You are on page 1of 18

SOR SINGGIH BASA

Ring Majalah Widya Pustaka sane kamedalang olih Falkutas Sastra Universitas
Udayana Denpasar bulan mei 1984 ngunggahang mawarna – warni perangan sor singgih
basa, sakadi ring sor puniki :
1. Kalih soroh :
a) Basa kasar
b) Basa alus
2. Tigang soroh :
a) Basa kasar
b) Basa madia
c) Basa alus
Sane lianan wenten :
1. Tigang soroh
a) Basa kasar
b) Basa kapara/ ketah, lumbrah
c) Basa alus
2. Tigang Soroh
a) Basa sor
b) Basa madia
c) Basa singgih
3. Petang Soroh
a) Basa kasar
b) Basa andap
c) Basa madia
d) Basa alus
4. Limang soroh :
a) Basa kasar
b) Basa alus
c) Basa singgih
d) Basa ipun
e) Basa madia

Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya ja
kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadiwedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih

BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang ri kala matur – matur majeng
ring :
1) I Triwangsa
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh
BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa mangge mabebaosan marep ring :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyegan
Perangaipun sane tegep sakadi ring sor puniki :
 Basa singgih
1. Basa alus singgih ( a. si )
2. Basa alus sor ( a. so )
3. Basa alus madia ( a. ma )
4. Basa alus mider ( a. mi )
 Basa sor :
1. Basa kasamen ( b. s )
2. Basa kasar ( b. k )

Basa singgih :
 Basa alus singgih
Basa alus singgih mangge ritatkala matur – atur majeng ring wangsa sane tegehan utawi ring
janma sane patut jungjungang/ singgihang. Lengkara – lengkara sane kanggen mabebaosang
punika marupa kruna – kruna sane sampun kaanutang, upami : seda ( = mati, wafat )
mantuk ( = mulih, pulang )
ngandika (= ngomong, bersabda )
ngaksi ( = ningalin, melihat )
mireng ( = madingehang, mendengar )
ida ( = ia, beliau )
wikan ( = dueg, pandai )
parab ( = adan, nama )
gria ( = umah, istana )
ngrayunang ( = madaar, santap )
 Basa alus sor
Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur – atur ring wangsa sane tegehan utawi
sane patut singgihang. Kruna – kruna sane mangge matur – matur marupa kruna – kruna sane
alus sor, upami :
padem ( = mati, meninggal )
budal (= mulih, pulang )
matur ( = ngomong, berkata )
ngatonang (= ningalin, melihat )
miragi ( = ningeh, mendengar )
ipun ( = ia, dia )
tambet ( = belog, bodoh )
wasta ( = adan, nama )
pacanggahan ( = umah, rumah )
nglungsur ( = madaar, makan )
 Basa alus madia
Basa alus madia, marupa basa bali alus sane wirasanipun tengah – tengah, dados mangge
marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane patut
jungjungang, upami :
tiang, wit saking titiang ( = icang, saya )
niki, wit saking puniki ( = ene, ini )
nika, nit saking punika ( = ento, itu )
ten, wit saking nenten ( = tusing, tidak )
napi, wit saking punapi ( = apa, apa )
ampun, wit saking sampun ( = suba, sudah )
sira, wit saking sapasira ( = nyen, siapa )
sirep ( = pules, tidur )
margi ( jalan, mari )
mriki ( mai, kemari )
ajeng ( daar, makan )
 Basa alus mider
Basa malus mider marupa basa alus sane ngrias kagunanipun ri kala mabebaosan marep ring
wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
rauh (= teka, datang )
kanin (= matatu, luka )
mamargi (= majalan, berjalan )
lali (= engsap, lupa )
jinah (= pipis uang )
gelis (= enggal, cepat )
raris ( = lantas, lalu )
ayam (= siap, ayam )
puput (= pragat, selesai )
alit (= cerik,kecil )
 Basa sor
a. Basa kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )
b. Basa kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )

Sumber : Buku Sor Singgih Basa Bali

Sor Singgih Basa


Sor Singgih Basa
Sekadi ketahe ring Bali, ritatkala i raga mawicara sareng anak tiosan, napi malih i
raga durung uning sareng anake punika, i raga patut nganggen Basa Bali Alus.
Sakewanten akehan truna-truni mangkin meweh ngangge Basa Bali Alus. Minab
puniki santukan anak truna-truni bali mangkin sampun keni iyusan globalisasi. Nika
ngeranayang akeh alit-alit mangkin ngangge Bahasa Bali campuran. Akidik Basa
Bali, akidik Basa Indonesia. Nah ne mangkin titiang wantah ngecenin akidik
penjelasan antuk sor singgih basa bali.

Sor singgih basa taler kabaosang anggah ungguhing basa taler kangkat kabaos unda
usuk basa. Sakewanten sane lumrah kabaos ring desa pakraman inggih punika "Sor
Singgih Basa".

Manut sor singgih basa sajeroning Basa Bali wenten pepalihannyane makadi :
1. Basa Bali Alus :
A. Basa Bali Alus Singgih (A.Si)
o Kruna Alus Singgih kruna alus sane kanggen nyinggihang sang singgih,
Contoh basa Alus singgih:
“I Ratu kayun ngrayunan ulam bawi?”
“Ngiring masandekan, Anake Agung ngandikain.”
“Ratu yening wenten karya ring gria, nikain titiang”

B. Basa Bali Alus Sor (A.So)


· Kruna Alus Sor kruna sane kanggen ngasorang raga, ngasorang sang sor
Contoh Basa Alus Sor:
“Titiang sampun polih mapajar ring pianakipune”
“Icen titiang nunas asiki, mangda wenten anggen titiang bukti”
“Ipun kantun nunas, jantosang dumun”
C. Basa Bali Alus Madia (A.Ma)
· Kruna Alus madia kruna alus sane wirasane madia
Conto Basa Alus Madia:
“nggih titiang ampun wusan nunas”
· D. Kruna AlusMider kruna alus sane kanggen nyinggihang utawi ngasorang
Conto nyane:
“Sampun rauh saking genah makarya?”

Basa Bali sane kanggen ring desa pakraman kawangun antuk kruna-kruna sane manut ring sor
singgih basa. Manut rasa basannyane kruna-kruna ring basa Baline punika wenten sane kawastanin :
1. Kruna Alus Singgih
2. Kruna Alus Sor
3. Kruna Alus Madia
4. Kruna Alus Mider
5. Kruna Andap utawi Kapara
6. Kruna Mider
7. Kruna Kasar

Inggih nika akidik saking titiang antuk makudang-kudang pepalihan ring basa Bali. Antuk
'penjelasanne' soang-soang jagi icen tiang ring 'postingan' sane jagi rauh. Inggih suksma! (*bb/bsb)

Kaketus saking :
* Buku Sastra Bali
* Buku Kumuda Sari II
Sor Singgih Basa

Yening sampun maosang "basa Bali", akehan parajana Baline pamekas sane kantun
yoana makasami ajerih miragi baos sakadi asapunika, duaning sampun majanten
akeh pikobet sane pacang kapanggihin ring sajeroning parikrama sane mapaiketan
ring basa Bali punika. Sakewanten, pikobet mabaos nganggen basa Bali
karumasayang meweh taler olih parajana Baline sane sampun duur. Kahanan sane
asapunika sangkaning kawentenan basa Bali duene puniki madue wirasa sane
matios-tiosan utawi maundag-undagang. Mawinan ri tatkala mabaos nganggen Basa
Bali, patut kawikanin dumun ngeninin indik; sang sane pacang kairing mabaos,
maosang sang sapasira, ri tatkala asapunapi pacang mabaos. Samaliha mangda
wikan taler sang sapasira sane gumanti pacang mabaos, punapi parajana Bali sane
maraga wangsa jaba utawi tri wangsa (Brahmana, Wesia, Satria).
Duaning asapunika ri tatkala pacang mabaos, sang sane pacang mabaos utawi
matur-atur patut ngwikanin kawentenan wirasan kruna, wirasan lengkara, miwah
wirasan basa Bali sakadi ring sor puniki.

A. Wirasan Kruna Basa Bali


Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna
basa Bali sané taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-
kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, (2)
kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami), (4) kruna alus madia (Ama), (5) kruna
alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso), lan (7) kruna kasar.

1) Kruna Andap
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna
Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten
alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané
sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor.

Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah
sane lianan.

2) Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun
wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan,
mawinan dados maideran sajeroning bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider;
alus mider maderbé wangun andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun
andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna
Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap
maderbé wangun alus.

Conto Kruna Mider: kija


- tembok - gilik
- laptop - akuda
- nyongkok - sendeh
- celana - angkid
- kabel - sepatu
- spidol - bunter
- radio - pulpen
- abulih - miwah sane lianan.

3) Kruna Alus Mider (Ami)


Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan
basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga
singgih, sapunika taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring
punika kruna alus mider taler madué wangun andap.

Conto Kruna Alus Mider (Ami):


Kruna Andap Kruna Ami
- nawang - uning
- teka - rauh
- suba - sampun
- inget - éling
- meli - numbas
- ngadep - ngadol
- uli - saking
- krana - duaning-

4) Kruna Alus Madia (Ama)


Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan
basannyanémanengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna
alus tiosan (Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna
sané rasa basannyané alus madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén
mabebaosan sane alus.

Conto Kruna Alus Madia:


Kruna Andap Kruna Ama Kruna Ami
- ene, ento - niki, nika - puniki, punika
- suba - ampun - sampun
- iang - tiang - titiang
- nah - gih - inggih
- miwah sane lianan.

5) Kruna Alus Singgih (Asi)


Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén
nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus
Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.

Conto Kruna Alus Singgih:


Kruna Andap Kruna Asi Kruna Aso
- mati - seda - padem
- beling - mobot - abot
- ia - ida, dane - ipun
- madan - mapasengan - mawasta
- miwah sane lianan.

6) Kruna Alus Sor (Aso)


Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus,
kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi
andap.

Conto Kruna Alus Sor:


Kruna Andap Kruna Aso Kruna Asi
- mati - padem - seda, mantuk, lina, lebar
- keneh - manah - pikayun
- ningeh - mabanyu - mawarih
- ngemaang - ngwehin, ngaturin - ngicenin
- miwah sane lianan.

7) Kruna Kasar
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané
kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap Kruna Kasar
- madaar - ngamah, nidik, ngleklek, mantet
- mati - bangka
- cai/nyai - iba
- sirep - mamelud, medem
- miwah sane lianan.

B. Wirasan Lengkara Basa Bali

Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep.
Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané
masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-
lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané
ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané punika, lengkara
sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1) lengkara alus singgih,
(2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara
andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang
lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén
sajeroning lengkara punika, sakadi:
- Ida, Dané (alus singgih);
- Titiang, ipun (alus sor);
- Tiang, jero (alus madia);
- Iraga, druéné (alus mider);
- Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
- Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).

1) Lengkara Alus Singgih


Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén nyinggihang sang
singgih, yadiastun nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih.
Lengkara alus singgih sering kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus
mider, miwah kruna mider.
Upami:
a. Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
b. Dané Gusti Patih nénten mireng baos okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
c. Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta.
(asi, ami, ami, mider, mider)
d. Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)

2) Lengkara Alus Madia


Lengkara alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa
makanten kirang alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh
nganggén kruna-kruna alus madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider,
kruna alus sor, kruna mider, miwah kruna andap.
Upami:
a) Tiang nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
b) Tiang ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
c) Tiang kantun ngalap ron.
(ama, ami, andap, mider)
d) Pak saking Abang, nggih?
(ama, ami, mider, ama)

3) Lengkara Alus Sor


Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané ngwetuang wirasa alus saha
kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané patut kasorang duaning
linggihnyané pinaka sang sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-
kruna alus sor, alus mider, andap, miwah kruna mider.
Upami:
a) Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
b) Ipun kantun numbas celana ring Hardy’s.
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
c) Bapak titiangé wawu rauh saking bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
d) Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)
4) Lengkara Alus Mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané kanggén mabaos antuk
sang mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus mider puniki akéhan
kawangun antuk kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider. Lengkara alus
mider sering nganggén kruna pangentos (kata ganti) iraga utawi druéné, duaning
kanggén maosang indik kawéntenan sang mabaos miwah sang kairing mabaos
(bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
a) Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami, ami, ami, ami, asi)
b) Ida-dané sareng sami ngiring mangkin kawitin paruman druéné!
(asi, ami, ami, ami, ami, ami, ami, ami)
c) Dumogi iraga sareng sami mangguh karahajengan.
(ami, ami, ami, ami, ami, ami)
d) Parikrama puniki prasida labda karya antuk utsaha druéné.
(ami, ami, ami, ami, ami, ami, ami)

5) Lengkara Andap
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa,
nénten kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna
sané andap miwah kruna mider.
Upami:
a) Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
b) Nyén adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c) Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
d) Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)

6) Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon.
Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara
kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
a) Yén suba betek basangné pragat suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b) Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c) Men cai, ngléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d) Mula bungut ibane galir, data-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)

C. Wirasan Basa Bali


Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané
kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané
kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang
makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap,
taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané
kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa
Baliné kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4)
basa alus.

1. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén
marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti,
wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa
kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.

(1) Basa Kasar Pisan


Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon,
saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah
nagih nandingin geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek! Mai iba
nuké anyud, patigrépé polon ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi cicing bengil,
pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan ibané, waluya matan buaya, matan sundel.
Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to cicing borosané lakar nyétsét
clekotokan ibané!”

(2) Basa Kasar Jabag


Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler
ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring
sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap
sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih
punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba
bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku
kal meliang malu. Kala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”

2. Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler
nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané
linggihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané
linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
Ø Reraosan I bapa sareng I mémé,
Ø Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
Ø Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø Raos embok/beli ring adinipun,
Ø Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø Baos patih ring parekan/panyroan,
Ø Baos majukan ring buruh,
Ø Baos pejabat ring pegawénnyané,
Ø Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.

Conto Basa Andap:


“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap
kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep
luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé
ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup
di guminé”.

Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari.

Conto Basa Andap Tiosan:


Pupuh Ginada
Eda ngadén awak bisa,
depang anaké ngadanin,
geginané buka nyampat,
anak sai tumbuh luu,
ilang luu buké katah,
yadin ririh,
liu enu paplajahan.

3. Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging
wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus
madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning
pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun,
kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané
maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané
puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal,
sané ketah mabaos matiang-jero.
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor
puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.

RAJAPALA
Jero-jero …
anak lanang bagus genjing,
wantah titiang widiadari,
Kén Sulasih parab titiang.
Napi wénten …
ngambil busanan tiangé,
titiang nyadia mangentosin,
antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,
yéning wénten putra adiri,
titiang mapamit ring beli.

BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubane layu tan ada ngrunguang
ngemasin makutang
Becik malaksana
da gumanti dadi kembang bintang
mentik di rurunge
makejang mangempok raris kaentungang
Ia i bungan sandat
salayu-layu layunne miik
‘to ia nyandang tulad
sauripe malaksana becik
Para truna-truni
mangda saling asah asih asuh
manyama braya ‘to kukuhin
rahayu kapanggih

4. Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang.
Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké
sané linggihnyané sor ring sang singgih.
Minakadi:
atur parekan ring raja,
atur panyroan ring patih,
atur murid ring guru,
atur pegawé ring pejabat,
atur buruh ring majikan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh,
inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

(1) Basa Alus Singgih


Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén
nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang.
Wangsa jaba sané mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut
nganggén basa alus singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian
titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal
cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar
pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning
pikayunan? Inggih durus-durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.

(2) Basa Alus Sor


Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén
ngasorang raga utawi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané
sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga
nganggén basa alus sor.
Conto basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané
sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I
Wayan Jatiyasa. Titiang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan
Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung
maderbé somah”.

Ring conto punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet
penataran. Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten
maosang mapeséngan, nangingmawasta. Titiang nénten maosang angga,
nanging déwék. Titiang nénten maosangmasameton, nanging manyama. Taler
nénten maosang durung madué rabi, nanging durung maderbé somah.

Conto basa alus sor sané tiosan

Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.

Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir.
Duaning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén
basa alus sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.

(3) Basa Alus Mider


Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén
mabebaosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan
punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos
sané kanggén lumrahnyané krunairaga utawi druéné.
Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning
panamayané sampun nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin
paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring
Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga
karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida
sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha
ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

ANGGAH-UNGGUHING BAHASA BALI


Pamahbah

Ida dane pingkalih sameton sinamian sane gumanti banget baktinin titiang sareng
sami. Pinih ajeng lugrayang riin titiang ngaturang angayubagia majeng ring Ida Sang Hyang
Widhi Wasa, duaning sampun majanten wantah sangkaning asung kertha wara nugrahan ida
mawinan titiang pingkalih Ida dane sami prasida mamangguh kerahajengan turmaning sida
ugi kacunduk ring genahe puniki sekadi mangkin. Pinaka cihna ngaturang rasa angayubagia
lugrayang riin titiang ngajarang pangastungkara panganjali “Om Swastiastu”
Ring galahe sane becik puniki, titiang pacang ngiring Ida dane mamaosang utawi,
mligbagang paplajahan Basa Bali druene, inggih punika wantah nganinin indik “Anggah-
ungguhing Bhasa Bali”. Titiang ngambil unteng babaos puniki, kadasarin antuk daging
pepineh, mungguing indik Anggah-ungguhing Bhasa Baline puniki kantun mewarna-warnai
(bervariasi), duaning sampun akeh para sujanane riin sane memaosang pariindikan Sor
Singgih Bhasa Baline. Sane mangkin kedeh manah titiang ngiring Ida dane nganggen sinalih
tunggil papalihan “ tingkatan-tingkatan Bhasa Baline”sane pinih untat, turmaning minakadi
pinih becik utawi jangkep, mangde kasuen-suen metu unteng paplajahan Anggah-ungguhing
Bhasa Bali sane sanunggal sajeroning pangajahan Bhasa Bali ring sekolah-sekolah utawi ring
pagubungan parajana suku baline.

1 Anggah-ungguhing Bhasa Bali

Sadurung titiang nguningayang indik papalihan Anggah-ungguhing Bhasa Baline, lugrayang


riin titiang nguningayang utawi pacang riinin titiang antuk maosang pariindikan sane wenten
iketannyane sekadi ring sor puniki.
1) Parinama(istilah)
Sadurung kabaos Anggah-ungguhing Bhasa Bali, wenten makudang- kudang parinama
kaanggen maosang Anggah-ungguhing Bhasa Bali, luir ipun:
a. Sor Singgih Bhasa Bali ( I Nengah Tinggen)
b. Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti)
c. Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD)
d. Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana)
e. Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana)
f. Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali
2) Anggah-ungguhin Bhasa Bali wantah wenten ring Bali Dataran, ring Pagunungan/Bali Aga
(nenten wenten)
3) Sane mawinan wenten Anggah-ungguhin Bhasa Bali, duaning:
1. Wenten Catur Wangsa:
a) Brahmana
b) Ksatria Tri Wangsa(Sang Singgih)
c) Wesia
d) Sudra Wangsa Jaba (Sang Sor)
2. Wenten Pabinayan Warna/Linggih (Jabatan)
a. Wentan Pejabat, Majikan, Guru, Sang Pandita, Raja, msl
b. Wente pegawai, Buruh, Murid, Sisia, Panjak, msl
4) Tatakrama
Kawentenan Tri Wangsa miwah Wangsa Jaba puniki mawinan metu tatakrama:
- Wangsa Jaba rikala mabaos ring Tri Wangsa patut ngangge Bhasa Alus
- Wangsa Jaba rikala mabaos ring Wangsa Jaba, kangkat Mabhasa Andap
Kawetenan pabinayan Warna Jabatan punika mawinan metu tatakrama:
- Pegawai, rikala mabaos ring pejabat patut ngangge Bhasa Alus
- Pejabat, rikala mabaos ring pegawai, kangkat ngange Bhasa Andap
5) Manut Bapak Drs. I.B. Udara Naryana, Anggah-ungguhing Bhasa Baline kapilah dados
petang Soroh, luiripun:
1. Bhasa Kasar,inggih punika Bhasa Baline sane rasa bhasa ipun kaon.
Bahasa kasar kapalih dados kalih paos:
- Bhasa kasar pisan,inggih punika bhasa Baline sane rasa bahasanipun yukti-yukti kaon, sering
keanggen marebat utawi mamisuh;
 Ih Bangsat Iba.
 Jeleme Tendas Keleng Totonan.
- Bhasa Kasar Jabag, inggih punika bhasa baline sane rasa basanipun biasa, nanging kaanggen
mabaos ring sang sane patut kasinggihang ( bahasa biasa sane iwang antuka nganggen)
 Desak sube ngelah pis?
 Ene apa Pak Dewa sube teka.
2. Bhasa Andap, inggih punika bahasa baline sane rasa bhasanipun biasa, nenten kasar, taler
nenten alus:
Bhasa Andap kaanggen mabaos antuk:
(1) Anake sane linggih nyane patuh, minakadi Tri Wangsa ring Tri Wangsa, Wangsa Jaba ring
Wangsa Jaba, Sesamaning pejabat, Sesamaning pegawai
(2) Anake sane yusannyane pateh, minakadi Sesamaning murid sajeroning akelas, I Meme
kalawan Ibapa, anake semeton ngarep (menyame tugelan)
(3) Anake sane linggihnya singgihang ring sane soran minakadi Triwangsa ring Wangsa jaba,
pejabat ring pegawai, majikan ring buruh, guru ring murid, sang pandita ring sisyanyane,msl
Pinaka conto
 Cai ngudiang ento ditu?
 Ih De, mai ajake mablanja!
3. Bhasa Madia, inggih punika bhasa baline sane sakadi basa alus nanging rasa basanipun
madia
Conto
 Nawegang jero, tiang nunasang antuk linggihe?
 Tiang Wangsa jaba nika
4. Bhasa Alus, inggih punika bahasa baline sane rasanipun alus kaanggen mabaos antuk anake
linggih nyane soran ring sang sane linggihnyane singgihang
Bhasa alus kapilah dados tigang soroh, luiripun
a. Bhasa alus singgih, inggih punika bhasa alus sane kaanggen nyinggihang sang sane patut
kasinggihang, yadian kairing mabaos(o2) pingkalih sane kabaos (o3), umpami:
 Ratu Ida Aji, akuda iratu madue Oka?
 Okan iratu, sane pinih duur ring dija Ida Ngaranjing?
b. Bhasa alus sor,inggih punika basa alus sane kaanggen ngasorang raga utai ngsorang anake
tiosan duaning linggih nyane patut kasorang. Umpami
 Bapan titiange sampun padem
 Titiang jagi manyus riin ajebos
c. Bhasa Alus Mider, inggih punika basa aluse sane dados keanggen nyinggihang turmaning
dados kaangen ngasorang. Bhasa alus puniki pacang akeh nganggen kruna-kruna Ami (Alus
Mider)
 Sane mangkin ngiring iraga sareng-sareng ngrauhin genahe punika!.
 Ngiring mangkin kawitin paruman druwene

Indik kruna mider


Kruna-kruna bhasa baline sane nenten madue wangun alus, utawi madue wangun wantah
asiki, kawastanin Kruna Mider. Duwaning wangngun ipun wantah asiki, kruna mider punika
dados maideh-ideh. Dados kaangen ngasorang, dados anggen ngandapang, dados anggen
nyinggihang, dados taler kaanggen ngalusang. Pinaka conto kruna mider, luiripun
- Kija
- Nyongkok
- Kepung
- Desa
- saang

Pamuput

Pacuteten

Inggih, ida dane sareng sami sane banget tresna sihin titiang, kadi asapunika titiang
mrasidayang nguningayang paindikan Anggah- Ungguhing Bhasa Baline. Majalaran antuk
napi sane sampun uningayang titiang ring ajeng, prasida antuk titiang pacang nguningayang
kadi sor puniki
Anggah ungguhing bhasa bali/ sor singgih bahasa bali kapalih dados petang soroh,
inggih punika: 1) bahasa kasar,2) bahasa andap, 3) bhasa madia, 4) bhasa alus. Bhasa kasar
kapilah dados kalih, 1) bhasa kasar pisan, 2) bhasa kasar jabag. Bhasa Alus kapalih dados
tigang soroh, inggih punika 1) bhasa alus singgih, 2) bhasa alus Mider.

Pangapti

Maiketan ring pacutetan kadi ring ajeng, banget pangaptin titiang ring ada dane
sareng sami, ngiring ngawit mangkin sakiang pikayunan druene gumanti sareng-sareng
nyelehin, ngincepang, ngupapira, turmaning nglimbakang kawigunan bhasa bali druene.
Mungguing parinama, ngiring kukuhin “ anggah-ungguhing/ sor singgih bahasa baline raris
indik pikukuhin tur limbakang ring alit-alite sami! Dumogi sangkaning pasuecan Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, Bhasa baline prasida setata werdhi tur ajeg pinaka sarana ngupapira
Budaya Baline kantos kapungkur wekas.

Kepustakaan

Anom, I Gusti Ketut. 1983. Tatabahasa Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah
Tingkat I Bali..
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 1984. Tata Karama Pergaulan. Jakarta:
Kepala Pusat Pengembangan Kurikulum dan Sarana Pendidikan.
Jendra, I Wayan. 1981. Pembakuan Bahasa Bali ( Suatu Studi Pendahuluan yang
Ringkas) Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana
Kersten SVD,J. 1984. Bahasa Bali, Tatabahasa, Kamus Bahasa Bali Lumrah. Ende:
Nusa Indah
Tinggen, I Nengah. 1971. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf
Latin dan Huruf Bali
Tinggen, I Nengah. 1995. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Dewata

You might also like