ්‍රිතයක් සනැලකිය හනැකියි. කකාලය අදිශ වන අතර
විසසථකාපනය දදශික වවේ.

3. සසවකායත්ත විචලම්‍යය දදශිකයක් වන අතරම පරකායත්ත විචලම්‍යය අදිශයක්

වීම. F(x) වහහෝ F(x)

4. සසවකායත්ත විචලම්‍යය දදශිකයක් වන අතරම පරකායත්ත විචලම්‍යය

දදශිකයක් වීම. ඇත්වතනම වමම අවසසථකාව තරමක වවනසසම තත්වයකි
(එවහත් ඒ ගෙනැන වමහිදී අප විමසනනට යනවන නනැත). F(X) වහහෝ F(X)

යම් අදිශ සසවකායත්ත විචලම්‍යයකට/රකාශියකට සකාවප්ක්ෂව විචලනය වන

දදශික පරකායත්ත විචලම්‍යයක/රකාශියක ශ්‍රිත අවකලනය කරන අයුරු ගෙනැන
යම් තරමක් දුරට පමණයි වමහිදී වපනවකා වදනවන (වම් ගෙනැන පුලුල්
විසසතරයක් දදශික වපපොවත් ඇත).

දදශික මත ගෙණිත කර්ම සිදු කරන විට වපපොදුවවේ මතක තබකා ගෙත යුතු
කරුණ නම්, දදශික පද ලියනු ලබන අනුපිළිවවල වනැදගෙත් බවයි. ගෙණිත
කර්මය සිදු කරන විට වවම් සිට දකුණට දදශික පද තිවබන පිළිවවලටම
සලකනනට වගෙබලකා ගෙනන.

F(t) යනු සසවකායත්ත විචලම්‍යය (t) අදිශ හකා පරකායත්ත විචලම්‍යය (F(t)) දදශික
වලස පවතින ශ්‍රිතයක් නම්, එය අවකලනය කිරීම යනු පහත ආකකාරවයේ
ගෙණිත කර්මයකි.

d⃗
F (t ) ⃗
F (t +∆ t)−⃗
F (t )
= lim
dt ∆ t →0 ∆t

බලනන ඉහත සූත්‍රය සකාමකානම්‍ය අවකලනය කරන සූත්‍රයමයි. එකම වවනස

62
ශ්‍රිතය දදශික වීමයි. ගෙණනය කිරීවම් වවනසක් නනැත. දදශික ශ්‍රිතයක්
අවකලනය කළ පසු ලනැවබන වද්‍යුත්පනනය දදශික වද්‍යුත්පනනය (vector
derivative) වලස හනැඳිනවවන අතර, එය පුරුදු නිරූපණ රටකාවටම ලියනන.
එනම්,

d F̄ (t)
= F̄ ' (t)
dt

දදශික අවකලන සකාමම්‍යයන

සකාමකානම්‍ය අවකලන සකාමම්‍යයනට වම්වකා වබපොවහහෝ වසශේ අනුගෙතය. එවහත්
දදශිකවල අමතු ගුණ මතුවන තනැනහිදී සනැලකිය යුතු කරුණු තිවබන
බනැවින ප්‍රධකාන සකාමම්‍යයක් ගෙනැන වසපොයකා බලම. F(t) හකා G(t) යනු දදශික ශ්‍රිත
වදකක් වලස හකා s(t) යනු සකාමකානම්‍ය වහවත් අදිශ ශ්‍රිතයක් වලසද සලකම.
වමම ශ්‍රිත තුවනහිම සසවකායත්ත විචලම්‍යය t වලස දක්වකා තිවබන අදිශයකි.

1. d ⃗ d⃗
F (t) d ⃗
G (t)
[ F (t )±⃗
G(t)]= ±
dt dt dt

2. d ⃗ d s( t) d ⃗
F (t )
[ F (t ) s(t)]= ⃗
F (t) + s (t)
dt dt dt

දදශික ශ්‍රිතයක් අදිශ ශ්‍රිතයකින ගුණ කිරීම අවකලනය කරනනට වයපොදකා

ගෙනනකා සූත්‍රයයි වමය. ඉහත සූත්‍රවයේ ප්‍රතිපලය වහපොඳින බලනන. එම පද ඔබට
ඕන ඕන විදියට/පිලිවවලට තනැබිය වනපොහනැකියි. ඒ දක්වකා තිවබන
පිළිවවලටම තනැබිය යුතුයි (දදශික සමගෙ ගෙණනය කිරීම් කරන විට
අනුපිලිවවල ඔවහශේ වවනසස කරනනට බනැහනැ කියකා මකා මලිනුත් ප්‍රකකාශ කළකා).
උදකාහරණයක් වලස ඉහත සූත්‍රවයේ = ට වම් පනැත්වත් පළමව දක්වකා
තිවබනවන දදශිකය හකා වදවනුව අදිශයයි. එනිසකා = ට දකුණු පනැත්වත්ද

63
හනැමවිටම පළමව දදශිකය හකා වදවනුව අදිශය වලසයි අනුපිළිවවල තනැබිය
යුත්වත්. ඉහත ගුණිතවයේ පළමව අදිශය හකා වදවනුව දදශිකය තිබුණකා නම්
එම සූත්‍රය පහත ආකකාරයට විය යුතුයි වනද?

d d⃗
F ( t) d s (t) ⃗
[s (t) ⃗
F( t)]=s( t) + F (t)
dt dt dt

3. d ⃗ d⃗
G (t) d ⃗
F (t) ⃗
[ F (t ). ⃗
G(t)]=⃗
F (t). + . G(t )
dt dt dt

4. d ⃗ ⃗ (t ) d ⃗
dG F (t ) ⃗
[ F (t )×⃗
G(t)]=⃗
F (t) x + x G(t )
dt dt dt

ඇත්තටම දදශික අවකලනය ගෙනැන වහපොඳ අවවබහෝධයක් ලබකා ගෙනැනීමට

දදශික ගෙනැන ගෙනැඹුරු අවවබහෝධයක් අවශම්‍ය වකවර්. වමම පකාඩම්වලින
දදශික ගෙනැන එවනැනි දනැනුමක් ලබකා වනපොවදන බනැවින වඩල්, ඩයිවර්ජනසස,
කර්ල් වනැනි ඉතකා ලසසසන (හකා ගෙනැඹුරු) දදශික අවකලන ක්‍රමවවේද ගෙනැන
තවදුරටත් වමහි සකාකච්ඡකා වනපොවකවර්. දදශික අවකලනය ගෙනැන දළ
අදහසක් පමණයි මින ලබකා දුනවන.

අවකලනය කළ වනපොහනැකි අවසසථ කා

සසෑම ශ්‍රිතයක්ම අවකලනය කළ හනැකි යනැයි වනපොසිතිය යුතුය. සමහර ශ්‍රිතවල
සමහර සසථකාන අවකලනය කළ වනපොහනැකිය. සකාමකානම්‍යවයන යම් ශ්‍රිතයක
ප්‍රසසථකාරයක් ඇඳීවම්දී එය සතතවයන වහවත් අඛණේඩව (continuous) ඇඳිය
වනපොහනැකි නම්, එවලස ඛණේඩනය (discontinuity) සිදු වී තිවබන
ලක්ෂම්‍යවයේදී අනිවකාර්වයනම අවකලනය සිදු කළ වනපොහනැකිය. ඒ කියනවන
අවකලනය සිදු කිරීමට නම් ප්‍රසසථකාරය/ශ්‍රිතය අඛණේඩ වීම අතම්‍යවශම්‍ය

64
වකපොනවද්සියකි. අඛණේඩවීම ගෙණිතමය වශවයන පහත ආකකාරයට දනැක්විය
හනැකියි.

f (a)=lim f ( x)
x →a

ඉහත ගෙණිත ප්‍රකකාශනය සරලය. යම් ශ්‍රිතයක x යන සසවකායත්ත විචලම්‍යය a

යන අගෙය ගෙනැනීවම්දී f(a) යන නිශසචිතව අගෙයක් ලනැබිය යුතුය. තවද, එම
ශ්‍රිතවයේම x යනන a අගෙය කරකා යසෑවම්දී ලනැවබන නිශසචිත සීමකා අගෙයක් ලනැබිය
යුතු අතර, එය වපර ලනැබූ f(a) ට සමකාන නම්, එම x=a යන ලක්ෂම්‍යය අඛණේඩ
බවයි ඉන කියනවන. x යනන වම් පනැත්වතන (a-) වහහෝ දකුණු පනැත්වතන
(a+) ළඟකා විය හනැකියි. උදකාහරණයක් වලස f(x) = 3x යන ශ්‍රිතවයේ x=8 නම්
ලක්ෂම්‍යය අඛණේඩද නනැද්ද වසපොයම. වමහි x=8 විට, f(8) = (3).(8) = 24 ලනැවබේ.
තවද, f(x) = 3x ශ්‍රිතවයේ සීමකාව වසපොයනන x යනන 8 කරකා යසෑවම්දී. එම සීමකා
අගෙය වනවන 3(7.99....9) = 23.99....9 වවේ. එම අගෙය 24 වලස සලකයි. ඒ
කියනවන වමම ශ්‍රිතය x=8 යන අවසසථකාවවේදී අඛණේඩ වවේ.

තවද, අඛණේඩ වීම පමණක් ප්‍රමකාණවත් නනැත අවකලනයක් සිදු කළ හනැකි

වීමට; ශ්‍රිත ප්‍රසසථකාරවයේ වක්‍රය සුමට (smooth) වීමද අවශම්‍ය වවේ. වක්‍රය සුමට
වීම යනු වක්‍රවයේ ඉතකාම ඉතකාම ඉතකා ළඟින ඇති යම් ලක්ෂම්‍ය වදකක බසෑවුම්
විශකාල වලස වවනසස වනපොවීමයි. වමය ගෙණිතමය වශවයන පහත ආකකාරයට
දනැක්විය හනැකියි.

lim f (x)=lim f (x)

- +
x →a x→ a

ඉහත ප්‍රකකාශනයද සරලයි. යම් ශ්‍රිතයක සීමකාව වසපොයනන වම් පනැත්වතන (x

යනන a කරකා යසෑවම්දී). එවලසම එම ශ්‍රිතවයේම සීමකාව වසපොයනන දකුණු
පනැත්වතන. දනැන එම අගෙයන වදක සමකාන නම්, එම ලක්ෂම්‍යවයේදී ප්‍රසසථකාරය
සුමටය.

යම් ශ්‍රිතයක යම් ලක්ෂම්‍යයකදී ඉහත අවශම්‍යතකා වදකින එකක් වහහෝ

65
සනැපිවරනවන නනැතිනම්, එම සසථකානය/ලක්ෂම්‍යය අවකලනය කළ වනපොහනැකිය.
වමවලස අවකලනය කළ වනපොහනැකි අවසසථකා කිහිපයක් පහසුවවන හඳුනකා
ගෙත හනැකියි.

1. යම් ශ්‍රිතයක ප්‍රසසථකාරය බනැලූ විට ප්‍රසසථකාර වක්‍රවයේ යම් සසථකානයක් "අර්ථ
දනැක්විය වනපොහනැකි" (undefined) නම්, එම ලක්ෂම්‍යය අවකලනය කළ
වනපොහනැකියි. පහත රූපය බලනන. වමහි x=2 විට, y = 0/0 නම් අගෙය
ගෙනනවකා. එවහත් ගෙණිතවයේදී 0/0 යනු ගෙණනය කළ වනපොහනැකි හකා අර්ථ
දක්වකා වනපොමනැති අවසසථකාවකි. එවනැනි අවසසථකාවක් ප්‍රසසථකාරයක හමවන විට
ප්‍රසසථකාරවයේ කුඩකා o කින එම ලක්ෂම්‍යය දනැක්වවේ. වමම 0 සලකුණින කියනවන
එතනැන ඛණේඩණයක් පවතින බවයි (ඉහතදී සඳහන කළ වකපොනවද්සිය අනුව
ඛණේඩනයක් තිවබන අවසසථකාව අවකලනය කළ වනපොහනැකියි).

එවනැනි "අර්ථ දක්වකා වනපොමනැති" ලක්ෂම්‍යයක් අවකලනය කළ වනපොහනැකියි

(වමපොකද අර්ථ දක්වකා නනැතනැයි කියනවන එවනැනි අගෙයක් පවතිනවන නනැහනැ
කියන එකයි; ඉතිඉං පවතිනවන නනැති වදයක අවකලනය සිදු කරනනට
බනැහනැවන).

66
ඕනසෑම ශ්‍රිතයක යම් x අගෙයකදී සුලු කළ විට y = 0/0 වලස වහහෝ y = ∞/∞
වහහෝ අර්ථ දක්වකා වනපොමනැති වවනත් ඕනසෑම අවසසථකාවක් ලනැවබේ නම්, එම
ලක්ෂම්‍ය අවකලනය කළ වනපොහනැකියි. (ගෙණිතවයේදී ශූනම්‍යය ශූනම්‍යවයන වබදීම
වසශේම අනනතය අනනතවයන වබදීමද අර්ථ දක්වකා නනැත.)

එවහත් අර්ථ දනැක්විය වනපොහනැකි ලක්ෂම්‍ය තිවබන ශ්‍රිතයක් අවකලනය කිරීමට

වපර, එම ශ්‍රිතයම අර්ථ දනැක්විය වනපොහනැකි අවසසථකාව ඉවත් වන පරිදි සකසස
කර ගෙනැනීමට සමහර වවලකාවට හනැකිය. ඒ කියනවන ඛණේඩණය ඉවත කළ
හනැකි වීමට පුලුවන. එවිට එවලස අලුතින සකසස කළ ශ්‍රිතය අවකලනය කළ
හනැකියි. වබපොවහහෝ විට ශ්‍රිතය භකාගෙ සසවරූපවයන නම් තිවබනවන, එම භකාගෙවයේ
හරය 0 වන අවසසථකා තමයි වමවලස කරදර කරනවන. ඉතිඉං යම් කිසි සුලු
කිරීමකින එවලස හරය ශූනම්‍ය විය හනැකි අවසසථකාව ඉවත් කළ හනැකි නම් එම
කරදරවයන වබපොවහහෝවිට මිවද්.

උදකාහරණයක් වලස, f(x) = (x2 – 4)/(x – 2) ශ්‍රිතය සලකනන. වමම

ආකකාරවයන තනැබූ විට වමම ශ්‍රිතය x=2 යන අවසසථකාවවේදී අර්ථ දනැක්විය
වනපොහනැකි අවසසථකාව මතු වවේ. එවහත් එම ශ්‍රිතය මත අවකලනය සිදු කිරීමට
වපර, එය තවදුරටත් සුලු කළ හනැකියි f(x) = [(x-2)(x+2)]/(x-2) = x+2 වලස.
දනැන ඔබට f(x) = x+2 යන ශ්‍රිතවයේ ඕනසෑම ලක්ෂම්‍යයක් අවකලනය කළ
හනැකියි. ඒ කියනවන අර්ථ දනැකිවිය වනපොහනැකි අවසසථකාව ඉවත්ව වගෙපොසස
තිවබනවකා සුලු කිරීවමන පසුව. එම කරුණත් වහපොඳින සිහි තබකා ගෙනන.

2. යම් x අගෙයකදී y අනනතය කරකා යනවකා නම්, එම අවසසථකාවත් අවකලනය

කළ වනපොහනැකිය. ඉහත විසසතරය තුළත් මකා පනැවසුවකා භකාගෙ සසවරූපවයන
පවතින ශ්‍රිතයක හරය ශූනම්‍ය විය හනැකි අවසසථකා පවතින විට ඉන කරදර ඇති
විය හනැකි බව. හරය ශූනම්‍ය බවට පත් වන විට එක්වකහෝ 0/0 යන අවසසථකාව
වහහෝ (ඕනසෑම අගෙයක්)/0 යන අවසසථකාව ලනැවබේ. වම් අවසසථකා වදකම
අවකලනය කළ වනපොහනැකියි වනද? අනනතය යනු නිශසචිත අගෙයක් වනපොවවේ.
ඉතිඉං නිශසචිත නනැති අගෙයක අවකලනය වකවසශේ නිශසචිත වනනද?
උදකාහරණයක් වලස, y = 1/x යන ශ්‍රිතය සලකනන. එහි x=0 විට, ප්‍රසසථකාරය
(එනම් y අගෙය) අනනතය දක්වකා ගෙමන කරනවකා.

67
අනනත අගෙයක් ලනැබිය හනැකි එකම ආකකාරය හරවයේ 0 ක් තිබීමම වනපොවවේ. y
අගෙය අනනතය විය හනැකි තවත් ආකකාර පවතී නම්, එවනැනි අවසසථකාවලදීත්
අවකලනය වසවිය වනපොහනැකියි. උදකාහරණයක් වලස f(x) = 101/x නම් ශ්‍රිතය
සලකනන. එහි x=0 දී, y අගෙය අනනතය කරකා යයි. වම් ප්‍රසසථකාරයද ඉහත
ප්‍රසසථකාරය වමනි; එවහත් ඊට වඩකා ඉතකා විශකාල වක්‍රතකාවක් පවතී (වක්‍රතකාව
ඉතකාම වනැඩි නිසකා y අක්ෂය ලඝ පරිමකාණයටයි ඇඳ තිවබනවන).

68
3. සමහර ශ්‍රිතවල යම් x අගෙයකදී එකවර y අගෙය වවනත් අගෙයකට පනිනවකා
(jump). පහත රූපවයේ එවනැනි පනැනීමක් දනැක්වවේ. පනැනීම සිදුවන x අගෙයට දනැන
y අගෙයන වදකක් ඇත. අප උදකාහරණයට ගෙත් ශ්‍රිතවයේදී x=1 දී, y සඳහකා 3 හකා
2 යන අගෙයන වදකක් ලනැවබේ. ඉතිඉං අවකලනවයේදී වම් අවසසථකා වදවකන
කුමක් වතහෝරකාගෙත යුතුදනැයි කිසිවවකුට නිශසචය කළ වනපොහනැකියිවන. ඒ
කියනවන අවකලනයක් එම අවසසථකාවවේදී සිදු කළ වනපොහනැකියි.

4. ශිඛරයක් (cusp) සහිත ශ්‍රිතයක ශිඛරවයේදී අවකලනයක් සිදු කළ

වනපොහනැකිය. ශිඛරයක් යනු ප්‍රසසථකාර වක්‍රය තියුණු නනැම්මක් පවතින
අවසසථකාවයි. එනම් ප්‍රසසථකාරය සුමට වනපොවන අවසසථකාවකි. y = |x| යන ශ්‍රිතයට
අදකාල පහත ප්‍රසසථකාරය බලනන.

වමම ප්‍රසසථකාරවයේ x=0 අවසසථකාවවේදී ඉතකාම තියුණු නනැම්ම (ශිඛරය) වප්නවකා

වනද? වමම නිශසචිත අවසසථකාව වතක් වම් පනැත්වතන ගෙමන කරන විට
ප්‍රසසථකාරවයේ සුමටව බසෑවුම් සසවභකාවයක් ඇත. එවලසම වමම ශිඛරය වතක්
දකුණු පනැත්වතන ගෙමන කරන විටද සුමට බසෑවුම් සසවභකාවයක් ඇත. ශිඛරය
වදපනැත්වතන වමවලස පවතින බසෑවුම් වදක එකිවනකට වවනසසය. දනැන

69
එකවරම ශිඛරය හම වවේ. ශිඛරවයේ බසෑවුම එකවර කිව වනපොහනැකියි. ඒ
කියනවන වම් පනැත්වතන ගෙත් සීමකා අගෙය හකා දකුණු පනැත්වතන ගෙත් සීමකා
අගෙය එකිවනකට අසමකාන වවේ; එනම් වක්‍රය සුමට වනපොවවේ.

5. යම් ශ්‍රිතයකට යම් ලක්ෂම්‍යකදී ඇඳිය හනැකි සසපර්ශකය සිරසස (vertical

tangent) නම්, එවනැනි ලක්ෂම්‍යයක අවකලනය වසවිය වනපොහනැකිය. සිරක්
සසපර්ශකයක් යනු අවකලනවයන ලනැවබන අගෙය අනනතය වීමයි. එම අගෙය
අර්ථ දක්වකා නනැත. වමම අවසසථකාව පනැහනැදිලි කිරීමට කදිමම උදකාහරණය පහත
රූපවයේ දනැක්වවේ.

වමම ප්‍රසසථකාරවයේ 0 ට දකුණු පනැත්වත් ප්‍රසසථකාර වක්‍රය බලනන. දකුණු පනැත්වත්

සිට වමට (0 ආසනනයට) එන විට බසෑවුම ක්‍රමවයන වනැඩි වවේ (සිරසස වවේ).
තවද, 0 සිට වම් පනැත්තට බසෑවුම අඩු වවේ. ඒ කියනවන 0 දී තමයි උපරිම
බසෑවුම තිවබනවන. උපරිම බසෑවුම යනු වර්ඛකාව සිරසස වීමයි. ඒ කියනවන x=0
දී සසපර්ශකය සිරසස වවේ. එනිසකා එම ලක්ෂම්‍යවයේදී අවකලනය සිදු කළ
වනකාහනැකියි.

70
6. සමහර ශ්‍රිතවලදී x අගෙය යම් නිශසචිත සීමකාකකාරි අගෙයක් කරකා යසෑවම්දී y
අගෙය සීඝ්‍රවයන වදහෝලනය වනනට පටන ගෙනනවකා. එම සීමකාකකාරි අගෙයට ළඉං
වනනට වනනට වදහෝලනය සිදු වීමද වනැඩි වවේ. හරියටම සීමකා අගෙයට ළඉං වත්ම
වදහෝලන අනනත ගෙණනක් සිදු වවේ. ඒ කියනවන සීමකාකකාරි අගෙවයේදී y අගෙය
නිශසචිත නනැත. ඒ කියනවන එම අවසසථකාවවේ අවකලනය සිදු කළ වනපොහනැකියි.
උදකාහරණයක් වලස y = sin(1/x) ශ්‍රිතය ගෙම. එම ශ්‍රිතවයේ ප්‍රසසථකාරය දළ
වශවයන පහත ඇඳ තිවබේ (දළ වශවයන යනැයි කීවවේ 0 අසලදී වදහෝලන
අනනත සඉංඛම්‍යකාවක් අඳිනනට ක්‍රමයක් ප්‍රකාවයහෝගිකව නනැති නිසයි).

71
මතකයට
ඉහත y=sin(1/x) ශ්‍රිතයට ඉහත රූපවයේ ආකකාරයට "විකකාර" ප්‍රසසථකාරයක්
ලනැබුවණේ වකවසශේදනැයි සමහරවිට ඔබ කල්පනකා කරනවකා ඇති. වමවසශේ තර්ක
කර බලනන.

ඕනසෑම සයින ශ්‍රිතයක් x අක්ෂය කපනවන කුමන වකහෝණවලදීද? පිළිතුර

sin(?) = …, -3π, -2π, -π, 0, π, 2π, 3π, …

එස අනුව sin(1/x) වලද එවලසම සිදු විය යුතුය වමපොකද ඉහත වපනවකා දුන
වලස ඕනසෑම සයින ප්‍රසසථකාරයක් x අක්ෂය කපනවන ඉහත වකහෝණ
අගෙයනහිදිය. එස අනුව,

1/x = …, -3π, -2π, -π, 0, π, 2π, 3π, …

ඉහත 1/x යන සසවරූපය x යන සසවරූපයට හරවකා ගෙනන. (1/0 යනන

ගෙණන කළ වනපොහනැකි නිසකා එය වනපොසලකකා හරිනන.) එවිට,

x = …, -1/3π, -1/2π, -1/π, 1/0, 1/π, 1/2π, 1/3π, …

ඉහත ප්‍රකකාශනවයන කියවවනවන කුමක්ද? ඍණ පනැත්වත් සිට හකා ධන

පනැත්වත් සිට 0 ට ආසනන වනනට වනනට වනැඩි වනැඩිවයන x අක්ෂය කපන
බවයි. එනම් වදපනැත්වතනම 0 ට ළඉං වන විට, x අක්ෂය කපන වකාර ගෙණන
වනැඩි වවේ; වදහෝලන ගෙණන වනැඩි වවේ.

7. සමහර අවසසථකා තිවබනවකා ශ්‍රිතය සමගෙම වකපොනවද්සියක් වලස එනවකා

අහවල් අගෙයට වහහෝ අගෙය පරකාසයට වමම ශ්‍රිතය වලඉංගු වනපොවවේ කියකා. එවිට,
එම අවලඉංගු පරකාසය තුළද අවකලනයක් සිදු කළ වනපොහනැකියි. මීට වහපොඳම

72
උදකාහරණය තමයි y = √x යන ශ්‍රිතය. ඍණ අගෙයක වර්ගෙමූලයක් වසවිය
වනපොහනැකියි. ඉතිඉං, ප්‍රසසථකාරය ඇඳීවම්දී 0 සිට වම් පනැත්ත වහවත් ඍණ
පනැත්වත් කිසිවක් ඇවඳනවන නනැත. ඉතිඉං එම පනැත්වත් අවකලනයක් වසවිය
වනපොහනැකියි.

ඉහත අවසසථකා ගෙනැන කල්පනකා කර බලනන. වහපොඳින ඒවකා වත්රුම්ගෙත් පසු

අවකලනය කළ වනපොහනැකි අවසසථකා ඔබට පහසුවවන හඳුනකාගෙත හනැකි වවේවි.
යම් ශ්‍රිතයක් සම්පූර්ණවයනම අවකලනය කළ වනපොහනැකි වනවන නනැත.
ශ්‍රිතවයේ යම් එක් ලක්ෂම්‍යයක් වහහෝ ලක්ෂම්‍ය කිහිපයක් වහහෝ යම් අගෙය පරකාසයක්
පමණකි අවකලනය කළ වනපොහනැකි වනවන. එවිට අප සිදු කරනවන
අවකලනය කළ වනපොහනැකි අවසසථකා මඟ හනැර වපපොදුවවේ ශ්‍රිතය අවකලනය
කිරීමයි. මීට "වකපොටසස වශවයන" (piece-wise) අවකලනය කරනවකා යනැයි
පනැවසිය හනැකියි.

73
වලහෝපිටල්සස රීතිය
වලහෝපිටල්සස රීතිය (L'Hospital's rule වහහෝ L’Hôpital's rule) යනු අවකලනය
උපවයහෝගි කරවගෙන සීමකා වසවීමට වයපොදකා ගෙනනකා විවශශේෂ ගෙණිත උපක්‍රමයකි.
(වමය L'Hospital යන ප්‍රඉංශ ජකාතිකයකා විසින වපනවකා දුන නිසකා ඔහුවග
නමිනම හනැඳිනවවේ. ප්‍රඉංශ වචන ලියනවනද ඉඉංග්‍රිසි අකුරුවලට සමකාන
අකුරුවලින වුවත්, ඒවකා ශබේද කරන විදිය වවනසසය. එනිසකා ඒ වපනවකා ඇති
වලසටම ශබේද කරනන.)

ගෙණිතවයේ අර්ථ දක්වකා නනැති අවසසථ කා

ඔබ දනනවකා ගෙණිතවයේදී අර්ථ දක්වකා වනපොමනැති අවසසථකා (undefined)
කිහිපයක් තිවබනවකා. ඒවකා එවසශේ වීමටද වහශේතු සහිතව පහත දනැක්වවේ.

0/0 - භකාගෙ සඉංඛම්‍යකාවක ලවය 0 වන විට, සකාමකානම්‍යවයන එය කුමන අගෙවයන

වබදුවත් 0 මයි. එවලසම යම් භකාගෙයක හරවයේ 0 ඇති විට ලනැවබනවන
අනනතයයි. තවද, ඕනසෑම සඉංඛම්‍යකාවක් එම සඉංඛම්‍යකාවවනම වබදූ විට ලනැවබන
උත්තරය 1 යි. ඉතිඉං 0/0 යන අවසසථකාවවේ වම් කරුණු තුනම එකවර
තිවබනවකා. වම් තුවනන කුමන එක නිවනැරදිදනැයි කිසිවවකුට තර්ක කළ
වනපොහනැකියි. හරි නම් 3 ම හරි විය යුතුයි. එවහත් එවසශේ කළද වනපොහනැකියි. වම්
වහශේතුව නිසකා 0/0 යනු හරියටම කුමක්දනැයි නිශසචය කර වහවත් අර්ථ දක්වකා
වනපොමනැත (undefined).

අනනතය/අනනතය - භකාගෙ සඉංඛම්‍යකාවක ලවවයේ අනනතය තිවබන විට එය

කුමන සඉංඛම්‍යකාවකින වබදුවත් ලනැවබනවන නනැවත අනනතයයි. එවලසම, යම්
සඉංඛම්‍යකාවක් අනනතවයන වබදූ විට ලනැවබනවන ශූනම්‍යයි. තවද, එකම
සඉංඛම්‍යකාව එම සඉංඛම්‍යකාවවනම වබදූ විට ලනැවබනවන 1 යි. එවහත්
අනනතය/අනනතය යන භකාගෙවයේ වම් අවසසථකා 3 ම එකවර ඇති නිසකා, එයද
වපර වසශේම අර්ථ දක්වකා වනපොමනැත.

00 – 0 ඕනසෑම ඉලක්කමින වනැඩි කළත්, ඕනසෑම බලයකට නනැඟුවත්

ලනැවබනවන 0 මයි. තවද, ඕනසෑම සඉංඛම්‍යකාවක් 0 වනැනි බලයට නනැඟූ විට

74
ලනැවබනවන 1 යි. එවහත් 00 යනන වම් අවසසථකා වදකම නිරූපණය කරයි.
ඉතිඉං කුමන අගෙය ගෙනවනද යනන අර්ථ දක්වකා නනැත.

(අනනතය – අනනතය) - අනනතවයන අනනතයක් අඩු කළ විට ලනැවබන

අගෙය කීයද? එය පනැවසිය වනපොහනැකියි වමපොකද අනනතය යනු නිශසචිත අගෙයක්
වනපොවවේ. ඉතිඉං අනනතය යන වචනය එකම ගෙණිත ප්‍රකකාශය තුළ වුවද කිහිප
පකාරක්ම ලියකා ඇති විට, ඒ සියල්වලම අගෙය එක සමකාන යනැයි පනැවසිය
වනපොහනැකියි. එනම් අනනතවයන අනනතයක් අඩු කළ විට කීයක් ලනැවබේද
යනන නිශසචිත නනැත; අර්ථ දක්වකා නනැත.

(අනනතය)0 – ශූනම්‍යය වනපොවන වවනත් ඕනසෑම අගෙයක 0 වනැනි බලය 1 වවේ.

එවහත් අනනතය යනු නිශසචිත නනැති සිතකාගෙනනවත් වනපොහනැකි අගෙයකි.
එවනැනි නිශසචිතව ප්‍රකකාශ කර වනපොමනැති අගෙයක 0 වනැනි බලය අර්ථ දක්වකා
වනපොමනැත.

0 x (අනනතය) - අනනතය 0 න වනැඩි කළ විට ලනැවබන අගෙයද අර්ථ

දක්වනනට බනැරිය. ඕනසෑම අගෙයක් 0 න වනැඩි කළ විට 0 ම ලනැවබේ. තවද,
ඕනසෑම අගෙයක් අනනතවයන වනැඩි කළ විට අනනතයද ලනැවබේ. එවහත් වමම
ගුණිතය තුළ වදකම එකවර තිවබන නිසකා කුමක් පිළිතුර විය යුතුදනැයි නිශසචය
කළ වනපොහනැකියි.

ගෙණිතවයේදී කුමන වහහෝ අවසසථකාවකදී ඉහත ආකකාරවයේ අවසසථකාවක් මතු වූ

විට, එය එතනැනින එහකාට සුලු කළ වනපොහනැකි අවිනිශසචිත තත්වයකි. සීමකා
වසපොයන විටත් වමබඳු අවිනිශසචි ත ආකකාර (indeterminate form) මතු විය
හනැකියි. එවිට, එකවර එය එතනැනින එහකාට සුලු කළ වනපොහනැකිය කියකා
නිගෙමනය කිරීමට නුසුදුසු බව දනැනගෙනන. උදකාහරණයක් වලස පහත සීමකා
ගෙණනය කිරීවම්දී වමබඳු අවිනිශසචිත ආකකාරයනට මහුණ පකානනට සිදු
වවනවකා.

2
x −4
lim
x→ 2 x−2

75
ඉහත ප්‍රකකාශය එවලසම සුලු කරනනට ගිවයපොත් 0/0 යන අවිනිශසචිත
ආකකාරයක් ලනැවබනවකා වනද? එවිට එතනැනින එහකාට එය සුලු කළ
වනපොහනැකියිවන. එවහත් වහපොඳින බනැලුවවපොත් ඉහත සීමකා ගෙණනය කිරීමට
වපර, (x2-4)/x-2 යනන තවදුරටත් සුලු කළ හනැකියි. ඒ අනුව, (x2-4)/(x-2) =
(x-2)(x+2)/(x-2) = x+2 වවේ. දනැන x+2 හි සීමකා අගෙය 4 වවේ. අවිනිශසචිත
ආකකාරය අවහහෝසි වී වගෙපොසසය.

ඉහතදී අවිනිශසචිත ආකකාරය අවහහෝසි කවළශේ ලවවයේ සකාධක බලකා හරය හකා
ලවය අතර වපපොදු වකපොටසස කපකා දනැමීවමනි. එය හනැමවිටම කළ වනපොහනැකියි.
තවත් අවිනිශසචිත ආකකාරයක් ලනැවබන සීමකා ගෙණනය කිරීමක් බලම. වමයද
සකාමකානම්‍ය විදියට සීමකා වසපොයනනට ගිවයපොත් අනනතය/අනනතය යන
අවිනිශසචිත ආකකාරය ලනැවබේ.

වමහිදී හරවයේ හකා ලවවයේ කපකා හරිනනට වපපොදු සකාධක නනැත. ඒ වවනුවට
වමහිදී සිදු කර තිවබනවන හරය හකා ලවය x2 න වබදීමයි. ඉනපසු සීමකා අගෙය
ගෙණනය කිරීවම්දී අනනතය/අනනතය යන අවිනිශසචිත ආකකාරය අවහහෝසී වී
යයි.

ඉහත වපනවකා දුන ආකකාර වදවකන වබපොවහහෝමයක් අවිනිශසචිත ආකකාර

අවහහෝසි කර සීමකා ගෙණනය කිරීම කළ හනැකියි. එවහත් එක් එක් අවසසථකාවට
උචිත ක්‍රම වසපොයකා එවලස සුලු කිරීමට වවලකාව ගෙත වවේ. තවද ඒ එකදු
ක්‍රමයකිනවත් අවිනිශසචිත ආකකාරයක් අවහහෝසි කිරීමට බනැරි ශ්‍රිත හම වීමටද
පුලුවන. උදකාහරණයක් වලස පහත සීමකා ගෙණනය ඉහත ක්‍රමවලින විසඳිය
වනපොහනැකියි.

76
ඉක්මනින සුලු කිරීමටත් ඉහත උදකාහරණ වදවකහිදි වමන කිසිවසශේත්
සකාමකානම්‍ය ක්‍රමවලින විසඳිය වනපොහනැකි අවසසථකාවලටද එක වසශේ වයදිය හනැකි
ක්‍රමවවේදය තමයි වලහෝපිටල්සස රීතිය. එම නියමය පහත දනැක්වවේ.

එනම්, යම් සසවකායත්ත විචලම්‍යයක් ඇති යම් ශ්‍රිතයක් එම සසවකායත්ත විචලම්‍යයම

සහිත තවත් ශ්‍රිතයකින වබදකා එහි සීමකාව වසවීවම්දී, 0/0 වහහෝ
අනනතය/අනනතය යන අවිනිශසචිත ආකකාරවයේ පිළිතුරක් ලනැවබන විට, එම
ශ්‍රිත වදවකහි අවකලන වදක වබදකා සීමකාව වසවිය හනැකියි. උදකාහරණ වලස
ඉහත උදකාහරණයට ගෙත් අවසසථකාවලට වලහෝපිටල්සස නියමය වයපොදකාවගෙන
ඉක්මනිනම සීමකා අගෙයන වසපොයන විදිය බලම.

2
x −4 2x
lim =lim =4
x→ 2 x−2 x →2 1

4 x2 −5 x 8 x−5
lim 2
=lim ...
x→∞ 1−3 x x →∞ −6 x

ඉහත ශ්‍රිතයට වලහෝපිටල්සස නියමය වයදූ විට (8x-5)/(-6x) යන ශ්‍රිතය ලනැබුණකා.

එවහත් එම පිළිතුරද අනනතය/අනනතය යන අවනිශසචිත ආකකාරවයේ එකකි.

77
එනිසකා නනැවත එම ප්‍රතිපලයට වලහෝපිටල්සස නියමය වයපොදනන.

2
4 x −5 x 8 x−5
lim 2
=lim
x→∞ 1−3 x x →∞ −6 x

8 8 −4
= lim = =
x→∞ −6 −6 3

වදවනැනිවර වලහෝපිටල්සස නියමය වයපොදමින අවිනිශසචිත සසවරූපය ඉවත් කර

ඇත. මින ගෙමම්‍ය වනවන වලහෝපිටල්සස නියමවයේදී අවකලනවයේ ගෙණය වනැදගෙත්
නනැති බවයි. එකම ශ්‍රිතය මත එක් වරක් වහහෝ වදවරක් වහහෝ ඕනසෑම ගෙණනක්
අවකලනය කළ හනැකියි.

(x) cos ( x) 1
lim sin =lim = =1
x→ 0 x x→ 0 1 1

0/0 හකා අනනතය/අනනතය යන අවිනිශසචිත ආකකාර වදකට පමණි

වලහෝපිටල්සස නියමය වයදිය හනැක්වක්. සමහර ශ්‍රිත වමම ආකකාර වදක හනැර
වවනත් ආකකාරවල අවිනිශසචිත සසවරූපයනවගෙන පනැවතිය හනැකියි. එවහත් යම්
යම් සරල සුලු කිරීම්වලින එම සසවරූපත් වලහෝපිටල්සස නියමය වයදිය හනැකි
ආකකාර වදවකන එකකට පරිවර්තනය කරගෙත හනැකි විය හනැකියි.
උදකාහරණයක් බලම.

වමහිදී x ශූනම්‍ය කරකා යනවන දකුණු පනැත්වත් සිටයි. ඊට වහශේතුව ඍණ

සඉංඛම්‍යකාවක ලඝ අගෙයක් ගෙත වනපොහනැකි නිසකාය. x යනන 0 කරකා යසෑවම්දී x=0
වන අතර, ln(x) = අනනතය වවේ. එවිට 0x(අනනතය) යන අවිනිශසචිත
සසවරූපය ලනැවබේ. එවහත් වමම සසවරූපවයේ අවිනිශසචිත සසවරූපයකට
වලහෝපිටල්සස නියමය ඍජුවම වයදිය වනපොහනැකියිවන. එවහත් ඔබට පුලුවන
වමය අනනතය/අනනතය යන සසවරූපයට පත් කරනන පහත ආකකාරයට
ඉහත ගෙණිත ප්‍රකකාශය සනැකසීවමන.

78
දනැන සුපුරුදු වලසම වලහෝපිටල්සස නියමය ඊට වයපොදනන. එවිට පහත
ආකකාරයට පිළිතුර ලනැවබේවි.

අවසකාන වශවයන…
අවකලනය යනු ගෙණිත කර්මයක් නිසකා සරල හකා සඉංකීර්ණ ගෙණිත වද්‍යුහ
විශකාල සඉංඛම්‍යකාවක් සමගෙම එය වයවද්. උදකාහරණයක් වලස, දදශික සමගෙ
වයවදන හනැටි ඉතකාම වකටිවයන ඉහතදී වපනවකා දුනනකා.

වම් වලසම නිශසචකායක, මනැනිවෆහෝල්ඩ් ආදී වනපොවයක් නම්වලින හනැඳිනවවන

වවනත් ගෙණිතමය වයදුම්/වද්‍යුහ සමගෙද අවකලනය භකාවිතකා කරනවකා. එකතු
කිරීම අඩු කිරීම යන ගෙණිත කර්මත් වපපොදුවවේ ගෙණිතය පුරකාම භකාවිතකා
වවනවකාවන. අනන ඒ වලසම තමයි අවකලනයත් භකාවිතකා වවනවකා වපපොදුවවේ
වමපොකද එයත් ගෙණිත කර්මයක් නිසකා. ඒවකන කියවවනවන නනැහනැ ඒ සියලුම
භකාවිතකාවන ගෙනැන ඔබ දනැනගෙත යුතුයි කියකා. ඒ ඒ ගෙණිතමය වද්‍යුහයන ඔබ
වවනමම ඉවගෙන ගෙනනකා විට, අවකලනය ඒ සමගෙ වයපොදනවන වකවලසද
කියකාත් ඉවගෙන ගෙත හනැකියි.

වභපෞතික විදම්‍යකාව හකා වපපොදුවවේ විදම්‍යකා තකාක්ෂණ ක්වෂශේත්‍රයන තුළ අවකලනය

නනැතිවම බනැරි තරමටම ප්‍රවයහෝජනවත්ය. විදම්‍යකාවවේදී සලකකා බලන වබපොවහහෝ
රකාශින අවකලනය මඟින දනැක්විය හනැකියි. පහත දනැක්වවනවන ඊට උදකාහරණ
කිහිපයකි.

79
වවේගෙය/ප්‍රවවේගෙය, v = ds/dt (කකාලයට සකාවප්ක්ෂව දුවරහි අවකලනය)
ත්වරණය, a = dv/dt (කකාලයට සකාවප්ක්ෂව ප්‍රවවේගෙවයහි අවකලනය)
බලය, F = m.a = m.(dv/dt)
වකහෝණික ප්‍රවවේගෙය, ω = dθ/dt (කකාලයට සකාවප්ක්ෂව වකහෝණවයේ අවකලනය)
වකහෝණික ත්වරණය, α = dω/dt
ධකාරකාව, I = dQ/dt (කකාලයට සකාවප්ක්ෂව ආවරහෝපණවයහි අවකලනය)

තවද ප්‍රසසථකාර ඇඳීවම්දීද අවකලනය වයපොදකා ගෙත හනැකියි. යම් ශ්‍රිතයක

අවකලනය 0 යි නම්, ඉන හනැඟවවනවන බසෑවුමද ශූනම්‍ය බවයි. එනම් සලකකා
බලනු ලබන ලක්ෂම්‍යවයේදී ප්‍රසසථකාර වක්‍රය තිරසස බවයි. යම් වක්‍රවීමකදී එම
වක්‍රවීම උපරිම ලක්ෂම්‍යයට ඇඳි සසපර්ශකය තිරසස වවේ.

යම් ප්‍රසසථකාරයක බසෑවුම ශූනම්‍ය වන (එනම් සසපර්ශකය තිරසස වන) අවසසථකා දනැන
ගෙනැනීම ප්‍රසසථකාර ඇඳීමට පහසුවකි. ඊට වහශේතුව අවකලනය ශූනම්‍ය වන
අවසසථකාවක් යනු ප්‍රසසථකාරය වක්‍රවන අවසසථකාවකි. උදකාහරණයක් බලම
වකපොවහපොමද අවකලනය මඟින ප්‍රසසථකාරයක වක්‍රතකාව පවතින සසථකානය
වසපොයකාගෙනවන කියකා.

y=x2 + 3x - 4 යන ප්‍රසසථකාරය ගෙම. වමම ප්‍රසසථකාරවයේ වක්‍ර සසවභකායක් ඇත.

සමහර ප්‍රසසථකාරවල වක්‍ර කිහිපයක්ම තිබිය හනැකියි. උදකාහරණයට ගෙත් ශ්‍රිතවයේ
සසවකායත්ත පදය වන x හි උපරිම දර්ශක අගෙය 2 වවේ. එනිසකා ප්‍රසසථකාරවයේ
තිවබනවන එක වක්‍රතකාවක් පමණි. දර්ශක අගෙය 3 වූවකා නම්, වක්‍රතකා 2 ක්
තිවබේ. වම් ආදි වලස, ශ්‍රිතවයේ සසවකායත්ත විචලම්‍යවයේ තිවබන උපරිම දර්ශක
අගෙයට අනුරූපවයි වක්‍රතකා ගෙණන තීරණය වනවන (දර්ශක අගෙයට 1 ක්
අඩුවවන).

80
දනැන ඉහත ශ්‍රිතවයේ අවකලනය වසපොයනන. එය y' = 2x + 3 වවේ. වමම
අවකලනය ශූනම්‍ය වන අවසසථකාවයි අපට වනැදගෙත් වනවන. ඒ කියනවන y'
යනන ශූනම්‍යයට සමකාන කරනන. එවිට,

y' = 0 → 2x+3 = 0

එය සුලු කළ විට, x = -3/2 වවේ. වක්‍රතකාව පවතින ලක්ෂම්‍යවයේ x අගෙය ඔබ දනැන

දනනවකා. ඒ කියනවන x = -3/2 අවසසථකාවවේදී තමයි ශ්‍රිතවයේ වක්‍රතකාව උපරිමව
පවතිනවන. වමම අවසසථකාවවේදී y අගෙය කුමක්ද? එය වසවීමට x=-3/2 වහවත්
x=-1.5 යනන x2+3x-4 යන ශ්‍රිතයට ආවද්ශ කරනන. එවිට y= -6.25 යන
අගෙය ලනැවබේ. පහත රූපවයේ වමය පනැහනැදිලිව වපවන.

වම් ආකකාරයට ගෙණය 3 ක් වන (එනම් x3 පදයක් සහිත) ශ්‍රිතයක අවකලනය

ගෙත් විට, එහි ගෙණය 2 වන x පදයක් (එනම් x2 පදයක්) සහිත ශ්‍රිතයක් ලනැවබන
බව ඔබ දනැන දනනවකාවන. ඉතිඉං වමම වර්ගෙපදය සකාධකවලට කඩන විට x
සඳහකා අගෙයන වදකක් ලනැවබේවි. උදකාහරණයක් වලස, x3/3 – x2/2 – 6x + 4
යන ශ්‍රිතය සලකනන. එය අවකලනය කරනන.

81
f'(x) = x2-x-6

x2-x-6 = (x-3)(x+2) වලස සකාධකවලට කනැඩිය හනැකියි. දනැන f'(x) = 0 කරනන.

(x-3)(x+2) = 0 → x=3 වහහෝ x=-2 වවේ.

වමම අගෙයන වදවකන කියනවන එම ශ්‍රිතවයේ වක්‍රතකා වදවක් x අගෙයනය.

ශ්‍රිතයට එම අගෙයන ආවද්ශක කර සුලු කළ විට y අගෙයන වදකද ලබකා ගෙත
හනැකියි.

වම් වලසට 4 වනැනි ගෙණවයේ ශ්‍රිතයක් අවකලනය කළ විට, 3 වනැනි ගෙණවයේ

ශ්‍රිතයක් ආකකාරවයන අවකලන ප්‍රතිපලයක් ලනැවබේ. ශ්‍රිතයකදී, ගෙණයට
සමකාන සකාධක ඇති නිසකා x සඳහකා දනැන අගෙයන 3 ක් වසපොයකා ගෙත හනැකියි. වමම
අගෙයන 3 තමයි ශ්‍රිතවයේ උපරිම වක්‍රතකා සහිත ලක්ෂම්‍ය නිවයහෝජනය කරනවන.
ශ්‍රිත හකා ප්‍රසසථකාර ගෙනැන වනැඩිදුර ඉවගෙනීවම්දී වම් ගෙනැන වනැඩිදුර අධම්‍යනය කළ
හනැකියි.

අවකලනවයේ විවලහෝම ගෙණිත කර්මය අනුකලනයයි. අනුකලනය

අවකලනයට වඩකා තරමක් කරදරකකාරියි. එවහත් එයත් අවකලනය වසශේම
රසවත් හකා ප්‍රවයහෝජනවත්.

අවකලනය (හකා අනුකලනය) වත්මන දියුණු තත්වය දක්වකා වගෙන ආ

ගෙණිතඥයින රැසක් සිටිනවකා. ශතක ගෙණනකාවකට වපර සිටම අවකලනය හකා
සීමකා ගෙනැන වම්‍යඉංගෙ ආකකාරවයන අදහසස පළ වී තිවබේ. එවහත් එය අද පවතින
දියුණු තත්වයට පත් කිරීමට පුවරහෝගෙකාමී වු ගෙණිතඥයින (විදම්‍යකාඥයින)
වදපළක් සිටිනවකා. ඉන වකවනකු නම් සුප්‍රසිද්ධ විදම්‍යකාඥ අයිවසක් නිවේටනය.
අවනක් වකනකා ජර්මන ජකාතික වගෙපොට්ෆෆ්‍රීඩ් වලබේනීසස (Gottfried Leibniz) නම්
ගෙණිතඥයකාය. වම් වදවදනකාම දළ වශවයන එකම කකාලවයේදී කලනය පිළිබඳ
තමනවග හනැදසෑරීම් ප්‍රසිද්ධ කළකා.

82
කර්තතෘවග වවනත් වපපොත්

ඉවලක්වටපොනික්සස අත්වපපොත 1

විනවඩහෝසස වවනුවට ලිනක්සස

ඉවලක්වටපොනික්සස අත්වපපොත 2

පහසුවවන ඉඉංග්‍රිසි කඩිනමින

පරිගෙණක හකා ඉනටර්වනට් සකාක්ෂරතකාව

වකපොම්පියුටර් වප්‍රහෝග්‍රනැමිඉං හකා OOP

ඉවලක්වටපොනික්සස අත්වපපොත 3

වමහෝහනය හකා වමහෝහන ප්‍රතිකර්ම

ලිපිවල්ඛන සනැකසීවම් හනැකියකාව

C හකා C++ වප්‍රහෝග්‍රනැමිඉං

ත්‍රිවකහෝණමිතිය
සඉංඛම්‍යකා හකා සඉංකිර්ණ සඉංඛම්‍යකා

83