50 Samvatsarala Hyderabad

CMYK
Ç~ Çs¡ej·Té X¯‘ê_› Á|ü<∏äe÷s¡Δ|ü⁄ ôV’≤<äsêu≤<äT #·]Á‘·. Hê\T>∑Te+<ä\

dü+e‘·‡sê\ ô|’ ∫\T≈£î ôV’≤<äsêu≤<äT #·]Á‘·˝À ≈£î‘·Tu≤¸V”≤\bÕ\q, nq+‘·s¡+
Ädü|òtC≤V”≤\ bÕ\q, Ä ‘·sê«‘· sê»]ø£+b˛sTT Á|üC≤kÕ«eT´bÕ\q @s¡Œ&Ü¶sTT.
sê»]ø£+ qT+&ç Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ #˚dæq Á|üj·÷Dy˚T á Á>∑+<∏ä+˝Àì Á|ü<Ûëq
Ç‹eè‘·Ô+.
á j·÷uÛ…’ @fi¯¢ ôV’≤<äsêu≤<äT q>∑s¡ düeTÁ>∑#·]Á‘· á Á>∑+<∏ä+. ôV’≤<äsêu≤<äT
sê»ø°j·T kÕe÷õø£ Jeq+˝À Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· b˛wæ+∫, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @s¡Œ&çq
‘·sê«‘· Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À eT+Á‹>± |üì#˚dqæ eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄
>±] ø£\+ qT+&ç yÓ\Te&çq s¡#·q. Á|ü‘·´ø£å kÕøÏå>± Äj·Tq ø£<∏äq+.
✴
ªªãsêàqT+∫ _j·T´+ sêe&É+˝Ò<äT. ø=ìï õ˝≤¢\˝À øå±eT |ü]dæú‘·T\T
j˚Ts¡Œ&É≥+ e\q, sêheTT˝À |ü+≥\T <Óã“‹qï$. ‹+&ç–+»\ ˝À≥T
j˚Ts¡Œ&çq~. <Ûäs¡\T s√E≈£î s√E ô|s¡T>∑T#·T+&ÓqT. <Ûäs¡\ô|’q Á|üuÛÑT‘·«
ø£+Á{À\T $<Ûëq+ neT\T˝ÀøÏ e#˚Ãdæ+~. <ëì‘√ edüTÔe⁄\T e÷j·T+
ø±e≥+ Äs¡+uÛÑyÓTÆq$. <=+>∑ ˝Òø£ #√s¡TãC≤s¡T, ì\Teô|≥º&É+, nÁø£eT
˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~+#·&ÉeTH˚ |ü]uÛ≤wü yÓTT<ä{Ï |üsê´j·T+ sêheTT˝À
yê&ÉTø£˝ÀøÏ e#˚Ãdæq~. Ä |ü]uÛ≤wü n˝≤π> Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ ì*∫b˛sTTq~.μμ
ISBN 978-93-82203-53-7
s¡÷.150/-
CMYK
KS
50 dü+e‘·‡sê\ ôV’≤<äsêu≤<äT
O
BO
eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄
O
C
ES
EM
©
myÓTk˛ÿ
50 Years of Hyderabad
Mandumula Narasingarao
50 dü+e‘·‡sê\ ôV≤’ <äsêu≤<äT

eT+<äTeTT\ qs¡dæ+>∑sêe⁄
dü+bÕ<ä≈£î\T
&Üˆˆ &ç.#·+Á<äX‚Ks¡ ¬s&ç¶
düVü≤ dü+bÕ<ä≈£î\T
\ø£å àDsêe⁄ |ü‘·+π>
KS
eTTÁ<äD
pHé, 2012
O
BO
yÓ\ : s¡÷.150/`
ISBN : 978-93-82203-53-7
O
C
eTTK∫Á‘·+
ES
õ.|ü⁄s¡Tc˛‘YÔ ≈£îe÷sY
Á|æ+≥sY‡
EM
kÕsTT*œ‘· Á|æ+≥sY‡
ôV’≤<äsêu≤<é
©
Á|ü#·Ts¡D
myÓTk˛ÿ ãTø˘‡
1`2`7, u≤q÷ø±\˙, |ü+|æD°<ës¡T\T
>∑>∑HéeTVü≤˝Ÿ s√&é, <√eT\>∑÷&É, kÕVæ≤‹ |üÁ#·Ts¡D\T
ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 029. 29`13`53, ø±fi‚X¯«s¡sêe⁄ s√&ÉT¶,
bò˛Hé bòÕ´ø˘‡ : 040`23264028. dü÷sê´sêe⁄ù|≥, $»j·Tyê&É ` 2.
e-mail : emescobooks@yahoo.com, bò˛Hé : 0866`2436643
www.emescobooks.com e-mail: sahithi.vja@gmail.com
KS
O
BO
O
C
ES
EM
©
eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄

1897 ` 1976
©
EM
ES
iv
C
O
BO
O
KS
ñb˛<ëÈ‘·eTT
l eT+<äTeTT\ qs¡dæ+>∑sêe⁄>±] s¡#·q≈£î ñb˛<ëÈ‘·eTT Áyêj·T&É+ Hê
kÕVü≤düeTTq≈£î $T+∫q ø±s¡éTT. yês¡T ô|<ä\› T. yê] nqTuÛeÑ + ô|<ä~› . H˚qT ∫qïyêDÏ.í
KS
nsTTHê yê]‘√qT, ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üC≤kÕ«‘·+Á‘·´ #·]Á‘·‘√qT düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT
>∑\yê&É q>∑T≥#˚ $TÁ‘·T\ ø√]ø£ô|’ Áyêj·T kÕVü≤dæ+∫‹ì.
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°jT· kÕ«‘·+Á‘·´ #·]Á‘· Áyêj·T e˝…qqT ñ<˚X› e¯ TT‘√ á
BO
s¡#q· ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTqqT, Á>∑+<∏eä TT˝À eTq<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT eTTK´ |òTü ≥ºeTT\T
#ê˝≤es¡≈î£ Áyêj·Tã&çq$. Ç<˚>±ø£ ˇø£ $<ë´]úø,Ï ˇø£ #·]Á‘· |ü]XÀ<Û≈ä î£ ìøÏ, eTq
O
kÕ+|òæTø£, Á>±MTD |ü]dæú‹ì eTÚ*ø£+>± ‘Ó\TdüTø=qT düe÷#ês¡eTT á s¡#·q˝À

\uÛ´Ñ eT>∑T#·Tqï~. #ê]Á‘·ø£ <äèwæ‘º √ Çs¡Te<äe X¯‘ê_›jT· +<äT Á|ü|+ü #· <˚XÊ\˝À »]–q
C
kÕ+|òTæ ø£, sê»ø°jT· $|üy¢ ê\qT, s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· eTVü‰ j·TT<äeΔ TT\ |ü]D≤e÷\ dü+K´
ES
düe÷#ês¡eTT\T≈£L&É Ç+<äT˝À #·÷|üã&çq$.

EM
l qs¡d+æ >∑sêe⁄>±]øÏ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À Á|üMD‘· ˝Ò<ìä nqTø=qTyês¡eTT. yê]øÏ

ñs¡÷› uÛ≤wü˝À Áyêùd Á|ü»„ ñ+&ÓqT. á Á>∑+<∏eä TT˝À ≈£L]Ã Áyêdæq, ø=ìï dü+<äs“¡ e¤ TT\T
>∑eTì+∫q|ü⁄&ÉT, ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT Áyêj·TT≥˝À yê]øÏ >∑\ Á|üC≤„bÕ≥eeTT\T
©
ø£q|ü&TÉ #·Tqï$. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÁøÏ+~ ñ˝ÒK¢ q #·÷&Éq>∑TqT.

ªª¬s+&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<äeΔ TT\T »s¡>&∑ +É , ≥Øÿ, s¡cÕ´, »s¡à˙˝≤+{Ï nH˚ø£ <˚XÊ\
#·Áø£es¡T\Ô sêC≤´~Ûø±s¡+ q•+#·&+É , Væ≤≥¢sT¡ , eTTk˛‡*˙ ˝≤{Ï bòÕ´dædTü º ìj·T+‘·\T
ìs¡÷à\q+ ø±e&É+, Á|ü|ü+#·+˝Àì j˚TuÛ≤>∑+˝À≈£L&Ü dü÷s¡T´&ÉT ndüÔ$T+#·&Éì
>∑]«+|üã&ÉT‘·÷ e∫Ãq Á_{Ïwt kÕÁe÷»ý˚Tø±<äT, Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± K+&Ü\˝À
kÕ>∑T#·T+&çq ÁbòÕHé‡, Vü‰˝…+&ÉT, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ kÕÁe÷»´ $<Ûëq+
n+‘·yTÓ T+<ä≥+, s¡cÕ´˝À ø£eT÷´ì»+ nH˚ ˇø£ qMq kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø£ $<Ûëq+,
v
<ëì sê»ø°j·T Á|üuÛ≤e+, eTVü‰‘êà>±+BÛ Hêj·Tø£‘·«+˝À dü‘ê´Væ≤+dü dæ<ëΔ+‘ê\
qqTdü]+∫ »]–q uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± Á_{Ïwyt ês¡T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
n~Ûø±s¡eTTqT uÛ≤s¡rj·TT\≈£î XÊ+‹j·TT‘·+>± n|üŒC…|Œü &É+, <˚oj·Tdü+kÕúHê\ìïj·T÷
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·+˝À ©q+ ø±e&É+, sTT˝≤+{Ï mH√ï $|ü¢yê\T e÷ ‘·s¡+yês¡T
#·÷&É>*∑ –Hês¡T. Hê≈£î C≤„|øü £ eTTqï+‘·es¡≈î£ á 20e X¯‘êã›|⁄ü s¬ +&Ée <äXÊã›+
Äs¡+uÛ+Ñ qT+∫ s√E≈£î s√E e÷πs <˚XÊìï, ø±˝≤ìï #·÷ùd n<äèwü+º Hê≈£î ø=+‘·
\_Û+∫+~. H˚qT #·÷dæq$ e÷s¡TŒ\T ø±e⁄— n$ $|üy¢ ê\Tμμ.
ÄHê{Ï Á>±e÷\ |ü]dæ‹ú , n|üŒ{Ï Á|ü»\ J$‘· $<ÛëqeTT, $yêVü≤eTT\T, düeTwæº
≈£î≥T+u≤\ eédü,ú n|üŒ{Ï Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ kÕeTs¡d´ü eTT, $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À m|üŒ{Ïø°
KS
e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ eT>∑Tq{Ïº Äs¡e ìC≤+ eTVü≤ã÷uŸ n© bÕ<äTcÕ ø±s¡´ø£˝≤|üeTT\ $es¡Dj·TT
Á>∑+<∏eä TT˝À >∑\e⁄. Ç$ düs«¡ <Ûsä à¡ düe÷q‘ê«ìøÏ, Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ◊ø£eT‘ê´ìøÏ <ë]
rùd$.
O
BO
ÄHê{Ï kÕ+|òTæ ø£ dæ‹ú Ç˝≤ ‘Ó\T|üã&çq~.
ªªÄø±\+˝À Ç|üŒ{Ï ≈£î\eT‘· uÛ<Ò ë\T ˝Òe⁄. Væ≤+<äTe⁄\T ‘·eT‘·eT Ä#êsê\T
O
bÕ{Ï+#˚yês¡T. Áu≤Vü≤àDT\T, nÁu≤Vü≤àDT\‘√ ø£\dæø±ì, Væ≤+<äTe⁄\ Ç‘·s¡ esêZ\T,

C
esêí+‘·sT¡ \‘√ ø£*dæø±ì uÛÀ»Hê\T #˚ùdyês¡Tø±s¡T. Væ≤+<äTe⁄\T eTTdæ+¢ \‘√ ø£*dæ

ES
düV≤ü uÛÀ»q+ #˚ùdyês¡T ø±<äT. ø±ì n+<ä]˝À Áù|eT, yÓTÁÆ ‹, düK´+ ñ+&˚~. Ç|ü&ÉT
Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ , Áu≤Vü≤àD, nÁu≤Vü≤àD nH˚ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü n+‘ê düV≤ü uÛÀ»q+
EM
#˚kÕÔsT¡ . ø±ì Áù|eT, düK´+ e÷Á‘·+ X¯Sq´+μμ.

ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü»\ yÓqTø£ã&çq dæ‹ú ì ˇø£ #·øÿ£ {Ï #ê]Á‘·ø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√
©
m˝≤ b˛*Ã #·÷|üã&çq<√ ÁøÏ+<ä #·÷&Éq>∑TqT.

ªªÁ_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÁcÕº\˝À 1885 dü+ˆˆ˝À ˝≤s¡T¶ ]|üŒHé >∑es¡ïs¡T »qs¡˝Ÿ
ø±\eTT˝À, Ä#·s¡D˝À ô|≥ºã&çq ‘ê\÷ø± uÀs¡T¶\T, õ˝≤¢uÀs¡T¶\ e+{Ï kÕúìø£
dü«|ü]bÕ\q |ü<äΔ‹ì ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À Á|üy˚X¯ô|≥Tº≥≈£î 1935 dü+ˆˆ˝À
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ y˚~ø£ qT+&ç Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]ì y˚&TÉ ≈£îHêïs¡+fÒ, sê»ø°jT· +>± Çø£ÿ&ç
Á|ü»\T ø£˙dü+ 50 dü+ˆˆ\T |ü]düs¡ sêÁcÕº\˝À ìedæ+#˚ ‘·eT k˛<äsT¡ \ ø£+fÒ yÓqTø£ã&ç
j·TTHêïs¡qïe÷≥!μμ
vi
kÕ«‘·+Á‘·´ düeTTbÕs¡q® ≈£î >±+BÛeTVü‰‘·Tàì |ü≥Tº<\ä qT, Á|ü»\qT |”&+ç #˚ Á_{Ïwt
kÕÁe÷»´ yê<äT\T, <˚oj·T sêE\T, eTTK´+>± ìC≤+>±s¡T <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·éTTq≈£î
m˝≤ n&ÉT¶ ‘·>∑T\T‘·T+&çs√ ≈£î¢|üÔ+>± kÕe÷qT´\≈£î Á>±Vü≤éT>∑Tq≥T¢ Á>∑+<∏äeTT˝À
düŒw”ºø£]+#·ã&çq~.
<Ûë]àø£ <äèwæìº Áù|sπ |æ+#·T≥≈£î Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ eTVü‰sêC≤ øÏwHü é |üsê¸<é eTs¡D≤q+‘·s¡
X¯àXÊq eè‘êÔ+‘·eTTqT Á|ü‘´˚ ø£eTT>± Áyêdæq≥T¢ bÕsƒ≈¡ î£ \T Á>∑V≤æ +#·>\∑ TZ‘ês¡T. ªªn|üs¡
ø£sT¡ ìí ndüeÔ Tj·T+μμ nqT o]¸ø£ ÁøÏ+<ä á ñ˝ÒK¢ q >∑\<äT. á uÛ≤>∑+ Áyêj·TT≥˝À
Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ ñ<˚X› ´¯ eTT dü+|üPs¡eí TT>± bÕs¡e÷]úøy£ TÓ qÆ ~. n~Ûø±s¡+ ø£qï <ëq<Ûsä à¡ eTT\
$•wü‘º q· T ø£q|üsT¡ dü÷Ô ªªj·T»„<ëq ‘·|Xü ÃË eÌ , bÕeHêì eT˙wæD'μμ nqT ^‘êdü÷øÏÔ yÓ|’ ⁄ü
KS
#·<Tä es¡T\ <äèwæìº Äø£]¸+∫Hês¡T Á>∑+<∏øä s£ .Ô¡
eTq <˚X+¯ ˝À <˚oj·T sêE\≈£î nH˚øe£ T+~ uÛ≤s¡´\T, ñ+|ü⁄&ÉTø£‘\ÔÓ Tqï ∫Á‘·
O
ø£<∏ä\qT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì Á_{Ïwtyê] ˇø£ dü‘Ydü+Á|ü<ëj·÷ìï ñ>∑Z&çdü÷Ô, eTq
BO
sê»ø°j·T ndüuÛÑ´ dü+Á|ü<ëj·÷ìï K+&ç+#·T≥≈£î m˝≤ Á|üj·T‹ï+#·ã&çq<√ ÁøÏ+~
yêø£éTT\˝À #·÷&Ée#·TÃqT.
O
ªª◊<äe C≤]® #·Áø£e]Ô eTs¡D≤q+‘·se¡ TT n|üŒ{Ï Á|æH‡é Ä|òt y˚\T‡ nqT j·TTesêE,
C
jÓTì$T<äe m&É«s¡T¶ nqT ù|s¡T‘√ Ç+>±¢+&ÉT <˚Xe¯ TT≈£î sêE>∑, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·Áø£e]Ô>∑
ES
dæ+Vü‰Hê~Û|‘ü T· ˝…H’ ês¡T. Äj·Tq Ç+>±¢+&ÉT sê»≈£î≥T+ã Ä#ês¡eTTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>±

dæ+|ü‡Hé nqT ˇø£ kÕe÷qýÓTqÆ ÅdìÔ” $yêVü≤eTT #˚dTü ø=q‘·\+∫q+<äTq ˇø£ dü+ˆˆ
EM
˝À|ü\H˚ Á_{Ïwt bÕs¡¢yÓT+≥T ˇ‹Ô&çøÏ˝ÀHÓ’, sê»´|ü]‘ê´>∑+ #˚dæHê&ÉT. Ç~ nø£ÿ&ç

bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ dü<ë#ês¡eTT.μμ
eTTdæ¢+ ~«C≤rj·T dæ<ëΔ+‘·eTT, ôV’≤<äsêu≤<äT sêh $<Ûä«+kÕìøÏ m≥T\
©
eT÷\yÓTqÆ <√, bÕøÏkÕúHé Ä$sê“¤e+ |ü⁄Hê<äT\T m˝≤ |ü&qç y√ ªªÇkÕ¢+ C≤‹, uÛ≤s¡rj·T
‘·‘«Ô· ø£+≥ø£ uÛ÷Ñ ‘·eTTμμ nqT ∫qï |ü⁄düøÔ e£ TTjÓTTø£ÿ $es¡eTT\T 212, 213 |ü⁄≥\˝À
#·÷&Éq>∑TqT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTqT N\Ãp∫q uÛÑ÷$Tø£qT, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q
düe÷#ês¡eTT, ø£qT\≈£î n~›q≥T¢ ø£q|ü&>É \∑ <äT.
l qs¡d+æ >∑sêe⁄>±s¡T áX¯«s¡T&ÉT, <Ûsä à¡ eTT, ˙‹, o\eTT, dü<ë#ês¡eTT\ MT<ä
qeTàø£eTT >∑\yês¡T ø£qTø£H˚ nìï <äèø√ÿDeTT\˝À $»„‘q· T ø£q|ü]#˚ sê»ø°jT· #·]Á‘·qT
Áyêj·T>∑*–].
vii
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTjÓTTø£ÿ $_Ûqï uÛ≤cÕdü+düÿ è‘·T\≈£î
dü+>∑eTkÕúqeTT. Ç#·≥ ‘Ó\T>∑Tyêπs n~Ûø£ dü+K´˝À >∑\s¡T. yê]$ ‘=$Tà~ õ˝≤¢\T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT q>∑s+¡ ‘Ó\T>∑Tyê]<˚. eTVü‰sêÁwüß\º , ø£sêï≥T\ kÕúq+ ‘·sT¡ yê‘·~. sêh
»HêuÛ≤˝À eTTdæ¢+ dü+K´ Á|ü‹X¯‹ |ü~ùV≤qT e÷Á‘·y˚T. Ç#·{Ï bÕ\≈£î&ÉT eTTdæ¢+.
n+<äTe\¢ Á|üC≤‘·+Á‘·eTT≈£î @ e÷Á‘·eTT #√{Ïe«sê<äqT ìX¯Ãj·TeTT‘√ ìC≤+>±s¡T
eTTdæ+¢ \T ‘·T~ es¡≈î£ b˛sê&ç]. yê]øÏ ‘√&ÉT>± Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T, nœ\ uÛ≤s¡‘·
eTTdæ¢+ ©>¥ yês¡T ñ+&ç]. á dü+<äsê“¤ìï >∑eTì+∫ >±+BÛ>±s¡T ôV’≤<äsêu≤<äT
sê»ø°j÷Ó <äé÷ìøÏ <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT‘√ $&Ésêì dü+ã+<Ûeä TT >∑\<äì, Ç#·Ã{Ï
Á|ü‹ #·s¡´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·{≤ Væ≤+<ä÷èTTdæ¢+\ ø£\Vü≤eTT\≈£î <ë]rj·TTqì,
ôV’≤<äsêu≤<äT˝À Á|ü‘·´ø£å sê»ø°j·T b˛sê≥eTT »s¡T|ü⁄≥≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#·ø£b˛j˚T~.
KS
n+<äTe\¢ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT á <˚X+¯ qT+∫ yÓ<’ =\>∑T≥≈£î ìX¯ÃsTT+∫q ‘·sT¡ yê‘·H,˚
ìC≤+>±]øÏ e´‹πsø£+>± Á|ü‘·´ø£å b˛sê≥+ Á|ü»\#˚ Ä>∑düTº 1947 qT+&ç
O
ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq~. >±+BÛJ 1948 »qe] 30e ‘˚Bq Vü≤‘·´ >±$+#·ã&ç
BO
|üs˝¡ Àø£>‘∑ T· ˝…]’ . yês¡T }Væ≤+∫ ‘Ó*|æq≥T¢ ô|<ä› ;uÛ‘Ñ ‡· eTT, Væ≤+kÕø±+&É, ‘·T<ä≈î£
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« b˛©dt #·s´¡ #˚ dü+kÕúq Á|ü»\≈£î 17e ôdô|+º ãsY 1948 q kÕ«‘·+Á‘·éTT
O
\uÛ´Ñ eTjÓT´qT. <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü»\~ ‘·T~ b˛sê≥eT>∑T≥#˚ #·]Á‘·
C
ne>±Vü≤q≈£î á Á>∑+<∏eä TT ÄeX¯´ø£‘,· ñ|üj÷Ó >∑eTT düTe´ø£eÔ TT.

ES
ôV≤’ <äsêu≤<äT 1900 dü+ˆˆ qT+∫ 70 dü+ˆˆ\ #·]Á‘· Áyêj·Te˝…qì dü+ø£*Œ+∫

ª70 dü+e‘·‡s¡eTT\ ôV≤’ <äsêu≤<äTμ nì Á>∑+<∏ä HêeTø£sD¡ + #˚d]æ . ø±ì 1946 dü+ˆˆ
EM
es¡≈î£ #·]Á‘· Áyêj·TT≥‘√H˚ 12e y˚T 1976 q dü«s¡dZ Tü ˝ú ]’… . n|üŒ{ÏøÏ yê] ej·TdüT‡
79 dü+ˆˆ\T. á ø±s¡DeTTq e\q ª50 dü+ˆˆ\ ôV≤’ <äsêu≤<äTμ nqT ù|s¡T‘√ Á>∑+<∏eä TT
yÓ\Te&ÉT#·Tqï~.
©
á #·]Á‘·≈î£ 1947 dü+ˆˆ qT+∫ 1956 es¡≈î£ »]–q ñ<äé÷\T, ø£*–q

sê»ø°jT· dü+#·\qeTT, e÷s¡TŒ\T n‹eTTKýÓTqÆ $. Ä>∑dTü º 1947 qT+∫ ôdô|+º ãsY
1948 dü+ˆˆ es¡≈î£ ìC≤+ e´‹πsø£ b˛sê≥eTT, 17e ôdô|+º ãsYq ìC≤+ >±s¡T |ü<Mä
ÁuÛÑwüßº\T ø±e&ÉeTT, Ä eTs¡Tdü{Ï ~qeTTqT+∫ $T*≥Ø Á|üuÛÑT‘·«eTT @s¡Œ&É&ÉeTT,
‘·sT¡ yê‘· ‘Ó\+>±DeTT˝À ø£eT÷´ìdüT\º kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTT, yÓTT<ä{kÏ Õ] 1952
dü+ˆˆ˝À »]–q kÕs¡«»ìø£ mìïø£\T, sêheTT˝À Á|ü<∏äeTeTT>± Á|üC≤ Á|üuÛÑT‘·«eTT
@sêŒ≥T, ‘·<qä +‘·se¡ TT uÛ≤cÕsêÁcÕº\ ìsêàD+˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh $uÛ»Ñ q≈£î »]–q
viii
ø£èwæ, 1e qe+ãsY 1956q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ne‘·sD¡ yÓTT<ä\>∑T #ê]Á‘·ø£ |òTü ≥ºeTT\qT
C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T <äèwæº‘√qT, n‹yê<ä, $T‘·yê<ä X¯≈£îÔ\qT y˚Tfi¯$+#·Tø=ì
#·]Ã+#·<–ä q eTTU≤´+X¯eTT\qT $X¯Bø£]+#·ø£ eTT+<˚ Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ |üs˝¡ Àø£ >∑‘T· &É>T∑ ≥
$TøÏÿ* <äTs¡<äèwüºø£s¡eTT. yê] <äèwæº m˝≤ ñ+&˚<√ Ç|ü&ÉT mes¡eT÷ #Ó|üŒ˝ÒeTT.
n+<äTe\q Ç‘·sT¡ \‘√ ÁyêsTT+∫ Á>∑+<∏eä TTqT |üP]Ô#j ˚ T· T≥ ñ∫‘·eTì|æ+#·ø,£ kÕàs¡ø£
dü$T‹yês¡T ô|’ n+X¯eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï eTTK´ |òTü ≥ºeTT\qT e÷sêZ+‘·se¡ TT
˝Òø£ ≈£î¢|üÔeTT>± ªÁ>∑+<∏ä |ü]düe÷|æÔ`düMTø£åμ j·TqT Á|üø£s¡DeTT ÁøÏ+<ä (383 |ü⁄≥
qT+&ç) ñ<äV≤ü ]+∫ Á>∑+<∏eä TTqT ˝≤+#Ûq· ÁbÕj·TeTT>± |üP]Ô#d˚ ]æ .
Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ >∑T]+∫
KS
Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ sêh C≤rjÓ÷<äéT kÕú|≈ü î£ \˝À ˇø£sT¡ . yê] Á|üC≤ J$‘·eTT 1918
O
dü+ˆˆ qT+∫ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq~. ªs¡j·T´‘Yμ nqT ñs¡÷› |üÁ‹ø£ <ë«sê yês¡T
C≤rjÓ÷<äé÷ìøÏ Á|üC≤kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ #˚dqæ ùde nyÓ÷|òTü eTT, nÁ|ü‹Vü≤‘·yTÓ qÆ ~.
BO
ìC≤+ e´‹πsø£b˛sê≥ø±\+˝À sêhÁ|üuTÑÛ ‘·«eTT ªs¡jT· ´‘Yμ |üÁ‹ø£qT Ä|æ Á>∑+<∏øä s£ qÔ¡ T
ôV≤’ <äsêu≤<äT qT+∫ yÓfis¢̄ ê<äqT ìùw<Ûë»„qT Ç∫Ãq~. <ëìì ñ\¢+|òTæ +∫q+<äT≈£î,
O
1947 dü+ˆêTT qe+ãs¡T 24e ‘˚Bq qs¡d+æ >∑sêe⁄>±]ì ìs¡“+~Û+∫ eTTw”sêu≤<äT

C
C…\’ T˝À ñ+∫]. n|ü&ÉT yê]yÓ+≥ yê] ‘·eTTàì≈£îe÷s¡T&ÉT l sêeTyÓ÷Vü≤qsêe⁄

ES
≈£L&É ñ+&ÓqT. HÓ\s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ìC≤+>±s¡T, eT+Á‹ |ü<ä$ ì|æŒ+#Ó<äeTì

Á>∑+<∏øä s£ qÔ¡ T C…\’ TqT+∫ $&ç|+æ ∫]. ø±ì yês¡T eT+Á‹ |ü<$ä ì n+^ø£]+#·˝<Ò Tä .
EM
Á>∑+<∏äø£s¡Ô Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ düK´+ MT<ä sêh sê»ø°j·÷\qT dü+düÿ]+∫

u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ìC≤+>±]#˚ ˇ|æŒ+#·T≥≈£î ‘·eT |üsT¡ e⁄qT, ÁbÕDeTTqT
ˇ&ç¶ Á|üjT· ‹ï+∫]. eT÷&ÉT |üsê´j·TeTT\T dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]|æ]. eTTdæ+¢ \≈£î n~Ûø£
©
ÁbÕ‹ì<Ûä´ $T|æŒ+#·T≥≈£î ≈£L&É n+^ø£]+∫]. ø±ì eTTdæ¢+\T, ìC≤+>±πs á

ˇ|üŒ+<ëìï n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ Á|üjT· ‘·ïeTT eTTdæ+¢ eT‘· ô|X’ Ê∫ø£‘«· eTTjÓTTø£ÿ,
Væ≤+kÕ ;uÛ‘Ñ ‡· eTTqT, ñ<˚«>±ìï Ä <äX˝¯ À ø=+‘·es¡≈î£ ‘·–+Z ∫q<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Ç<˚ M] dü+Á|ü~+|ü⁄\ Á|üj÷Ó »qeTT.
qs¡dæ+>∑sêe⁄>±]øÏ, >±+BÛJ ìsêàD ø±s¡´Áø£e÷\MT<ä $XÊ«düeTT yÓT+&ÉT.
Vü≤]»H√<äsΔ D¡ ≈£î, Væ≤+<ä÷èTTdæ+¢ \ yÓTÁÆ ‹øÏ dü<ë Á|üjT· ‹ï+#·T#·T+&˚yês¡T. ôV≤’ <äsêu≤<äT
düMTbÕq >∑\ j·÷<ä–] |ü*¢ qs¡d+æ Vü≤kÕ«$T <˚ekÕúqeTT uÀs¡T≈¶ î£ n<Û´ä ≈£îå \T>± qT+&ç
ix
Ä <˚yê\j·TeTT n_Ûeè~ΔøÏ #ê˝ ø£èwæ#d˚ ]æ . uÛ≤s¡‘· ùdeø£ düe÷»|ü⁄ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
XÊK≈£î n<Û´ä ≈£îå \T>±qT, 1954 ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ ÁøÏ+<ä j˚TsêŒ≥T#˚jT· ã&çq ˝≤´+&ÉT
ø£MTwüH≈é î£ #Ós’ à¡ Hé>± qT+&ç Á|üX+¯ kÕs¡ΩyTÓ qÆ ùde #˚d]æ .
l dü+Je¬s&ç¶, <ëyÓ÷<äs¡+ dü+Jej·T´>±s¡¢ eT+Á‹es¡ZeTT˝À 1956 qT+∫
1962 es¡≈î£ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q, s√&ÉT,¶ _*¶+>∑T\T ¨+ XÊK\≈£î eT+Á‘·T\T>±
|ü ì #˚ d æ ] . ø£ s ¡ Ô e ´ ìs¡ « Vü ≤ D˝ÀqT, ˙‹, ìC≤sTTr\˝ÀqT, Á>∑ + <∏ ä ø £ s ¡ Ô >∑ { Ï º
|ü≥Tº<\ä >∑\yês¡T. düV≤ü »kÂeT´ dü«uÛ≤e⁄\T. uÛ≤>∑e‘·eTT, sêe÷j·TDeTT e+{Ï uÛøÑ ÔÏ
Á>∑+<∏eä TT\T, ñs¡÷,› bòÕØ‡\˝À >∑\ eTTdæ+¢ uÛ≈Ñ î£ \Ô #·]Á‘·\T dü<ë #·<Tä e⁄#·T+&˚yês¡T.
yês¡øΔ ´£ eTT˝À ñã“düeTT yê´~Û‘√ u≤<Û|ä &ü TÉ #·T+&˚~. ì+&ÉT ñ‘·sÔ êj·TDeTT˝À eTs¡DeTT
KS
dü+ÁbÕ|æ+Ô ∫q~. |ü⁄D´|ü⁄s¡Twüß\T.
Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ ‘·*>¢ ±s¡T leT‹ sêeTu≤j·TeTà, ‘·+Á&ç y˚+ø£≥ qs¡d+æ Vü‰sêe⁄>±s¡T.
O
M]~ yÓw’ yíü ê#ês¡eTT. qs¡d+æ Vü‰sêe⁄>±] ô|<ä› ≈£îe÷s¡T&ÉT Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ qs¡d+æ >∑sêe⁄—
BO
s¬ +&Ée ≈£îe÷s¡T&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄— n\T¢&TÉ ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄. á eTT>∑TsZ T¡
kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T, sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T, Hê´j·Tyê<äT\T. ø£qTø£
O
M]ì ø£qï ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T <Ûqä T´\T.

C
Hê~ q\¢>=+&É õ˝≤¢ ` |æ\\¢ eTÁ] Á>±eT+. Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ñ<äé÷\‘√

ES
dü+ã+<Ûeä TT >∑\yêìì. ìC≤+ e´‹πsø£ b˛sê≥eTT (1947) ˝À jÓTì$T~ HÓ\\≈£î

ô|>’ ± C…\’ T˝À qT+{Ïì. n<˚ >±ø£ á õ˝≤¢˝À ø£eT÷´ìdüT\º T rÁe+>± »]|æq kÕj·TT<Ûä
EM
C≤rj·T e´‹πsø£ b˛sê≥|ü⁄, eT÷&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\ ø±\eTTq ˇø£ ø±s¡´ø£s¡Ô>±,

õ˝≤¢ø±+Á¬>düT n<Ûä´≈£åî&ÉT>±, ùdº≥Tø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\‘√ qT+&ç, XÊ+‹ø=s¡≈£î
Á|üjT· ‹ï+#˚ neø±X¯eTT Hê≈£î \_Û+∫q~. n+<äTe\¢, lqs¡d+æ >∑sêe⁄>±s¡T, á Á>∑+<∏ä
©
Á|ü#T· s¡D≈£î Hê‘√ eTT#·Ã{Ï+∫ j·TT+&ç]. ø√s¡>±H˚ yê] ≈£îe÷s¡T\T lqs¡d+æ Vü‰sêe⁄,
>√bÕ\øÏwHü sé êe⁄, sê<Ûëø£èwüsí êe⁄>±s¡T¢ Áyê‘·Á|ü‹ì n+~+∫]. Á>∑+<∏ä Á|ü#T· s¡D‘√ H˚qT
ø£è‘·ø£è‘·T´&ÉHÓ’‹ì.
ôV≤’ <äsêu≤<äT ñyÓTà‘·\Ô øπ X¯esêe⁄
27`11`1977 ìy˚<ä≈£î&ÉT
x
FOREWORD
It is a matter of satisfaction for me that my esteemed friend

the later Mr. M. Narsing Rao has compiled a record of important
events of Hyderabad since 1900-1946. I have had the occasion to
discuss with him about recording the previous Hyderabad history
covering the period within the direct knowledge and experience
KS
of ourselves as we were born about the end of the last century
and were educated and brought up in the same social
environments. We have lived through our personal experience
O
and were aware of the weak as well as the strong points of that
society. It is agreed that Hyderabad was a feudal State and it had
BO
the good and bad points of a feudal State. If the monarch or the
Prime Minister was a capable and enlightened person of liberal
views the regime was, for all practical purposes, satisfactory.
O
Otherwise the people did not feel happy. During this period the
C
Prime Ministers, who were really the de facto rulers were persons
of high calibre and belonged to the aristocracy, though not
ES
progressive according to modern views. For instance, the regime

of Maharaja Kishan Pershad and that of Nawab Salar Jung were
considered satisfactory by all sections of the people as they
EM
followed the traditions of Sir Salar Jung and Raja Nirender Bahadur
whose period is considered as significant and notable for the
reforms they introduced and the progress they achieved for the
State. Later on when the feudal gentry was substituted by the
©
middle class people who were in touch with modern currents, the
political and social conditions changed considerably. For instance
when persons like Sir Ali Imam, Sir Faridoon Jung and Sir Akbar
Hydari took charge as Prime Ministers and when Ministers from
the middle class like Raja Muralidhar and Akhil Jung were included
in the Cabinet the people expected drastic changes in the old
system. There is no doubt that Sir Ali Imam and others were able
to carry out certain projects and programmes for the economic
development of the State. Major Irrigation projects were taken up
xi
and the State’s economy was improved by eminent engineers like
Ali Nawaz Jung who was a close associate and friend of
Sir M. Vishweshwariah, the great engineer and administrator. But
the political structure of the Governmental machinery did not
respond to the public urge for participation in the administration.
In 1927, some of us including Sri Srikishan, Barrister Ali
Yawar Jung, B. Ramakrishna Rao, Baquer Ali Mirza, Fazlur
Rahaman, Kasinath Rao Vaidya, Ramachari etc. as referred to in
Mr. Narsing Rao’s memoirs, have met and discussed the political
and economic situation of the State on several occasions. It was
then that Mr. Narsing Rao took up Journalism with a view to
representing our progressive views and gave up his legal
profession. This was welcomed by the Intelligent and progressive
KS
sections of the society. I must put on record our gratitude to
Mr. Narsing Rao for the great service he has rendered through his
news paper “Rayath” in shaping and projecting the public opinion
O
as well as in making an effort to maintain the good old traditions
of amity and friendship between the various communities of the
BO
State keeping in view at the same time the demands of the changing
times so that the society may gradually develop on modern and
democratic lines. Had this effort not been opposed and thwarted
O
by the British Government as well as the vested interests in the

C
State, the Political History of Hyderabad would have been entirely

different. As in the sister State of Mysore in Hyderabad also the
ES
political situation would have shaped itself to suit the modern

times. But as healthy and normal political activities were not allowed
to function in the usual course the urges and aspirations of the
EM
people which wanted expression were diverted into religious and

communal channels, which enabled organisations like Aryasamaj
and Ittehadul muslimin to indulge in harmful activities. It was the
earnest desire of persons like Sri Kishan Barrister and M. Narsing
©
Rao to maintain communal harmony respect and courtesy for all

religions which was the hall-mark of the good old traditions of
Hyderabad. The forces of vested interests defeated this well
intentioned move and ultimately brought about a serious political
crisis where persons having balance and progressive views were
thrown aside. I very well remember the meeting that took place at
my own residence between Nawab Bahadur Yar Jung and
Mr. M. Narsing Rao who, inspite of their different political views,
were trying to bring about some realistic and objective settlement
xii
between the two major communities of the State viz. Hindus &
Muslims and who had very deep, affection for the noble traditions
of Hyderabad. But the sudden death of Bahadur Yar Jung who
was able to shape, control and represent the Muslim opinion gave
a rude shock to the persons who were determined to bring about
a healthy compromise between the two communities: I am witness
to the sincere and keen interest evinced by Bahadur Yar Jung for
the Hindu Community by Mr. Narsing Rao for the Muslim
Community. When the talks failed I saw with my own eyes the
tears in the eyes of these two great leaders. The political history
of Hyderabad after the break-down of the talks was something
which makes Hyderabadis feel deeply distressed as the two
communities were inexorably separated by political theories and
KS
dogmas which brought ruin to the whole state and particularly to
the Muslim community.
I would like our young generation to study the facts
O
mentioned in Mr. Narsing Rao’s memoirs and consider the basic
principles for the good Government of any State, mutual love and
BO
respect by all communities for each other which alone would create
confidence so necessary for running any Government in a
satisfactory manner. Let us consider the economic and political
O
trends in our country and in the world and create an atmosphere

C
conducive to the economic development and social progress

where the poorest of the poor is looked after irrespective of caste
ES
or creed. The message of our great Saints and Avtars and the
message of the Father of the Nation is to endeavour in all humility
with a view to finding out the Truth and doing Justice and serving
EM
not only our people but through our country the peoples of the
world who are under distress and suffering socially, economically
and politically.
©
Mr. Narsing Rao bas tried throughout his life to maintain a

high standard of morality and rectitude in Public Life inspite of
the difficult circumstances and had always maintained the feelings
of affection and regard for the people of all the communities and
of all ranks. He devoutly worked for a healthy society which would
respond to the changing conditions in the country.
I am grateful to my friends Shri P. Hanumantha Rao,
U. Kesava Rao and to my young friends like Jalaluddin and
B. Ranganatha Rao who have co-ordinated the work of Mr. Narsing
xiii
Rao furnished me a draft translation and enabled me to write this
Foreword. I appreciate their sustained and sincere efforts to
prepare the Press-copy of the Manuscript.
Let me put on record the keen interest that Sri J. Vengal Rao,
the Chief Minister of Andhra Pradesh took in this matter and
helped us financially which has greatly helped us to bring about
the publication of these memoirs.
In conclusion, I offer my homage to the memory of my dear
and respected friend Mr. M. Narsing Rao.
Hyderabad
Dt. 7-9-1977 MIR AKBARALI KHAN
KS
O
BO
O
C
ES
EM
©
xiv
$wüj·Tdü÷∫ø£
yÓTT<ä{Ï Á|üø£s¡DeTT
dü«$wüj·TeTT 1 q>∑s¡+˝À |üÁ‹ø£\T 31
»qqeTT, $<ëúÛ≤´düeTT : yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+`
M~∏ã&ç ªeT<äs¡düμ 2 ìC≤+>±] <äTs¡+‘ê\T 32
u≤\´ $yêVü≤eTT 5 Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·« CÀø£éTT 34
düeTwæº ≈£î≥T+ã eédüú 6 X¯‘êu≤›s¡+uÛÑ+˝À Ç<ä›s¡T Á|üeTTKT\T 35
Á>±eT J$‘·eTT 7 leT‹ düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT 36
ìC≤+ sê»´ eédüú 8 Væ≤+<ä÷ eT‘· dü+düÿs¡D ñ<äé÷\T 37
KS
n|üŒ{Ï Á>±eT eédüú 10 mEπøwüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sHé‡ 37
<ädüsê |ü+&ÉT>∑ 10 j·T+>¥ yÓTHé‡ j·T÷ìj·THé 38
yêeTqHêj·T≈£î, πøX¯esêe⁄>±s¡¢
O
|üs¡<ë 11
$yêVü‰\T 11 Hêj·Tø£‘·«eTT 38
BO
ø£s¡D≤\T`|üfÒ+&ÉT¢ 11 sêC≤ ãVü≤<ä÷›s¡T y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶ 39
ùd<ä´|ü⁄ dæú‹ 12 ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶ 39
O
≈£î˝≤\T 13 Á>∑+<∏ë\jÓ÷<äéTeTT 40
ã˝À‘·<ës¡T¢ 13 e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ 40
C
kÕ+|òæTø£ Jeqdæú‹ 14 k˛wü ˝Ÿ ø±Hé

| ò
ü
¬
s Hé
‡ 40
ES
ÄHê{Ï HêD…eTT 16 yÓ’<ä´, X¯s¡à 41

XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\ dæú‹ 17 $|ü¢eyê~ l øÏwüHé 41
EM
Vü≤´HéøÏHé b˛©düT n~Ûø±] 18 eT÷&Ée Á|üø£s¡DeTT

e÷$T&ç |ü+&É¢≈£î ˝§+>∑Tu≤≥T 10
ôV’≤<äsêu≤<äT sê»ø°j·÷\T
¬s+&Ée Á|üø£s¡DeTT 1911`1920 43
©
|ü≥Dº J$‘·eTT 22 ª¨+s¡÷˝Ÿμ ñ<äéTeTT 43

¨≥fi¯ó¢, uÛÀ»qXÊ\\T ˝Òe⁄ 23 >±+BÛj·TT>±s¡+uÛÑeTT 44
@&Ée ìC≤+ Ä~Û|‘ü ´· + 25 Áø£
y ˚
T D u≤<Û ä
´ ‘êj· TT‘· Á|ü
u Û
Ñ
T ‘·
« eTT 44
Äs¡e ìC≤+ düs¡«<Ûäs¡à düe÷q‘·«eTT 25 düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéTeTT 46
Á|ü<Ûëì eTVü‰sêC≤ ãVü≤<ä÷›sY ` ôV’≤<äsêu≤<äT˝À œ˝≤|òü‘·T ñ<äéTeTT 46
øÏwüHé |üsê¸<é 26 ìC≤+ yÓ’K]|ü≥¢ uÛ≤s¡‘· eTTdæ¢+\
ôV’≤<äsêu≤<äT q>∑s¡ dæú‹ 28 ìs¡dqü 46
ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T ÁbÕs¡+uÛÑeTT 30 Hê´j·÷~Ûø±sê\qT y˚s¡T#˚j·TT≥ 48
xv
sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\ yÓTT<ä{Ï j·T‘·ï+ 49 ø=ìï n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T 70
e´‹πsø£ X¯≈£îÔ\T 50 |üÁ‹ø± s¡#·sTT‘·>± H˚qT 71
düsY n© sTTe÷+ sêJHêe÷ 51 |üÁ‹ø£\T, |üÁ‹ø±~Û|ü‘·T\ u≤<Ûä´‘·\T 73
ÇHé |òü⁄¢ m+C≤ yê´~Û 51 ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+
Á|üC≤ ñ<äé÷\T 1921`1930 52 uÀ<ÛäquÛ≤wü 73
ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTT 53 eTT©ÿ uÛ≤yê\qT ã\|üs¡#·T≥ 73
U≤B ñ<äéTeTT` ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î ø±]àø√<äéTeTT 74
eTVü‰‘·Tàì Ä>∑eTqeTT 53 ¬s’˝Ò«qT ø=q&ÉeTT ` s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£qT
Vü≤]»H√<äéTeTT` Ä|æy˚j·T&ÉeTT 74
Ä~ Væ≤+<ä÷ ©>∑T ùde 54 ôd’eTHé ø£MTwüHé Ä>∑eTqeTT 75
Vü≤]»qT\ ñ<äΔs¡D¬ø’ ø±+Á¬>düT˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] <˚oj·T
KS
u≤˝ŸeTT≈£î+<é>±] ùde 55 sêC≤´\>∑T]+∫ rsêàqeTT 76
Ä+Á<Û√<äéTeTT ÁbÕs¡+uÛÑeTT 56 <˚oj·T sê»´ Á|ü»\˝À e÷s¡TŒ 76
O
Ä+Á<Û√<äéT+ yÓTT<ä{Ï<äX¯ 57 n+»eTHé ‘·s¡Fÿ ôV’≤<äsêu≤<äT 76
yÓ{Ïº#êøÏ] 57 Áø=‘·ÔHêj·Tø£‘·«+ 78
BO
Ä+Á<Ûä»qπø+Á<ä dü+|òüT düe÷y˚XÊ\T 58 XÊs¡<ë#·≥ºeTT ` u≤\´ $yêVü≤ ìs√<Ûä
bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·éTTô|’q ìùw<ÛäeTT 59 ñ<äéTeTT 79
O
Hê\Ze Á|üø£s¡DeTT nsTT<äe Á|üø£s¡DeTT

C
<˚X¯+˝À ø±+Á¬>düT, ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT ` eTVü‰‘·Tà&ç

<ä+&ûj·÷Á‘· 81
ES
XÊdüH√\¢+|òüTH√<äéTeTT 60
ø±+Á¬>düT˝À uÛÒ<ë_ÛÁbÕj·÷\T 61 ôV’≤<äsêu≤<äT ‘·s¡|òü⁄q Vü‰MT 81
>±+BÛ`Ç]«Hé dü+~Û ` s¬ +&Ée
EM
Væ≤+<ä÷èTTdæ¢+ ø£\Vü≤eTT\T 61 >∑T+&ÉTã\¢ düe÷y˚X¯eTT 82

K©bÕ |ü<ä$ s¡<äT›#˚j·T&ÉeTT 62 <˚oj·T sêE\≈£î >±+BÛeTVü‰‘·Tàì
sê»ø°j·÷\˝À eTTdæ¢eTT\ yπ̊s ñìøÏ 63 Væ≤‘·e⁄ 82
ø±øÏHê&É ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÛÑ 63
©
ôV’≤<äsêu≤<äT˝À dü«<˚o ñ<äéTeTT 84

<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ Ä+Á<Û√<äéT|ü⁄ ¬s+&Ée <äX¯ 84
yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÛÑ 64 yÓTT<ä{Ï Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 85
ãsês¡T¬ø’ ìC≤+ Ä+<√fi¯q 65 ¬s+&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 86
Á_{Ïwüß |üs¡e÷~Ûø±s¡eTT jÓTTø£ÿ bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·éTT`ìùw<Ûë»„\T 88
$y˚#q· 66
Á_{Ïwüß yê] CÀø£éTT` <˚oj·T sêE\ s¡øÏå+#·T≥ Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«
bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTTô|’ u≤<Ûä´‘· 88
|üP]Ô ìs¡“+<ÛäeTT 68 ôV’≤<äsêu≤<äT sê»ø°j·T eTVü‰düuÛÑ
ãsês¡T˝À 89
xvi
‹]àõ Á|üX¯+dü 89 @&Ée Á|üø£s¡DeTT
$yêVü≤eTT\≈£î sê»ø°j·T ÁbÕeTTK´+ 90 1935 dü+ˆˆ Hê{Ï uÛ≤s¡‘·
s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£≈£î ‹]– nqTeT‹ 91 sêC≤´+>∑ #·≥ºeTT 114
yê´bÕs¡ e÷+<äéTT`¬s’‘·T\ u≤<Ûä\T 91 ø±+Á¬>düT eT+Á‘·T\ q&Ée&ç 115
C≤^sY sTT˝≤ø± ¬s’‘·T\ |òüTÀwü 92 Á_{Ïwüßyês¡T ô|{Ïºq ∫≈£îÿ 116
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ »s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î ãsês¡T ˇ|üŒ+<ä+ 116
¬s+&ÉTy˚\ s¡÷bÕj·T\ »e÷q‘·T 93 HÓ’C≤+ sêh kÕúsTT 117
Á|üuÛÑT‘·« <äèwæº˝À Á>∑+<∏ë\j·TeTT\T ìC≤+>±]øÏ e∫Ãq ô|<ä› ∫≈£îÿ 118
ª$|ü¢e dü+|òü÷\Tμ 94
nsTT<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 119
eT÷&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ≈£î Á|üuÛÑT‘·«
wüs¡‘·T\T 94 yêeTq Hêj·Tø˘>±] dü«s¡Zdüú‘· 120
KS
eTT©ÿ düeTdü´ 96 $<ë´ eTVü‰düuÛÑ 121
ªHÓ’C≤+ Á|ü»\ dü+|òüT+μ 97 1937 jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´+ 122
O
HÓ’C≤+ Á|ü»\ dü+|òüT+ n+‘·yÓTT+<äT≥ 98 eTsêsƒê«&É yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÛÑ 123
ìC≤+>±] dæ+Vü‰düHês√Vü≤D
BO
≈£î\, eT‘·, |üø£åbÕ‘· dü+düú\T `
Äs¡´ düe÷»eTT 99 s¡»‘√‘·‡e+ 124
ø±+Á¬>düT, <˚oj·T sêC≤´\T 100 yÓTTVü≤B qyêE »+>¥ Á|üX¯+dü 124
O
Ä+‘·s¡+–ø£ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ ` Á_{Ïwüß ¬sdæ&Ó+≥T CÀø£éTT 125

C
ø±+Á¬>düT ˙‹ 101 Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ Äs¡e düe÷y˚X¯eTT 127

Á|üC≤ düy˚Tàfi¯qeTT 130
ES
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ Hê\T>∑e düe÷y˚X¯eTT

102 ø£$T{° düuÛÑT´\T 130
j·TTe≈£î\˝À ndü+‘·è|æÔ 103 ‹]àõ 132
EM
ª$XÊ˝≤+Á<Ûäμ kÕú|æ+#·T ñ<˚›X¯eTT? 105 ø=+<äs¡T Á_{Ïwüß sê»ø°j·Ty˚‘·Ô\

Äs¡e Á|üøs£ D¡ eTT n_ÛÁbÕj·÷\T 134
Vü≤]|ü⁄sê ø±+Á¬>düT `
©
s¡+>∑düú\eTT ô|’q kÕ«$T sêeTq+<ärs¡ú <˚oj·T sêC≤´\T 136

106 eTTdæ¢+ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTqT
ø£s¡e⁄ø±≥ø±\T 107 $+‘· yê<äeTT 137
≈£îe÷] |ü<äàC≤Hêj·TT&ÉT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À eT‘· ø£˝À¢\eTT\T 139
$#ês¡D ø£$T{° 108 ùdº≥T ø±+Á¬>dt Ä$sê“¤eeTT 140
ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>¥ 112 XÊdüH√\¢+|òüTqeTTq≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£ 142
ª|üj·÷+μ ñs¡÷› |üÁ‹ø£ C≤rj·T‘· 113 ùdº≥Tø±+Á¬>düTô|’ ìùw<ÛäeTT 143
dü+Á|ü<ëj·TeTTqT ø±bÕ&çqyês¡T 113
xvii
mì$T<äe Á|üø£s¡DeTT Á|üuÛÑT‘·« ≈£î{Ï\ ˙‹è´øÏÔ>∑‘·
<˚oj·T sêC≤´\˝À ñ<äé÷\T ` dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT 174
dü‘ê´Á>∑Vü‰\T 145 dü|üÔeT Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 176
eT‘· |üø£åbÕ‘·dü+düú ìs¡«#·qeTT 145 ø£eT÷´ìdüTº\ ne‘·s¡D`ø±Áy˚T&é‡
sê»ø°j·T Vü≤≈£îÿ\ø=s¡≈£î dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT nk˛dæj˚TwüHé ` $T‘·yê<äT\ <ä÷s¡<äèwæº
146 178
eT‘·ùd«#·Ã¤ø=s¡≈£î dü‘ê´Á>∑Vü≤+ 147 ‘=$Tà<äe Á|üø£s¡DeTT
qs¡dæ+>∑sêe⁄ ` ãVü≤<ä÷›s¡T uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« j·TT<äΔÁ|üø£≥q ` Á|ü»\
j·÷sY»+>¥ dü+uÛ≤wüD\T 148 Á|ü‹ø£s¡DeTT 181
ùdº≥T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT Ä|ü⁄<ä\ n~Ûìy˚X¯ Á|ü‹|ü‹Ô`>±+BÛ>±] ndüeTà‹
153 182
KS
Äs¡´düe÷» dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT 153 kÕ«‘·+Á‘·éTT >∑T]+∫ >±+BÛJ |ü≥Tº<ä\
e+<˚e÷‘·s¡+ ñ<äéTeTT 154 182
O
sêh eéVü‰sê\˝À eTTdæ¢+©>¥ CÀø£´+ <˚oj·T sêE\T, yê] dü\Vü‰<ës¡¢˝ÀqT
n\»&ç 183
BO
156
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTTdæ¢+©>∑T 157 1940 qT+#˚ ìC≤+>±] kÕ«‘·+Á‘·´
ùwø˘ nãT›˝≤¢ $eTs¡Ù 157 |æbÕdü 184
O
HÓ’C≤+ Á|üuÛÑT‘·«eTT`ªÇ‘ÓÔVü‰<éμ yê]

sê»ø°j·T ªø£\àμ (eT+Á‘·eTT) 158 uÛ≤yÓ’ø£´+ 185
C
sêh $<Ûä«+düeTTq≈£î eT÷\eTT 159 ªÇ‘ÓÔVü‰<éμ yê] <ä+uÛÀ≈£îÔ\T 185

ÄHê{Ï XÊdüqdüuÛÑT´\ ø±s¡´ø£˝≤|üeTT\T
ES
161 ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· eTVü‰j·TT<äΔ

|ü]D≤e÷\T 188
dü+|òüTdü+düÿs¡DeTT\T`sê»ø°j·÷~Ûø±s¡eTT >±+BÛ Hêj·Tø£‘·« ìsêø£s¡D 190
EM
163 õHêï>±] ~«C≤‹ dæ<ëΔ+‘·eTT 192

Væ≤+<ä÷èTTdæ¢+\ eT<Ûä´ nU≤‘·eTTq≈£î Á_{Ïwüßyê] dü+≈£î∫‘· Á|ü‹bÕ<äq\T 192
ø±s¡D≤\T 164
ªÇ‘ÓÔVü‰<éμyê] eT‘·ô|’XÊ∫ø£ <Û√s¡DÏ 194
©
Á|üC≤‘·+Á‘· $s¡T<äΔ sê»ø°j·T

dü+düÿs¡D\T 166 ôV’≤<äsêu≤<äT eTTk˛*˙! 197
õHêï>±] <Í‘·éTT`Ç‘ÓÔVü‰<äT≈£î ªãj·T‘·Tμ Á|üÁøÏj·T 197
Vü‰MT\T 170 MTsY nø£“sY n©U≤Hé>±s¡T 198
¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔeTT ` Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ @ø£‘·¬ø’ Á|üj·T‘êï\T 199
ÁøÏ|ü⁄‡ sêj·Tu≤s¡eTT 171 kÕ«MTJ ìs¡“+<ÛäeTT 199
sêhÁ|üuÛÑT‘·« eT‘· $<ÛëqeTT` ø±]àø√<äé÷\ Á|ü>∑‹ 200
Äs¡´düe÷» ñ<äéT düe÷|æÔ 172 ø±]àø£ eTVü‰düuÛÑ 201
ùdº≥T ø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷s¡TŒ 173 ø£s¡¸ø£s¡+>∑eTTq ø=ìï dü+düÿs¡D\T 203
xviii
j·TT<äΔø±\|ü⁄ <Ûäs¡\T 206 ÁøÏ|ü⁄‡>±s¡T ‘Ó∫Ãq Á_{Ïwüß |ü<∏äø£eTT 232
ªn|üs¡ ø£s¡Tíμì ndüÔeTj·TeTT 207 ~yê˝≤ u≤´+ø˘ #Ó≈£îÿ ` øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷
|ü~j·Te Á|üø£s¡DeTT ñ<äéTeTT 235
<˚oj·T sêE\‘√ >±+BÛJ nuÛÑ´s¡úq 236
j·TT<ëΔìøÏ Á|üC≤j·TT<äΔ dü«s¡÷|üeTT! 209
u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTTq¬ø’ ÁbÕ+rj·T |ü<äTH=ø£+&Ée Á|üø£s¡DeTT
eTVü‰düu\ÑÛ Ä+<√fi¯q 210 øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äé÷ìøÏ ø£eT÷´ìdüTº\
8e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ` l sê$ e´‹πsø£‘· 238
Hêsêj·TD¬s&ç¶ 211 ‘=$Tà<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 239
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ˝Àì Á>∑÷|ü⁄\T 212 »+≥q>∑sê\˝À dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT 240
ìC≤+>±] ÄÁ>∑Vü‰y˚X¯eTT ` ãVü≤<ä÷›s¡T j·TT<äΔ Á|üuÛ≤eeTT 241
KS
j·÷sY »+>¥ ø£eå ÷|üD 213 n~Ûø£˝≤uÛ≤\ô|’ |üqTï ` s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£
ìC≤+>±] ‘·*¢ eTs¡DeTT ` $T‘·yê<ä düeTs¡úq 242
Hêj·T≈£î\ |üsêeTs¡Ù 214 Ä]úø£eT+Á‹ uÛÑ÷wüD ` <ä÷wüD 242
s¡#·sTT‘·‘√ ìC≤+ Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄
O
˝…M $<ÛëqeTT ` ¬s’‘·T\ Çã“+<äT\T
BO
dü+Á|ü~+|ü⁄\T 214 243
sêJdü+uÛ≤wüD\ yÓ’|òü\´+ 218 ø£+Á{À\T $<ÛëqeTT `
ªs¡j·T´‘Yμ ~q|üÁ‹ø£>± e÷s¡T≥ 219 \+#·>=+&ç‘·qeTT 244
O
l ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT 220 >±+BÛeTVü‰‘·Tàì ñ|üyêdüeTT 245

C
s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø±ìs¡«Vü≤D˝À ø=+<äs¡T |ü~j·Te Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 245

ES
Hê $TÁ‘·T\T 220 eTTdæ¢+\≈£î ø£eT÷´ìdüTº\ düeTs¡úq 246

C≤rj·T $ø±düeTT ø=s¡πø ªªs¡j·T´‘Yμμ 221 ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>¥ yê>∑“+<ÛäqeTT
düsY nø£“sY sê»ø°j·T $|òü\‘· 223 247
EM
Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± #·‘êÔØ qyêãT 226 ø£eT÷´ìdüTº\≈£î <=]øÏq neø±X¯eTT 249

eTTdæ¢+ eTTKT´\≈£î ìC≤+>±] ø£eT÷´ìdüTº\≈£î ìC≤+ Á|üuÛÑT‘·«
ãVüQe÷Hê\T 227 Áb˛‘ê‡Vü≤eTT 249
©
uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ $wüeT<äX¯ ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s¡Ô\ ãVæ≤wüÿs¡D 250

228 |ü<äTH=ø£+&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ`
sêh Á|ü»\≈£î ìC≤+>±] nuÛÑ´s¡úq 229 ø£eT÷´ìdüTº\ ¬ø’edüeT>∑T≥ 251
ªªeTÚH˚q ø£\Vü≤+ HêdæÔ!μμ 230 C≤rj·T|üø£å+ ñ<ëd”q‘· 251
øÏ¢wüºyÓTÆq ÄVü‰s¡ |ü]dæú‹ 230 q\¢>=+&É õ˝≤¢˝À ø£eT÷´ìdüTº\
#·]Ã˝Ÿ $+‘· uÛ≤wüD ` eTVü‰‘·Tàì dü+|òüT≥q ` s¡Ds¡+>∑+ 252
X¯|ü<∏äeTT 231 ãVü≤<ä÷›s¡TU≤Hé eTs¡DeTT˝Àì
s¡÷EyÓ\Tº, #ê´+¬ø’ ùwø˘ <ä÷s¡<äèwæº 232 s¡Vü≤düéTT! 254
xix
ìC≤+>±]#˚ $<˚«wü Á|üø≥£ q\T 254 <˚oj·T sêC≤´\ dü+K´, yÓ’XÊ\éTT 276
kÕ˝≤sY»+>¥ eT+‘·Hê\T ` ìC≤+ ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü‘˚´ø£‘·\T 277
$eTTK‘· 256 <˚oj·T sêE\ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\T 278
sêJ uÛÑ>±ïìøÏ ø±s¡≈£î\T ìC≤+>±s¡T 257 <˚oj·T sêC≤´\ |ü]bÕ\≈£î\
C≤rj·T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D sêeDesê\T! 278
259 <˚oj·T sêC≤´\ uÛÖ>√[ø£ $uÛÑ»q 280
s¡#·sTT‘· |ürï$jÓ÷>∑eTT ` ≈£î≥T+ã <˚oj·TsêE\ Á|ürø£å ` $XÊ«düeTT 281
u≤<Ûä´‘· ` n<Ûä´ø£å|ü<ä$ 261 Ä+Á<Ûä qèbÕ\Ts¡T! 281
12 e (C≤rj·T) Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 263 bÕøÏkÕúHé e\¢ <˚oj·T sêE\˝À
eTs=ø£ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ ` ø£\‘·\T 263 $uÛ<Ò ë\T 282
BÛs¡T&ÉT, ñ<ës¡T&ÉT, wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé 264 #·‘êÔØ qyêãT sêJHêe÷ 283
KS
|ü•ÃeTs¡+>∑+˝À j·TT<äΔ$»j·TeTT ` ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<Ûëq eT+Á‹>± düsY
Á_{Ïwüßyê] $<ÛëqeTT˝À e÷s¡TŒ 265 nF˝Ÿ»+>¥ 283
O
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düVü≤ø±sêì¬ø’ nyÓT]ø± #˚dæq sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\ ãVæ≤wüÿs¡D 283
y=‹Ô&ç 266 düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ 284
BO
»bÕHé MT<ä yÓTT<ä{Ï Ä≥+u≤+ãT ‘·T~ (13e) Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 286
Á|üjÓ÷>∑+ 267 ø£eT÷´ìdüTº\ ªÁ|üC≤ yÓ\T¢eμ 287
O
Á_{Ïwt mìïø£\˝À #·]Ã˝Ÿ |üsê»j·TeTT ø£eT÷´ìdüTº bÕØºô|’ ìùw<Ûä+ 287

268
C
uÛ≤s¡‘· mìïø£\˝À ø±+Á¬>düTyê] Á>∑+<∏ä |ü]düe÷|æÔ ` düMTø£å

ES
$»j·TeTT 268 ìC≤+>±] kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø£≥q 288

j·TT<äΔ|ü⁄ kÕ≈£î‘√ sêh Á|üuÛÑT‘·« ùdº{Ÿ ø±+Á¬>dt #ê˝…+CŸ 289
EM
ø±\j·÷|üq 269 s¡C≤ø±s¡¢ <Ís¡®qéTT 289

ªcÕ', eT+õ˝Ÿμ <äTs¡È≥q 270 πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« b˛©düT #·s¡´ 291
s¡C≤ø±s¡¢ n‘ê´#êsê\≈£î $T*≥Ø Á|üuÛÑT‘·«eTT 293
ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT 271
©
ø£eT÷´ìdüTº\ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTT 294

|üHÓï+&Ée Á|üø£s¡DeTT Ä#ês¡´ $H√u≤ Ä>∑eTqeTT 295
ñ<äj·T|üPs¡T <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ ø£eT÷´ìdüTº kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ $s¡eTD
eTVü‰düuÑÛ 273 296
n~Ûø±s¡eTT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄q≈£î Á_{Ïwüß uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ` yÓTT<ä{Ï
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ yÓTT<ä{Ï Á|üø£≥q 274 kÕs¡«»ìø£ mìïø£\T 297
Á_{Ïwüß <Í‘·és¡ZeTT`&Ûç©¢øÏ Ä>∑eTqeTT ôV’≤<äsêu≤<äT sêh $∫Ã¤‹Ô 297
274 nqTã+<ÛäeTT
298
xx
yÓTT<ä{Ï Á|üøs£ D¡ eTT
dü«$wüjT· eTT
KS
m+<äs√ Hê$TÁ‘·T\T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°j÷Ó <äé÷\ >∑T]+∫ ø±ì, ˝Òø£
HêJ$‘·#]· Á‘· >∑T]+∫ ø±ì Áyêj·TT≥≈£î qqTï #ê˝≤ ø±\+qT+∫ Áb˛‘·‡Væ≤düTHÔ êïs¡T.
ø±ì Hê Ä‘·àø£<∏ä Áyêj·T&ÜìøÏ Hê eTqdüT‡ n+^ø£]+#·T≥˝Ò<äT. ø±s¡DeTT H˚qT
O
BìøÏ ns¡TΩ&qÉ T ø±ø£b˛e⁄fÒ. ø±ì e÷ e+XÊe[ >∑T]+∫ ø=+‘· Áyêj·T&ÜìøÏ áeT<Û´ä
BO
|üPqT≈£î+{Ïì. eTT+<äT‘·s¡eTT yêfi¯¢≈£î ø=+‘·es¡≈£î ‘·eTe+X¯eTT >∑T]+∫ ‘Ó*dæ
ñ+&Ée˝…qH˚ ñ<˚›X¯+‘√ Ä Á|üø£s¡DeTT ÁyêdæÔì. á dü+<äs¡“¤+˝À ôV’≤<äsêu≤<äT
O
dü+kÕúqeTTq+<äT >∑‘· 60`70 dü+e‘·‡sê˝À¢ ø£*–q kÕ+|òæTø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T,

C
HÓ‹’ ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\ >∑T]+∫ Áyêj·T&É+ m+‘√ nedüse¡ TTqï<äì Á>∑V≤æ +∫‹ì. ì»+>±
ES
$#ê]ùdÔ áHê{Ï #·]Á‘· Áyêj·T&ÜìøÏ ø°]XÔ w‚ ßü ˝…q’ e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T,

ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄ |ü+‘·T\T, ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±s¡T¢ nìï $<Ûë\ düeTs¡T\ú T>±
EM
ñ+&ç]. e÷qe J$‘êìøÏ dæsú ‘¡ «· + ˝Ò<Tä . yês¡T á˝≤{Ï #·]Á‘· @B Áyêj·Tø£eTT+<˚

<ë{Ï].
ø=+‘·es¡≈î£ á ô|<ä\› düV≤ü #·sT¡ \˝À, düeTø±*≈£î\˝À H˚qT ≈£L&Ü ñ+&˚ uÛ≤>∑´+
©
Hê≈£î \_Û+∫+~. Ä ‘·s+¡ yêfi¯˝¢ À H˚qT $T–* j·TTHêïqT. ø±e⁄q á #·]Á‘· Áyêj·T&ÜìøÏ
kÕVü≤dædüTÔHêïqT. yês¡Δø£´+˝À Ç~ Áyêj·T&ÜìøÏ |üPqT≈£î+≥THêïqT. n+<äT˝À
nHês√>∑´+. uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT á ñ<˚›X¯+ HÓs¡y˚s¡TÃ≥˝À Hê≈£î düVü‰j·T|ü&Ée\j·TTqì
ÁbÕ]údüTÔHêïqT.
á X¯‘êã›+ dü+|üPs¡+í ø±e&ÜìøÏ düTe÷s¡T bÕ‹ø£ dü+e‘·‡sê\T $T–*j·TTqï$.
á bÕ‹ø£ dü+e‘·‡sê˝À¢ sêuÀj˚T kÕ+|òæTø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T, HÓ’‹ø£ $|ü¢eeTT\T
eTT+<äT e#˚Ã ‘·s+¡ yês¡T #·÷kÕÔsT¡ . e÷ ‘·s+¡ yês¡T ≈£L&É @$T ‘·≈î£ ÿe #·÷&É˝<Ò Tä !
s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<äeΔ TT\T »s¡>&∑ +É , ≥Øÿ, s¡cÕ´, »s¡à˙˝≤+{Ï nH˚ø£ <˚XÊ\
>=|üŒ #·Áø£es¡T\Ô sêC≤´~Ûø±s¡+ q•+#·&+É , Væ≤≥¢sT¡ , eTTk˛‡*ì ˝≤{Ï bòÕ´dædTü º ìj·T+‘·\T
ìs¡÷à\+ ø±e&É+, Á|ü|ü+#·+˝Àì j˚TuÛ≤>∑+˝À ≈£L&Ü dü÷s¡T´&ÉT ndüÔ$T+#·&Éì
>∑]«+|üã&ÉT‘·÷ e∫Ãq Á_{Ïwüß kÕÁe÷»ý˚T ø±<äT, Ädæj·÷, ÄÁ|òæø± K+&Ü\˝À
kÕ>∑T#·T+&çq ÁbòÕHé‡, Vü‰\+&é, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ kÕÁe÷»´$<Ûëq+
n+‘·yTÓ T+<ä≥+, s¡cÕ´˝À ø£eT÷´ì»+ nH˚ ˇø£ qMq kÕ+|òTæ ø£ Ä]úø£ $<Ûëq+, <ëì
sê»ø°jT· Á|üu≤Û e+, eTVü‰‘êà >±+BÛ Hêj·Tø£‘«· +˝À dü‘ê´Væ≤+dü dæ<ëΔ+‘ê\ qqTdü]+∫
»]–q uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± Á_{Ïwßü yês¡T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ n~Ûø±s¡eTTqT
uÛ ≤ s¡ r j· T T\≈£ î XÊ+‹j· T T‘· + >± n|ü Œ C… | ü Œ &É + , <˚ o j· T dü + kÕú H ê\ìïj· T ÷
dü«‘·+Á‘·uÛ≤s¡‘·+˝À ©q+ ø±e&É+, sTT˝≤+{Ï mH√ï $|ü¢yê\T e÷ ‘·s¡+ yês¡T
KS
#·÷&É>*∑ HZ ês¡T.
O
Hê≈£î C≤„|üø£eTTqï+‘· es¡≈£î á 20e X¯‘êã›|ü⁄ ¬s+&Ée <äXÊã›+ Äs¡+uÛÑ+
BO
qT+∫ s√E≈£î s√E e÷πs <˚XÊìï, ø±˝≤ìï #·÷ùd n<äèwü+º Hê≈£î ø=+‘· \_Û+∫+~.
H˚qT #·÷dæq$ e÷s¡TŒ\T ø±e⁄— n$ >=|üŒ $|üy¢ ê\T.
O
á X¯‘êã›|ü⁄ ˇø£ $<ë´]ú>±, ˇø£ j·TTe≈£î&ÉT>±, ˇø£ yês¡, ~q|üÁ‹ø£\

dü+bÕ<ä≈£î&ÉT>±, ˇø£ kÕ+|òæTø£, sê»ø°j·T ø±s¡´ø£s¡Ô>±, kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT˝À ˇø£
C
uÛ≤>∑kÕ«$T>±, XÊdüqdüu\ÑÛ düuTÑÛ ´&ÉT>±, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêheT+Á‹>±, sTT+‘·≈î£ $T+∫

ES
ˇø£ uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T&ÉT>±, Hê J$‘·j·÷Á‘· dü+<äs¡“¤+˝À mH√ï #·÷dæHêqT`ø=+‘·

nqTuÛeÑ + dü+bÕ~+∫HêqT. ø£qTø£ á >±<∏ä Áyêj·T&ÜìøÏ kÕVü≤dædTü HÔ êïqT.
EM
H˚qT >=|üŒ $<ë«+düT&çì ø±qT`ø£qTø£ uÛ≤cÕ˝ÀbÕ\T+&Ée#·TÃqT. H˚qT #·]Á‘·

ø±s¡T&çì ø±qT`ø±e⁄q #ê]Á‘ê‘·àø£yTÓ qÆ n+X¯eTT\qT #·]Ã+#·T dü+<äs“¡ +¤ ˝À bıs¡bÕ≥T¢
©
ñ+&Ée#·TÃqT. eTTKýÓTqÆ ˝À|üeTT Ç+ø=ø£{Ï ñ+&Ée#·TÃqT. Äø±\|ü⁄ sê»ø°j÷· \‘√

Hê≈£î ø=+‘·es¡≈î£ düìïVæ≤‘·yTÓ qÆ dü+ã+<Û+ä ñ+&É&+É e\q Hê Áyê‘·\T ø=+<ä]øÏ
|üøbå£ Õ‘· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ $>± ø£qã&Éøb£ ˛e#·TÃqT ø±e⁄q #·<Tä es¡T\T ø£$å T+#· e\j·TTqT.
‘·|ü \T ~<äe› \j·TTqT. Ç<˚ Hê ÁbÕs¡qú .
»qqeTT, $<ëúÛ≤´düeTT : M~∏ã&ç— ªeT<äsd¡ μü
H˚qT ˇø£ Á>±eT+˝À »ìà+∫HêqT`düTe÷s¡T 15 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ e#˚Ães¡≈î£
Á>±eT+˝ÀH˚ ô|]>±qT. e÷ Á>±eT+ ‘·\ø=+&É|*ü .¢ »HêuÛ≤ Ä ø±\eTT˝À 1000`1200
2 eT+<äTeTT\ qs¡dæ+>∑sêe⁄
ñ+&˚~. Ç|ü&ÉT 2500 ô|q’ ñ+≥T+~. ‘·\ø=+&É|*ü ¢ eTVü≤ã÷ãT q>∑sT¡ õ˝≤¢˝Àì
ø£\Te≈£î]Ô ‘ê\÷ø±˝À #˚]q~.
á X¯‘êã›|⁄ü yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝À e÷ Á>±eT+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\ @~˝Ò<Tä . e÷
Hêj·Tq>±s¡T Hê≈£î, e÷‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄ $<ëúÛ≤´dü+ ø√dü+, ˇø£
ã&ç|+ü ‘·T\TqT ìj·T$T+∫Hês¡T. Äs¡+uÛ+Ñ ˝À \øå±àsêE e÷ ã&ç|+ü ‘·T\T. yê] ‘·sê«‘·
eTVü≤à<äT VüQùdHé ìj·T$T+|üã&çHês¡T.
‘Ó\T>∑T˝À Áyêj·Tã&çq >=\TdüTÁyê‘· C≤ãT\T, Ä+Á<Ûeä TVü‰uÛ≤>∑e‘·+ u≤>∑T>±
#·<äTe≥+, ô|<ä› jÓTs¡TdüT\T #˚j·T&É+, u≤>± bı+ø£+>± Áyêj·T≥+ eùdÔ, ‘Ó\T>∑T
e÷<Û´ä $Tø£ $<ä´ |üP]Ô #˚dqæ ≥Tº>± uÛ≤$+|üã&˚~. e÷ ‘Ó\T>∑T #·<Tä e⁄ ≈£L&Ü Ç+‘·
KS
es¡øπ kÕ–+~. Á>±eT+˝Àì ø=+<äsT¡ |æ\\¢ T, ‘√{Ï $<ë´s¡T\ú T>±, e÷ yÓ+ã&ç #·~y˚yês¡T.
y˚TeTT ñ<äjT· + düTe÷s¡T 4`30 >∑+≥\ es¡≈î£ ã&çøyÏ fiÓ ~¢‚ . n~es¡øπ Á>±eT+˝Àì
O
m+<äs√ $<ë´s¡T\ú T ã&çøÏ e#˚Ãùdyês¡T. uÛ÷Ñ bÕ˝≤\T yÓTT<ä\>∑T ÁbÕs¡qú \‘√ Äs¡+uÛyÑ TÓ Æ
BO
ø± >∑TDÏ+‘·+‘√ ñ<äjT· + bÕsƒê\T eTT–+#·Tø=ì düTe÷s¡T 8 >∑+≥\es¡≈î£ y˚TeTT
e<ä\ã&˚ yês¡eTT. Ä ø±\+˝À me«s¡T Á>±e÷\˝Àì yês¡T ª{°μ ø±ì ªø±|òμ” ø±ì
O
|ü⁄#·TÃø=H˚yês¡Tø±s¡T. n˝≤+{Ï n\yê≥Tø±ì, Ä#ês¡+ø±ì ñ+&˚~ø±<äT. sêÁ‹|üP≥

C
$T–*q nqï+, Ç+‘· }s¡>±j·T, eTõ®>∑ ø£\T|ü⁄ø=ì ‹H˚yês¡eTT. eT∞¢ düTe÷s¡T

ES
9`30 qT+&ç 10`00 >∑+ˆˆ ˝À|ü\ ã&çøyÏ [Ó ¢ eT<Ûë´Vü≤ï+ es¡≈î£ ∫qï jÓTs¡TdüT\T,
ô|<ä› jÓTs¡TdüT\T e¬>s’ ê #˚dæ e<ä\ã&˚ yês¡eTT. uÛÀ»Hêq+‘·s+¡ kÕj·T+Á‘·+ 8 >∑+≥\
EM
es¡≈î£ bÕsƒê\T »]π>$. Á|ü‹ nwü$º THê&ÉT kÕj·T+Á‘·+ 5 >∑+≥\qT+∫, Á|ü‹ bÂs¡$í T,
ne÷yêdü´ |üP]ÔX\¯ e⁄ \T+&˚$.
Ç|üŒ{Ïe˝…ø±<äT, Ä ø±\+˝À |ü+‘·Tfi¢̄+fÒ $<ë´s¡T\ú +‘ê >∑»>∑» eDπøyês¡T.
©
düØ>± #·<Tä eø£b˛sTTHê, Áø£eT•ø£Då ≈£î $s¡T<ä+Δ >± q&É∫Hê $<ë´s¡T\ú qT ªª≈£îØÃμμ ≈£Ls¡TÃ+&É
u…≥&º +É e÷eT÷\T. |ü+‘·T\Te<ä› ª‘·e⁄≈£îμ nì ˇø£ bı&Ée⁄ ø=s¡&Ü ˝≤{Ï~ ñ+&˚~. @
$<ë´]ú¬ø’Hê Ä ªª‘·e⁄≈£îμμ ‘√ u≤>± ø=ìï <Óã“\T |ü&˚$. nìï"{ÏøÏ $T+∫q •ø£å
ªªø√<ä+&É+μμ. bÕsƒ¡XÊ\ ø£|ü≈£î ˇø£ ‘ê&ÉT ø£≥ºã&ç ñ+&˚~. ‘·|ü#˚dæq $<ë´]úøÏ
ªø√<ä+&É+μ •ø£å Çe«ã&˚~. n{Ïº $<ë´]ú Ä Á‘ê&ÉT |ü≥Tºø£ Áy˚˝≤&Ü˝….
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @ •ø£å $~Û+∫Hê ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ìs√~Û+#˚ yês¡Tø±<äT. $<ë´s¡T\ú T
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >ös¡$+#˚yês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡T\ú qT Áù|$T+#˚yês¡T.
50 dü+e‘·‡sê\ ôV’≤<äsêu≤<äT 3
e÷ ‘Ó\T>∑T $<ä´, n+fÒ ô|q’ #Ó|Œü ã&çq ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ dü+|üP]Ô nsTTq ‘·<Tä |ü]
e÷ Hêj·Tq>±s¡T ñs¡÷,› bòÕs¡d” $<ëúÛ≤´dü+ ø√dü+ @sêŒ≥T #˚dHæ ês¡T. ñs¡÷› sê»
(düsêÿ]) uÛ≤wü. ø±e⁄q Á>±e÷˝À¢ ìedæ+#˚ ø£s¡D≤\T, |üfÒ+&ÉT¢, <˚X¯eTTKT,
<˚Xb¯ Õ+&Ü´\˝≤{Ï ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~qyêfi¢̄ |æ\\¢ +<äsT¡ ñs¡÷› uÛ≤wü H˚s«¡ &É+ nedüse¡ Tì
‘·\+#˚yês¡T. e÷ Hêj·Tq>±s¡T e÷≈£î ñs¡÷› H˚]Œ+#·{≤ìøÏ ôV’≤<äsêu≤<äT˝À
ìedæ+∫j·TT+&˚ s¡C≤ n©ì, ‘·sê«‘· ªwüØ|ò⁄ü B›Hé kÕùV≤ãTμì ìj·T$T+∫Hês¡T. düTe÷s¡T
1908 qT+&ç 1912 es¡≈î£ wüØ|ò⁄ü B›Hé kÕùV≤ãT e<ä› #·<Tä e⁄≈£îHêïeTT. Á|üU≤´‹>±+∫q
bòÕs¡d” ø£$ ùwø˘kÕ~ s¡∫+∫q ªª>∑T*kÕÔHμé μ nH˚ Á>∑+<∏ä |üsq¡ƒ ‘√ Á>±eT+˝À ñs¡÷,›
bòÕs¡d” uÛ≤wü\˝À e÷ $<ëúÛ≤´dü+ düe÷|üyÔ TÓ +Æ ~.
KS
y˚TeTT ªªeT<äsd¡ μü μ≈£î (ã&çø)Ï ñ<äjT· + 8 >∑+≥\≈£î yÓfiy¢‚ ês¡eTT. eT<Ûë´Vü≤ï+
uÛÀ»HêìøÏ e<ä\ã&˚yês¡eTT. uÛÀ»Hêq+‘·s+¡ eT∞¢ ªeT<äsd¡ μü yÓfi~¢‚ . kÕj·T+Á‘·+ 5
O
>∑+≥\≈£î e<ä\ã&˚ yês¡eTT. >∑Ts¡Tyês¡eT+fÒ e÷ ø¬ ø£ÿ&É˝ìÒ uÛj Ñ T· +. m+<äTø£q>±
BO
yês¡+˝À nsTT<äT s√E\T H˚]Ãq bÕsƒê\˙ï >∑Ts¡Tyês¡+ Hê&ÉT $ì|æ+#ê˝…. düØ>±
$ì|æ+#·ìjÓT&É\ •ø£å Çe«ã&˚~. X¯óÁø£yês¡eT+fÒ m+‘√ dü+‘√wü+>± ñ+&˚~. Á|ü‹
X¯óÁø£yês¡+ e÷≈£î X¯\e⁄ ñ+&˚~.
O
á ø±\eTT˝À f…|Æ ⁄ü s¬ ≥’ s¡T e∫Ãq~. ø£qTø£ <äd÷ü ]Ô (Hand-writing) øÏ ÁbÕeTTK´+

C
‘·–bZ ˛sTTq~. ø±ì Ä ø±\eTT˝À #˚‹Áyê‘·≈î£ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ sTTe«ã&˚~. es¡

ES
|üØø£˝å À ø±uÀj˚T es¡Tì‘√ ÁyêsTT+∫ #·÷ùdyês¡T. á ø±\eTT˝À $<ë´s¡T\ú T ªª|òeü ⁄+f…Hé

ô|Héμμ‘√ ÁyêkÕÔsT¡ . y˚TeTT ø£fº… ø£\eTT‘√ Áyêùdyês¡eTT. á ø£fº… ø£\eTTqT ªªãs√ø£\μμ
EM
eTì nH˚yês¡T. #ê]àHês¡T e<ä› neTàã&˚$. dü]>± Áyêj·TìjÓT&É\ e÷ ‘Ó\T>∑T

|ü+‘·T\T>±ì, e÷ eTe⁄©«kÕôV≤ãTø±ì, e÷≈£î u≤>∑ •ø£å sTT#˚Ãyês¡T. Ç|ü&ÉT e÷
Á>±eTeTT˝À ˇø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ ªªõ˝≤¢|ü]wü‘Y ôV’≤dü÷ÿ\Tμμ ø£\<äT. 300`400
©
$<ë´s¡T\ú T+{≤s¡T. 10`12 eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ëúÀ<Ûä #˚jT· {≤ìøÏ ñHêïs¡T.

yÓTT‘·eÔ TTô|q’ nìï bÕsƒê\T ‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ uÀ~Û+|üã&ÉT‘êsTT. $<ë´s¡T\ú T |üØø£˝å À¢ u≤>±H˚
bÕ´dt ne⁄‘·T+{≤s¡T. ø±ì jÓTes√ ˇø£]<äs› T¡ $<ë´s¡T\ú T ‘·|Œü j˚T $<ë´]ú≈L£ &É dü]>±
ˇø£ |ü<ä´+ #·<äTe˝Ò&ÉT. ˇø£ yê´dü+ düÁø£eT+>± Áyêj·T˝Ò&ÉT. Væ≤+B HêeTø±s¡ú+
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. Ç+^¢wßü dü]>± Áyêj·Tsê<äT, #·<Tä eq÷sê<äT. @ $<ë´]újTÆÓ q dü]>±
#·<Tä eø£b˛sTTq, ˝Òø£ Áø£eT•ø£Då ≈£î $s¡T<ä+Δ >± q&É∫q, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT+<ä*+#·˝&Ò TÉ .
Ks¡àeTT #ê\ø£ j˚T ñbÕ<Ûë´j·TT&Óq’ kÕVü≤dæ+∫ j˚T $<ë´]úHq’Ó eT+<ä*+∫‘˚, n{Ïº
$<ë´]ú ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T }s¡Tø√s¡T. yês¡T ñbÕ<Ûë´j·TT&çì eT+<ä*kÕÔsT¡ . n+‘·es¡øπ
Ä>∑sT¡ . $<ë´s¡T\ú T ‘·eT ìs¡dqü ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ düyTÓ à #˚kÕÔsT¡ . n+‘·{‘Ï √ #ê*+#·ø£ yês¡T
ªªô|òTsêyéμμ≈£î |üPqT≈£î+{≤s¡T ≈£L&É. Á|ü‹ $<ë´dü+düú˝À $<ë´s¡Tú\, ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+|ò÷ü \Tqï$. #ê˝≤eT≥Tº≈î£ sT÷ dü+|ò÷ü \T ªªdüyTÓ àμμ dü+|ò÷ü ˝Ò. ø±sêâHê\˝À |üì#˚ùd
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ≈£L©\ dü+|ò÷ü \T ªªTrade Unionsμμ e˝…H,˚ á dü+|ò÷ü \T q&ÉT|üã&ÉT‘·$.
ø=Hêïfi¯ó¢ $<ë´s¡T\ú düyTÓ àj˚T<√ ˇø£ düeTdü´ô|q’ kÕ–‘˚, eT]ø=Hêïfi¯ó¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\
düyTÓ à yê] J‘·+ >∑T]+#√ ˝Òø£ ñ<√´>∑eTT >∑T]+#√ ˝Òø£ ñ<√´>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
ìj·Te÷\ (conditions) >∑T]+#√ kÕ>∑T‘·T+≥T+~. >∑Ts¡T•wü´ dü+ã+<Û+ä j·T»e÷ì,
≈£L© ø£+f… @MT m≈£îÿe ñ+&É<Tä ! n+<äs÷¡ sê»ø°jT· y˚‘˝Ô· !Ò
KS
|ü≥Dº ≤\˝Àì $X¯«$<ë´\j·÷\, ø±˝ÒJ\ Á|üdTü ‘Ô · yê‘êes¡D+ (climate), |üØø£\å
\ø£Då +, dü+|ò÷ü \T, Á>∑÷|ü⁄\T, uÀ<Ûqä $<Ûëq+, düyTÓ à\T, ô|Tò sêe⁄\T yÓTT<ä\>∑T $wüj÷· \
O
>∑T]+∫ yπ̊s #·]ÃkÕÔeTT.
BO
u≤\´ $yêVü≤eTT
Ä ø±\+˝À u≤\´ $yêVü≤eTT\T »s¡>∑≥+ Ä#ês¡+. e÷ Hêj·Tq>±s¡T Ä
O
Ä#êsêìï nqTdü]+∫ Hê $yêVü≤+ ≈£L&Ü #ê˝≤ ∫qï ej·TdüT‡˝ÀH˚ »]|æHês¡T.

C
n|ü&ÉT Hê ej·TdüT‡ 11`12 dü+ˆˆsê\≈£î $T+∫ j·TT+&É<Tä . Hê uÛ≤s¡éj·TdüT‡ 8

ES
dü+ˆˆsê\≈£î $T+∫ ñ+&É<äqT≈£î+{≤qT. ø£Hê´<ëq+ nìï <ëHê\ø£+fÒ >=|üŒ<äì

uÛ≤$+#˚yês¡T. ªªnwüeº sê¸ uÛyÑ ‘˚ ÿ· Hê´μμ nì XÊg+. ø±e⁄q mì$T~ dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡
EM
<ë≥ø£eTT+<˚ Ä&É|\æ \¢ $yêVü≤+ »s¡|&ü +É Ä#ês¡+.

Hê ô|<ä#› ˝Ó *¢… $yêVü≤+ ≈£L&Ü á Ä#ês¡+ Á|üø±s¡yT˚ e÷ Hêj·Tq>±s¡T »]bÕs¡T.
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ≈£î≥T+u≤\˝À nìï ˝≤+#ÛH· ê\T ø£\T|ü⁄ø=ì yÓTT‘·+Ô ø£≥ï+ Ä s√E˝À¢
©
s¡÷.500/` ø£+fÒ $T+#˚~ø±<äT. Ä ø±\+˝À ô|[¢|\æ ¢ #·<Tä e⁄≈£îqï<ë ˝Ò<ë nH˚ düeTdü´H˚
˝Ò<Tä . øπ e\+ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ÁbÕeTTK´+ Ç#˚Ãyês¡T. ≈£î≥T+ã+ m≥Te+{Ï<ìä , nq>±
Mfi¯¢ |üP]«≈£î˝…≥Te+{Ï yês¡ì, n‘·eÔ ÷eT\T, u≤e\T, eTs¡T<äT\T e¬>s’ ê\‘√ ã\>∑+ø£\
≈£î≥T+ãy˚THê nì $#ê]+#˚yês¡T.
Ä ø±\+˝À $yêVü‰\T 5 s√E\T »]π>$. düMTbÕq ñ+&É˙ <ä÷s¡<X˚ Êq ñ+&É˙,
mø£ÿ&É ñHêï r]ø£ #˚dTü ø=ì ã+<ÛTä e⁄\+‘ê ô|[¢fi≈¢¯ î£ e∫Ã 5 s√E\T+&˚yês¡T. 5 s√E\
$yêVü‰\˝À ªªdü<ädüT‡μμ≈£î #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ñ+&˚~. Äs√E 50`100 eT+~
bÂs√Væ≤‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚ Áu≤Vü≤àDT˝À, XÊÁkÕÔ\T #·<Tä e⁄≈£îqï j·÷õ„≈î£ ˝À, |üPC≤s¡T˝À
sêe≥+ düV≤ü »eTT. eT+∫ r|æ |æ+&ç e+≥\‘√ dü+‘·sŒ¡ D #˚dæ Áu≤Vü≤àDT\≈£î me¬se]
jÓ÷>∑´‘· (ôV≤’ dæjT· ´‘Y) qqTdü]+∫ ñuÛj Ñ T· bÕØº\T <äøDåÏ *∫Ã yê]ì >ös¡$+#˚yês¡T.
Ä s√E˝À¢ e<Û÷ä es¡T\T ˇø£] H=ø£sT¡ #·÷dæ yÓT#·TÃø√yê*, nH˚ düeTdü´j˚T ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
ñuÛÑj·TÁ‘ê n+‘ê ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ u≤<Ûä´‘·H˚. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î q∫Ã‘˚#ê\T, $yêVü‰\T
»]–b˛j˚T$.
u≤\´ $yêVü‰\ Ä#ês¡eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± ñ<äéTeTT q&É|qæ yê]˝À H˚qT≈£L&Ü
ˇø£&ìç . dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘+· ˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+ ©qyÓTqÆ ‘·sê«‘· u≤\´$yêVü≤ |ü<‹Δä
ìùw~Û+#·ã&ç+~. nsTTq|üŒ{ÏøÏ Á>±e÷˝À¢ yÓqTø£ã&çq esêZ˝À¢, Vü≤]»qT˝À¢ u≤\´
KS
$yêVü‰\T Ç+ø± »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñqï$. u≤\´ $yêVü‰\e\q ø=+‘·es¡≈î£ ˝≤uÛ+Ñ ñ+&˚~.
#ê\ ∫qï ej·TdüT‡˝À ø√&Éfió¯ ¢ n‘·>Ô ±]fi¢̄≈î£ yÓ[,¢ n‘·eÔ ÷eT\ Væ≤‘·e⁄˝À ñ+&ç, Ç‘·s¡
O
‘√{Ïø√&Éfi‘¢̄ √ düV≤ü Jeq+ >∑&|É {ü ≤ìøÏ n\yê≥T |ü&y˚ ês¡T.
BO
düeTwæº ≈£î≥T+ã eédüú
eTq kÕ+|òTæ ø£ eédü˝ú À düeTwæº ≈£î≥T+ã+ ˇø£ eTTKýÓTqÆ dü+dü>ú ± uÛ≤$+#·ã&˚~.
O
u≤\´ $yêVü‰\T düeTwæº ≈£î≥T+u≤\T |ü{wÏ +ü̃ >±ñ+&É&+É ˝À düV≤ü ø£]+∫q$. u≤\´
C
$yêVü‰\ e\¢ ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T düV≤ü q+, düeTq«j·T+, düV≤ü ø±s¡+, düV≤ü JeqeTTq≈£î
ES
n\yê≥T |ü&y˚ ês¡T. ø±e⁄q düeTwæº ≈£î≥T+u≤\T u≤>±q&É#$˚ . á ≈£î≥T+u≤\˝À

e´øÏøÔ Ï ÁbÕeTTK´+ ˝Ò<Tä . e´øÏ‘Ô ê«ìøÏ ‘êe⁄˝Ò<Tä . düsê«~Ûø±s¡+ ø£s<Ô¡ ,˚ ø±ì, ø£sÔ¡ dü«˝≤uÛ≤ìï
EM
e<äT\Tø=ì ‘·q X¯øÔÏ kÕeTs¡´ú eTT\qT ≈£î≥T+u≤ìπø <Ûës¡b˛ùdyê&ÉT. nq>± ≈£î≥T+ã

dü+øπ eå Ty˚T ‘·q <äèø£Œ<∏+ä >± ñ+#·Tø=ì ø£sÔ¡ ‘·q düs«¡ dü«+ ‘ê´>∑+ #˚ùdyê&ÉT.
©
á˝≤{Ï düeTwæº ≈£î≥T+u≤\T Ä s√E˝À¢ mH√ï H˚qT #·÷dæHêqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT

|ü≥Dº +˝À ìedæ+#˚ ô|<ä› C≤^s¡T<ës¡˝¢ À¢H‘’Ó H˚ $˚ T, Á>±e÷\˝À ìedæ+#˚ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ
#Ó+~q ø£sD¡ ≤\T, |üf+Ò &ÉT¢ kÕVüQø±s¡˝¢ À HÓ‘’ H˚ $˚ T, á˝≤{Ï düeTwæº ≈£î≥T+u≤\HÓH√ï
#·÷dæHêqT. e÷eT÷\T s¬ ‘’ T· ˝À¢ ≈£L&Ü á˝≤{Ï düeTwæº ≈£î≥T+u≤\T ñ+&˚$.
á ø±\+˝À düeTwæº ≈£î≥T+u≤\T ns¡T<äT. BìøÏ mH√ï ø±s¡D≤\T. ˇø£{Ï qMq
$<ë´$<Ûëq+, ¬s+&Ée~ u≤\´ $yêVü‰\ kÕúH˚ j·TÚeq+˝À $yêVü‰\T ø±e&É+,
eT÷&Ée~ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ |üqTï\ $<Ûëq+ (Taxation system).
|ü≥uº ÁÑÛ <äT˝…q’ ‘·<Tä |üs√ ˝Òø£ ˇø£ &Üø£sº T¡ >±H√ ˝Òø£ Ç+õ˙j·Ts¡T>±H√ eè‘·T\Ô
qe\+_+∫ ‘·eT≈£î q∫Ãq ˇø£ #·<Tä e⁄≈£îqï ne÷àsTTì ô|[¢ #˚dTü ø=ì H˚{Ï j·TTe≈£î\T
dü«‘·+Á‘· J$‘·+ >∑&|É {ü ≤ìøÏ |üPqT≈£î+≥THêïs¡T. mes¡T dü+bÕ~+∫q~ yê]πø >±ì
˝À>∑{Ï ≈£î≥T+ãeTTq≈£î dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . á s√E˝À¢ ≈£î≥T+ãeT+fÒ 5>∑Ts¡T düuTÑÛ ´\‘√
≈£L&çq~ uÛ≤s¡´, uÛsÑ ,Ô¡ Ç<äs› T¡ ˝Òø£ eTT>∑TsZ T¡ |æ\\¢ T. #·<Tä e⁄\T |üP]Ô #˚dTü ø=ì $yêVü‰\T
nj˚Tés¡øπ düeTwæ≈º î£ ≥T+ã+. Ä ‘·<Tä |ü] düs«¡ kÕe÷q´+>± e´wæº ≈£î≥T+ã+. Á|üuTÑÛ ‘·«+
|üqTï\ $<Ûëq+ ≈£L&Ü e´wæº ≈£î≥T+ãeTTH˚ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. |üqTï\ uÛ≤s¡+
‘·|æŒ+#·Tø=q{≤ìøÏ ÄdæÔbÕdüTÔ\T ≈£î≥T+ã düuÛÑT´˝À¢ $uÛÑõ+∫ K+&É |üÁ‘ê\T
Áyêdü T ≈£ î +{≤s¡ T , Ç$ ø=ìï s√E\ ‘· s ê«‘· ì»yÓ T Æ q e´wæ º ≈£ î ≥T+u≤\T>±
s¡÷bı+<äT‘êsTT.
KS
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ #·{≤ºìï nqTdü]+∫ d”*+>∑TqT ‘·|Œæ +#·T ø=q&ÜìøÏ y˚T»s¡T,
O
yÓTÆqs¡T nH˚ uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&É mH√ï ≈£î≥T+u≤\T yÓTT<ä\T yÓTT<ä˝Ò, ø±–‘ê\ô|’q
BO
y˚sT¡ |ü&Ü¶sTT. ø±ì sêqTsêqT Ä ø±–‘ê\ìïj·TT ì»yÓTqÆ K+&É |üÁ‘ê\ s¡÷|ü+ <ë*Ã
e´wæº ≈£î≥T+u≤\T>± uÛ≤$+#·ã&ÉT#·Tqï$.
O
düeTwæº ≈£î≥T+ã+˝À u≤>± #·<Tä e⁄ø=qïyê]øÏ, dü]>± #·<eä ìyê]øÏ, düeTs¡Tìú øÏ,
ndüeTs¡Tìú øÏ, eè<äT˝Δ q’… ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î, $‘·+‘·Te⁄\≈£î, ø±fi¯ó¢ #˚‘T· \T dü]>± ˝Òìyê]øÏ,
C
<äèwæº ˝Òìyê]øÏ n+fÒ $ø£˝≤+>∑T\≈£î, yÓTT‘·+Ô ô|q’ n+<ä]ø° kÕúq+ ñ+&˚~. n+<ä]
ES
b˛wüD »]π>~. ø±ì Á|üdTü ‘Ô · Ä]úø$£ <Ûëq+ nqTdü]+∫ y˚sT¡ ã&ÉT#·Tqï ≈£î≥T+u≤\e\q
ã\V”≤qT˝…q’ düuTÑÛ ´\T <Óã“‹+≥THêïs¡T.
EM
Á>±eT J$‘·eTT
H˚qT e÷ e÷‘êeTVüQ\ Á>±eT+ #˚yfiÓ ˝¢̄ À 1897 dü+ˆˆs¡eTT e÷]Ã HÓ\˝À
©
»ìà+∫HêqT. #˚yfiÓ ¢̄ ôV≤’ <äsêu≤<äTqT+&ç $ø±sêu≤<äT yÓfi¢‚ s√&ÉTô¶ |q’ , e÷ Á>±eT+

‘·\ø=+&É|*ü ¢ qT+&ç düTe÷s¡T 50 yÓTfiÆ ¢̄ <ä÷sêq, ñqï~. Ä s√E˝À¢ #˚yfiÓ ¢̄ ˇø£
C≤^s¡T Á>±eT+. Ç|ü&ÉT ôV≤’ <äsêu≤<äT õ˝≤¢˝Àì ˇø£ ‘ê\÷ø± øπ +Á<ä+.
H˚qT e÷ dü«Á>±eT+ ‘·\ø=+&É|*ü ˝¢ À ô|]–Hêqì sTT~es¡øπ nHêïqT >∑<ë!
y˚TeTT Äs√E˝À¢ e÷ ø√≥˝À ìedæ+#˚ yês¡eTT. Hêø£+fÒ Ç<äs› T¡ ô|<äy› êfi¯ó¢ ñ+&˚yês¡T.
e÷ nqï qs¡V≤ü ]sêe⁄ Hê≈£î eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ñqï|ü&ÉT eTs¡D+Ï ∫Hê&ÉT.
e÷ nø£ÿ sê<Ûeä Tà, n+‘·≈î£ eTT+<˚ #·ìb˛sTT+~. á ø±s¡D≤q e÷ Hêj·Tq>±s¡T
‘·s‘¡ s· ê\qT+∫ e÷ |üP]«≈£î\T ìedæd÷ü Ô e∫Ãq Ä ø√≥qT e<ä*ô|{Ïº düMT|üeTTqH˚
ˇø£ ø=‘·Ô sTT\T¢ ø£{HºÏ ês¡T. düTe÷s¡T 72 dü+e‘·‡s¡eTT\ ÁøÏ+<ä≥ øπ e\+ eT{Ïº >√&É\‘√
ø£{qºÏ á sTT\T¢ sTT+‘·es¡≈î£ u≤>±H˚ ñqï~. á Ç+{Ï˝À e÷ ‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄
ñ+≥THêï&ÉT. H˚qT 1960˝À y˚sπ ˇø£ ∫qï Ç\T¢ ø£≥Tº≈î£ HêïqT.
á eT<Û´ä ø£{qºÏ ø=+<ä] yÓX’ ó¯ ´\ Ç+&ÉT,¢ eT] ˇø£]<ä]› s¬ &É¢ sTT+&ÉT¢ ‘·|Œü ,
‘·øÏÿq Ç+&É¢ìï eT{Ïº>√&É\‘√ ø£{Ïºqy˚. ø£Ás¡ <ä÷˝≤\T, ø£Ás¡ yê≥T¢ ∫\Tø£ #Óø£ÿ‘√
ø£|ü y˚dæ ô|q’ #·e⁄&ÉT b˛kÕÔsT¡ . á #·e⁄&ÉT e÷Á‘·+ eT<Û´ä eT<Û´ä q b˛düT+Ô &Ü˝…. yÓTT‘·+Ô
ô|q’ á ø±\+˝À Ç≥Tø£, düTqï+, ˝Òø£ dæyTÓ +≥T, ÇqTeTT‘√ ø£{qºÏ Ç+&Éø¢ +£ fÒ Ä
bÕ‘·ø±\+˝À ø£{qºÏ eT{Ï>º √&É\ Ç+&¢̊ >∑{>ºÏ ± ñqïeì #Ó|Œü e#·TÃqT.
KS
ìC≤+ sê»´ eédüú
O
ìC≤+ e+oj·TT\ sê»´ |ü]bÕ\q ø±\+˝À C≤^s¡T sTT˝≤ø±\ì, U≤˝≤‡
sTT˝≤ø±\ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+ s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± ñ+&˚~. yÓTT‘·+Ô sêh+ yÓX’ Ê\´+˝À
BO
C≤^s¡T sTT˝≤ø± yÓX’ Ê\´+ eT÷&Ée uÛ≤>∑+ es¡≈î£ ñ+&ÓqT. C≤^s¡T<ës¡,¢ dü+kÕúHêBÛX¯ó\,
eTU≤Ô<ës¡¢ kÕ«BÛq+˝À ñqï sTT˝≤ø± ªªC≤^s¡T sTT˝≤ø±μμ nì nqã&˚~. C≤^s¡T<ës¡˝¢ À
O
ô|<ä› C≤^s¡T<ës¡T¢ ˝Òø£ nMTs¡T¢ (Nobles) dü+kÕúHêBÛXó¯ \T ñ+&˚yês¡T. M]øÏ ‘·eT ‘·eT
C
sTT˝≤ø±\˝À dü s ê«~Û ø ±s¡ e TT\T+&˚ $ . uÛ Ñ ÷ e÷´<ëj· T ˝Ò ø £ ¬ s yÓ q ÷´XÊK≈£ î

ES
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ T¡ , b˛©düT XÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ b˛©düT

õ˝≤¢ dü÷|ü]+f…+&Ó+≥T (S.P.), Hê´j·TXÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ ªôdwüH‡é »&çμ®
EM
n~Ûø±sê\T+&˚$. á C≤^s¡T sTT˝≤ø± b˛©düT n~Ûø±], sêhb˛©düT ÇHéôdŒø£ºs¡T

»qs¡˝Ÿ (I.G.P.) ≈£î, õ˝≤¢ »&ç,® ôdwüH‡é »&ç,® sêh ôV≤’ ø√s¡T≈º î£ ˝Àã&ç j·TT+&˚yês¡T.
∫qï C≤^s¡T<ës¡¢≈£î, eTU≤Ô<ës¡¢≈£î ‘·eT sTT˝≤ø±˝Àì Á>±e÷\ uÛÑ÷$T•düTÔ
©
edü÷\T#˚ùd n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~. á C≤^s¡T Á>±e÷\ ø£s¡D≤\qT, |üfÒ+&É¢qT

(eTTqdüãT\qT) Mπs ìj·T$T+#˚ yês¡T. ø=ìï ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ á ø£sD¡ ≤\T, |üf+Ò &É¢
MT<ä, á ∫qï‘·sV¡ ‰ü C≤^s¡T<ës¡‘¢ √ ìj·T$T+|üã&É¶ ªHêj·TãTμ\ì ñ+&˚yês¡T. yÓTT‘·+Ô ô|q’
uÛ÷Ñ $T•düTÔ edü÷\T #˚dTü ≈£îH˚ düsê«~Ûø±s¡+ ñ+&˚~. ø=+<äsT¡ C≤^s¡T<ës¡T¢ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
ªe÷˝…ø±q (sêj·T*º) Vü≤≈£îÿμ n˙ eTUÒ<Ô ës¡T,¢ eTU≤Ô|qü Tï n˙ ø£fyºÒ ês¡T.
C≤^s¡T<ës¡˝¢ À n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\T eTTdæ+¢ \T. dü+kÕúHêBÛXó¯ ˝À¢, eTU≤Ô<ës¡˝¢ À¢ <ë<ë|ü⁄
n+<äsT¡ Væ≤+<äTe⁄˝Ò. dü+kÕúHêBÛXó¯ \T Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ªù|wtøw£ μt nqT |üqTï #Ó*+¢ #˚yês¡T.
H˚sT¡ >± Á|üuTÑÛ ‘ê«BÛq+˝À ñqï ÁbÕ+‘·+ ªU≤˝≤‡ sTT˝≤ø±μ nqã&˚~. e÷ Á>±eT+
‘·\ø=+&É|*ü ¢ U≤˝≤‡ sTT˝≤ø± ˝Àì~. ‘ê\÷ø±≈£î ˇø£ ‘·V≤ü o\T<ës¡T, ˇø£ eTT+‘·õ+
b˛©düT nqã&˚ düuŸ`ÇHéôdŒø£sº Y ñ+&˚yês¡T. sêh+˝À yÓTT‘·+Ô ‘=+uÛe’… T+~ ‘·V≤ü o˝≤›sT¡ ,¢
<ë<ë|ü⁄ q÷s¡TeT+~ düuŸ`ÇHéôdŒø£sº T¡ ¢ ñ+&˚yês¡T. ‘·V≤ü o˝≤›s˝¢¡ À (13) øÏ 175— (20)øÏ
150— (57) øÏ 125 s¡÷bÕj·T\ HÓ\J‘·+ ñ+&˚~. Ç<˚ e÷~]>± b˛©düT
düuŸ`ÇHéôdŒø£sº T¡ \˝À (18) øÏ 100— (20) øÏ 80— (57) øÏ 60 s¡÷bÕj·T\ HÓ\J‘·+
<=]πø~.
‘ê\÷ø±˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &É 4`5 eTTK´dü˝ú ≤˝À¢ ªb˛©düT Hêø±μ \T+&˚$. nø£ÿ&É ˇø£
»y˚T<ës¡T (Head Constable) sƒêHê<ës¡T nqT ù|s¡T‘√ ñ+&˚yê&ÉT, n‘·ì ÁøÏ+<ä
KS
4`5 >∑Ts¡T »yêqT\T (ø±Héùdãº T˝Ÿ‡) ñ+&˚yês¡T. á sƒêHê<ës¡T HÓ\J‘·+ ø=+<ä]øÏ
35 s¡÷bÕj·T\T, ø=+<ä]øÏ 25. n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\≈£î 15 ñ+&˚~. »yêq¢≈î£ J‘ê\T
O
8 qT+∫ 10 es¡≈î£ <=]πø$. M]ô|q’ H˚ sêh XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+&˚$.
BO
‘·V≤ü o\T<ës¡≈¢ î£ bòÂCŸ<ëØ (ÁøÏ$Tq˝Ÿ), ~yêì (dæ$˝Ÿ) n~Ûø±sê\T+&˚$. ÁøÏ$Tq˝Ÿ
øπ düT\˝À H˚sd¡ Tü &ú øç Ï ˇø£ÿ HÓ\es¡≈î£ ø±sê>±s¡ •ø£å $~Û+#˚ n~Ûø±s¡eTT, dæ$˝Ÿ yÓ|’ ⁄ü
O
100 s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ yÓ\ >∑\ øπ düT\ rs¡TŒ #Óù|Œ n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~.
C
‘·V≤ü o\T<ës¡T n+fÒ ‘ê\÷ø± Vü≤<äT› es¡≈î£ Äj·Tq ˇø£ ìj·T+‘·. Äj·Tq
ES
|üs´¡ ≥q n+fÒ ô|<ä› n≥ºV‰ü dü+, Vü≤&Ü$&ç‘√ ≈£L&ç ñ+&˚~. yês¡+s√E\ eTT+<˚
&˚sê\T (Tents) e∫Ã |ü&˚$. @<Ó’Hê ˇø£ e÷$T&ç‘√≥ #·÷dæ nø£ÿ&É á &˚sê\T
EM
y˚ùdyês¡T. Äj·Tq m|ü&ÉT ekÕÔs√ j˚TyÓ÷ nì }] ø£s¡D+, |üfÒ+&ÉT¢ ø=+<äs¡T

ô|<äs¬› ‘’ T· \T &É|ü ø=eTTà\T, u≤C≤ uÛ»Ñ +Ár (Hê<äd«ü s¡+) j·TTø£+Ô >± }] •yês¡Te<ä›
Vü‰»s¡T ñ+&ç Ä ‘·V≤ü o\T<ës¡TqT m<äTs√ÿyê˝…. Äj·Tq á }πs–+|ü⁄‘√ e∫Ã ‘·q
©
ø±´+|ü⁄˝À ãdü#ù˚ dyês¡T. Äj·Tq yÓ+≥ Äj·Tq uÛ≤s¡´, |æ\˝¢ øÒ ±ø£ yπ̊s ã+<ÛTä e⁄\T,
ùdïVæ≤‘·T\T ≈£L&Ü e#˚Ãyês¡T. ø±´+|ü⁄ ñqïìï s√E\T Ms¡+<ä] uÛÀ»quÛ≤»Hê\
>∑T]+∫ dü]j·T>∑T @sêŒ≥T¢ #˚ùd u≤<Û´ä ‘· ø£sD¡ +, |üf+Ò &É~¢ . ø±´+|ü⁄ düMTbÕq }]
es¡Ô≈£î\T <äTø±D≤\T ô|{Ïº nedüs¡eTTqï edüTÔe⁄\˙ï düs¡|òüsê #˚j·÷˝…. Bìì
ªdüsT¡ ãsêV”≤μ nH˚yês¡T. á düsT¡ ãsêV”≤˝À @e÷Á‘·+ ˝À|ü+ »]–Hê ø£sD¡ +, |üf+Ò &ÉT¢
•ø£å nqTuÛ$Ñ +#· e\dæ+<˚. es¡≈Ô î£ \T düs|¡ süò ê #˚dqæ edüTeÔ ⁄\ _\T¢ u≤|ü‘T· &ÉãT“
ø£s¡D+, |üfÒ+&ÉT¢ #Ó*¢+#˚~. á düs¡TãsêV”≤˝À ø=+‘·es¡≈£î }] es¡Ô≈£î\T qwüº+
uÛ]Ñ +#˚yês¡T.
n|üŒ{Ï Á>±eT eédüú
Ä s√E˝À¢ Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±˙ ˝Òø± ‘ê\Tø±, õ˝≤¢ uÀs¡T\¶ T ø±˙ @M ˝Òe⁄.
n|üŒ{ÏøÏ ªõ˝≤¢ã+Bμ »]– 30 dü+e‘·‡sê\T $T+#·˝<Ò Tä . Áø=‘·Ô Áø=‘·Ô #·{≤º\T neT\T˝À
ô|≥ºã&ÉT‘·÷ ñ+&ÓqT. uÛ÷Ñ e÷´<ëj·TXÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ Áø=‘·Ô Áø=‘·Ô ]õdüsº T¡ ,¢
]ø±s¡T\¶ T qyÓ÷<äT #˚jT· ã&ÉT#·T+&ÓqT. ªs¡jT· ´‘·Tyê]μ uÛ÷Ñ $T ã+<√ãdüTÔ |ü<‹Δä Ä#·sD¡ ˝À
ô|fÒº s√E\T. s¬ ‘’ T· \≈£î ˝Òø£ eékÕj·T<ës¡≈¢ î£ , me]ø° #·<Tä e⁄ ˝Ò≈î£ +&ÓqT. á X¯‘êã›+
Äs¡+uÛeÑ TsTT e÷©, b˛©düT |üf+Ò &É˝¢ À #·<Tä e⁄ø=qï ø=‘·‘Ô s· e¡ TT yês¡T ãj·T\T<˚sπ es¡≈î£ ,
bÕ‘· ‘·s+¡ yês¡T mes¡T n+‘·>± #·<Tä e⁄≈£îqïyês¡T ø±s¡T. ø±e⁄q Á>±e÷\˝À düsê«~Ûø±s¡+
ø£sD¡ ≤\<˚. s¬ ‘’ T· \+‘ê ø£sD¡ ≤\ #Ó|ü #˚‘˝· À¢ ñ+&˚yês¡T.
KS
<˚X¯eTTKT, <˚X¯bÕ+&Ü´\ |ü<äe⁄\T b˛sTTqqT ‘·eT ªcÕHéμ (Ä&É+ãs¡+)
eTs¡Te˝Ò<äT. n~Ûø±sê\T ˝Ò≈£îHêï yês¡T >∑&É∫q X¯‘êu≤›\˝À nqTuÛÑ$dü÷Ô e∫Ãq
O
s¡TdüTeTT\T (yê]¸ø£ Á>±+≥T¢) yê]øÏ <=s¡≈î£ ‘·÷H˚ ñ+&˚$. ÇHê+X‚Ø, eTU≤Ôu÷ÑÛ eTT\T
BO
Á|üuTÑÛ ‘·« eX¯+ ø±˝Ò<Tä . ÇHê+ ø£MTwüHé $#ês¡D >±$+∫ eTT+‘·KãT\T (dü]|º ø¬æò ≥T¢)
Ç∫ÃHês¡T. Á>±eT Á|ü»\T yês¡\qT ª<=s¡μ\H˚yês¡T. Ç|üŒ{Ïø° e÷ Á>±eTyêdüT\T
O
eTeTTà\qT <=s¡\H˚ n+{≤s¡T. y˚TeTT e÷ ø√≥˝À ìyêdü+ #˚jT· ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø°

y˚TeTT mø£ÿ&ÉñHêï, y˚TeTT ñ+&˚ dü˝ú ≤ìï ªø√≥μ nq&É+, eTeTTà\qT Á>±eT Á|ü»\T
C
<=s¡\q&É+ n|üŒ{Ï ø£sD¡ ≤\≈£î q#˚Ã~ ø±<äT.

ES
<ädsü ê |ü+&ÉT>∑
EM
<ädsü ê |ü+&ÉT>∑ø±˙, ñ>±~ø±˙ Á>±eT Á|ü»\T e÷ ø√≥˝ÀH˚ Áb˛>∑sTT »s¡|eü \dæq

˝≤+#ÛH· ê\˙ï »s¡|&ü +É Ä#ês¡+. <ädsü ê |ü+&ÉT>∑ düeTj·÷q Á>±eT Á|ü»\+‘ê ≈£L&ç
Äj·TT<Ûä|üP» »]ù|yês¡T. Ä ø±\+˝À Äj·TT<Ûë\≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T @M
©
˝Òe⁄. q÷s¡T j·÷uÛ’… ‘·TbÕ≈£î\T eT]ø=ìï ø£‘T· \Ô T e¬>s’ ê ˇø£ #√≥ ô|{Ïº |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT
|üP» #˚ùdyê&ÉT. ‘·<Tä |ü] ˇø£ y˚Tø£ ˝Òø£ ˇø£ >=Á¬sqT Äj·TT<Ûë\≈£î ã* Ç#˚Ãyês¡T.
n+‘ê ø£\dæ d”y÷Ó \¢+|òTü q¬ø’ yÓfiy¢‚ ês¡T. »$Tà<äsÙ¡ q+ #˚dTü ø=ì n+‘ê <˚e‘ê<äsÙ¡ HêìøÏ
yÓfiy¢‚ ês¡T. n≥T |æeTà≥ eT∞¢ n+‘ê ªø√≥μ˝À Áb˛>∑jT˚ ´~. e÷ Hêj·Tq>±s¡T n‘·sÔ T¡ ,
‘·eT\bÕ≈£î\T, b˛ø£\T e¬>s’ ê sTT∫Ã Á|ü»\+<ä]ì düHêàì+#˚~. Ç<˚$<Û+ä >± ñ>±~
|ü+&ÉT>∑ düeTj·÷q≈£L&Ü »]π>~. |ü+#ê+>∑ ÁX¯eD+ »]–q ‘·<Tä |ü] e÷ Hêj·Tq>±]
}]yês¡+<ä]ì düHêàì+∫ |ü+ù|yês¡T.
|üs<¡ ë
<˚Xe¯ TTKT, <˚Xb¯ Õ+&Ü´\ sTT+&É˝¢ À Ä&Éyês¡T >√cÕ (|üs<¡ ë) bÕ{Ï+#˚yês¡T. Ç~
s¬ &ç,¶ yÓ\eT<=s¡\ Ä#ês¡+. <˚Xe¯ TTKT\˝À q÷{ÏøÏ 95 XÊ‘·+ >∑Ts¡T s¬ &ç<¶ =s¡˝.Ò ø=ìï
õ˝≤¢\˝À yÓ\eT <=s¡\T+&˚yês¡T. Áu≤Vü≤àD<=s¡\ dü+K´ ‘·≈î£ ÿe. Ms¡T≈£L&Ü |üs<¡ ë≈£î
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î ¬s&ç¶ ˝Òø£ yÓ\eT<=s¡\ Ä#ês¡y˚T ne\+_+∫Hês¡T.
<˚Xb¯ Õ+&Ü´\˝À q÷{ÏøÏ 95 XÊ‘·+ Áu≤Vü≤àDT˝Ò.
$yêVü‰\T
á Áu≤Vü≤àD <˚Xe¯ TTKT, <˚Xb¯ Õ+&Ü´\T ‘·eT Ç+&É¢ Ä&É|&ü TÉ #·T\qT ‘·eT˝ÀH˚
KS
ˇø£]+{ÏøÏ ˇø£] ì#·TÃø=ì $yêVü‰\T »]ù|yês¡T. ø£sD¡ ≤\≈£î m+‘· ÄdæbÔ ÕdüT\Ô THêï,
yê] Ç+&É≈¢ î£ ‘·eT Ä&É|&ü TÉ #·T\qT sTTe«≥+ ‘·eT <äsê®≈î£ ‘·–q~ ø±<äì, <˚Xe¯ TTKT,
O
<˚X¯ bÕ+&Ü´\T uÛ≤$+#˚yês¡T. nfÒ¢ s¬ &ç<¶ =s¡\T ‘·eT Ç+&É¢ Ä&É|&ü TÉ #·T\qT |üf+Ò &É¢
BO
Ç+&É≈¢ î£ Ç∫Ã $yêVü‰\T ø±$+#·≥+, dü+ã+<Ûuä ≤+<Ûyä ê´\T #˚jT· ≥+ n>ös¡eeTì
uÛ≤$+#˚yês¡T.
O
ø£sD¡ ≤\T`|üf+Ò &ÉT¢

C
á X¯‘êã›|⁄ü Äs¡+uÛ+Ñ ˝À ø£sD¡ ≤\T #ê˝≤ ã\e+‘·T\T. uÛ÷Ñ $T ã+<√ãdüT,Ô düsπ «

ES
|ü<äΔ‹, |üqTï y˚ùd $<Ûëq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT »]π> »e÷ã+B (e÷|ò”\ì,

•yêj·T»e÷ã+B nì, ø£$Tà @ø±‡˝≤ nì) ∫≈£îÿ\e\¢ ø£sD¡ ≤\qT eT+∫ neø±X¯+
EM
\_Û+∫q~. s¬ ‘’ T· \+<äsT¡ ø£sD¡ ≤\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· T+&Ée\dæ+<˚. ø£sD¡ + $s√~Û nsTT‘˚

¬s’‘·T\≈£î n+‘ê qwüºy˚T. ø±e⁄q ¬s’‘·T\T ø£s¡D≤ìï dü+‘·è|æÔ|üs¡∫ ñ+#·{≤ìøÏ
Á|üj·T‹ï+#˚yês¡T. ¬s’‘·T\ ô|s¡fi¯¢˝À @ ≈£Ls¡>±j·T\THêï ø£s¡D+>±]øÏ ñ∫‘·+>±
©
Ç#˚Ãyês¡T. s¬ ‘’ T· e<äq› Tqï eT+∫ ø√&ÓH√ ˝Òø£ m<äTH› √ ø£sD¡ +>±] eékÕj·T+ »s¡>{∑ ≤ìøÏ
ãVüQeT‹>± Ç#˚Ãyês¡T.
Áø£yT˚ D ø£sD¡ ≤\ n~Ûø±sêìøÏ $s¡T<ä+Δ >± #·<Tä e⁄≈£îqï j·TTe‘·s+¡ |üf+Ò &ÉT¢ #ê˝…+CŸ
Çe«≥+ Äs¡+_Û+∫Hês¡T. Ç~ Á>±e÷~Ûø±s¡eTT jÓTTø£ÿ |ü+|æD° >∑T]+∫q dü+|òTü s¡¸D.
á dü+|òTü s¡¸D |ò*ü ‘·+>± ø£sD¡ ≤\ n~Ûø±s¡+ ø=+‘·es¡≈î£ ‘·–qZ ~. ø£sD¡ ≤\T, |üf+Ò &ÉT¢
düeTq«j·T+ #˚dTü ≈£îHêïs¡T. Çø£, <=s¡\ n~Ûø±s¡+ ã<äT\T |üf+Ò &É,¢ ø£sD¡ ≤\ n~Ûø±s¡+
kÕ>∑≥+ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~.
ñuÛj
Ñ T· T\T ø£*dæ düsêÿ] •düTôÔ |q’ q÷{ÏøÏ 10 s¡÷bÕj·T\ #=|üq s¬ ‘’ T· \qT+∫
»e÷ã+B ªe÷eT÷fi¯óμ¢ edü÷\T #˚ùdyês¡T. á e÷eT÷fi¢̄˝À |üf+Ò &É≈¢ î£ , ø£sD¡ ≤ìøÏ,
‘·Vü≤o\T<ës¡T≈£î, ‘·Vü≤o\T »e÷ã+~ dæã“+~øÏ, &Ó|üP´{° ø£˝…ø£ºs¡T≈£L, Äj·Tq
»e÷ã+B dæã“+~ø°`n+<ä]ø° uÛ≤>∑+ ñ+&˚~. sêqT sêqT ˇø£ Á>±eT+ |üf\Ò +fÒ
Äj·Tq, kı+‘· ùd<ä´+ #˚ùd ˇø£ s¬ ‘’ ø˚ ±ø£ ˇø£ Á>±e÷~Ûø±]≈£L&Ü.
Ä ø±\+˝À e÷ }] ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T>± e÷ Hêj·Tq>±s¡T, ø£sD¡ +, e÷©
|üf\Ò T`á eTT>∑TsπZ ñ+&˚yês¡T. ùd<ä´+˝À ñqï uÛ÷Ñ $T˝À eT÷&ÉT uÛ≤>±\T á eTT>∑TsZ T¡
ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ kÕ«BÛq+˝À ñ+fÒ ‘·øÿÏ q ˇø£ uÛ≤>∑+ Á>±eT+˝Àì Ç‘·s¡ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\
kÕ«BÛq+˝À ñ+&˚~.
KS
ùd<ä´|ü⁄ dæ‹ú
O
Ä ø±\+˝À ùd<ë´ìøÏ ‘·–q uÛ÷Ñ $T˝À #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe uÛ÷Ñ $T ùd<ä´+˝À ñ+&˚~.
BO
‘·øÿÏ quÛ÷Ñ $T kÕ>∑Tã&ç˝ÀøÏ ˝Òø£ |ü&Üe>± ñ+&˚~. n&Ée⁄\T u≤>± ñ+&˚$. »HêuÛ≤
‘·≈î£ ÿe. 1901 dü+e‘·‡s¡|⁄ü »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh|ü⁄ »HêuÛ≤
O
yÓTT‘·+Ô ˇø£ ø√{Ï |ü<øä =+&ÉT \ø£\å q\uÛ’… ˇø£ÿ yÓsTT´ ñ+&˚~. e÷ eTVü≤ã÷uŸq>∑sY
õ˝≤¢ »HêuÛ≤ @&ÉT \ø£\å nsTT<äTy˚\T e÷Á‘·yT˚ . |üqTï\ $<Ûëq+ ≈£L&Ü Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s+¡ >±
C
ñ+&˚~ ø±<äT. yÓ÷≥\T‘√* u≤e⁄\ÁøÏ+<ä ùd<ä´+ nj˚T´ uÛ÷Ñ eTT\ô|q’ ≈£L&Ü mø£sêìøÏ
ES
10 qT+∫ 12 s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ e÷>±DÏ<ëÛ sê (•düT)Ô y˚ùdyês¡T. Ä ø±\|ü⁄ <Ûëq´|ü⁄

<Ûäs¡\qT ã{Ïº ≈£L&Ü e÷>±DÏ •düTÔ #Ó*¢+#·&É+ ¬s’‘·T\≈£î #ê˝≤ ø£wüº+>± ñ+&˚~.
EM
ø±e⁄q uÛ÷Ñ eTT\ |ü{≤º\T kÕ~Û+∫ ùd<ä´+˝ÀøÏ ‘˚yê\H˚ <Ûs’Ó ´¡ + CÒùdyês¡Tø±s¡T.

á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ Ä ø±\|ü⁄ Á|üuTÑÛ ‘·«+ yês¡T 1907 ≈£î dü]j·T>∑T 1318 |òdü ©ü
©
dü+e‘·‡s¡+˝À ªuÛ÷Ñ eTT\ qMq ùd<ä´|ü⁄ #·≥+º μ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î ø=ìï Vü≤≈£îÿ\ì∫Ã
|ü{≤º\ô|q’ uÛ÷Ñ eTT\T rdæø=q{≤ìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+∫Hês¡T. u≤e⁄\T Á‘·$«+#·Tø=ì e÷>±DÏ
ùd<ä´+ #˚dæq#√ yÓT≥º •ùdÔ rdæø=qã&ÉTqì, ùd<ë´ìøÏ ‘˚e&ÜìøÏ n{Ïº uÛÑ÷eTT˝À¢
qT+&˚ ø£\|ü q]øÏ ˝≤uÛÑ+ bı+<äe#·TÃqì ñ‘·Ôs¡Te⁄\T #˚dæHês¡T. á $<Ûä+>±
Áb˛‘·‡Væ≤+∫q+<äTe\q #ê˝≤eT≥Tº≈î£ uÛ÷Ñ $T ùd<ä´+˝ÀøÏ e#˚Ãdæ+~. á Áø=‘·Ô s¡÷\T‡
qqTdü]+∫ ø£sD¡ ≤\T, e÷*|üf+Ò &ÉT¢ uÛ÷Ñ eTT\T qMq+>± ùd<ä´+ô|q’ rdüT≈£îHêïs¡T.
e÷ Hêj·Tq>±s¡T ≈£L&Ü á Áø=‘·Ô s¡÷\T‡ÁøÏ+<ä ø=+‘· uÛ÷Ñ $T rdüTø=ì].
≈£î˝≤\T
≈£î˝≤\ qqTdü]+∫ e÷ Á>±eT+˝À eT÷&˚ sTT+&ÉT¢ Áu≤Vü≤àDT\$ ñ+&˚$— e÷~,
ø£sD¡ +>±]~, Á>±eT |ü⁄s√Væ≤‘·Tì~. yÓX’ ó¯ ´\ sTT+&ÉT¢ eT÷&ÉT Hê\T>∑T ø£+f… m≈£îÿe
ñ+&˚$ ø±e⁄. ø±|ü⁄\ Ç+&ÉT¢ 15`20 es¡≈£î ñ+&çj·TT+≥$. eékÕj·T+ #˚ùd
eTTKýÓTqÆ ‘Ó>∑ ø±|ü⁄\<˚ nì|æ+#·T≈£îH˚~. Á>±eT »HêuÛ≤˝À n~Ûød£ +ü K´ ‘Ó\>∑\T,
Vü≤]»qT\~. Hê>∑*‘√\T‘·÷ kı+‘·+ <äTìï eékÕj·T+ #˚ùdÔ ø±|ü⁄\ì nqTø√ã&˚yês¡T.
Mπs e÷© ˝Òø£ b˛©düT |üfÒ\T |ü<ä$ô|’q ñ+fÒ ª¬s&ÉT¢μ nì nqã&˚yês¡T.
dü+kÕúHêBÛX¯ó\T>∑ ñqï yês¡T ‘·eT ù|s¡T yÓ+ã&ç ª¬s&ç¶μøÏ e÷s¡T>± ªsêe⁄μ nì
ô|≥Tº≈î£ H˚yês¡T. s¬ &ÉTø¢ ±ì, yÓ\eT\T ø±ì, ìjÓ÷– Áu≤Vü≤àDT\Tø±ì, Ms¡+‘ê ‘·eT
KS
ù|s¡T yÓ+ã&ç ªsêe⁄μ nì ô|≥Tºø√e&É+, eTsêsƒê\T sêC≤´~Ûø±s¡+ô|q’ e∫Ãq ‘·<Tä |ü]
yê]ì #·÷dæ Äs¡+uÛyÑ TÓ Æ ñ+≥T+<äì Hê }Vü≤. ‘·sê«‘· Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T ªsêe⁄μ
O
nH˚ |ü<+ä yÓ+ã&ç ªkÕùV≤ãTμ ˝Òø£ ªãVü≤<ä÷s¡Tμ nH˚ |ü<+ä ‘·–*+∫ _s¡T<äT\T Ç#˚Ãyês¡T.
BO
ø±q ª¬s&çμ¶ nH˚ |ü<ëìøÏ ø±ì ªsêe⁄μ nH˚ |ü<ëìøÏ >±ì ≈£î\+ ˝Òø£ ‘Ó>‘∑ √ @˝≤+{Ï
dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä .
O
‘Ó\>∑\T Væ≤+<ä÷ sêE\ ø±\+˝À, >√\ø=+&É KT‘·TãTcÕV”≤ sê»´+˝À ôdq’ ´+˝À

#π̊syês¡T. yê]~ ôd’ìø£ eè‹Ô. ã+Á{À‘·T\ì |æ*|æ+#·T≈£îH˚yês¡T. ‘Ó\>∑ ôd’ì≈£î\T
C
s¡Ds¡+>∑+˝À ‘·eT X¯Ss¡‘·«Á|ü<äs¡Ùq #˚dæ X¯Á‘·Tôd’Hê´\qT u≤>± m<äTs=ÿH˚yês¡ì

ES
#·]Á‘·ø±s¡T\T ÁyêdæHês¡T. 1870 es¡≈î£ <˚Xe¯ TTKT\ <ä>sZ∑ ¡ ñ+&˚ dæã“+~˝À n~Ûø+£ >±
á ‘Ó\>∑˝Ò ñ+&˚yês¡T. á˝≤{Ï neø±XÊ\T @M ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTTq ‘·sê«‘· ∫+‘·‘√|ü⁄\T,
EM
e÷$T&ç ‘√≥\T, Ç‘·s¡ |òü\eèøå±\T, ≈£Ls¡>±j·T\ ‘√≥\qT >∑T‘êÔ ô|’q rdæø=ì

|ò\ü |ò˝ü ≤<äT\T, ≈£Ls¡>±j·T\T neTTàø=q≥+ M] eè‹Ô>± ì*∫b˛sTT+~. M]˝À n‘·´\Œ
dü+K´˝À eékÕj·T+ #˚ùdyêfi¯ó¢ ≈£L&Ü ñHêïs¡T. Vü≤]»qT\T eékÕj·T J‘·>±fi¯ó>¢ ±
©
˝Òø£ ≈£L©\T>± J$‘·+ >∑&çù|yês¡T. qMq e÷s¡TŒ\ |òü*‘·+>±, M]˝À ø=+<äs¡T

eékÕj·T eè‹Ôì ne\+_+∫Hês¡T.
ã˝À‘·<ës¡T¢
Ä ø±\+˝À Á|ü‹ Á>±eT+˝À ªu≤s¡ã˝À‘·<ës¡Tμ¢ nì ñ+&˚yês¡T. Ms¡T Á>±eT
ùde≈£î\T. CÀ´wæ ˝Òø£ bÂs√Væ≤‘·T&ÉT, eTT˝≤¢, eÁ&É+–, ø£eTà], ne⁄dü*, ≈£îeTà],
#êø£*, eT+>∑*, e÷~>∑, e÷\ á$<Û+ä >± Ms¡+‘ê Á>±eTÁ|ü»\ ùde #˚jT· {≤ìøÏ
ñ+&˚yês¡T. ø£sD¡ +, |üf\Ò T ≈£L&Ü Á>±eTùde≈£î˝Ò. Ms¡+<ä]øÏ ÇHê+ uÛ÷Ñ eTT\T+&˚$.
Ä uÛ÷Ñ eTT\ qqTuÛ$Ñ dü÷Ô }s¡T |ü≥Tºø=ì ñ+&Ü˝…. me¬se] eè‹Ô qqTdü]+∫ yês¡T
Á>±eTÁ|ü»\ ùde #˚j÷· ˝…. uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T yê] yê] uÛ÷Ñ eTT\˝À |ü+&çq |ü+≥ qqTdü]+∫
ªã˝À‘·<ës¡μ¢ +<ä]øÏ ªã˝À‘·μ ù|s¡T‘√ <Ûëq´+ ô|{≤º˝.… e&É,¢ ≈£eTà], e÷~>∑ yÓTT<ä\>∑T
ø=+<äsT¡ ô|<ä› ã˝À‘·<ës¡ì¢ nqTø√ã&˚yês¡T. M]øÏ ‘·øÿÏ qyêfi¢̄ø+£ f… m≈£îÿe <Ûëq´+
ô|{≤º˝.…
Ç|ü&ÉT á ã˝À‘· sTTHê+\T ˝Òe⁄. ø±ì Ä ø±\|ü⁄ ÇHê+uÛÑ÷eTT\T
|ü{≤ºu÷ÑÛ eTT\T>± á ã˝À‘·<ës¡¢ kÕ«BÛq+˝ÀH˚ ñqï$. düsêÿ] •düTÔ #Ó*d¢ ÷ü Ô Ç‘·s¡
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\e˝… Ms¡T ≈£L&Ü Ä uÛ÷Ñ eTT\˝À ùd<ä´+ #˚dTü ≈£î+≥÷ nqTuÛ$Ñ düTHÔ êïs¡T.
KS
nsTTqq÷ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T ‘·eT |ü+≥ qqTdü]+∫ eékÕj·T|ü⁄ |üìeTT≥T¢ #˚dqæ +<äT≈£î
eÁ&É+–øÏ, ø£eTà]øÏ, ã≥º\T ñ‹øÏq+<äT≈£î #êø£*øÏ, øåös¡+ #˚dqæ +<äT≈£î eT+>∑*øÏ,
O
Ç<˚$<Û+ä >± eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ düV‰ü j·T|ü&qç +<äT≈£î, Vü≤]»qT˝À¢ e÷~>∑yêfi¯≈¢ î£ ,
BO
s¬ ‘’ T· \T ã˝À‘· ô|≥Tº‘T· Hêïs¡T. ªVü≤]»qT\Tμ #ê˝≤ qeTà<ä–q C≤‹ nì nqT≈£î+{≤s¡T.
#ê˝≤ø±\+ es¡≈î£ }]qT+∫ düsêÿ] &ÉãT“ rdüT≈£îyÓ[¢ ‘·V≤ü o\T KC≤Hê˝À, <ëK\T
#˚ùdyês¡T á Vü≤]»qT˝Ò. b˛©düT |üf\Ò T, ø±e˝Ÿø±s¡¢ (Village watchman) j·TTø£+Ô >±
O
Á>±eT+˝À eT<Û´ä sêÁ‹ sö+&ÉT >∑dTü ≈Ô î£ yÓ[q¢ düeTj·÷q ã˝À‘· sTTHêeTT\T nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï
C
e÷~>∑yêfi¯ó¢ yÓ+≥ ñ+&Ü˝…. me¬sH’ ê <=+>∑ ˝Òø£ nqTe÷q Á|ües¡qÔ ñqïyês¡T |ü≥Tºã&ç‘˚
ES
n{Ïyº ês¡T b˛©düT≈£î n|üŒ–+#·ã&˚es¡≈î£ á e÷~>∑yêfi¢̄ Vü≤yê\‘·T (custody) ˝ÀH˚

ñ+&˚yês¡T. Äø±\+˝À b˛©düT |üf\Ò T Ä<Û«ä s¡´+˝À ø±e˝Ÿø±s¡T,¢ e÷~>∑\T á ø±\|ü⁄
EM
b˛©düTyêfi¯ó¢ (Police force) >± |üì#˚ùdyês¡T.

Á|üøÿ£ Á>±eT+‘√ @<ÓH’ ê •yês¡T ‘·>±<ë @s¡Œ&ç‘˚ á ã˝À‘·<ës¡≈¢ î£ n‹ |ü≥Tº<\ä
ñ+&˚~. ‘·eT Á>±eT •yês¡T dü]>± ñqï<äì yê~+#·≥y˚Tø±ø£ m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+‘√
©
‘·eT Á>±eT •yês¡T Vü≤<äT\› qT ø±bÕ&ÉT≥¬ø’ b˛sê&˚yês¡T.

kÕ+|òTæ ø£ Jeqdæ‹ú
Ä ø±\+˝À J$‘êedüsê\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. _j·T´+ –Øï\T ˝Òe⁄. >±qT>∑\T+&˚$.
>±qT>∑‘√ rdæqq÷HÓ yê&˚yês¡T. ≈£L* Á|ü»\+‘ê C§qï\T, dü»\® T yê&˚yês¡T. {°
ø±ì, ø±|ò” ø±ì mes¡T |ü⁄#·TÃ≈£îH˚yês¡T ø±<äT. s¬ +&ÉT|üP≥˝≤ ø£&TÉ |ü⁄ì+&É uÛÀ»q+
#˚ùdyês¡T. |ü+&ÉT>∑\ düeTj·÷qH√ ˝Òø£ yÓ<’ Tä ´&ÉT |ü<´ä∏ + #Ó|Œæ ‘˚H√ X¯sÿ¡ s¡ yê&˚yês¡T.
Ä ø±\+˝À <äsêZ X¯s¡ÿs¡ nì ˇø£ #˚‹ |ü]ÁX¯eT ñ+&˚~. Ä X¯s¡ÿs¡H˚ y˚TeT+‘ê
yê&˚yêfi¢̄eTT. $<äT´‘Y X¯øÔÏ ù|s¡T ≈£L&Ü mes¡÷ $q˝Ò<Tä . øÏs√dæHé Á>±e÷\≈£î sê˝Ò<Tä .
Á>±eTyêdüT\T >±qT>∑˝À rdæq ÄeTT<ëìï BbÕ\≈£î yê&˚yês¡T.
ˇø£ÿ y˚d+ü – ø±\+ ‘·|Œü ‘·øÿÏ q s√E\˝À ≈£Ls¡>±j·T\T u≤>± <=]πø$. Á>±eTdüT\ú T
‘·eT ‘·eT ô|s¡fi˝¢̄ À ;s¡, bı≥¢, ∫≈£îÿ&ÉT, kıs¡bÕ<äT\T ô|≥Tºø=H˚yês¡T. Ç+ø± u…+&É,
e+>∑ á˝≤{Ï ø±j·T\T <=]πø$. Ä s√E\˝À á˝≤{Ï ≈£Ls¡>±j·T\qT Ç#·TÃfÒ ø±ì
ny˚Tà Ä#ês¡+ ˝Ò<Tä . mes¡T ø=H˚yês¡T ø±<äT. ≥e÷{≤\T+&˚$ ø±e⁄. ≥e÷{≤ ‹+fÒ
»\TãT #˚dTü +Ô <äì yê{Ïì yê&˚yês¡T ø±s¡T.
Á>±eT+˝Àì ô|<ä› s¬ ‘’ T· \e<ä› q÷s¡T j·÷uÛsÑ TT Äe⁄\, ãÁ¬s\ eT+<ä\T+&˚$.
KS
y˚Tj·T&ÜìøÏ j·T<∏˚#·Ã¤>± ;&ÉT uÛÑ÷eTT\T+&˚$. ø±e⁄q Á>±e÷\˝À bÕ&ç ø=s¡‘·
m+‘·e÷Á‘·+ ˝Ò≈î£ +&ÓqT. bÕ\T neTTà≈£îH˚ Ä#ês¡+ ≈£L&Ü ˝Ò≈î£ +&ÓqT. á ô|<ä› s¬ ‘’ T· \T
O
eTõ®>∑ es¡≈î£ me]ø° ìsêø£]+#˚yês¡T ø±<äT. n+<ä]øÏ eTõ®>∑ ñ∫‘·+>± <=]πø~. á
BO
¬s’‘·T\T HÓsTT´ ny˚Tàyês¡T. eT+∫ X¯óÁuÛÑyÓTÆq HÓsTT´ <=]πø~. |üHÓï+&ÉD≤\≈£î ˝Òø£
&Óã“~ nsTT<äT ô|d’ \ü ≈£î ˇø£ X‚sT¡ ˝Òø£ <ë<ë|ü⁄ ˇø£ øÏ˝À eT+∫ ‘êC≤ HÓsTT´ <=]πø~.
O
@ edüTeÔ ⁄˝Àq÷ ø£©Ô nH˚ e÷≥ me]ø° ‘Ó*j·T<äT (Ç|ü&ÉT n˙ï ø£©Ô edüTeÔ ⁄˝Ò.
n+‘ê ø£©Ô yê´bÕs¡yT˚ nì nqTø√ã&ÉT‘·Tqï~).
C
ES
e÷ ∫qï‘·q+˝À düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T e¬>s’ ê @MT˝Òe⁄. Á>±eTdüT\ú +‘ê }]

kÕVüQø±s¡¢ (ø√eT≥T¢ ˝Òø£ yÓ’<äT´\T) ô|’q Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚yês¡T. Ä ø±\+˝À e÷
EM
Á>±eT+˝À ˇø£ kÕVüQø±s¡T+&˚yê&ÉT. q\T>∑Ts¡T nqï<äeTTà\˝À ≈£L&çq ô|<ä› ≈£î≥T+ã+

Äj·Tq~. ø±ì u≤>± &ÉãT“ ì\Te ñqï ô|<ä› kÕVüQø±s¡T ø±&ÉT. Äj·Tq Vü≤è<äjT· +
#ê˝≤ eT+∫~. Á>±eT+˝Àì ô|<ä› ∫qï s¬ ‘’ T· \T, ≈£L* Hê* #˚dTü ø=ì J$+#˚ ≈£L©\T
©
<ë<ë|ü⁄ n+<äsT¡ á kÕVüQø±s¡T ÄkÕeTT˝Ò. nedüs+¡ ø£*–q|ü&ÉT Äj·Tq n+<ä]ì

Ä<äT≈£îH˚yê&ÉT. ø£se¡ ⁄\T, ø±≥ø±\T ≈£L&Ü Ä ø±\+˝À edü÷Ô ñ+&˚$. ˇø£ÿ|üP≥
≈£L&Ü ‹+&ç ˝Ò≈£î+&É ñ|üyêkÕ\T >∑&ç|æqyês¡T Ä kÕVüQø±] ÄkÕeTT\˝À H˚qT
#·÷&É˝<Ò Tä . á ÄkÕeTT\+‘ê |ü+≥\T e∫Ãq ‘·sê«‘· Ç+‘√, n+‘√ Ä kÕVüQø±]øÏ
<Ûëq´+ Ç∫Ã ‘·eT ãTTD+ rs¡TÃ≈£îH˚yês¡T.
Ä ø±\+˝À s√&ÉT¶\Tø±ì, ¬s’\Tø±ì, s¡yêD≤ edü‘·T\T, kÂø£sê´\T` @M
˝Ò≈î£ +&ÓqT. s¬ +&ÉT m&É¢ ã+&¢̊ s¡yêD≤kÂø£s´¡ +. e÷ }]øÏ düMTbÕq mø£ÿ&É ˇø£ dü+‘·
˝Òø£ n+>∑&ç kÕπ> }s¡T ˝Ò<Tä . Ç|üŒ{Ï cÕ<äTq>∑sT¡ <ë{Ïq ‘·sê«‘· 5`6 yÓTfiÆ ¢̄ <ä÷sêq
düsê›sT¡ q>∑s+¡ nH˚ Á>±eT+˝À dü+‘· kÕπ>~. e÷ }]qT+∫ á dü+‘· kÕπ> Á>±eT+
düTe÷s¡T 30`35 yÓTfiÆ ¢¯ <ä÷sêq ñ+≥T+~. e÷ kÕVüQø±s¡T ‘·qe<ä› ì\Tej·TTqï
<Ûëq´+ ã+&É<¢ ë«sê düsê›sT¡ q>∑sT¡ dü+‘·≈î£ s¡yêD≤ #˚dæ nø£ÿ&çqT+∫ Á>±eTÁ|ü»\
nedüs|¡ ⁄ü edüTeÔ ⁄\T ø=ì e÷ Á>±eT+ ‘Ó#Ã˚ yês¡T. á $<Û+ä >± Á|ü»\ J$‘êedüsê\T
e÷ Á>±eT+˝ÀH˚ \uÛ´Ñ eTj˚T´$.
Ä ø±\+˝À bÕ|ü;Û‹ ñ+&˚~. n‹~∏, nuÛ≤´>∑‹ì Ä<ä]+#˚yês¡T. e÷
∫qï‘·q+˝À ø√qd”eT qT+&ç #·<Tä e⁄≈£îqï Áu≤Vü≤àDT\T |òTü HêbÕØƒjT· T\T dü+#ês¡+
e#˚Ãyês¡T. yê]øÏ uÛÀ»q+ @sêŒ≥T »]π>~. Á>±eT |ü⁄s√Væ≤‘·Tì Ç+{Ï kÕsTT‘·´+
KS
(provisions) |ü+|üã&˚~. uÛÀ»Hêq+‘·s+¡ <äøDåÏ \T Ç∫Ã yê]ì kÕ>∑q+ù| Ä#ês¡+
ñ+&˚~. eT+∫ &ÉãT“ $\Te>∑\ kÕVüQø±s¡T¢ ‘·eT sTT+{Ï Ä&É|ü&ÉT#·T\ $yêVü≤
O
düTeTTVüAs¡Ô dü+<äs¡“¤+˝À ≈£L&Ü $yêVü≤+ #˚sTT+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·TìøÏ e÷eT÷\T
BO
dü+uÛ≤eq ˝Òø£ <äøDåÏ ø£qï, m≈£îÿe @$T Çe«e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<ìä uÛ≤$+#˚yês¡T
(á ø±\+˝À @yÓTqÆ &ÉãT“πø ÁbÕeTTK´+. n+‘ê &ÉãT“≈£î <ëdüT\T).
O
ÄHê{Ï HêD…eTT
C
á X¯‘êã›|⁄ü Äs¡+uÛ+Ñ ˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+˝À düT>∑÷s¡T dæøÿ£ nì, #Ó*˙dæøÿ£

ES
nì, Vü‰© dæøÿ£ nì #˚‹‘√ ‘·j÷· s¡T#˚jT· ã&çq s¡÷bÕj·T\T yê&Éø+£ ˝À ñ+&˚$.
ªªeTT<ä› ô|d’ \ü μμì sê– ô|d’ \ü T+&˚$. Vü‰© s¡÷bÕj·T e÷]ùdÔ 96 ô|d’ \ü T <=]πø$.
EM
Áø£yT˚ D düT>∑÷s¡T, #Ó*˙ s¡÷bÕj·T\ yê&Éø+£ Ä–b˛sTT, Vü‰© dæøÿ£ (HêD…+) ˇø£ÿfÒ
yê&ÉTø£˝À qT+&˚~. Ç<˚ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ dæøÿ£ . dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘+· ˝À ìC≤+ sê»´+
©qeTj˚Tés¡≈î£ ≈£L&Ü á s¡÷bÕj·T yê&ÉTø£˝À qT+&çq~.
©
Á_{Ïwßü ÁbÕ+‘·|⁄ü uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø£+ô|˙ s¡÷bÕj·T ˝Òø£ ø£˝≤›sT¡ s¡÷bÕj·T nqT

ù|s¡T‘√ Á_{Ïwßü düsêÿs¡T dæøÿ£ (B.G. Currency) yê&ÉTø£˝À ñ+&˚~. ìC≤+ dæøÿ£ Á_{Ïwßü
ÁbÕ+‘·+˝À |üìøÏsêø£b˛j˚T~, ø±ì á ø£+ô|˙ ˝Òø£ ø£˝≤›sT¡ s¡÷bÕj·T ìC≤+ sêh
dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ yê&Éã&É&+É ø±ø£ ôV≤’ <äsêu≤<äT, dæø+Ï Á<ëu≤<äT »+≥q>∑sê\˝À
ìedæ+#˚ Á_{Ïwßü düsêÿs¡T ñ<√´>∑T\+<ä]øÏ J‘ê\T á ø£˝≤›sT¡ s¡÷bÕj·T\˝ÀH˚ Çe«ã&˚$.
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh+ qT+∫ Á_{Ïwüß ÁbÕ+‘·eTTq≈£î #˚j·Tã&˚ m>∑TeT‹ ‘·≈£îÿe.
nø£ÿ&çqT+∫ Çø£ÿ&çøÏ m≈£îÿe ~>∑TeT‹ »]π>~. á ø±s¡D≤\ìï{Ïe\q Vü‰*dæøÿ£ yê&Éø+£
‘·–bZ ˛e&É+ »]–+<ä˙, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± Vü‰* dæøÿ£ , ø£˝≤›sT¡ dæøÿ£ e÷s¡ø+£ sπ ≥T dæsú +¡ >±
ñ+&Éøb£ ˛j˚T<äì n+{≤s¡T. ˇø£ e+<ä ø£˝≤›sT¡ s¡÷bÕj·T\T nedüs+¡ ñ+fÒ 125
es¡≈î£ Vü‰* s¡÷bÕj·T\T Ç#·TÃø√e\dæ e#˚Ã<ä≥. ø±ì ø=+‘·ø±\+ »]–q ‘·<Tä |ü]
á e÷s¡ø+£ sπ ≥T 116 s¡÷bÕj·T\ô|’ ø=+‘· ∫\¢s¡ ìs¡sí TT+|üã&çq~. e+<ä |ü<Vä ‰ü s¡T
s¡÷bÕj·T\T, ô|q’ 30 ô|d’ \ü T ø±uÀ\T (Vü‰©\T) sTTùdÔ e+<ä s¡÷bÕj·T\T ø£˝≤›sT¡
<=]πø$.
Ä ø±\+˝À <ÛëHê´ìøÏ` e&ÉT,¢ C§qï\T yÓTT<ä\>∑T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´˝…‘’ H˚ $˚ T ˝Òø£
ÄeTT<ë\T, q÷\T, |ü‹Ô yÓTT<ä\>∑T q>∑B (cash) <ÛëHê´\sTT‘˚H$˚ T` <Ûsä ¡ ‘·≈î£ ÿe
ñ+&˚~. s¡÷bÕj·T≈£î yÓ\ m≈£îÿe. s¡÷bÕsTTøÏ 24 X‚sT¡ ¢ ˝Òø£ Vü‰© 4 ô|d’ \ü ≈£î 1 X‚sT¡
KS
#=|üq C§qï\T, s¡÷bÕsTTøÏ |üHïÓ +&ÉT X‚s¢¡ es¡≈î£ ˝Òø£ 8 ô|d’ \ü ≈£î ˇø£ÿ X‚sT¡ #=|üq
_j·T´+ <=]πøe≥. Ç$ u≤C≤s¡T kÕe÷q´ <Ûsä \¡ T. 1898 ˝Òø£ 1899 dü+e‘·‡s¡+˝À
O
øå±eT+ e\¢ |ü+≥\T <Óã“‹Hêïj·T≥. Ä ø±s¡D+e\¢ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ <Ûsä \¡ T #ê˝≤
BO
ô|]–Hê≥. n|üŒ{Ï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À #Íø£ <äTø±D≤\T ô|{Ïº s¡÷bÕsTTøÏ
_j·T´+ @&ÉTqïs¡ X‚s¢¡ #=|üq, C§qï\T |üHïÓ +&ÉT X‚s¢¡ #=|üq n$Tà+#˚ @sêŒ≥T
#˚d+æ <äì Ä ø±\|ü⁄ ]ø±s¡T\¶ e\¢ ‘Ó\TdüTqÔ ï~.
O
C
XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· dæ‹ú

ES
n~ XÊ+‹, uÛÁÑ <ä‘· ˝Òì ø±\+. ìs¡“j ¤ T· +>± &ÛÜø±\T (ã+~b˛≥T <=+>∑‘H· ê\T)
»]π>$. ˇø£ Á>±eT+ qT+∫ Ç+ø=ø£ Á|üøÿ£ Á>±eT+ ≈£L&Ü mes¡÷ ìs¡“j ¤ T· +>± yÓfi˝¢¯ sÒ T¡ .
EM
»HêuÛ≤ ‘·≈î£ ÿe. eékÕj·T+˝À ñqï uÛ÷Ñ $T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. mø£ÿ&É≈î£ yÓ[H¢ ê n&Ée⁄\T,
>∑T≥º\T, ø=+&É\ eT<Û´ä ˝ÀqTqï ˝Àj·T˝À¢ qT+∫ Á|üj÷· D+ #˚j÷· *‡e#˚Ã~ á ˝Àj·TqT
ªª>∑+&çμμ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªeTVæ≤d” >∑+&çμμ. á˝≤{Ï @ >∑+&ç˝ÀqT+∫ Á|üj÷· D+
©
#˚jT· e\dæe∫ÃHê uÛj Ñ T· y˚T. u≤≥kÕs¡q¢ T <√#·T≈£îH˚, u≤≥\T ø=fÒº <=+>∑\T mø£ÿ&É
<ë– ñHêïs√, m|ü&ÉT e∫Ã MT<ä|ü&ç <√#·T≈£î+{≤s√ nì ni#˚‘·T\˝À ÁbÕD+
ô|≥Tºø=ì Á|üj÷· D+ #˚ùdyês¡T. @ sêÁ‹ @ Á>±eT+˝À &Ü≈£L\T (Dacoits) e∫Ã,
me] Ç+{À¢|&ü ç #·+|æ, ø±*Ã, <√#·T≈£îb˛‘ês√ nH˚~ m|üŒ{ÏøÏ uÛj Ñ T· y˚T. á $<Û+ä >±
uÛj
Ñ T· +‘√ ≈£L&çq J$‘·+ >∑&ùç |yês¡T Á>±eT Á|ü»\T.
Ä ø±\+˝À Á|ü‹ õ˝≤¢˝À ø=+<äsT¡ ù|s¡T>∑\ &Ü≈£L\T+&˚yês¡T. q\¢>=+&É õ˝≤¢˝À
ø√s¡Hêqj·T´ nH˚ yê&ÉT+&˚yê&É≥. Mì~ düTe÷s¡T 150 eT+~‘√ ≈£L&çq ˇø£ ô|<ä›
>±´+>∑≥. eTVü≤ã÷ãTq>∑sT¡ õ˝≤¢˝À |ü+<=$Tà<√ X¯‘êã›|⁄ü n+‘·´+˝À $Tj·÷kÕãì,
ø±y˚{Ï bÕ|ü&ìÉ , |ü+&ÉT>∑ kÕsTT>±&Éì, ô|<ä› &Ü≈£L\T+&˚yês¡≥. |ü+&ÉT>∑ kÕsTT>±&ÉT
e÷Á‘·+ á X¯‘êã›|ü⁄ Äs¡+uÛÑ+˝À |ü≥Tº|ü&ç Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫q eTs¡D•ø£å
nqTuÛ$Ñ +∫Hê&ÉT. á˝≤+{Ï ã+~b˛≥T <=+>∑\T ˝Òø£ &Ü≈£L\T, yÓTT‘·+Ô ìC≤+ sêh+˝À
yê´|æ+∫ ñ+&˚yês¡≥.
eTkÕÔHé nH˚ ˇø£ ô|<ä› &Ü≈£L Hêj·Tø£‘«· +˝À u≤*>±, |ü+u≤ nH˚ düuTÑÛ ´\‘√
≈£L&çq ˇø£ ô|<ä› >±´+>∑T ñ+&˚<≥ä . 1304 |òdü ©ü ˝À á >±´+>∑T ˇø£ <ë&ç (expedition)
»]|æq dü+<äs“¡ +¤ ˝À Äs¡T>∑Ts¡T Åd\Ô” e÷quÛ+Ñ >∑+ #˚dæ 32 u≤≥\T ø={Ï,º s¬ +&ÉT Çfi¢̄˝À
&Üø± y˚dHæ ês¡≥.
KS
n|ü&ÉT ôV≤’ <äsêu≤<äTqT+∫ ø£s÷¡ ï\TyÓfi¢‚ s√&ÉT‘¶ |· Œü e÷ õ˝≤¢˝À Ç+ø± @ s√&É÷¶
˝Ò<Tä . 1919 dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î |üPs¡«+ ôV≤’ <äsêu≤<äT, ø£s÷¡ ï\T, Á<√D≤#·\+ s¬ \’ T
O
˝Ò<Tä . y˚TeTT mø£ÿ&É≈î£ yÓ[H¢ ê s¬ +&ÉTjÓT&É¢ ã+&ç˝ÀH˚ Á|üj÷· D+ #˚ùd yês¡eTT. e÷
BO
}]qT+∫ ôV’≤<äsêu≤<äT sêe˝…qqï n~ ¬s+&ÉT s√E\ Á|üj·÷D+. e÷ }]
•yês¡Tô|q’ H˚ u≤≥\T ø=fÒº <=+>∑\ uÛj Ñ T· + Äs¡+uÛeÑ Tj˚T´~. ‘·<Tä |ü] 10 yÓTfiÆ ¢¯ <ä÷sêq
O
ñqï H˚<äTq÷s¡T, Ä ‘·sê«‘· ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºD≤ìøÏ düMT|üeTTqqTqï eT+U≤\,

eTùV≤X¯«s¡+ •yês¡T¢ <ë{ÏHêeT+fÒ #ê˝≤eT≥Tº≈î£ >∑&≈¶É î£ møÏÿqfÒº nì nqT≈£îH˚yêfi¯e¢ TT.
C
n|üŒ{Ïø° Ç+ø± ˇø£ uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ >∑+&ç <ë≥e\ùd ñ+&˚~. n~ u≤u≤ wüs=Œ¤BH› é
ES
|üV‰ü &é (>∑T≥º) ≈£î düMT|üeTTq s¬ +&ÉT >∑T≥º\ eT<Û´ä qT+&ç Á|üj÷· D+ #˚jT· e\dæq
e÷s¡Z+. Çø£ÿ&É m|ü&ÉT eTùV≤X¯«s¡+ |ü\ºHé (Battalin) ≈£î dü+ã+~Û+∫q ns¡ãT
EM
ôdì’ ≈£î\‘√ <√|æ&û uÛj Ñ T· + ñ+&˚~.

u≤≥kÕs¡q¢ T s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ ªª>∑+&ûμμ\ qqTdü]+∫ b˛©düT Hêø±\T
©
(out-posts) ñ+&˚$. b˛©düT >∑Ti¿|ü⁄ düyês¡T \T+&˚yês¡T. yês¡T Á|üj·÷DÏ≈£î\qT

‘·eT dü]Vü≤<äT› <ë{Ï+#˚yês¡T.
Vü‰´HéøHÏ é b˛©düT n~Ûø±]
á˝≤{Ï nsê»ø°jT· yÓTqÆ |ü]dæ‘ú T· \ u…&<É qä T n+‘·yTÓ Tq]+∫, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T
kÕú|+æ ∫q |ü⁄D´+ ªªVü‰´+øÏHμé μ (Mr. Hankin) ø£≥Tº≈î£ Hêïs¡T. Ms¡T 1880 dü+e‘·‡s¡+
‘·<äT|ü] ìC≤+ sêh dü<äsY HêõyÓT ø√‘ê«* (b˛©düT ÇHéôdŒø£ºsY »qs¡˝Ÿ) >±
ìj·T$T+#·ã&Ü¶sT¡ . áj·Tq düTe÷s¡T bÕ‹ø£ dü+e‘·‡sê\T á |ü<$ä ô|’ qT+&çHês¡T.
áj·Tq ì»+>± b˛©düT eédüúqT |ü⁄qs¡T<äΔ]+∫ XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\T kÕú|æ+∫q
eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT.
s√&ÉT¶, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T, yÓ÷{≤s¡Tø±s¡T¢ ˝Òì Ä s√E˝À¢ ªVü‰´+øÏHéμ>±s¡T
dü+e‘·‡s¡+˝À mì$T~ e÷düeTT\T |üs´¡ ≥q »]|æ esê¸ø±\+ Hê\T>∑T HÓ\\T e÷Á‘·yT˚
‘·q Ä|òd” Tü øπ +Á<äkÕúqyÓTqÆ ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À qedæ+#˚yês¡T. áj·Tq s¬ +&ÉT m&É¢ {≤+>±,
>∑Ti¿+ô|q’ |üs´¡ ≥q #˚ùdyê&É≥. õ˝≤¢ øπ +Á<äyT˚ ø±<äT, ‘ê\÷ø± øπ +Á<ä+, ‘ê\÷ø±˝Àì
eTTKýÓTqÆ Á>±e÷\˝À eT÷&ÉT, Hê\T>∑T s√E\T ø±´+|ü⁄#˚dæ n+‘ê |ü]o*+#˚yês¡≥.
n~Ûø±s¡, nq~Ûø±s¡ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü n+<ä]‘√ dü+>∑‘T· \T ‘Ó*dæø=H˚yê&É≥. yÓ+≥
ˇø£ÿ »yêqT≈£L&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü >∑Ti¿+ô|q’ ˇø£ÿ&˚ yÓ[,¢ bı˝≤\T<äTH˚ï s¬ ‘’ T· \‘√H˚ø±ø£,
KS
|üX¯óe⁄\Tø±#˚ |æ\¢yêfi¯¢‘√ düVü‰ kÕúìø£ eéVü‰sê\T, b˛©düT n~Ûø±s¡¢ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£îH˚yê&É≥.
O
ˇø£ |üsê´j·T+ ªVü‰´+øÏHμé >±s¡T Ç+<ä÷s¡T (ìC≤e÷u≤<äT) yÓ[¢ kÕúìø£ n~Ûø±s¡+¢ <ä]
BO
MT{Ï+>∑T »]|æ, Äs¡THÓ\\ >∑&TÉ e⁄ Ç∫ÃHê&É≥. á >∑&TÉ e⁄˝À|ü\ Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì
&Ü≈£L\+<äs÷¡ |ü≥Tºø√ã&Ü˝…, u≤≥kÕs¡q¢ T <√#˚ <=+>∑\ }s¡T ù|s¡T ˝Ò≈î£ +&É ø±yê˝….
>∑&eÉ ⁄˝À|ü\ á |üì »s¡>ì∑ jÓT&É\ b˛©düT n~Ûø±s¡T,¢ y˚TõÅùd≥º T¢ n+‘ê nqedüse¡ Tì
O
Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡íj·T+ rdüTø√e\dæ ñ+≥T+<äì ôV≤#·Ã]+∫Hê&É≥. Bì |òü*‘·+>±

C
ìC≤e÷u≤<äT õ˝≤¢˝À XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T @s¡Œ&Ü¶jT· ì Ä ø±\+˝À nø£ÿ&É ø√s¡Tº ÇHéôdŒø£sº T¡ >±
ES
|üì#˚dqæ sêC≤ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶ #Ó|Œü >± $HêïqT.

sêC≤ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç¶ es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ ªyÓTTVü≤‘·MTyéTμ (S.P.) >± ñ+&˚
EM
s√E˝À¢, Äj·Tq @&Óì$T~ HÓ\\T õ˝≤¢ yÓTT‘·+Ô |üs´¡ ≥q#˚dæ ªªõ˝≤¢øπ +Á<ä+ #˚sT¡ ≈£îqï
‘·sê«‘· ‘·q |üs´¡ ≥q ]b˛s¡Tº |ü+|æHê&É≥. @≥÷s¡THê>±s¡+ |üs´¡ ≥q #˚jT· &ÜìøÏ yπ̊s
yÓTTVü≤‘·MTyéT (S.P.) qT ìj·T$T+#·e˝…Hê?μμ nì ]e÷s¡Tÿ #˚dæ ªVü‰´+øÏHμé >±s¡T ]b˛s¡Tº
©
yê|üdTü |ü+|æHês¡˙, Ä ‘·sT¡ yê‘· ‘êqT yÓ+≥H˚ @≥÷s¡THê>±s¡+ |üs´¡ ≥q #˚dæ ]b˛s¡Tº
|ü+|æ‘˚ <ëìô|q’ ªVü‰´+øÏHμé ‘·q dü+‘√wü+ ‘Ó*|æHê&Éì ≈£L&Ü sêC≤ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥
sêe÷¬s&ç¶ nHêïs¡T.
yÓTT‘·+Ô ô|q’ ªVü‰´+øÏHμé ìC≤+ sê»éTT˝À XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T kÕú|+æ ∫ neTs¡T˝…H’ ês¡T.
Äj·TqqT Á|ü»\T eTs¡Te˝ÒsT¡ . ◊.õ.|æ. Ä|òd” Tü ˝À |ü<$ä ô|q’ eTVü≤eTà<äT qyêE»+>∑T
˝Òø£ q+_j·÷sY ˝Òø£ •e≈£îe÷sY ˝≤˝Ÿ eT¬ses¡Tqï|üŒ{Ïø,° Ä Ä|òd” Tü qT e÷Á‘·+ e÷eT÷\T
Á|ü»\T ªVü‰´+øÏHé kÕuŸ ø± <ä|sÔüò μY nH˚ n+{≤s¡T.
e÷$T&ç |ü+&É≈¢ î£ ˝§+>∑Tu≤≥T
m+‘· eT+∫yês¡T ≈£L&Ü ø=ìï düeTj·÷˝À¢ e÷$T&çbÕfi¯¢ rj·Tì s¡kÕìøÏ
˝Àã&çb˛‘ês¡T. Ç|üŒ{Ï cÕ<äTq>∑sT¡ ≈£î düMT|üeTTq s√&ÉT≈¶ î£ |ü•ÃeT ~≈£îÿq ñqï ª|òÁü s¡TUŸ
q>∑sμY ˝Òø£ ªC≤q+ ù|≥μ ˝À Äø±\+˝À ªÄ»+ n©U≤Héμ nì ˇø£ |üsêƒ Hé ñ+&˚yê&ÉT.
n‘·ì J$‘ê+‘·+ es¡≈î£ e÷ õ˝≤¢˝À n‘·ì<˚ n~Ûø±s¡+ kÕ–+~. ªÄ»+ n©U≤Héμ
sêÁ‹ì |ü>\∑ +fÒ n+‘ê |ü>\∑ T nqe\dæ+<˚. ˝Ò<ë |ü>\∑ TqT sêÁ‹ n+fÒ me]øÏ
sêÁ‹ nq≈£î+&Ü ñ+&˚ M\T˝Ò<Tä .
ª|òÁü s¡TUŸ q>∑sμY eTVü‰sêC≤ øÏwHü é |üsY cÕ<é C≤^s¡T. Äj·Tq >=|üŒ C≤^s¡T<ëπs
ø±ø£ Äs¡e ìC≤+ eTVü≤ã÷ã© bÕ<äTcÕ |üs¡eT $TÁ‘·T&ÉT. n|ü&ÉT eT+Á‹>±qT,
KS
‘·<Tä |ü] eTVü≤ã÷ã© bÕ<äTcÕ eT+Á‹eT+&É*˝À 1910 es¡≈î£ Á|ü<ëÛ q eT+Á‹>±q÷
ñHêï&ÉT. Ä»+ n©U≤Hé eTVü‰sêE>±] kı+‘·u÷ÑÛ eTT\T ø=ìï ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&ÉT.
O
ø±ì eTVü‰sê» n‘·ìï eT+<ä*+#·C≤\˝Ò<Tä . á Ä»+ n©U≤Hé ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄
BO
|ü P ]«≈£ î \T nqTuÛ Ñ $ dü ÷ Ô e∫Ãq ãVæ ≤ s¡ + |ü * ¢ nH˚ ˇø£ C≤^s¡ T Á>±eT+,
ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&ÉT. Ä»+ n©U≤Hé ‘·<qä +‘·s+¡ n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT ~˝Ÿ ãVü≤<ä÷s› Y
O
U≤Hé sêeTø£ècÕísêe⁄>±]‘√ dü+~Û #˚døæ =ì Ä Á>±e÷ìï e<ä*y˚dHæ ê&ÉT.

C
|òÁü s¡TUŸq>∑s˝Y À Ä»+ n©U≤Hé ø£{qºÏ ô|<ä› $XÊ\yÓTqÆ sê»uÛeÑ q+˝≤+{Ï uÛeÑ qeT÷,
ES
Hê\T¬><’ Tä yÓTfiÆ ¢̄ yÓX’ Ê\´+˝À yê´|æ+∫, ‘·sV¡ ‰ü ‘·sV¡ ‰ü e÷$T&ç#≥Ó T¢ >∑\ ‘√≥\T+&˚$.
nsTT‘˚ ˇø£ÿ e÷$T&ç |æ+<ÓqT≈£L&Ü ‘Ó+ù| kÕVü≤dü+ m≥Te+{ÏyêìøÏ ˝Òø£ b˛j˚T~.
EM
n‘·&TÉ #Ó|Œæ +<˚ XÊdüq+. n‘·&TÉ $~Û+∫+<˚ •ø£.å

n‘·ì <ä>sZ∑ ¡ m|üŒ{ÏøÏ e+<ä, j·÷uÛsÑ TTeT+~‘√ ≈£L&çq ªs√Væ≤˝≤\μ dæã“+~
ñ+&˚~. Ms¡T>±ø£ eTq<˚X¯ eTTdæ+¢ \T, kÕúìø£ ‘Ó\>∑yêfi¯ó¢ ≈£L&Ü n‘·ì ã+Á{À‘·T\T>±
©
|üì#˚ùdyês¡T.
Ä õ˝≤¢˝À |ü&sç êì s¬ +&ÉT bÕØº\T mø£ÿ&ÉHH’Ó ê ñ+&ç n+<äT˝ÀqT+∫ ˇø£ bÕØº
Ä»+ n©U≤Hé dü V ü ‰ j· T + ø√]‘˚ # ê\T, n‘· ì ªôd’ q ´+μ yÓ fi ‚ ¢ ~ , XÊdæ + #˚ ~ .
b˛©düT\T`ø√s¡T\º T n+<äs÷¡ ìdü‡Vü‰j·TT˝Ò. Ä»+ n©U≤Hé XÊdüqy˚T #Ó˝~¢Ò !
Ä»+ n©U≤HéqT ø±<äT. n‘·ì dæã“+~˝ÀqT+&ç me]HÓH’ ê n¬sdüTº #˚jT· &ÜìøÏ
ø√s¡Tºyê]∫Ãq yês¡+≥T rdüTø£yÓ[¢‘˚ b˛©düTyêfi¯ó¢ πøåeT+>± ‘·eT πø+Á<ä+ ‹]–
#˚sT¡ ≈£îH˚yês¡T ø±<äT. ˇø±H=ø£ düeTj·TeT+<äT e÷ õ˝≤¢ b˛©düT dü÷|ü]+f…+&Ó+≥T
(S.P.) <Ûs’Ó ´¡ +#˚dæ ø√s¡Tº yês¡+≥Tj·TTø£+Ô ‘·q dæã“+~‘√ düV‰ü yÓ[¢ <ë&ç »]|æ‘,˚ Ä»+
n©U≤Hé ‘·eT Ä|òd” Tü ˝À Vü‰»s¡THêï&Éì n‘·ì $s¡T<ä+Δ >± @yÓTHÆ ê H˚sê\T+fÒ ‘·eT≈£î
]b˛s¡Tº #˚jT· e\dæ+<ä˙ |òÁü s¡TUŸ q>∑sY qT+∫ ‘·øDå£ + ø±´+|ü⁄ ˝Ò|,æ ◊.õ.|æ. Ä|òd” Tü ≈£î
e∫Ã ]b˛s¡Tº #˚jT· e\j·TTqì, ªVü‰´+øÏHμé >±s¡T S.P. øÏ Äs¡s¶ T¡ |ü+bÕs¡≥. n+<äTø¬ ’
‘·T<ä≈£î ªU≤Hé ãVü≤<ä÷›sY eTTu≤s¡≈£î n© U≤Héμ nqã&˚ Ä S.P. ‘·q |ü<ä$
e<ä \ TÃ≈£ î Hêï&É ì n+{≤s¡ T . ‘· < ä T |ü ] ø=Hêïfi¯ ¢ ≈ £ î @&É e ìC≤+ø±\+˝À á
düT|ü]+f…+&Ó+≥T (S.P.) ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºD b˛©düT ø£MTwüqs¡T (ø=‘ê«\T) >±
ìj·T$T+|üã&Ü¶s¡T.
Ä»+ n©U≤Hé ‘·q ‘√≥˝Àì eT+∫ eT+∫ e÷$T&ç|+ü &ÉT¢ düeT]Œ+#·Tø=ì
KS
Á_{Ïwt s¬ dæ&˙Ó ‡ì dü+‘√wüô|fÒyº ê&É≥. Á_{Ïwßü yê]~ ªÄ»+ n©U≤Héμ≈£î m|ü&É÷
düV‰ü j·T+ \_Û+#˚<ìä #Ó|ü ≈£îH˚yês¡T. s¬ dæ&˙Ó ‡ n~Ûø±s¡T¢ #Ó|Œæ q≥T¢ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«+,
O
Vü‰´+øÏHé ˝≤{Ï Äj·Tq Á_{Ïwüß n~Ûø±s¡T\T $q&É+ düVü≤»+. yÓTT‘·Ôsô|’q Ç~
BO
e÷$T&ç|+ü &É¢ Á|üu≤Û e+!
★ ★ ★
O
C
ES
EM
©
s¬ +&Ée Á|üøs£ D¡ eTT
|ü≥Dº J$‘·eTT
KS
e÷≈£î ñs¡÷,› bòÕØ‡ uÛ≤wü\T uÀ~Û+#˚ e÷ eTÚ©«kÕôV≤ãT ãVüQXÊ 1011˝À
ôV’≤<äsêu≤<äT yÓ[¢b˛sTTHês¡T. y˚TeTT Ç+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îqï ‘Ó\T>∑T, ñs¡÷›
O
Á>±eTJ$‘êìøÏ dü]b˛sTTq+‘· es¡≈î£ #ê\Tqì, eTeTTà\qT ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +
BO
|ü+|æ Ç+ø± m≈£îÿe ñqï‘· $<ëúÛ≤´dü+ ø=s¡≈î£ @sêŒ≥T #˚jT· T≥ nqedüse¡ T˙ e÷
Hêj·Tq uÛ≤$+#˚yês¡T. Ç~ Ç˝≤ ñ+&É>± Hê Äs√>∑´+ #Ó&ç H˚qT |ü&øÉ £ y˚dHæ êqT.
O
kÕúìø£ yÓ<’ Tä ´ì <˚o ñ|ü#ês¡+e\¢ ø±düÔ ø√\T≈£îHêïqT. Bs¡yÈ TÓ qÆ ñ|ü#ês¡+ »]–q|üŒ{ÏøÏ

C
s√>∑ ìyês¡D ø±˝Ò<Tä .

ES
á ø±s¡D+ e\q ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ìedæ+#˚ Ä|ü⁄\Ô , <ä>]Z∑ ã+<ÛTä e⁄\ dü\Vü‰ô|q’
e÷ Hêj·Tq>±s¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT yÓ<’ Tä ´\‘√ ñ|ü#ês¡eTT #˚sTT+#·&ÜìøÏ n+^ø£]+∫Hês¡T.
EM
ôV≤’ <äsêu≤<äT e#˚ÃdæHêeTT. ø±sê«Hé˝À ñ+&˚ bÕ|üjT· ´ nqT eT+∫ ù|s¡T>∑\ Äj·TTπs«<ä
yÓ<’ Tä ´ì ñ|ü#ês¡eTTe\¢ 3`4 HÓ\˝À¢ H˚qT |üP]Ô>± ≈£î<äTs¡T≈£îHêïqT. Äs√>∑´+ u≤>∑T|ü&~¶É .
Çø£ }s¡T yÓfi¯¢e˝…Hê? ˝Òø£ ôV’≤<äsêu≤<äT˝ÀH˚ ñ+&çeTT+<äT $<ëúÛ≤´dü+
©
kÕ–+#·e˝…Hê nH˚ düeTdü´ eT∞¢ eTT+<äT≈£î e#˚Ãdæ+~. e÷ <ä>]Z∑ ã+<ÛTä e⁄˝…q’ ã÷s¡T\Z ,
<ë<Ó|*ü ¢ yê] nu≤“sTT\T sTTø£ÿ&É ñ+&ç #·<Tä e⁄≈£î+≥THêïs¡T. y˚TeTT jÓT+<äT≈£î Ä
$<Û+ä >±H˚ #·<Tä e⁄ø√≈£L&É<Hä ~˚ e÷ Á|üXï¯ . ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄, yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄
k˛<äsT¡ \T sTTø£ÿ&É |ü≥Dº +˝À ìyêdüeTT #˚dæ #·<Tä e⁄≈£î+≥THêïs¡T. <ë<Ó|*ü ¢ s¡+>±sêe⁄
e÷ ô|<äu› ≤e, ôV≤’ <äsêu≤<äT ìyêdüdTü ˝ú .Ò e÷ ‘·*>¢ ±s¡T e÷‘√ @ø°u$ÑÛ +∫Hês¡T. ‘·T<ä≈î£
e÷ Hêj·Tq>±s¡T e÷ ø√]ø£qT eTìï+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À e÷ ìyêdü+, e÷ $<ëúÛ≤´dü+ >∑T]+∫q @sêŒ≥T¢ #˚dHæ ês¡T.
á $<Û+ä >± 1912 qT+∫ e÷ |ü≥Dº J$‘·+ Äs¡+uÛeÑ TsTTq~. øÏwHü é >∑+CŸ
#ÓeTHé≈£î düMT|üeTTq n<Ó›ô|’q ˇø£ Ç\T¢ rdæø=ì ñ+&˚yêfi¯¢eTT. ã÷s¡TZ\
sêeTø£ècÕísêe⁄, <ë<Ó|*ü ¢ s¡+>±sêe⁄ ª<Ûsä à¡ e+‘Yμ ôV≤’ dü÷ÿ\T˝À #·~y˚yês¡T. yês¡T Ç+^¢wßü
#·~y˚~. ìC≤+ sê»´ sêhuÛ≤wü ñs¡÷›. #·{≤º\˙ï ñs¡÷›˝ÀH˚ ñ+&˚$. ø√s¡Tº\˝À
eéVü‰sê\˙ï ñs¡÷˝› ÀH˚ »]π>$. eø°fió¯ ¢ ñs¡÷˝› À yê~+#˚yês¡T. n~Ûø±s¡T¢ ñs¡÷˝› À
rs¡TŒ\T #Óù|Œyês¡T. ø±e⁄q Ç+^¢wßü uÛ≤wü H˚s«¡ &É+ nqedüse¡ Tì e÷ Hêj·Tq>±s¡T
uÛ≤$+#˚yês¡T. H˚qT e÷ ‘·eTTà&ÉT ≈£L&É n<˚ $<Û+ä >± nqT≈£îH˚yêfi¯e¢ TT. ø±e⁄q e÷
$<ëúÛ≤´dü+ ñs¡÷˝› ÀH˚ kÕ–+~. y˚TeTT <ës¡T˝Ÿ ñ\÷yéT ôV≤’ dü÷ÿ˝À¢ #˚]HêeTT. á dü÷ÿ˝Ÿ
#ês¡T$THês¡T düMT|üeTTq qTqï ªø±©ø£e÷Héμ e<ä› ñ+&˚~. Ä ø±\|ü⁄ ª$T&ç˝Ÿμ ˝Òø£ á
ø±\|ü⁄ @&Ée ‘·s>¡ ‹∑ øÏ düe÷qeT>∑T ªªs¡Twæ]j·÷μμ nH˚ bòÕs¡d” ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚]HêeTT.
KS
ø±ì nø£ÿ&ç ˇø£]<ä]› ñbÕ<Ûë´j·TT\ q&É‘· e÷≈£î q#·Ã˝Ò<Tä . dü÷ÿ\T≈£î dü«dæ#Ô |Ó Œæ ˇø£
≥T´{À]j·T˝Ÿ ø±¢dTü ˝À #˚]HêeTT. Çø£ÿ&É uÀ~Û+#˚ ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√ e÷≈£î |ü]#·jT· +
O
ø£*–+~. Äj·Tq bòÕs¡d”˝À eT+∫ø£$. ªªVæ≤©àμμ nH˚ ù|s¡T‘√ Äj·Tq ‘·q ø£$‘·
BO
Áyêùdyês¡T. y˚TeTT ªVæ≤©àμ >±] •wü´‘·«+ eVæ≤+∫ bòÕØ‡˝À ªeTTìw”μ nqT |üØø£å
Çe«{≤ìøÏ #·<äe&É+ Äs¡+_Û+∫HêeTT. Ç|üŒ{Ï |ü<äø=+&Ée ‘·s¡>∑‹øÏ düe÷qeT>∑T
O
|üØø£\å T |ü+C≤ãT $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T ìs¡«Væ≤+#˚~. Ä ø±\+˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À

á ªeTTìw”μ |üØø£\å T »]π>$ ø±e⁄. |ü+C≤ãT $X¯«$<ë´\j·T+ yê] ‘·s|¡ ⁄üò q »]π> á
C
|üØøå± øπ +Á<ë\T ª&Û©ç μ¢ , ª|ü+C≤ãTμ˝À¢H˚ ñ+&˚$. y˚TeTT ñuÛj Ñ T· k˛<äsT¡ \eTT 1915
ES
dü+e‘·‡s¡+˝À ˝≤¨s¡T yÓ[¢ ªeTTìw”μ |üØø£å Ç∫ÃHêeTT. H˚qT ªeTTìw”μ |üØø£å˝À

ñrÔs¡Tí&ÉHÓ’HêqT.
EM
¨≥fi¯ó,¢ uÛÀ»qXÊ\\T ˝Òe⁄

Ä ø±\+˝À ªªU≤Jù|≥, ã˝≤sê¸μμ e÷s¡+Z >∑ s¬ \’ T ˝Ò<Tä . y˚TeTT eTHêà&é e÷s¡+Z >±
©
Á|üj·÷D+ #˚dæ mì$T~ s√E\≈£î ˝≤¨s¡T (bÕøÏkÕúHé |ü+C≤ãT sê»<Ûëì)

#˚sT¡ ≈£îHêïeTT. e÷ Hêj·Tq>±s¡T eTeTTà\qT rdüT≈£y[Ó H¢ ês¡T. sêÁ‘·T\T Á|üj÷· D+
#˚ùd~. |ü>{∑ yÏ fi˚ ˝¯ À mø£ÿ&Óq’ Ä– e+≥ #˚døæ =ì uÛÀ»Hêq+‘·s+¡ eT∞¢ Á|üj÷· D+
kÕ–+#˚yêfi¯e¢ TT. ø±s¡Dy˚TeT+fÒ e÷ Hêj·Tq>±s¡T s¬ \’ T˝Àø±ì ¨≥\T˝Àø±ì mø£ÿ&É
uÛÀ»q+ #˚ùdyês¡T ø±s¡T. yês¡T #ê˝≤ |ü⁄sê‘·q Ä#ês¡+ bÕ{Ï+#˚yês¡T.
y˚TeTT }s¡TqT+&ç ôV≤’ <äsêu≤<äT #˚sT¡ ≈£îqï á X¯‘êã›|⁄ü s¬ +&Ée <äXÊã›+˝À
H˚qT mø£ÿ&É Áu≤Vü≤àD ¨≥fi¯óø¢ ±ì, {°, ø±|ò,” e&É, <√ôd˝≤+{Ï {Ï|Hæò é |ü<ës¡eú TT\T
\uÛ´Ñ eTj˚T´ s¬ kÕºs¬ +≥T¢ ø±ì #·÷&É˝<Ò Tä . #êjYT U≤Hê\≈£î (tea shops) yÓ[¢ #ê ˝Òø£
ø±|ò” |ü⁄#·TÃø=q≥+≈£L&Ü mø£ÿ&ÉH√ kÕsêsTT <äTø±D≤ìøÏy[Ó ¢ kÕsêsTT |ü⁄#·TÃø=qï≥T¢>±
•wüß\º T uÛ≤$+#˚yês¡T. >ö©>∑÷&Ü˝À ªsê+ eT+~s¡eTTμ q≈£î düMT|üeTTq düT˝≤ÔHãé C≤s¡T
yÓfi¢‚ s√&ÉTô¶ |q’ ªdüTu≤“sêe⁄ ¨≥˝Ÿμ nì ˇø£≥T+&˚~. n~e÷Á‘·+ H˚qT #·÷∫HêqT.
Ç+<äT˝À {°, ø±|ò,” ñbÕà, e&É, <√ôd ˝≤+{Ï |ü<ës¡eú TT\T <=]πø$.
Á>±e÷\qT+∫ eéVü‰s¡+ ø√dü+ |ü≥ï+ e#˚Ãyês¡+<äsT¡ , Ä s√E˝À¢ ‘·eT‘·eT
ã+<ÛTä e⁄\ Ç+&É˝¢ À ãdü#ù˚ dyês¡T. Ä s√E˝À¢ ø=+<äsT¡ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T ‘·eT‘√bÕ≥T
q÷s¡T, j·÷uÛsÑ TTeT+~ |ü+øÏuÔ ÀÛ »q+ ˝Ò≈î£ +&É uÛÀ»q+ #˚ùdyês¡Tø±s¡T. n˝≤+{Ïyê]˝À
ˇø£sT¡ >ö©>∑÷&Ü˝À ìedæ+∫q yêdüT<˚eHêj·T≈£î>±s¡T. ªHêj·T≈£îμ >±] ≈£î≥T+ã+
KS
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À Á|üU≤´‹ >±+∫q~. yêeTHé Hêj·T≈£î>±s¡T á sêh|ü⁄ Á|üC≤ J$‘êìøÏ
eT÷\|ü⁄s¡Twüß&ÉH˚ #ÓbÕŒ*. >√$+<ä Hêj·T≈£î Ä ø±\|ü⁄ ôV≤’ <äsêu≤<äT ªdæ$˝Ÿ düØ«dtμ‘√
O
dü+ã+<Û+ä ñ+&ç ø£˝ø… sº£ T¡ |ü<Mä u≤<Û´ä ‘·\T düeTs¡+ú >± HÓsy¡ ]˚ Ãq eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T. Ms¡T
BO
>=|üŒ uÛ≈Ñ î£ \Ô T≈£L&Ü. #˚‹˝À ª‘·+ã÷sêμ |ü≥Tºø=ì uÛ»Ñ q #˚jT· >± H˚qT #·÷∫HêqT.
sêeT#·+Á<ä Hêj·T≈£î ôV’≤<äsêu≤<äT ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± ñ+&ç Çs¡yÓ’
dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä≥ ]f…s¬Æ H’ ês¡T. yês¡T á ≈£î≥T+ãeTT yêπs.
O
ø±sê´s¡+ú |ü≥ï+ e∫Ãqyês¡T yêdüT<˚eHêj·T≈£î >±]+{À¢ ãdü#ù˚ dyês¡T. uÛÀ»q+

C
#˚ùdyê] dü+K´ s¬ +&ÉT, eT÷&ÉT e+<ä\ ø£+f… ‘·≈î£ ÿe ñ+&˚~ø±<äì #Ó|ü ≈£î+{≤s¡T.
ES
Ç<˚$<Û+ä >± nø£“s¡Ts¡a≤ ãC≤s¡T˝À ìedæ+∫q eø°\T qs¡d+æ >∑sêe⁄ ˇø£sT¡ . uÛÀ»q
düeTj·TeTTq≈£î e+<ä, e+<äj÷· uÛsÑ TTeT+~ e#˚Ãùdyês¡T. á˝≤π> ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢
EM
eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T ≈£L&Ü ñ+&˚yês¡T. yê] ªª<ädsÔü T¡ U≤Héμμ ô|q’ Vü‰»s¡T+&˚yê] dü+K´

≈£L&Ü u≤>±H˚ ñ+&˚<ìä #Ó|ü ≈£î+{≤s¡T.
©
Ä ø±\+˝À Ç|üŒ{Ï ≈£î\eT‘· uÛ<Ò ë\T ˝Òe⁄. Væ≤+<äTe⁄\T ‘·eT ‘·eT Ä#êsê\T
bÕ{Ï+#˚yês¡T. Áu≤Vü≤àDT\T, nÁu≤Vü≤àDT\‘√ ø£\dæ yêì Væ≤+<äTe⁄\ Ç‘·s¡ esêZ\T,
esêí+‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ ø±ì uÛÀ»Hê\T #˚ùdyês¡Tø±s¡T. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \‘√ ø£*dæ
düV≤ü uÛÀ»q+ #˚ùdyês¡T ø±<äT ø±ì n+<ä]˝À Áù|eT, yÓTÁÆ ‹, düK´+ ñ+&˚~. Ç|ü&ÉT
Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ , Áu≤Vü≤àD, nÁu≤Vü≤àD nH˚ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü n+‘ê düV≤ü uÛÀ»q+
#˚kÕÔsT¡ . ø±ì Áù|eT, düK´+ e÷Á‘·+ X¯Sq´+. C≤rj·T @ø£‘· ù|s¡T‘√ n+‘·s«¡ ØZjT·
(Inter Communal) eéVü‰sê\T q&ÉT|ü⁄‘êeTT! ndü÷j·T, ndüU≤´\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü qç
sê»ø°j÷· \ Á|üyT˚ j·T+ Ä ø±\+˝À ˝Ò<Tä .
@&Ée ìC≤+ Ä~Û|‘ü ´· +
Ä>∑düTº 1911 dü+e‘·‡s¡+˝À Ädü|òt C≤V”≤e+X¯eTTq≈£î #Ó+~q ìC≤+
eTVü≤ã÷ã© bÕ<äTcÕ eTs¡DÏ+#ê&ÉT. @&Ée ìC≤+ MTsY ñkÕàHé n© U≤Hé
dæ+Vü‰düHê~Û|‘ü T· ˝…H’ ês¡T. Ms¡T Ädü|tò C≤V”≤ e+X¯|⁄ü sêE\˝À ÄKs¡T sêE.
Äs¡e ìC≤+ düs«¡ <Ûsä à¡ düe÷q‘·«eTT
Äs¡e ìC≤+ eTVü≤ã÷ã© u≤<äTcÕ eTVü‰ <Ûsä êà‘·Tà\˙ Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ ˝≤{Ï @
uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷ùdyê&Éì Çø£ÿ&ç Á|ü»\+‘ê qy˚Tàyês¡T. n|üŒ{Ï Á|ü<ÛëqeT+Á‹
eTVü‰sê» øÏwHü é |üsê¸<.é Á|üuTÑÛ e⁄, Á|ü<ëÛ ì ñuÛj
Ñ T· T\T eTVü‰ ñ<ës¡ dü«uÛ≤eeTT >∑\yês¡T.
KS
<ëq<Ûsä êà\˝À kÕ{Ï˝ìÒ yês¡T. Væ≤+<ä÷eTTdæ+¢ nH˚ uÛ<Ò ä uÛ≤yê\T ˝Òìyês¡T. <ëq<Ûsä à¡
$wüjT· +˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ nH˚ uÛ<Ò eä TT Ms¡TuÛj Ñ T· T\T @ e÷Á‘·+ bÕ{Ï+#˚yês¡Tø±s¡T.
O
kÕúìø£ Væ≤+<äTe⁄\T n~Ûø£dü+K´˝À, ªe÷DÏø£´ eTVü‰Á|üuÛÑTe⁄μ eTVü≤ã÷ã© bÕ<äTcÕ
BO
s¡÷|ü+˝À s¬ +&Ée»qà m‹ÔHê&Éì qy˚Tàyês¡T. á qeTàø£+ m+‘·es¡≈î£ j·T<∏ës¡yú ÷Ó ,
ø±<√, eTq≈£î @MT ‘Ó*j·T<äT. Ç~ ˇø£ eT÷&ÛqÉ eTàø£eTì nqT≈£î+fÒ nqTø√e#·TÃqT.
ø±ì Hê ùdïVæ≤‘·T&ÉT, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ >∑es¡ïs¡T nsTTq MTsY nø£“sY n© U≤Hé>±s¡T Hê‘√
O
#Ó|Œæ q ˇø£ dü+>∑‹ ÁyêkÕÔqT.

C
ªˇø±H=ø£ düeTj·TeTTq ˇø£ düHê‘·q <Ûsä à¡ |üsêj·TDT&Óq’ Áu≤Vü≤àDT&ÉT eTVü≤ã÷ã©

ES
u≤<äTcÕ e<ä› πø‘Ó+∫, ‘·q eT‘êqTkÕs¡+ ø=ìï |üP»\T »s¡T|ü⁄ø√e\j·TTqì

ìX¯ÃsTT+#·T≈£îqï≥T¢, <ëìøÏ Á|üuTÑÛ e⁄ n+^ø±s¡eT÷, düV≤ü ø±s¡eT÷ nedüse¡ Tì eTq$#˚dæ
EM
Hê&É≥. Äô|q’ Á|üuTÑÛ e⁄ <ëìøÏ Vü≤]¸+∫ ª|ü⁄sê˙ Vü≤y˚©μ ˝Àì ˇø£ sê$#Ó≥TºÁøÏ+<ä
Áu≤Vü≤àDT&ÉT #Ó|Œæ q Á|üø±s¡+ ≈£Ls¡TÃHêï&É≥. Ä Áu≤Vü≤àDT&ÉT Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ nuÛ´Ñ +>∑q
kÕïq+ #˚sTT+∫ eTTKeTTq≈£î ≈£î+≈£îeTô|{Ï,º dü+düÿ è‘·XÀ¢ø±\T #·<Tä e⁄‘·÷, ≈£î+≈£îeT
©
|üdTü |ü⁄ X¯Øs¡+ ô|q’ u≤>± #·*H¢ ê&É≥. ‘·<Tä |ü] ìC≤+ #ê\ dü+‘√wæ+∫ Áu≤Vü≤àDTìøÏ
ˇø£ \ø£å s¡÷bÕj·T\T <ëq+ #˚dæ Áu≤Vü≤àDTì X¯\e⁄bı+~ ‘·eT uÛeÑ q+ ˝ÀìøÏ yÓ[H¢ ês¡≥.
á $<Û+ä >± ‘·q m<äTs¡T>± »]–q≥Tº ‘êqT dü«j·T+>± #·÷∫q≥T¢ Á|üuTÑÛ e⁄>±] ù|w”
eT+Á‹ düsY nMTHé»+>¥ HêùdïVæ≤‘·T&ÉT nø£“sY n©U≤Hé>±]‘√ nHêïs¡≥.
Ç+ø=ø£ |üsê´j·T+ |ü⁄sê˙Vü≤y˚© uÛeÑ q+ yÓqTø£y|’Ó ⁄ü ø=+<äsT¡ ;<äÅd\Ô” T ªã‘·Tø£eTàμ
bÕ≥\T bÕ&ÉT#·THêïs¡≥. n~ <ädüsê |ü+&ÉT>∑≈£î ˇø£{Ï ¬s+&ÉT s√E\T eTT+<äT
yÓHïÓ \ø±\+. Äs¡e ìC≤+ ‘·eT uÛeÑ q+˝À qT+#˚ Ä bÕ≥\T $ì ªyÓ+≥H˚ Ä Åd\Ô” T
ã‘·Tø£eTà\ j·TTø£Ô+ sêe\j·TTμ qì Ä<˚X¯+ Ç∫ÃHê&É≥. n+<äT\¬ø’ ã‘·Tø£eTà\
j·TTø£+Ô >± Ä Åd\Ô” T e∫Ã sêÁ‹ ˇ+{Ï>+∑ ≥ es¡≈î£ bÕ≥\T bÕ&çHês¡≥. sêE>±s¡T
dü+‘√wæ+∫ ªnwüßs¡|\”ò Tμ (Gold coins; but not legal tender) ã‘·Tø£eTà\ ô|q’ ô|{Ïº
X¯\$∫Ã |ü+|æHês¡≥. á dü+>∑‹ H˚qT eT÷&Ée kÕ˝≤sY »+>¥ <ë«sê $HêïqT.
1908 dü+e‘·‡s¡eTT˝À ªeT÷d”μ q~ es¡<\ä e\¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTTq≈£î
nbÕs¡yTÓ qÆ qwü+º ø£*–+~. nH˚≈î£ \T eTs¡D+Ï ∫Hês¡T. y˚\ Ç+&ÉT¢ H˚\eT≥ºyTÓ HÆ êsTT.
mø£ÿ&É #·÷dæHê X¯eeTT˝Ò. e+<ä\ø=\~ X¯yê\T #Ó≥≈¢ î£ Áy˚˝≤&Éã&çq$. e÷ ô|<ä›
u≤e>±¬s’q <ë<Ó|ü*¢ s¡+>±sêe⁄>±s¡T, Äj·Tq ô|‘·Ô+Á&ç, ñuÛÑj·TT\T >ö©>∑÷&Ü
düMT|üeTTqqTqï yê] Ç+&ÉT¢ ≈£L*b˛sTTq ‘·sê«‘· es¡<ä˝À ø=≥Tºø£b˛sTT]. e÷
KS
u≤e>±s¡T e÷Á‘·+ >ö©>∑÷&Ü˝Àì dæ≈î£ ÿ >∑Ts¡T<ë«s¡eTTq≈£î düMT|üeTTq qTqï ˇø£
#Ó≥Tºô|’q |ü~ |üHÓï+&ÉT >∑+≥\T+&ç Á|üuÛÑT‘·«+yê] düVü‰j·T+‘√ #Ó≥Tº MT~qT+∫
O
~π>dæHês¡T. Äj·Tq ô|‘·+Ô Á&ç eTs¡D+Ï ∫Hês¡T.
BO
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ Á|üyêVü≤+˝À ø=≥Tº≈î£ b˛‘·Tqï »Hêìï #·÷dæ u≤<Û|ä &ü Hç ês¡T. ªá bÕ|æwºæ
ø£fi¯¢ m<äT≥ Á|ü»\T Ç+‘· u≤<Ûä |ü&ÉT‘·THêïπsμ nì uÛÑ>∑e+‘·Tì ÁbÕs¡úq#˚dü÷Ô ‘·q
O
ìdü‡Vü‰j·T dæ‹ú ì ‘·\#·Tø=ì |òTü Às¡+>± s√~+∫Hê&É≥. es¡<ä u≤~Û‘T· \T ñ+&É&Üì¬ø’

sê»uÛÑeqeTT <äsê«C≤ (‘·\T|ü⁄) \˙ï ‘Ó]|æ+∫Hê&É≥. yês¡+<ä]øÏ uÛÀ»q edü‹,
C
ø£≥Tºø=q&ÜìøÏ, ø£|ü ø=qT≥≈£î ã≥º\T Ç#˚Ã @sêŒ≥T #˚sTT+∫Hê&É≥. á @sêŒ≥¢ìï+{ÏøÏ

ES
‘·q kı+‘· &ÉãT“ Ks¡TÃ #˚dHæ ê&É≥.

EM
á dü+|òüT≥q ‘·sê«‘·, Væ≤+<ä÷ |ü+&ç‘·T\ dü\Vü‰ô|’q ªª>∑+>±e÷‘·μμ |üP»

#˚dHæ ê&É≥. ìC≤+ ‘·q dü«j·T+>± |ü≥Tº <Û√e‹ ø£≥Tºø=ì, ã+>±s¡T j·TCÀ„|Mü ‘·+
<Û]ä +∫ |üP»\T #˚dæ Áu≤Vü≤àD dü+‘·sŒ¡ D ø±$+∫Hê&É≥. á˝≤{Ï$ mH√ï ø£<\ä∏ T
©
>±<∏\ä T $HêïeTT.
Á|ü<ëÛ ì eTVü‰sêC≤ ãVü≤<ä÷s› Y øÏwHü é |üsê¸<é
Á|ü<ëÛ ì eTVü‰sêC≤ øÏwHü é |üsê¸<é Á|üuTÑÛ e⁄ n&ÉT>∑TC≤&É˝À¢ q&É#y˚ ês¡T. á eTVü‰sê»,
yÓTT>∑\T #·Áø£e]Ô nø£“s¡T <äsê“s¡T˝À ñqï s¬ $q÷´ eT+Á‹ ª‘√&ÉsT¡ eT˝Ÿμ e+o≈£î&Óq’
|ü+C≤_ KÁr ‘Ó>∑≈£î dü+ã+~Û+∫q Væ≤+<äTe⁄. KÁr eTVü‰düuÛÑ n<Ûä´≈£åî&ÉT ≈£L&Ü
ø=+‘·ø±\+ es¡≈î£ . ‘êqT dü÷s¡é+X¯eTT yê&Éqì >∑]«+#˚yê&ÉT. ø±ì @˝≤+{Ï ≈£î\
eT‘· uÛ<Ò ë\T bÕ{Ï+#˚yê&ÉT ø±<äT. Äj·Tq≈£î n+‘ê düe÷qT˝Ò. n‘·ìøÏ eTTdæ+¢ uÛ≤s¡´
≈£L&Ü ñ+&˚~. ÄyÓT≈£î Ç<äs› T¡ ≈£îe÷s¡T\T ø£*–Hês¡T. Væ≤+<ä÷uÛ≤s¡é\¢ ø£*–q ≈£îe÷¬sÔ
dü+‘êq+ yês¡T, n+fÒ Äj·Tq <ÍVæ≤Á‘·T\T Ç|ü&ÉT Äj·Tq yês¡dTü \T.
eTVü‰sê» øÏwHü é |üsê¸<é Væ≤+<ä÷ rs¡j ú ÷· Á‘·\T, eTTdæ+¢ <äsêZ\ ˝≤+{Ï |ü$Á‘·
kÕúHê\qT ùd$+#˚yês¡T. Væ≤+<ä÷ |ü+&ç‘T· \qT kÕ<ÛTä , düHê´düT\qT, eTTdæ+¢ |ü+&ç‘T· \qT
dü÷|ò,” |òøü s° +¢¡ <ä]ì düe÷q+>± >ös¡$+#˚yês¡T. <ädsü ê, ¨© s¡+C≤Hé, ãÁø°<é ˝≤+{Ï
Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ |ü+&ÉT>∑\ düeTj·TeTTq Væ≤+<äTe⁄\qT, eTTdæ¢+\qT ÄVü‰«ì+∫
$+<äT\T »]ù|yês¡T.
ˇø£ |üsê´j·T+ Vü≤]<ë«sY rs¡új·÷Á‘· dü+<äs¡“¤eTTq >∑+>±kÕïq+ #˚dæ,
ªª>∑+>±e÷‘ê! ˙e⁄ n&É+¶ e∫Ãq #Ó‘qÔ· T, eTT]øÏì ˙ Á|üyêVü≤+‘√ bÕs¡<√* @ $<Û+ä >±
KS
ìs¡à\yÓTÆ j·TT+{≤y√, n<˚ $<Û+ä >± Hê X¯Øs¡+˝À qTqï ndü÷j·T, ás¡¸ ´, Áø√<Û+ä ,
<˚«wü+, eTeTø±s¡ nVü≤+ø±s¡ s¡÷|ü+>± ñqï #Ó‘qÔ· T, eTT]øÏì, ˙ Á|üyêVü≤+˝À bÕs¡Á<√*
O
˙ ìs¡à\yÓTÆq ˙s¡T˝À qqTï |ü]X¯óÁuÛÑTì>± H=qs¡TÃeTTμμ nì eTVü‰sêC≤>±s¡T
BO
ÁbÕ]ú+∫Hês¡≥.
eTs=ø£ ‘·÷], eT<∏Tä s¡ j·÷Á‘· dü+<äs“¡ e¤ TTq ªø£èwüí uÛ>Ñ y∑ êHéμ Ä\j·TeTT ùd$+∫
O
á $<Û+ä >± ÁbÕ]ú+∫Hês¡≥:`

C
ªªùV≤ |ü$Á‘·yTÓ qÆ eT<∏Tä s¡ uÛ÷Ñ MT! Hê X¯Øs¡+ ˇø£ eT{Ïº u§eTà` ˙e⁄ ≈£L&Ü
ES
eT{Ïyº .˚ ø±ì ˙≈£î Hê Á|üD≤eTeTT\T düeT]Œ+#·T≈£î+≥THêïqT. ˙≈£î ÁyÓTT≈£îÿ‘êqT.

˙ eT{Ïº Hê ø£fi≈¢̄ î£ ªdüTs¡Te÷μ>± ñ|üj÷Ó >∑|sü T¡ kÕÔqT. ìqTï >ös¡$kÕÔqT. eT∞¢ ˙ô|q’
EM
q&ÉTkÕÔqT. ø±ì ìqTï Hê ‘·\ô|q’ <Û]ä kÕÔqT. m+<äTø£q>± áX¯«s¡T&ÉT ø£èwüßìí dü«s¡÷|ü+˝À
Çø£ÿ&É »ìà+∫ á uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À ‘·q ©\ \ìïj·TT Á|ü<]ä Ù+∫Hê&ÉT. ˙˝À @yÓTqÆ
n|ü$Á‘·‘· ñHêï n~ n+‘·jT· T |ü$Á‘·‘· s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷πsÃdæHê&ÉT. H˚qT ˙ <äsÙ¡ Hês¡+ú
©
e∫ÃHêqT. <äsÙ¡ q+ #˚døæ =ì Á|üD≤eTeTT\T düeT]Œ+#·T≈£î+{≤qT. ˙ eT{Ïº rdæø=ì

$uÛ÷Ñ ‹˝≤>± Hê X¯Øs¡eTTq≈£î ˝Ò|qü #˚dTü ≈£î+{≤qT. HêuÀ{Ï bÕ|æ X¯Øs¡+ô|’ qTqï
n|ü$Á‘·‘q· T, eT#·ÃqT ‘·T&ç∫ bÕs¡yj ˚ T· TeTT. á $<Û+ä >± Hê »qà ‘·]+|üCj Ò T· e˝…qì
Hê ÁbÕs¡qú μμ.
ªªj·T<∏ë sêC≤ ‘·<ë∏ Á|üC≤μμ nì n+{≤s¡T. Á|üuTÑÛ e⁄qT nqTdü]+#˚yês¡T Çø£ÿ&ç
C≤^s¡T<ës¡T¢, nMTs¡T¢ (Nobles). ª¨©μ düeTj·÷q eTTdæ¢+ nMTs¡¢, C≤^s¡T<ës¡¢
ø√≥\˝ÀqT s¡+>∑T\T Ä&˚yês¡≥. ªHê>∑T\ |ü+#·$Tμ düeTj·÷q bÕjÓT>± nMTs¡T¢,
\T‘·T|ò⁄ü <Í›˝≤ <˚$&û˝À ˇø£ ªy˚T˝≤μ »]π><ä≥. Ç˝≤+{Ï$ mH√ï ø£<\ä∏ T, >±<∏\ä Tqï$.
yê≥ìï{Ïì Áyêj·Te˝…q+fÒ eTs=ø£ Á>∑+<∏eä TT nedüse¡ TÚ‘·T+~.
yÓTT‘·Ô+ô|’q eT‘·ø£\Vü‰\T, <˚«wüuÛ≤yê\T ˝Ò≈£î+&ÓqT. n+‘ê düK´+, yÓTÆÁ‹‘√
J$‘·+ >∑&ùç |yês¡T. Á|ü»\˝À Ç|üŒ{Ï C≤>∑è‹ Ä ø±\+˝À ˝Ò≈î£ +&ÓqT. Á|üXÊ+‘·yTÓ qÆ
J$‘·+ >∑&ùç |yês¡T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT q>∑s¡ dæ‹ú
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü Ç‘·s¡ |ü≥Dº ≤\T &Û©ç ,¢ \ø√ï, ø±o\ ˝≤>± ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ≈£L&Ü
ô|<ä› ô|<ä› uÛeÑ Hê\T, <˚$&û\T+&˚$. n<˚ $<Û+ä >± ∫qï∫qï s√&ÉT¢ ñ+&˚$. Á‘êπ> ˙fi¢̄
KS
Ä<Ûës¡+, #˚<Tä &ÉT u≤e⁄\ô|q’ ñ+&˚~. á ø±s¡D≤\e\¢ m\¢|ü &ÉT >∑‘sÔ· ¡ (ø£\sê), o‘·
»«s¡eTT\T yê´|æ+∫ j·TT+&˚$. 1911 dü+e‘·‡s¡+˝À ø£\sê yê´~Û‘√ düTe÷s¡T ◊<äTy˚\
O
eT+~ |ü≥Dº +˝À eTs¡D+Ï ∫Hês¡T. Ç<˚ dü+e‘·‡s¡+ ªù|>¢ T∑ μ yê´~Û ≈£L&Ü yê´|æ+#·&+É
Äs¡+uÛÑyÓTÆ ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºD+, |ü]düs¡ Á>±e÷\T ø£\T|ü⁄ø=ì yÓTT‘·Ô+ |ü~ùV≤qT
BO
y˚\eT+~ eTs¡D+Ï ∫Hês¡T.
O
Ä ø±\+˝À |ü‘sú· |Y Tüò {Ï,º ôV≤’ <äsêu≤<äT˝Àì es¡øÔ £ øπ +Á<ä+. n+‘˚ø±ø£ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ
s√&ÉT.¶ yÓTTs¡eTT |üs∫¡ q s√&Éô¢ |’ Á|ü‹s√E ñ<äjT· + kÕj·T+Á‘·+ ªª_Ûw\Ô” Tμμ ˙s¡T #·˝y¢Ò ês¡T.
C
nsTT‘˚ Äø±\+˝À yÓ÷{≤s¡T ø±s¡T,¢ ˝≤Ø\T, ãdüT‡\T ˝Ò≈î£ +&˚$. s¬ +&ÉT m&ÉT¢ ø£{qºÏ
ES
ªôwÁø±+ ã+&ÉTμ¢ ˇø£ÿ >∑Ti¿+ ø£{qºÏ s¡a{≤ÿ, {≤+>± ã+&ÉT,¢ ˇø£ÿ >∑Ti¿+ ˝Òø£ s¬ +&ÉT
>∑Ti≤¿\T ø£{‘ºÏ √˝Ò ªã^Z\Tμ ñ+&˚$. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q eTTdæ+¢ , Væ≤+<ä÷Åd\Ô” T ≈£L&Ü
EM
ª|üs<¡ ëμ |ü<‹Δä ne\+_+#˚yês¡T. ø±e⁄q ôwÁø±eTT\T, s¡a{≤ÿ\T m≈£îÿe yê&ÉTø£˝À

ñ+&˚$. ô|<ä› ô|<ä› C≤^sê›sT¡ ,¢ Á|üuTÑÛ ‘·« ô|<ä› ñ<√´>∑T\T, leT+‘·T\T ã^Z\T yê&˚yês¡T.
uÀj·T\T yÓ÷ùd ªy˚THê\Tμ ≈£L&Ü H˚qT #·÷dæHêqT.
©
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À yÓ÷{≤s¡T ø±s¡T¢ yê&É≥+ @ dü+e‘·‡s¡+˝À Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~

#Ó|Œü &É+ ø£w+ºü . ø±ì Á|üÁ|ü<eä∏ T+ bÕjÓ÷>± qyêãT, qyêãT ªmø±“\T<Í›˝≤μ ˇø£ bÕ‘·
qeT÷Hê yÓ÷{≤s¡T yê&É≥+ Äs¡+_Û+∫Hês¡≥. ‘·<Tä |ü] eTTdü*+¢ »+>∑T, ø£e÷˝Ÿj÷· sY
»+>∑T, sê»sêj·T sêj·÷Hé, \ø£å àHésêCŸ ø=‘·Ô ‘·sV¡ ‰ü yÓ÷{≤s¡T¢ ø=Hêïs¡≥. bÕjÓT>±
qyêãT »|òsü T¡ »+>∑T, ‘·q kı+‘· yê&Éøe£ TTq≈£î ø=qï ˇø£ yÓ÷{≤s¡T ø±s¡TqT Äs¡e
ìC≤+ eTVü≤ã÷ã© u≤<äTcÕ >±]øÏ ø±qTø£>± düeT]Œ+#·T≈£îHêï&É≥. Ä ‘·sê«‘·
eTVü≤ã÷ã© u≤<äTcÕ, Äj·Tq qqTdü]+∫ Ç‘·s¡ C≤^sY<ës¡T¢ Á|üuTÑÛ ‘·« ô|<ä› ñ<√´>∑T\T
yÓ÷{≤s¡Tø±s¡T¢ yê&É≥+ Äs¡+_Û+∫Hês¡T. H˚qT, Ä ø±\|ü⁄ b˛©düT eT+Á‹ wüV‰ü ãT
»+>∑T yÓ÷{≤s¡T ø±s¡T˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À ‹s¡T>∑T#·T+&É>± #·÷dæHêqT. Äj·Tq
yÓ÷{≤s¡T yÓqTø£ eTT+<äT, Ç<ä]› <äs› T¡ >∑Ti¿|⁄ü düyês¡T+¢ &˚yês¡T. 1911 dü+e‘·‡s¡+˝À
ªªôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ñqï yÓ÷{≤s¡Tø±s¡¢ dü+K´ (118) ˇø£ e+<ä |ü<Tä HÓì$T~μμ nì Ä
ø±\|ü⁄ Á|üuTÑÛ ‘·« ]ø±s¡T\¶ ˝À Áyêdæ ô|{ÏHº ês¡T.
1908 dü+e‘·‡s¡+˝À dü+uÛ$Ñ +∫q eT÷d”q~ es¡<\ä e\¢ ø£*qZ nbÕs¡ qwü+º
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº n_Ûeè~ΔøÏ eTTK´ ø±s¡DeTì #Ó|Œü e#·TÃqT. uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T <äèwæ˝º À
qT+#·Tø=ì eT÷d”q~ Á|üyêVü≤+ e\¢ qwü+º ø£\>∑≈î£ +&Ü ñ+&É&ÜìøÏ eTVü‰sêC≤ øÏwHü é
|üsYcÕ<äT Á|ü<Ûëì>± ñ+&˚ø±\+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘· <˚X¯|ü⁄ Á|üeTTK Ç+õ˙j·Ts¡>∑T düsY
KS
$X‚«X¯«s¡j·T´qT ÄVü‰«ì+∫, Äj·Tq‘√ d”ÿeTT\ìïj·TT ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·ã&çq$.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üeTTK Ç+»˙j·Ts¡>T∑ n©qyêE »+>∑T düsY $X‚«X¯«s¡jT· ´≈£î
O
düV‰ü j·T≈£î&ÉT>± ìj·T$T+#·ã&Ü¶sT¡ . yÓTT‘·+Ô ô|q’ M] ø£èwæ |ò*ü ‘·eTT>± eTqeTT ªñkÕàHé
BO
kÕ>∑sYμ (>∑+&çù|≥), ªVæ≤e÷j·T‘Y kÕ>∑sYμ nqT ¬s+&ÉT ô|<ä› ô|<ä› ‘·{≤ø£eTT\qT
#·÷düTHÔ êïeTT. ôV≤’ <äsêu≤<äT »qdü+K´ Ä ø±\eTT˝À düTe÷s¡T Hê\TZ \ø£\å T+≥T+~.
mì$T~ \ø£\å es¡≈î£ »HêuÛ≤ ô|s¡>e∑ #·TÃqì Ä mì$T~\ø£\å Á|ü»\≈£î dü]b˛j˚T
O
˙s¡T ì\Te ñ+&ÉTq≥T¢>± ñkÕàHékÕ>∑sY d”ÿeTT ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&çq~. n+‘·≈î£ $T+∫
C
»HêuÛ≤ |ü~ùV≤&ÉT, |ü<äTHÓì$T~ \ø£å\ es¡≈£î ô|]π> es¡≈£î Ç|ü&ÉT ˙{Ïø=s¡‘·

ES
#·÷düTÔHêïeTT.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ ø±\Te\T (Å&Ó’H˚J\T) eTT]øÏ ù|≥\ìïj·TT ≈£L\>={Ïº |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq
EM
>∑èVü≤ ìsêàD ø±s¡´Áø£eT+, $XÊ\yÓTqÆ s√&ÉT\¶ T y˚ùd d”ÿeTT\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&çq$.
á d”ÿeTT\T Ä#·sD¡ ˝À ô|≥Tº≥≈£î |ü≥Dº n_Ûeè~Δ dü+|òTü + (City Improvement
Board) kÕú|+ æ #·Hq’Ó ~.
©
Ä ø±\+˝À ˇø£ÿ ìC≤+ ø±˝ÒJ ‘·|Œü eTπs ø±˝ÒJ ˝Ò<Tä . ìC≤+ ø±˝≤J eTÁ<ëdüT
$X¯«$<ë´\j·T+‘√ nqTã+~Û+∫ ñ+&˚~. eT<äskY Õ Ä*j·÷, #ê<äsT¡ |ò÷ü ≥T ôV≤’ dü÷ÿ\T
˝≤{Ï ø=~›bÕ{Ï Á|üuTÑÛ ‘·« ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\\T, ªÁøÏ•Ãj·THéμ $TwüqØ ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\
\T+&˚$. bòÕØ‡, ns¡; uÛ≤wü\˝À ñqï‘· $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ <ës¡T˝Ÿ ñ\÷yéT
ø±˝Òõ @s¡Œ&çjT· T+&ÓqT. á ø±˝Òõ s¬ $q÷´ uÀs¡T≈¶ î£ düMT|üeTTq Á|üdTü ‘Ô +· dü÷|üsT¡
ãC≤s¡T >∑\ uÛeÑ q+˝À ñ+&˚~. Ç+<äT˝À bòÕØ‡˝À ªeTTìw”μ, ª<ä;s¡Tμ— ns¡; uÛ≤wü˝À
ªeTÚ*«, eTÚ©«Ä\+μ, ªeTÚ©«bòÕ»˝Ÿμ nH˚ ‘·s¡>∑‘·T\T+&˚$. á ‘·s¡>∑‘·T\≈£î
dü+ã+~Û+∫q |üØø£\å T Çø£ÿ&ÉH˚ »]π> @sêŒ≥T #˚jT· ã&çjT· T+&ÓqT. á ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À
ñrÔsT¡ \í sTTq yê]øÏ &çÁ^\T <=]πø$. bòÕØ‡˝À ª<ä;s¡Tμ ns¡;˝À ªeTÚ©«bòÕ»˝Ÿμ Ç+^¢wßü ˝À
ª_.@.μ (B.A.) ‘√ düe÷qeTì nqT≈£îH˚yês¡T.
H˚ q T |ü + C≤ãT $X¯ « $<ë´\j· T + yê] ªeTTìw” μ |ü Ø ø£ å nsTTq+<ä T q
<ës¡T˝Ÿ`ñ\÷yéT ø±˝ÒJ˝À ª<ä;s¡Tμ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚]HêqT. e÷ ‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄
ã÷s¡TZ\ yÓ+ø£fÒX¯«s¡sêe⁄ (sêeTø£ècÕísêe⁄ ‘·eTTà&ÉT) M]<ä›s¡T ªeTTìw”μ ‘·s¡>∑‹˝À
#˚]Hês¡T.
Ç<˚ dü+e‘·‡s¡+ (1915) ˝À ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄, <ë<Ó|*ü ¢ s¡+>±sêe⁄,
ª<Ûsä à¡ e+‘Yμ ôV≤’ dü÷ÿ\TqT+&ç ª$T&ç˝Ÿμ |üØø£å ñrÔs‘í¡ · H=+~Hês¡T. sêeTø£ècÕísêe⁄ ªπødüÿsYμ
KS
>±] ≥T´{À]j·T˝Ÿ ø±¢düT˝À #˚] ªu§+u≤sTT yÓTÁ{Ïø˘μ |üØø£å Çe«{≤ìøÏ #·<äe&É+
Äs¡+_Û+∫Hês¡T. n~ yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔø±\+. á j·TT<äΔ+˝À Ç+^¢wüßyês¡T
O
z&çb˛‘ês¡ì, »s¡àHéyês¡T >¬ \TkÕÔsì¡ n≥T|æeTà≥ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »s¡àHé uÛ≤wüøπ kÕúq+
BO
ñ+≥T+<äì, Ç+^¢wßü uÛ≤wü≈î£ kÕúq+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛‘·T+<äì qy˚Tàyês¡T #ê˝≤ eT+~
ñ+&˚yês¡T. n+<äT˝À e÷ ô|<ä› u≤e>±s¡T <ë<Ó|*ü ¢ s¡+>±sêe⁄ ˇø£sT¡ . Äj·Tq $T&ç˝Ÿ
O
|üØø£˝å À bÕdüsTTq ‘·<Tä |ü] ñqï‘· $<ä´ø√dü+ #·<eä &É+, ø±˝ÒJ˝À #˚s&¡ +É nqedüse¡ Tì
uÛ≤$+∫ eTT+<äT $<ëúÛ≤´dü+ e<ä\T≈£îHêïs¡T. ø±ì yês¡T Åô|y’ ≥˚ T>± Ç+^¢wßü uÛ≤wü˝À
C
u≤>± ø£èwæ#d˚ æ Á|üMDT˝…H’ ês¡T. Çø£ÿ&ç ª˝≤ ø±¢dTü μ˝À #˚] ôV≤’ ø√s¡Tº eø°\T |üØø£å ì∫Ã
ES
ñrÔs¡Tí˝…’Hês¡T.
EM
ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T ÁbÕs¡+uÛeÑ TT

1918 ˝À ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ >±] ˇø£ #ês¡sº Y <ë«sê
kÕú|+æ #·Hq’Ó ~. Ç+<äT˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ <ës¡T˝Ÿ`ñ\÷yéT ø±˝ÒJqT+&ç ªeTTìw”μ ˝Òø£ ªeTÚ©«μ,
©
Ä ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À qT+∫ @ <ëì˝ÀHÓH’ ê ñrÔsT¡ ˝í q’… yê]øÏ ns¡Ω‘· ø£*Œ+∫, yê]ø√dü+
Á|üyX˚ ¯ ‘·s>¡ ‹∑ (Entrance Class) ˇø£{Ï <ës¡T˝Ÿ`ñ\÷yéT ø±˝ÒJ˝À ô|{ÏHº ês¡T. á
‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚] s¬ +&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\˝À ªyÓTÁ{Ï≈î£ μq≈£î dü]b˛j˚T Ç+^¢wßü uÛ≤wü e÷Á‘·yT˚
H˚s«¡ e˝…. n+<äTøπ á Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç j·TT+&ÓqT. H˚qT, e÷ ‘·eTTà&ÉT,
ã÷s¡T\Z yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄ á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚] s¬ +&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T Ç+^¢wßü #·~$HêeTT.
Ä ø±\+˝À ø£\ø£‘êÔ j·T÷ìe]‡{° ø£MTwüHé (kÕ&És¢ T¡ ø£MTwüHé nH˚yês¡T) @s¡Œ&çjT· T+&ÓqT.
kÕ&É¢s¡T, ÄX¯ó‘√wüß eTTKØ®, õj·÷ ñB›Hé, á eTT>∑TZs¡T`1919 dü+e‘·‡s¡+˝À
nqT≈£î+{≤qT`ôV≤’ <äsêu≤<äT e∫Ãq düeTj·÷q <ës¡T˝Ÿ`ñ\TyéT ø±˝Òõ dü+<ä]Ù+∫
s¬ +&˚fi˝¢̄ À $<ë´s¡T\ú T Ç+^¢wßü @e÷Á‘·+ #·<eä C≤\T‘ês¡T, Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
#˚s&¡ ÜìøÏ @bÕ{Ï düeTs¡‘ú · kÕ~Û+#·C≤\T‘ês¡ì á Á|üyX˚ ¯ (Entrance) ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
$<ë´s¡T\ú qT |üØøÏ+å ∫Hês¡T. yê]øÏ á $wüjT· +˝À ø=+‘·es¡≈î£ HÓeTà~ ø£*–+~.
düπs... nsTT‘˚ H˚qT, e÷ ‘·eTTà&ÉT á Á|üy˚X¯‘·s¡>∑‹˝À ô|òsTT˝Ÿ nsTTHêeTT.
yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄ ñrÔsT¡ ˝í H’… ês¡T. Äj·Tq, >±+~Û>±] ñ<äéT eT÷˝≤q kÕú|+æ |üã&çq
ªeTTdæ+¢ H˚wqü ˝Ÿ j·T÷ìe]‡{°μ˝À #˚] nø£ÿ&É $<ä´ quÛ´Ñ dæ+∫, ø£\ø£‘êÔ˝À ªÄ#ês¡´
Á|ü|òü⁄\¢ #·+Á<äπsμ >±] πø+Á<ä+˝À ôd’qT‡ Åf…Æì+>¥ (‘·]“j·T‘Y) bı+~Hês¡T. e÷≈£î,
ø±˝ÒJ˝À $<ëúÛ≤´dü+ #˚dæ $X¯« $<ë´\j·T|ü⁄ |ü≥uº ÁÑÛ <äT\eTj˚T´ n<äèwü+º ˝Òøb£ ˛sTT+~.
ôV≤’ <äsêu≤<äT ˝≤ (Law) ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚]HêeTT. s¬ +&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T nø£ÿ&ç ˝…øÃ£ s¡T$¢ ì,
KS
ôV’≤ø√s¡Tºyês¡T »]ù| eø±\‘·T |üØø£å˝À bÕdüT nsTTHêeTT. nsTT‘˚ e÷ ‘·eTTà&ÉT
sêeT#·+Á<äsêe⁄ yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ (ne«˝Ÿ <äsê®) ˝À yÓfi&¢̄ +É e\q Äj·Tq≈£î ôV≤’ ø√s¡T˝º À
O
ÁbÕø°dº Tü #˚ùd neø±X¯+ \_Û+∫+~. Hê≈£î s¬ +&Ée ‘·s>¡ ‹∑ (<äTe«+ <äsê®) ˝À yÓfi&¢̄ +É
BO
e\q ôdwüHé ø√s¡Tº es¡øπ ÁbÕø°dº Tü #˚ùd ns¡Ω‘· ø£*–+~. á $<Û+ä >± y˚TeTT k˛<äsT¡ \eTT
1921 qT+∫ eø±\‘·T (|”&¢ sÉ T¡ ) eè‹Ô Äs¡+_Û+∫HêeTT.
O
ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄ ªu§+u≤sTT yÓTÁ{Ï≈î£ μ |üØø£˝å À ñrÔsT¡ ˝í ]’… . ‘·<Tä |ü] ìC≤+
C
ø±˝ÒJ˝À ªÇ+≥sY MT&çjT· {Ÿμ˝À #˚]Hês¡T. Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ˝À bÕ´düT ø±e&É+‘√ Äj·Tq
ES
ìC≤+ ø±˝Òõ e<ä* |üPHê yÓ[¢ |òüs¡T>∑÷düHé ø±˝Òõ qT+∫ ª_.@.Äqs¡T‡μ &çÁ^
dü+bÕ~+∫Hês¡T. ‘·<äT|ü] u§+u≤sTT yÓ[¢ m˝Ÿ.m˝Ÿ._. &çÁ^ bı+~ 1921˝À
EM
ôV≤’ <äsêu≤<äT e#˚Ãdæ Äj·Tq ÁbÕø°dº Tü Äs¡+_Û+∫Hês¡T.

q>∑s+¡ ˝À |üÁ‹ø£\T
©
Ä ø±\+˝À Á|ü»\˝À @˝≤+{Ï #Ó‘’ q· ´+ ˝Ò<Tä . #·<Tä e⁄ø=qï yê] dü+K´ #ê˝≤
‘·≈£îÿe. Ä #·<äTe⁄≈£îqïyês¡T ≈£L&Ü Á|ü|ü+#·+‘√ ‘·eT≈£î @MT dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äì
‘·\#˚yês¡T. Ä ø±\+˝À s¬ +&ÉT ñs¡÷› |üÁ‹ø£\T ªeTTw”sY <äøÿ£ Héμ, ªdüV≤” |òμü nqTq$
ñ+&˚$. dæø+Ï Á<ëu≤<äTqT+&ç ªãT˝…{HÏ μé nqT ˇø£ Ç+^¢wßü |üÁ‹ø£ yÓ\Te&˚~. ‘Ó\T>∑T˝À
ø±ì, eTsêØƒ, ø£qï&É+˝À ø±ì |üÁ‹ø£\T ˝Òe⁄. Ä ñqï |üÁ‹ø£\T ≈£L&Ü #·~y˚yês¡T
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. #·~y˚yês¡T kÕúìø£ (Local) yês¡\Ô es¡≈î£ #·÷düT≈£îH˚ yês¡T. n+<äT˝Àq÷
yê] ÁX¯<Δä Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑T\ ìj·÷eTø£+, ã<ä©, Á|üy÷Ó wüHé es¡≈î£ |ü]$T‹ nsTTe⁄+&˚~.
Á|ü|+ü #· |ü]C≤„q+ nedüse¡ Tì ‘·\#˚yês¡Tø±s¡T!
yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+Δ `ìC≤+>±] <äTs¡+‘ê\T
1914 qT+&ç 1918 es¡≈î£ yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<äøΔ ±\+. Á|ü|+ü #·+ ‘ês¡Te÷s¡T
ne⁄‘·Tqï~. Çø£ Çø£ÿ&É ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+˝À Ä>∑dTü º 1911˝À @&Ée ìC≤+ MTsY
ñkÕàHé n©U≤Hé dæ+Vü‰düHê~Û|ü‘·T\T ø±>±H˚ n+‘·es¡≈£î Á|ü<ÛëqeT+Á‹>±qTqï
eTVü‰sê» øÏwüHé |üsê¸<äTqT, Ç‘·s¡ eT+Á‘·T\ ø=+<ä]ì yê] |ü<äe⁄\qT+∫
‘=\–+∫y˚dHæ ê&ÉT. ªeT÷&Ée kÕ˝≤s¡T»+>∑TμqT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± ìj·T$T+∫, Äj·Tq
nqTuÛÑe+ ˝Òì j·TTe≈£î&Éì Äj·Tq≈£î`düsY |òüØ<ä÷Hé»+>∑TqT dü\Vü‰<ës¡T>±
ìj·T$T+∫Hê&ÉT. ø±ì eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø±\+ ≈£L&Ü dü]>± <ë≥ø£eTT+<˚
kÕ˝≤s¡T»+>∑TqT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ |ü<$ä qT+∫ ‘=\–+∫ eT¬se]˙ ìj·T$T+#·˝<Ò Tä .
KS
ìC≤+ dü«j·T+ Á|üuTÑÛ e⁄, dü«j·T+ Á|ü<ëÛ ì>± ‘·q |ü]bÕ\q kÕ–+∫Hê&ÉT.
áj·Tq≈£î &ÉãT“ô|q’ mø£ÿ&É˝ìÒ ÄX¯. &ÉãT“ Áb˛>∑T#˚jT· &ÉyT˚ á‘·ì |üse¡ T <Û´˚ j·T+.
O
BìøÏ Hê´j·÷Hê´j·T $#·øDå£ ˝Ò<Tä ` Äs¡eìC≤+ eTVü≤ã÷ã© u≤<äTcÕ ø±\|ü⁄ nqTuÛeÑ +
BO
>∑\ nMTs¡T,¢ >=|üŒ>=|üŒ C≤^s¡T<ës¡T,¢ ˝À>∑{Ï eT+Á‘·T\T n+‘ê ìdü‡Vü‰j·TT˝…H’ ês¡T.
me]ø° Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ ‘·>T∑ dü\Vü‰ Ç#˚Ã <Ûs’Ó ´¡ + ˝Ò≈î£ +&Üb˛sTT+~. Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T¢
‘·eT j·TT<äøΔ ±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ìeT>∑Tï˝…j ’ T· THêïs¡T. yê]øÏ yê] u≤<Û\ä qT+&˚ r]ø£˝<Ò Tä !
O
C
á $<Û+ä >± ªÄdü|⁄üò C≤V”≤μ e+X¯|⁄ü ‘·T~sêE @&Ée ìC≤+MTsY ñkÕàHé n©U≤qT≈£î
eT+∫ neø±X¯+ \_Û+∫+~. sêh |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚ $Twü‘√ yÓTT‘·Ô+ sêh
ES
|üs´¡ ≥q >±$+∫Hê&ÉT. Á|ü‹ õ˝≤¢˝À Äj·Tq yÓ[q¢ Á|ü‹ dü\ú +˝À kÕúìø£ n~Ûø±s¡T¢
Á|üuÛÑTe⁄>±]øÏ düeT]Œ+#·Tø=qT≥≈£î ªqEsêHêμ\T edü÷\T#˚ùd ˇø£ ñ<äéT+
EM
˝ÒeBdæHês¡T. Çwü+º e∫Ãq≥Tº &ÉãT“ edü÷\T #˚dHæ ês¡T. @ n~Ûø±] Á|üjT· ‘·ï+ e\q
m≈£îÿe qEsêHê edü÷\j˚T´<√ Ä n~Ûø±] Á|üuTÑÛ e⁄>±] Á|ü‘´˚ ø£ nqTÁ>∑V≤ü eTTq≈£î
ns¡TΩ&ìÉ |æ+#·T≈£îH˚yê&ÉT. á˝≤+{Ï n~Ûø±s¡T¢ ÁøÏ+~qT+&ç ô|ø’ Ï düT\uÛ+Ñ >± e#˚Ãùdyês¡T.
©
Áø£eT•ø£Då , ÁøÏ+~qT+∫ ô|’ ¨<ë≈£î yÓfi¢‚ ìã+<Ûqä \T (Rules), ìj·÷eTø£+ >∑T]+∫q

ns¡Ω‘\· T @M Ä#·sD¡ jÓ÷>∑´+ ø±≈£î+&Ü b˛sTTq$. ô|’ ñqï‘ê~Ûø±s¡T\ n~Ûø±s¡eTT\T
kÕ>∑{≤ìøÏ M\T˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ ìj·÷eTø£+, Á|üyÓ÷wüHé\ >∑T]+∫ ˇπøˇø£ ø=\‘·ã<ä›
$T–*j·TT+&˚~. n~ Á|üuÛÑTe⁄>±]øÏ m≈£îÿe m≈£îÿe qEsêHê\T düeT]Œ+#·Tø=ì
dü+‘√wüô|≥º&+É . Ç~ ˇø£ÿfÒ yÓT]{Ÿ (Merit) nì|æ+#·Tø=qï~! düeTs¡‘ú ,· ns¡Ω‘\· ìïj·TT
q•+∫q$.
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ , ô|‘’ s· >¡ ‹∑ |ü<eä ⁄\ô|q’ Á|üuTÑÛ e⁄>±] |òsü êàHé (Royal Order) <ë«sê
ìj·÷eTø£+ »]π>~ |ü<eä ⁄\ <äsê®, ÁbÕeTTK´+ nqTdü]+∫ |òsü êàHé yÓ\ ìs¡sí TT+#·ã&˚~.
á $<Û+ä >± |òsü êàHé <ë«sê ìj·T$T+|üã&É¶ n~Ûø±s¡T¢ @ ô|’ n~Ûø±s¡¢ Áø£eT•ø£Då ≈£î
˝Àã&ç ñ+&˚yês¡T ø±<äT. yês¡T dü«‘·Vü‰ düeTs¡Tú\eTì, ‘êeTT ˇø£ÿ Á|üuÛÑTe⁄>±]πø
u≤<ÛTä ´\eTì uÛ≤$+#˚yês¡T. Ç˝≤+{Ï yês¡+<äsT¡ ‘êeTT Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ #Ó*+¢ ∫q &Éu“Ò ø±ø£,
‘·eT kı+‘· nqTuÛeÑ + ø=s¡≈î£ &ÉãT“ kÕ~Û+#·&+É ‘·eT $~Û nì ‘·\+#˚yês¡T. M]
qqTdü]+#˚ M] ÁøÏ+~ dæã“+~ q&É#~˚ .
sê»<Ûëì ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À ≈£L&Ü ìC≤+ ªqEsêHê\Tμ nqT ù|s¡T‘√
&ÉãT“ #ê˝≤ edü÷\T #˚dHæ ê&ÉT. ø=ìï |ü+&ÉT>∑\, Á|üuTÑÛ e⁄>±] »qà~H√‘·‡e dü+<äs“¡ e¤ TTq
KS
ÄVü‰«ì‘·T\T qEsêHê\T düeT]Œ+#·Tø=q&É+ ‘·s¡‘·sê\ qT+∫ edüTÔqï Ä#ês¡+.
Ç~ Á|üuTÑÛ e⁄\ >∑T]+∫ uÛøÑ ,ÔÏ $XÊ«dü+ Á|ü<]ä Ù+#˚ ˇø£ |ü<‹Δä . Äs¡e ìC≤+ eTVü≤ã÷ã©
O
u≤<äTcÕ ≈£L&Ü qEsêHê rdæø=H˚yês¡T. ø±ì Ä qEsêHê s¡÷|ü+˝À edü÷\T ø±ã&çq
BO
&ÉãT“ ‘·eT kı+‘·eTTq≈£î ñ|üj÷Ó –+#·Tø=H˚yês¡Tø±<äT. Ä &ÉãT“ sêh Ä<ëj·T+ ˝…øÿ£
øÏ+~øÏ e#˚Ã~. 1907 ã&Ó≥® T Á|üø±s¡+ qEsêHê|ü<Tä › ÁøÏ+<ä sTTs¡y’Ó Hê\T>∑T y˚\
s¡÷bÕj·T\ n+#·Hê y˚jT· ã&É~¶ . n+‘·≈î£ eTT+<äT 1905 ˝À qEsêHê |ü<Tä › ÁøÏ+<ä
O
edü÷˝…q’ &ÉãT“ (18,300) |ü<Tä HÓì$T~ y˚\ eT÷&ÉTe+<ä\ s¡÷bÕj·T\≥.

C
nsTT‘˚ @&Ée ìC≤+ ø±\+˝À edü÷˝…q’ qEsêHê &ÉãT“ ˝…øÿ£ \T <=s¡øe£ ⁄.

ES
Ä &ÉãT“ sêE>±] uÛeÑ q+ ªøÏ+>¥ø√]ƒμ˝ÀH˚ ì\Te ñ+&˚~. yÓTT‘·+Ô MT<ä @&Ée ìC≤+
ne\+_+∫q |ü<‘Δä y˚ s˚ T¡ . ‘·q Çwü+º e∫Ãq|ü&ÉT @ nMTs√ ˝Òø£ C≤^s¡T<ës¡T <˚$&ûø√
EM
yÓfi¯¢&É+ qEsêHê ù|s¡T‘√ &ÉãT“ Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düTø√e&É+ Ç~ á Á|üuÛÑTe⁄>±s¡T

ne\+_+∫q |ü<‹Δä . á |ü<‹Δä qqTdü]+∫ me]+{ÏøÏ yÓ[‘¢ ,˚ Ä ˇø£ÿ Ç+{Ï j·T»e÷H˚
ø±ø£ Ä ≈£î≥T+ã+˝Àì Åd\Ô” T, |ü⁄s¡Twüß\T n+‘ê qEsêHê #Ó*+¢ #·e\dæ+<˚. n+‘·{‘Ï √
©
Ä>∑≈î£ +&Ü Ä nMTs¡T, ˝Òø£ C≤^s¡T<ës¡T <ä>sZ∑ ¡ ñqï ÄuÛsÑ D¡ ≤\T ˝Òø£ Ç+ø± @yÓH’ ê
yÓ\>∑\ edüTeÔ ⁄\T+fÒ n$≈£L&Ü ø±CÒjT· &É+ e+{Ï ˇø£ qMq qEsêHê |ü<‹Δä ìC≤+
ne\+_+∫Hê&ÉT. á $<Û+ä >± mH√ï ≈£î≥T+u≤\T u≤<Û\ä ≈£î >∑Ts¬ q’ $. b˛©düT ø£MTwüqs¡T
(ø=‘ê«\T) >± Ä s√E˝À¢H˚ ìj·T$T+|üã&É¶ sêC≤ãVü≤<ä÷s› T¡ y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç,¶ ìC≤+
yÓfi<¢̄ \ä ∫q nMTs¡T, ˝Òø£ C≤^s¡T<ës¡T≈£î C≤Á>∑‘>Ô· ± ñ+&ÉT≥¬ø’ yÓTT≥ºyTÓ T<äfÒ ø£ãTs¡T
|ü+|æ, m+<ä]H√ á $+‘· qEsêHê\ qT+&ç s¡øÏå+∫ |ü⁄D´+ ø£≥Tº≈£îHêïs¡T.
‘·s‘¡ s· ê\qT+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT düu´ÑÛ ‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q Ä#êsê\≈£î n\yê≥T|ü&¶É nMTs¡T,¢
ªeTTkÕôV≤ãT\μ≈£î kÕúq+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. yê]kÕúH˚ e∫Ãq @ dü<ë#ês¡eTT\T
bÕ{Ï+#·ìyê] Á|üu≤Û e+ <äsê“s¡T ô|q’ |ü&≥É +, Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ yÓTÁÆ ‹, ùdïVü≤eTTq≈£î
e÷s¡T>± ªeTTdæ+¢ düu´ÑÛ ‘·μ, ªeTTdæ+¢ dü+düÿ è‹μ Á|üX+¯ dü Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. á ø±s¡D≤\ìï{Ï
e\q Á|ü»\˝À <äsê“s¡T |ü\T≈£îã&ç ‘·–qZ ~. ø±ì sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+ ˝Ò<Tä .
eTTdæ+¢ \ es¡≈î£ Á‘êã\T‡, u≤\ÿHé j·TT<äeΔ TT\ e\¢ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
$s¡T<äeΔ TT>± ø=+‘· n\»&ç ãj·T\T<˚]+~. á n\»&çe\¢ uÛ≤s¡‘,· eTTdæ+¢ Á|ü»\˝À
ø=+‘·es¡≈î£ ìC≤+≈£î |ü\T≈£îã&ç ø£*–+~. uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \T @&Ée ìC≤+ ñkÕàHén©
u≤<äTcÕ >±]øÏ ªyÓTTVü≤´B›Hé n˝Ÿ $T\¢‘μY (BHé nq>± eT‘·eTT, $T\¢‘Y n+fÒ C≤‹.
Ç#·≥, eT‘·eTT, C≤‹ì ø±bÕ&˚yê&Éì ns¡+ú ) nH˚ _s¡T<äT Á|ükÕ~+∫Hês¡T.
KS
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+ CÀø£éTT
O
1914 qT+&ç 1918 es¡≈î£ , á nsTT<äT dü+e‘·‡sê\T #ê˝≤ u≤<Ûëø£s+¡ >±
>∑&∫É q$. nMTs¡T,¢ C≤^s¡T<ës¡T,¢ dü+kÕúHêBÛXó¯ \T, »MTHé<ës¡T,¢ ø±düÔ eT+∫ q&É‘·
BO
>∑\ n~Ûø±s¡T,¢ yÓTT‘·+Ô ô|q’ Á|ü»\+‘ê $düT>∑T#Ó+~ b˛sTTHês¡T. n+<ä]˝Àq÷, ˇø£
ndü+‘·è|æÔ ø£*–+~, ø±ì me]øÏ ≈£L&Ü ìC≤+≈£î e´‹πsø£+>± ìs¡dqü ‘Ó*ù| kÕVü≤düeTT,
O
<Ûs’Ó ´¡ eT÷ ˝Ò<Tä . n+<äs÷¡ á sêh |ü]bÕ\q˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT CÀø£éTT ø£*–+#·T
C
ø√e\j·TTqì ø√πsyêπs. Á|ü|+ü #·jT· T<ä+Δ ˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT >¬ \Tbı+~q~. Á_{Ïwßü
ES
n~Ûø±s¡¢≈£î düeTj·T+ ∫øÏÿq+<äTq yês¡T ôV’≤<äsêu≤<äT sêh |ü]bÕ\q˝À CÀø£´+

ø£*–+#·T≈£îHêïs¡T. á CÀø±´ìøÏ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü»\T kÕ«>∑‘+· |ü*øÏHês¡T. Á_{Ïwßü
EM
Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q ÇcÕºqTkÕs¡eTT ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT˝À e÷s¡TŒ\T ‘˚e&ÜìøÏ

ìC≤+ô|q’ y=‹Ô&ç #˚d+æ ~. ‘·T<ä≈î£ ìC≤+ n+^ø£]+∫Hê&ÉT. ˇø£ eT+Á‹eT+&É*ì
kÕú|+æ ∫, sê» Á|ü‹ì~Û (Viceroy) dü÷∫+∫q düsY n© Çe÷+qT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±
©
ìj·T$T+∫Hê&ÉT.
düsY n© Çe÷+ bÕ{≤ï ìyêdüT\T. Á|üeTTK Hê´j·Tyê~. Á_{Ïwæ+&çj·÷
sê»ø°j÷· \˝À¢ $T‘·yê~. áj·Tq ø=+‘·ø±\+ es¡≈î£ Á_{Ïwßü >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ˝À
Hê´j·TXÊK eT+Á‹>± qT+&ç sê»´|ü]bÕ\q˝À nqTuÛeÑ + kÕ~Û+∫q e´øÏ.Ô
n~ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À >=|üŒ dü+#·\q ø±\eTT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À
e÷eT÷\T #·\qeTT ≈£L&Ü ˝Ò<Tä . BìøÏ ø±s¡D≤\T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . Çø£ÿ&É #·<Tä e⁄≈£îqï
yês¡T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. n+<äT˝À Ç+^¢wüß #·<äTe⁄≈£îqï yê]dü+K´ Áy˚fi¯¢MT<ä
˝…øÏÿ+#·Tø=H˚≥≥T¢ ñ+&˚~. Ç+^¢wüß, ñs¡÷› #·<äTe⁄≈£îqï Væ≤+<äTe⁄\≈£î #ê\es¡≈£î,
ñs¡÷› #·<äTe⁄≈£îqï eTTdæ¢+\+<ä]ø° ñ<√´>±\T <=]πø$. Væ≤+<ä÷ ñ<√´>∑T\˝À
‘Ó\T>∑Tyê] dü+K´ ‘·≈î£ ÿe. ø=+<äsT¡ Hê´j·Tyê<äeè‹Ô qe\+_+#˚yês¡T. á eè‹Ô˝À
≈£L&Ü ‘Ó\T>∑Tyê] dü+K´ #ê\ dü«\Œ+>± ñ+&˚~. Çø£ #·<Tä e⁄≈£îqï Væ≤+<äTe⁄\T @
»$T+<ëØ, @ e÷wüß<ëØ, ˝Ò<ë @ ø£sD¡ ≤\T |üf+Ò &É¢ ≈£î≥T+u≤\‘√H√ dü+ã+~Û+∫qyêπs
nsTT ñ+&ç]. Ms¡+‘ê ˇø£ $<Û+ä >± Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ dü+ã+<Û+ä ñqïyêπs. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ,
Äô|’ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~qyês¡T Ms¡+‘ê. me]ø° ‹+&ç ø=s¡‘· ˝Ò≈î£ +&ÓqT. |üqTï\u≤<Ûä
˝Ò<Tä . uÛ÷Ñ $T•düTÔ ‘·|Œü @˝≤+{Ï |üqTï me]ø° Ç#˚Ãyês¡T ø±<äT. á |ü]dæ‹ú sêh+˝Àì
düãÔ ‘Δ ≈· î£ ø=+‘· ø±s¡DeTì Hê n_ÛÁbÕj·T+. Á_{Ïwßü uÛ≤s¡‘· ÁbÕ+‘·+˝À @ ‘Ó\,¢ q\¢
s¡+>∑TuÛ<Ò eä TT sê»ø°jT· #Ó‘’ q· éTTq≈£î eTTK´ ø±s¡DeTì|æ+#·T≈£îqï<√ Ä ø±s¡D+
KS
Çø£ÿ&É ˝Ò≈î£ +&ÓqT. Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ uÛ<Ò eä TT ≈£L&Ü 1911≈£î |üPs¡«+ ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
X¯‘êu≤›s+¡ uÛ+Ñ ˝À Ç<äs› T¡ Á|üeTTKT\T
O
BO
á dü+<äs“¡ e¤ TTq Ç<äs› T¡ Á|üeTTKe´≈£î\Ô qT ñ<äV≤ü ]+#·≈î£ +&Ü H˚qT eTT+<äT≈£î
kÕ>∑C≤\qì uÛ≤$kÕÔqT. n+<äT˝À ˇø£s¡T &Üø£ºs¡T n|òüTÀsYHê<∏é #·{ÀbÕ<Ûë´j·T—
O
s¬ +&Éeyês¡T eTT˝≤¢ nãT›˝Ÿ Kj·T÷´+. Ms¡TuÛj Ñ T· T\T á X¯‘êu≤›s+¡ uÛeÑ TT˝À ‘·eT‘·eT
dü]ÿ˝Ÿ (Circle) ˝À m+<ä]H√ Á|üu≤Û $‘·T\qT #˚dHæ ês¡T.
C
ES
&Üø£sº Y n|òTü ÀsYHê<∏é #·{ÀbÕ<Ûë´j·T >∑‘· X¯‘êã›eTT˝À Ç+>±¢+&ÉT˝À $<ä´quÛ´Ñ dæ+∫

$C≤„qXÊgeTT (Science) ˝À &Üø£sπº ≥T &çÁ^ bı+~qyês¡T. Ms¡T ìC≤+ ø±˝ÒJ yÓTT<ä{Ï
EM
Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\T (principal) >± ‘·eT J$‘·ø±\eTT ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À >∑&|ç Hæ ês¡T.
Ms¡T ÁãVü≤à düe÷»eTTq≈£î #Ó+~qyês¡T. eTVü‰ ãTTwæ <˚y+˚ Á<äHê<∏ä sƒê>∑÷s¡T, øπ X¯e#·+Á<ä
˝≤+{Ï Hêj·T≈£î\e\¢ dü+kÕÿs¡eTT bı+~, u…+>±˝Ÿ $uÛ»Ñ q |ò*ü ‘·+>± ãj·T\T<˚]q
©
dü«<˚o ñ<äéT+˝À Áù|s¡D bı+~q eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T. Ms¡T Á|üeTTK ø±+Á¬>düT

Hêj·T≈£îsê˝…q’ leT‹ düs√õ˙<˚$ ‘·+Á&ç>±s¡T.
eTT˝≤¢nãT›˝Ÿ Kj·T÷´+ bòÕs¡d,” ns¡;“ uÛ≤wü\˝À >=|üŒ |ü+&ç‘T· &ÉT. áj·Tq
ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑+˝À #˚] düVü‰j·T ÇHê+ ø£MTwüqs¡T>± qT+&çHês¡T.
áj·Tq ‘·q yê´kÕ\T, s¡#q· \ <ë«sê uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eTTdæ+¢ \T C≤rj·T ñ<äé÷\ qT+&ç
y˚sT¡ >± ñ+&É≈L£ &É<ìä , ø±+Á¬>düT˝À #˚] Væ≤+<äTe⁄\‘√ ø£\dæ C≤rj·T ñ<äé÷\˝À
bÕ˝§Zqe˝…qì, <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·éTTq¬ø’ b˛sê≥eTT »s¡T|üe˝…qì uÀ~Û+∫q eTVü‰e´øÏ.Ô
á uÛ≤eeTT\H˚ áj·Tq ≈£îe÷s¡T&ÉT eTT˝≤¢ nãT›˝Ÿ u≤ôd‘Y>±s¡T Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑eTT˝À
qT+&ç ≈£L&Ü ‘·q yê´kÕ\<ë«sê Á|üø{£ +Ï ∫Hê&ÉT. b˛©düT #·s´¡ ≈£î ø=~›ø±\eTT eTT+<äT
eTT˝≤¢ nãT›˝Ÿ u≤ôd‘Y s¡C≤ø±s¡T ñ<äéTeTTqT ìs¡“j¤ T· +>± K+&ç+∫Hê&ÉT.
leT‹ düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT
leT‹ düs√õ˙<˚$ &Üø£sº T¡ n|òTü ÀsYHê<∏é #·{ÀbÕ<Ûë´j·T ≈£L‘·Ts¡T. 1879 e
dü+e‘·‡s¡eTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eT+<äT »ìà+∫q~. áyÓT Ç+>±¢+&ÉT yÓ[¢ nø£ÿ&É
$<ä´ quÛ´Ñ dæ+∫ Ç+^¢wßü uÛ≤wü˝À eT+∫ Á|üMD‘· dü+bÕ~+∫q~. düs√õ˙ <˚$ Ç+^¢wßü
ø£$‘·«eTT˝À, eø£Ô è‘·«eTT˝À Á|üU≤´‹ >±+∫q~. ÄyÓT $|ü¢yê‘·àø£ uÛ≤yê\T >∑\
e÷s¡Z<ä]Ù>± ù|s¡TH=+~q~. >√cÕ, |üsê›, u≤\´ $yêVü≤eTT ˝≤+{Ï kÕe÷õø£
KS
<äTsê#êsê\qT >∑]Ω+#˚~. ÄyÓT ˇø£ u…+>±© Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ãeTT˝À »ìà+∫ ˇø£
Ä+Á<Ûä Áu≤Vü≤àDÒ‘s· T¡ ì $yêVü≤+ #˚dTü ≈£îqï~. ÄyÓT uÛsÑ Ô¡ &Üø£sº T¡ eTT‘ê´\ >√$+<äsêE\T
O
Hêj·TT&ÉT, ˇø£ (Physician) yÓ’<äT´&ÉT>± ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À #ê\ Á|üU≤´‹
BO
>±+∫Hê&ÉT. Ç‘·&TÉ ôV≤’ <äsêu≤<äT ùdq˝À y˚T»s¡T>± ùde#˚dæ ñ<√´>∑eTTqT $s¡$T+#·Tø=ì
j·TT+&ÓqT.
O
ôV’ ≤ <ä s êu≤<ä T sêh sê»ø° j · ÷ \˝À dü s √õ˙ <˚ $ m|ü  &É T dü + ã+<Û ä +
C
ø£*–+#·Tø√˝Ò<Tä . <˚oj·T sêC≤´\˝À »ìà+∫q eTVü‰‘êà>±+BÛ, »eTTHê˝≤˝Ÿ ãC≤E

ES
yÓTT<ä\>∑T Á|üeTTK Hêj·T≈£î\e˝…, leT‹ düs√õ˙<˚$ ≈£L&Ü nœ\ uÛ≤s¡‘·

sê»ø°j÷· \˝À uÛ≤>∑+ rdüTø=ì ø±+Á¬>düT Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+#ÓqT. ÄyÓT ‘ê´>∑eTT,
EM
ÄyÓT o\eTT, uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT˝À ÄyÓT bÕÁ‘· yÓTT<ä\>∑Tq$ uÛ≤s¡‘·

kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥ #·]Á‘·˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\T. ÄyÓT >=|üŒ sê»ø°jT· y˚‘.Ô· n+‘˚ø±<äT.
Áø£eT•ø£Då ≈£î ˝Àã&çq ˇø£ dæbÕsTT ≈£L&Ü.
©
Á|ü‹ ôV’≤<äsêu≤<äT bÂs¡T&ÉT düs√õ˙ <˚$ >∑T]+∫ >∑]«kÕÔ&ÉT. ôV’≤<äsêu≤<äT

|ü≥Dº +˝À düs√õ˙ <˚$>±s¡T ìedæ+#·T >∑èVü≤eTT, ªª(Golden Thresh-old)μμ ôV≤’ <äsêu≤<äT
Væ≤+<ä÷èTTdæ¢+ yÓTÆÁ‹øÏ Ä\j·T+>± ñ+&˚~. ÄyÓT Væ≤+<ä÷èTTdæ¢+ @ø£‘·¬ø’
düTVü≤è<ë“¤e+‘√ bÕ≥T|ü&~˚ . düs√õ˙ <˚$>±s¡T ‘·eT J$‘·ø±\+˝À Ädæj÷· K+&ÉeTT˝À
nÁ>∑ÁX‚DøÏ Ï #Ó+~q eTVæ≤fi¯>± uÛ≤$+#·ã&˚yês¡T.
≈£îe÷] |ü<äàC≤Hêj·TT&ÉT düs√õ˙ <˚$ ≈£îe÷¬sÔ—, &Üø£ºs¡T »j·Tdü÷s¡´ ÄyÓT
≈£îe÷s¡T&ÉT. Ms¡T ñuÛÑj·TT\T ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üC≤ J$‘·+˝À eTTKýÓTÆq uÛ≤>∑+
rdüT≈£îHêïs¡T. &Üø£sº T¡ »j·Tdü÷s¡´ »s¡à˙˝À yÓ<’ ´ä XÊg $<ëúÛ≤´dü+ #˚dæ j·T+.&ç. (M.D.)
&çÁ^ bı+~ sê»ø°j·÷\˝À ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\T >∑\yê¬s’, Væ≤≥¢s¡T Hêj·Tø£‘·«
e÷s¡+uÛeÑ TÚ‘·÷H˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT e#˚Ãdæ]. Ms¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT, ‘·<Tä |ü] Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
sê»ø°j·÷\˝À uÛ≤>∑+ rdüT≈£î+≥÷ düTe÷s¡T @&Óì$T~ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä≥
eTs¡D+Ï ∫].
≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT sêh |ü⁄q]ïsêàDeTT˝À bÕ˝§Zì, ‘·sT¡ yê‘· düTe÷s¡T
|ü~ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêh>∑es¡ïs¡T>± qT+&ç, ‘·s¡Tyê‘· &Ûç©¢˝À
kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑+ rdüT≈£î+≥÷ ñ+&ç]. Ç{°e\ áyÓT ≈£L&Ü
>∑‹+∫Hês¡T.
KS
Væ≤+<ä÷ eT‘· dü+düÿs¡D ñ<äé÷\T
O
Ä ø±\+˝À @ sê»ø°jT· dü+düú ≈£L&Ü ô|≥Tºø=qT M\T˝Ò<Tä . Äs¡´düe÷»eTT,
BO
ÁãVü≤àdüe÷»eTT, ~∏j÷Ó kÕ|òøæ ˝£ Ÿ kıôd{’ ° nqT eT÷&ÉT dü+dü\ú T e÷Á‘·yT˚ @s¡Œ&ç j·TT+&ÓqT.
øπ X¯esêe⁄>±] Hêj·Tø£‘«· eTT˝À Äs¡´düe÷»eTT, Ä#ês¡´ Hêsêj·TDY>T∑ D≤J yÓ*+ø£sY
n<Û«ä s¡éTTq ÁãVü≤àdüe÷»eTT, ªªnì_ôd+≥eTàμμ H˚‘è· ‘·«eTT˝À ~∏j÷Ó kÕ|òøæ ˝£ Ÿ kıôd{’ °
O
sêh+˝À ø=ìï qMq uÛ≤yê\qT düèwæ+º #·&+É ˝À ‘√&ÉŒ&É$¶ . n<˚ ø±\+˝À ùd≥T ˝≤˝ŸJ
C
y˚T|òüTTJ Hêj·Tø£‘·«+˝À kÕú|æ+|üã&É¶ ªªJes¡ø£å C≤„q Á|ü#ês¡ø£ eT+&É*μμ ø£èwæ e\¢

ES
Vü≤]»H√<äéTeTT |ü⁄Hê<äT\T y˚jT· ã&çqeì #Ó|Œü e#·TÃqT. Ä~ Væ≤+<ä÷ ©>¥ ndüŒèX¯´‘ê

ìyês¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´Áø£eTeTT yÓTT<ä\T ô|{Ï+º ~. uÛ≤>∑´s¬ &çe¶ s¡à á ñ<äéTeTTqT
EM
düèwæº+∫Hês¡T. sêjYT u≤˝Ÿ eTT≈£î+<é (ôV’≤ø√s¡Tº »&û®>± qT+&çqyês¡T) Bìì

Áb˛‘·‡Væ≤+∫Hês¡T.
©
mEπøwüq˝Ÿ ø±qŒ¤s¬ Hé‡

$<ë´s¡+>∑+˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT mEπøwüq˝Ÿ ø±qŒ¤s¬ Hé‡ (Hyderabad Educational
Conference) eTÚ©« eTVü≤eTà<äT eTTs¡C Ô ≤ ø£èwæ|*üò ‘·eTT>± kÕú|+æ #·ã&çq~. Ms¡T á
eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´<ä]Ù>± ‘·eT J$‘·ø±\+ |üì#˚dHæ ês¡T. Ms¡T Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\T. @eT+‘·
>=|üŒ ñ<√´– ø±s¡T. n|üŒ{Ï ¨+ ôdÁ¬ø≥Ø Ä|òd” Tü ˝À ãVüQX¯' ˇø£ ôdø£qå T Ä|òd” sü T¡ >±
|üì#˚ùdyês¡T. ø±ì yês¡T <ÛÓ’s¡éTT‘√ eTT+<äT≈£î e∫Ã á eTVü‰düuÛÑqT kÕú|æ+∫,
$<ë´s¡+>∑+˝À m+‘√ ùde #˚d]æ .
á s¬ +&Ée <äXÊã›eTT˝À á mEπøwüq˝Ÿ ø±Hé|s¬üò Hé‡ jÓTTø£ÿ nsTT<ës¡T eTVü‰düu\ÑÛ T
»]–q$. düsY nø£“s¡T ôV≤’ <äØ, qyêãT jÓTe÷<äT˝Ÿ eTT˝Ÿÿ, qyêãT eTVü≤eTà<äT j·÷sY
»+>∑T, qyêãT dü<äsY j·÷sY »+>∑T, Ms¡+‘ê n<Ûä´ø£å |ü<ä$ q\+ø£]+∫Hês¡T.
á eTVü‰düu˝ÑÛ À Á|üuTÑÛ ‘·« $<ë´$<ÛëqeTT >∑T]+∫ u≤>± ùd«#·Ã>¤ ± $eTs¡Ù\T »]π>$.
Ä ø±\+˝À H˚qT Ç+ø± $<ë´]úH.˚ nsTTHê Hê≈£î ≈£L&Ü uÛ≤>∑+ rdüT≈£îH˚ neø±X¯+
\_Û+∫q~.
j·T+>¥ yÓTHé‡ j·T÷ìj·THé
ãVüQX¯' 1916 dü+e‘·‡s¡+˝À ø=+<äsT¡ j·TTe≈£î\T ªªôV≤’ <äsêu≤<äT j·TTe≈£î\
dü+|òTü eTTμμ (Hyderabad Young Men’s Union) nqT ù|s¡T‘√ ˇø£ dü+|òTü eTTqT n|üŒ{Ï
KS
s¬ dæ&˙Ó ‡ ãC≤s¡T˝À yêeTq Hêj·Tø˘ >±] n<Û´ä ø£‘å q· kÕú|+æ ∫Hês¡T. ñbÕ<Û´ä ≈£îå \T>±
O
eTÚ©« eTVü≤eTà<äT eTTs¡CÔ ≤ ñ+&ç]. ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄ |üPHê yÓfie¢‚ s¡≈î£ ø±s¡´<ä]Ù>±
BO
|üì#˚dHæ ês¡T. yê] ‘·sê«‘· ø±s¡´<ä]Ù>± |üì#˚ùd n<äèwü+º Hê≈£î ≈£L&Ü \_Û+∫+~.
|üsê‡ s¡+>±sêe⁄, e÷ ‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄, ã÷s¡T\Z yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄ yÓTT<ä\>∑T
y˚TeTT dü«#·Ã+¤ <ä ùde≈£î\T>± |üì#˚d‹æ $T. #·+<ë\T Áb˛>∑T#˚dæ |üÁ‹ø£\T, |ü⁄düøÔ ±\T
O
ø=ì ˇø£ Á>∑+<∏ë\j·TeTT kÕú|+æ #·T≈£îHêïeTT. |üÁ‹ø£\T, |ü⁄düøÔ ±\ |üsq¡ƒ , Á>∑÷|ü⁄ MT{Ï+>∑T\
C
<ë«sê j·TTe≈£î\˝À ø=+‘· #Ó’‘·q´+ ø£*–+#·&É+ á dü+|òüTeTTjÓTTø£ÿ ñ<˚›X¯eTT.

ES
nì_ôd+≥T>±] ªªq÷´ Ç+&çj÷· μμ, Vü‰]ïyÓTHé>±] ªªu§+u≤sTT Áø±ìø£˝Ÿμμ, ∫+‘êeTDÏ

>±] ªª©&ÉsT¡ μμ (n\Vü‰u≤<äT), s¡+>∑kÕ«$T nj·T´+>±sY>±] ªªVæ≤+<ä÷μμ yÓTT<ä\>∑T Ç+^¢wßü
EM
|üÁ‹ø£\T— ñs¡÷˝› À ªªVü≤yéT<äyTé μμ, ªª»+VüAsYμμ nqT |üÁ‹ø£\T #·~y˚yês¡eTT.

yêeTqHêj·T≈£î, øπ X¯esêe⁄>±s¡¢ Hêj·Tø£‘«· eTT
©
yêeTq Hêj·T≈£î>±] Ä<Ûä«s¡éTTq Ç<˚ø±\+˝À $y˚ø£ es¡Δ˙ ôV’≤dü÷ÿ\T

kÕú|+æ #·ã&çq~. ø=‘·‘Ô s· e¡ TTq≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´s¡T˝ú À¢ C≤rj·TuÛ≤yê\T ø£*–+#·&+É
Bì eTTK´ ñ<˚X› e¯ TT. yêeTq Hêj·T≈£î, øπ X¯esêe⁄, Ms¡T ñuÛj Ñ T· T\T, Çø£ÿ&ç Á|üC≤
J$‘·eTTq≈£î |ü⁄Hê<äT\T y˚dqæ yês¡T. øπ X¯esêe⁄ dü+|òTü dü+düÿs¡DeTTq≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
sTT#˚Ãyês¡T. M]s¡Te⁄s¡T eTVü‰sêÁwüß\º T. nsTT‘˚ yêeTq Hêj·T≈£î |üP]«≈£î\T ø=+<äsT¡
eTVü ≤ ã÷ãTq>∑ s Y õ˝≤¢ ˝ Àì eq|ü ] Ô dü + kÕú q eTT˝À ñ+&˚ y ês¡ T . M]
|æq‘·+Á&ÉT\qT≈£î+{≤qT, yêdüT<˚e Hêj·T≈£î, eq|ü]Ô dü+kÕúqeTT ‘·s|¡ ⁄üò q Hê´j·Tyê~>±
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À ìyêdü+ #˚jT· &É+ Äs¡+_Û+∫Hês¡T. yêeTqHêj·T≈£î>±]~
ˇø£ C≤^sê›sT¡ ≈£î≥T+ã+. nsTT‘˚ Äj·Tq ø£+Á{≤≈£îº eè‹Ô ≈£L&Ü ne\+_+∫Hê&ÉT.
øπ X¯esêe⁄ eTsêsƒê«&Ü sTT˝≤ø±˝Àì |üs“¡ ì¤ õ˝≤¢ yêdüeÔ ⁄´\T. M]~ ˇø£ ;<ä
≈£î≥T+ãeTT. $T&ç˝Ÿdü÷ÿ\T es¡≈£î #·~$ eø±\‘·T |üØø£å ñrÔs¡Tí\sTT >∑T\“sêZ˝À
Hê´j·Tyê~>± eè‹Ô Äs¡+_Û+∫Hês¡T. ‘·sê«‘· ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº +˝À ìyêdü+ #˚dæ
Á|üeTTK Hê´j·Tyê~>± ù|s¡T >∑&+ç ∫Hês¡T.
yêeTq Hêj·T≈£î, øπ X¯esêe⁄ ñuÛj Ñ T· T\T |üPHê qT+∫ n+‘·'Áù|s¡D (Inspiration)
bı+<˚yês¡T. ˝Àø£e÷q´ u≤\ >∑+>±<Ûsä ¡ ‹\≈£î, >√bÕ\ø£èwüí >√K˝Ò H˚‘è· ‘·«+˝À |üPHê
|ü≥Dº eTT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· øπ +Á<ä+>± |ü]>∑D+Ï |üã&˚~. ‹\ø˘ n‹yê~, >√K˝Ò
KS
$T‘·yê~. yêeTq Hêj·T≈£î ‹\≈£î nqTj·÷j·TT\T. øπ X¯esêe⁄ >√K˝Ò nqTj·÷j·TT\T.
sêC≤ ãVü≤<ä÷s› T¡ y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶
O
BO
Ä ø±\+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´–>± qT+&ç Á|üC≤ J$‘· kÕú|qü ˝À eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘·
eVæ≤+∫qyês¡T sêC≤ ãVü≤<ä÷s› T¡ y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç.¶ Ms¡T |ü≥Dº ø√‘ê«\T (City
O
Police Commissioner) |ü<$ ä ô|q’ qT+&ç ª¬s&ç¶ Vü‰dü˝º Ÿμ kÕú|≈ü î£ \T>± Çø£ÿ&ç #·]Á‘·˝À
C
ì*∫b˛sTTHês¡T. s¬ &ç¶ Vü‰dü˝º Ÿ ‘Ó\T>∑T j·TTe$<ë´s¡T˝ú À¢ eTTK´+>± s¬ &ç¶ $<ë´s¡T˝ú À¢,

ES
qMq uÛ≤yê\T, sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+ ø£*–+#·&+É ˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫q~. Ç|üŒ{Ï

ø±+Á¬>düT, ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\T m+<äs√ ˇø£|ü &ÉT s¬ &ç¶ Vü‰dü\º T˝À ìedæ+#·T#·T+&˚
EM
$<ë´s¡T˝ú .Ò
ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶
©
ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üC≤J$‘·+˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+∫qyê]˝À ø=+&Ü y˚+ø£≥

s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T ˇø£sT¡ . H˚qT $<ë´]ú <äX˝¯ ÀqTqï s√E\˝À Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± M]ì ªñkÕàqT
>∑+Eμ˝À ˇø£ ˝≤ (Law) ‘·s>¡ ‹∑ q&ÉT|ü⁄#·T+&É>± #·÷∫‹ì. Ms¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT õ˝≤¢˝Àì
eT+>∑fi≤s¡+ Á>±eTdüT\ú T. M] ‘·+Á&ç>±s¡T nø£ÿ&ç |üf\Ò T. Ms¡T ª$T&ç˝Ÿμ |üØø£å ñrÔsT¡ \í sTT
1909˝À eø±\‘·T (Law) |üØø£ìå ∫Ã n+<äT˝À ñrÔsT¡ ˝í ’… n|üŒ{ÏqT+&ç eø±\‘·T (Pleader)
eè‹Ô qe\+_+∫Hês¡T. M] Á|üC≤J$‘·+ 1918 dü+e‘·‡s¡+ qT+∫ ¬s&ç¶ Vü‰düº˝Ÿ
ø±s¡´<ä]Ù>± Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~.
Á>∑+<∏ë\jÓ÷<äéTeTT
á dü+<äs“¡ e¤ TTq á X¯‘êã›|⁄ü yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+ qT+&ç ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eTTq
kÕú|æ+#·ã&çq Á>∑+<∏ë\j·TeTT\ ùde Á|üX¯+dæ+|ü<ä–q~. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Ä+Á<Ûä
Á>∑+<∏ë\j·TeTT ªªlø£èwüí<˚esêj·T\ Ä+Á<Ûä uÛ≤cÕ ì\j·TeTTμμ. Ç~ ôV’≤<äsêu≤<äT
|ü≥ºD+˝Àì n|üŒ{Ï ¬sdæ&Ó˙‡ ãC≤s¡T (Á|üdüTÔ‘· düT˝≤ÔHé ãC≤s¡T) ˝À kÕú|æ+#·ã&ç
j·TT+&ÓqT. á Á>∑+<∏ë\j·TeTTqT kÕú|+æ ∫qyês¡T eTTq>±\ sêC≤Hêj·Tì y˚+ø£≥
s¡+>±sêe⁄, sê$#Ó≥Tº s¡+>±sêe⁄, ø=eTi≤¿E \ø£å àDsêe⁄ >±s¡\T. s¬ +&Ée Á>∑+<∏ë\j·TeTT
Vü≤qTeTø=+&É˝À ªªsê» sê»qπs+Á<ä Ä+Á<Ûä uÛ≤cÕ ì\j·TeTTμμ. eT÷&Ée~
dæø+Ï <äsêu≤<äT˝À ªªÄ+Á<Ûä dü+es¡˙Δ Á>∑+<∏ë\j·TeTTμμ nqT ù|s¡T‘√ kÕú|+æ |üã&ç+~.
KS
Mì eT÷\eTTq qMq Ä+Á<Ûä Á>∑+<∏eä TT\, |üÁ‹ø±|üsq¡ƒ s¡÷|üeTTq ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eTTq
ø=+‘· #Ó‘’ q· ´+ ø£*+Z <äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
O
BO
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±]øÏ ªlø£èwüí<˚e sêj·T Ä+Á<Ûä
uÛ≤cÕì\j·TeTTμ‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT+&˚~. Ms¡T KeTà+õ˝≤¢ eT~Ûs¡ ‘ê\÷ø±˝Àì
O
mÁs¡TbÕ˝…+ ìyêdüdTü \ú T. Ms¡T yÓTÁ{Ï≈î£ |üØø£˝å À ñrÔsT¡ ˝í q’… ‘·<Tä |ü] ø=+‘·ø±\eTT
C
Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´–>± |üì#˚dæ ‘·T<ä≈î£ dü∫yê\j·TeTT˝À nqTyê<ä≈î£ \T>±qT+&ç Á|üuTÑÛ ‘·«
ES
ñ<√´>∑eTT #ê*+#·T≈£îHêïs¡T. n≥T|æeTà≥ Hê´j·Tyê<ä eè‹Ô ne\+_+∫Hês¡T.

‘Ó\+>±D˝À ndü\T Á|üC≤J$‘·+ M]‘√ Äs¡+uÛÑyÓTÆq~ ø±e⁄qH˚ ìC≤+ sêh
EM
Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î ªª|æ‘êeTVüQ\μμì ù|s¡T >±+∫Hês¡T. Ms¡T sê»ø°j·÷\˝À

$T‘·yê<äT\T. ø±ì yêeTq Hêj·T≈£î >±]‘√ ø£*dæ |üì#˚ùdyês¡T.
k˛wü˝Ÿ ø±Hé|s¬üò Hé‡
©
H˚s¡T>± sê»ø°j·T ñ<äé÷\T q&ÉT|üC≤\ì n|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ kÕ+|òæTø£

düe÷y˚Xe¯ TT (Social Conference) e\¢ sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+ ø£*+Z #·&+É ˝À m+‘√ <√Vü≤<ä+
#˚≈£L]+~. dü+|òüT dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫q $wüj·÷\ô|’ u≤>± #·s¡Ã\T »]π>$.
á düe÷y˚Xe¯ TT (Conference) jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T eTVü‰düu\ÑÛ T »]–q$. u§+u≤sTT˝À
Á|üU≤´‹ >±+∫q $T‘·yê<ä sê»ø°jT· Hêj·T≈£î&ÉT u≤]düsº T¡ C…ø’ s£ T¡ , |ü+C≤ãT˝À Á|üU≤´‹
eVæ≤+∫q eTVæ≤fi¯ #ÍÁ<ëì, |üPHê eTVæ≤fi≤ $X¯«$<ë´\j·T kÕú|≈ü î£ &ÉT ø£sπ « |ü+&ç‘T· &ÉT
á eTVü‰düu\ÑÛ nÁ>±düHê~Û|‘ü ´· eTT eVæ≤+∫Hês¡T.
yÓ’<ä´, X¯s¡à
yÓTT‘·+Ô ô|q’ á˝≤{Ï ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± ñ‘ê‡Vü≤+ >∑\ j·TTe≈£î\T ø=+<äsT¡ s¡+>∑eTT˝À
~–Hês¡T. M]˝À sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄ X¯sà¡ , ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä eTTKT´\T. sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄
X¯sà¡ ø£sêï≥≈£î\T` Hê´j·Tyê~. >∑T\“sêZ õ˝≤¢˝À ø=+‘·ø±\eTT es¡≈î£ ÁbÕø°dº Tü #˚dæ
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT #˚sT¡ ≈£îHêïs¡T. yÓ<’ ´ä Ws¡+>±u≤<äT õ˝≤¢ yêdüeÔ ⁄´\T. u§+u≤sTT
$X¯«$<ë´\j·T|ü⁄ |ü≥uº ÁÑÛ <äT\T.
$|üe¢ yê~ l øÏwHü é
á dü+<äs¡“¤+˝À sêjYT l øÏwüHé ù|s¡T rdüTø√≈£î+&Ü ñ+&ÉC≤\qT. Ms¡T
KS
ôV’≤<äsêu≤<äT ìyêdüdüTú\T. ÁãVü≤àø£åÁ‹j·TT\T, ôV’≤ø√s¡Tº »&û®>± qT+&çq sêjYT
u≤˝ŸeTT≈£î+<é ≈£îe÷s¡T\T. á X¯‘êu≤›s¡+uÛÑeTT˝À l øÏwüHé, u≤]düºs¡T ø±e&Üì¬ø’
O
Ç+>±¢+&ÉT yÓ[H¢ ês¡T. n~ u…+>±˝Ÿ $uÛ»Ñ q nq+‘·s+¡ q&ÉTdüTqÔ ï Ä+<√fi¯q ø±\+.
BO
n|ü&˚ Ç+>±¢+&ÉT˝À #·<Tä e⁄‘·Tqï uÛ≤s¡rj·T $<ë´s¡T\ú T n~Ûø£ dü+K´˝À $|üe¢ ø±s¡T\T>±
e÷]b˛sTTHês¡T. M]˝À leT‹ düs√õ˙<˚$ k˛<äsT¡ &Óq’ Mπs+Á<äHê<∏ä #·{ÀbÕ<Ûë´j·T,
eT<äHé˝≤˝Ÿ ~Û+>∑Ts¡, Ms¡ kÕes¡ÿsY, eT]ø=+<äs¡T eTTKT´\T. eT<äHé˝≤˝Ÿ ~Û+>∑Ts¡,
O
ø£sH®¡ é yê´* nqT q‘·&ìç Ç+&çj÷· Ä|òd” Tü ˝À ø±*Ã #·+|æyd˚ Hæ ê&ÉT. Ç+>±¢+&ÉT˝ÀH˚
C
øπ düT q&ÉT|üã&çq~. ‘·<Tä |ü] áj·Tq≈£î eTs¡D•ø£å $~Û+#·ã&çq~. nø£ÿ&ÉH˚ Ä>∑dTü º

ES
1909˝À Ç‘·qT ñ]dü+Ô uÛ+Ñ møÏÿHê&ÉT. Ms¡ kÕes¡ÿs¡T ªªuÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ dü+Á>±eT+μμ
nqT |ü⁄düÔø£+ ÁyêdæHê&ÉT. Mπs+Á<äHê<∏ä #·{ÀbÕ<Ûë´j·T ªª‘·˝≤«s¡Tμμ nqT yês¡|üÁ‹ø£
EM
q&çù|yê&ÉT. á˝≤{Ï $|üe¢ ø±s¡T\~ ªªn_Ûqe uÛ≤s¡‘μY μ nqT ˇø£ dü+|òTü eTT ñ+&˚~.
eTq l øÏwHü é á dü+|òTü düuTÑÛ ´\T. Ms¡ kÕes¡ÿsY yÓTT<ä\>∑T $|üe¢ ø±s¡T\ düV≤ü #·sT¡ \T.
á $<Ûä+>± l øÏwüHé 1908 qT+&ç 1910 es¡≈£î ¬s+&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T
©
Ç+>±¢+&ÉT˝À qT+&ç, u≤]düsº T¡ ø±≈£î+&ÜH˚ Äj·Tq ‘·+Á&ç>±] y=‹Ô&ôç |q’ ôV≤’ <äsêu≤<äT
e#˚ÃdæHês¡T. Çø£ÿ&ç ôV≤’ ø√s¡Tº yês¡T »]|æq ˝≤ (Law) |üØø£˝å À ñrÔsT¡ \í sTT Hê´j·Tyê<ä
eè‹Ô ne\+_+∫Hês¡T. áj·Tq dü«‘·+Á‘· n_ÛÁbÕj·÷\T ø£\yês¡T. me] nqT#·sT¡ \÷
ø±s¡T. ø±ì ìs¡“j¤ T· +>± ôV≤’ <äsêu≤<äT düeTdü´\ô|’ #·]Ã+∫ ‘·q düV≤ü è<äjT· +‘√ ≈£L&çq
ñ<˚X› Ê\qT, ‘·q <˚X¯ uÛøÑ ‘ÔÏ √ ≈£L&çq uÛ≤yê\qT yÓ\&¢ +ç ∫q jÓ÷<ÛTä \T. áj·Tq Ä ø±\+˝À
ôV≤’ <äsêu≤<äT j·TTe≈£î˝À¢ <Ûs’Ó ´¡ kÕVü≤kÕ\T ø£*–+#·&+É ˝À Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+∫Hês¡T.
áj·Tq eT∞¢ s¬ +&ÉekÕ] 1920 dü+e‘·‡s¡eTT˝À Ç+>±¢+&ÉTyÓ[¢ u≤]düsº T¡ &çÁ^ bı+~
ôV≤’ <äsêu≤<äT e#˚Ãdæ Hê´j·Tyê~>± eè‹Ô kÕ–+∫Hês¡T. ø±ì áj·Tq J$‘·+ ÄkÕ+‘·+
Ä+<√fi¯qø±s¡T&ÉT>±H˚ >∑&|ç Hæ ês¡T. áj·Tq≈£î mqï&É÷ XÊ+‹ ˝Ò<Tä .
yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #·jT· T<äΔ eT+‘·yTÓ T+~ ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± s¡cÕ´, »s¡à˙, ≥Øÿ ˝≤+{Ï
>=|üŒ >=|üŒ kÕÁe÷C≤´\T n+‘·]+∫, s¡cÕ´˝À 1917˝À ˝…ìHé eTVü‰X¯j·TTì
Hêj·Tø£‘«· eTTq ªø£eT÷´ìdüTº $|üe¢ eTTμ ãj·T\T<˚], >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT Á_{Ïwßü Ç+&çj÷·
˝Àì |ü+C≤ãT sêheTTq Á_{Ïwüß düsêÿs¡Tyês¡T >±$+∫q |òüTÀs¡ nHê´j·÷\≈£î
e´‹πsø£+>± |ü‘êø£+ ˝ÒeHÓ‹Ô uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´, œ˝≤|ò‘ü T· ñ<äé÷\T q&ÉT|ü⁄‘·Tqï
á ø±\+˝À ôV’≤<äsêu≤<äT sêh+˝ÀqTqï düs¡≈£î, kÕeTÁ– Ç+‘·es¡≈£î $e]+∫q
$<Û+ä >± qT+&ÓqT.
KS
★ ★ ★
O
BO
O
C
ES
EM
©
eT÷&Ée Á|üøs£ D¡ eTT
ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»ø°j÷· \T 1911`1920
Ädü|⁄üò C≤V”≤ e+X¯|⁄ü ‘·T~sêE @&Ée ìC≤+ MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé 1885 ˝À
»ìà+∫Hês¡T. Ç<˚ dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+&çjT· Hé H˚wqü ˝Ÿ ø±+Á¬>düT ñ<ä“$¤ +#·T≥ >∑eTHês¡ΩeTT.
KS
ø±+Á¬>düT 1912˝À ÁbÕ+rj·T n~Ûø±sê\T (Provincial Autonomy) ø√s¡≥+‘√ ‘·q
kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT Äs¡+_Û+∫, 1947 ˝À dü+|üPs¡í kÕ«‘·+Á‘·éTT kÕ~Û+∫q~. @&Ée
O
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ 1911 e dü+e‘·‡s¡+˝À ‘êqT dæ+Vü‰düHê~Û|‘ü ´· + eVæ≤+∫q|üŒ{ÏqT+∫
BO
düeTj·T+ ∫øÏÿq|ü⁄&Ó\¢ ‘·q sêC≤´~Ûø±sê\ >∑T]+∫ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ b˛sê≥+
kÕ–+∫Hês¡T. ‘·T<ä≈î£ 1947˝À Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ #·≥eº TT
O
bÕ´düT ø±e&É+‘√ ìC≤+ sêC≤´~Ûø±s¡+ n+‘·]+∫q<äì #Ó|Œü e#·TÃqT. yÓTT‘·+Ô ô|q’

C
á eTT|üŒ~ Äs¡T dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT ˇ&ç<=&ÉT≈£î\‘√ ≈£L&çq~.

ES
ª¨+s¡÷˝Ÿμ ñ<äéTeTT
nœ\ uÛ≤s¡‘· ø±+Á¬>düTyês¡T 1915˝À ˝≤s¡T¶ dæHêΩ (Lord S.P. Sinha) n<Û´ä ø£‘å q·
EM
»]–q eTVü‰düu˝ÑÛ À dü«|ü]bÕ\q (Self Government) kÕ~Û+#˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ <äè&ÛyÉ TÓ qÆ

dü+düÿs¡D\T Á|üy˚X¯ô|≥ºe\j·TTqì rsêàì+∫ ñ<äéTeTT Äs¡+_Û+∫Hês¡T. n<˚
düeTj·÷q ª~∏j÷Ó kÕ|òøæ ˝£ Ÿ kıôd{’ μ° jÓTTø£ÿ Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+∫q leT‹ nì_ôd+≥T
©
kÕú|+æ ∫q ¨+s¡÷˝Ÿ ©>∑T (Home Rule League) Ä<Û«ä sê´q dü«|ü]bÕ\q (Home
Rule) kÕ<Ûqä ø¬ ’ >=|üŒ Ä+<√fi¯q Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ˝Àø£e÷q´ u≤\>∑+>±<Ûsä ¡ ‹\ø˘ á
ñ<äéTeTT‘√ |üP]Ô>± düV≤ü ø£]+∫Hês¡T. yÓTT‘·+Ô ô|q’ ñ<äéTeTT u≤>± kÕ–+~. n~
j·TT<äΔø±\+. nì_ôd+≥TqT Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T uÛ≤s¡‘· dü+s¡ø£åD #·≥º+ÁøÏ+<ä
ìs¡“+~Û+∫Hês¡T. m+<äs√ C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[H¢ ês¡T.
1918 dü+e‘·‡s¡+˝À j·TT<ä+Δ n+‘·]düT+Ô <äq>± uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ªuÛ≤s¡‘·
dü+s¡ø£åDμ #·≥ºeTT kÕúqeTTq n˝≤+{Ï<˚ ˇø£ Áø=‘·Ô#·≥ºeTT Á|üy˚X¯ô|≥º&ÜìøÏ
dü+dæ<Tä ˝Δ H’… ês¡T. á #·≥eº TT ªsö\{Ÿ #·≥eº TTμ (Rowlat Act) nì ù|sêZ+∫q~. ìs¡+≈£îX¯
|ü]bÕ\Hê~Ûø±sê\T, #·≥Øº ‘ê´ kÕ~Û+#·&yÉ T˚ á #·≥eº TTjÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› e¯ TT. n|üŒ{Ï
uÛ≤s¡‘· XÊdüqdüu˝ÑÛ À Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ düuTÑÛ ´\+<äsT¡ á #·{≤ºìøÏ e´‹πsø£‘· e´ø£|Ô sü ∫¡ Hês¡T.
ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ yês¡T ìs¡ø¢ ´å£ +>± eéVü≤]+∫Hês¡T.
<˚X¯eTT˝À nì_ôd+≥eTà kÕ–+∫q ¨+s¡÷˝Ÿ ñ<äéTeTT e\¢ ø£*Zq
yê‘êes¡D+ ˇø£ >=|üŒ jÓT‘·TÔq Á|üC≤ Ä+<√fi¯q Äs¡+_Û+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>±
qT+&ÓqT. nì_ôd+≥eTà u§+u≤sTT˝À sö\{Ÿ #·{≤ºìøÏ $s¡T<äΔ+>± ñ<äéTeTT
Äs¡+_Û+∫q~. >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT dü‘ê´Á>∑V≤ü + ÁbÕs¡+_ÛkÕÔqHêïs¡T.
>±+BÛjT· T>±s¡+uÛeÑ TT
KS
@Á|æ˝Ÿ 1919e dü+e‘·‡s¡+ qT+∫ yÓTT‘·ÔeTT Á_{Ïwüß uÛ≤s¡‘·+˝À Ä+<√fi¯q
ãj·T\T<˚]+~. eTVü‰‘·Tà&ÉT ìs¡“+~Û+|üã&Ü¶&TÉ . n+‘·{‘Ï √ Á|ü»\T s¬ ∫Ãb˛sTTHês¡T.
O
&Û©ç ,¢ u§+u≤sTT, >∑T»sê‘·T, |ü+C≤ãT˝Àì nH˚ø£ |ü≥Dº ≤˝À¢ Á|ü»\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dHæ ês¡T.
BO
‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q ã\eTTqT |üP]Ô>± ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ +~.
neTè‘·dsü Y |ü≥+í ˝Àì »*j·THéyê˝≤u≤>¥˝À »s¡T>∑T‘·Tqï ìsêj·TT<Ûä ãVæ≤s¡+>∑duü ôÑÛ |’
O
ˇø£ Á_{Ïwßü ôdì’ ø±~Ûø±] »qs¡˝Ÿ &ÉjT· sY, ø±\TŒ\T »]|æ+∫Hê&ÉT. Ä ø±\TŒ\ e\¢
C
500 eT+~ eTs¡D+Ï ∫Hês¡T. 1500 eT+~ >±j·T|ü&Ü¶sT¡ . eTT|üŒ~ ôdø£+&É˝¢ À »]–q
ES
‘·TbÕ≈£î\ ø±\TŒ\e\¢ »]–q á s¡ø£ÔbÕ‘·+, œ˝≤|òü‘·T≈£î dü+ã+~Û+∫q Á_{Ïwüß

yÓK’ ]e\¢ Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T nH˚ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü n+<ä]˝À ˇø£ ndü+‘·è|æ,Ô
>=|üŒ n\»&ÉT\T ãj·T\T<˚]HêsTT.
EM
j·TT<ëΔq+‘·s+¡ XÊ+‹ eTVü‰düu˝ÑÛ À œ˝≤|ò‘ü T· >∑T]+∫ Á_{Ïwßü yês¡T ne\+_+∫q

yÓK’ ]e\¢ ≥Øÿ <˚Xd¯ Tü \ú ≈£î ùd«#·Ã>¤ ±, dü«‘·+Á‘·+>±, >ös¡e+>± ñ+&É{≤ìøÏ e÷s¡eZ TT
©
@B ñ+&ÉuÀ<äì, Ç+‘·es¡≈î£ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T >±$+∫q Á|üø≥£ q \ìïj·TT

X¯ó<äΔ nã<äeΔ TT\ì, Çø£ düs«¡ + ‘ê´>∑+ #˚ùd düeTj·T+ ÄdüqïyÓTqÆ <äì uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \T
$»è+_Û+∫Hês¡T.
Áø£yT˚ D u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
j·TT<äøΔ ±\+˝À uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&ç j·TT<äΔ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢
nìï$<Ûë\ n+&É<ä+&É>± qT+&Ée˝…qH˚ ñ<˚›X¯+‘√ ªªÁ_{Ïwüß kÕÁe÷»´+˝Àì ˇø£
uÛ≤>∑+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Áø£yT˚ D u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä <äècÕº´, |ü]bÕ\q≈£î
dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹XÊK˝À uÛ≤s¡rj·TT\≈£î n‘·´~Ûø+£ >± kÕVü≤#·s´¡ + \_Û+|üCj Ò T· &É+,
dü«|ü]bÕ\q dü+düú\T Áø£e÷_Ûeè~Δ bı+<˚≥≥Tº #·÷&É&É+ eTVü‰ |òüTq‘· eVæ≤+∫q
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« eTTK´ ñ<˚X› μ¯ μeTì, Ç+<äT≈£î uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£L&Ü @ø°u$ÑÛ +∫q<ä˙
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T 1917 dü+e‘·‡s¡+˝À Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À Á|üø{£ +Ï ∫].
(On August 20, 1917, the Secretary of State for India made the following
announcement in the House of Commons.
‘‘The policy of His Majesty’s Government, with which the Govt, of India
are in complete accord, is that of the increasing association of Indians in every
branch of the adminstration and the gradual development of Self-Government
institutions, with a view to the progressive realization of responsible Government
in India, as an integral part of the British Empire’’).
KS
uÛ≤s¡rj·TT\T, j·TT<ä+Δ eTT–j·T>±H˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝Àì |ü]dæ‘ú T· \T e÷] á
<˚oj·TT\T j·TT<ä+Δ ˝À >±$+∫q ùdeqT Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T]ÔdTü +Ô <äì >∑+ô|&ÜX¯
O
ô|≥Tº≈î£ Hêïs¡T. ø±ì Ä ÄX¯ \ìïj·TT eT{Ï˝º À ø£\dæb˛sTTq$. ô|>’ ± sö\{Ÿ XÊdüHê\T,
BO
ø±\TŒ\T, ìs¡“+<Ûeä TT\T, e÷s¡¸˝Ÿ˝≤\T yÓTT<ä\>∑Tq$ \_Û+∫q$. 1919 dü+e‘·‡s¡eTT˝À
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T Á|üø{£ +Ï ∫q sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T me]˙ ‘·è|æ|Ô sü #¡ C· ≤\˝Ò<Tä .
O
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT dü‘ê´Væ≤+dü\ dæ<ëΔ+‘ê\ô|’q Ä<Ûës¡|ü&çq düVü‰j·T ìsêø£s¡D+

C
Äs¡+_Û+∫Hê&ÉT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üeTTK Hêj·T≈£î&ÉT ˝Àø£e÷q´ u≤\ >∑+>±<Ûsä ¡ ‹\ø˘

˝Ò&TÉ — ø±ì Äj·Tq düV≤ü #·sT¡ \T |ü+C≤uŸ øπ dü] ˝≤˝≤ \»|ü‹sêjYT, _|æHé #·+Á<äbÕ˝Ÿ
ES
yÓTT<ä\>∑T Á|üeTTK Hêj·T≈£î\T >±+BÛ eTVü‰‘·Tàì‘√ @ø°uÛÑ$+∫Hês¡T. $<ë´s¡Tú\T

ø±˝ÒJ\qT, Hê´j·Tyê<äT\T Hê´j·TkÕúHê\qT ãVæ≤wüÿ]+∫Hês¡T. Á|üeTTK Hê´j·Tyê<äT\T
EM
|ü+&ç‘· yÓ÷r˝≤˝Ÿ HÓÁVüA, ∫‘·sÔ +¡ »Hé <ëdt, ‘·eT Hê´j·Tyê<äeè‹Ô e<ä\Tø=ì s¡+>∑+˝À
<ä÷øÏHês¡T.
©
1920 &çôd+ãs¡T˝À »]–q Hê>∑|üPs¡T ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÛÑ˝À |ü+&ç{Ÿ

eT<äHéyÓ÷Vü≤Hé e÷\e´, eTVü≤eTà<ä© õHêï ‘·|üŒ, ‘·øÏÿq Hêj·T≈£î\+<äs¡T >±+BÛ
>±]‘√ @ø°uÛÑ$+∫Hês¡T. Hê>∑|üPs¡T eTVü‰düuÛÑ ‘·s¡Tyê‘· õHêï>±s¡T ø±+Á¬>düT‘√
‘Ó>‘∑ +Ó |ü⁄\T #˚dTü ≈£îHêïs¡T. &Üø£sº T¡ nHê‡], Vü≤ø°+ nEeT˝Ÿ U≤Hé, eTÚ˝≤Hê nãT˝Ÿ
ø£˝≤+ nC≤<é, n© k˛<äs¡T\T (eTVü≤eTà<ä©, cÂø£‘·©) ø±+Á¬>düT˝À eTTK´kÕúq+
eVæ≤+∫Hês¡T. eTVü‰‘·Tà&ÉT n<äT“¤‘y· TÓ qÆ $»j·T+ kÕ~Û+∫Hê&ÉT. ø±+Á¬>düTøπ ø±ø£ yÓTT‘·+Ô
<˚X¯eTTq≈£î @¬ø’ø£ Hêj·T≈£î&ÉT>± |ü]>∑DÏ+|üã&çHê&ÉT. á $<Ûä+>± >±+BÛ j·TT>∑+
Äs¡+uÛÑyÓTÆq~.
düV‰ü j·T ìsêø£sD¡ √<äéTeTT
Hê>∑|üPs¡T eTVü‰düuÛÑ˝À dü‘ê´Væ≤+dü\ dæ<ëΔ+‘ê\qT n+^ø£]dü÷Ô düVü‰j·T
ìsêø£sD¡ eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q rsêàqeTT ÄyÓ÷~+|üã&çq~. ø±+Á¬>düT y˚~ø£ qT+∫
yÓTT<ä{kÏ Õ] eTTdæ+¢ \ eT‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ œ˝≤|ò‘ü T· >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \ ø√¬sÿ\qT
ã\|üs¡Tdü÷Ô eTVü‰‘·Tà&ÉT rsêàqeTT Á|üy˚X¯ô|{ÏºHê&ÉT. |ü+&ç‘· yÓ÷‹˝≤˝Ÿ HÓÁVüA,
∫‘·sÔ +¡ »Hé <ëdt yÓTT<ä\>∑T Hêj·T≈£î\T ã\|ü]∫Hês¡T.
uÛ≤s¡‘· <˚Xe¯ TT, kÕ«‘·+Á‘·´+, œ˝≤|ò‘ü T· >∑T]+∫ #˚dqæ eTVü‰‘·Tàì X¯+U≤sêeeTTq≈£î
kÕ«>∑‘+· #Ó|Œæ +~. Á|ü»\+‘ê s¡+>∑+˝ÀøÏ <ä÷øÏHês¡T.
KS
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À œ˝≤|ò‘ü T· ñ<äéTeTT
ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT qT+∫ y˚sT¡ ø±<äT. Çø£ÿ&ç Á|üuTÑÛ e⁄\T @$<Û+ä >±
O
uÛ≤$+∫qqT Çø£ÿ&ç Á|ü»\˝Àì uÛ≤yê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ uÛ≤yê\‘√
BO
_ÛqïyÓTqÆ $ ø±e⁄. |ü]dæ‘ú T· \T ˇø£ÿfÒ. <ë]Á<äéTT, n$<ä´, nHês√>∑éTT, u≤ìdü‘«· eTTqT
$uÛõÑ +#˚ dü]Vü≤<äT˝› MÒ ˝Òe⁄. kÕ«‘·+Á‘·éTT dü+bÕ~+#·e˝…qqT ø√]ø£ ≈£L&Ü ˇø£ÿfÒ.
O
nsTT‘˚ ˇø£ ‘˚&Ü ñqï~. Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷ Á|ü»\T ˇø£ÿ Ç+^¢wüßyê] u≤ìdü˝Ò
C
nsTT‘˚, <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T ªu≤ìdü\ u≤ìdü\Tμ. yÓTT‘·+Ô ô|q’ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À
ES
kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT‘√bÕ≥T œ˝≤|ò‘ü T· ñ<äéTeTT ≈£L&Ü CÀs¡T>± kÕ>∑T‘·Tqï s√E˝À¢

ôV’≤<äsêu≤<äT y˚s¡T>± ñ+&ÉC≤\≈£î+&ÓqT. Çø£ÿ&É≈£L&Ü œ˝≤|òü‘·T ñ<äéTeTT u≤>±
EM
kÕ>∑&+É Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T n+‘ê á ñ<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.

eTVü≤eTà<äT ndüsZ T¡ , ndüÿ] Vü≤düH,é yêeTq Hêj·Tø˘, øπ X¯esêe⁄ >±s¡T¢ Hêj·Tø£‘«· +
eVæ≤+∫Hês¡T. ñ<äéTeTT u≤>± >∑{|ºÏ &ü TÉ ‘·÷ ñqï~. j·TTe≈£î˝À¢ n\»&ç ãj·T\T<˚]+~.
©
n{Ïº düeTj·÷q Á|üuTÑÛ ‘·«+ ñ<äé÷ìøÏ $s¡T<ä+Δ >± #·s´¡ rdüTø=q&Ée÷s¡+_Û+∫+~.

yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ düuÛÑ\ô|’q ø=ìï ìã+<Ûäq\T ô|≥ºã&çq$. ‘·T<ä≈£î ñ<äéTeTT
ìùw~Û+#·ã&É¶~. ø=+<äs¡T Á|üeTTK Hêj·T≈£î\ yê>∑“+<Ûäq #˚j·THÓ’q~. ø=+<äs¡T
j·TTeø±s¡´ø£s¡Ô\qT eTTqïq÷s¡T˝À ìs¡“+<ÛäeTT˝À ô|fÒºdæHês¡T. á ªeTTqï q÷s¡Tμ
ôV≤’ <äsêu≤<äT qT+∫ lXË\’ + yÓfi¢‚ s√&ÉTô¶ |q’ neTsêu≤<ä ø=+&É\ô|q’ ñqï~. Ä ø±\+˝À
Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î e´‹πsø£eTT>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæqyê]ì ìC≤+ |òüsêàHé Á|üø±s¡+
ªeTTqïq÷s¡Tμ˝À ìs¡“+~Û+#˚yês¡T.
(eTVü≤eTà<äT ndüsZ T¡ ≈£î ªªqyêuŸ ndüsZ Y j·÷sY »+>¥μμ nì, ndüÿ]
Vü≤düH≈é î£ ªªndüÿsY j·÷sY »+>¥μμ n˙ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄\T _s¡T<äT\T sTT∫Ã
M]ì ôV≤’ ø√s¡Tº »&ç\® T>± ìj·T$T+∫Hês¡T. eTVü≤eTà<äT ndüsZ T¡ ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿì
>±J|üPsY õ˝≤¢˝Àì ªj·T÷dü|⁄üò |üPs¡Tμ ìyêdüdTü \ú T. yês¡T nø£ÿ&É C≤^sê›sT¡ \T,
Á|üeTTK Hê´j·Tyê<äT\T. ø±oHê<∏äsêe⁄ yÓ’<ä´, ã÷s¡TZ\ sêeTø£ècÕísêe⁄
ndüsZ Y >±] pìj·TsY\T. ndüsZ >Y ±s¡T, ø±+Á¬>düT Á|üeTTK Hêj·T≈£î&ÉT &Üø£sº Y
nHê‡Ø, Ms¡T ñuÛÑj·TT\ ‘·\T¢\T dü«j·T+ nø£ÿ#Ó˝…¢+Á&ÉT. 1928
dü+e‘·‡s¡+˝À ndüsZ Y ôV≤’ ø√s¡T»º &ç>® ± ìj·T$T+|üã&Ü¶sT¡ .
ndüÿsY Vü≤düHé ≈£L&Ü ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ ¯ yêdüeÔ ⁄´˝Ò. Ms¡T eT+∫ ù|s¡T>±+∫q
KS
u≤]düºs¡T, Hê´j·Tyê~. M] ‘·+Á&ç >∑T˝≤+ »u≤“sY ôV’≤ø√s¡Tº »&ç®>±
ñ+&˚yês¡T).
ìC≤+ yÓK’ ]|ü≥¢ uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \ ìs¡dqü
O
BO
yÓTT‘·+Ô ô|q’ ìC≤+ œ˝≤|ò‘ü Y dü+<äs“¡ +¤ >± ne\+_+∫q Ä á yÓK’ ]|ü≥¢ uÛ≤s¡‘·
eTTdæ+¢ \˝À n\»&ç ãj·T\T<˚]+~. ìC≤+ ne\+_+∫q |ü<‹Δä ªªeTTdæ+¢ e´‹πsø£
O
#·s´¡ μμ nì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eTTdæ+¢ \T ‘·eT ìs¡dqü ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, ˝À>∑&É uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \T

C
@&Ée ìC≤eTT≈£î ªªeTTdæ+¢ eT‘·, C≤‹ dü+s¡ø≈å£ î£ &ÉTμμ nì sTT∫Ãq _s¡T<äT≈£î ‘·–qyê&ÉT
ES
ø±&Éì Á|üø≥£ q\T >±$+∫Hês¡T. Bìì |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì ìC≤+ MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé
>±s¡T ‘·eT |òsü êàHé <ë«sê ªªMTs¡T HêøÏ∫Ãq _s¡T<äTqT H˚qT ø√s¡˝<Ò Tä . ø±q j˚Te÷Á‘·eTT
\ø£å ´ô|≥ºqT. H˚qT MT _s¡T<äTqT øÏ+∫HêàÁ‘·eTT ≈£L&Ü ˝…øÿ£ ô|≥ºqT. Hê≈£î _s¡T<äT
EM
Çe«&É+˝À MTs¡T MT >ös¡e+>± uÛ≤$+∫Hês¡T. ø±ì Ç|ü&ÉT eTTdæ+¢ C≤‹ eTs√$<Û+ä >±
uÛ≤$ùd,Ô MT _s¡T<äT MTπø eTTu≤s¡øμ˘ μ n+≥÷, ªªndü|⁄üò C≤V”≤`ìC≤eTT˝Ÿ èTT\Tÿ nqT
©
_s¡T<äT\T e÷≈£î ‘·s‘¡ s· ê\ qT+∫ ñqï$. Ä _s¡T<äT\≈£îqï >ös¡e+ es¡Hí êr‘·+.

Hê≈£îqT Hê |üP]«≈£î\≈£îqT Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTT&ÉT Á|ükÕ~+∫q ªÁ_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
uÛøÑ $ÔÏ XÊ«düeTT\T >∑\ ùdïVæ≤‘·T&ÉTμ (Faithful Ally of British Government) _s¡T<äT
kÕ{Ï˝ìÒ ~. <ëìøÏ H˚qT >∑]«kÕÔqT. ø±e⁄q á˝≤{Ï ∫\¢sy¡ êfi¯¢ _s¡T<äT\ ~≈£îÿ ≈£L&Ü
#·÷&ÉqTμμ nì Á|üø{£ +Ï ∫Hê&ÉT.
@&Ée ìC≤+ MTsY ñkÕàq©U≤Hé j·TT<äeΔ TT $»j·Te+‘·+>± kÕ>∑{≤ìøÏ, &ÉãT“,
ôdq’ ´ düV‰ü j·T+‘√ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ u≤>± düV≤ü ø£]+∫Hê&ÉT. á düV‰ü j·÷ìøÏ
ø£è‘·»‘„ >· ±HÓH’ ê j·TT<ëΔq+‘·s+¡ , Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ«BÛqeTT˝ÀqTqï ‘·q _sêsY sTT˝≤ø±
‘·q≈£î sTT∫Ã rs¡T‘ês¡H˚ qeTàø£+ ô|≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. 1918 dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±
ìj·T$T+|üã&É¶ düsY n© sTTe÷+ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ñqï #=s¡e, |ü\T≈£îã&çì
ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ _sêsY sTT˝≤ø± ‘·q≈£î ‹]– sTT#˚Ãùd $wüjT· eTT˝À @<ÓH’ ê dü]j·T>∑T
|ü]cÕÿs¡ e÷s¡eZ TT ø£ìô|≥º>\∑ &Éì ìC≤+ Ä•+∫Hê&ÉT. ø±ì _sêsY Á|ü»\T ≈£L&Ü
ø=+‘·es¡≈£î ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄\bÕ*‘·T\T>± ñ+&É&ÜìøÏ n+^ø£]+#·&É eTedüs¡eTì
düsY n© sTTe÷+ Á>∑V≤æ +∫ ñ+{≤&ÉT. ìC≤+ |ü]bÕ\q˝À ñ+&˚ sTT˝≤ø±˝À @˝≤+{Ï
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqï<äì, Á|ü»\≈£î sê»ø°jT· Vü≤≈£îÿ\T @yÓTHÆ ê ñqïyê nH˚ $wüjT· + _sêsY
Á|ü»\T ‘·|üŒø£ >∑eTìkÕÔs¡ì düsY n© sTTe÷+ Á>∑Væ≤+∫, ìC≤+ sê»´+˝À ø=ìï
dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |≥º&É eTedüse¡ Tì ‘·\∫Hê&ÉT.
KS
Hê´j·÷~Ûø±sê\qT y˚sT¡ #˚jT· T≥
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÑÛ ‘·q y˚~ø£qT+∫ mH√ï dü+e‘·‡sê\
O
qT+∫ Hê´j·TXÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±sê\T, bÕ\Hê~Ûø±s¡T\ qT+∫ y˚s¡T
BO
#˚j·Te\j·TTqì (Separation of Judicial powers from executive authorities)
Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄‘·÷ e∫Ã+~. ø±ì n+‘·es¡≈£î nø£ÿ&É neT\T˝À ô|≥ºì á
O
dü+düÿs¡D\T ìC≤+ sêheTT˝À Ä#·sD¡ ˝À ô|{ÏHº ês¡T. ôV≤’ <äsêu≤<äT ôV≤’ ø√s¡T≈º î£ ˇø£
#ês¡sº T¡ Ç|æŒ+#·C≤*Hês¡T. á dü+düÿs¡D\T #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ $. ø±e⁄q ìC≤+ sêh
C
Á|ü»\T ‘·eT Vü≤s¡¸+ Á|üø{£ dÏ ÷ü Ô kÕ«>∑‘+· #Ó|Œæ Hês¡T.

ES
sêC≤ãVü≤<ä÷s› T¡ y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç,¶ jÓTe÷<é»+>¥ ø√‘ê«\T>± qTqï+‘·ø±\+,

eT<ä<äT>±sY ø√‘ê«˝Ÿ (Assistant Commissioner) >± qT+&ÓqT. jÓTe÷<é »+>¥
EM
eTs¡D≤q+‘·s+¡ y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶ |ü≥Dº ø√‘ê«\T (City Police Commissioner) >±

❋
ìj·T$T+|üã&ÉT≥#˚ Çø£ÿ&ç Á|ü»\T Á|üuTÑÛ ‘·« sê»˙‹˝À @<√ >=|üŒ e÷s¡TŒ e∫Ãq≥T¢>±
©
uÛ≤$+∫Hês¡T. |ü≥Dº ø√‘ê«\T>± n|üŒ{Ïes¡≈î£ mqï&É÷, ˇø£ Væ≤+<äTe⁄ ìj·T$T+|üã&É

˝Ò<Tä . m|ü&ÉT á |ü<$ä ô|q’ eTTdæ+¢ ˝Ò ñ+&˚yês¡T. Ä ø±\+˝À |ü≥Dº ø√‘ê«\T
|ü<$ä #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. b˛©düT ÇHéôdŒø£sº Y »qs¡˝Ÿ (I.G.P.) |ü≥Dº ø√‘ê«\T |ü<$ä
❋
y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶ >±s¡T eq|ü]Ô dü+kÕúq+ sTT˝≤ø±yês¡T. yê] ‘·+Á&ç πøX¯e¬s&ç¶>±s¡T ˇø£ }]
|üf\Ò T. M] y˚Tqe÷eT yÓ+ø£qï>±s¡T b˛©düT dü<sä T¡ yÓTTVü≤‘·MTyéT (Ç|üŒ{Ï D.I.G.) >± |üì#˚ùdyês¡T.
eq|ü]Ô sêE, yÓTT<ä{Ï sêy˚TX¯«s¡sêe⁄, yÓ+ø£qï>±]øÏ e÷s¡Tù|s¡T ª$\´+ eVü‰ãTμ nì ô|{ÏHº ês¡≥.
ø±e⁄q M]ì n+<äsT¡ ª$\´+ eVü‰ãTμ nH˚yês¡≥. y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶ u≤\´+˝À s¬ +&Ée sêC≤
sêy˚TX¯«s¡sêe⁄, yêeTqHêj·Tø˘ >±s¡\T n+‘ê eq|ü]˝Ô À düV≤ü bÕØƒ\≥.
#ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. b˛©düT ÇHéôdŒø£sº Y »qs¡˝Ÿ (I.G.P.) ≈£î ˝Àã&ç ñ+&˚yê&ÉT ø±<äT
ø√‘ê«\T. ìC≤+≈£î ø√‘ê«\T‘√ H˚s¡T>± dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚~. Á|ü‹s√E ñ<äj·T+,
kÕj·T+Á‘·+ ø√‘ê«\T ìC≤+>±] uÛeÑ HêìøÏ yÓ[¢ Äj·Tq≈£î |ü≥Dº +˝À »]–q dü+>∑‘T· \
>∑T]+∫ ]b˛s¡Tº #˚j÷· ˝…. y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç>¶ ±s¡T á˝≤{Ï <äsê®, ÁbÕeTTK´+ >∑\ ÄK]
ø=‘ê«\T.
sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ yÓTT<ä{Ï j·T‘·ï+
1918˝À düsY n© sTTe÷+ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± ìj·T$T+|üã&É¶ ‘·sê«‘· Äj·Tq
dü÷#·q Á|üø±s¡+ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ 1919˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |≥º&ÜìøÏ
ÄC≤„|+æ ∫Hês¡T. ˝À>∑{Ï qT+&ç ≈£L&Ü (1899 qT+&ç) Çø£ÿ&É ˇø£ XÊdüqdüuÑÛ ñ+&˚~.
KS
Ä düuÑÛ yÓTT‘·eÔ TT Çs¡y’Ó ˇø£ÿ eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq~. n+<äT˝À |ü~ùV≤qT eT+~
n~Ûø±s¡ düuTÑÛ ´\T, Äs¡T>∑Ts¡T n~Ûø±πs‘·s¡ düuTÑÛ ´\T ñ+&˚yês¡T. Ä Äs¡T>∑T]˝À Ç<äs› T¡
O
C≤^s¡T<ës¡‘¢ √, Ç<äs› T¡ ôV≤’ ø√s¡Tº Hê´j·Tyê<äT\‘√ mqTïø√ã&˚yês¡T. Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Ç<äs› T¡
BO
düuTÑÛ ´\qT Ç‘·s¡ Á|ü»\ ‘·s|¡ ⁄üò q ìj·T$T+#˚yês¡T. á düu≈ÑÛ î£ ∫‘·T#Ô {· ≤º\ >∑T]+∫,
düuTÑÛ ´\T Á|üyX˚ ô¯ |≥º<\ä ∫q rsêàHê\ô|q’ Ä˝À∫+#˚ |ü]$T‘·yTÓ qÆ neø±X¯eTT+&˚~.
O
ø±ì Á|üXï¯ \T n&ç>π Vü≤≈£îÿ ≈£L&É ˝Ò≈î£ +&ÓqT. sêh Ä<ëj·TeTT, ãTTDeTT yÓTT<ä\>∑T
Ä]úø£ düeTdü´\ >∑T]+∫ø±ì, ã&Ó≥® Tô|q’ #·]Ã+#˚ neø±X¯eTT ø±˙ @~ ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
C
H˚qT ≈£L&Ü Á|ü<ëÛ qeT+Á‹#˚ ìj·T$T+|üã&É¶ düuTÑÛ ´ì>± 1938 qT+∫ 1941 es¡≈î£
ES
XÊdüqdüu˝ÑÛ À qT+{Ïì.
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ XÊdüqdüu≈ÑÛ î£ dü+ã+~Û+∫q dü+düÿs¡D\ d”ÿeTT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ
EM
‘·q Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ì Ä<˚•dü÷Ô mìïø£\ |ü<‹Δä , z≥TVü≤≈£îÿ $<Ûëq+, Á|ü‘´˚ ø£ esêZ\yê]øÏ
ÁbÕ‹ì<Ûä´+, n\Œdü+U≤´≈£î\ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É≥eTT, n~Ûø±s¡ düuÛÑT´\ dü+K´,
XÊdüqdüuÛÑ n~Ûø±sê\T u≤<Ûä´‘·\ >∑T]+∫ nedüs¡eTTqï kÕeTÁ– (Material)
©
Áb˛>∑T#˚j·T&ÜìøÏ, dü+düÿs¡D\ ]b˛s¡Tº ìy˚~+#·&ÜìøÏ Ä»„ Ç∫Ã]. sêjYT u≤˝Ÿ

eTT≈£î+<é>±s¡T ôdŒwü˝Ÿ Ä|òd” sü T¡ >± ìj·T$T+|üã&ç]. Ms¡T ø=~›ø±\eTT˝ÀH˚ kÕeTÁ–
n+‘ê Áb˛>∑T#˚dæ ‘·eT ]b˛s¡Tº Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]øÏ düeT]Œ+#·Tø=ì].
á˝≤+{Ï sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ á sêh+˝À ø=+‘· ø£èwæ »]–q~.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh dü+düÿs¡D\ dü+|òTü eTT (Hyderabad State Reforms Association)
nqT ˇø£ dü+düú @sêŒ≥T #˚jT· HÓq’ ~. á sêheTT˝À Ç~ yÓTT<ä{Ï sê»ø°jT· dü+düú nì
#ÓbÕŒ˝…. BìøÏ ø±s¡´<ä]Ù>± sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄X¯sà¡ >±s¡T+&ç]. á dü+düú Ä<Û«ä sê´q ˇø£
eTVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄≥¬ø’ m+‘√ Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· HÓq’ ~. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] n+^ø±s¡eTT
<=s¡ø£q+<äTq á eTVü‰düuÛÑ »s¡T>∑˝Ò<äT. nsTTqqT <˚X¯ ø±\eTTq\ qqTdü]+∫
XÊdüqdüuÑÛ $d”sÔ +í¡ »s¡|&ü ÜìøÏ ô|’ dü+düú ˇø£ d”ÿeTT ‘·j÷· s¡T#˚dæ ìy˚~+#·Tø=q&É+
»]–q~. ø=+<äs¡T Á|üeTTKT\‘√ ≈£L&çq ˇø£ Á|ü‹ì~Ûes¡Z+ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düsY
n©sTTe÷+ e<ä≈› î£ yÓ[¢ ˇø£ ìy˚~ø£ düeT]Œ+#·T≈£îqï~.
á dü+düÿs¡D\T Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ e∫Ã ñ+fÒ _sêsY sTT˝≤ø± Á|ü»\T m+‘·es¡≈î£
‘·è|æ|Ô &ü y˚ ês√, n~ dü+<˚V‰ü düŒ<äeTT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»´ Á|ü»\T ø=+‘·es¡≈î£
dü+‘·è|æÔ |ü&y˚ êπsyÓ÷. dü+düÿs¡D\T Ä#·sD¡ ˝À e#˚Ã $wüjT· + n≥T+∫, u≤˝ŸeTT≈£î+<é,
>±] ]b˛s¡Tº HÓH’ ê #·÷düT≈£îH˚ n<äèwüeº TT Çø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
KS
e´‹πsø£ X¯≈î£ \Ô T
düsY n©sTTe÷+ eT+∫ sê»ø°jT· y˚‘.Ô· u≤>± Á|ü|+ü #· C≤„q+ ñqïyê&ÉT. Á_{Ïwßü
O
Ç+&çj·÷˝À »s¡T>∑T#·Tqï sê»ø°j·T ñ<äé÷\T, Ä+<√fi¯q\T u≤>± ‘Ó\TdüTqT.
BO
yÓTT‘·Ô+ô|’q eT+∫ <ä÷s¡<äèwæº ø£\yê&ÉT. á sê»´ uÛÑ$wü´‘·TÔqT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì
sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ nedüs+¡ Á>∑V≤æ +∫ ñ+{≤&ÉT. ø±ì Äj·Tq y˚ùd Á|ü‹ n&ÉT>∑T˝À
O
n&É+¶ >± ñ+&çqX¯≈î£ \Ô T ≈£L&Ü #ê˝≤ ã\e‘·sÔ y¡ TÓ qÆ y˚. Á_{Ïwßü yês¡T _sêsY sTT˝≤ø±
C
ìC≤+≈£î yê|üdTü ÇkÕÔs√, ˝Ò<√ ø±ì á˝≤{Ï sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\e\¢ kÕ«BÛq+˝À

ES
ñqï sTT˝≤ø±˝À ‘·eT ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±s¡+ <Óã“‹q&É+ e÷Á‘·+ ‘·<∏äéTì Á>∑Væ≤+∫

j·TT+{≤s¡T. á X¯≈î£ \Ô T sê»ø°jT· dü+düÿs¡De\¢ n~Ûød£ +ü K´˝À ñqï Væ≤+<äTe⁄\≈£î
bÕ\Hê~Ûø±s¡+˝À ø=+‘·es¡≈î£ CÀø£´+ ø£*>π neø±X¯+ ñ+&É≥y˚T ø±ø£, n\Œdü+K´˝À
EM
qTqï eTTdæ+¢ \T nqTuÛ$Ñ dü÷Ô e∫Ãq Á|ü‘´˚ ø£ n~Ûø±s¡+ (Privilege) ‘·–bZ ˛‘·T+<äì,
Ç+‘·≈î£ $T+∫ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±] $X‚cÕ~Ûø±sêìøÏ <Óã“ ‘·>T∑ \T‘·T+<äì á X¯≈î£ \Ô T
©
‘·eT ã\+ ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ ñ+{≤s¡T.

düsY n© sTTe÷+ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+˝À eTTdæ+¢ »HêuÛ≤ m≈£îÿe #˚jT· e\j·TT
qH˚ ñ<˚›X¯+‘√, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À qTqï eTTdæ¢+\T e\düe∫Ã Çø£ÿ&É dæús¡+>±
ñ+&Ée\j·TTqH˚ ˇø£ d”ÿeTT (Colonization Scheme) Äs¡+_Û+∫Hê&ÉT. á d”ÿeTT
qqTdü]+∫ eT\u≤s¡T n+fÒ Ç|üŒ{Ï øπ s¡fi¯ sêheTTqT+∫, ªe÷bÕ¢\Tμ Çø£ÿ&çøÏ e\düe∫Ã
n~˝≤u≤<äT, ø£Ø+q>∑s,Y es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢\˝À dæsú +¡ >± ñ+&Ü˝…. œ˝≤|ò‘ü √<äéTeTT
düeTj·÷q e÷bÕ¢\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dqæ C≤‹. Á_{Ïwßü düsêÿs¡Tyês¡T e÷bÕ¢\ n$<ä´,
C≤„q $V”≤q‘·\‘√ ˝≤uÛ+Ñ bı+~, á C≤‹˝À ≈£î\, eT‘· uÛ<Ò ë\T ø£*Œ+∫ n\¢sT¡ ¢
»s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡≈î£ ˝…H’ ês¡T. á n\¢s˝¢¡ À m+<äs√ Væ≤+<äTe⁄\T #·+|üã&Ü¶sT¡ . e÷bÕ¢\T
Á_{Ïwüßyê] ã<äΔX¯Á‘·Te⁄\T ≈£L&ÜqT. kÕúìø£ Væ≤+<äTe⁄\T á d”ÿeTTqT nqTe÷q
<äèwæ‘º √ #·÷∫Hês¡T. Á_{Ïwßü düsêÿs¡Tyês¡T $s√~Û+∫Hês¡T.
düsY n© sTTe÷+ sêJHêe÷
ìC≤+≈£î ‘·q Á|ü<ÛëqeT+Á‹ì e~*+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ \_Û+∫+~. ‘·q
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹øÏ e´‹πsø£+>± ñ+&É≥+ @&ÉeìC≤+ MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé >±] Á|ü‘´˚ ø£‘!·
‘·T<ä≈î£ düsY n©sTTe÷+ $düT>∑T#Ó+~, 1921 ôdô|+º ãs¡T˝À sêJHêe÷ #˚dHæ ê&ÉT.
ìC≤+ BìøÏ dü+‘√wü+>± n+^ø£]+∫Hê&ÉT. nÁ–yÓT+≥T Á|üø±s¡+ n© sTTe÷+
Ç+ø± s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ eTT+<˚ yÓ[b¢ ˛sTTHê&ÉT. ìC≤+ Äj·Tq≈£î HÓ\≈£î @&ÉTy˚\
KS
#=|üq s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ J‘·+ n+<äCdÒ æ X¯\e⁄ Ç∫Ã |ü+|æyd˚ Hæ ê&ÉT. Ç+<äT˝À
$»j·T+ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±]~. düsY n©sTTe÷+, düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ\≈£î bı‘·TÔ
≈£î<äs˝¡ <Ò Tä . Ms¡T ñuÛj
O
Ñ T· T\T kÕúì≈£î\T ø±s¡T. düsY n© sTTe÷+ bÕ{≤ï ìyêdüdTü \ú T.
BO
düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ u§+u≤sTT ìyêdüdTü \ú T. ø±ì #ê˝≤ø±\+ qT+∫ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ,
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ñ+&É≥eTTe\¢ yês¡T u≤>± >∑{|ºÏ &ü bç ˛sTTHês¡T. á ø±s¡D≤q M]
O
e÷fÒ kÕ–+~. n$ <äsê“s¡T sê»ø°j÷· \T. Á|üC≤sê»éTT˝À bÕØº˝Àì Á>∑÷|ü⁄ ã˝≤\ô|q’

sê»ø°j÷· \T Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+fÒ, eTVü‰sêC≤\, qyêãT\ ø±\+˝À <äsê“s¡T≈£îÁ≥\ô|q’
C
sê»ø°j·÷\T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚$. á <äsê“s¡T sê»ø°j·÷\˝À düsY`n© sTTe÷+

ES
z&çb˛sTTHê&ÉT. düsY nø£“sY >¬ *∫Hê&ÉT.

<˚oj·T sêC≤´\ |ü]bÕ\q˝À nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î @e÷Á‘·eTT ≈£L&É CÀø£´+ ø£\>∑≥+,
EM
Á_{Ïwßü kÕÁe÷»ýê<äT\T düV≤æ +#˚yês¡T ø±<äT. <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\˝À #Ó‘’ q· ´+

ø£\>∑≥+ yê]øÏ Çwü+º ñ+&˚~ø±<äT, yê]~ nìï{Ïø+£ f… ã\e‘·sÔ y¡ TÓ qÆ X¯ø.ÔÏ á X¯ø#ÔÏ ˚
©
<˚oj·T sêC≤´\˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üC≤ñ<äé÷\qT, <˚oj·T

Á|üuTÑÛ ‘ê«\ <ë«sê Á|ü‹|òTü {Ï+#˚yês¡T. Á_{Ïwßü kÕÁe÷»ýê<äT\T, ªªÁ_{Ïwßü uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTμμ
(British-India) nì ªª<˚oj·T uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT (Indian India) nì ø£èÁ‹eT $uÛ≤>∑+,
dü]Vü≤<äT\› T düèwæ+º ∫Hês¡T.
ÇHé |ò⁄ü ¢ m+C≤ yê´~Û
düèwæøº s£ Ô¡ düèwæ+º ∫q düèwæ˝º À @˝≤+{Ï $uÛ≤>±\T, ø£èÁ‹eT dü]Vü≤<äT\› T ˝Òe⁄. yÓTT‘·eÔ TT
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ˇø£ÿfÒ. á <˚Xe¯ TT˝Àì @ eT÷\˝ÀHÓH’ ê @<ÓH’ ê ˇø£ yê´~Û yê´|æùdÔ n~
<˚Xe¯ T+‘·≥ yê´|ædTü +Ô ~. á ø£èÁ‹eT dü]Vü≤<äT\› T Ä yê´~Ûì Ä|ü˝eÒ ⁄. eTqeTT Á|ü|+ü #·
j·TT<ëΔq+‘·s¡eTT 1919 dü+e‘·‡s¡+˝À yÓTT‘·ÔeTT Á|ü|ü+#·eTT˝À yê´|æ+∫q
ªªÇHé|òü⁄¢m+C≤μμ (Influenza) yê´~Û @$<Û+ä >± Äùd‘·T Væ≤e÷#·\ |üs´¡ +‘·+ yê´|æ+∫
»qqwü+º #˚d+æ <√ ø£fi≤¢sê #·÷dæHêeTT. ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À s√E ø£ìdü+ (800)
mì$T~ e+<ä\eT+~ á yê´~Ûe\¢ eTs¡D+Ï #·≥+ H˚qT #·÷dæHêqT. n$ dü]j·T>∑T
yÓ’<ä´düVü‰j·T+ \_Û+#˚ s√E\T ø±e⁄. yÓ’<ä´XÊ\\T #ê\ ‘·≈£îÿe. &Üø£ºs¡¢ dü+K´
n‹dü«\Œ+>± ñ+&˚~. #·#Ã˚ yêfi¯ó¢ b˛>± Á|ü‹ sTT+{Ï˝À ªªÇHé |ò⁄ü ¢ m+C≤μμ e\¢ |ü&øÉ y£ d˚ qæ
yê]dü+K´ n|ü]$T‘·+>± ñ+&˚~. M]ø£+<ä]øÏ eT+<äT\T n+<ä&+É >=|üŒ düeTdü´.
Ä s√E˝À¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À qTqï yÓ<’ ´ä XÊU≤~Ûø±] (Director of medical Service)
&Üø£sº T¡ ` \+ø±düsº ,Y yêeTqHêj·Tø˘, øπ X¯esêe⁄, eTVü≤eTà<äT ndüsZ T¡ u≤´]düsº T¡ e+{Ï
KS
Á|üeTTKT\ Hêj·Tø£‘«· eTT˝À, ˇø£ dü«#·Ã+¤ <ä ùdyê<äfie¯ TT j˚TsêŒ≥T#˚d,æ á dü«#·Ã+¤ <ä
ùde≈£î\ <ë«sê Á|ü‹s√–øÏ eT+<äT\ |ü+|æD° »]π> j˚TsêŒ≥T #˚dHæ ês¡T. n|üŒ{Ï <äèX¯éTT
O
Hê≈£î Ç+ø± u≤>± C≤„|øü e£ TTqï~. H˚qT ≈£L&É ˇø£ dü«#·Ã+¤ <ä ùde≈£îì>± ùde #˚ùd
BO
>ös¡eeTT kÕ~Û+∫HêqT. Hê≈£î ≈£L&É á dü+<äs¡“¤eTT˝À Á|üuÛÑT‘·«eTT yês¡T ˇø£
yÓ+&ç|‘ü ø· e£ TT ãVüAø£]+∫Hês¡T.
O
kÕsê+X¯ y˚TeTq>±, ªªÇHé |òü⁄¢ m+C≤μμ ªªù|¢>∑Tμμ @<Ó’q ø±ì, <ëìøÏ <˚oj·T
C
uÛ≤s¡‘·eTì Á_{Ïwüß uÛ≤s¡‘·eTì ø£èÁ‹eT dü]Vü≤<äT›\T ˝Òe⁄. dü«#·Ã¤+<ä ùde≈£î\T,

ES
mø£ÿ&çyê¬sq’ qT yê] ùdyêdü<ë“¤eq˝À, ‘˚&Ü ñ+&É<Tä . ‘˚&Ü\ìïj·TT bÕ\≈£î\ düèwæ˝º Àìy˚.

Á|üC≤ ñ<äé÷\T 1921`1930
EM
düsY n© sTTe÷yéT yÓ[b¢ ˛e&ÉeTT‘√ á sê»´|ü⁄ |ü]bÕ\q˝À eT∞¢ neø£‘e· ø£\T

Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ $. düsY |òØü Hé<÷ä »+>∑T Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± ìj·T$T+|üã&Ü¶&TÉ . ø±ì Äj·Tq
©
#ê˝≤ <äTs¡“\T&ÉT. sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ Á|üXï¯ j˚T ˝Ò≈î£ +&Éb˛sTTq~. ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ dü+|òTü eTTjÓTTø£ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T nìïj·TT Ä–b˛sTTq$.
Á|üÁ|ü<eä∏ TeTT>± kÕú|+æ ∫q á sê»ø°jT· dü+düú }s¡T ù|s¡T ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTTq~. sêh+˝À
m#·Ã≥HÓq’ sê»ø°jT· düu\ÑÛ Tø±ì, sê»ø°jT· |ü]D≤e÷\≈£î <ë]rj·TTqqT nqTe÷qeTT
ø£*–+#·T düu\ÑÛ Tø±ì Á|üuTÑÛ e⁄>±] n+^ø±s¡eTT eTT+<äT>± bı+<äì~ »s¡T>∑sê<äì
ìC≤+>±s¡T 9 ôdô|+º ãs¡T 1921 ‘êØKTHê{Ï ‘·eT |òsü êàHé <ë«s¡ ÄC≤„|+æ ∫]. Bì
eT÷\+>± sê»ø°jT· düu\ÑÛ H˚ ø±<äT ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ qT ≈£L&É ìùw~Û+∫Hês¡T.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ e TT˝À n~ ˇø£ qMq j· T T>∑ e TT Äs¡ + uÛ Ñ e Tj˚ T ´ ø±\eTT.
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT j·TT>∑|ü⁄s¡Twüß&ÉT>± »qàyÓT‹ÔHê&ÉT. Äj·Tq Á|üuÛ≤eeTT Äùd‘·T
Væ≤e÷#·\ |üs´¡ +‘·+ |ü&TÉ ‘·Tqï~. ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À sê»ø°jT· dü+düú j˚TB ˝Ò<Tä . ø±ì
Ç+&çj·THé H˚wüq˝Ÿ ø±+Á¬>düT õ˝≤¢ ø±sê´\j·TyÓTTø£{Ï ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝À
kÕú|+æ #·ã&çq~. á ø±sê´\j·TeTTq≈£î n<Û´ä ≈£îå &ÉT l yêeTq Hêj·Tø˘èT]j·TT l n+‘·T
sêeT#·+<äsY sêe⁄ ø±s¡´<ä]Ù>± jÓTqTïø√ã&çHês¡T.
ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTT
&çôd+ãs¡T 1920 dü+e‘·‡s¡eTT˝À Hê>∑|Pü sY |ü≥Dº eTT˝À l $»j·T sê|òTü yê#ê]
KS
n<Û´ä ø£‘å q· ø±+Á¬>düT, eTÚ˝≤Hê nãT˝Ÿ ø£˝≤+ ÄC≤<é >±] n<Û´ä ø£‘å q· œ˝≤|ò‘ü ,Y &Üø£sº Y
nHékÕ] n<Û´ä ø£‘å q· ªªeTTdæ+¢ ©>¥μμ eTVü‰düu\ÑÛ T »]–q$. ôV≤’ <äsêu≤<äT õ˝≤¢ ø±+Á¬>düT
O
ø£$T{° ‘·s¡|òü⁄q jÓTqTïø√ã&çq m+<äs√ ø±+Á¬>düT Á|ü‹ì<ÛäT\T yêeTq Hêj·Tø˘
BO
Hêj·Tø£‘«· eTTq Hê>∑|Pü sY yÓ[,¢ ø±+Á¬>düT eTVü‰düu˝ÑÛ À bÕ˝§ZHêïs¡T. n+<äT˝À j·TTe≈£î\
dü+K´ m≈£îÿe ñ+&ÓqT. Ä $<Û+ä >± Hê>∑|Pü sY yÓ[q¢ Á|ü‹ì<ÛTä \˝À H˚qT ≈£L&É ˇø£&ìç .
á Á|ü‹ì<ÛTä \T n+‘ê ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\ >∑+;Ûs¡ ñ|üHê´düeTT\T $ì, eTVü‰‘·Tàì
O
dü+<˚Xe¯ TT‘√ Áù|s¡D bı+~Hês¡T. Çø£ÿ&É sê»ø°jT· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T @M ˝Ò≈î£ qï|üŒ{Ïø°

C
ôV≤’ <äsêu≤<äT ø±+Á¬>düTyê<äT\T, >±+BÛ>±] ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTTqT u≤>∑T>± eTT+<äT≈£î

ES
kÕ–+∫Hês¡T.
1921 e÷]ÃHÓ\, $»j·Tyê&É˝À ø±+Á¬>düT ø£$T{° MT{Ï+>∑T »]–q~. $»j·Tyê&É
EM
ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î #ê˝≤ düMT|üeTTq qT+&ÉT≥e\¢ ôV’≤<äsêu≤<äTqT+∫ eTTK´+>±

es¡+>∑\T¢, KeTà+ õ˝≤¢\qT+∫ nH˚ø+£ >± Á|ü»\T yÓ[H¢ ês¡T. Ä ãVæ≤s¡+>∑duü ˝ÑÛ À »]–q
©
>±+BÛ>±] ñ|üHê´düeTTe\¢ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·|ü⁄ j·TTe≈£î˝À¢ ˇø£$<ÛäyÓTÆq q÷‘·q

ñ‘ê‡Vü≤eTT |ü⁄≥Tºø£ e∫Ãq~.
U≤B ñ<äéTeTT` ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î eTVü‰‘·Tàì Ä>∑eTqeTT
‹\ø˘ dü«sê»´ |ò+ü &ÉT ù|s¡T‘√ ø√{Ï s¡÷bÕj·T\T Áb˛>∑T#˚ùd ø±s¡´Áø£eTeTT˝À
eTVü‰‘·Tà&ÉT |üs¡´≥q >±$+∫Hê&ÉT. ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝À Çø£ÿ&ç Á|ü»\T
>±+BÛeTVü‰‘·Tàì u≤>± düHêàì+∫Hês¡T. ñ‘ê‡Vü≤eTT‘√ eTT+<äT≈£îe∫Ã #·+<ë\T
Ç∫ÃHês¡T. Bì |ò*ü ‘·eTT>± Çø£ÿ&É U≤B ø±s¡´Áø£eTeTT Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. yêeTq Hêj·Tø˘,
l øÏwHü ,é ã<äsT¡ ˝Ÿ Vü≤düHé >±s¡\T á ñ<äéTeTTjÓTTø£ÿ eTTK´ Hêj·T≈£î\T. Ä;<é
ãC≤s¡T≈£î düMT|üeTTq qTqï ªªeTTs¡∞u≤>¥μμ ˝À U≤B øπ +Á<äeTT kÕú|+æ ∫, U≤B ñ‘·Œ‹Ô
ø±s¡´Áø£eTeTT u≤>± kÕ–+∫Hês¡T. K<äs› T¡ eÁkÕÔ\T <Û]ä +#˚ j·TTe≈£î\ ‘·se¡ TT eTT+<äT≈£î
sêe&ÉeTT Äs¡+uÛÑyÓTÆq~. uÛ≤>∑´¬s&ç¶>±s¡T 1906e dü+e‘·‡s¡eTT˝À Äs¡+_Û+∫q
ndüŒèX¯´‘ê ìyês¡D√<äéTeTT, 1921˝À ø±+Á¬>düT ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTT˝Àì ˇø£
eTTKýÓTqÆ n+X¯eTT>± ô|ø’ Ï e#˚Ãdæ+~. uÛ≤>∑´s¬ &ç>¶ ±s¡T, dü«‘·' Vü≤]»qT&ÉT. Ms¡T 1906˝À
»>∑Hé $TÁ‘·eT+&É* dü+düú ô|{Ï,º <ëì<ë«sê m+‘√ ùde #˚dHæ ês¡T. ãVæ≤s¡+>∑duü \ÑÛ T,
Vü≤]ø£<\ä∏ T, uÛ»Ñ q\<ë«sê Vü≤]»qT˝À¢ ø=+‘· C≤>∑è‹ ø£*+Z #·ã&çq~. ‘·<Tä |ü] 1911˝À
KS
n~ Væ≤+<ä÷ k˛wü˝Ÿ düØ«dt©>¥>± ô|’ eT+&É* ‘·q ø±s¡´Áø£eTeTT kÕ–+∫q~. á dü+düú
düuÛÑ´‘·«+ ˇø£ Vü≤]»qT\ es¡πø |ü]$T‘·yÓTÆ ˝Ò≈£î+&ÓqT. dües¡Tí\T ≈£L&É düuÛÑT´\T
O
ø±C≤\T‘·T+&ç]. uÛ≤>∑´s¬ &ç¶ ndüŒèX¯´‘·qT ø=+‘·es¡≈î£ dü+düÿ]+∫, dües¡T\í Vü≤è<äjT· eTTqT
BO
e÷s¡TŒ #˚jT· C≤\T‘êeTì qy˚Tàyês¡T. Á‘ê>∑TuÀ‘·T ‘·qeTT, |üXó¯ e⁄\qT Væ≤+dæ+#·T≥
e+{Ï <äTsê#êsê\T e÷ìy˚jT· {≤ìøÏ Äj·Tq m+‘√ ø£èwæ »]|æHês¡T. uÛ≤>∑´s¬ &ç¶ <äøDåÏ
e÷qe dü+πøåeT dü+düú (Deccan Humanitarian League) ø±s¡´<ä]Ù>± ≈£L&É
O
|üì#˚dæHês¡T.
C
ES
Vü≤]»H√<äéTeTT`Ä~ Væ≤+<ä÷ ©>∑T ùde

á $<Û+ä >± 15 dü+e‘·‡sê\T »]–q ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± ˇø£ yê‘êes¡DeTT Vü≤]»q
EM
ñ<äé÷ìøÏ nqT≈£L\+>± e÷]+~. 1921 qT+∫ 1924 es¡≈î£ es¡Tdü>± eTVü‰düu\ÑÛ T

»]–q$. u…˝≤Z+ ìyêdæjTÆÓ q, ˇø£ Vü≤]»q Hêj·T≈£î&ÉT bÕ|üqï n<Û´ä ø£‘å q· yÓTT<ä{Ï
eTVü‰düuÛÑ »]–‘˚, $T–*q eT÷&ÉT eTVü‰düuÛÑ\ nÁ>±düHê~Û|ü‘·éTT Hê´j·TeT÷]Ô
©
øπ X¯esêe⁄, yêeTq Hêj·Tø˘, sêC≤ <ÛHä é sêCŸ ^sY eVæ≤+∫Hês¡T. dües¡í Væ≤+<äTe⁄\T á
ñ<äéTeTT‘√ düV≤ü ø£]+#·≥eTT yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T. ‘·s‘¡ s· ê\qT+∫ n\yê≥T |ü&qç
ndüŒèX¯´‘ê <√wüeTT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·–+Z ~. Hê´j·TeT÷]Ô>± qTqï sêjYT u≤˝Ÿ eTT≈£î+<é,
eTTq>±\ sêC≤, Hêj·Tì yÓ+ø£≥ s¡+>±sêe⁄, e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, sê»ãVü≤<ä÷s› Y
|ü<ëàsêe⁄, l øÏwüHé, Ä#ês¡´ yÓ*+ø£sY (Hêsêj·TDY >∑TD≤õ yÓ*+ø£sY), Ms¡+‘ê
Vü≤]»qT\‘√ ‘·eT kÕqTuÛ÷Ñ ‹ì yÓ\&¢ +ç #·T#·÷, Ä~ Væ≤+<ä÷ ©>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫Hês¡T.
<˚XÀ<ëΔsø¡ £ ø±oHê<∏Tä ì Hêπ>X¯«s¡sêe⁄>±s¡T, <Ûqä düV‰ü j·TeTT‘√ ©>∑TqT ã\|üs∫¡ Hês¡T.
Ä~ Væ≤+<ä÷ ©>¥yês¡T Vü≤]»qT\T ñ+&˚ ãd”\Ô ˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\T kÕú|+æ ∫,
Vü≤]»q u≤\u≤*ø£\˝À, $<ë´_Ûeè~Δø¬ ’ >±$+∫q ø£èwæ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ ~. ejÓ÷»qT\
ø=s¡≈£î sêÁ‹ bÕsƒ¡XÊ\\T ô|{ÏºHês¡T. 34 ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T q&ÉT|üã&˚$.
Äs¡+uÛeÑ TT˝À Jes¡øå£ C≤„qÁ|ü#ês¡ eT+&É*yês¡T, sêjYT u≤˝Ÿ eTT≈£î+<é, yêeTq Hêj·Tø˘,
sêeT#·+Á<ä Hêj·Tø˘ >±s¡\T u≤>± $sêfi≤\T sTT∫Ã düV‰ü j·T|ü&y˚ ês¡T.
düTe÷s¡T 60 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·eTT uÛ≤>∑´¬s&ç¶>±s¡T Á|ü»\ ùde≈£î, H√s¡T˝Òì
|üXó¯ e⁄\qT e÷qe⁄\ ìs¡j › T· , Áøös¡éTTqT+&ç s¡ø+åÏ #·T≥≈£î, ˇø£ dü«#·Ã+¤ <ä ùdyê<äfie¯ TTqT
dü+|òTü {Ï‘|· sü ∫¡ Hês¡T. ù|>¢ T∑ , ø£\sê, ÇHé|Püò ¢ m+C≤ e+{Ï n+≥Tyê´<ÛTä \T yê´|æ+∫q
düeTj·÷q á ùdyê<äfi+¯ >±$+∫q e÷qeùde es¡Hí êr‘·eTT. 1925˝À ù|>¢ T∑ yê´~Û
KS
yê´|æ+∫q düeTj·÷q, ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À nH˚≈î£ \T eTs¡D+Ï ∫Hês¡T. á <äfi+¯
yês¡T Áã‹øÏjT· Tqï s√>∑T\≈£î #˚dqæ düV‰ü j·TeTT, ~≈£îÿ˝Òìyê] X¯yê\T rdüT≈£îyÓ[,¢
O
#˚dæq n+‘·´ÁøÏj·T\T Á|üX¯+dü˙j·TyÓTÆq$. á $<Ûä+>± ‘·q ùdyê|üs¡‘·«eTT,
BO
ø±s¡´$<ÛëqeTT <ë«sê Ä~ Væ≤+<ä÷©>∑T dües¡T\í kÕqTuÛ÷Ñ ‹ì, Áù|eTqT, Ä<äsD¡ qT
kÕ~Û+∫q~.
O
Vü≤]»qT\ ñ<äsΔ D¡ ø¬ ’ u≤˝ŸeTT≈£î+<é>±] ùde

C
sêjYT u≤˝ŸeTT≈£î+<äT>±s¡T Ä~ Væ≤+<äTe⁄\ >∑T]+∫ eT+∫ kÕqTuÛ÷Ñ ‹ >∑\yês¡T.

ES
Ms¡T á dü+düú n<Û´ä ≈£îå \T≈£L&É. Ms¡T 1926˝À eTs¡D+Ï #·øe£ TT+<äT ˇø£ M\THêe÷
Áyêdæô|{ÏºHês¡T. ªªHê J$‘· ø±\eTT˝À H˚qT Ä~ Væ≤+<ä÷»q düeTT<ëj·TeTTqT
EM
jÓT|ü&É÷ >ös¡$+#·T‘·÷, kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ‘Ó\T|ü⁄#·T+&˚yê&çì. dües¡T\í T Ä~ Væ≤+<äTe⁄\‘√

eéVü≤]+#˚ $<ÛëqeTT Hê≈£î q#·Ã˝Ò<Tä . uÛ>Ñ e∑ +‘·Tì düèwæ˝º À n+‘ê düe÷qy˚T. á
ø±s¡D≤q H˚qT yê] dü+düú n<Ûä´ø£å‘· |ü<ä$ì dü+‘√wü+>± n+^ø£]+∫‹ì. yê]
©
dü+πøåeTeTT, n_Ûeè~Δ¬ø’ düVü≤è<äj·TeTT‘√ Á|üj·T‹ï+∫HêqT. Ç|ü&ÉT Hê ø√]ø£

j˚TeTq>±, Hê eTs¡D≤q+‘·se¡ TT ≈£L&É yê]‘√ Hê dü+ã+<Ûeä TT U≤j·T+ (dæsú +¡ )
>±qT e⁄+&Ü˝…. dües¡í Væ≤+<äTe⁄\ø£qï Ms¡T j˚T$<Û+ä >±≈£L&É, ‘·≈î£ ÿeyês¡T ø±s¡ì, Hê
$XÊ«düeTTqT s¡TEe⁄ #˚jT· T≥≈£î, Hê X¯eeTTqT Ä~ Væ≤+<äTe⁄\≈£î n|üŒ–+#·e˝….
yêπs <äV≤ü q dü+kÕÿs¡eTT, yÓ~’ ø£ <Ûsä à¡ Á|üø±s¡+ ÁøÏj÷· ø£sà¡ »s¡T|ü⁄‘ês¡T. á eTs¡D≤q+‘·s¡
ø£sà¡ \‘√ Hê ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\≈£î j˚T˝≤+{Ï dü+ã+<Ûeä TT ñ+&ÉuÀ<äT. yês¡T Hê X¯eeTTqT
Ä~ Væ≤+<äTe⁄\≈£î n|üŒ–dü÷Ô Ks¡TÃ\¬ø’ Hê ÄdæÔ qT+∫ Rs.1000/`\T `
yÓsTT´s¡÷bÕj·T\T ` yê]øÏ Çe«e˝…qT. MTs¡+‘ê Áyê‘·|üPs¡«ø£+>± á $wüj·T+
n+^ø£]kÕÔsì¡ Hê qeTàø£eTTμμ nì ≈£îe÷s¡T\≈£î ÁyêdæHês¡T.
sêjYT u≤\Tà≈£î+<é >±] ≈£îe÷s¡T\T sê<ÛëøÏwHü ,é l øÏwHü é >±s¡\T n+^ø£]dü÷,Ô
dü+‘·ø±\T ô|{Ï,º M\THêe÷ Á|üø±s¡eTT q&É#T· ≈£îHêïs¡T. l øÏwHü >é ±s¡T Vü≤]»qT\
bÕsƒX¡ Ê\kÕú|qü , ì~Û edü÷\T #˚jT· T≥≈£î ‘·eT X¯øÔÏ kÕeTs¡´ú eTT\T ñ|üj÷Ó >∑ |üs#¡ y˚ ês¡T.
Ä+Á<Û√<äéTeTT ÁbÕs¡+uÛeÑ TT
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À sê»ø°jT· ñ<äé÷\T q&É|{ü ≤ìøÏ M\T˝Òì s√E˝À¢
dü+|òTü dü+düÿs¡D eTVü‰düu\ÑÛ T »s¡T|üã&˚$. á sêheTT˝À eTTK´+>± ôV≤’ <äsêu≤<äT
KS
|ü≥Dº eTT˝À ‘Ó\T>∑T yê] dü+K´ n~Ûøe£ TT>± qTqï|üŒ{Ïø,Ï Á|üC≤J$‘·eTT˝À yê]øÏ
‘·–q kÕúqeTT ˝Òøb£ ˛j˚T~. 1921 e dü+e‘·‡s¡eTT, qe+ãs¡T 12 e ‘˚Bq |üPHê
O
eTVæ≤fi≤ $X¯«$<ë´\j·T kÕú|≈ü î£ &É>T∑ ø£sπ « |ü+&ç‘T· ì n<Û´ä ø£‘å q· ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À
BO
dü+|òüT dü+düÿs¡D eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯eTjÓT´qT. á eTVü‰düuÛÑ˝À »]–q #·s¡´\T
n‘·´~Ûø+£ >± eTVü‰sêh uÛ≤wü˝À »s¡>&∑ +É e\q, eTVü‰düu˝ÑÛ Àì ‘Ó\T>∑T düuTÑÛ ´\T ø=+‘·
O
$düT>∑T #Ó+~Hês¡T. n{Ïº düeTj·÷q düTÁ|üd<æ Δä Ä+Á<Ûä Hê´j·Tyê~ Ä\+|ü*¢ y˚+ø£≥

sêe÷sêe⁄>±s¡T, ˇø£ rsêàqeTT ô|q’ ‘Ó\T>∑T˝À ñ|üq´dæ+#·T#·T+&É>±, n~Ûød£ +ü K´˝À
C
qTqï eTVü‰sêh düuTÑÛ ´\T $qH=\¢ø,£ #·|Œü ≥T¢ #·s∫¡ , ñ|üHê´dü≈î£ ì n‘·ì Á|üd+ü >∑eTTHê|æ
ES
≈£Ls¡TÃ+&ÉTq≥T¢ #˚jT· T≥e\q, nø£ÿ&ç |ü\Te⁄s¡T Ä+Á<ÛTä \T ‘·eT ìs¡dqü ‘Ó\T|ü⁄‘·÷,

düu˝ÑÛ ÀqT+∫ yÓ&*É b˛e&ÉeTT ‘·≥dæ+ú ∫q~. á dü+|òTü ≥q ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À
EM
Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î n+≈£îsês¡ŒDeTT>± uÛ≤$+#·e#·TÃqT.

Äs√CÒ n+fÒ, 12e qe+ãs¡T 1921 e ‘êØKTq, 11 >∑Ts¡T Ä+Á<ÛäT\T
©
düe÷y˚Xy¯ TÓ ,Æ ªªÄ+Á<Ûä »qdü+|òTü eTTμμ qT kÕú|+æ #·Tø=ì]. ˇø£ q÷s¡TeT+~ düuTÑÛ ´\T
#˚]q ‘·sê«‘· ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶>±] n<Ûä´ø£å‘·q düuÛÑ »]|æ, ìj·Te÷e[
n+^ø£]+|üã&ç, ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ es¡ZeTT jÓTqTïø√ã&ÓqT. ÄsY. sê»>√bÕ\¬s&ç¶
u≤´]düºs¡T n<Ûä´≈£åî\T>±, e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ ø±s¡´<ä]Ù>±, eT+<äTeTT\
q]‡+>∑sêe⁄ (H˚qT) düV‰ü j·T ø±s¡´<ä]Ù>±, jÓTqTïø√ã&ç]. ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç,¶
Ä~sêE Ms¡uÁÑÛ <ä sêe⁄, fÒ≈î£ e÷˝Ÿ s¡+>±sêe⁄, bÕ|æs¬ &ç,¶ &Üø£sº T¡ sêeTkÕ«$T Hêj·TT&ÉT,
sêC≤ s¡+>±sêe⁄>±s¡\‘√ ≈£L&çq bÕ\ø£es¡+Z jÓTqTïø√ã&ÓqT.
Ç~ Ä+Á<Û √ <ä ´ eTeTT jÓ T Tø£ ÿ yÓ T T<ä { Ï < ä X ¯ . ¬ s +&É e <ä X ¯ ˝ À ªªÄ+Á<Û ä
»qπø+Á<äd+ü |òTü eTTμμ kÕú|+æ #·ã&ÓqT. á dü+düú yÓTT<ä{Ï düe÷y˚Xe¯ TT es¡+>∑\T¢˝ÀqT,
‘·sê«‘· düe÷y˚Xe¯ TT\T q\¢>=+&É, eT~∏s,¡ dü÷sê´ù|≥, CÀ–ù|≥, <˚es¡ø=+&É, KeTà+,
dæ]dæ\\¢ ˝À »]–q$. á düe÷y˚Xe¯ TT\T sêe⁄ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥s¬ &ç¶ n<Û´ä ø£‘å q· »]π>$.
Ms¡T n|üŒ{Ï ìC≤+ ùd≥º T s¬ ˝’ «Ò (N.G.S.R.) ˝À ˇø£ ñqï‘· |ü<$ä ô|q’ ñ+&˚yês¡T.
Ä+Á<Û√<äéT+ yÓTT<ä{<Ï Xä ¯
Ä+Á<Û√<äéT+ yÓTT<ä{<Ï Xä ˝¯ À, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eTT˝À $]$>± Á>∑+<∏ë\j·÷\T
kÕú|+æ ∫, ‘·<ë«sê e÷‘·èuÛ≤wü yê´|æ,Ô |üÁ‹ø± |üsq¡ƒ eTTq≈£î j˚TsêŒ≥T#˚dæ Á|ü»˝À¢ C≤>∑è‹
KS
ø£*–+#·&eÉ TT eTTK´ ø±s¡´Áø£eTeTT>± ìs¡sí TT+#·T≈£îqï~. á ø±s¡´Áø£eTeTT qqTdü]+∫,
Á>∑+<∏ë\j·T eTVü‰düu\ÑÛ T »]π>$. ìC≤+ sêh Ä+Á<ÛTä \j·T+<äT, kÕ«_Ûe÷qeTT, Ä+Á<Û‘ä «·
O
uÛ≤eeTTqT |ü⁄]ø=\Œ e˝…qqT ÄX¯jT· eTT‘√ kÕ<Û´ä eT>∑T ø±s¡´Áø£eTeTT #˚|≥ü Hº q’Ó ~.
$<ë´s¡Tú\≈£î düVü‰j·TeTT, $<ë«+düT\qT >ös¡$+#·T≥, ‘êfi¯|üÁ‘· Á>∑+<∏äeTT\qT,
BO
XÊdüqeTT\ Á|ü‘·T\qT dü+bÕ~+∫ |ü]XÀ~Û+#·T≥, \|òüTT|ü⁄düÔø£eTT\ <ë«sêqT,
ñ|üHê´düeTT\ <ë«sêqT $C≤„qeTTqT yê´|æ+|ü#j ˚ T· T≥ yÓTT<ä\>∑T n+X¯eTT\T, #˚ã{Ïqº
O
ø±s¡´Áø£eTeTT˝À #˚]j·TT+&ÓqT.
C
yÓ{#ºÏ êøÏ]
ES
Á|ü|+ü #·eTT˝À jÓTìï ‘ês¡Te÷s¡T\e⁄‘·Tqï|üŒ{ÏøÏ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ e⁄\

EM
eTqdüÔ‘·Ô«eTT˝À @˝≤+{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<äT. »MTHé<ë] ˝Òø£ C≤^sê›Ø eTqdüÔ‘·«+>∑\

bÕ\Hê~Ûø±s¡T,¢ ‘·eT n\yê≥T¢ e÷s¡TÃø√˝Ò<Tä >∑<ë! yÓ{#ºÏ êøÏ] $<ÛëqeTT (Forced
labour) ˝À e÷s¡TŒ˝Ò<Tä . #˚sTT+#·T≈£îqï |üìøÏ ≈£L* Çe«ø£ b˛e&ÉeTT M] n\yê≥T.
©
eTTK´+>± |üs´¡ ≥q #˚ùd n~Ûø±s¡T\T e÷\, e÷~>∑ nqT Vü≤]»qT\‘√, #êø£*,

≈£îeTà] nqT yê]‘√ ñ∫‘·+>± |üì #˚sTT+#·T≈£îH˚yês¡T. s√&ÉT,¢ ãdtdØü «düT\T, J|ü⁄\T
˝Òì Ä s√E\˝À |üs´¡ ≥q #˚ùd n~Ûø±s¡T¢ eTTK´+>± b˛©düT, s¬ $q÷´, Äu≤ÿ] (Excise)
XÊK\≈£î #Ó+~qyês¡T, j˚T Á>±eTeTTq¬øq’ yÓ[‘¢ ,˚ nø£ÿ&É ø=ìï s√E\ ø±´+|ü⁄ y˚ùdyês¡T.
n{Ïº düeTj·÷q ≈£îeTà]yê&ÉT ˙fi¯ó¢ ‘˚yê*. e+≥˝À düV‰ü j·T|ü&Ü˝…. e+≥ e+&çq
bÕÁ‘·\T #êø£* ø£&çπ>j·÷˝…. ã≥º\T ñ‹øÏ rdüTø£sêyê˝…. ø±´+|ü⁄ e÷]q|ü&ÉT
Vü≤]»qT\T á n~Ûø±s¡¢ eTT˝Ò¢, eT÷≥\qT (\π>E) sTT+ø=ø£ Á>±eTeTTq≈£î
rdüTø£yÓfi≤¢˝…. ˇø√ düeTj·÷q Á>±eTes¡Ô≈£î\ <ä>∑Zs¡ qT+&˚ ¬s+&ÉT jÓT&É¢ ã+&É¢qT
ñ|üj÷Ó >∑|sü #¡ y˚ ês¡T. \π>E jÓT≈£îÿe>± qTqïjÓT&É\ ˇø£ ã+&çô|q’ y˚dTü ø£yfiÓ y¢‚ ês¡T.
#˚sTT+#·T≈£îqï á |üqT\≈£î ≈£L©ø±ì, ˝Òø£ ã+&ç øÏsêj·T ø±ì mes¡÷ sTT#˚Ãyês¡T
ø±s¡T.
Ç<˚ $<Û+ä >± Á>±eTeTT˝Àì es¡≈Ô î£ \T Á>±e÷~Ûø±s¡¢ N{°\ô|q’ uÛÀ»q |ü<ësêú\T
dü|s¢ü TT #˚j÷· ˝…. ø±´+|ü⁄ y˚dqæ ñ<√´– ô|<äy› ê&Ée⁄‘˚ á es¡≈Ô î£ \ u≤<Û\ä T eTØ ô|]π>$.
ô|<ä› n~Ûø±] ø±´+|ü⁄ y˚dqæ jÓT&É\, Ä ø±´+|ü⁄≈£î düMT|üeTTq <äTø±DeTT ô|{Ï,º uÛÀ»q
|ü<ës¡eú TT\ìïj·TT dü|s¢ü TT #˚jT· e˝…. _\T¢u≤|ü‘T· &ÉãT“ ndü˝Ò #Ó*+¢ #·øb£ ˛e&Éy÷Ó
˝Òø£ #Ó*+¢ ∫‘˚ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe #Ó*+¢ #·&yÉ ÷Ó »]π>~. Á>±e÷~Ûø±] N{°\T Áyêj·T&É+ e\¢
KS
»yêãT<ëØ Á>±e÷~Ûø±]~. Ç~ ˇø£ $<Ûyä TÓ qÆ \÷{° $<ÛëqeTT. á $<ÛëqeTT e\¢
Á>±eT Á|ü»˝À¢ #ê˝≤ ndü+‘·è|æÔ ñ+&˚~. ø±e⁄q á $<ÛëqeTTq≈£î $s¡T<äΔeTT>∑
O
ªªÄ+Á<Ûä»q πø+Á<ädü+|òüTeTTμμ ñ<äéTeTT ˝ÒeBdæq~. \|òüTT |ü⁄düÔø£eTT\<ë«sê,
BO
ñ|üHê´kÕ\ <ë«sê Á|ü#ês¡ e÷s¡+_Û+∫q~. Á>±e÷\˝À es¡≈Ô î£ \T dü+|ò÷ü \T ô|≥Tºø=ì
Ä+<√fi¯q yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T. á $<Û+ä >± ‘Ó\+>±D≤eTT˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &É ø=+‘· dü+#·\q+
O
ø£*–+~. Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T, Ä+Á<Ûä »q øπ +Á<äd+ü |òTü ø±s¡´Áø£eTeTTe\¢ j˚T<√ ô|<ä›

eTT|ü yê{Ï\T¢‘·Tqï<äì, Ä+<√fi¯q|ü&É≥eTT, Çã“+<äT\T ø£*–+#·&ÉeTT yÓTT<ä\T
C
ô|{ÏHº ês¡T. l ñqïe y˚+ø£≥sêeTj·T´, Ä+Á<Û»ä q øπ +Á<ä dü+|òTü eTT ‘·s|¡ ⁄üò q |üs´¡ ≥q
ES
#˚d,æ Á|ü#ês¡eTT #˚dTü +Ô &˚yês¡T. yê]ì sê»ø°jT· Á|ü#ês¡eTT #˚dTü HÔ êïs¡ì eT+<ä*dü÷Ô
ªªsTT<˚$<Ûeä TT>∑ eTT+<äT≈£L&É »]–‘˚ eTTqïq÷s¡T U…<’ Tä ˝À ô|≥Tº‘êeTìμμ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T
EM
Ä»„\T Á|ükÕ~+∫Hês¡T.
Ä+Á<Û»ä qπø+Á<ä dü+|òTü düe÷y˚XÊ\T
©
dü÷sê´ù|≥˝À 1926˝À Ä+Á<Ûä»q πø+Á<ä dü+|òüT+ n<Ûä«s¡éTTq, Ä+Á<Ûä»q

øπ +Á<ä dü+|òTü #·‘T· s¡ú düe÷y˚Xe¯ TT l ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶ n<Û´ä ø£‘å q· , l yêeTq
Hêj·Tø˘ n<Û´ä ø£‘å q· Ä+Á<Ûä Á>∑+<∏ë\j·T eTVü‰düu,ÑÛ l düTs¡es¡eTT Á|ü‘ê|üs¬ &ç¶ n<Û´ä ø£‘å q·
kÕúìø£ Á>∑+<∏ë\j·T yê]¸ø√‘·‡eeTT, l >±&˚|*ü ¢ dü÷s¡´Á|üø±X¯sêe⁄ n<Û´ä ø£‘å q· Ä+Á<Ûä
dü+|òüTdü+kÕÿs¡ eTVü‰düuÛÑ »s¡T>∑T≥≈£î j˚TsêŒ≥¢ìïj·TT #˚j·Tã&çq$. ø±ì ‘·T<ä≈£î
b˛©düTyês¡T Á|üuTÑÛ ‘·« n+^ø±s¡eTT ˝Òì~, á düu\ÑÛ T j˚TM »s¡T>∑{≤ìøÏ M\T˝Ò<ìä
ìùw~Û+∫Hês¡T. n+<äTô|’ ø=+<äsT¡ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T b˛©düT yê] #·s´¡ ≈£î $s¡T<ä+Δ >± ø√s¡T˝º À
#ê´˝…+E #˚dHæ ês¡T. ‘·T<ä≈î£ ôV≤’ ø√s¡Tyº ê] rs¡TŒ kÕsê+X¯yT˚ eTq>±` ªªsê»ø°jT· düuÑÛ
ø±q{Ïº~, $<ä´qT yê´|æ+|üCÒj·TT≥≈£î e÷Á‘·y˚T ñ<˚›X¯eTT>± >∑\ düuÛÑqT Á|ü»\T
düe÷y˚X¯|üs¡∫q |üø£åeTTq, n{Ïº düuÛÑ≈£î, Á|üuÛÑTe⁄>±] |òüsêàHé≈£î $s¡T<äΔeTT>± düuÛÑ
»]|æqjÓT&É\ n{Ïº es¡ÔqeTT XÊdüq$s¡T<äΔ eTì|æ+#·Tø=qTqT. Bì ‘·sê«‘· n{Ïº
eéVü‰s¡eTT y˚TõÅùd{º Ÿ m<äT≥≈£î e∫Ãq |üøeå£ TTq, n‘·&TÉ XÊdüq Á|üø±s¡eTT H˚se¡ TT
s¡TEyÓq’ #√ •ø£å $~Û+#·>\∑ &ÉT. ø±ì eTT+<äT>±H˚ CÀø£éTT |ü⁄#·TÃø=qT n~Ûø±s¡eTT
n‘·ìøÏ ˝Ò<Tä μμ.
á rs¡TŒ Á|ü»\≈£î nqT≈£L\+>± qTqï|üŒ{ÏøìÏ , b˛©düT yês¡T e÷Á‘·eTT á
rs¡TŒ ‘·eT≈£î e]Ô+#·<äì ‘·eT yÓ’K]ì e÷s¡TÃø=q˝Ò<äT. á $<Ûä+>± 1926˝À
KS
»s¡ T >∑ e \dæ q dü u Û Ñ \ T 1928˝À Á|ü u Û Ñ T ‘· « n+^ø±s¡ e TT‘√ »s¡ T |ü ⁄ ø√HÓ ’ q $.
Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q j˚Tdüuj ÑÛ T· T Á>∑+<∏ë\j·T yê]¸ø√‘·‡yê\T düV≤æ ‘·+,
O
ªªu≤u…`VüQ≈£LeT‘Yμμ n+fÒ Á|üuTÑÛ e⁄>±] eT+Á‹eT+&É* (Nizam’s Executive Council)
BO
n+^ø±s¡eTT bı+<äì~ »s¡T>∑T≥≈£î M\T˝Ò<ìä Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] yÓK’ ] ˝Òø£ bÕ*d”
j·Tì ‘˚*b˛sTTq~.
O
bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·éTTô|q’ ìùw<Ûeä TT

C
Ä <äX˝¯ À ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü»\T ø√]+~, sê»ø°jT· Vü≤≈£îÿ\T ø±e⁄. Á|üC≤‘·+Á‘·

ES
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq¬ø’ b˛sê&É≥eTT ˝Ò<Tä . Á|ü»\T ø√]+<ä˝≤¢ düu´ÑÛ ‘·>\∑ <˚X¯ Hê>∑s≈¡ î£ \T>±
bÂs¡dü‘·« Vü≤≈£îÿe÷Á‘·y˚T. ø±ì ªª<äj·÷eTj·TT˝…’qμμ Á|üuÛÑT‘·«eTT yê]#˚ 1926
EM
dü+e‘·‡s¡eTT˝À C≤Ø #˚jT· ã&çq >∑wÔ” ñ‘·sÔ e¡ TT (Circular letter) ìcÕHé (q+ãs¡T) 53
<ë«s¡ Á|ü»\ yêø˘ kÕ«‘·+Á‘·éTT, düe÷y˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·éTT |üP]Ô>± nD>∑Á<=ø£ÿã&çq$.
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT nqTeT‹ ˝Òì~ Á>∑+<∏ë\j·÷\T >±ì Åô|y’ ≥˚ T bÕsƒX¡ Ê\\T>±ì Á|ü»\T
©
kÕú|+æ #·Tø√˝ÒsT¡ . Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\ <äèwæ˝º À eTTK´+>± Ä s√E˝À¢ u…+>±˝Ÿ qT+∫

ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh b˛©düT I.G.P. >±, Çø£ÿ&çøÏ <äjT· #˚dqæ ÄsYàÅkÕº+>¥ (Armstrong)
Á>∑+<∏ë\j·÷\T, bÕsƒX¡ Ê\\ìïj·TT ≈£îÁ≥\T »]π> øπ +Á<ë\ì uÛ≤$+#˚yês¡T.
★ ★ ★
Hê\Ze Á|üøs£ D¡ eTT
<˚X+¯ ˝À ø±+Á¬>düT, XÊdüH√\¢+|òTü H√<äéTeTT
Çø£ÿ&ç sê»ø°j·÷\T sTT{≤¢ ñ+&É>± Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À 1920, 1921
KS
dü+e‘·‡s¡eTT\˝À >±+BÛ>±] düV‰ü j·T ìsêø£sD¡ √<äéTeTT u≤>± kÕ–+~. $<ë´s¡T\ú T,
bÕsƒ¡XÊ\\T— ø£fi≤XÊ\\T— Hê´j·Tyê<äT\T, Hê´j·TkÕúHê\T, ãVæ≤wüÿ]+∫Hês¡T.
O
n©>∑&ÉT˝ÀqT, nVü≤eTà<ëu≤<äT˝ÀqT, C≤rj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T kÕú|æ+|üã&çq$.
BO
j·TTe≈£î\T $<˚o edüTeÔ ⁄\ <äTø±D≤\T, ø£\T¢, kÕsêsTT <äTø±D≤\ jÓT<äT≥ |æøπ {Ï+>∑T
kÕ–+∫Hês¡T. $<˚oegeTT\T n–ï <˚e⁄ìøÏ düeT]Œ+|üã&çq$. y˚\ø=\~ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T
O
|ü≥Tºø√ã&çHês¡T. »qe] 1922 ˝À ÁøÏ$Tq˝Ÿ ˝≤ nyÓT+&ÉTyÓT+≥T #·≥ºeTTq≈£î

C
$s¡T<äeΔ TT>±, eTVü‰‘·Tà&ÉT XÊdüH√\¢+|òTü qeTT Äs¡+_Û+∫Hê&ÉT. ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\+<äsT¡

|ü≥Tºã&Ü¶sT¡ . |ü]dæ‘ú T· \T á $<Û+ä >± qT+&É>± y˚\T‡ j·TTesêE uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT y˚+
ES
#˚dHæ ês¡T. Á|ü»\T Äj·TqqT ãVæ≤wüÿ]+∫Hês¡T. nø£ÿ&Éøÿ£ &É n\¢sT¡ ¢ »]–q$.

>∑T»sê‘·T˝Àì u≤s√¶© ‘ê\÷ø±˝À |üqTï\ ìsêø£sD¡ √<äéTeTT (No tax campaign)
EM
Äs¡+uÛÑeTT#˚ùd Á|üj·T‘·ïeTT\T »s¡T>∑T#·T+&É>±, >√s¡KT|üPsY (ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚X¯eTT)˝Àì

#√s¡`#√] nqT#√≥, b˛©düT, Á|ü»\ eT<Û´ä ô|<ä› dü+|òTü s¡¸D »]–q ø±s¡D≤q, u≤>±
©
n\¢sT¡ ¢ »]–q$. Á|ü»\T »]|æq Væ≤+kÕ‘·àø£ #·s´¡ ô|’ >±+BÛ>±s¡T yÓ+≥H˚ u≤s√¶©˝À
|üqTï\ ìsêø£sD¡ √<äéTeTT, XÊdüH√\¢+|òTü qeTT s¬ +&ç+{Ïì Äù|dæHês¡T. eTVü‰‘·Tà&ÉT
|ü≥Tºã&ç, jÓTs¡yê&É C…\’ T˝À ñ+#·ã&çHê&ÉT.
Á|ü»\T j˚T˝≤{Ï n\¢sT¡ \≈£î ~>∑≈L£ &É<ìä , Á|üXÊ+‘·+>± ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTT
»s¡bÕ˝…q˙ >±+BÛ>±s¡T ‘êeTT |ü≥Tºã&Éø£ eTT+<äT <˚X¯ Á|ü»\≈£î Ä<˚X$¯ T∫ÃHês¡T.
ø±ì Á|ü»˝À¢ #ê˝≤ ìs¡T‘ê‡Vü≤eTT e#˚Ãdæ+~. Á|ü»\T ø±+Á¬>düT ø±s¡´Áø£eTeTT˝À ø±ì,
XÊdüH√\¢+|òTü qeTT˝Àø±ì j˚T˝≤{Ï |ü≥Tº<\ä #·÷|ü≥eTT˝Ò<Tä . |ü+&ç‘Y yÓ÷r˝≤˝Ÿ HÓÁVüA,
$sƒ˝¡ Ÿu≤Û jYT |üf˝Ò Ÿ (düsê›sY |üf\Ò T k˛<äsT¡ &ÉT) >±s¡\ dü÷#·qô|q’ Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· ø±+Á¬>düT
ø£$T{°yês¡T XÊdüH√\¢+|òTü qeTT >∑T]+∫ $#ês¡D»]|æ, <˚Xe¯ TT XÊdüH√\¢+|òTü qeTTq≈£î
ø±ì ˝Òø£ sTT+ø± j˚T<ÓH’ ê ñ<äéTeTTq≈£î ø±ì, dæ<+Δä >± qTqï<ë nqT $wüjT· eTTqT
‘˚*Ã ]b˛s¡Tº #˚jT· &ÜìøÏ, Vü≤ø°+ n»à˝ŸU≤Hé>±] n<Û´ä ø£‘å q· ˇø£ ø£$T{° ìj·T$T+∫Hês¡T.
á ø£$T{°yês¡T u≤>± $#ês¡D »]|æ, $eT]Ù+∫, <˚Xe¯ TT XÊdüH√\¢+|òTü qeTTq≈£î
dæ<eΔä TT>± ˝Ò<ìä ]b˛s¡Tº #˚d]æ .
ø±+Á¬>düT˝À uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·÷\T
Bì‘√ ø±+Á¬>düT˝À uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·÷\T ø£*– s¬ +&ÉT Á>∑÷|ü⁄\T j˚Ts¡Œ&çq$. ˇø£{Ï
ªªH√ #˚+»s¡Tμμ Á>∑÷|ü⁄ nqTø√ã&˚~ nq>± ìØí‘y· TÓ qÆ ø±+Á¬>düT Áb˛Á>±+˝À e÷s¡TŒ
KS
nedüs+¡ ˝Ò<ìä uÛ≤$+#˚yê]~ ˇø£{.Ï e÷s¡TŒ nedüse¡ Tì uÛ≤$+#˚ yê]~ s¬ +&Ée~.
|ü+&ç‘Y yÓ÷r˝≤˝Ÿ HÓÁVüA, $sƒ˝¡ Ÿu≤Û jYT |üf˝Ò Ÿ, Vü≤ø°+ n»à˝ŸU≤Hé á s¬ +&Ée Á>∑÷|ü⁄≈£î
O
Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+∫Hês¡T. Ms¡T XÊdüqdüu\ÑÛ ãVæ≤cÕÿs¡eTT e÷qTø=ì, jÓTìïø£\˝À
BO
ì\ã&Ü˝…qì nH˚yês¡T. á $<Û+ä >± XÊdüqdüu\ÑÛ ˝À Á|üy•˚ +∫ Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ eéVü‰sê\T
eTT+<äT≈£î kÕ>∑˙j·T≈£î+&É #Ój÷· ´˝…qì á Á>∑÷|ü⁄ ñ<˚X› e¯ TT. l sê»>√bÕ˝≤#ê],
O
&Üø£ºs¡T nHê‡] yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ø=+<äs¡T XÊdüqdüuÛÑ\ ãVæ≤cÕÿs¡eTT j·T<∏ë$<Ûä+>±

»s¡>±˝…, n+<äT˝À e÷s¡TŒ nedüse¡ TT ˝Ò<Hä y˚ ês¡T.
C
ES
Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ø£\Vü≤eTT\T

ø±+Á¬>düT sê»ø°j÷· \T sTT{≤¢ ñ+&É>±, <˚Xe¯ TT˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ≈£î\eT‘·
EM
uÛ<Ò ë\T ‘·˝‹… qÔ $. neTè‘·dsü ˝Y À nø±* dæ≈î£ ÿ\ Ä+<√fi¯q »s¡T>∑T#·T+&É>±, eTT˝≤ÔHé

(|ü+C≤ãT) ˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ø£\Vü‰\e\¢ n\¢sT¡ \T ãj·T\T<˚]q$. kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\
bÕ\d”, ø=+‘·es¡≈î£ e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ uÛ<Ò ë\T, Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ eT‘·u<ÒÛ ë\T, n˙ï ø£\dæ
©
á n\¢sT¡ \≈£î ø±s¡DyÓTqÆ $. kÕúìø£ Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ Hêj·T≈£î\T eT‘·ø\£ Vü≤eTT\H˚

s¡÷|üeTT sTT#˚ÃdæHês¡T.
eTT˝≤ÔHé eT‘·ø\£ Vü≤eTT\ Á|üu≤Û eeTT |ü+C≤ãT˝Àì |ü≥Dº ≤\ ô|q’ H˚>±ø£, MTs¡≥T,
ÄÁ>±, Hê>∑|Pü sY e+{Ï |ü≥Dº ≤\ Á|ü»\ô|q’ ≈£L&É |ü&qç ~. á n\¢sT¡ \e\¢ jÓT+<äs√
eTs¡DÏ+∫Hês¡T. nH˚≈£î\T >±j·T|ü&Ü¶s¡T. Ç<˚ düeTj·÷q eT\u≤s¡T˝À ªªe÷bÕ¢
‹s¡T>∑Tu≤≥Tμμ »]–+~. á e÷bÕ¢\T, œ˝≤|ü‘Y >∑T]+∫ Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·«eTT
ne\+_+∫q yÓK’ ]‘√ #ê˝≤ $düT>∑T#Ó+~, Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T
#˚dHæ ês¡T. Ms¡T Væ≤+<äTe⁄\qT ‘·eT X¯Á‘·Te⁄\T>± uÛ≤$+#·&eÉ TT yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T.
Ms¡T Äs¡+_Û+∫q ‹s¡T>∑Tu≤≥T Væ≤+<äTe⁄\≈£î $s¡T<ä+Δ >± e÷]q~. m+<äs√ Væ≤+<äTe⁄\T
#·+|üã&Ü¶sT¡ . m+<äs√ Væ≤+<äTe⁄\T ã\e‘·sÔ e¡ TT>± eTTdæ+¢ \˝À #˚sT¡ Ãø√ã&Ü¶sT¡ . Bì
|ò*ü ‘·+>± <˚X+¯ ˝Àì Væ≤+<äTe⁄\T n~Ûød£ +ü K´˝À s¬ ∫Ãb˛sTTHês¡T. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T
uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·éTTq≈£î >∑T]+∫q düeTdü´\qT, ‘·‘·‡+ã+<ÛäyÓTÆq rsêàHê\q÷,
ãT≥º<ëK˝Ÿ #˚dHæ ês¡T. X¯ó~Δ dü+|òTü ≥Hé, ‘·;>¢ ,¥ ‘·HJé + nqT øπ e\ eT‘·bÕøÏøå £ ñ<äé÷\T
‘·˝‹… Ô <˚Xy¯ ê´|üyÔ TÓ qÆ $.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ≈£L&Ü Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ , ø£\Vü≤eTT\T Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ $.
1923 dü+ˆˆ˝À >∑T˝Ÿãs¡Z |ü≥Dº + (Ç|ü&ÉT Ç~ ø£sêï≥ø£ sêheTT˝À #˚] j·TTqï~)˝À
KS
yÓTTVü≤i¿+ 9e ‘êØKTq X¯sD¡ ãdü|Œü <˚yê\j·TeTTqT+∫ ˇø£ |ü\ø¢ Ï ùde yÓfió¯ #¢ T· +&É>±,
kÕúìø£ eTTdæ+¢ \T, eTd”<Tä düMT|üeTT˝À qT+&˚ e÷s¡eZ TT>± yÓfi≈¢¯ L£ &É<ìä n&ÉT¶ ‘·–*Hês¡T.
<ëìô|’ Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ n\¢sT¡ ¢ »]–q$. ñuÛj
O
Ñ T· eT‘·dTü \ú ÁbÕs¡Hú ê\j·÷\≈£î >=|üŒ
BO
qwüeº TT dü+uÛ$Ñ +∫q~. Bì‘√ á sê»´+˝À Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ \ ø£\Vü‰\T Äs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ
>∑+CÀ{Ï, ø£fi≤´DÏ, ìC≤e÷u≤<äT, |üs“¡ ì¤ yÓTT<ä\>∑T dü˝ú ≤˝À¢ n\¢sT¡ \T »]–q$. Bì‘√
O
á sêheTT˝À ≈£L&É X¯ó~Δ, dü+|òTü ≥Hé, ‘·;>¢ ,¥ ‘·HJé + ñ<äé÷\T Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ $.

C
K©bÕ |ü<$ä s¡<Tä #› j

˚ T· &ÉeTT
ES
œ˝≤|ò‘ü Y ñ<äéTeTTe\¢, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eTTdæe¢ TT\T, ø±+Á¬>düT kÕ«‘·+Á‘√<äéTeTT˝À

#˚], ø±+Á¬>düTqT u≤>± ã\|üs∫¡ Hês¡T. ø±ì ≥Øÿ <˚X¯ C≤rj·T Hêj·T≈£î&ÉT eTTdübÔ Õò
EM
ø£e÷˝Ÿ s¡Ds¡+>∑eTT˝À Á^düT yê]ì z&ç+∫ düeTs¡ï, ø±qôdº+{ÏH√|ü⁄˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T

ø°\ø£ |ü≥ºD≤\T kÕ«BÛq|üs¡#·Tø=qï ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘·eTTdæ¢eTT\ yÓ’K]˝À e÷s¡TŒ
©
e#˚Ãdæq~— ≥Øÿ #·Áø£e]Ô ˝ÖøÏø+£ >± ≥Øÿ Á|ü»\ kÕs¡«uÛÖeTT&ÉT>±q÷, Ä<Ûë´‹àø£+>±

Á|ü|+ü #· eTTdæ+¢ \ eT‘·sø¡ ≈å£ î£ &ÉT>±q÷ uÛ≤$+|üã&˚yê&ÉT. K©bòÕ |ü<$ä á Ä<Ûë´‹àø£
dü+ã+<ÛäeTT‘√ ≈£L&çq~. yÓTT<ä{Ï j·TT<ëΔq+‘·s¡eTT ≥Øÿ Á|ü»\T á $<ÛëqeTT
e÷πsÃj·T{≤ìøÏ dü+dæ<äTΔ˝…’Hês¡T. ≥Øÿ Hêj·T≈£î\T sê»]ø£eTT eTT–+#˚dæ,
Á|üC≤dü‘·Ôsê»´+ (Republic) kÕú|æ+#·T≥≈£î, Ä<Ûë´‹àø£eTT>± e÷Á‘·eTT K©bòÕqT
ñ+#·{≤ìøÏ nqT≈£L\‘· #·÷|æ+∫Hês¡T. ≥Øÿ düT˝≤ÔHé nãT›˝Ÿ eTJ<éqT sê»´ÁuÛwÑ ßü ìº >±
#˚d,æ Á|ü|+ü #· eTTdæ+¢ C≤‘·T\ K©bòÕ>± Äj·Tq yÓTT<ä{Ï J‘·eTT, >ös¡yê\‘√ düV‰ü
m˝ŸBE nqT |ü≥Dº eTT˝Àì ˇø£ sê»uÛeÑ qeTT˝À qT+∫Hês¡T. ø±ì ø=~›s√E˝À¢H˚
≥Øÿ bÕs¡y¢ TÓ +≥Tyê] rs¡TŒ Á|üø±s¡eTT K©bòÕ |ü<$ä ì s¡<Tä #› d˚ ,æ K©bòÕqT <˚XÁ¯ uÛwÑ ßü ìº >±,
≥Øÿ<˚X¯ dü]Vü≤<äT˝› À¢qT+∫ ‘·]$Ty˚dHæ ês¡T. á $<Û+ä >± K©bòÕ |ü<$ä s¡<Tä ø› ±e&É+‘√,
uÛ≤s¡‘· eTTdæ¢+\ œ˝≤|ü‘√<äéTeTT n+‘·]+∫q~. eTTdüÔbòÕø£e÷˝Ÿ ne\+_+∫q
$<ÛëqeTTe\¢ œ˝≤|ò‘ü T· ≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \ øπ düT z&çb˛sTTq~.
á $<Û+ä >± ˇø£y|’Ó ⁄ü œ˝≤|ò‘ü T· øπ düT n+‘·]+#·≥+, sTT+ø=ø£ yÓ|’ ⁄ü Væ≤+<ä÷
eTTdæ¢+ ø£\Vü≤eTT\T <˚X¯yê´|üÔyÓTÆq n\¢s¡T¢>± #Ó\πs>∑≥+e\¢, dü«sêCÀ´<äéTeTT˝À
bÕ˝§Zq≥+ nqedüse¡ Tì <˚Xe¯ TTdæ+¢ \T uÛ≤$+#·&eÉ TT yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T. uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \
á eTqdü‘Ô «· +‘√ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T u≤>± ˝≤uÛ+Ñ bı+~Hês¡T. dü«sêCÀ´<äéTeTT‘√
KS
eTTdæe¢ TT\qT y˚sT¡ #˚jT· ≥˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+ >¬ \Tbı+~q~.
O
sê»ø°j÷· \˝À eTTdæe¢ TT\ yπ̊s ñìøÏ
BO
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT es¡≈î£ sTTø£ÿ&É »]–q eT÷&ÉT, Hê\T>∑T, œ˝≤|ò‘ü Y düu\ÑÛ T
$TqVü‰ Çø£ÿ&ç eTTdæ+¢ \T Á|üC≤J$‘·eTT‘√qT, sê»ø°j÷· \‘√qT, y˚sπ H˚ ñ+&ÉkÕ–].
ø=+<äsT¡ Á|üeTTK e´≈£î\Ô T ‘·|Œü e÷eT÷\T>± sTTø£ÿ&ç eTTdæe¢ TT\T, ôV≤’ <äsêu≤<äT ˇø£
O
dü«‘·+Á‘· sê»éTì, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT‘√, ˝Òø£ nø£ÿ&ç sê»ø°j÷· \‘√ ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î j˚T˝≤{Ï
C
dü+ã+<Ûeä TT˝Ò<qä T <äèø£Œ<∏eä TTqe\+_+∫]. ô|’ ‘·s>¡ ‹∑ , eT<Û´ä ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q
ES
eTTdæ+¢ \˝À n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\T C≤^s¡T<ës¡T,¢ eTq‡ãT<ës¡T¢ ˝Òø£ Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\T>±H˚
J$‘·eTT >∑&ùç |yês¡T. ø±e⁄q Ä˝≤{Ï yês¡T n+<äsT¡ sêh sê»ø°j÷· \≈£î <ä÷s¡+>±
EM
qT+&ÉT≥ ñ∫‘·eTqT≈£îHêïs¡T. ø±ì Á_{Ïwt uÛ≤s¡‘· ÁbÕ+‘·eTT˝À yê´|æ+∫q eT‘·

ø£\Vü≤eTT\T, sTTø£ÿ&É yê´|æ+#·{≤ìøÏ á sêh+ dü]Vü≤<äT\› T n&ÉT|¶ &ü ˝É <Ò Tä . Çø£ÿ&É
ø=ìï Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ ø£\Vü≤eTT\T, n\¢s¡T\T »s¡T>∑>±H˚ 1926˝À ªªÇ‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ
©
eTTdæM¢ THéμμ nqT dü+dü≈ú î£ |ü⁄Hê<äT\T y˚jT· ã&É$¶ . sêh eT‘·XÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q
ˇø£ ô|<ä› n~Ûø±], dü<sä Y j·÷sY »+>∑T nqTyês¡T n<Û´ä ø£‘å · |ü<$ä d”«ø£]+∫Hês¡T.
yÓTT‘·eÔ TTô|q’ sTTø£ÿ&ç qT+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eTTdæ+¢ sê»ø°j÷· \T Äs¡+uÛeÑ Te⁄‘ê$.
ø±øÏHê&É ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÛÑ
Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À, Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√ düVü‰j·T ìsêø£s¡DeTTq≈£î e÷s¡T>±
Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢eTT\T ˇø£]‘√ H=ø£s¡T düVü‰j·T ìsêø£s¡DeTTq¬ø’ ‘·eT X¯øÏÔ
kÕeTs¡úéTT\T ñ|üjÓ÷>∑|üs¡TdüTÔHêïs¡T. X¯ó~Δdü+|òüT≥qeTT, ‘·;¢>¥, ‘·HéJ+ nqT
ñ<äé÷\T CÀs¡T>∑ kÕ>∑T‘·THêïsTT. á |ü]dæ‘ú T· \˝À &çôd+ãs¡T 1923 dü+ˆˆ˝À (‘·÷s¡TŒ
>√<ëe] õ˝≤¢˝Àì) ø±øÏHê&É |ü≥Dº eTT˝À eTÚ˝≤q eTVü≤eTà<é n©>±] n<Û´ä ø£‘å q·
ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ ~. á düe÷y˚Xe¯ TT˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ø£\Vü≤eTT\T
n+‘·]+∫ XÊ+‹j·TT‘· J$‘·+ >∑&|É {ü ≤ìøÏ j˚T<ÓH’ ê e÷s¡eZ TT ø£ìô|≥ºe#·TÃqì <˚Xe¯ TT,
C≤rj·Tyê<äT\T jÓT+‘√ ÄX¯ô|≥Tºø=ìj·TT+&ç]. ø±ì j˚T˝≤+{Ï |ü]cÕÿs¡ e÷s¡eZ TT
ø£qã&É˝<Ò Tä . ø±+Á¬>düT˝À j˚Ts¡Œ&çq Á>∑÷|ü⁄\ es¡≈î£ ˇø£]H=ø£sT¡ $s√~Û+#·ø£ jÓTe]
|üì yês¡T #˚jT· ≥+ ñ‘·eÔ TeTH˚ |ü]cÕÿs¡eTT #˚dTü ø=ì].
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÑÛ
KS
ø±øÏHê&É˝À »]–q á eTVü‰düu≈ÑÛ î£ ôV≤’ <äsêu≤<äT õ˝≤¢ ø±+Á¬>düT ø£$T{° ‘·s|¡ ⁄üò q
jÓT+<äs√ düuTÑÛ ´\T yêeTq Hêj·Tø˘>±] n<Û«ä s¡éTTq yÓ[H¢ ês¡T. nø£ÿ&É dü‘´· eT÷]Ô>±]
O
n<Û´ä ø£‘å q· <˚oj·T sêh Á|ü»\ Á|ü‹ì<ÛTä \ düuÑÛ ˇø£{Ï »]–q~. Ä düu˝ÑÛ À leT‹
BO
düs√õ˙<˚$, yêeTqHêj·Tø˘, sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄X¯sà¡ >±s¡T¢ ôV≤’ <äsêu≤<äTyê]˝À eTTKT´\T.
ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄, H˚qT ≈£L&É bÕ˝§ZHêïeTT.
O
<˚oj·T sêh sê»ø°j·÷\>∑T]+∫ ˇø£ ∫‘·TÔ rsêàqeTTô|’ ‘·s¡®q, uÛÑs¡®q\T

C
❋
»s¡T>∑T#·T+&É>±, ˇø£ Á|üøÿ£ q ≈£Ls¡TÃqï sêeTø£èwüsí êe⁄, Ä #·sÃ¡ \qT Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø=ì,
ES
yê{Ïì <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì, ˇø£ rsêàqeTT Áyêdæ düs√õ˙<˚$>±]øÏ #·÷|æ+#·>±, ÄyÓT

#ê\ Á|üX+¯ dæ+∫ Ä rsêàqeTTqT dü‘´· eT÷]Ô>±] jÓT<äT≥qT+∫]. dü‘´· eT÷]Ô n#·Ã≥
EM
»s¡T>∑T#·Tqï ‘·sq®¡ , uÛsÑ q®¡ \≈£î Ä rsêàqy˚T |ü]cÕÿs¡eTì uÛ≤$+∫, düu≈ÑÛ î£ düeT]Œ+#·>±
n~ @ø£Áê+>± ÄyÓ÷~+#·ã&çq~.
á düu˝ÑÛ À ôV≤’ <äsêu≤<äTsêheTT˝À Á|üC≤ ñ<äé÷\>∑T]+∫, yêø±‡«‘·+Á‘·éTT,
©
ãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\ô|’q yÓ÷|üã&çq ìã+<ÛäqeTT\ >∑T]+∫q $wüj·÷\T u≤>±

#·]Ã+|üã&çq$. sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄ X¯sà¡ ø±düÔ |ò÷ü ≥T>± dü+uÛ≤wæ+∫Hês¡T. <ëì |ò*ü ‘·+>±
X¯s¡à>±s¡T ø±øÏHê&É qT+&ç ôV’≤<äsêu≤<äT #˚s¡>±H˚ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ leTTK+
❋
ã÷s¡TZ\ sêeTø£ècÕísêe⁄>±s¡T 1921 ˝À u§+u≤sTT $X¯«$<ë´\j·TeTT˝À L.L.B. |ü≥ºuÛÑÁ<äT˝…’
ôV’≤<äsêu≤<äT e∫Ã Hê´j·Tyê~>± ‘·eTeè‹Ô Äs¡+_Û+∫Hês¡T. yês¡T Á|üdæ<äΔ u≤´]düºs¡T eTVü≤eT<äT
ndüZsY e<ä› pìj·TsY>± |üì#˚ùdyês¡T. H˚qT, e÷ ‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄ 1921 ˝ÀH˚
Hê´j·Tyê<äT\T>± eè‹Ô yÓTT<ä\Tô|{ÏºHêeTT.
yê]#˚‹˝ÀøÏ n+~+∫q~. yê] eø±\‘·T düq<äT˝≤>∑T≈£îHêïs¡T. ÁbÕø°dº Tü #˚jT· ≈£L&É<ìä
ìùw~Û+∫Hês¡T. ‘·<äT|ü] ø=ìï s√E\πø X¯s¡à>±s¡T á sê»´+ e~˝Òdæ, |üPHê
yÓ[b¢ ˛sTTHês¡T. 1946 dü+ˆˆ es¡≈î£ |üPHê˝ÀH˚ ñ+&ç jÓTH√ïu≤<Û\ä T düV≤æ dü÷Ô ôV≤’ <äsêu≤<äT
kÕ«‘·+Á‘√<äéTeTTqT kÕ–+∫Hês¡T.
ãsês¡Tø¬ ’ ìC≤+ Ä+<√fi¯q
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT, œ˝≤|ò‘ü T· , XÊdüH√\¢+|òTü q ñ<äé÷\T #·\ã¢ &ç,
Á_{Ïwßü düsêÿs¡Tyê]øÏ ø±düÔ $ÁXÊ+‹ <=s¡Tø£>±H˚, ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ 1923˝À ãsêsY
sTT˝≤ø£ ‘·eT≈£î yê|üdTü sTT#˚Ãj·÷˝…qì, sê»Á|ü‹ì~Û (Viceroy) ‘√ ñ‘·sÔ Á¡ |ü‘T· ´‘·sÔ ê\T
KS
Äs¡+_Û+∫Hês¡T. e÷]Ã 1925˝À sê»Á|ü‹ì~Û ˝≤s¡T¶ ` ¬s&ç+>∑T ˇø£ Bs¡ÈyÓTÆq
Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT˝À ãsêsY düeTdü´ sTT+‘·≈î£ |üPs¡«y˚T |ü]cÕÿs¡yTÓ qÆ (Res-judicate) <äì,
O
á n+X¯eTT ‹]– $#ês¡Dj ° T· eTT ø±<äì, s¬ +&ÉT |üøeå£ TT\T BìøÏ ã<äT˝Δ ’… j·TT+&Ée\dæ
BO
j·TT+≥T+<äì »yêãT sTT∫ÃHês¡T. ìC≤+ á bıJwüqTï n+^ø£]+#·ø£ ˝≤s¡T¶ s¬ &ç+>∑T
ù|s¡, eT∞¢ düTBs¡yÈ TÓ qÆ ˇø£ C≤ãT Áyêdæ, n+<äT˝À eTTK´+>±, s¬ +&ÉT $TÁ‘· sêC≤´\˝À
O
@s¡Œ&çq ‘·>±<ë\ >∑T]+∫ j˚T ˇø£ÿ bÕØºøÏ ‘·T~ |ü]cÕÿs¡eTT#˚ùd n~Ûø±s¡eTT m+‘·
es¡≈î£ Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ ~? nì Á|ü•ï+∫Hês¡T. á düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· T≥≈£î
C
uÛ≤s¡‘· <˚XÊ+>∑eT+Á‹ (Secretary of State for India) #˚ ìj·T$T+|üã&É¶ Á_{Ïwßü bÂs¡Tì

ES
n<Û´ä ø£‘å q· , uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, ôV≤’ <äsêu≤<é Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚ es¡Tdü>± ìj·T$T+|üã&çq
Ç<äs› T¡ düuTÑÛ ´\T, ãsêsY Á|ü»\ Ç<äs› T¡ Á|ü‹ ì<ÛTä \‘√ ≈£L&çq ˇø£ ø£MTwüHé j˚TsêŒ≥T
EM
ø±e˝…qì ≈£L&Ü ìC≤+ dü÷∫+∫Hês¡T. ˝≤s¡T¶ s¬ &ç+>∑T ‘·q sê»Á|ü‹ì~Û, >∑es¡ïs¡T

»qs¡˝Ÿ |ü<äe⁄\qT $s¡$T+#·T≈£î+≥÷, Ç+>±¢+&ÉT yÓfi‚¢ düeTj·÷q 1926 dü+ˆˆ
©
e÷]ÃHÓ\˝À ìC≤+ dü÷#·q≈£î »yêãT |ü+|æ+∫Hê&ÉT. á C≤ãT <ë«sê ôV≤’ <äsêu≤<äT

sê»éTTô|q’ Á_{Ïwßü yê] |üse¡ ÷~Ûø±s¡+ (Paramountcy) qT nqTe]Ô+#˚ $wüjT· +˝À
Á_{Ïwüß <äèø£Œ<∏äeTTqT düŒwüº|üs¡∫Hê&ÉT. ø£MTwüHé @sêŒ≥T>∑T]+∫ ìC≤+ dü÷#·q
ìsêø£]dü÷Ô, ªªMT C≤ãT˝Àì $wüj·÷\˙ï |ü]o*+|üã&çq$. n+<äT˝À H˚qT, Hê
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, uÛ≤s¡‘<· X˚ Ê+>∑ eT+Á‹ >±$+∫q |ü]cÕÿsê\>∑T]+∫ |ü⁄qsê˝À#·q #˚jT· <ä–q
$wüj÷· \T ø=‘·$Ô j˚TMT˝Òe⁄μμ nì ‘Ó*|æHê&ÉT. Ç+ø± Äj·Tq á $<Û+ä >± ÁyêdæHê&ÉT:
Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡ $y˚#q·
ªªÁ_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\ >∑T]+∫ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
>∑\ kÕúqeTT, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\˝À, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ e⁄>±
MT≈£î n<˚kÕúqeTT >∑\<äH˚ yê<äqe\q, Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTT, MT eT<Û´ä q j˚Ts¡Œ&çq
dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ MTs¡T ˇø£ ‘·|ü <äèø£Œ<∏ä+ ne\+_düTÔHêïs¡ì ‘˚\T‘·T+~.
kÕs¡«uÛÖeTTì Á|ü‹ì~Û>± MTs¡T ne\+_+∫q ˇø£ ‘·|ü <äèwæìº <ä÷s¡eTT #˚jT· &ÉeTT
Hê$~Û. á düeTj·÷q á $wüjT· eTT >∑T]+∫ H˚qT eTÚqeTT eVæ≤ùd,Ô ‘·sê«‘· MTs¡T
Á|ü‹bÕ~+∫q MT Vü≤≈£îÿqT n+^ø£]+∫q≥Tº ns¡eú TT rj·T{≤ìøÏ M\Tø£\T>∑e#·TÃ.
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì sê»´dü‘Ô· düs√«‘·eÔ TyÓTqÆ ~. ø±e⁄q j˚T
KS
<˚oj·TsêE ≈£L&É düe÷q Á|ü‹|ü‹ôÔ |q’ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ dü+<ÛëqeTT#˚jT· T Vü≤≈£îÿ
ø£\<äì yê~+#·C≤\&ÉT. kÕs¡«uÛÖeTTì sê»´dü‘Ô· ˇ|üŒ+<äeTT\T, dü+~Û |üÁ‘ê\ô|q’ H˚
O
Ä<Ûës¡|&ü ˝ç <Ò Tä . á sê»´dü‘Ô· dü«‘·+Á‘·+>±qTqï~. $<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T, bÕ\d”\≈£î
BO
dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\ >∑T]+∫ $•cÕº~Ûø±sê˝Ò ø±ø£ <˚oj·T sêC≤´\‘√ >∑\
ˇ|üŒ+<äeTT\T, dü+~Û |üÁ‘ê\qT >ös¡$dü÷,Ô yÓTT‘·eÔ TT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À XÊ+‹, uÛÁÑ <ä‘\· T
ø±bÕ&É≥eTT, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, u≤<Û´ä ‘·. Bì |ü]D≤eTeTT >∑T]+∫ #·sÃ¡
O
nqedüse¡ TT. Ç~ sTT‘·s¡ dü+kÕúHêBÛXó¯ \e˝… MT‘√≈£L&É düe÷qeTT>± nqTe]ÔdTü +Ô ~.

C
á $wüjT· eTT >∑T]+∫ m≈£îÿe $X¯Bø£]+#·≥eTT nqedüse¡ TT. 1862˝À sTT‘·s¡

ES
<˚oj·T sêE\‘√bÕ≥T, ôV’≤<äsêu≤<äT sêE≈£L&É ˇø£ düq<äT bı+~q $wüj·TeTT

C≤„|øü +£ #˚sTTùdÔ #ê\Tqì nqT≈£î+{≤qT. á düq<äT˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ôV≤’ Á<ëu≤<äT
EM
dü+kÕúHêBÛX¯óì e+X¯eTT ∫s¡kÕúsTT>± qT+&Ée˝…qì ‘·qø√]ø£ yÓ\¢&ç+∫q~.

dü+kÕúHêBÛXó¯ &ÉT, Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì $XÊ«dübÕÁ‘·T&ÉT>± qT+&ÉTfÒø±ø£ kÕs¡«uÛÖeTTì
n+^ø±s¡eTT ˝Òì~, jÓTes¡T ≈£L&É yês¡dTü >∑ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh dæ+Vü‰düHê~Û|‘ü ´· eTT
©
eVæ≤+#·C≤\s¡T. $sêdü‘·T (Succession) >∑T]+∫ ‘·>±<ë j˚Ts¡Œ&ç‘˚ Á_{Ïwüß

Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqπø |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· TVü≤≈£îÿ >∑\<äT.
<˚oj·TsêC≤´\ Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î CÀø£éTT
ø£*Z+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ, Á_{Ïwüß kÕs¡«uÛÖeTTì |üs¡e÷~Ûø±s¡eTT˝À ì$T&çj·TTqï<äqT≥
¬s+&Ée ñ<ëVü≤s¡D>± ù|s=ÿqe#·TÃ. n‘·édüs¡yÓTÆq ø±s¡D≤\T+fÒ ‘·|üŒ, Á_{Ïwüß
Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î ‘·eT á Vü≤≈£îÿqT yê&Ée˝…qqTø√]ø£ j˚Te÷Á‘·eTT ˝Ò<äT. ø±ì
<˚oj·TsêE\T, j˚T Ä+‘·s¡+–ø£ XÊ+‹, $<˚X¯ uÛÑÁ<ä‘·‘√ ˝≤uÛÑ+ bı+<äT‘·THêïs√,
‘·T<ä≈£î n~ Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î >∑\ s¡ø£åD#˚ùd n~Ûø±s¡eTTô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç
j·TTqï~. Á_{Ïwüß kÕÁe÷»éTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T ø±ì ˝Ò<ë <˚oj·T
sê»´ Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\e\¢ <˚oj·T sê»´ Á|ü»\ dü+πøåeTeTT ô|’q #Ó&ÉT Á|üuÛ≤eeTT
|ü&ÉT‘·T+fÒ ø±ì, nedüs¡eTT |ü&çq|ü&ÉT ‘·>∑T #·s¡´ rdüT≈£îH˚ u≤<Ûä´‘· Á_{Ïwüß
kÕs¡«uÛÖeTTì |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT ô|q’ H˚ Ä<Ûës¡|&ü ç j·TTqï~. <˚oj·T sêE\T nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï
_Ûqï _Ûqï ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q sê»´dü‘Ô· ‘·T<ä≈î£ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT HÓsy¡ sπ˚ Ã u≤<Û´ä ‘·≈î£
˝Àã&ç j·TTqï~. á $wüjT· eTT m≈£îÿe #·]Ã+#·≈î£ +&É ˇø£ $wüjT· eTT >∑T]+∫ e÷Á‘·eTT
#Ó|Œü <ä\#·T≈£îHêïqT. MT≈£î ªª$XÊ«dübÕÁ‘·T&Óq’ ùdïVæ≤‘·T&ÉTμμ nqT _s¡T<äT <=s¡≈î£ ≥e\¢
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q sê»ø°j÷· \˝À, MT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
KS
sTT‘·s¡ sêC≤´\ø£+fÒ @<√ _ÛqïyÓTqÆ >=|üŒ <äsê® \_Û+∫q<äì MTs¡T uÛ≤$+#·≈L£ &É<Tä .
MT ìy˚<qä ô|q’ uÛ≤s¡‘· <˚XÊ+>∑eT+Á‹ Ä»„\T, |ü]cÕÿsê\ì|æ+#·Tø√ ≈£L&É<Hä ˚
O
MT n_ÛÁbÕj·TeTT‘√ H˚qT j˚Tø°u$ÑÛ +#·C≤\μμqì ˝≤sY`¶ s¬ &ç+>∑T sê»Á|ü‹ì~Û ìC≤+≈£î
BO
»yêãT Áyêdü÷Ô ªª<˚oj·T sêC≤´\eT<Û´ä , ˝Òø£ ˇø£ <˚oj·T sê»éTT, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
eT<Ûä´, ãj·T\T<˚]q ‘·>±<ë\T |ü]wüÿ]+#˚ Vü≤≈£îÿ, $X‚cÕ~Ûø±s¡eTT, Á_{Ïwüß
|üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTqπø >∑\<äT. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À eT<Û´ä e]Ô |ü]cÕÿs¡eTTqπø >∑\<äT.
O
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À eT<Ûäé]Ô |ü]cÕÿs¡eTT#˚j·TT ø√s¡TºqT (Court of Arbitration)

C
ìj·T$T+#·e#·TÃ. ø±ì <ëì ø£seÔ¡ ´+, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü«‘·+Á‘·yTÓ qÆ dü\Vü‰
ES
sTTe«≥eTT es¡πø ñ+&ÉTqT. Äô|’q |ü]cÕÿs¡eTT uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«y˚T #˚j·Te\dæ

j·TT+≥T+~μμ nì ≈£L&É düŒwü+º #˚dHæ ê&ÉT. ªªãsês¡T eéVü‰s¡eTTqT >∑T]+∫ $#ês¡D
EM
»]|æ ]b˛s¡Tº #˚jT· T≥≈£î eT<Û´ä e]Ô |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· T ø√s¡T≈º L£ &É ìj·T$T+#·&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T Ç~es¡øπ á eéVü‰s¡eTT >∑T]+∫ |ü]cÕÿs¡eTT
#˚dHæ ês¡T. Á|üdTü ‘Ô · eéVü‰s¡eTT >∑T]+∫ Ç~es¡øπ ˇø£ ˇ|üŒ+<äeTT <ë«sê #ê˝≤ø±\eTT
©
qT+∫ q&ÉTdüTqÔ ï $yê<ä+ n+‘·yTÓ T+~+#·ã&çq~. Ä ˇ|üŒ+<äeTT u≤>± Ä˝À∫+∫q

|æ<ä|ü j˚T˝≤{Ï dü+~>∑Δ‘· ˝Òì ìã+<Ûäq‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~. ø±ã{Ïº á eéVü‰s¡eTT
eT<Û´ä e]Ô |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· T ø√s¡T≈º î£ ˇ|üŒ–+#· ‘·–q<äì H˚qT uÛ≤$+#·C≤\qTμμ nì
˝≤s¡T¶ ¬s&ç+>¥, ìC≤+ ìy˚<äqqT s¡<äT› #˚dæHê&ÉT. <˚oj·T sêC≤´\ Ä+‘·s¡+–ø£
eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ ø£*+Z #·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ, n~Ûø±s¡eTT Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ø£\<äì,
❋
<˚oj·T sêC≤´\T düe÷qÁ|ü‹|ü‹‘Ô √, ‘·eT‘√ eéVü≤]+#·C≤\eì, ‘·eT eTTÁ<äyd˚ Hæ ê&ÉT.
❋
#·÷. nqTã+<ÛäeTT ù|.298
#·sÃ¡ ˙j·÷+X¯ y˚T$T≥q>± á ‘·‘+· >±\ìïj·TT <˚ìøÏ? me] u≤>√>∑T\ø£ì?
<˚oj·T sêE\T Á_{Ïwßü yê] CÀø£´+ düV≤æ +#·sT¡ ø£<ë! yê]øÏ Á_{Ïwßü yê] |üse¡ ÷~Ûø±s¡+,
$X‚cÕ~Ûø±s¡+˝≤+{Ï |ü]uÛ≤wü j˚T~ q#·Ã<äT ø£<ë! Çø£ Ç~ jÓTe]ì u≤>∑T#˚jT· {≤ìøÏ?
<˚oj·TsêC≤´\ Á|ü»\T á 20 e X¯‘êã›eTT˝À 16 ˝Òø£ 17e X¯‘êu≤›\Hê{Ï |ü]bÕ\q
U≤j·T+ ñ+#·{≤ìøÏ, ø√s¡&ÉeTT ˝Ò<äTø£<ë! Á|ü»\T e÷s¡TŒ ø√s¡T‘·THêïs¡T. 20e
X¯‘êã›eTTq≈£î ÄqT>∑TDýÓTqÆ |ü]bÕ\Hê $<ÛëqeTTqT ø±e˝…q+≥THêïs¡T. Á|üC≤‘·+Á‘·
sê»´ dæ<ëΔ+‘ê\ô|’q Ä<Ûës¡|ü&çq u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ø=s¡≈£î, Ä+<√fi¯q
Äs¡+_Û+∫Hês¡T. ø±ì Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ e⁄\T Á|ü»\ Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ ø√¬sÿ\≈£î $s¡T<ä+Δ >±
<˚oj·TsêE\ ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±sêìï ã\|üs¡∫Hês¡T. n~ ì»+>± $#ê]ùdÔ Á_{Ïwüß
kÕÁe÷»ýê<äT\T <˚oj·TsêE\ <ë«sê ‘·eT ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±sêìï ã\|üs¡#·&Éy˚T.
KS
Á_{Ïwüßyês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <˚oj·T dü+kÕúHê\qT, ‘·eT ã\e‘·Ôs¡yÓTÆq <äTsêZ\T>±
ô|≥Tº≈î£ Hêïs¡T. Á|üeTTK nyÓT]ø±<˚X¯ |üÁ‹ø±s¡#s· TT‘· ªª\÷sTT |òwæ sü T¡ μμ (Louis Fischer)
O
Áyêdæq≥Tº, á <˚oj·T sêC≤´\T 17e X¯‘êã›|⁄ü eT<Û´ä j·TT>∑eTT Hê{Ï œ˝≤¢\T (ø√≥\T).
BO
eT<Û´ä j·TT>∑eTTHê{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝Ò U≤j·TeTT>± qT+∫, á œ˝≤¢\˝À dæsú |¡ &ü ç j·TT+&Ü˝…
qH˚<˚ yê] j·TT<˚X› e¯ TT. 20e X¯‘êã›|⁄ü <ë&çì á eT<Û´ä j·TT>∑+Hê{Ï <äTsêZ\qT+&ç
O
n]ø£≥&º ÜìøÏ Á_{Ïwßü kÕÁe÷»ýê<äT\T <˚oj·T dü+kÕúHê\qT ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ Hês¡T.

C
Á_{Ïwßü yê] CÀø£éTT`bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTTô|’ |üP]Ô ìs¡“+<Ûeä TT

ES
düsY`n© sTTe÷+ ‘·q |ü<ä$ e<ä\Tø=ì ôV’≤<äsêu≤<äT qT+&ç yÓ[¢b˛sTTq

‘·sT¡ yê‘·, sêh |ü]dæ‘ú T· \T eT∞¢ #Ó&bç ˛sTT, |ü]bÕ\q ‘·|ü Á<√e |ü{qºÏ ~. s¬ +&ÉT
EM
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ qT+∫ Ä∫, ì*Ãq e´øÏÔ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± ˝Ò&ÉT. n~Ûø±s¡¢

ìj·÷eTø£+˝À ªqEsêqμ ‘·q |üPs¡«kÕúqeTT n\+ø£]+∫q~. ã+<ÛTä |üøbå£ Õ‘·eTT
>∑T]+∫ #Ó|Œü e\dæq<˚˝<Ò Tä . á˝≤{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT (Paramount
©
power) CÀø£´+ ø£*+ Z #·T≈£îqï~. ‘·T<ä≈î£ Á_{Ïwßü yês¡T, ìC≤+>±s¡T, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±,
eTVü‰sê» ãVü≤<äTs› T¡ düsY ` øÏwHü é |üsê¸<é ìj·÷eTø£eTTMT<ä sêJ|ü&Ü¶sT¡ . ø±ì s¬ $q÷´
b˛©düTXÊK eT+Á‹>±, s¬ $q÷´XÊK ø±s¡´<ä]Ù, b˛©düT &Ós¬’ ø£sº T¡ »qs¡˝Ÿ (I.G.P.) >±
Á_{Ïwßü düsêÿs¡T dü÷∫+∫q Ç+^¢wßü n~Ûø±s¡q¢ T ìj·T$T+#·{≤ìøÏ ìC≤+ ˇ|üø=qø£
‘·|Œü ˝Ò<Tä . s¬ $q÷´ b˛©düTXÊK\ eT+Á‹ ø£sï¡ ˝Ÿ Áf…+#Y s¬ $q÷´XÊK ø±s¡´<ä]Ù, &Ós¬’ ø£sº Y
»qs¡˝Ÿ {≤düÿsY, b˛©düT ◊.õ.|æ. (I.G.P.) >± Äs¡+ ÅkÕº+>¥ nqTyês¡\T ìj·T$T+|üã&Ü¶sT¡ .
Äs¡+ÅkÕº+>¥, u…+>±˝Ÿ b˛©düT düØ«düT‘√ dü+ã+<Ûeä TT ø£*–j·TT+&ÓqT.
eTVü‰sê» ãVü≤<äT›s¡T, Äs¡e ìC≤+ eTVü≤ã÷ã© u≤<äTcÕ ø±\eTT˝À
~yêqT>∑qT+&ç u≤>± nqTuÛeÑ eTT, ù|s¡TÁ|ü‹wü\˜ T kÕ~Û+∫q eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT. áj·Tq
s¬ +&ÉekÕ] 7e ìC≤+ MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé ø±\+˝À eT+Á‹eT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT
(President of the Executive Council) >± ‘·eT u≤<Û´ä ‘·\T HÓsy
¡ s˚ Ã¡ {≤ìøÏ dü+dæ<Tä &Δ H’Ó ê&ÉT.
Ç+^¢wüß yÓT+ãs¡T ø£s¡ïsY Áf…+#Yø±ø£, Ä]úø£eT+Á‹>± düsY nø£“sY ôV’≤<äØ (ôV’≤<äsY
qyêE»+>¥ _s¡T<äT‘√), $<ë´XÊKeT+Á‹>± eTVü≤B j·÷sY »+>¥, |ü]ÁX¯eT\ eT+Á‹>∑
nF˝Ÿ »+>¥, sê»ø°j·TXÊK eT+Á‹>± düsY ìC≤eT‘Y »+>¥ e¬>’sê eT+Á‹eT+&É*
❋
düuTÑÛ ´\T>± qT+&˚yês¡T. düjT· ´<é yÓTVü≤~ eT+Á‹eT+&É* ø±s¡´<ä]Ù>± ìj·T$T+#·ã&Ü¶sT¡ .
s¬ +&ÉekÕ] Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT CÀø£´+ ø£*–+#·Tø=q≥+ e\q ø=+‘· ˝≤uÛ+Ñ
KS
ø£*–+~. ìC≤j·Tr, kÕeTs¡´ú + ˝Òì n~Ûø±s¡T¢ ‘=\–+#·ã&Ü¶sT¡ . n~Ûø±s¡¢ ìj·÷eTø£+˝À
<äsê“s¡T Á|üu≤Û eeTT ‘·–bZ ˛sTTq~. X¯ø,ÔÏ kÕeTs¡´ú y˚T Á|üy÷Ó wüHé (ñ<√´>∑eTT˝À n_Ûeè~Δ)øÏ
O
‘·–q ns¡Ω‘\· T>± HÓ+#·ã&çq$. ø±ì Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À j˚T˝≤{Ï
BO
sê»ø°j÷Ó <äéTeTTHÓq’ Á|ü‹|òTü {Ï+#˚yês¡T. Ms¡T e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘·H˚ 1927 dü+e‘·‡s¡eTT˝À
yêø˘ kÕ«‘·+Á‘·´+, ãVæ≤s¡+>∑düuÛÑ\T ô|≥Tº≈£îH˚ Vü≤≈£îÿô|’q |üPs¡«+qT+N ñqï
O
ìã+<Ûäq\qT >∑{Ïº|üs¡Tdü÷Ô, eT+Á‹eT+&É* nqTeT‹ ˝Òì~, sê»ø°j·T düuÛÑ\T

»s¡T>∑C≤\eì, ìùw<Ûë»„\T ô|{ÏºHês¡T. Á_{Ïwüß ÁbÕ+‘·eTTqT+∫ e#˚Ã |üÁ‹ø£\e\¢
C
jÓTø£ÿ&É sê»ø°jT· uÛ≤yê\T sTTø£ÿ&ç kÕúìø£ Á|ü»˝À¢ ø£\T>∑T‘êy√ nH˚ uÛj Ñ T· eTTe\¢H˚
ES
ø±uÀ\T eTÁ<ëdüTqT+∫ e#˚Ã Væ≤+<ä÷, dü«sê»´, &Ó©’ m≈£î‡Áô|düT, |üPHê qT+∫ e#˚Ã
eTsêsƒ¡, dü¬s«+{Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷, ø£\ø£‘êÔqT+∫ e#˚Ã neTè‘·ãC≤s¡T |üÁ‹ø£,
EM
˝≤¨s¡TqT+∫ e#˚Ã Á{Ïã÷´Hé, »MT+<ësY, $T˝≤|t, &Û©ç ¢ qT+∫ e#˚Ã ]j·÷dü‘Y nqT
|üÁ‹ø£\T ìùw~Û+#·ã&çq$. ªªeTTw”sY <äøÿ£ Héμμ, ªªdüV≤” bòÕμμ nqT s¬ +&ÉT ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£\T
©
ôV’≤<äsêu≤<äT qT+&ç, ªªãT˝…{ÏHéμμ nqT ˇø£ Ç+^¢wüß |üÁ‹ø£ dæøÏ+Á<ëu≤<äT qT+&ç

❋
Mπs eTq eTVü≤B qyêE »+>¥. Ms¡T ôV’≤<äsêu≤<äT dæ$˝Ÿ düØ«düT˝À #˚] &ç|üP´{° ø£˝…ø£ºs¡T,
düVü≤ø±s¡XÊK ]õÅkÕºs¡T>∑ ‘·eT u≤<Ûä´‘·\T HÓs¡y˚]Ãq nq+‘·s¡+ eT+Á‹eT+&É* ø±s¡´<ä]Ù>±
ìj·T$T+|üã&Ü¶s¡T. Ms¡T Ä s√E˝À¢ j˚Te÷Á‘·eTT Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ nH˚ ≈£î\eT‘· uÛÒ<äeTT
˝Ò≈£î+&É ‘·eT |ü<ä$ HÓs¡y˚]ÃHês¡T. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ yÓTT<ä≥ ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±]
eT+Á‹eT+&É*˝À, ‘·s¡Tyê‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêheTT j˚Ts¡Œ&çq |æ<ä|ü ˙\+ dü+Je¬s&ç¶>±]
eT+Á‹eT+&É*˝À qT+&ç u≤<Ûä´‘·\T HÓs¡y˚]ÃHês¡T. >∑T»sê‘·T sêheTT j˚Ts¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· nø£ÿ&ç
>∑es¡ïsY>± 5 dü+e‘·‡sê\T u≤<Ûä´‘· HÓs¡y˚]ÃHês¡T.
yÓfi$¢‚ nì sTT~es¡øπ ‘Ó\T|üã&ÓqT. Ç<˚ <äXÊã›eTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTTqT+&ç
ªªs¡ôV≤ã¬s<äøÿ£ Héμμ nqT ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£ Äs¡+_Û+#·Hq’Ó ~. q\¢>=+&ÉqT+∫ ªª˙\–]μμ,
es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢˝Àì e÷qTø√≥qT+&ç ªª‘ÓqT>∑T |üÁ‹ø£μμ nqT ‘ÓqT>∑T yês¡|üÁ‹ø£\T
ø=+‘·ø±\eTTes¡≈£î q&É∫ Ä–b˛sTTq$. ‘·<äT|ü] ªª>√\ø=+&É |üÁ‹ø£μμ j·TqT
ns¡yΔ ês¡|Áü ‹ø£ ‘ÓqT>∑T˝À 1926˝À, 1927˝À ªªìC≤+ $»j·Tμμ nqT eTsêØƒ yês¡|Áü ‹ø£\T
Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ $. ªªq÷´ msêμμ (New Era) nqT Ç+^¢wßü yês¡|Áü ‹ø£, ªªs¡jT· ´‘Yμμ nqT
ñs¡÷› yês¡|üÁ‹ø£, á ¬s+&ÉT ≈£L&Ü ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTTqT+#˚ 1927 ˝À
Äs¡+_Û+#·HÓ’q$.
ø=ìï n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T
KS
sê»ø°jT· +>± á sêheTT˝À j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ\T ˝Òe⁄. ø±ì Ä]úøs£ +¡ >∑eTT˝À
O
n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T ø=+‘·es¡≈£î |üP]Ô #˚j·Tã&çq$. ìC≤e÷u≤<äT õ˝≤¢˝Àì
BO
ìC≤+kÕ>∑s,Y KeTà+ õ˝≤¢˝Àì yÓs’ ê, bÕ˝ÒsT¡ ÁbÕC…≈î£ \º ÁøÏ+<ä ø=ìï \ø£\å jÓTø£sê\
uÛ÷Ñ $T ‘·Ø, (e÷>±DÏ) kÕ>∑Tu≤≥T≈£î ‘˚ã&çq~. U≤Jù|≥, ã˝ŸV‰ü sYcÕ s¬ \’ Te÷s¡eZ TT
j˚Ts¡Œ&çq~. ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À $XÊ\yÓTqÆ s√&ÉT,¢ Å&H’Ó õ˚ yÓ÷Ø\T (eTTs¡T>∑T
O
ø±\«\T), eTT]øÏ ù|≥\T U≤∞ #˚sTT+∫, yê{ÏkÕúH˚ |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq Ç+&ÉT¢ ø£fÒº

C
ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|{ü ,ºÏ |ü≥Dº n_Ûeè~Δ dü+|òTü eTT (City Improvement Board) u≤>±H˚
ES
‘·qu≤<Û´ä ‘· HÓsy¡ ]˚ Ãq<äì #Ó|Œü e#·TÃ. >∑+&çù|≥ ˝Òø£ ñkÕàHékÕ>∑sY qT+∫ |ü≥Dº Á|ü»\≈£î
Á‘êπ> ˙fi¯d¢ ôü |Ì¢ j˚TsêŒ≥T #˚jT· HÓq’ ~. ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·TeTT qT+∫ |ü≥uº ÁÑÛ <äT\T
EM
ãj·T\T<˚] sêe&É+ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. M] dü+K´ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT ô|s¡T>∑T#·T+&ÉT≥#˚

sê»ø° j · T #Ó ’ ‘ · q é÷s¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ q ~. ñ‘ê‡Vü ≤ eTT>∑ \ j· T Te≈£ î \T, ø±s¡ ´ ø£ s ¡ Ô \ T
Á|üC≤J$‘·s¡+>∑eTT˝À eTT+<äT≈£î sêkÕ–]. düTs¡es¡eTT Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶>±s¡T eTÁ<ëdüT
©
$X¯«$<ë´\j·TeTTqT+∫ |ü≥uº ÁÑÛ <äT˝…’ ôV≤’ <äsêu≤<äT e#˚ÃdæHês¡T. Ms¡T Ä\+|ü⁄s+¡ ‘ê\÷ø±
yêdüÔe⁄´\T. eT+∫ C≤rj·Tyê~, <˚X¯uÛÑ≈£îÔ&ÉT. áj·Tq Hê´j·Tyê~>± eè‹Ô
ne\+_+∫Hês¡T. ø±ì á eè‹Ô˝À n+‘· $»j·T+ bı+<ä˝<Ò Tä . ªª>√\ø=+&Éμμ ns¡Δ
yês¡|üÁ‹ø£ dü+bÕ<äø£‘·«eTT eVæ≤+∫ |üÁ‹ø± s¡#·sTT‘·>± dü|òü\T&Ó’Hês¡T. áj·Tq
ôV≤’ <äsêu≤<äT ‘Ó\T>∑T Á|ü»\˝À C≤rj·TuÛ≤yê\T sπ ø¬ ‹Ô+∫Hês¡T. qej·TTe≈£î˝À¢ ñ‘˚»Ô eTT
ø£*Z+∫Hês¡T. Ç<˚$<Ûä+>± \ø£ÎDYsêe⁄ bÕsƒ¡ø˘>±s¡T ªªìC≤+ $»j·Tμμ nqT eTsêØƒ
yês¡|Áü ‹ø£ dü+bÕ<äø‘£ «· eTT eVæ≤+∫, sêheTT˝Àì eTs¡sêƒ «&Ü ÁbÕ+‘·|⁄ü Á|ü»\˝À m+‘√
ñ‘ê‡Vü≤eTT ø£*+Z ∫Hês¡T. Hê $TÁ‘·T\T düjT· ´<é ndü<Tä ˝≤¢, q÷´ msê (New Era) nqT
Ç+^¢wßü yês¡|Áü ‹ø£ <ë«sê Á|ü»\˝À u≤>± C≤>∑è‹ ø£*+Z ∫Hês¡T.
❋
|üÁ‹ø± s¡#s· TT‘·>± H˚qT
á Áø=‘·Ô J$‘êìøÏ Hê≈£î jÓT+‘· ns¡Ω‘· j·TTqï<√ Ä˝À∫+#·˝Ò<äT. |üÁ‹ø±
s¡#q· >∑T]+∫ H˚qT jÓTø£ÿ&Ü ‘·]“j·T‘Y (ÅfìÆ… +>¥) bı+<ä˝<Ò Tä . ø£˙dü+ u≤>± q&ÉTdüTqÔ ï
|üÁ‹ø£˝À¢ #˚] |üì H˚sT¡ Ãø=ì j·TT+&É˝<Ò Tä . nqTuÛeÑ eTT kÕ~Û+∫j·TT+&É˝<Ò Tä . ì»+>±
$#ê]ùdÔ j˚T $X¯«$<ë´\j·TeTT˝ÀHÓH’ ê #˚] |üÁ‹ø± s¡#q· ≈£î ÄqT>∑TDýÓTqÆ sê»ø°jT· ,
Ä]úø£ $wüj·÷\>∑T]+∫ $<ëúÛ≤´düeTT #˚j·TT uÛ≤>∑éTT Hê≈£î \_Û+#·˝Ò<äT. H˚qT
m+‘·es¡≈£î düeTs¡Tú&ÉHê j·TqT $wüj·T e÷˝À∫+#·≈£î+&É á s¡+>∑eTT˝À ø±\T
KS
ô|{ÏHº êqT. e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄|ü+‘·T\T>±s¡T Áb˛‘·‡Væ≤+∫Hês¡T. H˚qT <Ûs’Ó ´¡ eTT
#˚dHæ êqT. Ä ø±\eTT˝À Á|üuTÑÛ ‘·« düe÷#ês¡XÊK nqTq~ j˚TB ˝Ò<Tä . |üÁ‹ø± eTTÁ<äD
O
>∑T]+∫q ìj·Te÷\qqTdü]+∫ düsê«~Ûø±sê\T |ü≥Dº b˛©düT ø£MTwüqs¡T (ø√‘ê«˝Ÿ)øπ
BO
ñ+&˚$. |üÁ‹ø± eTTÁ<äD≈£î dü+ã+~Û+∫q <äs¡U≤düTÔ ø√‘ê«˝Ÿ kÕôV≤ãT e<ä›
ô|≥Tºø√e\dæe#˚Ã~. <äs¡U≤düTÔ eT+ps¡T#˚ùd n~Ûø±s¡eTT ø√‘ê«\T<˚. |üÁ‹ø£\qT
O
ø£+Á{À\T˝À ô|≥Tº≈£îH˚ düsê«~Ûø±sê\T ø√‘ê«˝ŸkÕôV≤ãT ≈£î+&˚$ Ä ø±\eTT˝À

C
sê» ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç>¶ ±s¡T ø√‘ê«˝Ÿ |ü<$ä ô|’ qT+&ç]. H˚qT ªªs¡jT· ´‘Yμμ
ES
yês¡|Áü ‹ø£ eTTÁ~+#·T≥≈£î M]e<äH› ˚ <äsU¡ ≤düTÔ ô|≥Tºø=ì nqTeT‹ bı+~‹ì.

|üÁ‹ø± ìs¡«Vü≤DeTTq≈£î ø±e\dæq j˚TsêŒ≥T¢ j˚TMT ˝Òe⁄. Ä]úø+£ >± ≈£L&Ü
EM
j˚Tj˚TsêŒ≥T¢ ˝Òe⁄. Hê Ä]úø£ |ü]dæ‹ú j˚TMT u≤>±˝Ò<Tä . ô|≥Tºã&ç ô|≥Tº uÛ≤>∑dTü &ú TÉ ø±ì
˝Òø£ j·T»e÷ìø±ì ˝Ò&TÉ . H˚H˚ j·T»e÷ìì, H˚H˚ ñ<√´–ì, H˚H˚ ô|≥Tºã&ç<ës¡T&ÉqT.
H˚H˚ ø±]à≈£î&ÉqT, H˚H˚ e]ÿ+>∑T »s¡ï*düTqº T!
©
❋
Ç<˚ ø±\eTT˝À H˚qT Hê´j·Tyê<äeè‹Ô ne\+_+∫HêqT. Hê ‘·eTTà&ÉT eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄
á n<Ûë´j·TeTT ÁyêdüTÔ+&É>± eT÷&ÉTs√E\ ÁøÏ+<ä≥ 11e &çX¯+ãs¡T 1973 Hê&ÉT ñ<äj·TeTT
8`15 >∑+≥\≈£î dü«s¡ZdüTú&Ó’Hê&ÉT. sêeT#·+Á<äsêe⁄ Hêø£+f… eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\T ∫qï. Äj·Tq
ej·TdüT‡ 74 dü+e‘·‡s¡eTT\T. H˚q÷ e÷ ‘·eTTà&ÉT ñuÛÑj·TT\eTT ˇø£ »‘·q #·<äTe⁄≈£îHêïeTT.
düeTwæº ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T>± 1939 es¡≈£î J$‘·eTT >∑&ç|æHêeTT. H˚qT 6 dü+e‘·‡sê\T ÁbÕø°ºdüT
#˚dqæ |æ<|ä ü á eè‹ÔøÏ ‘·–qyê&çì >±qì Á>∑V≤æ +∫HêqT. á eè‹Ô˝À H˚qT dü+|üPs¡eí TT>±
$|òü\T&Éqì|æ+#·T≈£îHêïqT. ø±e⁄q Hê´j·Tyê<ä eè‹ÔøÏ dü«dæÔ #Ó|æŒ, 1927 qT+∫ ªªs¡j·T´‘Yμμ nqT
ñs¡÷› yês¡|üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈£îì>∑ ø=‘·Ô J$‘·eTT Äs¡+_Û+∫‹ì.
q÷s¡Ts¡÷bÕj·T\ eT÷\<Ûqä eTT‘√ |üÁ‹ø£ Äs¡+_Û+∫HêqT. yÓTT<ä{dÏ +ü ∫ø£ leT‹
düs√õ˙<˚$ Hêj·TT&ÉT>±] X¯óuÛ≤odüT‡\‘√ ãj·T\T<˚]q~. Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± qTqï
düsY eTVü‰sê» øÏwHü é |üscY Õ<é ‘·eT ñs¡÷› ø£$‘·<ë«sê Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô Áyêdæq ^‘ê\‘√
s¬ +&Ée dü+∫ø£ ãj·T\T<˚]q~. q÷s¡T s¡÷bÕj·T\T $sêfi¯eTT H=dü+– eTVü‰sê»
ãVü≤<ä÷›sY <ÛäqdüVü‰j·TeTT >±$+∫Hês¡T. Ç+‘·≈£î$T+∫q Ä]úø£ j˚TsêŒ≥T j˚TB
˝Ò≈£î+&ÓqT.
πøX¯esêe⁄>±s¡T Ç+‘·es¡≈£î ôV’≤ø√s¡Tº »&û®>± qT+&ç, n|ü⁄&É|ü⁄&˚ ‘·eT |ü<ä$
$s¡$T+#·Tø=ìj·TT+&ç]. Ms¡T ªª<äø£ÿHé ˝≤ ]b˛s¡Tºμμ nqT ˇø£ e÷dü|üÁ‹ø£
Á|ü#T· ]+#˚yês¡T. n+<äT˝À ôV≤’ ø√s¡Tº rs¡TŒ\T eTTÁ~+|üã&˚$. M]~ n<˚ ù|s¡T‘√ ªª<äøÿ£ Hé
KS
˝≤ ]b˛s¡Tº Áô|dtμμ nqT ˇø£ eTTÁ<äDXÊ\≈£L&É ñ+&˚~. πøX¯esêe⁄>±s¡T ‘·eT
eTTÁ<äDXÊ\˝À H˚qT Á|ü#T· ]+#·T ªªs¡jT· ´‘Yμμ |üÁ‹ø£qT n#·TÃy˚ùd j˚TsêŒ≥T#˚d,æ Hê
O
ô|q’ yês¡+yês¡+ |ü&TÉ ‘·Tqï Ä]úø£ e‹Ô&ìç dü&*É +∫]. Ç|ü&ÉT Äs¡´düe÷» Á|üeTTK
BO
Hêj·T≈£î&Óq’ |ü+&ç{Ÿ qπs+<äsY J Ä ø±\eTT˝À eT+∫ ñ‘ê‡Vü≤eTT>∑\ j·TTe≈£î&ÉT.
(Ms¡T sTT{°e\H˚ ~e+>∑‘T· ˝…]’ ). Äj·Tq ø=ìï e÷düeTT\ es¡≈î£ ‘·q düeTj·TeTT
O
ì∫Ã y˚TH˚»s¡T>± düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ dæ<äΔ|ü&çHê&ÉT. á $<Ûä+>± ø=ìï e÷düeTT\T

C
»]–q ‘·sT¡ yê‘· 1928e dü+ˆêTT Äs¡+uÛeÑ TT qT+∫ Ç+ø=ø£ j·TTe≈£î&ÉT, Hê≈£î
ES
düV‰ü j·T|ü&{É ≤ìøÏ dü+dæ<Tä &Δ H’Ó ê&ÉT. Äj·Tq ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T|ü⁄ |ü≥uº ÁÑÛ <äT&ÉT
ãw”sY nVü≤à<é ‘êV”≤sY>±s¡T. eT+∫ C≤rj·Tyê~, <˚X¯uÛÑ≈£îÔ&ÉT. ‘êV”≤sY düVü‰j·T
EM
dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT>± Hê≈£î ‘√&ÉŒ&˚yê&ÉT. 1929 dü+ˆˆ˝À ªªs¡jT· ´‘Yμμ |üÁ‹ø£ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚
Ä|æyj ˚ T· ã&˚ es¡≈î£ Hê‘√ |üì#˚dHæ ê&ÉT. ‘·<qä +‘·se¡ TT, ãw”sY nVü≤à<é ‘êV”≤sY Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´–>± #˚], ‘·Vü≤o˝≤›s¡T>± ìj·T$T+|üã&Ü¶s¡T. ø=~›ø±\eTT ÁøÏ+<ä≥H˚ õ˝≤¢
©
ø£˝…ø£ºs¡T>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« düØ«düTqT+∫ ô|HéwüHéô|’q ‘·eT |ü<ä$ì

$s¡$T+#·T≈£îHêï&ÉT. |üÁ‹ø£\≈£î eTTK´ Ä<Ûës¡eTT Á|üø≥£ q\T (Advertisements). ø±ì
ªªs¡j·T´‘Yμμ ≈£î n≥Te+{Ï Ä<Ûës¡eTT \_Û+#·˝Ò<äT. #·<äTes¡T*#·TÃ yê]¸ø£ #·+<ë˝Ò
Ä<Ûës¡eTT ø±e⁄q jÓT|ü&ÉT ˝À≥T ã&É®fÒ! m|ü&É÷ Hê≈£î Ä]úø£ u≤<Ûä˝Ò. Ç{≤¢
u≤<Û|ä &ü TÉ #·Tqï Á|ü‹ düeTj·÷q l øÏwHü `é u≤´]düsº ,Y qqTï Ä<äT≈£îH˚yês¡T. yês¡T $sêfi≤\
s¡÷|üeTT˝À mø£ÿ&çqT+#Ó’Hê &ÉãT“ rdüT≈£e#˚Ãyês¡T. qyêãT kÕ˝≤sY »+>¥, sêC≤
<ÛHä sé êCŸ^sYJ, sêC≤ Á|ü‘ê|ü ^sYJ Á|üeTTK<ë‘·\T.
|üÁ‹ø£\T, |üÁ‹ø±~Û|‘ü T· \ u≤<Û´ä ‘·\T
yêø±‡«‘·+Á‘·´+, ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ T ô|≥Tº≈î£ H˚ ùd«#·Ã˝¤ ìÒ sêheTT˝À ø=+‘·es¡ø¬ H’ ê
|üÁ‹ø£\ <ë«sê #Ó‘’ q· éTT ø£*–+#·e#·TÃqì H˚qT qy˚Tàyê&çì. Ä qeTàø£eTT‘√ |üÁ‹ø±
s¡#·q Äs¡+_Û+∫HêqT. XÊdüqdüuÛÑ\T ˝Òì, Á|üuÛÑT‘·«eTTqT $eT]Ù+#˚ e´‹πsø£|üø£å+
˝Òì |ü]bÕ\q˝À, |üÁ‹ø£\ ÁbÕeTTK´+ #ê˝≤ ñ+≥T+<äì Á>∑V≤æ +∫HêqT. sê»ø°jT·
bÕØº\T ˝Òì sê»éTT˝À Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTT ø£*+Z #·&eÉ TT Á|üC≤düeTdü´\qT jÓT<äTs=ÿq&ÉeTT,
Á|ü»\ ø£wdºü Tü U≤\T Á|üuTÑÛ ‘·« <äèwæ˝º ÀøÏ ‘˚e&ÉeTT, |üÁ‹ø£\ u≤<Û´ä ‘·. ìÁ~düTqÔ ï j·T»e÷ìì
ø±e*ø±ùd ≈£îø£ÿ (watch-dog) j˚T$<Û+ä >± y˚T˝§ÿ\T|ü⁄‘·T+<√, n<˚ $<Û+ä >± ìÁ~düTqÔ ï
Á|ü»\qT y˚T˝§ÿ*|æ, ‘·eT Á|üC≤kÕ«eT´ Vü≤≈£îÿ\T kÕ~Û+#·Tø=qT≥≈£î dæ<äΔ|üs¡#·&Éy˚T
KS
ªªs¡j·T´‘Yμμ u≤<Ûä´‘· nì ‘·\∫, düeTdü´\T #·]Ã+#˚yê&çì. n+‘·es¡≈£î Á|üuÛÑT‘·«
n~Ûø±s¡T\qT bı>∑&TÉ ‘·÷ e∫Ãq Ä#êsêìøÏ _Ûqï+>±, yês¡T ne\+_+#˚ neø£ ‘·eø£
O
#·s´¡ \qT u≤>± $eT]Ù+#˚yê&çì. Á|üuTÑÛ ‘·«eT+fÒ Á|ü»˝À¢ qTqï uÛj Ñ T· eTT b˛>=≥ºe˝…qqT
BO
<äèwæ‘º √ ø=ìï ø=ìï |üsê´j·TeTT\T, |ò÷ü ≥T>± $eT]Ù+#˚yê&çì.
ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+ uÀ<Ûqä uÛ≤wü
O
ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·TeTT˝À $<ëúÀ<Ûqä uÛ≤wü>± ˇø£ <˚Xu¯ ≤Û wüjT· >∑T ñs¡÷≈› î£

C
Ç∫Ãq kÕúqeTTqT H˚qT ã\|ü]#˚yê&çì. ñs¡÷,› bòÕs¡d” uÛ≤wü\˝À Hê $<ëúÛ≤´düeTT

ES
»s¡>≥∑ eTTe\¢ ø±uÀ\T H˚qT m|ü&É÷ ñs¡÷q› T Áù|$T+#˚yê&çì. ø=+<äsT¡ $TÁ‘·T\T

Hê‘√ n+^ø£]+#˚yês¡T ø±s¡T. ñs¡÷› n~Ûød£ +ü U≤´≈£î\ e÷‘·èuÛ≤wü ø±ø£ b˛e#·TÃqT.
EM
ø±ì $<˚Xu¯ ≤Û wü nsTTq Ç+^¢wßü ‘√ b˛*ùd,Ô <˚X¯ uÛ≤wüjT· >∑T ñs¡÷≈› î£ ÁbÕeTTK´+ >∑\<äì
H˚qT qy˚Tàyê&çì.
©
eTT©ÿ uÛ≤yê\qT ã\|üs#¡ T· ≥

n$, #·<Tä e⁄≈£îqï j·TTe≈£î\ dü+K´ ô|s¡T>∑T#·Tqï s√E\T, <ëì‘√bÕ≥T ìs¡T<√´>∑
düeTdü´≈£L&É Äs¡+uÛÑyÓTÆq~. ô|<ä› ñ<√´>∑eTT\ô|’q e÷eT÷\T>± ñ‘·Ôs¡<˚X¯eTT˝À
ìedæ+#·T eTTdæe¢ TT\T ìj·÷eTø£eTT ø±e&ÉeTTe\q, ∫qï ñ<√´>∑eTT\MT<ä>÷∑ &Ü
ñ‘·sÔ ¡ <˚Xd¯ Tü ˝ú Ò düT\uÛeÑ TT>± e#˚Ãyês¡T. n+<äT#˚‘· ªªeTT©ÿμμ uÛ≤yê\T ãj·T\T<˚]q$.
$<ë´XÊU≤~Û|‹ü D.P.I., I.G.P. Ä|òd” Tü \˝Àì ñqï‘· |ü<eä ⁄\ô|q’ |ü+C≤ãT˝À ìedæ+#·T
U≤HékÕôV≤ãT\T ìj·T$T+|üã&˚yês¡T. $<ë´XÊK˝À |üì#˚j·TT kÕúìø£ d”ìj·TsY
n~Ûø±s¡T\≈£î>±ì, d”ìj·TsY Ábıô|òdüs¡¢≈£î>±ì Á|üyÓ÷wüHé\T bı+<˚ neø±X¯eTT
˝Òøb£ ˛j˚T~. <ë<ë|ü⁄ nìï XÊK\ |ü]dæ‹ú Ç{≤¢>π ñ+&˚~. ø±e⁄q eTT©ÿuÛ≤yê\qT
ªªs¡j·T´‘Yμμ ã\|üs¡#˚~.
ø±]àø√<äéTeTT
Hê≈£î C≤„|øü e£ TTqï+‘·es¡≈î£ , 1928 dü+ˆˆ˝À qqT≈£î+{≤qT, ø±]à≈£î\˝À n\»&ç
ãj·T\T<˚]q~. ìC≤+ s¬ ˝’ «Ò ñ<√´>∑T\T, ø±]à≈£î\T düyTÓ à Äs¡+_Û+∫Hês¡T. ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh #·]Á‘·˝À Ç~ Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± »]–q düyTÓ à. |ò‘ü e˚ ⁄˝≤¢U≤Hé, sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄ >±s¡\T
á düyTÓ à Hêj·T≈£î\T. sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄ s¬ ˝’ «Ò ñ<√´–. ø±ì |ò‘ü e˚ ⁄˝≤¢U≤Hé s¬ ˝’ «Ò ñ<√´–
KS
ø±&ÉT. á düyÓTà‘√ ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À ø±]àø√<äéTeTT ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq<äì
#Ó|Œü e#·TÃqT. n|ü&ÉT dü+|ò÷ü \>∑T]+∫q #·{≤º\T j˚TM ˝Òe⁄.
¬s’˝Ò«qT ø=q&ÉeTT ` s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£qT Ä|æy˚j·T&ÉeTT
O
BO
Ä s√E˝À¢ ¬s’\T, sêheTT~ (State Railway) ø±<äT. Ç~ ˇø£ ø£+ô|˙yê]
j·÷»e÷qéTTq q&ç#˚~. ìC≤eTT >±´s¡+{°&ÉT ùdº{Ÿ ¬s’˝Ò« (N.G.S.R.) nqã&˚,
O
á ø£+ô|˙ øπ +Á<ä+ \+&ÉH˝é À qT+&˚~. Á_{Ïwßü ô|≥Tºã&ç<ës¡‘¢ √ ≈£L&ÉT≈£îqï~ á

C
ø£+ô|˙. Ms¡T ‘·eT ø£+ô|˙ eX¯eTT˝ÀqTqï ÄdüT\Ô ìïj·TT n$Tà ‘·eT eéVü‰s¡eTT
ES
eTT–+#·Tø=qT≥≈£î ‘·j·÷¬s’Hês¡T. n|ü&ÉT ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT á ¬s’˝Ò«qT

ø=qT≥≈£î dü+dæ<äΔyÓTÆq~. n~ 1929 e dü+e‘·‡s¡eTT, Á|ü|ü+#· yê´|üÔyÓTÆq es¡Ôø£
EM
yê´bÕs¡ e÷+<äéTT Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ s√E\T. nìï edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T |ü&bç ˛e⁄#·T+&çq$.

edüTeÔ ⁄\Tqï$ø±ì &ÉãT“ ø=s¡‘· Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. á düeTj·÷q Hês¡à˝Ÿ s√E˝À¢ ñ+&˚
jÓT≈£îÿe <Ûäs¡\‘√ ¬s’˝Ò« ÄdüTÔ\T ø=q&ÉeTT ñ∫‘·eTTø±<äì Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëqeTTqT
©
ªªs¡jT· ´‘Yμμ |üÁ‹ø£ |ò÷ü ≥T>± K+&ç+∫q~. Á_{Ïwßü ô|≥Tºã&ç<ës¡T,¢ kÕÁe÷»ýê<äT\

ÁX‚jT· düT‡πø á eéVü‰s¡eTT q&ÉT|üã&ÉT#·Tqï<äì H˚qT $eT]Ù+∫‹ì. Ç+‘·{‘Ï √ düsY
nø£“sY ôV’≤<äØ Ä]úø£, ¬s’˝Ò«XÊK eT+Á‹ ` ÄÁ>∑Vü‰y˚X¯ó˝…’, ªªs¡j·T´‘Yμμ, ªªq÷´jÓTsêμμ
(New Era) nqT |üÁ‹ø£\qT Ä|æyj ˚ T· T≥≈£î dü+dæ<Tä ˝Δ ]’… . s¬ $q÷´, b˛©düTXÊK eT+Á‹
ø£sï¡ ˝Ÿ Áf…+#Y á #·s´¡ qT ã\|üs∫¡ Hês¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT 1929e dü+e‘·‡s¡|⁄ü y˚THÓ\˝À
á s¬ +&ÉT |üÁ‹ø£\qT Ä|æyd˚ qæ ~. Ç+‘·{‘Ï √ ªªs¡jT· ´‘Yμμ J$‘·eTT düTe÷s¡T s¬ +&ÉT
dü+e‘·‡sê\qïs¡ ø±\eTT˝ÀH˚ düe÷|üyÔ TÓ qÆ ~.
ôde’ THé ø£MTwüHé Ä>∑eTqeTT
1927 dü+e‘·‡sê+‘·+qT+∫ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À eT∞¢ sê»ø°jT· dü+#·\qeTT
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ªªdüsY C≤Hé ôde’ THé (Sir John Simon) n<Û«ä s¡éTTq Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T
düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq ˇø£ bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø ø£MTwüHé uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î |ü+|ü⁄≥≈£î Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Á|üø{£ +Ï ∫q~. á Á|üø≥£ q ‘·eT Ä‘·à>ös¡eeTTq≈£î uÛ+Ñ >∑øs£ e¡ TT>± qTqï<äì,
uÛ≤s¡‘· Á|ü»\T ñÁ~≈£î˝Ô ]’… . 1919˝À Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&çq sê»ø°jT·
dü+düÿs¡D\T jÓT+‘·es¡≈î£ Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ e∫Ãq$, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT, ‘·q Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘êqT
q&ÉT|ü⁄ø=qT≥≈£î jÓT+‘·es¡≈î£ dæ<eΔä TT>±qTqï<äqT $wüjT· eTTqT, nq>± uÛ≤s¡rj·TT\T
m+‘·es¡≈î£ ‘·eTô|’ ‘êeTT sê»ý˚T\T≥≈£î ‘·–qyês¡ì, |ü]o*+#·T≥≈£î j˚Ts¡Œ&çq á
KS
ø£MTwüHéqT bÕØº uÛÒ<äeTT˝Ò≈£î+&É, ãVæ≤wüÿ]+#·T≥≈£î n+<äs¡T rsêàì+#·Tø=ì].
$T‘·yê<äT\T, n‹yê<äT\T, Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düV≤ü ø£]+#·T#·Tqïyês¡T, düV‰ü j·Tìsêø£sD¡
O
yê<äT\T, H√#˚+»s¡T¢ (No changers), dü«sê»´ bÕØºyês¡T, ø±+Á¬>düTyê<äT\T, sê»uÛ≈Ñ î£ \Ô T
BO
n+‘ê j˚Tø£Áê+>± ˇø£ y˚~ø£qT+∫ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« yÓœ’ ]ì K+&ç+∫]. ø£MTwüH˝é À
uÛ≤s¡rj·TT\qT #˚s¡Ãø£b˛e&ÉeTT, yÓTT‘·ÔeTT uÛ≤s¡‘·C≤‹ì nee÷q|üs¡∫q≥Tº>±
O
uÛ≤$+#·ã&ÓqT.
C
&çôd+ãs¡T 1927˝À eTÁ<ëdüT˝À ø±+Á¬>düT eTVü‰düuÑÛ &Üø£sº T¡ nHê‡] n<Û´ä ø£‘å q·

ES
»]–q~. ôde’ THé ø£MTwüHqé T ãVæ≤wüÿ]+#·e˝…qì j˚Tø£ Áê+>± rsêàì+#·ã&çq~.

Ç+‘·es¡≈î£ <˚Xe¯ TT˝À #Ó\sπ –q Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ø£\Vü≤eTT\T, ø±+Á¬>düT˝Àì Á>∑÷|ü⁄
EM
uÛÒ<äuÛ≤yê\T n˙ï ‘ê‘êÿ*ø£+>± n+‘·]+∫q$. Á|üuÛÑT‘·«eTTqT jÓT~]+#·e˝…qqT

<äè&ÛÉdü+ø£\ŒeTT‘√ <˚X¯Á|ü»\T dæ<äΔyÓTÆ]. ôd’eTHé ø£MTwüHé uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷uÛ≤>∑eTTMT<ä
ø±\Tô|≥Tº#T· +&É>± düyTÓ à\‘√ uÛ≤s¡‘· Á|ü»\T ø£MTwüH≈é î£ kÕ«>∑‘e· TT #Ó|Œæ ]. ˝≤¨sY˝À
©
˝≤˝≤\»|ü‹sêjYT Hêj·Tø£‘·«eTT˝À yÓ[¢q }πs–+|ü⁄MT<ä b˛©düTyês¡T »]|æq

<äTs¡+‘ê\≈£î Á|ü»\T >∑T] nsTT]. ˝≤˝≤J b˛©düT yê] ˝≤Øƒ<Óã“\≈£î ã*jÓÆT,
dü«s¡dZ Tü ˝ú ]’… . b˛©düTyê] E\T+qT j˚T e÷Á‘·eTT ˝…øÿ£ ô|≥ºø,£ <˚XÁ¯ |ü»\T <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >±
ø£MTwüHqé T ãVæ≤wüÿ]+∫]. ˇø£ Áø=‘·j Ô T· T>∑yT˚ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ <äì #Ó|Œü e#·TÃqT. eTÁ<ëdüT˝À
»]–q ø±+Á¬>düT eTVü‰düu≈ÑÛ î£ ôV≤’ <äsêu≤<äTqT+∫ jÓT+<äs√ yÓ[]¢ . yê]˝À H˚qT ≈£L&Ü
#˚]j·TT+{Ïì. nø£ÿ&É yÓTT<ä{kÏ Õ] Hê≈£î lu≤KsY n© MTsê®qT ø£\TdüT≈£îH˚ neø±X¯eTT
\_Û+∫q~.
ø±+Á¬>düT˝À yÓTT<ä{kÏ Õ] <˚oj·T sêC≤´\>∑T]+∫ rsêàqeTT
ø±+Á¬>düT #·]Á‘·˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] Çø£ÿ&É <˚oj·T dü+kÕúqeTT\˝À sê»ø°j·T
dü+düÿs¡D\>∑T]+∫ ˇø£ rsêàqeTT á $<Û+ä >± #˚jT· ã&çq~.
ªª<˚oj·T dü+kÕúHêBÛXó¯ \, yê] Á|ü»\ ñuÛj Ñ T· T\ ÁX‚jT· düT‡ø=s¡≈î£ dü+kÕúHêBÛXó¯ \T,
Á|üC≤ ÁbÕ‹ì<Û´ä dü+dü\ú T, u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, yê] sê»éTT\˝À kÕú|+æ #·e\dæq
nedüse¡ TTqï<äì ø±+Á¬>düT n_ÛÁbÕj·T|ü&TÉ #·Tqï~μμ.
l dü‘·éT÷]Ô á rsêàqeTTô|’ ñ|üq´dædü÷Ô <˚oj·T sêE\≈£î jÓTìï
dü˝≤eTT\‘√|ü⁄\ >ös¡eeTTqïqT, jÓTìï õ.dæ._. (G.C.B) õ.dæ.◊.Ç. (G.C.I.E.),
õ.dæ.j·Tdt. (G.C.S.) _s¡T<äT\TqïqT H˚qT dü«j·T+>± <˚oj·T sêE\‘√ eTq$
KS
#˚jT· <ä\#·T≈£îqï~ @eTq>± <ëdü´+ es¡≈î£ y˚TeTT yês¡T düe÷qeTT>± Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«
O
>∑T˝≤+\ eTì|æ+#·Tø=qT≥˝À j˚Te÷Á‘·eTT dü+<˚V≤ü eTT˝Ò<Tä . ˇø£ uÛ<Ò eä TT e÷Á‘·eTT
ø£\<äT. e÷ bÕ<äeTT\≈£î ÇqT|ü X¯è+K˝≤\T |ü&j ç T· Tqï$. yê] X¯è+K˝≤\T ã+>±s¡T‘√
BO
#˚jT· ã&çq$. @yÓq’ qT X¯è+K˝≤˝Ò!
O
<˚oj·T sê»´ Á|ü»\˝À e÷s¡TŒ

C
Ç<˚ dü+e‘·‡s¡eTT u§+u≤sTT˝À <˚oj·T dü+kÕúHê\ Á|ü»\ eTVü‰düuÑÛ yÓ÷#·s¢¡

ES
sêeT#·+Á<äsêe⁄>±] n<Û´ä ø£‘å q· — eTs=ø£ eTVü‰düuÑÛ lìyêdü nj·T´+>±] n<Û´ä ø£‘å q·

»]–q~. <˚oj·T sêE\ #ÛÁ· ‘·#êÃ¤jT· ÁøÏ+<ä Á|üC≤ÁbÕ‹ì<Û´ä dü+dü\ú <ë«sê dü+|üPs¡í
EM
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕú|qü ø√s¡T‘·÷ rsêàqeTT\T >±$+|üã&çq$.

Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À jÓTH√ï e÷s¡TŒ\T ø£\T>∑T#·T+&çqqT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À
j˚Te÷Á‘·eTT ø£<*ä ø£˝<Ò Tä . ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT‘√ düV‰ü <˚oj·T dü+kÕúHê\ >∑T]+∫,
©
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTT e÷s¡T#·Tqï~. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT

j˚Te÷Á‘·eTT \ø£´å eTT #˚jT· T≥˝Ò<Tä . Á|ü‹ÁøÏjT· (Reaction) Ç+ø=ø£ $<Û+ä >± qT+&˚~.
nsTTHê ø±˝≤ìï n]ø£≥&º +É jÓTe]øÏ kÕ<Û´ä eTT? ø±˝≤ìï nqTdü]+∫ e÷s¡T#·Tqï
uÛ≤yê\qT n]ø£≥&º +É nkÕ<Û´ä +.
n+»eTHé ‘·sF¡ ÿ ôV≤’ <äsêu≤<äT
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh j·TTe≈£î\T m+<äs√ j·T÷s¡|⁄ü e¬>s’ ê sTT‘·s¡ K+&Ü\T, |ü]düs¡
sêÅcÕº\T yÓ[¢ #·<äTe⁄ø=ì, Áø=‘·Ô uÛ≤yê\T, Áø=‘·Ô ñ‘ê‡Vü≤eTT‘√ ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î
‹]–edüTHÔ êïs¡T. á˝≤{Ï yê]˝À eTTK´+>± ù|s=ÿq<ä–q eTTdæ+¢ \˝À l n©j·÷sYU≤Hé.
(M]øÏ ‘·sT¡ yê‘· n©j·÷esY»+>¥ nqT _s¡T<äT\_Û+∫q~. Ms¡T Ç|ü&ÉT eTVü‰sêh
>∑es¡ïsY>± qTHêïs¡T) l u≤KsY n© $Tsê®. (‘·sT¡ yê‘· Ms¡T |ü_ø¢ ˘ düØ«düT ø£MTwüHé
düuTÑÛ ´&ÉT, ˝Àø£duü dÑÛ uü TÑÛ ´&ÉT>± qT+&ç]). l |òE ü s¢ V¡ ≤ü e÷Hé ($<ë´XÊU≤~Û|‹ü ` D.P.I,
`, n©>∑&ÉT $X¯«$<ë´\j·TeTT ÁbıyÓ’düT#êq‡\sY) yÓTT<ä\>∑Tyês¡T >∑\s¡T. Ms¡+‘ê
n‹yê<ä uÛ≤yê\T>∑\ düe÷»yê<äT\T. #·<Tä e⁄\T eTT–+#·Tø=ì j·T÷s¡|⁄ü qT+∫ e∫Ãq
❋
‘·sê«‘· n©j·÷sY U≤Hé, u≤KsY n©$Tsê®>±s¡¢ ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± ªªn+EeTHé ‘·sF¡ ÿ
(Anjumane Taraqui ` n_Ûeè~Δ dü+|òüTeTT) ôV’≤<äsêu≤<äTμμ nqT ˇø£ dü+|òüTeTT
❋❋
j˚Ts¡Œ&çq~. ≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT, |òE ü s¢ V¡ ≤ü e÷Hé, &Üø£sº Y \r|òdt j ü T· ´<é, ã÷s¡T\Z
KS
sêeTø£èwüsí êe⁄, løÏwHü ,é MTsY nø£“s¡©U≤Hé yÓTT<ä\>∑Tyês¡T á dü+|òTü düuTÑÛ ´\T. H˚qT
≈£L&É ˇø£ düuTÑÛ ´&ÉqT. n©j·÷sY U≤Hé dü+|ò÷ü <Û´ä ≈£îå &ÉT>±, |òE ü s¢ V¡ ≤ü e÷Hé ø±s¡´<ä]Ù>±
O
|üì#˚ùdyês¡T. Á|ü‹ düuÛÑT´&ÉT ‘·q Ä<ëj·TeTT qqTdü]+∫ q÷{ÏøÏ 5 s¡÷bÕj·T\
#=|üq á dü+|òüTeTTq≈£î #·+<ë sTTe«e\dæe#˚Ã~. n©j·÷sYU≤Hé HÓ\≈£î 50
BO
s¡÷bÕj·T\ <ëø± #·+<ë sTT#˚Ãyês¡T. Ä s√E˝À¢ n©j·÷sY U≤Hé ñkÕàìj·÷
$X¯«$<ë´\j·TeTT˝À #·]Á‘· uÀ~Û+#·T ˝…ø£Ãs¡sY>± |üì#˚ùdyês¡T. |òüE¢s¡Vü≤e÷Hé
O
dæ{ø° ±˝ÒJ˝À ns¡Xú ÊgeTT uÀ~Û+#·T ˝…øÃ£ s¡s>Y ± qT+&˚~.

C
ES
❋
u≤KsY n©$Tsê® ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·« kÕÿ\s¡Twæ|ü⁄‘√ »s¡à˙˝À qT+&ç (B.Sc.) _.j·Tdt.dæ.
&çÁ^ bı+~Hês¡T. ìj·Te÷\ qqTdü]+∫ Äj·Tq Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑eTT˝À #˚s¡e\dæ j·TT+&ÓqT.
EM
u≤KsY n©$Tsê® kÕeTýê<ä uÛ≤yê\T Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î q#˚Ã$ø±e⁄. ø±e⁄q Á|üuÛÑT‘·«eTT u≤KsY

n©$Tsê® ‘·q uÛ≤yê\T e÷s¡TÃø=ì ‘·q $<˚X¯$TÁ‘·T\‘√ Áyê‘·|üPs¡«ø£+>± jÓT˝≤{Ï dü+ã+<ÛäeTT
ô|≥Tºø√≈£L&É<äì |ü≥Tºãf…ºqT. ø±ì u≤KsY n©$Tsê® ‘·q uÛ≤yê\T e÷s¡TÃø√˝Ò<äT. Á|üuÛÑT‘·«
e‹Ô&çøÏ ˝§+>∑˝Ò<äT. ø±ã{Ïº ìØí‘· ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·«eTT Äj·Tq≈£î ñ<√´>∑+ #·÷|æ+#·˝Ò<äT.
©
á$<Ûä+>± u≤KsY n©MTsê® Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑eTT ‘·|æŒ+#·T≈£îHêïs¡T. 1927 |òæÁãe]˝À Áãôd\T‡

(Brussels)˝À »]–q kÕÁe÷»ýê<ä e´‹πsø£ n+‘·sê®rj·T eTVü‰düu≈ ÑÛ î£ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA
|ü+&ç‘T· &ÉT uÛ≤s¡‘Á· |ü‹ì~Û>± yÓ[H¢ ês¡T. Ä eTVü‰düu˝ÑÛ À u≤KsY n©$Tsê®≈î£ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA‘√
|ü]#·j·TeTT ø£*–q~. n|üŒ{ÏqT+∫ Ms¡TuÛÑj·TT\˝À ùdïVü≤ uÛ≤yê\T+fÒ$).
❋❋
&Üø£ºs¡T \r|òt düsT÷<äT≈£î j˚T Á|ü‘˚´ø£ sê»ø°j·T |üø£åeTT‘√ dü+ã+<ÛäeTT ˝Ò≈£î+&ÓqT. ø±ì Äj·Tq
eT+∫ C≤rj·Tyê~, ¬s+&ÉT C≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘·eTTqT, ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ªªÄq˝Ÿ eT*ø˘μμ ìHê<äeTTqT
K+&ç+#˚yês¡T. <˚Xe¯ TT, <˚Xd¯ Tü \ú ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£eT>∑T Á|ü‹sê»ø°jT· , sTT‘·s¡ ñ<äé÷\˝À &Üø£sº T¡ >±s¡T
uÛ≤>∑eTT rdüT≈£îH˚yês¡T. ø=+‘·ø±\eTT es¡≈£î yês¡T ùdº≥T
cont...
ôV’≤<äsêu≤<äT˝À #·<äTe⁄≈£îqï j·TTe≈£î˝À¢ düe÷»yê<ä uÛ≤yê\T ø£*Z+#·&ÉeTT
n+EeTHé ‘·sF¡ ÿ ôV≤’ <äsêu≤<äT jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› e¯ TT. á ñ<˚X› e¯ TT‘√ düTe÷s¡T
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT ø=+‘·|üì »]–q~. ø±ì ‘·sê«‘· á dü+|òüTeTT
ìØ®eyÓTqÆ ~. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä]úøe£ T+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ Á|ü<eä∏ T sö+&é fÒãT˝Ÿ
ø±HéÁô|qò T‡≈£î \+&ÉHé yÓfió¯ ¢ düeTj·÷q, n©j·÷sYU≤Hé dü+$<Ûëq eéVü‰sê\ dü\Vü‰<ës¡T
(Constitutional Affairs Adviser) >± ìj·T$T+|üã&É≥eTT, ø±+Á¬>düT Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>±
|ü+&ç{Ÿ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ñ+&ÉT düeTj·÷q yês¡T j˚TsêŒ≥T#˚dqæ ø±+Á¬>düT˝Àì
ø±]àø£XÊK ø±s¡´<ä]Ù>± u≤KsY n©$Tsê® ìj·T$T+|üã&É≥eTT‘√ ªªn+»eTHé ‘·sF¡ ÿ
ôV≤’ <äsêu≤<äTμμ ø°Då +Ï ∫, ìØ®eyÓTÆ ‘·T<ä≈î£ ndü$Ô T+∫q~.
KS
Áø=‘·Ô Hêj·Tø£‘«· +
n$, á X¯‘êã›|⁄ü eT÷&Ée <äXÊã›eTT n+‘·yTÓ T+<äT#·Tqï s√E\T. Çø£ Áø=‘·Ô
O
<äXÊã›+ Äs¡+uÛÑeT>∑T#·Tqï~. ˇø£ Áø=‘·Ô j·TTeø£ Hêj·Tø£‘·«+ ãj·T\T<˚s¡T#·Tqï~.
ˇø£ ÁãVü≤à#ê] (‘·T<ä≈î£ ˇø£ düHê´dæ) ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üC≤ J$‘·+˝À Á|üy•˚ +∫].
BO
yêπs kÕ«$T sêe÷q+<ä rs¡ú. sêheTT˝À yê] Á|üC≤ J$‘·+ 1929 qT+∫
Äs¡+uÛÑeTjÓT´qT.
O
Ç|üŒ{Ï eTVü‰sêh˝À #˚]j·TTqï ñkÕàHêu≤<äT õ˝≤¢, sêÅcÕº\ |ü⁄qs¡«éd”øú s£ D¡

C
»s¡T>∑Tes¡≈î£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À qT+&ÓqT. Ä õ˝≤¢˝À ªªVæ≤|üŒs¡μZ μ nqT ˇø£ ∫qï
ES
Á>±eTeTT >∑\<äT. nø£ÿ&É Ç<äs› T¡ k˛<äsT¡ \ ø£èwæ, ‘ê´>∑eTTe\¢ >∑Ts¡T≈£î\+ |ü<‹Δä ô|q’
ø±+Á¬>düT düuÛÑT´\T>± qT+&ç. Ä ‘·s¡Tyê‘· ùdº≥T ø±+Á¬>düT $<ÛëqeTT yê]øÏ q#·Ãq+<äTq ùdº≥T
EM
ø±+Á¬>düTqT e<ä\Tø=ì]. ø±ì >±+BÛ eTVü‰‘·Tàì‘√H˚ ø±ø£, leT‹ düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT, &Üø£ºsY
nHê‡], &Üø£sº Y C≤ø°sVY Qü ùdHé, n© k˛<äsT¡ \T yÓTT<ä\>∑T Hêj·T≈£î\‘√ yê]øÏ ùdïVü≤ dü+ã+<Ûë\T+&˚$.
©
\r|òt düsT÷<é>±s¡T #ê\ K+&ç‘·+>± ìs=àKe÷≥+>± e÷{≤¢&˚yês¡T. ìwüÿs¡¸>± $eT]Ù+#˚

e´øÏÔ. ø=+‘·ø±\eTT yês¡T Á|üuÛÑT‘·«yÓ’<ä´XÊK˝À õ˝≤¢ dæ$˝Ÿ düs¡®Hé>± ≈£L&É |üì#˚dæHês¡T. yês¡T
düVü‰j·T yÓ’<ä´ XÊU≤~Û|ü‹>± qTqï ø±\+˝À yÓ’<ä´XÊU≤~Û|ü‹>± ‘·eT|ü<ä$ $s¡$T+#·T≈£î+≥÷
yÓfi‚¢ düeTj·÷q ˇø£ MT{Ï+>∑T˝À dü+uÛ≤wædü÷Ô Á|üuÛÑT‘·«, yÓ’<ä´XÊK |ü]bÕ\q >∑T]+∫ >∑{Ïº>±
$eT]Ù+∫]. <ëì |òü*‘·+>± &Üø£ºsY\r|òü⁄ düsT÷<äT≈£î ‘·q ñ<√´>∑eTTq≈£î dü«dæÔ #Ó|üŒe\dæ
e∫Ãq~. ‘·<Tä |ü] yês¡T Á|üuTÑÛ ‘·« ÄC≤„qTkÕs¡eTT, |ü≥Dº eTTqT+∫ ‘·]$Ty˚jT· ã&ç] (Externed).
yês¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT e<ä*ô|{Ïº ø=+‘·ø±\eTT n©>∑&é $X¯«$<ë´\j·TeTT˝À yÓ<’ ´ä XÊg |ü+&ç‘T· \T>∑,
ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± |üì#˚j·TT#·T+&˚yês¡T. á $<Ûä+>± ø=+‘·ø±\eTT »]–q ‘·s¡Tyê‘· ‹]–
ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î e∫Ã &Üø£ºs¡T>± Åô|’y˚≥T ÁbÕøÏºdüT #˚j·TT#·T+&ç].
ˇø£ ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕú|+æ #·ã&çq~. á bÕsƒX¡ Ê\ ÁbÕ<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T>± kÕ«$T
sêe÷q+<ärs¡ú HÓ\≈£î 50 s¡÷bÕj·T\ n\yÓH‡é ô|q’ J$‘·eTT Äs¡+_Û+∫Hês¡T á
bÕsƒX¡ Ê\ eTTK´+>± eTsêsƒê«&É ÁbÕ+‘·+˝À, C≤rj·TuÛ≤yê\T düèwæ+º #·&eÉ TT˝À #˚dqæ
ùde |ò*ü ‘·+>± jÓT+<äs√ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T ãj·T\T<˚]].
XÊs¡<ë#·≥eº TT ` u≤\´ $yêVü≤ ìs√<Ûä ñ<äéTeTT
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À XÊs¡<ë #·≥eº TT nqT ù|s¡T‘√, u≤\´ $yêVü‰\T n]ø£fºÒ
XÊdüqeTT Ä#·sD¡ ˝ÀìøÏ e∫Ãq~. Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì j˚T sêheTT˝À≈£L&É sTTø£
u≤\´ $yêVü≤eTT\T »s¡T>∑T≥≈£î M\T˝Ò<Tä . ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ùd«#·Ã>¤ ±
»]π>$. Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘·|⁄ü düsêÿs¡T õ˝≤¢\ yês¡T, ‘Ó\+>±D≤ Ç˝≤ø±˝Àì KeTà+õ˝≤¢˝À
KS
Á|üy˚•+∫ jÓTÁs¡TbÕ˝…+˝ÀH√, eT~Ûs¡˝ÀH√, mø£ÿ&É M\T+fÒ nø£ÿ&É ùd«#·Ã¤>± u≤\´
$yêVü≤eTT\T »s¡T|ü⁄ø=ì yÓfiy¢‚ ês¡T. yÓTT‘·eÔ TTô|q’ XÊs¡<ë #·≥eº TT˝≤{Ï ˇø£ #·≥eº TT
O
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À ≈£L&É nedüs¡eTì ˇø£ ñ<äéTeTTqT ˝ÒeBdæHêeTT, á
BO
ñ<äéTeTTq≈£î nqT≈£L\+>± ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ T »]|æHêeTT. <ëìøÏ, ˇø£ e´‹πsø£yTÓ qÆ
ñ<äéTeTT≈£L&É ãj·T\T<˚]q~. Ä e´‹πsø£ X¯≈î£ \Ô T u≤\´ $yêVü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫q
O
Ä#ês¡eTT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTT CÀø£´+ ø£*+Z #·Tø√≈£L&É<ìä yê~+#˚yês¡T.

C
y˚TeTT ˇø£ düuÑÛ s¬ &ç¶ Vü‰dü˝º Ÿ˝À, ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T|ü⁄ ñs¡÷› Ábıô|dò sü T¡
ES
nãT›˝Ÿ Vü≤UŸ>±] n<Û´ä ø£‘å q· »]|æHêeTT. H˚qT, n©j·÷sYU≤Hé, ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄
yÓTT<ä\>∑T $TÁ‘·T\+<äs¡eTT ñ|üq´dæ+∫HêeTT. düuÛÑ˝ÀqTqï dü+|òüT$Á<√Vü≤X¯≈£îÔ\T
EM
ø=+<äs¡T, n\¢] Äs¡+_Û+∫Hês¡T. n+‘·{Ï‘√ düuÛÑ eTT–dæq~. ‘·<äT|ü] eTTdæ¢+

Hêj·T≈£î&É>T∑ ãVü≤<ä÷s› Y j·÷sY »+>¥ n<Û´ä ø£‘å q· e÷ ñ<äéTeTTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>± ˇø£
ãVæ≤s¡+>∑düuÛÑ »]–q~. n+<äT˝À H˚qT, &Üø£ºs¡T \r|òü⁄ düsT÷<é, Ç<ä›s¡eTT e÷
©
n_ÛÁbÕj·÷\qT yÓ\¢&çdü÷Ô ñ|üq´dæ+#· Á|üj·T‹ï+∫HêeTT. ø±ì dü+|òüT$Á<√VüQ\T

e÷ ñ|üHê´düeTTqT kÕ>∑ìe«˝Ò<Tä . ˇø£ ∫Á‘·eTT e÷Á‘·eTT »]–q~. H˚qT ñ|üq´dæd÷ü Ô
ñ+&É>± ˇø£ eTTdæ¢+ ùdïVæ≤‘·T&ÉT ˇø£ ˙fi¯¢>±¢düTqT n+~+∫Hê&ÉT. Ä ˙fi¯ó¢ H˚qT
‘êπ>dæHêqT. Ç~ á düu˝ÑÛ À qTqï e÷ <ä>]Z∑ ã+<ÛTä e⁄\ <äèwæ˝º À |ü&~¶É . eTTdæ+¢
n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\¢&ç+#·T‘·T+<äì nqTø√ã&˚ ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£ ªªs¡Vü≤ã¬s <äø£ÿHéμμ á
$wüj·TeTT>∑T]+∫ #·]Ãdü÷Ô, ˇø£ eTTdæ¢+ e´øÏÔ #˚‹#˚ n+~+#·ã&çq ˙fi¯ó¢ Á‘ê–q
q]‡+>∑sêe⁄ m+‘·es¡≈£î Væ≤+<ä÷ n_ÛÁbÕj·TeTT yÓ\¢&ç+#·&ÜìøÏ ns¡TΩ&Éì u≤>±
$eT]Ù+∫q~. Bì‘√ Væ≤+<ä÷ düe÷»eTT˝À ø=+‘· n\»&ç ãj·T\T<˚]q~ e÷
ã+<ÛTä e⁄\T ø=+<äsT¡ qqTï ãVæ≤wüÿ]+∫].
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚jT· &ÉeTT ˇø£ $<Û+ä >± düT\uÛeÑ TT.
ø±ì dü+|òü÷ìøÏ $s¡T<äΔ+>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚j·T&ÉeTT Ä ø±\eTT˝À ø£wüºkÕ<ÛäýÓTÆq
$wüjT· eTT. eTTdæ+¢ ùdïVæ≤‘·T\≥T+∫, Áu≤Vü≤àDÒ‘s· ¡ Væ≤+<ä÷ ùdïVæ≤‘·T\‘√≈£L&É ø£*dæ
ªª{°μμ |ü⁄#·TÃø√e&É+ eTVü‰ø£wüº+>± qT+&˚~. ˇø£ |üsê´j·TeTT eTÚ˝≤Hê cÂø£‘·©
ôV≤’ <äsêu≤<äT e∫Ãq düeTj·÷q, Äj·Tq‘√ ø£\TdüTø=qT≥≈£î e÷ sTT+{À¢ ˇø£ {°
bÕØº j˚TsêŒ≥T#˚d,æ eTÚ˝≤HêqT ÄVü‰«ì+∫HêeTT. Äj·Tq‘√ ø£\dæ ªª{°μμ |ü⁄#·TÃ≈£îHêïeTT.
Ç~ e÷ Hêj·Tq>±] <äèwæ˝º À |ü&qç ~. Ç+‘·{‘Ï √ yês¡T ÄÁ>∑VQü ˝…’ eTeTTà\qT (qqTï,
KS
e÷ ‘· e TTà&ç ì ) <ä ÷ s¡ + >± qT+#· ≥ eTT Äs¡ + _Û + ∫Hês¡ T . á˝≤{Ï $ jÓ T H√ï
|òüT≥ºeTT\Tqï$.
1929e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ªªs¡jT· ´‘Yμμ |üÁ‹ø£qT Ä|æyj
O ˚ T· T düeTj·÷q, Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
BO
Hê≈£î ˇø£ H√{°dTü ø±ì, ˝Òø£ ˇø£ yê]ï+>¥ (ôV≤#·Ã]ø£) ø±ì j˚TB Çe«≈£î+&Ü |üÁ‹ø£qT
Ä|æyj ˚ T· T #·s´¡ rdüT≈£îqï~. ‘·<Tä |ü] Ç\T¢, Ä|òd” Tü qT k˛<ë #˚d]æ . ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
$s¡T<ä+Δ >± qT+&ÉT, ˝Òø£ H˚se¡ TT yÓ÷|ü>\∑ kÕeTÁ– j˚TB <=s¡ø˝£ <Ò Tä . yÓTT‘·eÔ TTô|q’
O
H˚qT, Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·eT #·s´¡ >∑T]+∫ |ü⁄qsê˝À∫+#·e˝…qì ˇø£ <äsU¡ ≤düTÔ ô|≥Tºø√>±,
C
eT+Á‹eT+&É* ø±s¡´<ä]Ù düj·T´<é eTVü≤~ (eTVü≤~ qyêE »+>∑T) >±s¡T m+‘√

ES
kÕqTuÛ÷Ñ ‹ #·÷|æ+∫Hês¡T. düV‰ü j·T|ü&Ü¶sT¡ . yê] dü\Vü‰ Á|üø±s¡eTT sê»ø°jT· XÊK

eT+Á‹ èTVü≤~ j·÷sY »+>∑T>±]‘√ ø£\TdüTø=ì <äsU¡ ≤düTÔ Ç∫ÃHêqT. yês¡T ªªs¡jT· ´‘Yμμ
EM
‘·|ü e÷s¡eZ TT |ü≥˝º <Ò ìä ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«+,
n–ï |üs«¡ ‘·eTT ô|q’ ≈£Ls=Ãì ñqï<äì, á |üs«¡ ‘·+ jÓT|ü&ÉT |ü–* n–ï C≤«\˝À¢
n~ uÛdÑ àü yÓTbÆ ˛‘·T+<√ j˚TyÓ÷qì ‘·eT uÛj Ñ T· eTTqT e´ø£|Ô sü ∫¡ ]. yÓTT‘·eÔ TTô|q’ yês¡T
©
ªªs¡jT· ´‘Yμμ øπ düTqT |ü⁄qsê˝À∫+#· ‘·–q<äì eT+Á‹eT+&É*øÏ dæbÕò s¡dTü #˚dHæ ês¡T.
Çø£ á dü+<äs“¡ e¤ TT˝À Hê≈£î #˚jT· ‘·–q~, $T–*q~ j˚TB ˝Ò<Tä . Äs√>∑´+
≈£L&É #Ó&qç ~. &Üø£sº T¡ dü\Vü‰ Á|üø±s¡eTT ø=+‘· ø±\eTT e÷ Á>±eTeTT˝À, ø=+‘·ø±\eTT
ôV’≤<äsêu≤<äT˝À, ø=+‘· ø±\eTT Äs√>∑és¡eTT (eT<äq|ü*¢) ˝À, ø=+‘·ø±\eTT
$XÊK|ü≥Dº eTT˝À düeTTÁ<ärs¡eT+<äT >∑&|ç ,æ düTe÷s¡T s¬ +&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T, $ÁXÊ+‹
rdüT≈£î+≥÷, ø±\j·÷|üq #˚d‹æ ì. Ç+‘·{‘Ï √ á n<Ûë´j·TeTT eTT–kÕÔqT.
★ ★ ★
nsTT<äe Á|üøs£ D¡ eTT
ñ|ü dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT ` eTVü‰‘·Tà&ç <ä+&ûj÷· Á‘·
>±+BÛeTVü‰‘·Tàì ª<ä+&û e÷s¡TŒμ (<ä+&ûj÷· Á‘·)‘√ á <äXÊã› e÷s¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~.
KS
1930˝À eT∞¢ XÊdüH√\¢+|òTü qeTT yÓTT<ä\T ô|{ÏHº ês¡T. ñ|ü n+<äsT¡ yê&˚ |ü<ës¡eú TT.
Ä ñ|ü ‘·j÷· s¡T#˚jT· T >∑T‘·Ô Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq<˚. ñ|ü |üqTï ;<ä Á|ü»\+<ä]øÏ #ê\
O
uÛ≤s¡eTT>± ø£q|ü&˚~. ø±e⁄q eTVü‰‘·Tà&ÉT ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT Äs¡+_Û+∫Hê&ÉT.
bÕ<äj÷· Á‘·\T #˚d÷ü Ô düeTTÁ<ärs¡yTÓ qÆ <ä+&û #˚] ñ|ü ‘·j÷· s¡T#˚dæ XÊdüH√\¢+|òTü qeTT
BO
>±$+∫Hê&ÉT. ñ|ü dü‘ê´Á>∑VQü \T ‘·+&√|ü‘+· &ÉeTT\T>± <˚Xe¯ TT˝À C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[H¢ ês¡T.
O
ˇø£yÓ’|ü⁄ <˚X¯eTT˝À q\TeT÷\\ dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT kÕ>∑T‘·T+&É>±, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄q

\+&ÉHé |ü≥Dº eTT˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT dü«sê»éTTjÓTTø£ÿ e÷s¡eZ TTô|q’ rdüTø£yfiÓ >¢̄ \∑
C
sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T s¡÷bı+~+#·T ñ<˚X› e¯ TT‘√ >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ (Round Table

ES
Conference) »s¡T>∑T#·T+&ÓqT. ø±+Á¬>düT á düuq ÑÛ T ãVæ≤wüÿ]+∫q~. ø±ì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯

Ç‘·s¡ |üøeå£ TT\yês¡+<äsT¡ bÕ˝§Zì]. Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± <˚oj·T dü+kÕúHê\ Á|ü‹ì<ÛTä \T,
EM
Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷≈£î dü+ã+~Û+∫q sê»ø°j·÷\˝À bÕ˝§Zq≥eTT Äs¡+_Û+∫Hês¡T.

1919e dü+e‘·‡s¡|⁄ü dü+düÿs¡D\ qqTdü]+∫ kÕú|+æ #·ã&çq qπs+Á<äeT+&É* (Chamber
of Princes) Á|ü‹ì<ÛTä \T |ü{≤´\, ãs√&É, ø£oàs¡T, n˝≤«s¡T sêC≤´\ eTVü‰sêE\T, á
©
eT+&É*#˚ kÕú|+æ #·ã&çq kÕúsTTdü+|òTü düuTÑÛ ´˝…q’ , ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä]úøe£ T+Á‹ düsY
nø£“sY ôV’≤<äØ, yÓTÆdü÷s¡T sêh ByêqT düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ, ôV’≤<äsêu≤<äT,
yÓTÆdü÷s¡T˝≤+{Ï ô|<ä› <˚oj·TsêC≤´\ Á|ü‹ì<ÛäT\T>± á >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÛÑ˝À
bÕ˝§ZHêïs¡T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT ‘·s|¡ ⁄üò q Vü‰MT
á dü+<äs“¡ e¤ TTq düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT
eVæ≤dü÷,Ô uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ ø√]ø£\qT, yê+#Û\· qT ‘·è|æ|Ô sü #¡ T· q≥Te+{Ï, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À
Á|üdTü ‘Ô e· TT yê´|æ+∫ j·TTqï øÏw¢ |ºü ]ü dæ‘ú T· ˝À¢ $»j·Te+‘·eTT>± Ä#·sD¡ j
° T· yÓTqÆ Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëqeTTqT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥¬ø’ düV‰ü j·T|ü&≥É eTT˝À y˚TeTT j˚T$<Û+ä >± ≈£L&Ü yÓqTø£ã&ç
j·TT+&ÉeTì Vü‰MT ì∫Ã].
>±+BÛ`Ç]«Hé dü+~Û ` s¬ +&Ée >∑T+&ÉTã\¢ düe÷y˚Xe¯ TT
lj·TT‘·T\T ‘˚»ãVü≤<äTs› T¡ düÁ|üP, C…ø’ s£ T¡ , lìyêdü XÊÅdÔæ e+{Ï $T‘·yê<äT\T,
eTVü≤eTà<ä© õHêï e+{Ï eTTdæ+¢ Hêj·T≈£î\T, n+uÒ<ÿä s¡Te+{Ï Vü≤]»q Hêj·T≈£î\T,
qπs+Á<äeT+&É* Á|ü‹ì<ÛTä \T, jÓTes¡T jÓT+<äsT¡ Hêï, jÓTìï e÷≥\T #Ó|Œæ Hê, jÓTìï
Vü‰MT\TsTT∫ÃHê, ø±+Á¬>düT á eTVü‰düuÛÑ˝À #˚s¡Tes¡≈£î, >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT
bÕ˝§ZqTes¡≈î£ , j˚TMT ˝≤uÛeÑ TT+&ÉuÀ<äì, Á_{Ïwßü bÕ\≈£î\T Á>∑V≤æ +∫Hês¡T. n|ü&ÉT
KS
sê»Á|ü‹ì~Û>±, >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ>± qTqï ˝≤s¡T¶ Ç]«Hé >±+BÛ‘√ ˇø£ dü+~Û ≈£î~]+#·T
≈£îHêï&ÉT. á dü+~Û qqTdü]+∫ |æø¬ {Ï+>∑T (‹wü˜ y˚dTü ø=ì n&É–¶ +#·T) Vü≤≈£îÿ n+^ø£]+#·
O
ã&çq~. ˇø£ÿ Á_{Ïwüß edüTÔe⁄\πøø±ø£, $<˚o edüTÔe⁄\ìïj·TT ãVæ≤wüÿ]+#·T≥¬ø’
BO
ªª|æ¬ø{Ï+>∑Tμμ Äs¡+uÛÑyÓTÆq~. ªdü«<˚oμ ñ<äéTeTT sê»ø°j·T ñ<äéTeTT ø±<äì,
Ä]úø√<äéTeTì n+^ø£]+#·Hq’Ó ~ ø±ì |ü]dæ‘ú T· ˝ÒMT e÷s¡˝<Ò Tä . n\Œdü+U≤´≈£î\ düeTdü´
O
‘˚\˝Ò<äT. dü+~Û wüs¡‘·T\qT bÕ{Ï+#·˝Ò<äì Á|üuÛÑT‘·«eTT, ø±+Á¬>düT ˇø£]H=ø£s¡T

ì+~+#·T≈£îHêïs¡T. ‘·T<ä≈î£ sê»Á|ü‹ì~Û, >±+BÛ\ düe÷y˚Xe¯ TT »]–q~. ñuÛj Ñ T· T\T
C
düe÷<Ûëq|ü&Ü¶sT¡ . ø±+Á¬>düTyês¡T >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ s¬ +&Ée düe÷y˚Xe¯ TT˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ

ES
dæ<|Δä &ü ]ç . >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ø±+Á¬>düT Á|ü‹ì~Û>± >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´Áø£eTeTT˝À

bÕ˝§Zq&ÜìøÏ n+^ø£]+∫].
EM
<˚oj·T sêE\≈£î >±+BÛeTVü‰‘·Tàì Væ≤‘·e⁄

ôdô|+º ãs¡T 1931˝À »]–q s¬ +&Ée >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düu≈ÑÛ î£ #Ó+~q düe÷K´
©
ìsêàDø£$T{°˝À ñ|üq´dæd÷ü Ô <˚oj·TsêC≤´\ >∑T]+∫ >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT á $<Û+ä >±

|ü*¬øqT:`
ªªHê n_ÛÁbÕj·TeTT˝À <˚oj·T sêC≤´\T j˚T$T#˚jT· e˝…H√, j˚T$T #˚jT· ≈£L&É<√,
Ä $wüj÷· \ >∑T]+∫ #Óù|Œ Vü≤≈£îÿ e÷≈£î ˝Ò<Tä . <˚oj·T sêE\T $XÊ\ Vü≤è<äjT· +‘√
eTq≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ≥≈£î sTTø£ÿ&çøÏ e∫ÃHês¡T. eTq‘√ ø£\dæ düe÷K´ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+{≤
eTì nHêïs¡T. ø±e⁄q yês¡T ãVüQX¯' ‘·eT jÓTTø£ÿ ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£eTT, dü«ø°jT· eTT˝…q’
Vü≤≈£îÿ\T ≈£L&É ‘·´õ+|ü>\∑ sπ yÓ÷.
<˚oj·T sêE\T kÕqTuÛ÷Ñ ‹‘√ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, H˚qT ˇø£{Ï s¬ +&ÉT dü÷#·q\T
e÷Á‘·eTT #˚j·TT≥≈£î kÕVü≤dædüTÔHêïqT. Á|ü»˝À¢qT+∫ H˚qT ˇø£&çì ø±e&É+#˚,
Á|ü»\eTìwæì ø±e&É+#˚, ìeTï‘·eT es¡eZ TT\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ Á|üjT· ‘·ïeTT
#˚j·TTyê&É q>∑T≥#˚, H˚qT yê]‘√ ø√πs<˚eT+fÒ, á düuÛÑ ø£$T{° n+^ø±s¡eTTq¬ø’
yês¡T dæ<eΔä TT#˚jT· T @ d”ÿeTT˝ÀHÓH’ ê ‘·eT≈£î kÕúq+ \_Û+#·Tq≥T¢ Á|üjT· ‹ï+#·e˝….
yês¡T Vü≤è<äjT· |üPs¡«ø£+>± ‘·eT Á|ü»\ u≤>√>∑T\T ø√s¡T‘ês¡ì Hê≈£î ‘Ó\TdüTqT. yês¡T
‘·eT Á|ü»\ ˝≤uÛÑqcÕº\T C≤Á>∑‘·Ô>∑ ø±bÕ&É‘ês¡ì ≈£L&É Hê≈£î ‘Ó\TdüTqT. n+‘ê
düÁø£eT+>± »]–‘˚, yês¡T, ªÁ_{Ïwßü Ç+&çj÷· μ nqã&ÉT »q Á|æjT· HêeTeTT kÕ~Û+∫q
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT‘√ ~q~q+ jÓT≈£îÿe dü+|üs¡ÿ+˝ÀøÏ sêe&É+ ‘·<∏ä´+. yês¡T Ms¡T
ø£*dæb˛e{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsì¡ H˚qT qeTTà‘êqT... yê]˝À e÷˝À j˚T˝≤{Ï uÛ<Ò eä TT
KS
˝Ò<äT. uÛÒ<äy˚TyÓTÆHê ñqï<ä+fÒ n~ y˚TeTT kÕe÷q´ Á|ü»\eTT. yê]ì <Ó’eeTT
nMTs¡T\T>± (Noblemen), sêE\T>± #˚ôdqT. H˚qT yêfi¯¢ øπ eå TeTT ø√s¡T‘êqT ` yês¡T
O
kÂuÛ≤>∑é+‘·T\T>± qT+<äTs¡T>±ø£ ` yês¡T ‘·eT kÂuÛ≤>∑éTT,, dü+øπ eå TeTT ‘·eT Á|æjT· yÓTqÆ
BO
Á|ü»\ n_Ûeè~Δø¬ ’ ñ|üj÷Ó >∑ |üs#¡ ê˝…qì ÁbÕ]úkÕÔqT. Ç+‘·≈î£ $T+∫ H˚qT #Óù|Œ<˚MT
˝Ò<Tä . H˚qT yê]‘√ ìy˚<qä e÷Á‘·yT˚ #˚jT· C≤\T‘êqT. eTq+<ä]øÏ ‘Ó*dæq≥T¢ yês¡T
O
Çwü|º &ü ‘ç ˚ düe÷K´˝À #˚se¡ #·TÃqT— ˝Òøb£ ˛‘˚ #˚sø¡ b£ ˛e#·TÃqT. yês¡T düe÷K´˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ
C
e÷s¡eZ TT düT\uÛ+Ñ >± qT+&˚≥≥T¢ #·÷&É≥+ eTq ø£seÔ¡ ´+. n<˚ $<Û+ä >± y˚TeTT yê]ì
ES
dü+‘√wü+>± ÄVü‰«ì+#·{≤ìøÏ eéVü‰s¡+ düT\uÛ+Ñ >± qT+&ÉTq≥Tº #˚jT· &É+ yê] ø£seÔ¡ ´+.
Ç∫Ã |ü⁄#·TÃ≈£îH˚ dæŒ]{Ÿ ˝Òì~, eTqeTT düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q j˚T düŒwüºyÓTÆq
EM
d”ÿeTT˝À #˚sC¡ ≤\eTì Hê≈£î ‘Ó\TdüT. ˇø£yfi˚ ¯ #˚]‹y˚Tì, ‘·T<ä≈î£ b˛{≤¢&ç y˚sT¡ |ü&‘É êeTTμμ.
>∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚X+¯ ˝À dü+uÛ≤wæd÷ü Ô >±+BÛJ á $<Û+ä >± düŒwü+º
#˚dæHês¡T.
©
ªª>∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ >∑T]+∫ ø±<äT— <˚oj·TsêE\ >∑T]+∫, H˚qT Hê øπ +¢

(Claim) ˝Òø£ <ëyê yÓ\& ¢ +ç #·ì jÓT&É\, yê]øÏ, ø±+Á¬>düT≈£î nHê´j·TeTT #˚dqæ yê&É
q>∑T<äTqT. @j˚T wüs‘¡ T· \ô|q’ <˚oj·T sêE\T düe÷K´˝À #˚sC¡ ≤\T‘ês√ yês¡T Ä
wüs¡‘·T\qT #·÷|æ+#·e#·TÃqT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ¬s+&Ée uÛ≤>∑eTT (Á_{Ïwt Ç+&çj·÷)˝À
ìedæ+#·Tyê] e÷s¡eZ TT düT\uÛ+Ñ #˚jT· T≥≈£î H˚qT yê]‘√ n|”\T #˚dHæ êqT. ø±e⁄q
yês¡T nqT≈£L\+>±qT, ∫‘·XÔ ó¯ ~Δ‘√q÷, Ä˝À∫+#·T≥≈£î e÷Á‘·+ H˚qT á dü÷#·q\qT
yê] jÓT<äT≥ qT+#·>\∑ qT. yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düeTwæº Ädæ>Ô ø∑ =ìï ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT
(n$ j˚T˝≤{ÏeH˚~ eTTKýÓTÆq $wüj·TeTT ø±<äT) yês¡T n+^ø£]ùdÔ #ê\T. yês¡T
düèwæ+º ∫q ø√s¡T\º ≈£î, Ä Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ |ü]o*+#˚ nqTeT‹ìùdÔ #ê\T ` yê]
Á|ü»\ ‘·s¡|òü⁄q ÁbÕ‹ì<ÛäéTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ‹|ü~ø£ dü÷Á‘ê\T ` πøe\+
ÁbÕ‹|ü~ø£ dü÷Á‘ê\T ` Ä#·sD¡ ˝À ô|{Ï‘º ˚ #ê\T, yê] Á|ü»\qT m+‘√ dü+‘√wæ+|ü
CÒj·T>∑\s¡Tμμ.
á $<Û+ä >± >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT, <˚oj·TsêE\T düe÷K´˝À #˚sT¡ ≥≈£î wüs‘¡ T· \qT
#·÷ô|{ÏºHês¡T <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T Çe«{≤ìøÏ, <˚oj·T
sêC≤´\˝À ø£˙düeTT yê] Á|ü»\ ÁbÕ‹ì<ÛäéTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ‹|ü~ø£
dü÷Á‘ê\qT Ä#·sD¡ ˝À ô|≥Tº≥≈£î n+^ø£]+#ê˝…qì düŒwü+º >± #Ó|Œæ y˚dHæ ês¡T.
KS
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À dü«<˚o ñ<äéTeTT
O
Ç~ sTT{≤¢ ñ+&É>±, sTTø£ eTqeTT eTq ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh |ü]dæ‹ú #·÷<ë›eTT.
BO
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À dü«<˚o ñ<äéTeTT ãj·T\T<˚]q~. ≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT n<Û´ä ø£‘å q·
ªªdü«<˚o ©>¥μμ kÕú|+æ #·ã&çq~. l |òE ü s¢ V¡ ≤ü e÷Hé ø±s¡´<ä]Ù>± mH√ïø√ã&çHê&ÉT. $<˚o
edüTeÔ ⁄\qT ãVæ≤wüÿ]+#·e˝…qì Á|ü#ês¡eTT >±$+∫Hês¡T. ø±ì sTT~ <˚oj·Tsê»éT>∑T
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î q#·Ã˝Ò<Tä . ø±s¡´<ä]Ù>± |üì#˚jT· T#·Tqï |òE

ü s¢ V¡ ≤ü e÷HéqT
C
dæ{° ø±˝Òõ ñbÕ<Ûë´j·T |ü<$ä qT+∫ ‘=\–+∫Hês¡T. Ç~ Äj·Tq≈£î ùd«#·Ã>¤ ± |üì#˚jT· T

ES
neø±X¯eTT \_Û+|üCÒdæq~. Äj·Tq Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ düe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§Zq

ÁbÕs¡+_Û+∫Hê&ÉT.
EM
Ä+Á<Û√´<äéT|ü⁄ s¬ +&Ée <äX¯

1930˝À Ä+Á<Û√<äéTeTT s¬ +&Ée<äX˝¯ À Á|üy•˚ +∫q~. Ä+Á<Û√<äéT yÓTT<ä{<Ï Xä ˝¯ À
©
»]–q ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ ‘Ó\+>±D≤ Á|ü»\≈£î Ä+Á<Û√<äéTeTT |ü≥¢ n_Ûe÷qeTT

ôV≤∫Ãq~. õ˝≤¢\˝À ˇø£kÕúìø£ Hêj·Tø£‘·«eTT eTT+<äT≈£î edüTÔqï~. j·TTe≈£î˝À¢
ñ‘ê‡Vü≤eTT ø£\T>∑T‘·Tqï~. eTVæ≤fi¯\T ≈£L&É eTT+<äT≈£î edüTHÔ êïs¡T. es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢˝À
düs«¡ l e÷~sêE ø√fÒX«¯ s¡sêe⁄, |üs‡¡ s¡+>±sêe⁄— KeTà+˝À l J&çø+£ {Ï sêe÷sêe⁄—
yÓT<ä≈î£ ˝À l ã#·TÃ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ >∑T|ü—Ô eTVü≤ã÷uŸ q>∑se¡ TT˝À düs«¡ l #·Áø£V≤ü ] qs¡dsü êE,
j·T+.Hêsêj·TDsêe⁄, ∫πøÿ|ü*¢ sêeT#·+Á<äsêe⁄— q\¢>=+&É˝À l |ü⁄*C≤\ s¡+>±sêe⁄
yÓTT<ä\>∑T Á|üuèÑÛ ‘·T\T kÕúìø£ Hêj·T≈£î˝À¢ #ê˝≤ eTTKT´\T. düs«¡ l Ä~sêE Ms¡uÁÑÛ <äsêe⁄,
e&Éø¢ =+&É qs¡d+æ Vü‰sêe⁄, ø=eTàes¡|⁄ü düTu≤“sêe⁄, Á|üuTÑÛ ‘·«ñ<√´>∑T\T>± qTqï|üŒ{ÏøÏ
Ä+Á<Û√<äéT #·]Á‘·˝À Á|ü‘´˚ ø£kÕúqeTT eVæ≤+∫qyês¡T. Ms¡T eTT>∑TsZ T¡ Ä+Á<Û|ä ‘æ êeTVüQ\T
l e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±]øÏ nìï $<Ûë\ n+&É, <ä+&É>± qT+&ç
‘Ó\+>±D≤˝À Ä+Á<Û√<äéT Á|ü‹ <äX˝¯ À ñ<äé÷_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&çHês¡T. Ç<˚ $<Û+ä >±
l u§»®+ qs¡d+æ VüQ\T Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î #˚dqæ ùde >=|üŒ~. Ms¡T Ä+Á<Û√<äéT|ü⁄
Á|ü‹<äX˝¯ À n‘·´+‘· ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£eT>∑T ùde #˚d]æ . ‘·sT¡ yê‹ ø±\eTTq ùd≥º T ø±+Á¬>düT
ñ<äéTeTTq+<äT bÕ˝§Zì ø=ìï e÷düeTT\T C…\’ T˝À qT+&ç].
yÓTT<ä{Ï Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
KS
yÓT<ä≈î£ õ˝≤¢˝Àì CÀ–ù|≥˝À yÓTT<ä{Ï Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ »]–q~. l düTs¡es¡+
Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+∫Hês¡T. ‘Ó\+>±D≤ yêdüT\>∑T Ä+Á<ÛäT\+<ä] düeTwæº
yê+#Û·\qT Á|üø£{Ï+#·T≥≈£îqT, yê] y˚πs«s¡T Á|üj·T‘·ïeTT\qT πø+ÁBø£]+#·T≥≈£îqT
#˚jT· ã&çq yÓTT<ä{Ï ø£èwæ jÓTTø£ÿ |ü*‘·eTT á eTVü‰düu.ÑÛ
O
BO
á eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT »s¡T|ü⁄ø=qT≥¬ø’ Á|üuTÑÛ ‘ê«qTeT‹ bı+<äT≥≈£î s¬ +&ÉT
eT÷&ÉT e÷düeTT\T ªªô|s’ M¡ μμ #˚jT· e\dæ e∫Ãq~. ‘·T<ä≈î£ ªªn<Û´ä ≈£îå &ÉT |üs<¡ o˚ j·TT&ÉT
O
(¬>s’ T¡ eTT*ÿ) ø±≈£L&É<Tä . Ç‘·s¡ eT‘·dTü \ú ≈£î eTqkÕÔ|eü TT >±ì, ªnqTe÷qeTTμ >±ì
C
≈£\T>∑T |ü]dæ‹ú ø£*Œ+#·≈L£ &É<Tä . sê»ø°jT· $wüjT· |ü]dæ‹ú qT+&ç |üP]Ô>∑ yÓ<’ =\>∑T≥
ES
$<Ûëj·Tø£eTT.μμ nqT eT÷&ÉT wüs‘¡ T· \ô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT jÓTTø£ÿ nqTeT‹ \_Û+∫q~.
á eTVü‰düuÛÑ˝À n+^ø£]+#·ã&çq rsêàqeTT\˝À eTTKýÓTÆq$, $<ä´,
EM
dü+|òTü dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. n‹ u≤\´ $yêVü≤eTT\qT ìùw~Û+#·T, $‘·+‘·T

$yêVü≤eTT\qT n+^ø£]+#·Tq{Ïº XÊdüqeTT\ nedüs¡eTT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÉeTT
»]–q~. Vü≤]»qT\ $<ë´kÂø£sê´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, n+≥sêì ‘·qeTTqT
©
‘=\–+#·T≥¬ø’ Á|ü»\qT, Á|üuÛÑT‘·«eTTqT, ø√s¡T‘·÷ düTÁ|üdæ<äΔ Vü≤]»q Hêj·T≈£î&ÉT

l uÛ≤>∑´s¬ &ç¶ rsêàqeTTqT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï]º . yês¡T y˚~ø£ qT+&ç ñ|üq´dædTü +Ô &É>± düu˝ÑÛ Àì
|üPsê«#ês¡ |üsêj·TDT\T düu˝ÑÛ ÀqT+∫ yÓ[b¢ ˛e⁄≥ ø±s¡+_Û+∫]. ø±ì yêeTq Hêj·Tø˘
>±] ñ<√“<ÛäeTT, |üPsê«#ês¡ |üsêj·TDT\qT #·\¢ãs¡∫q~. ‘·T<ä≈£î rsêàqeTT
j˚Tø£Áê+>± n+^ø£]+|üã&çq~.
Ä+Á<Ûä eTVü‰düu\ÑÛ ‘√ bÕ≥T Ä+Á<Ûä eTVæ≤fi≤ eTVü‰düu\ÑÛ T ≈£L&É düe÷y˚X|¯ sü #¡ &· +É ,
CÀ–ù|≥ Á|ü<eä∏ ÷+Á<Ûä eTVü‰düu˝ÑÛ ÀH˚ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. eTVæ≤fi¯\˝À C≤>∑è‹ ø£*–+#·T,
Á|üC≤ J$‘·+˝À eTVæ≤fi¯\T Á|üy˚•+#·T≥≈£î ‘·>∑T yê‘êes¡D+ düèwæº+#·T<äèwæº‘√
ÁbÕs¡+_Û+|üã&çq eTVæ≤fiÀ<äéTeTTq≈£î ˇø£ eTTKýÓTqÆ Á|ü‘´˚ ø£‘· >∑\<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Åd”Ô $<ä´, $yêVü≤düeTdü´, $‘·+‘·Te⁄\dæú‹, ø£fi≤e+‘·T\T eTTqï>∑T $wüj·÷\T
#·]Ã+#·ã&çq$.
s¬ +&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
s¬ +&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ <˚es¡ø=+&É˝À l ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ n<Û´ä ø£‘å q·
düe÷y˚X¯yÓTÆq~. düuÛÑ »s¡T|ü⁄≥≈£î Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ bı+<ä&ÜìøÏ #ê˝≤ nedüú\T
|ü&Ée\dæ e∫Ãq~. n<Ûä´≈£åî&ÉT ãj·T{Ïyê&ÉT (¬>’sY eTT©ÿ) ø±>∑÷&É<äT. eTVü‰düuÛÑ
#·s¡´\ìïj·TT sê»ø°j˚T‘·s¡eTT\T>± qT+&Ée˝…qT. ñ<äéTeTT Á|üuÛÑT‘·«eTTyê]
KS
ñ<˚X› e¯ TT\≈£î nqT≈£L\eTT>± qT+&ÉTqì Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Ä•+#·T#·Tqï<äH˚ wüs‘¡ T· ô|q’ ,
düuÛÑ »s¡T|ü⁄≥≈£î nqTeT‹ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ªá eTVü‰düuÛÑ˝À j˚T<Ó’Hê dü+>∑‹ Á|üuÛÑT‘·«
O
$<ÛëqeTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± qTqï |üøeå£ TTq eTT+<äT düu\ÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT\¬ø’ <äsU¡ ≤düT\Ô T
BO
n+^ø£]+|üã&Éeμì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ôV≤#·Ã]+∫Hês¡T.
düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ, nãT›˝Ÿ nJE, |üs¡ sêÅcÕº\yês¡T, ø£sï¡ ˝Ÿ Áf…+#Y, {≤düÿs¡T
O
e+{Ï |üs<¡ o˚ j·TT\T (¬>s’ Y eTT©ÿ\T) sê»éTT bÕ*+#·e#·TÃqT. ø±ì ˇø£ >¬ s’ Y eTT©ÿ
C
sêh+˝À ˇø£ eTVü‰düu≈ÑÛ î£ n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤+#·C≤\&ÉT! Á|üuTÑÛ ‘·« <äèwæ˝º À yês¡T <˚Xu¯ ≈ÑÛ î£ \Ô T,
ES
sê»uÛÑ≈£îÔ\T. ø±ì ˇø£ nq~Ûø±s¡ eTVü‰düuÛ≤<Ûä´≈£åî&ÉT qeTà<ä–qyê&ÉT ø±<äT!!

n<Û´ä ≈£îå &ÉTkÕúì≈£î&ÉT>± qT+fÒ á Á|üuTÑÛ e⁄\ n~Ûø±s¡ |ü]~Û (Jurisdiction) ˝À qT+{≤&ÉT—
EM
n‘·ì‘√ ‘·eT sTTcÕºqTkÕs¡eTT eéVü≤]+#·e#·TÃqì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] ñ<˚X› e¯ TT.

Á|üuÛÑT‘·«eTT yÓ÷|æq nìï wüs¡‘·T\≈£î ˝Àã&ç <˚es¡ø=+&É˝À l ã÷s¡TZ\
sêeTø£èwüsí êe⁄ n<Û´ä ø£‘å q· Ä+Á<Ûeä TVü‰düu,ÑÛ leT‹ {Ï. es¡\ø£ÎeTà n<Û´ä ø£‘å q· eTVæ≤fi≤
©
eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚XÊ\T »]–q$. es¡\ø£ÎeTà>±s¡T ˇø£ yÓ~’ ø£ Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ãeTTq

»ìà+∫ $‘·+‘·÷<ë«Vü≤eTT #˚dTü ø=ìq dü+|òTü dü+kÕÿ]j˚Tø±ø£ ù|s¡T>±+∫q düe÷»
ùdyê |üsêj·TDTsê\T. es¡\ø£ÎeTà>±s¡T eTVæ≤fi≤düuÑÛ y˚~ø£ qT+&ç ÅdÔ” $<ä´, s√>∑T\≈£î
ñ|ü#ês¡eTT #˚jT· T≥¬ø’ Åd\Ô” ≈£î ø=+‘· yÓ<’ ´ä $<ä´, eT+Á‘·kÕì‘·qeTT H˚sT¡ Ãø√e\dæq
nedüse¡ TTqT #·]Ãdü÷,Ô Äs√>∑´ yês¡eTT\T, •X¯ó yês¡eTT\T »s¡T|üe˝…qì ñ<√“~Û+∫].
>√wü (|üsê›) |ü<äΔ‹ì K+&ç+∫]. ø£fi≤e+‘·T\˝À $yêVü≤|ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|≥ºe˝…qì
dü÷∫+∫].
á düe÷y˚Xe¯ TT\T »s¡T>∑TdüeTj·÷q, <˚es¡ø=+&É Vü≤]»qT\ ãd”˝Ô À eT+∫
Á|üuÀ<Ûeä TT #˚jT· ã&ÓqT. düTÁ|üd<æ Δä Vü≤]»q Hêj·T≈£î&ÉT l uÛ≤>∑´s¬ &ç,¶ yê] düV≤ü #·sT¡ \T
ndüŒ èX¯´‘ê ìyês¡D >∑T]+∫ Á|ü#ês¡+ #˚d]æ . yÓ{#ºÏ êøÏØ (Forced Labour) ‘=\–+∫
Vü≤]»qT\≈£î düs¡«e÷qe kÕ«‘·+Á‘·éTT H=dü>∑e\j·TTqì Ms¡T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ
y˚~ø£ qT+&ç ÁbÕ]ú+∫]. Vü≤]»qT\≈£î <˚yê\j·T Á|üy˚X¯eTTqT,#˚<äT&ÉT u≤e⁄\˝À
(q÷‘·T\) ˙s¡T ‘√&ÉTø=qT neø±X¯eTT, Ç‘·s¡ kÕ«‘·+Á‘·éTT\T Vü≤]»qT\≈£î
sTTe«e\j·TTqì, Ç‘·s¡ kÕ«‘·+Á‘·éTT\T Vü≤]»qT\≈£î sTTe«e\j·TTqì ≈£L&Ü
$qï$+∫]. ìeTïC≤‘·T´<äsΔ D¡ rsêàqeTTqT Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ yês¡T j˚Tø£ÁêeTT>±
n+^ø£]+∫].
KS
n$, ‘Ó\+>±DeTT˝Àì qej·TTe≈£î˝À¢ ˇø£ Áø=‘·Ô ñ‘ê‡Vü≤eTT ø£\T>∑T‘·Tqï
s√E\T. ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝Àì s¬ &ç¶ Vü‰dü˝º Ÿ >±$+∫q ùde n|ü]$T‘·yTÓ qÆ ~.
O
<˚es¡ø=+&É˝À »s¡T>∑T Ä+Á<Ûeä TVü‰düu≈ÑÛ î£ jÓT+<äs√ s¬ &ç¶ Vü‰dü˝º Ÿ $<ë´s¡T\ú T q>∑se¡ TT
BO
qT+&ç ø±\Tq&Éø£q ãj·T\T<˚], es¡Tdü>± Hê\T>∑Ts√E\ Á|üj·÷DeTT#˚dæ,
e÷s¡eZ T<Û´ä eTT˝Àì, nH˚ø£ Á>±e÷\˝À Á|ü#ês¡eTT >±$+∫ <˚es¡ø=+&É #˚]]. á $<Û+ä >±
O
ãj·T\T<˚]q j·TTe≈£î\˝À Ç|üŒ{Ï Á|üeTTK ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\T l sê$ Hêsêj·TD

C
s¬ &ç¶ #ê˝≤ eTTKT´\T.

ES
<˚es¡ø=+&É düe÷y˚X¯eTT˝À, rÁe+>± #·]Ã+|üã&çq rsêàHê\˝À ãVæ≤s¡+>∑

düu\ÑÛ ≈£î ìs¡“+<Ûeä TT\qT ø£*–+#·T 53 HÓ+ãs¡T >∑\ ªª>∑wμÔ” μ, U≤ì– bÕsƒX¡ Ê\\T (Private
EM
Schools) HÓ\ø=\TŒ≥≈£î n+‘·sêj·TeTT\T ø£*–+#·Tq{Ïº ìs¡“+<Ûe ä TT\T, C≤^sY sTT˝≤ø±

Á|ü»\ø£cÕº\T, sTTã“+<äT\T, yÓ{Ïº#êøÏ], uÛÑ÷$T ]$»Hé ã+<√ãdüTÔ |òü*‘·+>±
ôV≤∫Ã+|üã&çq uÛ÷Ñ $T|üqTï\T, Á|ü|+ü #·yê´|üyÔ TÓ qÆ yê´bÕs¡ e÷+<äéTTe\q <Ûëq´|ü⁄
©
<Ûäs¡\T |ü&çb˛e⁄≥#˚ ¬s’‘·T\T uÛÑ÷$T•düTÔ #Ó*¢+#·T≥¬ø’ |ü&ÉT‘·Tqï u≤<Ûä\T, ø£cÕº\≈£î

dü+ã+~Û+∫q$ #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ $. Á|üuTÑÛ ‘·« <äèwæ˝º À á rsêàHê\ìïj·TT sê»ø°j÷· ˝Ò!
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ yês¡T Á|üuÛÑT‘·«eTT $~Û+∫q wüs¡‘·T\≈£î e´‹πsø£+>± eTVü‰düuÛÑ
ø±s¡´Áø£eTeTT kÕ–+∫Hês¡qT H˚sês√|üD#˚dü÷Ô, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î Ä+Á<Ûä
eTVü‰düuÑÛ eT÷&Ée düe÷y˚Xe¯ TT »s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T nqTeT‹ ìe«&ÜìøÏ
ìsêø£]+∫].
bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·éTT`ìùw<Ûë»„\T
j·TT<äΔø±\eTT˝ÀH√, ˝Òø£ n‘·édüs¡ øÏ¢wüº |ü]dæú‘·T\T (State of Emergency)
j˚Ts¡Œ&ç‘H˚ √ bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTT (Civil Liberties) ô|q’ ìs¡“+<Ûeä TT\T ô|≥Tº n~Ûø±s¡eTT
Á|ü‹ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î >∑\<äT. Ç+<äT˝À jÓTe]ø° j˚Te÷Á‘·eTT uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·TeTT+&ÉuÀ<äT.
ø±ì $wüjT· y˚T$T≥q>± n|üŒ{Ï ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT˝À
jÓT|üŒ{Ïø° j·TT<ä|Δ ]ü dæ‘ú T· ˝À, ˝Òø£ n‘·édüsy¡ TÓ qÆ ªHêp≈£îμ øÏw¢ ºü |ü]dæ‹ú ˝À yê´|æ+∫
j·TTqïfÒº eéVü≤]+#˚yês¡T. m\¢|Œü {ÏøÏ bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTTô|q’ ìs¡“+<Ûeä TT\T yÓ÷|æ
j·TT+#˚yês¡T!
\+&ÉH˝é À »s¡T>∑T#·Tqï >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düu\ÑÛ düe÷y˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î
KS
düe÷K´ dü+$<ÛëqeTT (Federal Constitution) >∑T]+∫, #·sÃ¡ \T kÕ>∑T#·Tqï|ü&ÉT <˚oj·T
sêE\T, yê] eT+Á‘·T\T #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Z+≥THêïs¡T. qπs+Á<ä eT+&É*øÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´
O
$Te«ã&ÉT≥#˚ sT÷ eT+&É*<ë«s¡ <˚oj·T sêE\T dü+|òTü {Ï‘|· &ü eÉ #·TÃqT. ø±ì <˚oj·T
BO
sêC≤´\ Á|ü»\≈£î e÷Á‘·+ j˚T Vü≤≈£îÿ ˝Ò<Tä ! yês¡T dü+|òTü {Ï‘· |ü&CÉ ≤\s¡T. düe÷K´
dü+$<ÛëqeTT >∑T]+∫ #Ó|ü ø=q{≤ìøÏ yê]øÏ jÓTø£ÿ&É kÕúqeTT ˝Ò<Tä !!
O
<˚oj·T sêE\qT s¡ø+åÏ #·T≥ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·« u≤<Û´ä ‘·

C
ndü\T $wüjT· y˚TeTq>± Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T, ‘êeTT 17e ˝Òø£ 18e X¯‘êu≤›\˝À
ES
#˚dTü ≈£îqï ˇ&É+ã&çø\£ T (Engagements) <˚oj·T sêE\‘√ »]–qeì, <˚oj·TsêC≤´\

Á|ü»\‘√ »s¡T>∑˝<Ò ìä , ‘·eT dü+ã+<Ûë\T <˚oj·T sêE\‘√H˚ ñHêïeì, ø±e⁄q yês¡T
EM
<˚oj·T sêC≤´\˝Àì Á|üC≤ ñ<äé÷\T, Á|üC≤ dü+dü\ú T nìï{Ïì ñù|øÏ+å #·e\dæq<˚

nì uÛ≤$+#˚yês¡T. ÄsY.@.ã≥¢sY n<Û´ä ø£‘å q· j˚TsêŒ≥T >±$+∫q <˚oj·T sêC≤´\
ø£$T{° (Indian States Committee) yês¡T 1929 dü+ˆˆ˝À eTTÁ~+∫q ‘·eT ]b˛sY˝º À
©
ªª|üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT (Paramount Power), <˚oj·T sêE\ eT<Û´ä j˚Ts¡Œ&çq dü+ã+<Ûë\T,

<˚oj·T sêE\T n+^ø£]+∫‘˚ ‘·|Œü uÛ≤s¡‘· XÊdüqdüu\ÑÛ ≈£î u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·>\∑ Á_{Ïwßü
Ç+&çj÷· ˝À j˚Ts¡Œ&ÉT Áø=‘·Ô Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î e÷s¡Ã≈£L&É<Tä μμ nì dü÷∫dü÷Ô ªª<˚oj·T
sêE\ $X‚ c Õ~Û ø ±sê\qT (Privileges), Vü ≤ ≈£ î ÿ\qT, >ös¡ e ˝≤+#Û · H ê\qT
ã\V”≤q|üs#¡ ≈· î£ +&É ø±bÕ&˚ $wüjT· +˝À, #·Áø£e]Ô #˚dqæ yê>±›qeTTq+ ~$T&çjT· Tqï
ns¡úy˚TeTq>± <˚oj·T sêE\qT rdæy˚j·TT j·T‘·ïeTT\qT+&ç, yπ̊s $<ÛëqeTT >∑\
Á|üuÛÑT‘·«eTT kÕú|æ+#·T Á|üj·T‘·ïeTT\qT+&ç, <˚oj·T sêE\qT dü+s¡øÏå+#·T u≤<Ûä´‘·
#·Áø£e]Ôô|’ >∑\<äT. ˇø£ y˚fi¯ ` <äTwüŒ]bÕ\q ø±s¡D+>± Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqî e÷s¡TÃ≥≈£î
‘·|üŒ` Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëqeTTqT e÷]Ãy˚j·TT{≤ìøÏ $düÔ è‘·+>± yê´|æ+∫q Á|üC≤
ñ<äéTeTT<ë«sê á˝≤{Ï j·T‘·ïeTT\T »s¡T|üã&ç‘,˚ Ä dü+<äs“¡ e¤ TT˝À <˚oj·T sêE\
Vü≤≈£îÿ\qT, $X‚cÕ~Ûø±sê\qT, >ös¡yê\qT ø±bÕ&˚ u≤<Ûä´‘· |üs¡e÷~Ûø±s¡eTTô|’q
ñ+≥T+~μμ nì $X¯Bø£]+∫Hês¡T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»ø°jT· eTVü‰düuÑÛ ãsês¡T˝À
Á_{Ïwt bÕ\≈£î\ sê»˙‹ sTT{≤¢ ñ+&É>± <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ bÂs¡d‘ü «· |ü⁄
Vü≤≈£îÿ\ e÷≥ jÓTø£ÿ&É! \+&ÉHé˝À #·]Ã+∫, ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉT uÛ≤s¡‘· düe÷K´
dü+$<ÛëqeTT qqTdü]+∫, uÛ≤s¡‘· XÊdüqdüu˝ÑÛ À¢ <˚oj·T sêC≤´\ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT, <˚oj·T
sêC≤´\˝À¢ Ä+‘·s+¡ –ø£ sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ düeTdü´\T ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+∫q$. á
KS
$wüj·T+˝À Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTT yÓ\¢&ç+#·&ÜìøÏ ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü»\ eTVü‰düuÛÑ
»s¡T|ü⁄ ñ<˚X› e¯ TT‘√ nqTeT‹øÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üjT· ‘·ïeTT\ìïj·TT ìwüŒ\¤ eTT˝…q’ $.
O
ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·eT kÕ«BÛqeTT˝À qTqï 16 õ˝≤¢\˝À jÓTø£ÿ&É HÓq’ qT sê»ø°jT·
BO
eTVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î nqT»„ ìj·T´q+<äTq, ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ ‘·q sê»´dü‘êÔ>\∑ <˚jT· ì
uÛ≤$+#·T#·T+&çq, ‘·eT~ ‘·eT≈£î ‹]– sTT#˚Ãj·÷˝…qì Ä+<√fi¯q|ü&TÉ #·T+&çq, ãsêsY
O
sTT˝≤ø±˝Àì nø√˝≤ |ü≥Dº eTT˝À á eTVü‰düuÑÛ Ä>∑dTü º 1931 dü+ˆˆ˝À düe÷y˚X|¯ sü #¡ ·

C
ã&çq~. ø£˙dü+ s¬ +&ÉTe+<ä\eT+~ Á|ü‹ì<ÛTä \T, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh õ˝≤¢\qT+&ç á

ES
❋
düu≈ÑÛ î£ e∫ÃHês¡T. sêeT#·+Á<ä Hêj·Tø˘ u≤´]düsº >Y ±s¡T nÁ>±düHê~Û|‘ü ´· eTT eVæ≤+∫Hês¡T.
‹]àõ Á|üX+¯ dü
EM
l dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé ‹]àõ á eTVü‰düuÑÛ ñbÕ<Û´ä ≈£îå \T>± jÓTqTïø√ã&çHês¡T.

‹]àõ>±s¡T |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ C≤rj·Tyê~j·Tì #Ó|üŒe#·TÃqT. m+<äs√ eTTdæ¢+\T
©
C≤rjÓ÷<äéTeTT˝À Á|üy•˚ +∫Hês¡T. ø±ì ø=~›s√E\πø C≤rj·Tyê<äeTTqT ‘·´õ+∫

≈£î\ eT‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ñ<äé÷\˝À¢ #˚]b˛sTTHês¡T. ø±ì eTq ‹]àõ n{≤¢ø±ø£
∫‘·XÔ ó¯ ~Δ‘√ J$‘ê+‘·+ C≤rj·T yê<äT\T>±H˚ ñ+&ç, C≤rjÓ÷<äéTeTT˝À uÛ≤>∑eTT
rdüT≈£îqï eTVü‰X¯jT· T\T.
❋
ñ‘·Ôs√‘·Ôs¡ Ms¡T ôV’≤<äsêu≤<äT ôV’≤ø√s¡Tº »&û®>± ìj·T$T+|üã&çHês¡T. <˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·éTT
\_Û+∫q ‘·sê«‘· ôV’≤<äsêu≤<äT ôV’≤ø√s¡Tº eTTK´ Hê´j·÷BÛX¯ó\T>± qT+&ç ‘·eT |ü<ä$ì
$s¡$T+#·T≈£îHêïs¡T.
Ç<˚ $<ÛäeTT>± l |òüE¢s¡Vü≤e÷Hé. Ms¡T á eTVü‰düuÛÑ eTTK´ø±s¡´<ä]Ù>∑
jÓTqTïø√ã&çHês¡T. dü+j·TTø£Ô ø±s¡´<ä]Ù>± l lìyêdüsêe⁄X¯sà¡ u≤´]düsº Y |üì#˚dHæ ês¡T.
X¯s¡à>±s¡T ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|üC≤ J$‘·eTT˝À Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+∫Hês¡T. Ms¡T
l sê|òTü y˚+Á<äsêe⁄ X¯sà¡ k˛<äsT¡ \T, ôV≤’ ø√sYº »&ç>® ∑ qT+&ç Á|üeTTK $T‘·yê<ä Hêj·T≈£î&ÉT>±
ù|s¡T>±+∫q πøX¯esêe⁄ >±] n\T¢&ÉT, X¯s¡à>±s¡T, ‘Ó\+>±DeTT˝À |üì#˚j·TT#·Tqï
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑe˝… eTs¡sƒê«&É ÁbÕ+‘·eTT˝À |üì#˚j·TT#·Tqï eTVü‰sêh |ü]wü‘·TÔ
n<Û´ä ≈£îå \T>± qT+&çHês¡T.
á eTVü‰düuÑÛ #ê˝≤ $»j·Te+‘·+>± kÕ–q~. sêuÀe⁄ dü+$<ÛëqeTT qqTdü]+∫
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\≈£î uÛ≤s¡‘· XÊdüq düuÛÑ˝À¢ ÁbÕ‹ì<ÛäéTT ñ+&Ée\j·TTqì,
KS
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü‹ì<ÛäT\T Á|ü»\#˚ jÓTqTïø√ã&çqyês¡T>± qT+&Ée\j·TTqì,
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À ìC≤+ Á|üuÛÑTeπsDT´\ #Û·Á‘·#êÃ¤j·T ÁøÏ+<ä u≤<Ûä´‘êj·TT‘·
O
Á|üuÛÑT‘·«eTT H=dü+>∑e\j·TTqì, rsêàqeTT\T ÄyÓ÷~+|üã&çq$. ôV’≤<äsêu≤<äT
BO
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î á eéVü‰s¡eT+‘·jT· T ˇø£ ª#ê´˝…+õμ>± qT+&ÓqT.
$yêVü≤eTT\≈£î sê»ø°jT· ÁbÕeTTKéTT
O
1931`32 dü+e‘·‡s¡|⁄ü eT<Û´ä ø±\eTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh j·TTesêE Ä»+C≤

C
ãVü≤<äT›sY, yê] k˛<äs¡T&ÉT sê≈£îe÷s¡T&ÉT eTÚ»®+C≤ ãVü‰<äT›sY $yêVü≤eTT\T

ES
ÁbòÕ+düT<˚Xe¯ TT˝À »]–q$. á $yêVü≤eTT\≈£î sê»ø°jT· +>± #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ñqï≥T¢

Ä ø±\eTT˝Àì sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T ‘·\+#˚yês¡T. n|üŒ{Ï uÛ≤s¡‘<· X˚ Ê+>∑eT+Á‹ (Secre-
EM
tary of State for India) düsY kÕeTT´m˝Ÿ ¨sY, uÛ≤s¡‘· œ˝≤|ü‘√<äéT Á|üeTTK Hêj·T≈£î&ÉT,
Á|üU≤´‹>±+∫q kÕ«‘·+Á‘·´ jÓ÷<ÛäT&ÉT eTÚ˝≤Hê cÂø£‘Y n©, ôV’≤<äsêu≤<äT sêh
Ä]úøe£ T+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ düV‰ü j·TeTT‘√, ≥Øÿ <˚X|¯ ⁄ü e÷J #·Áø£e]Ô, e÷J
©
K©bòÕ ≈£L‘·Ts¡T, Äj·Tq y˚Tqø√&É*‘√ dü+ã+<Ûë\T ≈£î~]+∫Hês¡ì #Óù|Œyês¡T. uÛ≤s¡‘·

eTTdæ+¢ \≈£î K©bòÕ ô|q’ Tqï uÛøÑ ÔÏ $XÊ«kÕ\T, œ˝≤|ò‘ü √<äéTeTeTT e\¢ yÓ\&¢ q’Ó $ >∑<ë!
eTTdæ+¢ \ á uÛøÑ ÔÏ $XÊ«düeTT\qT ø£˙dü+ e÷J K©bòÕ‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT>∑\
yê]yÓ’|ü⁄ eTs¡*+#ê˝…qqT ñ<˚›X¯eTT‘√, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝Àì ˇø£ eTTdæ¢+
sê»≈£î≥T+ãeTT‘√ á $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T ≈£î~]+∫ j·TT+{≤s¡ì Ä ø±\|ü⁄ sê»ø°jT·
y˚‘·Ô\T uÛ≤$+#˚yês¡T. á˝≤{Ï sê»ø°j·T $yêVü‰\T eTq #·]Á‘·˝À ø=‘·Ô$,
ÄX¯Ãs¡´ø£sy¡ TÓ qÆ $ j˚TMTø±e⁄. á $yêVü≤ |ò*ü ‘·+>± ìC≤+ bÂÁ‘·T&ÉT, e÷J K©|òü
<ÍVæ≤Á‘·Tì>± uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \ uÛøÑ ÔÏ $XÊ«düeTT\T dü+bÕ~+∫, K©bòÕ≈£î >∑\ >ös¡eeTT,
ñqï‘·kÕúqeTT bı+<äe\j·TTqqT ñ<˚›X¯eTT‘√ Á_{Ïwüß bÕ\≈£î\T |ü<∏äø£+ y˚dæ
j·TT+{≤s¡T. ($yêVü≤eTT\T »]–q$. ø±ì ‘·T<äø+£ ‘ê uÛ>Ñ e∑ <˚#Ã· ¤ n+<äT˝À e÷qe
dü+ø£\ŒeTTq πø$T CÀø£éTT+&É<äT). ø=+‘·ø±\eTT »]–q ‘·s¡Tyê‘· eTÚ˝≤Hê
cÂø£‘©· >±]øÏ, ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ô|q¸Hé Çe«&ÜìøÏ n+^ø£]+∫].
s¡jT· ´‘Y |üÁ‹ø£≈î£ ‹]– nqTeT‹
1929e dü+e‘·‡s¡eTT˝À Ä|üã&çq ªªs¡jT· ´‘Yμμ yês¡|Áü ‹ø£ eT∞¢ Á|ü#T· ]+#·{≤ìøÏ
Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T 1932e dü+e‘·‡s¡|⁄ü @Á|æ˝Ÿ˝À nqTeT‹+∫Hês¡T. ø±ì j˚TdüHêïVü≤eTT\T
˝Òe⁄. &ÉãT“ ø=s¡‘· jÓT|üŒ{Ïe˝…H˚ j·TT+&ÓqT. Ç|ü&ÉT Hê≈£î düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ,
KS
Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ øπ X¯esêe⁄>±s¡T ˝ÒsT¡ . yês¡T ø£+{Ï Ä|üsπ wüHé #˚sTT+#·Tø=q&ÜìøÏ
1931˝À u§+u≤sTT yÓ[,¢ nø£ÿ&ÉH˚ dü«s¡dZ Tü ˝Ô ]’… . l øÏwHü >é ±s¡THêïs¡T. ø±ì yê] Äs√>∑´+
O
#Ó&ç yês¡T |ü&øÉ £ y˚dæ j·TT+&ç]. n+‘˚>±ø£ yês¡T Ä<Ûëà‹àø£ ∫+‘·q˝À |ü&bç ˛sTTHês¡T.
BO
yês¡T wæ]&çu≤ã, kÕ≈£L]u≤ã e<ä›H˚ m≈£îÿe ø±\+ >∑&ÉT|ü⁄‘·T+&É≥+ e\q yê]
düV‰ü j·TeTT≈£L&É Hê≈£î \_Û+#·C≤\ø£b˛sTTq~. nø£kÕà‘·T>Ô ∑ ˇø£s√E dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé
O
‹]àõ>±s¡T e∫Ã |æ+>∑[ y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç>¶ ±]‘√ ø£\TdüTø√e˝…qì Hê≈£î yê] dü+<˚Xe¯ TT
n+<äCÒdæHês¡T. y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç¶>±s¡T #˚dæq 500 s¡÷bÕj·T\ <ÛäqdüVü‰j·TeTT‘√
C
p˝…’ 1932 qT+∫ ªªs¡jT· ´‘Yμμ yês¡|Áü ‹ø£ ‹]– Á|ü#T· ]+|ü Hês¡+_Û+∫HêqT.
ES
yê´bÕs¡ e÷+<äéTT ` s¬ ‘’ T· \ u≤<Û\ä T

EM
n~ 1929e dü+e‘·‡s¡eTT˝À Äs¡+uÛÑyÓTÆq Á|ü|ü+#· yê´|üÔyÓTÆq yê´bÕs¡

e÷+<ä´ø±\+. ~q~q+ <Ûäs¡\T |ü&çb˛‘·THêï$. eTTK´+>± eékÕjÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ
dü+ã+~Û+∫q <Ûëq´+, q÷HÓ –+»\T, |ü|ü \T, |ü‹,Ô »qTeTT yÓTT<ä\>∑T nìï edüTeÔ ⁄\
©
<Ûsä \¡ T s√E≈£îs√E ~–b˛‘·Tqï$. bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T ≈£L&É |ü&TÉ ‘·THêï$.

ø±ì eékÕj·T <ÛëqéTT\‘√ b˛*Ã#·÷ùd,Ô bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô <Ûsä \¡ T ø=~›ø=~›>±
|ü&TÉ ‘·THêï$. s¬ ‘’ T· \T ø=qTã≥º\T, |üìeTT≥¢≈î£ nedüse¡ T>∑T sTTqTeTT, eT+<äT\T˝≤+{Ï
edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\T n+‘· |ü&çb˛e&É+˝Ò<äT. ø±ì ≈£L©\ ≈£Lfi¯ó¢, düsêÿ] •düTÔ,
kÕVüQø±]sTT#·TÃ n|ü e&û¶ πs≥T |ü&çb˛e&ÉeTT˝Ò<äT. ¬s’‘·T\T jÓT+‘· <ÛëqéTT
$Áø£sTT+∫Hê, yêfi¯ó¢ ‘·eT Ä]úø£ u≤<Ûä´‘·\qT HÓs¡y˚s¡ÃC≤\≈£î+&ç] |üs¡|ü‹
˝Ò≈î£ +&Éb˛sTTq~. ãTTD+ |ü⁄≥Tº≥˝Ò<Tä . uÛ÷Ñ eTT\ –Ø« (‘êø£≥Tº) ô|≥Tºø√≈£î+&Ü j˚T
kÕVüQø±s¡T ≈£L&Ü ÄkÕMT\≈£î ãTTD$T#˚Ãyê&ÉT ø±&ÉT. eTTK´+>± eTs¡sƒê«&Ü
ÁbÕ+‘·eTT˝À $Áø£jT· wüs‘¡ T· ‘êø£≥Tº (Mortgage by conditional sale) |üÁ‘ê\T ]õÅdºæ
#˚sTT+#·Tø=ì, nø£ÿ&ç kÕVüQø±s¡T¢ ãTTD≤*#˚Ãyês¡T. e&ûsπ¶ ≥T q÷{ÏøÏ 24 qT+∫ 36
es¡≈£î ñ+&˚~. |üsƒêHé kÕVüQø±s¡T¢ q÷{ÏøÏ 50 ø£+f… ‘·≈£îÿe e&û¶ rdüT≈£îH˚yês¡T
ø±<äT. ìØí‘ø· ±\eTT˝À e&û‘¶ √ düV‰ü ndü\T ãTTDeTT rs¡Ãì|üø+å£ ˝À ‘êø£≥Tº ô|{Ïqº
uÛ÷Ñ eTT\T $Áø£sTT+#·ã&çq$>± uÛ≤$+#˚ wüs‘¡ T· \T+&ÉT≥ e\q ø=~›s√E˝À¢H˚ eTs¡sêƒ «&Ü
sTT˝≤ø±˝Àì s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\T #ê˝≤eT≥Tº≈î£ kÕVüQø±s¡¢ kÕ«BÛqeTT˝ÀøÏ e#˚Ãdæq$.
m≈£îÿe e÷>±DÏ ùd<äéTT ñqï ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eTT˝À, _j·T´|ü⁄ <Ûsä ¡ s¡÷bÕj·TøÏ 10
X‚sT¡ \es¡≈î£ |ü&bç ˛sTTqqT, e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT\ô|’ y˚jT· ã&çq n‘·´~Ûø£ •düT,Ô eTTK´+>±
yÓ÷≥\T ‘√* u≤e⁄\ ˙s¡T bÕs¡u{… ºÏ ùd<äéTT #˚jT· ã&ÉT uÛ÷Ñ eTT\qT ≈£L&É e÷>±DÏ
uÛ÷Ñ eTT\T >±H˚ uÛ≤$+∫ n{Ïº uÛ÷Ñ eTT\ô|q’ yÓ÷|üã&çq e÷>±DÏ •düT\Ô qT, s¬ ‘’ T· \T
KS
uÛ]Ñ +#·C≤\≈£î+&ç]. e&É<¢ säÛ ¡ øÏ«+≥˝Ÿ≈î£ 4 s¡÷bÕj·T\es¡≈î£ , q>∑<Tä |ü+≥ (Cash
crop) nqã&ÉT ÄeTT<ë\ <Ûs ä ¡ øÏ«+≥˝Ÿ≈î£ 10 s¡÷bÕj·T\es¡≈î£ ~>∑C≤]b˛e&ÉeTT‘√
O
‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·|⁄ü s¬ ‘’ T· \ |üs|¡ ‹ü |ü&bç ˛sTT+~. ãTTD≤\T \uÛ´Ñ + ø±q+<äTq s¬ ‘’ T· ˝À¢
BO
ndü+‘·è|æ,Ô n\»&ç yê´|æ+#·&É e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~.
C≤^sY sTT˝≤ø± s¬ ‘’ T· \ |òTü Àwü
O
C≤^sY sTT˝≤ø± s¬ ‘’ T· \ |òTü Àwü sTT+‘ê n+‘·ì ø±<äT. e÷eT÷\T>±H˚ C≤^sY

C
sTT˝≤ø± s¬ ‘’ T· \≈£î |ü]düs¡ U≤˝≤‡ sTT˝≤ø£ s¬ ‘’ T· \ø£+fÒ jÓT≈£îÿe •düTÔ #Ó*+¢ #·Tø√e\dæ
ES
e#˚Ã~. U≤˝≤‡ sTT˝≤ø±˝À ã+<√ãdüTÔ (Land Revenue Settlement) yês¡T, uÛ÷Ñ $T

dü«uÛ≤eeTT ø£ìô|{Ïº •düTsπÔ ≥T ìs¡sí TT+#˚yês¡T. ø±ì C≤^sY sTT˝≤ø±˝À á j˚TsêŒ≥T
EM
j˚TB˝Ò≈£î+&ÓqT. C≤^sY <ës¡T¢ kı+‘·+, ˝Òø£ yê] ñ<√´>∑T\T uÛÑ÷$T•düTÔ πs≥T

ìs¡sí TT+#˚yês¡T. uÛ÷Ñ $T dü«uÛ≤eeTT‘√ j˚T$T dü+ã+<Ûeä TT+&˚~ø±<äT. U≤˝≤‡sTT˝≤ø±˝À
s¬ ‘’ T· \T ã+<√ãdüTÔ yês¡T ìs¡sí TT+∫q düsêÿ]•düTÔ #Ó*+¢ #·Tq+‘·ø±\eTT s¬ ‘’ T· \T yê]
©
kÕ«BÛqeTT˝À qTqï uÛ÷Ñ eTT\qT+∫ ‘=*–+|üã&˚yês¡T ø±s¡T. ø±ì C≤^sY sTT˝≤ø±˝Àì

s¬ ‘’ T· \≈£î sTT˝≤+{Ï s¡øDå£ j˚TB ñ+&˚~ø±<äT. ø=+<äsT¡ ∫qï C≤^sê›sT¡ ¢ nÁø£eT|üqTï\T
≈£L&É edü÷\T #˚ùdyês¡T. C≤^sê›sT¡ ¢ |üqTï\T edü÷\T #˚dTü ≈£îH˚yês¡T, ø±ì |üqTï\#˚
‘·eT sTT˝≤ø± Á|ü»\ u≤>√>∑T\ø√dü+ ˇø£ÿ ô|k’ Õ≈£L&É Ks¡TÃô|fÒyº ês¡T ø±<äT. $<ä´,
Äs√>∑éTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q j˚T˝≤{ÏkÂø£s´¡ eTT\T+&˚$ø±e⁄.
n+<ä]ø£+f… ô|<äC› ≤^sê›sY dü«j·T+ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´˝Ò. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh yÓTT‘·+Ô
$d”sÔ eí¡ TT˝Àì 10e uÛ≤>∑eTT 8,100 #·<sä |¡ ⁄ü yÓTfiÆ ¢̄ $d”sÔ eí¡ TT>∑\ ˇø£ õ˝≤¢ yÓTT‘·eÔ TT
Á|üuTÑÛ e⁄>±] kı+‘· ÄdæÔ (düs¬ Œ¤U≤dt)>± uÛ≤$+|üã&˚~. á õ˝≤¢ Ä<ëj·TeTT s¬ +&ÉTø√≥¢
s¡÷bÕj·T\≈£î $T+∫ j·TT+≥T+<äì n+#·Hê. ø±ì á sTT˝≤ø±˝À j˚T˝≤{Ï n_Ûeè~Δ
ø±s¡´Áø£e÷\T »]π>$ ø±e⁄. Çø£ÿ&ç ñ<√´>∑T\ J‘ê\T ≈£L&É HÓ\ HÓ\≈£î dü]>± düeTj·÷q
sTT#˚Ã Ä#ês¡ eTT+&˚~ø±<äT Ç~ |ü]dæ‹ú .
yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À s¬ ‘’ T· \ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú #ê˝≤ |òTü Às¡+>± #Ó&bç ˛sTT+~.
ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝À, >∑T»sê‘Y˝À s¬ ‘’ T· \ ñ<äé÷\T Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ $. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À s¬ ‘’ T· \T
‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dHæ ês¡T. m{≤¢>¬ ‘’ H˚ $˚ T |ü+C≤ãT, sTT|üŒ{Ï ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ,
u§+u≤sTT, yÓTT<ä\>∑T sêÅcÕº\˝À s¬ ‘’ T· \ ãTTD$yÓ÷#·q, ãTTD$T#·TÃyêfi¯¢ >∑T]+∫q
#·{≤º\T, Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&É≥eTT Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ nHê´Áø±+‘·+ô|’
KS
ìã+<Ûqä \T ô|≥Tº‘÷· , |ü+C≤ãT˝À ˇø£ #·≥eº TT neT\T˝ÀøÏ ‘˚ã&çq~. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêheTT˝Àì s¬ ‘’ T· \T yÓTTs¡ô|≥Tºø=qT≥≈£î ≈£L&Ü M\T˝Òì |ü]dæ‹ú ˝À qT+&ç].
O
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î s¬ +&ÉTy˚\ s¡÷bÕj·T\ »e÷q‘·T
BO
<˚es¡ø=+&É˝À |òÁæ ãe] 1931˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ ‘·sê«‘· düTe÷s¡T
Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ eT÷&Ée düe÷y˚Xe¯ TT »s¡T>∑C≤\ø£ b˛sTTq~. eT÷&Ée
O
düe÷y˚X¯eTT eTVü≤ã÷uŸ q>∑s¡eTT õ˝≤¢˝Àì ø=˝≤¢|ü⁄s¡eTT˝À »s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î

C
Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T nqTeT‹ ìe« ìsêø£]+∫]. |ü⁄qsê˝À∫+#·T≥≈£î ô|≥Tº≈£îqï

ES
<äsU¡ ≤düTôÔ |q’ n|üŒ{Ï s¬ $q÷´, b˛©düTeT+Á‹ ø£sï¡ ˝Ÿ Áf…+#Y, Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´<ä]Ù>±
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±]ì ÄVü‰«ì+∫ á $<Ûeä TT>∑ ôd\$∫Ã].
EM
ªªH˚qT Ä+Á<Ûeä TVü‰düuqÑÛ T düe÷y˚X|¯ sü T¡ #·T≥≈£î á ÁøÏ+~ wüs‘¡ T· \ô|q’ e÷Á‘·yT˚

Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ >±]øÏ nqTeT‹ sTTe«e\dæq<äì, Á|üuÛÑT‘·«eTT yê]øÏ dæbòÕs¡düT
©
#˚jT· T≥≈£î dü+dæ<Tä &Δ TÉ >± qTHêïqT.

(1) $<ë´ $wüjT· eTT˝ÀqT, sê»ø°jT· $wüjT· eTT\˝ÀqT, ‘·~‘·s¡ $wüjT· eTT\˝ÀqT
Á|ü‹e´øÏøÔ ìÏ , dü+|òTü eTTq≈£îqT, ‘·q≈£î >∑\eì uÛ≤$+#·T Äπø|å Dü \qT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
yê]øÏ ‘Ó\T|ü⁄ø=qT neø±X¯eTT, á ø±s¡éTTq¬ø’ ªãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\μqT
düe÷y˚X|¯ sü #¡ ø· j
£ T˚ , ø£*–j·TTqï~. ø£qTø£ eTVü‰düu˝ÑÛ À ô|’ $wüjT· eTT\qT >∑T]+∫
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] yÓK’ ] (bÕ\d”)ì >±ì, Ä»„qT>±ì, #·]Ã+#·T≥ >±ì $eT]Ù+#·T≥
>±ì ≈£L&É<Tä .
(2) ô|’ wüs¡‘·TqT n‹Áø£$T+#·≈£î+&ÉT≥≈£î >±qT Vü‰MT>± Vü≤qTeT+‘·sêe⁄>±s¡TqT
eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯≈£î\TqT, ¬s+&ÉTy˚\ s¡÷bÕj·T\ »e÷q‘·T (Security)
Çe«e\j·TTqTμμ.
á˝≤{Ï wüs‘¡ T· \qT yÓ÷|æ Á|üC≤ J$‘·eTTqT nee÷qeTT |üs#¡ T· dü+ø£\ŒeTT
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ñ+&Ée#·TÃqT— ø±ì Ä‘·à>ös¡eeTT >∑\ j˚T Á|üC≤Væ≤‘· ø±s¡´ø£sÔ¡ ≈£L&É
Ç≥Te+{Ï Ä»„\≈£î ˝§+–b˛&ÉH˚ $wüjT· eTT düŒwü+º .
Á|üuTÑÛ ‘·« <äèwæ˝º À Á>∑+<∏ë\j·TeTT\T ª$|üe¢ dü+|ò÷ü \Tμ
eTs¡\ eT÷&Ée Á|üj·T‘·ïeTT |òü*‘·eTT>± ø£s¡ï˝Ÿ Áf…+#Y, e÷&ÉbÕ{Ï
Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ >±s¡≈¢ î£ <äsÙ¡ q$T∫Ã, s¬ +&Ée eTVü‰düu˝ÑÛ À
KS
#·]Ã+|üã&çq ø=ìï rsêàHê\ô|’ Äπøå|üD\T ‘Ó*|æ]. ªªe÷ ñ<äéTeTT πøe\eTT
sê»ø°j˚T‘·s¡eTT` $X‚wüeTT>± Á>∑+<∏ë\j·TeTT\ eT÷\eTTq $C≤„qeTT
O
yê´|æ+|ü#˚j·TTq~μμ nì sêeTø£èwüísêe⁄>±s¡T #Ó|æŒq düe÷<ÛëqeTTq≈£î,
BO
ªªÁ>∑+<∏ë\jÓ÷<äéT eTq>± H˚yÓ÷ H˚qT u…+>±˝Ÿ qT+∫ eT+∫ nqTuÛÑeeTT
dü+bÕ~+∫‹ì. Á>∑+<∏ë\j·TeTT\q>± $|üe¢ (Revolutionary) dü+|òTü eTT\T. n+‘˚.
O
eTπsMTø±e⁄μμ nì Áf…+#Y >±]‘√ bÕ≥T Äd”qT˝…’ j·TT+&çq b˛©düT sTTHéôdŒø£sº Y »qs¡˝Ÿ

Äs¡+ÅkÕº+>¥ eTVü‰X¯j·TT\T ôd\$∫Ã]. ªª»e÷q‘·T <ëK\T #˚j·TT≥≈£î Äπøå|üD
C
jÓT+<äTø£μμqT b˛©düT XÊKeT+Á‹ Á|üXï¯ ≈£î, ªª»e÷‘·T≈£î #Ó*+¢ ∫ eTVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄≥,

ES
e÷ Ä‘·à>ös¡eeTTq≈£î uÛ+Ñ >∑øs£ e¡ TT ø£qTø£ y˚TeTT ˇ|üø=qeTTμμ nì sêeTø£èwüsí êe⁄

»yê_∫Ã]. ªªeT+∫~, düu≈ÑÛ î£ nqT»„ ì#ÓÃ<äeTT. eTT+<Óq’ ãT~Δ>\∑ |æ\\¢ e˝… e]Ô+|ü⁄&ÉTμμ
EM
nì eT+Á‹>±s¡T ÄC≤„|+æ #·≥eTT‘√ á düe÷y˚Xe¯ TT eTT–dæq~.

eT÷&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düu≈ÑÛ î£ Á|üuTÑÛ ‘·«+ wüs‘¡ T· \T
©
‘·T<ä≈£î ÁøÏ+~ wüs¡‘·T\ô|’q Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ eT÷&Ée düe÷y˚X¯eTT KeTà+˝À

»s¡T|ü⁄ø=qT≥≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ‘·eT nqTeT‹ì ‘Ó*|æ].
(1) Á|üuÛÑT‘·«eTTyê πss¡Œs¡∫q uÛÑ÷eTT\ <Ûësê (•düTÔ)\qT ‘·–Z+#·e\dæq<äì
rsêàì+#·≈£L&É<äT.
(2) Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\ø=s¡≈î£ |üqT\T #˚jT· e<äì› Á|ü»\≈£î uÀ~Û+#·≈L£ &É<Tä .
(3) Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]‘√ ø±s¡´ø£s\Ô¡ ≈£î |òTü s¡¸D\Tø£*–+#·T q{Ïj
º T˚ sTT‘·s¡ düu≤Û #·s´¡ \qT
»s¡T|ü≈£L&É<äT.
nq>± yê´bÕs¡ e÷+<äéTTe\q s¬ ‘’ T· \ Ä]úø£ dæ‹ú jÓT+‘· V”≤Hê‹V”≤q+>±
qTqï|üŒ{ÏøÏ, ¬s’‘·T\T, düsêÿs¡T≈£î>±ì, C≤^sê›s¡¢≈£î>±ì, #Ó*¢+#·e\dæq •düTÔuÛ≤s¡eTT
jÓT+‘· yÓ÷j·TC≤\ì<ÓH’ ê, yês¡T ‘·eT u≤<Û\ä >∑T]+∫ yÓTTs¡ ô|≥Tºø√≈£L&É<Tä ! yÓ{#ºÏ êøÏØ
>∑T]+∫ j˚TeTq≈£L&É<Tä ! ÁX¯eT≈£î j˚T˝≤{Ï ≈£L* sTTe«≈£î+&É »ãs¡d› >Ô” ± Vü≤]»qT\T
yÓTT<ä\>∑T ;<ä\‘√ |üì#˚sTT+#·T≈£îH˚ ùd«#·Ã¤ Á|üuÛÑT‘√«<√´>∑T\≈£î ñ+&Ée˝…qT!!
á wüs¡‘·T\‘√ ‘·è|æÔ#Ó+<äø£, Á|üuÛÑT‘·«+ eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT >∑T]+∫q Ä»„\
$es¡eTT\qT es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢ ne«˝Ÿ ‘ê\÷≈£î<ës¡T≈£î (ø£˝ø… sº£ T¡ ≈£î) ‘Ó*ô|<äeT+≥÷,
y˚sπ Ä≥+ø£eTT\T düe÷y˚X¯ düeTj·÷q ø£*–+|ü qT<˚•› +∫].
KeTà+˝À Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑdüe÷y˚X¯eTT »s¡T>∑TqH˚ dü+>∑‹ ãj·T≥|ü&É>±H˚,
KS
ø=+<äsT¡ kÕúì≈£î\T BìjÓT&É ‘·eT ndüeTà‹ì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, KeTà+˝À á düe÷y˚Xe¯ TT
»s¡T>∑≈L£ &É<ìä õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ T¡ ≈£î <äsU¡ ≤düT\Ô T ô|≥Tºø=ì]. ªªá eTVü‰düu˝ÑÛ À dü+|òTü dü+kÕÿs¡
O
$wüj÷· \T #·sÃ¡ ≈£î e#·TÃqT. n{Ïº #·sÃ¡ \e\q düHê‘·q <Ûsä êàe\+ãT\≈£î nbÕs¡eT>∑T
BO
<äT'KeTT ø£\T>∑TqT. BìeT÷\eTTq XÊ+‹øÏ >=|üŒ uÛ+Ñ >∑eTT yê{Ï\T¢qT. s¡øbÔ£ Õ‘·eTT
ø£\T>∑e#·TÃqT. ø£qTø£ KeTà+˝À á düuÑÛ »s¡T>∑≈î£ +&É ìùw~Û+∫ Væ≤+<ä÷ <Ûsä à¡ eTTqT
s¡ø+åÏ #·e\dæq<äμμqT $C≤„|qü \T, ø=+<ä] dü+‘·ø±\‘√ ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î |ü+|ü⁄ø√ã&ÓqT.
O
á $<Û+ä >± eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT ø±≈£î+&É #˚jT· ã&çq~. Ç~ n~Ûø±πs‘·s¡ Á|üjT· ‘·ï+.
C
n~Ûø±s¡T\T, n_Ûeè~Δì ìs√~Û+#·T ˇø£ nq~Ûø±s¡ |üø£åeTT j˚Tø£yÓTÆ n&É¶+≈£î\T

ES
ø£*Z+#·T#·T+&ç]. Ç~ Á|üuÛÑT‘·«eTT yê] Áø=‘·Ô sê»˙‹! $s√~Û|üø£åeTTq #˚]qyê]

HÓ≥s¢ TTq düe÷<Ûëq|üs#¡ ê˝…qì, e÷~sêE sêeT ø√fÒX«¯ s¡sêe⁄, ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄,
EM
eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T¢ Á|üjT· ‹ï+∫].

l |ü⁄*C≤\ y˚+ø£≥s¡+>±sêe⁄ n<Ûä´ø£å‘·q á eT÷&Ée eTVü‰düuÛÑ »]–q~.
á düe÷y˚Xe¯ TT »s¡T>∑T düeTj·÷q ø=+<äsT¡ KeTà+ |ü⁄s¡yêdüT\T ø=ìï rsêàqeTT\T
©
e<ä\Tø=qe\j·TTqì |ü≥Tºã{Ï]º . ø£˝ø… sº£ T¡ CÀø£´+ ø£*+Z #·Tø=q≥eTT e\q ∫es¡≈î£

(1) <˚yê\j·TeTT\˝À ÁbÕDVæ≤+kÕ |üPs¡«ø£eT>∑T Äsê<Ûqä ≈£î dü+ã+~Û+∫q rsêàqeTT.
(2) n‹ u≤\´ $yêVü≤eTT\T Ä|æ $yêVü≤ ej·TdüT‡qT ôV≤∫Ã+∫, ø£Hê´X¯ó\ÿ,
es¡ X ¯ ó \ÿeTT\qT ìs¡ ÷ à*+∫, $yêVü ≤ e´j· T eTT\qT ‘· – Z + #· e\j· T TqqT
rsêàqeTT. (3) ìeTïC≤‘·T´<äΔs¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q eTVü‰düuÛÑyê] ÁbÕs¡úq j·TqT
á eT÷&ÉT rsêàqeTT\qT Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Hêj·T≈£î\T e<ä\Tø=qT≥≈£î sêJ |ü&eÉ \dæ
e∫Ã+~.
leT‹ j·T˝≤¢Á|ü>&∑ É d”‘ê≈£îe÷] n<Û´ä ø£‘å q· »]–q eTVæ≤fi≤ eTVü‰düu≈ÑÛ î£ uÛ+Ñ >∑eTT
ø£*Z+#·T ñ<˚›X¯eTT‘√ $s√<Ûä|üø£åeTVü‰X¯j·TT\T ‘·T~ Á|üj·T‘·ïeTT\T »]|æ]. ø±ì
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±s¡T Ä düeTj·÷q ne\+_+∫q |ò÷ü ≥T yÓK’ ]e\¢
yê] Á|üjT· ‘·ïeTT\ìïj·TT $|ò\ü yÓTqÆ $. eTVæ≤fi≤düuÑÛ »j·TÁ|ü<eä TT>± »]–q~.
‘Ó\+>±D≤ Á|üeTTK j·TTe Hêj·T≈£î\T>± ù|s¡T>±+∫q »eT˝≤|ü⁄s¡+ øπ X¯esêe⁄>±]
jÓTTø£ÿj·TT e÷&ÉbÕ{Ï sêeT#·+Á<äsêe⁄>±] jÓTTø£ÿj·TT Á|üC≤J$‘·eTT KeTà+˝À
düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ á ‘·èrj·T Ä+Á<Ûä eTVü‰düu‘ÑÛ √ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ <äì #Ó|Œü e#·TÃqT. Ms¡TuÛj
Ñ T· T\T
KeTà+ õ˝≤¢yês¡T. eT~Ûs¡ ‘ê\÷ø±˝Àì jÓTÁs¡TbÕ˝…+ Á>±eTìyêdüdTü \ú T.
eTT©ÿ düeTdü´
KS
sêheTT˝À ˇø£y|’Ó ⁄ü Á|üC≤ ñ<äé÷\ >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« yÓK’ ] Ç{≤¢ ñ+&É>±,
O
Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄ j·TTe≈£î˝À¢ ndü+‘·è|æÔ, ndü+‘·Twæº s√E≈£î s√E n~Ûø£eTT>±
yê´|æ+#·T#·T+&ÓqT. eTTK´+>± $X¯«$<ë´\j·T+ qT+∫ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT e+<ä\T>±
BO
edüTqÔ ï |ü≥uº ÁÑÛ <äT\ ñ<√´>∑ düeTdü´ ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+∫q~. ªeTT©ÿμ ñ<äéTeTTq≈£î
ã\eTT #˚≈L£ ]q~. 1933 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄, sêh ñ<√´>±\˝À
O
$<ëé+‘·T˝…’q, düeTs¡Tú˝…’q sêÅw”ºj·TT\≈£î (eTT©ÿ\≈£î) ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«e\j·TTqì

C
|òsü êàHé Á|ükÕ~+∫]. sêheTT˝Àì Á|ü»\T q\TyÓ|’ ⁄ü \ qT+∫ ‘·eT ø£è‘·»‘„ ê e+<äqeTT\T
ES
Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ ‘Ó\T|ü⁄ø=ì]. ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À »]–q ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑ düu˝ÑÛ À,
≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT, &Üø£sº T¡ \r|ò⁄ü düsT÷<äT, ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüí sêe⁄, MTsY
EM
Vü≤düH=B›Hé (ªeTeT¢ø‘£ μY ñs¡÷› yês¡|Áü ‹ø£ dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT), eT+<äTeTT\ q]‡+>∑sêe⁄

(ªs¡j·T´‘Yμ |üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈£î&ÉT), sêC≤ <Û√+&˚sêE, leT‹ VüQe÷j·T÷Hé $Tsê®,
nø£“s¡©U≤Hé, nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä©, qyêãT wü+w”sY »+>¥, kıVü≤sê_®>±s¡\T
©
Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ ‘·eT ø£è‘·»‘„ \· T ‘Ó\T|ü⁄≈£î+≥÷ ñ|üq´dæ+∫].

eTT©ÿ düeTdü´ á sêheTTq≈£î Áø=‘·<Ô M˚ T ø±<äT. 1857e ‹s¡T>∑Tu≤≥T ‘·sê«‘·
ñ‘·sÔ u¡ ≤Û s¡‘· <˚Xe¯ TT˝À eTTK´+>± &Û©ç ,¢ \UÀï yÓTT<ä\>∑T sê»<ÛëqT\T>± qTqï |ü≥Dº ≤\˝À
dü+uÛ$Ñ +∫q e÷s¡TŒ\ |ò*ü ‘·+>± nø£ÿ&ç eTTdæ+¢ k˛<äsT¡ \≈£î ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT
ˇø£ÿfÒ X¯sD¡ éTT>± ‘√∫+~. Çø£ÿ&ç ñ<√´>±\˝À¢ Á|üy•˚ +#·&eÉ ÷s¡+_Û+∫Hês¡T. ô|<ä›
|ü<eä ⁄\T, ∫qï |ü<eä ⁄\T nqTuÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É b˛sTTq~. me¬sq’ ˇø£sT¡ ô|<ä› |ü<$ä ô|q’
ìj·T$T+|üã&ç‘˚, yês¡T ‘·eT‘√bÕ≥T ‘·eT ã+<ÛäTe⁄\qT, $TÁ‘·T\qT, ÄÁ•‘·T\qT
jÓT+<ä]H√ sTTø£ÿ&É ñ<√´>±\˝À ì+ù|ùdyês¡T. sêqT sêqT kÕúì≈£î\≈£î neø±X¯eTT
<=s¡T≈£î≥ ø£wkºü Õ<Û´ä yÓTqÆ ~. á |ü]dæ‹ú Á>∑V≤æ +∫ s¬ +&Ée kÕ˝≤sY »+>¥ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>∑
qTqï s√E˝À¢ (1881 dü+ˆˆ˝À) nq>± sTT|üŒ{ÏøÏ 92 dü+e‘·‡sê\≈£î eTT+<äT, eTT©ÿ\≈£î
ñ<√´>±\˝À¢ ÁbÕ<Ûëq´$Te« e\j·TTqì, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ nqTeT‹ ˝Ò≈î£ +&É j˚T |ü<$ä ô|q’
j˚T |üs<¡ o˚ j·TTì (¬>s’ Y eTT©ÿì) ìj·T$T+#·≈L£ &É<˙ä Ä»„\T Á|ükÕ~+|üã&çq$. ø±ì
Ç{Ïº ñ‘·sÔ T¡ «˝ÒM Ä#·sD¡ ˝À ô|≥º&+É ˝Ò<ìä Á|üuTÑÛ ‘·«+ô|q’ kÕúì≈£î\ Äs√|üD. Ç|ü&ÉT
≈£L&É n<˚ Äs√|üD.
ªHÓC’ ≤+ Á|ü»\ dü+|òTü +μ
á |ü]dæú‘·T\˝À eTT©ÿ\ Vü≤≈£îÿ\T ø±bÕ&ÉT≥≈£î, bÂs¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\T
KS
dü+bÕ~+#·T≥≈£î Á|üuÛÑT‘·«eTT Á|ü»\#˚ mqTïø√ã&çq XÊdüqdüuÛÑ≈£î »yêãT<ëØ
eVæ≤+#·Tq≥Te+{Ï sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T kÕ~Û+#·T≥≈£î ˇø£ Á|üC≤dü+düú nedüse¡ Tì
O
ô|<ä\› T Á>∑V≤æ +∫]. 1934 dü+ˆˆ˝À HÓC’ ≤+ Á|ü»\ dü+|òTü + (Nizam’s Subjects League)
BO
nqT ˇø£ dü+düú kÕú|+æ #·ã&ÓqT. BìH˚ ñs¡÷˝› À ªª»MTj·T‘Y ]j·÷ j·÷jÓT ìC≤+μμ
nH˚yês¡T. qyêuŸ düsY ìC≤eT‘Y »+>¥ á dü+düú n<Û´ä ≈£îå \T>± mqTïø√ã&ç]. düsY
O
ìC≤eT‘Y »+>¥ ìC≤+ eT+Á‹eT+&É*˝À sê»ø°j·TXÊKeT+Á‹>± qT+&ç 1930˝À

C
‘·eT |ü<$ä ì $s¡$T+#·T≈£îHêïs¡T. Ms¡T kÕúì≈£î\T, >=|üŒ $<ëé+‘·T\T. Ç+^¢wßü ˝À

ES
eT+∫ ø£$‘·«+ Áyêùdyês¡T. &Üø£ºs¡T \r|òt düsT÷<äT, sêeT#·+Á<äHêj·Tø˘ >±s¡\T

ñbÕ<Û´ä ≈£îå \T>±, düjT· ´<é Ä_<éV≤ü düH,é ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄, lìyêdüsêe⁄ X¯sà¡
EM
>±s¡\T ø±s¡´<äsT¡ Ù\T>±, u≤´]düsº T¡ HÍw”sY NHêjYT ø√XÊ<Û´ä ≈£îå \T>± mqTïø√ã&ç].
(1) e÷J ø√‘ê«˝Ÿ sê»ãVü≤<äTs› Y y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç,¶ (2) qyêuŸ wü+w”sY »+>¥,
(3) yêeTHé Hêj·Tø˘, (4) nø£“s¡©U≤Hé, (5) ø±oHê<∏äsêe⁄yÓ’<ä´, (6) e÷&ÉbÕ{Ï
©
Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, (7) nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©, (8) >√bÕ\sêe⁄ eø°\T, (9) |æ.$.CÀwæ,
(10) X¯+ø£ss¡ êe⁄ uÀsêZ+ø£s,Y (11) »Hês¡q› sêe⁄ <˚XÊsTT, (12) nVü≤eT<é yÓTVü≤´B›Hé
(ªs¡ôV≤ã¬s<äøÿ£ Héμ dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT), (13) eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄ (ªs¡jT· ´‘Yμ |üÁ‹ø£
dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT), (14) K©\T»®e÷ (e÷J ôV≤’ ø√s¡T»º &ç)® , (15) MTsY Vü≤düH=B›Hé (ªeTeT¢ø‘£ μY
dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT), (16) l|ü‹sêe⁄ |ü˝Ÿì≥ÿsY (e÷J ôV≤’ ø√s¡Tº »&ç)® , (17) qyêuŸ yÓTTsTTHé
j·÷sY »+>¥, (18) qyêuŸ ãVü≤<äTs› Y j·÷sY »+>¥ >±s¡\‘√ ≈£L&çq ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£
dü+|òTü y˚Ts¡Œ&ÓqT.
á dü+düú ñ<˚X› e¯ TT\T, bÕ\d” á $<Ûeä TT>± qT+&ÓqT.
(1) ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\ _Ûqï, _Ûqï≈£î˝≤\, esêZ\‘√ ≈£L&çq Á|ü»˝À¢ ùdïVü≤uÛ≤yê\qT
eè~Δ|sü ∫¡ ˇø£]‘√ H=ø£sT¡ düV≤ü ø£]+#·T≥¬ø’ Á|üjT· ‹ï+#·T≥.
(2) ô|q’ ñ<äV≤ü ]+|üã&çq dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î ˝Àã&ç sêh|ü⁄ _Ûqï, _Ûqï esêZ\ |ü]dæ‹ú
u≤>∑T|üs#¡ T· ≥¬ø’ Ä˝À∫+#·T≥, dü]j·T>∑T ñbÕj·TeTT\ qe\+_+#·T≥.
(3) <˚oj·TT\ Vü≤≈£îÿ\ ø±bÕ&ÉT≥, Ä Vü≤≈£îÿ\ e\q ñ‘·ŒqïeTj˚T´ u≤<Û´ä ‘·\>∑T]+∫
Á|üuÀ~Û+#·T≥.
(4) Ädü|òü⁄C≤V”≤ sê»≈£î≥T+ã b˛wüDÁøÏ+<ä, Á|üuÛÑT‘·«eTT XÊdüqdüuÛÑ≈£î u≤<Ûä´‘·
KS
eVæ≤+#·Tq≥Te+{Ï sêC≤´+>∑kÕú|qü ø¬ ’ Á|üjT· ‹ï+#·T≥.
(5) ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh|ü⁄ sê»]ø£ Vü≤≈£îÿ\T ø±bÕ&ÉT≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#·T≥.
O
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü sêC≤´+>∑deü Tdü´ |ü]cÕÿs¡e÷s¡eZ TT, düe÷K´ dü+$<ÛëqeTT, ˇø£fqÒ ì
BO
á dü+düú $X¯«dæ+#·T#·Tqï~. düeTj·Ty˚T‘Ó+∫q|ü&ÉT ˇø£ sê»ø°j·T j·T÷ì≥T>∑
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ø=ìï nedüse¡ TT\>∑T s¡øDå£ \‘√ düe÷K´˝À #˚], uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ,
O
Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ u≤<Ûä´‘·\T, HÓs¡y˚s¡TÃ≥˝À bÕ˝§Zqe\j·TTqT. Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝À

C
ôV’≤<äsêu≤<äT sê»éTTq≈£î ‘·q sê»]ø£|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\≈£î qwüºeTT ø£*–+#·e\dæq

ES
nes¡yT˚ MT ˝Ò<Tä . ø±ì düe÷K´ dü+$<ÛëqeTT˝À #˚s&¡ eÉ TTe\q ø=ìï ‘ê´>∑eTT\T

#˚jT· T≥ ‘·|Œü ìdü]>± ‘√∫qjÓT&É\, nK+&É uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT jÓTTø£ÿ dü+øπ eå TeTTq≈£î
EM
‘·|Œü eTπs$T{ÏøÏ ≈£L&É ‘ê´>∑eTT #˚jT· {≤ìøÏ sêJ |ü&≈É L£ &É<ìä á dü+düyú ês¡T ‘·eT
$<ÛëqeTTqT $X¯Bø£]+∫+~.
HÓC’ ≤+ Á|ü»\ dü+|òTü + n+‘·yTÓ T+<äT≥
©
á dü+düú m≈£îÿe ø±\eTT |üì#˚jT· C≤\˝Ò<Tä . ˝À˝À|ü\ mH√ï e‹Ôfió¯ ¢ #˚jT· ã&çq$.
eTTK´+>± u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ<˚X› e¯ TT e<ä\Tø=qT≥≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ne\+_+∫q |ü<‘Δä T· \T Äπø|å Dü j ° T· eTT>± qT+&çq$. m{≤¢>s∑ TT‘˚H$˚ T
ø=+<äsT¡ Á|üeTTK eTTdæ+¢ k˛<äsT¡ \T á dü+|òTü eTT e<ä\Tø=ì ªªsTT‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéμμ
dü+düú≈£î Hêj·Tø£‘·«eTT eVæ≤+∫]. yÓTT‘·ÔeTTô|’q ˇø£ sê»ø°j·T dü+düú sêheTT˝À
kÕú|æ+#·T≥≈£î #˚j·Tã&çq Á|ü‹ Á|üj·T‘·ïeT÷ $|òü\yÓTÆq~. ô|’q ù|s=ÿqï dü+düú
kÕú|+æ #·T≥˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ #·s´¡ \ìïj·TT rdüT≈£îqïyês¡T ø=+<äsT¡ , düV≤ü è<äjT· T˝…q’ eTTdæ+¢
k˛<äsT¡ ˝Ò. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·« n_Ûeè~Δ ìs√<Ûøä £ $<ÛëqeTT\ eTT+<äs¡ yê]<˚$T kÕ>∑˝<Ò Tä .
á dü+dü˝ú À Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T, bÕs¡d\” T nq>± ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ìedæ+#·T
nìï ≈£î˝≤\, eT‘ê\ yês¡T düuTÑÛ ´\T>± qT+&ç]. ø±e⁄q á dü+düôú |q’ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£
eT‘· bÕø°øå £ dü+düú nqT H˚sês√|üD #˚jT· T≥≈£î M\T˝Òøb£ ˛sTTq~. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
y˚sT¡ $<Ûyä TÓ qÆ ≈£î‘·+Á‘ê\T |üìï ˇø£ C≤rj·T dü+düú kÕú|+æ #·T Á|üjT· ‘·ïeTTqT $|ò\ü eTT
>±$+∫q~.
≈£î\, eT‘·, |üø£åbÕ‘· dü+düú\T ` Äs¡´ düe÷»eTT
á $<ÛäeTT>± ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À ˇø£ C≤rj·T dü+düú nqTq~
kÕú|+æ #·Tø=qT≥≈£î M\T ˝Ò<j ä TÓ ´qT. ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À 1921 dü+e‘·‡s¡eTTq
KS
Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ Ä+Á<Û√<äéTeTT ‘·q yÓTT<ä{<Ï Xä ¯ eTT–+#·Tø=ì, s¬ +&Ée<äX˝¯ À Á|üy•˚ +∫q
‘·<äT|ü] sTT+‘·es¡≈£î eT÷&ÉT eTVü‰düuÛÑ\T »]–q$. ø±ì eTs¡sƒê«&Ü, ø£sêï≥ø£
O
ÁbÕ+‘ê\˝À 1937 es¡≈î£ ≈£L&É j˚T˝≤{Ï ÁbÕ+rj·T dü+dü\ú T j˚Ts¡Œ&É˝<Ò Tä .
BO
@ kÕúq+ ˝Òø£ dü\ú + ≈£L&É jÓT≈£îÿes√E\T U≤∞>±qT+&ÉC≤\<äTø£<ë! eTs¡sêƒ «&Ü,
ø£sêï≥ø£ ÁbÕ+‘·eTT\˝À Äs¡´ düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÛÑ≈£î dü+ã+~Û+∫q
O
ñ<äé÷\T, U≤∞>±qTqï Ä yÓT<Æ ëqeTTqT ÄÁø£$T+∫q$. Væ≤+<ä÷ uÛ≤yê\qT #ê˝≤

C
düT\uÛ+Ñ >± ñÁ<˚ø+£ ˝ÀøÏ ‘Ó#Ã˚ |ü]dæ‘ú T· \T+&˚$. Á_{Ïwt Ç+&çj÷· ˝À X¯ó~Δ dü+|òTü ≥Hé,
ES
‘·;H¢ ,é ‘·˙+® >± ñ<äé÷\T CÀs¡T>∑ q&ÉTdüTqÔ ï s√E\˝À á sêh+˝À ≈£L&Ü sTT≥Te+{Ï
ñ<äé÷\T ‘·˝‹… j Ô T· T+&Óqì ˝À>± ‘Ó\T|üã&çjT· T+&ÓqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé yês¡T
EM
‘·eT Á|ü<∏äeT <äX¯˝À Vü≤]»qT\qT sTTkÕ¢+ eT‘·eTT˝À ø£\T|ü⁄≈£îH˚ ñ<äéTeTT

q&çù|yês¡T. yê]øÏ »yêãT>± Äs¡´düe÷»eTTyês¡T, X¯ó~Δ dü+|òüT≥Hé ñ<äé÷\qT
eT]+‘· |ü{wÏ +ü̃ #˚dHæ ês¡T. ñkÕàHêu≤<äT õ˝≤¢ (Á|üdTü ‘Ô +· eTVü‰sêh˝À #˚]j·TTqï~)
©
˝Àì ˝≤‘·÷sY |ü≥Dº eTT Äs¡´ düe÷»eTT, sTT‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé, ñuÛj Ñ T· dü+dü\ú
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î eTTK´ øπ +Á<äeTT>± j˚Ts¡Œ&çq~. Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>±\ >∑T]+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT
Væ≤+<äTe⁄\≈£î jÓT\¢|ü &ÉT ˇø£ ªwæø±j·T‘Yμ (ø£+ù|+¢ ≥T), ndü+‘·è|æÔ ñ+&˚~. ñ<√´>±\T
n\Œdü+K´˝À qTqï eTTdæe¢ TT\πø jÓT≈£îÿe>± \_ÛkÕÔeì, ‘·eT≈£î mìï ns¡Ω‘\· Tqï|üŒ{ÏøÏ
ñ<√´>±\T <=s¡øe£ ì yÓTTs¡ô|≥Tº≈î£ H˚yês¡T. á ñ<˚X› e¯ TT‘√ ªªVæ≤+<ä÷ kÕºì+¶ >¥ ø£$T{°μμ
nqT ˇø£ ø£$T{° j˚Ts¡Œ&ç j·TT+&ÓqT. á ø£$T{° jÓTTø£ÿ eTTK´ ø±s¡´ø£sÔ¡ \+<äsT¡
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À ìedæ+#·T eTVü‰sêh ùdïVæ≤‘·T˝Ò. Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÑÛ Hêj·T≈£î\T, m≈£îÿe>± u§+u≤sTT sêh|ü⁄, Äø±\|ü⁄ eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ
ÁbÕ+‘·|⁄ü eTVü‰sêÅwßü ˝º Ò nsTT ñ+&ÉT≥e\q ø±uÀ\T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eTs¡sêƒ «&Ü
ÁbÕ+‘·eTT˝Àì eéVü‰sê\˝À eTVü‰sêÅwßü \º T jÓT≈£îÿe CÀø£´+ ø£*–+#·T≈£îH˚yês¡T. á
$<Û+ä >± eTs¡sêƒ «&Ü ÁbÕ+‘·eTT˝À Äs¡´ düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu≈ÑÛ î£ kÕúqeTT
ø£*–q~.
‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝Àì |ü]dæ‘ú T· \T ø=+#ÓeTT _Ûqï+>± qT+&˚$. e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±
Äs¡´düe÷» eT‘·eTT ne\+_+∫q yês¡T jÓT+<äs√ ñ+&Ée#·TÃqT. ø±ì ˇø£
ìC≤e÷u≤<äT |ü≥Dº eTT ‘·|Œü ‘Ó\+>±D≤˝À eT¬sø£ÿ&É Äs¡´düe÷» ñ<äé÷\T kÕ>∑˝<Ò Tä .
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu≈ÑÛ î£ kÕúq+ \_Û+#·˝<Ò Tä . BìøÏ ø±s¡DeTT ø=+‘· es¡≈î£ 1921 qT+#˚
KS
Ä+Á<Û√<äéTeTT yê´|æ+#·T≥ ø±e#·TÃqT. ø=+‘·es¡≈£î #ê]Á‘·ø£ n+X¯eTT\T ≈£L&É
ø±s¡DeTT ø±e#·TÃqT. #ÛÁ· ‘·|‹ü •yêõ, Ws¡+>∑CãÒ T yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô eT<Û´ä q, ù|cÕ«\,
O
ìC≤eTT\ eT<Û´ä q »]–q j·TT<äeΔ TT\ #·]Á‘· #ê˝≤ bÕ‘·ø±\eTTHê{Ï~ ø±<äT. ø±e⁄q
BO
eTs¡sƒê«&Ü ÁbÕ+‘·eTT˝À Äs¡´ düe÷»eTT nø£ÿ&ç Á|ü»˝À¢ #ê˝≤ |ü\T≈£îã&ç
dü+bÕ~+#·>\∑ TZ≥˝À ÄX¯Ãs¡éTT˝Ò<Tä . yÓTT‘·eÔ TTô|q’ <˚oj·T sêC≤´\ eéVü‰sê\˝À¢
O
j˚T˝≤{Ï CÀø£éTT ø£*+Z #·Tø√q{Ïº ø±+Á¬>düT bÕ\d”e\¢, eT‘· bÕøÏøå £ bÕØº\≈£î ôV≤’ <äsêu≤<äT
eéVü‰sê˝˝À¢ qsTT‘˚H$˚ T ø±oàs¡T sêh eéVü‰sê\˝À qsTT‘˚H$˚ T, u≤>± neø±X¯eTT
C
∫øÏÿq~.
ES
ø±+Á¬>düT, <˚oj·T sêC≤´\T

EM
düsê›sY e\¢u≤“¤jTY |üf˝Ò Ÿ @Á|æ˝Ÿ 1935˝À »]–q ø±+Á¬>düT e]ÿ+>∑T ø£$T{°

rsêàq+<ë«s¡, <˚oj·T sêC≤´\ eéVü‰sê˝À¢ j˚T˝≤{Ï CÀø£´+ ø£*+Z #·Tø√≈£î+&É ñ+&ÉT≥j˚T
ø±+Á¬>düT bÕ\d” j·Tì Á|üø{£ +Ï ∫Hês¡T. ø±+Á¬>düT n<Û´ä ≈£îå &ÉT u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é
©
1935 dü+e‘·‡s¡|⁄ü y˚T HÓ\˝À u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À »]–q ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑duü ˝ÑÛ À ñ|üq´dæd÷ü ,Ô
<˚oj·T sêC≤´\T, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÅcÕº\eT<Û´ä uÛ<Ò eä TT ˝Ò<Tä . ø±ì Á_{Ïwßü
Ç+&çj÷· , <˚oj·T sêC≤´\ sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \T _Ûqï+>± qTqï$. Á_{Ïwt Ç+&çj÷· ˝À
ne\+_+∫q |ü < ä Δ ‘ ˚ $»j· T e+‘· + >±, ñ‘· Ô e TeTT>± <˚ o j· T sêC≤´\˝À
ne\+_+#·C≤\eTT. ø±+Á¬>düT á dü+>∑‹ >∑T]ÔdTü +Ô ~. ø±e⁄q <˚oj·T sêC≤´\T, ‘·eT
n<äèwüeº TTjÓTTø£ÿ |ü]cÕÿs¡eTT ‘êy˚T #˚dTü ø√e˝…qT. nq>± á ø±s¡´ìs¡«Vü≤D˝À, yês¡T
‘·eTô|’q ‘êeTT Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæj·TTqï~. ãj·T{Ïyês¡T jÓTes¡÷ yê]øÏ jÓT≈£îÿe

düV‰ü j·T|ü&˝É sÒ T¡ . ø±e⁄q kÕúìø£ |ü]dæ‘ú T· \qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì jÓTø£ÿ&çyês¡T nø£ÿ&É,
‘·eT ø±s¡éTT\T ‘êeTT ìs¡«Væ≤+#·Tø√e˝…qì Á|üø{£ +Ï ∫Hês¡T.
Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ ` ø±+Á¬>düT ˙‹
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT, 1934˝À qs¡d+æ Vü≤∫+‘êeTDÏ øπ \ÿsY >±] C≤ãT≈£î Áyêdæq
»yêãT˝À ªª<˚oj·T sêC≤´\‘√ ≈£L&çq uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ìdü‡+<˚Vü≤+>±, uÛÖ>√[ø£
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT jÓTTø£ÿ n_ÛqïuÛ≤>∑y˚T. ø±ì sTT+‘·e÷Á‘êq eTqeTT Ç|ü&ÉTqï
kÕúHêìø£+fÒ eTT+<äT≈£î j˚Te÷Á‘·eTT b˛˝ÒeTT. b˛s¡TÃ^dt, Áô|ò+#Y uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT
(>√yê`bÕ+&ç#Ø˚ yÓTT<ä\>∑Tq$) ≈£L&É uÛÖ>√[ø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTjÓTTø£ÿ n_ÛqïuÛ≤>∑eTT˝Ò—
ø±ì nø£ÿ&ç |ü]dæ‘ú T· \T düsT¡ u› ≤≥T #˚jT· ≥eTT˝À X¯øVÔÏ ≤” qT\y˚Tø£<ë! eTqeTT <˚oj·T
KS
sêC≤´\˝À ìedæ+#·Tyê]ì ≈£L&É ø±+Á¬>düT düuTÑÛ ´\T>± #˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïeTT. yê]‘√
eTq≈£î m+‘√ düV‰ü j·TeTT \_ÛdTü qÔ ï~. ø±ì <˚oj·TsêC≤´\ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+
O
ø£*Z+#·Tø√≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ Ç#·Ã¤ ˝Òø£b˛e≥+ ø±<äT ` <ëìøÏ eTq
BO
ìdü‡Vü‰j·T‘·j˚T ø±s¡DeTT. CÀø£´+ ø£*–+#·Tø=qT≥≈£î ø±+Á¬>düT j˚T e÷Á‘·eTT
Á|üj·T‹ï+∫q, <ëìe\q <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ ñ<˚›X¯eTTqπø >=|üŒ Vü‰ì
O
ø£\T>∑e#·TÃqì, Hê <äè&ÛqÉ eTàø£eTTμμ nì >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ø±+Á¬>düT bÕ\d”ì düŒwü+º

C
#˚dæHês¡T.
ES
1937 e dü+e‘·‡s¡+˝À Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÅcÕº\˝À ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘ê«\T

j˚Ts¡Œ&çq ‘·sê«‘· Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· ø±+Á¬>düT ø£$T{° MT{Ï+>∑T˝À ñ|üq´dæd÷ü ,Ô >±+BÛ
EM
eTVü‰‘·Tà&ÉT á $<Û+ä >± ‘·eT yÓK’ ]ì yÓ\&¢ +ç ∫]. ªªyÓTdÆ ÷ü s¡T≈£î dü+ã+~Û+∫q rsêàqeTT
Hê n_ÛÁbÕj·TeTT˝À #ê\ nÁø£eTyÓTqÆ ~. dü‘´· y˚T<√ #Ó|ü ≥≈£î jÓTes¡T ˝Òì düeTj·÷q
á rsêàqeTTqT n+^ø£]+#·&eÉ TT $#ês¡øs£ y¡ TÓ qÆ ~. H˚qT yÓTdÆ ÷ü s¡T ‘·s|¡ ⁄üò q eø±\‘˚$T
©
|ü⁄#·TÃø√˝Ò<Tä . ø±ì mH√ï $wüj÷· \T sêE>±s¡T dü+düÿ]+#·e\j·TTqì H˚qT ø√s¡T‘êqT.

X¯Á‘·Te⁄\≈£î ≈£L&É neø±X¯$Te«&É+ ø±+Á¬>düT ˙‹. Hê n_ÛÁbÕj·T+˝À yÓTdÆ ÷ü s¡T≈£î
dü + ã+~Û + ∫q rsêàqeTT Ç+‘· e s¡ ≈ £ î n+^ø£ ] +#· T #· ÷ e∫Ãq CÀø£ ´ +
ø£*–+#·Tø√≈£L&É<Tä (Non-Interference) nH˚ rsêàHêìøÏ _ÛqïeTT>± qTqï~. Hê≈£î
‘Ó*dæq+‘·es¡≈£î á rsêàqeTT Ç+‘·es¡≈£î s¡<äT› #˚j·Tã&É˝Ò<äTμμ. á $<Ûä+>±
<˚oj·TsêC≤´\ eéVü‰sê\ >∑T]+∫ ø±+Á¬>düTyês¡T Ç+‘·es¡≈î£ ne\+_+∫q CÀø£´+
ø£*+Z #·Tø√≈£î+&Ü ñ+&Ü˝…qH˚ ˙‹ì >±+BÛ>±s¡T ã\|üs∫¡ ].

<˚oj·TsêC≤´\ eéVü‰sê\ >∑T]+∫ ø±+Á¬>düT X¯øÏÔ V”≤q+>∑, ìdü‡Vü‰j·T+>±
qT+&çq, <˚oj·TsêC≤´\ Á|ü»\T n+‘·ø+£ f… X¯øVÔÏ ≤” qT\T, ã\V”≤qT\T, ìdü‡Vü‰j·TT\T.
1935 ˝À sêC≤´+>∑#≥· º eT+^ø£]+#·ã&çq~. Á_{Ïwt Ç+&çj÷· ˝Àì sêÅcÕº\˝À #ê˝≤
es¡≈î£ kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫q~. øπ +Á<äeTT˝À düe÷K´ dü+$<ÛëqeTT n+^ø£]+#·
ã&çq~. <˚oj·TsêC≤´\T düe÷K´˝À #˚se¡ ˝…. #˚]‘˚H˚ Ä dü+$<ÛëqeTT Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ
sêC≤\T‘·T+~.
nsTT‘˚, <˚oj·TsêE\T, yê] Á|ü‹ì<ÛTä \T düe÷K´˝À #˚se¡ ˝…Hê, ˝Ò<ë nH˚
$wüjT· +˝À yÓqTø£eTT+<ë&ÉT‘·THêïs¡T. yê]˝À Äs¡+uÛeÑ TT˝À qTqï ñ‘ê‡Vü≤ $T|ü&ÉT
˝Ò<Tä . ‘·–bZ ˛sTTq~. á˝≤{Ï $wüj÷· \ >∑T]+∫ <˚oj·TsêC≤´\ Á|ü»\T H√¬s‘·˝Ô <Ò Tä .
KS
e÷{≤¢&TÉ ≥≈£î Á|üuTÑÛ e⁄\T nqTeT‹ ìe«˝Ò<Tä .
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ Hê\T>∑e düe÷y˚Xe¯ TT
O
1935 dü+e‘·‡s¡|⁄ü &çôd+ãs¡T HÓ\˝À Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ ~. ø±ì
BO
sTT<˚ düeTj·÷q n+^ø£]+|üã&çq uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·≥eº TT >∑T]+∫ #·]Ã+#·T≥≈£î
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü»\≈£î M\T ˝Ò<Tä ! #·]Ã+#·T≥≈£î, n_ÛÁbÕj·TeTT ‘Ó\T|ü⁄≥≈£î
O
sTTø£ÿ&ç Á|üuÛÑTe⁄\T n+^ø£]+#·˝Ò<äT. m|üŒ{Ïe˝…H˚, sê»ø°j·T $wüj·÷\T düuÛÑ˝À

C
#·]Ã+#·≈L£ &É<Hä ˚ ìã+<Ûqä ‘√ ø£Ø+q>∑s+¡ õ˝≤¢˝Àì dæ]dæfi¢¯ |ü≥Dº eTT˝À Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ
ES
dü e ÷y˚ X ¯ e T>∑ T ≥≈£ î nqTeT‹ \_Û + ∫q~. Ä+Á<Û ä | æ ‘ êeTVü Q \T e÷&É b Õ{Ï
Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±] n<Û´ä ø£‘å q· á düe÷y˚Xe¯ TT »]–q~. yê] düreTDÏ
EM
leT‹ e÷DÏø´£ eTà>±] n<Û´ä ø£‘å q· eTVæ≤fi≤ eTVü‰düuÑÛ »]–q~. ªsê»ø°jT· $wüjT· eTT\
>∑T]+∫ #·]Ã+#·≈£L&É<äT. ãj·T{Ïyê¬ses¡T ñ|üq´dæ+#·≈£L&É<äT. düuÛ≤ #·s¡´\˝À
düuÛ≤<Ûä´≈£åî&ÉT, ø£˝…ø£ºs¡T Ä»„ Á|üø±s¡eTT q&ÉT#·Tø=qe\j·TTqT. @<˚ì dü+<äs¡“¤eTTq
©
ˇø£ ñ|üHê´düeTT njÓ÷>∑éTT>∑ ‘·\+|üã&çq jÓT&É\, ø£˝ø… sº£ T¡ Ä»„ô|q’ yÓ+≥H˚ <ëìì
Ä|æy˚j·Te˝…qTμ nqT mH√ï ìã+<Ûäq\T yÓ÷|üã&çq$. ø±ì KeTà+˝À ø£*Z+∫q
Ä≥+ø£eTT\T dæ]dæfi¯¢˝À ø£*Z+#·≈£î+&É eTVü‰düuÛÑ ø±s¡´Áø£e÷ìï kÕ>∑ì∫ÃHês¡T.
á eTVü‰düu≈ÑÛ î£ m≈£îÿeeT+~ ` Ç+#·T$T+#·T |ü<eä T÷&ÉT y˚\eT+~ ` ‘Ó\+>±DeTT˝Àì
$$<Ûä ÁbÕ+‘·eTT\ qT+&ç e∫Ã].
á eTVü‰düuÛÑ y˚~ø£ qT+&ç n+^ø£]+|üã&çq rsêàqeTT\T. (1) $<ë´
|ü⁄q]ïsêàDeTT, (2) ìs¡“+<Ûä ÁbÕs¡+uÛÑ $<ä´, (3) u≤\u≤*ø£\≈£î e÷‘·èuÛ≤wü eT÷\eTTq

ñqï‘· $<ä´ >∑s|¡ ⁄ü ≥, (4) C≤^sY Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T, (5) u≤\´$yêVü≤ ìs¡dqü eTT,
(6) ‘Ó\+>±D≤ ¬s’‘·T\≈£î kÂø£s¡éTT\T, (7) kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\qeTT, (8) ìeTï
C≤‘·T´<äsΔ D¡ eTT, (9) eTVü‰düu≈ÑÛ î£ dü+ã+~Û+∫q ìj·Te÷e[ yÓTT<ä\>∑Tq$.
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÅcÕº\˝À 1885 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À, ˝≤s¡T¶ ]|üŒHé >∑es¡ïs¡T
»qs¡˝Ÿ ø±\eTT˝À Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&çq, ‘ê\÷ø± uÀs¡T\¶ T, õ˝≤¢uÀs¡T\¶ e+{Ï kÕúìø£
dü«|ü]bÕ\Hê |ü<‹Δä ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥≈£î 1935 dü+e‘·‡s¡eTT˝À
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ y˚~ø£ qT+&ç Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]ì y˚&TÉ ≈£î+≥THêïs¡+fÒ, sê»ø°jT· +>±
sTTø£ÿ&ç Á|ü»\T ø£˙dü+ 50 dü+e‘·‡sê\T |ü]düs¡ sêÅcÕº\˝À ìedæ+#˚ ‘·eT
k˛<äsT¡ \ø£+fÒ yÓqTø£ã&ç j·TTHêïs¡qïe÷≥!
KS
j·TTe≈£î\˝À ndü+‘·è|æÔ
O
Ç+‘·es¡≈î£ dü+dü˝ú À ø±ì ˝Òø£ yÓTT‘·+Ô ô|q’ Á|üC≤J$‘·eTT˝À ø±ì, $T‘·yê<ä,
BO
n‹yê<ä bÕØº\H˚$ j˚TM ˝Ò≈£î+&ÓqT. ø±ì #·<äTe⁄≈£îqï j·TTe≈£î˝À¢ ndü+‘·è|æÔ
ãj·T\T<˚]q~. <˚X¯ ø±\ bÕÁ‘·eTT\ qqTdü]+∫ Á|üuÛÑT‘·« yÓ’K]˝À j˚Te÷Á‘·eTT
O
e÷s¡TŒ ø±qsê˝Ò<äT ø£qTø£ Ç+‘·es¡≈£î Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ Hêj·T≈£î\T ne\+_+∫q

C
$<ÛëqeTTqT Á|ü‹|òTü {Ï+#·T Áø=‘·‘Ô s· e¡ TTyês¡T ãj·T\T<˚]]. dæ]dæfi˝¢̄ À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ

eTVü‰düu˝ÑÛ À Ç~ düŒwü+º >± ø£qT|ü&qç ~. ª‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘· Á|ü»\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δμ
ES
j·TqT kÕ<Ûës¡D X¯u≤›\˝À ìs¡«∫+∫q Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ ñ<˚X› e¯ TT‘√ j·TTe‘·se¡ TTyês¡T
‘·è|æÔ|ü&É˝Ò<äT. á˝≤{Ï ñ<˚›X¯eTT\‘√ ≈£L&çq eTVü‰düuÛÑ ∫‘·TÔ ìj·Te÷e[ì,
EM
n+^ø±s¡eTTq¬ø’ l ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ Á|üyX˚ ô¯ |≥º>±, Áø°.X‚.düs«¡ l b˛\ÿ+|ü*¢

y˚+ø£≥ sêe÷sêe⁄, _.@, m˝Ÿm˝Ÿ._. e÷&ÉbÕ{Ï sêeT#·+Á<äsêe⁄, _.@. m˝Ÿm˝Ÿ._.,
©
l q+<ä–] y˚+ø£≥sêe⁄, _.@. m˝Ÿm˝Ÿ._. yÓTT<ä\>∑T j·TTe≈£î\T rÁeeTT>∑

Á|ü‹|òüT{Ï+∫].
ªªÄ dü+<äs“¡ e¤ TTq n‘·´+‘· C≤Á>∑‘‘Ô· √ ø±s¡´Áø£eTeTT HÓsy¡ ]˚ Ã, ‘·eT |üøeå£ TTq≈£î
»j·TeTT#˚≈L£ ]Ãq, eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±] (πø+Á<äd+ü |òTü Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù)
ø±s¡´<äø£å‘·, ìs¡«Vü≤D #êø£#·ø£éTT, ñ<√´>∑HÓ’|ü⁄DéTT, Á|ü‹|ü≈£åî\‘√ düe÷<ÛëqeTT
#˚døæ =qT #ê‘·Ts¡éTT eTTqï>∑T jÓ÷>∑´‘·\qT jÓT+‘· bı>∑&qç qT ‘·≈î£ ÿej˚Tμμ nì,
Ä+Á<Ûä |æ‘êeTVüQ\T e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±s¡T ‘êeTT s¡∫+∫q

ªª‘Ó\+>±D≤ Ä+Á<Û√<äéTeTTμμ nqT |ü⁄düÔø£eTT˝À ÁyêdæHês¡T. Äs¡+uÛÑeTTqT+∫
Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±s¡T øπ +Á<äd+ü |òTü Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>± ø±ø£, Ä+Á<Û√<äéT
kÕú|≈ü î£ \T>∑, ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\T>∑, dü\Vü‰<ës¡T>∑, Hêj·T≈£î\T>± qT+&ç dæ]dæfi˝¢¯ À »]–q
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TTq≈£î n<Û´ä ≈£îå \T>± mqTïø√ã&çq ‘·sT¡ yê‘·, øπ +Á<ä dü+|òTü
Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<äsT¡ Ù\T>±, düTs¡es¡eTT Á|ü‘ê|üs¬ &ç,¶ eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡\T
mqTïø√ã&ç].
Ç|üŒ{Ï ‘Ó\+>±D≤ Á|üeTTK ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&É>∑T ã<ä›+ jÓT˝≤¢¬s&ç¶>±]
Á|üC≤J$‘·eTT dæ]dæfi˝¢¯ À »]–q Ä+Á<Ûä eTVü‰düu‘ÑÛ √ Äs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Ms¡T j·TTe≈£î\‘√≈£L&çq dü«#·Ã¤+<ä ùde≈£î\ <äfi¯eTT dæús¡|üs¡∫, Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ
KS
düe÷y˚X|¯ ⁄ü düeTj·÷q m+‘√ ùde#˚d]æ .
O
C≤^s¡T Á>±e÷\ Á|ü»\ düeTdü´ ` ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À u≤e⁄\ÁøÏ+<ä e÷>±DÏ
ùd<äéTT #˚jT· ã&ÉT uÛ÷Ñ eTT\ô|q’ y˚jT· ã&çq e÷>±DÏ •düTÔ s¡<Tä › #˚j÷· \H˚ düeTdü´ `
BO
á s¬ +&ÉTqT #ê\ ÁbÕeTTK´+ >±+∫q$. C≤^s¡T Á>±e÷\ Á|ü»\≈£î U≤˝≤‡ sTT˝≤ø±
Á|ü»\‘√ düe÷qeTT\>∑T kÂø£s´¡ eTT\qT ø£*+Z #·T≥¬ø’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT <ë«sê düÁø£eTyÓTqÆ
O
ã+<√ãdüTÔ (Land Revenue Settlement) #˚sTT+#·e˝…qì, u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä e÷>±DÏ

C
ùd<äéTT #˚j·Tã&ÉT uÛÑ÷eTT\ô|’q yÓ÷|üã&çq e÷>±D°•düTÔ s¡<äT› #˚j·Te˝…q˙

ES
rsêàqeTT\T n+^ø£]+|üã&çq$.
yÓTT‘·+Ô ô|q’ Ä+Á<Û√<äéTeTT eT÷\eTTq ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À ìedæ+#·T
EM
Á|ü»\+<äT >=|üŒ Á|üuÀ<Ûeä TT ø£*–q~. düeTwæº $wüjT· eTT\ j·T+<äT ‘Ó\+>±DeTT˝Àì

Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·TeTTqT düMTø£]+#·T#·T, yê]ì @ø£eTTKeTTq≈£î ‘Ó#T· Ã≥¬ø’ Ä˝À#·q\T
©
#˚j·TT düe÷y˚X¯eTT>± Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ dæús¡|ü&çq~. #·]Ã+#·T$wüj·÷\˙ï

‘Ó\+>±DeTT˝Àì Á|ü»\+<äs≈¡ î£ düeTeTT>± nedüsy¡ TÓ qÆ yÓ’ j·TT+&ÉT≥e\q, sê»ø°jT·
|ü]C≤„qeTTq≈£î <ë]#·÷|æ, Áb˛‘·‡Væ≤+#·Tq≥T¢ düeTdü´\T #·]Ã+|üã&É kÕ–q$.
á $<Ûä+>± Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ ‘Ó\+>±D≤ yêdüT\ C≤rj·T eTVü‰düuÛÑ>± n+<ä]øÏ
$XÊ«düeTT ø£\TZ≥ >=|üŒ $»j·TeTì Ä+Á<Û√<äéT kÕú|≈ü î£ \T e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
|ü+‘·T\T>±s¡T ‘·eT ªª‘Ó\+>±D≤ Ä+Á<Û√<äéTμμeTqT Á>∑+<∏eä TT˝À Á|üø{£ +Ï ∫Hês¡T.

ª$XÊ˝≤+Á<Ûμä kÕú|+æ #·T ñ<˚X› e¯ TT?
Ç+‘·es¡≈î£ sê»ø°j÷· \‘√ j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT ô|≥Tºø√≈£î+&Ü, #ê˝≤$T‘·+>±,
C≤Á>∑‘>Ô· ± q&ÉT|ü⁄‘·Tqï Ä+Á<Û√<äéTeTT >∑T]+∫, ªªMT Ä+Á<Û√<äéTeTT jÓTTø£ÿ ñ<˚X› e¯ TT
á sê»éTT˝À qTqï Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\qT, eTÁ<ëdüT ÁbÕ+‘·eTT˝Àì Ä+Á<Ûäõ˝≤¢\‘√
ø£*|æyj ˚ T· e\j·TTqì j·TTqï≥T¢, Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]øÏ ‘Ó*j·Te∫Ãq<äìμμ Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü#T· s¡D
XÊU≤<Û´ä ≈£îå &ÉT e÷≥es¡Tdüq Hê\T>∑e düuÑÛ n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± qTqï e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
>±]‘√ qq>±, yês¡T ªªÇ~ e÷ Ä+Á<Û√<äéTeTT jÓTTø£ÿ ÄX¯jT· eTT ø±H˚s<¡ ìä , ‘êeTT
á $wüj·TeTTq j·T<∏ës¡úeTTqT |ü]o*+|üø£ ‘·|ü n_ÛÁbÕj·TeTT |ü&ÉT‘·THêïs¡μμì
K+&ç+∫Hês¡≥.
KS
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À eTTdæy¢ T˚ ‘·sT¡ \T »s¡T|ü⁄ Á|ü‹ ñ<äéTeTTqT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
yês¡T nqTe÷q<äèwæ‘º √ #·÷ùdyês¡T. ø=ìï ñs¡÷› |üÁ‹ø£\T á <äèwæìº ã\|üs#¡ $˚ .
O
ø±düÔ #Ó’‘·qéTT ø£*–+#·T j˚T ñ<äéTyÓTÆq düπs <ëìô|’q ªVæ≤+<ä÷eT‘· |üø£åbÕ‘·
BO
ñ<äéTeTμì eTTÁ<äyù˚ dyês¡T. ø±ì Ä $<Ûeä TT>± ø±ø£, Ä+Á<Û√<äéTeTT >∑T]+∫ Ç~
eT‘· bÕøÏåø√<äéTeTT ø±<äì, C≤rj·T ñ<äéTy˚T j·Tì, á ñs¡÷› |üÁ‹ø£\T
O
Á|üX¯+dæ+∫q$.
C
★ ★ ★
ES
EM
©

Äs¡e Á|üøs£ D¡ eTT
s¡+>∑d\úü eTT ô|q’ kÕ«$T sêeTq+<ärs¡ú
eTsêsƒê«&Ü ÁbÕ+‘·eTT˝À ‘Ó\+>±DeTT˝À yê´|æ+∫q Ä+Á<Û√<äéTeTT e+{Ï
KS
ñ<äéTeTT sTT+‘·es¡≈£î ˝Ò<äT. ø±ì nø£ÿ&ç j·TTe≈£î˝À¢ n\»&ç ãj·T\T<˚]q~.
dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#·T j·TTe≈£î˝…+<äs√ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ÁbÕ+‘·eTT yÓ[¢
O
dü‘ê´Á>∑¨<äéT+˝À bÕ˝§ZqT#·T+&ç]. n<˚ $<Û+ä >± ‘Ó\+>±D≤ j·TTe≈£î\T ≈£L&É.
BO
eTTK´+>± ñ‘ê‡Vü≤e+‘·T˝…q’ eTs¡sêƒ «&Ü j·TTe≈£î\T ‘·eT≈£î dü]j·T>∑T e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +
eVæ≤+#˚ Hêj·T≈£î\T ˝Òsì¡ ndü+‘·è|æÔ #Ó+~Hês¡T. á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡ú
O
s¡+>∑d\úü eTTô|ø’ Ï e#˚ÃdæHês¡T.

C
kÕ«MTJ ÁãVü≤à#·sê´ÁX¯eTeTT qT+∫ H˚s¡T>± #·‘·TsêúÁX¯eTeTT d”«ø£]+∫Hês¡T.

ES
>∑èVü‰kÕúÁX¯eT »+s¡a≤≥q˝À |ü&É˝Ò<äT. yê]øÏ j˚T˝≤{Ï ≈£î≥T+ã u≤<Ûä´‘·\T ˝Òe⁄.

dü«˝≤uÛeÑ TT¬ø’ |üì#˚ùd dü«uÛ≤eeTT ø£\yês¡T ø±s¡T.
EM
Ç+‘·es¡≈î£ ñkÕàHêu≤<äT õ˝≤¢˝Àì Væ≤|üŒs¡Z nqT ˇø£ ≈£îÁ>±eTeTT˝À |ü]$T‘·yTÓ qÆ

ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T kÕ–+#·T#·Tqï kÕ«MTJ ‘·eT Á|ü<ëÛ q ø±s¡´kÕúqeTT>∑ ;&é õ˝≤¢˝Àì
ˇø£ ‘ê\÷ø± øπ +Á<äeT>∑T yÓ÷$THêu≤<äT nqT ∫qï |ü≥Dº eTTq≈£î e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T.
©
yê] yÓ+ã&ç Væ≤|üŒs¡Z nqT#·sT¡ \T≈£L&Ü ø=+<äsT¡ yÓ[H¢ ês¡T. M]~ yÓTT‘·eÔ TT 12 >∑T]
ãè+<äeTT. yÓ÷$THêu≤<äT $TÁ‘·T\T ø=+<äsT¡ HÓ\≈£î Áb˛>∑T#˚jT· T e+<ä s¡÷bÕj·T\‘√
á ãè+<äeTTyês¡T ‘·eT Ks¡TÃ\˙ï dü]|ü⁄#·TÃ≈£îH˚yês¡≥. á ãè+<ä+ yês¡T
yÓ÷$THêu≤<äT˝À ˇø£ ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ q&ÉT|ü⁄≥≈£î dü+dæ<Tä ˝Δ ]’… .
bÕsƒX¡ Ê\ kÕú|+æ #·e˝…q+fÒ <ëìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] nqTeT‹ bı+<ë˝…. kÕ«MTJ
q&ÉT|ü<\ä #·T≈£îqï bÕsƒX¡ Ê\ kÕú|+æ #·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] nqTeT‹ \_ÛdTü +Ô <ë nqT
Á|üXï¯ ≈£L&É nqTe÷HêdüŒ<äyT˚ . ‘·T<ä≈î£ yÓ÷$THêu≤<äT˝À Ç~es¡øπ Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹‘√

q&ÉTdüTqÔ ï ljÓ÷^X¯«] q÷‘·q $<ë´\j·TeTqT ˇø£ $<ë´dü+düqú T ‘·eT nBÛq+˝ÀøÏ
rdüTø=ì q&ÉT|üe˝…qH˚ ìs¡j í ÷· ìøÏ kÕ«MTJ e∫Ã]. 18 >∑Ts¡T düuTÑÛ ´\‘√≈£L&çq ˇø£
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° j˚Ts¡Œ&çq~. n+<äT˝À yÓ÷$THêu≤<äT Á|üeTTK Hê´j·Tyê<äT\T,
es¡Ô≈£î\T #˚]Hês¡T. Ms¡+‘ê nedüs¡ düeTj·÷q nìï $<Ûë\ ‘ê´>∑+ #˚j·T&ÜìøÏ
n+^ø£]+∫].
ˇø£ dü+e‘·‡sê~ |ü+&ÉT>∑Hê{Ï X¯óuÛ|Ñ Tüò &çjT· ˝À á bÕsƒX¡ Ê\ ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT
»]–q~. Ç~ dü«‘·+Á‘· b˛sê≥eTTyÓ|’ ⁄ü yÓfi¢‚ e÷s¡eZ TT˝À ˇø£ ô|<ä› n&ÉT>∑T y˚jT· &ÉeTì,
kÕ«MTJ ‘·eT J$‘·#·]Á‘·˝À ÁyêdæHês¡T. Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡eTTqT ~Ûø£ÿ]+#·T≥≈£î
<Ûs’Ó ´¡ kÕVü≤kÕ\T ø£*–+#·&+É , ‘·eT $~ÛjT· ì kÕ«MTJ $X¯«dæ+#˚yês¡T. ˇø£{Ï s¬ +&ÉT
KS
HÓ\\˝ÀH˚ bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú dü+K´ 500 es¡≈î£ ô|]–q~. nsTT‘˚ á $<ë´s¡T\ú ≈£î,
yê] ‘·*<ä+Á&ÉT\≈£î á bÕsƒX¡ Ê\˝À #˚sT¡ ≥ e\q dü+uÛ$Ñ +#˚ nbÕj·TeTT\>∑T]+∫
O
u≤>± ‘Ó\TdüT. á $<Ûä+>± kÕ«‘·+Á‘·´jÓ÷<ÛäT\qT düèwæº+#˚ ˇø£ ôd’ìø£ dü÷ÿ˝Ÿe˝…
kÕ«MTJ yÓ÷$THêu≤<äT bÕsƒX¡ Ê\qT q&É|&ü eÉ TT ÁbÕs¡+_Û+∫Hês¡T. ø=~›ø±\eTT˝ÀH˚
BO
yÓ÷$THêu≤<äT, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT‘√ dü+ã+~Û+∫q e´≈£î\Ô +<äsT¡
ø£\TdüT≈£îH˚ ˇø£ øπ +Á<äeTT>± j˚Ts¡Œ&çq~.
O
ø£se¡ ⁄ ø±≥ø±\T
C
sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \T á $<Û+ä >± qT+&É>±, Á|ü»\ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú ≈£L&É j˚T$T
ES
u≤>± ˝Ò≈î£ +&ÓqT. Á|ü|+ü #·yê´|üyÔ TÓ qÆ yê´bÕs¡e÷+<äéTTe\q eékÕj·T|ü⁄ |ü+≥\

<Ûsä \¡ T |ü&bç ˛e≥+ Ä>∑˝<Ò Tä . 1935e dü+e‘·‡s¡eTT˝À >√<ÛTä eT\ <Ûsä ¡ s¡÷bÕsTTøÏ
EM
9 ½ X‚sT¡ —¢ _j·T´+ 8 ¾ X‚sT¡ —¢ , C§qï\T 16 X‚sT¡ ¢ ñ+&ÓqT.

ˇø£y|’Ó ⁄ü eékÕj·T|ü⁄ |ü+≥\ <Ûsä \¡ T á $<Û+ä >±qT+fÒ, Ç+ø=ø£y|’Ó ⁄ü nHêeèwæeº \¢
©
ndü˝Ò |ü+≥\T <Óã“‹qï$. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ]b˛s¡T\º Á|üø±s¡eTT 1935˝À ø£Ø+q>∑s+¡

õ˝≤¢ yÓTT‘·ÔeTT, sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢˝Àì 5 ‘ê\÷ø±\T, >∑T\“sêZ õ˝≤¢˝Àì eT÷&ÉT
‘ê\÷ø±\˝À nHêeèwæºe\¢ <äTs¡¢uÛÑ‘· (Scarcity) |ü]dæú‘·T\T j˚Ts¡Œ&çq$. ÄHê&ÉT
sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢≈î£ ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä ÁbÕC…≈î£ º kÂø£s´¡ eTT˝Ò<Tä . sêj·T#·÷s¡T, >∑T\“sêZ, ;&é,
ñkÕàHêu≤<é õ˝≤¢\˝Àì n‘·´~Ûø£ uÛ≤>±\T mqï&√ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Á|üø{£ +Ï ∫q
øå±eT, ˝Òø£ ø£sT¡ e⁄ ø±≥ø£ ÁbÕ+‘ê\T. á ÁbÕ+‘ê\T ;C≤|üPsY, sêj·T\d”eT e˝…
ªªøå±eT eT+&É\eTTμμ\˝À #˚]q$. øå±eT eT+&É\ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü‘´˚ ø£‘· j˚TeTq>± Á|ü‹
5 eékÕj·T dü+e‘·‡sê\˝À ˇø£{Ï øå±eT dü+e‘·‡s¡eTT, s¬ +&ÉT <äT]“¤øå£ dü+e‘·‡sê\T,

ˇø£{Ï düT_Ûøeå£ TT, eT]jÓTTø£{Ï dü>≥∑ T dü+e‘·‡s¡eTì e+<ä dü+e‘·‡sê\ ø±\yê´\
|ü]o\qe\¢ ‘˚*q $wüjT· +.
≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT $#ês¡D ø£$T{°
sêj·T#·÷s¡T Á|ü»\T 1935 dü+e‘·‡s¡+ øå±eT+ >∑T]+∫ yÓTTs¡ô|≥Tº≈£îqïqT
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT øå±eT |ü]dæ‹ú ì n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] X¯ãC› ≤\+˝À ªªøå±eT+μμ
nH˚~ ñ+&˚~ø±<äT. yês¡T øå±e÷ìï nHêeèwæeº \q ø£*–q |ü]dæ‘ú T· \q÷ jÓT|ü&É÷
ªª<äTs¡¢uÛÑ‘·μμ (Scarcity conditions) nì e]í+#˚yês¡T. Ç|ü&ÉT ≈£L&É n+‘˚. 1972`73
eékÕj·T|ü⁄ dü+e‘·‡s¡eTT˝À <˚Xe¯ TT˝À nHêeèwæº ø£*–q |ü]dæ‘ú T· \ >∑T]+∫ j˚T
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ≈£L&É ªªøå±eTμμ (Famine) Á|üø≥£ q #˚dqæ ≥Tº˝<Ò Tä . ªªnHêeèwæº |ü]dæ‘ú T· \Tμμ
KS
(Drought conditions) nH˚ Ms¡T nHêïs¡T. Ç|ü&ç~ #·sÃ¡ ˙j·÷+X¯eTTø±<äT. ì»yÓTq Æ
|ü]dæ‘ú T· \T ‘Ó*dæø=qT≥≈£î ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh düV‰ü j·Tø£ dü+|òTü + (Hyderabad Relief
O
Association) ˇø£ ø£$T{°ì ìj·T$T+∫q~. <ëìøÏ |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ e÷J >∑es¡ïs¡T>±
BO
qT+&çq ≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT >±s¡T n<Û´ä ≈£îå sê\T>±, »Hês¡q› sêe⁄ <˚XÊsTT, H˚qT
düuTÑÛ ´\T>± qT+{Ï$T. á ø£$T{Ïyês¡T sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢˝À øå±eT+‘√ <Óã“‹qï nìï
O
‘ê\÷ø±\T |üs´¡ ≥q#˚dæ ‘·eT ]b˛s¡Tqº T Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î düeT]Œ+#·Tø=ì]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
C
ø£$T{° ]b˛s¡Tqº T rÁe+>± K+&ç+∫q~. |üs´¡ ≥q˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\+‘ê düV≤ü ø£]+∫].
ø±ì n+<ä]B ˇπøbÕ≥! ªªøå±eT+ ˝Ò<Tä — ñqï~ <äTs¡u¢ ‘ÑÛ μ· μ! ‘ê\÷ø±˝Àì kÕúìø±~Ûø±s¡T\T,
ES
n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ øå±eT |ü]dæ‘ú T· \T ˝Òe˙, <äTs¡u¢ ‘ÑÛ H· ˚ ñqï<äì nHêïs¡T. ø±ì e÷‘√
yês¡T eT<Ûë´Vü≤ï+ uÛÀ»q düeTj·÷q, nq~Ûø±s¡ Ø‘ê´ n#·Ã+>± øå±eT |ü]dæ‘ú T· ˝Ò
EM
ñHêïe˙, Á|ü»\T Á>±e÷\T e~*ô|{Ïº yÓ[b¢ ˛e⁄#·THêïs¡ì $e]+∫]. Ä ø±\+˝À

eTHé nqT ˇø£ Ç+^¢wßü Ä|òd” sü Y Ä ÁbÕ+‘·eTT˝À qT+&˚yê&ÉT. Á>±e÷\˝À Á‘êπ> ˙s¡T
©
edü‹ ø£*Œ+#·T≥≈£î, u≤e⁄\T Á‘·$«+#˚ XÊU≤~Ûø±]>± |üì#˚ùdyê&ÉT. á n~Ûø±]

ø=ìï Á>±e÷\ |üs¡´≥q #˚dæ j˚T$<Ûä+>± øå±eT+ ‘ê+&Ée e÷&ÉT#·T+&ÓH√, e÷≈£î
#·÷|æ+∫Hê&ÉT. eTT~>∑\T¢ nqT ˇø£ ô|<ä› Á>±eT+. Ä Á>±eT+ »HêuÛ≤˝Àì n~Ûøu£ ≤Û >∑eTT
eTTdæ+¢ \~. eTHé >±s¡T, ≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT>±] ø£$T{°ì |üs´¡ ≥q˝À eTT~>∑\T¢≈î£
#˚]Ã, Ä Á>±eT+ |ü]dæ‘ú T· \T m+‘· |òTü Às¡+>± qTqïy√ #·÷ô|{Ï]º . Ä Á>±eTeTT Á|ü»\T
>=&ÉT¶ e÷+düeTT ‹ì J$+#·T #·T+&ç]. eékÕj·T|ü⁄ jÓT&ÉT¢ n|üŒ{Ï Vü‰© s¡÷bÕj·T\T
3`4 ≈£î ˇø£{Ï #=|üq neTàã&˚$. >=&ÉTe¶ ÷+düeTT eT÷&ÉT ô|d’ \ü ≈£î 1 X‚sT¡ #=|üq
neTàã&˚~.

C§qï\T <=]πø$ø±e⁄ ø±e⁄q ÁbÕDeTT‘√ qT+&ÉT≥≈£î >=&ÉT¶ e÷+düeTT ˇø£ÿfÒ
$T–*b˛sTTq~. sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢˝À qTqï øå±eT |ü]dæ‘ú T· ˝Ò ãfi≤¢] õ˝≤¢˝ÀqT+&çq$.
Ä ø±\+˝À ãfi≤¢]õ˝≤¢ eTÁ<ëdüT sêh+˝À qT+&˚~. eTÁ<ëdüT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ãfi≤¢]
õ˝≤¢˝À øå±eT |ü]dæ‘ú T· \Tqï≥T¢ Á|üø{£ +Ï ∫+~. n˝≤π> ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢ >∑T]+∫ øå±eT |ü]dæ‘ú T· \Tqï≥T¢ Á|üø{£ +Ï #·e˝…qì Á|ü»\ Ä+<√fi¯q—
ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q yÓK’ ]ì e÷s¡TÃø√˝Ò<Tä .
øå±eT |ü]dæú‘·T\T+fÒH˚$T? <äTs¡¢uÛÑ´‘· |ü]dæú‘·T\T+fÒH˚$T? @ |ü]dæú‘·T\THêï
ìyês¡D ø±s¡´Áø£e÷\T Äs¡+_Û+#·&É+ eTTKéTH˚~ ˇø£ yê<äq ñqï~. ø±ì Ç~
dü]jÓÆTq yê<äqø±<äT. øå±eT Á|üø£≥q #˚j·T≈£î+&Ü, #Ós¡Te⁄\T, s√&ÉT¢ yÓTT<ä\>∑T
KS
|üqT˝≤s¡+_Û+#·e#·TÃqT. sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«+ á˝≤{Ï |üqT\T
Á|ü»\ düV‰ü j·÷s¡ú e÷s¡+_Û+∫q~. e÷eT÷\T>∑ ø£+Á{≤ø£sº ¢¡ <ë«sê |üqT\T kÕ–q$.
O
ø±ì sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢˝Àì kÕúìø£ Á|ü»\≈£î e÷s¡T>∑, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢ ≈£L©\‘√
|üqT\T #˚sTTdüT+Ô &É>± |ü<àä » ø£$T{°yês¡T #·÷dæ]. øå±eT Á|üø≥£ q #˚jT· q|ü&ÉT øå±eT
BO
|ü]dæ‘ú T· \TqïqT kÕúìø£ Á|ü»\‘√ |üì#˚sTT+#·e˝…qqT ìã+<Ûqä ø£+Á{≤ø£sº ¢¡ ô|q’ ˝Ò<Tä .
Ç+ø=ø£ yê<äq ≈£L&É #˚jT· Tyês¡T >∑\s¡T. á ø±\|ü⁄ ø£sT¡ e⁄\T 19e X¯‘êã›|⁄ü
O
Hê{Ï ø£s¡Te⁄\T ø±eì, <˚X¯eTT˝À ¬s’\T, s√&ÉT¶ s¡yêD≤ kÂø£s¡éTT\T $düÔ è‘·+>±
C
yê´|æ+∫q+<äTq á ø±\+˝À _j·T´+, >√<ÛäTeT\T, C§qï\e+{Ï ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T

ES
düT\uÛ+Ñ >± ˇø£ ÁbÕ+‘·eTTqT+∫ sTT+ø=ø£ ÁbÕ+‘·eTTq≈£î m>∑TeT‹ #˚jT· T M\Tqï<äì

n+<äT#˚‘· øå±eT|ü]dæ‘ú T· \Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À #·e⁄ø£ <Ûsä ≈¡ î£ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\T düT\uÛ+Ñ >∑
EM
\uÛ´Ñ + ø±C≤\T#·TqïeH˚ yê<äq. á yê<äq˝À ã\eTT˝Ò<ìä nqT≥≈£î M\T˝Ò<Tä . ø±ì

Á|ü»\≈£î ø=qT>√\T X¯øÔÏ e÷Á‘·eTT+&Ée˝…. n<˚ ndü\T düeTdü´. yê´bÕs¡ e÷+<äéTT
yê´|æ+∫q Ä ø±\eTT˝À ø±˙, <Ûäs¡\T eT+&çb˛‘·Tqï á ø±\eTT˝À ø±ì, j˚T
©
ø±\eTT˝ÀHÓH’ ê ø=qT>√\TX¯øÔÏ ˝Òøb£ ˛e⁄≥j˚T Á|ü»\ u≤<Û\ä ≈£î ø±s¡DeTT. s¡÷bÕsTT

<Ûsä ¡ u≤>∑ jÓT≈£îÿe>± qTqï s√E˝À¢qT ø=qT>√\T X¯øÔÏ ˝Ò<Tä . s¡÷bÕsTT <Ûsä ¡ ‘·≈î£ ÿe˝À
‘·≈£îÿe|ü&çb˛sTTq s√E˝À¢qT ø=qT>√\T X¯øÏÔ˝Ò<äT. m|üŒ{ÏøÏ e÷eT÷\T Á|ü»\≈£î
øå±eT|ü]dæú‘·T˝Ò.
ø=|üŒ˝Ÿ nqTq~ kÕ˝≤sY»+>¥ C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝À #˚]q ‘ê\÷ø±<ës¡T Ä|òd” Tü
øπ +Á<äeTT. á sTT˝≤ø± sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢ n~Ûø±s¡ |ü]~Û (Jurisdiction) ˝À #˚]q<˚.
ø=|üŒ˝Ÿ sTT˝≤ø± øå±eT|ü]dæ‘ú T· \T ≈£L&É sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢, eTÁ<ëdüT sêheTT˝À #˚]q

ãfi≤¢] õ˝≤¢˝À yê´|æ+∫j·TT+&çq øå±eT |ü]dæú‘·T\ø£+f… _Ûqï+>± ˝Ò≈£î+&ÓqT.
øå ± eTìyês¡ D ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T, sêj· T #· ÷ s¡ T õ˝≤¢ ˝ Àì sTT‘· s ¡ ‘ê\÷ø±\˝À
kÕ>∑T#·Tqï≥Tº>± ≈£L&É ˝Ò≈£î+&ÓqT. |ü<äàC≤Hêj·TT&ÉT ø£$T{°yês¡T á ÁbÕ+‘·+yÓ[¢
|ü]dæú‘·T\T n<Ûä´j·TqeTT #˚j·T≥+ kÕ˝≤sY »+>∑T>±s¡T, yê] ùdº≥T n~Ûø±s¡T¢
düV≤æ +#·˝<Ò Tä . yês¡T |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT, yê] düV≤ü #·sT¡ \qT ãj·T{Ï yês¡ì ‘·\∫].
n+fÒ Ms¡T, yê] C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝À ìedæ+#˚yês¡T ø±s¡≥! ø±e⁄q ãj·T{Ïyês¡>T∑
(out-siders) M]øÏ ‘·eT C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝Àì |ü]dæ‘ ú T· \>∑T]+∫ e÷{≤¢&˚ Vü≤≈£îÿ ˝Ò<≥ä !!
Ç~ n|üŒ{Ï C≤^s¡T<ës¡¢ eTqdü‘Ô «· eTT.
5`6 dü+e‘·‡sê\qT+&ç yê´|æ+∫j·TT+&çq yê´bÕs¡ e÷+<ä´+ |òü*‘·+>±
KS
eékÕj·T|ü⁄ |ü+≥\ <Ûsä \¡ T |ü&bç ˛e&ÉeTT Ä>∑˝<Ò Tä . s¬ ‘’ T· \ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú #ê\ V”≤q<äX≈¯ î£
e#˚Ãdæq~. s¬ ‘’ T· \ s¡TD≤\ düeTdü´ ÁbÕeTTK´+≈£î e∫Ãq~. ‘·T<ä≈î£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh
O
Á|üuÛÑT‘·«eTT ≈£L&É á düeTdü´qT >∑T]Ô+∫q~. ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄ ‘·eT |òüsêàHé<ë«sê
BO
eékÕj·T <ës¡¢ düV‰ü j·T #·≥eº Tì, eékÕj·T s¡TD$yÓ÷#·q ñ<˚X› e¯ TT‘√ ˇø£ #·s´¡
rdüT≈£îHêïs¡T. eékÕj·T<ës¡¢ s¡TD≤\>∑T]+∫ sêJ≈£î<äTs¡TÃ ø£$T{°\ ìj·÷eTø£eTT,
n|æŒ#·TÃ s¡TD<ë‘·\ô|’ ø=ìï ìã+<Ûqä \T, e&ûsπ¶ ≥T ‘·–+Z #·&eÉ TT, eékÕj·T<ës¡¢ düV‰ü j·T
O
#·≥ºeTTjÓTTø£ÿ ñ<˚›X¯eTT˝…’ j·TT+&ÓqT. y˚πs ˇø£ |òüsêàHé<ë«s¡ eékÕj·TuÛÑ÷eTT\

C
nHê´Áø±+‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q #·≥ºeTTqT ø=ìï õ˝≤¢\˝À Ä#·s¡D˝À ô|{Ïº].

ES
á #·{≤º\ìïj·TT ˇø£{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· n|üŒ{Ï ôV≤’ <äsêu≤<äT XÊdüqdüu˝ÑÛ À
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº XÊdüqeTT\T ≈£L&É #˚d]æ .
EM
kÕ«‘·+Á‘·éTTq≈£î |üPs¡«eTT j˚T$<Û+ä >± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· j·Tì,

<˚oj·T sêC≤´\ì s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +|üã&çjT· T+&ÓH√, n<˚$<Û+ä >± ôV≤’ <äsêu≤<äT
sê»´+ ˇø£ uÛ≤>∑eTT U≤˝≤‡ ˝Òø£ Byêì j·Tì, Ç+ø=ø£ uÛ≤>∑eTT C≤^s¡T ˝Òø£ U≤˝Ò‡‘·s¡
©
nì¬s+&ÉT uÛ≤>±\˝À $uÛõÑ +|üã&ç j·TT+&Óqì sTT~es¡øπ #Ó|Œü ã&çq~ ø£<ë. U≤˝≤‡,
U≤˝Ò‡‘·s¡ nqT j˚T uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»´+˝À ìedæ+#˚yês¡+<äsT¡ HÓC’ ≤+
Á|ü»\H˚ nqTø√ã&˚yês¡T. ˇø£ #ê]Á‘·ø£ø±\eT+<äT ø=ìï ≈£î≥T+u≤\T Ä ø±\|ü⁄
Á|üuTÑÛ e⁄\≈£î ùde#˚dqæ +<äTqH√ ˝Òø£ n{Ïyº ê] >ös¡eeTsê´<ä\T ø±bÕ&ÉT≥ø√ ˝Òø£ ø=ìï
≈£î≥T+u≤\ b˛wüD <äèwæ‘º √H√ ø=ìï Á>±e÷\T ø=+<ä]øÏ C≤^s¡T>± Çe«ã&çjT· T+&ÓqT.
C≤^s¡T>± sTTe«ã&çq ‘êØKTqT+∫ nø£ÿ&ç s¬ ‘’ T· \T ‘êeTT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î #Ó*+¢ #·T
•düTÔ &ÉãT“ C≤^s¡T<ës¡≈¢ î£ #Ó*+¢ #·e\dæjT· T+&ÓqT. s¬ ‘’ T· \ kÕ«BÛqeTT, yê] ùd<äéTT˝À

qT+&˚ uÛ÷Ñ eTT\T yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q s¬ ‘’ T· \ Vü≤≈£îÿ\T C≤^s¡T<ës¡≈¢ î£ nqT≈£L\eTT>∑
e÷s¡Ãã&É˝Ò<äT. ø±ì C≤^s¡T<ës¡¢≈£î uÛÑ÷e÷´<ëj·Teédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï
|ü]bÕ\Hê~Ûø±sê*e«ã&çq$. ø£sD¡ ≤\T, |üf+Ò &ÉT¢ e+{Ï Á>±e÷~Ûø±s¡q¢ T ìj·T$T+#˚,
‘=\–+#˚ n~Ûø±sê\T C≤^s¡T<ës¡¢≈£î ñ+&˚$. ô|<ä›ô|<ä› C≤^s¡T sTT˝≤ø±\˝À ˝Òø£
dü+kÕúHê\˝À nø£ÿ&ç C≤^s¡T<ës¡T¢ ˝Òø£ dü+kÕúHêBÛXó¯ \#˚ ìj·T$T+|üã&çq ‘·V≤ü d”˝≤›sT¡ ,¢
ø£˝ø… sº£ ¢¡ e+{Ï s¬ $q÷´ n~Ûø±s¡T+¢ &˚yês¡T. U≤˝≤‡ Á>±e÷\ uÛ÷Ñ eTT\düsπ « ôd{Ï˝ŸyTÓ +≥T
»]– uÛ÷Ñ $T•düTÔ sπ ≥T ìj·T$T+|üã&ç jÓTH√ï <äXÊu≤›\T >∑&∫É Hê C≤^s¡T sTT˝≤ø±
uÛ÷Ñ eTT\ düsπ « ôd{Ï˝ŸyTÓ +{Ÿ »s¡T>∑≈î£ +&ÉH˚ U≤˝Ò‡‘·s¡ Á>±e÷\ s¬ ‘’ T· \qT+&ç uÛ÷Ñ $T•düTÔ
edü÷\T #˚jT· ã&˚~. |ü]düs¡ U≤˝≤‡ Á>±e÷\ s¬ ‘’ T· \T j·Tø£sê ˇø£ÿ+{ÏøÏ s¡÷bÕsTT
#=|üq •düTÔ #Ó*d¢ Tü +Ô fÒ, C≤^s¡T Á>±eT s¬ ‘’ T· \T n˝≤+{Ï uÛ÷Ñ $T •düTÔ j·Tø£sê ˇø£ÿ+{ÏøÏ
KS
eT÷&ÉT ˝Òø£ Hê\T>∑T s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ #Ó*+¢ #˚yês¡T. ø=ìï C≤^s¡˝¢ À¢ nsTT<äT, |ü~
dü+e‘·‡sê\ øö\Tô|q’ uÛ÷Ñ eTT\ bı+<äTu≤≥T »]π>~. s¬ ‘’ T· ≈£î ‘êqT ùd<ä´+ #˚ùd
O
uÛ÷Ñ $T ‘·q kÕ«BÛqeTT˝À qT+&ÉTqH˚ qeTàø£+ ˝Òøb£ ˛j˚T~. á $<Û+ä >± s¬ ‘’ T· \T ‘·eT
BO
uÛ÷Ñ eTT\qT n_Ûeè~Δ|sü ∫¡ , jÓT≈£îÿe|ü+≥ rj·T{≤ìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· kÕVü≤dæ+#˚yês¡T
ø±s¡T. U≤˝≤‡ s¬ ‘’ T· \‘√ b˛*Ã#·÷ùd,Ô C≤^s¡T s¬ ‘’ T· \T Ä]úø+£ >± yÓqTø£ã&ç j·TT+&˚yês¡T.
O
uÛÑ÷$T•düTÔ ãø±j·T |ü&çj·TT+fÒ, ãø±j·T s¡ø£+ edü÷\T #˚ùd n~Ûø±sê\T

C
Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\≈£î >∑\e⁄. ø±ì n˝≤+{Ï n~Ûø±sê\T C≤^s¡T<ës¡¢≈£î>±ì, yê]#˚

ES
ìj·T$T+|üã&çq s¬ $q÷´ n~Ûø±s¡T\≈£î >±ì ˝Òeì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T düŒwü+º #˚dHæ ês¡T.
Á|üuÛÑT‘·«eTT <ë«sê uÛÑ÷$T düπs« ôd{Ï˝ŸyÓT+≥T »]– uÛÑ÷$T•düTÔ πs≥T ìsêΔs¡D
EM
nsTTq≥¢sTT‘˚, Ä ìsêΔsD¡ yÓTqÆ •düTÔ C≤^s¡T s¬ ‘’ T· \T #Ó*+¢ #·ì jÓT&É\ C≤^s¡T<ës¡T

Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î <äsU¡ ≤düTÔ ô|≥Tºø√yê˝…. n|ü&ÉT Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T¢ •düTÔ ãø±j·T edü÷\T
#˚jT· >∑\s¡ì Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T $X¯Bø£]+∫Hês¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT<ë«sê düsπ « ôd{Ï˝ŸyTÓ +{Ÿ
©
»]– uÛ÷Ñ $T •düTÔ ìsêΔsD¡ ø±ìjÓT&É\, n{Ïº C≤^s¡T s¬ ‘’ T· \T uÛ÷Ñ $T•düTqÔ T nÁø£eT
|üqTï\T>± uÛ≤$+∫ sTTe«&ÜìøÏ ìsêø£]+#·e#·TÃqì Á|üuÛÑT‘·«+yês¡T Á|üø£{Ï+∫].
ø±ì b˛©düT y˚TõÅùdº≥T n~Ûø±sê\T >∑\ ô|<ä› C≤^s¡T sTT˝≤ø±\˝Àì ¬s’‘·T\T
|üqTï*e«{≤ìøÏ ìsêø£]+#·T≥≈£î j˚T$<Û+ä >∑ jÓT+‘·es¡≈î£ kÕVü≤dæ+#·C≤\T‘ês¡T? n~
nkÕ<ÛäýÓTÆq Á|üX¯ï.
C≤^s¡T sTT˝≤ø± |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q á˝≤{Ï <√cÕ\T jÓTH√ï
ñ+&Ée#·TÃqT. ø±ì j˚T˝≤{Ï ≈£î\ eT‘·u<ÒÛ +ä ˝Ò≈î£ +&É C≤^s¡T<ës¡T¢ J$‘·+ >∑&ùç |yês¡T.

qyêãT kÕ˝≤sY »+>∑T ø±ìe«+&ç, ˝Ò<ë eTVü‰sê» øÏwHü |é sü Y cÕ<äTø±ì, qyêãT ø£e÷˝Ÿ
j·÷sY »+>¥ ø±ì, ˝Òø£ sê» cÕ+ sêE ø±ìe«+&ç, jÓTe]˝À ≈£L&É ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·
eTH˚~ ˝Ò≈£î+&ÓqT. n+<ä]˝À düVü≤q+, düeTq«j·T+, düVü≤ø±s¡eTH˚ jÓTH√ï
düT>∑TD≤\T+&˚$. ô|<ä› C≤^s¡T<ës¡¢ ˝Òø£ nMTs¡¢ Á|üu≤Û eeTT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü , ∫qï‘·sV¡ ‰ü
C≤^s¡T<ës¡ô¢ |q’ ñ+&˚~. n+<ä]˝À k˛<äsu¡ ≤Û e eTT+&˚~. ‘·eT X¯øøÔÏ +£ f… jÓT≈£îÿe
Ks¡TÃ ô|≥º≥+ ˝Ò<ë eè<∏ëKs¡TÃ ô|≥º≥eTH˚ <äTs¡TDZ ≤\T M]˝À qT+&Ée#·TÃqT. ø±ì
M]˝À es¡<Z «˚ wü+ø±ì ˝Òø£ ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·eTH˚ <äTs¡TDZ ≤\T e÷Á‘·+ ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥
á düT>∑TD≤\T >∑\ es¡Z+ qT+&ç $&çb˛sTTqyês¡T ˇø£ qyêãT ãVü≤<ä÷›s¡T
KS
j·÷sY»+>¥ e÷Á‘·yT˚ . M] |üP]«≈£î\T ˇø£ø±\+˝ÀqTqï ìj·TeTs¡V≤æ ‘· ôdq’ éédüú
(Irregular Forces)‘√ dü+ã+<Û+ä >∑\yês¡T. ô|’ eédü˝ú À yê]~ »e÷<ës¡T ¨<ä.
O
¨<ë≈£î dü+ã+~Û+∫q u≤<Û´ä ‘·\T HÓsy¡ s˚ Ã¡ nedüse¡ TT˝Ò≈î£ qïqT n+<ä]e˝… ãVü≤<ä÷s› T¡
BO
j·÷sY »+>¥≈L£ &É C≤^s¡T<ës¡T nì|æ+#·T≈£îH˚~— C≤^s¡T Ä<ëj·TeTT nqTuÛ$Ñ +#˚~
ø±ì ¨<ë≈£î>∑\ <äsê® qqTdü]+∫, qyêãT kÕ˝≤sY»+>∑T ˝Òø£ eTVü‰sê» øÏwüHé
|üsê¸<Tä ˝≤{ÏjT˚ nMTsYe<ä≈› î£ yÓ[H¢ ê, qyêãT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T dü>ös¡e+>∑
O
dü˝≤eTT\T ô|≥ºe\dæ+<˚! Ms¡T Ç‘˚VÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú n<Û´ä ø£‘å · |ü<$ä q\+ø£]+∫
C
<äsê“s¡T˝À ìC≤+ Á|üuÛÑTeπsDT´\ eTqïq\T bı+~ ôV’≤<äsêu≤<äT sêh eTTdæ¢+\

ES
Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+∫].
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>∑T, ÇkÕ¢+ eT‘·eTT >∑T]+∫, Á|ü‘´˚ ø£+>∑ KTsêHé jÓTTø£ÿ
EM
uÛ≤wüéTT, ÇkÕ¢+ #·]Á‘· yÓTT<ä\>∑T $wüj÷· \ >∑T]+∫ u≤>∑ n<Û´ä j·TqeTT #˚dHæ ês¡T.
Äs¡T n&ÉT>∑T\ø£+f… m‘·T>Ô \∑ ÄC≤qTu≤VüQ&ÉT, Äj·Tq >∑sq®¡ <Û«ä ì, düu\ÑÛ ˝Àì düuTÑÛ ´\qT
Äø£]¸+#˚~. Äj·Tq ñs¡÷u› ≤Û wü˝À u≤>± ñ|üq´dæ+#˚yê&ÉT. eT+∫ eø£Ô nqTø√ã&˚yês¡T.
©
ÇkÕ¢+ eT‘·Á|üeø£Ô Vü≤»s¡‘Y eTVü≤eTà<äT »qà~qeTT ($T˝≤<äT\ï_)q≈£î

dü+ã+~Û+∫q düu\ÑÛ ˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé y˚~ø£ qT+&ç >±$+∫q ñ|üHê´kÕ\‘√
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ Á|üC≤ J$‘· e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. 1935e dü+e‘·‡s¡eTT˝À uÛ≤s¡‘·
sêC≤´+>∑ #·≥º eT+^ø£]+#·ã&çqHê{ÏøÏ, Äj·Tq ôV’≤<äsêu≤<äTsê»´ eTTdæ¢+Á|ü»\
sê»ø°jT· Hêj·T≈£î&ÉT>± n_Ûeè~Δ #Ó+~Hê&ÉT.
Hê eTTdæ+¢ ùdïVæ≤‘·T\ dü+bÕ<äø‘£ «· +˝À Á|ü#T· ]+|üã&çq nìï ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£\T,
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú $<ÛëqeTTqT, qyêãT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ Hêj·Tø£‘«· eTTqT

ã\|üs#¡ $˚ . ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À eTTdæ+¢ \ Á|ü‘´˚ ø£kÕúqeTT, eTTdæ+¢ sêC≤´~Ûø±s¡eTT
>∑T]+∫ á |üÁ‹ø£\T Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü÷Á‘ê\ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+#˚$.
ª|üj÷· +μ ñs¡÷› |üÁ‹ø£ C≤rj·T‘·
1935˝À U≤J nãT›˝Ÿ >∑bÕò sY>±] dü+bÕ<äø‘£ «· eTT˝À ªª|üj÷· +μμ nqT ñs¡÷,›
~q|üÁ‹ø£ yÓfi&¢̄ eÉ ÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ‘·øÿÏ q ñs¡÷› |üÁ‹ø£\e˝…ø±ø£ ª|üj÷· +μ |üÁ‹ø£≈î£ ˇø£
Á|ü‘´˚ ø£‘· ñ+&˚~.
U≤J kÕôV≤ãT ñ‘·sÔ ¡ <˚Xd¯ Tü &ú TÉ . C≤rj·Tyê~. ø±+Á¬>düT Á|üU≤´‘· Hêj·T≈£î\T
Vü≤ø°+ n»à˝ŸU≤Hé, &Üø£ºs¡T nHê‡]>±s¡\ nqTj·÷j·TT&ÉT. ≈£î\eT‘· ‘·‘ê«\qT
K+&ç+#˚yê&ÉT. C≤rj·TuÛ≤yê\qT |ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì ôV’≤<äsêu≤<äT sêh sê»ø°j·T
KS
düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· T≥≈£î n_ÛÁbÕj·TeTT\T yÓ\&¢ +ç #˚yê&ÉT.
O
ñs¡÷› ªªs¡jT· ´‘Yμμ yês¡ |üÁ‹ø£ jÓTTø£ÿ Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘ê\ qqTdü]+∫ sê»ø°jT·
e÷s¡TŒ\T ‘˚e˝…qT, u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT sê»éTT˝À kÕú|+æ #·e˝…qqT C≤rj·T
BO
uÛ≤yê\qT Äj·Tq ã\|üs#¡ ~˚ . ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äé÷\qT K+&ç+#˚~.
dü+Á|ü<ëj·TeTTqT ø±bÕ&çqyês¡T
O
C
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé dü+düú, Äs¡´ düe÷»eTT jÓTTø£ÿ ÁøÏj·T, Á|ü‹ÁøÏj·T\

|ò*ü ‘·+>± ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»´+˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &É Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ dü+|òTü s¡¸D\T »]–q$.
ES
ÁbÕD, ns¡qú wü+º ø£*–q~. Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ùdïVü≤uÛ≤yê\T <Óã“‹qï$. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT
|ü≥Dº +˝À sTT+‘·es¡≈î£ (nq>± 1936 es¡≈î£ ) jÓT˝≤{Ï n\¢sT¡ ¢ »s¡T>∑˝<Ò Tä . Væ≤+<äTe⁄\T
EM
eTTdæ ¢ + \T XÊ+‹j· T T‘· J$‘· + >∑ & É T |ü ⁄ #· T +&ç ] . ‘· s ¡ ‘ · s ê\qT+∫ edü T Ô q ï

dü+Á|ü<ëj·TeTT\qT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±qTqï eTVü‰sê» øÏwHü |é sü cY Õ<é, |ü≥Dº ø=‘ê«˝Ÿ>±
ñqï sêC≤ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç¶ e´øÏ‘Ô «· eTT\T ø±bÕ&çq$. ñuÛj Ñ T· eT‘·dTü ˝ú À¢
©
Á|ü<ëÛ q eT+Á‹, ø=‘ê«˝Ÿ≈î£ |ü\T≈£îã&ç u≤>± ñ+&˚~. eT] yê]<ä]› e÷≥ jÓTes¡T
ø±<äHy˚ ês¡T ø±<äT. sêC≤ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç>¶ ±s¡T 14 dü+e‘·‡s¡eTT\T |ü≥Dº
ø=‘ê«˝Ÿ |ü<$ä ˝À qT+&ç 1934˝À ô|q¸Hé rdüT≈£îì |ü<$ä #ê*+#·T≈£îHêïs¡T.
★ ★ ★

@&Ée Á|üøs£ D¡ eTT
1935 dü+ˆˆ Hê{Ï uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·≥eº TT
Á_{Ïwt bÕs¡y¢ TÓ +≥Tyês¡T n+^ø£]+∫q 1935e dü+e‘·‡s¡|⁄ü uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑
KS
#·≥eº TT‘√ 1936e dü+e‘·‡s¡ e÷s¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. 1936 qT+&ç 1945 es¡≈î£ á
<äXÊã›eTT uÛ≤s¡‘· #·]Á‘· ˝ÀH˚ ø±<äT, yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝À eTTU≤´‹eTTKýÓTqÆ
O
ø±\eTT. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äΔ e÷s¡+uÛyÑ TÓ Æ yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #·+ ‘ês¡Te÷¬sq’ ø±\eTT
BO
Ç<˚. á ø±\eTT˝ÀH˚ >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT Ç+^¢wüßyês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTqT e<ä*
yÓ[¢b˛yê˝…qH˚ ñ<äé÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫]. á ø±\eTT˝ÀH˚ »s¡à˙, Ç≥©, »bÕHé
O
<˚XÊ\ ìj·T+‘·\T Vü≤‘·yTÓ HÆ ês¡T. #ÓH’ ê<˚X|¯ ⁄ü Hêj·T≈£î&ÉT #ê´+>∑Tø¬ ’ ùwø˘ $TÁ‘·eT+&É*
yê]‘√bÕ≥T j·TT<äΔeTT˝À $»j·TeTT bı+~ ‘·T<ä≈£î ø£eT÷´ìdüTº ìj·T+‘·
C
e÷e⁄ùd≥+>¥‘√ b˛sê≥eTT˝À z&çb˛jÓTqT. #ÓH’ ê˝À ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·+ dæsú |¡ &ü +ç ~.

ES
Ç+>∑+¢ &ÉT˝À jÓTìïø£\T »]–q$. ø±ì j·TT<äeΔ TT˝À >¬ \Tbı+~q Hêj·T≈£î&ÉT #·]Ã˝Ÿ
jÓTìïø£\˝À z&çb˛jÓTqT. n{°¢ Hêj·Tø£‘·«eTT˝À ø±]àø£ Á|üuÛÑT‘·« y˚Ts¡Œ&ÓqT.
EM
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ n‹ dü«\Œø±\eTT˝ÀH˚ kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·T X¯óuÛ∫Ñ Vü≤ïeTT\T ~ø£ÃÁø£eTT

(Horizon)ô|’ ø£qã&çq{Ïº, <˚oj·T sêC≤´\˝À Á|üC≤kÕ«eT´ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫q
Á|üC≤b˛sê≥eTT\T »]–q{Ïº ø±\eTT≈£L&É sTT<˚.
©
1935e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·≥ºeTTjÓTTø£ÿ eTTK´ n+X¯eTT\T

(1) Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝Àì sêÁcÕº\≈£î ø=ìï s¡ø£åD\≈£î ˝Àã&ç, dü«|ü]bÕ\qeTT
(2) øπ +Á<äeTT˝À Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÁcÕº\T, <˚oj·T sêC≤´\‘√ ≈£L&çq düe÷K´
` øπ +Á<äeTTjÓTTø£ÿ kÕ«BÛq+˝ÀqT+&ÉT XÊK\ ø±s¡´ìs¡«Vü≤DeTT¬ø’ düe÷K´ XÊdüqdüu\ÑÛ T,
øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·« ìsêàDeTT, (3) u§+u≤sTTqT+∫ dæ+<ÛTä qT, _Vü‰s¡T qT+&ç ˇ]kÕ‡qT
y˚sT¡ #˚dæ y˚sπ sêÁcÕº\T>∑ j˚TsêŒ≥T#˚jT· T≥, (4) <ä«+<ä« Á|üuTÑÛ ‘·« dæ<ëΔ+‘·eTT sêÁcÕº\˝À
eTT–+∫ øπ +Á<äeTT˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥.

<˚oj·T sêC≤´\T düe÷K´˝À #˚]‘˚H˚ πø+Á<äeTT˝À düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q
XÊdüqdüu\ÑÛ T, Á|üuTÑÛ ‘·« y˚Ts¡Œ&ÉC≤\T‘·T+~. ø£˙dü+ ì]›wyºü TÓ qÆ dü+K´ es¡ø¬ H’ ê <˚oj·T
sêC≤´\T düe÷K´˝À #˚sê˝…. n|ü&˚ düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑
#·≥eº TT˝Àì uÛ≤>∑eTT Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ sêC≤\T‘·T+~. ø±ì yÓTT<ä{Ï >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ
düeTj·÷q <˚oj·T sêE\˝À, yê] Á|ü‹ì<ÛäT\˝À qT+&çq ñ‘ê‡Vü≤eTT Áø£y˚TD
‘·–bZ ˛sTTq~. á $<Û+ä >± yÓTT‘·+Ô ô|q’ sêC≤´+>∑ #·≥eº TT˝À düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q
uÛ≤>∑+ neT\T, <˚oj·T sêC≤´\T düe÷K´˝À #˚sq¡ +<äTq, Ä–b˛sTTq~. ø±ì Á_{Ïwßü
Ç+&çj÷· ˝À, sêÁcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤>∑+, jÓTìïø£\es¡≈î£ , 1936e dü+e‘·‡s¡|⁄ü
p˝…’ HÓ\˝À Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&çq~ mìïø£\T »]–q$. mìïø£\˝À ø±+Á¬>düT uÛ≤>∑+
rdüT≈£îqï~. eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, _Vü‰sY, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡\˝À
KS
ø±+Á¬>düT nuÛ´Ñ s¡T\ú T n~Ûø£ dü+K´˝À >¬ \Tbı+~Hês¡T. sêÁcÕº\˝À ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
1937˝À j˚Ts¡Œ&çq$.
O
BO
ø±+Á¬>düT eT+Á‘·T\ q&Ée&ç
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT, ‘·q yês¡|Áü ‹ø£ ªªVü≤]»Héμμ˝À ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘ê«\ >∑T]+∫
O
#·]Ãdü÷Ô ªø±+Á¬>düT eT+Á‘·T\T ÇkÕ¢+ Á|üeø£Ô Vü≤»s¡‘Y eTVü≤à<äT, yê]‘·sê«‘· nã÷ãø£sT¡ ,

Vü≤»s¡‘Y ñeTsY ˝≤+{Ï eTTdæ+¢ K©bòÕ\ n&ÉT>∑TC≤&É\˝À q&É∫ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ J$‘·+
C
>∑&bÉ Õ˝… @˝≤+{Ï Ä&É+ãs¡+ ˝Ò≈î£ +&Ü. 1920 qT+∫ yê]øÏ yês¡d‘ü «· eTT˝À e∫Ãq
ES
kÕ<Ûës¡D J$‘·eTT >∑&TÉ |ü⁄#·T, bı<äT|ü⁄ #˚jT· T#·T+&çq jÓT&É\ ;<ä Á|ü»\≈£î ø=+‘·
ÄX¯jT· H˚ yÓ\T‘·Ts¡T ø£qã&ÉT‘·T+~. á $<Û+ä >± yês¡T, Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡¢ <Û√s¡DìÏ ≈£L&É
EM
ø=+‘· es¡≈î£ e÷s¡ÃC≤\T‘ês¡Tμ nì ø±+Á¬>düTeT+Á‘·T\≈£î Ä<˚X$¯ T∫ÃHês¡T.

eT<ä´bÕq ìùw<Û+ä , K<äs› T¡ >∑T&É≈¶ î£ ÁbÕeTTK´+, <˚yê\j·÷\˝À Vü≤]»qT\ Á|üyX˚ +¯
©
nqT $wüj·÷\T ÁbÕeTTK´+ >±+∫ ø±+Á¬>düT Á|üuÛÑT‘ê«\ eT÷\dü÷Á‘ê\T>±≈£L&Ü

uÛ≤$+#·ã&çq$.
Áø=‘·Ô sê»ø°jT· #·≥eº TT Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÁcÕº\˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥e\q
sêÁcÕº\˝À, <˚oj·T sêC≤´\˝À Ä#·sD¡ ˝ÀqTqï Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT˝À ‘˚&Ü u≤Vü‰≥+>±
ø£qã&É≥ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÁcÕº\˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëqeTT Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&ÉT düeTj·÷q, <˚oj·T sêC≤´\˝À nø£ÿ&ç ìs¡+≈£îX¯ Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëqeTT˝À e÷s¡TŒ ‘˚e{≤ìøÏ #˚j·TT j˚T˝≤{Ï Á|üj·T‘·ïeTTqT <˚oj·T sêE\T
düV≤æ +#·˝<Ò Tä .
Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝À ø=+<äsT¡ ìs¡+≈£îX¯ Á|üuTÑÛ e⁄\T j˚Tø£yTÓ Æ ˇø£ düe÷K´ $<ÛëqeTT>∑\
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTT kÕú|æ+#·T≈£îqï ñ<ëVü≤s¡DeTT <=s¡ø£e#·TÃqT. Á|üC≤kÕ«eT´
dæ<ëΔ+‘ê\ô|q’ kÕú|+æ |üã&çq bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üuTÑÛ ‘ê«\‘√ ≈£L&çq ø=ìï sêÁcÕº\ düe÷K´\
ñ<ëVü≤s¡D≤\T düT\uÛ+Ñ >∑ #·]Á‘·˝À <=s¡Tø£>\∑ e⁄. ø±ì ˇø£ yÓ|’ ⁄ü bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
>∑\ sêÁcÕº\T, sTT+ø=ø£y|’Ó ⁄ü ìs¡+≈£îX¯ Á|üuTÑÛ e⁄\ |ü]bÕ\q kÕ>∑T‘·T+&˚ <˚oj·T sêC≤´\
düe÷K´ kÕú|æ+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #·]Á‘·˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] uÛ≤s¡‘· sê»´+>∑ #·≥ºeTT˝À
#˚jT· ã&çq<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Á_{Ïwßü yês¡T ô|{Ïqº ∫≈£îÿ
1935e dü+e‘·‡s¡ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥eº TT qqTdü]+∫ <˚oj·T sêE\ ø√]ø£
KS
Á|üø±s¡eTT düe÷K´ düu\ÑÛ ˝À qT+&ÉT <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü‹ì<ÛTä \T, <˚oj·T sêE\#˚
ìj·T$T+|üã&çqyêπs ñ+&Ée\dæjT· T+&ÓqT. Bì <äècÕº´ s¬ +&ÉT $wüj÷· \T ‘˚*b˛sTTq$.
O
(1) dü+j·TTø£Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT n‹‘·«s¡˝ÀH˚ kÕ<Û´ä + ø±C≤\T‘·T+<äH~˚ ˇø£ $wüjT· +.
BO
(2) <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü‹ì<ÛTä \T <˚oj·T sêE\#˚ ìj·T$T+|üã&çq yês¡Tqï+‘·es¡≈î£
O
uÛ≤s¡‘· øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·«eTT ø±+Á¬>düT yê] nBÛqeTT˝ÀøÏ sêø£b˛e≥eTH˚~ s¬ +&Ée

$wüjT· +.
C
ES
ø±+Á¬>düT nBÛqeTT˝À˝Òì n\Œdü+U≤´≈£î\T, <˚oj·T sêE\ Á|ü‹ì<ÛTä \T j˚Tø£yTÓ Æ

ñ|üj÷Ó –+#˚ y√≥Tã\+, ø±+Á¬>düT yê] y√≥Tã\+ ø£qï $T+∫ ñ+&É≥+ ‘·<´ä∏ eTì
Á_{Ïwüß bÕ\≈£î\T uÛ≤$+∫, ‘·j·÷s¡T#˚dæô|{Ïºq sêC≤´+>∑#·≥ºeTT˝Àì düe÷K´
EM
$<Ûëq$T~. ø±ì <˚oj·T sêE\T eTT+<äT ø£\T>∑uÀj˚T ∫≈£îÿ\q÷Væ≤+∫, ‘·eT

dü«˝≤uÛ<Ñ èä wæ‘º √ uÛ≤s¡‘· düe÷K´˝À #˚s≈¡ î£ +&É ø±\j·÷|üq #˚dTü ≈£î+≥÷ b˛sTTHês¡T.
©
ãsês¡T ˇ|üŒ+<ä+
ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ 1935e dü+e‘·‡s¡|⁄ü uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥eº TT qqTdü]+∫ ãsês¡T>∑T]+∫ ˇø£ ˇ|üŒ+<ä+ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+, ìC≤+
Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<Û´ä 1936˝À »]–q~. á ˇ|üŒ+<äeTT qqTdü]+∫ ãsês¡T ÁbÕ+‘·+
sTT+‘·es¡≈î£ ñ+&çq≥T¢ eT<Û´ä sêÁcÕº\ (Central Provinces) |ü]bÕ\q˝ÀH˚ ñ+&ÉTqT.
ø±ì ãsês¡Tô|q’ ìC≤+ sê»´dü‘êÔ~øÛ ±s¡eTT (Sovereignty) ñ+&ÉTqT. Ädü|⁄ü C≤Væ≤
e+X¯|⁄ü sê»_s¡T<äT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT yÓ+ã&ç ªªãsês¡Tμμ nqTq~ #˚sÃ¡ ã&ÉTqT,

Ç+‘·es¡≈î£ ªªôV≤’ <äsêu≤<äT ìC≤+μμ nqTq~ sTTø£eTT+<äT ªªôV≤’ <äsêu≤<äT, ãsês¡T
ìC≤+μμ nqT≥≈£î, j·TTesêE≈£î ªªãsês¡T j·TTesêEμμ nqT _s¡T<äT sTT#·TÃ≥≈£î
Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡+^ø£]+∫Hês¡T. Ç+‘·es¡≈î£ #Ó*d¢ ÷ü Ô ñqï 25 \ø£\å s¡÷bÕsTT\T
eTT+<äT≈£L&É sTTe«&ÜìøÏ, ãsês¡T˝À ìC≤+ ‘·s|¡ ⁄ü q ˇø£ j˚T»+{Ÿ ñ+&É&ÜìøÏ ≈£L&Ü
n+^ø£]+∫Hês¡T. eTÁ<ëdüT ôV≤’ ø√s¡Tº »&ç>® ± qT+&çq düsY m+.düTu≤“sêe⁄>±s¡T ìC≤+
Á|ü<eä∏ T j˚T»+≥T>± ìj·TeT+|üã&çHês¡T.
HÓC’ ≤+ sêh kÕúsTT
<˚oj·T sêC≤´\˝À, nìï{Ïø+£ f… ôV≤’ <äsêu≤<äT #ê˝≤ ô|<ä› sê»´+. Bì yÓX’ Ê\´+
82,698 #·<sä |¡ ⁄ü yÓTfiÆ ó¯ .¢ yÓX’ Ê\éTTqTã{Ïº á sê»´+ kÕÿ{Ÿ˝≤´+&ÉT‘√ ø£\dæjT· Tqï
KS
Ç+>±¢+&ÉT ø£qï ô|<ä~› . Äø±\|ü⁄ u…+>±\T, u§+u≤sTT sêÁcÕº\ yÓX’ Ê´\+‘√ b˛*Ã#·÷&É>,∑
sTT+<äT˝À Á|ü‹<ëìø£+f… ôV’≤<äsêu≤<äT ô|<ä›~>±qT+&ÓqT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTjÓTTø£ÿ
O
Hê_Û k Õú q eTT˝À qT+&É T ≥e\q sê»ø° j · T +>± ôV’ ≤ <ä s êu≤<ä T sêheTT #ê\
BO
ÁbÕeTTK´+>±+∫q~.
1941 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ 16,38,8000 ôV≤’ <äsêu≤<äT
O
sêh »HêuÛ≤. 1936`37 dü+e‘·‡s¡|ü⁄ ã&Ó®≥T Á|üø±s¡+. á sêh Ä<ëj·TeTT

C
ôV≤’ <äsêu≤<äT Vü‰© s¡÷bÕj·T\˝À 9,43,00,000, e´j·TeTT 8,98,00,000 ñ+&ÓqT.

ES
m|ü&É÷ $T>∑T\T ã&Ó≥® T s¡÷bı+~+#·&+É düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±] Ä]úø£ $<ÛëqeTTjÓTTø£ÿ
Á|ü‘´˚ ø£‘.· uÛ÷Ñ e÷´<ëj·T •düT,Ô jÓT>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ô|q’ q÷{ÏøÏ 6 s¡÷bÕj·T\ #=|üq
EM
düT+ø£+ (ø£s√&ÉT –]), ø£\T¢ kÕsêsTT yÓTT<ä\>∑T ìcÕ edüTeÔ ⁄\ô|q’ (Äu≤ÿ]) Ä<ëj·TeTT.
á eT÷&˚ Ä<ëj·T|ü⁄ eTTKýÓTqÆ |ü<Tä \› T. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï (Income Tax) ˝≤+{Ï
|üqTï\T ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
©
ìC≤+≈£î dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î 50 \ø£\å s¡÷bÕj·T\T sê»uÛèÑ ‹ (Privy Purse) >±,

sê»≈£îe÷s¡T\ Ks¡TÃ≈£î 24 \ø£\å T sTTe«ã&˚$. Ç$b˛>± ˇø£ õ˝≤¢ kı+‘· C≤^s¡T>±
ìC≤+ kÕ«BÛq+˝À qT+&˚~. Ä õ˝≤¢ Ks¡TÃ\T $TqVü‰sTT+∫q ‘·sê«‘· $T–˝Ò Ä<ëj·T+
ìC≤+ kı+‘·Ks¡TÃ≈£î ñ|üj÷Ó –+#·Tø=qT#·T+&ÓqT.
1936`37e dü+e‘·‡s¡|⁄ü Ks¡TÃ ã&Ó≥® T Á|üø±s¡eTT $<ä´≈£î 1 ø√{Ï 4 \ø£\å T,
s¡Vü≤<ës¡¢≈£î 75 \ø£å\T, yÓ’<ä´ düVü‰j·TeTTq≈£î 35 \ø£å\T, b˛©düT≈£î 66 \ø£å\T,
Hê´j·TXÊK≈£î 25 \ø£\å T, ôdH’ ê´ìøÏ 80 \ø£\å T, kÕ<Ûës¡D |ü]bÕ\q≈£î 42 \ø£\å T,

˙{Ï bÕs¡T<ä\≈£î 26 \ø£\å T, øå±eT ìyês¡D Á|ü‘´˚ ø£ì~ÛøÏ 30 \ø£\å T eTTKýÓTqÆ Ks¡TÃ
|ü<äT›\T.
mìï neø£‘e· ø£ \TqïqT ˇø£ Áø£eTyÓTqÆ |ü]bÕ\Hê |ü<‹Δä ñ+&˚~. Hê´j·TkÕúHê\
˝ÀH˚ø±ø£ ¬s$q÷´ø√s¡Tº\˝À, sT÷Hê+ ø£MTwüHé˝À, Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ bÕØº>±qTqï
eéVü‰sê\˝À¢≈£L&É, e´≈£îÔ\≈£î Hê´j·T+ ø£\T>∑T‘·T+<äH˚ $XÊ«düeTT+&˚~. n~Ûø£è‘·
uÛÑ÷kÕ«BÛq‘· (Acquisition of Land) ˝≤+{Ï eéVü‰sê\˝À¢ Hê´j·÷BÛX¯ó\T
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± &çÁø° *#˚Ãyês¡T. Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ˝≤+{Ï j˚T uÛ<Ò eä TT˝Òø£
bÕØº\eT<Û´ä ø£*–q ‘·>±<ë\T #·≥Øº ‘ê´ |ü]wüÿ]+|üã&˚$. XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· T ø±bÕ&Éã&˚$
ø±˝≤ìï nqTdü]+∫q n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T »s¡T|üã&˚$.
KS
ìC≤+>±]øÏ e∫Ãq ô|<ä› ∫≈£îÿ
O
ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsD´\T düe÷K´ nqT eTq'ø£\Œqπø nqT≈£L\+>± qT+&˚yês¡Tø±<äT.
BO
BìøÏ ø±s¡D+ düe÷Ké\q sêh+˝À ‘·|üŒìdü]>± ø=+‘·es¡¬ø’q Á|üC≤kÕ«eT´
dæ<ëΔ+‘ê\≈£î ‘êe⁄ <=s¡T≈£î‘·T+<äH˚ $wüjT· + Äj·Tq≈£î ‘Ó*dæjT· T+&ÉT≥j˚T. ìC≤+≈£î
O
‘·q Á|ü»˝À¢ q÷{ÏøÏ 85 #=|üq Væ≤+<äTe⁄\T n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À qT+&ÉT≥ ˇø£ ô|<ä›
C
jÓT&É‘>Ó ì∑ >∑&TÉ d¶ eü Tdü´>± ‘·j÷· s¬ q’ ~.

ES
ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT˝À Á|ü»\+<ä]øÏ, nìï ÁbÕ+‘ê\yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q

ˇø£ sê»ø°j·T dü+düú sTT+‘·es¡≈£î ˝Ò<äT. ndü\T á˝≤{Ï dü+düú kÕú|æ+#·Tø=qT≥πø
EM
M\T˝Ò<Tä . ø±ì 1927e dü+e‘·‡s¡eTT˝À kÕú|+æ #·ã&çq Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé nqT
sê»ø°j˚T‘·s¡dü+düú, düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·≥ºeTT
n+^ø£]+|üã&É>±H˚ sê»ø°jT· dü+dü>ú ± e÷]b˛sTTq~. á dü+düú á ÁøÏ+<ä $e]+∫q
©
nsTT<äT ñ<˚X› e¯ TT\qT Á|üø{£ +Ï ∫q~:`

1. ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT düs¡«kÕ«‘·+Á‘·éTT>∑\ sê»]ø£+>± qT+&Ée˝…qT.
Ädü|⁄üò C≤V”≤ e+o≈£î&Óq’ ˇø£ eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´&ÉT sêE>± qT+&Ée˝…qT.
2. uÛ≤s¡‘· düe÷K´ dü+$<ÛëqeTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î ‘·|Œü ì dü]>± #˚se¡ \dæeùd,Ô
<ëì sê»ø°j÷· ~Ûø±s¡eTT˝À j˚T˝≤{Ï ˝À|ü+ø£\T>∑≈L£ &É<Tä . Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ ñqï
neø±X¯eTT\T <Óã“‹q≈£L&É<Tä .

3. <˚XÊ_Ûeè~Δø¬ ’ Á|üdTü ‘Ô · sêC≤´+>∑ #·≥eº TT˝À e÷s¡TŒ\T ‘·|Œü ìdü]>± #˚jT· e\dæeùdÔ
eTTdæ¢+\ sê»ø°j·T ñqï‹øÏ <Óã“ ‘·–˝Ò˝≤{Ï e÷s¡TŒqT <äø£ÿqT eTTdæ¢eTT\T
ø£<ë|æ n+^ø£]+#·sT¡ .
n. XÊdüqdüuÛÑ, kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü+düú\˝À eTTdæ¢eTT\T #·≥ºØ‘ê´
n~Ûød£ +ü K´˝À qT+&Ée˝…qT.
Ä. Á|ü‘´˚ ø£ ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT\<ë«s¡ eTTdæe¢ TT\ kÕúHê\T ì+|æyj ˚ T· e˝…qT.
4. ñs¡÷› uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|ü»\+<ä] uÛ≤wü>±, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh uÛ≤wü>± |ü]>∑D+Ï |üã&çq~.
ø±e⁄q ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·« uÛ≤wü>±, ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À, $X¯«$<ë´\j·TeTT˝À
KS
uÀ<Ûqä uÛ≤wü>± jÓT\¢|Œü {ÏøÏ U≤j·TeTT+&Ée˝…qT.
5. ñ<√´>±\T, eTTdæ¢eTT\ #ê]Á‘·ø£, sê»ø°j·T >ös¡e düeTdü´H˚ø±ø£ Ä]úø£
O
düeTdü´≈£L&É. ø±e⁄q á $wüjT· +˝À eT‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ª<ëe÷wüμ nqT Á|üXï¯
BO
ñ‘·ŒqïeTT ø±C≤\<äT. eTTdæ¢eTT\T ñ<√´>±\T e<äT\Tø=qT≥≈£î jÓT\¢|üŒ{Ïø°
dæ<+Δä ø±s¡T.
O
nsTT<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ

C
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ◊<äe düe÷y˚Xe¯ TT 1936e dü+e‘·‡s¡|⁄ü &çôd+ãs¡T HÓ\˝À

ES
n|ü&ÉT ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± qTqï eTVü‰sê» ãVü‰<äT›sY øÏwüHé

|üscY Õ<é>±] C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝Àì ‘ê\÷ø£ øπ +Á<äyTÓ qÆ cÕ<äTq>∑se¡ TT˝À »]–q~.
EM
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üeTTK Ä+Á<ÛHä êj·T≈£î\>∑T ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T n<Û´ä ø£‘å ·
eVæ≤+∫Hês¡T. yÓTT<ä{Ï |üsê´j·T+ C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝À Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄ø=qT
neø±X¯eTT \_Û+∫q~. eTVü‰sê»ãVü‰<äTs› >Y ±] Á|üC≤_Ûe÷qeTT, yê] ø±s¡´<ä]Ùj·T>∑T
©
>∑T+&˚sêe⁄>±] <˚Xù¯ dyêdüøj ÔÏ T· qT ñ<ës¡>T∑ DeTT˝Ò cÕ<äTq>∑se¡ TT˝À Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ

»s¡T>∑T neø±X¯eTTq≈£î eTTK´ ø±s¡DeTT\ì #Ó|Œü e#·TÃqT. eTVü‰düu≈ÑÛ î£ , ˝À>∑{eÏ ˝…ø±ø£,
ø£weºü TT ˝Ò≈î£ +&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+yê] nqTeT‹ \_Û+∫q~.
|ü~y˚\ ‘Ó\+>±D≤+Á<ÛTä \qT Äø£]¸+#·>*∑ –q á düe÷y˚Xe¯ TT˝À ‘Ó\+>±D≤yêdüT\
nuÛÑT´<äj·TeTTq≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT jÓTH√ï rsêàqeTT \+^ø£]+|üã&çq$. á eTVü‰düuÛÑ
dü+<äs¡“¤eTTq jÓT|üŒ{Ïe˝… eTVæ≤fi≤ eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT leT‹ ã÷s¡TZ\
nq+‘·\ø°Î<˚$ n<Û´ä ø£‘å ˝· À »]–q~.

◊<äe C≤]® #·Áø£e]Ô eTs¡D≤q+‘·se¡ TT n|üŒ{Ï Á|æqT‡ Ä|òt y˚\T‡ j·TqT j·TTesêE
jÓTì$T<äe jÓT&É«s¡T¶ nqT ù|s¡T‘√, Ç+>±¢+&ÉT <˚Xe¯ TTq≈£î sêE>∑, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·Áø£e]Ô>∑
dæ+Vü‰düHê~Û|‘ü T· ˝…H’ ês¡T Äj·Tq Ç+>±¢+&ÉT sê»≈£î≥T+ã Ä#ês¡eTTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>±
dæ+|ü‡Hé nqT ˇø£ kÕe÷qýÓTÆq Åd”Ô‘√ $yêVü≤eTT #˚düTø=q‘·\+∫q+<äTq ˇø£
dü+e‘·‡s¡eTT ˝À|ü\H˚ Á_{Ïwt bÕs¡y¢ TÓ +≥T ˇ‹Ô&øç ˝Ï ÀHÓ,’ sê»´|ü]‘ê´>∑+ #˚dHæ ê&ÉT.
Ç~ nø£ÿ&ç bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ dü<ë#ês¡eTT.
Çø£ eTq uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À <˚oj·T sêE\ ªªeTVæ≤˝≤¢‘μY μ (Harem) >∑T]+∫ jÓTH√ï
∫Á‘·ø£<∏ä\T #Ó|ü≈£îH˚yês¡T. Çø£ÿ&É eTq <˚oj·T sêE\ ≈£î≥T+u≤\ >∑T]+∫q
dü<ë#ês¡eTT\T (Traditions) ˝Òq+<äTq, Á|ü»\ ˇ‹Ô&ç≈£L&Ü ˝Òq+<äTq, ø=+<äs¡T
KS
<˚oj·T sêE\≈£î e+<ä\ø=\~ uÛ≤s¡´\T, ªªKyêdüT\Tμμ n+fÒ ` ñ+|ü⁄&ÉTø£‘\ÔÓ T `
ñqï≥Tº $∫Á‘·yTÓ qÆ ø£<\ä∏ T $qã&˚$.
yêeTq Hêj·Tø˘>±] dü«s¡dZ ‘úü ·
O
BO
á dü+e‘·‡s¡eTT˝ÀH˚ yêeTq Hêj·Tø˘>±s¡T dü«s¡dZ Tü ˝ú H’… ês¡T. Ms¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT
Á|üC≤J$‘·eTTq≈£î nÁ>∑>±$T (Pioneer) >± U≤´‹ bı+~Hês¡T. >=|üŒ <˚X¯uÛÑ≈£îÔ\T,
O
düÁ‘·Œes¡qÔ >∑\yês¡T. M] uÛÀ»q|ü+øÏ˝Ô À 50 eT+~øÏ ‘·≈î£ ÿe ø±≈£î+&Ü n‹<∏Tä \T,

nuÛ≤´>∑‘·T\T+&˚yês¡T. ñ<ës¡dü«uÛ≤e⁄\T ø±s¡´ø£s¡Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚yês¡T. Ç|ü&ÉT
C
$y˚øe£ s¡˙Δ ø±˝Òõ j·TqT ù|s¡T>∑\ $<ë´dü+düqú T, Ä ø±\eTT˝À $y˚øe£ s¡˙Δ ñqï‘·
ES
bÕsƒX¡ Ê\qT kÕú|+æ ∫ #·]Á‘·˝À dæsú k¡ ÕúsTT>± qT+&çb˛sTTHês¡T.

Á|üC≤J$‘·eTTq≈£î nÁ>∑>±eTT˝…’q πøX¯esêe⁄. yêeTq Hêj·T≈£î >±s¡\
EM
eTs¡D≤q+‘·s+¡ e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ø±o Hê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , õ.sêe÷#ê], ø=+&Ü

y˚+ø£≥ s¡+>± s¬ &ç>¶ ±s¡\T s¬ +&Ée ‘·se¡ TTq≈£î dü+ã+~Û+∫q Hêj·T≈£î\ì #Ó|Œü e#·TÃqT.
©
cÕ<äTq>∑s¡T düe÷y˚X¯eTT˝À $<ë´|ü⁄q]ïsêàDeTT, ìs¡“+<Ûä ÁbÕs¡+uÛÑ$<ä´,

eT<ä´bÕq ìs¡düqeTT, u≤\´$yêVü≤eTT\T s¡<äT›#˚j·TT #·≥ºeTTjÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·,
Vü≤]»H√<äΔs¡DeTT yÓTT<ä\>∑T $<ë´, dü+|òüTdü+düÿs¡DeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q
rsêàqeTT\T, ‘Ó\+>±D≤ ¬s’‘·T\ sTTã“+<äT\≈£î dü+ã+~Û+∫q rsêàqeTT\T
n+^ø£]+|üã&çq$. u≤e⁄\ÁøÏ+<ä kÕ>∑Tã&ç#j ˚ T· T e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT\ô|q’ yÓT≥º uÛ÷Ñ eTT\
<Ûësê (•düT)Ô ìs¡sí TT+#·e\j·TTq˙, C≤^s¡˝¢ À $~Û>± Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]<ë«s¡, ã+<√ãdüTÔ
(Land Revenue Settlement) #˚sTT+#·e˝…qqTq$ ≈£L&É ÄyÓ÷~+|üã&çq
rsêàqeTT\˝À eTTKýÓTqÆ $.

Hê≈£î e\÷¢] ãdüesêE (l $. _. sêE) >±]‘√ cÕ<äTq>∑sT¡ eTVü‰düu˝ÑÛ ÀH˚
|ü]#·jT· + ø£*–q~. Ms¡T >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì u≤|ü≥¢ ìyêdüdTü \ú T. Ms¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT
e∫Ã sTT+»˙j·Ts¡T>∑ ‘·eT eè‹Ô kÕ–+∫Hês¡T. ª<˚X¯uÛÑø£Ô q>∑s¡eTTμ nqT ù|s¡T‘√
cÕ<äTq>∑s¡T eTVü‰düuÛ≤ eT+~s¡eTTjÓTTø£ÿ bÕ¢qT dæ<äΔ|üs¡∫, ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTT
|üP]Ô>±$+∫ eTVü‰düuÛÑ ‘·T~s√Eq eT+&É|üeTT $|æŒ y˚j·TTq|ü&ÉT ø£+≥ ˙s¡T
ô|≥Tºø=q>± ãdüesêE>±]ì #·÷dæHêqT. M] Á|üC≤J$‘·+ cÕ<äTq>∑sT¡ düu≤Û eT+~s¡|⁄ü
bÕ¢qT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥‘√ Äs¡+uÛeÑ TsTTq<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Á|üeTTK Hê´j·Tyê<äT\T ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç,¶ nãT›˝≤¢ bÕcÕ>±s¡\T ôV≤’ ø√s¡Tº
Hê´j·Tyê<äT\ ìjÓ÷»ø£es¡+Z qT+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh XÊdüqdüuÑÛ düuTÑÛ ´\T>± 1936e
KS
dü+e‘·‡s¡eTT˝À mqTïø√ã&ç]. y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶>±s¡T XÊdüqdüuÛÑ düuÛÑT´&ÉT>±qTqï
s¬ +&ÉTdü+e‘·‡sê\ ø±\eTT˝À jÓTH√ï ∫‘·TÔ XÊdüqeTT\T Á|üyX˚ ô¯ |{Ï]º . Åd\Ô” ≈£î yês¡d‘ü «· |ü⁄
O
Vü≤≈£îÿ, esêí+‘·s¡ $yêVü≤eTT\e\q ø£*>π dü+‘êqeTTq≈£î Vü≤≈£îÿ\T, u≤\´$yêVü≤
BO
ìs√<Ûeä TT, ndüŒ èX¯´‘ê ìyês¡D, C≤^s¡T Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T, u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä ùd<äéTT
#˚dqæ #√ ‘·Ø•düTÔ rdüTø√≈£L&É<qä T≥, |ü_≈¢ î£ düØ«düT ø£MTwüHé kÕú|qü eTTqï>∑T $wüj÷· \
>∑T]+∫q ∫‘·TÔ XÊdüqeTT\T eTTKýÓTqÆ $.
O
u≤\´$yêVü≤ ìs√<ÛäeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫‘·TÔ XÊdüqeTT >∑T]+∫ Á|ü»\

C
n_ÛÁbÕj·TeTT rdüTø√e\j·TTqì, u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä ùd<äéTT #˚dæq#√ ‘·Ø •düTÔ

ES
rdüTø=qsê<äH˚ ∫‘·TXÔ ÊdüqeTT >∑T]+∫ ˇø£ ø£$T{° ô|{Ïº ]b˛s¡Tº ‘Ó|Œæ +#·e\j·TTqì,
n+‘·es¡≈£î 2/3 e÷>±DÏ •düTÔ e÷|ü⁄ #˚j·Te\dæq<äìj·TT, ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄>±s¡T
EM
ÄC≤„|dæ ÷ü ,Ô ‘·øÿÏ q ∫‘·TÔ XÊdüqeTT\ìï{Ïì Á‘√dæyd˚ ]æ .

$<ë´ eTVü‰düuÑÛ
©
1936e dü+e‘·‡sê+‘·+˝ÀH˚ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü»\ $<ë´ eTVü‰düuÑÛ ø±oHê<∏sä êe⁄

yÓ’<ä´>±] n<Ûä´ø£å‘·q ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝À düe÷y˚X¯yÓTÆq~. yÓ’<ä´>±s¡T ‘·eT
n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À ìs¡“+<Ûä ÁbÕs¡+uÛ$Ñ <ä´, uÀ<Ûqä uÛ≤wü>± e÷‘·èuÛ≤wüjTÓ Tø£ÿ ÁbÕeTTK´+,
n~Ûø±πs‘·s¡ bÕsƒ¡XÊ\\ô|’q ìã+<Ûäq\T, ø£]ƒqyÓTÆq bòÕs¡d”, ns¡; X¯ã›eTT\T
ñs¡÷u› ≤Û wü˝ÀqT+∫, ø£]qƒ yÓTqÆ dü+düÿ è‘· X¯ãe› TT\qT Væ≤+BuÛ≤wü˝À qT+∫ ‘=\–+∫,
düs«¡ kÕe÷qT´˝…q’ Á|ü»\+<ä]øÏ uÀ<Û|ä &ü TÉ ˇø£ Væ≤+<ä÷kÕúì uÛ≤wüqT n_Ûeè~Δ>±$+#·T
nedüse¡ TT >∑T]+∫ #·]Ã+∫Hês¡T. ≥Øÿ<˚Xe¯ TT˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº Ø‹>± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À

≈£L&É <˚eHê>∑] *|æ, bòÕs¡d” *|æøÏ e÷s¡T>∑ s√eTHé *|æ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº Væ≤+<ä÷kÕú˙
uÛ≤wü˝À $|üe¢ eTT ‘˚e\dæq nedüsy¡ TÓ +‘√ ñqï<äì ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\&¢ +ç ∫].
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü»\+<ä]øÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£ y˚~ø£˝ìÒ ˝À|üeTT n+<äsT¡
Á>∑V≤æ +#·T#·T+&çq düeTj·÷q á $<ë´ eTVü‰düuÑÛ ˇπørs¡T>± Ä˝À∫+#·Tyê] ø=+<ä]
y˚~ø£>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&çq~. eTVü‰düuÛ≤<Ûä´≈£åî&Ó’q yÓ’<ä´>±] ÄVü‰«qeTTô|’q kÕ«MT
sêe÷q+<ä rs¡,ú yê] düV≤ü #·sT¡ \T, $TÁ‘·T\T ø=+<äsT¡ á düe÷y˚Xe¯ TT˝À bÕ˝§Zì].
kÕ«MTJ Áyêdæq Á|üø±s¡+ eTs¡sêƒ «&Ü ÁbÕ+‘·eTT qT+∫ e∫Ãq Á|ü‹ì<ÛTä \‘√ kÕ«MTJ
eTT+<äT »s¡T>∑qTqï kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT >∑T]+∫ #·]Ã+∫]. kÕ«MTJ‘√
@ø°uÛÑ$+∫qyês¡+<äs¡T c˛˝≤|üPs¡T˝À düe÷y˚X¯yÓTÆ ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü»\
KS
kÕ«‘·+Á‘·éTT kÕ~Û+#·T≥≈£î Á|ü‹»„ #˚jT· e\j·TTqì ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêïs¡≥. nqT≈£îqï
Á|üø±s¡eTT l ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT, l ÄsY. õ. |üsê+»ô|, l Hêsêj·TDsêe⁄ CÀwæ,
O
Væ≤|üŒs¡T>∑ bÕsƒX¡ Ê\‘√ dü+ã+<Ûeä TT>∑\ sTT<äs› T¡ k˛<äsT¡ \T, kÕ«MTJ` yÓTT‘·eÔ TT Äs¡T>∑Ts¡T
BO
c˛˝≤|üPsY˝À ˇø£ ùdïVæ≤‘·Tì ãdü˝À Áb˛¬>Á’ |üe÷D d”«ø±s¡eTT #˚dHæ ês¡≥.
1937 jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTKéTT
O
1937e dü+e‘·‡s¡eTT #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ ~. á dü+e‘·‡s¡|⁄ü |òÁæ ãe], pHé

C
HÓ\˝À¢ es¡Tdü>± ø£sêï≥ø£, eTVü‰sêh ÁbÕ+rj·T düu\ÑÛ T yÓTT<ä{kÏ Õ] »s¡>≥∑ +, ìC≤+

ES
Á|üuÛÑTe⁄>±s¡T dæ+Vü‰düHê~Û|ü‘·´+ eVæ≤+∫q Hê{ÏqT+∫ 25 dü+e‘·‡sê\ø±\eTT‘√

≈£L&çq s¡»‘√‘·‡eeTT, eTVü‰sê» øÏwüHé |üsYcÕ<é>±s¡T Á|ü<Ûëq eT+Á‹|ü<ä$
EM
$s¡$T+#·Tø√e≥+, düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ø±e≥+, sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\
ø£$T{° ìj·÷eTø£+, Äs¡e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ sê»ø°jT· dü+dü>ú ± e÷s¡≥+, ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä
˙{Ï |ü+|üøe£ TT >∑T]+∫ 80 dü+e‘·‡sê\ qT+∫ eTÁ<ëdüT, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêÁcÕº\˝À
©
ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äsì¡ eéVü‰s¡eTT á dü+e‘·‡s¡yT˚ ≈£î<äs≥¡ eTT #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ eì

#Ó|Œü e#·TÃqT.
ø£sêï≥ø£ eTVü‰düuÛÑ ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝ÀH˚ sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢ Á|üeTTK
Hê´j·Tyê~ |æ. øÏwHü sé êe⁄>±] n<Û´ä ø£‘å q· »]–q~. sêh Á|üeTTK ø£sêï≥ø£ Hêj·T≈£î\T
õ. sêe÷#ê] >±s¡T ÄVü‰«q dü+|òü÷<Ûä´≈£åî\T>± qT+&ç eTVü‰düuÛÑ ø±s¡´Áø£eTeTTqT
$»j·Te+‘·eTT>∑ kÕ–+∫]. #ê]Á‘·ø+£ >∑ ø£qï&Éu≤Û wüjTÓ Tø£ÿ ÁbÕeTTK´+ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷
ìC≤+ sTT˝≤ø± ø£sêï≥≈£î\ e÷‘·è uÛ≤wü, ˇø£y|’Ó ⁄ü ‘Ó\T>∑Tyêfi¯¢ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü, sTT+ø=ø£y|’Ó ⁄ü

eTVü‰sêÅwüßº\ eTVü‰sêh uÛ≤wü e‹Ô&çøÏ ‘·≥Tºø√˝Ò≈£î+&É b˛‘·Tqï<äì sêe÷#ê]>±s¡T
‘·eT $#ês¡eTTqT ‘Ó*|æ]. ø£qï&Éu≤Û wüqT ø±bÕ&É&ÜìøÏ ‘·>T∑ #·s´¡ \T >¬ ø’ =qe\dæq
nedüs¡eTTqï<äì].
n<Ûä´≈£åî\T |æ.øÏwüHésêe⁄>±s¡T eTTK´+>± sêj·T#·÷s¡Tõ˝≤¢ ¬s’‘·T\ Ä]úø£
<äT'dæ‹ú >∑T]+∫ dü+uÛ≤wæd÷ü ,Ô ø£sT¡ e⁄ ø±≥ø±\e\¢ ;<äs¬ ‘’ T· \T, ≈£L©˝Òø±ø£ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ
#Ó+~q s¬ ‘’ T· \T, kÕe÷q´ Á|ü»\T nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï u≤<Û\ä >∑T]+∫ #·]Ã+∫]. ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä
q~ qT+∫ sêj·T#·÷s¡T õ˝≤¢ uÛ÷Ñ eTT\≈£î ˙{ÏbÕs¡T<ä\ j˚TsêŒ≥T ø±e\dæq nedüse¡ TT
jÓT+‘√ ñqï<äì].
eTsêsƒê«&É yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÑÛ
KS
eTVü‰sêh eTVü‰düuÑÛ yÓTT<ä{Ï düe÷y˚Xe¯ TT eTVü‰sê» øÏwHü é |üscY Õ<äT C≤^s¡T
O
sTT˝≤ø±˝Àì |ü&TÉ ‘·÷s¡T˝À »]–q~. Á|üeTTK Hê´j·Tyê~, sêh ø±+Á¬>düT Á|ü<eä∏ T
dü‘ê´Á>∑V≤ü + <äfiH¯ êj·T≈£î&ÉT >√$+<äsêe⁄ Hêq˝Ÿ>±s¡T nÁ>±düHê~Û|‘ü ´· + eVæ≤+∫Hês¡T.
BO
eTs¡sƒê«&Ü •yêõ˝≤+{Ï X¯Ss¡T\T, C≤„H˚X¯«s¡T˝≤+{Ï uÛÑ≈£îÔ\T, sêeT<ëdüT˝≤+{Ï
kÕ<ÛTä dü+‘·T\ »qàuÛ÷Ñ y˚T ø±ø£ yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #·eTT˝À Á|üU≤´‹bı+~q m˝À¢sê, n»+‘ê
O
ø£fi\¯ T≈£L&É eTs¡sêƒ «&É kı‘˚j

Ô T· ì n<Û´ä ≈£îå \yês¡T eTs¡sêƒ «&É >∑T]+∫q #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´+
C
‘Ó*|æHês¡T.
ES
Hêq˝Ÿ>±s¡T ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À $<ä´jÓTTø£ÿ |ü⁄q]ïsêàDeTT, eTTK´+>±

Åd$Ô” <ä´, kÕe÷õø£ nqs¡Ω‘\· >∑T]+∫ #·]Ã+∫Hês¡T. s¬ ‘’ T· \ Ä]úø£ dæ‹ú ì $X¯Bø£]dü÷Ô
EM
eékÕj·T≈£î\ düs«¡ HêX¯HêìøÏ, kÕVüQø±s¡T,¢ uÛ÷Ñ $T•düTÔ $<ÛëqeTT eTTK´ø±s¡D≤\Hêïs¡T.

s¬ ‘’ T· \ ãTTD≤\ ìyês¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üjT· ‘·ïeTT\ >∑T]+∫, s¬ ‘’ T· ˝À¢, kÕVüQø±s¡˝¢ À
es¡Z <˚«wüu≤Û eeTT\T ø£\T>∑≈î£ +&É #·÷&Ü˝…qì, Á>±e÷\ n_Ûeè~Δ<èä cÕº´ #˚‹‘√ q÷\T
©
rùd |ü]ÁX¯eTqT n_Ûeè~Δ|üs¡#·e\j·TTqì, dü«<˚o edüTÔe⁄˝Ò yê&ç <˚XÊ_Ûeè~ΔøÏ

bÕ≥T|ü&eÉ \j·TTqì nì].
kÕ«$T sêe÷q+<ä rs¡>ú ±s¡T |ü&TÉ ‘·÷sY eTVü‰düu˝ÑÛ À #˚] eTs¡sêƒ «&É˝Àì $$<Ûä
ÁbÕ+‘ê\qT+∫ e∫Ãq ø±s¡´ø£s\Ô¡ ‘√ eTTK´+>± ne⁄s¡+>±u≤<äT qT+∫ e∫Ãq j·TTeø£
ø±s¡´ø£s¡Ô\‘√ ø£\TdüT≈£îH˚ neø±X¯eTTqT |ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ô|’
#·]Ã+∫]. eTT+<äT sêuÀj˚T b˛sê≥eTTjÓTTø£ÿ eP´Vü≤eTT\ |ü<øä∏ ±\T dæ<|Δä sü #¡ e· \j·TT
qH˚ n_ÛÁbÕj·TeTTq≈£î e∫Ã].

ìC≤+>±] dæ+Vü‰düHês√Vü≤D s¡»‘√‘·‡e+
Ç<˚ dü+e‘·‡s¡|⁄ü |òÁæ ãe] HÓ˝˝À ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±] dæ+Vü‰düHê~Û|‘ü ´· + jÓTTø£ÿ
s¡»‘√‘·‡eeTT eTVü‰yÓu’ eÑÛ +>± »]–q~. ìC≤+>±s¡T á dü+<äs“¡ e¤ TTq sêh Væ≤+<äTe⁄\T,
eTTdæe¢ TT\T ñuÛj Ñ T· T\T ‘·eT s¬ +&ÉT ø£qT\ì]. s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ $T•düTÔ ãø±sTT u≤|ü‘T· 40
\ø£\å s¡÷bÕj·T\T e÷|ü⁄#˚d]æ . ªªHê $T–*j·TTqï J$‘·+ H˚qT Áù|$T+#·T s¬ ‘’ T· \
dü+øπ eå T+ø√dü+ <Ûës¡b˛kÕÔqì, uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT düèwæ+º ∫q e÷qe⁄\ ùde≈£î&ÉT>± qT+&É≥y˚T
Hê yÓ•’ wü´º yÓTqÆ _s¡T<äT>± uÛ≤$kÕÔqì düu˝ÑÛ Àì dü_≈Û î£ \<ë«s¡ sêh Á|ü»\≈£î $XÊ«dü+
ø£*–+#·T‘êqμμì ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T Á|üø{£ +Ï ∫].
düTe÷s¡T 10`11 dü+e‘·‡s¡eTT\T ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü<Ûëq eT+Á‹>±,
KS
eT+Á‹eT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT>±qTqï eTVü‰sê» ãVü≤<ä÷s› T¡ düsY øÏwHü |é sü cY Õ<éãVü‰<äTs› Y
1937e dü+e‘·‡s¡|⁄ü e÷]Ã HÓ\˝À ‘·eT |ü<$ä $s¡$T+#·Tø=ì]. yê] kÕúqeTTq düsY
O
nø£“sY ôV≤’ <äØ>±s¡T ìj·T$T+|üã&ç]. ôV≤’ <äØ>±s¡T u§+u≤sTT yêdüeÔ ⁄´\T. es¡øÔ £ es¡eZ TTq≈£î
BO
#Ó+~q ªuÛeÑ ⁄s¡μ ≈£î\düT\ú T. u§+u≤sTT ôV≤’ ø√s¡Tº »&û>® ±, ø±+Á¬>düT n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± qTqï
ã<äTs¡BH› é ‘·jT· ´ãTJ >±] düìïVæ≤‘· ã+<ÛTä e⁄. Ms¡T Ç+&çjT· Hé Ä&ç≥T, nø£e⁄+f…˙‡
düØ«düT˝À #˚] u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~Hês¡T. nø£ÿ&ç qT+∫ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À dü<sä Y
O
eTVü‰düuŸ (Accountant General) >± ìj·T$T+|üã&ç, Ä]úø£XÊK ø±s¡´<ä]Ù, Ä]úø£

C
eT+Á‹, ‘·T<ä≈î£ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>∑ ô|ø’ Ï e#˚ÃdæHês¡T. Á_{Ïwßü bÕ\≈£î\T ôV≤’ <äØ>±] uÛøÑ ,ÔÏ
ES
$XÊ«düeTT\qT yÓT#·TÃø=ì M]ì ªªÁ|”M øöì‡\s¡Tμμ>± >ös¡$+∫Hês¡T.

yÓTVü≤B qyêE »+>¥ Á|üX+¯ dü
EM
eTVü‰sê» ãVü≤<ä÷›s¡T Á|ü<ÛëqeT+Á‹>±qTqï ø±\eTT˝À eT+Á‹ eT+&É*

ø±s¡´<ä]Ù>± eTVü≤B>±s¡T (eTVü≤B qyêE »+>¥) ñ+&˚yês¡T. yês¡T j˚T˝≤{Ï ≈£î\eT‘·
©
uÛ<Ò eä TT\T ˝Ò≈î£ +&É dü+|üPs¡+í >± |üøbå£ Õ‘· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ J$‘·+ >∑&|É ≥ü eTT‘√ sêheTT˝Àì
nìï ≈£î˝≤\, eT‘ê\yê]˝À |ü\T≈£îã&ç dü+bÕ~+∫qyês¡T. m+<äs√ ;<ä Væ≤+<ä÷
$<ë´s¡T\ú qT b˛wæ+∫ yê]ì n_Ûeè~ΔøÏ ‘Ó∫ÃHês¡T. eTVü‰sê» ãVü≤<ä÷s› T¡ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
|ü<$ä qT+∫ ø£<\ä T‘·TH˚ yÓTVü≤B>±s¡T ≈£L&É X¯\e⁄ô|{Ï,º $<˚Xj ¯ ÷· Á‘·\≈£î yÓ[b¢ ˛sTTHês¡T.
yê] kÕúqeTTq U≤C≤ yÓTTsTTH=B›Hé nHê‡]>±s¡T ø±s¡´<ä]Ù>± ìj·T$T+|ü|&ü Ü¶sT¡ . ø=ìï
dü+e‘·‡s¡eTT\ ‘·sê«‘· Ms¡T yÓTTsTTHé qyêE »+>¥ nqT _s¡T<äT bı+~ s¡C≤ø±s¡T
Á|üuTÑÛ ‘·« eTTKéT+Á‹>± qTqï ˝≤j·Tø£©>±] eT+Á‹eT+&É*˝À eT+Á‹>∑ qT+&ç ‘·T<ä≈î£
bÕø°kÕÔHé yÓ[b¢ ˛sTTHês¡T. ˝≤j·Tø£©, yÓTTsTTHé qyêE »+>¥, ñuÛj Ñ T· T\T, u≤eeTs¡<Tä \T.

düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±] eT+Á‹eT+&É*˝À ôdì’ ø£ eT+Á‹>∑ nF\T »+>¥, sê»ø°jT· ,
$<ëéT+Á‹>∑ eTVü≤B j·÷sY»+>¥, uÛÑ÷e÷´<ëj·T, b˛©düT eT+Á‹>∑
düs.Y {Ï.C….{≤düÿsY,s√&ÉTs¶ y¡ êD≤, uÛeÑ qeTT\, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ eT+Á‹>± sê»cÕ+sêCŸ, Ä]úø£
eT+Á‹>∑ |òKü sY j·÷sY »+>¥, Hê´j·TXÊK eT+Á‹>∑ $Tsê® j·÷sY »+>¥ Á|üuèÑÛ ‘·T\T+&ç].
á dü+<äs“¡ e¤ TTq ªÁ_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« sê»ø°jT· XÊU≤~Ûø±s¡¢ dü\Vü‰μ nqT ù|s¡T‘√
yê] CÀø£´+ jÓT+‘·es¡≈£î |üì#˚j·TT#·T+&ÓH√ ø±düÔ ñ<ëVü≤]+#·&É eTedüs¡eTì
uÛ≤$kÕÔqT. Á|ü<ëÛ qeT+Á‹‘√ düV‰ü eT+Á‘·T\+<ä] ìj·÷eTø£+ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±]#˚
»]–q≥T¢ Á|ü»\+<ä]øÏ ‘√#·T≥ düV≤ü »+. ø±ì ì»+>± $#ê]ùdÔ Ç~ dü‘´· eTTø±<äT.
@ <˚oj·T sê»éTT˝ÀH˚ø±ì j˚T <˚oj·T sêE≈£î≈£L&É ‘·q Á|ü<ëÛ ìì ˝Òø£ ‘·q sTT‘·s¡
KS
eT+Á‘·T\qT Á_{Ïwßü yê] sê»ø°jT· XÊU≤~Ûø±s¡¢ nqTeT‹ ˝Òì~ ìj·T$T+#˚ n~Ûø±s¡eTT
˝Ò≈£î+&ÓqT.
Á_{Ïwßü s¬ dæ&+Ó ≥T CÀø£éTT O
BO
1935`39 dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT Á_{Ïwßü s¬ dæ&+Ó ≥T yÓTø£+J
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« sê»ø°jT· XÊK (Political Department) yê]øÏ sêdæq ˇø£ C≤ãT˝À
O
C
Áø=‘·Ô sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\T Ä#·s¡D˝À ô|≥ºã&ÉT‘·÷H˚ eTTKýÓTÆq |ü<äe⁄\ô|’q

ìj·÷eTø£+ >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü+|üPs¡yí TÓ qÆ ø£+Á{À\T ñ+&Ée\j·TTqì
ES
dü÷∫+#ÓqT. ìC≤+ Äj·Tq#·T≥÷º ñqï eTT+&Ér¢ >∑qT+∫, ôV≤’ <äØ Á|üjT· ‘·ïeTT\‘√
‘·|Œæ +#·Tø=qe˝…qì ø√s¡e#·TÃqT. ôV≤’ <äØ dü«j·T+>± ‘·q Ä≥ Ä&ÉT‘·THêï&ÉT. ‘·q≈£î
EM
neø±X¯+ <=s¡Tø£>±H˚ ‘·q eT+Á‹eT+&É* düuÛÑT´\qT ‘êH˚ jÓTqTïø=qT≥≈£î

Á|üjT· ‹ï+#·e#·TÃqì ≈£L&Ü s¬ dæ&+Ó ≥T sêôdqT. \r|ü⁄<Í›˝≤ eT+Á‹>± qTqï s√E˝À¢
©
Äj·Tq Äs√>∑´+ #Ó&ç j·T÷s¡|⁄ü yÓfió¯ d¢ eü Tj·÷q, ‘ê‘êÿ*ø£ j˚TsêŒ≥T »s¡>e∑ \dæq
nedüs+¡ ø£*–q|ü&ÉT ìC≤+, E˝ŸK<äsY »+>∑TqT eT+Á‹>∑ ìj·T$T+#·<\ä ∫Hê&ÉT.
ø±ì ‘·T<ä≈£î sê»ø°j·TXÊU≤~Ûø±s¡¢ dü\Vü‰ Á|üø±s¡+ |òüKsYj·÷sY »+>∑T eT+Á‹>±
ìj·T$T+|üã&Ü¶&ÉT.
Ç$ ø=ìï eT#·TÃ≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± ù|s=ÿqã&çq$. yÓTT‘·Ô+ô|’q eT+Á‘·T\
‘ê‘êÿ*ø£ ìj·÷eTø£+>±ì, ˝Òø£ Á<ÛTä eyÓTqÆ j˚TsêŒ≥T>±ì Á_{Ïwt sê»ø°jT· XÊU≤~Ûø±s¡¢
dü\Vü‰ nqTù|s¡≥ nqTeT‹ ˝Òì~ ndü+uÛeÑ eTT>± qT+&Óqì #Ó|Œü e#·TÃqT.

düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ <ë<ë|ü⁄ 5 dü+e‘·‡sê\T Á|ü<ëÛ q eT+Á‹>∑ qT+&ç Ä>∑dTü º
1941e dü+e‘·‡s¡eTT >∑es¡ïs¡T »qs¡˝Ÿ, sê»Á|ü‹ì~Û>±] eT+Á‹eT+&É* düuTÑÛ ´&ÉT>∑
ìj·T$T+|üã&ç &Ûç©¢ yÓ[¢Hês¡T ôV’≤<äØ>±] Á|üuÛÑT‘·« ø±\+ #ê˝≤ ˇ&ç<=&ÉT≈£î\‘√
≈£L&çjT· T+&çq<äì #Ó|Œü e#·TÃqT. Äj·Tq ‘êqT Á|ü<ëÛ ì>± ìj·T$T+|üã&çq ø=~›s√E\πø
sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫q #·s´¡ rdüT≈£îHêï&ÉT. <ëìøÏ Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæe¢ TT\T
n+‘ê ndüeTà‹ ‘Ó*|æHês¡T. sê»<Ûëì |ü≥ºDeTT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]
Væ≤+<ä÷eTTdæ+¢ n\¢sT¡ \T »]– ø=+<äsT¡ eTs¡D+Ï ∫Hês¡T. ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑V≤ü
ñ<äéTeTT‘√bÕ≥T Äs¡´düe÷», Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuyÑÛ ês¡T ≈£L&É ñ<äé÷\T kÕ–+∫Hês¡T.
@$<Û+ä >± Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À Á|ü‘´˚ ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\‘√ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ≈£î\eT‘·
KS
uÛÒ<ë\T, Á|ü‘˚´ø£ sêh kÕú|üq¬ø’ eTTdæ¢+©>∑T Ä+<√fi¯qes¡≈£î |ü]D$T+∫qy√
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+˝À ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\ sêC≤´~Ûø±s¡+˝À j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ sê≈£î+&É
O
XÊX¯«‘·+>± qT+&Ü˝…qH˚ ø√]ø£‘√ Äs¡+_Û+∫q Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé jÓTTø£ÿ ñ<äéTeTT
eTTdæe¢ TT\ sêC≤´~Ûø±s¡ dü‘Ô· (Muslim Sovereignty) ø√dü+ Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄q{Ïº
BO
ã˝≤ìï kÕ~Û+∫q~.
O
ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±s¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT XÊdüqdüuÑÛ düuTÑÛ ´\T>± XÊdüqdüuÑÛ dües¡DqT
>∑T]+∫ ˇø£ ∫‘·TÔ XÊdüq+ XÊdüqdüu˝ÑÛ À Á|üyX˚ ô¯ |{Ï]º . $TÁ‘·T\T MTsY Äø£“s¡© U≤Hé
C
>±s¡T \+&ÉHé |üs¡´{Ï+∫ e∫Ãq ‘·sê«‘· p˝…’ 1937˝À ˇø£ |üÁ‹ø± Á|üø£≥q˝À
ES
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°jT· , Ä]úø£ düeTdü´\>∑T]+∫ #·]Ã+#·T≥≈£î Á|ü»\ Á|ü‹ì<ÛTä \‘√
≈£L&çq ˇø£ >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ »s¡T|üe\j·TTqì ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\&¢ +ç ∫].
EM
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ˇø£ kÕs¡«»˙qø£ ñ<˚X› e¯ TT (Common Ideal) ‘√ ≈£L&çq ˇπø ◊ø£´dü+|òTü
eTedüse¡ TTqï<ä˙ á dü+dü˝ú À Á|ü‹es¡eZ TT, Á|ü‹|üøeå£ TT, Á|ü‹ ≈£î\eT‘·eTTq≈£î #Ó+~q
ôV’≤<äsêu≤Bj·TT\T #˚], ˇø£ kÕs¡«»˙qø£ ñ<˚›X¯eTT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø£èwæ
©
»s¡T|üe\j·TTqì ñ<ëÈ{+Ï ∫]. ø=+<äsT¡ ô|<ä\› T á n_ÛÁbÕj·TeTT‘√ j˚Tø°u$ÑÛ +∫].

yÓTT‘·Ô+ô|’q nø£“s¡© U≤Hé>±] ñ<˚›X¯eTT<äècÕº´ e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
|ü+‘·T\T>±s¡T, ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±s¡T, ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥>±s¡T, nø£“s¡©U≤Hé>±s¡T
dü+uÛ≤wüD\T Äs¡+_Û+∫]. ø±ì á dü+uÛ≤wüD\T ‘·T<äeTT≥ºø£eTT+<˚ ôV’≤<äØ>±s¡T
ByêHé ãVü≤<ä÷s› T¡ ÄsêeeTT<äT nj·T´+>±] n<Û´ä ø£‘å q· sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ ø£$T{°
ìj·T$T+∫]. ø±oHê<∏äsêe⁄ yÓ’<ä´, nø£“s¡©U≤Hé >±s¡\T ø£$T{°˝À düuÛÑT´\T>±
#˚sÃ¡ ã&çq+<äTq dü+uÛ≤wüD\T Ä–b˛sTTq$.

Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±s¡T 1937e dü+e‘·‡s¡|⁄ü ôdô|+º ãs¡T HÓ\
22e ‘˚Bq XÊdüqdüuÛÑqT dü+uÀ~Ûdü÷Ô, sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\ ø£$T{° ìj·÷eTø£+
>∑T]+∫ Á|üø{£ +Ï ∫]. sêE ` Á|ü»\T, Ms¡TuÛj Ñ T· T\ Á|üj÷Ó »qeTT\T ˇø£ÿfÒ j·Tì,
Á|ü»\T, Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<Û´ä q ø±s¡´kÕ<Ûøä £ düV≤ü ø±s¡ eTedüse¡ Tì Á|üuÀ~Û+∫]. ø£$T{°
n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± ByêHé ãVü≤<ä÷s› T¡ ÄsêeeTT<äT nj·T´+>±]‘√bÕ≥T 5 >∑Ts¡T düuTÑÛ ´\‘√
≈£L&çq ø£$T{° ìj·T$T+∫ sêh Á|ü»\ nedüsê\T, |ü]dæ‘ú T· \T <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì,
sêheTT˝Àì _Ûqï _Ûqï Á|üjÓ÷»Hê\T (Interests), Á|üuÛÑT‘·«eTT eT<Ûä´ jÓT≈£îÿe
ø±s¡´kÕ<Ûäø£ düVü≤ø±s¡eTT \_Û+#·T≥¬ø’ Á|ü‘êé÷ïj·T |ü<äΔ‘·T\ >∑T]+∫ $#ê]+∫
ñ∫‘·yÓTÆq, Ä#·s¡D°j·TyÓTÆq dæbòÕs¡düT\T #˚j·Te\j·TTqH˚ $wüj·TeTT ø£$T{°øÏ
ˇ|üŒ–+#·Hq’Ó <äì ‘Ó*|æ].
KS
á Á|üø£≥q˝À j˚Tø√XÊq u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT jÓTTø£ÿ #Ûêj·T≈£L&É
O
|ü&É≥+˝Ò<äT. Á|ü»\ bÂs¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ ˇø£ e÷≥≈£L&É ˝Ò<äT. Á|üø£≥q
BO
ìsêXÊ»qø£+>± qTqï<äì sêh Á|üeTTKT\+‘ê ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\&¢ +ç ∫].
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Äs¡e düe÷y˚Xe¯ TT
O
á Á|üø≥£ q »]–q ‘·sê«‘· düTe÷s¡T s¬ +&ÉT HÓ\\πø Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Äs¡e

C
düe÷y˚Xe¯ TT ìC≤e÷u≤<äT˝À &çôd+ãs¡T yÓTT<ä{Ï yês¡eTT˝À »]–q~. Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹

ES
bı+<äT≥¬ø’ kÕúìø£ ø£˝ø… sº£ T¡ ne\+_+∫q $<Ûëq+ jÓT|üŒ{Ïe˝…H˚ j·TT+&ÓqT. eTVü‰düuÑÛ

Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T j˚T wüs¡‘·T\qT n+^ø£]+#·
EM
M\T˝Ò<äì >∑{Ïº>± |ü≥Tºã{Ïº]. sêj·Tu≤s¡eTT yÓ[¢qyês¡T dü+>∑‹ dü+<äs¡“¤eTT\qT

b˛©düTeT+Á‹ ¬ø]–+∫]. |òü*‘·y˚T$T ø±qsêq+<äTq ø±s¡´<äs¡TÙ\TqT, eTTKT´\>∑T
ø=+<äsT¡ düuTÑÛ ´\TqT ‘·eT |ü<eä ⁄\≈£î ‘ê´>∑|Áü ‘·eTT\ ì∫Ã]. ‘·T<ä≈î£ ô|’ n~Ûø±s¡T\T,
©
‘·eT $<ÛëqeTTqT e÷s¡TÃø=qT≥ nedüse¡ Tì Á>∑V≤æ +∫]. eT+Á‹eT+&É* yês¡T ªªMT

<äs¡U≤düTÔ n+^ø£]+|üã&çq<äμμì ªª$wüj·Tìs¡íj·T düuÛÑ˝À n+^ø£]+|üã&çq
∫‘·TÔrsêàqeTT\ Á|ü‹jÓTTø£{Ï e÷Á‘·eTT ø£˝…ø£ºs¡T>±]øÏ |ü+|æq#√ Á|üuÛÑT‘·«
nedüse¡ TT\ø£~ dü]b˛e⁄qμμì ‘Ó*|æ]. Ç+‘·{‘Ï √ ˝À>∑&É eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT \ô|’
yÓ÷|üã&çq ìs¡“+<Ûeä TT\ìïj·TT ‘=\–b˛sTTq$.
ìC≤e÷u≤<äT eTs¡sƒê«&Ü ÁbÕ+‘·+˝Àì Hê+<˚&ÉT õ˝≤¢‘√ ø£*dæj·TTqï
dü]Vü≤<äTõ› ˝≤¢. nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î ‘Ó\T>∑T, eTVü‰sêheTT s¬ +&ÉT uÛ≤wü\T ‘Ó\TdüTqT. ø±ì

j˚T ˇø£ uÛ≤wü≈L£ &É düØ>± sêø£jT· T+&ÉT≥j·TT ø±qe#·TÃqT. HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢yêfi¯≈¢ î£ ns¡e+,
nq+‘·|ü⁄s¡+ yê]øÏ ø£qï&ÉeTT— lø±≈£îfi¯+yê]øÏ ˇ]j·÷ uÛ≤wü\T e∫Ãq≥T¢>±H˚
ìC≤e÷u≤<äTyê]øÏ eTVü‰sêh uÛ≤wü ‘Ó\TdüTqT. ø±ì $<ë´~Ûøe£ s¡eZ TT˝Àì Áu≤Vü≤àDT\
dü+ã+<Ûuä ≤+<Ûyä ê´\T jÓT≈£îÿe>± Á|üøÿ£ qTqï Hê+<˚&TÉ õ˝≤¢˝À ìedæ+#·T Áu≤Vü≤àDT\‘√
qT+&ÉT≥e\q ìC≤e÷u≤<äT Áu≤Vü≤àDT\T eTVü‰sêh uÛ≤wüH˚ e÷{≤¢&TÉ <äTs¡T. á˝≤{Ï
yê¬s+<äs√ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuj ÑÛ TÓ Tø£ÿ ÄVü‰«qdü+|òTü düuTÑÛ ´\T>±, Á|ü‹ì<ÛTä \T>± qT+&ç].
ø±oHê<∏sä êe⁄ eTTø˘bÕ\ÿs¡T, |ü|ü øÏwHü sé êe⁄, >∑T˝≤+ nVü≤eT<äT>±s¡\T ÄVü‰«qdü+|òTü
düuTÑÛ ´\T— ìC≤e÷u≤<äT õ˝≤¢ Ä+Á<Ûä dü+|òTü eTT#˚ mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛTä \T≈£L&Ü. M]
ø¬ e]ø° ‘Ó\T>∑T dü]>± sê<äT. e∫ÃqqT ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT\qT #·øÿ£ >± eTVü‰düu˝ÑÛ À
yÓ\¢&ç+#·˝Òs¡T. ø±ì eTVü‰düuÛÑ #·s¡´\˝À M]øÏ≈£L&É uÛ≤>∑+ rdüT≈£îH˚, ñ|üq´dæ+#˚
KS
Vü≤≈£îÿ >∑\<äT. á ø±s¡D≤\ eT÷˝≤q ìC≤e÷u≤<äT düe÷y˚Xe¯ TT˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‹ú
ñ‘·ŒqïyÓTÆq~, ìC≤e÷u≤<äT düe÷y˚X¯eTT ¬s+&ÉT$<Ûë\ ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+∫q~.
Ä+Á<Û√<äéTeTTjÓTTø£ÿ s¡÷|üeTT, s¡+>∑T e÷]q~.
O
BO
1. Ç+‘·es¡≈î£ Ä+Á<Û√<äéTeTT sê»ø°jT˚ ‘·sy¡ TÓ qÆ ~>± qT+&ÓqT. ø±ì ìC≤e÷u≤<äT˝À
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ »s¡T>∑THê{ÏøÏ |ü]dæ‹ú e÷]b˛sTTq~. Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ sê»ø°jT·
O
dü+dü>ú ∑ |ü]>∑D+Ï |üã&çq~.

C
2. Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ e«edü˝ú À sTT+‘·es¡≈î£ jÓT≈£îÿe uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·TeTT\T ˝Ò≈î£ +&ÓqT.

ES
$T‘·yê<ä, n‹yê<ä uÛ≤yê\T yÓTT<ä{Ï qT+&ç ñ+&çj·TT+&Ée#·TÃqT. ø±ì

ãVæ≤s¡+>∑eTT>∑ y˚~ø£ô|’ qT+∫ jÓTes¡T düŒwüº|üs¡#·˝Ò<äT. ø±ì ìC≤e÷u≤<äT
EM
düe÷y˚X¯eTT˝À á uÛ≤yê\T Á|ü‘˚´ø£s¡÷|üeTT <ë*Ãq$. ˇø£ Á|ü‹|üø£åeTT

j˚Ts¡Œ&çq~.
sêC≤´+>∑ dü+düÿs¡D\ dü+<äs“¡ e¤ TTq ÁøÏ+~ eT÷\dü÷Á‘·eTT\qT <äèwæj º T· +<äT+#·T
©
ø=qe\j·TTqì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]ì ø√s¡Hq’Ó ~.

1. sêC≤´+>∑ dü+düÿs¡D\ eT÷\eTTq @s¡Œ&ÉT dü+dü\ú T ì»yÓTqÆ Á|üC≤ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT
eVæ≤+∫q$>± qT+&Ée˝…qT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT á dü+dü\ú ≈£î u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·e\j·TTqT.
2. bÂs¡d‘ü «· |ü⁄ Vü≤≈£îÿ\T sêheTT˝Àì Á|ü‹ e´øÏøÔ Ï >∑\eì Á|üø{£ +Ï |üe\j·TTqT.
3. XÊdüqdüuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºã&É≈£î+&É @ XÊdüqeTT, @ ñ|ü ìj·Te÷e[j·TT
neT\T˝ÀøÏ sê≈£L&É<Tä . nkÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \j·T+<äT Á|ü‘´˚ ø£+>± C≤Ø#˚jT· ã&çq
Ä»„\T Äs¡T e÷düeTT\ |æ<|ä ü n+‘·]+∫ b˛e\j·TTqT.

ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç>¶ ±]#˚ Á|ü‹bÕ~+|üã&çq á rsêàqeTT #·sÃ¡ ≈£îsê>±
$wüjT· ìs¡j í T· düu˝ÑÛ À ø±oHê<∏sä êe⁄ eTTø˘bÕ\ÿs¡T, >∑T˝≤+ nVü≤eT<äT>±s¡\≈£î yê] ø√]ø£ô|’
ñs¡÷u› ≤Û wü˝Àñ|üq´dæ+#·T≥≈£î Á|ü‘´˚ ø£ nqTeT‹ sTTe«≥eTT »]–q~. á dü+<äs“¡ e¤ TTq
ø=+<äsT¡ düuTÑÛ ´\T, j˚T düuTÑÛ ´&ÉT ≈£L&É ‘Ó\T>∑T‘·|Œü , eTπs uÛ≤wü˝À ‘·q n_ÛÁbÕj·TeTT
yÓ*ãT#·ÃC≤\&Éì Äπø|å Dü #˚d]æ . ø=+‘· ‘·sq®¡ uÛsÑ q®¡ »]–q‘·sê«‘· Äπø|å Dü ˝ÒeBdæq
düuTÑÛ ´\T ‘·eT Äπø|å Dü e<äT\Tø=ì]. ø±ì ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ qT >∑T]+∫q >∑|ìÔ” cÕHé
(53) s¡<Tä #› j ˚ T· e\j·TTqH˚ rsêàqeTT Á|ü‹bÕ<äq≈£î sê>±, >∑T˝≤+ nVü≤eT<äT>±s¡T
ñs¡÷˝› À ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó\T|ü⁄ düeTj·÷q eT∞¢ n<˚ Äπø|å Dü #˚jT· ã&ÓqT. ø±ì
Äπø|å Dü #˚dqæ düuTÑÛ ´&ÉT, sTT+‘·≈î£ |üPs¡«eTT ‘êqT #˚dqæ Äπø|å Dü e<ä\Tø=q≥+e\q,
KS
s¬ +&ÉekÕ] n<˚ Äπø|å Dü #˚jT· T Vü≤≈£îÿ ˝Ò<qä T n<Û´ä ≈£îå ì s¡÷*+>∑T qqTdü]+∫, ‘·q
Äπø|å Dü e<ä\Tø=HÓqT. ø±ì sTT~ sTT+‘·{‘Ï √ Ä>∑˝<Ò Tä . ãVæ≤s¡+>∑ düe÷y˚Xe¯ TT˝À
O
85>∑Ts¡T Á|ü‹ì<ÛäT\ dü+‘·ø±\‘√ ˇø£ ∫‘·TÔ rsêàq MT$<Ûä+>± Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ÓqT
ªªÄ+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ ìj·Te÷e[˝Àì 1e dü÷Á‘·eTTq≈£î e´‹]ø£eÔ T>∑T #·s´¡ \T á ns¡e
BO
Ä+Á<Ûä eTVü‰düu˝ÑÛ À »s¡T>∑T#·Tqï$. ø±e⁄q n{Ïº $s¡T<ä#Δ s· ´¡ \T »s¡T>∑≈î£ +&É ì\T|ü⁄#˚dæ
düÁø£eTyÓTqÆ |ü<‹Δä ˝À á eTVü‰düu≤Û ø±s¡´Áø£eTeTTqT q&ç|+æ #·T≥≈£î n<Û´ä ≈£îå &çì á
O
eTVü‰düuyÑÛ ês¡T ø√s¡T#·THêïs¡Tμμ.

C
q+<ä–] y˚+ø£≥sêe⁄>±s¡T á rsêàqeTTqT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï]º . e\÷¢] ãdüesêE>±s¡T,

ES
qsêdüs¬ &ç>¶ ±s¡T ã\|üs∫¡ ]. á rsêàqeTTqT Á|ü‹|òTü {Ï+∫qyê]˝À ø=+&Ü y˚+ø£≥

s¡+>±¬s&ç¶, sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶, ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±s¡\T eTTKT´\T. Ç~
EM
‘Ó\+>±D≤˝Àì Ä+Á<ÛÁä |ü»\ eTVü‰düuøÑÛ ±ì Ä+Á<Ûä uÛ≤cÕ eTVü‰düuÑÛ ø±<äì ‘Ó\+>±D≤

ÁbÕ+‘·eTT˝À ìedæ+#·Tyês¡+<äsT¡ eTVü‰düuÑÛ ìj·Te÷e[qqTdü]+∫, Ä+Á<ÛTä ˝ÒjT· ì,
n{Ïº Á|ü‹ Ä+Á<ÛTä ìøÏ Ä+Á<Ûeä TVü‰düu˝ÑÛ À düuTÑÛ ´&ÉT>± #˚s{¡ ≤ìøÏ Vü≤≈£îÿ ø£\<äì, n{Ïº
©
Á|ü‹ düuTÑÛ ´ìøÏ ‘·q≈£î e∫Ãq uÛ≤wü˝À n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó\T|ü⁄ Vü≤≈£îÿ >∑\<äH˚ $wüjT· +
$X¯Bø£]+#·ã&ÓqT. yÓTT‘·Ô+ô|’q Hê\T¬>’<äT >∑+≥\ rÁe yê<√|üyê<äeTT\ ‘·sê«‘·
n~Ûø£ dü+U≤´ø£ Á|ü‹ì<ÛäT\ j·T_ÛÁbÕj·TeTT qqTdü]+∫ q+<ä–] y˚+ø£≥sêe⁄>±]
rsêàqeTT M–b˛sTTq~. ø±ì uÛ≤cÕ_Ûe÷qT\≈£î ø=+‘· eTqkÕÔ|eü TT ø£*–q~. Bì
|òü*‘·eTT>∑ ªªn_Ûeè~Δ |üø£åeTTμμ nqT ù|s¡T‘√ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ˝À ˇø£ Á|ü‹|üø£åeTT
kÕú|æ+|üã&çq~. düTs¡es¡eTT Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶>±s¡T BìøÏ n<Ûä´≈£åî\T>±qT, e\÷¢]
ãdüesêE>±s¡T Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>±qT+&ç].

n~ n{≤¢ ñ+&É>± eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄, sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡\T
Á|ü<Ûëq ø±s¡´<äs¡TÙ\T>±, ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç¶, e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄,
düTs¡es¡eTT Á|ü‘ê|üs¬ &ç,¶ ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄, |ü⁄*C≤\ y˚+ø£≥ s¡+>±sêe⁄ (Ms¡+‘ê
e÷J n<Û´ä ≈£îå \T), _.j·Tdt.y˚+ø£≥sêe⁄ (Vü≤]»q ©&ÉsT¡ ), ã<ä+› j·T˝≤¢s¬ &ç,¶ b˛\Tø£+|ü*¢
y˚+ø£≥ sêe÷sêe⁄>±s¡\T eTVü‰düuÑÛ kÕúsTTdü+|òTü düuTÑÛ ´\T>± mqTïø√ã&ç].
Á|üC≤ düyT˚ àfi¯qeTT
mH√ï dü+e‘·‡sê\ qT+∫ sêh Á|ü»\qT Ä+<√fi¯q |üs¡#·T#·Tqï sê»ø°j·T
dü+düÿs¡D\ düeTdü´ 1937e dü+e‘·‡s¡|⁄ü ôdô|+º ãs¡T HÓ\ 22e ‘êØKTq Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±s¡T >±$+∫q Á|üø≥£ qe\¢ #ê\ ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+∫q~. ø=+&Ü
KS
y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç,¶ õ. sêe÷#ê] >±s¡\ ÄVü‰«q+ô|q’ 12e qe+ãs¡T 1937 ‘êØ≈£îq
nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©>±] n<Û´ä ø£‘å q· ˇø£ Á|üC≤ düyT˚ àfi¯qeTT (People’s Convention)
O
»s¡T|üã&ÓqT. Ç+<äT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü»\ Á|ü‹ì<ÛTä \T bÕ˝§Zì]. |üsê´˝À#·q
BO
‘·sê«‘· ÁøÏ+<ä ñ<äV≤ü ]+|üã&çq rsêàqeTT n+^ø£]+|üã&ÓqT.
ªªÁ|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î düeT]Œ+#·Tø=qT ñ<˚X› e¯ TT‘√ sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ d”ÿyéT ˇø£{Ï
O
dæ<|Δä sü #¡ T· ≥¬ø’ düyT˚ àfi¯qeTTjÓTTø£ÿ düuTÑÛ ´\˝À qT+∫ ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq
C
ø£$T{° ìj·T$T+#·qe⁄‘·T+~. á ø£$T{°øÏ y˚πs düuÛÑT´\qT #˚s¡TÃ≈£îH˚ n~Ûø±s¡

$Te«qe⁄‘·T+~.
ES
ø£$T{° düuTÑÛ ´\T

EM
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ (n<Û´ä ≈£îå &ÉT), >√$+<äsêe⁄ Hêq˝Ÿ, uÛ≤>∑´s¬ &ç,¶ l|ü‹sêe⁄
|ü*ï≥ÿs¡T, m+. qs¡dæ+>∑sêe⁄, ¬ø. y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶, &ç. &ç. sTT{≤\´, nãT›˝≤¢
bÕcÕ, >∑D|ü‹ ˝≤˝Ÿ, nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©, _. sêeTø£èwüsí êe⁄, l<Ûsä Y yêeTHé
©
Hêj·Tø˘, lìyêdüsêe⁄ X¯sà¡ , dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé ‹]àõ, ø£èwüXí s¯ à¡ , ø£©yÓTTB›Hé nHê‡],

bÕ+&ÉTs¡+>∑ $sƒ˝¡ Ÿ CÀwæ, sêe÷#ê], sêC≤ |üHêï˝≤˝Ÿ |æ‹, eTVü≤eTà<äT nVü≤düH,é
leT‹ ø£Øï\´düT, leT‹ s¡TdüT+Ô õ, »Hês¡q› sêe⁄ <˚XÊsTT >±s¡\T. á ø£$T{°, sê»ø°jT·
dü+düÿs¡D\, kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q, y√≥T sTT#·TÃ Vü≤≈£îÿ >∑T]+∫q eT÷&ÉT düuŸ ø£$T{°\˝À
$uÛõÑ +|üã&Ée\j·TTqT, 1937 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü &çôd+ãs¡T HÓ\ 25e ‘êØKTes¡≈î£
∫‘·TdÔ ÿ” eTT düyT˚ àfi¯qeTT˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥ºe\j·TTqTμμ.
‘·<Tä |ü] ø£$T{°yês¡T ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï düuTÑÛ ´\qT #˚sT¡ Ãø=ì].

≈£îe÷] |ü<àä C≤ Hêj·TT&ÉT, leT‹ q+~, leT‹ VüQe÷j·T÷Hé $Tsê®, &Üø£sº T¡
\©|ò⁄ü düsT÷<é, |æ. ÄsY. y˚+ø£≥kÕ«$T, qyêãT <√düTÔ eTVü≤eTà<äT U≤Hé, ÄsY. \ø£Îj·T´,
>∑D|ü‹sêe⁄ <˚Xb¯ Õ+&É´, õ. e÷´πs≥T, lìyêdüsêe⁄ eT<ä÷ïsYøs£ ,Y \ø£ÎDsêe⁄ >±qT,
Vü≤düH=B›Hé>±s¡\T.
ø£$T{° #·]Ã+∫, ]b˛s¡Tº #˚jT· e\dæq $wüjT· eTT\T (Terms of reference) :`
düyT˚ àfi¯qeTTyês¡T #·]Ã+∫q |æ<|ä ü ÁøÏ+<ä ñ<äV≤ü ]+|üã&çq $wüjT· eTT\T #·]Ã+∫,
]b˛s¡T#º j ˚ T· T u≤<Û´ä ‘· ø£$T{°øÏ n|üŒ–+∫].
1. <˚X¯ø±\ |ü]dæú‘·T\T, nedüs¡eTT\T, Á|ü»\ Á|üeè‹Ô <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì
eTVü‰|òTü q‘·eVæ≤+∫q ìC≤+, Ädü|⁄üò C≤V”≤ e+X¯ #ÛÁ· ‘·#êÃ¤jT· ÁøÏ+<ä u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
KS
Á|üuTÑÛ ‘·«+ Áø£yT˚ D \uÛ´Ñ eT>∑T≥≈£î neø±X¯eTT ø£*+Z #·T ñ<˚X› e¯ TT‘√ XÊdüqdüuÑÛ
|ü⁄q]ïsêàDeTT >±$+#·T≥≈£î, sTT‘·s¡ sê»ø°j·T dü+düú\qT kÕú|æ+#·T≥¬ø’
dü+|üPs¡yí TÓ Æ d”ÿeTT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥.
O
BO
2. Á>±eT |ü+#êj·Tr\T, ˝Àø£˝Ÿ uÀs¡T\¶ T, õ˝≤¢ |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|ò÷ü \T yÓTT<ä\>∑T
kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü+dü\ú T kÕú|+æ #·T≥¬ø’ dü+|üPs¡yí TÓ qÆ d”ÿeTT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥.
O
3. y√≥T Vü≤≈£îÿ ø£\T>∑T $wüjT· eTT\T, y√≥T ì#·TÃyês¡\ kÕeTs¡´ú eTT, yê] dü+K´,
C
ìjÓ÷»ø£esêZ\ >∑T]+∫ dü÷#·q\T #˚jT· T≥.

ES
4. yêø±‡«‘·+Á‘·éTT, ãVæ≤s¡+>∑duü \ÑÛ T ô|≥Tºø=qT≥, sTT‘·s¡ bÂs¡d‘ü «· |ü⁄ Vü≤≈£îÿ\

>∑T]+∫ dü÷#·q\T >±$+#·T≥.
EM
düyT˚ àfi¯q+yês¡T Á|üC≤_ÛÁbÕj·T+ ø£qTø=ÿqT≥≈£î Á|üXÊïe[ ˇø£{Ï dæ<|Δä sü ∫¡ |üÁ‹ø£˝À¢

n#·TÃy˚sTT+#·T≥j˚Tø±ø£ sêheTT˝Àì _Ûqï _Ûqï esêZ\‘√ dü+ã+<Ûeä TT>∑\ Á|üeTTKT\≈£î
©
|ü+|æ]. n~ Væ≤+<ä÷©>∑T, uÛ≤s¡‘· Åø¬ d’ eÔü dü+|òTü eTT, Åd\Ô” dü+|òTü eTT, õ˝≤¢ Ä+Á<Ûdä +ü |ò÷ü \T,
kÕVüQø±s¡¢ ø£$T{°, e÷sê«&ç eT+&É*, eTVü‰sêh õ˝≤¢ dü+|òüTeTT,. n+uÒ&ÉTø£sY
nqTj·÷j·TT˝…q’ j·TTe≈£î\ dü+|òTü eTT, n~ Væ≤+<ä÷eTVü‰düuÑÛ yÓTT<ä\>∑T dü+dü\ú yês¡T
‘·eT ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT\T ‘Ó*|æ]. á dü+dü˝ú Ò ø±ø£ eékÕj·T≈£î\, »MT+<ës¡,¢
&Üø£ºs¡¢, Hê´j·Tyê<äT\, yê´bÕs¡düTú\ dü+|òü÷\T ≈£L&É Á|üXÊïe[øÏ »yêãT\T |ü+|æ
düVü≤ø£]+∫q$.
á $<Û+ä >± düyT˚ àfi¯qeTT jÓTTø£ÿ e´Vü‰s¡eTT #ê˝≤eT≥Tº≈î£ eTT+<äT≈£î kÕ–q~.
düuŸ ø£$T{°\, ø£$T{° MT{Ï+>∑T\T »]–q$. ø±ì ˇø£ <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£îqï ‘·sT¡ yê‘·
eTTdæ+¢ \≈£î XÊdüq düu˝ÑÛ À, dü«|ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕúìø£ dü+dü\ú ˝À, kÕúHê\
øπ {≤sTT+|ü⁄ >∑T]+∫ düyT˚ àfi¯q düuTÑÛ ´\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·TeTT\T ø£*qZ $. nãT˝Ÿ Vü≤düHé
düj·T´<ä©, nãT›˝≤¢ bÕcÕ, ø£© yÓTTB›Hé nHê‡], eTVü≤eTà<äT nVü≤düHé >±s¡\T,
eTTdæ¢eTT\≈£î j·÷uÛ…’ XÊ‘·eTT (50%) kÕúqeTT\T πø{≤sTT+|ü⁄ #˚j·Te\j·TTqì
|ü≥Tºã{Ï]º . Væ≤+<ä÷ düuTÑÛ ´\T sTTs¡y’Ó XÊ‘·eTT (20%) es¡≈î£ eTTdæe¢ TT\≈£î kÕúqeTT\T
πø{≤sTT+|ü⁄ #˚j·TT≥≈£î, sTT‘·s¡ kÕúHê\≈£î b˛{°#˚j·TT Vü≤≈£îÿ bı+~j·TT+&ÉT≥≈£î
n+^ø£]+∫]. ø±ì á $wüjT· eTT˝À j˚T˝≤{Ï sêJ ≈£î<äsø¡ b£ ˛e≥+e\q, ô|q’ ù|s=ÿqï
eTTdæ¢+ düuÛÑT´\T düy˚Tàfi¯qeTT‘√ ‘·eT dü+ã+<Ûä+ #ê*+#·Tø=ì]. qyêãT<√düTÔ
eTVü≤eTà<äTU≤Hé, Vü≤düH=B›Hé >±s¡T yÓTT<ä{qÏ T+#˚ ø£$T{° düu´ÑÛ ‘·« eT+^ø£]+#·˝<Ò Tä .
&Üø£ºs¡T \r|òt düsT÷<é>±s¡T ‘·eT nHês√>∑´ø±s¡DeTTq ø£$T{°˝À jÓT≈£îÿe |üì
KS
#˚jT· C≤\ø£b˛sTT]. leT‹ ø£Øï\´düT, leT‹ s¡TdüT+Ô õ n‹ ÁX¯<‘Δä √ ø£$T{°\ Á|ü‹
MT{Ï+>∑T˝À uÛ≤>∑eTT rdüTø=ì jÓT+‘√ $\Te>∑\ |üì#˚d]æ . ø±ì ‘·T<ä≈î£ Ms¡TuÛj Ñ T· T\T
O
‘·eT dü+dü\ú jÓTTø£ÿ Ä<˚XÊqTkÕs¡+ düyT˚ àfi¯qeTT‘√ ‘·eT dü+ã+<Û+ä e<äT\Tø=ì].
BO
Á|üuTÑÛ ‘·« ˇ‹Ô&,ç dü«Á|üj÷Ó »Hê\¬ø’ |üì#˚jT· T X¯≈î£ \Ô jÓTTø£ÿ ˇ‹Ô&ç j˚T$<Û+ä >∑ |üì#˚dTü +Ô &ÓH√
ô|q’ ù|s=ÿqï dü+>∑‘T· \e\¢ ‘˚≥ ‘Ó\e¢ Te⁄‘·T+~.
O
‹]àõ
C
ES
m˝≤+{Ï e‹Ô&çøÏ ˝§+>∑ìyês¡T dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé ‹]àJ>± s=ø£πs. M]~

nkÕe÷qýÓTqÆ e´øÏ‘Ô «· +. Ms¡T |ü⁄≥Tºø‘£ √H˚ C≤rj·Tyê<äT\ì, <Ûs’Ó ´¡ XÊ\Ts¡ì #Ó|Œü e#·TÃqT.
Ç<˚ $<Û+ä >± &Üø£sº T¡ \r|ò⁄ü düsT÷<é >∑T]+∫ ≈£L&É #Ó|Œü e#·TÃqT. yê] Äs√>∑éTT
EM
u≤>∑T+&çjT· T+&çq ìs¡“j ¤ T· +>∑ düyT˚ àfi¯qeTT˝À |üì#˚ùdyês¡T.

nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä©>±s¡T ªªÇ‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHéμμ dü+düú ø±s¡´<ä]Ù>∑,
©
ø£©yÓTTB›Hé nHê‡], eTVü≤eTà<äT nVü≤düHé >±s¡\T ô|’ dü+düú ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ dü+|òüT

düuTÑÛ ´\T>±, qyêãT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T ñ<äéTeTTqT ã\|üs#¡ T· ≥˝À jÓT+‘√
düVü‰j·T|ü&ç].
nãT›˝≤¢ bÕcÕ>±s¡T Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+dü˝ú À mqï&É÷ #˚s˝¡ <Ò Tä . ≈£î\eT‘·
<˚«wüuÛ≤yê\T >∑\yês¡Tø±s¡T. Ms¡T ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±] <ä>∑Z] ùdïVæ≤‘·T\T.
eT‘·|øü bå£ Õ‹ø±s¡T. Ms¡T ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±] ù|w” eT+Á‹>±qTqï ªªdüsY nMTHé »+>∑T>±]
n\T¢&ÉT. bÕcÕ>±s¡T Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡¢ ˇ‹Ô&çøÏ ˝Àã&ç düy˚Tàfi¯qeTTqT e<äT\Tø=ì

j·TT+{≤s¡ì Hê}Vü≤. ‘·T<ä≈î£ düyT˚ àfi¯qeTTyês¡T Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì sêÁcÕº\˝À
1919e #·≥eº TT qqTdü]+∫ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ ˝≤+{Ï ˇø£ d”ÿeTT
dæ<|Δä sü ∫¡ ]. á d”ÿeTT qqTdü]+∫ <ä«+<ä«Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTTqT dü÷∫+∫]. |ü]bÕ\qeTT
ìs¡«Væ≤+#·Tq{Ïº n~Ûø±s¡eTT eTVü‰ |òTü q‘·eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄πø >∑\<äì yÓ\&¢ dç ÷ü ,Ô
yê]e\q ìj·T$T+|üã&çq eT+Á‘·T\˝À dü>+∑ eT+~ì ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ XÊdüqdüuTÑÛ ´\˝À
qT+∫ ìj·T$T+#·e\j·TTqì, eT+Á‹eT+&É* ‘êeTT »s¡T|ü⁄ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫,
‘êeTT ìC≤+≈£î ì#·TÃ dü\Vü‰\ >∑T]+∫, ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄≈£î u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+∫j·TT+<äTs¡ì,
n<˚$<Û+ä >± nìï $wüj÷· \ >∑T]+∫ eT+Á‘·T\T düeTwæ>º ± XÊdüqdüu≈ÑÛ î£ u≤<ÛTä ´\T>±
qT+<äTs¡ì dü÷∫+∫]. eT+Á‹eT+&É* düuÛÑT´\qT ìj·T$T+#·T, yê]ì ‘=\–+#·T
n~Ûø±s¡eTT ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄≈£î ñ+&ÉTqT. ø±ì XÊdüqdüuÑÛ düuTÑÛ ´\T n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À
KS
$XÊ«düsêVæ≤‘·´ rsêàqeTT bÕ´düT#˚jT· THÓ&\É eT+Á‹eT+&É* düuTÑÛ ´\T Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ
<äsU¡ ≤düTÔ ô|≥Tºø√e#·TÃqT. Á|üuTÑÛ e⁄>±s¡T |ü]o*+∫q ‘·<Tä |ü] ˇø£]H√, ø=+<ä]H√
O
˝Òø£ n+<ä]H√ |ü<$ä qT+∫ ‘=\–+#·e#·TÃqì ≈£L&Ü dü÷∫+∫]. XÊdüqdüu≈ÑÛ î£ XÊdüHê\T
BO
#˚j·TT≥≈£î, Á|üX¯ï\T y˚j·TT≥≈£î, rsêàHê\T, ã&Ó®≥Tô|’q #·s¡Ã, y√≥T≈£î ô|≥Tº≥≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø=ìï n~Ûø±sê\T, ø=ìï ìã+<Ûqä \≈£î ˝Àã&ç |üqTï\T y˚jT· T n~Ûø±s¡eTT
O
≈£L&É qT+&Ée\j·TTqì dü÷#·q\T #˚d]æ .

C
XÊdüqdüuÛÑ, kÕe÷q´ ìjÓ÷»ø£esêZ\qT+∫ jÓTqTïø√ã&çq 130 düuÛÑT´\T

ES
Á|üuÛÑT‘·«eTTyê]#˚ ìj·T$T+|üã&çq 30 düuÛÑT´\T, Á|ü‘˚´ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\#˚

jÓTqTïø√ã&çq 37 düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq~>± qT+&Ée\j·TTqì].
EM
düyT˚ àfi¯qeTTyê] d”ÿeTT qqTdü]+∫ ø±düÔ Ädæ,Ô bÕdæ,Ô ˝Òø£ #·<Tä e≈£îqïyêπs y√≥T
ñ|üj÷Ó >∑|sü #¡ T· ø=H˚ Vü≤≈£îÿ ø£*–j·TT+<äTs¡T. ø£˙dü+ 10 s¡÷bÕj·T\T uÛ÷Ñ $T•düTÔ ˝Òø£
|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òü÷\≈£î ø£˙dü+ Çfi¯¢|üqTï #Ó*¢+#·Tyês¡T>± qT+&Ée\j·TTqT. ˝Ò<ë
©
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚ dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î ø£˙dü+ 50 s¡÷bÕsTT\ ªs¡TdüT+μ ˝Òø£ ª<ädTü ãÔ +<éμ ˝Òø£
j·TÚ$Tj·T bı+<äTyês¡T>∑ qT+&Ée\j·TTqT. ˝Ò<ë dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î ø£˙dü+ 200
s¡÷bÕsTT\ Ä<ëj·TeTT e#·TÃ C≤^s¡T ˝Òø£ eTq‡ãT ˝Òø£ ô|q¸Hé bı+~qyês¡T>±HÓq’
qT+&Ée\j·TTqì dü÷∫+∫Hês¡T.
düyT˚ àfi¯qeTTyês¡T n‹C≤Á>∑‘>Ô· ±, n‹kÕe÷qýÓTqÆ d”ÿeTT dæ<|Δä sü ∫¡ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚
ìj·T$T+|üã&çq nj·T´+>±sY ø£$T{°yê]øÏì, Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£îqT düeT]Œ+#·Tø=ì].
ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T á d”ÿeTT Ä#·sD¡ j ° T· yÓTqÆ ~ ø±<äì ‘·\+∫].

<˚oj·T sêE\T, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT eT<Û´ä q »]–q ˇ|üŒ+<äeTT\ qqTdü]+∫
j˚T <˚oj·T sêE≈£L&É ‘·q n$uÛ≤»´ n~Ûø±s¡eTT ‘·q Á|ü»\ Á|ü‹ì<ÛTä \πøø±ì, ˝Òø£
sTT+¬øe]øÏø±ì ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚j·TC≤\&Éì <˚oj·T sêE\T, yê]eT+Á‘·T\T
yê~+#˚yês¡T. Ç<˚ yê<äq ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T ≈£L&É #˚ùdyês¡T. Çø£ÿ&É á
yê<äqj˚Tø±ø£ eTTdæ¢+ Á|üuÛÑT‘·«eT˙, eTTdæ¢+\T nqTuÛÑ$düTÔqï $X‚cÕ~Ûø±sê\T
<Óã“‹+{≤e˙ y˚sπ yê<äq ≈£L&É ñ+&˚~.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\>∑T]+∫ á #·sÃ¡ \T »s¡T>∑T#·Tqï
ø±\eTT˝ÀH˚ ø=∫ÃHé sêh eTVü‰sêE ‘·eT sê»éTT˝À ˇø£ $<ÛäyÓTÆq <ä«+<ä«
Á|üuÛÑT‘·«eTTqT Á|üy˚X¯ô|{Ïº]. ø=∫ÃHé Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düsY wüqTàK+#Ó{Ïº ˇø£ düuÛÑ˝À
KS
ñ|üq´dædü÷Ô, eTVü‰sêE ìj·T$T+#·T eT+Á‹ eTVü‰sêE≈£î sTTwüºeTTqï+‘·ø±\eTT
‘·q |ü<$ä ô|q’ qT+&ÉTqT. ø±ì Ä eT+Á‹ ‘·q |ü]bÕ\q >∑T]+∫ H˚sT¡ >± XÊdüqdüu≈ÑÛ î£
O
u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·e\dæjT· T+&ÉTqT. XÊdüqdüuÑÛ $XÊ«dü+ ø√\Tb˛‘˚ Ä eT+Á‹ì yÓ+≥H˚
BO
sêJHêe÷ #˚jT· T≥≈£î eTVü‰sêE>±s¡T ÄC≤„|+æ ‘·Ts¡T.
|òÁæ ãe] 1938˝À Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À H=ø£ düuTÑÛ ´&ÉT, á $wüjT· eTT>∑T]+∫
O
Á|ü•ï+|ü>±, $+≥sY ≥Hé nqT uÛ≤s¡‘<· X˚ Ê+>∑ ñ|üeT+Á‹ <˚oj·T sêC≤´\ Ä+‘·s+¡ –ø£
eéVü‰sê˝˝À¢ Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT (Paramount Power) CÀø£´+ ø£*–+#·Tø√
C
‘·\#·˝<Ò ìä Á|ü‘T· ´‘·sÔ ¡ $T#ÓÃqT. j˚T <˚oj·TsêC…q’ sêC≤´+>∑ $<ÛëqeTT˝À n_Ûeè~Δ

ES
<äèwæº‘√ e÷s¡TŒ\T #˚j·T‘·\+∫‘˚, Á_{Ïwüß |üs¡e÷~Ûø±s¡eTT n&ÉT¶sê<äH˚ $XÊ«dü+

ø£*–+#·T‘êqì Á|üø{£ +Ï ∫Hê&ÉT.
EM
uÛ≤s¡‘· <˚XÊ+>∑eT+Á‹ ˝≤s¡T¶ »{Ÿ˝≤+&ÉT ñ|üq´dæd÷ü ,Ô bÕ‘· ø±\eTTHê{Ï e´øÏ>Ô ‘∑ ·

Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î e÷s¡T>∑, qMqø±\|ü⁄ |ü<äΔ‘·T\ qqTdü]+∫ jÓT≈£îÿe≈£î jÓT≈£îÿe
©
ùd«#êÃ¤$<ÛëqeTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü qç Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕú|+æ #·T n~Ûø±s¡+ <˚oj·T sêE\<˚

j·Tì düŒwü|º sü ∫¡ Hê&ÉT.
ø=+<äsT¡ Á_{Ïwßü sê»ø°jT· y˚‘\Ô· n_ÛÁbÕj·÷\T
˝≤s¡T¶ kÕ´+y˚˝Ÿ nqT ˇø£ Ç+^¢wßü sê»ø°jT· y˚‘Ô· 1938˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT |üs´¡ ≥q
#˚d,æ dü«<˚Xe¯ TT yÓ[q¢ ‘·sê«‘· \+&ÉH˝é À ñ|üq´dæd÷ü ,Ô Á|ü»\T ;<ä\T>∑, ìs¡øså£ êdüT´\T>∑,
nD>∑Á<=ø£ÿ ã&çj·TT+fÒ <ëìøÏ u≤<ÛäT´˝…es¡ì Á|ü•ï+∫, Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷,
<˚oj·TsêC≤´\H˚ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&É, yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡rj·TT\‘√ ≈£L&çq ˇø£ uÛ≤s¡‘· øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·«

kÕú|qü nedüse¡ TTqï<äì, <˚oj·T sêE\≈£î eT<Û´ä j·TT>∑+Hê{Ï ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±s¡|⁄ü s√E\T
<ë{Ïb˛sTTHêeì Á>∑V≤æ +#·Tq≥T¢ dü]jÓTÆ q dü\Vü‰ sTTe«e\j·TTqì].
˝≤sY¶ ˝À<Û´ä Hé nqT ˇø£ Á_{Ïwßü sê»ø°jT· y˚‘Ô· uÛ≤s¡‘· düe÷K´ d”ÿ+ >∑T]+∫
$eT]Ùdü÷,Ô Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T >∑\ sêÁcÕº\, ìs¡+≈£îX¯sêE\T bÕ*+#˚ <˚oj·T
sêC≤´\eT<Ûä´ $yêVü≤+ #˚sTT+#·T Á|üj·T‘·ï+ eTT+<äT|ü&˚~ø±<äì, á <ë+|ü‘·´+
jÓTT≈£îÿes√E\T kÕπ>~ ø±<äì |ü*øÏ].
sêC≤´+>∑ XÊgE„&TÉ , n+‘·sê®rj·T XÊdüHê\ ì|ü⁄DT&ÉT, dü+düÿ è‘·u≤Û cÕ |ü+&ç‘T· &ÉT
Ábıô|dò sü T¡ @._.ø°‘Y (A. B. Keith) uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·≥eº TT >∑T]+∫ á $<Û+ä >±
yêÚ≤´ì+#ÓqT:
KS
ªdüe÷K´ d”ÿeTT jÓTTø£ÿ |ò*ü ‘· y˚TeTq>± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À n_Ûeè~Δì ìs√~Û+#˚
bÕ‘·ø±\eTTHê{Ï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTT+&ÉTqT. BìøÏ ø±s¡D+ ìs¡+≈£îX¯ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
O
n\yê≥T|ü&qç <˚oj·T sêE\T, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·TeTTqT e´‹πsøÏ+∫
BO
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ìØ®eeTT #˚jT· TfÒ. düe÷K´˝À #˚s<¡ \ä ∫q <˚oj·T sêE\ ñ<˚X› e¯ TT,
Ä]úø£, düe÷K´≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\˝À¢ ‘·eT e÷≥ #Ó*¢+#·Tø√yê˝…, ‘·eT
O
sêC≤´\˝À ‘·eT ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±s¡+ kÕ–+#ê˝…qH˚<˚ nsTT ñ+≥T+~. ø±e⁄q j˚T

C
<˚oj·T sêE≈£î>∑÷&É, ‘·q sê»´+˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘ê\T
ES
Ä#·sD¡ ˝À ô|≥Tº≥≈£î dæ<|Δä &ü qÉ +‘·es¡≈î£ düe÷K´˝À #˚sT¡ ≥≈£î nqTeT‹ ìe«≈£L&É<μä ì
‘·q n_ÛÁbÕj·T+ yÓ*ãT∫ÃHê&ÉT.
EM
m+<äs¡T mìï #Ó|æŒHê, jÓTes¡T j˚T dü\Vü‰*∫ÃHê, <˚oj·T sêE\T, yê]

eT+Á‘·T\T ø£~˝Òyês¡Tø±s¡T. Ç+<äT≈£î ìC≤+, yê] eT+Á‘·T\T j˚Te÷Á‘·+ _Ûqï+>±
˝Ò≈î£ +&ç]. <˚oj·T sêC≤´\˝À ìedæ+#·T Á|ü»\T, yÓqTø£ã&çqyês¡ì, M]øÏ Ä<ÛTä ìø£
©
Á|üuÛÑT‘ê«\‘√ |ü]#·j·T+ ˝Ò<äì, Ms¡T kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq Á|üuÛÑTe⁄\

j·T~Ûø±s¡eTTq≈£î ˝Àã&ç J$‘·+ >∑&|É {ü ≤ìøÏ n\yê≥T |ü&qç yês¡H˚ yê<äq\T≈£L&Ü
ñ+&˚$.
á ªyÓqTø£ã&çe⁄+&É≥μ eTq&ÜìøÏ ø=\‘·ã<˚›$T{Ï? ;<ä‘·qeTT yÓTT‘·ÔeTT
uÛ≤s¡rj·TTì kı‘·TÔ. ìs¡ø£åsêdü´‘·, nHês√>∑´‘· j˚T˝≤{Ï yÓ’•wüºéTT ˝Ò≈£î+&Ü ø±düÔ
sTT+#·T$T+#·T kÕs¡«»˙ø£eTH˚ #Ó|Œü e\dæjT· T+≥T+~. $<ë´HÓ|’ ⁄ü DéTT˝À qsTT‘˚H$˚ T,
dü+düÿ è‹, düuÛÑ´‘·˝À qsTT‘˚H˚$T, jÓT+<äs√ <˚oj·T sêC≤´\˝À »ìà+∫ Á|üU≤´‹

>±+∫qyês¡THêïs¡T. Á|üeTTK Ç+»˙j·Ts¡T¢ düsY $X‚«X¯«s¡jT· ´, qyêuŸ n© qyêE»+>∑T
yÓTdÆ ÷ü s¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT˝≤{Ï <˚oj·T sêC≤´\˝ÀH˚ »ìà+∫, Á|üU≤´‹ >±+∫Hês¡T. Ç+‘·≈î£
$T+∫ sêh|æ‘· >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT, leT‹ düs√õ˙<˚$˝≤+{Ï n+‘·sê®rj·T Á|üd~æ Δ
>±+∫q Hêj·T≈£î\T, b˛s¡Tã+<äsT¡ , ôV≤’ <äsêu≤<äT˝≤{Ï <˚oj·T sêC≤´\˝À »ìà+∫,
yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·éTT kÕ~Û+∫ô|{Ïqº eTVü‰y˚T<Ûëe⁄\T. »eTTHêHê˝Ÿ
ãC≤E, dü‘´· eT÷]Ô, eTVü≤à<ä© cÂø£‘©· k˛<äsT¡ \˝≤+{Ï C≤rj·T Hêj·T≈£î\T <˚oj·T
sêC≤´\˝À »ìà+∫ ô|]– uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTTqT kÕ–+∫q jÓ÷<ÛTä \T. ø±e⁄q
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T yÓqTø£ã&çjT· THêïs¡ì, Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î nqs¡TΩ\H˚
yê<äq ìs¡søú¡ y£ TÓ qÆ ~. nsTT‘˚ ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T <ä÷s¡<èä wæ‘º √, ø±˝≤qïqTdü]+∫
yÓTT<ä\T |üs¡e÷~Ûø±s¡eTT #Ó˝≤sTT+#˚ Á_{Ïwüßyê] |ü]bÕ\q‘√ $eTTøÏÔ #Ó+<äT≥
KS
nedüs¡eTì, |üPs¡í dü«sê»´kÕ<Ûäq¬ø’ b˛sê≥+ kÕ–+∫Hês¡T. >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT n$uÛ≤»ýÓTqÆ <äì, dü+|üPs¡í dü«sê»´+ yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡rj·TT\ Vü≤≈£îÿ nì
O
düŒwü|º sü ∫¡ Hê&ÉT. bÕ\d”>∑ e÷Á‘·eTT ø±+Á¬>düT <˚oj·T sêC≤´\ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+
BO
ø£*–+#·Tø√<äì, <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T ‘·eT b˛sê≥eTT ‘êy˚T kÕ–+#ê˝…qì, yês¡T
ãj·T{Ïyê] düV≤ü j·TeTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü É ≈£L&É<ìä , ‘·eT dü«X¯øôÔÏ |q’ ‘êeTT Ä<Ûës¡|&ü ç
O
‘·eT ñ<äé÷\T kÕ–+#·Tø√yê˝…qì ø±+Á¬>düT rsêàì+∫q~. 1938e dü+e‘·‡s¡|⁄ü

C
y˚T HÓ\˝À u§+u≤sTT˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ ø±+Á¬>düT ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{°yês¡T, sêC≤´\˝À

kÕ«‘·+Á‘·éTTø=s¡≈î£ bÕ≥Tã&˚ dü+dü\ú T ªªø±+Á¬>düTμμ nqT ù|s¡T ô|≥Tºø√≈£î+&É ñ+&É≥+
ES
ñ∫‘·eTì, <˚oj·TsêC≤´\ Ä+‘·s+¡ –ø£ b˛sê≥eTT ø±+Á¬>düT ù|s¡T‘√ kÕ–+#·≈L£ &É<ìä

rsêàì+∫]. <˚oj·T sêE\T dü«j·T+>± <˚Xø¯ ±\, ˝ø£Då eTT\T, Á|ü»\ <Û√s¡DÏ <äèwæ˝º À
EM
ô|≥Tºø=ì u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«\T kÕú|+æ #·e\j·TTqì ø√]].

Vü≤]|ü⁄sê ø±+Á¬>düT ` <˚oj·T sêC≤´\T
©
Vü≤]|ü⁄sê˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ 1938 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü ø±+Á¬>düT eTVü‰düu,ÑÛ Á_{Ïwßü

Ç+&çj·÷ nqTø√ã&ÉT uÛ≤s¡‘· ÁbÕ+‘·eTTq≈£î j˚T˝≤{Ï sê»ø°j·T kÕ+|òæTø£, Ä]úø£
kÕ«‘·+Á‘·éTTqT yê+∫Û+#·T#·Tqï<√ Ä˝≤{Ï kÕ«‘·+Á‘·ý˚T <˚oj·T sêC≤´\ø√dü+ ≈£L&Ü
yê+∫Û+#·T#·Tqï<ä˙, ø±+Á¬>düT ñ<˚X› y¯ TÓ qÆ |üPs¡í dü«sê»éTT ˝Òø£ dü+|üPs¡í kÕ«‘·+Á‘·éTT
<˚oj·T sêC≤´\‘√ ≈£L&çq yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î nqTe]ÔdTü +Ô <ä˙, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT
jÓTTø£ÿ n_Ûqï‘·, ◊ø£´‘· j˚T$<Ûä+>± <ëdü´+˝À ø±bÕ&Éã&çq<√, n<˚ $<Ûä+>±
kÕ«‘·+Á‘·´+˝À≈£L&É dü+s¡ø+åÏ #ê˝…qì rsêàìdü÷Ô Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì ÁbÕ+‘·+e˝…H,˚

Á|üC≤kÕ«eT´ ùd«#·Ã¤ nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï kÕ«‘·+Á‘·´ j·T÷ì≥T¢>± <˚oj·T sêC≤´\T düe÷K´˝À
#˚]‘˚H,˚ n~ ø±+Á¬>düT≈£î n+^ø±s¡eTT>± qT+&ÉTqì, ø±+Á¬>düT rsêàqeTT˝À düŒwü+º
#˚j·Tã&ÓqT.
ø±+Á¬>düT, <˚oj·T sêC≤´\˝À dü+|üPs¡í u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+, bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTT
>∑T]+∫ nuÛj Ñ T· + ø√s¡T‘·T+<äì rsêàì+∫+~, á ñ<˚X› ¯ kÕ<Ûqä eTTq¬ø’ <˚oj·T sêC≤´\˝À
|üì kÕ–+#·T≥ ø±+Á¬>düT ‘·q Vü≤ø£ÿì uÛ≤$düT+Ô ~. ø±ì Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \˝À, <˚oj·T
sêC≤´\˝À Á|üuÛ≤ee+‘·eTT>± ø±s¡´Áø£eT+ kÕ–+#·T b˛JwüHé˝À ø±+Á¬>düT ˝Ò<äì
n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·÷ kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥eTT »s¡T|ü⁄ uÛ≤s¡eTT <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»˝Ò
yÓ÷j·Te\dæ j·TT+≥T+<äqT rsêàqeTT n+^ø£]+|üã&çq~.
KS
Ç+‘·es¡≈î£ <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T, ø±+Á¬>düTyê] n~Ûø±s¡ã\eTT‘√, <˚oj·T
sêC≤´\ |ü]dæú‘·T\T, Ä+‘·s¡+–ø£ eéVü‰sê\T #·ø£ÿã&ÉT‘êeì jÓT+‘√
O
ÄX¯ô|≥Tºø=ìj·TT+&ç]. ø±ì Vü≤]|ü⁄sê ø±+Á¬>düT˝À n+^ø£]+|üã&çq rsêàqeTT ‘·sê«‘·,
BO
Ä ÄX¯ ˇø£ <äTsêX¯ j·TH˚ ‘˚*+~. <˚oj·T sêC≤´\˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ‘·eT
X¯øÏÔkÕeTs¡úéTT\ô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ‘·eT ñ<äé÷\T ‘êy˚T kÕ–+#·e\j·TTqì,
kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ b˛sê≥eTT »s¡T|ü⁄ uÛ≤s¡eTT ‘êy˚T eVæ≤+#·e\dæ j·TT+≥T+<äì nqï‘·sê«‘·
O
á sêC≤´\ Á|ü»\T ø£fió¯ ¢ $|æŒHês¡T.

C
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTqT+∫ düTe÷s¡T 500 eT+~ es¡≈î£ Vü≤]|ü⁄sê ø±+Á¬>düT

ES
yÓ[¢ düe÷y˚XÊ\˝À Hêj·T≈£î\ ñ|üHê´düeTT\T, Ä<˚Xe¯ TT\T $ì ˇø£ ø=‘·Ô Áù|s¡D

rdüTø=ì ‹]– e∫Ã]. eTTK´+>± j·TTe‘·s+¡ yês¡T, sTT‘·s¡ sêC≤´\˝À kÕú|+æ |üã&çq
EM
$<Û+ä >±H˚ sTTø£ÿ&É≈L£ &Ü sê»ø°jT· dü+düú kÕú|+æ ∫ ñ<äéTeTT kÕ–+#·e˝…qì ˇ‹Ô&ç
ÁbÕs¡+_Û+∫]. Ä |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd≥º T ø±+Á¬>düT nqT ù|s¡T‘√ ˇø£ sê»ø°jT·
dü+düú kÕú|æ+#·≈£î+&É ñ+&É{≤ìøÏ M\T˝Òø£b˛sTT+~. õ˝≤¢˝À¢ s√E≈£î s√E e÷πs
©
|ü]dæ‘ú T· \qT, eTTK´+>± j·TTe≈£î˝À¢ yê´|ædTü qÔ ï ndü+‘·è|æ,Ô n\»&çì dü]j·T>∑T Á‘√e˝À

ô|≥ºøb£ ˛‘˚ s√E≈£îs√E n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï ≈£î\, eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äé÷\T yê]ì
‘·eT yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸+#˚ dü÷#·q\T q\T~≈£îÿ\ ø£qT|ü&TÉ #·T+&ÓqT.
eTTdæ+¢ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTqT $+‘· yê<äeTT
uÛ≤s¡‘· düe÷K´ >∑T]+∫q sêC≤´+>∑#≥· eº TT n+^ø£]+|üã&É≥eTT, ôV≤’ <äsêu≤<äT
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ôV≤’ <äØ>±s¡T (ôdô|+º ãs¡T 1937) XÊdüq düu˝ÑÛ À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\

>∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« $<Ûëq Á|üø≥£ q #˚jT· &ÉeTT, eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT, yÓTT<ä\>∑T bıs¡T>∑T
sêÁcÕº\˝À ø±+Á¬>düT Á|üuÛÑT‘ê«\T j˚Ts¡Œ&É≥eTT, eTTdæ¢+©>∑T $»è+_Û+#·&ÉeTT‘√
ôV’≤<äsêu≤<äT eTTdæ¢+\ uÛ≤eq\T ≈£L&É e÷]b˛sTTq$. ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>¥
Hêj·Tø£‘«· eTTq Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú Ä+<√fi¯q Äs¡+_Û+∫q~. ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh+˝À eTTdæ¢+\ dü+K´ 15 XÊ‘·y˚T ñqï|üŒ{ÏøÏ yês¡T Á|üuÛÑTe⁄>±] eT‘·düTú˝Ò
ø±e&É+e\¢ ‘êy˚T sêh+ @\T‘·THêïs¡H˚ ˇø£ ‘·|ü &ÉTuÛ≤eeTT ø£*–+∫]. ì»+>±
$#ê]ùdÔ n~Ûø£ dü+K´˝À ;<äyês¡T eTTdæ+¢ ˝Ò. m+<äs√ ˇø£|ü &ÉT Væ≤+<äTe⁄\T>± qT+&ç,
‘·sT¡ yê‘· ÇkÕ¢+ eT‘·eTT ne\+_+#·T≥e\q eTTdæ+¢ \qTø√ã&ÉT‘ês¡T. ;<ä‘q· +˝À
eTTdæe¢ TH˚, Væ≤+<ä÷ nH˚ es¡uZ <ÒÛ +ä ˝Ò<Tä . Væ≤+<äTe⁄\ ø£+fÒ (n~Ûø±s¡ es¡ØZ ‘ê´) n‘·´~Ûø£
KS
dü+K´˝À, ø±ì yÓTT‘·Ô+ eTTdæ¢+ »HêuÛ≤˝Àì n‹ n\Œdü+K´, C≤^s¡T<ës¡T¢>±H√,
eTq‡ãT<ës¡T>¢ ±H√ ˝Òø£ ñqï‘√<√´>∑T\T>±H√ qT+&ÉTq+‘· e÷Á‘êq yÓTT‘·+Ô eTTdæ+¢
O
≈£î\düT\ú T ª|ü]bÕ*+#·T C≤‹μ j·TqT ‘·|ü uÛ≤eq eTTdæ+¢ Hêj·Tø£‘«· + ø£*–+∫q~.
BO
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé ‘·eT ìj·Te÷e[˝À ÁøÏ+<ä ñ<äV≤ü ]+∫q Á|üø±s¡+>± dües¡D
>±$+∫q~.ªª<˚oj·T Á|üuÛÑTe⁄>±] e´øÏÔ‘·«eTT, dæ+Vü‰düqeTT, yê] eT‘·eTTjÓTTø£ÿ
O
sê»ø°j·T, kÕ+düÿ è‹ø£ Ä<Ûës¡∫Vü≤ïeTT>± Ädü|ò” sêh eTTdæ¢+\ dæú‹ U≤j·T+>±

qT+&Ée˝…qT. á |ü⁄Hê<äT\ Ä<Ûës¡eTT ô|q’ H˚ sêC≤´+>∑ $<ÛëqeTT˝À >±$+#·T Á|ü‹
C
dües¡D˝À Á|üuTÑÛ e⁄ >±] kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT ∫s¡kÕúsTT>± qT+&ÉTq≥T¢ #·÷&Ée˝…qTμμ.

ES
n≥T ôV≤’ <äØ>±s¡T 1937 ôdô|+º ãs¡THÓ\ 22e ‘êØKTq XÊdüq düu˝ÑÛ À sê»ø°jT·
EM
dü+düÿs¡D\T >∑T]+∫ Á|üø£≥q #˚j·TT#·T+&É>±, n<˚s√Eq Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé

Hêj·T≈£î\T ‘·eT dü+düú˝À ô|’q ù|s=ÿqã&çq dües¡D >±$+∫, eTTdæ¢+
kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT nqT ˇø£ Áø=‘·Ô sê»ø°jT· dæ<ëΔ+‘·eTTqT düèwæ+º ∫]. á sê»ø°jT·
©
dæ<ëΔ+‘·eTTqqTdü]+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ìedæ+#·T eTTdæ+¢ \+<äsT¡ bÕ\≈£î\˙,

eTTdæ¢y˚T‘·s¡T\+<äs¡÷ bÕ*‘·T\ì ˇø£ Áø=‘·Ô sê»ø°j·T |ü]dæú‹ ø£*–+∫]. á
dæ<ëΔ+‘·eTTqT s¡÷bı+~+∫q ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©>±s¡\T
es¡Tdü>±, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé n<Û´ä ≈£îå &ÉT, ø±s¡´<ä]Ù>∑ ‘·eT dü+düj
ú TÓ Tø£ÿ ñ<äéTeTT
kÕ–+∫]. á ñ<äéTeTTjÓTTø£ÿ eTTK´ n+X¯eTT\T : (1) Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTqT
Á|ü‹|òTü {Ï+#·T≥— (2) sêh kÕ«‘·+Á‘·éTTq¬ø’ b˛sê&ÉT≥— (3) u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT
ìs√~Û+#·T≥, (4) eTTdæ+¢ \ sê»ø°jT· Wqï‘·éTTqT >∑{|ºÏ sü #¡ T· ≥.

ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À eT‘· ø£˝À¢\eTT\T
sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T sTT{≤¢ ñ+&É>±, sê»<Ûëì |ü≥ºDeTT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À
yÓTT<ä{kÏ Õ] 1938e dü+e‘·‡s¡eTT @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ n\¢sT¡ \T ø=ìï
s√E\es¡≈î£ »]¬>qT. á n\¢sT¡ \˝À ñuÛj Ñ T· Á‘ê u≤>±H˚ ÁbÕD, ns¡ú qwüeº TT ø£*>¬ qT.
eTs¡D+Ï ∫qyê]˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T>±]
sTT<äs› T¡ y˚Tq\T¢+Á&ÉT≈£L&É ñ+&ç]. á s¬ +&ÉT eTTdæ+¢ X¯yê\T kÕj·TT<ÛTä ˝…q’ düTe÷s¡T
25000 eTTdæ¢eTT\ }πs–+|ü⁄‘√ rdüT≈£îyÓfi¢̄>± Ä s√E (7`4`1938) |ü≥ºD|ü⁄
Væ≤+<äTe⁄\T ‘·eT ÁbÕD≤\πø eTT|ü yê{Ï*q¢ <äì n‹ uÛj Ñ T· +‘√ ~qeT+‘ê >∑&|ç ]æ .
ø±ì kÕe÷qýÓTqÆ eTTdæe¢ TT\ô|q’ qTqï ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ Á|üu≤Û e+e\¢ n+‘ê
KS
Á|üXÊ+‘·+>±H˚ »]–b˛sTT+~.
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú eTTK´ düuTÑÛ ´&ÉT, ã<äswY øü ã° T bÕøÏkÕúHé yÓ[q¢ ‘·sT¡ yê‘·
O
‘êqT s¡∫+∫q ñs¡÷› Á>∑+<∏eä TT ªªôV≤’ <äsêu≤<é ø± ñs¡÷E e»yê˝Ÿμμ (ôV≤’ <äsêu≤<äT
BO
jÓTTø£ÿ n_Ûeè~Δ, |ü‘q· eTT)˝À ô|q’ ù|s=ÿqã&çq }πs–+|ü⁄ >∑T]+∫ Áyêdü÷Ô ªªãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>¥>±] ˇø£ ∫qï dü÷#·qô|’ ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº M<∏Tä ˝À¢ ìedæ+#˚ Væ≤+<äTe⁄\
s¡ø£ÔeTT‘√ ¨© Ä&ÉC≤˝Ò≥≥T¢ ñ+&ÓqT. ø±ì Äj·Tq n‹ zs¡TŒ, düVü≤qeTT‘√
O
eTTdæ+¢ \qT n<äT|ü⁄˝À qT+#ÓqTμμ nì ‘·q n_ÛÁbÕj·TeTT yÓ\&¢ +ç #ÓqT.

C
Ä dü+<äs¡“¤+˝À H˚qT ˇø£ $C≤„|üq|üÁ‘·eTT (Memorandum) ìC≤+

ES
Á|üuÛÑT‘·«eTTyê]øÏ |ü+|æ‹ì. n+<äT˝À ª|ü≥ºDeTT˝À ìedæ+#·T Væ≤+<äTe⁄\˝À,

Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] ñqï‘·yTÓ qÆ |ü]bÕ\Hê $<ÛëqeTT, #·≥Øº ‘ê´ XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T ø±bÕ&ÉT
EM
b˛©düT ã+<√ãdüTôÔ |q’ Ä<Ûës¡|&ü ,ç ‘êeTT ‘·eT J$‘·eTT HÓeTà~>± Á|üXÊ+‘·eTT>±

>∑&TÉ |ü⁄‘êeTH˚ $XÊ«düeTT ˝Ò≈î£ +&Éb˛sTTq~. yês¡T, @Á|æ˝Ÿ 7e ‘êØKTq kÕj·TT<ÛTä ˝…q’
©
25y˚\ eTTdæ+¢ \qT ‘·eT ø£+Á{À˝Ÿ˝À qT+∫q eTTdæ+¢ Hêj·T≈£î\ <äjT· , <ëøÏDå éTTô|q’
‘·eT ÁbÕDeTT\T Ä<Ûës¡|ü&ç j·TTqïeì uÛ≤$+#·T‘·THêïμs¡ì, Áyêdæ j·TT+{Ïì.
Ä$C≤„|qü |üÁ‘·eTT˝À sêheTT˝À düèwæ+º #·ã&çq Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düeTdü´qT |ü]o*dü÷,Ô
H˚qT á $<Û+ä >± ≈£L&Ü Áyêdæ‹ì ªªdüŒ èX¯´, ndüŒ èX¯´, s¬ ‘’ T· , »MT+<ës¡T, øö\T<ës¡T,
uÛ÷Ñ kÕ«$T, ≈£L*, j·T»e÷ì, Á|ü», sêE, á˝≤{Ï düeTdü´\ >∑T]+∫ ãj·T\T<˚sT¡ ‘·Tqï
Á|ü‹ ‘·>±<ëqT, ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äéTeTì, ˝Ò<ë e÷qdæø+£ >∑ ªÄs¡´düe÷Jμj·Tì
ù|s¡Tô|≥º&eÉ TT Ä#ês¡yTÓ qÆ ~. Á_{Ïwßü sTT+&çj÷· ˝À n\Œ, n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\ düeTdü´
Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ‘·>±<ë≈£î ø±s¡DeTì uÛ≤$+#·T#·T+&É>±, á sêheTT˝À Á|ü‹ Væ≤+<ä÷

eTTdæ+¢ ‘·>±<ä, bÕ\ø£ bÕ*‘·T\ ‘·>±<ës¡÷|üeTT <ë\TdüTqÔ ï~. düe÷»+˝À j˚T˝≤{Ï
kÕúqeTT˝Òì ˇø£ kÕe÷qýÓTqÆ eTTdæ+¢ ≈£L&É ‘êqT bÕ\ø£es¡eZ TTyê&Éì, Væ≤+<äTe⁄\+‘ê
bÕ*‘·T\ì uÛ≤$düTÔHêï&ÉT. á˝≤{Ï yês¡+‘ê sTTø£ÿ&ç Á|üuÛÑT‘·«+ ªÇkÕ¢MTμ j·Tì,
eTTdæ+¢ \+<äs÷¡ Ä Á|üuTÑÛ ‘·« eTw”Hj é TÓ Tø£ÿ uÛ≤>±\T, ø£˙dü+ Ádü÷ÿ\ì uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
ø±e⁄q Væ≤+<ä÷ »HêuÛ≤˝Àì C≤>∑è‹øÏ dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹ ∫Vü≤ïeTTqT nqTe÷q<äèwæ‘º √
#·÷&É&eÉ TT düV≤ü »yÓTqÆ ~ ` X¯‘êu≤›\qT+&ç Væ≤+<äTe⁄\T Ä#·]+∫q eT‘· dü+ã+<Ûeä T>∑T
Ä#êsê\T≈£L&É ás√E eTTdæ¢+\≈£î #ê˝≤ uÛÑj·T+ø£s¡eTT>± ø£qã&ÉT‘·Tqï$. Çø£
kÕe÷qýÓTqÆ Væ≤+<äTe⁄\T ‘·eT u≤<Û\ä ≈£î eTTK´ø±s¡D+ Á|üuTÑÛ ‘·«y˚Tj·Tì, Ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
‘·eT~ ø±<äì n~ $<˚oj·TT\<äì uÛ≤$düTÔHêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q
XÊK\˝À jÓT+‘· ÁbÕeTTK´+ >∑\yê&Óq’ |üŒ{ÏøÏ jÓT+‘· leT+‘·T&Óq’ |üŒ{Ïø,Ï sêheTT˝À,
KS
düe÷»eTT˝À ‘·q≈£î kÕúqeTT˝Ò<ìä qeTTà‘·THêï&ÉTμμ nì n|üŒ{Ï |ü]dæ‘ú T· \ >∑T]+∫
yêÚ≤´ì+∫j·TT+{Ïì.
O
ˇø£|ü&ÉT yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ ◊ø£´‘· yÓTÆÁ‹, düuÛÑ´‘·≈£î
BO
ù|s¡T>±+∫q ôV≤’ <äsêu≤<äT 1938e Hê{ÏøÏ á $<Û+ä >± e÷]b˛sTTq~. ø±ì ˇø£
$•wü‘º e· ÷Á‘·+ #Ó<]ä b˛≈£î+&ÓqT. Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ \˝ÀqTqï e´øÏ>Ô ‘∑ · ùdïVü≤eTT˝À
O
j˚T˝≤{ÏuÛÒ<ä+ sê≈£î+&ÓqT. |üs¡düŒs¡ ùdïVü≤+, nedüs¡ düeTj·÷q ˇø£] ø=ø£s¡T

C
düV‰ü j·T|ü&TÉ ≥ nH˚ düT>∑TDeTT+&ÓqT.

ES
ùd≥º T ø±+Á¬>dt Ä$sê“¤eeTT

EM
ø±´+düsT¡ ñ|üÁ<äeeTTe˝… düeTwæº bÂs¡eédüú (Body Politic)˝À yê´|æ+#·T#·Tqï

á ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äé÷\‘√ bÂs¡T\qT ‘·|Œæ +∫, yê] <äèwæ,º ÁX¯<Δä HêVü‰«ì+#·T
e÷s¡eZ TT ˇø£fÒ ø£qã&ÉT#·T+&ÓqT. @˝≤+{Ï ≈£î\, eT‘·, uÛ≤wü, ÁbÕ+rj·T uÛ<Ò +ä ˝Òq{Ï,º
©
|üP]Ô sêheTTq≈£î dü+ã+<Ûeä TT>∑\ ˇø£ C≤rj·T dü+düú kÕú|+æ ∫ bÂs¡T\qT, eTTK´+>±
j·TTe‘·s+¡ yê]ì Ä dü+dü˝ú ÀøÏ ˝≤–, yê]øÏ dü]j·T>∑T e÷s¡eZ TT #·÷|æ+#·&eÉ TT.
ô|<ä\› T á nedüse¡ TT Á>∑V≤æ +∫, ‘·eT á ñ<˚X› e¯ TT HÓsy¡ s˚ T¡ ≥≈£î jÓTH√ï düe÷y˚Xe¯ TT\T
»]|æ]. u≤>± ≈£îå Dí+>± Ä˝À∫+∫ 1938e dü+e‘·‡s¡|⁄ü p˝…’ HÓ\˝À ªªôV≤’ <äsêã<äT
ùd≥º T ø±+Á¬>düTμμ nqTù|s¡T‘√ ˇø£ ‘ê‘êÿ*ø£ dü+düú j˚TsêŒ≥T#˚d]æ . á ‘ê‘êÿ*ø£
sêh ø£+Á¬>düT ñ<˚X› e¯ TT\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ Á|ü»\ düV≤ü ø±s¡eTT yê+∫Ûd÷ü Ô jÓT≈£îÿe≈£î jÓT≈£îÿe
dü+K´˝À düuTÑÛ ´\T #˚s&¡ ÜìøÏ Ä>∑dTü Hº \Ó ˝À n|”\T #˚d]æ . á n|”\T˝À Væ≤+<äTe⁄\T,

eTTdæ+¢ \T ˇø£]ô|’ H=ø£]øÏ ñqï nqTe÷qeTT bÕs¡Á<√* Ädü|⁄üò C≤V”≤ e+X¯ sêE\
bÕ\q ÁøÏ+<ä u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä ø¬ ’ j˚Tø£+ ø±e\j·TTqì ÁbÕ]ú+∫].
Ç+‘·{Ï‘√ ‘·è|æÔ|ü&Éø£ ø=+<äs¡T ‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{° düuÛÑT´\T, ø=+<äs¡T eTTdæ¢+
Hêj·T≈£î\‘√ ø£\TdüTø=ì dü+uÛ≤wüD\T »]|æ]. ø±ì eTTdæ+¢ Hêj·T≈£î\T j˚Te÷Á‘·+
kÕqTuÛÑ÷‹ #·÷|æ+#·ø£b˛sTT]. n+<äT˝À ø=+<äs¡T á sêh+˝À á˝≤{Ï dü+düúH˚
nqedüse¡ Tì, u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq¬ø’ ñ<äéT e÷s¡+_Û+#·T≥ sêh ÁX‚jT· düT‡πø
ô|<ä› <Óã“ nì yê~+∫]. ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕ<Û´ä eTT ø±<äì].
‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{° düe÷y˚X≈¯ î£ &ÉT (Convener) ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄>±s¡T ø=+<äsT¡
eTTdæ+¢ ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£\TdüTø√>± yês¡T ñ‘ê‡Vü≤eTT‘√ düV‰ü j·T|ü&TÉ q≥T\ yê>±›q+
KS
#˚d]æ . ø±ì dü+düôú |q’ Á|üuTÑÛ ‘·«+yê] ìùw<Ûë»„ Ä Á|üjT· ‘êï\˝À n&ÉT‘¶ –· ˝…qT.
O
Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T ãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\ô|’q qT+&çq ìã+<Ûäq\qT ø=+‘·es¡≈£î
q&É*+∫]. ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ qT ªnμ, ªÄμ nqT s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +∫ (n) ÁøÏ+~øÏ
BO
e#·TÃq{Ïº kÕ+|òTæ ø£, kÕ+düÿ è‹ø£, kÕVæ≤‘·´ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ãVæ≤s¡+>∑ düuÑÛ j˚TsêŒ≥Tes¡≈î£
nqTeT‹ bı+<äqedüs¡+˝Ò<äT. ø±ì düe÷#ês¡eTT e÷Á‘·+ Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\≈£î
O
‘Ó\T|üe\j·TTq˙ (Ä) ÁøÏ+~øÏ e#·TÃ $T–*q nìï düu\ÑÛ >∑T]+∫ nqTeT‹ bı+<äT≥
C
nedüs¡eTì ìs¡ísTT+∫]. á $<Ûä+>± sê»ø°j·Tø£ düuÛÑ\es¡≈£î Ä»„\˝À j˚T˝≤{Ï

ES
e÷s¡TŒ ø±˝Ò<Tä .
á ìã+<Ûqä \ qqTdü]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹ bı+~ s¬ +&Ée eTVü‰sêh eTVü‰düuÑÛ
EM
ñkÕàHêu≤<äT õ˝≤¢˝Àì ˝≤‘·÷s¡T |ü≥Dº eTT˝À 1938 pHé HÓ\˝À »]¬>qT. ˝≤‘·÷s¡T,
s¡C≤ø±s¡THêj·T≈£î&Óq’ U≤dæ+ s¡J«>±] ìyêdüd\úü +— Äs¡´düe÷»+ yê] ø±s¡´ø±\bÕ\
©
eTTK´ øπ +Á<äeTì ≈£L&Ü nì|æ+#·Tø=ìj·TT+&ÓqT. á düu˝ÑÛ À Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T sê»ø°jT·

$wüjT· eTT˝Ò$j·TT #·]Ã+#·≈L£ &É<ìä ÄC≤„|+æ ∫]. ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À »]–q
Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ n\¢s¡T\ >∑T]+∫, n<Ûä´øå√|üHê´düeTT˝Àø±ì, ˝Òø£ rsêàqeTT
s¡÷|üeTT˝Àø±ì j˚T$<Ûyä TÓ qÆ #·sÃ¡ »s¡T>∑≈L£ &É<ìä ìùw~Û+∫]. ø±ì eTs¡sêƒ «&É ÁbÕ+‘·|⁄ü
q\T~≈£îÿ\qT+∫ e∫Ãq Á|ü‹ ì<ÛäT\T á n\¢s¡T\>∑T]+∫ ãVæ≤s¡+>∑ $#ês¡D
»s¡T|üe\j·TTqH˚ rsêàqeTTqT e<äT\Tø=qT≥≈£î dæ<|Δä &ü øÉ b£ ˛sTT]. ø£˝ø… sº£ T¡ rsêàqeTT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&ÜìøÏ nqTeT‹ q$« ìsêø£]+#ÓqT. Á|ü‹ì<ÛTä \T Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTTq≈£î

$s¡T<äeΔ TT>∑ ‘·eT ìs¡dqü qT Á|üø{£ dÏ ÷ü Ô bÂs¡d‘ü «· Vü≤≈£îÿ\T nD>∑Á<=ø£ÿã&ÉT≥>∑T]+∫
ˇø£ rsêàqeTT q+^ø£]+∫]. Ç+‘·{‘Ï √ á düe÷y˚X¯ eT+‘·yTÓ T+<ÓqT.
XÊdüH√\¢+|òTü qeTTq≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£
bÂs¡d‘ü «· |ü⁄ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫q rsêàHêqTkÕs¡eTT XÊdüH√\¢+|òTü qeTTq≈£î ‘·>T∑
uÛ÷Ñ $Tø£ dæ<|Δä sü #¡ T· ñ<˚X› e¯ TT‘√ eTT>∑T]Z düuTÑÛ ´\ ø£$T{° j˚TsêŒ≥T#˚jT· ã&ÓqT. kÕ«MT
sêe÷q+<ä rs¡>ú ±s¡T á ø£$T{° düe÷y˚X≈¯ î£ \T>± HÓqTïø√ã&ç]. Ç+‘·{‘Ï √ kÕ«MTJ
yÓ÷$THêu≤<äT ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\‘√ qTqï ‘·eT dü+ã+<Ûeä TT e<äT\Tø=ì sê»ø°jT·
s¡+>∑+˝À Á|üy•˚ +∫]. Çø£ÿ&ç qT+∫ kÕ«MTJ ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ øπ +Á<ä+ ôV≤’ <äsêu≤<äT
KS
|ü≥Dº eTTq≈£î e÷s¡TÃø=ì].
Ä>∑dTü º 1938˝À Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ôV≤’ <äØ>±s¡T sêh XÊdüq düu˝ÑÛ À qT|üq´dæd÷ü ,Ô
O
ªªìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\≈£î $s¡T<ä+Δ >± ˝Ò<Tä . ø±ì n~Ûød£ +ü U≤´≈£î\
BO
eT‘·|üø£åbÕ‘· (Majority Community) dæ<ëΔ+‘ê\ô|’q sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\qT
e´‹πsøÏdTü +Ô ~. ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ≈£î\eTT, ˝Òø£ es¡eZ TTyê]øÏ n~Ûø±s¡eTT ˇ|üŒC…|Œü e˝…qqT
O
ø√]ø£qT eTqdüT‡˝À ô|≥Tºø=ì n_Ûeè~Δ ø√πs yê]ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Áb˛‘·‡Væ≤+#·<Tä μμ nì

C
ñ<ëÈ{+Ï ∫]. ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·eTTq≈£î $T+∫, düe÷»eTT ˝Òø£ sêheTTq≈£î $s¡T<äyΔ TÓ qÆ
ES
H˚se¡ TT, sê»Á<√Vü≤eTT eTs=ø£{Ï ˝Ò<ìä ]. ªªy˚TeTT eTTdæ+¢ kÕ«‘·+Á‘·éTT ˝Òø£ Væ≤+<ä÷
kÕ«‘·+Á‘·éTT ˝Òø£ eTTdæ+¢ \ sê»ø°j÷· _Ûeè~Δ j·TqT |ü<Cä ≤\eTT˝À Ä˝À∫+#·C≤\eTμμì
EM
Á|üø£{Ï+∫]. n+‘˚ø±ø£ ªªsê»ø°j·÷_Ûeè~Δ, kÕ«‘·+Á‘·éTTqT ì»+>± ã\|ü]#˚yê]

Á|ü<eä∏ Tø£seÔ¡ ý˚TeTq>± yê] nqTj·÷j·TT˝À¢qT+∫ nqTe÷qÁ>∑dTü \Ô qT rdæyj ˚ ÷· ˝….
ˇø£] H=ø£sT¡ qeTTàq{Ï,º ˝Òø£ $X¯«dæ+#·Tq{Ï,º C≤‹jÓTTø£ÿ ì»yÓTqÆ Á|ü‹ì<ÛTä \eTì
©
s¡TEe⁄#˚dTü ø√yê˝…qìμμ uÀ~Û+∫]. ªªá $<Û+ä >± ˇø£kÕs¡«»ìø£ (common) y˚~ø£≈î£

|ü⁄Hê<äT\T y˚jT· e˝…qT. n{≤¢ »]–‘˚H˚ yê] ø√]ø£\ô|q’ dü+|üPs¡+í >± Ä˝À∫+#·T≥≈£î
ˇø£ e÷s¡+Z ø£qã&ÉT‘·T+~. ì»+>± Ä˝≤{Ï |ü]dæ‹ú ˝ÀH˚ yê] ø√]ø£\˝À eT¬ses¡T
n&ÉT¶ sêC≤\μμs¡ì ≈£L&Ü Á|üø{£ +Ï ∫].
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Äy˚X¯|üP]‘·yÓTÆq á ñ|üHê´düeTT˝À yê¬se«]ì, j˚T ‘Ó>∑≈£î
#Ó+~qyê]ì, j˚T ñ<äéTeTT qT<˚›•+∫ dü÷∫+∫Hês√ Ä $wüj·TeTT n+<äs¡T
Á>∑V≤æ +∫]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T eTT+<äT rdüTø√<ä\∫q >∑{ºÏ #·s´¡ qT >∑T]+∫ ≈£L&É n+<äsT¡

}Væ≤+∫]. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« dü+ø£\ŒeTT ≈£L&É eT‘· |üøbå£ Õ‘·eTì, á ñ<˚X› e¯ TT‘√
@s¡Œ&ÉT Á|ü‹ dü+düú eT‘· |üøbå£ Õ‘· dü+düj
ú T· ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+#·T≈£îqï≥T¢ ‘˚*b˛sTTq~.
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ñ|üHê´kÕq+‘·se¡ TT ‘ê‘êÿ*ø£ ø±+Á¬>düT ø£$T{°yês¡T Áb˛¬>’ yê]
ñ|üHê´düeTTqT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì ≈£î\eT‘·|øü bå£ Õ‘·eTTqT K+&çd÷ü Ô C≤rj·T uÛ≤yê\T>∑\
nìï≈£î˝≤\yê]ì ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT˝À #˚sT¡ ≥≈£î ÁbÕ]ú+∫]. ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dt
ìj·Te÷e[ì n+^ø£]+∫]. @˝≤+{Ï uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&Ü n+<äsT¡ #˚s{¡ ≤ìøÏ ùd{º Ÿ
ø±+Á¬>düT <ë«s¡eTT\T ‘Ó]∫ j·TTqïeH˚ $wüjT· eTT düŒwü|º sü ∫¡ ]. ≈£î\, eT‘· |üøbå£ Õ‘·
dü+dü\ú ˝À <˚ì‘√HÓH’ ê dü+ã+<Ûeä TT>∑\ j˚T e´øÏ≈Ô L£ &É ø±+Á¬>düT dü+düú jÓTTø£ÿ n~Ûø±s¡
¨<ë˝Àø±ì ˝Òø£ ø±+Á¬>düT eédü‘ú √ dü+ã+<Ûeä TT>∑\ j˚T ø£$T{°˝À düuTÑÛ ´&ÉT>±ø±ì
KS
mqTïø√ã&ÉC≤\&Éì ìs¡sí TT+∫].
O
ø±+Á¬>düT ‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{°yê] Ä|”\T qqTdü]+∫ düTe÷s¡T 1200 eT+~
düuTÑÛ ´\T #˚]]. Bì‘·sê«‘· jÓTìïø£\T »s¡T|ü⁄≥≈£î 1938e ôdô|+º ãs¡T HÓ\ 9e ‘˚~,
BO
düuTÑÛ ´\ MT{Ï+>∑Tø¬ ’ ìs¡sí TT+|üã&ÓqT.
O
‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{° düe÷y˚X¯≈£î\T ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±s¡T ‘·eT |üÁ‹ø±

Á|üø≥£ q˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT≈£î Ç+&çjT· Hé H˚wqü ˝Ÿ ø±+Á¬>düT‘√ j˚T˝≤{Ï
C
dü+ã+<Û+ä ˝Ò<˙ä , á dü+düú ‘·q ñ<˚X› e¯ TT\qT, ø±s¡´Áø£eTeTT\ qqTdü]+∫ á sêh

ES
Á|ü»\es¡øπ dü+ã+~Û+∫ j·TT+&É>\∑ <äì, sê»ø°jT· +>∑>±ì, ˝Òø£ eT‘·Ø‘ê´>±ì ãj·T≥

|üì#˚jT· T#·Tqï j˚T dü+dü‘ú √ eéVü≤]+#·<ìä düŒwü|º sü ∫¡ ]. Ädü|”ò e+X¯|⁄ü sêE\
EM
>∑T]+∫, ‘·s¡‘·sê\qT+∫ Á|ü»\˝À qTqï sê»uÛÑøÏÔ, $XÊ«düeTTô|’qH˚ á dü+düú

Ä<Ûës¡|&ü j
ç T· Tqï<äì, Ädü|”ò e+X¯|⁄ü sêE\ #ÛÁ· ‘·eTT ÁøÏ+<äH˚ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
©
kÕ<Ûqä eTT á dü+düú ñ<˚X› e¯ Tì $XÊ«dü+ ø£*–+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+∫].

ùd≥º Tø±+Á¬>düTô|’ ìùw<Ûeä TT
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ôdô|+º ãs¡THÓ\ yÓTT<ä{yÏ ês¡+˝À ìC≤+>±] |òsü êàHé<ë«s¡ ª<äd÷ü sÔ T¡ ˝Ÿ
neT˝Ÿ ‘·V≤ü |ü⁄E neTH˚ neTàμ (Á|üC≤ dü+s¡øDå£ #·≥eº TT) neT\T˝À ô|{Ï]º . Ç~,
sTT+‘·es¡≈£î Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À neT\T˝ÀqTqï ÁøÏ$Tq˝Ÿ ˝≤ nyÓT+&ÉTyÓT+≥T
Ä≈£î˝º ≤{Ï<ìä #Ó|Œü e#·TÃqT.

‘ê‘êÿ*ø£ ø±+Á¬>düT eTTK´düuTÑÛ ´&ÉqTø√ã&ÉT sêe÷#ê] >±]ì ÄVü‰«ì+∫ sêh
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±s¡T >ös¡e eTsê´<ä\‘√ yê]ì ø£\TdüTø=ì]. C≤rj·T <äèø£Œ<∏eä TT‘√
ˇø£ kÕs¡«»ìø£ y˚~ø£ ìsêàDeTT >∑T]+∫ sêe÷#ê]>±s¡T #˚jT· T Á|üjT· ‘·ïeTT, ø£èwæ‘√
‘ê eTìï$<Ûë\ düV≤ü ø£]+‘·TeTì $XÊ«dü+ ø£*–+∫]. ˇø£s√E ‘·sê«‘·H,˚ nq>±
7e ôdô|+º ãs¡THê&ÉT, ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd≥º T ø±+Á¬>düT #·≥$º s¡T<äyΔ TÓ qÆ dü+düj
ú T· ì Á|üø{£ dÏ ÷ü Ô
n~ ìùw~Û+|üã&ÓqT! Äs√E kÕj·T+Á‘·yT˚ ø=‘ê«˝Ÿ>±s¡T (City Police Commissioner)
sêe÷#ê]>±]ì ‘·eT Ä|òd” Tü ≈£î |æ*|æ+#·Tø=ì 9e ôdô|+º ãs¡THê&ÉT sêe÷#ê]>±]+{Ï˝À
»s¡T>∑e\dæjT· Tqï ùd≥º T ø±+Á¬>düT MT{Ï+>∑T, yê] sTT+{Ï Äes¡D˝À »s¡T>∑≈L£ &É<ìä ,
»]–qjÓT&É\ yê] >∑èVü≤eTTqT Á|üuÛÑT‘·«eTT eX¯|üs¡#·Tø=qTqì Á|üuÛÑT‘·« ìs¡íj·T+
KS
$ì|æ+∫]. 9e ôdô|º+ãs¡T ‘˚~Hê&ÉT »s¡T|üe\dæq ø±+Á¬>düT MT{Ï+>∑T yêsTT<ë
y˚j·Tã&ÓqT.
O
Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T ‘·eT ìùw<Ûë»„˝À ùdº≥T ø±+Á¬>düT ˇø£ ≈£î\eT‘· |üø£åbÕ‘·
BO
dü+düjú T· ì, Á|ü»\qT yÓ÷dü–+#·T≥≈£î, uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>düT ù|s¡T ô|≥Tºø√ã&çq<äì,
uÛ≤s¡‘C· ≤rj·T ø±+Á¬>düT <˚oj·T sêC≤´˝˝À »s¡T>∑T Ä+‘·s+¡ –ø£ ñ<äé÷\ dü+<äs“¡ e¤ TTq
O
‘·eT ù|s¡T ñ|üj÷Ó >∑|sü #¡ ≈· L£ &É<ìä ìs¡sí TT+∫q|üŒ{ÏøÏ sTTø£ÿ&É Ä ù|s¡T‘√H˚ ñ<äéTeTT
C
kÕ–+#·e˝…qì ‘·\+∫Hês¡ì H˚sês√|üD #˚d÷ü Ô á ù|s¡Te\q nqedüs+¡ >±, Bì

ES
dü+ã+<Ûä+ Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À qTqï dü+düú‘√ qTqï≥Tº Á|ü»˝À¢ n_ÛÁbÕj·T+

ø£\T>∑T‘·T+<äìj·TT Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À qTqï Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T sTTø£ÿ&É ˝Òq+<äTq
EM
á dü+düú nedüse¡ TT˝Ò<ìä j·TT Á|üø{£ +Ï ∫].

Bìô|q’ ‘ê‘êÿ*ø£ ø±+Á¬>düT ø£$T{°yês¡T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ø=+‘· dü+<ÛëqeTT »]|æ].
ø±ì nìï Á|üjT· ‘·ïeTT\T $|ò\ü eTjÓT´qT.
©
★ ★ ★

mì$T<äe Á|üøs£ D¡ eTT
<˚oj·T sêC≤´\˝À ñ<äé÷\T ` dü‘ê´Á>∑V‰ü \T
ñ‘·Ôs¡eTT, <äøÏåDeTT, |ü•ÃeTeTT, ‘·÷s¡TŒ nH˚ uÛÒ<äeTT ˝Ò≈£î+&É Äùd‘·T
KS
Væ≤e÷#·\|üs´¡ +‘·+ <ë<ë|ü⁄ nìï <˚oj·T sêC≤´\˝À Á|üC≤ñ<äéTeTT yê´|æ+∫q~.
sê»ø√≥, »j·T|üPs¡T, Á{≤e+≈£Ls¡T, ø£wà” s¡T, yÓTdÆ ÷ü s¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT yÓTT<ä\>∑T nìï
O
sêC≤´\˝À kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. Á|ü»\ XÊdüH√\¢+|òTü qeTT, Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄
BO
nD∫y˚ j · T T #· s ¡ ´ \T, ~q ø±s¡ ´ Áø£ e T+˝À #˚ ] b˛sTTq$. Á{≤e+≈£ L s¡ T ˝À,
ªVæ≤+<äT‘·«eTTμqT, ªVæ≤+<ä÷sê»éTTμqT, Åø¬ d’ eÔü ⁄\ qT+&ç— ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ªÇkÕ¢+μqT,
O
ªeTTdæ+¢ sê»éTTμqT Væ≤+<äTe⁄\qT+&ç— ø£wà” s¡T˝À ªVæ≤+<äT‘·«eTTμqT, ªVæ≤+<ä÷ sê»éTTμqT

C
eTTdæ¢+\qT+&ç (Äj·÷ sêÁcÕº\˝Àì n~Ûø£ dü+K´ ≈£î˝≤\yê] ª$<Ûä«+düø£ #·s¡´\μ

qT+&ç) dü+s¡ø+åÏ #·e\j·TTqH˚ ù|s¡T‘√, Á|ü»\ kÕ«‘·+Á‘˚´#·Ã,¤ ñ‘ê‡Vü≤eTTqT nD>∑Á<=≈£îÿ
ES
#·s´¡ \T, j˚T˝≤{Ï $y˚#q· eTT ˝Ò≈î£ +&É rdüTø√ã&ÓqT.

EM
eT‘· |üøbå£ Õ‘·d+ü düú ìs¡«#·qeTT

>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·« ìùw<Ûë»„ >∑T]+∫
©
‘·eT n_ÛÁbÕj·÷ìï sTT≥T¢ yÓ\&¢ +ç ∫]. ªªeT‘·eTT qqTdü]+∫ n~Ûø£ dü+K´˝À ˇπø
≈£î\eTTyês¡T ìedæ+#·T sêheTT˝À ≈£î\eT‘· |üø£åbÕ‘·eTqT<ëìøÏ ns¡úy˚T$T
ø±C≤\T‘·T+~? n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À ˇπøeT‘· $XÊ«düeTT>∑\ »HêuÛ≤ ìedæ+#·T ø£wà” s¡T
˝Òø£ dü]Vü≤<äT› sêÁcÕº\˝À ≈£î\eT‘· |üø£åbÕ‘·eTTq≈£î ns¡úy˚T$T ø±C≤\T‘·T+~?
á ªn\Œdü+K´μ |æ&çyê<äeTT ˇø£ ø°\T>∑Ti¿eTTô|’q ø=+‘·<ä÷s¡eTTes¡≈£î düyê]
#˚j·TTq≥T\, |üìøÏsêe#·TÃqT. ø±ì á n\Œdü+K´ ø£˙dü+, dü+U≤´‘·àø£eTT>∑
ñ∫‘·yTÓ qÆ {Ïº kÕúsTT >∑\~>±HÓH’ ê ñ+&Ée\j·TTqT. ˇπøe´øÏ>Ô \∑ n\Œdü+K´≈£L&É dü+|üPs¡í
Hê´j·TeTTqT Ä•+#·e#·TÃqT. ø±ì á˝≤{Ï n\Œdü+K´≈£î sê»ø°jT· s¡+>∑+˝À j˚TMT

kÕúqeTT+&É C≤\<äT. n‘·´\Œdü+K´≈£î dü+ã+~Û+∫q j˚T e´øÏj Ô TÆÓ q n~Ûø±s¡eTT bı+~‘˚,
n‘·&TÉ ‘·q Á>∑÷|ü⁄ Á|ü‹ì~Û>±ø±ø£ ‘·q jÓ÷>∑´‘· (Merit) e\¢H˚ n~Ûø±s¡|<ü $ä bı+~Hê&Éì
nì|æ+#·Tø=qTqT. ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·eTqT X¯ãe› TTjÓTTø£ÿ @ ns¡eú TT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À
ne>∑‘y· TÓ qÆ <√, Ä ns¡eú TTqTã{Ïº ôV≤’ <äsêu≤<äT ªªùd≥º T ø±+Á¬>düT ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·ddü +ü düú
ø£<ë|æ ø±C≤\<äTμμ. eTVü‰‘·Tàì rs¡TŒ Á|üu≤Û eeTT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTô|q’ jÓT≥T¢ |ü&CÉ ≤\T‘·T+~?
n~ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T! @$T Á|üu≤Û eeTT |ü&˝É <Ò Tä .
sê»ø°jT· Vü≤≈£îÿ\ø=s¡≈î£ dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
sêheTT˝Àì ‘ê‘êÿ*ø£ ø±+Á¬>düT ø£$T{°yês¡T Ä#·sD¡ j ° T· yÓTqÆ Á|ü‘êé÷ïj·TeTT\
>∑T]+∫ Ä˝À∫+∫]. ‘·T<ä≈î£ dü‘ê´Á>∑V≤ü y˚T nìyês¡ýÓTqÆ Á|ü‘êé÷ïj·T #·s´¡ j·TqT
KS
ìs¡jí ÷· ìøÏ e∫Ã]. ‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{° s¡<Tä #› j ˚ T· ã&ÓqT. <ëì kÕúqeTTq #·sê´ø£$T{°
(Action Committee) kÕú|æ+#·ã&ÓqT. >√$+<äsêe⁄ Hêq˝Ÿ>±s¡T n<Ûä´≈£åî\T>±
O
ìj·T$T‘·T˝…’]. sê+øÏwüHé <Ûä÷‘Y>±s¡T ø±s¡´<ä]Ù>±, »Hês¡›qsêe⁄ <˚XÊsTT, sê$
BO
Hêsêj·TD¬s&ç,¶ lìyêdüsêe⁄ uÀπsø£sT¡ >±s¡\T düuTÑÛ ´\T>± ìj·T$T+|üã&ç]. >√$+<äsêe⁄
Hêq˝Ÿ>±s¡T eTs¡sêƒ «&É ÁbÕ+‘·+yês¡T. Ms¡T Hê´j·Tyê~>± Á|üU≤´‹ >±+∫Hês¡T. eTVü‰sêh
O
eTVü‰düuÑÛ yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯ n<Û´ä ≈£îå \T, ejÓ÷eè<äT\Δ T ` düV≤ü ø±s√<äéTeTT‘√ M]øÏ
düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT+&˚~. Ms¡T Á|ü<eä∏ T ª&çøπ ≥º sYμ>± 1938e dü+e‘·‡s¡|⁄ü nø√ºãs¡T
C
24e ‘êØKTq ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd≥º T ø±+Á¬>düT kÕú|+æ #·ã&çq≥T¢ Á|üø{£ +Ï ∫, XÊdüH√\¢+|òTü q
ES
ñ<äéT e÷s¡+_Û+∫]. yÓ+≥H˚ Ms¡T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \j·TTø£+Ô >± |ü≥Tºã&ç ˇø£ HÓ\
kÕe÷q´ C…\’ T•ø£å nqTuÛ$Ñ +∫].
EM
Ç+‘·es¡≈£î e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄. ø±oHê<∏äsêe⁄ yÓ’<ä´, ã÷s¡TZ\

sêeTø£èwüsí êe⁄, ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç,¶ õ.sêe÷#ê] >±s¡\T Á|üC≤J$‘·eTTq≈£î
Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+∫q ô|<ä\› T. dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé ‹]àõ ìs¡“j ¤ T· +>± nìï ñ<äé÷\˝À
©
düVü≤ø£]dü÷Ô uÛ≤>∑+ rdüT≈£î+≥÷ e∫ÃHês¡T. Ms¡+‘ê ôV’≤<äsêu≤<äT ùdº{Ÿ ø±+Á¬>düT

kÕú|+æ #·T≥˝À eTT+<äT≈£î e∫Ãqyês¡T. Ms¡+<äsT¡ Á|üd~æ >Δ ±+∫q Hê´j·Tyê<äT\T.
M]˝À jÓTe]øÏ ≈£L&Ü j˚T˝≤{Ï ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· dü+dü‘ú √ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä .
Ms¡+<äs¡T C≤rj·Tyê<äT˝Ò. Ms¡+<ä]ø° Á|üC≤kÕ«eT´+ô|’q >±&ÛÉ$XÊ«düeTT+&˚~.
dü+<ÛëqeTT, düe÷<ÛëqeTT (Negotiation and Compromise) ˝≤+{Ï Á|üC≤kÕ«eT´ eTTK´
n+X¯eTT\qT $X¯«dæ+#·Tyês¡T. Ms¡+<äsT¡ dü+$<Ûëq Hê´j·TXÊgeTT (Constitutional
Law) qT qy˚Tàyês¡T. ø±e⁄q dü+$<Ûëq düeTà‘·eTT˝…q ’ |ü]Vü‰s¡eTT\ô|q’ M]øÏ $XÊ«dü+

ñ+&˚~. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, ˇø£ Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ sê»ø°jT· ñ<äéTeTTqT
q&ÉT|ü⁄≈£îH˚ ñ<˚X› e¯ TT‘√ kÕú|+æ ∫q ˇø£ dü+düqú T #·≥$º s¡T<äyΔ TÓ qÆ <äì Á|üø{£ +Ï ∫, n{Ïº
dü+ø£\ŒeTTô|q’ H˚ ìùw<Ûë»„ ô|fÒdº æ dü+<ÛëqeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷s¡eZ TT\ìïj·TT
eT÷dæy˚dæ, sê»ø°j·÷\˝À $T‘·yê<äeTTq≈£î kÕúq+ ˝Ò≈£î+&É #˚dæ, n‹yê<äeTTqT
Áb˛‘·‡Væ≤+∫q~. $~Û j˚T$<Û+ä >± qTqï<√, ‘Ó*dæø=qT≥ jÓTe]eX¯+? düØ>± ˇø£
<äXÊã›+≈£L&É >∑&Éeø£eTT+<˚ sêÁcÕºìπø$T>∑‹ |ü≥ºqTqï<√ Á|üuÛÑT‘·« n~ÛH˚‘·\T
}Væ≤+#·˝<Ò Tä . yê]˝À sê»ø°jT· <ä÷s¡<èä wæº (Statesmanship) X¯SqéTH˚ #ÓbÕŒ˝….
ø±\eTT jÓTe]ø√düse¡ T÷ Ä>∑<Tä . ùd≥º T ø±+Á¬>düT ñ<äéT Hêj·Tø£‘«· eTT kÕ«MT
sêe÷q+<ärs¡ú Vü≤dü>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ ~. yês¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ª#ê´˝…+õμ sTT∫Ã].
KS
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± ‘·q ùdqq+‘·qT ôV≤#·Ã]+#·T#·T X¯+KeTTqT |üP]+∫].
ùdº≥T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑VüQ\ ¬s+&Ée<äX¯ Hêj·T≈£î&ÉT>± kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡ú
O
XÊdüH√\¢+|òüTqeTT>±$+∫, ‘·eT düVü≤#·s¡T\ j·TTø£ÔeTT>± |ü≥Tºã&ç]. M]øÏ ˇø£
j˚T&Ü~qs¡Δ+ ø£]ƒq C…’\T•ø£å, M] düVü≤#·s¡T\≈£î ‘=$Tà<˚dæ HÓ\\ ø£]ƒq C…’\T•ø£å
BO
$~Û+|üã&ÓqT.
O
dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT q&É|⁄ü ≥≈£î s¬ +&ÉT eTTK´πø+Á<ë˝ÒsêŒ≥T #˚jT· ã&ÓqT. ˇø£{Ï

ôV≤’ <äsêu≤<äTq e÷ ‘·eTTà&ÉT eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄, ~>∑+ãsY sêe⁄ _+<äT,
C
Vü≤]X¯Ã+Á<ä ôV≤&Ü¶ >±s¡\ nBÛqeTT˝ÀqT, s¬ +&Ée~ ne⁄s¡+>±u≤<äT˝À >√$+<ä<ëdüT

ES
wüsê|òü⁄ nBÛqeTT˝ÀqT+&˚~. dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT >∑T]+∫ bÕ¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÉeTT,

dü‘ê´Á>∑VQü \ C≤_‘ê\T dæ<|Δä sü #¡ T· ≥˝≤+{Ï |üqT\T á øπ +Á<ë\˝À »s¡T>∑T#·T+&ÓqT.
EM
bÕ¢qT Á|üø±s¡eTT dü‘ê´Á>∑VüQ\ <äfi≤\T XÊdüH√\¢+|òüTqeTT >±$+∫ C…’\T•ø£å

nqTuÛ$Ñ +∫].
©
eT‘·ùd«#·Ãø¤ =s¡≈î£ dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT

ùd≥º Tø±+Á¬>düT ñ<äéTeTT »s¡T>∑T s√E˝À¢H,˚ Äs¡´düe÷»eTTyê], eT‘·ùd«#·Ãø¬¤ ’
dü‘ê´Á>∑¨<äéT e÷s¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. Væ≤+<ä÷ bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·´ dü+|òTü eTT (Hindu Civil
Liberties Union) yês¡T≈£L&É ‘·eT ñ<äéT e÷s¡+_Û+∫]. á $<Û+ ä >± ùd≥º T ø±+Á¬>düT,
Äs¡´düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷ bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·´ dü+|òTü eTqT ù|s¡T‘√ Væ≤+<ä÷eTVü‰düu,ÑÛ ˇπøkÕ]
eT÷&ÉT yÓ|’ ⁄ü \qT+∫ »s¡T|ü⁄ XÊdüH√\¢+|òTü q ñ<äé÷\e\q sê»ø°jT· yê‘êes¡D+
ø£\Twæ‘y· TÓ Æ j·TT+&Óqì #Ó|Œü e#·TÃqT.

qs¡d+æ >∑sêe⁄ ` ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ dü+uÛ≤wüD\T
<ë<ë|ü⁄ á s√E˝À¢H˚ H˚qT ªªÇ‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéμμ Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY»+>∑T >±]‘√ dü+uÛ≤wüD\T »]|æ‹ì. Hê eTTdæ+¢ ùdïVæ≤‘·T\T ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢ \T
‘·eT uÛ$Ñ wü´‘·TÔ >∑T]+∫ #ê\ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêïs¡ì, eTTdæ+¢ Hêj·T≈£î\‘√ dü+<ÛëqeTT
»]|æ, eTTdæ+¢ \≈£î ø=+‘· HÓeTà~ ø£*–+∫‘˚ #ê\T ` n+‘ê u≤>∑T|ü&TÉ ‘·T+<äì $XÊ«dü+
ø£*+Z #·&+É e\¢, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£îì‘√ H˚qT dü+uÛ≤wüD\T »s¡T|ü⁄≥≈£î
kÕVü≤dæ+∫‹ì.
H˚qT ˇø£ |üÁ‹ø± s¡#s· TT‘·>± ùd«#·Ã>¤ ± Hê n_ÛÁbÕj·TeTT\qT yÓ\&¢ +ç #·T#·T,
KS
@˝≤+{Ï ≈£î\ eT‘·uÛÒ<äeTT bÕ{Ï+#·≈£î+&É ùd«#·Ã¤>± $eT]Ù+#˚yê&ÉqT. Væ≤+<ä÷
ùdïVæ≤‘·T˝…+<äs√ qqTï eTTdæ¢+ |üø£åbÕ‹ j·Tì uÛ≤$+#˚yês¡T. n<˚$<Ûä+>± eTTdæ¢+
O
ùdïVæ≤‘·T˝…+<äs√ ªª$<Û«ä +dü #·s´¡ \Tμμ, ªªeTTdæ+¢ eT‘· <˚«wü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\Tμμ nqT Væ≤+<ä÷
Hêj·T≈£î\ ñ<äé÷\qT ã\|üsT¡ kÕÔqì uÛ≤$+#˚yês¡T. H˚qT Væ≤+<ä÷èTTdæ+¢ ◊ø£´‘·
BO
ù|s¡T‘√ Væ≤+<ä÷èTTdæ+¢ ‘·>±<ë\qT+∫ jÓT|ü&É÷ <ä÷s¡+>± qT+&˚yê&ÉqT. ø±ì
Ç<ä+‘ê ‘Ó*dæjT˚ á eéVü‰s¡eTT˝À ø±\T ô|{Ï‹º ì. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±
O
dü»q® T&Éì (gentleman) Hê n_ÛÁbÕj·T+. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eTTdæ+¢ \ Hêj·T≈£î&ÉT>±
C
Äj·Tq˝À eT‘√Hêà<äeTT (Bitotry) ñ+&˚~. Äj·Tq, ªªˇø£ Væ≤+<ä÷ »MT+<ës¡T,

ES
Væ≤+<ä÷ eékÕj·T≈£î&ÉT, Væ≤+<ä÷ ô|≥Tºã&ç<ës¡T&ÉT, Væ≤+<ä÷ ≈£L*, düHê‘·q <Ûsä à¡ eTT

bÕ{Ï + #· T Væ ≤ +<ä ÷ , Äs¡ ´ dü e ÷Jj· T T&É q ã&É T Væ ≤ +<ä ÷ k˛wü * dü T º , Á_{Ï w ü ß
EM
kÕÁe÷»ýê<äeTTqT |üPõ+#·Tyês¡T, yÓTT‘·Ô+ ô|’q Væ≤+<ä÷ C≤‹˝Àì nìï

dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫qyês¡T ˇπø|üøeå£ TT (Front)˝À ì\ã&çjT· Tqï≥Tº Hê≈£î
ø£qã&ÉT‘·THêïμμs¡ì, ªªeT‘·|üø£åbÕ‘·eTT, eTTdæ¢+\‘√ <˚«wüeTT Ms¡+<ä]˝Àì j˚T¬ø’ø£
©
dü«uÛ≤eeTμμqT n_ÛÁbÕj·TeTT >∑\yê&ÉT. á ÁbÕ‹|ü~ø£ ‘Ó*dæj·TT+&ç ≈£L&É H˚qT

Äj·Tq‘√ dü+uÛ≤wæ+#·T≥≈£î kÕVü≤dæ+∫‹ì.
u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT, eTTdæ¢+\ eT‘· kÕ+düÿ è‹ø£ Vü≤≈£îÿ\T, Á|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑eTT\T yÓTT<ä\>∑T n+X¯eTT\ô|’q dü+uÛ≤wüD\T »]¬>qT. á dü+uÛ≤wüD\T
s¬ +&ÉTeT÷&ÉT e÷düeTT\es¡≈î£ kÕ– ‘·T<ä≈î£ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTqT n+X¯eTTô|q’ H˚
‘Ó–b˛sTTq$.

ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, dæ<ëΔ+‘·Ø‘ê´ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s√~Ûø±&ÉT.
ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T, dü+Á|ü<ëj·TeTT\ qqTdü]+∫ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕ<Û´ä eTTø±<äì Äj·Tq |ü≥Tº<\ä .
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥‘√ Hê dü+uÛ≤wüD\T $|ò\ü yÓTqÆ ‘·sT¡ yê‘·, e÷˝À ñ‘·sÔ ¡
Á|ü‘T· ´‘·sÔ ê\T »]–q$. Äj·Tq ‘·q ˇø£ ñ‘·sÔ e¡ TT˝À ªªôV≤’ <äsêu≤<äT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕú|+æ |üã&ç‘˚ n˝≤ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT »s¡T>∑ìe«≈£î+&ÉT>±ø£) XÊdüqdüu˝ÑÛ À ˇø£{Ï
Væ≤+<ä÷bÕØº, ¬s+&Ée~ eTTdæ¢+bÕØº— á$<Ûä+>± ¬s+&˚bÕØº\T+&ÉTqTμμ n+≥÷,
ªªVæ≤+<ä÷bÕØº, eTTdæ¢+\qT <˚«wæ+#·T ø±s¡´Áø£eTeTT\ô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&çj·TT+&ÉTμμqì
Äj·Tq yê~+#ê&ÉT. n{≤¢ø±ø£ ªª<˚oj·TT\˝À |üs¡düŒs¡ ùdïVü≤+, $XÊ«düeTT+&ÉT≥,
KS
≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘·eTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü qç bÕØº\Tø±ø£ sê»ø°jT· , Ä]úø£ ø±s¡´Áø£e÷\ô|q’
Ä<Ûës¡|&ü qç bÕØº\Tø±ø£ sê»ø°jT· , Ä]úø£ ø±s¡´Áø£e÷\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü qç bÕØº\T+&ÉT≥
nqT á s¬ +&ÉT u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTKýÓTqÆ wüs‘¡ T· \Tμμ
O
nì dü÷∫dü÷,Ô ªªyÓTT<ä≥ eTTdæ+¢ \qT sêJ |üsÃ¡ ≥eTT nedüsμ¡ μeTHêï&ÉT. á ñ<˚X› e¯ TT
BO
HÓsy¡ s˚ T¡ ≥¬ø’ dü+düÿs¡D\qT ‘·´õ+∫, Ä#·sD¡ j ° T· ø£yTÓ qÆ ˇ&É+ã&çø£ ˇø£{Ï ≈£îs¡TÃø√yê˝….
á $<Û+ä >± kÕs¡«»˙q y˚~ø£ (Common Plat-form) kÕú|+æ ∫ Áø£yT˚ D sê»ø°jT· n_Ûeè~Δ
O
»s¡T>∑T≥˝À Á|ü‹ <˚X¯uÛÑ≈£îÔì‘√ düVü≤ø£]+#ê˝…. Væ≤+<äTe⁄\>∑T]+∫, eTTdæ¢+\

C
Vü≤è<äj÷· \˝À jÓT≈£îÿe¬ø≈£îÿe $XÊ«dü+ >∑{|ºÏ &ü TÉ ≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#ê˝…μμ n+≥÷ ªªn+‘ê
ES
j˚Tø£yTÓ ‘Æ ˚ ◊ø£eT‘·éTT‘√ n_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹eTõ* #˚sT¡ ø=q{≤ìøÏ eTqeTT

dæ<+Δä >± qT+<äTeTμμì yÓ\&¢ +ç ∫Hê&ÉT.
ôd<’ ëΔ+‹ø£+>± (Academically) u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT n+^ø£]+#·&eÉ TT,
EM
ÁbÕjÓ÷–ø£+>± s¡<Tä #› j ˚ T· &ÉeTTe\¢ ø£*–q |ü]dæ‹ú <äècÕº´, ñuÛjÑ T· T\eTT yêsêΔy[Ó ¢ eTÚ˝≤q
nãT˝Ÿ ø£˝≤+ ÄC≤<é, eTVü‰‘êà>±+BÛì <ä]Ù+∫, dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq |ü]cÕÿs¡eTT
©
ø£ìô|≥ºe\j·TTqì ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>∑T>±]øÏ dü÷∫+∫‹ì. ø±ì Äj·Tq Hê

dü÷#·qqT ìsêø£]+#ÓqT. ÁøÏ+<ä ñ<äVü≤]+|üã&çq $wüj·÷\ >∑T]+∫ Væ≤+<äTe⁄\
‘·s|¡ ⁄ü q eTTdæ+¢ \≈£î ‘·è|æøÔ s£ e¡ T>∑T »yêãT ìe«e\j·TTqì Äj·Tq ø√¬sqT.
1. ñs¡÷≈› î£ Á|üuTÑÛ ‘·« uÛ≤wü>±>∑\ kÕúqeTT U≤j·T+>± qT+&ÉT≥.
2. ñqï‘·$<ä´, ø±˝Òõ $<ä´ uÀ<Ûqä uÛ≤wü>± ñs¡÷› ñ+&ÉT≥.
3. Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±˝Ò eTTdæ+¢ \ J$‘ê<Ûës¡eTT ø±e⁄q eTTdæ+¢ \T Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\
qT+&ç ‘=\–+#·ã&É≈î£ +&ÉT≥.

4. XÊdüqdüu\ÑÛ e+{Ï Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \T+&˚ dü+dü˝ú À¢ eTTdæ+¢ \≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + yê]
dü+K´ qqTdü]+∫ qT+&ÉT≥≈£î e÷s¡T>±, yê]øÏ >∑\ Á|ü‘´˚ ø£ kÕúqeTT qqTdü]+∫
‘·÷∫ Çe«ã&ÉT≥ (Weighted representation).
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î&ÉT, eT÷&ÉTe+<ä\ s¡÷bÕj·T\es¡≈î£ HÓ\J‘·+
<=s¡T≈£î Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\˝À 70% eTTdæ+¢ \≈£î øπ {≤sTT+|ü⁄ ñ+&Ée˝…qì, eT÷&ÉT
e+<ä\ø£+f… jÓT≈£îÿe J‘·+ >∑\ ô|<ä› ñ<√´>±\T j˚T˝≤{Ï ≈£î\eT‘· uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&É
ns¡Ω‘\· T, X¯økÔÏ ÕeTs¡´ú eTT\ qqTdü]+∫ sTTe«e\j·TTqì, XÊdüqdüuÑÛ ˝Òø£ düu\ÑÛ ˝À
Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\ dü+K´ düe÷q+>± qT+&Ée\j·TTqì, eTTdæ+¢ Á|ü»\ ìØí‘d· +ü K´
|üP]Ô#d˚ Tü ø=qT≥¬ø’ Á|ü‘´˚ ø£ ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT\T j˚Ts¡Œ&Ée˝…qì, á ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT\
KS
qT+&˚ eTTdæ+¢ , bÕs¡d,” Åø¬ d’ eÔü düuTÑÛ ´\T jÓTqTïø√ã&É e\j·TTqì $e]+#ÓqT.
H˚qT, ñqï‘· $<ä´ø=s¡≈£î uÀ<ÛäHêuÛ≤wü>± e÷‘·èuÛ≤wü qT+&Ée\j·TTqì,
O
Hê´j·TkÕúHê\es¡≈î£ ø£˙dü+ Hê>∑]ø£‘>· \∑ sTT‘·s<¡ X˚ Ê\˝À n\Œdü+U≤´≈£î\≈£î ‘·eT
BO
e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚ <äsU¡ ≤düT\Ô T yÓTT<ä\>∑Tq$ ô|≥Tºø=qT≥≈£î >∑\ Vü≤ø¬ ÿ’ Hê á sêheTT˝Àì
n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\≈£î ñ+&Ée\j·TTqì, ô|<ä› ñ<√´>±\es¡≈î£ |ü_≈¢ î£ düØ«düT ø£MTwüHé
O
ìj·÷eTø£+, <ëì <ë«s¡ @s¡Tø=qT≥≈£î ‘·è|æ|Ô &ü TÉ <äTqì »yêãT Áyêdæ‹ì. ∫qï‘·sV¡ ‰ü
C
˝Òø£ HêHé`>∑C…f…&é ñ<√´>±\ es¡≈£î eTTdæ¢+\≈£î 33% πø{≤sTT+#·&ÉeTTq≈£î

ES
n+^ø£]+∫‹ì. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<˚X› e¯ TTqT n+^ø£]+∫qjÓT&É\ XÊdüqdüuÑÛ

˝Òø£ düu\ÑÛ ˝À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T düe÷q dü+K´˝À qT+&ÉT≥≈£î, á düuTÑÛ ´\T
EM
dü+j·TTø£Ô ìjÓ÷»ø£es¡+Z <ë«sê mqTïø√ã&Ée\j·TTqH˚ wüs‘¡ T· qT dü÷∫+∫‹ì. ô|>’ ±

bòÕs¡d,” Åø¬ d’ eÔü düuTÑÛ ´\T≈£L&É dü+j·TTø£ìÔ jÓ÷»ø£es¡eZ TTqT+&˚ mqTïø√ã&Ée\j·TTqì
Hê Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT˝À $e]+∫‹ì.
©
ø±ì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>∑T≈£î Hê Á|ü‹bÕ<äq ˝Ò$j·TT Ä˝À∫+#·‘–· q{Ï$º >±≈£L&É

nì|æ+#·˝<Ò Tä . ªªsêJ ≈£î<äTs¡T‘·T+<˚y÷Ó nqT ÄX¯‘√ ÇHêïfi¯ó¢ H˚qT }s¡≈î£ +{Ïì. ø±ì
sTTø£ áHê{Ï qT+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕú|qü ≈£î Á|ü‹|òTü {Ï+#ê\qH˚
ìs¡jí ÷· ìøÏ e∫ÃHêqT. MT dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT, MT n\¢sT¡ \T nìïj·TT eTTdæ+¢ \≈£î >∑\
kÕúq+ô|q’ ˇø£ dü+|òTü {Ï‘y· TÓ qÆ <ë&ç>∑ H˚qT uÛ≤$+#·T‘êqT. á <ë&çì jÓT<äTs¡Tø=q≥+,
eTTdæ+¢ \qT MT <Óã“\ qT+&ç s¡ø+åÏ #·&+É , uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À Hê sê»ø°j÷· \ eTTKúÛ≤>∑eTT>±
qT+&ÉTqT. ø±ì Hê nìï Á|üjT· ‘·ïeTT\T Hê Ä‘·às¡øDå£ øπ dü+ã+~Û+∫j·TT+&ÉTqT.

H˚qT Væ≤+<äTe⁄\ X¯Á‘·Te⁄qT ø±qT. Væ≤+<ä÷k˛<äs¡T\ Á|ü‹ Hê´j·TyÓTÆq
n_Ûj÷Ó >∑eTTqT $eT]Ù+∫ |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+‘·TqTμμ n+≥÷ uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À
‘êqT ne\+_+#˚ bÕ\d”ì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ Á|üø≥£ q #˚ôdqT.
e÷ dü+uÛ≤wüD\ dü+<äs“¡ e¤ TT˝À ˇø£Hê&ÉT sêÁ‹düeTj·÷q y˚TeTT eTqdüT‡˝À
j˚T$T <ë#·Tø√≈£î+&É e÷{≤¢&‹ç $T. H˚qT sêdæq ˇø£ ñ‘·sÔ e¡ TTq≈£î Á|ü‘T· ´‘·sÔ $¡ Tdü÷Ô
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ á $<Û+ä >± sêdæ]. ªªÄsêÁ‹ dü+uÛ≤wüD\ nq+‘·se¡ TT H˚qT
MT ñ<˚X› e¯ TTqT (u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT) >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷, Hê Vü≤è<äjT· eTT˝Àì
Á|ü‹ ø√X¯eTTqT MT jÓT<äT≥ $|æŒ ô|{Ï‹º ìμμ. Ç~ ì»eTT. á dü+uÛ≤wüD\T »]– 35
dü+e‘·‡s¡eTT\T <ëf…qT. ø±\eTT e÷]b˛jÓTqT. Ä ø±\|ü⁄ Á|üuTÑÛ e⁄\T ˝ÒsT¡ . Hêj·T≈£î\T
KS
˝ÒsT¡ . ÄHê{Ï sê»éTT˝Ò<Tä . ø±e⁄q n|üŒ{Ï $wüj÷· \ìïj·TT #·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫qy˚.
ÄHê&ÉT sêÁ‹ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷ H˚qT, ªªMTs¡T
O
m+‘·ø±\eTTes¡≈î£ á Á|üyêVü≤eTTqT Ä|üC≤\T‘êμμs¡ì Á|ü•ï+∫‹ì. ªªH˚qT ø£˙dü+
BO
|ü~ dü+e‘·‡sê\T Ä|üC≤\T‘êqμμì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ Á|ü‘T· ´‘·sÔ $¡ T#ÓÃqT. n+<äTô|’
ªªˇø£ C≤‹ #·]Á‘·˝À |ü~, sTTs¡y’Ó dü+e‘·‡sê\ ø±\eTTq≈£î j˚T e÷Á‘·+ ÁbÕeTTK´+
O
˝Òμμ<äì, ªª|ü~ dü+e‘·‡sê\Tø±<äT. Ç+ø± H˚qT |ü~ dü+e‘·‡sê\T ôV≤∫Ã+#·T‘êqμμì

#Ó|ü⁄‘·÷, ªªá$<Ûä+>± MTs¡T á |ü~, sTTs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\T á Á|üyêVü≤eTTqT
C
Ä|üC≤\T‘ês¡ì nqT≈£î+<ëeTT. ø±ì ªá ø±\eTT j˚T$<Û+ä >± >∑&TÉ düT+Ô ~? Væ≤+<ä÷

ES
eTTdæ+¢ \ dü+ã+<Ûë\T j˚T$<Û+ä >± qT+&ÉTqT? ÁøÏjT· Á|ü‹ ÁøÏjT· j˚T$<Û+ä >± |üì#˚dTü +Ô ~?
‘·T<ä≈£î ˇø£s√E y˚TeTT Ä•düTÔqï u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT e∫Ãq‘·sê«‘· sêh
EM
eTTdæ¢+\ |ü]dæú‹ j˚T$<Ûä+>± ñ+≥T+~μ nqT á $wüj·÷\ >∑T]+∫ j˚TyÓTÆHê

}Væ≤+∫Hêsê?μμ n+≥÷ H˚qT ˇø£ ∫‘·sÔ T¡ e⁄ (Picture) Äj·Tq jÓT<äT≥ qT+∫‹ì.
Bìô|’ ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>¥ ‘·qjÓT<äT≥ ˇø£ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ∫Á‘·+ ô|{ÏºHêqì
©
u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·T ø£fi˝¢̄ ÀqT+∫ nÁX¯óe⁄\T ø±¬sÃqT. ª∫≈£îÿø=ìj·TTHêïqT, ãj·T≥|ü&˝É μÒ qì

<äT'œ+#ÓqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, ìC≤+, ‘Ós#¡ ê≥Tq Ä&˚ Ä≥\e\¢ á
|ü]dæ‹ú j˚Ts¡Œ&ÉT‘·Tqï<äì, ˇø£ dü«‘·+Á‘· eTTdæ+¢ Hêj·Tø£‘«· eTT n_Ûeè~Δ˝ÀøÏ sê≈£î+&É
‘·eT Á|üu≤Û eeTT‘√ yê]ì ‘·eT ø°\Tu§eTà\T>± yê&ÉT‘·THêïs¡ì H˚qT Á>∑V≤æ +∫‹ì.
˝À>∑{Ï nqTuÛÑyê\T≈£L&É n+‘˚. ‘·s¡Tyê‘· nqTuÛÑyê\T≈£L&É á n_ÛÁbÕj·TeTTH˚
ã\|üs¡∫q$. ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>∑T≈£î H˚qT sêdæq ‘·T~ ñ‘·Ôs¡eTT˝À Hê
á nqTuÛeÑ eTTH˚ $e]+∫‹ì.

Çs¡y’Ó dü+e‘·‡sê\≈£î eTT+<äT (1920˝À) XÊdüq düuÑÛ $d”sÔ eí¡ TT >∑T]+∫ ìC≤+
Á|üuTÑÛ eπsDT´\T Á|ükÕ~+∫q |òsü êàHé<èä cÕº´ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düV≤ü ø£]dü÷,Ô Á|ü»\≈£î sê»ø°jT·
düeTdü´\ >∑T]+∫ Åf…Æì+>¥ Ç#·TÃ≥≈£î sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\ dü+|òüTeTT (Political
Reforms Association) ˇø£{Ï kÕú|+ æ |üã&ÓqT. eTVü≤eTà<äT ndüsZ >Y ±s¡T (‘·sT¡ yê‘· Ms¡T
ndüsZ Y j·÷sY »+>∑T nqT _s¡T<äT‘√ ôV≤’ ø√s¡Tº »&ç>® ± qT+&ç]) n<Û´ä ≈£îå \T>±, ndüÿØ
Vü≤düH,é K©\T»®e÷ >±s¡\T ø±s¡´<äsT¡ Ù\T>± jÓTqTïø√ã&ç] (Ms¡TuÛj Ñ T· T\T ≈£L&É ‘·sT¡ yê‘·
ôV’≤ø√s¡Tº »&û®\T>± qT+&ç]). ø±ì jÓT≈£îÿeø±\eTT >∑&Éeø£eTT+<˚ Ms¡T eTT>∑TZs¡T
dü+düÿs¡D\ dü+|òTü |ü<eä ⁄\T e<äT\Tø=ì]. ndüsZ >Y ±s¡T ‘·eT n<Û´ä ø£å |ü<$ä øÏ sêJHêe÷
ô|≥Tº‘÷· á$<Û+ä >∑ sêdæ]. ªªsê»ø°jT· kÕ«‘·+Á‘·éTT dü+bÕ~+#·&+É ˝À MTs¡T mH√ï
KS
ø£wüºeTT\qT jÓT<äTs¡Tø=qe\dæj·TTqï<äì uÛÑj·T|ü&ÉT‘·THêïqT. ø±ì MT≈£î $»j·T+
ø£\TZ‘·T+<äH˚ <äè&ÛÉ$XÊ«düeTT Hê≈£î >∑\<äT. MT ñ<˚›X¯eTT #ê\ |ü$Á‘·yÓTÆq~. j˚T
O
Á|üuÛÑT‘·«eTT ≈£L&É j·TT>∑<Ûäs¡àeTTq≈£î $s¡T<äΔeTT>∑ b˛sê&ÉC≤\<äT. ‘·T<ä≈£î »j·TeTT
BO
MT<˚. ø±e⁄q MTs¡T sê»ø°jT· n_Ûeè~›ø¬ ’ yÓT\¢yTÓ \¢>±, C≤Á>∑‘>Ô· ±, ø±ì |ü≥Tº<\ä ‘√,
n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î y˚jT· +&ç. MTs¡T dü|\üò T˝Ö‘ês¡T. MT‘√ y˚sT¡ |ü&TÉ ≈£î+≥÷ H˚qT #ê\
u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïqT. ø±ì H˚qT sTT+<äT≈£î ã\e+‘· ô|≥ºã&çHêqT. á sê»éTT˝À
O
H˚qT ñqï+‘·ø±\+ j˚T˝≤{Ï sê»ø°jT· ñ<äé÷\˝À uÛ≤>∑+ rdüTø=qC≤\qTμμ.

C
ES
dü+düÿs¡D\ dü+|òüT|ü⁄ ñuÛÑj·T ø±s¡´<äs¡TÙ\T ≈£L&É ‘·eT |ü<äe⁄\qT, ô|’q

ù|s=ÿqã&çq ø±s¡D≤\e\¢H˚ e<ä\Tø=ì] ndüÿØ Vü≤düHé>±s¡T, ªªH˚qT MT dü+düú
EM
dü u Û Ñ T ´&É T >±ø±ì, ˝Ò ø £ j˚ T <Ó ’ q ¨<ëô|’ q H˚ ø ±ì ñ+&É ≥ eTT Hê≈£ î , dü + dü ú ≈ £ î

ÁX‚jT· düÿs¡eTTø±<äT. Ç+<äTe\¢H˚ dü+düú düuTÑÛ ´\T qqTï ø±s¡´<ä]Ù>± jÓTqTïø=qï á
¨<ë, düuÛÑ´‘·«eTTqT e<äT\Tø=qT≥≈£î ã\e+‘· ô|≥ºã&çHêqTμμ nì ‘Ó*|æ].
©
á C≤ãT\MT<ä j˚T˝≤{Ï yêÚ≤´qeTTø±ì ˝Òø£ $es¡DeTTø±ì nqedüse¡ Tì ‘·\TkÕÔqT.

kÕsê+X¯yT˚ eTq>±, sê»ø°jT· ñ<˚X› Ê´\ ø√dü+, kÕú|+æ |üã&˚ dü+düú kÕs¡«»˙q y˚~ø£>±
qT+&Ée\j·TTqì |ü≥Tºã≥º&ÉeTT, ‘Ós¡#ê≥Tq Ä≥\T Ä&ç eTTdæ¢+ düuÛÑT´\qT
y˚sT¡ #˚jT· &ÉeTT, ‘·<Tä |ü] Ä sê»ø°jT· dü+dü≈ú î£ , ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äéTeTT kÕ–+#˚
dü+düj ú T· ì ù|s¡T ô|≥º&eÉ TT, Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ $uÛ<Ò ë\Tdüèwæ+º #·&eÉ TT, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T
ø±bÕ&˚ HÓ|üeTT‘√, sê»ø°j·T ñ<äé÷\qT nD>∑Á<=ø£ÿ&ÉeTT, ìC≤+ Vü≤j·÷+˝Àì
ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ ìwüÿs¡¸eT>∑T bÕ\d”>± qT+&ÓqT. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T‘√

dü+uÛ≤wüD\T Ä|æyj ˚ T· T≥≈£î eTT+<äT leT‹ düs√õ˙<˚$ dü\Vü‰ Á|üø±s¡+ yêsêΔ yÓ[¢
nìï $wüj÷· \T >±+BÛeTVü‰‘·Tàì jÓT<äT≥ ô|{Ï‹º ì. yês¡T n˙ï $ì dü+uÛ≤wüD\T
Ä|æyj˚ T· &ÜìøÏ Ä<˚Xe¯ TT*∫Ã]. Bì‘√ dü+uÛ≤wüD\ n<Ûë´j·TeTT düe÷|üeÔ ÷jÓTqT.
ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT Ä|ü⁄<ä\
ôV’≤<äsêu≤<äT ùdº≥T ø±+Á¬>düTyê] bÂs¡dü‘·«eTT\ ñ<äéTeTT‘√bÕ≥T,
Äs¡´düe÷»eTTyê] eT‘·d+ü ã+<Ûyä TÓ qÆ , Væ≤+<ä÷eTVü‰düuyÑÛ ê] ñ<äé÷\T kÕ>∑≥+e\q
yê‘êes¡ D + ø£ \ Twæ ‘ · y Ó T Æ q <ä ì , ùdº ≥ T ø±+Á¬ > dü T á yê‘êes¡ D eTTqT+∫
ãj·T≥|ü&Ü˝…qì n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·÷, >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ùdº≥Tø±+Á¬>düT ñ<äéTeTT
KS
Ä|æyj ˚ T· &ÜìøÏ ùd≥º T ø±+Á¬>düT yê]øÏ Ä<˚X$¯ T∫Ã]. Ä Ä<˚XÊqTkÕs¡eTT ø±oHê<∏sä êe⁄
yÓ’<ä´ >±s¡T XÊdüH√\¢+|òüTq ñ<äéTeTT Ä|æy˚j·Tã&çq≥Tº ùdº≥T ø±+Á¬>düT ‘·s¡|òü⁄q
Á|üø£{Ï+∫]. <ëìô|’ yÓ’<ä´>±s¡T, yê] düVü≤#·s¡T\T eT+<äTeTT\ sêeT #·+Á<äsêe⁄,
O
ø£ècÕíJ <ëyÓ÷<äsY >±s¡\T |ü≥Tºã&ç •øÏ+å |üã&ç]. yÓ<’ ´ä >±]øÏ ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT ø£]qƒ
BO
C…\’ T•ø£,å y˚sTT s¡÷bÕj·T\ Es¡Te÷q, yê] düV≤ü #·sT¡ \>∑T sêeT#·+Á<äsêe⁄, >√bÕ\
sêe⁄ >±s¡\≈£î ‘=$Tà<˚dæ HÓ\\ ø£]ƒq C…’\T•ø£å, e+<ä s¡÷bÕj·T\ Es¡Te÷q
O
$~Û+|üã&ÓqT. <ëyÓ÷<äsY >±]øÏ Äs¡THÓ\\ ø£]qƒ •ø£,å j·÷uÛs’… ÷¡ bÕj·T\ Es¡Te÷q

C
$~Û+|üã&ÓqT. ªø±+Á¬>düT ~qeTTμ bÕ{Ï+∫Hê&ÉH˚ H˚se¡ TTô|q’ ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT>±s¡T,

ES
yê] düV≤ü #·sT¡ \T |ü≥Tºã&ç]. _+<äT>±]øÏ ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT ø£]qƒ C…\’ T•ø£,å yê]
düV≤ü #·sT¡ \≈£î Äπsdæ HÓ\\ ø£]qƒ •ø£\å T sTTe«ã&ÓqT. yÓTT‘·+Ô ô|q’ ùd≥º T ø±+Á¬>düT
EM
ñ<äéTeTT Ä|æyj ˚ T· ã&ÓqT. ùd≥º T ø±+Á¬>düT ‘·s|¡ ⁄üò q XÊdüH√\¢+|òTü q ñ<äéTeTT˝À

uÛ≤>∑+ rdüTø=ì 411 eT+~ C…\’ T J$‘·+ >∑&|ç ]æ , Ms¡+‘ê ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh ìyêdüT˝Ò.
Äs¡´düe÷» dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
©
Äs¡´ düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÛÑ\ ‘·s¡|òü⁄q »]–q ñ<äé÷\˝À uÛ≤>∑+

rdüTø=ì C…’\T≈£î yÓ[¢qyê] dü+K´ es¡Tdü>± 7,524, 1,590 ñ+&ÓqT, Ç+<äT˝À
#ê˝eT+~ y˚sπ sêÁcÕº\qT+&ç sTTø£ÿ&çøÏ e∫Ã XÊdüH√\¢+|òTü qeTT H˚se¡ TT ÁøÏ+<ä |ü≥Tºã&ç
CÒ\T≈£î yÓ[q¢ yês¡T+&ç]. n+<äT˝À eTTK´+>± Äs¡´ düe÷»eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫qyê]˝À
jÓT+<äs√ ø±˝Òõ Ábıô|dò sü T¡ \T, Hê´j·Tyê<äT\T, »MT+<ës¡T\T, eT‘·d+ü ã+<Ûä Hêj·T≈£î\T
yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ô|<äd› +ü K´˝À qTqï≥T¢, yÓTT‘·+Ô ô|q’ dü‘ê´Á>∑VQü \T dü»q® T\ì, kÂeTT´\ì
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T Äø±\|ü⁄ ]b˛s¡T˝º À Áyêdæ ô|{ÏHº ês¡T.

>±+BÛeTVü‰‘·Tàì Ä<˚XÊqTkÕs¡eTT 1938 &çôd+ãs¡T HÓ\˝À ùd≥º T ø±+Á¬>düT
dü‘ê´Á>∑V≤ü + Ä|æyj ˚ T· ã&ÓqT. Bì‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À Vü≤è<äjT· |ü]es¡qÔ ø£\T>∑T‘·T+<äì
ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ yÓ÷|üã&çq ìùw<Ûë»„ ‘=\–+#˚kÕÔs˙¡ Á|ü»\T >∑+ô|&ÜX¯ô|≥Tºø=ì
j·TT+&ç]. ø±ì Ä˝≤{Ï Vü≤è<äjT· |ü]es¡qÔ j˚TB ø£\T>∑˝<Ò Tä . Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ nø£“sY
ôV≤’ <ä] >∑T]+∫ >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT #ê\ eT+∫ n_ÛÁbÕj·TeTT ø£*–j·TT+&ç]. Äj·Tq
ìwüÿ\àwüyTÓ qÆ C≤rj·Tyê~ j·Tì >±+BÛ>±s¡T qy˚Tàyês¡T. ø±ì ùd≥º T ø±+Á¬>düT >∑T]+∫q
ìùw<Ûë»„ j·T<∏ë$~∏>± 1946 es¡≈î£ U≤j·T+>± ñ+&çb˛sTT+~. >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT
ìùw<Ûë»„qT s¡<Tä |› sü ∫¡ ùd≥º T ø±+Á¬>düT U…B’ \qT $&ÉT<ä\ #˚jT· &ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q eT+Á‹‘√
ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôs¡eTT\T »]|æ]. ø±ì j˚T$T |òü*‘·+ ˝Òø£b˛sTT+~. ø±+Á¬>düT
dü‘ê´Á>∑VüQ\T, 1939e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ e÷]Ã HÓ\es¡≈£î $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&É˝Ò<äT.
KS
>±+BÛeTVü‰‘·Tàì C≤ãT\ô|q’ #·s´¡ rdüTø=ì ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑VQü \qT $&ÉT<ä\#˚ùdÔ
‘êeTT ãj·T{Ï sê»ø°jT· Á|üu≤Û eeTTq≈£î ˝Àã&çHês¡H˚ kÕúìø£ $eTs¡Ù≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T
O
uÛÑj·T|ü&ç]. ‘·T<ä≈£î e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, õ. sêe÷#ê]>±s¡\T, H˚qT ˇø£
BO
|üÁ‹ø± Á|üø£≥q #˚dæq#√ $&ÉT<ä\ #˚kÕÔeTì ˇø£ eT+Á‹>±]<ë«sê sêj·Tu≤s¡eTT
»]|æ, ô|q’ ù|s=ÿqã&çq eTT>∑T]Z |üÁ‹ø± Á|üø≥£ qô|q’ dü‘ê´Á>∑VQü \qT $&ÉT<ä\#˚d]æ .
O
ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢ C≤rj·Tyê<äT\T, düs«¡ l eTVü≤eTà<äT Vü≤düH=B›H,é eTVü≤eTà<äT

C
nVü≤düH,é pVæ≤<ä©ø±$T˝Ÿ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑VQü \ $&ÉT<ä\>∑T]+∫

ES
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT $eT]Ùdü÷Ô ªªø±+Á¬>düT, Äs¡´düe÷», Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÑÛ U…B’ \˝À j˚T˝≤{Ï
uÛÒ<äeTT˝Ò<äT. n+‘êˇø£ÿfÒ. eTTdæ¢+\‘√ sêJ ≈£î<äTs¡TÃø√≈£î+&Ü, yê] Hê´j·TyÓTÆq
EM
Vü≤≈£îÿ˝qT ñù|øÏdå ÷ü Ô ‘·eT n~Ûø£ dü+U≤´ø£ ã\eTTô|’ $i¿M>∑T‘·÷ ªdü+düÿs¡D\Tμ nqT

yÓ÷dü+ ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ n~Ûø±s¡eTT kÕ–+#·e˝…qì jÓTes¡T ø√s¡T‘ês√ yês¡T ø£<ë|æ
C≤rj·Tyê<äT\ì nì|æ+#·Tø√C≤\μμs¡ì j·Tì].
©
e+<˚e÷‘·s+¡ ñ<äéTeTT
Ç<˚ ø±\eTT˝À ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T $<ë´s¡T\ú Ä+<√fi¯q Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~.
sêheTT˝À »s¡T>∑T#·Tqï kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTTe\¢ j·TTeø£$<ë´s¡T\ú T Á|üu≤Û $‘·T˝…]’ .
ªe+<˚e÷‘·s¡+μ düeTdü´ô|’q $<ë´s¡Tú\ ñ<äéTeTT Äs¡+uÛÑyÓTÆq~. $X¯«$<ë´\j·T+
edü‹ >∑èVü≤+˝À ìedæ+#·T Væ≤+<ä÷ $<ë´s¡T\ú +‘ê ø£*dæ ÁbÕs¡Hú ê\j·T+˝À ªe+<˚e÷‘·s+¡ μ
^‘· e TT bÕ&É ≥ eTT yÓ T T<ä \ Tô|{Ï º ] . BìøÏ eTTdæ ¢ + $<ë´s¡ T ú \ T Äπ ø å | æ + #· > ±,
$X¯«$<ë´\j·÷~Ûø±s¡T¢ e+<˚e÷‘·s+¡ ^‘·+ bÕ&É≈L£ &É<ìä ìùw~Û+∫]. ø±ì Væ≤+<ä÷

$<ë´s¡T\ú T n~Ûø±s¡T\ Ä+ø£≈å î£ ‘·\jÓTT>∑˝Z <Ò Tä . á ñ<äéT+ ne⁄s¡+>±u≤<äT, es¡+>∑\T¢,
>∑T\“sêZ ø±˝ÒJ\, ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\ es¡≈£î yê´|æ+#ÓqT. Á|üuÛÑT‘·«eTT ‘·eT $<ë´
dü+dü\ú ˝À jÓTø£ÿ&É ≈£L&Ü á ^‘·+ bÕ&É&ÜìøÏ nqTeT‹ Çe«ã&É<˙ä , $X¯«$<ë´\j·T+,
‘·~‘· $<ë´dü+düú\ Äes¡D˝À jÓTø£ÿ&É≈£L&É á ^‘·+ bÕ&É≈£L&É<äì ìùw<Ûë»„\T
ô|{Ïyº d˚ ]æ . Bì |ò*ü ‘·+>± ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+qT+∫ 350, >∑T\“sêZ ø±˝Òõ,
ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\qT+∫ 200, ne⁄s¡+>±u≤<äT, es¡+>∑\T¢ ø±˝ÒJ\T, ñqï‘·
bÕsƒX¡ Ê\\qT+∫ düTe÷s¡T 500\ $<ë´s¡T\ú T ‘=\–+|üã&ç].
$<ë´s¡Tú\T, ‘·eT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Áø£eT•ø£åD≈£î ˝Àã&ç J$‘·+ >∑&É|ü&ÜìøÏ
n\yê≥T|ü&qç Ä s√E˝À¢, ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T $<ë´s¡T\ú T ne\+_+∫q
KS
$<ÛëqeTT kÕe÷qýÓTÆq~ø±<äT. m+<äs√ $<ë´s¡Tú\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Á|üuÛÑT‘·«eTTyê]
ÄÁ>∑V‰ü ìøÏ >∑T]ø±e\dæ e∫Ãq~. m+<äs√ $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘·eT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø√|ü‘êbÕ\T
O
düV≤æ +#·Tø√e\dæ e∫Ãq~. n|ü&ÉT s¬ +&ÉT Á|üXï¯ \T ãj·T\T<˚]q$.
BO
yÓTT<ä{~Ï : $<ë´s¡T\ú T ‘·eT $<ë´dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ˇø£ dü+ˆˆs¡eTT e´s¡eú TT #˚dTü ø=ì,
n≥T|æeTà≥ $X¯«$<ë´\j·÷~Ûø±s¡,¢ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ø£eå ÷|üD ø√], ‘·eT #·<Tä e⁄\T
kÕ–+#·&ÉeTT. ¬s+&Ée~ : $<ë´s¡Tú\T ‘·eT Ä‘·à>ös¡e+ ì\T|ü⁄ø=ì y˚πs $X¯«
O
$<ë´\j·TeTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±˝ÒJ\˝À #˚], ‘·eT #·<äTe⁄\T kÕ–+#·&ÉeTT.

C
yÓTT<ä{ÁÏ |üXï¯ Ä˝À∫+#·‘–· q<˚ø±<äì, ìs¡j í ÷· ìøÏ e∫Ãq‘·sê«, s¬ +&Ée Á|üXï¯ jÓTTø£fÒ
ES
$T–˝…qT. ø±ì á Á|üXï¯ #ê˝≤ »{Ï\yÓTqÆ ~. |ü]düs¡ sêÁcÕº\˝Àì j˚T $X¯«$<ë´\j·TeTT

yês¡T, ˇø£ $<ë´\j·T+ qT+&ç ‘=\–+|üã&çq $<ë´s¡Tú\qT #˚s¡TÃø=qT≥≈£î
EM
dæ<|Δä &ü TÉ <äTs¡H~˚ yÓTT<ä{Ï düeTdü´ ` m+‘·eT+~ $<ë´s¡T\ú ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ‘·eT |æ\\¢ qT
ãj·T{ÏøÏ |ü+|æ+∫, nø£ÿ&ç n~ÛøK£ s¡TÃ\T uÛ]Ñ +#·&ÜìøÏ dæ<|Δä &ü TÉ <äTs¡H~˚ s¬ +&Ée düeTdü´.
yÓTT‘·+Ô ô|q’ Hê>∑|Pü sY $X¯«$<ë´\j·T+yês¡T á $<ë´s¡T\ú qT ‘·eT ø±˝ÒJ\˝À
©
#˚sT¡ Ãø=q&ÜìøÏ n+^ø£]+∫]. e+<ä\ø=\~ ø±˝ÒJ $<ë´s¡T\ú qT Hê>∑|Pü sY, »ã˝Ÿ|Pü sY

ø±˝ÒJ\˝À #˚s¡TÃø=ì]. ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üeTTKT˝…+<äs√, $sêfi≤\ s¡÷|üeTTq
düV‰ü j·T|ü&]ç . á $wüjT· +˝À l n+‘·T sêeT#·+Á<äsêe⁄ Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+∫].
Ms¡T $<ë´s¡T\ú ≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ñ<˚X› e¯ TT‘√ |ü≥Dº <Ûqä e+‘·T\qT dü+|òTü {Ï‘|· sü ∫¡ ,
&ÉãT“ Áb˛>∑T#˚d,æ nø£ÿ&ÉqTqï $<ë´s¡T\ú ≈£î düeTj·T+ô|q’ &ÉãT“ n+<˚≥≥T¢ #·÷ùdyês¡T.
á $<Û+ä >± ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T $<ë´s¡T\ú T |ü≥Tº<\ä ‘√ ‘·eT ñ<äéT+˝À
¬>\Tbı+~Hês¡T. ø=ìï s√E\ ‘·sê«‘· ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+yês¡T ‘·eT

ìùw<Ûë»„\qT s¡<Tä #› d˚ Tü ø=ì e+<˚e÷‘·s+¡ ^‘·+ bÕ&É&ÜìøÏ n+^ø£]+∫]. á ñ<äéT+
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À sê»ø°jT· #Ó‘’ q· éTT ø£*–+#·&eÉ TT, <˚Xu¯ øÑÛ ,ÔÏ ñ‘ê‡Vü≤eTT,
‘ê´>∑ãT~Δ >∑\ j·TTe‘·s¡eTTqT eTT+<äT »s¡T>∑qTqï kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT≈£î
dæ<|Δä sü #¡ T· ≥˝À jÓT+‘√ düV‰ü j·T|ü&qç ~. m+<äs√ Äø±\|ü⁄ e+<˚e÷‘·s+¡ ñ<äéT+‘√
dü+ã+<ÛäeTT>∑\ $<ë´s¡Tú\T kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫,
kÕ«‘·+Á‘·éTT‘·sê«‘· sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T>±, Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T>± ù|s¡T>±+∫]. yÓTTqï
yÓTTqï{Ïes¡≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eTTKéT+Á‹>± qT+&çq |æ.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±s¡T,
e+<˚e÷‘·s+¡ ñ<äéTeTT‘√ dü+ã+~Û+∫q $<ë´s¡T\ú ãè+<äeTTq≈£î #Ó+~qyêπs.
sêh eéVü‰sê\˝À eTTdæ+¢ ©>¥ CÀø£´+
KS
ùdº≥T ø±+Á¬>düT ñ<äéT+ Ä|æy˚j·Tã&çq~. dü‘ê´Á>∑VüQ\+<äs¡T $&ÉT<ä\
#˚jT· ã&ç]. ø±ì Äs¡´düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÑÛ »s¡T|ü⁄ ñ<äé÷\T kÕ>∑T‘·÷H˚
O
ñqï$. á ñ<äé÷\e\¢ Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝Àì eTTdæ¢+\˝À≈£L&É Væ≤+<ä÷
BO
e´‹πsø£u≤Û yê\T #Ó\sπ –q$. Ç+‘·es¡≈î£ eTTdæ+¢ ©>∑Tyês¡T, <˚oj·T sêC≤´\ Ä+‘·s+¡ –ø£
eéVü‰sê\˝À j˚T˝≤{Ï CÀø£éTT ø£*–+#·Tø√≈£î+&Ü <ä÷s¡+>± ñ+&˚yês¡T. ø±ì
O
eTTK´+>± ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À kÕ>∑T‘·÷ ñqï ñ<äé÷\ |ü]D≤eTeTT>± eTTdæ+¢ ©>∑Tyês¡T

C
<˚oj·T sêC≤´\ >∑T]+∫, ‘·eT $<Ûëq+ e÷s¡TÃø=ì]. 1938 &çôd+ãs¡T HÓ\˝À bÕ{≤ï˝À
ES
düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ eTTdæ+¢ ©>∑T eTVü‰düu˝ÑÛ À n<Û´ä ≈£îå &ÉT õHêï>±s¡T ñ|üq´dæd÷ü ,Ô ªˇø£yfi˚ ¯
ø±+Á¬>düT ‘·eT ñ<˚X› e¯ TT kÕ~Û+#·Tø=qT≥≈£î, ˝À˝À|ü\ Á|üjT· ‹ï+∫‘˚, ©>∑T <˚oj·T
sêC≤´\˝À ìedæ+#·T eTTdæ+¢ \≈£î düV‰ü j·T|ü&eÉ \dæjT· T+&ÉTqT. n+<äT≈£î ©>∑T dæ<+Δä >±
EM
qTqï~μ nì Á|üø{£ +Ï ∫]. á düe÷y˚Xe¯ TT˝À n|üŒ{Ï |ü+C≤ãT eTTKéT+Á‹ düsY

dæø£+<äsY Vü≤j·÷‘YU≤Hé ñ|üq´dædü÷Ô, ø±+Á¬>düT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ‘·q Ä+<√fi¯q
©
Ä|æyj ˚ T· ì|üøeå£ TTq, <ëì |ò*ü ‘·+ nbÕj·Tø£s+¡ >± qT+&ÉTqì, n+‘·sT¡ ´<ä+Δ ‘·|Œü <äì
ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. eTTdæ+¢ ©>∑T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ø$£ T{° ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À »s¡T>∑T#·Tqï
ñ<äé÷\qT |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»ø°jT· eédü˝ú ÀqT, ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\
sê»]ø£eTT˝ÀqT, nø£ÿ&ç eTTdæ+¢ \ Á|ü‘´˚ ø£‘˝· Àq÷ j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒqT düV≤æ +#·uÀ<äì
rsêàì+#ÓqT. ø=ìï e÷düeTT\‘·sê«‘· u§+u≤sTT ùdº≥T eTTdæ¢+©>∑T eTVü‰düuÛÑ
c˛˝≤|üPs¡T˝À düe÷y˚X¯e÷jÓTqT. |ü+C≤ãTsêh Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düsY dæø£+<äsY
Vü≤j·÷‘YU≤Hé nÁ>±düHê~Û|‘ü ´· eTT eVæ≤+#ÓqT. c˛˝≤|üPs¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À
»s¡T>∑T#·Tqï Äs¡´düe÷»eTTyê] Ä+<√fi¯q≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTK´πø+Á<äeTT>±

qT+&ÓqT. düsY dæø+£ <äsY ‘·q n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝Àì nìï sêC≤´\ø£+f…
ô|<äs› ê»ýÓTqÆ ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· yês¡T kÕ–+#·T#·Tqï ñ<äé÷\e\¢,
yê] j·TT<˚X› e¯ TT n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\ ÇcÕºqTkÕs¡eTT n\Œdü+U≤´≈£î\T yê] $<˚jT· T\T>±
J$‘·eTT >∑&|É eü ˝…qH˚<˚ nsTTñ+≥T+<äì]. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >±,
ø±+Á¬>düT, Væ≤+<ä÷eTVü‰düuÑÛ @ø£yTÓ Æ ñÁ<˚ø|£ Pü ]‘· #·s´¡ \T Äs¡+_Û+∫qeì, ‘·sT¡ yê‘·
≈£î\eT‘·|üø£åbÕ‘· H˚s¡eTTqT+∫ ‘·qqT ‘·|æŒ+#·Tø=q&ÜìøÏ ø±+Á¬>düT y˚s¡T|ü&çq≥Tº
Á|üø{£ +Ï ∫q<äì, Væ≤+<ä÷eTVü‰düuqÑÛ T ñÁ<˚ø|£ Pü ]‘·yTÓ qÆ #·s´¡ \T ùd«#·Ã>¤ ± kÕ–+#·&ÜìøÏ
e<ä*ô|{Ïqº <äì ø±ì e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ø±+Á¬>düTyês¡T á #·s´¡ ˝À¢ uÛ≤>∑+ rdüT≈£î+≥THêïs¡ì
yÓ\&¢ +ç ∫]. n≥T|æeTà≥ eTTdæ+¢ ©>∑T ‘·q rsêàqeTT˝À ªªeTVü‰|òTü q‘·eVæ≤+∫q ìC≤+
Á|üuTÑÛ eπsDT´\≈£î, yê] Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± Væ≤+kÕ‘·àø£ #·s´¡ \‘√≈£L&çq |æ∫Ã
KS
ñ<äéTeTTqT q&É|qæ #√ uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü eTTdæ+¢ \T <ëì HÓ<Tä s=ÿì ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT
∫s¡kÕúsTT>± qT+&ÉT≥≈£î, <ëìï dü+s¡ø+åÏ #·T≥≈£î, nìï $<Ûë\ ‘ê´>∑+ #˚jT· &ÜìøÏ
dü+dæ<äΔeTT>±qTHêïμμs¡ì Á|üø£{Ï+#ÓqT.
O
BO
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTTdæ+¢ ©>∑T
O
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düuÛÑ≈£î b˛{°dü+düú>± ª<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\

C
eTTdæ+¢ ©>∑Tμ nqT ˇø£ dü+düú j˚Ts¡Œ&ÓqT. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ BìøÏ Hêj·Tø£‘«· eTT
ES
eVæ≤+∫]. Ms¡T ‘·eTjÓTTø£ÿ ñ|üHê´dü+˝À, ø±oàs¡T sê»éTT nø£ÿ&ç eTVü‰sêC≤>±]

|üP]«≈£î\T »sTT+∫q~ ø±<äì, yês¡T Á_{Ïwßü yê] qT+&ç ø=Hêïs¡ì, Ä $Áø£jT· eTT
qqTdü]+∫, ø±oàs¡T Á|ü»\T neTàã&É˝<Ò ìä , ø±e⁄q nø£ÿ&ç Á|ü»\T u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
EM
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ns¡TΩ\ì yê~+∫]. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT |ü]dæ‹ú e÷Á‘·eTT
Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± qTqï<äì]. ø=ìï X¯‘êu≤›\ |üPs¡«eTT eTTdæ+¢ \T á ôV≤’ <äsêu≤<äT
©
sê»éTTqT »sTT+∫Hês¡ì, Äø±\eTTqT+∫ Ç+‘· es¡≈£î yê] |ü]bÕ\qy˚T

kÕ>∑T#·Tqï<äì, á sê»´|ü⁄ Á|üuTÑÛ e⁄ ìC≤+ e÷Á‘·yT˚ ø±<äì, Çø£ÿ&ç Á|ü‹eTTdæ+¢ Á|üuTÑÛ eì
Á|üd+ü –dü÷,Ô sTTø£ÿ&ç Væ≤+<äTe⁄\T u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î nqs¡TΩ\ì Á|üø{£ +Ï ∫].
ùwø˘ nãT›˝≤¢ $eTs¡Ù
ø±oàs¡T sê»´ C≤rj·T Hêj·T≈£î&ÉT ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T eTTdæ+¢ ©>∑T $<ÛëqeTTqT
$eT]Ùdü÷Ô, eTTdæ¢+©>∑T <˚oj·T sêC≤´\˝À ìedæ+#˚ 8 ø√≥¢ Á|ü»\≈£î düVü‰j·T+
#˚jT· &ÜìøÏ dæ<+Δä >± ˝Òì ø±s¡D≤qH˚, y˚TeTT ø±+Á¬>düT ø±s¡´Áø£eTeTTqT Ä#·sD¡ ˝À

ô|≥Tº#·THêïeTì]. õHêï>±] c˛˝≤|üPsY ñ|üHê´dü+, »|òüsY n©U≤Hé>±] ø£|ü⁄s¡Ô\
ñ|üHê´dü+e\¢, eTTdæ+¢ ©>∑T <˚oj·T sêE\ ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±s¡+ U≤j·T+>± ñ+#·e˝…qì
ø√s¡T‘·Tqï≥Tº s¡TEyÓq’ <äì, eTTdæ+¢ ©>∑T Hêj·T≈£î\≈£î <˚oj·T sê»éTT\˝Àì |ü]dæ‘ú T· \˝À
j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ Çwü+º ˝Ò<ìä ‘˚*b˛sTTq<äì ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T nì].
ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T, ªªy˚TeTT ø±oàs¡T˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq¬ø’ Ä+<√fi¯q
»s¡T|ü⁄#·÷, e÷ ø√]ø£ HÓsy¡ s˚ T¡ ≥≈£î yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #·+ düV‰ü j·TeTTqT Ä•+#·T#·÷,
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À »s¡T>∑T u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q
ñ<äéTeTTqT j˚T$<Û+ä >± $s√~Û+#·C≤\T‘êeTμμì Á|ü•ï+∫]. ªªy˚TeTT e÷ø=i≈£î j˚T~
˝≤uÛøÑ s£ e¡ Tì ‘·\TkÕÔy÷Ó , n~ Ç‘·sT¡ \≈£î ≈£L&É ˝≤uÛøÑ s£ y¡ T˚ qì y˚TeTT $X¯«dækÕÔeTμμì
KS
yÓ\&¢ +ç ∫].
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T>±] <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTTdæ+¢ ©>∑T ñ|üHê´düeTT
O
>∑T]+∫, ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T $eT]Ùdü÷,Ô ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTTqT Ç{≤¢ yÓ\&¢ +ç ∫]. ªªá˝≤{Ï
BO
ns¡+ú ˝Òì e÷≥\T eTTdæ+¢ ©>∑T y˚~ø£ qT+#˚ e÷≥˝≤&É&ÜìøÏ M\Tqï~. ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>¥ ø±oàs¡T˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« b˛sê≥eTT Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ <äì nq&ÜìøÏ
O
ø±s¡DeTT Çø£ÿ&ç sêE Væ≤+<äTe⁄ ø±e&ÉeTT, »HêuÛ≤˝À n~Û≈î£ \T eTTdæ+¢ \T ñ+&ÉT≥j˚T.

ø±ì Ç~ ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À M\T|ü&<É ìä Äj·Tq n+{≤&ÉT. nø£ÿ&ç sêE eTTdü˝≤àHé,
C
Á|ü»\˝À Væ≤+<äTe⁄\T n~Ûø£ dü+K´˝À qT+&ÉT≥ BìøÏ ø±s¡DeT+{≤&ÉT. ãVü≤<ä÷s› T¡

ES
j·÷sY »+>¥ dü‘êÔ˝ÀH˚ ñ+fÒ, j˚Tsê»éTT˝À ≈£L&É, u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT sê≈£î+&É
#·÷#·Tø=H˚yê&ÉT. ø±ì Äj·Tq á $<ÛëqeTT qe\+_ùd,Ô ø±oàs¡T eTTdæ+¢ \T yÓ+≥H˚
EM
©>∑T≈£î $s¡T<äΔ+>∑ ì\ã&ÉT‘ês¡ì Äj·Tq≈£î ‘Ó\TdüTqT. ø±oàs¡T˝À Á|üC≤kÕ«eTéTT

Hê´j·Tã<äΔeTì, ôV’≤<äsêu≤<äT˝À á˝≤{Ï b˛sê≥eTT #·]Á‘·≈£î $s¡T<äΔeTì nq&É+
©>∑Tyêfi¢̄πø q#·Ãe#·TÃqμμì n+≥÷, ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T, ªªÁ|ü|ü+#·eTT˝Àì ‘Ó*$>∑\
©
e´øÏÔ jÓTes¡T ≈£L&É |ü]Vü≤dæ+#·&ÉeTT‘·|üŒ, á˝≤{Ï e÷≥\qT ˝…ø£ÿô|≥ºμμs¡ì

Á|ü‹|òüT{Ï+∫].
sê»ø°jT· ªø£\àμ (eT+Á‘·eTT)
sêheTT˝Àì n+‘·s+¡ –ø£ |ü]dæ‘ú T· \T s√Es√E≈£î rø£Då eTTø±kÕ¬>qT. ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY»+>¥ ªªnq˝ŸeT*ø˘μμ (H˚H˚ sêEqT) nH˚ ìHê<ä+ y˚ôdqT. ªªy˚TeTT <äøDåÏ eTTq≈£î
Á|üuTÑÛ e⁄\eTT. |òTü q‘· eVæ≤+∫q ìC≤+ dæ+Vü‰düqeTT, øÏØ≥eTT, e÷ sê»ø°jT· , düu´ÑÛ ‘·≈î£

dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±s¡ ∫Vü≤ïeTT\T. VüQps¡T ìC≤+ e÷ sê»]ø£|⁄ü ÁbÕDeTT, y˚TeTT
yê] sê»]ø£eTTjÓTTø£ÿ X¯Øs¡eTT. yês¡T ˝ÒìjÓT&É\ y˚TeTT ˝ÒeTT. y˚TeTT ˝ÒìjÓT&É\
yês¡T ˝ÒsT¡ μμ nqT ‹s¡TeT+Á‘√|ü<X˚ e¯ TT #˚d]æ ! Ç~ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eTTdæ+¢ \≈£î
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ñ|ü<•˚ +∫q sê»ø°jT· eT+Á‘·eTT. Ç~ sê»ø°jT· ªø£\àμ.
qyêãTkÕôV≤ãT (ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥) ‘·q ªsê»uÛøÑ μÔÏ >∑T]+∫ á$<Û+ä >±
yêÚ≤´ì+#ÓqT:`
ªªH˚qT <äøDåÏ ÁbÕ+‘·+ sêEø=s¡≈î£ Hê ÁbÕDdüeTs¡ŒD≈£î dæ<+Δä >± qTHêïqì jÓTes¡T
‘·\+#·≈L£ &É<Tä . H˚qT ªªnãT›˝Ÿ eT*ø˘μμ (sêE>±] uÛèÑ ‘·T´&ÉqT) ø±qT. Á|ü|+ü #·+˝Àì
j˚T eTTdæ+¢ ≈£L&É ªnãT›˝≤¢μ (uÛ>Ñ y∑ êqTì <ëdüT&ÉT) ‘·|Œü eTπsMT ø±<äT. eTVü‰|òTü q‘·
KS
eVæ≤+∫q (His Exalted Highness) ìC≤+ MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé>±] dæ+Vü‰düqeTT,
øÏØ≥eTTø=s¡≈î£ H˚qT ã*ø±qT. Ädü|”ò dæ+Vü‰düqeTT, øÏØ≥eTT, n~Ûø±s¡eTT, eTTdæ+¢ C≤‹
O
n~Ûø±s¡ ∫Vü≤ï+>± uÛ≤$+#·&ÉeTTe\q H˚qT ã*ø±e&ÉeTTq≈£î dæ<äΔ+>± qTHêïqTμμ
BO
nì Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T düèwæ+º ∫ ô|+∫ yê´|æ+|üCdÒ qæ dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î yÓqTø£
O
ø=+‘·ø±\eTTqT+∫ |üì#˚jT· T#·Tqï ˇø£ sê»ø°jT· ‘·‘Ô· «XÊgeTT≈£L&É ñqï~. uÛ≤s¡‘·

C
eTTdæ¢+ ©>∑Tyê] ¬s+&ÉTC≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘·eTT, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHéyê] eTTdæ¢+

kÕs¡«uÛÖeT‘·« dæ<ëΔ+‘·+, á s¬ +&ç{eÏ T<Û´ä j˚TeT+‘· jÓT≈£îÿe uÛ<Ò +ä ˝Ò<Tä . eTTK´+>±
ES
>∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT »s¡T>∑T#·Tqï s√E˝À¢H˚ á dæ<ëΔ+‘ê\T, sê»ø°jT·

‘·‘Ô· «XÊgeTT\T eTT+<äT≈£î sêkÕ–q$.
EM
sêh $<Û«ä +düeTTq≈£î eT÷\eTT

Ç+>±¢+&ÉT˝Àì ˇø£ uÛ≤s¡rj·T $<ë´]ú l dæ. s¡Vü≤eT‘Y n© ‘·q πø+Á_CŸ
©
∫s¡THêe÷qT+∫, Á|ü#T· ]+∫q ªªÇkÕ¢+ C≤‹, uÛ≤s¡rj·T ‘·‘Ô· «ø£+≥ø£ uÛ÷Ñ ‘·eTTμμ (The
Millat of Islam and menace of Indianism) nqT ˇø£ ∫qï |ü⁄düø Ô e£ TT˝À eTTdæ+¢ C≤‹
düeTdü´>∑T]+∫ á $<Û+ä >± e]í+#ÓqT.
1. ªªuÛ≤s¡‘Y nqT ù|s¡T ô|≥ºã&çq <˚X¯eTT˝À ìedæ+#·T eTTdæ¢+\T ªeTTdæ¢+˝Òμ,
Væ≤+<äTe⁄\T ø±s¡T. yês¡T bÕøÏkÕÔ˙j·TT\T. Væ≤+<ä÷kÕÔ˙j·TT\T ø±s¡T. yês¡T
Ädæj÷· K+&É yêdüT\T. uÛ≤s¡rj·TT\T ø±s¡T. >∑‘e· TTq≈£î e]Ô+#·Tq+‘·es¡≈î£ ,
H˚{Ï uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT, <äøDåÏ Ädæj÷· ø±e#·TÃqT. ø±ì uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô î£ dü+ã+~Û+∫

q+‘·es¡≈î£ Ç+<äT˝À jÓTH√ï C≤‘·T\ e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü{wÏ ‘˜ü ≈· î£ ˝Àã&çjT· T+&ÉT øπ Áå ‘·eTT>±
qT+&˚ neø±X¯eTT+&Ü˝….
2. eTTdæ+¢ ª$T\¢‘μY (C≤‹)qT jÓT<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´, Ädæj÷· K+&É |ü⁄q]ïsêàDeTT,
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü⁄q]«<Û«ä +düeTT (Redestruction). á s¬ +{Ï˝À qT+∫ ˇø£ <ëìì
jÓTqTïø=qT≥.
>∑‘·+˝À uÛ≤s¡rj·T‘·‘·‘·Ô «+ (Indianism) Ä<Ûë´‹àø£+>±, HÓ’‹ø£+>±, ÇkÕ¢+
eT‘·$\Te\qT düs«¡ HêX¯q+ #˚dqæ ~. n~ sê»ø°jT· +>± e÷ sêC≤~Ûsê»éTTq≈£î
dü+ã+~Û+∫q kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTqT+∫, eTeTTà\qT ‘=\–+∫, e÷ kÕúsTT ˝Òø£ <äsê®qT
ˇø£ n\Œdü+K´>∑\ ≈£î\eTTes¡≈£î ‘·–Z+∫y˚dæq~. ø±e⁄q uÛ≤s¡‘˚X¯eTTqT+∫ nìï
KS
dü+ã+<Ûë\T ‘Ó>∑‘Ó+|ü⁄\T #˚düTø√yê˝…. n|ü&˚ ª$T\¢‘YμqT s¡øÏå+#·Tø√C≤\T‘êeTT.
á uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT eTTdæ+¢ \ e÷‘·èuÛ÷Ñ $T>± jÓTqï&ÉT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. jÓT|üŒ{ÏøÏ ø±C≤\<äTμμ.
O
á $<Ûä+>± |ü]o*+∫ á s¡#·sTT‘· eTTdæ¢+ ª$T\¢‘Yμ‘√ ≈£L&çq eT÷&ÉT
BO
dü«‘·+Á‘·<X˚ Ê˝ÒsŒ¡ &Ée˝…qì dü÷∫+∫Hê&ÉT.
1. ñ‘·Ôs¡, |ü•ÃeT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ˇø£C≤‹>±, kÕs¡«uÛÖeT‘·éTT >∑\ bÕøÏkÕúHé>±
O
j˚Ts¡Œ&Ée˝….
C
2. nkÕ+ sêh yÓqTø£u≤Û >∑eTT (Hinterland) ø£\T|ü⁄ø=ì ªªã+¬> ÇkÕ¢+μμ nqT ù|s¡T‘√
ES
u…+>±\T sêheTT j˚Ts¡Œ&Ée˝…qT. dü«j·T+ìs¡j í ÷· ~Ûø±s¡ Vü≤≈£îÿ Çdü÷,Ô sêuÀj˚T

‘·se¡ TT\yê]¬ø’ á sêheTTqT ø±bÕ&Ée˝…qT.
EM
3. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ˝Òø£ ñkÕàìkÕÔH,é e÷ ª|æÁ‘ê]®‘y· TÓ qÆ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTTμ, <ëìøÏ

Hê´j·T‘·' >∑\ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTqT, n+‘·sê®rj·T+>± n+^ø£]+#·e˝…qT.
©
4. bÕøÏkÕúH,é u…+>±\T, ñkÕàìkÕÔHé nqT á eT÷&ÉT dü«‘·+Á‘· C≤‘·T\T ø£\dæ ˇø£

Å‘b’Ó ÕøÏøå £ $TÁ‘·eT+&É*ì j˚TsêŒ≥T#˚jT· e\j·TTqTμμ n+{≤&ÉT l dæ.s¡V≤ü eT‘Y
n© ‘·q |ü⁄düøÔ e£ TT˝À.
yÓTT‘·+Ô ô|q’ s¡V≤ü eT‘Y n©>±] ª|æÁ‘ê]®‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+μ nH˚ <äèwæøº ±ì, ˝Òø£ ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>¥ ªªeTTdæ+¢ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTμμqT <äèwæøº ±ì, j˚T<Óq’ Çø£ÿ&ç eTTdæ+¢ \˝À u≤>±
yê´|æ+∫ Hê≥Tø£b˛sTT+~. Ç~ eTVü‰ uÛj Ñ T· +ø£s¡ dæ<ëΔ+‘·+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~, ‘·T<ä≈î£
s¡C≤ø±s¡¢ <äTs¡+‘ê\es¡≈î£ ô|]– l s¡V≤ü eT‘·© nù|øÏ+å ∫q uÛ≤s¡‘· |ü⁄q]«<Û«ä +düeTTq≈£î
ø±ø£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh |ü⁄q]«<Û«ä +düeTTq≈£î <ë]rdæq~.
ÄHê{Ï XÊdüqdüuTÑÛ ´\ ø±s¡´ø£˝≤|üeTT\T
ùdº≥T ø±+Á¬>düT, Äs¡´düe÷»eTT, Væ≤+<ä÷eTVü‰düuÛÑ ‘·s¡|òü⁄q sêheTT˝À
yÓTT<ä\Tô|{Ïqº XÊdüH√\¢+|òTü q ñ<äé÷\ s¡÷|üeTT˝À #Ó\sπ –q n\»&çì nD#·T≥≈£î,
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT jÓTH√ï #·s´¡ \T rdüT≈£îqï~. n+<äT˝À ªª<äd÷ü sÔ T¡ ˝Ÿ neT˝Ÿ ‘·V≤ü |ò⁄ü C… neTHÓ
neTàμμ (Á|üC≤ XÊ+‹s¡øDå£ Ä]¶HqÓ T‡) nqTq~ ˇø£{.Ï á Ä]¶HHÓ ‡é qT ˇø£ ∫‘·TÔ XÊdüqeTT
s¡÷|üeTT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T 1939e dü+ˆˆs¡eTT˝À XÊdüqdüu˝ÑÛ À Á|üyX˚ ô¯ |{Ï]º . n|ü&ÉT
XÊdüqdüuTÑÛ ´\ dü+K´ yÓTT‘·+Ô 21 ñ+&˚~. n+<äT˝À n~Ûø±πs‘·s¡ düuTÑÛ ´\ dü+K´ 9
e÷Á‘·yT˚ ñ+&ÓqT. Ç+<äT˝À sTT<äs› T¡ Hê´j·Tyê<äT\T, Hê´j·Tyê<äT\ ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT
qT+∫ jÓTqTïø√ã&ÉTyês¡T. lX¯+ø£s¡ sêe⁄ uÀsêZ+ø£sY, leTVü≤à<é Vü≤düHé`M]<ä›s¡T
KS
Hê´j·Tyê<äT\ Á|ü‹ì<ÛäT\T>± qT+&ç]. C≤^s¡T<ës¡¢ ìjÓ÷»ø£es¡ZeTTqT+∫, Ç<ä›s¡T
düuTÑÛ ´\T b˛>±, bÕjÓT>± nMTs¡¢ ‘·s|¡ ⁄üò q ˇø£sT¡ . ìC≤+ kı+‘·+ jÓTùd≥º T (düs¬ Œ¤U≤dt)
O
Á|ü ‹ ì~Û > ± sêC≤ ãVü ≤ <ä ÷ › s Y y˚ + ø£ ≥ sêe÷¬ s &ç ¶ > ±s¡ T ñ+&ç ] . Çø£ eTT>∑ T Z s ¡ T
BO
n~Ûø±πs‘·sT¡ \qT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ìj·T$T+#˚~. Ä$<Û+ä >± ìeTsTT+|üã&çq düuTÑÛ ´\˝À
(1) qyêuŸ nø£“sY j·÷sY »+>¥, (2) sêC≤ |üHêï˝≤˝Ÿ |æ{,ºÏ (3) eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄
(H˚qT) ñ+&ç].
O
Á|üuTÑÛ ‘·« ¨+ ôdÁø£≥], ô|q’ ù|s=ÿqï Ä]¶HqÓ T‡ ∫‘·TXÔ ÊdüqeTTqT Á|üyX˚ ô¯ |≥º>±
C
l nø£“sY j·÷sY »+>∑T ã\|ü]#ÓqT. X¯+ø£ss¡ êe⁄ uÀsêZ+ø£sY Á|ü‹|òTü {Ï+#·>±, eTVü≤eTà<é
ES
Vü≤düHé Á|ü‹bÕ<äqqT ã\|ü]#ÓqT. sêC≤ |üHêï˝≤˝Ÿ, sêC≤ ãVü≤<ä÷s› Y y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç,¶

H˚qT >∑{>ºÏ ± Á|ü‹|òTü {Ï+∫‹$T.
EM
¨+ ôdÁø£≥Ø, ∫‘·TÔXÊdüqeTTqT Á|üy˚X¯ô|≥Tº#·T, nyê+#Û·˙j·TT˝…’q, $<˚o

e´≈£î\Ô e\¢H˚ sêh |ü]dæ‹ú #Ó&bç ˛sTTq<äì, Mπs eT‘· |üøbå£ Õ‘· uÛ≤yê\T $»è+_Û+#·&ÜìøÏ
©
u≤<ÛäT´\ì]. Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷˝À ªªÁøÏ$Tq˝Ÿ ˝≤ nyÓT+&ÉT yÓT+≥T j·÷≈£îºμμ nqT

ù|s¡T‘√ ˇø£ #·≥ºeTT jÓTH√ï dü+e‘·‡sê\qT+∫ Ä#·s¡D˝À qTqï<äì, Ç|ü&ÉT
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ∫‘·TXÔ ÊdüqeTT, n˝≤+{Ï<˚ n+≥÷, ∫‘·TÔ XÊdüqeTTqT ôd˝…≈î£ º ø£$T{°øÏ
n|üŒ–+#·e˝…qì ¨+ ôdÁø£≥Ø Á|ü‹bÕ~+#ÓqT. X¯+ø£ss¡ êe⁄ uÀsêZ+ø£sY Á|ü‹|òTü {Ïd÷ü ,Ô
nXÊ+‹øÏ ø±s¡≈î£ \T á $<˚oj·TT\T ø±s¡ì, sêh Á|üuTÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ô|q’ ø£u≤®ô|{Ïqº
¬>’sYeTT©ÿ\T ndü\Tø±s¡≈£î\ì]. H˚qT Á|ü‹|òüT{Ïdü÷Ô, ªªsT÷ s√E yê‘êes¡DeTT
ø£\Twæ‘y· TÓ qÆ <äì, eT‘· |üøbå£ Õ‘· uÛ≤yê\T $»è+_Û+∫qeì, Á|üC≤ XÊ+‹ dü+s¡øDå£ ˝≤+{Ï
#·≥ºeTedüs¡eTì n+≥THêïs¡T. ø±ì |ü~ dü+e‘·‡sê\ÁøÏ+<ä≥ Çs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\
ÁøÏ+<ä≥, yê‘êes¡D+ |ü]X¯óÁuÛ+Ñ >± ñqï s√E\˝À ≈£L&É Á|üuTÑÛ ‘·«eTT n_Ûeè~Δìs√<Ûøä £
ìã+<Ûäq\T ô|fÒºdæ+~. @˝≤+{Ï $#·ø£åD ˝Ò≈£î+&É, ãVæ≤s¡+>∑düuÛÑ\ô|’ ìã+<Ûäq\T
ô|{Ï,º Á|ü»\ bÂs¡ kÕ«‘·+Á‘·éTTqT Vü≤‘·e÷]Ãq~. Á|ü»\T $düT>∑T#Ó+~]. ndü+‘·è|æÔ
ô|]¬>qT. Ä ndü+‘·è|æìÔ nD∫y˚jT· T ñ<˚X› e¯ TT‘√ Á|üC≤XÊ+‹ dü+s¡øDå£ nH˚ ù|s¡T‘√
Ä]¶HÓqT‡ ô|fÒºdæ]. Ç|ü&ÉT Ä Ä]¶HÓqT‡qT XÊX¯«‘·+>± ˇø£ #·≥ºeTT\dü+|ü⁄≥eTT
(Statute Book) ˝À jÓTøÏÿs#·e\j·TTqì ‘·\∫Hês¡T. á XÊdüqeTT <ë«sê ˇø£
kÕe÷qýÓTqÆ b˛©düT »yêqT≈£î nkÕe÷qýÓTqÆ n~Ûø±sê\T Çe«&ÉeTT jÓT+‘·es¡≈î£
Hê´j·TyÓ÷ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T yÓ\&¢ +ç #·e˝…μμqì n+{Ïì. ≈£î\eT‘· |üøbå£ Õ‘· ñ<äéTeTH˚
ù|s¡Tô|{Ïº kÕe÷qýÓTqÆ Á|üC≤ J$‘·eTTqT nD>∑Á<=πøÿ $<ÛëqeTT e÷Á‘·eTT ‘·><∑ ìä
K+&ç+∫‹ì. ªªU≤B >∑T&É\¶ T y˚dTü ≈£îqï ˝Òø£ >±+BÛ {À|” ‘·\≈£î <Û]ä +∫q Á|ü‹ e´øÏìÔ
KS
ªnqTe÷qÁ>∑dTü &Ô TÉ μ>± uÛ≤$+∫ b˛©düTyês¡T #·s´¡ rdüTø√e#·TÃqT. õ˝≤¢\˝À ùd«#·Ã>¤ ±
bÂs¡T\T |üÁ‹ø£\T ≈£L&É #·<Tä e⁄C≤\≈£î+&É qTHêïs¡qT yês¡\Ô T $+≥THêïeTT. |üÁ‹ø£\T
O
|ü+|üe<ä›ì, #·+<ë<ës¡T\T ˝ÒK\T ÁyêdüTÔHêïs¡T. á |ü]dæú‘·T\˝À á XÊdüqeTT
BO
nyê+#Û·˙j·TT˝…’q |üs¡<˚oj·TT\qT ˝Òø£ ≈£î\eT‘· |üø£åbÕ‘· ñ<äé÷\qT, n\¢s¡¢qT
jÓT<äTs¡Tø=q{≤ìπø ñ|üj÷Ó >∑|sü T¡ kÕÔsì¡ qeTàC≤\μμqì Á|ü‹bÕ<äqqT e´‹πsøÏ+∫‹ì.
O
ôd˝…≈î£ º ø£$T{°˝À n~Ûø±πs‘·s¡ düuTÑÛ ´&ÉT l nø£“sY j·÷sY»+>∑T, ø=s¡&Ü <Óã“\

C
•ø£qå T #·≥eº TT˝À j˚TsêŒ≥T#˚jT· e˝…qì ˇø£ dües¡D Á|üyX˚ ô¯ |f…qº T. y˚TeTT ø=+<äse¡ TT
ES
Á|ü‹|òTü {Ï+∫‹$T. ø±ì n~Ûø±s¡ düuTÑÛ ´\+<äsT¡ qT dües¡D≈£î nqT≈£L\+>± y√≥T Çe«&É+
e\q dües¡D n+^ø£]+|üã&ÓqT. ôd˝…≈î£ º ø£$T{°yês¡T dæ<|Δä sü ∫¡ q ∫‘·TXÔ ÊdüqeTT˝À
EM
ˇø£ ôdø£Hå é m≈£îÿe #˚jT· ã&ÓqT. ø±ì H˚qT, |üHêï˝≤˝Ÿ >±s¡T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº dües¡D\ìïj·TT
ìsêø£]+|üã&ÓqT.
XÊdüqdüu˝ÑÛ À á ∫‘·TÔ XÊdüqeTT #·sÃ¡ ≈£î e∫Ãq düeTj·÷q H˚qT düTe÷s¡T 35,
©
l |üHêï˝≤˝Ÿ 16 dües¡D\qT Á|ü‹bÕ~+∫‹$T. e÷ dües¡D\ìïj·TT s¡<Tä › #˚jT· ã&ÓqT.

ø±ì á dües¡D \ìïj·TT #·sÃ¡ ≈£î e∫Ãq |ò*ü ‘·+>± ˇø£ ˝≤uÛeÑ TT e÷Á‘·eTT ø£*–+~.
Á|üuTÑÛ ‘ê«<˚XÊqTkÕs¡eTT n~Ûø±s¡ düuTÑÛ ´\+<äsT¡ , ø=s¡&Ü <Óã“\ •ø£≈å î£ $s¡T<ä+Δ >± y√≥T
Ç∫Ã]. ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± á •ø£≈å î£ dü+ã+~Û+∫q ôdø£Hå é ø={Ïyº j ˚ T· ã&ÓqT.
á XÊdüqdüu,ÑÛ düTe÷s¡T ‘·q 50 dü+e‘·‡sê\ J$‘·ø±\eTT˝À yÓTT<ä{kÏ Õ]
ˇø£ kÕe÷õø£ XÊdüqeTT n+^ø£]+∫q~. πøX¯esêe⁄ >±s¡T XÊdüqdüuÛÑT´\T>±
qTqïs√E\˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq $‘·+‘·T |ü⁄q]«yêVü≤ ∫‘·TÔ XÊdüqeTT, ‘·T<ä≈£î

n+^ø£]+|üã&çq~. Ä dü+e‘·‡s¡eTT nq>± 1939 ˝ÀH˚, Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&çq~.
ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶>±s¡T ‘·eT düuÛÑ´‘·«ø±\eTT˝À u≤\´$yêVü≤ ìs√<Ûä ∫‘·TÔ
XÊdüqeTTqT XÊdüqdüu˝ÑÛ À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïj º T· T+&ç]. ‘·sê«‘· H˚qT Ä ∫‘·TXÔ ÊdüqeTTqT, Hê
ù|s¡ ø=+‘·es¡≈î£ eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓ[‹¢ ì. ø±ì sêheTT˝À n~Ûød£ +ü K´˝À qTqï
düHê‘·q <Ûsä êàe\+ãT\T á˝≤{Ï XÊdüHêìøÏ $s¡T<ä+Δ >± qTHêïs¡ì, eT‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
˝Òø£ kÕe÷õø£ Ä#êsê\˝À CÀø£éTT ø£*–+#·Tø√e&ÉeTT Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT ø±<äì,
á ∫‘·TÔ XÊdüqeTTqT Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡ düuTÑÛ ´\T Á|ü‹|òTü {Ï+∫]. n+‘·{‘Ï √ Ä $wüjT·
eT+‘·yÓTT+<ÓqT.
u≤\´ $yêVü≤ ìs√<Ûä XÊdüqeTT, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À neT\T˝À qTqï|üŒ{Ïø,Ï
KS
nø£ÿ&çyê s¬ +<äs√ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh dü]Vü≤<äT\› ˝À Á|üy•˚ +∫, #·≥eº TTq≈£î $s¡T<ä+Δ >±
u≤\´ $yêVü≤eTT\T »s¡T|ü⁄ø=ì yÓfiy¢‚ ês¡ì ‘Ó*|æjT· T+{Ïìø£<ë! ø±ì Çø£ÿ&É á˝≤{Ï
O
#·≥eº TT j˚T~˝Ò≈î£ qï|üŒ{Ïø,Ï 1940 Hê{Ïøπ j·TTø£eÔ j·TdüT‡ e∫Ãq‘·sê«‘·H,˚ $yêVü≤eTT\T
ùd«#·Ã>¤ ± »s¡T|ü&eÉ ÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. düHê‘·q <Ûsä à¡ |üsT¡ \qTø√ã&˚ yê¬s+<äs√ ìs¡“j¤ T· +>±
BO
eTT+<äT≈£î e∫Ã, j·TTø£eÔ j·TdüT‡≈£î e∫Ãq ‘·eT ne÷àsTT\ $yêVü≤eTT\T »]|æ, á
dü+|òTü dü+düÿs¡D≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î˝…]’ . @˝≤+{Ï #·≥eº TT ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ á dü+|òTü dü+düÿs¡D
O
neT\T˝ÀìøÏ e#ÓÃqT.
C
ì»+>± $#ê]ùdÔ n*œ‘·XÊdüqeTT≈£î #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ >∑\<äì H˚qT qeTTà‘êqT.

ES
Ä s√E˝À¢ u≤\´$yêVü≤ ìs√<Ûeä TT ˇø£ n*œ‘· XÊdüqeTT>±H˚ neT\T˝À ô|≥ºã&çq~.

ndüŒèX¯´‘ê ìyês¡D ≈£L&É n*œ‘· XÊdüqs¡÷|ü+˝ÀH˚ »]–q~. Ä+Á<<ÛäeTVü‰düuÛÑ
EM
y˚~ø£ qT+&ç Vü≤]»q Hêj·T≈£î&ÉT ñ|üq´dæ+#·T#·T+&É>±, düu˝ÑÛ Àì dües¡T\í T ˝Ò∫ yÓ[b¢ ˛>±
#·÷∫q s√E\T Hê≈£î C≤„|üø£eTTqï$. dü]>±Z ˇø£ <äXÊã›eTT <ë≥ø£eTT+<˚, n<˚
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT\ düeTj·÷q, düŒèX¯ó´\T, ndüŒèX¯ó´\T, Áu≤Vü≤àDT\T,
©
nÁu≤Vü≤àDT\T, Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T nqT uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É, n+<äsT¡ ø£\dæ |ü+øÏÔ
uÛÀ»Hê\T #˚dæ]. ‘Ós¡#ê≥Tq uÛÀ»qeTT #˚j·TT bÕ‘·ø±\|ü⁄ Ä#ês¡eTT Ç|ü&=ø£
eTs¡∫b˛sTTq ø£<.ä∏ |ü+øÏuÔ ÀÛ »qeTT á ø±\|ü⁄ \ø£Då +.
dü+|òTü dü+düÿs¡DeTT\T`sê»ø°j÷· ~Ûø±s¡eTT
n*œ‘· XÊdüqeTT\ <ë«sê dü+|òTü dü+düÿs¡D\T Ä#·sD¡ ≈£î sêe&ÉeTTq≈£î #ê\
Bs¡Èø±\ eTedüs¡eTT+&ÉTqT. Væ≤+<äTe⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î jÓT+‘√
ø±\eTTqT+&ç dü+|òTü dü+düÿs¡D\ ÄeX¯´ø£‘q· T >∑T]Ô+#·&eÉ TT »s¡T>∑T#·Tqï~. nqTuÛeÑ eTT

e\q, dü+|òTü dü+düÿs¡D\T »s¡>T∑ e˝…q+fÒ, sê»ø°j÷· ~Ûø±s¡ ñ|üj÷Ó >∑ eTedüse¡ Tì
‘˚*q~. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT Væ≤+<äTe⁄\ ≈£î\eT‘·, kÕ+|òTæ ø±#ês¡eTT\˝À CÀø£éTT
ø£*–+#·Tø√≈£î+&É ñ+&É≥eTT e\q j˚T˝≤+{Ï dü+|òüTdü+düÿs¡D\˝À≈£L&É n_Ûeè~Δ
»s¡>&∑ eÉ TT nkÕ<Û´ä yÓTbÆ ˛sTTq~. dü+|òTü eTT˝À düãÔ ‘Δ · e#˚Ãdæ+~. #·\qeTT nH˚~ ˝Ò≈î£ +&É
b˛sTTq~. á |ü]dæú‘·T\˝À, sê»ø°j·÷~Ûø±s¡ kÕ<Ûäq¬ø’ Væ≤+<äTe⁄\T, ø±düÔ
jÓT≈£îÿe#·Ts¡T≈£î>± Á|üj·T‹ï+#· Hês¡+_Û+∫]. á Á|üj·T‘·ïeTTqT Á|üuÛÑTe⁄\T ‘·eT
n~Ûø±s¡eTTq≈£î #ê˝…+CŸ>± uÛ≤$+∫, Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düeTdü´qT düèwæ+º ∫]. eTTdæ+¢ \qT
Væ≤+<äTe⁄\≈£î b˛{°>± ì\u…≥&º eÉ TT, eTTdæ+¢ \˝À ás¡¸ úÛ≤yê\T ø£*–+#·&eÉ TT ‘·eT
ñ‘·eÔ TyÓTqÆ sê»ø°jT· bÕ\d” j·Tì ‘·\∫].
KS
Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ \ eT<Û´ä nU≤‘·eTTq≈£î ø±s¡D≤\T
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ìedæ+#·T Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ yÓTÁÆ ‹, ◊ø£´‘·, düV≤ü qeTT ˇø£ #ê]Á‘·ø£
O
n+X¯eTT. M]˝À jÓTqï&ÉT ‘·>±<ë\T ˝Ò≈î£ +&ÓqT. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T ‘·eT‘·eT
BO
eT‘·eTTq≈£î ã<äT˝Δ ’… ‘·eT eT‘ê#êsê\qT bÕ{Ï+#·T‘·÷ J$‘·+ >∑&ùç |yês¡T. M]˝À
k˛<äsu¡ ≤Û eeTT+&˚~. ˇø£] ø£wdºü Tü U≤\˝À sTT+ø=ø£sT¡ uÛ≤>∑+ rdüT≈£îH˚yês¡T. Væ≤+<äTe⁄\T
O
uÛÀ»quÛ≤»Hê\˝À |ü⁄sê‘·q Ä#ês¡eTT\qT >∑{>ºÏ ± bÕ{Ï+#˚yês¡T. eTTdæ+¢ \T Bìì

‘·|ü >± uÛ≤$+#˚yês¡T ø±<äT. ˝À>∑&É Áyêdæq≥T¢, <ädsü ê, ¨©, dü+Áø±+‹ ˝≤+{Ï
C
|ü+&ÉT>∑\˝À eTTdæ+¢ \T, yÓTTVü≤Ás¡eTT, ãÁø°<Tä , s¡+C≤Hé ˝≤+{Ï eTTdæ+¢ |ü+&ÉT>∑\˝À

ES
Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢+\T n+‘ê ø£\dæ ˇø£] H=ø£s¡T øö>∑*+#·Tø=ì X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T

‘Ó\T|ü⁄ø=H˚yês¡T.
EM
es¡eZ TTqTã{Ïº (as a class) ;<ä\T Væ≤+<äTe⁄\˝Àq÷, eTTdæ+¢ \˝Àq÷ ñ+&˚yês¡T.

Ç|ü&É÷ n{≤¢H˚ ñHêïs¡T. á ;<ä‘s· >¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q Væ≤+<äT, eTTdæ+¢ \ J$‘ê<Ûës¡eTT
©
≈£L* Hê*ô|’q ñ+&˚~. Ç|ü&É÷ n+‘˚qT. @˝≤+{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<äT. ô|’‘·s¡>∑‹øÏ

#Ó+~qyê] dü+K´ jÓT|ü&É÷ ø=~›>±H˚ ñ+≥T+~. Ä ø±\eTT˝À á ô|‘’ s· >¡ ‹∑ øÏ
#Ó+~qyês¡T »MTHé<ës¡T\T, C≤^sY<ës¡T\T, eTU…<Ô ës¡T\T nqTø√ã&˚yês¡T. á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdü˝≤àqT\T ñuÛj Ñ T· T\T+&˚~. yê] düeTdü´\T ˇø£f.Ò Ä<ëj·TeTTø£qï
jÓT≈£îÿe e´j·TeTT #˚jT· &ÉeTT, ãTTD≤\bÕ\T ø±e&ÉeTT M] düeTdü´. <Ûìä ø£ es¡eZ TT˝À
jÓT≈£îÿe ‘Ó\T>∑T yÓX’ ó¯ ´\T, e÷sê«&û kÕVüQø±s¡T¢ ñ+&˚yês¡T. Ç|üŒ{Ïø° yêπs. nsTT‘˚
Á|ü|+ü #· j·TT<äøΔ ±\eTT Hê{Ï Ä]úø$£ <ÛëqeTTe\¢ Áø=‘·Ô <Ûqä e+‘·T\ ‘·s>¡ ‹∑ ˇø£{eÏ ÷Á‘·eTT
ãj·T\T<˚]q~.

Çø£ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~qyê] $wüjT· +. á ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q Væ≤+<äTe⁄\T
n~Ûø£ dü+K´˝À Á>±e÷˝À¢ J$+#˚yês¡T. Ms¡T Á>±eT |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£sD¡ ≤˝À
˝Òø£ |üfÒ+&√¢ ˝Òø£ uÛÑ÷kÕ«eTT\T>±H√ J$‘ê<Ûës¡eTT ø£*– j·TT+&˚yês¡T. á
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q eTTdæ+¢ \˝À n~Ûø£ dü+K´ Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü ç
j·TT+&˚~. á ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~qyê]˝À, n\Œdü+K´˝À Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢+\T
Hê´j·Tyê<äT\T>±H√, &Üø£sº T¡ ¢ ˝Òø£ Vü≤ø°eTT\T >±H√, dü«‘·+Á‘· eè‘·T\Ô T ne\+_+∫,
>ös¡e+>± J$‘·eTT >∑&ùç |yês¡T.
dü«‘·+Á‘· eè‘·T\Ô T ne\+_+∫ J$‘·eTT >∑&TÉ |ü⁄‘·Tqï á ‘·s>¡ ‹∑ yêπs sê»ø°jT·
ñ<äé÷\˝À eTT+<äT≈£îe∫Ã, Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+∫qyês¡T. Ç~ #ê\ #Ó‘’ q· éTT>∑\
KS
‘·s>¡ ‹∑ nì #ÓbÕŒ˝…. sêh eTTdæ+¢ \T n\Œdü+K´˝À qTqï|üŒ{ÏøÏ yê] düTdüŒwüyº TÓ qÆ
ndæ‘Ô «· eTT˝À e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . yês¡T ‘·eT |üPs¡«#·]Á‘·qT eTs¡Te˝Ò<Tä ` ôV≤’ <äsêu≤<äT
O
sêheTT˝À >∑&∫É q Hê\T¬><’ Tä X¯‘êu≤›\qT+∫, ìs¡+‘·sêj·T+>± eTTdæ+¢ Á|üuTÑÛ e⁄\
sê»]ø£eTT˝À ‘êeTT $X‚wüyÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T nqTuÛÑ$+#·T‘·÷, X¯øÏÔj·TT‘·yÓTÆq dæú‹˝À
BO
qT+&É≥eTT, eTTdæ+¢ \≈£î >∑&TÉ düTqÔ ï #·]Á‘· ` Ä dæ‹ú ˝À qTqï j˚T C≤‹yê¬sq’ qT,
e÷s¡TŒqT n+^ø£]+#·øb£ ˛e&ÉeTT ˇø£ kÕe÷q´ $wüjT· eTT.
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À á X¯‘êã›|⁄ü eT÷&Ée <äXÊã›eTT˝À Á|üC≤ J$‘·eTT ÁbÕs¡+uÛeÑ TT

C
ø±e&É+‘√H˚, eTTdæ+¢ \˝À yê] uÛ$Ñ wü´‘·TÔ >∑T]+∫, ˇø£ $<Ûyä TÓ qÆ uÛjÑ T· eTT ø£*–+<äì
ES
#Ó|Œü e#·TÃqT. ø±e⁄q yês¡T Ä+<√fi¯q #Ó+<ä yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T. BìøÏ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷·
˝Àì eTTdæ+¢ ©>∑Tyê] ñ<äé÷\T>∑÷&É ‘√&ÉŒ&çq$. ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ e⁄\T ≈£L&É
EM
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ne\+_+#·q $<Ûëqy˚T Ä#·sD¡ ˝À ô|{Ï]º . sêh eTTdæ+¢ \qT
Á|üC≤ ñ<äé÷\qT e´‹πsøÏ+#·T≥≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+∫]. á $<Û+ä >± sêh Væ≤+<äTe⁄\,
eTTdæ¢+\ eT<Ûä´q ô|<ä› nU≤‘·eTT ø£*–+∫]. n~Ûø£dü+K´˝À qTqï Væ≤+<äTe⁄\
©
Hêj·T≈£î\T, ‘·eT ñ<äé÷\T, ‘·eT ñ<˚›X¯eTT\ >∑T]+∫ eTTdæ¢+\˝À $XÊ«düeTT

ø£*–+#·{≤ìøÏ ‘·–q+‘· Á|üjT· ‘·ïeTT #˚jT· ˝Ò&ìÉ H˚qT qeTTà‘êqT.
n\Œdü+K´˝À qTqï eTTdæ¢+\ eTqdüÔ‘·«eTT e÷s¡Ã&ÜìøÏ n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À
qTqïyês¡T, j˚T ñ<ës¡d«ü uÛ≤eeTT‘√ eéVü≤]+#·e\dæ j·TT+&çs√ <ëì ˝À|üeTT≈£L&É
á düeTdü´qT rÁe‘·se¡ TT #˚jT· T≥˝À düV≤ü ø£]+∫q~. n~Ûød£ +ü K´˝À qTqïyês¡T >=|üŒ
eTqdüT, $XÊ\Vü≤è<äjT· eTT, <Ûs’Ó ´¡ eTT, ìdüŒø£bå Õ‘· ãT~Δ‘√ Á|üe]Ô+∫, eTTdæ+¢ \˝Àì
;Û‘êVü≤eTTqT ‘=\–+∫j·TT+fÒ, j˚T˝≤{Ï qwüeº TT ñ+&˚~ø±<äT. dü+~Ûø±\eTTq¬øH’ ê`

ˇø£ ‘·se¡ TT es¡øq£ +&ç ` ñ<√´>±\>∑T]+∫ ø±ì, XÊdüqdüu˝ÑÛ À eTTdæ+¢ \ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT,
ñs¡÷› uÛ≤wü >∑T]+∫ ø±ì ø=ìï s¡øDå£ \T eTTdæ+¢ \≈£î Çe«&ÉeTTq≈£î, ‘êy˚T <äè&ÛyÉ TÓ qÆ
Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dæ j·TT+fÒ u≤>∑T+&˚~. ø±ì n{≤¢ø±ø£ dü+<ÛëqeTT˝À |ü&bç ˛sTTHêeTT
` dü+<ÛëqeT+fÒ uÒse¡ TT #˚jT· &ÉyT˚ ` uÒse¡ TT dü|\üò eTe⁄‘·T+<äH˚ qeTàø£eTT #ê\
ns¡T<äT. á uÒse¡ TT #˚jT· T≥˝À H˚qT $|ò\ü T&ÉH‹’Ó ì.
Á|üC≤‘·+Á‘· $s¡T<äΔ sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T
n\Œdü + K´˝ÀqTqï j˚ T ‘Ó > ∑ y ê]øÏ ≈ £ L &É n_Û e è~Δ ì Ä|æ y ˚ ù d neø±X¯
eTT+&É≈£L&É<äT. eTTdæ¢+\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À Á_{Ïwüß kÕÁe÷»éTT ∫s¡kÕúsTT>±,
Ä#· + Á<ës¡ ÿ eTT>± ì*∫j· T T+≥T+<ä ì q$TàHês¡ T . Á_{Ï w ü ß kÕÁe÷»´
KS
eTT+&ÉTq+‘·ø±\eTT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À Ädü|òü⁄C≤Væ≤ e+X¯eTTq≈£î nbÕj·TeTT˝Ò<äì,
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î\T $X¯«dæ+∫Hês¡T. Ädü|⁄üò C≤V”≤ e+X¯eTT˝À |üs+¡ |üs¡
O
sêC≤´~Ûø±s¡ eTT+≥T+<äì, n+<äT˝À #·\q+˝Ò<äì yês¡T <äè&ÛÉ+>± q$TàHês¡T.
BO
n+<äTe\q @˝≤+{Ï düe÷<ÛëqeTTq≈£î ≈£L&É dæ<äΔ|ü&Éì yÓ’K] ne\+_+∫Hês¡T.
‘·eT |ü≥Tº<ä\qT j˚Te÷Á‘·eTT dü&É*+#·˝Ò<äT. yês¡T sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\qT
O
$s√~Û+∫Hês¡T. sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T ‘·|Œæ ìdü]j·T>∑T#√ ‘·eT≈£î Ä~Ûø´£ + ñ+&Ée˝…qì

|ü≥Tºã{ÏºHês¡T.
C
ES
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHéyês¡T 1939 dü+ˆˆs¡|ü⁄ pHé HÓ\˝À Á|üuÛÑT‘·«eTTqT

ôV≤#·Ã]+∫]. Á|üø{£ +Ï #·ã&ÉuÀe⁄ dü+düÿs¡D\ d”ÿ+˝À sêh eTTdæ+¢ \ sê»ø°jT· Wqï‘·éTT
qTù|øÏ+å ∫q#√ n{Ïº dü+düÿs¡D\qT eTTdæ+¢ \T n+^ø£]+#·sì¡ , yê{Ïì s¡<Tä #› j ˚ T· T≥≈£î,
EM
‘·eT |üP]Ô X¯øÏÔqT|üjÓ÷–+‘·Ts¡ì ñ<ëÈ{Ï+∫]. ªªdü+düÿs¡D\T eTTsê›u≤<éμμ nqT

ìHê<ë\‘√, q\¢»+&Ü\‘√, Á|ü<äs¡Ùq\‘√ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ôV’≤<äØ>±]øÏ kÕ«>∑‘·eTT
©
#Ó|Œæ ].
Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T, ‘·eT sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\ d”ÿeTTqT p˝…’ 1939˝À
Á|üø£{Ï+∫]. á d”ÿeTT˝À j˚T ø√XÊq ≈£L&É u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT >∑T]+∫,
ø£˙dü+ dü÷#·q>±HÓH’ ê, ˇø£ X¯ãe› TT˝Ò<Tä . ø±ì ªªsêh Á|ü<ëÛ Hê~Ûø±] ‘·q+‘·≥ ‘êqT
Á|ü‘·´ø£å+>± Á|ü»\ ÁbÕ‹ì<ÛäéTT eVæ≤+#·TqT. ø±e⁄q ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ bÕØº\
düuTÑÛ ´\≈£î Á|ü»\‘√ >∑\ dü+ã+<Ûeä TTø£qï sêh Á|ü<ëÛ Hê~Ûø±]øÏ Á|ü»\‘√ jÓT≈£îÿe
HÓ’dü]Zø£eTT>±, XÊX¯«‘·eTT>± dü+ã+<ÛäeTT+≥T+~. Äj·Tq Á|ü»\ kÕs¡«uÛÖeT‘·«
Á|ü‹ì~Û>± ≈£L&É ñ+{≤&ÉTμμ nqT dæ<ëΔ+‘·eTT ù|s=ÿqã&çq~!

á d”ÿeTT eTTK´ n+X¯eTT\T:`
1. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT y˚sT¡ , Á|ü»\T y˚sT¡ nH˚ |ü⁄Hê<äT\ô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Á|ü»\ eT<Û´ä
düìïVæ≤‘· düV≤ü ø±s¡eTT.
2. XÊdüqdüu,ÑÛ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q˝À dü+dü\ú ˝À eè‘·T\Ô yêØ>± ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT `
nq>± Á|ü»\qT dü+kÕúHêBÛXó¯ \ì, C≤^sê›sì¢¡ , e÷wüß<ës¡ì¢ , uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ì,
eékÕj·T≈£î\ì, Hê´j·Tyê<äT\T, yÓ’<äT´\ì, á$<Ûä+>± _Ûqï_Ûqï esêZ\˝À
$uÛõÑ +#·, Äj·÷ esêZ\yê] ÁbÕ‹ì<Û´ä dæ<ëΔ+‘·eTT Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥T.
3. ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT (Territorial Constituency) \≈£î e÷s¡T>± esêZ\yêØ
ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT\T (Constituencies based on profession or class) @sêŒ≥T
KS
#˚jT· T≥.
4. Á|ü‹ es¡eZ TT ‘·s|¡ ⁄üò q Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T düe÷qdü+K´˝À jÓTqTïø√ã&ÉT≥.
5. O
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À eTTdæ+¢ \ es¡≈î£ Ä#·sD¡ ˝ÀqTqï Á|ü‘´˚ ø£ ìjÓ÷»ø£es¡eZ TTq≈£î
BO
e÷s¡T>± dü+j·TTø£Ô ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT qT+∫ düuTÑÛ ´\qT mqTïø=qT≥.
O
6. á d”ÿeTT qqTdü]+∫ XÊdüqdüuÑÛ düuTÑÛ ´\dü+K´ yÓTT‘·+Ô 85 ìs¡sí TT+∫, Ç+<äT˝À

42 esêZ\yêØ>± jÓTqTïø√ã&çqyês¡T+<äTs¡ì ìX¯ÃsTT+#·ã&ÓqT. á 42˝À
C
dü>+∑ dü>+∑ Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T+<äTs¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚ ìj·T$T+|üã&ÉT düuTÑÛ ´\
ES
dü + K´ 28 ñ+&É T qT. Ç+<ä T ˝À 14 n~Û ø ±s¡ d ü u Û Ñ T ´\T, 14 nq~Û ø ±s¡

düuTÑÛ ´\T+<äTs¡T. á nq~Ûø±s¡ düuTÑÛ ´\˝À 5 >∑Ts¡T Vü≤]»qT\T, ˇø£sT¡ *+>±j·T‘Y,
EM
Ç<äs› T¡ Åø¬ d’ eÔü ⁄\T, ˇø£ bÕØ‡. á $<Û+ä >± 9 eT+~ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ìj·T$T+#·TqT.
7. ìj·T$T+#·ã&çq 28 eT+~ düuTÑÛ ´\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yÓTT‘·+Ô ô|q’ dü>+∑ Væ≤+<äTe⁄\T,
©
dü>+∑ eTTdæ+¢ \T ñ+&ÉTq≥T\ #·÷#·TqT.

(Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ <ëe÷cÕ>∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T, á sêheTT˝À eTTdæ+¢ \
ÁbÕeTTK´+, yê] #ê]Á‘·ø£ dæ‹ú , düeTwæº bÂs¡eédü˝ú À yê]øÏ >∑\ <äsê®qTã{Ï,º
XÊdüqdüu˝ÑÛ À yê]ì ˇø£ n\Œdü+K´>∑ |ü]>∑D+Ï #·T≥≈£î M\T˝Ò<ìä , ‘·eT bÕ\d”ì
e´ø£|Ô sü ∫¡ ].)
8. bÕjÓT>± nMTs¡¢ ‘·s|¡ ⁄üò q eTT>∑TsZ T¡ Á|ü‹ì<ÛTä \T, eTVü‰sê» (øÏwHü é |üsê¸<)é ù|cÕÿs¡T
mùd≥º T ‘·s|¡ ⁄üò q ˇø£ Á|ü‹ì~Û, kÕ˝≤sY »+>∑T mùd≥º T ‘·s|¡ ⁄üò q ˇø£ Á|ü‹ì~Û, á

$<Û+ä >± 5 >∑Ts¡T ñ+<äTs¡T. Ms¡T ø±ø£ ìC≤+ kı+‘· ùd≥º T ‘·s|¡ ⁄üò q eTT>∑TsZ T¡
düuTÑÛ ´\T ìj·T$T+#·ã&ÉT<äTs¡T.
9. n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ 7 >∑Ts¡T eT+Á‘·T\T düuTÑÛ ´\T>± qT+<äTs¡T.
ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T 1939 dü+ˆˆs¡eTT˝À Á|üø{£ +Ï ∫q sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\
ìsêàDeTT eTTø£dÔ ]ü >±, ô|q’ ù|s=ÿqã&çq $<Û+ä >± qT+&ÓqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
n<Û«ä sê´q |ü≥Dº eTTdæ+¢ \T ìHê<ë\T, q\¢C+… &Ü\T, Á|ü<sä Ù¡ q\‘√ Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üø≥£ q≈£î
kÕ«>∑‘·+ #Ó|æŒ]. ªªcÕ' ñkÕàHé õ+<ëu≤<éμμ (ñkÕàHé bÕ<äTcÕ e]Δ˝≤¢˝…) ªª{≤düÿsY
yÓ[b¢ ˛yê˝…μμ, ªªn© j·÷esY »+>¥ |ü<$ä #ê*+#·Tø√yê˝…μμ nqT ìHê<ë\T #˚d]æ .
ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢ dü«#·Ã+¤ <ä ùde≈£î\T |ü≥Tºã&ç].
KS
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ düu,ÑÛ sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T kÕe÷q´+>±
<˚X¯Á|ü»\≈£î, Á|ü‘˚´ø£+>± eTTdæ¢+\≈£î qwüº<ëj·Tø£+>± qTqïeì rsêàì+#ÓqT.
O
dü+düÿs¡D\ d”ÿ+ sêC≤´~Ûø±s¡eTTq≈£î, <äø£ÿHé (<äøÏåD) eTTdæ¢+\≈£î $s¡T<äΔ+>±,
BO
ndü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± qTqï<äì Á|üø{£ +Ï #ÓqT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T, eTVü‰|òTü q‘· eVæ≤+∫q
ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄≈£î dü]j·T>∑T dü\Vü‰ Çe«˝Ò<äì, eTTdæ¢+\qT ÁuÛÑeT˝À ô|{ÏºHês¡ì,
á ø±s¡D≤\ìï{Ïe\q ‘·eTô|’ Ç+‘·es¡≈£î e´ø£Ô|üs¡∫j·TT+&çq $XÊ«düeTTqT
O
ø√\Tb˛sTTHês¡ì Ä düuÑÛ yÓ\&¢ +ç #ÓqT. Væ≤+<ä÷eTVü‰düu,ÑÛ Äs¡´düe÷»eTT, ø±+Á¬>düT

C
sêh $s¡T<ä#Δ s· ´¡ \ e\¢ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T Á|üu≤Û $‘·T˝…H’ ês¡ì, Ç‘ÓVÔ ‰ü <éyês¡T ‘·eT rs¡TŒqT
ES
Á|üø{£ +Ï ∫]. dü+düÿs¡D\˝À >∑\ <√wüeTT\qT yÓ+≥H˚ dü]#˚jT· e˝…qì, eTTdæ+¢ \qT
‘·è|æ|Ô sü ∫¡ yê] $XÊ«düeTTqT dü+bÕ~+#·e˝…qì ˇ‹Ô&ç #˚d]æ . á$<Û+ä >± »s¡>ì∑ jÓT&É\
EM
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î eTTdæ+¢ \ düV≤ü ø±s¡eTT \_Û+#·<ìä ôV≤#·Ã]+∫].

dü+düÿs¡D\≈£î $s¡T<äΔ+>±, |ü≥ºD M<∏äT˝À¢ Á|ü<äs¡Ùq\T ~q#·s¡´˝À #˚¬sqT.
á Á|ü<sä Ù¡ q\ eT÷\+>±, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· ≈£î uÛ+Ñ >∑eTT yê{Ï˝q¢… T. Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢
©
n\s¡T¢ ãj·T\T<˚s¬ qT. ø=+<äsT¡ eTs¡D+Ï ∫]. Á|üe÷<ä |ü]dæ‹ú j˚Ts¡Œ&É≥+e\q ìC≤+
ôV≤#·Ã]+#ÓqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyês¡T dü+düÿs¡D\T eTTdæ+¢ \≈£î ndü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >±H˚
ø±ø£ qwü<º ëj·Tø£+>± qTHêïj·Tì ‘·eT <äè&ÛÉ n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\&¢ +ç ∫]. yê] ø±s¡´ø±]D°
düuÛÑ, ªdü+düÿs¡D\≈£î $s¡T<äΔ+>± Á|ü‘·´ø£å #·s¡´ (Direct Action) rdüTø=qT ‘·q Vü≤≈£îÿqT
]»s¡T«˝À ô|≥Tºø=ì, Á|ü‹$<Ûyä TÓ qÆ , #·≥ãº <äyΔ TÓ qÆ Ä+<√fi¯q\T »]|æ, eTTdæ+¢ \ ø√¬sÿ\T
|üP]Ôø±e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·e˝…qμì, ‘·q kÕúsTTdü+|òTü eTTqT Ä<˚•+#ÓqT. ª#·≥ãº <äyΔ TÓ qÆ
ñ<äéTeTTq≈£îø±ì ˝Ò<ë, Á|ü‘·´ø£å #·s¡´≈£îø±ì eTTdæ¢+\T dü+|òüT{Ï‘· |ü&çj·TT+&ÉT≥
nedüse¡ Tμì |ü]wüÿ]+#ÓqT.
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ e´øÏ‘Ô «· eTT, sêh Á|ü»\˝À ìVæ≤‘·yTÓ Æ j·TT+&ÉT kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTq≈£î
ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+#·TqqT Á|üuTÑÛ ‘·« <äèø£Œ<∏eä TTqT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ |ò÷ü ≥T>±
$eT]Ù+#ÓqT. á <äèø£Œ<∏eä TT, eTTdæ+¢ kÕs¡«uÛÖeT dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î $s¡T<äeΔ Tì Äj·Tq
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT rÁeeTT>± K+&ç+#ÓqT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT á <äèø£Œ<∏eä TT <ë«sê, Væ≤+<äTe⁄\qT
u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·« Ä+<√fi¯qqT+∫ eTs¡*+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ïdüTÔqï<äì nq≥+
dü]ø±<äì, Ç~ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] ã\V”≤q‘· ‘·|Œü eTπs$T ø±<äì H˚sês√|üD #˚ôdqT.
ªÁ|üC≤kÕ«eT´ eédü˝ú À dü+‘·‹ (Race), C≤‹, eT‘·eTT, ≈£î\eTT, <˚Xe¯ TTqT ã{Ïº
Á|üuTÑÛ e⁄˝À, Á|ü»\ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTq≈£î, Á|ü‹ì~Û>± uÛ≤$+#·ã&É&eÉ TT düV≤ü »eTT. ø±ì
Çø£ÿ&É Ä |ü]dæ‹ú ˝Ò<Tä . á sêheTTes¡≈î£ Á|üuTÑÛ e⁄, eTTdæ+¢ Á|ü»\ ≈£î\eTT, eT‘·eTT,
KS
C≤‹, uÛ≤wü, jÓT+<äT˝À ≈£L&É jÓT˝≤+{Ï ‘˚&Ü ˝Òøb£ ˛e&ÉeTTe\q, ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄,
eTTdæ+¢ Á|ü»\ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTq≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·Tμqì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥
O
ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ‘·eT <äèø£Œ<∏eä TTqT e÷s¡TÃø=ì, eTTdæ+¢ kÕs¡«uÛÖeT‘·«
BO
dæ<ëΔ+‘·eTTqT n+^ø£]+#·e˝…qì, ˇ‹Ô&ç #˚ôdqT.
XÊdüq düu\ÑÛ ˝À ø±ì, ˝Òø£ Ç‘·s¡ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü+dü\ú ˝À ø±ì eTTdæ+¢ \≈£î
O
XÊdüqÁb˛ø£yÔ TÓ qÆ n~Ûød£ +ü K´ >∑\ ÁbÕ‹ì<Û´ä + Çe«≈£î+&Ü Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düe÷s¡Ω‘·

(Hindu-Muslim parity) qT Á|üy˚X¯ô|≥º&ÉeTT #ê\ Äπøå|üD°j·TyÓTÆq $wüj·TeTì
C
ES
ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>¥ ‘·q ndüeTà‹ì Á|üø£{Ï+#ÓqT. dü+düÿs¡D\ Á|üø±s¡eTT

XÊdüqdüu˝ÑÛ À, Ç‘·s¡ dü+dü\ú ˝À eTTdæy¢ T˚ ‘·s¡ düuTÑÛ ´\ø£qï, eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T n\Œdü+K´˝À
EM
qT+{≤s¡ì, n≥¢sTTq#√ á sêheTT˝À eTTdæ¢+ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTqπø eTT|ü

yê{Ï\T¢‘T· +<äì, dü+düÿs¡D\≈£î $s¡T<ä+Δ >± ñ<äéTeTT Äs¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. dü+düÿs¡D\˝À
yê] Ä<˚XÊqTkÕs¡eTT ìØí‘·ø±\eTT˝À dües¡D\T »s¡>∑ìjÓT&É\ Á|ü‘·´ø£å#·s¡´
©
Äs¡+_Û+#Ó<eä Tì Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ôV≤#·Ã]+#ÓqT. ìØí‘ø· ±\eTT˝À
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé‘√ dü+~Û #˚dTü ø=ì]!
eTVü‰|òTü q‘· eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T, kÕs¡«uÛÖeT‘·« dæ<ëΔ+‘·+ >∑T]+∫,
á$<Û+ä >± $X¯Bø£]+∫]. ªªsêÅcÕº~øÛ ±] ndæ‘Ô «· eTT |üs√ø£+å >± Á|ü»\ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT
eVæ≤düTÔ+~. ø±ì kÕs¡«uÛÖeT‘·« dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±sê\T,
kÕ«uÛ≤$ø£+>± sêh Á|üuTÑÛ e⁄>±, |òTü q‘·eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄πø >∑\eH˚ $wüjT· eTT
düŒwüºeTTμμ.

u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ>±s¡T
ñ|üq´dæd÷ü ,Ô dü+düÿs¡D\ j˚TuÛ≤>∑eTT˝À ≈£L&É, dü+düÿs¡D\ qqTdü]+∫, XÊdüqdüu≈ÑÛ î£
Çe«<ä\∫q n~Ûø±sê\˝À, jÓTø£ÿ&É ≈£L&É u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« dæ<ëΔ+‘·eTTqT Á|üuTÑÛ ‘·«
eT+^ø£]+∫q≥Tº yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ M\T˝Ò<ìä ]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·eT ñ|übÕ~‘· d”ÿ+˝À
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕú|+æ |üã&ÉTq{Ïº dü÷#·q≈£L&É #˚jT· ˝Ò<ìä ]. ø±ì Ç+‘·{‘Ï √
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé ‘·è|æÔ|ü&É˝Ò<äT. XÊdüqdüuÛÑ˝À, Ç‘·s¡ Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé
‘·è|æ|Ô &ü ˝É <Ò Tä . XÊdüqdüu˝ÑÛ À, Ç‘·s¡ dü+dü\ú ˝À eTTdæ+¢ \≈£î n~Ûød£ +ü K´˝À ÁbÕ‹ì<Û´ä
$T#˚Ã düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTT ø±˝Ò<Tä . ø±e⁄q Ä+<√fi¯q kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+&ÓqT.
õHêï>±] <Í‘·éTT`Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT≈£î Vü‰MT\T
KS
á |ü]dæú‹ eTTdæ¢+©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT ªU≤jÓT<Ó Ä»+μ (eTVü‰Hêj·T≈£î&ÉT)
eTVü≤eTà<ä© õHêï>±s¡T, ôV≤’ Á<ëu≤<äT e∫Ã, á eéVü‰s¡eTT˝À CÀø£éTT ø£*–+#·Tø=ì].
O
ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑duü ˝ÑÛ À ñ|üq´dæd÷ü ,Ô Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘·eTT á <˚Xe¯ TTq≈£î dü]b˛<äì
BO
á <˚X¯eTT˝À Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘êqTkÕs¡eTT ãVüQdü+U≤´≈£î\ y√≥T nq>±
Væ≤+<äTe⁄\ n~Ûø±s¡eTT, n\Œdü+K´˝À qTqï ≈£î˝≤\yê] u≤ìdü‘·«eTTø£qï y˚πs
O
sTT+ø=ø£{Ï ø±C≤\<äì, á ø±s¡D≤\e\q ãVüQ n\Œdü+K´˝À qTqï ‘Ó>∑yês¡T

C
(eTTdæ+¢ \T) á Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘·eTTqT K+&çdTü HÔ êïs¡ì ñ<ëÈ{+Ï ∫].

ES
õHêï>±s¡T ôV’≤Á<ëu≤<äT˝À ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄, yê] eT+Á‘·T\‘√ ø£\TdüTø=ì

Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé eT<Û´ä dü+~Û ≈£î~]+∫]. á ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+
EM
(1) ôV≤’ Á<ëu≤<äT eTTdæ+¢ sêheTT— (2) dü+j·TTø£Ô ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT\≈£î ã<äT\T Á|ü‘´˚ ø£
ìjÓ÷»ø£es¡eZ TT \T+&ÉTqT— (3) XÊdüqdüu˝ÑÛ À eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\≈£î Ä~Ûø´£ + ñ+&ÉTqT.
á eT÷&ÉT $wüj·÷\ >∑T]+∫, ôV’≤Á<ëu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé
©
Hêj·T≈£î\≈£î Áyê‘·|Pü s¡«ø£+>± Vü‰MT\T Ç#ÓÃqT. ìC≤+ kı+‘· jÓTùd≥º T ‘·s|¡ ⁄üò q ìC≤+#˚
ìj·T$T+|üã&ÉT eTT>∑TsZ T¡ Á|ü‹ì<ÛTä \T, eTTdæ+¢ ˝Ò ñ+<äTs¡ì ≈£L&É Vü‰MT Çe«ã&ÓqT.
õHêï>±s¡T ‘·eT <Í‘·éTT˝À dü|\üò T˝…’ yÓfió¯ ¢ düeTj·÷q, dü+düÿs¡D\e\¢ eTTdæ+¢ \˝À
|ü⁄≥Tºø=∫Ãq uÛj Ñ T· eTT, Ä+<√fi¯q\T, nqTe÷qeTT\ìïj·TT ‘=\–b˛sTTqeì ‘·eT
dü+‘√wüeTTqT yÓ*ãT∫Ã]. ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±s¡T n|üŒ{Ï |ü]dæ‘ú T· \ìïj·TT u≤>± Á>∑V≤æ +∫,
n+<äT˝À Ç$T&çjT· Tqï n+‘·sês¡eú TTqT u≤>± ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡ì]. yê] Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
eTTdæ+¢ \≈£î ‘·è|æÔ ø£*–+#·Tq{Ï,º nedüse¡ TTqï{Ï,º Vü‰MT\T ÇkÕÔsì¡ , õHêï>±s¡T ‘·eT

$XÊ«düeTT Á|üø{£ +Ï ∫]. <ëì‘√bÕ≥T Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé yê] e]ÿ+>∑T ø£$T{°,
dü+düÿs¡D\e\q eTTdæ¢+\˝À ø£*–q uÛÑj·TeTT, Ä+<√fi¯q, nqTe÷qeTT\ìïj·TT
‘=\–b˛sTTqeì rsêàì+#ÓqT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT nedüse¡ TTqï Vü‰MT\ìïj·TT Ç∫Ãq<äì
düŒwü|º sü #¡ qÓ T. e]ÿ+>∑T ø£$T{° eTVü‰ |òTü q‘·eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\≈£î ‘·eT
ø£è‘·»„‘êe+<äqeTT\T düeT]Œdü÷Ô, ˇø£ rsêàqeTT q+^ø£]+#ÓqT. Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ
eTTdæ¢MTHé≈£î Ç∫Ãq Vü‰MT\T n‹s¡Vü≤düéTT>± qT+#·ã&ÓqT. n+‘·˝À ¬s+&Ée
Á|ü|+ü #·jT· T<äΔ e÷s¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. dü+düÿs¡D\ d”ÿ+ ãT≥º<ëK\T #˚jT· ã&ÓqT!
sêh|ü⁄ Ä+‘·s+¡ –ø£ sê»ø°jT· dü+ÿs¡D\‘√bÕ≥T 1935 dü+ˆˆ|ü⁄ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
#·≥eº TT≈£L&É Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&É˝<Ò Tä . <˚oj·T sêE\T uÛ≤s¡‘· düe÷K´ d”ÿ+qT s¡<Tä #› d˚ ]æ .
KS
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔeTT ` ÁøÏ|ü⁄‡ sêj·Tu≤s¡eTT
O
»s¡à˙, Á_≥Hé\eT<Û´ä 1939 dü+ˆˆ ôdô|+º ãs¡T HÓ\˝À s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<äΔ
e÷s¡+uÛÑe÷jÓTqT. Ä HÓ\ 4e ‘êØKTq Á_{Ïwüß Á|ü<Ûëì »s¡àìøÏ $s¡T<äΔ+>±
BO
j·TT<äÁΔ |üø≥£ q #˚ôdqT. s¡cÕ´, »s¡à˙\≈£î dü+~Û ≈£î~¬sqT. Á_{Ïwßü #·Áø£e]Ô, |òTü Às¡yTÓ qÆ
s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #·jT· T<äeΔ TT >∑T]+∫ ‘·eT dü+<˚Xe¯ TT˝À, Á_{Ïwßü kÕÁe÷»éTT˝Àì <˚XÊ\
O
Á|ü»\‘√, HêHê$<Ûyä TÓ qÆ ø£cÕº\qT <Ûs’Ó ´¡ +‘√ jÓT<äTs=ÿì nìï$<Ûë\ düV≤ü ø£]+#ê˝…qì

C
ø√¬sqT. ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ ‘·q uÛøÑ ,ÔÏ $XÊ«kÕ\T Á|üø{£ dÏ ÷ü ,Ô Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« dü+s¡øDå£ ø¬ ’
ES
nìï$<Ûë\ düV‰ü j·T|ü&TÉ ≥≈£î yê>±›q+ #˚ôdqT.

¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ e÷s¡+uÛÑyÓTÆq ‘·sê«‘·, Á_{Ïwüß bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´&ÉT,
EM
˝Òãs¡TbÕØº eTTK´Hêj·T≈£î&ÉT, Á|üdæ~Δ>±+∫q sê»ø°j·Ty˚‘·Ô düsY kÕº|òüs¡T¶ ÁøÏ|ü⁄‡,

uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=qT ñ<˚›X¯eTT‘√, &çôd+ãs¡T 1939˝À |üs¡´≥q
#˚ôdqT. Ä dü+<äs“¡ e¤ TT˝À Äj·Te ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î e∫Ã, ìC≤+, yê] eT+Á‘·T\qT
©
ø£\TdüTø=ì]. n+‘˚>±ø£ yê]øÏ, Hê ùdïVæ≤‘·T&ÉT nø£“sY n©U≤Hé>±s¡T, kÕúìø£ ø±+Á¬>dt,

Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î\qT ø£\TdüTø=qT neø±X¯eTT ø£*–+∫]. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î&ÉT nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© >±s¡T, ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T ø±oHê<∏sä êe⁄
yÓ’<ä´, ã÷s¡TZ\ sêeTø£ècÕísêe⁄, õ. sêe÷#ê] >±s¡\‘√bÕ≥T H˚qT ≈£L&É
ÄVü‰«ì+#·ã&çqyê]˝À qT+{Ïì. sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ düeTdü´>∑T]+∫ #·sÃ¡ »]¬>qT.
dü+düÿs¡D\qT ãVæ≤wüÿ]+#·T≥≈£î ø±s¡Dy˚TeTqT ÁøÏ|ü⁄‡>±] Á|üX¯ï≈£î, ø±+Á¬>düT
<äèø£Œ<∏eä TTqT yÓ<’ ´ä >±s¡T yÓ\&¢ +ç ∫]. ø£˙dü+ dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üeTT˝ÀHÓq’ , u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·

Á|üuÛÑT‘·«eTT q+^ø£]+#·ø£b˛e&ÉeTT, bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTTqT ‹s¡düÿ]+#·&ÉeTT, ùdº≥T
ø±+Á¬>düTqT Äπø|å +æ #·&eÉ TT, ø±+Á¬>düT ãVæ≤cÕÿs¡eTTq≈£î eTTK´ ø±s¡DeTT\ì yÓ<’ ´ä >±s¡T
$X¯<ä|üs¡∫]. nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä©>±s¡T, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé <äèø£Œ<∏äeTTqT
yÓ\&¢ +ç ∫]. XÊdüqdüu˝ÑÛ À eTTdæ+¢ yÓTC≤]{°ì >∑T]+∫q &çe÷+&ÉT jÓTTø£ÿ Á|üe÷D
(Criterion) @$T≥ì ÁøÏ|⁄ü ‡>±s¡T $#ê]+#·>±, nãT˝Ÿ Vü‰düHé düjT· ´<ä©>±s¡T, ôV≤’ Á<ëu≤<äT
eTTdæ+¢ sêheTì, Çø£ÿ&ç eTTdæ+¢ \≈£î #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´+ >∑\<äì, yês¡T ‘·s‘¡ s· ê\
qT+∫, $X‚cÕ~Ûø±sê\T ø£*–j·TTHêïs¡ì, á ø±s¡D≤\ìï{Ïe\q eTTdæ+¢ \T XÊdüqdüu˝ÑÛ À
yÓTC≤]{°˝À qT+&Ée\j·TTqì yê~+∫]. Ç+<äTô|’ ÁøÏ|⁄ü ‡>±s¡T, ªXÊdüqdüu˝ÑÛ À j˚T<˚ì
ˇø£‘>Ó ∑ n~Ûød£ +ü K´˝À qT+&ÉT≥≈£î, Ä ‘Ó>y∑ ês¡T n~Ûød£ +ü K´˝À HÓq’ ñ+&Ée˝…— ˝Ò<ë
jÓT≈£îÿe dæ]dü+|ü<ä >∑\yê¬s’Hê ø±e˝…qT— ˝Ò<ë yês¡T ‘Ó*$‘˚≥˝À¢ Ç‘·s¡T\ø£qï
KS
jÓT≈£îÿe>±HÓq’ j·TT+&Ée˝…qT. á eT÷&˚ eTTK´ Á|üe÷D≤\T>± jÓT+#·ã&ÉT‘êsTT.
ø±e⁄q MTs¡T j˚T Á|üe÷DeTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü ç yÓTC≤]{° ø√s¡T‘·THêïμs¡ì Á|ü•ï+|ü>±,
O
nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©>±s¡T, ªá eT÷&ÉT Á|üe÷DeTT\H˚ ø=\‘·ã<ä>› ± n+^ø£]+∫‘˚,
BO
y˚TeTT jÓT+<äT˝À≈£L&É Væ≤+<äTe⁄\ø£qï $T+∫˝ÒμeTì n+^ø£]+∫]. Äô|q’ düsY kÕº|süò T¡ ¶
ÁøÏ|⁄ü ‡ ñuÛj
Ñ T· bÕØº\≈£î ‘·eT dü\Vü‰ H=dü–].
O
sêhÁ|üuTÑÛ ‘·« eT‘· $<ÛëqeTT`Äs¡´düe÷» ñ<äéT düe÷|æÔ

C
ES
ôV≤’ Á<ëu≤<äT sêheTT˝À eT‘·ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫, Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T, Ä>∑dTü º 1939

HÓ\˝À ‘·eT $<ÛëqeTTqT düŒwü|º sü ∫¡ ]. XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· ≈£î ˝Àã&ç, nìï eT‘ê\yê]øÏ
EM
eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´ $Te«&ÉeTT Á|üuÛÑT‘·«eTTyê] $<ÛëqeTì]. eT‘·dü+ã+<ÛäyÓTÆq

ãVæ≤s¡+>∑duü \ÑÛ T ùd«#·Ã>¤ ± »s¡T|ü⁄ø√e#·TÃqì, eT‘·d+ü ã+<Ûyä TÓ qÆ Á|ü<sä Ù¡ q\T »s¡T|ü⁄≥˝À
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î j˚T˝≤+{Ï Äπø|å Dü ñ+&ÉuÀ<äT ø±ì Á|ü<sä Ù¡ q\ >∑T]+∫ n~Ûø±s¡T\≈£î
©
yÓTT<ä˝Ò düe÷#ês¡eTT ‘Ó*|æ‘˚ #ê\Tqì, Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]øÏ ‘Ó*|æ Åô|y’ ≥˚ T bÕsƒX¡ Ê\\T
ô|≥Tºø√e#·TÃqì, Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T Á|üø{£ +Ï ∫].
ª|ü P C≤bÕsƒ ¡ e TTμq≈£ î dü + ã+~Û + ∫q Vü ≤ ≈£ î ÿ\T, eT‘· Á|ü < ä s ¡ Ù qeTT\T
ÁbÕs¡qú eT+~s¡eTT\ kÕú|qü , Åô|y’ ≥˚ T bÕsƒX¡ Ê\\ ìs¡«Vü≤DeTT, uÛ»Ñ q\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïô|’
j˚T˝≤{Ï ìã+<Ûqä \T+&ÉuÀeH˚ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] Á|üø≥£ q ‘·sê«‘·, Äs¡´düe÷»eTT yês¡T
‘·eT ñ<äéTeTTqT #ê*+#·Tø=ì]. XÊdüH√\¢+|òTü qeTT n+‘·yTÓ T+<ÓqT. yÓTT‘·+Ô ô|q’
Äs¡´düe÷»eTTyês¡T ‘·è|æ|Ô &ü ]ç . yês¡T ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\jÓT&É ‘·eT uÛøÑ $ÔÏ XÊ«düeTT\T

Á|üø{£ +Ï ∫]. ôV≤’ Á<ëu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·« sê»˙‹ì Á|üX+¯ dæd÷ü ,Ô Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üø≥£ qô|’ ‘·eT
dü+‘·è|æìÔ yÓ\&¢ +ç ∫].
ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄ _Ûqï_Ûqï eT‘ê\, ≈£î˝≤\yês¡T ‘·eT |üPs¡«|ü]dæú‹ô|’ u≤>±
Ä˝À∫+∫, ø±˝≤qTkÕs¡+>± q&ÉTee\j·TTqì <˚oj·TT\qT ø√]]. <ä÷s¡<äèwæºì
jÓT<äT≥ô|≥Tºø=ì HÓeTà~>±, Á|üXÊ+‘·+>±, e÷πsø±\|ü⁄ \ø£åDeTT >∑T]+∫ u≤>±
Ä˝À∫+∫, dü]j·T>∑T e÷s¡eZ TT ne\+_+#·e˝…qì uÀ~Û+∫]. sêheTT˝À Á|üXÊ+‘·yTÓ qÆ
yê‘êes¡D eTT+&ÉT≥≈£î, sê»ø°j·T U…’B\+<äs¡T $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&ç]. á$<Ûä+>±
Äs¡´kÕe÷»eTT, Væ≤+<ä÷eTVü‰düuÑÛ dü‘ê´Á>∑¨<äé÷\T n+‘·yTÓ T+<ÓqT.
ø±ì ùd≥º T ø±+Á¬>düTes¡≈î£ Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT˝À j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<Tä . ìùw<Ûë»„
KS
‘=\–+|üã&É˝<Ò Tä . Hêj·T≈£î\T #ê˝≤ Ä+<√fi¯q˝À qT+&ç]. <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\
eTVü‰düuÛÑyê] kÕúsTT dü+|òüT+, p˝…’ 1939˝À ‘·eT rsêàqeTT˝À ªªôV’≤<äsêu≤<äT
O
sêheTT˝À ìs¡+≈£îXÊ~Ûø±s¡jT· Tø£Ô u≤<Û´ä ‘ês¡V≤æ ‘· Á|üuTÑÛ ‘·« eédüú |ü]bÕ\q kÕ>∑T‘·÷H˚
BO
ñqï~. dü÷∫+#·ã&çq sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T ì»+>± $#ê]+∫‘˚, dü+düÿs¡D\ d”ÿ+qT
nee÷ì+#·&eÉ TT ‘·|Œü , eTπs$T ø±e⁄. ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÂs¡d‘ü «· Vü≤≈£îÿ\T≈£L&É
O
˝Òeμμì $eT]Ù+#ÓqT. ªªø±ì <˚oj·TsêC≤´\˝À dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTTq≈£î düeTj·T$T+ø£qT

C
ÄdüqïeTT ø±˝Ò<äT— nø£ÿ&ç Á|ü»\T ‘·eT <ÛÓ’s¡´ ôdúÌs¡éTT\ô|’q, ‘·eTdü+düú\

ES
ã˝≤ã\eTT\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü eÉ \dæ j·TT+≥T+μμ<äì kÕúsTTdü+|òTü rsêàqeTT˝À düŒwüeº TT

#˚j·Tã&ÓqT.
EM
ùd≥º T ø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷s¡TŒ

ùd≥º T ø±+Á¬>düTyês¡T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ dü+<ÛëqeTT »]|æ]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T, j˚T<˚ì
©
sêÅùw‘º s· ¡ dü+dü‘ú √ dü+ã+<Ûeä TT ô|≥Tºø√≈£î+&Ü, ùd≥º Tø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷s¡Ã&ÜìøÏ ùd≥º T

ø±+Á¬>düTyês¡T dæ<|Δä &ü qç jÓT&É\ ‘·eT≈£î Äπø|å Dü ñ+&ÉuÀ<äì, ‘Ó\T|ü≥+e\q, ùd≥º T
ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T Ç+<äT\ ø£+^ø£]+∫]. ùd≥º T ø±+Á¬>düT ù|s¡Te÷]Ã, ªôV≤’ <äsêu≤<äT
H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡μ nqT ù|s¡Tô|{Ï]º . dü+düú ñ<˚X› e¯ TT\˝À, ìj·÷e÷e[˝À jÓT≥Te+{Ï
e÷s¡TŒ ñ+&ÉuÀ<äì≈£L&É düŒwü|º sü ∫¡ ]. <ëìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T Çwü+º >±H√, nsTTwü+º >±H√
sêJ|ü&]ç . ùd≥º T ø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷s¡Ãã&ÓqT. ‘·qø=‘·ùÔ |s¡T‘√ ùd≥º T ø±+Á¬>düT ‘·q
ø±s¡´Áø£eT e÷s¡+_Û+#ÓqT. ø=ìï y˚\eT+~ H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡˝À düuTÑÛ ´\T>± #˚]].

Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] á $<ÛëqeTT Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé yê]øÏ q#·Ã˝Ò<Tä . yês¡T
$»è+_Û+∫]. H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡ ˇø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T eT÷ø£jT· ì, $|üy¢ ê‘·àø£ dü+düj ú T· ì
Á|üø{£ +Ï ∫]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T á˝≤{Ï dü+düqú T Áb˛‘·‡Væ≤+#·sê<äì rsêàì+∫]. ˇø£yfi˚ ¯
Á|üuÛÑT‘·«eTT ‘·eT dü\Vü‰qT #Ó$u…≥ºø£ Áb˛‘·‡Væ≤+∫q#√, sêheTT˝Àì sê»uÛÑ≈£îÔ\T,
n˝≤{Ï ‹s¡T>∑Tu≤≥T eT÷ø£qT }s¡Tù|s¡T ˝Ò≈£î+&É #˚j·TT<äTs¡ì Ç‘ÓÔVü‰<äTyês¡T
Á|üø{£ +Ï ∫]. ñ<˚X› e¯ TT\qTã{Ï,º ø=‘·ùÔ |s¡T ô|≥Tº≈î£ qï H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡, bÕ‘· ù|s¡T>∑\
ùd≥º T ø±+Á¬>düT˝À j˚T$T uÛ<Ò eä TT ˝Ò<ìä , jÓT|üŒ{Ï e˝…H˚ $|üy¢ ê‘·àø£, ‹s¡T>∑Tu≤≥T
eT÷ø£>±H˚ j·TTHêïs¡ì ñ<ëÈ{+Ï ∫]. Ç+‘·es¡≈î£ qï ìùw<Ûë»„\qT dü&*É +∫qjÓT&É\
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À n\¢ø˝£ À¢\eTT\ Áø=‘·Ô n<Ûë´ e÷s¡+uÛeÑ TT ø±>∑\<äì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î\T
ôV≤#·Ã]+∫].
KS
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ôV’≤<äsêu≤<äT H˚wüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sqT‡ >∑T]+∫ á$<Ûä+>±
O
n_ÛÁbÕj·T|ü&ç].
BO
ªªùd≥º T ø±+Á¬>düT ‘·q ø±s¡´Áø£eTeTT q&ÉT|ü⁄≥˝À #ê\ ∫≈£îÿ\ bÕ\>∑T#·T+&ÓqT.
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT á dü+düqú T #·≥ãº <äyΔ TÓ qÆ <äì n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . uÛ≤s¡‘· ø±+Á¬>düT‘√
O
j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. ø±ì ø±+Á¬>düT nH˚ X¯ãe› TT jÓTe]kı‘·TÔ ø±<äT. Ç~
ˇø£ kÕe÷qýÓTqÆ X¯ãe› TT. á X¯u≤›ìï Á|ü|+ü #·eTT˝Àì jÓTH√ï dü+dü\ú T yê&ÉT‘·THêï$
C
nsTTq|üŒ{ÏøÏ jÓTH√ï <˚oj·T sêC≤´\˝À H˚wüq˝Ÿ ø±+Á¬>düT ‹s¡düÿ]+#·ã&çq~.

ES
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À á X¯ãe› TT nqTe÷q<äèwæ‘º √ #·÷&Éã&çq~. ø±q ù|s¡T ø√düs+¡ ‘·>±<ë

ô|≥Tºø√e<äì› nø£ÿ&ç Hêj·T≈£î\≈£î dü\Vü‰ Ç∫ÃHêqT. dü+düú ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
EM
CÀø£éTT ø£\T>∑#˚düTø√≈£î+&É, ñ+fÒ #ê\T. ù|s¡T e÷s¡Ã&ÉeTT˝À <√wüeTT ˝Ò<äì

#Ó|Œæ HêqT. yês¡T Hê dü\Vü‰ Á|üø±s¡eTT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ñ‘·sÔ ¡ Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT\T »]|æ,
ùdº≥T ø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷]Ã]. <ëìù|s¡T ôV’≤<äsêu≤<äT H˚wüq˝Ÿ ø±Héô|ò¬sqT‡ nì
©
ô|{Ï]º . sêh Hêj·T≈£î\T nø£ÿ&ç ñqï‘ê~Ûø±s¡T\ düV‰ü j·TeTT, düV≤ü ø±s¡eTT‘√ ìsêàD
ø±s¡´Áø£eTeTT\T q&ÉT|ü⁄≥˝À jÓT≈£îÿe ÁX¯<Δä eVæ≤+#·T‘ês¡ì Hê≈£î $XÊ«düeTT >∑\<äTμμ.
Á|üuTÑÛ ‘·« ≈£î{Ï\ ˙‹è´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ÇcÕºqTkÕs¡eTT ùd≥º T ø±+Á¬>düT ù|s¡T e÷]Ãq|üŒ{ÏøÏ ùd≥º T ø±+Á¬>düT
Hêj·T≈£î\ dü<ë“¤eeTT, dü<äT<˚›X¯eTT >∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î dü+‘·è|æÔ ø£\T>∑˝Ò<äT.
>±+BÛ>±s¡T jÓTìï #Ó|Œæ q|üŒ{Ïø,Ï Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyês¡T dü+‘·è|æ|Ô &ü É e˝…><∑ ë!

yês¡T ‘·è|æ|Ô &ü qÉ +‘·es¡≈î£ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ‘·è|æ|Ô sü #¡ &· eÉ TT jÓTe] eX¯eTT?
n~ kÕ<Û´ä yÓTqÆ ~ø±<äT. Á|üuTÑÛ ‘·«+ yê] Áyê‘·|Pü s¡«ø£yTÓ qÆ $XÊ«dü+ô|q’ ùd≥º T ø±+Á¬>düT
ù|s¡Te÷s¡ÃHÓ’q~. ø±ì Á|üuÛÑT‘·«eTT ˝≤+#Û·qÁbÕj·T+>± ìùw<Ûë»„qT ‘=\–+#·˝Ò<äT.
ø±e⁄q ìùw<Ûeä TT j·T<∏ë‘·<eä∏ TT>± qTqï<äì ‘Ó*|æ]. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î\
Á|üuÛ≤eeTTe\q Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T ‘êeTT Ç∫Ãq yê>±›qeTT\qT, $XÊ«düeTT\qT
˝…øÿ£ ô|≥ºø,£ H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡ ù|s¡T‘√ »s¡T>∑T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #·≥$º s¡T<äyΔ TÓ qÆ eì
Á|üø{£ +Ï ∫]. Ç+‘·{‘Ï √ ùd≥º T ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î&ÉT l >√$+<äsêe⁄ Hêq˝Ÿ, H˚wqü ˝Ÿ
ø±qŒ¤¬sqT‡qT s¡<äT›#˚dæq≥T¢ Á|üø£{Ï+∫]. á#·s¡´ |òü*‘· y˚TeTq>±, ùdº≥T ø±+Á¬>düT
eT∞¢ |ü⁄qØ®eeTT bı+<ÓqT. >±+BÛeTVü‰‘·Tàì dü\Vü‰ Á|üø±s¡eTT e´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü
e÷s¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. Á|üuTÑÛ ‘·« yÓK’ ]øÏ e´‹πsø£+>± ìs¡dqü ‘Ó\T|ü⁄#·÷, ùd≥º T ø±+Á¬>düT
KS
ndæÔ‘·«eTT U≤j·T+ ñ+#·&ÜìøÏ ùdº≥T ø±+Á¬>düT düuÛÑT´\T kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡ú,
q\T>∑Ts¡T nqT#·sT¡ \T XÊdüH√\¢+|òTü qeTT #˚dæ |ü≥Tºã&ç]. j·TT<äøΔ ±\|ü⁄ uÛ≤s¡‘· dü+s¡øDå£
ìj·Te÷\ Á|üø±s¡eTT C…\’ T˝À ô|≥ºã&ç].
O
BO
áø±\eTT˝ÀH˚ ôV≤’ <äsêu≤<äT |üs´¡ ≥q #˚dqæ ø±oàs¡T Hêj·T≈£î&ÉT ùwø˘ nãT›˝≤¢>±s¡T
Çø£ÿ&ç |ü]dæ‘ú T· \ >∑T]+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTTqT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, ø±oàs¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT
O
Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T ˇπø$<Û+ä >± qTqïeì, ≈£î\eT‘·|øü bå£ Õ‘· $<ÛëHê\T ne\+_+∫q
C
ø±oàs¡T Væ≤+<äTe⁄\, ôV≤’ <äsêu≤<äT eTTdæ+¢ \ eTqdü‘Ô «· eTT ˇπø$<Û+ä >± |üì#˚jT· T#·Tqï<äì
ES
$eT]Ù+∫]. sêh kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT\˝À n&ÉT‘¶ >· \∑ &ÉeTT, n_Ûeè~Δ e÷s¡eZ TT\qT

eT÷dæyj ˚ T· &ÉeTT yês¡T ne\+_+∫q ø±s¡´Áø£eTeTT\ì $eT]Ù+∫].
EM
ÁbÕ+rj·T eTVü‰düu\ÑÛ ˝Àì |ü\Te⁄s¡T ñ‘ê‡Vü≤e+‘·T\>∑T j·TTeø£ø±s¡´ø£s\Ô¡ qT

ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT Äø£]¸+∫q+<äTq ø£sêï≥ø£, Ä+Á<Û,ä eTVü‰sêh eTVü‰düu\ÑÛ
yê]¸ø√‘·‡eeTT\T »s¡T>∑≥˝À #ê Ä\düýÓTqÆ ~. ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]
©
ìùw<Ûë»„\T j·T<∏ë‘·<∏ä+>± qT+&ÉT≥e\q e´øÏÔ>∑‘· dü‘ê´Á>∑Vü≤eTTes¡πø ø±+Á¬>düT

XÊdüH√\¢+|òTü qeTT |ü]$T‘·yTÓ Æ j·TT+&ÓqT. ø±e⁄q eT∞¢ ÁbÕ+rj·T eTVü‰düu\ÑÛ T #·Ts¡T≈£î>±
|üì#˚jT· Hês¡+_Û+∫q$. ìC≤+ ø£sêï≥ø£ eTVü‰düuÑÛ ;<äs˝Y À 1940 dü+ˆˆs¡|⁄ü »qe]
HÓ\˝À, Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ @&Ée düe÷y˚X¯eTT ôV’≤<äsêu≤<äT õ˝≤¢˝Àì eT˝≤ÿ|ü⁄s¡+
nqTÁ>±eT+˝À @Á|æ˝Ÿ 1940˝À »]¬>qT. sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T Á|üø{£ +Ï ∫q ‘·<Tä |ü],
yÓTT<ä{kÏ Õ] á s¬ +&ÉT eTVü‰düu\ÑÛ T »]–q ø±s¡D≤q, düe÷y˚Xe¯ TT\≈£î ÁbÕeTTK´+
ø£*–q~.

ùdº≥T ø±+Á¬>düT yÓTT<ä{Ï»≥Tº˝À Á|üy˚•+∫ C…’\T≈£î yÓ[¢q Á|üeTTK ø£sêï≥ø£
Hêj·T≈£î\T »Hês¡›qsêe⁄ <˚XÊsTT>±s¡T ø£sêï≥ø£ eTVü‰düuÛÑ nÁ>±düHê~Û|ü‘·T\T>±
mqTïø√ã&ç]. Ms¡T ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ rÁe
ndü+‘·è|æìÔ Á|üø{£ +Ï ∫]. ªªÁ|ü|+ü #·eTT˝À Á|üC≤kÕ«eT´ dü+s¡øDå£ ñ<˚X› e¯ TT‘√ »s¡à˙
<˚X|¯ ⁄ü ìj·T+‘· HêJ ©&ÉsT¡ Væ≤≥¢sT¡ , Ç≥© <˚Xe¯ TT˝Àì bòÕdædTü º ìj·T+‘· eTTk˛*˙‘√
j·TT<äeΔ TT #˚jT· T#·Tqï Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT &ÉãT“‘√, ôdq’ éTT‘√
düV‰ü j·T|ü&TÉ #·Tqï~. ø±ì ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·eT sêheTT˝À e÷Á‘·eTT Á|üC≤kÕ«eT´
dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q j˚T ˇø£ n+X¯eTTqT ≈£L&É n+^ø£]+#·T≥˝Òμμ<äì
$eT]Ù+∫]. ªªbòÕdædTü º ìj·T+‘· eTTk˛*˙, ‘·q <˚Xe¯ TT˝À kÕú|+æ ∫q ªø±s=Œπs{Ÿ ùd{º Ÿμ
KS
dæ<ëΔ+‘·eTT qqTdü]+∫ eè‹Ô yê´bÕs¡Ø‘ê´ ne\+_+∫q jÓTìïø£\ $<ÛëqeTTqT,
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº Á|üjT· ‘·ïeTT #ê\ ÄX¯Ãs¡´ø£se¡ TT>± qTqïμμ<äì].
O
ø£sêï≥ø£ eTVü‰düuyÑÛ ês¡T sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T ‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ˝Òeì, ìsêXÊ»qø£+>±
qTqïeì, Ä#·sD¡ j ° T· yÓTqÆ $ ø±eì rsêàì+∫].
BO
dü|eÔü T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
O
eT˝≤ÿ|ü⁄s¡+˝À »]–q 7e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ, |ü\Te⁄s¡T ñ‘ê‡Vü≤e+‘·T\>∑T

C
j·TTe≈£î\qT Äø£]¸+∫q~. n+‘·es¡≈î£ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´<ä]Ù>±qTqï eT+<äTeTT\

ES
sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T nÁ>±düHê~Û|‘ü ´· eTT eVæ≤+∫]. Ms¡T ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑VQü \

n+‹eT »≥Tº‘√#˚], XÊdüH√\¢+|òüTqeTT >±$+∫, C…’\T≈£î yÓ[flj·TT+&ç]. yê]
EM
düV≤ü #·sT¡ \>∑T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ s¬ +&Ée ø±s¡´<ä]Ù sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T dü‘ê´Á>∑VQü \
yÓTT<ä{»Ï ≥Tº˝À #˚], #Ósk¡ Õ\ J$‘·eTT >∑&|ç j æ T· T+&ç].
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ eédü˝ú À $T‘·yê<ä, n‹yê<ä bÕØº uÛ<Ò eä TT\T ≈£L&É j˚Ts¡Œ&ÓqT.
©
sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\T jÓTe]˙ ‘·è|æÔ |üs¡#·˝Ò<äT. n+<äs¡T á dü+düÿs¡D\qT

K+&ç+∫Hês¡T. nsTTqqT ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT˝À bÕ˝§Zqïyês¡T, jÓT≈£îÿe
rÁeyê<ä |ü<äΔ‹ ne\+_+∫]. ìC≤e÷u≤<äT˝À »]–q Äs¡e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ
dü+<äs“¡ e¤ TTq uÛ≤cÕyê<äeTTô|q’ j˚Ts¡Œ&çq ªn_Ûeè~Δ |üøeå£ TTμq≈£î \_Û+∫q ÁbÕeTTK´+
‘·–bZ ˛sTT eT˝≤ÿ|ü⁄s¡eTT˝Àì 7e düe÷y˚Xe¯ TT˝À sê»ø°j÷· \≈£î ÁbÕeTTK´+ ø£*–q~.
ˇø£ n‹yê<ä ªC≤rj·T |üøeå£ TTμ j˚Ts¡Œ&ÓqT e÷ ‘·eTTà&ÉT eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄,
sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡\T C≤rj·T |üøå£ Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+∫]. á eTVü‰düuqÑÛ T+&ç

Áø=‘·Ô Hêj·Tø£‘«· eTT, eTTKéTT>∑ j·TTeø£ Hêj·Tø£‘«· eTT, ÁbÕeTTKéTT eVæ≤+#Óqì
#Ó|Œü e#·TÃqT.
sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫
rÁe ndü+‘·è|æÔ Á|üø£{Ï+∫]. ªªeè‹Ô yê´bÕs¡Ø‘ê´ Á|üy˚X¯ô|≥º<ä\∫q jÓTìïø£\
$<ÛëqeTT<ë«sê Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T _Ûqï_Ûqï esêZ\˝À $uÛõÑ +|üã&ÉT‘·THêïs¡T.
Ç+‘·es¡≈£î eT‘·uÛÒ<ë\Tqï|üŒ{ÏøÏ, Væ≤+<ä÷ uÛÑ÷kÕ«eTT\ì, eTTdæ¢+ uÛÑ÷kÕ«eTT\ì,
Væ≤+<ä÷ ≈£L©\ì, eTTdæ+¢ ≈£L©\ì, Væ≤+<ä÷ es¡≈Ô î£ \ì, eTTdæ+¢ es¡≈Ô î£ \ì, á˝≤{Ï
esêZ\yêØ uÛÒ<äeTT ˝Ò≈£î+&ÓqT. ø±ì Ç|ü&ÉT eT‘· uÛÒ<äeTT\qTã{Ïº ˇπøeè‹ÔøÏ
dü+ã+~Û+∫q Á|ü»\˝À uÛ<Ò ë\T ø£*Œ+∫, yê]ì y˚sT¡ y˚sT¡ #˚d,æ <˚«wüu≤Û yê\T ø£*Œ+#·&eÉ TT,
KS
‘·<ë«sê Á|ü»\ô|’ sê»ý˚T\T $<ÛëqeTTdü]jÓÆTq~ ø±μμ<äì ≈£L&É Á|üuÛÑT‘·«eTTqT
K+&ç+∫]. ªª$<ë´ $wüj·T+ >∑T]+∫ XÊdüqdüuÛÑ˝À #·]Ã+#˚ neø±X¯eTT ˝Ò≈£î+&É
O
#˚jT· ã&çq~. ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´ø±ì ˝Òø£ ñqï‘· $<ë´$<ÛëqeTTø±ì yÓTT‘·+Ô $<ä´≈£î
BO
dü + ã+~Û + ∫q $wü j · ÷ \T, |ü ] bÕ\q ìs¡ « Væ ≤ +#· T Á|ü u Û Ñ T ‘ê«~Û ø ±s¡ T \ô|’ q H˚
e<ä*y˚jT· ã&çq$. Ç<˚$<Û+ä >± C≤^sê›s¢¡ eéVü‰sê\ìïj·TT, øπ {≤sTT+|üã&çq |ü{øºÏ £
(Reserved List) ˝À #˚sÃ¡ &É+e\q XÊdüq düu≈ÑÛ î£ C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝À ìedæ+#·T s¬ ‘’ T· \
O
C
u≤>√>∑T\>∑T]+∫, Ä˝À∫+#·T neø±X¯eTT ˝Ò≈î£ +&É b˛e⁄#·Tqï~. C≤^s¡T sTT˝≤ø±˝Àì

eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ ôd{Ï˝ŸyTÓ +≥T, •düTÔ >∑T]+∫ >±ì j˚T Ç‘·s¡ |ü]bÕ\q $wüjT· eTT
ES
>∑T]+∫>±ì #·]Ã+#˚ neø±X¯eTT ˝Ò≈£î+&Éb˛sTTq~. XÊdüqdüuÛÑ˝À C≤^s¡T<ës¡¢≈£î

ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT Çe«ã&É#T· qï~. ø±ì C≤^s¡T Á|ü»\≈£î j˚T˝≤{Ï ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT ìe«˝Òμμ<äì
EM
Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTTqT $eT]Ù+∫]. á nìï ø±s¡D≤\qT ã{Ïº sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T

Ä#·sD¡ j ° T· eTT ø±eì Á|üø{£ +Ï ∫].
©
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuyÑÛ ês¡T ‘·eT düe÷y˚Xe¯ TT˝À, dü+düÿs¡D\T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ˝Òeì,
ÄXÊs¡V≤æ ‘·+>± qTHêïj·Tì, sêheTTq≈£î ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£eTT>± ˝Òeì, n~Ûød£ +ü U≤´≈£î\≈£î
ÁbÕ‹ì<Û´ä |ü⁄ Vü≤≈£îÿ ìe«≈£î+&Ü, eè‹Ô yê´bÕs¡|⁄ü |ü⁄Hê<äT\ô|q’ es¡eZ TT\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT
Çe«&ÉeTTe\q, bÂs¡kÕ«‘·+Á‘·éTT ìsêø£]+#·&ÉeTTe\q, n~Ûø£dü+Kýê]ø£qï,
n\Œdü+Kýê]øÏ n~Ûø£+>± ÁbÕ‹ì<ÛäéTT Çe«&ÉeTTe\q, HêHê$<ÛäyÓTÆq Ç‘·s¡
<√cÕ\T+&ÉT≥e\q, dü+düÿs¡D\T n+^ø±s¡eTT ø±eì rsêàì+∫ á dü+düÿs¡D\˝À
jÓTes¡T≈£L&É bÕ˝§Zqsê<äì <˚oj·TT\qT ø√]].

ø£eT÷´ìdüT\º Äe‘·sD¡ ` ø±Áy˚T&é‡ nk˛dæjT˚ wüHé ` $T‘·yê<äT\ <ä÷s¡<èä wæº
<˚X¯eTT˝À qMquÛ≤yê\T s¡÷bı+<äT‘·Tqï$. Á|ü»\Tùd«#·Ã¤>± J$‘·eTT >∑&É|ü
ø√s¡T#·THêïs¡T. ñ‘ê‡Vü≤e+‘·T˝…’q j·TTe≈£î\˝À ndü+‘·è|æÔ ô|s¡T>∑T#·Tqï~.
C≤rj·Tyê<äT˝À¢ n‹yê<äeTTq≈£î ã\eTT #˚≈£Ls¡T#·Tqï~. ø±]àø√<äéTeTT Á|ü>∑‹
#Ó+<äT‘·Tqï~. ø£s¡¸≈£î\T, uÛÑ÷kÕ«eTT\eT<Ûä´ ‘·>±<ë\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq$. Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé bòÕdædTü º uÛ≤yê\, ùd≥º T ø±+Á¬>düT yÓTT<ä\>∑T Á|üC≤ ñ<äé÷\ kÕeTýê<ä
dæ<ëΔ+‘ê\eT<Û´ä b˛sê≥eTT »s¡T>∑T#·Tqï~. n+‘·es¡≈î£ sê»ø°jT· , C≤rj·T ñ<äé÷\e\¢
Á|üu≤Û $‘·T˝…q’ j·TTe≈£î\T ø=+<äsT¡ ø£eT÷´ìdüT\º T>± e÷]Hês¡T. sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T
$e]+∫q Á|üø±s¡eTT Ä˝≤{Ï j·TTe≈£î\T ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ªªø±Áy˚T&é‡ nk˛dæjT˚ wüHμé μ
KS
nqT ù|s¡T‘√ ˇø£ #·sêÃy˚~ø£qT q&ç|ædü÷Ô ñ+&˚yês¡T. yê]˝À ø±Áy˚T&ÉT¢ eT≈£L›+
yÓTTVæ≤j·TTB›H,é sê»ãVü≤<ä÷s› Y >ö&ÉT, düjT· ´<é ÇÁu≤Væ≤+, Ä\+ KT+<äTMTs¡T eTTqï>∑Tyês¡T
O
düuTÑÛ ´\T>± qT+&˚yês¡T.
BO
sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T Áyêdæq Á|üø±s¡eTT ªe+<˚e÷‘·s+¡ μ ñ<äéT+˝À bÕ˝§Zqï
<˚e⁄\|ü*¢ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄, düs«¡ <˚euÛ≥Ñ ¢ sêeTHê<∏+ä >±s¡\T, Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ s¡+>∑+˝À
|üì#˚dTü qÔ ï düs«¡ l sê$ Hêsêj·TD¬s&ç,¶ ã<ä+› j·T˝≤¢s¬ &ç,¶ Äs¡T≥¢ \ø°Îqèdæ+Vü‰s¬ &ç,¶
O
Äs¡T≥¢ sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶ (k˛<äs¡T\T) eTTqï>∑Tyês¡T >±ø£ eTVü‰sêh |ü]wü‘·TÔ˝À

C
|üì#˚jT· T#·Tqï #·+Á<ä>T∑ |üÔ #Í<ä], $.&ç. <˚Xb¯ Õ+&˚, Vü≤;ãTB›H>é ±s¡\T n+‘ê ø£\dæ,
ES
1939 dü+e‘·‡sê+‘·eTT˝À ªìC≤+ dü+kÕúq ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{°μ kÕú|æ+∫]. Ç~,

eTT+<äT ‘Ó\+>±DeTT˝À »s¡T>∑uÀe⁄ ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Hê+~ nì
EM
#Ó|Œü e#·TÃqT. ªªHê&ÉT Ä+Á<Ûä ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{° yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{°
XÊK\˝Àø£˝≤¢ ã\yÓTqÆ ~>± qT+&˚~. Ä+Á<Ûä ø£$T{°yê] #=s¡e‘√H˚ Çø£ÿ&É ø£eT÷´ìdüTº
ø£$T{° j˚Ts¡Œ&ç+~μμ nì sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ÁyêdæHês¡T.
©
ø±Áy˚T&é‡ nk˛dæj˚TwüHé ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝À &çôd+ãs¡T 1939˝À

kÕú|+æ #·ã&ç+~. Bì ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT l ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±] n<Û´ä ø£‘å q· »]¬>qT.
á dü+düú ø±s¡´<ä]Ù>± düjT· ´<é ÇÁu≤Væ≤+, ‘·eT nk˛dæjT˚ wüHé eTTK´ ñ<˚X› e¯ TT ≈£î\eT‘·
|üøbå£ Õ‘· ñ<äé÷\qT s¡÷|ü⁄e÷|ü&eÉ TT, nìï ≈£î˝≤\yê]ì ˇπø y˚~ø£ô|’ ‘˚e&ÉeTì
‘Ó*|æ]. Ä düeTj·÷q H˚qT, á dü+|òTü |ü$Á‘· ñ<˚X› e¯ TT\qT bı>∑T&ÉT#·T, ø±Áy˚T&ÉT\≈£î
Hê X¯óuÛ≤ø±+ø£\å T n+<äCdÒ ‹æ ì. Á|üeTTK C≤rj·Tyê~ dæsêE˝Ÿ Vü≤düHé ‹]àõ>±s¡T
Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ◊ø£´‘· >∑T]+∫ ñ|üq´dæ+∫].

ªªk˛wü*»+yÓ’|ü⁄ uÛ≤yê\T |üs¡T>∑T\Tô|fÒº j·TTe≈£î\‘√ ÄHê&ÉT ìC≤+ sêh
ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{° j˚Ts¡Œ&ç+~μμ nì Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T ÁyêdæHês¡T. nsTT‘˚ á
ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{° ˇø£ bÕØº>± 1941 dü+ˆˆs¡ ∫e]es¡≈î£ , ãVæ≤s¡+>∑+>± |üì#˚jT· &É+
yÓTT<ä\Tô|≥º˝<Ò Tä . ø±ì s¡V≤ü dü´+>± dü+|òTü {Ï‘|· &ü TÉ ‘·÷, Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ y˚~ø£qT+&ç
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ãVæ≤s¡+>∑+>± kÕ–+#˚yês¡T.
n$ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ˝À $T‘·yê<äT\T, n‹yê<äT\T, C≤rj·T yê<äT\T,
ø£eT÷´ìdüT\º T n+‘ê ø£*dæ |üì#˚ùd s√E\T ` ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT˝À
bÕ˝§Zì C…’fi¯¢≈£î yÓ[¢qyês¡T n‹yê<äC≤rj·Tyê<äT\T>±qT, C…’fi¯¢≈£î yÓfi¯¢ìyês¡T
$T‘·yê<äT\T>±qT uÛ≤$+#·ã&ÉT≥ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑VQü \ ‘·T~»≥Tº
KS
©&ÉsT¡ >± C…\’ T•ø£å nqTuÛ$Ñ +∫q, ø±oHê<∏sä êe⁄yÓ<’ ´ä >±s¡T $T‘·yê~>±H˚ jÓT+#·ã&çHês¡T.
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄|ü+‘·T\T >±s¡T ÁøÏj·÷o\ sê»ø°j·÷\‘√ jÓT|ü&ÉT
O
dü+ã+<Ûeä TT+#·Tø√˝Ò<Tä . ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç,¶ ã÷s¡T\Z sêeTø£ècÕísêe⁄>±s¡\T ùd≥º T
BO
ø±+Á¬>düT Á|ü<eä∏ T dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT˝À bÕ˝§Zq˝Ò<Tä . H˚qT ≈£L&É C…\’ T≈£î yÓfi˝¢̄ <Ò Tä . |üÁ‹ø±
dü+bÕ<ä≈î£ &ç>±H˚ ñ+&çb˛sTTHêqT. e÷qdæø+£ >± e÷ n+<ä]B $T‘·yê<ä ‘·‘«· y˚T `
O
n+<äT˝À dü+<˚V≤ü y˚TMT ˝Ò<Tä .

C
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì $T‘·yê<äT\T ø±+Á¬>düTqT e<ä*ô|{Ïº *ãs¡˝Ÿ ô|&ò sπÉ wüHé
ES
nqT ‘·eT~ y˚sπ ˇø£ eédüú ì]à+#·T≈£îqï≥T¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT $T‘·yê<äT\T ‘·eT e÷‘·è
dü+düqú T+∫ yÓ[b¢ ˛˝Ò<Tä . n‹yê<äT\‘√ düV≤ü ø£]dü÷Ô yê]‘√ ø£\dæ |üì#˚ùdyês¡T. á
EM
$wüj·TeTT˝À ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT≈£L&É ‘√&ÉŒ&çq~. $T‘·yê<ä, n‹yê<ä,

C≤rj·Tyê<ä, ø£eT÷´ìdüTº nH˚ j˚T ‘ês¡‘e· TéTT ˝Ò≈î£ +&Ü $$<Ûeä TT˝…q’ Ä˝À#·q\T,
dü+Á|ü<ëj·TeTT\T >∑\yês¡+<ä]‘√q÷ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] Á|ües¡qÔ ˇπø$<Û+ä >± qT+&˚~.
©
sêheTT˝À $|üy¢ ê‘·àø£ ø±s¡´Áø£e÷˝≤s¡+uÛÑ eT>∑T#·Tqï$. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·« <äèø£Œ<∏+ä ˝À

j˚T˝≤{Ï #·\qeTT ˝Ò<äT. dü«‘·+Á‘· uÛ≤yê\T>∑\ Á|ü‹e´øÏÔ sê»ø°j·T Á<√Væ≤>±H˚
|ü]>∑D+Ï #·ã&˚yês¡T. ø±düÔ kı+‘· n_ÛÁbÕj·TeTT>∑\ sêC≤cÕ+sêE≈£î eT+Á‹eT+&É*
qT+∫ yÓ[b¢ ˛ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . yê]kÕúqeTT, jÓT≈£îÿe düsT¡ u› ≤≥T #˚dTü ø√>∑\, ˝Òø£ yπ̊s
X¯u≤›\˝À #ÓbÕŒ\q+fÒ ªCÀ VüQ≈£î+ düsêÿsYμ nqT≥≈£î n\yê≥T|ü&qç sêC≤ <Ûsä à¡ ø£sH¡ ≈é î£
düT\uÛ+Ñ >± \_Û+∫q~.

Ç+‘·es¡≈î£ yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ëΔq+‘·s+¡ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eT+Á‹ eT+&É*
Á|ü<eä∏ T n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± ìj·T$T+|üã&çq düsY n© sTTe÷+ ‘·|Œü eTπs sêÅùw‘º s· T¡ &ÉT á
|ü<$ä ô|’ ìj·T$T+|üã&É˝<Ò Tä . düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ ôV≤’ <äsêu≤Bj·TT\T ø±s¡T. ◊q|üŒ{ÏøÏ
yês¡T ‘·eT J$‘·ø±\eTT˝À jÓT≈£îÿeuÛ≤>∑eTT á sêh Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑eTT˝À >∑&|ç Hæ ês¡T.
yês¡T sê»ø°j÷· \qT eè‹Ô>± \e\+_+#·˝<Ò Tä . Ç+‘·es¡≈î£ C≤^sê›Øes¡eZ TT‘√, ˝Òø£
Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑eTT‘√ dü+ã+<Ûeä TTqïyêπs eT+Á‘·T\T>± ìj·TeT$T+|üã&çHês¡T. Ç+^¢wßü
◊.dæ.mdt (I.C.S.). Ä|òd” sü T¡ ¢ eT+Á‘·T\T>± ìj·T$T+|üã&É≥eTT yê]~ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£‘.·
ø±ì ôV’≤<äsêu≤<äT sêh #·]Á‘·˝À yÓTT<ä{ÏkÕ], Á_{Ïwüß Ç+&çj·÷ eTTdæ¢+©>∑T
sê»ø°j÷· \‘√ Á|ü‘´· ø£+å >± dü+ã+<Ûeä TT>∑\ düjT· ´<é nãT›˝Ÿ nJE>±s¡T Hê´j·TXÊK,
KS
eT‘· eéVü‰sê\ XÊK eT+Á‹>± ìj·T$T+|üã&ç]. Ms¡T bÕ{≤ï ìyêdüdTü \ú T. eè‹ÔØ‘ê´
Hê´j·Tyê<äT\T. ;Vü‰s¡T sêh eTTdæ+¢ ©>∑T n<Û´ä ≈£îå \T ` ©>∑T sê»ø°j÷· \˝À Ä]‘˚]qyês¡T.
★ ★ ★
O
BO
O
C
ES
EM
©

‘=$Tà<äe Á|üøs£ D¡ eTT
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« j·TT<äΔÁ|üø£≥q ` Á|ü»\ Á|ü‹ø£s¡DeTT
KS
uÛ≤s¡‘· sê» Á|ü‹ì~Û, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·Áø£e]Ô, »s¡à˙ eT<Û´ä j·TT<äΔ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ <äì
Á|üø{£ +Ï #·>±H˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ˝≤+#Ûq· ÁbÕj·T+>± j·TT<äeΔ TT˝À #˚s¬ qT. á |ü]dæ‹ú
O
uÛ≤s¡‘· C≤rj·Tyê<äT\≈£î, <˚Xu¯ ≈ÑÛ î£ \Ô +<ä]øÏ nee÷qø£s+¡ >± qT+&ÓqT. Á_{Ïwßü n~Ûsê»´
BO
düeTT<ëj·TeTT ( British Common-Wealth) ˝Àì sTT‘· s ¡ <˚ X Ê\˝À nø£ ÿ &ç
bÕs¡y¢ TÓ +≥T\≈£î u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+∫q eT+Á‘·T\ dü\Vü‰ô|q’ j·TT<äÁΔ |üø≥£ q #˚jT· ã&çq~.
O
á Á|üø≥£ qqT ÄÅùd*º j·÷, q÷´J˝≤+&ÉT bÕs¡y¢ TÓ +≥T\T Á<ÛTä e|üs∫¡ q$. ø¬ q&Ü, <äøDåÏ
C
ÄÁ|òæø± bÕs¡¢yÓT+≥T\#˚ n+^ø£]+|üã&˚ es¡≈£î nø£ÿ&É j·TT<äΔÁ|üø£≥q »s¡T>∑˝Ò<äT.

á$<Û+ä >± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT »ãs¡T<äd>Ô” ∑ j·TT<äeΔ TT˝ÀøÏ ˝≤>∑Tø£e∫ÃHês¡ì ø±+Á¬>düTyês¡T,
ES
uÛ≤s¡rj·TT\ ndüeTà‹ì Á|üø{£ +Ï ∫]. Á_{Ïwßü sTT+&çj÷· ˝Àì sêÅcÕº\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTT\T
EM
q&ÉT|ü⁄#·T+&çq ø±+Á¬>düT eT+Á‘·T\T sêJHêe÷\T #˚d]æ . dü«|ü]bÕ\q>∑\ ø±+Á¬>düT

sêÅcÕº\˝À 1935e dü+e‘·‡s¡|⁄ü uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥eº TT düe÷|üyÔ TÓ qÆ ~. u…+>±\T,
|ü+C≤ãT, dæ+<ÛTä sêÅcÕº\˝À e÷Á‘·eTT u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT |üP]Ô j·TT<äøΔ ±\eTT˝À
©
j·T<∏ë‘·<+ä∏ >±qT+&ÓqT. nkÕ‡eTT˝À ø=~›ø±\eTT >∑es¡ïs¡T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT q&É∫q ‘·sT¡ yê‘·
eT∞¢ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&ÓqT. Ç<˚$<Û+ä >± ˇ]kÕ‡˝À ≈£L&É »]–q~.
eTTdæ+¢ ©>∑T≈£L&É $»j·Te+‘·+>± j·TT<äΔ Á|üjT· ‘·ïeTT\T kÕ>∑{≤ìøÏ uÒwsü ‘¡ T·
düV‰ü j·TeTT, düV≤ü ø±s¡eTT#˚jT· T Á|ü‹bÕ<äq˝ÒM n+<äCj
Ò T· ˝Ò<Tä . ©>∑Tyê] Á|ü‹bÕ<äq\˙ï
ø=ìï wüs‘¡ T· \≈£î ˝Àã&ç j·TT+&˚$. $T‘·yê<äT\T, Væ≤+<ä÷eTVü‰düuyÑÛ ês¡T e÷Á‘·eTT
düV≤ü ø£]+#·{≤ìøÏ dæ<|Δä &ü Hç ês¡T.

n~Ûìy˚X¯ Á|ü‹|ü‹`Ô >±+BÛ>±] ndüeTà‹
|ü]dæ‘ú T· \T sTT{≤¢ qT+&É>± Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT <˚Xd¯ +ü s¡øDå£ , n\Œdü+U≤´≈£î\
Vü≤≈£îÿ\T, <˚oj·TsêC≤´\‘√»]–q ˇ&É+ã&çø\£ T, uÛ≤s¡‘· dæ$˝Ÿ düØ«düT n~Ûø±s¡T\‘√
dü+ã+<ÛäeTT>∑\ Á_{Ïwüß uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ eT+Á‹>±] bıõwüHé >∑T]+∫ Á_{Ïwüß
ø£seÔ¡ éTTq≈£î ˝Àã&ç ªªj·TT<ëΔq+‘·s+¡ kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î Á_{Ïwßü
n~Ûsê»´ düeTT<ëj·TeTT˝À dü«‘·+Á‘· <äsê®, düe÷qyÓTqÆ uÛ≤>∑kÕ«eTéTT ˝Òø£ n~Ûìy˚X¯
Á|ü‹|ü‹Ô (Dominion Status) \_Û+#·Tμμqì yê>±›qeTT #˚ôdqT.
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT á yê>±›qeTTqT eTT+<äT‘˚B y˚dqæ #Ó≈î£ ÿ (Post dated cheque)
nì yêÚ≤´ì+#ÓqT. sê+>∑&˝é À e÷]Ã 1940˝À »]–q ø±+Á¬>düT düe÷y˚Xe¯ TT˝À
KS
ªªÁ_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·s|¡ ⁄üò q #˚jT· ã&çq Á|üø≥£ qe\¢ á j·TT<äeΔ TT ‘·eT kÕÁe÷»ýê<ä
ñ<˚›X¯eTT\T HÓs¡y˚s¡T≥πø kÕ–+#·ã&ÉT‘·Tqï<äì ‘˚≥‘Ó\¢yÓTÆq~. á kÕÁe÷»éTT
O
uÛ≤s¡rj·TT\, Ädæj·÷, ÄÁ|òæø± K+&ÉyêdüT\ <√|æ&çô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&çj·TTqï~.
BO
á |ü]dæú‘·T\˝À ø±+Á¬>düT Á|ü‘·´ø£å+>±ø±ì, |üs√ø£å+>±ø±ì j·TT<äΔeTTq≈£î bÕØº
ø±C≤\μμ<äì rsêàì+#·ã&ÓqT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·éTT kÕÁe÷»ýê<ä eédüú˝À
O
ì\TeC≤\<äì, uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT dü+$<ÛëqdüuÑÛ <ë«sêH˚ ‘·eT dü+$<ÛëqeTT ˝Òø£

sêC≤´+>∑#≥· eº TT s¡÷bı+~+#·Tø=ì Á|ü|+ü #·eTT˝Àì Ç‘·s<¡ X˚ Ê\‘√ ‘·eT dü+ã+<Ûë\T
C
ìs¡ísTT+#·Tø√ C≤\T‘ês¡ì, düŒwüº|üs¡#·ã&ÓqT. n\Œdü+U≤´≈£î\ Vü≤≈£îÿ\es¡≈£î

ES
dü+$<Ûëqdüu˝ÑÛ Àì n~Ûø,£ n\Œdü+U≤´≈£î\#˚ jÓTqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛTä \ eT<Û´ä ˇ&É+ã&çø£

#˚dTü ø√ã&ÉTq˙— Ä ˇ&É+ã&çø£ qqTdü]+∫ >∑T]Ô+#·ã&çq n\Œdü+U≤´≈£î\ Vü≤≈£îÿ\T
EM
ø±bÕ&Éã&ÉTqì Á|üø≥£ q #˚jT· ã&ÓqT.

<˚oj·TsêC≤´\ sêE\≈£î uÛ≤s¡‘˚<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·é÷s¡ZeTT˝À n&ÉT¶‘·–˝Ò Vü≤≈£îÿ
©
ñqï<äì ø±+Á¬>düT n+^ø£]+#·C≤\<äì, <˚oj·T sêC≤´\T, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· sêÅcÕº\T

nqT uÛ<Ò +ä bÕ{Ï+#·ø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTT uÛ≤s¡rj·TT\˝ÀH˚ ìVæ≤‘·yTÓ Æ j·TTqï<äì
á rsêàqeTT ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT.
kÕ«‘·+Á‘·éTT >∑T]+∫ >±+BÛJ |ü≥Tº<\ä
ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î $s¡T<äΔ+>± Á_{Ïwüßyê] j·TT<äΔÁ|üø£≥qμ nqT o]¸ø£ ÁøÏ+<ä
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT Áyêdæq ˇø£ yê´düeTT˝À Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·« kÕú|ü≈£î\T ‘·eT
n~Ûø±s¡eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛeÑ qeTTqT j·T÷s¡|⁄ü yêdüT\ kÕ«s¡eú TT, ôdq’ éTT, <˚oj·T

sêE\T, ≈£î\eT‘·u<ÒÛ ë\T nqTø√ã&˚ Hê\T>∑T dü+Ô uÛ≤\ô|q’ ì]à+∫Hês¡ì e]í+#ÓqT.
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ e⁄\T ‘·eT kÕÁe÷»ýê<äeTTqT ‘·´õ+∫Hês¡ì s¡TEe⁄ |üs#¡ {· ≤ìøÏ á
Hê\T>∑T dü+Ô uÛ≤\qT |ü&>É =≥ºe\dæ j·TT+≥T+<äì ≈£L&Ü Áyêdæ].
>±+BÛ>±s¡T ‘·eT ˇø£ |üÁ‹ø± Á|üø≥£ q˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î ‘·q dü+$<ÛëqeTTqT
‘êqT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ>∑\<äì Á_{Ïwßü yês¡+^ø£]+#·Tes¡≈î£ yê]‘√ j˚T˝≤{ÏsêJ
≈£î<äsC¡ ≤\<äT— <˚oj·T sêE\T dü+$<Ûëqdüu˝ÑÛ À #˚sC¡ ≤\T‘ês¡T. yês¡T ‘·eT Á|ü»\#˚
jÓTqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛTä \qT |ü+|æ+#·C≤\T‘ês¡ì $X¯<|ä sü ∫¡ ]. á <˚oj·TsêE\T
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« uÛèÑ ‘·T´\T>± qTHêïs¡ì M]øÏ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT qT+∫ ‘·|Œü y˚sT¡ >±
j˚T˝≤{Ï kÕúqeTT ˝Ò<ìä düŒwü|º sü ∫¡ ]. <˚oj·TsêE\≈£î Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTø£qï jÓT≈£îÿe
KS
kÕú q eTT \_Û + #· C ≤\<ä ˙ , Á_{Ï w ü ß yês¡ T n~Û ø ±s¡ e TT ø√˝ÀŒsTTq ‘· s ¡ T yê‘·
á<˚oj·TsêE\≈£î ‘·eT <äsê®qT s¡ø+åÏ #·Tø=qT≥≈£î Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·« ñ‘·sÔ ê~Ûø±s¡T˝…’
O
(yês¡dTü ˝…q’ ) uÛ≤s¡‘· Á|ü»\yÓ|’ ⁄ü #·÷&Éø£ ‘·|Œü <äì Á|üø{£ +Ï ∫].
BO
<˚oj·T sêE\T, yê] dü\Vü‰<ës¡˝¢ ÀqT n\»&ç
>±+BÛ>±] á Á|üø≥£ q#˚ <˚oj·T sêC≤´\ Á|üuTÑÛ e⁄\˝À, yê] dü\Vü‰<ës¡˝¢ À n\»&ç
O
|ü⁄≥Tºøe£ #ÓÃqT. yês¡T‘·eT dü+ã+<Ûë\T Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√H˚ j·TTqïeì, yê]øÏ

C
uÛ≤s¡‘· Á|ü»\‘√j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò<qä T#·T >±+BÛ>±] $<ÛëqeTTqT Á|ü‹|òTü {Ï+#·

ES
Hês¡+_Û+∫]. ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <ä] ôV≤’ <äsêu≤<äT XÊdüqdüu˝ÑÛ À
ñ|üq´dæd÷ü ,Ô ªªe÷ dü+ã+<Ûë\T Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√H˚ j·TTqïμμeì Á|üø{£ +Ï ∫].
EM
ªªÁ_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, e÷˝À @s¡Œ&çq ◊ø£´+, >∑‘· s¬ +&ÉT X¯‘êu≤›\˝À |üØøÏ+å |üã&çq~.
ø±e⁄q Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√ @s¡Œ&çq e÷ ◊ø£´‘·≈î£ #·\qeTT ˝Ò<Tä . ôV≤’ <äsêu≤<äT,
Ç‘·s¡ <˚oj·T sêC≤´\T jÓT\¢|ü &ÉT Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√ ‘·eT dü+ã+<Ûë\T ø£\eì
©
Á<ÛäTe|üs¡Tdü÷Ô e∫ÃHês¡T. BìøÏ kÕs¡«uÛÖeTTì Á|ü‹ì~Û (yÓ’ÁkÕjYT) >=|üŒ ¨<ëqT

‘êsêÿDeTT>∑ rdüTø√e#·TÃqT. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À á dü+ã+<Ûeä TT\˝À qT+∫ j˚T<˚ì ˇø£
n+X¯eTT ˝Òø£ uÛ≤>∑eTT y˚πs eT¬se]¬ø’q ã<ä© #˚dæqjÓT&É\ n~ ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ |òTü q‘· eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ nqTeT‹ ˝Òì~ »s¡T>∑C≤\μμ<äì
ñ<ëÈ{+Ï ∫].
düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ á dæ<ëΔ+‘·eTT <˚Xd¯ +ü s¡øDå£ düeTdü´‘√ ≈£L&É nqTe]ÔdTü +Ô <äì
düŒwüº|ü]∫]. ˇø£ ø±\eTT˝À ôV’≤<äsêu≤<äT ‘·q≈£î >∑\ ø=ìï n~Ûø±sê\T Á_{Ïwt

kÕs¡«uÛÖeTTìøÏ ˇ|üŒ#Ó|Œæ q<äì, ø=ìï $XÊ\yÓTqÆ ÁbÕ+‘ê\T <ä‘eÔ· TT#˚dæ <ëìøÏ ã<äT\T>±
ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ ôd’q´|üPN\T (Military guarantees) ¬>’ø=qï<äì, Á|ü‘˚´øÏ+∫ á
ôdq’ ´|üPN\T ˇ&É+&çø\£ (Treaties ) ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· Tqïeì, ˇø£yfi˚ ¯ <˚Xd¯ +ü s¡øDå£
>∑T]+∫ nkÕ<Ûës¡DyÓTqÆ e÷s¡TŒ˝ÒyTÓ qÆ »]–q n$ á sêh nqTeT‹ ˝Òì~ sTTø£ÿ&É
e]Ô+#·≈L£ &É<ìä , ‘êeTT Ç+‘·es¡øπ düŒwü|º sü ∫¡ q≥T¢ ôV≤’ <äØ>±s¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëqeTT >∑T]+∫ Á|üø{£ +Ï ∫].
ôV≤’ <äØ>±s¡T, 1926e dü+e‘·‡s¡eTT˝À n|üŒ{Ï sê»Á|ü‹ì~Û ˝≤s¡T¶ s¬ &ç+>∑T Á_{Ïwßü
|ü s ¡ e ÷~Û ø ±s¡ e TT ( Paramountcy) >∑ T ]+∫ #˚ d æ q Á|ü ø £ ≥ qqT dü T \uÛ Ñ + >±
eTs¡∫b˛sTTHês¡T! á Á|üø≥£ q<ë«s¡ j˚T <˚oj·TsêE≈£L&É düe÷q‘·«eTT‘√, Á_{Ïwßü
KS
øÏØ≥eTT‘√`nq>± kÕs¡«uÛÖeTTì‘√`dü+uÛ≤wüD\T »s¡T|üC≤\&Éì düŒwüº+ #˚j·Tã&ç
j·TT+&ÓqT. Ç~ b˛>∑, Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTìøÏ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± j˚T˝≤{Ï n~Ûø±s¡eTT ˝Ò<Tä .
O
Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTqï Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T≈£î ˝Àã&çq kÕs¡«uÛÖeTTì
n~Ûø±s¡eTqïe÷≥. á $wüjT· eTT >∑T]+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£îø±ì eTπs sê»éTTq≈£îø±ì
BO
#·≥Øº ‘ê´ ˝Òø£ HÓ‹’ ø£+>± Äπø|å Dü #˚jT· T Vü≤≈£îÿ˝Ò<ìä Á|üeTTK Á_{Ïwßü sê»ø°jT· XÊg
|ü+&ç‘·T&ÉT Ä#ês¡´ ø°‘Y (Prof. Kelth) ôV’≤<äØ>±] ñ|üHê´düeTTqT $eT]Ù+#ÓqT.
O
<˚oj·TsêC≤´\T, e´≈£î\Ô ˝Òø£ e´øÏ>Ô ‘∑ · dü«˝≤uÛeÑ TTq≈£îø±ø£ yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡rj·TT\ kÕs¡«»ìø£

C
n_Ûeè~Δ ˝Òø£ dü+øπ eå TeTqT ñ<˚X› e¯ TT HÓsy¡ s˚ T¡ Ã≥≈£î e÷Á‘·yT˚ Hê´j·TXÊg Ä<Ûës¡eTTô|q’
ES
|üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTqT ñ|üj÷Ó >∑|sü #¡ &· ÜìøÏ ø√s¡C≤\T‘ês¡ì Ä#ês¡´ ø°‘Y yêÚ≤´ì+#ÓqT.
1940 qT+#˚ ìC≤+>±Ø kÕ«‘·+Á‘·´ |æbÕdü
EM
sê»ø°jT· XÊgØ‘ê´ bıõwüHé jÓT{≤¢>T∑ Hêï, 1947 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü pHé HÓ\

22e ‘êØKTq ìC≤+ Á|üø{£ +Ï ∫q kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT 1940e dü+e‘·‡s¡|⁄ü
©
|òæÁãe]HÓ\ 6e ‘êØKTqH˚ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV’≤<äØ>±s¡T »]|æHês¡ì

#Ó|üŒe#·TÃqT. ôV’≤<äØ>±] ñ|üHê´dü kÕsê+X¯ y˚TeTq>± Á_{Ïwüß n~Ûsê»´
düeTT<ëj·TeTT˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·>±H˚ ôV≤’ <äsêu≤<äT dü«‘·+Á‘·
sêheTT>∑ uÛ≤$+#·ã&ÉTqT. ªÁ_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√ H˚sT¡ >∑ <˚oj·T sêC≤´\ dü+u+<Ûeä TTμ
nqT ˇø£ Áø=‘·Ô dæ<ëΔ+‘·eTT ø£*Œ+#·ã&ÓqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT #ê]Á‘·ø+£ >± Á|ü‹<äX˝¯ À
ˇø£ dü«‘·+Á‘· sêheTT>± qTqï<äì, eTT+<äT≈£L&É dü«‘·+Á‘·+>±H˚ ñ+&É>∑\<äì
Á|üø{£ +Ï |üã&ÓqT. Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ùdïVü≤|üPs¡«ø£yTÓ qÆ , $X¯«dü˙j·TyÓTqÆ yÓTÁÆ ‹‘√
≈£L&çq dü+ã+<Ûeä TT\T sTT+¬øe]øÏ ã~© ø±C≤\eì, ˇø£yfi˚ ¯ uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ôV≤’ <äsêu≤<äT‘√ #˚dTü ≈£îqï ˇ&É+ã&çø\£ T ìs¡«Væ≤+#·C≤\ì jÓT&É\ ‘êqT
(Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·«eTT) ôV’≤<äsêu≤<äT >∑T]+∫ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq u≤<Ûä´‘·\ìïj·TT
e<ä\Tø=ì ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î yê|üdTü #˚jT· e˝…qqï yê<äq ˝ÒeBdæ]!
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\˝À Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT CÀø£´+
ø£*Z+#·Tø√≈£L&É<äH˚ $wüj·TeTT˝À e÷≈£î _ÛHêï_ÛÁbÕj·T yÓTqï&ÉT ø£\T>∑˝Ò<äT.
Á|üC≤kÕ«eTýê<äT\+<äs¡T á Á|üX¯ï >∑T]+∫ j˚Tø°uÛÑ$+∫Hês¡T. ø±ì dü«‘·+Á‘·
uÛ≤s¡‘e· TT˝À ªÁ_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√ H˚sT¡ >∑ dü+ã+<Ûeä TTμ nH˚ dæ<ëΔ+‘·eTT`nq>±
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT eTTø£ÿ\TeTTø£ÿ\T>± $uÛõÑ +#·T $<ÛëqeTT`n+^ø±s¡yTÓ qÆ ~ ø±<äì y˚TeTT
$X¯«dæ+#˚yês¡eTT. Ç+‘·ø£+f… nqs¡ú<ëj·Tø£yÓTÆq~ sTT+ø=ø£{Ï ñ+&É<äì y˚TeTT
KS
Á|ü‹|òüT{Ï+#·T#·T+{Ï$T.
HÓC’ ≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT`ªÇ‘ÓVÔ ‰ü <éμ yê] uÛ≤yÓø’ ´£ eTT
O
$<ÛëqeTT (Policy) qqTdü]+∫q+‘·es¡≈î£ , ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
BO
eTTdæM¢ THéyê]˝À jÓT≈£îÿe ‘˚&Ü j˚T$T ˝Ò≈î£ +&ÓqT. ñ<√Èw+æ #·T |ü<‹Δä , <Û√s¡D˝Ï À ‘·|Œü ñ
<˚X› e¯ TT\˝À ñuÛj Ñ T· T\T @ø°u$ÑÛ +∫j·TT+&çsH¡ ˚ #Ó|Œü e#·TÃqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
O
Hêj·T≈£î\T ÁøÏ+<ä ñ<äVü≤]+#·ã&çq Hê\T>∑T düÔ+uÛ≤\ô|’q ‘·eT uÛÑeqìsêàDeTT

C
>±$+#·T≥¬ø’ Ä+<√fi¯q kÕ–+∫].

ES
1. Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTqT e´‹πsøÏ+#·T≥.

2. ôV≤’ <äsêu≤<äT kÕ«‘·+Á‘·éTTq¬ø’ &çe÷+&ÉT #˚jT· T≥.
EM
3. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT e´‹πsøÏ+#·T≥.

4. ôV≤’ <äsêu≤<äT eTTdæ+¢ \ Ä~Ûø´£ eTTqT düTdæsú +¡ >±qT+#·T≥.
©
¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ e÷s¡+uÛÑyÓTÆq |æ<ä|ü ôV’≤<äsêu≤<äT sêh kÕ«‘·+Á‘·´

b˛sê≥eTT˝À rø£Då ‘· ø£*>¬ qT. u…sês¡T, sêj·T\d”eT Ç˝≤ø±\T ‹]– ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î
yê|üdTü sTT∫Ãy˚j÷· ˝…— Ä+‘·s+¡ –ø£, $<˚XÊ+>∑ eéVü‰sê\˝À¢ ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd«#·Ã>¤ ±
eéVü≤]+#ê˝…qH˚ düeTdü´\ô|q’ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé yê] Ä+<√fi¯q ã\|ü&qÓ T.
ªÇ‘ÓVÔ ‰ü <éμ yê] <ä+uÛÀ≈£î\Ô T
1940 e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ »qe] HÓ\˝À düe÷y˚X¯yÓTÆq Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé
dü+düú yê]¸ø√‘·‡e dü+<äs“¡ e¤ TTq ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥

á$<Û+ä >± Á|üø{£ +Ï #ÓqT. ªªˇø£yfi˚ ¯ á |òTü Às¡jT· T<äeΔ TT |ò*ü ‘·+>± s¬ +&ÉTe+<ä\ dü+e‘·‡sê\
qT+∫ u≤ìdü>q∑ Tqï uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT eT]jÓTTø£kÕ] Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì #ÛÁ· ‘·#êÃ¤jT· ÁøÏ+<ä
ùd«#·Ã¤>∑ XÊ«dü rdüT≈£îH˚≥≥T¢ »]–‘˚, #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q _Ûqï_Ûqï <äX¯\˝À
ôV’≤<äsêu≤<äT jÓTìï n~Ûø±sê\T, u≤<Ûä´‘·\T, jÓTìï ÁbÕ+‘ê\T, eT+&É˝≤\T ‘·q
$TÁ‘·TìøÏ n|üŒ–+∫q<√ neìïj·TT uÒwsü ‘¡ T· >± ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î ‹]– sTTe«≥eTT
»s¡>±˝…. uÛÖ>√[ø£+>± ˇø£y|’Ó ⁄ü u…sês¡T, ñ‘·sÔ ¡ düsêÿs¡T õ˝≤¢\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh Vü≤<äT›˝À¢ #˚]j·TT+&Ée˝…qT— ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄q ˇø£ dü«‘·+Á‘· eTTdæ¢+ sêheTT>±
ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î, dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘,Y Á|ü|+ü #·eTT˝Àì sTT‘·s¡ dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\‘√ sê»ø°jT·
dü+ã+<ÛäeTT\T kÕú|æ+#·T≈£îH˚ ns¡Ω‘·, n~Ûø±s¡eTT ø£*–j·TT+&Ée˝…μμqì Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î&ÉT ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT.
KS
Äj·Tq, ªªVæ≤+<äTe⁄\T ‘·eT sêEqT ªHê $wüß'í |üè~∏M|ü‹'μ nì qeTTà‘êπs
O
ø±ì yês¡T ì»yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eTýê<äT\T ø±s¡T. j·T»e÷qT\T (Ç+^¢wüßyês¡T)
Á|üC≤kÕ«eTýê<äT\T ø±e⁄q yê]ì dü+‘√wü|sü ∫¡ n~Ûø±s¡eTT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ, Væ≤+<ä÷
BO
k˛<äsT¡ \T Á|üC≤kÕ«eTéTTqT ˇø£ eTTdüT>∑T>± yê&ÉT‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ yê‘êes¡DeTT˝À
n~Ûø£ dü+U≤´ã\eTT‘√ n~Ûø±s¡eTT #ê˝≤sTT+#·T‘·÷ eTTdæ¢+ k˛<äs¡T\‘√ ã<ä˝≤
O
(Revenge) rdüTø=q{≤ìøÏ Ä eTTdüT>∑TqT düs√«‘·ÿ èwüyº TÓ qÆ |üìeTT≥Tº>± ñ|üj÷Ó –+#·T

C
≈£î+{≤s¡μμì ôV≤#·Ã]+#ÓqT.
ES
ªªy˚TeTT Á|üC≤kÕ«e÷´ìï <˚«wæ+#˚yês¡eTì e÷ ô|q’ H˚se¡ TT yÓ÷|üã&ÉT‘·Tqï~.

ø±ì eTTdæ¢+\T kÕ«uÛ≤$ø£+>± dü«‘·+Á‘·yê<äT\T, Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤yê\T ø£\yês¡ì,
EM
H˚qT jÓTH√ï |üsê´j·TeTT\T yÓ\&¢ +ç ∫HêqT. Ç|ü&ÉT ≈£L&É á y˚~ø£ qT+&ç Á|üø{£ kÏ ÕÔqTμμ
n+≥÷ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, eTTdæ+¢ Á|üC≤kÕ«eT´, Á|üdTü ‘Ô · Á|üC≤kÕ«eT´ ‘·‘êÔ«\˝À
#ê˝≤ uÛ<Ò eä TTqï<äì, ‘êqT ˇø£yfi˚ ¯ ÇsêH√, Ä|òìÈü kÕÔH√ ˝Òø£ áõ|ü⁄˝º ÀH√ ñ+&çjT· T+&˚
©
‘·q sê»ø°jT· ìHê<äeTT Á|üC≤kÕ«eTéTT ‘·|Œü eTπsMT ø±≈£î+&˚<ìä j·TT, ø±ì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
o‘√wüdí ‹úæ , yê‘êes¡DeTT, ø=ìï q>∑ïdü‘´· eTT\ qqTdü]+∫ á <˚Xe¯ TT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«
y˚T\T≥≈£î Á|üC≤kÕ«eTéTT dü]j·T>∑T Á|üe÷DeTT ø±C≤\<äìj·TT ‘·q $XÊ«düeTTqT
Á|üø£{Ï+#ÓqT.
ùd≥º T ø±+Á¬>düT ñ<äéTeTT >∑T]+∫ #·]Ãdü÷Ô Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé n<Û´ä ≈£îå &ÉT
Á|üC≤kÕ«eTéTT nqTù|s¡T‘√ n~Ûø£dü+K´˝À qT+&ÉT Væ≤+<äTe⁄\T n~Ûø±s¡eTT
bı+<äp#·T Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘ê\qT ˝Òø£ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q &çe÷+&ÉT ˝Òø£

Ä˝À#·qqT ≈£L&É eTTdæ+¢ \T düV≤æ +#·C≤\s¡ì, ø±ì j·Tø£ÿ&ç eTTdæ+¢ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
˙‹, ìC≤sTTr‘√ dü\Vü‰ì#·TÃ#·T Á|ü»\ uÛ≤yê\T, nedüsê\T Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ‘Ó\T|ü⁄≥¬ø’
düV‰ü j·T|ü&TÉ dü+dü‘ú √ düV≤ü ø£]+#·>\∑ eTì e´ø£|Ô sü #¡ qÓ T. Äj·Tq, eTTdæ+¢ Á|üuTÑÛ e⁄>±]
uÛøÑ $ÔÏ XÊ«düeTT˝À qT+&ç yê]øÏ u≤<Û´ä ‘·eVæ≤+#·T eT+Á‘·T \T+&Ée\j·TTqìj·TT, <ëìøÏ
e÷s¡T>∑ eTTdæ¢y˚T‘·s¡T\‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\≈£î u≤<ÛäT´\T>± qT+&ÉTq≥T\
eT+Á‘·T\qT e÷πsÃùd dü+düqú T ≈£L&É ‘êeT+^ø£]+#· C≤\eTì düŒwü|º sü #¡ qÓ T.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°jT· e÷s¡TŒ\ dü+<äs“¡ e¤ TT˝À dü+uÛ≤wæd÷ü ,Ô Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
eTTdæ¢MTHé Hêj·T≈£î&ÉT, ªªsêh düsê«~Ûø±sê\T, eT+Á‘·T\ u≤<Ûä´‘·\T dü+|üPs¡í+>±
Á|üuÛÑTe⁄>±] kÕ«BÛqeTT˝À qT+&ÉT≥, XÊdüqdüuÛÑ˝À eTTdæ¢+\≈£î>∑\ kÕúqeTT\T
KS
‘·–q+‘·>±, düTdæsú e¡ TT>± qT+&ÉT≥ á s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ $, nìï{Ïø+£ f… jÓT≈£îÿe
eTTK´+>± Ä˝À∫+#·‘·–q $wüj·÷μμ \ì Á|üø£{Ï+#ÓqT. ªªe÷≈£î jÓT+‘·es¡≈£î á
O
s¬ +&ÉT $wüj÷· \T ‘·è|æøÔ s£ +¡ >± qT+&Éy√ n+‘·es¡≈î£ eTTdæ+¢ \T sê»ø°jT· e÷s¡TŒ\˝À
BO
düV≤ü ø£]+#·sμ¡ μì ≈£L&É ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. ‘·q n<Û´ä øå√|üHê´dü|⁄ü n+‹eT uÛ≤>∑eTT˝À ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>∑T, ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ˇø£ ôd’ìø£ ø±˝Òõ kÕú|æ+#·T n‘·édüs¡eTT, ôd’ìø£
eékÕú|qü eTT >∑T]+∫ #·]Ã+#ÓqT. ndü|⁄üò C≤V”≤ e+X¯|⁄ü sêE\ uÛøÑ ÔÏ $XÊ«düeTTq≈£î
O
bÕÁ‘·T˝…’qyê]ì ôd’ìø£ ø±˝Òõ˝À #˚]Œ+∫, ‘·]_j·T´‘Y sTT|æŒ+#˚ j˚TsêŒ≥T¢

C
#˚j·Te\j·TTqì ˇ‹Ô&ç #˚ôdqT. eTTdæ¢+\˝À ôd’ìø£ eékÕú|üqeTT >∑T]+∫

ES
nqT≈£L\yÓTqÆ uÛ≤yê\T+&ÉT≥ô|’ ‘·q dü+‘√wüeTT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, ;<äsT¡ , ñkÕàHêu≤<äT

õ˝≤¢\˝À s¡C≤ø±s¡¢ eédü˝ú ìÒ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé XÊKqT ‘êqT #·÷&É˝<Ò ìä dü>s∑ «¡ +>±
EM
‘Ó*j·TCÒôdqT. ôdì’ ø£ eékÕú|qü ≈£î sTTkÕ¢+ #·]Á‘·˝À jÓT\¢|ü &ÉT ÁbÕeTTK´+ ñqï<äì,
Á|ü‹ eTTdæ+¢ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ˇø£ ôdì’ ≈£î&ÉT>±H˚ ñHêï&Éì, uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ≈£L&É n‘·ì
$eTTøÏÔ dæbÕsTT>± qT+&É≥eTTô|H’ ˚ Ä<Ûës¡|&ü ç j·TTqï<äì, düe÷»eTT˝À ñ‘·eÔ T kÕúq+
©
>∑\yês¡+<äs¡T á s¡C≤ø±s¡T eédüú˝À #˚s¡e\j·TTqì uÀ~Û+#ÓqT. á $<ÛäeTT>±

sêC≤ø±s√<äéTeTT 1940 e dü+e‘·‡eTT˝ÀH˚ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ <äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
ì»+>± $#ê]ùdÔ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú bòÕ´dædTü º eédüsú ÷¡ |üeTT <ë*Ãq~.
Væ≤≥¢sT¡ , eTk˛*˙ düèwæ+º ∫q HêJ, bòÕ´dædTü º dæ<ëΔ+‘ê\T, dü+‘·‹ ˝Òø£ C≤‹ (Racial)
|ü⁄Hê<äT\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· T+&É>±, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyê] dæ<ëΔ+‘·eTT eT‘·eTTô|q’
Ä<Ûës¡|&ü j ç T· T+&ÓqT. ÇkÕ¢+ eT‘·+˝À uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ç ÇVü≤|üs˝¡ Àø£eTT\ j·÷»e÷qéTT,
e÷qe kÂÁuÛ≤‘·è‘·«eTT uÀ~Û+#·ã&çq~. ø±ì Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyês¡T ôV≤’ <ës¡u≤<äT

sêheTT˝À Væ≤+<äTe⁄\T u≤ìdü\T, eTTdæ+¢ \T j·T»e÷qT\T nH˚ dæ<ëΔ+‘·eTT uÀ~Û+∫].
á˝≤{Ï uÀ<Ûj ä TÓ Tø£ÿ |üs´¡ ekÕqy˚TeTq>± sêheTT˝À Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ dü+ã+<Ûë\T
u≤>± <Óã“‹qï$. <˚«wüu≤Û yê\T eè~Δbı+<ÓqT. ;<äsT¡ õ˝≤¢ øπ +Á<äeTT˝À nø£ÿ&ç <Ûëq´|ü⁄
eT+&û (e÷¬sÿ≥T), sTT‘·s¡ <äTø±DeTT\≈£î ì|ü n+{Ï+#·ã&ÓqT. á <Ûëq´|ü⁄ eT+&û
yês¡eTT s√E\<ëø± ø±\T#·T+&ÓqT. á ì|ü #·˝≤¢sT¡ Œ Hê<∏Tä ˝…es¡T ˝Ò≈î£ +&ç].
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· eTVü‰j·TT<äΔ |ü]D≤e÷\T
sêh sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T á$<Ûä+>± qT+&É>± ◊s√bÕ K+&ÉeTT˝À j·TT<äΔ
|ü]dæ‘ú T· \T #ê˝≤ rÁeeTT>± e÷]b˛e⁄#·T+&ÓqT. Ç≥©, j·TT<äeΔ TT˝À »s¡à˙yÓ|’ ⁄ü #˚s¬ qT.
»s¡à˙, k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´, Ç≥©\ eT<Û´ä u≤\ÿHé sêC≤´\ $uÛ»Ñ q, |ü+|æD° >∑T]+∫
KS
ˇ|üŒ+<äeTT ≈£î~¬sqT. u≤\ÿHé sêC≤´\q>± j·TT>√kÕ¢e´ s√e÷q´, ã˝ÒsZ ´¡ , n˝≤“q´,
◊s√|æjT· Hé ≥Øÿ nqïe÷≥. j·TT<ëΔq+‘·se¡ TT u≤\ÿHé uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTT ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|⁄ü
O
nqTø√ã&ÉT‘·Tqï~. j·TT<ëΔìøÏ |üPs¡«eTT á uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTT ◊s√bÕ yêdüT\ nU≤&Ü
BO
(|üV≤ü ˝≤«qT\T ≈£îd”#Ô ù˚ d yÓT<Æ ëq+) >± uÛ≤$+#·ã&˚~.
Hêπs«, &ÓHeé ÷s¡Tÿ yÓTT<ä\>∑T <˚XÊ\T z&çb˛jÓTqT. Hêπs« <˚XÊìøÏ düV‰ü j·÷s¡+ú
O
yÓ[¢q Á_{Ïwt ùdq\T n|ü»j·TeTT bı+<ÓqT. Hêπs«, &ÓHée÷sYÿ, Vü‰˝…+&ÉT, »s¡à˙

C
kÕ«BÛqeTT˝ÀøÏ e#˚ÃôdqT. ÁbòÕ+düT |üsê»j·TeTT bı+<ÓqT. »s¡à˙ ôdq’ éTT\T ÁbòÕ+düT

ES
<˚Xe¯ TTqT ÄÁø£$T+#ÓqT. u…*j ® T· + z&çb˛jÓTqT. m&ÓH,é e÷˝≤ºô|q’ Ç≥© ôdH’ ê´\T
<ë&ç »]ô|qT. s√e÷q´, Vü≤+>∑Ø k˛$j·T{Ÿs¡cÕ´ kÕ«BÛqeTTq≈£î ˝Àã&ÓqT.
EM
k˛$j·T{Ÿs¡cÕ´ Á|üuÛ≤e+e\¢ *<∏ä÷Hê´, mk˛ºyê´, ˝≤{Ï«j·÷ <˚XÊ\T ø£eT÷´ìdüTº

dæ<ëΔ+‘ê\ qe\+_+#ÓqT. á eT÷&ÉT <˚XÊ\ bÕs¡y¢ TÓ +≥T\˝À k˛wü*düTº k˛$j·T{Ÿ
]|ü_≈¢ î£ ÿ\T y˚Ts¡Œ&çq≥T¢ Á|üø{£ +Ï #·ã&ÓqT. á <˚XÊ\ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT\T k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À
©
©qyÓTqÆ ≥T¢ s¡cÕ´ $<˚XÊ+>∑eT+Á‹ Á|üø{£ +Ï #ÓqT. Çø£ sTT|üŒ{ÏqT+∫ k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´
dü]Vü≤<äT›\T u≤*º≈£î rs¡eTTes¡≈£î yê´|æ+∫j·TT+&ÉT≥ n‹eTTKýÓTÆq $wüj·TeTì
ñ<ëÈ{Ï+#·ã&ÓqT.
Ç+>±¢+&ÉT, k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´\ eT<Û´ä eT+∫ dü+ã+<Ûë\T j˚Ts¡Œ&˚ ÄX¯ ô|≥Tºø=q&É+
#ê˝≤ ø£wüºeTì, düsY kÕº|òüs¡T¶ ÁøÏ|ü⁄‡qT ‘·q sêj·Tu≤]>∑ |ü+|æ, s¡cÕ´‘√ eT+∫
dü+ã+<Ûeä TT\qT j˚TsêŒ≥T #˚dTü ø=H˚ ø√]ø£ Ç+>±¢+&ÉT≈£î ñ+&Ée#·TÃqì s¡cÕ´ $<˚XÊ+>∑
eT+Á‹ e÷˝§{Àe⁄ ‘Ó*ô|qT. ªªy˚TeTT á j·TT<äΔ rø£Då ‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q ø=‘·Ô eTõ©

düMT|üeTTq qTHêïeTT— á eTõ©øÏ ˇø£y|’Ó ⁄ü »s¡à˙, Ç≥© s¬ +&ÉeyÓ|’ ⁄ü q nyÓT]ø±
(U.S.A) düV‰ü j·TeTT‘√ Ç+>±¢+&ÉT eT<Û´ä q j·TT<äeΔ TT »s¡T>∑T‘·Tqï~. k˛$j·T{Ÿsc¡ Õ´≈£î
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ n~ XÊ+‹, ‘·≥düú $<ÛëqeTT ne\+_dü÷Ô j·TT<äeΔ TT˝À j˚T˝≤{Ï
uÛ≤>∑+ rdüTø√˝Òμμ<äì k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ $<˚XÊ+>∑ eT+Á‹ e÷˝§{Àe⁄ Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´, »s¡à˙ <˚XÊ\eT<Û´ä »]–q ˇ&É+ã&çø£ Á|üø±s¡eTT ñuÛj Ñ T· <˚XÊ\
dü+ã+<Ûë\T y˚T\T>± qTqïeì á ˇ&É+ã&çø£qT ‘êeTT ìwüÿs¡¸>± Ä#·s¡D˝À
ô|{ÏHº êeTì, n+<äTe\¢ s¡cÕ´, »s¡à˙eT<Û´ä dü+|òTü s¡¸D »]π> M\T˝Ò<ìä ≈£L&É e÷˝§{Àe⁄
yÓ\¢&ç+#ÓqT.
Hêπs«˝À Á_{Ïwßü ùdq\T n|ü»j·TeTT bı+~q ø±s¡D≤q ªªe÷ >ös¡eeTTq≈£î
KS
ô|<ä› <Óã“ ‘·–*+μμ<äì Á_{Ïwüß Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #˚+ãs¡T˝ÒHé bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ‘·eT
|üsê»j·TeTTqT n+^ø£]+#ÓqT. Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTô|’ Á|ü»\ $XÊ«düeTT ô|]¬>qT.
O
Bì |ò*ü ‘·+>± #˚+ãsY˝HÒ ≈é î£ ‘·q |ü<$ä øÏ dü«dæÔ #Ó|Œü e\dæe#ÓÃqT. #·]Ã˝Ÿ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±
mqTïø√ã&ÓqT. Äj·Tq 1945 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À j·TT<äeΔ TT |üP]Ô>± n+‘·yTÓ T+<äø£
BO
eTT+<˚ »]–q jÓTìïø£\es¡≈£î j·TT<äΔø±\|ü⁄ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>∑ qT+&ç, j·TT<äΔeTTqT
»j·TÁ|ü<eä TT>± kÕ–+∫, Væ≤≥¢sT¡ , eTTk˛*˙˝≤{Ï <äTwüXº ≈¯ î£ \Ô qT, yê] $<ÛëHê\qT
O
ìs¡÷à\qeTT >±$+∫q eTVü‰jÓ÷<ÛTä ì>± #·]Á‘·˝À ∫s¡kÕúsTT>± qT+&çb˛sTTHê&ÉT.

C
#·]Ã˝Ÿ jÓT|ü&É÷ uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·éTTq≈£î $s√~Û, <˚oj·TsêE\ ùdïVæ≤‘·T&ÉT>±

ES
qT+&ÓqT. Äj·Tq eTTdæ¢+©>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫Hê&ÉT. Äj·Tq ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À

ªuÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT ì∫Ã, Á_{Ïwt kÕÁe÷»éTTqT ~yê\ rj·T{≤ìøÏ
EM
H˚qT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ø±˝Òμ<äì nHêï&ÉT. #·]Ã˝Ÿ ˇø£ |üø±ÿ kÕÁe÷»ýê~.

#·]Ã˝Ÿ j·TT<äeΔ T+Á‹eT+&É*˝À uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ eT+Á‹>± m˝Ÿ.mdt. ùdàØ (L.S.
Smery) #˚sT¡ Ãø√ã&ÓqT. Äj·Tq Á_{Ïwßü n~Ûsê»´ düeTT<ëj·TeTT˝À, uÛ≤s¡‘<
©
· X˚ e¯ TTq≈£î
kÕ«‘·+Á‘·éTT, düe÷q uÛ≤>∑kÕ«eTéTT \_Û+#·T≥, Á_{Ïwt $<Ûëq ñ<˚X› e¯ Tì Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
Ç+‘·˝ÀH˚ bòÕ+¢ &ÉsT¡ ‡ yÓT<Æ ëqeTT˝À Á_{Ïw,t Áô|+ò ∫ ùdq\T >=|üŒ <Óã“‹qï$.
y˚\eT+~ ôdì’ ≈£î\T eTs¡D+Ï ∫]. nbÕs¡yTÓ qÆ qwüeº TT ø£*>¬ qT. n‹ø£w+ºü >± düTe÷s¡T
Hê\T>∑T \ø£\å eT+~ ôdì’ ≈£î\T ÁbÕD≤\‘√ ãj·T≥|ü&]ç . Ç+>±¢+&ÉTô|q’ »s¡à˙ >=|üŒ
jÓT‘·TqÔ <ë&ÉT\T #˚jT· Hês¡+_Û+#ÓqT. Á_≥Héô|q’ »s¡à˙ ø£u≤®#j ˚ T· T |üø±å q Á_≥Hé ‘·q
HÍø±ã\eTT, e\dü<X˚ Ê\ düV‰ü j·TeTT‘√ düeTTÁ<äeTTô|q’ j·TT<äeΔ TT »s¡T|ü⁄qì, Á_{Ïwt
Á|üuTÑÛ ‘·« <äè&ÛìÉ X¯Ãj·TeTTqT #·]Ã˝Ÿ Á|üø{£ +Ï #ÓqT.

>±+BÛ Hêj·Tø£‘«· ìsêø£sD¡
ªªÁ_{Ïwt •~∏\eTT˝À qT+∫ y˚TeTT kÕ«‘·+Á‘·éTTqT yÓ<≈ä î£ ≥ ˝Òμμ<äì eTVü‰‘·Tà&ÉT
Á|üø£{Ï+#ÓqT. ªªÇ+>±¢+&ÉT‘√ ø=ìï dü+ø£≥eTT\Tqï e÷≥ yêdüÔey˚T. ø±ì y˚TeTT
Ç+>±¢+&ÉT, ÁbòÕ+düT á j·TT<äeΔ TT˝À »j·TeTT bı+<äe˝…qì ø√s¡T‘êeTμμì &Üø£sº T¡
sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é yÓ\&¢ +ç #ÓqT. ªªHêJ dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î >¬ \T|ü⁄ nH˚ uÛ≤eeTTH˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT
dü+|üPs¡í+>± e´‹πsøÏdüTÔqï~. ø±ì ø°åDÏ+#·T#·Tqï kÕÁe÷»ýê<äeTTqT s¡øÏå+#·T≥¬ø’
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düV‰ü j·TeTT ø√s¡T≥ eT+∫~ ø±μμ<äì »yêVü≤s¡T˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT.
ªªÇ+>±¢+&ÉT<˚X¯ ø£wüºqwüºeTT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î dü<äeø±X¯eTT ø±C≤\<ä˙, nsTT‘˚
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ‘·q Ä+‘·s¡+–ø£ |ü]dæú‘·T\qT ñù|øÏådü÷Ô kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥eTT
KS
Ä|üC≤\μμ<äì HÓÁVüA>±s¡T Á|üø£{Ï+∫]. ªªe÷ Ä+‘·s¡+–ø£ $<ÛëqeTTq≈£î <ë]
#·÷|æ+#·Tq~ ˇπøˇø£ dü÷Á‘·eTTqï~. n~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·éTT, á kÕ«‘·+Á‘·éTT
O
>∑T]+∫ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ e⁄\ Á|ües¡qÔ μμ nì≈£L&Ü HÓÁVüA>±s¡T düŒwü|º ]ü ∫].
BO
ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø±]DÏ düuÑÛ ‘·q 17e pHé 1940 Hê{Ï düe÷y˚Xe¯ TT˝À nVæ≤+kÕ
|ü<‘Δä T· \ô|q’ kÕ«‘·+Á‘·éTTq¬ø’ C≤rj·T b˛sê≥eTT kÕ>∑e\dæ+<˚qì rsêàì+#ÓqT.
O
düØ>± á ‘˚B\˝ÀH˚ <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ ÁbòÕ+düT <˚Xe¯ TT n|ü»j·TeTT bı+~ »s¡à˙
C
Vü≤dü>Ô ‘∑ · e÷jÓTqT. Ç+^¢wßü #êHÓ˝Ÿ, sTT+>±¢+&ÉT uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTTô|q’ »s¡àHé $e÷Hê\

ES
<ë&ÉT\e\q #ê˝≤ uÛj Ñ T· +ø£s¡ |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ÓqT.

yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<äeΔ TT˝À Ädæj÷· K+&ÉeTT˝À mø£ÿ&Ü j·TT<äeΔ TT »s¡>˝∑ <Ò Tä .
EM
ø±ì á j·TT<äøΔ ±\+˝À »bÕHé<X˚ ¯ j·TT<äΔ HÍø±<äfie¯ TT sêø£b˛ø£\T, #ÓH’ ê<˚X¯ düeTTÁ<ä
πse⁄\≈£î $s¡T<äΔeTT>± j·TT<äΔ#·s¡´\T, sTT+&√ #Ó’Hê ÁbÕ+‘·eTTq≈£î ÄdüqïyÓTÆq
©
Á|üe÷<äeTTe\q <äøDåÏ ÁbÕ#·´ Ädæj÷· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTT˝À j·TT<äeΔ TT »s¡T>∑T |ü]dæ‘ú T· \T

@s¡Œ&ÓqT. Á|ü‘´˚ ø£+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqπø nbÕj·Tø£sy¡ TÓ qÆ dü÷#·q\T ø£qã&ÉT#·T+&ÓqT.
á |ü]dæ‹ú ˝À ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø±]DÏ düuÑÛ düe÷y˚Xy¯ TÓ Æ |ü⁄qsê˝À∫+#ÓqT. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT,
Á_≥Hé ñuÛÑj·TT\T jÓT<äTs¡T≈£î+≥Tqï düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTTq≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |üPs¡í
kÕ«‘·+Á‘·éTTqT, Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·« eT+^ø£]+#·T≥ j·TqTq~ ˇø£ÿfÒ e÷s¡eZ Tì ø±s¡´ø±]DÏ
düuÛÑ ‘·q $XÊ«düeTTqT Á|üø£{Ï+#ÓqT. ø±e⁄q á $wüj·TeTT˝À ˇø£düŒwüºyÓTÆq
Á|üø£≥q>±$dü÷Ô Ä#·s¡D˝À ô|≥Tº≥¬ø’ n‘·édüs¡yÓTÆq #·s¡´\T Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·«eTT
rdüTø=qe\j·TTqì ø√s¡ã&ÓqT. düŒwüyº TÓ qÆ Á|üø≥£ q#˚d÷ü Ô øπ +Á<äeTT˝À ‘ê‘êÿ*ø£ C≤rj·T
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @sêŒ≥T #˚jT· e\j·TTqì, n~ ‘ê‘êÿ*ø£ #·s´¡ >± qTqï|üŒ{Ïø,Ï XÊdüqdüu˝ÑÛ À,
mqTïø√ã&çq nìïesêZ\yê] $XÊ«düeTT, sêÅcÕº\ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT\ düìïVæ≤‘·
düV≤ü ø±s¡eTT bı+<äTq≥Te+{Ï~>± qT+&Ée\j·TTqì rsêàì+#·ã&ÓqT.
>±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø±]DÏ düuj
ÑÛ TÓ Tø£ÿ á rsêàqeTTqT $eT]Ùdü÷,Ô
ªªÁ_≥Hé ‘·q sTTwüº|üPs¡«ø£+>± ø±+Á¬>düT ø√]ø£qT |üP]Ô#˚ùdÔ‘·|üŒ j·TT<äΔeTT˝À
j˚T˝≤{Ïu≤Û >∑eTT rdüTø√≈£î+&É qT+&ÉT≥j˚T sTT+‘·es¡≈î£ ø±+Á¬>düT bÕ\d”>∑ qT+&ÓqT.
ø±ì ø±s¡´ø±]DÏ düuÑÛ düuTÑÛ ´\+<ä] b˛õwüHé á$<Û+ä >∑ ˝Ò≈î£ +&Óμμqì yêÚ≤´ì+#ÓqT.
ªªH˚qT ˇø£ ∫‘·TÔ rsêàqeTT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï‹º ì. Á|ü‹ düuTÑÛ ´&ÉT <ëìï yÓT#·TÃø=HÓqT.
ø±ì ˇø£ÿ U≤HékÕôV≤uŸ ‘·|Œü düuTÑÛ ´\˝À jÓTe]øÏ≈L£ &É nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·eTTô|q’ dü+|üPs¡í
KS
$XÊ«düeTT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. n+<äT˝À jÓTe«¬sq’ ‘·eT ìjÓ÷»ø£es¡|Z ⁄ü Á|ü»\ $XÊ«düeTT
ªá$<Û+ä >∑μ qTHêï<äì #Ó|Œü C≤*‘˚ u≤>∑T+&˚~. ø±ì yê]˝À ø=+<ä]<ä>sZ∑ ¡ n~˝Ò<Tä .
O
ø=+<äs¡T e÷Á‘·eTT e´øÏÔ>∑‘·+>± ‹]ô|eTT ‘Ó#·TÃ≈£îqïfÒº ñHêïμμs¡ì >±+BÛ>±s¡T
BO
$eT]Ù+∫].
>±+BÛJ ‘·q <äèø£Œ<∏eä TT, e]ÿ+>∑T ø£$T{° düuTÑÛ ´\ <äèø£Œ<∏eä TT _Ûqï+>±qTqï
O
dü+>∑‹ Á|üÁ|ü<∏äeTeTTqH˚ ‘·q≈£î ‘Ó\TdüTq+≥÷, düuÛÑT´\T nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·eTTqT

C
e<äT\T≈£îHêïs¡H˚ ‘·qe÷≥ n+^ø£]+#·≥eTT˝Ò<ìä ]. rsêàqeTT˝À yês¡T ne\+_+∫q

ES
<äèwæº nVæ≤+düyù’Ó | ñqï<äì yês¡T#˚ùd yê<äqqT $X¯Bø£]dü÷,Ô ªªnVæ≤+dü >∑T]+∫ jÓT≈£îÿe

Ä˝À∫+#·≥eTTe\q Hê˝À nqTe÷qeTT eè~ΔjTÆÓ q<äì, Hê <ä÷s¡<èä wæôº |q’ ˇø£ bıs¡
EM
e∫Ãq<äì yês¡T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. yÓTT‘·Ô+ô|’q ø£$T{° qqTï nqTø£]+#·≥eTT˝Ò<äì

‘Ó*dæb˛sTTq ‘·sê«‘· H˚qT $eTTøÏÔ bı+~Hêμμqì düŒwü|º ]ü ∫]. ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T
©
>±+BÛ Hêj·Tø£‘·«eTTqT ìsêø£]+∫]. eTVü‰‘·Tà&ÉT ø±+Á¬>düT‘√ dü+ã+<ÛäeTT

e<ä\Tø=HÓqT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Ûùd,Ô ø±+Á¬>düT Ç+>±¢+&ÉT≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ≥≈£î
dæ<+Δä >± qTqï<äì sêC≤J Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
ø±+Á¬>düT n<Ûä´≈£åî&ÉT eTÚ˝≤Hê ÄC≤<é ø±+Á¬>düT wüs¡‘·T\T n+^ø£]+|üã&çq
jÓT&É\ j·TT<äeΔ TT˝À ø±+Á¬>düT dü+|üPs¡+í >± uÛ≤>∑+ rdüTø√>∑\<äqT j·T<∏ës¡eú TT ø±+Á¬>düT
rsêàqeTT˝À qTqï<äì Á|üø{£ +Ï #ÓqT.

õHêï>±] ~«C≤‹ dæ<ëΔ+‘·eTT
C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<˚X› e¯ TT ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘·|Œü eTπs$T ø±<äì eTTdæ+¢ ©>∑T
Hêj·T≈£î&ÉT õHêï>±s¡T $eT]Ù+∫]. ø±+Á¬>düT ø√]ø£ n+^ø£]+|üã&çq jÓT&É\ ªVæ≤+<ä÷
n~Ûød£ +ü K´ Á|üuTÑÛ ‘·«μ y˚Ts¡Œ&ÉTqì, á bıõwüHé ‘êeTT ø£<ë|æ n+^ø£]+#·eTì õHêï>±s¡T
Á|üø£{Ï+∫].
ø±+Á¬>düTyê] C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·« dü÷#·q, ‘·q ~«C≤rj·T dæ<ëΔ+‘·eTT (Two
Nation Theory) e÷s¡e Z TT˝À n&ÉT‘¶ >· T∑ \TH˚y÷Ó j·Tì õHêï>±] uÛj Ñ T· eTT. uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ \
kÕúsTT ‘·|üŒ eTπs $wüj·TeTT Ä˝À∫+#·‘·–q~ ø±<äì Äj·Tq uÛ≤$+#˚ yê&ÉT.
s¬ +&ÉTC≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘·eTT n_Ûeè~Δ|sü ∫¡ ‘·eT≈£î yπ̊s <˚Xe¯ TT ªbÕøÏkÕúHμé sêe˝…qì
KS
©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT ñ<äéT e÷s¡+_Û+∫Hê&ÉT. ø±e⁄q C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À #˚sT¡ ≥
¬s+&ÉTC≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘·eTTqπø $s¡T<äΔeTì õHêï>±s¡T C≤rj·T Á|üuÛÑT‘·« dü÷#·qqT
O
ìsêø£ ] +#Ó q T. uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ e TT˝Àì sTT‘· s ¡ n\Œdü + U≤´≈£ î \e˝… eTTdæ ¢ + \qT
BO
uÛ≤$+#·≈£L&É<äì, ¬s+&ÉTC≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘êqTkÕs¡eTT eTTdæ¢+\~ y˚πs ˇø£ C≤‹
n>∑T≥e\q Ms¡T Væ≤+<äTe⁄\‘√ düe÷qeTT>± eéVü≤]+|üã&ÉT≥≈£î ns¡TΩ\ì
O
sê»Á|ü‹ì~Û‘√ yê~+#ÓqT. j·TT<äøΔ ±\eTTes¡≈î£ ø±ì ˝Òø£ ‘·T~s¡÷|üeTT˝Àø±ì, uÛ≤s¡‘·

eTTdæ+¢ \ nqTeT‹˝Òì~ j˚T˝≤+{Ï sêC≤´+>∑#≥· eº TT n+^ø£]+#·eTì Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
C
uÒwüs¡‘·T>± qeTàø£eTT ø£*–+#·e\j·TTqì õHêï>±s¡T sê»Á|ü‹ì~Ûì ø√]].

ES
<ëì‘√bÕ≥T <˚Xe¯ TT˝À j·TT<ädΔ Hü êïVü‰\qT düqï<ä|Δ sü #¡ T· ñ<˚X› e¯ TT‘√ dü+|òTü {Ï‘y· TÓ Tqs¡TÃ
eédüúø=s¡≈£î πø+Á<ä`sêh Á|üuÛÑT‘ê«\ n~Ûø±s¡eTT˝ÀqT, ø£+Á{À\T˝ÀqT, eTTdæ¢+
EM
Hêj·T≈£î\≈£î düe÷qyÓTqÆ uÛ≤>∑eTT+&Ée\j·TTqì s¬ +&Ée wüs‘¡ T· ô|{Ï]º .

sê»Á|ü‹ì~Û jÓTTø£ÿ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ dü$T‹ì $düÔ è‘·eTT #˚jT· THÓ&\É n+<äT˝À
©
ø±+Á¬>düT #˚sT¡ |üø±å q, eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T Væ≤+<ä÷ düuTÑÛ ´\T düe÷q+>± qT+&Ée\j·TTqì,
ø±+Á¬>düT #˚sì¡ jÓT&É\ eTTdæ+¢ \ n~Ûød£ +ü K´˝À qT+&Ée\j·TTqì ≈£L&É &çe÷+&ÉT
#˚j·Tã&ÓqT.
Á_{Ïwßü yê] dü+≈£î∫‘· Á|ü‹bÕ<äq\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝Àì eTTKýÓTqÆ bÕØº\˝À j˚T˝≤{Ï sêJ≈£î<äs≥¡ eTT ˝Ò<ìä , uÛ<Ò ë\T
j·T<∏ë$~∏>± qTqïeì Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘·eT |ü]cÕÿs¡eTT\qT sê»Á|ü‹ì~Û<ë«s¡
Ä>∑dTü º 1940˝À Á|üø{£ +Ï #ÓqT. j·TT<ëΔq+‘·se¡ TT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î ªªn~Ûìy˚X¯ sê»´<äsê®μμ

(Dominion Status) sTTe«ã&ÉTqì, @e÷Á‘· e÷\düéTT »s¡T>∑≈£î+&É qMq
dü+$<ÛëqeTT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥≈£î uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·T J$‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTK´
n+X¯eTT\ Á|ü‹ì<ÛTä \‘√ ≈£L&çq ˇø£ eT+&É* j˚TsêŒ≥T #˚jT· ã&ÉTqqT Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«
|ü]cÕÿs¡eTTqT sê»Á|ü‹ì~Û Á|üø£{Ï+#ÓqT. qMq dü+$<ÛëqeTT˝À n\Œdü+U≤´≈£î\
düeTdü´ dü+|üPs¡íeTT>± <äèwæº˝À ô|≥Tºø√ã&ÉTqì $X¯Bø£]dü÷Ô, uÛ≤s¡‘· C≤rj·T
J$‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ , ã\e‘·sÔ y¡ TÓ qÆ n+X¯eTT\T #˚sT¡ Ãø√ã&Éq{Ïº
j˚T Á|üuTÑÛ ‘·« eédü≈ú L£ &É Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· <äècÕº´, ‘·q
Á|üdTü ‘Ô · u≤<Û´ä ‘·\qT, ˇ|üŒ–+#·C≤\<äì sê»Á|ü‹ì~Û düŒwü|º sü #¡ qÓ T. Á|üdTü ‘Ô · >∑es¡ïs¡T
»qs¡˝Ÿ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ dü$T‹ì $düÔ è‘·|sü #¡ T· ≥≈£î |ü]wüÿ]+#·Hq’Ó <äì, n+<äT˝ÀìøÏ,
j· T T<ä Δ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\T »j· T Á|ü < ä + >± kÕ–+#· ≥ eTT˝À Á|ü C ≤_Û Á bÕj· T eTTqT
KS
kÕ~Û+#·Tq≥Te+{Ï Á|üeTTKe´≈£î\Ô T ÄVü‰«ì+#·ã&ÉT<äTs¡ì sê»Á|ü‹ì~Û Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
O
sê»Á|ü‹ì~Û<ë«s¡ #˚dqæ Á_{Ïwt Á|ü‹bÕ<äqqT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu,ÑÛ $T‘·yê<äT
BO
\+^ø£]+∫]. eTTdæ¢+©>∑T ìsêø£]+#·˝Ò<äT. ø±+Á¬>düT ìsêø£]+#ÓqT. ø±+Á¬>düT
Hêj·T≈£î\T >±+BÛ eTVü‰‘·Tàì Hêj·Tø£‘«· eTTqT ÄVü‰«ì+∫]. eTVü‰‘·Tàìô|q’ ‘·eT
$XÊ«düeTTqT Á|üø{£ +Ï ∫]. uÛ≤s¡‘Y dü«‘·+Á‘· <˚Xy¯ T˚ qì Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Á|üø{£ +Ï ∫q+‘·
O
e÷Á‘êq ªªdü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘Yμμ ø±C≤\<äì, eTVü‰‘·Tà&ÉT yê~+#ÓqT. Á_{Ïwtyês¡T

C
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT qT+∫ yÓ[¢b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘·, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ‘·q ndæÔ‘·«eTTqT

ES
ì\T|ü⁄ø√C≤*‘˚ n|ü&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫q≥T¢ uÛ≤$+#·ã&ÉTqì

>±+BÛ>±s¡T ‘·eT <äè&Û$É XÊ«düeTTqT ‘Ó*|æ].
EM
Á|üdTü ‘Ô e· TT eTqeTT yêø±‡«‘·+Á‘·éTT e÷Á‘·yT˚ ø√s¡T‘·THêïeTì, eTq ø√]ø£qT

sê»Á|ü‹ì~Û ìsêø£]+∫‘˚, nVæ≤+kÕ |üPs¡«ø£yTÓ qÆ XÊdüH√\¢+|òTü qeTqT ˇπøˇø£ #·s´¡
$T–*j·TT+&ÉTqì, >±+BÛ>±s¡T Á|üø{£ +Ï ∫]. á ø√]ø£qT sê»Á|ü‹ì~Û ìsêø£]+#ÓqT.
©
Ç+>±¢+&ÉT˝À j·TT<äΔø±\eTT˝À XÊ+‹yê<äT\≈£î (Pacifists) ñqï+‘· Vü≤≈£îÿ

uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À yê]øÏ≈L£ &É ñ+&É>\∑ <äì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, XÊ+‹yê~ ‘·q $XÊ«düeTTqT
ãVæ≤s¡+>∑düuÛÑ˝À≈£L&É Á|üø£{Ï+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT— ø±ì sTT‘·s¡T\qT≈£L&É ‘·q e÷s¡Zy˚T
ne\+_+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#·C≤\&Éì sê»Á|ü‹ì~Û düŒwü|º ]ü #ÓqT. >±+BÛ>±s¡T, ‘êeTT
j· T T<ä Δ ø ±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\˝À ìeT>∑ T ï˝… ’ j · T Tqï ø±s¡ ´ ø£ s ¡ Ô \ qT ˝Ò ø £ ≈£ L ©\qT
Á|üuÀ~Û+#·‘\· #·Tø√˝Ò<Tä . ø±ì ‘·eT≈£î, ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \≈£î yÓTT‘·+Ô <˚Xe¯ TT˝Àì Á|ü»\qT
j·TT<äÁΔ |üjT· ‘·ïeTT˝À düV≤ü ø£]+#·≈î£ +&É qT+&ÉT≥≈£î uÀ~Û+#·T ùd«#·Ã¤ ñ+&Ée\j·TTqì

ø√]]. á ø√]ø£qT sê»Á|ü‹ì~Û s¡<Tä #› ô˚ dqT. ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑¨<äéT
e÷s¡+uÛÑe÷jÓTqT. ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø±]DÏ dü$T‹, >±+BÛ>±] Ä+<√fi¯q $<ÛëqeTT
q+^ø£]+∫ dü+|üPs¡í düV≤ü ø±s¡eTT H=dü>T∑ ≥≈£î yê>±›qeTT #˚ôdqT.
Ä+<√fi¯q dü+|üPs¡íyÓTÆq nVæ≤+düô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&çj·TT+&ÉTqì, yÓTT<ä{Ï<äX¯˝À
‘·q#˚ mqTïø√ã&çq e´≈£î\Ô es¡øπ dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT |ü]$T‘·yTÓ Æ ñ+&É>\∑ <äì, ‘·q dü+|üPs¡í
$XÊ«düeTT bı+<ä>*∑ –q e´≈£î˝Ô Ò ‘·q#˚ mqTïø√ã&ÉT<äTs¡ì >±+BÛ>±s¡T ‘·eT $<ÛëqeTTqT
e´ø£|Ô ]ü ∫]. düs√«<äjT· , uÛ÷Ñ <ëq Hêj·T≈£î&ÉT, >±+BÛ>±] nq+‘·s¡ Ä<Ûë´‹àø£ yês¡dTü &Óq’
$H√u≤uÛ≤y˚>±s¡T yÓTT<ä{Ï dü‘ê´Á>∑V≤æ >∑ mqTïø√ã&ç]. yês¡T j·TT<äeΔ TTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>±
ñ|üHê´düeTT*dü÷Ô |ü≥Tºã&ç]. ‘·<Tä |ü] ø±+Á¬>düT n<Û´ä ≈£îå &ÉT eTÚ˝≤Hê ÄC≤<é, HÓÁVüA,
KS
sêC≤J‘√ düV‰ü ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T |ü≥Tºã&ç].
eTTdæ+¢ ©>∑T, ‘·q ø±s¡´ø±]DÏ dü$T‹ MT{Ï+>∑T˝À sê»Á|ü‹ì~Û Á|üø≥£ q ‘·è|æøÔ s£ +¡ >±
O
qTqï<äì, eTTdæ+¢ \T j·TT<äøΔ ±s¡´Áø£e÷\˝À bÕ˝§Zqe˝…qì rsêàì+#ÓqT.
BO
ªÇ‘ÓVÔ ‰ü <éμ yê] eT‘·ô|X’ Ê∫ø£ <Û√s¡DÏ
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé nœ\uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ ©>∑T Á|ü‹s¡÷|üeTT>±H˚
eéVü≤]dü÷Ô ©>∑Tyê] s¬ +&ÉT C≤‘·T\ dæ<ëΔ+‘·eTT qqTdü]+∫q~. nsTT‘˚ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
C
dü+düú ôV’≤<äsêu≤<äT eTTdæ¢+\T y˚s¡TC≤‹j·TH˚ø±ø£, ÄC≤‹ bÕ\ø£C≤‹j·Tì eTs=ø£

ES
$•wü‘º q· T≈£L&É #˚]Ãq~! Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, pHé 1940˝ÀH˚,
ôV’≤<äsêu≤<äT eTTdæ¢+\T ˇø£ C≤‹>∑ á<˚X¯Á|üuÛÑTe⁄\ì, ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄ eTTdæ¢+\
EM
kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTq≈£î ˇø£ ∫Vü≤ïeTì, <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘· eTTdæ+¢ \T ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄≈£î >∑\
n~Ûø±sê\T sTT+¬øe]øÏ ˇ|üŒ–+#·T≥≈£î jÓT|ü&ÉT, mqï{Ïø° ≈£L&É dü+Væ≤+#·C≤\s¡ì,
ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. ø=~›ø±\eTT ÁøÏ+<ä≥H˚ »]–q dü+|òTü s¡¸DqT »„|øÔæ Ï ‘Ód÷ü Ô eTs¡\ n˝≤{Ï
©
dü+|òüTs¡¸D »]|æqjÓT&É\ <ëì |ü]D≤eTeTT n+‘·s¡T´<äΔeTT ‘·|üŒ eTπs$T ø±<äì

ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷»sY »+>¥ Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
düMT|üø±\eTT˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î n~Ûìy˚X¯sê»´ <äsê®\_Û+∫q jÓT&É\
ôV≤’ <äsêu≤<äT ‘·s|¡ ⁄üò q Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ˇ|üŒ–+#·ã&çq sTT˝≤ø±\ìïj·TT ‹]–
ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î yê|üdTü <=s¡øe£ \j·TTqìj·TT, n|ü&ÉT ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh dü]Vü≤<äT\› T
<äøDåÏ eTTq sêj·T\d”eTes¡≈î£ q÷, ‘·÷s¡TŒq eT∫©ã+<äsT¡ düeTTÁ<ä rs¡eTTes¡≈î£ q÷
yê´|æ+∫j·TT+&ÉTqì, |ü•ÃeTeTTq c˛˝≤|üPsY, ;C≤|üPsYes¡≈£î ‘·eT Á|üuÛÑT‘·«

eTT+&ÉTqì, ñ‘·sÔ e¡ TTq Væ≤+<ä÷ sê»<Ûëìj·T>∑T yêsêΔ‘√ #˚‘T· ˝À ø£\T|ü⁄<äTeTì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
Hêj·T≈£î&ÉT ‘Ó*ô|qT. Äj·Tq, sêhÁ|üuÛÑT‘·«eTT Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î |üP]Ô>±
düVü‰j·T|ü&Ée\dæ j·TT+≥T+<äì, n{Ïº |ü]dæú‹˝À ôV’≤<äsêu≤<äT ùdq\T $<˚XÊ\˝À
Á_{Ïwt kÕs¡«uÛÖeTTì X¯Á‘·Tùdq\‘√ s¡Ds¡+>∑eTT˝À j·TT<äeΔ TT#˚jT· Tqï|ü&ÉT á sêh
Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\T #Ó&≈É î£ +&É #·øÿ£ u…≥Tºø√e\dæq u≤<Û´ä ‘· jÓT+‘Ó’ ñ+≥T+<äì
düŒwü|º sü #¡ qÓ T. á u≤<Û´ä ‘· HÓsy¡ s˚ T¡ ≥, Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ‘·eT ùdeqT düeT]Œ+#·T≈£îH˚
eTTdæ+¢ s¡C≤ø±s¡ô¢ |q’ H˚ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì ôV≤#·Ã]+#ÓqT.
ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ìy˚~+#·Tø=ìq ˇø£ $C≤„|qü |üÁ‘·eTT˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
eTTdæ¢MTHé dü+düúyês¡T, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î n~Ûìy˚X¯ sê»´|ü⁄<äsê® \_Û+#·>±H˚ n<˚
KS
|òüT&çj·T˝À ôV’≤<äsêu≤<äT dü«‘·+Á‘· <˚X¯eTT>± |ü]>∑DÏ+|üã&Ée˝…qì ˇ‹Ô&ç#˚dæ].
j·TT<äøΔ ±\eTT˝ÀH˚ j·TT<äkΔ ÕeTÁ– ‘·j÷· s¡T#˚jT· T |ü]ÁX¯eT\T, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
O
s¡C≤ø±s¡¢ ]»s¡T«ùdq\T j˚Ts¡Œ&Ée\j·TTqì &çe÷+&ÉT ô|{Ï]º .
BO
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ ‘·eT Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT˝À $C≤„|qü |üÁ‘·eTT˝À
$e]+|üã&çq n+X¯eTT\ìïj·TT Á|üuTÑÛ ‘·«<äèwæ˝º À qTqïeì, sTT|ü&ÉT j·TT<äeΔ TTe\q
O
ø£*–q |ü]dæ‹ú , uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î n~Ûìy˚X¯ sê»´|ü⁄<äsê® >∑T]+∫ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«
C
Á|üø≥£ q\ <äècÕº´ ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Bs¡+È >± Ä˝À∫düTqÔ ï<äì ãVü≤<ä÷s› Y j·÷sY
»+>∑T≈£î ‘Ó*|æ].
ES
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|üC≤ ñ<äé÷\T, dü+düú\ >∑T]+∫, n$j·Tìïj·TT kÕúq

Á|ü‹wæ̃‘·eTT\T (Localised) >±H˚ ñ+&Ée\j·TTqì ãj·T{Ï ñ<äé÷\T, dü+dü\ú ‘√
EM
j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT+&É≈L£ &É<ìä ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT |ü{qºÏ |ü≥Tº. BìøÏ
e´‹πsø£+>± »]–‘˚ n~ ‘·eT≈£î Äπø|å Dü j ° T· eTT>± qT+&ÉTqì ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
©
|ü<|˚ <ü ˚ Á|üø{£ +Ï ∫q~. ø±ì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] á $<ÛëqeTT nqTuÛeÑ dæ<eΔä TT>± Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé dü+dü≈ú î£ nqTe]Ô+#˚~ø±<äì ‘˚*b˛sTTq~!
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥u≤Û s¡‘· eTTdæ+¢ ©>∑T
øöì‡˝Ÿ düuTÑÛ ´&ÉT>±qT, <˚oj·T sêC≤´\ eTTdæ+¢ ©>∑T n<Û´ä ≈£îå &ÉT>±qT, ˇø£y|’Ó ⁄ü uÛ≤s¡‘·
sê»ø°j÷· \˝À CÀø£éTT ø£*+Z #·T≈£î+≥÷, s¬ +&ÉeyÓ|’ ⁄ü nø£ÿ&ç sê»ø°j÷· \‘√ ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh sê»ø°j÷· \T Á|üu≤Û $‘·eT>∑Tq≥Tº >∑{>ºÏ ± |üì#˚ùdyê&ÉT. Äj·Tq n˝≤¢eTèTÁwüF
Hêj·Tø£‘«· eTTq ãj·T\T<˚]q ªU≤ø±‡sYμ ñ<äéTeTT˝À #·Ts¡T≈£î>± uÛ≤>∑eTT rdüT≈£îH˚yê&ÉT.

ªU≤ø±‡sYμ ñ<äéTeTT ˇø£$<Ûyä TÓ qÆ ns¡Δ ôdì’ ø£eédü.ú ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ dü«j·T+>±,
j·T÷ìbòÕs¡+ <äTdüTÔ\T <Ûä]+∫, Á|üeTTK U≤ø±‡sY dæbÕsTT>∑ á eédüúqT #ê\
ã\|üs∫¡ Hê&ÉT. |ü+C≤ãT˝À düsY dæø+£ <äsY Vü≤j·÷‘YU≤Hé Á|üuTÑÛ ‘·«eTT á eédüqú T
ìùw~Û + #Ó q T. ø±ì n<˚ s √E˝À¢ ôV’ ≤ <ä s êu≤<ä T sêheTT˝À á eédü ú u ≤>±
dü+|òTü {Ï‘|· &ü qÓ T. U≤ø±‡s√<äéTeTT yÓTT‘·+Ô sêheTT˝À yê´|æ+#ÓqT ø±ì sTT~, ˇø£
nœ\uÛ≤s¡‘· eédüú ø±e≥eTTe\q uÛ≤s¡‘·<ä j·TT<äΔø±\|ü⁄ ìj·TeTeTT\≈£î
j˚TdüeTj·TeTT˝ÀHÓq’ >∑T]ø±e#·TÃqì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ >∑eTì+∫j·TT+{≤&ÉT.
ø±e⁄q Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé n<Û«ä sê´q ˇø£ ªªs¡C≤ø±sY uÀs¡Tμ¶ μqT n‘·&TÉ kÕú|+æ #·T
Á|üj·T‘·ïeTT ˝≤s¡+uÛÑe÷jÓTqT. kÕe÷q´ eTTdæ¢+»qeTT˝À s¡DÁ|æj·T (Militant)
ñ‘ê‡Vü≤eTT ø£*–+#·T≥j˚T Äj·Tq ‘·q ñ<˚X› e¯ TT>∑ ô|≥Tºø=HÓqT.
KS
á Á|üj·T‘êï\ |òü*‘·+>± sê»ø°j·T yê‘êes¡DeTT ø=+‘·es¡≈£î ø£\Twæ‘·yÓTÆ
O
j·TT+&Ée#·TÃqT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ \˝À ‘·s‘¡ s· ê\qT+∫ j˚Ts¡Œ&çq
BO
ùdïVü≤dü+ã+<Ûë\T nqT≈£îqï+‘· ‘·«s¡>± n+‘·yTÓ T+<ä˝<Ò Tä . sê»ø°jT· uÛ≤yê\T jÓT{≤¢
ñHêï, e´øÏ>Ô ‘∑ · ùdïVü≤uÛ≤yê\T <Óã“‹q˝Ò<Tä . ø±ì Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyê] sê»ø°j÷· \
e\q ôV≤’ <äsêu≤<äT eTTdæ+¢ \˝À jÓT+‘√ ø±\eTTqT+∫ ø£*j Z T· Tqï ªªeTT©ÿμμ uÛ≤yê\T
O
e÷Á‘·eTT #ê\es¡≈£î e÷]b˛sTTqeì #Ó|üŒe#·TÃqT. ôV’≤<äsêu≤<äT eTTdæ¢+\

C
J$‘ê<Ûës¡eTT Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>±˝Ò nH˚ yê<äq ˇø£{Ï j·TT+&˚~. ø±ì n~ e÷]q~.

ES
ªªuÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eTTdæ+¢ \T mø£ÿ&çyê¬sH’ êdüsπ |üsê«˝Ò<Tä μμ nH˚ <Û√s¡DÏ Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. á sêh

ñ<√´>±\ô|q’ j˚T ÁbÕ+‘·eTT eTTdæ+¢ \ ìj·÷eTø£eTT »]–qq÷, n~ Äπø|å Dü j ° T· yÓTqÆ ~
EM
ø±<äì yês¡T ‘·\+∫]. ø=ìïø=ìï düeTj·÷\˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î\T ãj·T{Ïyê]ì

ÄVü‰«ì+∫ ø°\ø£kÕúHê\˝À yê]ì ìj·T$T+#·e˝…qì Á|üuÛÑT‘·«eTTô|’q ˇ‹Ô&ç#˚dæ].
n|üŒ{Ï ñ‘·sÔ ¡ |ü•ÃeT dü]Vü≤<äT› sêheTT (Ç|üŒ{Ï bÕøÏkÕúH˝é Àì ˇø£ sêh+) ˝À ìedæ+#·T
©
ªÄÁ|òB” |üsêƒ qTμ\qT ù|s¡T>∑\ Ä~yêdüT\ (Tribals) qT ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh ùdq˝À
ì+|üe\j·TTqì Ä+<√fi¯q »]|æ].
ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑duü ˝ÑÛ À ñ|üq´dæd÷ü Ô ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, ªªÄÁ|òB” μμ \qã&ÉT
ªªdæ+Vü≤eTTμμ\qT mes¡T ø£+Á{À\T #˚jT· C≤\T‘ês¡ì ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T
ø=+<äs¡T Á|ü•ïdüTÔHêïs¡ì, <ëìøÏ ªªá˝≤{Ï Ä‘·à$XÊ«düeTT˝Òì n~Ûø±s¡T\+<äs¡T
sê»ý˚T\T≥ e<ä\Tø√e\j·TTμμqH˚<˚ ‘êH=dü>T∑ Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ Tì #Óô|ŒqT.

ôV≤’ <äsêu≤<äT eTTk˛*˙!
yÓTT‘·+Ô ô|q’ sTT~ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ~q~q Á|ües¡eΔ ÷q eTe⁄‘·Tqï ø±\eTT.
ÇkÕ¢+ Á|üeø£Ô Vü≤»s¡‘T· eTVü≤eTà<äT »qà~H√‘·‡eeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ãVæ≤s¡+>∑duü \ÑÛ
ñ|üHê´düeTT\‘√ ˇø£ eT+∫eø£>Ô ± ‘·q Á|üC≤J$‘· e÷s¡+_Û+∫, ‘·;>¢ ,¥ ‘·+J+ (X¯ó~Δ,
dü+|òüT≥qeTT) ñ<äé÷\˝À bÕ˝§Zì sTTkÕ¢+ eT‘· Á|ü#ês¡eTT #˚j·TT#·T ø=ìïy˚\
Vü≤]»qT\qT eTTdæ+¢ \T>± e÷]Ã, ‘·T<ä≈î£ sê»ø°jT· Hêj·T≈£î&Ó,’ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
dü+düú ìj·T+‘·>± ôV’≤<äsêu≤<äT sêh eTTdæ¢+\+<ä]øÏ j˚T¬ø’ø£ eTVü‰Hêj·T≈£î
&Éì|æ+#·Tø=HÓqT. eTTdæ¢+ kÕs¡«uÛÖeT dæ<ëΔ+‘·eTTqT düèwæº+∫ Á|üC≤kÕ«eT´
dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê≥eTT kÕ–+#ÓqT. eTTdæ¢+©>∑T ¬s+&ÉTC≤‘·T\
KS
dæ<ëΔ+‘·eTTqT <äè&ÛÉ|üs¡Tdü÷Ô bÕøÏkÕúHé ñ<äéTeTTqT ã\|üs¡#ÓqT. eTTdæ¢+©>∑T
bÕ\ø£es¡+Z ˝À#˚] uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eTTdæ+¢ \ ˇø£ eTTK´Hêj·T≈£î&ÉT>∑ ø±oàsY $TqVü‰, sTT‘·s¡
O
<˚oj·T sêC≤´\ eTTdæ+¢ \qT Á|üC≤kÕ«eT´ ñ<äé÷\qT e´‹πsøÏ+{≤ìøÏ |ü⁄]ø=˝…ŒqT.
BO
Äj·Tq ns¡ôΔ dì’ ø£ eédü\ú T ì]à+#ÓqT. Äj·Tq≈£î m<äTs¡T e÷{≤¢&y˚ ês¡T ˝ÒsT¡ . Äj·Tq
#Ó|Œæ +<˚ y˚<yä êø£éTT. eTcÕj·TKT\ (eT‘·>T∑ s¡Te⁄\) kÕúqeTT Äj·TH˚ ÄÁø£$T+#ÓqT.
‘·q sê»ø°jT· $<ÛëqeTTqT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºe\j·TTqì |ü≥Tºãf…qº T.
O
sêh Á|üuÛÑT‘·«eTT Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé dü+düú bÕØº Á|üuÛÑT‘·«eTT>± |ü]bÕ\q

C
kÕ–+#·e\j·TTqì ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>¥ Ä+<√fi¯q »]ô|qT. Äj·Tq

ES
_ÛHêï_ÛÁbÕj·TeTTqT düVæ≤+#·≈£î+&ÓqT. á$<Ûä+>± Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé ns¡Δôd’ìø£

eédüú düV‰ü j·TeTT‘√, ˇø£ bòÕ´dædTü º Hêj·T≈£î&É>T∑ eTTk˛*˙e˝… eéVü≤]+|ükÕ¬>qT.
EM
eT‘·$wüj·÷\T Äj·Tq≈£î u≤>±H˚ ‘Ó\TdüTqT. ø±ì eT‘·>∑Ts¡Te⁄\T y˚πs ñHêïs¡T.

ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T≈£î eTTdæ+¢ dü+|òTü eTT˝À eT+∫ kÕúqeTT+&ÓqT. ø±ì n+‘·
e÷Á‘êq Äj·Tq Ä»„\qT •s¡kÕeVæ≤+#·&ÜìøÏ m+<äs√ n~Ûø±s¡T\T dæ<eΔä TT>± ˝Ò≈î£ +&ç].
©
ªãj·T‘·Tμ Á|üÁøÏj·T
á |ü]dæ‘ú T· \˝À ø=+<äsT¡ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ Äràj·TT\T, ø=+<äsT¡ uÛ≈Ñ î£ \Ô T
Äj·Tq #˚‹ô|q’ ªãj·T‘·Tμ #˚jT· e\j·TTqì ø=+‘· Á|ü#ês¡eTT #˚d]æ . ÇkÕ¢+ eT‘·
#·]Á‘·˝À á ªãj·T‘·Tμ≈£î #ê˝ ÁbÕeTTK´+ ø£\<äT. ÇkÕ¢+ eT‘·Á|üeø£Ô Vü≤»s¡‘Y eTVü≤eTà<äT
#˚‹ô|q’ yÓTT<ä{Ï eTTdæ+¢ \T ªãj·T‘·Tμ #˚d]æ . Ä ‘·sê«‘· K©bòÕ\ #˚‹ô|q’ ≈£L&É ªãj·T‘·Tμ
#˚jT· ã&ÓqT. ªãj·T‘·Tμ nq>± ªdæ<ëΔ+‘·eTT\≈£î ˝Àã&ç uÛøÑ $ÔÏ XÊ«düeTT\‘√ Á|üe]Ô+‘·TμeTì

Á|üe÷Dd”«ø±s¡eTT #˚jT· ≥eTqïe÷≥. <˚Xe¯ TT, eTTdæ+¢ C≤‹ ùdeø=s¡ø¬ ’ ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>¥ #˚‹ô|q’ X¯|<ü eä∏ TT #˚sTT+#·Tø=qT≥ j·Tq>± ‘·q •wü´ø√{Ï düV‰ü j·TeTT‘√
eT‘·, sê»ø°jT· s¡+>±\˝À ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ‘·q b˛{° eédüú H=ø£{Ï kÕú|+æ |ü
ìX¯ÃsTT+#·T≥qïe÷≥, ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ Ç~ ‘·q≈£î $s¡T<äyΔ TÓ qÆ ‘·|ü Á|ü#ês¡eTì
Á|üø£{Ï+∫Hê eTTdæ¢+ eT‘·>∑Ts¡Te⁄\˝À á ªãj·T‘·Tμ ñ<˚›X¯eTT >∑T]+∫ n\»&ç
ãj·T\T<˚s¬ qT. ô|<äô› |<ä› C≤^s¡T<ës¡T,¢ nMTs¡T¢ ndüV≤æ ´+#·Tø=ì]. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY
»+>¥ ªnq˝Ÿ eT*ø˘μ ìHê<äeTT e\q ìC≤+ <äsê“s¡T˝À ≈£L&É ø=+‘· nqTe÷qeTT
ø£*¬>qT.
Ç≥©˝À eTTk˛*˙ ‘·q n~Ûø±s¡ kÕú|qü ø¬ ’ ne\+_+∫q |ü<‘Δä T· \e\q, bòÕ´dædTü º
KS
Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTTe\q Ç≥© <˚X|¯ ⁄ü sêE $ø£˝º Ÿ jÓTe÷qT´j·T˝Ÿ≈î£ |ü{qºÏ >∑‹ì>∑T]+∫,
Ä s√E\˝À H˚qT #ê\ $|ü⁄\eTT>± H=ø£ yê´düeTTqT Á|üø{£ +Ï ∫‹ì á yê´düeTT
O
ø=+‘·es¡≈î£ <äsê“s¡T˝À ‘·q |üì #˚ôdqT! ìC≤+ nqTeT‹‘√ ‘·|Œü , ‘·q+‘·≥ ‘êqT>±
BO
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ìC≤+ <äsê“s¡T≈£î yÓfió¯ ¢ |ü<‹Δä Ä–b˛jÓTqT.
eT+Á‹eT+&É * ˝À n+‘· e s¡ ≈ £ î ñqï eT+Á‘· T \ |ü < ä $ ì sTTø£ e TT+<ä T
O
bı&ç–+#·≈L£ &É<ìä , yê]kÕúH˚ Á|üC≤Væ≤‘· ø±s¡´ø£s\Ô¡ qT #˚sT¡ Ãø√e˝…q˙ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äTyê]

C
Ä+<√fi¯q Äs¡+uÛeÑ ÷jÓTqT.

ES
MTsY nø£“sY n©U≤Hé>±s¡T

ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°jT· , kÕe÷õø£ J$‘·eTTô|q’ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥,
EM
Äj·Tq dü+düú Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T $T+#·Tq≥Te+{Ï$>± ñqï|üŒ{Ïø,°

m+<äs√ eTTdæ+¢ \T Äj·TqqT e´‹πsøÏ+#˚yês¡T ≈£L&É ñ+&ç]. n˝≤{Ïyê]˝À MTsY
©
nø£“sY n©U≤Hé>±s¡T (e÷J ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ >∑es¡ïs¡T) eTTKT´\T. Ms¡T eTTdæ+¢ C≤rj·T|üøå£
Hêj·T≈£î\T>± (Leader of the Nationalist Muslims) sêh sê»ø°j÷· \˝À eT<Û´ä eT
<äèø£Œ<∏äeTT ø£*–+#·T≥≈£î ø£èwæ #˚ùdyês¡T. n|üŒ{Ï sê»ø°j·T o‘√wüídæú‹˝À nø£“sY
n©U≤Hé>±s¡T ùdº≥T ø±+Á¬>düTyê] u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·« ñ<˚›X¯eTT, Ç‘ÓÔVü‰<éyê]
eTTdæ+¢ kÕs¡«uÛÖeT‘·« dæ<ëΔ+‘·eTT`á s¬ +&ç{ìÏ ` n+^ø£]+#˚yês¡T ø±s¡T. ñkÕàìj·÷
$X¯«$<ë´\j·T |ü≥ºuÛÑÁ<äT\ dü+düúô|’q M] Á|üuÛ≤eeTT+&˚~. nø£“sY Ä©U≤Hé>±s¡T
Væ≤+<ä÷èTTdæ+¢ ◊ø£´‘· >∑T]+∫ m&É‘>Ó ≈∑ î£ +&Ü Á|üjT· ‘·ïeTT »s¡T|ü⁄#·TH˚ ñ+&ç].

Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ ◊ø£´‘·¬ø’ Á|üj·T‘êï\T
á <äXÊã›eTT n+‘·yTÓ T+<äT‘·Tqï <äq>±, Væ≤+<ä÷èTTdæ+¢ ◊ø£´‘·>T∑ ]+∫ eT∞¢
e<ä+‘·T\T ãj·T\T<˚s¬ qT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <éyês¡T, ‘·eT Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T
‘·|Œü eTTdæ+¢ \ ‘·s|¡ ⁄üò q eT¬ses¡TqT Væ≤+<äTe⁄\‘√ dü+uÛ≤wüD\T »s¡T|ü⁄≥≈£î ns¡TΩ\T
ø±s¡ì rsêàì+∫].
Væ≤+<äTe⁄\ ‘·s|¡ ⁄üò q &Üø£sº T¡ eT÷+J>±] Hêj·Tø£‘«· eTTq düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ Væ≤+<ä÷
Á|üC≤eT+&É*yês¡T á dü+uÛ≤wüD\T »s¡T|ü⁄≥≈£î ‘êy˚T ns¡TΩ\ì, e+>∑|*ü ¢ ˙\ø£+sƒ+¡
(dæø+Ï Á<ëu≤<äT es¡≈Ô î£ \T) >±] düHê‘·q<Ûsä à¡ eTVü‰düuyÑÛ ês¡T ‘·eT dü+düj
ú T˚ nìï$<Ûë\
KS
ns¡Ω‘>· \∑ dü+düj ú T· ì Á|ü‹bÕ<äq\T ô|{Ï]º . Ç˝≤+{Ï dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ ≈£î\, eT‘·|øü bå£ Õ‘·,
πøe\eTT <Ûë]àø£dü+düú\T, sêh sê»ø°j·÷\˝À CÀø£éTT ø£*–+#·Tø=q{≤ìøÏ
O
dæ<|Δä &ü TÉ ≥≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\ Áb˛‘ê‡Vü≤y˚T ø±s¡DeTì ùd≥º T ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T
qy˚Tàyês¡T.
BO
kÕ«MTJ ìs¡“+<Ûeä TT
O
m{≤¢¬>’‘˚H˚$T ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À Væ≤+<ä÷ Á|üC≤eT+&É*, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ

C
eTTdæ¢MTHé ˝≤+{Ï ≈£î\eT‘· |üø£åbÕ‘· sê»ø°j·T dü+düú\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î nqTeT‹

ES
Çe«ã&çq~. ø±ì ≈£î\ eT‘·u<ÒÛ eä TT\T ˝Ò≈î£ +&Ü Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T yÓTT<ä\>∑T
≈£î˝≤\ yês¡+<äsT¡ düuTÑÛ ´\T>± #˚sT¡ neø±X¯eTTqïqT, ùd≥º T ø±+Á¬>düT, ˝Òø£ ù|s¡Te÷]Ãq
EM
H˚wqü ˝Ÿ ø±Hé|s¬üò qT‡≈£î J$+∫j·TT+&ÉT≥≈£î ns¡Ω‘· ˝Òøb£ ˛sTTq~! ùd≥º T ø±+Á¬>düT˝À

eTTdæ¢+\T düuÛÑT´\T>± ˝Òs¡H˚ HÓ|üeTT‘√ùdº≥T ø±+Á¬>düT C≤rj·Tdü+düúø±<äì Á|üuÛÑT‘·«
ìùw<Ûsä ê»„\≈£î >∑T] ÄjÓTqT. dü+düú ù|s¡T e÷]ÃqqT ñ<˚X› e¯ TT e÷s¡˝<Ò ìä Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]
©
Äπø|å Dü . u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä >∑T]+∫q ñ<˚X› e¯ TT\T ãVüQ Äπø|å Dü j
° T· yÓTqÆ eì
‘˚*b˛sTTq~. ùd≥º T ø±+Á¬>düT≈£î ‘·q kÕ<Ûës¡Dø±s¡´Áø£e÷\T ≈£L&É XÊ+‹j·TT‘·+>±
q&ÉT|ü⁄ø=qT≥≈£î nqTeT‹+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«eTT ìsêø£]+∫q~ ø±e⁄q kÕ«MT
sêe÷q+<ä rs¡ú Á|üuTÑÛ ‘·« ìùw<Ûë»„\ qT\¢+|òTæ +#·T ‘·eT dü+ø£\ŒeTTqT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î
‘Ó*|æ]. n+‘·{‘Ï √ kÕ«MTJ |ü≥Tºã&ç]. >±+BÛeTVü‰‘·Tàì Ä<˚XÊqTkÕs¡eTT, ◊<äT>∑Ts¡T
düuTÑÛ ´\T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± kÕ«MTJì nqTdü]dü÷Ô |ü≥Tºã&ç].

ø±]àø√<äé÷\ Á|ü>‹∑
sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· ©$<Ûeä TT>± qT+&É>± ø±]à≈£î\˝À ndü+‘·è|æ,Ô nXÊ+‹, n\»&ç
ãj·T\T<˚]q~. |ü~`|üHïÓ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä≥ ìC≤+ ùd≥º T s¬ ˝’ «Ò ˇø£ ø£+ô|˙
Ädæ>Ô ± qTqïø±\eTT˝À ãj·T\T<˚]q ø±]àø√<äéTeTT u≤>± >∑{|ºÏ &ü qç ~. á ñ<äéTeTT
Á|üuTÑÛ ‘·« eTTÁ<äDXÊ\, Á|üuTÑÛ ‘·« ≥+ø£XÊ\ (Mint) \˝À yê´|æ+∫ ø±]àø£d+ü |ò÷ü \T
ndæÔ‘·«eTT˝ÀøÏ e∫Ãq$. |òü‘·VüQ˝≤¢U≤Hé>±] Hêj·Tø£‘·«eTTq ø±]àø£ dü+|òü÷\T
>∑T]Ô+#·ã&çj·TT+&ÓqT.
s¬ ˝’ «Ò qT C≤rj·TeTT #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· s√&ÉTs¶ y¡ êD≤ düØ«düT s¬ ˝’ «Ò yê] ìs¡«Vü≤DeTT
KS
ÁøÏ+<ä qT+#·ã&ÓqT. Ç~>±ø£, 1940e dü+e‘·‡sê+‘·eTT˝À Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T ˇø£
$e÷q dü Ø «dü T qT≈£ L &É Äs¡ + _Û + ∫]. ¬ s ’ ˝ Ò « C≤rj· T + #˚ j · T ã&ç q ‘· s ê«‘·
O
s¬ ˝’ «Ò XÊU≤~Ûø±s¡T\ ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT $düÔ è‘·|sü ∫¡ ]ø±ì ø±]à≈£î\qT e÷Á‘·eTT
ñù|øÏ+å ∫]. ñ<√´>∑T\ |òsæ ê´<äT\ >∑T]+∫ j˚T˝≤+{Ï ÁX¯<Δä #·÷|æ+#·ø£ b˛e⁄≥j˚Tø±ø£
BO
ø±]àø£dü+|òüTeTT, dü+|òü÷~Ûø±s¡T\ >∑T]+∫ ¬s’˝Ò«XÊU≤~Ûø±s¡T\ Á|ües¡Ôq n‹
Äπø|å Dü j ° T· eTT>∑ e÷]b˛sTTq~. |ü~ dü+e‘·‡sê\≈£î |üPs¡«eTT ø±]àø£ dü+|òTü eTTq≈£î
O
ø£+ô|˙yês¡T sTT∫Ãq >∑T]Ô+|ü⁄ (Recognition) qT Á|üuÛÑT‘ê«BÛqeTT˝À qTqï

C
s¬ ˝’ «Ò XÊU≤~Ûø±s¡T\T ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø=ì].

ES
s¬ ˝’ «Ò C≤rsT÷ø£]+∫qã&çq ‘·sê«‘· düTe÷s¡T 12 e+<ä\ eT+~ ñ<√´>∑T\T

‘=\–+#·ã&ç]. ñqï‘ê~Ûø±s¡T\ dü+K´ u≤>± ôV≤∫Ã+∫yê] J‘ê\T ô|+#·ã&ÓqT.
EM
Hê\T>∑Te+<ä\ >±´+>∑Tyêfi¢̄qT ‘·–+Z ∫, >±´+>∑TyÓTHé≈î£ dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î 50 ô|d’ \ü

#=|üq J‘ê\T ô|+#·ã&ÓqT. á$<Û+ä >± >±´+>∑TyÓTHé\ J‘·eTT 12 qT+∫ 15es¡≈î£
©
ôV≤’ <äsêu≤<äT Vü‰© s¡÷bÕj·T\˝À ìs¡sí TT+#·ã&ÓqT.

s¬ ˝’ «Ò XÊK Ä<ëj·TeTT ô|s¡T>∑T<ä\˝À qTqïqT ‘·≈î£ ÿe J‘ê\T bı+<äT ñ<√´>∑dTü \ú
>∑T]+∫ Ä˝À∫+|ü ìsêø£]+#·≥eTT, ñ<√´>∑T\ Áπ>&ÉT dü+e‘·‡sê\ø=\~ Ä|æ
ñ+#·≥eTT, ‘·≈£îÿe J‘ê\T bı+<äTyê]‘√ ôV≤#·TÃJ‘ê\T>∑\ ñ<√´>∑T\ |üì
#˚sTT+#·≥eTT, |üì#˚jT· T ø±\eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q #·≥eº TTqT Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºø£
‘·≈£îÿe J‘·|ü⁄ ñ<√´>∑T\‘√ jÓT≈£îÿe ø±\eTT |üì #˚sTT+#·Tø=q≥eTT yÓTT<ä\>∑T
ø±]à≈£î\ |òsæ ê´<äT\qT #Ó$qu…fyºÒ ês¡T ˝Ò≈î£ +&ç].

ôV≤’ <äsêu≤<äT s¬ ˝’ «Ò sêhÁ|üuTÑÛ ‘·« Ädæj
Ô T· ì, uÛ≤s¡‘· s¬ ˝’ «Ò ‘√ Bìì b˛\Ã≈£L&É<ìä ,
ôV≤’ <äsêu≤<äT dü+Á|ü<ëj·÷\T Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ eì, yê{Ïì bÕ{Ï+#·e\j·TTqì yê~dü÷Ô
ø=+<äs¡T Á|üeTTKT\T ø±]àø√<äéTeTTH˚ K+&ç+#˚yês¡T+&ç]. ¬s’˝Ò« eédüú≈£î
dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\es¡≈î£ nœ\uÛ≤s¡‘· s¬ ˝’ «Ò $<ÛëqeTTqT nqTdü]+#·≥eTT, ;<ä
ñ<√´>∑T\ ÁX‚jT· düT‡≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \ es¡≈î£ sTT~ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTì,
sTTø£ÿ&ç |ü]dæ‘ú T· \T, dü+Á|ü<ëj·÷\T y˚sì¡ , ãj·T{Ï $wüj÷· \qT ñ<äV≤ü ]+#· ≈£L&É<˙ä
yê<äq #˚jT· ≥eTT s¬ ˝’ «Ò XÊU≤~Ûø±s¡T\ nuÛ≤´düyTÓ j Æ T· T+&ÓqT.
ø±]àø£ eTVü‰düuÑÛ
MTsY nø£“sY n©U≤Hé >±] n<Û´ä ø£‘å q· »]–q ø±]àø£ eTVü‰düu˝ÑÛ À ø±]àø£ ñ<äéT
KS
Hêj·T≈£î&ÉT, ¬s’˝Ò«ø±]àø£ dü+|òü÷<Ûä´≈£åî&ÉT |òü‘·VüQ˝≤¢U≤Hé ñ|üq´dædü÷Ô, ø±]à≈£î\T
|ü]ÁX¯eT\qT C≤rsT÷ø£]+#·{≤ìøÏ $s¡T<äΔ+>± ˝Òs¡ì, yês¡T nqT≈£L\Tπs nì
O
düŒwüº|üs¡Tdü÷Ô ø±]à≈£î\T j˚T ˇø£ e´øÏÔ n~Ûø±s¡eTTq≈£îø±ì ˝Òø£ >∑T‘êÔ≈£î>±ì
BO
e÷s¡Ãã&É&ÜìøÏ e÷Á‘·eT+^ø£]+#·sH¡ qÓ T. @<˚ì |ü]ÁX¯eT C≤rsT÷ø£]+#·ã&çq<äì
uÛ≤$+#·T≥≈£î Ä |ü]ÁX¯eT≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]bÕ\q˝À Á|ü»\≈£î, eTTK´+>±
O
ñ<√´>∑T\≈£î |ü\T≈£îã&ç j·TT+&Ée˝…qT. ø±ì á˝≤{Ï |ü\T≈£îã&ç˝ìÒ ôV≤’ <äsêu≤<äT

C
s¬ ˝’ «Ò XÊK j˚T$<Û+ä >± C≤rsT÷ø£]+#·ã&çq<äì uÛ≤$+#ê˝…qì |ò‘ü V· Qü ˝≤¢U≤Hé>±s¡T

ES
Á|ü•ï+∫]. á XÊUyê]øÏ ‘·eT ;<ä ñ<√´>∑T\ >∑T]+∫ j˚T˝≤{Ï kÕqTuÛÑ÷‹

˝Òø£b˛e≥eTT, |üPs¡«eTT#˚j·Tã&çq yê>±›qeTT\≈£î _Ûqï+>± ;<ä ñ<√´>∑T\qT
‘·–+Z #·≥+ Á|üdTü ‘Ô · ø£weºü TT\≈£î ø±s¡DeTì U≤Hé>±s¡T $X¯<|ä sü ∫¡ ].
EM
nø£“sY n©U≤Hé>±s¡T, ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À ªÁ_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝À sTT‘·s¡

ø±]àø£ k˛<äsT¡ \≈£î, ø±s¡´ø£s\Ô¡ ≈£î ñqï Ä]úø£ kÂø£s´¡ eTT\ìïj·TT MT≈£î \_Û+#·e\j·TTqH˚
©
Hê ì•Ã‘·yTÓ qÆ n_ÛÁbÕj·TμeTì qT&ç$].

á eTVü‰düu˝ÑÛ À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú ø±s¡´<ä]Ù nãT˝ŸV≤ü düHé düjT· ´<ä©
>±s¡T, sêhø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄>±s¡\T,
eT+<äTeTT\ qs¡dæ+>∑sêe⁄ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ñ|üq´dædü÷Ô ø±]à≈£î\jÓT&É\ ‘·eT
kÕqTuÛÑ÷‹ì yÓ\¢&ç+∫]. XÊ+‹j·TT‘·+>± ‘·eT b˛sê≥eTT »s¡T|üe\j·TTqì
nãT˝ŸV‰ü düHé düjT· ´<ä©>±s¡T, ø±]à≈£î\ |òsæ ê´<äT\T Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ eì ø±oHê<∏sä êe⁄
yÓ<’ ´ä >±s¡T, ø±]à≈£î\ eédü˝ú À $uÛ<Ò ë\T ø£*Œ+#·T X¯≈î£ \Ô ‘√C≤Á>∑‘>Ô· ± qT+&Ée\j·TTqì

qs¡d+æ >∑sêe⁄, ø±]à≈£î\ |òsæ ê´<äT\T Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ eì, Á|ü‹ ñ<äéTeTTqT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
nqTe÷q<äèwæ‘º √ #·÷&É≈L£ &É<ìä ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄>±s¡T Á|üd+ü –+∫].
á eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT »j·TÁ|ü<eä TT>± kÕ>∑{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ø±]àø£Hêj·T≈£î\T
‘·eT X¯óuÛdÑ +ü <˚Xe¯ TT\T |ü+|æ]. düs«¡ l $.$. –] (e÷J sêh|ü‹), >∑T˝ŸC≤Ø˝≤˝Ÿ
q+<ä, »eTTHê<ëdüT yÓTVü≤‘ê, mHé.m+. CÀwæ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ‘·eT dü+<˚XÊ\˝À
ø±]à≈£î\T ◊ø£´‘·‘√ dü+|òüT{Ï‘·|ü&ç ‘·eT ñ<˚›X¯eTT\T kÕ~Û+#·e\j·TTqì ø√]].
|üì#˚jT· Tø±\eTT ‘·–+Z #·&eÉ TT, j·TT<äøΔ ±\|ü⁄ n\yÓqT‡ sTTe«≥eTT, ‘·≈î£ ÿe y˚‘H· ê\T>∑\
ñ<√´>∑T\≈£î ÁbÕ$&Ó+≥T|ò+ü &ÉT yÓTT<ä\>∑T á ø=ìï kÂø£sê´\T \_Û+#·&eÉ TT s¬ ˝’ «Ò XÊK
ñ<√´>∑T\T jÓTq˝Òì ñ‘ê‡Vü≤eTT‘√ »s¡T|ü⁄ Ä+<√fi¯qô|q’ H˚ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· Tqï<äì ÁfÒ&é
KS
j·T÷ìj·THé ø±s¡´<ä]Ù mHé.m+. CÀwæ>±s¡T ‘Ó*|æ].
mes¡T mìï dü\Vü‰*∫ÃHê Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT˝À j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . 1940
O
e dü+e‘·‡sê+‘·eTTq Á|üuTÑÛ ‘·« eTTÁ<äDXÊ\, Á|üuTÑÛ ‘·« ≥+ø£kÕ\ ñ<√´>∑T\˝À ø=+<ä]ì,
BO
Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑T\ Á|ües¡qÔ ìã+<Ûqä \≈£î $s¡T<ä+Δ >± Á|üuTÑÛ ‘·«eTT nqTeT‹ bı+<äø,£
ø±]àø£ dü+|ò÷ü \T kÕú|+æ #·T≈£îHêïs¡H˚ HÓ|eü TTô|q’ , ñ<√´>±\qT+∫ ‘=\–+∫]. s¬ ˝’ «Ò XÊK
O
ø±]à≈£î\ Ä+<√fi¯q j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± kÕ>∑T#·T+&ÓqT. á |ü]dæ‹ú ô|q’ nœ\uÛ≤s¡‘· s¬ ˝’ «Ò

ø±]à≈£î\T Ä+<√fi¯q C…+~]. &çôd+ãs¡T HÓ\˝À uÛ≤s¡‘· ø±]àø£Hêj·T≈£î\T ‘·eT
C
düe÷y˚X¯eTT˝À á $wüj·TeTT Ä˝À∫+∫, ‘·eT dü+j·TTø£Ô Á|üø£≥q˝À, Á|üuÛÑT‘·«

ES
yÓK’ ]jÓT&É ‘·eT ìs¡dqü ‘Ó*|æ]. uÛ≤s¡‘· s¬ ˝’ «Ò ≈£L©\ düe÷U≤´<Û´ä ≈£îå &ÉT l »eTTHê<ëdüT
yÓTVü≤‘ê, n|üŒ{Ï õ.◊.|æ. s¬ ˝’ «Ò ø±]àø£ dü+|ò÷ü <Û´ä ≈£îå &ÉT l mdt.dæ. CÀwæ, uÛ≤s¡‘· Hê$≈£î\
EM
dü+|òü÷<Ûä´≈£åî&ÉT l ÄbòÕÔãT n©, nœ\ uÛ≤s¡‘· ¬s’˝Ò«≈£L©\ düe÷K´ ø±s¡´<ä]Ù

l >∑Ts¡TbÕ<äkÕ«$T yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ‘·eT dü+j·TTø£Ô Á|üø≥£ q˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëqeTTqT >∑T]+∫ ‘·eT u≤<ÛäqT e´ø£Ô|üs¡∫]. #·≥ºØ‘ê´, XÊ+‹j·TT‘·+>±
©
eéVü≤]düTqÔ ï ø±]àø£ dü+|ò÷ü \>∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\ Á|ües¡qÔ , Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ

ø±]àø£ ø£˝≤bÕ\˝À yês¡T ne\+_+#·T e´‹πsø£#s· ´¡ \T #ê\ $#ês¡øs£ +¡ >± qTqïeì
Á|üø{£ +Ï ∫]. s¬ ˝’ «Ò ø±]à≈£î\≈£î >∑‘· |üHïÓ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ qT+∫ ñ+&çq >∑T]Ô+|ü⁄qT
e´øÏ>Ô ‘∑ · ø±s¡D≤\ô|q’ ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø=qT≥ $TøÏÿ* ªn_Ûeè~Δ ìs√<Ûøä £ #·s´¡ >±μ >±
qT<äV≤ü ]+#·e#·TÃqì]. }Væ≤+#·{≤ìøÏ ≈£L&É M\T˝Òq{Ïº >∑T]Ô+|ü⁄ wüs‘¡ T· \qT dü+|òTü eTT
ÄyÓ÷~+#·T≥≈£î XÊU≤~Ûø±s¡T\T |ü≥Tºã≥º&eÉ TT n‹|òTü Às¡yTÓ qÆ $wüjT· eTì qT&ç$].
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ø±düÔ $XÊ\<äèwæº ne\+_+∫‘˚ ø±]àø£ dü+|òTü eTT, s¬ ˝’ «Ò XÊU≤~Ûø±s¡T\˝À

ñ‘·ŒqïyÓTqÆ uÛ<Ò ë\T düT\uÛ+Ñ >± |ü]cÕÿs¡eTT ø±C≤\T‘·$— ø±ì Bì¬ø’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À
Vü≤è<äjT· |ü]es¡qÔ sêe\j·TTqì uÛ≤s¡‘· ø±]àø£ Hêj·T≈£î\T n_ÛÁbÕj·T|ü&]ç .
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑eTT˝Àì ø±]àø£ |ü]dæ‘ú T· ˝Ò Á|üsTTy˚≥T s¡+>∑eTT˝À ≈£L&É j˚Ts¡Œ&ç
ñ+&ÓqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT, ne⁄s¡+>±u≤<äT, es¡+>∑\T¢˝À |üì#˚jT· Tqï ø±]à≈£î\˝À nXÊ+‹,
n+dü‘è· |æ,Ô Ä+<√fi¯q ãj·T\T<˚s¬ qT. –Øï\ ($T\T¢\) j·T»e÷qT\T, Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\
$<ÛëqeTT qqTdü]+∫]. Ms¡T ø±]à≈£î\≈£î ‘·eT dü+|ò÷ü \T ô|≥Tºø=ì dü+|òTü {Ï‘|· &ü ç
dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]ù| Vü≤≈£îÿ\qT ìsêø£]+∫]. düyTÓ à\T »]¬>qT. XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T ø±bÕ&ÉT
ù|s¡T‘√ b˛©düT n~Ûø±s¡T\T –Øï j·T»e÷qT\≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ #·T+&˚yês¡T. á$<Û+ä >±
ø±]àø√<äéTeTTqT nD#·T Á|üjT· ‘·ïeTT\T #·Ts¡T≈£î>± »]¬>qT.
KS
ø£s¸¡ øs£ +¡ >∑eTTq ø=ìï dü+düÿs¡D\T
O
ø±]àø£s¡+>∑eTT˝À |ü]dæú‘·T ©$<Ûä+>±, ø£s¡¸ø£s¡+>∑eTT˝À ø=ìï dü+düÿs¡D\T
Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº Á|üjT· ‘·ïeTT\T »]¬>qT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ø=ìï eTTK´ ∫‘·TXÔ ÊdüqeTT\T
BO
XÊdüqdüuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïº], Ç|üŒ{ÏqT+∫ 34 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+‘· s¡ø£åD øö\T<ës¡T
#·≥eº TT ÄyÓ÷~+#·ã&ÓqT. ãTTD<ë‘·\ #·≥eº TT, eékÕj·T<ës¡¢ ãTTD|ü]cÕÿs¡ #·≥eº TT.
O
eékÕj·TuÛ÷Ñ eTT\ nHê´Áø±+‘· #·≥eº TT, uÛ÷Ñ $T ‘·qU≤ u≤´+≈£î#·≥eº TT yÓTT<ä\>∑Tq$

C
∫‘·TXÔ ÊdüqeTT\˝À eTTKýÓTqÆ $.

ES
kÕVüQø±s¡T¢ ˝Òø£ ãTTD<ë‘·\ #·≥ºeTT<ë«s¡, kÕVüQø±s¡T¢ ìs¡“+<ÛäeTT>± ‘·eT

ù|s¡T¢ ]õdüºØ #˚sTT+#·Tø√e\j·TTqì, ãTTDeTT *e«{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·« Ä»„\T ˝Òø£
EM
˝…ô’ dqT‡\T bı+<äe\j·TTqì, ‘=$Tà~ XÊ‘·+ (9%) ø£qï jÓT≈£îÿee&û¶ rdüTø√≈£L&É<ìä

XÊdæ+#·ã&ÓqT. eékÕj·T |ü+≥\ <Ûäs¡\T |ü&çb˛e&É+e\q eékÕj·T ãTTD≤\T
ô|s¡T>∑T#·T+&ÓqT. n{Ïº ãTTD≤\qT rs¡TÃ X¯ø,ÔÏ kÕeTs¡´ú + eékÕj·T<ës¡˝¢ À ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
©
Bì |ò*ü ‘·+>± eékÕj·T<ës¡¢ uÛ÷Ñ eTT\T kÕVüQø±s¡¢ kÕ«BÛqeTT˝ÀøÏ sêkÕ¬>qT. ø±e⁄q

Ç{Ï º ãTTD≤\>∑ T ]+∫ eékÕj· T <ës¡ ¢ q T, kÕVü Q ø±s¡ ¢ q T sêJ|ü s ¡ ∫ ãTTD≤\
|ü ] cÕÿs¡ e ÷sêZ e TT ø£ * –+#· e \j· T TqqT ñ<˚ › X ¯ e TT‘√ eékÕj· T ãTTD≤\
düe÷<Ûëq#·≥ºeTT (Debt Conciliation Act) n+^ø£]+#·ã&ÓqT. düe÷<Ûëq|üs¡#·T
Á{Ïã÷´q\T‡ <ë«s¡ ãTTD<ë‘·\≈£î, eékÕj·T≈£î\≈£î sêJ ≈£î~]Ã ‘·≈£îÿe e&û¶‘√
jÓT≈£îÿe øÏdTü \Ô ˝À ãTTD≤\ #Ó*+¢ |ü⁄ j˚TsêŒ≥T #˚jT· &ÉeTT á #·≥eº TTjÓTTø£ÿ eTTK´
ñ<˚X› e¯ TT>± qT+&ÓqT.

eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ nHê´Áø±+‘· #·≥eº TT<ë«s¡ Á|ü»\T eékÕj·T, eékÕj˚T‘·s¡
esêZ\T>± $uÛÑõ+|üã&ç]. eékÕj·T es¡ZeTT\ kÕ«BÛqeTT˝À qT+&ÉT uÛÑ÷eTT\qT
eékÕj˚T‘·s¡ esêZ\ kÕ«BÛqeTT, uÛTÑ ø£eÔ TT˝ÀøÏ b˛ìe«≈£L&É<ìä á #·≥eº TT ñ<˚X› e¯ TT.
ø√s¡Tº &çÁø°\ ìs¡«Vü≤DeTT dü+<äs“¡ e¤ TT˝À uÛ÷Ñ eTT\ $Áø£jT· eTT Ä|üã&ÓqT.
kÕVüQø±s¡T¢ eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\T ‘êø£≥Tº ô|≥Tºø=ì ãTTD≤*∫Ã ‘·<Tä |ü] Ä
uÛ÷Ñ eTT\T ‘·eTù|s¡ e÷]Œ+#·Tø=qï ñ<ëVü≤s¡D ˝…H√ï ñ+&çq$ (á dü+<äs“¡ +¤ ˝À
nø£ÿ&Éø£ÿ&ÉèTTK´+>± eTsêsƒê«&Ü ÁbÕ+‘·+˝À`n\¢s¡T¢≈£L&É »]–q$). á˝≤{Ï
nHê´Áø±+‘·eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q $yê<ë\ìïj·TT eTs¡\ ‘êC≤>± |ü]cÕÿs¡eTT #˚jT· T
n~Ûø±s¡eTT ø√s¡T\º ≈£î Çe«ã&ÓqT.
KS
s¡øDå£ øö\T<ës¡¢ XÊdüqeTT<ë«s¡, nø√ºãs¡T 1938 e dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î |üPs¡«eTT
ø£˙dü+ Äs¡T dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT m&É‘>Ó ≈∑ î£ +&Ü ˇø£ ø£s¸¡ ≈î£ &ÉT ˇø£ e´kÕj·T uÛ÷Ñ $Tì
O
ùd<äéTT #˚jT· T#·TqïjÓT&É\ n‘·&TÉ s¡ø‘åÏ · øö\T<ës¡T>± uÛ≤$+#·&TÉ qì ìs¡sí TT+#·ã&ÓqT.
BO
ìØí‘· øö\Ts¡øe£ TT #Ó*+¢ #·Tq+‘·ø±\eTT á˝≤{Ï s¡øDå£ øö\T<ës¡T ‘êqT ùd<äéTT
#˚j·TT#·Tqï uÛÑ÷$TqT+&ç ‘=\–+#·ã&É&Éì XÊdæ+#·ã&ÓqT. ìØí‘· øö\Ts¡ø£eTq>±
O
øö\T<ës¡T, uÛ÷Ñ kÕ«$T ñuÛj Ñ T· T\÷ n+^ø£]+∫q s¡øe£ Tì, ˝Ò<ë |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·u÷ÑÛ eTT\
øö\T<ës¡T*#˚Ã s¡ø£eTì, nB M\Tø±ì jÓT&É\ ø√s¡Tºyês¡T &çÁø°<ë«s¡ ìs¡ísTT+∫q
C
s¡øe£ Tì ìs¡«∫+|üã&ÓqT.
ES
ô|’q ù|s=ÿqã&çq ∫‘·TÔ XÊdüHê\T XÊdüqdüuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç ‘·T<ä≈£î

EM
ÄyÓ÷~+|üã&ÉT ø±\eTT˝À H˚qT XÊdüqdüuÑÛ düuTÑÛ ´ì>± qT+{Ïì. á ∫‘·TÔ XÊdüHê\ìïj·TT

ôd˝…≈î£ º ø£$T{°øÏ ˇ|üŒ–+#·ã&ÓqT.
á XÊdüHê\T ôd˝…≈î£ º ø£$T{° <äX˝¯ À qT+&É>± l »Hêï¬s&ç¶ s¡|Tüò À‘·eÔ T¬s&ç>¶ ±]‘√
©
Hê≈£î |ü]#·jT· eTT ø£*>¬ qT. ø£$T{°˝À yês¡T ‘Ó\T|ü⁄#·T+&çq n_ÛÁbÕj·TeTT\‘√ H˚qT
#ê˝≤ Á|üu≤Û $‘·T&ÉH‹’Ó ì. e÷ |ü]#·jT· eTT Áø£yT˚ D ùdïVü≤eTT>± e÷¬sqT. eékÕj·T
düeTdü´ j˚T<Ó’q ñ‘·ŒqïyÓTÆqjÓT&É\ H˚qT Hê $TÁ‘·T&ÉT s¡|òüTÀ‘·ÔeT¬s&ç¶>±] dü\Vü‰‘√
˝≤uÛeÑ TT bı+<˚yê&çì.
á #· { ≤º \ ìïj· T T neT\T˝Àô|{Ï º 34 dü + e‘· ‡ sê\ ø±\eTT <ëf… q T.
á Bs¡øÈ ±\eTT˝À á XÊdüHê\e\¢ j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ\T ø£*–q$, eékÕj·T s¡+>∑eTT
jÓT+‘·es¡≈î£ ˝≤uÛeÑ TTbı+<ÓqqT $wüjT· eTT dü+|üPs¡+í >± y˚sπ #·sÃ¡ ˙j·÷+X¯eTT. dü«‘·+Á‘·

uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ©qyÓTqÆ ‘·sê«‘· Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚
Ä#·sD¡ ˝À ô|≥ºã&çq uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T, ‘Ó\+>±D ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéTeTT, $H√u≤J
uÛ÷Ñ <ëq ñ<äéTeTT, ‘Ó\+>±D≤`Ä+Á<Ûä ø£\sTTø£e\¢ e´kÕj·T s¡+>∑eTT˝À j˚T˝≤{Ï
e÷s¡TŒ\T e#ÓÃH√, eékÕj·T ìsêàDeTT˝À e÷s¡TŒ\T jÓT+‘·es¡≈î£ e∫Ãq$ yÓTT<ä\>∑T
$wüj÷· \ìïj·TT kÕ«‘·+Á‘·éTT ‘·sT¡ yê‘· ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q n<Ûë´j·TeTT˝À
#·]ÃkÕÔqT.
Á|üdüTÔ‘·eTT eékÕj·T<ës¡T\≈£î jÓT+‘·es¡≈£î ãTTD$yÓ÷#·qeTT ø£*–q<äH˚
$wüjT· eTT e÷Á‘·yT˚ #·]ÃkÕÔqT. n~Ûø±s¡ bÕØº sê»ø°j÷· \‘√ dü+ã+<Ûeä TT ô|≥Tº≈î£ qï{Ï,º
˝Òø£ n~Ûø±s¡bÕØº eédü˝ú À |ü\T≈£îã&ç>\∑ eékÕj·T<ës¡T\T ãTTD$yÓ÷#·q bı+~‘˚
KS
bı+~j·TT+&Ée#·TÃqT. |ü+#êj·T‘YsêCŸ ˝Òø£ |ü_ø¢ e˘ s¡Tÿ‡ XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫qï
˝Òø£ ô|<ä› ø£+Á{≤≈£sº T¡ \T>± |üì#˚jT· Tqï eékÕj·T<ës¡T˝À ˝Òø£ yê´bÕs¡ dü+ã+<Ûeä TT\T
O
ô|≥Tºø=ì ˝…ô’ dqT‡\<ë«s¡ yê´bÕs¡eTT »s¡T|ü⁄#·Tqï eékÕj·T<ës¡T\˝À u≤>∑T|ü&‘ç ˚
BO
|ü&çe⁄+&Ée#·TÃqT. ø±ì eékÕj·Ty˚T Á|ü<Ûëqeè‹Ô>± ô|≥Tºø=ì n+<äT˝ÀH˚
eTTì–‘˚\T‘·Tqï eékÕj·T<ës¡T\T, ∫qï‘·s¡Vü‰ ô|<ä›‘·s¡Vü‰ nqTuÛÒ<äeTT ˝Ò≈£î+&É,
ãTTDÁ>∑dTü ˝Ô ’… j·TTHêïs¡ì Hê <äè&Û$É XÊ«düeTT.
O
ô|q’ ù|s=ÿqã&çq #·{≤º\e\¢ ø=ìï e÷s¡TŒ\T ‘·|Œü ø£ ø£*–q$. ˝À>∑&É kÕVüQø±s¡T¢

C
yê&ÉT‘·Tqï ãV”≤U≤‘ê\T (˝…ø£ÿ\|ü⁄düÔø±\T) e÷j·TyÓTÆq$. 9% (‘=$Tà~ XÊ‘·eTT)

ES
e&ûsπ¶ ≥T#·≥eº TT es¡øπ ñ+&çb˛sTTq~. Ä#·sD¡ ‘√ <ëìøÏ j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò<Tä .

18% qT+∫ 24% es¡≈î£ e&ûM¶ T<ä≈L£ &É kÕe÷q´ s¬ ‘’ T· \≈£î ãTTDeTT\T \_Û+#·T≥˝Ò<Tä .
EM
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T, uÛ÷Ñ $T ‘·qU≤ u≤´+≈£î\T s¬ ‘’ T· \≈£îsTT#·TÃ ãTTDeTT\ô|q’ 12%
ø£qï jÓT≈£îÿe e&ûsπ¶ ≥T $~Û+|ü>±, Á|üsTTy˚≥T s¡+>∑eTT˝Àì kÕVüQø±s¡T¢ 9% e&û¶
πs≥Tô|’qH˚ ‘·eT ÄkÕMT\≈£î ãTTD≤*kÕÔs¡ì nqTø=qT≥ eTq\qT eTqeTT
©
yÓ÷dü–+#·T≥‘·|Œü eTπs$Tø±<äT. C≤rj·T yÓTTq]+|üã&çq u≤´+≈£î\T s¬ ‘’ T· \≈£î düT\uÛyÑ TÓ qÆ

e&ûsπ¶ ≥T‘√ eékÕj·÷_Ûeè~Δø¬ ’ ãTTDeTT*#˚Ã Á|üD≤[ø£ Á|üD≤[ø£>±H˚ ñ+&çb˛sTTq<äH˚
#ÓbÕŒ˝…. kÕsê+X¯yT˚ eTq>± düV≤ü ø±s¡d+ü |ò÷ü \T, uÛ÷Ñ $T‘·qU≤ u≤´+≈£î\T yÓTT<ä\>∑Tq$
Á>±eT ãTTD<ë‘·\ ˝Òø£ kÕVüQø±s¡¢ kÕúqeTT rdüTø√˝Ò<Tä . <Ûsä \¡ T jÓT+‘· ô|]–q|üŒ{Ïø,Ï
jÓTH√ï e÷s¡TŒ\T e∫Ãq|üŒ{ÏøÏ s¬ ‘’ T· \T eT+∫øÏ, #Ó&TÉ ≈£î, ô|+&çø¢ ,Ï #êe⁄≈£î, yÓTT‘·+Ô ô|q’
nìï eT‘·+ ˝Òø£ kÕe÷õø£ Ä#ês¡eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡éTT\ e´j·TeTTq¬ø,’
‘·eT kÕVüQø±] düV‰ü j·TeTTqT j·÷∫+#·T≥ ‘·|Œü ˝Ò<Tä .

ˇø£{øÏ q£ ï m≈£îÿe ø£sT¡ e⁄ ø±≥ø±\T, ˝Òø£ nHêeèwæº dü+e‘·‡sê\˝À jÓT+‘·eT+~
s¬ ‘’ T· \T ø£w|ºü ]ü dæ‘ú T· \qT jÓT<äTs¡Tø=q C≤\T‘ês¡T? ø£wøºü ±˝≤\qT jÓT<äTs=ø£q{≤ìøÏ
jÓT+‘·eT+~ s¬ ‘’ T· \e<ä› ]»s¡T« ì<ÛTä \Tqï$? ôV≤#·TÃ <Ûsä \¡ e\¢ ø£cÕº\ìï <ë– b˛‘·Tqï$!
Ç+‘·{‘Ï √ á Á|üXï¯ e<ä*ô|≥Tº‘êqT.
j·TT<äøΔ ±\|ü⁄ <Ûsä \¡ T
j·TT<äΔ e÷s¡+uÛÑyÓTÆ |ü~ùV≤qT |ü<äVü‰s¡T e÷kÕ\T <ëf…qT. Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T
<Ûsä \¡ ô|q’ ø£+Á{À\T ô|{Ï]º . n+‘·es¡≈î£ ˝≤uÛ≤ù|ø£‘å √ edüTeÔ ⁄\qT ì\Te#˚dæ <ë#·&eÉ TT
(Hoarding), Nø£{Ï ãC≤s¡T (Black Market) ñHêïj·Tì $qsê˝Ò<Tä . ø£©yÔ ê´bÕs¡eTT
≈£L&É Äs¡+uÛeÑ TT ø±˝Ò<Tä . <Ûsä \¡ T≈£L&É j˚TeT+‘· jÓT≈£îÿe>± ô|s¡T>∑˝<Ò Tä .
KS
<Ûsä \¡ <äècÕº´ á X¯‘êã›eTTqT Hê\T>∑Tø±˝≤\˝À $uÛõÑ +|ü e#·TÃqT (1) yê´bÕs¡
O
e÷+<ä´ø±\eTT (nq>± 1929 qT+∫ 1933 es¡≈î£ ), (2) ø±düÔ ø√\T≈£îqï ø±\eTT
(1934 qT+∫ 1937 es¡≈î£ ), (3) eT∞¢ e÷+<äéTT (1938`1939). (4) j·TT<äøΔ ±\eTT
BO
(ôdô|+º ãs¡T 1939 qT+∫ &çX+¯ ãs¡T 1940 es¡≈î£ )` ã+>±s¡eTT <Ûsä ¡ 1939, 1940e
dü+e‘·‡sê\˝À es¡Tdü>± q\TuÛ…’ ¬s+&ÉT s¡÷bÕj·T\ eT÷&ÉD≤\T, q\TuÛ…’jÓTì$T~
O
s¡÷bÕj·T\T— yÓ+&ç<säÛ ¡ |üHïÓ +&ÉT nD≤\T, |ü<Tä Hê\T>∑T nD≤\T ‘·T\eTT ˇø£ÿ+{ÏøÏ
C
ñ+&ÓqT.
ES
yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #·jT· T<äΔ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~ 1914e dü+e‘·‡s¡eTT˝À _j·T´+ <Ûsä ¡

|ü˝≤¢ (120 X‚sT¡ )¢ ˇø£ÿ+{ÏøÏ Çs¡y’Ó ˇø£ÿ s¡÷bÕj·T\T ñ+&É>±, 1939e dü+e‘·‡s¡eTT˝À
EM
|ü<Vä ‰ü s¡T s¡÷bÕj·T\ ‘=$Tà~ nD≤\T, 1940 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À Çs¡y’Ó ˇø£ÿ s¡÷bÕj·T
Äs¡T nD≤\T e÷Á‘·y˚T ñ+&ÓqT. Ç<˚$<ÛäeTT>± >√<ÛäTeT\T, C§qï\<Ûäs¡ ñ+&ÓqT.
>√<ÛTä eT\<Ûsä ¡ |ü˝≤¢ ˇø£ÿ+{ÏøÏ 1914˝À Çs¡y’Ó s¡÷bÕj·T\ mì$T~ nD≤\T ñ+&É>±,
©
1939, 1940˝À es¡Tdü>∑ |ü<Vä ‰ü s¡T s¡÷bÕj·T\ ã<äT nD≤\T, |ü<ìΔÓ $T~ s¡÷bÕj·T\
jÓTìeT~ nD≤\T+&ÓqT. C§qï\ <Ûsä ¡ s¬ ‘’ T· <äècÕº´ #ê˝≤ ‘·–bZ ˛sTT ñ+&ÓqT. 1914˝À
|ü˝≤¢ ˇø£ÿ+{ÏøÏ |ü~s¡÷bÕj·T\ jÓTì$T~ nD≤\T+&É>,∑ 1939 |ü~s¡÷bÕj·T\ @&ÉT
nD≤\T, 1940˝À |ü~s¡÷bÕj·T\T e÷Á‘·yT˚ ñ+&ÓqT. q÷HÓ–+»\˝À eTTKýÓTqÆ
ÄeTT<ë\ <Ûsä ¡ 40 X‚s¢¡ eTDT>∑T≈£î, 1939˝À Hê\T>∑T s¡÷bÕj·T\ ˇø£ÿ nD≤, 1940˝À
◊<äT s¡÷bÕj·T\ eT÷&ÉT nD≤\T ñ+&ÓqT. HÓsTT´<Ûsä ¡ q\TuÛ’… X‚s¢¡ eTDT>∑T≈£î 1914˝À
j·÷uÛ…’eT÷&ÉT, 1939˝À q\TuÛ…’ Hê\T>∑T s¡÷bÕj·T\ Hê\T>∑T nD≤\T. 1940˝À

q\uÛ’… ◊<äT s¡÷bÕj·T\ |ü<øä =+&ÉT nD≤\T ñ+&ÓqT. øÏs=d”Hé q÷HÓ <Ûsä ¡ Hê\T>∑T
>±´\qT\ {ÏHé ˇø£ÿ+{ÏøÏ 1914˝À ◊<äT s¡÷bÕj·T\T, 1939˝À Hê\T>∑T s¡÷bÕj·T\
eT÷&ÉT nD≤\T, 1940˝À ◊<äT s¡÷bÕj·T\T ñ+&ÓqT.
»HêuÛ≤ <äècÕº´ sêh»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï~. 1911e »HêuÛ≤ Á|üø±s¡eTT
sêh »HêuÛ≤ ˇø£ ø√{Ï 33 \ø£\å T+&É>±, 1931˝À ˇø£ ø√{Ï 44 \ø£\å T, 1941˝À
ˇø£ ø√{Ï 63 \ø£\å es¡≈î£ ô|]¬>qT. |ü]düs¡ sêÅcÕº\T u§+u≤sTT, eTÁ<ëdüT˝À ≈£L&É
»HêuÛ≤ u≤>±H˚ ô|]–+~. ◊q|üŒ{ÏøÏ <Ûsä \¡ T jÓT≈£îÿe ô|s¡T>∑≈î£ +&É ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡DeTT
Á|ü»\ ø=qT>√\T X¯øÔÏ ‘·–jZ T· T+&É≥y˚T nì nqTø√e\dæ j·TT+≥T+~.
ªn|üs¡ ø£s¡Tíμì ndüÔeTj·TeTT
KS
á n<Ûë´j·TeTT eTT–dü÷Ô ˇø£ #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ndüÔ$T+∫q $wüj·TeTT
O
Áyêj·T&É eTedüs¡eTì ‘·\TkÕÔqT. Äj·Tq >∑T]+∫ ˝À>∑&É ø=+‘· Áyêdæj·TT+{Ïì.
BO
nø£“s¡T #·Áø£e]Ô <äsê“s¡T˝À qes¡‘ï· eTT\T>± Á|üU≤´‹>±+∫q eT+Á‘·T\˝À H=ø£s>¡ T∑
sêC≤ {À&ÉsT¡ eT˝Ÿ yês¡dTü &ÉT, ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTTq≈£î, eTTK´+>± ñ‘·sÔ <¡ X˚ e¯ TT˝À,
‘·q <ëq<Ûsä êà\ <ë«s¡ U≤´‹, ø°]Ô dü+bÕ~+∫ô|{Ïqº sêC≤ #·+<ä÷˝≤˝Ÿ <ÍVæ≤Á‘·T&ÉT,
O
‘êqT dü«j·T+>± s¬ +&ÉT|üsê´j·TeTT\T (yÓTT‘·+Ô düTe÷s¡T 20 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ )

C
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± qT+&çq eTVü‰sê» ãVü≤<ä÷s› Y øÏwHü é |üsê¸<é 1940
ES
dü+e‘·‡s¡eTTqH˚ dü«s¡dZ Tü &ú ÜjÓTqT. eTVü‰sê» øÏwHü é |üsê¸<,é Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ø£\sTTø£
e\¢ j˚Ts¡Œ&çq ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ uÛ≤s¡rj·T düu´ÑÛ ‘·, dü+düÿ è‹øÏ #Ó+~qyê&ÉT. yÓTT>∑˝Ÿ#Á· ø£e]Ô
EM
nø£“sY eT‘·yT˚ eTq eTVü‰sê» øÏwHü é |üsê¸<Tä >±] eT‘·eTì #Ó|Œü e\dæjT· T+≥T+~.
sê+, s¡V≤” +, eT+~sY, eTd”<é nqT j˚T $uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É n+‘·≥ düs«¡ yê´|ü⁄&Ô TÉ >±
Ä |üs¡e÷‘·Tàì #·÷&É≥y˚T á eT‘·eTTjÓTTø£ÿ ñ<˚›X¯eTT. eTVü‰sê» øÏwüHé|üsê¸<é
©
ªªn+‘êyê&˚μμ nqT dü÷|ò” dæ<ëΔ+‘·eTTq≈£î #Ó+~qyê&ÉT. Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ , Åø¬ d’ eÔü ,

bÕs¡d” yÓTT<ä\>∑T ≈£î\eT‘· $uÛÒ<äeTT\T bÕ{Ï+#˚yê&ÉT ≈£L&É ø±<äT. ô|<ä› nMTs¡T
≈£î≥T+ãeTTq≈£î #Ó+~qyê&Ó’ ‘êqT dü«j·T+>∑ >=|üŒ nMTs¡T>∑ qT+&ç Äj·Tq ;<ä,
kÕ<ä nqTuÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É n+<ä]ì ˇπø <äèwæ‘º √ #·÷ùdyê&ÉT. Äj·Tq uÛeÑ qeTT˝À
n+<ä]øÏ düe÷qeTT>∑ Á|üyX˚ e¯ TT+&˚~. #˚sTTC≤|æqyê&ÉT Ä uÛeÑ qeTTqT+∫ ]ø£VÔ ≤ü düT&Ô TÉ >±
yÓ[¢b˛˝Ò<äT. Äj·Tq |ü+&ç‘·T\qT, $<ë«+düT\qT, ø£e⁄\qT, >±j·T≈£î\qT Ç‘·s¡
ø£fi≤ø±s¡T\qT n+<ä]˙ >ös¡$+#˚yê&ÉT. <ëq<Ûsä à¡ eTT\˝À n|üs¡ ø£sT¡ &í HÉ ˚ #ÓbÕŒ˝….

Væ≤+<ä÷XÊg Ä#ês¡ Ø‘ê´ Äj·Tq X¯eeTT <äV≤ü qeTT #˚jT· ã&çq~. eTVü‰sê»>±]
≈£î&ç#s˚ TT ø±\˝Ò<ìä e<ä+‘·T\T ãj·T\T<˚]q$. n+<äT#˚‘· eTs¡Tdü{sÏ √E eTVü‰sê»
@.&ç.dæ. (A.D.C.) X¯àXÊqyê{Ï≈î£ yÓ[¢ |ü]o*+#·>± eTVü‰sê»>±] ≈£î&ç#s˚ TT ø±\≈£î+&É
ñ+&É≥eTT #·÷dæHês¡ì, ‘·sT¡ yê‘· X¯àXÊqyê{Ïø˝£ Àì |üìeTqTwüß\T Ä #˚‹ì ì|ü˝À
|ü&˚dæHês¡ì, <ëì ‘·s¡Tyê‘· Hê\T>∑es√E ndæúø£\T rj·TT düeTj·÷q #·÷&É>±
u§≥qÁy˚\T ø±\≈£î+&É n<˚$<Û+ä >∑ ñ+&çb˛sTTq≥Tº eTVü‰sê»>±] ø±s¡´<ä]Ù |üÁ‹ø£\
Á|ü‹ì<ÛTä \ Á|üXï¯ \≈£î Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT>± #Óô|ŒqT.
#·]Á‘·˝À jÓT+<äs√ nMTs¡T\T »]–b˛sTTHês¡T. m+<äs√ Äe÷‘·T´\T,
Á|ü<ëÛ Hêe÷‘·T´\T eT+∫ |ü]bÕ\≈£î\T>± U≤´‹ dü+bÕ~+∫Hês¡T. m+<äs√ |ü]bÕ\q˝À
KS
eT+∫ düeTs¡T\ú ì|æ+#·T≈£îHêïs¡T. ø±ì eTq eTVü‰sê» ‘·q <ëq<Ûsä à¡ eTT\ eT÷\+>±
#·]Á‘·˝À jÓT\¢|Œü {ÏøÏ ñ+&çb˛sTTHê&ÉT.
O
Ä eTVü‰|ü⁄s¡Twüßì <äs¡Ùq+ #˚düT≈£îH˚ uÛ≤>∑éTT Hê≈£î \_Û+∫q~. Äj·Tq
BO
dü<Tä DZ eTT\qT ˇø£kÕ] C≤„|øü e£ TT #˚dTü ≈£î+≥÷ á n<Ûë´j·TeTT eTT–kÕÔqT.
Ç+‘·es¡øπ á n<Ûë´j·TeTT #ê˝≤ Bs¡yÈ TÓ Æ b˛sTTq~. Ç~ sTT+ø£qT 1945
O
es¡≈î£ Áyêdæ bı&ç–+#·‘\· #·Tø√˝Ò<Tä . ø±e⁄q á n<Ûë´j·TeTT 1940 e dü+e‘·‡sê+‘·eTT

C
es¡øπ düe÷|üeÔ TT #˚dTü HÔ êïqT.

ES
★ ★ ★
EM
©

|ü~j·Te Á|üøs£ D¡ eTT
j·TT<ëΔìøÏ Á|üC≤j·TT<äΔ dü«s¡÷|üeTT
1941 qT+&ç 1945 es¡≈î£ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<äeΔ TT ◊s√bÕ K+&ÉeTT˝À n‹
KS
|òTü Às¡eTT>± kÕ>∑T‘·Tqï s√E\$. Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ <˚XÊ\T, »s¡à˙, Ç≥© <˚XÊ\ HêJ,
bòÕdædüTº ìj·T+‘·\‘√ b˛sê&ÉT‘·THêïs¡T. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ ‘·≥düú $<ÛëqeTTqT
O
ne\+_+∫q~. Á|üC≤kÕ«eTéTTqT ø±bÕ&É{≤ìπø á j·TT<äeΔ TTqT kÕ–düTHÔ êïeTì
BO
Á_≥Hé |ü<|˚ <ü ˚ Á|üø{£ dÏ Tü qÔ ï~. ø±ì uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝≤{Ï e\dü<X˚ Ê\T Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«
Á|üø≥£ q\qT @e÷Á‘·eTT qeTà≥eTT˝Ò<Tä . Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT >∑T]+∫q
O
‘·q $<ÛëqeTTqT e÷s¡TÃø√˝Ò<Tä . ø±e⁄q á j·TT<äeΔ TT>∑T]+∫ ø±+Á¬>düTyês¡T Ç~

C
kÕÁe÷»ýê<äT\ j·TT<äΔeTì Á|üø£{Ï+∫Hês¡T. uÛ≤s¡‘· Á|ü»\T á j·TT<äΔeTT˝À

Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√ @e÷Á‘·eTT düVü≤ø£]+#·≈£L&É<äì ø±+Á¬>düT Á|üø£{Ï+∫q~. Á|ü|ü+#·
ES
ø£eT÷´ìdüT\º T ≈£L&É sTT+‘·es¡≈î£ á j·TT<äeΔ TTqT kÕÁe÷»ýê<äT\ j·TT<äeΔ TT>±H˚

∫Á‹+∫]. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ø£eT÷´ìdüT\º T ≈£L&Ü BìH˚ düeT]ú+∫Hês¡T. ø±ì 1941˝À
EM
|ü]dæ‹ú e÷]b˛sTT »s¡à˙, k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´\eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\T #Ó&bç ˛sTTq$.

<˚«cÕ\T ô|]–q$. ˇø£ <˚Xe¯ TTô|q’ eTs=ø£ <˚X|¯ ⁄ü ôdH’ ê´\T $»è+_Û+∫q$. Bì|ò*ü ‘·+>±
©
Á_≥Hé, k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´\ eT<Ûä´ yÓTÆÁ‹ ≈£î~]q~. á$<Ûä+>± k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´

$TÁ‘·sê»éTT\‘√ ø£*dæb˛e&É+e\q j·TT<äΔdü«uÛ≤eeTT e÷]b˛sTTq<äìj·TT,
kÕÁe÷»ýê<ä j·TT<äΔeTTq≈£î ã<äT\T>± Á|üC≤j·TT<äΔ eTqe\j·TTqì n+≥÷
ø£eT÷´ìdüT\º T ‘·eT <äèø£Œ<∏eä TTqT e÷s¡TÃø=ì]. ø±ì ø±+Á¬>düT sTT+‘·{Ï e÷s¡TŒ‘√
á j·TT<äeΔ TTqT Á|üC≤j·TT<äeΔ Tì uÛ≤$+#·T≥≈£î M\T˝Ò<ìä , uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT >∑T]+∫ Á_{Ïwt
Á|üuÛÑT‘·«eTT ‘·q $<ÛëqeTTqT e÷s¡TÃø=ì Á|ü»\≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTTqT yÓ+≥H˚
sTTe«q+‘·es¡≈£î á j·TT<äΔeTTqT kÕÁe÷»ýê<ä j·TT<äΔeTT>±H˚ |ü]>∑DÏ+#·e\dæ
edüT+Ô <äì rsêàì+∫q~.

u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq¬ø’ ÁbÕ+rj·T eTVü‰düu\ÑÛ Ä+<√fi¯q
j·TT<äΔ |ü]dæ‘ú T· \T, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh ãj·T{Ï ñ<äé÷\T á$<Û+ä >± qT+&É>±,
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh |ü]dæ‘ú T· \˝À @˝≤+{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<Tä . ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dtô|q’ ìùw<Ûë»„
j·T<∏ë‘·<∏ä+>± ì\∫j·TT+&ÓqT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ìã+<Ûäq\˝À
@˝≤+{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<Tä . n$ eTVü‰‘êà>±+BÛ $<ÛëqeTT qqTdü]+∫ e´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
Äs¡+_Û+|üã&çq s√E\T. eTVü‰‘·Tàì dü+<˚XÊqTkÕs¡eTT kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡,ú yê]
nqTj·÷j·TT\T ø=+<äs¡T e´øÏÔ>∑‘· dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT »]|æ |ü≥Tºã&çq≥T¢ Ç~es¡πø
ÁyêdæjT· T+{Ïì. á $<Û+ä >± ã+~Û+|üã&çqyê]˝À l bÕDÒXÊ#ês¡T´\T eTTKT´\T.
Ms¡T ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT Ä|òd” Tü eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+&˚yês¡T. Ms¡T ìC≤+ ø£sêï≥ø£
KS
ÁbÕ+‘·eTT˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ÷Ñ $Tø£qT dæ<|Δä sü #¡ T· #·T+&É>±
ã+~Û+|üã&çHês¡T.
O
Ç<˚ dü+e‘·‡s¡eTTq Ws¡+>±u≤<äT˝À düs«¡ l >√$+<ä<ëdt wüsêe⁄, yÓX’ +¯ bÕj·THé,
BO
Vü≤©ãTB›Hé, ndü<äT˝≤¢, $sƒ¡˝Ÿsêe⁄ <˚X¯bòÕ+&˚, yê|òüTTe÷πs, bÕsƒ¡ø˘ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T
ø£eT÷´ìdüT\º H˚ HÓ|eü TTô|’ ìs¡“+~Û+|üã&ç].
O
mìï ìã+<Ûqä \T, mìï ìùw<ÛëC„\T $~Û+#·ã&çHê ø±\Á|üyêVü≤eTTqT mes¡÷

C
Ä|ü˝Òs¡T. ø=+<ä]ì XÊØs¡ø£+>± ìã+<Ûäq˝À ô|≥ºe#·TÃqT. ø±ì me]ì≈£L&É

ES
e÷qdæø£+>± ã+~Û+#·C≤\s¡Tø£<ë! n~ Á|ü»\T e÷qdæø£+>± e÷s¡T‘·Tqï ø±\+.

Á|ü»˝…es¡÷ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìπø ø±<äT— Á|ü|+ü #·eTT˝À @ ìs¡+≈£îX¯ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ≈£L&Ü
EM
<ëk˛Vü≤eTq&ÜìøÏ dæ<+Δä >± ˝Ò≈î£ +&ç].

Á|ü»\˝À n\»&ç ãj·T\T<˚]q~. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕú|qü ø¬ ’ Ä+<√fi¯q
kÕ>∑T‘·Tqï~. ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, á ñ<˚X› e¯ TT‘√ kÕú|+æ #·<\ä #·T≈£îqï ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düTqT
©
ìùw~Û+∫Hê Á|ü»\T ‘·eT‘·eT ÁbÕ+rj·T dü+dü\ú <ë«sê Ä+<√fi¯qqT Äs¡+_Û+∫Hês¡T.

‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·|⁄ü Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Äe\ düe÷y˚Xe¯ TT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
kÕú|qü ø¬ ’ rsêàì+#·ã&çq~.
eTVü‰sêh |ü]wü‘Y eT÷&Ée düe÷y˚Xe¯ TT 1941e dü+e‘·‡s¡|⁄ü y˚T HÓ\˝À sêh
Á|üeTTK ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î&ÉT ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±] n<Û´ä ø£‘å q· ñÁMT˝À »]–q~.
düu≤Û <Û´ä ≈£îå \T, kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡,ú >√$+<ä<ëdt wüsê|òt yÓTT<ä\>∑T Á|üeTTKT\T á
düe÷y˚Xe¯ TTq≈£î Vü‰»s¡T ø±C≤\q+<äT≈£î $#ês¡eTT ‘Ó\T|ü⁄#·T yê]jÓT&É\ ‘·eT≈£î

>∑\ >ös¡eeTTqT, $XÊ«düeTTqT e´ø£|Ô sü T¡ dü÷Ô ‘·eT n<Û´ä øå√|üHê´düeTTqT ÁbÕs¡+_Û+∫Hês¡T.
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕú|qü >∑T]+∫ ‘·eT Ä+<√fi¯q Á|üø{£ +Ï ∫Hês¡T.
8e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ` l sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶
Ç<˚ dü+e‘·‡s¡eTT pHé HÓ\˝À ìC≤+ sêh Ä+Á<Ûeä TVü‰düuj ÑÛ TÓ Tø£ÿ mì$T<äe
düe÷y˚X¯eTT q\¢>=+&É õ˝≤¢˝Àì VüQpsYq>∑sY ‘ê\÷ø±˝À #˚]q ∫\T≈£Ls¡T
nH˚Á>±eTeTT˝À»]–q~. j·TTeø£ Hêj·T≈£î&ÉT, ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑V≤ü ñ<äéTeTT
yÓTT<ä{Ï »≥Tº˝À C…\’ T•ø£qå T nqTuÛ$Ñ +∫q sê$Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T á düu≈ÑÛ î£ n<Û´ä ø£‘å ·
eVæ≤+∫Hês¡T. @&Ée düe÷y˚Xe¯ TT qT+&˚ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Hêj·Tø£‘«· eTT j·TTe≈£î\
Vü≤düÔ>∑‘·yÓTÆq<äì #Ó|üŒe#·TÃqT. @&Ée eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯ n<Ûä´≈£åî\T eT+<äTeTT\
KS
sêeT#·+Á<äsêe⁄>±]øÏ dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTTq düV≤ü #·sT¡ \T>± qT+&çq sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶
>±s¡T mq$T<äe eTVü‰düuÑÛ n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± qT+&ÉT≥ düeTjÓ÷∫‘·eTT>± qT+&çq~.
O
sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T Hê≈£î ∫s¡ø±\ |ü]∫‘·T\T. yês¡T ‘·eT $<ë´]ú<Xä ˝¯ À
BO
k˛ŒsY‡º eTHé>± eT+∫ ù|s¡TqT dü+bÕ~+∫Hês¡T. >±+BÛ ñ<äé÷\T, HÓÁVüA s¡#q· \‘√
Á|üuÛ≤$‘·T˝…’Hês¡T. <˚X¯yê´|üÔ+>± kÕ>∑T#·Tqï dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.
O
á sêheTT˝À U≤B, Vü≤]»H√<äéTeTT˝≤+{Ï ìsêàD ø±s¡´Áø£eTeTTqT »]|æHês¡T.

C
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ |ü+‘·T\T>±] Ä+Á<Û√<äéTeTT˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. ªªÄHê&ÉT

ES
sêh+ q\T#Ó s ¡ > ∑ T ˝≤ n+<Û ä ø ±s¡ + yê´|æ + ∫j· T T+&ç q ~. n˝≤+{Ï s√E\˝À
Ä+Á<Û√<äéTeTT ˇø£ ∫qï B|üeTT˝≤>± yÓ*π>~. Á|ü»\≈£î e÷s¡Z+ #·÷|æ+#˚~.
EM
á eTVü‰düuÛÑ˝ÀH˚ H˚qT, eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T ø±s¡´<äs¡TÙ\T>±

mìïø£j÷· éTTμμ n+≥÷ Hêsêj·TD¬s&ç¶ >±s¡T ÁyêdæHês¡T.
≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T nìïs¡ø±\ ñ<äé÷\˝Àq÷ bÕ˝§ZHêïs¡T.
©
$T‘·yê<äT\‘√ ø£\dæ |üì#˚dHæ ês¡T ø±+Á¬>düT˝Àì n‹yê<äT\‘√ ø£\dæ |üì#˚dHæ ês¡T.

ªªÇø£ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº >∑T]+∫ #Ó|Œü e\dæq |üìj˚T ˝Ò<Tä . n|üŒ{Ïø˙Ï H˚qT Ä bÕØº
düuÛÑT´&ÉH˚. Ç|üŒ{Ï e÷]ÿdüTº\‘√qT, qø£‡˝…’≥¢‘√qT ≈£L&É ø£\dæ |üì#˚XÊqTμμ nì
Hêsêj·TD¬s&ç¶>±πs ÁyêdæHês¡T. Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T 1939 dü+e‘·‡s¡eTT ∫e]˝ÀH˚
ø£eT÷´ìdüTº bÕØº˝À #˚]Hês¡≥. 1941˝À »s¡T>∑T#·T+&çq mq$T~e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
n<Ûä´≈£åî\T>± yês¡T mìïø£j˚T´ s√E\˝À Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ Hêj·T≈£î\≈£î ªªH˚qT
ø£eT÷´ìdüTqº ì ‘Ó*j·T<äTμμ nì ÁyêdæHês¡T. Ä ø±\eTT˝À ø£eT÷´ìdüTº bÕØº s¡V≤ü dü´+>±

|üì#˚d÷ü Ô ñ+&˚~. Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´<ä]Ù>±, ‘·<Tä |ü] n<Û´ä ≈£îå \T>±, ø£eT÷´ìdüTº
bÕØº, bÕØº øπ &ÉsqY T düèwæ+º #˚ neø±X¯eTT‘√ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T u≤>± ˝≤uÛ+Ñ bı+~Hês¡T.
ÄeT<Û´ä ø±\eTT˝ÀH˚ ø£eT÷´ìdüTº bÕØºMT<ä qTqï ìùw<Ûeä TT ‘=\–b˛sTTq~.
k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ $TÁ‘·sê»éTT\‘√ ø£\dæ j·TT<äeΔ TT kÕ–+#·&+É ‘√H˚ kÕÁe÷»ýê<ä
j·TT<äeΔ TT Á|üC≤j·TT<äeΔ TT>± s¡÷bı+~q<äì, ø£eT÷´ìdüT\º uÛ≤eq.ªªbÕØº düuTÑÛ ´\+‘ê
ãVæ≤s¡+>∑eTT>± |üì#˚jT· &É+ yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T. H˚qT≈£L&É ø£eT÷´ìdüTº bÕØº düuTÑÛ ´&ÉT>±,
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ n<Ûä´≈£åî&ÉT>± ãVæ≤s¡+>∑eTT>± |üì#˚j·TkÕ>±qTμμ nì sê$
Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ÁyêdæHês¡T.
Ä+Á<Ûä eTVü‰düu˝ÑÛ Àì Á>∑÷|ü⁄\T
KS
á$<Ûä+>± Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ C≤rj·Tyê<äT\T, ø£eT÷´ìdüTº\T nqã&˚ ¬s+&ÉT
O
eTTK´|üøeå£ TT\˝À $uÛõÑ +|üã&çq~. C≤rj·Tyê<äT\ |üøeå£ TT $T‘·yê<äT\T, n‹yê<äT\T
nì ¬s+&ÉT Á>∑÷|ü⁄\T>± N*b˛e≥eTTe\q yÓTT‘·Ô+ô|’q C≤rj·Tyê<äT\ ã\+
BO
düqï–*¢q~. 1938e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ ùdº{Ÿ ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT ‘·sê«‘·
C≤rj· T yê<ä T \qã&˚ y ê]~ y˚ π s Á>∑ ÷ |ü ⁄ j˚ T s¡ Œ &ç q ~. dü s ¡ « l eT+<ä T eTT\
O
sêeT#·+Á<äsêe⁄, N.K. sêe⁄. (Hê>∑T\|ü*¢ ø√<ä+&Ésêe÷sêe⁄), ø√<ë{ÏHêsêj·TDsêe⁄,

C
ø±fiÀJ Hêsêj· T Dsêe⁄, ø=eTs¡ – ]Hêsêj· T Dsêe⁄, m+.mdt . sê»*+>∑ + ,

ES
Vü≤j·TÁ^yê#ês¡T´\T, bÕ>± |ü⁄˝≤¢s¬ &ç,¶ ø£+#Óq|ü*¢ y˚+ø£≥ sêe÷sêe⁄, á Á>∑÷|ü⁄˝Àì

eTTKT´\T. á Á>∑÷|ü⁄ ‘·≥düú $<ÛëqeTTqT ne\+_+∫q~. C≤rj·T |üø|å£ ⁄ü s¬ +&Ée
EM
Á>∑÷|ü⁄ $T‘·yê<äT\ \qã&˚yê]~. n+<äT˝À düs«¡ l e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ã÷s¡T\Z

sêeTø£èwüísêe⁄, ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç¶ e¬>’sê\T+&ç]. H˚qT ≈£L&Ü á Á>∑÷|ü⁄≈£î
#Ó+~qyê&ÉH˚.
©
<˚Xe¯ TT˝À $|üy¢ ê‘·àø£ X¯≈î£ \Ô T ‘·\˝…‹HÔ ê ªªuÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT qT+&ç ‘=\–bıeTTàμμ

(Quit India) nqT ñ<äéTeTT Äs¡+_Û+|üã&çHê, n<˚ ñ<äéTeTT‘√ ø£*dæ ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêheTT˝À kÕ«MTJ ùdº{Ÿ ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT q&ÉT|ü⁄ düHêïVü‰\qT
#˚jT· T#·THêï, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À @e÷Á‘·eTT #·\q+ ø£\T>∑˝<Ò Tä . ùd≥º T
ø±+Á¬>düTô|’ qTqï ìùw<ÛäeTT ‘=\–+|üã&Éø£b˛sTTHê, bÂs¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\ô|’q
ìã+<Ûäq\T jÓT|üŒ{Ïj·TfÒ¢ U≤j·T+ ñ+∫Hê, Á|ü»\ e÷qdæø£ ‘·‘·Ô«eTT e÷]q~.
ªªHê $wüß'í |üèB∏«|ü‹'μμ nqT dæ<ëΔ+‘·eTTqT n+^ø£]+#·&ÜìøÏ mes¡÷ dæ<+Δä >±˝ÒsT¡ .

Á|ü»\T ‘·eTkÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTTq¬ø’ Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄#·T+&ç]. ø±ì Á|ü»\
á eTqdü‘Ô ê«ìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√˝Ò<Tä .
ìC≤+>±] ÄÁ>∑V‰ü y˚Xe¯ TT ` ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ø£eå ÷|üD
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHéyê] sê»ø°j·÷\T jÓT|üŒ{Ïj·TfÒ¢ kÕ>∑T#·T+&ÓqT. ˇø£
dü+<äs“¡ e¤ TT˝À eT‘·eTT, sê»ø°jT· eTT á s¬ +&ÉT y˚sπ qì, eT‘·eTT‘√ sê»ø°j÷· \≈£î
@˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ ñ+&É≈£L&É<äì, ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄ ‘·q |òüsêàHé<ë«sê Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé yê]ì ôV≤#·Ã]+∫Hês¡T. n<˚s√E kÕj·T+Á‘·eTT Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyê]
|ü+Á&Ó+&Ée yê]¸ø√‘·‡e dü+<äs“¡ e¤ TTq |ü‘êø£e+<äqeTT »s¡T|ü⁄#·÷, ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY
KS
»+>¥, eT‘·eTT, sê»ø°jT· eTT á s¬ +&ÉT y˚sπ ø±eì, ÇkÕ¢+ eT‘êqTkÕs¡eTT, eT‘·eTTq≈£î
sê»ø°jT· eTTq≈£î n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûeä TTqï<äì ñ<ëÈ{+Ï ∫ ìC≤+ |òsü êàHêqT düyê˝Ÿ
O
#˚dHæ ê&ÉT. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ ne\+_+∫q á yÓK’ ]e\q ìC≤+≈£î #ê˝≤u≤<Ûä
BO
ø£*–j·TT+≥T+~. C≤^s¡T<ës¡T¢, e÷wt<ës¡T¢ mes¡T ≈£L&É sê»ø°j·÷\˝À CÀø£´+
ø£*–+#·Tø√≈£L&É<ìä |òsü êàHé <ë«sê ìC≤+ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ jÓTTø£ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
ìùw~Û+#·<ä\∫ j·TT+&ÓqT. n+<äTô|’ ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>¥ ªH˚qT nãT›˝≤¢
O
(uÛ>Ñ e∑ <ë›dTü &ÉqT) qT. ø±ì nãT›˝Ÿ e÷*ø˘ (sê»ùde≈£î&ÉqT) ø±qTμ nì rø£Då eTT>±
C
HÓC’ ≤+ |òsü êàHêqT Á|ü‹|òTü {Ï+∫Hê&ÉT. n+<äTe\¢ eéVü‰s¡eTT ø=+‘· $wü$T+∫q~.

ES
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ düV≤ü »+>± ÄÁ>∑V‰ü y˚Xó¯ ˝…]’ . ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>±, ìC≤+ <äsê“s¡T˝À qT+&˚
ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY»+>¥ πøåeT+ ø√πsyês¡T, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé dü+düú˝À ‘·eT
EM
sê»ø°j÷· \T düTeTTK+>± kÕ>∑e˝…qì ø√s¡Tyês¡T, ‘·eT Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY

»+>¥, ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ eT<Û´ä q dü‘‡· +ã+<Ûeä TT \T+&ÉT≥ nedüse¡ Tì ‘·\+∫j·TT+{≤s¡T.
©
yÓTT‘·+Ô ô|q’ á˝≤+{Ï X¯≈î£ \Ô +<ä] Á|üjT· ‘·ïeTTe\q ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥, ìC≤+
Á|üuÛÑTe⁄‘√ ø£åe÷|üD ø√s¡T‘·÷, ‘·q˝À @˝≤+{Ï bıs¡bÕ≥Te\HÓ’Hê Á|üuÛÑTe⁄yê]
Vü≤è<äjT· eTTq≈£î >±j·T+ ø£*–j·TT+fÒ ‘·qqT ø£$å T+#· e\j·TTqì ø£eå ÷|üD|üÁ‘·eTT
düeT]Œ+#·T≈£îHêï&ÉT. Bì |ò*ü ‘·+>± ìC≤+, ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ e\q »]–q
bıs¡bÕ≥¢ qìï+{Ïì ø£$å Tdü÷Ô ‘·q≈£î ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ jÓTTø£ÿ sê»uÛøÑ ôÔÏ |’ dü+|üPs¡í
$XÊ«düeTT ø£\<äì Á|üø£{Ï+∫Hê&ÉT. Bì ‘·sê«‘· ≈£L&Ü ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>¥
sê»ø°j÷· \T j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+&çq$. n+<äT˝À @˝≤+{Ï e÷s¡TŒ ø£\T>∑˝<Ò Tä .

ìC≤+>±] ‘·*¢ eTs¡DeTT ` $T‘·yê<ä Hêj·T≈£î\ |üsêeTs¡Ù
<ë<ë|ü⁄ Ç<˚ø±\eTT˝À HÓC’ ≤+ ‘·*¢ eTs¡D+Ï ∫q~. HÓC’ ≤+ ‘·q ‘·*ì¢ #ê\ Áù|$T+∫
>ös¡$+#˚yês¡T. ÄyÓT eTs¡D≤q+‘·se¡ TT ÄyÓT ù|s¡TMT<ä kÕÿ\sYw|æ ü \qT Çe«&ÜìøÏ
ˇø£ ì~Ûì @sêŒ≥T #˚dHæ ês¡T. ÄyÓT eTs¡D+Ï ∫q Ä s√E kÕj·T+Á‘·eTT ÄyÓT X¯eeTT
}πs–+|ü⁄ øÏ+>¥ø√]ƒ bÕ´˝…dt qT+&ç eTø±ÿ eTd”<Tä es¡≈î£ rdüTø=ì yÓ[H¢ ês¡T HÓC’ ≤+
bÕ<ä#ê]jÓTÆ q&ÉT#·T#·T+&ÓqT. ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢ eT‘·>T∑ s¡Te⁄\T Äj·Tq≈£î sTTs¡TyÓ|’ ⁄ü \
qT+&ç]. Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üeTTK n~Ûø±s¡T˝Ò >±ø£ C≤^sê›sT¡ ,¢ nMTs¡T,¢ kÕe÷q´ Á|ü»\T á
}πs–+|ü⁄˝À qT+&ç]. ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢ ùdïVæ≤‘·T\ dü\Vü‰MT<ä $T‘·yê<äT\ eTqã&˚
y˚TeTT≈£L&É á }πs–+|ü⁄˝À qT+{Ï$T. nq>± Hê‘√düV‰ü düs«¡ l ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä ,
KS
sêe÷#ê], ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄, ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶, $Hêj·Tø£sêe⁄
$<ë´\+ø±sY yÓTT<ä\>∑Tyês¡T. ãVüA<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>∑T ≈£L&É }πs–+|ü⁄˝À q&ÉTdü÷Ô
O
ñ+&ÓqT. ªªVæ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\T≈£L&É á }πs–+|ü⁄˝À qTHêïμμs¡ì HÓC’ ≤+‘√ mes√
BO
#Ó|üŒ>± Äj·Tq<äèwæº e÷MT<ä |ü&çq~. n≥T|æeTà≥ ìC≤eTT ªMT sê»uÛÑøÏÔøÏ H˚qT
dü+‘√wæ+∫Hêμqì ‘·q ‘·*¢ 40e s√EHê{Ï ÁøÏj·÷ø£s¡à nq+‘·s¡eTT e÷≈£î ‘·q
<äsÙ¡ qeTTqT (Interview) sTTkÕÔq˙, á Hêj·T≈£î\≈£î dü+<˚Xe¯ TTqT |ü+|æ].
O
C
s¡#s· TT‘·‘√ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ dü+Á|ü~+|ü⁄\T

ES
ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>∑T nqT ˇø£ ô|<ä› nMTsY ñ+&˚yê&ÉT. Äj·Tq≈£î ãVü≤<ä÷s› T¡
j·÷sY »+>¥ sê»ø°j·÷\+fÒ #ê\ nsTTwüº+>± qT+&˚~. ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>∑T≈£î
EM
ìC≤+ <äsê“s¡T˝À≈£L&É kÕúqeTT+&˚~. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ $wüjT· yÓTÆ ìC≤+≈£î

ø=+‘· nsTTwü+º >± ñqï<äì áj·Tq Á>∑V≤æ +∫Hê&ÉT. <äsê“s¡T˝À ‘·q≈£îqï kÕúqeTTqT
|ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì, ˇø±H=ø£ dü+<äs¡“¤eTTq ìC≤eTTq≈£î, Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\qT
©
ÄVü‰«ì+∫ yês¡T ø√πs u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« dü«uÛ≤eeTT, yês¡T ø√πs u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ d”ÿeTT qqTdü]+∫ ìC≤+≈£î @˝≤+{Ï kÕúqeTT+&É>\∑ <√, Á|üuTÑÛ e⁄>± ìC≤+≈£î
>∑\ sê»]ø£eTT, n\Œdü+U≤´≈£î\ kÕúqeTT yÓTT<ä\>∑T $wüj·÷\qìï+{Ïì >∑T]+∫
#·]Ã+#·≥+ nedüse¡ Tì dü\Vü‰ ì∫ÃHês¡≥. Äô|q’ ìC≤+ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
d”ÿeTT, Ä d”ÿeTT qqTdü]+∫ ‘·q≈£î >∑\ sê»ø°jT· n~Ûø±s¡eTT\T, n\Œdü+U≤´≈£î\
kÕúqeTT á˝≤+{Ï $wüj÷· \ìï+{Ïì >∑T]+∫ Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\T Áyê‘·|Pü s¡«ø£yTÓ qÆ
ˇø£ $C≤„|qü |üÁ‘·eTT |ü+|ü⁄≥≈£î yê]‘√ #Ó|Œü e\dæq~>±, ø£e÷˝Ÿj÷· sY »+>∑T >±]ì

ÄC≤„|+æ #·>±, Äj·Tq e÷≈£î Ä dü+>∑‹ #Óô|ŒqT. y˚TeTT ø=+<äse¡ TT ˇø£ $C≤„|qü
|üÁ‘·eTTqT dæ<eΔä TT#˚d,æ ìC≤eTT ø√]ø£ Á|üø±s¡eTT dü+‘·øe£ TT\T ô|{Ïº ø£e÷˝Ÿ j·÷sY
»+>∑T≈£î n+<äCÒdæ‹$T. ìC≤+ e÷ $C≤„|üq|üÁ‘·eTT˝Àì ø=ìï $wüj·÷\T
düŒwüº+>±˝Òeì, n$ düŒwüº+ #˚j·Te\dæq<äì, ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>∑T>±]<ë«sê
dü+<˚Xe¯ TTqT |ü+|æ+#·>±, y˚TeTT Ä $C≤„|qü |üÁ‘·+˝Àì nìï $wüj÷· \qT düŒwü+º #˚dæ
dü+‘·ø±\‘√ ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>∑T <ë«sê ìC≤eTT≈£î eTs¡\ düeT]Œ+∫‹$T. Äô|q’
ìC≤eTT eTeTTà\qT ÄVü‰«ì+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ, dæ<|Δä &ü Hç ê&É≥. e÷‘√ »s¡T|üuÀe⁄
á #·sÃ¡ >∑T]+∫ ìC≤+ ù|w” eT+Á‹ ø±õ+ j·÷sY »+>¥‘√ #Ó|Œü >±, Äj·Tq, á
$wüjT· yÓTÆ yÓTT<ä≥ Á_{Ïwt s¬ dæ&+Ó ≥T dü\Vü‰ >¬ ø’ =q&É+ nedüse¡ Tì eTq$#˚dHæ ê&É≥.
ìC≤eTT Á_{Ïwt s¬ dæ&+Ó ≥T dü\Vü‰qT ø√s¡>± ª$C≤„|qü |üÁ‘·eTTqT MT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹øÏ
KS
|ü+|æq ‘·sT¡ yê‘· yês¡T Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\‘√ #·]Ã+∫q |æ<|ä ü Á|ü<ëÛ eT+Á‹ MT≈£î
düeT]Œ+#·T ]b˛sYôº |’ Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\‘√ MTs¡T ø£\TdüTø√e&É+ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· T+&Üμ\ì
O
dü\Vü‰ ì∫ÃHês¡≥. Ä Á|üø±s¡eTT ìC≤eTT ˇø£ ‘˚Bì ìs¡sí TT+∫ Ä ‘˚Bq eTT>∑TsZ T¡
BO
Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\qT ÄVü‰«ì+∫, yê]‘√ #·]Ã+#·e\j·TTqì, n<˚s√E kÕj·T+Á‘·eTT
]b˛s¡Tº ‘·q≈£î n+<ä#j ˚ T· e\j·TTqìj·TT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±]ì ÄC≤„|+æ ∫Hês¡≥.
O
Ä nC≤„qTkÕs¡eTT ìØí‘·yÓTÆq ‘˚BHê&ÉT Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düsY nø£“sY ôV’≤<äØ

C
ø±sê´\j·TeTTqT+&ç yê]ì ø£\TdüTø=qT≥≈£î Hêø=ø£ dü+<˚X¯eT+~q~. Hê≈£î

ES
C≤„|üø£eTTqï+‘·es¡≈£î Ä ‘˚BHê&ÉT 11 >∑+≥\≈£î, yÓTT<ä≥ Hê‘√ ø£\TdüTø=ì

#·]Ã+#·&ÜìøÏ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±πs düsY nø£“sYqT ÄC≤„|+æ ∫Hês¡≥ H˚qT düØ>± ìØí‘y· TÓ qÆ
EM
düeTj·÷ìøÏ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Ä|òd” t (cÕ eT+õ˝Ÿ) #˚sT¡ ≈£îHêïqT. düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ‘√bÕ≥T
{≤düÿsY nqT Ç+^¢wt s¬ $q÷´, b˛©düTXÊK eT+Á‹, nãT›˝Ÿ nJCŸ nqT Hê´j·TXÊK
eT+Á‹≈£L&É ñ+&ç]. Ä s√E Ä MT{Ï+>∑T˝À qTqïyê]˝À, Ä s√E˝À¢ dü+$<Ûëq
©
ø±s¡´<ä]Ù>± |üì#˚jT· T#·T+&çq Hê ùdïVæ≤‘·T&ÉT n© j·÷esY »+>¥ (Ç|ü&ÉT eTVü‰sêh

ùd{º Ÿ >∑es¡ïsY>± qTHêïs¡T.) ≈£L&Ü qT+&ç]. Hê≈£î Hê C≤„|øü X£ ø¯ ÔÏ düV‰ü j·T|ü&TÉ q+‘·
es¡≈î£ Äs√E »]–q dü+uÛ≤wüD kÕsê+X¯eTT Áyêj·TT#·THêïqT. Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Hê‘√
#·]Ã+∫q $wüj÷· \qT ÁøÏ+~ n+X¯eTT\˝À $uÛõÑ +|üe#·TÃqT.
1. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT n+<äT˝À ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±]øÏ ñ+&ÉTq{Ïº kÕúqeTT,
n\Œdü+U≤´≈£î\≈£î s¡øDå£ \T, eTTKéTT>± eTTdæ+¢ \T #ê]Á‘·ø+£ >± nqTuÛ$Ñ +#·T‘·÷
e∫Ãq Vü≤≈£îÿ\ s¡øDå£ .

2. dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘Y˝À ôV’≤<äsêu≤<äT sêh uÛÑ$wü´‘·TÔ.
(1) Á|ü»\#˚ mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛäT\<ë«s¡ Á|ü»\≈£îu≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·T
Á|üuÛÑT‘·«eTT>∑\ j˚T Á|üC≤kÕ«eT´ $<ÛëqeTT˝ÀHÓ’q, Á|üuÛÑTe⁄\≈£î >∑\
$•cÕº~Ûø±s¡eTT\˝À ø±ì, ˝Òø£ Á|ü‘˚´ø±~Ûø±sê\˝À>±ì m˝≤+{Ï ˝À≥T
sê≈£î+&É qT+&ÉT Á|ü‹|ü‹Ô ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄≈£î ≈£L&É qT+&ÉT≥≈£î dü+$<ÛëqeTT˝À
ø±bÕ&É≥+ »s¡T>∑T‘·T+<äì H˚qT ôV≤’ <äØ>±] ø=ìï Á|üXï¯ \≈£î Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT>±
#Ó|Œæ ‹ì. @B <ë|ü]ø£+ ˝Ò≈î£ +&Ü ìs=àVü≤e÷≥+>± #·]Ã+#·T<ë eTqT≈£î+≥÷
ôV≤’ <äØ>±s¡T y˚dqæ eTs=ø£ Á|üXï¯ ≈£î Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT ìdü÷,Ô düTe÷s¡T s¬ +&ÉTe+<ä\
dü+e‘·‡sê\T>±, ndü|òü⁄C≤V”≤ e+X¯|ü⁄ sêE\ |ü]bÕ\q˝À J$‘·eTT
KS
>∑&ÉT|ü⁄≈£î+≥÷ e∫Ãq á sêh Á|ü»\≈£î, ‘·eT Á|üuÛÑTe⁄\‘√ @˝≤+{Ï
<˚«wüu≤Û eeTT ˝Ò<ìä , ñ+&ÉuÀ<ä˙, yês¡T ø√πs~ ø±˝≤qT>∑TDýÓTqÆ e÷s¡TŒ\T,
Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTT˝À ‘˚e\j·TTqqTq~ e÷Á‘·yT˚ q˙, ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\
O
#ÛÁ· ‘·#êÃ¤jT· ÁøÏ+<ä u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T, ø±˝≤qT>∑TDyÓTqÆ e÷s¡TŒ nì
BO
Á|ü»\T düVü≤è<äj·T+>± qeTTà‘·THêïs¡˙ H˚qT Á|ü<ÛëqeT+Á‹‘√ #Ó|æŒ‹ì.
ø±ì, á sêheTT˝À ìedæ+#·T eTTdæ¢+\T #ê]Á‘·ø£+>± ø=ìï Vü≤≈£îÿ\T
O
nqTuÛ$Ñ dü÷Ô e∫ÃHês¡˙, n+<äTe\q yê]øÏ j˚T<√ ìVæ≤ø£d‘ü «· eTT (Vested

Interest) ø£*–q<ä˙, yês¡T bÕ\ø£C≤‹yês¡ì, sTT‘·s¡T\T bÕ*‘·T\qT
C
ES
yê<äqqT e÷Á‘·eTT y˚TeTT n+^ø£]+#·C≤\eTì ≈£L&Ü #Ó|ü#·÷,

dü+~Ûø±\eTTq¬ø’ dü+j·TTø£Ô ìjÓ÷»ø£es¡Z |ü⁄Hê<äT\ô|’q eTTdæ¢+\≈£î
Væ≤+<äTe⁄\‘√ düe÷q ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT ñ+&ÉT≥≈£î, y˚TeTT n+^ø£]+#·>\∑ eTì
EM
Vü‰MT ì∫Ã‹ì.
(2) ¬s+&Ée n+X¯eTT dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘Y˝À ôV’≤<äsêu≤<äT sêh uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î
©
dü+ã+~Û+∫q~. Ä s√E ôV≤’ <äØ>±s¡T e´ø£|Ô sü ∫¡ q nqTe÷Hê\T, ‘·sT¡ yê‘·

ø=ìï dü+e‘·‡sê\πø ì»yÓTÆ rs¡T‘êj·Tì, H˚qT }Væ≤+#·˝<Ò Tä . y˚TeTT kÕ–düTqÔ ï
‘Ó\+>±D|ü⁄ Ä+Á<Û√<äéT dü«uÛ≤eeTT, dü«s¡÷|üeTT sê»ø°jT· eTT\ø£+f… jÓT≈£îÿe
kÕ+düÿ è‹ø£yTÓ qÆ <äì, kÕ+düÿ è‹ø£+>± ‘Ó\+>±D Ä+Á<ÛTä \T, n|üŒ{Ï eTÁ<ëdüT
sêheTT˝Àì Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\ Ä+Á<ÛäT\T ˇø£fÒ ø±ã{Ïº ‘Ó\+>±D|ü⁄
Ä+Á<Û√<äéTeTT ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh $∫Ã¤qïeTTq≈£î <ë]rdæ, $XÊ˝≤+Á<Ûä
sêhkÕú|qü ≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ qì ‘·eT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT nqTe÷ì+#·T#·Tqï≥T¢ düsY
nø£“sY ôV≤’ <äØ yê~+∫]. H˚qT á yê<äqqT K+&ç+∫‹ì.

Ä+Á<Û√<äéTeTT >∑T]+∫ sTT+‘·es¡≈î£ |üPs¡«eTT ≈£L&É ˇø£ |üsê´j·TeTT Áô|dt
ø£MTwüqs¡T>∑, n© j·÷esY »+>¥ ≈£L&É Ç<˚ nqTe÷qeTTqT Ä+Á<Û√<äéTkÕú|≈ü î£ \T,
Ä+Á<Ûä |æ‘êeTVüQ\Tq>∑T e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄>±]‘√ e´ø£Ô|üs¡∫q≥T¢ ‘êeTT
Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ Ä <äèwæºì K+&ç+∫q≥T¢ ªÄ+Á<Û√<äéT #·]Á‘·μ˝À Vü≤qTeT+‘·sêe⁄>±s¡T
ÁyêdæHês¡T. H˚qT≈£L&É ôV≤’ <äØ>±] yê<äq‘√ rÁe+>± e´‹πsøÏ+∫‹ì. ªÄ+Á<Û√<äéT
kÕú|≈ü î£ \≈£î>±ì, ˝Òø£ Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ Hêj·T≈£î\≈£î>±ì á n_ÛÁbÕj·T $T+‘·es¡≈î£
‘·≥˝º <Ò ìä , mes¡T≈£L&É ãVæ≤s¡+>∑+>± ø±ì, Ä+‘·s+¡ –ø£ MT{Ï+>∑T\˝À ø±ì n˝≤+{Ï
<äèø£Œ<∏eä TTqT e´ø£|Ô sü #¡ ˝· <Ò ìä , y˚TeTT sTTø£ÿ&É »s¡T|ü⁄ b˛sê≥eTT e÷ e´øÏ‘Ô «· kÕú|qü ≈£î
dü+ã+~Û+∫q<äì, n+‘·≈î£ $T+∫ e÷ ñ<äéT ñ<˚X› e¯ TT MTs¡qT≈£îqï≥Te+{Ï~ ø±μ<äì
KS
H˚qT yÓ\&¢ +ç ∫‹ì. mø£ÿ&É ñqïqT kÕ+düÿ è‹ø£+>± Ä+Á<ÛTä \+<äsT¡ ˇø£fÒ ø±e#·TÃqT.
ø±ì n+‘·{‘Ï √ sê»ø°jT· +>± ≈£L&É yês¡+‘ê ˇø£fÒ ø±e\j·TTqì jÓTø£ÿ&Ü˝Ò<ìä ,
O
sê»ø°j·T+>± eTÁ<ëdüT sêheTT˝Àì Ä+Á<ÛäT\T, ìC≤+ sêh|ü⁄ Ä+Á<ÛäT\T ø=ìï
X¯‘êu≤›\qT+&ç _Ûqï _Ûqï Á|üuTÑÛ ‘ê«\ |ü]bÕ\q˝À qT+&ÉT≥e\q M] nqTuÛyÑ ê\T
BO
y˚sT¡ , M] b˛ø£&\É T y˚sT¡ , M] \ø£Då ≤\T y˚sT¡ nsTTb˛sTTHêeì, á nìï ø±s¡D≤\e\q
Á_{Ïwt Ç+&çj·÷˝Àì Ä+Á<ÛäT\‘√ ‘Ó\+>±D Ä+Á<ÛäT\T ø£\dæb˛sTTqjÓT&É\ M]øÏ
O
Á|ü‘´˚ ø£ e´øÏ‘Ô «· eTH˚~ j˚TB ñ+&É<˙ä , n+<äT#˚‘· ‘Ó\+>±D Ä+Á<ÛTä \T ø£*dæjT· Tqï
C
$XÊ˝≤+Á<Ûä sêheTT j˚Ts¡Œ&˚ neø±X¯eTT #ê\ ‘·≈î£ ÿe j·Tì yê~+∫‹ì.

ES
eTT+<äT sêuÀj˚T dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘˝Y À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î sê»ø°jT· +>±

‘·qe´øÏÔ‘·«eTT ì\T|ü⁄≈£îH˚ neø±XÊ\T m≈£îÿe ñHêïeì ‘êsêÿD+>± j·T÷s¡|ü⁄˝À
EM
jÓTìï $|üy¢ ê\T e∫ÃqqT ‘·q Á|ü‘´˚ ø£ e´øÏ‘Ô «· eTTqT ì\T|ü⁄≈£îqï dæ«≥®sT¡ ˝≤´+&ÉTqT
#·÷ô|{Ï‹º ì. ÁbòÕqT‡, Ç≥©, »s¡à˙ Á|ü»\T ˇø£]øÏ $s¡T<äeΔ TT>± H=ø£sT¡ |òTü Às¡jT· T<äeΔ TT
#˚jT· T#·Tqï|üŒ{ÏøÏ Áô|+ò #Y, Ç{≤*j·THé, »s¡à˙ uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\‘√ ø£\dæ j·TTqï
©
dæ«≥®sT¡ ˝≤´+&ÉTqT jÓTes¡÷ ø£~*+#·C≤\˝Ò<ìä , ˇπø |ü‘êø£+, ˇπøuÛ≤wü, ˇπø Hêj·T≈£î&ÉH˚

(»s¡à˙ ìj·T+‘· Væ≤≥¢sT¡ #˚ùd) ìHê<ë\≈£î dæ«≥®sT¡ ˝≤´+&ÉT˝Àì »s¡àHéu≤Û wü e÷{≤¢&TÉ yês¡T
j˚Te÷Á‘·+ Á|üu≤Û $‘·T\T ø±˝Ò<ìä #Ó|Œæ ‹ì. <ëìô|’ ªMTs¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+≈£L&É
n<˚$<Ûeä TT>± qT+&É>\∑ <äì |üPN sTTe«>∑\sê?μ nì ôV≤’ <äØ>±s¡T Á|ü•ï+∫]. ªe´≈£î\Ô T
mes¡T>∑÷&É á˝≤+{Ï |üPN sTTe«C≤\s¡T— á sêheTT˝À qT+&ÉT XÊ+‹, kÂuÛ≤>∑éTT`
á s¬ +&˚ ñ‘·eÔ TyÓTqÆ |üPN\T>± qT+&ÉC≤\T‘êμj·Tì H˚qT >∑{>ºÏ ± #Ó|Œæ ‹ì. Ç+‘·{‘Ï √
ÄHê{Ï e÷ dü+uÛ≤wüD eTT–ôdqT.

Ä ‘·sT¡ yê‘· á n+XÊ\ô|q’ H˚ ôV≤’ <äØ>±s¡T, ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , õ. sêe÷#ê],
$Hêj·Tø£sêe⁄ $<ë´\+ø±sY>±s¡\‘√ #·]Ã+∫ ‘·eT ]b˛s¡Tº ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄≈£î
düeT]Œ+#·Tø=Hêïs¡≥. Ä ]b˛s¡Tôº |q’ H˚ ìC≤+ ‘·q ù|w”eT+Á‹ ø±õ+ j·÷sY »+>¥‘√H˚
ø±ø£ ôV≤’ <äØ>±s¡T e÷‘√ »]|æq #·sÃ¡ ˝À Vü‰»s¡T+&çq Hê´j·TXÊK eT+Á‹ nãT›˝Ÿ
nJCŸ>±]ì, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>∑TqT ≈£L&É
ÄVü‰«ì+∫ Ms¡+<ä]‘√ #·sÃ¡ \T kÕ–+∫Hê&É≥. Äs√E Ms¡+<äsT¡ ‘Ó*|æq n_ÛÁbÕj·÷\T
j˚T$<Û+ä >± qT+&çqy√ }Væ≤+#·C≤\T‘êeTT. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ >∑T]+∫ y˚sT¡ >±
#Ó|Œü e\dæq nedüsy¡ T˚ ˝Ò<Tä ! Çø£ Hê´j·TXÊU≤e÷‘·T´\T : yês¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh
eT+Á‹ eT+&É* düuÛÑT´&ÉT>± ìj·T$T+|üã&Éø£eTT+<äT, ;Vü‰s¡T sêh eTTdæ¢+ ©>∑T
n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± ©>∑T sê»ø°j÷· \˝À Ä]‘˚]qyê&Éì ˝À>∑&É #Ó|Œæ q~ #ê\qT≈£î+{≤qT!!
KS
Ms¡+‘ê ‘Ó*j·TCÒjT· T n_ÛÁbÕj·÷\qT $qT≥≈£î Á|üuTÑÛ e⁄>±s¡T ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>¥qT
|æ*|æ+#·Tø=ì, Ä eTT>∑TsZ T¡ Á‹eT÷s¡T\Ô eTTKe#·Hê\qT $qTeTì ÄC≤„|dæ ÷ü ,Ô ª˙e⁄
O
Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\qT qeTTà‘êe⁄. ˙e⁄ ñ‘·Ô ne÷j·T≈£î&Ée⁄μ nì ø£e÷˝Ÿ j·÷sY
BO
»+>¥ ≈ £ î uÀ~Û d ü ÷ Ô , u≤>± ÄÁ>∑ V ü ‰ ìøÏ e∫ÃHês¡ ≥ . ‘· T <ä ≈ £ î |ò ü * ‘· y ˚ T eTq>±
Væ≤+<ä÷Hêj·T≈£î\T, sê»Á<√VüQ\˙, ‘·q sê»éTTqT n|üV≤ü ]+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T
O
#˚jT· T#·THêïs¡˙, ìC≤+ ‘·q X¯ãC› ≤\eTT˝ÀqTqï ‹≥¢es¡¸+ ≈£î]|æ+∫Hê&É≥. Bì‘√

ø£e÷˝Ÿ j·÷sY »+>¥ |üP]Ô>± ìs¡T‘ê‡Vü≤eTT#Ó+~, ‘·q uÛeÑ HêìøÏ eTeTTà\ q+<ä]ì
C
|æ*|æ+#·Tø=ì, »]–q ø£<j ä∏ T· +‘·jT· T $ì|æ+#ÓqT. á sêh uÛ$Ñ wü´‘·TÔ j˚T$T u≤>±˝Ò<ìä ,
ES
Äj·Tq #ê˝≤ u≤<Û|ä &ü qÓ T. Ç+‘·{‘Ï √ Ä eéVü‰s¡eT+‘·jT· T n+‘·yTÓ T+~q~.

EM
sêJdü+uÛ≤wüD\ yÓ|’ \üò ´+

ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»ø°j÷· ˝À¢ |üs√ø£+å >± ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ <ë«sê ø±ì ˝Òø£
Á|ü‘´· ø£+å >± ìC≤+Á|üuTÑÛ e⁄‘√ >±ì sêJ dü+uÛ≤wüD\≈£î kÕúq+ ˝Ò<ìä ‘˚*b˛sTT+~.
©
Ç~ m+<ä]ø√ dü+‘·è|æÔ ø£*–+∫j·TT+≥T+~. Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T,¢ Á|ü<ëÛ Hêe÷‘·T´\T,

yê] eT+Á‹es¡dZ uü TÑÛ ´\T, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î\T, Ms¡+‘ê ‘·è|æ|Ô &ü ç j·TT+{≤s¡T.
bÕ|ü+ Á|ü<ëÛ Hêe÷‘·T´\T Ç+ø± ø=+‘·ø±\eTT ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ‘·eT |ü<$ä ì n\+ø£]+∫
j·TT+{≤eTì uÛ≤$+∫HêπsyÓ÷ø±ì, Ä ‘·sT¡ yê‘· ø=ìï e÷düeTT\πø yês¡T ‘·eT |ü<$ä øÏ
dü«dæÔ #Ó|Œü e\dæ edüT+Ô <äì yê]øÏ ‘Ó*j·T<äT.
á sêJ dü+uÛ≤wüD\T $|ò\ü eTTø±e≥+ e\q e÷˝À ø=+<äsT¡ ìsêX¯#+Ó ~
j·TT+{≤s¡T. ø±ì yÓTT‘·+Ô ô|’ y˚TeT+<äse¡ TT j˚T~ »]–Hê eT+∫πø »s¡T>∑T‘·T+<äì,

sTT+<äT˝ÀH˚ sêh ÁX‚jT· düT‡ ñ+&Ée#·TÃqì ‘·è|æ|Ô &ü Ü¶eTT. $T‘·yê<ä sê»ø°j÷· \≈£î
kÕúqeTT ˝Ò<ìä , Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düV‰ü j·Tìsêø£sD¡ eTT˝ÀH˚ sê»ø°jT· $eTTøÏÔ j·TTqï<äH˚
n_ÛÁbÕj·TeTTq≈£î e#˚ÃdæHêeTT. ø±ì e÷ $T‘·yê<äT˝À¢ jÓTes¡T≈£L&É Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√
düV‰ü j·Tìsêø£sD¡ eTT #˚jT· &ÜìøÏ dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT#˚dæ C…\’ T≈£î yÓfi&¢¯ ÜìøÏ dæ<+Δä ø±ø£b˛sTT].
e÷˝À m≈£îÿe Hê´j·Tyê<äT˝Ò ñ+&ç]. M¬ses¡TqT ‘·eT‘·eT Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \qTã{Ïº
‘·eT eè‹Ôì e<ä\T≥≈£î dü+dæ<Tä \Δ T ø±ø£b˛sTT]. H˚qT≈£L&É |üÁ‹ø± s¡#q· øπ ÁbÕeTTK´+
sTT∫ÃHêqT. |üÁ‹ø± s¡#·q<ë«s¡ Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\qT u≤>± $eT]Ù+∫ <˚X¯ùde
#˚j·TC≤\T‘êqì q$Tà‹ì. á $<ÛäeTT>± y˚TeTT mes¡eTT≈£L&É Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√
düV‰ü j·Tìsêø£sD¡ eTTq≈£î dü+dæ<Tä \Δ eTT ø±ø£b˛sTT‹$T.ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
ô|{Ïqº ìùw<Ûë»„\ düeTdü´ô|q’ e´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT »]|æ ìs¡“+<Ûeä TT˝À qT+#·ã&çq
KS
kÕ«MT sêe÷q+<ä rs¡ú 1941 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü &çôd+ãs¡T HÓ\˝À e<ä\ã&ç].
ªs¡jT· ´‘Yμ ~q |üÁ‹ø£>± e÷s¡T≥
O
BO
ø=+<äsT¡ $TÁ‘·T\T ªs¡jT· ´‘Yμ yês¡ |üÁ‹ø£qT ~q |üÁ‹ø£>± e÷s¡Ã{≤ìøÏ qqTï
Áb˛‘·‡Væ≤+∫]. H˚qT sTT+<äT≈£î dæ<|Δä &ü ‹ç ì. á$<Û+ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+∫qyê]˝À lm˝Ÿ.
O
mHé. >∑T|üÔ (Ms¡T ø=~›ø±\+ ÁøÏ+<ä≥H˚ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´<ä]Ù |ü<$ä qT+&ç
C
]f…sÆ T¡ nsTTHês¡T) ˝Àø˘duü ÑÛ düuTÑÛ ´&ÉT>±qTqï l Vü≤]X¯Ã+Á<ä ôV≤&Ü, #ê˝≤ eTTKT´\T.

ES
M] Á|üjT· ‘êï\ |ò*ü ‘·+>± ªªs¡jT· ´‘Y *$Tf…&é ø£+ô|˙μμ j·Tì ˇø£{Ï kÕú|+æ ∫‹$T.
sêC≤ |üHêï˝≤˝Ÿ |”‹,Ô sêC≤ sêe÷<˚esêe⁄ (eq|ü])Ô Ms¡TuÛj Ñ T· T\T u≤>± ô|≥Tºã&çô|{Ï]º .
yês¡ |üÁ‹ø£ s¡jT· ´‘Y $<ÛëqeTTqT yÓT#·TÃø=qïyê]˝À jÓT+<äs√ á ø£+ô|˙ yê{≤\T
EM
rdüTø=ì]. düˆˆ l ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç,¶ õ. sêe÷#ê],

ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄, sêC≤ãVü≤<äT›s¡T y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç¶ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ø£+ô|˙
©
&Ó’¬sø£ºs¡T\T>± jÓTqTïø√ã&ç]. H˚qT y˚TH˚õ+>∑T m&ç≥s¡T>± ìj·T$T+|üã&ç‹ì.

á |ü<$ä ìã{Ïº H˚qT≈£L&É ˇø£ &Ós¬’ ø£sº T¡ >± qT+&˚yê&çì. s¡jT· ´‘Y ~q|üÁ‹ø£ eTTÁ~+#·&ÜìøÏ
Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹ bı+~‹ì. HÓ\≈£î eT÷&ÉTe+<ä\ s¡÷bÕj·T\T J‘·+ ø£+ô|˙qT+&ç
|ü⁄#·TÃø=H˚yê&çì. dü+bÕ<äøj ° T· yÓTqÆ ùd«#·Ã¤ Hê≈£î |üP]Ô>± qT+&˚~. ø£+ô|˙ &Ós¬’ ø£sº T¡
˝…es¬ q’ ø±ì ˝Òø£ yê{≤<ës¡T\Tø±ì Ä ùd«#·Ã˝¤ À CÀø£´+ ø£*+Z #·Tø=H˚yês¡T ø±s¡T.
y˚TH˚»sY>± l ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT ìj·T$T+|üã&ç]. l _+<äT ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh yÓTT<ä{Ï Á|üC≤ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À1952 qT+&ç 1956 es¡≈î£ , ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄

eT+Á‹ eT+&É*˝À düuTÑÛ ´&ÉT>∑ qT+&ÓqT. düTÄs¡T 5 dü+e‘·‡sê\T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh
¨+ $Tìdüsº T¡ >∑, ‘·eT |ü<$ä ì jÓT+‘√ düeTs¡‘ú ‘· √ ìs¡«Væ≤+∫].
l ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT
l _+<äT, Hê+<˚&TÉ õ˝≤¢ yêdüeÔ ⁄´\T. Äj·Tq ø=+‘·ø±\eTT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT>±
qT+&ç, ‘·sT¡ yê‘· Hê´j·Tyê~>∑ |üì#˚jT· T#·T+&ç]. Ä ø±\eTTqT+&ç H˚qT, _+<äT>±]ì
u≤>± >∑Ts¬ sÔ T¡ >∑T<äTqT. yêeTq Hêj·Tø˘, øπ X¯esêe⁄>±s¡\#˚ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq Á|üC≤
J$‘·eTT˝À uÛ≤>∑eTT rdüT≈£î+≥÷ _+<äT>±s¡T u≤>± nqTuÛeÑ eTT dü+bÕ~+∫Hês¡T.
yês¡T dü«uÛ≤eeTTqTã{Ïº n+<ä]‘√ ø£\dæyTÓ \dæ ñ+{≤s¡T. 1941e dü+e‘·‡s¡eTT˝À
eTVü‰sêh |ü]wü‘T· Ô n<Û´ä ≈£îå &ÉT l ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , _+<äT>±]ì |ü]wü‘T· Ô ø±s¡´<ä]Ù>±
KS
ìj·T$T+∫Hês¡T. l yÓ<’ ´ä ≈£î _+<äT>±]ô|q’ $XÊ«düeTT+&˚~. n<˚ rs¡Tq _+<äT>±s¡T
kÕ«$T sêe÷q+<ä rs¡ú Ä+‘·s+¡ –≈£î\T. |üse¡ T $XÊ«dübÕÁ‘·T\T. _+<äT>±s¡T s¡jT· ´‘Y
O
y˚TH˚»s¡T>∑ 1941 qT+&ç 1945 es¡≈î£ |üì#˚dHæ ês¡T. 1945e dü+e‘·‡s¡eTT\T yê]
BO
uÛ≤s¡´ eTs¡D≤q+‘·se¡ TT s¡jT· ´‘Y y˚TH˚»s¡T|üì e<ä\Tø=ì, ùd≥º T ø±+Á¬>düT sê»ø°j÷· \˝À
ìeT>∑Tï˝…’Hês¡T.
O
s¡jT· ´‘Y |üÁ‹ø± ìs¡«Vü≤D˝À ø=+<äsT¡ Hê $TÁ‘·T\T

C
nøöÿ+f…+≥T>± jÓT˝≤¢ Á|ü>&∑ É Hêsêj·TDsêe⁄>±s¡T, Ä&ç≥sY>± l $. øπ . <Û>πä

ES
ìj·T$T+|üã&ç]. Ms¡+<äs¡T s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£ ùdeqT, <˚X¯ùde>± uÛ≤$+∫. ‘·eT

neT÷\ýÓTqÆ düeTj·TeTT, X¯øqÔÏ +‘·jT· T düeT]Œ+∫Hês¡T.
EM
Ç<˚$<Û+ä >± Hê≈£î düV‰ü j·T|ü&{É ≤ìøÏ ø=+<äsT¡ j·TTe≈£î\T eTT+<äT≈£îe∫Ã HêeTø£
Á|ü‹|ò\ü eTTô|q’ düuŸ`m&ç≥s¡T>¢ ± |üì#˚jT· T≥≈£î n+^ø£]+∫]. düs«¡ l _. lìyêdüsêe⁄,
©
j·T+. >√bÕ\øÏwüHésêe⁄, ¬ø.$.m˝Ÿ. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄, »˝≤\TB›Hé`Ms¡T q\T>∑Ts¡T`

düuŸ`m&ç≥s¡T u≤<Û´ä ‘·\T ìs¡«Væ≤+#Ó&yç ês¡T. lìyêdüsêe⁄, »˝≤\TB›H>é ±s¡T¢ ãVüQX¯'
1945˝À ˇø£ ñs¡÷› yês¡|üÁ‹ø£ Äs¡+_Û+∫, s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø£‘√ ‘·eT dü+ã+<ÛäeTT
#ê*+#·Tø=ì]. <ë<ë|ü⁄ Ä<˚ø±\eTT˝À nqT≈£î+{≤qT, >√bÕ\øÏwüHésêe⁄>±s¡T
‘·Vü≤d”˝Ÿ<ës¡T>± mqTïø√ã&ç]. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±s¡T Hê´j·Tyê~>± ‘·eTeè‹Ôì
Äs¡+_Û+#·<\ä ∫]. n+<äTe\q Ms¡TuÛj Ñ T· T\T ≈£L&É s¡jT· ´‘Y |üÁ‹ø£˝Àì ‘·eT |ü<eä ⁄\qT
$s¡$T+#·Tø=ì] [Ç|ü&ÉT lìyêdüsêe⁄, »˝≤\TB›Hé >±s¡\T eékÕj·TeTT
#˚jT· T#·THêïs¡T. >√bÕ\øÏwHü sé êe⁄>±s¡T õ˝≤¢ s¬ $q÷´ Ä|òd” sü T¡ |ü<$ä ô|q’ ñHêïs¡T.

qs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±s¡T düãT»&ç®>±H√ õ˝≤¢ »&ç®>±H√ á eT<Ûä´H˚ ‘·eT |ü<ä$ì
$]eT+#·T≈£îHêïs¡ì ‘Ó*dæq~].
C≤rj·T $ø±düeTT ø=s¡øπ ªªs¡jT· ´‘Yμμ
yÓTT‘·+Ô ô|q’ Ms¡+<ä] düV‰ü j·TeTT‘√ 1941 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü pHé HÓ\ 26 e
‘êØKTqT+∫ s¡jT· ´‘Y ~q|üÁ‹ø£ eTTÁ~+#·≥eTT Äs¡+_Û+∫‹ì. á ~q|üÁ‹ø£ bÕ*d”
>∑T]+∫ sTT+‘·es¡≈£î s¡j·T´‘Y yês¡|üÁ‹ø£ ne\+_+∫q bÕ*d”øÏ nqT>∑TDeTT>±
qT+&ÉTqì Á|üø{£ +Ï ∫‹ì. @˝≤+{Ï uÛj Ñ T· eTT, ÄX¯≈î£ , Á|ü˝ÀuÛ≤ìøÏ ˝Àã&Éø£ ìC≤ì»eTT\T
Á|ü»\≈£î ‘Ó\T|ü⁄≥j˚T e÷ $~ÛjT· ì yÓ\&¢ +ç ∫‹ì. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT n$uÛ≤´»yÓTqÆ <äì,
n+<äT˝À ìedæ+#·T Á|ü»\+<ä] ˇπø C≤‹j·TqT eT÷\dü÷Á‘ê\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· T+&ÉT
KS
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘Y dü«|üïeTT #·÷ùdyês¡\˝À y˚TeTT ≈£L&É ˇø£se¡ Tì, n{Ïº kÕ«‘·+Á‘·´
kÕ<Ûqä ø¬ ’ Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTTqT ø£*+Z #·T≥≈£î ø£èwæ #˚ôd<äeTì Á|üø{£ +Ï ∫‹ì. Á|üC≤kÕ«eT´
O
$<ÛëqeTT˝ÀH˚ j˚T˝≤{Ï ≈£î\eT‘· uÛÒ<ë\T ˝Ò≈£î+&É n+<ä]øÏ düe÷qeTT>±
BO
Vü≤≈£îÿ\T+{≤j·Tì, n+<äsT¡ ùd«#·Ã>¤ ± J$‘·eTT >∑&TÉ |üC≤\T‘ês¡H˚ Hê <äè&Û$É XÊ«düeTTqT
Á|üø{£ +Ï #·T#·÷, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À #ê]Á‘·ø+£ >± j˚Ts¡Œ&çq sê»ø°jT· j·T÷ì{Ÿ (Units)
O
\‘√ ø£\dæj·TTqï ˇø£ dü+j·TTø£Ô uÛ≤s¡‘Y j˚Ts¡Œ&ÉT≥≈£î y˚TeTT <√Vü≤<ä$T#ÓÃ<äeTì,

Ä sê»ø°j·T j·T÷ì≥T\≈£î Ä+‘·s¡+–ø£ kÕ«‘·+Á‘·´ eTT+&Ée\j·TTqìø√s¡T≥ MT
C
$<ÛëqeTì Á|üø≥£ q >±$+∫‹ì. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä+‘·s+¡ –ø£ düeTdü´\ >∑T]+∫
ES
#·]Ãdü÷Ô, sêheTT˝À, Á|üC≤kÕ«eTéTTe\¢H˚ Á|ü»\+<ä] dü+πøåeTeTTqï<äì, n|ü&˚

sêheTT˝Àì Á|ü‹e´øÏÔ ùd«#·Ã>¤ ± XÊ«dü rdüTø√C≤\T‘ê&Éì e÷ $XÊ«düeTTqT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷,
EM
Á|üC≤kÕ«eTéTT, ˝ÖøÏø£ sêheTTq¬ø’ »s¡T>∑T Á|üj·T‘êï\T dü|òü\+ ø±e&ÜìøÏ

Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTT dæ<|Δä sü #¡ T· ≥j˚T e÷ $~Û>± qT+&ÉTqì Á|üø{£ +Ï ∫‹ì.
©
s¡jT· ´‘Y ~q|üÁ‹ø£ 1941 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü pHé qT+&ç 1947 e dü+e‘·‡s¡eTT

nø√ºãs¡Tes¡≈î£ ‘·q á $<ÛëqeTTq≈£î ø£≥Tºã&çjT· T+&ÓqT. áø±\eTT˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
sê»ø°j÷· \˝À>±ì, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh sê»ø°j÷· \˝À>±ì ñ<ä“$¤ +#·T#·Tqï düeTdü´\
dü + <ä s ¡ “ ¤ e TT˝À s¡ j · T ´‘Y ª‘· ÷ `#· μ ‘· | ü Œ ø£ ìs¡ “ ¤ j · T +>±, ìs=àVü ≤ e÷≥+>±
‘·q$<ÛëHêqTkÕs¡eTT eéVü≤]+#·T#·T+&ÓqT. yÓTT‘·Ô+ô|’ s¡j·T´‘Y uÛ≤s¡‘· ø±+Á¬>düT
$<ÛëqeTTqT ã\|üs¡#ÓqT. ‘·T<ä≈£î 1947 nø√ºãs¡T HÓ\˝À Á|üuÛÑT‘·«eTT#˚ |üÁ‹ø£
Ä|æyj ˚ T· ã&ÓqT. ø±ì, á ˇ&ç<=&ÉT≈£î\ Äs¡Tdü+e‘·‡sê\ ø±\eTT˝À jÓTqï&ÉT ≈£L&É
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚ sTT‘·s$¡ <Ûeä TT˝…q’ ìs¡“+<Ûeä TT\T yÓ÷|ü≥+ ˝Òø£ n*œ‘·eTT>± u≤<Û\ä T

ø£*–+#·&eÉ TT »s¡T>∑˝<Ò Tä . s√Es√E≈£î $»è+_Û+#·T#·Tqï s¡C≤ø±s¡T\T s¡jT· ´‘Y |üÁ‹ø£
Ä|òd” Tü ô|’ <ë&ç#j ˚ T· ≥+>±ì eTTÁ<äDXÊ\ô|q’ j˚T˝≤{Ï <äT+&É>e∑ TT\Tø±ì »s¡T|ü˝<Ò Tä .
H˚qT yês¡|Áü ‹ø£qT ~q|üÁ‹ø£>± e÷s¡Ã<ä\∫q á ø±\eTT n+‘· nqT≈£L\yÓTqÆ ~
ø±<äT. |üÁ‹ø£\T Á|ü#·T]+#·T ø±–‘·+ <Ûäs¡ 1941 e dü+e‘·‡s¡+ Hê{Ïπø #ê˝≤
ô|]–b˛sTTq~. j·TT<ëΔs+¡ uÛeÑ TT ø±e{≤ìøÏ ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT |üPs¡«|ü⁄<Ûsä ‘¡ √ b˛*Ã#·÷ùdÔ
1941e dü+e‘·‡s¡eTT˝À á ø±–‘·+ <Ûsä ¡ ◊<äTs¬ ≥T¢ ô|]–q~. n<˚ø±ø£ j·TT<äøΔ ±\eTT˝À
yês¡\Ô ô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê] ªôdHê‡sYμ ≈£L&É ø=+‘· u≤<Ûëø£s+¡ >± qT+&˚~. á nìï
ø±s¡D≤\e\¢ dü+bÕ<ä≈î£ \T, $˝ÒKs¡T\T, yêsêÔ j˚T»˙‡ Á|ü‹ì<ÛTä \T ‘·eT~ ˇø£ dü+|òTü eTT
ô|≥Tºø=qT≥≈£î j˚Tø£eTsTT]. ø±ì dü+|òü÷<Ûä´≈£åîì >∑T]+∫ j˚Tø£‘·«+ ø£qã&É˝Ò<äT.
KS
nø£ÿ&Ée÷Á‘·eTT uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·Ty˚T j·TT+&ÓqT. ø±e⁄qø=+<äsT¡ , eTTK´+>± $˝ÒKs¡T\T,
yêsêÔ j˚TC…˙‡\ Á|ü‹ì<ÛTä \T, sêJ nuÛ´Ñ ]ú>∑ Hê ù|s¡T dü÷∫+∫]. H˚qT ôV≤’ <äsêu≤<äT
O
sêh |üÁ‹ø± s¡#·sTT‘·\ dü+|òü÷<Ûä´≈£åî&ÉT>± j˚Tø£Áê+>± jÓTqTïø√ã&ç‹ì.
BO
Á|ü<ëÛ Hêe÷‘·T´\T düsY nø£“sY ôV≤’ <äØ, ‘·eT |ü<$ä $s¡$T+#·Tø=ì >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ,
sê»Á|ü‹ì~Û jÓTTø£ÿ bÕ\ø£d+ü |òTü düuTÑÛ ´&ÉT>± ôV≤’ <äsêu≤<äTqT+∫ yÓ[b¢ ˛ø£eTT+<äT Ä>∑dTü º
HÓ\˝À e÷ dü+|òTü + ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT >±$+#·T≥≈£î n+^ø£]+∫].
O
ôV≤’ <äØ>±s¡T Ä>∑dTü º 25 e ‘êØKTq |üÁ‹ø± s¡#s· TT‘·\ dü+|òTü + ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT

C
»s¡T|ü⁄‘·÷, ‘·q≈£î m+‘√ ø±\eTTqT+&ç |üÁ‹ø±s¡#·sTT‘·\‘√ ø£\TdüTø√yê˝…qH˚

ES
≈£î‘·÷Vü≤\eTT+&Óqìj·TT ø±ì ø=ìï ø±s¡D≤+‘·sê\e\q Ä\dü´+»]–q<äì ‘·q

|üPs¡«|ü⁄, qMq u≤<Ûä´‘·\ã{Ïº |üÁ‹ø± s¡#·sTT‘·\‘√ ‘·q≈£î düìïVæ≤‘· dü+ã+<ÛäeTT
EM
>∑\<äì, n+<äTe\q sTTø£ÿ&çqT+∫ yÓfi¢‚ düeTj·÷q |üÁ‹ø±s¡#s· TT‘·\‘√ ø£\TdüTø=qT≥≈£î

á dü+|òTü ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT #˚jT· T≥≈£î n+^ø£]+∫‹qì qT&ç$].
©
Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTTqT düèwæº+∫, Á|ü»\ ÁbÕ‹ì<ÛäéTT eVæ≤+#˚ >=|üŒ u≤<Ûä´‘·

|üÁ‹ø£\ô|’ qTqï<äH˚ $wüjT· eTT düŒw”øº ]£ dü÷Ô kÕúìø£ |üÁ‹ø£\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ Hê´j·TyÓTqÆ
$eTs¡Ù\qT düV≤æ +#·≥y˚T ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTì ôV≤’ <äØ>±s¡T Á|üø{£ +Ï ∫]. ø±ì
sêh |ü⁄Hê<äT\H˚ ø£<*ä +∫ Hê´j·TdüeTà‘·+>± kÕú|+æ #·ã&çq Á|üuTÑÛ ‘·« eédüHú ˚ ‘ês¡Te÷s¡T
#˚dæ, á sêheTT˝À ìedæ+#·T _Ûqï_Ûqï esêZ\˝À>∑\ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\qT
uÛÑ+>∑|üs¡∫ ≈£î\eT‘· uÛÒ<ë\T ø£*–+#·T |üÁ‹ø£\qT e÷Á‘·eTT Á|üuÛÑT‘·«eTT
düV≤æ +#·C≤\<äì, Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëqeTTqT e´ø£|Ô sü ∫¡ ]. ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«eTT,
|üÁ‹ø£\eT<Û´ä eT+∫ dü+ã+<Ûë\T >∑\eì, n+<äTe\¢H˚ nìï $wüj÷· \˝À |üÁ‹ø£\‘√

düV≤ü ø£]+#·T≥≈£î ‘·>T∑ kÂø£s´¡ eTT\T ø£*–+#˚ ñ<˚X› e¯ TT‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ªªMT dü+|òTü eTTqT
ˇ|ü≈£îqïμμ<äì, á dü+|òTü eTT ˇø£ eT+∫ Á>∑+<∏ë\j·TeTTqT kÕú|+æ #·Tø=qT≥≈£î ìC≤+
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT 5000 s¡÷bÕj·T\ <Ûqä düV‰ü j·TeTT #˚jT· T≥≈£î n+^ø£]+∫q<äì ôV≤’ <äØ>±s¡T
Á|üø£{Ï+∫].
j·TT<äΔø±\eTT˝À yêsêÔ|üÁ‹ø£\T n#·TÃy˚j·Tã&ÉT ø±–‘·eTT <Ûäs¡ s√E≈£îs√E
ô|s¡T>∑T#·T+&ÉT≥e\q yêsêÔ|üÁ‹ø£\T jÓT<äTs¡Tø=+≥Tqï ø£cÕº\>∑T]+∫ |üÁ‹ø£\
ÁbÕ‹ì<Û´ä eTTô|q’ sTT+‘·es¡øπ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T ]j·÷j·Tr <Ûsä ô¡ |q’ ø±–‘·+ düs|¡ süò ê
#˚ùd j˚TsêŒ≥T #˚dj æ T· T+&ç]. á dü+|òTü + ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡e düeTj·÷q ôV≤’ <äØ>±s¡T,
ø±–‘·|⁄ü <Ûsä ¡ s√E≈£îs√E ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥eTT, düs|¡ süò ê ø±e≥eTT≈£L&É ‘·>T∑ ≥Z e\q
KS
|üÁ‹ø£\ ôdE ’ , ù|J\T |ü]$T‹˝À qT+&˚ j˚TsêŒ≥T #˚d,æ j·TT<ëΔs+¡ uÛeÑ TT ø±e{≤ìøÏ
ˇø£ dü+e‘·‡s¡|⁄ü |üPs¡«|ü⁄ <Ûsä ø¡ q£ ï s¬ +&ÉTs¬ ≥¢ <Ûsä ô¡ |q’ yêsêÔ|Áü ‹ø£\≈£î á ø±–‘·eTT
O
düs|¡ süò ê #˚jT· T ñ<˚X› e¯ TTqï≥T¢ ‘Ó*|æ]. M] Á|üø≥£ q Á|üø±s¡eTT #ê˝≤ ø±\eTTes¡≈î£
BO
ø±–‘·|⁄ü düs|¡ süò ê »]–q~.
H˚qT á dü+|ò÷ü <Û´ä ≈£îå &ÉT>± jÓT≈£îÿeø±\eTT+&É˝<Ò Tä . s¬ +&Ée n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± 1942˝À
O
ªª|üj÷· +μμ nqT ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT U≤J nãT›˝Ÿ >∑bÕò s¡T>±s¡T jÓTqTïø√ã&ç].
U≤JkÕôV≤ãT Äj·Tq J$‘ê+‘·eTT C≤rj·Tyê~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üeTTK Hêj·T≈£î&ÉT eTÚ˝≤Hê
C
eTVü≤eTà<ä© dü+bÕ<äøj ° T· eTT eVæ≤+∫q ªVü≤+<äsT¡ μ› μ nqT ñs¡÷› |üÁ‹ø£˝À düV‰ü j·T
ES
dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT>∑ ÅfìÆ… +>¥ bı+~j·TT+&ÓqT (&Üø£sº T¡ nHékÕ], Vü≤ø°+ n»à˝ŸU≤Hé, eTÚ˝≤q
nãT˝Ÿ ø£˝≤+ nC≤<äT˝≤+{Ï Á|üeTTK ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\ yÓ+≥qT+&ç, U≤JkÕôV≤ãT,
EM
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·T düeTdü´\˝À bÕ˝§Zì j·TT+&Óqì ˝À>± ÁyêdæjT· T+{Ïì).

düsY nø£“sY sê»ø°jT· $|ò\ü ‘·
©
düsY nø£“sY 28e Ä>∑dTü º 1941 ‘˚Bq ‘·eT |ü<$ä $s¡$T+#·Tø=ì]. yê]kÕúH˚
#·‘êÔ] qyêãT ìj·T$T+|üã&ç]. düsY nø£“sY ‘·eT J$‘·ø±\eTT˝À jÓT≈£îÿeuÛ≤>∑eTT
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝ÀH˚ >∑&|ç Hæ ês¡T. Äj·Tq 36 dü+e‘·‡sê\T ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·« ùde˝À
>∑&|ç ]æ . yÓTT<ä≥ nøö+f…+{Ÿ »qs¡˝Ÿ>± ìj·T$T+|üã&ç, ‘·<Tä |ü] 16 dü+e‘·‡sê\T
Ä]úø£eT+Á‹>∑, 4 dü+e‘·‡sê\T eT+Á‹eT+&É* n<Ûä´≈£åî&ÉT>± ñqï‘· |ü<äe⁄\
q\+ø£]+∫j·TT+&ç]. ªôV≤’ <äsêu≤<äT e<ä*ô|{Ïº yÓfi&¢̄ eÉ TT Äj·Tq ÇcÕºqTkÕs¡eTT>∑
»]–q<ëμ nqT $wüjT· eTT nqTe÷HêdüŒ<äyT˚ . á e÷s¡TŒ Äj·Tq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚

˝À˝À|ü\ ìC≤+ Á|üuÛÑTeπsDT´\ nqTeT‹‘√ »]–j·TT+≥T+<äì Äs√E˝À¢ ø=ìï
n_Û»„esêZ\yês¡T uÛ≤$+∫j·TT+&ç]. düsY nø£“sY Ä]úø£eT+Á‹>∑ $»j·Te+‘·T&Éì
|æ+#·T≈£îHêï&ÉT. sêh Ä]úø£ eéVü‰sê\T j˚T˝≤{Ï ˇ&ç<=&ÉT≈£î\T ˝Ò≈î£ +&É düTdæsú e¡ TT>±
qT+&ÓqT. mqï&ÉT ˝À≥Tã&Ó≥® T Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&É˝<Ò Tä . Äj·Tq Vü≤j·÷eTT˝À jÓT|ü&ÉT
ì\Te ã&Óf® Ò ñ+&˚~. ø±ì ì\Te n+#·Hê\T #·÷|æ+#·T ñ<˚X› e¯ TT‘√ Á|üC≤_Ûeè~ΔøÏ
»s¡T>∑e\dæq ø±s¡´Áø£e÷\˝À Äj·Tq ˝ÀuÛ‘Ñ «· + eVæ≤+#·˝<Ò Tä . ì»+>± $#ê]+∫‘˚
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Á|ü»\ u≤>√>∑T\¬ø’ »s¡T>∑e\dæq ø±s¡´Áø£eTeTT\ìïj·TT á
s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\˝ÀH˚ #˚|≥ü ãº &çq$. $<ä´, Á|üC≤s√>∑éTT, eékÕj·TeTT, ˙{ÏbÕs¡T<ä\≈£î
dü+ã+~Û+∫q ÁbÕC…≈î£ \º ìsêàDeTT, |ü]ÁX¯eT\T, s¬ ˝’ «Ò ˝…q’ T\T, s√&ÉTs¶ y¡ êD≤ yÓTT<ä\>∑T
nìï s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£eTeTT\T »]–q$.
KS
ø±ì düsY Äø£“sY Á|ü<ëÛ Hêe÷‘·T´&ÉT>± sêh sê»ø°j÷· \˝À yÓ|’ \üò éTT bı+~Hê&ÉH˚
O
#Ó|Œü e\dæ j·TT+≥T+~. qπs+Á<ä eT+&É* kÕúsTT dü+|òTü ø£$T{° n<Û´ä ≈£îå &ÉT>∑ <˚oj·T
BO
sêC≤´\ sê»ø°j·÷\˝À uÛ≤>∑+ rdüT≈£îHêï&ÉT. <˚oj·T sêE\ dü+ã+<Ûë\T H˚s¡T>∑
Á_{Ïwt kÕs¡«uÛÖeTTì‘√H˚ ø£\eqT dæ<ëΔ+‘·eTTqT Á|üø{£ +Ï #·T≥˝À Äj·Tq nÁ>∑kÕúqeTT
eVæ≤+∫Hê&ÉT. düsY nø£“sY sêheT+Á‹eT+&É* düuTÑÛ ´&ÉT>±, 1929 qT+∫ 1931 es¡≈î£
O
\+&ÉHé |ü≥Dº eTT˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düu\ÑÛ ˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î

C
ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+∫, uÛ≤s¡‘· düe÷K´ $<ÛëqeTTqT ã\|üs∫¡ Hê&ÉT. 1935 e uÛ≤s¡‘·
ES
Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥eº TT n+^ø£]+#·≥eTT˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düV≤ü ø£]+∫Hê&ÉT. ‘·T<ä≈î£
1939˝À düe÷K´˝À Á|üyX˚ e¯ TT ø±e{≤ìøÏ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T |ü+|æq <äkÕÔyE ˚
EM
eTTkÕsTT<ë˝À dü÷∫+∫q wüs‘¡ T· \TèTTK´+>± ˇ|üŒ+<ë\e\q ø£*–q Vü≤≈£îÿ\T

(treaty rights)` <˚X¯ dü+s¡øDå£ , s¬ ˝’ «Ò \T, bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ yÓTT<ä\>∑T n+X¯eTT\
>∑T]+∫q$`ndü+‘·è|æÔø£s¡+>± qTHêïsTT ø±e⁄q n+^ø±s¡jÓ÷>∑ýÓTÆq$ ø±eì
©
|ü]wüÿ]+#·ã&ÓqT. 1935 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü uÛ≤s¡‘Á· |üuTÑÛ ‘·« #·≥eº TTqqTdü]+∫, s¡÷bı+~q

düe÷K´˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT #˚sC¡ ≤\<äì ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ sê»Á|ü‹ì~ÛøÏ ø£∫Ã‘·+>± ‘Ó*|æ].
Ä+‘·s¡+–ø£+>± düsY nø£“sY ˇø£ eT+∫ |ü]bÕ\≈£î&ÉT (Administrator) >±
qT+&ç j·TT+&Ée#·TÃqT. ø±ì Äj·TqqT eT+∫ sê»˙‹E„&ÉT (Statesman) nì
e÷Á‘·eTT nqC≤\eTT. Äj·Tq ø±\<Û√s¡DìÏ ‘Ó\TdüTø=qC≤\ø£ b˛sTTHê&ÉT. Á|ü»\Hê&ç
‘Ó\TdüTø=qC≤\˝Ò<äT. Äj·Tq sêheTTq+<äT Ä#·s¡D˝À ô|≥º<ä\#·T≈£îqï sê»ø°j·T
dü+düÿs¡D\T jÓTe]˙ ‘·è|æ|Ô sü #¡ C· ≤\˝Ò<Tä . n+<äsT¡ Ä dü+düÿs¡D\≈£î ìs√~Û+∫Hês¡T.

düsY nø£“sY n+<ä]ì dü+‘√wüô|≥º ‘·\∫Hê&ÉT! Äj·Tq sTT<˚ ñ‘·eÔ Tsê»´ <Í‘·´ #·‘T· s¡‘·
( Diplomacy) j· T ì uÛ ≤ $+∫j· T T+{≤&É T . ø±ì bÕ|ü + Äj· T q jÓ T e]˙
dü+‘√wüô|≥ºC≤\˝Ò<äT. ìC≤+ Äj·Tq‘√ ‘·è|æÔC…+~ dü+‘√wüeTT>± qT+&ÓHê nqT
$wüj·TeTT nqTe÷HêdüŒ<äeTT! Çø£ÿ&ç nMTs¡T¢, C≤^sê›s¡T¢ mes¡÷ dü+‘√wüø£s¡+>±
qT+&˚yês¡T ø±s¡T. Äs¡+uÛeÑ TT˝À >±+BÛ>±]‘√ Äj·Tq ùdïVü≤ dü+ã+<Ûë\T ñ+&˚$.
leT‹ düs√õ˙<˚$‘√ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±H˚ ùdïVü≤ dü+ã+<Ûeä TT ìs¡«Væ≤+#·T≈£î+≥÷ e∫ÃHê&ÉT.
ø±ì Äj·Tq sê»ø°jT· $<ÛëHê\≈£î $s¡T<ä+Δ >± ø±+Á¬>düTyês¡+<äsT¡ Ä+<√fi¯q »]bÕs¡T.
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé, ‘·<ë«s¡ eTTdæ¢+©>∑Tyês¡T, ôV’≤<äØ>±] sê»ø°j·÷\qT
e´‹πsøÏ+#ês¡T. düsY nø£“sY sê»´<Í‘·´ #·‘T· s¡‘· $|ò\ü yÓTqÆ ~.
KS
Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«eTT Äj·Tq‘√ ø=+‘·es¡≈£î ‘·è|æÔC…+~ j·TT+≥T+~. Á_{Ïwüß
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T düsY nø£“sY≈î£ Á|æM øöì‡\sY nqT ñ‘·eÔ T _s¡T<äTì∫Ã >ös¡$+∫].
O
düsY nø£“sY ôV≤’ <äsêu≤<äT qT+∫ yÓfió¯ ¢ düeTj·÷q Äj·Tq≈£î eTqXÊÙ+‹ ø£\T>∑e\j·TTqqT
BO
ñ<˚X› e¯ TT‘√ ìC≤+, Äj·Tq 36 dü+e‘·‡sê\ ùdeqT yÓT#·TÃ≈£î+≥÷ HÓ\≈£î 3000
s¡÷bÕj·T\ #=|üq ñ|üø±s¡ y˚‘q· eTT ˝Òø£ |æ+#Ûq· T Ç#·TÃ≥≈£î n+>∑ø]£ +#·T≥j˚Tø±ø£
` Äj·Tq 15 >∑Ts¡T eTqTeT\T, eTqTeTsê+Á&É≈î£ HÓ\≈£î 100 s¡÷bÕj·T\ #=|üq
O
eTq‡ãT, ôV≤’ <äØ>±s¡T ‘·eT Bs¡È ñ<√´>∑ø±\eTT˝À jÓTqï&ÉT ôd\e⁄ ô|≥º˝<Ò ìä , 50,000
C
s¡÷bÕj·T\ uÀqdüT sTTe«≥eTTq≈£î ÄC≤„|+æ ∫].

ES
düsY Äø£“sY ‘·q ñ<√´>∑ø±\eTT˝À ªª~˝Ÿ ≈£îcÕμμ j·TqT Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeq+˝À

qT+&˚yês¡T. ø±e⁄q yê]øÏ Ä uÛeÑ qeTT jÓT&É ˇø£ $<Ûyä TÓ qÆ Áù|eT ø£*–q<äì, düsY
EM
nø£“sY J$+∫q+‘·ø±\eTT ªª~˝Ÿ≈î£ cÕμμ Äj·Tq kÕ«BÛqeTT˝À qT+&ÉTqì≈£L&É ìC≤+

ÄC≤„|+æ ∫]. ø±ì düsY nø£“sY á dü‘êÿsê\‘√qT, ãVüAø£sD¡ \‘√qT jÓT≈£îÿeø±\eTT
˝≤uÛeÑ TT bı+<äC≤\ø£b˛sTT]. ôV≤’ <äsêu≤<äTqT+&ç yÓ[¢ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\ø£ dü+|òTü eTT˝À
©
düuTÑÛ ´&ÉT>∑ #˚]q ‘·sT¡ yê‘·, Äs¡T e÷düeTT\T≈£L&É <ë≥ø£eTT+<˚ Äj·Tq eTs¡D+Ï #ÓqT.
Äj·Tq eTs¡DeTTô|q’ >±+BÛ eTVü‰‘·Tà&ÉT ‘·q dü+‘ê|üeTT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, düsY nø£“sY
>=|üŒ $<ë«+düT&Éì, >=|üŒ y˚<ë+‹j·Tì, ˇø£ ñ‘·ÔeT eTTdæ¢+ nì Á|üø£{Ï+#ÓqT.
Äj·Tq _Ûqï _Ûqï eT‘ê\ n<Û´ä j·TqeTT #˚dHæ ê&Éì, Äj·Tq≈£î Væ≤+<ä÷eT‘·eTT˝À
sTTkÕ¢+ eT‘·eTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± j˚TB ø£q|ü&˝É <Ò ìä , >±+BÛJ ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTTqT
yÓ\&¢ +ç ∫]. >∑T+&ÉTã\¢ eTVü‰düuÑÛ ‘·sT¡ yê‘· \+&ÉHé qT+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ‹]–e#·TÃ
düeTj·÷q, >±+BÛJ, düsY nø£“sY ˇπø HÍø£˝À Á|üj·÷DeTT #˚dæHês¡≥. Á|ü‹s√E

kÕj·T+Á‘·eTT ÁbÕs¡qú düeTj·÷q düsY nø£“sY ‘·|Œü ø£ ÁbÕs¡qú ˝À uÛ≤>∑+ rdüT≈£îH˚yê&É≥.
‘·T<ä≈£î eTVü‰<˚e⁄ <˚XÊsTT‘√ uÛÑ>∑eBZ‘· XÀ¢ø±\≈£î, sTT‘·s¡ uÛÑ»q\≈£î ‘·s¡T®e÷
#˚sTT+#·T≈£îHêï&É≥. Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ ◊ø£eT‘·éTTq¬ø’ düsY nø£“sY >±+BÛJ‘√ ø£\dæ
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |üs´¡ ≥q >±$+#·T≥≈£î yê>±›q+ #˚dHæ ê&É≥. ø±ì ªªH˚qT uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À
ø±\Tô|≥º>±H˚ |ü≥Tºã&É≥+ e\¢ sTT~ kÕ<ÛäéTT ø±ø£b˛jÓTμμqì, eTVü‰‘·Tà&ÉT ‘·q
$#ês¡eTTqT Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
yÓTT‘·eÔ TTô|q’ düsY nø£“sY Væ≤+<äTe⁄\≈£î e´‹πsøÏ ø±&ÉT. Äj·Tq ns¡$+<ä |òTü Àwüß‘√
Á|üu≤Û $‘·T&Ó’ j·TT+&ÓqT. ‘·|Œü ø£ dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î ˇø£ |üsê´j·TyÓTqÆ bÕ+&û#ØÓ j·÷Á‘·
>±$+∫ ns¡$+<ä|Tüò Àwüß <äsÙ¡ q+ #˚dTü ≈£îH˚yê&ÉT. ø±ì Äj·Tq ne\+_+∫q sê»ø°jT·
KS
$<ÛëqeTTe\q ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Væ≤+<äTe⁄\T dü+‘√wü+>± qT+&ÉC≤\ø£b˛sTT].
Á|ü<ëÛ eT+Á‹>± #·‘êÔØ qyêãT
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eT+Á‹eT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± ôV≤’ <äØ>±] kÕúqeTTq #·‘êÔ]
BO
qyêãT düsY eTVü≤à<äT nVü≤eT<é düsT÷<éU≤Hé ìsTT$T+|üã&ç]. Ms¡T ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ
yêdüeÔ ⁄´\T. nø£ÿ&ç eTTdæ+¢ ©>∑T Á|üeTTK Hêj·T≈£î\T, nœ\uÛ≤s¡‘· eTTdæ+¢ ©>∑T øöì‡\T
O
düuTÑÛ ´\T>∑ ≈£L&É ñ+&˚yês¡T. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh eT+Á‹ eT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT>±
C
ìj·T$T+|üã&É>±H˚ eTTdæ+¢ ©>∑T øöì‡˝Ÿ düu´ÑÛ ‘·«eTTq≈£î sêJHêe÷ #˚jT· e\dæe∫Ãq~.

ES
Äj·Tq ôV≤’ <äsêu≤<äT e∫Ãq‘·sT¡ yê‘· m≈£îÿeø±\eTT <ë≥ø£eTT+<˚ Ä]úøe£ T+Á‹>±

>∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±s¡T ìj·T$T+|üã&ç]. n+‘·es¡≈£î Äj·Tq uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«
EM
dü∫yê\j·TeTT˝À j˚T<√ ˇø£XÊK ø±s¡´<ä]Ù>±H√, n<äq|ü⁄ ø±s¡´<ä]Ù>±H√ qT+&çHês¡T.

uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT $uÛõÑ +|üã&ç, bÕøÏkÕúHé j˚Ts¡Œ&É>±H˚ á >∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±πs bÕøÏkÕúHé
>∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ |ü<$ä ≈£L&É n\+ø£]+∫]. dü«uÛ≤eeTTqTã{Ïº >∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±s¡T
©
#ê\ >∑{eºÏ Tìwæ j·Tì Hê }Vü≤. ‘êqT nqï<˚ kÕ>∑e\j·TTqqTyê&ÉT. Äj·Tq eTTdæ+¢ ©>∑T
øöì‡˝Ÿ düuTÑÛ ´&ÉT>∑ qTqï #·‘êÔ] qyêãTø£qï, ;Vü‰s¡T Á|ü<X˚ Ÿ eTTdæ+¢ ©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT>∑
qTqï nãT›˝Ÿ nJuŸ>±]ø£qï m≈£îÿe ªbÕøÏkÕÔ˙μ nì #Ó|Œü e#·TÃqT.
;Vü‰s¡T eTTdæ+¢ ©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT>± qT+&ç ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Hê´j·TXÊK eT+Á‹>±
ìj·T$T+|üã&çq nãT›˝Ÿ nJCŸ>±s¡T j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± á |ü<$ä ì d”«ø£]+∫]. s¬ $q÷´,
b˛©düT eT+Á‹>± {≤düÿs¡T>±] bıõwüH˝é À ≈£L&É j˚Te÷Á‘·+ e÷s¡TŒ ˝Ò<Tä . Ms¡+<äsT¡
ˇø£yÓ’|ü⁄ Á_{Ïwüß kÕ«s¡ú Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&ÉT‘·÷, ¬s+&Ée yÓ’|ü⁄ eTTdæ¢+©>∑T

sê»ø°j÷· \≈£î nqT≈£L\+>± ‘·eT $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#·Tyês¡ì
Hê n_ÛÁbÕj·TeTT. #·‘êÔØ qyêãT dü«uÛ≤eTTeTTqTã{Ïº #ê\ kÂeTT´&ÉT. dü»q® T&ÉT,
ªdü>∑≥T eTìwæμ j·Tì|æ+#·T≈£îHêï&ÉT. ø±e⁄q Äj·Tq ‘·qeT+Á‹ eT+&É*˝Àì
eTT>∑TsZ T¡ ‘√{Ï düuTÑÛ ´\‘√ düT\uÛ+Ñ >± Á|üu≤Û $‘·T&ÉjT˚ ýê&ÉT. nF˝Ÿ »+>¥, eTVü≤Bj·÷sY
»+>¥, KTÁdü÷ »+>¥ nqT eTT>∑TsZ T¡ qyêãT\T ≈£L&É eT+Á‹eT+&É* düuTÑÛ ´\T>± qT+&ç].
Ms¡T eTT>∑TsZ T¡ ‘·eT Áø=‘·Ô n<Û´ä ≈£îå ìe˝… #ê\ dü»q® T\T. ø±ì Ms¡T ‘·eT Á|üu≤Û eeTTqT
ñ|üj÷Ó –+#·T dü«uÛ≤eeTT ø£\yês¡T ø±s¡T.
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHéyês¡T ªªôV’≤<äØ ø±\eTT <ë{Ïb˛sTTq~— eT+∫<Ó’qμμ<äì
dü+‘√wædü÷Ô, ªªnVü≤eT<é düsT÷<é (#·‘êÔ] qyêãT) ø±\eTT ªbÕeqμ yÓTÆq~>±
KS
<ë{Ïb˛e\j·TTμμqì ÁbÕ]ú+∫] (düsT÷<é nq>± bÕeqeTì ns¡eú TT). Ç‘ÓVÔ ‰ü <éyês¡T
ªbÕeqμyÓTqÆ ~>± #·‘êÔØ qyêãT ø±\eTT <ë≥{≤ìøÏ ˝À>∑&É ù|s=ÿqïyê] dæ<ëΔ+‘ê\qT,
O
ø√]ø£\qT, &çe÷+&ÉT\qT #·‘êÔ]>±] eTT+<äT ñ+∫]!
BO
eTTdæ+¢ eTTKT´\≈£î ìC≤+>±] ãVüQe÷Hê\T
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À #ê]Á‘·ø£eTT>± ªªqC…à »$Tj·T´‘Yμμ nqT ù|s¡T‘√
O
ìj·TeTs¡V≤æ ‘· |ü{≤˝≤\T (Irregular Forces) ñ+&˚$. ˇø£ |ü{≤\eTTq≈£î ãVü≤<ä÷s› T¡

C
j·÷sY »+>¥ e+X¯bÕs¡+|üs´¡ +>±e#·TÃ ª»y˚T<ësYμ nqT |ü<$ä ô|q’ qT+&˚yê&ÉT. Ä |ü<$ä øÏ
ES
dü+ã+~Û+∫q J‘·eTT HÓ\≈£î 500 s¡÷bÕj·T\T ñ+&˚~. Äj·Tq á HÓ\ J‘·+

bı+<äT≥j˚T >±ø£ á |ü<ä$øÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï >ös¡e ˝≤+#Û·Hê\T ≈£L&É
EM
ø£*–j·TT+&ÓqT. n+u≤]‘√ n\+ø£]+#·ã&çq @qT>∑T, bÕ\ø°, e÷´Hê, #Û·Á‘·eTT,

ã˝…e¢ TT, ãØÃ¤ ˝≤+{Ï$ Äj·Tq |ü{≤{À|üeTT˝À qT+&˚$.
ôV≤’ <äØ>±] ø±\eTT˝À n+^ø£]+#·ã&çq á ìj·TeTs¡V≤æ ‘· |ü{≤˝≤\ düØ«düT
©
s¡÷\T‡Á|üø±s¡+ jÓTes¡T≈£L&É »y˚T<ësY ˝≤+{Ï |ü<eä ⁄\ô|q’ qT+&ç, sê»ø°j÷· \˝À

uÛ≤>∑+ rdüTø=qT≥≈£î M\T ˝Ò<Tä . á ø±s¡D≤q ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ ‘·q »y˚T<ësY
|ü<$ä øÏ sêJHêe÷ ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\≈£î düeT]Œ+#·Tø=HÓqT. ìC≤+ á sêJHêe÷qT
s¡<Tä #› d˚ ÷ü Ô ªªy˚TeTT, e÷ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT u≤>± Ä˝À∫+∫ |üs´¡ ekÕqeTT ‘Ó\T|ü⁄q+‘·es¡≈î£ ,
Äj·Tq (ãVü≤<ä÷›s¡T j·÷sY »+>¥) ‘=+<äs¡|ü&Ée\dæq nedüs¡y˚T$T ˝Ò<äT.
e+X¯bÕs¡+|üs¡´+>± Äj·Tq nqTuÛÑ$+#·T#·Tqï >ös¡yê\ìïj·TT ás√E ˝≤>∑T
ø√yê˝…qqT ñ<˚›X¯eTT≈£L&É e÷≈£î j˚Te÷Á‘·eTT ˝Ò<äT. n‘·&ÉT ìdü‡+<˚Vü≤+>± e÷

ÁX‚j÷Ó _Û˝≤wæjT· ì, #ê\ <ä÷s¡+ <äèwæº ø£\yê&Éì, e÷≈£î ‘Ó\TdüTqTμμ n+≥÷ bòÕs¡d”
uÛ≤wü˝À Áyêdæq ˇø£ |òsü êàHé ˇø£ |üÁ‹ø£˝À Á|üø{£ +Ï |üã&ÓqT. Ç+‘·{‘Ï √ dü]|ü⁄#·TÃø=qø£
ìC≤+, ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥≈î£ eÁ»eTT\T #ÓøÿÏ q ø£MTE (wüsT¡ )º , >∑T+&û\T (ã≥qT\T)
sTT∫Ã >ös¡$+#ÓqT.
Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù>± eTÚ©« nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä©
|üì#˚ùdyês¡T. eTÚ©« kÕôV≤ãT Ç‘ÓVÔ ‰ü <é sê»ø°j÷· \˝À $T‘·yê~j·Tì #Ó|Œü e#·TÃqT.
eè‹Ô qqTdü]+∫ eø°\T ø±e≥+#˚, Äj·Tq Ç‘ÓVÔ ‰ü <é eéVü‰s¡eTT\qT ˇø£ eø°\T>±H˚
q&çù|yês¡T.
ìC≤+, á eTÚ©« kÕôV≤ãT≈£î≈£L&É <äsÙ¡ q$T∫Ã ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT\T, bòÕs¡d”
KS
uÛ≤wü˝À Áyêj·Tã&çq ˇø£ |òsü êàHé<ë«sê á$<Û+ä >± yÓ\&¢ +ç ∫]. ªªÇ‘·&TÉ eT+∫ e´øÏ‘Ô «· +
>∑\yê&ÉT. sTT‘·ìøÏ eT+∫ <ä÷s¡<èä wæ,º ãT~Δ, C≤„qeTT ≈£L&É>\∑ <äT. $yê<äÁ>∑dyÔü TÓ qÆ
O
düeTdü´\ >∑T]+∫ e÷‘√ #·]Ã+#·T dü+<äs“¡ e¤ TTq, Ç‘·&TÉ eT+∫ düeTs¡‘ú · >∑\yê&Éì
BO
y˚TeTT Á>∑V≤æ +∫‹$T. Ç‘·&TÉ Á|ü‹düeTdü´ ˝À‘·TbÕ‘·T\˝À ~– u≤>± Ä˝À∫+∫ ‘·q
n_ÛÁbÕj·TeTTqT ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉTμμ.
O
MTsY nø£“sY n©U≤Hé>±] $wüj·T+≈£L&É ìC≤+ Á|üuÛÑTeπsDT´\T ‘·eT

C
n_ÛÁbÕj·TeTTqT á $<Û+ä >± eéø£|Ô sü ∫¡ ]. ªªˇø£{Ï s¬ +&ÉT |üsê´j·TeTT\T sTT‘·&TÉ

ES
q»Øu≤>∑T (øÏ+>¥ø√Øƒ˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+) ≈£î e∫Ãj·TT+&ÓqT. y˚TeTT sTT‘·ì‘√

#·]Ã+∫HêeTT. Ç‘·&TÉ ‘·q es¡≈î£ ø=+‘· ‘Ó*dæqyê&˚qì y˚TeTT Á>∑V≤æ +∫‹$T. Á|üdTü ‘Ô ·
EM
<˚X|¯ ]ü dæ‘ú T· \ |ü]C≤„qeTT u≤>± ø£\yê&˚. ø±s¡´kÕ<Ûqä ø¬ ’ ≈£L&É u≤>± Á|üjT· ‹ïkÕÔ&TÉ .
Ç‘·&TÉ ≈£L&É e÷ ÁX‚j÷Ó _Û˝≤wüß\˝À H=ø£&TÉ .μμ
©
uÛ≤s¡‘· sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \ $wüeT<äX¯

◊s√bÕ K+&ÉeTT˝ÀH˚>±ø£, Ädæj÷· K+&ÉeTT˝À≈£L&É |ü]dæ‘ú T· \T $wü$TdüTqÔ ï
ø±\eT~. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À ˇø£yÓ’|ü⁄q Væ≤≥¢s¡T HêJôd’Hê´\T, eT]jÓTTø£ yÓ’|ü⁄q
k˛$j·T{Ÿ ôdH’ ê´\eT<Û´ä |òTü Às¡ j·TT<äeΔ TT kÕ>∑T#·T+&ÓqT. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À ˇø=ÿø£ÿ
n+>∑Tfi¯+ uÛÑ÷$T¬ø’ k˛$j·T{Ÿ Á|ü»\T ‘·eT ÁbÕD≤\T n]Œdü÷Ô HêJ ôd’Hê´\qT
bÕs¡Á<√\T#·T+&ç]. düØ>± á ø±\eTT˝ÀH˚ »bÕHé j·TT<äeΔ TT˝À #˚]q~. <äøDåÏ ÁbÕ#·´,
Ädæj÷· K+&ÉeTT˝Àì HêHê<˚XÊ\T s¡Ds¡+>±\T>± e÷]b˛sTTq$. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î

düMT|üeTTqqTqï jÓTH√ï <˚XÊ\TèT\j·÷, dæ+>∑|Pü sY, ãsêà yÓTT<ä\>∑Tq$`»bÕHé
Vü≤dü>Ô ‘∑ e· T>∑T#·T+&ÓqT. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î >=|üŒ |üØøå± düeTj·TeTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT
kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·ø,£ ˇø£ u≤ìdü<X˚ e¯ TT>∑ j·TT<äeΔ TT˝À bÕ˝§ZqC≤\<äì ø±+Á¬>düT
Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄#·T+&ÓqT. ªj·TT<äeΔ TT eTT–+∫q ‘·sT¡ yê‘· á $wüjT· e÷˝À∫+#Ó<eä TTμ
nH˚~ Á_{Ïwyt ê] <Û√s¡D.Ï ª»bÕHéyê]ì y˚TeTT #·÷#·T≈£î+{≤eTT˝Ò. MTs¡T e÷Á‘·eTT
(Á_{Ïwyt ês¡T) uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT+∫ yÓ[b¢ ˛e\dæq<˚μ nì eTVü‰‘·Tà&ÉT #˚dqæ ìHê<ä+.
á$<Û+ä >± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \T $wü$T+∫ b˛C§#ÓÃqT.
sêh Á|ü»\≈£î ìC≤+>±] nuÛ´Ñ s¡qú
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ùd≥º T ø±+Á¬>düT düeTdü´ô|q’ e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
KS
»]|æ, |ü≥Tºã&çq kÕ«MTJ, Äj·Tq nqT#·sT¡ \T ø=+<äsT¡ sTT+ø± C…\’ T˝ÀH˚ ñ+&ç].
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü»\˝À eTTK´+>± ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eTT˝À ø£eT÷´ìdüTº\
O
ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ u≤>± n\»&ç ãj·T\T<˚]q~. á |ü]dæ‘ú T· \˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh
BO
Á|ü»\˝À, $yê<äÁ>∑düÔyÓTÆq sê»ø°j·T düeTdü´\>∑T]+∫ j˚TyÓTÆq dü+~Û ≈£î~]+#·T
ø√yê˝…qì ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄ dü+~Ûø=s¡≈î£ Á|ü»\‘√ Ç{≤¢ n|”\T #˚d]æ .
O
ªªôV≤’ <äsêu≤<äTsêheTT˝À ìedæ+#·T, dü+ã+~Û+#·T _Ûqï_Ûqï C≤‘·T\, ≈£î˝≤\

C
ô|<ä›\T, ÁbÕ|ü+∫ø£ eéVü‰sê\ >∑T]+∫ dü+uÛ≤wüD\T »s¡T|ü⁄≥≈£î ˇø£#√≥

ES
Áb˛>∑Tø±e\j·TTqT. ø=+‘·es¡≈£î sêJøÏ sêe\j·TTqT. Ç+‘·≈£î$T+∫, sTT|ü&ÉTqï

dü+|òüTs¡¸D\qT eT]+‘· ô|s¡>∑ìe«≈£L&É<äT. Bì˝ÀH˚ sêh kÂuÛ≤>∑éTT, XÊ+‹
EM
Ç$T&çjT· Tqï~. n+<äsT¡ @ø£yTÓ Æ düV≤ü è<äjT· eTT‘√|üì rdüT≈£îqï jÓT&É\, sêh n_Ûeè~Δ,
kÂuÛ≤>∑éTT j˚TB nkÕ<Û´ä yÓTqÆ ~ ø±<äT. Á|ü|+ü #· sê»ø°jT· y˚‘\Ô· (Statesmen), ø±\<Û√s¡DÏ
>∑T]Ô+#·T ô|<ä\› yê≈£îÿ\T e÷ <äèwæ˝º À qTHêïsTT. <˚ìø° dæsú ‘¡ «· + ˝Ò<Tä . Á|ü‹edüTeÔ ⁄
©
#·\q+ ø√s¡T‘·T+<äH˚ $wüj·÷\T kÕ~Û+#·T≥≈£î, düeTdü´\ô|’q Ä˝À∫+#·e˝….

eéVü ‰ s¡ e TT #˚ ‹ ˝ÀqT+∫ <ë≥ìe«ø£ b ˛e≥y˚ T , sê»ø° j · T #· ‘ · T s¡ ‘ ·
j·Tì|æ+#·T≈£î+≥T+~.μμ
ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±] á dü+<˚Xe¯ TTqT |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥, sêh Á|üuTÑÛ ‘·«eTT u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT >∑T]+∫ ‘·eT
$<ÛëqeTT yÓ\¢&ç+∫q~ ø±e⁄q ‘êqT Væ≤+<äTe⁄\ Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ dü+uÛ≤wæ+#·T≥≈£î
m\¢|ü &ÉT dü+dæ<+Δä >±H˚ ñqï≥T¢ Á|üø{£ +Ï #ÓqT.

C≤rj·T|üøå£ Hêj·T≈£î&ÉT nø£“s¡©U≤Hé>±s¡T ‘·eT Á|üø≥£ q<ë«s¡ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY
»+>∑T‘√ dü+uÛ≤wüD\T »]|æ sêJøÏ sêe˝…qì Væ≤+<äTe⁄\qT n]ú+∫]. yês¡T ‘·eT
n|”\T˝À $yê<äÁ>∑dyÔü TÓ qÆ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTH˚ düeTdü´ô|q’ Væ≤+<ä÷ Hêj·T≈£î\T
jÓT≈£îÿe |ü≥Tº<\ä #·÷|üø£ sTT‘·s¡ $wüj÷· \>∑T]+∫ sêJøÏ sêe\j·TTqì ø√]].
eTTdæ+¢ \ j˚Tø¬ ø’ £ Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ nH˚ $wüjT· + ì]«yê<ë+X¯+.
ø±ì Væ≤+<äTe⁄\ ‘·s|¡ ⁄üò q Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+#·T≥≈£î Ä+Á<Û,ä eTVü‰sêh, ø£sêï≥ø£
|ü]wü‘T· ˝Ô Ò ø±ø£ Væ≤+<ä÷ Á|üC≤ eT+&É˝Ÿ, e÷sê«&û düyT˚ àfi¯qeTT, Äs¡´ Á|ü‹ì~Û düu,ÑÛ
ø±j·TdüT\ú dü+|òTü eTTe\e+{Ï dü+dü\ú ìïj·TT ø£\dæ ‘·eT Á|ü‹ì~Û ˝Òø£ Á|ü‹ì<ÛTä \qT
jÓTqTïø√e\j·TTqì, kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡˝À ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥‘√ dü+uÛ≤wüD\T
»s¡T|üe˝…qì ≈£L&Ü nø£“s¡©U≤Hé>±s¡T ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTTqT Ä n|”\T˝À yÓ*ãT∫Ã].
KS
eTÚH˚q ø£\Vü≤+ Hêdæ!Ô
O
n|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T\ <äècÕº´ á n|”fi¯ó¢, dü+<˚XÊ\ >∑T]+∫ j˚T˝≤{Ï »yêãT
BO
<=s¡ø£C≤\T‘·T+&ÓqT? Á|üC≤kÕ«eT´ eédüú\ >∑T]+∫, Á|üC≤kÕ«eT´ dæ<ëΔ+‘ê\ô|’q
Ä<Ûës¡|&ü qç sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T Ä#·sD¡ ˝À ô|≥Tº≥≈£î Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄yê] >∑T]+∫,
O
ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT nqTdü]+∫q $<ÛëqeTT <äècÕº´, eTTK´+>± ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T
dü«j·T+>± ‘·eT eT+Á‹es¡T´\ <ë«sê nìï$wüj÷· \T ø£qTø=ÿì e´ø£|Ô ]ü ∫q Á|ües¡qÔ ,
C
‘·eT˝ÀqT, Ç‘ÓÔVü‰<é Hêj·T≈£î\˝ÀqT, j˚T˝≤{Ï uÛÒ<äeTT˝Ò<ä˙ ‘·eT˝À dü+|üPs¡íyÓTÆq

ES
◊ø£eT‘·´+ ø£\<äì ãVæ≤s¡+>∑+>± e´ø£|Ô sü ∫¡ jÓT≈£îÿeø±\eTT <ë≥ø£eTT+<˚, ìC≤+

Á|üuTÑÛ e⁄ n|”fiq¢¯ T >±ì, dü+<˚XÊ\qT >±ì jÓTes¡T qeTTà‘ês¡T? mes¡÷ qeTà˝Ò<Tä .
EM
ø±e⁄q n‹yê<äT\T, $T‘·yê<äT\T nH˚ uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É n+<äsT¡ ìX¯Ùã›eTT>± qT+&ÉT≥j˚T
ñ‘·ÔeTyÓTÆq »yêãì uÛ≤$+∫]. |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\<ë«s¡ ø±ì, ˝Òø£ y˚~ø£\qT+&ç
ñ|üHê´kÕ\<ë«s¡ø±ì eTTdæy¢ T˚ ‘·sT¡ \T »yêãT Çe«˝Ò<Tä . Á|ü‹yÓ|’ ⁄ü qT+∫ ìX¯Ùã›yT˚ .
©
ø=ìïs√E\T <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘· á eTÚq+ jÓT+<äTø£ì, sTT+ø£ jÓTHêïfi¯¢ es¡øì£ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©>±s¡T Á|ü•ï+∫]. <ëìø° eTÚqy˚T ñ‘·eÔ TyÓTqÆ
»yêãT>± uÛ≤$+∫, jÓT≥TyÓ|’ ⁄ü qT+∫ ≈£L&É »yêãT Çe«˝Ò<Tä ` dü+|üPs¡+í >± n+<äsT¡
eTÚqÁe‘·+ eVæ≤+∫].
øÏw¢ yºü TÓ qÆ ÄVü‰s¡ |ü]dæ‹ú
j·TT<äΔ e÷s¡+uÛÑyÓTÆq düTe÷s¡T eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\T |üP]Ô ø±uÀe⁄#·T+&ÓqT.
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì ÁbÕ+‘ê\˝À ÄVü‰s¡ düeTdü´ øÏw¢ |ºü ]ü dæ‹ú <ë˝…ÃqT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêheTT˝À |ü]dæ‹ú sTT+ø± düTeTTK+>±H˚ j·TT+&ÓqT. Çø£ÿ&É ñ‘·Œ‹ÔjTÆÓ q e&ÉT,¢ C§qï\T,
dü»\® T yÓTT<ä\>∑Tq$ sTTø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î dü]b˛j˚T$. |ü|ü |ü<ës¡eú TT\T Á|üøÿ£ qTqï
sêÅcÕº\≈£î m>∑TeT‹ #˚j·Tã&ÉT#·T+&ÓqT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔeTT ‘·sê«‘· ¬s+&ÉT
<äXÊu≤›\˝À sêheTT˝À j˚Ts¡Œ&çq |ü]ÁX¯eT\T |ü+#·<ës¡, ø±–‘·eTT, <ës¡eTT rj·TTq{Ï,º
ã≥º\T H˚jT· Tq{Ïº ø±sêâHê\T, jÓTH√ï ∫qï∫qï |ü]ÁX¯eT\e\q, ˙{Ïdsü |¡ süò ê#˚jT· T
ø=ìïô|<ä› ÁbÕC…≈î£ \º e\q á s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äøΔ ±\eTTes¡≈î£ sêh Ä]úø£ |ü]dæ‹ú
düT\uÛ+Ñ >± qT+&çq~. sêh Á|ü»\T <=+>∑ãC≤s¡T ˝Òø£ u≤¢ø˘ e÷¬sÿ≥TqT >∑Ts¬ sÔ T¡ >∑˝<Ò Tä .
q\¢&ãÉ T“ ˝Òø£ u≤¢ø˘ &ÉãT“ nqT $wüjT· eTT jÓTe]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&ÓqT. &ÉãT“ jÓT≈£îÿe
#·˝≤eTDÏ˝À (Inflation) ˝Ò≈î£ +&ÓqT. 1930˝À Äs¡+uÛyÑ TÓ qÆ Á|ü|+ü #·yê´|üyÔ TÓ qÆ yê´bÕs¡
e÷+<ä´+qT+∫ eTTK´+>± s¬ ‘’ T· \T n|ü&˚ ø√\T≈£î+≥THêïs¡T.
KS
#·]Ã˝Ÿ $+‘· uÛ≤wüD ` eTVü‰‘·Tàì X¯|ü<∏äeTT
O
Ädæj÷· K+&ÉeTT˝À j·TT<äeΔ TT kÕ>∑T#·Tqï ø±\eTT˝À ãsêà˝À uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ
BO
j·TT<äΔe÷s¡+uÛÑyÓTÆq~. ˇø£$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <ë«s¡+ô|’qH˚ X¯Á‘·Tôd’Hê´\T b˛sê&ÉT
#·T+&ÓqT. uÛ≤s¡rj·TT\T, ãsêà, #ÓH’ ê yêdüT\T ‘·eT‘√ düV≤ü ø£]+#·ìjÓT&É\, »bÕHé
O
kÕj·TT<Ûä ôdH’ ê´\T •øÏ+å #·>\∑ eì »bÕHé<X˚ ¯ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ uÛj Ñ T· ô|≥Tº#T· +&ÓqT.
C
ˇø£yÓ’|ü⁄ m+‘√ø±\eTTqT+∫ j·TT<ëΔìøÏ düìï<äTΔ˝…’q »s¡à˙, Ç≥© <˚XÊ\‘√

ES
◊s√bÕ, ÄÁ|òæø± K+&Ü\˝À b˛sê&ÉT‘·÷, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄ Ädæj·÷ K+&ÉeTT˝À »bÕHé

ôdH’ ê´\qT m<äT]+#·T≥ Á_{Ïwßü n~Ûø±sêìøÏ $T+∫q |üìj·Tì Á_{Ïwt Á|ü<ëÛ q eT+Á‹
EM
#·]Ã˝Ÿ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À e´ø£|Ô ]ü #ÓqT. ø±ì Äj·Tq Á|ü|+ü #· e÷qeC≤‹˝Àì eT÷&ÉT
uÛ≤>±\T ‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± ñHêïj·Tì, e÷qe⁄\ uÛ$Ñ wü´‘Ô̊ ‘·eT düÁ‘·Œes¡qÔ ô|q’
Ä<Ûës¡|&ü ç j·TTqï<äì ôV≤#·Ã]+#ÓqT. <Ûs’Ó ´¡ eTT‘√ nìï |ü]dæ‘ú T· \T m<äTs=ÿ+≥÷, á
©
‘·TbÕqT˝À C§s¡ã&ç n+<äT˝ÀqT+∫ <ë≥e˝…qì n|”\T#˚ôdqT.

uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä+‘·s+¡ –ø£ |ü]dæ‘ú T· \T $wü$T+∫b˛e⁄#·TH˚ j·TT+&ÓqT. n{≤¢+{Ïø˘
#ês¡sº Y #Ó|Œü ã&çq dæ<ëΔ+‘ê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ nqTe]Ô+#·eì #·]Ã˝Ÿ eø±ÿDÏ+#ÓqT.
j·TT<ëΔq+‘·se¡ TT eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À n~Ûìy˚X¯ <äsê® (Dominion Status) ˝≤+{Ï
kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·TqqT Á_{Ïwüß yê>±›Hê\qT uÛ≤s¡‘·Hêj·T≈£î\T qeTà˝Ò<äT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î yÓ+≥H˚ dü+|üPs¡í kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·ì#√ uÛ≤s¡rj·TT\T u≤ìdü\T>±
j·TT<äeΔ TT˝À bÕ˝§ZqC≤\s¡ì eTVü‰‘·Tà&ÉT X¯|<ü +ä∏ rdüTø=HÓqT.

s¡÷EyÓ\Tº, #ê´+¬øù’ wø˘ <ä÷s¡<èä wæº
á |ü]dæ‘ú T· \ <äècÕº´ nyÓT]ø±<˚X¯ sêh|ü‹ s¡÷EyÓ\Tº, #ÓH’ ê<˚X¯ n~ÛH‘˚ · e÷s¡¸˝Ÿ
#ê´+¬ø’ùwø˘ #ê\ Ä+<√fi¯q |ü&ÉT#·T+&ç]. Ms¡TuÛÑj·TT\T, j˚T $<ÛäeTT>±HÓ’q
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT‘√ dü+~Û ≈£î~]+#·Tø=qT≥¬ø,’ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ e⁄\ô|q’ ˇ‹Ô&ç #˚jT· T#·T+&ç].
#ê´+¬øù’ wø˘, dü«j·T+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT e∫Ã, |ü]dæ‘ú T· \ìï{Ïì ne>±Vü≤qeTT #˚døæ =HÓqT.
Äj·Tq uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTqT+∫ ‹]– yÓfi¯ó¢ düeTj·÷q uÛ≤s¡‘Y, #Ó’Hê dü«‘·+Á‘·<˚XÊ\T
ø±≈£îqïjÓT&É\ Á|ü|ü+#·eTT˝À XÊ+‹ kÕú|üqj˚T ndü+uÛÑeeTì n_ÛÁbÕj·T|ü&ÓqT.
uÛ≤s¡‘<· o˚ j·TT\ ‘·s|¡ ⁄üò q kÕ«‘·+Á‘·éTTq¬ø’ sTT+ø£qT u≤>± &çe÷+&ÉT ø±e\j·TTqqT
HÓ|eü TT‘√H˚ jÓT≈£îÿe ø±\eTT>∑&|É øü ,£ Á_{Ïwyt ês¡T n‹‘·«s¡˝À uÛ≤s¡rj·TT\≈£î n~Ûø±s¡eTT
KS
n|üŒ#Ó|Œü >∑\s¡qT ‘·q $XÊ«düeTTqT Á|üø{£ +Ï #ÓqT. e÷qe düu´ÑÛ ‘·, dü+düÿ è‹, ùd#·Ã¤
j·TqT Á|üj÷Ó »Hê\T kÕ~Û+#·T≥≈£î #ÓH’ ê, uÛ≤s¡‘· Á|ü»\T j˚Tø£Áê+>± n{≤¢+{Ïø˘
O
#ês¡sº ˝Y À #˚sÃ¡ ã&çq dæ<ëΔ+‘ê\qT ã\|üsT¡ dü÷,Ô <äTsêÁø£eTD<ës¡T\qT z&ç+#·T≥≈£î
BO
á j·TT<äΔeTT˝À uÛ≤>∑+ rdüTø√yê˝… nì e÷s¡¸˝Ÿ #ê´+¬ø’ùwø˘ n|”\T#˚ôdqT. ø±ì
s¡+>∑÷Hé, »bÕ˙j·TT\ Vü≤dü>Ô ‘∑ · eTj˚Tés¡≈î£ ≈£L&É #·]Ã˝Ÿ á $wüjT· +˝À j˚Te÷Á‘·eTT
O
ø£<\ä ˝Ò<Tä . s¡+>∑÷Hé »bÕ˙j·TT\ kÕ«BÛqeTT˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT >∑T]+∫
Á_{Ïwßü yês¡T ne\+_+#·<\ä ∫q $<ÛëqeTT >∑T]+∫, ‘·eT j·TT<äøΔ ±\|ü⁄ eT+Á‹ eT+&É*
C
j˚Tø£Áê+>± ˇø£ ìs¡j í ÷· ìøÏ e∫Ãq<äì bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
ES
Ä ìs¡íj·Ty˚T$T{À, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hêj·T≈£î\≈£î $e]+∫ #Ó|ü≥≈£îqT, e´øÏÔ>∑‘·+>±

dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]|æ dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·T≥≈£îqT, Á_{Ïwßü eT+Á‹ eT+&É* düuTÑÛ ´&ÉT düsY
EM
kÕº|òüsY¶ ÁøÏ|ü⁄‡, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î yÓfi¯ó¢#·THêï&Éì ≈£L&É e´ø£Ô|ü]#ÓqT.

ÁøÏ|ü⁄‡>±s¡T ‘Ó∫Ãq Á_{Ïwüß |ü<∏äø£eTT
©
˝Ò ã s¡ T bÕØº ø Ï dü + ã+~Û + ∫qyê&É T ÁøÏ | ü ⁄ ‡>±s¡ T , áj· T q uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü » \

ÁX‚j÷Ó _Û˝≤wæjT· ì, uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ yê+#Ûq· T ã\|ü]#˚yê&Éì Á|ür‹. áj·Tq Á_{Ïwßü
eT+Á‹eT+&É*yê] |ü<∏äø£eTTqT #˚|ü{Ïº 1942 e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ e÷]ÃHÓ\˝À
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq øπ ‘Ó+#ÓqT. Ä |ü<øä∏ e£ TT uÛ≤s¡rj·TT\ eTT+<äT ô|≥ºã&ÓqT. düsY kÕº|süò ¶Y
eTTK´+>± ø±+Á¬>düT, eTTdæ+¢ ©>∑T Hêj·T≈£î\‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]ô|qT. <˚oj·T sêC≤´\
‘·s|¡ ⁄üò q, qπs+Á<ä eT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT C≤yéTkÕôV≤uŸ qeq>∑s,Y _ø±˙sY, |ü{≤´\ eTVü‰sêE
j·TTø£Ô+>± ÁøÏ|ü⁄‡>±]‘√ ø£\TdüTø=ì, <˚oj·T sêE\+<ä] <äèø£Œ<∏äeTT, Á|ü‘˚´ø£+>±

ôV’≤<äsêu≤<äT Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #·‘êÔ] qyêãT ôV’≤<äsêu≤<äT ìC≤+ <äèø£Œ<∏äeTTqT,
yÓ\&¢ +ç ∫].
<˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT »eVü≤s¡T˝≤˝Ÿ HÓÁVüA, &Üø£sº T¡ |ü{≤º_Û
d”‘êsêeTj·T´>±s¡\T <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+∫]. á eTVü‰düuÑÛ
kÕúsTTdü+|òTü #·sÃ¡ \˝ÀsTT‘·s¡ <˚oj·TsêC≤´\ düuTÑÛ ´\‘√bÕ≥T kÕ«MT sêe÷q+<ä rs¡,ú
ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä >±s¡\T ôV≤’ <äsêu≤<äT ‘·s|¡ ⁄üò q bÕ˝§Zì].
Á_{Ïwßü eT+Á‹eT+&É*yê] |ü<øä∏ e£ TT qqTdü]+∫ j·TT<äøΔ ±\eTT eTT–dæ, ø=‘·Ô
dü+$<ÛëqeTT dæ<äΔyÓTÆ Ä#·s¡D˝À e#·TÃes¡≈£î >∑es¡ïs¡T »qs¡˝Ÿ bÕ\ø£dü+|òüTeTT˝À,
<˚Xd¯ +ü s¡øDå£ (Defence) XÊK ‘·|Œü $T–*q XÊK\ìïj·TT uÛ≤s¡rj·TT\ kÕ«BÛqeTT˝ÀH˚
KS
j·TT+&ÉTqìj·TT, uÛ≤s¡‘Á· |ü»\˝Àì eTTKésêZ\≈£î dü+ã+~Û+∫q Hêj·T≈£î\T ‘·eT<˚X¯
|ü]bÕ\qø£ dü+|òTü eTT˝ÀH˚>±ø£, n~Ûsê»´ düeTT<ëj·T, ◊ø£´sê»´dü$T‹øÏ dü+ã+~Û+∫q
O
dü+|ò÷ü \˝À #˚s>¡ \∑ s¡H˚ $XÊ«dü+ Á|üø{£ +Ï #·ã&ÓqT. <˚Xd¯ +ü s¡øDå£ XÊK es¡≈î£ Á_{Ïwßü
BO
Á|üuÛÑT‘·«eTT, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+s¡ø£åDqT ìs¡«Væ≤+#·T u≤<Ûä´‘·qT Á|ü|ü+#· j·TT<äΔeTT˝À
$Cj·÷ì¬ø’ bÕ≥T|ü&TÉ Á|üjT· ‘·ïeTT>± uÛ≤$düTqÔ ï<äì, á ø±s¡D≤q á XÊK e÷Á‘·eTT
uÛ≤s¡rj·TT\≈£î ˇ|üŒ–+#·≥eTT˝Ò<äì düŒwüº+#˚dü÷Ô uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ôd’ìø£, HÓ’‹ø£, uÛÖ‹ø£
O
kÕ<Ûqä dü+|ü‘T· \Ô düeT≈£Ls¡TÃ eékÕú|qü eTT uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ düV≤ü ø±s¡eTT‘√ uÛ≤s¡‘Á· |üuTÑÛ ‘·«
C
u≤<Û´ä ‘·>±H˚ j·TT+&ÉTqì Á|üø{£ +Ï |üã&ÓqT.

ES
á |ü < ∏ ä ø £ e TT jÓ T Tø£ ÿ ¬ s +&É e uÛ ≤ >∑ e TT, j· T T<ëΔ q +‘· s ¡ e TT »s¡ T >∑ u Àj˚ T
ø±s¡´Áø£eTeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q~. j·TT<ëΔq+‘·s¡eTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î n~Ûìy˚X¯
EM
sê»´kÕúqeTT sTTe«ã&ÉTqì, kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· ‘·«s¡˝À Áø=‘·Ô sêC≤´+>∑#·≥ºeTT ˝Òø£

dü+$<ÛëqeTT dæ<äΔ|üs¡#·T≥≈£î dü+$<ÛëqdüuÛÑ (Constituent Assembly) j˚TsêŒ≥T
#˚jT· ã&ÉTqì, á düu˝ÑÛ À <˚oj·TsêC≤´\T #˚sT¡ j˚TsêŒ≥T ≈£L&É »s¡T>∑Tqì, á düuyÑÛ ês¡T
©
dæ<äΔ|üs¡∫q dü+$<ÛëqeTTqT, ÁøÏ+<ä #·÷|æ+|üã&çq wüs¡‘·T\≈£î ˝Àã&ç Á_{Ïwüß

Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T n+^ø£]+‘·Ts¡ì Á|üø{£ +Ï |üã&ÓqT.
(1) Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì j˚T sêhyÓTHÆ ê, ˝Òø£ sêÅcÕº˝H’… ê ø=‘·Ô dü+$<ÛëqeTTqT
n+^ø£]+#·ì jÓT&É\, n{Ïº sêheTT ˝Òø£ sêÅcÕº\T y˚sπ ñ+&ÉT≥≈£î j˚TsêŒ≥T
#˚jT· ã&ÉTqT. á $<Ûeä TT>± uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ dæ<|Δä &ü ìÉ sêÅcÕº\≈£î
uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé≈î£ ø£*–q ¨<ëH˚ ø£\T>∑Tq≥Te+{Ï ø=‘·Ô dü+$<ÛëqeTTqT
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT n+^ø£]+#·>\∑ <äT.

(2) Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, dü+$<Ûëq düuÑÛ eT<Û´ä q ˇø£ dü+~Û »s¡T>∑e\dæ j·TT+&ÉTqì,
á dü+~Û qqTdü]+∫ Á_{Ïwßü yê] qT+&ç uÛ≤s¡rj·TT\≈£î dü+|üPsêí~øÛ ±s¡eTT
ã<ä © ø±e≥+ e\q ñ<ä “ ¤ $ +#· T u≤<Û ä ´ ‘· \ ìïj· T T dü + ~Û |ü Á ‘· e TT˝À
ìs¡÷|æ+#·ã&ÉTqì, á u≤<Ûä´‘·\T uÛ≤s¡‘· C≤‘·T\ (Racial), eT‘ê\≈£î
dü+ã+~Û+∫q (Religious) n\Œdü+U≤´≈£î\ s¡øDå£ >∑T]+∫ sTT+‘·es¡≈î£ Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«+ yês¡T HÓsy¡ s˚ T¡ dü÷Ô e∫Ãq u≤|ü‘T· ˝ÒjT· ìj·TT $X¯Bø£]+#·ã&ÓqT. ø±ì
Á_{Ïwßü n~Ûsê»´ düeTT<ëj·TeTT˝À qT+&ÉT <˚XÊ\‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ dü+ã+<Ûeä TT
>∑T]+∫, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Ç+&çj·THé j·T÷ìj·TH˚ |ü]wüÿ]+#·T n~Ûø±s¡eTT
>∑*–j·TT+&ÉTqT. n{Ïº n~Ûø±s¡eTTq≈£î jÓT˝≤{Ï ìã+<Ûqä \T+&ÉuÀe⁄.
KS
(3) dü+$<Ûëq düu˝ÑÛ À <˚oj·TsêC≤´\T≈£L&É #˚sT¡ @sêŒ≥T #˚jT· ã&ÉTqT. Á|ü»\#˚
jÓTqTïø√ã&çq XÊdüqdüu\ÑÛ T ˝Òì sêC≤´\˝À nø£ÿ&ç sêE\#˚ ìj·T$T+|üã&çq
O
düuTÑÛ ´\T dü+$<Ûëqdüu˝ÑÛ À bÕ˝§Z+<äTs¡T. dü+$<Ûëq düu˝ÑÛ À #˚] dü+$<ÛëqeTTqT
BO
dæ<|Δä sü ∫¡ q ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&É <˚oj·TsêC≤´\T uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À #˚sT¡ ≥≈£î
ìsêø£]+#·T n~Ûø±s¡eTT ø£*–j·TT+<äTs¡ì, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ˇø£{øÏ +£ f… jÓT≈£îÿe
O
j·T÷ìj·THé˝À $uÛõÑ +|üã&çqjÓT&É\ á sêC≤´\≈£î ‘·eT≈£î q∫Ãq j·T÷ìj·THé˝À

#˚sT¡ n~Ûø±s¡eTT ø£*–j·TT+&ÉTqT.
C
ES
á Á|ü‹bÕ<äq\T eTTdæ¢+©>∑T, <˚oj·TsêE\ es¡≈£î n+^ø±s¡yÓTÆq$>±

qT+&Ée#·TÃqT. ø±ì <˚oj·TsêC≤´\ Á|ü»\ es¡≈£î, sTT+‘·ø£qï $T+∫q n_Ûeè~Δ
EM
ìs√<Ûøä y£ TÓ qÆ Á|ü‹bÕ<äq\T sTT+πø$T ñ+&ÉuÀe⁄. uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À #˚sT¡ |üø±å q

<˚oj·T sêE\≈£î nbÕs¡yTÓ qÆ qwü+º ø£\T>∑TqH˚ ˇø£ uÛj Ñ T· + ø£*–+∫, yê]ì y˚sπ
ñ+∫, eT∞¢ yê]ì dü+s¡øÏå+#·T≥¬ø’ yê]ô|’ n<˚ Á_{Ïwüß kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT
©
U≤j·TeTT+∫, eTT+<äT≈£L&É uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT ‘·eT kÕ«BÛqeTT˝À qT+#·T≈£îH˚ ñ<˚X› e¯ TT‘√

<˚oj·T sêC≤´\qT øÏ˝≤¢\T (<äTs¡eZ TT\T) >± ñ|üj÷Ó >∑|sü #¡ T· ø=qT≥≈£î Á_{Ïwßü yês¡T#˚dqæ
m‘·T>Ô &∑ \É T ‘·|Œü á Á|ü‹bÕ<äq\ ns¡+ú eTπsMT ø±C≤\<äT.
<˚oj·T dü+kÕúHêBÛX¯ó\T, ÁøÏ|ü⁄‡ Á|üø£≥q˝À>∑\ ˇ|üŒ+<ë\ @sêŒ≥T >∑T]+∫
ø=+‘· |ü⁄qsê˝À#·q nedüse¡ TTqï<äì, ‘·eT ndü+‘·è|æìÔ ‘Ó*|æ]. @ dü+$<ÛëqeTT˝ÀHÓq’
ø±ì, ˇ|üŒ+<ë\ <ë«sê ‘·eT≈£î \_Û+∫q Vü≤≈£îÿ\T, kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTT ø±bÕ&Éã&ÉTqì
$XÊ«dü+ ø£*–+∫qjÓT&É\, dü+$<Ûëq düuÛÑ˝À #˚s¡T≥≈£îqT, dü+$<ÛëqeTTqT

dæ<|Δä sü #¡ &· eÉ TT˝À ‘êeTT uÛ≤>∑+ rdüTø=qT≥≈£îqT dü+dæ<Tä \Δ T>± qTHêïeTì <˚oj·T
dü+kÕúHêBÛX¯ó\T Á|üø£{Ï+∫]. Ç+‘˚ø±ø£ yês¡T uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À kÕú|æ+#·ã&ÉT uÛ≤s¡‘·
j·T÷ìj·THé˝À #˚s¡≈£î+&É ñ+&ÉT≥≈£î ùd«#·Ã¤ sTTe«ã&çq≥T\, y˚πs ñ+&É<ä\∫q
sêÅcÕº\ìïj·TT ø£*dæ ‘·eT~ yπ̊s j·T÷ìj·THé kÕú|+æ #·Tø=qT≥≈£î ≈£L&É neø±X¯eTT+&É
e\j·TTqì ø√]].
~yê˝≤ u≤´+ø˘ #Ó≈î£ ÿ, ` øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· ñ<äéTeTT
ÁøÏ|⁄ü ‡ |ü<øä∏ e£ TT >±+BÛeTVü‰‘·TàìøÏ Äs¡+uÛeÑ TTqT+#˚ n+^ø±s¡eTT ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
á |ü<øä∏ e£ TT ªªdüŒwü+º >∑ $|ò\ü eT>∑T#·Tqï u≤´+ø˘ù|s¡, nq+‘·s¡ ‘˚By˚dqæ #Ó≈î£ ÿ (A Post-
dated Cheque on a Bank that was obviously failing) e+{Ï<μ˚ μ j·Tì >±+BÛ>±s¡T
KS
e]í+∫]. ø±ì ø±+Á¬>düT ÄKs¡T ì$TwüeTT es¡≈£î dü+~Û ≈£î~]+#·Tø=qT≥¬ø’
Á|üjT· ‹ï+#ÓqT. ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T ÁøÏ|⁄ü ‡‘√ dü+<ÛëqeTT, ñ‘·sÔ ¡ Á|ü‘T· ´‘·sÔ ê\T »]|æ].
O
‘·T<ä≈£î nìï Á|üj·T‘·ïeTT\T $|òü\yÓTÆq ‘·<äT|ü] >±+BÛeTVü‰‘·Tàì Hêj·Tø£‘·«eTTq
BO
>=|üŒ ñ<äéT e÷s¡+_Û+#·T≥¬ø’ ø±+Á¬>düT rsêàì+#ÓqT. á ñ<äéTeTT Ç+^¢wßü yês¡T
ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTqT e<ä*yÓfi≤¢*μ (Quit India) j·Tì ù|s¡T>±+∫q~. Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷
O
ø±+Á¬>düT ø£$T{°˝À ô|’ rsêàqeTT (øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· ) n+^ø£]+#·ã&çq yÓ+≥H˚, n<˚

C
sêÁ‹ >±+BÛ eTVü‰‘·Tàì‘√ düV‰ü ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\+<äsT¡ |ü≥Tºø√ã&ç]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚

ES
>¬ ø’ =qã&çq á #·s´¡ ‘√ <˚Xe¯ TT˝À q\T~≈£îÿ\ n\¢sT¡ ¢ ãj·T\T<˚s¬ qT. m+<äs√ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î <=s¡ø≈£ î£ +&É s¡V≤ü dü´+>± (under-ground) ñ<äéTeTT q&ç|]æ .
EM
Ç+‘·es¡≈£î ø±+Á¬>düT e˝…>±ø£ ákÕ] ø±+Á¬>düT q&É|üuÀe⁄ ô|’ ñ<äéTeTT

yÓTT‘·eÔ TT <˚Xy¯ ê´|üyÔ TÓ qÆ ~>± qT+&ÓqT.ô|’ ñ<äéTeTT˝Àì n+‘·sês¡eú TT <˚oj·T sêC≤´\T,
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· nqT ø£èÁ‹eT $uÛ»Ñ qeTTqT n+‘·yTÓ T+~+#·&yÉ T˚ . <˚oj·T sêC≤´\˝À
©
ªÁ_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTTμ nqT ù|s¡T‘√ Á_{Ïwßü sê»ø°jT· Á|ü‹ì<ÛTä \T (Political

Agents) ‘Ós# ¡ ê≥Tq qT+&ç <˚oj·T sêE\ <ë«sê ‘·eT kÕÁe÷»´ kÕ«s¡eú TTqT ˝Òø£
ÁX‚jT· düT‡qT ø±bÕ&ÉT≈£îH˚ |ü<‹Δä ìs¡÷à*+∫‘˚ ‘·|Œü <˚Xe¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·T≥
ø£wkºü Õ<Û´ä eT˙, <˚oj·T sêE\T Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì‘√ ‘·eT uÛøÑ $ÔÏ XÊ«düeTT e~*
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘Y‘√ @ø£eTT ø±e\j·TTq˙ Hêj·T≈£î\T uÛ≤$+∫j·TT+{≤s¡T. ø±e⁄q
<˚oj·T sêC≤´\T, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· j·TqT uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É ô|’ ñ<äéTeTT yÓTT‘·eÔ TT
<˚Xe¯ TT˝À kÕ–+#·T≥≈£î <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T ≈£L&Ü q&ÉTeTTø£{]ºÏ .

<˚oj·T sêE\‘√ >±+BÛJ nuÛ´Ñ s¡qú
á $wüj·TeTT >∑T]+∫ >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT <˚oj·T sêE\‘√ nìï$<Ûë\
nuÛÑ´]ú+#ÓqT. <˚oj·T sêE\T jÓT|üŒ{Ïe˝… ‘·eTqT Á_{Ïwüß kÕÁe÷»éTTq≈£î
dü+ã+~Û+∫q $TwüHé jÓTTø£ÿ yÓTT\\T, y˚T≈£î\T, ˝Òø£ Ádü÷ÿ\T>± uÛ≤$+#·≈L£ &É<ìä ,
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT jÓT\¢|üŒ{ÏøÏ u≤ìdü <˚X¯eTT>± qT+&ÉuÀ<äì, ø£qTø£ <˚oj·T sêE\T
ø±˝≤qTkÕs¡eTT>± q&ÉTee˝…qì, n{≤¢ø±ø£ yês¡T ªÁ_{Ïwßü kÕÁe÷»éTTμ nqã&˚ s¡<ä∏
#·Áø£eTT\‘√ ø£≥ºã&ç j·TT+{≤eTqT≈£î+fÒ, n~ kÕπ>~ ø±<äì n+≥÷, >±+BÛ
eTVü‰‘·Tà&ÉT, <˚oj·T sêE\T ø±düÔ <Ûs’Ó ´¡ eTT‘√ eéVü≤]+∫ C≤‹ ñ<˚X› e¯ TTqT dü+j·TTø£Ô
ñ<˚X› e¯ TT>± uÛ≤$+#·e˝…qì, sTT{≤¢ e´Vü≤]+∫q jÓT&É\ j˚T˝≤{Ï qwü+º ñ+&ÉuÀ<äì
KS
n|”\T #˚ôdqT.
<˚oj·T sêC≤´\˝À sTT+‘·es¡≈£î bÂs¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\T, u≤<Ûä´‘êj·TT‘·
O
Á|üuÛÑT‘·«kÕú|üq¬ø’ ñ<äé÷\T q&ÉT|üã&çHê$. ø±ì ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTTq≈£î
BO
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î, bÂs¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ˝Ò ìsêø£]+#·ã&çHê$. ùdº≥T ø±+Á¬>düT
nqTù|s¡T‘√ ˝Òø£ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä eTqT ñ<˚X› e¯ TT‘√ Á|ü»\≈£î, j˚T˝≤{Ï
sê»ø°j·T dü+düú kÕú|æ+#·T≥≈£îH˚ Vü≤≈£îÿqT Á|üuÛÑT‘·«+ ìsêø£]+∫j·TT+&ÓqT ø£<ë!
O
1938˝À ùdº≥T ø±+Á¬>düT kÕú|üqô|’ yÓ÷|üã&çq Á|üuÛÑT‘·« ìùw<Ûë»„ sTT+‘·es¡≈£î

C
‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT. Ç+<äT\¬ø’ ùdº≥T ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø£s¡Ô\T ‘·eT ìs¡düq Á|üø£{Ïdü÷Ô

ES
dü‘ê´Á>∑¨<äéTeTT »]|æ 1938`39 ˝À C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[]¢ . ‘·<Tä |ü] 1941 ˝À e´øÏ>Ô ‘∑ ·
dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT »]|æ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT#˚ ìs¡“+~Û+|üã&ç]. e´øÏ>Ô ‘∑ · dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT »]|æ
EM
C…\’ T≈£î yÓ[q¢ kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡ú 1941 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü qe+ãs¡T HÓ\˝À $&ÉT<ä\
#˚jT· ã&ç]. ø±ì ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ yÓ÷|üã&çq ìùw<Ûë»„ e÷Á‘·eTT ‘=\–+#·ã&É˝<Ò Tä .
>±+BÛ eTVü‰‘·Tàì <äs¡Ùø£‘·«eTTq »s¡T|ü{≤ìøÏ ìX¯ÃsTT+|üã&çq øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷
©
ñ<äéTeTT »s¡T|ü⁄≥≈£î kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡ú Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+#ÓqT.

kÕ«MTJ Ä>∑dTü º 1942 ˝À u§+u≤sTT˝À »]–q <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düu,ÑÛ
ø±+Á¬>düT ø£$T{° MT{Ï+>∑T˝À Vü‰»s¡T>±qT+&ç >±+BÛ eTVü‰‘·Tàì Ä<˚XÊqTkÕs¡eTT
ñ<äéTeTT »s¡T|ü⁄≥≈£îôV≤’ <äsêu≤<äT #˚sT¡ ≈£îHÓqT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT s¬ ˝’ «Ò ùdwº qü T˝ÀH˚
Äj·Tq ã+~Û+|üã&ÓqT.
<˚oj·T sêC≤´\˝À ô|’ ñ<äéTeTT Äs¡+_Û+#·T≥≈£î eTT+<äT <˚oj·T sêE\qT
dü+uÀ~Û+#·T#·T ˝ÒK\T Áyêj·Te˝…qqT u§+u≤sTT rs¡TŒqT, kÕ«MTJ Ä#·s¡D˝À

ô|≥ºC≤\ì ø±s¡D≤q Äj·Tq ‘·s¡|òü⁄q &Üø£ºs¡T õ.mdt. y˚T\Tø√f…>±s¡T ìC≤+
Á|üuTÑÛ eπsDT´\qT dü+uÀ~Û+#·T#·T ˇø£ ˝ÒK Áyêdæ].
á ˝ÒK kÕsê+X¯ y˚TeTq>± sêÅcÕº\T ˝Òø,£ <˚oj·T sêC≤´\H˚ uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&É
nìï ÁbÕ+‘ê\T dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘˝Y À ø£\dæb˛yê˝…. <˚oj·TsêE\ uÛøÑ ÔÏ $XÊ«düeTT\T
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqπø \_Û+#ê˝…. yÓ+≥H˚ ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T ‘·eT Á|ü»\≈£î
bÂs¡d‘ü «· |ü⁄ Vü≤≈£îÿ\ì∫Ã sêheTT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«kÕú|qü ø¬ ’ n+^ø£]+#ê˝….
Bì‘√bÕ≥T dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘˝Y Àì ˇø£ j·T÷ì≥T>± ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT dü«‘·+Á‘·
uÛ≤s¡‘˝Y Àì ˇø£ j·T÷ì≥T>± ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘˝Y À ø£\dæb˛e&ÜìøÏ
dæ<eΔä TT>±qTqï≥T¢ ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T ‘·eT ìX¯Ãj·÷ìï Á|üø{£ +Ï #ê˝….
KS
á ˝ÒK ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄≈£î n+<ä>±H˚ &Üø£sº T¡ y˚T\Tø√f…>±s¡T ã+~Û+|üã&ç].
á ñ<äéTeTT dü+<äs“¡ e¤ TTq ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[q¢ yê]dü+K´
O
yÓTT‘·+Ô 400 nì kÕ«MTJ n+#·Hê. M]˝À düs«¡ l sêeTøÏwHü é <ä÷‘Y Vü≤]X¯Ã+Á<ä
BO
ùV≤&Ü, ø£ècÕí#ê] CÀwæ, ÁbÕDÒXÊ#ê], m+.mdt. sê»*+>∑+, ø±fiÀJ Hêsêj·TDsêe⁄,
uÛ+Ñ &Üs¡T #·+Á<ä eTÚfi‚X«¯ s¡sêe⁄ Á|üuèÑÛ ‘·T\T eTTKT´\ì #Ó|Œü e#·TÃqT.
O
kÕ«MTJ Á|üu≤Û e+ eTsêsƒê«&Ü ÁbÕ+‘·eTT ô|q’ H˚ m≈£îÿe ñ+&˚~. ø±e⁄q yê]

C
nqTj·÷j·TT\T ≈£L&É Ä ÁbÕ+‘·eTT˝ÀH˚ m≈£îÿe>± qT+&˚yês¡T. á $<Û+ä >± C…fi’ ≈¢¯ î£

ES
yÓ[¢q ø±+Á¬>düTyê]˝À eTs¡sƒê«&Ü ÁbÕ+‘·eTTyêπs n~Ûø£dü+K´˝À qT+&ç]. M]˝À

>√bÕ\XÊÅdæÔ<˚e⁄, u≤u≤kÕôV≤ãT |üsê+»ô|, ÄsY.&ç. <˚X¯bÕ+&˚´ eTTKT´\T>±
EM
uÛ≤$+#·e#·TÃqT.
>√$+<ä<ëdüT wüsê|ò⁄ü , yÓX’ +¯ bÕj·THé >±s¡\T Ç+‘·≈î£ ˝À>∑&HÉ ˚ ø£eT÷´ìdüT\º H˚
nqTe÷qeTT ô|q’ ìs¡“+~Û+|üã&ç j·TT+&ç]. Ms¡T kÕ«MTJ eTTK´ nqTj·÷j·TT\T,
©
dü\Vü‰<ës¡T\ì sTT~es¡πø Áyêdæj·TT+{Ïì ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷μ ñ<äéTeTT Äs¡+uÛÑ+

ø±e≥eTT‘√ M¬ses¡÷ C…fi’ fl¯ qT+∫ e<ä\ã&É˝<Ò ìä nqT≈£î+{≤qT.
★ ★ ★

|ü<Tä H=ø£+&Ée Á|üøs£ D¡ eTT
øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· ñ<äé÷ìøÏ ø£eT÷´ìdüT\º e´‹πsø£‘·
ôV’≤<äsêu≤<é sêheTT˝À 1938e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ ùdº≥T ø±+Á¬>düT dü‘ê´Á>∑¨
KS
<äéTeTT˝À bÕ˝§Zì C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[¢ e∫Ãq |æ<|ä ü Ä+Á<Ûä eTVü‰düu˝ÑÛ Àì j·TTeø£ ãè+<äeTT
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ Hêj·Tø£‘·«eTT˝À e÷s¡TŒ sêe˝…qì, j·TTeø£ Hêj·Tø£‘·«eTT
O
j˚Ts¡Œ&Ée\j·TTqì ø√¬sqT. eè<äΔHêj·Tø£‘·«eTT á $wüj·TeTT˝À j·TTe≈£î\‘√
BO
düVü≤ø£]+∫q~. 1940`1941e dü+e‘·‡sê\˝À düe÷y˚X¯yÓTÆq Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ\
n<Ûä´≈£åî\T>± es¡Tdü>± eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄, sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶ >±s¡\T
O
jÓTqTïø√ã&ç]. Áø£y˚TD M]<ä›] Ä<äs¡ÙeTT\˝À uÛÒ<äeTT sêe≥eTT e\q, 1942

C
dü+e‘·‡s¡eTT Hê{ÏøÏ ˇø£s¡T C≤rj·T |üø£åeTTq≈£î, Ç+ø=ø£s¡T ø£eT÷´ìdüTº bÕØºøÏ

Hêj·Tø£‘«· eTT eVæ≤+∫]. Ms¡TuÛj Ñ T· T\$, s¬ +&ÉT eT+∫ Á|üã\yÓTqÆ |üø±å \T>± qT+&ÓqT.
ES
M]s¡Te⁄] eT<Û´ä $T‘·yê<äT\T n\Œ dü+K´˝À qT+&ç].

EM
j·TT<äΔe÷s¡+uÛÑyÓTÆq ø±\+qT+∫ ø£eT÷´ìdüTº k˛$j·T{Ÿ, HêJ »s¡à˙ eT<Ûä´

j˚Ts¡Œ&çq $TÁ‘·‘«· eTT 1942e dü+e‘·‡s¡eTT Hê{ÏøÏ uÛ+Ñ >∑eTT ø±e&ÉeTT‘√, k˛$j·T{Ÿ
s¡cÕ´, HêJ »s¡à˙ <˚XÊ\ eT<Û´ä j·TT<ä+Δ Äs¡+uÛeÑ TT ø±e≥eTT, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± kÕº*Hé
©
#·]Ã˝Ÿ, s¡÷EyÓ\Tº\ eT<Û´ä dü+~Û ≈£î<äs≥¡ eTT, k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´, Á_≥Hé, nyÓT]ø±
<˚XÊ\T ø£*dæ HêJ »s¡à˙øÏ $s¡T<äeΔ TT>± s¡Ds¡+>∑eTT˝À ~>∑≥eTT e\q, sTT+‘·
es¡≈£î uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï kÕÁe÷»ýê<äT\ j·TT<äΔ dü«s¡÷|üeTT Á|üC≤j·TT<äΔeTT>±
e÷]q<äqT#·T+&çq uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüT\º T, á j·TT<äeΔ TT nìï $<Ûë\ »j·TÁ|ü<eä TT>±
kÕ>∑T≥≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düV≤ü ø£]+#·T≥ nedüse¡ T+≥÷ ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· μ ñ<äéTeTTqT
$s√~Û+∫]. C≤rj·T |üø£åeTT≈£L&É øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéTeTT˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT.
$T‘·yê<äT\T e÷qdæø+£ >± ø±+Á¬>düT ñ<äéTeTTq≈£î nqT≈£L\Tπs. ø±ì kÕVü≤dæ+∫
ñ<äéTeTT˝À bÕ˝§Zq˝Òøb£ ˛sTT].
˝À>∑&É Áyêdæq≥T¢ $U≤´‘· ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&ÉT l sê$Hêsêj·TD¬s&ç¶ n<Û´ä ø£‘å q·
mì$T<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´ø£˝≤|üeTT\T 1941e dü+e‘·‡s¡|⁄ü pHé HÓ\ qT+∫
1942e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ y˚T HÓ\ es¡≈£î kÕ–q$. á dü+e‘·‡s¡ø±\eTT˝À sê$
Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ eédü,ú Áb˛Á>±+\ô|q’ m≈£îÿe ÁX¯<Δä eVæ≤+#·&ÜìøÏ
ã<ä T \T ø£ e T÷´ìdü T º bÕØº ì ã\|ü s ¡ # · & É e TT˝À ‘· e T X¯ ø Ï Ô k ÕeTs¡ ú ´ eTT\qT
ñ|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ Hês¡T. á eT<Û´ä ø±\+˝ÀH˚ ø£eT÷´ìdüTº bÕØºMT<ä ìùw<Û+ä ‘=\–b˛sTT
q+<äTe\q bÕØº düuTÑÛ ´\+‘ê ãVæ≤s¡+>∑+>± |üì#˚jT· &É+ yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ês¡T.
‘=$Tà<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
á |ü]dæ‘ú T· \˝À ‘=$Tà<äe Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ es¡+>∑\T¢ |ü≥Dº |ü]düs¡ Á>±eTeTT,
KS
<Ûäs¡àes¡eTT˝À 1942e dü+e‘·‡s¡|ü⁄ y˚T HÓ\˝À düe÷y˚X¯yÓTÆq~. $T‘·yê<äT˝À¢
$T‘·yê<äT\>∑T e÷~sêE sêeTø√fÒX«¯ s¡sêe⁄ >±s¡T n<Û´ä ≈£îå \T>± HÓqTïø√ã&ç]. á
O
mìïø£ j·TTeHêj·Tø±Áπ>düs¡T\ n+^ø±s¡eTT‘√ »]–q<Ó’qqT, n<Ûä´≈£åîìøÏ yê]
BO
düV≤ü ø±s¡eTT \_Û+#·øb£ ˛jÓTqT. ø£eT÷´ìdüTº bÕØº, C≤rj·T |üøeå£ TTq≈£î dü+~Û+∫q
ñuÛÑj·TbÕØº\ ø±s¡´ø£s¡Ô\T eTVü‰düuÛÑ ø±s¡´Áø£eTeTT $»j·Te+‘·eTT>± kÕ>∑T≥≈£î
O
düVü≤ø£]+#·ø£b˛sTT]. ªª‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·|ü⁄ Ä+Á<Û√<äéTeTT‘√HÓ{Ïº dü+ã+<ÛäeTT

n+‘·≈£îeTT+<äT˝Òì Ä+Á<ÛäT\TqT, Ä+Á<Û˚‘·s¡T\TqT qMq ìHê<äeTT\‘√ >∑T+|ü⁄\T
C
>∑T+|ü⁄\T>± düu≤Û eT+≥|üeTT #·T≥Tº ‹s¡T>∑T#·÷, bÕ≥\T, ^‘·eTT\T bÕ&ÉT#·T+&ÉT≥j·TT,

ES
ÁbÕs¡+uÛeÑ TT qT+&çjT· T Ä+Á<Û√<äéT dü+Á|ü<ëj·TeTT ø£\yê≥T|ü&j ç T· T+&çq Hêj·T≈£î\πø

ø±ø£, ‘Ó*$>∑\yês¡>∑T Á>±eTyêdüT\≈£î >∑÷&É ÄX¯Ãs¡éTT dü+<˚Vü≤eTT, uÛÑj·TeTT
EM
ø£*Œ+#·T#·T+&çqμμeì Ä+Á<Ûä |æ‘êeTVüQ\T e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ >±s¡T ‘·eT

ª‘Ó\+>±D Ä+Á<Û√<äéT #·]Á‘·μ˝À yÓ\&¢ +ç ∫Hês¡T.
©
ªªn‹ ìs¡T‘ê‡Vü≤ yê‘êes¡D+˝À eTVü‰düuÑÛ |üPs¡sÔ TT+<äì|æ+#ê+μμ nì sê$

Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T ‘·eT Á>∑+<∏äeTT˝À ÁyêdæHês¡T. ªÄ dü+e‘·‡s¡eTT Hêsêj·TD¬s&ç¶
ùde Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î \_Û+#·˝μÒ <äì Ä+Á<Ûä |æ‘êeTVüQ\T ÁyêdæHês¡T. nsTTqqT
düe÷y˚Xe¯ TT ‘·sT¡ yê‘· eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´Áø£eTeTT düØ>±H˚ »]–q~. n<Û´ä ≈£îå &ÉT, ø=+<äsT¡
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ e÷J n<Ûä´≈£åî\T, ‘·q‘√ düVü≤ø£]+#˚ ø=+<äs¡T Ç‘·s¡ düuÛÑT´\‘√
≈£L&çq ˇø£ ø±s¡´ø±]DÏ düuÑÛ j˚TsêŒ≥T #˚dTü ø=ì eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´Áø£e÷\qT ì]«|òTü ï+>±
kÕ–+∫]. ø±s¡´ø±]DÏ düuÛÑ˝À ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷μ rsêàqeTTqT ã\|üs¡∫q≥Tº
sêeTø√fÒX«¯ s¡sêe⁄>±s¡T ‘·eT d”«j·T#·]Á‘·˝À ñ<ëVü≤]+∫Hês¡T.

»+≥q>∑sê\˝À dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT
ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTTq nø√ºãs¡T e÷düeTT˝À leT‹ düs√õ˙<˚$ >±] ≈£L‘·Ts¡T
≈£îe÷] |ü<àä C≤Hêj·TT&ÉT, &Üø£sº T¡ y˚T\Tø√fÒ >±] düreTDÏ, leT‹ C≤„q≈£îe÷] ùV≤&Ü,
sêe÷#ê], ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄>±s¡\T ãVæ≤s¡+>∑duü \ÑÛ ô|q’ ìùw<Ûë»„\qT ñ\¢+|òTæ +∫,
dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT »]|æ]. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T M]ì 3`4 s√E\T ìs¡“+¤ <Ûeä TT˝ÀqT+∫
‘·sT¡ yê‘· $&ÉT<ä\#˚d]æ .
dæø+Ï Á<ëu≤<äT |ü≥Dº eTT˝À nø√ºãsY, qe+ãs¡T s¬ +&ÉT HÓ\˝À¢ düTe÷s¡T 150
eT+~ j·TTe≈£î\T dü‘ê´Á>∑V≤ü + »]|æ C…fi’ ≈¢̄ î£ yÓ[]¢ .
KS
øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· rsêàqeTT qqTdü]+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd≥º T ø±+Á¬>düT yês¡T,
Á_{Ïwüß kÕs¡«uÛÖeT‘·«eTT‘√ ‘Ó>∑‘Ó+|ü⁄\T #˚düTø=ì, dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT‘√
O
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT @ø£eTT ø±e˝…qì, yÓ+≥H˚ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À u≤<Û´ä ‘ê
j·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT @sêŒ≥T #˚j·Te˝…qì ìC≤+ Á|üuÛÑT‘·«+‘√ ø√s¡T‘·÷ Ä+<√fi¯q
BO
Äs¡+_Û+∫q á ø±\+˝ÀH˚, Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THéyês¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ˇø£
dü«‘·+Á‘· eTTdæ¢+ sê»éTT>± ìX¯ÃsTT+|üã&Ée\j·TTqH˚ ìHê<ä+ ˝ÒeBdæ]. á
O
sê»éTTq≈£î dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT, Ç‘·s¡ dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\‘√ sê»ø°j·T, <Í‘·´

C
dü+ã+<Ûeä TT\T j˚TsêŒ≥T #˚dTü ≈£îH˚ ns¡Ω‘· ø£*– j·TT+&Ée\j·TTqì].

ES
Ç+‘˚ø±ø£, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î\T, ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT _Ûqï _Ûqï #ê]Á‘·ø£
<äX˝¯ À¢ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î n|üŒ–+∫q ÁbÕ+‘ê\ìïj·TT j˚T˝≤{Ï wüs‘¡ T· ˝Ò≈î£ +&Ü
EM
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTTq≈£î yê|üdüT sTT#˚Ãj·÷˝… ` nq>± ãsês¡T, ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T

õ˝≤¢\ìïj·TT ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh uÛÖ>√[ø£ Vü≤<äT˝› À¢ #˚sê˝… ` nqT Ä+<√fi¯qqT eT]+‘·
>∑{|ºÏ sü ∫¡ ].
©
Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ ôV≤’ <äsêu≤<é sêheTT˝Àì eTTdæ+¢ \T,
Á|üC≤kÕ«eTéTqT ù|s¡T‘√ á sêheTT˝À n~Ûø£ dü+K´˝ÀqT+&ÉT Væ≤+<äTe⁄\≈£î
sêC≤´~Ûø±s¡eTT ø£\T>∑Tq{Ïº jÓT˝≤{Ï Á|üC≤kÕ«eTéTTqT, ˝Òø£ n{Ïº Á|üC≤kÕ«eT´
dæ<ëΔ+‘ê\qT düV≤æ ‘·eTT düV≤æ +#·C≤\s¡ì |ü⁄qs¡T<√Èw+æ #êqT.
ªªe÷ dü+ã+<Ûeä TT, sê»Á|ü‹ì~Û <ë«sê H˚sT¡ >∑ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√H˚ j·TTqï~.
ø=ìï düeTwæº eéVü‰sê\˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√ düVü≤ø£]+#·T‘·Tqïe÷≥ ì»y˚T.
ø±ì Ç+‘· e÷Á‘êq y˚TeTTø±ì, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ø±ì e÷ dü+ã+<Ûë\T uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ qTHêïeì jÓTqï&É÷ uÛ≤$+#·˝<Ò Tä . Ç|ü&ÉT uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ e÷
dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√e˝…qì »s¡T>∑T#·Tqï Á|üj·T‘·ïeTT jÓTTø£ÿ n+‘·sês¡úeTT
ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT ˇø£] <ëdüéTT‘√ $eTTøÏÔ bı+~ eTs=ø£] >∑T˝≤eTT
ø±e\j·TTqqT≥ ‘·|Œü y˚sπ Ç+ø=ø£{Ï ø±<äT. Ç+<äT≈£î y˚TeTT n+^ø£]+#·C≤\eTTμμ
nì ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ ‘·eT dü+düú jÓTTø£ÿ <äè&Û$É XÊ«dü+ Á|üø{£ +Ï #ÓqT.
j·TT<äΔ Á|üu≤Û eeTT
sêh Ä+‘·s+¡ –ø£ |ü]dæ‘ú T· \T Ç{≤¢ ñ+&É>±, j·TT<äΔ |ü]dæ‘ú T· \T j˚T s√E≈£î
Äs√E $wü$T+∫b˛e⁄#·T+&ÓqT. ø±øÏHê&É ô|q’ X¯Á‘·Te⁄\ $e÷Hê\ <ë&ç »s¡>≥∑ +
e\q ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº ≤ìøÏ ‘·÷s¡TŒø√kÕÔqT+∫ Á|üe÷<äeTT ø£\<äì Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T
KS
$e÷q|ü⁄ <ë&ç qT+&ç |ü≥Dº Á|ü»\qT s¡ø+åÏ #·T øπ Áå ‘ê\T ô|{Ïº Á|ü»\≈£î ‘·>T∑ •ø£Då
Ç#˚Ã @sêŒ≥T #˚d]æ .
O
BO
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT›\ô|’q j·TT<äΔeTT »s¡>∑≥eTT, <˚X¯eTT˝Àì q\T~≈£îÿ\
sê»ø°j·÷\ n\»&ç, nXÊ+‹ Á|üã*j·TT+&É≥+, ~>∑TeT‹, m>∑TeT‹ yê´bÕs¡+
düqï–\¢≥+, sêø£b˛ø£\ kÂø£s´¡ eTT\T ‘·>≥Z∑ + e\q ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T
O
≈£L&É #ê˝≤ ‘ês¡Te÷¬sq’ $.

C
ãsêàqT+∫ _j·T´+ sêe&É+˝Ò<Tä . ø=ìï õ˝≤¢\˝À øå±eT |ü]dæ‘ú T· \T j˚Ts¡Œ&É≥+

ES
e\q, sêheTT˝À |ü+≥\T <Óã“‹qï$. ‹+&ç–+»\ ˝À≥T j˚Ts¡Œ&çq~. <Ûsä \¡ T s√E≈£î

s√E ô|s¡T>∑T#·T+&ÓqT. <Ûsä \¡ ô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·« ø£+Á{À\T $<Ûëq+ neT\T˝ÀøÏ e#˚Ãdæ+~.
EM
<ëì‘√ edüTÔe⁄\T e÷j·T+ ø±e≥+ Äs¡+uÛÑyÓTÆq$. <=+>∑ ˝Òø£ #√s¡TãC≤s¡T,

ì\Teô|≥º&É+, nÁø£eT ˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~+#·&ÉeTH˚ |ü]uÛ≤wü yÓTT<ä{Ï |üsê´j·T+
©
sêheTT˝À yê&ÉTø£˝ÀøÏ e#˚Ãdæq~. Ä |ü]uÛ≤wü n˝≤π> Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ ì*∫b˛sTTq~.

_j·T´+ <Ûsä ¡ j·TT<äeΔ ÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ |ü&ÉT |ü˝≤¢ ˇø£ÿ+{ÏøÏ Vü‰© 18 s¡÷bÕsTT\T+&É>±,
1948e dü+e‘·‡s¡|⁄ü &çôd+ãs¡T HÓ\ Hê{ÏøÏ Vü‰© 42 s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ ô|]–q~.
Ç<˚ $<Û+ä >± >√<ÛTä eT\ <Ûsä ≈¡ L£ &É 40 s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ ô|]–+~. ã+>±s¡T <Ûsä ¡
1939e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ‘·T\+ ˇø£ÿ+{ÏøÏ Vü‰© 30 s¡÷bÕj·T\T ñ+fÒ 1942e
dü+e‘·‡s¡+ ÄKs¡T˝À 72 s¡÷bÕj·T\es¡≈î£ ô|]–+~. yÓ+&ç, Vü‰© 112 s¡÷bÕj·T\≈£î
e+<ä ‘·T˝≤\T neTàã&˚~.

sêh Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<ëj·T|ü⁄ |ü<Tä \› ˝À n+‘·es¡≈î£ j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . >∑&∫É q
jÓTH√ï dü+e‘·‡sê\ qT+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó≥® T $T>∑T\T>±H˚ ñ+&˚~. ø±ì j·TT<äΔ düeTj·÷q
ì<ÛäT\<äècÕº´, ø=+‘·es¡≈£î ∫qï‘·s¡Vü‰ Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\≈£î n~Ûø£ <Ûäs¡\ ã‘ÓÔeTT
Çe«&É+ e\q ã&Ó≥® T˝À ˝À≥T sêe≥ e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. 1938`39˝À sêh Ä<ëj·TeTT
Vü‰© 9 ø√≥¢ 14 \ø£\å s¡÷bÕj·T\T+&É>±, Ks¡TÃ 9 ø√≥¢ 13 \ø£\å ≈£î $T+#·˝<Ò Tä .
ø±ì 1942`43 Hê{ÏøÏ Ä<ëj·TeTT Vü‰© 10 ø√≥¢ 16 \ø£\å es¡≈î£ ô|]–Hê, Ks¡TÃ
10 ø√≥¢ 52 \ø£\å es¡≈î£ ô|]–+~. ø±e⁄q á ˝À≥TqT j˚T$<Û+ä >± |üP]Ô #˚dTü ø√yê\H˚
Á|üXï¯ ñ<ä“$¤ +∫q~.
n~Ûø˝£ ≤uÛ≤\ô|’ |üqTï ` s¡jT· ´‘Y |üÁ‹ø£ düeTs¡qú
KS
n+‘·es¡≈î£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Ä<ëj·T+ô|q’ |üqTï nH˚ $<ÛëqeTT ˝Ò<Tä .
dæø+Ï Á<ëu≤<äT Á_{Ïwßü |ü]bÕ*‘· uÛ≤>∑+˝À yÓTT<ä{Ï |üsê´j·TeTT Á_{Ïwßü s¬ dæ&+Ó ≥T
O
Ä<ëj·T+ô|q’ |üqTïy˚dHæ ê&ÉT. ø±ì ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À n~ #˚jT· &É+ n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±˝Ò<Tä .
BO
á˝≤{Ï |ü]dæ‹ú ˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À düs|¡ süò ê XÊK n<äq|ü⁄ ø±s¡´<ä]Ù>±
qT+&çq >∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±s¡T ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Ä]úø£ eT+Á‹>± ìj·T$T+|ü
O
ã&çHês¡T. áj·Tq e÷qdæø+£ >± ªeTTdæ+¢ ©>∑sμY nqe#·TÃqT. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT $uÛõÑ +#·ã&çq
C
‘·sê«‘· bÕøÏkÕúHé eT+Á‹es¡eZ TT˝À #˚]Hê&ÉT. ÄKs¡Tq bÕøÏkÕúHé >∑es¡ïs¡T »qs¡˝Ÿ>±

ìj·T$T+|üã&ÓqT ` Ç~ Äj·Tq n+‘·´<äX¯ nqe#·TÃqT.
ES
á Áø=‘·Ô Ä]úøe£ T+Á‹ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À Ä<ëj·T+ |üqTï y˚j÷· ˝…qì
EM
dü÷∫+#ÓqT. ø±ì n~ kÕ>∑˝<Ò Tä . ‘·T<ä≈î£ Äj·Tq n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\ô|q’ |üqTï y˚ôdqT.

Hê dü+bÕ<äø‘£ «· eTTq q&ÉT|üã&çq ªªs¡jT· ´‘Yμμ ~q|üÁ‹ø£ <ë«s¡ H˚qT á |üqTï
$<ÛëqeTTqT ã\|ü]∫‹ì. ø±ì s¡jT· ´‘Y *$Tf…&TÉ ø£+ô|˙˝Àì ø=+<äsT¡ &Ós¬’ ø£sº ≈¢¡ î£
©
Hê $<Ûëq+ j˚TeT+‘· q#·Ã˝Ò<Tä . yês¡T ‘·eT ìs¡dqü ‘Ó*|æ]. H˚qT e÷Á‘·+ dü+bÕ<äøj ° T·
kÕ«‘·+Á‘·éTT˝À j˚T˝≤{Ï CÀø£éTTq≈£î ˝§+–b˛˝Ò<äT. &Ó’¬sø£ºs¡T¢ ≈£L&É Hê‘√
düeTq«sTT+#·Tø=ì eéVü≤]+#˚ yês¡T.
Ä]úøe£ T+Á‹ uÛ÷Ñ wüD ` <ä÷wüD
Hê≈£î Ä]úøe£ T+Á‹ >∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±]‘√ yÓTT<ä{Ï qT+∫ j˚T˝≤{Ï |ü]#·jT· eTT
˝Ò<äT. n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\ô|’q |üqTïqT ã\|üs¡∫q+<äT≈£î ˇø£s√E Äj·Tq qqTï ‘·q
Ç+{ÏøÏ ÄVü‰«ì+∫ jÓT+‘√ uÛ÷Ñ wæ+∫Hê&ÉT.
‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·÷\T>∑\ esêZ\ düV‰ü j·÷s¡+ú #Íø£<Tä ø±D≤\T ô|≥ºã&ÓqT. Á|üuTÑÛ ‘·«
Ä]úø£ düV‰ü j·TeTT‘√ ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ ≈£î á <äTø±D≤\˝À ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î _j·T´+,
>√<ÛTä eT\T yÓTT<ä\>∑T ‹+&ç–+»\T neTàã&˚$. Bìe\q Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ø£\T>∑T
qwü+º n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\ |üqTï‘√ e#·TÃ Ä<ëj·TeTT‘√ uÛØÑ Ô #˚dTü ≈£îH˚~.
»HêuÛ≤ ô|]–q+<äTq á sêheTT˝À |ü+&˚ |ü+≥\T yÓTT‘·+Ô sêh|ü⁄ Á|ü»\≈£î
dü]b˛j˚T$ ø±e⁄. eTTK´+>± _j·T´+ ø=s¡‘· ñ+&˚~. j·TT<äøΔ ±s¡D+>± ãsêàqT+∫
_j·T´+ ~>∑TeT‹ Ä–b˛sTTq~. |ü]düs¡ sêÅcÕº\ qT+∫ ≈£L&É _j·T´+ düs|¡ süò ê ø±e≥+
˝Ò<Tä . ø±e⁄q |ü≥Dº ≤\˝À ìedæ+#·T Á|ü»\≈£î _j·T´+ ø=s¡‘· e#˚Ãdæ+~. á |ü]dæ‹ú ˝À
e] |ü+&˚ ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À ˝ÒM ô|fÒdº Hæ ês¡T. Bìe\q ‘Ó\+>±D≤ s¬ ‘’ T· \T
KS
HêHê$<Ûyä TÓ qÆ u≤<Û\ä ≈£î >∑T] ø±kÕ–]. á |ü]dæ‹ú ˝À H˚qT Hê |üÁ‹ø£ <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«
˝ÒM $<ÛëqeTTqT >∑{>ºÏ ± $eT]Ù+∫‹ì.
O
Ä]úøe£ T+Á‹øÏ á ˝ÒM $<ÛëqeTT‘√ H˚sT¡ >∑ j˚T$T dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò≈î£ qï|üŒ{Ïø,Ï
BO
>∑T˝≤+ eTVü≤eTà<äT>±s¡T Hê yê´kÕ\e\¢ #ê\ u≤<Û|ä &ü Hç ês¡qT≈£î+{≤qT. ˇø£s√Eq
yês¡T qqTï ÄVü‰«ì+∫Hês¡T. ÄVü‰«ì‘·T\˝À sêC≤ãVü≤<ä÷s› T¡ y˚+ø£≥sêe÷¬s&ç,¶ ≈£îe÷]
O
|ü<àä C≤ Hêj·TT&ÉT, nø£“s¡©U≤Hé, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>∑T>±s¡T¢

≈£L&É #˚]j·TT+&ç]. Ms¡+<ä] düeTø£+å ˝À ˝ÒM $<ÛëqeTT >∑T]+∫ Hê $eTs¡ÙqT #·]Ãdü÷Ô
C
Ä]úøe£ T+Á‹ qqTï u≤>± <ä÷wæ+∫]. ‘·T<ä≈î£ qqTï >=|üŒ H˚sd¡ Tü ìú >∑ ìs¡sí TTdü÷,Ô H˚qT
ES
eTs¡D•ø£å≈£î ‘·–qyê&çqì Äj·Tq ‘·q |ü]cÕÿs¡+ #Óô|ŒqT! n+‘·{Ï‘√ Äj·Tq‘√

e÷{≤¢&~˚ j˚TB ˝Ò<ìä uÛ≤$+∫ H˚qT ˝Ò∫ sê>± $T–*q ÄVü‰«ì‘·T\T ≈£L&Ü ˇø£]
EM
‘·sê«‘· ˇø£sT¡ e#˚Ãdæ]. Ç+‘·es¡≈î£ Hê≈£î Ç˝≤+{Ï nqTuÛeÑ eTT jÓT|ü&ÉT ø±˝Ò<Tä .
n~ >∑T˝≤+eTVü≤eTà<äT>±]‘√ Hê~ÄKs¡T<äsÙ¡ q+. á˝≤{Ï uÛ÷Ñ wüD, <ä÷wüD\qT ˝…øÿ£
#˚jT· ø£ H˚qT Hê dü+bÕ<äøj ° T· u≤<Û´ä ‘·\qT HÓsy¡ s˚ T¡ Ã≈£î+≥÷ b˛sTT‹ì.
©
˝ÒM $<ÛëqeTT ` s¬ ‘’ T· \ Çã“+<äT\T

<Ûëq´|ü⁄ ˝ÒM $~Û+#·T≥, edü÷\T #˚jT· T≥˝À nH˚ø£ neø£‘e· ø£\T+&˚$. ø=ìï
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ;<äs¬ ‘’ T· \ qT+&ç yê] ‹+&çøÏ ≈£L&É $T>∑\≈£î+&Ü ˝…M edü÷\T
#˚dqæ ≥Te+{Ï ñ<ëVü≤s¡D\T ø£\e⁄. ˝ÒM ø=*#˚ düeTj·÷q düØ>± ø=\eø£b˛e≥y˚T
>±ø£, ø=*∫q <ÛëHê´ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ìs¡sí TT+∫q KØ<äT düØ>± s¬ ‘’ T· ≈£î Çe«ø£b˛e≥eTT
yÓTT<ä\>∑T jÓTH√ï düeTdü´\T ãj·T\T<˚]q$.

ˇø£ ¬s’‘·T ‘·qe<ä›qTqï 10 eTDT>∑T\≈£î $T+∫q <Ûëq´|ü⁄ ì\Te>∑T]+∫
‘Ó\T|ü˝<Ò Hä √, ˝Òø£ ‘·≈î£ ÿe #·÷|æ+∫Hê&ÉH√, ˝Òø£ ø=+<äsT¡ es¡≈Ô î£ \T ñs¡÷› ˝Òø£ ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü\˝À <Ûëq´|ü⁄ ì\Te ]b˛s¡Tº |ü+ù| ã<äT\T, e÷sê«&û ˝Òø£ >∑T»sêr uÛ≤wü\˝À
|ü+|æHês¡H√ H˚se¡ TT\T yÓ÷|æ, á˝≤{Ï yês¡+<ä]ô|q’ øπ düT\T ô|≥ºã&ÓqT.
es¡+>∑\T¢|≥ü Dº eTT˝À ìedæ+#·Tyês¡T ø=+<äsT¡ sπ wüì+>∑T ìj·Te÷\≈£î $s¡T<ä+Δ >±
eéVü≤]+∫Hês¡H˚ HÓ|eü TTô|q’ øπ düT\T ô|≥ºã&ç •øÏ+å #·ã&çHês¡ì e÷~sêE sêeT
ø√fÒX«¯ s¡sêe⁄>±s¡T ‘·eT d”«j·T#·]Á‘·˝À ñ<äV≤ü ]+∫Hês¡T. Vü≤qTeTø=+&É˝À ìedæ+∫
$<ëúÛ≤´dü+ #˚j·TT Á>±e÷\ |æ\¢\T ø=+<äs¡T ‘·eT Á>±e÷\ qT+∫ _j·T´+
‘Ó#T· Ã≈£îHêïs¡ì, ˝Òø£ ˇø£ $‘·+‘·Te⁄ ‘·q uÛsÑ Ô¡ ÁXÊ<äeΔ TTq¬ø’ _j·T´+ ‘Ó∫Ã Áu≤Vü≤àD≤s¡|ú ⁄ü
KS
Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÀ»qeTT ô|{ÏºHê<äì πødüT\T ô|≥ºã&ç yês¡T •øÏå+|üã&çHês¡H˚
ñ<ëVü≤s¡D\T sêe⁄>±s¡T #·÷|æ+∫Hês¡T.
O
á˝≤{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À Á|ü»\T m<äTs¡T≈£î+≥Tqï ø£weºü TT\ >∑T]+∫ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
BO
$T‘·yê<äT\T Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\e<ä› ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+∫ ìy˚<qä #˚dTü ≈£îH˚yês¡T. á
$<Û+ä >± Á|ü»\≈£î ø=+‘· düV‰ü j·TeTT \_Û+#˚~.
O
Çø£ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s\Ô¡ T ªª˝ÒM |ü<‹Δä ˝À »]π> nHê´j·÷\≈£î

C
e´‹πsø£+>± s¬ ‘’ T· \qT düMTø£]+∫ b˛sê&˚˝≤>∑T #˚ùdyês¡T. ø±s¡´ø£s\Ô¡ T dü«j·T+>± s¬ ‘’ T· \

ES
yÓ+≥ qT+&ç e÷¬sÿ≥T˝À ≈£L&É <ÛëHê´ìï düØ>± ø=*|æ+#·&É+, dü]jÓÆTq KØ<äT

Ç|æŒ+#·&+É — Ç‘·s¡ $<Ûë\ es¡≈Ô î£ \qT nHê´j·T+ #˚jT· ≈£î+&É ìs√~Û+#·&+É #˚ùdyês¡Tμμ
EM
nì sê$Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ‘·eT ªªMs¡ ‘Ó\+>±D≤μμ nqT Á>∑+<∏+ä ˝À ÁyêdæHês¡T.

ø£+Á{À\T $<ÛëqeTT \+#·>=+&ç‘q· eTT
©
j·TT<äΔø±\|ü⁄ Ä]úø£ #·s¡´>± ne\+_+∫q ø£+Á{À\T $<ÛëqeTT˝À Ç|üŒ{ÏøÏ

≈£L&É j˚T$T e÷s¡TŒ˝Ò<Tä . s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+Δ eTT–dæ≈L£ &É 30 dü+e‘·‡sê\T
<ëf…qT. eTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫ ≈£L&É 27 dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT <ëf…qT. ø±ì
ø£+Á{À\T $<ÛëqeTT˝À j˚T$T e÷s¡TŒ˝Ò<Tä . n+‘˚ø±<äT, Ä ø£+Á{À\T $<ÛëqeTT jÓTTø£ÿ
$wüe\j·T+ yê´|æ+∫b˛e⁄#·Tqï~. Á|ü»\T ˇø£ <äTwüºyê‘ês¡DeTT˝À J$‘·+
>∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. á <äTwüº yê‘êes¡Dy˚T \+#·>=+&ç‘·HêìøÏ, ÁuÛÑcÕº#êsêìøÏ
eTTK´ø±s¡DeTT. \+#·>=+&ç‘q· eTT ˝Òø£ ÁuÛcÑ Õº#ês¡ eTH˚~ n+‘√, ø=+‘√ jÓT|ü&É÷
ñqï<˚. ø±ì J$‘êedüs¡eTTq≈£î ø±e\dæq |ü<ësêú\ô|’q ø£+Á{À\T $<Ûëq

e÷s¡+uÛyÑ TÓ qÆ |üŒ{Ï qT+&ç á \+#·>=+&ç‘q· eTT ô|]–q~. ø£+Á{À\T dü]ÿ˝Ÿ $düÔ è‘·yTÓ qÆ
ø=\~ \+#·>=+&ç‘q· eTT ≈£L&É ~q~Hê_Ûeè~Δ >±+∫q~.
eT+∫ø±˝≤ìøÏ Á|ü»\T jÓT<äTs¡T #·÷düT+Ô &ç]. kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#·Tqì jÓT+‘√
ÄX¯ô|≥Tºø=ì ø£cÕº\ìï{Ïì jÓT<äTs¡T≈£î+≥THêïs¡T. Hêj·T≈£î\+<äsT¡ C…fi’ ˝¢¯ À ìs¡“+¤ ~Û+#·ã&ç
j·TT+&ç]. ø±ì kÕ«‘·+Á‘·éTT e÷Á‘·eTT n+‘·es¡≈î£ ø£qT#·÷|ü⁄˝À ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
>±+BÛeTVü‰‘·Tàì ñ|üyêdüeTT
eTVü‰à‘·T&ÉT ‘·eT Ä‘·àqT X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ T· ≈£îH˚ ñ<˚X› e¯ TT‘√ Çs¡TyÓ’ ˇø£ÿs√E\T ñ|üyêdü
Áe‘·+ yÓTT<ä\Tô|≥Tº≥≈£î dü+ø£*Œ+∫]. ‘·eT á dü+ø£\ŒeTT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ sê»Á|ü‹ì~ÛøÏ
KS
˝ÒK Áyêdæ]. á dü+<äs“¡ e¤ TT˝À eTVü‰‘·TàìøÏ, sê»Á|ü‹ì~ÛøÏ ñ‘·sÔ ¡ Á|ü‘T· ´‘·sÔ ê\T »]–q$.
ø±ì |ò*ü ‘·+ j˚TMT ˝Ò<Tä . nyÓT]ø± <˚Xd¯ Tü \ú T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü]dæ‘ú T· \T #ê˝≤ $wü$T+∫q≥Tº
O
‘·\∫]. nyÓT]ø± Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q Ä+<√fi¯q e´ø£|Ô ]ü ∫+~. eTVü‰‘·Tà&ÉT ñ|üyêdü Áe‘·+
ne\+_+#ÓqT.
BO
eTVü‰‘·Tà&çì $&ÉT<ä\ #˚jT· e˝…qì, <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|ü»\T Ä+<√fi¯q
O
»]|æ]. ø±ì Á_{Ïwßü Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ #·]Ã˝Ÿ n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . Bìô|’ ‘·eT ìs¡dqü
‘Ó\T|ü⁄‘·÷ sê»Á|ü‹ì~Û jÓTTø£ÿ ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ dü+|òTü eTT˝Àì eTT>∑TsZ T¡ uÛ≤s¡rj·T
C
düuTÑÛ ´\T ‘·eT |ü<eä ⁄\≈£î sêJHêe÷\T ô|{Ï]º . leT‹ düs√õ˙ <˚$ì e÷Á‘·+ ÄyÓT
ES
Äs√>∑éTT u≤>∑T˝Òøb£ ˛e⁄≥e\q e~*ô|{Ï]º . eTVü‰‘·Tà&çì e<ä\{≤ìøÏ ìsêø£]+∫].

ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ≈£L&É q\T~≈£îÿ\ >±+BÛeTVü‰‘·Tà&çì $&ÉT<ä\ #˚j÷· ˝…qì
EM
Ä+<√fi¯q »]¬>qT. ÁbÕ+rj·T eTVü‰düuÛÑ\T sê»ø°j·T U…’B\ q+<ä]ì $&ÉT<ä\

#˚j·÷˝…qH˚ rsêàHê\T n+^ø£]+∫Hê$. düs¡«l sêeTø£èwüí<ä÷‘Y, ÁbÕDÒXÊ#ê],
©
sêeT#·+Á<äsêe⁄ q+<ë|üPs¡Tø£sT¡ , _~Ø#·+<é #Í<äØ eTTqï>∑T sê»ø°jT· U…B’ \T ø=+<äsT¡

$&ÉT<ä\ #˚jT· ã&ç]. ø±ì sêh sê»ø°jT· $<ÛëqeTT˝À j˚T˝≤{Ï e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . ùd≥º T
ø±+Á¬>düTô|q’ $~Û+|üã&çq ìùw<Ûë»„qT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ‘=\–+#·{≤ìøÏ n+^ø£]+#·˝<Ò Tä .
e+<ä\ø=\~ ùd≥º T ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø£s\Ô¡ T C…fi’ ˝¢̄ ÀH˚ j·TT+&ç].
|ü~j·Te Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
á˝≤{Ï sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \˝À Ä+Á<Û,ä eTVü‰sêh eTVü‰düu\ÑÛ T »]¬>qT. 10e
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ, ôV’≤<äsêu≤<äT |ü≥ºDeTT˝À, eTVü‰sêh eTVü‰düuÛÑ ne⁄s¡+>±u≤<äT

|ü≥Dº eTT˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ $. ø£eT÷´ìdüTº nuÛ´Ñ ]ú ã<ä+› j·T˝≤¢s¬ &ç>¶ ±]‘√ b˛{° #˚dæ
ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ n<Û´ä ≈£îå \T >±qT, n+‘·÷ sêeT#·+Á<ësêe⁄
>±]‘√ b˛{°#d˚ æ l<Ûsä Y yêeTHé Hêj·Tø˘>±s¡T eTVü‰sêh eTVü‰düu≈ÑÛ î£ n<Û´ä ≈£îå \T>±qT
mqTïø√ã&ç].
eTTdæ+¢ \≈£î ø£eT÷´ìdüT\º düeTs¡qú
<äXe¯ T Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ n<Û´ä ≈£îå ˝…q’ lø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>± s¬ &ç¶ ‘·eT Ä+Á<Ûeä TVü‰
düuÛ≤<Ûä´øå√|üHê´dü+˝À ìC≤+ Á|üuÛÑT‘·«eTTyês¡T Á|üø£{Ï+∫q sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\T
n+^ø±s¡yTÓ qÆ $ ø±eì, Á|üC≤dü+dü\ú ìïj·TT á dü+düÿs¡D\qT Á‘√dæ y˚dqæ $ ø±e⁄q
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ˇø£ÿfÒ d”«ø£sD¡ j ° T· yÓTqÆ <äì Á|üø{£ +Ï ∫].
KS
á düe÷y˚X¯eTT˝À ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±s¡T Á|ü‹bÕ~+∫q sê»ø°j·T
O
rsêàqeTT n+^ø£]+|üã&ÓqT. á rsêàHêqTkÕs¡+ j·TT<äÁΔ |üu≤Û e+ e\¢ Á|ü»\T >∑T]
ne⁄‘·T+&˚ u≤<Û\ä <äècÕº´, Á|ü»\ $XÊ«düeTT ø£*–j·TTqï ˇø£ C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
BO
‘·«s¡˝À @sêŒ≥T #˚jT· e\j·TTqì ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ø√s¡ã&ÓqT.
dü÷∫+#·ã&çq ªªC≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTTμμ˝À dü>+∑ kÕúHê\T Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
O
yê]øÏ Ç∫Ã, $T–*q dü>∑+ kÕúHê\T Ä+Á<Ûä, eTVü‰sêh, ø£sêï≥ø£ eTVü‰düuÛÑ\

C
Á|ü‹ì<ÛTä \≈£î Çyê«\ì ø£eT÷´ìdüTbº ÕØºyês¡T dües¡D ‘Ó∫Ã]. ø±ì á dües¡D M–

ES
b˛sTTq~.
ªªnsTT‘˚ ÄHê&ÉT y˚TeTT #˚dqæ á Á|ü‹bÕ<äq bıs¡bÕ≥T nì Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
EM
yê] #·]Á‘· y˚H√fi¢̄ #ê{Ï+~μμ nì sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ‘·eT Á>∑+<∏eä TT˝À áHê&ÉT
ˇ|ü≈£îHêïs¡T.
©
l<Ûsä Y yêeTq Hêj·T≈£î>±s¡T eTVü‰sêh eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT>± ‘·eT ñ|üHê´düeTT˝À
ùdº≥Tø±+Á¬>düTô|’q $~Û+|üã&çq ìùw<Ûë»„qT ‘=\–+#·e\j·TTqì, sêheTT˝À
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕú|+æ #·e\j·TTqì ø√]]. á $wüjT· +˝À eTVü‰düuyÑÛ ês¡T
rsêàHê\T n+^ø£]+∫]. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä eTVü‰sêh eTVü‰düuÑÛ eTTK´
ñ<˚X› e¯ Tì ìj·Te÷e[˝À #˚sT¡ Ãø√ã&ÓqT. Ä s√E\˝À ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T|ü⁄
|ü≥uº ÁÑÛ <äT\ eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT>±qT+&çq MTsY nVü≤eT<ä©U≤Hé >±s¡TqT (Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ e¯ TT˝À
s¬ +&ÉekÕ] dü+Je¬s&ç>¶ ±s¡T j˚TsêŒ≥T #˚dqæ eT+Á‹ eT+&É*˝Àì ¨+ $Tìdüsº T¡ )
sêheTT˝À u≤<Û ä ´ ‘êj· T T‘· Á|ü u Û Ñ T ‘· « kÕú | ü q sêh n_Û e è~Δ ø Ï nìï $<Û ë \

düVü‰j·T|ü&É>∑\<äì, ‘·eT <äè&ÛÉ $XÊ«düeTT e´ø£Ô|ü]∫]. sê»ø°j˚T‘·s¡ eédüú\T>±
Äs¡+_Û+∫q, ÁbÕ+rj·T eTVü‰düu\ÑÛ T, sê»ø°jT· eédü\ú T>± e÷]b˛sTTq$ ` #·sÃ¡ \
<Û√s¡D˝Ï À #ê˝≤ uÛ<Ò eä TT e∫Ãq~ ` |ò*ü ‘·+>± u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ<Ûqä ø¬ ’ Ä+<√fi¯q
»s¡|kü Õ–q$. á eTVü‰düu\ÑÛ eTTK´ ø±s¡´ø£s\Ô¡ +<äsT¡ ìùw~Û+|üã&çq ùd≥º Tø±+Á¬>düT
ø±s¡´ø£s˝Ô¡ .Ò Ç+‘· rÁeyÓTqÆ e÷s¡TŒ\T e∫Ãq|üŒ{ÏøìÏ , Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @˝≤+{Ï Äπø|å Dü
#˚j·T˝Ò<äT. ø±ìùdº≥T ø±+Á¬>düTô|’ $~Û+∫q ìùw<Ûë»„qT ‘=\–+#·˝Ò<äT. n~ ˇø£
>ös¡e düeTdü´ (Prestige issue) >±H˚ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î n&ÉTe¶ #·TÃ#·T+&Óqì ‘·\+#ê˝….
n<˚ ø±ìjÓT&É\ eTπsMT ø±s¡DeTT ˝Ò<Tä .
ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ yê>∑“+<Ûqä eTT
KS
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À 1924 e dü+e‘·‡s¡eTT qT+∫ s¬ $q÷´ b˛©düT XÊK\
eT+Á‹>±, ¬s$q÷´XÊK ø±s¡´<ä]Ù>±, b˛©düT XÊU≤~Ûø±] (◊.õ.|æ) >± Ç+^¢wüß
O
n~Ûø±s¡T\T ñ+&ç]. n{Ïº j˚TsêŒ≥T nqedüse¡ Tì, á |üqT\T <˚oj·TT\T ìs¡«Væ≤+#·
BO
C≤\T‘ês¡ì, ã\e+‘·eTT>± #˚dqæ á j˚TsêŒ≥TqT Çø£ kÕ>∑ìe«≈£L&É<ìä Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ
eTTdæM¢ THé Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ Ä+<√fi¯q Äs¡+_Û+∫Hê&ÉT. Bìe\¢
O
Äø±\eTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À qTqï Á_{Ïwßü s¬ dæ&+Ó ≥T ˝À~j·÷Hé eTqdüT‡≈£î #ê˝≤

u≤<Ûä ø£*–Hê<ä≥. Äj·Tq e‹Ô&eç \¢ ìC≤+ Á|üuTÑÛ e⁄>±s¡T ªãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ e#˚Ã
C
ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT˝À j˚T˝≤{Ï ñ|üHê´kÕ\T #˚jT· sê<äμì (yê>∑“+<Û+ä ) ‘·eT |òsü êàHé
ES
<ë«sê 1942˝À ÄC≤„|+æ ∫]. Bìô|’ ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY»+>¥ ‘·q ìs¡dqü >± ªj·÷sY»+>¥μ
nqã&ÉT ìC≤+ düs|¡ süò ê #˚dqæ _s¡T<äTqT yê|üdTü #˚dHæ ê&ÉT. Çø£ ‘·q ‘·*‘¢ +· Á&ÉT\T
EM
ô|{Ïqº ªãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Héμ nqTù|s¡T‘√H˚ |æ\Teã&ÉT#·T+&ÓqT.

ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT >∑&TÉ e⁄ <ë{Ïq‘·sT¡ yê‘· 1943e+ dü+e‘·‡s¡eTT˝À es¡+>∑\T¢
©
|ü≥Dº eTT˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé eTVü‰düu≤Û <Û´ä ø£&å TÉ >± ãVü≤<ä÷s› Y U≤Hé
ñ|üq´dæd÷ü ,Ô ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝Àì Ä+‘·s+¡ –ø£ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ ø£*–+#·Tø=ì
ã\e+‘·eTT>± ìj·T$T+#·ã&çq Ç+^¢wßü n~Ûø±s¡T\qT ‘=\–+#ê˝…qì ø√s¡T‘·÷,
Ç+>±¢+&ÉT <˚X¯ $TÁ‘·sê»ýÓTÆq nyÓT]ø±<˚X¯|ü⁄ n~Ûø±s¡T\qT ø=+<ä]ì Ç+>±¢+&ÉT
<˚X|¯ ⁄ü |ü<eä ⁄\ô|’ ìj·T$T+#·T≥≈£î Ç+>±¢+&ÉT dæ<|Δä &ü TÉ ‘·T+<ë nì Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTTì
Á|ü‹ì~Ûì ñ<˚•› +∫ Á|ü•ï+#ÓqT. dü+‘√wü|Pü s¡«ø£+>± ø±ø£, nyÓT]ø± Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yê]
ã\e+‘·+ô|’ Ç+>±¢+&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝Àì ø=ìï Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\T nyÓT]ø± n~Ûø±s¡T\
kÕ«BÛqeTT #˚jT· {≤ìøÏ Ç+>±¢+&ÉT dæ<|Δä &ü TÉ ‘·T+<ë nì Á|ü•ï+#ÓqT. Ç+>±¢+&ÉT á˝≤{Ï

j˚TsêŒ≥T≈£î ø£<ë|æ n+^ø£]+#·<ìä n+≥÷, n{≤¢>π ôV≤’ <äsêu≤<äT Ä‘·à>ös¡eeTTq≈£î
$s¡T<äyΔ TÓ qÆ á j˚TsêŒ≥T (Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T\qT ø=+<ä]ì ôV≤’ <ësêu≤<äT sêh |ü<eä ⁄\ô|q’
ìj·T$T+#·T |ü<‹Δä ) n+‘·yTÓ T+<ë˝…qì ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT.
eTVü‰|òüTq‘·eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuÛÑTe⁄ Á_{Ïwüß kÕÁe÷»éTTq≈£î $X¯«dü˙j·T
$TÁ‘·T&Éì uÛ≤$+∫q|ü&ÉT, ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT eT]j·TT Ç+>±¢+&ÉT ` á s¬ +&ÉT `
$TÁ‘·<˚XÊ\T>± eT]j·TT sê»ø°j·T+>± á ¬s+&ÉT<˚XÊ\T düe÷qdüÿ+<ÛäT\T>±
#·÷&Éã&Ü˝…qqTq<˚ ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé #˚dqæ yê<äq. Äj·Tq, ôV≤’ <äsêu≤<äT q≈£î ˇø£
nÁ>∑sê»´kÕúqeTT kÕ~Û+#·T≥j˚T <äøÏåD eTTdæ¢+ Á|ü»\ eTTK´ ñ<˚›X¯eTT>±
uÛ≤$+#Ó&yç ê&ÉT. Äj·Tq ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT eT<Û´ä »]–q
KS
ˇ|üŒ+<äeTT\ Á|üø±s¡eTT ôV’≤<äsêu≤<äT dü«‘·+Á‘· sê»éTì, kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· ‘·«s¡˝À
Á|üø{£ +Ï #ê˝…qì Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ø√¬sqT.
O
j·TT<ëΔq+‘·se¡ TT ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î ‘·q≈£î ñ∫‘·eTì ‘√∫q≥Te+{Ï
BO
ˇ|üŒ+<äeTT\ <ë«s¡, dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ dü+ã+<Ûeä TT\T j˚TsêŒ≥T #˚dTü ≈£îH˚
Vü≤≈£îÿ ø£*–j·TT+&ÉTqì, Á_≥Hé‘√ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ùdïVæ≤‘·eTT U≤j·T+ ñ+#·T‘·÷
Á|ü|+ü #·eTT˝Àì Ç‘·s¡ dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\‘√ <Í‘·´ dü+ã+<Ûeä TT\T j˚TsêŒ≥T #˚dTü ≈£îH˚
O
Vü≤≈£îÿ ≈£L&É ñ+&ÉTqì Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡˝À Á|üø{£ +Ï #ê˝…qì
C
≈£L&É ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. ô|>’ ± düeTTÁ<ärs¡eTTq≈£î ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh dü]Vü≤<äT\› T ø£\TdüTø=ì
ES
j·TT+&ÉT≥≈£î, Ä $<Û+ä >± sêheTT kÂuÛ≤>∑é+‘·eTT>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT≥≈£î Á_{Ïwßü

Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ«BÛqeTT˝À qTqï ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh ÁbÕ+‘ê\ìïj·TT yê|üdTü #˚j÷· ˝…qì
EM
ø√¬sqT.
á $<Û+ä >± ` ø±+Á¬>düT yê<äT\T, ø£eT÷´ìdüT\º T, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T, ìC≤+ `
n+<äs¡T Á_{Ïwüß n~Ûø±s¡eTTqT+&ç $eTTøÏÔ ø√πsyês¡T nsTT]. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î
©
kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+#ê˝…qqT≥˝À j˚T˝≤{Ï uÛÒ<ë_ÛÁbÕj·TeTT ˝Ò≈£î+&ÓqT `

uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫‘˚ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î ≈£L&É Ç+^¢wßü
yê] kÕs¡«uÛÖeT‘ê«~Ûø±s¡eTT qT+∫ $eTTøÏÔ ø£\T>∑T‘·T+<äì n+<äsT¡ qy˚Tàyês¡T `
n+<äs¡÷ ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT ø±e˝…qì ø√πsyês¡sTTHê, Ä ø√¬sÿ˝À
n+‘·s‘Z¡ y· TÓ qÆ Ä<äsêÙ\T _Ûqï+>± qT+&çq$.
ø±+Á¬>düT yê<äT\T Á|üC≤kÕ«eTéTTqT qy˚Tàyês¡T. ø±e⁄q yês¡T Á|üC≤‘·+Á‘·
sê»éTTq¬ø’ Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄#·T+&ç]. ø£eT÷´ìdüT\º T Á|üC≤kÕ«eTéTTqT ø√]Hê yês¡T

qy˚Tà Á|üC≤kÕ«eT´+ ÁXÊ$Tø£ es¡eZ TT‘√ ≈£L&çq~. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T ˇø£y|’Ó ⁄ü eTTdæ+¢ ©>∑T
»]ù| bÕøÏkÕúHé Ä+<√fi¯q‘√ j˚Tø°u$ÑÛ +∫, s¬ +&ÉeyÓ|’ ⁄ü ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT ˇø£
dü«‘·+Á‘·´ eTTdæ+¢ sê»éTì, düs«¡ dü‘êÔ, sêh eTTdæ+¢ \πø ø£\<äì qy˚Tàyês¡T. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À
Ç+<äT˝À j˚T˝≤{Ï ‘˚&Ü sê≈£L&É<äì Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄#·T+&ç]. ø±e⁄qH˚ yês¡T
Á|üC≤kÕ«eTéTTq¬ø’ ø±+Á¬>düT yê<äT\T »]ù| Ä+<√fi¯qqT Á|ü‹|òTü {Ï+#˚yês¡T.
ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î <=]øÏq neø±X¯eTT
dü«‘·+Á‘· ôV≤’ <äsêu≤<äT nq>± ìC≤+, ‘·q e´øÏ>Ô ‘∑ · kÕ«‘·+Á‘·éTì, ‘·q e´øÏ>Ô ‘∑ ·
ùd«#·Ãj¤ T· ì qy˚Tàyê&ÉT ` ø±e⁄q Äj·Tq ø±+Á¬>düT yê<äT\ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
dæ<ëΔ+‘·eTTqT $s√~Û+#˚yê&ÉT. á y˚Ts¡≈î£ ìC≤+, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T @ø°u$ÑÛ +#˚yês¡T `
KS
ø±ì sêh eTTdæ+¢ \≈£î düs«¡ dü‘êÔ ø£\<äH˚ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yê] sê»ø°jT· dæ<ëΔ+‘·eTT‘√ ìC≤+
j˚Tø°u$ÑÛ +#˚<ë j·TqTÁ|üXï¯ dü+<˚V‰ü düŒ<äyT˚ j·Tì #Ó|Œü e\dæ ñ+≥T+~.
O
á X¯≈î£ \Ô ìï{Ï˝À Ä<äsÙ¡ |üPs¡«ø£yTÓ qÆ dü+|òTü s¡¸D »s¡T>∑T#·T+&˚~. Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢
BO
‘·>±<ë\T e÷Á‘·eTT Ä ø±\eTT˝À »s¡T>∑˝<Ò Tä . ø±ì ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À es¡Z
$uÛ<Ò ë\T ‘·\jÓT‘·HÔ ês¡+_Û+∫Hê$. sêh ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î ˇø£ s¡+>∑eTT j˚Ts¡Œ&çq~.
O
◊s√bÕ K+&ÉeTT˝À j·TT<äΔ|ü]dæú‹ e÷]b˛e⁄#·T+&ÓqT. ÄÁ|òæø± s¡+>∑eTT˝À

C
eTk˛*˙ z&çb˛sTTHê&ÉT. Á^düT, ÁbòÕqT‡ <˚XÊ\ qT+∫ eTk˛*˙ ôd’Hê´\T

ES
‹s√>∑$T+∫q$. Ç≥© ô|’q $TÁ‘· sêC≤´\T »]ù| yêj·TT $e÷Hê\ <ë&ÉT\qT

jÓT<äTs¡T ø=qï≥T¢ ˝Ò<Tä . eTk˛*˙ ìj·T+‘·è‘·«+ n+‘·yTÓ qÆ ~. eTk˛*˙ |ü˝≤j·Tq+
EM
#Ó|Œæ Hê&ÉT. »s¡àHé HêJ ìj·T+‘· Væ≤≥¢sT¡ ñøÏÿ] _øÏÿ] nsTT eT<Ûqä |ü&Hç ê&ÉT.
kÕº*Hé Á>±&ÉT s¡Ds¡+>∑eTT˝À Væ≤≥¢sT¡ |üsê»j·TeTT bı+~Hê&ÉT. <ëì‘√ k˛$j·T{Ÿ
s¡cÕ´ mÁs¡ôdq’ ´+ »s¡à˙ HêJ eT÷ø£\qT yÓqø£≈î£ ‘·]$Ty˚jT· &É+ Äs¡+_Û+∫+~. Ç~
©
Væ≤≥¢sT¡ |ü‘H· êìøÏ |ü⁄Hê~ j·Tì uÛ≤$+#·e#·TÃqT. Bì‘√ Á|ü|+ü #· ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î,
eTTK´+>± eTq<˚X¯ ø£eT÷´ìdüTbº ÕØºø,Ï eT+∫ Áb˛‘ê‡Vü≤eTT ø£*–+#˚ yê‘êes¡DeTT
düèwæº nsTTq~.
ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤eTT
Hê≈£î C≤„|üø£eTTqï+‘·es¡≈£î, 1941e dü+e‘·‡s¡eTT qT+∫ á sêheTT˝À
ø£eT÷´ìdüTbº ÕØº ãVæ≤s¡+>∑+>± |üì#˚jT· Hês¡+_Û+∫q~. ˇø£ ø£eT÷´ìdüTº es¡eZ TT (πø&És)Y ,
ø£eT÷´ìdüTº kÕVæ≤‘·´+ ‘·j÷· s¡T nsTTq~. ø£eT÷´ìdüTº kÕVæ≤‘·éTTô|q’ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyê]
ìùw<Ûë»„qT 1943e dü+e‘·‡s¡+ eT<Û´ä ø±\eTTHê{ÏøÏ ‘=\–+#·≥eTT‘√ ø£eT÷´ìdüT\º T
u≤>± ñ‘ê‡Vü≤eTT‘√ ‘·eT bÕØº |üìì eTT+<äT≈£î kÕ–+#· yÓTT<ä\T ô|{ÏHº ês¡T. yÓTT‘·+Ô ô|q’
á Áø=‘·Ô yê‘êes¡D+ <äècÕº´ sêh ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î eT+∫ Áb˛‘ê‡Vü≤+ <=]øÏq~.
sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±] e÷≥\˝À ªªHê&ÉT Ä+Á<Ûä ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{° yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘·
ø£eT÷´ìdüTbº ÕØº XÊK˝À¢ø˝£ ≤¢ ã\eTsTTq~>± ñ+&˚~.μμ á sêh ø£eT÷´ìdüTº ø£$T{°,Ï
Ä+Á<Ûøä e£ T÷´ìdüTº bÕØº jÓTTø£ÿ nqTã+<ÛXä ÊK>±H˚ |üì #˚jT· T#·T+&Óqì nqTø√yê˝….
ªªá ø±\+˝ÀH˚ eTTq>±\ sêC≤ Á|ü»\ô|’ #˚ùd ìs¡“+<Ûë\qT e´‹πsøÏd÷ü Ô »]|æq
b˛sê≥+ q\¢>=+&É õ˝≤¢ dü]Vü≤<äT› ‘ê\÷ø± Á|ü»\≈£î eT+∫ ñ‘˚CÔ ≤ìï∫Ã+~μμ nì
sê$ Hê]j·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ÁyêdæHês¡T. Ä ø±\+˝À ø£ècÕíõ˝≤¢˝Àì eTTq>±\‘√ ø£\dæjT· Tqï
KS
q\¢>=+&É õ˝≤¢˝Àì dü÷sê´ù|≥ ‘ê\÷ø±, düMT|ü+˝À qTqï »q>±eT, uÛÑTeq–]
‘ê\÷ø±\˝À sêh ø£eT÷´ìdüTbº ÕØºyês¡T ‘·eT ø±s¡´Áø£eT+ u≤>± kÕ–+∫]. yês¡T
O
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L©\ düeTdü´\T #˚|{ü ºÏ Ä+<√fi¯q\T »s¡T|ü⁄#·T+&ç].
BO
Á>±e÷\˝À uÛ÷Ñ eTT\ düeTdü´ ˇø£{Ï eTTKýÓTqÆ ~. ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT\ |ü+|æD,°
øö˝≤›s¢¡ uÒ<Kä © (‘=\–+|ü⁄), s¬ ‘’ T· \ n|ü\ e\¢ s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\T n|üsTT∫Ãq yê]
O
kÕ«BÛqeTT˝À qT+&É≥eTT, á˝≤{Ï düeTdü´\T+&˚$. ø£eT÷´ìdüT\º T ‘·eT |ü\T≈£îã&ç˝À

qT+&ÉT øπ Áå ‘ê\˝À á düeTdü´\T #˚|{ü ºÏ b˛sê≥+ »]ù|yês¡T.
C
ES
ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s\Ô¡ ãVæ≤wüÿs¡D

ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT\qT <äTH˚ïyê]ì, øö˝≤›sq¢¡ T ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s\Ô¡ T dü+|òTü {Ï‘·
EM
|ü]#˚yês¡T. á $<Û+ä >± es¡dZ +ü |òTü s¡¸D\T »]π>$. Á>±e÷˝À¢ es¡øZ \£ Vü‰\T ãj·T\T
<˚]q$. dü÷sê´ù|≥˝À ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s¡Ô\T uÛÑ÷$T b˛sê{≤˝À¢ bÕ˝§Zqï+<äT≈£î
|ü<eä Ä+Á<Ûä eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT>±, ªªø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç¶ Hêj·Tø£‘«· + eTTK´ø±s¡´
©
ø£s\Ô¡ qT Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ qT+∫ ãVæ≤wüÿ]+∫+~.μμ nì sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ‘·eT

Á>∑+<∏eä TT˝À ÁyêdæHês¡T.
n+‘·es¡≈£î ø£eT÷´ìdüTº bÕØº, C≤rj·T |üø£å+, $T‘· yê<äT\T n+<äs¡T
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ eédü˝ú À ø£\dæjT˚ j·TT+&ç]. ø±ì $T‘·yê<äT\T, C≤rj·T |üø+å£ yês¡T
jÓTes¡÷ ø£eT÷´ìdüT\º ø±s¡´Áø£eTeTT, $<ÛëqeTT‘√ @ø°u$ÑÛ +#·˝<Ò Tä . nsTT‘˚ n|üŒ{ÏøÏ
Ç+ø± y˚sT¡ |ü&˝É <Ò Tä . ø±ì |ò÷ü f…qÆ bÕØº ‘·>±<ë\T eédü˝ú À ãj·T\T<˚]q$. Ä+Á<Ûä
|æ‘êeTVüQ\T e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄>±s¡T ‘·eT Ä+Á<Û√<äéT #ê]Á‘·˝À Áyêdæq≥T¢

ªªy˚T 1943 qT+&ç y˚T 1944 es¡≈î£ >∑&∫É q ø±\eTT ‘Ó\+>±D≤ Ä+Á<Û√<äéT #·]Á‘·˝À
#ê\ øÏ¢wüºeTTqT, eTqkÕÔ|üeTTqT ø£*–+#·Tq{Ïº~j·TT nsTTq<äì $#ês¡eTT‘√
ˇ|üø=qe\dæj·TTqï~. áq&ÉTeT ø±s¡´ ø£s¡Ô\˝À ø£*–q rÁeeTT\>∑T n_ÛÁbÕj·T
uÛ<Ò eä TT\≈£îqT, ˇø£ |üøeå£ TT yê] j·T‘·´+‘· ñ<Ûèä ‘·eTTq≈£îqT |ü]D≤eTeTT>± uÛTÑ eq–]˝À
»]–q Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ øπ e\eTT @ø£ |üøj å° T· eTqTq~>±μμ ‘˚*q~.
|ü<Tä H=ø£+&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø£eT÷´ìdüT\º ø¬ e’ X¯eT>∑T≥
|ü<Tä H=ø£+&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ »s¡T>∑T≥≈£î |üPs¡«eTT uÛTÑ eq–] kÕúsTT dü+|òTü
düe÷y˚X¯+˝À »]–q #·s¡Ã\qT, <Û√s¡DÏì <äèwæº˝À qT+#·Tø√e\dæ j·TT+≥T+~.
á düe÷y˚Xe¯ TT˝À ø£eT÷´ìdüTº düuTÑÛ ´\T n+‘·es¡≈î£ #·˝≤eTDÏ˝ÀqTqï bÕ‘· Hêj·Tø£‘«· +
KS
e÷], qMq Hêj· T ø£ ‘ · « + sêe˝… q ì |ü ≥ Tº ã {Ï º ] . yê] ñ<˚ › X ¯ e TT eTTdü *
Hêj·Tø£‘«· eTTq≈£î e÷s¡T>± j·TTeø£ Hêj·Tø£‘«· eTT ø±<äì, yê] ñ|üHê´kÕ\T düŒwüeº TT>±
O
‘Ó\T|ü⁄#·T+&ÓqT. nq>± C≤rj·T Hêj·Tø£‘«· eT+‘·yTÓ T+~, ø£eT÷´ìdüTº Hêj·Tø£‘«· eTT
BO
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ eédüú˝À kÕú|æ+#·e˝…qì ø£eT÷´ìdüTº\T <äè&ÛÉdü+ø£\ŒeTT‘√
Á|üjT· ‹ï+∫Hês¡T. C≤rj·T |üø+å£ yês¡T ‘·≥düú $<Ûëq+ ne\+_+∫ ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î
O
düV‰ü j·T|ü&]ç . z≥T≈£î ô|≥º>± n~Ûø£ dü+K´˝ÀqTqï C≤rj·T |üø+å£ yês¡T ‘·≥dü$ú <Ûëq+
C
ne\+_+∫ z≥T #˚jT· ø£ ãT~Δ|Pü s¡«ø£eTT>± e<äT\Tø=ì]. $T‘·yê<äT\T z≥T #˚d]æ .

ES
ø±ì z&çb˛sTT]. Ä ø±s¡D+>± n\Œ dü+K´˝ÀqTqï ø£eT÷´ìdüTº\T ‘·eT z≥¢‘√

>¬ \Tbı+~]. ø£qTø£ ø£eT÷´ìdüT\º ì yÓ\&¢ j ç TÆÓ q lHêsêj·TD¬s&ç¶ Hêj·Tø£‘«· eTTq yê]
j·TqTj·÷j·TT\‘√ yê] ÇcÕºqTkÕs¡eTT |ü<Tä H=ø£+&Ée Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ uÛTÑ eq–]˝À
EM
»s¡T|üã&ÓqT.
C≤rj·T|üø+å£ ñ<ëd”q‘·
©
C≤rj·T|üø£å+ yê] ‘·≥düú$<ÛëqeTTqT ø=+‘· yêÚ≤´ì+#·≥eTT nedüs¡eTì

‘·\TkÕÔqT. ˝ÒìjÓT&É\ á $wüjT· + ndü+<äs“¡ +¤ >±H˚ ñ+&çb˛‘·T+~. eTVü‰düu˝ÑÛ Àì
$T‘·yê<äT\T ùdyê‘·‘·Œs¡‘·‘√ sêÁ‹+ã>∑fi¯ó¢ Á|ü»˝À¢ ©qyÓTÆ ˇø£ ÄX¯j·Tdæ~Δ¬ø’
Á|üjT· ‹ï+#·Tyês¡T ø±s¡ì, M]øÏ ˇø£ ø±s¡´Áø£eTeTqTq~ ˝Ò<ìä $T‘·yê<äT\ >∑T]+∫
C≤rj·T|üø+å£ yê] uÛ≤eq. ø±e⁄q $T‘·yê<äT\~ ˇø£ eTTqT>∑T‘·Tqï |ü&eÉ j·Tì, Ä
|ü&Ée˝À ‘êeTTqT ñqïjÓT&É\ yê]‘√ düVü‰ ‘êeTT eTTq>∑&É+ ‘·<∏äéTì yê]
n_ÛÁbÕj·T+. ø£˙dü+ ‘êyÓTÆq eTTq>∑≈£î+&É düTs¡øÏå‘·+>± qT+&ÉT≥≈£î $T‘·yê<äT\

düVü≤yêdüeTT |üìøÏsê<äì, yê]‘√ <ä÷s¡+>±qT+&ÉT≥ nedüs¡eTì qeT÷à‘·÷
C≤rj·T|üø+å£ yês¡T ‘·≥düú $<ÛëqeTT qe\+_+∫].
yÓTT‘·Ô+ô|’q á $<Ûä+>± Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ ø£eT÷´ìdüTº\ kÕ«BÛqe÷jÓTqT.
$T‘·yê<äT\T, C≤rj·Tyê<äT\+<äsT¡ |ü<Tä H=ø£+&Ée Ä+Á<Ûeä TVü‰düuqÑÛ T ãVæ≤wüÿ]+∫].
|ü]o\≈£î\T>± e÷Á‘·+ C≤rj·T |üø£åeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£]<ä›s¡T düuÛÑT´\T
eTVü‰düu˝ÑÛ À bÕ˝§Zì].
uÛTÑ eq–] eTVü‰düu˝ÑÛ À »]–q #·sÃ¡ \ >∑T]+∫, n+^ø£]+|üã&çq rsêàHê\
>∑T]+∫ Hê≈£î n~Ûø±s¡ ]b˛s¡Tº j˚TB \uÛ´Ñ +ø±˝Ò<Tä . |ü<Tä H=ø£+&Ée eTVü‰düu≤Û q+‘·s+¡
Á|üC≤˙ø£eTT˝À |ü⁄≥Tºø£ e∫Ãq $|ü¢yê‘·àø£ ñ‘ê‡Vü≤eTT, ø£eT÷´ìdüTº Hêj·Tø£‘·«eTT
KS
ne\+_+∫q $<ÛëqeTT >∑T]+∫ sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T s¡∫+∫q ªªMs¡‘\Ó +>±D≤μμ
j·TqT Á>∑+<∏eä TTô|q’ H˚ Ä<Ûës¡|&ü ç n+<äT˝À qT+∫ ø=ìï yêø±´\T ñ<ëVü≤]düTHÔ êïqT:
O
ªªuÛTÑ eq–] eTVü‰düuÑÛ n‘·´+‘· ñ‘ê‡Vü≤|üP]‘·+>± eTT–dæ+~. #·T≥Tº|≥ü ¢ qT+∫
BO
e∫Ãq y˚\ø=\~ s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ ªªdü+|òTü +μμ ˇø£ ÄXÊCÀ´‹>∑ n>∑T|æ+∫+~. y˚\ø=\~
Á|üC≤˙ø£+ ªªdü+|òüT+μμ düuÛÑ´‘·«+ rdüT≈£îHêïs¡T. ªªdü+|òüT+μμ düuÛÑ´‘·«+ N{Ï e⁄+<ä+fÒ
O
Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\≈£î uÛj

Ñ T· |ü&eÉ \dæq nedüs+¡ ˝Ò<ìä , uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, »MT+<ës¡¢ yÓ{øºÏ Ï
C
b˛e\dæq |üì˝Ò<ìä , Á|ü»\˝À n_ÛÁbÕj·TeTT ø£*–q~.

ES
ªªÇ+‘·≈î£ |üPs¡«eTT »]–q b˛sê≥+ yÓ{#ºÏ êøÏ], nÁø£eT edü÷fi¯ó,¢ <Ís¡H® ê´\T
yÓTT<ä˝…’qyê{ÏøÏ e´‹πsø£+>± e÷Á‘·y˚T »]>±sTT. Çe˙ï ≈£L&Ü ÄHê&ÉT n+‘·+‘·
EM
e÷Á‘·+>± e⁄qï ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·« #·{≤º\≈£î ˝Àã&ç e÷Á‘·yT˚ »]π>$. ø±ì uÛ÷Ñ eTT\
düeTdü´\T Hê{Ï #·{≤º\≈£î nr‘·yTÓ qÆ $. n+<äTø£ì #·{≤º\qT ~Ûøÿ£ ]+∫ b˛sê&Ée\dæq
nedüs+¡ ø£*–+~. á düeTdü´qT #˚|≥ü &º +É e\¢ ñ<äéTeTT q÷‘·q<äX≈¯ î£ #˚]q≥T¢
©
nsTT+~.μμ
q\¢>=+&É õ˝≤¢˝À ø£eT÷´ìdüT\º dü+|òTü ≥q ` s¡Ds¡+>∑+
á <äX˝¯ À q\¢>=+&É õ˝≤¢˝Àì »q>±eT, sêeTqïù|≥, dü÷sê´ù|≥ ‘ê\÷ø±˝À¢
ø£eT÷´ìdüTº Hêj·Tø£‘·«+˝À Ms√∫‘· b˛sê{≤\T »]–Hê$. Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´
$<ÛëqeTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± ˇø£ n*ºyT˚ ≥+ Ç∫Ã Á>±MTD Á|üC≤˙ø£eTTqT ø£eT÷´ìdüT\º T
dü+|òüT{Ï‘·|üs¡∫Hês¡T.

Bì‘√ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, »MT+<ës¡T¢ ‘·eT bıJwüHé ø±bÕ&ÉTø=q{≤ìøÏ, ‘·eT≈£î
>∑\ Hê´j·T Á|üø±s¡yTÓ qÆ Vü≤≈£îÿ\qT s¡ø+åÏ #·Tø=q{≤ìøÏ dü+dæ<Tä ˝Δ H’… ês¡T. n+<äTe\q
ˇø£ s¡Ds¡+>∑+ dæ<|Δä &ü qç ~.
ˇø£y|’Ó ⁄ü uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, »MT+<ës¡T,¢ ‘·eT Ä‘·às¡øDå£ ø¬ ’ dæ<|Δä sü #¡ T· ø=qï <äfi≤\T`
ˇø£y|’Ó ⁄ü yê] Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ e∫Ãq kÕj·TT<Ûä b˛©düT\T—
eTs=ø£y|’Ó ⁄ü mÁs¡ C…+&Ü\T #˚ã{Ïº e&çôd\\T, >∑T‘·Œ\‘√ kÕj·TT<ÛTä ˝…’ s¡Ds¡+>∑eTT˝À
<ä÷øÏq øö\T<ës¡T,¢ yê] düV‰ü j·÷s¡eú TT yÓ[q¢ Á>±eT Á|ü»\T— á s¬ +&ÉT ø£≈\å£ eT<Û´ä
¨sê¨Ø j·TT<ëΔ˝Ò »]–Hêj·Tì #ÓbÕŒ˝…. ø=ìï ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À kÕj·TT<Ûä
b˛©düT<äfi≤\T ‘·eTH˚ jÓT~]+#˚ Á|üC≤kÕeT÷Vü‰ìï #·÷dæ yê]ì m<äTs=ÿq&É+ kÕ<Û´ä +
KS
ø±<äì Á>∑Væ≤+∫ ‹s√>∑eTq+ #˚XÊs¡ì sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T ‘·eT Á>∑+<∏äeTT˝À
ÁyêdæHês¡T.
O
yÓTT‘·+Ô ô|q’ á q÷‘·q<äX¯ ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT|ü⁄ Á|ü<eä∏ T <äX>¯ ± uÛ≤$+#ê˝….
BO
Ç~ Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ $<ÛëqeTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± »]|æq ø£eT÷´ìdüTº b˛sê≥eTT.
‘·sê«‘· <äX\¯ >∑T]+∫ eTT+<äT #·]Ã+#·>\∑ qT.
O
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ eéVü‰sê\T á $<Ûä+>± qT+&É>±, Ç‘ÓÔVü‰<äT˝Ÿ eTTdæ¢MTHé

C
dü+dü˝ú À |ü]dæ‹ú $wü$T+#·T≥ e÷s¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé
ES
pHé 1944˝À eTs¡D+Ï #ÓqT. Bì‘√ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é eédü˝ú À b˛{°\T Äs¡+uÛeÑ ÷jÓTqT.
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú @s¡Œ&çq|üŒ{Ï qT+&ç dü+düú n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤H˚
EM
ñ+≥÷ Äj·Tq j˚Tø¬ ø’ £ Hêj·T≈£î&Éì|æ+#·T≈£îHêï&ÉT.

ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé eT+∫ Äs√>∑é+‘·T&ÉT. ÄC≤qTu≤VüQ&ÉT. eT+∫ eø£.Ô eTTdæ+¢
eT‘· Á>∑+<∏ë˝À¢ eT+∫ bÕ+&ç‘·´+ dü+bÕ~+∫j·TT+&ÓqT. Äj·Tq ñ|üHê´kÕ\e\¢
©
eTTdæ+¢ Á|üC≤˙ø£eTT Á|üu≤Û $‘·T˝…’ j·TT+&ç]. yÓTT‘·+Ô ô|q’ Äj·Tq eT+∫ e´øÏ‘Ô «· eTT
>∑\yê&ÉT. ôV’≤<äsêu≤<äT sêh eTTdæ¢+\T Äj·TqqT ªªU≤j·÷<Ó $T\¢‘Yμμ (eTTdæ¢+
C≤‹jÓTTø£ÿ n~ÛH‘˚ )· j·TqT _s¡T<äT‘√ >ös¡$+∫Hês¡T. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é eédü˝ú À Äj·Tq
e÷≥≈£î »yêãT nqTq~ ˝Ò≈£î+&ÓqT. sêh eTTdæ¢+\˝À mes¡T ≈£L&É Äj·Tq
$<ÛëqeTTq≈£î e´‹πsø£+>± n_ÛÁbÕj·T+ yÓ*ãT#·TÃ≥≈£î kÕVü≤dæ+#˚yês¡T ø±s¡T. eTTdæ+¢
dü+bÕ<ä≈î£ \T>± qT+&ç Á|ü#T· ]+#·ã&çq ñs¡÷› |üÁ‹ø£\T (n~Ûø£ dü+K´˝À) Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
$<ÛëqeTTqT ã\|üs¡#·e\dæ+<˚! e´‹πsø±_ÛÁbÕj·TeTT\T >∑\ |üÁ‹ø£\qT

ãVæ≤wüÿ]+#·T≥≈£î ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé uÀ~Û+#˚yê&ÉT. ø±ì n<˚$<Û+ä >± &çd|æ H¢æ é ≈£L&Ü
ø±bÕ&˚yê&ÉT. Äj·Tq eTs¡D+Ï ∫q ‘·sT¡ yê‘· Ä &çd|æ H¢æ é ìs¡«Væ≤+#·Tyê¬ses¡T ˝Òøb£ ˛sTT].
ãVü≤<ä÷sYU≤Hé e´øÏÔ>∑‘· J$‘·eTT ñ‘·ÔeTyÓTÆq<äH˚ #ÓbÕŒ˝Ò. C≤^s¡T<ës¡T
≈£î≥T+ãeTT˝À |ü⁄{Ï,º ô|]–q|üŒ{ÏøÏ ø±˝≤qTkÕs¡+>± C≤^s¡T <ë] es¡eZ TT˝À e∫Ãq
<äTs¡TDZ ≤\≈£î ãVü≤<ä÷s› Y U≤Hé n\yê≥T |ü&˝É <Ò Tä . Äj·Tq düÁ‘·Œes¡qÔ >∑T]+∫ @˝≤+{Ï
uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·TeTT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. sê»ø°j÷· \˝À jÓTìï uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·÷\Tqïq÷, e´øÏ>Ô ‘∑ ·
ùdïVæ≤‘·+˝À ‘˚&Ü sê˝Ò<Tä . e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± Äj·Tq Hê≈£î eT+∫ ùdïVæ≤‘·T&ÉT>± qT+&ÓqT
H˚qT Äj·TqqT >ös¡$+#˚ yê&çì. Äj·Tq qqTï >ös¡$+#˚yê&ÉT.
ø±ì ãVü≤<ä÷s› Y U≤Hé e´ø£|Ô ]ü #˚ uÛ≤yê\T, yê{Ïì Á|üø{£ +Ï #˚ $<ÛëqeTT, ñ#·Ã]+#˚
KS
yê≈£îÿ\T, jÓT<äT{Ïyê] >∑T]+∫ ùV≤fi¯qe\¢ Äj·Tq nqTj·÷j·TT\T jÓT+<äs√ n‹
rÁeyê<äT\T>± dæ<yΔä TÓ HÆ ês¡T. ø=ìï n\¢]eT÷ø£\T≈£L&É eTT+<äT≈£î e#˚ÃdæHêsTT.
ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé eTs¡DeTT˝Àì s¡V≤ü düéTT!
O
BO
ˇø£s√E ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé Vü≤sƒê‘·T>Ô ± eTs¡D+Ï #ÓqT. ÄHê&ÉT sêÁ‹ uÛÀ»HêìøÏ
(&çqïs¡T≈£î) ˇø£ ùdïVæ≤‘·Tì Ç+{ÏøÏ yÓ[H¢ ê&ÉT. uÛÀ»Hêq+‘·se¡ TT ªªVüQø±ÿμμ |”\Ã≥eTT
O
Äs¡+_Û+#·>±H˚, Äj·Tq ÁbÕD+ e~˝…qT. eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DeTH˚~ @$T{À n~ ˇø£

C
s¡V≤ü dü´+>±H˚ ñ+&çb˛sTTq~.

ES
ãVü≤<ä÷›s¡TU≤Hé eTs¡D+ô|’q bÕØº uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&É n+<äs¡÷ ‘·eT dü+‘ê|ü+

e´ø£|Ô sü ∫¡ ]. ìC≤+ dü«j·T+>± ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé <˚$&ûøÏ y˚+#˚d,æ ‘·q dü+‘ê|ü+ ‘Ó*|æ
EM
yÓ[]¢ . Çø£ ìC≤+≈£î Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú uÛ$Ñ wü´‘·TÔ >∑T]+∫ Ä˝À#·q, $#ês¡eTT,
Ä+<√fi¯q ø£*>¬ qT. ãVü≤<ä÷s› T¡ j·÷sY »+>¥ kÕe÷qT´&ÉT ø±&Éì, jÓTH√ï ‘ê´>±\T
#˚dæ eT+∫ >∑{ºÏ |ü⁄Hê<äT\ô|q’ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+düqú T kÕú|+æ ∫ eT+∫ ø±s¡´ $<ÛëqeTTqT
©
dæ<|Δä sü ∫¡ q yê&Éì, ‘·q düT>∑TDeTT\T, <˚Xù¯ dee\¢ yÓTT‘·+Ô <˚Xe¯ TT˝À Á|üU≤´‹>±+∫q
yê&Éì n+≥÷ n˝≤+{Ï Hêj·T≈£î&ÉT eTs¡D+Ï ∫q ‘·sT¡ yê‘· Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+dü≈ú î£ Hêj·Tø£‘«· +
eVæ≤+∫, eTTdæ+¢ Á|üC≤˙ø£eTTq≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· eTT eVæ≤+#·T u≤<Û´ä ‘· rdüT≈£îH˚ yê¬ses¡ì
ˇø£fÒ $#ês¡eTT ìC≤+≈£î |ü≥Tºø=HÓqT.
ìC≤+>±]#˚ $<˚«wü Á|üø≥£ q\T
Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Áø=‘·Ô n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© mqTïø√ã&çq ‘·sT¡ yê‘·
ìC≤+>±s¡T ªª|üÁ‹ø£˝À¢ Ä $wüjT· eTT>∑T]+∫ jÓT≈£îÿe #·sÃ¡ \T nqedüse¡ TT— dü«ØZjT·
ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé y˚dqæ |ü⁄Hê<äT\ô|q’ H˚ eT‘·+, C≤‹ eéVü‰sê\ìïj·TT ìs¡«Væ≤+#·e˝…qTμμ
nì |üÁ‹ø£\ <ë«sê ÄC≤„|+æ ∫].
Áø=‘·Ô n<Û´ä ≈£îå &ÉT nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© >∑T]+∫ yê´|æ+∫q nb˛Vü≤\ìïj·TT
ìsê<Ûës¡yTÓ qÆ eì, Äj·Tq≈£î ø=\~ø±\eTT˝ÀH˚ ‘·q |ü<$ä e<äT\Tø√e\dæ edüT+Ô <äì
ìC≤+ düŒwü|º sü #¡ qÓ T. dü«ØZjT· ªªU≤j·T<Ó$T\¢‘μY μ dæ<|Δä sü ∫¡ q ø±s¡´ $<ÛëqeTTq≈£î _Ûqï+>±
eTTdæ¢+ Á|üC≤˙ø£+ j˚Ts√E eéVü≤]+#·T‘·T+<√ n<˚s√E eTTdæ¢+ C≤‹ |ü‘·q+
‘·<´ä∏ eTì eTTdæ+¢ C≤‹ì ìC≤+ ôV≤#·Ã]+#ÓqT.
nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä© ìwüÿs¡¸>± n_Ûeè~Δø£s¡yÓTÆq uÛ≤yê\T ø£\yê&Éì
#Ó|üŒe#·TÃqT. ˇø£|ü&ÉT u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·« ÄX¯j·TeTT >∑\ e÷uÀ{Ïyês¡\‘√
KS
ø£*dæj·TT+&˚yê&ÉT. ø±e⁄q Ç‘ÓÔVü‰<é Áø=‘·Ô n<Ûä´≈£åî&ÉT>± jÓTqTïø√ã&çq ‘·s¡Tyê‘·
Äj·Tq≈£î e´‹πsø£+>± |üÁ‹ø£˝À¢, Ç‘ÓÔVü‰<é ø±s¡´ø£s¡Ô˝À¢, $yê<ëdüŒ<äyÓTÆq #·s¡Ã\T
Äs¡+uÛeÑ ÷jÓTqT. n|ü&ÉT ìC≤+ CÀø£´+ ø£*+Z #·Tø=HÓqT.
O
BO
ªª#ê]Á‘·ø£ ˇ&É+ã&çø£\ qqTdü]+∫ Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√ j˚Ts¡Œ&çq ùdïVü≤
dü+ã+<Ûë\T>∑\, ˝Òø£ Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡ dü+s¡øDå£ ˝À qTqï <˚oj·T sêC≤´\˝À
O
ÁbÕ‹ì<Ûä´ Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î _Ûqï+>± j˚T |ü]dæú‘·T˝À¢ ≈£L&É u≤<Ûä´‘êj·TT‘· Á|üuÛÑT‘·«

kÕú|qü ndü+uÛeÑ eTT (Á|ü‘´˚ ø£+>± <äøÿ£ Hé˝À). nq>± ôV≤’ <äsêu≤<äT <äøÿ£ Hé˝Àì |ü]dæ‘ú T· \T,
C
<ëì <äsê®, kÕúsTT sTT‘·s<¡ o˚ j·T sêC≤´\e˝…ø±ø£, <ëìøÏ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ |òTü q‘·,
ES
kÕs¡øú ‘£ · ≈£L&É >∑\<äT. á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ á düeTdü´ >∑T]+∫ jÓT≈£îÿe $X¯Bø£]+#·≥eTT

nqedüs+¡ μμ nì ìC≤+ 24e p˝…’ 1944 e Hê{Ï ªdüTu… <äøÿ£ Héμ |üÁ‹ø£˝À Á|ü#T· ]+∫].
EM
<ëì ‘·<Tä |ü] 29e p˝…H’ ê{Ï n<˚ |üÁ‹ø£˝À ìC≤+ ‘·eT <äè&ÛyÉ TÓ qÆ ìX¯Ãj·÷ìï
á $<Û+ä >± Á|üø{£ +Ï ∫]: `
©
1. ªªÇ~es¡ π ø Á|ü k ÕÔ $ +∫q $wü j · T + >∑ T ]+∫, ãVü ≤ <ä ÷ › s ¡ T j· ÷ sY »+>¥

eTs¡D≤q+‘·se¡ TT eTõ¢dt Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé ø±s¡´ø£s˝Ô¡ À¢ nqedüsy¡ TÓ qÆ #·sÃ¡ \T
»s¡T>∑T#·Tqï$. ø±e⁄q j˚T $wüjT· + ≈£L&Ü ndü+~>∑+Δ >± qT+&É≈L£ &É<ìä , ‘˚*ø£>±
ø£q|ü&Ü˝…qH˚ ñ<˚X› e¯ TT‘√ düŒw”øº ]£ +#·&+É nedüse¡ Tì uÛ≤$+∫HêqT.
2. ÁbÕ‹ì<Ûä´|ü⁄ Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T ø=ìï dü+e‘·‡sê\≈£î
|üPs¡«eTT Á|üø{£ +Ï ∫q dü+düÿs¡D\ d”ÿeTT˝À #·÷|üã&çHê$. n~ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ø±<äT. ÁbÕ‹ì<Û´ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTT dü]jÓTÆ q düeTj·÷ìøÏ \_Û+#·TqT.

Ç~ <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì |üÁ‹ø£\≈£î, eTõ¢dTü Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé ø±s¡´ø£s\Ô¡
eT<Û´ä »s¡T>∑T#·Tqï $yê<äeTT Ä–b˛yê˝…. n~ ìwüŒ\¤ yÓTqÆ ~.
3. eTTø£dÔ ]ü >± dü+>∑‹ j˚TeTq>± kÕs¡«uÛÖeT‘ê«~Ûø±s¡eTT‘√ j˚Ts¡Œ&çq #ê]Á‘·ø£
dü+ã+<Ûë\ <äècÕº´, <˚oj·T sêC≤´\T jÓTqï&ÓH’ ê dü+ã+<Ûë\qT ‘Ó>‘∑ +Ó |ü⁄\T
#˚ d ü T ≈£ î +{≤eH˚ $wü j · T + ndü + uÛ Ñ e eTì ì<ä s ¡ Ù qeTT\T, ∫Vü ≤ ïeTT\T
#·÷ô|≥Tº#T· Hêï$. ø±s¡Dy˚TeTq>± M] (<˚oj·T sêC≤´\) eédüú ndæ‘Ô «· y˚T Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«eTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü j ç T· Tqï<äì #·]Á‘· ñ<ëÈ{+Ï #·T#·Tqï~. Ç~ ˇø£ >=|üŒ
es¡Á|ükÕ<äeTT (Boon) >± uÛ≤$+#ê˝…. á˝≤{Ï es¡Á|ükÕ<äeTT e<äT\Tø√≈£î+&É
ñ+&É≥y˚T ãT~ΔeT+‘·Tì, <ä÷s¡<èä wæº >∑\yêì \ø£Då eTT.μμ
KS
á $<Ûä+>± ìC≤+ Á|ü‘·´ø£å+>±, |üs√ø£å+>± Ç‘ÓÔVü‰<é sê»ø°j·÷\T jÓT{≤¢,
q&ç|+æ ∫Hês√ ‘˚≥‘Ó\e¢ Te⁄‘·T+~. ìC≤+ q$Tàq ªes¡Á|ükÕ<ä+μ Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\≈£î
O
$T+∫ <äø£ÿC≤\ø£b˛sTTq~! Äj·Tq jÓT+‘· <ä÷s¡<äèwæº >∑\yê&√ n~≈£L&É
BO
‘˚*b˛sTTq~!!
ìC≤+, ‘·q dü«˝≤uÛ+Ñ ø=s¡≈î£ eTTdæ+¢ Á|üC≤˙ø±ìï ‘·|ü &ÉT‘√e |ü{+ºÏ ∫ yê]
O
ns¡,ú e÷q, ÁbÕDqwüeº TTq≈£î ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·T&Ó,’ ‘êqT n>ös¡eeTT bı+<ÓqT.

C
ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± qTqï ø±\+˝À nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
ES
Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>± qT+&çHê&ÉT. ø±ì ãVü≤<ä÷s› T¡ U≤Hé ‘·q ‘·T~s√E˝À¢, ‘·q ø±s¡´<ä]Ùj˚T
‘·q≈£î ˇø£ b˛{°Hêj·T≈£î&ÉT>∑ ‘·j÷· s¡e⁄‘·THêï&Éì nqTe÷ì+∫Hê&ÉT. ø±e⁄q ãVü≤<ä÷s› T¡
U≤Hé ‘·q ‘·sT¡ yê‘·, es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é n<Û´ä ≈£îå &ÉT |ò»ü ˝Ÿ VüQùdHéqT ‘·q kÕúqeTT
EM
n\+ø£]+#·e˝…qì Á|ü‹bÕ~+∫Hê&É≥. ø±ì Äj·Tq Á|ü‹bÕ<äq kÕ>∑˝<Ò Tä . n<Û´ä ø£å

|ü<$ä øÏ b˛{° »]–q~. z{Ï+>¥˝À nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© >¬ \Tbı+~Hê&ÉT. Bì‘√
©
dü+dü˝ú À Á>∑÷|ü⁄\T j˚Ts¡Œ&ÉkÕ–Hê$.

nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© >∑T]+∫ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é esêZ\T, eTTK´+>± Äj·Tq $TÁ‘·T\T,
Äj·Tq ˇø£ eT+∫ sê»ø°jT· y˚‘j Ô· T· ì, sê»ø°jT· #·‘T· s¡T&Éì nqT≈£îH˚yês¡T. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
sê»ø°j÷· ˝À¢ Äj·Tq $T‘·yê~j·Tì düŒwü+º >± #Ó|Œü e#·TÃqT.
kÕ˝≤sY»+>¥ eT+‘·Hê\T ` ìC≤+ $eTTK‘·
n~ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äeΔ TT düe÷|üeÔ T>∑T#·Tqï ø±\+. j·TT<ëΔq+‘·s+¡ ‘·«s¡˝ÀH˚
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫ øπ +Á<äeTT˝À n~Ûø±s¡+ ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\
kÕ«BÛqeTj˚T´ dü÷#·q\T ø£q|ü&TÉ #·T+&ÓqT. Ä |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ <˚oj·T sêC≤´\ ` eTTK´+>±
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh ` uÛÑ$wü´‘·TÔ <äècÕº´, Ç‘ÓÔVü‰<é dü+düú jÓTTø£ÿ n<Ûä´≈£åî&ÉT nãT˝Ÿ
Vü≤düHé düj·T´<ä© ùdº≥T ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\‘√ dü+~Û nedüs¡eTì Á>∑Væ≤+#ÓqT.
dü+<Ûëj·T≈£î&ÉT>± ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|üeTTK nMTs¡T kÕ˝≤sY »+>¥, ø±+Á¬>düT $T‘·yê<ä
Hêj·T≈£î\qã&ÉT ø±oHê<∏äsêe⁄ yÓ’<ä´, õ. sêe÷#ê]>±s¡¢qT, qqTï ÄVü‰«ì+#ÓqT.
Äj·Tq <˚$&û (uÛeÑ q+) ˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î&ÉT nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä© eT<Û´ä ,
e÷eT<Û´ä dü+uÛ≤wüD\T »]¬>qT. ‘·T<ä≈î£ ˇø£ dü+~Ûø±\ ˇ|üŒ+<äeTTq≈£î sêJ |ü&‹ç $T.
á ˇ|üŒ+<äeTT Á|üø±s¡+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ yê]#˚ Á|üø{£ +Ï |üã&çq sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\˝À
ø=ìï eTTKýÓTqÆ e÷s¡TŒ\T »s¡T>∑T≥≈£î n+^ø£]+∫‹$T.
KS
1. eè‘·T\Ô ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç ìjÓ÷»ø£esêZ\ (Functional Constituencises) ≈£î
ã<äT\T>± ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\T (Territorial constituencies), (2) dü+j·TTø£Ô
O
ìjÓ÷»ø£esêZ\ (Joint Electrorate) |ü⁄Hê<äT\ô|q’ XÊdüqdüu˝ÑÛ À Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\
BO
düe÷qdü+K´, (3) mqTïø√ã&çq XÊdüqdüu˝ÑÛ À¢qT+∫ eT+Á‹ eT+&É*˝À yÓ+≥H˚ eTT>∑TsZ T¡
Væ≤+<äTe⁄\qT, eTT>∑TsZ T¡ eTTdæ+¢ \qT #˚sT¡ Ãø=qT≥, (4) Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó≥® T XÊdüq düu˝ÑÛ À
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï,º XÊdüqdüu≤Û +^ø±s¡eTT bı+<äT≥. á Hê\T>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ sêJ ≈£î~¬sqT.
O
C
sêJ uÛ>Ñ ±ïìøÏ ø±s¡≈î£ \T ìC≤+>±s¡T

ES
á ˇ|üŒ+<äeTT n|üŒ{Ï eT+Á‹eT+&É* düuTÑÛ ´\ es¡≈î£ ˇø£ eTs¡D ñ‘·sÔ T¡ e⁄

(Death Warrant) >± ‘√#ÓqT. Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´<äs¡TÙ\≈£î ñqï‘ê~Ûø±s¡T\≈£î yê]
EM
J$‘·ø±\eTT˝À u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT≥≈£î eT+Á‹eT+&É* ø£yê≥eTT eT÷dæ

y˚jT· ã&çq≥T¢ ø£ì|æ+#ÓqT. nìï{ÏøÏ $T+∫, ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T á ˇ|üŒ+<ä+ ‘·q
sêC≤´~Ûø±s¡eTTq≈£î >=|üŒ <Óã“ nì uÛ≤$+∫]. á $<Û+ä >± áX¯≈î£ \Ô ìïj·TT @ø£yTÓ Æ
©
ˇ|üŒ+<äeTTq≈£î $s¡T<ä+Δ >± >=|üŒ Ä+<√fi¯q ˝ÒeBdæq$. Á|üuTÑÛ ‘·« ø√XÊ>±s¡eTT jÓTTø£ÿ
<ë«s¡eTT ‘ÓsT¡ eã&ÓqT. &ÉãT“ u≤>± yÓ<»ä \¢ã&ÓqT. á ≈£L≥s¡T\T ø=ìï |üÁ‹ø£\qT
‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± ø£≥Tºø=ì]. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é n<Û´ä ≈£îå &ÉT nãT˝Ÿ Vü≤düH≈é î£ $s¡T<ä+Δ >±
qTqï Ç‘ÓVÔ ‰ü <é düuTÑÛ ´\qT ø=+<ä]ì ˝ÒeBdæ]. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+dü˝ú Àì Á|üeTTK Hêj·T≈£î\qT
ø=+<ä]ì ìC≤+ ‘·eT <äsê“s¡T≈£î ÄVü‰«ì+∫, yê]eT÷\+>± Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+dü˝ú À¢ nãT˝Ÿ
Vü≤düHé düjT· ´<ä©øÏ $s¡T<ä+Δ >± yê‘êes¡D+ ø£*Œ+∫]. ‘·T<ä≈î£ nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©øÏ
‘·q n<Û´ä ø£‘å · |ü<$ä e<ä\Tø=qT≥ ‘·|Œü yπ̊s e÷s¡+Z Ç+ø=ø£{Ï j˚TB ˝Òøb£ ˛sTTq~.
á |ü]dæ‹ú ˝À Äj·Tq ‘·q n<Û´ä ø£|å <ü $ä øÏ dü«dæÔ #Óô|ŒqT.

ìC≤+, kÕ˝≤sY »+>∑TqT <äsê“s¡T≈£î ÄVü‰«ì+∫ ˇ|üŒ+<ä |üÁ‘·eTT ‘Ó|Œæ +#·Tø=ì,
<ëìì ∫‘·TøÔ ±–‘ê\ ãT≥º˝À |ü&yÉ ô˚ dqT. sêh sê»ø°j÷· \˝À sTTø£eTT+<äT @˝≤+{Ï
CÀø£éTT ø£*+Z #·Tø√≈£L&É<ìä kÕ˝≤sY»+>¥qT ôV≤#·Ã]+#ÓqT!
@~ »]–Hê eT+∫πø »s¡T>∑T‘·T+<äì y˚TeTT á ‘·&Ée≈£î+&Ü uÛ≤$+∫‹$T
j·T<∏ës¡+ú >± $#ê]ùdÔ y˚TeTT eTT>∑TsZ e¡ TT $T‘·yê<äT\eTT. e÷ sê»ø°jT· uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô î£
nbÕj·TeTT ø£\T>∑Tqì uÛj Ñ T· eTTqï|üŒ{Ïø° Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Áø=‘·HÔ êj·T≈£îì‘√ sêJøÏ dæ<|Δä &ü ‹ç $T.
e÷ sê»ø°jT· J$‘·eTTq≈£î Á|üe÷<äeTì ‘Ó*dæ ≈£L&É á ˇ|üŒ+<äeTT ô|q’ dü+‘·ø±\T
ô|{Ï‹º $T. nsTT‘˚ ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\T yê] eT+Á‹es¡T´\T yÓTT<ä\>∑Tyês¡T e÷
sê»ø°jT· J$‘·eTTq≈£î @˝≤+{Ï Vü‰ì ø£\T>∑≈î£ +&Ü eéVü≤]+∫]! yês¡T á sêJì
KS
ìsêø£]+∫ e÷ sê»ø°jT· uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T s¡ø+åÏ ∫]!!
eTTdæ+¢ \‘√ dü+~Ûø,Ï sêJøÏ »]–q Á|üjT· ‘êï\˝À sTT~ eT÷&Ée~. ôV≤’ <äsêu≤<äT
O
sêheTT˝À $T‘·yê<äeTTq≈£î, sêJøÏ kÕúqeTT ˝Ò<ìä eT]jÓTTø£kÕ] Á|üdTü Œ¤≥yÓTqÆ ~.
BO
Ç‘ÓÔVü‰<é yê] sê»ø°j·÷\ìïj·TT ìC≤+ Á|üuÛÑTeπsDT´\T ‘Ós¡#ê≥TqT+&ç Ä&ç+#˚
Ä≥j·Tì ≈£L&É düŒwüyº TÓ qÆ ~. ìC≤+ ne\+_+∫q á $<Ûëq+ e\¢, sêh sê»ø°j÷· \˝À
O
$T‘·yê<ä, n‹yê<ä j·TH˚ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü C≤rj·T yê<äT\+<äsT¡ ˇπø ˇø£ ø±+Á¬>düT
y˚~ø£ô|q’ Áb˛>∑T nsTTHês¡T. <Û√s¡DÏ n+<ä]B ˇø£fÒ ` $<ÛëqeTT ˇø£f.Ò ø±ì sêqT
C
sêqT Ms¡T ne\+_+∫q ø±s¡´ìs¡«Vü≤D |ü<‹Δä ˝À ‘˚&Ü @s¡Œ&çq~. >∑eT´kÕúqeTT≈£î

ES
#˚sT¡ ≥¬ø’ ne\+_+∫q kÕ<Ûqä eTT\ >∑T]+∫ uÛ<Ò ë_ÛÁbÕj·TeTT\T ø£*qZ $. Ä $wüjT· +
eTT+<äT #·]ÃkÕÔqT.
EM
ùd≥º T ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î&ÉT kÕ«MT sêe÷q+<ä rs¡ú düTe÷s¡T 16 e÷düeTT\T

C…\’ T J$‘·eTT >∑&|ç æ e<ä\ã&çHês¡T. Ç‘·s¡ sê»ø°jT· U…B’ \T <äX\¯ yêØ>± Ç+‘·≈î£
©
eTT+<˚ $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&çHês¡T. ø±ì ùd≥º Tø±+Á¬>düTô|q’ yÓ÷|üã&çq ìùw<Ûë»„ e÷Á‘·eTT
j·T<∏ë$~Û>± U≤j·T+ ñ+&ÓqT. Ä $wüjT· + >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« $<Ûëq+˝À j˚T˝≤{Ï
e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . Á<ÛTä e⁄&ÉT ‘·q kÕúq+ qT+&ç ø£<\ä q≥T¢ ìC≤+, Äj·Tq Á|üuTÑÛ ‘·«+
≈£L&É ø£<\ä ˝Ò<Tä . Ç+‘˚ ø±ø£ Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT‘√ #ê]Á‘·ø+£ >± @s¡Œ&çq
dü+ã+<Û+ä e~˝Ò~ ˝Ò<ìä , sêheTT˝À u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ jÓTqï{ÏøÏ ≈£L&É kÕú|+æ #˚~
˝Ò<ìä ìC≤+ düŒwü|º ]ü #ÓqT. Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düqú T ã\|üs#¡ ≥· y˚T ‘·q ø£seÔ¡ éTì
Äj·Tq uÛ≤$+#ÓqT. ø£qTø£ Çø£ ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø£s\Ô¡ ø£seÔ¡ ý˚T$T≥H˚ düeTdü´ ˇø£fÒ
ì\∫b˛sTTq~.

eTs¡sƒê«&É, ø£sêï≥ø£ ÁbÕ+‘ê\ ø±s¡´ø£s¡Ô\T ÁbÕ+rj·T eTVü‰düuÛÑ\ <ë«s¡
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ \ø£´å eTT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ‘·>T∑ ø±s¡´Áø£eTeTT kÕ–+#·T#·T+&ç].
ø±ì ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT˝À ø±s¡´Áø£eTeTT kÕ–+#·{≤ìøÏ C≤rj·T dü+düj ú T· qTq~
j˚TB ˝Ò≈î£ +&É b˛sTTq~. ìC≤+ sêÅcÕº+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ø£eT÷´ìdüT\º kÕ«BÛqyÓTqÆ ~.
ªªø£eT÷´ìdüTº |üø±å e\+ãT\>∑T Ä+Á<Ûøä ±s¡´ø£s\Ô¡ j·÷»e÷qéTTq, Ä |üøeå£ TTq≈£î #Ó+~q
Hêj·Tø£ Á|üeTTKT&É>T∑ sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±] Ä<Û«ä s¡éTTq uÛTÑ eq–]˝À düe÷y˚X|¯ sü #¡ ·
ã&çq |ü<Tä H=ø£+&Ée Ä+Á<Ûä eTVü‰düu.ÑÛ |üPs¡«|ü⁄~>±ø£ øπ e\eTT ø£eT÷´ìdüTº Ä+Á<Ûä
eTVü‰düu>ÑÛ ±H˚ e÷]q~μμ nì Ä+Á<Û|ä ‘æ êeTVü≤ e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ ÁyêdæHês¡T.
C≤rj·T Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡
KS
C≤rj·Tyê<äT\≈£î Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ˝À kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTTq<äì C≤rj·T
yê<äT\+<äsT¡ Á>∑V≤æ +∫]. uÛTÑ eq–] eTVü‰düuÑÛ »]–q HÓ\ ~qeTT\πø C≤rj·T|üøå£
O
Hêj·T≈£î\>∑T eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄>±s¡T, ˇø£ |üÁ‹ø± Á|üø≥£ q˝À eTVü‰düuÑÛ
BO
Ä+Á<Û√<äéTeTTjÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq \ø£åéTT\≈£î $s¡T<äΔeTT>± qTqï<äì rÁeeTT>±
$eT]Ù+∫].
O
‘·sT¡ yê‘· eT÷&ÉT yês¡eTT\πø Ä+Á<Ûä eTVü‰düu\ÑÛ |üPs¡«|ü⁄ n<Û´ä ≈£îå \>∑T düs«¡ l
C
e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç,¶ e÷~sêE sêeTø√fÒX«¯ s¡sêe⁄,

ES
|ü⁄*C≤\ y˚+ø£≥s¡+>±sêe⁄ ˇø£ dü+j·TTø£Ô Á|üø≥£ q˝À Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡

ndües¡eTT >∑T]+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ yÓ\&¢ +ç ∫]. yês¡T á dü+j·TTø£Ô Á|üø≥£ q˝À
EM
ªªmqTã~\ø£\å Á|üC≤u≤VüQfi¯éTTq≈£î ` nq>± ‘Ó\+>±DeTT˝Àì $$<Ûä eè‘·T\Ô T>∑\,

$$<Ûä es¡ZeTT\T>∑\ yês¡+<ä]øÏì ` ÁbÕ‹ì<ÛäéTTqT ì\T|ü⁄≈£îì n+<ä] düeTwæº
Væ≤‘·e⁄ø=s¡≈î£ |üì#˚jT· T≥ Ä<äsÙ¡ eTT>±>∑\ ìC≤+sêÅcÕº+Á<Ûä eTVü‰düuqÑÛ T |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡
©
#˚j·TT ø±s¡éTTq bÕ˝§ZqT≥ |ü$Á‘· ø±s¡éTT>± ‘·\+#·T#·THêïeTTμμ nì ‘·eT

n_ÛÁbÕj·TeTTqT ñ<√Èw+æ ∫]. yê]‘√ H˚qT @ø°u$ÑÛ +∫‹ì ` ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄,
eT+<äTeTT\ sêeT#·+Á<äsêe⁄ |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡ |üøeå£ TTqT ã\|üs∫¡ ].
Bì ‘·<Tä |ü] Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ e÷J n<Û´ä ≈£îå \T, õ˝≤¢ Hêj·T≈£î\T, ø£eT÷´ìùd‘º s· ¡
ø±s¡´ø£s¡Ô\T n+<äs¡T @ø£eTT>∑ ≈£L&ç Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡DeTT >∑T]+∫
j˚Tø£Áê+>± |ü]wüÿ]+∫]. Çø£ (1) |ü⁄qs¡«éd”øú ]£ +#·ã&çq eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TT
ø±uÀj˚T dü\ú eTT (2) eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´Áø£eTeTT ø£˙dü+ ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT es¡≈î£ »s¡T>∑T≥≈£î

ì~Û, (3) eTVü‰düuÑÛ n<Û´ä ø£‘å · jÓTTø£ÿ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·Tyê¬ses¡T nH˚ á eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ
Á|üX¯ï\T ñ‘·ŒqïyÓTÆq$. e÷~sêE sêeTø√fÒX¯«s¡sêe⁄>±s¡T es¡+>∑\T¢ |ü≥ºDeTT˝À
eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚X|¯ sü #¡ {· ≤ìøÏ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+∫]. ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T ø£˙dü+
ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ es¡≈î£ eTVü‰düuÑÛ ø±s¡´Áø£eT+ »s¡T>∑T≥≈£î ø±e\dæq ì~Û edü÷\T#˚ùd
u≤<Û´ä ‘· rdüTø=ì]. Çø£ n<Û´ä ø£‘å · jÓTTø£ÿ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·{≤ìøÏ ô|<ä˝› e… s¡T eTT+<äT≈£î
sêì ø±s¡D≤q H˚qT dæ<|Δä &ü ‹ç ì.
Bì ‘·s¡Tyê‘· H˚qT düTe÷s¡T ‘Ó\+>±D≤ õ˝≤¢\ìï{ÏøÏ yÓ[¢‹ì nø£ÿ&ç
ø±s¡´ø£s\Ô¡ +<ä]‘√ ø£\TdüTø=ì m<äTs√ÿe\dæq düeTdü´\ >∑T]+∫ #·]Ã+∫‹ì. Á|ü‘´˚ ø£+>±
q\¢>=+&É, KeTà+, es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢\qT ‘·sT¡ #·T>± |üs´¡ {Ï+∫ nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î ø£eT÷´ìdüTº
KS
dæ<ëΔ+‘·eTT, ø±s¡´$<ÛëqeTT >∑T]+∫ $e]+∫ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡ ÄeX¯´ø£‘·
‘Ó*|æ‹ì.
O
á ø±s¡´Áø£eTeTT˝À jÓT+<äs√ kÕúìø£ Hêj·T≈£î\T, ø±s¡´ø£s\Ô¡ T Hê≈£î ‘√&ÉŒ&ç].
BO
Á|ü‘´˚ ø£+>± KeTà+ õ˝≤¢˝À |üs‡¡ lìyêdüsêe⁄ J&çø+£ {Ï sêe÷sêe⁄>±s¡\T, q\¢>=+&É
õ˝≤¢˝À |ü⁄*C≤\ y˚+ø£≥s¡+>±sêe⁄, y˚eTT\|ü*¢ y˚+ø£≥ø£èwüj í T· ´, Äj·Tq k˛<äsT¡ &ÉT
uÛ≤düÿs¡sêe⁄>±s¡\T, es¡+>∑\T¢˝À e÷~sêE sêeTø√fÒX«¯ s¡sêe⁄, |üs‡¡ s¡+>±sêe⁄ >±s¡\T
O
#˚dqæ düV‰ü j·T+, ñ<˚X› +¯ HÓsy¡ s˚ {¡ ≤ìøÏ yês¡T #˚dqæ ùde #ê\ nbÕs¡yTÓ qÆ ~. yês¡\
C
ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± y˚\ø=\~eT+~ |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&ÉuÀe⁄ Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£
ES
düuTÑÛ ´\T>± #˚]].

eTVü≤ã÷uŸq>∑s˝Y À |ü˝s¢… ¢¡ Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ∫πøÿ|ü*¢ sêeT#·+Á<äsêe⁄, #·Áø£V≤ü ]
EM
qs¡düsêE>±s¡\T— ôV’≤<äsêu≤<äT õ˝≤¢˝À lìyêdü¬s&ç¶, &Üø£ºs¡T myéT #ÓHêï¬s&ç¶,

es¡+ø±+‘·+ >√bÕ\¬s&ç¶ u§»®+ qs¡d+æ VüQ\T >±s¡\T— yÓT<ä≈î£ õ˝≤¢˝À y˚+ø£fXÒ «¯ s¡
>∑T|ü>Ô ±s¡T— ìC≤e÷u≤<äT õ˝≤¢˝À #Í≥T|ü*¢ Vü≤qTeT+‘·s¬ &ç>¶ ±s¡T yÓTT<ä\>∑T $TÁ‘·T\T
©
#ê\ düV‰ü j·T|ü&]ç . yÓTT‘·+Ô ô|q’ á $<Û+ä >± ‘Ó\+>±DeTT˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢ kÕúìø£
Hêj·T≈£î\ ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± düTe÷s¡T 60,000 eT+~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ düuTÑÛ ´\T#˚] <ë<ë|ü⁄
500 Á|ü‹ì<ÛTä \T 12e Ä+Á<Ûeä TVü‰düuø¬ÑÛ ’ mqTïø√ã&ç]. ‘·sT¡ yê‘· á ÁøÏ+~ düuTÑÛ ´\‘√
≈£L&çq ˇø£ ñ|üd+ü |òTü eTT ìj·T$T+∫, <ëìøÏ kÕúsTT dü+|òTü eTTq≈£î>∑\ düsê«~Ûø±s¡eTT
©j·Tã&ÓqT.
1. ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T, e÷J n<Û´ä ≈£îå \T
2. ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄>±s¡T, e÷J n<Û´ä ≈£îå \T

3. e÷~sêE sêeTø√fÒX«¯ s¡sêe⁄>±s¡T, e÷J n<Û´ä ≈£îå \T
4. |üs‡¡ lìyêdüsêe⁄>±s¡T ` eø°\T
5. eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄>±s¡T, e÷J n<Û´ä ≈£îå \T
á ‘·<äs¡ú dü$T‹ ˝Òø£ n&éVü‰ø˘ ø£$T{° düe÷y˚X¯yÓTÆ, eTVü‰düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT
ø±e{≤ìøÏ 1945e dü+e‘·‡s¡|⁄ü e÷]Ã HÓ\ 15, 16, 17 ‘˚B\T ìs¡sí TT+#ÓqT.
düe÷y˚Xe¯ TTq≈£î ø±e\dæq nìï düHêïVü‰\T #·Ts¡T≈£î>± kÕ>∑T#·T+&ÓqT.
s¡#s· TT‘· |ürï $jÓ÷>∑eTT ` ≈£î≥T+ã u≤<Û´ä ‘· ` n<Û´ä ø£|å <ü $ä
Ç~ sTT{≤¢ ñ+&É>±, eTVü‰düuÑÛ »s¡T>∑T≥≈£î ìs¡sí TT+#·ã&çq ‘˚B\≈£î ˇø£ HÓ\
KS
eTT+<äT nq>± 11e |òÁæ ãe] 1945e Hê&ÉT, HêuÛ≤s¡´ (36 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡q)
eTs¡D+Ï #ÓqT. Hê nÁX¯<,Δä ñù|ø£Hå ˚ ÄyÓT eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DeTì H˚qT ˇ|üø√ø£ ‘·|Œü <äT.
O
H˚qT jÓT|ü&É÷ |üs´¡ ≥q˝À qT+&É≥eTTe\q ÄyÓT≈£î dü]j·T>∑T ñ|ü#ês¡eTT ∫øÏ‘‡·
BO
»]|æ+|üC≤\˝Ò<Tä . $~ÛøÏ mes¡T j˚T$T #˚kÕÔsT¡ ? ø±ì |æ\\¢ b˛wüD Á|üXï¯ ñ‘·ŒqïyÓTqÆ ~.
n+<ä]ø£qï ∫qïyêì ej·TdüT 8 ˝Òø£ 9 HÓ\\ø£+fÒ jÓT≈£îÿe ˝Ò<Tä n+<ä] ø£+fÒ ô|<ä›
O
nu≤“sTT ej·TdüT‡ 8 dü+e‘·‡sê\T e÷Á‘·y˚T. dü÷ÿfi¯¢≈£î yÓfi‚¢ n$yêVæ≤‘·˝…’q

Ä&É|\æ \¢ T+&ç]. Ç+{Ï˝À ô|<ä› ~≈£îÿ˝Ò<Tä n+‘·≈î£ |üPs¡«+, 1943e dü+e‘·‡s¡eTT˝À,
C
e÷ Hêj·Tq>±s¡T ~e+>∑‘·T˝…’] e÷ ‘·*¢>±s¡T+&ç]. ø±ì á˝≤{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢H˚

ES
n+‘·≈î£ ˝À>± e÷ ‘·eTTàì uÛ≤s¡´ eTs¡D+Ï ∫q+<äTe\¢ ÄyÓTô|q’ e÷ ‘·eTTàì |æ\\¢

b˛wüDu≤<Û´ä ‘· |ü&qç ~.
EM
Hê uÛ≤s¡´ eTs¡D+Ï ∫q 4`5 s√E\≈£î e÷ ‘·eTTà&ÉT sêeT#·+Á<äsêe⁄, e÷&ÉbÕ{Ï

Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç,¶ ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ >±s¡\qT yÓ+ã&ç+#·Tø£
©
Hê ìyêdüeTTq≈£î e#ÓÃqT. e÷ ‘·eTTà&ÉT, e÷]q |ü]dæ‹ú ˝À 12e Ä+Á<Ûeä TVü‰düu≤Û <Û´ä ø£‘å ·
jÓTTø£ÿ Á|üXï¯ yê]eTT+<äT rdüT≈£îe#ÓÃqT. nqT≈£îqï Á|üø±s¡eTT n<Û´ä ø£‘å · H˚qT eVæ≤+∫q
jÓT&É\ Hê |æ\\¢ >∑‹ j˚T$Tj·TH˚ düeTdü´ ô|<ä\› jÓT<äT≥ ô|f…qº T. Hês¡à˝Ÿ |ü]dæ‹ú
nsTT ñ+fÒ Hê≈£î n<Û´ä ø£|å <ü $ä n+^ø£]+#·&eÉ TT˝À j˚T$T Çã“+~ ˝Ò≈î£ +&ÓqT. ø±ì
nqTø√≈£î+&Ü j˚Ts¡Œ&çq |ü]dæú‘·T\T nkÕe÷qýÓTÆq$. ˇø£ yÓ’|ü⁄ ø£eT÷´ìdüTº\qT
jÓT<äTs√ÿe\dæjT· T+fÒ, s¬ +&ÉeyÓ|’ ⁄ü sêh sê»ø°j÷· \T n‹ rÁe+>± e÷s¡T#·T+&ÓqT.
á˝≤{Ï düeTj·÷q |üP]Ô düeTj·TeTTì#·TÃ n<Û´ä ≈£îå &Éedüse¡ Tì Hê ‘·eTTà&ÉT dü÷∫+#ÓqT.

e÷ ‘·eTTàì ñ|übÕ<äq˝ÀqTqï j·T<∏ës¡eú TTqT n+<äsT¡ n+^ø£]+∫]. H˚qT
yê]˝À jÓTe¬sq’ qT ˇø£sT¡ n<Û´ä ø£‘å · u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#ê˝…qì ø√]‹ì. ø±ì sTT+<äT≈£î
jÓTes¡÷ dæ<|Δä &ü øÉ b£ ˛sTT]. |ü<eä eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT>± qT+&ç, uÛTÑ eq–] kÕúsTTdü+|òTü
MT{Ï+>∑T˝À z&çb˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&ÉT lsê$ Hêsêj·TD s¬ &çø¶ Ï
#ê]Ã sTT∫Ãq ‘êqT, Ç|ü&ÉT |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&çq düuÛ≤<Ûä´≈£åî&ÉT ø±e≥eTT
düeTT∫‘·eTT>± qT+&É<ìä y˚+ø£≥s¡+>±¬s&ç>¶ ± s¡ì]. C≤rj·T|üøå£ düuTÑÛ ´&ÉT>± ‘·≥düú
$<Ûëq+ ne\+_+∫ z≥T#˚jT· ø£, sTT|ü&ÉT á eTVü‰düu≤Û <Û´ä ≈£îå &ÉT>± qT+&É≥eTT
u≤>∑T+&É<äì ã÷s¡TZ\ sêeTø£èwüísêe⁄>±s¡T, sTT<˚ ø±s¡D+ e\¢ eT+<äTeTT\
sêeT#·+Á<äsêe⁄ n<Û´ä ø£|å <ü $ä ìsêø£]+∫]. e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄>±s¡T yês¡øΔ ´£ eTT,
KS
$yê<äÁ>∑dúü sê»ø°j÷· \e\¢ n<Û´ä ø£|å <ü $ä ˇ|üø√C≤\eTì düŒwü|º sü ∫¡ ]. á |ü]dæ‹ú ˝À
Hê≈£î Ä u≤<Û´ä ‘· ˇ|üø=qø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä .
O
H˚qT, Ä˝À∫+#·e\dæq düeTdü´\qT ô|<ä›\jÓT<äT≥ ô|{Ïº‹ì. |ü⁄qs¡«´
BO
ed”úø£s¡DeTTq¬ø’ j˚TsêŒ≥T\ìïj·TT »]¬>qT. m+<äs√ ø£eT÷´ìùdº‘·s¡ ø±s¡´ø£s¡Ô\T,
Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ ô|<ä\› e÷≥\T q$Tà eTT+<äT≈£î e∫Ã]. y˚\ø=\~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ düuTÑÛ ´\T
O
#˚]Œ+|üã&ç]. eTVü‰düuÑÛ düe÷y˚Xe¯ TTq≈£î ø±e\dæq düHêïVü≤eTT\ìïj·TT »]¬>qT.

Ç|ü&ÉT Hê uÛ≤s¡´ eTs¡D+Ï ∫q ø±s¡D≤q H˚qT n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± qT+&É{≤ìøÏ dæ<|Δä &ü øÉ ,£
C
ô|<ä\› T sTT+¬øes¡T ˇ|üø=qø£b˛sTTq#√ eTVü‰düuÑÛ Ä–b˛sTTqfÒº uÛ≤$+#ê˝…. Ç~

ES
Ä–b˛sTTq≥¢sTTq eTqeTT >=|üŒ bıs¡bÕ≥T #˚dqæ yês¡\ eT>∑T<äTeTT. á j·T<äqT

p#·Tø=ì eTq ø£eT÷´ìùd‘º s· ¡ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T, m+<äs√ ñ‘ê‡Vü≤|üP]‘·T˝…q’ ÁbÕ<∏$ä Tø£
EM
düuTÑÛ ´\T, ø£eT÷´ìdüT\º #˚ u≤>± <Óã“‹+{≤s¡T Çø£ eTT+<äT eTqe÷≥ mes¡÷ qeTàs¡T.
nfÒ¢ »]–q#√ ø£˙dü+ á‘·se¡ TT jÓTTø£ÿ C≤rj·Tyê<äT\≈£î Á|üC≤J$‘·eTT˝À eTT+<äT
j˚TyÓTqÆ kÕúqeTT+&É>\∑ <ë j·TqT Á|üXï¯ Ä˝À∫+#·‘–· q<äì H˚qT n_ÛÁbÕj·T |ü&‹ç ì.
©
ô|<ä›\T u≤>± Ä˝À∫+∫]. ø±ì n<Ûä´ø£å|ü<ä$, ˇ|üø√e{≤ìøÏ mes¡÷

dæ<|Δä &ü øÉ b£ ˛sTT]. |ü⁄qs¡«éd”øú s£ D¡ Áb˛Á>±+ #˚|{ü ºÏ õ˝≤¢\ìï |üs´¡ ≥q#˚d,æ Á|ü»\˝À
$XÊ«dü+ ø£*–+∫q+<äTe\q H˚qT Hê u≤<Ûä´‘· e<ä\C≤\qì düŒwüº|üs¡∫‹ì. Hê
|æ\\¢ >∑‹ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&˚jT· ì, yê&˚ Hê |æ\\¢ b˛wüDu≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#·Tqì qeTTà‘·÷,
eTTq>∑˙ ‘˚\˙, j˚Ty˚Tø±ì, HêeqT Á|üyêVü≤eTT˝À |ü&yÉ d˚ ìÔæ . n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± u≤<Û´ä ‘·
Hêô|q’ y˚dTü ø=+{Ïì.

12 e (C≤rj·T) Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
ìØí‘y· TÓ qÆ ‘˚B\˝À 12 e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ es¡+>∑\T¢ |ü≥Dº |ü]düs¡ Á>±eTeTT
eT&çø=+&É˝À düe÷y˚X¯e÷jÓTqT. l e÷~sêE sêeTø√fÒX¯«s¡sêe⁄, ÄVü‰«q
dü+|òü÷<Ûä´≈£åî\T>± eTVü‰düuÛÑ $»j·Te+‘·eTT>± »s¡T>∑T≥≈£î j˚TsêŒ≥¢ìïj·TT #˚dæ].
C≤rj·T|üø£å+ yês¡T u≤>∑T>± düVü≤ø£]+∫]. »eT˝≤|ü⁄s¡+ πøX¯esêe⁄, y˚eTT\|ü*¢
uÛ≤düÿs¡sêe⁄>±s¡\T ø±s¡´<äsT¡ Ù\T>± ìj·T$T+#·ã&ç].
á eTVü‰düu˝ÑÛ À eTTK´+>± n~Ûø±s¡T\ nÁø£eT #·s´¡ \qT >∑T]+∫, \+#·>=+&ç
‘·qeTT ìs¡÷à*+#·{≤ìøÏ rdüTø√e\dæq nedüs¡ #·s´¡ \qT >∑T]+∫, <Ûëq´ùdø£sD¡ qT
>∑T]+∫q ìs¡“+<Ûë\qT ‘=\–+#·T≥ >∑T]+∫, uÛ≤s¡‘· <ëdü´ $eTTøÏÔ Äø±+ø£å >∑T]+∫
KS
rsêàHê\T n+^ø£]+|üã&ÓqT. kÕúsTT dü+|òTü düuTÑÛ ´\T ìs¡+‘·se¡ TT K<äs› T¡ <Ûës¡T\T>±
qT+&Ée˝…qì ø√s¡ã&ç]. ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|’ qTqï ìùw<Ûeä TTqT Á|üuTÑÛ ‘·«eTTyês¡T yÓ+≥H˚
‘=\–+#·e\j·TTqì e‹Ô&ç ‘˚ã&ÓqT.
O
BO
eTVü‰düuÑÛ »]–q ‘·sT¡ yê‘· ø=+&Ü y˚+ø£≥ s¡+>±¬s&ç>¶ ±s¡T ‘·eT yê>±›q+ Á|üø±s¡eTT
eTVü‰düuÛÑ ø±s¡´Áø£eTeTT\T »s¡T>∑T≥¬ø’ nedüs¡yÓTÆq ì~Û Áb˛>∑T#˚dæ]. yês¡T düs¡«
O
$wüjT· eTT\+<äT #˚<√&ÉT yê<√&ÉT>± qT+&ç, ‘·eT ø±s¡´ìs¡«Vü≤D Bø£‘å √ n$ÁXÊ+‘·eTT>±

C
ø£èwæd*ü Œ eTVü‰düuqÑÛ T $»j·Te+‘·eTT >±$+∫].

ES
eTs=ø£ Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ ` ø£\‘·\T

EM
eT&çø=+&É˝À »]–q 12e Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ‘·sT¡ yê‘· 12e ªìC≤+ sêh Ä+Á<Ûä
eTVü‰düuμÑÛ j·TqT ù|s¡T H=ø£ düe÷y˚Xe¯ TT 1945 dü+e‘·‡s¡eTT @Á|æ˝Ÿ 26, 27 ‘˚B\˝À
KeTà+ |ü≥Dº eTTq l sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶ n<Û´ä ø£‘å q· »]¬>qT.
©
düTÁ|üdæ<äΔ ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&É>∑T düs¡«<˚euÛÑ≥¢ sêeTHê<∏ä+>±s¡T ÄVü‰«q

dü+|ò÷ü <Û´ä ≈£îå &ÉT>± qT+&ç]. #·sÃ¡ \T, rsêàHê\T yÓTT<ä\>∑T eTVü‰düuÑÛ $esê\T jÓT+‘·
Á|üjT· ‹ï+∫qqT Hê≈£î \_Û+#·˝<Ò Tä . sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T Áyêdæq ªªMs¡ ‘Ó\+>±D≤μμ
nqT Á>∑+<∏eä TT˝À ≈£L&É á eTVü‰düuÑÛ $esê˝ÒM ø£q|ü&˝É <Ò Tä . ø±ì ªãTÁs¡ ø£<\ä∏ T
Á|üuÛÑã+&ÉT¢, u≤ø±\T yÓTT<ä\>∑T |ü\T$<ÛäeTT˝…’q ∫Á‘· $∫Á‘·eTT\‘√ ø±s¡´Áø£eT
e÷s¡+_Û+∫, ne÷j·Tø£ Á|ü»\qT u≤>± Äø£]¸+#·T≥¬ø’ Á|üjT· ‹ï+∫μq≥T¢ ˇø£ yês¡Ô
Äø±\|ü⁄ >√\ ø=+&É |üÁ‹ø£˝À n#·TÃ y˚jT· ã&çq~.

ªªÄ+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ∫Vü≤ïeTT\T Äe+‘Óq’ qT ˝Òø£ øπ ø£\T, u§ã“\T ìHê<äeTT\‘√,
X¯øÔÏ C≤‘·su¡ À* Væ≤+kÕs¡÷|üeTT>∑\ uÛ≤eeTT\qT u§+~, |ü$Á‘·yTÓ qÆ Ä+Á<Ûeä TVü‰ düuqÑÛ T
eTs¡|+æ ∫ ‘·T<ä≈î£ C≤‘·s>¡ ± e÷s¡TŒ ø£\T>∑CdÒ ]æ μμ nì e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
|ü+‘·T\T>±s¡T ‘·eT ªª‘Ó\+>±D≤ Ä+Á<Û√<äéTeTTμμ˝À ÁyêdæjT· THêïs¡T.
ªªHÓC’ ≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Á>±e÷\˝Àì Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ XÊK\T nsê#·ø+£ #˚dTü HÔ êïj·Tì
Á|ü»\qT s¬ #·Ã>=&ÉT‘·THêïj·Tì Äs√|æ+∫, nH˚ø£ s¡ø±\ nÁø£eT øπ düT\qT yÓ÷|æ+~.
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ Á>±eT ø£$T{° düuTÑÛ ´\ q+<ä]˙ n¬sdüT#º d˚ ,æ <ë<ë|ü⁄ y˚sTTeT+~ô|q’
øπ düT\T ô|{Ï+º ~. yê{Ïø√dü+ ø√s¡T\º ˝À ≈£L&É b˛sê&Ée\dæ e∫Ã+~. ‘·T<ä≈î£ n+<äØï
$&ç|+æ #·T≈£îHêïeTTμμ nH˚ ˇø£ dü+>∑‹ sê$ Hêsêj·TD s¬ &ç>¶ ±s¡T ‘·eT Á>∑+<∏eä TT˝À
KS
‘Ó*|æHês¡T.
sêh sê»ø°j·÷\T, eékÕú|üq eéVü‰sê\T á $<Ûä+>± ø£\Twæ‘·+>±,
O
øÏw¢ |ºü ]ü dæ‘ú T· \˝À¢qTqï s√E\$. <ë<ë|ü⁄ Ä ø±\eTT˝ÀH˚ ªªs¡jT· ´‘Yμμ |üÁ‹ø£ q\T>∑Ts¡T
BO
düV‰ü j·T dü+bÕ<ä≈î£ \T ‘·eT <ës¡T\T ‘êeTT #·÷#·Tø=ì sêJHêe÷\T ô|{Ïº yÓ[b¢ ˛sTT].
BÛsT¡ &ÉT, ñ<ës¡T&ÉT, wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé
O
á ø±s¡D≤q, Hê≈£î ø£˙dü+ ˇø£]<äs› T¡ düV‰ü j·T dü+bÕ<ä≈î£ \T>± |üì#˚ùdyê]ì

C
#·÷düTø√e\dæq nedüs+¡ ø£*>¬ qT. ˇø£s√E ñ<äj÷· q ˇø£ j·TTe≈£î&ÉT Hê e<äøπ› ‘Ó+∫
ES
düV‰ü j·T dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT>± ªªs¡jT· ´‘Yμμ˝À |üì#˚jT· T≥≈£î ‘·q dü+dæ<‘Δä · ‘Ó*ô|qT. Äj·Tq
ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T|ü⁄ |ü≥uº ÁÑÛ <äT&ÉT. Äj·Tq ej·TdüT‡ 25`26 dü+e‘·‡sê\ø£qï
EM
$T+∫j·TT+&É<äT. n‘·ì eTTK+˝À ˇø£ $<ÛäyÓTÆq Á|üø±X¯eTT, s¡÷|ü+˝À Äø£s¡¸D

ø£qã&ÉT#·T+&ÓqT. sêhkÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥eTT˝À ˇø£ |üÁ‹ø± s¡#s· TT‘·>± ‘·q ø£\eTTqT
ˇø£ K&ÉeZ TT>± qT|üj÷Ó >∑|sü ∫¡ , ‘·T<ä≈î£ s¡#H· ê s¡Ds¡+>∑eTT˝À ‘·q ÁbÕD eT]Œ+∫,
©
sêh kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ #·]Á‘·˝À dü<ë neTs¡J$>± qT+&çb˛sTTq eTVü‰Ms¡T&ÉT

wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé, sTT‘·&.˚
wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ e¯ TTyê&ÉT. ø±ì Äj·Tq ‘·+Á&ç, |æq‘·+Á&ç ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\T #˚d÷ü Ô #ê˝≤ø±\+ qT+&ç á sêheTT˝ÀH˚ ñ+&çb˛sTTHês¡T.
wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé qT+&ç á dü+>∑‘T· \T ø=ìï ‘Ó\TdüT≈£îqï ‘·sT¡ yê‘·, ª˙≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´>∑eTT <=s¡ø£{≤ìøÏ, eTT+<äTeTT+<äT u≤>∑T>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä{≤ìøÏ neø±XÊ
\T+&É>±, Ä]úø+£ >± u≤>∑T|ü&˚ dü<eä ø±XÊ\T ‘·≈î£ ÿe≈£î ‘·≈î£ ÿe ñqï á |üÁ‹ø± s¡#q· ≈£î

jÓT+<äTø£ì ÁbÕ<Ûëq´$TdüTÔHêïeμì Á|ü•ï+∫‹ì. sê»ø°j·T+>± Äj·Tq uÛ≤yê\T,
Ä<äsÙ¡ eTT\ >∑T]+∫ s¬ +&Ée Á|üXï¯ y˚d‹æ ì. |üÁ‹ø±s¡#q· øπ Áå ‘·eTT˝À >∑\ Ä]úø£ neø±XÊ\T
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿej·Tì >∑T]Ô+∫, ‘·q ‘·*<ä+Á&ÉT\ Çwüeº TTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>± á øπ Áå ‘·eTTq≈£î
ÁbÕeTTK´+ sTTdüTÔHêïqì n+≥÷ ªs¡j·T´‘Yμ |üÁ‹ø£˝À |üì #˚j·TT≥≈£î U≤Hé ‘·q
dü+dæ<äΔ‘·qT ‘Ó*ô|qT. ¬s+&Ée Á|üX¯ï >∑T]+∫ ‘êqT m+.mHé.sêjYT dæ<ëΔ+‘ê\
nqTj·÷sTTqì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, ªs¡jT· ´‘Yμ |üÁ‹ø± $<ÛëqeTTq≈£î ˝Àã&ç j·TT+<äTqì yê>±›q+
#˚ôdqT.
Ä ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ Ç+^¢wüß yês¡Ô ‘·s¡T®e÷ ñs¡÷›˝À #˚j·TTeTìj·TT, Ä s√E
|üÁ‹ø£\˝À n#·TÃ|ü&qç ˇø£ eTTK´ $wüjT· + >∑T]+∫ dü+bÕ<äøj ° T· yê´dü+ Áyêj·TeTìj·TT
KS
ø√]‹ì. Äj·Tq yÓ+≥H˚ ‘·sT¡ e® ÷#˚d,æ dü+bÕ<äøj ° T· yê´dü+ Áyêdæô|f…qº T. Äj·Tq
ìs¡«Vü≤DeTT, #·Ts¡≈î£ <äqeTT >∑T]+∫ Hê≈£î dü+|üPs¡+í >± ‘·è|æÔ ø£*>¬ qT. Äj·TqqT
O
ìj·T$T+#·Tø=+{Ïì. 75 Vü‰* s¡÷bÕj·T\ HÓ\J‘·+‘√ Äs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ ‘·T<ä≈î£ Äj·Tq
BO
100 s¡÷bÕj·T\ HÓ\ J‘·+ bı+<˚yê&ÉT. Äj·Tq á ªs¡jT· ´‘Yμ˝À |üì#˚dqæ s¬ +&ÉTqïs¡
dü+e‘·‡sê\ø±\+˝À, ˇø£s√E ≈£L&É H˚qT Äj·Tq H√{ÏqT+∫ j˚T˝≤{Ï e´<Ûä ˝Òø£
Çø£ÿ≥T¢ $q˝Ò<äT. @˝≤+{Ï wæø±j·T‘Y (|òæsê´<äT) #˚j·Tø£ jÓT|ü&É÷ dü+‘√wü+>±
O
|üì#˚ùdyê&ÉT. Äj·Tq >∑T]+∫ jÓT+‘√ Áyêj·Te\dæjT· Tqï~. Çø£ÿ&É Ç+‘·{‘Ï √ #ê*+∫

C
eT∞¢ nqTyÓq’ n<Ûë´j·TeTT˝À #·]ÃkÕÔqT.

ES
|ü•ÃeTs¡+>∑+˝À j·TT<ä$Δ »j·TeTT ` Á_{Ïwßü yê] $<ÛëqeTT˝À e÷s¡TŒ

EM
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ \_Û+#˚ ø±\$Tø£ jÓT≈£îÿe <ä÷s¡eTT˝Ò<Tä . |ü•ÃeT

s¡+>∑eTT˝À j·TT<äΔ|ü]dæú‹ n‹ ‘=+<äs¡>± e÷]b˛e⁄#·T+&ÓqT. $TÁ‘·sêC≤´\T
>¬ \Tbı+<äT#·T+&ÓqT. düs√«qï‘· ùdHê|ü‘T· \ düe÷y˚Xe¯ TT˝À $TÁ‘·sê»´ ôdH’ ê´\T ˇø£
©
ìØí‘· ‘˚Bq Á_{Ïwt #ÛêHÓ˝Ÿ <ë{Ï Hês¡à+&ûì ‘·eT kÕ«BÛq+˝ÀøÏ rdüTø=q ìX¯ÃsTT+∫].
Hês¡à+&û kÕ«BÛqeTT ø±e&ÉeTT‘√ |ü•ÃeTs¡+>∑+˝À Væ≤≥¢sT¡ ôdH’ ê´\≈£î |üsê»j·TeTT
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ì»+>± $#ê]ùd,Ô k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ ôdH’ ê´\ô|q’ <ë&ç #˚jT· {≤ìøÏ
Væ≤≥¢sT¡ j˚T s√Eq ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêï&√, n<˚s√E n‘·&TÉ ‘·q |ü‘H· êìøÏ $‘·qÔ eTT\T
#·*¢Hê&Éqïe÷≥.
j·TT<äeΔ TT˝À Á_{Ïwßü yê]øÏ, ‘·eT≈£î »j·TeTT ‘·<´ä∏ eTH˚ qeTàø£+ ø£\T>∑T≥‘√
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT >∑T]+∫, yê] $<ÛëqeTT˝À e÷s¡TŒ e#˚Ãdæq~. ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\qT

sTTø£ jÓT≈£îÿeø±\eTT C…fi’ ˝¢¯ À qT+#·T≥ nqedüse¡ Tì uÛ≤$+∫, eTVü‰‘·à>±+BÛì 1944e
dü+e‘·‡s¡+ pHé HÓ\˝À $&ÉT<ä\#˚dæ]. eTVü‰‘·Tàì nHês√>∑´‘· Ä $&ÉT<ä\≈£î
ø±s¡DeTì].
eTVü‰‘·Tà&ÉT, eTTdæ+¢ ©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT õHêï, Á_{Ïwßü sê»Á|ü‹ì~Û ˝≤sY¶ y˚e˝Ÿ‘√
ñ‘·sÔ ¡ Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT\T »]ô|qT. Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ sêJ ≈£î~]+#·Tø=qT≥≈£î ˇø£ Áø=‘·Ô
dü+<ÛëqeTT Äs¡+_Û+#·T≥¬ø’ Á|üjT· ‹ï+#ÓqT. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ˇø£ dü«‘·+Á‘· <˚Xe¯ TT>±
Á|üø{£ +Ï #·ã&çqj·T&É\, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT dü+‘√wü|Pü s¡«ø£+>± Á_{Ïwßü yê]‘√ düV≤ü ø£]+#·T
qì, j·TT<äÁΔ |üjT· ‘êï\˝À dü+|üPs¡+í >± düV‰ü j·T|ü&TÉ qì ‘·q ˇø£ Á|ü‹bÕ<äqqT |üÁ‹ø±
Á|üø≥£ q <ë«s¡ düŒwü|º sü #¡ qÓ T. ø±ì Á_{Ïwßü yê]øÏ j·TT<ä+Δ Á|üdTü ‘Ô · <äX˝¯ À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
KS
düV≤ü ø±s¡eTT, düV‰ü j·TeTT nqedüs¡ eTì|æ+∫q~. (yês¡T eTq düV≤ü ø±s¡eTT, düV‰ü j·TeTT
ø√]q|ü&ÉT eTqeTT ìsêø£]+∫HêeTT) yÓTT‘·eÔ TTô|q’ >±+BÛ>±] sT÷ Á|üjT· ‘êï˝Ò$
O
|ò*ü +#·˝<Ò Tä . eTq düV≤ü ø±s¡eTT, düV‰ü j·T Á|ü‹bÕ<äq\qT Á_{Ïwßü yês¡T ìsêø£]+∫].
BO
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düV≤ü ø±sêì¬ø’ nyÓT]ø± #˚dqæ y=‹Ô&ç
O
|ü•ÃeT s¡+>∑+˝À j·TT<ä|Δ ]ü dæ‹ú y˚T\T|ü&qç e÷≥ ì»y˚T. ø±ì, Ädæj÷· K+&É
j·TT<äΔ |ü]dæ‹ú ˝À $TÁ‘·sêC≤´\≈£î nqT≈£L\yÓTqÆ e÷s¡TŒj˚TMT sê˝Ò<Tä . yêdüeÔ +>±
C
#·÷ùdÔ »s¡à˙ @Á|æ˝Ÿ 1945e Hê{Ïøπ z&çb˛sTTq~.

ES
ø±ì Ädæj·÷˝À ãsêà, Ç+&√H˚dæj·÷, dæ+>∑|üPs¡T »bÕHé kÕ«BÛqeTT˝ÀH˚

EM
ñ+&çq$. »bÕHé j·TT<ä+Δ »s¡T|ü⁄ X¯øÔÏ kÕeTs¡´ú eTT j˚Te÷Á‘·eTT <Óã“‹q˝Ò<Tä . nyÓT]ø±,
#ÓH’ ê <˚XÊ\T »s¡à˙ø£qï »bÕHé <˚Xe¯ TT jÓTTø£ÿ z≥$TøÏ #ê\ ÁbÕeTTU≤´ìï∫ÃHês¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düV≤ü ø±s¡, düV‰ü j·TeTT\‘√ »bÕHé <˚Xe¯ TTqT düT\uÛ+Ñ >± z&ç+#·e#·TÃqì
©
nyÓT]ø± n<Û´ä ≈£îå &ÉT s¡÷EyÓ\Tº, #ÓH’ ê Hêj·T≈£î&ÉT #ê+¬øù’ wø˘ q$Tàj·TT+&ç]. ◊s√bÕ
K+&É e TT˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ dü V ü ≤ ø±s¡ e TT ˝Ò ≈ £ î +&É ≈£ L &É Væ ≤ ≥¢ s ¡ T j˚ T $<Û ä + >±
nD∫y˚jT· ã&Ü¶&√, Ä $<Û+ä >± Ädæj÷· K+&ÉeTT˝À »bÕHéqT nDÏ∫y˚jT· ≥+ düT\uÛyÑ TÓ qÆ
|üì ø±<äì yê] $XÊ«düeTT. n+<äT#˚‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\T dü+bÕ~+#·T≥≈£î
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTô|q’ ìs¡+‘·s+¡ >± yês¡T e‹Ô&ç #˚d]æ .
yÓTT‘·+Ô ô|q’ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«yÓK’ ] y˚T 1945e Hê{ÏøÏ e÷]q<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
sê»Á|ü‹ì~Û, ˝≤sY¶ y˚e˝Ÿ \+&ÉHyé [Ó ¢ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ #·]Ã+#ÓqT. pHé HÓ\˝À

Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À Ç+&çj÷· eT+Á‹>±qTqï @eTØ (Mr. Amery) uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT
>∑T]+∫ Á_{Ïwßü $<ÛëqeTTqT yÓ\&¢ +ç #ÓqT. Äj·Tq, uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î ˇø£ dü«‘·+Á‘·
C≤‹>± j·TT<äΔeTT >∑T]+∫ |ü]wüÿ]+#˚ neø±X¯eTT dü+|üPs¡í+>± sTTe«ã&ÉTqì
Á|üø{£ dÏ ÷ü ,Ô ø±+Á¬>düT, eTTdæ+¢ ©>∑T Á|ü‹ì<ÛTä \T øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @sêŒ≥T #˚jT· T≥≈£î
ø√s¡T‘·THêïqì, ø±+Á¬>düT≈£î ‘·q≈£î q∫Ãq Á|ü‹ì<ÛTä \qT mqTï≈£îH˚ dü+|üPs¡í ùd«#·Ã¤
j·TT+&ÉTqì düŒwü|º sü #¡ qÓ T.
á Á|üø≥£ q ‘·sT¡ yê‘· ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&ç]. sê»Á|ü‹ì~Û
˝≤sY¶ y˚e˝Ÿ dæe÷¢˝À ˇø£ düe÷y˚Xe¯ TT j˚TsêŒ≥T#˚ôdqT. ø±+Á¬>düT, eTTdæ+¢ ©>∑T n<Û´ä ≈£îå \T,
ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\ (Vü≤]»qT\) •≈£îÿ\, Á|ü‹ì<ÛTä \T düu˝ÑÛ À bÕ˝§Zì]. ø±ì ‘·T<ä≈î£ á
KS
düuÑÛ $|ò\ü e÷jÓTqT. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« eTTdæ+¢ düuTÑÛ ´\T eTTdæ+¢ ©>∑T#˚ mqTïø√ã&çqyêπs
ñ+&Ée\j·TTqì, j˚T ˇø£ eTTdæ¢+ düuÛÑT´&çì≈£L&É mqTï≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ ø±+Á¬>düT≈£î
O
ñ+&É≈L£ &É<ìä õHêï |ü≥Tºãf…qº T. Ç~ ø±+Á¬>düT≈£î n+^ø±s¡yTÓ qÆ ~ ø±ø£b˛e⁄≥#˚ düuÑÛ
BO
$|òü\e÷jÓTqT. sê»Á|ü‹ì~Û ≈£L&É eTTdæ¢+©>∑T Hêj·T≈£îì yê<äq‘√ düeTà‹+#·ø£
düuqÑÛ T Ä|æyô˚ dqT.
O
»bÕHé MT<ä yÓTT<ä{Ï Ä≥+u≤+ãT Á|üj÷Ó >∑+

C
ô|q’ ù|s=ÿqã&çq dæe÷¢ düe÷y˚Xe¯ TT ‘·sT¡ yê‘·, s¬ +&ÉT eT÷&ÉT HÓ\˝À¢H˚ ˇø£{Ï
ES
s¬ +&ÉT n‹ eTTKýÓTqÆ dü+|òTü ≥q\T »]–q$. ˇø£{Ï nyÓT]ø± »bÕHéô|q’ yÓTT≥º

yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Ä≥+u≤+ãT\T |ü&yÉ j ˚ T· ≥+. s¬ +&Ée~ Á_{Ïwßü kÕ<Ûës¡D mìïø£\˝À
EM
#·]Ã˝Ÿ z&çb˛e≥+. á s¬ +&É÷ Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝ÀH˚ n‹ eTTKýÓTqÆ dü+|òTü ≥q\ì

#ÓbÕŒ*.
»bÕHé <˚X¯eTT jÓTTø£ÿ j·TT<äΔìs¡«Vü≤D X¯øÏÔ kÕeTs¡úéTT\qT, |üP]Ô>± nD∫
©
y˚jT· {≤ìøÏ, »s¡à˙ z&çq ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø±\yÓTqÆ |ü≥Tºqì n+<äsT¡
uÛ≤$+#·T#·T+&ç]. ø±ì »s¡à˙ z&çb˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&ÉT eT÷&ÉT HÓ\\ ˝À|ü\H˚
»bÕHé <˚Xe¯ TTq≈£î ‘·q X¯geTT\qT ÁøÏ+<ä|&ü yÉ d˚ æ $TÁ‘· sê»éTT\≈£î <ëk˛Vü≤eTqe\dæ
e#ÓÃqT. Væ≤s√wæe÷, Hê>±kÕø° j·Tqã&ÉT »bÕHé<X˚ |¯ ⁄ü s¬ +&ÉT eTTK´kÕúqeTT\ ô|q’
nyÓT]ø±yês¡T Ä≥+u≤+ãT\T y˚d,æ düs«¡ <Û«ä +dü+ #˚jT· ≥+‘√ »bÕ˙j·TT\ Á|ü‹|òTü ≥q
X¯øÔÏ dü+|üPs¡+í >± n+‘·yTÓ T+<ÓqT. yês¡T uÒwsü ‘¡ T· >± ˝Àã&çb˛sTT]. nyÓT]ø± ùdq\T
»bÕHé Á|üy•˚ +∫ sê»<Ûëìj·T>∑T {ÀøÏj÷Ó |ü≥Dº eTT ‘·eTkÕ«BÛqeTT #˚dTü ø=ì]. Ç˝≤+{Ï

<ës¡TDeTT Ç+‘·≈î£ |üPs¡«+ mqï&ÉT Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝À »]–j·TT+&É<Tä . Ç~ ø£qì
$qì $wüj·T+. Ç~ e÷qe‘ê«ìπø $s¡T<äΔeTT>± »]–q |òüTÀs¡yÓTÆq H˚s¡+. ø±ì
$TÁ‘·sêC≤´\˝À ìedæ+#·T ˇø£ÿ e÷qe⁄&ÉT ≈£L&É nyÓT]ø±yê] á #·s´¡ ≈£î $s¡T<ä+Δ >±
‘·q ìs¡dqü ‘Ó\T|ü˝<Ò Tä . ô|>’ ± n+<äsT¡ dü+‘√wæ+∫]!
Á_{Ïwt mìïø£\˝À #·]Ã˝Ÿ |üsê»j·TeTT
<ë<ë|ü⁄ sTT<˚ø±\eTT˝À, nq>± 1945 e dü+e‘·‡s¡|⁄ü p˝…’ ˝Òø£ Ä>∑dTü º HÓ\˝À
Á_≥Hé˝À kÕ<Ûës¡D mìïø£\T »]¬>qT. á mìïø£\˝À Á_{Ïwßü Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ #·]Ã˝ŸbÕØº
z&çb˛jÓTqT. ˝Òãs¡TbÕØº >¬ \Tbı+~ y˚T»s¡T n{°¢ n~Ûø±sêìøÏ e#ÓÃqT.
KS
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ »j·TÁ|ü<ä+>± kÕ–+∫ Á_{Ïwüß Á|ü»\≈£î $»j·T+
kÕ~Û+∫ô|{Ïqº eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT #·]Ã˝Ÿ. Äj·Tq j·TT<ä+Δ n+‘·yTÓ T+~q yÓ+ã&˚ mìïø£\T
O
»]–‘˚ ‘·q bÕØº ‘·|Œü ø£ >¬ \Tbı+<ä>\∑ <äì uÛ≤$+∫j·TT+{≤&ÉT. »s¡à˙˝À ‘ê‘êÿ*ø£
j·TT<äΔ $s¡eTD≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+~Û (Truce) ≈£L&É »s¡>ø∑ e£ TT+<˚ #·]Ã˝Ÿ mìïø£\T
BO
ô|f…ºqT. j·TT<äΔø±\|ü⁄ Á|üuÛÑTe⁄˝≤>± ‘êqT eT÷ØÔuÛÑ$+∫qe÷≥ ì»y˚T. ø±ì á
mìïø£\˝À Á_{Ïwßü Á|ü»\T eT÷]Ô|Pü » #˚jT· T≥≈£î ‘êeTT n\yê≥T |ü&qç yês¡T ø±s¡ì,
O
Çø£ j·TT<äøΔ ±\|ü⁄ Á|üuTÑÛ e⁄jÓTTø£ÿ Hêj·Tø£‘«· + ‘·eT≈£î nedüs+¡ ˝Ò<ìä , ‘·eT≈£î sTTø£
C
XÊ+‹ HÓ\ø=˝ÒŒ Hêj·T≈£î&ÉT nedüse¡ Tì ìs¡sí TT+∫]. ˝Òãs¡TbÕØº Á|üuTÑÛ ‘·«+ j˚Ts¡Œ&ÓqT.
ES
y˚T»s¡T n{°¢ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± mqTïø√ã&ÓqT.

uÛ≤s¡‘· mìïø£\˝À ø±+Á¬>düTyê] $»j·TeTT
EM
Ç~ ≈£L&É #·]Á‘·˝À ˇø£ >=|üŒ e÷s¡TŒ nH˚ #ÓbÕŒ˝…. Bì‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT

>∑T]+∫ Á_{Ïwt $<ÛëqeTT dü+|üPs¡eí TT>± e÷¬sqT. ˝Òãs¡T bÕØºøÏ yÓTT<ä{qÏ T+N uÛ≤s¡‘·
©
kÕ«‘·+Á‘√´<äéTeTT >∑T]+∫ kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ø£\<äì uÛ≤s¡rj·TT\ $XÊ«düeTT.

˝Òãs¡T bÕØº n~Ûø±s¡eTT˝ÀøÏ sêe≥eTT‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Hêj·T≈£î\T ‘·eT $XÊ«dü+
Á|üø{£ +Ï ∫]. ˝Òãs¡T bÕØº Hêj·T≈£î\T dü]j·T>∑T ‘·eT düe÷<Ûëq$T∫Ã].
sê» Á|ü‹ì~Û ˝≤sY¶ y˚e˝Ÿ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À ≈£L&É kÕ<Ûës¡D mìïø£\T »s¡T>∑Tqì
Á|üø{£ +Ï #ÓqT. ø±+Á¬>düT á mìïø£\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î ìX¯ÃsTT+#ÓqT. ‘·<qä TkÕs¡+>±
ø±+Á¬>düT jÓTìïø£\˝À bÕ˝§ZHqÓ T. eTTdæ+¢ »HêuÛ≤ jÓT≈£îÿe>±qTqï u…+>±˝Ÿ, dæ+<ÛTä ,
|ü+C≤ãT $TqVü‰, ñ‘·sÔ ¡ |ü•ÃeT dü]Vü≤<äT› sêheTT ø£\T|ü⁄ø=ì nìï sêÅcÕº\˝À ø±+Á¬>düT

n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À mqTïø√ã&ÓqT. Bì |ò*ü ‘·+>± nìï sêÅcÕº\˝À ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
j˚Ts¡Œ&ÓqT. dü]Vü≤<äT› sêheTT˝À, dü]Vü≤<äT› >±+BÛ, U≤Hé nãT›˝Ÿ >∑bÕò s¡TU≤Hé k˛<äsT¡ &ÉT
&Üø£sº Y U≤HékÕôV≤ãT Hêj·Tø£‘«· +˝À ø±+Á¬>düT Á|üuTÑÛ ‘·«eTT j˚Ts¡Œ&ÓqT.
j·TT<äΔ|ü⁄ kÕ≈£î‘√ sêh Á|üuÛÑT‘·« ø±\j·÷|üq
j·TT<ä+Δ n+‘·yTÓ T+<ä>±H˚ bıs¡T>∑TqqTqï Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ÁbÕ+‘ê\˝Àmìïø£\T
»]– Á|üC≤ Á|üuÛÑT‘ê«\T @s¡Œ&É>±, ôV’≤<äsêu≤<äT sêheTT˝À á˝≤{Ï e÷s¡TŒ nH˚
e÷≥H˚˝<Ò Tä . j·TT<äeΔ ÷s¡+uÛ+Ñ ø±ø£eTT+<äT Á|üø{£ +Ï ∫q sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T, j·TT<ä+Δ
n+‘·yÓTT+~q|üŒ{Ïø°, ìC≤+ Á|üuÛÑT‘·«+ yês¡T Ç‘ÓÔVü‰<é Hêj·T≈£î\≈£î (õHêï>±]
KS
Áù|s¡De\q ` #·÷. |ü⁄≥. 227.) n‹ s¡Vü≤dü´+>± Áyê‘·|üPs¡«ø£+>± sTT∫Ãq
|üPN\<äècÕº´, dü+düÿs¡D\qT Ä#·s¡D˝À ô|≥Tº≥≈£î kÕVü≤dæ+#·ø£b˛sTT]. j·TT<äΔ+
O
»s¡T>∑T‘·Tqï<äH˚ ø±s¡DeTT #·÷|æd÷ü ,Ô ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T, 5`6 dü+e‘·‡s¡eTT\
ø±\eTT HÓeTà~>± »]|æ]. ø±ì sTTø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT yê]øÏ∫Ãq |üPN\T
BO
neT\T˝À ô|{ÏHº ê, ô|≥ºøb£ ˛sTTHê, j˚T˝≤ »]–q|üŒ{Ïø° u≤<Ûä ‘·|Œü <äT ø±e⁄q Á|üuTÑÛ ‘·«+
dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ kÕVü≤dæ+#·T≥˝Ò<Tä .
O
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+düú n<Û´ä ø£‘å · |ü<$ä qT+&ç nãT˝Ÿ Vü‰düHé düjT· ´<ä©>±s¡T
C
yÓ<’ =\–b˛sTTq ‘·sê«‘· eT»Vü≤s¡© ø±$T˝Ÿ >±s¡T n<Û´ä ≈£îå \T>± mqTïø√ã&ç]. Ç‘ÓVÔ ‰ü <é
ES
dü+düú @s¡Œ&çq \>±j·T‘·T eT»Vü≤s¡© ø±$T˝Ÿ>±s¡T á dü+düú jÓTTø£ÿ e]ÿ+>∑T ø£$T{°

düuTÑÛ ´&ÉT>± qT+&˚yês¡T. eTTdæ+¢ eT‘· eéVü‰sê\˝À eT+∫ $<ë«+düT&˚ ø±ø£, düÁ‘·Œes¡qÔ
EM
≈£L&É ø£\yê&Éì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é esêZ\˝À Á|üU≤´‹ #Ó+~qyê&ÉT.

eT»Vü≤s¡©>±s¡T n<Û´ä ≈£îå &ÉT>±qTqï ø±\eTT˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+dü˝ú À Ä+‘·s+¡ –ø£
©
b˛sê{≤\T u≤>± eè~Δ #Ó+<ÓqT. nãT˝Ÿ Vü≤düHé düjT· ´<ä©>±]øÏ #Ó+~q ˇø£ ô|<ä›
Á>∑÷|ü⁄ @s¡Œ&ÓqT. U≤dæ+s¡J«>±s¡T Ä s√E˝À¢ á Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~qyê&˚. Á>∑÷|ü⁄
‘·>±<ë\˝À U≤dæ+ s¡J«>±s¡T, nãT˝Ÿ Vü≤düHé düj·T´<ä©>±] Á>∑÷|ü⁄ Á|ü‹ì~Û>±
eéVü≤]dü÷,Ô Ç‘ÓVÔ ‰ü <é sê»ø°j÷· \˝À kÕúq+ dü+bÕ~+∫Hê&ÉT. eT»Vü≤s¡© ø±$T˝Ÿ>±]
ne÷j·Tø£‘«· eTT‘√ ˝≤uÛeÑ TTbı+~, ‘·q Hêj·Tø£‘«· kÕú|qü ≈£î |ü⁄Hê<äT\T y˚døæ =HÓqT.
Çø£eTT+<äT e#˚Ã #·]Á‘·u≤Û >∑+˝À s¡C≤ø±s¡T ©&ÉsT¡ >± n|üU≤´‹ bı+~q ªU≤d”+ s¡J«μ
sTT‘·&˚.

ªcÕ'eT+õ˝Ÿμ <äTs¡≥È q
eT»Vü≤s¡© ø±$T˝Ÿ>±s¡T n<Ûä´≈£åî&ÉT>±qT+&˚ ø±\eTT˝À cÕ'eT+õ˝Ÿ <äTs¡È≥q
»]¬>qT. Ä ø±\eTT˝À ªcÕ'eT+õ˝Ÿμ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ n~Ûø±s¡ ìyêdü
>∑èVü≤eTT>± |ü]>∑D+Ï |üã&˚~. Ä cÕ'eT+õ˝Ò Á|üdTü ‘Ô · sê»uÛeÑ qeTT>± e÷]q~.
eT‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq ‘·eT ˇø£ &çe÷+&ÉTqT, Á|üuÛÑT‘·«eTT#˚ ˇ|æŒ+#·{≤ìøÏ
Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé dü+dü˝ú À ø=ìï n\¢] eT÷ø£\T, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ìyêdü >∑èVü≤eTTô|’
<ë&ç »]|æ, cÕ' eT+õ˝Ÿ≈£î ì|ü n+{Ï+∫ <ä>∑ΔeTT#˚dæ]. |òü]ï#·s¡T yÓTT<ä\>∑T
>∑ è ¨|ü ø £ s ¡ D eTT\T, Á|ü u Û Ñ T ‘· « |ü ⁄ ]ø±s¡ T ¶ \ T yÓ T T<ä \ >∑ T ø±–‘ê\qT uÛ Ñ d ü à eTT
#˚j·TT≥j˚T>±ø£, e´øÏÔ>∑‘·+>± Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #·‘êÔØ qyêãT>±]ì HêHê$<Ûë\
KS
n>ös¡e|ü]∫]. Ç<˚ $<Û+ä >± á eT÷ø£\T b˛©düT eT+Á‹ Á–>∑‡Hé>±] ìyêdü >∑èVü≤yÓTqÆ
ªÁ^Hé ˝≤´+&é‡μ ô|q’ <ë&ç »]|æ <ëìì ≈£L&É <ä>eΔ∑ TT#˚d]æ .
ndü\T $wüjT· y˚TeTq>± ìC≤e÷u≤<äT õ˝≤¢˝Àì &ç#|Y *ü jO ¢ T· qT Á>±eTeTT˝À
BO
ˇø£ ≈£îwüßºyê´<ÛäT\ $TwüHé Vü‰dæŒ≥˝Ÿ ñ+&˚~. Ä Vü‰dæŒ≥˝Ÿ Äes¡DeTT˝À eTTdæ¢+
s√>∑T\T ˇø£ ∫qï ns¡T>∑T ø£≥Tº≈£îì, Ä ns¡T>∑Tô|’q qe÷E #˚düTÔ+&˚yês¡≥.
O
ø=+‘·ø±\eTT »]–q ‘·sT¡ yê‘· eTTdæ+¢ s√>∑T\T Ä ns¡T>∑Tô|q’ ˇø£ #·bÕs¡+ (bÕø£)
C
y˚dTü ≈£îHêïs¡≥. BìøÏ $TwüHé Vü‰dæŒ≥˝Ÿ j·T»e÷qT\T ‘·eT nq+^ø±s¡eTT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷,

ES
Ä bÕø£qT rsTT+∫y˚dæHês¡≥. Ç<ä+‘·j·TT b˛©düT eT+Á‹ Á–>∑‡Hé düVü‰j·TeTT‘√

»]–q<äì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yê]øÏ nqTe÷q+ ø£*–+~.
EM
Çø£ á düeTdü´ô|q’ ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥Dº eTTdæ+¢ \˝À n\»&ç ãj·T\T<˚]q~.

Á|ü<ëÛ q eT+Á‹, sTT‘·s¡ eT+Á‘·T\T ‘·eT‘√&ç Ç+^¢wßü eT+Á‹øÏ ˝Àã&ç j·TTHêïs¡ì,
eTTdæ+¢ s√>∑T\ øπ düT Hê´j·TdüeTà‘·yTÓ qÆ |üŒ{Ïø,° Vü‰dæŒ≥˝Ÿ≈î£ $s¡T<ä+Δ >± |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ
©
kÕVæ≤dæ+#·&+É ˝Ò<ìä , Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T Ä+<√fi¯q »]|æ]. }πs–+|ü⁄\T rj·Tã&ÓqT.

ãVæ≤s¡+>∑ düu\ÑÛ T »s¡T|üã&ÓqT. ‘·T<ä≈î£ ìØí‘· ‘˚Bq ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑ düuÑÛ »]|æ, Hêj·T≈£î\T
ñÁ<˚ø|£ Pü ]‘·yTÓ qÆ ñ|üHê´kÕ\T #˚jT· T#·T+&É>±, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±s¡T, ø=+<äsT¡ eTTdæ+¢
Hêj·T≈£î\‘√ dü+uÛ≤wæ+∫ á eéVü‰s¡+ |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î dæ<+Δä >± qTHêïeTì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷,
Hêj·T≈£î\qT ÄVü‰«ì+∫]. Ms¡T ãVæ≤s¡+>∑ düuÑÛ Ä|æyd˚ æ cÕ' eT+õ˝Ÿ yÓfió¯ ‘¢ T· +&É>±,
ãVæ≤s¡+>∑duü ˝ÑÛ À qTqï eTTdæ+¢ Á|üC≤˙ø£+ ªªcÕ'eT+õ˝Ÿ #·˝Àμμ nqT ìHê<ë\T #˚d÷ü Ô
Hêj·T≈£î\ yÓ+ã&ç |ü]¬>‹Ô]. Hêj·T≈£î\T Á|ü<ÛëqeT+Á‹#˚‘· ‘·eT ÇcÕºqTkÕs¡eTT

|ü]cÕÿs¡eTT #˚sTT+#·T≈£îì yÓ[e¢ düT+Ô &É>± n\¢]eT÷ø£\T $HêX¯øy£ TÓ qÆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
kÕ–dü÷,Ô düu≤Û eT+~s¡eTT (øö+dæ˝Ÿ Vü‰˝Ÿ), Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ìedæ+#·T cÕ' eT+õ˝Ÿ˝Àì
uÛ≤>∑eTTq≈£î ì|üŒ+{Ï+∫ <Û«ä +dü+ #˚d]æ .
nø£ÿ&çø° ‘·è|æÔ#Ó+<äø£ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ì HêHê $<Ûä+>± Væ≤+dæ+∫ XÊØs¡ø£+>±
n>ös¡e|ü]∫].
á <äTs¡≥È q j·T+‘·jT· T |ü≥Dº b˛©düT ø£MTwüqsY düeTø£eå TT˝À »]¬>qT. ø±ì
j˚T b˛©düT n~Ûø±] ≈£L&É á $HêX¯øs£ y¡ TÓ qÆ #·s´¡ \qT Ä|ü{≤ìøÏ #ÓsTT´ jÓT‹Ôq
bÕbÕq b˛˝Ò<Tä . n+<äs÷¡ ˇø£ ‘·e÷cÕ>± #·÷dü÷Ô ì\ã&çjT· T+&ç]. b˛©düT ø£MTwüqsY
es¡≈î£ e÷Á‘·+, bÕ|ü+ Äj·Tq á n\¢]eT÷ø£\ düsê›sT¡ \‘√ XÊ+‘·+ eVæ≤+#·&Üì¬ø’
KS
y˚&ÉT≈£îHêï&É≥! ÁbÕ]ú+∫Hê&É≥!!
yÓTT‘·+Ô ô|q’ n\¢]eT÷ø£\≈£î eT+∫ Áb˛‘ê‡Vü≤eTT \_Û+∫q~. ‘·eTqT Äù|X¯øÔÏ
O
j˚TB˝Ò<Hä ˚ $XÊ«düeTT‘√ Ms¡T cÕ'eT+õ˝Ÿ qT+∫ yÓ[¢ uÒ>+∑ ù|≥ #˚sT¡ ≈£îì, b˛©düT
BO
eT+Á‹ Á–>∑‡Héyês¡T ìedæ+#·T >∑èVü≤eTT ªªÁ^Hé˝≤´+&é‡μμ ô|q’ ≈£L&É <ë&ç »]|æ, ì|ü
‘·–*+∫ <Û«ä +düeTT #˚d]æ . k˛e÷J>∑÷&É qT+∫ uÒ>+∑ ù|≥ yÓfi¢‚ e÷s¡eZ TT˝À j˚T ˇø£
O
b˛©düT »yêqT≈£L&É á »Hêìï Ä|üøb£ ˛e≥eTT#˚ yês¡T ‘·\+∫q ø±s¡´Áø£eTeTTqT

C
düT\uÛeÑ TT>± HÓsy¡ ]˚ Ã]. cÕ' eT+õ˝Ÿ˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î\ düeTø£+å ˝ÀH˚ $<Û«ä +düø£
ES
#·s¡´\ìïj·TT »]¬>qT. ø±ì Hêj·T≈£î\T ‘·eT nqTj·÷j·TT\qT n<äT|ü⁄˝À

ô|≥ºC≤\ø£b˛sTT].
EM
HêHê$<Ûë\ Væ≤+dü\≈£î >∑T]jÓTÆ , XÊØs¡ø+£ >± n>ös¡eeTT »]–Hê, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹

#·‘êÔØ qyêãT>±s¡T #ê˝≤ düV≤ü qeTT‘√ n˙ï zs¡TÃ≈£îHêïs¡T. Äj·Tq düV≤ü qeTT, zs¡TŒ
>∑T]+∫ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Hêj·T≈£î\T yÓT#·TÃ≈£î+≥÷, ‘·eT ø£$T{°˝À ˇø£ rsêàq+ ≈£L&Ü
©
n+^ø£]+∫]— n<˚ $<Û+ä >± yês¡T b˛©düT n~Ûø±s¡¢ Á|ües¡qÔ >∑T]+∫ ≈£L&É rsêàì+∫]!
Ç~ Á|üuTÑÛ ‘·« <ä÷s¡<èä wæøº ,° #êø£#ø· ±´ìøÏ |üØøå±düeTj·TeT˙, ‘·eTô|’ ã<ä˝≤ (]yÓ+E)
rdüT≈£îH˚ ˙#·yTÓ qÆ ø√|ü‘ê|üeTTq≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ˝Àã&É≈L£ &É<ìä ≈£L&É ôV≤#·Ã]+∫+~!!
s¡C≤ø±s¡¢ n‘ê´#êsê\≈£î ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT
yêdüeÔ +>± $#ê]ùdÔ cÕ'eT+õ˝Ÿ <äTs¡≥È q‘√, s¡C≤ø±sY ñ<äéT ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT
»s¡T|üã&çq<äì #Ó|Œü e#·TÃqT. ˇø£yfi˚ ¯ Ä s√E cÕ' eT+õ˝Ÿ˝À $<Û«ä +düø£ #·s´¡ \T

»s¡T>∑T düeTj·÷q, sêh b˛©düT\T ˇø£{Ï s¬ +&ÉT sö+&ÉT\ ø±\TŒ\T »]|æjT· T+fÒ,
s¡C≤ø±sY ñ<äéT #·]Á‘· eTs=ø£ $<Û+ä >± ñ+&˚<y˚ ÷Ó ! ø±ì sTT|ü&ÉT }Væ≤+#·˝eÒ TT.
nsTT‘˚ b˛©düTyê] ÁøÏj÷· s¡V≤æ ‘· Á|ües¡qÔ ≈£î ø±s¡Dy˚TeTH˚ Á|üXï¯ ñ<äsTTdüT+Ô ~. |ü≥Dº
b˛©düT ø£MTwüqsY BHé j·÷sY »+>∑T>±s¡T HÓC’ ≤+ <äsê“s¡T˝À Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé
dü+düú düV‰ü j·T≈£î&ÉT>± qT+&ÉTyê&Éì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é Á|üeTTK Hêj·T≈£î&ÉT ã<äsY wüøã° T ‘·q
Á>∑+<∏eä TT˝À ÁyêdæjT· THêï&ÉT. <äsê“s¡T <Û√s¡DÏ j˚T˝≤ ñ+&˚<Hä ˚ $wüjT· + bÕsƒ≈¡ î£ \T
sTT~es¡øπ }Væ≤+∫ j·TT+{≤s¡T. ‘·q Á|ü<ëÛ qeT+Á‹øÏ n>ös¡e+ »]–Hê u≤<Û˝ä <Ò Tä !
ø±ì Ç‘ÓVÔ ‰ü <é dü+dü≈ú î£ øÏ+∫HêàÁ‘·eTT≈£L&É <Óã“ ‘·>\∑ ≈£L&É<ìä $X¯«dæ+∫Hês¡T ìC≤+
Á|üuÛÑTeπsDT´\T!! Ç<ä+‘ê ˇø£ |ü<∏äø£eTT Á|üø±s¡eTT>± »]–j·TT+≥T+<äì Hê
n_ÛÁbÕj·TeTT.
KS
q\T>∑T]øÏ #·÷ô|≥º{≤ìøÏ, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é ø±s¡´ø£s\Ô¡ T ø=+<äsT¡ n¬sdüTº #˚jT· ã&ç]. @
O
øπ dü÷ ø√s¡T˝º À ô|≥ºø,£ ø=ìï s√E\T yê]ì ìyês¡ø£ ìs√<Ûeä TT (&çf+… wüH)é ˝À qT+∫
BO
$&ÉT<ä\#˚dæ].
Ç+‘·{‘Ï √ á n<Ûë´j·TeTT eTT–kÕÔqT.
O
★ ★ ★
C
ES
EM
©

|üHïÓ +&Ée Á|üøs£ D¡ eTT
1946 ` 1950
(1) dü«‘·+Á‘· ôV’≤<äsêu≤<äT ` ìC≤+ Á|üø£≥q (2) ø±+Á¬>düT #ê´˝…+E.
KS
(3) s¡C≤ø±s¡T <Ís¡H® ê´\T (4) øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« b˛©düT #·s´¡ . (5) Ädü|⁄üò C≤V”≤e+X¯
sêC≤´~Ûø±s¡ |ü‘·qeTT. (6) $T*≥Ø >∑es¡ïs¡T Á|üuÛÑT‘·«eTT. (7) ø£eT÷´ìdüTº\
‹s¡T>∑Tu≤≥T.
O
BO
ñ<äjT· |üPs¡T <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düuÑÛ
O
ñ<äjT· |üPs¡T˝À düe÷y˚Xy¯ TÓ qÆ <˚oj·TsêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düu‘ÑÛ √ á n<Ûë´j·TeTT

C
ÁbÕs¡+_ÛkÕÔqT. ˇø£|ü&ÉT ñ<äj·T|üPs¡T sê»|ü⁄Á‘·kÕúqeTT (s¡»|ü⁄‘êHê) ˝Àø£\¢

#ê]Á‘·ø+£ >± Á|üd~æ >Δ ±+∫q sêD≤ Á|ü‘ê|t sê»<Ûëì>± qT+&ÓqT. Ç|ü&É~ sê»kÕúH˝é À
ES
ˇø£ õ˝≤¢ øπ +Á<äeTT>± |ü]>∑D+Ï |üã&ÉT‘·Tqï~.

EM
|ü+&ç‘· »yêVü≤s¡T˝≤˝Ÿ HÓÁVüA n<Û´ä ø£‘å q· , 1946e dü+e‘·‡s¡eTT »qe] HÓ\

yÓTT<ä{Ï yês¡eTT˝À á eTVü‰düuÛÑ »]¬>qT. <˚oj·T sêC≤´\ qT+∫ e+<ä\ø=\~
Á|ü‹ì<ÛTä \T á eTVü‰düu≈ÑÛ î£ Vü‰»¬s]’ . ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT qT+&ç kÕ«MT sêe÷q+<ä
©
rs¡,ú düs«¡ l e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, ø±oHê<∏sä êe⁄ yÓ<’ ´ä , ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄,
~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT yÓTT<ä\>∑Tyês¡T nH˚≈î£ \T Á|ü‹ì<ÛTä \T>± yÓ[]¢ . yês¡\˝À H˚qT≈£L&É
#˚]j·TT+{Ïì. ‘Ó\+>±D ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&ÉT ã<ä›+ jÓT˝≤¢¬s&ç¶>±s¡T ≈£L&É á
eTVü‰düu≈ÑÛ î£ Vü‰»¬s]’ .
á eTVü‰düuÑÛ n‹ ñ‘ê‡Vü≤+>±, eTVü‰yÓu’ eÑÛ eTT‘√ »]¬>qT. HÓÁVüA>±s¡T ‘·eT
n<Û´ä øå√|üHê´düeTT˝À Á|ü‘´˚ ø£+>± ôV≤’ <äsêu≤<äT, Á{≤eHé≈L£ s¡T, yÓTdÆ ÷ü s¡T sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT
ù|s=ÿì]. nø£ÿ&ç ùd≥º T ø±+Á¬>düT dü+dü\ú ≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ á Á|üuTÑÛ ‘ê«\

Á|ües¡qÔ #ê\ $#ês¡øs£ +¡ >±qT, u≤<Ûøä s£ +¡ >± qTqï<äì qT&ç$]. Á|üC≤ ñ<äéTeTT\˝À
j˚T sêÅcÕº\ Á|ües¡qÔ u≤>∑T+&É<√, n~ ‘·T<ä≈î£ yê]πø eTT|ü nì]. á˝≤{Ï ô|<ä›
sêÅcÕº\ dü+K´ 15`20 ø£qï $T+∫j·TT+&É<Tä . Ms¡T uÛ≤s¡‘· düe÷K´˝À #˚] ‘·eT
ndæ‘Ô «· eTTqT ì\T|ü⁄ø√C≤\T‘ês¡ì, Ä+‘·s+¡ –ø£ kÕ«‘·+Á‘·éTTqT ø±bÕ&ÉTø√C≤\T‘ês¡ì,
á˝≤{Ï sêÅcÕº\ |ü]bÕ\≈£î\T (Constitutional Monarchs) >± qT+&É C≤\T‘ês¡˙
‘·eT ÄXÊuÛ≤e+ Á|üø{£ +Ï ∫]. Ms¡T jÓT≈£îÿe ø±\eTT $<˚o bÕ\≈£î\ô|q’ Ä<Ûës¡|&ü ç
j·TT+&ÉC≤\s¡ì eTT+<äT @sêŒ≥T ø±uÀj˚T dü+$<Ûëq düu˝ÑÛ À <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\#˚
mqTïø√ã&Éì Á|ü‹ì<ÛäT\πø kÕúqeTT+&ÉTqì ≈£L&É HÓÁVüA>±s¡T ñ<ëÈ{Ï+∫]. ∫qï
sêÅcÕº\ es¡≈î£ yê{Ï yÓX’ Ê\´+, »HêuÛ≤, Ä<ëj·TeTTqTã{Ïº n$ |ü]düs¡ ô|<ä› sêÅcÕº\T
˝Òø£ dü÷u≤\˝À ø£\dæb˛e\dæ ñ+≥T+~ HÓÁVüA>±s¡T düŒwü|º sü ∫¡ ].
KS
n~Ûø±s¡eTT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄q≈£î Á_{Ïwßü Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ yÓTT<ä{Ï Á|üø≥£ q
O
á eTVü‰düuÑÛ »]–q ‘·sT¡ yê‘· ø=~›s√E\πø |òÁæ ãe] HÓ\˝À Á_{Ïwßü Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
BO
n{°¢ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À, ‘·eT eT+Á‹eT+&É*˝Àì eTT>∑TsZ T¡ d”ìj·TsY eT+Á‘·T\T, ˝≤sY¶
ô|~Ûø˘ ˝≤¬sqT‡, düsY kÕº|süò T¡ ¶ ÁøÏ|⁄ü ‡, m+.m.$.n˝…>±®+&ÉsY uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î yÓfió¯ <¢ Tä s¡ìj·TT,
n~Ûø±s¡eTT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ (Transfer of Power) >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hêj·T≈£î\‘√
O
dü+Á|ü‹+|ü⁄\T »s¡T|ü⁄<äTs¡ìj·TT Á|üø{£ +Ï #ÓqT.

C
ES
uÛ≤s¡‘· <˚XÊ+>∑eT+Á‹ ˝≤sY¶ ô|~Ûø˘ ˝≤¬sqT‡, |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\‘√ dü+uÛ≤wæd÷ü ,Ô

n~Ûø±s¡eTT uÛ≤s¡rj·TT\≈£î n|üŒ–+#·ã&ÉTqì Á_≥Hé |ü<˚|ü<˚ ‘·q ñ<˚›X¯eTT
düŒwüº|üs¡∫q<äì, á ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ yêdüÔeeTT>± »s¡>∑{≤ìøÏ ˇø£ dü+$<ÛëqeTT
EM
dæ<|Δä sü #¡ e· \dæ j·TT+≥T+<äì, Ç|ü&ÉT Ä dü+$<Ûëq ìsêàD ÁbÕ‹|ü~ø£, ìsêΔsD¡

ø±e\dæj·TTqï~ ø±e⁄q uÛ≤s¡rj·TT\‘√ ≈£L&çq ˇø£ dü]j·T>∑T eédüú @sêŒ≥T
©
#˚jT· T≥j˚T e÷ ñ<˚X› e¯ Tì e´ø£|Ô ]ü #ÓqT. dü+$<ÛëqdüuÑÛ @s¡Œ&çq ‘·sT¡ yê‘· á düuyÑÛ ê]øÏ
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ n~Ûø±s¡eTT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚jT· Tqì ˝≤sY¶ ô|~Ûø˘
˝≤¬sqT‡ düŒwü|º ]ü #ÓqT.
Á_{Ïwßü <Í‘·és¡eZ TT`&Û©ç ø¢ Ï Ä>∑eTqeTT
Á_{Ïwüß eT+Á‹eT+&É* <Í‘·és¡ZeTTyês¡T 24e e÷]Ã 1946 ‘˚Bq &Ûç©¢
#˚sT¡ ø=ì]. |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\‘√ dü+uÛ≤wæd÷ü ,Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛ$Ñ wü´ dü+$<ÛëqeTT qT+∫
<˚oj·T sêC≤´\T $TqVü‰sTT+|üã&Éeì, ˝≤sY¶ ô|~Ûø˘ ˝≤¬sqT‡ ñ<ëÈ{+Ï #ÓqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT

sêheTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT kÕ«‘·+Á‘·éTT kÕ~Û+#·T e÷s¡ZeTT˝À n&ÉT¶‘·>∑T\<äì, sêh
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ #·‘êÔØ qyêãT Á|üø{£ dÏ ÷ü ,Ô ˇ&É+ã&çø\£ <ë«s¡ ‘·eT dü+ã+<Ûë\T Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ >∑\eì, Ä dü+ã+<Ûë\T ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\ nqTeT‹ ˝Òì~ eT¬se]ø°
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ »s¡>{∑ ≤ìøÏ M\T˝Ò<Hä qÓ T.
Á_{Ïwüß eT+Á‹eT+&É* <Í‘·és¡ZeTTyês¡T <˚oj·TsêC≤´\ |ü]bÕ\≈£î\
Á|ü‹ì<ÛTä \qT ÄVü‰«ì+∫]. qπs+Á<äeT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT uÛ÷Ñ bÕ˝Ÿ qyêãT, Á{≤eHé≈L£ s¡T
~yêHé düsY dæ.|æ. sêeTkÕ«$T nj·T´sY, ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ #·‘êÔØ qyêãT,
»j·T|üPsY ByêHé düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ <Í‘·és¡eZ TTqT 2e @Á|æ˝Ÿ ‘˚Bq ø£\TdüTø=ì].
<˚oj·T sêC≤´\T, >∑]wü̃ Á|üe÷DeTT˝À ‘·eT kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT ì\T|ü⁄≈£î+≥÷,
KS
‘·eT ndæ‘Ô «· eTTqT U≤j·T+ |üs#¡ T· ø√<ä\∫q≥T¢ qπs+Á<äeT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT uÛ÷Ñ bÕ˝Ÿ
qyêãT düŒwü|º sü #¡ qÓ T. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À s¬ +&ÉT sêC≤´\T ` ˇø£{Ï Ç+&çj÷· eTs=ø£{Ï
O
bÕøÏkÕúHé ` @s¡Œ&ÉT≥≈£î M\Tqï|ü&ÉT, <˚oj·T sêC≤´\‘√ ≈£L&çq eT÷&Ée Ç+&çj÷·
@s¡Œ&É≈î£ +&É ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡D≤\T j˚TMT ˝Òeì ≈£L&É uÛ÷Ñ bÕ˝Ÿ qyêãT yê~+#ÓqT.
BO
Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ >∑\ ˇ&É+ã&çø\£ ≈£î ‘êqT j˚T˝≤{Ï ÁbÕeTTK´+ Çe«&É+
˝Ò<ìä , <˚oj·T sêC≤´\ô|q’ Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î >∑\ |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT e÷Á‘·eTT
O
eTT+<äT @s¡Œ&ÉqTqï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ »s¡>{∑ ≤ìøÏ M\T˝Ò<ìä düsY
C
dæ.|æ.sêeTkÕ«$T nj·T´sY yê~+#ÓqT. <˚oj·T sêC≤´\ |ü]bÕ\≈£î\T uÛ≤s¡‘· dü+düÿ è‹,

ES
düuÛÑ´‘·, Hê>∑]ø£‘·\ neT÷\ýÓTÆq dü+Á|ü<ëj·TeTT\ Äø±s¡eTT\˙, ø±e⁄q

sê»≈£î≥T+u≤\qT U≤j·T+ ñ+#ê˝…qì, düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ ‘·q <äèø£Œ<∏eä TTqT
EM
e´ø£Ô|üs¡#ÓqT.
ôV’≤<äsêu≤<äT Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #·‘êÔØ qyêãT, Á_{Ïwüß Á|üuÛÑT‘·«eTT‘√ >∑\
ˇ&É+ã&çø£\ <ë«s¡ @s¡Œ&çq dü+ã+<Ûë\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ ôV’≤<äsêu≤<äT
©
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT &çe÷+&ÉT\qT ‹]– eø±ÿDÏ+#ÓqT. ádüTº Ç+&çj÷· ø£+ô|˙øÏ sTT∫Ãq

ôV≤’ <äsêu≤<äT sTT˝≤ø±\T ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î ‹]– Ç#˚Ãj·÷˝…q˙, düeTTÁ<äeTT es¡≈î£
ùd«#·Ã>¤ ± sêqTb˛qT e÷s¡+Z e<ä˝j Ò ÷· ˝…qì ø√¬sqT. ôV≤’ <äsêu≤<äT <äèwæ˝º À j˚T<˚ì
z&Ésπ e⁄ ñqï<ë j·TqT sê»Á|ü‹ì~Û ˝≤sY¶ y˚e˝Ÿ Á|ü•ï+#·>±, >√yê z&Ésπ e⁄ >∑T]+∫
‘êeTT Ä˝À∫+∫HêeTì #·‘êÔØ qyêãT Á|ü‘T· ´‘·sÔ ¡ $T#ÓÃqT. ø±ì, ‘êqT @˝≤+{Ï
ø±]&ÜsY (Corridor) ø√s¡≥+ ˝Ò<ìä , Á|üyX˚ ÊqTuÛÀ>∑V≤ü ≈£îÿ (Easement right) e÷Á‘·yT˚
ø√s¡T‘·Tqï≥T¢ ‘Ó*ô|qT. z&Ésπ e⁄≈£î #˚sT¡ ≈£îqï ôV≤’ <äsêu≤<äT sêÅcÕºìøÏ dü+ã+~Û+∫q

edüTÔ kÕeTÁ–ì s¬ \’ T<ë«s¡ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· sTT˝≤ø±˝À qT+∫ <ëfÒdTü ≈£î+≥T ~>∑TeT‹
#˚dTü ≈£îH˚ kÂø£s´¡ + ø√s¡T‘·THêïeTì ≈£L&É #·‘êÔØ qyêãT $X¯Bø£]+#ÓqT.
Ç+‘˚ø±ø£, <˚X+¯ $uÛõÑ +|üã&çq |üø+å£ ˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT uÛÖ>√[ø£ ø±s¡D≤\e\¢
bÕøÏkÕúH˝é À #˚sT¡ ≥j·TT, dæ<ëΔ+‘·Ø‘ê´ Ç+&çj÷· ˝À #˚sT¡ ≥j·TT ndü+uÛeÑ eTT ø±e⁄q
ôV≤’ <äsêu≤<äT ˇø£ dü«‘·+Á‘· sê»éTT>± qT+&Ée˝…qì #·‘êÔØ qyêãT ìC≤+ sêh
Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëqeTTqT düŒwüº|üs¡#ÓqT. ‘·T<ä≈£î Äj·Tq ãsês¡T sTT˝≤ø± ‹]–
sTT#˚Ãj·÷˝…qqï Á|üXï¯ ≈£L&É ˝ÒeBôdqT.
qπs+Á<äeT+&É* n<Û´ä ≈£îå \≈£î, kÕúsTT dü+|òTü düuTÑÛ ´\>∑T #·‘êÔØ qyêãT, sêeTkÕ«$T
nj·T´sY, $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ >±s¡\≈£î Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT ì#·TÃ≈£î+≥÷, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ≈£î
KS
kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫q eTs¡Tø£Då y˚T, Á_{Ïwßü |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT n+‘·]+#·Tqì, ˝≤sY¶
ô|~Ûø˘ ˝≤¬sqT‡ düŒwü|º sü #¡ qÓ T. n≥T|æeTà≥ Ä+‘·s+¡ –ø£ XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· s¡øDå£ <äècÕº´,
O
<˚oj·T sêC≤´\˝À j˚T˝≤{Ï ôdq’ éTT ô|≥Tº≥≈£î, ˇ&É+ã&çø\£ <ë«s¡ Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
HÓsy¡ s˚ Ã¡ e\dæq u≤<Û´ä ‘·\T HÓsy¡ s˚ T¡ Ã≥≈£î M\T+&É<ìä #Ó|Œæ y˚ôdqT. Çø£ uÛ÷Ñ bÕ˝Ÿ qyêãT#˚
BO
dü÷∫+#·ã&çq <˚oj·T sêC≤´\ ≈£L≥$T ˝Òø£ düe÷K´ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$dü÷Ô n~ jÓTTø£
Áø=‘·Ô Ä<äsÙ¡ eTì Äj·Tq nHÓqT. á dü÷#·q˝À uÛÖ>√[ø£ n+‘·sêj·TeTT\T ø£\T>∑T
O
Á|üe÷<äeTT\T >∑\eì düsY kÕº|süò T¡ ¶ ÁøÏ|⁄ü ‡ $X¯<eä TT>± #Óô|ŒqT.

C
<˚oj·T sêC≤´\ dü+K´, yÓX’ Ê\éTT

ES
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT, Á_{Ïwßü kÕÁe÷»éTT˝À ˇø£ kÕÁe÷»éTT>± uÛ≤$+#·ã&ÉT#·T+&ÓqT.

BìøÏ ø±s¡DeTT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ yÓX’ Ê\éTT, »HêuÛ≤H˚ ø±<äT. »{Ï\yÓTqÆ eédüú (Compli-
EM
cated structure) ˇø£ eTTK´ ø±s¡DeTT>± uÛ≤$+#·ã&˚~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· , <˚oj·T sêC≤´\T nqã&ÉT s¬ +&ÉT uÛ≤>±\˝À

©
$uÛÑõ+|üã&çj·TT+&ÓqT.
(1) Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· , nq>± ÁbÕ$HÓ‡düT ˝Òø£ sêÅcÕº\T H˚sT¡ >∑ Á_{Ïwßü >∑es¡ïs¡T¢ ˝Òø£
ø£MTwüqs¡¢ <ë«sê bÕ*+#·ã&ÉT#·T+&ÓqT.
(2) <˚oj·T sêC≤´\T, nq>± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·Áø£e]ÔøÏ kÕeT+‘·sêE\T (Vassals) >±
<˚oj·T sêE\T ‘·eT‘·eT XÊdüHê\ Á|üø±s¡+ |ü]bÕ*+#˚ sêC≤´\T.
á˝≤{Ï <˚oj·T sêC≤´\ yÓTT‘·+Ô dü+K´ <ë<ë|ü⁄ 560 j·Tì n+#·Hê y˚jT· ã&çq~.
ˇø£y|’Ó ⁄ü ôV≤’ <äsêu≤<äT, ø£oàs¡T, yÓTdÆ ÷ü s¡T, Á{≤eHé≈L£ s¡T yÓTT<ä\>∑T 15 ˝Òø£ 20 ô|<ä›
sêC≤´\T, eTs=ø£y|’Ó ⁄ü ∫qïsêC≤´\T (ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT˝À qT+≥÷ ñ+&˚ ∫qï
∫qï ∫qï C≤^s¡T¢ ˝Òø£ eTU≤Ô\˝≤+{Ï <˚oj·T sêC≤´\T ≈£L&Ü ø£\dæ) nH˚øe£ TT, ô|q’
ù|s=ÿqã&çq 560 <˚oj·T sêC≤´\˝À #˚]j·TT+&˚$. á˝≤{Ï ∫qï ∫qï sêC≤´\qT
$TqVü‰sTT+|ü⁄ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· 135 >∑Ts¡T <˚oj·T bÕ\≈£î\T e÷Á‘·yT˚ qπs+Á<äeT+&É*
düuTÑÛ ´\T>± qT+&É{≤ìøÏ Vü≤≈£îÿ ø£*–j·TT+&ç]. á 135 >∑Ts¡T |ü]bÕ\≈£î\ nBÛqeTT˝À
qT+&˚ <˚oj·T sêC≤´\yÓX’ Ê´\+ 5,72,977 #·<sä |¡ ⁄ü yÓTfiÆ ó¯ —¢ »HêuÛ≤ 7,51,00,000
ñ+&˚~.
á 135 <˚oj·T sêC≤´\˝Àì 20 ô|<äs› êC≤´\ yÓX’ Ê\´+ 3,96,29 #·<sä |¡ ⁄ü
yÓTfiÆ ó¯ .¢ á sêC≤´\˝À ìedæ+#·T »HêuÛ≤ 5,55,10,000. Çø£ sT÷ sTTs¡y’Ó sêC≤´\
KS
Ä<ëj·TeTT (ÄHê{Ï n+#·Hê\ Á|üø±s¡eTT yÓTT‘·eÔ TT 560 <˚oj·T sêC≤´\ 45 ø√≥¢
s¡÷bÕj·T\ Ä<ëj·T+˝À) düTe÷s¡T 22 ø√≥T¢ ñ+&ÓqT.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü‘´˚ ø£‘\· T
O
BO
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh yÓ’XÊ\´+ 82,698 #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆfi¯ó¢. ÄHê{Ï »HêuÛ≤
1,63,38,500, Ä<ëj·TeTT 1946 n+#·Hê Á|üø±s¡eTT 20 ø√≥¢ 86 \ø£\å Vü‰©
O
s¡÷bÕj·T\T. yÓX’ Ê\´+, »HêuÛ≤, Ä<ëj·TeTT qqTdü]+#˚ø±ø£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTTq≈£î

C
eT]ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ $•wü‘º \· T+&˚$. á sêheTT˝À Vü‰© (˝Òø£ #êsY$THês¡T dæøÿ£ ) s¡÷bÕsTT
#·˝≤eTDÏ˝À qT+&˚~. 1918 qT+∫ ø±–‘·|⁄ü ø£s¬ ˙‡H√≥¢ |ü<‹Δä ≈£L&É #·˝≤eTDÏ˝À
ES
e#˚Ãdæq~. 1946 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À 44 ø√≥¢ 44 \ø£\å s¡÷bÕj·T\ ø£s¬ ˙‡H√≥T¢`1

s¡÷bÕj·TqT+∫ 100 s¡÷bÕj·T\es¡≈£î ` #·˝≤eTDÏ˝À qT+&ÓqT. M{Ï‘√ bÕ≥T
EM
sêheTT˝À ø£˝≤›sT¡ s¡÷bÕj·T\T (Ç+&çj÷· >∑es¡ïyÓT+≥T s¡÷bÕj·T\T ˝Òø£ _.õ.ø£s¬ ˙‡)

≈£L&É Hê´j·TdüeTà‘· Á<äeéTT (Legal Tender) >± #·˝≤eTDÏ˝À qT+&˚$. á $wüjT· eTT
yÓTT<ä{Ï Á|üøs£ D¡ eTT˝Àì ªÄHê{Ï HêD…eTTμ nqT o]¸ø£ ÁøÏ+<ä $|ü⁄\+>± #·]Ã+#·ã&çq~.
©
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh|ü⁄ ‘·bÕ\ dædeºü TT eTs=ø£ Á|ü‘´˚ ø£‘.· Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· e÷~]
sêh b˛kÕº|ò”düT\T+&ÓqT. düÁø£eTeTT>± ‘·bÕ\ ø±s¡´Áø£e÷\ìïj·TT kÕπ>$. M{Ï‘√
bÕ≥T sêh eTTK´πø+Á<ë\˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« b˛kÕº|d”ò Tü \ ≈£L&É qT+&˚$.
m>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ düsT¡ ≈£î\ô|q’ , e+<ä≈î£ 6 Vü‰© s¡÷bÕj·T\ #=|üq ªø£s√&é–Øμ
(Customs duty) $~Û+|üã&˚~. Ç~ eT]jÓTTø£ Á|ü‘˚´ø£‘·. á ø£s√&é–Ø sêh
Ä<ëj·TeTTq≈£î ˇø£ eTTK´ Ä<Ûës¡eTT>± qT+&ÓqT. 1946˝À á Ä<Ûës¡eTTqT+∫
2 ø√≥¢ 52 \ø£\å Ä<ëj·TeTT e∫Ãq~.
<˚oj·T sêE\ Á|ü‘´˚ ø£ n~Ûø±sê\T
á <˚oj·T sêC≤´\˝À yê{Ï yÓ’XÊ\´+, »HêuÛ≤, Ä<ëj·T <äèwæº‘√H˚ø±ø£,
nqTuÛ$Ñ +#·T#·Tqï Vü≤≈£îÿ\Ø‘ê´≈£L&Ü #ê\ $uÛ<Ò ë\T+&˚$. ø±ì ˇø£ $wüjT· eTT˝À
e÷Á‘·+ j˚TMT uÛ<Ò eä TT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. n~ n+<ä]ø° bı‘·TÔ (Common) >± qT+&˚~.
n<˚eTq>± j˚T <˚oj·T sê»éTT≈£L&É ªÁ_{Ïwßü sTT˝≤ø£μ j·Tì nqTø√ã&˚~ø±<äT. j˚T
<˚oj·T sê»´ Á|ü»\T≈£L&É Á_{Ïwßü kÕs¡«uÛÖeTì (Crown) Á|ü»\ì nqTø√ã&˚yês¡Tø±s¡T.
m+‘· ∫qï sê»ýÓTqÆ qT düsπ , |ü]düs¡ Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì Hê´j·TkÕúHê\≈£î <ëìô|’
@˝≤+{Ï n~Ûø±s¡|ü]~Û (Jurisdiction) ñ+&˚~ø±<äT. uÛ≤s¡‘· XÊdüqdüuÛÑ qT+∫
n+^ø£]+|üã&çq XÊdüHê\T <˚oj·T sêC≤´\˝À #Ó˝Ò¢$ø±e⁄. XÊdæ+#˚ n~Ûø±s¡eTT,
KS
XÊdüHê\qT Ä#·sD¡ ˝À ô|fÒº bÕ\ø£esêZ~øÛ ±s¡eTT, Hê´j·÷~Ûø±s¡eTT yÓTT‘·+Ô ô|q’ nìï
n~Ûø±sê\T, <˚oj·T sêE\y˚ nsTTj·TT+&ÓqT.
Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ˝Àì ˇø£ e´øÏj
O
Ô T˚ <˚ì H˚se¡ TT #˚d,æ ªj˚T ∫qïsêheTT˝ÀHÓq’
BO
ÄÁX¯j·TeTT rdüT≈£îqï jÓT&É\, Äe´øÏÔì Á_{Ïwüß ÁbÕ+‘·|ü⁄ yÓTõÅùdº≥T C≤Ø#˚dæq
yês¡+≥Tô|’q |ü≥Tºø£b˛e&ÜìøÏ M\T˝Ò<äT. |üs¡<˚X¯|ü⁄ H˚s¡düTúì n|üŒ–+#·T #·≥ºeTT
(Extradition Act) Á|üø±s¡eTT, #·s´¡ \ìïj·TT »s¡T>∑e\dæq<˚. Hê´j·T‘·' á <˚oj·T
O
sêC≤´\ìï{Ï‘√ ª$<˚XÊ\μ ìs¡«#·qeTT nqTe]Ô+|üã&ÉT#·T+&ÓqT. nsTTqqT, dü«‘·+Á‘·

C
$<˚XÊ\≈£î >∑\ ø=ìï \ø£åDeTT\T eTq <˚oj·T sêC≤´\≈£î ˝Òìe÷≥ ì»y˚T.

ES
ñ<ëVü≤s¡DeTT>± á <˚oj·T sêE\≈£î $<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T @sêŒ≥T #˚dTü ø=qT≥≈£î

>±ì, ‘·eT sê»´s¡øDå£ , j·TT<äeΔ TT, dü+~Û yÓTT<ä\>∑T ø=ìï n~Ûø±sê\T ˝Ò≈î£ +&ÓqT.
EM
‘·eT á n~Ûø±sê\ìï{Ïì #·]Á‘·s˝¡ Àì _Ûqï _Ûqï <äX\¯ ˝À >∑&∫É q düTe÷s¡T s¬ +&ÉT

X¯‘êu≤›\˝À »]–q ˇ&É+ã&çø£\ <ë«s¡ Á_{Ïwüßyê]øÏ n|üŒ–+∫ ‘êeTT Á_{Ïwüß
|üse¡ ÷~Ûø±s¡eTTqT n+^ø£]+∫Hês¡T.
©
<˚oj·T sêC≤´\ |ü]bÕ\≈£î\ sêeDesê\T!

Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·eT n~Ûø±s¡eTT uÛ≤s¡rj·TT\≈£î ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚jT· T #·]Á‘·˝Àì
á <äX˝¯ À <˚oj·T sêC≤´\ |ü]bÕ\≈£î\T Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·÷, Á_{Ïwßü Ç+&çj÷· ≈£î
kÕ«‘·+Á‘·éTT \_Û+∫q eTs¡Tø£Då y˚T |üse¡ ÷~Ûø±s¡eTT n+‘· yÓTT+<äe\j·TTqì, n~
uÛ≤s¡‘· πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ »s¡T>∑C≤\<äì, ‘êeTT nìï $<Ûë\
düs«¡ dü«‘·+Á‘·T\T ø±e˝…q˙ &çe÷+&ÉTqT ô|{Ï]º .

Á_{Ïwßü eT+Á‹eT+&É* <Í‘·és¡eZ TT‘√ ø£\TdüT≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· ø=ìï s√E\πø,
1946 y˚T HÓ\ 17e ‘˚Bq, qπs+Á<äeT+&É* n<Û´ä ≈£îå &ÉT uÛ÷Ñ bÕ˝Ÿ qyêãT Áyêdæq
C≤ãT˝À ÁøÏ+<ä ñ<äV≤ü ]+|üã&çq Vü‰MT\T Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT+&ç ø√s¡ã&ÓqT.
(1) <˚X¯ dü+s¡øDå£ >∑T]+∫ Ç+&çjT· Hé j·T÷ìj·THé Á|üuTÑÛ ‘·«eTT jÓTTø£ÿj·TT, XÊdüqdüuÑÛ
jÓTTø£ÿj·TT n~Ûø±sê\T j˚T$<Û+ä >± ≈£L&É, <˚oj·TsêC≤´\T ‘·eT ôdì’ ø£ã\eTT
ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ≈£î, uÛ+Ñ >∑øs£ +¡ >± qT+&É≈L£ &É<Tä .
(2) j·T÷ìj·THé Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ <˚oj·T sêC≤´\˝À |üqTï\T $~Û+#˚ n~Ûø±s¡eTT
ñ+&É≈£L&É<äT.
(3) sêø£b˛ø£\ (Communications) >∑T]+∫ <˚oj·T sêC≤´\≈£î >∑\ Vü≤≈£îÿ≈£î
KS
Á|ü‹≈£L\eTT>± j˚TMT »s¡T>∑≈L£ &É<Tä .
O
(4) j·T÷ìj·THé øπ +Á<ä XÊdüqdüu˝ÑÛ À, <˚oj·T sêC≤´\ ÁbÕ‹ì<Û´ä + jÓTTø£ÿ Ø‹, |ü<‹Δä
BO
>∑T]+∫ ìs¡sí TT+#˚ n~Ûø±s¡eTT <˚oj·T sêC≤´\ Á|üuTÑÛ ‘ê«\πø j·TT+&ÉTqT.
(5) <˚oj·T sêC≤´\≈£î ‘·eT˝À ‘êeTT sêJ|ü&ç, ˇø£ Á>∑÷|ü⁄ ˝Òø£ Á>∑÷|ü⁄\T>±
O
ø£\dæb˛e{≤ìøÏ Vü≤≈£îÿ ñ+&Ée˝…qT.

C
(6) yÓTT<ä{Ï |ü~dü+e‘·‡sê\ ø±\+ <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘·, j·T÷ìj·THé dü+$<ÛëqeTT

ES
>∑T]+∫ |ü⁄qsê˝À∫+#·T≥¬ø,’ Ä<˚•+#·T Vü≤≈£îÿ <˚oj·T sêC≤´\≈£î ñ+&Ée˝…qT.

(7) <˚oj·T sêC≤´\˝À Á|üuTÑÛ ‘·« dü«s¡÷|üeTT >∑T]+∫ dü+$<ÛëqdüuÑÛ #·]Ã+#·≈L£ &É<Tä —
EM
˝Òø£ @˝≤+{Ï dæbÕò s¡dTü #˚jT· ≈£L&É<Tä .

(8) dü+$<ÛëqdüuyÑÛ ês¡T n+^ø£]+∫q |ü]cÕÿsê\T, ˝Òø£ dæbÕò s¡dTü \T, yê{Ïì <˚oj·T
©
sêC≤´\T Á<ÛTä e|üs#¡ e˚ s¡≈î£ , @ <˚oj·T sê»éTT˝À≈£L&É Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ sêC≤\e⁄.

(9) dü+$<Ûëq düu˝ÑÛ À, <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü‹ì<ÛTä \T ø£∫Ã‘·+>±, <˚oj·T sêC≤´\
Á|üuTÑÛ ‘ê«\#˚ ìj·T$T+|üã&çqyêπs nsTT ñ+&Ée\j·TTqT.
qπs+Á<äeT+&É* n<Û´ä ≈£îå ì á esê\T |ò*ü +∫j·TT+fÒ, uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ j˚T$T>∑‹
|üf<ºÒ √ }Væ≤+#·˝eÒ TT! ∫qï ∫qï <˚oj·T sêC≤´\ bÕ\≈£î\T düeTwæ>º ±, Á{≤eHé≈L£ s¡T,
yÓTdÆ ÷ü s¡T, ôV≤’ <äsêu≤<äT˝≤+{Ï ô|<äs› êC≤´\T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± »]|æq ø£èwæ |ò*ü +∫j·TT+fÒ
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À jÓTìïjÓ÷ dü«‘·+Á‘·sêC≤´\T @s¡Œ&ç ìs¡+≈£îX¯ |ü]bÕ\q kÕ–+#˚

sê»qT´\T nH˚ø+£ >± ñ+&˚yês¡T. uÛ≤s¡‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ô|q’ #·]Á‘·jTÓ Tø£ÿ _Ûqï _Ûqï <äX\¯ ˝À
@s¡Œ&çq Áô|ò+#Y, b˛s¡TÃ^düT e\düsêC≤´˝Ò sTT+‘·es¡≈£î ñ+&ÓqT. Á_{Ïwüßyê]#˚
n~Ûø±s¡eTT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ »s¡T>∑T düeTj·÷q, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $uÛÑ»q »]– bÕøÏkÕúHé
ndæ‘Ô «· eTT˝ÀøÏ e#·TÃ#·T+&ÓqT. Ç~ #ê\<äqï≥T¢ Bì‘√bÕ≥T <˚oj·T sêE\T ≈£L&É
dü«‘·+Á‘·T\T ø±e˝…qì Ä+<√fi¯q »s¡T|ü⁄#·T+&ç]!
<˚oj·T sêC≤´\ uÛÖ>√[ø£ $uÛ»Ñ q
<˚oj·TsêC≤´\T Äùd‘·TVæ≤e÷#·\ |üs¡´+‘·+ yê´|æ+∫j·TT+&ÓqT. n‘·´+‘·
<äøDåÏ +˝À düeTTÁ<ärs¡eT+<äT Á{≤eHé≈L£ s¡T, ø=∫ÃHé sêC≤´\T+&É>±, n‘·´+‘· ñ‘·sÔ ¡
~X¯˝À Væ≤e÷\j·T |üs«¡ ‘·+‘√ ø£\TdüTø=ì ø±oàs¡T sê»éTT+&ÓqT. Äø±\eTT˝À á
KS
sê»´|ü⁄ dü]Vü≤<äT\› T ˇø£y|’Ó ⁄ü q bÕMTs¡T, eTs=ø£y|’Ó ⁄ü q ‹ã“‘·T n+<äTu≤≥T˝À qT+&˚$.
$+<Ûä´|üs¡«‘·eTTq≈£î <äøÏåD uÛÑ÷uÛ≤>∑eTT˝À ñ‘·Ôs¡eTTqT, <äøÏåDeTTqT ø£\T|ü⁄ø=ì
O
eTVü‰|òTü q‘· eVæ≤+∫q ìC≤+ Á|üuTÑÛ eπsDT´\ ôV≤’ <äsêu≤<äT sê»éTT+&ÓqT. eT]ø=+‘·
BO
<äøÏåDeTT˝À yÓTÆdü÷s¡T sê»éTT+&É>±, eT<Ûä´ Væ≤+<äTkÕÔHé, e÷˝≤«˝À eTsêsƒê
kÕÁe÷»éTTq≈£î ÁbÕ‹ì<ÛäéTT eVæ≤+#·T >∑yê*j·TsY, Ç+<ä÷sY sêC≤´\T+&˚$.
O
#ê]Á‘·ø+£ >±, ÁbÕeTTKéTT #Ó+~q sê»|ü⁄‘êHé sêC≤´\T ñ<äjT· |üPsY, »j·T|üPsY,

CÀ<Ûé|üPsY, u…ø±˙sY ` Ç|üŒ{Ï bÕøÏkÕúHé dü]Vü≤<äT›\≈£î düMT|üeTTq qT+&˚$. Ç<˚
C
$<Û+ä >± dæ≈î£ ÿ\ sêC≤´~Ûø±s¡ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+#·T |ü{≤´\, HêuÛ,Ñ õ+<é, ø£|Pü s¡\ú
ES
sêC≤´\T |ü+C≤ãT˝À yê´|æ+∫j·TT+&˚$. Ç|üŒ{Ï >∑T»sê‘Y sêheTT˝À #˚]j·TTqï

ø±sƒêýê&ÉT˝À ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·eTT˝Àì ãT+<˚˝ŸK+&é˝À, ˇ]kÕ‡˝À nH˚ø£+>±
EM
yê´|æ+∫j·TT+&çq ∫qï∫qï sêC≤´˝Òø±ø£, #ÛÁ· ‘·|‹ü •yêJ eTVü‰sêE jÓTTø£ÿ yês¡dTü &Óq’
ø=˝≤Ω|Pü sY eTVü‰sê» sê»éTT eTVü‰sêh˝À, eTsêsƒê kÕÁe÷»´ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT eVæ≤+∫q
>∑T»sê‘Y˝Àì ãs√&Ü yÓTT<ä\>∑Tq$ ø=ìï ù|s=ÿq<ä–q$. uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·éTT <äècÕº´
©
<˚oj·TsêC≤´\ á uÛÖ>√[ø£ $uÛ»Ñ q≈£î #ê\ ÁbÕeTTKéTT ø£\<äT.

á <˚oj·T sêE\ b˛*ø£ ˇø£fÒ ` πø+Á<äeTT ˝Òø£ sêsêE\T ã\e+‘·T˝…’
j·TTqï+‘·ø±\eTT ‘êeTT kÕeT+‘·sêE\T>± qT+&É≥eTT, øπ +Á<äeTT˝À ˝Òø£ sêsêE\˝À
ø±düÔ ã\V”≤q‘· ø£q|ü&ç‘˚#ê\T á kÕeT+‘·sêE\T ‘êeTT dü«‘·+Á‘·T\eTì
Á|üø{£ +Ï #·Tø=q≥eTT ` Ç~ yê] dü+Á|ü<ëj·TeTì #·]Á‘· ñ<√Èwdæ Tü qÔ ï~!
á <˚oj·T bÕ\≈£î\ |üP]«≈£î˝Òø<£ ë &Û©ç ˝¢ À yÓTT>∑˝Ÿ kÕÁe÷»éTT ø°Då <äX˝¯ À
qT+&É>± ‘·eT kÕ«‘·+Á‘·éTT Á|üø{£ +Ï ∫q~, ‘·eT‘·eT sêC≤´\qT $düÔ è‘·+ #˚jT· T
ñ<˚X› e¯ TT‘√ Ä+‘·s+¡ –ø£ j·TT<äeΔ TT\T »]|æq~! M] |üP]«≈£î˝Ò ø£<ë ‘·eT ñ<˚X› e¯ TT
HÓsy¡ s˚ T¡ ≥≈£î $<˚oj·TT\ düV‰ü j·TeTT bı+~ ‘·T<ä≈î£ <˚Xe¯ TTqT $<˚oj·TT\≈£î n|üŒ–+∫
<ëk˛Vü≤eTìq~!!
<˚oj·TsêE\ Á|ürø£å ` $XÊ«düeTT
Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡eTT e÷], <ëìkÕúq uÛ≤s¡rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&ÉT dü+~Ûø±\eTT,
‘êeTT dü«‘·+Á‘·T\T ø±e{≤ìøÏ düTdüeTj·TeTì, <˚oj·T bÕ\≈£î\T $X¯«dæ+∫, á
Ä+<√fi¯q kÕ–+#·T#·T+&ç]. ‘·eT á ø£èwæ˝À Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T\T ‘·eT≈£î dü+|üPs¡+í >±
düV‰ü j·T|ü&‘É ês¡ì yê]øÏ ˇø£ Á|ürø£,å qeTàø£ eTT+&ÓqT.
KS
1857e dü+e‘·‡s¡|⁄ü yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘· j·TT<äΔ ø±\eTTqT+∫, sTT+‘·es¡≈î£
eTq <˚oj·T bÕ\≈£î\T Á_{Ïwüß yê]øÏ düVü‰j·TeTT>± qT+&ç Á_{Ïwüß kÕÁe÷»´
O
Á|üj÷Ó »qeTT\qT ø±bÕ&ÉT≥˝À ‘êeTT #·÷|æ+∫q n_ÛsT¡ ∫, eTTK´+>± á X¯‘êã›|⁄ü
BO
¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<äΔeTT\˝À ‘êeTT Á_{Ïwüß yê]øÏ n+&É<ä+&É>± qT+&ç #˚dæq
nbÕs¡yTÓ qÆ Ä]úø,£ ôdì’ ø£ düV‰ü j·TeTT, uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT dü+ã+<Ûeä TTq ≈£L&É
‘êeTT Á_{Ïwßü n~Ûø±s¡T\≈£î nqT≈£L\+>± qT+&ÉT≥ yÓTT<ä\>∑T $wüj÷· \qT Á_{Ïwßü
O
Á|üuÛÑT‘·«eTT ñù|øÏå+#·<äì Ä•+∫j·TT+&ç]. ‘êeTT Ç+‘·es¡≈£î Á_{Ïwüß kÕÁe÷»´

C
Væ≤‘· $XÊ«düeTT˝À qT+&ç #˚dqæ ùdeqT, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT yês¡T ‘·|Œü ø£ <äèwæ˝º À
ES
ô|≥Tºø=ì ˇø£ Á|ü‹|ò\ü eTT>± yês¡T, eTq <˚oj·T bÕ\≈£î\ &çe÷+&ÉT\qT ã\|üsT¡ kÕÔsì¡
<äè&Û+É >± $X¯«dæ+∫j·TT+&ç]. ø±ì Á_{Ïwßü <Í‘·´ eT+&É*yês¡T, Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTTjÓTTø£ÿ
EM
yêdü$Ô ø£ <äèø£Œ<∏+ä , dü+>∑‘$˚ T{À, düŒwü|º sü ∫¡ Hês¡T. Á_{Ïwßü yês¡T >=|üŒ sê»˙‹E„\T.
yês¡T eTVü‰ <ä÷s¡<èä wæº ø£\yês¡T. kÕÁe÷»´ $<ÛëqeTT kÕ>∑C≤\<äì yês¡T Á>∑V≤æ +∫Hês¡T.
Ç|ü&ÉT yê]~ ª$uÛõÑ +∫ sê»ý˚T\+&çμ nH˚ $<ÛëqeTTø±<äT. yê]øÏ Ç|ü&ÉT dü«‘·+Á‘·
©
uÛ≤s¡‘Y düV‰ü j·T+, ùdïVü≤+ nedüse¡ TT. á $wüjT· + eTq <˚oj·T bÕ\≈£î\T Á>∑V≤æ +#·˝<Ò Tä .
n+<Ûä qèbÕ\Ts¡T!
eTq <˚oj·T bÕ\≈£î\T 20 e X¯‘êã›eTT˝À J$dü÷,Ô 18e X¯‘êã›|⁄ü |ü]uÛ≤wü˝À
Ä˝À∫+#·T#·T+&ç]! Á|ü|ü+#·<Û√s¡DÏ j˚T$<Ûä+>± e÷s¡T‘·Tqï<äH˚ $wüj·T+ yês¡T
‘Ó\TdüTø√<ä\#·˝<Ò Tä . düs√«|ü] <˚oj·T sêC≤´\˝À ìedæ+#·T Á|ü»\ dü‘êÔqT #·÷&É˝<Ò Tä .
‘Ó*dæø√˝Ò<Tä . yês¡T u§‹Ô>± n+<ÛTä ˝…H’ ês¡T!!

<˚oj·T sêC≤´\˝À sê»ø°j÷Ó <äé÷\T u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q$. Á|üC≤kÕ«eT´
X¯≈î£ \Ô T ô|ø’ Ï e#˚Ãdæq$. ÁbÕ<∏$ä Tø£ dü«‘·«eTT\T, Ä+‘·s+¡ –ø£ sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\¬ø’
Ä+<√fi¯q\T kÕ>∑T#·T+&ÓqT. u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘·« kÕú|qü ø¬ ’ b˛sê{≤\T »s¡T>∑T#·T+&ÓqT.
Á|üC≤ ñ<äé÷\qT nDÏ∫y˚jT· T #·{≤º\qT, ìj·Te÷\qT ~Ûøÿ£ ]dü÷Ô Á|ü»\T C…fi’ ≈¢̄ î£
yÓfió¯ #¢ T· +&ç]. Ç<ä+‘ê ˇø£ $|üe¢ eTT>±H˚ uÛ≤$+#ê˝…. ø±ì á ñ<äé÷\T yêdü$Ô ø£yTÓ qÆ $
˝Ò<ë ndü˝q’… $ ø±eì, sTT<ä+‘·jT· T ãj·T{Ïyê] Á|üu≤Û eeTì <˚oj·T bÕ\≈£î\T ‘·è|æÔ
#Ó+<˚yês¡T. ø±ì Á|ü»\T ‘·eT Á|üuTÑÛ e⁄\qT ãVæ≤s¡+>∑eTT>± #ê´˝…+E #˚jT· kÕ–].
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT n$uÛÑø£ÔyÓTÆq ˇπø <˚X¯eTì, <˚oj·T sêC≤´\T uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À
#˚sê˝…qì, Á|ü»\#˚ jÓTqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛTä ˝Ò dü+$<Ûëqdüu˝ÑÛ À qT+&ÉT≥≈£î ns¡TΩ\ì,
KS
Ä+‘·s+¡ –ø£+>± Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T @s¡Œ&Ü˝…qì <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\T düŒwü+º >±
Á|üø{£ +Ï ∫Hês¡T. <˚oj·T sêC≤´\ bÕ\≈£î\T dü+$<Ûëq düeTà‘·yTÓ qÆ sêE\T>± qT+&ÉT≥
O
‘·eT≈£î düeTà‘·yT˚ qì ≈£L&É Á|ü»\T yÓ\&¢ +ç ∫]. ø±ì <˚oj·T Á|üuTÑÛ e⁄\T #Óe⁄\T+&çjT· T
BO
$q{≤ìøÏ, ø£qTï\T+&çjT· T #·÷&É{≤ìøÏ dæ<+Δä >± ˝Ò≈î£ +&ç]. yê]øÏ ‘·eT Á|ü»\ô|q’
$XÊ«dü+ ˝Ò<Tä . yês¡T ‘·eT Á|ü»\ dü‘êÔ $\TeqT, X¯øìÔÏ ‘Ó\TdüTø√C≤\ø£b˛sTT].
‘·T~es¡≈L£ yês¡T ‘·eT ôdì’ ø£ã\eTT, Äj·TT<Ûë\qT, Äj·TT<Ûä kÕeTÁ–H˚ qeTTàø=ì]!
O
C
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äøΔ ±\eTT˝À Á_{Ïwßü düV‰ü j·÷s¡eú TT Á|ü‹ <˚oj·T sê»´+˝À
ES
ø=+‘· ôd’ìø£ã\+ ô|]–q~. s¡Ds¡+>±\≈£î düVü‰j·÷s¡úeTT |ü+|üã&çq Ä ùdq\T

j·TT<ëΔq+‘·s¡eTT ‹]– ‘·eT sêC≤´\≈£î e#˚ÃdæHê$. á $<Ûä+>± Á|üdüTÔ‘·ø±\|ü⁄
EM
Äj·TT<Ûë\T, Äj·TT<Ûä kÕeTÁ– ≈£L&É <˚oj·T sêC≤´\ ôdH’ ê´\ eX¯eT+<äT+&ÓqT.

bÕøÏkÕúHé e\¢ <˚oj·T sêE\˝À $uÛ<Ò ë\T
©
n+‘·es¡≈£î <˚oj·TsêC≤´\ bÕ\≈£î\˝À ◊ø£eT‘·éTT+&ÓqT. ø±ì bÕøÏkÕúHé

@s¡Œ&É≥eTT‘√ $uÛ<Ò ë\T s¡÷bı+<ÓqT. á <˚oj·T bÕ\≈£î\T Væ≤+<ä÷ bÕ\≈£î\T>±,
eTTdæ¢+ bÕ\≈£î\T>± ` ¬s+&ÉT ‘Ó>∑\˝À $uÛÑõ+|üã&ç]. bÕøÏkÕúHé Áb˛‘ê‡Vü≤eTT‘√
ø±oàs¡Tô|q’ n\»&ç #Ó+~ ‘·eT $<ÛëqeTTqT |üP]Ô>± e÷s¡TÃø=ì]. qπs+Á<äeT+&É*
ìsêàDy˚T •~∏\e÷jÓTqT.
<˚oj·T sêC≤´\ sê»ø°j·÷\T á $<Ûä+>± qT+&É>±, ôV’≤<äsêu≤<äT sêh
Ä+‘·s+¡ –ø£ |ü]dæ‘ú T· \T s√E≈£î s√E #Ó&bç ˛e⁄#·T+&ÓqT. ‹+&çø=s¡‘· @s¡Œ&ÓqT. ìC≤+

ˇø£ Áø=‘·Ô Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ø=s¡≈î£ yÓ‘ø· k£ Õ¬>qT. ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéTeTT ñ<äΔ è‘· s¡÷|ü+
<ë˝…ÃqT. ø√s¡Tø√ã&çq Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêø£eTT+<˚ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yê] Ä+<√fi¯q
»]¬>qT. ø±+Á¬>düT yês¡T ‘·eT ã˝≤ìï |ü{wÏ +ü̃ #˚jT· Hês¡+_Û+∫].
#·‘êÔØ qyêãT sêJHêe÷
cÕ' eT+õ˝Ÿ <äTs¡+‘·eTT ‘·sT¡ yê‘· n|üŒ{Ï Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ #·‘êÔØ qyêãT øÏw¢ ºü
|ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ñ<äsTT+∫q n<äT“¤‘· düeTdü´\qT düeTs¡‘ú ‘· √ jÓT<äTs√ÿC≤\&Éì, ìC≤+
Á|üuTÑÛ e⁄>±] <äèwæ˝º À Äj·Tq |ü&bç ˛sTTHê&É˙, ÄHê{Ï n_Û»„ esêZ\˝À nqTø√ã&˚~.
‘·qqT n+‘·>± n>ös¡e |üs∫¡ q|üŒ{Ïø,° ìC≤+ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yê]ì ôV≤#·Ã]+#·ø£ b˛jÓTqì
KS
#·‘êÔØ qyêãT ‘·q eTqdüT‡ H=|æŒ+#·Tø=ì, Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ |ü<$ä øÏ sêJHêe÷ ô|f…qº T.
ìC≤+ yÓ+≥H˚ n{Ïº sêJHêe÷qT n+^ø£]+#ÓqT.
‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<ëÛ q eT+Á‹>± düsY nF˝Ÿ»+>¥
O
BO
ìC≤+. ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± eT+Á‹ eT+&É* d”ìj·TsY düuÛÑT´&Ó’q düsY
nF˝Ÿ »+>∑TqT, ìj·T$T+#ÓqT. áj·Tq sê»ø°jT· y˚‘øÔ· ±&ÉT. sê»ø°j÷· \‘√ áj·Tq≈£î
O
j˚T˝≤{Ï dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò≈î£ +&ÓqT. ø±ì áj·Tq eT+∫ kÂeTT´&É˙ düÁ‘·Œes¡qÔ ø£\yê&Éì,
C
Á|üU≤´‹ >±+∫j·TT+&ÓqT. düsY nF˝Ÿ»+>¥ s¬ +&ÉT eT÷&ÉT e÷düeTT˝Ò á |ü<$ä ô|’

ES
qT+&ÓqT. á ø=\~ s√E˝À¢H˚ áj·Tq ôV≤’ <äsêu≤<äT ùd≥º T ø±+Á¬>düTô|q’ $~Û+∫q

ìùw<Ûë»„qT ‘=\–+#ÓqT. sê»ø°j·T dü+düÿs¡D\T Ä#·s¡D˝À ô|≥ºã&ÉTqì ≈£L&É
EM
Á|üø£{Ï+#ÓqT.
sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\ ãVæ≤wüÿs¡D
©
sêh eTTdæ+¢ \T Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yê] Ä<Û«ä s¡éTT˝À sê»ø°jT· dü+düÿs¡D\T $s¡T<ä+Δ >±
Ä+<√fi¯q Äs¡+_Û+∫s¡ á dü+düÿs¡D\‘√ sêh eTTdæ+¢ \ kÕ«‘·+Á‘·éTT, n~Ûø±s¡|⁄ü
yÓTTHê|ü© (Monopoly) n+‘· yÓTT+<äTqì yês¡T Ä+<√fi¯q |ü&]ç ùd≥º T ø±+Á¬>düT
yês¡T. Á|üø£{Ï+|üã&çq dü+düÿs¡D\T ø±˝≤qT>∑TD+>± ˝Òeì, yÓqTø£≈£î b˛e⁄q≥T
e+{Ï$j·Tì dü+düÿs¡D\qT ãVæ≤wüÿ]+∫]. ìùw<Ûë»„ ‘=\–+#·ã&çq ‘·sT¡ yê‘· ùd≥º T
ø±+Á¬>düT n<Û´ä ≈£îå &ÉT>± kÕ«MT sêe÷q+<ä rs¡,ú Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>± l e÷&ÉbÕ{Ï
sêeT#·+Á<äsêe⁄ mqTïø√ã&ç].

düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
yÓTÆdü÷s¡T, »j·T|üPs¡T sêC≤´\˝À jÓT+‘√ ø±\eTT Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± qT+&ç,
eT+∫ bÕ]bÕ\≈£î&ÉT, eTVü‰Á|üXÊdü≈î£ &ÉT>± Á|üU≤´‹ #Ó+~q düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± ìj·T$T+|üã&Ósq¡ T. Væ≤+<ä÷, eTTdæ+¢ yÓTT<ä\>∑T
nìï ≈£î˝≤\, eT‘ê\ yê] dü<ë“¤eeTT dü+bÕ~+∫q yê&ÉT $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ. Äj·Tq,
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘˝Y À ôV≤’ <äsêu≤<é sêh uÛ$Ñ wü´‘·TÔ <äècÕº´, ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\ dü<ë“¤eeTT,
<˚oj·TsêC≤´\ düeTdü´\ nqTuÛeÑ eTT >∑\yê&ÉT >∑qTø£ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>±
ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± qT+&ÉTqì, ìC≤+ uÛ≤$+∫ j·TT+{≤&ÉT. Ç<˚, düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ
Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± ìj·T$T+|üã&ÉT≥≈£î ø±s¡DyÓTÆ j·TT+≥T+~. kÕúìø£ Ç‘ÓÔVü‰<é
KS
dü+düúj˚T>±ø£, eTTdæ¢+©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT õHêï>±s¡T ≈£L&É á ìj·÷eTø£eTTqT
Á|ü‹|òTü {Ï+∫]. düsY $Tsê® e÷qdæø+£ >± ø±+Á¬>düT nqTj·÷sTT nì yê] Äπø|å Dü .
O
ˇø±H=ø£ düeTj·÷q eTTdæ+¢ ©>∑T˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ ©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ
BO
>±]ô|q’ y=‹Ô&ç #˚dHæ ê&É≥. ø±ì Äj·Tq ©>∑T˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ ìsêø£]+#ÓqT. Ä ø±s¡D≤q
©>∑T Hêj·T≈£î&ÉT düsY $Tsê®qT e´‹πsøÏ+#˚yê&ÉT.
O
ôV’≤<äsêu≤<äT sêh Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± düsY$Tsê® ìj·T$T+|üã&çHê&ÉH˚ dü+>∑‹

C
‘Ó*j·T>±H˚, ©>∑THêj·T≈£î&ÉT õHêï>±s¡T ôV≤’ <äsêu≤<äT e∫Ã ìC≤+‘√ ø£\TdüTø=ì, düsY

ES
$Tsê® ìj·÷eTø£eTT >∑T]+∫ e´‹πsøÏ+∫]. ø±ì ìC≤+ á e´‹πsø£‘q· T, Á|ü‹|òTü ≥qqT

˝…øÿ£ #˚jT· ø£ ‘·q j·T~Ûø±s¡eTTqT <äè&Û+É >± Á|üj÷Ó –+∫ düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ >±]
EM
ìj·÷eTø£eTTqT Á<ÛTä e|üs#¡ qÓ T.

ø±ì düsY $Tsê® ôV≤’ <äsêu≤<äT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± jÓT≈£îÿe s√E\T ñ+&ÉC≤\˝Ò<Tä .
©
Äj·Tq 1946e dü+e‘·‡s¡|⁄ü Ä>∑dTü º HÓ\ qT+∫ 1947 dü+e‘·‡s¡|⁄ü y˚T 15e ‘êØ≈£î
es¡≈î£ , |ü~ HÓ\\T e÷Á‘·yT˚ á |ü<$ä ô|q’ qT+&ÓqT.
á ø=\~ø±\eTT˝À düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ sêh |ü]dæú‘·T\T #·ø£ÿô|≥Tº≥≈£î
kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· Á|üjT· ‹ï+#ÓqT. ãsês¡T sTT˝≤ø± ìC≤+≈£î ‹]– n|üŒ–+#·T≥¬ø’ Á_{Ïwßü
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ñ‘·sÔ ¡ Á|ü‘T· ´‘·sÔ e¡ TT\ <ë«sê ÁX¯$T+#·TfÒø±ø£, ‘êqT dü«j·T+>± ãsês¡T
|üs¡´≥q #˚ôdqT. nø£ÿ&ç Hêj·T≈£î\‘√ ø£\TdüTø=ì, ãsês¡T Á|ü»\ dü<ë“¤eeTT
dü+bÕ~+#·T≥¬ø’ bÕ≥T|ü&qÓ T. nø£ÿ&ç ø=ìï $<ë´ dü+dü\ú ≈£î Ä]úø£ düV‰ü j·TeTT #˚jT· T≥

>∑T]+∫ Á|üø£{Ï+#ÓqT. ôV’≤<äsêu≤<äT kÕúìø£ Á|üeTTKT\‘√, eTTK´+>± ø±+Á¬>düT
Hêj·T≈£î\‘√, düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT\T ø£*–+#·Tø=qT≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#ÓqT. ˇø£]<äs› T¡
ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\qT ‘·q eT+Á‹eT+&É*˝À #˚s¡{≤ìøÏ ø√¬sqT. ø±ì yês¡T
ìsêø£]+∫].
Ä#·sD¡ ˝À ô|≥º<\ä ∫q sêJø£jT· dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ ‘·q e´‹πsø±_ÛÁbÕj·TeTT
‘Ó\T|ü⁄‘·÷, >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT düsY $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ >±]øÏ ˇø£ C≤ãT ÁyêôdqT.
á dü+düÿs¡D\qT, yÓqTø£yÓ’|ü⁄≈£î y˚ùd n&ÉT>∑Tø±ì eTT+<ä]øÏy˚ùd n&ÉT>∑Tø±<äì
ìs¡«∫+#ÓqT. á˝≤{Ï dü+<äsê“¤\˝À, n~ j˚T <˚oj·T sê»ýÓTHÆ êø±ì, ø£˙dü+ |ü+&ç‘Y
»yêVü≤sê¢˝Ÿ HÓÁVüA n<Û´ä ø£‘å ˝· À qT+&ÉT <˚oj·T sêC≤´\ Á|ü»\ eTVü‰düuÑÛ ¨<ë,
KS
Á|üuÛ≤eeTTqT >∑T¬sÔ]– <ëì düeTà‹ bı+<ä≥+ y˚T\ì >±+BÛeTVü‰‘·Tà&ÉT dü\Vü‰
H=dü+¬>qT. á dü\Vü‰ ôV’≤<äsêu≤<äT Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± düsY $Tsê®≈£î n+‘·
O
Ä#·sD¡ j ° T· yÓTqÆ ~>± ‘√#·˝<Ò qä T $wüjT· + ì]«yê<ë+X¯eTT. ôV≤’ <äsêu≤<äT düeTdü´\T
BO
Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ $j·Tì, Ä düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+ ≈£L&É y˚sT¡ $<Û+ä >± #˚jT· e\dæ j·TT+≥T+<äì,
á |üìHÓsy¡ s˚ {¡ ≤ìøÏ ø=+‘· düeTj·T eTedüse¡ Tì, ˇø£ |üsê´j·T+ á ø±s¡´+ Äs¡+uÛ+Ñ
nsTTq ‘·sT¡ yê‘· eTqeTT jÓT+‘·<÷ä s¡eTT yÓ[H¢ êyÓ÷ ‘Ó\TdüT+Ô <ä˙ düsY $Tsê® ‘·q
O
Á|ü‘T· ´‘·sÔ +¡ ˝À >±+BÛeTVü‰‘·TàìøÏ ÁyêôdqT.

C
á »yêãT >±+BÛ>±]øÏ ‘·è|æÔ ø£*–+#·˝<Ò Tä . ø±+Á¬>düT yês¡T düsY $Tsê®qT+∫

ES
#ê\ Ä•+∫j·TT+&ç]. Ä ÄX¯\T s¡÷bı+<˚ j˚T \ø£Då ≤\T ø£q|ü&øÉ b£ ˛j˚Tes¡≈î£ ìsêX¯
C…+~]. dü+düÿs¡D\qT ãVæ≤wüÿ]+#·T ñ<äéTe÷s¡+uÛÑe÷jÓTqT. $T‘·yê<äT\T,
EM
n‹yê<äT\T nqT j˚T ‘˚&Ü ˝Ò≈£î+&É ø±+Á¬>düT yês¡+<äs¡T, á ãVæ≤wüÿs¡D

ø±s¡´Áø£eTeTT˝À bÕ˝§Zì]. á ø±s¡´Áø£eTeTT $|ò\ü eTT #˚jT· T≥≈£î, Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T,
Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T jÓTH√ï m‘·T>Ô &∑ \É T y˚d]æ . ø±ì ãVæ≤wüÿs¡D ø±s¡´Áø£eTeTT dü+|üPs¡+í >±
©
dü|\üò yÓT+Æ ~. Ä~eTC≤‹yês¡T e÷Á‘·eTT e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± mìïø£\˝À bÕ˝§Zì mqTïø√ã&ç].

Ç‘ÓVÔ ‰ü <éyês¡T ‘·T<ä≈î£ ©>∑T Hêj·T≈£îì dü\Vü‰ Á|üø±s¡+, mìïø£\˝À bÕ˝§Zì].
U≤dæ+ s¡J«>±s¡T ≈£L&É mqTïø√ã&ç]. Äj·Tq Ç‘ÓÔVü‰<é dü+düú n<Ûä´≈£åî&ÉT>± ≈£L&É
mqTïø√ã&çq ø±s¡D≤q, XÊdüqdüuÑÛ Ç‘ÓVÔ ‰ü <é bÕØº Hêj·T≈£î&ÉT>± mqTïø√ã&ÓqT.
mìïø£\ nq+‘·s¡+, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ>±s¡T ‘·eT eT+Á‹
eT+&É*˝À sTT<äs› T¡ mqTïø√ã&çq düuTÑÛ ´\qT eT+Á‘·T\T>± #˚sT¡ Ãø=HÓqT. e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±

mqTïø√ã&çq l |æ+–* y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç,¶ Ç‘ÓVÔ ‰ü <äT˝Ÿ eTTdæM¢ THé nuÛ´Ñ ]ú>± mqTïø√ã&çq
nãT›˝Ÿ s¡V≤” +>±s¡T eT+Á‘·T\T>± ìj·T$T+|üã&ç]. |æ+–* y˚+ø£≥ sêe÷¬s&ç>¶ ±]øÏ
j˚T sê»ø°jT· ñ<äéTeTT‘√ dü+ã+<Ûeä TT ˝Ò≈î£ +&ÓqT Äj·Tq sê»ø°jT· y˚‘≈Ô· L£ &É ø±<äT.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À ˇø£ >=|üŒ Ädæ|Ô sü T¡ &Éì nqTø√ã&˚yês¡T. ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«$T,
ô|≥Tºã&ç<ës¡T&˚ ø±ø£, #ê\ø±\eTTes¡≈î£ >ös¡e ôdwüHé »&ç>® ± |üì#˚dHæ ês¡T.
nãT›˝Ÿ s¡V”≤+>±s¡T Ç‘ÓÔVü‰<é dü+düú düuÛÑT´&ÉT>± qTqï|üŒ{ÏøÏ Ç‘ÓÔVü‰<é yê]
sê»ø°j÷· \˝À jÓT≈£îÿe ù|s¡T>±+∫qyê&ÉT ø±&ÉT. eè‹ÔØ‘ê´ ˇø£ eø°\T. ôV≤’ <äsêu≤<äT
u≤´+≈£î kÕú|≈ü î£ &ÉT>±H˚ n+<äsT¡ Äj·TqqT >∑T]Ô+#˚~. Ms¡TuÛj
Ñ T· T\T $Tsê® sTTkÕàsTT˝Ÿ>±]
eT+Á‹eT+&É*˝À #˚], ‘·T<ä≈î£ ˝≤j·TK©>±] eT+Á‹ eT+&É*˝À ≈£L&É eT+Á‘·T\T>±
KS
qT+&ç]. ôV’≤<äsêu≤<äT sêC≤´~Ûø±s¡eTT |ü‘·q+ ø±e≥eTT‘√ M] |ü<äe⁄\T
n+‘·yÓTT+~q$.
‘·T~ (13e) Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ
O
BO
ùdº≥T ø±+Á¬>düT qT+∫ ìùw<Ûë»„ ‘=\–+|üã&É≥+‘√ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·|ü⁄
Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ, ìC≤+ eTVü‰sêh |ü]wü‘·TÔ, ìC≤+ ø£sêï≥ø£ |ü]wü‘·TÔ\ y˚s¡Ty˚s¡T
O
ndæ‘Ô «· eTT n+‘·yTÓ T+~q~. Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ jÓTTø£ÿ 13e düe÷y˚Xe¯ TT 1946e y˚T
C
HÓ\˝À l »eT˝≤|ü⁄s¡+ øπ X¯esêe⁄ n<Û´ä ø£‘å q· yÓT<ä≈î£ õ˝≤¢˝Àì ø£+~ Á>±eTeTT˝À

»]¬>qT. Ç~ ‘Ó\+>±D Ä+Á<Û√<äéTeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘·T~ düe÷y˚Xe¯ TT. Bì
ES
‘·sT¡ yê‘· Ä+Á<Ûeä TVü‰düuÑÛ ùd≥º T ø±+Á¬>düT˝À $©qyÓTqÆ ~. Ç<˚ $<Û+ä >± eTVü‰sêh,
ø£sêï≥ø£ |ü]wü‘T· \Ô T ≈£L&É ùd≥º Tø±+Á¬>düT˝À $©qyÓTqÆ $.
EM
nsTT<äe Á|üø£s¡D+˝À Áyêdæq≥T¢, Ä+Á<Û√<äé÷s¡+uÛÑeTT qT+&ç eTVæ≤fi≤uÛÑT´

<äj÷· eX¯´ø£‘· ≈£L&É <äèwæj º T· +<äT+#·ã&ÓqT. ñ<äéTeTT yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À Á>±e÷\˝ÀqT,
©
|ü≥Dº ≤\˝ÀqT »s¡T>∑T Á|ü‹ düu≈ÑÛ î£ Åd\Ô” ≈£î Áù|ø£≈å î£ sê+Á&ÉT>± e#·TÃq≥T¢ #˚jT· ã&ÉT#·T+&ÓqT.
ô|<äj › TÓ ‘·TqÔ düu\ÑÛ T »s¡T>∑Tq|ü&ÉT yê{Ï‘√bÕ≥T Á|ü‘´˚ ø£eTT>± Åd\Ô” düe÷y˚Xe¯ TT\T
≈£L&É ≈£Ls¡Ãã&ÉT≥ $~ÛjÓÆTb˛sTTq+<äTq ‘Ó\+>±D˝Àì Åd”Ô\˝À jÓT+‘√ #Ó’‘·q´+
ñ<äsTT+∫q~. ‘·sT¡ yê‹ ñ<äé÷\˝À Åd\Ô” T Á|üX+¯ dü˙j·TyÓTqÆ bÕÁ‘· >¬ ø’ =ì].
ø£eT÷´ìdüTº\T ≈£L&É ‘·eT Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ jÓTTø£ÿ 13e düe÷y˚X¯eTT ã<ä›+
jÓT˝≤¢s¬ &ç>¶ ±] n<Û´ä ø£‘å q· ø£Ø+q>∑sT¡ õ˝≤¢˝À »]|æ]. yê]~ ≈£L&É sTT~ ‘·T~ düe÷y˚Xy¯ T˚
j·Tì #ÓbÕŒ˝…. Bì ‘·sT¡ yê‘· ø£eT÷´ìdüT\º T ‘·eT ñ<äéTeTTqT ‘·eT bÕØº ù|s¡TMT<äH˚
»]|æ].
ø£eT÷´ìdüT\º ªÁ|üC≤ yÓ\T¢eμ
1946 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéTeTT s¬ +&Ée <äX˝¯ À ªªÁ|üC≤ yÓ\T¢e
q\¢>=+&É õ˝≤¢˝À¢ì uÛTÑ eq–], dü÷sê´ù|≥, sêeTqïù|≥, VüQps¡Tq>∑sT¡ , q\¢>=+&É
‘ê\÷ø±\≈£î u≤>± yê´|æ+∫q~μμ nì ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&ÉT sê$ Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T
‘·eT |ü⁄düøÔ +£ ˝À ÁyêdæHês¡T.
á <äX˝¯ À sêheTT˝À XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· T ø±bÕ&ÉT b˛©düT, ôdì’ ≈£î\‘√ ø£eT÷´ìdüTº
ø±Áy˚T&ÉT\T, ‘·eT e&çôd\\T ø£Ás¡\‘√, ¨sê¨Ø b˛sê{≤\T »]bÕs¡ì, dü÷sê´ù|≥
‘ê\÷ø±˝Àì u≤˝…eT¢, bÕ‘· dü÷sê´ù|≥˝À »]–q b˛sê{≤\T ø£eT÷´ìdüTº #·]Á‘·˝Àì
á <äX¯˝À #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ >±+∫qeì, á <äX¯˝À ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\
KS
|æ\T|ü⁄q+<äTø=ì düMTø£è‘·T\j˚T´ y˚\ø=\~ yê\+{°s¡¢ #˚‘·T\˝À ‘·|üŒìdü]>±
e&çôd\\T, ø£Ás¡\T e⁄+&˚eì, y˚\ø=\~ Åd\Ô” T ≈£L&É b˛sê{≤\≈£î düMTø£è‘·T\j·÷´s¡ì,
O
Åd\Ô” T, |ü⁄s¡Twüß\ e&çôd\\≈£î sêfi¢̄+~dü÷Ô e⁄+&˚yês¡ì, X¯Á‘·Te⁄\ ø£fi˝¢̄ À #·\&¢ ÜìøÏ
BO
ø±s¡|ü⁄eTT+‘·\‘√ dæ<äΔ+>± qT+&˚yês¡ì á ¬s+&Ée <äX¯ $•wüº‘· >∑T]+∫,
Hêsêj·TD¬s&ç>¶ ±s¡T ÁyêdæHês¡T. VüQps¡Tq>∑sT¡ ‘ê\÷ø±˝Àì eT˝≤¢s¬ &ç>¶ ÷∑ &Ó+˝À »]–q
b˛sê≥+˝À, Åd\Ô” T kÕj·TT<Ûä ôdì’ ≈£î\qT Á|ü‹|òTü {Ï+∫, á Á|üC≤b˛sê≥+˝À Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘·
O
eVæ≤+#·≥eTT, á b˛sê≥+˝Àì $X‚weü Tì ≈£L&É s¬ &ç>¶ ±s¡T nHêïs¡T.

C
Á|ü»\T e+<ä\dü+K´˝À mÁs¡C+… &Ü\T #˚‘ã· {Ïº ãj·T\T<˚] bıs¡T>∑T Á>±e÷\˝À

ES
dü+|ò÷ü \T kÕú|+æ #·&eÉ TT, á yê\+{°s¢¡ <äfi≤\≈£î ªª>∑T‘·Œ\ dü+|òTü +μμ (>∑T‘·Œ nq>±
<äT&ÉTø¶ Á£ s¡) nH˚ ù|s¡T sêe&ÉeTT eTs=ø£ $X‚weü TT. á <äX≈¯ î£ ø£*–q eTs=ø£ ÁbÕeTTK´+
EM
j˚TeTq>± kÕj·TT<Ûä b˛©düT, $T*≥Øyê]ì ≈£L&É Á|ü‹|òTü {Ï+∫, b˛sê&Éì<˚ ‘·eT

düeTdü´˝ÒM |ü]cÕÿs¡+ ø±uÀeì Á|ü»\T ‘·eT nqTuÛeÑ + <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡≥.
©
ø£eT÷´ìdüTº bÕØºô|’ ìùw<Û+ä

á˝≤{Ï |ü]dæú‘·T\˝À ôV’≤<äsêu≤<äT Á|üuÛÑT‘·«eTT, 1946e qe+ãs¡T HÓ\˝À
ø£eT÷´ìdüTº bÕØºì ìùw~Û+#ÓqT. n≥T|æeTà≥ $»j·Tyê&É, sêh ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´Áø£e÷\
øπ +Á<äeTT>± @s¡Œ&ÓqT. kÕj·TT<Ûä Á|ü‹|òTü ≥q <ë«sêH˚ kÕj·TT<Ûä b˛©düT, $T*≥Øì
m~]+#˚ ìs¡j í ÷· ìøÏ sêe&ÉeTT ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéTeTT˝Àì á s¬ +&Ée <äX≈¯ î£ >∑\
ÁbÕeTTK´+ nì #ÓbÕŒ˝…...
★ ★ ★

Á>∑+<∏ä |ü]düe÷|æÔ ` düMTø£å
(>∑eTìø£ : Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ |üs˝¡ Àø£>‘∑ T· \>∑T≥#˚ yês¡T<˚•› +∫q y˚Ts¡≈î£ s¡#q· ndü+|üP]Ô>±
qT+&çb˛sTTq~. kÕàs¡ø£ dü$T‹yês¡T Á>∑+<∏ä |ü]düe÷|æøÔ =s¡≈î£ , Á>∑+<∏øä s£ Ô¡ á n<Ûë´j·TeTT
KS
ÁbÕs¡+uÛÑeTT˝À Áyêj·TT≥≈£î ìs¡ísTT+#·Tø=ìq o]¸ø£\ >∑T]+∫, ø=ìï eTTK´
dü+|òTü ≥q\qT dü+ø£\qeTT #˚d]æ . Ä dü+ø£\qy˚T á ÁøÏ+~ o]¸ø\£ ˝À ø±qq>∑TqT.)
ìC≤+>±] kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø≥£ q
O
BO
Á_{Ïwßü Á|ü<ëÛ ì n{°>¢ ±s¡T 1947 dü+ˆˆs¡eTT |òÁæ ãe] e÷düeTT˝À ˇø£ Á|üø≥£ q
#˚d÷ü ,Ô uÛ≤s¡‘· Á|ü»\≈£î ‘·eT <˚X|¯ ⁄ü n~Ûø±s¡eTTqT n|üŒ–+#·&eÉ TT Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«
O
n_ÛeT‘·eT˙, áø±sê´ìï |üP]Ô #˚j·TT≥≈£î ˝≤s¡T¶ eTÚ+{Ÿ u≤´≥HéqT yÓ’ÁkÕjYT>±

C
Ç+&çj÷· ≈£î |ü+|ü⁄#·THêïeTì yÓ\&¢ +ç ∫]. bÕs¡y¢ TÓ +≥T Á|ü‹|üøå£ Hêj·T≈£î&ÉT #·]Ã˝Ÿ
ES
e÷]Ã 6e ‘˚Bq Á|üdü+–dü÷Ô, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq>∑\ sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\˝À ◊ø£´‘·

˝Òq|ü&ÉT Á|ü»\≈£î n~Ûø±s¡eTT <ä‘eÔ· TT #˚jT· &ÉeTT $HêX¯HêìøÏ <ë] rj·TTqìj·TT,
EM
á $wüjT· eTTqT ◊ø£´sê»´ dü$T‹øÏ n|üŒ–+#·T≥ ñ∫‘·eTìj·T÷ nì]. ø±ì á

dü÷#·q≈£î ÄyÓ÷<äeTT \_Û+#·˝Ò<äT. ‘·s¡Tyê‘· Á_{Ïwüß Á|ü<Ûëì, pHé 3e ‘˚Bq,
uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTqT $uÛõÑ +∫ jÓTÆ q n~Ûø±s¡eTTqT <˚X¯ Á|ü»\≈£î n|üŒ–+#Ó<eä Tì ‹]–
©
Á|üø£{Ï+∫].
Ç<˚ $wüjT· eTTqT ˝≤s¡Te¶ TÚ+{Ÿ u≤´≥Hé pHé 2e ‘˚Bq Ç+&çj÷· ˝À sπ &çj÷Ó
<ë«sê ‘Ó\T|ü>± HÓÁVüA |ü+&ç‘·T&ÉT <˚X¯ $uÛÑ»q≈£î n+^ø£]+∫HêeTì yÓ+≥H˚
Á|üø{£ +Ï #ÓqT. Á_{Ïwßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT jÓTTø£ÿ á ìX¯Ãj·÷ìï >∑eTì+∫ ìC≤+>±s¡T pHé
11e ‘˚Bq ˇø£ |òsü êàHé <ë«sê ‘êeTT Ç+&çjT· Hé j·T÷ìj·THé˝À >±ì bÕøÏkÕúH˝é À
>±ì #˚su¡ ÀeTì, dü«‘·+Á‘·+>± qT+&É >∑\eTì Á|üø{£ +Ï #ÓqT.

ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dt #ê˝…+õ
sêheTT˝À Á|üC≤kÕ«‘·+Á‘·éTT ø=s¡≈î£ bÕ≥Tã&ÉT#·Tqï ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dt, ìC≤+>±]
kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø≥£ qqT Á|ü‹|òTü {Ï+#·T≥≈£î ˇø£ eTVü‰düuqÑÛ T ÄVü‰«ì+∫+~. á eTVü‰düuÑÛ
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À pHé 16, 17, 18 ‘˚B\˝À »]– ˇø£ #ê]Á‘ê‘·àø£yTÓ qÆ rsêàqeTT,
ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T, ø±+Á¬>dt Á|ü‹ì<ÛTä \T 1500 eT+~‘√≈£L&çq ø±s¡´ø£s\Ô¡ T,
düuÛÑT´\ düe÷y˚X¯eTT˝À, \ø£å≈£î $T+∫q Áù|ø£åø£ Á|üC≤˙ø£eTT düeTø£åeTTq,
ÄyÓ÷~+#·ã&ÓqT. á rsêàqeTTqT ìC≤+ kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø≥£ qqT Á|ü‹|òTü {Ï+#·T≥≈£î
l ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ Á|ü‹bÕ~+∫].
á eTVü‰düu≈ÑÛ î£ kÕ«MT sêe÷q+<ärs¡>ú ±s¡T n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤+#·>±, nœ\uÛ≤s¡‘·
KS
ø±+Á¬>dt Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<äsT¡ Ù\T lX¯+ø£ss¡ êe⁄<˚yé düuqÑÛ T ÁbÕs¡+_Û+∫]. á rsêàqeTT
<ë«sê ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î e´‹πsø£+>± dü‘ê´Á>∑V≤ü eTT, XÊdüH√\¢+|òTü qeTT »s¡T|ü⁄≥≈£î
O
ìX¯ÃsTT+#·ã&ÓqT. Bì qqTdü]+∫ Ä>∑dTü º 7e ‘˚Bq C≤rj·T |ü‘êø±ìï sêheTT˝À
BO
m>∑Ts¡yd˚ æ ìC≤+>±] kÕ«‘·+Á‘·éTTqT Á|ü»\T ‹s¡dÿü ]+∫]. á XÊdüH√\¢+ |òTü qeTT‘√
<ë<ë|ü⁄ 21,000 eT+~ ìs¡“+~Û‘T· ˝…q’ ≥T¢ ùd{º Ÿ ø±+Á¬>dt ìy˚~ø£˝À >∑\<äT.
O
Ä>∑düTº 15e ‘˚~q Á_{Ïwüßyês¡T ‘·eT n~Ûø±s¡eTTqT Á|ü»\≈£î n|üŒ–+∫

C
yÓ[b¢ ˛e⁄≥#˚ Ä>∑dTü º 27e ‘˚Bq ìC≤+>±s¡T ‘êqT sêheTTq≈£î dü«‘·+Á‘· sêEHÓH’ êqì
ES
eTs=ø£kÕ] Á|üø{£ +Ï #·Tø=HÓqT. Ç‘·s¡ dü+kÕúHêBÛXó¯ \T uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé‘√ #˚dTü ≈£îqï≥T¢

m{Ïº ˇ&É+ã&çø£ ‘êqT #˚dTü ø√qì |ü≥Tºãf…qº T. ‘·T<ä≈î£ ìC≤+>±] Hê´j·TXÊg dü\Vü‰<ës¡T
EM
düsY yê\ºsY e÷qÿ≥Hé, yÓÁ’ kÕjYT ˝≤s¡T¶ eTÚ+{Ÿu≤´≥Hé dü\Vü‰ dü+Á|ü‹+|ü⁄\ eT÷˝≤q
qe+ãsY 29e ‘˚Bq ˇø£ ‘ê‘êÿ*ø£ ˇ&É+ã&çø£ (Stand Still Agreement) Ç+&çjT· Hé
j·T÷ìj·THé, ìC≤+>±] eT<Û´ä ≈£î~]q~.
©
s¡C≤ø±s¡¢ <Ís¡q® éTT

Á_{Ïwßü yês¡T uÛ≤s¡‘· Á|ü»\≈£î sêC≤´~Ûø±s¡eTTqT n|üŒ–+#·T≥≈£î düHêïVü≤eTT\T
ÁbÕs¡+_Û+#·T≥‘√H˚ eTTdæ+¢ ©>¥ yês¡T <˚Xe¯ TTqT $uÛõÑ +#·e˝…qqT \ø£å éTT‘√ 1946
Ä>∑dTü º 16e ‘˚Bq ªbÕøÏkÕúHé ~qeTTμ »s¡T|ü⁄≥≈£î ìX¯ÃsTT+∫, ìs¡dqü Á|ü<sä Ù¡ q\T
#˚d]æ . ôV≤’ Á<ëu≤<äT q>∑se¡ TT˝À s¡C≤ø±s¡¢ dü+düú Á|ü»\qT ;uÛ‘Ñ ‡· + #˚jT· TØ‹>∑ á
~qeTTqT q&ç|qæ ~.

es¡+>∑\T¢ ø√≥˝À yÓTT>∑\j·T´ nqT ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø£sqÔ¡ T eTTdæ+¢ \T, s¡C≤ø±s¡T¢
ø£*dæ ∫Á‘·e<Ûä CÒd,æ kÕe÷q´ Á|ü»˝…+<ä]H√ n+>∑$ø£\T\T>± #˚d]æ . øπ +Á<äeTT˝À
C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTT 1946 ôdô|+º ãsY 1e ‘˚Bq @s¡Œ&ç HÓÁVüA |ü+&ç‘T· \T Á|ü<ëÛ ì>±,
düsê›sY e\¢uÛ≤sTT |üfÒ˝Ÿ ¨+ eT+Á‹>± ìj·TT≈£îÔ˝…’]. eTTdæ¢+©>∑Tyês¡T C≤rj·T
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT˝À yÓ+≥H˚ #˚sø¡ ,£ <ëìì, ª<äT]›qeTTμ>± Á|üø{£ +Ï ∫ <˚Xe¯ T+‘·≥ ø£˝À¢\eTT
˝ÒeHÓ‹Ô]. ôV’≤Á<ëu≤<äT˝À Ç‘ÓÔVü‰<éyês¡T, s¡C≤ø±s¡T¢, ôd’ì≈£ $Hê´düeTT, Äj·TT<Ûä
Á|ü<sä Ù¡ q\‘√ á ª<äT]›qeTTμ Á|ü<sä Ù¡ q\T #˚d]æ . sêheTT˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢qT \÷{°\T,
Á>±MTD Á|ü»\ Vü≤‘·´\T, >∑èVü≤<äV≤ü qeTT\T ÁbÕs¡+uÛeÑ TjÓT´qT. q\¢>=+&Éõ˝≤¢ ;;q>∑s+¡
Á>±eT+ô|’ U≤dæ+s¡J« Hêj·Tø£‘ê«q s¡C≤ø±s¡T¢ <ë&ç#d˚ æ Á>±eT+ Á|ü»\qT <√#·Tø=ì
Á>±eTeTTqT <ä>+Δ∑ #˚d]æ (b˛©düT #·s´¡ ‘·sT¡ yê‘· U≤dæ+s¡J«ô|’ á dü+<äs“¡ e¤ TTq øπ düT
KS
ô|≥º>± 7 dü+ˆˆ\ ø±sê>±s¡ •ø£å $~Û+#·ã&ÓqT.) Ç+ø=ø£ ñ<ëVü≤s¡D. Hê+<˚&é õ˝≤¢˝Àì
ˇø£ eTTK´πø+Á<äeT>∑T ˝ÀVü‰ Á>±eTeTTô|’ s¡C≤ø±s¡T¢ Ç{≤¢>π <ë&ç#d˚ æ es¡≈Ô î£ \qT <√∫].
O
yê] e<ä› <=]øÏq ã+>±s¡eTT, 30 s¡÷bÕj·T\≈£î ‘·T\eTT #=|üq neTàã&ÓqT.
BO
(n|üŒ{Ï ã+>±s¡eTT ãC≤s¡T <Ûsä ¡ 90 s¡÷bÕj·T\T+&ÓqT.) uÛÀq–] ‘ê\÷ø± bÕeTT≈£î+≥¢
Á>±eTeTTô|’ s¡C≤ø±s¡T¢ <ë&ç #˚dæ 40 eT+∫ Á>±eTdüTú\qT ø±*Ã #·+|æ]. Ç{Ïº
O
<äTs¡+‘·eTT\T »]–q Á>±eTeTT\H˚øe£ TT\T >∑\e⁄.

C
s¡C≤ø±s¡T¢ sêh Á|üuTÑÛ ‘·« b˛©düT, ôdq’ éTT‘√ ø£*dæ kÕj·TT<ÛTä ˝…’ Á>±e÷\ MT<ä
ES
<ë&ç #˚ùdyês¡T. ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düTyês¡T düu\ÑÛ T #˚dHæ ês¡ì, j·T÷ìj·THé »+&ÜqT m>∑Ts¡
y˚dHæ ês¡˙, nø£ÿ&Éøÿ£ &É Á>±MTD ne÷sTTø£ Á|ü»\qT ì\u…{ºÏ ø±*Ã #·+|æ y˚ùdyês¡T.
\÷{°\T, >∑èVü≤<äV≤ü Hê\T, Åd\Ô” e÷q uÛ+Ñ >±\T ì‘·´ø£è‘·éTT˝…’ j·TT+&˚$. s¡C≤ø±s¡¢
EM
<Ís¡q® éTT, Á|ü»\T Væ≤+dæ+|üã&ÉT≥ >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘Á· |üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ @C…+≥T »qs¡˝Ÿ>±
qT+&çq l K.M. eTTì¸>±s¡T yÓ\&¢ +ç ∫q $es¡eTT\T yês¡T s¡∫+∫q ‘‘End of an
Era’’ nqT |ü⁄düø
©
Ô e£ TT˝À >∑\e⁄. ùd{º Ÿ ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T ø=+&Ü y˚+ø£≥s¡+>± s¬ &ç>¶ ±s¡T

≈£L&É ‘·eT d”«j·T#·]Á‘·˝À á $es¡eTT\T #·÷|æHês¡T. e÷]ÿ ‡düTº Á|üeTTK\T,
l |ü⁄#·Ã\|ü*¢ düT+<äsj ¡ T· ´>±s¡T ‘·eT s¡#q· ˝À Ç˝≤ nHêïs¡T.
ªªÄC≤<é ôV≤’ Á<ëu≤<é eTTdæ+¢ kÕÁe÷»éTì, Ädæ|tò C≤Væ≤ e+X¯bÕ\q˝À Á|ü‹
eTTdæ+¢ ˇø£ bÕ\≈£î&˚jT· ì, á Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï ø±bÕ&É≥+ <˚e⁄ì Ä»„jT· ì, n+<äTe\¢
s¡C≤ø±s¡T ôd’qéTT˝À #˚] Væ≤+<äTe⁄\qT m<äTs=ÿq&É+ Á|ü‹ eTTdæ¢+jÓTTø£ÿ |ü$Á‘·
ø£seÔ¡ éTì ù|s=ÿ+≥÷, Ç‘ÓVÔ ‰ü <é yês¡T U≤dæ+ s¡J« Hêj·Tø£‘«· eTTq s¡C≤ø±s¡T ôdq’ éTTqT
@sêŒ≥T #˚d]æ .
ªªá s¡C≤ø±s¡T¢ q>∑se¡ TT, |ü≥Dº eTT˝À kÕúesê\T @s¡Œs¡#T· ø=ì Á>±e÷\ô|’ <ë&ÉT\T
kÕ–dü÷,Ô Á|ü»\ ÄdæbÔ ÕdüT\Ô qT ø=\¢>=&ÉT‘·÷, C≤rj·T C…+&ÜqT, mi¿C+… &ÜqT ˝≤–y˚d÷ü Ô
ñ+&˚yês¡T. yêfi¯¢ e<ä› ã˝Ò\¢ T, »+_j·÷\T, u≤≈£î\T, Hê≥T ‘·TbÕ≈£î\T, s¬ |’ fiæò ó¯ ¢ yÓTT<ä\>∑T
Äj·TT<Ûë\T+&ÓqT. yês¡T ‘·eT <ë&ÉT\˝À M{Ïqìï{Ïì ñ|üj÷Ó –+#˚yês¡T.μμ
l˝≤j·Tø˘ Ä© eT+Á‹es¡ZeTT˝À eT+Á‹>± qT+&çq l õ. sêe÷#ê] ‘˚~
24`1`1948 q, s¡C≤ø±s¡¢ <Ís¡q® éTTq≈£î ìs¡dqü >± ‘·eT eT+Á‹ |ü<$ä øÏ sêJHêe÷
#˚d÷ü ,Ô ˇø£ Á|üø≥£ q˝À s¡C≤ø±s¡T¢ #˚jT· T#·Tqï Væ≤+dü ne÷qTwüeTì, ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
#·÷dü÷Ô }s=ÿq&ÉeTT düV≤æ +#·sêì<äì].
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« b˛©düT #·s¡´
KS
ìC≤+>±s¡T uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ #˚dTü ø=qï ‘ê‘êÿ*ø£ ˇ&É+ã&çø#£ ,˚ ‘·eT≈£î
O
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ düe÷qkÕúsTT kÕ«‘·+Á‘·éTT ø£*–q<äì jÓT+∫, &çôd+ãsY 1947˝À
ˇø£ Áô|dt H√≥T <ë«sê, yÓ+&ç, ã+>±s¡eTT sêheTT yÓ\T|ü*øÏ b˛sê<äì, Ç+&çjT· Hé
BO
j·T÷ìj·THé HêD…eTT sêheTT˝À #Ó\C¢ ≤\<äì XÊdæ+∫]. Ç<˚>±ø£ s¡øDå£ u≤<Û´ä ‘· ‘·eT<˚qì
ôdH’ ê´ìï ô|+#·&+É , $<˚Xe¯ TT\ qT+∫ Äj·TT<Ûeä TT\qT ‘Ó|Œæ +#·&+É , Äj·TT<Ûä ìsêàD
O
|ü]ÁX¯eT\qT @sêŒ≥T #˚jT· &ÉeTT yÓTT<ä\>∑T #·s´¡ \qT ÁbÕs¡+_Û+∫]. dæ&ïû ø±≥Hé
C
<ë«sê $e÷qeTT˝À s¡V≤ü dü´+>± Äj·TT<Ûeä TT\T sê<=&É+>¬ qT. $<˚XÊ\‘√ yê´bÕs¡
ES
dü+ã+<Ûeä TT\T ô|≥Tºø=H˚ HÓ|eü TTq \+&ÉH˝é À \ø£\å e´j·TeTT‘√ ‘·eT kÕ«‘·+Á‘·éTTqT
ì\T|ü⁄ø=qT≥≈£î, ìC≤+>±s¡T ˇø£ Á|ü#ês¡d+ü düqú T @sêŒ≥T #˚dTü ø=ì]. Á_{Ïwßü {ÀØ
EM
|üøeå£ TT á dü+düú yÓqTø£ ñ+&ç]. Á|ü‹|üøå£ Hêj·T≈£î&ÉT #·]Ã˝Ÿ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À ìC≤+>±]
kÕ«‘·+Á‘ê´ìï düeT]úd÷ü Ô Á|üd+ü –+∫]. ø±ì ˝ÒãsY bÕØº Á|üuTÑÛ ‘·«eTT Ç~ Á|üe÷<äøs£ e¡ Tì
Á‘√dæ |ü⁄∫Ãq~.
©
‘·T~ yÓÁ’ kÕjYT ˝≤s¡T¶ eTÚ+{Ÿ u≤´≥Hé |ü<Mä $s¡eTD#˚dæ 1948 pHé e÷düeTT˝À
Ç+>±¢+&ÉT yÓ[¢b˛sTT]. yê]kÕúH˚ l sê»>√bÕ\#ê]>±s¡T >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ>±
ìj·TT≈£îÔ˝…’]. n+‘·es¡≈£î uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT n+^ø£]+|üã&ç j·TT+&É˝Ò<äT.
sêC≤´+>∑eTT neT\T≈£îe∫Ã mìïø£\T »]–q ‘·sT¡ yê‘·, sêh|ü‹ mìïø£ »s¡T>∑e\dæ
j·TT+&ÓqT.
˝≤s¡T¶ eTÚ+{Ÿ u≤´≥Hé yÓ[b¢ ˛e⁄q|ü&ÉT ìC≤+>±]øÏ nH˚ø£ $<Ûë\T>± q#·Ã C…|Œæ
düsY yê\ºsY e÷+ø£ºHé (ìC≤+>±] dü\Vü‰<ës¡T) #˚ ˇø£ eTTkÕsTT<ë ˇ&É+ã&çø£qT

dæ<eΔä TT #˚sTT+∫ ìC≤+>±]øÏ |ü+|ü>± yês¡T <ëì MT<ä yÓTT<ä≥ dü+‘·øe£ TT ô|≥Tº≥≈£î
dæ<|Δä &ü ]ç . ø±ì eTTKéT+Á‹ ˝≤j·Tø˘ Ä©, s¡C≤ø±s¡¢ Hêj·T≈£î&ÉT U≤dæ+ s¡J« |ü&˙É j·Tø£
ìC≤+>±]ì u…<]ä +∫]. XÊdüqdüu˝ÑÛ À eTTKéT+Á‹ ˝≤j·Tø˘ Ä©, 1948 Ä>∑dTü º 2e
‘˚Bq Á|üd+ü –dü÷,Ô uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï ‘·÷\Hê&ç]. Ç<˚>±ø£ ‘êqT sêJHêe÷ ô|f…<º qä ì,
ìC≤+>±] s¡øDå£ u≤<Û´ä ‘· ‘·qMT<ä ˝Ò<ìä uÛj Ñ T· ô|f…qº T. Äô|q’ eTTKéT+Á‹, s¡J«
>±s¡‘¢ √ dü+Á|ü~+∫ ìC≤+>±s¡T ˇ&É+ã&çø£ MT<ä dü+‘·øe£ TT ô|≥ºqì uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
‘Ó*j·TCÒdæ].
s¡C≤ø±s¡¢ <äTs¡+‘·eTT\T $T‹MT] b˛e⁄≥j·TT, ìC≤+>±s¡T s¡C≤ø±s¡¢ kÕ«BÛqT˝…’
ìdü‡Vü‰j·TT˝…’ j·TT+&ÉT≥ >∑eTì+∫, s¡C≤ø±s¡≈¢ î£ e´‹πsø£+>± düs«¡ l eT+psY »+>¥,
KS
eTT˝≤¢ nãT›˝Ÿ u≤dæ‘Y düjT· ´<é eTVü≤eTà<é VüQùdHé C≤|òØü , u≤Ks¡© $Tsê®, nVü≤eT<é
$Tsê®, |òüØ<é $Tsê®, VüQùdHé nãT›˝Ÿ eTTdü<Ó yÓTT<ä\>∑T C≤rj·T <äèwæº>∑\ eTTdæ¢+
O
Á|üeTTKT\T ˇø£ |üÁ‹ø± Á|üø£≥q #˚dæ]. Ä Á|üø£≥qqT l wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé ‘·eT
BO
ªªÇyéTs√CŸμμ nqT ñs¡÷› ~q|üÁ‹ø£˝À Á|üø{£ +Ï #·&yÉ T˚ >±ø£, <ëìô|’ dü+bÕ<äøj ° T· yê´düeTT
≈£L&É Áyêdæ sêheTTq≈£î sê>∑\ Á|üe÷<ëìï, ;uÛ‘Ñ ê‡ìï >∑T]+∫ ôV≤#·Ã]+∫]. s¡C≤ø±s¡T¢
❋
á #·s´¡ e\¢ ñÁ>∑T˝…,’ 1948 Ä>∑dTü º 22e ‘˚Bq wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé >±] #˚‘T· \T yÓTT<ä≥
O
q]øÏ, X¯Øs¡eT+‘·jT· T bı&ç∫ Vü≤‘·´#˚d]æ . yê] u≤eeTs¡~ì u≤>± >±j·T|ü]∫]. Ç~

C
q>∑se¡ TT˝À »]–q |òTü Às¡yTÓ qÆ <äTs¡+‘·+. Ç<˚ >±ø£ @»+≥T »qs¡˝Ÿ l K.M. eTTì¸ì
ES
#·+|ü⁄≥≈£î Á|üjT· ‹ï+∫ $|ò\ü T˝…]’ .

ìC≤+>±s¡T ‘·eT kÕ«‘·+Á‘ê´ìï dü+s¡ø+åÏ #·Tø=qT≥≈£î ‘·eT øπ düTqT U.N.O. ≈£î
EM
1948, Ä>∑dTü º e÷düeTT˝À rdüT≈£îyÓ[]¢ . yÓ÷sTTHé qyêE »+>¥>±] Ä<Û«ä s¡éTT˝À

ˇø£ Á|ü‹ì~Ûes¡eZ TT á dü+<äs“¡ e¤ TTq U.N.O. ≈£î yÓ[q¢ ~. á $<Ûeä TT>± ìC≤+>±s¡T
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT‘√ ‘Ó>‘∑ +Ó |ü⁄\T #˚dTü ø=qT≥≈£î dü+|üPs¡eí TT>± Á|üjT· ‹ï+∫, #˚dTü ≈£îqï
©
‘ê‘êÿ*ø£ ˇ&É+ã&çøq£ T ñ\¢+|òTæ +#·T≥j˚T >±ø£, <˚X¯ düeTÁ>∑‘≈· î£ uÛ+Ñ >∑eTT yê{Ï\T¢
#·s¡´\≈£î |üPqTø√e&É+, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ‘Ó\T|ü≈£î+&Ü bÕøÏkÕúHé≈£î 20 ø√≥¢
s¡÷bÕj·T\ n|ü Çe«&É+, Ç+&çjT· Hé j·T÷ìj·THé Á>±e÷\MT<ä s¡C≤ø±s¡<¢ ë&ç, sêheTT
yÓ\T|ü* eTTdæ+¢ \qT, ø±+~o≈£î\qT ù|s¡T‘√ rdüT≈£îe∫Ã sêh eTTK´ øπ +Á<ë\˝À
|ü⁄qsêyêdü+ #˚sTT+#·&+É , yê]‘√ eTTdæy¢ T˚ ‘·sT¡ \MT<ä <ë&ç #˚sTT+#·&eÉ TT yÓTT<ä\>∑T
❋
á wüsT÷ãT˝≤¢U≤Hé>±πs Á>∑+<∏äeTT (352e |ü⁄≥) ˝À ù|s=ÿqï j·TTe≈£î\T : BÛs¡T&ÉT— ‘ê´>∑eT÷]Ô.
yÓqTø£ Ç‘·&ÉT ªs¡j·T´‘Yμ |üÁ‹ø£ düVü‰j·T dü+bÕ<ä≈£î&ÉT>± qT+&ÓqT.

Á|üC≤ $Á<√Vü≤ø£se¡ T>∑T #·s´¡ \≈£î ìC≤+>±s¡T |üPqTø=qT≥#˚, yê]ô|’ ªªb˛©düT #·s´¡ μμ
>¬ ø’ =qT≥≈£î uÛ≤s¡‘· ôdq’ éTT\T 1948 ôdô|+º ãsY 13e ‘˚Bq sêheTT˝ÀøÏ sêkÕ¬>qT.
uÛ≤s¡‘· ôdq’ éTT s¬ +&ÉT uÛ≤>∑eTT\T>± N* ˇø£ uÛ≤>∑eTT $»j·Tyê&É MT<äT>±
»qs¡˝Ÿ sêCÒ+Á<ä dæ+Vü≤«J Ä<Û«ä s¡éTTq, s¬ +&Ée~ ;<äsY MT<äT>± y˚T»sY »qs¡˝Ÿ
CÒ.mHé. #Í<äØ Ä<Û«ä s¡éTTq e#·TÃ#·T+&ÓqT. j·T÷ìj·THé ôdH’ ê´ìï eT÷&ÉT Hê\T>∑T
s√E\T ìC≤+>±] ôd’qéTT, s¡C≤ø±s¡¢ düVü‰j·TeTT‘√ n#·Ã≥#·Ã≥ ø=+‘·es¡≈£î
m<äTs¡Tø=qT≥ »]–q~. Hê\Zes√E, ôdô|º+ãsY 17e ‘˚Bq, yÓTT<ä≥ CÒ.mHé.
#Í<äØ>±s¡T ôV≤’ Á<ëu≤<äT≈£î #˚s>¡ ±H˚, ìC≤+>±s¡T ˝§+–b˛sTT X¯sD¡ ≤>∑‘T· ˝…]’ . n+‘·{‘Ï √
yê]øÏ sê»´ÁuÛwÑ ‘ºü «· eTT ÁbÕ|æ+Ô ∫q~. U≤dæ+ s¡J«, ˝≤j·Tø˘ n©>±s¡T¢ ìs¡“+<Ûeä TT˝À
KS
qT+#·ã&ç]. sêh Á|ü»\T ùd«#êÃ¤yêj·TTe⁄\qT |”\ÃkÕ–].
$T*≥Ø Á|üuTÑÛ ‘·«eTT
O
BO
ìC≤+>±s¡T sê»´ÁuÛÑwüßº&É>∑T≥#˚ sêheTT˝À ôdô|º+ãsY 18e ‘˚Bq ôd’ìø£
Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&çq~. l CÒ.mHé. #Í<ä] $T*≥Ø >∑es¡ïs¡T>± ìj·TTø£˝Ô ]’… . sêheTT˝À
O
eT÷&Ée uÛ≤>∑eTT C≤^sê›s¡¢ kÕ«BÛqeTT˝À qT+&ÓqT. $T*≥Ø Á|üuÛÑT‘·«eTT yÓ+≥H˚

C
C≤^s¡¢qT s¡<äT› #˚dæ nø£ÿ&ç ¬s’‘·T\≈£î |ü{≤º Vü≤≈£îÿ Á|ükÕ~+#ÓqT. Ç≥Te+{Ï |ü{≤º
ES
Vü≤≈£îÿ\T bı+~q uÛ÷Ñ $T, ìC≤+>±] kı+‘· Ädæ‘Ô √ ø£\T|ü⁄ø=ì, <ë<ë|ü⁄ 2 ø√≥¢
mø£se¡ TT\T ñ+≥T+<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
EM
$T*≥Ø |ü]bÕ\q dæ$˝Ÿ |ü<äΔ‹˝À <ë<ë|ü⁄ 2 dü+e‘·‡s¡eTT\T kÕ–q~.

‘·<qä +‘·se¡ TT l yÓ˝À¢&ç (Mr. M.K. Vellodi, I.C.S.) eTTKéT+Á‹>± Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T,
©
sêÅùw‘º s· ¡ dæ$˝Ÿ n~Ûø±s¡T\‘√ >∑÷&çq Á|üuTÑÛ ‘·«eTT 1950 pHé e÷düeTT˝À @s¡Œ&çq~.
ìC≤+>±s¡T sê» Á|üeTTKT\T>± ìj·T$T+#·ã&ç]. á eT+Á‹ es¡ZeTT˝À ã÷s¡TZ\
sêeTø£èwüsí êe⁄, $Hêj·Tø£sêe⁄ $<ë´\+ø±sY, |òPü ˝Ÿ#+· <é >±+BÛ, $._. sêE, C…H’ j
é ÷· sY
»+>¥, X‚cÕÁ~, dæ.$.@dt. sêe⁄ >±s¡\T eT+Á‘·T\T>± qT+&ç]. á Á|üuTÑÛ ‘·«eTT kÕs¡«»ìø£
mìïø£\T »]–, Á|üC≤‘·+Á‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&ÉTes¡≈î£ , nq>± 1952 dü+e‘·‡s¡eTT
e÷]Ã es¡≈î£ , ø=qkÕ–q~. á ø±\eTT˝À eTs=ø£ s¬ ‘’ ê+>∑ $|üe¢ dü+düÿs¡D, s¡ø‘åÏ ·
øö˝≤›s¢¡ #·≥eº TT neT\T˝ÀìøÏ e∫Ãq~.

ø£eT÷´ìdüT\º kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTT
ìC≤+>±s¡T |ü‘q· yÓTÆ ôdì’ ø£ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&É>±H˚ ø£eT÷´ìdüT\º T sêheTT˝À
kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTTqT ˝ÒeBdæ]. á ÁbÕ+‘·eTT˝À 4000 Á>±e÷\T ‘·eT eX¯eTT˝À
qTqïeì, s¬ ‘’ ê+>∑+ >¬ ]˝≤¢ b˛sê≥+ <ë«sê $|üe¢ eTT ‘Ó∫Ã uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT
|ü&É>=≥ºe#·TÃqì, n~ kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛sTTHê ‘Ó\+>±DeTT˝À kÕ~Û+∫q ¬s’‘·T
$»j·÷\qT ì\u…≥Tºø=qT≥ <ë«sê ‘·eT ndæÔ‘ê«ìï ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqì m+∫
ø£eT÷´ìdüTº\T b˛sê≥eTTqT kÕ–+∫]. yê]øÏ s¡C≤ø±s¡¢qT+∫j·TT, Ç‘·s¡Á‘·
Äj·TT<Ûeä TT\T \uÛ´Ñ yÓTj Æ T· T+&ÓqT. s¡C≤ø±s¡T¢ ô|{Ïqº dü+øå√uÛeÑ TT#˚ ‘Ó\+>±D Á|ü»\˝À
<Óq’ ´‘· n~Ûøe£ TT>± yê´|æ+∫j·TT+&ÓqT. |ü⁄#·Ã\|ü*¢ düT+<äsj ¡ T· ´>±] ªªMs¡‘\Ó +>±DeTT,
KS
$|üe¢ b˛sê≥μμeTqT |ü⁄düøÔ e£ TT˝À ÄHê{Ï b˛sê≥eTT ne>±Vü≤q @$T{À ‘Ó*dæsê>∑\<äT.
düT+<äsj ¡ T· ´>±] e÷≥\˝À :
O
ªªHÓÁVüA ôdH’ ê´\≈£î e´‹πsø£eTT>± düsTT‘·eTT kÕj·TT<Ûä b˛sê{≤ìï kÕ–+#ê\ì,
BO
bÕØº Ä+Á<Ûäsêh ø£$T{° ìs¡ísTT+∫q~. uÛ≤s¡‘·ôd’qéTT n+&É‘√ ‘·eT Á>±e÷\≈£î
‹]– sêqTqï <˚Xe¯ TTKT\T, uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ u≤] qT+&ç ‘Ó\+>±D≤ s¬ ‘’ ê+>∑+ kÕ~Û+#·T≈£îqï
O
$»j·÷\qT ø±bÕ&ÉTø√e\dæq ‘·øDå£ ÄeX¯´ø£‘· >∑\<äì ø£$T{° uÛ≤$+∫q~. <ëìøÏ‘√&ÉT

Ç+ø± Ç‘·s¡ n+XÊ\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£î+~. kÕj·TT<Ûä b˛sê{≤ìï ø=qkÕ–+#·≈î£ +&Ü
C
ñ+&É≥eT+fÒ b˛sê&ÉT‘·Tqï s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ Á<√Vü≤+ #˚jT· &ÉyT˚ nj˚T´~...μμ

ES
uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTbº ÕØº eTVü‰düuÑÛ 1948 |òÁæ ãe] e÷düeTT˝À ø£\ø£‘êÔ q>∑se¡ T+<äT
EM
düe÷y˚X¯yÓTÆ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·≥ $|ü¢e dü+øå√uÛÑ y˚Ts¡Œ&çq<äì, ã÷s¡T®yêsTT»+øÏ

e´‹πsø£eTT>± $|üe¢ |ü]dæ‘ú T· \T ñHêïj·Tì. uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TTq≈£î 1947e dü+e‘·‡s¡eTT˝À
e∫Ãq~ ì»yÓTqÆ kÕ«‘·+Á‘·éTT ø±<äì, n~ øπ e\+ n~Ûø±s¡+ e÷]Œ&ç e÷Á‘·yT˚ qì,
©
Ç|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ø±+Á¬>düT Hêj·T≈£î\T Á_{Ïwßü kÕÁe÷»ýê<äT\≈£î ‘=‘·T\Ô T>±

qTHêïs¡ì, $|üe¢ eTT |ü≥Dº ≤\ qT+&ç |ü˝\¢… es¡≈î£ yê´|æ+#·>\∑ <äì, BìøÏ ‘·–q @sêŒ≥T¢
#˚jT· e˝…qì rsêàì+∫]. á ìs¡j í T· + >¬ ø’ =qï|üŒ{Ï qT+∫ ø£eT÷´ìdüT\º T, ìC≤+
e´‹πsø£ b˛sê≥+˝ÀH˚, ‘Ó\+>±DeTT˝À ø±+Á¬>düT ø±s¡´ø£s¡Ô\ô|’ <ë&ÉT\T #˚j·T&É+
ÁbÕs¡+_Û+∫]. kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ yÓTT<ä\T ø±>±H˚ Á|ü<ëÛ ì HÓÁVüA |ü+&ç‘T· &ÉT ‘·q
Ä+‘·s+¡ –ø£ ø±s¡´<ä]Ùì ôV≤’ <äsêu≤<é≈î£ |ü+|æ+∫]. ø£eT÷´ìdüT\º T dü+Á|ü~+#·T≥≈£î
ìsêø£]+∫q $wüjT· eTTqT, ø£eT÷´ìdüTº Á|üeTTKT\˝À H=ø£s>¡ T∑ l sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶
‘·eT s¡#q· ªªMs¡ ‘Ó\+>±DeTTμμ˝À á $<Ûeä TT>± ÁyêdæHês¡T.
ªªÄ dü+<äs¡“¤eTT˝À πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«eTT‘√ #·s¡Ã\T ndü+uÛÑeyÓTÆ j·TT+&˚$ø±e⁄.
Ç≥Te+{Ï #·s¡Ã\T »s¡T|ü{≤ìøÏ |ü+&ç‘· HÓÁVüA Á|ü‘˚´ø£ Á|ü‹ì~Û l <ë«s¡ø±Hê<∏é
ø£Á#·÷ Çø£ÿ&çøÏ e∫Ã]. ◊‘˚ HÓÁVüA Á|üuÛÑT‘ê«ìï ≈£L\Á<√j·T&Éy˚T ÄHê{Ï Á|ü<Ûëq
ne>±Vü≤q ne&É+ e\¢ Äj·Tq‘√ #·sÃ¡ \≈£î ìsêø£]+#ês¡T.μμ
ø£eT÷´ìdüT\º T düeTwæ>º ± C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTTqT ≈£L\Á<√j·TT≥≈£î rsêàì+#·Tø=ì
kÕj·TT<Ûbä ˛sê≥eTTq≈£î ‘·\|ü&TÉ ≥#˚ á b˛sê{≤ìï, ôdq’ éTT<ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
m<äTs√ÿe\dæ e∫Ãq~. á b˛sê≥+ <ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T kÕ–q~.
q\¢>=+&Éõ˝≤¢ yÓTT‘·eÔ TT, es¡+>∑T\¢ õ˝≤¢˝À ø=+‘·u≤Û >∑eTT b˛sê≥eTTq≈£î øπ +Á<äeTT>±
qT+&ÓqT. e+<ä\eT+~ j·TTe≈£î\T, ne÷sTTø£ Á|ü»\T á b˛sê≥+˝À ã*jÓTÆ ].
KS
á ÁbÕ+‘·+ Á>±e÷\˙ï $TøÏÿ* dü+øå√uÛÑ |ü]dæ‹ú ˝À qT+&˚$. sêÁ‹y˚fi¯ ø£eT÷´ìdüT\º T
kÕj·TT<ÛTä ˝…’ Á>±e÷\MT<ä |ü&ç ‘·eT≈£î ‹+&ç ô|≥ºeTì, ‘·eT Ä#·÷øÏ b˛©düT≈£î Çe«e<äì›
O
ôV≤#·Ã]+#˚yês¡T. Ä#·÷øÏì∫Ãq yê]ì Vü≤‘·´ #˚ùdyês¡T. |ü>{∑ yÏ fi˚ ,¯ ôdq’ éTT Á>±e÷\≈£î
BO
e∫Ã MTs¡T ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î ‹+&ç ô|≥Tº#T· Hêïs¡ì, yê]‘√ düV≤ü ø£]+#·T #·THêïs¡ì
Á>±eTdüT\ú qT $#·øDå£ ˝Ò≈î£ +&Ü u≤<˚yês¡T. ø£eT÷´ìdüT\º qT #·÷|ü⁄eTì y=‹Ô&ç #˚ùdyês¡T.
á dü+øå√uÛeÑ TT˝À Á>±eTdüT\ú T q*– Vü≤&É*b˛sTT]. ø=+<äsT¡ ne÷sTT≈£î\T #·+|üã&ç].
O
á |ü]dæ‘ú T· \ |ü]D≤eT+>±qT, C≤rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«eTTq≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê≥+

C
»s¡T>∑T#·Tqï<äqT düe÷#ês¡eTT »qkÕe÷qéTTq≈£î ‘Ó*dæq+<äTqqT, Á|ü»\T

ES
ø£eT÷´ìdüT\º qT ìs¡d+æ #·kÕ–]. á $wüjT· eTT>∑T]+∫ l sê$ Hêsêj·TD¬s&ç¶ ‘·eT

s¡#q· ˝À Ç˝≤ ÁyêdæjT· THêïs¡T.
EM
ªªb˛©düT #·s´¡ nq+‘·se¡ TT b˛sê≥eTT˝À Á|ü»\ bÕÁ‘· düqï–\¢≥+ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~.

yês¡T dü«j·TeTT>± bÕ˝§Zq&É+ e÷ìy˚XÊs¡T. n+<äTe\¢ Ä b˛sê≥eTTq≈£î >∑\
©
Á|üC≤dü«uÛ≤eeTT b˛sTT ∫es¡≈î£ n~ ø=~›eT+~ <äfi¯ düuTÑÛ ´\T kÕ–+#˚ e´øÏ>Ô ‘∑ · Væ≤+dü
ÁøÏ+~øÏ ~>∑C≤]+~. áHê{Ï qø£‡˝…≥’ ¢ ñ<äéT dü«uÛ≤e eT{Ï<º .˚ b˛sê≥+ kÕ–+#·e˝…qqï
n_ÛÁbÕj·T+ ø=+<äsT¡ eékÕj·T ≈£L©\T, ;<äs¬ ‘’ T· \≈£î ñ+&˚~. <Ûìä ø£es¡+Z , eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑
s¬ ‘’ T· \ e´‹πsø£‘· e\q yês¡T @$T #˚jT· ˝Òøb£ ˛j·÷s¡T.μμ
Ä#ês¡´ $H√u≤ Ä>∑eTqeTT
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+, eTTK´+>± q\¢>=+&É, es¡+>∑\T¢ õ˝≤¢\˝À »s¡T>∑T#·Tqï
kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ dü+øå√uÛeÑ TTqT dü«j·TeTT>± #·÷&Ée˝…qqT ñ<˚X› e¯ TT‘√ Ä#ês¡´ $H√u≤

uÛ≤y˚ >±s¡T @Á|æ˝Ÿ 1951 dü+ˆˆ˝À ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î $#˚Ãdæ]. düs√«<äjT· düyT˚ àfi¯qeTT
•esê+|ü*¢ Á>±eTùdyê øπ +Á<äeTT˝À »s¡T>∑T#·T+&ÓqT. düyT˚ àfi¯qeTT eTT–dæq ‘·sT¡ yê‘·
‘Ó\+>±DeTT˝À s¬ +&ÉTHÓ\\T bÕ<äj÷· Á‘· #˚ôd<äeTì $H√u≤>±s¡T Á|üø{£ +Ï ∫].
@Á|æ˝Ÿ 15e ‘˚~, ÄHê{Ï lsêeTqe$T qT+∫, $H√u≤>±] bÕ<äj·÷Á‘·
yÓTT<ä\jÓT´qT. yÓTT<ä{Ï eT»* Vü≤j·÷‘Yq>∑s+¡ — s¬ +&Ée~ u≤≥dæ+>±s¡+. eT÷&Ée
eT»* q\¢>=+&É õ˝≤¢≈î£ #Ó+~q b˛#·+|ü*ø¢ Ï @Á|æ˝Ÿ 18e ‘˚Bq #˚]]. l yÓ~s¬
sêeT#·+Á<ë¬s&ç#¶ ˚ 100 mø£se¡ TT\ uÛ÷Ñ $T uÛ÷Ñ <ëqeTT˝À Çe«ã&çq~. Á>±eTeTT˝À
>∑\ uÛ÷Ñ $T˝Òì ;<ä\≈£î ñ∫‘·+>± Çe«&ÜìøÏ á uÛ÷Ñ <ëqeTT ñ<˚•› +#·ã&çjT· T+&ÓqT.
á dü+|òüT≥qqT $H√u≤>±s¡T áX¯«Øj·T dü+πø‘·eTT>± uÛ≤$+∫, uÛÑ÷ düeTdü´
KS
|ü]cÕÿs¡eTTq≈£î ªuÛÑ÷<ëqj·T»„eTμqT ù|s¡T‘√ ˇø£ dü+#·\Hê‘·àø£ ø±s¡´Áø£e÷ìï
ÁbÕs¡+_Û+∫].
O
s¬ +&ÉT HÓ\\ ‘Ó\+>±D bÕ<äj÷· Á‘·˝À $H√u≤>±]øÏ 10,000 mø£se¡ TT\ uÛ÷Ñ $T
BO
<ëqeTT>± \_Û+#ÓqT. á uÛ÷Ñ $Tì uÛ÷Ñ $T ˝Òì ;<ä\≈£î |ü+#·T≥≈£îq÷, ˇø£ \ø£å
mø£s¡eTT\ uÛÑ÷$Tì <ëqeTT>± dü+bÕ~+#˚ dü+ø£\ŒeTT‘√ $H√u≤>±s¡T, eTT>∑TZs¡T
O
düuTÑÛ ´\‘√ >∑÷&çq ªuÛ÷Ñ <ëq j·T»„d$ü T‹μì @sêŒ≥T#˚d]æ . l ø√<ä+&É sêeT¬s&ç,¶ leT‹
dü+>∑+ \ø°Îu≤j·TeTà düuÛÑT´\T>±qT, l ñyÓTà+‘·\ πøX¯esêe⁄ dü+#ê\≈£î\T>±qT
C
ìj·TT≈£îÔ˝…’].
ES
ø£eT÷´ìdüTº kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ $s¡eTD

EM
Ä#ês¡´ $H√u≤uÛ≤y˚>±s¡T ‘·eT ‘Ó\+>±D≤ XÊ+‹j·÷Á‘·˝À C…’fi¯¢˝À qT+&çq

|ü\Te⁄s¡T Á|üeTTK ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\‘√qT, ø±s¡´ø£s\Ô¡ ‘√qT e÷≥˝≤&ç]. $TÁ‘·‘«·
uÛ≤eeTT‘√ Á|üC≤düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡eTT, eTTK´+>± <ë]Á<ä´ ìyês¡D≈£î Á|üjT· ‘·ïeTT
©
#˚jT· e#·TÃqì ‘Ó*j·TCÒd]æ . b˛©düT #·s´¡ ‘·sT¡ yê‘· sêheTT˝À C≤^s¡T¢ s¡<Tä ø› ±e&ÉeTT,
s¡ø‘åÏ · øö\T<ës¡¢ #·≥eº TT eT]+‘· Áø£eTã<äeΔ TT ø±e&ÉeTT#˚ ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î Á|ü»\
düV≤ü ø±s¡eTT düqï–\T¢‘÷· e∫Ãq~. bÕØº ø±s¡´ø£s\Ô¡ ˝À N*ø£\T sêkÕ–q$. uÛ≤s¡‘·
Á|üC≤‘·+Á‘· sêC≤´+>∑eTT dæ<yΔä TÓ Æ neT\T≈£î ‘˚ã&ç, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± kÕs¡«»ìø£ mìïø£\≈£î
düHêïVü≤eTT\T ÁbÕs¡+uÛÑeT>∑T≥#˚, 1951 nø√ºãsY 21e ‘˚Bq, ‘Ó\+>±DeTT˝À
»s¡T>∑T#·Tqï kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTTqT ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø=qT≥≈£î #˚dqæ rsêàqeTTqT
ø£eT÷´ìdüTº bÕØºyês¡T |üÁ‹ø£\≈£î $&ÉT<ä\ #˚d]æ .

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ` yÓTT<ä{Ï kÕs¡«»ìø£ mìïø£\T
sêC≤´+>∑ ìsêíjT· ø£duü ÑÛ &çôd+ãsY 1946˝À &Üˆˆ sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é>±] n<Û´ä ø£‘å q·
@s¡Œ&ç |üì #˚jT· T#·T+&ÓqT. sêC≤´+>∑eTT 1948 qe+ãsY e÷düeTT˝À ÄyÓ÷~+#·ã&ç,
<ëìì neT\T≈£î ‘Ó#Ã˚ ‘˚~ 1950 dü+ˆˆ »qe] 26 nì ìs¡sí TT+∫]. n|üŒ{ÏqT+∫
Á|ü‹ dü+ˆˆ »qe] 26e ‘˚Bì ª]|ü_¢ø˘ ~qeTTμ>± |ü]>∑DÏ+#·T#·÷, ñ‘·‡yê\T
»s¡T|ü⁄≈£î+≥THêïeTT.
sêC≤´+>∑eTT qqTdü]+∫ <˚Xe¯ T+‘·≥ kÕs¡«»ìø£ mìïø£\T 1952 dü+ˆˆ »qe]
e÷düeTT˝À »s¡T|ü⁄≥≈£î ìX¯ÃsTT+|üã&ÓqT. n<˚ Á|üø±s¡+ ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝À
>∑÷&É mìïø£\ düs+¡ uÛeÑ TT ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. ø±+Á¬>düT ˇø£ |üø+å£ >±qT, ø£eT÷´ìdüT\º T,
KS
|”.&ç.m|òt. (Peoples’ Democratic Front) >± @s¡Œ&ç Á|ü‹|üø+å£ >± mìïø£˝À¢ b˛{°#d˚ ]æ .
ø±+Á¬>düT bÕØºøÏ mìïø£˝À¢ ôV≤#·TÃ ÁbÕ‹ì<Û´ä eTT sêe&É+ e\¢ e÷]Ã HÓ\˝À yÓTT<ä{kÏ Õ]
O
Á|üC≤‘·+Á‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT @s¡Œ&çq~. l ã÷s¡T\Z sêeTø£èwüsí êe⁄ eTTKéT+Á‹>± qT+&ç].
BO
á Á|üuTÑÛ ‘·«eTT 1956 dü+ˆˆ nø√ºãsY ‘·T~es¡≈î£ kÕ–q~.
ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh $∫Ã¤‹Ô
O
<˚Xe¯ T+‘·≥ 1955e dü+ˆˆ˝À uÛ≤cÕ sêÅcÕº\ ìsêàDeTT >∑T]+∫ Ä+<√fi¯q

C
ÁbÕs¡+uÛeÑ TjÓT´qT. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«eTT, Á|üC≤_ÛÁbÕj·TeTT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î l |ò»ü ˝Ÿ

ES
Ä© n<Û´ä ø£‘å q· eTT>∑TsZ T¡ düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq ˇø£ ø£MTwüHqé T @sêŒ≥T #˚dqæ ~. ø£MTwüHé
yês¡T ôV’≤<äsêu≤<äT≈£î e∫Ã Á|üeTTKT\ kÕø£åéTT ¬>’ø=ì]. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+
EM
yÓqø£ã&çq~>± qT+&ÉT≥#˚ Á|ü‘˚´ø£ sêheTT>± qT+&ÉT≥≈£î ø=+<äs¡T Á|üeTTKT\T

ø√]j·TT+&ç]. ø±ì sTT~ kÕ>∑˝<Ò Tä . á $wüjT· yÓTÆ ø=+‘· n\»&ç ‘·sê«‘· ‘Ó\+>±D
Á|ü»\≈£î ø=ìï s¡øDå£ \T Ç∫Ã ôV≤’ <äsêu≤<äT sêheTT˝Àì eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T y˚sT¡ #˚d,æ
©
Á|üø£ÿq>∑\ eTVü‰sêheTT˝À ne⁄s¡+>±u≤<é, Hê+<˚&é, |üs¡“¤˙, ;&é, ñkÕàHêu≤<é

õ˝≤¢\qT— ø£sêï≥ø£eTT˝À >∑T\“sêZ, sêj·T#·÷sY, ;<äsY õ˝≤¢\qT— n|üŒ{Ïøπ j˚Ts¡Œ&ç
j·TT+&çq Ä+Á<ÛäsêheTT˝À q\¢>=+&É, es¡+>∑\T¢, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, ø£Ø+q>∑sY,
ìC≤e÷u≤<é, yÓT<äø,˘ Ä~˝≤u≤<é, ôV≤’ <äsêu≤<é õ˝≤¢\qT ø£*|æ]. Bì‘√ ìC≤+ sêheTT
$∫Ã¤‹Ô |üP]ÔjT· jÓT´qT. Ä+Á<Ûsä êh|ü⁄ 11 õ˝≤¢\‘√, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·|⁄ü 8 õ˝≤¢\T
ø£*dæ 1956 dü+ˆˆ qe+ãsY 1e ‘˚Bq ªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ e¯ TTμ @s¡Œ&ÓqT.
★ ★ ★

nqTã+<ÛäeTT
(#·÷.|ü⁄≥ 89 ` 4e Á|üøs£ D¡ eTT)
APPENDIX
Extract of the letter from the Viceroy and Governor - General of India to His
KS
Exalted Highness the Nizam of Hyderabad, Dated Delhi, the 27th March, 1926.
Your Exalted Highness,
O
I shall devote the reminder of this letter to the claim made by your Exalted
Highness in the second and third paragraphs of your letter and to your request
BO
for the appointment of a commission.
2. In the paragraphs which I have mentioned you state and develop the
O
position that in respect of the internal affairs of Hyderabad, you, as Ruler

of the Hyderabad State, stand on the same footing as the British
C
Government in India in respect of the internal affairs of British India. Lest

I should be thought to overstate your claims, I quote your Exalted
ES
Highness's own : "Save and except matters relating to foreign powers and
policies, the Nizams of Hyderabad, have been independent in the internal
affairs of their State just as much as the British Government in British
EM
India. With the reservation mentioned by me, the two parties have on all
occasions acted with complete freedom and independence in all inter-
Governmental questions that naturally arise from time to time between
©
neighbours. Now, the Berar question is not and cannot be covered by that
reservation. No foreign power or policy I concerned or involved in its
examination, and thus the subject come to be controversy between the
two Governments that stand on the same place without any limitations of
subordination of one to the other."
3. These words would seem to indicate a misconception of your Exalted
Highness's relations to the Paramount Power, which it is incumbent on me
as His Imperial Majesty's representative to remove, since my silence on
such a subject now might hereafter be interpreted as acquiescence in the
propositions which you have enunciated.

4. The Sovereignty of the British Crown is supreme in India, and therefore no
Ruler of an Indian, State can justifiably claim to negotiate with the British
Government on an equal footing. Its supremacy is not based only upon
treaties and engagements, but exists independently of them and quite
apart from its prerogative in matter relating to foreign powers and policies,
it is the right and duty of the British Government, while scrupulously
respecting all treaties and engagements with the Indian States, to preserve
peace and good order throughout India. The consequences that follow
are so well known, and so clearly apply no less to Your Exalted Highness
than to other Rulers, that it seems hardly necessary to point them out. But
if illustrations are necessary, I would remind Your Exalted Highness that
the Ruler of Hyderabad along with other Rulers received in 1862 a Sanad
declaratory of the British Government's desire for the perpetuation of his
KS
House and Government, subject to continued loyalty to the Crown: that
no succession in the Sanad of Hyderabad is valid unless it is recognized
by His Majesty the King-Emperor, and that the British Government is the
5. O
only arbiter in cases of disputed succession.
The right of the British Government to intervene in the internal affairs of
BO
Indian States is another instence of the consequences necessarily involved
in the supremacy of the British Crown. The British Government have indeed
shown again and again that they have no desire to exercise this right
O
without grave reason. But the internal, no less than the external, security
C
which the Ruling Princes enjoy is due ultimately to the protecting power of
the British Government, and where Imperial interests are concerned, or the
ES
general welfare of the people of a State is seriously and grievously affected

by the action of its Government, it is with the Paramount Power that the
ultimate responsibility of taking remedial action, if necessary,. Must lie.
EM
The varying degrees of internal sovereignty which the Rulers enjoy are all
subject to the due exercise by the Paramount Power of this responsibility.
Other illustrations could be added no less inconsistent than the foregoing
with the suggestion that, expect in matters relating to foreign powers and
©
policies, the Government of Your Exalted Highness and the British

Government stand on a plane of equality. But I do not think I need pursue
the subject further. I will merely add that the title "Faithful Ally" which
Your Exalted Highness enjoys has not the effect of putting Your Government
in a category separate from that of other States under paramouncy of the
British Crown.
6. In pursuance of your present conception of the relations between
Hyderabad and the paramount power, you further urged that I have
misdescribed the conclusion at which His Majesty's Government have

arrived as a "decision", and that the doctrine of res judicata has been
misapplied to matters in controversy between Hyderabad and the
Government of India.
7. I regret that I cannot accept Your Exalted Highness' view that the orders of
the Secretary of State on your representation do not amount to a decision.
It is right and privilege of the Paramount Power to decide all disputes that
may arise between States or between one of the States and itself, and even
thought a court of Arbitration may be appointed in certain cases, its function
is merely to offer independent advice to the Government of India, with
whom the decision rests. I need not remind you that this position has been
accepted by the general body of Indian Rulers as a result of their
deliberations on paragraph 308 of the Montagu - Chelmsford Report. As
regards the use of the term res judicata, I am, of course, aware that the
KS
Government of India is not, like a Civil Court, precluded from taking
cognizance of a matter which has already formed the subject of a decision,
but the legal principle of res judicata is based on sound practical
O
considerations, and it is obviously undesirable that a matter which has
once been decided should from the subject of repeated controversies
BO
between the same parties.
8. I now pass on to consider your request for the appointment of a Commission
O
to enquire into the Berar case and submit a report. As Your Exalted Highness
is a ware, the Government of India not along ago made definite provision
C
for the appointment of a Court of Arbitration in cases where a State is

ES
dissatisfied with a ruling given by the Government of India. If, however,

you will refer to the document embodying the new arrangement of a Court
of Arbitration in any case which has been decided by His Majesty's
EM
Government, and I cannot conceive that a case like the present one, where
along controversy has been terminated by an agreement executed after
fully consideration and couched in terms which are free from ambiguity'
would be a suitable one for submission to arbitration.
©
Yours sincerely
(Sd.) READING

CMYK
Ç~ Çs¡ej·Té X¯‘ê_› Á|ü<∏äe÷s¡Δ|ü⁄ ôV’≤<äsêu≤<äT #·]Á‘·. Hê\T>∑Te+<ä\

dü+e‘·‡sê\ ô|’ ∫\T≈£î ôV’≤<äsêu≤<äT #·]Á‘·˝À ≈£î‘·Tu≤¸V”≤\bÕ\q, nq+‘·s¡+
Ädü|òtC≤V”≤\ bÕ\q, Ä ‘·sê«‘· sê»]ø£+b˛sTT Á|üC≤kÕ«eT´bÕ\q @s¡Œ&Ü¶sTT.
sê»]ø£+ qT+&ç Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ #˚dæq Á|üj·÷Dy˚T á Á>∑+<∏ä+˝Àì Á|ü<Ûëq
Ç‹eè‘·Ô+.
á j·÷uÛ…’ @fi¯¢ ôV’≤<äsêu≤<äT q>∑s¡ düeTÁ>∑#·]Á‘· á Á>∑+<∏ä+. ôV’≤<äsêu≤<äT
sê»ø°j·T kÕe÷õø£ Jeq+˝À Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· b˛wæ+∫, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @s¡Œ&çq
‘·sê«‘· Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À eT+Á‹>± |üì#˚dqæ eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄
>±] ø£\+ qT+&ç yÓ\Te&çq s¡#·q. Á|ü‘·´ø£å kÕøÏå>± Äj·Tq ø£<∏äq+.
✴
ªªãsêàqT+∫ _j·T´+ sêe&É+˝Ò<äT. ø=ìï õ˝≤¢\˝À øå±eT |ü]dæú‘·T\T
j˚Ts¡Œ&É≥+ e\q, sêheTT˝À |ü+≥\T <Óã“‹qï$. ‹+&ç–+»\ ˝À≥T
j˚Ts¡Œ&çq~. <Ûäs¡\T s√E≈£î s√E ô|s¡T>∑T#·T+&ÓqT. <Ûäs¡\ô|’q Á|üuÛÑT‘·«
ø£+Á{À\T $<Ûëq+ neT\T˝ÀøÏ e#˚Ãdæ+~. <ëì‘√ edüTÔe⁄\T e÷j·T+
ø±e≥+ Äs¡+uÛÑyÓTÆq$. <=+>∑ ˝Òø£ #√s¡TãC≤s¡T, ì\Teô|≥º&É+, nÁø£eT
˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~+#·&ÉeTH˚ |ü]uÛ≤wü yÓTT<ä{Ï |üsê´j·T+ sêheTT˝À
yê&ÉTø£˝ÀøÏ e#˚Ãdæq~. Ä |ü]uÛ≤wü n˝≤π> Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ ì*∫b˛sTTq~.μμ
ISBN 978-93-82203-53-7
s¡÷.150/-
CMYK

50 Samvatsarala Hyderabad

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

50 Samvatsarala Hyderabad

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CMYK

Ç~ Çs¡ej·T´e X¯‘ê_› Á|ü<∏äe÷s¡Δ|ü⁄ ôV’≤<äsêu≤<äT #·]Á‘·. Hê\T>∑Te+<ä\

50 dü+e‘·‡sê\ ôV≤’ <äsêu≤<äT

eT+<äTeTT\ qs¡d+æ >∑sêe⁄

kÕ+|òæTø£, Á>±MTD |ü]dæú‹ì eTÚ*ø£+>± ‘Ó\TdüTø=qT düe÷#ês¡eTT á s¡#·q˝À

düe÷#ês¡eTT\T≈£L&É Ç+<äT˝À #·÷|üã&çq$.

l qs¡d+æ >∑sêe⁄>±]øÏ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À Á|üMD‘· ˝Ò<ìä nqTø=qTyês¡eTT. yê]øÏ

ø£q|ü&TÉ #·Tqï$. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÁøÏ+~ ñ˝ÒK¢ q #·÷&Éq>∑TqT.

bÕ{Ï+#˚yês¡T. Áu≤Vü≤àDT\T, nÁu≤Vü≤àDT\‘√ ø£\dæø±ì, Væ≤+<äTe⁄\ Ç‘·s¡ esêZ\T,

esêí+‘·sT¡ \‘√ ø£*dæø±ì uÛÀ»Hê\T #˚ùdyês¡Tø±s¡T. Væ≤+<äTe⁄\T eTTdæ+¢ \‘√ ø£*dæ

#˚kÕÔsT¡ . ø±ì Áù|eT, düK´+ e÷Á‘·+ X¯Sq´+μμ.

m˝≤ b˛*Ã #·÷|üã&çq<√ ÁøÏ+<ä #·÷&Éq>∑TqT.

dæ+Vü‰Hê~Û|‘ü T· ˝…H’ ês¡T. Äj·Tq Ç+>±¢+&ÉT sê»≈£î≥T+ã Ä#ês¡eTTq≈£î $s¡T<äeΔ TT>±

˝À|ü\H˚ Á_{Ïwt bÕs¡¢yÓT+≥T ˇ‹Ô&çøÏ˝ÀHÓ’, sê»´|ü]‘ê´>∑+ #˚dæHê&ÉT. Ç~ nø£ÿ&ç

ne>±Vü≤q≈£î á Á>∑+<∏eä TT ÄeX¯´ø£‘,· ñ|üj÷Ó >∑eTT düTe´ø£eÔ TT.

ôV≤’ <äsêu≤<äT 1900 dü+ˆˆ qT+∫ 70 dü+ˆˆ\ #·]Á‘· Áyêj·Te˝…qì dü+ø£*Œ+∫

á #·]Á‘·≈î£ 1947 dü+ˆˆ qT+∫ 1956 es¡≈î£ »]–q ñ<ä´e÷\T, ø£*–q

1947 dü+ˆˆeTT qe+ãs¡T 24e ‘˚Bq qs¡d+æ >∑sêe⁄>±]ì ìs¡“+~Û+∫ eTTw”sêu≤<äT

C…\’ T˝À ñ+∫]. n|ü&ÉT yê]yÓ+≥ yê] ‘·eTTàì≈£îe÷s¡T&ÉT l sêeTyÓ÷Vü≤qsêe⁄

≈£L&É ñ+&ÓqT. HÓ\s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ìC≤+>±s¡T, eT+Á‹ |ü<ä$ ì|æŒ+#Ó<äeTì

Á>∑+<∏äø£s¡Ô Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ düK´+ MT<ä sêh sê»ø°j·÷\qT dü+düÿ]+∫

ÁbÕ‹ì<Ûä´ $T|æŒ+#·T≥≈£î ≈£L&É n+^ø£]+∫]. ø±ì eTTdæ¢+\T, ìC≤+>±πs á

M]ì ø£qï ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T <Ûqä T´\T.

Hê~ q\¢>=+&É õ˝≤¢ ` |æ\\¢ eTÁ] Á>±eT+. Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÑÛ ñ<ä´e÷\‘√

dü+ã+<Ûeä TT >∑\yêìì. ìC≤+ e´‹πsø£ b˛sê≥eTT (1947) ˝À jÓTì$T~ HÓ\\≈£î

C≤rj·T e´‹πsø£ b˛sê≥|ü⁄, eT÷&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\ ø±\eTTq ˇø£ ø±s¡´ø£s¡Ô>±,

It is a matter of satisfaction for me that my esteemed friend

progressive according to modern views. For instance, the regime

by the British Government as well as the vested interests in the

State, the Political History of Hyderabad would have been entirely

political situation would have shaped itself to suit the modern

people which wanted expression were diverted into religious and

Rao to maintain communal harmony respect and courtesy for all

trends in our country and in the world and create an atmosphere

conducive to the economic development and social progress

Mr. Narsing Rao bas tried throughout his life to maintain a

kÕ+|òæTø£ Jeqdæú‹ 14 k˛wü ˝Ÿ ø±Hé

ÄHê{Ï HêD…eTT 16 yÓ’<ä´, X¯s¡à 41

Vü≤´HéøÏHé b˛©düT n~Ûø±] 18 eT÷&Ée Á|üø£s¡DeTT

|ü≥Dº J$‘·eTT 22 ª¨+s¡÷˝Ÿμ ñ<ä´eTeTT 43

Hê\Ze Á|üø£s¡DeTT nsTT<äe Á|üø£s¡DeTT

<˚X¯+˝À ø±+Á¬>düT, ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤eTT ` eTVü‰‘·Tà&ç

Væ≤+<ä÷`eTTdæ¢+ ø£\Vü≤eTT\T 61 >∑T+&ÉTã\¢ düe÷y˚X¯eTT 82

ôV’≤<äsêu≤<äT˝À dü«<˚o ñ<ä´eTeTT 84

Ä+‘·s¡+–ø£ e´eVü‰sê\˝À CÀø£´+ ` Á_{Ïwüß ¬sdæ&Ó+≥T CÀø£´eTT 125

ø±+Á¬>düT ˙‹ 101 Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ Äs¡e düe÷y˚X¯eTT 127

Ä+Á<ÛäeTVü‰düuÛÑ Hê\T>∑e düe÷y˚X¯eTT

ª$XÊ˝≤+Á<Ûäμ kÕú|æ+#·T ñ<˚›X¯eTT? 105 ø=+<äs¡T Á_{Ïwüß sê»ø°j·Ty˚‘·Ô\

s¡+>∑düú\eTT ô|’q kÕ«$T sêeTq+<ärs¡ú <˚oj·T sêC≤´\T 136

HÓ’C≤+ Á|üuÛÑT‘·«eTT`ªÇ‘ÓÔVü‰<éμ yê]

sêh $<Ûä«+düeTTq≈£î eT÷\eTT 159 ªÇ‘ÓÔVü‰<éμ yê] <ä+uÛÀ≈£îÔ\T 185

161 ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· eTVü‰j·TT<äΔ

163 õHêï>±] ~«C≤‹ dæ<ëΔ+‘·eTT 192

Á|üC≤‘·+Á‘· $s¡T<äΔ sê»ø°j·T

l ~>∑+ãs¡sêe⁄ _+<äT 220 >±+BÛeTVü‰‘·Tàì ñ|üyêdüeTT 245

s¡j·T´‘Y |üÁ‹ø±ìs¡«Vü≤D˝À ø=+<äs¡T |ü~j·Te Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ 245

Hê $TÁ‘·T\T 220 eTTdæ¢+\≈£î ø£eT÷´ìdüTº\ düeTs¡úq 246

Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± #·‘êÔØ qyêãT 226 ø£eT÷´ìdüTº\≈£î <=]øÏq neø±X¯eTT 249

uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ $wüeT<äX¯ ø£eT÷´ìdüTº ø±s¡´ø£s¡Ô\ ãVæ≤wüÿs¡D 250

Á_{Ïwt mìïø£\˝À #·]Ã˝Ÿ |üsê»j·TeTT ø£eT÷´ìdüTº bÕØºô|’ ìùw<Ûä+ 287

uÛ≤s¡‘· mìïø£\˝À ø±+Á¬>düTyê] Á>∑+<∏ä |ü]düe÷|æÔ ` düMTø£å

$»j·TeTT 268 ìC≤+>±] kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø£≥q 288

ø±\j·÷|üq 269 s¡C≤ø±s¡¢ <Ís¡®q´eTT 289

ø£eT÷´ìdüTº\ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥eTT 294

esêí+‘·sT¡ \‘√ ø£dæø±ì uÛÀ»Hê\T #˚ùdyês¡Tø±s¡T. Væ≤+<äTe⁄\T eTTdæ+¢ \‘√ ø£dæ