Professional Documents
Culture Documents
Sor Singgih Basa Bali
Sor Singgih Basa Bali
Ring Majalah Widya Pustaka sane kamedalang olih Falkutas Sastra Universitas
Udayana Denpasar bulan mei 1984 ngunggahang mawarna – warni perangan sor singgih
basa, sakadi ring sor puniki :
1. Kalih soroh :
a) Basa kasar
b) Basa alus
2. Tigang soroh :
a) Basa kasar
b) Basa madia
c) Basa alus
Sane lianan wenten :
1. Tigang soroh
a) Basa kasar
b) Basa kapara/ ketah, lumbrah
c) Basa alus
2. Tigang Soroh
a) Basa sor
b) Basa madia
c) Basa singgih
3. Petang Soroh
a) Basa kasar
b) Basa andap
c) Basa madia
d) Basa alus
4. Limang soroh :
a) Basa kasar
b) Basa alus
c) Basa singgih
d) Basa ipun
e) Basa madia
Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya ja
kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadiwedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih
BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang ri kala matur – matur majeng
ring :
1) I Triwangsa
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh
BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa mangge mabebaosan marep ring :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyegan
Perangaipun sane tegep sakadi ring sor puniki :
Basa singgih
1. Basa alus singgih ( a. si )
2. Basa alus sor ( a. so )
3. Basa alus madia ( a. ma )
4. Basa alus mider ( a. mi )
Basa sor :
1. Basa kasamen ( b. s )
2. Basa kasar ( b. k )
Basa singgih :
Basa alus singgih
Basa alus singgih mangge ritatkala matur – atur majeng ring wangsa sane tegehan utawi ring
janma sane patut jungjungang/ singgihang. Lengkara – lengkara sane kanggen mabebaosang
punika marupa kruna – kruna sane sampun kaanutang, upami : seda ( = mati, wafat )
mantuk ( = mulih, pulang )
ngandika (= ngomong, bersabda )
ngaksi ( = ningalin, melihat )
mireng ( = madingehang, mendengar )
ida ( = ia, beliau )
wikan ( = dueg, pandai )
parab ( = adan, nama )
gria ( = umah, istana )
ngrayunang ( = madaar, santap )
Basa alus sor
Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur – atur ring wangsa sane tegehan utawi
sane patut singgihang. Kruna – kruna sane mangge matur – matur marupa kruna – kruna sane
alus sor, upami :
padem ( = mati, meninggal )
budal (= mulih, pulang )
matur ( = ngomong, berkata )
ngatonang (= ningalin, melihat )
miragi ( = ningeh, mendengar )
ipun ( = ia, dia )
tambet ( = belog, bodoh )
wasta ( = adan, nama )
pacanggahan ( = umah, rumah )
nglungsur ( = madaar, makan )
Basa alus madia
Basa alus madia, marupa basa bali alus sane wirasanipun tengah – tengah, dados mangge
marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane patut
jungjungang, upami :
tiang, wit saking titiang ( = icang, saya )
niki, wit saking puniki ( = ene, ini )
nika, nit saking punika ( = ento, itu )
ten, wit saking nenten ( = tusing, tidak )
napi, wit saking punapi ( = apa, apa )
ampun, wit saking sampun ( = suba, sudah )
sira, wit saking sapasira ( = nyen, siapa )
sirep ( = pules, tidur )
margi ( jalan, mari )
mriki ( mai, kemari )
ajeng ( daar, makan )
Basa alus mider
Basa malus mider marupa basa alus sane ngrias kagunanipun ri kala mabebaosan marep ring
wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
rauh (= teka, datang )
kanin (= matatu, luka )
mamargi (= majalan, berjalan )
lali (= engsap, lupa )
jinah (= pipis uang )
gelis (= enggal, cepat )
raris ( = lantas, lalu )
ayam (= siap, ayam )
puput (= pragat, selesai )
alit (= cerik,kecil )
Basa sor
a. Basa kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )
b. Basa kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )
Sor singgih basa taler kabaosang anggah ungguhing basa taler kangkat kabaos unda
usuk basa. Sakewanten sane lumrah kabaos ring desa pakraman inggih punika "Sor
Singgih Basa".
Manut sor singgih basa sajeroning Basa Bali wenten pepalihannyane makadi :
1. Basa Bali Alus :
A. Basa Bali Alus Singgih (A.Si)
o Kruna Alus Singgih kruna alus sane kanggen nyinggihang sang singgih,
Contoh basa Alus singgih:
“I Ratu kayun ngrayunan ulam bawi?”
“Ngiring masandekan, Anake Agung ngandikain.”
“Ratu yening wenten karya ring gria, nikain titiang”
Basa Bali sane kanggen ring desa pakraman kawangun antuk kruna-kruna sane manut ring sor
singgih basa. Manut rasa basannyane kruna-kruna ring basa Baline punika wenten sane kawastanin :
1. Kruna Alus Singgih
2. Kruna Alus Sor
3. Kruna Alus Madia
4. Kruna Alus Mider
5. Kruna Andap utawi Kapara
6. Kruna Mider
7. Kruna Kasar
Inggih nika akidik saking titiang antuk makudang-kudang pepalihan ring basa Bali. Antuk
'penjelasanne' soang-soang jagi icen tiang ring 'postingan' sane jagi rauh. Inggih suksma! (*bb/bsb)
Kaketus saking :
* Buku Sastra Bali
* Buku Kumuda Sari II
Sor Singgih Basa
Yening sampun maosang "basa Bali", akehan parajana Baline pamekas sane kantun
yoana makasami ajerih miragi baos sakadi asapunika, duaning sampun majanten
akeh pikobet sane pacang kapanggihin ring sajeroning parikrama sane mapaiketan
ring basa Bali punika. Sakewanten, pikobet mabaos nganggen basa Bali
karumasayang meweh taler olih parajana Baline sane sampun duur. Kahanan sane
asapunika sangkaning kawentenan basa Bali duene puniki madue wirasa sane
matios-tiosan utawi maundag-undagang. Mawinan ri tatkala mabaos nganggen Basa
Bali, patut kawikanin dumun ngeninin indik; sang sane pacang kairing mabaos,
maosang sang sapasira, ri tatkala asapunapi pacang mabaos. Samaliha mangda
wikan taler sang sapasira sane gumanti pacang mabaos, punapi parajana Bali sane
maraga wangsa jaba utawi tri wangsa (Brahmana, Wesia, Satria).
Duaning asapunika ri tatkala pacang mabaos, sang sane pacang mabaos utawi
matur-atur patut ngwikanin kawentenan wirasan kruna, wirasan lengkara, miwah
wirasan basa Bali sakadi ring sor puniki.
1) Kruna Andap
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna
Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten
alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané
sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor.
Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah
sane lianan.
2) Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun
wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan,
mawinan dados maideran sajeroning bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider;
alus mider maderbé wangun andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun
andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna
Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap
maderbé wangun alus.
7) Kruna Kasar
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané
kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap Kruna Kasar
- madaar - ngamah, nidik, ngleklek, mantet
- mati - bangka
- cai/nyai - iba
- sirep - mamelud, medem
- miwah sane lianan.
Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep.
Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané
masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-
lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané
ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané punika, lengkara
sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1) lengkara alus singgih,
(2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara
andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang
lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén
sajeroning lengkara punika, sakadi:
- Ida, Dané (alus singgih);
- Titiang, ipun (alus sor);
- Tiang, jero (alus madia);
- Iraga, druéné (alus mider);
- Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
- Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).
5) Lengkara Andap
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa,
nénten kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna
sané andap miwah kruna mider.
Upami:
a) Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
b) Nyén adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c) Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
d) Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)
6) Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon.
Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara
kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
a) Yén suba betek basangné pragat suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b) Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c) Men cai, ngléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d) Mula bungut ibane galir, data-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)
1. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén
marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti,
wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa
kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.
2. Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler
nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané
linggihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané
linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
Ø Reraosan I bapa sareng I mémé,
Ø Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
Ø Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø Raos embok/beli ring adinipun,
Ø Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø Baos patih ring parekan/panyroan,
Ø Baos majukan ring buruh,
Ø Baos pejabat ring pegawénnyané,
Ø Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.
3. Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging
wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus
madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning
pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun,
kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané
maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané
puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal,
sané ketah mabaos matiang-jero.
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor
puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.
RAJAPALA
Jero-jero …
anak lanang bagus genjing,
wantah titiang widiadari,
Kén Sulasih parab titiang.
Napi wénten …
ngambil busanan tiangé,
titiang nyadia mangentosin,
antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,
yéning wénten putra adiri,
titiang mapamit ring beli.
BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubane layu tan ada ngrunguang
ngemasin makutang
Becik malaksana
da gumanti dadi kembang bintang
mentik di rurunge
makejang mangempok raris kaentungang
Ia i bungan sandat
salayu-layu layunne miik
‘to ia nyandang tulad
sauripe malaksana becik
Para truna-truni
mangda saling asah asih asuh
manyama braya ‘to kukuhin
rahayu kapanggih
4. Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang.
Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké
sané linggihnyané sor ring sang singgih.
Minakadi:
atur parekan ring raja,
atur panyroan ring patih,
atur murid ring guru,
atur pegawé ring pejabat,
atur buruh ring majikan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh,
inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.
Ring conto punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet
penataran. Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten
maosang mapeséngan, nangingmawasta. Titiang nénten maosang angga,
nanging déwék. Titiang nénten maosangmasameton, nanging manyama. Taler
nénten maosang durung madué rabi, nanging durung maderbé somah.
Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.
Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir.
Duaning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén
basa alus sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.
Ida dane pingkalih sameton sinamian sane gumanti banget baktinin titiang sareng
sami. Pinih ajeng lugrayang riin titiang ngaturang angayubagia majeng ring Ida Sang Hyang
Widhi Wasa, duaning sampun majanten wantah sangkaning asung kertha wara nugrahan ida
mawinan titiang pingkalih Ida dane sami prasida mamangguh kerahajengan turmaning sida
ugi kacunduk ring genahe puniki sekadi mangkin. Pinaka cihna ngaturang rasa angayubagia
lugrayang riin titiang ngajarang pangastungkara panganjali “Om Swastiastu”
Ring galahe sane becik puniki, titiang pacang ngiring Ida dane mamaosang utawi,
mligbagang paplajahan Basa Bali druene, inggih punika wantah nganinin indik “Anggah-
ungguhing Bhasa Bali”. Titiang ngambil unteng babaos puniki, kadasarin antuk daging
pepineh, mungguing indik Anggah-ungguhing Bhasa Baline puniki kantun mewarna-warnai
(bervariasi), duaning sampun akeh para sujanane riin sane memaosang pariindikan Sor
Singgih Bhasa Baline. Sane mangkin kedeh manah titiang ngiring Ida dane nganggen sinalih
tunggil papalihan “ tingkatan-tingkatan Bhasa Baline”sane pinih untat, turmaning minakadi
pinih becik utawi jangkep, mangde kasuen-suen metu unteng paplajahan Anggah-ungguhing
Bhasa Bali sane sanunggal sajeroning pangajahan Bhasa Bali ring sekolah-sekolah utawi ring
pagubungan parajana suku baline.
Pamuput
Pacuteten
Inggih, ida dane sareng sami sane banget tresna sihin titiang, kadi asapunika titiang
mrasidayang nguningayang paindikan Anggah- Ungguhing Bhasa Baline. Majalaran antuk
napi sane sampun uningayang titiang ring ajeng, prasida antuk titiang pacang nguningayang
kadi sor puniki
Anggah ungguhing bhasa bali/ sor singgih bahasa bali kapalih dados petang soroh,
inggih punika: 1) bahasa kasar,2) bahasa andap, 3) bhasa madia, 4) bhasa alus. Bhasa kasar
kapilah dados kalih, 1) bhasa kasar pisan, 2) bhasa kasar jabag. Bhasa Alus kapalih dados
tigang soroh, inggih punika 1) bhasa alus singgih, 2) bhasa alus Mider.
Pangapti
Maiketan ring pacutetan kadi ring ajeng, banget pangaptin titiang ring ada dane
sareng sami, ngiring ngawit mangkin sakiang pikayunan druene gumanti sareng-sareng
nyelehin, ngincepang, ngupapira, turmaning nglimbakang kawigunan bhasa bali druene.
Mungguing parinama, ngiring kukuhin “ anggah-ungguhing/ sor singgih bahasa baline raris
indik pikukuhin tur limbakang ring alit-alite sami! Dumogi sangkaning pasuecan Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, Bhasa baline prasida setata werdhi tur ajeg pinaka sarana ngupapira
Budaya Baline kantos kapungkur wekas.
Kepustakaan
Anom, I Gusti Ketut. 1983. Tatabahasa Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah
Tingkat I Bali..
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 1984. Tata Karama Pergaulan. Jakarta:
Kepala Pusat Pengembangan Kurikulum dan Sarana Pendidikan.
Jendra, I Wayan. 1981. Pembakuan Bahasa Bali ( Suatu Studi Pendahuluan yang
Ringkas) Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana
Kersten SVD,J. 1984. Bahasa Bali, Tatabahasa, Kamus Bahasa Bali Lumrah. Ende:
Nusa Indah
Tinggen, I Nengah. 1971. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf
Latin dan Huruf Bali
Tinggen, I Nengah. 1995. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Dewata