‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎرِ ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫∗‬
‫دﻛﺘﺮ ﺧﺴﺮو ﻗﻠﻴﺰاده‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﺿﺤﺎك از ﺟﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫دو را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻟﺒﺪ »ﻣﺎر« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎر اوﻟﻴﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎﻟﺒﺪ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﺿﺤﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه‪» ،‬ﮔﺮگ« ﻧﻴﺰ در وﺟﻮد و ﻧﺎم ﺿﺤﺎك ﺗﺒﻠﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﺿﺤﺎك )‪ (aži.dahāka‬ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪد‬
‫»ﻣﺎرـ ﮔﺮگ« ﻳﺎ »ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن« ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ Dahāka .‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﺮگ« و از رﻳﺸﻪ ﻫﻨﺪواروﭘﺎﻳﻲ ‪ dhau‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ »ﺧﻔﻪ ﻛﺮدن« اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ‪ dāha‬ﻳﺎ ‪ dāsa‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺴﻤﻴﻪ‬
‫ﺗﻼش داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رزم ﺧﻮي و ﺧﺼﻠﺖ »ﮔﺮگ« اﺳﻄﻮرهاي را در ﺧﻮد ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫اژيدﻫﺎك‪ ،‬ﻣﺎري اژدﻫﺎﻓﺶ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﭘﻮزه و ﺷﺶ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اژدﻫﺎﻳﻲ ﻧﺰد ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﻧﻴﺰ دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺳﻼوﻫﺎ‪ ،‬روسﻫﺎ‪ ،‬ژرﻣﻦﻫﺎ و اﻗﻮام ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد دﻫﺸﺖﺑﺎري آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻄﻮر‪ ،‬اﻳﻦ اژدﻫﺎي ﻣﺎرﻓﺶ ﺑﺪل ﺑﻪ ﺷﺎﻫﻲ ﻣﺎردوش ﮔﺸﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎردوﺷﻲ در اﻳﺮان ﻧﻤـﺎد ﺳـﺘﻢ و‬
‫ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺧﺪاﻳﮕﺎن و اﻟﻬﮕﺎن و ﺷـﺎﻫﺎن را ﮔـﺎه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﺎردوش ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اژدﻫﺎ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري از اﻗﻮام رﺑﺎﻳﻨﺪه دوﺷﻴﺰﮔﺎن و دﺷﻤﻦ آب و ﮔﺎو اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن اژدﻫﺎﻛﺶ‬
‫ﻧﻴﺰ ﭘﺮورده ﻳﺎ ﭘﺮورﻧﺪه ﮔﺎو‪ ،‬ﻧﺠﺎﺗﺒﺨﺶ دوﺷﻴﺰﮔﺎن اﺳﺖ و در ﻟﺤﻈﻪ ﻛﺸﺘﻦ‪ ،‬اژدﻫﺎ ﻧﻤﺎدي از ﮔﺎو ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‬
‫اﺳﻄﻮره‪ ،‬اﻫﺮﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺿﺤﺎك‪ ،‬اژدﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎر‪ ،‬ﮔﺮگ‪ ،‬ﻣﺎردوش‪.‬‬

‫‪Email : .kh_gholizadeh@pnu.ac.ir‬‬ ‫∗ اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎم ﻧﻮر‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ اروﻣﻴﻪ‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪79‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﺿﺤﺎك از ﺟﻬﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺿﺤﺎك ﻳﺎ اژيدﻫﺎك اوﺳﺘﺎﻳﻲ آﺷﻜﺎرا ﻣﻈﻬﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘـﻲ‬
‫دارﻣﺴـﺘﺘﺮ )‪ (Darmesteter, 1877: 102‬ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ اﺳـﻄﻮره اژيدﻫـﺎك ﻛـﻪ ﭘﻴﺸـﻴﻨﻪ‬
‫ﻫﻨﺪواﻳﺮاﻧﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲﺗﺮ از ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮدي اﻫـﺮﻳﻤﻦ در ﻛـﻴﺶ زردﺷـﺘﻲ اﺳـﺖ و در‬
‫واﻗﻊ اﻫﺮﻳﻤﻦ زردﺷﺘﻲ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﻴﻨﻮي اژيدﻫﺎك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﻛﺎراﺗﻲ )‪ (115 -111 :1357‬ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻴﺎن اژيدﻫﺎك ﻳﺎ ﺿﺤﺎك و اﻫﺮﻳﻤﻦ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪ (1 :‬در زاﻣﻴﺎد ﻳﺸﺖ )‪ (Geldner,2003: 46-50‬اژيدﻫﺎك ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ »ﭘﻴﻚ« اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺮه ﺑﻪ ﺟﺪال ﺑﺎ آذر ﭘﺴﺮ اﻫﻮراﻣﺰدا ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲﺗﺮ اژيدﻫﺎك ﻧﻴﺰ ﭘﺴﺮ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻫﻤﭽﻮن اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻛﻪ در رواﻳﺎت زرواﻧﻲ ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻜﻢ ﭘﺪر ﺧﻮد‬
‫زروان را ﻣﻲدرد‪ ،‬ﺿﺤﺎك ﻧﻴﺰ در ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﭘﺪر ﺧﻮد ﻣﺮداس‬
‫را ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ (3 .‬اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﻪ ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﺎري آﺳﻤﺎن را ﺳﻮراخ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺗﺎزد‪ .‬ﺿﺤﺎك ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﻮﺳﻪ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎراﻧﻲ ﺑﺮ دوش ﻣﻲﮔﺮدد‪ (4 .‬اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻛﺸﻨﺪه ﻛﻴﻮﻣﺮث و ﮔﺎو‬
‫ﻳﻜﺘﺎآﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و ﺿﺤﺎك ﻧﻴﺰ ﺟﻢ و ﮔﺎو داﻳﻪ ﻓﺮﻳﺪون را ﻣﻲﻛﺸﺪ اﻣﺎ ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮورده‬
‫ﮔﺎوي ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮﻳﺪون و ﺧﻮدﮔﺎو )ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮز ﮔﺎوﺳﺎر( ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮرد‪ (5 .‬ﻫﺰار ﺳﺎل‬
‫د‪‬ژﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺿﺤﺎك ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻫﺰارهﻫﺎي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ (6 .‬در رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﻫﺮﻳﻤﻦ‬
‫از ﻫﻤﺎن ﺳﻮراﺧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ راﻧﺪه و اﺳﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺿﺤﺎك ﻧﻴﺰ ﺗﺎ‬
‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ در ﺳﻮراﺧﻲ در دل ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ اﺳﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه ﺗﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣﺰداﻳـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻘﻄـﻪ ﻣﺸـﺘﺮك ﻣﻴـﺎن‬
‫اژيدﻫﺎك و اﻫﺮﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻣﺎر« و ﻧﻤﻮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ اژدﻫـﺎ‪ ،‬و رﻳﺸـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧـﺎم‬
‫‪ aži.dahāka‬ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﺮي ﺑﻮﻳﺲ )‪ (1381‬و رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﻳﻲ )‪ (1379‬ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎره اژيدﻫﺎك ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 80‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﺗﺠﻠﻲ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﺿﺤﺎك ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎر‬

‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺎر راﻳﺠﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎﻟﺒﺪ اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن دوﻣﻴﻦ ﺳﻪ ﻫﺰاره و در آﻏﺎز‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺎدي‪ ،‬اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎري از ﺑﺨﺶ زﻳﺮﻳﻦ آﺳﻤﺎن ﻛـﻪ در زﻳـﺮ زﻣـﻴﻦ ﻗـﺮار دارد‪،‬‬
‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺟﻬﺪ و ﭼﻮن ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮدش آﮔﻨﺪه از اﻧﻮاع ﺧﺮﻓﺴـﺘﺮان اﺳـﺖ‪،‬‬
‫زﻣﻴﻦ را ﭘﺮ از ﻣﺎر و دﻳﮕﺮ ﺧﺮَﻓﺴ‪‬ﺘَﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪“u-š zamīg xrafstarān abar hišt, ōwōn astōmand aziš be hambūst hēnd‬‬

‫‪xarfstar ī gazāg ī wišōmand čiyōn az ud mār ud gazdum ud karbāš ud‬‬

‫‪kašawag ud wazaγ ku sōzan tēxē(w) az xrafstarān zamīg nē pargūd”.‬‬
‫»او )اﻫﺮﻳﻤﻦ( ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻫﺸـﺖ‪ .‬ﺧﺮﻓﺴـﺘﺮان ﮔﺰﻧـﺪه و زﻫـﺮآﮔﻴﻦ‪ ،‬ﭼـﻮن‬
‫اژدﻫﺎ و ﻣﺎر و ﮔﮋدم و ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ و ﺳﻨﮕﭙﺸﺖ و وزغ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ از او ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﺗﻴﻎ ﺳﻮزﻧﻲ زﻣﻴﻦ از ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان رﻫﺎ ﻧﺸﺪ‪) «.‬ﻓﺮﻧﺒﻎدادﮔﻲ‪(52 :1369 ،‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻌﺪي اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﺸﺪ‪ .‬او اﻳﺮاﻧﻮﻳﺞ را ﻧﻴﺰ آﮔﻨﺪه از اﻧﻮاع ﻣﺎر ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪“fradom az gyāgān ud rōstāgān pahlom ērān.wēz brēhēnīd. u-š petyārag‬‬
‫‪az gannāg mēnōg ēn wēš abar mad: zamestān ī dēwdād ud mār ī pad parrag‬‬
‫‪ud ān-iz ī nē pad parrag”.‬‬
‫»ﻧﺨﺴﺖ از ﺟﺎﻳﻬﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ اﻳﺮاﻧﻮﻳﺞ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ )ﺳﺮزﻣﻴﻦ( آﻓﺮﻳﺪه ﺷـﺪ‪ .‬او را ﭘﺘﻴـﺎره از‬
‫ﮔﻨﺎﻣﻴﻨﻮ اﻳﻦ زﻣﺴﺘﺎن دﻳﻮان آﻓﺮﻳﺪه و ﻣﺎر ﭘﺮدار و ﻧﻴﺰ آن ﻛﻪ ﺑﻲﭘـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻴﺶ ﺑـﺮ آﻣـﺪ‪«.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(133 :‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮ ﻗﺎدر اﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻫـﺮﻳﻤﻦ از وﺟـﻮد ﺧـﻮد‬
‫ﺧﺮﻓﺴﺘﺮ ﭘﺪﻳﺪ آورد و آن ازدﻫﺎگ )ﺿﺤﺎك( اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎي اﻫﺮﻳﻤﻦ و ازدﻫﺎگ ﻣﺤﺪود‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎﻟﺒﺪ اﻳﻦ دو »ﻣﺎر« ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي اژدﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ دوي‬
‫آﻧﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از آﻏﺎز آﻓﺮﻳﻨﺶ در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن اورﻣﺰدي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗـﺎ رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻫﺮﻳﻤﻦ دﻳﻮزن ﺟﻬﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎور ﺧﻮد دارد‬
‫و ازدﻫﺎگ دو ﺧﻮاﻫﺮ )ﻳﺎ دﺧﺘﺮ( ﺟﻢ را‪ .‬ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺪون آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺲ از ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪81‬‬

‫وي‪ ،‬اﻳﻦ دو را از آن ﺧﻮد ﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﻳﺸﺖ ‪ :5‬ﺑﻨﺪ ‪.(34‬‬

‫ﺑﻮاﺳﻄﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻣﺎر و اﻫـﺮﻳﻤﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮي ﺑـﻮﻳﺲ )ﺑـﻮﻳﺲ‪(137 :1381 ،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﺎ ﮔﻴﺴﻮان ﻣﺎرﻓﺶ را در ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اردﺷﻴﺮ در ﻧﻘﺶ رﺳﺘﻢ ﻫﻤـﺎن اﻫـﺮﻳﻤﻦ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻫﺮﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻛﺎﻟﺒﺪ دﻳﻮ آز )ﻗﻠﻴﺰاده‪ (44 :1388 ،‬و اﺷﻤﻮﻏﺎن )ﻣﻠﺤﺪ( در‬
‫دوزخ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ و اﺷﻤﻮغ ﺧﻮد ﺟﻠﻮهاي از اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪“(1) u-m dīd ruwān ī mard-ē(w) kē andar dušox pad ēwēnag ī mār-ē ī‬‬

‫‪čand stūn-ē(w) bē ēstād. (2) u-š sar ō sar ī mardōmān ūd abārīg tan ō mār‬‬
‫‪homānāg būd. ... (4) gōwēd srōš ahlaw ud ādur yazad kū ēn ruwān ī ōy‬‬
‫‪druwand mard kē-š pad gētīg ahlomōγīh kard (5) u-š andar dušox pad mār‬‬
‫‪kirbīh dwāristan”.‬‬
‫»‪ (1‬و دﻳﺪم روان ﻣﺮدي ﻛﻪ در دوزخ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎري ﭼﻨﺪ‪ ‬ﺳﺘﻮﻧﻪ )ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﻚ ﺳﺘﻮن(‬
‫اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد ‪ (2‬و ﺳﺮش ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﺮدﻣﺎن و دﻳﮕﺮ ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﺑـﺪﻧﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺎر ﺑـﻮد‪... .‬‬
‫‪ (4‬ﺳﺮوش اﻫﻠﻮ و آذر اﻳﺰد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻳﻦ روان آن ﻣﺮد د‪‬روﻧﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﻴﺘﻲ اﺷـﻤﻮﻏﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ (5 .‬و او ﺑﺎﻳﺪ در دوزخ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎر راه ﺑﺮود‪) «.‬ژﻳﻨﻴﻮ‪ :1372 ،‬ﻓﺼﻞ‪ (36‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻛﺮﻓﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺸﺘﻦ اﺷﻤﻮغ اﺳﺖ )‪ :43‬ﺑﻨﺪ ‪2‬؛ ‪.(Dhabhar, 1909‬‬

‫ﻣﺎر در اﺳﺎﻃﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻧﺰد دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﺎر ﻧﻤﺎد و ﺟﻠﻮة اﻳﺰدان ﺷﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻣﺼﺮ اﻳﺰد ﺳ‪‬ﺖ )‪ (seth‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻳﺰد ﺷﺮﻳﺮ ﮔﺸﺖ و ﺑﺎ ﻣﺎر اژدﻫﺎﻓﺶ‬
‫دﻳﮕﺮي در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺘﻮن )ﻛﻪ در ﻧﺒﺮد ﺑﺰرگ ﺑﺎ زﺋﻮس ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد( ﻳﻜـﻲ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﻳﻦ اﻳﺰد در ﻣﻴﺎن اﻳﺰدان ﻣﻬﻴﺐ در اﻋﺼﺎر ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻳﺰدان اﻟﻤﭗ ﭘﺮداﺧﺖ )اﻟﻴﺎده‪ .(99 :1372 ،‬در رواﻳﺘﻲ از اﺳﻄﻮره ﻧﺒـﺮد آﭘـﻮﻟُﻦ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮق ﺻﻨﻌﺖ ﻗﻠﺐ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ و »ﭘﻴﺘـﻮن« )‪ ،(piton‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت »ﺗﻴﻔـﻮن«‬
‫)‪ (tifon‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﻪ از ﭘﺎرهاي ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﺷـﺪت ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻳﻬﻮدﻳـﺖ‬
 ‫‪ 82‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎر ﻧﻤﺎد ﺷﺮ اﺳﺖ )وارﻧﺮ‪.(534 :1386 ،‬‬

‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ وداﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻜﺮ »ﻣﺎر« )‪ (ahi‬ﻣﺘﺪاولﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎد ﻣﻮﺟﻮدات زﻳﺎﻧﺒﺎر و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫دﻳﻮ ‪ vŗtra‬اﺳﺖ‪ .‬ورﺗﺮه از دﺷﻤﻨﺎن ﻗﻮي و دﻫﺸﺖﺑﺎر آدﻣﻴـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻴـﺎﻧﺶ را ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺎري در ﭼﻨﺒﺮه ﺧﻮد ﮔﻴﺮ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬اﻳﻨﺪرا‪ ،‬ﻛﺸﻨﺪه دﻳﻮ ورﺗـﺮه و ﻛﺸـﻨﺪه ﻣـﺎر )‪ (ahihan‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ )‪(Ludwic, 1900 ،v: I, : 82. 8‬؛ ‪ ahi‬و ‪ vŗtra‬ﻫﺮ دو ﻳﻜـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻳﺮا اﻳﻦ دو واژه ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ ) ‪ .(ibid,v: I, 32. 1& 2 & 7- 14‬ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﺎر وﺗﺮه« )‪ (ahivŗtra‬ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬
‫واژه ‪ ahi‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي اﻳﻨﺪرا ﺑﺮ او‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺮوزﻳﺶ ﺑﺮ‬
‫وﺗﺮه ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ahi .‬ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺗﻨﺪر ﻧﻮراﻧﻲ و ﺗﮕﺮگ ﺑـﻮده )‪(ibid,v: xiii, 32. 1‬‬
‫و روﺷﻦ و درﺧﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﺎروتﻫﺎ ﻧﻴـﺰ آﻣـﺪه ﻛـﻪ آﻧـﺎن »‪«ahi.bhānavah‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ »درﺧﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ «ahi‬ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪.(ibid,v: I, 172. 1‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ و اﺳﻼوي ﻧﻴﺰ ﻣﺎر ﺟﺎﻧﻮري اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎري از اژدﻫﺎﻳـﺎن‬
‫ﻣﺎرﭘﻴﻜﺮﻧﺪ )‪ .(Kennedy, 1998: 75‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺘﺮ )‪ (Peter‬در ﺧﻮن ﻣﺎري ﺳﺮ و ﺗﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﺗﺎ زﺧﻢﻫﺎﻳﺶ اﻟﺘﻴﺎم ﻳﺎﺑـﺪ )‪ (ibid: 83‬ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﻳـﻮان ﺗـﺰاروﻳﭻ ) ‪Ivan‬‬

‫‪ (Tzarevič‬ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎر ﻋﻈﻴﻢاﻟﺠﺜـﻪاي ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﺗﻔﺎﻗـﺎً‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اژدﻫﺎﻳﺎن اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ و اﺳﻼوي داراي ﺳـﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ) ‪ibid:‬‬
‫‪.(129‬‬

‫رﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ‪aži.dahāka‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼـﻴﺖ ﻛـﻪ ﻧـﺎﻣﺶ را از »ﻣـﺎر« ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ازدﻫﺎگ )ﺿـﺤﺎك( اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﺎم اﻳـﻦ ﻣﻮﺟـﻮد در اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ‪ aži.dahaka‬از ‪ aži‬و‬
‫‪ dahaka‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﺬﻛﺮ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ‪ (Bartholomae,1961: 266) aži‬در ﺳﻨﺴﻜﺮﻳﺖ‪Monier, ) ahi- :‬‬

‫‪ (1976:125‬و در ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ ‪ az‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺎر« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ واژه از ﺳﺘﺎك ‪ až‬ﺑـﻪ اﺿـﺎﻓﻪ‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪83‬‬

‫ﭘﺴﻮﻧﺪ ‪ –i‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺴﻮﻧﺪ از وﻧﺪﻫﺎي اﺳﻢﺳـﺎز ﭘﺮﺑﺴـﺎﻣﺪ اوﺳـﺘﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‬
‫) ‪ .(Jackson, 1892: 771; Whitney, 1879: 1155‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ )‪ (ibid‬اﻳﻦ واژه را »ﻣﺎر‪ ،‬و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮر ﮔﺰﻧﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪه ﻣﺎر‪ ،‬اژدﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺰدم« ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬واژه روﺳﻲ ‪) Usyna‬ﻧﺎم‬
‫ﻳﻚ ﻣﺨﻠﻮق ﺷﺮﻳﺮ( از ﻧﻈﺮ آواﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﻚ واژه ﻫﻨﺪواروﭘﺎﻳﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ واژه »ﻣـﺎر« در‬
‫ﻫﻨﺪي ﺑﺎﺳﺘﺎن »‪ (*nghi) «ahi-‬اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ‪aži-‬؛ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ‪ςιφό‬؛ ﻻﺗﻴﻨـﻲ ‪anguis‬؛ ﻟﻴﺘﻮاﻧﻴـﺎي‬
‫‪angis‬؛ اﺳﻼوي ‪ ơžb‬ارﺗﺒﺎط دارد )‪ .(Mayrhofer, 1992: 156‬در ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ زردﺷﺘﻲ اﻏﻠﺐ‬
‫واژه‪ gaz :‬و ‪ az‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺎر« ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و در دﻳﻨﻜﺮد )‪ (Madan, 1911: 97‬ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ‬
‫آن ‪ gazān‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻦ واژه ‪ gaz‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﺰﻳﺪن و ﮔﺎز ﮔﺮﻓﺘﻦ« اﺳﺖ‪ .‬ﺻـﻮرت ﻓﻌﻠـﻲ آن‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ gazēd‬در دﻳﻨﻜﺮد )‪ (ibid: 554‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه »ﻣﺎر« در ﻓﺎرﺳﻲ و ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻌﺎدل ﺳﻨﺴﻜﺮﻳﺖ ‪ (Monier, 1976: 811) māra‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﻴﺮاﻧﻨﺪه و ﻛﺸﻨﺪه« و اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ‪ (Bartholomae,1961: 1151) mairya‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫»ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر‪ ،‬ﻣﻜﺎر‪ ،‬زﻳﺎﻧﻜﺎر و ﺗﺒﺎه ﻛﻨﻨﺪه« ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و از رﻳﺸﻪ »‪ «mar‬در اوﺳـﺘﺎ و ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺮدن« ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬واژه ‪ mar‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻧﺎﺑﻜﺎر« ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ‬
‫رﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﻟﻴﺘﻮاﻧﻴﺎﻳﻲ ‪» mēlas‬ﻧﺎﺑﻜﺎر«‪ ،‬ارﻣﻨﻲ ‪» mēl‬ﮔﻨﺎه« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ‪ dahaka‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ؟ ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ )‪ (ibid: 704‬زﻳﺮ ﻧﺎم ‪ dahaka‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫اﺷﺎره دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻢ ﻣﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻧﺎم ﻃﺒﻘﻪاي از ﻣﻮﺟﻮدات اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ)ﻳﺴﻦ ‪ :11‬ﺑﻨﺪ‪:(6‬‬
‫”‪“āaţ ahmi nmāne zaiiante dahakā.ča mūrakā.ča pouru.sarəδa varšnā.ča‬‬
‫»ﭘﺲ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ زاده ﻣﻲﺷﻮد ‪ dahaka‬ﻫﺎ‪ mūraka ،‬ﻫﺎ و ‪varšna‬ﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﺳ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ )ﻳﺸﺖ ‪ :15‬ﺑﻨﺪ ‪:(45‬‬
‫»ﻣﻦ ‪ dahaka‬ﻧﺎم ﻫﺴﺘﻢ‪ .«dahakə nāma ahmi :‬ﮔﻮﻳﻨﺪه اﻳﻦ ﻛﻼم اﻳﺰد واﻳﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ‪ dahaka‬ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻔﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤـﺎل دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲ در اﻣـﻼي‬
‫ﻣﺘﻦ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻢ ﻣﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻧﺎم ﺧﺎص ﻳﻚ ﭘﺎدﺷﺎه اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ‬
 ‫‪ 84‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ‪ aži-‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺎر« ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬

‫ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ درﺑﺎره ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﻮي ‪ dahaka‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬رﺳـﺘﮕﺎر ﻓﺴـﺎﻳﻲ )‪(7 :1379‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻛﺎﻧﮕﺎ اﻳﻦ واژه را از رﻳﺸﻪ ‪ dah‬و ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﮔﺰﻧـﺪه« ﻣـﻲداﻧـﺪ و آﻧـﺮا »ﻣـﺎر‬
‫ﮔﺰﻧـﺪه« ﻣﻌﻨـﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﻮارﺗﺰ )‪ (Schwartz, 1980: 123f‬اﻳـﻦ واژه را ﺑـﺎ ‪ mašiiā‬و‬
‫‪ mašiiāka‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺘﻨﻲ »‪ «daha-‬و وﺧـﻲ »‪ «δāi‬ﻫـﺮ دو ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺮد«‪ aži.dahāka ،‬را »ﻣﺎر اﻧﺴﺎن ﺷﺪه ﻳﺎ ﻣﺎر‪ -‬ﻣﺮد« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻲ ﺣﺼﻮري‬
‫)‪ (45 :1378‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺧﻮد از ﺷﻮارﺗﺰ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در زﺑﺎن‬
‫ﺳﻐﺪي »‪ «δax‬ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﻣـﺮد« ﺑـﻪ ﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ )ﻗﺮﻳـﺐ‪ .(3718 :1383 ،‬واژه‬
‫‪ dahaka-‬از ﺻﻮرت اوﺳﺘﺎﻳﻲ ‪ daha‬ﺑﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ اﺳﻢﺳﺎز ‪ –ka‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺴﻮﻧﺪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ vəhr-ka; huš-ka; mahr-ka‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ ) ‪Jackson, 1892:‬‬
‫‪ .(785‬در زﺑﺎن وداﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺴﻮﻧﺪ ‪ –ka‬ﭘﺴﻮﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﻊ و ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺛﺎﻧﻮي ﻣﻲﺳﺎزد )‪ .(Whitney, 1879: 1186‬اﻣﺎ ‪ daha‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺎ ‪dasa‬‬
‫و ‪ dāsa‬ﻣ ـﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﭘــﻴﺶ از اﻳــﻦ ﺗﻨﻬــﺎ ﺳــﺮﻛﺎراﺗﻲ )‪ (242 :1385‬و ﺳــﭙﺲ وﻳﺘﺴــﻞ‬
‫)‪ (Witzel, 2003: 18, n. 25‬ﺑﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﺳﻨﺴـﻜﺮﻳﺖ ﻣﻌـﺎدل اﻳـﻦ‬
‫واژه ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﻣﺬﻛﺮ ‪ dasyu-‬و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »دﺷﻤﻦ ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺮد ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬وﺣﺸﻲ و ﺑﺪوي‪،‬‬
‫دزد و ﻏﺎرﺗﮕﺮ و ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎر« اﺳﺖ )‪ .(Monier, 1976: 473, A‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤـﻪ از رﻳﺸـﻪ ‪ das‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ »رﻧﺞ ﺑﺮدن‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻮدن‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪن« اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻢ ﻣﺬﻛﺮ ‪ dasa‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »دﻳﻮ« ﻧﻴﺰ از‬
‫ﻫﻤﻴﻦ رﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي واژه ‪» daha‬ﻣـﺮد‬
‫ﻧﺎﺑﻜﺎر‪ ،‬وﺣﺸﻲ و ﺑﺪوي و ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓ« اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﻮارﺗﺰ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ ﺿـﻤﻨﻲ و‬
‫اﻳﻬﺎﻣﻲ و ﻧﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ اﺻﻠﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺒﻨﺎي ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي اﻳﺸﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭼـﻮن‬
‫ﻣﺎري ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻣﺮد )ﻧﺎﺑﻜﺎر(« ﺟﻠﻮه ﻛﺮده‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ واژه »ﻣﺮد« ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫»داﺳﻪ« )‪ (dasa‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﻘﻴـﺪه ﺟـﻲ‪ .‬ﻓﻮﺳـﻤﻦ و ﻫﻨـﺮي ﺳـﺎﻣﻮﺋﻞ‬
‫ﻧﻴﺒﺮگ )‪ (262 :1383‬داﺳﻪ ﻳﺎ داﻫـﻪ ﻧـﺎم ﮔﺮوﻫـﻲ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﺮاي ﻣﻠـﺖﻫـﺎي ﭼﺎدرﻧﺸـﻴﻦ‬
‫ﻏﻴﺮآرﻳﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮي ﺑﻮﻳﺲ )‪ (57 :1377‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ آﻧـﺎن ﻣﻮاﻓـﻖ ﻧﻴﺴـﺖ و داﺳـﻪﻫـﺎ را‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪85‬‬

‫ﺑﻮﻣﻴﺎن اﺻﻠﻲ ﺳﺎﻛﻦ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ ﭘـﺲ از‬
‫ورود ﺑﻪ ﺳﻨﺪ و ﻧﺠﺪ اﻳﺮان و روﺑﺮو ﺷﺪن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ در زﺑﺎن وداﻳﻲ ﺑﺎ اﻟﻘﺎﺑﻲ ﻫﻤﭽﻮن »ﻧﺎﺑﻜﺎر‪ ،‬وﺣﺸﻲ و ﺑﺪوي و ﺣﺘﻲ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺧﺪاﻳﺎن« ﺧﻄﺎب واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در وداﻫـﺎ داﺳـﻪ )‪ (dāsa‬اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﻣﻈﻬـﺮ ﻧﻴـﺮوي‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻮﻣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ﺿﻤﻦ ﭘـﺬﻳﺮش ﻧﻈـﺮ ﺑـﻮﻳﺲ‬
‫اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ داﺳﻪ ﻳﺎ داﺳﻪﻫﺎ ﺧﺪاﻳﺎن اﻳﻦ اﻗﻮام ﻏﻴﺮ آرﻳﺎﻳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﻣﺮي درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎﻣﻮاژه ﻣﺮداس در ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺮﻛـﺐ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد از ‪،mar‬‬
‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ ‪ mairya‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ»اﻧﺴﺎن ﭘﺴﺖ و رذل« و ‪ dās‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻗـﻮم داﺳـﻪ اﺳـﺖ و در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺎﻣﻮاژه ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »داﺳﻪ ﭘﺴﺖ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﺑﻬـﺎر‪ .(481 :1375 ،‬ﻫﻤـﻪ اﻳﻨﻬـﺎ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻟﻘﺎب ﻗﻮم »داﺳﻪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژه ‪ dāsa‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺷـﺎﻳﺪ در ﮔـﺮهﮔﺸـﺎﻳﻲ ﻧـﺎم ﺿـﺤﺎك‬
‫ﻛﻤﻚ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در زﻳﺮ ﺷﻮاﻫﺪي اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﺛﺎﺑـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ‪ dāsa‬ﻳـﺎ ‪ daha‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫»ﮔﺮگ« ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﺣﺘﻤﺎل ﺷﺎﻳﺪ واژه ‪ aži.dahaka‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن ﻳﺎ ﻣﺎر‪-‬ﮔـﺮگ« ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺘﺮاﺑﻮ )‪ (Skjazrvo,2003,vii. 3, 12; xi. 508, 511, 512‬اﺳـﻜﻴﺖﻫـﺎي‬
‫ﺻﺤﺮاﮔﺮد در ﺷﺮق درﻳﺎي ﺧﺰر ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﻮد را ‪ dāoi‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻗـﻮام ‪ dāk‬ﻧﻴـﺰ ﺧـﻮد را‬
‫»ﮔﺮگ« )‪ (daoi‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻻﺗﻴﻦ آﻧـﺎن را ‪ dahae‬و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ‪) daai‬ﮔـﺮگ(‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎمﻫﺎ اﺣﺘﻤـﺎﻻً از واژه اﻳﺮاﻧـﻲِ ﺳـﻜﺎﻳﻲ ‪ dahae‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﮔـﺮگ«‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬داﺋﻮس ﻧﺎم ﻓﺮﻳﮕﻴﻪاي »ﮔﺮگ« اﺳﺖ‪ .‬پ‪ .‬ﻛﺮﭼﻤﺮ )‪ (P. Krechmer‬اﻳـﻦ‬
‫ﻟﻐﺖ را از رﻳﺸﻪ ‪» dhau‬ﻓﺸﺎر دادن‪ ،‬ﺧﻔﻪ ﻛﺮدن« ﻣﻲداﻧﺪ )اﻟﻴﺎده‪ .(292 -291 :1376 ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻮاژه در زﺑﺎن اﻳﻠﻴﺮﻳﺎﻳﻲ »‪ «dhaunos‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﮔـﺮگ« اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻬﺮ داﺋـﻮس‪ -‬داوا در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻴﻦ داﻧﻮب و ﺑﺎﻟﻜﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »روﺳﺘﺎي ﮔﺮگﻫـﺎ« اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﻳـﻦ داكﻫـﺎ از‬
‫ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﺧﻮد را ﮔﺮگ ﻳﺎ »ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮگ ﺷﺒﻴﻪاﻧﺪ« ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ ﺗﺴـﻤﻴﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﻗﻮام اﻳﺮاﻧﻲﺗﺒﺎر ﭼﻴﺰ ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻧـﺎم اﺳـﺘﺎن ﮔﺮﮔـﺎن در ﻣﺘـﻮن اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬
‫‪ vəhrkāna‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﺮﮔﻬﺎ« ﺑﻮد و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺻﺤﺮاﮔﺮدي ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬
 ‫‪ 86‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﺳﻮي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲـ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮي ‪» hyrkanoi‬ﮔـﺮگ« ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧـﺎم‬

‫ﮔﺮگ در ﺑﺴﻴﺎري از اﻟﻘﺎب ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺼﻮرت واژه ‪ lycaon‬و ‪ lycagen‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ از ﻧﮋاد ﻣﺎده ﮔﺮگ ﻳﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺎده ﮔﺮگ در ﻧﺎم ﺑﺴﻴﺎري از اﻗﻮام آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﺑـﺎ ﻧـﺎم ﮔـﺮگ در ﻧـﻮاﺣﻲ دور ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ )‪ lukentio; lucenses‬در‬
‫ﻛﺎﻻﺳﻴﺎ(‪ ،‬اﻳﺮﻟﻨﺪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻨـﺪواروﭘﺎﻳﻴﺎن ﻣﺤـﺪود‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺎم ﮔﺮگ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻗﻮم ﻓﺮﺿﻴﺎﺗﻲ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﺜــﺎل ﺷــﺎﻳﺪ اﻳــﻦ اﻗــﻮام ﻧﺎﻣﺸــﺎن را از ﺧــﺪاﻳﻲ ﻳ ـﺎ ﻧﻴ ـﺎﻳﻲ اﺳــﻄﻮرهاي »ﮔــﺮگ ﺷــﻜﻠﻲ«‬
‫)‪ (Lyconmormph‬ﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﮔﺮگ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )اﻟﻴﺎده‪ .(294 :1376 ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﻬﻦ ﻫﻨﺪواروﭘﺎﻳﻲ اﻋﻀﺎي ﺧﺎﺋﻦ و ﺿﺪﻗﺎﻧﻮن و ﻃﺮدﺷـﺪة ﺧـﻮد را‬
‫»ﮔﺮگ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻗﻮام داﻫﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﺸﺎن را از ﮔﺮوﻫﻲ ﻓﺮاري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻨﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن در اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮگﻫﺎ ﻳﺎ‬
‫ﻧﻔﻲ ﺑﻠﺪﺷﺪﮔﺎن در اﻃﺮاف آﺑﺎديﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻲﭼﺮﺧﻴﺪﻧﺪ و از راه ﻏﺎرت‪ ،‬ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﺑﻪ وﻓﻮر در روزﮔﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه و ﺗﺎ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﻟﻴـﺎده‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ (296 -294 :‬ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫»ﮔﺮگﻫﺎ« رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪» ،‬ﮔﺮگ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻮد را ﺑﺮﺧﻮردار از ﺣﻤﺎﻳﺖ »ﮔـﺮگ ــ‬
‫ﺧﺪا« ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺗﻢ ﮔﺮگ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ از روزﮔﺎر ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬
‫ﮔﺮگ ﻫﻤﻮاره ﺟﺎﻧﻮر ﻣﻬﻴﺒﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺗﻢ ﺑﺮﺧﻲ اﻗﻮام ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮك ﻧﮋاد ﻛﻪ ﮔﺮﮔﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻛﻮك ﺑﻮري« )‪ (kukburi‬را‬
‫ﺗﻮﺗﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ )ﺑﻬﺎر‪ .(199 :1375 ،‬اﻟﻴﺎده از ﭘﺪﻳﺪه دﻳﮕﺮي در راﺳﺘﺎي ﺗﻮﺗﻤﻴﺴﻢ ﮔـﺮگ‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او داكﻫﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ آﻳﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﮔﺮگ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ آﻳﻴﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﺛﺒﺖ ﺷﺪه در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺑﻴﻦ ﺑﺎﻟﻜﺎن و ﻛﺎرﺑـﺎث و‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪87‬‬

‫ﻳﺎ ﻳﻚ ﺗﻘﻠﻴﺪ آﻳﻴﻨﻲ از رﻓﺘﺎر و ﻫﻴﺄت ﻇﺎﻫﺮي ﮔﺮگ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻘﻠﻴﺪ آﻳﻴﻨـﻲ از ﮔـﺮگ ﻣﺸﺨﺼـﺔ‬
‫ﺑﺎرز آﺷﻨﺎﺳﺎزي ﻧﻈﺎﻣﻲ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪» ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺮدان«‪ ،‬ﻫﻢﻗﻄـﺎري ﺳـﺮي ﺟﻨـﮓ اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻳﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻳﻴﻦﻫﺎي ﺧﺎﺻـﻲ و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮة ﮔﺮگﻫﺎ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎس آﺷﻨﺎﺳﺎزي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺗﺒﺪﻳﻞ آﻳﻴﻨﻲ ﺟﻮاﻧـﺎن ﺟﻨﮕﺠـﻮ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻴﻮان وﺣﺸﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﻚ »ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺟﺎدوﻳﻲ‪ -‬دﻳﻨﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺟـﻮان‬
‫را ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﻣﺒﺪل ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر از ﻗﻠﺐ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪ درﻧﺪهﺧﻮﻳﻲ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ و ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﮔﻮﺷﺘﺨﻮار وﺣﺸﻲ ﺷـﺒﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ« )اﻟﻴﺎده‪ .(297 :1376 ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﻳﻚ ﺟﻨﮕﺠـﻮي‬
‫واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺮگ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي »ﮔـﺮگ« را‬
‫ﺑﺮوز دﻫﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ او دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﺑﻠﻜﻪ آدﻣﺨﻮار‪ ،‬درﻧﺪهﺧﻮ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬
‫و ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ »ﺧﺸﻢ ﭘﻬﻠﻮان« ﺑﻮد و ﻫﻴﭻ ﺧﻮي اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻧﻬﺎد ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧـﻮد را‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و رﺳﻮم ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻐﺰ ﺳـﺮ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎري را ﺧﻮراك ﺧﻮد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪهاي ﺧﺎص اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫آن را ﻣﻲﺗﻮان در آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي از اﻳـﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﮔﺮگ دوﭘﺎ« ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ دﻳﻨﻜﺮد و زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ )راﺷﺪﻣﺤﺼﻞ‪،‬‬
‫‪ ،1370‬ﻓﺼﻞ ‪ ،7‬ﺑﻨﺪ ‪ (11‬ﮔﺮگﻫﺎي دوﭘﺎ‪ ،‬زﻳـﺎنآورﺗـﺮ از ﮔـﺮگﻫـﺎي ﭼﻬﺎرﭘـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻬﺮام ورﺟﺎوﻧﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻳﺴﻦ ‪ 11‬ﺑﻨﺪ ‪ 6‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪواﺿـﺢﺗـﺮي‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮد‪:‬‬
‫”‪“āaţ ahmi nmāne zaiiante dahakā.ča mūrakā.ča pouru.sarəδa varšnā.ča‬‬

‫»ﭘﺲ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ زاده ﻣﻲﺷﻮد ﮔﺮﮔﻬﺎ )‪ ،(dahaka‬ﻣﻮرﻫﺎ )‪ (mūraka‬و ‪varšna‬ﻫﺎي‬

‫ﭘ‪‬ﺮﺳ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫در ﺑﻨﺪ ﻓﻮق ﺗﻨﻬﺎ واژه ‪ varšna‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ دارد ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻘﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ 88‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺎران و ﮔﺮﮔﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫ﺣﺎل اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﺮا از ﻧﺎم »ﻣﺎر« و »ﮔﺮگ« در ﻧﺎﻣﻴﺪن ﺧﻄﺮﻧـﺎكﺗـﺮﻳﻦ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﺸﺮﻳﺖ و آﻓﺮﻳﺪه اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﻣﺘﻦ اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺑﻨﺪﻫﺶ ﺑﺨﺶ ﻣﻔﺼﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﺎﻧﻮران ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻓﺮﻧﺒﻎ دادﮔﻲ‪ .(99-97 :1369 ،‬اﻣﺎ ﮔﺮگ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ (100-99 :‬ﻳﻚ ﺑﺨﺶ ﻣﺠﺰا را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎن از اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎﻧﻮر در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ دارد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻨﺪﻫﺶ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان‬
‫و ﻣﺎران و ﻃﺒﻘﻪ ﮔﺮﮔﺎن ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد و ﻋﺒـﺎرﺗﻲ ﻛـﻪ در آن ‪ xrafstar ī gazāg‬آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﺧﺮﻓﺴـﺘﺮ ﮔﺰﻧـﺪه« ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﺷـﺎرهاي اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻃﺒﻘـﻪاي از‬
‫ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران اﻫﺮﻳﻤﻦداده را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان و ﻃﺒﻘﻪ ﮔﺮگﻫﺎ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان ﻣﺘﺸﻜﻞ از »ﻣـﺎر و ﻛـﮋدم و ﻛﺮﺑﺴـﻮ و‬
‫ﻣﻮر و ﻣﮕﺲ و ﻣﻠﺦ و دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ« )ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ (97 :‬اﺳـﺖ و ﮔـﺮگ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﺻـﻔﺖ‬
‫»ﺗﻴﺮﮔﻲزاده‪ ،‬ﺗﻴﺮﮔﻲﺗﺨﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻴﺮﮔﻲ ﺗﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﮔﺰﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻲﻣﻮزه‪ ،‬ﺧﺸﻚ دﻧﺪان« ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ .(99 :‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺷﺎﻣﻞ »ﺑﺒﺮ‪ ،‬ﺷﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻠﻨﮓ‪ ،‬ﻳﻮز‪ ،‬ﻛﻔﺘﺎر و ﺗﻮره ﻳﺎ ﺷﻐﺎل‪ ،‬ﮔﺮزه‪،‬‬
‫ﮔﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻮف‪ ،‬ﮔﺮگ آﺑﻲ ﻳﺎ ﻛﻮﺳﻪ« اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ .(100 :‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻣﻮﺟـﻮدي ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻃﺒﻘﻪ را در ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ازدﻫـﺎگ )‪ (aži.dahāka‬ﻳـﺎ ﻣـﺎر‬
‫ﮔﺮﮔﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻠﻚﺗﺮﻳﻦ و دﻫﺸﺘﺒﺎرﺗﺮﻳﻦ آﻓﺮﻳﺪه اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬در دﻳﻨﻜﺮد ) ‪Madan, 1911:‬‬
‫‪ (96- 97‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪه ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ زردﺷﺖ ﻛﺎﻟﺒﺪ دﻳﻮان را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴـﺖ‪ .‬اوﺷـﻴﺪر‬
‫ﻛﺎﻟﺒﺪ ﮔﺮﮔﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و اوﺷـﻴﺪرﻣﺎه ﻛﺎﻟﺒـﺪ ﮔـﺰان )‪ (gazān‬ﻳـﺎ »ﻣـﺎران« را و‬
‫ﺳﻮﺷﻴﺎﻧﺖ ﻛﺎﻟﺒﺪ اﺷﻤﻮﻏﺎن ﻳﺎ ﻣﻠﺤﺪان را‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در دﻳﻨﻜـﺮد )‪ (ibid: 43‬ﺑـﺎ ﺳـﻪ ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .dēw ud gurg ud xrafstar :‬در دﻳﻨﻜـﺮد )‪ (ibid: 434‬ﮔﺮﮔـﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻃﺒﻘﻪاي از ددان ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و آﻣﺪه اﺳﺖ‪ «gurgān ud abārīg dadān» :‬ﮔﺮﮔﺎن و دﻳﮕـﺮ‬
‫ددان‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻚ ﻋﺒﺎرت دو ﻛﻠﻤﻪاي در دﻳﻨﻜﺮد )‪ (ibid: 645‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪gurgān ud » :‬‬
‫‪ .«xrafstrān‬از اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ دﻳﻨﻜﺮد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻨﺪﻫﺶ »ﮔﺮگﻫﺎ« و‬
‫»ددان« را از ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻲداﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را از ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان )ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦﺷﺎن ﻣﺎر اﺳﺖ( ﺟﺪا ﻛـﺮده‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪89‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻨﺪﻫﺶ )ﻓﺮﻧﺒﻎدادﮔﻲ‪ (52 :1369 ،‬ازدﻫﺎگ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮي زﻫﺮآﮔﻴﻦ در ردﻳﻒ ﻣـﺎر و‬
‫ﻋﻘﺮب و ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدن اﻧﻮاع‬
‫ﺧﺮﻓﺴﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اژدﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎر و اژدﻫﺎ و اژدﻫﺎي دو‬
‫ﺳﺮ و ﻫﻔﺖ ﺳﺮ‪ ...‬و ﻛﻪ ﭘﺎي آورﻧﺪ ‪ ...‬زﻫﺮاﺑﻪ دار ﺑﻴﺸﻪاي )ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان( زﻣﻴﻨﻲاﻧﺪ« )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ (98‬و در ﺗﻮﺻﻴﻒ ازيدﻫﺎگ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪“az ī dahāg ān-iz bawēd ī-š and čand duš-dānāgīh padiš kē hangōšīdag ī‬‬
‫‪wināhgārān anāgīh kunēd”.‬‬
‫»ازيدﻫﺎگ ﻧﻴﺰ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪو آﻧﭽﻨﺪ دﺷﺪاﻧﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران ﺑـﺪي‬
‫ﻛﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪.(99 :‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ درﺑﺎرة ارﺗﺒﺎط »ﻣﺎر« و اﺷﻤﻮغ آوردﻳﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮ اﺷـﻤﻮﻏﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺎر ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺷﺪه و ﻛﺮﻓﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎر و اﺷﻤﻮغ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ درﺑﺎره ارﺗﺒﺎط »ﮔﺮگ« و اﺷﻤﻮغ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫اﻓﺰود در ﻫﻴﺮﺑﺪﺳﺘﺎن )ﻓﺼﻞ ‪ :19‬ﺑﻨﺪ ‪ (6‬ﻛﺘﺎب ﭘﺮﺳﺸﻨﻴﻬﺎ )ﺑﻨـﺪ ‪ (6‬ﺑـﺪﻋﺘﮕﺰاران دﻳﻨـﻲ ﻳـﺎ‬
‫اﺷﻤﻮﻏﺎن را ﺑﻪ ﮔﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻴﺮﻧﮕﺴﺘﺎن )ﻓﺼﻞ ‪ :19‬ﺑﻨﺪ ‪ (6‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻗـﻮﻟﻲ‬
‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺮگ‪ ،‬اﺷﻤﻮغ را ﮔﻮﻳﺪ« )ﻣﺰداﭘﻮر‪449 :1384 ،‬ـ ‪ .(450‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺸﺌﮕﻲ ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﺷﺮاﺑﺨﻮاري ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮي و ﺧﺼـﻠﺖ ﮔـﺮگﻣﻨﺸـﻲ ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪ‪ .‬در ﻛﺘﻴﺒـﻪﻫـﺎي ﻫﺨﺎﻣﻨﺸـﻲ از ﻗـﻮﻣﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳـﻜﺎﻫﺎي ﻫﻮﻣﺨـﻮار ) ‪saka‬‬

‫‪ (haumavarka‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ )‪ (Bartholomae, 1961: 1735‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬

‫را از ‪ hauma‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﻫﻮم‪ ،‬و ‪ vəhrka‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﺮگ« ﻣﻲداﻧﺪ و ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﺸﺌﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺧﻮردن ﻫﻮﻣﻪ ﺑﻪ ﮔﺮگ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ازدﻫﺎگ‬
‫ﻧﺎم ازدﻫﺎگ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﻳﺸﺖ ‪) 5‬ﺑﻨﺪ ‪ (30 -29‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﻳﺸﺘﻬﺎ‪،‬‬
‫ازدﻫﺎگ را ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪:‬‬
 ‫‪ 90‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫‪“ąm yazata ažiš θrizafå dahākō baβrōiš paiti daiŋhaoiie satəm aspanąm‬‬
‫‪aršnąm hazaŋrəm gauuąm baēuuarə animaiianąm”.‬‬
‫»‪ (29‬از ﺑﺮاي او )اﻧﺎﻫﻴﺪ(‪ ،‬ازدﻫﺎگ ﺳﻪ ﭘﻮزه در ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻮري( ﺻـﺪ اﺳـﺐ ﻧـﺮ‬
‫ﻫﺰار ﮔﺎو و ده ﻫﺰار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد« و از اﻧﺎﻫﻴﺪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻔﺖ ﻛﺸﻮر را از اﻧﺴﺎن ﺗﻬﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻴﺄﺗﻲ ﻋﺠﻴﺐ دارد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺗﺒـﺎرش از اﻫـﺮﻳﻤﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ آن ﭘﺘﻴﺎره ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪“āaţ hīm jaiδiiaţ auuaţ āiiaptəm dazdi mē arəduuī sūrē anāhitē yaţ bauuāni‬‬
‫‪aiβi.vaniiå ažīm.dahākəm θrizafanəm θrikamərəδəm xšuuaš.ašīm hazaŋra‬‬
‫‪yaōxštīm ašaojaŋhəm daēuuīm drujəm aγəm gaēθāβiiō druuantəm yąm‬‬
‫‪ašaojastəmąm drujəm frača kərəntaţ aŋrō mainiiuš aoi yąm astuuaitīm‬‬
‫‪gaēθąm mahrkāi ašahē gaēθanąm uta hē vanta azāni saŋhauuā.ča arənauuā.ča‬‬
‫‪yōi hən kəhrpa sraēšta zazāitəē gaēθiiāi tē yōi abdōtəmē”.‬‬
‫»)ﻓﺮﻳﺪون( از او ﺧﻮاﺳﺖ آن آﻳﻔﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ده! اي اردوﻳﺴﻮر اﻧﺎﻫﻴﺪ! ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ازدﻫﺎگ ﺳﻪ‬
‫ﭘﻮزه ﺳﻪ ﻛﻠﻪ ﺷﺶ ﭼﺸﻢ ﻫﺰار ﭼﺴﺘﻲ و ﭼﺎﻻﻛﻲ دارﻧﺪه‪ ،‬ﻇﻔﺮ ﻳﺎﺑﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﻮ دروغ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي‬
‫ﻛﻪ آﺳﻴﺐ ﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺒﻴﺚ و ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ دروﻏﻲ ﻛﻪ اﻫـﺮﻳﻤﻦ ﺑـﻪ ﺿـﺪ ﺟﻬـﺎن ﻣـﺎدي‬
‫ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪ ﺗﺎ ﺟﻬﺎن راﺳﺘﻲ را از آن ﺗﺒﺎه ﺳﺎزد و ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﺮ دو زﻧﺶ را ﺑﺮﺑﺎﻳﻢ ﻫﺮ دو را ﺳﻨﮕﻬﻮك‬
‫)ﺷﻬﺮﻧﺎز( و اَرِﻧَﻮ‪‬ك )ارﻧﻮاز( را ﻛﻪ از ﺑﺮاي ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ داراي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺪن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو را‬
‫ﻛﻪ از ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻪداري ﺑﺮازﻧﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) «.‬ﻳﺸﺖ ‪ :5‬ﺑﻨﺪ ‪(34‬‬
‫در ﻳﺸﺖ ‪) 15‬ﺑﻨﺪ ‪ (19‬اﻧﺴﺎﻧﻮارﮔﻲ ازدﻫﺎگ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪“təm yazata ažiš θrizafå dahākō upa kuuirintəm dužitəm zaranaēnē paiti‬‬
‫”‪upastarənē frastarətāţ paiti barəsman pərənaēibiiō paiti γžāraiiaţbiiō‬‬
‫»او را ﺑﺴﺘﻮد ازدﻫﺎگ ﺳﻪ ﭘﻮزه در ﻛﺮﻧﺪ ﺳﺨﺖ راه در روي ﺗﺨـﺖ زرﻳـﻦ و در روي‬
‫ﺑﺎﻟﺶ زرﻳﻦ در روي ﻓﺮش زرﻳﻦ ﻧﺰد ﺑﺮﺳﻢ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎ ﻛﻒ دﺳﺖ ﺳﺮﺷﺎر«‪.‬‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪91‬‬

‫ازدﻫﺎگ ﺗﻼش دارد ﺗﺎ ﺧﻮد را از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﻳـﺮان ﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ راه او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺑﺰار ﻳﻌﻨﻲ »ﻓﺮه« اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪“36- … aom xvarənō hangəuruuayata vīsō puθrō āθβiiānōiš vīsō sūraiiå‬‬

‫‪θraētaonō, yaţ ās mašyyānąm vərəθrauuanąm vərəθrauuastəmō … 37- yō‬‬

‫‪janaţ ažīm dahākəm θrizafanəm xšuuaš.ašīm hazaŋra.yaoxštīm aš.aojaŋhəm‬‬
‫‪daēuuīm drujəm aγəm gaēθāβiiō druuantəm yąm aš.aojastəmąm drujəm‬‬
‫‪fra.ča kərəntaţ aŋrō mainiiuš auui yąm astuuaitīm gaeθąm mahrkāi ašahe‬‬
‫”‪gaēθanąm‬‬
‫»‪ ... (36‬اﻳﻦ ﻓﺮ را ﭘﺴﺮ ﺧﺎﻧﺪان آﺛﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ او در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﻮد‪ (37 .‬ﻛﻪ ازدﻫﺎگ ﺳﻪ ﭘـﻮزه‪ ،‬ﺳـﻪ ﻛﻠـﻪ‪ ،‬ﺷـﺶ ﭼﺸـﻢ‪ ،‬ﻫـﺰار‬
‫درﻳﺎﻓﺖ را ﺑﺰد‪ ،‬اﻳﻦ دروغ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوي دﻳﻮآﺳﺎ‪ ،‬دروﻧﺪ ﻓﺮﻳﻔﺘﺎر ﺟﻬـﺎن‪ ،‬اﻳـﻦ دروغ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫زورﻣﻨﺪ را ﻛﻪ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪ از ﺑﺮاي ﻓﻨﺎي ﺟﻬـﺎن راﺳـﺘﻲ‪) «.‬ﻳﺸـﺖ‬
‫‪ :19‬ﺑﻨﺪ ‪(37 -36‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ‪ aži.dahaka‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮري ﺑﺪل ﮔﺸﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن در وﻧﺪﻳﺪاد )ﻓﺮﮔﺮد ‪ :1‬ﺑﻨﺪ ‪(17‬؛ )ﻳﺸـﺖ ‪ : 9‬ﺑﻨـﺪ ‪(14‬؛ ‪) 19‬ﺑﻨـﺪ ‪ 50 :46‬و ‪(92‬‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ ازيدﻫﺎگ در ﻫﺰاره دوم ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲراﻧﺪ )ﻓﺮﻧﺒﻎدادﮔﻲ‪،‬‬
‫‪ .(139 :1369‬او ﺟﺰء دﻳﻮان و ﻓﺮزﻧﺪان اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ و ﺳﻪ ﺳﺮ‪ ،‬ﺷﺶ ﭼﺸﻢ و ﺳﻪ ﭘﻮزه‬
‫ﺧﻮد را ﻫﻨﻮز ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد دﻫﺸﺘﺒﺎر اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫او ﺣﺘﻲ درﺻﺪد ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن ﺷﻌﻠﺔ آﺗﺶ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ و ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردن ﻓـﺮه ﺑـﺎ‬
‫آﺗﺶ ﻣﻘﺪس ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ و ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ دروﻏﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪن او ﭘﺮ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣـﻮذي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﮔﺮ زﺧﻢ ﺑﺮدارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﻮذي ﺟﻬﺎن را ﻓﺮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬در ادﺑﻴـﺎت ﭘﻬﻠـﻮي‬
‫ازيدﻫﺎگ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻛﺎﻣﻞ ﺟﺪ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺳﺎﻣﻲﻫﺎ و ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪة ﻛﻴﺶﻫﺎي ﺑﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
 ‫‪ 92‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫اﻳﺮان ﻣﻲﺗﺎزد و ﺑﺮ ﺟﻢ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﭘﺲ از ﺳﻠﻄﻨﺖ دراز ﺧﻮد ﺗﻮﺳـﻂ ﻓﺮﻳـﺪون در‬
‫ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد و در واﻗﻊ ﻋﻤﺮي ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﻳﻦ وﻳﮋﮔـﻲ او را‬
‫ﭘﺮﻋﻤﺮﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴـﻦ )راﺷـﺪ ﻣﺤﺼـﻞ‪1370 ،‬؛ ﻓﺼـﻞ ‪ :7‬ﺑﻨـﺪ ‪(32‬‬
‫ازدﻫﺎگ در ﻛﻨﺎر دﻳﮕﺮ دﺷﻤﻨﺎن اﻳﺮانزﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاﺳﻴﺎب‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر روﻣﻲ‪ ،‬دوال ﻛﺴـﺘﻴﺎن‬
‫و دﻳﻮان ﮔﺸﺎده ﻣﻮي ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺮﻳﻤﻦ ازدﻫﺎگ‪ ،‬اﻓﺮاﺳﻴﺎب و اﺳﻜﻨﺪر را ﺑﻲﻣـﺮگ‬
‫آﻓﺮﻳﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ اورﻣﺰد آﻧﺎن را از اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﮕﺮداﻧﻴﺪ )ﺗﻔﻀـﻠﻲ‪1364 ،‬؛ ﻓﺼـﻞ ‪ :7‬ﺑﻨـﺪ ‪.(29‬‬
‫ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي وﺟﻮد ﺿﺤﺎك ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺜﺒﺖ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ -34» :‬و از ازي‪-‬‬
‫دﻫﺎگ ﺑﻴﻮراﺳﺐ و اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺗﻮر ﮔﺠﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﺳـﻮد ﺑـﻮد ‪ -35‬ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﻮراﺳﺐ و اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮔﻨﺎﻣﻴﻨﻮي ﮔﺠﺴﺘﻪ آن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ را ﺑﻪ »ﺧﺸـﻢ«‬
‫داده ﺑﻮد‪ -36 .‬اﮔﺮ ﺑﻪ »ﺧﺸﻢ« رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑﺎزﺳـﺘﺪن آن از او ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﺒـﻮد‪«.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺼﻞ‪ :26‬ﺑﻨﺪ ‪(36 -34‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ازدﻫـﺎگ در ﻣﺘـﻮن ﭘﻬﻠـﻮي و وزغ اﺳـﺖ‪ .‬در وﻧﺪﻳـﺪاد‬
‫)ﻓﺮﮔﺮد ‪ :19‬ﺑﻨﺪ ‪ (6‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »وذﻏﻦ« )‪ (vaδaγan‬ﻛﻪ از ﭘﻴﺮوان اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ذﻛﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد )ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن؛ ﻓﺼﻞ ‪ :52‬ﺑﻨﺪ ‪» (24‬وذﻏـﺎن« ﺳـﺎﻻر‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ »دﻫﺎك« ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ )‪ (Bartholomae.1961: 1344‬از اﻳـﻦ واژه ﻧـﻮﻋﻲ ﻧـﺎم‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ازدﻫﺎگ ﻳﺎ ﺿﺤﺎك ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪“ahrēman ō zardōxšt drāyist kū agar az ēn dēn ī … māzdesnān abāz ēstēh‬‬
‫‪āngāh-at 1000 sāl xwadāyīh dahēm čiyōn vaδaγān dahībēd dahāg dād”.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻨـﺪﻫﺶ ﭘـﺪر ﺿـﺤﺎك »ﺧﺮوذاﺳـﭗ« و ﻣـﺎدرش »اوذغ« ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از دﻳﻨﻜﺮد )‪ (Madan, 1911: 810‬ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ »دﻫﺎك« ﺑﺎ »وذغ« ارﺗﺒﺎﻃﻲ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻮدﻛﺮ ﻧﺴﻚ )‪ (ibid: 749‬در ﻣﻴﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶﻫﺎي زﻳﺎﻧﺒﺎر ﻣﺎﻧﻨـﺪ ازيدﻫـﺎگ‪،‬‬
‫»ﺳﺮوور« و ﻗﺎﺗﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪاي زردﺷﺖ‪ ،‬از »وذغ« )‪ (odag‬ﻛﻪ ﺗﺨﻤﻪ ﭘﻠﻴـﺪ ﺑـﺮ ﺻـﺤﻨﻪ ﮔﻴﺘـﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎدر اژدﻫﺎي ﺷﺎﺧﺪاري ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ از ﺑـﻴﻦ رﻓـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎد‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪93‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻛﺮﻳﺴﺘﻨﺴﻦ ‪ .(76 :1355‬از ﻃﺒﺮي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻐﺎن‪ ،‬ﻣـﺎدر ﺿـﺤﺎك‬
‫»وذغ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻧﺎم »وذغ« ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ »وزغ« ﺧﺮﻓﺴﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم دارد؟ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺎﻟﺒـﺪ‬
‫ﺿﺤﺎك آﮔﻨﺪه از وزغ و ﻣﺎر و دﻳﮕﺮ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺮگ ازدﻫﺎگ‬
‫در دﻳﻨﻜﺮد )‪ (Madan, 1911: 811‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬درﺑﺎره ﻏﻠﺒﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﺑﺮ ازدﻫﺎگ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻴﺮاﻧﺪن ازدﻫﺎگ ﮔﺮز ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ و دل و ﺳﺮ ﻛﻮﺑﻴﺪ و ﻧﻤﺮد ازدﻫﺎگ از آن ﺿﺮﺑﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻨﺠﺮ زد و ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬دوﻣﻴﻦ و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺿﺮﺑﻪ از ﺗﻦ ازدﻫﺎگ ﺑﺲ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮ ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ دادار ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﻛﻪ او را ﻣﺸﻜﺎف ﻛﻪ ازدﻫﺎگ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔـﺮ وي را‬
‫ﺑﺸﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ازدﻫﺎگ اﻳﻦ زﻣﻴﻦ را ﭘ‪‬ﺮ ﻛﻨﺪ از ﻣﻮرِ ﮔﺰﻧﺪه و ﻛﮋدم و ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ و ﻛﺸـﻒ و وزغ«‬
‫و »در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪) «.‬ﻣﺰداﭘﻮر‪(256 :1378 ،‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺎم و وﺟﻮد ازدﻫﺎگ ﻣﺮﻛﺐ از ﻣﺎر و ﮔﺮگ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ‬
‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﺎﺑﻮدي اﻳﻦ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻣﺎدي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ ﻫﺮﻳـﻚ از‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي آن از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ ﻣﻤﻜـﻦ ﮔـﺮدد‪ .‬ﻃﺒـﻖ اﺳـﺎﻃﻴﺮ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ در ﻫﺰارة اوﺷﻴﺪر ﮔﺮﮔﻲ ﻋﻈﻴﻢاﻟﺠﺜﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺰداﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اوﺷﻴﺪر او‬
‫را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻨﺒﺔ »ﮔﺮگﺑﻮدﮔﻲ« ازدﻫﺎگ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﻫﻨﻮز در ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ زﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻧﺎﺑﻮدي اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ اﻫﺮﻳﻤﻨﻲاش‪ ،‬او ﺗﻀـﻌﻴﻒ‬
‫ﺷﺪه و ﻳﻚ ﮔﺎم ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي اﻧﺠﺎﻣﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻌﺪي از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺣـﻞ‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ازدﻫﺎگ‪ ،‬از ﻛﺎﻟﺒﺪ ﮔﺮگ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه‪ ،‬دروج ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺑﺮي ﺳﻴﺎه ﺧﺎرج ﻣﻲﺷـﻮد و‬
‫وارد ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﺎري ﻋﻈﻴﻢاﻟﺠﺜﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دروج ﻣﺎران و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻫﻤﻪ ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن آزاردﻫﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دروج ﺟﻨﺒﺔ دوم ازدﻫﺎگ ﻳﻌﻨﻲ »ﻣﺎرﺑﻮدﮔﻲ« اوﺳﺖ و ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮگ ﺑﻪ ﻣﺎر‪ ،‬از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ او در آزاررﺳـﺎﻧﻲ ﻛﺎﺳـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در دورة‬
‫اوﺷﻴﺪرﻣﺎه ﺑﻬﺪﻳﻨﺎن ﺑـﻪ ﻧﺒـﺮد ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻣـﺎر ﻣـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﻣﺮاﺳـﻢ آﻳﻴﻨـﻲ آن دروج را‬
‫ﻣﻲ ﮔﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دوﻣﻴﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻬﻢ ازدﻫﺎگ ﻧﻴﺰ از ﺑـﻴﻦ ﻣـﻲرود‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻓﺮآﻳﻨـﺪ‬
 ‫‪ 94‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫اﻧﺤﻄﺎط ازدﻫﺎگ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ ﺑﻦﻣﺎﻳﻪ ﻛﻬﻦ ﻫﻨـﺪواروﭘﺎﻳﻲ )ﺳـﺮﻛﺎراﺗﻲ‪،‬‬
‫‪ (237 :1385‬ازدﻫﺎگ ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در آﺧﺮ زﻣﺎن دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺗﺒـﺎﻫﻲ اﻧﺠـﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺣﺘﻤﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺲ ازدﻫﺎگ از ﺑﻨﺪ ﻓﺮﻳﺪون در ﻏﺎر‬
‫ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ دﻳـﻮان و ﻣﺮدﻣـﺎن از ﺳـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫آﻓﺮﻳﺪهﻫﺎي اورﻣﺰدي را آﺳﻴﺐ ﻣﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﮔﺮﺷﺎﺳـﺐ ﺑـﻪ ﺧـﻮاﻫﺶ اﻳـﺰدان و‬
‫اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪان از ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد و ﺑﺎ ﮔﺮز ﺧﻮد ﺑـﺮ ازدﻫـﺎگ ﻣـﻲﻛﻮﺑـﺪ )ﻗﻠﻴـﺰاده‪،‬‬
‫‪ .(105 :1388‬ﺷﺮح اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ )ﻓﺼﻞ ‪ :9‬ﺑﻨﺪ ‪ (24 -14‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي از ﻣﺮگ ازيدﻫﺎگ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫را ﻣﻲﺗﻮان در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﺳـﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي ﺟﺴـﺖ‪ .‬در اﺳـﺎﻃﻴﺮ اﺳـﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي ﮔـﺮگ ﻓﻨـﺮﻳﺲ‬
‫)‪ (Fenneris‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻟﻮﻛﻲ اﺳﺖ و دو ﺗﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻴﺪﮔﺎرد )ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻣـﺎر( و‬
‫ﻫ‪‬ﻞ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺮگ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻨﺮﻳﺲ ﻛﻪ آروارهﻫﺎﻳﺶ از آﺳﻤﺎن ﺗﺎ زﻣـﻴﻦ ﮔﺴـﺘﺮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺴﻴﺎر در ﻣﻴﺎن اﻳﺰدان ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ آن ﻛﻪ اﻳﺰدان ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ او را ﺑﺎ ﻃﻨﺎﺑﻲ ﺟﺎدوﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮدﮔﺎر ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ را‬
‫ﺑﺒﻠﻌﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪ .(Lindow, 2001: 41‬اﻳﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻫﺮﻳﻤﻦ‬
‫و ﺿﺤﺎك در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻨﺪﻫﺶ )ﻓﺮﻧﺒﻎدادﮔﻲ‪ (142 :1369 ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻘﻞ ﺣﻮادث ﻫﺰاره اوﺷﻴﺪرﻣﺎه ذﻛـﺮي‬
‫از ﻣﺮگ ازيدﻫﺎگ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان دﻟﻴﻞ اﻳـﻦ اﻣـﺮ را از ﺧـﻮد ﺑﻨـﺪﻫﺶ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ (98 :‬ﻳﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫”‪“gōwēd xrafstar hamāg jādūg ud mār jādūgtar bē aziš ōzadan nē gōwēd‬‬
‫»ﮔﻮﻳﺪ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﺎدو اﺳﺖ و ﻣﺎر ﺟﺎدوﺗﺮ‪ ،‬اﻣﺎ او را ﻛﺸﺘﻦ ﻧﮕﻮﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻨﺪﻫﺶ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﺧﻮد را از ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎر ﭘﻨﻬـﺎن ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ ازدﻫﺎگ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ اﻳﻦ ﭘﻠﺸﺖﺗﺮﻳﻦ ﺧﺮﻓﺴـﺘﺮان ﻧﻴـﺰ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻛﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد )ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ :1364 ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،26‬ﺑﻨـﺪ ‪ (49‬ﻫﻨﮕـﺎم ذﻛـﺮ ﺳـﻮدﻫﺎي ﺳـﺎم‬
‫ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ ذﻛﺮي از واﻗﻌﻪ ﻣﺮگ ازيدﻫـﺎگ ﺑـﻪ دﺳـﺖ اﻳـﻦ ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪95‬‬

‫ﮔﺰﻳﺪهﻫﺎي زادﺳﭙﺮم ﻧﻴﺰ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺮگ ازيدﻫﺎگ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ازدﻫﺎﮔﺶ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻳﺪون و ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ و‬
‫ﺣﺘﻲ ﻫﻮم ﺑﺎ ﺳﻼح ﺧﻮد ﻛﻪ »ﮔﺮز« اﺳﺖ ﺑﺮ اژدﻫﺎ ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﻳﺴـﻦ ‪ ،9‬ﺑﻨـﺪ ‪ .(30‬در‬
‫ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ﻓﺮﻳﺪون ﻫﻨﮕﺎم زدن ازدﻫﺎگ‪ ،‬از ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮدن ﺗﻴﻎ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﺳـﺎﻃﻴﺮ‬
‫وداﻳﻲ »ﺗﺮﻳﺘﻪ« ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﮔﺮز ﺧﻮد دﻳﻮي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺮس درآﻣﺪه ﻧـﺎﺑﻮد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬دﻳـﻮ‬
‫‪ Vŗtra‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻼح ﮔﺮز )‪ :āyasa‬ﻓﻠﺰ ﺑﺮﻧﺞ و آﻫﻦ؛ ‪ :vajra‬ﮔﺮز‪ ،‬ﭼﻤﺎق( ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﻨـﺪرا‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﺑـﺎ ﮔـﺮز آﻫﻨـﻴﻦ )‪ :železnaja bulava‬ﭼﻤـﺎق‬
‫آﻫﻨﻲ‪ ،Afanasjev N 139 .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ :palica‬ﭼﻤﺎق؛ ‪ :dubina‬ﮔﺮز‪ :tros ،‬ﻋﺼﺎ و ﭼﻤﺎق(‬
‫اژدﻫﺎي ‪ Usyna‬را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد )‪.(Toporov, 1968: 116‬‬

‫اژدﻫﺎي ﭼﻨﺪﺳﺮ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫ﻣﻨﺸﺎء ﻫﻨﺪواروﭘﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد )اﻫﻮراﻳﻲ ﻳﺎ اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ( ﭼﻨﺪ ﺳﺮ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﺳﻼوي ﻣﺎر دوازده ﺳﺮ دﺷﻤﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻮان ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻮان ﺗﺰاروﻳﭻ )‪ (Ivan Tzarevič‬ﻧُﻪ ﺗﺎ از ﺳﺮﻫﺎﻳﺶ را ﻣﻲﺑﺮد اﻣﺎ ﻣـﺎر ﺑـﺎ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﺳﻪ ﺳﺮش ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺳﻪ دﺧﺘﺮش را دارﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﮕﺮي ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻮان اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎر و ﺳﻪ دﺧﺘﺮش را ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ از ﺳﻪ اژدﻫﺎي ﺳﻪ ﺳﺮ‪ ،‬ﺷﺶ ﺳﺮ و ﻧﻪ ﺳﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻪ در‬
‫زﻳﺮ زﻣﻴﻦ در ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﺎرﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اژدﻫﺎﻳـﺎن ﺳـﻪ ﺷـﺎﻫﺰاده ﺧـﺎﻧﻢ را اﺳـﻴﺮ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎن روﺳﻲ اژدﻫﺎﻳﺎن را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد و ﺑﺎ ﻛﻤـﻚ ﻋﻘـﺎﺑﻲ از ﻓـﺮاز درﺧـﺖ‬
‫ﺑﻠﻮﻃﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن روﺷﻨﻲ روي زﻣﻴﻦ راه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻢ ﺳﺎﻛﻦ در ﻗﺼﺮ زرﻳـﻦ‬
‫ازدواج ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪ .(Toporov, 1968: 113- 114‬در اﺳـﺎﻃﻴﺮ اﺳـﻼوي ﻳـﻚ ﻣـﺎر ﺧـﻮاﻫﺮ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﻮان ﺗﺰاروﻳﭻ )‪ (Ivan Tzarevič‬را در ﻏﺎر ﺧﻮد زﻧﺪاﻧﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻮان‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﺨﺘﻲﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺎر را ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺧﻮاﻫﺮش را ﻧﺠـﺎت ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻛﺘﺎب ﺷﺸﻢ ‪) Afanassieff‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﺳﻼوي( دوﺷـﻴﺰة زﻳﺒـﺎ و ﺟـﻮاﻧﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
 ‫‪ 96‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﻣﺮي‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﺎل آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻳـﻚ ﮔـﺎو ﻣـﺎده ﺑـﻪ ﻃـﺮز‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي ﻧﺠﺎت داده ﻣـﻲﺷـﻮد )‪ .(De Gubernatis, 1872, Vol. I: 179- 180‬در‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ اﺳﻼوي ﻣﺎر و ﺟـﺎدوﮔﺮ ﺑـﺎ ﺷـﺐ ارﺗﺒـﺎط دارﻧـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ در ﺑﺴـﻴﺎري ﻣـﻮارد‬
‫ﺟﺎدوﮔﺮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎر درﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎر ﻳﺎ ﺟﺎدوﮔﺮ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺿـﺤﺎك ﺧـﻮاﻫﺮان ﺟﻤﺸـﻴﺪ را ﺑـﻪ اﺳـﺎرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﺮﻳﺪون ﻧﻴﺰ آﻧﻬﺎ را از ﭼﻨﮕﺎل ازدﻫﺎگ ﻧﺠﺎت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ )ﻳﺸﺖ ‪ :5‬ﺑﻨﺪ ‪.(34‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ وداﻳﻲ اﻳﻨﺪره‪ ،‬ﺑﺎ اژدﻫﺎي ﻣﺎرﺳﺎن ‪ Vŗtra‬ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ‪ .‬اﻳﻦ اژدﻫﺎ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺎده ﮔﺎواﻧﻲ دارد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را در ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﻪآﻟﻮد و ﺑﺮجﻫﺎ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ‪ ،‬اﺳـﻴﺮ ﻛـﺮده و ﭘﻨﻬـﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﺑﺎ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﻤﺎﻳﻪ اﺳﺎرت زن ﺑﻪ دﺳﺖ اژدﻫﺎ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺘﺺ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎ وداﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ و در اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﻣﻠـﻞ ﻫﻨـﺪواروﭘﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ اژدﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ‪ mušmahhu‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ »ﻣـﺎر ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ«‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻴﻮﻻ ﻫﻔﺖ ﺳﺮ داﺷﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاي ‪ Ningirsu‬ﻫﻔﺖ ﺳﺮ او ﻗﻄـﻊ‬
‫ﺷﺪ )ﮔﺮﻳﻦ‪ .(278 :1385 ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺎرﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ Nirah‬ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ در ﺷـﻬﺮ‬
‫‪ Dēr‬در ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﺮز ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﻋﻴﻼم ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻳﻦ ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻬﻦ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻮانِ ﻛﺸﻨﺪه ﻣﺎرِ دوازده ﺳﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﺮﻳـﺪون )در ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣﻪ(‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎده ﮔﺎوي ﭘﺮورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﮔﺎوي ﺑﺎ ﺷﺎخﻫﺎي زرﻳﻦ ﺑـﻪ ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻣـﺎر را از ﺑـﻴﻦ ﺑﺒـﺮد )‪ .(De Gubernatis, 1872, Vol. I: 179- 180‬در ﭘـﻲ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ اﻳﻨـﺪرا ﺷـﺒﺎن ﮔﻠـﻪﻫﺎﺳـﺖ )‪ (Rig.v: vi, 19. 3‬ﻛـﻪ در‬
‫رواﻳﺎت روﺳﻲ ﺑﺎ ‪» Korovej pastux‬ﭼﻮﭘﺎن ﻳﺎ ﺷﺒﺎن« ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺻـﻔﺖ ‪Ivan Vodovič‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد )‪ .(Ončukov N 4‬ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :Ivan Korovij syn» :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫اﻳﻮان ﭘﺴـﺮ ﻣـﺎده ﮔـﺎو اﺳـﺖ«‪ .‬ﻳـﺎ ‪ :Ivan Kobylin syn‬اﻳـﻮان ﭘﺴـﺮ ﻣـﺎده اﺳـﺐ اﺳـﺖ‬
‫)‪ .(Toporov, 1968: 118‬ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻨﻲ آﻧﻘﺪر زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ را‬
‫اﺗﻔﺎﻗﻲ و ﺑﻲراﺑﻄﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪97‬‬

‫ﺑﻨﻤﺎﻳﻪ ﻣﺎردوﺷﻲ‬
‫ﻃﺒﻖ اﺳﻄﻮرهﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑـﺎ ﺑﻮﺳـﻪ ﺑـﺮ دوش ﺿـﺤﺎك‪ ،‬ﺳـﺒﺐ‬
‫روﻳﺶ ﻣﺎراﻧﻲ ﺑﺮ دوش او ﮔﺸﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اژدﻫﺎي ﺳﻪ ﺳﺮ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑـﻪ دو‬
‫ﻣﺎر روﻳﻴﺪه از دوش ﺿﺤﺎك ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﻤﻼً ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ اﻳﻦ اﺳﻄﻮره ﻛﻪ در آن دو ﻣﺎر‬
‫از ﺷﺎﻧﻪ روﻳﻴﺪه ﺟﺎي دو ﺳﺮ از ﺳﻪ ﺳﺮ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻧﻔﻮذ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﻨﻦ ﺑـﺎﺑﻠﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻳﺰداﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎر ﻳﺎ‬
‫ﻣﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﺣﺠﺎريﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﺑﺮ روي اﺑﻨﻴﻪ ﺑﻮداﻳﻲ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﻲ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﻲ ﻧﻴﺰ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺿﺤﺎك از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎزيﻫﺎ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺎﺑﻠﻲ آن اﺷﺎره دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﻬﺮ ﺻﺪﻓﻲ اﺳﺘﻮاﻧﻪاي از ﻣﻨﺸﺎء ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺤﺴﻦ ﻓﺮوﻏﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫دوره آﻛﺪ )ﺳﺪه ‪ 22‬ﺗﺎ ‪ 24‬ق‪ .‬م‪ (.‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺒﻚ و ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ اﻳﺮاﻧﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ )ﭘﺮادا‪.(38-37 :1356 ،‬‬

‫ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ ﺻﺤﻨﻪزﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻫـﺎﻳﻲ از ﺷـﺎﻧﻪﻫـﺎي‬
‫وي ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺳﺮ ﮔﺎو ﻧﺮي ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺳﺮ دارد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً اﻳﻦ زن ﻳـﻚ اﻟﻬـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺑﺎﻻي ﺳﺮ اﻳﻦ اﻟﻬﻪ ﻋﻘﺎﺑﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻳﻜﻲ از ﺑﺎلﻫﺎﻳﺶ ﺳﺮ ﻳﻚ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻘﺸﻲ از اﺗﻨﻪ )‪ (Ettena‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﺎب روﺑـﺮوي ﻣـﺎري اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻳﻚ ﺻﺤﻨﺔ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻣ‪‬ﻬﺮ‪ ،‬ﮔﺎو ﻧﺮي ﻗـﺮار دارد‪) .‬ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻤـﺎدﻫـﺎ را ﻣـﻲﺗـﻮان در‬
 ‫‪ 98‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫اﺳﻄﻮرهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺪون و ﺿﺤﺎك دﻳﺪ‪ .‬زن‪ ،‬ﻣﺎردوش‪ ،‬ﮔﺎو ﺑﺮﻣﺎﻳﻪ و ﮔﺮز ﮔﺎوﺳـﺮ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻋﻘﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﻣﻲرﺳﺪ(‪ .‬ﺧﺪاي اﻧﺴﺎنﻧﻤﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﻨﻪ ﻣﺎر ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫روي ﻣﻬﺮﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي دوره آﻛﺪي ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ ﺑﺮ روي ﻣﻬﺮﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ‪ Gudea‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻻﮔﺎش اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﺪاﻳﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ از ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺶ ﻣﺎر ﺷﺎﺧﺪاري روﻳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً اﻳـﻦ‬
‫ﺧــﺪا ‪ Ningišzida‬اﺳــﺖ )ﺑﻠــﻚ و ﮔــﺮﻳﻦ‪ .(275 :1385 ،‬در ﭘﻴﻜــﺮه اُدﻳــﻦ ﺧــﺪاي‬
‫اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي دو ﻣﺎر را ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دوشﻫﺎي او ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ )ﺣﺼـﻮري‪ .(45 :1378 ،‬ﻋﻠـﻲ‬
‫ﺣﺼﻮري )ﻫﻤﺎن( ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺿﺤﺎك دو ﻣـﺎر را ﺑـﺮ‬
‫دوشﻫﺎ ﻳﺎ ﻛﺘﻒﻫﺎي ﺧﻮد ﺧﺎﻟﻜﻮﺑﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎ رد اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻣﺎرﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‬
‫»اﻳﻦ ﻣﺎر)ﻫﺎ( رﺑﻄﻲ ﺑﻪ دﻳﻮﻫﺎي ﻣﺎرﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻫﻨﺪو اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫اﻫﺮﻳﻤﻦ و ازدﻫﺎگ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪيﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬از اﺑﺘﺪاي آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺗـﺎ ﻓﺮﺟـﺎم‬
‫ﮔﻴﺘﻲ اﻳﻦ دو در ﻣﻈﺎﻟﻢ ﺟﻬﺎن دﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﭼﺎر ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻫـﺮ‬
‫دوي اﻳﻨﻬﺎ آﮔﻨﺪه از ﺧﺮﻓﺴﺘﺮﻧﺪ و ﻳﻜﻲ )اﻫﺮﻳﻤﻦ( ﺟﻬﺎن را از ﺧﺮﻓﺴﺘﺮ ﻣﻲاﻧﺒﺎرد و دﻳﮕﺮي‬
‫)ازدﻫﺎگ( اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﺪ از اﻫﺮﻳﻤﻦ او ﺳﻬﻤﮕﻴﻦﺗـﺮﻳﻦ ﭘﺘﻴـﺎره اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﺎر ﺟﻠﻮة ﻣﺸﺘﺮك اﻫﺮﻳﻤﻦ و ازدﻫﺎگ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎر در اﺳﺎﻃﻴﺮ وداﻳـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ دﻳـﻮ‬
‫‪ ،Vŗtra‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﺳﻼوي و روﺳﻲ ﺑﻪ اﺳﻢ دﻳﻮ ‪ Usyna‬و در ﻳﻮﻧﺎن ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺗﻴﻔـﻮن ﻳـﺎ‬
‫ﭘﻴﺘﻮن ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎم ازدﻫﺎگ )‪» (aži.dahaka‬ﻣﺎر‪-‬ﮔﺮﮔﺴﺎن« ﻳﺎ »ﻣﺎر‪ -‬ﮔﺮگ« ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫‪ dahaka‬در زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )اﻣﺎ ﻣﺮﺗﺒﻂ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﺮگ« اﺳﺖ‪ .‬در رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﻴﺰ اﺑﺘـﺪا‬
‫اﻳﻦ دو ﺟﻨﺒﻪ ازدﻫﺎگ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺿـﺤﺎك ﺷـﺪت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و زﻣﻴﻨﺔ ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻬﺎﻳﻲاش ﻣﻬﻴﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ازدﻫﺎگ در ﺗﻼش ﻓﺮﺟﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدن ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬درﺧﺼﻮص ﻣﺎﻫﻴﺖ ﮔﺮﮔﺴﺎن ازدﻫﺎگ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود‬
‫ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ‪99‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﻬﻦ اﻓﺮاد ﻳـﺎﻏﻲ و ﻗـﺎﻧﻮنﺷـﻜﻦ و ﺧـﻮﻧﺮﻳﺰ را »ﮔـﺮگ« ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻮاﻧﺎن ﺟﻨﮕﺠﻮ ﻧﻴﺰ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮔﺮگ اﺳﺎﻃﻴﺮي ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﺗﻼش ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮي و ﺧﺼﻠﺖ ﮔﺮگ را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﻼح ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاي ﻧـﺎﺑﻮدي اژدﻫـﺎ »ﮔـﺮز ﻓﻠـﺰﻳﻦ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺎرت ﺿﺤﺎك از ﺗﻴﻎ زدن ﺑـﺮ ﻛﺎﻟﺒـﺪ او ﻣﻨـﻊ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﻧﻴﺰ ﻗﻬﺮﻣﺎن اژدﻫﺎﻛﺶ ﺑﺎ ﮔﺮز ﻓﻠﺰي ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﻣﻲرود‪ .‬اژدﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺳﺮ در‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ و اﺳﻼوي ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن اژدﻫﺎﻛﺶ ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻳـﺪون و اﻳـﻮان‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ روﺳﻲ ﭘﺮورده ﮔﺎو اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﺪرا ﺷﺒﺎن ﮔﺎوﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ دﻳـﻮ ‪Vŗtra‬‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺎده ﮔﺎواﻧﻲ دارد‪ .‬اﻳﻮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﺎده ﮔﺎوي ﺗﻮاﻧﺴـﺖ اژدﻫـﺎي ﻣﻬﻴـﺐ را‬
‫ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬اژدﻫﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺑﺎﻳﻨﺪه زﻧﺎن و دوﺷﻴﺰﮔﺎن اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ را در ﻣﻐﺎك ﺧـﻮد در زﻳـﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﺟﺎﻳﻲ دوردﺳﺖ زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎن در اوﻟﻴﻦ ﺧﻮﻳﺸﻜﺎري ﺧﻮد ﺑﻪ آزادي و‬
‫ﺳﭙﺲ ازدواج ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﻔﻜـﺮ »ﻣـﺎردوش« ﺑـﻮدن ﺿـﺤﺎك اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ دوﻣﺎر ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪاش روﻳﻴﺪه در ﺣﺠﺎريﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻨﻲ و ﻣﻬﺮﻫـﺎي اﻛـﺪي و‬
‫ﻋﻴﻼﻣﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺑﻨﻴﻪ ﺑﻮداﻳﻲ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺎه ﻣﺮد و ﮔﺎه‬
‫زن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﻜﻪ در ﭘﺎرهاي ﻣﻮاﻗﻊ در اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮔﺎوي ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻫﺰاده ﻻﮔﺎش ﻳﺎ ﺧﺪاي ‪ Ningišzida‬ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺜﺒﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﻟﻴﺎده‪ ،‬ﻣﻴﺮﭼﺎ)‪ ،(1372‬رﺳﺎﻟﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻼل ﺳﺘﺎري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش؛‬ ‫‪.1‬‬
‫ــــــــــ )‪ ،(1376‬داﻛﻬﺎ و ﮔﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺻﻮﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻳﺎد ﺑﻬﺎر )ﻳﺎدﻧﺎﻣﻪ دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر(‪ ،‬ﭼﺎپ‬ ‫‪.2‬‬
‫اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﻪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪ 291‬ـ ‪311‬؛‬
‫ﺑﻠﻚ‪ ،‬ﺟﺮﻣﻲ؛ ﮔﺮﻳﻦ‪ ،‬آﻧﺘﻮﻧﻲ)‪ ،(1385‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪ ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬دﻳﻮان و ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن‬ ‫‪.3‬‬
‫ﻣﺘﻴﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ؛‬
‫ﺑﻮﻳﺲ‪ ،‬ﻣﺮي )‪ ،(1377‬ﭼﻜﻴﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻴﺶ زردﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻳﻮن ﺻﻨﻌﺘﻲزاده‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬ ‫‪.4‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﻔﻲ ﻋﻠﻴﺸﺎه؛‬
 ‫‪ 100‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ــــــــــ )‪ ،(1381‬زردﺷﺘﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ و آداب دﻳﻨﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻋﺴﮕﺮ ﺑﻬﺮاﻣﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس؛‬
‫ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻣﻬﺮداد )‪ ،(1375‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ در اﺳﺎﻃﻴﺮ )ﭘﺎره ﻧﺨﺴﺖ و ﭘﺎره دوﻳﻢ(‪ ،‬ﻛﺘﺎﻳﻮن ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬ ‫‪.6‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه؛‬
‫ﭘﺮادا‪ ،‬اﻳﺪت )‪ ،(1356‬ﻫﻨﺮ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري داﻳﺴﻮن‪ ،‬و ﭼﺎرﻟﺰ وﻳﻠﻜﻨﺴﻮن‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ ﻣﺠﻴﺪزاده‪،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ ،(1364‬ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮس؛‬ ‫‪.8‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮي دﻫﻘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد )‪ ،(1365‬ﻣﺎﺗﻴﻜﺎن ﻳﻮﺷﺖ ﻓﺮﻳﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮوﻫﺮ؛‬ ‫‪.9‬‬
‫ﺣﺼﻮري‪ ،‬ﻋﻠﻲ )‪ ،(1378‬ﺿﺤﺎك‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﭼﺸﻤﻪ؛‬ ‫‪.10‬‬
‫راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ )‪ ،(1364‬درآﻣﺪي ﺑﺮ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬درآﻣﺪي ﺑﺮ ﻳﺴﻦ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﭼﺎپ‬ ‫‪.11‬‬
‫اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺎرﻳﺎن؛‬
‫ــــــــــ )‪ ،(1366‬ﮔﺰﻳﺪهﻫﺎي زادﺳﭙﺮم‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‬ ‫‪.12‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛‬
‫ــــــــــ )‪ ،(1370‬زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛‬ ‫‪.13‬‬
‫رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر )‪ ،(1379‬اژدﻫﺎ در اﺳﺎﻃﻴﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺗﻮس؛‬ ‫‪.14‬‬
‫ژﻳﻨﻴﻮ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻴﭗ )‪ ،(1372‬ارداوﻳﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻌﻴﻦ؛‬ ‫‪.15‬‬
‫ﺳﺮﻛﺎراﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ )‪ ،(1357‬ﺑﻨﻴﺎن اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،1‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد‬ ‫‪.16‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوس‪ ،‬ﺻﺺ ‪120-70‬؛‬
‫ــــــــــ )‪ ،(1385‬ﭘﻬﻠﻮان اژدرﻛﺶ در اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﺣﻤﺎﺳﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪﻫﺎي ﺷﻜﺎرﺷﺪه‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬ ‫‪.17‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﻬﻮري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺻﺺ ‪249 -237‬؛‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﺮﻳﺮ )‪ ،(1352‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﻧﺸﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪ؛‬ ‫‪.18‬‬
‫ﻓﺮﻧﺒﻎ دادﮔﻲ )‪ ،(1369‬ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮس؛‬ ‫‪.19‬‬
‫ﻗﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺑﺪراﻟﺰﻣﺎن )‪ ،(1383‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﺎن؛‬ ‫‪.20‬‬
‫ﻗﻠﻴﺰاده‪ ،‬ﺧﺴﺮو )‪ ،(1388‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ‬ ‫‪.21‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب ﭘﺎرﺳﻪ؛‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻨﺴﻦ‪ ،‬آرﺗﻮر )‪ ،(1355‬آﻓﺮﻳﻨﺶ زﻳﺎﻧﻜﺎر در رواﻳﺎت اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪،‬‬ ‫‪.22‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﻳﺰ؛‬
‫ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬ﻛﺘﺎﻳﻮن )‪ ،(1384‬دﻧﺪان ﮔﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺳﻴﺮوس ﻧﺼﺮاﷲزاده و ﻋﺴﮕﺮ ﺑﻬﺮاﻣﻲ‪ ،‬ﻳﺸﺖ‬ ‫‪.23‬‬
‫ﻓﺮزاﻧﮕﻲ‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣﻪ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺮﻣﺲ؛‬
‫ــــــــــ )‪ ،(1378‬داﺳﺘﺎن ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺗﻬﻤﻮرس و ﺟﻤﺸﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻠﺸﺎه و ﻣﺘﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬ ‫‪.24‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه؛‬
101 ‫ ﻣﺎر ﮔﺮﮔﺴﺎن در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‬،‫ﺿﺤﺎك‬

،‫ ﺳﺎل اول‬،‫ ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﻳﺎ‬،‫ ﻛﻪ آن اژدﻫﺎ زﺷﺖ ﭘﺘﻴﺎره ﺑﻮد‬،(1386) ‫ ﺳﺠﺎد‬،‫ رﺣﻤﺎن؛ آﻳﺪﻧﻠﻮ‬،‫ﻣﺸﺘﺎق ﻣﻬﺮ‬ .25
‫؛‬168 -143 ‫ ﺻﺺ‬،‫ﺷﻤﺎره دوم‬
،‫ ﻛﺮﻣﺎن‬،‫ ﭼﺎپ اول‬،‫ ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﻧﺠﻢآﺑﺎدي‬،‫ دﻳﻦﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‬،(1383) ‫ ﻫﻨﺮﻳﻚ ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ‬،‫ﻧﻴﺒﺮگ‬ .26
‫اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎﻫﻨﺮ ﻛﺮﻣﺎن؛‬
‫ ﻧﺸﺮ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﭼﺎپ اول‬،‫ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﭘﻮر‬،‫ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺟﻬﺎن‬،(1386) ‫ رﻛﺲ‬،‫وارﻧﺮ‬ .27
‫اﺳﻄﻮره؛‬
‫ ﻧﺸﺮ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﭼﺎپ اول‬،‫ ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر و اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠﻲ‬،‫ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮان‬،(1368) ‫ ﺟﺎن‬،‫ﻫﻴﻨﻠﺰ‬ .28
‫ﭼﺸﻤﻪ؛‬
1. Bartholomae. Ch. (1961), Altiranisches Wörterbuch, Strassburg;
2. Darmesteter. J. (1877), Ormozd et Ahriman, Paris;
3. De Gubernatis. A. (1872), Zoological Mythology, Macmillan & co, New
York;
4. Dhabhar. E. A. (1909), Saddar Nasr & Saddar Bindeheshn, Bombay;
5. Geldner. K. F. (2003), Avesta, The Sacred Books of The Persis, ed, Asatir-
Tehran;
6. Jackson. A. V. W. (1892), An Avesta Grammar in Comparition Whit
Sanskrit, Stuttgart;
7. Kennedy. M. D.(1998), Encyclopedia of Russian & Slavic, Myth and
Legend,Oxford, England;
8. Lindow. J.(2001), Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes,
Rituals, and Beliefs, Oxford university press;
9. Ludwic. K.(1900), Regveda, 5 band, berlin;
10. Madan. D. M. (1911), Dinkart (Dēnkard), (ed), Bombay;
11. Monier-Williams. (1976), Sanskrit-English Dictionary, Oxford press;
12. Mayrhofer. M. (1992), Etymologisches Wörterbuch des Altindischen, 3
band, Heidelberg;
13. Raja. C. K. (ed), (1932), Rgvedānukrmanī of mādhavabhaţţs (Son of
Venkaţārya), Madras University Sanskrit Series 2;
14. Schwartz. M. (1980), Review of M. Mayerhofer. Iranisches
Personennamenbuch I. Die altiranischen Namen I: Die Awestischen Namen,
Orientalia 49, 1, pp 123- 126;
 89 ‫ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره اول‬،‫ ﺳﺎل اول‬،‫ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﻴﻚﻧﻮر زﺑﺎن وادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‬102

15. Skjaervo. O. (2003), “Aždahā, i. in Old and Middle Iranian”,

Encyclopedia of Iranica, vol III, pp 191 – 199;
16. Toporov. V. N. (1968), “Parallels to Ancient Indo-Iranian Social and
Mythological Concepts”, pratidānam, Indian, Iranian and Indo-Europian
Studies, Studia Memoriae Nicolai Van Wijk Dedicta, paris, pp 108- 120;
17. Unvala. E. M. R. (1922), Darab Hormazdyars Rivayat, II Vol, Bombay;
18. Whitney. W. D. (1879), A Sanskrit Grammar, Leipzig;
19. Witzel. M. (2003), “The Home of the Aryans”, Nāme-ye Irān-e bāstān, Vol.
2, No. 2, pp 5-59.