T.C.

DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES

E T M B L MLER ENST TÜSÜ
YABANCI D L OLARAK TÜRKÇE Ö RET M ANAB L M DALI
YÜKSEK L SANS TEZ

BET MLEY C MET NLER N D LSEL ÖZELL KLER

VE BU TÜR MET NLER YOLUYLA SÖZCÜK
Ö RET M

Funda UZDU

Dan man

Prof. Dr. V. Do&an GÜNAY

ZM R

2008
 TE+EKKÜR

Lisans ö renimim ve yüksek lisans ö renimim boyunca bilimsel ve psikolojik

deste ini benden hiç esirgemeyen, beni bu çal maya yönlendiren, her zaman örnek
alaca m de erli dan man hocam say n Prof. Dr. V. Do an Günay’a çok te ekkür
ediyorum.

Sevgili arkada m Betül Sülü o lu’na çal mam boyunca verdi i destek için
te ekkür ediyorum.

Sevgi ve destekleriyle beni her zaman yüreklendiren, bu çal may yapabilmem

için gerekli olan çal ma ortam n ve imkânlar n bana sa layan anneme, babama ve
*slam Y ld z’a sonsuz te ekkürler ediyorum.
 i

Ç NDEK LER

*Ç*NDEK*LER .................................................................................................... i
I. G R +....................................................................................................................... 1
1. 1. Problem Durumu......................................................................................... 1
1. 2. Amaç ve Önem............................................................................................ 3
1. 3. Problem Tümcesi ........................................................................................ 3
1. 4. Alt Problemler............................................................................................. 4
1. 5. Say lt lar ...................................................................................................... 4
1. 6. S n rl l klar .................................................................................................. 5
1. 7. Tan mlar ...................................................................................................... 6
II. LG L YAYIN VE ARA+TIRMALAR............................................................. 7

III. KURAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................... 9

3. 1. Metin Kavram ve Metinlerin Genel S n fland r lmas ............................... 9
3. 2. Betimleyici Metinler ................................................................................. 16
3. 2. 1. Betimlemenin Tarihsel Geli imine Bir Bak ....................................... 18
3. 2. 1. 1. Sözbilimde Betimleme ...................................................................... 18
3. 2. 1. 2. >iirde Betimleme............................................................................... 18
3. 2. 1. 3. Bilimde Betimleme ........................................................................... 19
3. 2. 1. 4. Yaz nda Betimleme........................................................................... 20
3. 2. 2. Betimleme Nesneleri............................................................................. 21
3. 2. 2. 1. Nesne................................................................................................. 22
3. 2. 2. 2. Ki i .................................................................................................... 24
3. 2. 2. 3. Varl k ................................................................................................ 26
3. 2. 2. 4. Uzam (Yer)........................................................................................ 27
3. 2. 3. Betimleme Yöntemleri .......................................................................... 33
3. 2. 3. 1. Konu A ........................................................................................... 33
3. 2. 3. 2. Liste................................................................................................... 34
3. 2. 3. 3. De i kenleraras *li ki Tablosu......................................................... 35
3. 2. 3. 4. S ral düzen......................................................................................... 36
3. 2. 4. Betimlemenin * levleri .......................................................................... 39
3. 2. 4. 1. Bilgi Verme (Aç klama) * levi.......................................................... 40
3. 2. 4. 2. Anlatma * levi ................................................................................... 42
3. 2. 4. 3. *kna Etme ya da Gerçe i Yans tma * levi......................................... 43
3. 2. 5. Betimlemede Kullan lan Anlam Olgular ............................................. 45
3. 2. 5. 1. Benzetme........................................................................................... 46
3. 2. 5. 2. Kapsamlay ...................................................................................... 48
3. 2. 5. 3. E retileme ......................................................................................... 50
3. 2. 5. 4. Ki ile tirme ....................................................................................... 54
3. 2. 5. 5. Abartma............................................................................................. 55
3. 2. 6. Betimleyici Metinlerde Kullan lan Dilsel Yap lar ................................ 56
3. 2. 6. 1. Ad Tümceleri .................................................................................... 57
3. 2. 6. 2. Adland rma........................................................................................ 58
3. 2. 6. 3. Niteleme S fatlar .............................................................................. 59
 ii

3. 2. 6. 4. Yer Belirteçleri.................................................................................. 66
3. 2. 6. 5. Eksiltili Tümceler.............................................................................. 68
3. 2. 6. 6. *kilemeler .......................................................................................... 69
3. 2. 6. 7. Betimleyici Metinlerin Dilbilgisel Zaman ....................................... 71
3. 2. 7. Betimleyici ............................................................................................ 72
3. 2. 7. 1. Betimleyicinin Bak Aç s ............................................................... 73
3. 2. 7. 1. 1. Nesnel Betimleme ......................................................................... 73
3. 2. 7. 1. 2. Öznel Betimleme........................................................................... 74
3. 2. 7. 2. Betimlenenin ve Betimleyicinin Devinimleri ................................... 75
3. 2. 7. 2. 1. Betimlenenin Devinimi ................................................................. 75
3. 2. 7. 2. 2. Betimleyicinin Devinimi............................................................... 76
IV. BULGULAR VE YORUMLAR ....................................................................... 79
4. 1. Yabanc Dil Ö retiminde Metin Kullan m .............................................. 79
4. 1. 1. Yabanc Dil Ö retiminde Metin Seçimi ............................................... 85
4. 1. 2. Yabanc Dil Ö retiminde Özgün Metin Kullan m ............................... 89
4. 1. 3. Yabanc Dil Ö retiminde Betimleyici Metinlerin Kullan m ............... 92
4. 2. *leti imsel Yakla m.................................................................................. 95
4. 2. 1. *leti imsel Yakla mda Ö retmen ve Ö renci ...................................... 97
4. 2. 2. *leti imsel Yakla mda Ö retim Etkinlikleri, Kullan lan Malzeme ve
Teknikler ........................................................................................................... 98
4. 2. 3. *leti imsel Yakla mda Metin Kullan m ............................................ 101
4. 2. 4. *leti imsel Yakla mda Betimleyici Metin Kullan m ......................... 102
V. SONUÇ VE ÖNER LER.................................................................................. 105

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 107

A. SÖZLÜKLER ............................................................................................ 107
B. K*TAPLAR ................................................................................................ 107
C. MAKALELER ........................................................................................... 109
D. *NTERNET KAYNAKÇASI..................................................................... 110
E. ÖRNEKLER*N KAYNAKÇASI ............................................................... 111
1. EK ............................................................................................................... 113
2.EK ................................................................................................................ 116
3.EK ................................................................................................................ 119
4.EK ................................................................................................................ 123
5. EK ............................................................................................................... 124
 iii

+EK L L STES

1. +ekil Roman Jakobson'un *leti im Çizgesi 14

2. +ekil Konu A 34
3. +ekil Liste 35
4. +ekil De i kenleraras *li ki Tablosu 36
5. +ekil S ral düzen 37
6. +ekil Kapsamlay ile *lgili Anlamsal Özellikler 50
7. +ekil Adland rma *li kisi 59
8.+ekil Üç Boyutlu Dilbilgisi >emas 98
 iv

TABLO L STES

1. Tablo Yabanc lara Türkçe Ö retimi Üzerine Haz rlanan 2

Kitaplardaki Metinlerin Tiplere Göre Da l m
2. Tablo Avrupa Dil Portfolyosu "Küresel Ölçek" 5
3. Tablo Metinlerin Tür, Tip ve *leti im * levi Aç s ndan 15
S n fland r lmas
4. Tablo *mgeyi Olu turan Ö eler 17
5. Tablo Betimleme Nesnelerinin Özellikleri 22
6. Tablo Ki inin Fiziksel Özellikleri 24
7. Tablo Betimleme Ölçütleri ve Yöntemleri 38
8. Tablo Demircan’a Göre Dil Ö retimindeki Metinler 83
9. Tablo Dil Ö retiminde Kullan lan Metinler 96
 v

ÖZET

Bu çal man n amac , betimleyici metinleri ayr nt l olarak incelemek,

betimleyici metinlerin dilsel özelliklerini belirleyerek yabanc lara Türkçe ö retimine
yönelik sözcük ö retimi alan nda malzeme haz rlamakt r. Bu amaç do rultusunda
betimleyici metinlerin içerdikleri dilsel yap lar incelenmi ve betimlemenin i levi,
yöntemi ve di er özellikleri kapsaml olarak ele al nmaya çal lm t r.

Türkçenin yabanc dil olarak ö retimine betimleyici metinleri kullanarak

malzeme haz rlayabilmek için yabanc dil ö retiminde metin seçimi ve metin
kullan m konular ele al narak de erlendirilmi tir. Uygulamalar n belirli bir
yakla m çerçevesinde geli mesi için ileti imsel yakla m genel özellikleriyle
sunulduktan sonra bu yakla mda metin kullan m na ve sözcük ö retiminin nas l ele
al nd na de inilmi tir.

Betimleyici metinlerin içerdi i dilsel yap lar n incelenmesi sonucunda u

yap lar yo un olarak kulland klar belirlenmi tir: Niteleme s fatlar , yer belirten
sözcükler, ad tümceleri, eksiltili tümceler ve ikilemeler. Bu yap lardan sözcük
ö retimine uygun görülen niteleme s fatlar na ve yer belirten sözcüklere ve
betimleme nesnesinin kendi sözcüksel alan na yönelik, yabanc dil ö retiminde metin
kullan m ölçütleri göz önünde bulundurularak ve ileti imsel yakla m n kulland
teknikler kullan larak malzemeler geli tirilmeye çal lm t r.
 vi

ABSTRACT

The purpose of this study is to analyse the descriptive texts in a detailed way
and to provide some materials in teaching words to foreigners who learn Turkish by
identifying the linguistic characteristics of the descriptive texts. For this purpose, the
linguistic structures have been scrutinised, and the function of description its method
and other characteristics have been comprehensively tried to analyse.

In order to provide materials by using descriptive texts in teaching Turkish

as a foreign language, the selection of a text and the usage of a text in teaching a
foreign language have been gauged. After proposing communicative approach in a
general sense to proceed the approaches in a methodical way, how to use a text and
how to teach words in this approach have been explained.

As a result of the analysis of the linguistic structures in descriptive texts, the

following structures have been identified to exist mostly: qualifying adjectives, place
words, noun clauses, reduced clauses and reduplications. Some materials from these
structures which are directed to the qualifying adjectives, place words and the word
sphere of the descriptive object itself which are appropriate in teaching words have
been tried to develop by employing the techniques which are used by communicative
technique taking the assessments of the texts in foreign language teaching into
consideration.
.
 1

I. G R +

1. 1. Problem Durumu

Türkçenin yabanc dil olarak ö retimi gün geçtikçe geli en bir aland r. Bu
alan n geli imiyle birlikte kullan lan ö retim malzemelerinin de geli tirilmesi,
gereksinimlere göre düzenlenmesi gerekmektedir. Bu çal mada bu dü ünce
do rultusunda, betimleyici metinlerin ö retim malzemesi olarak nas l daha i levsel
kullan labilece i sorunu üzerinde durulmaktad r.

Metinlerin ö retim malzemesi olarak nas l kullan ld belirlemek amac yla

Türkçenin yabanc dil olarak ö retimine yönelik haz rlanan kitaplar incelenmi ve bu
kitaplarda kullan lan metin tiplerine yönelik da l mda, betimleyici metinlerin s kl kla
kullan ld belirlenmi tir. Betimleyici metinlerin yabanc dil olarak Türkçe
ö retiminde kullan lan kitaplardaki s kl n Aygüne ’in (2007:161) u çal mas nda
görebiliriz:

Metin Tipi
Söyle imsel Metin

Sözbilimsel Metin
Betimleyici Metin

Kan tlay c Metin

Buyurucu Metin
Aç klay c Metin

Önceden Haber
Anlat sal Metin

Verici Metin

TOPLAM

Kitab n Ad

Güle Güle 2 14 51 - - 3 - - 70
Türkofoni 7 - 54 - 30 2 - - 93
Türkçe
Ö&ren
Türkçe- 2 1 - - - 12 - - 15
Turk sh
Hitit 27 39 56 11 18 53 1 3 208
Yabanc lara 8 33 67 - 3 12 - - 123
Pratik
 2

Türkçe
Dersleri
Beginner’s - - 31 - - 2 - - 33
Turk sh
Yabanc lar 20 3 12 10 - 9 - - 54
çin Türkçe
Türkçe 40 19 125 10 2 24 - - 220
Ö&renelim
Gökku a& 3 6 22 - - 1 - - 32
Yabanc lar 13 35 10 3 17 26 - - 104
çin
Türkçe(Tö
mer)
Elemantary 6 38 99 - 2 17 2 2 166
Turk sh
TOPLAM 130 215 558 34 73 161 3 14 1188

1. Tablo: Yabanc lara Türkçe Ö retimi Üzerine Haz rlanan Kitaplardaki

Metinlerin Tiplere Göre Da l m

Görüldü ü gibi betimleyici metinlerin yabanc dil olarak Türkçe ö retimindeki

kullan m düzeyi yüksektir. Ancak bu metinlerin malzeme olarak kullan mlar nda,
genellikle okuma ve anlama becerilerine göre düzenlendi i görülür. Metinlerin
sadece okuma anlama etkinliklerinde kullan l p, söz konusu dilsel yap lar n ve
sözcüklerin ö retimi olunca, yaln zca tümcelerin kullan lmas n n, ba lam ve
bütünlük bak m ndan eksiklik yarataca ortadad r. Bu nedenle metinlerin i levsel
olarak kullan m dil ö retimi bak m ndan daha yararl d r. Ayr ca her metin tipinin
kendine özgü bir dilsel yap s vard r ve bu dilsel yap n n ö retiminde o metin tipinin
seçilmesi gereklidir. Bu yolla ö renci hem dilsel yap y hem metin tipini hem de
metnin anlamsal yap s n kavrayabilecektir.

Çal mam zda bu durumdan yola ç karak yabanc lara Türkçe ö retiminde
kullan lacak olan betimleyici metinlerin dilsel yap lar n , betimlemenin nesnelerini,
yöntemlerini, i levlerini, anlam olgular n , inceleyerek betimleyici hakk nda bilgi
verece iz. Bu bilgilerden önce betimlemenin metinde kullan m ile ilgili tarihsel
geli imini k saca belirterek betimlemenin farkl anlat mlardaki kullan m özelliklerine
de inece iz.
 3

Devam nda yabanc dil ö retiminde metin kullan m ve ileti imsel yakla mdan
ve sözcük ö retiminden k saca söz ederek baz yap lar n ve sözcük gruplar n n
ö retimine yönelik malzeme haz rlamaya çal aca z.

1. 2. Amaç ve Önem

Bu çal man n iki amac vard r. Birincisi betimlemenin anlat msal ve yaz msal
özelliklerini ortaya koymakt r. *kinci amac da bu bilgilere ba l olarak betimleyici
metinleri ayr nt l olarak incelemek, betimleyici metinlerin dilsel özelliklerini
belirleyerek yabanc lara Türkçe ö retimine yönelik malzeme haz rlamakt r.

Bu amaçlar göz önünde bulundurularak u sorulara yan t bulunmaya

çal lacakt r:

1. Metin kavram nedir ve metinler nas l s n fland r l r?

2. Betimlemenin tarihsel geli imi nas ld r?
3. Betimleme nesneleri, yöntemleri, betimlemenin i levleri, kulland anlam
olgular ve içerdi i dilsel yap lar nelerdir?
4. Betimleyicinin betimlemeye nas l bir etkisi vard r?
5. *leti imsel yakla mla dil ö retimi nas l gerçekle ir?
6. Yabanc dil olarak Türkçenin ö retiminde betimleyici metinler sözcük
ö retiminde nas l kullan labilir?

Bu çal man n önemi iki bölümde ele al nabilir: Betimleme ve betimleyici

metinler alan nda ülkemizde yap lan çal malar oldukça s n rl d r. Öncelikle,
çal mam z n bu alanda bir bo lu u doldurmas umulmaktad r. *kinci önemi ise,
yabanc lara Türkçe ö retiminde, betimleyici metinlerin nas l daha i levsel olarak
kullan labilece ini aç kl yor olmas d r.

1. 3. Problem Tümcesi

Betimleyici metinlerin temel özellikleri nelerdir ve yabanc lara Türkçe

ö retiminde bu metinler nas l kullan labilir?
 4

1. 4. Alt Problemler

Yukar da belirtilen genel problemin alt problemleri olarak unlar s ralanabilir:

1. Yabanc dil ö retiminde metin kullan m ve seçimi nas l yap lmal d r?

2. Yabanc dil ö retiminde ileti imsel yakla m n temel özellikleri ve metin
kullan m ilkeleri nelerdir?
3. *leti imsel yakla ma göre betimleyici metinler dil ö retiminde nas l
kullan l r?
4. Betimleyici metinlerle sözcük ö retimi nas l yap labilir?

1. 5. Say lt lar

Bu çal mada yabanc dil olarak Türkçe ö retimine yönelik haz rlana
malzemelerin uygulanaca s n flar ve ö renci düzeyleri konusunda baz
varsay mlarda bulunulmu tur. Ö rencilerin yeti kin oldu u ve dil düzeylerinin de
Avrupa Dil Portfolyosunda belirtilen düzeylerden A1, A2 ve B1 düzeylerinde oldu u
varsay lm t r.
Konu tu u ki ilerin yava ve anla l r bir ekilde konu mas ve
yard ma haz r olmas halinde basit düzeyde ileti im kurabilir.
Kendini ya da ba kalar n tan tabilir, bu ba lamda, nerede oturdu u,
A1 kimleri tan d , sahip olduklar ve benzeri temel sorular yoluyla
ileti im kurabilir.
Somut gereksinimlerini kar layabilmek ad na bilinen, günlük
Temel
ifadeleri ve çok temel deyimleri anlayabilir ve kullanabilir.
Kullan c
Basit bir dil kullanarak kendi özgeçmi i ve yak n çevresi hakk nda
bilgi verebilir ve anl k gereksinimleri kar layabilir.
Bildi i, al lm konularda do rudan bilgi al veri inde bulunarak
A2
basit düzeyde ileti im kurabilir.
Ki isel, aile, al veri , i ve yak n çevre ile ilgili konularda çok s k
kullan lan temel deyimleri ve cümleleri anlayabilir.
Ya ad olaylar ve deneyimlerini aktarabilir; dü lerinden,
Ba& ms z
umutlar ndan ve isteklerinden söz edebilir, görü lerini ve planlar n
Kullan c
k saca nedenleriyle ortaya koyabilir.
Ki isel ilgi alanlar do rultusunda ya da bildi i konularda, basit,
ancak fikirler aras ba lant lar n olu turulmu oldu u metinler
B1
yoluyla kendini ifade edebilir.
Seyahatlerde, dilin konu uldu u yerlerde kar la labilecek ço u
durumlar n üstesinden gelebilir. Günlük ya amda, i te ya da okulda,
s k kar la t ve tan d k oldu u konulara dayal yaz l ve sözlü
ifadeleri ana hatlar yla anlayabilir.
B2
Farkl konularda, ayr nt l ve anla l r bir ekilde kendini ifade
 5

edebilir ve bir konunun olumlu ve olumsuz yönlerini ortaya koyarak

kendi bak aç s n yans tabilir.
Çok zorlanmadan, belli ölçüde do al ve ak c bir dil kullanarak
anadilde konu an birisiyle ileti im kurabilir.
Soyut ve somut konulara dayal karma k metinlerin ana fikrini
anlayabilir, kendi uzmanl k alan olan konularda teknik tart malar
yürütebilir.
Karma k konularda, ba lant lar n ve ili kilerin aç kça ortaya
kondu u, iyi yap land r lm , ayr nt lar içeren metinler yoluyla
kendini ak c bir ekilde ifade edebilir.
Dili akademik ve mesleki amaçlar için ve günlük ya amda esnek ve
C1 etkili bir ekilde kullanabilir.
Gereksinim duydu u ifadeleri fazla zorlanmadan bularak kendini
do al ve ak c bir ekilde ifade edebilir. Farkl yap ya sahip uzun ve
karma k metinleri anlayabilir ve bu metinlerdeki dolayl anlat mlar
Yetkin ve imalar fark edebilir.
Kullan c Ak c bir dil kullanarak kendini tam anlam yla ifade edebilir.
Karma k durumlarda bile kendini ifade ederken ince anlam
farklar ndan yararlanabilir.
Farkl yaz l ya da sözlü kaynaklardan edindi i bilgiyi özetleyebilir,
C2 bu kaynaklara dayal olarak bir tart may yap land rabilir, ak c ve
do al bir anlat m ile sunabilir.

Duydu u ve okudu u her eyi kolayca anlayabilir.

2. Tablo: Avrupa Dil Portfolyosu' nda 6 dil düzeyi (A1,A2,B1,B2,C1,C2)

bulunmaktad r.
(Kaynak: http://adp.meb.gov.tr, son ula m: 29 May s 2008)

Ayr ca betimleme ile ilgili verilen bilgilerin malzemeleri haz rlamak için
yeterli oldu u varsay lm t r.

1. 6. S n rl l klar

Çal mam zda, betimleyici metinlerin, dil ö retiminde kullan lacak özellikleri
ön plana ç kar lmak istenildi inden, yaln zca al c ya dönük i levleri konu edilerek
di er i levleri göz ard edilmi tir.

Ayr ca haz rlanan malzemelerde bütün dilsel yap lara yönelik malzeme
haz rlanmam , seçilen betimleyici metinlerde en s k kar m za ç kan sözcüklerin ve
sözcük gruplar n n ö retimine yönelik çal malar yap lm t r.
 6

1. 7. Tan mlar

Çal mam zda en s k kullan lan terimler ve tan mlar öyledir.

Metin:“Bir yaz y biçim, anlat m ve noktalama özellikleriyle olu turan
kelimelerin bütünü, tekst” (TDK, 2005: 1382). “Anlamsal ve anlat msal bütünlük
ta yan bir tümce, bir paragraf ya da kitab n herhangi bir bölümü” (* eri,1996: 14).
“Belirli bir bildiri im ba lam nda bir ya da birden çok ki i taraf ndan sözlü ya da
yaz l olarak üretilen bir dil dizgesi bütünüdür. K saca metin, ba ve sonu ile kapal
bir yap olu turan dilsel göstergelerin art arda geldi i anlaml yap olarak
tan mlanabilir” (Günay, 2007b:44). “Kendisini olu turan tümce dizilerinin
birbirlerine ba da kl k ve tutarl l k ölçütleriyle ba lanarak bir anlam bütünü
olu turmas yla meydan gelen, belli bir amaçla üretilmi , ba ve sonu kesin çizgilerle
s n rland r lan yaz l ya da sözlü bir dilsel ürün” (Onursal,2003:126)

Betimleme: “Tasarlama, bir eyi sözle veya yaz yla anlatma, göz önünde
canland rma, tasvir” (TDK: 2005: 252).“Betimleme bir yer, bir nesne ya da varl n
özellikleriyle ilgili ayr nt l bilgi verir” (K ran ve K ran, 2000:18). “Okuyucunun
göremeyece i fakat hayal edebilece i bir imgeyi (bir yer, ki i (betimce), ya da nesne)
ayr nt l olarak tan mlama, sergileme” (Günay, 2007b: 240).
 7

II. LG L YAYIN VE ARA+TIRMALAR

Yabanc dil ö retiminde metinler her zaman kullan lm t r. Ancak dil

ö retiminde kullan lan metin tipleri uzun süredir tart lmaktad r. Metinlerin
seçimiyle ilgili genel ilke de i ik tipte metinlerden yararlanma olarak belirtilir.
Ülkemizde metin kavram n n ne oldu u, özellikleri, yabanc dil s n flar nda nas l
kullan laca ile ilgili olarak yeterli say da kaynak bulunabilir. Ancak metinlerin
s n fland r lmas ve farkl metinlerin özelliklerini belirten kaynaklar oldukça
s n rl d r. Örne in bu çal ma s ras nda gördük ki, yaln zca betimleyici metinlerin
özelliklerini ele alan bir kaynak yoktur. Metin türlerinin ya da tiplerinin içinde
betimleyici metinlerin ele al nd kaynaklar vard r.

Çal mam z n bu bölümünde, yabanc dil olarak Türkçe ö retiminde metin

kullan m ve betimleyici metinler konusunda yap lan yay n ve ara t rmalar
belirtece iz.

Dilek (1995) Yabanc Dil Olarak Türkçe Ö&retiminde Özgün Metinlerle

Çal ma Yollar adl yay mlanmam yüksek lisans tezinde yabanc dil olarak
Türkçe ö retiminde metin kullan m na, metin seçimine yönelik belirlemelerde
bulunarak özgün metinlerin kullan m na yönelik malzemeler olu turmu tur.

Dilidüzgün (1995) Yabanc Dil Olarak Türkçe Ö&retiminde Yaz nsal

Metinler adl yay mlanmam yüksek lisans tezinde, yaz nsal metinlerin yabanc lara
Türkçe ö retiminde nas l kullan labilece ini örnek kitaplar üzerinde incelemeler
yaparak ortaya koymu ve örnek uygulama çal malar da yapm t r.

Aygüne (2007) Yabanc Dil Olarak Türkçenin Ö&retiminde Okuma

Becerisini Geli tirme Yollar adl yay mlanmam yüksek lisans tezinde Türkçenin
ikinci dil olarak ö retimi üzerine haz rlanan kitaplar n okuma becerilerine ili kin
 8

bölümlerini de erlendirmi ve bu de erlendirmeler nda örnek okuma üniteleri

sunmu tur. Bu de erlendirmeleri yaparken okuma metinlerini tip ve tür bak m ndan
incelemi tir.

Günay (2007b) Metin Bilgisi adl kitab nda “Betimleyici Metinleri” ayr nt l
olarak örnek metinler nda incelemi tir.

K ran ve K ran (2007) Yaz nsal Okuma Süreçleri adl kitab nda betimlemeyi
ve betimleyici metinleri yaz nsal metinler çerçevesinde inceleyerek yaz nda
betimleme konusunu ayd nlatm lard r.
 9

III. KURAMSAL ÇERÇEVE

3. 1. Metin Kavram ve Metinlerin Genel S n fland r lmas

Metin kavram üzerine çe itli bak aç lar na göre yap lm pek çok aç klama
bulunmaktad r. Bu aç klamalar n baz lar n belirterek metin kavram , metin
tipleri/türleri, metin tonu ile ilgili yap lan s n fland rmalara de inece iz.

Metin kavram n n sözlükteki tan m na bakt m zda öyle bir tan m görürüz:
“1. Bir yaz y biçim, anlat m ve noktalama özellikleriyle olu turan kelimelerin
bütünü, tekst” (TDK, 2005: 1382). Tan mda metin kelimeler bütünü olarak ele
al narak kelimelerin aras nda bulunan ba lara dikkat çekilmi tir.

Günlük ya amda, metin sözcü ünden anla lan “birden çok tümceden olu an
yaz l dilsel birimlerdir” (>enöz, 2005:20). Günlük dilde kullan lan tan mda ortaya
ç kan, metnin tümcelerden olu mu oldu udur.

Ayr bir tan mda ise * eri metni “anlamsal ve anlat msal bütünlük ta yan bir
tümce, bir paragraf ya da kitab n herhangi bir bölümü olarak” (1996: 14) aç klar. Bu
tan mda ise metnin anlamsal bütünlü ü dikkate al narak metnin bir tümceden bir
kitab n bölümüne kadar olabilece i belirtilmi tir.

Metin kavram n n bat dillerindeki kar l na bakt m zda *ngilizce text,

Frans zca texte sözcüklerini görürüz. Bu sözcüklerin kökeni ile ilgili olarak Onursal
(2003:121) metin kavram n n Frans zcadaki “texte” ya da *ngilizcedeki “text”
kar l klar n n kökeninde Latincede “kuma ” anlam na gelen textus sözcü ünün yer
ald n ; kuma n ipliklerle dokunarak bir bütün olu turmas gibi, metnin de
kendisini olu turan ö elerin birbirlerine a ama a ama eklenerek bir “dokuma” süreci
sonras nda ortaya ç kt n belirtmi tir.
 10

Günay, metin kavram n belirli bir bildiri im ba lam nda bir ya da birden çok
ki i taraf ndan sözlü ya da yaz l olarak üretilen bir dil dizgesi bütünü olarak tan mlar
(2007b:44) ve ekler: K saca metin, ba ve sonu ile kapal bir yap olu turan dilsel
göstergelerin art arda geldi i anlaml yap olarak tan mlanabilir. Burada, metnin
ileti im kurmada kullan lan dilsel göstergelerle olu turulmu kapal dilsel bir bütün
yap oldu u ortaya konmu tur.

Tümceler dizisinin bir metin olu turabilmesi için gerekli olan baz ölçütler
vard r. Onursal (2003:126) metin kavram n , kendisini olu turan tümce dizilerinin
birbirlerine ba da kl k1 ve tutarl l k ölçütleriyle ba lanarak bir anlam bütünü
olu turmas yla meydan gelen, belli bir amaçla üretilmi , ba ve sonu kesin çizgilerle
s n rland r lan yaz l ya da sözlü bir dilsel ürün olarak tan mlamaktad r. Bu tan mda
da belirtildi i gibi, dilsel göstergelerin metin olabilmesi için gerekli ko ullar vard r.
Öncelikle bu metnin belli bir amaçla üretilmesi ve belirli s n rlar n n olmas
gereklidir. Ba da kl k ve tutarl l k ölçütleri aç s ndan uygun olmal d r. Bu tan mda;
ba da kl k ve tutarl l n, bir yaz n n metin olmas n sa layan temel ölçütlerden
oldu unu görüyoruz. Metnin iç özelliklerinin birbirleriyle uyumlu ve dilsel yap s n n
ba da k olmas , tümceler dizisinin metin olabilmesi için gerekli ko ullar olarak
gösterilmi tir. Bu konuda Günay, “Ba da kl k metnin dilbilgisel yan yla ilgili iken,
tutarl l k kabul edilebilirlik durumu ile ilintilidir. Tümcelerin s ralan n ve
aralar ndaki ili kileri ele almak, ba nt sal bir inceleme; genel olarak metnin
bütünlü ünü ele almak ise tutarl l kla ilgili bir de erlendirmedir” (2007b:116) der.
Ba da kl k için gerekli olan metnin dilbilgisel olarak tutarl olmas d r.

Günay, bir metnin tutarl kabul edilebilmesi için gerekli olan ölçütleri öyle
s ralar:
“a. Metnin tutarl olmas , ö elerin çizgisel geli imi içinde izlek, ki i, yer ya da
olay bak m ndan yinelenmesi ve temel bir izlek çerçevesinde geli mesi
gerekmektedir.
b. Bir metnin tutarl olmas , her yeni bilginin öncekilerle ilintili, ba nt l olmas
ve önceki bilgilere katk yapmas ile gerçekle ir.

1
Metinlerdeki dilbilgisel tutarl l belirtmek için ayn duruma kar l k olarak kimi yazarlar
ba la kl k kavram n tercih ederken kimi yazarlar ba da kl k kavram n kullanmaktad rlar.
Biz bu çal ma boyunca metinlerdeki dilbilgisel tutarl l ve uyumu belirten kavram için
“ba da kl k” kavram n kullanaca z.
 11

c. Metnin tutarl olmas için iyi bir düzenlenme biçimi olmal d r. Verilen bilgi,
belirli bir düzenlemeyle al c ya aktar lmal d r. Verilen bilgiler kadar aktarma ve
düzenleme biçimi de önemlidir. Metne yerle tirilecek betimlemeler metinden
ayr olmamal , tersine metinle do rudan ili kili ve yerli yerinde olmal d r.
d. Bir metnin tutarl olmas , söylenmek istenilen her eyi anlatabilmek için
gerekli olan eylerin söylenmesi ile olur.
e. Bir metnin tutarl olmas , anlamsal olarak da tutarl olmas n gerektirir. Ba ta
söylenilen bir ey metnin sonunda tam kar t bir duruma dönü mü se burada
anlamsal olarak tutars zl k vard r” (2007b:117-121) .

Yukar da s ralan ölçütlere bakt m zda metnin tutarl l yinelemeye,

ba lant ya düzenlemeye, anlamsal uyum ve birlikteli e ba l d r. Metinde bu iki ö e,
tutarl l k ve ba da kl k, metinsellik ölçütlerinin temelini olu turmaktad r. Bu
ölçütleri ta yan metinler, ba ka özelliklerine göre çe itli s n flara ayr lmaktad r.

Metin tan mlar yla ilgili baz aç klamalar üstte belirtilen biçimdedir. Ortak
yanlar ve ayr lan yanlar olan metin tan mlar ile ilgili olarak Berruto kapsaml bir
aç klama sunarak tan mlar özelliklerine göre alt ba l kta sunar:

1. Metin terimini gündelik dildeki kullan m na yak n anlamda ya da yar teknik-

teknik olmayan biçimde kullananlar
2. Dilbilimin teknik terimi olarak metin terimini kullanalar- bu kullan mda
metnin bütüncül olma özelli i vurgulan yor
3. Metin kavram n n kurucu özelli i olarak ba nt sall n vurguland tan mlar
4. Metin bildiri im i levinin vurguland tan mlar
5. Anlambilim özelliklerinin ortaya ç kar ld tan mlar
6. Di er metin tan mlar (Aktaran Aksan ve Aksan, 1991:97-98).

Bu aç klamada da belirtildi i gibi metin tan m hangi özelli in ya da i levin

öne ç kar lmas isteniyorsa o do rultuda yap lm t r. Bu ayr m metinlerin
s n fland r lmas nda da görülür.

Metinler s n flara ayr l rken çe itli ortak ölçütler çerçevesinde toplan rlar. Bu
s n fland rmada genellikle tip, tür ve ton kavramlar kullan lm t r. Günay tip
kavram n n baz ortak yönlerle ilgili olarak s n fland r lm metnin genel özelli ini,
daha genel ulamlar n gösterdi ini; ton kavram n n ise vericinin duygular n n,
niyetlerinin, duyarl l klar n n okuyucuda yaratt etki oldu unu belirtmi tir
(2007b:230). Bir ba ka deyi le, metnin tipi, yazar taraf ndan belirlenmi , metnin
kendine dönük özellikleri iken; metin tonunda metnin okuyucuya dönük etkileri söz
 12

konusudur. Günay tür kavram ile ilgili olarak unlar belirtmi tir: “Bir metin grubu
olarak tür, belli örnekçelere, uzla ma ve genel kabul görmü biçimlere uyan metinleri
belirtir. Bu bak mdan bir türün genel kurallar ndan söz edilir” (2007b:357). Metin
türlerinin belirlenmesi ile ilgili olarak ise Günay unlar belirtir: “Metin türlerini
belirleme genel ulamlar ortaya konularak yap lmaktad r. Bir metin türü ait oldu u
ulam n genel özelliklerini belirtir. Metin türleri, de i ik toplum ve kültürlerde
farkl la an bir s ral düzene ba l olarak düzenlenen ulamlardan olu an belli biçimsel
özelliklere sahiptir. Olu turulan bu ulamlar belli ilkeler içinde geli ir” (2007b:357).
Tip, tür ve ton kavramlar , metnin özellikleri, okuyucudaki etkisi, toplum ve kültür
ulamlar bak m ndan s n fland r l r.

Metin türünün olu mas nda ileti im i levleri önemli yer tutar. Huber & Uzun
metin üretiminde ileti im ile ilgili unu belirtmi lerdir: “Metin üretiminin tüm
a amalar nda, metnin ileti imsel i levlerinin metin türünün belirginle tirilmesine
yönelik s n rlay c etkileri oldu u gözlemlenmektedir” (2001:10). Metin türü için
olu an ulamlardan biri de ileti im i levleridir.

Metinlerin s n fland r lmas nda de i ik ölçütler kullan lm t r. Metinleri

ileti im aç s ndan de erlendiren Demircan metinleri ikiye ay r r:
“1. Gerçek ya am ile do rudan özde , okura/al c ya gerçek dünyada
yararl olabilecek edimsel bilgileri sa lamaya yönelik olan kullanmal k
metinler (bilimsel metinler, mektup, reklâm, görü me, dilekçe...).
2. Gerçek ya am evreni ile do rudan özde olmayan ve bunu yans tmay
amaçlamayan öz-göndergeli kurmaca metinler” (Demircan, 1990: 99).

Bu metinlerin birincisinde gerçek ya amda yer alabilecek özellikleri olan

metinler gösterilirken ikincisinde gerçek ya amda yer almayan, yazar n n
olu turdu u kurmaca metinlerden söz edilmektedir.

Metni üretilme amaçlar na göre de erlendiren K ran ve K ran, metinleri dört

grupta ele al rlar:
1. Betimsel metin (üretilme amac betimleme yapmakt r)
2. Anlat sal metin (üretilme amac anlatmad r)
3. Aç klay c metin (üretilme amac bilgi verme ve aç klama yapmakt r)
4. Kan tlay c metin (üretilme amac kar dakini ikna etme ve inand rmad r)
(K ran ve K ran, 2007:21).
 13

Buradaki metin s n fland rmas nda üretim amac ve al c n n durumu göz

önünde bulundurularak yap lm t r.

* eri, metinleri “bilgilendirici ve yaz nsal” (1996: 14) olarak ikiye ay r r. Bu

s n fland rmada metinlerin üretilme amaçlar ölçüt olarak al nm t r ve vericinin
amaçlad durum yani al c üzerinde yapmay umdu u de i iklik belirleyici
olmu tur. Bilgilendirici metinlerin göndergeleri gerçek dünyaya aittir ve bu
metinlerde verilenler günlük ya am m zda kar m za ç kabilir. Yaz nsal metinlerin
göndergeleri ise kendi üzerlerindedir. Ya anm ve ya anabilir olma ve bilgi verme
zorunluluklar yoktur.

Günay (2007b:230, 357) metinleri farkl aç lardan s n fland rm t r.

S n fland rmalar n ton, tip, tür ve ileti im çizgesi i levleri bak m ndan ele alm t r.
Buna göre ton yani al c da yaratt etki aç s ndan metinleri ona ay rm t r: Ö retici,
esenlikli, içsel, dokunakl , dramatik, trajik, destans , dü lemsel, kalem kavgas na
yatk n (polemik) ve gülmece. Tip yani metinlerin ta d klar ortak özellikler
bak m ndan sekize ay rm t r: Anlat sal metinler, betimleyici metinler, söyle imsel
metin tipi, sözbilimsel metin tipi, kan tlay c metin tipi, aç klay c metin tipi,
buyurucu (e itici-ö retici) metin tipi ve önceden haber verici metin tipi. Tür yani
dilin yaz nsal durumu bak m ndan uzla ma ve kabul görmü baz ortak ulamlar
aç s ndan on iki gruba ay rm t r: Özya amöyküsel metin, ö retici metin, içsel metin,
mektup metin, aytaml kla (hitabet) ilgili metin, polemik metin, ola anüstü
(dü lemsel) metin, destans metin, romanesk metin, trajik metin, gülmece metin,
dramatik metin. Görüldü ü gibi her s n fland rman n kendi içinde ölçütleri vard r ve
bu ölçütlere uygun olarak ton, tip ve tür s n fland rmas yap lm t r. Ama bu
s n fland rmadaki metinler birbirinden kesin çizgilerle ayr lm de illerdir. Bir tür
olarak masal, tip olarak romenesk, i levsel olarak anlat sal ve betimleyici olabilir.

Günay (2007b:386-387) metinler ile ilgili di er bir s n fland rmay Roman

Jakobson'un ileti im dizgesinin ö elerine göre yani dilsel ileti imde kullan lan alt
ö eye göre yapm t r.
 14

Gönderge i levi
(Ba lama yönelik anlat m)
Anlat msall k i levi-------------------- +iirsel i lev -------------------- Ça&r i levi
Duyusal i lev Sanat * levi (al c ya yönelik anlat m)
(vericiye yönelik anlat m) ( bildirinin kendi üzerine yönelik olmas )
li ki i levi
(kanalla ilgili, ileti ime yönelik anlat m)
Üstdil i levi
(koda yönelik anlat m)

1. +ekil: Roman Jakobson'un ileti im çizgesi

Verici: Anlat msal, co ku, duyusal i lev

Al c : Ça r , buyurma, seslenme i levi
Bildiri: >iirsel, sanat, yananlamsal, sözbilimsel, estetik i lev
Ba&lam: Göndergesel, bili sel, düzanlamsal i levi (dilbilim ve durum i levi)
Kod: Üstdil i levi
Kanal: *li ki i levi

*leti im çizgesine göre yap lan bu s n flamada, verici ile ilgili duygular metinde
daha çok yer tutuyorsa yani bir bak ma konu ucu kendinden bahsediyorsa
anlat msall k, co ku, duyusal i levden söz edilir. Al c ya da okuyucuya kar (al c
ya da okuyucuya dönük) bir anlat m yap lm sa ça r , buyurma, seslenme i levinden
söz edilir. Sunulan bildiri metnin kendi üzerine ise estetik ve/veya sanatsal i lev ön
palana ç km demektir ve bu türün en önemli ürünü iirler ve yaz nsal eserlerdir. Bir
metin bildirinin içeri i üzerine ise bili sel ve düzanlamsal i levi öndedir ve temel
amaç bilgi vermektir. Metinde dil, yine dili aç klama amac yla kullan l yorsa üstdil
i levi söz konusudur ve bu duruma örnek olarak sözlükler gösterilebilir. *leti im
içinde bildirinin kanal n sorgulamaya yönelik baz aç klamalar getiriliyor ise
(telefondaki alo sözü gibi) ili ki i levi vard r denebilir. *li ki i levinin anla labilmesi
için ba lam n bilinmesi gereklidir.

Günay, tür, tip ve dilin ileti im i levi aç s ndan tüm metinleri a a daki gibi
gruplayarak bir metnin birden fazla s n fta yer alabilece ini göstermi tir
 15

(2007b:385).

Metin türü Bu türün olabilece&i Bu türdeki bask n Tür örnekleri

metin tipleri dilin i levi
Aytaml kla Kan tlay c , Anlat msal, ça r , Övgü, a t söylevi, davet,
ilgili sözbilimsel sanat i levleri sorgulama
Destans >iirsel, anlat sal ve Sanat i levi ve Destan, kahramanl k destan ,
betimleyici metin tipi gönderge i levi roman, tarihsel anlat lar vb.
Dramatik Söyle imsel, Anlat msal ve ça r Dram, romantik dramlar,
sözbilimsel i levleri günümüzdeki dram örnekleri
Güldürücü Anlat sal, söyle imsel Anlat msal, ça r ,
Töre güldürüleri, dolant
sanat i levleri
güldürüleri, karakter
güldürüleri, benzek, gülünç
kahraman romanlar ,
renklemeli romanlar, skeç,
parodi, din adamlar n ele alan
güldürüler, k sa oyunlar
*çsel Sözbilimsel,
Anlat msall k i levi çsel iirler, dü lemler, ark lar
betimleyici, anlat sal
Mektup Anlat sal, betimleyici, Anlat msal ve ça r Mektup roman, aç k mektup,
kan tlay c i levi ko uklu mektup
Ola anüstü ve Anlat sal, betimleyici, Ça r ve sanat
Peri masal , dü lemsel roman,
dü lemsel sözbilimsel, i levleri
söyle imsel bilim kurgu anlat lar
Ö retici Aç klay c , kan tlay c , Deneme, tarih yazarl ,
Gönderge, ça&r ve
anlat sal, betimleyici, özya amöyküsü, yaz nsal bir
sözbilimsel anlat msall k bildirge, sa söz, özlü söz, ulusöz,
atalar sözü, öykünce, ö ütlük,
i levleri
betimce, yaz n ele tirisi
Özya amöyküs Anlat sal, betimleyici Anlat msall k ve *tiraf, an , özbetimce, günce,
el ça r i levleri günlük
Polemik Kan tlay c , Ça r , anlat msal, Ta lama, i neleme, yergilik
sözbilimsel sanat i levleri
Romanesk Anlat sal, betimleyici Sanat i levi Masal, k sa öykü, roman
A lat sal Söyle imsel Anlat msal, ça r , Gülünç a lat lar, a lat sal
sanat i levleri anlat mlar
3. Tablo: Metinlerin Tür Tip ve *leti im * levi Aç s ndan S n fland r lmas

Çe itli yazarlar metinlerin s n fland r lmas n farkl ölçütlere göre

belirlemi lerdir. Demircan, gerçek ya am evreni ile özde lik aç s ndan; K ran ve
K ran, üretilme amaçlar aç s ndan; Günay ise tip, ton, tür ve ileti im dizgesindeki
i levleri aç s ndan bir s n fland rmaya gitmi tir. Metinlerin s n fland r lmas ile ilgili
tespitleri yukar daki gibi olup bunlara daha farkl görü lere göre belirlenmi
s n flamalar eklenebilir.
 16

3. 2. Betimleyici Metinler

Betimleyici metinler betimleme üzerine kurulmu metin tipleridir. Bu nedenle

çal mam z n bu bölümüne betimlemeden söz ederek ba layaca z. Bunun için önce
sözcü ün tan mlar n ele alal m:

betimleme: Tasarlama, bir eyi sözle veya yaz yla anlatma, göz önünde
canland rma, tasvir. (TDK: 2005: 252)
betimlemek: 1. Bir nesnenin kendine özgü niteliklerini tam ve aç k biçimde söz
veya yaz ile anlatmak, tasvir etmek. 2. Göz önünde canland rmak. (TDK
2005:252,253)
betimlemek: 1. Bir eyi göz önünde canlanacak biçimde kendine özgü yönlerini
belirterek, söz ya da yaz ile anlatmak. 2. fels. Bir eyin tasar m n söz ya da
yaz ile yapmak (Püsküllüo lu 2007: 282)
betimlemek: Bir eyi bir kimseyi betimlemek, onu yaz l ya da sözlü olarak
ayr nt lar yla anlatmak; desen, resim, heykel vb. ile canland rmak, tasvir
etmek. (Büyük Larousse C:3 s. 1579)
betimlemek: Bir eyin tasar m n sözle veya yaz yla yapmak. (Tu lac , 1995.
c.1 s.283)
tasvir: 1. Bir eyi resim gibi göz önüne gelecek ekilde ayr nt lar ile anlatma.
2. Resmini yapma, resmi yap lma. 3. Resim. (Ayverdi, 2006:3043)
tasvir: 1. Resmini yapma. 2. resim, figür, portre. 3. (ed.) Yaz yla tarif etme
(tasvif) (Osmanl ca – Türkçe Sözlük s.1242 )
tasavvur: 1. Zihinde ekillendirme, kurma. 2. göz önüne getirme (zihinde) 3.
istek, arzu. (Osmanl ca- Türkçe Sözlük s.1240)

Sözlük tan mlar na bakt m zda betimleme ile ilgili olarak u özellikleri
görebiliriz: Betimlenen nesne göz önünde canland r l r, nesnenin kendine özgü
yönleri ayr nt l olarak belirtilir, yaz l ya da sözlü olarak ortaya konulur. O halde
betimlemeden söz edilebilmesi için bu özelliklerin olmas gerekmektedir.

Sözlük tan mlar d nda ba ka alanlarda da betimlemenin tan mlar ile

kar la mak mümkündür. Betimleme ile ilgili yap lan di er tan m ve aç klamalardan
baz lar öyledir:
“Betimleme bir yer, bir nesne ya da varl n özellikleriyle ilgili ayr nt l bilgi
verir” (K ran ve K ran, 2000:18)2.
“Okuyucunun göremeyece i fakat hayal edebilece i bir imgeyi (bir yer, ki i
(betimce), ya da nesne) ayr nt l olarak tan mlama, sergileme” (Günay, 2007:
240).

2
Tezimiz içinde kaynak olarak kulland m z K ran ve K ran’ n Yaz nsal Okuma Süreçleri adl
kitaplar n n ilk bas m nda yer alan baz bölümler, kitab n üçüncü bask s nda bulunmamaktad r.
*lk bas mda verilen baz tan m ve bilgiler tezimiz için gerekli görüldü ünden kitab n ilk bas m
ve üçüncü bas m ayr ayr kullan lm t r. *lk bas m K ran ve K ran (2000), üçüncü bas m K ran
ve K ran (2007) olarak kullan lm ve kaynakçada da bu ekilde verilmi tir.
 17

Bu tan mlarda K ran ve K ran betimlemenin ayr nt l bilgi verme özelli ini;
Günay ise göz önüne getirilebilme özelli ini ön plana ç karm lard r. . K ran ve
K ran, betimlemede yer, nesne ve varl ktan söz ederken; Günay yer, ki i ve nesnenin
olu turaca imgeye de inmi tir. Her iki yakla mda betimlemenin kapsam nda yer
al r ancak, imgenin betimlemede önemli bir yeri vard r. Mitchell’in emas nda
betimlemeler imgeyi olu turan ö elerden biri olarak gösterilir (Aktaran Parsa,
2004:62)

Çizimsel imge Optik imge Alg sal imge Zihinsel imge Sözlü imge
Resimler Aynalar Duyu bilgileri Rüyalar E retilemeler
Heykeller Yans t mlar Cinsiyet bilgileri An lar Betimlemeler
Tasar mlar D görünü ler Fikirler
Dü sel fikirler

4. Tablo: *mgeyi Olu turan Ö eler

*mgeyi olu turan ö eler be grupta toplanm lard r. Çizimsel imgede yer alan
resimler, heykeller, tasar mlar imgeyi kendi varl klar yla yans t rlar. Optik imge ise
imgeyi oldu u gibi ya da de i tirerek yans t rlar. Alg sal imge kendi duyu
bilgilerimize dayan rken zihinsel imge ise tamamen zihnimizde gerçekle en imgeleri
belirtir. Sözlü imge ise olu turdu u imgeyi birebir yans tmad halde dil arac l yla
bizim imgenin görüntüsüne ula mam z sa lar. Betimleme görüldü ü imgeyi dilsel
ya da sözlü olarak yaratabilir. Resmin boyalarla, aynan n kla, gözün alg yla
yapt n betimleme sözle yapar diyebiliriz.

Betimlemenin, bir eyi sözle veya yaz yla yeniden sunum oldu unu
dü ündü ümüzde; bu yeniden sunumun aktar m arac olarak kendi d ndaki bir
varl , dili kulland n görürüz. Betimleme ile dil ve yaz ili kisi, betimleme
sözcü ünün *ngilizce kar l olan “description” sözcü ünde aç kça görülür.
Sözcü ün köküne bakt m zda “script” el yaz s anlam na gelir, “inscription” ta n,
bitkisel bir maddenin üzerine kaz yarak yazmak (madalya, para) anlam ndad r; “
‘description’ ise ka t üzerine yaz lan yaz d r ve ok ayarak yazmak anlam na gelir”
(Barthes, 2006: 72-73). Bu ok ayarak yazmay görülen dünyan n yans t lmas ya da
zihindeki resimleme sürecinin bir üyesi olarak dü ünebiliriz.
 18

Betimleme, görülen dünyan n zihinden geçip dil arac l yla ka t üzerine

aktar lmas olarak görülebilir. Bunu yenidensunum olarak de erlendirebiliriz. Ancak
bu yenidensunumda aktar lanlar birebir olmayacakt r. Çünkü “yenidensunum
orjinalinin özelliklerini indirgenmi ve farkl la m bir biçimde içerir. Bu yüzden
yenidensunum ile konu ald nesne aras nda e de erlik söz konusu de ildir”
(Derman, 1991:44). Betimleyici betimleyece i nesnenin temel özelliklerini, ay rt
edici yanlar n seçmelidir. Betimleme, bir nesne hakk nda gözlem ve deneyim
yoluyla bilgi edinmi vericinin, bunu dil arac l yla al c s na aktarma durumudur.

3. 2. 1. Betimlemenin Tarihsel Geli imine Bir Bak

3. 2. 1. 1. Sözbilimde Betimleme

Betimlemenin tarihine bakt m zda ilk olarak Eski Yunan'da kullan lm

oldu unu görürürüz3. Betimleme sözbilimciler taraf ndan eski Yunancada “ekprasis”
ad yla tan mlan rd . Bu Eski Yunanca terim “kopar lm metin parças ” ya da “ayr k
söylem parçalar ” olarak de erlendirilmekteydi. Köken olarak Eski Yunan'da
betimleme, övgü-yergi söylem türünden do mu tur. Övgü-yergi türü söylemde
ki iyi, uzamlar ya da ayr cal kl zamanlar öven-yeren betimlemeler olarak
adland r lm t . Önemli günlerin, yerlerin ve ki ilerin övgüleri yap l rken, yer ve ki i
ile ilgili özelliklerden söz edilerek betimlemeden yararlan l yordu. Bu sözler
günümüzde aç l törenlerinde ve diplomatik ziyaretlerde yap lan konu malara
benziyordu.

3. 2. 1. 2. +iirde Betimleme

Eski Yunan'da betimlemeler iirlerin içinde de yer alarak, betimlemesi yap lan
ve sunulan nesneden yola ç karak nesnenin zenginli inin ortaya konulmas n
sa lamaktayd . Betimlemeler airlere bilgilerini, dile hakimiyetlerini, sözcük
hazinelerini, sözbilim ustal klar n gösterme imkan veriyordu. Eski Yunan'da
betimlemenin gerçekçilikten çok süslemeyle ili kisi vard .

3
Bu bölümle ilgili bilgiler için AKDEN*Z, Safiye “Betimleyici Anlat m:Tasviri “descriptif”
Metinler” http://www.ege-edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=239
makalesinden yararlan lm t r.
 19

Günümüz iirinde de betimlemeler de i ik sapmalarla birlikte duygular ve

izlenimleri aktarmada kullan lmaktad r.
1. Örnek
STANBUL’U D NL YORUM
$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal
Önce hafiften bir rüzgar esiyor
Yava yava sallan yor
Yapraklar, a açlarda;
Uzaklarda, çok uzaklarda,
Sucular n hiç durmayan ç ng raklar
$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal

$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal

Ku lar geçiyor, derken
Yükseklerden, sürü sürü, ç l k ç l k.
A lar çekiliyor dalyanlarda
Bir kad n n suya de iyor ayaklar
$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal

$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal

Serin serin Kapal çars
C v l c v l Mahmutpa a
Güvercin dolu avlular
Çekiç sesleri geliyor doklardan
Güzelim bahar rüzgar nda ter kokular
$stanbul'u dinliyorum, gözlerim kapal
(Orhan Veli, Bütün iirler.)

Bu iirde *stanbul airin betimlemeleriyle ortaya konulmu tur. Bu betimlemeler

airin gördüklerini daha etkili yans tabilmesini sa lam t r. *stanbul'un güzellikleri
belirli bir biçimde sunarak air dile olan egemenli ini göstermi tir.

3. 2. 1. 3. Bilimde Betimleme

Gerçekçi anlamda betimlemenin do u u yaz n n d nda olmu tur. Antik

ça dan bu yana teknik ve bilimsel söylemler betimleme yoluyla anlat mlar
gerektirmi tir. Mimaride (planlar yorumlamak için), zoolojide ve botanikte
(s n fland rma ve gözlem yapmak için), hukukta (suçun olu um ko ullar ve suçsuz
ki inin özellikleri için) betimlemeye ba vurulmaktad r.
2. Örnek
Leopar:Kedigiller ailesinden, Asya ve Afrika’da ya ayan y rt c bir memeli. Pars veya
Panter olarak da bilinir. Kaplan ve aslandan daha küçük ve hafiftir. Kuyrukla beraber
210-270 cm boyunda, 50 kg kadar a rl ktad r. A rl 90 kg gelenlerine pek az
rastlan r. Postu aç k sar olup, s rt ve yan taraflar nda siyah halka eklinde benekler
bulunur. Beneklerin orta k s mlar post renginden daha koyudur. Beneklerinden dolay
bâzan çita ve jaguar ile kar t r l r. Leopar n benekleri halkal , çitada ise doludur.
Ayr ca, çitan n gözlerinin alt ndan çenelerine do ru birer siyah çizgi uzan r. Jaguar n
 20

koyu çemberlerinin ortas nda ise küçük siyah bir leke bulunur. Leopar bulundu u yere
çabuk adapte olur. Postundaki lekeler çevreden ay rt edilmesini güçle tirir. Ona üstün
bir kamuflaj kâbiliyeti sa lar. Bu sâyede avlar na rahatl kla yakla r. Yar çöllerde
sulak ormanlarda ve da larda bulunur. Türkiye’de güney Toroslar ve Ayd n civar nda
tek tük görülür. Rengi genellikle aç k sar olmakla berâber Do u Hint Adalar nda siyah
postlu olanlar na da rastlan r. Buna kara panter denir. Bu takdirde yine üzerinde siyah
parlak halka izleri bulunur.

Bu tan mda görüldü ü gibi zooloji biliminde bir leopar n kaplandan veya
aslandan ayr lan yönleri betimlenmi tir. Bu sayede tür olarak s n fland rmas
belirlenmi tir.

3. 2. 1. 4. Yaz nda Betimleme

Yaz nda betimleme her dönemde kullan lm t r. Sözlü yaz nda destanlarda,
masallarda betimlemelerle kar la mak mümkündür. Ancak baz yaz n ak mlar
savunduklar görü do rultusunda betimlemeyi hiç kullanmam lard r. Tersini
görmek de mümkündür. Baz dönemlerde betimleme amaca dönü üp daha fazla
kullan lm olabilir.

Betimlemenin ayr bir yaz n türü olarak geli imi XVIII. yüzy la rastlar. Bu
dönemdeki romanlar n ço unda, romantizmin etkisi alt nda yap lan betimlemeler
görülür. Bu betimlemelerde dekor ya da ki i betimlemeleri yoluyla insan
duygular n n yans t lmas söz konusu olmu tur. *nsan duygular ile nesneler aras nda
ili ki kurularak nesnelerin kendi özellikleri bir ba ka duygunun ya da durumun
anlat m için kullan lm t r.

Yaz nda betimlemenin doruk noktas 1950 sonras Frans z edebiyat nda
görülen “Yeni Roman” anlay d r. Yeni Romanda yazarlar n amac yaln zca
dünyadaki varl klar n varl n ortaya koymakt r. Bunun en iyi yolu da gerçekli e
ba ka duygular ve olaylar kar t rmadan yaln zca betimleme yapmakt . “Çünkü bu
dünya ne yeterince anlaml yd ne de saçmayd yaln zca vard ; en önemli özelli i de
var olmas yd , öyleyse var olan tan nmal , betimlenmeliydi” (Butor, 1991:9). Bu
yolla nesneler insan anlamada bir araç olmaktan ç k p, kendi ba lar na var olan
nesneler haline gelmi lerdi. Bu dü üncede olan Frans z yazarlar Nathalie Sarraute,
Alain Robbe-Grillet, Michel Butor, Claude Simon öykü ve romanlar n tamamen
betimleme yoluyla olu turmu lard r.
 21

Baz ele tirmenler Yeni Roman anlay n n alt nda yatan nedenleri, toplumsal
dönü ümler sonucu tüketim toplumu içinde bireyin h zla edilgen duruma gelmesine
ve bunun sonucunda da nesnelerin insanlar kar s nda öncelik ve üstünlük
kazanmaya ba lamas na dayand rm lard r. Yeni Romanc lar ise insan n
yeryüzündeki durumunun h zla de i ti ini ve bu de i imin de uygun verilerle ve
yeni anlat m biçimleriyle sunulmas gerekti ini belirtmi lerdir. Betimlemenin
gerçekli i her eyiyle ortaya koyabilecek tek yaz m türü oldu unu eserleriyle ortaya
koymaya çal m lard r.

Biz bu çal mam zda betimlemenin metinsel ve metin içi kullan m durumlar n
ele alarak, betimlemenin nesnelerine, i levlerine; betimlemelerde kullan lan yaz nsal
sanatlara ve dilsel yap lara ve betimlemenin bak aç s na de inece iz.

3. 2. 2. Betimleme Nesneleri

Betimlemesi yap lmak üzere seçilen nesne4, de i ik nesne ki i ya da yerler

aras ndan seçilerek göz önüne ç kart l r ve okuyucunun dikkatine sunulur. Seçilen
nesne betimleme yoluyla di erlerinden ayr l r ve belirgin bir hale getirilir.
Belirginle tirmenin yap labilmesi için iyi bir gözlem ve seçici bak gereklidir.
“Bakmak bir seçme edimi oldu una göre, bu edimin sonucunda gördü ümüz
nesneyi, her zaman elimizle dokunabilece imiz bir nesne anlam nda olmasa da,
ula abilece imiz bir alana getirmi oluruz” (Berger, 1986: 8-9). Bakma edimiyle
di erlerinden s yr l p belirginle en nesnenin durumu ile betimleme yoluyla di er
nesnelerin aras ndan belirginle en nesnenin durumu birbirine benzerdir.

Belirginle tirme i lemi yap l rken; betimleme nesnesi ile ilgili olarak belirli bir
zamandaki durumuna göre betimleme yap labilece i gibi, ilgili nesnenin genel olarak
de i meyen yönleri de ortaya konulabilinir. Örne in bir a ac n yaz mevsimindeki
durumunun betimlenebilece i gibi, mevsime göre de i meyen genel özellikleri de
betimlenebilir. Bu durum, betimlemenin hangi özelli inin ya da durumunun
vurgulanmak istenildi i ile ilgilidir.

4
Burada kullan lan “nesneler” sözcü ü betimlenebilen eyler (ki i, varl k, uzam, nesne) için
kullan lm t r.
 22

Betimleme nesnesi belli bir uzam içinde yer al r, ancak betimleme s ras nda
betimleyenin bak aç s do rultusunda bir sunum yap l r. Betimleyenin amac na ve
betimlemenin i levine göre nesnenin baz yönleri daha belirgin ortaya konulurken
baz özellikleri atlan labilir. Özellikle anlat sal metinlerdeki betimlemelerde
betimleme nesnesine ili kin anlat n n ilerleyen bölümlerinde etkin olacak bir yan
varsa o yan öne ç kar l r, di er özellikler göz ard edilebilir. Bize sunulan nesnenin
seçilmi özellikleridir. Bu seçim betimlemenin s n rlar n n belirlenmesi için yap l r.
Ayr ca okuyucu betimlenen nesnenin baz k s mlar n kendi dünya bilgisiyle
doldurabilece inden bu k s mlar yaz lmayabilir.

Betimleme nesneleri evrendeki tüm varl klar olabilece i gibi genel olarak
nesne, ki i, varl k ve uzam olarak s n fland r labilir. Uzam d nda kalan betimleme
nesneleri aras ndaki ayr m öyle gösterebiliriz:

Nesne Ki i Varl k
Canl - + +
Cans z + - -
nsan - + -

5. Tablo: Betimleme Nesnelerinin Özellikleri

Betimleme nesnelerinden ki i ve varl canl d rlar, nesne cans zd r. Belirtilen

gruptan sadece ki i insand r. Ancak çe itli anlam olgular yla di er nesnelere insan
özellikleri yüklenebilir.

3. 2. 2. 1. Nesne

Metnin içine bir nesne kat laca nda, öncelikle bu nesne yak n ndaki di er
nesnelerden ayr larak belirginle tirilir. Bu durum genellikle nesne y nlar içinden
birinin adland r l p ayr lmas yla gerçekle ir. Betimleyenin bak aç s na göre, belli
bir ba lama noktas seçilerek ve nesnenin çevresindeki di er nesnelerden ay rt
edilmesini sa layacak özellikleri s ralanarak nesne bulan k bir görüntü içinden
netle erek ortaya ç kar l r.
 23

3. Örnek
Gün a ar yordu bahçede, önce a açlar n üst yapraklar ayd nlan yordu, sonra dallar,
gövde, kök, otlar yordu ac ye il. Renkler gittikçe aç l yor, nar narl n buluyor, ayva
ayval n tak n yordu. Ev beliriyordu olanca h z yla, cam , çerçevesi, kap s bacas yla
tümleniyordu. Sabah n ilk kargas gelip sundurmaya konmu tu bile. Son kas mpat lar
açmay deniyordu.
(Sabahattin Kudret Aksal, Öyküler, s. 216)

Bu örnekte sabah n betimlemesi yap l rken ev di er varl klar aras ndan gittikçe
belirginle erek ortaya ç kmaktad r. A aç dallar yla yapraklar yla belirginle irken ev
de bir yap-boz gibi gittikçe ortaya ç kmaya ba lar. Betimlemeye ba lama noktas
olarak ise evin etraf ndaki a açlar seçilmi tir.

Nesneler ilk olarak adland rma yoluyla betimlenir. Dili kullan rken nesnelere
dair zihnimizde bir betimleme (resimlendirme) i lemi gerçekle mektedir. “Kitap”
nesnesinden söz ederken betimlemelerin ve nesnenin kendisinin zihinde yaratt
resimler arac l yla “kitap” göstereni kavramla t r labilmektedir (kitap, dikdörtgen,
beyaz-sar sayfal , kapakl ...). Zihinde olu turulmu olan bu nesne daha sonra
betimlemeler yoluyla de i ik biçimlere sokulabilmektedir.

Betimleme s ras nda nesnenin betimlenmesine ilk olarak görünür

özelliklerinden ba lan r, ard ndan çevresindeki nesnelere göre konumu belirlenir.
Gereksinim durumunda nesnenin içyap sal özelliklerinden de söz edilebilir.

Anlat sal metinlerde olay n geli imine ba l olarak durumlar ve dönü ümler art
arda gelir. Betimlemeler genelde durumlar aç klarlar. Dönü ümler ise devinim
bildiren eylemlerin bask n oldu u k s mlarda vard r. Anlat ya kat lan her nesne
okuyucu taraf ndan bilinmeyen yeni bir eydir. Bu nedenle anlat ya kat lma
a amas nda ya da k sa bir süre sonra, ilgili nesnenin anlat y ilgilendirdi i yan öne
ç kart larak betimlenir. Yani anlat içinde bir nesne önce betimlenir sonra anlat
içinde kullan l r.

Anlat sal metinlerin içinde yer alan nesne betimlemeleri anlat içinde de i ik
amaçlarla kullan labilirler. Belli bir nesnenin özelliklerinin s ralanmas sadece
nesneyi tan tma amac ta maz. Nesneyi kullanan ki i ile ilgili bilgi verebildi i gibi,
 24

dönemin bir özelli ini yans t yor da olabilir.

Nesne betimlemeleri genellikle anlat sal metinlerde, tan t m amaçl

kataloglarda, bulmacalarda kar m za ç kar.

3. 2. 2. 2. Ki i

*nsanlar n ki ilik özelliklerini ki inin fiziksel ve ruhsal özellikleri olu turur.

Ki iye dair ula abilece imiz bilgilerin ço u bu özellikler yoluyla verilir. Betimleme
nesnesi olarak ele al nan ki inin de bu iki duruma göre betimlemesi yap labildi inden
ki i betimlemeleri iki öbekte ele al nabilir:
* Fiziksel betimlemeler
* Ruhsal betimlemeler

Fiziksel Betimlemeler: Fiziksel betimleme de betimlemesi yap lan ki inin

görünür özellikleridir. Fiziksel betimlemeye baz genel noktalara (ya , boy, kilo,
cinsiyeti ten rengi, göz rengi vb.) de inildikten sonra ki inin kendine özgü özellikleri
belirtilir. Belirtilen bu ayr mlar fiziksel aç dan ki inin foto raf görüntüsüne
ula mam z sa lar. Ki inin fiziksel özelliklerinden baz lar n öyle s ralayabiliriz:

Ya Görünü Boy Saç Yüz Göz Ten rengi

Zay f Uzun Siyah Yuvarlak Siyah K rm z yüzlü
Çocuk Normal K sa Beyaz Uzun Ye il Kumral
ya larda Ji man Orta boylu Kzl Kare Mavi Sar n
Genç Bodur Yakla k Kahverengi Oval Kahverengi Esmer
Orta ya l Clz “a” cm Sar Kr k Çekik Soluk benizli
Ya l Yakla k Uzun Beyaz yüzlü
Yakla k “a” kg K sa Çilli
“a” K v rc k
ya nda Dalgal
Düz
Örgülü
At kuyru u

6. Tablo: Ki inin Fiziksel Özelliklerinden Baz lar

Örne in suçlular n yüz e gallerinin çiziminde bu tür bir betimleme söz

konusudur. Bu ayr nt lar kendi içinde de pek çok alt bölüme ayr labilece i gibi,
bütün fiziksel betimlemelerde bu kadar ayr nt l betimlemeye gerek duyulmayabilir.
Bunlar n baz lar kullan larak da yeterli görülen betimlemeler yap labilir. Ayr ca
 25

ki inin sadece kendine özgü bir görünü ü (yüzündeki büyük bir ben ya da yara gibi)
varsa o da belirleyici olarak kullan labilir

Anlat sal metinlerde yer alan fiziksel betimlemeler anlat n n olu umu ve di er
ö eleri aç s ndan oldukça önemlidir. Betimlemesi yap lan ki inin tan nmas resminin
zihinde daha kolay olu mas aç s ndan betimleme yap labilece i gibi, ki i fiziksel
özelliklerinin tamam verilmeden sadece ruhsal özellikleri ile de tan t labilir.
4. Örnek
“Kumral, zay f, uzun ve saçlar iyi taranm bir gençti o. Yüzünün hatlar gayri
muntazamd , a z büyüktü. Fakat gözlerinin yorgun ve hummal bir bak vard .
Esasen, kad nlar n ho una giden taraf -zira, kad nlarca Faik Bey pek çok ra bet
kazanm bir delikanl d r- en ziyade bu bak idi. Küçük ya ndan beri Avrupa'n n
muhtelif ehirlerinde dola m oturmu oldu u için tav r ve hareketlerinde hiç sahte
görünmeyen bir Frenk zerafeti ve k vrakl vard .”
(Yakup K. Karaosmano lu, Kiral k Konak, s.21)

Bu al nt da ki iye ait fiziksel özelliklerle birlikte, ki ilik özelliklerine de yer

verilerek bütüncül bir betimleme yap lm t r. Anlat c , ki i hakk ndaki fiziksel ve
özelliklerin tamam n bilen bir gözle betimlemesini yapm t r.
5. Örnek
“Nuri Efendi benim tan maya ba lad m zamanlarda, elli be ,altm ya lar nda, orta
boylu, zay f, kuru fakat dinç bir ihtiyard .
Uzun, dört kö e yüzü, beyaz seyrek sakal , büyük kestane rengi çok yumu ak bak l
gözleriyle insan n üzerinde garip bir tesir yapard .”
(Ahmet H. Tanp nar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, s.30)

Bu al nt da ise ki inin sadece fiziksel özelliklerinin betimlemesi verilmi tir.

Anlat c ki iyi d ar dan gözlemleyen bir göz durumundad r.

Ruhsal Betimlemeler: Betimleme bir an resmetme ve görüntüleme d nda,

bir ruh halini, içinde bulunulan psikolojik durumu sezdirme ve hissettirme amac yla
da yap labilir.

Ruhsal betimlemede de, betimlemesi yap lan ki i ile ilgili olarak öncelikle
gözlem yap larak bu gözlem sonucunda var lan yarg lara dayal olarak ruhsal
betimleme yap l r. Ruhsal betimlemede insan n duygular , dü ünceleri, be enileri,
tutkular , al kanl klar yani ki inin iç dünyas betimlenir ve ki ilik özellikleri ortaya
konulur. Ruhsal betimlemelerde ki inin ruh durumu sadece ruhsal özelliklerin ortaya
konmas n n yan nda, çevrenin ya da ba ka nesnelerin baz özellikleri ortaya
 26

konularak da yap labilir. A a da verilen al nt da ki inin hüzünlü olan ruh durumu

çevrenin (*stanbul'un, gar n) betimlemesi yap larak belirtilmi tir.
6. Örnek
“Bir aral k gar n içine turuncu bir k doldu; d ar da güne bat yordu. $stanbul'un
durgun lodos havalar na özgü renk renk bulutlara kar m bir gurup... Merdivenin
ba nda bunu bir sigara tellendirerek uzun uzun seyretti”
(Refik H. Karay, Bugünün Sarayl s , s.17) .

Güne in bat ve renk renk bulutlara kar m olan grup hüznün simgesidir ve
hüzünlü ruh durumunun aktar m için kullan lm t r.
7. Örnek
Odisya bir bahç van çocu udur. En iyi o yüzer, bal k tutar, ark söyler, kürek çeker ve
en güzel o gülerdi. Garip bir çocuktu. Birdenbire kederlenirdi. En çok üzüldü ü ey,
kendisine ehemmiyet verilmedi ini sezmesi idi. En alelade eylerden bile bütün dünyaya
küskün bir hal al rd . Sonra en küçük bir mü fik söze kar kahramanl klar göstermek
isterdi. En çekindi i ey kavga idi. Birden sarar rd , kekemele ir yüzü karmakar k
olurdu. Çocuklar n korktu u Hiçbir eyden korkmazd .
(Sait Faik Abas yan k,Bütün Eserleri 2, “Ka kadas ’nda” s. 28)

Bu örnekte Odisya ad ndaki çocu un olaylar kar s ndaki tutumu, ki ilik

özellikleri uzun bir gözlem sonucunda ula ld dü ünülen di er özellikleriyle
birlikte betimlenerek, onun ruhsal özellikleri hakk nda bir bilgi verilmi tir.

3. 2. 2. 3. Varl k

Bir metnin, anlat m n içinde ki ilerin, nesnelerin, uzam n yan nda varl klar da
yer al r. Bu varl k daha önce hiç görülmemi bir ku da olabilir, bir benzeri görülmü
a aç da olabilir. Varl k betimlemesinde, betimlemesi yap lan varl k di er
varl klardan ayr lan ve onlara benzeyen özellikleriyle ortaya konulur.

Okuyucunun hiç bilmedi i bir varl n betimlemesi yap l rken okuyucunun

bildiklerinden yola ç k p bildi i varl n üzerinde, zihnindeki resimde yapaca
de i ikliklerle yeni varl n resmini olu turmas na çal l r. Betimlemesi yap lan yeni
varl k ile bilinen varl k birbirine ne kadar benziyorsa, zihinde yeni varl a ait olu an
resim o kadar h zl ve kolay olu ur. Betimlemesi yap lan yeni varl n bir benzeri
okuyucunun zihninde yoksa, varl n d tan içe, genelden özele tüm özelliklerinin
s ralanmas gerekir.

“Diyelim (bugüne kadar hiç at görmemi birine) at tasvir etmek üzere yaz n za at
kavram yla de il, okurun ki isel deneyimine dayal “araba” kavram yla ba l yorsunuz.
Tasviriniz boyunca atlara “at” de il “tekerleksiz araba” derseniz, hiç at görmemi ve
 27

fazlas yla arabaya al k okurunuza bu iki nesne aras ndaki fark , “tekerleksiz araba”
kavram ndan tüm “araba fikrini” ç kar p o deyime atla ilgili tüm anlamlar yükleyerek
aç klamaya çal m olursunuz. böylece tekerleksiz arabalar n tekerle i yerine toynak
denen geni ayak t rnaklar , far ve arka ayna yerine gözleri, bir kat boya yerine tüy ya
da k l denen eyleri olur ve araba benzinle de il arpayla beslenir vb. Böyle bir tasvirin
sonunda at ne de ilse o olup ç kar” (Ong, 1995:25).

Betimlemesi yap lan varl k ile benzetilen varl k aras nda mant ksal aç dan
ortak ö elerin bulunmas betimlemenin sunumunu ve varl n zihinde olu umunu
kolayla t r r.

3. 2. 2. 4. Uzam (Yer)

Öyküleme ve betimleme anlat n n olu umunu sa layan anlat m yöntemleridir.

Anlat n n olu umu ki i, zaman, uzam üzerine kuruludur ve bu ö eler anlat da
birbirini zorunlu k larlar. Bu üç olu turucudan uzam ile ilgili yerle tirmeler
betimleyici metinler yoluyla yap l r. Bir romanda, öyküde kurgunun olu turulmas n
sa layan ö elerden biri de uzamd r.

“Anlat da bildi imiz tek ey, bizlerle konu an ki inin ya da bize sözü edilen roman
ki ilerinin herhangi bir yerde bulunduklar d r. Ancak k sa süre içinde sis perdesi yer
yer farkl l k gösterir; çünkü bir salonda bir mutfakta bir ormanda ya da çölde ayn
biçimde konu ulamayaca n ve ayn biçimde davran lamayaca n hepimiz çok iyi
biliriz. Bu nedenle bizlere dekorun, yani çevreye özgü niteliklerin bildirilmesi
gereklidir” (Butor, 1991:144).

Bu al nt da da belirtildi i gibi herhangi bir anlat daki ki ilerin konu ma ve

devinimleri bulunduklar uzam n artlar na göre de i ebilmektedir. Bu nedenle
anlat lar içinde uzam n betimlenmesi metnin tutarl l için gerekli görülmektedir.

Uzam, anlat ya özgü s n rlanm uzay parças d r. *nsan n içinde bulundu u her
an n bir uzam vard r ve uzam n anlat m betimlemeyi gerektirir. “Uzam olu turan
ö elerin aras ndaki ili kiden anlat do ar” (K ran ve K ran, 2007:249). Anlat n n
di er unsurlar nda oldu u gibi uzam n betimlenmesi de kendi içinde bir bütündür ve
tutarl olmak durumundad r.

Okuyucunun anlat daki kurguyu örebilmesi ve anlat da yer alan pek çok unsuru
çözebilmesi için uzam hakk nda bilgi sahibi olmas gerekir. Bu ekilde anlat n n
okuyucu zihninde olu umu daha yerli yerinde olu abilmektedir.
 28

Akta (2000:127), uzam n içinde ya ad m z dünyaya benzetilmek amac yla

somut bir ekilde verilebilece i gibi soyut da olabilece ini, böylece d dünya ya
oldu u ekliyle yans t ld n ya da okurun birtak m izlenimler edinmesi için
kullan ld n ; ilkinin resme, ikincisinin minyatüre kar l k geldi ini belirtir.

Uzam ile ilgili betimlemenin birebir ve gerçekçi olarak verildi i durumlarda

betimleyen, okuyucuyu uzam n foto raf görüntüsüne ula t rmaya çal mal d r. Bu
amaçla betimleyici uzamdaki unsurlar belli bir çerçeve içinde sunmal d r.

K ran ve K ran, uzam n betimlenmesinde kullan lan sözcükleri u ekilde

belirtmektedir:

“Uzam n sözcükleri:
Bir romanda uzam incelerken u tür sözcüklere rastlanabilir:
Do rudan do ruya co rafyaya ili kin bir uzam belirtmeye yarayan özel isimler
(bir ehir, bir mahalle, bir bölge, bir ülke... Ankara, *zmir, Güney-Do u
Anadolu, Pamplemousse, Paris, Ümit Burnu, Türkiye...)
Cins *simler: >ehir, sokak, bina, cadde, köy, da , deniz, orman...
Bir uzam n boyutunu, biçimini belirterek, betimlenen uzam nitelemeye yarayan
s fatlar: Büyük bir ehir, küçük bir köy, geni bir cadde, yüksek bir da , dar bir
kanal...
Baz ilgeçler: Önünde, arkas nda, üstünde, sa nda, solunda...
Devinim ya da devinimsizlik bildiren eylemler” (2007:250).

Uzam betimlemesinde kullan lan bu sözcük yap lar do rudan uzam n

görüntüsünü verirken; anlat c n n izlenimsel görü lerini ve etkilenimlerini de belirten
öznel dü üncelere de yer verilebilir.

8. Örnek
“Çok güzel bir evimiz var. Kocaman kocaman odalar aynalar, yald zl koltuklarla;
duvarlar , tavanlar resimlerle süslü. Tavanlardan yerlere de in uzanan koyu renkli
kadife perdeler, her odada irili ufakl sanki yüzlerce hal . Üstelik k r lacak e ya dolu bir
sürü küçük masa. Cilas ayna gibi parlayan büyük yemek masas . arkal kl , oymal , her
biri iki ki iyi s d rabilecek geni likte sandalyeler. Ellemeye bay ld m satenle
kaplanm koltuklar. Yürümekle bitmeyen- ko mak yasak!- iç içe geçmi salonlar.
Annemin neredeyse salonlar kadar büyük yatak odas . Beyaz kürk örtüsünün üstünde
yuvarlanmaya doyamad m kocaman karyolas . Aynalar...aynalar..”.
(P nar Kür, Ak Olmayan Sular, s:9)

Uzam n sözcükleri:
Cins $simler: Ev, oda, ayna, koltuk, duvar, tavan, resim, perde, hal , e ya, masa,
 29

yemek masas , salon, örtü, karyola.

Bir uzam n boyutunu, biçimini belirterek, betimlenen uzam nitelemeye yarayan
s fatlar: kocaman, koyu renkli, küçük, oymal , yürümekle bitmeyen iç içe geçmi ,
Yer belirticileri: üstünde

Bu ekilde betimlenen bir oda ile okuyucu anlat c n n odayla ilgili görü ve
dü üncelerini ö renerek anlat n n di er k s mlar ile rahatça ili kilendirebilecektir.
S fatlar n yo un olarak kullan ld bu betimlemede benzetme de kullan larak uzam n
izlenimsel boyutu ortaya konulmu tur.
9. Örnek
Hüseyin Feyzullah, Langa'da, ahtapot gibi bir evde oturuyordu. Ahtapot gibi bir ev,
çünkü iki yan ndan, sa ndan, solundan destekleyici direklerle ayakta duruyordu bu ev,
y k lmak için de kas rgay bekliyordu. $ki katl yd , ah ap, soka n ba ndan bakana
sanc l bir di gibi görünürdü. Küçüktü ama küçüklü üne göre orans z denecek kerte
büyük bir bahçenin soka a yak n bir yerinde duruyordu. Bahçede erik, vi ne, ceviz,
incir, nar, ayva hepsi tamamd . Delimtrak büyümü otlardan geçilmiyordu. Arkada
kuyunun yan nda, kap s kiremit rengine boyanm bir kümes, bir horozla birkaç da
tavuk. Bahçede arnavut kald r m nda kullan lan ta larla örülü bir duvarla çevrilmi ti,
duvar toza dönü mü bir harç ayakta tutuyordu. Evin ön cephesindeki pencerelerden
bak nca, mevsim öncesi esip savuran, kuduran rüzgarlar n duruldu u sabahlardaki gibi
dingin, k p rt s z sanki hep güne li, uyuyan bir gömütlük görünüyordu kar da, arka
cephedeki camlardan bakan n gözünde de karnabahar tarlalar büyüdükçe büyüyordu.
Daha ötede de çevresine oturtulmu bir resim gibi deniz, orta yerinde bir kum kay yla
iskele, zaman d donmu kalm t .
(Sabahattin Kudret Aksal, Öyküler, s.188)

Burada betimlemesi yap lan ev ile ilgili olarak; d özellikler verilmi evin
etraf n saran nesneler s ralanm , bu nesnelerin özellikleri belirtilerek evin resimsel
görüntüsü yarat lm t r. Bu betimleme bir öykünün ba lang ç bölümünde yer
almaktad r ve bu biçimdeki bir betimlemeyle olaylar n ya an laca ortama dair
özellikler verildi i için ki iler bu uzama daha rahat yerle ecek anlat c daha sa lam
bir kurgu olu turabilecektir.

K ran ve K ran' n belirtti i uzam sözcüklerinden bu betimlemede kar m za

ç kan sözcük öbekleri unlard r:

Cins $simler: Ev, bahçe, sokak, cephe, tarla

Bir uzam n boyutunu, biçimini belirterek, betimlenen uzam nitelemeye yarayan
s fatlar: *ki katl yd , ah ap, küçük, dingin, k p rt s z, sanki hep güne li.
Yer belirticileri: *ki yan ndan, sa ndan, solundan, arkada, ön cephesindeki, arka
cephedeki, çevresine, orta yerinde.
Devinimsizlik bildiren eylemler: Oturuyordu, duruyordu, bekliyordu, görünürdü,
çevrilmi ti, tutuyordu, görünüyordu, donmu kalm t .

Görüldü ü gibi bir uzam n betimlemesinde kullan lan sözcükler genellikle

 30

devinimsizlik bildiren eylemlerle kurulmu tümceler, yer belirticileri baz s fatlar ve

uzamda yer alan özel ve/veya cins isimlerdir.

Uzam betimlemelerinde uzam ile ilgili bilgiler verebilece i gibi dönemin ve

çevrenin etkilerini de gösterebilir, anlat n n içinde önemli olabilecek baz
sezdirimlerde bulunabilir.
10. Örnek
“Kö enin ba nda durup bakarsan z her pencerede k rm z toprak saks lar ve
kararm gaz sand klar görürsünüz. Saks larda al, beyaz, koyu k rm z sardunya,
küpeçiçe i, karanfil. Gaz sand klar da öbek öbek ye il fesle en ile dolu. Ta kö ede bir
mor salk m çarda alt nda çevrenin en i lek çe mesi var. Bütün bunlar n arkas nda
tiyatro dekorunu and ran beyaz, uzun, ince minare.”
(Halide Edip Ad var, Sinekli Bakkal, s.13)

Betimlemede bir soka n görüntüsü bize verilmi tir. Betimlenen görüntüye

bakt m zda nesneler bize anlat n n betimlemenin zaman na dair ipuçlar verir. Gaz
sand klar n n bulundu u ve insanlar n su gereksinimini mahalle çe melerinden
sa lad bir dönem, bize bu betimlemenin günümüze ait olmad n hissettirir.
Betimlemesi yap lan soka n içinde bulundu u dönem yakla k yüz y l kadar öncesi
olabilir.

K ran ve K ran anlat daki uzam türlerini kar tl klarla incelemi ler ve u türleri
belirlemi lerdir: “Aç k uzam/kapal uzam, kapsayan uzam/kapsanan uzam, özel
uzam/herkese aç k uzam, aileye ait uzam/ yabanc uzam, gerçek uzam/kurmaca
uzam” (2007:250-252). Uzam n anlat d ndaki alanlarda da türleri belirlenmi tir.
Güngör, foto raftaki uzam türlerini “aç k/kapal , yass /derin, belirli/belirsiz,
bo /dolu” (2005:2) olarak belirtmi tir. Betimlemenin hem foto rafik görüntünün hem
de anlat n n bir ö esi oldu unu dü ündü ümüzde bu türleri birle tirebiliriz.

Aç k/kapal uzam betimleyicinin/vericinin sundu u uzam n aç k veya kapal

olmas d r. Anlat da bu aç kl k “deniz, orman, bahçe gibi; kapal l k ise ev, büro,
ma ara” (K ran ve K ran, 2007:250) gibi verilirken, foto rafta “izleyenin ilgisinin
çerçeve içinde tutulup tutulmad ” (Güngör, 2005:3) dikkate al n r. Foto rafta “aç k
uzamda izleyiciden gösterilmeyeni hayal etmesi beklenir. Kesilmi tamamlanmam
figürlerle bilinçli olarak uzam n çerçeve d nda da devam etti i hissettirilmeye
 31

çal l r” (Güngör, 2005:3). Yani aç k uzam ile figürlerin daha geni oldu u izlenimi
yarat lmaya çal l r. “Anlat daki aç k uzam kahramanlara rahat hareket etme f rsat
verir” (K ran ve K ran, 2007:250). Bu durum bir çok anlat da görülebilir.

Kapal uzam için bir tiyatro sahnesini örnek olarak verebiliriz:

11.Örnek
“K s m k s m kiraya verilen bir eski kona n ikinci kat sofas . Seyirciye göre sol
yön mutfak, sa yön yemek-oturma odas gibi kullan l r. Sol yön bir basamak daha
yüksektir. Sol yan duvarda WC’ye aç lan bir kap . Kö ede ocak. Kar da sol yana yak n
pencere. Pencere ile ocak aras nda alçak, uzunca bir mutfak dolab . Duvarda raflar,
kutular, kavanozlar, tabak, tava, tencereler. Sa alan pencere hizas nda bir metre kadar
derinlik kazan r. Tam kar da girintinin içinde sokak kap s . Sa yan duvarda yatak
odalar na aç lan kap . Sa ortada önde yemek masas . K rm z - beyaz damal örtü. Sa
ön kö ede eski iki koltuk. Sa alan aç k renkli desenli bir hal , sol alan koyu renk bir
mu amba ile dö enmi tir”
(Turgut Özakman, Toplu Oyunlar 1, “Ocak”, s.87)

Görüldü ü gibi tiyatrodaki sahne bir kapal uzamd r ve bu kapal l n snr

duvarlarla çizilmi tir. Kapal olma ve aç k olma kar tl ise duvardaki kap larla
sa lanm t r. Örne in, 3. örnekte ve 4. örnekte yap lan betimlemeler aç k uzam
betimlemeleridir. 3. örnekte bir evin bahçesi, 4. örnekte ise bir sokak
betimlenmektedir ve bunlar aç k uzamlard r. 9. örnek bir evi ve evin odalar n
betimledi i için kapal bir uzamd r. 7. örnekte aç k ve kapal uzam bir arada
bulunurlar; tren gar kapal bir uzam belirtirken, gar n d ar s aç k uzamd r. 10.
örnekte betimleyici aç k bir uzamdad r ancak betimleme nesnesi olan ev kapal bir
uzamd r.

Kapsayan uzam/kapsanan uzamda bir uzam kapsayan ba ka bir uzam bulunur.

Bir caddeyi kapsayan ehir, bir aday kapsayan deniz gibi. 4 örnekte görülen sokak
ve evler kapsayan/kapsanan ili kisi içindedirler. Soka evleri, camiyi ve çe meyi
kapsar.

Özel uzamlar ki iye özel oda, yatak gibi alanlarken; herkese aç k uzamlar
okul, park gibi alanlard r. 9. örnekte betimlenen yatak odas ve betimleyicinin
annesine ait karyola özel uzama örnek olu tururlar. Aileye ait uzamlar ev, bahçe gibi
uzamlar iken; yabanc uzamlar sokak, mezarl k, sinema gibi alanlard r. Gerçek
uzamda ise gerçekte var olan bir yere ait betimleme söz konusudur. Ama bu
 32

gerçeklik verici taraf ndan yeniden ele al narak da sunulabilir. Örne in Çukurova’ya
dair bir betimleme ansiklopedide farkl yer al rken Ya ar Kemal’de farkl yer al r.
Sunulan uzam ayn olsa bile gerçekli i yeniden kurgulayan verici onu yeniden
sunmu olur.
12. Örnek
“Bu uzak nar bahçesi da lar n ete inde, dört yol a z ndad r. Alt yandaki ova sar gözlü
nergis, mavi çiçekli yarpuz, kokusu dünyay alan limon, portakal çiçekleri, ak pamuk
sar , s rmalanm bu dayla balk yan, geceleri tarlalardaki traktörlerle y ld z y ld z
dolan, homurtulu kamyonlar , ekini yiyip kusan biçerdöverleri, gürültülü fabrikalar ,
inan lmayacak kadar büyük ehirleri olan kar nca misali insan kaynayan, tozlu, s cak,
ter içinde ak bulutlu Çukurova topra d r”.
(Ya ar Kemal, Demirciler Çars s Cinayeti, )

Bu biçimde vericinin bak aç s yla da gerçek uzam de erlendirilebilir.

Kurmaca uzamda ise verici taraf nda olu turulmu bir uzam söz konusudur. Asl nda
olmayan ancak anlat n n olu umu için gerekli görülen uzam kurmaca uzam olarak
görülebilir.

Al c taraf ndan tan mlanabilen bir uzam verilmi ise belirli bir uzam vard r. Bu
uzam al c n n bildi i, tan d ya da tan mlayabilece i bir uzamd r. Sunulan
betimlemede uzam belirli ise al c için bir düzen ve rahatl k olu ur. Belirsiz uzamlar
al c n n tam olarak olu turamad , tan mlayamad uzamlard r. Bu belirsizlik k
eksikli inden kaynaklanabilece i gibi uzam n tan mlanamamas ndan da
kaynaklanabilir. Belirsiz uzamlar al c da korku endi e gibi duygular uyand r rlar.
13. örnek
“Evi küçük, s k nt l ve sevimsizdi. Nereden akt n hiçbir zaman ö renemeyece im pis
bir suyun çamurla t rd kagac k burgac k bir sokaktan giriliyordu. $çeride neredeyse
hiç e ya yoktu, ama eve her giri imde içim daral r tuhaf bir s k nt ya kap l rd m.”
(Orhan Pamuk, Beyaz Kale, s. 23)

Örnekte görüldü ü gibi betimleyici uzam konusunda fazla bilgiye sahip

de ildir. Uzamda yer alan baz ö elerin nedenini bilmemektedir ve bu onda bir
rahats zl k duygusu uyand rmaktad r. Soka n kargac k burgac k görünmesi uzam
hakk ndaki belirsizlikten kaynaklanmaktad r.

Bo ve dolu uzam n belirtilmesinde önemli olan uzamda bulunan nesnelerdir.

“Uzam n tan mlanabilmesi için görsel referanslara yani nesnelere gereksinim vard r.
Bir mavili in gökyüzü oldu unun anla labilmesi için, ba ka hiçbir veri yoksa,
 33

bulutlar, ku lar gibi ipuçlar gereklidir. Bombo uzay anlatmak için bile birkaç y ld z
görmek gerekir. Mutlak bir bo luk mekan fikrini do urmaz” (Güngör 2005:6). Bo
ve dolu uzam n al c da uyand rd duygular farkl d r. Bo uzam sonsuzlu u,
yaln zl , huzuru simgelerken dolu uzam n uyand rd duygular daha çok dolulu u
yaratan nesnelerin düzenine ve düzensizli ine göre de i ir. Düzensiz bir dolu uzam
karga ay , da n kl simgelerken; düzenli bir dolu uzam birliktelik ve güç
duygusunu uyand r r.

Yass ve derin uzamda ise derinli i belirleyen baz ö elerin olup olmamas
belirleyicidir. Yass uzam sadece iki boyutlu bir görüntü içerir. Betimlenen nesnenin
arkas n göremeyiz. Bir foto raf görüntüsünde yass bir uzam söz konusudur.
Derinli i yaratan ise perspektif duygusunun verilebilmesidir ki resmin ve foto raf n
çok iyi veremedi i bu derinli i devinim halinde olan bir betimleyicinin yapt
betimleme rahatl kla verebilir. Betimleyici uzam n içinde dola abiliyorsa derin uzam;
uzam kar dan gördü ü kadar yla betimliyorsa yass uzam söz konusudur.

3. 2. 3. Betimleme Yöntemleri

Betimleyici metinlerde betimlemesi yap lacak bir nesne seçilir ve bu nesnenin

özellikleri s ralan r. Bu s ralama çe itli biçimlerde düzenlenebilir. Düzenlemede
temel al nan baz ölçütler vard r: Tan lama (belirginle tirme), tan mlama,
kar la t rma ve z tl k, aç klama, s n fland rma ve çözümleme (Calfee ve Chambliss,
1987:363). Bu ölçütler nesnenin bir s n f içindeki konumunu belirler, nesneyi
tan mlar, s n f n di er nesneleriyle kar la t r r, aç klar, s n fland r r ve çözümler.
Bunlar yaparken metin içinde çe itli yöntemler benimsenir5: Konu a , listeleme,
de i kenler aras ili ki tablosu ve s ral düzen yöntemleridir.

3. 2. 3. 1. Konu A&

Konu a biçimindeki betimlemede nesne önce bölümlere ayr l r. Sonra bu

bölümlere ait özellikler betimlenir. Ayr ayr olu an bu betimlemeler
birle tirildi inde temel nesnenin yak n ya da uzak özelliklerini belirtirler. Bir insana

5
Bu yöntemlerin aç klanmas nda ve ekillendirilmesinde CALFEE, C. Robert and CHAMBL*SS, J.
Marilyn (1987) The Structual Design Features of Large Texts, Educational Psycholog st,
[357-378] kayna ndan yararlan lm t r.
 34

ait betimlemede, insan yüzünün ayr , kollar n n ayr , vücudun ayr betimlenerek
sonuçta ki inin betimlemesini olu turmak konu a biçimindeki betimlemeye örnek
olabilir. Konu a biçimindeki betimleme yönteminde tümevar m ve tümdengelim
yöntemlerini kullan labilir. Bu yöntemi a a daki gibi görselle tirebiliriz:

2. +ekil: Konu A

Konu a biçimindeki betimleme bütün betimleme nesneleri için kullan labilir.

Ancak özellikle uzam betimlemelerinde bir uzama ait bölümlerin betimlenip sonra
bu betimlemelerin birle iminde genel görünümün olu turulmas nda kullan labilir.
Ayr ca bir nesneye ait farkl bölümlerin betimlenip birle tirilmesinde de kullan lan
bir yöntemdir.

3. 2. 3. 2. Liste

Betimlemede, birbirinden ba ms z nesneler bir araya gelerek yeni bir

görüntüyü olu turuyorlarsa listeleme yöntemi kullan labilir. Listeleme yönteminin
kullan labilmesi için öncelikle birden fazla nesnenin olmas gerekir. Bu nesnelerin
birbirleriyle organik bir ili kisi olmamal d r. Listeleme yöntemi ayr ayr nesnelerin
s rayla betimlendi i uzam betimlemelerinde kullan labilir. Bu yöntemi ekille
a a daki gibi gösterebiliriz.
 35

3. +ekil: Liste

Bir uzamdaki nesnelerin art arda s raland u al nt listeleme için örnek

gösterilebilir:
14. Örnek
“Bir oda. Odan n üç duvar da kitaplar, seçme tablolar, kazan lm ödüllerle doludur.
Bir kö ede bir plak dolab . Bir ba ka kö ede içki dolab . Üstünde içki i eleri
kadehler.Bir yaz masas . Telefon. Bütün bunlar n aras nda kentin klar n tepeden
gören caml bir kap . Balkona aç l r. Bir ba ka kap . $ki koltuk. Sedir üzerinde bir y n
giyim e yas ”
(Adalet A ao lu, Bir Kahraman n Ölümü, s.273).

Örnekte bir oday olu turan nesneler birbirinden ba ms z bir biçimde,

konumlar birbirine ili kilendirilmeden verilmi tir. Uzam içindeki da l mlar
serbesttir, ba lant s zd r. Bu biçimde verilen bir betimlemenin görüntüsünü okuyucu
kendi bilgi ve deneyimlerini kullanarak olu turabilir. Dolab n, masan n biçimini
rengini, koltu un desenini kendisi olu turarak sunulan görüntüyü netle tirebilir. Bu
bak mdan listeleme yöntemi ayr nt lar n en az görüldü ü yöntemlerden biridir.

3. 2. 3. 3. De&i kenleraras li ki Tablosu

Bu betimleme yönteminde iki ya da daha fazla nesne (de i ken) aras ndaki
ili kiden yola ç k lan bir durum vard r. Betimlenen nesnelerin birbirlerine göre olan
ili kileri ve konumlar belirleyicidir. Özellikle de i ik anlam olgular n n kullan ld
betimlemelerde bu yöntemi kullanmak mümkündür. Bu yöntemi ekille a a daki
gibi gösterebiliriz.
 36

4. +ekil: De i kenleraras *li ki Tablosu

Bir örnek üzerinde bu yöntemi göstermeye çal al m:

15. Örnek
“Seyirciye göre sahnenin sol önünde, sol geriye do ru park: Bir bank bir a aç. Y k k
bir duvar. Sol dipten sahnenin ortas na do ru aç lan dörtyol a z . Bir sokak feneri.
Sahnenin gerisinde ve sa dibe do ru küçük bir kentin çat lar görünür. Seyirciye göre
sahnenin sa önünde, sa dibe do ru orta halli bir ailenin oturma odas . Dipte kar da
küçük bir pencere. Sa da bir kap evin di er k s mlar na aç l r… sahnenin önünde
Kad n ve Erkek, yüzleri seyirciye dönük, bir yarg c n kar s nda oturur gibi, tahta bir
iskemlede oturmaktad rlar… ikisinin de dizleri biti ik, elleri dizlerinin üstünde, yüzleri
ciddi, sayg l ama ne kederli ne heyecanl d r. Donuk. Kad n otuz ya lar nda. Ne güzel,
ne çirkin, saf. Hatta insana zaman zaman aptalca gelen konu mas d nda hiçbir
özelli i yok…Erkek otuz be ya lar nda. Onun da hiçbir özelli i yok…$kisinin de
giyini leri ne belli bir zenginli i ne belli bir yoksullu u gösterir”.
(Adalet A ao lu, Evcilik Oyunu, s.17)

Bu örnekte, görüldü ü gibi bir tiyatro sahnesi betimlenmi tir. Sahnede birden
fazla nesne yer almaktad r ve yer alan nesneler birbirleriyle ili kilidir. A aç, y k k
duvar, oturma odas ve uzamda bulunan ki ilerin durumlar birbirlerini etkileyen
de i kenler olarak ele al nabilir. Betimlenen uzam n bir tiyatro sahnesi oldu unu
dü ündü ümüzde ki i-uzam ili kisini birbirlerini etkileyen de i kenler olarak ele
alabiliriz.

3. 2. 3. 4. S ral düzen

Bu betimleme yönteminde betimleme nesnesinin kendine ait alt bölümleri

vard r ve belirli bir düzen içinde bu bölümler s rayla betimlenir. Her bölüm kendi
 37

betimlemesini olu turduktan sonra as l nesnenin bir parças olurlar ve nesnenin alt
dallar n olu turan küçük özellikler bile böylece betimleme içinde s ralanm
olabilirler. Bu yöntemi ekille a a daki gibi gösterebiliriz.

5. +ekil: S ral düzen

Bu betimleme yöntemlerinden konu a ve listeleme daha sade ve belirli iken

de i kenler aras ili ki ve s ral düzen daha karma k bir betimleme olu tururlar. Bu
yöntemlerle ba ta verilen betimleme düzenlemesinde ele al nan ölçütleri (Tan lama
(belirginle tirme), tan mlama, kar la t rma ve z tl k, aç klama, s n fland rma ve
analiz) e le tirdi imizde öyle bir tablo ortaya ç kar:

ÖLÇÜTLER YÖNTEMLER
Tan lama (Nesnenin benzersiz özellikleri) Konu A
Listeleme
Tan mlama (Nesnenin genel s n fsal S ral düzen
özellileri ve ay r c özellikleri) De i kenler aras ili ki tablosu
Kar la t rma ve z tl k (Ayn grubun üyeleri De i kenler aras ili ki tablosu
aras ndaki benzeyen ve fakl la an yönler)
Aç klama (Belirli ayd nlat c konular) De i kenler aras ili ki tablosu
S n fland rma (s n f n özelliklerini en çok S ral düzen
içerenden en az içerene do ru bir s ralama) De i kenler aras ili ki tablosu
Çözümleme (Ayr özellikler aras ndaki De i kenler aras ili ki tablosu
i levsel ili kiler)

7. Tablo: Betimleme Ölçütleri ve Yöntemleri

 38

Tabloda da görüldü ü gibi en çok kullan lan yöntem de i kenler aras ili ki
tablosudur. Bunun nedeni öyle aç klanabilir: De i kenler aras ili ki tablosunda
birden fazla nesne vard r ve bunlar n birbirlerine göre durumlar betimlenir.
Betimleme düzenlemesinde ele al nan ölçütlerin ço u da nesnenin yan nda bir ba ka
nesneyi de gerektirir. Tan mlamada s n fsal özelliklere de inilece inden s n f n di er
üyelerine; kar la t rma ve z tl kta nesnenin, yine gruptaki di er nesnelere benzeyen
ve di er nesnelerden ayr lan yönlerine de inilece inden ba ka nesnelere gereksinim
duyulur. Aç klamada ise nesne hakk ndaki ayd nlat c bilgi ba ka nesneler üzerinden
veriliyor olabilir. S n fland rmada s n f n tüm üyelerinin özelliklerinin belirlenmesi
gerekti inden ve çözümlemede de ayn nesnenin ayr özellikleri aras ndaki i levsel
ili ki belirtildi inden de i kenler aras ili ki tablosunun daha çok kullan ld
görülür. Ancak de i kenler aras ili ki tablosunun yan nda konu a nda da kullan lan
tümevar m ve tümdengelim gibi yöntemlere de s kl kla ba vurulur.

Betimlenecek nesnenin ortaya konulu u tümdengelim yönteminde verilecekse

nesne ile ilgili ilk konumlama genellikle etraf ndaki nesnelere göre yap l r.
Tümevar m yöntemi ile ortaya konulacaksa ilk konumlama seçilecek yatay ve dikey
boyuttaki her hangi bir özelli in verilmesi ile yap l r. Örne in bir kulübenin
betimlemesi tümdengelim yöntemiyle ele al nd nda öyle ortaya konur:

“Orman n derinliklerinde iki a ac n ortas nda yer alan kulübe, çat s e ri

duvarlar y k k, eskimi tahta kap s yla terkedilmi hissi uyand r yordu”.

Bu tümcede öncelikle kulübenin ormana ve a açlara göre konumu

belirtilmi tir. Ayn nesne, kulübe, tümevar m yöntemiyle ele al nd nda u ekilde
ortaya konulur:
“Bir insan boyundan hafifçe yüksek, kararm ve e rilmi çat s yla otuz
ad mda çevrelenen bu kulübe insanda terk edilmi lik duygusu uyand r yordu”.

Böyle bir betimlemede ise nesnenin yatay ve dikey boyuttaki özellikleri ile
betimlemeye ba lan lm t r.

Ki i betimlemelerinde ise betimleme nesnesi ki i oldu undan tümevar m ya da

tümdengelim yöntemindeki belirleme ki inin çevresindeki nesnelere göre de il
 39

ki inin kendi özelliklerinin s ralamas na göre belirlenir.

16. Örnek
“Uzun boy. Seyrek, ince ve sar saçlar. Etlerinin her parças ayn pembelikte, s hhatli
bir ba . Daima gülmeye al m ve ciddi halinde bile gülümseyen bir a z. Pratik ve
d a dönük bir zekan n daraltt muzip, derinliksiz, k vrak mavi gözler. $çinde – bana
bakt zaman- gurur, müsamaha, efkat ve yukar dan a a inen bir takdir. Kenarlar
biraz yayvan enli bir islav burnu. Az k m ldayan bir vücut, dik duru , gözlerin sinirsiz ve
ölçülü bak . Orta karar bir zerafet. Bütün ahsiyette bir l ml l k, gayelere ölçülü bir
gidi , yüzeysel bir ahenk: Doktor Rag%p”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, s. 67-68)

Örnekte verilen betimleme tümevar m yöntemiyle düzenlenmi tir. Her bir

organ ayr ayr betimlenen ki inin, betimlenen organlar bir araya getirildi inde bir
tüme yani Doktor Rag p’a ula l r. Bu da betimlemenin sonunda belirtilmi tir.

3. 2. 4. Betimlemenin levleri

Her metnin bir olu turucusu, olu turulma biçimi ve olu turulma nedeni vard r
ve her metin al c da bir etki uyand rmak ister. Betimleyici metinlerin de anlat m
içinde belirli i levleri vard r.

Betimlemenin i levleri ile ilgili olarak K ran ve K ran (2000:19), bir yazar n
betimleme yapmak için say s z neden bulabilece ini, bunlar n genellikle bilgi
vermek, aç klamak ve anlatmak oldu unu; anlat lardaki betimleyici metinlerin ise
ki ileri ya da eylemin/olay n ko ullar n tan maya ve onlara gerçeklik izlenimi
vermeye, bir etki, bir atmosfer, bir beklenti yaratmaya yarad n belirtmektedir.

Günay (2007b:249), de i ik metin tipleri içinde kullan lan betimleyici

metinlerin i levleri aç s ndan dört gruba ayr labilece ini, bunlar n; bilgi verici i lev,
gerçe i yans tma i levi, sanat i levi ve simgesel i lev olabilece ini belirtmektedir.
Bu konuda Laurent Jenny, betimlemenin i levlerini u ba l klar alt nda
belirtmektedir: “Süsleme görevi, ifade etme görevi, simge görevi, hikayele tirme
görevi, bilgi verme-aç klama görevi, duygular ifade etme görevi, gerçe e benzerlik
sa lama görevi, yaz ya sembolik de er kazand rma görevi, iirsel etki görevi, görevi,
görselle tirme görevi, oyalama görevi, dramla t rma görevi, metni bölümlere ay rma
görevi”6. Jenny’nin belirtti i süsleme i levinde anlat d ndaki bir durum

6
Aktaran AKDEN*Z, Safiye “Betimleyici Anlat m:Tasviri “descriptif” Metinler” http://www.ege-
 40

betimlenerek anlat ya güzellik katmak amac yla kullan l r. *fade i levinde duygular,
hayaller, do an n betimlenmesiyle anlat lmaya çal l r. Simge i levinde betimleme,
betimleme nesnesi d ndaki bir ba ka eyi anlatmak için kullan l r. Hikayele tirme
i levinde betimlemenin öyküleme görevinde anlat n n i leyi inde etken oldu u
durumlarda görülür. Duygular ifade etme i levinde öznel bir anlat c n n
duygular n n ifadesi olarak kar m za ç kar. Gerçe e benzerlik sa lama görevinde
ayr nt larla gerçeklik etkisi yarat r. Bir ki inin iç dünyas ile d dünyas aras nda
ba lant kurularak betimleme simge i levinde kullan labilir. Yazar n airane
betimlemeler yapmas yla iirsel etki yaratma i levinde görülebilir. Ayr nt lar
göstermesi yoluyla al c y ikna etme i levinde kullan labilir. Anlat sal metinlerde
olaylar n h z n keserek oyalama i levi görür. Uzun bir metnin içindeki olaylar
dramatize ederek canland rma i levi görebilir ve ayr ca anlat içinde uzamlar , ki ileri
betimlerken bir metnin bölümlere ayr lmas n da sa layabilir.

Bu çal mada metinler edebi de er ve anlat sall ktan çok ileti im ba lam nda
ele al naca ndan verici-al c ili kisi göz önünde bulundurularak betimleyici
metinlerin metnin kendine dönük i levleri göz ard edilip, metnin al c ya dönük
i levleri ele al nacakt r.

K ran ve K ran’ n, Günay’ n ve Jenny’nin belirledi i i levlerin içinden

sayabilece imiz, betimleyici metinlerin al c ya dönük i levleri unlard r:
1. Bilgi verme (aç klama) i levi
2. Anlatma i levi
3. *kna etme i levi

>imdi de bu i levleri aç klayal m.

3. 2. 4. 1. Bilgi Verme (Aç klama) levi

Betimleyici metinler, betimledikleri nesne, ki i, yer hakk nda al c ya bilgi

verme, al c ya bir nesne ya da ki iyle ilgili aç klama yapma i leviyle kullan labilirler.

Betimlemenin bilgi verme (aç klama) i levinde kullan ld metinlerde

genellikle nesnel bir anlat m söz konusudur. Nesnel bilgi alg lanan nesneye, ki iye

edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=239
 41

dair bilgidir; öznel bilgi ise alg layan ki iye ait bilgidir. Örne in; “Odan n ortas nda
tahta bir masa ve deri ile kapl dört sandalye vard .” tümcesi nesnel bir bilgi verip
oday aç klarken; “Odan n ortas nda eski püskü tahta bir masa ve y llard r
oturulmam gibi görünen deri ile kapl dört sandalye vard .” tümcesi nesnel bilginin
alg layan ki inin bak aç s ndan sunulmu biçimidir. Herhangi bir nesne
betimlenebiliyorsa, betimleyicinin bu nesne hakk nda “bilgi” sahibi oldu unu
söyleyebiliriz. Betimleyici bu bilgiyi görü lerini belirterek öznel olarak sunabilece i
gibi, yaln zca alg lad klar yla da yetinebilir.
17. Örnek
BODRUM KALES* ve SUALTI ARKEOLOJ* MÜZES*
Bodrum Kalesi, iki liman aras nda, üç taraf denizle çevrili, kayal k bir yar mada
üzerine kurulmu tur. Kalenin, kare biçimine yak n bir görünümü vard r. Kale 80x85
metre ölçülerindedir. En yüksek yeri, deniz seviyesinden 47,5 metre olan Frans z
Kulesidir.
Kalesinin duvarlar nda 249 arma vard r. Armalar, kulelerin sava stratejisinin
geli mesiyle, yap lan eklentilerin ve onar mlar n yap ld klar tarihlerin anla lmas na
yard mc olan bir imza gibidir.
$ç kaleye yedi kap geçilerek ula l r. $ç kalenin gezdi iniz her yeri, sizi kar layan
tavus ku lar , güvercinleri, firavun tavuklar yan nda Renk renk begonvilleri,
karanfilleri, çe itli kaktüsleri, çam, gölge a ac , Akdeniz iklimine uygun her türlü çiçek
ve a açlar yla do al bir parka girdi iniz izlenimini verir.
$ç kalede dut a ac n n gölgesinde dinlenen Japel, gotik tarzdad r ve kalenin en güzel
yap d r. Japelin hemen sanda bulunan Türk hamam n gezdikten sonra, Japelin
solundaki yoldan yukar doru yürüdü ünüzde, Romal devlet adam amforalar n
aras nda, yüzy llar n heybetiyle sizi, bulundu u yol kenar ndan izler. Amfora park ndan
yukar ya doru yürüdü ünüzde, kar n za gelen yap , cam salonu olarak
kullan lmaktad r.

Bu betimlemede de görüldü ü gibi betimleyici Bodrum Kalesi hakk nda bilgi

sahibi bir ki idir ve kaleyle ilgili ayr nt l bilgi sahibidir. Bu bilgilerini bir aç klama
amac yla al c ya nesnel bir biçimde sunmu tur.

Betimlemenin bilgi verme i leviyle kullan m sözlüklerde, bir nesneyle ilgili

aç klama ve bilgi gerektiren metinlerde, kan tlay c metinlerin içinde ve görüntüsel
anlat m (aç klama) gerektiren her türlü metnin içinde yer alabilir.
ç nar: *ki çeneklilerden, 30 metreye kadar uzayabilen, gövdesi kal n, uzun ömürlü,
geni yaprakl bir a aç. (TDK 2005:427)
levrek: Levrekgillerden, eti beyaz, üzeri pullu,iri bir bal k. (TDK 2005:1306)
mine çiçe&i: 1. Mine çiçe igillerden, yapraklar kar l kl ve oymal , çiçekleri ba ak
durumunda alacal , mavi veya menek e renginde, sap dört kö eli olan, güzel kokulu bir
bitki. (TDK 2005:1399)

Bu sözlük maddelerinde ç nar n gövdesini ve yapraklar n ; levre in boyutunu

ve etinin rengini; mine çiçe inin sap n , kokusunu, yapraklar n nesnel bilgilerle
 42

betimleyerek al c ya bilgi verir. Bu bilgiler betimlemesi yap lan, alg lanan nesneyle
ilgili bilgilerdir. A a daki paragrafta anlat içinde yer alan bir uzam hakk nda
aç klama yap lmaktad r:
18. Örnek
“Bu sofa dört kö edir: Ortada sokak kap s , iki yan nda birer pencere. Pencerenin
yan nda bir ot minderi. Minderin yan nda yemek masas . Masan n yan nda iki sandalye.
Bu sofada oturulur, yemek yenir, misafir kabul edilir.”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, s.16)

Sofa ile ilgili nesnel, somut bilgiler aç klan p okuyucuya bilgi verilerek,
betimlemesi yap lan uzam n anlat n n di er bölümleri ile ili kilendirilmesini
kolayla t ran özellikleri s ralanm t r. Bu sayede okuyucu uzam hakk nda gerekli
bilgiye ula abilmi tir

3. 2. 4. 2. Anlatma levi

Bu i levdeki betimleyici metinlerde yazar n amac , bir do a güzelli ini, bir

soka anlatmak, herhangi bir bilgi verme amac gütmeden betimleme nesnesini
al c ya aktarmak olabilir. Ayr ca anlat içinde verilmek istenen bir duyguyu, ba ka
bir eyin betimlemesini yaparak sa layabilir. Butor (1991: 79), e yalar ve nesneleri
betimlemenin bir bak ma zorunlu olarak ki ileri betimlemektir der ve ekler; çünkü
öyle eyler vard r ki, bunlar duyurmak ya da anlatabilmek için eylemlerin geçti i
yerdeki dekoru ve dekorla ilgili ayr nt lar okurun göz önüne sermek gerekir.
Butor’un söyledi i özellikleri bir örnek üzerinde göstermeye çal rsak:
19. Örnek
“T s yok. Arada bir madeni aletlerin tepsilerde ç kard klar ince ve k r k sesler.Ve bir
r lt , di er kokular yenen bir iyodofrom kokusu ve beyazl klar: Beyaz duvarlar, beyaz
demir masa, beyaz dolaplar, beyaz örtüler, beyaz sarg lar, beyaz pamuklar, beyaz
gömlekler...”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, 2004:10)

Butor’un söyledi i “ba ka bir duyguyu verme” ye yönelik olarak burada

hastane odas n n betimlemesinde, anlat ya hakim olan yaln zl k duygusu, sessizli in
ve beyaz rengin kullan lmas yla okuyucuya derin olarak hissettirilmi tir.

Betimlemenin Yeni Roman ile anlat sal metinlerde yerini almas n Butor öyle
aç klar: “Yeni Romanla birlikte öncelikle sav üretme gevezeli inden uzakla larak
insan ve çevresindeki nesneleri, özellikle de alg lanabilir nesneleri betimlemeye
 43

(optik betimleme) ve betimleme üstüne dü ünmeye dönüldü. Böylece betimleme

Yeni Roman n ay r c bir özelli i durumuna geldi” (1991: 8-9). Yaz türü olarak
betimlemenin geli imi bu dönemde zirveye ula m t r.

Bourneur ve Quellet (1989:114), betimlemenin gözlerimizin önüne sermek

iddias nda bulundu u gerçek ile ilgilenmemiz için bizi zorlad n ya da bu iddias n
daha da ileri götürmek istedi ini, ancak sonunda göstermek istedi i eyden daha
ba ka bir eyi gösterdi ini belirtirler.

Betimlemenin anlatma i levi genellikle anlat sal metinlerin içinde belli bir
duyguyu ve durumu hissettirmek için kullan l r.

Anlat m ile betimleme birbiriyle iç içe iki ö e olarak görünse de Bourneur ve

Quellet, anlatma nesnesi ile betimleme nesnesinin birbirinden farkl nesneler
oldu unu belirtirler. “Anlat m demek olaylar n zaman içinde art arda s ralanmas
demektir. Betimleme ise uzamda yan yana bulunan ve ayn zaman dilimi içinde
bulunan e zamanl nesnelerin gösterilmesi demektir” (Bourneur ve Quellet, 1989:
99). Anlat mda, devam eden bir zaman içinde olaylar n ak sunulurken;
betimlemede daha dura an ya da zaman n hissedilmedi i bir kesit içinde nesnelerin
gösterilmesi söz konusudur.

3. 2. 4. 3. kna Etme ya da Gerçe&i Yans tma levi

Metin verici taraf ndan üretilirken al c da bir etki olu turulmas amaçlan r.
Verici bu etkiyi olu turabilmek için dilin tüm olanaklar n kullan r. Betimleyici
metinler al c ya gerçe i yans tarak al c y belli bir duruma ikna etme i leviyle de
kullan labilirler.

Betimleyici metinler ikna etme (gerçe i yans tma, inand rma) i levini,
kan tlay c bir metnin içinde, ba ka bir metin türünün içinde yer alarak ya da
tamamen tek ba na bulunarak yapabilir. *kna etme i levinde verici betimledi i nesne
veya ki i ile ilgili betimlenen özelliklere al c y inand rmaya çal r ve belli bir
duruma inand rabilir.
 44

“Betimlemede kullan lan anlat mlar insan n alg lama biçimlerine göre
s n fland r labilir. Her ey göz önündeymi gibi gösterilemeye çal ld ndan,
insan n alg lama yanlar n n tümüne yönelik anlat m biçimleri bulmak olas d r.
Betimlemede görme, i itme, dokunma, koklama, tat alma, duyusal ve bili sel
duyu organlar na yönelik anlat mlar kullan lmaktad r. Kullan lan sanatlarla
insan alg organlar na yönelik bir anlat m uyar c bir tutumdur. Bu tür anlat mlar
ça r msal bir anlam yarat r ve okuyucu do rudan kendi üzerinde bunu
ya amaya ba lar. Bir bak ma ikna etme ile ilgili bir durumdan söz edilebilir. Bu
tür anlat mlar n hem ruhbilimsel, hem mant ksal, hem de anl ksal imgeler
yaratt söylenebilir” (Günay, 2001:99).

Bu al nt da belirtildi i gibi betimlemeler insan n duyu organlar na yönelik

anlat mlar oldu u için okuyucuyu duyusal ve bili sel olarak etkiler. Bu etkileme
gerekli ve yeterli düzeyde ise okuyucu betimlenen nesne hakk ndaki betimlemelere
ikna olur. Betimlemenin etkisinin gerekli ve yeterli düzeyde olabilmesi için
anlat mda anlam olgular na ve baz ayr nt lara yer verilmesi ikna edicilik aç s ndan
önemlidir. Ancak betimleme nesnesiyle ilgili abart l aç lamalar yap l rsa okuyucuda
ters bir etki yarat l r ve ikna edicilik etkisini yitirmi olur. Bu nedenle e er
betimleme ikna etme i levinde kullan lacaksa anlat m n, abart lmadan, gerekli
özellikleri uygun bir biçimde verilerek yap lmas gerekli görülür.
20. Örnek
Dört mevsimde dört ayr% do2al güzellik: Abant...
Denizden 1328 metre yükseklikte, çevresi çam ormanlar yla kapl bir tatl su gölü.
Tertemiz havas , do al güzelli iyle büyük kentlerin karga as ndan alabildi ine uzak,
gönlünüzce soluklanabilece iniz bir cennet. Ünü tüm Türkiye'ye hatta yurtd na bile
yay lm olan ve dört mevsimde dört ayr do a güzelli i sergileyen Abant Gölü ye ilin
üstüne beyazlar n giymeden önce sararan yapraklar n gölgesinde sonbahar bir ba ka
ya yor. K k rt c güzelli iyle do asever gezginleri etkisi alt na al p, kendine hayran
b rak yor. Abant Gölü ve çevresi, k n karlarla örtülü ormanlar yla, sonbaharda
sararan, k zaran bitkilerin renk cümbü ü alt nda yenilen nefis lezzetteki zgaralar ve
alabal klar yla, tertemiz da havas yla çarp c güzellikler sergiliyor.
Abant, denizden 1328 metre yükseklikte, toprak kaymalar sonucu olu mu bir tatl su
gölü. 1.28 kilometrekarelik bir alan kapl yor. En derin yeri 18 metre. Her yan
ormanlarla kapl . Ho kokular yla çam, köknar, kay n a açlar ço unlukta. 6.5
kilometre tutan göl çevresinde tur atman n keyfi ise bamba ka. K y lar nilüfer çiçekleri
ile kapl yer yer sazl klarla çevrili göl'ün konuklar temiz da havas n soluyarak
huzurlu yürüyü ler yapabiliyor, arzu edenler çevresini bisikletle turluyorlar.

Bu betimlemede okuyucu Abant' n güzelliklerine ikna edilmeye

çal lmaktad r. Bunun için Abant' n bulundu u konum, derinli i ve uzunlu u gibi
ölçüler gerçek olarak belirtilirken güzellikleri de abart larak ve vericinin öznel
görü leri belirtilerek al c etkilenmeye çal lm t r. Bu biçimde nesnel özelliklerle
bir arada verilen öznel görü ler inand r c l k ve ikna etme bak m ndan daha etkili
görülür. Abart lan özellikler nesnel özelliklerle dengelendi i için okuyucuyu rahats z
 45

eden bir durum olu mad ndan bu metni okuyan, etkilenen ve ikna edilen okuyucu,
tatil seçene i olarak Abant' tercih edebilecektir.
Bu ve bunun gibi örneklerde görüldü ü gibi ikna etme i leviyle kullan lan
betimleyici metinlerde al c n n betimleme nesnesinden etkilenmesi için nesnenin
özellikleri abart larak verilmekte, öznel görü lere yer verilmekte ve nesnenin
ayr nt lar na yer verilmektedir.

3. 2. 5. Betimlemede Kullan lan Anlam Olgular

Betimlemenin yap l amaçlar farkl d r. Ama betimlemede o anda olmayan bir

durum ve/veya nesnenin yenidensunumu söz konusu oldu una göre farkl
anlat mlar n kullan lmas da do ald r. Baz betimlemeler estetik kayg larla
yap ld ndan söz sanatlar na fazlas yla ba vurulur ve daha özenli bir anlat m biçimi
kullan l r. Estetik kayg ile olu turulmayan betimlemelerde de baz anlam olaylar na
rastlan l r. Tüm bu anlam de i imlerini anlam olgular 7 olarak ele alaca z.
Betimleyici metinlerde kullan lan ba l ca anlam olgular unlard r: Benzetme,
kapsamlay , e retileme, ki ile tirme ve abartma.

Betimlemede kullan lan anlam olgular betimleyenin öznelli ini gösterir.

Betimlemede bir “betimleyici göz” vard r ve anlat mlar, bu gözün anlatmada seçti i
yol ile yap l r. Betimleyen, anlat m n n imgelemini daha canl yaratabilmek için
de i ik olgulara ba vurur. Bu olgular onun dünya bilgisinden ve bak aç s ndan
olu ur ve okuyucuya aktar l r.

“Betimlemede en s k yap lan, okuyucunun bildi i varsay lan durumlar

an msatarak olgular betimlemektir. Yani bilinenlere dayal benzetmeler,
kar la t rmalar, örneksemeler en s k kullan lan anlat m biçimleridir” (Günay,
2001:97). Çünkü verici ile al c aras ndaki ileti imin sa l kl kurulabilmesi için ortak
ö eler gereklidir.

7
Bu bölümde s ralayaca m z anlam olaylar için söz sanatlar terimini de il anlam olgular terimini
tercih ettik. Çünkü söz sanatlar , özellikle yaz nda kullan lan, anlat m n estetik yan yla ilgili
durumlar olarak dü ünülmü tür. *nceledi imiz betimleyici metinler yaln zca yaz nsal
metinlerin içindeki betimlemeler de ildir. Günlük hayat m zda yer alan, herhangi bir yaz nsal
kayg s olmayan metinler de betimleyici metin olarak olu turulabilirler. Buradaki anlam
de i imlerini de belirtebilmek amac yla anlam olgular terimini daha genel oldu u
dü üncesiyle tercih ettik.
 46

Betimlemede olgulara ba vurmak, betimleme nesnesine ait özelliklerin tonunu,

tipini belirtmede ve nesnenin ay rt edicili ini sa lamada önemlidir. “Üzerinde
k rm z bir elbise var” yerine “Üzerinde kan k rm z bir elbise var” ya da “Üzerinde
deli k rm z bir elbise var” demek elbisenin zihinde daha ay rt edici ve canl bir
biçimde olu mas n sa lar.

Kandinski (1993:56), renklerin ve biçimlerin sonsuz oldu una göre

birle imlerinin ve etkilerinin de sonsuz olaca n belirtmektedir. Bu sonsuzlu un
s n rlamas betimlemeyi yapan vericinin elindedir.

Betimleyici anlam olgular n kullan rken betimledi i nesnenin, uzam n, baz

özelliklerini daha çarp c ya da aç k bir ekilde vermeyi amaçlar. Ancak
betimlemenin önemli bir bölümünün anlam olgular na ayr lmas anlat m s k c hale
getirebilir.

3. 2. 5. 1. Benzetme

Betimleyici metinlerin içinde en s k görülen anlamsal olgu olarak benzetmeyi

görebiliriz. Betimleyici metnin içindeki betimlenen ögelerin okuyucunun (al c n n)
zihninde daha kolay, çarp c ve net olarak olu abilmesi için benzetmeden s kça
yararlan l r. Bir eyi ba ka bir eye benzetmek, o eyi betimlemeye ba lamakt r
denilebilir. Betimlemede oldu u gibi benzetmede de amaç sunulan nesnenin,
durumun al c n n zihninde daha ayr nt l olu mas n sa lamakt r.

Aksan (1998:61-62) benzetmenin, bir nesnenin niteli ini, bir eylemin özelli ini
daha iyi anlatabilmek, canland rabilmek için bir ba ka nesneden bir ba ka eylemden
yararlanarak gerçekle tirildi ini belirtmektedir.

K ran ve K ran (2006:345-346) benzetmeyi, sözlü ya da yaz l anlat mda, bir

varl n özelli ini ba ka bir varl n ya da kavram n özelli iyle anlatma biçimi olarak
aç klar. Anlama güç katmak için, aralar nda gerçeklik ya da e retileme aç s ndan
benzerlik bulunan en az iki varl ktan zay f n güçlüye benzetme sanat olarak belirtir.
 47

Benzetmenin yap labilmesi için benzeyen ve benzetilen olmak üzere en az iki

öge gereklidir. Bu iki öge aras nda çok farkl aç lardan ilgi kurulabilmekle birlikte
anlam benzerli i aç s ndan üç öbekte toplan r:

“1.Tözsel benzerlik (Bir a aç yapra yla, bir defter aras ndaki biçimsel
benzerlik; i lev benzerli i; durum benzerli i)
2.E alg sal benzerlik (Bir sesin bir renge, bir rengin bir kokuya vb.
benzetilmesi)
3.Duygusal benzerlik (Bir duygu somut bir nesneye benzetilerek, nesnenin
nitelikleri duyguya yakla t r ld nda “s cak bir dostluk”, “yumu ak huylu bir
kimse” vb. olabilir)” (Guiraud, 1999: 61- 62).

Bu benzerlikler yoluyla benzeyenin anlam daha iyi ortaya konulur.

Tam bir benzetme iki ana, iki yard mc ögeden olu ur. Ana ögeler, benzeyen ve
benzetilen; yard mc ögeler ise benzetme yönü ve benzetme ögesi (gibi, kadar) dir.
“Yüzü, ceketinin yakas ndaki beyaz gül gibi renksizdi” (Re at N. Güntekin, Bir
Kad n Dü man )
Benzeyen: Yüz
Benzetilen: Beyaz gül
Benzetme Yönü: Renksiz
Benzetme Ögesi: Gibi

“Annemin neredeyse salonlar kadar büyük yatak odas ...” (P nar Kür, Ak
Olmayan Sular)
Benzeyen: Yatak odas
Benzetilen: Salon
Benzetme Yönü: Büyük
Benzetme Ögesi: Kadar

21. Örnek
“Bu sofa ya l bir insan yüzü gibidir: Evimizin bütün ruhu, kederleri ve ne esi orada
görünür, her günün hadiseleri tavana, duvarlara, dö emeye bir leke, bir çizgi, bir
buru uk ve bazanda ancak bizim görebilece imiz gizli bir i aret ilave eder. Bu sofa
canl d r: Bizimle beraber k m ldar, bizimle beraber uyur uyan r; bu sofa aram zda
sanki üçüncü bir simad r ve güldü ü a lad bile olur”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, 16)

Görüldü ü gibi sofa ya l insan yüzüne benzetilmi , güldü ü ve a lad

belirtilerek uzama ki isel özellikler yüklenerek okuyucu için anlamsal aç dan daha
etkili olmu tur. Bu ekildeki bir benzetmeden sonra daha sonra anlat lacaklar n ve bu
sofada ya anacaklar n alt yap s olu turulmu tur.
 48

22. Örnek
“Çukurova tekin de ildir. Bir uçsuz bucaks z düzlüktür. Batakl kt r, büklüktür,
akarsular, ulu denizlerdir. Bulut örne i gelen sivrisinekler... Çukurova bir sonsuz
akl kt r. Gö e yükselmi , ulu devler gibi aya a kalkm yürümü , bin bir renkli ulu
devlercesine uçan, akan toz direkleridir. Çukurova sar s cakt r. Toz dumand r. Otsuz
a açs z, yan yana ördolmus bir belal toprakt r. S tmad r, hastal kt r. S zlayan kemik,
akan terdir. Otomobildir, traktör, biçerdöver, konu mayan, s ras nda yaln z ba ran,
insanüstü bir yarat k, pamuktan el, ipek ten, ibri im saçt r. Has r apka, ak libas, kara
gözdür. Tekin de il, tekin de il... Ye il bir ejderhad r.
(Ya ar Kemal, Ölmez Otu)

Çukurova anlat c n n izlenimsel görü leri do rultusunda deve, belal topra a,

s tmaya, hastal a, kemi e, tere, otomobile, traktöre, biçerdövere, insanüstü yarat a,
pamuktan ele, ibri im saça, has r apkaya, kara göze, ye il bir ejderhaya benzetilerek
içinde bar nd rd çe itlilikler, korkular, güzellikler dile getirilmi tir.

3. 2. 5. 2. Kapsamlay

Kapsamlay “Bir sözcü ü kapsam n geni leterek ya da daraltarak, bütün-

parça, cins-tür, tekil-ço ul ili kisi içinde bulundu u bir ba ka sözcük yerine
kullanmad r” (Vardar, 2002:128). Sözcük kendi anlam n n d nda kendi anlam yla
birlikte kapsad bir alan belirtir.

K ran ve K ran (2006:368-369) dizisel boyutta yer alan kapsamlay ta A

sözcü ü, içerme ili kisi çerçevesinde ba ka bir sözcükle B sözcü üyle kar land n;
kapsamlay n özelden genele ya da genelden özele giden dünya alg s n yans tt n
belirtir. Ayr ca Klasik Sözbilim kapsamlay “ço u azla, az çokla anlatan bir
de i mece olarak” tan mlad n belirtir.

Filizok (2001:116) kapsamlay n, bir nesnenin di er bir nesne ile an lmas ,

bütünü söyleyerek parçay , parçay söyleyerek bütünü anlatma olarak ifade edildi ini
belirtir.

Tan mlarda, kapsamlay n parça- bütün ili kisi ve bir nesnenin ba ka bir
nesnenin ad yla kar lanmas üzerine kurulu oldu u görülür. Bu ili kileri alt
bölümleriyle inceleyen Fontanier kapsamlay sekiz alt türe ay r r:

“1. Bütünü ifade için parçan n ifade edilmesi

2.Parçay ifade için bütünün ifade edilmesi
 49

3.Maddenin söylenip maddeden yap lan nesnenin ifade edilmesi

4.Say ile ilgili kapsamlay lar (Tekili ifade için ço ulun, ço ulu
ifade için tekilin kullan l )
5.Cinsin ifadesiyle yap lan kapsamlay lar
6.Türün ifadesiyle yap lan kapsamlay lar
7.Soyutlamaya dayanan kapsamlay lar
8.Bir özel ismin ifadesi için bir cins ismin kullan lmas ” (Aktaran
Filizok, 2001:117-118).

Belirtilen bu türler ile ba ka bir anlam olgusu olan düzde i mece genellikle
birbirinden ayr lamamaktad r. Ancak kapsamlay ta genel ilke içerme ili kisidir.
Düzde i mecedeki durum daha çok mant ksal bir durumdur. Kapsamlay ta içerme
söz konusu iken düzde i mecede biti iklik ve yak nl k esast r.

“Sözbilimde kapsamlay la ilgili olarak u iki ilke benimsenir: Parça / bütün

ili kisi ve altanlaml l k / üstanlaml l k ili kisindeki anlat m biçimleri
kapsamlay t r, bunun d ndakiler düzde i mecedir. Ama her ara t rmac bu
s n ra uymaz. Düzde i mece ile kapsamlay aras ndaki ili kiyi ortaya koymak
her zaman kolay de ildir. Düzde i mecede bir sözcü ün bir ba ka sözcükle yer
de i tirmesi ve iki kavram n mant ksal olarak birbiriyle ili ki içinde olmas
gerekir. Bu iki kavram aras nda farkl türden ili ki vard r: Nedenden yola
ç karak amac belirtme, araçtan yola ç karak arac kullananlar belirtme, nesneyi
belirtmek için maddesinden yola ç kma, içeri i (içerileni) içerenden yola
ç karak belirtme; uzamdan yola ç karak nesne, ürün, ki i ya da kurumu
belirtme; fiziksel özellik ya da durumdan yola ç karak ahlaki ya da ki isel
özelli i belirtme, giysilerden yola ç karak o giysiyi giyen ki ileri belirtme,
simgeden yola ç karak bir nesneyi belirtme ya da yazar n ad n kullanarak
yap t n belirtme iki kavram aras ndaki mant ksal ili ki türlerini aç klar.
Kapsamlay ta da benzer türden iki sözcük aras nda bir mant ksal ili ki vard r.
Bu ili ki, düzde i meceden ayr olarak, içinde bar nd rma ya da içerme türü bir
durumu belirtir. Kapsamlay ta, iki kavram aras nda farkl türden ili ki vard r:
Örne in parça yerine tümü kullanma, nesneyi belirtmek için nesnenin
maddesini söyleme ya da cinsini belirterek genel türü gösterme iki kavram
aras ndaki ili kiyi göstermede kullan l r” (Günay 2007a:85).

Günay’ n belirtti i bu ayr ma göre kapsamlay ta yaln zca içerme ve içinde

olma ili kisi söz konusudur. Bunun d ndaki sözcük de i imlerini ve mant ksal
ili kileri düzde i mece olarak kabul edebiliriz.

Kapsamlay ile ilgili anlamsal özellikleri u biçimde gösterebiliriz:

 50

Bütün parça ili kisi:

Bütün *nsan

parça parça parça parça kol bacak kafa vücut ayak el

Üstanlam altanlam ili kisi:

Üstanlam Çiçek

altanlam altanlam altanlam altanlam gül lale papatya menek e orkide

6. +ekil: Kapsamlay ile *lgili Anlamsal Özellikler

Kapsamlay la ilgili anlam olgular n n belirlenebilmesi ba lama ba l d r.

Anlat m kapsayan sözcük ile gerçekle tirildi inde, anlat lmak istenenin kapsayan
sözcü ün kapsad hangi sözcük oldu unun ç kart labilmesi için ba lam n bilinmesi
gereklidir. Örne in “$ncir a ac n n dal na sal ncak kurdular. A ac n dal e rildi.”
gibi bir anlat mda birinci tümceyi yok say p “A ac n dallar e rildi.” tümcesini
ald m zda a aç sözcü ünün hangi a ac kapsamlad n ç karamayabiliriz. Bu
nedenle kapsamlay ta ba lam n bilinmesi gereklidir.

“Bö ürtlenler çiçe e durmu tu. Mosmor çiçeklerden gözükmüyordu

dallar, yapraklar.”
.(Ya ar Kemal, F rat Suyu Kan Ak yor Baksana, s.130)

Betimleme tümcesinde belirtilen çiçekler bö ürtlen çiçe ini kapsamlamaktad r.

Bu tümcelerden birinci tümce verilmemi olsa idi ikinci tümcedeki mor çiçeklerin
hangi meyvenin çiçe i oldu u anla lamayabilirdi.

3. 2. 5. 3. E&retileme

E retilemeler bütün dillerde en çok kullan lan anlamsal olgulardan biridir.

E retileme temelde benzetme, benzerlik ili kisi üzerine kurulur. Benzetmede verilen
 51

dört ö eden benzetme yönü ve benzetme ögesi (gibi, kadar, benzer) kullan lmaz;
yaln zca benzeyen ve benzetilen kullan l rsa e retileme olu ur. E retilemede
benzetmede oldu u gibi iki öge aras nda kar la t rma ya da zay f güçlüye benzetme
ili kisi yoktur. E retilemede iki öge aras nda e de erlik ili kisi vard r ve iki ayr k
imge birbirine yakla t r l r. Ögelerden biri di erinin yerine tek ba na
kullan labilmektedir.
Kömür gibi simsiyah gözlerin var. (kömür göz)

Pek çok dilde e retilemeler kal pla arak deyimler ve kal p sözler
olu turmu lard r. Türkçede de ayn durum görülebilir. (kap kolu, siyah alt n, zaman
öldürmek...).
Aksan (1998: 64,68) e retilemeleri be ba l k alt nda incelemi tir:
*nsandan do aya aktarma: “kel tepeler”
Do adan insana aktarma: “domuz”
Do adaki nesneler aras aktarma: “ku burnu, tav ankula ”
Somutla t rma: “O i e girerse ezilir.”
Duyular aras nda aktarma: “tatl bir ses”

K ran ve K ran (2006:352,362) ise e retilemeleri genellikle iirler üzerinde u

ba l klar alt nda incelemi tir: Somuttan soyuta, soyuttan somuta, e duyum, bir insan
özel isimle gösterme, cans zdan canl ya geçi , insandan hayvana/hayvandan insana
geçi , insandan bitkiye geçi , insandan do a güçlerine/do a güçlerinden insana geçi ,
do adan kültüre/kültürden do aya geçi , ard k e retileme, kal pla m e retileme,
canl e retileme. K ran ve K ran bu e retileme türlerinin aç klamalar n ve
örneklerini iirler üzerinden vermi tir. Biz bu ba l klar n baz lar na K ran ve
K ran’dan (2006) tümce ba lam nda örnekler yerle tirerek e retilemeleri göstermeye
çal aca z.

Kelle koltukta bir ya am sürüyordu. (Somuttan soyuta; kelle koltukta

deyimiyle zor bir ya ama gönderim yap lm t r.)
Demiri eriten sevgisi herkesi etkiledi. (Soyuttan somuta; sevginin demiri
eritebilecek kadar somut ve var oldu u belirtilmi tir.)
Tatl bir gülümsemesi vard . (E duyum; duyular aras aktarma yap lm t r. Tatl
görülerek tat ile görme duyusu aras nda aktarma yap lm t r.)
 52

“O ne Kazanovad r, siz bilmezsiniz.” (Bir insan özel isimle gösterme; özel

isme ait olan özellikler adland r lan ki ide de vard r anlam nda bir özel isim
kullan l r.)
Masa sinirden titriyordu. (Cans zdan canl ya geçi ; cans z bir nesneye canl
varl klar n özellikleri yüklenerek yap lan e retilemedir.)
Ceylan bak l genç k z a rd . (*nsandan hayvana/hayvandan insana geçi ;
hayvanlara ait olumlu ve olumsuz özellikler insana yüklenir ya da tam tersi yap l r.)
Üzgün mart lar bekle iyordu k y da. (*nsandan hayvana/hayvandan insana
geçi ; nsana ait olan özellikler hayvanlara yüklenerek yap l r.)
Sinirli bir f rt na ortal da t yordu. (*nsandan do a güçlerine/do a
güçlerinden insana geçi ; insandaki bir özellik do a güçlerine ya da do adaki bir
özellik insana aktar larak yap l r.)

Di er bir e retileme ise arda k olarak ayn kavram çevresinde yap lan
e retilemelerdir.
SESS*Z GEM*
Art k demir alam günü gelmi se zamandan,
meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.
Hiç yolcusu yokmu gibi sessizce al r yol;
sallanmaz o kalk ta ne bir mendil ne de bir kol.
r ht mda kalanlar bu seyahatten elemli,
günlerce siyah ufka bakar gözleri nemli,
biçare gönüller ne giden son gemidir bu!
hicranl hayat n ne de son matemidir bu!
dünyada sevilmi ve seven nafile bekler;
bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler.
birçok gidenin her biri memnun ki yerinden,
bir çok seneler geçti dönen yok seferinden.

“>iirde görülen “demir almak” (ölmek), “meçhule giden bir gemi” (tabut),
“liman” (yeryüzü), “seyahat”, “sefer” (ölüler dünyas na gidi ) gibi e retilemeler
ölüm kavram çerçevesinde birbirlerine eklemlenerek ölümden sonraki zaman örtük
olarak olu turmu lard r” (K ran ve K ran 2006:360-361). (Arda k e retileme
örne idir.)

Kap kolu k r lm t . ( Kal pla m e retileme: Dillerde kullan la kullan la

al lm olan öbek yap lard r)

Görüldü ü gibi K ran ve K ran e retileme türlerini ay r rken birkaç tür d nda
 53

genellikle insan merkeze alan bir s n fland rmaya gitmi tir. Bu sayede al c
konumundaki insan n e retileme yoluyla anlam güçlendirilen kavram daha iyi
anlamas sa lanm t r.

Fontanier ise e retilemeleri canl /cans z nesnelerin birbirine benzetilme

il kisini kullanarak be türe ay rm t r:
“1.Canl bir nesnenin canl bir nesneye benzetilmesiyle yap lan
e retilemeler: Bu adam bir tilkidir.
2.Cans z, fakat fiziki bir nesnenin cans z bir nesneye
benzetilmesiyle yap lan e retilemeler: Hayat n ilkbahar .
3.Cans z bir nesnenin canl bir nesneye benzetilmesiyle yap lan
e retilemeler.
4.Canl bir nesnenin cans z bir nesneye benzetilmesiyle yap lan
fiziki e retilemeler: Öfkesini frenlemek.
5.Canl bir nesnenin cans z bir nesneye benzetilmesiyle yap lan
moral e retilemeler: Zaman büyük bir avutucudur” (Aktaran Filizok,
2001:124).

Günay, e retilemelerin ikiye ayr ld n belirtir: “Belirtilmi e retileme:

Kar la t ran ve kar la t r lan sözce içinde yer al r ve dilbilgisel olarak birbirleriyle
ili kili olarak sözcede bulunur. “Kurt adam” “çöl f rt nas ”. Do rudan e retileme:
Kar la t ran ö e kar la t r lan ö e ile yer de i tirir yani kar la t r lan sözcede
bulunmaz ama ba lam bu benzerli i alg lamaya olanak verir: “Meydana bir aslan
ç kt her geleni devirdi” (2007a:79).

Yukar daki al nt lardan da görüldü ü gibi e retileme s n fland rmalar n

ço unda, biçim, duyu, aktar m nesneleri (insan, do a), canl /cans z nesne gibi ö eler
göz önünde tutularak s n flara ayr lm t r.

Dildeki pek çok özgün anlat m e retilemelerle olu turulur.“E retilemeler do al

olarak dilin kurall yap s ndan birer sapmad r. Bu sapmalar e retilemelerin de i ik
yollarla yarat lmas yla elde edilir. Tüm do al dillerde ortak bir özellik olarak görülen
bu e ilim dilleri zenginle tirir, renklendirir ve en önemlisi yarat c k lar” (K ran ve
K ran, 2006:354). Türkçede de e retilemeler zengin bir biçimde kullan l r.
23. Örnek
ARTV*N: Denizin Da2l% Çocu2u
Sarp da lar, ye il okyanus, derin vadilere dolu an sis ve hayal kervanlar gibi
 54

doruklara t rmanan köyler... Ç lg n Çoruh'un da lara boyun e dirdi i bir yamaçta

sal nan bir kent... Öyle bir kent ki, f rt nayla dalgalanm Karadeniz'i and r r... Geçit
vermez da lar , sarp co rafyas yla de il sadece; insan n n çal mas nda, yürüyü ünde,
akas nda, gülü ünde, horonunda o f rt nan n devinimi yans r. Artvin'dir buras ; ye ilin
renkleriyle afallat r insan , her an bulutlarla oyna r.

Yukar daki örnekte kullan lan e retilemeleri inceledi imizde u kullan mlar
görürüz:

Öncelikle ba l kta kullan lan “denizin da l çocu u” anlat m nda insana ait
olan özelliklerin do aya aktar ld n görüyoruz. Devam ndaki “Ç lg n Çoruh”
kullan m ise; “dilde daha önce kullan lmam türetme ve birle imlere gidilerek
okuyana/dinleyene anlam bak m ndan daha güçlü bir dil sunmak,
okuyan n/dinleyenin zihninde yepyeni tasar mlar imgeler olu turmaya yönelmek”
(Aksan, 2005:176) amac yla yap lm bir sapmad r ve yine insana ait özellikler
do aya yüklenmi tir. Son tümcede yer alan “afallat r” ve “oyna r” eylemleri de
insana özgü eylemler olup burada do a için kullan lm t r. Bütün bu e retilemeler
betimlemenin daha canl olmas n sa lamakla birlikte, yarat lan imgeler yoluyla
okuyucunun zihninde olu turaca görüntünün de daha canl olmas n
sa layabilmektedir.

3. 2. 5. 4. Ki ile tirme

Ki ile tirme, do adaki varl klara insan özellikleri yükleyip, onlara bir ki ilik
verme sanat d r. Aksan’da (1998) bir e retileme türü olarak da gösterilen
ki ile tirmede insanlar için kullan lan s fatlar do adaki varl klar ve nesnelerin
anlat m n daha etkili k lmak amac yla kullan lmaktad r. Ancak Pospelov (1985: 154-
155) insanlar n ki ile tirici e retilemeyi yaln zca do a görüngüleri için kullanman n
ötesine geçtiklerini ve ki ile tirmeyi art k insan bilincinde insan n iç dünyas nda
olu an süreçler için de; insan n duygu durumu havas ve ya ant lar için de
kullanmaya ba lad klar n belirtir. Bu aç klamaya örnek olarak; “A layan bir
yaln zl k”, “ç rp nan duygular” gibi al lmam ba da t rmalar gösterebiliriz.

Betimlemelerde ki ile tirme özellikle e retileme ve benzetme yoluyla;

nesnenin, varl n, uzam n daha canl ve çarp c olarak alg lanmas n sa lar.
Betimleyici metinlerde, betimleme nesnesinin ki ile tirilmesi, al c n n nesneyi
 55

alg lamas nda bir duygu özde li i kurmas n sa lar. Al c bu özde lik yoluyla
nesneyi/varl /uzam daha iyi alg lar.
24. Örnek
“...m s r yerine ne oldu unu ne oldu unu kestiremedi i renk renk daneciklerden üç
bardak serpi tirdi. Ku lar önlerine at lan nesneleri, i tahs zca, sanki “iyilik eden
adama kar ay p olur” dercesine terbiye gere i yutuyorlard sanki... Aralar nda,
gözlerini Ata'ya dikerek “Nedir bunlar? Yenilir yutulur eyler mi?” anlam nda öfkeli
öfkeli bakanlar da vard “
(Refik Halit Karay, Bugünün Sarayl s , s. 224.)

Yazar ku lar n hareketlerinden edindi i izlenimleri okuyucu ile bu ekilde

payla arak okuyucunun olay , durumu daha iyi alg lamas n sa lam t r. Ku lar n
i tahs zl , terbiye gere i yutmalar , öfkeli öfkeli bakmalar gibi e retilemeler
yoluyla yap lan ki ile tirmeler betimlenen sahnenin duygu durumunun yans t lmas n
da sa lam t r.
25. Örnek
“Ovay ya l , mazot dumanl , s cak, bu ulu, terli, kl , f r n a z gibi kokulu bir
gürültü alm çalkalan yor, Çukurova uyan yordu. Çukurova yorgundu. Serilmi ti. A r
a r soluk al yor, homurdan yordu. S cak, yak c , ehvetli, azg n, kudurtucu, uyu uk,
devingen, ele avuca s mayan bin ba l ejderha… Uyan yordu.”
(Ya ar Kemal, Ölmez Otu)

Burada ise yazar Çukurova'n n yorgunlu unu, soluk al n , homurdanmas n

ve uyan n , okuyucunun Çukurova üzerine olan dü ünce ve görü lerini derinden
etkileyecek biçimde e retilemelerle sunarak okuyucunun Çukurova'n n ki ili i ile
yüz yüze kalmas n sa lam t r.

Örneklerde de görüldü ü gibi betimlemeleri ki ile tirmeler yoluyla yap lan yer,
nesne, varl k insana ait özelliklerle verilerek anlat m etkili duruma getirilmi tir. Bu
biçimde betimleme, betimlemesi yap lan nesnenin okuyucuda yaln zca alg larla de il
duygularla da tan nmas n sa lam t r.

3. 2. 5. 5. Abartma

Betimlemede kullan lan anlam olgular ndan biri de abartmad r. Betimleyici

metinler anlatma, ikna etme, bilgi verme (aç klama) i levlerinde bulunabilirler ve bu
i levlerin özelliklerine göre abartma içerebilirler. Abartma ile ilgili olarak K ran ve
K ran “Bir söylemin etkisini güçlendirmek için söz konusu kavram , nesneyi
ola anüstü bir biçimde anlatma sanat d r” (K ran ve K ran, 2006:386) der. Vardar ise
 56

abartmay öyle tan mlar: “Bir dü ünceyi a r derecede büyülterek ya da küçülterek

anlatma eylemini belirten sözbilim tan m ” (2002:11). Verilen aç klama ve
tan mlarda da görüldü ü gibi abartma anlat m n, dü üncenin etkisini güçlendirir;
içinde a r derecelik, ola anüstülük özellikleri ta r. Yaln zca büyültme söz konusu
de ildir, küçültme de bir abart say l r.

Di er bütün dilsel sanatlarda oldu u gibi abartmada da amaç anlat m n al c

üzerinde daha etkili olmas n sa lamakt r. K ran ve K ran abartman n al c üzerindeki
etkisini öyle aç klar: “Genellikle dilin ça r i leviyle birlikte bulunan bu sanat,
tan m gere i ikna etme amaçl olup, okuyan n ya da dinleyenin davran n
de i tirmeye yöneliktir” (2006:387). Bu aç klamadan da anla ld gibi abartma
dilin ça r i leviyle yani al c ya yönelik anlat m i leviyle ilgilidir. Abartma al c ya
yönelir, al c y ikna etmeye çal r. Betimleyici metin ile abartman n birle imi,
al c n n betimlenen nesnenin özelliklerine daha çok inanmas n sa lar. Ancak
abartman n ölçüsü tüm metinlerde çok önemlidir. Al c y ikna etmeye çal an bir
metinde abartma fazla ölçüde yer al rsa al c üzerinde ters bir etki yarat r ve
inand r c l n tamamen yitirir.

3. 2. 6. Betimleyici Metinlerde Kullan lan Dilsel Yap lar

Betimleyici metinler bir nesne, ki i, varl k ya da uzam n ayr nt lar yla ortaya
serildi i, al c n n zihninde nesnenin foto raf n n olu umunu sa layan ya da çe itli
sezdirimler yapan metinlerdir. Bu görüntü olu turulurken tercih edilen dilsel yap lar
vard r.

Metinler olu turulurken kullan lan dilsel yap lar n metnin anlam üzerinde
büyük etkisi vard r. Yo un olarak kullan lan yap lar metnin temel özelliklerinin de
belirginle mesini sa lar. Betimleyici metinlerde de kullan lan, betimleyici metinlerin
di er metinlerden ayr lmas n sa layan dilsel yap lar vard r. Bu dilsel yap lar u
ba l klarda inceleyece iz:
1.Ad Tümceleri
2.Adland rma
3.Niteleme S fatlar
 57

4.Yer Belirticileri
5.Eksiltili Yap lar
6.*kilemeler
7. Betimleyici Metinlerin Dilbilgisel zaman

3. 2. 6. 1. Ad Tümceleri

Betimleyici metinlerde her hangi bir nesne (ki i, uzam, nesne, varl k) ile ilgili
özellikler s ralan r. Bu s ralama yap l rken ço unlukla ad tümceleri kullan l r. Ad
tümceleri “Yüklemi aç k olarak bir eylem olmayan, ko aç biçimindeki eylemlerden
birini içeren adlarla olu turulmu tümcelerdir” (Kerslake & Göksel, 2005:120). Bu
tümcelerde betimlemesi yap lan nesnenin “ne oldu u”, “nas l oldu u”, “nerede
oldu u” belirtilir. Bu belirleme yap l rken kullan lan tümceler “olmak” durum
eylemleri kurulurlar. Betimlemeler dura an özellik gösteren anlat ma sahiptirler ve
bu dura anl k olu turulmak istenen görüntü için gereklidir

Öykülemeye kar t olan betimlemede genellikle durum bildiren tümceler

kullan lmaktad r.
26. Örnek
Ankara Kedisinin Vücut Yap%s% ve Görünü ü
Keskin hatlarla belirlenmi orta büyüklükte bir kafaya sahip olan Ankara kedilerinde
burun oldukça uzun ve üçgenimsi bir yap%dad%r. Kulaklar uzun say labilecek bir
büyüklükte dik ve birbirine yak n olarak ba n üst taraf na do ru yerle mi tir. Kulak
uçlar dik ve tüylüdür. Gözler iri ve yuvarlak yap da göz bebekleri ise dikey bir badem
eklindedir. Ço unlukla mavi göz rengi ile kar la lmakla birlikte kehribar sar , ye il-
sar tonlar ve sar -mavi göz gibi iki farkl renkte olabilir. Uzun ve adeleli bir vücuda
sahip olan Ankara kedileri duru ve hareketlerinde oldukça zarif bir yap%dad%r. Tüyler
tek tabakadan olu an bol uzun ipeksi ve beyaz yap%dad%r. Alt tüyler denilen ikinci bir
tabaka yoktur. Kuyruk bol tüylü, kabar k ve uzundur. Yürürken kuyru unu s rt na
do ru yatay olarak k vr k tutan Ankara kedileri bu özellikleri ile spesifik bir görünüm ve
tek olma özelli i kazanm t r. Ankara kedilerinin kal tsal olan en karakteristik özelli i
sa2%rl%kt%r fakat baz Ankara kedilerinde gözlenmeyebilir.

Yukar daki betimleyici metin al nt s nda kullan lm olan tümcelerin yap s na

bakt m zda on bir tümcenin sekizinin ad tümcesi oldu unu görürüz. Kullan lan
tümcelerde {-DIr} ekeylemi kullan larak adlar yüklem olarak kullan labilmi tir. Bu
tümcelerde kediyle ilgili özellikler verilirken adlar n seçilmi olmas , al c n n kedinin
hareketsiz görüntüsünü olu turabilmesi aç s ndan yard mc olmaktad r.
 58

3. 2. 6. 2. Adland rma

Do ada insan taraf ndan bilinen varl klar adland r lm olan varl klard r.
Adland rma, insan n bildi i ve tan d nesneyi, ki iyi, uzam , kavram sonradan
an msamas n kolayla t rmak amac yla nesneye bir ad koymas yla gerçekle ir.
Dünyadaki varl n, kavram n göndergesi tek olmas na kar n her dildeki gösterenleri
farkl d r. Bu farkl l k adland rma ile görülür. çünkü “gösteren ile kavram aras nda
adland rma durumu vard r” (Günay, 2004:197). Bu adland rma durumu sonucunda
kavram bir gösterenle e le ir.

Gönderge (dünyada var olan varl k-kavram)

Adland rma

Gösteren Gösterilen

7. +ekil: Adland rma *li kisi

Nesneler adland rma yoluyla varl n insan zihninde devam ettirebilir. Nesne
için olu an adland rma, onun di er ça r mlar ile birle erek kendine ait kavramlar
olu turur.
“Sözcüklerin anlamlar yard m yla insanlar ya am görüngülerinin genel asal
özelliklerini kendi bilinçlerinde kavr yor ve peki tiriyorlar. Görüngülerin genel
özellikleriyle sözcüklerin cinssel anlamlar aras nda insan zihninde s k ve
yerle ik bir ça r msal ba olu uyor. Bu ba çocukluktan ba layarak anadilin
ö renilmesiyle insanlar n bilincinde kökle iyor. Bu nedenledir ki, belli sözcükleri
söyleyince, i itince veya okuyunca, insanlar n zihninde ya o sözcüklerin
ya amdaki kar l olan görüngülerin ve süreçlerin genel tasar mlar ya da genel
kavramlar olu uyor” (Pospelov, 1985: 132).

Bu al nt da belirtildi i gibi nesneler ve adlar daha çocukken insan bilincinde

olu maya ba lar. *nsan bilincine yerle en bu adland rmalar nesne ile ad aras ndaki
s k ili ki yoluyla kal c hale gelerek, kavramlar olu tururlar. *nsanlar dünyada
bilgisine sahip olduklar eylerin ad n bilebilirler ya da ad n bildikleri eylerin
bilgisine sahip olabilirler. Bu nedenle betimleme yaparken betimleme nesnesinin
ad n n ne oldu u bilinmese bile betimleme sonunda ona bir ad verilebilecek konuma
getirilmi olur ya da ad ba ta verilen nesnenin betimlemesi yap larak ad n yani
nesnenin betimlemesi yap lm olur.
 59

Betimlemelere adland rmayla ba lamak insan zihninde tasar m ve kavramlar n

olu mas n sa layarak; nitelemeler yoluyla (resimdeki f rça darbeleri gibi) bu tasar m
ve kavramlar n daha belirgin ve görünür k l nmalar n kolayla t r r.

Bu çal mada sözünü etti imiz adland rma ile, bir nesne ya da varl a ad verme
anlam nda de ildir. Betimlemenin içinde yap lan betimleme nesnesinin ad yla ortaya
konulmas d r. Betimlemede yap lan adland rmalar betimlemenin ba nda ya da
sonunda yer alabilir. Ba nda yer ald durumlarda betimlemede tümdengelim söz
konusudur; sonunda yer ald durumlarda ise tümevar m yöntemi belirgindir.
27. Örnek
“Bir ölü. Ç r lç plak, sapsar , upuzun bir vücut. Sivri yerleri morarm , kaburgalar
siyahlanarak f rlam . Adaleler dü ük. Kollar ve bacaklar incelmi . Bir baca uzam ,
öteki hafifçe yana k vr k ve dizi yukar kalk k. Ba yana dönük ve masan n kenar na
do ru biraz kaym . Ucu sivri ve etraf mor bir daireyle çevrili burun uzam , akaklar
çökmü ve t ra gelmi . Aln çok buru uk. Yüzünde de iddetli nefret ve azap”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, s. 40)

Adland rman n ba ta yap ld betimlemede, betimleme nesnesine dair bilgiler

arka arkaya s ralan r ve betimleme nesnesinin önce genel hatlar sonra ayr nt lar
ortaya konulur. Yukar daki al nt da da önce betimlenecek nesne “ölü” adland r lm ,
daha sonra bu nesneye ait özellikler art arda s ralanm t r.
28. Örnek
“Uzun boy. Seyrek, ince ve sar saçlar. Etlerinin her parças ayn pembelikte, s hhatli
bir ba . Daima gülmeye al m ve ciddi halinde bile gülümseyen bir a z. Pratik ve
d a dönük bir zekan n daraltt muzip, derinliksiz, k vrak mavi gözler. $çinde – bana
bakt zaman- gurur, müsamaha, efkat ve yukar dan a a inen bir takdir. Kenarlar
biraz yayvan enli bir islav burnu. Az k m ldayan bir vücut, dik duru , gözlerin sinirsiz ve
ölçülü bak . Orta karar bir zerafet. Bütün ahsiyette bir l ml l k, gayelere ölçülü bir
gidi , yüzeysel bir ahenk: Doktor Rag%p”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, s. 67-68)

Adland rman n sonda yap ld betimlemelerde betimleme nesnesine dair bir

merak olu turulur. Ayr nt larla ba layan anlat m, ayr nt lar n birle mesiyle bir bütün
halini al r ve adland r l r. Al nt da ba larda betimlemesi yap lan ki inin kim oldu una
dair bir merak söz konusudur. Onu betimleyen özelliler s ralan r birle tirilir ve ortaya
betimleme nesnesi “Doktor Rag p” ç kar.

3. 2. 6. 3. Niteleme S fatlar

Betimlemenin tan m na bak ld nda bir nesne, varl k, ki i ya da uzam n

 60

kendine özgü niteliklerini ayr nt lar yla anlatma olarak belirtildi i görülür.
Betimleme nesnesinin niteliklerini, dilsel yap olarak niteleme s fatlar belirtir.
S fatlar sabit durumdaki sözcük anlam na müdahale ederek anlam s n rlar ya da
geni letirler. “Ayna” sözcü ünün zihindeki gösterilenini “k r k” s fat ile
niteledi imizde gösterilenin niteli inde bir de i me meydana gelir. S fatlar ayr nt l
anlat m gerektiren betimlemenin vazgeçilmez ö eleridir.

“Betimleme, duyular m za dayanan bir anlat m biçimidir. Varl klar sözcüklerle

resimlendirme, ancak onu benzerlerinden ay ran niteliklerini bulup ortaya
ç karmakla olur. Bu da geni ölçüde duyular m z kullanmay gerektirir. Çünkü
varl klar nitelendirme, bunlar belirleme, duyusal bak m z n bir sonucudur.
Duyusal bak , varl klar duyu organlar m z n arac l yla tan ma i idir”
(Özdemir ve Binyazar, 2006:89).

Betimleme duyular m z n sonucunda ortaya ç ksa da görsel ö elerin daha çok

yer tuttu u görülür. Bu nedenle betimleme içinde görsel ö eler di er duyularla elde
edilen ö elere oranla daha çok yer tutarlar. Di er duyular tek ba lar na bir betimleme
ortaya koyamazlar. Görsel ö elerle desteklenmeye gereksinim duyarlar ancak görsel
ö eler tek ba lar na betimleme olu turabilirler. Görsel ö elerin anlat m , renk, biçim
gibi özelliklerin belirtilmesini gerektirmektedir. Di er duyular gibi görselli i de dilde
sa layan niteleme s fatlar d r.

Nitelenen varl k al c taraf ndan alg lan r. Derman (1991:35), alg n n, fiziksel
uyar c lar n bilinç düzeyinde yaratt klar uyar mlar oldu unu; bunlar n fiziksel
nesnenin birer kopyas n , yenidensunumunu olu turdu unu; ayr ca alg lama
sürecinin “bilgi edinme” eylemini de içerdi ini, alg laman n anl k bir durum
olmad n , birikim ve deneyimlerin etkiledi i bir yorumlama süreci oldu unu
belirtir. Yani betimlemenin yap labilmesi için hem alg düzeyinde em de bilgi
düzeyinde bir birikime gereksinim vard r. Bu birikime sahip olmayan betimleyicinin
betimlemesi eksik kal r.

Betimlemede kullan lan niteleme türlerini alg lama biçimine göre “görsellik,
i itme, dokunma, koklama, tat alma, duygusal ve bili sel olarak yedi de i ik anlam
alan içinde ele al nabilir” (Günay, 2001:100). Görsel alg iki boyutlu bir betimleme
sunarken; di er alg türlerinden i itme, dokunma, koklama, tat alma görsel alg ile
 61

birlikte ya da tek ba na kullan ld nda kar m za üç boyutlu bir betimleme ç kar. Üç

boyutlu betimlemede verici sadece gözlemci de ildir, ya ayand r ve ya ad klar n
al c ya aktar r.

Görsellik: Alg lad m z ve ö rendi imiz davran lar n büyük bir bölümünü
gördüklerimiz olu turur. Alg lamalar içinde en yo un ve kesintisiz kullan labilen
biçimdir. Bir sesi duyabilmek için sesin olu umu; bir nesneyi alg lamak için nesneye
dokunulmas ; bir nesneyi koklamak için nesnenin burna yakla t r lmas ve nefesin
kontrol edilmesi; bir nesnenin tad na bakmak için nesnenin a za götürülüp dil ile
temasa geçmesi gerekirken; görmede sadece gözün aç k olmas yeterlidir. Görme
d ndaki di er alg lar nesne ile temas zorunlu k larken görmede nesnenin varl
yeterlidir. Bu nedenle “Temel alg görsel alg d r ve bilinç düzeyindeki davran lar n
%99'unun belirleyicisi durumundad r” (Derman,1991: 37). Görme yoluyla yak nda
uzakta olan tüm nesneleri betimleyebiliriz ancak, di er alg lar n s n rlar daha dar
oldu undan di er alg larla tüm nesneler hakk nda betimleme yapabilmek mümkün
de ildir.

Ancak “*nsan n bütün duyular elinin parmaklar gibi birlikte çal r. Herhangi
bir nesneyi iki ya da üç parma m zla tutabiliriz, ancak onu iyi kavramak için bütün
parmaklar m z hatta iki elimizi birden kullan r z. Bunun gibi gerçekli in
alg lanmas nda, görsel alg lama yan nda di er duyumlar da birlikte i görür ve
birbirlerini denetler” (Derman,1991: 37). Görsel alg ile birlikte di er alg lar da
kullan ld nda betimleme daha canl , gerçekçi ve etkili olabilir. Alg laman n
bütünlü ü, etkili olan duyu say s yla orant l d r ve betimlemede de duyular n birlikte
kullan m genel bir bütünlük sa lar.

Görsel alg lar belirten niteleme s fatlar n n en belirgin olanlar renk ve biçim
bildirenlerdir. Bu renk ve biçim çe itlili ini anlatabilmek için benzetme ö esi s kl kla
kullan l r. Ayr ca rengin ve biçimin niteliklerini (parlakl k, saydaml k, karanl k vb.)
de görsel niteleme içinde ele alabiliriz.
29. Örnek
Bö ürtlenler çiçe e durmu tu. Mosmor çiçeklerden gözükmüyordu dallar, yapraklar.
Kapkara, her birisi bir çocuk eli kadar büyük kelebekler de kimi çiçeklere konmu
 62

kanatlar n aç p aç p kapat yordu, kimi kanatlar n biti tirmi , birço u da çiçeklerin

üstünde dönüyor, gö e yükseliyor, geri iniyor, bir araya geliyor, küme küme,
kanatlar n n alt som kadife k rm z s , k pk rm z çakarak, k v lc mlanarak geriye
dönüyor, az sonra gene hep birden dalga dalga denizin k y s na gidiyor geri
dönüyolard .
Ye il böcekler, kanatlar sert kabuklu, bu böcekleri hiç görmemi ti... Bir telli kava a
s vanm , yukar do ru giden sar ca kar ncalar, sar ca k v lc mlar gibi, Kurumu ,
ye ermeye çal an top top dikenlerin alt nda binlerce, on binlerce kara benekli çok
k rm z u ur böcekleri..
.(Ya ar Kemal, F rat Suyu Kan Ak yor Baksana, s.130)

Örnekte de görüldü ü gibi betimlenen nesne görsel ögelerle belirginle tirilir.

Renkler, benzetmeler ve devinim belirten eylemler yoluyla bu betimleme bir görsel
ölene dönü türülmü ve nesneler canl bir biçimde aktar labilmi tir.

itsel: Betimleyicinin içinde bulundu u bir ortam betimledi inde ya da üç

boyutlu bir betimleme olu turmak istedi inde ba vurdu u alg lardan biri i itmedir.
* itmenin nesnesi olan ses burada betimlemenin nesnesi olur ve kar m za insan sesi,
rüzgar sesi, hayvan sesi vb. olarak ç kar.

* itsel sözcüklerin yer ald betimleme tümcelerinde duyular aras aktarman n

s kl kla kullan ld görülür. “Yumu ac k bir ses tonu vard ” gibi bir betimlemede
ses-dokunma aras nda aktarma yap ld görülür.

* itme ile ilgili olarak kullan lan niteleme sözcükleri sakin bir ses, gürültülü,
sessiz, u ultulu, iniltili gibi sözcüklerdir.
30. Örnek
“Babam n sesi donukla t . Sesini sanki karanl k bir sis sar yordu; konu mas da durdu
sonra. $kisi de göz göze sustular. Babam n ba yava yava gö süne dü tü. Fehmi'nin
a z n n kö esinden cigara duman s z yordu. Babam n iki parma aras nda unutulmu
cigaras ndansa, yukar ya do ru çetrefil bir duman süzülüyordu ve bu duman gözler
hizas nda bir sis tabakas meydana getirerek yava yava dalgalan yordu”
(Halikarnas Bal kç s , Agata Burina Burinata, s. 27)

Yukar daki örnekte betimlenen yaln zca ses ögesi olmamakla beraber,
betimlemeye sesin betimlenmesiyle ba lanm t r ve betimlemesi yap lan duruma
uygun bir altyap olmu tur. Ses ile görselli in ve di er duyusal unsurlar n birlikte
kullan lmas betimlemeyi boyutsal olarak güçlendirebilir. Daha çok alg ya seslenen
betimlemenin etkisi daha yo un olabilir.
 63

Dokunma: Betimlemesi yap lan nesnenin hissedilebilir niteliklerini belirten

s fatlard r. Görsel olarak nitelenen bir nesnenin ard ndan dokunma yönü ile ortaya
konmas nesneye daha da yak nla t r r ve onu daha etkin hissetmemizi sa lar.
“k rm z kadife bir yast k” ile “k rm z yumu ac k kadife bir yast k” betimlemeleri
aras nda duyusal olarak hissedilebilme ayr m söz konusudur. Bu ayr m insan n
alg lar n kullanabildi i ilk dönemlerden itibaren olu maya ba lar. Çocuklar görme
ve dokunma duyusunu etkin bir biçimde kullan rlar ve bu ekilde çevrelerini daha iyi
alg layabilirler. Gördükleri eylere dokunma istekleri, alg lar n birbirini denetleme
durumunun somut göstergesidir. Zira “dokunma duyusu ço unlukla görsel alg n n
denetleyicisi durumundad r.” (Derman: 1991:37). Böylece çocuk iki alg y birbiriyle
ili kilendirmi olur. Görsel aç dan betimlemesi yap lan “Duman tüten bir çorba”
dokunma duyusu ile “S cak bir çorba” ya dönü ür. Dokunma duyusu görsel alg y
destekler ise daha kapsaml bir betimleme ortaya ç kar: “ Duman tüten s cac k bir
çorba”.

Görme ile dokunma aras nda birbirini destekleyen bir durum vard r. Ancak
dokunma duyusu daha nesneldir. “Nesneler dokunma duygusuyla alg land klar
biçimde betimlenirler, zira dokunma duyusu, nesnelerin sürekli biçimi konusunda,
de i en bir bak aç s ndan ba ms z olarak bilgi verdi i için, görme duyusundan
daha nesneldir” (Güngör, 2005:7). Görmede nesnenin özellikleri al c n n gördükleri
kadarla s n rlan rken dokunmada nesnenin al c da kendini hissettirmesi söz konusu
olur. Bu bak mdan betimlemede verilen dokunma duyusuna yönelik niteleme
s fatlar n n verici taraf ndan hissedilmi olmas , bu bilgilerin güvenilirli ini daha da
artt r r.

Dokunma ile ilgili olarak kullan lan niteleme sözcükleri yumu ak, sert,
pürüzlü, s cak, so uk, rahat, vb. dir.

Koklama: Betimleme nesnesine ki ilere ya da uzama dair kokular n

nitelemeleridir. “Kokular n da yinelene yinelene peki mi , bellekte yer etmi
izlenimleri olur. Denemi bir burun bunlar duyunca tan r” (Akatl , 1995:17).
Betimleme içinde geçen koku betimlemeleri al c n n bu kokulara dair ça r mlar n
 64

ortaya ç kar r.
31. Örnek
Daha de irmene yakla madan, uzaklardan bir su sesiyle birlikte inceden bir un kokusu
gelirdi. De irmen ta n görünce de kulaklar nda su sesi, burnunda un
kokusu...De irmenin dört yan nda birer ulu ç nar büyüklü ünde incirler, çok uzun, telli
kavaklar, kavaklara sar lm asmalar, taa da n yamac na kadar giden narlar...
Aylardan haziransa al al dalgalanan nar çiçekleri...Ark n k y lar nda yabannaneleri, un
kokusuna kar m bin bir koku. De irmen pervanesinden, köpü e kesmi ,kaynayarak
dökülen su. Suyun k y s nda bitmi bin bir kokuda çiçekler...Un kokusuna kar m
suyun kokusu. Som sar asmalar incirlerde üst üste. Sapsar her yan. I layan ekinler.
Ova...
(Ya ar Kemal, F rat Suyu Kan Ak yor Baksana, s. 8-9)

Bu betimlemede do an n betimlemesi verilirken do adaki görselli in yan nda

kokular da belirtilerek betimlemesi yap lan yeri al c n n daha yo un ve daha gerçekçi
bir biçimde hissetmesi sa lanm t r.

Koklama ile ilgili olarak kullan lan niteleme sözcüklerinin genelde tat ve
dokunma bildiren sözcüklerle ayn oldu u görülür: tatl , ac , ho , kötü, keskin,
yak c ... gibi sözcüklerdir. Di er duyular aras nda oldu u gibi koklama ile di er
duyular aras nda da aktarma yap ld görülür. “Yak c bir koku” , “Tatl bir koku”
gibi betimlemelerde duyular aras aktar m oldu u görülür.
32. Örnek
K*MYON
Maydanozgiller familyas ndan, may s haziran aylar nda beyaz veya pembemsi çiçekler
açan, 15-60 cm boyunda, bir y ll k otsu bir bitkidir. yapraklar dar ince eritler halinde
parçal d r. Çiçekleri 3-5 sapl emsiye durumundad r. meyveleri ovaldir. Keskin ho
kokuludur. Tohumlar baharat olarak kullan l r.
(Ayhan Yalç n, A’dan Z’ye +ifal Bitkiler Ansiklopedisi)

Betimleme örne inde görüldü ü gibi betimlemesi yap lan bitki ile ilgili olarak
genel özellikler verildikten sonra kokusuyla ilgili bir ayr nt verilmi tir. Bu bitkiyi
kendine benzeyen di er bitkilerden ay ran önemli bir özelli i kokusudur. Bu özelli i
ile ilgili bir betimleme yap larak okuyucunun bitkiyi tan mas sa lanm t r.

Tat alma: Betimleyicinin betimledi i nesnenin tad hakk ndaki öznel

görü lerini metne aktarmas sonucu al c n n bu tatlar n zihninde olu turdu u
ça r mlar yoluyla nesne (yiyecek, içecek) hakk nda daha özel bilgiler edindi i
niteleme bölümlerinde s kl kla kullan lan sözcükler; ac , tatl , ek i, tuzlu, lezzetli gibi
tat bildiren sözcüklerdir. Bu sözcükler yoluyla metin sadece gözle alg lanan
 65

nesnelerin doldurdu u bir yap olmaktan ç karak duyular da harekete geçirir.

Okuyucu metindeki nesneye dair duyusal bir tutum geli tir.

Betimlemesi yap lan bir yemekse bu yeme e özgü tatlar n belirtildi i

sözcüklerde kullan l r.
33. Örnek
KIZILCIK
K z lc kgiller familyas ndan; ço unlu u çal veya a aç halinde odunsu ve birkaç da
otsu karakterde, k n yaprak döken veya her zaman ye il bitki cinsidir. Yapraklar sade,
uzun veya k sa sapl , genellikle çatall tüylüdür. Çiçekleri salk m veya emsiye
eklindedir. 40 kadar türü vard r. Meyvesi yuvarlakt r. boyu 7-8 metre kadard r. çal
eklinde olanlar da vard r. K n yapraklar n dökerler. yapraklar kar l kl dizilmi tir.
meyveleri sonbaharda olgunla r. Parlak k rm z renktedirler. Lezzeti buruktur.
(Ayhan Yalç n, A’dan Z’ye +ifal Bitkiler Ansiklopedisi)

Yukar daki betimlemede öncelikle k z lc k meyvesinin bitkisinin özellikleri

okuyucular n gözü önüne serilmi tir. Daha sonra yapraklar ve meyvesinin görünü
özellikleri belirtilmi tir. Bütün bu verilenler gözümüzün önüne meyvenin resmini
getirirken; en son tümcede verilen buruktur sözcü ü ile meyvenin tad belirtilerek
okuyucunun meyveyi hissetmesi sa lanarak betimleme boyutunun içine okuyucu da
kat lm t r. Bu yolla betimlemenin daha etkili bir duruma getirildi i söylenebilir.

Duygusal: Betimleyicinin öznel yan n n a r bast metinlerde duygusal

anlat m belirten sözcük ve sözcük gruplar na daha s k rastlan r. Betimleyenin bir ki i
hakk ndaki öznel görü leri, bir uzama olan hayranl betimlemesine duygusal
sözcükler arac l yla yans r. Bu bölümde kullan lan sözcükler güzel, çirkin, kibar,
kaba, ho , hüzünlü, ne eli gibi duygu bildiren sözcüklerdir. Duygusal nitelemelerin
a r bast betimlemeler genellikle ki i ve uzam betimlemeleridir.
34. Örnek
Boyac köy Dura , bir hüznün mekan d r. Dört mevsim sonbahar ya ar, inerken solda
bir telefon kulübesi durur. Boyas dökülmü tür, köhne bir görünü ü vard r. Telefon
kulübelerinin tarihini bilmemi olsan z, onun için rahatl kla “as rl k” diyebilirsiniz.
Eski rum meyhanelerine, kumsallarda çat lm küçük bal k lokantalar na benzer. (Gel
ey denizin nazl k z ve laterna) B rak lm çiftlikler, terk edilmi ah aplar gibidir.
B rak lm hayatlar gibi. Sanki oradan hiçbir yerle konu amazs n z, oras yaln zca bir
konu ma umududur; umutsuzluk telefonlar n n edildi i, kederli haberlerin iletildi i:
ölüm, intihar, ayr l k, karasevda ve benzeri... Telefon kimsesizlikleri ya ayanlara, gece
yaln zl klar n telefonlarla gidermeye çal anlara oradan telefon edilir.
Murathan Mungan (Boyac köy'de Kanl Bir A k Cinayeti, s.336)

Burada betimlemesi yap lan uzam olan Boyac köy dura ve yak n ndaki
kulubeye ili kin olarak betimleyici de i ik duygulara sahiptir ve bu duygular n
 66

benzetmelerle ve umutsuz duygular içinde bar nd ran sözcüklerle al c ya

aktarabilmektedir.

Bili sel: Betimlemelerdeki bili sel ö elerin nitelik olarak kar m za ç k ,

vericinin al c ya dönük olarak hat rlatt , bildi ini varsayd , gösterdi i ayr nt lar
yoluyla olur. Örne in, “Bildi iniz gibi bir ev” diyen verici, al c n n zihnindeki var
olan “ev” emas na göndermede bulunur.

Nitelemeye dönük olarak birden çok alg n n bir arada kullan lmas metnin
yaratt etkinin daha alg lanabilir olmas n sa lar.

3. 2. 6. 4. Yer Belirteçleri

Betimlemelerde ki i nesne ya da varl n uzam içinde yerle tirilmesi söz

konusudur. Bu yerle tirme uzamda yer alan di er nesnelerin konumlar na ve
nesnenin kendi boyutlar na göre de i ir ve yer belirteçleri ile yap l r. Banguo lu yer
belirteçlerini “bir olu veya k l n n mekan içindeki yerini ve yönünü belirten
belirteçler”(2004:373) olarak tan mlar. Vardar ise “yer bak m ndan bir belirleme
getiren belirteç” (2002:224) olarak tan mlar. Tan mlarda da görüldü ü gibi uzam
içinde bir düzenleme varsa yer belirten belirteçlere gereksinim duyulur.

Betimlemesi yap lan nesnenin özellikleri aras ndaki ba lant lar yer belirteçleri
arac l yla kurulur. Örne in; “Siyah kadife ete inin alt%nda siyah çizmeler, üzerinde
bordo bir kazak ve onun üzerinde de yine siyah bir manto vard .” gibi bir
betimlemede ki inin giysileri aras nda bir ba lant kurulurken; “Da n yamac%nda
kurulmu olan köyün yukar%s%nda orman, a a2%s%nda tarlalar vard . Köyün tam
ortas%ndan küçük bir dere geçiyordu.” gibi bir betimlemede köyün çevresine göre
konumu verilirken yer belirteçleri önemli bir ba lama i levi yapm lard r.

Butor (1991:67) “Odada bir sandalye, kötü bir yatak, k r k dökük bir dolap
görüyorduk, hepsi bu kadard .” gibi bir anlat mla içindeki e yalar n darmada n k
oldu u biçimi belirsiz bir kaptan, bir çe it çantadan, anlat c n n rastgele tek tek çekip
ç kard nesneleri s ralad n ; ancak okuyucunun çok geçmeden bu e yalar n
 67

konumlar n da ö renmek isteyece ini belirtir: Biti tirilmi mobilyalar, geçerken

çarpt klar m z, tek tek seçebildiklerimiz, birbirinin arkas na gizlenmi olanlar, sa da
duran, üstteki, ayr bir kö e olu turan. Bütün bu konumlar n kendi iç düzeninin
yarat labilmesi için anlat mda yer belirteçlerine gereksinim vard r.

Bülent Özkan' n Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birlikte

Kullan mlar ve E dizimlili i adl doktora tezinde yapt belirlemeye göre Türkçe
sözlükte yer alan konumland rma için kullan lan yer belirteçleri unlard r: “alt alta,
altl üstlü, ard ard na, ard s ra, arka arkaya, art arda, a a , a a yukar , boylu
boyunca, boyuna, burac kta, burada, burun buruna, çepeçevre, dere tepe, d ar ,
enlemesine, geri, iç içe, içeri, içinde, ileri, ileride, kar , kar l kl , nere, nereden,
nereye, orada, oraya, oradan, ortada, ortalamas na, ortal kta, sa l sollu, urac kta,
uç uca, uçtan uca, uzaktan uza a, üst üste, üzerinde, yak nlar nda, yan yana,
yan nda, yanlamas na, yoku yukar , yoku a a , yukar , yukar da, yukar dan”
(Özkan, 2007). Belirteçlerin betimlemede kullan m n , betimleyici metinlerin yer
belirteçlerinin ö retiminde kullan m n Uzdu ve Günay’ n (2008) çal mas ndaki
örnekler üzerinde görebiliriz.
35. Örnek
“Balkondan a a2% bakt n zda pek çok bina, araba ve insan görürsünüz. Boy boy
binalar, de i ik renkte arabalar ve tela l insanlar... Karma an n içinde sa2a sola
ko u turan tela l insanlar. Arabalar n içinde a k n bak nan çocuklar. Ba n z biraz
sola çevirince yolun solunda caddeye do2ru uzanm dut a açlar ... Dallara tutunan
birkaç yaprak a a2% dü tü ünü görünce ba n z geri çevireceksiniz.”

Böyle bir betimlemede görüldü ü gibi öncelikle al c vericinin bulundu u

konuma göre di er nesnelerin yerlerini belirlemeye çal m t r. Daha sonra ise
uzamda buluna di er nesnelerin birbirlerine göre olan durumlar n yine belirteçler
yoluyla sa lam t r. Bu belirteçler yoluyla uzam dikey olarak (a a ), yatay olarak
(sa a sola, geri) düzenlenmi tir.

Bu belirteçlerin yan nda ad n yönelme, bulunma, ayr lma durum eklerini alm
adlar da nesnelerin birbirlerine göre konumlar n belirtirken s kl kla kullan l r. Bir
nesnenin çevresi, o nesneye göre belirlenirse, yönlere ad n durum eklerinden uygun
olanlar getirilebilir. A a daki örnekte verilen betimlemede ad durum eklerini alm
yer belirten sözcüklerin yo un olarak kullan ld n görebiliriz.
 68

36. Örnek
F*NLAND*YA’DA ÜÇ GÜN
Fin topra bizi pembe bir gülü le kar lad . Temiz, ince, iire benzer bir gülü …
Sand m ki büyük, pek büyük bir varl n önüne ç kt m: Gönlümde sayg yla dolu bir
sars nt ba lad .
Ak amd . Güne in batma saatleriydi. Engin bir ye illi in aras%nda ufuklar alev alev
yan yordu. Bembeyaz al nl , sevimli istasyon evinin önünde durduk. Önümüzden bir
grup asker geçti. Hepsi de bir elden, bir kal ptan ç km gibi ince boylu, güne saçl ,
güne yüzlü gençler. Giyimleri tertemiz…
Tren yürüdü. Sanki esteti i güçlü bir sanatç n n resim albümünden yapraklar
çeviriyorum: Sa2da solda en olgun bir zevkle düzeltilmi bahçeler, parklar, evler.
Uzakta, mavi bir dü ü and ran solgun bir deniz parças . $ki s ral a açl k bir yoldan
çiçek demetleri denli güzel, yüzleri tatl bir yan kl kla koyula m pijamal genç k zlar
dönüyor. Hepsi gürbüz, sevimli, a r ba l , ince… Bir ba ka yolda mavi gözleri, alt n
saçlar , yumuk yanaklar yla birer alt n top gibi, irili ufakl köy çocuklar . Hepsinin
yüzünde sessiz bir gülümseme izi var. Trenin sa2%nda solunda bisikletle gezenler…
Saat geceye do ru ilerliyor. Güne uykuya yat r lm , ama bir türlü uyumak istemeyen,
ikide bir h rç n elleriyle cibinli ini çekip açan yaramaz bir çocuk gibi ara s ra bulutlar
s y rarak ufken her kö esinden pembe pembe gülüyor.
Birdenbire çamlar n bir kö esinde k z ll k geni ledi, gün do uyor sand m. Saate bakt m,
daha on bir. Anla lan, tren biraz yükselmi ti.
Bir istasyonda, koyu k rm z kadife kasketli, koyu lacivert giysili, a r duru lu güzel bir
genç k z: $stasyon memuru… Yolun kenar%na konulmu biblo gibi bir ey…
Tren kalk yor. Yine parklar, bahçeler, köyler, kentler geçiyoruz. Hep o düzgünlük, hep o
temizlik ve güzellik… Yollarda gezenler eksik de il. Renkli bir lo lu un aras%nda, güzel
gençler, dü lerimize giren periler gibi dola yor. Yerden gö2e, gökten yere uçu an
bak lar m, en küçük bir güzelli i kaybetmekten ürküyor.
…
(>ükufe Nihal Ba ar, Türk Dili Gezi Özel Say s , s.644- 645)

Bu metinde yer belirten sözcüklerin yo un olarak kullan ld görülmektedir.

Ön, ara, arka, sa -sol, uzak, kö e gibi sözcüklere ad n durum ekleri getirilerek
nesnelerin de i ik yönlerindeki di er nesneleri ile ili kileri ve bu nesnelerin
devinimleri belirtilmi tir. Verici al c n n zihninde olu turmak istedi i görüntüyü
belirli bir düzen içinde sunmu tur. Aç k uzam n da n kl bu sözcükler yoluyla
düzene sokulmu tur.

3. 2. 6. 5. Eksiltili Tümceler

Betimleyici metinleri di er metin türlerinden ay ran, onun dura an yap s d r.

Hareketsiz, sabit bir görüntünün sunumu söz konusudur.

Eksiltili yap lar, tümce düzeyinde ve metin düzeyinde görülebilmektedir.

Tümce düzeyindeki eksiltili anlat m, kullan lmay lar ileti imi engellemeyecek,
anlat mda bir eksikli e neden olmayacak sözcüklerin dü ürülmesiyle olu ur. Eksik
b rak lan bölüm ba lam arac l yla okuyucu zihninde tamamlan r. Metin düzeyinde
 69

eksiltili anlat m ise, metnin yap s n bozmayacak, metnin konu bütünlü ünü
etkilemeyecek biçimde anlat lmak istenenin tam olarak verilmemesi baz bölümlerin
okuyucuya b rak lmas d r.

Betimlemenin s n rs z oldu unu dü ündü ümüzde betimleyici metinler

öncelikle metin düzeyinde eksiltili yap lard r. Betimlemeler metin içinde verilebildi i
ya da verilmesi gerekti i kadar ile yer al r. Tümce düzeyine indi imizde de yine
eksiltili yap lara rastlar z. Betimlemeler genellikle ad tümceleri üzerine kurulduklar
ve varl k/yokluk tümcelerinden olu tuklar için gereksiz tekrarlardan kaç nmak ve
anlat mda dura an yap y sa lamak için eksiltili tümceler kullan l r.
37. Örnek
“Duvarda kar da adi bir ayna. Sol taraf mda anfi teatrda yap lm bir ameliyat resmi,
yan mda bir derece arkamda bir takvim. Kap ya yap t r lm bir sömestr ka d ,
$stanbul'u bugünkü güzel haline getiren ..... Pa an n odas .”
(Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, s.71)

Yukar daki al nt da odada varolan nesneler s ralanmaktad r. Tümcelerin

hiçbirinin yüklemi olmad halde varolu sal bir durumu gösterdikleri için bu
tümceler biçim olarak eksiltili ancak anlam aç s ndan tamamlanm yap lard r. Her
tümcenin sonuna “var” sözcü ü getirilip okundu unda gereksiz tekrarlar olu makta
ve anlat m n ezgisi de yok olmaktad r.

11. ve 14. örneklerde verilen uzam örneklerinde tiyatro sahneleri betimlenirken

ço unlukla eksiltili tümceler kullan lm t r. Eksiltili olan tümcelerin her birinin
ard ndan var, yer al r, bulunur, vard r gibi yüklemlerin kullan lmas betimlemede
çok fazla tekrar olu mas na neden olacakt r ve bu da okuyucunun s k lmas na neden
olabilece i gibi anlat m n n durulu u aç s ndan da sorun yaratabilir.

3. 2. 6. 6. kilemeler

Betimleyici metinlerin al c ya dönük i levlerinin bilgi verme, anlatma ve ikna

etme oldu unu daha önce belirtmi tik. Bu i levlerin daha etkili bir biçimde
gerçekle mesini, betimlenen nesnenin özelliklerinin daha etkili bir biçimde
sunulmas n sa layan niteleme s fatlar n n daha vurgulu bir anlat mla verilmesine
yard mc olan yap lar ikilemelerdir.
 70

*kileme, Vardar taraf ndan “anlama güç katmak amac yla bir birimi, seslemi
yineleme, ararl nda benzerlik bulunan birimleri art arda kullanma” (2002:119) olarak
tan mlan rken Göksel ve Kerslake taraf ndan “bir sözcü ün ya da sözcü ün bir
k sm n n tekrarlanmas ” (2005:98) olarak belirtilir ve ikilemeler üç grupta ele al n r:

1. Peki tirmeli ikileme (k pk rm z )

2. m- ikileme (çirkin mirkin)
3. Tekrar (yava yava )

Betimlemedeki ikilemeler genellikle 1. ve 3. grupta yer alan ikilemelerdir.

Peki tirmeli ve sözcü ün tekrar ile olu an ikilemeler s fat görevli ve belirteç görevli
olarak iki grupta de erlendirilebilir. S fat görevli ikilemeler bir ad n önüne gelerek
onun bir niteli ini daha etkili bir biçimde belirtmek için kullan l r (Ayr ca bu yolla
nesnenin niteli inin inand r c l sa lanarak okuyucu daha kolay ikna edilebilir).
Belirteç görevli ikilemeler ise eylemin önüne gelerek devinimin özelli ini belirtirler.
Sakin sakin yürüyordu.

*kilemeler yoluyla betimlemedeki nesneler daha görünür duruma gelerek

okuyucunun nesneyi di erlerinden daha rahat ay rt etmesine yard mc olurlar.
Özellikle bir tad , sesi, görünü ü, kokuyu peki tiren ikilemelerle betimleme daha
canl bir duruma dönü ür.“*kilemelerin kavramlar canland rarak anlatma ve etkileme
gücünü artt ran etkenlerden biri de yans malar n yan s ra türlü ses ve biçim
yinelemelerinden yararlanmas d r” (Aksan, 1998:176). Betimlemenin etkileyicili i
bu ikilemeler yoluyla artt r labilir. Birinci örnekte Orhan Veli’nin “*stanbul’u
Dinliyorum” adl iirinde ikilemelerin yo un bir biçimde kullan ld görülür. >air
vermek istedi i “*stanbul” imgesini, tüm duyulara seslenen betimlemelerini tekrarl
ikilemeler yoluyla peki tirerek daha canl sunabilmi tir. *kilemeleri kulland u
tümcelere bak ld nda bu canl l k daha aç k görülebilir:
“Ku lar geçiyor, derken
Yükseklerden, sürü sürü, ç l k ç l k”

Bu tümcelerde ku lar n geçi ini betimleyen air görsel ve i itsel ö eleri

ikilemeler yoluyla sunmu tur. Sürü sürü, ç l k ç l k ikilemeleri yoluyla
okuyucunun olu turdu u görüntü boyut kazanm t r ve daha etkili bir imge
 71

olu mu tur.
“ Serin serin Kapal çars
C v l c v l Mahmutpa a”

Burada ise serin serin ikilemesiyle dokunma, hissetme ö eleri yine ikileme
yoluyla verilerek okuyucuda dahi iyi hissettirilmeye çal lm t r. C v l c v l ikilemesi
de i itsel ve görsel ö elerin ikisini de içinde bar nd r r ve yaratt etki daha güçlü
hissedilir.

27. örnekte vericinin betimlemesinde “Ç r lç plak, sapsar , upuzun bir vücut”

tümcesinde kulland peki tirmeli ikilemeler okuyucunun üzerindeki etkiyi
artt rmada önemli bir yer tutmu turlar. Ayn tümce “ç plak, sar , uzun bir vücut”
biçiminde betimlenmi olsayd yarataca etki ayn olmayabilirdi. Peki tirmeli
ikileme yoluyla sözü edilen özellikler daha canl sunulmu tur. Yine 29. örnekte
kullan lan “aç p aç p, küme küme, dalga dalga, top top” ikilemeleri görselli i
peki tiren ö eler olarak kar m za ç karlar.

3. 2. 6. 7. Betimleyici Metinlerin Dilbilgisel Zaman

Betimleyici metinlerde betimlenen dura an bir nesne olabilece i gibi devinimli

bir varl k da olabilir. “Betimlemelerde yer, nesne ya da ki i ile ilgili olarak belirli bir
an’a ait (belirli bir zaman kesitine ait) tan mlama yap l r ya da ilgili kavram genel
olarak de i meyen yönleri ile ortaya konulur” (Günay, 2007b:242). Betimleyici bir
metnin dilbilgisel zaman betimleme nesnesinin dura an ve devingen olmas na göre
de i ebilir. Dura an bir nesnenin, görüntünün betimlenmesinde zaman durmu hissi
verilirken, bir devinim betimlemesinde zamans zl k hissi veren bir anlat m
kullan labilir. Bu amaçla metinde “ imdiki zaman n hikayesi ve geçmi zaman n
hikayesi kullan l r. Bu eylem çekimleri de metne sanki zaman d nda geçiyormu ya
da zaman geçmiyormu izlenimi verir” (Günay, 2007b: 249). Ayr ca betimleme
nesnesinin dura an oldu u durumlarda genellikle ad tümceleri kullan l r ve zamansal
olarak geni zaman ya da dondurulmu bir zaman belirtirler.

“Boyac köy’de Kanl Bir A k Cinayeti” adl metinde zaman olarak bir
de i mezlik söz konusudur ve geni zaman kullan m görülmektedir.
“Dört mevsim sonbahar ya ar, inerken solda bir telefon kulübesi durur… Eski
 72

Rum meyhanelerine, kumsallarda çat lm küçük bal k lokantalar na benzer… Telefon

kimsesizlikleri ya ayanlara, gece yaln zl klar n telefonlarla gidermeye çal anlara
oradan telefon edilir.”

Bu tümcelerde betimlenen ve anlat lan durumlar n zaman olarak de i mezli i

ve/ya da her zaman yap ld geni zaman kullan m yla aktar lm t r.
38. Örnek
“F rat’ n kenar ndaki yüksek tepelerden birinin üzerine kurulmu tu karakol. Tek katl
sevimli bir binayd . Kay s erik ve dut a açlar yla gölgelenen bak ml küçük bir bahçesi
vard . Bahçe ta tan bir setle çevrelenmi ti. Karakol binas büyükçe bir kareyi and ran
bu setin tam ortas na dü üyordu. Kap daki iki eri saymazsak, setin her kö esine nöbetçi
noktalar konulmu tu… Karakolla nehrin aras nda subay aileleri için yap lm iki katl
dört daireli bir lojman vard . Lojman n bahçesi karakolunkinden daha bak ml , daha
görkemliydi. Karakolun hemen yan ndan kasabay köylere ba layan yer yer küçük
çukurlarla kapl , son seçimlerden beri bak m yap lmam asfalt bir yol geçiyordu”
(Ahmet Ümit, Patasana, s. 45)

Bu örnekte kullan lan dilbilgisel zamanlar, yukar da verilen aç klama da

oldu u gibi imdiki zaman n hikâyesi, geçmi zaman n hikâyesi ve geçmi zamand r.
Bu yap lar yoluyla verici kurdu u uzam n de i mezli ini hissettirmeye çal m t r.
Ayr ca bir zamans zl k hissi verilerek al c n n sadece görüntü üzerinde yo unla mas
amaçlanm olabilir.

3. 2. 7. Betimleyici

Metin bir al c için verici taraf ndan üretilir. Ortaya konan ürün vericinin
elinden ç km t r ve vericiye aittir. Betimleyici metinlerde de gözlem yapan, görsel
ve di er duyusal özelliklerini etkin olarak kullanan bir verici vard r. K ran ve K ran,
betimleyici kavram n öyle tan mlarlar: “Betimleme özgül bir edim oldu u için
gördüklerinin betimleyenlere betimleyici denir” (2007:26). Betimleyici metnin
vericisi konumundaki betimleyici gördüklerini al c s na aktarmada baz yöntem ve
teknikleri benimser. Betimleyicinin betimlemesi üç kiplik çerçevesinde gerçekle ir:

1.Görebilmek
2.Görmeyi bilmek
3.Görmeyi istemek (K ran ve K ran, 2007:27).

Görebilmede, betimleyicinin betimleme nesnesini görebilecek bir konumda

bulunmas n belirtilir. Görmeyi bilmede ise, alg lamay yapan özne, bilgisine ba l
olarak gözlem yapma konusunda uzmand r (K ran ve K ran, 2007:27). Görmeyi
 73

istemek ise betimleyicinin betimleme nesnesini ayr nt l olarak görmeyi istemesidir.

Bu üç kipli e sahip betimleyici al c ya yönelik bir betimleme yapabilir.

Betimleme s ras nda betimleyicinin pek çok durumu betimlemeyi etkiler.

Betimleyicinin bak aç s , devinimi, konumu betimlemeyi do rudan etkiler.
Betimleyicinin durumunda meydana gelen de i iklikler metnin dilsel özelliklerini ve
baz di er özelliklerini de i tirebilir.

3. 2. 7. 1. Betimleyicinin Bak Aç s

Betimleyici metinlerde betimlemeyi yapan ki inin gözünden bir aktar m

yap l r. Bu göz genel bir gözlem yapabilece i gibi ki isel duygular n etkisi alt nda da
kalabilir. Betimlemede yaln zca betimleyicinin göstermek istedikleri belirtilirse yani
öznel bir bak aç s varsa betimlenen “ ey” in resmi yap lm olur; betimlemede
“ ey”in durumu nesnel bir tutumla oldu u gibi sergilenirse betimlenen “ ey” in
foto raf çekilmi olur.

Betimlemede, “yapan n bilgilerini say p dökmesi de il, bunu belli bir amaçla
ve amac na ba l olarak da belli bir odaklay m biçiminde yapmas , s n rlamas ,
yeniden yap land rmas beklenir” (K ran ve K ran, 2007:39). Betimleyici
betimlemesini yaparken bak aç s n n durumuna göre bir s n rlama ile nesnenin daha
ay rt edilir olmas n sa layabilir. S n rlanan nesne betimleyicinin gözüyle yeniden
yap land r larak sunulur.

3. 2. 7. 1. 1. Nesnel Betimleme

Betimlemesi yap lan nesnenin ki iden ki iye de i meyen, nesnenin kendinden

kaynaklanan nitelikleri ve nicelikleri s ralan yorsa betimlemenin bak aç s nesnel
bir bak aç s d r. Verici bir d gözdür ve kendi yorumunu betimlemeye yans tmaz.
Betimlemedeki nesnellikle ilgili olarak Robbe-Grillet, “Nesneleri tasvir etmek,
asl nda nesnelerin kar s nda, bile bile d ar da yer almak demektir. Bunun için onlar
ne kendine mal etmek, ne de onlara bir ey katmak gerekir (1989:125)” der. Robbe-
Grillet’in söyledi i d ar da kalma kavram , onlara ya anm l k katmama ve yans z
sunma aç s ndan nesnellik ad na önemlidir. Betimlemenin nesnel olmas için
betimlenen nesnenin betimlemeyi yapan için de, bir ba kas için de ayn özellikte
 74

gösterilmesi gerekir. Örne in bir ku betimlemesi nesnel bir biçimde yap lacaksa
onunla ilgili betimleyicinin görü ü belirtilmeden nesneye ait özellikler s ralanabilir:

kanarya: $spinozgillerden, ye ilimsi veya sar tüylü, koni biçimindeki küçük gagal , ötücü ku .

Tan m verilen kanaryan n genel özellikleridir ve sözlük maddesi olarak nesnel

bir biçimde verilmek durumundad r. Betimlenen, betimleyicinin bildi i ve üzerine
yorumu olan bir ku de il, kanarya türünün genel özellilerini ta yan bir ku tur.
A a daki betimleme örne inde de ayn durum söz konusudur. Betimlemesi yap lan
a aç, türünün genel özelliklerini ta r ve betimleyicinin bu a açla bir ya anm l
yoktur.
me e: Kay ngiller familyas ndan; k n yaprak döken veya her zaman yaprakl olan,
uzun ömürlü bir orman a ac cinsidir. Odunu s k dokulu; a r, sert ve damarl d r.
Eri kin me enin odunu k z la çalan koyu sar renktedir.

Betimlemenin i levleri aç s ndan bak aç s n ele ald m zda, nesnel bak

aç s n n daha çok bilgi verme (aç klama) i levinde kullan ld n görürüz. Bilgi
verme amac yla yaz lm ansiklopedi ve sözlük maddeleri nesnel bak aç s yla
sunulmu metinlerdir.

3. 2. 7. 1. 2. Öznel Betimleme

Betimleme s ras nda betimlemeyi yapan verici, betimleme nesnesine yönelik

olarak baz duygu, dü ünce ve tutumlara sahiptir. Betimlemede bu durumlar
yans tarak bir aktar m yap yorsa bak aç s olarak öznel bir tutum sergilemektedir.
Bak aç s olarak öznellik nesneyi yaln zca kendine özgü yönleriyle s ralaman n
ötesinde nesne+vericinin tutumu biçiminde bir sunum söz konusudur.

Öznel bir betimlemede vericinin olumsuz tutumu ço unlukla eylemdeki ya da

yüklemdeki olumsuzlukla de il, seçilen sözcüklerin ta d olumlu ve olumsuz
anlamlarla verilmeye çal l r. Olumlu tutum ise genellikle duygu bak m ndan
yo unluk ta yan sözcüklerle sa lan r.
39. Örnek
“Yörük o tarihte yirmi üç yirmi dört ya lar nda bir delikanl idi; orta boylu, bu day tenli, geni
omuzlu, iri kemikli bir delikanl . Çehresi çok sevimli ve cana yak nd . Bu çehrede sahibinin pratik ince
zekas n , ruhundaki büyük cevheri ke fe yarayacak hiçbir belirti yoktu. Bütün hareketlerinde dikkati
çekecek kadar temkinli, serin kanl olan bu s radan adam, namusa, yi itli e toz konduran söz ve
davran larla dü man kar s nda kas rgaya dönerdi”.
 75

Hakk Kamil BEJE (*talya Krall%2%'n%n Ni anc%ba %s% ve Yörük Ali Efe, s.38)

Burada betimlemeyi yapan ki i Yörük ad ndaki i i hakk nda olumlu

dü üncelere sahiptir ve bunu betimlemesine sevimli, cana yak n, ruhundaki büyük
cevher, gibi duygu bildiren sözcükler yoluyla katm t r. Bir ba kas na göre Yörük
belki de olumsuz özelliklere sahip birisidir. Bu bak aç s na göre de i ebilmektedir.

Bak aç s olarak öznel betimlemeler genellikle anlatma ya da ikna etme

i levindeki metinlerde görülürler.

Nesnel betimlemede betimleyici nesne ile aras na bir mesafe koyar ve bu

mesafeye göre betimlemesini yapar, ona dair bir eyler hissetmez, nesneyi oldu u
gibi betimleyerek al c ya sunar. Öznel betimlemede ise betimleyici nesne ile
bütünle ir onu duyumsar ve ona dair bir eyler hisseder. Betimlemesini al c ya
hisleriyle harmanlayarak sunar.

3. 2. 7. 2. Betimlenenin ve Betimleyicinin Devinimleri

Betimlemenin temelde iki ö eden olu tu unu söyleyebiliriz: Betimleyici ve

betimleme nesnesi. Betimleyicinin olup, nesnenin olmad durumda ya da nesnenin
olup betimleyicinin olmad bir durumda betimlemenin olu mas mümkün de ildir.
Bu iki ö enin betimleme s ras ndaki konumlar k, bak aç s gibi ö elerle birlikte
betimlemeyi etkileyen durumlardand r. Betimleyicinin ve betimleme nesnesinin
devinim içinde olmalar , betimlemenin düzenleni ini de etkiler.

K ran ve K ran öznenin ya da nesnenin devinimli olu una göre dört durumdan
söz edilebilece ini belirtir.
“1.Betimlenen nesne de betimleyici de devinimsiz
2.Betimleyici devinimsiz, betimlenen nesne devinimli
3.Betimlenen nesne devinimsiz, betimleyici devinimli
4.Betimlenen nesne de betimleyici de devinimli” (2007: 40- 41). Bu dört
durumu betimlenenin ve betimleyicinin devinimleri olarak iki ba l k alt nda
inceleyece iz.

3. 2. 7. 2. 1. Betimlenenin Devinimi

Betimlemeyi betimleme nesnesinin devinimine göre dura an nesnelerin

 76

betimlenmesi ve devinimlerin betimlenmesi olarak ikiye ay rabiliriz. Dile

döktü ümüz bütün anlat mlar n içinde bir biçimde betimleme yer almaktad r.
Dura an nesnelerin betimlenmesinde anl k bir durumun aktar m yap l rken,
devinimlerin betimlenmesinde daha geni bir zamanda devinim içinde olan ki i,
nesne ya da varl klar n betimlemesi yap l r.

Devinimlerin betimlenmesinde, betimlemesi yap lan eylem yine de daha

dura an bir biçimde aktar l r. Tümcenin düzenleni i bu dura anl a göre yap l r ve
kullan lan eylemler, zamanlar buna göre seçilir. Ço unlukla imdiki zaman n
hikayesi ve geçmi zaman kullan l r.
40. Örnek
Domaniç temmuzlar ndan birinde, bir gecedir. Gökte Samanyolu bir s rma kemerdir.
Sar , mavi y ld zlar par ldamaktad r. Yayla serinli i gönüllerde soylu yi itlere,
haf zalarda büyük olaylara özlem estirmektedir. Korunun ete indeki düzlükte,
Ulup nar’ n çevresinde ate yak lm t r. Kuru çam dallar çat rt larla yanmakta,
alevler kimilerinin al nlar n , kimilerinin bir yanaklar n , ya da tüm yüzlerini
ayd nlatmaktad r.
(Tar k Bu ra, Osmanc k, s. 9-10)

Bu betimleme örne inde devinim içinde olan y ld zlar n par lt s ve ate in

insanlar n yüzlerindeki yans mas d r. Ate yanmaktad r ama bu devinim bir
dura anl k içinde sergilenmeye çal lm t r. Bu dura anl k eylemlere getirilen {-
makta} ekiyle daha belirgin bir biçimde ortaya konulmu tur.

3. 2. 7. 2. 2. Betimleyicinin Devinimi

Betimleme s ras nda betimleyici göz tek bir noktada dura an olabilece i gibi
nesnenin çevresinde devingen bir durumda da olabilir. Dura an betimleyicinin
betimlemesinde görülen nesne iki boyutuyla verilir. Nesnenin arkas , alt görü
aç s n n d nda kald ndan bu alanlara dair herhangi bir betimleme
yap lmamaktad r. Yaln zca görülen durumlar n verilmesi söz konusudur.

14. örnekte betimleyicinin devinimsiz oldu u görürüz. Betimleyici sahneyi

tiyatro seyircisinin koltu undan betimler. Zaten betimlemesine de “seyirciye göre”
diyerek ba lam t r. Buradan betimleme için sabit bir nokta seçildi i anla l r ve
sadece görülenlerin betimlemesi verilir. Benzer bir durum 10. örnekte de kar m za
ç kar. Bu sefer betimleyici betimlemesine “kö enin ba nda durup bakarsan z”
 77

tümcesiyle ba lam t r.

Betimleyici göz tek bir noktada dura an de il de yer de i tirebilen devinimsel

bir göz ise betimleme nesnesi çevrelenerek her yönüyle betimlenebilir. Bu biçimdeki
devingen betimleyici daha çok ayr nt l aktar m yap lan uzam betimlemelerinde
görülür. Uzam betimlemelerinin ço unda betimleyen hareketlidir.
41. Örnek
Yüksekli i az oya gibi k vr lan ye il k y lardan on dakika uzakta minimini adalara küçük
vapurlar i liyor. deniz üstünde yüzen beyaz güvercinler gibi bembeyaz, tertemiz
vapurlar... Adalardan birine geçtik. Vapurun içinde on dört, on be ya nda bir çocuk
bilet kesiyor.
Adada ilk gördü ümüz, sevimli bir kahve oldu. $çinde bir örnek, çiçek gibi renkli, yerli
köy giysileri giyinmi genç k zlar çal yor. Hepsi birbirinden güzel. Biraz ötede küçük
bir hayvanat bahçesi. Birkaç a ac n gölgeledi i k y da minimini bulan k bir plaj. $nce
ya mur damlalar n n alt nda bir anne çocu unu denize indiriyor.
(>ükufe Nihal BA>AR, Finlandiya'da Üç Gün, s.647)

Buradaki betimleme örne inde hem betimleyen hem de betimlenen nesne

(uzam) devingen bir yap dad r. Betimleyen devinim halindedir, seyahat etmektedir.
Betimleyicinin gördükleri kendi içinde bir devinime sahiptir ve sürekli olarak
de i irler. * leyen vapurlar, bilet kesen çocuk, çal an genç k zlar... Betimlemenin bu
biçimde devingen bir yap da olmas okuyucunun betimleyenin devinimlerine uyarak
sanki bir film izler gibi görüntüyü takip etmesini sa lamaktad r. Bu biçimdeki
betimlemeler genellikle anlat sal metinlerin içinde yer al r ve baz okuyucular n
gereksiz bulduklar betimlemeye devinim katarak onu çekici k lar.
42. Örnek
“Toros da lar n n etekleri ta Akdenizden ba lar. K y lar döven ak köpüklerden sonra
doruklara do ru yava yava yükselir. Akdenizin üstünde daima, top top ak bulutlar
sal n r. K y lar dümdüz, cilalanm gibi düz killi topraklard r. Killi toprak et gibidir. Bu
k y lar saatlerce içe kadar deniz kokar, tuz kokar. Tuz keskindir. Düz, killi, sürülmü
topraklardan sonra Çukurovan n bükleri ba lar. Örülmü çesine s k çal lar, kam lar,
bö ürtlenler, yaban asmalar , sazlarla kapl , koyu ye il, ucu buca belirsiz alanlard r
bunlar. Karanl k bir ormandan daha yabani, daha karanl k!
Biraz daha içeri, bir taraftan Anavarzaya, bir taraftan Osmaniyeyi geçip $slahiyeye
gidilecek olursa geni batakl klara var l r. Batakl klar yaz aylar nda f k r f k r kaynar.
Kirli, pistir. Kokudan yan na yakla lmaz. Çürümü saz, çürümü ot, a aç, kam ,
çürümü toprak kokar. K nsa duru, p r l p r l, ta k n bir sudur. Yaz n otlardan,
sazlardan suyun yüzü gözükmez. K nsa çar af gibi aç l r. Batakl klar geçildikten
sonra, tekrar sürülmü tarlalara gelinir. Toprak ya l , l ld r. Bire k rk, bire elli
vermeye haz rlanm t r. S cac k, yumu akt r.
Üstleri a r kokulu mersin a açlar yla kapl tepeler geçildikten sonrad r ki, kayalar
birdenbire ba lar. $nsan birden ürker. Kayalarla birlikte çam a açlar da ba lar.
Çamlar n birer billur p r lt s ndaki sak zlar buralarda topra a s zar, ilk çamlar
geçildikten sonra, gene düzlüklere var l r. Bu düzlükler boz toprakt r. Verimsiz, k raç...
Buralardan Torosun karl doruklar yan ndaym , elini uzatsan tutacakm s n gibi
gözükür.”
 78

(Ya ar Kemal, nce Memed)

Bu betimleme örne inde görüldü ü gibi betimleyici devinim halindedir ve

Akdeniz k y lar ndan ba layarak Toroslar n eteklerine oradan içlere do ru sokulur.
Gördükleri ku bak bir izlenim olu turmaktad r. Devinimli bir kamera gibi k y dan
içlere do ru sokulmaktad r.
 79

IV. BULGULAR VE YORUMLAR

4. 1. Yabanc Dil Ö&retiminde Metin Kullan m

Dildeki dört temel beceri olan okuma, yazma, konu ma ve dinleme anlama ve
anlatmaya dayal becerilerdir. Anlamaya ve anlatmaya dayal ürünler pek çok
biçimde üretilebilirler ancak en yo un kullan lanlar sözlü ve yaz l ürünlerdir.
Okuma ve yazma becerileri yaz l ürünlerle sa lan rken; dinleme ve konu ma
becerileri sözlü ürünlerle sa land için dil ö retiminde bu ürünlerden yo un bir
biçimde yararlan l r.

Yabanc dil ö retiminde kullan lan araçlar ö rencinin dili ö renmesini

kolayla t racak ve ileti im kurmas n sa layacak nitelikte düzenlenirler. Bu
araçlardan en çok kullan lan metinlerdir. Çünkü metin, “*leti imsel bir ortamda
do al bir dil kullan m n , kendine özgü birlik üstü birimleri olan anlamsal, yap sal,
ileti imsel bir varl kt r” (Demircan, 1990:95). Metinler bir dilin ö retiminde gerek
duyulan anlamsal yap y , biçimsel yap y ve anlamsal de eri içinde bulundururlar.
“Bir dilin ö retiminde nas l tek tek sözcükleri ö retmek olanaks zsa, ayn biçimde
tek tek tümceler üzerinde durmak da yeterli de ildir” (Ayd n, 1996:90). Her birimin
kullan m alan belirlidir ancak tüm birimleri içinde bar nd ran yap lar metinlerdir. Bu
nedenle dil ö retiminin her a amas nda amaca uygun olarak metinlerden yararlan l r.

Metin kullan m n n dil ö retiminin temelinde yer almas n n nedenlerinden biri

de metinlerin do al dilin yans mas olmas d r. Günlük dildeki konu malar m z ve
yazmalar m z metin olarak de erlendirilebilir. “Dil kullan m , belirli bildiri im
durumlar ve metin türleri çerçevesinde gerçekle ir. Konu urken ya da yazarken
birbiriyle ba lant l tümcelerden olu an metinler üretiriz” (>enöz Ayata, 2005:61).
Dil ileti im kurmak amac yla ö reniliyorsa bu ileti imi kuran en önemli yap lardan
 80

biri metinlerdir ve bu nedenle yabanc dil ö retiminde metin kullan m gerekli

görülür.

Metinlerde tümceler birbirlerine ba da kl k ve tutarl l k ilkeleriyle ba lan rlar.

Dil ö retimi de dilin hem kurallar n hem kullan m n ö retmeyi amaçlad ndan bu
ilkeler ayr ayr ele al n p dil ö retimi yard mc olarak kullan labilirler. “Metnin
yüzeysel yap s nda, metni olu turan ö eler aras ndaki ili kileri gösteren ve
metindilbilimin de klasik bir ara t rma konusu ba la kl k yabanc dil ders
kitaplar nda s kça yer alan bir metinsellik ölçütüdür” (>enöz Ayata, 2005:63).
Ba da kl k metnin dilbilgisel tutarl l n ilgilendirdi inden dilbilgisi kurallar n n
ö retiminde metinler üzerinden bir yol izlemek ö retim bak m ndan yararl
görülebilir. “Dilbilgisi yap lar n n metin içinde verilmesi kimi dilbilgisel yap lar n
i levlerinin daha belirginle mesine, tümceler aras ili kilerin daha rahat kurulmas na
yard mc olur” (Ayd n, 1996:90). Her yap y tümcenin içinde ö retmek mümkün
olamayabilir. Örne in baz ba laçlar n ö retiminde tümceötesi yap lara gereksinim
duyulabilir. Ayr ca “Dilbilgisel yap lar biçim ve kurallardan olu sa da bu yap lar,
ileti imde bir ‘anlam’ ifade etmek için uygun ba lamlarda kullan l rlar. Yabanc
dilde, dilbilgisi ö retiminin amac n , dilbilgisi kurallar n n gerçek ya ama aktar lmas
yani, bu kurallar n o dilde bir anlam aktarmak için ileti im kurarken kullan lmas
olarak belirlersek ‘dilbilgisi’ ve ‘ileti im’ aras nda bir köprü kurmak durumunda
kal r z” (Cem De er, 2005:11). Bu nedenle dil ö retiminde metinleri kullanmak
metinlerin bir al c için üretildi ini göz önünde bulundurdu umuzda ileti im
aç s ndan da ö renci için bir katk sa layabilir. Özellikle okuma ve yazma
becerilerinin geli imi metinlerle iç içe olmay gerektirir.

Metinler yaln zca dilbilgisi yap lar n n ö retiminde kullan lmazlar. Bütün ya da
parça olarak metnin belli bir anlam bütünlü ü vard r. Anlama ve anlat m
etkinliklerinin anadil ö retiminde temel malzemesi olan metinler yine yabanc
dildeki anlama ve anlat m çal malar n n de en önemli malzemelerindendir. Metin
dilin bütün kullan mlar içeren bir örnek olarak görülebilir ve bu nedenle de dil
ö retiminde pek çok kazan m için kullan labilir. “Yabanc dil derslerinde farkl metin
türlerine ait metinlerin i levsel, yap sal, anlamsal ve biçemsel özelliklerine dikkat
 81

çekmek gerekir” (>enöz Ayata, 2005:62). Ö renci düzeyine ve konunun

özelliklerinin ta mas na göre seçilen bir metin, dil kullan m n yans tmas ve
amaçlanan düzeye ula abilmek bak m ndan yard mc olabilecek bir malzemedir.

Metinler anlama, anlat m ve dilbilgisi etkinliklerinin yan nda sözcük

ö retiminde de temel malzeme olarak kullan labilirler. Her metnin bir konusu ve bu
konu çevresinde olu turdu u bir sözcüksel alan ve bir sözlüksel a vard r. Günay
bu kavramlar öyle aç klar:

Sözcüksel alan: Ayn kavram ilgilendiren bir metnin sözcüklerini grupland r r,

yani sözlüksel göstergelerle bunlar aras ndaki ba nt lardan olu ur. Örne in
asker, tüfek, ko u vb. “ordu” sözcü ünün sözcüksel alan d r. Bir metindeki
sözcüksel alan belirten sözcük gruplar , anlamsal olarak birbirlerine yak nd r ve
çe itli aç lardan birbirlerini bütünleyen sözcüklerdir. Sözcüksel alan ayn
e süremde bir kavram alan n belirleyen terimlerden kaynaklan r ve bir yap
niteli i sunar” (2007a:282).

“Sözlüksel a&: Belli bir metin ya da ba lam içinde, ayn izle i düzanlam ya da
yananlamlar ile ça r t ran, ayn dü ünce ya da gerçekleri belirten sözcük
gruplar d r. Bir bak ma sözcüksel alandan daha geni bir tan mlamad r”
(2007a:284).

Özellikle belli bir alana yönelik sözcük ö retiminde metinlerin kullan m , bu

sözcüklerin birbirleriyle olan ili kileri ve ça r mlar bak m ndan daha zengin bir
malzemeyle çal lmas n sa lar. Tan mda belirtilen “ordu” sözcü ünün sözcüksel
alan gibi “okul” sözcü ünün sözcüksel alan n “ö retmen, ö renci, s n f vb.”
sözcükler olu turur. Bunun gibi bir arada bulunabilen sözcüklerin metinlerle ö retimi
daha bütüncül bir yakla md r.

Thornbury dil ö retiminde metin kullan m n n sa lad yararlar öyle

belirtmi tir:

“- Kullan lan metin özgün bir metin ise, ö renciler bir konunun gerçek ileti imde nas l
ele al nd n nas l kullan ld n görürler.
- Metinlerde dilbilgisi girdisi kadar sözcük girdisi, uygulama girdisi, metin düzenleme
özelliklerinin girdisi de vard r.
- Metinlerin s n f içinde kullan mlar ba ms z çal malar için iyi bir haz rl kt r”
(Thornbury, 1999: 90).

Görüldü ü gibi metinler dil ö retiminin her bölümü ve her a amas için
 82

kullan labilecek araç gereçlerdir.

Demircan dil ö retiminde kullan lan metinleri “kullanmal k ve kurmaca”

(1990:100) olarak ikiye ay r r. Kullanmal k metinlerle genellikle ba lang ç
düzeyindeki anlama ve üretme becerilerinin geli tirilebilece ini, kurmaca metinlerin
ise ileri düzeydeki anlama becerilerinde kullan labilece ini belirtir.

Kullanmal k metin Kurmaca metin

Belli bir amaca yönelik olarak Dilin do al kullan m n n sergilendi i
olu turulmu metin özgün metin

8. Tablo: Demircan’a Göre Dil Ö retimindeki Metinler

Demircan’ n dil ö retiminde kullan lan metinlerle ilgili yapt ikili

s n flamaya ek olarak üçüncü bir metin s n f n olarak basitle tirilmi metinleri
ekleyebiliriz. Çünkü basitle tirilmi metinlerin özgün durumlar birer kurma metin
iken, basitle tirildikten sonra belli bir amaca (bir dilbilgisel yap vb.) yönelik
kullan lacaksa kullanmal k metin durumuna dönü ebilir. Bu nedenle biz
basitle tirilmi metinleri ayr bir s n f olarak ele almay uygun gördük. Dil
ö retiminde kullan lan metinleri üç ba l kta de erlendirdik:

Kullanmal k metin Kurmaca metin Basitle tirilmi metin

Belli bir amaca yönelik Dilin do al kullan m n n Dilin do al kullan m ndaki özgün
olarak olu turulmu sergilendi i özgün metin metinin ö renci düzeyine göre
metin yeniden düzenlenmi hali

9. Tablo: Dil Ö retiminde Kullan lan Metinler

Kullanmal k metinler dil ö retiminde ö retilmesi amaçlanan bir yap y , bir

kazan m yo un girdi olarak bar nd ran, genellikle de dil ö reticileri taraf ndan
üretilmi metinler olarak aç klayabiliriz. Ö retilmesi amaçlanan yap yla ya da
kazan mla yo rulmu olan bu metinler ço unlukla dil ö retiminin ilk dönemlerinde
kullan l rlar.

Kurmaca metinler, anadil kullan c lar için üretilmi , do al dilin kullan ld

özgün metinler olarak ele al nabilir. Kullan lan dil zorlama bir dil de ildir. Bu
 83

nedenle o dile ait kullan m özelliklerini gerçek olarak ta r. Kurmaca metin sadece
do al dilin ta y c s olmas bak m ndan de il ayn zamanda o dile ait kültürel ö eleri
ta mas bak m ndan da önemlidir. Dili ö renen birey ayn zamanda o dili konu an
ulusun kültürel yönlerini de ö renirse dildeki anlam tam olarak olu turabilir. Dil,
içinde kültürü de bar nd r r ve o ulusa ait özellikler herhangi bir zorlamayla
olu turulmam özgün metinlerde görülebilir. Anadil kullan c s n n günlük ya amda
kar la t tüm metinler ve o dilin yaz nsal ürünleri özgün metinler içinde yer al r.

Basitle tirilmi metinler ise yap ve sözcük düzeyi bak m ndan daha basit hale
getirilmi (yal nla t r lm ve baz sözcükler de i tirilmi /ç kar lm ) özgün metinler
olarak dü ünülebilir. Basitle tirilmi metinlerde; örne in bir gazete haberinde yer
alan çok uzun bir tümce basitle tirilerek, üç- dört tümce ile yeniden düzenlenebilir.
Özellikle dili ö renmeye yeni ba lam olan ö rencinin ba lam anlamas n
kolayla t rmak bak m ndan basitle tirilmi metinler kullan labilir. Orta düzeyde ise
dilin özgün kullan mlar n n yer ald nitelikli yaz nsal metinler ö renci düzeyine
göre yeniden düzenlenerek basitle tirilebilirler.

Yabanc dil ö retiminde kullan labilecek olan bu üç metin biçiminden

yaln zca birinin kullan larak di erlerinin göz ard edilmesi dil ö retiminde
aksakl klara neden olabilir. Ö renmenin basamaklar na göre her biri farkl amaçlara
uygun bir biçimde e it olarak kullan labilir. Anlama etkinliklerinde kurmaca ve
basitle tirilmi metinler kullan l rken; belirli bir yap n n ö retiminde yo un girdiyi
sa lamak amac yla kullanmal k metinler kullan labilir. Ancak belirli dilsel yap lar
kazand r ld ktan, sonra kullanmal k metin kullan m yerine kurmaca metin kullan m ,
ö rencinin dil- anlam- kültür ili kisi kurarak ileti imsel becerilerini güçlendirmesi
bak m ndan daha sa l kl ve yararl görülür. A a da biri kullanmal k biri kurmaca
olan iki metin örne ini (Uzdu ve Günay, 2008) inceleyelim.
 84

Konu: Yer Belirteçleri

Amaç: Yer belirteçlerinin kavranmas
Seviye: Orta
Ya grubu:12-18 ya aras

KONU: Yer Belirteçleri

Tümcedeki eylemleri ve eylemsileri yer-yön anlam yla gösteren ve onlar harekete geçiren
sözcüklerdir. Eyleme ne yöne, ne tarafa, nereye sorular yöneltildi inde yer belirteçleri ortaya ç kar.
Yer belirteçleri mutlaka eylemden önce yer al rlar

Balkondan a a2% bakt n zda pek çok bina, araba ve insan görürsünüz. Boy boy binalar,
de i ik renkte arabalar ve tela l insanlar... Karma an n içinde sa2a sola ko u turan tela l insanlar.
Arabalar n içinde a k n bak nan çocuklar. Ba n z biraz sola çevirince yolun solunda caddeye do2ru
uzanm dut a açlar ... Dallara tutunan birkaç yaprak a a2% dü tü ünü görünce ba n z geri
çevireceksiniz.

Bu örnekte görüldü ü gibi temel düzey ö rencisine yer belirteçleri betimleyici

metinler yoluyla ö retilirken kullanmal k bir metin kullan labilir. Ancak daha ileri
düzeydeki bir ö renci için kurmaca metinlerin kullan m anlama ve anlat m
becerilerini de destekledi inden daha yararl görülür.

Konu: Yer Belirten sözcükler

Amaç: Yer belirten sözcüklerin kavranmas ,
Betimleyici metinlerin kavranmas .
Seviye: $leri
Ya grubu: 18-30 ya aras

F*NLAND*YA’DA ÜÇ GÜN
Fin topra bizi pembe bir gülü le kar lad . Temiz, ince, iire benzer bir gülü … Sand m ki
büyük, pek büyük bir varl n önüne ç kt m: Gönlümde sayg yla dolu bir sars nt ba lad .
Ak amd . Güne in batma saatleriydi. Engin bir ye illi in aras%nda ufuklar alev alev yan yordu.
Bembeyaz al nl , sevimli istasyon evinin önünde durduk. Önümüzden bir grup asker geçti. Hepsi de
bir elden, bir kal ptan ç km gibi ince boylu, güne saçl , güne yüzlü gençler. Giyimleri tertemiz…
Tren yürüdü. Sanki esteti i güçlü bir sanatç n n resim albümünden yapraklar çeviriyorum:
Sa2da solda en olgun bir zevkle düzeltilmi bahçeler, parklar, evler. Uzakta, mavi bir dü ü and ran
solgun bir deniz parças . $ki s ral a açl k bir yoldan çiçek demetleri denli güzel, yüzleri tatl bir
yan kl kla koyula m pijamal genç k zlar dönüyor. Hepsi gürbüz, sevimli, a r ba l , ince… Bir
ba ka yolda mavi gözleri, alt n saçlar , yumuk yanaklar yla birer alt n top gibi, irili ufakl köy
çocuklar . Hepsinin yüzünde sessiz bir gülümseme izi var. Trenin sa2%nda solunda bisikletle
gezenler…
Saat geceye do ru ilerliyor. Güne uykuya yat r lm , ama bir türlü uyumak istemeyen, ikide
bir h rç n elleriyle cibinli ini çekip açan yaramaz bir çocuk gibi ara s ra bulutlar s y rarak ufken her
kö esinden pembe pembe gülüyor.
Birdenbire çamlar n bir kö esinde k z ll k geni ledi, gün do uyor sand m. Saate bakt m, daha
on bir. Anla lan, tren biraz yükselmi ti.
Bir istasyonda, koyu k rm z kadife kasketli, koyu lacivert giysili, a r duru lu güzel bir genç
k z: $stasyon memuru… Yolun kenar%na konulmu biblo gibi bir ey…
Tren kalk yor. Yine parklar, bahçeler, köyler, kentler geçiyoruz. Hep o düzgünlük, hep o
temizlik ve güzellik… Yollarda gezenler eksik de il. Renkli bir lo lu un aras%nda, güzel gençler,
dü lerimize giren periler gibi dola yor. Yerden gö2e, gökten yere uçu an bak lar m, en küçük bir
güzelli i kaybetmekten ürküyor.
… >ükufe Nihal Ba ar,Türk Dili Gezi Özel Say s s.644-645.
 85

Bu metin yukar daki kullanmal k metin ile ö retilmeye çal lan yer belirten
sözcüklerin ö retiminin yan nda anlama anlatma etkinliklerini de yo un olarak
içerecek ileri bir düzeyde dil becerisinin daha yetkin kullan m için yararl d r.

Yabanc dil ö retimde metin kullan m nda belirli yap lar n ö retilmesini
sa lamak d nda kullanmal k ve basitle tirilmi metin kullan m sak ncal
görülebilir. Çünkü bu metinler do al dilin yans t c lar de illerdir. Dil ö renicisi dili
kullan m boyutunda ö renmeyi amaçlad ndan gerçek hayatta kar la abilece i
özgün metinlerle derslerde kar la mal böylece ö rendi i dili günlük hayat nda da
kullanabilir duruma gelmelidir.

4. 1. 1. Yabanc Dil Ö&retiminde Metin Seçimi

Dil ö retiminin temel araçlar ndan say lan metinler özellikle anlama
etkinliklerinde (okuma ve dinleme) s kça kullan l rlar. Dilin temel ö elerini
dü ündü ümüzde metinler dil ö retiminin tüm a amalar nda kullan labilirler. Ancak
kullan lacak metinlerin seçiminde dikkate al nmas gereken baz ölçütler vard r. Bu
ölçütleri öyle s ralayabiliriz:

“1.Ö renmeye ba l ölçütler

1.1.Ö rencilerin dil düzeylerinin dikkate al nmas
1.2.Ö rencilerin okuma al kanl klar , ileti im ihtiyaçlar ve güdülerinin dikkate
al nmas
1.3.Ö rencinin bireysel ve kültürel önbilgisinin dikkate al nmas

2. Metinle ilgili ölçütler

2.1. Metnin dil ve içerik yönünden uygunlu u
2.2. Metnin tür ve kapsam bak m ndan uygunlu u
2.3. Metnin konu ve yap yönünden uygunlu u

3. Hedef ve yöntem ile ilgili ölçütler

3.1.Metnin dil ve ileti im aç s ndan e itim hedeflerine uygunlu u
3.2.Metnin e itici-ö retici olmas aç s ndan e itim hedeflerine uygunlu u
3.3.Metnin s n f içi çal malarda kar l kl etkile imi sa lay c ve ileti imsel
yöntemi kullanmaya elveri li olmas ” (Kudat, 1996:40).

Ö renmeye ba l ölçütlerden ö rencilerinin dil düzeylerinin dikkate al nmas

ölçütü, bir arada bulunan ö renci grubundaki dil düzeyinin birbirlerinin
ö renmelerini olumsuz etkilemeyecek düzeyde olmas gerekti ini belirtir. Yani
birbirinden çok ayr düzeydeki ö rencilerin bir s n fta toplanmas dil düzeyinin s n fa
 86

göre ayarlanmas konusunda sorun yaratabilir.

Ö rencilerin okuma al kanl klar n n, ileti im ihtiyaçlar n n ve güdülerinin

dikkate al nmas öncelikle ö renciyi tan may gerektirir. Ö rencinin dili ö renme
amac n n, ö renmeye güdülenme yollar n n bilinmesi metin seçiminde yol gösterici
olabilir. “Dil ö renimi genel olarak üç grupta toplayabilece imiz amaçlardan
kaynaklanmaktad r: Akademik, mesleki, sosyal. Yaz l metin seçimi de bu amaçlara
göre de i ecektir” (Rona ve Dedes, 1999:67). Örne in dili mesleki amaçlarla
ö renen bir mühendise zorla tarihsel metinleri okutmak onun dile kar olan
güdüsünü azaltaca gibi, ihtiyaçlar n da kar lamayaca ndan dil ö renme iste i
azalacak ve bu da ö renmeyi zorla t rabilir. Ö renciye ö retilecek sözcükler
seçilirken onun günlük hayatta ya da özel amaçlar dahilinde s kl kla kullanaca
sözcükler dikkatle belirlenmelidir. Derslerde daha çok ö rencinin ilgisini çeken,
ö rendiklerini kullanabilece i metinler kullan l rsa ö renci derse daha iyi
güdülenebilir.

Ö rencinin bireysel ve kültürel önbilgisinin dikkate al nmas nda ise seçilen

metnin yap s n n, anlam n n ö rencinin düzeyine önbilgilerine uygun olmas
ö renmeyi kolayla t rarak ö renmeyi güdüleyecektir.

Metinle ilgili ölçütlerde ise öncelikle metnin dil, içerik ve sözcükler yönünden
hedeflere ve ö renci düzeyine uygun olmas gerekir. Henüz temel düzeyde olan bir
ö renciye dil bak m ndan karma k bir metnin sunulmas ö rencinin ö renme h z n
dü ürebilir ve ö renmeye kar olumsuz tutum geli tirmesine neden olabilir. *çerik
yönünden ise metnin ö renci düzeyine ve ilgilerine uygun olmas ö renmeyi
kolayla t rabilir.

Metnin tür ve kapsam yönünden uygunlu u öncelikle metnin hangi amaca

yönelik kullan laca ile ilgilidir. Ö rencinin ilgisini daha çok çekebilecek k sa
metinler kullan larak ö rencinin ileti im becerileri de geli tirilebilir. Metinlerin tür
ve kapsam na yönelik seçimin önemiyle ilgili olarak >enöz unlar belirtir:
 87

“Metin türleri, bir dil toplulu u içinde ya ayan bireylerin ileti im kurmalar n
sa layan metin olu turma örnekleridir. Yabanc dil ö renmenin en önemli
amac , ileti im kurmak oldu una göre, sözcükler ve dilbilgisel yap larla birlikte
metin türleri de yabanc dil dersinde ele al nmal d r. Çünkü metin türleri içinde
yer ald klar dilin konu uldu u toplumun geçirdi i tarihsel, kültürel, sosyal
geli melerin etkisiyle ekillenmi tir. Bu nedenle de metin türlerine özgü
özellikleri bilmek, hem ana dilinde hem de yabanc dilde iyi kurgulanm
metinler üretmek aç s ndan son derece önemlidir. E er yabanc dildeki bir metin
türü, ö rencinin ana dilinden farkl bir biçimde kurgulan yorsa ve ö renci bu
konuda yeterli bilgiye sahip de ilse, yabanc dilde metin üretirken ana dilinin
etkisinde kalacak; büyük bir olas l kla ba ar l bir metin yaratamayacakt r”
(2005:62).

Metnin konu ve yap yönünden uygun olmas , metnin ö retilen yap ya

(ö renilenleri içermesi ve ö retilen yap y yo un olarak içermesi) uygun olmas ve
konu bak m ndan da günlük ya amda yer alan konular n seçilmesi ö rencinin
ilgisinin yo un tutulmas n sa layabilir. Ayr ca konu bak m ndan dil-kültür ili kisi
içinde ö renilen dilin ta d kültür özelliklerinin verilmesi ö rencinin kültürü
ö renmesi bak m ndan olumlu görülebilir.

Hedef ve yöntem ile ilgili ölçütlerde ise öncelikle seçilen metnin dil ve ileti im
aç s ndan e itim hedeflerine uygun olmas gerekir. Ö rencinin bilmedi i yap lar n ve
sözcüklerin kullan lmamas na dikkat edilerek ö rencinin ileti im ihtiyac n
kar lamaya yönelik metinlerin uygun ba lamlarda sunulmas daha yararl görülür.

Metnin e itici ve ö retici olmas aç s ndan e itim hedeflerine uygunlu unda

ise seçilen metnin ya ant ö eleri ta yan nitelikte olmas na dikkat edilerek, ö renciyi
çok yönlü dü ünmeye iten metinlerin seçimi hedeflenen kazan m aç s ndan daha
yararl görülür.

“Genel olarak dil e itiminde oldu u gibi, Türkçenin yabanc dil olarak
ö retilmesinde, ö rencinin dili ö renme amac ile kendisine bunu en kolay
biçimde sa layacak olan beceri ili kisini iyi saptamak ve bu beceriyi en etkin
biçimde i lerlik kazand racak olan sözcük ve dilsel yap lar içeren metinleri
a amal bir düzenleme içinde ö renciye sunmak, hem ö renciyi hem ö retmeni
amac na ula t r r” (Rona ve Dedes, 1999:73).

Derste kullan lan metnin her yönüyle (içerik-yap ) s n f içi etkile imi
sa lamas na özen gösterilmelidir. Bu etkile im ö renci- ö retmen, ö renci- ö renci
aras nda dü ünülenlerin rahatça söylenebilmesi ve dil becerisinin rahat bir ekilde
 88

kullan labilmesi bak m ndan uygun ortam yaratabilir.

Bu s ralanan ölçütler d nda genel metin kullan m d nda bir alana yönelik
olarak okuma metinlerinin seçimi konusunda Day, u ölçütleri belirtmi tir:

“Uygun metnin seçimi için yedi ölçüt vard r:

1.*lgi
2. * lerlik
3.Okunabilirlik
a. Sözlüksel bilgi
b. Artalan Bilgisi
c. Sözdizimsel uygunluk
d. Düzenleme
e. Söylem olgular
f. Uzunluk
4.Konu
5.Politik uygunluk
6.Kültürel uygunluk
7.Görünü ” (1994:20).

Bu ölçütlerde ise genel olarak belirtilenler unlard r:

*lgi ile belirtilen ö rencinin ilgisine yönelik metinlerin seçilmesinin

gereklili idir. Bu güdülenme aç s ndan büyük önem ta r. Seçilen metin ilginç
olmazsa güdülenme de olmayaca ndan metnin okunmas nda sorun ya anabilir.

* lerlikte ise metnin s n f içi uygulamalara elveri li olmas söz konusudur.

Üzerinde uygulamalar n yap labilece i nitelikte metinler seçilirse ö retmen ve
ö renci için daha yararl ve rahatlat c olabilir.

Okunabilirli in kendi içinde baz ölçütleri vard r. Bunlardan sözlüksel bilgi

okunabilirlik için çok önemlidir. Metinde yeni sözcükler çok olmas ö renci
aç s ndan s k nt yarat r. Metnin içerdi i sözcükler ö rencinin kavrama düzeyine
uygun olmal d r. Artalan bilgisinde ö rencinin önceden ö rendi i yap lara yer
verilmesi ö renmenin basamaklar halinde ilerlemesini sa layabilir. Sözdizimsel
uygunlukta ayn biçimde ö rencinin düzeyine uygun olmal karma k yap lar fazla
yer almadan daha sade bir anlat m üzerinden uygulamalar yap ld nda daha verimli
sonuçlar elde edilebilir. Ayr ca metnin iyi düzenlenmi olmas önemlidir. Söylem
 89

olgular bak m ndan metin ba da k ve tutarl olmak durumundad r. Metnin

uzunlu unun bitirilebilir ölçülerde olmas ve okuma h z na göre bir ders içinde
birden çok okunmaya uygun olmas tekrar ve peki tirme bak m ndan önemlidir.

Metnin konusu ö rencinin ilgisini çekecek nitelikte olursa ö renci derse

ba ndan güdülenmi olur. Bu anlamda ö rencinin ilgisini çekebilecek anlat sal
metinler, bilgi verici k sa metinler gibi dersin amaçlar na uygun nitelikte metinler
seçilebilir.

Metnin politik uygulu u ö rencilerin aras nda görü ayr l olu turmayacak
biçimde seçilmesi bak m ndan önemlidir. Ö renciler aras nda görü ayr l
yaratmayan biçimde seçilen metinler yoluyla dersin amaçlar na uygun bir ö retim
etkinli ine gidilebilir. Di er durumda ise dersin amaçlar n n önüne geçen tart malar
do abilir.

Metin seçimindeki di er önemli bir etken de kültürel uygunluktur. Metinler,

ö renilen dilin ulusunun kültürel ö elerini de bar nd ran metinlerden seçilirse bu,
ö rencinin ileti imsel etkinliklerinde ve dili kullanma becerisinde olumlu etkiler
sa layabilir. Ayr ca metinler kar la t rmal kültür farkl l klar na ve benzerliklerine
de indi inde ö rencinin kendi kültürü ile ö rendi i dilin kültürü aras nda
kar la t rma yapabilme f rsat sa layabilir. Böylece dil-kültür-toplum anlam nda
daha verimli bir ö renme ortam olu abilir.

Metnin görünü özellikleri ile belirtilmek istenenler metnin düzenleni i, yaz

tipi ve büyüklü ü, metnin uzunlu u gibi ö elerdir. Metnin düzenleni inde kullan lan
resimlerin ya da metin d ö elerin ö renci dikkatini metinden uzakla t rmayacak
biçimde yerle tirilmesi ilginin da lmas n engelleyebilir. Metnin yaz tipi ve
yaz lar n n büyüklü ü metnin okunabilirlik ölçülerine uygun olmas n sa lamal d r.
Ayr ca metnin uzunlu u da ders süresi ile uyumlu olmal d r.

4. 1. 2. Yabanc Dil Ö&retiminde Özgün Metin Kullan m

Yabanc dil ö retiminde kullan lan metinler dersin temel araçlar ndand rlar. Bu
 90

nedenle yukar da belirtildi i gibi seçimi özenle yap l r, seçim s ras nda ö renci,
ö reten, konu ve yöntemler göz önünde bulundurulur.

Dil ö retiminde kullan labilecek metinleri kullanmal k, kurmaca ve

basitle tirilmi metinler olarak üçe ay rm t k. Kullanmal k ve basitle tirilmi
metinlerin üretilme ve olu turulma amaçlar dil ö retiminde kullan lmak oldu undan,
üretilmeleri s ras nda dil ö retimine uygunlu u önceden göz önünde bulundurulur.
Bu durum özgün metinler için söz konusu de ildir. Özgün metinler yabanc dil
ö retimi göz önünde bulundurularak üretilmezler. Dilin do al kullan m yla olu urlar.
Bu metinler herhangi bir yaz nsal metin olabilece i gibi, gazeteden al nm bir yaz ,
bir dilekçe, reklâm metni, bilimsel bir metin de olabilir. Özgün metinler dil
ö retiminde kullan laca zaman göz önünde bulundurulmas gereken baz durumlar
vard r.

Özgün metinler ö rencinin gerçek ya am ile özde likler kurabilmesini sa lar.

Bu tür metinler ö rencinin günlük ya am hakk nda bilgi edinmesi bak m ndan da
önemlidir. Ayr ca bu metinlerin hepsinin kendine özgü bir yap s ve düzeni vard r.
Gazetede yer alan bir metin ile yaz nsal bir metnin dili kullanma biçimi ve
düzenleni leri birbirinden farkl d r. Ö rencinin bu yap y ve düzeni de tan yabilmesi;
bu metinler aras ndaki dil kullan m farkl l klar n görebilmesi önemlidir.

Özgün metinlerin içinden yaz nsal metinlerin kullan m ve seçimi ise apayr bir
özen gerektirir. Çünkü yaz nsal metinler günlük ya am n d nda geli tiklerinden
kendilerine özgü bir dilleri vard r. Bu nedenle kullan lacak olan yaz nsal metinlerin
güncelli ini yitirmemi , kullan m s kl yüksek metinlerden seçilmesi ö renci
bak m ndan daha yararl görülür. “Yaz nsal metinlerin yabanc dil ö retiminde
kullan lmas nda en yararl yön yaz nsal metinlerin dil çal malar n belli bir ba lama
dayand rmas d r” (Özünlü, 1983:183). Belli bir ba lama dayand r lan metin yoluyla
ö rencinin metni anlamland rmas daha kolay ve kal c olabilir. Ayr ca ö renciler
yaz nsal bir metinde kar la t klar bir olay gerçek dünyaya ta yarak “s n fta
canland rabilirler ve önceden ö renmi olduklar dil yap lar n kullanabilirler”
(Özünlü, 1983:183). Metinlerin seçimi konusunda dikkat edilmesi gereken di er bir
 91

nokta da metinlerin içerik bak m ndan ö renciye uygun olmas d r. “Edebi metinlerle
yabanc dil dersinin gerek kuram gerekse uygulama düzleminde uzla maya var lan
ortak nokta, malzeme seçiminde ö rencinin dil seviyesi ve sosyal dünyas yla uyu an
edebi metinlerin derste i lenmesinin gerekti i olmu tur” (Ünal, 2005:206). Her
yaz nsal metin dil ö retiminde kullan lmaya elveri li olmayabilir. Bu seçim
ö retmenler ve uygulay c lar taraf ndan özenle yap lmal d r.

Dil ö retimi s ras nda yaz nsal bir metni kullan rken göz önünde
bulundurulmas gerekenleri Özünlü öyle belirtmi tir:

“1.Metinler özenle seçilmeli, bu metinlerde yaz nsal, dilbilgisel ve dilbilimsel

güçlüklerin bulunabilece i unutulmamal d r.
2.Yaz nsal metinler, ö rencilerin daha önce ö renmi oldu u sözcük ve tümce
yap lar n içermeli, okunan metnin ö rencilerin ilgisini çekmesi için metinde
zor tümce yap lar ve zor dilbilgisel yap lar bulunmamal d r.
3.Ders süresi içinde zaman zaman yaz nsal ya da dilbilgisel yönlerle
ilgilenmeli, ama dil dersi kesinlikle bir yazar n dersi durumuna sokulmamal d r”
(1983:183).

Yaz nsal metinler üretildi i toplumun pek çok ö esini içinde bar nd r rlar. Bu
nedenle de o toplum hakk nda hem bilgi ta rlar hem de toplumun de erlerini
aktar rlar. Yabanc dil ö retiminde bu metinler kullan larak ö rencinin dili
ö renmesinin yan nda toplumu da tan mas na da olanak sa lanabilir. Yaz nsal metin
kullan m n n yabanc dil ö retimindeki yararlar n Özünlü u maddelerde s ralar:

“1.Yaz nsal metinler yaln z dilde okuma yetene inin de il, i itme, konu ma ve
yazma yetene inin de geli mesine yard mc olurlar.
2.Yaz nsal metinler ya am içindeki olaylar ve deneyimlere ili kin genel bir
anlama ve bilgi edinme olana verirler.
3.Yaz nsal metinler toplumsal ve ki isel geli melerin alg lanmas ve
özümlenmesinde yard mc olurlar. Okuyucular n duygusal özelliklerine göre
onlar n kültürel ve e itim yönünden geli melerini sa lar.
4. Yaz nsal metinler irdeleme ve özümleme yeteneklerini de verirler”
(1983:184).

Yeni bir dili ö renirken bir taraftan da bu yararlar n ö renciye kazand r lmas
ö rencinin toplumu anlamas n kolayla t rabilir, kültür ö elerini fark etmesini
sa layabilir. “Edebi metinlerden hareketle ö renci yaln zca dil becerilerini
geli tirmekle kalmaz, ayn zamanda ö rendi i dilin kültürünü de tan ma ve ö renme
olana n bulur. Bu sayede dil ö reniminin ba l ca ko ullar ndan biri olan kültürler
 92

aras ileti im ders ortam nda somut olarak hayata geçirilebilmektedir” (Ünal,
2005:204).

Dil ö retiminde yaz nsal metinlerin kullan m n n önemini Collie ve Slater da

u ba l klar alt nda incelemi lerdir: Yaz nsal metinler “1.Özgün metinlerdir, 2.
Kültürel zenginlik içerirler, 3.Dilsel zenginlik içerirler, 4.Bireysel ilgi uyand r rlar”
(2007:3-5). Yaz nsal metinler do al dilin ürünü olarak özgündürler, üretildi i ulusun
kültürünü ta rlar, dilin bütün zenginliklerini içlerinde bar nd r rlar ve konu
bak m ndan ilgi çekicidirler. Dil ö retiminde kullan lmalar n n bu yararlar dil
ö retiminin yaln zca özgün metinlerle yap laca demek de ildir. Yukar da
belirtildi i gibi, ö renci düzeyine ve ilgisine göre kullanmal k, özgün ve
basitle tirilmi metinler seçilmesi metinlerin sa l kl kullan mlar bak m ndan daha
yararl görülür.

4. 1. 3. Yabanc Dil Ö&retiminde Betimleyici Metinlerin Kullan m

Dil ö retiminde metin kullan m n n nedenlerine ve ölçütlerine yukar da

de indik. Bu nedenlerden ve ölçütlerden yola ç karak Türkçenin Yabanc dil Olarak
ö retiminde betimleyici metinlerin nerede ve nas l kullan laca na de inmek
istiyoruz.

Dil ö retiminde yaz l ve sözlü ürünlerle birlikte görsel ürünleri de kullanmak

ö rencinin kulland duyu say s n artt rarak ö renmesini kolayla t rmak
bak m ndan önemlidir. Metinlerle ve tümcelerle birlikte kullan lan görsel ürünler
ö rencinin anlam olu turmas nda önemli görevler üstlenir. Bu bak mdan yaz l
ürünlerden metinlerin içinde betimleyici metinler, metnin ö renci zihninde
görselle mesini sa lamaya çal t klar ndan duyu zenginli i yo un ürünler olarak
görülebilir. *lk olarak böyle bir özelli i olan betimleyici metinler, kendi dilsel
özellikleri çerçevesinde baz yap lar n ö retiminde, yazma ö retiminde, sözcük
ö retimi gibi alanlarda verimli bir biçimde kullan labilirler.

Yabanc dil ö retiminin yazma ö retiminin ilk basamaklar nda yer alan
betimleme yapma çal malar Türkçenin yabanc dil olarak ö retimindeki yazma
 93

çal malar n n da ba nda gelir. Ö rencinin k sa paragraflar olu turabilmesi

bak m ndan bir nesnenin, bir hayvan n ya da bir insan n d görünü özelliklerinden
ba layarak betimleme çal malar yapt r labilir. Betimlenecek nesneye (ki i, uzam,
nesne, hayvan vb.) ait özellikler öncelikle sözcüklerle s ralan r. Daha sonra bu
sözcükler ve ö renilen yap lar kullan larak tümceye ve paragrafa dönü türülebilir.
Ya da bu durumun tersi bir s ra izlenerek betimleyici bir metindeki sözcükler
s ralanarak bu sözcükler kendi içinde s n fland r labilir. Yaz l anlat m n ba lang ç
a amas nda betimlemelerin kullan m yla ilgili olarak Do uman unlar belirtir:

“Yaz l anlat m n ikinci a amas nda betimlemeler yer al r. Bu çal mada ki i

betimlemelerini çevre betimlemelerinin izlemesi, bir ba ka deyi le geni bir
alan n küçük bir noktan n ard ndan gelmesi, verimli sonuçlar al nmas n sa lar.
Betimlemeye ili kin ki isel çal ma yapmadan önce, ö rencinin dilsel edinimi,
incelenen izle i kucaklayan çe itli örneklerle donat lmal , vars lla t r lmal d r”
(1983:208).

Daha ileri düzeydeki ö renciler için de yine anlat mlar n n içine nerede
betimleme kullanacaklar na ili kin çal malar yapt r labilir. Yaz l anlat m
becerilerinin geli tirilebilmesi bak m ndan metin tamamlama çal malar , resim ve
betimleyici metin e li inde yap ld nda ö renci tamamlanacak bölümlere yönelik
resimdeki bilgileri kullanabilir.

Sözcük ö retiminde ise betimleyici metinler belirli alanlara yönelik

sözcülerin ö retiminde kullan labilir. Her metnin bir sözcüksel alan n n oldu unu ve
metnin bu sözcükler çerçevesinde geli ti ini belirtmi tik. Betimlemesi yap lan uzam,
ki i ya da nesnenin kendi çevresinde olu turdu u sözcüklerden yola ç k larak yine
sözcük ö retimi yap labilir. Örne in bir ki i betimlemesinde insanla ilgili organlara
ve bunlar n özelliklerine de inilecek ve bu organ ve özellikler kendi içinde bir
sözlüksel alan olu turacaklard r. Ayr ca betimlemesi yap lan nesnenin resimlerle
e lemesi s ras nda da bu sözcüklerin kullan mlar na ve anlamlar na ili kin ö renme
daha görsel ve bütünsel olarak sa lanabilir.

Her metnin kendine özgü bir dilsel yap s vard r. Betimleyici metinler de
kendilerine özgü bir dilsel yap ya sahiptirler. Bu dilsel yap lar belirlenerek (her
metinde farkl bir yap öne ç kar larak) dilsel yap lar n ö retimine yönelik etkinlikler
 94

düzenlenebilir. Örne in betimlemeler s fatlar yo un olarak içeren metinlerdir.

S fatlar n metin bütünlü ü içinde sunulmas ö renci aç s ndan daha anlaml ve kal c
olabilir. Sadece sözcü ün biçiminin de il anlam n n ve kullan m n n da birlikte
verilmesi bak m ndan sözcüklerin metinlerle ö retimi daha anla l r olabilir.

Dil ö retiminin son a amalar nda yer alan dildeki anlamsal olgular n (söz
sanatlar n n) ö retimi çok karma k bir süreç olarak görülür. Bu süreçte
betimlemenin içinde kullan lan söz sanatlar ilk olarak ö renciye sunulursa bu
olgular ö renilmesi kolayl kla sa lan labilir. Çünkü betimlemeler temelde sade ve
anla l r metinlerdir. Yazma ve okuma sürecinde anlamland r lmas daha kolay
oldu u için betimleyici metinler ilk a amada tercih edilir. Bunu göz önünde
bulundurarak anlam olgular n da ilk olarak betimleyici metinlerle verebiliriz.

Dil ö retiminin metinler üzerinden yürütülmesi ö rencinin metin tipleri

aras ndaki fark görmesini de sa lar. Anlat sal bir metinle betimleyici bir metni,
aç klay c bir metinle betimleyici bir metni birbirinden ay rabilen ö renci, bu ayr m
kendi yaz l ürünlerine de yans tacakt r. Böylece ileri düzeydeki yazma çal malar
için belirli bir temel olu turmu olur. Anlama- anlat m etkinliklerinde metinlerin
çözümlenmesi s ras nda da betimleyici metinler kullan labilir. Bu etkinliklerde öyle
bir s ra izlenilebilir:

1. “Metin tipinin belirgin özellilerini ta yan bir metnin seçimi

2. Örneklerin sunulmas
3. Farkl kanallar n ele al nmas
4. Uygulama
4.1. Kar la t rma
4.2.Betimlemenin konusu
4.3.Sözcükler
5. Ara t rma- inceleme” (Medina, 2002/2003: 151-153).

Medina’n n bu basamaklar n aç klamalar nda belirtti ine göre u i lemler

yap labilir: Metin seçiminde betimleyici bir metnin belirgin özelliklerini ta yan bir
metin seçilerek bu metnin anlat sal bir metinle kar la t rmas yap labilir. Sonras nda
betimleme nesnelerine (uzam, ki i…) de inilerek betimlemenin öznel ve nesnel
olabilece i belirtilir. Betimlemedeki sözcük seçimine dikkat edilmesi gerekti i
 95

belirtilerek s fatlar n yo un kullan m na dikkat çekilebilir. Örneklerin sunumunda bir

romandan al nan ya da ba ms z bir betimleyici metin ö rencilere sunulur. Ard ndan
ö rencilere metnin içeri ine yönelik sorular sorulur. Farkl kanallar n ele
al nmas nda betimleyici metinlerin yaln zca romanlarda yer almad ; gezi yaz s ,
katalog gibi ba ka alanlarda da yer alabilece i belirtilerek bu alanlardan örnekler
sunulabilir. Uygulamada yap lacak etkinlikler s n f düzeyine ve ö renci ya na göre
de i ebilir. Uygulamada öncelikle kar la t rma etkinliklerinde betimlemenin
anlat sal metinlerden farkl yanlar ortaya konularak betimlemenin sözdizimsel yap s
gibi ay r c konular sergilenebilir. Daha sonra betimlemenin konusuna ve yap lma
amac na de inilebilir. Sözcükler konusunda ise belirgin olarak görülen bir sözcük
grubunun kullan m na ve s n fland rmas na örne in s fatlar n kullan m na ve bu
s fatlar n s n fland r lmas na de inilebilir. Ayr ca sözcükler bölümünde ö renci
düzeyinin üzerinde kalan sözcüklere yönelik aç klamalar da yap labilir. Metin
üzerinde bu incelemeler yap ld ktan sonra ise ö rencilerden de i ik betimleme
örnekleri denemeleri istenir ya da bir konu (nesne, uzam, ki i, varl k) verilerek bu
konuda betimleme yapmalar istenebilir.

4. 2. leti imsel Yakla m

Bütün alanlardaki ö retim yöntemleri gün geçtikçe ele tirilip de erlendirilerek

yeni yakla mlar nda yeniden ele al nmaktad r. Dil ö retiminde de yeni
yakla mlar kullan larak de i en ve geli en dünyan n gereksinimlerine kar l k
verilmeye çal lmaktad r. Ülkemizdeki e itim- ö retim anlay lar da bu geli meler
do rultusunda ilerlemektedir. *leti imin öneminin artt , bilgiyi yeniden
kurgulayarak yeni bilgilere ula man n daha önemli oldu u günümüzde, dil
ö retiminde de ö renenin (özel amaçlar d nda) temel amac hedef dili ileti im
düzeyinde etkili olarak kullanabilmektir. Dili, dilin kurallar n çok iyi bilen ancak
uygulama konusunda yeterli olarak deneyim sahibi olamayan ö renci, gerçek
ortamlarda dili kullanamamakta ya da gerçek ortamlarda kullan lan dili
anlayamamaktad r. Bunun gibi sorunlar n ya and , dil ö renmede ileti imin temel
hedef oldu u günümüzde ileti imsel yakla m n öne ç kt n görüyoruz.

*leti imsel yakla m n ortaya ç k kendinden önceki yakla mlarla ili kilidir.
 96

“Bu yakla mdan önceki yakla mlarda yap lan gözlemlere göre derste do ru bir
biçimde tümce üretebilen ö rencinin s n f d nda ö rendiklerini tam olarak
uygulayamad görülmü tür” (Larsen-Freeman, 2000: 121). Ö renilen bilgilerin
uygulamada verimli bir biçimde kullan lamamas sorunu belirlenmi tir. Bu uygulama
eksikli i de yeni bir yakla m n olu mas n sa lam t r.

*leti imsel yakla m yabanc dil ö renen bireylerin ö rendikleri dili günlük
ya amda yeterli oranda kullanamamalar n n belirlenmesi üzerine olu mu tur ve öyle
tan mlan r: “*leti imsel bir dil ve dil kullan m modelini seçerek, ö retim biçiminin,
araç-gereçlerin, ö retmen ile ö renci rolleri ve davran lar n n, s n f içi etkinlikler ile
uygulamalar n ona göre düzenlenmesi ileti imsel yakla m ad n al r” (Demircan,
1990: 249). Dil ö retiminin temel ö eleri ve malzemeleri tamamen ileti im göz
önünde bulundurularak düzenlenir.

Dil ö retim yakla mlar belirli dil kuramlar na dayan rlar. *leti imsel
yakla m n olu umunda çe itli dayanaklar vard r. “*leti imsel dil ö retimi, dil
ö retiminin hedeflerini ileti imsel yeteneklerle birle tiren ve dil ile ileti imin
kar l kl ba ml l n ele alan ileti imsel yakla m n kuramsal bak aç s na
dayan r” (Larsen-Freeman, 2000: 121). Yani dil ö retim etkinlikleri dilin ve
ileti imin kar l kl ba nt s göz önünde bulundurularak düzenlenir. Ayr ca
“*leti imsel yakla m n dayand temel ilkeler bir yandan dilin yap s (dil ve beyin
ili kisi), öte yandan dil kullan m (dil ile toplum ili kisi) üzerinde yap lan
çal malardan do mu tur” (Demircan, 1990:249-250). *leti imsel yakla mda
vurgulanan dil ö reniminin kurallar n ö renimi olmad önemli olan n bu kurallar n
uygulanabilirli inin oldu udur. Ö rencilere sadece kurallar n bilgisinin verilmesi dil
ö retiminin sa l kl olmas n engelleyebilir. Dilin hem zihinsel olu umunun hem de
toplumdaki kullan m n n bir arada verilmesi bütüncül olarak daha olumlu görülür.

Bu yakla m n temel amac “ö rencilerin hedef dilde ileti im kurabilmelerini

sa lamakt r” (Larsen- Freeman, 2000:128). *leti im için dilin sadece biçimsel
özelliklerinin bilinmesi yetersiz kal r. “Dilbilimsel yeterlik, biçimlerin ve onlar n
anlamlar n n bilgisi, ileti imsel yeterli in sadece küçük bir bölümüdür. Kalan
 97

bölümü dilin kullan m bilgisi olu turur. Bu nedenle ö renciler dilin biçim anlam ve
kullan m bilgisine ihtiyaç duyarlar” (Larsen- Freeman, 2000:130). Bu biçimsellik ve
anlam, kullan m üçlüsünü dilbilgisel bir yap üzerinde uygulanmas n Larsen
Freeman öyle gösterir:

8.+ekil: Üç Boyutlu Dilbilgisi >emas (Larsen Freeman 2001: 252)

Biçim bölümünde ö renciye dilbilgisi yap s sunulur, anlam bölümünde bu

yap n n ne anlama geldi i, kullan mda ise bu yap n n nerelerde ve hangi durumlarda
kullan ld verilir. Bu üçlüden birinin eksikli i ya da az ö renilmi li i ileti imin
sa l kl kurulmas n engelleyebilir. Bu amaçla ders içerikleri ve i leni leri dilin
biçim- anlam- kullan m özellikleri dikkate al narak düzenlenebilir.

4. 2. 1. leti imsel Yakla mda Ö&retmen ve Ö&renci

*leti imsel dil ö retimini kullanan bir ö retmenin, ö rencilerin hedef dilde
ileti im kurmalar n sa lamak amac yla, ö renciye dilin ileti im için gerekli olan
biçim bilgisini, anlam n ve dilin kullan m alanlar n ö retmesi gerekli görülür. Dil
ileti imin kurulmas n sa larken farkl biçimlerde farkl anlamlarda ve farkl
kullan mlarda görülebilir. Ö retmen ö renciye as l olarak dilin kullan m n ö retirse,
ileti im becerisi ö rencide gerçekle ebilir. Esas olan kullan md r ve bu nedenle de
derslerde ö renci merkezli bir uygulama seçilir.

Ö rencilerin s n f içindeki etkinliklerini düzenlemek ve ö rencilerin kendi

aralar nda ileti im kurmalar n sa lamak ö retmenin i idir. “Ö retmen derste genel
 98

olarak etkinliklerin düzenleyicisi ve kolayla t r c s durumundad r” (Larsen-

Freeman, 2000:130). Ö retmenin derste konu anlat m ya da sunum yapt süreler
de olmakla birlikte bunlar genelde k sa sürelidir ve sadece biçimsel ve baz anlamsal
aç klamalarda gerekli görülebilir. Derslerde zaman ö rencilerin ileti imsel
etkinliklerine ayr l r. Ö retmen s n fta ileti imin olu mas n sa layacak durumlar
yarat r ve dersini bunlara göre düzenler.

*leti imsel yakla mda ö renci ö retmenin yönlendirdi i bir konu hakk nda
dü üncelerini aç klayabilir, di er ö rencilerle tart abilir. Bu etkinlikleri yaparken
sürekli hedef dili kullan r. Dili, dilbilgisel do rulu unu göz önünde tutmayarak,
ileti imi sürdürebilme durumunu, kendini anlatma ve kar dakini anlama durumunu
göz önünde bulundurarak kullan r.

Derste ileti im s ras nda yap lan yanl lara ve/ya da görülen eksikliklerde
ö retmen taraf ndan ileti imi kesecek bir düzeltme ya da tamamlama yap lmaz.
“Biçimsel hatalar, ak c l k temelli etkinlikler s ras nda görmezden gelinebilir ve
ileti im becerilerinin geli iminin do al bir sonucu olarak görülebilir” (Larsen-
Freeman, 2000:132). Ö retmen görülen hata ve eksiklikleri ba ka bir bölümde ya da
derste hissettirerek ö rencilerle payla r. Böylece ö rencilerin ileti im güdüleri
azalt lmam olur. Ayr ca ileti imin do al ak da kesilmeyece inden dilin kullan m
ö rencinin kendini engellemesine yol açacak nedenlerden uzakta sa lanm olur.

4. 2. 2. leti imsel Yakla mda Ö&retim Etkinlikleri, Kullan lan Malzeme

ve Teknikler

*leti imsel yakla m n en önemli özelli i dilin toplumsal yan n n ö retilmesine

a rl k vermesi yani dilin kullan m üzerinde yo unla mas d r. Bu kullan m s ras nda
gerçek ileti imin olu turulmaya çal lmas önemli görülür. “Morrow’a göre gerçek
ileti imi olu turan etkinlikler üç temel özelli e sahiptirler: bilgi bo lu u, seçim ve
geri bildirim” (Larsen- Freeman, 2000:129). Bu kavramlar k saca aç klamaya
çal al m:

Bilgi Bo lu&u: Ö retim s ras nda kullan lan etkinlikler do al dilin

uygulamalar oldu u için, yap lacaklar ya da söylenilecekler konusunda ö rencinin
 99

bir bilgisi söz konusu de ildir. Hangi ileti imde nas l bir sürecin geli ece ini
bilmemesi ö rencinin derse kar olan ilgisinin süreklili i aç s ndan önemlidir. Bu
bilgi bo lu u sayesinde, ö renci bu bo lu u doldurmaya çal aca için, ders ö renci
için s k c olmaktan kurtulabilir.

Seçim: *leti imsel etkinliklerde ileti ime kat lmada ya da sorulan bir soruya
yan t vermede ö rencinin seçme ans vard r. Bu seçim sadece anlamsal bir durum
de ildir. Ö renci biçim, anlam ve kullan m bak m ndan istedi i yap da bir tümce
seçebilir. *leti imin devam n seçilen tümce belirleyecektir. Bu seçim ans
ö rencinin dilde biçimsel olarak do ru tümceler olu turup, ileti imsel etkinliklerde
yetersiz kalmas n büyük oranda engelleyebilir.

Geri Bildirim: *leti im tek tarafl gerçekle ebilecek bir etkinlik de ildir. Bu
nedenle, kurdu umuz tümcelerin ileti im kurmaya elveri li olup olmad n , ileti imi
devam ettirip ettirmedi ini ancak kar dan gelecek bildirim yoluyla ö renebiliriz.
*leti imsel becerilerin içinde tüm ileti im yöntemleri bulundu u için bu bildirim
sözlü ve yaz l olabilece i gibi beden dili kullan larak yap lan bir bildirim de olabilir.

*leti imsel yöntemde haz rlanan malzemelerde bu üç özelli in bulunuyor

olmas na dikkat edilir. Derslerde özgün malzeme kullanmaya genellikle özen
gösterilir. “Ö rencilerin s n fta ö rendiklerini, s n f d ndaki gerçek dünyada
kullanamamalar ve ileti imlerine aktaramamalar sorununu çözmek için ileti imsel
yakla m kullananlar derslerde hedef dilin do al konu ucular n n özgün dil
malzemelerinin kullan m n savunurlar” (Larsen- Freeman, 2000:132). Dil
ö retiminde özgün malzeme kullanmak her zaman mümkün de il gibi görünse de
(ö renmeye yeni ba layan bir ö renci için do al dil konu ucusunun kulland
malzemeler kar k gelebilir) yeni ba layan ö renciler için de kullan labilecek
malzemeler vard r. Basit tümce yap lar yla ileti im kurulan pek çok do al durum ve
özgün malzeme söz konusudur.

Dil ö retiminde her yakla m farkl yöntem ve teknikler kullan l r. Bu durum

ileti imsel yakla mla dil ö retimi için de geçerlidir. *leti imsel yakla mda dil
 100

ö retim etkinliklerini Littlewood ikiye ay r r:

a) * levsel ileti im etkinlikleri

b) Toplumsal ileti im etkinlikleri (Aktaran Demircan, 1990:260).

* levsel ileti im etkinliklerinde genellikle ö rencinin bir duruma uygun

ileti im düzene ini kendisinin olu turdu u görülür. Ö retim malzemesi ile kar
kar ya bulunan ö renci uygulamalar n ço unlukla kendi ba na yapar. Littlewood’a
göre i levsel ileti im etkinliklerinde resimleri kar la t rma, benzerlik ve ayr l klar
not etme, bir resim tak m nda olay s ras n belirleme, bir harita veya resimde eksik
özellikleri bulma, bir ö rencinin bir perde arkas ndaki ö renciye verdi i
bilgilerle/emirlerle resim çizdirmesi, biçim belirtmesi ya da harita tamamlatmas ,
aç klamalar izleme, bilinen ipuçlar n kullanarak problem çözme gibi etkinlikler
kullan labilir. Bu etkinliklerde ö renci metinden ya da ö retmenden gelen dilsel
komutla dilsel olmayan ba ka bir malzemeyi kendi alg lar do rultusunda düzenler.

Toplumsal ileti im etkinliklerinde ise yap lan etkinlikler birden fazla ki iyi
gerektirir. Al c ve vericinin yüz yüze bulundu u do al ileti im ortam yarat lmaya
çal l r. Bu etkinlikler, kar l kl konu ma, diyalog, görü me, rol yapma, benzetim,
akal oyun, haz rl ks z konu ma, tart ma gibi etkinliklerden seçilebilir. Bu
etkinliklerde ö renci, ö rendi i dili toplum içinde, toplumla birlikte nas l
kullanaca n ö renir.

*leti imsel yakla ma göre dil ö retiminde toplumsal ileti im etkinliklerinden

olan oyunlar s k s k kullan l r. Ö renciler oyunlar e lenceli bulduklar için ileti ime
kat lmalar daha rahat sa lan r. Ayr ca oyunlar n düzenlemesi iyi ise oyunlar önemli
birer ileti im etkinli ine dönü ebilirler. Oyunlar Marrow’un belirtti i üç özelli i
belirgin bir biçimde gösterirler. Bir oyunda neler olaca konusunda bir belirsizlik
vard r (bilgi bo lu u). Oyun s ras nda nas l davranaca na ö renci kendi karar verir
(seçim). Oyunu kazanma ya da kaybetme olas l klar vard r (geri bildirim). Bu
özelliklerin olmas oyunlar n ileti imsel etkinliklerde etkili bir biçimde
kullan lmas n sa lar.
 101

S n fta kurulan ileti im ortam nda ileti imi etkileyen ba ka malzemeler de

bulunabilir. Demircan ileti imsel ö retim malzemelerini üçe ay r r: “Metne dayal
malzemeler, göreve dayal malzemeler ve nesneye dayal malzemeler” (Demircan,
1990:261). Metne dayal malzemeyi ileti imsel ö retimi yönlendiren ve destekleyen
kitaplar olu tururlar. Çünkü metinler “ba ve sonu ile kapal bir yap olu turan dilsel
göstergelerin art arda geldi i anlaml yap lard r” (Günay, 2007b:44). Bu yap lar dilin
kullan m konusunda önemli bir göreve sahiptirler. Malzeme olarak kullan lmalar
dilin i leyi inin görülmesi aç s ndan önemlidirler. Göreve dayal malzemeler ise
al t rma kitaplar , ipucu kartlar , etkinlik kartlar , ikili ileti im al t rma malzemesi,
kitapç klar, bilmeceler gibi malzemelerdir. Bu malzemeler yoluyla ö renci dili
görevlerle bütünle tirilmi olarak ö renir ve genellikle ö renciler aç s ndan e lenceli
görüldüklerinden derslerin s k c olmas n engelleyen bir yönleri de vard r.
Yararlan lan nesneler ise dergiler, ilanlar, gazeteler, haritalar, resimler, simgeler ve
grafik gibi nesnelerdir. Dergiler, gazeteler ve ilanlar ya ayan dilin en canl
kullan mlar n n sergilendi i ürünlerdir. Bu bak mdan ö rencinin dilin gerçek
kullan m yla kar la abilece i ürünler olarak derslerde kullan lmas gerekli görülür.
Di er dilsel olmayan nesneler ise (haritalar, resimler, simgeler, grafikler…) dil ile
yorumlan r ve yine dil ile okunurlar. Bu bak mdan dil ile verilen komutlarla birlikte
kullan lmas ya da bu nesneler yolu ile ö rencilerin konu turulmas sa land ndan
derslerde kullan lmas yorumlama becerilerini geli tirebilir.

4. 2. 3. leti imsel Yakla mda Metin Kullan m

Dilin biçimsel, anlamsal ve kullan msal özelliklerini ta yan ve dil

ö retiminde s kl kla kullan lan malzemelerin ba nda metinler gelir. Çünkü metinler
dilsel bak mdan ba da k, anlam bak m ndan tutarl bir bütündürler; kullan m
bak m ndan ise bir al c için üretildiklerini dü ünürsek verici ve al c y okuma
etkinli i s ras nda içinde bar nd ran ileti imsel yönü güçlü ürünlerdir. Yani
ileti imsel yakla m n gerektirdi i bütün özellikleri içlerinde bulundururlar.
Kullan lan metinlerde ö rencinin metin yoluyla ileti im olu turmas n sa layacak
durumlar yarat l r ve biçimsel, anlamsal ve kullan msal özellikleri etkinlikler yoluyla
desteklenebilir.
 102

Metinlerin kullan laca etkinliklerin düzenlenmesinde Marrow’un belirtti i

bilgi bo lu u, seçim ve geri bildirim özelliklerinin bulunmas ö rencinin ileti im
kurmas n sa layacak özellikler oldu undan metinlerin bu ölçütlere göre
düzenlenebilir. Özellikle Littlewood’un belirtti i i levsel etkinliklerin ço unda
metinlerin kullan ld görülür. Örne in ö rencilere kar t r lm tümcelerden
olu mu bir metin verilerek bunun düzenlenmesi istenebilir. Bu tip etkinliklerle
ö renci metnin ba da kl k ve tutarl l k özelliklerinin fark na varacakt r.
Tümcelerdeki ad l kullan m , anlamsal belirleyiciler, metnin ba da kl k ve tutarl l k
ölçütleri aç s ndan, bu biçimdeki malzemelerle (kar t r lm tümcelerle) ö retilebilir.

*leti imsel dil ö retimine yönelik olu turulan izlencelerde Munby’nin

belirtti i ileti imsel dilsel beceriler dizininde yer alan metin kullan m ile ilgili
maddeler unlard r:

“- Ç kar mlar yaparak mecazlar çözerek metinde aç k olarak verilmemi

olan bilgiyi anlamak
- Metnin bölümleri aras nda (tekrar, e anlaml l k, altanlaml l k, kar tez,
kar tl k, birlikte kullan m, ad l vb. gibi yerine geçme birimleri yoluyla)
sözcüksel ba nt ili kilerini anlamak/uygulamak.
- Metinden istenen bilgileri seçerek ç karmak
- Önemli/ilgili bilgileri (tüm metnin/içindeki belli bir konunun) özete
dönü türmek
- Gerekli i lemleri kullanarak art k ve ilgisiz bilgileri atarak metni
k saltma
- Özel olarak istenen bilgiyi bulmak için metne göz gezdirmek
- Sözlü ve yaz l metinlerde verilen bilgileri tablo, çizim ve grafi e
dönü türme” (Aktaran Demircan, 1990:258-259).

Bu belirtilen dilsel becerilerin yan nda metinler, ö retmenin yapaca

gereksinim çözümlemesine ve ö rencinin dili ö renme amac na göre
düzenlenerek derslerde kullan labilir.

4. 2. 4. leti imsel Yakla mda Betimleyici Metin Kullan m

Metinlerin ileti imin önemli bir boyutunda yer ald klar n daha önce
belirtmi tik. Her metin tipinin ve türünün ileti im içinde farkl kullan m
alanlar olabilir. Metin tiplerinin her birinin ayr i levleri oldu unu da
çal mam z n önceki bölümlerinde belirtmi tik. Biz çal mam z n bu
 103

bölümünde metin tiplerinden betimleyici metinlerin, ileti imsel dil ö retiminde

nas l araç gereç olarak kullan labilece ini göstermeye çal aca z.

Betimleme ileti imsel etkinliklerde çok yer almayan bir metin tipi gibi
görünse de, daha önce belirtilen betimlemenin al c ya dönük i levlerini (bilgi
verme, anlatma, ikna etme) göz önünde bulundurdu umuzda ileti im de erini
daha iyi görebiliriz. Betimleyici metinler Littlewood’un belirtti i i levsel
etkinliklerde ileti imsel malzeme olarak kullan labilirler. Ö rencinin ö retim
malzemesini genellikle kendisinin düzenledi i bu etkinliklerde birden çok
ö renci de birlikte çal abilir. Bu çal ma s ras nda da betimleyici metinler
yönlendirici ya da farkl özelliklerle etkinlikte yer alabilirler.

Ö renci renklendirilmemi bir resim çizimini, betimleyici metinde

verilen bilgiler do rultusunda renklendirebilir. Bu etkinlik s ras nda metin
ö retmen taraf ndan okunabilece i gibi yaz l olarak resmin yan nda da
bulunabilir. Ya da ba ka bir ö renci seslendirebilir. Bu etkinlik yoluyla ö renci
renkleri ve resimde yer alan nesnelerin ad n ve birbirine göre konumunu
ö renebilir. Böyle bir etkinlikle ö renci s fatlar ve yer belirteçlerini,
betimleme nesnesine ait sözcüksel alan ve betimleyici bir metnin basit olarak
düzenlemesini ö renebilir
43. Örnek
Piknikte arkada lar yla oyun oynamaktan
yorulan sar saçl küçük k z kahverengi örtünün
üzerinde oturuyordu. K z n üzerinde mavi bir
elbise ve ba nda k rm z bir ba l k vard .
Ba l ile elbisesi aras na beyaz bir yakal k
takm t . Ayaklar nda da k rm z ayakkab lar
vard . Yan nda ise sar bir sepet içinde, üzeri
beyaz örtülü bir kavanozu ve kahverengi ekme i
vard . Ellerinde ise toplad ye il yaprakl ,
ortalar sar , kenarlar beyaz çiçekleri
tutuyordu. Yüzünde bir gülümseme vard .
 104

Benzetim yoluyla s n f betimlenen bir uzama göre ö renci taraf ndan

dö enebilir. Betimleyici metinde yeri belirtilen nesneler birebir ö renci
taraf ndan yerle tirildi inde ö renci okudu unu, dinledi ini anlamaya çal r
ve bu i lemi kendi yapaca için daha iyi güdülenir. Ö rendiklerini yaparak
ya ayarak uygulam olur.

Betimleyici metin resim e le tirmesi de ileti imsel yöntemde

kullan labilecek bir tekniktir. Bu etkinlikte betimlemesi verilen nesnelerin
ve/ya da ki ilerin resimleri kar k olarak verilir. Ö renciden metni, okuduktan
sonra uygun resimle e le tirmesi istenir. Böyle bir etkinlikte betimlemesi
verilen nesne ya da ki inin olu turdu u sözcüksel alan özellikleriyle birlikte
ö renciye kazand r labilir. Örne in bir portre betimlemesinde insan yüzündeki
bölümlerin adlar ve bu bölümlerin özellikleri (sar uzun saç, çekik göz gibi)
ö retilebilir. Bu etkinlik e le tirme biçiminden ba ka, betimlemesi verilen
resmi klarda bulma ya da resmin betimlenmi metnini klarda bulma olarak
da düzenlenebilir.

Littlewood’un belirtti i i levsel etkinliklerden, bir ö rencinin perde

arkas ndaki ö renciye verdi i bilgilerle/emirlerle resim çizdirmesi etkinli i,
betimleyici metinler kullan larak etkili bir biçimde yap labilir. Betimlemenin
tan m nda da yer alan göz önünde canland rma özelli i sayesinde resmi çizen
ö renci di er ö rencinin okudu u metni anlama becerisi ölçüsünde gözünün
önünde canland rarak resmini olu turabilir. Betimleme ne kadar ayr nt içerir
ise ö rencinin yapaca resim de o kadar ayr nt l olacakt r.
 105

V. SONUÇ VE ÖNER LER

Bu çal ma yabanc dil olarak Türkçe ö retiminde betimleyici metinlerin

sözcük ö retiminde ve di er alanlarda nas l kullan labilece ini ortaya koymak
amac yla yap lm t r. Bu amaç do rultusunda giri bölümünde çal man n
amac , problem durumu, say lt lar ve çal man n s n rl l klar belirtilmi tir.
*lgili yay n ve ara t rmalar belirtildikten sonra 3. bölümde Metin Kavram ve
Metinlerin Genel S n fland rmas ndan söz edildikten sonra betimleyici metinler
incelenmi tir. Betimleyici metinler, betimlemenin tarihi, nesneleri, i levleri,
yöntemleri ve anlam olgular yla incelendikten sonra betimleyici metinlerde
kullan lan dilsel yap lar aç klanm t r. Ayr ca betimleyici metinlerde
betimleyici konusuna da de inilmi tir. Bulgular ve yorumlar bölümünde ise
Yabanc Dil Ö retiminde Metin Kullan m konusu, metin seçimi, özgün metin
kullan m gibi alt bölümlerle aç klanm t r. Sonraki bölümde yabanc dil
ö retimi yakla mlar ndan, günümüzdeki kullan m ve gereksinimleri
kar lamas göz önünde bulundurularak, ileti imsel yakla m seçilmi tir ve
ileti imsel yakla m n genel özelliklerine de inildikten sonra, bu yakla m n
metinleri kullan m konusu aç klanm ve ileti imsel yakla mda betimleyici
metinlerin malzeme olarak nas l düzenlenip kullan labilece i belirtilmi tir.
Kuramsal olarak bu s ralamada biçimlenen çal ma önerilen uygulama
örnekleriyle sonland r lm t r.

Uygulama örnekleri düzenlenirken ö renci düzeyinin Avrupa Dil

Portfolyosunda belirtilen alt düzeyden, temel düzey (A1, A2) , orta düzey (B1,
B2) ve ileri düzey (C1, C2), temel düzey ve B1 seçilerek bu düzeye yönelik
sözcüklerin ö retilmesine çal lm t r.

Dil ö retiminde önemli bir basamakta yer alan sözcük ö retimi her
yakla ma göre de i ik etkinliklerle düzenlenir. Çal mam z s ras nda bu
 106

yakla mlar n ve etkinliklerin tümünü ele almad k ve çal malar m z ,

uygular m z yaparken baz s n rland rmalarda bulunduk. Çal mam z n temel
amac sözcük ö retimini aç klamak olmad için bu konuyu ayr bir ba l kta
de erlendirmeyip di er konularla iç içe almay uygun gördük. Uygulamalarda
da bu s n rlamaya uyarak betimleyici metinler yoluyla sözcük ö retimi konusu
çerçevesinde çal t k. Önerilen malzemelerde betimleyici metnin içerdi i
sözcüksel alan n ve betimleyici metinlerde yo un olarak kullan lan sözcük
türlerinin ö retilmesine yönelik düzenlemeler yapt k. Sözcük ö retiminin
metinlerle ve görsellerle desteklendi inde daha etkili olabilece i görü üyle
betimleyici metinler görsellerle destekledik.

Yabanc dil olarak Türkçe ö retiminde ço unlukla tümce düzeyinde

çal malar görülmektedir. Hat rlanabilirlik aç s ndan di er konulara göre daha
karma k oldu u için ö rencinin bu sözcükleri metinlerle, resimlerle
ili kilendirmesi, sözcüklerin ö renimi ve hat rlanmas bak m ndan yararl
olaca dü ünülmektedir. Dil ö retimi etkinliklerinde metinlerin daha i levsel
kullan m sa lanarak, konular bir bütünlük içinde sunulabilir. Bu amaçla, bu
çal madan yola ç k larak farkl metin tipleri, içerdikleri sözcüklerin s kl na
göre, farkl sözcüksel alanlarla ve farkl sözcük türleriyle e le tirilerek yabanc
dil olarak Türkçe ö retimine yönelik çe itli malzemeler olu turulabilir.

Çal mam z n sonundaki uygulama örnekleri belirli bir ö renci grubu

üzerinde uygulanmad ndan kullan labilirlikleri ve yararlar konusundaki
görü lerimiz önceki bölümlerde ele al nan bilgilerden kaynaklanmaktad r. Bu
önerilerin uygulan p sonuçlar n n tart larak etkinliklerin düzenlenmesi
Türkçenin yabanc dil olarak ö retimi aç s ndan daha da yararl sonuçlar n
ç kmas n sa layacakt r.
 107

KAYNAKÇA

A. SÖZLÜKLER

AYVERD*, *. (2006) Misali Büyük Türkçe Sözlük, *stanbul: Kubbealt Ne riyat .

DEVEL*OeLU, F. (1984) Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ayd n
Kitabevi, 6. bask . Ankara.
PÜSKÜLLÜOeLU, A. (2007) Türkçe Sözlük, 6. Bask , *stanbul: Can Yay nlar .
VARDAR, B. (2002) Aç klamal Dilbilim Terimleri Sözlü&ü, *stanbul:
Multilingual Yay nlar .
Miliyet, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi ,Cilt 3.
Türkçe Sözlük (2005) Geni letilmi 10. Bask , Ankara:Türk Dil Kurumu Yay nlar .

B. K TAPLAR

AKATLI, F. (1995) Pusulam z Felsefe, *stanbul: Varl k Yay nlar .

AKSAN, D. (1998)Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, Ankara: Engin Yay nevi.
AKSAN, D. (2005) +iir Dili ve Türk +iir Dili, 5. Bas m, Ankara: Engin Yay nevi.
AKTA>, >. (2000) Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri , Ankara: Akça
Yay nevi.
AYDIN, Ö. (1996). Yabanc Dil Olarak Türkçe Dilbilgisi Ö&retimi. Ankara.
AYGÜNE>, M. (2007) Yabanc Dil Olarak Türkçe Ö&retiminde Okuma
Becerisini Geli tirme Yollar , Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi, D.E Ü.
E itim Bilimleri Enstitüsü.
BARTHES, R. (2006) Yaz Üzerine Çe itlemeler Metnin Hazz , *stanbul:Yap
Kredi Yay nlar .
BERGER, J. (1986) Görme Biçimleri, *stanbul:Metis Yay nlar .
B*NYAZAR, A.; ÖZDEM*R, E. (2006) Yazma Ö&retimi/ Yazma Sanat , *stanbul:
Papirüs Yay nevi.
BOURNEUR, R.; RÈAL Q. (1989) Roman Dünyas ve ncelemesi, Çeviren:
Hüseyin Gümü , Ankara: Kültür Bakanl Yay nlar .
 108

BUTOR, M. (1991) Roman Üstüne Denemeler, Çeviren: Mehmet Rifat, Sema

Rifat, *stanbul: Düzlem Yay nlar .
COLL*E, J. and SLATER, S. (2007) Literature in the Language Classroom,
Newyork: Cambridge University Pres, 21. printing.
DEM*RCAN, Ö. (1990), Yabanc Dil Ö&retim Yöntemleri, *stanbul: Ekin
Yay nc l k.
DERMAN, *. (1991) Foto&raf ve Gerçeklik, *stanbul: A aç Yay nlar .
D*LEK, * (1995) Yabanc Dil Olarak Türkçe Ö&retiminde Özgün Metinlerle
Çal ma Yollar , Yay nlanmam Yüksek Lisans tezi, *stanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
D*L*DÜZGÜN, >. (1995) Yabanc Dil Olarak Türkçe Ö&retiminde Yaz nsal
Metinler, Yay nlanmam Yüksek Lisans tezi, *stanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
F*L*ZOK, R. (2001) Anlam Analizine Giri , *zmir: Ege Üniversitesi Bas mevi.
GÜNAY, V. D. (2004) Dil ve leti im, *stanbul: Multilingual Yay nlar .
GÜNAY, V. D. (2007b) Metin Bilgisi, 3. bask , *stanbul: Multilingual Yay nlar .
GÜNAY, V. D. (2007a) Sözcükbilime Giri , *stanbul: Multilingual Yay nlar .
GUIRAUD, P. (1999) Anlambilim, Çeviren: Berke Vardar, *stanbul: Multilingual
Yay nlar .
KAND*NSK*, V. (1993) Sanatta Zihinsellik Üstüne, *stanbul: Yap Kredi
Yay nlar .
KIRAN, Z.; KIRAN A. (2000) Yaz nsal Okuma Süreçleri, Ankara: Seçkin
Yay nc l k.
KIRAN, Z. ; KIRAN A. (2006) Dilbilime Giri , 3. Bask , Ankara: Seçkin
Yay nc l k.
KIRAN, Z.; KIRAN A. (2007) Yaz nsal Okuma Süreçleri, 3. bask , Ankara: Seçkin
Yay nc l k.
LARSEN-FREEMAN, D. (2000) Tecniques and Principles in Language
Teaching, Second edition, Oxford: Oxford University Press.
ONG, W. J. (1995) Sözlü ve Yaz l Kültür, Çev. Sema Postac o lu Banon, *stanbul:
Metis Yay nlar .
ÖZKAN, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birlikte
 109

Kullan mlar ve E dizimlili&i, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, Bas lmam Doktora Tezi.
POSPELOV, G. N. (1985) Edebiyat Bilimi I-II Çev. Yilmaz Onan, Ankara: Bilim
ve Sanat Yay nlar .
ROBBE-GR*LLET, A. (1989) Yeni Roman, *stanbul: Ara Yay nc l k.
>ENÖZ AYATA, C. (2005) Metindilbilim ve Türkçe, *stanbul: Multilingual
Yay nlar .
THORNBURY, S. (1999) How to Teach Grammar, Harlow: Longman

C. MAKALELER

AKSAN, M. ve AKSAN, Y. (1991) “Metin Kavram ve Tan mlar ”, Dilbilim

Ara t rmalar , Ankara: Hitit yay nevi [90-104].
CALFEE, C. R. and CHAMBL*SS, J. M. (1987) The Structual Design Features of
Large Texts, Educational Psycholog st, [357-378]
CEM, A. (2005). “Dilbilgisi Ö retiminde Biçim-Anlam-Kullan m Üçlüsü: Ders
Malzemesi Haz rlama ve Uygulama Önerisi”. Ankara Üniversitesi Tömer Dil
Dergisi. (128), 7-24.
DAY, R.R. (1996) Selecting a Passage fort he EFL Reading Class, English
Language Teaching FORUM Vol 32 No:1 pg.20,
http://exchanges.state.gov/forum/vols/vol32/no1/p20.htm (05.04. 2008)
DOeUMAN, E. (1983) “Yabanc Dil Ö retiminde Yaz l Anlat m” Türk Dili
Dergisi Dil Ö&retimi Özel Say s , (379-380), 207-210.
GÜNAY, V. D. (2001) “Betimleyici Metinlerin Alg lanmas ve Anlamland r lmas ”
21. Yüzy la Girerken Yaz nda Dil Kullan mlar , Editörler: Prof. Dr. Ünsal
Özünlü, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Gülel, Denizli: Pamukkale Üniversitesi
Yay nlar , [90-102]).
HUBER, E. & UZUN, L. (2001), “Metin Türü ve Yazma Edimi *li kisi: Bilimsel
Metin Yazma Edimi”, Dilbilim Ara t rmalar , *stanbul: Bo aziçi Üniversitesi
Yay nevi, [9-34].
*>ER*, K. (1996) “Dilin Kazan m ve Yabanc Dil Ö retimi” Ankara Üniversitesi
Tömer Dil Dergisi, (43), 21-27.
 110

KUDAT, C. (1996) “Yabanc Dil Ö retiminde Yaz nsal Metin Kullan m ” Ankara
Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, (43), 32-41.
ONURSAL, *. (2003) “Türkçe Metinlerde Ba da kl k ve Tutarl l k”, Günümüz
Dilbilim Çal malar , Yay na Haz rlayanlar: Prof.Dr. Ay e K ran, Doç.Dr.
Ece Korkut, Dr. Suna A ldere, Multilingual Yay nlar , Dilbilim Dizisi, 2003,
*stanbul, ss.121-132.
ÖZÜNLÜ, Ü. (1983) “Yabanc Dil Ö retiminde Yaz nsal Metinlerin Yeri ve
Kullan lmas ”, Türk Dili Dergisi Dil Ö&retimi Özel Say s , (379-380), 176-
190.
PARSA, A. F. (2004) “*mgenin Gücü ve Görsel Kültürün Yükseli i” Anadili
Dergisi (33), 59-71.
RONA, B.; DEDES, G. (1999), “Dil E itiminde Amaç- Beceri Metin- Yap
*li kileri” Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, (82), 67-73.
SUNEL, H. A. (1983) “Yeni Romanda Öge De i iklikleri” FDE, Hacettepe
Üniversitesi Yaz n ve Dilbilim Ara t rmalar Dergisi, say : 12, 1983,
Ankara, s. 83- 93.
UZDU, F. ; GÜNAY, V. D. (2008) “Betimleyici Metinler Yoluyla Yer
Belirteçlerinin Ö retimi”, Uluslararas Türkçe E&itimi ve Ö&retimi
Sempozyumu.
ÜNAL, Ç. (2005) “Yabanc Dil Ö retiminde Edebi Metinler: Yenilikçi Yakla mlara
Geçi Süreci ve Gerekçeleri”, H.Ü. E&itim Fakültesi Dergisi, Say : 29, 203-
212.

D. NTERNET KAYNAKÇASI

AKDEN*Z, S. “Betimleyici Anlat m:Tasviri “descriptif” Metinler”

<http://www.ege-edebiyat.org/docs/319.doc> son ula m 29 May s 2008
GÜNGÖR, >. (2005) “Foto rafik Görüntüde Uzam”
<http://ilef.ankara.edu.tr/fotograf/gorsel/dosya/1112949856Fotouzam.doc> son
ula m 29 May s 2008
 111

MED*NA, B. L. (2002/2003) “The Role of the Text Linguistics in the Foreign

Language Class”,Encuentro Revista de Investigación e Innovación en la
clase de idiomas. No: 12, [148-156]
<http://dspace.uah.es/dspace/bitstream/10017/990/1/The+Role+of+Text+Linguistics
+in+the+Foreign+Language+Class.pdf> (son ula m 29 May s 2008)
Milli E itim Bakanl “Avrupa Dil Portfolyosu/ Europan Language Portfolio”
http://adp.meb.gov.tr (son ula m 29 May s 2008)

E. ÖRNEKLER N KAYNAKÇASI

ABASIYANIK, S. F. (1982) Bütün Eserleri 2, *stanbul: Bilgi Yay nevi.

ADIVAR, H. E. (1974) Sinekli Bakkal, *stanbul: Atlas Kitapevi.
AeAOeLU, A. (1996), Toplu Oyunlar, *stanbul: Yap Kredi Yay nlar .
AKSAL, S. K. (1994) Öyküler,*stanbul: Yap Kredi Yay nlar .
BUeRA, T. (2003) Osmanc k, *stanbul: Ötüken Yay nlar .
GÜNTEK*N, R.N. (1988) Bir Kad n Dü man , *stanbul: *nk lap Yay nlar .
HAL*KARNAS BALIKÇISI (2003) Agata Burina Burinata, Ankara: Bilgi
Yay nevi.
KANIK, O. V. (2001) Bütün +iirleri, *stanbul: Adam Yay nc l k.
KARAOSMANOeLU,Y. K. (2002) Kiral k Konak, *stanbul: *leti im Yay nlar .
KARAY, R. H. (2002) Bugünün Sarayl s , *stanbul: *nk lap Yay nlar .
KEMAL, Y. ( 2002) F rat suyu Kan Ak yor Baksana, *stanbul: Adam Yay nlar .
KEMAL, Y. (2000)Ölmez Otu, *stanbul: Adam Yay nlar .
KEMAL, Y. (1995 ) nce Memed, *stanbul: Yap Kredi Yay nlar .
KEMAL, Y. (1998) Demirciler Çar s Cinayeti, *stanbul: Adam Yay nlar .
KÜR, P. (2002) Ak Olmayan Sular, *stanbul: Can Yay nlar .
ÖZAKMAN, T. (2002) Toplu Oyunlar , *stanbul: Mitos Boyut yay nlar .
PAMUK, O. (2002) Beyaz Kale, *stanbul: *leti im Yay nevi
SAFA, P. (2004) Dokuzuncu Hariciye Ko&u u, *stanbul: Alk m Yay nevi.
TANPINAR, A. H. (2004) Saatleri Ayarlama Enstitüsü, *stanbul: Dergah
Yay nlar .
ÜM*T, A. (2002) Patasana, *stanbul: Do an Kitap
 112

YALÇIN, A. (1986) A'dan Z 'ye +ifal Bitkiler Ansiklopedisi, *stanbul: Geçit

Kitabevi.
Güzel Yaz lar Hikayeler 2, Ankara:TDK Yay nlar , 2000.
Türk Dili Gezi Özel Say s , Ankara: TDK Yay nlar , Say :258, Mart 1973.
http://www.kesfetmekicinbak.com/gezi/turkiye/04266/ (son ula m 29 May s 2008)
http://www.evcilkediler.com/kedi-irklari/ankara-kedisi-angora (son ula m 29 May s
2008)
http://www.bigglook.com/biggtravel/sehirler/Bodrum/bodrumkalesi.asp (son ula m
29 May s 2008)
http://www.sihirlitur.com/gezi/abant/yorum.html (son ula m 29 May s 2008)
 113

1. EK

OKUMA ETK NL

ÇOK GÜZEL B R EV M Z VAR

Çok güzel bir evimiz var. Kocaman kocaman odalar aynalar, yald zl
koltuklarla; duvarlar , tavanlar resimlerle süslü. Tavanlardan yerlere de in
uzanan koyu renkli kadife perdeler, her odada irili ufakl sanki yüzlerce
hal . Üstelik k r lacak e"ya dolu bir sürü küçük masa. Cilas ayna gibi
parlayan büyük yemek masas . Arkal kl , oymal , her biri iki ki"iyi
s d rabilecek geni"likte sandalyeler. Ellemeye bay ld m satenle
kaplanm " koltuklar. Yürümekle bitmeyen- ko"mak yasak!- iç içe geçmi"
salonlar. Annemin neredeyse salonlar kadar büyük yatak odas . Beyaz kürk
örtüsünün üstünde yuvarlanmaya doyamad m kocaman karyolas yla çok
sevdi im bir evimiz var.
(P nar Kür, Ak Olmayan Sular)

Uzam belirten sözcükler

Cins /simler Bir uzam Yön belirten
niteleyen sözcükler
s fatlar
Ev, oda, ayna, kocaman, koyu renkli, üstünde
koltuk, duvar, küçük, oymal ,
tavan, resim, yürümekle bitmeyen
perde, hal , iç içe geçmi",
e"ya, masa,
yemek masas ,
salon, örtü,
karyola
 114

A"a da verilen sözcükleri resimdeki oklarla e"le"tiriniz.

(Koltuk, perde, sehpa, tablo, "ömine, abajur, kitapl k, hal )

OTURMA ODASI

Bu sözcükleri kullanarak oday görmeyen arkada" n za

anlat n z.

……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………..
 115

Bu oda ile yukar daki oday kar" la"t r p farklar ve benzerlikleri

yaz n z

FARKLAR
Oturma odas Bu oda
;ömine var ;ömine yok

BENZERL/KLER
Oturma odas Bu oda
 116

2.EK

D NLEME ETK NL

1.A a daki resmi dinledi iniz metne göre renklendiriniz.

(Piknikte arkada"lar yla oyun oynamaktan yorulan sar saçl küçük

k z kahverengi örtünün üzerinde oturuyordu. K z n üzerinde mavi bir
elbise ve ba" nda k rm z bir ba"l k vard . Ba"l ile elbisesi aras na beyaz
bir yakal k takm "t . Ayaklar nda da pembe çoraplar ve k rm z
ayakkab lar vard . Yan nda ise sar bir sepet içinde, üzeri beyaz örtülü
ye"il bir kavanozu ve yuvarlak ekme i vard . Ellerinde ise toplad ye"il
yaprakl , ortalar sar , kenarlar beyaz çiçekleri tutuyordu. Yüzünde bir
gülümseme vard ).
 117

SIFAT TAMLAMALARI
Bir ad n önüne gelerek onu niteleyen ya da belirten
sözcükler s fatt r.
Niteleme de ad n rengi, durumu, biçimi gibi özellikleri
belirtilir.

SIFAT S M
Sar Saç
Küçük Kz
Kahverengi Örtü
Mavi Elbise
K rm z Ba"l k
Beyaz Yakal k
Pembe Çorap
K rm z Ayakkab
Sar Sepet
Beyaz Örtü
Ye"il Kavanoz
Yuvarlak Ekmek
Ye"il Yaprak
beyaz Çiçek

2. Senin üzerinde neler var ve ne renk söyler misin?

 118

3.Nesi Var?

Resimlerin alt nda verilen kutucuklar uygun biçimde e"le"tiriniz.

Tombi" Pantolon Çizgili Ayakkab

Mavi Saç Pembe Saç
Sar H rka Kahverengi Çorap
Gri Yanak Beyaz Elbise

4. Bu sözcükleri kullanarak çocuklar betimleyen bir paragraf olu"turunuz.

……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 119

3.EK

BODRUM KALES ve SUALTI ARKEOLOJ MÜZES

Bodrum Kalesi, iki liman aras nda, üç taraf denizle çevrili,
kayal k bir yar mada üzerine kurulmu"tur. Kalenin, kare
biçimine yak n bir görünümü vard r. Kale 80x85 metre
ölçülerindedir. En yüksek yeri, deniz seviyesinden 47,5 metre
olan Frans z Kulesidir.
Kalesinin duvarlar nda 249 arma vard r. Armalar, kulelerin
sava" stratejisinin geli"mesiyle, yap lan eklentilerin ve
onar mlar n yap ld klar tarihlerin anla" lmas na yard mc olan
bir imza gibidir.
/ç kaleye yedi kap geçilerek ula" l r. /ç kalenin gezdi iniz
her yeri, sizi kar" layan tavus ku"lar , güvercinleri, firavun
tavuklar yan nda Renk renk begonvilleri, karanfilleri, çe"itli
kaktüsleri, çam, gölge a ac , Akdeniz iklimine uygun her türlü
çiçek ve a açlar yla do al bir parka girdi iniz izlenimini verir.
/ç kalede dut a ac n n gölgesinde dinlenen ;apel, gotik
tarzdad r ve kalenin en güzel yap d r. ;apelin hemen sa nda
bulunan Türk hamam n gezdikten sonra, ;apelin solundaki
yoldan yukar do ru yürüdü ünüzde, Romal devlet adam
amforalar n aras nda, yüzy llar n heybetiyle sizi, bulundu u
yol kenar ndan izler. Amfora park ndan yukar ya do ru
yürüdü ünüzde, kar" n za gelen yap , cam salonu olarak
kullan lmaktad r.
 120

B Ç M

Yer belirten sözcükleri iki grupta ele alabiliriz.

Ad i levli sözcükler Belirteç i levli sözcükler

Herhangi bir ada göre belirlenen Tümcedeki eylemleri ve eylemsileri
yönü anlat rken kullan l rlar. Adlarla yer-yön anlam yla gösteren ve onlar
birle"erek tamlama olu"tururlar. harekete geçiren sözcüklerdir.
Eyleme ne yöne, ne tarafa,
nereye sorular yöneltildi inde yer
belirteçleri ortaya ç kar. Yer
belirteçleri mutlaka eylemden önce
yer al rlar

KULLANIM

1.A"a daki metni inceleyiniz, yer yön belirten sözcüklerin alt n çiziniz.

F NLAND YA’DA ÜÇ GÜN

Fin topra bizi pembe bir gülü"le kar" lad . Temiz, ince, "iire benzer
bir gülü"… Sand m ki büyük, pek büyük bir varl n önüne ç kt m: Gönlümde
sayg yla dolu bir sars nt ba"lad .
Ak"amd . Güne"in batma saatleriydi. Engin bir ye"illi in aras nda
ufuklar alev alev yan yordu. Bembeyaz al nl , sevimli istasyon evinin
önünde durduk. Önümüzden bir grup asker geçti. Hepsi de bir elden, bir
kal ptan ç km " gibi ince boylu, güne" saçl , güne" yüzlü gençler. Giyimleri
tertemiz…
Tren yürüdü. Sanki esteti i güçlü bir sanatç n n resim albümünden
yapraklar çeviriyorum: Sa da solda en olgun bir zevkle düzeltilmi"
bahçeler, parklar, evler. Uzakta, mavi bir dü"ü and ran solgun bir deniz
parças . /ki s ral a açl k bir yoldan çiçek demetleri denli güzel, yüzleri
tatl bir yan kl kla koyula"m " pijamal genç k zlar dönüyor. Hepsi gürbüz,
sevimli, a r ba"l , ince… Bir ba"ka yolda mavi gözleri, alt n saçlar , yumuk
yanaklar yla birer alt n top gibi, irili ufakl köy çocuklar . Hepsinin
yüzünde sessiz bir gülümseme izi var. Trenin sa nda solunda bisikletle
 121

gezenler…
Saat geceye do ru ilerliyor. Güne" uykuya yat r lm ", ama bir türlü
uyumak istemeyen, ikide bir h rç n elleriyle cibinli ini çekip açan yaramaz
bir çocuk gibi ara s ra bulutlar s y rarak ufkun her kö esinden pembe
pembe gülüyor.
Birdenbire çamlar n bir kö esinde k z ll k geni"ledi, gün do uyor
sand m. Saate bakt m, daha on bir. Anla" lan, tren biraz yükselmi"ti.
Bir istasyonda, koyu k rm z kadife kasketli, koyu lacivert giysili, a r
duru"lu güzel bir genç k z: /stasyon memuru… Yolun kenar na konulmu"
biblo gibi bir "ey…
Tren kalk yor. Yine parklar, bahçeler, köyler, kentler geçiyoruz. Hep
o düzgünlük, hep o temizlik ve güzellik… Yollarda gezenler eksik de il.
Renkli bir lo"lu un aras nda, güzel gençler, dü"lerimize giren periler gibi
dola" yor. Yerden gö e, gökten yere uçu"an bak "lar m, en küçük bir
güzelli i kaybetmekten ürküyor.
;ükufe Nihal Ba"ar

3. Buldu unuz sözcüklere “neyin?” sorusunu sorunuz. Daha sonra

olu"an gruplar yaz n z.

önüne Varl n Varl n önü

aras nda Ye"illi in Ye"illi in aras
önünde Evinin Evinin önü
Sa nda solunda Trenin Trenin sa solu
her kö esinden Neyin? Ufkun Ufkun her kö"esi
bir kö esinde Çamlar n Çamlar n bir kö"esi
kenar na Yolun Yolun kenar
aras nda Lo"lu un Lo"lu un aras
 122

Balkondan a a bakt n zda pek çok bina, araba ve insan

görürsünüz. Boy boy binalar, de i"ik renkte arabalar ve tela"l insanlar...
Karma"an n içinde sa a sola ko"u"turan tela"l insanlar. Arabalar n içinde
"a"k n bak nan çocuklar. Ba" n z biraz sola çevirince yolun solunda
caddeye do ru uzanm " dut a açlar ... Dallara tutunan birkaç yaprak a a
dü"tü ünü görünce ba" n z geri çevireceksiniz.

3.A"a daki sorular yan tlay n z.

a.Metinde geçen eylemleri gösteriniz.

………………………………………………………………………………………………………………….

b. Bu eylemlere nereye, ne tarafa, ne yöne sorular n sorunuz.

Ald n z yan tlar yaz n z.
……………………………………………………………………………………………………………………

c.Bu sözcüklere benzeyen yani yer yön belirten di er sözcükleri

yaz n z.
……………………………………………………………………………………………………………………

ç. A"a daki eylemlerle kullan labilecek olan yer belirteçlerini

e"le"tiriniz.

Girmek a a
Ç kmak sa a
nmek geri
Gitmek ileri
Dönmek çepeçevre
Sarmak sola
Durmak içeri
Bakmak d ar
Seyretmek yan yana
E ilmek ortada
 123

4.EK

YAZMA ETK NL

BET MLEME YAPALIM!

Yandaki resmi a"a daki tablodan

da yararlanarak betimleyiniz.

Ki inin Baz Fiziksel Özelliklerinin Sözcüksel Alan

Ya Görünü Boy Saç Yüz Göz Ten

rengi

Zay f Uzun Siyah Yuvarlak Siyah K rm z

Çocuk Normal K sa Beyaz Uzun Ye"il yüzlü
ya"larda ;i"man Orta Kzl Kare Mavi Kumral
Genç Bodur boylu Kahverengi Oval Kahverengi Sar " n
Orta Clz Yakla" k Sar Kr"k Çekik Esmer
ya"l Yakla" k “a” cm Uzun Soluk
Ya"l “a” kg K sa benizli
Yakla" k K v rc k Beyaz
“a” Dalgal yüzlü
ya" nda Düz Çilli
Örgülü
At
kuyru u

……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………..
 124

5. EK

ARTV N: Denizin Da l Çocu u

Sarp da lar, ye"il okyanus, derin vadilere dolu"an sis ve hayal

kervanlar gibi doruklara t rmanan köyler... Ç lg n Çoruh'un da lara boyun
e dirdi i bir yamaçta sal nan bir kent... Öyle bir kent ki, f rt nayla
dalgalanm " Karadeniz'i and r r... Geçit vermez da lar , sarp co rafyas yla
de il sadece; insan n n çal "mas nda, yürüyü"ünde, "akas nda, gülü"ünde,
horonunda o f rt nan n devinimi yans r. Artvin'dir buras ; ye"ilin
renkleriyle afallat r insan , her an bulutlarla oyna" r.

Metinde yer alan sözcüksel alan gösterelim.

Sözcüksel alan: Bir metinde yer alan, ayn kavram ilgilendiren

sözcüklerin olu"turdu u grup.

Co rafya

Deniz Okyanus
Da Vadi

Doruk Yamaç
 125

Deniz – da – vadi - okyanus

a. b.

c. ç.

1.Yukar da verilen sözcükler hangi resimlere ait olabilir? Metinde

verilenlerden yola ç karak bulmaya çal " n z.
a.
b.
c.
ç.

Da Yer kabu unun ç k nt l , yüksek, e imli yamaçlar yla çevresine

hakim ve oldukça geni" bir alana yay lan bölümleri.
Doruk Da n tepesi en yüksek yeri.
Deniz Yer kabu unun çukur bölümlerini kaplayan, birbirleriyle
ba lant l , tuzlu su kütlesi.
Okyanus K talar birbirinden ay ran engin aç k deniz.
Vadi /ki da aras ndaki çukurca arazi.
Yamaç Da n veya tepenin herhangi bir yan .
 126

2.Metinde geçen hava olaylar na ait sözcüksel alan olu"turunuz

Hava olaylar

…………… …………… ………………

Havadaki su buhar kütlesi. Bulut

Çok güçlü rüzgar. F rt na
Havadaki duman "eklindeki buhar örtüsü. Sis

3.Bildi iniz di er hava olaylar n s ralay n z.

…………………
…………………
………………….
…………………..