ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË
Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê
òîì II
ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ


 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË ®
©Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ
Ïîä ðåäàêöèÿòà íà Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ
Êîðåêòîð Ïåòúð Í. Ïåòðîâ
© Èçäàâà ñäðóæåíèå “ÀÂÈÒÎÕÎ˔
Âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè

Ñîôèÿ _2006
ïå÷àò ÈÊ “Âèäåëèí­”
ISBN-10: 954-8925-35-4
ISBN-13: 978-954-8925-35-8
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ

Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê
òîì II

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË
Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

Ïîä ðåäàêöèÿòà íà Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ

Ñäðóæåíèå “ÀÂÈ-ÒÎÕÎ˔
Ñîôèÿ 2006 ã.
!
 ÀÂÈÒÎÕÎË

"
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ
Óâàæàåìè ÷èòàòåëþ,”Àâè-òîõîë”-òîì II èìà çà çàäà÷à äà äîïúëíè ïðàçíîòèòå â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ
íàé-âå÷å â ÷àñòòà º çà äðåâíèòå áúëãàðè, êàòî äàâà ãëàñíîñò íà òåîðèè è òåìè, êîèòî áÿõà èëè è äíåñ ñà
òàáó çà àêàäåìè÷íè è íàó÷íîïîïóëÿðíè èñòîðè÷åñêè èçäàíèÿ. Íåêà íàïîìíèì, ÷å â ïîñëåäíèòå 100 ãîäèíè
íàøàòà èñòîðèÿ å ïîâëèÿíà îò ÷óæäè èäåè, êàòî ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå,
êîÿòî âëàñòâà è äîñåãà, è ñ ìàëêèòå ïðîìåíè â ïîñëåäíî âðåìå ñ ò. íàð. Ïàìèðñêà òåîðèÿ ñå êàçâà ñàìî
÷àñò îò èñòèíàòà, à êàêòî å èçâåñòíî, ïîëîâèí èñòèíà íÿìà.
Òîì II ñúäúðæà íàé-äîáðèòå è èíòåðåñíè ìàòåðèàëè îò 2001 ­ 2004 ãîäèíà íà ñï. “Àâè-òîõîë”,
êàòî íÿêîè îò ñòàòèèòå ñà äîïúëíåíè ñ íîâè ôàêòè ïî òåìèòå. Ìàòåðèàëèòå ñà äàäåíè â òÿõíà-
òà õðîíîëîãè÷íà ïîñëåäîâàòåëíîñò è òàêà ÷èòàòåëÿò ùå âèäè ðàçâèòèåòî è åâîëþöèÿòà íà òåìè-
òå ïî áúëãàðñêàòà äðåâíîñò.
Ñáîðíèêúò ñúäúðæà èçñëåäâàíèÿòà íà õîðà ñ ðàçëè÷íè ïðîôåñèè - èñòîðèöè, ëåêàðè, àðõèòåêòè,
þðèñòè,åòíîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî áîéíè èçêóñòâà è äð. Âñè÷êè òå ñà âîäåíè îò ðîäîëþáèâè ïîäáóäè
è ñ èçñëåäâàíèÿòà èì áè ñå ãîðäÿëà âñÿêà ñòðàíà. Ó íàñ íà òàêèâà õîðà îáà÷å òèòóëóâàíèòå êàçèîí-
íè èñòîðèöè ãëåäàò êúäå âèñîêîìåðíî, êúäå ãè íàðè÷àò “ðîìàíòèöè” èëè êàçâàò: “Îñòàâåòå íà íàñ,
ïðîôåñèîíàëèñòèòå, äà ñå çàíèìàâàìå ñ íàóêàòà èñòîðèÿ, à âèå, ëàèöèòå, ÿ îñòàâåòå...” Íî èñòîðè-
ÿòà îòäàâíà âå÷å íå å ñàìî íàó÷àâàíå è öèòèðàíå íà òîçè èëè îíçè õðîíèñò, îòðàçèë ñóáåêòèâíî
äàäåíè ñúáèòèÿ.  ìíîãî ñëó÷àè îïèñàíèòå ñúáèòèÿ ñà òàêèâà, êàêâèòî ìó å áèëî íàðåäåíî äà ãè
çàïèøå (âàæè îñîáåíî çà âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè - ëþáèìè ”èçâîðè” çà íàøèòå èñòîðèîãðàôè). Èñòî-
ðèÿòà âå÷å îòäàâíà å èíòåðäèñöèïëèíàðíà íàóêà, îáõâàùàùà â îáîáùåí àíàëèç âñè÷êè îòêðèòèÿ íà
àðõåîëîãèÿòà,êðèìèíàëèñòèêàòà,èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè, ëèíãâèñòèêàòà, ñòîïàíñêàòà êóëòóðà,
âîåííîòî äåëî, ìåäèöèíñêàòà àíòðîïîëîãèÿ, ãåíåòèêàòà, åòíîãðàôèÿ è ôîëêëîð è ïð. Òàêà àíàëèçè-
ðàíè è îáîáùåíè, ñå ïîëó÷àâàò íàé-äîáðè ïðåäñòàâè è ðåçóëòàòè çà èçñëåäâàíîòî èñòîðè÷åñêî ñúáè-
òèå, àðõåîëîãè÷åñêà íàõîäêà è ïð. À òîâà ó íàñ íà ïðàêòèêà ñå ïðàâè ñàìî îò “àìàòüîðèòå”.
 òîçè ðåä íà ìèñëè áèõ öèòèðàë ×àðëç Õàïãóä - àâòîð íà êíèãàòà “Êàðòè íà äðåâíè ìîðñêè êðà-
ëå”, â êîÿòî èçíàñÿ äîêàçàòåëñòâà çà ñúùåñòâóâàíåòî íà ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ îò Ëåäíèêîâàòà åïîõà:
“.... è òúé êàòî âÿðâàì, ÷å íåðåøåíèòå çàäà÷è ñà ìíîãî ïî-äîáðè ñòèìóëàòîðè çà èíòå-
ëåêòà è âúîáðàæåíèåòî, îòêîëêîòî ïîçíàòèòå òåìè, ôèãóðèðàùè â ó÷åáíèöèòå. Îñâåí òîâà
ñúì óáåäåí, ÷å àìàòüîðúò èãðàå ìíîãî ïî-âàæíà ðîëÿ â íàóêàòà, îòêîëêîòî îáèêíîâåíî ìó
ñå ïðèçíàâà. Ïðåïîäàâàì èñòîðèÿ íà íàóêàòà è çíàÿ êàê íàé-ðàäèêàëíèòå îòêðèòèÿ (ïîíÿ-
êîãà íàðè÷àíè “ïðîáèâè”) ñðåùàò îæåñòî÷åíà ñúïðîòèâà îò ñòðàíà íà äîêàçàíèòå åêñïåð-
òè â çàñåãíàòàòà îáëàñò. Ôàêò å, ÷å âñåêè ó÷åí å àìàòüîð, êîãàòî çàïî÷âà íåùî íîâî. Êîïåð-
íèê, Íþòîí, Äàðâèí ñà áèëè àìàòüîðè, êîãàòî íàïðàâèëè îñíîâíèòå ñè îòêðèòèÿ. È åäâà
ñëåä äúëãè ãîäèíè óïîðèòà ðàáîòà ñå óòâúðäèëè êàòî ñïåöèàëèñòè â îáëàñòèòå, ñúçäàäåíè
îò òÿõ. Ñïåöèàëèñòúò îáà÷å, êîéòî çàïî÷âà ñ íàó÷àâàíåòî íà ñòîðåíîòî ïðåäè íåãî, èìà
ìàëêî øàíñîâå äà ïîëîæè íà÷àëîòî íà íåùî íàèñòèíà íîâî. Åêñïåðòúò å ÷îâåê, êîéòî çíàå
âñè÷êî èëè ïî÷òè âñè÷êî, è îáèêíîâåíî ñìÿòà, ÷å ìó å èçâåñòíî âñè÷êî âàæíî â ñúîòâåòíàòà
îáëàñò. À äîðè äà íå ñìÿòà, ÷å çíàå âñè÷êî, òî íàé-ìàëêîòî å ñèãóðåí, ÷å îñòàíàëèòå çíàÿò
ïî-ìàëêî îò íåãî, à àìàòüîðèòå - àáñîëþòíî íèùî. È çàòîâà èçïèòâà íå îñîáåíî ìúäðî ïðåç-
ðåíèå êúì àìàòüîðè, âúïðåêè ôàêòà, ÷å èìåííî íà òÿõ ñå äúëæàò áåçáðîé âàæíè îòêðèòèÿ
âúâ âñè÷êè îáëàñòè íà íàóêàòà. Òàêà íàïðèìåð Äæåéìñ Êåìáúë, ðàáîòèë íà ìëàäèíè ñ Òî-
ìàñ Åäèñúí, ðàçêàçâà êàê ïðè äèñêóñèÿ çà íÿêàêúâ îñîáåíî çàïëåòåí ïðîáëåì Åäèñúí çàÿâèë,
÷å âúïðîñúò å ïðåêàëåíî ñëîæåí çà ñïåöèàëèñò. Íàé-äîáðå å, êàçàë òîé, äà èç÷àêàìå äà ãî
ðåøè íÿêîé àìàòüîð...

Òîçè ñáîðíèê ñúñ ñâîèòå ðàçíîîáðàçíè òåìè äàâà ñâåòëèíà âúðõó ìíîãî íåðåøåíè äîñåãà ïðîáëåìè, çàäà-
âà è îòãîâàðÿ íà âúïðîñè, íåçàñåãíàòè îò îôèöèàëíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ, êàêòî è ïðåäëàãà íîâè õèïîòå-
çè è ñèãóðíî ùå ïðåäèçâèêà äèñêóñèÿ, à áåç ñïîð è äèñêóñèÿ íÿìà ðàçâèòèå â íèêîÿ íàóêà.
Èñòîðèÿòà çà ñúæàëåíèå å íàé-ïîëèòèçèðàíàòà íàóêà è òîâà ïîëîæåíèå ïðîäúëæàâà è äíåñ. Â
ïîòâúðæäåíèå íà òîâà Âè ïðåäëàãàìå ÷àñò îò ïðåäãîâîðà íà “Èñòîðèÿ íà ìåäèöèíàòà â Áúëãàðèÿ” ïîä
ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. ä-ð Â. Ïàâëîâà è êîëåêòèâ - 1980 ã.
“...Íî áúëãàðñêèòå èñòîðèöè - ìàðêñèñòè íèòî çà ìîìåíò è íè â íàé-ìàëêà ñòåïåí íèêîãà è íèêúäå
íå ñà èçïàäàëè â êàêúâòî è äà å, äîðè è ñ íàé-äàëå÷åí îòåíúê, íàöèîíàëèçúì èëè øîâèíèçúì. Òúêìî
îáðàòíî. Òå ñå ãîðäåÿò ïðåäè âñè÷êî ñ âåëèêèòå ïðîãðåñèâíè èíòåðíàöèîíàëíè òðàäèöèè íà áúëãàðñêà-
òà êóëòóðà è íàó÷íà èñòîðèÿ, êîåòî íåèçáåæíî è çàêîíîìåðíî, ïî åñòåñòâåíî ëîãè÷åí ïúò, ñå ïðåâúð-
íàõà â íàøè äíè â îáðàçåö íà ñîöèàëèñòè÷åñêè èíòåðíàöèîíàëèçúì â äåéñòâèå, â ëèöåòî íà áúëãàðî-
ñúâåòñêàòà äðóæáà è òâîð÷åñêî ñúòðóäíè÷åñòâî ñ ó÷åíèòå íà öÿëàòà ñîöèàëèñòè÷åñêà îáùíîñò. Íà-
øèòå èçòúêíàòè ó÷åíè èñòîðèöè, àðõåîëîçè, åòíîãðàôè è àíòðîïîëîçè ïî íåîïðîâåðæèì íà÷èí îòõ-

#
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âúðëèõà íåíàó÷íèòå è ðåàêöèîííè òåîðèè çà óæ íåñëàâÿíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, êàòî ñúçäà-
äîõà ñòðîéíà íàó÷íî àðãóìåíòèðàíà òåîðèÿ çà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, ðúêîâî-
äåéêè ñå îò ìàðêñèñòêàòà ìåòîäîëîãèÿ.
Îáîñíîâàí å èçâîäúò, ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä å îáðàçóâàí îò òðè îñíîâíè ïëåìåííè ãðóïè: òðà-
êè, ïðàáúëãàðè è ñëàâÿíè, êàòî ïðè òîâà ñëàâÿíèòå îïðåäåëÿò íàé-ñúùåñòâåíîòî, íàé-õàðàê-
òåðíîòî â áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò è çàòîâà íàøèÿò íàðîä å íàðîä ñëàâÿíñêè.
Äîêàòî â åòíîãåíåòè÷íî ãëåäèùå ïðàáúëãàðèòå ñà åäíà îò òðèòå îñíîâíè ÷åðòè íà áúëãàð-
ñêèÿ íàðîä, òî îò àíòðîïîëîãè÷íî ãëåäèùå òå íå ïðåäñòàâëÿâàò íàé-âàæíàòà ìó êîìïîíåí-
òà...”
“...Âúîáùå â ñâîÿ åòíîãåíåçèñ áúëãàðñêèÿò íàðîä âêëþ÷âà ïîâå÷å îò 40 ïëåìåíà è íàðîäè, è òî ïàê
àêî ñå ñìÿòàò ñàìî êîìïîíåíòèòå, êîèòî ñà äîíåñëè íàé-ðàçëè÷íè ðàñîâè òèïîâå è çà ìîíãîëîèäíèÿ
ïðèìåñ èìàò äÿë íå ñàìî ïðàáúëãàðèòå...”
Çà ñúæàëåíèå òåçè ïîñòóëàòè âàæàò ñ ïúëíà ñèëà è äíåñ â ðîäíàòà íè èñòîðè÷åñêàòà íàóêà.
Çà ðàçëèêà îò íàøèòå èñòîðèöè, ñòðàäàùè îò íèõèëèçúì è êàòî ÷å ëè îò ïðåêàëåíî êðàåí “àêà-
äåìèçúì”, êîëåãèòå èì îò íàøè ñúñåäíè äúðæàâè êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è ñåãà îáÿâÿâàò òåçè,
íÿìàùè íèùî îáùî ñ íàóêàòà, èçïúëíåíè ñ àáñóðäåí è êðàåí íàöèîíàëøîâèíèçúì, êàòî áåçîãëåäíî
ïîñÿãàò êúì áúëãàðñêîòî åòíî-êóëòóðíî íàñëåäñòâî è çàãðàáâàéêè ãî, íàðè÷àò òîâà íàñëåäñòâî
ñâîå.
Áúëãàðèòå îòäàâíà ñà äîêàçàëè ñâîÿòà ïî÷òåíîñò è òîëåðàíòíîñò êúì äðóãèòå, êîåòî çà ñú-
æàëåíèå â èñòîðè÷åñêè àñïåêò íå íè ñå å îòðàçèëî îñîáåíî äîáðå.
Íî íèå êàòî ñòàð è äîñòîëåïåí íàðîä èñêàìå ñàìî äà ñå ïðèçíàå èñòèíàòà, ÷å ñìå ïîòîìöè íà
íàé-äðåâíèÿ íàðîä íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, è äà çàåìåì ïîëàãàùîòî íè ñå äîñòîéíî ìÿñòî â Åâðî-
ïà è ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ.

Ä. Äèìèòðîâ

$

ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ
(Ñêàçêà, äúðæàíà íà 4 íîåìâðè 1938 â Ñîôèÿ)
ÏÐÎÔ. ÃÀÍ×Î ÖÅÍÎÂ
Áàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ ñå íàñåëÿâàøå ïðåäè ðèì-
ñêîòî çàâîåâàíèå îò åëèíè (ãúðöè), òðàêè è èëèðèéöè.
Òðàêè ñà ñå íàðè÷àëè ïëåìåíàòà, êîèòî æèâååõà â Òðà-
êèÿ, èëèðèéöè — îíèÿ, êîèòî æèâååõà â Èëèðèÿ, à åëèíè —
îíèÿ, êîèòî æèâååõà â Åëàäà. Îáà÷å, ñ âðåìå äîõîæäàò
ðèìëÿíèòå, ïîêîðÿâàò òèÿ íàðîäè è çàâçåìàò öåëèÿ Áàë-
êàíñêè ïîëóîñòðîâ. Íå ñàìî òîâà, ðèìëÿíèòå çàâçåõà è
öÿëàòà äúðæàâà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè, ò.å. Ìàëà Àçèÿ è
Åãèïåò. Ïîíåæå ãîëÿìàòà Ðèìñêà äúðæàâà íå ìîæåøå äà
ñå óïðàâëÿâà îò åäèí öåíòúð, òÿ ñå ðàçäåëè íàé-íàïðåä íà
÷åòèðè, à ñåòíå íà äâå äúðæàâè ñúñ ñòîëèöè â Ðèì è Öà-
ðèãðàä. Öàðèãðàä áå îñíîâàí íà òðàêèéñêî èëè ìèçèéñêî
ñåëèùå îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êîéòî íå áåøå ãðúê, ñ ïî-
ìîùòà íà ãåòèòå èëè ìèçèòå, êîèòî òúé ñúùî íå áÿõà ãúð-
öè. Ïðåäâèä íà òîâà, Öàðèãðàä òðÿáâàøå äà ñòàíå ñðåäè-
ùå íà òðàêèéñêà êóëòóðà. Òîâà íå ñòàíà, çàùîòî òðàêèé-
öèòå, êîèòî áÿõà ðúêîâîäèòåëèòå íà äúðæàâàòà, íÿìàõà
ñâîé ïèñìåí åçèê è ñâîÿ ëèòåðàòóðà è áÿõà ïðèíóäåíè äà
ñè ñëóæàò ñ ãðúöêèÿ åçèê, áèëî ïðè ñúñòàâÿíåòî íà ðàçíè
äúðæàâíè àêòîâå, áèëî ïðè ñíîøàâàíåòî ñ íÿêîè ÷óæäè
íàðîäè.
Òúé óïðàâëÿâàùàòà àðèñòîêðàöèÿ ñå ïîãúð÷âàøå è ñ
âðåìå Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ, êîÿòî ñå íàðå÷å è Âè-
çàíòèéñêà èìïåðèÿ, âçå ãðúöêè îáëèê. Ïîíåæå íå ñàìî
âñè÷êè äúðæàâíè àêòîâå, íî è âñè÷êè êíèãè ñå ïèøåõà íà
ãðúöêè åçèê, ÷óæäåíöèòå ñè ïîìèñëèõà, ÷å öÿëàòà Âèçàí-
òèéñêà èìïåðèÿ ñå îáèòàâà îò ãúðöè. Ñòàðèòå òðàêî-èëè-
ðèéöè ñå ñ÷åòîõà, ïðî÷åå, ìúë÷åøêàòà çà ãúðöè. Îáà÷å
âúðõó òàÿ òåçà ñå èçêàçàõà íàïîñëåäúê ñúìíåíèÿ. Ãúðöèç-
ìúò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè çàïî÷íà äà ñå îñïîðâà. Òîé ñå
îñïîðè è â Áúëãàðèÿ îò ïðîô. Ãàâðèë Êàöàðîâ, íî è Êàöà-
ðîâ, êàêòî è äðóãèòå, ñàìî èçòúêíà íÿêîè äàííè, îò êîèòî
ñå âèäÿ, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ùå äà ñà áèëè ãúðöè. Äà
ñà áèëè áúëãàðè èëè ïîíå ñëàâÿíè — òîâà Êàöàðîâ ïî íè-
êîé íà÷èí íå äîïóñêàøå è íå äîïóñêà, çàùîòî å ïðîòèâ
òåçàòà, ÷å ñòàðèòå òðàêî-èëèðèéöè ñà áèëè áúëãàðè, êîè-
òî ñà ïðèíàäëåæàëè êúì ñëàâÿíñêàòà ðàñà.
Êàêâè ñà áèëè òîãàâà ñòàðèòå ìàêåäîíöè?
Ïîíåæå äíåøíèòå ãúðöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ãúð-
öè, äíåøíèòå àëáàíöè — íà ñòàðèòå àëáàíöè, äíåøíèòå
âëàñè — íà ñòàðèòå âëàñè, áè òðÿáâàëî äà ñå êàæå, ÷å è
äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Çàùî äà ïðàâèì òóê ðàçëèêà?
Âúçðàçÿâà ñå îáà÷å, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè îðîòóâàò
(ãîâîðÿò) ñëàâÿíñêè, à ñëàâÿíèòå áèëè êúñíè ïðèøåëöè â
Ìàêåäîíèÿ, òúé ÷å íå å âúçìîæíî äíåøíèòå ìàêåäîíöè
äà ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Ðàáîòàòà å ñåãà äà ñå âèäè, èìàëî ëè å ñëàâÿíñêî äî-
õàæäàíå, çàùîòî äíåøíèòå ìàêåäîíöè íå ñå íàðè÷àò ñëà-
âÿíè è íå êàçâàò, ÷å òåõíèÿò åçèê å ñëàâÿíñêè. Îñâåí òîâà
èñòîðèÿòà íå çíàå äîñåãà íèùî çà íÿêàêâà ñëàâÿíñêà äúð-
æàâà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òóê å èìàëî è èìà ñàìî
äúðæàâè íà áúëãàðè è ñúðáè, à íå è íà ñëàâÿíè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îíèÿ, êîèòî êàçâàò, ÷å å èìàëî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå,
ðàçïðàâÿò çà òîâà íàõëóâàíå ñëåäíîòî: Ñëàâÿíèòå äî V â.
æèâåëè íà ñåâåð îò Êàðïàòèòå, â Ãàëèöèÿ. Êúì êðàÿ íà V è
íà÷àëîòî íà VI â., òå ìèíàëè Êàðïàòèòå è çàåëè Äàêèÿ,
äíåøíî Âëàøêî, ñëåä òîâà ìèíàëè Äóíàâà è çàåëè Òðàêèÿ
è Èëèðèÿ.
À êîãàòî ñå ïèòà, ãäå ñà ñòàðèòå æèòåëè íà Äàêèÿ, Òðà-
êèÿ è Èëèðèÿ, îòãîâàðÿ ñå, ÷å òå áèëè óíèùîæåíè îò ñëà-
âÿíèòå. Òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñå îïðîâåðãàâà îò ôàêòèòå.
Çàùî ñëàâÿíèòå, êàòî ñà óíèùîæèëè òîëêîâà òðàêî-èëè-
ðèéöè, íå ñà îñíîâàëè ñâîÿ äúðæàâà? Ùîì ñëàâÿíèòå áè-
ëè óíèùîæèëè òîëêîâà ñâÿò, êàêâîòî íèêîé äðóã íàðîä íà
ñâåòà íå å ïðàâèë äîñåãà, òðÿáâàøå äà ñúçäàäàò åäíà ãî-
ëÿìà ñëàâÿíñêà èìïåðèÿ. Òàêîâà íåùî íÿìà. Íàìåñòî òî-
âà, íèå íàìèðàìå ñëàâÿíèòå ïîêîðíè ðîáè íà ãðúöêàòà Âè-
çàíòèéñêà èìïåðèÿ! Ïîáåäèòåëèòå áèëè ñòàíàëè ðîáè íà
ïîáåäåíèòå! Îòãäå ñå âçåõà ãúðöèòå, êîèòî óïðàâëÿâàõà
ñåãà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, àêî ñëàâÿíèòå áÿõà óíèùî-
æèëè òóê âñè÷êè ãúðöè è òðàêî-èëèðèéöè? Ïðåä âèä íà
òåçè ôàêòè, èìà ëè íÿêàêúâ ñìèñúë òåîðèÿòà, ÷å ñëàâÿíè-
òå áèëè óíèùîæèëè òðàêî-èëèðèéöèòå?
Ñëåä òîâà ñå ðàçïðàâÿ, ÷å òèÿ õðàáðè è æåñòîêè ñëàâÿ-
íè, êîèòî òúêìî-ùî áÿõà èçòðåáèëè âñè÷êè òðàêî-èëèðèé-
öè, ùîì âèäåëè åäíà ãîëà, áîñà è äèâà òóðñêî-áúëãàðñêà
îðäèöà, áåçðîïîòíî íàâåëè ãëàâà è ïîæåëàëè äà áúäàò óï-
ðàâëÿâàíè îò íåÿ. Ìîæå ëè ÷îâåê äà ïðèåìå òåçè ïàðà-
äîêñè? Íèå íå ìîæåì äà ãè ïðèåìåì, çàùîòî ñà ïðîòèâíè
íà ôàêòèòå. Ñëàâÿíèòå áèëè çàåëè íàé-íàïðåä äíåøíà Ðó-
ìúíèÿ îáà÷å íèå âèæäàìå, ÷å ðóìúíèòå íå ñà óíèùîæåíè,
çàùîòî è äíåñ ñè æèâåÿò òàì, ãäåòî ñà æèâåëè ïðåäè ìíè-
ìîòî íàõëóâàíå íà ñëàâÿíèòå. Íàïðîòèâ, ðóìúíèòå ñà äíåñ
ìíîãî ïî-ìíîãîáðîéíè, îòêîëêîòî áè òðÿáâàëî äà áúäàò,
çàùîòî ñà óíèùîæèëè ìíîãî ñëàâÿíè, êàòî ñà ãè ïîðó-
ìúí÷èëè. Ñúùîòî å è ñ ãúðöèòå.
Íå ñëàâÿíè óíèùîæèõà ãúðöè, à ãúðöèòå — ñëàâÿíè, êà-
òî ãè ïîãúð÷èõà. Íèå íàìèðàìå ñëàâÿíñêè ãåîõèäðîãðà-
ôè÷åñêè èìåíà âúâ Âëàøêî è â Ãúðöèÿ, à íå íàìèðàìå
âëàøêè è ãðúöêè â Áúëãàðèÿ. Îò òîâà ñå âèæäà, êîé êîãî å
óíèùîæèë èëè óíèùîæàâàë.
Êàê òúé ñëàâÿíèòå óíèùîæèëè òðàêî-èëèðèéöèòå, íàé-
õðàáðèÿ íàðîä íà ñòàðàòà èñòîðèÿ, à ãðúöêèòå ñåëèùà ïî
áðåãà íà ×åðíî, Åãåéñêî è Ìðàìîðíî ìîðåòà íå ìîãëè äà
óíèùîæàò? Òå óíèùîæèëè èëèðèéöèòå äî Àäðèàòè÷åñêî
ìîðå, à àëáàíöèòå íå ìîãëè äà óíèùîæàò? Õèïîòåçàòà,
ïðî÷åå, ÷å ñëàâÿíèòå áèëè óíèùîæèëè ñòàðèòå æèòåëè íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, íå ìîæå äà ñå îïðàâäàå.
Òàÿ õèïîòåçà ñå ïîñòàâè â åäíî âðåìå, êîãàòî àâòîðèòå
£ íå ðàçïîëàãàõà ñ äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ è çíàíèÿ ïî òèÿ
ïèòàíèÿ.
Ïîíåæå òóê ñòàâà äóìà, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè áèëè
ñëàâÿíè, íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà ñëåäíèÿ íåîïðîâåð-
æèì ôàêò: èìåòî ñëàâÿíè å ñïîìåíàòî íàé-íàïðåä îò æè-
âåëèòå â VI âåê õðîíèñòè Ïðîêîïèé è Éîðäàí. È äâàìàòà
7
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñ÷èòàò ñëàâÿíèòå çà ñêèòñêè íàðîä, êîèòî îò ïðàâðåìå æè-
âÿë â Äàêèÿ, íà ñåâåð îò Äóíàâà, èëè â äíåøíà Ðóìúíèÿ.
Éîðäàí ïèøå, ÷å îò äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Äðàâà äî ð.
Äíåñòúð æèâåÿò ñêëàâåíèòå, à îò Äíåñòúð äî Äíåïúð —
àíòèòå, ïàê ñëàâÿíñêî èëè ñêèòñêî ïëåìå. Ñúùîòî ñå ðàç-
áèðà è îò Ïðîêîïèé. Þæíî îò òèÿ ñêëàâåíè è àíòè, ïî
áðåãà íà ×åðíî ìîðå, æèâååëè ñïîðåä Éîðäàí áúëãàðèòå
(Supra mare Ponticum Bulgarum sedes distendunt. — Getica
V, 37). È, çà äà ïîÿñíè ïî-äîáðå, ãäå ñà æèâåëè áúëãàðèòå,
Éîðäàí êàçàë íà Ðàâåíñêèÿ êîçìîãðàô, ÷å â “Äîëíà Ìè-
çèÿ, Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ ñàìî áúëãàðè æèâåÿò.” (Inter
vero Thraciam vet Macedoniam et Mysiam interiorem modo
Bulgari habitant ut testatur mihi multotiens dictus lordanis
cosmographus. — Ravennat. Cosmogr, IV, 6). Çíà÷è, êîãàòî
ñêëàâåíèòå è àíòèòå ñà îáèòàâàëè äíåøíî Ìàäæàðñêî è
Âëàøêî, áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêå-
äîíèÿ. Ìàêåäîíèÿ, çíà÷è å áèëà íàñåëåíà îò áúëãàðè, îùå
êîãàòî ñëàâÿíèòå ñà æèâååëè íà ñåâåð îò Äóíàâà èëè ïðå-
äè äà ìèíàò Äóíàâà. Åòî çàùî ìàêåäîíöèòå ñå êàçâàò áúë-
ãàðè, à íå ñëàâÿíè. Ñúùîòî å êàçàë è Ïðîêîïèé. Òîé íà-
ðè÷à Éîðäàíîâèòå áúëãàðè õóíè è ïèøå, ÷å óòèãóðèòå ñà
æèâååëè íà þã îò àíòèòå, ò.å. íà þã îò Äóíàâà.
Òúé ÷å, àêî å èìàëî íÿêàêâî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå â Ìè-
çèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ, ñëàâÿíèòå ñà áèëè äîøëè ïðè
áúëãàðè, çàùîòî áúëãàðèòå íàñåëÿâàõà òèÿ çåìè ïðåäè ñëà-
âÿíèòå.
À ïîíåæå è äíåøíèòå æèòåëè íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ
ñå êàçâàò áúëãàðè, èçëèçà, ÷å ñëàâÿíèòå íå ñà óíèùîæèëè
çàâàðåíîòî â Òðàêèÿ è Èëèðèÿ íàñåëåíèå. Íàðè÷àò ëè ñå
äíåñ ìàêåäîíöèòå áúëãàðè, òå ñà ñòàðîòî íàñåëåíèå íà
Ìàêåäîíèÿ. Òúé ÷å, êàêòî äíåøíèòå åëèíè, âëàñè è àë-
áàíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå åëèíè, âëàñè è àëáàíöè, òúé
è äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîí-
öè, è òî òîëêîâà ïîâå÷å, çàùîòî íÿìà íèêàêâè äîêàçàòåë-
ñòâà, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà êúñíè ïðèøåëöè â Ìàêå-
äîíèÿ. Ðàçëèêà òóê íå ìîæå äà ñå ïðàâè, à ñå ïðàâè. Çà-
ùî? — Çàùîòî îíèÿ, êîèòî ïîñòàâèõà òåçàòà, ÷å ñòàðèòå
ìàêåäîíöè ñà ãúðöè, ñè ìèñëåõà, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè ñà
êúñíè ïðèøúëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òå äàæå íå
áÿõà ÷åëè, ïðè ïîñòàâÿíå íà òàÿ òåçà, Ïðîêîïèé è Éîð-
äàí, íàé-âàæíèòå õðîíèñòè â ñëó÷àÿ, çàòîâà ðàçïðàâÿò èç-
ìèñëèöàòà, ÷å êîãàòî ñëàâÿíèòå æèâåëè ïîêðàé Äóíàâà,
òîãàâà áúëãàðèòå áèëè æèâåëè ïî Óðàëñêèòå è Õèìàëàéñ-
êèòå ïëàíèíè! Òàÿ çàáëóäà å òðîâèëà è òðîâè íå ñàìî áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä, íî è Ñëàâÿíñòâîòî, ïà è Åâðîïà.
Íèå êàçàõìå äîòóê íÿêîëêî äóìè, êàòî òðúãíàõìå îò
ñåâåð êúì þã, à ñåãà íåêà ðàçãëåäàìå òîâà ïèòàíå, êàòî
òðúãíåì îò þã êúì ñåâåð.
Ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè, çàùîòî ñòàðèòå
ãúðöè íå ñà ãè ñ÷èòàëè çà òàêèâà. À òîâà å íàé-âàæíîòî.
Çà íàðîäíîñòòà íà ìàêåäîíöèòå å ñòàíàëî äóìà îùå â
V â. ïð. Õð. Õåðîäîò ïèøå, ÷å ìàêåäîíñêèÿò êíÿç Àëåê-
ñàíäúð 1 ñå ñ÷èòàë çà åëèí. Äîáðå, íî ãúðöèòå íå ñà ãî
ñ÷èòàëè çà òàêúâ, è êîãàòî Àëåêñàíäúð ïîèñêàë äà âçåìå
ó÷àñòèå â Îëèìïèéñêèòå èãðè, òå ìó îòêàçàëè, çàùîòî òèÿ
èãðè áèëè ñàìî çà åëèíè, à íå è çà âàðâàðè*, êàêúâòî áèë
Àëåêñàíäúð. Òîâà ãî íàêàðàëî äà äîêàæå, ÷å å åëèí, è äî-
êàçàë, ÷å å åëèí, çàùîòî å îò àðãèéñêè ïðîèçõîä. Íî è ñ
òîâà òîé íå äîêàçà, ÷å å ïðèíàäëåæàë íà åëèíñêàòà ðàñà,
çàùîòî àðãèéöèòå íå ñà áèëè åëèíè, à ñàìî ñïå÷åëåíè çà
* Ãúðöèòå íàðè÷àëè “âàðâàðè” âñè÷êè íåãðúöêè íàðîäè. Òàêèâà ñà áèëè áúëãàðèòå, òðàêèòå, ñêèòèòå, èëèðèéöèòå è äðóãè. — Áåë. ðåä.
8
åëèíñêàòà êóëòóðà. Îùå Èçîêðàò (Ðàïåä. 50), êîéòî å æè-
âÿë â V â. ïð. Õð., ïèøå, ÷å ñ èìåòî åëèíè íå ñå å îçíà÷à-
âàë ðîäúò èëè ðîäîâèÿò ïðîèçõîä, à äóõúò, óáåæäåíèåòî è
âúçïèòàíèåòî. Ïîðàäè òîâà êàòî åëèíè ñà áèëè îçíà÷åíè
è ëþäå, êîèòî ðàñîâî íå ñà ñïàäàëè êúì åëèíèòå, íî ñà
äúðæàëè çà òÿõ èëè, ïðîñòî èçðàçåíî, áèëè ñà ãúðêîìàíè.
Òóê, îáà÷å ñòàâà äóìà çà ðàñîâ ïðîèçõîä. Ñòàðèòå ãúðöè
ñà ñ÷èòàëè Àëåêñàíäúðà çà íåãðúê îò ðàñîâî ãëåäèùå, íî
êàòî âèäåëè, ÷å òîé èçðàçÿâà ãðúöêè óáåæäåíèÿ, ïðèåëè
ãî â èãðèòå.
Âúïðåêè òîâà äîïóñêàíå íà Àëåêñàíäúð 1 â Îëèìïèéñ-
êèòå èãðè, ñòàðèòå ãúðöè ñà ïðîäúëæàâàëè äà ñ÷èòàò ìà-
êåäîíöèòå è òåõíèòå êíÿçå çà âàðâàðè.
Äåìîñòåííà ïð., å ñ÷èòàë ìàêåäîíöèòå çà âàðâàðè èëè
çà íåãúðöè. Íî ïîíåæå íÿêîè âúçðàçÿâàò, ÷å òîé ïðàâåë
òîâà ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ, íåêà îáúðíåì âíèìà-
íèå íà ñàìèòå íåãîâè èçðàçè. Â ñâîÿòà Îëèíòñêà ðå÷ (III,16)
òîé ñå ïðîâèêâà: “Íå å ëè Ôèëèï íåïðèÿòåë..., íå å ëè âàð-
âàðèí!”
Äåìîñòåí íå áè ïèòàë òúé ñâîèòå ñëóøàòåëè, àêî íå å
î÷àêâàë ïîëîæèòåëåí îòãîâîð, ÷å Ôèëèï å âàðâàðèí. Ïî-
íàòàòúê â ñúùàòà ðå÷ Äåìîñòåí êàçâà, ÷å ïî âðåìå íà
Àðèñòèäà, Íèêèÿ è Ïåðèêëà ìàêåäîíñêèòå öàðå ñà ñå ïî-
âèíóâàëè íà åëèíèòå, êàêòî ïîäîáàâà íà âàðâàðè ñïðÿìî
åëèíè (Olith III, 24). Ñëåä òîâà Äåìîñòåí ïðåäñòàâëÿâà
Ôèëèïà íå ñàìî êàòî íåïðèÿòåë íà Àòèíà, íî è êàòî íåï-
ðèÿòåë íà åëèíèçìà. Êàòî óêîðÿâà îáè÷àÿ íà ñâîèòå ñúî-
òå÷åñòâåíèöè íèùî äà íå ïðàâÿò, à ñàìî äà ïèòàò çà íîâè-
íè, òîé âåäíúæ êàçâà:
“Èìà ëè íåùî no-íîâî îò òîâà, ãäåòî åäèí ìàêåäîíåö
ïîðàçÿâà àòèíÿíèòå è ñå ðàçïîðåæäà ñ îíîâà, êîåòî ïðè-
íàäëåæè íà åëèíèòå.” (Ô. I. IV, 10) À â äðóãà åäíà ðå÷ òîé
êàçâà, ÷å Ôèëèï íàðóøàâàë ìèðà ñ àòèíÿíèòå è çàãîâàðÿë
ïðîòèâ âñè÷êè åëèíè (Ô. III, 1). À â òðåòàòà ñè ðå÷ ïðîòèâ
Ôèëèï òîé êàçâà: “Ôèëèï âúðøè íåïðàâäà íå ñàìî íà íàñ
àòèíÿíèòå, íî è íà âñè÷êè äðóãè åëèíè.” (Ô. III, 1)
Îò êàçàíîòî ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà ñ÷èòàíè
çà åëèíñêî ïëåìå. Íàé-äîáðå å èçòúêíàë òîâà Äåìîñòåí
ñúñ ñëåäíèòå äóìè:
“È òîâà çíàåòå âèå, àòèíÿíè, ÷å âñè÷êî îíîâà, êîåòî
åäèíèòå ñà ïðåòúðïåëè îò ëàêåäåìîíöèòå èëè îò íàñ (àòè-
íÿíèòå), òîâà, ïðî÷åå, èì ñòàíà îò èñòèíñêè ñèíîâå íà Å-
ëàäà... Òàêúâ íå å ñëó÷àÿò ñ Ôèëèïà. Ôèëèï, êîéòî íå ñà-
ìî, ÷å íå å ãðúê è íÿìà íèùî îáùî ñ ãúðöèòå, íî íå å ïîíå
åäèí âàðâàðèí èç åäíà ïî÷åòíà çåìÿ, à å íåäîñòîåí ìàêå-
äîíåö, îòãäåòî íèêîãà íèòî ãîäåí ðîá (ñëóãà) ìîæåøå ÷î-
âåê äà ñè êóïè.” (Ô. III, 7)
Îò âñè÷êî òîâà ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà áèëè
÷ëåíîâå íà åëèíñêàòà ðàñà.
Íî è ñàìèòå ìàêåäîíöè íå ñà ñå ñ÷èòàëè çà ÷ëåíîâå íà
òàÿ ðàñà. Ïëóòàðõ íè ðàçïðàâÿ, ÷å Àëåêñàíäúð Âåëèêè âúâ
âðåìå íà ïîõîäà ñè â Àçèÿ, çà äà ïîêàæå ñâîÿòà âåæëèâîñò
êúì àòèíÿíèòå, èçïðàòèë èì ïëÿ÷êà îò Àçèÿ ñúñ ñëåäíèÿ
íàäïèñ: “Àëåêñàíäúð, Ôèëèïîâèÿò ñèí è åëèíèòå” (Ïëóò.,
Àëåêñ, 10, 6). Òîé ïðàâè, ïðî÷åå, ðàçëèêà ìåæäó ñåáå ñè è
åëèíèòå. ßñíî å, ÷å Àëåêñàíäúð å ñ÷èòàë åëèíèòå çà äðóã
íàðîä.
Òîâà ñå âèæäà è îò ôàêòà, ÷å òîé ñå å ñíîøàâàë ñ âàð-
âàðèòå ïîñðåäñòâîì Õåôåñòà, à ñ åëèíèòå ïîñðåäñòâîì
Êðàòåðà. Ñ÷èòàë å çíà÷è, åëèíèòå çà äðóã íàðîä. Ñëåä

òîâà Ïëóòàðõ ïèøå, ÷å âúâ âðåìå íà êàðàíèÿòà ñè ñ Êëèòà
Àëåêñàíäúð èçâèêàë òåëîõðàíèòåëèòå ñè ïî ìàêåäîíñêè
(Àëåêñ. 51). À êàòî îïèñâà ñðåùàòà íà Åâìåí ñ ìàêåäîíñ-
êèòå âîéíèöè, Ïëóòàðõ (Åâìåí 14) ïèøå, ÷å âîéíèöèòå ãî
áèëè ïîçäðàâëÿâàëè íà ìàêåäîíñêè åçèê. Ìàêåäîíñêèÿò
åçèê íå å áèë çíà÷è, ãðúöêè åçèê. Êóðöèóñ ïúê íè ðàçïðàâÿ
ñëåäíàòà ñöåíà îò ñúäåíåòî íà Ôèëîòà, åäèí îò ïðèáëè-
æåíèòå íà Àëåêñàíäðà: “Öàðÿò (Àëåêñàíäúð) îòïðàâè ïîã-
ëåäèòå ñè êúì Ôèëîòà è êàçà: Ìàêåäîíöèòå ñà ðåøèëè äà
òå ñúäÿò. Ïèòàì òå, ùå èñêàø ëè äà ãîâîðèø ñ òÿõ íà ðî-
äåí åçèê?” Ôèëîò îòãîâîðè: “Îñâåí ìàêåäîíöèòå òóê èìà
òâúðäå ìíîãî ñâèäåòåëè, êîèòî, ÷èíè ìè ñå, ïî-ëåñíî ùå
ðàçáåðàò ìîéòå äóìè, àêî ñè ïîñëóæà ñúñ ñúùèÿ åçèê, íà
êîéòî òè òúêìî ãîâîðè, êîåòî òè, ìèñëÿ, íàïðàâè ïîðàäè
òîâà, çà äà ìîæå òâîÿòà ðå÷ äà ñå ðàçáåðå îò ïîâå÷å ëþäå.
“ Ñëåä òîâà Öàðÿò êàçà: “Âèæäàòå ëè, Ôèëîòà ìðàçè äàæå
áàùèíèÿ ñè åçèê, çàùîòî òîé ñàì îòêàçâà äà ñå èçðàçÿâà
íà íåãî. Íî òîé ìîæå äà ãîâîðè, êàêòî ùå, âèå, îáà÷å, ùå
äà çíàåòå, ÷å òîé ñå å îòäàëå÷èë, êàêòî îò íàøèòå îáè÷àè,
òúé è îò íàøèÿ åçèê.” (Êóðöèóñ Ðóôóñ 6, 36)
Îò ïðèâåäåíîòî ÿñíî ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà
ñå ñ÷èòàëè çà ãúðöè. Òÿõíàòà èíòåëèãåíöèÿ å çíàåëà è ãðúö-
êè, çàùîòî ãðúöêèÿò åçèê å áèë íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò åçèê
òîãàâà, çà äà ñå ñíîøàâà ñ âúíøíèÿ ñâÿò; ãðúöêà îáà÷å òÿ
íå å áèëà.
Ïîíåæå íèòî ãúðöèòå ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíöèòå çà ãúð-
öè, íèòî ìàêåäîíöèòå ñàìè ñà ñå ñ÷èòàëè çà ãúðöè, êàêâè
ñà áèëè òîãàâà ìàêåäîíöèòå?
Êàêòî äíåñ èìà ãúðöè òàì, ãäåòî â ñòàðî âðåìå å èìà-
ëî ïàê ãúðöè, è, êàêòî äíåøíèòå ãúðöè ñå ñìÿòàò çà ïî-
òîìöè íà ñòàðèòå ãúðöè, òúé áè òðÿáâàëî äà êàæåì, ÷å è
äíåøíèòå áúëãàðñêè ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå
ìàêåäîíöè, èëè ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè áúëãàðè.
Äîáðå, íî â äóøàòà íà ìîäåðíèòå ó÷åíè å âòúëïåíî
òîëêîâà ìíîãî óáåæäåíèåòî, ÷å áúëãàðèòå, áèëè òå ñëàâÿ-
íè èëè òóðöè, ñà êúñíè ïðèøúëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñò-
ðîâ, ùîòî òå ïî íèêîé íà÷èí íå ìîãàò äà ñè ïðåäñòàâÿò,
÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ìîæå äà áúäàò áúëãàðè.
×å ñòàðèòå ãúðöè ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíöèòå çà âàðâàðè,
òîâà íå òðÿáâàëî äà ñå âçèìà ïîä âíèìàíèå, çàùîòî ñòàðè-
òå ãúðöè ïðàâåëè òîâà ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ; ÷å ìà-
êåäîíñêèÿò åçèê íå å áèë ãðúöêè åçèê, è òîâà íèùî íå äî-
êàçâàëî; òîé å áèë íÿêàêúâ ñè ãðúöêè äèàëåêò, êîéòî àòèíÿ-
íèòå íå ðàçáèðàëè. Çíà÷è, è òèÿ äîêàçàòåëñòâà íå ñòèãàò äà
ñå ïðèåìå, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè.
Ùå ïîñî÷èì äðóãè, îò êîèòî íÿìà âå÷å äà îòñòúïâàìå.
Ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè, çàùîòî ñà íàñå-
ëÿâàëè çåìÿ, êîÿòî íå å áèëà íàñåëÿâàíà îò ãúðöè.
Ãúðöèÿ å íàñåëÿâàíà, ïðåäè äîõîæäàíåòî íà ãúðöèòå,
ñ ïåëàçãè, åäèí âàðâàðñêè, ò. å. íåãðúöêè íàðîä.
Âúðõó åçèêà íà ïåëàçãèòå Õåðîäîò ïèøå: “Êàêúâ åçèê
ñà îðîòóâàëè ïåëàçãèòå, íå ìîãà äà êàæà ñèãóðíî... Àêî
îáà÷å ñå ñúäè ïî îñòàíàëèòå æèâè ïåëàçãè..., òðÿáâà äà
êàæåì, ÷å òå ñà îðîòóâàëè åäèí âàðâàðñêè åçèê. Ùîì òîâà
å òúé, æèòåëèòå íà Àòèêà, êîÿòî å ïåëàçãñêà çåìÿ, ñ ïðå-
ìèíàâàíåòî èì êúì åäèíèòå ñà âúçïðèåëè äðóã (åëèíñêè)
åçèê.” (Õåðîäîò 1 57-58)
Òîâà å êàçàíî 450 ãîäèíè ïðåäè Ð. Õð. Ãúðöèòå, çíà÷è
áèëè äîøëè åäíî âðåìå íà ïîëóîñòðîâà ïðè ïåëàçãè, êîè-
òî òå òó èçïúæäàëè, òó ïîãúð÷èëè.
À Ñòðàáîí ïèøå çà ïåëàçãèòå: “Ùî ñå îòíàñÿ äî ïå-
* Îòòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å íàé-ñòàðîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñà ïåëàçãèòå (ò. å. òðàêè è ìèçè) — Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ëàçãèòå, âñè÷êî ñâèäåòåëñòâóâà, ÷å òå ñà åäèí ñòàð íàðîä,
êîèòî å áèë ðàçïðîñòðàíåí â öÿëà Åëàäà, îñîáåíî ìåæäó
åòîëöèòå â Òåñàëèÿ”.
Ñúùî è Îìèð îçíà÷àâà òåñàëèéñêèòå æèòåëè â îáëàñòòà
Ëàðèñà, íà þã îò ð. Ïåíåîñ, êàòî ïåëàçãè (II. II. 840 è ïð.)
Òðîã Ïîìïåé (Justin VII, 1, 3) ïúê ïèøå, ÷å ìàêåäîíöè-
èòå ñà îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä. Åòî çàùî ìàêåäîíöèòå íå
ñà ñ÷èòàíè çà ãúðöè. Òå íå ñà ñ÷èòàíè çà ãúðöè, çàùîòî ñà
îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä.
Ïî-íàòàòúê Ñòðàáîí ïèøå, ÷å Òåñàëèÿ ìåæäó óñòèåòî
íà ð. Ïåíåîñ, Òåðìîïèëèòå è ïëàíèíàòà Ïèíä ñå å êàçâà-
ëà Ïåëàçãñêè Àðãîñ, çàùîòî “ïåëàçãè áèëè íàñåëÿâàëè òà-
çè çåìÿ” (Ñ. 221, 4).
Îò òåçè ïåëàçãè — àðãèéöè — å ïðîèçëÿçúë ìàêåäîíñêè-
ÿò. öàð Àëåêñàíäúð ïúðâè, çàòîâà ãúðöèòå ñà ãî ñ÷èòàëè
çà íåãðúê èëè âàðâàðèí.
Íà äðóãî ìÿñòî (V, 2, 4) Ñòðàáîí ïèøå, ÷å åïèðîòñêè-
òå ïëåìåíà áèëè, ñïîðåä ìíîãî àâòîðè, îò ïåëàçãñêè ïðî-
èçõîä.
Ïîëèâèé ïîòâúðæäàâà Ñòðàáîíà è ïèøå, ÷å ïîâå÷åòî
åòîëöè íå ñà ãúðöè.
Ïîíåæå ìàêåäîíöèòå, åòîëöèòå è àêàðíàíöèòå ñà îò
ïåëàçãñêè ïðîèçõîä, Òèò Ëèâèé ïèøå, ÷å òå ñà îðîòóâàëè
åäèí è ñúùè åçèê (Aetolos, Acarnanas, Macedonas eiusctem
linguae homines XXX, 29).
Êàòî ïåëàçãñêè íàðîä, ìàêåäîíöèòå ñà îðîòóâàëè ñú-
ùèÿ åçèê, êàêòî è ïåëàçãñêèòå åòîëöè è àêàðíàíöè. Åòî
çàùî ãúðöèòå íå ñà ðàçáèðàëè ìàêåäîíñêèÿ åçèê; íå ñà ãî
ðàçáèðàëè, çàùîòî òîé íå å áèë ãðúöêè.
Èìåòî ïåëàçãè å óïîòðåáÿâàíî â íàé-ñòàðî âðåìå; â
èñòîðè÷åñêî âðåìå òîâà èìå ñå çàìåñòâà îò èìåòî òðàêè
èëè ìèçè.*
 íàé-ñòàðî âðåìå êàòî Ìèçèÿ å îçíà÷àâàíà åäíà ìàë-
êà îáëàñò íà àçèàòñêèÿ áðÿã íà Äàðäàíåëèòå è Åãåéñêî ìî-
ðå îáà÷å îùå Õîìåð (1000 ïð. Õð.) íàðè÷à òðàêèéöèòå
ìèçè.
Õåðîäîò (VII, 20) ïèøå, ÷å ìèçèòå è òåâêðèòå ìèíàëè
ïðåäè Òðîÿíñêàòà âîéíà (XI â. ïð. Õð.) ïðåç Áîñôîðà îò
Àçèÿ â Åâðîïà, ïîêîðèëè òðàêèòå è ñå ðàçïðîñòðåëè ÷àê
äî Éîíè÷åñêî ìîðå è ð. Ïåíåîñ.
Òóêèäèä ïúê, êîèòî å ìàëêî ïî-ìëàä îò Õåðîäîòà, ïè-
øå (11, 97), ÷å îäðèñêèÿò êíÿç Ñèòàëê áèë ìíîãî áîãàò,
çàùîòî ñúáèðàë äàíúöè îò çåìÿòà ìåæäó ×åðíî ìîðå è
Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ. Ìåæäó ×åðíî ìîðå è Éîíè÷åñêèÿ çà-
ëèâ å æèâÿë, ïðî÷åå, åäèí íàðîä, êîèòî â ñòàðî âðåìå ñå
íàðè÷àøå ïåëàçãè, à ñåãà ìèçè èëè òðàêè.
Ïîíåæå â òàÿ îáëàñò ñïàäàò è Ìàêåäîíèÿ, Òåñàëèÿ, Åòî-
ëèÿ è Àêàðíàíèÿ, ÷èèòî æèòåëè ñå ñ÷èòàõà äîñåãà çà ïå-
ëàçãè, òåçè æèòåëè ñåãà ñå íàðåêîõà ìèçè èëè òðàêè. Ìà-
êåäîíöèòå, òåñàëèéöèòå, åòîëöèòå è àêàðíàíöèòå ñà ñïà-
äàëè, ïðî÷åå, êúì òðàêèéñêàòà ðàñà.
Ñòðàáîí, êàòî îïèñâà Ïèåðèÿ, êîÿòî å ëåæàëà þæíî
îò Ìàêåäîíèÿ è þãîèçòî÷íî îò äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Áèñ-
òðèöà, ïèøå: Ïèåðèÿ, Îëèíò, Ïèìïëà è Ëèáåðòà ñà ñòàðè
òðàêèéñêè ìåñòíîñòè è ïëàíèíè, êîèòî ïðèíàäëåæàò ñåãà
íà ìàêåäîíöèòå. (ð. 471, 17) Ïî-íàòàì Ñòðàáîí ïèøå, ÷å
ñåëèùàòà íà òèÿ òðàêèéñêè ïèåðöè ñå ïðîñòèðàëè ÷àê äî
ð. Ïåíåîñ. Òúé ÷å è ñïîðåä Ñòðàáîíà òðàêèéöèòå ñà ñå
ïðîñòèðàëè äî ð. Ïåíåîñ. À ïîíåæå ìàêåäîíöèòå æèâåå-
õà íå ñàìî íà ñåâåð îò ð. Ïåíåîñ, íî è íà ñåâåð îò ð. Áèñ-
9
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òðèöà, òå ñà ñïàäàëè êúì òðàêèéñêàòà ðàñà.
Òîÿ ôàêò ìíîãîêðàòíî å èçòúêâàí è îò ñðåäíîâåêîâíè-
òå ïèñàòåëè, êîèòî ÷åñòî ïèøàò: “Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ”.
Ðàçëèêàòà ìåæäó ãúðöè è ìàêåäîíöè å èçòúêíàòà è â
äåÿíèÿòà íà àïîñòîëèòå, â êîèòî ñå êàçâà, ÷å êîãàòî àïîñ-
òîë Ïàâåë, çàåäíî ñ ó÷åíèêà ñè Òèìîòåÿ, ñå íàìèðàëè â
Òðîÿ, íà àçèàòñêèÿ áðÿã íà Äàðäàíåëèòå, òîé èìàë âèäå-
íèå: åäèí ìàêåäîíåö ñòîÿë ïðåä íåãî è ãî ïîìîëèë äà äîé-
äå â Ìàêåäîíèÿ. Òîé äîøúë âúâ Ôèëèïè (êîéòî, àêî è ãå-
îãðàôñêè äà å òðàêèéñêè ãðàä, òîãàâà ñå å ñ÷èòàë çà ìàêå-
äîíñêè ãðàä), à ñëåä òîâà çàìèíàë çà Àòèíà èëè çà Ãúðöèÿ.
Àïîñòîëèòå, ïðî÷åå, ñà ïðàâåëè ðàçëèêà ìåæäó ìàêå-
äîíöè è ãúðöè.
À çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó òðàêèéöè è ìèçè Ñòðàáîí ïè-
øå: “Òåñíèíàòà ìåæäó Õàëêåäîí è Âèçàíòèÿ, êîÿòî ñåãà
ñå êàçâà Òðàêèéñêè Áîñôîð, åäíî âðåìå ñå å êàçâàëà Ìè-
çèéñêè áîñôîð. Òîâà ìîæå äà ñå âçåìå êàòî ñâèäåòåëñòâî,
÷å ìèçèòå ñà òðàêèéöè.” (ð. 566, 8) À íà äðóãî ìÿñòî
(ð.6,10) Ñòðàáîí ïèøå: “Õîìåð å çíàåë è Èñòåðà (Äóíà-
âà), çàùîòî òîé ñïîìåíàâà è ìèçèòå, êîèòî æèâåÿò ïîêðàé
Äóíàâà. Òîé å çíàåë îùå, ÷å Òðàêèÿ ñå å ïðîñòèðàëà äî ð.
Ïåíåîñ.”
Æèòåëèòå ìåæäó ×åðíî ìîðå, ð. Ïåíåîñ è Éîíè÷åñêî
ìîðå ñà ñå ñ÷èòàëè, çíà÷è, îùå â Õîìåðîâî âðåìå çà òðà-
êè èëè ìèçè, à íå çà åëèíè. Äíåøíèÿò Áîñôîð ñå å íàìè-
ðàë, ïðî÷åå, íà ìèçèéñêà èëè òðàêèéñêà, à íå íà ãðúöêà
çåìÿ.
Ñòðàáîí êàçà, ÷å îùå Õîìåð å çíàåë, ÷å ìèçèòå èëè
òðàêèòå ñà íàñåëÿâàëè çåìÿòà ìåæäó Äóíàâ è ð. Ïåíåîñ.
Ñåãà íåêà ïðèòóðèì, ÷å òåçè ìèçè èëè òðàêè ñà áèëè
ãëàâíèòå ïðîòèâíèöè íà ãúðöèòå â Òðîÿíñêàòà âîéíà. Éîð-
äàí ïèøå, ÷å Òåëåô, ñåñòðèíèÿò ñèí íà òðîÿíñêèÿ öàð Ïðè-
àìà, êîéòî å áèë ìèçèéñêè êíÿç è ÷èÿòî äúðæàâà ñå å ïðîñ-
òèðàëà îò óñòèåòî íà Äóíàâà äî Èñòðèÿ, å ïàäíàë óáèò â
òàÿ âîéíà, êîÿòî å ñòàíàëà íàé-âåðîÿòíî â Òåñàëèÿ. Â òàÿ
âîéíà êàòî Ìåíåëàåâè èëè ãðúöêè ñúþçíèöè ñå ñïîìåíà-
âàò õîðà îò Êîðôó, îò Êðèò, îò Áëèçà, îò Åòîëèÿ, îò Ðî-
äîñ, ìèðìèäîíöèòå è ïð. À êàòî Ïðèàìîâè èëè òðîÿíñêè
ñúþçíèöè ñå ñïîìåíàâàò: ïåëàçãèòå, êîèòî ñà æèâåëè â
Òåñàëèÿ, îêîëî Ëàðèñà, òðàêèòå, êîèòî ñà æèâåëè îêîëî
Õåëåñïîíòà èëè Äàðäàíåëèòå, õåëèçîíèòå è àìàçîíèòå,
êîèòî ñà æèâåëè â Òðàêèÿ. Ñëåä òîâà: äàðäàíöèòå, ôðè-
ãèéöèòå (áúðçàöèòå), ìèçèòå, åíåòèòå è äðóãè (J III,840 è
ïð. è III, 189). Âñè÷êè òèÿ ïëåìåíà íå ñà áèëè ñïîðåä Îìèð
åëèíè, çàùîòî òîé ïåå: “Ìíîãî ñà çàùèòíèöèòå íà ãîëå-
ìèÿ ãðàä íà Ïðèàìà=” “Äðóã åçèê íà äðóãè äîøëè îò ðàç-
íè ìåñòà õîðà” (J I, II, 803 è í.)
Òðîÿíñêèòå íàðîäè ñà îðîòóâàëè äðóã åçèê, íå ñà áè-
ëè, çíà÷è, ãúðöè. Ïî âðåìå íà Òðîÿíñêàòà âîéíà å ñòàíà-
ëî, ïðî÷åå, ñáëúñêâàíå ìåæäó äâå ðàçíè ðàñè, ìåæäó åëè-
íè è ìèçè èëè áúëãàðè.
Àêî è îáëàñòòà Ëàðèñà, êîÿòî ñå íàìèðà íà þã îò ð.
Ïåíåîñ, å îòáåëåçàíà êàòî íàñåëåíà ñ ïåëàçãè è åëèíñêè
íåïðèÿòåëè ïî âðåìå íà Òðîÿíñêàòà âîéíà, òîãàâà íå îñ-
òàâà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å íå ñàìî Ìàêåäîíèÿ, íî è öÿëà
Òåñàëèÿ ïî îíîâà âðåìå íå å áèëà åëèíñêà.
Îò êàçàíîòî äîòóê ñå âèæäà, ÷å êàòî çàïî÷íåì îò çà-
ïàäíàòà ÷àñò íà Êîðèíòñêèÿ ïðîâëàê íà ñåâåð ÷àê äî ×åð-
íî ìîðå, æèòåëèòå íà òåçè ìåñòíîñòè ñà ñïàäàëè êúì òðà-
* Ñòàâà âúïðîñ çà .Àíîíèìåí õðîíîãðàô” (ðèìñêè ñáîðíèê) îò 354 ã. è öàð Çèåçè (âèæ ñï. “Àâèòîõîë” êí. 11/2000 ã. — Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ
“Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå”, ñ. 9) — Áåë. ðåä.
10
êèéñêàòà ðàñà è, ñëåäîâàòåëíî, íå ñà áèëè ãúðöè.
Êàêâè ñà áèëè? Êúäå ñà òå ñåãà?
Îò èçëîæåíîòî äîòóêà ñå âèæäà, ÷å òå ñà áèëè ìèçè, à
ìèçèòå ñå íàðåêîõà îùå â IV âåê áúëãàðè.
Ðèìëÿíèòå ïîêîðèõà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ìèçè,
êîèòî ñå áÿõà ðàçäåëèëè íà ðàçíè ïëåìåíà. Êîãàòî ñå ïè-
òà, ãäå ñà òåçè ìèçè ñåãà, îòãîâàðÿ ñå, ÷å òå áèëè óíèùî-
æåíè îò ñëàâÿíèòå, êîèòî â VI âåê áèëè çàåëè Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ. Òîÿ îòãîâîð íÿìà ñåãà íèêàêâà ñòîéíîñò, çà-
ùîòî ñëàâÿíèòå áèëè çàåëè çåìÿòà íà ìèçèòå â VI âåê, à
ìèçèòå ñà íàðå÷åíè áúëãàðè îùå â IV âåê èëè ïðåäè ñëà-
âÿíèòå äà äîéäàò ïðè òÿõ.
Ñëàâÿíèòå, çíà÷è, ñà äîøëè íà þã îò Äóíàâà, êîãàòî
ìèçèòå ñà ñå êàçâàëè áúëãàðè. Òå, ïðî÷åå, ñà áèëè äîøëè
ïðè áúëãàðè, àêî èçîáùî ìîæåì äà êàæåì, ÷å ñà äîõîæäà-
ëè.
Ïîðàäè òîâà â åäíà ïèñàíà â 354 ã. õðîíèêà, â êîÿòî ñå
èçáðîÿâàò æèâååùèòå â Òðàêèÿ ïëåìåíà, ñå êàçâà, ÷å áúë-
ãàðèòå áèëè ïðîèçëåçëè îò òðàêèåöà Öèåöè (Zieze ex quo
Vulgares).*
 ãëàâàòà, ñúñòàâåíà îò ñàìèÿ Êîíñòàíòèí Âåëèêè èëè
ïî íåãîâà ïîðúêà çà “Ãîòñêèòå èãðè”, ãäåòî ñå èçëàãàò êî-
ëåäíèòå ïðèåìè è ïðàçíåíñòâà íà âèçàíòèéñêèÿ äâîð, ñå
ñïîìåíàâàò è ðàçâëå÷åíèÿòà ñëåä ïèðøåñòâîòî — ìóçèêà,
ïåñíè, òåàòðàëíè ïðåäñòàâëåíèÿ è ëàòèíñêè ñëàâîñëîâèÿ.
Íà øåñòèÿ äåí íà ïðàçíèêà ñå óñòðîéâà çàêóñêà, íà êîÿòî
ñå ïîêàçâàò ñèíèòå, çåëåíèòå, áúëãàðèòå è ðàçíè ÷óæäåí-
öè: ôàðãàíè, õàçàðè, àãàðÿíè è ôðàíêè; âñè÷êè ñå ÿâÿâàò â
íàöèîíàëíî îáëåêëî, íàðîäíè ãîðíè äðåõè êîâàäè (ãë.
Ðóñê. äðåâí.; ãð. Òîëñòîé è Êîíäàêîâ, â. IV, ñ. 139).
Èíòåðåñåí å ãîðíèÿò öèòàò çà ìàíòàëèòåòà íà ñúâðå-
ìåííèòå ó÷åíè. Êîíäàêîâ ñúîáùàâà, ÷å áúëãàðèòå ñà êà-
íåíè íà çàêóñêà îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè (306 — 337 ñë. Ð.
Õð.) êàòî ìåñòíè õîðà, à íå êàòî ÷óæäåíöè, çàùîòî êàçâà
è ðàçíè ÷óæäåíöè, êîèòî íàèìåíóâà, à ñúùåâðåìåííî òâúð-
äè óïîðèòî, ÷å áúëãàðèòå áèëè ìîíãîëöè, êîèòî åäâà â
êðàÿ íà VII â. áèëè äîøëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ!
Ñâ. Éåðîíèì, êîéòî ñúùî å æèâåë â IV âåê, ïèøå â
ñâîÿòà êàðòà: “Mesia hec et Vulgaria”, (Ìèçèÿ ò.å. Áúëãà-
ðèÿ). Íàäïèñúò å ïîñòàâåí âúðõó Ìàêåäîíèÿ.
Àêî Ñâ. Éåðîíèì äà áåøå ñïîìåíàë ñàìî áúëãàðè â
Ìèçèÿ, ìîãëî áè áèëî äà ñå ïîìèñëè, ÷å áúëãàðè áèëè
äîøëè îòíÿêúäå ñè â Ìèçèÿ, íî ïîíåæå òîé íàðè÷à ñàìà-
òà Ìèçèÿ Áúëãàðèÿ èçëèçà, ÷å çà íåãî Áúëãàðèÿ è Ìèçèÿ å
åäíî è ñúùî.
À òèöèíñêèÿò åïèñêîï Åíîäèé, æèâÿë ïðåç âòîðàòà ïî-
ëîâèíà íà V â. è íà÷àëîòî íà VI â., ïèøå, ÷å â 504 ã. Ãúð-
öèÿ çàïî÷íàëà âîéíà ñúñ ñâîèòå áúëãàðè, çàùîòî èñêàëà
äà ãè ïîäâåäå ïîä îïåêóíñòâî. Áúëãàðèòå, çíà÷è, ñà æèâå-
ëè òîãàâà âúâ Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ. Õîìåð íàðè÷à ìè-
çèòå êîíüîäîÿ÷è, êîèòî ñå õðàíèëè ñ êîíñêî ìëåêî. À Åíî-
äèé, êàòî îïèñâà èçâúíðåäíàòà õðàáðîñò íà áúëãàðèòå, ïè-
øå, ÷å ùî ñå îòíàñÿ äî õðàíåíåòî, çà òÿõ å áèëî äîñòàòú÷-
íî ïèåíåòî íà êîíñêî ìëåêî. Ñ òîâà Åíîäèé èäåíòèçèðà
áúëãàðèòå ñ ìèçèòå, çàùîòî ìèçèòå áÿõà ïîäàíèöè íà Èç-
òî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ è ñå õðàíåõà ñ êîíñêî ìëåêî. Ñú-
ùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò Êîìåñà Ìàðöåëèíà, êîéòî ïè-
øå, ÷å Éîàí, Þñòèíèàíîâèÿò âîåíà÷àëíèê, ïðåòúðïÿë â
Èòàëèÿ â 548 ã. ïîðàæåíèå â åäíî íîùíî íàïàäåíèå îò

ãîòñêèÿ êíÿç Òîòèëà ïîðàäè èçäàéíè÷åñòâîòî íà ñâîèòå
áúëãàðè. Éîàí, çíà÷è, å áèë áúëãàðèí è å âîþâàë íà÷åëî
íà áúëãàðè, êîèòî ñà áèëè ïîäàíèöè íà Ðèìñêàòà èìïå-
ðèÿ.
Éîðäàí ïúê, êîéòî å æèâÿë â VI âåê êàçâà, ÷å â “Äîëíà
Ìèçèÿ, â Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ ñàìî áúëãàðè æèâåÿò.”
(Inter veru Thraciam vel Macedoniam et Misyam inferiorem
modu Bulgari habitant.’ -Rav. Cosmographus (IV, 6)
Äîëíîìèçèéöèòå, òðàêèéöèòå è ìàêåäîíöèòå, êîèòî îò
ïî-ñòàðèòå ïèñàòåëè ñå ñ÷èòàõà çà ìèçè, ñå ñ÷èòàò îò Éîð-
äàíà çà áúëãàðè. Òîâà ñå ðàçáèðà è îò Êîìåñà Ìàðöåëèíà,
êîéòî ïèøå, ÷å ïàòðèöèÿò Öèòà áèë ðàçáèò â 535 ã. íà ð.
ßíòðà â Ìèçèÿ îò áúëãàðè, òà åäâà èçáÿãàë ïðåç Øèï÷åí-
ñêèÿ ïðîõîä êúì Öàðèãðàä.
È Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà íàðè÷à áúëãàðèòå ìèçè. Òîé
ïèøå, ÷å àáàðèòå âúâ âîéíàòà ñè ïðîòèâ Âèçàíòèÿ ñå áèëè
ñäðóæèëè ñúñ ñêèòè è ìèçè, êîãàòî äðóãè àâòîðè ïèøàò,
÷å ñå áèëè ñäðóæèëè ñ õóíè è áúëãàðè. Íàìåñòî áúëãàðè,
Ñèìîêàòà êàçâà ìèçè.
Ñúùî òúé ñõâàùà áúëãàðèòå è Çîíàðà. Êàòî îïèñâà
ñðàæåíèåòî íà ïîäèãíàëèÿ ñå â 515 ã. Âèòàëèàí íà÷åëî íà
õóíè è áúëãàðè ïðîòèâ èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ, òîé ïèøå,
÷å çà äà çàùèòè Öàðèãðàä, Àíàñòàñèé ñúãðàäèë ïðîòèâ
íàõëóâàíåòî íà ìèçèòå èëè áúëãàðèòå è ñêèòèòå (õóíèòå)
åäíà äúëãà ñòåíà îò ×åðíî ìîðå äî Ñèëèâðèÿ íà Ìðà-
ìîðíîòî ìîðå. Ìèçèòå, ïðî÷åå, ñå íàðè÷àò áúëãàðè, à õó-
íèòå — ñêèòè.
À âëàäèêàòà íà Íèêèó Éîàí (VII â.), êàòî îïèñâà ñðà-
æåíèÿòà íà ñúùèÿ Âèòàëèàí, êîéòî å ðîäåí â Çàëäàáà, äíåñ
Øóìåí â Ìèçèÿ, ñ âîåíà÷àëíèêà íà èìïåðàòîðà Àíàñòà-
ñèÿ, êîåòî ñðàæåíèå ñòàíàëî îêîëî Âàðíà, â Ìàëêà Ñêè-
òèÿ, ïèøå, ÷å Âèòàëèàí, êîéòî ñå îòòåãëè êúì Øóìåíñêî â
Ìèçèÿ, ñå áèë îòòåãëèë â ïðîâèíöèÿòà Áúëãàðèÿ.
Éîàí îò Íèêèó íå ñàìî ÷å íàðè÷à Ìèçèÿ Áúëãàðèÿ, íî
êàçâà îùå, ÷å Áúëãàðèÿ å áèëà ðèìñêà ïðîâèíöèÿ.
Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà è îò Êîíñòàíòèí Áàãðÿíîðîäíè,
êîéòî ïèøå, ÷å äî èìïåðàòîðà Õåðàêëèÿ (610-642) Áúëãà-
ðèÿ ñå å íàìèðàëà ïîä ðèìñêà âëàñò. Áèëà, çíà÷è, äî Õå-
ðàêëèÿ è äî Êðîâàòà (Êóáðàò), êîéòî ÿ îñâîáîäè, ðèìñêà
ïðîâèíöèÿ. Ðèìëÿíèòå ñà ïîêîðèëè òóê ìèçè, êîéòî â ïîñ-
ëåäñòâèå òå íàðåêîõà vulgares (ìíîçèíñòâîòî, ïðîñòèÿ íà-
ðîä) èëè áúëãàðè.
 ìàëêîòî æèòèå íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè ïúê ñå êàç-
âà, ÷å Ñâ. Êëèìåíò ïðîèçëèçàë îò åâðîïåéñêèòå ìèçè (çà-
ùîòî å èìàëî è ìàëîàçèàòñêè ìèçè), êîèòî ïîðàäè ìíî-
æåñòâîòî ñè ñå íàðè÷àò áúëãàðè.
Îò âñè÷êè òèÿ äàííè ñå âèæäà, ÷å ìèçèòå íå ñà èç÷åç-
âàëè, à ñà íàðå÷åíè áúëãàðè èëè ïúê îáðàòíî, ÷å äíåøíè-
òå áúëãàðè íå ñà íèùî äðóãî îñâåí äðóãî íàèìåíîâàíèå
íà ñòàðèòå ìèçè.
Ïîíåæå ìèçèòå ñå ïðîñòèðàõà ÷àê äî Éîíè÷åñêèÿ çà-
ëèâ, â êîÿòî îáëàñò æèâååõà è ñòàðèòå ìàêåäîíöè, òîãàâà
ñå ðàçáèðà, çàùî è ìàêåäîíöèòå, ïîäîáíî íà òðàêèéöèòå,
ñå êàçâàò áúëãàðè. Òå ñå êàçâàò áúëãàðè, çàùîòî ñà ìèçè.
È ïîíåæå ñà ìèçèéñêè ïîòîìöè, òå ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå
ìàêåäîíöè, ïîíåæå è òå áÿõà ìèçè. Ìàêåäîíöèòå íàé-íàï-
ðåä áÿõà íàðå÷åíè ïåëàçãè, ñåòíå ìèçè è íàé-ñåòíå áúëãà-
ðè.
Áúëãàðè ñå íàðåêîõà è ìèðìèäîíèòå. Ìàëàëà Èîàí (VI
â. ñ. 97) ïèøå, ÷å â Òðîÿíñêàòà âîéíà Àõèë å èìàë ñâîÿ
ñîáñòâåíà âîéñêà, ñúñòîÿùà ñå îò òúé íàðè÷àíèòå òîãàâà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìèðìèäîíè, êîéòî ñåãà (VI â.) ñå íàðè÷àò áúëãàðè (å÷ùí
ßäéïí óôñáôïí ôùí ëåãïìÝíùí Ìõñìéäüíùí ôïôåíõíé äå
ëåãïìåíùí ÂïõëãÜñùí).
Ìèçèòå èëè òðàêîèëèðèéöèòå, ñà ñå äåëèëè â íàé-ñòà-
ðî âðåìå íà äâà ãëàâíè äÿëà: ñêèòè è êèìåðèè. È åäíèòå è
äðóãèòå ñå íàðè÷àò äíåñ áúëãàðè.
Êàòî ñêèòè â íàé-ñòàðî âðåìå ñà îçíà÷àâàíè ïðåäèì-
íî êðàéäóíàâñêèòå æèòåëè è æèòåëèòå íà ñåâåð îò Äóíà-
âà, à êàòî êèìåðèè — òðàêèéöèòå äî Áîñôîðà, çàòîâà Áîñ-
ôîðúò ñå êàçâà è Êèìåðèéñêè Áîñôîð.
Îáà÷å, îùå ïðåäè Õðèñòà íàñòàíà åäíî ðàçáúðêâàíå
íà òèÿ ïîíÿòèÿ, çàùîòî îùå Õåðîäîò îçíà÷àâàøå êàòî ñêè-
òè è òðàêèéöèòå äî ×åðíî, Ìðàìîðíî è Åãåéñêî ìîðåòà è
îáðàòíî êàòî êèìåðèè èëè êèìáåðè, êèìáðè ñà îçíà÷àâà-
íè è ñúñåäíèòå íà ãåðìàíöèòå ãîðíîïàíîíöè.
Íÿêîè ìîäåðíè ó÷åíè ñ÷èòàò êèìáåðèòå äîòîëêîâà çà
ñòàð åâðîïåéñêè íàðîä, ÷å äàæå ãè îáÿâèõà çà ãåðìàíñêî
ïëåìå.
Òèÿ èìåííî ïàíîíñêè êèìáåðè èëè êèìåðèè ñå íàðå-
êîõà îòïîñëå õóíè. Èìåòî Àòèëà áèëî ãåðìàíñêà äóìà è
çíà÷èëî áàùè÷êî.
Ïðîêîïèé îáà÷å ïðîäúëæàâàøå äà ñ÷èòà òðàêèéñêèòå
êèìåðèè çà õóíè. Òèÿ íåãîâè õóíè æèâååõà êàòî êèìåðèè
îò ïðàâðåìå íå ñàìî ïîêðàé Áîñôîðà, íî îáèòàâàõà è Õåð-
ñîíåñ, ò.å. Ãàëèïîëñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ðèìëÿíèòå ïîêîðè-
ëè òóê ñïîðåä Ïðîêîïèé õóíè.
Çà òðàêèéöè å ñ÷èòàë õóíèòå è Éîàí Ìàëàëà.
Ïðîêîïèåâèòå êèìåðèè-õóíè æèâååõà â Èçòî÷íà Òðà-
êèÿ äî Áîñôîðà. Òÿõ Éîðäàí, êàêòî ñïîìåíàõìå ïî-ïðå-
äè, íàðè÷à áúëãàðè, êàòî îñòàâè èìåòî õóíè çà çàïàäíèòå
õóíè èëè çà ïàíîíöèòå. Íî è ìàñàãåòèòå (ãåòèòå) Ïðîêî-
ïèé íàðå÷å õóíè, çàùîòî òîé íà äðóãî ìåñòî ïèøå, ÷å ìà-
ñàãåòèòå ñå êàçâàëè â íåãîâî âðåìå õóíè. Îò ìàñàãåòñêè
èëè õóíñêè ïðîèçõîä å áèë, ñïîðåä Ïðîêîïèé, è ïðî÷óòè-
ÿò Þñòèíèàíîâ âîåíà÷àëíèê Áåëèçàð, êîéòî å ðîäåí â Ãåð-
ìàíèÿ, äíåñ Ñàïàðåâñêà áàíÿ, Äóïíèøêî. À Àìèàí Ìàð-
öåëèí (23, 5, 16) ïîñòàâÿ ìàñàãåòèòå â ñúñåäñòâî ñ àëáàí-
öèòå. Ñòðàáîí ïúê ãè ïîñòàâÿ êàòî èçòî÷íè ñúñåäè íà äà-
êèòå. È Õåðîäîò îçíà÷àâà ìàñàãåòèòå êàòî òðàêèéñêè íà-
ðîä. Òîé ïèøå (1, 205, 211 è ïð.), ÷å ìàñàãåòñêàòà öàðèöà
Òîìèðà (Òîìèðèñ) ðàçáèëà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèðà íà ð.
Àðàêñåñ, à Òðîã Ïîìïåé ïèøå, ÷å Òîìèðà, ñëåä êàòî ðàç-
áèëà ïåðñèòå íà ð. Õàáðàêñåñ (Õåáðóñ, Ìàðèöà) îòòåãëè-
ëà ñå â Ìàëêà Ñêèòèÿ è îñíîâàëà ãðàäà Òîìè (äíåñ Êîíñ-
òàíöà). Òúé ÷å Ìàëêà Ñêèòèÿ å áèëà íàñåëåíà â ñòàðî âðå-
ìå ñ ìàñàãåòè. Òèÿ ìàñàãåòè ñå íàðåêîõà îò äðóãè àâòîðè
õóíè, çàùîòî íèå íàìèðàìå, ÷å ïèñàòåëè îò IV è V â. ãî-
âîðÿò òóê çà õóíè. Òúé, çà ïðèìåð, Éåðîíèì ïèøå, ÷å æè-
âååùèòå ïîêðàé Äóíàâà õóíè ó÷èëè ïñàëòèðà, à Ñîçîìåí
ïúê ïèøå, ÷å æèâååùèòå êðàé Äóíàâà õóíè îáîæàâàëè âëà-
äèêàòà íà Òîìè, Òåîòèìà ïîðàäè äîáðîäåòåëèòå ìó.
Êðàéäóíàâñêèòå ñêèòè — ìàñàãåòè — õóíè ñà áèëè, ïðî-
÷åå, õðèñòèÿíè.
Ëàòèíñêèòå ïèñàòåëè îáà÷å êàòî Åíîäèé, Êàñèîäîð,
Êîìåñ Ìàðöåëèí, Éîðäàí è äðóãè, íàðåêîõà ìèçèéöèòå
èëè òðàêî-èëèðèéöèòå áúëãàðè, à èìåòî õóíè îñòàâèõà ñà-
ìî çà äàêèéöèòå.
Ïîíåæå è õóíèòå ñå íàðåêîõà îòïîñëå áúëãàðè, ìîæåì
äà êàæåì, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå
ìèçè, ìèðìèäîíè, êèìåðèè, ìàñàãåòè (ãåòè) è ñêèòè. Òóê
îáà÷å íèå íÿìàìå ðàáîòà ñ îòäåëíè ðàñè, à ñ îòäåëåíèÿ
11
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà åäíà è ñúùà ðàñà, êîÿòî ùå íàðå÷åì ìèçèéñêà èëè òðà-
êèéñêà ðàñà. Çàòîâà ùå êàæåì íàêúñî, ÷å äíåøíèòå áúë-
ãàðè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìèçè èëè ÷å ñòàðèòå ìèçè ñà
áúëãàðè.
Áúëãàðèòå ñà ìèçè è ñòàðè òðàêî-èëèðèéöè íå ñàìî
ïîðàäè èçëîæåíîòî, íî è ïîðàäè ôàêòà, ÷å íå ñà íàìåðå-
íè äîñåãà äàííè, îò êîèòî äà ñå âèæäà, ÷å òå ñà êúñíè ïðè-
øåëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
Îò ãðúöêèòå àâòîðè íàé-ñòàð å Éîàí îò Àíòèîõèÿ, êîé-
òî å ñïîìåíàë èìåòî áúëãàðè. Òîé ïèøå, ÷å îêîëî 480 ã.
èìïåðàòîð Çåíîí ñå áèë îáúðíàë çà ïîìîù êúì òúé íàðå-
÷åíèòå áúëãàðè ïðîòèâ äâàìàòà Òåîäîðèõîâöè, êîèòî âëà-
äååõà Òðàêèÿ è çàïëàøâàõà Öàðèãðàä.
Êàçâà ñå “êúì òúé íàðå÷åíèòå áúëãàðè”, à íå ñàìî êúì
áúëãàðèòå, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å èñòèíñêîòî èìå íà áúë-
ãàðèòå å áèëî äðóãî — ìèçè, êîèòî ñåãà ïîëó÷èëè ïðÿêîðà
áúëãàðè [vulgares).
Ãäå æèâååõà áúëãàðèòå, êúì êîèòî Çåíîí ñå îáúðíà çà
ïîìîù? — Òå æèâååõà â Ìàêåäîíèÿ, çàùîòî Çåíîí ñå îáúð-
íà â ñëó÷àÿ êúì Ñàáèíèàíà Âåëèêè, âîéâîäàòà íà Åäåñà
(Âîäåí), ñòîëèöàòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Ñàáèíèàí ñúóìÿ ñ ðàçíè ìàíåâðèðàíèÿ äà èçïúäè Òåî-
äîðèõ, Òåîäîìèðîâèÿ ñèí, èç äíåøíà Àëáàíèÿ, áåç îáà÷å
äà ãî óíèùîæè. Çåíîí íå áå äîâîëåí îò òîâà, òà ïðîâîäè
óáèéöè äà óáèÿò Ñàáèíèàíà. Ñëåä òîâà Çåíîí ñå ñïðèÿòå-
ëè ñ Òåîäîðèõà è ãî ïîäáóòíà äà èäå äà çàâëàäåå Èòàëèÿ
çà èìïåðèÿòà. Òîâà ñòàíà. Òåîäîðèõ çàâëàäÿ Èòàëèÿ, íî çà
ñåáå ñè è ñòàíà èòàëèàíñêè êðàë. Ñåãà Òåîäîðèõ è Âèçàí-
òèÿ ñå ñúþçÿâàò è íàïàäàò èëèðèéñêèòå áúëãàðè, êîèòî
áÿõà ïðåäâîæäàíè îò Ñàáèíèàíîâèÿ ñèí, ïàê íà èìå Ñà-
áèíèàí. Ñðàæåíèåòî å ñòàíàëî â 504 ã. íà ð. Ìîðàâà, ïðè
äíåøíà Êþïðèÿ. Áúëãàðèòå áèëè ðàçáèòè.
Ñëåä ïîðàæåíèåòî íà áúëãàðèòå èìïåðàòîð Àíàñòà-
ñèé, íàñëåäíèêúò íà Çåíîíà, çà äà ïîäâåäå áúëãàðèòå ïîä
îïåêà èëè ïîêîðíîñò, çàòî÷èë èëèðèéñêèòå âëàäèöè, à
èìåííî âëàäèöèòå íà Íèø, Ñîôèÿ, Êþñòåíäèë, Îõðèä è
Íèêîïîë (íà Èîíè÷åñêè çàëèâ). Îò Íèêîïîë (íà Éîíè-
÷åñêèÿ çàëèâ) äî Íèø ñà æèâåëè, çíà÷è, ïî îíîâà âðåìå
áúëãàðè. Àíàñòàñèé å èñêàë äà ïîä÷èíè òèÿ áúëãàðè ïîä
ãðúöêàòà öúðêâà, íî è ïîä ãðúöêàòà âëàñò.
Ñåãà íàñòúïâà íàé-èíòåðåñíèÿò ìîìåíò â áúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ. Ñåâåðíèòå áðàòÿ íà èëèðèéñêèòå áúëãàðè èëè
æèòåëèòå íà Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ, ïîìîëèëè Ôîäåíèÿ â Øó-
ìåí (Çàëäàáà) Âèòàëèàí, êîéòî å áèë ãëàâíîêîìàíäóâàù
íà âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ îáà÷å ñèí íà Ïàòðèêèîëà, âîäè-
òåëÿ íà ôåäåðàòèòå â Ìèçèÿ, êîÿòî îò Éåðîíèìà ñå íàðè-
÷à Áúëãàðèÿ, à îò Éîàíà îò Íèêèó “ïðîâèíöèÿ Áúëãàðèÿ”,
äà ïîòåãëè ïðîòèâ áåçáîæíèÿ Àíàñòàñèé, çà äà îñâîáîäè
çàòî÷åíèòå âëàäèöè. Ïîëóñâîáîäíèòå áúëãàðè èëè ôåäå-
ðàòèòå íà Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ, ñå ïîäèãàò çà îñâî-
áîæäàâàíåòî íà ñòîÿùèòå ïîä ïðÿêàòà âèçàíòèéñêà âëàñò
èëèðèéñêè áúëãàðè. Òîâà ïîäèãàíå ùå äà å áèëî íàé-ñèë-
íî â Ñåðäèêà (Ñîôèÿ) è Ïàóòàëèÿ (Êþñòåíäèë), çàùîòî
âëàäèöèòå íà òèÿ ãðàäîâå áèëè âåäíàãà îñâîáîäåíè.
Íàðîäúò â Öàðèãðàä, êîéòî ìðàçåë Àíàñòàñèÿ, ñå ãîò-
âèë äà ïîñðåùíå Âèòàëèàíà êàòî èìïåðàòîð, íî òîâà íå
ñòàíàëî, çàùîòî Àíàñòàñèé íàñêîðî óìðÿë, à çà èìïåðà-
òîð áèë èçáðàí íà÷àëíèêúò íà èìïåðàòîðñêàòà ãâàðäèÿ,
èëèðèåöúò èëè ìàêåäîíåöúò Þñòèí (518 ã.). Öàðèãðàä ñè
ïîìèñëèë ñ òîÿ èëèðèåö äà ïðèìèðè èëèðèéöèòå, êîåòî è
ñòàíàëî äîíåéäå. Âèòàëèàí áèäå ïàê íàçíà÷åí çà ãëàâíî-
êîìàíäóâàù íà èìïåðàòîðñêàòà àðìèÿ, íî òîâà íå òðàÿ
12
äúëãî âðåìå.
Ïî ïîäáóäà íà Þñòèíèàíà, áðàòîâèÿò ñèí íà Þñòè-
íà, Âèòàëèàí áèäå óáèò è íà íåãîâî ìÿñòî çà êîíñóë è ãëàâ-
íîêîìàíäóâàù íà âîéñêèòå áèäå íàçíà÷åí Þñòèíèàí, êîé-
òî ñëåä ñìúðòòà íà Þñòèíà (527 ã.) ñòàíà èìïåðàòîð. Áúë-
ãàðèòå îáà÷å ïðîäúëæèõà áîðáàòà ñè çà ïîëèòè÷åñêà è äó-
õîâíà åìàíöèïàöèÿ è ïðèíóäèõà Þñòèíèàíà äà îòñòúïè.
Ïî-ïðåäè ñïîìåíàõìå, ÷å êîãàòî èìïåðàòîð Àíàñòà-
ñèé çàòî÷è èëèðèéñêèòå âëàäèöè, òîãàâà, ïèøå Òåîôàí,
ñêèòèòå è ìèçèòå ñå áèëè ïîäèãíàëè çà òåõíîòî îñâîáîæ-
äåíèå. Êàòî ñêèòè Òåîôàí îçíà÷àâà æèòåëèòå íà ñåâåð îò
Äóíàâà, êîèòî Éîðäàí íàðè÷àøå ñêëàâåíè è àíòè, à êàòî
ìèçè — æèòåëèòå íà þã îò Äóíàâà, êîèòî Éîðäàí íàðè÷à
áúëãàðè.
Éîàí Ìàëàëà ïúê, êîèòî íàðè÷à ñêèòèòå õóíè, ïèøå,
÷å Âèòàëèàí ñå áèë ïîäèãíàë íà÷åëî íà õóíè è áúëãàðè
íàìåñòî ñêèòè è ìèçè, òîé ïèøå õóíè è áúëãàðè.
Çà íàñ â òîÿ ñëó÷àé ñà íàé-êîìïåòåíòíè Éîðäàí è Ïðî-
êîïèé, çàùîòî ñà âçèìàëè ó÷àñòèå â òåçè ñúáèòèÿ. Éîð-
äàí â ñâîÿòà “ßîòàëà” {“Ðèìñêà èñòîðèÿ”) ïèøå, ÷å ïî
âðåìå íà Þñòèíèàíà áúëãàðè, ñêëàâåíè è àíòè âñåêè äåí
íàñòîÿâàëè (çà ïðàâäèíè) {instantia cottidiana Bulgarum,
Antium et Sclavinorum p. 52)
Áúëãàðèòå, ïðî÷åå, êîèòî æèâååõà â Ìèçèÿ, ñå ñäðó-
æèëè ñúñ ñêëàâåíèòå è àíòèòå, êîèòî æèâååõà â Ñêèòèÿ
îòâúä Äóíàâà, çà äà îñâîáîäÿò èëèðèéñêèòå âëàäèöè èëè
èëèðèéñêàòà öúðêâà îò ãðúöêàòà.
Àêî îáà÷å áèõìå èñêàëè äà ñè ïîñëóæèì ñ åçèêà íà ïî-
ñòàðèòå àâòîðè, áè òðÿáâàëî äà êàæåì, ÷å ìèçèòå îòêúì
Äóíàâà ñå ñäðóæèëè ñ ñêèòèòå îòâúä Äóíàâà è ñå ïðèòåê-
ëè íà ïîìîù íà ìèçèòå, êîèòî æèâååõà â Ìàêåäîíèÿ è
îñòàíàëà Èëèðèÿ.
Ïðîêîïèé, êîéòî, êàêòî ïî-ïðåäè ñïîìåíàõìå, íàðè÷à
òðàêèéöèòå èëè Éîðäàíîâèòå áúëãàðè õóíè, íè îïèñâà òèÿ
ñúáèòèÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ Èëèðèÿ è öÿëà Òðàêèÿ, ò. å.
îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ, òàì,
ãäåòî ñåëèùåòî ñå íàñåëÿâàøå îò åëèíè è õåðñîíèòè, õó-
íèòå, ñêëàâåíèòå è àíòèòå èçâúðøâàõà ïî÷òè âñÿêà ãîäè-
íà, îòêàê Þñòèíèàí ñòàíà èìïåðàòîð, íåïîïðàâèìè çëè-
íè íà òèÿ õîðà òàì. Àç ìèñëÿ, ÷å ïðè âñÿêî íàïàäàíå áè-
âàõà ïðåìàõâàíè èëè çàðîáâàíè ïîâå÷å îò 200 000 îò æè-
âååùèòå òàì ãúðöè, òúé ÷å öÿëàòà òàÿ çåìÿ (îò Éîíè÷åñ-
êèÿ çàëèâ äî ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ) ñå ñúåäèíè íàé-
ñåòíå äåéñòâèòåëíî ñúñ ñêèòñêàòà ïóñòèíÿ.” (Àíåêäîòà
18,20)
Òîâà ñâèäåòåëñòâî å âàæíî îò ìíîãî ãëåäíè òî÷êè. Íàé-
íàïðåä íåêà êàæåì, ÷å òîâà å åäèíñòâåíîòî ñâèäåòåëñòâî,
êîåòî ñå ñî÷è çà äîêàçàòåëñòâî, ÷å òðàêèéöèòå è èëèðèé-
öèòå áèëè óíèùîæåíè îò ñëàâÿíèòå. Êîãàòî ñå ïèòà, ãäå
ñà òðàêîèëèðèéöèòå, îòãîâàðÿ ñå: åòî ãäå: Ïðîêîïèé ïè-
øå, ÷å ñëàâÿíèòå ïðè âñÿêî íàïàäàíå óíèùîæàâàëè ïî 200
000 äóøè, äîãäåòî ãè óíèùîæèëè âñè÷êè è çàåëè Òðàêèÿ è
Èëèðèÿ. Â êðàÿ íà VII â. äîøëè ìîíãîëñêè áúëãàðè ïðè
äóíàâñêèòå ñëàâÿíè, ïîêîðèëè ãè è îñíîâàëè â Äîëíà Ìè-
çèÿ áúëãàðñêà äúðæàâà. Íà òîâà íåêà âúçðàçèì,
à) ÷å òèÿ îïóñòîøåíèÿ íå ñà ïðàâåíè îò ñëàâÿíèòå, à
îò áúëãàðèòå èëè õóíèòå, êîèòî ñà ïðåäâîæäàëè ñëàâÿíè-
òå;
á) ÷å òèÿ îïóñòîøåíèÿ íå ñà ñå èçâúðøâàëè íàä ìåñò-
íîòî íàñåëåíèå èëè íàä òðàêèéöèòå è èëèðèéöèòå, à íàä
íàñåëÿâàíèòå îò åëèíè ñåëèùà.
Òîâà Ïðîêîïèé å èçòúêíàë è â ñâîåòî ñú÷èíåíèå âúðõó

âîéíàòà ñ ïåðñèòå (II, 4, 11), â êîåòî òîé ïèøå, ÷å õóíèòå
íàâëåçëè â Òåñàëèÿ è ïðî÷åå è ñëåä êàòî óíèùîæèëè âñè÷-
êè åëèíè, ñ èçêëþ÷åíèå íà ïåëîïîíåñöèòå, âúðíàëè ñå(ï ôù
ôå ó÷åäïí áðáíôáî Åëëçíáî ðëçí Ðåëïðïííçóéùí äéåñãáóá-
ìåíïé, áðå÷ùñçóáí).
Óíèùîæàâàíè ñà, çíà÷è, ñàìî åëèíèòå, à íå è ïåëîïî-
íåñöèòå, êîèòî íå áÿõà åëèíè è ïðèíàäëåæàõà êúì òðà-
êèéñêàòà ðàñà. Òðàêîèëèðèéöèòå, çíà÷è, íå ñà áèëè óíè-
ùîæàâàíè, à çàùèùàâàíè.
Äðóãîòî âàæíî îáñòîÿòåëñòâî, íà êîåòî òðÿáâà äà ñå
îáúðíå âíèìàíèå å, ÷å äîøëèòå îòêúì Äóíàâà èëè èç Ìè-
çèÿ õóíè êîèòî ñåãà çàâëàäÿõà Èëèðèÿ äî Éîíè÷åñêèÿ çà-
ëèâ, ñà áèëè õðèñòèÿíè. Îùå Éåðîíèì (IV â.) ïèøå, ÷å
õóíèòå èëè ãåòèòå ó÷èëè ïñàëòèðà (Hunni discunt
Psalterium); áèëè çíà÷è, õðèñòèÿíè. À Ñîçîìåí ïèøå, ÷å
æèâååùèòå ïîêðàé Äóíàâà õóíè (ïé ðåñé ôïí éóôñïí Ï ííïé
âáñâáñïé) îáîæàâàëè Òåîòèìà, âëàäèêàòà íà Òîìè. Îêîëî
390 ã. òåçè õðèñòèÿíñêè õóíè ñå ïîäèãíàëè ïîä âîäèòåëñò-
âîòî íà Âèòàëèàíà çà îñâîáîæäàâàíåãî íà èëèðèéñêèòå
âëàäèöè è óñïåëè, êàêòî Ïðîêîïèé ïèøå, äà ïðèñúåäèíÿò
è Èëèðèÿ, èëè çåìÿòà îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî Âèçàíòèÿ,
êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ.
Çàùî áúëãàðèòå èëè õóíèòå, ñêëàâåíèòå è àíòèòå ïðè-
ñúåäèíÿâàò êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ ñàìî çåìÿòà îò Éîíè-
÷åñêèÿ çàëèâ äî Öàðèãðàä, à íå è çåìÿòà îò Àòèíà äî Öà-
ðèãðàä?
Çàùîòî íà òàÿ çåìÿ áÿõà çàòî÷åíè âëàäèöèòå, çà ÷èÿòî
çàùèòà òå ñà ñå áèëè ïîäèãíàëè è çàùîòî äî Éîíè÷åñêèÿ
çàëèâ ñå ïðîñòèðàõà ìèçèòå, èëè òðàêèòå, òúé ÷å òå ñà îñ-
âîáîæäàâàëè ñâîè ñúíàðîäíèöè, à íå ñà ïðåâçåìàëè ÷óæ-
äà çåìÿ.
Ñëåä êàòî áÿõà èçãîíåíè ãúðöèòå èëè ïî-äîáðå ãðúö-
êîòî äóõîâåíñòâî èç êàçàíèòå çåìè, Þñòèíèàí ñå âèäÿ ïðè-
íóäåí äà ñúçäàäå îñîáåíà àðõèåïèñêîïèÿ çà òàÿ çåìÿ ñúñ
ñåäàëèùå â Îõðèä. Òàÿ Þñòèíèàíîâà àðõèåïèñêîïèÿ îá-
õâàùàøå ïðîâèíöèèòå: Ñðåäèçåìíà Äàêèÿ, Áðåãîâà Äà-
êèÿ, Ïúðâà (ãîðíà) Ìèçèÿ, Äàðäàíèÿ, Ïðåâàëèòàíà, Âòî-
ðà Ïàíîíèÿ, Âòîðà Ìàêåäîíèÿ (Îõðèä), Ãîðíà Àëáàíèÿ,
Òåñàëèÿ, òúé íàðè÷àíèÿ îñòðîâ Åâðîïîñ, Åïèð, Ëèâàäèÿ
(çåìÿòà ìåæäó Òåñàëèÿ, Åïèð è Êîðèíòñêèÿ ïðîëèâ).
Òúêìî íà òèÿ ïðîâèíöèè áå çàòî÷èë èìïåðàòîð Àíàñ-
òàñèé âëàäèöèòå, çà ÷èåòî îñâîáîæäàâàíå ñå áÿõà ïîäèã-
íàëè áúëãàðèòå, ñëàâÿíèòå è àíòèòå.
Æèòåëèòå íà òèÿ äâå ïðîâèíöèè, êàêòî ïî-ïðåäè èçëî-
æèõìå, ñà ñ÷èòàíè âèíàãè çà âàðâàðè èëè íååëèíè. Çà íåå-
ëèíè èëè ìèçè, êîèòî ñå êàçâàò ñåãà áúëãàðè, ñå ñúçäàäå
àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà. Ïîíåæå â òàÿ àðõèå-
ïèñêîïèÿ âëèçàøå è ïðîâèíöèÿòà Ìàêåäîíèÿ, òðÿáâà äà
êàæåì, ÷å Þñòèíèàí áå ñúçäàë ñâîÿòà àðõèåïèñêîïèÿ è çà
ñòàðèòå ìàêåäîíöè, êîèòî ñå íàðè÷àò ñåãà áúëãàðè.
Áúëãàðèòå èëè õóíèòå, ñëàâÿíèòå èëè àíòèòå, íå äîé-
äîõà â Èëèðèÿ äà óíèùîæàâàò èëèðèéöè, êàêòî òâúðäÿò
îíèÿ, êîèòî íå ñà âíèêíàëè â ñúùíîñòòà íà ïèòàíåòî, à äà
îñâîáîæäàâàò èëèðèéöèòå îò âèçàíòèéñêî ïîòèñíè÷åñò-
âî.
Ñúñ ñâîÿòà àðõèåïèñêîïèÿ Þñòèíèàí îòäåëè äóõîâíî
èëèðèéñêèòå ìèçè èëè áúëãàðè, îò ãúðöèòå. Çàòîâà òàÿ àð-
õèåïèñêîïèÿ ñå íàðå÷å îò ãðúöêèòå öúðêîâíè ïèñàòåëè
áúëãàðñêà àðõèåïèñêîïèÿ.
Çà ùàñòèå íà íàóêàòà è ïðàâäàòà òåçè îáñòîÿòåëñòâà
ñà ïîòâúðäåíè è îò Öàðèãðàäñêèÿ âñåëåíñêè ñúáîð îò 869/
ÀÂÈÒÎÕÎË
870 ã. Òîÿ ñúáîð ñå ñúáðà äà ðåøè, ïîä Ðèì èëè ïîä Öà-
ðèãðàä äà ñïàäà òàÿ áúëãàðñêà öúðêâà.
Ïðåïèðíèòå, êîèòî ñòàíàõà â òîÿ ñúáîð ïî ïðåäìåòà
íà ñúáèðàíåòî ìó, ñà èçëîæåíè ïîäðîáíî â êíèãàòà íà ä-ð
Ãàí÷î Öåíîâ: “Êðîâàòîâà Áúëãàðèÿ è ïîêðúñòâàíåòî íà
Áúëãàðèòå”^.
Ùå ñïîìåíåì ñàìî, ÷å îùå â 860 ã. èëè äåñåò ãîäèíè
ïðåäè ñúáîðà, ïàïà Íèêîëàé ïèñà ïèñìî äî áúëãàðñêèÿ
öàð Ìèõàèëà, â êîåòî òîé èñêàë îò öàð Ìèõàèëà äà ñå
ïîâúðíå ñòàðèÿò îáè÷àé íà àïîñòîëñêèÿ ïðåñòîë, â Ñòà-
ðèÿ è Íîâèÿ Åïèð, ò. å. â äâàòà Åïèðà â Èëèðèêóì, Ìàêå-
äîíèÿ, Òåñàëèÿ, Áðåãîâà Äàêèÿ, Ñðåäèçåìíà Äàêèÿ, Ìè-
çèÿ (ãîðíà), Äàðäàíèÿ, Ïðåâàëà, ãäåòî òîé å ðúêîïîëàãàë
äî âðåìåòî íà ïàïà Õîðìèçèÿ èëè äî ñúçäàâàíåòî íà àð-
õèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà.
Ðèì å ïðåòåíäèðàë, ïðî÷åå, çà ñóïðåìàòèÿòà òúêìî íàä
îíèÿ ïðîâèíöèè, êîèòî áúëãàðèòå îñâîáîäèõà ïî âðåìåòî
ïà Þñòèíèàíà îò ãðúöêàòà ñóïðåìàòèÿ è çà êîèòî áå ñúç-
äàäåíà àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà.
Ñúáîðúò òðÿáâàøå äà ðåøè ñåãà, äàëè íà Ðèì èëè íà
Öàðèãðàä äà ñå ïîä÷èíÿò òåçè ïðîâèíöèè.
Òîâà îáà÷å, êîåòî ñåãà íàñ íàé-ìíîãî èíòåðåñóâà è çà
êîåòî íèå ðàçïðàâÿìå òåçè ðàáîòè å, ÷å ñúáîðúò å íàðè÷àë
ãîðíèòå ïðîâèíöèè áúëãàðñêî îòå÷åñòâî â Èëèðèÿ
(Vulgarorum patriam quae in Illyrico constituta est), à èìåí-
íî: Äâàòà Åïèðà, öÿëà Òåñàëèÿ, Äàðäàíèÿ è ïð., êîåòî áúë-
ãàðñêî îòå÷åñòâî ñå êàçâà äíåñ ïî òåçè áúëãàðè Áúëãàðèÿ
(Cuius nunc patria ab hic Bulgaris Bulgaria nuncupatur).
Òîâà ñ âàæíî äà ñå èçòúêíå, çàùîòî â èñòîðèÿòà, êîÿòî
ñå ó÷è â áúëãàðñêèòå ó÷èëèùà ñå êàçâà, ÷å åäâà Áîðèñ áèë
ñòèãíàë äî ñðåäàòà íà Ìàêåäîíèÿ, à âñè÷êè òóê ñïîìåíà-
òè ïðîâèíöèè íèêîãà íå áèëè áúëãàðñêè, êîãàòî ñúáîðúò
íåäâóñìèñëåíî ãè å ñìÿòàë çà áúëãàðñêè çåìè.
Ãúðöèòå ïðåòåíäèðàëè çà äóõîâíî ãîñïîäñòâî íàä ãî-
ðåêàçàíàòà Èëèðèéñêà Áúëãàðèÿ, çàùîòî ïðåäè áúëãàðè-
òå äà ÿ îñâîáîäÿò, êîåòî ñòàíà ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð
Þñòèíèàíà, òàì å èìàëî ãðúöêè ñâåùåíèöè.
Òàÿ ïðåòåíöèÿ ðèìëÿíèòå îáîðâàõà, êàòî äîêàçâàõà, ÷å
áúëãàðèòå âúç îñíîâà íà ïðàâîòî íà ñðîäñòâåíîñòòà (÷å
ñà îò åäèí ðîä) ñúåäèíèëè ñâîåòî îòå÷åñòâî è ñà ãî äúð-
æàëè ïðåç öÿëîòî âðåìå îòòîãàâà äîñåãà (VI â.) äîñåãà (IX
â.) (Quia Vulgares, qui jure gentill sibi patriam subjugantes,
eam per tot annos retinent).
Ìàêåäîíèÿ è äðóãèòå ïîìåíàòè ïðîâèíöèè ñà áèëè, çíà-
÷è, íàñåëåíè îò áúëãàðè, êîèòî â VI â. ñå ñúåäèíèëè ñ äðó-
ãèòå áúëãàðè. Ïî-íàòàì ñå êàçâà, ÷å àïîñòîëñêîòî ñåäà-
ëèùå íå å ïðàâèëî íèêàêâè ïîñòúïêè çà îáðàòíîòî èì çà-
åìàíå, çàùîòî áúëãàðñêèÿò íàðîä äîéäå è ñè ãè îñâîáîäè
âúç îñíîâà íà ïðàâîòî çà âëàäåíèå (Vulgarorum natio addit
et sibi jure patestatis omnia vindicat).
Ïðàâîòî íà âëàäåíèå íà êàçàíèòå ïðîâèíöèè ñå îáóñ-
ëàâÿ îò ïðàâîòî íà ñðîäñòâåíîñòòà, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å âñåêè
íàðîä èìà ïðàâî ñàì äà ñå óïðàâëÿâà, åäèí ïðèíöèï, êîé-
òî åäâà â äíåøíî âðåìå ñå ïîÿâè â Ñðåäíà Åâðîïà.
Êàê äúðæàâà è öúðêâà ñà âúðâåëè çàåäíî, ìîæå äà ñå
âèäè îò êàçàíîòî ïî-íàòàì, ÷å ãúðöèòå ñëåä èçãóáâàíåòî
íà ïðàâîòî íàä äèîöåçàòà, èçãóáèëè è ïðàâîòî íà äúðæà-
âàòà ñè íàä êàçàíèòå ïðîâèíöèè (îáëàñòè).
Áúëãàðèòå, ïðî÷åå ñå îñâîáîäèëè íàé-íàïðåä äóõîâ-
íî, à îò ñåòíå è ïîëèòè÷åñêè.
Àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà, èëè Îõðèäñêàòà
13
 ÀÂÈÒÎÕÎË
àðõèåïèñêîïèÿ, å ïúðâàòà ñòúïêà îò åìàíöèïàöèÿòà íà áúë-
ãàðñêàòà ðàñà.
Èçëîæè ñå òîâà ñàìî äà ñå îáúðíå âíèìàíèå, ÷å â 870 ã.
Âñåëåíñêèÿò ñúáîð å ñ÷èòàë, ÷å äâàòà Åïèðà, Äàðäàíèÿ,
Äàêèÿ, Òåñàëèÿ è äðóãèòå Èëèðèéñêè ïðîâèíöèè ñà íàñå-
ëÿâàíè îò áúëãàðè è ÷å òå îò íà÷àëîòî íà VI â., èëè îò
ñúçäàâàíåòî íà àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà äî IX
â., ïà è ïî-íàòàì, ñà áèëè íåçàâèñèìè îò ãúðöèòå è ðèì-
ëÿíèòå, íå ñàìî â öúðêîâíî, íî è â ïîëèòè÷åñêî îòíîøå-
íèå.
Õóíèòå, èëè áúëãàðèòå, êîèòî ñà áèëè õðèñòèÿíè, ñå
ïîäèãàò ïî âðåìå íà èìïåðàòîð Àíàñòàñèÿ ïîðàäè çàòî-
÷àâàíåòî ïà èëèðèéñêèòå âëàäèöè è ñëåä äúëãè áîðáè ïðè-
íóæäàâàò Þñòèíèàíà äà ñúçäàäå íåçàâèñèìà öúðêâà çà áúë-
ãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ è îñòàíàëà Èëèðèÿ. Ñëåä òîâà áúëãà-
ðèòå îòêúì Äóíàâà ñå ñúåäèíÿâàò ñ áúëãàðèòå â Ìàêåäî-
íèÿ è îñòàíàëà Èëèðèÿ. Íå ñà ïîêîðÿâàëè Èëèðèÿ, íå ñà ÿ
çàñåëâàëè, à ñà ñå ñúåäèíèëè ñ íåÿ âúç îñíîâà íà ñðîäñò-
âåíîñòòà èëè ïëåìåííîñòòà (Jure gentilli), ò.å. çàùîòî è
ìàêåäîíöèòå è îñòàíàëèòå èëèðèéöè ñà ïðèíàäëåæàëè êúì
ñúùèÿ ðîä, êúì êîèòî ñà ïðèíàäëåæàëè è õóíèòå, èëè áúë-
ãàðèòå, êîèòî æèâååõà ïîêðàé Äóíàâà. Íå å èìàëî, çíà÷è,
óíèùîæàâàíå íà ìàêåäîíöè.
Äîñåãà ñå ìèñëåøå, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè óíè-
ùîæåíè îò íàõëóëè âúâ âðåìå íà Þñòèíèàíà ñëàâÿíè. Òî-
âà òâúðäåíèå ñå îêàçà áåçîñíîâíî, çàùîòî íå å èìàëî ñà-
ìîñòîÿòåëíî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå; ñëàâÿíèòå ñà ïîäêðå-
ïÿëè áúëãàðèòå, çà äà èçâîþâàò èçâåñòíà íåçàâèñèìîñò çà
èëèðèéñêèòå áúëãàðè.
Ìàêåäîíöèòå ñå íàðåêîõà áúëãàðè, ïîäîáíî íà äðóãè-
òå òðàêèéñêè ïëåìåíà, çàùîòî ñà ñòàðè ìèçè. Òèÿ ìèçè,
êàêòî â Òðàêèÿ, òúé è â Èëèðèÿ, ñå íàðåêîõà ñëåä êðàÿ íà
IV â. áúëãàðè.
Íàêúñî êàçàíî, íå å èìàëî óíèùîæàâàíå èëè ïúê èç-
÷åçâàíå íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Òúé ÷å, êàêòî äíåøíèòå
ãúðöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ãúðöè è äíåøíèòå àëáàíöè
íà ñòàðèòå àëáàíöè, òúé è äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîì-
öè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Àëåêñàíäúð Âåëèêè å ïðîèçëÿçúë îò îíÿ íàðîä, êîèòî
ñå êàçâà äíåñ áúëãàðñêè íàðîä.
Ñ òîâà ñå ðåøàâà íå ñàìî ïðîáëåìàòà çà íàðîäíîñòòà
íà ìàêåäîíöèòå, íî è ïðîáëåìàòà çà íàðîäíîñòòà íà áúë-
ãàðèòå èçîáùî.
Çà äà ïîÿñíèì òîâà, íåêà ñå ïîâúðíåì îùå åäèí ïúò
âúðõó ïðèâåäåíîòî îò Ïðîêîïèé ñâèäåòåëñòâî. Îò ìàëîã-
ðàìîñòíîñò ëè èëè ïî êîÿ äðóãà ïðè÷èíà, òîâà ñâèäåòåëñ-
òâî å ïðåäàâàíî äîñåãà â èçîïà÷åíà ôîðìà. Äîêàòî Ïðî-
êîïèé ïèøå, ÷å õóíè, ñêëàâåíè è àíòè ïðàâèëè òåçè è îíèÿ
14
îïóñòîøåíèÿ, â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå ñïîìåíàâàò ñàìî
ñëàâÿíèòå, à áúëãàðèòå, èëè õóíèòå, êîèòî ñîáñòâåíî ñà
áèëè âîäèòåëè íà òåçè îïóñòîøåíèÿ, ñå ïðåìúë÷àâàò. Ïî
òîÿ íà÷èí ñå ñúçäàäå óáåæäåíèåòî, ÷å ñëàâÿíèòå áèëè óíè-
ùîæèëè òðàêîèëèðèéöèòå è çàåëè òÿõíàòà çåìÿ. À áúëãà-
ðèòå, èëè õóíèòå, áèëè äîøëè îò Âîëãà åäâà â êðàÿ íà VII
âåê, êàòî ìàëêà ãîëà è äðèïàâà îðäèöà, êîÿòî ïîêîðèëà
ñëàâÿíè â Äîëíà Ìèçèÿ è îñíîâàëà áúëãàðñêà äúðæàâè-
öà.Òåçè õóíè èëè áúëãàðè íèêîãà íå áèëè âëàäåëè Þæíà
Òðàêèÿ è Èëèðèÿ?!
Òîâà íå å íàóêà, çàùîòî, àêî Ïðîêîïèé, êîéòî å áèë ñåê-
ðåòàð íà Þñòèíèàíîâèÿ âîåíà÷àëíèê Áåëèàçàð, ðàçïðàâÿ,
÷å õóíèòå, áèëè ñúåäèíèëè çåìÿòà îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî
ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ, íå ìîæå
äà ñå êàçâà, ÷å õóíèòå áèëè äîøëè â Äîëíà Ìèçèÿ åäâà â
êðàÿ íà VII âåê è ÷å íèêîãà íå áèëè âëàäåëè Þæíà Òðàêèÿ
è Ìàêåäîíèÿ. Îíÿ, êîèòî ðàçïðàâÿ òîâà, èëè èçîáùî íå å
ïðîó÷âàë òåçè ðàáîòè, èëè íå òúðñè èñòèíàòà.
Ñúùîòî å è ùî ñå îòíàñÿ äî íàðîäíîñòòà íà õóíèòå,
èëè áúëãàðèòå.
Àêî Àíàñòàñèé áèáëèîòåêàðÿò ïèøå, ÷å áúëãàðèòå èëè
õóíèòå çàåëè öÿëà Òåñàëèÿ, Äàðäàíèÿ è ïð. âúç îñíîâà íà
íàðîäíîñòíîòî ïðàâî, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å áúëãàðèòå
èëè õóíèòå, ñà ñðîäíè ñ æèòåëèòå íà öÿëà Òåñàëèÿ, äâàòà
Åïèðà è ïð., èëè ñúñ ñòàðèòå èëèðèéöè, íå ìîæå äà ñå
êàçâà, ÷å áúëãàðèòå ñà òóðöè, êîåòî íèêîé íå å äîêàçàë
äîñåãà.
Ñúùîòî å è ùî ñå îòíàñÿ äî õðèñòèÿíñòâîòî íà áúëãà-
ðèòå.
Àïîñòîë Ïàâåë äîéäå çàðàäè ìàêåäîíöèòå â Åâðîïà.
Àêî òåçè ìàêåäîíöè æèâåÿò â ëèöåòî íà äíåøíèòå ìàêå-
äîíöè, êîèòî ñå êàçâàò áúëãàðè, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúë-
ãàðèòå?
Àêî àï. Ïàâåë ãîâîðè â 3 ãë. Êîëîñ, çà ñêèòè, àêî ñòà-
ðèòå öúðêîâíè èñòîðèöè ïèøàò, ÷å ñêèòèòå áèëè ïîêðúñ-
òåíè îò àïîñòîëèòå è àêî õóíèòå èëè áúëãàðèòå, ñå ñ÷èòàò
çà ñêèòè, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúëãàðèòå?
Àêî áúëãàðèòå ñà ìèçè, à ìèçèòå áÿõà ïîêðúñòåíè îò
àïîñòîëèòå, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúëãàðèòå?
Àêî õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, áÿ-
õà îùå â IV âåê õðèñòèÿíè è èçäåéñòâóâàõà ñúçäàâàíåòî
íà íåçàâèñèìàòà Îõðèäñêà àðõèåïèñêîïèÿ, ìîæå ëè äà ñå
êàçâà, ÷å òåçè õóíè-áúëãàðè áèëè ïîêðúñòåíè åäâà îò “õàí”
Áîðèñà â IX âåê?
Âñè÷êî òîâà ìîæå äà òâúðäè ñàìî îíÿ, êîéòî íå å ïðî-
ó÷âàë òåçè ðàáîòè, èëè ïúê, êîéòî å íåãîäåí çà íàó÷íà ðà-
áîòà.

ÐÈÒÓÀËÍÈ ×ÀØÈ ×ÅÐÅÏÈ ÏÐÈ ÄÐÅÂÍÈÒÅ
ÁÚËÃÀÐÈ
Ñðàâíèòåëíî èçñëåäâàíå
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
Ïðîáëåìúò ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïðè äðåâíèòå
áúëãàðè å ìíîãî ñëàáî ïðîó÷åí. Âñúùíîñò íà àâòîðà ñà
èçâåñòíè ñàìî íÿêîëêî òàêèâà ðàáîòè, ìåæäó êîèòî ñå îò-
êðîÿâàò èçñëåäâàíèÿòà íà ïðîô. Âåñåëèí Áåøåâëèåâ (2,3),
àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ (9) è ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ (5). Òå îáà÷å
íå èçÿñíÿâàò äîêðàé ñúùíîñòòà íà òîçè äðåâåí áúëãàðñêè
îáè÷àé, êàêòî è íå ïðîñëåäÿâàò ïîäðîáíî ÷ðåç ñðàâíèòå-
ëåí àíàëèç âðúçêàòà ìó ñ äðóãè ïîäîáíè èëè èäåíòè÷íè
îáè÷àè â ñðîäíè åòíîñè.
Ïîâå÷åòî àâòîðè, êîèòî ñå ñáëúñêâàò ñ òîçè îáè÷àé,
îòáåëÿçâàò ìèìîõîäîì, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà “âàðâàðñêè îáè-
÷àé”, “àðõàèçúì” è ò. í., è ñå ïëúçãàò ïî òàçè øàáëîííà
ñõåìà, áåç äà ñå çàäúëáî÷àò, à íÿêîè, íàïðèìåð êàòî Àã-
áóíîâ, èçîáùî ñå ñúìíÿâàò äàëè å ñúùåñòâóâàë òîçè îáè-
÷àé, íåçàâèñèìî ÷å èìà äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà è àðõå-
îëîãè÷íè íàõîäêè çà òîâà.
 áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ èìà òðè íåäâóñìèñëåíè
ñúîáùåíèÿ çà ñúùåñòâóâàíåòî íà îáè÷àé ïðè áúëãàðèòå
äà ñå èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïà íà óáèò ïðî-
÷óò íåïðèÿòåë (ïúëêîâîäåö, èìïåðàòîð èëè èçâåñòíà äó-
õîâíà ëè÷íîñò).
Ïúðâîòî ñúîáùåíèå å îò âèçàíòèéñêèÿ õðîíèñò Òåî-
ôàí, êîéòî å ñúâðåìåííèê íà êàí Êðóì Ñòðàøíè (803—814)
îò áúëãàðñêèÿ ðîä Äóëî. Ïî ïîâîä ïîáåäàòà ìó íàä âè-
çàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Íèêèôîð òîé ïèøå ñëåäíîòî:
“...Êðóì, êàòî îòñå÷å ãëàâàòà íà Íèêèôîðà, îêà÷è
ÿ çà íÿêîëêî äåíà íà äúðâî çà ïîêàç íà ïîñåùàâàùèòå
ãî åçè÷íèöè è çà íàø ïîçîð. À ñëåä òîâà, êàòî ÿ âçå è
êàòî îãîëè ÷åðåïà, îáëå÷å ãî îòâúí ñúñ ñðåáðî è ãîðäåå-
éêè ñå, êàðàøå äà ïèÿò îò íåÿ (÷àøàòà) âîæäîâåòå
íà ñëàâÿíèòå...” (2,13).
Çà òîçè ñëó÷àé ñà ïèñàëè ñúùî õðîíèñòèòå Ãåîðãèóñ
Ìîíàõóñ, Ëåî Ãðàìàòèêóñ, Ãåîðãèóñ Ñåäðåíóñ è Éîàíèñ
Çîíàðà. Ñðàâíÿâàéêè òåçè òåêñòîâå, Áåøåâëèåâ ñòèãà äî
çàêëþ÷åíèåòî, ÷å âåðîÿòíî âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè è íàé-
âå÷å Çîíàðà ñà ïîëçâàëè íåèçâåñòåí çà íàñ èçâîð ñ îãëåä
íà íÿêîè äîïúëíèòåëíè ïîäðîáíîñòè (âàæíè çà íàñ). Òîé
ðåêîíñòðóèðà íà áàçàòà íà òåçè èçòî÷íèöè òåêñòà ïî ñëåä-
íèÿ íà÷èí:
“...Êðóì, êàòî âçå òÿëîòî íà èìïåðàòîðà Íèêèôî-
ðà, îòñå÷å ìó ãëàâàòà. Òîé ÿ îêà÷è íà âèñîê êîë çà
íÿêîëêî äåíà è ÿ ïîêàçâàøå íà ïîñåùàâàùèòå ãî åçè÷-
íèöè, õâàëåéêè ñå ñ èçâúðøåíîòî çà íàø ñðàì. Ñëåä
òîâà îáà÷å òîé âçå ãëàâàòà, îòðÿçà òåìåòî, îãîëè ãî
îò êîæàòà, è êàòî ãî îáëå÷å îòâúí ñúñ ñðåáðî, ñëóæå-
øå ñè ñ íåãî êàòî ñ ÷àøà è êàòî íàëèâàøå âèíî, ãîðäå-
åéêè ñå, äàâàøå íà ñëàâÿíñêèòå âîæäîâå, êîèòî áÿõà
îêîëî íåãî, äà ïèÿò...”(2)
Êàêòî âèæäàìå, òóê å ïðåäàäåíî â äåòàéëè òî÷íî îò
êîÿ ÷àñò íà ÷åðåïà ñå èçðàáîòâà ðèòóàëíàòà ÷àøà è ïî
êàêúâ íà÷èí ñå îáêîâàâà ñ áëàãîðîäåí ìåòàë.
ÀÂÈÒÎÕÎË
 “Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” (1344 ã.) èìà åäèí ïàñàæ, â
êîéòî ñå êàçâà:
“...Êðóìú êíÿç îêîâà ãëàâú Íèêèôîðà öàð è íàïèâà-
òú çäðàâèöà áúëãàðîìü...”
Òîåñò, òóê ñòàâà ÿñíî, ÷å ñ ðèòóàëíàòà ÷àøà-÷åðåï ñå
ïèå çà çäðàâå (âäèãà ñå íàçäðàâèöà). Ñúùîòî ñå ïîòâúðæ-
äàâà è îò õðîíèñòà Ìàíóåë Ìàëàêñîñ, ÷å áúëãàðèòå ïðè
ïèåíå (òîñò) óïîòðåáÿâàò äóìàòà “çäðàâèöà” (2).
Âòîðîòî ñúîáùåíèå å îò âèçàíòèéñêèÿ õðîíèñò Ãåîðãè
Àêðîïîëèò âúâ âðúçêà ñ ïëåíÿâàíåòî íà öàð Êàëîÿí (1197—
1207) ñëåä ðàçáèâàíåòî íà ëàòèíñêèòå ðèöàðè îò áúëãàðè-
òå ïðè Îäðèí â 1205 ã.:
“...Ñàìèÿò èì èìïåðàòîð Áàëäóèí áèë ïëåíåí îò
òÿõ è áèë îòêàðàí âúðçàí ïðè öàðÿ íà áúëãàðèòå Éî-
àí (Êàëîÿí). Òîé, êàêòî êàçâàò, îòñÿêúë ãëàâàòà ìó
è ïî âàðâàðñêè îáè÷àé ÿ ïðåâúðíàë â ñúä çà ïèåíå, êàòî
ÿ î÷èñòèë îòâúòðå è ÿ óêðàñèë îò âñè÷êè ñòðàíè îò-
âúí...” (15,13).
Òðåòîòî ñúîáùåíèå å îñîáåíî èíòåðåñíî, çàùîòî å
ïðåäàäåíî îò î÷åâèäåö è ñ ìíîãî ãîëåìè ïîäðîáíîñòè.
Òî å äàäåíî îò ÷åøêèÿ ðèöàð Ìèëîõíåâ, âëàäåòåë íà çà-
ìúêà Äóá. Ïðåç 1217 ã. òîé ñå âêëþ÷èë â êðúñòîíîñíèÿ
ïîõîä íà ìàäæàðñêèÿ êðàë Àíäðåé II, çà äà ïîëó÷è ðèöàð-
ñêî äîñòîéíñòâî è äà ó÷àñòâà ïðè îñâîáîæäàâàíåòî íà Ñâå-
òèòå ìåñòà. Íà âðúùàíå ïðåç Áúëãàðèÿ âîéñêèòå áèëè
ñïðåíè îò áúëãàðñêèÿ öàð Èâàí Àñåí II (1218-1241). Ïî-
êúñíî òîé ïóñíàë âîéñêèòå äà ïðåìèíàò ïðåç çåìèòå èì,
íî ñëåä êàòî ïîëó÷èë äúùåðÿòà íà êðàë Àíäðåé II — Àíà,
çà æåíà.
Ïî âðåìå íà åäèí ëîâ Ìèëîõíåâ áèë òåæêî ðàíåí îò
ìå÷êà è ëåêóâàí â äîìà íà áúëãàðñêèÿ áîèë Áîãîðèñ. Òîé
áèë ëåêóâàí îò äúùåðÿòà íà Áîãîðèñ — Ëàäèêà, êîÿòî áè-
ëà ïîñâåòåíà â ëåêàðñêîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè.
Âåäíúæ, âñå îùå ëåæåéêè íà ëåãëî, ÷åõúò âèäÿë â ñòà-
ÿòà åäíà ñòðàííà ëàìïà, êîÿòî èìàëà ôîðìàòà íà ÷àøà.
Íà äðúæêàòà £ áèëè èçîáðàçåíè 12 ìúæå, êîèòî äúðæàëè
â ðúöåòå ñè ïîëóêúëáî — òî ïúê áèëî èçïúñòðåíî ñ ÷óäíî-
âàòè è íåðàçáèðàåìè çíàöè. Ïúðâèÿò îò ìúæåòå áèë êðà-
ñèâ, à âñåêè ñëåäâàù — âñå ïî-ãðîçåí. “Êàêâà å òàçè ëàì-
ïà? — ïîïèòàë Ìèëîõíåâ. — Êîãàòî ìå èçìú÷âàøå òðåñêà-
òà, ìè ñå ñòðóâàøå, ÷å ôèãóðèòå ïî íåÿ îæèâÿâàò è íåùî
ìè øåïòÿò. Âåäíúæ ìè ñå ïðèñúíè, ÷å òå ñå çàâúðòàõà â
íÿêàêúâ ïðèçðà÷åí òàíö, à ñìåõúò èì áå òîëêîâà îòâðàòè-
òåëåí, ÷å îò óæàñ çàãóáèõ ñúçíàíèå.”
Ëàäèêà íå ðàçêðèëà òàéíàòà íà ëàìïàòà, çàùîòî òÿ áè-
ëà íàé-öåííîòî íàñëåäñòâî îò ìàéêà £ è íÿìàëà ïðàâî íà
òîâà.
Êîãàòî îçäðàâÿë, Ìèëîõíåâ è Áîãîðèñ áèëè ïîêàíåíè
íà òúðæåñòâî ïðè åäèí îò ëîâíèòå ïðèÿòåëè íà áúëãàðè-
íà. Âñè÷êè áèëè íàðåäåíè â êðúã îêîëî òðàïåçàòà. Èçâåä-
íúæ ðèöàðÿò ñ èçóìëåíèå âèäÿë, ÷å â ñòàÿòà áèë âíåñåí
15
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“ñðåáúðåí ïîõàð”, ò. å. ÷àøà, íàïðàâåíà îò ÷îâåøêè ÷å-
ðåï. Òÿ ïðåìèíàâàëà îò ðúêà â ðúêà è âñåêè îò ïðèñúñòâà-
ùèòå îòïèâàë ãëúòêà îò ïèòèåòî â íåÿ. Ìèëîõíåâ îáà÷å
áèë îáõâàíàò îò óæàñ è îòáëúñíàë ÷àøàòà. Ïðèñúñòâàùè-
òå áúëãàðè âåäíàãà ñêî÷èëè ñ èçâàäåíè ìå÷îâå è ùåëè äà
îòðåæàò ãëàâàòà íà ÷åõà, àêî Áîãîðèñ íå ãî áèë ñïàñèë.
Òîé îáÿñíèë íà äðóãèòå, ÷å Ìèëîõíåâ å ÷óæäåíåö è íÿêîè
áúëãàðñêè îáè÷àè ìîæå äà ìó èçãëåæäàò ñòðàííè è íåëî-
ãè÷íè, äîðè îòâðàòèòåëíè. Ïî îáðàòíèÿ ïúò áúëãàðèíúò
ñå îïèòàë äà îáÿñíè íà ÷åõà, ÷å çà äåäèòå íè å ãîëÿìà
÷åñò äà ïðåäëîæàò âèíî íà ãîñòèòå ñè îò ïîñðåáðåí ÷åðåï
íà ïðî÷óò íåïðèÿòåë.
Ðèöàðÿò ïúê îáÿñíèë, ÷å ñòðàííàòà ÷àøà ìó íàïîìíÿ
ïî íÿêàêúâ íà÷èí çà ëàìïàòà â ñòàÿòà. Áîãîðèñ ìó êàçàë,
÷å ìàéêàòà íà æåíà ìó áèëà ïîòîìêà íà ïðî÷óòàòà ìà-
ãüîñíèöà (êîëîáúð) ó áúëãàðèòå — Àñëà. Ëàìïàòà áèëà íåé-
íî äåëî. Ñ íåÿ ñå ðàçïîðåæäàëè ñàìî íàé-âúçðàñòíèòå æå-
íè â êúùàòà, êîèòî øåïíåëè íåùî íàä ïëàìúêà è òàêà ñå
ñâúðçâàëè ñ äóõîâåòå íà ïðåäøåñòâåíè÷êèòå ñè...”(15).
Îñâåí òåçè ñúîáùåíèÿ îò õðîíèñòè èìà è ìíîæåñòâî
äðóãè äàííè â ëåãåíäèòå, ôîëêëîðà, ïðåäàíèÿòà è àðõåî-
16
ëîãè÷åñêèòå íàõîäêè, êîèòî ïîòâúðæäàâàò íàëè÷èåòî íà
äðåâíèÿ áúëãàðñêè îáè÷àé (1).
Ñïîðåä Äîí÷åâ (9) è Ñòîéíåâ (18) Ìàäàðñêèÿò êîííèê
äúðæè â äÿñíàòà ñè ðúêà ÷àøà — ÷åðåï êàòî ñèìâîë íà
êàíñêàòà (èìïåðàòîðñêàòà) âëàñò ïðè áúëãàðèòå.
 ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø (V â.), íàðè÷àíî
îùå è “ñúêðîâèùå íà Àòèëà”, èìà òðè çëàòíè êóïè ñ áè÷à
ãëàâà, êîèòî ïî ôîðìà è ïðåäíàçíà÷åíèå îòãîâàðÿò íà ðè-
òóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè. Äîí÷åâ ñúùî ãè ñâúðçâà ñ òÿõ, êà-
òî äàâà è îáÿñíåíèå çà íàëè÷èåòî íà áè÷à ãëàâà — èçõîæ-
äàéêè îò îáè÷àÿ ïðè ñêèòèòå (9).  ñúêðîâèùåòî èìà è
åäíà çëàòíà êàíà, íà êîÿòî å èçîáðàçåí êîííèê-áàãàòóð,
êîéòî âîäè çíàòåí ïëåííèê. Íà ñåäëîòî íà êîííèêà å îêà-
÷åí âîåíåí òðîôåé — îòñå÷åíà ãëàâà, ïðåäíàçíà÷åíà çà èç-
ðàáîòâàíå íà ðèòóàëíà ÷àøà.
Áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà òîâà ñúêðîâèùå å èçâúí âñÿ-
êàêâî ñúìíåíèå, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìàò ïðåäâèä íàäïè-
ñèòå ïî ïðåäìåòèòå ñ ðóííî ïèñìî, áúëãàðñêàòà ñèìâîëè-
êà íà èçîáðàæåíèÿòà è çíàöèòå íà ðîäà Äóëî — òðèëèñò-
íèöè, êîèòî ñà îòêðèòè â ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò è
êàí Àñïàðóõ.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáè÷àÿò äà ñå èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïè, à ñúùî ïîäñêàçâà âàæíîñòòà íà òîçè öåíòúð, îùå ïîâå÷å,
ñúùî è äà ñå îáêîâàâàò ñ áëàãîðîäåí ìåòàë öåëèòå ÷åðå- ÷å íà áúëãàðñêè “áàé” îçíà÷àâà òî÷íî “ãëàâåí”, “ãîëÿì”
ïè íà ïî÷èíàëè èçâåñòíè ëè÷íîñòè, ïðè äðåâíèòå áúëãà- èëè “ñòàðøè”.
ðè èìà îðåíäè÷íî-ìàãè÷åñêî çíà÷åíèå è å ñâúðçàí ñ ðå- Èçðàáîòâàíåòî íà ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïè ïðè äðåâ-
ëèãèÿòà èì. Òàíãðèñòêàòà ðåëèãèÿ è íàòóðôèëîñîôèÿòà íà íèòå áúëãàðè å ñâúðçàíî ñúùî ñúñ ñàêðàëíîñòòà íà ÷àøà-
äðåâíèòå áúëãàðè ñà ïðîèçâîäíè íà øàìàíèçìà, íàðè÷àí òà, êîÿòî ñå ÿâÿâà óòâàðíà âåù è å ñâåùåí ïðåäìåò â ðå-
îò íÿêîè àâòîðè “äèíàìèçúì” èëè “îðåíäèçúì” (3). Ñúã- ëèãèîçíèòå îáðåäè îùå îò ïðåäõðèñòèÿíñêòà åïîõà. Çà ìè-
ëàñíî òîâà áúëãàðèòå âÿðâàëè, ÷å öÿëàòà Âñåëåíà å èç- òîëîãè÷íîòî ñúçíàíèå òÿ å ñúä, â êîéòî ñå ñúáèðà òå÷-
ïúëíåíà ñ åäíà îñîáåíà ñâðúõåñòåñòâåíà ñèëà (Îðåíäà), íîñò, èìàùà ðèòóàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå, íàïð. êðúâòà íà
êîÿòî íå ñå ïåðñîíèôèöèðà îò íÿêîå êîíêðåòíî áîæåñò- æåðòâåíîòî æèâîòíî êàòî èçðàç, íîñèòåë íà íåãîâàòà ñè-
âî. Òàçè ñèëà ñå êðèå âúâ âñè÷êè ïðåäìåòè, ìîæå äà ïðå- ëà (Îðåíäàòà), êîÿòî ïî-êúñíî ñå çàìåñòâà ñ ÷åðâåíî âè-
ìèíàâà îò ÷îâåê â ÷îâåêà èëè îò ïðåäìåò â ÷îâåê è îáðàò- íî. Ñâåùåíàòà ÷àøà å åäèí îò ñèìâîëèòå íà âëàäåòåëÿ
íî (3). Êèòàéöèòå íàðè÷àò òàçè ñèëà èëè âúòðåøíà åíåð- ïðè áúëãàðèòå è ñêèòèòå (18).
ãèÿ — Öè, â Èíäèÿ ÿ íàðè÷àò — Ïðè ñêèòèòå ñïîðåä Õåðîäîò
Ïðàíà, à â Òèáåò — Ëà, â ßïî- èìà ïðåäàíèå, ÷å ïúðâèòå èì
íèÿ — Êè è ò.í. Ñúâðåìåííàòà âëàäåòåëè ïîëó÷èëè âëàñòòà ñè
íàóêà ñúùî ïðèçíàâà ñúùåñò- îò íåáåòî, îòêúäåòî ïàäíàëè
âóâàíåòî íà òîçè îñîáåí âèä ñâåùåíèòå çëàòíè ïðåäìåòè:
åíåðãèÿ, êîÿòî èìà ïëàçìåíî- ðàëî è ÿðåì (çà îðà÷èòå), äâóî-
åëåêòðîìàãíèòåí èëè ïîëåâè
ñòðà ñåêèðà (çà âîèíèòå) è ÷à-
õàðàêòåð, äåéñòâàù íà ñóáà-
øà (çà æðåöèòå) (21).
òîìíî íèâî. Ñ òàçè åíåðãèÿ ñà
Ñâåùåíàòà ÷àøà å ñâúðçà-
ñâúðçàíè è ðåäèöà ïñèõè÷åñ-
íà ñúùî ñ “ðîãà íà èçîáèëèå-
êè è ôèçè÷åñêè ôåíîìåíè, êà-
òî” ïðè òðàêèòå è å ðàçïðîñò-
òî òåëåïàòèÿ, ÿñíîâèäñòâî, òå-
ëåêèíåçà, ïñèõîìåòðèÿ, ëåêó- ðàíåíà â èíäîåâðîïåéñêàòà
âàíå ñ ðúêîïîëàãàíå, ëåâèòà- êóëòóðíà òðàäèöèÿ (10). Êàòî
öèÿ, ïñèõîòðîííè âúçäåéñòâèÿ ñèìâîë òÿ ñå ñðåùà ÷åñòî è â
ñ ðàçëè÷íè ôîðìè íà ìàãèÿ Áèáëèÿòà è ëåãåíäèòå çà Ãðàà-
(1,14). ëà (“÷àøàòà íà Õðèñòîñ”), êú-
Çà ñåäàëèùå íà ñâðúõåñ- äåòî âåðîÿòíî ñà äîøëè îò Åâ-
òåñòâåíàòà ñèëà (Îðåíäàòà) ó ðàçèéñêèòå ïðåäõðèñòèÿíñêè
æèâèòå ñúùåñòâà ñå ñìÿòàëà êóëòîâå (18,10). Äâåòå “êàìåí-
êðúâòà, íà ïúðâî ìÿñòî, è íà íè áàáè” (äåâòàøëàðè) îò ñ.
âòîðî — ãëàâàòà. Çàòîâà è äâå- Åíäæå, Øóìåíñêî, äúðæàò íà
òå ñå îáÿâÿâàò çà ñâåùåíè. Â êîðåìà ñè èìåííî òàêèâà ðè-
îñíîâàòà íà îáè÷àÿ ñ ÷àøèòå- òóàëíè ÷àøè.
÷åðåïè ëåæè èìåííî ñâåùå- Õðîíèñòúò Äÿêîí Èãíàòèé
íîñòòà íà ãëàâàòà. Åòî çàùî ñïîìåíàâà, ÷å ïðè ñêëþ÷âàíå-
ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñúùåñ- òî íà òðèéñåòãîäèøíèÿ ìèð
òâóâàë ñòàð îáè÷àé äà èçðà- ìåæäó Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ å
áîòâàò îò ÷åðåïè íà óáèòèòå áèë èçâúðøåí òàíãðèñòêè êëåò-
âðàãîâå èëè èçâåñòíè õîðà (ãåðîè, âëàäåòåëè, ñâåòöè, äó- âåí ðèòóàë, ïðè êîéòî èìïåðàòîð Ëúâ V Àðìåíåö ïî èñ-
õîâíè ó÷èòåëè) ñïåöèàëíè ðèòóàëíè ÷àøè, ñ êîèòî òå ïè- êàíå íà êàí Îìóðòàã (815—831) “èçâúðøâà ñ ðúöå èçëèÿíèÿ
åëè ïðè îñîáåíè ñëó÷àè. Ñìÿòàëî ñå, ÷å êîéòî ïèåë îò îò ÷àøà âúðõó çåìÿòà” (18).
òàêàâà ÷àøà, èçðàáîòåíà îò ÷åðåïà íà íåîáèêíîâåí ÷îâåê Ñïîðåä Ñëàâè Äîí÷åâ ôàêòúò, ÷å êàí Êðóì å ÷åðïåë ñ
ñúñ ñèëíà Îðåíäà, óâåëè÷àâàë ñâîÿòà æèçíåíà ñèëà ìíî- âèíî îò ÷åðåïà-÷àøà íà Íèêèôîð ñëàâÿíñêèòå âîæäîâå,
ãîêðàòíî, çàùîòî äóõîâíàòà ñèëà íà óáèòèÿ ñîáñòâåíîðú÷- ïîòâúðæäàâà, ÷å ñ òîçè ðèòóàëåí æåñò òîé ïîäíîâÿâàë äî-
íî èëè îò ìîùèòå íà ïî÷èíàëèÿ ñâåòåö ïðåìèíàâàëà ïî ãîâîðà ñè ñ òÿõ, òúé êàòî òå ñà âçåëè äåéíî ó÷àñòèå ïðè
ìèñòè÷åí íà÷èí ó íåãî. ðàçáèâàíåòî íà âèçàíòèéñêàòà âîéñêà. Îñâåí òîâà ïî òîçè
Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè íå ñå íà÷èí âëàäåòåëÿò ãè ïðåäóïðåæäàâàë êàêâî ñå ñëó÷âà ñ
èçðàáîòâàò îò öåëèÿ ÷åðåï, à ñàìî îò íåãîâàòà ãîðíà ÷àñò âðàãîâåòå è íåëîÿëíèòå êúì áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Òàêà
(òåìåòî). Òàçè âðúõíà ÷àñò íà ãëàâàòà, íàðè÷àíà “êîðîíà”, ïèåíåòî îò ÷àøà-÷åðåï ñå ñâúðçâà ñúñ ñêëþ÷âàíåòî íà âà-
å îñîáåíî ïî÷èòàíà îò áúëãàðèòå è çàòîâà â ïðèñúñòâèå æåí äîãîâîð è å åäèí âèä “äóõîâåí ïå÷àò” è ãàðàíöèÿ çà
íà âúðõîâíèÿ âëàäåòåë — êàíà, òå ñâàëÿëè êàëïàöèòå ñè. ñïàçâàíå íà äîãîâîðà, ïîäîáíî íà çàêëåâàíåòî ïðåä ìå÷
Åäèí âèä ñå îòêðèâàëè äóõîâíî ïðåä íåãî. ïðè áúëãàðèòå.
 èíäèéñêèòå åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ âúðõúò íà ãëàâàòà ñå Âåðîÿòíî îò ïèåíåòî ñ ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï èäâàò è
íàðè÷à “ñàõàñðàð” (“õèëÿäîëåòíèÿò ëîòîñ”), êîéòî ïðåä- áúëãàðñêèòå äóìè: “÷åðïàê”, “÷åáóð”, “÷åðïÿ”, “ïî÷åðï-
ñòàâëÿâà íàé-âèñøèÿò åíåðãèåí è äóõîâåí öåíòúð â òÿëî- êà”, “èç÷åðïâàì”, ñâúðçàíè ñ ÷åðïåíå (êàòî èçòî÷íèê) è
òî íà ÷îâåêà.  êèòàéñêàòà ìåäèöèíà íà âúðõà íà ãëàâàòà ðèòóàëíà ãîùàâêà, ïðèäðóæåíà ñ îáùî ïèåíå îò ñúä, ïðè-
ñå èçïîëçâà åäíà îò íàé-âàæíèòå åíåðãèéíè òî÷êè â àêó- îáùàâàùà èëè ïîñâåùàâàùà ó÷àñòíèöèòå â äàäåíà äóõîâ-
ïóíêòóðàòà, íàðå÷åíà “áàé-õóé” (“ñòî ñðåùè”). Ñàìîòî èìå íà òðàäèöèÿ (10).

17
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñàêðàëíîñòòà íà ãëàâàòà ñïîðåä òàíãðèçìà è ñâúðçà-
íèòå ñ íåãî äóõîâíè ïðàêòèêè íà áúëãàðñêèòå æðåöè-êî-
ëîáðè íàìèðà îòðàæåíèå â ìíîæåñòâî îòêðèòè â Áúëãà-
ðèÿ áðîíçîâè àìóëåòè-êîí÷åòà ñ ÷îâåøêà ãëàâà. Òåçè ïðåä-
ìåòè ñà îòêðèâàíè è íà äðóãè ìåñòà, êúäåòî ñà æèâåëè
áúëãàðè, è íåñúìíåíî èìàò àïîòðîïåéíà (ïðåäïàçâàùà)
ôóíêöèÿ (18).
Òóê ìîæåì ñúùî äà ñïîìåíåì çà áúëãàðñêèòå ìèòîâå
çà îòäåëÿíàòà îò òÿëîòî “êðèíà ãëàâà” è “êîáèëàòà-âðå-
ìå”, ñâúðçàíè ñ “ïúòóâàíèÿòà” íà êîëîáðèòå â äóõîâíèÿ
ñâÿò (íåáåòî) (14).
Òðàäèöèÿòà ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè è îáêîâàâàíå-
òî íà ÷åðåïà ñ áëàãîðîäåí ìåòàë å òàêà äúëáîêî âêîðåíå-
íà â îáè÷àèòå íà áúëãàðèòå, ÷å ñå çàïàçâà è ñëåä îôèöèà-
ëíîòî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî â IÕ â. ïðè äóíàâñêè-
òå áúëãàðè. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà âîëæêèòå áúëãàðè, êî-
èòî ïðèåìàò èñëÿìà. Òàêà íàïðèìåð â ñ. Òàíêååâêà, áëèçî
äî ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ — Âåëèêè Áîëãàð, å îò-
êðèò ãðîá íà áúëãàðñêè âëàäåòåë îò IÕ-Õ â., ÷èéòî ÷åðåï
å îáêîâàí ñúñ ñðåáðî, ñúãëàñíî ñúùèÿ ðèòóàë (1).
Ó íàñ îáè÷àÿò ñå çàïàçâà ïî÷òè äî íàøè äíè, ëåêî âè-
äîèçìåíåí îò õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ ïîä ôîðìàòà íà ñâå-
òè ìîùè.
 ñáèðêàòà íà Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé â Ñî-
ôèÿ ñå ñúõðàíÿâàò äâå ìîùåõðàíèòåëíèöè îò çëàòî è îá-
êîâàíè ÷åðåïè ñ ïîñìúðòíè ìàñêè íà äâàìà êàíîíèçèðàíè
õðèñòèÿíñêè ñâåòöè. Òîâà ñà Ñâ. Äèîíèñèé (1744 ã.) — Öà-
ðèãðàäñêè ïàòðèàðõ, îáåçãëàâåí íà âåðñêà îñíîâà îò òóð-
öèòå, è Ñâ. Ìàòðîíà (1738 ã.) — èãóìåíêà íà ìàíàñòèð â
Îõðèäñêî. Ìîùåõðàíèòåëíèöèòå è îáêîâúò ñà èçðàáîòå-
18
íè îò ïîçëàòåíî ñðåáðî, ñêúïîöåííè êàìúíè è åìàéë. Ñïî-
ðåä çàì.-äèðåêòîðêàòà íà ìóçåÿ ä-ð Òåîôàíà Ìàòàêèåâà-
Ëèëêîâà íåçàâèñèìî îò íàäïèñèòå íà ãðúöêè âèñîêàòà êëà-
ñà íà èçðàáîòêà è òèïè÷íèÿò áúëãàðñêè ôèëèãðàí, õàðàê-
òåðåí çà Âúçðàæäàíåòî, ïîñòàâÿò èçâúí âñÿêàêâî ñúìíå-
íèå áúëãàðñêîòî àâòîðñòâî íà òåçè ïðåäìåòè. Òÿ äîïúë-
íè, ÷å òîçè íà÷èí íà ïðåäñòàâÿíå ìîùèòå íà ñâåòöè íå å
õàðàêòåðåí çà ïðàâîñëàâíîòî õðèñòèÿíñòâî, è ñå ñúãëàñè
ñ àâòîðîâîòî òâúðäåíèå, ÷å ðèòóàëúò èäâà îò ïðåäõðèñòè-
ÿíñêî âðåìå.
 ìóçåéíàòà ñáèðêà èìà îùå åäíà òàêàâà ìîùåõðàíè-
òåëíèöà íà Ñâ. Êîñìàñ (1803 ã.), ïðè êîÿòî ÷åðåïúò íÿìà
ïîñìúðòíà ìàñêà ñ èíäèâèäóàëíè ÷åðòè, à å ïîëîæåí â
øåñòîúãúëíà çàòâîðåíà ìåòàëíà êóòèÿ îò ïîçëàòåí “áúë-
ãàðñêè ôèëèãðàí” (26)
Çàáåëåæèòåëíîòî â ñëó÷àÿ è ïðè òðèòå åêñïîíàòà å íà-
ëè÷èåòî íà îòâîð ñ êàïà÷å â ìåòàëíèÿ îáêîâ, â îáëàñòòà
íà òåìåòî, çà äà ìîãàò áîãîìîëöèòå äà öåëóâàò è äîêîñ-
âàò ìîùèòå ïðè ñïåöèàëíàòà öåðåìîíèÿ, êîÿòî ñå èçâúð-
øâà â îëòàðà íà öúðêâàòà, â òåñåí êðúã, êîãàòî ìî-
ùåõðàíèòåëíèöèòå ñå îòâàðÿò ïî âðåìå íà ðåëèãèîçíè
ïðàçíèöè. Àâòîðúò ñâúðçâà òîçè îòâîð ñúñ ñèìâîëíèòå òðå-
ïàíàöèè íà ÷åðåïèòå, èçâúðøâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðè,
ïðåäñòàâëÿâàùè ÿâíî ÷àñò îò åäèí è ñúù ðèòóàë (1).
 ïðîöåñà íà èçñëåäâàíåòî ñå óñòàíîâè ñúùî, ÷å ìàéñ-
òîðèòå þâåëèðè, êîèòî èçâúðøâàò îáêîâà è èçðàáîòêàòà
íà ìîùåõðàíèòåëíèöèòå (ñúñ ñþæåòè îò æèòèåòî íà ñâå-
òåöà), ñå ïîäëàãàò íà ñïåöèàëåí ïîñò è ìîëèòâà, çà äà ñå
ïðå÷èñòÿò è äà èì ñå èçîñòðÿò ñåòèâàòà çà òàçè âàæíà è
îòãîâîðíà ðàáîòà.

Ëþáîïèòíà ïîäðîáíîñò å, ÷å îáêîâàíèòå ÷åðåïè íà
ñâåòöèòå îò åêñïîçèöèÿòà íà ÍÈÌ ñà áèëè íà èçëîæáà â
Ãåðìàíèÿ, êúäåòî ñà èì áèëè íàïðàâåíè ðàäèåñòåçè÷íè
çàìåðâàíèÿ è ñà êîíñòàòèðàíè ëå÷åáíè èçëú÷âàíèÿ, ëåêó-
âàùè õîðà, êîèòî ñå íàìèðàò â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò
äî òÿõ!...
Ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå è àíàëèç íà îáè÷àÿ ñ ðèòó-
àëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïîêàçâà, ÷å òîé å èäåíòè÷åí èëè ïî-
äîáåí â ðåäèöà ñðîäíè íà áúëãàðèòå åòíîñè, à ñúùî è òà-
êèâà, ñ êîèòî äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè â êóëòóðåí êîí-
òàêò èëè ñà ñå ðàçâèâàëè â áúëãàðñêàòà êóëòóðíà ñðåäà.
Ãîðíîòî å îò îñîáåíî çíà÷åíèå ïðè èíòåðäèñöèïëèíàð-
íèòå èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ ìèãðàöèÿòà íà
íàðîäèòå â Åâðàçèÿ, â òîâà ÷èñëî è áúëãàðèòå, ïðåíîñà íà
êóëòóðà è î÷åðòàâàíå ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ íå
ñàìî íà Áàëêàíèòå!
Îáè÷àÿò å îòáåëÿçàí ïðè: òðàêèòå, ñêèòèòå, ïå÷åíåãè-
òå, ìàñàãåòèòå (ñàêèòå), òèáåòöèòå, õóíèòå, èíäîàðèéöè-
òå, êåëòèòå, ãåðìàíñêèòå ïëåìåíà è ëàíãîáðàäèòå. Îáè-
÷àÿò îáà÷å ëèïñâà ïðè ñëàâÿíèòå, ãúðöèòå, êèòàéöèòå è
ïîâå÷åòî íàðîäè îò Çàïàäíà Åâðîïà.
 Îìèðîâàòà “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà çà òðàêèéñêè êî-
ðàá, öåëèÿò “îáëèöîâàí” ñ ÷àøè-÷åðåïè îò çíàòíè ïðî-
òèâíèöè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Ñîôîêúë ñïîìåíàâà â “Îéíî-
ìàîñ”: “Îäðàí çà “õåé-ðîìàíòðîí” ïî ñêèòñêè. Õåçèêèé
(4,25): êúðïà ïî ñêèòñêè îáè÷àé. Ñêèòèòå îäèðàëè ãëàâèòå
íà çàëîâåíèòå âðàãîâå è ãè èçïîëçâàëè âìåñòî êúðïè (õîë.
êúì èñòîðè÷åñêèòå îðäè íà Ïèíäàð IV, 92: êàçâà, ÷å Àòå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íåé óêðàñÿâà êîðàáà íà Ïîñåéäîí ñ ÷åðåïèòå íà ïîáåäå-
íèòå ÷óæäåíöè. Íÿêîè ðàçêàçâàò, ÷å òîâà ïðàâåë òðàêèå-
öúò Äèîìåä, à äðóãè, êàêòî è Ñîôèêúë — Îéíîìàîñ” (15).
Ïëóòàðõ â “Àëåêñàíäúð è Öåçàð” ïèøå ñëåäíîòî: “...
Àðèñòîí, ïðåäâîäèòåë íà ïåîíèòå (òðàêèéñêî ïëåìå),
óáèë åäèí âðàã, ïîêàçàë íà Àëåêñàíäúð ãëàâàòà ìó è
ðåêúë: “Ó íàñ, öàðþ, òîâà ñå íàãðàæäàâà ñúñ çëàòíà
÷àøà.” Àëåêñàíäúð ñå óñìèõíàë è îòâúðíàë: “Íî ñ ïðàç-
íà, à àç ùå òè ÿ ïîäàì ïúëíà ñ ÷èñòî âèíî, êàòî ïèÿ
ïðåäè òîâà çà òâîå çäðàâå” (10,15).
Àíàíèé Ôëîð ïèøå çà òðàêèòå, ÷å:
“...îìèëîñòèâÿâàëè áîãîâåòå ñ ÷îâåøêà êðúâ, ïèåëè
îò ÷îâåøêè ÷åðåïè è ñ âñÿêàêúâ âèä ïîäèãðàâêè ñêâåð-
íåëè ñìúðòòà, êàòî ñè ñëóæåëè êàêòî ñ îãúí, òàêà è
ñ äèì...” (15).
Îáðåä, íàðå÷åí “ïîäíàñÿíå íà ÷àøà”, ñúùåñòâóâàë è ó
ïåîíöèòå, è ó äðåâíèòå ìàêåäîíöè, ò. å. ó ïàëåîáàëêàíñ-
êèòå íåãðúöêè íàðîäè. Ïðè òðàêèòå òîçè îáðåä å ñâúðçàí
ñúñ ñëó÷àèòå íà ñêëþ÷âàíå íà äîãîâîðíè îòíîøåíèÿ êàòî
÷àñò îò ðèòóàëíîñòòà íà ïðèåìàíå â ìúæêèòå âîåííè ñú-
þçè è íàãðàäà çà èçâúðøåí ïîäâèã (10).
Ðèòóàëíèòå ÷àøè, â òîâà ÷èñëî è ÷àøè îò ÷åðåïè, ñà
ñâúðçàíè ñ òðàêèéñêèòå êóëòîâå íà Çàëìîêñèñ, êàêòî è ñ
Äèîíèñèåâèòå è Îðôè÷åñêèòå ìèñòåðèè. (10, 6, 7, 16 è 18)
Íà òðàêèéñêàòà êàíè÷êà îò ñ. Áîðîâî èìàìå èçîáðà-
æåíèÿ íà Îðôåé, Äèîíèñèé è Çàëìîêñèñ, ïðåäñòàâåíè â
ìèòîëîãè÷íè ñöåíè. È Äèîíèñèé, è Çàëìîêñèñ äúðæàò â
äåñíàòà ñè ðúêà çëàòåí ðèòîí ñ âèíî, îò êîéòî ãî íàëè-
19
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âàò â ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï, êîÿòî äúðæàò â ëÿâàòà ñè ðú-
êà (4).
 ñúêðîâèùåòî îò Ëåòíèöà íà àïëèêàöèÿ ¹ 14 å ïðåä-
ñòàâåí òðàêèéñêè êîííèê, êîéòî äúðæè â äÿñíàòà ñè ðúêà
êóïà-ôèàëà ïîäîáíî íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê (7). Ñïîðåä àâ-
òîðà òîâà å ñúùî ðèòóàëíà ÷àøà îò ÷åðåï, êîÿòî êîííèêúò
(âåðîÿòíî âëàäåòåë) èçäèãà áëàãîãîâåéíî è òúðæåñòâåíî
êúì íåáåòî (7).
Ãîðíîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò òðè äðóãè àïëèêàöèè íà
êîííèöè ( 9, 11 è 12), çàä ãúðáà íà êîèòî ñà èçîáðàçåíè
îòñå÷åíè ÷îâåøêè ãëàâè. Çà òÿõ àâòîðúò íà êîìåíòàðà Âå-
íåäèêîâ íå äàâà íèêàêâî çàäîâîëèòåëíî îáÿñíåíèå (7).
Ïðîäúëæàâàéêè ñúñ ñêèòèòå, äàâàìå ñâèäåòåëñòâàòà
íà Õåðîäîò, êîéòî ïèøå çà òÿõ: “...Ãîâîðè ñå, ÷å èñåäîíè-
òå èìàëè ñëåäíèòå îáè÷àè. Ùîì óìðå áàùàòà íà íÿ-
êîé ìúæ, îò ãëàâàòà íà ìúðòâèÿ ìàõàò êîñìèòå,
ïî÷èñòâàò ÿ, ïîçëàòÿâàò ÿ è ñëåä òîâà ÿ èçïîëçâàò
êàòî ñâåùåí îáðàç, èçâúðøâàéêè âñÿêà ãîäèíà ãîëåìè
æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Ñèíúò îòäàâàë ïî òîçè íà÷èí ïî-
÷åñòè íà áàùà ñè...” (21).
“...Ùî ñå îòíàñÿ äî âîéíàòà, îáè÷àèòå èì ñà ñëåä-
íèòå. Ñêèòúò ïèå îò êðúâòà íà ïúðâèÿ ìúæ, êîãîòî
ïîâàëè â áèòêàòà, è îòíàñÿ íà öàðÿ ãëàâèòå íà âñè÷-
êè îíåçè, êîèòî å óáèë, çàùîòî, àêî îòíåñå ãëàâàòà,
âçèìà äÿë îò ïëÿ÷êàòà, êîÿòî õâàùàò, à àêî íå îò-
íåñå — íå âçèìà. Ãëàâàòà îäèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: ïðà-
âè ðàçðåç â êðúã íàä óøèòå è õâàùàéêè ñêàëïà, ãî
èçäúðïâà ñ ïîêëàùàíå; ñëåä òîâà ñòúðæå ìÿñòîòî îò
êîæàòà ñ ðåáðî îò ãîâåäî, ìà÷êà ñ ðúöå è ñëåä êàòî
îìåêíå, ÿ èçïîëçâà êàòî êúðïà çà ðúöå. Ñêèòúò å ãîðä
ñ òåçè êúðïè: ïðåâúðçâà ãè íà þçäèòå íà êîíÿ, êîéòî
ÿçäè. Êîéòî èìà íàé-ìíîãî êúðïè, ñå ñìÿòà çà íàé-
20
äîáúð âîèí. Ìíîçèíà îò òÿõ ñè ïðàâÿò îò îäðàíèòå
êîæè íàìåòàëà, ñúøèâàéêè ãè êàòî êîæóñè; ìíîçèíà
ïúê îäèðàò êîæàòà îò äÿñíàòà ðúêà íà óìðåëèòå
íåïðèÿòåëñêè ìúæå çàåäíî ñ íîêòèòå è ñè ïðàâÿò
ïîõëóïàöè íà êîë÷àíèòå. À ùî ñå îòíàñÿ äî ñàìèòå
ãëàâè, íå íà âñè÷êè, à ñàìî íà íàé-ãîëåìèòå èì âðàãî-
âå, òå ïîñòúïâàò òàêà: îòðÿçâàò ÷àñòòà, äîñòèãà-
ùà ìàëêî ïîä âåæäèòå (ò. å. ãîðíàòà ÷àñò íà ÷åðå-
ïà), è ÿ èç÷èñòâàò. Àêî ñêèòúò å áåäåí, òîé ÿ îáâèâà
ñàìî ñúñ ñóðîâà âîëñêà êîæà è òàêà ÿ èçïîëçâà, à àêî å
áîãàò, ñëåä êàòî ÿ îáâèå îòâúí ñúñ ñóðîâà êîæà, ÿ
ïîçëàòÿâà îòâúòðå è òàêà ÿ èçïîëçâà âìåñòî ÷àøà.
Òîâà ïðàâÿò è îò ãëàâèòå íà áëèçêèòå ñè, àêî ñà ñå
ñêàðàëè èëè åäèíèÿò îò òÿõ å íàääåëÿë íàä äðóãèÿ
ïðåä öàðÿ. Êîãàòî ìó äîéäàò íà ãîñòè ïðèÿòåëè, êîè-
òî öåíè, ñêèòúò èì äîíàñÿ òåçè ãëàâè (÷àøè) è èì
ðàçïðàâÿ êàê å ñòàíàëî òàêà, ÷å áèäåéêè ìó áëèçêè,
õîðàòà, íà êîèòî ïðèíàäëåæàò ãëàâèòå, ñà çàïî÷íà-
ëè âîéíà ñ íåãî, è êàê òîé ãè å ïîáåäèë — òå ñìÿòàò
òîâà çà ïðîÿâà íà ìúæêà äîáëåñò. Âåäíúæ ãîäèøíî
âñåêè óïðàâèòåë íà îáëàñò ïðèãîòâÿ â îáëàñòòà ñè
êðàòåð ñ âèíî, îò êîåòî ïèÿò ñêèòè, îòíåëè æèâîòà
íà íåïðèÿòåëñêè âîèíè, äîêàòî îíåçè, êîèòî íå ñà, íÿ-
ìàò ïðàâî äà âêóñÿò îò òîâà âèíî è íåçà÷åòåíè ñå-
äÿò îòäåëíî; òîâà çà òÿõ å íàé-ãîëÿì ñðàì. Ñêèòè-
òå, êîèòî ñà óñïåëè äà ñðàçÿò òâúðäå ìíîãî íåïðèÿ-
òåëñêè âîèíè, èìàò ïî äâå ÷àøè è ïèÿò åäíîâðåìåííî
è ñ äâåòå” (21).
Ïîíàñòîÿùåì èìà íÿêîëêî àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè íà
ñêèòñêè ÷àøè-÷åðåïè. Ïúðâàòà å ñúâúðøåíî çàïàçåíà è
ñå íàìèðà â ÷àñòíà êîëåêöèÿ â Ãåðìàíèÿ (9), à âòîðàòà å
îòêðèòà â Ñèáèð â êóðãàíà Åëèñèíà ÿìà îò àðõåîëîãà Ê.Â.
Ñàëüíèêîâ (22).

Ïå÷åíåãèòå (áàäæàíàöèòå), êîèòî ñïîðåä Éîàí Ñêè-
ëèöà (IÕ â.) ïðîèçëèçàò îò öàðñêèòå ñêèòè (17), à ñïîðåä
àêàä. Îìåëÿí Ïðèöàê - îò çàïàäíèòå õóíè (òîõàðèéöè è
þå-÷è), ñúùî èìàëè îáè÷àé äà èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷à-
øè-÷åðåïè (2).
Ïî âðåìå íà áúëãàðñêàòà êàìïàíèÿ íà êèåâñêèÿ êíÿç
Ñâåòîñëàâ â 972 ã. íà âðúùàíå îò Áúëãàðèÿ òîé ïîïàäà â
çàñàäà íà ïå÷åíåãèòå ïðè ïðàãîâåòå íà ð. Äíåïúð. Âåðîÿ-
òíî, ïîìîëåíè îò áúëãàðèòå, òå ïðåñðåùàò ðóñêèòå âîéñ-
êè è ãè ðàçáèâàò, ïðåäâîæäàíè îò êàãàíà íà ïå÷åíåãèòå
Êóðà (Êóðÿ). Ñàìèÿò Ñâåòîñëàâ áèë óáèò è êàãàíúò ñïî-
ðåä ñòàðèÿ îáè÷àé íà ñòåïèòå “ìó îòñÿêúë ãëàâàòà è
îò ÷åðåïà íàïðàâèë ÷àøà, îáêîâàë ÿ ñ ìåòàë è ïèë îò
íåÿ”. (1)
 êèòàéñêèòå ëåòîïèñè è òåçè îò Ñðåäíà Àçèÿ, îòáåëÿ-
çàíè îò Áè÷óðèí, Ñúñúëîâ, Äå Ãðîîò, Ãóìèëüîâ è äð., èìà
ìíîæåñòâî ñâåäåíèÿ çà ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïðè õó-
íèòå, è òî íàé-âå÷å ïðè çàïàäíèÿ êëîí îò òåçè íàðîäè, ñ
êîèòî ñå ñâúðçâàò è äðåâíèòå áúëãàðè.
Øàí-þé Ìîäå (Ìî Òóí — II â. ïð. Õð.), êàòî ïîáåäèë
âðàãà ñè, êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð, îòðÿçàë ìó ãëàâàòà è îò íåÿ
íàïðàâèë ÷àøà çà íàçäðàâèöè, íî îáè÷àÿò å îò äîñòà ïî-ñòà-
ðî âðåìå (15).
Ñèíúò íà Ìî Òóí — Ëàî Øàí, ñëåä êàòî ïîáåäèë þå÷-
æèòå (ìàñàãåòèòå, ãîàòñèòå), îòñÿêúë ãëàâàòà íà ïîáåäå-
íèÿ âëàäåòåë è îò íåÿ íàïðàâèë ëàêèðàíà (ò. å. îáêîâàíà
èëè óêðàñåíà) ÷àøà çà íàçäðàâèöè. Ïðåäè âñÿêî ñëåäâà-
ùî ñðàæåíèå òîçè ñúä ñå ïúëíåë ñ âèíî è ìå÷úò íà õóíñ-
êèÿ âëàäåòåë áèë ïîòàïÿí â ïèòèåòî. Ñëåä êàòî îðúæèåòî
ñå èçäèãàëî êúì íåáåòî, àêî âúðõúò ìó îñòàâàë ÷åðâåí, òî
ïîáåäàòà ùÿëà äà ïðèíàäëåæè íà õóíèòå (5).
Êèòàéñêèòå ëåòîïèñè äàâàò åäíî îïèñàíèå íà ñêëþ-
÷åí êëåòâåí äîãîâîð ñ õóíîðñêèÿ êõàí-þ- Õî Õàí Øà (58-54
ÀÂÈÒÎÕÎË
ã. ïð.Õð.), ïðè êîéòî ñëó÷àé êèòàéñêèòå ïðàòåíèöè ñà áè-
ëè çàäúëæåíè äà ïèÿò êðúâ è âîäà îò ÷àøàòà, ïðèãîòâåíà
îò ÷åðåïà íà îáåçãëàâåíèÿ ïî-ðàíî îò êõàí-þ Ëàî Øàí
(Êè Éîã) ïðåäâîäèòåë — êðàë íà ãîàòñèòå (19).
Ñúñúëîâ ïîä÷åðòàâà, ÷å ïðè ñêëþ÷âàíå íà âàæíè äî-
ãîâîðè ïðè õóíèòå çàäúëæèòåëíî äîãîâîðúò áèë “ñêðåï-
âàí” ñ ðèòóàëíî ïèåíå îò ÷àøà-÷åðåï, ïðèãîòâåíà îò ãëà-
âàòà íà óáèò íåïðèÿòåëñêè ïðåäâîäèòåë, íàðóøèë ñêëþ-
÷åí ïðåäèøåí äîãîâîð èëè âèíîâåí â èçìÿíà. Ïðè òîâà
õóíîðèòå íå ïðîïóñêàëè äà îáúðíàò âíèìàíèå íà ïðåäñ-
òàâèòåëèòå íà äðóãàòà äîãîâàðÿùà ñå ñòðàíà, ÷å â ñëó÷àé
íà íàðóøåíèå íà äîãîâîðà è òåõíèòå ãëàâè ãè î÷àêâà ñú-
ùàòà ó÷àñò (19).
Áè÷óðèí îòáåëÿçâà, ÷å:
“Êîéòî îò õóíèòå (õîíîðèòå) íà ñðàæåíèå îòðå-
æå ãëàâàòà íà íåïðèÿòåëÿ, òîé ïîëó÷àâà çà íàãðàäà
ãîëÿìà ÷àøà ñ âèíî è íà íåãî ìó ñå ïðåäîñòàâÿ âñè÷êî,
ïîëó÷åíî êàòî ïëÿ÷êà...” (15).
 Ñðåäíà Àçèÿ ïðè èíäîèðàíñêîòî ïëåìå ìàñàãåòè (íà-
ðè÷àíè îùå ãîàòñè, ñàêè, ñå èëè þå÷æè) ñúùî ñúùåñòâó-
âà îáè÷àÿò ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè. Êîãàòî öàðèöàòà
íà ìàñàãåòèòå Òîìèðèñ ïîáåäèëà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð, òÿ
çàïîâÿäàëà äà ìó îòñåêàò ãëàâàòà è ÿ ñëîæèëà â òîðáà îò
êîçÿ êîæà, ïúëíà ñ êðúâ, “çà äà ñå íàïèå äî íàñèòà”. Ñëåä
òîâà îò ÷åðåïà ìó èçðàáîòèëè ÷àøà, à îò îòðÿçàíàòà ìó
äÿñíà ðúêà çàïîâÿäàëà äà èçðàáîòÿò êîë÷àí çà ñòðåëè (15).
 “Ëóííèÿ çèêóðàò” â Êàðàêóì íà ïÿñú÷íèÿ õúëì Àë-
òúí òåïå â Ñðåäíà Àçèÿ àðõåîëîçèòå îòêðèâàò ãîëÿì ãðàä
îò áðîíçîâàòà åïîõà (III—II õèë. ïð. Õð.) ñ ïîãðåáàëåí
õðàì, êúäåòî ñà íàìåðåíè îñòàíêèòå íà îáåçãëàâåíè õîðà.
Ñïîðåä àíòðîïîëîæêàòà Òàòÿíà Êèÿòêèíà ÷åðåïèòå ñà îò-
äåëÿíè ðèòóàëíî ñëåä ïîãðåáåíèåòî. Â çèêóðàòà å îòêðè-
òà è ò. íàð. “çàëà íà ÷åðåïèòå”, êúäåòî òå ñà áèëè ïîäðå-
äåíè â ñïåöèàëíè íèøè (15).
21
 ÀÂÈÒÎÕÎË

22
ÀÂÈÒÎÕÎË

23
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 Èíäèÿ, Õèìàëàèòå è Òèáåò ðèòóàëíàòà ÷àøà, íàïðà- ãàáàëà: “...×ðåç ìåäèòàöèÿ òîé îñâåòè âèíîòî íà âúò-
âåíà îò ÷îâåøêè ÷åðåï, ñå íàðè÷à ãàáàëà (ãàáàë èëè êà- ðåøíîòî ïðèíîøåíèå (Òàéíàòà Æåðòâà) â ÷àøàòà-
ïàëà). Òÿ ñå èçïîëçâà â øèâàèñòêèòå è òàíòðèñòêèòå èí- ÷åðåï çà âúçëèÿíèÿ. Âñè÷êè íèå âèäÿõìå êàê âèíîòî
äèéñêè êóëòîâå, à ñúùî è â ñòàðàòà òèáåòñêà ðåëèãèÿ Áîí çàïî÷íà äà èçïóñêà ìåõóð÷åòà îò ïåòöâåòíà ñâåòëè-
(Áîíïî). Âñè÷êè òåçè êóëòîâå ñà îò ïðåäáóäèñòêèÿ ïåðè- íà. Ìàðïà íàïðàâè ïðèíîøåíèå íà ñâîÿ ó÷èòåë (ãóðó)
îä (ò. å. îòïðåäè VI â. ïð. Õð.) è ïðåäñòàâëÿâàò äðåâíà Íàðîïà è íà èäàìà è ñëåä òîâà ïè. Ïîäàäå ìè ÷àøàòà
òðàäèöèÿ (24,23). Ïî-êúñíî ãàáàëà äîáèâà ïðèåìñòâåíîñò è àç ÿ èçïèõ äî äúíî.”
â òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì è ëàìàèçìà (1). Ëàìàòà êàçà: “Òîâà å äîáúð çíàê. Ñàìî âêóñâàíåòî
Ãàáàëà å îëòàðíà âåù è â õðàìîâåòå çàåäíî ñ ìàíäà- íà ìîåòî âèíî íà âúòðåøíîòî ïðèíîøåíèå ñàìî ïî
ëà (ìèñòè÷íà äèàãðàìà íà êîñìîñà) ñòîè îòäÿñíî íà æåð- ñåáå ñè å ïî-âèñøå îò ïîëó÷àâàíåòî íà ïúëíîòî ïîñâå-
òâåíèêà. ×àøàòà ñå èçðàáîòâà îò ãîðíàòà ÷àñò îò ÷åðåïà ùåíèå îò êîÿòî è äà å äðóãà ïðèåìñòâåíîñò (äóõîâíà
íà ÷îâåê, êîéòî å óìðÿë îò åñòåñòâåíà ñìúðò, îñòàíàë å øêîëà). Óòðå ùå òå óäîñòîÿ ñ Ïîñâåùåíèåòî íà Ïðå-
äåâñòâåí è ñúçíàòåëíî íå å óáèë íèòî åäíî æèâî ñúùåñò- îáðàçóâàíåòî ñïîðåä òàéíèÿ ïúò...” (12).
âî. Îñâåí òîâà íà òåìåòî òðÿá- Âðúùàéêè ñå îòíîâî â Åâ-
âà äà èìà ÿñíî èçîáðàçåíà âî- ðîïà, ïðîñëåäÿâàìå îáè÷àÿ ïðè
äæà (íà òèá. äîðäæå — ñâåùåí êåëòèòå, çà êîåòî èìàìå ìíî-
æåçúë-ñâåòêàâèöà). Ïîíÿêîãà æåñòâî ñâåäåíèÿ.
ñïåöèàëíî ÿ îòðÿçâàò. Ïî ñú- Àìèàí Ìàðöåëèí îòáåëÿç-
ùèÿ íà÷èí ëúêàòóøíèòå èâèöè âà îáè÷àÿ ñ èçïîëçâàíå íà ÷à-
ïî âúòðåøíàòà ïîâúðõíîñò íà øè-÷åðåïè ïðè êåëòñêîòî ïëå-
÷åðåïà òðÿáâà äà îáðàçóâàò îñî- ìå ñêîðäèñòè, êîèòî ñà íàñåëÿ-
áåíî èçîáðàæåíèå, ÷èåòî çíà÷å- âàëè çàïàäíàòà ÷àñò íà Áàëêàí-
íèå å ïîçíàòî ñàìî íà èçáðàíè- ñêèÿ ïîëóîñòðîâ: “...Ñêîðäèñ-
öè èçìåæäó ëàìèòå (ñâåùåíè- òèòå... íÿêîãà æåñòîêè è
öèòå). Äîñòàòú÷íî å ïîçíàâà÷ ãðóáè, êàêòî íè ó÷è äðåâíîñò-
äà âèäè æèâ ÷îâåê è äà îïðåäå- òà, ïðèíàñÿëè æåðòâà íà Áå-
ëè äàëè îò ÷åðåïà ìó ìîæå äà ëîíà è Ìàðñ ñâîèòå ïëåííè-
ñòàíå ãàáàëà èëè íå. Àêî ñòà- öè è ïèåëè ìíîãî íàñòúðâåíî
âà, òî êúì íàáåëÿçàíèÿ îò ñàìèÿ îò êóõèòå ÷åðåïè íà ãëàâè-
áîã èçáðàíèê ñå îòïðàâÿ öÿëà òå èì ÷îâåøêà êðúâ...”(2).
äåëåãàöèÿ ñ ìîëáà, ñëåä êàòî Çà êåëòñêîòî ïëåìå áîè Ð.
óìðå, äà ïîæåðòâà êîñòèòå ñè çà Ëèâèé íè ñúîáùàâà ñëåäíîòî:
õðàìà. Òîâà ñå ñìÿòà çà ãîëÿìà “...Òóê ïàäíà Ïîñòóìèé, êîé-
÷åñò è îñèãóðÿâà äîáðî ïðåðàæ- òî ñ âñè÷êà ñèëà ñå ñðàæà-
äàíå, åòî çàùî íÿìà îòêàçè. Òúé âàë, çà äà íå áúäå óëîâåí â
êàòî ÷åðåïèòå, êîèòî îòãîâàðÿò ïëåí. Ñíåòèòå îò òÿëîòî íà
íà âñè÷êè íåîáõîäèìè óñëîâèÿ, ïúëêîâîäåöà äîñïåõè è ãëàâà-
ñà ðÿäêîñò, ñå ðàçðåøàâà ãàáà- òà ìó, êîÿòî áèëè îòðÿçà-
ëà äà ñå îòëèâà îò ñðåáðî èëè ëè, áîèòå âíåñëè ëèêóâàùè â
áðîíç. õðàìà, êîéòî å íàé-ñâåùåí ó
Áåøåâëèåâ ñúîáùàâà, ÷å ÷å- òÿõ. Ñëåä òîâà, êàòî î÷èñ-
ðåïèòå çà èçãîòâÿíå íà ãàáàëà òèëè ãëàâàòà, êàêòî èì å
òðÿáâà äà ïðèíàäëåæàò íà èçâúí- îáè÷àÿò, îáâèëè ñúñ çëàòî òå-
ðåäíî ðåëèãèîçíè è äóõîâíè ëè- ìåòî è òîâà áèëî çà òÿõ ñâå-
öà èëè íà õîðà, îòëè÷àâàùè ñå ùåí ñúä, ñ êîéòî ïðè òúðæåñ-
ïî ÷èí è ó÷åíîñò, êàòî æåíñêè- òâåíè ñëó÷àè ïðàâåëè èçëèÿ-
òå ÷åðåïè ñå èçêëþ÷âàò. Òîé äî- íèÿ è ñúùåâðåìåííî áèëî ÷à-
áàâÿ ñúùî, ÷å çà èçáîðà è óïîò- øà íà æðåöèòå è õðàìîâè-
ðåáàòà íà ÷åðåïèòå â Òèáåò ñú- òå íàñòîÿòåëè...” (2)
ùåñòâóâà öÿëî ñú÷èíåíèå (2). Çà òîçè îáè÷àé íà êåëòèòå
 áèîãðàôèÿòà íà âåëèêèÿ òèáåòñêè éîãà Ìèëàðåïà (ÕI ïèøå è ãðúöêèÿò èñòîðèê Ñòðàáîí, êîéòî ïîä÷åðòàâà, ÷å
â.) îò åçîòåðè÷íàòà øêîëà êàãþïà ñå ñïîìåíàâà, ÷å åäèí- òåçè òðîôåè íå áèëè îòñòúïâàíè äàæå è ñðåùó ðàâíà ìÿðà
ñòâåíîòî èìóùåñòâî, êîåòî òîé ïðèòåæàâàë, áèëî: áàì- (òåãëî) â çëàòî (2).
áóêîâ áàñòóí, äðåõà è íàìåòêà îò äîìàøíî òúêàí ïàìóê, Â ñòàðîãåðìàíñêèòå åïîñè êàòî “Ïåñíè çà íèáåëóíãè-
÷àøà îò ÷îâåøêè ÷åðåï, êðåìúê ñ îãíèâî è êîñòåíà ëúæè- òå”, “Eckenlied”, Egga ñ “Ïåñíèòå çà Âèëàíäà” (Volundark-
öà (25). Òàì ñå ñïîìåíàâà ñúùî, ÷å ðèòóàëíàòà ÷àøà îò widha) è “Ïåñåíòà çà Àòèëà” (Atlamal) ñúùî ñå ñïîìåíàâà
÷îâåøêè ÷åðåï ñå èçïîëçâà ïðè ïîñâåùàâàíå â äàäåíà äó- çà ÷àøè îò ÷îâåøêè ÷åðåïè, èäåíòè÷íè êàòî îïèñàíèòå ïî-
õîâíà òðàäèöèÿ è ñèìâîëèçèðà âðåìåííèÿ æèâîò íà ÷îâå- ãîðå è ÿâíî ÷àñò îò åäíà è ñúùà êóëòóðíà òðàäèöèÿ (5).
êà íà çåìÿòà, à ñúùî è îòêàçâàíå îò âñè÷êè âèäîâå ñúùåñ- ×ðåç áúëãàðèòå, êåëòèòå è ãåðìàíöèòå ðèòóàëíèòå ÷à-
òâóâàíèÿ â ñàíñàðà (íåïðåêúñíàòà âåðèãà îò ïðåðàæäàíèÿ). øè ñå çàïàçâàò è â õðèñòèÿíñêàòà îáðåäíîñò, è òî íàé-
Ïî âðåìå íà ðèòóàëà çà ïîñâåùåíèå â êàãþìà ó÷èòå- âå÷å â òàéíñòâîòî åâõàðèñòèÿ (ïðè÷àñòèå) è ëåãåíäèòå
ëÿò íà Ìèëàðåïà — ëàìàòà Ìàðïà, èçïîëçâàë ñïåöèàëíà çà Ãðààëà (÷àøàòà íà Èñóñ Õðèñòîñ)!...

24

Áèáëèîãðàôèÿ
1. Ä-ð Àëåêñàíäðîâ, Äîðèÿí. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâ-
íèòå áúëãàðè. Êóëòóðíè âðúçêè è âëèÿíèå íà äðåâíèòå áúëãàðè â
Àçèÿ è ïî “Ïúòÿ íà êîïðèíàòà”, “Òàíãðà ÒàíÍàêÐà” — Îáùîáúë-
ãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñîôèÿ, 1999.
2. Ä-ð Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. ×àøè îòú ÷åðåïè ó ïðàáúëãàðèòå. Ãî-
äèøíèêú íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåòú, Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñ-
êè ôàêóëòåòú, êíèãà ÕÕII.3, Ñîôèÿ, 1926.
3. Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, “Íàóêà è
èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1981.
4. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Ìåäíîòî ãóìíî íà ïðàáúëãàðèòå, “Íàóêà è
èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1983.
5. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Çëàòíèÿò ñòîæåð íà ïðàáúëãàðèòå, “Íàóêà è
èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1987.
6. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Ìèòîâå íà áúëãàðñêàòà çåìÿ. Ðàæäàíåòî íà
áîãîâåòå, “Èäåÿ”, Ñòàðà Çàãîðà, 1997.
7. Ïðîô. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà,
Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ,
1996.
8. Äèìèòðîâ, Ìàðèí Ï. Äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ, “Òàíãðà
ÒàíÍàêÐà” — Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñîôèÿ, 2000.
9. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø è ÷à-
øèòå-÷åðåïè ó áúëãàðè è õóíè. Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî
áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè: èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî è àðõèòåêòóðà,
ò. 16, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1988.
10. Éîðäàíîâ, Ñòåôàí. Òðàêèéñêèÿò âîèí, Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó âîåí-
íàòà è ñîöèàëíà èñòîðèÿ íà Äðåâíà Òðàêèÿ, “Ôåáåð”, Âåëèêî
Òúðíîâî, 2000.
11. Äúãëàñ, Íèê. Ñëèíãúð, Ïåíè. Ñåêñóàëíè òàéíè; Àëõèìèÿ íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
åêñòàçà. ïúò êúì äóõîâíàòà õàðìîíèÿ, “Õåðìåñ-7”, Ñîôèÿ, 1993.
12. Æèâîòúò íà Ìèëàðåïà. Âåëèê éîãèí, îòøåëíèê è ïîåò, ”Øàìáà-
ëà”, Ñîôèÿ, 1998.
13. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, òîì 2 è 3, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981.
14. Êàëîÿíîâ, Àí÷î. Áúëãàðñêîòî øàìàíñòâî, èìïðåñàðñêî-èçäà-
òåëñêà êúùà “ROD”, Ñîôèÿ, 1995.
15. Êàìåíîâ, Êîíñòàíòèí. Íåáåòî ïîìíè ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ,
“Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2000.
16. Ìàðàçîâ, Èâàí. Ìèòîëîãèÿ íà òðàêèòå, ÈÊ “Ñåêîð”, Ñîôèÿ, 1994.
17. Ïåòðîâ, Ïåòúð; Ãþçåëåâ, Âàñèë. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà
Áúëãàðèÿ, ò. 1, Ðàííî Ñðåäíîâåêîâèå VII—ÕII â., “Íàóêà è èçêóñ-
òâî”, Ñîôèÿ, 1978.
18. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí ðå÷-
íèê, èçäàòåëñêà ãðóïà “7Ì+Ëîãèñ”, Ñîôèÿ, 1994.
19. Ñúñúëîâ, Äèìèòúð. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, “Êèáåëà”, Ñîôèÿ, 2000.
20. Ôèëèïñ, Ãðåúì. Ïî ñëåäèòå íà Ãðààëà, “Ìèðèàì”, Ñîôèÿ, 1998.
21. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ÷àñò I è II, “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986.
22. Àãáóíîâ, Ì. Â. Ïóòåøåñòâèå â çàãàäî÷íóþ Ñêèôèþ, “Íàóêà”,
Ìîñêâà, 1989.
23. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, ò. I è II, “Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ”, Ìîñ-
êâà, 1980.
24. Íîðáó Íàìêàé. Äðóíã, Äýó è Áîí. Òðàäèöèè ïðåäàíèè, ÿçûêà è
ñèìâîëîâ è áîí â Äðåâíåì Òèáåòå, “Ëèáðèñ”, Ìîñêâà, 1998.
25. Ðå÷óíã Âåëèêèé éîã Òèáåòà — Ìèëàðåïà, “Àãíè”, Ñàìàðà, 1994.
26. Church plate from the collections of the National Museum of
History, introduced by Teofana Matakieva — Lilkova Borina, Sofia,
1995.
25
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚ×ÈÍÅÍÈß, ÏÓÁËÈÊÓÂÀÍÈ ÍÀÑÊÎÐÎ,
ÇÀÍÈÌÀÂÀÙÈ ÑÅ Ñ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ È ÍÀÑÅËÅÍÈßÒÀ
ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ Â ÏÎÑËÅÄÍÎÒÎ
ÕÈËßÄÎËÅÒÈÅ ÏÐÅÄÈ ÕÐÈÑÒÀ
ÑÒ. Í. Ñ. ÀÐÕ. ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËÎÂ
Äîêëàä îò íàó÷íàòà êîíôåðåíöèÿ “2000: Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà
öèâèëèçàöèÿ” - ãð. Ñîôèÿ
Íàé-íàïðåä íåêà äà äåøèôðèðàìå çàãëàâèåòî íà ïðåä-
ëàãàíèÿ ïîãëåä. Òåìàòèêàòà íà ñú÷èíåíèÿòà, íà êîèòî ùå
ñïðåì âíèìàíèåòî ñè èçãëåæäà, ÿñíî î÷åðòàíà. Ñìÿòàìå,
÷å å âàæíî äà ïîÿñíèì ãðàíèöèòå íà îáõâàòà èì. Ïî
îáÿñíèìè ïðè÷èíè ïî-íàòàòúê íå íàìèðàò ìÿñòî ïóáëè-
êàöèè, îòïå÷àòàíè â Áúëãàðèÿ. Òå ñà äîñòàòú÷íî äîñòúï-
íè. Îïðåäåëåíèåòî “ïóáëèêóâàíè íàñêîðî” å âàëèäíî çà
ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèÿòà, êîèòî ùå áúäàò
öèòèðàíè (áëèçî 60 íà áðîé), íî â ñúùîòî âðåìå ñïèðàìå
ïîãëåäà ñè è âúðõó íÿêîëêî ïóáëèêàöèè, èçëåçëè îò ïå÷àò
â ïî-îòäàëå÷åíî âðåìå - ïðåäè 10 è ïîâå÷å ãîäèíè. Ïî
íàøà ñêðîìíà ïðåöåíêà òå ñúäúðæàò ñúùåñòâåíè äàííè
èëè ïúê ðàçãëåæäàò ñúáèòèÿòà îò ïî-ðàçëè÷åí ïîãëåä, èëè
ïúê ïðåäëàãàò äðóãè îáÿñíåíèÿ íà ÿâëåíèÿòà.
Èñòîðè÷åñêèÿò ïåðèîä è ãåîãðàôñêàòà òåðèòîðèÿ, îò-
ðàçåíè â çàãëàâèåòî, ñå îêàçâàò â íÿêîè ñëó÷àè òåñíè. Ðå-
äèöà èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè è âçàèìíî ñâúðçàíè òåíäåíöèè
èìàò ñâîåòî íà÷àëî âúâ âðåìåíà ïðåäè ïúðâîòî õèëÿäî-
ëåòèå ïð. Õð. è îáõâàùàò ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ðà-
éîíè èçâúí Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà.
Ñìÿòàì çà öåëåñúîáðàçíî ïðåäè ñàìîòî èçëîæåíèå äà
ñúîáùà çà åäíà íåîòäàâíà ñëó÷èëà ñå â ÑÀÙ ïðîÿâà, êîÿ-
òî ÷àñòè÷íî èìà âðúçêà ñ îñâåòëÿâàíå íà ïðîáëåìèòå, êî-
èòî ùå íè çàíèìàâàò ïî-íàòàòúê. Òàçè ãîäèíà (2000 ã.) îò
22 äî 25 þíè â Áîñòúí - ÑÀÙ, ñå ïðîâåäå äåâåòàòà ãîäèø-
íà Ìåæäóíàðîäíà êîíôåðåíöèÿ çà Ñâåòîâíà èñòîðèÿ.
Íà ïúðâàòà ïëåíàðíà ñåñèÿ ïðè îòêðèâàíå íà êîíôå-
ðåíöèÿòà ïðîãðàìàòà ïðåäâèæäàøå äâà äîêëàäà. Ïúðâè-
ÿò îò òÿõ, “Âçàèìîäåéñòâèÿ - Âçàèìíè âëèÿíèÿ â Åâðà-
çèÿ”, èçíåñåí îò ïðîô. Âèêòîð Ìàèð îò Óíèâåðñèòåòà â
Ïåíñèëâàíèÿ, áåøå ïîñâåòåí íà ðåçóëòàòèòå îò äúëãîãî-
äèøíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â Òàðèìñêàòà êîò-
ëîâèíà. Èçáîðúò íà òåìàòà å ñïîðåä íàñ çàáåëåæèòåëåí.
Íàé-ìàëêîòî òîâà å ñâèäåòåëñòâî çà íàðàñíàëèÿ èíòåðåñ
ñðåä ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà ãèëäèÿ êúì ïîñëåäíèòå çà-
âîåâàíèÿ íà íàóêàòà è ðåàëíî íàëîæèëèòå ñå ïðîìåíè â
ðàçáèðàíèÿòà çà äèñëîêàöèèòå è äâèæåíèÿòà íà íàðîäíîñò-
íèòå ãðóïè è îáùíîñòè, ïúòèùàòà è ïîñîêèòå çà îáìåí íà
òåõíîëîãèè è êóëòóðíè ïîñòèæåíèÿ ïðåç èñòîðè÷åñêèòå
åïîõè è ìÿñòîòî íà ïðîñòîðíàòà Åâðàçèÿ îò Ñðåäíà Åâðî-
ïà äî Àëòàé â òîâà ðàçâèòèå. Ñìÿòàì çà èçëèøíî äà îáÿñíÿ-
âàì çíà÷åíèåòî íà ïðîó÷âàíèÿòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâè-
íà è ñúñåäíèòå £ òåðèòîðèè êîíêðåòíî çà èçÿñíÿâàíå íà
26
âåðîÿòíàòà íàé-ñòàðà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå.
Íÿêîëêî ñåäìèöè ïðåäè êîíôåðåíöèÿòà â Áîñòúí èç-
ëåçå îò ïå÷àò ïîñëåäíàòà êíèãà çà Òàðèì ñ àâòîðè Mallory
& Mair. Â 350 ñòðàíèöè è áîãàò èëþñòðàòèâåí ìàòåðèàë
ñà ïðåäñòàâåíè ïîñòèæåíèÿòà íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáî-
òè, èíòåðïðåòàöèÿ íà íàõîäêèòå è ðàçñúæäåíèÿ çà èñòî-
ðè÷åñêèòå ïðîöåñè, ñâúðçàíè ñ òÿõ.
Íà òîâà ñú÷èíåíèå ùå ñïðåì âíèìàíèåòî ñè ïî-íàòà-
òúê. Çàåäíî ñ òîâà ùå ñå îïèòàìå äà îáîãàòèì êàðòèíàòà
íà òîâà ðàçâèòèå ñ ïîãëåä âúðõó îùå áëèçî 50 ïóáëèêàöèè.
Îñíîâåí ìîìåíò, êúì êîéòî ñà íàñî÷åíè èçñëåäâàíèÿ-
òà íà Òàðèì, å èçÿñíÿâàíå ïðàèñòîðèÿòà íà ÷îâåøêèÿ ðîä
è ïî-êîíêðåòíî íà èíäîåâðîïåéöèòå. Ñòðåìåæúò å äà ñå
ëîêàëèçèðàò òÿõíàòà ïðàðîäèíà è ìèãðàöèîííè ïðîöåñè.
Ïîðàäè òîâà òúðñåíèÿòà ñå ïðîñòèðàò â ìíîãî îò ñëó÷àè-
òå äàëå÷ íàçàä â õèëÿäîëåòèÿòà.
Èçïèòâàò ñå ðàçëè÷íè âàðèàíòè, çà äà ñå îòêðèå íàé-
ïðàâäîïîäîáíèÿò. Ïîãëåäúò ñå ñïèðà ïîñëåäîâàòåëíî âúð-
õó îáëàñòè îò Þãîèçòî÷íà Åâðîïà, Ìàëà Àçèÿ, Ñåâåðîçà-
ïàäíà Èíäèÿ, Èðàí è ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ îò Äóíàâ äî
Àëòàé (Mallory & Mair). Îñíîâåí ìàòåðèàë ñà åçèêîâèòå
áåëåçè - ëåêñèêàòà.
Ëþáîïèòíà àíàëîãèÿ çà ðàçøèðÿâàíå è ïðîíèêâàíå íà
åçèêîâîòî áîãàòñòâî ñå ïðàâè ñúñ ïñåâäîïîäèòå íà àìå-
áàòà â ïîñîêà êúì ñðàâíèòåëíî ïî-ñëàáî ñúïðîòèâëåíèå,
ïîäõîäÿùà æèçíåíà ñðåäà è ïî-íèñêà ñòåïåí íà ðàçâèòèå
(Mair 1998 - 2).
Ìíîçèíà ñà óáåäåíè, ÷å ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåé-
öèòå å ñòåïòà ñåâåðíî îò ×åðíî ìîðå è Êàñïèéñêî ìîðå
îùå â íà÷àëîòî íà áðîíçîâàòà åïîõà. Äðóãè ñà ñêëîííè äà
ðàçøèðÿâàò òåðèòîðèÿòà ñúñ ñòåïèòå êðàé Àðàëñêî ìîðå
è äîñòèãàò äî Àëòàé.
Íå òàêà åäèíîäóøíè ñà ìíåíèÿòà çà âðåìåòî, ïðåç êî-
åòî èíäîåâðîïåéöèòå ñà ïðîíèêíàëè â îáëàñòèòå ïðèáëè-
çèòåëíî â ðàìêèòå íà äíåøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Ñèí-
äçÿí, êîÿòî âêëþ÷âà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, Äæóíãàðèÿ è
ïóñòèíÿòà èçòî÷íî îò òÿõ.
Ñïîðåä Êóçìèíà (Kuzmina) íàñëîÿâàíåòî íà Ñèíäçÿí
ñ åâðîïîèäè, ïðèíàäëåæàùè êúì ðàçëè÷íè àíòðîïîëîãè÷-
íè òèïîâå, ñå èçâúðøèëî â ïåðèîäà îò XV-IX ñòîëåòèå
ïð. Õð. Èçòî÷íèòå ïðåäåëè íà òîâà ïðîíèêâàíå òÿ îïðå-
äåëÿ ïëàíèíèòå Íàí-Øàí è Àëòúí-Äàã.
Ïàðïîëà (Parpola) ñìÿòà, ÷å êóëòóðíîòî óåäíàêâÿâàíå

â Åâðàçèÿ - ñòåïèòå îò Äóíàâ äî Àëòàé, ñå äàòèðà åäâà
âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., à
êóëòóðàòà Êàðàñóê (Þæåí Ñèáèð) íàâëèçà â îáëàñòèòå
Îðäîñ (ïëàòîòî â ãîëÿìàòà ñåâåðíà ÷óïêà íà Æúëòàòà ðåêà)
è ìåæäó 1500 è 1300 ã. ïð. Õð.
Òàî (Òàî) å íà ìíåíèå, ÷å âåðîÿòíî â íà÷àëîòî íà ïúð-
âîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. èëè ìàëêî ïî-ðàíî, ïðåç âòîðà-
òà ïîëîâèíà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. êàâêàçîèäíè
õîðà îò èçòî÷íèÿ êëîí íà Ñðåäèçåìíîìîðñêàòà ïîäãðóïà
èäâà îò áàñåéíà íà Ôåðãàíà, ïðåñè÷àò Ïàìèð è íàâëèçàò
â çàïàäíàòà ÷àñò íà Òàðèì. Îòòóê òå äîñòèãàò íà èçòîê
îòâúä åçåðîòî Ëîï-Íîð (Ëîï-Íóð, â äðåâíîñòòà íàðè÷à-
íî „Áúëãàðñêîòî åçåðî”).
Ìàëîðè (Mallory, 1998), îñíîâàâàéêè ñå íà èçïîëçâà-
íèòå òåõíîëîãèè çà íàïîèòåëíè ñèñòåìè è ëåêñèêàòà ñ
èðàíñêè îáðàçöè, ñìÿòà, ÷å ïðîíèêâàíåòî íà åâðîïåèäèòå
å ñòàíàëî ïðåç íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
Îò äðóãà ñòðàíà Éåòìàð (Jetmar) ñìÿòà, ÷å íàé-ðàííè-
òå çàñåëíèöè ñà äîøëè â ðàéîíà íà Ëîï-Íîð îò ñåâåðîçà-
ïàä - âåðîÿòíî îò Þæåí Ñèáèð ïðåäè 1800 ã. ïð. Õð.
Çà Àíòúíè (Antony) å áåç ñúìíåíèå, ÷å ïîíå îò Áðîí-
çîâàòà åïîõà õîðàòà îò Ñèíäçÿí ñà òÿñíî ñâúðçàíè ñúñ
ñòåïèòå íà çàïàä. Êúì çàïàäíèòå ñòåïè ãè íàñî÷âàò òÿõ-
íèÿò ôèçè÷åñêè òèï, òúêàíè è òåõíîëîãèÿ íà êîëåëîòî.
Ñïîðåä Ðåíôðþ (Renfrew) ïðèñòèãíàëèòå â Òàðèì èí-
äîåâðîïåéöè ñà îò äàëå÷ íà çàïàä â Åâðàçèÿ. Òå ñà îò áÿ-
ëàòà ðàñà. Ïðè òîâà íàé-ñòàðîòî ïîñåëåíèå â Òàðèìñêàòà
êîòëîâèíà òðÿáâà äà ñà áèëè êàâêàçîèäè.
È íàêðàÿ ìíåíèåòî íà Ñèíîð (Sinor) å, ÷å ïðåç I õèëÿ-
äîëåòèå ïð. Õð. íÿìà íàõëóâàíå íà èíäîåâðîïåéöè êúì
çàïàäíèòå ãðàíèöè íà Êèòàé ïî ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å ñà
ñå áèëè çàñåëèëè òàì îò íåçàïîìíåíè âðåìåíà. Òÿõíàòà
ïðàðîäèíà ìîæå äà ñå òúðñè íÿêúäå â Èçòî÷íà Åâðîïà -
íàé-âåðîÿòíî ñåâåðíî îò ×åðíî è Êàñïèéñêî ìîðå.
Èíòåðåñúò íà íàóêàòà êúì Òàðèì èìà âå÷å ñâîÿòà ïî-
âå÷å îò 110 ãîäèøíà èñòîðèÿ.
Ïðåç 1889 ã. àíãëèéñêèÿò êàïèòàí Áîóåð òúðñåéêè óáè-
åöà íà çàãèíàë áðèòàíñêè ïúòåøåñòâåíèê íÿêúäå â Òàðèì-
ñêàòà êîòëîâèíà è â îàçèñíèÿ ãðàä Êó÷à, â ïîäíîæèåòî íà
Òèåí-øàí (Òàíãðè-Äàã) ñå íàòúêâà íà äðåâíè ðúêîïèñè.
Íàóêàòà ïðèäîáèâà íàé-ñòàðîòî ñâèäåòåëñòâî çà èç÷åçíà-
ëèÿ ñàíñêðèòñêè åçèê îò îêîëî V âåê.
Íàõîäêàòà ïðåäèçâèêâà ðàçíîîáðàçíè êîìåíòàðè, íî
ñúùåâðåìåííî è æàæäà çà ðàçøèðÿâàíå íà ïîçíàíèÿòà íà
âñè÷êî, êîåòî ïðåäîñòàâÿ íåïîçíàòèÿò è äàëå÷åí Òàðèì.
Îðãàíèçèðàò ñå ïîðåäèöà íàó÷íè åêñïåäèöèè è ñ ðàçëè÷-
íà èíòåíçèâíîñò è óñïåõè òîâà ïðîäúëæàâà è äî äíåñ
(Mallory & Mair).
Ïðîôåñîð Êàìáåðè (Kamberi) ïðåäëàãà èçñëåäâàíèÿ-
òà â Òàðèì îò 1886 ã. íàñàì äà áúäàò ðàçäåëåíè íà ÷åòèðè
ïåðèîäà:
ÏÚÐÂÈ - îò 1886 äî 1935 ã. Ïåðèîä ìíîãî âàæåí çà
èñòîðèÿòà íà Òàðèì, êàòî äîñòèãà çàáåëåæèòåëíè ïîñòè-
æåíèÿ. Ãëàâíèòå âîäåùè ôèãóðè òóê ñà: Àëáåðò ôîí Ëüî-
êîê (Ãåðìàíèÿ); Ïîë Ïåëæüî (Ôðàíöèÿ); Îóðåë Ñòåéí (Àí-
ãëèÿ), êîéòî â ïåðèîäà 1906-1908 ã. óñïÿâà äà ïðåäîñòàâè
íà íàóêàòà îêîëî îñåì õèëÿäè ðúêîïèñà è ïúðâîòî ñúîá-
ùåíèå çà ñòðàííè ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ; Ñâåí Õå-
äèí (Øâåöèÿ) èçãëåæäà äà å íåîñïîðâàíèÿò íàé-óñïåøåí
èçñëåäîâàòåë íà Òàðèì ïðåç òîçè ïåðèîä. Ïðåç 1899-1902
ã. òîé èçâåñòÿâà íà ñâåòà çà îòêðèâàíåòî íà ëåãåíäàðíèÿ
ãðàä Ëîó-Ëàí çàåäíî ñ èçíåíàäâàùè äàííè çà íÿêîãàøíèÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïúò íà êîïðèíàòà. Ïî-êúñíî, ïðåç 1928-1934 ã., âå÷å çàåä-
íî ñ Ôîëêå Áåðãìàí Õåäèí ðàçêîïàâà ïðåäèñòîðè÷åñêè
íåêðîïîëè êðàé Ëîï-Íóð è îñâåí äðóãèòå çàáåëåæèòåëíè
íàõîäêè óñòàíîâÿâà ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ ñ òðóïî-
âå, íîñåùè áåëåçèòå íà êàâêàçîèäè (åâðîïåèäíè).
ÂÒÎÐÈ - îò 1935 äî 1955 ã., êîãàòî ìåæäóäúðæàâíèòå
ïðîòèâîïîñòàâÿíèÿ è îòíåìàùè âíèìàíèåòî è ðåñóðñèòå
èçòîùèòåëíè âîéíè êàêòî â Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà, èçñëå-
äîâàòåëñêàòà äåéíîñò å îãðàíè÷åíà äî èçäèðâàíåòî íà
ëåãåíäàðíè ñúêðîâèùà - åñòåñòâåíî ñúñ ñêðîìåí óñïåõ.
ÒÐÅÒÈ - îò 1955 äî 1976 ã. ñïîðåä àâòîðà ñúâïàäà ñ
ðàçðóøèòåëíàòà åðà íà òðàãè÷íàòà ò.íàð. “êóëòóðíà ðåâî-
ëþöèÿ”, êîÿòî âñå ïàê ñå íàñî÷âà â ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà
ïåðèîäà ñ ðàçâèâàíå íà àãèòàöèîííî-ïðîïàãàíäíàòà àêòèâ-
íîñò, ñúçäàâàíå íà ìóçåè, ðàçøèðÿâàíå íà èçäàòåëñêàòà
äåéíîñò.
×ÅÒÂÚÐÒÈ - ñëåä 1976 ã., êîéòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ
öåííè è â ãîëÿìî êîëè÷åñòâî íàõîäêè îò Áðîíçîâàòà åïî-
õà. Ïðåç 1980 ã. å îòêðèòà ìóìèôèöèðàíàòà “Êðàñàâèöà
íà Ëóëàí”. Íà ñëåäâàùàòà ãîäèíà ïðîôåñîð Âèêòîð Ìàèð
çà ïðúâ ïúò å â Òàðèì, ïúðâîíà÷àëíî ñ êîíêðåòíè èíòåðå-
ñè êúì îòêðèòèòå äðåâíè ðúêîïèñè. Òîé ïîñåùàâà Ñèíä-
çÿí è ïðåç ñëåäâàùàòà ãîäèíà, à â ìóçåÿ íà Óðóì÷è èç-
ñëåäâà íàìèðàùèòå ñå òàì ìóìèè. Êàòî íàìèðà èíòðèãó-
âàùè íÿêîè íàëàãàùè ñå, ìàêàð è äî ãîëÿìà ñòåïåí ïî-
âúðõíîñòíè àíàëîãèè ñ îòêðèòèÿ ïðåç 1991 ã. â àâñòðèéñêè-
òå Àëïè “Çàëåäåí ÷îâåê” - Éîòöè, îò ïðåäè îêîëî 5300
ãîäèíè, ïðîôåñîð Ìàèð îðãàíèçèðà è ðúêîâîäè ïîðåäèöà
íàó÷íè åêñïåäèöèè â Òàðèì. Íà÷àëîòî å þíè 1993 ã. è ñå
ïîäíîâÿâàò âñÿêà ãîäèíà.
Èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ ïðåç ïåðèîäà íà ïúðâîòî õè-
ëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà â Èçòî÷àíà Öåíòðàëíà Àçèÿ, êàê-
òî íÿêîè îò àâòîðèòå íàðè÷àò äíåøíàòà êèòàéñêà ïðîâèí-
öèÿ Ñèíäçÿí, êîÿòî âêëþ÷âà Òàðèì, ïóñòèííàòà íèçèíà
èçòî÷íî îò Ëîï-Íîð è Äæóíãàðèÿ, äîáèâàò ïîñòåïåííî
âñå ïî-ïúëåí îáðàç áëàãîäàðåíèå íà êèòàéñêèòå õðîíèêè,
ïåðèîäè÷íî äîïúëâàíè ñ íîâè ïðåâîäè è êîìåíòàðè, è íà
âòîðî ìÿñòî, ðåçóëòàòèòå îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáîòè.
Êèòàéñêèòå èçâîðè îò âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Õàí (206
ã. ïð. Õð. - 220 ã. ñë. Õð.) ñúîáùàâàò çà 36 äúðæàâèöè â
Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñïîðåä òÿõ òåçè çåìè îáõâà-
ùàò òåðèòîðèÿ îò 6000 ëè (îêîëî 3000 êì) èçòîê-çàïàä è
1000 ëè (îêîëî 500 êì) ñåâåð-þã. Áðîÿò íà íàñåëåíèåòî â
72 ãðàäà â ðàéîíà íà Òóðôàí è Òàðèì êúì II âåê ïð. Õð. ñå
ïîñî÷âà 300 õèëÿäè, îò êîèòî 60 õèëÿäè ãîäíè äà íîñÿò
îðúæèå. Îñâåí òîâà èçòî÷íî îò åçåðîòî Ëîï-Íîð äúðæà-
âèöàòà Êðîðàí å â ñïèñúêà íà çàâëàäÿíèòå îò êàí Ìî-Äóí
â 176 ã. ïð. Õð. 26 äúðæàâèöè. Ïðåç 77 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå
ïðåèìåíóâàò äúðæàâèöàòà íà Øàí-Øàí, íî îïðåäåëåíè
ñâåäåíèÿ ãîâîðÿò, ÷å ïîíå äî 25 ã. ñë. Õð. Êðîðàí å âñå
îùå â ñúþç ñ õóíîðèòå. Âñúùíîñò çà îòíîøåíèÿòà íà õó-
íîðèòå ñúñ çàâëàäÿíèòå â Ñèíäçÿí äúðæàâèöè ìîãàò äà ñà
ïîíå äâå ïðîòèâîðå÷àùè ñè îïðåäåëåíèÿ â êèòàéñêèòå õðî-
íèêè. Ñïîðåä åäíîòî õóíîðèòå ñà êîíòðîëèðàëè Òàðèì ñúñ
ñâîé “êîìàíäèð íà ðîáèòå”. Ñïîðåä äðóãîòî òàçè îáëàñò
å áèëà â ñúþç ñ õóíîðèòå è ñå å ñìÿòàëà çà “äÿñíàòà ðúêà
íà õóíîðèòå” (Mallory & Mair).
Çàñëóæàâà äà ñå èçòúêíàò èçîáèëíè íîâè ñâåäåíèÿ êàêòî
îò êèòàéñêè ëåòîïèñè, òàêà è îò àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåä-
âàíèÿ çà åòíè÷åñêî (íÿêîè àâòîðè ïðåäïî÷èòàò îïðåäåëå-
íèåòî “àíòðîïîëîãè÷åñêî” âìåñòî “åòíè÷åñêî”) è êóëòóð-
íî ñõîäñòâî ìåæäó íàñåëåíèåòî íà Òàðèì è õîðàòà, îáè-
27
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òàâàùè íàìèðàùàòà ñå äàëå÷ íà èçòîê îáëàñò Îðäîñ, â
ãîëÿìàòà ÷óïêà íà Æúëòàòà ðåêà. Òðÿáâà äà ïîä÷åðòàåì,
÷å òîâà âèñîêî ïëàòî å îñòàíàëî âèíàãè èçâúí Âåëèêàòà
êèòàéñêà ñòåíà.
Îùå ïî-ëþáîïèòíî å óñòàíîâÿâàíåòî íà íåêèòàéñêî-
òî èíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå â åäèí òâúðäå îòäàëå÷åí
îò Åâðàçèÿ ðàéîí. Â äíåøíàòà þãîçàïàäíà êèòàéñêà ïðî-
âèíöèÿ Þíàí; âñòðàíè îò èñòîðè÷åñêè ïúòèùà â åäíà îá-
øèðíà îáëàñò Åðõàé, êðàé åçåðîòî Åð, êèòàéñêè õðîíèêè
ñúîáùàâàò çà “þæíè âàðâàðè” (õóíîðè) ÄÈ. Îñâåí ïèñìå-
íèòå ñâåäåíèÿ áîãàò àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë ïîòâúðæ-
äàâà òîâà ïðèñúñòâèå (Mallory & Mair), (Peng).
Äâèæåíèÿòà íà îãðîìíèòå ïîòîöè îò õîðà íà ñòîòèöè
êèëîìåòðè ïðåç ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ è ñïóñêàíåòî èì íà
þã â Öåíòðàëíà Àçèÿ íÿêîè àâòîðè ñâúðçâàò ñ äåòàéëíî
ïðîó÷âàíå íà ðåøàâàùè èçìåíåíèÿ íà êëèìàòà. Ðåçêè è
òðàéíè çàñòóäÿâàíèÿ, ïðåäèçâèêâàùè ðàäèêàëíè ïðîìåíè
âúâ ôëîðàòà è ôàóíàòà, ñå ðåãèñòðèðàò â ïåðèîäè îêîëî
2000 ã. ïð. Õð., 800 ã. ïð. Õð., 400 ã. ïð. Õð. è 1600 ã. Óñòà-
íîâåíî å, ÷å ïî âðåìå íà ëåãåíäàðíèÿ “Æúëò èìïåðàòîð”
- Õóàí-Äè, â íàé-ñåâåðíèòå ðàéîíè íà Êèòàé ñà îáèòàâà-
ëè ñëîíîâå è íîñîðîçè è ñà öúôòÿëè ÷åðíèöè (Fleming).
Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å çà ñúáèòèÿòà ïðåç íÿêîëêî-
òî ñòîëåòèÿ ïð. Õð. â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ðàçïîëîæå-
íèòå ñúñåäíè íà íåÿ îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî è íà çàïàä îò
Ïàìèð, èçîáèëñòâàò ñâåäåíèÿ â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè.
Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà èçâåñòíè, ïðåäàâàíè è êîìåíòèðàíè
îùå â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà èçìèíàâàùèÿ âåê. Ïðîãîíâà-
íåòî íà þåç÷èòå è âóñóíèòèòå îò òåõíèòå çåìè äàëå÷ íà
çàïàä, ïðèñúåäèíÿâàíåòî íà Òàðèìñêèòå äúðæàâèöè êúì
Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, îïèòèòå íà Õàí äà ïðåîäîëåå õóíî-
ðèòå ñ ïîõîäè íà çàïàä è ñåâåðîçàïàä, ïúòåøåñòâèÿ íà
âèñîêîïîñòàâåíè êèòàéñêè ñàíîâíèöè íà çàïàä â òúðñåíå
íà ñúþçíèöè è ïîðîäèñòè êîíå äîðè îòâúä Ïàìèð, ñà íà-
íîâî ïðåäñòàâåíè è çíà÷èòåëíî îáîãàòåíè ñ ãîëÿì áðîé
äîñåãà íåïîçíàòè èëè ñàìî ÷àñòè÷íî ïîçíàòè ôàêòè â ñú-
÷èíåíèåòî çà Êó÷à îò çàáåëåæèòåëíèÿ êèòàéñêè èñòîðèê
Ëèó Ìàó-Öàé (Mau-Tsai).
Êúì III â. ïð. Õð. íàñåëåíèåòî íà Òàðèìñêàòà êîòëî-
âèíà â ò.íàð. ãðàäîâå-äúðæàâèöè èçãëåæäà å áèëî èíòåã-
ðèðàíî â íÿêîëêî “ñúþçà”.
Íàé íà çàïàä, â ïîëèòå íà Ïàìèð, ãðàä Êàøãàð, êîéòî
å êîíòðîëèðàë òðóäíî ïðåîäîëèìèòå âèñîêîïëàíèíñêè
ïðîõîäè ïðåç ïàìèðñêèòå âúçâèøåíèÿ êúì äîëèíèòå íà
çàïàä è åëåíèñòè÷íà Áàêòðèÿ, å “îáåäèíÿâàë” èçâåñòåí
áðîé ïî-ìàëêè îàçèñíè ñåëèùà.
Ïî þæíèòå ñêëîíîâå íà Òåíãðè-Äàã (Òèåí-Øàí) ãðà-
äúò Êó÷à å áèë ïî îíîâà âðåìå íàé-ãîëåìèÿò îò îàçèñíèòå
ãðàäîâå íà Òàðèì. Ðàçïîëîæåí ïî ñðåäàòà íà ñåâåðíèÿ
ïåðèôåðåí ïúò íà êîòëîâèíàòà, çàîáèêàëÿù ïóñòèíàòà Òàê-
ëà-Ìàêàí, Êó÷à åäíîâðåìåííî å çàåìàë êëþ÷îâà ïîçèöèÿ
â íà÷àëîòî íà åäèíñòâåíèÿ ïðîõîä, êîéòî ïðåñè÷à íàäåæ-
äíî Òåíãðè-Äàã è ñâúðçâà Òàðèì ñ Òóðôàíñêàòà äîëèíà è
îáøèðíàòà Äæóíãàðèÿ.  ïî-êúñíè âðåìåíà ãðàä Êó÷à ñå
ïðåâðúùà âúâ âàæíî ñðåäèùå ïî “Ïúòÿ íà êîïðèíàòà”. Êúì
ãðàäà äúðæàâà Êó÷à ñà ïðèíàäëåæàëè ñúùî è îàçèñíèòå
äúðæàâè è ñúâðåìåííè ñåëèùà Áóãóð, Àñêó, Óøè, Òîñêó è
Øà-ßð.
Þæíî îò ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí, ïî þæíèÿ ïåðèôå-
ðåí ïúò íà Òàðèì ñå íàìèðà ãðàäúò-äúðæàâà Êîòàë, à íà
* Îêîëî åçåðîòî Áàéêàë å æèâÿëî åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà - äèíëèíèòå - Áåë. ðåä.
** Íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò íàëè÷èå íàé-ìàëêî íà 11 ãîëåìè äðåâíè ãðàäîâå â Òàðèì îò ïð. Õð. - Áåë. ðåä.
28
èçòîê îò íåãî ïî ñúùèÿ ïúò - ×åð÷åí.
 íàé-èçòî÷íàòà ñè ÷àñò Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ãðàíè-
÷è ñ îáøèðíà ïîëóïóñòèííà îáëàñò, êîÿòî äîñòèãà äî
„ïîðòàòà íà Êèòàé”, ñúâðåìåííàòà ïðîâèíöèÿ Ãàíñó. Â
äðåâíîñòòà òóê å áèë çàáåëåæèòåëåí ãðàä Ëîó-Ëàí, ðàç-
ïîëîæåí íåäàëå÷ îò åçåðîòî Ëîï-Íîð. Òóê íàáëèçî ñå íà-
ìèðà è ñåëèùåòî Êðîðàí, ñðåäèùå íà äúðæàâà, êîÿòî
ìíîãîêðàòíî ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ çà êèòàéñêèòå ëåòî-
ïèñè îùå îò III âåê ïð. Õð. (Mallory & Mair), (Mau-Tsai).
Ïúðâîíà÷àëíèòå ñâåäåíèÿ â êèòàéñêèòå õðîíèêè çà
ñúñåäèòå èì îòêúì ñåâåð è çàïàä ãëàñÿò, ÷å òå ñà “âàðâà-
ðèíîìàäè”, ÷å íÿìàò óêðåïåíè ñåëèùà è ïîñòîÿííè æè-
ëèùà è ÷å íå ñå çàíèìàâàò ñúñ çåìåäåëèå. Ïî-êúñíî ïðè
îïèñàíèÿòà íà íÿêîè ïîõîäè íà êèòàéöèòå è çàâëàäÿíè
ñåëèùà íà “âàðâàðèòå”, ïðîëè÷àâàò äàííè çà íàëè÷èå íà
êðåïîñòè (óêðåïëåíèÿ - îíãúëè) è íà òðàéíè æèëèùà. Òîâà,
â ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ñå óñòàíîâÿâà îò ðåçóëòàòèòå
íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáîòè. Èçâåñòíî å âå÷å îòäàâíà, ÷å
áëèçî äî åçåðîòî Áàéêàë* áåøå ðàçêîïàíî ñåëèùå îò
ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ ïð. Õð. Òàì ñà êîíñòàòèðàíè îñíî-
âèòå íà 54 áðîÿ æèëèùà ñ ìàñèâíè èççèäàíè îñíîâè. Â
ñåëèùå îò íÿêîëêî ñòîëåòèÿ ïð. Õð., ðàçêðèòî ïî ñåâåð-
íèòå ñêëîíîâå íà Òåíãðè-Äàã, àðõåîëîçèòå íàìåðèõà êà-
ìåííè îñíîâè ñ êðúãëî î÷åðòàíèå è æèëèùà ñ öåíòðàëíî
ðàçïîëîæåíî îãíèùå è ñëåäè îò äúðâåíè ïîäïîðè, ôîð-
ìèðàùè íÿêîãàøíàòà êîíñòðóêöèÿ. Ïðè ðàçêîïêèòå íà
Êüîê-Òóðàê, ñúùî ñåâåðíî îò Òåíãðè-Äàã, ñà áèëè îòêðè-
òè çèäàíè êàìåííè îñíîâè íà ñãðàäè, ñà ðåãèñòðèðàíè ïðè
èçñëåäâàíèÿòà êðàé Íèæà è äàëå÷ îò íåÿ, êðàé Êðîðàí
(Mallory & Mair).
È èçìåæäó ðàçëè÷íèòå ÷àñòè÷íè ñâåäåíèÿ çà àðõåîëî-
ãè÷åñêè óñòàíîâåíè ïîñòîÿííî, èçãðàäåíè æèëèùà â ðàç-
ëè÷íè ìåñòà, íî áåç êàòåãîðè÷íà äàòèðîâêà, òðÿáâà äà ñå
îòäåëÿò ðåçóëòàòèòå îò ñúâðåìåííèòå ïðîó÷âàíèÿ è äðåâ-
íè ñúîáùåíèÿ çà ãðàäà Êó÷à. Òîé å áèë îáãðàäåí ñ êðå-
ïîñòíè ñòåíè, à õîðàòà ñà „æèâåëè â êúùè**, à íå â
ïàëàòêè” (Mallory & Mair).
Îñíîâåí áåëåã çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ïî-
ãîëåìè èëè íà ïî-ìàëêè ãðóïè õîðà å òåõíèÿò åçèê. Ïîðà-
äè òîâà, - åñòåñòâåíè ñà óñèëèÿòà íà ó÷åíèòå, çàïî÷íàëè
ïðåäè ïîâå÷å îò ñòîëåòèå äà èçÿñíÿâàò ïðîáëåìèòå ïî
âúçíèêâàíåòî è ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà èíäîåâðîïåéñêè-
òå åçèöè. Ïîñòåïåííî èíòåðåñúò ñå íàñî÷âà è êúì íàñåëå-
íèÿòà, ñúñåäíè íà Êèòàé îò äðåâíîñòòà îòêúì çàïàä, ñå-
âåðîçàïàä è ñåâåð. Íàé-ðàíî äàòèðàíèòå íåêèòàéñêè
ïèñìåíè ïàìåòíèöè ñà îòêðèòè êðàé Êó÷à. Òîâà ñà òîõàð-
ñêè ðúêîïèñè îò 642 ã. Ïî þæíàòà ïåðèôåðèÿ íà Òàðèì â
Êîòàí ñà îòêðèòè ðúêîïèñè íà åçèê, ðàçëè÷åí îò òîçè íà
Êó÷à, íî è â òîçè ñëó÷àé ó÷åíèòå ðåãèñòðèðàò îïðåäåëåíè
ïàðàëåëè ñ äðåâíè åâðîïåéñêè åçèöè (Mailory & Mair),
(Mair - 1998-2).
Ñëåä IV â. ñë. Õð. â Òàðèì ñå îòáåëÿçâàò åçèêîâè âëè-
ÿíèÿ îò Ñîãäèàíà, à êúì VI â. ñë. Õð. â Êîòàí ïðîíèêâàò
îò Ñàêà áóäèñòè çàåäíî ñúñ ñâîÿòà ïèñìåíîñò è åçèê. Ñú-
ùåñòâóâàò ïðåäïîëîæåíèÿ, ÷å îùå êúì VI â. ïð. Õð. â
Òàðèì òðÿáâà äà ñà ñúùåñòâóâàëè îïðåäåëåíè çàåìêè îò
áëèçúê íà Ñàêà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê.
Ïðåç 1974 ã. êðàé Êàðà-øåõàð (ïî þæíèÿ ïúò íà Òà-
ðèì) ñà îòêðèòè îò ôåðìåðè 44 áðîÿ ôðàãìåíòàðíè äîêó-
ìåíòè íà òîõàðñêè åçèê. Ïî òîçè íà÷èí äíåñ âå÷å ñà ñúá-

ðàíè êúì 4500-5000 äóìè íà òîõàðñêè “À” è “Â” åçèê.
(Mallory & Mair).
Ñïîðåä Ìàïîðè è Ìàèð íÿìà ñèãóðíè äàííè çà åçèêà,
íà êîéòî ñà ãîâîðåëè ïðîãîíåíèòå íà çàïàä ïðåç II â. ïð.
Õð. îò õóíîðèòå þåç÷è (ò.íàð. „áåëè õóíè”). Ìîæå äà ñå
äîïóñíå, ÷å òîâà å áèë åçèêúò íà Êó÷à. Çà òîçè òîõàðñêè
åçèê òå ðàçãëåæäàò îñåì ðàçëè÷íè ñõîäñòâà ñ äðåâíè åçè-
öè.  ñëó÷àÿ çà íàñ ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ åäíî îò òåçè
ïðåäïîëîæåíèÿ. Íàìèðàò ñå åçèêîâè ïàðàëåëè ñ òðà-
êèéñêèÿ åçèê. Òàêà íàïðèìåð â òîõàðñêèÿ åçèê äóìàòà çà
ãðàä å ÐÈÉÅ èëè ÐÈ, ñðàâíåíî ñ òðàêèéñêîòî ÂÐÈß èëè
ÐÈß. Çà åâåíòóàëíè òðàêèéñêè ïàðàëåëè ïèøå è ïðîôå-
ñîð Åðèê Õàìï (Mallory & Mair), (Hamp).
Íà äðóãî ìíåíèå å ïðîôåñîð Äæîí Êîëàðóñî
(Colarusso). Ñïîðåä íåãî åçèêúò å ðåøàâàù êîìïîíåíò íà
êóëòóðíàòà èäåíòè÷íîñò. Îðîíèìèÿòà è õèäðîíèìèÿòà ñà
íàé-êîíñåðâàòèâíèòå â òîïîíèìèÿòà è ìîãàò äà ðàçêðèÿò
äðåâíè îáðàçöè. Àêî íàñåëåíèåòî íà Òàðèì è ìóìèèòå,
íàìåðåíè òàì, áèõà áèëè êàâêàçîèäè, òî â òîïîíèìèÿòà è
õèäðîíèìèÿòà òðÿáâà äà èìà òàêèâà îñòàòúöè. Àâòîðúò
îáà÷å íå íàìèðà íèòî åäíî óáåäèòåëíî ñõîäñòâî.
Ñìÿòàìå, ÷å ñè çàñëóæàâà äà ñïîìåíåì è çà îùå íÿ-
êîëêî åçèêîâè ìíåíèÿ íà ïðîôåñîð Êîëàðóñî. Òîé ïîñî÷-
âà èñòîðè÷åñêàòà îáëàñò Îðäîñ â ãîëÿìàòà ÷óïêà íà Æúë-
òàòà ðåêà êàòî óñòîé÷èâ äðåâåí õèäðîíèì. Ñïîðåä íåãî
èçâåñòíèòå õåïòàëèòè ïðåäñòàâëÿâàò ãðóïà íà ñåäåìòå”,
òèïè÷íî îáÿñíåíèå çà ñúñòàâ íà îðäè, êàêâèòî ñïîðåä íåãî
ñà õóíî-áúëãàðèòå, òþðêî-áàøêèðèòå è ïð. Ïî-íàòàòúê òîé
ñâúðçâà èìåòî ÁÀËÊÀÐÈ ñ áúëãàðè. Êîëàðóñî íàìèðà,
÷å èìåòî íà áúëãàðñêèÿ êàí Àñïàðóõ å ïðîçðà÷íî â ñâîÿ
èðàíñêè ïðîèçõîä - àñïà - êîí è ðóõ - áÿë.
Çà åâåíòóàëíè ïàðàëåëè ìåæäó òîõàðñêèÿ åçèê è äðóãè
äðåâíè åçèöè òúðñè ñõîäñòâà è ïðîôåñîð Àëåêñàíäúð
Ëþáîòöêè. Òîé, è íå åäèíñòâåí, íàìèðà ïàðàëåëè çà äó-
ìàòà ÌÅÄ (â èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè), êèòàéñêîòî ÌÈÈ
è òîõàðèéñêîòî ÌÈÒ. Ïî-íàòàòúê çà äóìàòà ÊÓ×Å, êè-
òàéñêîòî ÊÓÀÍ, à òîõàðèéñêîòî ÊÓ. Ëþáîòöêè ñúùî
ïîñî÷âà äðåâíà âðúçêà ìåæäó òðàêèéñêîòî ÂÐÈß (ãðàä) è
òîõàðñêèòå “À” - ÐÈ è “Â” - ÐÈÉÅ (Lubotsky).
Íå èñêàìå äà ïðåíåáðåãíåì è îùå åäèí äèñêóñèîíåí
âúïðîñ. Ìàëîðè è Ìàèð ñïîäåëÿò, ÷å èðàíöèòå îò ñòåïè-
òå ñà èìàëè âàæíî âúçäåéñòâèå âúðõó ðå÷íèêà íà ñâîèòå
ñëàâÿíñêè ñúñåäè, êîèòî ñà âúçïðèåëè îïðåäåëåí áðîé
èðàíñêè äóìè â ñâîÿ åçèê. Çà ïðèìåð àâòîðèòå ïîñî÷âàò
ðóñêàòà äóìà ÁÎÃ çà ñìèñúëà áîã. Â ïîäîáåí ñìèñúë å è
ìíåíèåòî íà ïðîôåñîð Àñêî Ïàðïîëà, êîéòî ïèøå, ÷å ñòà-
ðîñëàâÿíñêîòî ÁÎÃÓ îòãîâàðÿ íà ïðîòîèðàíñêîòî ÁÀÃÀ,
êîåòî å ïðåìèíàëî îò èðàíñêè êúì ñëàâÿíèòå ñ ïîñðåäíè-
÷åñòâîòî íà ñêèòèòå (Mallory & Mair), (Parpola). Áåç äà
òúðñèì îïðåäåëåíà êîíòðàòåçà íà èçðàçåíèòå ïðåäïîëî-
æåíèÿ, èçêóñÿâàìå ñå äà ïðèïîìíèì çà ãîëÿì áðîé íà äó-
ìàòà ÁÎÃ, êîÿòî ñå ñðåùà â òîïîíèìèÿòà íà îáøèðíè îá-
ëàñòè ñåâåðíî îò Êèòàé, îò äðåâíîñòòà è äî äíåñ ïî òåçè
ðàéîíè äîñåãà íå å äîïóñêàíà âðúçêà ìåæäó èðàíñêèòå åçè-
öè è ìåñòíèòå ïîñåëåíèÿ. Áè ëè ìîãúë íÿêîé äà îòðå÷å
ïîäîáíà âðúçêà, àêî ñå îòêðèÿò ïðàâäîïîäîáíè îñíîâà-
íèÿ? Äîòîãàâà ïðèñúñòâèåòî íà ïëàíèíñêè õðåáåòè, âúð-
õîâå è äðóãè ãåîãðàôñêè îáåêòè, êîèòî ñå íàðè÷àò Áîãäî,
Áîãäè, Áîãèí è ïîäîáíè ðàçíîâèäíîñòè íà Áîã, íî íåèç-
ìåííî ñúñ ñìèñúëà íà äóìàòà Íåáåñåí, Áîæåñòâåí, Âåëè-
÷åñòâåí, ùå áúäå ïðåäìåò íà íàó÷íè äèðåíèÿ.
Ïðîôåñîð Âàí îò Õîíãêîíã íàìèðà îñíîâàíèÿ äà äå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ôèíèðà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó õîðàòà îò Àëòàé è èíäî-
åâðîïåéöèòå - åäèí ñâúðçàí ëèíãâèñòè÷åí ïîÿñ íà Åâðà-
çèÿ. Òîé ðàçãëåæäà âàæíèòå åçèêîâè áåëåçè íà Îðõîíñêè-
òå íàäïèñè îò VIII â ñë. Õð. Ïî-íàòàòúê òîé ïðàâè âðúçêà
ìåæäó åòíîíèìèòå Õóí è ñòàðîòþðêñêîòî Êþí, êîåòî ïðå-
âåæäà ñúñ ñìèñúëà Ñëúíöå, äåí (Wang; Lin-Meicun).
Ñïîìåíàòèÿò ïî-ãîðå ïðîôåñîð Ëèó Ìàî-Öàé îòäåëÿ
ñïåöèàëíî âíèìàíèå íà ïåñåííîòî òâîð÷åñòâî íà ãðàä
Êó÷à. Òóê ùå ñå îãðàíè÷èì ñàìî ñ åäèí êðàòúê ïðèìåð, à
èìåííî: åäíà çàêëþ÷èòåëíà ìåëîäèÿ, Ïî-Êèà-Îð, òîé
íàìèðà äà å çâó÷àëà ÁÀÃÀÐ.
Çà ïðîíèêâàíåòî íà ïðîòîèíäîèðàíñêè ïîíÿòèÿ â åçè-
öèòå íà Òàðèì òúðñè îòãîâîð Äúãëàñ Àäàìñ (Adams). Â
òîõàðñêèÿ åçèê “Â” ñúùåñòâóâàò áåçñïîðíè ïðîòîèðàíñêè
çàåìêè, êîèòî ñå îòíàñÿò êúì òåõíîëîãèÿòà íà íàïîèòåë-
íèòå ñèñòåìè. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å èðèãàöèîííèòå
ñèñòåìè, áåç êîèòî ñåëñêîñòîïàíñêîòî ïðîèçâîäñòâî ïî
òåçè ìåñòà, à ñ òîâà è óñåäíàëèÿò æèâîò íå áèõà áèëè âúç-
ìîæíè, ñà ðåãèñòðèðàíè íà çàïàä è þãîçàïàä îò ïëàíèí-
ñêèòå âåðèãè Ïàìèð è Õèíäóêóø ïðåäè 2200 ã. ïð. Õð., à â
Òàðèì è Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ íå ïî-ðàíî îò 2000 ã.
ïð. Õð., èçãëåæäà, ÷å êàêòî òåõíîëîãèÿòà, òàêà è ñâúðçà-
íèòå ñ íåÿ äóìè è ïîíÿòèÿ èìàò íàé-âåðîÿòíî èíäîèðàí-
ñêè ïðîèçõîä. Àâòîðúò ïðåäëàãà òðè ðàçëè÷íè õèïîòåçè
çà âúçìîæíèòå ïúòèùà íà âëèÿíèÿ êúì Òàðèì è ïî äîëè-
íàòà íà ðåêà Èëè.
 ñëåäâàùèòå ðåäîâå ñìÿòàìå äà ñïðåì âíèìàíèåòî
ñè âúðõó òîïîíèìèÿòà íà Òàðèì è íÿêîè îò ñúñåäíèòå ìó
îáëàñòè.
Ïðåç 1997 ã. Ãóíàð ßðèíã ïóáëèêóâà îáåìèñò òðóä, êîé-
òî ñúäúðæà íÿêîëêî õèëÿäè íàèìåíîâàíèÿ íà ìåñòà è ñå-
ëèùà îò ðàéîíà íà Ëîï-Íîð è Òàðèì çàåäíî ñ îïèò çà ïðå-
âîä è îáÿñíåíèå íà ñìèñúëà, êàêòî è åòèìîëîãè÷åí àíà-
ëèç íà äóìàòà. Òîçè òðóä å ÷àñò îò áîãàòà ìíîãîãîäèøíà
ïðîãðàìà íà íàó÷íà ôîíäàöèÿ íà èìåòî íà Ñâåí Õåäèí â
Ñòîêõîëì. Èçñëåäâàíåòî å áàçèðàíî íà äíåâíèöèòå è íà
ïóáëèêóâàíèòå ðàáîòè íà Ñâåí Õåäèí (Jarring). Ïî-íàòà-
òúê ñúâñåì íàêðàòêî çà èëþñòðàöèÿ ïðåäñòàâÿìå íÿêîëêî
ïðèìåðà: Àêñó - ãðàä÷åòî îàçèñ â ïîäíîæèåòî íà Òåíãðè-
Äàã (Òèåí-Øàí) îçíà÷àâà “Áÿëà âîäà” èëè “Áÿëà ðåêà”;
íàèìåíîâàíèåòî íà åçåðîòî Áàãðàø îñòàâà ñïîðåä àâòîð
ñ íåèçâåñòåí ïðîèçõîä; ìåñòíîñòòà Áîã èëè Áîãà ñå îáÿñíÿ-
âà îò ßðíèã êàòî íàçâàíèå íà ëè÷íîñò; ÷åñòî ñðåùàíà
÷àñòèöà, ñú÷åòàíà ñ äðóãè äóìè, Áîã ñå ïðåâåæäà “äà áú-
äåø” èëè êàòî ñòðàííà äóìà, îçíà÷àâàùà ïîíÿêîãà “íà
äîáúð ïúò”; ãðàäúò Áóãóð, à è åäíîèìåíåí õðåáåò â íåãîâà
áëèçîñò îò Òåíãðè-Äàã íÿìàò îáÿñíåíèå, äîêàòî çà ãðàä
Êîðëà àâòîðúò òâúðäè, ÷å å ñòàðîäðåâíî ïðåäòþðêñêî èìå.
 Òàðèì íå ñå èçïîëçâà òþðêñêàòà äóìà çà ðåêà Äàðÿ, à ñå
íàðè÷à “òàðèì” ñúñ ñìèñúëà ðåêà, êîåòî íå å òþðêñêà äóìà;
åçåðîòî Ëîï-Íóð ñå íàðè÷à îò íàñåëåíèåòî ñàìî “Ëîï”, à
òàêà ñå íàðè÷à è îáøèðíàòà ìåñòíîñò, êàòî ßðèíã íÿìà
îáÿñíåíèå çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà äóìàòà; èìåòî íà
ãðàä Õàìè ñå îïðåäåëÿ êàòî ïðåäòþðêñêè, âåðîÿòíî ñîã-
äèíñêî è âåðîÿòíî îçíà÷àâà ïðåñïà, ÿìà (ãðàäúò å ðàçïî-
ëîæåí êðàé îáøèðíà äåïðåñèÿ ñ êîòèðîâêà ïîâå÷å îò ñòî
ìåòðà ïîä ìîðñêîòî íèâî).
 ïîñëåäíàòà ñè êíèãà Ìàëîðè è Ìàèð, à è â ïóáëèêà-
öèèòå íà ãîëÿì áðîé äðóãè ó÷åíè, ÷èèòî ðàáîòè ñà öèòè-
ðàíè â íàñòîÿùèÿ ïðåãëåä, Íåáåñíàòà ïëàíèíà (Òèåí-Øàí)
ñå íàçîâàâà ñ ïúðâîíà÷àëíîòî £, ïðåäêèòàéñêî èìå Òåíã-
ðè-Äàã. Ñïîðåä Ìàëîðè è Ìàèð äóìàòà Òåíãðè (Òàíãðà)
29
 ÀÂÈÒÎÕÎË
å èçâúíðåäíî ñòàðà. Ñúñ ñèãóðíîñò òÿ å ïðåäòþðêñêà; òðÿá-
âà äà ñå òúðñè â åçèêà íà õóíîðèòå, àêî ëè íå è ïî-ðàíî.
 òîçè ïîãëåä âúðõó íÿêîè âúïðîñè îò òîïîíèìèÿòà íà
Òàðèì è íÿêîè ñúñåäíè îáëàñòè ñ èçâåñòíî ïðèñòðàñòèå,
êîåòî íå êðèåì, ñïèðàìå âíèìàíèåòî ñè êúì åäíà ÷àñòèöà
â òîïîíèìèÿòà “ÁΔ. Íåêà äà îáÿñíèì, ñëåä òîâà è äà ðàç-
ñúæäàâàìå çà ïðè÷èíàòà íà èíòåðåñà íè êúì òîâà. Ïðåäè
âñè÷êî ÷àñòèöàòà “ÁΔ å îïðåäåëåíî ñâúðçàíà ñ íàé-çíà-
÷èòåëíèÿ îàçèñåí ãðàä-äúðæàâà â Òàðèì - ãðàä Êó÷à. Îò-
òóê è ùå çàïî÷íåì. Ãóñòàâ ßðèíã â ñïîìåíàòîòî ïî-ãîðå
ñú÷èíåíèå äîïóñêà, ÷å íàèìåíîâàíèåòî Êó÷à èìà âåðîÿò-
íî ñîãäèàíñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “ñèëà”, “ìîãúùåñò-
âî”, à è ìîæå äà å ñâúðçàíî ñ ïîíÿòèÿòà “óñòèå”, “èçëàç”
èëè “íà÷àëî íà ïëàíèíñêè ïðîõîä”. Äîáðå å äà ïðèïîì-
íèì, ÷å ãðàä Êó÷à å ðàçïîëîæåí èìåííî â íà÷àëîòî íà
íàé-ïðîõîäèìèÿ ïëàíèíñêè ïðîõîä ïðåç ïëàíèíàòà Òåíã-
ðè-Äàã, êîéòî âîäè îò Òàðèì êúì ñåâåðíèòå îáëàñòè è
Äæóíãàðèÿ.
Ìàëîðè è Ìàèð ðàç÷èòàò äðåâíîòî èìå íà Êó÷à - “ÁΔ
ñúñ çíà÷åíèåòî “áÿë”. Îñâåí ãðàä Êó÷à ñúùîòî èìå íîñè
è íàé-ìîãúùàòà äúðæàâèöà â ïîëèòå íà Òåíãðè-Äàã “ÁΔ,
à èçâèñÿâàùèÿò ñå ñåâåðíî îò ãðàäà ïëàíèíñêè õðåáåò
(÷àñò îò âåðèãàòà Òåíãðè-Òàã) ñå íàðè÷à ÁÎ-Øàí èëè “áÿëà
ïëàíèíà”. Õîðàòà òóê íàðè÷àò ñåáå ñè ÁÎ èëè „áåëèòå
õîðà”*, êîåòî ñïîðåä Ìàëîðè è Ìàèð íå å íåïðåìåííî
ñâúðçàíî ñ öâåòà íà êîæàòà è ïî-ñêîðî îçíà÷àâà “áðèëÿí-
òíèòå õîðà”, òúé êàòî ÁÎ áè ìîãëî äà ñå ïðåâåæäà îñâåí
êàòî ÁßË, íî ñúùî êàòî ñðåáðî, áëåñòÿùî, áëàãîðîäíî
(Mallory & Mair).
Ëèö Ìàî-Öàé, ïîñâåòèë îáøèðíà ñòóäèÿ íà Êó÷à, íà-
ìèðà, ÷å ÏÎ (ÁÎ) îñâåí íàçâàíèåòî íà ãðàä-äúðæàâà å
ñúùî è èìåòî íà äèíàñòèÿòà, ëåãåíäàðíà îñíîâàòåëêà íà
ãðàäà, êàêòî è íà ïëàíèíñêèÿ õðåáåò ÏÎ-Øàí (Áî-Øàí).
Àâòîðúò îïðåäåëÿ çíà÷åíèåòî íà ÏÎ (ÁÎ) êàòî “áÿë”, íî
è êàòî “êîïðèíà”.
Ïúðâèòå ïðåäñòàâè çà êèòàéñêèÿ ôèçè÷åñêè òèï íà íà-
ñåëåíèÿòà, îáèòàâàùè ðàéîíèòå ñåâåðíî, ñåâåðîçàïàäíî
è çàïàäíî îò Êèòàé, íàìèðàìå ìíîãîáðîéíè ñâåäåíèÿ çà
“âàðâàðèòå” â äðåâíèòå êèòàéñêè õðîíèêè. Åïèçîäè÷íè
ïðåäïîëîæåíèÿ çà èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä íà íÿêîè
ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì èçêàçâàò è ïúðâèòå
ïúòåøåñòâåíèöè Îóðåë Ñòåéí, Ñâåí Õåäèí è äðóãè. Â ïîä-
êðåïà íà ïðåäïàçëèâèòå õèïîòåçè íàòåæàâàò îòêðèòèòå
äðåâíè ðúêîïèñè ñ áåçñúìíåí èíäîåâðîïåéñêè åçèê.
Áëàãîäàðåíèå íà çíà÷èòåëíèÿ áðîé ìóìèôèöèðàíè
ïîãðåáåíèÿ, ñòàíàëè äîñòîÿíèå íà íàóêàòà ïðåç ïîñëåä-
íèòå äåñåòèëåòèÿ, äíåñ ñà âå÷å âúçìîæíè äàëå÷ ïî-ñèãóð-
íè çàêëþ÷åíèÿ. Ñ ïîìîùòà íà ñúâðåìåííè ìåòîäè ñå èç-
ñëåäâàò: ôîðìàòà íà ÷åðåïà; óäúëæåíèÿò íîñ; äúëáîêî
âëîæåíèòå î÷è è òàì, êúäåòî ñà çàïàçåíè: öâÿò íà î÷èòå -
çåëåíè èëè ñèíè; öâÿò íà êîñàòà - ÷åðâåíèêàâà èëè ñâåòëî-
êåñòåíÿâà. Èçâúðøåíè ñà ãîëÿì áðîé àíàëèçè íà êðúâíà
ãðóïà è íà ÄÍÊ, êîèòî ñúùî ãîâîðÿò çà èíäîåâðîïåéñêà
ïðèíàäëåæíîñò íà ìóìèèòå (Mallory & Mair), (He-Dexiu),
(Renfrew), (Kimball), (Hamp), (Tuite), (Francalaci), (Sinor),
* Õóíîðèòå ñå äåëåëè ïî ãåîãðàôñêè ïðèçíàê íà „ñèíè” (èçòîê), „áåëè” (çàïàä), „÷åðíè” (ñåâåð), „÷åðâåíè” (þã) è „çëàòíè” (öåíòúð).
Áåë. ðåä.
** Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å õóíîðè (õóíè) íå å åòíè÷åñêî ïîíÿòèå.  Õóíñêàòà èìïåðèÿ, îáåäèíåíà îò êàí Òî-Áàí è êàí Ìî-Òóí (Ìàî-
Äóí) èìàëî „26 íàðîäà, îïúâàùè ëúê”. Òå ñå äåëåëè íà Õó (èðàíñêè ãîâîðåùè åâðîïåèäè) è Æóí (ìîíãîëîèäè). Ïúðâèòå, êúì ÷èéòî
çàïàäåí êëîí ñïàäàò áúëãàðèòå, áèëè ïðåîáëàäàâàùè è îò òåõíèòå ðîäîâå áèëè èçáèðàíè êàíîâåòå. Òþðêèòå ñà ïî-êúñíà ôîðìàöèÿ, êîÿòî
ñå ïîÿâÿâà åäâà êúì VI â. ñë. Õð. Áåë. ðåä.
*** Íàé-ñòàðîòî êîëåëî çà êîëà â ñâåòà å íàìåðåíî â Áúëãàðèÿ (ñ. Áèêîâî, Ñëèâåíñêî - V õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.) - Áåë. ðåä.
30
(Litleton), (Chien-Wen), (Kangxin).
Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò ðåçóëòàòèòå íà êèòàéñêèòå èç-
ñëåäâàíèÿ íà ïîãðåáåíèÿ â îáëàñòòà Îðäîñ, êîèòî ïîêàç-
âàò, ÷å ïîíå 25% ñà êàâêàçîèäè (Mallory & Mair).
Ñïîðåä Äåíèñ Ñèíîð ñëåä ïîêîðÿâàíåòî íà Òóâà â
Þæåí Ñèáèð îò õóíîðèòå ïðåç II â. ïð. Õð. ìåñòíîòî èí-
äîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå íå çàãóáâà, à äîðè çàñèëâà ñâîÿ
åâðîïîèäåí òèï.
×èåí-Âåí (Chien-Wen) ïúê ïîñî÷âà, ÷å ìíîãî îò òþð-
êèòå èìàò ñõîäñòâî ïî êðúâ, è ÷å õóíîðèòå ñà áëèçêè äî
êàâêàçîèäèòå è ìàêàð òþðêè, ñà áèëè ñúñ ñèíè î÷è, óäúë-
æåíè íîñîâå è áðàäè.**
Ïîêàçàòåëíî å, ÷å äàëå÷ íà þãîçàïàä îò Öåíòðàëåí
Êèòàé, â äíåøíàòà ïðîâèíöèÿ Þíàí ïðåç I õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð. ñà îáèòàâàëè “âàðâàðè”, ÄÈ-þæíè õóíè, êîèòî
ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå ðåçóëòàòè ñà áèëè áëèçêè äî
èíäîåâðîïåéñêèÿ òèï (Mallory & Mair).
Äåéâèä Àíòúíè çàùèùàâà ñëåäíàòà êàðòèíà: Ìåæäó
5000 è 4500 ã. ïð. Õð. â ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ ìåæäó Äîëíà
Âîëãà, íàä Àçîâñêî ìîðå è íà èçòîê îò Äæóíãàðèÿ âå÷å
îâöàòà è êðàâàòà ñà áèëè äîìàøíè æèâîòíè. Ïî-êúñíî
ìåæäó 4500 è 3500 ã. ïð. Õð. íàé-ðàíî êðàé Äíåïúð êîíÿò
ñå èçïîëçâà çà åçäà. Ñëåä òîâà ìåæäó 3500 è 2500 ã. ïð.
Õð. ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå êîëåñíèöè è êîëè è ñå ðàçïðîñò-
ðàíÿâàò îò Äóíàâ äî Óðàë (Antony).***
Ðåíôðþ ïèøå, ÷å îòíà÷àëî êîíÿò å îòãëåæäàí çà çàäî-
âîëÿâàíå íà ÷îâåêà ñ ìåñî, êàêòî îâöàòà è êðàâàòà. È ïî-
íàòàòúê - ïîòâúðæäàâà, ÷å ñ îïèòîìÿâàíåòî íà êîíÿ ÑÒÅÏ-
ÍÈÒÅ ÕÎÐÀ çà ïðúâ ïúò îáåäèíÿâàò èêîíîìèêà ñ âîåííî
äåëî è òîâà äîìèíèðà â ðàçâèòèåòî íà ñâåòà îòòîãàâà è çà
ñëåäâàùèòå ïåò õèëÿäè ãîäèíè.
Àñêî Ïàðïîëà äîïúëâà, ÷å ïúðâèòå âïðåãíàòè æèâîò-
íè â òåãëåíå íà êîëè ñà áèëè âîëîâå è òîâà å ðåãèñòðèðà-
íî â Áëèçêèÿ èçòîê îêîëî 3500 ã. ïð. Õð.
Äåíèñ Ñèíîð âðúùà ðàçâèòèåòî âúâ âðåìåíàòà íàçàä,
êàòî ñìÿòà, ÷å êîíåòå ñà áèëè îïèòîìåíè è èçïîëçâàíè çà
åçäà â çàïàäíèòå ÷àñòè íà Åâðàçèÿ íàé-ðàíî 4000 ã. ïð.
Õð.
Íàòàëèÿ Øèøëèíà (Shishlina) å íà ìíåíèå, ÷å ïàñòèð-
ñòâîòî íàé-ðàíî å âúçíèêíàëî â çàïàäíèòå ÷àñòè íà ñòå-
ïèòå íà Åâðàçèÿ îêîëî IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ìåæäó äîë-
íèòå òå÷åíèÿ íà Âîëãà è íà Äîí, è áëèçî äî áðåãà íà ×åð-
íî ìîðå. Ñëåä òîâà òúðñåíåòî íà ïàñèùà äîâåæäà äî òåõ-
íîëîãèÿòà íà åôåêòèâíî ïðèäâèæâàíå - èçïîëçâàíå íà êîíå
è êîëè. Ïðè çàñåëâàíåòî ñè â Òàðèì õîðàòà ñà áèëè ïðè-
íóäåíè äà óñâîÿò íàïîèòåëíàòà ñèñòåìà çà îáðàáîòêà íà
çåìÿòà ïîðàäè êàòåãîðè÷íèòå èçèñêâàíèÿ íà êëèìàòè÷íè-
òå ìåñòíè óñëîâèÿ.
Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ñâèäåòåëñòâàò ÿñíî, ÷å îùå
â íàé-ðàíåí ïåðèîä, ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íàñåëå-
íèåòî íà Òàðèì å äîáèâàëî ïðîñî, à ìàëêî ïî-êúñíî è æèòî
(Jettmar).
 åçèêà íà òîõàðöèòå îò Òàðèì òåðìèíèòå, ñâúðçàíè ñ
èðèãàöèîííèòå ñèñòåìè, èìàò íåîñïîðèì èðàíñêè ïðîèç-
õîä. Òîâà ñâèäåòåëñòâà çà ïðîíèêâàíåòî íà ïî-ñúâúðøåíè

òåõíîëîãèè â Òàðèì, à ñúùî è çà íåîáõîäèìîñòòà îò òÿõ
îò äîñòèãíàòîòî ðàçâèòèå. Íà òîâà ÿâëåíèå ñå ñïðÿõìå
ìàëêî ïî-ãîðå, ñïîìåíàâàéêè çà õèïîòåçèòå íà Äúãëàñ
Àäàìñ· çà êóëòóðíèòå âçàèìîäåéñòâèÿ ìåæäó Òàðèì è
èíäî-èðàíñêèòå íàðîäè (Shishlina), (Mallory & Mair).
Êèòàéñêèòå õðîíèêè ñúîáùàâàò, ÷å Êîòàí å öåíòúð íà
ïðîèçâîäñòâîòî íà êîïðèíà è ñïîðåä Îóðåë Ñòåéí Êîòàí
å âåðîÿòíî ìèòè÷íàòà Ñåðèíäà, êîÿòî ñúãëàñíî äðåâíèòå
ãåîãðàôè å ðîäèíàòà íà êîïðèíàòà (Mallory & Mair).
Ñêîòîâúäñòâîòî å áèëî ñèëíî ðàçâèòî âúâ âñè÷êè îà-
çèñè íà Òàðèì, à ñúùî è ïî ñåâåðíèòå ïîëè íà Òåíãðè-
Äàã. è íà èçòîê îò Ëîï-Íîð. Íàé-ñèëíî å ïðåäñòàâåíî
îòãëåæäàíåòî íà îâöå è íà ïîðîäèñòè åçäèòíè êîíå. Îâ-
öåòå, îñâåí çà ìëÿêî è ìåñî ñà áèëè îñíîâåí èçòî÷íèê íà
âúëíà çà òúêàíè (Barber), (Good), (Mallory & Mair).
Çàáåëåæèòåëíàòà ñòåïåí íà ðàçäåëåíèå íà òðóäà â òîçè
ðàíåí ïåðèîä å çàñâèäåòåëñòâàíà îò ðàçâèòèåòî íà äîáèâ
íà ìåòàëè - ìåä, áðîíç, çëàòî è ïî-êúñíî æåëÿçî, êàêòî è
òÿõíàòà çàíàÿò÷èéñêà îáðàáîòêà - ëååíå è êîâàíå.
Îáùî âçåòî, ñìÿòà ñå, ÷å òåõíîëîãèÿòà íà áðîíçîâàòà
ìåòàëóðãèÿ â Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ ñå ïðåíàñÿ îòêúì
ñåâåðîçàïàä - ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ è êóëòóðàòà Àíäðîíî-
âî ïðåç 2000 ã. ïð. Õð. Êúì 1000 ã. ïð. Õð. âå÷å å îáõâàíàò
öåëèÿ Ñèíäçÿí. Íàé-ðàíî ìèíè ñå äàòèðàò êðàé Íóðàñàé
ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èëè. Òóê øàõòèòå äîñòèãàò íÿêîëêî
äåñåòêè ìåòðà äúëáî÷èíà è ñà óêðåïåíè ñ äúðâåíè ãðåäè.
Òåçè ìèíè ñà áèëè â åêñïëîàòàöèÿ äî îêîëî 600-400 ã. ïð.
Õð. Äîáèâúò è îáðàáîòêàòà íà æåëÿçî íàâëèçà â ðàéîíà íà
Òàðèì îêîëî X-VII â. ïð. Õð. Íàé-ðàííèòå èçäåëèÿ îò
æåëÿçî ïîêàçâàò ÿâíî ñõîäñòâî ñ ïîäîáíè îò Ôåðãàíà - íà
çàïàä îò Ïàìèð (Mallory & Mair), (Peng), (Shell), (Linduff),
(Puett).
Çàáåëåæèòåëíà “åêñïëîçèÿ” íà ïðîèçâîäñòâî íà áðîíç
ñå íàáëþäàâà â äàëå÷íàòà þæíà ïðîâèíöèÿ íà Êèòàé -
Þíàí. Â îáëàñòòà Åðëèòó êðàé åçåðîòî Åð å îáèòàâàëî
“âàðâàðñêî” íàñåëåíèå - ÄÈ (þæíè õóíè). Ïîÿâàòà íà
áðîíç òóê ïðåäõîæäà ñ ïîâå÷å îò ñòîëåòèå ïîÿâàòà ìó â
Êèòàé (Puett), (Peng), (Mallory & Mair).
Îñâåí òîâà åäèí îò íàé-ðàííèòå öåíòðîâå íà áðîíçî-
âàòà ìåòàëóðãèÿ, èçïðåâàðâàù Êèòàé, ñå íàìèðà áëèçî äî
ñúðöåòî íà Êèòàé - þæíî îò ÷óïêàòà íà Æúëòàòà ðåêà, â
Îðäîñ. Çà òîâà íàñåëåíèå õðîíèêèòå ïèøàò, ÷å ñà “âàðâà-
ðè”. Áðîíçîâèòå èçäåëèÿ, èçðàáîòâàíè òóê, ñå íàðè÷àò “â
ñòèë Îðäîñ” (Linduff), (Mallory & Mair). À ñïîðåä ïðîôå-
ñîð Åììà Áúíêúð ïðîèçâåäåíèÿòà îò áðîíç è æåëÿçî, äî-
êàòî ðÿçêî ñå îòëè÷àâàò îò èçäåëèÿòà îò Êèòàé, ïîêàçâàò
î÷åâèäíà âðúçêà ìåæäó Îðäîñ è Òàðèì (Bunker).
Ñëåä Íóðñàé çàáåëåæèòåëåí öåíòúð íà ðóäîäîáèâ è
ìåòàëóðãèÿ â Òàðèì å Êó÷à.  ÁÎ-Øàí, Áÿëàòà ïëàíèíà,
÷àñò îò Òåíãðè-Äàã ñå êîïàÿò ìåä, æåëÿçî, îëîâî, çëàòî,
öèíê è êàìåííè âúãëèùà (Ìàu-Tsai). Àðõåîëîãè÷åñêèòå
íàõîäêè ïîêàçâàò, ÷å öåíòúð íà ðóäîäîáèâ è îáðàáîòêà íà
ìåòàëè å áèë ãðàä Áóãóð (Áþãþë èëè Áúãóð).
Ìåòàëíèòå èçäåëèÿ ïðåäñòàâëÿâàò âàæåí ìàòåðèàë çà
àðõåîëîçèòå è èçêóñòâîâåäèòå çà îòêðèâàíå íà ïàðàëåëè,
âçàèìíè âëèÿíèÿ, ðàçëè÷èÿ è ñõîäñòâà. Îòáåëÿçâà ñå ïðè-
ëèêàòà íà áðîíçîâèòå ÷àñòè îò êîíñêàòà àìóíèöèÿ, îòêðè-
âàíè â îáøèðíè îáëàñòè îò Ñåâåðîçàïàäíà Åâðîïà äî
Þãîçàïàäíà Àçèÿ è äî Þæåí Êèòàé (Mau-Tsai)(Kimball).
Èçìåæäó èçäåëèÿòà çà âúîðúæåíèå íàé-ãîëÿì áðîé â
ìíîæåñòâî ðàçíîâèäíîñòè ñà âúðõîâåòå çà ñòðåëè, äîêàòî
êîïèÿ, ìå÷îâå, áîçäóãàíè è äðóãè ïîäîáíè îðúæèÿ çà áëè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
çúê áîé ñå ñðåùàò ñðàâíèòåëíî ðÿäêî. Òîâà å îùå åäíî
ïîòâúðæäåíèå çà îïðåäåëåíèåòî, êîåòî íå åäèí îò êè-
òàéñêèòå ëåòîïèñöè äàâà çà ò.íàð. “âàðâàðè” - à èìåííî
“îïúâàùèòå ëúê åçäà÷è”. Ñïèðàìå âíèìàíèåòî ñè ñ èçê-
ëþ÷èòåëåí èíòåðåñ âúðõó îòêðèòèòå áðîíçîâè êîòëè.
ÀÍ Æèìèí (Zhimin) ïðåäñòàâÿ áðîíçîâ êîòåë, îòêðèò
êðàé Áàðêüîë (åçåðîòî Áàð), ðàéîí ñåâåðíî îò Òåíãðè-Äàã,
êúäåòî ñà âúçìîæíè ñèëíè âðúçêè ñúñ ñåâåðíèòå “íîìàä-
ñêè” êóëòóðè. Îïèñàíèåòî íà êàçàíà (êîòåëà) ñî÷è íåñúì-
íåíè ïðèëèêè ñúñ ñòåïíàòà êóëòóðà íà Åâðàçèÿ. Àâòîðúò
äàòèðà íàõîäêàòà â ïåðèîäèçàöèÿòà íà áðîíçà â Ñèíäçÿí
â Ñðåäíèÿ ïåðèîä (1500-1000 ã. ïð. Õð.), óñòàíîâåí ïî ìå-
òîäèòå íà Ñ-14. Äæåàíèí Êèìáîë (Kimball) äîïóñêà äðóãà
äàòèðîâêà íà íàõîäêèòå êðàé Áàðêüîë - ìåæäó 25 è 220 ã.
ñë. Õð. Ñïîðåä íàñ ñïîìåíàòîòî ðàçëè÷èå â ïåðèîäèçà-
öèÿòà íå å â ñúñòîÿíèå äà õâúðëè ñÿíêà âúðõó àíàëîãèÿòà,
êîÿòî ïðåäëàãàìå â ñëåäâàùèòå ðåäîâå. Èçîáðàæåíèåòî
íà êîòåëà îò Áàðêüîë èìà è âåðîÿòíà çà îêîòî ïðèëèêà ñ
îòêðèòèÿ â Òüîðòåë - Óíãàðèÿ, âñåìèðíî èçâåñòåí “ãîëÿì
õóíñêè áðîíçîâ êàçàí”, ìíîãîêðàòíî ïóáëèêóâàí, à èçñëåä-
âàí îò àêàäåìèê Ëàåëî Ãþëà (Gyula). Ñõîäñòâîòî å âúâ
ôîðìàòà, âúâ óêðàñàòà íà âúíøíèòå ïëîñêîñòè è â îðèãè-
íàëíàòà êîìïîçèöèÿ (íàïîìíÿùà êîðîíà) íà äðúæêèòå
(óøè). Êîòëè îò ïîäîáåí òèï ñà îòêðèòè â Åðëèòó (Þíàí),
êîèòî ñå îòíàñÿò êúì ïåðèîäà VII-III â. ïð. Õð., íî ñúùî
è ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èëè. Êèìáîë å íà ìíåíèå, ÷å ïúð-
âîíà÷àëíàòà èäåÿ è ñúçäàâàíåòî èì ïðèíàäëåæàò íà õóíî-
ðèòå.
Åñòåñòâåíî íå ñàìî ó÷óäâàùàòà ïðèëèêà íà êîòëèòå
(êàòî äà ñà ïðàâåíè îò åäíà è ñúùà ðúêà) óòâúðæäàâàò èç-
âîäèòå íà ñïåöèàëèñòèòå çà ïðèîáùàâàíåòî íà Èçòî÷-
íà Öåíòðàëíà Àçèÿ (Ñèíäçÿí) êúì êóëòóðíèòå ïîñòèæå-
íèÿ íà Åâðàçèÿ. Ñëåäâàùîòî äîêàçàòåëñòâî ìîæå äà ñå
îòêðèå â õóäîæåñòâåíàòà óêðàñà íà ðàçëè÷íè èçäåëèÿ îò
ìåòàë. Íàé-îáùî òîâà å ïúëíàòà ïðèëèêà ñ èçâåñòíèòå â
Åâðîïà ñòèëèçàöèè è îðíàìåíòè íà ÇÂÅÐÈÍÍÈß ÑÒÈË,
êîéòî å ïîçíàò ãëàâíî îò ñêèòèòå, à ïî-êúñíî è îò ãåðìàí-
öèòå îò ñòåïèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà. Øèðîêîòî èì äàòè-
ðàíå å â ïåðèîäà 700 ã. ïð. Õð. äî êúì 300 ã. ñë. Õð.
(Kimball).
Ìóìèôèöèðàíèòå ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì ïîäíåñîõà íà
ó÷åíèòå îñâåí òðóïîâåòå, íî ñúùî òàêà è äîáðå çàïàçåíè
äðåõè è ñàâàíè. Òúêàíèòå ïðèòåæàâàò âèñîêè êà÷åñòâà íà
íà÷èí íà èçðàáîòêà, à è õóäîæåñòâåíè êîìáèíàöèè íà öâå-
òîâå è øàðêè. Äàòèðàíåòî íà òåêñòèë îò Õàìè (ïî Ñ-14)
ñå îïðåäåëÿ íà 770 ã. ïð. Õð.
Ñúïîñòàâêè ñ Åâðîïà è ïî-ñïåöèàëíî ñ Áàëêàíèòå ïî-
êàçâàò îïðåäåëåíè ñõîäñòâà, íî ðåãèñòðèðàíîòî â Þãî-
èçòî÷íà Åâðîïà ïðèíàäëåæè íà âðåìå áëèçî äâå õèëÿäî-
ëåòèÿ ïî-ðàíî. Òîçè ôàêò ïîäêðåïÿ õèïîòåçèòå, îñíîâàíè
íà ðåäèöà äðóãè êóëòóðíè ïîñòèæåíèÿ, çà äâèæåíèÿòà íà
îïèòà è âëèÿíèåòî îò çàïàä êúì èçòîê (Barber), (Good),
(Mallory & Mair).
 Òàðèì ñ íàé-âèñîêè ïîñòèæåíèÿ â òåõíîëîãèÿòà çà
ïðîèçâîäñòâî íà òúêàíè îò âúëíà â äðåâíîñòòà ñå ñìÿòà
ãðàä ×åð÷åí. Òóê å ðåãèñòðèðàí è ïúðâèÿò â Èçòî÷íà Öåí-
òðàëíà Àçèÿ “÷åêðúê”. (Good), (Mair-1998-1). Çàåäíî ñ ïàí-
òàëîíèòå, êîèòî ñòåïíèòå (íî íå “íîìàäñêè”) íàðîäè ïðå-
íàñÿò â Åâðîïà, ñà âúâåäåíè â êèòàéñêàòà êîííèöà ïîä âëè-
ÿíèåòî íà “åçäà÷èòå âàðâàðè”, â ìàòåðèàëèòå íà ïîãðåáå-
íèÿòà íà Òàðèì ñà íàìåðåíè è øàïêè îò ïëúñò, ñ ïåðà. Òå
ñèëíî íàïîìíÿò íà îòêðèòè â Ñðåäíà Åâðîïà ïîäîáíè
31
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ôèëöîâè øàïêè ñ ïåðà, à ñúùî è íà íàõîäêè â Þæåí Ñè-
áèð (Mallory & Mair).
 ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ èçíàìèðàíå-
òî è èçïîëçâàíåòî íà êîëåëîòî - äâóêîëêè (êîëåñíèöè) è
êîëè, ñà èçèãðàëè èçêëþ÷èòåëíî âàæíà ðîëÿ. Ïîðàäè òîâà
ïîÿâàòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà êîëåëîòî ïðåäñòàâëÿâàò
ñúùåñòâåí èíäèêàòîð çà ïúòèùàòà íà âçàèìíè âëèÿíèÿ
ìåæäó îòäåëíèòå èñòîðè÷åñêè îáùåñòâà.
Ïî÷òè íå ñúùåñòâóâàò ðàçëè÷èÿ â ñòàíîâèùàòà íà ñïå-
öèàëèñòèòå êîãà å âúâåäåíî êîëåëîòî êàòî ïðåâîçíî ñðåä-
ñòâî. Ñïîðåä Ïàðïîëà (Parpola) òîâà å ñòàíàëî â äðåâíèÿ
Áëèçúê èçòîê îêîëî 3500 ã. ïð. Õð. Òàì êîëèòå ñà áèëè ñúñ
ñîëèäíè êîëåëà è òåãëåíè îò âîëîâå. Äåéâèä Àíòúíè
ïèøå, ÷å ïúðâèòå êîëåñíèöè è êîëè ñà ñå ïîÿâèëè ìåæäó
3500 è 2500 ã. ïð. Õð. â ñòåïèòå îò Äóíàâ äî Óðàë, à â Ìå-
ñîïîòàìèÿ - ìåæäó 3300 è 3100 ã. ïð. Õð.
 ìóçåÿ íà Õàìè ñå ñúõðàíÿâà çàïàçåíî äúðâåíî êîëå-
ëî - ïëúòåí äèñê áåç ñïèöè, è ñå äàòèðà îò îêîëî 1200 ã.
ïð. Õð. Ïîäîáíè äèñêîâè êîëåëà ñà îòêðèòè è êðàé åçåðî-
òî Êîêî-Íîð. Îò ïðèáëèçèòåëíî ñúùàòà åïîõà ñà è íàìå-
ðåíèòå êîëåñíèöè â ðàéîíà íà Îðäîñ. Ìíîãî áúðçî ñëåä
òîâà è â Êèòàé çàïî÷âà ìàñîâîòî èçïîëçâàíå íà êîëåñíè-
öè. Ñïîðåä àðõåîëîçèòå òàçè ïðèäîáèâêà èäâà áåç ñúìíå-
íèå îò ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ ïðåç Òàðèì (Mallory & Mair).
Êóçìèíà ñúîáùàâà, ÷å â ñòåïèòå ìåæäó Âîëãà è Óðàë ñà
îòêðèòè êîëåñíèöè ñ êîëåëà ñúñ ñïèöè, êîèòî ñå îòíàñÿò
êúì XVII, XVI â. ïð. Õð.
Íà âúçïðèåòèòå êóëòóðíè íîâîâúâåäåíèÿ îò çàïàä è
Êèòàé å ïîñâåòèë ñâîÿ òðóä Åäóàðä Øîóíåñè
(Shaughnessy). Çà îñíîâåí äâèãàòåë íà ïðîìåíèòå â Êèòàé
ñïîðåä àâòîðà òðÿáâà äà ñå ñìÿòà ñìÿíàòà íà äèíàñòèÿòà
Øàí ñ òàçè íà Äæîó êúì 1046 ã. ïð. Õð. Ñúùåñòâóâàò
ïðàâäîïîäîáíè ïðåäïîëîæåíèÿ, ÷å äèíàñòèÿòà Äæîó ïðî-
èçõîæäà îò ñúñåäíè, íåêèòàéñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà èìàëè
ñâîè óòâúðäåíè âèæäàíèÿ çà óñòðîéñòâîòî íà äúðæàâàòà
è âñåëåíàòà. Òàêà â òîçè ïåðèîä îòêúì ñåâåðîçàïàä â Êè-
òàé ñå ïîÿâÿâàò öÿëà ïîðåäèöà ðåâîëþöèîííè íîâîñòè:
êîëåëîòî è êîëåñíèöàòà; äîáèâúò è îáðàáîòêàòà íà ìåä, à
ïî-êúñíî è íà æåëÿçî; åçäèòíèòå êîíå; îáëåêëîòî íà åçäà-
÷èòå è áîéöèòå; âúîðúæåíèåòî; îâöåâúäñòâîòî; âåðîÿòíî
è ïðîèçâîäñòâîòî íà êîïðèíà. Øîóíåñè íàìèðà ðàäèêàë-
íè ïðîìåíè è â êàëåíäàðíàòà ñèñòåìà íà Êèòàé, êàòî ñà
âúçïðèåòè îò ñúñåäíèòå “âàðâàðè” ðàçëè÷íè ïðèíöèïè. Çà-
åäíî ñ äðóãèòå íîâîñòè ñå îòáåëÿçâà ïðèòîê íà äðóãè, îò
ñúùåñòâóâàùèòå â Êèòàé äîòîãàâà âèæäàíèÿ â àñòðîíî-
ìèÿòà, îñîáåíî ñèñòåìè ñâúðçàíè ñúñ Ñðåäèùàòà -Ïîëÿð-
íàòà çâåçäà.
Òîçè ïåðèîä ñïîðåä Ìèøåë Ïþå (Puett) ïðåäñòàâëÿâà
èñòèíñêè èäâàù îòâúí êóëòóðåí øîê çà Êèòàé. Ëþ Ìàî-
Öàé ïèøå, ÷å â êîíòàêòèòå ñè ñ Êèòàé ìîùíàòà Òàðèìñêà
äúðæàâà Êó÷à å áèëà â êóëòóðíèÿ îáìåí ïî-ñêîðî ÄÀ-
ÂÀÙ, îòêîëêîòî ÂÚÇÏÐÈÅÌÀÙ.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
Douglas Q. Adams, “On the History and Significance of Some Tocharian L Agricultural
Tems”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 372-378.
David W. Anthony, “The Opening of the Eurasian Steppe at 2000 ÂÑÅ”, in
BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 94-113.
E.J.W. Barber, “Bronze Age Coth and Clothing of the Tarim Basin: The Kroran
(Loulan) and Qumul (Hami) Evidence”, in BAEIAPECA,
University of Pennsylvania, 1998, pp. 647-655.
Emma C. Bunker, „Cultural Diversity in the Tarim Basin Vicinity and its Impact
32
on Ancient Chinese Culture”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 604-618.
Claudia Chang and Perry A. Tourtellotte, “The Role of Agro-pastoralism in
the Evolution of Steppe Culture in the Semirechye Area of
Southern Kazakhstan during the Saka / Wusun Period (600 ÂÑÅ - 400 ÂÑÅ)”, in
BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 264-279.
CHIEN Chien-Wen, “Further Studies on the Racial, Cultural, and Ethnic Affinities
of the Yuezhi”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 767-784.
John Colarusso, “Languages of the Dead”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 431-447.
Harold C. Fleming, “At the Vortex of Central Asia: Mummies as Testymony to
Prehistory”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 671-682.
Paolo Francalacci, “DNA Analysis on Ancient Desiccated Corpes from Xinjiang
(China): Further Results”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 537-547.
Irene Good, “Bronze Age Clogh and Clothing of the Tarim Basin: The Charchan
Evidence”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 656-670.
Gyula Laszlo, “Steppenvolker und Germanen”, Budapest, 1970.
Eric P. Hamp, “Whose Were the Tocharians? - Linguistic Subgrouping and
Diognostic Idiosyncrasy”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 307-346.
ÍÅ Dexiu, “A Brief Report on the Mummies from the Zaghunluq Site in Charchan
County”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 169-174.
Fredric T. Hiebert, “Central Asians on the Iranian Plateau: À Model for Indo-
lranian Expansionism”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 148-162.
Jarring, Gunnar, “Central Asian Turkic place-names: Lop Nor and Tarim area; an
attemp at classification based on Sven Hedins diaries and
published works, Stockholm, 1997.
Karl Jettmar, “Early Migrations in Central Asia”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 215-221.
Dolkun Kamberi, “Discovery of the Taklimakanian Civiliation during à Century
of Tarim Archeological Exploration (ca 1886-1996), in BAEIA-
PECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 785-811.
HAN Kangxin, “The Physical Antropology of the ancient Populations of the
Tarim Basin and Surrounding Areas”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 558-572.
Jeannine Davis-Kimball, “Tribal Interaction between the Early Iron Age Nomads
of the Southern Ural Steppes, Semirechiye, and Xinjiang”,
in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 238-263.
Elena E. Kuzmina, “Cultural Connections of the Tarim Basin People and
Pastoralists of the Asian Steppes in the Bronze Age”, in BAEIAPECA,
University of Pennsylvania, 1998, pp. 63-93.
Katheryn M. Linduff, “Emergence and Demise of Bronze-Producing Cultures
Outside the Central Plain of China”, in BAEIAPECA, University
of Pennsylvania, 1998, pp. 619-646.
LIIM Meicun, “Qilian and Kunlun - The EARLIEST Tokharian Loan-words in
Ancient Chinese”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 476-482.
C. Scott Littleton, “Were Some of the Xinjiang Mummies, Epi-Scythians? An
Excuraus in Trans-Eurasian Folklore and Mythology”, in BAEIA-
PECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 746-766.
Alexander Lubotsky, “Tocharian Loan Words in Old Chinese: Chariots, Chariot
Gear, and Town Building”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 379-390.
Victor H. Mair, “Priorities”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998-
1, pp. 4-44. MAIR-1998-2
Victor H. Mair, “Die Sprachamoebe: An Atcheolinguistic Parable”, in
BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998-2, pp. 835-856. MAIR-1998-3
Victor H. Mair and Dolkun Kamberi, “Place, People and Site Names of the
Uyghur Region Pertinent to the Archeology of the bronze Age and
Iron Age”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998-3, pp. 857-864.
J.P.Mallory “A EUROPEAN perspective in Indo-Europeans in Asia”, in
BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 175-201.
J.P.Mallory and Victor H. Mair, “The Tarim Mummies”, Thatnes & Hudson,
Longon, New-York, 2000, 352 p.
Liu, Mau-Tsai, “Kutscha und seine Beziehungen zu China von 2. Jh. v. bis zum 6.
Jh. n. Chr., Asiatische Forschungen, Bd. 27, Wiesbaden,

1969, 112p.
Asko Parpola, “Aryan Languages, Archeological Cultures, and Sinkiang: Where Did
Proto-lranian Come into Being and How Did It Spread?”,
in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 114-147.
Ke Peng, “The Andronovo Bronze Artifacts Discovered in Toquztara County in
ILi, Xinjiang”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 573-580.
Michael Puett, “China in Early Eurasian History: À Brief Rewiew of Recenl
Scholarship on the Issue”, in BAEIAPECA, University of
Pennsylvania, 1998, pp. 699-715.
Colin Renfrew, “The Tarin Basin, Tocharian, and Indo-European Origins: À
wiewfrom the West”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 202-214.
Edward L Shaughnessy, “Western Cultural Innovations in China, 1200 B.C.”, in
Sino-Platonic Papers No 11, University of Pennsylvania, 1989.
Jianjun Mei and Colin Shell, “Copper And Bronze Metallurgy in Late Prehistoric
Xinjang”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 581-603.
Natalia I. Shishlina and Fredric T. Hiebert, “The Steppe and the Sown:
Interaction between Bronze Age Eurasian Nomads and
ÀÂÈÒÎÕÎË
Agriculturalists”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 222-237.
Denis Sinor, “The Myth of Languages and the Language of Myth”, in
BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 729-745.
SHUI Tao, “On the Relationship between the Tarim and Fergana Basins in the
Bronze Age”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998,
pp. 162-168.
Kevin Tuite, “Evidence for Prehistoric Links between the Caucasus and Central
Asia: The Case of the Burushos”, in BAEIAPECA, University
of Pennsylvania, 1998, pp. 448-475.
William S-Y. Wang, “Three Windows on the Past”, in BAEIAPECA, University
of Pennsylvania, 1998, pp. 508-536.
AN Zhimin, “Cultural Complexes of the Bronze Age in the Tarim Basin and
Surrounding Areas”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania,
1998, pp. 45-62.
BIBLIOGRAPHY ABBREVIATION
BAEIAPECA = THE BRONZE AGE AND EARLY IRON AGE PEOPLES OF
EASTERN CENTRAL ASIA, edited by Victor H. Mair, The University
of Pennsylvania Museum Publications, PHILADELPHIA, PA 19104
33
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÒÐÀÄÈÖÈÈ È ÍÀÉ ÄÐÅÂÍÈÒÅ
ÊÎÐÅÍÈ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ÑÀÂÀ ÊÎÑÒÎÂÀ
åòíîãðàô
Áåçñïîðíî å, ÷å ïðàáúëãàðèòå äîíåñîõà â Åâðîïà íàé-
ñòàðèÿ è òî÷åí ñëúí÷åâ êàëåíäàð, ÷èåòî ñúçäàâàíå ó÷åíè-
òå îïðåäåëÿò îêîëî III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â ðàéîíèòå íà
äðåâåí Øóìåð è Åãèïåò.
Ëîãè÷íî å äà ñå òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå äîíåñîõà íå ñà-
ìî êàëåíäàðà, íî è äðåâíè òðàäèöèè, ïðèêðåïåíè êúì íå-
ãî, êîèòî òîçè íàðîä å èçïúëíÿâàë (à íÿêîè ñå èçïúëíÿâàò
è äî äíåñ), çà äà èçìîëâà îò ïðèðîäàòà è áîãîâåòå (à ïîñ-
ëå ñàìî îò åäèí áîã) çäðàâå, ïëîäîðîäèå, çàùèòà îò áåä-
ñòâèÿ, ñåìåéíî áëàãîïîëó÷èå è äð.
Áúëãàðèòå îñòàâèõà åäèí áåçöåíåí äîêóìåíò — “Èìåí-
íèê íà áúëãàðñêèòå öàðå” îò VIII âåê, ñúçäàäåí ïî ñëó-
÷àé 600 ã. îò âúçêà÷âàíåòî íà ïðåñòîëà íà öàð Àâèòîõîë.
Âåëèêà Áúëãàðèÿ òîãàâà å îáõâàùàëà þæíèòå ðàéîíè íà
Âîëãà, Äíåïúð, Äíåñòúð è Êàâêàç. Òàçè áúëãàðñêà äúðæà-
âà ïðîäúëæàâà öàðóâàíåòî ñè è îòñàì Äóíàâà îò 680 ã. ñ
öàð Àñïàðóõ è ñëåäâàùèòå öàðå, âñè÷êèòå ïðåäèìíî îò
ðîäà Äóëî.
Ïèòàìå êîëêî äúðæàâè â Åâðîïà ïî òîâà âðåìå, ïðåç
VIII â., ìîãàò äà ïðèòåæàâàò òàêúâ äîêóìåíò, è òî íà ñâîÿ
ïèñìåí åçèê ñ 600-ãîäèøíà äúðæàâíà îðãàíèçàöèÿ è äè-
íàñòèè? Íå å ëè òàçè Âåëèêà Áúëãàðèÿ, êîÿòî ñèñòåìíî è
ïîñòîÿííî âåêîâå íàðåä ðàçáèâàøå Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èì-
ïåðèÿ (Âèçàíòèÿ) è ñúçäàäå ñëåäâàùàòà ãîëÿìà èìïåðèÿ â
Åâðîïà. Íî íå ñàìî òîâà — îñòàâà åäèí äúëúã ïåðèîä, íà-
ðå÷åí Ïàìèð è Òèáåò. Çà òîçè ïåðèîä íè ðàçêàçâà ïîåìà-
òà “Ìàõàáõàðàòà” îò V â. ïð. Õð. è íå ñå ëè ñáúäíàõà
ïðåäñêàçàíèÿòà íà öàðèöà Øàêóíòàëà îò Ïàìèð, ñúîáùå-
íè è îò áîãà Ðà, îò ïîåìàòà “Ìàõàáõàðàòà”, êîÿòî ó÷å-
íèòå ñìÿòàò ,÷å å ïîñâåòåíà íà áúëãàðèòå. Öàðèöà Øàêóí-
òàëà êàçâà: “Ñèíúò ìè Áõàðàòà ùå áúäå öàð íà òàçè
çåìÿ — ñ êîðîíà âå÷íà âúðõà íà Õèìàëàÿ. Íà íåãîâî èìå
ùå ñå íàðè÷àò íàðîäúò ìó è ñòðàíàòà. È ÷åòèðè ìî-
ðåòà, ÷èèòî ãðèâè áåëè ðàçâÿâàò ñå íà ñòðàæà êðàé
íåéíèòå ïðåäåëè.” ×åòèðè ìîðåòà ñòîÿõà íà ñòðàæà íå
ñàìî íà áúëãàðñêèòå ãðàíèöè â ðàéîíèòå íà Ïàìèð, íî è
íà Áàëêàíèòå â Åâðîïà. Òå ïðîäúëæàâàò äà ñòîÿò è äíåñ
íà ñòðàæà íà äóõîâíèòå è êóëòóðíè ãðàíèöè íà áúëãàðèòå.
Íàó÷íèÿò ðàáîòíèê Ïåòúð Äîáðåâ ñ ìàòåìàòè÷åñêè è
ìîðôîëîãè÷íè ìåòîäè äîêàçà, ÷å äðåâíèÿò áúëãàðñêè êà-
ëåíäàð å òî÷åí è îòòàì “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå öà-
ðå” å àáñîëþòíî òî÷åí ïî ãîäèíè è ìåñåöè.* Íåîñïîðè-
ìî ëîãè÷íî å, êúì òîçè êàëåíäàð, êîéòî å ïðèëàãàí, äà ñå
ñâúðçâàò è ìíîãî îò áúëãàðñêèòå òðàäèöèè è ÷ðåç íåãî äà
ñå äîêóìåíòèðàò âàæíè äúðæàâíè ñúáèòèÿ.
 êðàÿ íà òîçè äîêóìåíò, “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêè-
òå öàðå” îò VIII âåê, ñå êàçâà, ÷å ïðåäè òàêà èçáðîåíèòå
öàðå å öàð Íàâóõîäîíîñîð. Êúäå â òàçè äàëå÷íà äðåâíîñò
íè ïðàùà äà òúðñèì ñâîèòå êîðåíè òîçè Èìåííèê, â Ìå-
ñîïîòàìèÿ ïðè öàð Íàâóõîäîíîñîð ïðåç VI â. ïð. Õð.? Íè-
* Ñïîðåä ÞÍÅÑÊÎ áúëãàðñêèÿò äðåâåí êàëåíäàð å íàé-òî÷åí îò âñè÷êè êàëåíäàðè. — Áåë. íà ðåä.
34
ìà îòòàì òðúãíàõà íàøèòå ïðàäåäè? Íèìà è òå áÿõà îò
òåçè àðèéöè, êîèòî òðúãíàõà îò Èðàíñêîòî ïëàòî?
Øóìåðèòå ñúçäàâàò íàé-ñòàðàòà âèñîêà êóëòóðà è ïèñ-
ìåíîñò â ñâåòà â þæíèòå ðàéîíè íà Ìåñîïîòàìèÿ. Íåçà-
âèñèìî îò êîãî å âëàäÿíà Ìåñîïîòàìèÿ (Øóìåð, Âàâèëîí,
Àñèðèÿ) øóìåðñêàòà ïèñìåíîñò è êóëòóðà, âêëþ÷èòåëíî
è äî VI â. ïð. Õð., å áèëà ïîëçâàíà îò âñè÷êè ïëåìåíà,
íàñåëÿâàëè òàçè òåðèòîðèÿ, äîêàçâàò èçòúêíàòè ñâåòîâíè
ó÷åíè. Çàòîâà íàøèòå ïðîó÷âàíèÿ çà ïðàáúëãàðñêèòå êî-
ðåíè òðÿáâà äà çàïî÷âàò èìåííî îò øóìåðèòå â III õèëÿ-
äîëåòèå ïð. Õð. Òå ñà îñòàâèëè ñâîÿòà ïèñìåíîñò âúðõó
êåðàìè÷íè ïëî÷êè â áèáëèîòåêè, êîèòî ñà îòêðèòè è ðàç-
÷åòåíè è äíåñ ñå ïàçÿò â ðåäèöà ìóçåè â ñâåòà è íàé-âå÷å â
Áðèòèø ìóçåóì â Ëîíäîí.
Åòî çà òåçè êîðåíè è çàñèïàíè ïúòåêè, êúì êîèòî íè
îòâåæäà “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå öàðå”, èñêàìå äà
ïîòúðñèì èçòî÷íèöè è äîêàçàòåëñòâà â äðåâåí Øóìåð, Ìå-
ñîïîòàìèÿ è Åãèïåò ÷ðåç äîñòèãíàëèòå äî íàñ íàðîäíè
òðàäèöèè è îáè÷àè.
Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íà÷àëî â áèòà íà
åäèí íàðîä. Íå ñå ëè ñïàçè òî÷íî, òå î÷àêâà çëî, ïðîêîáà,
îòìúùåíèå íà ñúäáàòà è áîãîâåòå. Ïî òàçè ïðè÷èíà íÿêî-
ãà õðèñòèÿíñòâîòî (íîâàòà ðåëèãèÿ) å áèëî ïðèíóäåíî äà
ñå ñúîáðàçÿâà è ïðèãàæäà êúì ñòàðèòå íàðîäíè òðàäèöèè.
Èçõîæäàéêè îò îñíîâíèòå êîìïîíåíòè íà áúëãàðñêàòà íà-
ðîäíîñò — òðàêè, ñëàâÿíè, áúëãàðè, — âñè÷êè òå ñà âëîæè-
ëè ñâîè âÿðâàíèÿ â îñíîâíèòå òðàäèöèîííè êàëåíäàðíè,
òðóäîâè, ñåìåéíè è äðóãè ïðàçíèöè, äîñòèãíàëè äî íàñ.
Ìíîãî îò òåçè âÿðâàíèÿ àðõåîëîãè÷åñêàòà è åòíîãðàôñ-
êàòà íàóêà ãè îòêðèâàò è ðàçãðàíè÷àâàò. Òóê ùå ñå îãðà-
íè÷èì äà ãîâîðèì çà áúëãàðñêèòå ñëåäè è êîðåíè, çà áúë-
ãàðñêèòå îáè÷àè, êàòî îòèäåì â äúëáîêàòà äðåâíîñò, â VI
â. ïð. Õð. ïî âðåìå è ïðåäè àñèðèéñêèÿ öàð Íàâóõîäîíî-
ñîð, êîéòî âëàäåå öÿëà Ìåñîïîòàìèÿ, âêëþ÷èòåëíî è Øó-
ìåð, çà ÷èèòî íàñëåäíèöè íè îïðåäåëÿ íåîñïîðèìèÿò
“Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå öàðå”. Íàâóõîäîíîñîð å óâà-
æàâàë âÿðâàíèÿòà íà âñè÷êè ïëåìåíà è å ðàçðåøàâàë äà ñå
ãðèæàò çà ñâåòèëèùàòà íà ñâîèòå ìåñòíè áîãîâå çà ðàçëè-
êà îò ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð. Òîé ïîáåæäàâà Íàâóõîäîíî-
ñîð, ðàçðóøàâà õðàìîâåòå íà Ìåñîïîòàìèÿ è “çèêóðàòè-
òå” íà Øóìåð è íàëàãà ðåëèãèÿòà íà Çàðàòóñòðà.
Äðåâíèòå áúëãàðè äîíåñîõà îò Ìåñîïîòàìèÿ íå ñàìî
òî÷íèÿ ñëúí÷åâ êàëåíäàð, íî è ñâîÿ âúðõîâåí áîã íà ñëúí-
öåòî Ðà, íàðå÷åí Òàíã-Ðà.  Øóìåð òîé å ïðàñòàðèÿò Íà-
íà-Ðà, â Åãèïåò — Àòîí-Ðà è Àìîí-Ðà, ïðè àðèéöèòå îò
Èíäèÿ — Èíä-Ðà, à ïðè áúëãàðèòå Òàíã-Ðà. Àêî ñå èçõîæ-
äà îò íàçâàíèÿòà ïî òîâà âðåìå, Ðà å îáîáùåí áîã. Òàíã-
Ðà å ìîæå áè îáîáùåí áîã, êîéòî âêëþ÷âà âñè÷êè áîãîâå,
èçõîæäàéêè îò äðåâíàòà ïîåìà “Ðàìàÿíà” (Ðà-Ìà). Íå áÿ-
õà ëè òå, áúëãàðèòå, ïðåãúðíàëè åäèíîáîæèåòî êàòî îôè-

öèàëíà ðåëèãèÿ (íàé-ïðîãðåñèâíîòî ôèëîñîôñêî ó÷åíèå
çà òîâà âðåìå) â áèòêàòà ñ ìíîãîáîæèåòî, êîÿòî ñå âîäè
÷àê äî Õðèñòîñ, à â òðàäèöèèòå íà íàðîäà è äî äíåñ. Êàê-
âè ñà áèëè ñâåòèëèùàòà íà áúëãàðñêèÿ âúðõîâåí áîã Òàí-
ãðà? ×åòèðèúãúëíèòå îñíîâè íà ñâåòèëèùàòà, îòêðèòè â
Ïëèñêà è Ìàäàðà, íå ãîâîðÿò ëè çà áëèçîñò ñúñ ñòúïàëî-
âèäíèòå ïèðàìèäè “çèêóðàòè” íà Øóìåð, êîèòî ñà áèëè
íà òðè åòàæà: äîëíèÿò áîÿäèñàí â ÷åðíî, ñðåäíèÿò — â ÷åð-
âåíî è íàé-ãîðíèÿò â ñèíúî, ñ ãðàäèíà íà âñåêè åòàæ è
áëåñòÿù êóïîë íà âúðõà. Íå áëåñòÿò ëè è äî äíåñ êóïîëè-
òå íà èçòî÷íîïðàâîñëàâíè õðàìîâå çà ðàçëèêà îò òåçè íà
çàïàäíàòà öúðêâà. Íå áëåñòÿò ëè â çëàòî è îäåæäèòå è êî-
ðîíèòå íà íàøèòå äóõîâíèöè, ïîäîáíî íà òåçè íà öàðåòå
æðåöè íà äðåâåí Øóìåð, çà ðàçëèêà îò äóõîâíèöèòå îò
çàïàäíàòà öúðêâà. Îòêúäå èäâàò òåçè äðåâíè äóõîâíè òðà-
äèöèè? Òîâà àðõåîëîçèòå è åòíîãðàôèòå òðÿáâà äà èçÿñ-
íÿâàò.
Çà åòíîãðàôñêàòà íàóêà å èçâåñòíî, ÷å íàé-êîìïàêòíî-
òî íàñåëåíèå, ñâúðçàíî ñ äðåâíèòå áúëãàðè, å åòíîãðàôñ-
êàòà ãðóïà “êàïàíöè” îò ðàéîíèòå íà Ðàçãðàä, Øóìåí, Òúð-
ãîâèùå, ðàéîíè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî ñòàðèòå áúë-
ãàðñêè ñòîëèöè Ïëèñêà è Ïðåñëàâ.
Ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð Íîâà ãîäèíà çàïî÷âà ñ Âîäî-
ëåÿ, íî íå äíåøíèÿ, à òîçè ïðè ñúçäàâàíåòî íà òåõíèÿ êà-
ëåíäàð, III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., íà 22 äåêåìâðè ïðè ñëúí-
÷åâîòî ðàâíîäåíñòâèå. Áúëãàðèòå ñà èç÷èñëÿâàëè òàêà, ÷å
åäèí äåí îñòàâà, áåç äà ñå âêëþ÷âà â ìåñåöèòå, è ãî íàðè-
÷àò “Åäèíàæäåí” èëè “Èãíàæäåí”, à íÿêúäå íàðîäúò ãî íà-
ðè÷à “Äåí íà íîâîòî ñëúíöå”. Òîé ñå ïðàçíóâà ïî÷òè âúâ
âñè÷êè ðàéîíè â åòíè÷åñêèòå ãðàíèöè íà ñòðàíàòà. Òîâà å
íàé-ñòàðàòà íàøà Íîâà ãîäèíà. Òîçè äåí å ïîñâåòåí íà
áîãà Ðà, íà íåãî ñå êîëè ïåòåë. Ïåòåëúò ñå ñâúðçâà ñúñ
Ñëúíöåòî — èìà ìíîãî âÿðâàíèÿ â íàðîäíèÿ ôîëêëîð, êîè-
òî äîêàçâàò òîâà. Äíåñ â îáðåäà íà Èãíàæäåí å îñòàíàëî
äà ñå ñâúðçâà ñ äîìàøíèòå ïòèöè è ãàäàíèÿ ïî èñêðèòå íà
áúäíèêà â îãúíÿ, ãàäàíèÿ çà ïëîäîðîäèå. Ñ âúâåæäàíåòî
íà Ãðåãîðèàíñêèÿ êàëåíäàð, êîéòî íå å ïî-òî÷åí îò áúë-
ãàðñêèÿ, ñå ïðîìåíÿ äàòàòà íà íîâàòà ãîäèíà è êîëåíåòî
íà ïåòåëà çà êóðáàí ñå çàïàçâà êàòî òðàäèöèÿ, íî íà íîâà-
òà äàòà. Çàïàçâà ñå ñúùî è ïîñòàâÿíåòî íà áúäíèêà â îãú-
íÿ ñðåùó Íîâàòà ãîäèíà. Ïî-êúñíî ñå âúâåæäà ïðèíàñÿ-
íåòî íà êóðáàí è ñâèíÿòà. Òåçè êóðáàíè ñà çàïàçåíè è äî
äíåñ. Òîâà å åäèí îò íàé-ñòàðèòå è ãîëåìè ïðàçíèöè, ñâúð-
çàíè ñ âúðõîâíèÿ áîã íà äðåâíèòå áúëãàðè Òàíãðà — áîãà
íà Ñëúíöåòî (íîâîòî Ñëúíöå, êîåòî èäâà ñëåä ïîëóíîù
ñïîðåä ïîâåðèÿòà íà íàøèÿ íàðîä çà ðàçëèêà îò òþðêñêèÿ
ëóíåí êàëåíäàð), ÷èåòî èäâàíå ñå ïðåäèçâåñòÿâà íàé-íàï-
ðåä îò ïåòåëà. Õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ñâúðçâà íàé-ãîëå-
ìèÿ ñâîé ïðàçíèê íå ñ ðàæäàíåòî íà íîâîòî Ñëúíöå, à ñ
ðàæäàíåòî íà ñâîÿ áîã Õðèñòîñ èëè Êîëåäà. È äî äíåñ ïî
òðàäèöèÿ ñëúíöåòî ñå èçîáðàçÿâà ïî öúðêâè, èêîíè, äî-
ìîâå è îãðàäè.
Íîâàòà ãîäèíà ó íàñ å õàðàêòåðíà ñ òðàäèöèîííàòà
ïðàêòèêà “ñóðâàêè”, ðàçïðîñòðàíåíà ïî åòíè÷åñêèòå ãðà-
íèöè íà Áúëãàðèÿ. Ãðóïè îò ìàëêè äåöà èëè ìëàäåæè ñ
êëîí÷åòà îò äðÿí èëè ëåñêà îáèêàëÿò ñëåä ïîëóíîù äî-
ìîâåòå è ñóðâàêàò, êàòî ïîæåëàâàò çäðàâå, ëþáîâ, æåíèò-
áà, ïúëíè õàìáàðè, êåñèè ñúñ çëàòî è äð. çà ïðåç ãîäèíà-
òà. Ñòîïàíèòå ãè äàðÿâàò ñ “êîëà÷åòà” (êðúãëè ãåâðå÷åòà)
è äðóãè ïðîäóêòè. Òîâà, êîåòî å íàé-áëèçêî äî äðåâíèÿ
îáè÷àé, íè ãî êàçâàò êàïàíöèòå, íÿêîè ðàéîíè íà Ñåâåðíà
Áúëãàðèÿ, ßìáîëñêî è äð. Òàì ñóðâàêàðèòå “ìÿóêàò”. Ìÿ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
óêàíåòî å õàðàêòåðíî çà ïðàçíèêà íà øóìåðñêàòà áîãèíÿ
Áàó — áîãèíÿòà íà íåáåòî, è åãèïåòñêàòà áîãèíÿ Áàñò (Áàñ-
òåò) — áîãèíÿ íà ïëîäîðîäèåòî è ëþáîâòà. Òàçè áîãèíÿ ñå
èçîáðàçÿâà ñ êîòåøêà ãëàâà. Äîñòèãíàëèÿò îòãëàñ ó íàñ îò
äðåâíèÿ îáè÷àé íå íè ëè ïîäñêàçâà, ÷å îáðåäúò ñâúðçâà
áîãà Ðà è ñ íÿêàêâà áîãèíÿ íà ïëîäîðîäèåòî è ëþáîâòà
Ñóðâà? Íàé-íàïðåä ñëúíöåòî îãðÿâà ßïîíèÿ. Òÿõíàòà áî-
ãèíÿ íà ñëúíöåòî ñå å êàçâàëà Ñóâðà. Êàïàíöèòå íàðè÷àò
“ñóâðåíà âúçãëàâíèöà”, ò. å. ëþáîâíà âúçãëàâíèöà. Òÿ ïðåä-
ñòàâëÿâà îñîáåíà òúêàí íà òúìåí ôîí ñ äâà öâåòíè ðîì-
áîèäà è ïî-ìàëêè â òÿõ, íà êîÿòî îáåçàòåëíî òðÿáâà äà
ëåãíàò ìëàäîæåíöèòå. Òàçè âúçãëàâíèöà å ðàçïðîñòðàíå-
íà è â äðóãè ðàéîíè íà ñòðàíàòà. Èíôîðìàòîðêà îò ñåëî
Ëîçíèöà (Êàïàíñêèÿ ðàéîí â Ðàçãðàäñêî), êîÿòî ðàçïèò-
âàõìå ñ ïðîô. Ìàðèÿ Âåëåâà — åòíîãðàô, íè êàçà: “Ó íàñ
íèå èìàìå òàêàâà íàðîäíà äóìà — Ñóâðÿ — ò. å. ëþáîâ:
“Ìëàäèòå ñå ñóâðÿò”. Ñóâðåíà âúçãëàâíèöà èìàò è ÷óâà-
øèòå.
Ñëàâÿíèòå ñâúðçâàò Íîâà ãîäèíà ñúùî ñ ïëîäîðîäèå-
òî è ñ ëþáîâòà. Çà òîâà ãîâîðè îáðåäíàòà ïðàêòèêà íà
Íîâà ãîäèíà — “Ëàäóâàíå”, ãàäàíèå çà æåíèòáà íà äåâîé-
êèòå ñ íàïåâè, ñâúðçàíî ñ òÿõíàòà áîãèíÿ íà ëþáîâòà Ëà-
äà. Çà ñëàâÿíñêèòå íàðîäíè òðàäèöèè è îáè÷àè ó íàñ å
íåîáõîäèìî äðóãî ñïåöèàëíî ïîñâåòåíî èçñëåäâàíå.
Äðóã ìíîãî âàæåí êàëåíäàðåí ïðîëåòåí ïðàçíèê å Ãåð-
ãüîâäåí íà 06.05., êîéòî ó íàñ ñå ïðàçíóâà îò âñè÷êè åòíè-
÷åñêè ãðóïè. Ïðàçíèêúò å ïîñâåòåí íà ðàæäàùàòà ñå è âå-
÷å èçáóÿëà ïðèðîäà. Òóê îñâåí ñ êóðáàí àãíå ïðàçíèêúò å
ñâúðçàí ñ ðåäèöà äðóãè òðàäèöèîííè íàðîäíè ïðàêòèêè.
Ñðåä êàïàíöèòå è â äðóãè ðàéîíè â ñòðàíàòà å ðàçïðîñò-
ðàíåíà òðàäèöèÿòà çà ïðàâåíå îò êàë è ïîãðåáâàíå (à íÿ-
êúäå èçâàæäàíå îò ãðîáà è õâúðëÿíå â ðåêàòà) ìàëêà ãîëà
ìúæêà ôèãóðêà, íàðå÷åíà “Ãåðìàí”. Òÿ ñå ïîãðåáâà è îï-
ëàêâà. Òîâà å ìíîãî äðåâåí îáè÷àé â Øóìåð è Àñèðèÿ è
òàì ñå îïëàêâà îò îïëàêâà÷êè. Îáè÷àÿò òàì å ñâúðçàí ñ
åñåííîòî ïîãðåáâàíå è ïðîëåòíîòî ðàæäàíå íà ïðèðîäà-
òà. Òîçè ïðîëåòåí îáè÷àé å ñúïúòñòâàí ñ ãîëåìè òúðæåñò-
âà è âåñåëèÿ. Íà Ãåðãüîâäåí ó íàñ ñå èçïúëíÿâàò è äðóãè
îáðåäè - ãàäàíèÿ çà æåíèòáà, ëþëêè, îáõîæäàíå íà íèâè-
òå ñ êîí, ìèåíå ñ ðîñà çà çäðàâå, îêè÷âàíå ñ áóê èëè êîï-
ðèâà è äð., íÿêîè îò êîèòî ñà çàïàçåíè è äî äíåñ. Âñè÷êè
òå ñà çà èçìîëâàíå îò áîãîâåòå íà çäðàâå è ïëîäîðîäèå.
Îòèâàéêè â Áðèòèø ìóçåóì â Ëîíäîí, â çàëàòà íà Øó-
ìåðñêàòà êóëòóðà îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., âèæäàéêè
âúçñòàíîâåíàòà ñêóëïòóðà íà øóìåðñêàòà öàðèöà Øóáàä
îò ãð. Óð, îêè÷åíà îò çëàòíè ëèñòà íà áóê, àç ñå ñòúïèñàõ.
Íàëè áóê íå ðàñòå â Øóìåð? Òà íàëè â ìîåòî ðîäíî ñåëî
â îáùèíà Ñåâëèåâî íà Ãåðãüîâäåí è äî äíåñ ñå îêè÷âàò
ïîðòè, êúùè è õîðà ñàìî ñ áóê îò íåçàïîìíåíè âðåìåíà
äî äíåñ, çà äà ñà çäðàâè è èçáóÿâàò êàòî áóêà. Íàëè ìîÿòà
áàáà íàðè÷àøå âèñîêàòà øàïêà íà ñâîÿ áîæåíñêè ñîêàé
“Áóêà”? Íàëè íèå íàðè÷àìå øóìà ïàäíàëèòå ëèñòà îò äúð-
âåòàòà? Íàëè èìàìå ìåñòíîñò “Øóìàòà”, ãð. Øóìåí, íà-
ðîäíà äðåõà “øóáà” è ò. í. Òåçè ìèñëè íàïèðàõà â ìåí
åäíà ñëåä äðóãà è àç ñòîÿõ ïðåä òàçè øóìåðñêà öàðèöà —
èñêàõ îùå íåùî äà ìè êàæå, îùå íåùî äà ðàçáåðà. Íèìà
è â ìîÿòà êðúâ èìà ñëåäà è îò íåÿ? Òåçè øóìåðè, îñòàâè-
ëè íàé-ñòàðàòà êóëòóðà â ñâåòà, ñúçäàòåëè íà ñëúí÷åâèÿ
êàëåíäàð, ïèñìåíîñò è çàïèñàëè íàé-âàæíè ñúáèòèÿ îò ñâîÿ
æèâîò, ãîëåìèòå àñòðîíîìè, àðõèòåêòè, ñòðîèòåëè, ñúç-
äàòåëè íà êàíàëíîòî íàïîÿâàíå, íà ñåäåìòîííàòà ìóçè-
êàëíà ãàìà, ãîëåìèòå ìàéñòîðè íà çëàòíè íàêèòè è ñúäî-
35
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âå è äð. Íèìà è íàøèÿò “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå öàðå”
å åäíî ïðîäúëæåíèå áåç ïðåêúñâàíå íà ñïèñúêà íà òåõíè-
òå öàðå, çàïî÷âàù îò íà÷àëîòî íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
è äîñòèãíàë äî öàð Íàâóõîäîíîñîð. Ñòîÿõ êàòî çàìàÿíà,
âñè÷êî ìèíàâàøå ïðåç ìîåòî ñúçíàíèå êàòî ïîòîê ïðåä
ïúðâàòà ìîÿ ñðåùà ñ òàçè îãðîìíà, íàé-äðåâíà êóëòóðà â
ñâåòà. Èçëèçàì îò ìóçåÿ è ïðîäúëæàâàì äà ìèñëÿ â òàçè
íàñîêà. Íèå íàðè÷àìå ìàìà. Òà íàëè øóìåðñêàòà áîãèíÿ
Ìàìà å ñúçäàòåëêà íà õîðàòà! Êîè ñà íàðîäèòå, êîèòî çî-
âàò ìàéêàòà — íàé-ñâÿòîòî è òðóäíî èçìåíÿùî ñå èìå “Ìà-
ìà”? Òóðöèòå íàðè÷àò Àíó, ãúðöèòå Àíà è ò.í. Êîëêî åâ-
ðîïåéñêè íàðîäè íàðè÷àò ìàéêàòà ñ èìåòî íà øóìåðñêà-
òà áîãèíÿ, ñúçäàòåëêà íà õîðàòà, Ìàìà? Ïðè ïîáåäà íèå
âèêàìå Óðà! Çíàåì ëè, ÷å òîâà å èìåòî íà øóìåðñêèÿ áîã
Óðàø — áîãà íà çåìåäåëèåòî. Âîéíèòå â äðåâíîñòòà (à è
ñåãà) ñà ñå âîäèëè çà çåìÿ è ïðè ïîáåäà å ïîìàãàë áîãúò
íà çåìåäåëèåòî Óðàø. Îòòàì íàøèÿò íàðîä êàçâà “óðú”
çà îðàí, “óðîæàé” è äð. Êîëêî íàðîäè èìàò òåçè íàèìåíî-
âàíèÿ? Â òîçè ðåä íà ìèñëè èìàìå è ñåëî â Áóðãàñêî, êî-
åòî ñå êàçâà Óð-ãóðè — â ïðåâîä îçíà÷àâà ó÷èòåëè îò Óð,
êîåòî ñå ðîäåå ñúñ ñåëà îò Âàðíåíñêî. Ìîæå äà ñå ïîãëåä-
íå è â ëè÷íèòå èìåíà Ìàðà, Ñåâò, Ðàäà, Ðàäè, Ïàíäî, Êó-
ðî è ìí. äð. Äà îáúðíåì ïîãëåä è â ìàãèèòå, çàêëèíàíèÿ-
òà, êîèòî è äî äíåñ ñå ïðàêòèêóâàò îò íàøèÿ íàðîä, òîë-
êîâà õàðàêòåðíè çà äðåâíèòå øóìåðè. Íî íå îòèäîõìå ëè
ìíîãî äàëå÷å â ñâîèòå ìèñëè? Íå çàäàäîõìå ëè ìíîãî è
ðàçíîñòðàííè çàäà÷è íà áúëãàðñêèòå àðõåîëîçè, åòíîãðà-
ôè è èñòîðèöè.
Äà ïðîäúëæèì ñúñ ñåìåéíèòå îáè÷àè, êîèòî ñà ìîæå
áè íàé-êîíñåðâàòèâíèòå. Åòíîãðàôñêèòå ïðîó÷âàíèÿ íà êà-
ïàíöèòå îòáåëÿçâàò, ÷å êàïàíñêàòà áóëêà ñå îáëè÷à îáåçà-
òåëíî â òðàäèöèîííî áóë÷èíñêî îáëåêëî — ÷åðâåíà ðîêëÿ
áåç êîëàí ñ êëèíîâå, à àêî å çèìà — ñ ÷åðâåí çàáóí è ÷åð-
âåíî áóëî. Íà ãëàâàòà ñè ïîñòàâÿ âåíåö è äèàäåìà îò ðàç-
íîöâåòíè ìúíèñòà. Àðõåîëîçèòå äîêàçâàò, ÷å øóìåðñêè-
òå äåâîéêè íîñÿò çà ó÷óäâàíå (âúëíåíè) òóíèêè è äèàäåìè
è íàíèçè îò ðàçíîöâåòíè ìúíèñòà. Íà æåíèòå îò âèñøåòî
îáùåñòâî äèàäåìèòå ñà ñ èíêðóñòàöèè îò ëàçóðèò, àõàò,
çëàòî è äð. Äèàäåìàòà å õàðàêòåðíà ó íàñ íå ñàìî çà êà-
ïàíñêèòå æåíè è äåâîéêè, íî è çà ìíîãî ðàéîíè îò ñòðàíà-
òà. Ïèùíè, ïîçëàòåíè, øèðîêè äèàäåìè èìàò è æåíèòå îò
Ñðåäíèÿ Áàëêàí, èíêðóñòèðàíè ñ ðàçíîöâåòíè êàìú÷åòà,
èäåíòè÷íè ñ òåçè íà êîïòèòå îò Åãèïåò.  êàïàíñêèÿ îáè-
÷àé íÿìà ñâàòáåíî ÿáúëêîâî äðúâ÷å. Íî îòêúäå äà ãî èìà,
ìîæå áè òîé âîäè íà÷àëîòî ñè îòòàì, êúäåòî íå ðàñòàò
òàêèâà äúðâåòà. Òóê àðõåîëîçè, åòíîãðàôè è èñòîðèöè ìî-
ãàò äà ïðàâÿò îùå ìíîãî àíàëîãèè è äà ðàçðàâÿò çàòðóïà-
íèòå ïúòåêè, êîèòî îòâåæäàò ÷ðåç äðåâíèÿ áúëãàðñêè êà-
ëåíäàð — “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå öàðå” — äàëå÷ â Øó-
ìåð, Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò è òúðñÿò òàì íàøèòå íàé-äðåâ-
íè êîðåíè.
Ìíîãî ñà àíàëîçèòå è â ïîãðåáàëíèÿ îáè÷àé. Õàðàê-
òåðíî å âÿðâàíåòî, ÷å óìðåëèÿò ïðåìèíàâà ðåêàòà è îòèâà
â îòâúäíèÿ ñâÿò, çàòîâà ìó ñå äàâà ïàðˆ â ðúêàòà, çà äà
ïëàòè íà ëîäêàðÿ — çàïàçåíî è äî äíåñ â ìíîãî ðàéîíè íà
ñòðàíàòà. Ñìÿòàìå, ÷å òîçè îáðåä èäâà îò Åãèïåò. Ïðè
êàïàíñêèÿ ñòàð îáè÷àé íà ìúðòâèÿ ñå ïîñòàâÿò äâå ðèçè -
åäíàòà å áåç äà ñå óøèâà è îòâîðúò £ ñå ïðàâè ÷ðåç èçãàðÿ-
íå. Ìúðòâèÿò ñå ïîñòàâÿ â êîâ÷åã è ñå îòêàðâà äî ãðîáà ñ
øåéíà, êàðàíà îò âîëîâå èëè áèâîëè. Â Øóìåð îáèêíîâå-
* Íàé-áîãàòîòî ïåñåííî íàðîäíî òâîð÷åñòâî â ñâåòà — íàä 300 õèë. íàðîäíè ïåñíè. — áåë. ðåä.
36
íèòå ìúðòâè ñå ïîñòàâÿò ñúùî â êîâ÷åçè, ïëåòåíè îò ðà-
êèòà èëè îò êàë. Â ãðîáà ñå ïîñòàâÿò è íÿêîè áèòîâè ïðåä-
ìåòè. Øóìåðñêàòà öàðèöà îò Óð, Øóáàä, ñúùî å îòêàðàíà
äî ãðîáà ñ øåéíà ñ ïëàçîâå, òåãëåíà îò áèâîëè. Â êóïîë-
íàòà £ ãðîáíèöà å ïîñòàâåíà íà íîñèëêà, îêè÷åíà ñ ìíîãî
çëàòíè è ñðåáúðíè íàêèòè, ïèùíà çëàòíà äèàäåìà, âåíåö
îò çëàòíè áóêîâè ëèñòà, ìíîãî çëàòíè è ñðåáúðíè ñúäîâå
è çëàòíà ÷àøà äî óñòàòà. Ïîäîáíî ñúñ çëàòíè äèàäåìè ñ
ìúíèñòà, ÷åðâåíè òóíèêè è ÷àøà â ðúêà äî óñòàòà å ïîãðå-
áàíà è öÿëàòà íåéíà ïðèñëóãà. Âÿðâàëî ñå å, ÷å âñè÷êî
òîâà ùå òðÿáâà â çàäãðîáíèÿ æèâîò. Ìíîãî ñòðàíè îò òî-
çè ïîãðåáàëåí îáè÷àé ñà çàïàçåíè è ó íàñ. ×åñòî ó íàñ çà
ìúðòâåöà ñå êàçâà: “Èçïè ãîð÷èâàòà ñè ÷àøà.” È ñàìî
òîâà ëè å? Ó íàñ è äî äíåñ ïúðâèòå ïîãðåáàëíé ñèìâîëè
ñà: äúðâåí êðúñò, äúðâåíà ïèðàìèäà (ÿñíî îòêúäå èäâà òÿ),
äúðâåíè êúùè÷êè, êîèòî ñå ñìÿòàò, ÷å ñà îáè÷àé, îñòàíàë
îò ñëàâÿíèòå. Ìíîãî îò âúçïîìåíàòåëíèòå ïàìåòíèöè ó
íàñ ñúùî ñà âúâ âèä íà ïèðàìèäè.
Äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè â íåïîñðåäñòâåí äîñåã èëè
ñàìè ñà òâîðèëè íàé-äðåâíèòå åïîïåè “Òèëãàìåø” è “Ìà-
õàáõàðàòà” (“Ãîëÿìîòî ñêàçàíèå çà Áõàðàòà”), êîÿòî íÿ-
êîè ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å å ïîñâåòåíà íà áúëãàðèòå, êîÿòî òðå-
òèðà è òåìàòà, ÷å ïðè áðàòîóáèéñòâåíèòå âîéíè íèêîé íå
å ïîáåäèòåë. Ïî-êúñíî áúëãàðèòå çàåäíî ñ ïëåìåíàòà ïî
íàøèòå çåìè ñúçäàäîõà òîçè îãðîìåí åïîñ çà Êðàëè Ìàð-
êî è õèëÿäèòå íàðîäíè ïåñíè, áàëàäè è äð., çàïèñàíè è
ñúõðàíåíè ó íàñ â Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå.*
Îòèâàéêè â Ñèðèÿ, îò Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìó-
çåé â Äàìàñê ìå çàâåäîõà íà èçòîê â ðàéîíà íà Ìàëþëÿ,
êúäåòî æèâåÿò àðàìåèòå. Êàçà ìè ñå, ÷å òå ãîâîðÿò åçèêà,
êîéòî ñå å ãîâîðèë ïî âðåìåòî íà Õðèñòîñ. Ïîñåòèõìå
åäèí ìíîãî ñòàð õðèñòèÿíñêè ìàíàñòèð íà åäíî âúçâèøå-
íèå ïðè Ìàëþëÿ. Ïóñíàõà íè ãðàìîôîííà ïëî÷à ñ ïúðâî-
òî öúðêîâíî ïåñíîïåíèå ïî âðåìåòî íà Õðèñòîñ. Ñ ãîëÿ-
ìî ó÷óäâàíå àç âúçêëèêíàõ: “Íèìà òîâà å áúëãàðñêà íà-
ðîäíà ïåñåí?” Îòãîâîðè ìè ñå, ÷å ìíîãî áúëãàðè, êîèòî
èäâàò òóê, êàçâàò ñúùîòî. Íèìà îùå òîãàâà, ÷å è äî äíåñ
áúëãàðñêàòà íàðîäíà ïåñåí îò ñòðàíàòà íà Îðôåé å èìàëà
òàêàâà âèñîêà öåíà êàòî íàé-ñúâúðøåíî ìóçèêàëíî èçêóñ-
òâî è îò ïåñíîïåíèå çà Õðèñòîñ äíåñ òÿ çâó÷è â Êîñìî-
ñà...
Ìèíàâàéêè ïî ìóçåèòå â Ñèðèÿ, ìîæàõ äà êîíñòàòè-
ðàì, ÷å ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà íà Òðàêèÿ å òîëêîâà áëèçêà
ñ òàçè îò íÿêîè òåõíè ðàéîíè, êàòî îðíàìåíòè, òúêàíè,
êîñòþìè, îðúäèÿ íà íàðîäíàòà òåõíèêà, íàêèòè è äð., ÷å
íÿêîé ïúò ìîæåø äà ãè îáúðêàø. Ïðåç Âúçðàæäàíåòî â
Ñèðèÿ ñà ðèñóâàëè ìíîãî íàøè çîãðàôè â öúðêâè, ìàíàñ-
òèðè, èêîíè è äð. Àðàáèòå îñòðî ðåàãèðàò, êîãàòî íÿêîè
åëåìåíòè îò íàøàòà íàðîäíà êóëòóðà, êîèòî ñà ìíîãî áëèç-
êè ñ òåçè îò òÿõíàòà, íàðè÷àìå òóðñêè. Òå íàé-äîáðå çíàÿò
ïðîèçõîäà íà òÿõíàòà íàðîäíà êóëòóðà.
Íî íåêà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà îáðàòíàòà âðúçêà.
Íàé-ñòàðîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà å â Áúëãàðèÿ îò
ãîëåìèÿ Âàðíåíñêè íåêðîïîë îò êðàÿ íà IV õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð. Â òàçè íàé-ðàííà åïîõà â íàøèòå ðàéîíè ñà áèëè
íàé-äîáðèòå ìàéñòîðè, êîèòî ñà îáðàáîòâàëè çëàòîòî è
ñà ïðàâåëè òåæêè ãðèâíè, àìóëåòè îò çëàòíà ëàìàðèíà ïðå-
äèìíî âúâ ôîðìàòà íà áèê, êîèòî ñå ïîñòàâÿò íà ãúðäèòå
íà ïîãðåáàíèÿ. Â Áúëãàðèÿ ñà áèëè è ãîëåìèòå çëàòîíîñ-
íè ðåêè. È ñúâñåì íàñêîðî â íà÷àëîòî íà III õèëÿäîëåòèå

ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò èçâåäíúæ ãîëåìèòå ìàéñòîðè íà çëàò-
íè íàêèòè, ÷àøè, äèàäåìè, ñúäîâå è äð. â Øóìåð, êúäåòî
íÿìà çëàòî, è òî ñ ìíîãî ðàçïðîñòðàíåí àìóëåò — áèê, êîéòî
ñå ïîñòàâÿ íà àðôè, îáèöè, äèàäåìè è äð. íàðàâíî ñ áóêî-
âèòå ëèñòà. À ìîæå áè å íîñåí è êàòî àìóëåò? Ó÷åíèòå
îïðåäåëÿò, ÷å øóìåðèòå ïðîèçõîæäàò îò ïëàíèíñêè ðà-
éîíè. Íî íàëè øóìåðèòå òâúðäÿò ïèñìåíî, ÷å ñà äîøëè
îò èçòîê ïðåç ìîðå! Ïèòàìå êîå å òîâà ìîðå? À ìîæå áè
ïî ðåêàòà Òèãúð ñ ëîäêè. Òà íàëè íà òåõíèòå ñúâðåìåííè
ëîäêè ñå íàìåðèõà ñðåáúðíè îáðàçöè â ãðîáà íà öàð Àáàð-
ãè îò ãð. Óð (ñòîëèöà íà øóìåðèòå) îò III õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð.*
Ìîæåì îùå äà ïðîäúëæèì äà ñå ðîâèì â äúëáîêàòà
äðåâíîñò è äà íàìèðàìå îùå ìíîãî öåííè çðúíöà, ñêðèòè
â íàðîäíàòà ïàìåò, áèò, êóëòóðà è äóõîâíîñòq è äà äîêàç-
âàìå íàøèòå äðåâíè êîðåíè. Òå ùå ïðîäúëæàò äà íè óáåæ-
äàâàò, ÷å íå ñàìî â ãîðåïîñî÷åíèòå, íî è â ðåäèöà äðóãè
ñòðàíè, â ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíàòà êóëòóðà íà íàøèÿ íà-
ðîä âðúçêàòà ñ òàçè íàé-äðåâíà êóëòóðà íà Ìåñîïîòàìèÿ
å áèëà íåïðåêúñíàòà.
È íåêà äíåñ Çàïàäíà Åâðîïà, ñ êîÿòî ùå ñå îáåäèíÿâà-
ìå, çíàå, ÷å òÿ íå òðÿáâà äà íè îöåíÿâà, âèæäàéêè ñàìî
* Ñðåä èçñëåäîâàòåëèòå âå÷å ñúùåñòâóâà ñòàíîâèùå, ÷å øóìåðèòå ñà äîøëè Ïðè÷åðíîìîðèåòî ñëåä Ïîòîïà, ò.å. ïðåäè 7600 ã. áåë.
ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìàòåðèàëíàòà ñòðàíà. Áúëãàðèÿ â íåéíèòå åòíè÷åñêè ãðà-
íèöè è áúëãàðèòå ñà íîñèòåëè íà äîêàçàí âèñîê èíòåëåêò,
òâîðèëè õèëÿäîëåòíà, äðåâíà, íàé-âèñîêà ìàòåðèàëíà è
äóõîâíà êóëòóðà. Äíåñ ðàéîíúò íà Áàëêàíèòå å ãîëåìèÿò
êóëòóðåí ðåçåðâàò è ãîðäîñò çà Åâðîïà. Íàé-âèñîêà öåíà
äíåñ è â áúäåùå ñå äàâà è ùå ñå äàâà çà êóëòóðíèòå öåí-
íîñòè, çà êîèòî ñåãà è â áúäåùå Åâðîïà òðÿáâà äà èìà
ñâîÿòà íàé-ãîëÿìà ãðèæà, à íå äà ñå ðàçðóøàâàò ÷ðåç ïîä-
êëàæäàíå íà ìåæäóîñîáèöè è âîéíè.
ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
1. Ìàðèíîâ, Äèìèòúð. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ, òîì II, 1984 ã.
2. Âàêàðåëñêè, Õðèñòî. Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ, 1977 ã.
3. Âåëåâà, Ì. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè, 1974 ã.
4. ÁÀÍ. Åòíîãðàôñêè ïðîó÷âàíèÿ íà Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ
“Êàïàíöè”, 1995 ã.
5. Äàíîâ, Õðèñòî. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà ñòàðèÿ ñâÿò,
1967 ã.
6. Êîñèäîâñêè, 3. Êîãàòî ñëúíöåòî áåøå Áîã, 1977 ã.
7. Ìàõàáõàðàòà. Ðàìàÿíà, ïðåâîä, Ãàí÷åâ, Ì., 1972 ã.
8. Äîáðåâ, Ï. Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1994 ã.
37
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ È ÏÐÅÑÅËÅÍÈß
ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ
ÎÏÈÒ ÇÀ ÑÈÑÒÅÌÀÒÈÇÀÖÈß
Ä-Ð ÆÈÂÊÎ ÂÎÉÍÈÊÎÂ
 ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå íàòðóïàõà ìíîãî äàííè, ãîâî-
ðåùè çà èçòî÷íîèðàíñêèÿ ïðîèçõîä íà íàøèòå ïðàäåäè.
Ñúñ ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ, îñíîâàâàùè ñå íà áîãàò èçâîðåí
ìàòåðèàë è çàäúëáî÷åíè åçèêîâè ïðîó÷âàíèÿ, ñò.í.ñ. Ïå-
òúð Äîáðåâ ïîñòàâè íà÷àëîòî, êîåòî äîíÿêúäå áå çàïî÷-
íàòî îò ïðîô. Áåøåâëèåâ, íà åäíî ñåðèîçíî èçñëåäâàíå
íà ïðàáúëãàðñêàòà ïðîáëåìà. Íåãîâèòå ìíîãîáðîéíè ïóá-
ëèêàöèè ñåðèîçíî ðàçäâèæèõà äóõîâåòå. Íàðåä ñ òÿõ ñå
ïîÿâèõà è òðóäîâå íà äðóãè àâòîðè êàòî Ì. Ñèäîðîâ, Ì.
Äèìèòðîâ, ñò.í.ñ. Äèìèòðèíà Ìèòîâà-Äæîíîâà, êîèòî â
åäíà èëè äðóãà ñòåïåí çàñòúïâàò òåçàòà çà èðàíñêèÿ ïðîè-
çõîä. Íî âúïðåêè âñè÷êî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å äîñåãà íå
å ïðàâåí îïèò âúïðîñúò çà ïðàðîäèíàòà è ïðåñåëåíèÿòà íà
äðåâíèòå áúëãàðè äà áúäå âìåñòåí â ðàìêèòå íà èñòîðè-
÷åñêèòå ñúáèòèÿ, ñòàíàëè â Ñðåäíà Àçèÿ â ïåðèîäà I-II
â.ïð.Õð. — V-VI â.ñë.Õð.
ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ
Îñíîâåí èçòî÷íèê çà æèâîòà è íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ
íà äðåâíèòå èðàíöè ñè îñòàâà “Àáåñòà”— ñâåùåíàòà êíèãà
íà çîðîàñòðèçìà (ïàðñèçìà). Íàïèñàíà å íà åçèê ñðåäåí
ìåæäó èçòî÷íîèðàíñêèÿ(1) è çàïàäíîèðàíñêèÿ(2), âåðîÿ-
òíî â ïåðèîäà ìåæäó IX è VI â. ïð. Õð.(Ç). Äàííèòå, çàïè-
ñàíè â òàçè ñâîåîáðàçíà áèáëèÿ, ñå ïîòâúðæäàâàò è îò íå-
ÿñíèòå ñâåäåíèÿ íà äðåâíîãðúöêèòå àâòîðè. Ñòàâà âúïðîñ
çà ñúùåñòâóâàíåòî â ïåðèîäà IX—VI â. ïð.Õð. íà çíà÷è-
òåëíè ïîëèòè÷åñêè îáåäèíåíèÿ íà èðàíöèòå, îáèòàâàùè
Þæíà Ñðåäíà Àçèÿ, ïîðå÷èÿòà íà ðåêèòå Àìóäàðÿ è Ñúð-
äàðÿ, êðàéáðåæèÿòà íà Êàñïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå, êàêòî
è äíåøåí þãîçàïàäåí Àôãàíèñòàí. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òå-
çè îáåäèíåíèÿ ñà îò òèïà íà äðåâíîãðúöêèòå ïîëèñè (ãðà-
äîâå-äúðæàâè). Ñïîðåä “Àáåñòà” â IX â. ïð. Õð. ñå ñëàãàò
îñíîâèòå íà ïëåìåíåí ñúþç îò ãðàäîâå è îáùèíè, íàðå-
÷åí Àðèàøàÿíà. Òÿ îáõâàùàëà ïîðå÷èÿòà íà ðåêèòå Òå-
äæåí Ãåðóìä è Ìóðãàá, è Àìóäàðÿ. Íåéíèÿò ñúäàòåë, Êà-
âàòà, ïðîèçõîæäàë îò Äðàíãèàíà (äíåøåí Þæåí Àôãàíèñ-
òàí). Ïî-êúñíî Àðèÿøàÿíà å çàâëàäÿíà îò âîæäà íà ñàêè-
òå — òóðè Ôðàíàðàñåÿí, êîéòî å áèë óáèò îò ïîòîìúêà íà
Êàâàòà — Õóñðàâà. Ïîñëåäíèÿò å æèâÿë äåñåò ïîêîëåíèÿ
ïðåäè Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ò. å. â VII â. ïð. Õð.
Ñàêèòå - òóðè, îïèñàíè â “Àáåñòà” êàòî “òóðèòå ñ áúð-
çèòå êîíå”, ñà íàðè÷àíè â ïåðñèéñêèòå èçòî÷íèöè — ñàêè,
â êèòàéñêèòå — þåäæè, à â ãðúöêèòå - ñêèòè. Ñïîðåä ëå-
ãåíäàòà òå ïðîèçõîæäàò îò Òóðà — åäèí îò ñèíîâåòå íà
ëåãåíäàðíèÿ ïðàðîäèòåë íà èðàíöèòå Òðàåòîí(4). Òóðèòå
ñå ðàçäåëÿò íà äâà êëîíà: åäèíèÿò îñòàâà â îáëàñòòà Ãóð
(òåðèòîðèÿ ìåæäó Àðàëñêî, Êàñïèéñêî ìîðå è ð. Àìóäà-
ðÿ), à äðóãèÿò ñå èçñåëâà íà èçòîê îò Ñîãäèàíà, Áàêòðèÿ è
Ïàìèð.
Ïúðâèòå â ïî-êúñíè âðåìåíà ñà èçâåñòèè êàòî õèîíèòè
èëè ãóðè. Îò òÿõ âïîñëåäñòâèå âîäÿò íà÷àëîòî ñè áúëãàð-
38
ñêèòå ïëåìåíà — êóòðèãóðè, óòèãóðè, îíîãóðè, ñàðàãóðè,
êàêòî è ðîäîñëîâíèòå èì áåðñóëè, âàðõîíèòè è âåðîÿòíî
õàçàðèòå. Ïúðâèòå äâå ïëåìåíà ñå ñðåùàò è êàòî êó-òóð-
ãóðè è ó-òóð-ãóðè, ò. å. ñúäúðæàò íàçâàíèåòî ‘òóð” — îò
òóðè.
Äðóãèÿò êëîí íà òóðèòå çàâëàäÿâà Àðèÿøàÿíà â VII â.
ïð. Õð. è ñúçäàâà äðåâíîòî Áàêòðèéñêî öàðñòâî ñúñ ñòî-
ëèöà ãð. Áàêòðà (äíåøåí ãð. Áàëõ â Àôãàíèñòàí). Òóê òå ñå
ñìåñâàò ñ ìåñòíîòî èðàíñêî íàñåëåíèå è òàêà ñå îáðàçó-
âàò ò. íàð. òîõàðè, îò êîèòî âïîñëåäñòâèå ïðîèçëèçàò êó-
øàíèòå, êàêòî è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà — âàõàíäóðè, îíî-
ãîíäóðè, êó÷àãóðè (êó÷è-áîëãàð), ÷äàð-áîëãàð, êèäàðèòè-
òå è äð. Òóê ïúê ïúðâèòå äâå ïëåìåíà çàâúðøâàò ñ íàçâà-
íèåòî “ÄÓÐÈ”. Ñðåùà ñå è êàòî “ÄÎД, äîðè è “ÒÎД,
âåðîÿòíî ïàê âúâ âðúçêà ñ äðåâíèòå “ÒÓÐÈ”. Áàêòðèéñêî-
òî öàðñòâî çàåäíî ñ Ìàðãèÿíà, Õîðåçúì, Ãàíäàõàð è Ñàò-
òàãèäèÿ ñà çàâëàäÿíè îò ïåðñèéñêèÿ øàõ Êèð îêîëî 539 ã.
ïð. Õð.(12). Òîâà ñúáèòèå å óïîìåíàòî â Áåõèñòàíñêèÿ íàä-
ïèñ, îò êîéòî ñòàâà ÿñíî, ÷å îùå ïðè Êèð ïåðñèéñêàòà
äúðæàâà äîñòèãà äî þæíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð. Ïàê òóê
ñå ñïîìåíàâà, ÷å â 519 ã. ïð. Õð. øàõúò Äàðèé ïîêîðÿâà
ñòðàíàòà íà ñàêèòå ñ “îñòðîâúðõè øàïêè”(5) è ïëåíèë òåõ-
íèÿ âîæä Ñêóíõ, êîéòî îáà÷å áèë ïîùàäåí. Îò äðóã íàä-
ïèñ íà Äàðèé, òîçè â Íàêø - è - Ðóñòàì, óçíàâàìå ÷å ïåð-
ñèòå ðàçëè÷àâàëè òðè âèäà ñàêè: à) çàäìîðñêè (ñàêà-ïà-
ðàäðàÿ) — ò. å. ÷åðíîìîðñêèòå ñêèòè (êèìåðèéöèòå) è ñà-
êèòå õèîíèòè; á) õóìàâàðñêè ñàêè - ò. å. æèâååùèòå â Èç-
òî÷åí Ïàìèð òîõàðè; â) ñàêèòå ñ îñòðîâúðõè øàïêè (ñàêà-
òèãðàõóàäà).
 íàäïèñà íà äðóã ïåðñèéñêè øàõ — Êñåðêñ, íàìèðàù
ñå â Ïåðñåïîë, êúäåòî ñà èçáðîåíè âëàäÿíèòå îò Èðàí íà-
ðîäè, íà 26 è 27 ìÿñòî ñà ïîñî÷åíè õóìàâàðñêèòå ñàêè è
ñàêèòå ñ îñòðîâúðõè øàïêè, ò. å. âåðîÿòíî òå ñà áèëè ñú-
ñåäíè íàðîäè. Â ïîðÿäúêà íà ãåîãðàôñêàòà ïîñëåäîâàòåë-
íîñò òå ñà ïîñî÷åíè êúì Ñðåäíîàçèàòñêèòå ñàòðàïèè, à â
íàäïèñà íà Äàðèé îò Õàìàäàí — Ñàêèÿ (Ñêèòèÿ) äèðåêòíî
å ïîñî÷åíà çàä Ñîàä êàòî èçòî÷íà ãðàíèöà íà Ïåðñèÿ.
Ñàìèÿò ôàêò, ÷å Ñêóíõ å áèë ïîùàäåí, ìàêàð è ëèøåí
îò ïîëîæåíèåòî ñè íà âîæä, ãîâîðè, ÷å ñàêèòå ñ îñòðî-
âúðõè øàïêè ñà íîâîïîêîðåí íàðîä, à íå ìåòåæíèöè, âúñ-
òàíàëè ñðåùó ïåðñèòå, êàòî åëàìöèòå èëè âàâèëîíöèòå
(6, 13). Êîè ñà áèëè òåçè çàãàäú÷íè ñàêè?  ñâîåòî ïúòå-
øåñòâèå äî Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïðåç 922 ã. ïðàòåíèêúò íà
àðàáñêèÿ õàëèô èáí Ôàäëàí ñïîìåíàâà, ÷å áúëãàðèòå, íà-
ðå÷åíè îò ñàìèÿ íåãî ñàêàëèáè (ò. å. ñàêè), íîñåëè îñîáåí
âèä îñòðîâúðõè øàïêè, íàðå÷åíè “êàëàíñóâ”.  ñâîÿòà
“Êîñìîãðàôèÿ” Çàêàðèÿ Êàçâèíè îïðèëè÷àâà “áúëãàðñêà-
òà øàïêà êàëàíñóâ” ïî ôîðìà ñ âèä íà êàñïèéñêà ðèáà.
Ïîäîáíè èçîáðàæåíèÿ ñà îòêðèòè è â Áúëãàðèÿ. Âúðõó
ïëî÷êà ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñ, íàìåðåíà â ðàéîíà íà ãð. Øó-
ìåí, å èçîáðàçåí æðåö (êîëîáúð) òî÷íî ñ òàêàâà îñòðî-
âúðõà øàïêà (êàëàíñóâ). Êàëàíñóâúò å íàìåðèë îòïå÷àòúê

è â êúñíàòà áúëãàðñêà íîñèÿ — âèñîêèÿò êàëïàê — ãóãëà,
êîéòî íÿìà àíàëîã â íèòî åäèí äðóã ñëàâÿíñêè íàðîä (14).
Ïîäîáíè øàïêè ñà îïèñàíè è ïðè åäèí ñðîäåí íà ïðàáúë-
ãàðèòå íàðîä — åôòàëèòèòå. Êèòàéñêèòå àâòîðè ñúîáùà-
âàò, ÷å åôòàëèòñêèòå æåíè íîñÿò îñîáåí âèä âèñîêè øàï-
êè ñ ðîã, íà êîéòî èìà òîëêîâà èçðàñòúêà, êîëêîòî ìúæå
èìà ïðèòåæàòåëêàòà £ (7). Äîðè è äíåñ â îáëàñòòà Êàôà-
ðèñòàí (äíåøíà Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ), êîÿòî íÿêîãà å áè-
ëà ÷àñò îò åôòàëèòñêàòà äúðæàâà, æåíèòå èìàò ïîäîáåí
âèä øàïêè (15). Îò âñè÷êè òåçè ôàêòè ìîæåì äà çàêëþ-
÷èì, ÷å çàãàäú÷íèòå ñàêè ñ îñòðîâúðõè øàïêè ñà âñúù-
íîñò äðåâíè áúëãàðñêè ïëåìåíà, æèâååùè îêîëî Ïàìèð,
êîèòî ñà ÷àñò îò ãîëÿìàòà îáùíîñò íà òîõàðèòå.
Êîè ñà òîõàðèòå? Çàïî÷âàéêè îò V â. ïð. Õð., êèòàéñ-
êèòå õðîíèñòè ñúîáùàâàò çà ïîÿâàòà íà ñàêèòå, íàðå÷åíè
îò òÿõ þå÷æè, çàïàäíî îò îàçèñà Õåñè, êàòî ñà äîñòèãíà-
ëè ïî÷òè äî Îðäîñ è ñåâåðîçàïàäíî äî îàçèñèòå Õàìè è
Òóðôàí. ßñíî å, ÷å â ïåðèîäà äî V â. ïð. Õð. ñàêèòå ïîñòå-
ïåííî ïðîíèêâàò â òåçè ðàéîíè, êàòî èçòëàñêâàò èëè ñå
ñìåñâàò ñ ìåñòíîòî åâðîïåèäíî íàñåëåíèå — óñóíè è äè,
îòáåëÿçàíè è ïðåäè òîâà îò êèòàéöèòå. Ñàêèòå óñòàíîâÿ-
âàò êîíòàêò ïúðâî ñ êèòàéñêîòî êíÿæåñòâî Öèí, îòêúäåòî
âçàèìñòâàò êîïðèíåíèòå òúêàíè, ÷èèòî îñòàòúöè äíåñ ñå
îòêðèâàò â íàäãðîáíèòå èì ìîãèëè. Êèòàéöèòå ïúê óñâîÿ-
âàò êîííèÿ ñòðîé è ñòðàøíèòå çà âðåìåòî ñè áîéíè êîëåñ-
íèöè.
Àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà,
îïèñàíî îò äðåâíèòå êèòàéñêè õðîíèñòè, ïðèíàäëåæàëî
êúì åâðîïåèäíàòà ðàñà è ïî-òî÷íî êúì ïî-ñâåòëèòå åâðî-
ïåèäè — ðóñè, ñèíåîêè èëè ÷åðâåíîêîñè. Êèòàéöèòå ãè ðàç-
äåëÿò íà ñåâåðíè — äèíëèíè, è íà þæíè — óñóíè è æóí-äè.
Æóí-äè ñå ïîäåëÿò íà áåé-äè (ò. å. áåëèòå èëè ðóñîêîñèòå
äè) è ÷è-äè (ò. å. ÷åðâåíè èëè ðèæàâè äè). Ñïîìåíàòèòå
âå÷å æóí-äè ñà îáèòàâàëè äîëèíèòå þæíî îò Íÿíøàí, à
äèíëèíèòå — ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó åçåðàòà Áàëõàø è Áàé-
êàë.  III â. ïð. Õð. åäíà ÷àñò îò òÿõ ñå èçòåãëÿ êúì Çàïàä-
íà Äæóíãàðèÿ, êúäåòî ñúçäàâàò ñàìîñòîÿòåëíà äúðæàâà,
äðóãàòà ñå ñìåñâà ñúñ ñàêèòå, òðåòàòà ñå îòòåãëÿ êúì Òè-
áåò, à ÷åòâúðòàòà (ò. íàð. ÷è-äè) ùå äàäàò íà÷àëîòî íà
óéãóðèòå, ñìåñâàéêè ñå ñ òåëåóòèòå. Ñåâåðíèòå äèíëèíè
ñå ñëèâàò ñ ïðåäöèòå íà õóíèòå — ìîíãîëîèäíèòå õÿíþé è
õóíþé.* Æèâååùèòå â îáëàñòòà ìåæäó ðåêèòå Åíèñåé è
Ñåëåíãà äèíëèíè, ñâúðçâàéêè ñå ñ íåèçâåñòíîòî, âåðîÿò-
íî ìîíãîëîèäíî ïëåìå ãÿíãóí, äàâàò íà÷àëîòî íà êèðãè-
çèòå, à òåçè, îáèòàâàùè ïî-çàïàäíèòå êðàèùà - íà êèï÷à-
öèòå (êóìàíèòå)(8).
Àâòîõòîííèòå åâðîïåèäè äèíëèíè è äè ñà ðàçëè÷íè íà-
ðîäè êàêòî îò èðàíöèòå, òàêà è ïîìåæäó ñè. Åòî çàùî íà-
ïúëíî íåîïðàâäàíî å þå÷æè (ñàêè, òîõàðè), äèíëèíè, äè è
õóíè äà ñå ñìåñâàò ïðîèçâîëíî, êàêòî íàïðèìåð å íàïðà-
âèë Ìàðèí Äèìèòðîâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà áúëãàðñêà
öèâèëèçàöèÿ” (èçä. Òàíãðà — ÒàíÍàêÐà, Ñîôèÿ, 2000 ã.).
Îò äðóãà ñòðàíà, ñàìèòå ñàêè ñúùî íå ñà åäíîðîäíà
ãðóïà. Åäíà ÷àñò îò òÿõ, òîõàðèòå (îáèòàâàùè Òàðèì, Ñîã-
äèàíà è Áàêòðèÿ), ñà îñåäíàëè ñêîòîâúäöè è çåìåäåëöè, à
ñúùî ñå çàíèìàâàò è ñ òúðãîâèÿ. Òå ñà íà ïî âèñîêà ñòå-
ïåé íà ðàçâèòèå, ñòðîÿò ãðàäîâå, ïèøàò ñ èíäèéñêè áóêâè
— áðàõìè. Ñïîðåä çàïàçåíèòå òîõàðñêè òåêñòîâå ñòàâà ÿñ-
íî, ÷å ñà ãîâîðåëè íà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê. Èíòåðåñíî å
äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñåâåðíèòå òîõàðè (íàñåëÿâàùè ðàéîíà
* Ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò íà õóíèòå ñà áèëè åâðîïåèäè, à íå ìîíãîëîèäè - áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ãðàäîâåòå Êó÷à, Êàðàøàð, Áóãóð è äð.), èçïîëçâàëè äè-
àëåêò, ñõîäåí ñ ãîâîðà íà áàêòðèéñêèòå ñàêè, à þæíèòå
(Õîòàí è ßðêåíä) íà ïî-äðåâåí èðàíñêè ãîâîð, êîéòî ñïî-
ðåä ðóñêèÿ ó÷åí Ë. Í. Ãóìèëüîâ (16) å ñõîäåí ñ àðìåíñêèÿ
è òðàêî-ôðèãèéñêèòå åçèöè. Â Òóðôàíñêàòà êîòëîâèíà òî-
õàðèòå ñà áèëè èçâåñòíè è ïîä èìåòî ÷åøè. Èìåííî òóê
ñå íàìèðàëî è êíÿæåñòâîòî Áóãóð, ðàçïîëîæåíî íà îêîëî
208 êì (680 ëè) îò Êàðàøàð. Èíòåðåñíî, ÷å Ìèõàèë Ñè-
ðèéñêè, ñúîáùàâàéêè çà åäíî îò êúñíèòå ïðåñåëåíèÿ íà
“áúëãàðè è ïóãóðè” â Êàâêàç, îòêðèâà òóê è äðåâíèòå áúë-
ãàðè-ïóãóðè.
Íà ãðàíèöàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è Ïàìèð êðàé
åçåðîòî Áàðàêóë å ñúùåñòâóâàë ãðàä ñ èìåòî Áîëóé, íàðè-
÷àí îò êèòàéöèòå Ïó-ëè, êîéòî ïîãðåøíî å âçåò îò Ñúñú-
ëîâ çà íàñåëåí ñ õóíè. Ñïîðåä Ãóìèëüîâ íàñåëåíèåòî íà
òîâà êíÿæåñòâî å áèëî îñåäíàëî, êàòî ñå å çàíèìàâàëî ñúñ
çåìåäåëèå. Âåðîÿòíî äðåâíèòå áúëãàðè, æèâååùè â Êàâ-
êàç, èçâåñòíè êàòî êó÷è-áîëãàð, ïðîèçõîæäàò îò ñúñåäíèÿ
íà Áóãóð (äíåøåí ãð. Áàé, ÊÍÐ) ãðàä Êó÷à, ÷èèòî æèòåëè
ñà íàðè÷àíè â ìèíàëîòî êó÷àðöè èëè êó÷àãèðè, à äðóãî
ïðàáúëãàðñêî ïëåìå - ÷äàð-áóëãàð, îò íàìèðàùèÿ ñå äî
Êó÷à ãðàä ×äàð (äíåøåí ×åäèð, ÊÍÐ).
 105 ã. ïð. Õð. êèòàéñêèÿò ïðàòåíèê ×å-ëèí ñå îïèòâà
äà çàêóïè èçâåñòíî êîëè÷åñòâî îò ïðî÷óòèòå ñîãäèéñêè
êîíå, íàðè÷àíè îò ñàìèòå êèòàéöè “íåáåñíè êîíå”, êîèòî
èì áèëè íóæíè çà âîéíàòà ñ õóíèòå. Òúé êàòî ñîãäèéöèòå
(òîõàðè) èì îòêàçâàò, èìïåðàòîð Ó-äè èçïðàùà 60 000 àð-
ìèÿ äà ãè íàêàæå çà ïðîÿâåíàòà ãîðäîñò. Ïî âðåìå íà ïî-
õîäà ãðàä Áóãóð îêàçâà ãîëÿìà ñúïðîòèâà è ñëåä ïðåâçå-
ìàíåòî ìó ãîëÿìà ÷àñò îò æèòåëèòå ñà áèëè èçáèòè. Ñëåä
òîâà êèòàéöèòå äîñòèãàò äî ãðàä Ãóéøàí (Êóøàí), êîéòî,
ìàêàð è ïîêîðåí, å ïîùàäåí. Òóê çà ïðúâ ïúò ñà îïèñàíè è
êóøàíèòå, êîèòî ñà áèëè ÷àñò îò òîõàðñêèòå ïëåìåíà è
âåðîÿòíî ñà îáèòàâàëè ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð, êà-
òî ñà áèëè íåïîñðåäñòâåíè ñúñåäè íà êíÿæåñòâîòî Áîëóé.
Òîâà êíÿæåñòâî ñå ñïîìåíàâà â 68 ã. ïð. Õð., êîãàòî å íà-
ïàäíàòî îò ñâîèòå ñúñåäè — ÷åøèèöèòå.
Ïðåç 174 ã. ïð. Õð. õóíñêèÿò âëàäåòåë Ëàîøàí çàïî÷âà
âîéíà ñúñ ñàêèòå þå÷æè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿõ ñà îòá-
ëúñíàòè êúì ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð, à ìàëêîòî îñ-
òàíàëè â Íÿíøàí ñå îòáðàíÿâàò ÷àê äî 16 ã. ïð. Õð., êîãà-
òî çàãèâà âîæäúò èì Êèäîëó. Ñëåä òîâà è ïîñëåäíèòå îñ-
òàòúöè îò ñàêèòå íàâëèçàò â Ñîãäèàíà è â 129 ã. ïð. Õð.
ïîêîðÿâàò Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî, ò. å. âðúùàò ñå â ïúðâî-
íà÷àëíàòà ñè ðîäèíà. Âñúùíîñò åäíà ÷àñò îò þå÷æèòå (òî-
õàðèòå) ñà èçñåëåíè îò Òàðèì è çàïî÷âàò äà îáèòàâàò ñà-
ìî Òîõàðèñòàí (ò. å. Ñîãäèàíà è Áàêòðèÿ). Â íîâîîáèòàâà-
íèòå òåðèòîðèè ñúùåñòâóâàò îêîëî 70 êíÿæåñòâà... Â “Èñ-
òîðèÿòà íà ìëàäàòà äèíàñòèÿ Õàí” å çàïèñàíî: “Êî-
ãàòî äîìúò íà þå÷æèòå å áèë óíèùîæåí îò õóíèòå,
òî òå ñà ñå ïðåñåëèëè â Áàêòðèÿ è ñà ñå ðàçäåëèëè íà
ïåò êíÿæåñêè ðîäà.” Åäíî îò òåçè ïåò ïëåìåíà (êíÿæåñ-
êè ðîäà), ñà êóøàíèòå. Òåõíèÿò âîæä Êèîäçèêþ (Êóäæó-
ëà Êàäàôèç) óñïÿë äà ïîä÷èíè îñòàíàëèòå ÷åòèðè è ñúç-
äàë Êóøàíñêàòà äúðæàâà, êîåòî âåðîÿòíî å ñòàíàëî îêî-
ëî 25 ã. ñë. Õð.. Ïî òîâà âðåìå îñòàíàëàòà â Òàðèì ìàëêà
÷àñò îò òîõàðèòå ñå ïðåâðúùà â èãðà÷êà â ðúöåòå íà êè-
òàéöèòå è õóíèòå. Ãðàäîâåòå èì ñà ïîäëîæåíè íà ÷åñòè
ðàçîðåíèÿ è îïóñòîøåíèÿ. Â I—II â. ñë. Õð. ïî-ãîëÿìàòà
÷àñò îò òÿõ åìèãðèðàò íà çàïàä êúì Áàêòðèÿ, à îñòàíàëèòå
39
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñà îâëàäÿíè îò òþðêñêîòî ïëåìå óéãóðè (16).
Êóøàíñêîòî öàðñòâî ñå ðàçâèâà â íåïðåêúñíàò âúçõîä.
Îùå ïðè Êóäæàëà Êàäàôèç ñå ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà àä-
ìèíèñòðàöèÿ è ìîíåòîñå÷åíå. Ïðè íàñëåäíèêà ìó Âèìà
Êàäàôèç ñà ïîñòðîåíè ìíîãî êðåïîñòè è íàïîèòåëíè ñúî-
ðúæåíèÿ, ñèãóðåí áåëåã çà öèâèëèçîâàíîñò. Êóøàíèòå çàâ-
ëàäÿâàò è Ñåâåðíà Èíäèÿ — òåðèòîðèÿòà îêîëî ãð. Ïóðó-
øàïóð (äíåøåí Ïåøàâàð — Ïàêèñòàí) (12). Êóøàíèòå èìàò
áàêòðèéñêà ïèñìåíîñò è âèñîêà çà âðåìåòî ñè êóëòóðà. Îñ-
òàâèëè ñà êóëòóðíî íàñëåäñòâî. Èíòåðåñíî å, ÷å êóøàíñ-
êèÿò áîã íà èçîáèëèåòî Ôàðè ñå èçîáðàçÿâà êàòî îâåí ñ
ìàðòåíèöà íà âðàòà, à êóøàíñêèòå ñêóëïòîðè ïðåäñòà-
âëÿâàò ìúæå ñ âèñîêè øàïêè. Ñðåä îñòàíàëèòå ïëåìåíà â
êóøàíñêàòà äúðæàâà ñà áèëè è ïðàáúëãàðèòå, êîèòî ÿâíî
ñà èãðàëè âàæíà ðîëÿ â îáùåñòâåíèÿ æèâîò. Ðàçáèðà ñå,
íå ìîæåì äà çíàåì êàêâà å áèëà ñòåïåíòà íà äèôåðåíöèà-
öèÿ ìåæäó îòäåëíèòå ïëåìåíà (14).
Ñúñåäè íà êóøàíèòå ñà äðóãî ñàêñêî ïëåìå - õèîíèòè-
òå. Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà òîçè íàðîä äàâà Àìèàí Ìàðöåëèí.
Òîé ïèøå: “Ñàïîð (Øàïóð II) ñ òðóä îòðàçÿâà îò êðàé-
íèòå ïðåäåëè íà ñâîåòî öàðñòâî âðàæäåáíèòå íàðîäè
íà õèîíèòèòå è êóñåíèòå (êóòàíè).” Â 356-357 ã. ñë.
Õð. Øàïóð II âîäè âîéíà ñ êóøàíèòå, à òåõíè ñúþçíèöè ñà
ðîäñòâåíèòå èì õèîíèòè, êîèòî ïðèíàäëåæàò êúì çàïàä-
íèÿ êëîí íà òóðèòå. Îêîëî 359 ã. Øàïóð II îêîí÷àòåëíî
ïîêîðÿâà Êóøàíñêàòà äúðæàâà, à ñòîëèöàòà £ Áàëõ (äíå-
øåí â .Àôãàíèñòàí) ñòàâà öåíòúð íà ñàòðàïèÿòà Êóøàí-
øàõð.  êèòàéñêè òåêñò îò V â. ñå êàçâà, ÷å â Êèòàé ïðèñ-
òèãíàëè òúðãîâöè îò “Ñóäå, êúäåòî óïðàâëÿâàò õóíè-
òå”. Ñïîðåä ÿïîíñêèÿ èçñëåäîâàòåë Åíîêè Ñóäå îòãîâà-
ðÿ íà Ñîàä (Ñîãäèàíà). Íî õóíèòå íèêîãà íå ñà áèëè â
Ñîãäèàíà*, ò. å. î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà õèîíèòèòå, à íå
çà õóíèòå. Êèòàéöèòå îçíà÷àâàò ñàìèòå õóíè ñ èìåòî õóí-
íó è íàçâàíèåòî õóíè èìà äðóã ñìèñúë è áè ñëåäâàëî äà ñå
òúëêóâà êàòî õèîíè èëè õîíè, èëè îíè. Ñïîðåä ðóñêèÿ ó÷åí
Òîëñòîâ ñàêñêîòî ïëåìå õèàîíà å îáèòàâàëî çåìèòå îêî-
ëî Àðàëñêî ìîðå.
Èìåííî òóê àâòîðúò å îïèñàë íàìåðåíèòå îñòàíêè îò
ò. íàð. “áëàòíè ãðàäèùà” — ñåëèùà îò ñàðìàòî-àëàíñêè
òèï. Òîâà îáâúðçâàíå íà íàçâàíèÿòà õóíè è õèîíèòè çà æà-
ëîñò è äíåñ íå ìîæå äà ñå ðàçáåðå îò ìíîãî èñòîðèöè,
êîèòî ñìåëî çëîóïîòðåáÿâàò ñ íàçâàíèåòî õóíè, ïðè÷èñ-
ëÿâàéêè êúì òÿõ ìíîãî ïëåìåíà, íÿìàùè íèùî îáùî ñ
õóíèòå.
Àãàïèé Ìèðèíåéñêè â VII â. ñúîáùàâà, ÷å õèîíèòèòå
— êóòðèãóðè è óòèãóðè, ñà íàðîä ðîäñòâåí íà áúëãàðèòå
(íàðè÷àíè îò íåãî âóðóãóíäè) â Êàâêàç. Çà ñúæàëåíèå Ï.
Äîáðåâ ñúùî ñòàâà æåðòâà íà ïîäîáíî îáúðêâàíå. Òîé ïðà-
âèëíî ñâúðçâà õèîíèòèòå ñ íàðîäà õèîíà èëè îíà, íî ïîã-
ðåøíî íàðè÷à õèîíèòèòå õóíñêî ïëåìå. Îòòóê ïðîèçëèçà
è íàçâàíèåòî îíîãóðè. Ãóðè ñà âñè÷êè íàðîäè, ïðîèçëèçà-
ùè îò îáëàñòòà Ãóð, çà êîÿòî ñòàíà âå÷å äóìà. Êóòðèãóðè-
òå è óòèãóðèòå ñà ñðîäíè ïëåìåíà îò ñúùèÿ ïðîèçõîä(9).
Îùå âúâ II â. Äèîíèñèé Ïåðèãåò ñúîáùàâà, ÷å îêîëî Êàñ-
ïèéñêî ìîðå æèâåÿò “óòè, íàðè÷àíè õóíè”, ò. å. õèîíèòè.
Ìîâñåñ Õîðåíàöèé ñúîáùàâà, ÷å óòèòå, ïîòîìöè íà Ñè-
êàñ (âåðîÿòíî Çèåçè îò “Ëàòèíñêèÿ õðîíîãðàô”) (èëè ñå
èìà ïðåäâèä ñàðìàòñêèÿò âîæä Çèçàíñ, æèâÿë îêîëî 358
ã. ñë. Õð.), ñå íàðè÷àò óòèãóðè è ñà ðîäñòâåíè íà êóòèãó-
* Òóê àâòîðúò ÿâíî ãðåøè è íå ïîçíàâà ãðàíèöèòå íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ. Õóíè íå å åòíè÷åñêî ïîíÿòèå, à ñúþç îò 26 íàðîäà. Áåë. ðåä.
** Îò õóíèòå ìîíãîëîèäíè ñà ñàìî îêîëî 1/3 èçòî÷íè “ñèíè õóíè”, íàðè÷àíè äóíõó. Áåë. ðåä.
40
ðèòå è îíîãóðèòå (10). Äðåâíîãðúöêèÿò èñòîðèê Õåðîäîò,
æèâÿë â V â. ïð. Õð., ñúîáùàâà, ÷å ðîäèíàòà íà óòèòå å
Ñðåäíà Àçèÿ. Àëòõàéì è Õàóñâåò ñìÿòàò ïîíÿòèåòî îíî-
ãóðè êàòî îáùî ïîíÿòèå — “äåñåò ïëåìåíà”, ïðåäñòàâëÿ-
âàùè õèîíèòèòå â Ñðåäíà Àçèÿ.
Òåîôàí Âèçàíòèåö ïèøå, ÷å â 563 ã. â Êîíñòàíòèíîïîë
å ïðèñòèãíàëî ïîñëàíè÷åñòâî íà êåðìèõèîíèòå (àâòîðúò
ÿâíî ïðàâè ñúïîñòàâêà ñ êèìåðèéöèòå), æèâååùè ñðåä àâà-
ðèòå îêîëî îêåàíà. Âñúùíîñò âèçàíòèéöèòå ñà ñìÿòàëè çà
çàëèâè íà Ñåâåðíèÿ îêåàí Êàñïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå. Äðóã
âèçàíòèéñêè õðîíèñò, Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, èçðè÷íî ïîä-
÷åðòàâà, ÷å íàðîäúò âàð, æèâååù ñðåä ïëåìåòî õóíè (ò. å.
õèîíèòè), íå ñà èñòèíñêè àâàðè, íàðå÷åíè îò íåãî îáðè.
Òîé íàðè÷à âàð — ïñåâäîàâàðè èëè âàðõîíèòè, à àáàðèòå,
èëè îáðèòå, ñà íàðîä îò òþðêñêè ïðîèçõîä, ïîêîðåí îò
òþðêóòèòå. Ñïîðåä êèòàéñêè èçòî÷íèöè îáà÷å ïëåìåòî
àáà å æèâååëî â ðàéîíà íà Þæíà Äæóíãàðèÿ ïðåç V â. Â
557 ã. ñà áèëè ðàçáèòè îò òþðêóòèòå è ñà ñå ïðåñåëèëè íà
þã. Ñïîðåä Òåîôèëàêò àáàðèòå ñëåä ðàçãðîìà ñè ñå ðàç-
äåëèëè íà äâå — åäíèòå ñå çàñåëâàò ïðè òàáãà÷èòå (ïðîòî-
ìîíãîëñêî ïëåìå) íà ñåâåð, à äðóãèòå ñå ñìåñèëè ñ íàðî-
äà ìóêðè (âåðîÿòíî Ìîõå).
Îáúðêâàíåòî èäâà îò ôàêòà, ÷å â ãðúöêèÿ åçèê àâàðè è
àáàðè ñå ïèøå ïî åäèí è ñúùè íà÷èí. Îò âñè÷êî êàçàíî
äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å âàðõîíèòèòå ñà íàðîä îò èðàíñêè ïðî-
èçõîä, ïðèíàäëåæàù êúì õèîíèòèòå è óòèãóðèòå - íåùî,
êîåòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò ïîñëåäâàëèòå ñúáèòèÿ. Çà ñú-
æàëåíèå ìíîãî îò ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè óïîðèòî èãíî-
ðèðàò òîâà ñúîáùåíèå íà Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, êàòî òâúð-
äÿò, ÷å àâàðèòå ñà òþðêè.
 357-358 ã. âèæäàìå õèîíèòèòå êàòî ñúþçíèöè íà êó-
øàíèòå.  359 ã. õèîíèòèòå ñà ïðèíóäåíè äà ó÷àñòâàò êàòî
ñúþçíèöè íà Øàïóð II âúâ âîéíàòà ìó ñ Ðèì è Àðìåíèÿ.
Àìèàí Ìàðöåëèí ñúîáùàâà, ÷å â áèòêàòà ïðè Àìèäà å
çàãèíàë ñèíúò íà âëàäåòåëÿ íà õèîíèòèòå Êðóìáàò. Èìå-
òî Êðóì íîñè è âåëèêèÿò íàø âëàäåòåë, ïðîèçõîæäàù îò
ïàíîíñêèòå êóòðèãóðè (ò. å. õèîíèòè), 440 ãîäèíè ïî-êúñ-
íî. Ñïîðåä Ìàðöåëèí çàãèíàëèÿò ïðèíö ñå îòëè÷àâàë ñ
ãîëÿìà êðàñîòà. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñúùèÿò àâòîð
äàâà è ïúðâîòî îïèñàíèå íà õóíèòå è èçðè÷íî ïîä÷åðòàâà
ìîíãîëîèäíîñòòà èì êàòî íåùî ñòðàøíî è ãðîçíî, î÷å-
âèäíî å, ÷å ìåæäó õèîíèòè è õóíè íÿìà íèùî îáùî.**
Àðìåíñêèÿò àâòîð Ôàâñò Áóçàíä ñúîáùàâà, ÷å ïî âðå-
ìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Ïàïà Àðøàêèä (368-374), ïåðñèòå
ïðåêðàòèëè âîéíàòà ñè ñðåùó Àðìåíèÿ, òúé êàòî ñåäÿùèÿò
â Áàëõ öàð íà êóøàíèòå Àðøàêóí çàïî÷íàë âîéíà ñðåùó
Øàïóð II, êàòî ìó íàíåñúë ñåðèîçíî ïîðàæåíèå. Âñúù-
íîñò Êóøàíñêîòî öàðñòâî íå ñúùåñòâóâà â 359 ã. Ðàçìè-
íàâàíåòî âúâ âðåìåòî ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å Ôàâñò Áóçàíä
ñúîáùàâà çà êóøàíøàõ, ò. å. ñàòðàï íà ïðîâèíöèÿ. Âåðîÿ-
òíî Àðøàêóíä ïðîèçëèçà îò ïàðòèÿíñêèòå àðøàêèäè è å
áèë íàçíà÷åí çà ñàòðàï, íî âïîñëåäñòâèå âäèãíàë íà áóíò
ïîêîðåíèòå êóøàíè ñðåùó ïåðñèéñêèÿ øàõ. Ìîâñåñ Õî-
ðåíàöè è Ìîèñåé Êàíòàêóòóéñêè (Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè)
óòî÷íÿâàò, ÷å âúñòàíèåòî å ïðîäúëæèëî îò 375 äî 378 ãîä.
è “õîíèòå”, ò. å. õèîíèòèòå, âåäíàãà ñå îòìåòíàëè îò Èðàí
è ïîäêðåïèëè âúñòàíèöèòå.
 êðàéíà ñìåòêà âúñòàíèåòî å ïîòóøåíî. Ïåðñèòå óñ-
ïÿâàò äà ïðèâëåêàò íà ñâîÿ ñòðàíà åôòàëèòèòå. Â 384 ã. òå

íàíàñÿò ïîðàæåíèå íà ñúñåäèòå ñè õîíèòè. Ïîñëåäíèòå
ñå èçñåëâàò íà ñåâåð è âðåìåííî ñå óñòàíîâÿâàò â Ñàìàð-
êàíä äî 459 ãîä. Èìåííî òóê Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà (VI â.)
ñúîáùàâà çà ãðàä íà îíîãóðèòå, íàðå÷åí Áàêàò, ïîñòðîåí
â ñòàðè âðåìåíà — âåðîÿòíî îêîëî âåê ïðåäè âðåìåòî, â
êîåòî å æèâÿë àâòîðúò. Îòòàì ñà èçãîíåíè îò åôòàëèòñêèÿ
öàð Õóøíàâàç Àõøóíâàð. Ïîñëåäíèÿò íàíåñúë ïîðàæåíèå
è íà àáàðèòå (îáðèòå). Òå ñå âêëèíèëè â çåìèòå íà ñàáèðè-
òå (óãðîôèíñêè íàðîä), êîèòî íàïàäíàëè õèîíèòèòå ñàðà-
ãóðè, îíîãóðè, óðîãè, âàðõîíèòè. Ïîñëåäíèòå ðàçãðîìÿ-
âàò îñòàòúöèòå îò çàïàäíèòå õóíè è îêîí÷àòåëíî ñå èçòåã-
ëÿò êúì Êàâêàç, ð. Âîëãà, ð. Äîí è êðàéáðåæèÿòà íà ×åð-
íî è Êàñïèéñêî ìîðå.
Ïðåç 417-418 ã. îêîëî Ïàìèð ñå ñëó÷âàò è äðóãè ìíî-
ãî âàæíè ñúáèòèÿ. Æóæàíèòå, íàðîä ïðîèçëÿçúë îò ñìåñ-
âàíåòî íà õóííó è ïðîòîìîíãîëöèòå, ñúçäàâàò ñèëíà íî-
ìàäñêà äúðæàâà (îðäà). Òå çàïî÷âàò âîéíà ñúñ ñðåäíîàçè-
àòñêèòå õóíè-þåáàí, æèâååùè îêîëî åçåðîòî Áàëõàø. Ñïî-
ðåä êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè” íàìèðàùèòå ñå â ñú-
ñåäñòâî íà æóæàíèòå þåäæè (òîõàðè) ñå èçòåãëÿò íà þã
(15). Ìÿñòîòî íà ñúïðèêîñíîâåíèå íà æóæàíèòå ìîæå äà
áúäå åäèíñòâåíî â çåìèòå ñåâåðíî îò åç. Áàðàêóë è ñêëî-
íîâåòå íà Ïàìèð, ò. å. çåìèòå, ñâúðçàíè ñ ãð. Áîëóé. Èìåí-
íî òóê, êàêòî è ïî ïîðå÷èåòî íà ð. Çàðåâøàí ñå íàìèðà
äðåâíàòà Áàëõàðà, äîáðå îïèñàíà îò Ï. Äîáðåâ. Â “Áåé-
øè” ñå êàçâà, ÷å ïëåìåòî þåäæè íà âîæäà Êèäîëî (ñðâ. ñ
Êèäîëî îò 165 ã. ïð. Õð.), æåëàåéêè äà èçáåãíå ñúñåäñòâî-
òî ñ æóæàíèòå, ñå ïðèäâèæèëî íà þã è óñòàíîâèëî ñâîÿòà
ñòîëèöà â ãð. ñ èìåòî Áîëî. Ðàçïðîñòðàíåíî å ìíåíèåòî
íà Ãèðøìàí, ÷å Áîëî âñúùíîñò å Áàëõ. Êàáàíîâ óáåäè-
òåëíî äîêàçâà, ÷å íå ìîæå äà å Áàëõ, êîéòî ïî òîâà âðåìå
å öåíòúð íà èçòî÷íîèðàíñêàòà ñàòðàïèÿ Êóøàíøàõ. Êà-
áàíîâ îòêðèâà ðóèíèòå íà òîçè ãðàä â îàçèñà Êàðø, ðàç-
ïîëîæåí â Óçáåêèñòàí ñåâåðíî îò Áàëõ (15). Íàðîäúò, ñúç-
äàë òàçè äúðæàâà, å èçâåñòåí ïî èìåòî íà ñâîÿ ïðåäâîäè-
òåë — Êèäîëî — Êèäàð è å íàðå÷åí îò èñòîðèöèòå êèäàðè-
òè. Àêî ñå ðàçãëåäàò äåòàéëíî íåùàòà, ñå âèæäà, ÷å çàä
êèäàðèòèòå ñå êðèÿò äðåâíèòå áúëãàðè. Ïðåäè ïðåñåëâà-
íåòî ñè ñà îáèòàâàëè Èçòî÷åí Ïàìèð. Òàì â ñúñåäñòâî ñ
ãð. Áîëóé è äíåñ ñúùåñòâóâà ñåëèùå ñ íàçâàíèåòî Êóäà-
ðà. Èçñåëâàéêè ñå íà þã, ñúçäàâàò äúðæàâà ñ èìåòî Áîëî,
ðåñï. Áîëóé.  420 ã. êèäàðèòèòå âå÷å èìàò óêðåïíàëà äúð-
æàâà. Ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè â 426-427 ã. òå çàïî÷âàò âîé-
íà ñ Ïåðñèÿ. Ïúðâîíà÷àëíî èìàò ãîëÿì óñïåõ. Øàõ Áàõ-
ðàì Ãóð îòñòúïâà ÷àê äî ïëàíèíèòå íà Àðìåíèÿ, íî âïîñ-
ëåäñòâèå ñ õèòðîñò è èçíåíàäà ïåðñèòå ìèíàâàò â íàñòúï-
ëåíèå è îòõâúðëÿò íàïàäàòåëèòå çàä ãðàíè÷íàòà ðåêà
Äæåéõóí (Àìóäàðÿ) è ñêëþ÷âàò ìèð. Ïî ñúùîòî âðåìå â
Êàâêàç âîæäúò íà áúëãàðèòå (íàðå÷åíè õàéëàíäóðè îò Åãè-
øå Âàðòàïåä) Åðàí ñúçäàâà ñèëåí ñúþç îò ñðîäíè ïëåìå-
íà ñ àíòèïåðñèéñêà íàñî÷åíîñò. Ñïîðåä Ï. Äîáðåâ Åðàí
å ïîñî÷åíèÿò â “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” êàòî
Èðíèê ïîðàäè ñúâïàäåíèå íà äàòèðîâêàòà. Ïî òîâà âðåìå
â Êàâêàç ñà æèâååëè âå÷å áúëãàðè. Êèäàðèòèòå ñà äåéñò-
âàëè ñúâìåñòíî ñúñ ñâîèòå êàâêàçêè ñúáðàòÿ, ñ êîèòî âïîñ-
ëåäñòâèå ãè ñâúðçâà ñúäáàòà. Åãèøå íàðè÷à Åðàí îùå è
“õîí” (ò. å. õèîíèò).
Ðàçãðîìåíèòå êèäàðèòè ñà ïðèíóäåíè äà òúðñÿò ñúþç-
íèöè è íà èçòîê. Íàìèðàò ãè â ëèöåòî íà åôòàëèòèòå, êîèòî
ïî òîâà âðåìå ñà ïðåòúðïåëè íåóñïåøåí ïîõîä â Èíäèÿ. Ïî-
áåäåíèòå êèäàðèòè è åôòàëèòè ñêëþ÷âàò ñúþç è ñ Âèçàí-
òèÿ, êîÿòî ïîääúðæà àíòèïåðñèéñêèòå íàñòðîåíèÿ â Êàâ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
êàç. Ïåðñèòå íàìèðàò ñúþçíèöè â ëèöåòî íà èíäèéöèòå.
Ìåæäó äâåòå ãðóïèðîâêè èçáóõâà ïðîäúëæèòåëíà âîéíà.
Ïðèåìíèêúò íà Áàõðàì Ãóð - Éåçäèãåðä II, íàíàñÿ ïîðà-
æåíèå íà “õóíèòå, æèâååùè â ñòðàíàòà íà êóøàíè-
òå”. Òîåñò êèäàðèòèòå çà ïåðñèòå ñà ðîäñòâåíè íà õèîíè-
òèòå. Â 454-456 ã. êèäàðèòè è åôòàëèòè îòáëúñêâàò è ðàç-
áèâàò ïåðñèòå. Åãèøå ñúîáùàâà, ÷å õîíúò Åðàí â ñúþç ñ
öàðÿ íà Áàëàñàêàí (êèäàðèòñêàòà äúðæàâà Áîëî) íàïàä-
íàë Ïåðñèÿ. Òîâà å ïîâîäúò íà Éåçäè- ãåðä II äà íàïàäíå
Áîëî. Ñïîðåä Åãèøå, “õîí” íà èìå Áåë ïðåäóïðåäèë “êó-
øàíèòå” (êèäàðèòèòå) çà ãîòâåíîòî íàïàäåíèå îò ïåðñè-
òå. Òîâà è ïîìîãíàëî íà êèäàðèòèòå äà óäúðæàò ïîáåäà.
Ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå ñúþçíèòå äåéñòâèÿ ìåæäó êàâêàçêè-
òå “õîíè”, êîèòî íÿêîè àâòîðè (äîö. Àò. Ñòîÿíîâ) ïðèðàâ-
íÿâàò ñ “õàéëàíäóðè” — ñúîáùàâàíè êàòî áúëãàðè, è êèäà-
ðèòèòå, ò. å. áúëãàðè îò Áîëî — Áàëàñàêàí, — êîåòî âåðîÿ-
òíî çíà÷è “áúëãàðè — ñàêè”. Õèîíèòèòå â òîâà âðåìå âëà-
äåÿò Ñàìàðêàíä è âåðîÿòíî ñà áèëè ñ ïðîïåðñèéñêà îðèå-
íòàöèÿ, çàùîòî ñòàâàò æåðòâà íà åôòàëèòñêîòî íàïàäå-
íèå. Â 457 ã. óìèðà Éåçäèãåðä II è ìåæäó ñèíîâåòå ìó Îð-
ìèçä è Ïåðîç çàïî÷âà âîéíà çà òðîíà. Ïåðîç èçáÿãâà ïðè
åôòàëèòèòå è ñ òÿõíà ïîìîù çàâëàäÿâà ïðåñòîëà. Â 459 ã.
øàõ Ïåðîç ñêëþ÷âà ìèð ñ êèäàðèòèòå. Òîâà ïîçâîëÿâà íà
åôòàëèòñêèÿ âëàäåòåë Õóøíàâàç Àõøóíâàð äà èçâúðøè
ïîõîä íà ñåâåð ñðåùó õèîíèòèòå. Â 463 ã. õèîíèòñêèòå ïëå-
ìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè îêîí÷àòåëíî ñå èçñåëâàò êúì
Êàâêàç è ñêëþ÷âàò ñúþç ñ Âèçàíòèÿ.  466 ã. òå íàïàäàò
Èðàí îò ñåâåð ïðåç Êàâêàç. Â ñúùàòà ãîäèíà ïåðñèòå íà-
ðóøàâàò ìèðà è íàïàäàò êèäàðèòèòå. Â 468 ã. îáñàæäàò ãð.
Áîëî è ãî ïðåâçåìàò. Íàñëåäíèêúò íà Êèäàð — Êóíõ (ñðàâ-
íè ñ âîæäà íà ñàêèòå ñ îñòðîâðúõè øàïêè — Ñêóíõ), ñ îñ-
òàòúêà îò ñâîÿ íàðîä ñå ïðèäâèæâà êúì Ñåâåðíà Èíäèÿ,
êúäåòî çàâëàäÿâà 5 êíÿæåñòâà. Âïîñëåäñòâèå â Äàðäèñòàí
(Ñåâåðíà Èíäèÿ) âúçíèêâàò äâå êíÿæåñòâà — Ãîëÿì è Ìà-
ëúê Áîëóé (Ñúâð. Êàøìèð îê.ãð. Ãèëãèò è Áàëòèñòàí). Èí-
òåðåñíî å, ÷å â ëåòîïèñà íà ïîï Éîâ÷î Ïîïíèêîëîâ îò
Òðÿâíà (24) ñå ñúîáùàâà çà áúëãàðñêè âëàäåòåë Êàðäàí —
æèâÿë îêîëî 460 ã. ñë. Õð. Íå å ëè òîâà äàëå÷åí îòãëàñ îò
èìåòî íà Êèäàð.  Èíäèéñêèÿ íàäïèñ îò âðåìåòî íà ×àí-
äðàãóïòà II, ïîìåñòåí âúðõó æåëÿçíàòà êîëîíà â Äåëõè,
ñå ñúîáùàâà, ÷å òîçè öàð å ïîáåäèë áàõëèíèòå, ò. å. êèäà-
ðèòèòå, íàïàäíàëè Ñåâåðíà Èíäèÿ.
 êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè” êèäàðèòñêàòà äúðæà-
âà å íàðå÷åíà ñ èìåòî Áîëî. Òîçè ëåòîïèñ äàâà îòêúñëå÷-
íè ñâåäåíèÿ çà íåéíàòà ñúäáà: “Âëàäåòåëÿò íà þå÷æè-
òå òúðïÿë ïðèòåñíåíèÿ îò æóæàíèòå è ïðåíåñúë ñâî-
ÿòà ñòîëèöà â Áîëî. Ñëåä òîâà õðàáðèÿò öàð íà þå÷-
æèòå ïðåìèíàë âèñîêèòå ïëàíèíè è çàâëàäÿë Ñåâåðíà
Èíäèÿ, êúäåòî âúçíèêíàëî öàðñòâîòî íà Ìàëêèòå Þå÷-
æè.” Òîåñò îïèñàíè ñà íà÷àëîòî è êðàÿò íà êèäàðèòñêàòà
äúðæàâà. “Öàðÿò íà ìàëêèòå þå÷æè öàðóâàë íÿêîãà â
ãîëåìèòå þå÷æè, íî èçãîíåí îò õóíèòå, ñå îòòåãëèë
íà çàïàä, à âëàäåíèÿòà îñòàâèë íà ñèíà ñè. Ìàëêèòå
þå÷æè ñå íàìèðàò íà þãîçàïàä îò Áîëî.” Çà äà ðàç-
òúëêóâàìå òîçè ïàñàæ, òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å ñëåä ðàçãðî-
ìà íà êèäàðèòèòå îò ïåðñèòå åôòàëèòèòå ïðèñúåäèíÿâàò
îñòàòúöèòå îò äúðæàâàòà íà ñâîèòå ñúþçíèöè. Îêîëî 470
ã. åôòàëèòèòå îêîí÷àòåëíî èçãîíâàò õèîíèòèòå îò Ñîãäè-
àíà è îáõîæäàéêè âúâ ôëàíã Ïåðñèÿ, ïðèñúåäèíÿâàò òå-
ðèòîðèÿòà íà Áîëî è îáëàñòòà Ãóð. Ï. Äîáðåâ (19) äîïóñ-
êà ãðåøêà â òúëêóâàíåòî íà âòîðèÿ ïàñàæ îò “Áåé-øè”.
Òîé ñìÿòà, ÷å çàä ïîíÿòèåòî õóíè ñå êðèÿò æóæàíèòå, íî
41
 ÀÂÈÒÎÕÎË
æóæàíèòå íèêîãà íå ñà íàïàäàëè êèäàðèòèòå â Áîëî. Åäèí-
ñòâåíàòà âîéíà, êîÿòî âîäÿò ïî òîâà âðåìå (470 ã.), å ïî-
õîäúò èì â þæíà ïîñîêà êúì Òóðôàíñêàòà äîëèíà è Õîòàí
èëè â îáëàñòèòå èçòî÷íî îò Ïàìèð. Çàä ïîíÿòèåòî “õóíè”
ñå êðèÿò âåðîÿòíî åôòàëèòèòå. Ìàêàð è ïî ïðîèçõîä ïà-
ìèðöè, ìíîãî îò õðîíèñòèòå ãè íàðè÷àò áåëè õóíè, áåç
ðåàëíî äà èìàò íÿêàêâà âðúçêà ñ õóííó èëè æóæàíèòå.*
Èëè “Áåé-øè” ñúîáùàâà, ÷å åôòàëèòèòå ñà ïîêîðèëè ïîñ-
ëåäíèòå îñòàòúöè îò êèäàðèòñêàòà (áúëãàðñêà) äúðæàâà
Áîëî, à âëàäåòåëÿò íà þå÷æèòå (ò. å. êèäàðèòèòå) ñå èçñå-
ëèë íà þãîçàïàä îò ñòîëèöàòà Áîëî — â îàçèñà Êàðø. Òî-
âà íå ìîæå äà áúäå Èíäèÿ, çàùîòî ïîñîêàòà òðÿáâà äà
áúäå þãîèçòîê, ñëåäîâàòåëíî å èìàëî ïðåñåëåíèÿ è êúì
ãðàíè÷íèòå ïåðñèéñêè ïðîâèíöèè è îòòàì ïîêðàé Êàñ-
ïèéñêî ìîðå êúì Êàâêàç. Íàëè÷èåòî íà íàðîäà “Áàõëè-
Êàäàð” — áúëãàðè êèäàðèòè — â Êàâêàç ñå ñúîáùàâà è îò
ïî-êúñíè èçòî÷íèöè — “Äåðáåíò-Íàìå” (9).
Àðìåíñêèÿò èñòîðèê Ñåáåîñ äàâà öåííè ñâåäåíèÿ ïî
òîçè âúïðîñ. ×åíñêèÿò (õóíñêèÿò, ò. å. èìà ñå ïðåäâèä åô-
òàëèòñêèÿò) ïîñëàíèê â Ïåðñèÿ ìó ðàçêàçàë çà äâàìàòà
áðàòÿ Ìàìèê è Êîíàê îò áèâøèÿ öàðñêè ðîä Êàðíàì (Êàð-
äàì), êîèòî âäèãíàëè áóíò ñðåùó öàðÿ íà ÷åíèòå ×åíáó-
êàð — âåðîÿòíî Õóøíàâàç, è ïðîãîíåíè îò íåãî, ïîòúðñè-
ëè ñïàñåíèå â Áàëõ. Ïåðñèéñêèÿò íàìåñòíèê îò ðîäà íà
Àðøàêèäèòå ïîìîãíàë íà Ìàìèê è Êîíàê äà ñå çàñåëÿò â
Àðìåíèÿ — â îáëàñòòà Òàðîí. Ï. Äîáðåâ öèòèðà è èí-
äèéñêèÿ èçòî÷íèê “Ïóðàíè”, êîéòî îïèñâà àíàëîãè÷íî ñú-
áèòèå çà çàñåëâàíåòî íà “Ïðàèàïàòè Êàðäàìà â Èíäèÿ”.
Íî îò èçëîæåíèåòî íà àâòîðà íå ñòàâà ÿñíà äàòàòà íà ñú-
áèòèåòî -V â. èëè ïî-ðàíî ïî âðåìå íà êóøàíñêîòî çàâëà-
äÿâàíå â Ñåâåðíà Èíäèÿ.
 òðåòèÿ ïàñàæ îò “Áåé-øè” ñå êàçâà: “Ïðåç 424 ã. íÿ-
êîè æèòåëè íà òàçè ñòðàíà Áîëî èäâàõà â ñòîëèöàòà
íà Êèòàé è îáÿâèõà, ÷å ìîãàò äà îòëèâàò öâåòíè
ñòúêëà. Îêîëî 100 äóøè ñå íàó÷èõà îò òÿõ íà òîâà
îòëèâàíå. È öâåòíèòå ñòúêëà ïîåâòèíÿõà â Êèòàé.”
Òóê ðàçòúëêóâàíåòî å ëåñíî — â 424 ã. äúðæàâàòà Áîëî å
åäèíñòâåíàòà êèäàðèòñêà äúðæàâà. Íî ñâåäåíèÿòà ñà öåí-
íè è îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà — íàøèòå ïðåäöè ñà èìàëè âè-
ñîêà çà âðåìåòî ñè ñòîïàíñêà êóëòóðà (19).
Åôòàëèòèòå îñòàâàò åäèíñòâåíè ãîñïîäàðè íà Ñðåäíà
Àçèÿ, ñëåä êàòî ñå ðàçøèðÿâàò íà çàïàä, ïîåìàéêè îñòà-
òúöèòå îò äúðæàâàòà íà èçñåëèëèòå ñå òåõíè ñúñåäè ñúþ-
çíèöè. Òîâà îáåçïîêîÿâà øàõ Ïåðîç, êîéòî çàáðàâÿ, ÷å
èìåííî íà åôòàëèòèòå äúëæè êîðîíàòà ñè. Â 482 ã. ïåðñè-
òå íàõëóâàò â òåõíèòå çåìè, íî â òåñíèòå êëèñóðè íà ïëà-
íèíàòà Êîïåòäàã ñà îáêðúæåíè, êúäåòî çà íÿêîëêî äåíà
ïðèâúðøâàò ïðèïàñèòå ñè îò õðàíà è âîäà. Åôòàëèòñêèÿò
öàð Õóøíàâàç Àõøóíâàð ïðîÿâÿâà âåëèêîäóøèå, ïðåäëà-
ãà íà Ïåðîç òàêèâà èçãîäíè óñëîâèÿ çà ìèð, ÷å ïåðñèéñ-
êèÿò øàõ ãè ïðèåìà ñ âúçòîðã. Äîãîâîðúò å ñêëþ÷åí òúð-
æåñòâåíî è ñêðåïåí ñ êëåòâà. Íî â 483 ã. ïåðñèòå îòíîâî
íàðóøàâàò ìèðíèÿ äîãîâîð è íàïàäàò åôòàëèòñêàòà äúð-
æàâà. Òîçè ïúò â çàâúðçàëîòî ñå òåæêî ñðàæåíèå çàãèâà
Ïåðîç çàåäíî ñúñ ñèíîâåòå ñè. Îñòàíàëèòå ñå ïðåäàâàò è
íîâèÿò øàõ Êàâàä ïîäïèñâà óíèçèòåëåí ìèð, êàòî ñå çà-
äúëæàâà äà ïëàùà åæåãîäåí äàíúê íà åôòàëèòèòå. Òàêà
Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè å ïðåäàë òåçè ñúáèòèÿ.
Ïðåç 494 ã. Êàâàä å ñâàëåí îò ïðåñòîëà è êàòî ñâîÿ ïðåä-
øåñòâåíèê ïðèáÿãâà äî ïîìîùòà íà åôòàëèòèòå. Âúçñòàíî-
* Òóê àâòîðúò îòíîâî ãðåøè, êàòî îïðåäåëÿ õóíèòå — åâòàëèòè ñ ïàìèðñêè ïðîèçõîä. Òå ñà íàðè÷àíè “áåëè”, òúé êàòî ñà çàïàäíèÿò êëîí
íà õóíèòå. Áåë. ðåä.
42
âåí îò åôòàëèòèòå, òîé ïðåç öÿëîòî ñè öàðóâàíå ïîääúð-
æà ìèð ñ òÿõ. À åôòàëèòèòå ìíîãîêðàòíî ïîìàãàò íà Ïåð-
ñèÿ âúâ âîéíèòå ñ Âèçàíòèÿ.
Åôòàëèòñêàòà ïîëèòèêà ñå íàñî÷âà íà þã è èçòîê. Â
495-497 ã. åôòàëèòèòå ïðèñúåäèíÿâàò Òàðèìñêàòà êîòëî-
âèíà, Õîòàí, Êó÷à, Êàðàøàð è Ãàîãþé.
 510 ã. åôòàëèòñêèÿò öàð Òîðàìàí îâëàäÿâà Ñåâåðíà
Èíäèÿ. Åôòàëèòñêàòà äúðæàâà îáåäèíÿâà âñè÷êè çåìè,
âëèçàùè ïî-ðàíî â Êóøàíñêàòà (Òîõàðñêà) äúðæàâà, è ñòàâà
íåèí ïðîäúëæèòåë. À òîâà ñà ïëàíèíàòà Ïàìèð è îáëàñ-
òèòå Ñèíä, Áîñò, Àõðîçèÿ, Çàáóëèñòàí, Òîõàðèñòàí, Äàð-
äèñòàí, Êàáóëèñòàí, Òàðèì, Õîòàí, Äæèðì, Áàäõøàí è Áî-
ëóé íà åçåðîòî Áàðàêóë. Íî ïîëîæåíèåòî â Ñðåäíà Àçèÿ
ñå ïðîìåíÿ.
 552-555 ã. ïîä÷èíåíèòå íà æóæàíèòå òþðêè çàâúðø-
âàò ôîðìèðàíåòî ñè êàòî åòíîñ, âäèãàò âúñòàíèå è ïîêî-
ðÿâàò ñòðàíàòà íà ñâîèòå ãîñïîäàðè. Æóæàíèòå îò 518 ã.
ñà â ñúþçíè îòíîøåíèÿ ñ åôòàëèòèòå. Íî â 555 ã. âëàñòòà
â ñòåïíàòà äúðæàâà å èçöÿëî â ðúöåòå íà òþðêóòèòå. Ïåð-
ñèéñêèÿò øàõ Õîñðîé Àíóøèðâàí óñïÿâà äà ãè íàñî÷è ñðå-
ùó åôòàëèòèòå. Ñúþçúò ìó ñ òþðêóòèòå å ñêðåïåí ñ áðàê
ìåæäó Õîñðîé è äúùåðÿòà íà Èñòåìèõàí. Åôòàëèòèòå ñå
îïèòâàò áåçóñïåøíî äà ñêëþ÷àò ìèð ñ Êèòàé (èìïåðèÿòà
Çàïàäåí Âåé]. Â 560 ã. åôòàëèòñêèÿò öàð Ãàòôàð îáÿâÿâà
âîéíà íà òþðêóòèòå. Íî îò çàïàä ñà íàïàäíàòè è îò ïåð-
ñèòå. Ãàòôàð îòñòúïâà êúì Êàðøêèÿ îàçèñ. Òàì êúì ñåëè-
ùåòî Íåñåô åôòàëèòñêèòå âîéñêè ñà íàïúëíî ðàçáèòè â
565 ã. Îöåëåëèòå ñâàëÿò Ãàòôàð èçáèðàò Ôàãîíèø è ñå ïîä-
÷èíÿâàò íà Õîñðîé Àíóøèðâàí. Ïåðñèÿ ïðèñúåäèíÿâà ïî-
ãîëÿìàòà ÷àñò îò äúðæàâàòà èì. Âúïðåêè òîâà â ñëåäâà-
ùèòå âåêîâå â Ñåâåðåí Ïàìèð ñå çàïàçâà ìàëêîòî åôòà-
ëèòñêî êíÿæåñòâî Õóòòàë, ïðîñúùåñòâóâàëî äî àðàáñêî-
òî çàâëàäÿâàíå â VIII â.
Ùî çà íàðîä ñà åôòàëèòèòå? Ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè
íåñïðàâåäëèâî ãè îùåòÿâàò ñ ìèòà, ÷å òå ñà õóíè è íîìà-
äè. Íåùî ïîäîáíî êàòî ìèòà çà ïðàáúëãàðèòå íîìàäè.
Ë.Í.Ãóìèëüîâ ðàçãëåæäà âúïðîñà è ñòèãà äî èíòåðåñíè
èçâîäè. Òîâà çàáëóæäåíèå èäâà îò êèòàéñêàòà õðîíèêà
“Áåé-øè”, êîÿòî êàçâà: “Íÿìàò ãðàäîâå è æèâåÿò â ìåñ-
òà, áîãàòè íà òðåâà è âîäà, êàòî ñå ïðèäâèæâàò ñ
âîëñêè êàðóöè.” Òîåñò áèò ïîäîáåí íà õóííó. Â ïðîòèâî-
âåñ íà òîâà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñúîáùàâà: “Òå íå ñà
íîìàäè ïîäîáíî íà äðóãèòå õóíñêè ïëåìåíà è îò äðåâ-
íîñòòà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà.” Ïðîêîïèé ÷åð-
ïè ñâåäåíèÿ íåïîñðåäñòâåíî îò òåõíèòå ñúñåäè - ïåðñè-
òå. Íàïúëíî ãî ïîòâúðæäàâà è Ìåíàíäúð ñ äóìèòå íà òþð-
êñêèòå ïðàòåíèöè “åôòàëèòèòå ñà îñåäíàë íàðîä è æè-
âåÿò â êúùè”. Âèäèìî å, ÷å ãúðöèòå ñà ïðàâè, à êèòàéöè-
òå ãðåøàò.  516 ã. èìï. Ìèí-äè èçïðàòèë ïðàòåíè÷åñòâî
ïðè åôòàëèòèòå çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà áóäèñòêèòå ñâå-
ùåíè êíèãè. Ïðàòåíè÷åñòâîòî ñå çàâðúùà â 523 ã. Åäèí îò
áóäèñòêèòå ìîíàñè îòáåëÿçâà, ÷å “â ñòðàíàòà íà åôòà-
ëèòñêèÿ öàð èìà ìíîæåñòâî õðàìîâå è îáåëèñêè è
âñè÷êèòå ñà óêðàñåíè ñúñ çëàòî”.
Îáùåñòâåíîòî óñòðîéñòâî íà åôòàëèòèòå å äîáðå õà-
ðàêòåðèçèðàíî îò Ïðîêîïèé: “Ïî íà÷èí íà æèâîò òå
íå æèâåÿò ñêîòñêè êàòî äðóãèòå õóíè, à ñå óïðàâëÿ-
âàò îò åäèí öàð, èìàò äîáðå óñòðîåíî ãðàæäàíñòâî,
çàêîíèòå èì ñà ñïðàâåäëèâè è íå ïî-ëîøè îò ðèìñêè-
òå. Íàêàçàíèÿòà ñà ìíîãî ñòðîãè. Êðàæáàòà íåçàâè-

ñèìî îò êîëè÷åñòâîòî íà îòêðàäíàòîòî ñå íàêàçâà
ñúñ ñìúðò è ñå âðúùà äåñåòîêðàòíî íà îùåòåíèÿ.”
0òíîñíî ïîëîæåíèåòî íà æåíàòà â åôòàëèñòêîòî îáùåñò-
âî âå÷å ñòàíà äóìà.
Ðîäîâîòî èìå íà åôòàëèòèòå å “õóà”. Îòòàì è â ëåòî-
ïèñèòå ñà ãè íàðåêëè õóíè, áåç äà èìàò íåùî îáùî ñ òÿõ
(ïîäîáíî íà õèîíèòèòå). Â “Òà-ðèê-Íàìå-è-Õàðàò” (11) å
îïèñàíî ñëåäíîòî ñúáèòèå: “Òàõìóðàñè, ñèí íà Õóøàíã,
óïðàâëÿâàë òèðàíè÷íî ñâîÿ íàðîä, æèâååù â Êàíäà-
õàð. Òîãàâà 5000 ÷îâåêà ñå èçñåëèëè êúì Êàáóë, íî ïîðà-
äè ëîøèÿ êëèìàò ñå ïðåñåëèëè â ñòðàíàòà íà ãóðèòå.
Òàì îáà÷å ìåæäó òÿõ âúçíèêíàëè ìåæäóîñîáèöè è åä-
íà ÷àñò ñà ñå çàñåëèëè â ìÿñòî, íàðå÷åíî Êóøàí îëâè-
ÿí (ò. å. Âèñîêèòå êóøàíè). Ïðåäâîäèòåëÿò íà îñòà-
íàëèòå ñå íàðè÷àë Õàÿòëå.” Çàä èìåòî Õàÿòëå ñå êðèå
èìåòî Õàéòàë, òîïîíèìúò Êóøàí ãîâîðè, ÷å ñúáèòèåòî å
ñòàíàëî ïðåç I — II âåê. ñë. Õð. Ñïîðåä êèòàéñêàòà õðîíè-
êà “Áåé-øè” ñúáèòèåòî å îïèñàíî ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Â
íà÷àëîòî öåëèÿò Äîì (íà þå÷æèòå) ñå ïðåñåëèë îò
àëòàéñêèòå ïëàíèíè íà þã è îò Õîòàí íà çàïàä.“ Íà
çàïàä îò Õîòàí å ðàçïîëîæåí Ïàìèð. Îò åäíàòà ñòðàíà íà
Òèáåò ñòîè Äàðäèñòàí, à îò äðóãàòà àôãàíñêèÿò Èøêàøèì.
Îáëàñòèòå ñà ïîñî÷åíè îò Õîñðîé Àíóøèðâàí êàòî ïðè-
ñúåäèíåíè êúì Ïåðñèÿ ñëåä ðàçãðîìà íà åôòàëèòñêàòà äúð-
æàâà.
 Áàäàõøàí â ðàéîíà íà Ôàéçáàä è äî äíåñ ñå íàìèðà
äîëèíàòà Õåôòàë (Õóòòàë) è åäíîèìåííà ðåêà, äåñåí ïðè-
òîê íà ð. Êó÷íà.  äîëèíàòà èìà îñòàòúöè îò íàïîèòåëíè
ñúîðúæåíèÿ è çàïóñòåëè ãðàäèíè. Òàì ñà îòêðèòè è ðóè-
íèòå íà ãîëåìèÿ ãðàä Çàðäèô, ñ ðàçâàëèíè íà ìíîãî õðà-
ìîâå. Òîâà å ñòîëèöàòà íà åôòàëèòñêàòà äúðæàâà, îïèñà-
íà îò áóäèñòêèòå ìîíàñè â 516-523 ã. Ðîäèíàòà íà åôòàëè-
òèòå å áèëà â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò ñúñ çåìèòå íà äðåâ-
íèòå áúëãàðè.
 “Áåé-øè” å êàçàíî: “Âëàäåòåëñêèÿò Äîì Éåäà (êè-
òàéñêîòî èìå íà åôòàëèòèòå) ïðîèçëèçà îò ãîëåìè-
òå þå÷æè. Äðóãè êàçâàò, ÷å å îò ãàãþéñêèòå ïëåìå-
íà.” Âòîðàòà õèïîòåçà çàëÿãà â ðàçïðîñòðàíåíîòî ìíåíèå,
÷å åôòàëèòèòå áèëè íîìàäè.
Ïîòîìöèòå íà åôòàëèòèòå, ñúâðåìåííèòå àôðèäè, ñà
äîñòà ïî-ñâåòëîêîæè îò îñòàíàëèòå àôãàíöè. Ïðè òÿõ ïðå-
îáëàäàâàò ðóñèòå êîñè è ñèíèòå î÷è. Îñòàíàëèòå ïëàíèí-
öè ãè íàðè÷àò îùå è “áàäè”. Îòòàì ïðîèçëèçà è íàçâàíèå-
òî íà öÿëàòà îáëàåò Áàäàõøàí. Ïðîèçõîäúò íà äóìàòà å
êèòàéñêè. Áåéäè, ò. å. áåëèòå äè. Òàêà êèòàéöèòå íàðè÷àò
áÿëîòî àâòîõòîííà íàñåëåíèå îêîëî ïëàíèíàòà Íÿíøàí.
Âïîñëåäñòâèå îêîëî VI â. ïð. Õð. òå ñà ïðîãîíåíè îò êè-
òàéöèòå íà çàïàä. Ñïîðåä Õåðîäîò ñðåä ïîäàíèöèòå íà àõå-
ìåíèäñêà Ïåðñèÿ ñå ñúîáùàâà çà àïàðèòè (àôðèäè). Òîåñò
ïðåç IV-V â. ïð. Õð. åôòàëèòèòå æèâåÿò âå÷å â Ïàìèð.
Òàì çà îêîëî 800 ãîäèíè ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå ñàêè-òîõà-
ðè, íî çàïàçâàò ïî-îñîáåíèÿ ñè ðàñîâ òèï. À íàçâàíèåòî
íà ïðèøúëöèòå îò èçòîê áåéäè ñòàâà îñíîâà íà òîïîíèìà
Áàäàõøàí.
 êóøàíñêî âðåìå åäíî îò ïëåìåíàòà áåéäè-õóà ñå çà-
ñåëâà â äîëèíàòà Åôòàë. Òå âå÷å ñà ðîäñòâåíèöè íà êóøà-
íèòå, íî ñ ïî-îñîáåí åçèê. Îòòàì å âåðñèÿòà íà “Áåé-øè”çà
ïðîèçõîäà íà ãàîãþéöèòå. Ïðåç IV-V â. cë. Xp. âå÷å èìàò
ñèëíà äúðæàâà è çàåäíî ñúñ ñúñåäèòå ñè áúëãàðè-êèäàðè-
òè çàñòðàøàâàò Ïåðñèéñêàòà èìïåðèÿ. Ñëåä èçñåëâàíåòî
íà áúëãàðèòå òå ïðèñúåäèíÿâàò çåìèòå èì è ñúçäàâàò ñèë-
íà äúðæàâà, êîÿòî îáåäèíÿâà âñè÷êè çåìè íà Êóøàíñêàòà
ÀÂÈÒÎÕÎË
èìïåðèÿ. Âïîñëåäñòâèå ñà ðàçáèòè îò òþðêèòå è ïåðñèòå.
Åäíà ÷àñò çàïàçâà çåìèòå ñè â ïàìèðñêîòî êíÿæåñòâî Õóò-
òàë (Õóòòàëèàí). Äðóãè ñå èçñåëâàò â Êàâêàç, âåðîÿòíî
ó÷àñòâàò âúâ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ, òðåòè â
Ïåðñèÿ, à ÷åòâúðòè â Ñåâåðíà Èíäèÿ. Îòêðèòàòà îò Ëèâ-
øèö - ôðåñêà â Ñàìàðêàíä (Àôðàñèàá), èçîáðàçÿâàùà åô-
òàëèòñêî ïðàòåíè÷åñòâî, èäâàùî â Ñàìàðêàíä îò Òåðìåç,
ò. å. îò þã, ñúùî ïîòâúðæäàâà, ÷å ðîäèíàòà íà åôòàëèòè-
òå å Ïàìèð, à íå ñðåäíîàçèàòñêèòå ñòåïè (15).
ÏÐÅÑÅËÅÍÈß Â ÊÀÂÊÀÇ
Íàé-ðàííîòî ïîÿâÿâàíå íà äðåâíèòå áúëãàðè â Êàâêàç
å ñïîìåíàòî îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè, êîéòî îòáåëÿçâà, ÷å ïî
âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ øàõ Âàõàðøàê (152-131 ã. ïð. Õð.)
îêîëî Êàðñ ñà äîøëè âàõàíäóð-áóëãàð, âîäåíè îò Âàíàä.
Èìåòî âàõàíäóð îòðàçÿâà è äî äíåñ æèâååùèòå â Ñåâåðåí
Ïàìèð -âàõàíöè èëè âàõàíäîðè. Ï. Äîáðåâ ñïîìåíàâà, ÷å
è â Ïàìèð, è â Êàâêàç âàõàíöèòå ñà èçâåñòèè è ñ äðóãî
ïàðàëåëíî íàèìåíîâàíèå - “äæèêè”. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ñòà-
âà äóìà çà åäèí è ñúù íàðîä. Àêî ñðàâíèì ãîäèíèòå íà
çàñåëâàíå â Êàâêàç, ùå âèäèì, ÷å òî ñúâïàäà ñ äðóãî ãîëÿ-
ìî ñúáèòèå, ñòàíàëî â Ñðåäíà Àçèÿ — ïðîãîíâàíåòî íà
ñàêèòå þå÷æè îò õóíèòå â 165 ã. ïð. Õð., çà êîåòî âå÷å
ñòàíà äóìà. Âåðîÿòíî ãîëåìèòå ðàçìåñòâàíèÿ íà íàñåëå-
íèåòî ñà ïðèíóäèëè áúëãàðèòå âàõàíäîðè äà ñå èçñåëÿò
íà çàïàä. Ìîâñåñ Õîðåíàöè ãîâîðè çà äðóãà ïðåñåëåíèå,
ñòàíàëî ïî âðåìåòî íà öàð Àðøàê, ñâúðçàíî ñ ãîëåìè ðàç-
ìèðèöè â çåìÿòà íà áúëãàðèòå âúâ âåðèãàòà íà Êàâêàçêàòà
ïëàíèíà, êàòî ÷àñò îò òÿõ ñå ïðåñåëèëè íà þã â ïëàíèíàòà
Êîõ. Ìíîãî âåðîÿòíî å âúïðîñíîòî ñúáèòèå äà ñå îòíàñÿ
çà àðìåíñêèÿ öàð Àðøàê II (35-367 ã. ñë. Õð.), êîéòî îêî-
ëî 350 ã. âîþâà ñ Ïåðñèÿ, êàòî èçïîëçâà çà ñúþçíèöè àëà-
íèòå è õèîíèòèòå. Àðøàê II ïîñòðîèë íîâ ãðàä íà þã îò
Êàâêàç — Àðøàêàâàí, â ïîäíîæèåòî íà Àðàðàò, ñëåä êîå-
òî ãî å çàñåëèë (12). Éîàí Êàòîëèêîñ ñúîáùàâà, ÷å â
ñðåäàòà íà IV â. (îê. 350 ã.), íà þã ñå ïðåñåëèëè íå ñàìî
áúëãàðèòå, íî è åäèí îñîáåí íàðîä — “ïëàíèíñêèòå åâðåè”,
êàòî ñå óñòàíîâÿâàò â åäèí è ñúù ðàéîí. Èíòåðåñíî å, ÷å
äíåñ ïîòîìöèòå íà ò.íàð. “ïëàíèíñêè åâðåè” — êàâêàçêèÿò
íàðîä òàòè - ãîâîðÿò íà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê (21).
Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñúîáùàâà çà áðàê ìåæäó âèñîêîïîñ-
òàâåí áúëãàðñêè âîæä íà èìå Àñïàðóõ îò ðîäà Áåðñèë è
àëàíñêà ïðèíöåñà ïî âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Õîñðîâ â
330-338 ã. Àëàíèòå ñà áèëè ñúñåäè íà ñàêèòå îùå â Ïà-
ìèð. Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò îùå ÿíöàí. Ïîä íàòèñêà íà
õóíèòå òå ñå ïðèäâèæâàò íà çàïàä è îêîëî 70 ã. ñë. Õð. ñå
ïîÿâÿâàò â Êàâêàç. Ïëèíèé Ñòàðè (23-79 ã. ñë. Õð.) ñúîá-
ùàâà çà íàðîä ñ èìåòî óòè, ðîäñòâåí íà àëàíèòå. Äèîíè-
ñèé Ïåðèãåò (II â. ñë. Õð.) íàðè÷à óòèòå õèîíèòè, à Ìîâ-
ñåñ Õîðåíàöè (VI â.) íàðè÷à óòèòå óòèãóðè. Òîåñò â Êàâ-
êàç ñå ïîÿâÿâàò èçòî÷íèòå èðàíöè — àëàíè è õèîíèòè (óòè-
ãóðè, êóòèãóðè, áàðñèëè, âàðõóíèòè è õàçàðè). Ïðåç 130 ã.
àëàíèòå è õèîíèòèòå ïðåìèíàâàò Äåðáåíòñêèÿ ïðîõîä
(×îð) è ñå ïîÿâÿâàò íà þã îò Êàâêàç.  227 ã. ñúåäèíåíèòå
ñàáèðè (óãðîôèíè) è õèîíèòèòå îòíîâî ìèíàâàò Äåðáåíò.
Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñúîáùàâà, ÷å ìåæäó 193 è 213 ã. òúëïè
îò õàçàðè (ñïîìåíàâàò ñå çà ïúðâè ïúò) è áàñèëè (áàðñè-
ëè) ìèíàâàò ïðåç Äåðáåíòñêèÿ ïðîõîä è äîñòèãàò ðåêà Êó-
ðà. Ïðåç 395-396 ã. èìà íîâî íàøåñòâèå íà õèîíèòè â Àë-
43
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âàíèÿ (Äåðáåíò — ñúâð. Äàãåñòàí). Â 268 ã. Åâñåíèé Õèå-
ðîíèì îòáåëÿçâà â êàðòàòà ñè â Þæíà Ïàíîíèÿ è ÷àñò îò
Äàêèÿ íàðîäà áúëãàðè.  IV â. îêîëî Âàðà÷àí — ãðàä íà
Êàñïèéñêî ìîðå Äàãåñòàí), âúçíèêâà öàðñòâîòî íà õèîíè-
òèòå, êîåòî ñå ñïîìåíàâà è êàòî öàðñòâî íà áúëãàðèòå.
Àìèÿí Ìàðöåëèí (II â.) ñìÿòà ìàñàãåòèòå çà ïðàäåäè
íà àëàíèòå, Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè âèæäà â ìàñàãåòèòå ðàç-
íîâèäíîñò íà êóòðèãóðèòå. Åãèøå Âàðòàïåä îïèñâà áúë-
ãàðèòå õàéëàíäóðè è âîæäà èì Åðàí (Èðíèê), çà êîåòî âå-
÷å ñòàíà äóìà. Ñëåä ðàçãðîìúò íà Êèäàðèòñêàòà äúðæàâà
åäíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî £ ñå ïðåñåëâà â Êàâêàç. Õðîíè-
êàòà “Äåðáåíò — íàìå” ñúîáùàâà çà òÿõ êàòî “áàõëè-êà-
äàð” (êèäàðèòè îò Áîëî), êîèòî ïî âðåìåòî íà Õîñðîé Àíó-
øèðâàí (521-579 ã.) ïîñòðîèëè òàì ãðàäîâåòå — Áóëêàð,
Áàëê, Õóìàð è Êóìàõ. Òåçè ãðàäîâå èìàò àíàëîçè â Ñðåä-
íà Àçèÿ (ñúâð. Òàäæèêèñòàí è Àôãàíèñòàí) — Áóëêàð — Áî-
ëî, Áàëê - Áàëõ, Õóìàð - Ïóëèõóìðè è Êóìàõ — Êóëÿá.
Àðõåîëîçèòå òâúðäÿò, ÷å Õóìàð (Õóìàðèíñêîòî ãðàäèùå)
å äâîéíèê íà Ïëèñêà. Òîâà äîêàçâà êàêâè ïî ïðîèçõîä ñà
áèëè íåãîâèòå ñòðîèòåëè — êèäàðèòèòå îò Áîëî.
“Áàõëè êàäàð” è ñúþçíèòå èì “àâàð” çàïî÷íàëè äà íà-
ïàäàò ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ, çà çàùèòà îò òÿõ áèë ïîñò-
ðîåí ãð. Àíæè (äíåøåí ãð. Àíäóõ) — íåãîâ àíàëîã å ãð.
Àíäõîé â Ñåâåðîçàïàäåí Àôãàíèñòàí. Â åäèí îò ïðåïèñè-
òå àâàðè å çàìåíåí ñ õàçàðè, à â äðóã ñ “õóèç”, ò. å. õèîíè-
òè. Ãðàä Õóìàð âëèçà â çåìèòå íà íàðîäà âóðãóíäè. Àãà-
òèé Ìèðåíåéñêè (VI â.) íàðè÷à âóðãóíäèòå áúëãàðè, ðîäñ-
òâåíè ñ êóòðèãóðèòå è óòèãóðèòå (õèîíèòèòå). Â 550 ã. Éîð-
äàíåñ ñî÷è êàòî áúëãàðñêî Ñåâåðíîòî êðàéáðåæèå íà ×åð-
íî ìîðå. Îêîëî 558 ã. ñëåä ðàçãðîìà íà Åôòàëèòñêàòà äúð-
æàâà äîñòèãàò äî áðåãîâåòå íà Êàñïèéñêî è ×åðíî ìîðå,
êúäåòî íàïàäàò ïëåìåíàòà íà âúðõóíèòèòå (àâàðèòå) è õè-
îíèòèòå (êóòðèãóðè è óòèãóðè). Âúðõóíèòèòå è ÷àñò îò êóò-
ðèãóðèòå ñå ïðåñåëâàò â Ïàíîíèÿ, êúäåòî ñúçäàâàò îáùà-
òà äúðæàâà, íàðå÷åíà Àâàðñêè êàãàíàò (âúïðåêè ÷å òèòëà-
òà íà àâàðñêèÿ âëàäåòåë å áèëà “êàíà çàóöè” ïîäîáíî íà
áúëãàðñêàòà “êàíà ñþáèãè”). Îñòàíàëèòå êóòðèãóðè ñå ïî-
ìåñòâàò ìåæäó Äíåïúð è Äîí, à óòèãóðèòå - îêîëî Êóáàí
â ñúñåäñòâî ñ àëàíèòå. Åäíà ìàëêà ÷àñò îò âàõîíèòèòå (ñúâ-
ðåìåííèòå èçòî÷íè àâàðöè) ñå çàñåëâàò â Êàâêàç, êúäåòî
æèâåÿò è äî äíåñ.
 559 ã. ïåðñèéñêàòà è âèçàíòèéñêàòà äèïëîìàöèÿ óñ-
ïÿâàò äà ãè íàñòðîÿò åäíè ñðåùó äðóãè — âàðõîíèòè è
êóòðèãóðè ñðåùó óòèãóðè. Çàâðúùàùèÿò ñå îò ïîõîä ñðåùó
Âèçàíòèÿ âîæä íà êóòðèãóðèòå - Çàáåðãàí, å íàïàäíàò è
ðàçáèò îò Ñàíäëèõ — âîæä íà óòèãóðèòå. Â 552-558 ã. õàçà-
ðèòå íàâëèçàò â Äåðáåíò è ñà ðàçñåëåíè îò Õîñðîé Àíó-
øèðâàí â îáëàñòòà Âàñïóðàêàí îêîëî åç. Âàí è þãîçàïàä-
íî îò íåãî â Ñèñåäæàí. Îòíîñíî õàçàðèòå íåïðàâèëíî ñå
ñìÿòà, ÷å ñà òþðêñêî ïëåìå. Ñïîðåä Ë.Í.Ãóìèëüîâ ïúð-
âîíà÷àëíî ñå çàñåëâàò îêîëî Äåðáåíò è âåðîÿòíî âëèçàò
â öàðñòâîòî íà õèîíèòèòå Âàðà÷àí. Èìåíàòà íà òåõíèòå
âîæäîâå îò âðåìåòî ïðåäè ïðèåìàíåòî íà þäàèçìà çâó-
÷àò êàòî Áóëàí è Áóë÷î è èìàò èçòî÷íîèðàíñêè ïðîèçõîä.
Êàòî ìàòåðèàëíà êóëòóðà ñïîðåä àðõåîëîæêàòà Ïëåòíüî-
âà õàçàðèòå è áúëãàðèòå ñà ìíîãî áëèçêè, äîðè èäåíòè÷-
íè. Àðàáñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Èñòàõðè ñúîáùàâà, ÷å åçè-
êúò íà õàçàðèòå íå áèë íèòî òþðêñêè, íèòî ïåðñèéñêè, à
ñòîÿë íàé-áëèçêî äî åçèêà íà áúëãàðèòå (11).
Ïðåç V-VIII â. õàçàðèòå è áúëãàðñêîòî ïëåìå áàðñèëè
òðàéíî ñå çàñåëâàò â Äàãåñòàí îêîëî óñòèåòî íà ð. Òåðåê.
Õèîíèòñêîòî öàðñòâî èì ñòàíàëî âàñàëíî. Â 650 ã. õàçà-
44
ðèòå ïðèåìàò çà âëàäåòåë ïðåäñòàâèòåë íà òþðêñêàòà äè-
íàñòèÿ Àøèíà è ñòàâàò ñúþçíèöè íà çàïàäíèòå òþðêóòè.
Ïîðàäè òîçè ôàêò ðåäèöà ïðîôåñèîíàëíè èñòîðèöè ñìÿ-
òàò õàçàðèòå çà òþðêè.
 632 ã. óòèãóðèòå è ÷àñò îò êóòðèãóðèòå, îòäåëèëè ñå
îò Àâàðñêàòà äúðæàâà, ñúçäàâàò Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ,
íî ïîä âîäà÷åñòâîòî íà îíîãîíäóðèòå. Âåðîÿòíî èäåÿòà
çà äúðæàâíîñò èäâà îò Ïàìèðñêêî-Òàðèìñêèÿ êëîí íà ñà-
êèòå òóðè. Â 67-80 ãîäèíà õàçàðèòå èçïîëçâàò ìåæäóîñî-
áèöèòå ñðåä áúëãàðèòå, íàñòúïèëè ñëåä ñìúðòòà íà Êóá-
ðàò, è ïîñòåïåííî îâëàäÿâàò ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó Êàñ-
ïèéñêî è ×åðíî ìîðå, Êàâêàç è äåëòàòà íà Âîëãà. Ñïîðåä
Ãóìèëüîâ ïîêà÷âàíåòî íà íèâîòî íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïðî-
äúëæèëî äî Õ âåê, å åäíà îò ïðè÷èíèòå äà íàïàäíàò çåìè-
òå íà ñâîèòå ñúñåäè — áúëãàðèòå. Â 778 ã. õàçàðèòå ïðèå-
ìàò þäàèçìà è ñëåä ïðîäúëæèòåëíèÿ àðàáñêè íàòèñê íàä
Äàãåñòàí ïðåìåñòâàò öåíòúðà íà äúðæàâàòà âúâ Âîëæêàòà
äåëòà. Ãóìèëüîâ îòõâúðëÿ òþðêñêàòà òåçà çà ïðîèçõîäà
íà õàçàðèòå, íî íåïðàâèëíî ãè ñìÿòà çà àâòîõòîííî êàâ-
êàçêî íàñåëåíèå, òúé êàòî ñà èìàëè âèñîêà ìàòåðèàëíà
êóëòóðà è ñà áèëè óñåäíàë çåìåäåëñêè íàðîä. Àêî áåøå
òàêà, çà òÿõ ùåøå äà ñå çíàå ìíîãî ïðåäè 193 ã. ñë. Õð.,
êîãàòî ãè ñïîìåíàâà Ìîâñåñ Õîðåíàöè â ñúþç ñ áúëãàðè-
òå áàðñèëè.
Ñèãóðíî å, ÷å õàçàðèòå èäâàò â Êàâêàç çàåäíî ñ õèîíè-
òèòå. Àêî ïîãëåäíåì ñúâðåìåííàòà åòíè÷åñêà êàðòà íà Àô-
ãàíèñòàí, ùå âèäèì, ÷å â ñåâåðîçàïàäíèòå £ ÷àñòè äî äíåñ
æèâåå íàñåëåíèå îò äâå åòíè÷åñêè ãðóïè, ãîâîðåùè èç-
òî÷íîèðàíñêè åçèê è íàðè÷àùè ñå õàçàðàè è õàçàðåéöè.
Ïðè òîâà ìåñòîîáèòàíèåòî èì å â ñúñåäñòâî ñ îáëàñòòà
Ãóð, îòêúäåòî ïðîèçëèçàò õèîíèòèòå. Òîâà îáÿñíÿâà è áëè-
çîñòòà èì. Ïîäêðåïÿò ãî è äðóãè ôàêòè. Ñïîðåä ñúâðå-
ìåííèÿ òóðñêè èñòîðèê ä-ð Çåêè Âåëåãè Òîãàí îùå ïî âðå-
ìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè (356-323 ã. ïð. Õð.) áúë-
ãàðè è õàçàðè æèâååëè çàåäíî â Õîðàñàí (Ñåâåðîèçòî÷åí
Èðàí, Ñåâåðîçàïàäåí Àôãàíèñòàí è Þæíà Òþðêìåíèÿ).
Âïîñëåäñòâèå ñå èçñåëâàò íà çàïàä ñúñ ñàêèòå. Åñòåñòâå-
íî Òîãàí ãè ñìÿòà çà òþðêè, íî òîâà å íåñåðèîçíî, òúé
êàòî â IV â. ïð. Õð. íàðîä òþðêè íå ñúùåñòâóâà, õóíèòå
òåïúðâà ùå èçãðàæäàò äúðæàâàòà ñè íà ñåâåð îò Êèòàé.
Àâòîðúò öèòèðà “Îãóç-íàìå” (“Èñòîðèÿ íà îãóçèòå”), â êî-
ÿòî ñå êàçâà, ÷å ïî òåçè ìåñòà äàëå÷ ïðåäè Îãóç õàí æèâå-
åë ìåñòåí íàðîä — óëóáàëàãóð (âåðîÿòíî óòèãóðè). Ñïî-
ðåä ïðåäàíèåòî íà èáí àë-Êàëáè (öèò. ïî Ìàðêâàðò) áúë-
ãàðèòå áåðñóëè, õàçàðèòå è õîðåìçèéöèòå æèâååëè â ñòà-
ðè âðåìåíà çàåäíî. ßêóä àë—Õàìàâè ñúîáùàâà, ÷å ïðàäå-
äèòå íà áúëãàðèòå è ìèøàðèòå, íàðîäà ÷èðìèøè, âëèçàù
â ñúñòàâà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (îò óãðîôèíñêè ïðîèçõîä),
æèâååëè çàåäíî â îêîëíîñòèòå íà Áóõàðà. Ãðàäúò èì áèë
ïîñòðîåí îò âëàäåòåëÿ èì Êåíçî. Ñëåäîâàòåëíî áúëãàðè
è õàçàðè ñà æèâååëè çàåäíî â îáëàñòòà Ãóð, êîÿòî ñúâïàäà
ñ íàé-èçòî÷íèòå ÷àñòè íà Õîðàñàí. ßñíî å, ÷å ñòàâà äóìà
çà õèîíèòèòå. È áàðñèëèòå ñà áèëè íåïîñðåäñòâåíè ñúñå-
äè íà õàçàðèòå êàêòî â Ãóð, òàêà è â Êàâêàç. Èíòåðåñíî å
êîé ñå êðèå çàä ñòðàííîòî èìå íà îñíîâàòåëÿ íà Áóõàðà —
Êåíçî. Âåðîÿòíî Êóäæàëà Êàäôèç, íàðè÷àí îò êèòàéöèòå
Êèîäçèêþ — îñíîâàòåëÿ íà Êóøàíñêàòàäúðæàâà (25).
Ïîñëåäíîòî îïèñàíî ãîëÿìî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè
îò Ïàìèð êúì Êàâêàç å òîâà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè, ñòàíà-
ëî ïî âðåìåòî íà èìï. Ìàâðèêèé (590-602 ã.). Ñúáèòèåòî
ëåñíî ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ ðàçãðîìà íà Åôòàëèòñêàòà äúð-
æàâà ïðåç 565 ã. è íàñòúïèëèòå ìèãðàöèè íà íàñåëåíèå ñëåä

òîâà. Îùå ïîâå÷å, ÷å â îïèñàíèåòî íà êàâêàçêèòå íàðîäè
Çàõàðèé Ðèòîð â VI â. ñúîáùàâà çà àôòàðèòè (åôòàëèòè)
íåïîñðåäñòâåíî ñëåä èçðåæäàíåòî íà áúëãàðèòå çàåäíî ñ
àëàíè, õàçàðè è êóðò-àðãàð (êóòðèãóðè). Â ñúùîòî âðåìå
îêîëî 603 ã. â Ñðåäíà Àçèÿ ñàêèòå âäèãàò âúñòàíèå ñðåùó
Ïåðñèÿ, ïîäêðåïåíî îò òþðêóòèòå, äîâåëî äî îòäåëÿíåòî
íà Òîõàðèñòàí è Ñîãäèàíà. Ïîä ôîðìàòà íà ñàìîñòîÿòåë-
íè ìàëêè äúðæàâèöè Òîõàðñòàí ñå ðàçâèâà ñâîáîäíî äî
àðàáñêîòî çàâëàäÿâàíå â VIII â. (20).
Äðóãî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè, íî îò Áàëêàíèòå êúì Êàâ-
êàç, ñòàâà â 540 ã. Ñïîðåä Ñêèëèöà Êåäðèí èëèðñêèÿò âî-
åíà÷àëíèê Ãåïèäà Ìóíäî ïëåíèë ìíîãî áúëãàðè è ãè èçï-
ðàòèë íà èìïåðàòîð Þñòèíèàí 1 â Êîíñòàíòèíîïîë. Èì-
ïåðàòîðúò ãè ïðåñåëèë â Àðìåíèÿ è Ëàçèêà, þãîèçòî÷íî
îò ãð. Òðàáçîíò. Ñïîðåä Òåîôàí Ìóíäî áèë ãåïèä èëè õóí
(ò. å. õèîíèò) è âëàäååë Ñèðìèóì. Íî îòèøúë â Êîíñòàí-
òèíîïîë, ïîä÷èíèë ñå íà èìïåðàòîðà, çà êîåòî Þñòèíèàí
ãî íàïðàâèë ñòðàòåã. Ïðè çàâðúùàíåòî ìó ñðåùó íåãî èç-
ëåçëè ìíîãî áúëãàðè, êîèòî òîé óñïÿë äà ïîáåäè. ßâíî
òóê ñòàâà âúïðîñ çà áúëãàðèòå êóòðèãóðè, ðàçáóíòóâàëè ñå
ñðåùó ïðåäàë ãè ìåñòåí âîæä.
Êàòåðèíà Âåíåäèêîâà èçêàçâà èíòåðåñíà õèïîòåçà, óïî-
âàâàéêè ñå íà “Èñòîðèÿòà íà Êàðàìàí” îò ßðèäæàíè.
Ñïîðåä òîçè ëåòîïèñ ïðàäåäèòå íà êàðàìàíèòå (íàðîä, îêà-
çàë íàé-ãîëÿìà ñúïðîòèâà íà îñìàíñêèòå òóðöè â Àíàäî-
ëà) ñà ñå ïðåñåëèëè òàì îò Êàâêàç è Àðìåíèÿ îò çåìèòå
íà êàâêàçêèòå áúëãàðè (25).
ÔÎÐÌÈÐÀÍÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ
Îò âñè÷êî êàçàíî äîòyê ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ñëåäíèòå
èçâîäè:
1. Ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ å ñëîæåí è ïðî-
äúëæèòåëåí ïðîöåñ, êîéòî çàïî÷âà îò VII â. ïð. Õð. ñ îáî-
ñîáÿâàíåòî íà ñàêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, ïðîäúëæàâà è ñëåä
632 ã. êðàé Êàâêàç ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êóáðàòîâà Áúëãà-
ðèÿ, çà äà çàâúðøè â ïúðâèòå âåêîâå îò ñúùåñòâóâàíåòî
íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ (èäâàíåòî íà êàí Êðóì îò ïàíîí-
ñêèòå õèîíèòè-êóòðèãóðè).
2. Äðåâíàòà áúëãàðñêà íàðîäíîñò ñå ñúçäàâà îò ñìåñâà-
íåòî íà äâå ñúñåäíè èçòî÷íîèðàíñêè ïëåìåííè ãðóïè — òà-
çè íà òîõàðèòå, îò êîÿòî èäâà èìåòî áúëãàðè, è òàçè íà ñà-
êèòå-õèîíèòè, êîÿòî å ïî-ìíîãîáðîéíà. È äâåòå ïëåìåííè
ãðóïè ïðîèçõîæäàò îò äðåâíèòå ñàêè — òóðè. Òîõàðèòå îáè-
òàâàò Ïàìèð, Ñîãäèàíà, Ñåâåðíà Áàêòðèÿ è Òàðèìñêàòà êîò-
ëîâèíà. Ñìÿòà ñå, ÷å êóøàíèòå ñà ÷àñò îò òîõàðñêàòà îáù-
íîñò èëè ïúê ñà åäíîçíà÷íè ïîíÿòèÿ.
Ñòåïåíòà íà äèôåðåíöèàöèÿ ìåæäó îòäåëíèòå êóøàí-
ñêè (èëè òîõàðñêè) ïëåìåíà íå å èçâåñòíà, íî áúëãàðèòå
âàõàíäóðè, îíîãîíäóðè, õàéëàíäóðè, êó÷è-áóëãàð, êóïè-
áóëãàð è ÷äàð-áóëãàð ñà áèëè ÷àñò îò òÿõ.  Ïàìèð è Òà-
ðèì òå ôîðìèðàò íÿêîëêî ãðàäîâå äúðæàâè, çà êîèòî çíà-
åì îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè. Òîâà ñà:
— Áîëóé, êðàé åç. Áàðàêóë;
— Áóãóð â Òàðèì (íàìèðàù ñå íà 680 ëè /ïðèáë. 208 êì./
çàïàäíî îò Êàðàøàð);
— ãðàäîâåòå îàçèñè Êó÷à è ×äàð — ñúùî â Òàðèì. Òâúð-
äå âåðîÿòíî å òîïîíèìúò Êó÷à äà å ñâúðçàí ñ Êóøàíè. Ñðå-
ùà ñå è â äðóãè ìåñòà — â Èçòî÷åí Èðàí — Êó÷àí; â Òàäæè-
êèñòàí — Êóøêà, è äð.;
- äúðæàâàòà íà êèäàðèòèòå Áîëî â îàçèñà Êàðø, âúç-
íèêíàë ñëåä èçñåëâàíåòî èì îò Ïàìèð;
— êíÿæåñòâàòà Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëóé â Êàøìèð — ñúâð.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãð. Áàëòèñòàí è Ãèëãèò;
— Áîëãàð è Ïàëãàð, îïèñàíè îò Ï. Äîáðåâ, ïî ïîðå÷è-
åòî íà ð. Çàðåâøàí (18);
— Êóøàíñêàòà äúðæàâà ñ öåíòúð Áàëõ å è äúðæàâà íà
áúëãàðèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò êóøàíèòå êàòî ïî-ãîëÿìà ïëå-
ìåííà îáùíîñò.
Õèîíèòèòå, îáèòàâàùè ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó Êàñ-
ïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå è Èðàíñêîòî ïëàòî, ñà íàðè÷àíè
îò ïåðñèòå ñ èìåíàòà òóðè è ãóðè, ñàìèòå òå ñà ñå íàðè÷à-
ëè îíà èëè õèîíà. Ñìÿòà ñå, ÷å òå ñà îñíîâàòåëèòå íà äðåâ-
íîòî Áàêòðèéñêî öàðñòâî âúâ âðåìåíàòà íà Çàðàòóñòðà.
×àñò îò îíîãóðè, êóòðèãóðè, óòèãóðè, ñàðàãóðè, óëòèãóðè
è áàðñèëè ñå ïðåñåëâàò â Êàâêàç îò I äî V â. ñë. Õð. Îáðà-
çóâàò ðàçëè÷íè ïëåìåííè ñúþçè — êóòðèãóðè ñ âàðõîíèòè;
áàðñèëè ñ õàçàðè. Â Êàâêàç òå çàâàðâàò è ïî-ðàíî ïðåñå-
ëèëè ñå áúëãàðè — òîõàðè (âàõàíäóðè, îíîãîíäóðè, õàé-
ëàíäóðè). Âïîñëåäñòâèå èäâà íîâà èçñåëíè÷åñêà âúëíà îò
Ïàìèð — êèäàðèòè è ïîñëåäíîòî ïðåñåëåíèå, îïèñàíî îò
Ìèõàèë Ñèðèéñêè. Ñòàðèòå àâòîðè ñà ïîñî÷âàëè íååäíîê-
ðàòíî, ÷å óòèãóðèòå è êóòðèãóðèòå ñòîÿò íàé-áëèçêî äî
áúëãàðèòå, ïî-ðàíî äîøëè â Êàâêàç.
Âúïðåêè òîâà âèæäàìå è ñúçäàâàíå íà äúðæàâíè ôîð-
ìèðîâàíèÿ ñ äðóãè õèîíèòñêè ïëåìåíà êàòî âàðõîíèòèòå
è õàçàðèòå. ×åñòî ñå ñòèãà è äî ìåæäóîñîáèöè êàòî ñáëú-
ñúöèòå ìåæäó êóòðèãóðè è óòèãóðè. È åäâà ñúñ ñúçäàâàíå-
òî íà Êóáðàòîâà Âåëèêà Áúëãàðèÿ ìîæåì äà ãîâîðèì çà
çàïî÷âàùî ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà íàðîäíîñò. “Èìåííè-
êúò íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” ñúîáùàâà çà 515-ãîäèøíî
ïðèñúñòâèå íà áúëãàðèòå îòâúä Äóíàâà ïðåäè Àñïàðóõ, ò.
å. îê. 166 ãîä. Òîâà ñúâïàäà ñ âðåìåòî íà ìàñîâîòî çàñåë-
âàíå íà àëàíèòå è õèîíèòèòå â Êàâêàç è èìåííî çà òåçè
515 ãîäèíè ñå èçâúðøâà ïëåìåííàòà äèôåðåíöèàöèÿ è íà-
÷àëîòî íà îáðàçóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò îò äâå-
òå ðàçêëîíåíèÿ íà äðåâíèòå òóðè — õèîíèòè (ãóðè) è òîõà-
ðè. Òîçè ïðîöåñ çàâúðøâà åäâà ñ óïðàâëåíèåòî íà êàíà
ñþáèãè Êðóì, êîèòî ñëàãà êðàé íà ìåæäóîñîáèöèòå ñðåä
áúëãàðèòå, èçâåñòíè íè êàòî âúòðåøíîïîëèòè÷åñêàòà êðè-
çà, çàïî÷íàëà ñëåä ñìúðòòà íà Êîðìèñîø. Íåñëó÷àéíî â
“Ñèìåîíîâèÿ ñáîðíèê” (èçâåñòåí ïî “Ñâåòîñëàâîâèÿ ïðå-
ïèñ” îò 1073 ã.), êîéòî ïðåäñòàâëÿâà ïî-ïúëåí ïðåïèñ íà
“Àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè õðîíîãðàô” îò 354 ã.; â ñïèñúêà íà
íàðîäèòå ñà ïîñî÷åíè “ïåîíèñ, ïàðòè, êóñåñèó”, ò. å. õèî-
íèòè, ïàðòè è êóøàíè, è òî íà ìÿñòîòî, êúäåòî â õðîíîã-
ðàôà ôèãóðèðà “Çèåçè, îò êîèòî ñà áúëãàðèòå” (21). ßâíî
âúâ âðåìåíàòà íà öàð Ñèìåîí áúëãàðèòå äîáðå ñà çíàåëè
ïðîèçõîäà ñè è çàòîâà ñà ïîñî÷èëè îò êîè èçòî÷íîèðàíñ-
êè íàðîäè ïðîèçõîæäàò.
ÇÀÙÎ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÍÅ ÌÎÃÀÒ ÄÀ ÁÚÄÀÒ ÕÓÍÈ ÈËÈ
ÒÞÐÊÈ ÏÎ ÏÐÎÈÇÕÎÄ
Ôîðìèðàíåòî íà äðåâíèòå òþðêóòè çàïî÷âà ìíîãî êúñ-
íî — îò 434 ã., êîãàòî Àøèíà è 500 õóíñêè ðîäà ñå çàñåëâàò
â Àëòàé äî 555 ã., êîãàòî òþðêèòå ñúçäàâàò ñâîÿ äúðæàâà
âúðõó îñòàòúöèòå íà æóæàíñêàòà îðäà. Êóòðèãóðèòå, óòè-
ãóðèòå, âàõàíäóðèòå è ïðî÷èå áúëãàðñêè ïëåìåíà ñà èç-
âåñòíè äàëå÷ ïðåäè òåçè ñúáèòèÿ. Åäèíñòâåíàòà äîïèðíà
òî÷êà ñ òþðêèòå å, ÷å îò 575 äî 632 ã. óòèãóðèòå ñà èì
âàñàëè, ò. å. ïëàùàò äàíúê íà çàïàäíîòþðêñêèÿ õàí.
45
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Õóíñêèÿò ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå ñúùî å îòõâúðëåí îò
èñòîðèÿòà.* Òóê îáúðêâàíåòî íà íàøèòå ïðîôåñèîíàëíè
èñòîðèöè èäâà îò ôàêòà, ÷å ïîãîëîâíî áúðêàò ïîíÿòèÿòà
õóíè è õèîíèòè, áåç äà ñå ñúîáðàçÿâàò ñ òîâà, ÷å êèòàéöè-
òå íàðè÷àò õóíèòå õóíèó, à íàçâàíèåòî íà èçòî÷íèòå èðàí-
öè å îíà èëè õèàîíà, êîåòî ñå ïðåäàâà îò õðîíèñòèòå òó
êàòî õîíè, òó êàòî õóííè. Òåçè íàðîäè (õèîíèòèòå) ñà ïîç-
íàòè íà àðìåíñêèòå, ðèìñêèòå è ïåðñèéñêèòå àâòîðè ñòî-
òèöè ãîäèíè ïðåäè ïîÿâàòà íà çàïàäíèòå õóíè â Åâðîïà.
Ñàìèòå õóíè íèêîãà íå íàâëèçàò â Êàâêàç.** Ñëåä ñáëú-
ñúêà ñè ñ àëàíèòå ïðåìèíàâàò â Åâðîïà ïî äîñòà èíòåðå-
ñåí íà÷èí — ïðåç Êåð÷àíñêèÿ ïðîëèâ è Êðèì îêîëî 378 ã.
Ñúáèòèåòî å îòðàçåíî îò Éîðäàíåñ è îò óíãàðñêàòà ëå-
ãåíäà çà Ìàäÿð è Õóíîð.
Çàïàäíèòå õóíè ñå ôîðìèðàò êàòî åòíîñ â Ïðèóðàëèå-
òî, êúäåòî ñå çàñåëâàò è ñìåñâàò ñ óãðèòå ñëåä ïðîãîíâà-
íåòî èì îò Àçèÿ îò Òàíøèõàé - 155 ã. Àêî íÿêîé íàðîä
ìîæå äà ñå ñìÿòà äî èçâåñòíà ñòåïåí çà òåõåí ïîòîìúê —
òîâà ñà óíãàðöèòå è ÷óâàøèòå. ×óâàøêèÿò åçèê å îñîáåí
âèä òþðêñêè åçèê, êîéòî ñïîðåä Ãóìèëüîâ èìà äðåâíîìîí-
ãîëñêè îñîáåíîñòè. Ùî ñå îòíàñÿ äî áúëãàðèòå, òî õóíñ-
êèÿò ïðèìåñ å íèùîæåí è ñòàâà íà äâà ïúòè. Â 463 ã. ñàðà-
ãóðèòå ðàçáèâàò õóíñêîòî ïëåìå àêàöèðè è ïîåìàò îñòà-
òúöèòå îò íåãî, à â 470 ã. îñòàòúêúò îò õóíèòå íà Äåíãèçèê
ñà çàñåëåíè îò èìïåðàòîð Çåíîí â Ìàëêà Ñêèòèÿ (Äîáðó-
äæà) êàòî ôåäåðàòè (15).
Ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè ñà è òèïîâåòå äúðæàâè, êîèòî ñúç-
äàâàò õóíèòå è òþðêèòå, îò åäíà ñòðàíà, è áúëãàðèòå, îò
äðóãà. Õóíñêàòà äúðæàâà å îò íîìàäñêè òèï, òÿ ñå èçãðàæ-
äà âúðõó ïðèíóäèòåëíîòî ñúáèðàíå íà äàíúöè îò ïîêîðå-
íèòå ïëåìåíà, êîèòî çàïàçâàò ñàìîóïðàâëåíèåòî ñè. Åòî çà-
ùî òÿ å íåòðàéíà è ñå ðàçïàäà ïðè íàé-ìàëêîòî îòñëàáâàíå
íà óïðàâëÿâàùàòà íàðîäíîñò. Â íîìàäñêàòà äúðæàâà íÿìà
ñòîëèöà, ñòàíúò íà õàíà å â ïîñòîÿííî äâèæåíèå. Íÿìà ãðà-
äîâå. Àäìèíèñòðàòèâíîòî óñòðîéñòâî å îïðîñòåíî è êîïè-
ðà áîéíèÿ ðåä íà âîéñêàòà — ëÿâî è äÿñíî êðèëî. Äîðè òèò-
ëàòà õàí, ñ êîÿòî íåïðàâèëíî ñå íàðè÷àò íàøèòå âëàäåòåëè,
çà ïðúâ ïúò å èçâåñòíà ïðè ïðîòîìîíãîëöèòå ñÿíáè è òî-
áà, è òî â cpåäàòà íà lV â. Ïðåäâîäèòåëÿò íà äóíõó — Òàí-
øèõàé, äîðè íå íîñè òèòëàòà õàí, òîé å ïðîñòî âîæä íà
îðäàòà. Ïðè õóíèòå çà ðàçëèêà îò äóíõó ñå íàëàãà ìîäåëúò
íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, ñúñòîÿùà ñå îò ëóëè è äæó÷è
êíÿçå. Íàñëåäÿâàíåòî íà âëàñòãà ïðè õóíñêèòå øàíþé è
òþðêñêèòå õàíîâå å ñòàâàëî ïî õîðèçîíòàëà — ò. å. îò áðàò
íà áðàòà èëè îò ÷è÷î íà ïëåìåííèêà è íèêîãà äèðåêòíî îò
áàùà íà ñèí. Ðàçâèòèåòî íà õóíñêàòà, ñÿíáèéñêàòà, òîáàñ-
êàòà, æóæàíñêàòà, òþðêóòñêàòà íîìàäñêà äúðæàâà, êàêòî
è ìîíãîëñêàòà íà ×èíãèç õàí, ïîêàçâà äîñòà ñõîäíè ÷åð-
òè:
1. Áúðçî îáõâàùàíå íà ãîëåìè ñòåïíè ðÿäêî íàñåëåíè
ïðîñòðàíñòâà.
2. Ñëàáà âëàñò íàä ïîä÷èíåíèòå ïëåìåíà - èçòî÷íèê
íà äàíúöè.
3. Áúðçî âúçíèêâàíå íà ìåæäóîñîáèöè è ðàçïàäàíå íà
äúðæàâàòà.
4. Êèòàèçèðàíå íà óïðàâëÿâàùàòà ïðîñëîéêà, êîåòî
âïîñëåäñòâèå âîäè äî ïîãëúùàíåòî íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò
îò íîìàäñêàòà äúðæàâà îò Êèòàé.
5. Èçâúðøâàíå íà ïðåâðàò â ñàìàòà íîìàäñêà äúðæà-
* Òîçè âúïðîñ å äîñòà ñïîðåí è äî ìîìåíòà íÿìà åäèííî ñòàíîâèùå. Áåë. ðåä.
** Íàïðîòèâ, îòáåëÿçàíî å òÿõíîòî ïðèñúñòâèå îò àðìåíñêèÿ èñòîðèê Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè â “Èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà Àóàíê (VII â.)
Áåë. ðåä.
46
âà, ïðè êîåòî åäíà îò ïîä÷èíåíèòå íàðîäíîñòè ñòàâà óï-
ðàâëÿâàùà. Íàïðèìåð ïðîòîìîíãîëöèòå èçìåñòâàò õóíè-
òå, òþðêóòèòå, æóæàíèòå è ò.í. Â ïðîòèâîâåñ íà òîâà äúð-
æàâàòà ïðè áúëãàðèòå èìà âñè÷êè îñîáåíîñòè íà èçòî÷-
íîèðàíñêàòà äúðæàâíà òðàäèöèÿ.
1. Âúçíèêâà âèíàãè â ïëàíèíñêè ðàéîíè — Ïàìèð, Êàâ-
êàç, Áàëêàíèòå.
2. Âèíàãè èìà ðàçâèòè ãðàäîâå è ñòîëèöà.
3. Ñëîæíî àäìèíèñòðàòèâíî óñòðîéñòâî, ñïðàâåäëèâà
äàíú÷íà ñèñòåìà, çàêîíîâî óðåäåíî îáùåñòâî. Èáí Ôàä-
ëàí äîáðå îïèñâà ñïðàâåäëèâàòà äàíú÷íà ñèñòåìà íà Âîë-
æêà Áúëãàðèÿ. À çàêîíèòå íà êàíà-ñþáèãè Êðóì ïîäîáíî
íà åôòàëèòñêèòå ñà íå ïî-ëîøè îò ðèìñêèòå.
4. Âèñîêà ñòîïàíñêà êóëòóðà, ðàçâèòî çåìåäåëèå, çàíà-
ÿòè, ñòðîèòåëñòâî íåùî, êîåòî ïðè íîìàäèòå ñúâúðøåíî
ëèïñâà.
5. Òåæêî âúîðúæåíèå íà âîéñêàòà, ñèëíà êîííèöà è âîè-
íè, îáëå÷åíè â æåëÿçî, äîíåñëè â Åâðîïà ñòðåìåíàòà, âè-
ñîêèòå ñåäëà è ñàáÿòà. Íàïðèìåð â èçâåñòíèÿ ïå÷àò íà
êàí Òåðâåë áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë å èçîáðàçåí ñ ùèò, âúð-
õó êîéòî èìà êîííèê. Ïîäîáíè ùèòîâå ñà îòêðèòè â Ñîã-
äèàíà ïðè ðàçêîïêèòå â ïëàíèíàòà Ìóã è ñà èçðàáîòåíè â
VII â. (17). Ñöåíàòà ñ êîííèêà ÿâíî å òèïè÷íà çà èðàíñêè-
òå íàðîäè. Â ñêàëíèÿ ðåëåô îò Òàê-è-áîñòàí (Ñàñèíèäñêè
Èðàí) èìà ñöåíà, ïîäîáíà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê. À çëàò-
íèòå ñúäîâå îò ñàñàíèäñêîòî âðåìå íàïîäîáÿâàò ìíîãî
ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø (23).
Ðàçêîïêèòå â Ïÿíæèêåíò ïîêàçâàò, ÷å ìåæäó V è VIII
â. â Ñîãäèàíà å ïðîöúôòÿâàëà áîãàòà êóëòóðà. Îñòàíàëè
ñà ìíîãî ñòåíîïèñè è ïåðãàìåíòè íà ñîãäèéñêàòà ïèñìå-
íîñò. Òàì ñà ñå ïðîâåæäàëè åæåãîäíè íàäáÿãâàíèÿ ñ êîíå,
ïîäîáíî íà áúëãàðñêèÿ îáè÷àé çà êîííèòå íàäáÿãâàíèÿ íà
Òîäîðîâäåí — “êîíñêèòå êóøèè”, âåðîÿòíî ñòàð êóøàíñêè
îáè÷àé (17).
Ïðîáëåìúò çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå ñå îñâåòÿâà è
îò äðóãà îñîáåíîñò — ïî÷èòòà êúì åëåíà. Èçâåñòíî å, ÷å
èçîáðàæåíèÿòà íà åëåíè ñà õàðàêòåðíè çà “ïëî÷åñòèòå ìî-
ãèëè” íà ñàêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ. Ìíîãî èçîáðàæåíèÿ íà
åëåíè ñà îòêðèòè è â Ïëèñêà, Îõðèä, Ìîðîâèçä (Ìàêåäî-
íèÿ). Åëåíúò ôèãóðèðà è â áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò Åð-
çåêå (VII â.) — Àëáàíèÿ.Òåçè èçîáðàæåíèÿ ñà ðàçïðîñòðà-
íåíè è â òåðèòîðèÿòà íà àâàðñêàòà (âàðõîíèòñêî-êóòðè-
ãóðñêà) äúðæàâà.  èðàíñêàòà ìèòîëîãèÿ äóøàòà íà ÷îâåê
ñëåä ñìúðòòà ñå ïðåâðúùà â åëåí. Äâóãëàâà ïòèöà ÿ îòíà-
ñÿ íà íåáåòî. Òîçè ñþæåò ñå ñðåùà âúðõó çëàòíèòå ñúäîâå
îò Àõåìåíèäñêè Èðàí, êàêòî è âúðõó áúëãàðñêîòî ñúêðî-
âèøå îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø. Åëåíúò êàòî ñâåùåíî æèâîò-
íî å âúçïÿò è â íàðîäíèòå ïåñíè — èçðàçà “ñóð åëåí” (íà
ïåðñèéñêè “ñóð”îçíà÷àâà ñâåùåí) (24). Äâóãëàâàòà ïòèöà
ñå ñðåùà è âúâ Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî êàòî èçîáðà-
æåíèå, íàïîäîáÿâàùî äâóãëàâ îðåë — ïðè Òåðòåðîâöè è
ïðè Ìèõàèë Øèøìàí. Òðàäèöèîííàòà îôèöèàëíà èñòî-
ðèÿ ãè ñâúðçâà ñ âèçàíòèéñêèÿ äâóãëàâ îðåë. Íî êàòî ñå
èìà ïðåäâèä, ÷å âúâ Âèçàíòèÿ òîçè ñèìâîë ñå ïîÿâàâà åä-
âà ñ ïîñëåäíàòà äèíàñòèÿ íà Ïàëåîëîçèòå, ìîæå äà ñå ìèñ-
ëè, ÷å â Áúëãàðèÿ òåçè èçîáðàæåíèÿ èìàò äðóã, èðàíñêè
ïðîèçõîä.
Ñïîðåä Ï. Äîáðåâ ðîäîíà÷àëíèêúò íà áúëãàðèòå -
Àâèòîõîë, å “ñèí íà êîøóòà”. Ïîäîáåí ñþæåò èçïîëçâà è

Ôèðäóîñè â “Øàõíàìå”, êàòî ïðåðàçêàçâà ïðåäàíèåòî íà
äðåâíèòå òóðè. Äîðè àêî ñå çàãëåäàìå â äóìàòà “êîøóòà”,
êàêòî ìåæäóâïðî÷åì ñå îçíà÷àâà ñàìêàòà íà åëåíà åäèíñ-
òâåíî â áúëãàðñêèÿ åçèê, ìîæåì äà îòêðèåì, ÷å ñå ïðèá-
ëèæàâà ìíîãî äî ïîíÿòèåòî “êóøàíè”. Âåðîÿòíî êîøóòà-
òà å ëåãåíäàðåí ïðàðîäèòåë íà êóøàíèòå, ÷àñò îò êîèòî
ñà è äðåâíèòå áúëãàðè.
 çàêëþ÷åíèå ìîæåì äà êàæåì, ÷å êëþ÷úò êúì ðàçãà-
äàâàíåòî íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè ïðîèçõîä å ñêðèò ñðåä ïî-
æúëòåëèòå ñòðàíèöè íà êóøàíñêàòà èñòîðèÿ è òàçè íà òó-
ðèòå õèîíèòè. Ìíîãî íåùà ùå ñòàíàò èçâåñòíè åäâà òîãà-
âà, êîãàòî ñå ïðîó÷è êóëòóðíîòî è åçèêîâîòî íàñëåäñòâî
íà Ñîãäèàíà, Òîõàðèñòàí è Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Êëþ÷
â ðàçãàäàâàíåòî íà ñòàðèÿ áúëãàðñêè åçèê å òîõàðñêèÿò
(êóøàíñêè) åçèê, à íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð - äðåâíèòå êó-
øàíñêè è ñîãäèéñêè êàëåíäàðè. Íàòàì òðÿáâà äà ñå íàñî-
÷àò óñèëèÿòà íà âñè÷êè îíåçè, êîèòî íåïðåäíàìåðåíî ñå
îïèòâàò äà èçó÷àò äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà íàøèòå ïðåäöè.
ÁÅËÅÆÊÈ
1. Êúì èçòî÷íîèðàíñêèòå ïëåìåíà ñïàäàò õîðåçìèéöèòå, ñîãäèé-
öèòå, áàêòðèéöèòå è äð.
2. Êúì çàïàäíîèðàíñêèòå ïëåìåíà ñïàäàò ïåðñèòå, ìèäèéöèòå è
ïàðòèÿíèòå.
3. Çà âðåìåòî íà íàïèñâàíå íà êíèãàòà ñå ñúäè ãëàâíî ïî ñúáèòèÿòà,
îïèñàíè â íåÿ ïðåäè ïîÿâàòà íà ìèäèéöèòå è ïåðñèòå.
4. Ñïîðåä ëåãåíäàòà Òðàåòîí èìàë òðèìà ñèíîâå — Òóðà, îò êîãîòî
ñà ñàêèòå; Ñàéðèì, îò êîãîòî ïðîèçõîæäàò êèìåðèéöèòå, è Àéðà,
îò êîãîòî âîäÿò íà÷àëîòî ñè çàïàäíîèðàíöèòå (ïåðñè, ìèäèéöè
è ïàðòèÿíè).
5.  ñàìèÿ íàäïèñ ñà íàðå÷åíè “ñàêè-òèãðàõóàäà”. Íà èðàíñêè äóìà-
òà “òèãðà” îçíà÷àâà îñòðîâúðõ, à “õóàäà” — øàïêà.
6. Ìåòåæíèòå öàðå ñà èçîáðàçåíè âúðõó ñïîìåíàòàòà êîëîíà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãîëîãëàâè è âúðçàíè ñ âúæå çà ðàçëèêà îò Ñêóíõ, êîéòî å ïîêàçàí
îòäåëíî è ñ øàïêà.
7. Èçâåñòíî å, ÷å ïðè åôòàëèòèòå æåíèòå ñà áèëè íà îñîáåíà ïî÷èò,
êàòî å ñúùåñòâóâàëà ðÿäêà ôîðìà íà ãðóïîâ áðàê, íàðå÷åí ïî-
ëèàíäðèÿ (ò. å. ìíîãîìúæåñòâî).
8. Èçâåñòíî å, ÷å êóìàíèòå ñà áèëè ñèíåîêè è ðóñîêîñè.
9. Âæ. ïîíÿòèÿòà êó-òóð-ãóðè, ó-òóð-ãóðè. Òå ñúäúðæàò ÷àñòèöàòà
“Òóð”. Âåðîÿòíî å ñâúðçàíà ñ ïðîèçõîäà èì îò äðåâíèòå ñàêè-
òóðè.
10. Âæ. Îíî-ãóðè, îíî-ãîíäóðè — âåðîÿòíî ïðîèçëèçàò îò îáùà ïèñ-
ìåíà èíôîðìàöèÿ. Ðàçäåëèëè ñå ñ ðàçäåëÿíåòî íà ñàêèòå òóðè.
11. “Òàðèê-Íàìå è Õàðàò” — (“Èñòîðèÿ íà ãðàä Õåðàò”)
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
12. Èñòîðèÿ äðåâíåãî ìèðà (I, III òîì ), Ì., 1982.
13. Äèàäàìàåâ. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèè Àõåìåíèäñêîé äåðæàâè,
Ì., 1985.
14. Äîáðåâ Ï. Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè, Ñ., 1996
15. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Ðèòìû Åâðàçèè, Ì., 1993.
16. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Õóííó, Ì., 1993.
17. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ (ò. VII), Ìèíñê, 2000.
18. Äîáðåâ Ï. Áúëãàðñêèòå îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà êàðòàòà
íà Åâðàçèÿ, Ñ., 1998.
19. Äîáðåâ Ï. Ïðàáúëãàðè — ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Íîâ ïðî-
÷èò, Ñ., 1991.
20. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Äðåâíèå òþðêè, Ì., 1993.
21. Áúëãàðè è åâðåè (÷.1), Ñ., 2000.
22. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Äðåâíÿÿ Ðóñ è âåëèêàÿ ñòåï, Ì., 1993.
23. Ôåõåð Ã. Ðîëÿòà è êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ., 1997.
24. Ñèäîðîâ Ì. Áëüãàðèÿíñòâîòî. Ñ., 1997.
25. Âåíåäèêîâà Ê. Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ Ñ., 1998.
47
 ÀÂÈÒÎÕÎË

48
ÀÂÈÒÎÕÎË

49
 ÀÂÈÒÎÕÎË

50
ÀÂÈÒÎÕÎË

51
 ÀÂÈÒÎÕÎË

52

ÍÀÐÎÄÚÒ ÃÎÑÏÎÄÅÍ
Èìà ëè áëèçêîèçòî÷åí ïðîèçõîä ðåëèãèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè
ËÚ×ÅÇÀÐ ÒÎØÅÂ
 ñâîÿòà êíèãà “Íàñëåäñòâîòî íà Ìîéñåé”, êîÿòî
å îò ñêîðî è íà íàøèÿ ïàçàð â áúëãàðñêè ïðåâîä, Ãðå-
úì Ôèëèïñ òúðñè ðåøåíèÿ íà çàãàäêèòå îêîëî âîäà-
÷à íà äðåâíèòå åâðåè. Åäèí îò àñïåêòèòå íà òîâà èç-
ñëåäâàíå å ñâúðçàí ñúñ ñâåòèëèùåòî íà åäîìöèòå,
íàìèðàùî ñå íà äíåøíîòî ïëàòî Àòóô, áëèçî äî àí-
òè÷íèÿ ãðàä Ïåòðà â Éîðäàíèÿ. Ìÿñòîòî, èçñëåäâà-
íî îò Ãðåúì Ôèëèïñ íå å íåèçâåñòíî çà èñòîðèöèòå.
Íÿêîãà òî å áèëî îáèòàâàíî îò ïëåìå, íàðå÷åíî õî-
ðåéöè, îò êúäåòî âåðîÿòíî å ïðîèçëÿçëî èìåòî íà
ïëàíèíàòà, ñïîìåíàòà â Áèáëèÿòà – Õîðèâ èëè Îð.
Õîðåéöèòå áèëè èçìåñòåíè îò âîéíñòâåíèòå
åäîìöè – ïîòîìöèòå íà ïðîäàëèÿ ïúðâîðîäñòâîòî ñè
çà ïàíèöà ëåùà Èñàâ – áðàòúò íà ßêîâ. Â ñúùèÿ ðà-
éîí ñå íàìèðà ìÿñòîòî, ñìÿòàíî çà ãðîá íà Ààðîí, à
âåðîÿòíî òàì å è ãðîáúò íà ñàìèÿ Ìîéñåé ñðåùó
ìÿñòîòî, íàðå÷åíî Áåò Ôåãîð – äîìúò íà çìèÿòà. Íà
ïëàíèíàòà Õîðèâ òîé å ïîëó÷èë è ñêðèæàëèòå.
Ãðåúì Ôèëèïñ çàêëþ÷àâà, ÷å èìåííî íà ïëà-
òîòî Àòóô ñå å íàìèðàë äðåâíèÿò Âåòèë – Áîæèÿò
äîì (Áåò Èë) è èäåíòèôèöèðà ïëàíèíàòà ñ áèáëåéñêà-
òà ïëàíèíà Ñåèð, äíåñ Øàðà. Äóìàòà Øàðà èëè Ñàðà
èìà äðåâíî-øóìåðñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà ñâÿò, ñâå-
ùåí. Âåðîÿòíî å – êàêòî ñìÿòà Äèìèòúð Äèìèòðîâ,
òîâà äà å çíà÷åíèåòî íà äóìàòà öàð.
Ñâåòèëèùåòî íà Åäîìñêîòî öàðñòâî å áèëî
ìíîãî ïðî÷óòî â äðåâíîñòòà. Ïîñòðîåíèÿò ïî-êúñíî
õðàì â Éåðóñàëèì å çàïî÷íàë äà ãî êîíêóðèðà, êîåòî
å ñòàíàëî ïðè÷èíà çà ïîðåäèöà âîéíè ìåæäó Èçðàåë
(Þäåÿ) è Åäîì. Ïîñåùàâàíî å è îò ïðîðîê Èëèÿ
(Öàðñòâà III, 19:8-11). Áèáëèÿòà ïîñî÷âà, ÷å åäîìöè-
òå ñà èìàëè öàðå ïðåäè Èçðàåë. Íÿêîè îò èìåíàòà
èì ñà: Êåíàç, Áåëà, Áèëãàí (Áèòèå 36:15-27-33). Òå ñà
íàðè÷àëè ñåáå ñè “Áîæèè âîéíè”, èçïîâÿäâàëè ñà
ìîíîòåèçúì áåç èçîáðàçÿâàíå íà Áîãà. Èìåííî ïðè
ïîñåùåíèåòî ñè âúâ Âåòèë ßêîâ å ïîñòàâèë êàìúê è
ãî å ïîëÿë ñ åëåé êàòî çíàê íà åäèíñòâåíèÿ Áîã, à íå
íåãîâî èçîáðàæåíèå.
Äèîäîð Ñèöèëèéñêè ñâèäåòåëñòâà, ÷å åäîìöè-
òå íàðè÷àëè ñâîÿ Áîã Äõó åø Øàðà èëè Äóøàðà, ò.å.
Áîã îò Ñåèð, Áîã îò Ñâåòàòà Ïëàíèíà. Àêî ñå âúð-
íåì êúì êíèãàòà íà Ãðåúì Ôèëèïñ, òîé îïèñâà òîâà
ñâåòèëèùå êàòî åäèí îëòàð çàïàçåí äî äíåñ, íà êîé-
òî å èìàëî êàìåíåí ñòúëá ñ âèñî÷èíà îêîëî 1 ìåòúð,
â ãîðíàòà ÷àñò íà êîéòî ñà áèëè ñëîæåíè êàìåííè
ðîãà. Ðîãàòà ñà õàðàêòåðíè çà ëóííè áîæåñòâà – â
Åãèïåò, Êðèò, Ôèíèêèÿ, íî ñúùî òàêà çà íÿêîè ñëúí-
÷åâè. Âñå ïàê íåêà äà íå çàáðàâÿìå, ÷å þäåéñêèÿò êà-
ëåíäàð å ëóíåí . . .
Òàêà òîçè çíàê ïðèëè÷àë íà ëàòèíñêàòà áóêâà
ÀÂÈÒÎÕÎË
“èãðåê”. Êîãàòî éåðóñàëèìñêèÿò öàð Éåðîâîàì ðàç-
ðóøàâà ñâåòèëèùåòî, îòñè÷à ðîãàòà îò ñòúëáà è ãè
çàõâúðëÿ â ïðîïàñòòà (êíèãà íà ïðîðîê Àìîñ 3:14).
Òåçè ðîãà ñà íàìåðåíè ïðåç 1996 ã. îò áðèòàíñêè àð-
õåîëîçè è ñà ñ äúëæèíà îêîëî 30 ñì.
 ïîäíîæèåòî íà ñâåòèëèùåòî èìà ïëîùàä-
êà, èçñå÷åíà âúâ ñêàëàòà, â äâàòà êðàÿ íà êîÿòî ñå
íàìèðàò äâà îáåëèñêà, ïîëó÷åíè âñëåäñòâèå íà îò-
íåìàíå íà îêîëíàòà ñêàëíà ìàñà, âèñîêè îêîëî 6 ìåò-
ðà. Íÿêîãà ïëîùàäêàòà å áèëà îáëèöîâàíà ñúñ ñèíüî-
çåëåíè ïëî÷êè, ÷àñò îò êîèòî ñå íàìèðàò è äíåñ, è
íàïîìíÿò çà êîíñòðóêöèÿòà ñïîìåíàòà â Èçõîä 24:1-
10 çà èçäåëèåòî ïîäîáíî íà ñàïôèð ïîä íîçåòå íà
Áîãà.
Ïðè ðàçêîïêèòå â Ïåòðà å îòêðèòà áðîøêà îò ñëî-
íîâà êîñò, äàòèðà îò îêîëî 1200 ã. ïð. Õð., íà êîÿòî
òîâà ñâåòèëèùå å èçîáðàçåíî ñòèëèçèðàíî. Ïëàíè-
íàòà å ïðåäñòàâåíà êàòî òðàïåö, âúðõó êîéòî å ñòúë-
áúò ñ ðîãàòà è îòñòðàíè íà íåãî äâàòà îáåëèñêà èçîá-
ðàçåíè êàòî ÷åðòè (âæ. èëþñòðàöèÿòà). Ñúâïàäåíèå-
òî ñúñ çíàêà IYI, èçïîëçâàí îò äðåâíèòå áúëãàðè å
ïúëíî.
Àðàáñêèÿò êíèæîâíèê Åë Áàëõè, öèòèðàí îò Ïå-
òúð Äîáðåâ â êíèãàòà ìó “Ñêàçàíèåòî íà Àòèëîâèòå
õóíè” (Ñîôèÿ, 1997 ã.) èíôîðìèðà ÷èòàòåëèòå ñè çà
íàçâàíèÿòà íà ðàçëè÷íèòå áîãîâå íà ñúîòâåòíèòå íà-
ðîäè. Êîãàòî ñòèãà äî áúëãàðèòå, òîé ïîñî÷âà, ÷å òå
íàðè÷àò ñâîÿ áîã Åäôó, à èäîëèòå ñè Ôà. Èìåòî Åäôó
å òâúðäå ñõîäíî ñ èìåòî Äõó íà åäîìöèòå è ìîæå áè
å ðàçëè÷åí íà÷èí çà ïðîèçíàñÿíå, ïðåäàäåí òàêà â
àðàáñêàòà âåðñèÿ.
Ó íàñ áèòóâà ñõâàùàíåòî, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè íà-
ðè÷àëè ñâîÿ áîã Òàíãðà, íî çà òîâà ñâèäåòåëñòâà ñàìî
åäèí íàäïèñ íà Îìóðòàã íà Ìàäàðà. Òàíãðà âåðîÿòíî
îçíà÷àâàëî ïðîñòî “Ãîñïîä”, íî íå èìåòî íà ñàìèÿ
áîã. Ïàê Äèìèòúð Äèìèòðîâ ïîñî÷âà ïðèëèêàòà íà
Òàíãðà ñúñ øóìåðñêèÿ Äåíãèð (îçíà÷àâàùî íàçâàíèå
çà áîã, íî íå è èìå íà áîã), êîåòî èçãëåæäà íàïúëíî
äîñòîâåðíî. Èìåòî íà Áîãà â äðåâíîñòòà ñå å ïàçèëî
â òàéíà.
Ñëó÷àÿò ñ Òàíãðà – Äåíãèð íå å åäèíñòâåí. Íàç-
âàíèåòî Âààë (âúâ ôîðìè Âèë Áàë Áààë Áåë, Àáåëè-
îí, à çàùî íå è Àïîëîí, ÷èåòî èìå å Ôåá) å îçíà÷à-
âàëî ïðîñòî “Ãîñïîä”. Êúì íåãî ñå å äîáàâÿëî èìå-
òî. Íàïðèìåð Âààë Ôåãîð – Áîãúò çìèÿ. Ïðîðîê Îñèÿ
(âæ. Îñèÿ 2:16) äàâà äîêàçàòåëñòâî çà âðåìåòî, êîãà-
òî ñå çàáðàíÿâà íà îðòîäîêñàëíèòå þäåè äà íàðè÷àò
áîãà ñ íàçâàíèåòî Âààëè – ìîæå áè èìåííî â êîíòåê-
ñòà íà êîíôëèêòà ñúñ ñâåòèëèùåòî âúâ Âåòèë.
Íî õðàìà â Éåðóñàëèì, ñïîðåä Ãðåúì Ôèëèïñ,
53
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êîïèðà Âåòèë êàòî ìåíîðàòà – ñ òðè ÷èôòà ðîãà å
ñèìâîë íà Áîãà, à êîëîíèòå ïðåä õðàìà – ßõèí è Áîàç
(êîèòî íå ñà íîñåùè êîëîíè) ñúîòâåòñòâàò íà îáå-
ëèñêèòå âúâ Âåòèë – ò. íàð. “âèñîêî ìÿñòî” äî Ïåò-
ðà. Çà ïðèëèêàòà ìåæäó Äõó è Åäôó ìîæå äà ñâèäå-
òåëñòâà è ñâåùåíàòà ãîäèíà íà êó÷åòî â äðåâíèÿ áúë-
ãàðñêè êàëåíäàð – Åòõ. Òîâà èìå å äîðè ïî-áëèçî äî
Äõó. Ìîæå äà çâó÷è ñïåêóëàòèâíî, çàùîòî âúïðîñúò
íå å ïðîó÷åí, íî áèõ èñêàë äà ïîñî÷à, ÷å è äíåñ â
õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ åäèí îò èïîñòàñèòå íà Ñâå-
òàòà Òðîèöà ñå íàðè÷à Äóõ Ñâåòèé íà áúëãàðñêè åçèê.
Íà äðóãèòå åçèöè ñå ïðîèçíàñÿ ðàçëè÷íî (Ñïèðèòóñ
Ñàíêòè – íà ëàòèíñêè, Àãèîñ Ïíåâìîñ – íà ãðúöêè
è ïð.). Îò èíòåðåñ å äà ñå ïðîó÷è ïðîèçõîäà íà äóìà-
òà Äóõ â áúëãàðñêèÿ åçèê êàòî íàçâàíèå íà Áîã, îòêú-
äåòî âåðîÿòíî å ïðåìèíàëà â ñëàâÿíñêèòå åçèöè. Ïðè-
ëèêèòå ñ åäîìöèòå íå ñâúðøâàò äî òóê. Ñïîðåä Ñòðà-
áîí, öàðÿò íà åäîìöèòå ñè ñåðâèðàë ñàì õðàíàòà è
îáñëóæâàë îñòàíàëèòå. Îò ñâîÿ ñòðàíà Èáí Ôàäëàí
îïèñâà êàê öàðÿò (Áàëòàâàð) íà âîëæêèòå áúëãàðè ñè
ðåæåë ñàì îò ìåñîòî, à ñëåä òîâà ëè÷íî îòðÿçâàë ïàð-
÷åòà çà ñúòðàïåçíèöèòå ñè è èì ãè ïîäàâàë. Ïðè äó-
íàâñêèòå áúëãàðè ïúê èìàìå ñúîáùåíèåòî çà ò. íàð.
“õðàíåíè õîðà” íà âëàäåòåëÿ.
 áèáëåéñêàòà êíèãà Þäèò 2:25 ñå ïîñî÷âàò îá-
ëàñòèòå íà ßôåò – ñèí íà Íîé, íàðè÷àí â àðàáñêèòå
èçâîðè Àâèò. Òåçè îáëàñòè ñà ïîñî÷åíè “íà þã – ïðåä
Àðàáèÿ”, ò.å. êúäåòî å Åäîìñêîòî öàðñòâî. Ïàê òàì
(Þäèò 3:10 è âòîðàòà êíèãà ìàêàâåéñêà 12:29) ñå ãî-
âîðè çà ãðàäúò íà ñêèòèòå, íàìèðàù ñå íà 600 ñòàäèÿ
îò Éåðóñàëèì.
À íàëè Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè èç-
âåæäà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå îò ñèíà íà ßôåò –
Àâèòîõîë (Àâèò Îõîë). È íàé-ñòðàííîòî å, ÷å äîðè
ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè öàðå ñà ñå ñìÿòàëè, ñâúðçàíè
ñ òåçè ìåñòà. Ñàìèÿò èìåííèê, êàòî òåêñò å îòêðèò
çàïèñàí â öúðêîâíà êíèãà – â ÷àñòòà é èçáðîÿâàùà
Âàâèëîíñêèòå âëàäåòåëè.
Ñèíúò íà öàð Èâàí Øèøìàí – Ôðóæèí, íà ñðåùà
íà åâðîïåéñêè áëàãîðîäíèöè ïðåäñòàâÿ äâà ãåðáà –
òîçè íà Áúëãàðèÿ ñ òðè ëúâà ïîñòàâåíè âîäîðàâíî
åäèí ïîä äðóã – èçâåñòåí è îò àðàáñêèòå èçâîðè è
ëè÷íèÿò öàðñêè ãåðá – èçïðàâåí ëúâ ñ êîðîíà âúðõó
ùèò íàä êîéòî èìà íàäïèñ “Ðåêñ Õàëäåîðóì” - ò.å.
Öàð íà õàëäåéöèòå, ñèðå÷ âàâèëîíöèòå.
Âúçìîæíî ëè å ðåëèãèÿòà è îáè÷àèòå íà åäîìöèòå
äà ñà ñå îêàçàëè ïðåíåñåíè òîëêîâà äàëå÷å íà èçòîê
- äî ðàéîíà íà Ïàìèð, êúäåòî ñà îáèòàâàëè äðåâíèòå
áúëãàðè?
 äðåâíîñòòà å èìàëî äâèæåíèå îò çàïàä íà èç-
òîê. Èçñëåäîâàòåëÿò íà Òèáåò Èâàí Äðåíèêîâ – áúë-
ãàðèí, æèâååù âúâ Âåíåöóåëà, òâúðäè óáåäèòåëíî, ÷å
Éîãàòà å âúçíèêíàëà â Ñèöèëèÿ 10 000 ã. ïð. Õð. è
ñëåä òîâà ñå å ðàçïðîñòðàíèëà íà èçòîê (âæ. â. Ïðî è
Àíòè, áð. 51,23.12.2004 ã.).
Åäîìöèòå íàïóñêàò ñâîèòå ïëàíèíè ïî âðåìå íà
“Âàâèëîíñêèÿò ïëåí” – 587 ã. ïð. Õð. è â ðàéîíà íà
54
Ïåòðà íà òÿõíî ìÿñòî ñå çàñåëâàò äðóãè ïëåìåíà –
íàáàòåéöèòå. Èçãëåæäà, ÷å åäîìöèòå ñà ñå âúçïîëç-
âàëè äà íàïàäíàò Þäåÿ ïî âðåìå íà êàìïàíèÿòà íà
Âàâèëîí. Çà òîâà íè äàâà óêàçàíèå Ïñàëì 136 – ñòèõ
7 è Ïñàëì 82 – ñòèõ 7, ñúùî òàêà êíèãèòå íà ïðîðî-
öèòå Àìîñ, Ìàëàõèÿ è Àâäèé îò Áèáëèÿòà, Ïàðàëè-
ïîìåíîí 21:8-10, 25:11-12, ïðîðîê Éåçåêèë 32:29 è 35.
Òðåòàòà êíèãà íà ïðîðîêà Åçäðà 13:40-45 ãëàñè: ”À òå
ðåøèõà â ñúâåòà ñè äà îñòàâÿò ìíîæåñòâîòî åçè÷íè-
öè è äà îòèäàò â äàëå÷íà ñòðàíà, êúäåòî íèêîãà íå å
æèâÿë ÷îâåøêè ðîä, çà äà ïàçÿò òàì çàêîíèòå ñè, êî-
èòî íå ñïàçâàò â ñòðàíàòà ñè. Ïðåç òåñíè âõîäîâå òå
ñå ïðèáëèæèõà äî ðåêà Åôðàò. Âñåâèøíèÿò íàïðàâè
òîãàâà çà òÿõ ÷óäåñà è ñïðÿ ðå÷íèòå æèëè äîêëå òå
ïðåìèíàâàõà, çàùîòî ïðåç òàçè ñòðàíà òå âúðâÿõà
äúëãî – ãîäèíà è ïîëîâèíà. Òàÿ ñòðàíà ñå íàðè÷à
Àðñàðåò. Òå æèâÿõà òàì äî ïîñëåäíî âðåìå.”
Òåêñòúò èçãëåæäà, ÷å ñå îòíàñÿ çà èçãóáåíèòå åâ-
ðåéñêè ïëåìåíà, òúé êàòî 10 îò 12-òå ïëåìåíà íå ñå
çàâðúùàò îò Âàâèëîíñêèÿ ïëåí. Íî òÿõíîòî ïðåñåëå-
íèå âúâ Âàâèëîí å áèëî íàñèëñòâåíî, à íå äîáðîâîë-
íî. Òîçè òåêñò ïî-ñêîðî ñâèäåòåëñòâà çà ïðîöåñ íà
ïðåñåëåíèå íà èçòîê ïî âðåìå íà Âàâèëîíñêèÿ ïëåí
íà äðóãà ãðóïà è íàé-âåðîÿòíî å òîâà äà ñà èç÷åçíà-
ëèòå åäîìöè.
Äðåâíîòî èìå íà ðåêà Ñúðäàðÿ å áèëî ßêñàðò,
êîåòî íàïîìíÿ çà çàãàäú÷íàòà ñòðàíà Àðñàðåò. (Âúç-
ìîæíî å èìåòî Àðñàðåò äà èäâà è îò äóìàòà “õàð”,
îçíà÷àâàùî “ïëàíèíà” íà èâðèò, â ñìèñúë “ñâåùåíà-
òà ïëàíèíà”, êàêâàòî å ïëàíèíàòà Ñóìåðó èëè Ìåðó
â ñàíñêðèòñêèòå òåêñòîâå, íàìèðàùà ñå â ðåãèîíà íà
èçâîðèòå íà ð. ßêñàðò). Èçãëåæäà, ÷å ïî òîçè íà÷èí
ñà áèëè ïðåíåñåíè ðåëèãèÿ è îáè÷àè, êîèòî ñà áèëè
âúçïðèåòè îò äðåâíèòå áúëãàðè, æèâååùè ïî òåçè
çåìè. Â ñâîÿòà êíèãà “Çèåçè, îò êîéòî ñà áúëãàðèòå”
(Ñîôèÿ, 2003 ã.) Ïåòúð Ãîëèéñêè äîïóñêà, ÷å äðåâíà-
òà ìåñîïîòàìñêà ñâåùåíè÷åñêà êàñòà Áàëã ñå å ïðå-
ñåëèëà è ñå å âëÿëà â æèâååùèòå êðàé Ïàìèð òîõàð-
ñêè ïëåìåíà. (Äîìúò íà Òîãàðìà å áèë èçâåñòåí íà
åâðåèòå, òúé êàòî îòòàì òå ñà ñå ñíàáäÿâàëè ñ êîíå,
ìóëåòà è äðóãè æèâîòíè – ïðîðîê Éåçåêèë 27:14).
Èçãëåæäà, ÷å òàì ñå å ïî÷èòàë ëóíåí Áîã (÷èéòî ñèì-
âîë ñà ðîãàòà), çàùîòî ïî ñâèäåòåëñòâîòî íà âúçìó-
òåíè áðàìèíè “íå÷åñòèâèòå áàëõèêè” òàíöóâàëè ïî
ãðàäñêèòå ñòåíè ïðè îïðåäåëåíà ôàçà íà Ëóíàòà, ÿäÿ-
ëè îâ÷å ìëÿêî è ìàãàðåøêî ìåñî.
Ðèìñêèÿò ïèñàòåë Êâèíò Ðóô â êíèãàòà ñè çà
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ïèøå, ÷å òî÷íî ïî òåçè
ìåñòà â Áàêòðèÿ ìàêåäîíñêèÿò âîæä ñå å ñáëúñêàë ñ
“åâðîïåéñêèòå ñêèòè” (áúëãàðèòå ìíîãîêðàòíî ñà íà-
ðè÷àíè îò õðîíèñòèòå ñêèòè èëè ìèçè è äàæå “åâðî-
ïåéñêè ìèçè” – âæ. æèòèåòî íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèä-
ñêè), êîåòî å îùå åäíî ñúâïàäåíèå. Âïðî÷åì è Õå-
ðîäîò îïèñâà åäíà ðåëèãèîçíà ãðóïà, æèâååùà ïî
òåçè ìåñòà, ïîëçâàùà ñå ñ ãîëÿìî óâàæåíèå îò îêîë-
íèòå ïëåìåíà.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Àêî ïðèåìåì âñè÷êî òîâà çà äîñòîâåðíî, òîãàâà Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà:
çíà÷åíèåòî íà åòíîíèìà áúëãàðè áè òðÿáâàëî äà âîäè
ïðîèçõîäà ñè îò Áàë, ò.å. Ãîñïîä (ìíîãî áëèçêî äî
1. Áèáëèÿ, èçäàíèå íà Ñâ. Ñèíîä íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðê-
ñàíñêðèòñêîòî Áàëà – îçíà÷àâàùî ñèëà, âîéñêà) è äà âà, Ñîôèÿ, 1995 ã.
îçíà÷àâà “Íàðîäúò Ãîñïîäåí” èëè “Áîæèÿò íàðîä” –
2. Íàñëåäñòâîòî íà Ìîéñåé, Ãðåúì Ôèëèïñ, èçä. Õåðìåñ, Ïëîâäèâ,
ïî÷òè êàòî “Áîæèèòå âîéíè”, êàêòî ñà ñå íàðè÷àëè 2004 ã.
åäîìöèòå. 3. Ñêàçàíèåòî íà Àòèëîâèòå õóíè, Ïåòúð Äîáðåâ, ÈÊ Ñëàâèêà -
Âúçìîæíî ëè å âñè÷êî òîâà? ÐÌ, Ñîôèÿ, 1997 ã.
Òàçè ñòàòèÿ íÿìà ïðåòåíöèèòå íà íàó÷íî èçñëåä- 4. Çèåçè, îò êîéòî ñà áúëãàðèòå, Ïåòúð Ãîëèéñêè, Òàíãðà Òàí Íàê
âàíå, à ïî-ñêîðî çàäàâà âúïðîñè è å ïðåäèçâèêàòåë- Ðà, ÈÊ Ñîôèÿ, 2003 ã.
ñòâî è ïîêàíà êúì îíåçè, êîèòî èçñëåäâàò çàäúëáî- 5. Àðàáñêè èçâîðè çà áúëãàðèòå, Ðàéíà Çàèìîâà, Òàíãðà Òàí Íàê Ðà,
÷åíî áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä, äà ïîãëåäíàò è îò òàçè ÈÊ Ñîôèÿ, 2000 ã.
ñòðàíà íà ïðîáëåìà, êîëêîòî è íåîáè÷àéíà äà èçã- 6. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà – Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå, Äèìèòúð
ëåæäà òàêàâà ïîçèöèÿ â ìîìåíòà. Òàáàêîâ, Ñîôèÿ, 1999 ã.
7. Ñï. “Àâè-òîõîë” - Äèìèòúð Äèìèòðîâ, ñòàòèè îò 1-12 áðîé.

55
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÒÀÐÎÁÚÀÃÀÐÑÊÈ ÈËÈ “ÑÒÀÐÎÑËÀÂßÍÑÊÈ”
ÏÐÎÔ. ÄÎÐÀ ÈÂÀÍÎÂÀ — ÌÈÐ×ÅÂÀ
Èíñòèòóò çà áúëãàðñêè åçèê êúì ÁÀÍ
Ñòàâà äóìà çà íàèìåíîâàíèåòî íà îíÿ êíèæîâåí åçèê,
êîéòî âúçíèêâà â ñðåäàòà íà IX â. ïî íàøèòå çåìè; ÷èèòî
ïúðâè ñúçäàòåëè ñà Êèðèë è Ìåòîäèé; ÷èéòî æèâîò íà
ïúëíîöåíåí êíèæîâåí åçèê ïðîòè÷à â Áúëãàðèÿ íà Áîðèñ,
Ñèìåîí, Ïåòúð, Ñàìóèë; êîéòî ïðåæèâÿâà âèçàíòèéñêî
ðîáñòâî ïðåç XI â., çà äà ñå âúçðîäè ïðåç Âòîðîòî áúëãàð-
ñêî öàðñòâî íà Àñåíåâöè, ïðåæèâÿâà ðàçöâåò ïî âðåìåòî
íà Ïàòðèàðõ Åâòèìèé è ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà âúï-
ðåêè ïîæàðèùàòà íà îñìàíñêîòî ðîáñòâî, çà äà ïðåíåñå
çäðàâèòå êèðèëî-ìåòîäèåâñêè òðàäèöèè â íàøåòî Âúçðàæ-
äàíå.
Íå ñàìî â ñëàâèñòè÷íàòà íàóêà òîé èìà ìíîãî íàèìå-
íîâàíèÿ. Íàïîñëåäúê è â ïî-øèðîêèòå êðúãîâå íà íàøàòà
êóëòóðíà îáùåñòâåíîñò ìîæåì äà ÷óåì äà ãî íàçîâàâàò:
“ñòàðîñëàâÿíñêè”, “ñòàðîöúðêîâíîñëàâÿíñêè”, “öúðêîâ-
íîñëàâÿíñêè” è ïð. “Âúïðîñ íà òåðìèíîëîãèÿ” — ùå êàæå
íÿêîé. “Âúïðîñ íà ïðåäïî÷èòàíèå” — ùå äîáàâè äðóã.
“Âúïðîñ íà ïîçíàâàíå íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä è åçèê, íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà è êóëòó-
ðà” — áèõ ñè ïîçâîëèëà äà êàæà àç.
Ðàçáèðà ñå, òåçè íàèìåíîâàíèÿ íå ñà âúçíèêíàëè ó íàñ.
Òå èìàò ñâîèòå êîðåíè, ñâîèòå îáÿñíåíèÿ. Áúëãàðñêàòà íà-
óêà îò âðåìåòî íà íàøèòå ïúðâè èçñëåäâà÷è è ó÷åíè-ñëà-
âèñòè óïîòðåáÿâà òåðìèíà ñòàðîáúëãàðñêè, êàòî ñå ñúîá-
ðàçÿâà ñ íàðîäíîñòíàòà ôóíêöèÿ íà òîçè ñðåäíîâåêîâåí
êíèæîâåí åçèê ó íàñ, êàòî íå ïðåíåáðåãâà ôàêòà, ÷å Êè-
ðèë è Ìåòîäèé ñúçäàâàò ñëàâÿíñêàòà àçáóêà è ïðåâåæäàò
ïúðâèòå áîãîñëóæåáíè êíèãè, èçïîëçâàéêè ïî áëåñòÿù íà-
÷èí, ñ òúíúê ôèëîëîãè÷åñêè óñåò åçèêîâèÿ ìàòåðèàë, êîé-
òî èì äàâà ðîäíèÿò ñîëóíñêè ñëàâÿíñêè äèàëåêò, ïðèíàä-
ëåæàù êúì èçòî÷íîáúëãàðñêèòå ãîâîðè.
Êèðèë è Ìåòîäèé ïðåâåæäàò íàé-íåîáõîäèìèòå êàíî-
íè÷åñêè êíèãè, íóæíè çà èçâúðøâàíå íà õðèñòèÿíñêîòî áî-
ãîñëóæåíèå íà ñëàâÿíñêè åçèê, ðàçáèðàåì çà ìîðàâñêèòå
è ïàíîíñêèòå ñëàâÿíè, êàêòî å ðàçáèðàåì åäèí áëèçúê, íî
íå èäåíòè÷åí åçèê. Êîãàòî â äðåâíà Ðóñèÿ ðóñêèÿò íàðîä
ïðèåìà õðèñòèÿíñòâîòî, òàì ñå èçïîëçâàò íå ñàìî Êèðè-
ëî-Ìåòîäèåâèòå ïðåâîäè, íî è ïî-øèðîêàòà, ñúçäàäåíà â
Áúëãàðèÿ ñòàðîáúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, çàùîòî åçèêúò £ å
ðàçáèðàåì êàòî ðîäñòâåí ñëàâÿíñêè åçèê. Ïî ñúùèÿ íà-
÷èí ñòîè âúïðîñúò ñúñ ñúðáèòå, õúðâàòèòå è ñëîâåíöèòå,
êúäåòî âúðõó êèðèëî-ìåòîäèåâñêàòà çäðàâà ñëàâÿíñêà îñ-
íîâà ñå ðàçâèâàò è òåõíèòå êíèæîâíè åçèöè.
Êàòî ïðîíèêâàò ìåæäó ìîðàâöè, ðóñè, ñúðáè, õúðâàòè
è ïð., òåçè ïðîèçâåäåíèÿ çàïî÷âàò äà ñå ïðåïèñâàò îò êíè-
æîâíèöè — ðîäåíè ðóñè, ñúðáè, õúðâàòè è ïð., êîèòî êîë-
êîòî è äà ñå ñòàðàÿò äà çàïàçÿò íåïîêúòíàò “ñâåùåíèÿ” èì
åçèê, äîïóùàò íÿêîè ôîíåòè÷íè è ëåêñèêàëíè îñîáåíîñ-
òè íà ñâîÿ ðîäåí åçèê â íåãî. Òàêà â îáùè ëèíèè ìîæå äà
ñå îáÿñíè ïîÿâàòà íà ðàçëè÷íèòå ðåäàêöèè íà ñòàðîáúë-
ãàðñêèÿ åçèê, çà êîèòî ùå ñòàíå äóìà îòäåëíî.
Ïúðâèòå ïðåâîäè, íàïðàâåíè îò Êèðèë è Ìåòîäèé, ñà
ñâúðçàíè ñ Ìîðàâñêàòà ìèñèÿ. Òîâà ñà: “Åâàíãåëèå” (èç-
áîðíî), “Àïîñòîë”, “Ïñàëòèð”, íÿêîè ñòàðîçàâåòíè òåêñ-
56
òîâå, íÿêîè ñëîâà è ïð., ïðåäíàçíà÷åíè çà áîãîñëóæåíèå-
òî è çà öúðêîâíàòà ïðîïîâåä. Òîâà ìîæå äà íè îáÿñíè íÿ-
êîè îò ñúùåñòâóâàùèòå íàçâàíèÿ íà åçèêà èì — ”öúðêîâ-
íîñëàâÿíñêè” èëè “ñòàðîöúðêîâíîñëàâÿíñêè”. Äîðè íÿ-
êîè ÷óæäåñòðàííè ó÷åíè, êîèòî ñòîÿò íàñòðàíà îò ôàêòè-
òå íà ðàçâîÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê èëè ïîçíàâàò ñëàáî áúë-
ãàðñêàòà èñòîðèÿ è ðàçâîÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, ñìÿ-
òàò, ÷å òîâà å áèë ïðîñòî åäèí “ñâåùåí åçèê” (ëèíãâà ñàê-
ðà), åçèê íà íÿêîëêî áîãîñëóæåáíè êíèãè. Ñõâàùàíèÿ îò
òîçè ðîä åñòåñòâåíî ïîðàæäàò íàó÷íè ïîëåìèêè, êîèòî
íå ñà ïðåäìåò íà íàñòîÿùèòå ðåäîâå.
 ïîñëåäíèòå ãîäèíè â ñëàâèñòèêàòà ñå ïîÿâèõà è äðó-
ãè òåðìèíè çà ñúùèÿ åçèê, ïëîä íà äðóãè òúëêóâàíèÿ íà
íåãîâàòà ñúùíîñò è ôóíêöèè, êúì êîèòî, ðàçáèðà ñå, áúë-
ãàðñêàòà íàóêà ñúùî íå îñòàíà áåçðàçëè÷íà. Íî íå âñè÷êè
ñúâðåìåííè ó÷åíè âèæäàò ñàìî ìåæäóíàðîäíàòà ôóíêöèÿ
íà òîçè åçèê. Ìíîçèíà óïîòðåáÿâàò íàïðàâî òåðìèíà ñòà-
ðîáúëãàðñêè, à äðóãè, àêî ñà ïðèíóäåíè ïî ñèëàòà íà òðà-
äèöèÿòà â íÿêîè ñòðàíè äà ãî íàçîâàâàò “ñòàðîñëàâÿíñ-
êè”, íàìèðàò íà÷èí è ôîðìà äà ïîä÷åðòàÿò, ÷å äâàòà òåð-
ìèíà ñà ñèíîíèìíè, êàêòî ãè ñìÿòàõà çà ñèíîíèìíè è íàé-
ãîëåìèòå ñëàâèñòè îò ìèíàëîòî. Ñðåùó òàçè ñèíîíèìíà
óïîòðåáà íàøàòà íàóêà íèêîãà íå å âúçðàçÿâàëà. ×ðåç íåÿ
âñúùíîñò ñå äàâà òî÷íà õàðàêòåðèñòèêà íà òîçè åçèê — ñòà-
ðîáúëãàðñêè ïî åçèêîâà ñèñòåìà, ïî ìÿñòî íà ñúçäàâàíå-
òî è ðàçâèòèåòî ñè, à “ñòàðîñëàâÿíñêè” ïî ìåæäóíàðîäíà
ôóíêöèÿ, òúé êàòî âåêîâå íàðåä å çàäîâîëÿâàë íåîáõîäè-
ìîñòòà îò êíèæîâåí åçèê ó îñòàíàëèòå ñëàâÿíñêè, à ñúùî
è íÿêîè íåñëàâÿíñêè íàðîäè. Íèå âîþâàìå ñ îíåçè, êîèòî
íå ïðèçíàâàò, ÷å Êèðèëî-Ìåòîäèåâèÿò åçèê ïî ïðîèçõîä
ïðèíàäëåæè íà áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè, ÷å å ðîæáà íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä, îòãëåäàí è îáîãàòåí, äîâåäåí äî ñúâúð-
øåíñòâî èìåííî îò ñòàðîáúëãàðñêèòå ïèñàòåëè è êíèæîâ-
íèöè, îòêúðìåí îò áúëãàðñêèòå äèàëåêòè, îñîáåíî îò äè-
àëåêòèòå îêîëî äâåòå ñòàðîáúëãàðñêè êíèæîâíè ñðåäèùà
Ïðåñëàâ è Îõðèä ïðåç IÕ-Õ—ÕI—ÕII â.
Âñè÷êî áè áèëî ìíîãî ïðîñòî, àêî, êàêòî êàçàõìå, ñòà-
âàøå äóìà ñàìî çà íÿêîëêî öúðêîâíè êíèãè, íóæíè íà ðå-
ëèãèîçíèÿ êóëò. Àêî áåøå íàèñòèíà òàêà, íèå áèõìå ñå
ñúãëàñèëè òîçè åçèê äà ñå íàðè÷à “öúðêîâíîñëàâÿíñêè”.
Àêî êàòî êíèæîâåí, “èçêóñòâåí”, “îáù” åçèê òîé áåøå òâî-
ðåí îò âñè÷êè ñëàâÿíñêè íàðîäè, íå áèõìå ñå ïðîòèâèëè
íà òåðìèíà “ñòàðîñëàâÿíñêè”. Íî íà òîçè åçèê ñà íàïèñà-
íè íå ñàìî öúðêîâíèòå êíèãè, à è áèñåðèòå íà ñòàðàòà áúë-
ãàðñêà ëèòåðàòóðà, è äîêóìåíòè, ãðàìîòè, îáèëíèÿò åïèã-
ðàôñêè ìàòåðèàë, íàìåðåí èìåííî â íàøèòå çåìè. Íèìà
íà “ñâåùåí” åçèê å íàïèñàí “Øåñòîäíåâúò” íà Éîàí Åê-
çàðõ, êúäåòî ñå äàâàò íàé-ïúëíèòå îò ñðåäíîâåêîâíà ãëåä-
íà òî÷êà ïîçíàíèÿ çà æèâîòà, ïðèðîäàòà, ÷îâåêà, êîñìî-
ãîíèÿòà, áèîëîãèÿòà è ïð.? Èëè å “ñâåùåí”, “öúðêîâåí”
åçèêúò íà áîãîìèëñêèòå êíèãè è ëåãåíäè? Äàëè “Ñêàçà-
íèåòî çà áóêâèòå”, òîçè ôèëîëîãè÷åñêè òðàêòàò, ãðàìî-
òèòå íà áúëãàðñêèòå öàðå, íàäãðîáíèòå íàäïèñè íà ÷úðãó-
áèëÿ Ìîñòè÷ â Ïðåñëàâ èëè íà ãðîáà íà öàð Ñàìóèëîâèòå

ðîäèòåëè îêîëî Ïðåñïà, íàäïèñúò íà öàð Èâàí Âëàäèñ-
ëàâ (Áèòîëñêèÿò íàäïèñ) è ïð., è ïð. ñà “öúðêîâíè” è”íå-
áúëãàðñêè”òåêñòîâå?
Âúïðîñèòå è âúçðàæåíèÿòà ñà îñíîâàòåëíè, à îíåçè, êî-
èòî ñìÿòàò, ÷å ñòàðîáúëãàðñêèÿò åçèê å áèë îáù çà âñè÷-
êè ñëàâÿíè è ãëàâíîòî — åäíàêâî ÷óæä çà âñåêè îò òÿõ, íå
èçäúðæàò ñâîèòå ïîçèöèè, çàùîòî ñðåùó òÿõ çàñòàâà ïëà-
íèíà îò ôàêòè: èñòîðè÷åñêè, êóëòóðíè, àðõåîëîãè÷åñêè,
ëèòåðàòóðíè, åçèêîâè. Áúëãàðñêàòà íàóêà ïðèòåæàâà îðú-
æèÿ, ñ êîèòî äà ñå áîðè, çà äà çàùèòè íàó÷íàòà è èñòîðè-
÷åñêàòà èñòèíà, èñòîðè÷åñêîòî ïðàâî íà áúëãàðñêèÿ íà-
ðîä, ÷å íÿêîãà è òîé å äàë “íåùî íà ñâåòúò è íà âñè
ñëîâÿíå êíèãè äà ÷åòàò”.
Êîãàòî íèå, áúëãàðèòå, ñðåùàìå íàçâàíèÿòà “ñòàðîñ-
ëàâÿíñêè”, “êíèæíîñëàâÿíñêè”, “öúðêîâíîñëàâÿíñêè” è ïð.
ÀÂÈÒÎÕÎË
âìåñòî ñòàðîáúëãàðñêè, òðÿáâà äà èìàìå ÿñíî ñúçíàíèå,
÷å ñå îòíàñÿ ñàìî äî ñèíîíèìè. Âðåìå å âå÷å è â íÿêîè
íàøè íàó÷íè êðúãîâå äà ñå íàìåðè ïî-ïîäõîäÿù òåðìèí
îò òåðìèíà “ïàìåòíèê íà áúëãàðñêàòà ðåäàêöèÿ”, ñ êîéòî
÷åñòî ñå îêà÷åñòâÿâà åçèêúò íà ïàìåòíèöè îò X òà äî XVI,
XVII è XVIII â. êàòî áúëãàðñêè.
Íÿìà “áúëãàðñêà ðåäàêöèÿ íà ñòàðîñëàâÿíñêè”, à èìà
áúëãàðñêè ïàìåòíèöè îò ñúîòâåòíèòå âåêîâå. Èñòîðèÿòà
íà áúëãàðñêèÿ åçèê ðàçïîëàãà ñ äîñòàòú÷íî ôàêòè, çà äà
äîêàæå òîâà.
È òàêà, íåêà ñìå íàÿñíî: åçèêúò íà Êèðèë è Ìå-
òîäèé, íà Êëèìåíò Îõðèäñêè è Êîíñòàíòèí Ïðåñ-
ëàâñêè, íà Éîàí Åêçàðõ è öàð Ñèìåîí, íà ×åðíîðèçåö
Õðàáúð è Ïðåçâèòåð Êîçìà è íà âñè÷êè äðóãè íàøè
áåçèìåííè êíèæîâíèöè, ðàáîòèëè â áúëãàðñêîòî ñðåä-
íîâåêîâèå, å ñòàðîáúëãàðñêè!
57
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÐÅËÈÃÈß È ÐÅ×, ÂÐÅÌÅ È ÍÀÐÎÄ
ÅÌÈË ÇÀÕÀÐÈÅÂ
×àñò I
+ Öåëòà íà òîçè ðåä îò ìèñëè å, äà õâúðëè íîâ ïîãëåä
âúðõó èçâåñòíè ôàêòè, îò èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå
ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ è òàêà äà äîâåäå äî íîâè èçâîäè çà ÐÅëè-
ãèÿòà, ÐÅ÷òà è èñòîðèÿòà íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈßÒ ÍÀ-
ÐÎÄ.
+ Èçâåñòíî å, ÷å Áîãüò íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ å ÒàíãÐÀ.
Èñòîðè÷åñêèòå è àðõåîëîæêè àðãóìåíòè, â ïîëçà íà òîâà
òâúðäåíèå ñà îñêúäíè. Ùå ñïîìåíà ñàìî Ìèõàèë Ïîñíîâ
- “Èñòîðèÿ íà õðèñòèàíñêàòà öúðêâà”, êîéòî öèòèðà Øåñòè
Êàíîí, ïðèåò íà Ïúðâèÿ Âñåëåíñêè Ñúáîð â Íèêåÿ - 325
ãîäèíà ñëåä Õ(Î)ÐÈÑÒÀ. À Òîé çàïî÷âà òàêà : “ÄÀ ÑÅ
ÑÏÀÇÂÀÒ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÎÁÈ×ÀÈ, ÏÐÈÅÒÈ Â ÅÃÈ-
ÏÅÒ...“!? Âïîñëåäñòâèå Øåñòè Êàíîí îñòàâà, íî òåêñòúò å
ïðîìåíåí!? Çà ÅÃÈÏÅÒ âúîáùå íå ñòàâà è äóìà!? Ñ êàê-
âî å ïðå÷èë ÅÃÈÏÅÒ, íà åëèíñêèòå è ëàòèíñêè ïðåëàòè?
Àìè ùåë å äà ïîäñêàæå íà âåðâàùèòå ÷èòàòåëè, ÷å îñíî-
âèòå íà òàêà íàðå÷åíîòî “õ(î)ðèñòèàíñòâî”, ñå íàìèðàò â
“Åãèïåòñêàòà Âåðñêà Äîêòðèíà”. Ùå ñå âèäàò ïàðàëåëèòå
ìåæäó Ò/ÀÒ+ÓÌ è Áîã Äóõ, ÐÀ è Áîã Îòåö, Éîñèô è Îçè-
ðèñ, Èçèäà è Äåâà Ìàðèÿ è ÕÎÐ è Õ(Î)ÐÈÑÒÎÑ!?
+ Îñíîâíè ïîíÿòèÿ, êàòî : ÐÅ+ËÈÃÀ(ðåëèãèÿ),
ÊÐÚÑÒ+ÂÀ(òñúðê+âà), ÁÀ/ÂÀ - Äóøà, ÊÀ(ÊÈ)×È -æèç-
íåíà ñèëà(òåëî), êàêòî è Èìåíàòà íà Îñíîâíèòå “Åãèïåò-
ñêè Áîãîâå”, ñå èçïîëçâàò îò õ(î)ðèñòèàíñêàòà öèâèëèçà-
öèÿ è îò íàñ ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ! Çàòîâà ïîíÿòèåòî íà
ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ çà “óáàâîòî ìeñòî”, êúäåòî îòèâàò äóøè-
òå íà ïðàâåäíèöèòå, ñå íàÐÈ÷à - ÐÀ+É.  õðèñòèàíñêàòà
äîêòðèíà, äóøèòå íà ïðàâåäíèöèòå îòèâàò ïðè Áîã Îòåö.
Îò êîåòî ñëåäâà, ÷å ÐÀ å Èìåòî íà Áîã Îòåö. Òîâà ïîíÿòèå
èçïîëçâàò è îñòàíàëèòå ÑËÎâåíñêè íàðîäè. Çà ñâåäåíèå
íà òóðêîôèëèòå, òóðêèòå ãî ïðîèçíàñÿò(ÃÜÎÇÅË ÁÀÕ×Å),
êîåòî çíà÷è (óáàâà ãðàäèíà).
+ Äà ñå çàïèòàìå îò äå èäâà Ò/ÀÍÃ+ÐÀ? Çíàÿò ñå
ïîäîáíè íàçâàíèÿ íà Áîã, êîèòî îáõâàùàò îáøèðíè ãåîã-
ðàôñêè ðàéîíè, â ïî÷òè öåëà Àçèÿ, êàòî : Òàíãðà+ìàíþ,
×åíãðè, Òåíãðè, Øåíãðè, Òàíãàðà, Òàíãàðîà. Èìà ñúùî
ïîäîáíè òîïîíèìè - Àíãîðà, Àíãàðà, Àíêàðà(Àíêèðà)!? Â
Åâðîïà èìà èíòåðåñíè òîïîíèìè êàòî ÒÀÒ+ÐÀ, ÊÀÐ+ÏÀ-
ÒÈ(õîð+áàòè), Ïàíîíèÿ.
+ Âèäíî å, ÷å ïîíÿòèåòî å ñúñòàâíî.
+ Àêî ðàçëîæèì ñú÷åòàíèåòî Ò/ÀÍÃ+ÐÀ, ïîëó÷àâàìå:
Ò/ÀÍÃ(êõ)ÐÀ, (ÀÍÃ+ÐÀ), êàòî ïîñëåäíèòå äâå, ñà èç-
âåñòíè ïîíÿòèÿ îò Åãèïåòñêèÿò Ïàíòåîí íà Áîãîâåòå!(1)
+ Àíã(êõ) å Ïàíäåëêàòà íà Æèâîòà, êîÿòî äúðæàò âñè÷-
êè Åãèïåòñêè Áîãîâå;
+ ÐÀ å èìåòî íà Áîãà-Ñëúíöå.
+ Ñëåäîâàòåëíî Ò/ÀÍÃ+ÐÀ îçíà÷àâà - Æèâîòâîðíè-
ÿò ÐÀ! Ñúùàòà ÌÀÍÒ+ÐÀ, ïîâòàðÿ è ïîïà â ÒÑÚÐÊ+ÂÀ-
òà - Æèâîòâîðíèÿò Áîã!
+ Çíàå ñå, ÷å ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ îò âñè÷êè íåáåñíè ñâå-
òèëà íàé-ìíîãî ñà ïî÷èòàëè Ñëúíöåòî/èçâåñòíèòå âúïðîñè
äî ïàïà Íèêîëàé, îòïðàâåíè îò Öàð(Êíÿç Áîðèñ I).
+ Àêî îòèäåì êúì àðõåîëîæêèòå äàííè, êîëêîòî è
îñêúäíè äà ñà, êîëêîòî è îñïîðâàíè, êàòî ÑÀÊ+ÐÎâèùå-
òî, íàìåðåíî â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà - äíåøíà Þæíà Óê-
58
ðàéíà. Íàìåðåíî ñëó÷àéíî îò ïàñòèð÷åòà, îò ñåëîòî Ìà-
ëàÿ Ïåðåø÷åïèíà. Íà 13 êèëîìåòðà îò ãðàä Ïîëòàâà, íà
11. 06. 1912 ãîäèíà. Îãðîìíîòî êîëè÷åñòâî çëàòíè è ñðå-
áúðíè ïðåäìåòè, ïðåäèçâèêàëî èìàíÿðñêà òðåñêà ñðåä ñå-
ëÿíèòå íà ñåëîòî, êîåòî áèëî ñîáñòâåíîñò íà ãðàô Áîáðèí-
ñêè. Áëàãîäàðåíèå íà ãðàô Áîáðèíñêè, ïðåäìåòèòå áèëè
ñúáðàíè è îïèñàíè, àêóðàòíî è ïðîôåñèîíàëíî.
+ Ïðåç 70- ñåòòå ãîäèíè íà 20-òè âåê îò ÑÀÊ+ÐÎâè-
ùåòî ñå çàèíòåðåñóâàë øèðîêî èçâåñòíèÿò â íàó÷íèòå ñðå-
äè Àðõåîëîã è Èñòîðèê, ïðîôåñîð Éîàõèì Âåðíåð, êîéòî
å îïèñàë è èçñëåäâàë è ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÎ-òî ÑÀÊ+ÐÎ-
âèùå âúâ ÂÐÀÏ, ÀËÁÀÍÈß. Èçêëþ÷èòåëíî ïîäðîáíîòî
èçñëåäâàíå íà ÑÀÊ+ÐÎâèùåòî îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà,
äîâåæäà ïðîôåñîð É. Âåðíåð äî Ïðúñòåíèòå, íàìåðåíè
òàì, ñ Ìîíîãðàìèòå èçïèñàíè âúðõó òåõ. Çà ðàç÷èòàíåòî
èì ïðîôåñîð É. Âåðíåð ñå îáðúùà êúì èçâåñòíèÿò îíî-
ìàñò, ïðîôåñîð Çàéáò îò Âèåíà, îò Èíñòèòóòà ïî Âèçàí-
òîëîãèÿ, êúì âèåíñêèÿò Óíèâåðñèòåò. Çà äà ðàçáåðàò ÷è-
òàòåëèòå, êîå ìå íàêàðà äà ïîäëîæà íà ñúìíåíèå ðàç÷èòà-
íåòî íà ïðîôåñîð Çàéáò, ùå öèòèðàì öåëàòà 45-òà ñòðà-
íèöà îò êíèãàòà íà ïðîô. É. Âåðíåð -” Ïîãðåáàëíàòà íà-
õîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò, õàí íà Áúëãàðè-
òå”: “”Ãðúöêèòå ìîíîãðàìè íà äâàòà ïðúñòåíà - ïå÷àòà
(ïðèë. 32) áèõà áèëè ñúùî òàêà ÎÒ ÐÅØÀÂÀÙÎ ÇÍÀ×Å-
ÍÈÅ, çà îòúæäåñòâÿâàíåòî íà õàíà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïè-
íà è ìîæå áè äîðè ïî-óáåäèòåëíè îò äîêàçàòåëíàòà ñòîé-
íîñò íà àðõåîëîãè÷åñêèòå óëèêè, àêî ìîæåøå äà áúäàò
ÍÅÄÂÓÑÌÈÑËÅÍÎ ÐÀÇ×ÅÒÅÍÈ! ×åòåíåòî íà Â. Í.
Áåíåøåâè÷ è ïðåäëîæåíèåòî íà Â. Ôèíê, íå äàäîõà ïîëçîò-
âîðåí ðåçóëòàò. Ãîñïîæà À. Áàíê ìè ïðåäîñòàâè ïðåç þëè
1983 ã. â Åðìèòàæà âîñú÷íè îòïå÷àòúöè îò äâàòà ïðúñòå-
íè-ïå÷àòà, ÷èèòî ñíèìêè/ïðèë. 32/ èçïðàòèõ çà åêñïåðòè-
çà è íà ä-ð Â. Çàéáò îò Èíñòèòóòà çà âèçàíòîëîãèÿ êúì
Óíèâåðñèòåòà âúâ Âèåíà. Ñëåä çàâúðøâàíå íà ðúêîïèñà
ñè ïîëó÷èõ â ïèñìî îò 17. 11. 1983 ã. ñëåäíîòî ñòàíîâèùå
: “Ïðúñòåíúò ñ ïî-ïðîñòèÿ ìîíîãðàì å âúçìîæíî äà å âè-
çàíòèéñêî ïðîèçâîäñòâî, äîêàòî çà äðóãèÿ íå áèõ ïîääúð-
æàë ñúùîòî. Ïî-ïðîñòèÿ ìîíîãðàì áè ìîãëî äà áúäå ðàç-
÷åòåí òåîðåòè÷íî ÁÀÒÐÀÕÎÓ, íî èçâåäåíàòà îò âúòðå âå-
ðîÿòíîñò è óñëîâèÿòà, ïðè êîèòî å îòêðèòà íàõîäêàòà, ãî-
âîðÿò ïîâå÷å çà ôîðìè êàòî ÕÎÁÐÀÒÎÓ, ÕÐÎÁÀÒÎÓ,
ÕÎÁÓÐÒ è ò. í.. Ñëåäîâàòåëíî áèõìå ñå äîáëèæèëè ìíî-
ãî äî áóêâåíè êîìáèíàöèè, äîêàçàíè âúâ âðúçêà ñ ÊÎÁÐÀ-
ÒÎÑ/ñðàâíè Ìîðàâ÷èê/, íî ñàìî ñ Õ âìåñòî Ê. Îòêúì
ìîíîãðàìà íå ìîæå äà ñå èçâåäå óëèêà çà òî÷íèÿ ïîñëå-
äîâàòåëåí ðåä íà îòäåëíèòå áóêâè â ðàç÷èòàíåòî. Âòîðè-
ÿò ìîíîãðàì å íàé-âåðîÿòíî êîìáèíàöèÿ îò èíäèâèäóàë-
íî èìå è òèòëà íà ðàíã èëè äëúæíîñò. Àêî ïðèåìåì òúæ-
äåñòâåíîñòòà íà ñîáñòâåíèêà íà ïðúñòåíà è ñëåäîâàòåëíî
ñúùîòî èìå, öÿëîñòíîòî ðàç÷èòàíå íà ÕÐÎÁÀÒÎÓ ÏÀÒ-
ÐÈÊÈÓ áè áèëî ñúâñåì âúçìîæíî. Ïðè òàêîâà òúëêóâà-
íå ñâîåîáðàçíàòà, ÍÅ ÑÚÂÑÅÌ ÂÈÇÀÍÒÈÉÑÊÀ ÁÓÊ-
ÂÀ íà îòïå÷àòúêà, íàêðàÿ, âëÿâî, òðÿáâà äà ñå ÷åòå Â, à
íàêðàÿ âäÿñíî ëèãàòóðàòà Ï è Ê. ÄÂÅÒÅ ÐÀÇ×ÈÒÀÍÈß
ÁÈÕ ÈÑÊÀË ÄÀ ÏÐÅÄËÎÆÀ ÊÀÒÎ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒÈ.
ÒÐßÁÂÀ ÄÀ ÑÅ ÂÇÅÌÅ ÏÐÅÄÂÈÄ, ×Å ÎÒ ÎÍÎÂÀ ÂÐÅ-
ÌÅ ÑÀ ÄÎØËÈ ÄÎ ÍÀÑ ÌÍÎÃÎ ÌÀËÊÎ ÈÌÅÍÀ.””

+ Â. ÇÀÉÁÒ ÏÐÅÄËÀÃÀ ÄÂÅÒÅ ÐÀÇ×ÈÒÀÍÈß ÈÇ-
ÐÈ×ÍÎ ÊÀÒÎ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒÈ.
+ ÍÎ ÍÅÇÍÀÉÍÎ ÇÀÙÎ, ÍÀØÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈÖÈ
ÑÀ ÂÚÇÏÐÈÅËÈ ÏÐÅÄÏÎËÎÆÅÍÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÎÔÅ-
ÑÎÐ ÇÀÉÁÒ ÇÀ ÀÊÑÈÎÌÀ?!
+ Îò âñè÷êî êàçàíî äî òóê ñëåäâà, ÷å ðàç÷èòàíåòî íà
òðèòå ïðúñòåíà-ïå÷àòè , íàïðàâåíî îò ïðîôåñîð Çàéáò è
ïîòâúðäåíî îò Ä. Âèòàíîâ, ÌÎÆÅ ÄÀ ÁÚÄÅ ÎÑÏÎÐÅ-
ÍÎ. Ñïîðåä ìåíå òî ìîæå äà áúäå ñâåäåíî äî:
1. ÕÎ(Ó)ÐÁ/ÂÀÒ (ÕÎÐ Á/ÂÀÒ) - çà ïúðâèÿò ïðúñòåí.
+ ÕÎÐ Á/ÂÀÒ - öàðñêè òèòóë, óêàçâàù áîæåñòâåí ïðî-
èçõîä.
+ Ñúâðåìåííè âàðèàíòè: ÕÎÐÂÀÒ, ÃÎÐÁÀÒêî, ÃÎÐ-
ÁÀÒøîâ - ëè÷íè èìåíà; ÕÚÐÂÀÒ - íàöèîíàëíî èìå.
2. ÊÎ(Ó)ÐÒ ÕÎ(Ó)Ð Á/ÂÀÒ, (ÊÎÐÒ ÕÎÐ Á/ÂÀÒ) - çà
îñòàíàëèòå äâà ïðúñòåíà. ÊÎÐÒ/ÊÓÐÒ - òîãàâà ñúäåáíà
òèòëà. â ñúâðåìèåòî - ëè÷íî èìå.
Ìîíîãðàìè îò çëàòíè ïðúñòåíè-ïå÷àòè îòêðèòè â ãðî-
áà íà Õîð Á/âàò (Êóáðàò) â Ìàëàÿ Ïåðåñ÷åïèíà (Óêðàéíà).
+ Àêî ñå ïðèåìå ÕÎÐÁÀÒ çà âåðíî, ïðèñúñòâèåòî íà
Ñîêîëúò ñ óñóêàíà â êðàêàòà ìó çìèÿ, ñòàâà ñúâñåì ëîãè÷-
íî.
+ Ñîêîëúò å ñèìâîë íà Áîã ÕÎÐ, à çìèÿòà - íà áîãà íà
çëîòî ÑÅÒ, ÑÀÒ, Ñàòàí (÷è÷îòî íà ÕÎÐ).
Òàêà èìåòî íà ÕÎÐ ñå ñâúðçâà ñ ëåãåíäàòà îò Åãèïåò-
ñêèÿ ïàíòåîí íà Áîãîâåòå, â êîÿòî òîé ïîáåæäàâà ÷è÷î ñè
ÑÀÒ - óçóðïàòîð íà öàðñêèÿ ïðåñòîë è óáèåö íà áàùà ìó
Îçèðèñ(ÑÀÊ è ÑÎÊ).
Äâîéêèòå Ëúâîâå îò ñúùîòî ïîãðåáåíèå, êîèòî ñà ñèì-
âîë íà çåìíà ñèëà è ïëîäîâèòîñò ñïîðåä Åãèïåòñêèÿ ïàíòå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
îí íà áîãîâåòå, ñà öàðñêè àòðèáóòíè ñèìâîëè.
Îò êàçàíîòî äîñåãà ñëåäâà, ÷å “Èìåííèêúò íà
ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈòå Êàíîâå” å ñãðåøåí îùå ïðè ïúðâî-
òî ñëîâîñú÷åòàíèå - Àâèòîõîë. Ñëåäâà äà ñå ÷åòå:
1 ÀÂÈÒ (Î) ÕÎÐ èëè ÀÂÈÒ(ÓÑ) ÕÎÐ, êîåòî ùå ðå÷å
- ïðàîòåöà (ïðàðîäèòåëÿ) ÕÎÐ.
2 ÊÎÐìèñîø èëè ÊÎÐìåñèé ñúùî ìîæå äà ñå ïðî-
÷åòå êàòî ÕÎÐìèñîø, ÕÎÐìåñèé èëè ÕÅÐìåñèé.
Åäíî òàêîâà ðàç÷èòàíå ïðàâè âðúçêà ñ òðàêèéñêèÿ Õå-
ðîñ (Õåðìåñ), ãðúöêèÿ Õåðàêúë è ëàòèíñêèÿ Õåðêóëåñ.
 ñðåäíà Àçèÿ ñà èçâåñòíè èìåíàòà íà ïëåìåíàòà ÑÀÊè,
ÑÎÃ(Ê)ÄÈÈ è ÕÎÐåçìèè. ÑÀÊ è ÑÎÊ ñà åãèïåòñêèòå
èìåíà íà ÎÇÈÐÈÑ - áàùàòà íà ÕÎÐ. Èìåíàòà íà ïëåìå-
íàòà âåðîÿòíî ïðîèçëèçàò îò çàäúëæåíèåòî íà ãðóïè õîðà
äà èçâúðøâàò ðèòóàëè â ÷åñò íà ÑÀÊ è ÑÎÊ(ÎÇÈÐÈÑ) è
ÕÎÐ.
 çàêëþ÷åíèå ùå ñè ïðèïîìíèì ìàëêî
ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÀ ÐÅ÷ è ÕÎÐòóâàíå:
 ñèëà ñà òðè îñíîâíè ïðàâèëà:
1. Ñðè÷êèòå ñà äóìè â äóìèòå. Ïðèìåð: Êóëò+ó+Ðà;
Ìà+Äà+Ðà.
2. Ñðè÷êèòå ñå ïðîèçíàñÿò îòëÿâî íàäÿñíî è îòäÿñíî
íà ëÿâî è ñå ðàçìåñòâàò. Ïðèìåð: ÐÀ-ÀÐ; Çîðà-Ðîçà.
3. Èìåíàòà íà ãëàâíèòå “Åãèïåòñêè” áîãîâå ñà êîðåíè
íà äóìèòå - ñðè÷êè.
+ ÐÀ - ÐÀ+é, ÐÀéêî(à); áîåí âèê - (ó-ÐÀ)
ÐÀò - ÐÀòóâàì;
ÐÀäîñò, ÐÀäàí, ÐÀäêî(à), ÐÀäåòåë, ÐÀäåå;
ÐÀñòà, ÐÀëî, ÐÀë÷î.
ÐÅëèãèÿ, ÐÅ÷, ÐÅä, ÐÎä;
ÐÀéêî èçãðÿ - íàðîäåí èçðàç çà èçãðåâà íà ñëúíöåòî.
Àðèé+Ñòî+Êðàò; Àðèé+Ñòî+Òåëåñ; Àðèé+Ñòî+Ïàí.
áàíè÷Àð, áîëíè÷Àð, âîäåíè÷Àð, ãðàäèíÀð, ãðúí÷Àð,
ãîâåäÀð, äúðâÀàð, æåëåçÀð, æúòâÀð, çëàòÀð, êðàâÀð,
ëîäêÀð, ìëèâÀð, íàäíè÷Àð, îâ÷Àð, ðåçáÀð, ðèáÀð, ðó-
äÀð, ñòðàæÀð, òåïàâè÷Àð, òúìíè÷Àð, õëåáÀð, öâåòÀð,
÷èçìÀð, øàïêÀð, ùàìïÀð.
+ ÕÎÐ - ÕÎÐà, êîèòî èãðàÿò ÕÎÐà, ÕÎÐòóâàò è èìàò
âèä çíàìå ÕÎÐóãâà, ÕÀÐåñâàì, ÕÀÐèçâàì, ÕÀÐòèñâàì,
ÕÀÐåí.
+ ÑÀÊ è ÑÎÊ - ÑÀÊ + ÐÀ, ×àê+Ðà, ÷åêðúêú?
ÑÀÊ+ÐÀëåí(ÑÀÊ+ÐÀëíî) - ñâåùåí, ñâåùåííî; Òàçè
ìàíòðà ñè å öÿëà ìàíäðà. ÑÀÊ+ÐÎâèùå,
ÑÀÊ+ÐÎâåííî
ÑÀÊàì - èñêàì, ÑÎÊ - ïëîäîâ; (Ö)ÑÎÊàì - çà ìàëêè
äåöà è æèâîòíè;
ÑÀÊÀÐ(À) - ïëàíèíà, ÑÎÊîë - ïòèöàòà ñèìáîë íà
59
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îçèðèñ.
ÖÀÊî - èìå, ÖÎÊî - èìå; Ïåòúð Ïåòðîâ, ïðîô. Äèìèòüð Îâ÷àðîâ, Ïëàìåí Öîíåâ,
ÑÀÊèÐÀ - áÐÀäâà, Éîðäàí Âúë÷åâ, Ãåîðãè Êîñòîâ è äð.)
ÑÀÊàëèáè - îáè÷àùèòå áîãà ÑÀÊ; Íàé èíòåðåñíèÿò çà íàóêàòà ïðåäìåò îò ïîãðåáåíèåòî
(Ñ)ÀÊèíàê - âèä ìå÷. âúâ Âîçíåñåíêà å Ñðåáúðíèÿò ÑÎÊÎË.
+ ÁÀ/ÂÀ (ÄÓØÀ) - áà+áà, áà+ùà, áîð+áà, âúð-
øèò+áà, ãîç+áà, äåë+áà, åæ+áà, æåðò+âà, êîñèò+áà,
ðåçèò+áà ìîëèò+âà, íàðåä+áà è ò. í.
+ ÊÀ/ÊÈ/×È(æèçíåíà ñèëà, òåëî) - êà+êà, ìàé+êà,
òåò+êà, ÷è÷î è ò. í.
+ Ïúòÿò çà äîêàçâàíå íà òåçè âçàèìîâðúçêè å äúëúã è
ñëîæåí.  ñëó÷àÿ å ïî-âàæíî ïîñîêàòà äà å âåðíà.

Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà:
1. Ëóðêåð, Ìàíôðåä. Áîãîâå è ñèìâîëè íà äðåâåí
Åãèïåò. (Åíöèêëîïåäè÷åí ñïðàâî÷íèê). 1995 ã.
2. Ïðîô. Âåðíåð, Éîàõèì. Ïîãðåáåíèå Ìàëàÿ Ïåðåø-
÷åïèíà è Êóáðàò - õàí íà Áúëãàðèòå. 1988 ã.
3. Êîñòîâ, Ãåîðãè. Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â
ñâåòëèíàòà íà àðõåîëîæêèòå äàííè. 1995 ã.
4. Ïîãðåáåíèÿòà â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåí-
êà.
5. Ìàíåòîí. Èñòîðèÿ íà Åãèïåò è ãåíåàëîãèÿ íà öà-
ðåòå (Õîð - 300 ã.). Ïðåç Åóçåáèóñ è Éîñèô Ôëàâèé.
6. Ïðîô. äîêòîð Öåíîâ, Ãàí÷î. Êðîâàòîâà Áúëãàðèÿ.
1998 ã.
7. Ðàêîâñêè Ãåîðãè Ñòîéêîâ - ò.4 îò ñúáð. ñú÷./Àíî-
íèìíàòà Çîãðàôñêà èñòîðèÿ, îòêðèòà îò
Ðàêîâñêè, êúäåòî Êóáðàò å ñïîìåíàò íåêîëêî ïúòè êàòî
ÎÐ+ÁÀÒ! /
Êàêòî ñå âèæäà, åëåìåíòèòå, êîèòî òðåáâà äà ñå îòáå-
ëåæàò ñà 1. ÇÌÈßÒÀ - óñóêàëà ñå â êðàêàòà íà Ñîêîëà 2.
ÌÎÍÎÃÐÀÌÀ - íà ãúðäèòå íà Ñîêîëà

×àñò II

ÑÎÊÎËÚÒ ÎÒ ÂÎÇÍÅÑÅÍÊÀ

Íàïîñëåäúê ñå ðàçãîðÿ äèñêóñèÿ, îòíîñíî ïðîèçõîäà

íà ïîãðåáåíèÿòà â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåíêà.
Ñïèñàíèå Àâèòîõîë, â áðîé 26 îòäåëè ãîëåìà ÷àñò îò ñòðà-
íèöèòå ñè çà ñòàòèÿ è èíòåðâþ íà äèðåêòîðà íà èñòîðè-
÷åñêèÿ ìóçåé â Çàïîðîæèå - Ã. È. Øàïîâàëîâ, êàêòî è ñòà-
òèÿ íà Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ.
Îò 1930 ãîäèíà (êîãàòî å îòêðèòî ñúêðîâèùåòî îò Âîç-
3. ÕÐÈÇÌÀÒÀ íà êðèëîòî íà Ñîêîëà - êîÿòî ïðåä-
íåñåíêà), òà äî ñåãà, ñà èçêàçàíè äîñòà ïðîòèâîðå÷èâè ìíå-
ñòàâëÿâà ×åòðèëèñòíà Äåòåëèíà ñ Êðúñò, ðàçäåëÿù ëèñòà-
íèÿ îòíîñíî ïðîèçõîäà ìó. Îò ãðîá íà êíÿç Ñâåòîñëàâ
òà íà ïîëîâèíà è íàäïèñ - ÄÎÕ, ÄÓÕ /ÄÎÊÑ/, ñíèìàíà îò
(Ìèõàèë Ìèëåð), êèï÷àêñêî (Ì. È. Àðòàìîíîâ, À. È.
òàêúâ ðàêóðñ, ÷å ïî÷òè íèùî íå ìîæå äà ñå âèäè ÿñíî.
Ñåìüîíîâ è äð.), äî ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÎ (Ã. Ô. Êîðçóõèíà,
4. ÄÂÀÍÀÉÑÅÒÒÅ ïúïêè íà ãúðáà íà Ñîêîëà, ðàç-
Ñ. À. Ïëåòíüîâà, àêàä. Îìåëèàí Ïðèöàê, îòêðèâàòåëÿ ìó
ïîëîæåíè 2x6 è êðúñò÷åòà íà âñåêà îò òåõ.
Â. À. Ãðèí÷åíêî è åñòåñòâåíî ó÷åíè îò ÁÎËÃ+ÀÐÈÀ, êàòî
5. Íå÷åòëèâèÿò íàäïèñ íà îïàøêàòà íà Ñîêîëà, êîé-
ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ, Ä. Äèìèòðîâ, Ðàøî Ðàøåâ, ïðîô.
60

òî Ãðèí÷åíêî òàêà è íå å óñïåë äà ðàç÷åòå.
6. Ïåðàòà íà îïàøêàòà íà Ñîêîëà - Ïåò íà áðîé.
Çà Çìèÿòà è Ñîêîëà, ïðåäñòàâÿùè îïîçèòíèòå ñèëè íà
ÑÅÒ/ÑÀÒ è ÕÎÐ, ñúì ïèñàë â áðîé 12/13 íà Àâèòîõîë.
Äâàíàéñåòòå ïúïêè, ðàçïîëîæåíè â ÄÂÅ ðåäèöè ïî
ØÅÑÒ è êðúñò÷åòàòà âúðõó òåõ, çàåäíî ñ ÏÅÒÒÅ ïåðà,
ïðåäñòàâëÿâàò åëåìåíòèòå íà åäèí ÊÀËÅÍÄÀÐ!!! (êî-
åòî ùå äîêàçâàì â ñëåäâàùà ñòàòèÿ.)
Ìîíîãðàìà íà ãúðäèòå íà Ñîêîëà å îáåêò íà íàé
îæåñòî÷åíè ñïîðîâå. Î÷åðòàëèòå ñå äâå òåçè ñà:
1. Ïðèåìàùèòå, ÷å òîâà å ðèìñêè îðåë, âîéñêîâè çíàê
íà çíàìåòî íà ðèìñêèÿò ëåãèîí. ×åòåíå - ÏÅÒÐÎÑ!
Òàçè òåçà çàùèòàâàò Ë.À. Ìàöóëåâè÷, Ãðèí÷åíêî, Øà-
ïîâàëîâ, Àðòàìîíîâ, Ñåìüîíîâ è äð.
2. Èçáðîåíèòå ïî-ãîðå, áîëã+àðèéñêè îðèåíòèðàíè
ó÷åíè, çàùèòàâàò òåçàòà, ÷å Ñîêîëà íå å ðèìñêè è ÷åòåíå-
òî òðåáâà äà å ÅÑÏÎÐ.
Ìîÿòà òåçà, å ÷å òîçè Ñîêîë íåìà íàóøíèê çà ïîñòàâÿ-
íå íà ïðúò, íå å ñ ðàçïåðåíè êðèëå è çàòîâà íå å ðèìñêè
âîèíñêè ñèìâîë! Îñâåí òîâà ðèìñêèÿò îðåë íå ïðèòåæàâà
åëåìåíòèòå îò 1 äî 5, íà Ñðåáúðíèÿò Ñîêîë!
Íàé âåðîÿòíîòî ÷åòåíå íà ÌÎÍÎÃÐÀÌÀ å ÎÐÏÅÉ
èëè àêî ñå ïðèåìå, ÷å â ãîðíàòà ÷àñò èìà êîìáèíàöèÿ îò
Ò/Ð - ÎÐ+ÒÎ+ÏÅÉ èëè ÎÐ+ÒÈ+ÏÅÉ! Êàêòî ïðàâèëíî
îòáåëåçâà è Øàïîâàëîâ â èíòåðâþòî îò áð. 26 íà Àâèòî-
õîë - íåìà íèêàêâî (Ñ) â òîçè ìîíîãðàì!? Òîâà ðàç÷èòàíå
êîðåñïîíäèðà è ñ òåçàòà, ÷å ÑÎÊÎËÀ îëèöåòâîðÿâà Áîã
ÕÎÐ, êàêòî âå÷å ñúì îòáåëåçàë â ñòàòèÿòà îò áð. 12/13 íà
ñï. Àâèòîõîë . Òàêîâà ðàç÷èòàíå ïðàâè âðúçêà ìåæäó äâå-
òå ïîãðåáåíèÿ - â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåíêà, àêî
ñå ïðèåìå çà âåðíî ÷åòåíåòî íà ïðúñòåíèòå îò Ì. Ïåðåø-
÷åïèíà, à èìåííî ÕÎÐ+ÁÀÒ è ÊÎÐÒ ÕÎÐ+ÁÀÒ!
Áèáëèîãðàôèÿ:
1. áðîé 26 íà Àâèòîõîë
2. Ïëàìåí Öîíåâ “Õîìî êîñìèêóñ” - 1980ã
3. Éîàõèì Âåðíåð “Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ
Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò - õàí íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ Ñî-
ôèÿ 1988ã.
4 Ãåîðãè Êîñòîâ “Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåò-
ëèíàòà íà àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè” 1998ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË
×àñò III
ÌÀÑÎÍÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈß È ÑÚÙÍÎÑÒ /ÌÀÑÎÍÈÒÅ
ÑËÅÄÂÀÒ ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈ ÒÀÉÍÈ/
Ðúêîïîëàãàíåòî íà Âåëèê Ìàéñòîð íà Áúëãàðñêàòà
Ìàñîíñêà ëîæà ìè äàâà ïîâîä äà íàïðàâÿ êðàòüê èñòî-
ðè÷åñêè îáçîð íà òîâà òàéíî îáùåñòâî. Ëåãåíäèòå ðàç-
êàçâàò, ÷å òî âîäè íà÷àëîòî ñè îò Ñåäåìòå ÀÐÕÀÒÈ -
(ÀÐÃÀÒÈ), ïðåæèâåëè ïîñëåäíèÿ ïîòîï è ïîñåëè ñåìåíà-
òà íà öèâèëèçàöèÿòà ñðåä ïîäèâÿëîòî ÷îâå÷åñòâî. Òåçè
ÀÐÃÀÒÈ, è âñè÷êè ïðåäè è ñëåä òÿõ, ñå íàðè÷àò ñ ìíîãî
èçðàçè, êîèòî ïîÿñíÿâàò ðàçëè÷íèòå èì ñúùíîñòè:
1. Ïîñëåäîâàòåëè íà Õîð;
2. Ñèíîâå íà Âäîâèöàòà;
3. Ñèíîâå íà Ñâåòëèíàòà, ñ êîåòî ïîä÷åðòàâàòü, ÷å
Ñëúíöåòî (ÐÀ) å åäèí îò ãëàâíèòå èì îáåêòè çà ïîêëîíå-
íèå;
4. Îçàðåíèòå (èëþìèíèðàíè), êîåòî îçíà÷àâà, ÷å Ñëúí-
öåòî (ÐÀ) ãè å îñâåòèëî ñúñ ñâåòëèíàòà íà ïîçíàíèåòî.
Õîð å ñèí íà Èçèäà (ÀÇÈÒÀ), ñúïðóãà íà Îçèðèñ
(ÀÇÀÐ), öàð íà Ãîðåí (Áåë) è Äîëåí (×åðâåí) Åãèïåò. Çå-
ëåíèÿò öâåò å öâåòà íà Îçèðèñ - áîã íà æèâàòà ïðèðîäà
ïðèæèâå, à ìåñòîòî íà ïðåáèâàâàíå ñå íàðè÷à ÑÀÊÀÐ.
ÑÀÒ (ÑÀÒÀÍ) å áðàò íà ÎÇÈÐÈÑ è ÷è÷î íà Õîð. ×å-
ðåí å íåãîâèÿò öâåò. Òîé óáèâà áðàò ñè è âçåìà ïðåñòîëà è
öàðñòâîòî ìó.
Îçèðèñ ñòàâà öàð íà ìúðòâèòå, à ìåñòîòî íà ïðåáèâà-
âàíå ñå íàðè÷à ÑÎÊÀÐ.
Íî Èçèäà ðàæäà ñèíà íà Îçèðèñ - Õîð. Îòãëåæäà ãî
òàéíî è êîãàòî òîé ïîðàñòâà, âëèçà â äâóáîé ñúñ ÑÀÒÀÍ.
Õîð ïîáåæäàâà è ñè âðúùà ïðåñòîëà íà Áåë è ×åðâåí Åãè-
ïåò. (Îò òàì èäâà áúëãàðñêèÿò îáè÷àé çà åæåãîäíî çàêè÷-
âàíå ñ ìàðòåíèöà.)
Íàé-èçâåñòíèòå ìàñîíñêè îðäåíè ïðåç Ñðåäíîâåêîâè-
åòî ñà Òàìïëèåðèòå (Õðàìîâíèöèòå), ñúñ ñèìâîëíè öâå-
òîâå ×åðíî è ×åðâåíî è Õîñïèòàëèåðèòå (Áîëíè÷àðèòå),
ñúñ ñèìâîëíè öâåòîâå Áåëî è ×åðâåíî. Èëþìèíàòèòå îò
ïî-êúñíî âðåìå å åäíî òå÷åíèå, êîåòî äîêàðâà ìíîãî áåäè
íà ÷îâå÷åñòâîòî.
Òàìïëèåðèòå è Õîñïèòàëèåðèòå ïðîèçõîæäàò îò Áóã-
ðèòå è Êàòàðèòå, à òå íà ñâîé ðåä - îò Áîãîìèëèòå, êîèòî
ïúê çàåäíî ñ ìàíèõåè è ïàâëèêÿíè, âîäÿò íà÷àëîòî ñè îò
îôèöèàëíàòà ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÀ äîêòðèíà ÒÀÍÃÐÈàíñò-
âîòî, èëè ñúþç íà ÐÀ (ÐÅ). Îò òàì è ÐÅ-ëèãà (ÐÅËÈÃÈß),
èëè - ïîñëåäîâàòåëè íà Ñëúíöåòî.
Þäåèòå ñúùî ñà ñå “äîïðåëè” äà ãîðåñïîìåíàòàòà âåð-
ñêà äîêòðèíà, êàòî â Èçõîä îò Ñòàðèÿ Çàâåò äîáðå å îïè-
ñàíà êðàæáàòà íà Ñâåùåíèòå çíàíèÿ (Ñâåùåíèÿ Êèâîò)
îò Ìîøå (Ìîéñåé) è çàâëè÷àíåòî íà çëàòîòî íà åãèïòÿ-
íèòå îò ïîñëåäîâàòåëèòå ìó.
61
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îòòàì Ìîøå å ñèìâîë íà ÌÎØÅ+ÍÈÊ â öåëèÿ ñëî-
âåíñêè ñâåò.
Íî êîè ñà ñèíîâåòå íà Âäîâèöàòà? Íîðìàëíî å äà ñè
ïîìèñëèì, ÷å îñâåí îçàðåíèòå ïî ÐÈ.ÄÓ.ÀË (ÐÈÒÓÀË)
èìà è îçàðåíè ïî ðîæäåíèå.
Òîåñò, ãåíåòè÷íî ïðîèçëåçëè îò Õîð - ñèíà íà Âäîâè-
öàòà Èçèäà (ÀÇÈÒÀ).
Çà ðàçëèêà îò ñëîâåíèòå, êîèòî ñå ñåáåíàðè÷àò ËÞÄÈ,
áúëãàðèòå ñå ñàìîíàçîâàâàò ÕÎÐÀ. Íåìà äðóã íàðîä ïî
çåìÿòà, êîéòî äà ñå íàðè÷à ïî òîçè íà÷èí.
Ñ äðóãè äóìè, ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ ìîãàò äà áúäàò íàðå-
÷åíè ÕÎÐÈÑÒÈÀÍÈ, à âåðñêàòà èì äîêòðèíà - ÕÎ-
ÐÈÑÒÈÀÍÑÒÂÎ. Õîðèñòèàíñòâîòî ìîæå äà ñå ðàçãëåæ-
äà, êàòî ìîðàëíî-åòè÷íà ÷àñò íà ÒÀÍÃÐÈàíñòâîòî.
ÁÎËÃ+ÀÐÈÉ, ÁÎËÃ+ÀÐÈß, âåðîÿòíî ñà âåðñêè ïî-
íÿòèÿ ðîäåíè â ñëîâåíñêà ñðåäà.
 âñè÷êè õðèñòèàíñêè õðàìîâå ïðèñúñòâà çíàêà, êîéòî
ñå òúëêóâà ÕÐ(Õðèñòîñ), íî òîé òðÿáâà äà ñå ÷åòå ÕÎÐ (
Õ+Î+Ð).
+ ÕÎÐ+ÈÑÒÈß - òúðæåñòâåíà îäåæäà íà âèñø ñà-
íîâíèê â öúðêâàòà, çëàòîòêàíà, îáñèïàíà ñúñ çíàêà íà ÕÎÐ.
+ ÕÎÐ+ÀÐÈÓÌ - øàë êúì îäåæäàòà, çëàòîòêàí, îá-
ñèïàí ñ çíàêà íà ÕÎÐ.  òåçè ñëó÷àè âðúçêàòà å ÿâíà.
 çàêëþ÷åíèå áèõ ïîñî÷èë, ÷å Áîëã+ÀÐÈÉÑÊÈÒÅ ìà-
ñîíè âåðîÿòíî ñà äâîéíî îçàðåíè - âåäíúæ ïî ðîæäåíèå,
âòîðè ïúò - ïî ÐÈ+ÄÓ+ÀË. Ïî ñìèñúëà íà ÒÀÍÃÐÈàí-
ñòâîòî Âåëèê ÄÓ+ÀË (ÄÓËÎ - äâîéíèê) íà ÐÀ ìîæå äà
áúäå ñàìî öàðÿò - ÕÎÐ-ôàðàîíúò (ÁÀ+ÐÀ+ÎÍ - äóøàòà
íà ÐÀ â ÎÍ). Ñàìî òîé ìîæå äà ïðåìèíå ïúòÿ Ê/ÐÎÑ/
Ò+ÒÀÓ. Ñàìî òîé ìîæå äà áúäå ÕÎÐ+ÁÀÒ.
Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà :
1. Ðóäîëô Êîõ - “Êíèãà íà Çíàöèòå”
2. Æàí Äîðåñ - “Òàéíèòå Ðúêîïèñè îò Åãèïåò”
3. Ìîðèñ Êîòåðåë - Ïðîðî÷åñòâàòà íà ÒóòÀíêÀìîí”
4. Ðîáåð Àìáåëåí - “Ñìúðòîíîñíàòà òàéíà íà Òàìïëèåðèòå”
5. Ëèí Ïèêíåò, ÊëàéâúÏðèíñ - “Ïðîçðåíèåòî íà Òàìïëèåðèòå”
6. Ðüîíå Íåëè - “Ðúêîïèñèòå íà Êàòàðèòå”
7. Æàí Áëóì - “ÐÅÍ ëüî ØÀÒÎ/âåñòãîòè, êàòàðè, òàìïëèåðè/”
8. Àëàí Îëôîðä - “Áîãîâåòå íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå”
9. Êðèñòîôúð è Ðîáúðò Íàéò - “Êëþ÷úò íà Õèðàì”
×àñò IV
62
ÂÅÐÑÊÈ ÂÎÉÍÈ
+ Âñåèçâåñòíà å òåçàòà, ÷å Àòèëà å ïðåäâîäèòåë íà âàðâà-
ðèòå åçè÷íèöè èëè òàêà íàð. õóíñêè ñúþç, êàòî ñå ïðîïóñêà
ôàêòà, ÷å òîé å ðèìñêè ãðàæäàíèí è ãîâîðè (çíàå) ëàòèíñêè
åçèê.
+ Ïðåäëàãàì çà äèñêóñèÿ ñëåäíàòà õèïî+òåçà: ÒÀÊÀ
ÍÀÐÅ×ÅÍÈÒÅ “ÂÀÐÂÀÐÑÊÈ ÍÀØÅÑÒÂÈß” ÑÀ ÂÑÚÙ-
ÍÎÑÒ - ÂÅÐÑÊÈ ÂÎÉÍÈ, ÏÎÐÀÄÈ ÏÚÐÂÀÒÀ ÑÕÈÇÌÀ
 ÕÎÐÈÑÒÈÀÍÑÒÂÎÒÎ, À ÈÌÅÍÍÎ ÏÎÄÌÅÍÀÒÀ ÍÀ
ØÅÑÒÈ ÊÀÍÎÍ, ÏÐÈÅÒ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÑÊÈß ÑÚÁÎÐ Â
ÍÈÊÅß È ÂÅÄÍÀÃÀ ÇÀÏÎ×ÍÀËÀÒÀ ÑËÅÄ ÒÎÂÀ, ÁÎÐ-
ÁÀ ÇÀ ÏÎÄÌÅÍÀÒÀ ÌÓ. ÒÀÇÈ ÌÅÆÄÓÎÑÎÁÈÖÀ ÈÌÀ
ÄÂÀ ÏÅÐÈÎÄÀ - ÎÒ ÍÈÊÅß - 325Ã., ÄÎ ÀËÅÊÑÀÍÄ-
ÐÈÉÑÊÈßÒ ÑÚÁÎÐ - 362 Ã. È ÄÎ ÖÀÐÈÃÐÀÄÑÊÈßÒ -
381Ã.
+ÕÓÍÈÒÅ (ÓÍÈÒÅ) ÎÁÅÄÈÍÅÍÈÒÅ - ÀÐÈÈ (ÀÐÈ-
ÀÍÈ) - ÇÀÏÎ×ÂÀÒ ÂÅÐÑÊÀ ÂÎÉÍÀ ÑÐÅÙÓ ÔÀËØÈ-
ÔÈÊÀÒÎÐÈÒÅ ÍÀ ØÅÑÒÈß ÊÀÍÎÍ! ÒÀÌ ÑÀ ÑËÎÂÅ-
ÍÈ, ÃÅÐÌÀÍÈ È ÓÃÐÎ-ÔÈÍÈ, ÍÀ×ÅËÎ Ñ ÂÎÄÅÙÀÒÀ
(ÓÏÐÀÂËßÂÀÙÀÒÀ) ÊËÀÑÀ - ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ!
+ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ: “ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÊÀÒÀ
ÖÚÐÊÂÀ” ÎÒ ÌÈÕÀÈË ÏÎÑÍÎÂ.
+ ØÅÑÒÈ ÊÀÍÎÍ: “ ÄÀ ÑÅ ÏÀÇßÒ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÎÁÈ-
×ÀÈ ÏÐÈÅÒÈ Â ÅÃÈÏÅÒ, ËÈÁÈß È ÏÅÍÒÀÏÎË.... “
+ Ùå ðàçøèðÿ õèïî+òåçàòà: Îò òîâà, êîåòî ñúïîñòà-
âèõ, ñëåä ïðî÷èòàíåòî íà ÷àñò îò “Èñòîðèÿ íà õðèñòèÿí-
ñòâîòî” îò Ì. Ïîñíîâ, ñå îêàçâà, ÷å âñè÷êè ãîëåìè âîåí-
íè êîíôëèêòè â ïåðèîäà 325ã - 717ã., ãðàâèòèðàò ñòðàííî,
îêîëî ïðîâåæäàíèòå ïîìåñòíè è âñåëåíñêè ñúáîðè ïî îíî-
âà âðåìå!?
+ Ñúáîðèòå ñà Ïîìåñòíè è Âñåëåíñêè:
+ ÀÏÎÑÒÎËÑÊÈ ÑÚÁÎÐ Â ÉÅÐÓÑ+ÀËÅÌ (49-50ã.)
+ Ëèîíñêè - êðàÿ íà II-ðè âåê
+ Àðàáñêè - 244 ã, Áàñðà
+ Åëâèðñêè - Ç06 ã.
+ Ðèì - 313 ã.
+ Àðë - 314 ã.
+ Àíêèðà - 314ã.
+ Ìèëàíî - 316 ã.
+ ÍåîÊåñàðèéñêè - 316 è 324 ã.ã.
+ Àíòèîõèÿ - 324 ã. - ïîìåñòíè
+ ÏÚÐÂÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÍÈÊÅß - 325ã.
+ Àíòèîõèÿ - 341ã.
+ Ñåðäèêèéñêè - 343-344 ã.ã.,Ìåäèîëàí è Ñèðìèé ñúùî
- (òðåòèðàò ÀÐÈÀÍÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ È ÑÌÓÒÎÂÅ)
+ Ëàîäèêèéñêè - 345 ã.
+ Êàðòàãåíñêè - 345 - 348ã.ã. !?
+ Öàðèãðàäñêè - Ç61ã.
+ Àëåêñàíäðèéñêè - 362 ã.
+ Ãàëñêè - 374 ã.
+ Ñàðàãîñà-380 ã. - ïîìåñòíè
+ ÂÒÎÐÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄÑÊÈ - 381ã.

+ Êàðòàãåíñêè - 387 ã.
+ Öàðèãðàäñêè - 394 ã. ?
+ Ãàëñêè - 394 ã.
+ Êàðòàãåíñêè - 396 ã. ?
+ Òîëåäî - 400 ã.
+ Ãàëñêè - 401ã., - ïîìåñòíè
+ ÒÐÅÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÅÔÅÑ - 431ã.
+ Öàðèãðàäñêè-431ã. - ïîìåñòåí?
+ Öàðèãðàäñêè-448 ã. - ïîìåñòåí
+ Åôåñêè-449ã - ïîìåñòåí
+ ×ÅÒÂÚÐÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÕÀËÊÈÄÎÍ-451ã.
+ ÏÅÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄ - 553 ã.
+ ØÅÑÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄ 680-681ã.
+ Öàðèãðàä-712ã.
+ Öàðèãðàä-716ã. - ïîìåñòíè
+ Èêîíîáîð÷åñêèÿò ïîìåñòåí ñúáîð - 754 ã., âåðîÿòíî
Öàðèãðàä.
+ ÑÅÄÌÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÍÈÊÅß - 787ã.
Öèòàò îò ðå÷òà, ïðîèçíåñåíà íà 16-òîòî çàñåäàíèå íà
Øåñòèÿ Âñåëåíñêè ñúáîð (Êîíñòàíòèíîïîë 09.08.681 ãî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äèíà) îò ïðåçâèòåð Êîíñòàíòèíÿ îò ãð. Àïàìåÿ (Ñèðèÿ):
“Êàçâàì ñå Êîíñòàíòèí. Ïðåçâèòåð ñúì íà ñâåòàòà
Áîæèÿ öúðêâà, êîÿòî ñå íàìèðà â Àïàìåÿ, â ïðîâèíöèÿ
Âòîðà Ñèðèÿ. Ðúêîïîëîæåí ñúì îò Àâðàìèé, åïèñêîï íà
Àðåòóñà. Äîéäîõ ïðè íàøèÿ ñâåòè ñúáîð, çà äà âè ïîó÷à,
÷å àêî áÿõ èçñëóøàí, íÿìàøå äà ïðåòúðïèì îíîâà, êîåòî
ïðåòúðïÿõìå òàçè ãîäèíà, ñèðå÷ êàêâîòî ïðåòúðïÿõìå âúâ
âîéíàòà ñ ÁÎËÃ+ÀÐÈÀ. Çàùîòî àç ïîèñêàõ îùå îò íà÷à-
ëî äà äîéäà íà ñúáîðà è äà ïîìîëÿ äà ñòàíå ìèð, òàêà
ùîòî äà ñå èçâúðøè íåùî, êîåòî äà îáåäèíè äâåòå
ñòðàíè, òà íèòî åäíèòå, íèòî äðóãèòå, äà ñå èçìú÷âàò,
ÑÈÐÅ× ÍÈÒÎ ÒÈß, ÊÎÈÒÎ ÈÇÏÎÂßÄÂÀÒ ÅÄÍÀ
ÂÎËß, ÍÈÒÎ ÒÈß, ÊÎÈÒÎ ÈÇÏÎÂßÄÂÀÒ ÄÂÅ ÂÎËÈ.”
ÃÈÁÈ, ò. III, Ñîôèÿ, 1960 ã.
Îò ÷èòàòåëèòå î÷àêâàì äà îòêðèÿòÿ âîéíèòå âî-
äåíè ïî ñòðàííî ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî
íåêîè îò ñúáîðèòå.
18.07.2004 ã.
63
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎÉÊÎÂ ÐÀÊÎÂÑÊÈ

ÑÚ×ÈÍÅÍÈß - ×ÅÒÂÚÐÒÈ ÒÎÌ
ÅÇÈÊÎÇÍÀÍÈÅ, ÅÒÍÎÃÐÀÔÈß, ÔÎËÊËÎÐ
Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ Åìèë Êîñòàäèíîâ è Åìèë Çàõàðèåâ

Ãåîðãè Ðàêîâñêè å åäèí îò òèòàíèòå íà áúëãàðñêîòî Âúçðàæäàíå;

ïëàìåíåí ðåâîëþöèîíåð, ðîäîëþáåö, íàðîäåí áóäèòåë è èçñëåäîâàòåë
íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è èñòîðèîãðàô.  ó÷åáíèöèòå, ïèñàíè ïðåç êîìó-
íèñòè÷åñêî âðåìå, Ðàêîâñêè å êëèøèðàíî ïðåäñòàâåí ïðåäèìíî êàòî
ðåâîëþöèîíåð, íî íå è êàòî èçñëåäîâàòåë è èñòîðèê. Òàçè ÷àñò îò
áèîãðàôèÿòà ìó å âíèìàòåëíî òóøèðàíà è ïîòóëåíà, èëè ïî-òî÷íî
ñëîæåíà â úãúëà. Òúé êàòî íå âñè÷êî ìîæå äà ñå ñêðèå (òâîð÷åñòâîòî
ìó å îãðîìíî), à è àâòîðèòåòúò íà Ðàêîâñêè å íå ïî-ìàëúê îò òîçè íà
Áîòåâ èëè Ëåâñêè, êîìóíèñòèòå ñà ïðèáÿãíàëè äî ðàçëè÷íè éåçóèòñêè
òðèêîâå. Ìàñòèòèòå ïðîôåñîðè, èãðàåùè ïî “ñâèðêàòà” íà Ìîñêâà, ñà
ñå ïîñòàðàëè íàâñÿêúäå äà ïðåäñòàâÿò Ðàêîâñêè êàòî “ðîìàíòè÷åí
èñòîðèê; “åíòóñèàçèðàí âúçðîæäåíåö ñ íàèâíè ïðåäñòàâè”; “íàèâåí èçñëåäîâàòåë”; “ëàèê”; “ñàìîóê
ïèñàòåë” è äð. ïîäîáíè åòèêåòè, êîèòî áÿõà ëåïåíè è íà Ïàèñèé, è íà äðóãèòå âúçðîæäåíñêè èñòîðè-
öè, êàòî ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà, Ìàòåé Ïðåîáðàæåíñêè - Ìèòêàëîòî, Éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâ-
ñêè, Ñòåôàí Âåðêîâè÷, Ïåòúð Áîãäàí, Ãàâðèë Êðúñòåâè÷; íåèçâåñòíèÿ àâòîð íà “Çîãðàôñêàòà èñòî-
ðèÿ” è äðóãè çíàéíè è íåçíàéíè òâîðöè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ îòïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî.
Ñðåä òÿõ ñ îñîáåíà ñèëà áëåñòè èçñëåäîâàòåëñêèÿò ãåíèé íà Ãåîðãè Ðàêîâñêè. Òóê òðÿáâà äà îòáåëå-
æèì, ÷å çà íàïèñâàíåòî íà ñâîèòå òðóäîâå òîé ïîëçâàë áèáëèîòåêè è èçòî÷íèöè - èçâîðè, äî êîèòî è
ñúâðåìåííèòå ó÷åíè òðóäíî ìîãàò äà ñå äîáåðàò.
Îñòàâà âúïðîñúò, çàùî èçñëåäâàíèÿòà è òðóäîâåòå íà òåçè âåëèêè õîðà, ñâúðçàíè ñ äðåâíàòà
èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, áÿõà çàáðàâåíè, îìàëîâàæåíè è ñêðèòè îò áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò. Àìè
ìíîãî ïðîñòî - òå ïðåäñòàâÿò èñòèíñêàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå â íåïîäïðàâåí âèä è íå ñå “âïèñâàò”
â ïî-êúñíèòå øàáëîííè ñõåìè íà ïàíñëàâèçìà, ñ ìíîãîêðàòíî ïðåïðàâÿíà “ðåäàêòèðàíà”, ìàíèïóëèðà-
íà è íàãëî ôàëøèôèöèðàíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Êîìóíèñòèòå-èíòåðíàöèîíàëèñòè ïðîïîâÿäâàõà íàöè-
îíàëåí íèõèëèçúì è íå èñêàõà èñòèíàòà äà èçëåçå íàÿâå. Ñåãà ñúùèòå ãëîáàëíè ñèëè, ìèìèêðèðàëè
ïîä íîâà ìàñêèðîâêà, ãî ïðàâÿò ïî äðóã íà÷èí, íî ïî ñúùàòà ñõåìà. Èñòèíàòà îáà÷å âèíàãè èçëèçà
íàÿâå, íàïóê íà âñÿêàêâè ðàçðóøèòåëíè è ñàòàíèíñêè ñèëè, êîèòî â êðàéíà ñìåòêà ñå ïðîâàëÿò è
ñàìîèçÿæäàò îò ñîáñòâåíàòà ñè áåçñèëíà çëîáà!... (áåë.ðåä.)

ÊÐÀÒÊÎ ÐÀÇÑÚÆÄÅÍÈÅ ÂÚÐÕÓ ÒÚÌÍÈÅ È ËÚ-
ÆÎÂÍÈÅ ÍÀ×ÀËÀ íà êîèõ å îñíîâàíà ñòàðà îâåñò-
íîñò âñåõ åâðîïåéñêèõ íàðîäîâ
Åëåíè çåëè ìíîãî èìåíà (â ÿçèêó ñè) îò âàðâàðîâ, à
íàé-ïà÷å æèâåÿùèÿ ïîäâëàñòíè âàðâàðàì; âàðâàðè æå
ñà ïî-ñòàðèé îò íàñ... Çàùîòî ñå ïðåîáúðòàò âñåâèä-
íî èìåíà ó ÿçèê, íèêàê íå å ÷óäåñíî, àêî ñòàðèè ÿçèê
(åëåíñêè) íèêàê íå ñå ðàçëè÷àâà îò ÿçèêà äíåøíèõ âàð-
âàðîâ.
(Ïëàòîí â Êðàòèëà)
Ñèâà, Ñèâà âàñèëèöà,
êúäå ñè ñå óâàñèëèëà?
Òàìî ãîðå íà áÿë Äóíàâ
(òàìî ãîðå íà Áåé-Ïóíàð)
ø÷î èìàøå, ø÷î íÿìàøå?
Çëàòà ÷àøà è êîíàòà.
Áîæèê ìè å ïî íåáåñè,
ñëàâà ìó å ïî ñâà çåìÿ!
- Î òè, Ñèâà! Íàø ñòàðîáîã! Êîãà ñè ñå èçìåíèë è
ñè ñòàíàë Âàñèëèöà, ò. å. ïðàçíèê áîãà Ñèâà, êîãà ñè ñå
ïðåîáúðíàë íà ïðàçíèê ñâ. Âàñèëèÿ? Òè, ùî ñå ñëàâåøå
ïî ãîðè, ïðè ñòóäíè èçâîðè è ïðè áÿë Äóíàâ, äå ñå ïèå-
øå à-ìðèòà (áåçñìúðòíà âîäà) ñúñ çëàòíè ÷àøè è ñú-
ñúäè! À ñåãà âåêè ñå ñëàâè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî! Õðèñòîñ
íàø å ñåãà ïî íåáåñè è íåãîâà ñëàâà å ïî ñè÷êà çåìÿ!
(Áúëãàðñêî â Îõðèäà Ñóðâàêè)
ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ
Îò 1800 ëåòà íàðîäíèé áúëãàðñêè äóõ ïî÷íà äà ñå äâè-
æè, à îò 1828 çíà÷èòåëíî ñå ðàçâÿâà â Áúëãàðèÿ è ïðîñâå-
ùåíèÿ ñëúíöå ðàçãîíâà òúìíàÿ ìúãëà íåâåæåñòâà, êîÿ îäàâ-
íî áå çàñåíèëà áúëãàðñêî ñâåòëî ïðåäè ïîäíåáèå!
Çà ìàëêî ðàçñòîÿíèå âðåìåíè, ñðàâíèòåëíî ñ îáñòîÿ-
òåëñòâàì, áúëãàðñêà íàðîäíà íàóêà íàïðåäîâà ïîíàñòîÿ-
ùåìó äîâîëíî, à ðúæäèâè ïðåäèøíè äóõîâå, êîè, çàðàçå-
íè îò ãðúêîëóäèÿ, îòðè÷àõà ñå íàðîäíîñòè ñè, èç÷åçíàõà
è îòèäîõà â ãðúöêè Åëèêîí, çà äà èùàò íàãðàäà çà óñëóãè
ñè îò áúëãàðñêè ñòàðè ñàìîäèâè, ïðèñâîåíè ãðúêúì è ïðè-
çîâàíè ìóçè!...
...Ñèâà èëè Ñóð, ñòàðîáúëãàðñêè áîã, ßðàìúçä (ñâåò-
ëîñò äàÿù = Áÿë áîã), À-Õàðàí = íå Õàðåí (×åðíè áîã),
Âèøíó (âèñîêèé, âåëèêèé), Êðà÷óí èëè Êðàêàí÷ó (ìíîãî

64

êðà÷åñòèé è ìíî-ãîðú÷íèé), Êîëåä, Ïåðóí, Ëàäà, Ëèë èëè
Ëåëþ, Ðàäà (Ðàòè), ßíà è Ëèë-ßíà, ßìà, Õàðåí (×á’ñùí
= õðàíÿùèé äóøè), Âúðòóìí è Ïîìÿíà, ïðåêðàñíàÿ çëà-
òîêðèëà è çëàòîêîñà íåâåñòà Ãîðñêà-Äèâà è Ñàìî-Äèâà,
ïðåäñòàòåëêà þíàêîì è ïàñòèðåì, ëþáÿùàÿ ãðàÿ è èãðè
íåïðåñòàííî, çëàòîïåðíàòè è çëàòîëóñïàâè îãíåíè çìåþ-
âå, ïðåêðàñåí âèä èìåþùå ïîëóáîçè ìëàäè ìîìöè, áå-
ëîáðàäàòèé ñòàðåö äÿäî Ãîñïîä, ïúðâî áúëãàðñêî â äðåâ-
íîñò áîæåñòâî, Çëàòà-áàáà, èìåÿùà âèä ñòàðèÿ æåíè, äúð-
æàùèÿ ìàëêî äåòåíöå â îáÿòèå ñè è ñëàâèìà ìåæäó Òèãðà
è Åôðàòà ðåêè, äå å áèë ñòàðèé ãðàä Áàáè-ëîíî èëè Áîãî-
äàò (ñâåòè ãðàä), êîìó èìå ãúðöè èçêðèâèëè íà Âáâéëï’í -
Âàâèëîí, à òóðöè ñúõðàíèëè ñòàðåå ìó íàçâàíèå Áúã-äàò
= Áîãî-äàò. Òèè ñè÷êè ñòàðîáúëãàðñêè âÿðâàíèÿ è áîãîâå
áàñíîñëîâíàãî èì âåêà ïî÷íàõà äà ñå îòêðèâàò â íàøà ïàê
âúçðàæäàåìà íàðîäíà êíèæíèíà è ãîíÿò âåêè îò áúëãàð-
ñêè êíèæåâíè ïðåäåëè ñòàðîåëåíñêè áîãîâå, áëóäíèêà è
ñîäîìöà Çåâñà, ðàçêîøíàÿ áëóäíèöà Àôðîäèòà, Åðìèñà,
Àïîëîíà è äðóãè!...
Ïîçíàòè çåíäñêè êíèãè “Çàíäàøà” (3àíòà-Âåñòà - æèâà
âåñò, çíàíèå), “ßñíà” èëè “Èçÿñíå” - èçÿñíåíèå (ìîëåáíà
áîãîñëóæåáíà êíèãà), ñàìñêðèòè êíèãè “Âåäà” (âåäàíèå,
çíàíèå), ïðèíåñåíè æå îò Õèíäèñòàíà â Ñèÿì êíèãè: “Òðè-
ïîäàê” (òðè ïîäà - ìîñòà), “Ïàòèìîê”, â êîÿ ñà ïèñàíè
ïðàâèëà èíîêúì, êîèõ â íåÿ êíèãà íàçîâàâàò ñàìîê, ìí.
ñàìîöè, êíèãà æå “Ïðàâèíè”, êîÿ ñúäúðæàíà çàêîíè èì,
âúçïîìåíàåìè æå â íàøè ïàìåòíèöè (ïðîêëåòè êíèãè, íàá-
ëèçî êðúùåíèÿ Ïðåñëàâñêàãî äâîðà), “Ìèñëåíèê”, “Ïúò-
íèê”, Òðúìíèê”, “Êîëåäíèê”, “Ïåò-Çâåçäè” è äðóã., òèè
ñè÷êè, êàæà, êíèãè ïî÷íàõà äà ñå èçäèðâàò è äà èçãîíâàò
ìíèìàãî ôðèãèéñêàãî ñëåïöà (Îìèðà) è äðóãè êðàäåíè è
ïðèñâîåíè ãðúêúì îò ðàçíè íàðîäè ñú÷èíåíèÿ, êîè áÿõà
çàñëåäèëè öÿëà Åâðîïà!...
Çàðàò è Ìàíó, ñòàðîáúëãàðñêè çàêîíîäàâöè, îòêðèâàò
âñååâðîïåéñêî çàáëóæäåíèå äà ãè íå ìèñëÿò çà ïðåäñòàâå-
íèÿ îò ãúðöè: Æïñïá’ óôñáçæ è Ìç’íùæ; â Êðèòà (Êàí-
äèÿ), êîìó Ìèíîñó ñòàðè åëåíè, äà áè èçâèíèëè ñêîòñòâî
ñè, ïðèïèñóâàò, ÷å òîé óæ áèë èçäàë çàêîí è äîïóñòèë â
îñòðîâ Êðèòà ïðîòèâîåñòåñòâåíèÿ ïîñòúïêà ñîäîìñòâà íà
æåíè èì, êàêòî è ãëàâíîìó ñè áîãó Çåâñó ïðèïèñâàò ïîõè-
ùåíèå ïðåêðàñíàãî ìîìêà Ãàíèìåäà!...
Ïðåíåñåíè îò Áàáè-ëîíî (Âàâèëîí) â åâðåéñêè êíèæå-
âåè ÿçèê íÿêîëêî ñòàðîõàëäåíñêè ðå÷è è âÿðâàíèÿ â (äâå-
òå) íà÷àëà, äîáðî è çëî, àíãåëè è äÿâîëè, ïîêàçâàò ÿâíî
êîìó ÿçèêó îò äíåøíèõ ïðåíàäëåæàò. Ãëàâíîå áîæåñòâî
òÿõíî íîñèëî èìå Áåëþ, Áåëèí - Áÿë-áîã áúëãàðñêè, è òî
ñúîòâåòñòâóâàëî ñúñ Ñëúíöå - Ñóð - Çàð- ßðà-ìúçä. Òî
ñúòâîðèëî ïî òÿì íåáî è çåìÿ. Ãëàâíîå ëèöå äîáðèõ äóõîâ
íîñèëî èìå Ìúãàèë (Ìèõàèë - ïîãúð÷åíî), ìîãüùèé, âå-
ëèêèé, ñèëíèé. Ëèöå æå, êîìó ñå îòäàâà çàíÿòèå âåñòíèêà,
íîñèëî èìå Ãúâðèèë - Ãîâîðèèë, ãîâîðÿùèé, äàÿùèé âåñò
ïî áúëãàðñêè. Íà÷àëíèêà æå çëèõ äóõîâ íàçîâàâàò Ñàòàí;
ãúðöè ãî òúëêóâàëè â ñâ. ïèñàíèå ñè 6 ï’ðïíçñï’æ, à íàøè
ñòàðîáúëãàðñêè ñîëóíöè òúëêóâàëè Ëóêàâèé. À òî å ñòà-
ðîáúëãàðñêà ðå÷, ïðîèçõîäÿùà îò ñåò - êëåòêà, ëóêàâùè-
íà, ïðåíîñíî ñåòàí (ïðèëàãàòåëíî) ëóêàâèé, Ñàòàí, îòäå
è òóðñêîå Øàéòàí, ñ ïðåìåíåíèåì ñ íà ø. Â åâðåéñêè êíè-
ãè ñå ñïîìåíóâà ñòàðîõàëäåéñêî áîæåñòâî Ãàä, äå õîäèë
íàðîä, òà ïèòàë çà áúäúùíîñò ñè, à òî å íàøå: ãàäàòåë,
ãàäàíèå, íàãàæäàíèå - íàëó÷âàíèå, ãàäàÿ - íàëó÷àâàì è
ïðî÷. Â Ìîéñåéâè êíèãè ñå âèæäàò ñîáñòâåíè èìåíà:
Ìèëêà, Ðüâåêà (èìåÿùà ðüâåíèå), ßêîâ - ÿêèé, ñèëíèé,
Ëàâàí - ëîâàí, ëîâÿùèé, ëîâåö, è äðóãè ìíîãî ÷èñòè ñòà-
ðîáúëãàðñêè è äíåøíè ðå÷è, èìåíà è âÿðâàíèÿ, êîèõ ñà
*  îðèãèíàëà âúäûõà1àìû. Òóê âñè÷êè ñëó÷àè íà éîòàöèÿ íà à ñå ïðåäàâà ñ ÿ — ia ^ÿ.
**  òîçè ïàñàæ Ðàêîâñêè â ïðàâ òåêñò ïîòâúðæäàâà, ÷å áúëãàðèòå ñà íàé-÷èñòèòå àðèéöè — áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
åâðåè â ðîáñòâî ñè â Áàáè-ëîíî èëè Áîãîäàò çåëè è íàó-
÷èëè, è ïîñëå â Ïàëåñòèíà ïðåíåñëè. Íåêà äðóãè íÿêîé
ñè èì ïîêàæå ñëîâîïðîèçâîäñòâî îò äðóãè îò äíåøíèõ
åâðîïåéñêèõ ÿçèêîâ!...
Ïðîñâåòèòåëè è ó÷èòåëè ñòàðèõ åëåíàõ è öåëèÿ Åâðî-
ïè ïåëàçãè (áåëåçãè, ðàçëè÷àâøèè ñå ïî áÿëàòà ñè êðàñêà
îò åëåíè, êîè ñà áèëè ÷åðíè, êàêòî è äîñåãà èì ñå âèäè òà
÷åðíèêàâà êðàñêà è äúëãîêðèâîíîñîâå â Þíàíè÷åñêè îñò-
ðîâå, äå ñàìî ñà îñòàëè ÷èñòè ñòàðîåëåíè îò÷àñòè), à ïîñëå
ïðèçâàíè â ïîâåñòíîñò òóðñêè, åòðóðè, èëèðè, ìàêåäîíöè
è äíåñ áúëãàðè, íàõîæäàò ñè èñòèííèÿ ïîòîìöè (â) äíåø-
íè ïî öÿëà Ìàêåäîíèÿ, Òåñàëèÿ, Åïèð, Òðàêèÿ è Ìèçèÿ
æèâåÿùè áúëãàðè, ñúõðàíèâøå ÿçèê, îáè÷àè è îáðÿäè; à
áàñíîñëîâíèè ïðîèçâåäåíèÿ èìåíàõ Âï’óðïñïæ îò âïõ~æ
- âîë, è ðï’ñïæ - ìèíóâàíå è ïðî÷., èç÷åçâàò è îòèâàò ñè â
ãðúöêè Åëèêîí!
 áîãîñëóæåáíà çåíäñêà êíèãà “ßñíà”, êîÿ âúçïîìåíàõ-
ìå, íàõîæäàò ñå öåëè ðåäîâå, ïèñàíè íà òàêúâ ÿçèê:
- Íûå âüäûõàÿìû* õà-íà-êàðàÿìû óçàðàíà à÷êîíú-å à-
ñæõúâú ðàòàõúâú.
- Êîé-å ïúðâûî õàÿòü-äàÿùî ïàñóùà òîâàðóùà ìææà-
ùà.
Áúëãàðñêè ãîâîðèì äíåñ âúîáùå ÿçèê îò íàðîäà, êîé
íàçîâàâà ñåáå áúëãàðèí, áëúãàðèí è áóëãàðèí, îòêðèâà öÿë
ñàìñêðèò è çåíäñêè ÿçèöè, ñëåíè â íåãî è ñúõðàíåíè ñ íÿ-
êîÿ ñè ñàìî èçìÿíà ïðîèçíîøåíèÿ, êàêòî è áúëãàðñêîå â
íàðîäíè ïåñíè, ïðèêàçêè, ïðàçíèöè, îáðåäè è îáè÷àè ñúõ-
ðàíåíî áàñíîñëîâèå, îáåìà öÿëî çåíäñêî è ñòàðîèíäèéñêî
âåðîèçïîâåäàíèå!... Â áúëãàðñêè íàø ãîâîðèì ÿçèê ñå êðèå
òàéíà äà ðàçÿñíè è èçâàäè íà ñâÿò ñìåñ âñåõ åâðîïåéñêèõ
ÿçèêîâ è äà ðàçòúëêóâà âàâèëîíñêà ñìåñ ñ æèâè äîêàçà-
òåëñòâà ÷ðåç ïðîìåíåíèÿ íà íÿêîè ñè áóêâè, êîå ïðîìåíå-
íèå å çàêîí â íàø ÿçèê.**
Ìàêåäîíñêè è äðóãè áúëãàðè, áèâøå ñå â ïîñëåäíè âðå-
ìåíà çà ãðúöêà íåçàâèñèìîñò è ñâîáîäà, ïîäáóäåíè îò
÷óâñòâî çà âÿðà, Ìàðêî Áîæàð, Êàðà-Èñêî, Êàðà-Òàøî,
Õàäæè Ìèõàë, Õàäæè Õðèñòî, Õàäæè Ñòåôàí, Ñåìêî è
äðóãè ìíîæåñòâî, îò êîèõ ñà è äî äíåñ íÿêîè ñè æèâè â
ãðúöêà ñëóæáà. (Òèè) íàé-çíàìåíèòè þíàöè è îñâîáîäè-
òåëè Ãúðöèè äîêàçâàò, ÷å ñåãà ÷èñòè áúëãàðè è íàðîäíîñò
èì ñå ïîòâúðäÿâà îò æèâèõ èì åùå ñðîäíèêîâ; à ãðúöêàÿ
ëúæëèâî çàïèñàíà íîâà ïîâåñòíîñò îñòàâà çà âñåãäà ïîñðà-
ìåíà!... Ìàêåäîíñêè äíåøíè õðàáðè áúëãàðè óçíàõà ñè
çàáëóæäåíèå â ãðúêîëóäèåì è âúâåäîõà âåêå â ÷åðêâè ñè
áîãîñëóæåíèå íà ìàòåðíè áúëãàðñêè ÿçèê, êàêòî å è ïðåäè
áèëî, ó÷ðåäèõà ñè ó÷èëèùà, äà ñå ïðîñâåùàÿò íà íàðîäíà
ñè íàóêà è ìíîãè ìëàäè ìàêåäîíöè ñå ó÷àò ïðèëåæíî è ñ
äîáðè óñïåõè â Ìîñêâà è äðóãàäå, êîè ñëåä âðåìå ùàò ñå
çàâúðíà ó ñâîå, ìèëî îòå÷åñòâî è âñåêè ùå ïðèíåñå íà
æåðòâåíèêà îáùàãî ïðîñâåùåíèÿ; à ìå÷òàéíèé ïàíåëèíè-
çúì èç÷åçâà è îòèâà äà èùè ïîñëåäîâàòåëè â áàñíîñëîâíè
èì Åëèêîí è Ïàðíàñ!... Íàñòàâà âåêå äðóãî âðåìå çà áúë-
ãàðñêà íàðîäíà êíèæíèíà è îòêðèâà é ñå ïîëå áîãàòî è
îáøèðíî, àêî òà ñëåäóâà ïî òîâà íàïðàâëåíèå, ò. å. àêî òà
èçäèðè ïîäðîáíî ñúõðàíèâøè ñå ÿçèê â íàðîäó íè âúîá-
ùå, íàðîäíè ïåñíè, ïðèêàçêè, ïîïðåäàíèÿ, ïðàçíèöè, îá-
ðÿäè è îáè÷àè è ãè ñðàâíè ñúñ ñàìñêðèò è çåíäñêè ÿçèê è ñ
íèõíî âåðîèçïîâåäàíèå, òà ñêîðî ùå çàóçåìå ïúðâî ìÿñòî
â Åâðîïà, êàêòî ñè å áèëà â íàé-ñòàðè âðåìåíà, êîãà åùå
äíåøíè åâðîïåéñêè íàðîäè ñà áèëè â ïî-íèçêî ñúñòîÿíèå
îò ñòàðè áúëãàðè.
Àêî òðóäîëþáèâè ó÷åíè ãåðìàíöè è äðóãè åâðîïåéöè
áÿõà èìàëè òàêèâà öåëè ñòàðè îñòàòêè â íàðîäó ñè, êàêâè-
òî ñå îòêðèâàò íàøè áúëãàðñêè, òî òèè áèõà òúðæåñòâåíî
65
 ÀÂÈÒÎÕÎË
çâúíèëè äà ãè ÷óå ñè÷êè ó÷åí ñâÿò çà òàêèâà â íàðîäó ñè
îòêðèòèÿ! Íî íèå, îñêúäíè îò ñðåäñòâà, áåäíè äíåñ áúë-
ãàðè, íåêà ñàìî îáúðíåì âíèìàíèå íà òèÿ âàæíè çà íàø
ÿçèê, çà íàøà ïîâåñòíîñò, çà íàøå áàñíîñëîâèå îòêðèòèÿ
è íåêà ãè èçñëåäîâàìå âñåêè ïî âúçìîæíîñòèÿ, òà äîùå
âðåìå äà óçíàå î òîìó è ó÷åíèé ñâÿò Åâðîïè è íàøå íà-
ðîäíî èìå äà ñå ñïîìåíå ñ îòâàæíîñò îò òÿõ!
Äëúæíè ñìå ó÷åíèì åâðîïåéöàì, êîè ñ òîëêîâà íåó-
ìîðíè òðóäîâå è ðàçíîñêè ñà èçäèðèëè è ïðåíåñëè îò
Õèíäèñòàíà â Åâðîïà ñàìñúêðèòè è çåíäñêè êíèãè, èçó÷è-
ëè è èçñëåäîâàëè ãè, îïèñàëè íèõíè äíåøíè ïðåäåëè,
îáðÿäè è îáè÷àè, äå íàõîæäàìå ñè÷êè òèÿ íàøè áúëãàð-
ñêè ñòàðèíè, êîè æèâåÿò â óñòà íàðîäó íè.
ÊËÞ× ÁÚËÃÀÐÑÊÀÃÎ ßÇÈÊÀ ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ
ÀÇÁÓÊÈ
Ñòàðîáúëãàðñêîòî àçáóêè, êàêòî ãî âèæäàìå íàïèñàíî â
íàé-ñòàðèòå äîñåãà îòêðèòè ïàìåòíèöè, êîèòî çàïî÷âàò
îò äåâÿòàãî âåêà ïîñëå Õðèñòà, å ñëåäíîå:
Ðàçÿñíåíèå. Îò òèÿ áóêâè ìîãàò ñå èçâàäè êàòî èçëèø-
íè ñëåäíèÿ: w, êîå å ãðúöêîå îìåãà = ãîëÿìî î, è êîå ñå
ñðåùà â íàé-ñòàðèòå íàøè ðúêîïèñè íàïèñàíî óäâîåíî
òúé îî, êàêòî è à ñå ñðåùà óäâîåíî íàïèñàíî à à. Ïðîèç-
íîøåíèåòî æå íè àà óäâîåíî ñå å ñúõðàíèëî éîùå äî äíåñ
â ãîâîðó íà ìàêåäîíñêèòå áúëãàðè, êîèòî èçãîâàðÿò í. ï.
âìåñòî ïèøàõà è äðóã. Íî íà óäâîåíîòî îî íå çíàì äà ñå
å íåãäå ñúõðàíèëî ïðîèçíîøåíèåòî, è òî, ìèñëÿ, å óâå-
äåíî ïî ïîäðàæàíèþ ãðúöêàãî ù èëè ïà÷å äà êàæåì, ïè-
ñàëè ñà ãè áúëãàðñêèòå ñàìîöè â ãðúöêèòå ðå÷è, êîè ñà
óâåëè â ÷åðêîâíîòî íè ïèñàíèå ìíîãî îòïîñëå, ùîòî òî
å ñîâñåì èçëèøíî è íåñâîéñòâåíî â íàø áúëãàðñêè ÿçèê
è òðÿáà äà ñå èçõâúðëè çà âñåãäà. ñúñòàâåíè îò áúð-
çîïèõöèòå, ïúðâîå îò, à âòîðîå øò ìîãàò ñå èñòî èçîñòà-
âè îò íàøåòî àçáóêè, êàêòî ñà è èçîñòàâåíè è , ãðúöêè,
íî â íàø ÿçèê òèÿ ãëàñîïðîèçíîøåíèÿ ñå èçïúëíÿò ïúðâîå
îò êñ, à âòîðîå îò ïñ, è òèè ñå èçõâúðëÿò çà âñåãäà. Êîëêîòî
æå çà ÷èñòî ãðúöêèòå È, Õ, òèè ñà ïàê îò ÷åðêîâíèöèòå âú-
âåäåíè â íàøåòî àçáóêè è óïîòðåáëÿâàëè ñà ãè òèè ÷åðêîâ-
íèöè â ÷èñòî ãðúöêèòå ðå÷è, êîè äíåñ ñå èçõâúðëÿò ñúâñåì
îò ÿçèêà íè. Ùîòî ÷èñòî áúëãàðñêî àçáóêè, íóæíî çà ãëà-
ñîïðîèçíîøåíèåòî ÿçèêà íè, îñòàâà ñëåäíîå:
Ñòàðèòå áúëãàðè íå ñà ïèñàëè, íèòî ñà ãè ÷èòàëè, êàêòî äíåñ
ãè ïèøàò è ÷åòàò. Äíåøíèòå áóêâè ñà ïðåêðîåíè îò ðóñèòå,
êàêòî è íîâîòî èì ÷èòàíå å óâåäåíî îò òÿõ, à îò òÿõ ñå
å óâåëî è ó íàñ áúëãàðèòå çà ùåòà è ïîâðåäà íà íàøàòà
ñâåòîáúëãàðñêà ñòàðà ïèñìåíîñò. Íàñêîðî éîùå íàøèòå
áúëãàðè ïèøàõà ïî ñòàðèé íàø êðîé, êîé å âèøåèçëî-
* Íàé-ïîñëå æå çà æèâî è íåîáîðèìî äîêàçàòåëñòâî, ÷å áóêúâè íå ìîæå ñå íèêàê òúëêóâà áîãîâå, èìàìå â ãîâîðåí è ïèñìåí ñè ÿçèê ðå÷òà: áóêâè
= ñëîâà, ïèñìåíà è áóêóâàð èëè áóêâàð = êíèãà.
** Î òîìó ùåì ãîâîðè âúâ âòîðîãî îòäåëåíèå íàñòîÿùàãî ñú÷èíåíèÿ, äå ðàçãëîáÿâàìå ÿçèêà íà ñëîãîâå è íà ãëàñîâå äî ïîñëåäíÿòà
ãðàíèöà.
*** Òàêèâà ñúñòàâåíè ðå÷è íà ñàìñêð. ÿçèê èìà ìíîæåñòâî îò ãëàãîëà äà = äàòè, [êîé] å èñòè íà íàøèÿ ÿçèê, êàêòî Áðàõìàäàòà = äàäåí
îò Áðàõìà, è äðóãè, êàêòî è îò áû-áû— òè.
**** Äà ñè ïèøàò áúëãàðè íà äúõ÷èöè äîñêîðî éîùå áåøå â óïîòðåáëåíèå, êàêòî è íà ïëåøêè. À çíàéìå, ÷å â áúëãàðèòå òàêèâà
îñòàòêè îò ñàíñêðèòñêàòà êíéæîâíîñò (ïðèìåðè), ùîòî ëåòîáðîåíèåòî èì îòèâà â îíàÿ èñòà äðåâíîñò.
66
æåí, à ÷åòÿõà, êàêòî ñëåäâà:
** *
Íÿêîè ñè ó÷åíè ñëàâÿíè ñà ìèñëèëè, ÷å ñå ñúêðèâà ñòàðî
ñúêðàòåíî âåðîèçïîâåäàíèå, ò. å. éîùå îòïðåäè õðèñòèÿíñò-
âà, â òîâà ÷èòàíèå íà ñòàðîáúëãàðñêîòî àçáóêè, è èñêàëè ñà
äà òúëêóâàò ïî íåùî ñè ðàçíîâèäíî. Íèå ñìå èñòî íà òîâà
ìíåíèå, ò. å. ÷å òî å áèëî åäíî ñúêðàùåíèå íà ñòàðîáúëãàð-
ñêîòî âÿðâàíå, ïðåäè õðèñòèÿíñòâà, è òúëêóâàìå ãî ïî íàøå-
ìó, êàêòî ñëåäîâà ñ îáøèðíè ðàçÿñíåíèÿ.
Àñü áóêè èëè áóêúâû, â-åä-å èëè â-åäè = àñü êíèãèòå âåäà-
éú, ò. å. èìàì âåäåíèå, çíàíèå ñâÿòî çà òÿõ, âÿðâàì ãè. Ñðàâ-
íè òóê „Âåäà”, ñàìñêðèòñêèòå ñâåòè êíèãè, ò. å. ñ ðå÷òà â-åä-
å èëè â-åäè, è âèæ êàêâà ñòàðèíà ñå çàêëþ÷àâà â òîâà ñòàðî-
áúëãàðñêî àçáóêè.
Ðàçÿñíåíèå. Áóêè íèêàê íå ìîæå ñå òúëêóâà íà áîãí (áîçè),
áîãîâå, êàêòî íÿêîè ñè ñà ìèñëèëè, íî îò áóêú áóêúâú (áó-
êîâ) ìíîæ. áóêúâè*, êàêòî ñå âèäè íàïèñàíî â ïî-ñòàðèòå
ñúõðàíåíè íàì ïàìåòíèöè íà àçáóêèòå íè. À è ðå÷òà áîãú å
îñòàëà òâúðäå áëèçî äî ïúðâîáèòíèé ñè êðîé **, ùîòî íå
ìîæå ñå ïðèåìíà çà áóêè, [íÿìà] òàêîâà çíà÷åíèå, àêî è äà ñå
âèæäà åäíî ñõîäñòâî. Ðå÷òà æå áîã ñå âèäè è â ñòàðîïàðòÿí-
ñêîòî âåðîèçïîâåäàíèå. Áîã, êîè íÿêîè ñè íåîïèòíè ðå÷-
íèêîïèñàòåëè ñà òúëêóâàëè áàã = êóìèð (èäîë), îòäå ñà
ïðîèçâîäèëè è ðå÷òà Áàãäàò. Íî íèå çíàéìå, ÷å ñè÷êè êó-
ìèðè â ñòàðî âðåìå ñà íîñèëè îáùî èìå áîãîâå, íî âñÿê
êóìèð èìàë [è] ñîáñòâåíî ñè èìå, êàêòî è äíåñ ñè÷êè îáðàçè
÷åðêîâíè íîñÿò îáùî èìå ñâåòèöè, íî âñÿê îáðàç ñè èìà
ñîáñòâåíî èìå. Ñòàðîïàðòÿíñêî èëè ïî-ïðàâî äà êàæåì,
ñòàðîÿðèÿíñêî áàã å íàøåå áîã è îòòàìî ïðîèçèøëà ðå÷
áàãîäàò = áîãî-äàò = äàäåí (ñúçäàäåí) îò áîãà ãðàä, ñâåòè-
ãðàä, çàùîòî ñúçäàíèåòî òîãî ãðàäà ñà îòäàâàëè Áààëó èëè
Áåëþ áîãó.*** À ÷å â îñòàòêèòå áàáèëîíñêè ñå íàõîæäàò
ìíîãî íàøè ÷èñòè áúëãàðñêè ðå÷è, êàêòî: íåáî, áàë, áåë, ãàä
è äð., è ÷å òèÿ ñà åäíî ïî÷òè ñ íàøåòî ñòàðî íàðîäíî âåðî-
èçïîâåäàíèå, íèå î òîìó äðóãàäå ùåì ãîâîðè â îáøèð-
íîñò. Ñåãà äà äîéäåì ïàê íà ïðåäìåòà, êîéòî íè çàíèìà-
âà. Íî êàê ïðîèçâîäíîå îò áóê, áóêè èëè áóêúâè äà èìà òîâà
çíà÷åíèå, ò. å. äà çíà÷è êíèãè, òóêà å âúïðîñ? Êàòî çåìåìå
ïî çíàòàÿ ïîâåñòâîâàòåëíà èñòèíà, ÷å íàðîäèòå â íàé-îòäàë-
íàòà ñè äðåâíîñò, ïðåäè äà èçíàìåðÿò éîùå îãëàæäàíåòî
íà êîæèòå è ïîñëå ïðàâåíåòî íà êíèãèòå, ðÿçàëè ñà ÷åðòè
(ïèñìà) è ïèñàëè ñà íà äúðâîâè êîðè, íà äúõ÷èöè è íà äðóãè,
êàêòî åãèïòÿíèòå è ôèíèêÿíèòå íà papyrus - ïàïèð, à èíäèé-
öèòå íà ëîòîâè ëèñòà - lotus, è äð., êàòî çåìåìå, êàçâàìå, òàÿ
èñòèíà, ïî ñõîäñòâîòî íà ðå÷òà áóê=äúðâî, ëåñíî ìîæåì
ïðèåìíà è äàæå çà íåîáîðèìà èñòèíà, ÷å è íàøèòå íàé-ñòà-
ðè áúëãàðè â Åâðîïà ñà ðÿçàëè è ïèñàëè èçïúðâî íà áóêîâè
êîðèöè, äúõ÷èöè****, äîäåòî ñå å óâåëî è â òÿõ óïîòðåáëå-
íèåòî íà êîæàíèòå è äðóãèòå êíèãè.
Çàáåëåæêà. Åãèïòÿíèòå è ôèíèêÿíèòå ñà èìàëè ïèñìåíîñò
ïðåäè ãúðöèòå è òå íàðîäè ñà ïèñàëè íàé-íàïðåä íà ëèêîòî
îò ðàñòåíèåòî ïàïèð (ñðàâí. íàø. ïàïóð) - papyrus èëè byblos,
êîè èìåíà ñà ïðèåìíàëè ñòàðèòå ãúðöè âåäíî ñ ïèñìåíîñòòà
îò òÿõ. È äíåñ [ãúðöèòå] êíèãèòå ñè íàçîâàâàò Âéâëßá îò

Âõ’âëïæ, êîå òúëêóâàò òèè â ðå÷íèöèòå ñè: “íèçêî äðúâöå
êîðåí, ñèðå÷ ðàñòåíèå ïàïóðà, íà êîåòî ïèøàõà ñòàðèòå è
âúðæàõà ñ íåãî... ïðàâåõà âúæà, ðîãîçêè, îáëåêëà, ïîñòåëêè
è äð. “ Åòî æå ùî êàçâàò ñàìèòå èì ñòàðè ïèñàòåëè çà ïèñìå-
íîñòòà èì: “Êàçâàò óáî, ÷å ïúðâè èçîáðåòàòåë íà ðèòìèòå
(ðàçìåð â ïåíèåòî) è íà ãðàÿ (ìóçèêàòà) ïðè åëåíèòå áèë Ëèíó.
Ïðè òîì, êàòî äîíåñúë Êàäìó îò ôèíèêè òúé íàçâàíèòå
ïèñìåíà, òîé ïàê ïúðâè (ò. å. Ëèíó) èì äàë èìåíè íà åëåíñêè
ÿçèê è ãè ïðåêðîèë. Âúîáùå óáî ïèñìåíàòà ñà íàçîâàâàëè
ôèíèêèéñêè, çàùîòî ñà ïðåíåñåíè ïðè ãúðöèòå îò ôèíèêè,
íî ñîáñòâåíî ñà ñå çâàëè ïåëàçãè÷åñêè, çàùîòî ïåëàçãè-
òå ñà óïîòðåáëèëè ïúðâè ïðåêðîåíèòå òèÿ ïèñìåíà” (Äèî-
äîð. III, ãëàâ. 66). À Èðîäîò, êàêòî è äðóãè ñòàðè ïèñàòåëè,
êàçâà çà ïåëàçãèòå: âàðâàðñêè ÿçèê èìåþùè, ò. å. íå åëåíñêè,
íå ãðúöêè, íî äðóãè, ÷óçä è -àòè÷åñêè íàðîä ïåëàçãè÷åñê ñúù,
çàåäíî ñ ïðåîáðúùàíåòî ñè â åëåíè, çàáîðàâè è ÿçèêà ñè.
Òàÿ çàáåëåæêà âúðõó ïåëàçãèòå, ÷å ñà èìàëè ïèñìåíîñò ïðå-
äè ãúðöèòå è ÷å íå ñà áèëè ãúðöè, íî ãîâîðèëè äðóã ÿçèê,
òàÿ, êàçâàìå, çàáåëåæêà íàâåäîõìå òóê ìèìîõîäîì, çàùîòî
èìàìå äà ãîâîðèì ïî-îáøèðíî âúðõó òîéçè ïðåäìåò â íàñòî-
ÿùåå ñè ñú÷èíåíèå, êîãà äîéäåìå â èçñëåäîâàíèåòî íà ïî-
âåñòâîâàòåëíèòå íàøè íàðîäíè ïàìåòíèöè âúðõó âúçïîìå-
íàåìàòà íàøà ñòàðà ïèñìåíîñò è êíèãè, êîè ñìå èìàëè
ïðåäè êðúùåíèåòî Ïðåñëàâñêàãî äâîðà (865?) ïîñëå Õðèñòà.
***
Ôðàãìåíò îò „Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ”, îòêðèòà îò
Ðàêîâñêè â Áåëãðàä. Ñ÷èòà ñå, ÷å òàçè áúëãàðñêà õðîíèêà
îò íåèçâåñòåí àâòîð, ïðåïèñàíà â ìàíàñòèðà „Çîãðàô” â
Àòîí (Ñâåòà ãîðà), å ïî-ñòàðà îò Ïàèñèåâàòà „Èñòîðèÿ
Ñëàâÿíîáîëãàðñêàÿ” è òóê ñà ïîëçâàíè ÿâíî îùå ïî-äðåâíè
õðîíèêè è ïðåäàíèÿ çà ñòàðàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. -
(áåë. íà ðåä).
Òàÿ ðúêîïèñ å áåçèìåííà è ñúäúðæàíà åäíî òâúðäå êðàòêî
ñúêðàùåíèå íà áúëãàðñêàòà ïîâåñòíîñò îò ïðèøåñòâèåòî
èì äî ïàäåíèåòî Áúëãàðñêàãî öàðñòâà ïîä òóðñêàòà âëàñò,
ÀÂÈÒÎÕÎË
ò. å. äî áèòêàòà íà Ñîôèéñêî ïîëå, äå å ïîãèíàë öàð
Øèøìàí. Â íåÿ ñå ïðåáðîÿâàò 41 öàðå áúëãàðñêè è ïî íåùî
ñè îò íèõíèòå äåëà.
Ïîñëå èìà ïðèáàâëåíèå è:
äå ñå îïèñâàò èìåíàòà, ìåñòîðîæäåíèåòî èëè ìÿñòî
ïîñâåòåíèå íà 36 áúëãàðè ñâåòöè. Ïîäèð íåãî ñëåäîâà è
âòîðî ïðèáàâëåíèå ñ íàñëîâ: ò. å.
áúëãàðè, êîè ñà áèëè èìïåðàòîðè íà âèçàíòèéñêè ïðåñòîë,
è [ñå] èç÷èñëÿâàò òàêèâà ïåò, è òàìî ñâúðøâà, à òîâà ñè÷êî
ñå ñúäúðæàâà â 14 ëèñòà íà ãîëåìè÷êà óíà.
Òàÿ ðúêîïèñ å ïèñàíà íà ïðîñòà êíèãà è ñ
ïðàâîïèñàíèåòî è ÿçèêà, êîéòî å âèäåí âúâ âèøåèçëîæåíèé
îòëîìúê, îò êîéòî ñå çàêëþ÷àâà, ÷å òÿ å ñú÷èíåíà íåîäàâíî
îò ó÷åíàãî íÿêîãî ñè áúëãàðèíà, íî ïðåïèñàíà å îò íÿêîãî
ñè íåâåæà.
Ìåíå å äàäåíà â Áåëãðàä 1856 îò ïîêîéíèêà Õàäæè
Íàéäåíà êíèãîïðîäàâöà, êîé ìè êàçà, ÷å ÿ íàéøîë â
Àòîíñêàÿ ãîðà â íÿêîè ñè ìîíàñòèð.
Íèå íå ùåì âõîæäà òóê â îáøèðíè ðàçáîðèè
ðàçñúæäåíèÿ âúðõó òàÿ öÿëà ðúêîïèñ, çàùîòî íå íè å òî
ïðåäìåòúò òóê, íî ùîì ñúîáðàçè îò íàâåäåíèé îòëîìúê
ñàìî îíîâà, êîåòî âõîæäà â íàøèé ïðåäìåò, êîé íè
çàíèìàâà òóê.
Çàáåëåæêà: à) Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë êàçâà, ÷å áúëãàð-
ñêèé íàðîä îò äðåâíîñòè èçèøàë îò ×åðíîòî ìîðå îò âîë-
æàíñêèòå ñòðàíè, êîè íàçîâàâà Âåëèêà Ñêàíäèíàâèÿ, è ÷å
òàìî òèè ñå çâàëè ãèìåðè è êèìåðè, è ÷å òèè äîøëè íà îâè
ñòðàíè, ò. å. â íèíåøíà Áúëãàðèÿ éîùå ïðåä Àëåêñàíäðà
Ìàêåäîíñêàãî, êîÿ ïîâðåìåííîñò å ïîçíàòà â ïîâåñòíîñò-
òà (336 - 323 ïðåäè Õðèñòà). Êèìáðèòå æå, êàêòî å ïîçíà-
òî, ñà ñúùè íàðîä ñ êèìåðèòå, êîèòî æèâåëè îêîëî ñåâåð-
íèòå êðàéáðåæèÿ ×åðíàãî ìîðÿ, Êàñïèéñêàãî ìîðÿ (Calus
méclide) ìåæäó Èñòúðà (Äóíàâà) è Äîí ðåêè (ranais), è â
ïîëóîñòðîâà, êîéòî îòïîñëå å íàçâàí Êúðúì = Êðèì. Êè-
ìåðèèòå, ïî ñâèäåòåëñòâîòî Ãåðîäîòà, éîùå â ñåäìè âåê
(700 ãîäèíè) ïðåäè Õðèñòà ìèíàëè Äóíàâà, íàñåëèëè Òðà-
êèÿ è åäíà ÷àñò îò òÿõ ìèíàëà è íàñåëèëà ñå â Ìàëà Àçèÿ,
îêîëî Ñèíîï. Êàòî ñúîáðàçèìå îíîâà, ùî äîêàçàõìå âèøå,
÷å òðàêîèëèðè÷åñêèé íàðîä, êîãî Âðåìåâèòå è Áîëãîâèòå
ãàëàòè íàèøëè â Ñòàðà ïëàíèíà òðè âåêà ïðåäè Õðèñòà,
áèëè ñà íàøèòå ïðàîòöè áúëãàðè, êîå ñå äîêàçâà íåîáîðè-
ìî îò îñòàòêèòå äðóèäèçìà è îò ÿçèêà íà ñîáñòâåíèòå èìå-
íà ãàëàòîâ è îò äðóãè ìíîãî, îò âúçïîìèíàíèåòî íà íà-
ðîäíèòå íè ïåñíè çà òÿõ ãàëàòè; êàòî ñúîáðàçèìå, ÷å ó÷å-
íèòå àêàäåìèöè äðóèäèçìà è íåãî ÿçèê îòäàâàò è ïðèïèñ-
âàò êåëòî-êèìáðàì, à çà òåõíè ïîòîìöè ïðèçíàâàò ôðúçè-
òå = ãàëàòèòå; êàòî ñúîáðàçèìå, êàçâàìå, ñè÷êè òèÿ, âèæ-
äàìå ÿñíî è íåîáîðèìî, ÷å áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë íà òàÿ
äðàãîöåííà ðúêîïèñ êàçâà ñàìàòà èñòèíà, ÷å áúëãàðèòå,
äîäåòî æèâåÿëè îêîëî ×åðíîòî ìîðå, çâàëè ñå ãèìåðè è
êèìåðè, ò. å. êèìáðè èëè êèìåðè, è ÷å òèè äîøëè â Òðà-
êèÿ éîùå ïðåäè Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêàãî, 700 ãîäèíè
ïðåäè Õðèñòà ñïîðåä Èðîäîòà.
á) Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë êàçâà: ïîñë-åäè æå ïàêû íà
3685 äâà áðàòà èìú êðàëå, è Áîëãü è ïðî÷.
Èç÷èñëÿþù æå çàâëàäåíèòå Çàïàäíè ñòðàíè îò Áðåìà,
êàçâà: à Áîëãü íà ñòðüíû è çåìëþ ïîâîåâà
è è ñâîèìú íàðîäîìú ïîñåëè ñà è
íàçâàøå Áîëãàðè - è ïðî÷.
Çàáåëåæèòåëíîòî å òóê, ÷å òîéçè íàø íàðîäåí ïàìåò-
íèê ãîâîðè ïîëîæèòåëíî, ÷å Áðåì è Áîëã áèëè ñëàâÿíè è
áúëãàðñêîòî èìå ñå òåãëè îò Áîëãà, à íå îò Âîëãà ðåêà, àêî
è äà êàçâà, ÷å â äðåâíîñòè áúëãàðèòå æèâåëè îêîëî Âîëãà
67
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðåêà è îòòàìî ñà ñå ïðåñåëèëè â Òðàêèÿ. Íî éîùå ïî-çàáå-
ëåæèòåëíî å, ÷å òîé ðàçÿñíÿâà òâúðäå äîáðå êîëêî ïúòè ñà
äîõîæäàëè âîåííè îòäåëåíèÿ îò Âîëãà è êîãè ÷àê ãúðöèòå
óçíàëè òèÿ îòäåëåíèÿ, ÷å îò Âîëãà èäàò è ïîòîìó ãè íàçâà-
ëè âîëãàðè! À òîé ñ äðóãè ðå÷è èñêà äà êàæå, ÷å ãúðöèòå
íå ñà çíàåëè èñòèííîòî è ïðàâîòî èìå íà áúëãàðèòå, íî
äàëè èì ãî îò Âîëãà ðåêà.
È äåéñòâèòåëíî, ÷å ãðúöêèòå ïèñàòåëè ñà çàáëóäèëè è
äðóãèòå äà ïèøàò, ÷å áúëãàðñêîòî íàðîäíî èìå ïðîèçõî-
äèëî óæ îò Âîëãà ðåêà, êîÿ íèêîãà íå å íîñèëà èìåòî Áîë-
ãà! Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë èçáðîÿâà îáñòîÿòåëñòâåíî è ñ
ëåòîáðîåíèåì, êàêòî âèäíî å âúâ âèøåèçëîæåíèé îòëî-
ìúê, ÷åòèðè ïîõîäà è ïðèõîæäàíèÿ îò Âîëãà, à â ÷åòâåð-
òîìó ïîõîäó êàçâà, ÷å Îðáàò = Êóáðàò áèë ïðåäâîäèòåë è
òîé íàé-ìíîãî ðîìåî-ãðúöêîòî âîéíñòâî ïîðàçèë è: òîé
Îðáàòú âåëìû õðàáðú á øå, è íà ñòðàíè, à íàé-ïà÷å
ñú Ãðåêè è òîãäà ðàçóìåøà êàêî Âîëãè
èõú Âîëãàðè.
Ïðè òîì èìàìå äà ïðèáàâèì éîùå åäíà çàáåëåæêà, ÷å
êèìáðè èëè êèìåðèè, ïî íàøåìó ìíåíèþ, íå ñà äðóãè, íî
ãåáðèòå - Êéìðïé - ãðú÷êè å èçêðèâåíî îò ãúáðè = ãåáðè,
les guebres, êîèõ äíåñ ó÷åíèé ñâÿò çîâå çåíäè è êîè ñà ñúõ-
ðàíèëè è äîñåãà Çàðàòîâèòå êíèãè,* êàêòî è ïî-ãîðå ãîâî-
ðèõìå - î òîìó äðóãàäå ùåì ãîâîðè â îáøèðíîñò.
Âèäÿõìå äîñåãà â òúëêóâàíèåòî è îáøèðíîòî ðàçÿñíå-
íèå íà íàøåòî ñòàðîáúëãàðñêî àçáóêè êàêâà ãîëÿìà òàéíà
ñå ñúêðèâà â íåãî è êàêâà îòäàëíà äðåâíîñò ìîæå ìó ñå
îòäàäå ñ íàé-ãîëÿìàòà ðåøèòåëíîñò è ïîëîæèòåëíîñò,
êàêúâ æå ñâÿò ñå ðàçëèâà çà íàøàòà íàðîäíà êíèæíèíà è çà
íàøàòà ïîâåñòíîñò.
Ìèñëèòå è óâåðåíèÿòà, êîèòî ñà èìàëè äîñåãà ñè÷êèòå
ïî÷òè ó÷åíè ñëàâÿíè, êàêòî è äðóãèòå, ïîâåäåíè îò òÿõ, ÷å
íàøàòà ïèñìåíîñò ñå ïîÿâÿâà íå ïî-íàïðåä îò êðúùåíèå-
òî Ïðåñëàâñêàòà äâîðà (...), îñíîâàíè íà åäíà èçìèñëåíà
êàëóãåðñêà ëåãåíäà, òèè ìèñëè, êàçâàìå, ïàäàò è èç÷åçâàò
âåêè çàâñåãäà êàòî åäíè âúçäóøíè ñëàáè ïàÿæèíè, äóõíà-
òè îò íàé-ìàëêèé âåòðåö. Ïðè òàêèâà íåîáîðèìè äîêàçà-
òåëñòâà ìíèìîòî èçîáðåòåíèå íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò
îò Êèðèëà è Ìåòîäèÿ, ÷àê â äåâÿòèé âåê, ïàäà è îñòàâà
êàòî åäíà ÷èñòà áàñíÿ, îïëåòåíà îò ñâåùåíñòâîòî ïîä âëè-
ÿíèåòî íà ãúðöèòå, êîè âñÿêîãà ñà èñêàëè äà çàòàÿò è èçò-
ðåáÿò ñè÷êî äðóãî, ùî íå å òÿõíî, è äà îñòàíå íà ñâåòà
ñè÷êî åëåíñêî!
À íàé-ïà÷å êàòî îñâîèõà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà è ÿ íàïðà-
* Ñòàâà âúïðîñ çà “Çåíä àâåñòà” ó÷åíèåòî íà ïåðñèéñêèÿ ïðîðîê Çîðîàñòúð (Çàðàòóñòðà) — áåë. ðåä.
** Ñòàâà âúïðîñ çà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê — áåë. ðåä.
*** Âèæ:: Ïðåèìóùåñòâîòî áúëãàðñêàãî ÿçèêà íàä åëèíñêàãî, èëè èñòèííèé ñúñòàâ åëèíñêàãî ÿçèêà.
68
âèõà îðúäèå çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî ìå÷òàéíàãî ñè ïàíåëè-
íèçìà!
Íî äà áè ñúîáðàçèëè äîêàçàíèòå ñè äîñåãà âúðõó ñòà-
ðèíàòà íà íàðîäíàòà ñè ïèñìåíîñò- ñ ïîâåñòâîâàòåëíèòå
íàøè íàðîäíè ïàìåòíèöè, âúðõó òàÿ íàøà ïèñìåíîñò è
êíèæíèíà, ïîÿâèâøè ñå ñúùåâðåìåííî ïî÷òè ñ êðúùåíè-
åòî Ïðåñëàâñêàãî äâîðà è ñúõðàíèâøè ñå ðàçñåÿíè òóê-
òàìå â îòëîìêè, äà áè ñúîáðàçèëè ñè÷êî òîâà, êàçâàìå,
íèå ñå âïóùàìå â ðàçáîð è íà òÿõ äðàãîöåííè ïàìåòíèöè.
***
Êîãàòî æå Àëåêñàíäúð òðúãíàë çà â Àçèÿ, ìëîãè îò
ïîáåäåíèòå ìó ïîäàíè åëåíî-ãúðöè ïðèáÿãíàëè è îòèøëè
â Àçèÿ ïðè ïåðñèòå, çà äà ïðîòèâîäåéñòâóâàò Àëåêñàíäðó.
Òîé èìàë è âîåííè êîðàáè, êîèòî îòïîñëå óìëîæèë.
Íèå íàâåäîõìå òàÿ êðàòêà çàáåëåæêà òîëêîâà, êîëêîòî ñå
îòíîñè íà íàø ïðåäìåò; à èìàìå éîùå äà çàáåëåæèìî, ÷å
ïî ñàìîòî ñâèäåòåëñòâî íà ãðúöêèòå èñòîðèöè, êîãàòî
Àëåêñàíäúð ãîâîðèë ñëîâî íà âîéíñòâîòî ñè íà ìàêåäîí-
ñêè ÿçèê, ìàëêîòî ÷èñëî íà åëåíî-ãúðöèòå, êîåòî å áèëî
ïîìåñåíî â íåãî, íå ðàçáèðàëî ìàêåäîíñêèé ÿçèê è òîé ñå
óíóæäàë äà èì ãîâîðè åëåíî-ãðúöêè! Òî âèêà ãðúìîãëàñíî,
÷å ìàêåäîíñêèé ÿçèê áèë ñúâñåì äðóã îò åëåíñêàãî è íå-
ïîíÿòåí åëåíàì, à ñè÷êèòå äðóãè ñúþçíèöè ãî ðàçáèðàëè,
ò. å. òèè ãîâîðèëè åäèí è èñò ÿçèê ñ ìàêåäîíöèòå. Èíà÷å
Àëåêñàíäúð, êîé è íàé-ìàëêèòå ðàáîòè ñàì ëè÷íî å óï-
ðàâëÿë, àêî òèè òîëêîâà ñúþçíèöè íå áè áèëè ðàçáèðàëè
ìàêåäîíñêè ÿçèê, òîé áè áèë èì ãîâîðèë íà òåõíèé ÿçèê
÷ðåç òúëìà÷è (àêî íå ãî å çíàåë), çàùîòî äðóãîÿ÷å íå å
ìîæàë äà ãè óïðàâëÿ â ïîõîäà ñè!
À êàêúâ è êîé å áèë òîé ìàêåäîíñêè ÿçèê, îò êîãî íè-
êàêâà ÿñíà îñòàòêà íå ñà çàïèñàëè ãðúöêèòå èñòîðèöè? Òî
ñå ðàçáèðà îò ñàìî ñåáå ñè, ÷å òîé ÿçèê å áèë îáùèé òðà-
êèéñêè ÿçèê, à ñ äðóãè ðå÷è, áúëãàðî-ñëîâåíñêè, çà êîãî
ó÷åíèé ëþáîñëîâåö Èêîíîìó ãîâîðè (â ñú÷èíåíèåòî ñè,
äå ñðàâíÿâà åëåíñêèé ÿçèê** ñúñ ñëàâÿíãêàãî). ¹ åëëçíé-
êÞ êáß Þ óëáâéêÞ ãëþóóá åßóß äýï Üäåëöáéß ðáñáöõÜ-
äåæ ôÞæ Èñáêï-ßëëõñéêçæ ãëþóóçæ - ò. å. Åëåíñêèé è ñëà-
âÿíñêèé ÿçèê ñà äâå ñåñòðè, îòðàñëè îò òðàêî-èëèðè÷åñêà-
ãî ÿçèêà.
Íèå æå äîêàçàõìå â íàñòîÿùåå ñú÷èíåíèå*** ñàìàòà
èñòèíà âúðõó òîéçè ïðåäìåò ñ äîñòà îáøèðíè è íèêàê íå-
îáîðèìè æèâè äîêàçàòåëñòâà.

ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ ÎÒ ÈÍÄÈß ÄÎ ÀÄÐÈÀÒÈÊÀ
ÌÀÒÎ ÌÀÐ×ÈÍÊÎ
ÏÐÅÂÎÄ ÎÒ ÑÚÐÁÎ-ÕÚÐÂÀÒÑÊÈ ÅÌÈË ÌÀÐÊÎÂ
ÊÎÌÅÍÒÀÐ Å. ÇÀÕÀÐÈÅÂ
Ïóáëèêàöèÿòà íà àâòîðà å ïî ïîâîä
äîêëàäà, êîéòî èçíàñÿ ïðåä ñúñòîÿëèÿ ñå
â Çàãðåá Ìåæäóíàðîäåí êîëîêâèóì çà
ðàííî-èðàíñêèÿ ïðîèçõîä íà ïðåäñëàâÿí-
ñêèòå õúðâàòè.
(Hrvatsko Slovo, Godina IV. Broj 189, Zagreb, 1998.)
I. ÏÐÀÐÎÄÈÍÀÒÀ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ
Ñïîðåä àâòîðà íàé-íîâèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ
äîêàçâàò, ÷å ïðàðîäèíàòà íà àðèéöèòå å áèëà Èíäèÿ. Òå
íàðè÷àëè ñåáå ñè ñàðàñâàòè (Sarasvati) èëè õàðàõâàòè (
Harahvaiti) ñïîðåä èíäèéñêèòå åïîñè “Âåäà ” â ïåðèîäà
3750—1800 ïð. Õð.
Òîãàâà òå ñà æèâååëè â ñåâåðíèòå ÷àñòè íà äíåøíà
Èíäèÿ, èçâåñòíè ñåãà êàòî ïóñòèíÿòà Òàð. Íî äî VII—V â.
ïð. Õð. òîçè îáøèðåí ðàéîí å áèë ïëîäîðîäåí, íàïîÿâàí
îò ìíîãîâîäíàòà ðåêà Ñàðàñâàòè. Ñ íàñòúïâàùèòå íåáëà-
ãîïðèÿòíè êëèìàòè÷íè ïðîìåíè ïúðâîàðèéöèòå çàïî÷âàò
ñâîåòî ïðåñåëåíèå, êàêòî ñëåäâà:
1. äíåøåí Àôãàíèñòàí
2. äíåøåí Ñåâåðåí Èðàí
3. þæíèòå ÷àñòè íà Çàêàâêàçèåòî.
4. ïëàíèíñêèòå ÷àñòè íà äðåâíà Ìåñîïîòàìèÿ
5. Ñåâåðî-èçòî÷íà Ì. Àçèÿ
Ðàçïðúñíàëèÿò ñå íàðîä ñàðàñâàòè èç öÿëàòà òàçè îá-
øèðíà òåðèòîðèÿ çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à õàðàõâàòè (Hrvati).
II. ÏÐÎÈÇÕÎÄ, ÇÍÀ×ÅÍÈÅ È ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÅÍÈÅ ÍÀ
ÈÌÅÒÎ HRVAT
 ñúñòàâà ñè äóìàòà HRVAT ñúäúðæà AR. Îò AR ñå
îáðàçóâà Àðèè (Arijac).
Íà èíäîàðèéñêèÿ ñàíñêðèò àðèè îçíà÷àâà ãîñïîäèí. À
â ïî-øèðîê ñìèñúë: áîãàò, èçîáèëåí, ïðèòåæàòåë íà çíà-
÷èòåëíî èìóùåñòâåíî ñúñòîÿíèå. HRVAT ïðîèçëèçà îò
äðåâíîàðèéñêàòà äóìà ñàðàñâàòè, êîÿòî ñå òðàíñôîðìèðà
â õàðàõâàòè. Ñú÷åòàíèÿòà õàðâàòè èëè õîðâàòè îò ñàðàñ-
âàòè ñå ñðåùàò îùå âúâ:
1. SaRasVATi — ñàíñêðèòñêè
2. H(A)RahVATi — AuRVAT — HARVAT — çåíä-
àâåñòèéñêè
3. HuRaVAT — àðèéñêî-õóðèòñêè
4. ARaQuUTtu — àðèéñêè. Èçãîâàðÿëî ñå å: àð-
âàò
5. ARroMATi — HaRrauMATis — H(A)RruMATis —
ARraoVATis — åëàìñêè
6. H(A)RauVATim — H(A)RauVATaiia —
ÀÂÈÒÎÕÎË
H(A)RahVATis — H(A)RauVATija—H(A)RauVATim—
H(A)RrauVATis — ARruVAuTti — ñòàðîïåðñèéñêè.
7. ARUhaATtu I ARrahUTti — àêàäñêî-âàâèëîíñ-
êè. Èçãîâàðÿëî ñå å H(A)RVAT l HRVAT
8. HRUhATti — àðàìåéñêè
9. HoRoHoAD — I â. ñë. Õð. Ïîëó÷àâà ñå îò
HoRohVAT
10. ARiVATes I ARViATes — ëàòèíñêè, I â. ñë.
Õð.
11. HORoUAThos I HOROAThos — Tanais , II. /
III. â. ñë. Õð.
12. CHROATorum — íîâåëà îò êðàë Òúðïèìèð
ïðåç 852 ã.
13. CRUATorum — Sopot, IX â.
14. HRoBAToi: äà ñå ÷åòå HrOVAToi -
Konstantin VII. Porfirogenet, X â.
15. HARVAT — HORVAT — HRVAT — ñúâðåìåííè-
ÿò îáëèê íà çâó÷åíå
È äíåñ â òîïîíèìèÿòà íà Åâðîàçèÿ ñå ñðåùàò ïîñî÷å-
íèòå ñú÷åòàíèÿ: Õîðâàò ( Èíäèÿ), Õîðáàòà è Õîðâîò (ñå-
ëèùå â Èçðàåë), Õàðâàò-Ñåäîì è Õàðàâà ( äîëèíà â Èçðà-
åë) è äðóãè â Ñèðèÿ, Êþðäèñòàí, Ëèâàí è Éîðäàíèÿ.
III. ÕÚÐÂÀÒÑÊÀÒÀ ÄÚÐÆÀÂÍÎÑÒ ÄÎ VII Â. ÑË. ÕÐ.
Ïúðâàòà Õúðâàòñêà äúðæàâà âúçíèêâà îêîëî 3000 ã. ïð.
Õð. (Harauvatija ñò. ïåðñèéñêè). Òÿ å îáõâàùàëà äíåøåí
Àôãàíèñòàí è Ñåâ. Èðàí ñúñ ñòîëèöà Õàðàõâàòè, íàìèðà-
ùà ñå äî ãð. Êàíäàõàð. Òàì è ñåãà èìà ñåëèùå ñ íàèìåíî-
âàíèåòî Õàðâàöèÿ. Ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà ïåð-
ñèéñêèÿ âëàäåòåë Äàðèé I Âåëèêè (522—486 ïð. Õð.) Õúð-
âàòèÿ âëèçà â ñúñòàâà íà ïåðñèéñêèÿ ñúþç íà ñóâåðåííèòå
äúðæàâè. Õúðâàòèÿ å îòáåëÿçâàíà ïðåç òîâà âðåìå íà òðè
åçèêà: ñòàðîïåðñèéñêè, åëàìñêè è àêàäñêî-âàâèëîíñêè. À
âëàäåòåëÿò íà õúðâàòèòå å íàðå÷åí Õàðâàò Âèâàíà (530—
490 ïð. Õð.). Çà íåãî ñå êàçâà, ÷å å áàí â Ïåðñèÿ è öàð â
Õúðâàòèÿ. Ïðåç 329 ã. ïð. Õð. Àëåêñàíäúð Âåëèêè Ìàêå-
äîíñêè çàâëàäÿâà Õúðâàòèÿ. Ïðè ðàçïàäàíåòî íà Ïàðòèí-
ñêîòî öàðñòâî òÿ îòíîâî å ñàìîñòîÿòåëíà (I â. ïð. Õð.).
Åçèêîâè îñòàòúöè îò òîâà âðåìå íàìèðàìå äíåñ â íàèìå-
íîâàíèåòî íà òþðêìåíñêèÿ ãðàä Kysyl-Arwat (×åðâåíèÿò
Õàðâàò).
Âòîðàòà Õúðâàòñêà äúðæàâà å èçâåñòíà â Ïåðñèÿ îùå
è êàòî Àðâàòèñòàí, Õèðâàòèñòàí èëè Õîðáàòèñòàí. Îêî-
ëî 1700 ã. ïð. Õð. â Ìåñîïîòàìèÿ òÿ å îòáåëÿçàíà ñ íàèìå-
íîâàíèåòî Huravat Ehilaku (Õúðâàòñêî öàðñòâî). Òàçè äúð-
æàâà åãèïòÿíèòå íàðè÷àò Íàõàðèíà, âàâèëîíöèòå Õàíè-
ãàëáàò, à õåòèòå çåìÿòà íà Ìèòàí. Òÿ îáõâàùà ïî-ãîëÿìà-
òà ÷àñò îò äíåøíà Ñèðèÿ äî ×åðíî ìîðå. Ïðåç VIII â. ïð.
Õð. òîâà öàðñòâî å âîäåùà ñèëà â ðàéîíà ñïîðåä ñòàðî-
69
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Äðåâíè ïðåñåëåíèÿ íà ðîäñòâåíèÿ íà áúëãàðèòå õúðâàòñêè íàðîä ñëåäâàù ñúùèòå ïúòèùà è ìåñòîîáèòàïèùà íà áúëãàðèòå è áúëãàðñêèòå
äúðæàâè ïî êàðòàòà íà Åâðàçèÿ. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò õúðâàòèòå ñà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, êîåòî ñå å îòäåëèëî îò áúëãàðñêèÿ
ñóïåðåòíîñ.

ïåðñèéñêèòå ïèñìåíè èçâîðè. Òî ñå ñïîìåíàâà êàòî Óð- âÿðà, ò.ê. ñà íàìèðàëè ìíîãî îáùè íåùà ñ ïðîðî÷åñòâàòà
âàðòó, Óðàðòó èëè Óðóàòðó.  Áèáëèÿòà å íàðå÷åíî Àðà- íà Çàðàòóñòðà. Èçâåñòíî å ñúùî, ÷å òå ñà ïîêðúñòåíè îò
ðàò. Ñâ. Àïîñòîë Òîìà. Â ñåãàøíàòà ñè ðîäèíà ñà äîøëè êàòî
ïîêðúñòåíè àðèéöè.

IV. ÕÚÐÂÀÒÑÊÈßÒ ÅÇÈÊ, ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ È ÐÅËÈÃÈß

Äðåâíèÿò õúðâàòñêè åçèê å áèë àðèéñêèÿò ïðàåçèê —
ñàðàñâàòè ñúñ çàåìêè îò ñàíñêðèò. Â åçèêà èì ñå íàáëþäà-
âàò è îñòàòúöè îò èíäîàðèéñêè-èðàíñêè õúðâàòñêè. Çà
äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà õúðâàòñêèÿ åçèê ñå öèòèðà ïîëñêèÿò
êàðäèíàë Õîçèé (Hosius), êîéòî ïðåç 1558 ã. îáÿâÿâà õúð-
âàòñêèÿ åçèê çà åçèêà-ìàéêà íà âñè÷êè ñëàâÿíñêè åçèöè. À
ä-ð Ìàðêî ßïóíäæè÷ äîêàçâà, ÷å õúðâàòñêàòà ãëàãîëè÷åñêà
ïèñìåíîñò* è õúðâàòñêîòî ãëàãîëè÷åñêî áîãîñëóæåíèå ñà
âúçíèêíàëè â ðàéîíà íà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå. Ñïî-
ðåä àâòîðà ïðîèçõîäà íà ãëàãîëèöàòà òðÿáâà äà òúðñèì â
øóìåðñêèòå êëèíîïèñè. À çà íåèí ñúçäàòåë ñå ïîñî÷âà
õúðâàòñêèÿò ñòàðîâåäåí ïðîðîê è îáíîâèòåë — Çàðàòóñò-
ðà, êîéòî å ðîäîì îò èðàíñêà Õúðâàòèÿ.
Èíà÷å õúðâàòèòå íå ñà äàâàëè îòïîð íà õðèñòèÿíñêàòà
ÑÚÊÐÀÒÅÍÎ ÐÅÇÞÌÅ ÍÀ ÌÀÒÅÐÈÀËÀ È ÀÍÀËÈÇ
Ìàòî Ìàí÷åíêî ïðåäïîëàãà, ÷å èìåòî ñàðìàòè
èìà ðèìî-ãðüöêî çâó÷åíå îò HARVAT è å äàëå÷åí îò-
òåíúê íà ñàðàñâàòè. Ïî òîçè ïîâîä òîé äàâà Áîñ-
ïîðñêîòî öàðñòâî êàòî ñàìîñòîÿòåëíà õúðâàòñêà
äúðæàâà, îáðàçóâàëà ñå â íà÷àëîòî íà VI â. ïð. Õð.
Òÿ îáåäèíÿâà ðàçëè÷íè ðàííî-àðèéñêè è èðàíî-ñàð-
ìàòñêè ïëåìåíà: ñèíäè, ðîêñîëàíè, àëàíè è äð.) íà
ñðàâíèòåëíî îáøèðíàòà òåðèòîðèÿ, ðàçïîëîæåíà
ìåæäó Àçîâñêî è ×åðíî ìîðå. Çà íàóêàòà ñà èçâåñò-
íè äâàìà âëàäåòåëè íà òîâà öàðñòâî: Òèáåðèé Þëèé
Ñàðîìàò (Sauromat), óïðàâëÿâàë ïðåç 175—211 ã. ñë.
Õð., è íåãîâèÿò ñèí — Ðåñêóïîðèä (220 ã.). Îò òàçè
åïîõà èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò äâå ìðàìîðíè âúçñïî-

* Äî êðàÿ íà XVIII â. â Õúðâàòèÿ ñå å èçïîëçâàëà áúëãàðñêàòà àçáóêà ãëàãîëèöà. Äîðè è ñåãà íÿêîè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè â Õüðâàòèÿ
ïðîäúëæàâàò äà ïèøàò íà ãëàãîëèöà. Íÿêîè õúðâàòñêè ó÷åíè èçêàçâàò ñòàíîâèùà, ÷å „úãëîâàòàòà ãëàãîëèöà” íà õúðâàòèòå èäâàëà äèðåêòíî îò
Àçèÿ, à íå îò Áúëãàðèÿ. Òîçè âúïðîñ ñ ïèñìåíîñòòà å ìíîãî èíòåðåñåí, òúé êàòî èìà ïàðàëåëè ìåæäó ãëàãîëè÷åñêàòà ïèñìåíîñò, àçáóêàòà áðàõìè
è òîõàðñêîòî ïèñìî (âèæ „Àâè-òîõîë” — òîì I).  òàçè âðúçêà ìîæå äà ñå ñ÷èòà, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ Êèðèë è Ìåòîäèé ñà èçâúðøèëè
âñúùíîñò åäíà ðåôîðìà è ñòàíäàðòèçàöèÿ íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò, èäâàùà îò ïî-äúëáîêà äðåâíîñò. — Áåë. ðåä.

70

ìåíàòåëíè ïëî÷è, íàìåðåíè ïðè óñòèåòî íà ð. Òàíà-
èñ (äíåøåí Äîí) îò II—III â. ñë. Õð. Âúðõó òÿõ ñå
ñðåùàò ëè÷íèòå èìåíà íà Õîðîñòîñ (Horsat, Horvat)
è Õîðîàòîñ (Horoat, Hrvat). Äðóãà àðõåîëîãè÷åñêà
ïèñìåíà íàõîäêà îò òîçè ðàéîí (óñòèåòî íà ð. Êó-
áàí â Ïðèàçîâèåòî) å ïëî÷à, îòêðèòà âúðõó îáùåñò-
âåíà ñãðàäà, ñúäúðæàùà äúðæàâåí ãåðá è òåðìèíà
Õîðâàòñêè ñúáîð (Synodos Horoudthon) îò âðåìåòî
Òèáåðèé Ñàðîìàò. Àâòîðúò ïðàâè çàêëþ÷åíèåòî, ÷å
õúðâàòèòå èìàò ñòðîéíà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêà
îðãàíèçàçèÿ è äúðæàâåí ãåðá, îñíîâåí ñèìâîë çà ñòà-
ðèííà äúðæàâíà òðàäèöèÿ. Èíòåðåñåí å ôàêòúò, ÷å
íàäïèñúò å èçñå÷åí íà ñòàðîãðúöêè åçèê. Íàäïèñúò
çàâúðøâà ñ ôðàçàòà: “Áîæå Âñåâèøíè, áëàãîñëîâè!”
Çàêëþ÷åíèåòî, êîåòî ïðàâè àâòîðúò îò òîçè èçðàç,
å: Òàíàéñêî-Áîñïîðñêèòå õúðâàòè ñà áèëè ìîíîòå-
èñòè. Òå èëè ñà áèëè ïîñëåäîâàòåëè íà Çàðàòóñòðà,
èëè íà Õðèñòà.
Âïå÷àòëÿâàùà å çà íàñ, áúëãàðèòå, âúçíèêíàëàòà
ïðåç IV â. ò.íàð. ×åðâåíà Õúðâàòñêà äúðæàâà íà òå-
ðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà. Òÿ å â îñíîâàòà íà
ïî-êúñíàòà äúðæàâíî-ïîëèòè÷åñêà ñèñòåìà íà óê-
ðàèíñêèÿ íàðîä. Ñâåäåíèÿ çà òàçè äúðæàâíà ôîðìà-
öèÿ Ìàòî Ìàð÷èíêî íàìèðà â Îðîñèóñ Ïðåñáèòåð,
êîéòî ñïîìåíàâà ÷åðâåíèòå õúðâàòè — õîðèòè. Ïî-
äîáíî íà íåãî, Çàõàðèé Ðåòîð ãè îïðåäåëà íà õîðî-
òèñ (HRWTS). Âèêèíãèòå íàðè÷àò öàëàòà òàçè ñòðà-
íà Çåìÿ íà Õîðîâàòèòå (Krowataland). Ðóñêèòå è ïîë-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñêèòå ëåòîïèñöè îòáåëÿçâàò ÷åðâåíèòå õúðâàòè êàòî
ðóñêè ñàðâàòè (Russiae Carvati), ÷åðâåíè õîðáàòè
(Rothe Krobatten) èëè ñàìî õîðâàòè.
Ïðè Ìåçàìèð (593—602) ×åðâåíà Õúðâàòèÿ ñå îáå-
äèíÿâà ñ Áÿëà Õúðâàòèÿ, îò êîåòî ñå îáðàçóâà Âåëè-
êà Õúðâàòèÿ. Áÿëà Õúðâàòèÿ å îáõâàùàëà äíåøíà
Ïîëøà, ×åõèÿ è Ñëîâàêèÿ ñúñ ñòîëèöà ãð. Õàðâàò (äíå-
øåí Êðàêîâ). Àâòîðúò èçâåæäà èìåòî íà ãð. Êðàêîâ
îò HRVAT. Â ïåðèîäà 626—640 ã. ïîä íàòèñêà íà àâà-
ðèòå Âåëèêà Õúðâàòèÿ ñå ðàçïàäà íà òðè ñàìîñòîÿ-
òåëíè äúðæàâè, åäíà îò êîÿòî íè å ïîçíàòà è äî
äíåñ êàòî Ðåïóáëèêà Õúðâàòñêà.
Èíòåðåñíî å äà ñå çíàå, ÷å ñðåäíîâåêîâíàòà õúð-
âàòñêà àðèñòîêðàöèÿ å àðèéñêà ïî ïðîèçõîä, à îñòà-
íàëàòà ÷àñò íà íàñåëåíèåòî — ñëàâÿíñêî. Ñïîðåä àâ-
òîðà õúðâàòñêèòå âëàäåòåëè ñà áèëè õðèñòèÿíè îùå
ïðåäè äà ñå çàñåëÿò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, à
ïðîñòîëþäèåòî ñå å ñúñòîÿëî ãëàâíî îò èäîëîïîê-
ëîííèöè.
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ìåæäó òàêà
ïðåäñòàâåíàòà õúðâàòñêà èñòîðèÿ è íàøà-
òà ïðåäñòàâà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå
çàáåëÿçâàò ó÷óäâàùè ïàðàëåëè ïî îòíîøå-
íèÿ íà ïðîèçõîä, âðåìå è ìÿñòî íà ïðåáè-
âàâàíå. Áèõìå èñêàëè äà ïîïèòàìå çàùî
áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íå å çàáå-
ëÿçàëà òåçè ñõîäñòâà è çàùî íå ãè å îáÿñíè-
ëà çà ñåáå ñè è íà âñè÷êè íàñ.
71
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÈÒÀËÈß
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å îò âñè÷êè åâðîïåéñêè íà-
ðîäè íàé-áëèçêè ñ áúëãàðèòå ïî íðàâ, äóøåâíîñò è
íà÷èí íà æèâîò ñà èòàëèàíöèòå. Òîâà ñúâñåì íå å ñëó-
÷àéíî è ìîæå äà áúäå îáÿñíåíî ñ ôàêòà, ÷å â Èòàëèÿ
æèâåÿò ìíîãî áúëãàðè è òåõíè ïîòîìöè îùå îò ðàí-
íîòî ñðåäíîâåêîâèå. Äàëè, îáà÷å, òå ñà ñå ïðåòîïèëè
è èç÷åçíàëè â “èòàëèàíñêîòî ìîðå”, êàêòî òâúðäÿò
íÿêîè ó÷åíè èëè ñà çàïàçèëè ñâîÿòà èäåíòè÷íîñò, äà-
âàéêè íàé-äîáðîòî îò ñåáå ñè çà èçãðàæäàíå íà ñúâ-
ðåìåííîòî èòàëèàíñêî îáùåñòâî è êóëòóðà. Òîâà å è
ïðåäìåòúò íà íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå.
Ñïîðåä ïðîó÷âàíèÿòà íà èòàëèàíñêèÿ ïðîôåñîð
Âèí÷åíöî Ä’Àìèêî, åäèí îò ãîëåìèòå ïðåäâîåííè
áúëãàðèñòè è ñïåöèàëèñò ïî ñðåäíîâåêîâíà èñòîðèÿ,
êúì 1942 ã. ïîòîìöèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè â Èòàëèÿ
è áúëãàðñêèÿò åòíîñ è äèàñïîðà òàì ñà íàáðîÿâàëè
íàä 3 ìèëèîíà äóøè, ðàçïðåäåëåíè â íàä 700 íàñåëå-
íè ìåñòà (18).
Íàøèÿò ó÷åí-àðõèòåêò Ñëàâè Äîí÷åâ, êîéòî å èç-
ñëåäâàë ïðîáëåìà âêëþ÷èòåëíî è íà áàçàòà íà ðîäî-
âè õðîíèêè, àðõèâè è äîêóìåíòè (2), òâúðäè, ÷å êúì
äíåøíà äàòà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ ñà íå ïî-ìàëêî îò 5
ìèëèîíà äóøè è ñúñòàâëÿâàò îêîëî 8.85% îò 56 ìè-
ëèîííîòî íàñåëåíèå íà ñòðàíàòà!
 íàøàòà èñòîðèÿ å èçâåñòíî åäíî ãîëÿìî ïðåñåë-
âàíå íà áúëãàðè â Èòàëèÿ — òîâà íà áðàòà íà êàí-
þâèãè Àñïàðóõ, êàâ-êàí Àëöåê (Àëöåêî) ïðåç VIII â.
(6). Ïðåñåëâàíèÿòà, îáà÷å, ñà ìíîãîêðàòíî ïîâå÷å,
êàòî ñå çàïî÷íå îò ïðåäè íîâàòà åðà è ñå ñòèãíå äî
äåí äíåøåí. Ñ òîâà ñå îáÿñíÿâàò è ïîñî÷åíèòå ïî-
ãope äàííè çà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â Èòàëèÿ.
Ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíè áúëãàðè â Çàïàäíà Åâðî-
ïà å çàÿâåíî îùå â III â. ïð. Õð., êîãàòî ïëåìåòî íà
“áîëãèòå”, âîäåíè îò êíÿçåòå Áðåí è Áîëã, íàõëóâàò
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, à ïî-êúñíî ñå îòïðàâÿò â
Áàâàðèÿ (4,5). Ïðåç I â. îùå åäíà òÿõíà ãðóïèðîâêà ñå
ïðåñåëâà îò Ñåâåðåí Êàâêàç è Àðìåíèÿ â Áàâàðèÿ.
Ïðîô. Ôðèòöëåð îò Ôðàíêôóðò ñúùî èçòúêâà îáùèÿ
ïðîèçõîä íà äðåâíèòå áúëãàðè è áàâàðöèòå, êîèòî ñå
ïðåñåëâàò íà Çàïàä îò Ñêèòèÿ è Àðìåíèÿ, êàòî åäèí
îò íàðîäèòå íà Õóíî-áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ (10).
Íå å èçêëþ÷åíî îùå ïðè òåçè ïúðâè îòáåëÿçàíè
ìèãðàöèè íà äðåâíèòå áúëãàðè, òåõíèòå êëîíîâå äà
ñà ñå çàñåëèëè â Øâåéöàðèÿ è íÿêîè îáëàñòè íà Ñå-
âåðíà Èòàëèÿ, íà þã îò Àëïèòå (18), êúäåòî å îòáåëÿ-
çàíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå.
Ïðåç III-IV â. êàòî “Áúëãàðñêà çåìÿ” ñå îáîçíà÷à-
âà è îùå åäèí ðàéîí â Åâðîïà - Þæíà Ïàíî-íèÿ è
÷àñò îò Äàêèÿ (5).
Ïúðâèòå ïèñìåíè äàííè çà áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå
â Èòàëèÿ èìàìå îò ñðåäàòà íà V â., êîãàòî êàí-þâèãè
Àòèëà çàâçåìà öÿëà Ñåâåðíà Èòàëèÿ è îáñàæäà Ðèì
(14).  452 ã. òîé ñêëþ÷âà ìèðåí äîãîâîð ñ ïàïà Ëúâ
I, êàòî ïàïàòà ïðåäëîæèë ãîäèøåí äàíúê è åäíà äú-
ùåðÿ îò ðîäà íà Öåçàðèòå, çà ñðîäÿâàíå ñ áúëãàð-
ñêèÿ âëàäåòåë (14).
* Àëöåê ìèíàâà ïîêðàé “Îíãúëà” íà Àñïàðóõ ïðè óñòèåòî íà Äóíàâà, ïðåñòîÿâà íÿêîëêî äíè è ïðîäúëæàâà ïî ìàðøðóò Ñåðäèêà (Ñîôèÿ),
Áåëãðàä, Äóáðîâíèê, Ðàâåíà, Ôëîðåíöèÿ, Íåàïîë è Êàìïîáàñî. Ïúðâèÿò ìó ëàãåð å ïðè Ðàâåíà, à âòîðèÿò ñëåä Ôëîðåíöèÿ, âåðîÿòíî ñåãàøíîòî
ñåëèùå Áîëãåðè äî ãðàä Ïåðóäæà (19).
72
Ñëåä îòòåãëÿíåòî íà Àòèëà â Ïàíîíèÿ, ÷àñò îò
íåãîâèòå õîðà îñòàâàò â Ñåâåðíà Èòàëèÿ (18). Â ñëåä-
âàùèòå ãîäèíè ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðè â Èòàëèÿ
ñòàâà âñå ïî-íàñèòåíî è îò÷åòëèâî. Õðîíèñòúò Ïà-
âåë Äÿêîí (Ïàîëî Âàðíåôðèäî - 720-797 ã.) äàâà öåí-
íè ñâåäåíèÿ çà ïðåñåëåíèÿòà íà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ
â íåãîâîòî ãëàâíî ñú÷èíåíèå “Èñòîðèÿ íà ëàíãîáàð-
äèòå”. Òîé ïèøå çà âîéíèòå ìåæäó áúëãàðè è ëàíãî-
áàðäè â íà÷àëîòî íà V â. è çàñåëâàíåòî èì â Èòàëèÿ
ïî-êúñíî êàòî ñúþçíèöè (11).
Ñåêðåòàðÿò íà Îñòãîòñêèÿ êðàë Òåîäîðèõ, Êà-ñè-
îäîð Ñåíàòîð (490-583 ã.) ñúîáùàâà, ÷å â êðàÿ íà V â.
è íà÷àëîòî íà VI â. áúëãàðèòå áèëè îòáëúñíàòè îò
îñòãîòèòå è Èòàëèÿ ñè âúçâúðíàëà Ñèðìèóì (11), êî-
åòî ïîêàçâà, ÷å òå ñà èìàëè ñèëíî ïðèñúñòâèå òàì.
Ïúðâèòå ãîëåìè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðè â Èòàëèÿ
ñòàâàò íà íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè ñëåä ðàç-
ïàäàíåòî íà èìïåðèÿòà íà Àòèëà ïðåç V â. è ñëåä òîâà,
çàåäíî ñ ëàíãîáàðäèòå, âîäåíè îò Àë-áîèí (VI â.) è
ïî âðåìåòî íà Ãðèìîàëä (662-671 ã.), êîãàòî ãîëÿìà
áúëãàðñêà ãðóïà, íà÷åëî ñ Àëöåê, ñå çàñåëâà â Áåíå-
âåíòî (3).*
 ñâîèòå ñòóäèè Èâàí Ä. Øèøìàíîâ ïîä÷åðòàâà,
÷å îùå â V è VI â. íà Àïåíèíñêèÿ ïîëóîñòðîâ å èìàëî
áúëãàðñêè êîëîíèè è òåõíèÿò áðîé å áèë çíà÷èòåëíî
ïîâå÷å, îòêîëêîòî ñå ïðåäïîëàãà 17. Ñúùîòî ñå ïîò-
âúðæäàâà è îò àíãëèéñêèÿ èçñëåäîâàòåë ñúð Åäóàðä
Òóðíåðåëè (1854).
Ïðåç 548 ã. áúëãàðñêè íàåìíè äðóæèíè ó÷àñòâàëè
âúâ âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ â Èòàëèÿ ïî âðåìå íà âî-
åííèòå äåéñòâèÿ ñðåùó îñòãîòñêèÿ êðàë Òîòèëà. Åäíà
òàêàâà äðóæèíà ñå íàìèðàëà ïîä êîìàíäâàíåòî íà
äåéñòâàùèÿ â Êàìïàíèÿ ïúëêîâîäåö Éîàí (6).
Ïðåç 568-569 ã. ëàíãîáàðäñêèÿò êðàë Àëáîèí, çà-
åäíî ñ ïàíîíñêèòå áúëãàðè, çàâëàäÿë öÿëà Ñåâåðíà
Èòàëèÿ (Ëîìáàðäèÿ, Åòðóðèÿ è Ëèãóðèÿ). Òîé äîâåë
ñúñ ñåáå ñè è äðóãè ñúþçíè ïëåìåíà è çàåäíî ñ äðåâ-
íèòå áúëãàðè (êîèòî ïðåîáëàäàâàëè) ñå çàñåëèëè â
ãîðíèòå îáëàñòè, à ñúùî îêîëî Âåíåöèÿ è Íàðçåñ, êî-
èòî áèëè îáåçëþäåíè îò ÷óìàòà è âîéíèòå (6,18). Âúâ
âðúçêà ñ òîâà, Ïàâåë Äÿêîí ñúîáùàâà: “Èçâåñòíî å,
÷å òîãàâà Àëáîèí äîâåë ñúñ ñåáå ñè â Èòàëèÿ ìíî-
æåñòâî õîðà îò ðàçëè÷íè ïëåìåíà, êîèòî áèëè ïîêî-
ðåíè èëè îò äðóãè êðàëå, èëè îò ñàìèÿ íåãî. Çàòîâà è
äî äíåñ ñåëèùàòà, â êîèòî òå æèâåÿò, íàðè÷àìå “Ãå-
ïèäè”, “Áúëãàðè”, “Ñàðìàòè”, “Ïàíîíöè”, “Ñåâåðè”,
“Íîðèöè” è ñ äðóãè òàêèâà èìåíà (11).
 630 ã. â Ïàíîíèÿ èçáóõíàëà âîéíà ìåæäó àâàðè
è áúëãàðè. Áúëãàðèòå áèëè ðàçáèòè è îêîëî 9 000 ñå-
ìåéñòâà ñå îòïðàâèëè â Ãåðìàíèÿ è ïîìîëèëè ôðàí-
êñêèÿ êðàë Äàãîáåðò äà èì äàäå ïîäñëîí. Òîé ãè èç-
ïðàòèë â Áàâàðèÿ, íî åäíà íîù íàðåäèë íà áàâàðöè-
òå äà ãè èçáèÿò, òúé êàòî ñå ñòðàõóâàë îò òÿõ êàòî
âîåííà ñèëà. Âîæäúò êàí Àëöèîê è îùå îêîëî 700 ñå-
ìåéñòâà ñå ñïàñèëè è ïîòúðñèëè óáåæèùå â Èòàëèÿ,
êàòî ñå çàñåëèëè âúâ Âåíåòñêàòà ìàðêà (6,11).

Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å òîçè Àëöèîê íÿìà íèùî
îáùî ñ êàí Àëöåê, êîéòî èäâà â Èòàëèÿ 38 ãîäèíè ïî-
êúñíî! Òîçè ôàêò ñå ïîòâúðæäàâà è îò ëîðä Ðúíñè-
ìàí (13), è îò Äîí÷åâ. Íàøèÿò èçñëåäîâàòåë àðõ. Ñëà-
âè Äîí÷åâ äúîáùàâà ñúùî, ÷å â êðèïòàòà íà ìàíàñòè-
ðà “Ñàí Ôëîðèàí” (Çàïàäíà Àâñòðèÿ) ñå ñúõðàíÿâàò
íàä 6 000 ÷åðåïà îò áúëãàðèòå íà Àëöèîê, èçáèòè â
Áàâàðèÿ. Òîé ëè÷íî å ïîñåòèë ìàíàñòèðà è ãè å ôî-
òîãðàôèðàë.
Ïðåç 668 ã. êàí Àëöåê îò ðîäà Äóëî, çàåäíî ñ öÿëà-
òà ñè âîéñêà îò 50 000 êîííèöè (19) è íàñåëåíèåòî (îð-
äàòà), äîøúë â Èòàëèÿ ïðè ëàíãîáàðäñêèÿ êðàë Ãðè-
ìóàëä (662-671 ã.) è ïðåìèíàë íà âîåííà ñëóæáà ïðè
íåãî, ïðèåìàéêè äàäåíàòà ìó òèòëà “ãàñòàëä” (3). Ãðè-
íóàëä ãî èçïðàòèë çàåäíî ñ âîéñêàòà ìó â Áåíåâåíò
(Áåíåâåíòî), ïðè ñèíà ñè Ðîìóàëä, êîéòî ìó ïðåäîñòà-
âèë åäíà êðàéáðåæíà îáëàñò â Ðàâåíà (Ðàâåíñêèÿ åê-
çàðõàò - Ïåí-òàïîëèñ) áëèçî äî íåãîâàòà ñòîëèöà, çà-
åäíî ñ ãðàäîâåòå Ñåïèíî (Ñåïèóì), Èçåðíèÿ, Áîÿíî
(Áîâèàíóì) è äð., êîèòî áúëãàðèòå äîñòðîèëè è ðàçâè-
ëè, çàåäíî ñ ïðèëåæàùèòå èì çåìè (äíåøíàòà îáëàñò
Êàìïîáàñî) (6). Àëöåê ñå çàñåëèë òàì çàåäíî ñ õîðàòà
ñè è ñå îáåäèíèë çàåäíî ñ äðóãè áúëãàðè, çàñåëèëè ñå â
òåçè îáëàñòè ïðåäè ñòî ãîäèíè. Ñïîðåä ñâèäåòåëñòâà-
òà íà Ïàâåë Äÿêîí, äîðè â êðàÿ íà VIII â. áúëãàðèòå
ïðîäúëæèëè äà æèâåÿò ïî ñúùèòå ìåñòà, â ñâîèòå ñå-
ëèùà â îáëàñòòà Ïåíòàïîëèñ è âúïðåêè ÷å ãîâîðåëè
ëàòèíñêè, íå çàáðàâÿëè è ñâîÿ ðîäåí áúëãàðñêè åçèê
(3,6). Òå ó÷àñòâàëè â ðåäèöà âîéíè êàòî ñúþçíèöè íà
ëàíãîáàðäèòå è äî 885 ã. Ðåïóáëèêà Ñàí Ìàðèíî å áèëà
òÿõíà êîëîíèÿ (8). Íà þã îò Àëïèòå èìàëî è äðóãè çåìè,
êîëîíèçèðàíè îò áúëãàðèòå - â Ëîìáàðäèÿ è Ïèåìîíò,
âêëþ÷åíè â ãðàíèöèòå íà “Êîìèòàòóñ áóðãàðåíçèñ”. Â
òîâà ãðàôñòâî, íàðè÷àíî îùå “Èòàëèàíñêà Áúëãàðèÿ”,
âëèçàëè è ñåëèùàòà Áîðíàãî, Òðåêàòå, çåìèòå â äÿñíî
îò Òè÷èíî ñ ãëàâåí ãðàä Áîðãî Ëàâåäçàíî, Áèåëà è Ñà-
ëåðíèòàíî (18). Ãðàíèöèòå íà òîâà áúëãàðñêî ãðàôñòâî
â Èòàëèÿ ñà ïîñî÷åíè â òðèòå äèïëîìè èëè ãðàìîòè îò
877, 890 è 919 ã. Âúâ âðúçêà ñ òîâà, ïðîô. Ä`Àìèêî èç-
òúêâà øèðîòàòà íà áúëãàðñêàòà êîëîíèçàöèÿ â òåçè îá-
ëàñòè è ãîëÿìîòî áúëãàðñêî âëèÿíèå òàì (18).
Ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðè â Èòàëèÿ íå ñåêâà ñ îò-
ðÿäèòå íà Àëöåê ïðåç VII â. Ïî âðåìå íà ãîíåíèÿòà
ñðåùó áîãîìèëèòå è ïàäàíåòî íà Áúëãàðèÿ ïîä âè-
çàíòèéñêî âëàäè÷åñòâî â ïåðèîäà X-XII â., à ïîñëå è
ñ íàõëóâàíåòî íà òóðöèòå â êðàÿ íà XIV â. êîëîíèè
îò çíàòíè áúëãàðñêè ñåìåéñòâà íàïóñêàò Áúëãàðèÿ è
ïîåìàò êúì Âåíåöèÿ, Ôëîðåíöèÿ, Ðèì, Âåðîíà, Áîëî-
íÿ, Íåàïîë è Ðàâåíà (2,7). Òîçè ïîòîê ïðîäúëæàâà è
ñëåä íåóñïåøíèòå âúñòàíèÿ ñðåùó òóðñêàòà âëàñò îò
XIV è XVII â.
Òóê å èíòåðåñíî äà îòáåëåæèì, ÷å å ñúùåñòâóâàë è
îáðàòíèÿò ïðîöåñ - èòàëèàíöè ñúùî ñà ñå çàñåëâàëè
â áúëãàðñêèòå çåìè â Áúëãàðèÿ. Ïðåç XII-XIII â. ïî
Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå (Êðèì) ñå ïîÿâÿâàò ðå-
äèöà êîëîíèè îò âåíåöèàíñêè è ãåíóåçêè òúðãîâöè.
Òàêèâà ñå çàñåëâàò è â ÷åðíîìîðñêèòå ãðàäîâå Âàð-
íà, Àíõèàëî, Ìåñåìâðè, Ñîçîïîë, Êàðâóíà (Êàâàð-
íà) è äð., êúäåòî ðàçâèâàò àêòèâíà äåéíîñò. Âåíåöè-
àíöèòå èìàëè ãîëÿìà êîëîíèÿ âúâ Âàðíà êúì 1352 ã.,
êîãàòî âåíåöèàíñêè êîíñóë â ãðàäà áèë Ìàðêî Ëåî-
íàðäî (6).
Ïúòåøåñòâèÿòà íà âåíåöèàíñêèòå òúðãîâöè è ìè-
ñèîíåðè Íèêîëî è Ìàòåî Ïîëî è Ìàðêî Ïîëî â êðàÿ
íà XIII âåê îò Åâðîïà ïðåç áúëãàðñêèòå çåìè è ïî “Ïúòÿ
íà êîïðèíàòà” äî Êèòàé ïîêàçâàò, ÷å òå ñà èìàëè, âå-
ðîÿòíî îò áúëãàðñêè èçòî÷íèê, òî÷íà èíôîðìàöèÿ êúäå
ÀÂÈÒÎÕÎË
îòèâàò. Ïî òîâà âðåìå íå å èìàëî ïîäðîáíè ãåîãðàô-
ñêè êàðòè íà òîçè ñëîæåí ìàðøðóò, ïîçíàò åäèíñòâå-
íî íà áúëãàðèòå îùå îò äðåâíîñòòà (12).
Èíòåðåñíè çà ïðîó÷âàíå ñà ñúùî âðúçêèòå ìåæäó
áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè â Áúëãàðèÿ è ïàïñêàòà âëàñò.
Òàêèâà êîíòàêòè çàïî÷âàò îùå ïî âðåìåòî íà öàð
Áîðèñ I (852-889 ã.) è ïðîäúëæàâàò ÷àê äî ïàäàíåòî
íà Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî ïðåç XIV â.
Áúëãàðêà â òèïè÷íà íàðîäíà íîñèÿ îò îáëàñòòà Êàìïîáàñî (Ñåâåð-
íà Èòàëèÿ) îò íà÷àëîòî íà XX â. (ïî Âèí÷åíöî Ä‘Àìèêî)
Çà äâóñòðàííèòå äèðåêòíè âðúçêè ìåæäó Áúëãàðèÿ
è Èòàëèÿ å ñïîìîãíàë è ôàêòúò, ÷å è ïðè Ïúðâîòî, è
ïðè Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî, Áúëãàðèÿ å èìàëà
èçëàç íà Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, ò. å. èìàëà å ìîðñêà ãðà-
íèöà ñ Èòàëèÿ. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å â Äðà÷êàòà îá-
ëàñò æèâååëî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, äàâàëî îñíîâà-
íèå íà ìèíàâàùèòå ïðåç Äðà÷ êðúñòîíîñöè äà ñìÿ-
òàò, ÷å îùå âåäíàãà ñëåä ñòúïâàíåòî ñè íà áðåãà íà
Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, òå íàâëèçàò â Áúëãàðèÿ! Ãîðíî-
òî å îòáåëÿçàíî â ñðåäíîâåêîâíèòå ñú÷èíåíèÿ íà ðå-
äèöà çàïàäíè àâòîðè (6).
Äàäåíèòå äîòóê ôàêòè çà áúëãàðèòå, ïðåñåëèëè ñå
â Èòàëèÿ, ïîêàçâàò, ÷å òåõíèÿò áðîé å áèë çíà÷èòå-
ëåí. Ïî-âàæíîòî îáà÷å å, ÷å òåçè áúëãàðè èìàò ãî-
ëÿì ïðèíîñ çà ðàçâèòèåòî íà èòàëèàíñêîòî îáùåñò-
âî è èòàëèàíñêàòà êóëòóðà îò ñðåäíîâåêîâèåòî äî
äíåñ. Òå ñúùî ñà îêàçàëè è ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó îá-
ùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò â Èòàëèÿ, êàêòî ùå
âèäèì ïî-íàòàòúê. Ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñà îáëàäàâàëè
íåîáõîäèìèòå êà÷åñòâà (áèëè ñà âèñîêîîáðàçîâàíè è
íà÷åòåíè), áúëãàðèòå çàåìàò ðåäèöà êëþ÷îâè ïîñòî-
âå â óïðàâëåíèåòî, äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ (18),
ìàãèñòðàòóðàòà (17), âîåííàòà àðèñòîêðàöèÿ (3),
äâîðöîâèÿ àïàðàò (7) è â èíñòèòóöèÿòà íà ðèìîêàòî-
ëè÷åñêàòà öúðêâà (2,7).
Áúëãàðèòå îñòàâÿò ÿñíè ñëåäè â ìíîãî òîïîíèìè,
íàèìåíîâàíèÿ íà ãåîãðàôñêè îáëàñòè, ïëàíèíè, ðåêè
è ìåñòíîñòè â Èòàëèÿ, îñîáåíî â Ðàâåíà, Ëîìáàðäèÿ,
Òîñêàíà, Ïèåìîíò, Åìèëèÿ è Óìáðèÿ (17). Ïî òîçè
âúïðîñ Ñòèëèÿí ×èëèíãèðîâ äàâà ñëåäíàòà èíôîð-
ìàöèÿ:
73
 ÀÂÈÒÎÕÎË
“Ïðåç 1779 ã. íàìèðàìå åäèí âèêàðèàò Bulgariae â
×åçåíà.  Íåàïîëèòàíñêî è äî ñåãà åäíà âèñîêà ïëà-
íèíà ñå íàðè÷à Bulgaria. Åäíî ãðàôñòâî Bulgaria ñïî-
ìåíàâà â ÌèëàíñêîMuratori. Îùå ïî-èíòåðåñíè ñà òî-
ïîãðàôñêèòå èìåíà íà ñåëèùà, êîèòî ñúùåñòâóâàò è
äíåñ: Bulgaro (grasso) â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ Êîìî,
îêð. Àïèÿíî; Bulgare. îáùèíà â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèí-
öèÿ è îêð. Áåðãàìî; Bulghero, ÷àñò îò îáùèíà Àðäîëå
Ñàí Ìàðèíî â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ è îêðúã Êðå-
ìîíà; Bolgheri (della Gherardesca) â Òîñêàíà, ïðîâèí-
öèÿ Ïèçà, îêðúã Âîëòåð (çà ïðúâ ïúò ñå ñïîìåíàâà
Castello de Bolgheri (áúëãàðñêèÿ çàìúê) â åäèí äîêó-
ìåíò îò 1158 r.); Bolgaro, ÷àñò îò îáùèíàòà Êàðìàíüî-
ëà â Ïèåìîíò; Bolgaro Torinese, ïàê òàì; Bulgheria, ÷àñò
îò îáùèíà ×åçåíà â Åìèëèÿ, ïðîâèíöèÿ Ôîðëè;
Bolgheria (= Bolgeria), ÷àñò îò îáùèíà Íàðíè â Óìá-
ðèÿ; Bolgaria, ñúùî; Bulgarello, îáùèíà â Ëîìáàðäèÿ,
ïðîâèíöèÿ Êîìî è äðóãè (17). (âèæ êàðòàòà)
Çà äðåâíèòå áúëãàðè ïðåñåëèëè ñå â Èòàëèÿ, â
ïèñìåíèòå èçâîðè ñà çàïàçåíè è äðóãè èíòåðåñíè ñâå-
äåíèÿ. Â îáëàñòèòå Ðèìèíè è Îçèìî ñå ñïîìåíàâàò
“áúëãàðñêè êðàé”, “áúëãàðñêà çåìÿ” è âëàäåíèåòî
íà åäèí áàðîí Äå Áóëãàðî (6).
Çàñåëèëèòå ñå â Ñåâåðíà
Èòàëèÿ äðåâíè áúëãàðè îñòàâè-
ëè ñëåäè è èìåíà â ìíîãî äðó-
ãè ïî-êúñíè äîêóìåíòè. Ïðîô.
Ä’Àìèêî ñïîäåëÿ, ÷å çà ðàçëè-
êà îò äðóãèòå íàðîäíîñòíè ãðó-
ïè â Èòàëèÿ, äîøëè ñ ëàíãîáàð-
äèòå ïðåç V-VI â., çà áúëãàðèòå
äîêóìåíòàöèÿòà ðàñòå åäíîâðå-
ìåííî ñ óâåëè÷àâàíåòî íà áðîÿ
íà èçñëåäâàíèÿòà (18). Òîé îò-
áåëÿçâà, ÷å ñúãëàñíî òåçè äîêó-
ìåíòè áúëãàðèòå ñà ñå óñòàíî-
âèëè íà ìåñòàòà, êîèòî ñà áèëè
íàñåëÿâàíè îò åòðóñêèòå, éîïè-
ãèòå è ìåñàïèòå. Êîãàòî ïðà-
èñòîðè÷åñêèòå ñåëñêè ðîäîâå â
Èòàëèÿ ñà áèëè óíèùîæåíè ïðè
çàëåçà íà Çàïàäíàòà Ðèìñêà èì-
ïåðèÿ, ïàíîíñêèòå ïëåìåíà,
ñðåä êîèòî ñà ïðåîáëàäàâàëè
áúëãàðèòå, îêîí÷àòåëíî çàåëè
òÿõíîòî ìÿñòî (18). Èçñëåäâàíè-
ÿòà ïîêàçâàò, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò
áúëãàðèòå ñà ñå óñòàíîâèëè è â
ãîëåìèòå ãðàäîâå, ñðåä êîèòî ñà Âåðîíà, Òè÷èíî, Ïà-
äóà, Ìèëàíî, Íåàïîë, Ðèì, Ïàâèà, Òîñêàíà, Ôëîðåí-
öèÿ, Âåíåöèÿ, Ìîëèçå è Àáðóöè (18).
Íà ãîëåìèÿ áðîé áúëãàðñêè òîïîíèìè â Èòàëèÿ
îòãîâàðÿ è ãîëÿì áðîé ëè÷íè è ôàìèëíè èìåíà, ñðå-
ùàíè òàì, ñ áåçñïîðåí áúëãàðñêè ïðîèçõîä: “Áóëãà-
74
ðî”, “Áóëãàðèíè”, “Áóëãàðóñ”, “Áóëãàðåëè”, “Áóëãà-
ðåñêè”, “Áîëãàð”, “Áóëãàðèíóñ”,
“Áóëãàðè” è äðóãè òàêèâà, íîñèòåëèòå íà êîèòî
èãðàÿò èçâåñòíà âèäíà ðîëÿ â êóëòóðíàòà èñòîðèÿ íà
Èòàëèÿ (17). Öèòèðàéêè Èâàí Ä. Øèøìà-íîâ, ×èëèí-
ãèðîâ êàçâà: “ ïå÷àòàíèòå îò Ôàíòóöè äîêóìåíòè î.ñ.
íàìèðàìå âå÷å åäèí Bulgarellus (1047 ã.). Åäèí äúëúã
ñïèñúê îò ëè÷íè èìåíà íà áúëãàðè, ïîñåëåíè â Íåà-
ïîëèòàíñêî, ñúîáùè Ìàêóøåâ (î. ñ.). Èçðè÷íî îçíà-
÷åíè êàòî áúëãàðè, íàìèðàìå òóê: Stephanus Bulgarus
de Yscla (1290 ã.), Johanes et Jocobus Bulgari Gaieta,
çåìåâëàäåëöè (1295 ã.); Marius Bulgarus è Petrus
Bulgarus Yscla ïîëó÷àâàò çà çàñëóãèòå ñè ïåíñèÿ (1305
ã,). Ñ èçâåñòåí àâòîðèòåò ñå ïîëçâà è äî äíåñ Bulgarus
èëè Bulgarus de Bulgariis, ïðî÷óò èòàëèàíñêè þðèñò
îò XII â., åäèí îò ò. íàð. ãëîñàòîðè (òúëêóâàòåëè) íà
Þñòèíè àíîâèÿ êîäåêñ (ius civile), ðîäåí â Áîëîíÿ
(ñïîðåä äðóãè â Ïèçà èëè Êðåìîíà). Bulgarinus ñå íà-
ðè÷à äðóã ó÷åí-þðèñò îò Ñèåíà, ïðîôåñîð â Ïèçà è
ðîäíèÿ ñè ãðàä, ñúâðåìåííèê íà Àðèîñòà, æèâÿë è
äåéñòâàë îêîëî 1490 ã., ïèñàë êîìåíòàðèè âúðõó íÿ-
êîè çàêîíè. Bulgarus Octavianus å åäèí ó÷åí-äîìèíè-
êàíåö è ïèñàòåë â ×èìèíà
(1641 -1712), ïîçíàò è êàòî
Ottavio Bulgarini -Bulgarutius
(Bernhardinus), þðèñêîíñóëò
îò Êàíòèàíî, ïèñàë íà ëàòèí-
ñêè è èòàëèàíñêè.Bulgerini
Martino, èòàëèàíñêè æèâîïè-
ñåö îò XIV â., äåéñòâàë â Ñèå-
íà. Bulgarelli (Marianna Benti),
çíàìåíèòà èòàëèàíñêà ïåâèöà
îò XVIII â. Bulgarini Francesco,
èòàëèàíñêè ïèñàòåë îò XVII
â.,Bulgarini Belisario, ïîåò îò
êðàÿ íà XVI â. è íà÷àëîòî íà
XVII â., èçâåñòåí ñúñ ñâîÿòà
ïîëåìèêà âúðõó Äàíòåâàòà
Divina Comedia (“Áîæåñòâåíà
êîìåäèÿ”). Bulgarini Angiolina,
ñúâðåìåííà èòàëèàíñêà ïèñà-
òåëêà (De Cubernatis, Dikt.
1891, 441 ñòð.) è äð. (17).
Ñïîìåíàòèÿò ïî-ãîðå
þðèñò Áóëãàðîñ å áèë åäèí îò
÷åòèðèìàòà ó÷åíèöè íà çíàìå-
íèòèÿ ó÷èòåë ïî ïðàâî îò Áî-
ëîíñêèÿ óíèâåðñèòåò - ïðîô.
Èðíåðèî. Òîé ñå îòëè÷àâàë îò äðóãèòå ñúñ ñâîåòî
êðàñíîðå÷èå, çà êîåòî ó÷èòåëÿò ìó ãî íàðåêúë ñ ïðîç-
âèùåòî Bulgarus os aureum, (“Áóëãàðî çëàòíàòà óñòà”
èëè “Çëàòîóñòèÿ áúëãàðèí”). Ó÷åíèöèòå íà Èðíåðèî,
ïðîâúçãëàñåíè çà äîêòîðè ïî ïðàâîòî, ñëåä ñìúðòòà
íà ïðîôåñîðà ñà, èìàëè ñâîÿ øêîëà ïî ïðàâíèòå íàó-

êè è ñà îñòàíàëè èçâåñòíè â èñòîðèÿòà ñ ó÷àñòèåòî ñè
â “Äèåòàòà íà Ðîíêàëèÿ” (1158 ã.) â çàùèòà íà èì-
ïåðàòîðñêèòå ïðàâà íà Ôðèäðèõ Áàðáàðîñà ñðåùó
ëîìáàðäñêèòå ãðàäîâå.
Ñåìåéñòâî Áóëãàðè å áèëî äîñòà âëèÿòåëíî è å
ïðèòåæàâàëî íÿêîëêî çäàíèÿ â óíèâåðñèòåòñêèÿ êâàð-
òàë è îùå òîãàâà åäèí îò öåíòðàëíèòå ïëîùàäè íà
Áîëîíèÿ ñå å íàðè÷àë “Êîðòà äåé Áóëãàðè” (Ïëîùà-
äúò íà áúëãàðèòå), à îò ñåòíå è óíèâåðñèòåòñêàòà ÷åð-
êâà å áèëà íàðå÷åíà “Ñàíòà Ìàðèÿ äåé Áóëãàðè”. Â
íåÿ èìà ñòåíîïèñ íà öàð Áîðèñ I, îòêðèò îò ïðîô.
Àòàíàñ Áîæêîâ (17,19).
Åäèí îò íàé-èçÿâåíèòå èòàëèàíñêè àðõèòåêòè, à
ñúùî è èçâåñòíàòà ðèìñêà ôàìèëèÿ áèæóòåðè íîñÿò
èìåòî Áóëãàðè. Èçâåñòíè ñà îùå è öÿëà ðåäèöà èòà-
ëèàíñêè àðèñòîêðàòè è âèäíè ãðàæäàíè ñ äðåâåí áúë-
ãàðñêè ïðîèçõîä — Íèâåëîí Áúëãàðèíúò, Ãðàíçîëôî
Áúëãàðèíúò, Àëèãåðíè Áúëãàðèíúò (4) Áóëãàðî,
Áóëãàðåëî è Áóëãàðèíî îñòàâàò âúâ ôàìèëèèòå íà
Êàäîëèíãè, Ãåðàðäåñêà, Ïóñòåðëà, äîðè è ñëåä êàòî
òåçè ôàìèëèè ñòàâàò ìîãúùè ôåîäàëè è ñå ñðîäÿâàò
ñ êðàëå è èìïåðàòîðè (18). Ïðîô. Ä’ Àìèêî èçòúêâà,
÷å çà òåçè ïîòîìñòâåíè àðèñòîêðàòè å áèëî âúïðîñ
íà ÷åñò äà ñúõðàíÿò íàöèîíàëíîòî íàèìåíîâàíèå è
äà äîáàâÿò êúì èìåòî ñè , ÷å ñà áúëãàðè. Ïî òîçè íà-
÷èí òå ñà çàïàçâàëè áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ è ðîäñò-
âîòî ñè ñ äðåâíàòà áúëãàðñêà êóëòóðà.
Äðóã èçâåñòåí áúëãàðèí â Èòàëèÿ å Ìàðèíî Áîë-
ãàðî, êîéòî áèë íàé-âëèÿòåëíèÿ ìúæ íà îñòðîâ Èñêèÿ
â Òèðåíñêî ìîðå ïðåç XIV â. Áëàãîäàðåíèå íà íåãî
ñèöèëèàíñêèÿò êðàë Ôåäåðèãî II äúðæàë ïîä ñêèï-
òúðà ñè ñòðàòåãè÷åñêîòî ïàð÷å çåìÿ íà âõîäà íà Íåà-
ïîëèòàíñêèÿ çàëèâ. Íåãîâàòà äúùåðÿ Ðåñòèòóòà ñòà-
âà ãåðîèíÿ â åäíà îò íîâåëèòå íà Äæîâàíè Áîêà÷î îò
“Äåêàìåðîí” (XIV â.).
Ïðåç 70-òå ãîäèíè èçñëåäîâàòåëÿò Ãåîðãè Ñò. Ãå-
îðãèåâ å îòêðèë ÷åòèðèìà ñúâðåìåíèöè íà Áîêà÷î ñ
èìåòî Ìàðèíî Áîëãàðî. Åäèíèÿò å ïîëó÷èë ïåíñèÿ
çà çàñëóãè ïðåç 1328 ã. Äðóãèÿò å áèë îôèöåð, ïðèáëè-
æåí íà êðàëÿ îêîëî 1341 ã. Â àðõèâèòå èìà îùå åäèí
îôèöåð ñ òîâà èìå îò 1343 ã. Ïî ñúùîòî âðåìå èìàëî
îùå åäèí Ìàðèíî Áîëãàðî, êîéòî áèë øàìáåëàí
(äâîðöîâ óïðàâèòåë) íà êðàë Ðîáåðòî Ä’ Àíæó (1278
—1343 ã.) (15).
Ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä ñà èòàëèàíñêèòå ôàìèëèè
Áîðäæèî, Áîðäæèíè, Áîðäæîëè, Áàðäæîëè, Ëàì-
áîðäæèíè, Áîðäæèà (Áîðäæà) è òåõíèòå ïðîèçâîä-
íè (2). Âúâ âðúçêà ñ òîâà Äîí÷åâ èçòúêâà, ÷å èçâåñò-
íàòà ôàìèëèÿ íà Áîðäæèèòå ñúùî ñà áúëãàðè! Îò
òàçè àðèñòîêðàòè÷íà âëàäåòåëñêà ôàìèëèÿ ïðîèçëè-
çàò è äâàìà ãëàâè íà Ðèìîêàòîëè÷åñêàòà öúðêâà —
òîâà ñà ïàïèòå Êàëèñò III (1458 ã.) è ïàïà Àëåñàíäðî
VI Áîðäæèÿ (1492ã.). Òå è òåõíèòå íàñëåäíèöè ×åçàðå
Áîðäæèÿ è Ëóêðåöèÿ Áîðäæèÿ ñà áèëè ðàäåòåëè çà
îáåäèíÿâàíå íà ïîëèòè÷åñêè ðàçïîêúñàíàòà ïî òîâà
âðåìå Èòàëèÿ (2).
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïàïà Êàëèñò III èçíåíàäàë
êàðäèíàëèòå ñè ñ ïëàìåííàòà ñè çàùèòà çà íàðîäèòå
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïàäíàëè ïîä òóðñêà âëàñò.
Íåãîâè ñà è ïðèçèâèòå çà íîâè êðúñòîíîñíè ïîõîäè
çà ñïàñÿâàíå íà Öàðèãðàä. Åíöèêëîïåäèÿ Áðèòàíèêà
ëàêîíè÷íî äîáàâÿ, ÷å íåãîâèÿò äÿäî ñå íàðè÷àë Äæî-
âàíè äè Ñòðóìà (ò.å. Èâàí Ñòðóìñêè). Ñïîðåä ðîäî-
âèòå õðîíèêè íà Áîðäæèèòå, òå áèëè ïîòîìöè íà äîø-
ëèòå ïðåç VII â. áúëãàðè íà÷åëî ñ êàí Àëöåê (7). Ñïî-
ðåä Äîí÷åâ îáà÷å, òåõíèÿò ïðîèçõîä ñå ñâúðçâà ñ áúë-
ãàðèòå Áîðäæàíè â Èñïàíèÿ (Àðàãîí) (2).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òóê íå ìîæåì äà íå ñïîìåíåì, ÷å åäèí îò ïúðâèòå
èòàëèàíñêè êàðäèíàëè å ñúùî ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä
è ñå íàðè÷à Ïèåòðî Áóëãàðî —- (560 — 605 ã.). Òîé å
ðîäåí â ãðàä÷åòî Ñàëóñîëà, ñåâåðíî îò Òîðèíî (2,8).
Íà áàçàòà íà ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ Ä’ Àìèêî, Äîí-
÷åâ, Öâåòêîâ, Äàíèë÷åíêî è ×èëèíãèðîâ, ñ÷èòàò åäè-
íîäóøíî, ÷å áúëãàðèòå ñà äîïðèíåñëè çà îôîðìÿíå-
òî íà ñúâðåìåííèÿ èòàëèàíñêè åòíè÷åñêè òèï, îêàçà-
ëè ñà áëàãîïðèÿòåí äåìîãðàôñêè åôåêò è ñà âçåëè äåé-
íî ó÷àñòèå â ãîëåìèòå ðåëèãèîçíè, ïîëèòè÷åñêè è èêî-
íîìè÷åñêè ñúáèòèÿ îò ëàíãîáàðäñêèÿ ïåðèîä äî ïå-
ðèîäà íà êíÿæåñòâàòà è â ïî-íîâî âðåìå.
Ãîëåìè ñà ïðèíîñèòå íà èòàëèàíñêèòå áúëãàðè â
ðàçâèòèåòî íà ñåëñêîòî ñòîïàíñòâî, êúäåòî òå âíà-
ñÿò çåìåäåëñêè, ãðàäèíàðñêè (îâîùàðñêè) è ëîçàðñêè
óìåíèÿ. Òóê ìîæåì äà îòêðèåì ìíîæåñòâî áúëãàð-
ñêè íàèìåíîâàíèÿ è äóìè, êàòî íàïðèìåð åäíà ïîë-
ñêà êóëòóðà, íàðå÷åíà “áóëãàðà” (‘’áóðãàðà”), çàåäíî
ñ ôèé è äåòåëèíà; åäíî ñïåöèàëíî æèòî -— “ñàðàãî-
ëåòà”, êîåòî ñå å îòãëåæäàëî îò âåêîâå â áúëãàðñêè-
òå îáëàñòè Ñàíèî è Êàìïîáàñî (18). Ñðåä ðàñòåíèÿ-
òà ñå îòêðèâà åäíî òèïè÷íî ðàñòåíèå íà Èçòîêà — ëþ-
ëÿêà, åäèí îò ÷èèòî âèäîâå ñå íàðè÷à íà èòàëèàíñêè
“áóëãàðî” (4). Ïîòîìöèòå ïðîäúëæàâàò òðàäèöèèòå
íà äåäèòå íè â ëîçàðñòâîòî — â ðàéîíà íà Áåíåâåíòî
ñå ïðîèçâåæäàò åäíè îò íàé-êà÷åñòâåíèòå âèíà â Åâ-
ðîïà.
Áúëãàðèòå ðàçâèâàò çåìåäåëèåòî â Èòàëèÿ, êîÿòî
å åäíà òèïè÷íî çåìåäåëñêà ñòðàíà, êàòî ïðèëàãàò ðå-
äèöà íîâîñòè, ñèñòåìè çà íàïîÿâàíå è îòâîäíÿâàíå
(ïðåñóøàâàíå íà áëàòèñòè ìåñòíîñòè) è äð. (18).
Áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò ñúùî íàìèðà ñâîåòî
ìÿñòî â èòàëèàíñêîòî îáùåñòâî. Îùå ïî âðåìåòî íà
êàí (èëè äóê) Àëöåê ëàíãîáàðäèòå äàâàò ñàìîñòîÿ-
òåëíîñò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè è óïðàâèòåëè.
Íåùî ïîâå÷å, êîãàòî Àëöåê ïîëó÷àâà îò êðàë Ãðèìó-
àëä çåìè çà çàñåëâàíå, òîé ïðèåìà è òèòëàòà
“ãàñòàëä”. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ äàâà ðàçÿñíåíèå
âúâ âðúçêà ñ òàçè òèòëà (3). Çà ëîìáàðäñêèòå äóêîâå
êðàëÿò áèë ïðúâ ìåæäó ðàâíè. Êîãàòî ñå óñòàíîâÿâà
êðàëñêàòà âëàñò, âñåêè ëîìáàðäñêè (ëàíãîáàðäñêè)
äóê å áèë äëúæåí äà äàäå ïîëîâèíàòà îò ñâîåòî âëà-
äåíèå çà îáðàçóâàíå íà ‘’êðàëñêè àïàíàæ”. Òàêà ôîð-
ìèðàíèòå âëàäåíèÿ ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò êðàëÿ
÷ðåç íåãîâè äîâåðåíè õîðà, íîñåùè òèòëàòà
“ãàñòàëä”. Ïî òîçè íà÷èí, êàí Àëöåê è íåãîâèòå ïî-
òîìöè ñòàâàò áëèçêè íà êðàëñêèÿ äâîð è ñà ïîëçâàëè
îñîáåíè ïðèâèëåãèè è òèòëè, êîèòî áèëè íàñëåäñòâå-
íè. Òàêèâà áúëãàðñêè õåðöîãñòâà å èìàëî â Àñòè, Âåð-
÷åëè è çàïàäíèòå ïîëåòà íà Ìèëàíî.
Ñëåä êàòî Ïàâèà è Ìèëàíî ñòàâàò êðàëñêè ãðàäî-
âå, òå çàåäíî ñ ãðàä Òè÷èíî âëèçàò â ãðàíèöèòå íà
“Õåðöîãñòâî Áúëãàðèÿ”. Òóê ñà âëàñòâàëè áúëãàðñêèòå
õåðöîçè Çàáàí (Ñúáèí èëè Øàáàí) è Âàðíåêàíöèóñ
(Âàðíå-êàí) (18). Áúëãàðñêàòà äóìà êàí âëèçà â ìíî-
ãîáðîéíè èòàëèàíñêè òîïîíèìè: Êàíòàëóïî, Êàíòà-
ëè÷å, Êàíñàìî, Êàíòàíî è ò. í., êàêòî è ëè÷íîòî è
áëàãîðîäíè÷åñêî íàèìåíîâàíèå Êàíå, êîåòî ìíîãî
÷åñòî ñå ïîÿâÿâà â ñðåäíîâåêîâíèòå êíèæà, êàêòî è
êàòî, áëàãîðîäíè÷åñêè åïèòåò - êàí-ñèíîðèî = íà êàí-
áàðîí, êàí-ãîñïîäàð è ò. í. (18).
Äóìèòå áðîëèî — áðîëåòî (ñãðàäà íà ìàãèñòðàòó-
ðàòà) è áèðî (àãåíò íà ñúäåáíàòà ïîëèöèÿ) ñà ñ áúë-
ãàðñêè ïðîèçõîä (18). Áúëãàðèòå ñà îêàçàëè ãîëÿìî
âëèÿíèå ñúùî è âúâ âîåííîòî äåëî, ðàçëè÷íèòå îáè-
÷àè, ðåëèãèÿòà (áîãîìèëè, êàòàðè, ïàòàðåíè, êëàâè-
íèñòè), â çàêîíîäàòåëñòâîòî, â ñåìåéíî èìóùåñòâå-
75
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íèòå îòíîøåíèÿ (îáè÷àÿò “áóëãàðî”) (5), â îáëàñòòà
íà êóëòóðàòà è èçêóñòâàòà (18).
Ìåëîäè÷íîòî, íåàïîëèòàíñêî ïååíå âîäè íà÷àëî-
òî ñè îò áúëãàðñêîòî àíãåëîãëàñíî, à ïúðâèòå îïåðè
ñà ïèñàíè â Ìàíòóà è Âåíåöèÿ, êúäåòî å èìàëî ÿðêî
áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå. Â òàçè âðúçêà ñà èíòåðåñíè
èçñëåäâàíèÿòà íà Äîí÷åâ, êîéòî äîêàçà, ÷å ïðîòîòè-
ïà íà ñúâðåìåííàòà öèãóëêà — ò. í. “ëèðà äà áðà÷î”
ïîÿâèëà ñå ïðåç XV —- XVI â., à ñúùî è ëþòíÿòà ñà
ñúçäàäåíè íà áàçàòà íà áúëãàðñêàòà òàìáóðà —áóëãà-
ðèíàòà. Òîé äîêàçà ñúùî, ÷å áúëãàðèòå ïðåíàñÿò â
Èòàëèÿ ïúðâèòå ñòðóííè ëúêîâè ìóçèêàëíè èíñòðó-
ìåíòè.
Èçâåñòíî å, ÷å Ñòðàäèâàðè è äðóãè ìàéñòîðè íà
öèãóëêè îò Êðåìîíà ñà ïîëçâàëè çà îñíîâåí ìàòåðè-
àë ò. íàð. “pino rosso bulgaro” (÷åðâåí áúëãàðñêè áîð),
êîéòî ñå å äîáèâàë íàä Êîñòåíåö è Äîëíà Áàíÿ. Â åäíà
îò áèîãðàôèèòå íà Ñòðàäèâàðè ñå ãîâîðè çà ñå÷èùå
ïîä âðúõ Áåëèìåê (âåðîÿòíî Áåëìåêåí) â Ðîäîïèòå.
Áúëãàðñêè äðåâíè ñèìâîëè ñà çàëåãíàëè è â ðåäè-
öà èòàëèàíñêè äåêîðàòèâíè õóäîæåñòâåíè îðíàìåí-
òè, íÿêîè îò êîèòî å èçïîëçâàë è õóäîæíèêúò Ëåî-
íàðäî Äà Âèí÷è. Òàêúâ ñèìâîë — ïëåòåíèöàòà “äúë-
ãîëåòèå” (“Êîñìè÷åñêà êîñòåíóðêà”) êðàñè è îãúðëè-
öàòà íà âèñîê âàòèêàíñêè îðäåí! Îòêðèâàìå ãî ñúùî
ïî ïñàëòèðè îò VII â., êàòîëè÷åñêè åâàíãåëèÿ è â
ñêðèïòîðèèòå íà Âàòèêàíà (2).
Òåçè è íÿêîè äðóãè ôàêòè äàâàò îñíîâàíèå íà Äîí-
÷åâ äà òâúðäè, ÷å: “áúëãàðèòå äàâàò ôèçèîíîìèÿ íà
èòàëèàíñêèÿ Ðåíåñàíñ îò XIV â., íà îñíîâàòà íà âëè-
ÿíèÿ îò ñïåöèôè÷íàòà ñîáñòâåíà êóëòóðà íà áúëãà-
ðèòå è îò íåéíîòî îáîãàòÿâàíå ïî âðåìå íà ìèãðàöè-
ÿòà èì äî Åâðîïà â åòíîêóëòóðíè êîíòàêòè ñ íàðîäè
íà ãîëåìèòå àçèàòñêè öèâèëèçàöèè — Êèòàé, Èðàí,
Èíäèÿ, Êóøàí (Àâãàíèñòàí) è Ñåâåðíà Èíäèÿ. ×àñò
îò ÷èÿòî êóëòóðà íîñÿò ñúñ ñåáå ñè”.
Ñ Èòàëèÿ ñà ñâúðçàíè è æèòèåòàòà íà ñâåòèòå áðà-
òÿ Êèðèë è Ìåòîäèé, êîèòî ñúçäàäîõà íàøàòà àçáóêà
(â Ðèì â êðèïòàòà íà öúðêâàòà “Ñàí Êëåìåíòå” â 869
ã. å ïîãðåáàí Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô); âúçðîæ-
äåíåöúò Íèêîëà Ñàâîâ Ïèêîëî (ðîä. 1792); ãàðèáàë-
äèéöèòå: êàïèòàí Ïåòêî Âîéâîäà, êàïèòàí Êàï÷åâ,
Äèìèòúð Îáùè, ïîëêîâíèê Äóíüîâ è ìíîãî áúëãàðè,
ñðàæàâàëè ñå çà êàóçàòà íà Ãàðèáàëäè; Îòåö Ïàèñèé
Õèëåíäàðñêè; Ãåîðãè Ñàâà Ðàêîâñêè; äåéöèòå íà
ÂÌÐÎ — Èâàí Ìèõàéëîâ, Ìåí÷à Êúðíè÷åâà è Àñåí
Àâðàìîâ; öàðèöà Éîàííà Ñàâîéñêà (èòàëèàíñêà ïðèí-
öåñà), æåíà íà öàð Áîðèñ III; â Ëàãî äè Áðîíåòå (Ëîì-
áàðäèÿ) å ëîáíîòî ìÿñòî íà ïîåòà Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ;
â Èòàëèÿ æèâåÿò è íàøè ñúâðåìåííèöè — îïåðíèòå
ïåâöè Íèêîëàé Ãÿóðîâ, Áîðèñ Õðèñòîâ, Åëåíà Íèêî-
ëàé, Íèêîëà Ãþçåëåâ, Ðàéíà Êàáàèâàíñêà è äðóãè ñâå-
òîâíè âåëè÷èÿ.
Ïðåç 80-òå ãîäèíè íàøà êóëòóðíà äåëåãàöèÿ çàåä-
íî ñ ïðåâîäà÷à íà áúëãàðñêîòî ïîñîëñòâî â Ðèì —
Àñåí Ìàð÷åâñêè, ïîñåùàâà ãð. Êàìïîáàñî, êîéòî å
åäèí îò öåíòðîâåòå íà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ. Ñðåùàòà
å ïîâå÷å îò òðîãàòåëíà. Èäâàò ìíîãî áúëãàðè, ïîòîì-
öè íà “àíòè÷íèòå áúëãàðè”, íÿêîè îò òÿõ âñå îùå íî-
ñÿò ñòàðèííèòå íîñèè. Âúçðàñòíè æåíè ïîêàçâàò òú-
êàíè ÷åðãè ñ òèïè÷íè êîòëåíñêè è ÷èïðîâñêè ìîòèâè.
Äî Êàìïîáàñî ñå íàìèðà è ãðàä÷åòî Áîÿíî, ÷èéòî
ãåðá íà êìåòñòâîòî ïðåäñòàâëÿâà ñòèëèçèðàíà êðå-
ïîñòíà ñòåíà, íà êîÿòî ãîðäî ñå ðàçâÿâà äðåâíîòî
76
áúëãàðñêî çíàìå — êîïèå ñ êîíñêà îïàøêà! Â ìåñòíèÿ
äèàëåêò ñà çàïàçåíè è ìíîãî áúëãàðñêè äóìè, êàêòî è
õàðàêòåðíèòå ëè÷íè èìåíà — Îðêàíî (Îðõàí), Êîòðà-
ãî (Êîòðàã) è äð. (19).
Ùå çàâúðøà äîêëàäà ñè ñ äóìèòå íà ïðîô. Âèí-
÷åíöî Ä’ Àìèêî: “Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå íå áåøå
ñàìî â ñòðîãàòà ïðîñòîòà íà íðàâèòå. Â àñèìèëàòîð-
ñêèÿ âîäîâúðòåæ òå ñå îòïëàòèõà ñ ìíîãîîáðàçíîòî
íîâî äîñòîéíñòâî íà âúçäèãàíåòî, ñ îòäàâàíåòî íà
íîâàòà äåâñòâåíà è äèâà êðúâ íà ôèçè÷åñêèÿ äèíà-
ìèçúì è áîéíèÿ äóõ, êîéòî òå ïðåëÿõà â áëàãîðîäíè-
òå èçòîùåíè âåíè íà çàïàäàùèÿ óíèë èòàëèàíåö îò
ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå, êàòî îùå âåäíúæ åêñïåðèìåí-
òèðàõà ñ ìîùíàòà äîáðîäåòåë íà ðèìñêàòà óíèâåð-
ñàëíîñò” (18).
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Ãþçåëåâ, Âàñèë. Ïðîèçõîä è ðàííà èñòîðèÿ íà ïðàáúëãà-
ðèòå — Ëåêöèè çà ñëåääèïëîìíà êâàëèôèêàöèÿ â
Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ “Êë. Îõðèäñêè”, ò. III.
2. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Áóëãàðè è áîãîìèëè â Èòàëèÿ è åïîõàòà
ïðåäøåñòâàëà Ðåíåñàíñà’, “Ðåíåñàíñúò â Áúëãàðèÿ”,
ñèìïîçèóì 1994 ã., èçä. Ãåÿ — Ëèáðèñ”, Ñîôèÿ, 1995 ã.
3. Äèìèòðîâ, Äèìèòúð Èë. Ðåöåíçèÿ íà êíèãàòà The Lombards
(The Ancient Longobards), Neil Christie, Bleckwell
(Oxford UK 7 Cambridge USA) 1995 ã., ñï. “Àâèòîõîë”, êí.7/
1997 ã.
4. Äîáðåâ, Ïåòúð. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê è êóëòó-
ðà. Íîâ ïðî÷èò, ÈÊ “Ïðîêñèìà”, Ñîôèÿ 1991 ã.
5. Äîáðåâ, Ïåòúð. Áúëãàðñêèòå îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà
êàðòàòà íà Åâðîïà, èçä.Òàíãðà — Òàí Íàê Ðà, Ñîôèÿ,
1998 ã.
6. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2 è 3, èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979
— 82 ã.
7. Êúí÷åâ, Ìèõàèë. Èìàëî ëè å ïàïà ñ áúëãàðñêè ïðîèç-
õîä?, â “Íîùåí òðóä”, 3-4 þëè/1998ã.
8. Êîð÷åâà, Äîáðèíêà; Öâåòàíîâ, Ñòåôàí. Ñàí Ìàðèíà å
áèë êîëîíèÿ íà Áúëãàðèÿ, â. “Íîùåí òðóä”, 14-15 þëè/
1995 ã.
9. Ëåéáîâèö, Ðåíå. Ôàíòîìèòå íà îïåðàòà, èçä. “Ìóçèêà”,
Ñîôèÿ, 1981 ã.
10. Ïðîô. Ìîñêîâ, Ìîñêî. Áàâàðèÿ ðàâíî íà Áúëãàðèÿ (ñòà-
òèÿ). Âå÷åí êàëåíäàð íà áúëãàðèòå, èçä. Òàíãðà — Òàí
Íàê Ðà, Ñîôèÿ, 1998 ã.
11. Ïåòðîâ, Ï.; Ãþçåëåâ, Â. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà
Áúëãàðèÿ, ò. 1, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1978 ã.
12. Ïîëî, Ìàðêî. Ìèëèîíúò. Âåðñèÿ íà ñúâðåìåíåí èòàëè-
àíñêè åçèê è áåëåæêè îò Äæîðäæî Òðîìáåòà — Ïàíèãà-
äè, èçä. “Îòå÷åñòâî”, Ñîôèÿ, 1986 ã.
13. Ðúíñèìàí, Ñòèâúí. Èñòîðèÿ íà ïúðâîòî áúëãàðñêî öàð-
ñòâî, ÈÊ “Èâàí Âàçîâ” / “Ñèëóåò” ÎÎÄ, Ñîôèÿ, 1993 ã.
14. Ñòàíèøåâ, Íèêîëàé Õð. Êðàòêà èñòîðèÿ íà Áúëãàðè-
òå îò íàé-ñòàðè âðåìåíà äî äíåñ, èçä. Ìèëêà Ñòàíèøå
âà — Øâàðö, ôîòîòèïíî èçäàíèå (1942 ã.), Ñîôèÿ, 1994 ã.
15. Ãàõîâ, Ðîñåí. Áúëãàðêà ñå ëþáè â “Äåêàìåðîí” íà Áîêà-
÷î, â. “24 ÷àñà” / 08.07.1995 ã.
16. äîö. Öâåòêîâ, Ïëàìåí Ñ. Ñëàâÿíè ëè ñà áúëãàðèòå?,
èçä. Òàíãðà—Òàí Íàê Ðà, Ñîôèÿ, 1998
17. ×èëèíãèðîâ, Ñòèëÿí. Êàêâî å äàë áúëãàðèíúò íà äðóãè-
òå íàðîäè (1937 ã.), èçä. “Êîëèíñ-5”
18. prof. D’ Amico, V. / bulgari stantiati nelle terre d’ Italia nel
alto Medio evo Roma, 1942 ã. (Ïðîô. Ä’ Àìèêî Âèí÷åíöî.
Áúëãàðèòå, çàñåëèëè ñå íà èòàëèàíñêè çåìè ïðåç ðàííîòî ñðåä-
íîâåêîâèå, èçä. Èòàëî — Áúëãàðñêà Àñîöèàöèÿ, Ðèì,
1942 ã.)
19. Ìàð÷åâñêè, Àñåí. Èòàëèàíñêè ïîòàéíîñòè. Çàïèñêè
íà ïðåâîäà÷à, èçä. “Õåìóñ”, Ñîôèÿ, 1998 ã.

ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ ×ÀÑÒ ÎÒ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ
Äîêëàä îò Øåñòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ ñ ìåæäóíàðîäíî ó÷àñòèå “Áúëãàðèÿ â ñâåòîâíàòà èñòî-
ðèÿ è öèâèëèçàöèè - äóõ è êóëòóðà”, ãð. Âàðíà, 2001 ã.
ÃÀËß ÌÀÄÆÀÐÎÂÀ
Ëåãåíäà ëè ñà àìàçîíêèòå èëè ðåàëíî îáùåñòâî íà æå-
íè — îðäåí íà ïîñëåäíèòå ïðåäñòàâèòåëêè íà ìàòðèàðõà-
òà? À ìîæå áè ñà îöåëÿëà îáùíîñò îò æðèöè îò ëåãåíäàð-
íàòà Àòëàíòèäà? Ñëó÷àéíè ëè ñà âðúçêèòå èì ñ òðàêèòå?
Ïðåäñòàâëÿâàò ëè ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ? Êîé å èç-
õîäíèÿò ïóíêò, îòêúäåòî òðúãâàò — Èíäèÿ (êàêòî ïèøå Å.
Áåðçèí), Ëèáèÿ, Ëèäèÿ, Àòëàíòèäà? Îòêúäå å ñïîìåíúò è
ëåãåíäèòå çà ïðèñúñòâèåòî èì íà âñè÷êè êîíòèíåíòè?
Ùå ñå îïèòàì äà ñúáåðà ÷àñò îò îòêúñëå÷íèòå ñâåäå-
íèÿ çà òåçè ñòðàííè, íåïîíÿòíè è íåäîðàçáðàíè áðàíèòåëêè
íà ÷åñòòà è æåíñêîòî íà÷àëî â ñâåòà.
ÏÚÐÂÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ
Õàíñ Ãçåíãåð — ó÷åíèê íà ä-ð Ðóäîëô
Ùàéíåð — èçêàçâà òåçàòà, ÷å àìàçîíêèòå
ñà îðäåíîïîäîáíî îáåäèíåíèå.
Ëåãåíäèòå ðàçêàçâàò, ÷å òå ñà äúùåðè
íà áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è íèìôàòà Õàð-
ìîíèÿ. Ñïîðåä äðåâíèòå ãðúöêè àâòîðè,
òå ñà áèëè âîéíñòâåíè è âðàæäåáíè íà ìú-
æåòå æåíè, êðàéíè ïðåäñòàâèòåëêè íà ìàò-
ðèàðõàòà. Òå ðàçêàçâàò, ÷å àìàçîíêèòå èç-
ãàðÿëè äÿñíàòà ãðúä íà äúùåðèòå ñè, çà
äà ìîãàò äà ñè ñëóæàò ñ äÿñíàòà ðúêà çà
âñè÷êî êàòî ìúæå, îñîáåíî çà õâúðëÿíå...
Ïîðàäè òîâà ãè íàðè÷àëè à (áåç) — ìàçîí-
êè, íà ãðúöêè “ìàçîñ” — ãðúä. Â ñúùîòî
âðåìå Õåðîäîò ñúîáùàâà, ÷å íà ñàðìàòñ-
êè “àìàçîíêà” îçíà÷àâà “ìúæåóáèéöà”.
Àêàä. Ì. Þõìà ïèøå, ÷å íà ÷óâàøêè ñå
ïðåâåæäà êàòî æåíà-âîéí...
Èçâåñòåí å êóëòúò èì êúì Àðåñ è îáî-
æàíèåòî èì êúì öåëîìúäðåíàòà Àðòåìèäà. Èíòåðåñíî å
äà ñå îòáåëåæè ñõîäñòâîòî â Ïàíòåîíà íà áîãîâåòå èì ñ
òåçè íà òðàêèòå. Ñâèäåòåëñòâîòî íè äàâà Õåðîäîò, ÷å òðà-
êèòå “ïî÷èòàëè ñàìî Àðåñ, Äèîíèñ è Àðòåìèäà. Öàðå-
òå ïî÷èòàëè Õåðìåñ ïîâå÷å îò âñè÷êè áîãîâå, êúëíåëè
ñå ñàìî â íåãîâîòî èìå è èçêàðâàëè îò íåãî ñâîÿ ïðîè-
çõîä...” Èìåòî íà òðàêèéñêàòà áîãèíÿ Áåíäèäà áèâà ÷åñòî
çàìåíÿíî â îáðî÷íèòå ïëî÷êè ñ òîâà íà Àðòåìèäà. ßâíà å
âðúçêàòà ìåæäó äâåòå áîãèíè, íî Áåíäèäà å áèëà ïî-îáîá-
ùåí îáðàç, òÿ å íå ñàìî ïîêðîâèòåëêà íà ëîâà êàòî Àðòå-
ìèäà, à è çàùèòíèöà íà áðàêà êàòî Õåðà, âîéíñòâàùà êàòî
Àòèíà, äîðè å áèëà ïðèåìàíà è êàòî Êèáåëà â ðîëÿòà íà
Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà.
Âàëòåð Ëåîíàðä ñ÷èòà, ÷å ìîæå äà ñå èç÷èñëè ïðîñú-
ùåñòâóâàíåòî íà öàðñòâîòî íà àìàçîíêèòå íà íàä 1000 ãî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äèíè. Ñïîðåä íåãî òî å áèëî â ñâîÿ ðàçöâåò ìàëêî ïðåäè
çàãèâàíåòî íà Òðîÿ. Äèîäîð ñúîáùàâà, ÷å ïúðâîíà÷àëíî
àìàçîíêèòå îáèòàâàëè çåìèòå íà Ëèäèÿ, êàòî âåêîâå ïðå-
äè Òðîÿíñêàòà âîéíà ñà áèëè óíèùîæåíè îò Ïåðñåé è ïðî-
ãîíåíè â Ìàëà Àçèÿ è â Êðèìñêèòå îáëàñòè. Íÿêîè àâòî-
ðè òâúðäÿò, ÷å àìàçîíêèòå ñà îñíîâàëè ãðàäîâåòå: Ñìèð-
íà, Åôåñ, Êèìå, Ìèðèíà, Ìèòèëåíà è äðóãè.
ËÈÑÈÒÈ
Å. Áåðçèí ïðîñëåäÿâà ïîõîäèòå íà
àìàçîíêèòå îò XIV—XIII â. ïð. Õð. è èç-
êàçâà òåçàòà, ÷å ñúâïàäàò ñ ìèãðàöèÿòà
íà èíäèéñêèòå ïëåìåíà íà çàïàä è íàé-
âå÷å ïî çàïàäíîòî êðàéáðåæèå íà Ìàëà
Àçèÿ. Ñïîðåä íåãî, ïî òîâà âðåìå òå ñå
óñòàíîâÿâàò ïî ïîðå÷èåòî íà äíåøíàòà
ð. Äîí, êîÿòî ïî íåãî âðåìå å íîñåëà
íàçâàíèåòî Ñèí (ïîäîáíî íà Ñèíä â Èí-
äèÿ), ñëåä òîâà àìàçîíêèòå ñà £ äàëè
èìåòî Òàíàèñ, ñïîðåä èìåòî íà ñèíà íà
òÿõíàòà ëåãåíäàðíà öàðèöà Ëèñèïè. Ïîä
íåéíî ïðåäâîäèòåëñòâî àìàçîíêèòå
òðúãíàëè íà ïîõîä ïðåç Êàâêàç è äîñ-
òèãíàëè äî þæíèÿ áðÿã íà ×åðíî ìîðå
â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ñå óñòàíîâèëè äî
ð. Òåðìîäîíò. Ïðè íåéíèòå ïðèåìíè÷-
êè àìàçîíêèòå ïðîíèêíàëè è êðàé ñåâåð-
íîòî ×åðíîìîðèå äî Äóíàâ.
ÕÈÏÎËÈÒÀ
Íà òðàêèéñêèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã, íà îêîëî 60 êì èç-
òî÷íî îò Ñàìñóí, ñå íàìèðà ìàëêîòî ãðàä÷å Òåðìå ïðè ð.
Òåðìåñ Ñóþ, êîÿòî å äðåâíàòà ðåêà Òåðìîäîíò. Ïðè íåé-
íîòî óñòèå â äðåâíîñòòà ñå å íàìèðàëà åäíà îò ñòîëèöèòå
íà àìàçîíêèòå — Òåìèñêèðà.
Ïðîòèâíèöè íà àìàçîíêèòå ñà áèëè ãåðîèòå Õåðêóëåñ,
Òåçåé è Áåëåðîôîí... Ñïîðåä ëåãåíäàòà Õåðêóëåñ å òðÿá-
âàëî äà îòèäå â Òåìèñêèðà, çà äà äîíåñå â Àðãîñ ïîÿñà íà
öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå Õèïîëèòà. Òîé £ áèë ïîäàðåí îò
áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è òÿ ãî íîñåëà êàòî ñèìâîë íà âëàñò-
òà ñè íàä âñè÷êè àìàçîíêè. Êîãàòî ïðåç VII âåê ïð. Õð.
ãúðöèòå çàïî÷íàëè òúðãîâèÿ ïî ÷åðíîìîðñêîòî êðàéáðå-
æèå, òàì âå÷å íÿìàëî àìàçîíêè. Çàòîâà ðåøèëè, ÷å Õåð-
êóëåñ èëè ãè å óíèùîæèë, èëè ãè å ïðîãîíèë îò òåçè çåìè.
77
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÐÊÀÈÌ
Äðåâíîãðúöêèÿò ãåîãðàô Ñòðàáîí ïèøå çà áèòà íà àìà-
çîíêèòå: “Ïðåç ïðîëåòíèòå ìåñåöè òå ñà ñå ñúáèðàëè ñ
Ãàðãàðåíöèòå*, îò êîèòî ãè å ðàçäåëÿëà ñàìî åäíà
ïëàíèíà, çà äà ñå ñäîáèÿò ñ ïîêîëåíèå. Ìîìè÷åòàòà
ñà îòãëåæäàëè, à ìîì÷åòàòà ñà áèëè èçïðàùàíè îá-
ðàòíî ïðè òåõíèòå áàùè... “ Èíòåðåñíà èíòåðïðåòàöèÿ
íà òîçè ôàêò ïðàâè Ôàðèä Õàìèòîâè÷ Õàñàíîâ — áàøêèð,
æèòåë íà ñ. Äîëãîäåðåâåíñêîå, çàïèñàíà îò Àëåêñàíäúð
Íåóñòðîåâ. Òîé ñâúðçâà Àðêàèì (äî äíåøåí ×åëÿáèíñê) ñ
àìàçîíêèòå.
Çà ìíîçèíà àðõåîëîçè Àðêàèì å íàé-ãîëÿìàòà íàõîäêà
íà XX âåê. Òîçè ãðàä äàòèðà îò XVII—XVI âåê ïð. Õð.,
ìåñòíèòå õîðà ãî íàðè÷àò ãðàäà íà Òàíãðà. Àëåêñàíäúð
Àñîâ, â “Ìèòîâå è ëåãåíäè íà äðåâíèòå ñëàâÿíè”, ãî
ïîñî÷âà êàòî íàé-äðåâíàòà ñòîëèöà íà àðèèòå.
Ô. Õàñàíîâ ñìÿòà, ÷å ðàçêàçúò íà Ñòðàáîí ñå îòíàñÿ
òî÷íî çà òåçè çåìè. Àðêàèì ñå íàìèðà â äîëèíàòà íà ð.
Êàðàãàíê. Òîé ïîñî÷âà, ÷å ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íàçâàíèÿ-
òà â Þæåí Óðàë è îñîáåíî îêî-
ëî Àðêàèì ñà ñâúðçàíè ñ ëåãåí-
äè çà æåíè è íîñÿò æåíñêè íàç-
âàíèÿ.  ãîðíàòà ÷àñò íà ð. Êè-
çèë èìà ìíîãî êðàñèâ âðúõ Êèç-
òàó (ïëàíèíà íà äåâîéêèòå), äðó-
ãà ñêàëà ñå íàðè÷à “Êèëåí òàø
òîðà” (êàìåííà íåâåñòà), ðåêà-
òà, âëèâàùà ñå â Ãîëÿì Êàðà-
ãàíê, ñå íàðè÷à Àìàìáàéêà (áî-
ãàòà æåíà), ð. Àíàëèê (ìÿñòî çà
ðàæäàíå), ð. Êèçèë (êèç — äåâîé-
êà, èë — ñòðàíà)... Îáÿñíåíèåòî
íà íàçâàíèÿòà å íà áàøêèðñêè.
Ñïîðåä Õàñàíîâ ïî òåçè ìåñòà
íÿêîãà å áèëà ñòðàíàòà íà äåâîé-
êèòå.
Íà åäèí äåí ïúò îò Àðêàèì
âñè÷êè ðåêè íîñÿò ìúæêè íàç-
âàíèÿ, ñïîðåä íåãî òóê ñà æèâå-
åëè ìúæå îòäåëíî îò æåíèòå è
òîé ïðåäïîëàãà, ÷å òóê ñà ïðåáèâàâàëè ãàðãàðåéöèòå...
Òîâà å èíòåðåñíà òåìà çà ïðîó÷âàíå, ñëåä êàòî áàøêè-
ðèòå òâúðäÿò, ÷å ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ!
ÏÅÍÒÅÇÈËÅß
Äðóã åïèçîä îò èñòîðèÿòà íà àìàçîíêèòå å èçâåñòíàòà
îò “Åíåèäà” íà Âåðãèëèé òðàãåäèÿ íà öàðèöàòà èì Ïåíòå-
çèëåÿ ïðåç XII â. ïð. Õð., êîÿòî ïîëó÷èëà ñìúðòåí óäàð
îò ëþáèìèÿ £ Àõèëåñ ïðåä Òðîÿ. Òÿ ïðèñòèãíàëà ñ õðàá-
ðèòå ñè àìàçîíêè îò äàëå÷íèÿ Ïîíò (×åðíî ìîðå) íà áúð-
çè êîíå íà ïîìîù íà òðîÿíöèòå. Àðêòèíîñ — ïîåòúò íà
Åòèîïèÿ ãîâîðè, ÷å òÿ å äúùåðÿ íà òðàêèéñêèÿ áîã Àðåñ è
íà Îòðåðà, êîÿòî å îò òðàêèéñêîòî ïëåìå Òðåðè.
* Ãàðãàðåéöè ñà íàðè÷àíè ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Êàâêàç (ò.íàð. “Êàâêàçêà Àëáàíèÿ” èëè Àëóàíê). — Áåë. ðåä.
** Ñâèäåòåëñòâà çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà Àõèë èìà â ïðîèçâåäåíèÿòà íà õðîíèñòèòå Éîàí Ìàëàëà (491—578 ), Éîàí Öåöà (1110—1180),
“Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” (XIV â.) è ïðè íÿêîè ñúâðåìåííè àâòîðè êàòî Áàðáàðà Õàíä Êëîó è Ðîáåðò Ãðåéâç. — Áåë. ðåä.
78
Êàòî áóðåí âèõúð ñå íîñåëà öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå
èç ðåäîâåòå íà ãúðöèòå. Òå çàïî÷íàëè äà îòñòúïâàò ïðåä
òàçè õàëà, àìàçîíêèòå ãè èçòëàñêàëè ÷àê äî êîðàáèòå èì.
Èçâåäíúæ íà ïîìîù íà ãúðöèòå ñå ïðèòåêëè Àõèë (áúë-
ãàðñêè ãåðîé)** è Àÿêñ Òåëàìîíèä. Ïåíòåçèëåÿ õðàáðî
èçëÿçëà ñðåùó ìîãúùèÿ âîèí, íà äâà ïúòè õâúðëèëà êîïèÿ
ñðåùó íåãî, íî òå ñå ðàçáèëè â ùèòà ìó. Òîâà ðàçÿðèëî
Àõèë, êîéòî ñå õâúðëèë ñðåùó íåÿ è ÿ ïðîáîë â ãúðäèòå ñ
ìå÷à ñè. À êîãàòî ñâàëèë øëåìà £, áèë ïîðàçåí îò õó-
áîñòòà £ è ñå âëþáèë â íåÿ...
ÑÀÂÐÎÌÀÒÈ
Ñëåä áèòêàòà â Òðîÿ àìàçîíêèòå áèëè âçåòè â ïëåí îò
åëèíèòå è íàòîâàðåíè íà òðè êîðàáà. Õåðîäîò ïèøå, “÷å
òå óñïåëè äà ñå ñïðàâÿò ñ ãðúöêèòå âîéíèöè è çàâëà-
äåëè êîðàáèòå. Íå çíàåéêè êàê äà ãè óïðàâëÿâàò, òå
îñòàâèëè âúëíèòå äà ãè íîñÿò êúì íåçíàéíè áðåãîâå.
Òàêà ñå îçîâàëè íà ìîðñêèÿ áðÿã êðàé Meomuéñêomo
åçåðî (Àçîâñêî ìîðå), âëàäåíèå
íà ñêèòèòå. Ïîõèòèëè òàáóí ñ
êîíå è çàïî÷íàëè äà íàïàäàò.
Ñêèòèòå íå ïðîóìÿâàëè êîå å
òîâà ñòðàííî ïëåìå. Ïî òðóïî-
âåòå ñëåä åäíà áèòêà ðàçáðàëè
èçíåíàäàíè, ÷å òîâà ñà ïðåêðàñ-
íè æåíè. Òîãàâà ðåøèëè äà íå
âëèçàò â áèòêà, à äà èçïðàòÿò
ñâîè ìëàäåæè â áëèçîñò ñ òÿõ
è äà ãè äîâåäàò ñëåä òîâà êàòî
ñâîè ñúïðóãè. Ñêèòèòå èñêàëè
äà èìàò ïîêîëåíèå îò òåçè æå-
íè, çà äà ïîäñèëÿò êðúâòà ñè.
Èçïðàòåíèòå þíîøè ñå óñ-
òàíîâèëè íà áèâàê äî àìàçîí-
êèòå è áåç äà ãè ïðèòåñíÿâàò,
èçó÷àâàëè íàâèöèòå èì è âîäå-
ëè æèâîò, ïîäîáåí íà òåõíèÿ.
Óñòàíîâèëè, ÷å ïî ïëàäíå òå îñ-
òàâÿëè îðúæèå è ñå óñàìîòÿâàëè. Ìëàäåæèòå èçïîë-
çâàëè òåçè ìîìåíòè çà ñáëèæàâàíå. Ïîñëå ñúåäèíèëè
ëàãåðèòå ñè; ìúæåòå íå óñïåëè äà íàó÷àò åçèêà íà
àìàçîíêèòå, äîêàòî æåíèòå áúðçî óñâîèëè òåõíèÿ.
Êîãàòî ìîæåëè äà êîìóíèêèðàò, ìëàäåæèòå èì ïðåä-
ëîæèëè äà ñå ïðèîáùÿò êúì òåõíèÿò íàðîä, íî îòãî-
âîðúò áèë îòðèöàòåëåí. Àìàçîíêèòå èì êàçàëè, ÷å íå
áèõà ìîãëè äà æèâåÿò è ðàáîòÿò ñïîðåä îáè÷àèòå íà
òåõíèòå æåíè, çàùîòî ñà âîèíè è ëîâöè è íå ñà ïðèó-
÷åíè íà òàêà íàðå÷åíàòà æåíñêà ïîä÷èíåíîñò. Îáè÷à-
ëè ñâîáîäàòà ñè è íå ìîæåëè äà ñå îòêàæàò îò íåÿ,
íî àêî ìëàäåæèòå æåëàÿò, ìîãàò äà ïîëó÷àò îò
ðîäèòåëèòå ñè ïîëàãàåìèòå èì ñå íàñëåäñòâà è çàåä-
íî äà çàæèâåÿò íà íîâà òåðèòîðèÿ, çà äà ñëîæàò
íà÷àëîòî íà íîâ íàðîä.
Òàêà è íàïðàâèëè: ïðåìèíàëè ðåêàòà Òàíàèñ è íà
ñåâåð íà ðàçñòîÿíèå 3 äíè ïúò îò åçåðîòî Ìåîòèäà

îñíîâàëè íàðîäà ñàâðîìàòè... È äîñåãà æåíèòå èì ëî-
âóâàò è ó÷àñòâàò â áèòêè íàðàâíî ñ ìúæåòå... “ Òîâà
ðàçêàçâà Õåðîäîò çà åäíà ÷àñò îò àìàçîíêèòå.
 ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè îò VI âåê ïð. Õð. ñå ãîâî-
ðè çà äðåâíèòå ðîäñòâåíè íàðîäè ñêèòè è ñàðìàòè, ÷åñòî
òå ñà îòáåëÿçâàíè êàòî ñàâðîìàòè, îáèòàâàëè êðàéáðåæè-
åòî íà ð. Òàíàèñ (ñåãà Äîí). (Ãàí÷î Öåíîâ äîêàçâà, ÷å ñêè-
òè, òðàêè, ìèçè, ìàêåäîíöè, ìèðìèäîíè, õóíè, ãåòè, ãîòè,
ñëàâÿíè... ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ.) Ñ÷èòà ñå å, ÷å
ïðîèçõîäúò èì å ìíîãî äðåâåí, ñðàâíèì ñ òîçè íà åãèïåò-
ñêèòå ôàðàîíè.*
Àâòîðèòå íà äðåâíè õðîíèêè ñà îòáåëÿçàëè, ÷å òå èìà-
ëè êîðåííî ðàçëè÷åí íà÷èí íà æèâîò îò ãúðöèòå. Ðåëèãè-
ÿòà èì áèëà ïðåêëîíåíèå ïðåä îãúíÿ,
äîêàòî ïî íåãî âðåìå äðóãèòå íàðîäè
ñà èìàëè öåëè ïàíòåîíè îò áîãîâå. Ñëó-
æèòåëè íà õðàìîâåòå èì áèëè æðèöè...
Ïðè ñêèòèòå è ñàðìàòèòå æåíèòå áèëè
íå ñàìî æðèöè íà îãúíÿ, íî ÷åñòî îã-
ëàâÿâàëè ïëåìåíàòà è ó÷àñòâàëè â áèò-
êèòå íàðàâíî ñ ìúæåòå è òî õèëÿäîëå-
òèÿ ñëåä ìàòðèàðõàòà. Ìíîãî îò ãðúö-
êèòå àâòîðè íàðè÷àò ïëåìåíàòà íà ñàð-
ìàòèòå — ïëåìåíà íà àìàçîíêèòå.
Àðõåîëîçèòå ñà íàìåðèëè èíòåðåñ-
íà íàõîäêà â ìîãèëà áëèçî äî Ñëàäêîâ-
ñêèÿ ÷èôëèê (ðóñêî-êàçàõñòàíñêàòà ãðà-
íèöà): ïîãðåáåíèå íà æåíà—âîæä. Çà
òîâà ñâèäåòåëñòâà ñúõðàíåíàòà ãðèâíà-
îãúðëèöà îêîëî âðàòà £, îò ñïëàâ íà
çëàòî è ñðåáðî. Ïî íåÿ èçêóñíî ñà ãðà-
âèðàíè èçîáðàæåíèÿ íà æèâîòíè. Òàêè-
âà îãúðëèöè ïðè ñàðìàòèòå è ñêèòèòå
ñà ñèìâîë íà âëàñò. Ðåäîì äî çíàòíà-
òà àìàçîíêà áèë ïîëîæåí äúëúã æåëå-
çåí ìå÷ ñ áðîíçîâà ðúêîõâàòêà è íàê-
ðàéíèê íà êîïèå — äúðâîòî íå å èçäúð-
æàëî íà âðåìåòî è íå ñå å ñúõðàíèëî.
Äî äÿñíàòà £ ðúêà ëåæàë êîë÷àí ñúñ
ñòðåëè. Âñè÷êî òîâà ñâèäåòåëñòâà, ÷å æåíàòà å áèëà âîèí.
Äðåâíèòå íèêîãà íå ñà ïîëàãàëè â ìîãèëèòå ïðåäìåòè
ïðîñòî òàêà çà óêðàøåíèå — ñìèñúëúò íà ñúïúòñòâàùèòå â
ñìúðòòà ïðåäìåòè å äà ñëóæàò íà ïîêîéíèêà, êàêòî è ïðè
íåãîâèÿ æèâîò. Àìàçîíêèòå ñà äúðæàëè è íà âúíøíèÿ ñè
âèä, çà òîâà ãîâîðÿò áðîíçîâîòî îãëåäàëî, êðàñèâèòå è ðåä-
êè çà íåãî âðåìå ãåðäàí è ãðèâíà îò ðàçíîöâåòíî ñòúêëî...
Ðàçáèðà ñå, íàëè÷èåòî íà îãëåäàëî äî ãëàâàòà íà àìàçîí-
êàòà ìîæå äà èìà è äðóãî ïðåäíàçíà÷åíèå: ñïîðåä ïîâå-
ðèåòî íà ñêèòèòå è ñàðìàòèòå, â ïîëèðàíèòå ïîâúðõíîñòè
ñå ñúõðàíÿâà îáðàçúò íà ñîáñòâåíèêà èì è òàêà ìîæå äà ñå
çàêëþ÷è äóøàòà. Îòòàì å è íàøèÿò îáè÷àé äà ñå ïîêðè-
âàò îãëåäàëàòà ïðè ñìúðò.
Ïðè çåìåäåëñêèòå îáðàáîòêè â ðàçëè÷èè êðàèùà íà
Ïåíçåíñêàòà îáëàåò (ïðåäèìíî â þæíèòå ñòåïíè ðàéîíè)
è äî äåí äíåøåí ñå íàìèðàò êúñè ìå÷îâå — àêèíàê. Òàêà ñà
íàðè÷àëè â äðåâíîñòòà òîçè òèï îðúæèÿ. Àêèíàê íå å áèë
çà ñêèòèòå ïðîñòî îðúæèå, òå ñå ïðåêëàíÿëè ïðåä íåãî,
çàùîòî òîé îëèöåòâîðÿâàë áîãà íà âîéíàòà Àðåñ. Òîâà îðú-
æèå, êàòî ñèìâîë íà áîæåñòâåíà åíåðãèÿ, ñå å ïîëçâàëî ñ
ãîëÿìà ïîïóëÿðíîñò è ñðåä ñàâðîìàòèòå.
* Íÿêîè àâòîðè ïîñî÷âàò, ÷å ïðåääèíàñòè÷íèòå åãèïòÿíè ñà åâðîïåéöè, äîøëè îò Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ ïðåäè îêîëî 7600 ã. è âåðîÿòíî òîâà
å ñâúðçàíî ñ ïîòîïà â ×åðíî ìîðå — Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Âñè÷êè àíòè÷íè àâòîðè îò VI—V âåê ïð. Õð. ïîä÷åðòà-
âàò îñîáåíîòî ïîëîæåíèå íà æåíèòå â ñàâðîìàòñêîòî îá-
ùåñòâî è òÿõíîòî ó÷àñòèå â ïîõîäèòå è ñðàæåíèÿòà. Ïèñ-
ìåíèòå ñâåäåíèÿ ñå ïîòâúðæäàâàò è îò àðõåîëîçèòå. Ïðè
îòêðèòèòå æåíñêè ïîãðåáåíèÿ äî ïåòèòå íà àìàçîíêèòå ñà
îñòàâÿíè êîíñêè õàìóòè, îðúæèÿ, àìóíèöèè çà åçäèòåí êîí.
Õàðàêòåðíè ñà è îòêðèòèòå ïðåíîñèìè êàìåííè îëòàðè —
æåðòâåíèöè, êîèòî ñâèäåòåëñòâàò, ÷å ñàâðîìàòñêèòå æå-
íè íå ñà áèëè ñàìî âîéíè, íî è æðèöè, èçïúëíÿâàùè ðåëè-
ãèîçíè îáðåäè.
 ñðåäàòà íà V âåê ïð. Õð. Õåðîäîò áèë çà êðàòêî âðå-
ìå â Ñêèòèÿ è çàïèñàë ðàçêàçè çà ñàâðîìàòèòå — çà òåõíèÿ
áèò è ðàçñåëâàíå. “Àêî ïðåêîñèòå ðåêà Òàíàèñ (Äîí),
òî òàì âå÷å íå å ñêèòñêà çåìÿ, òàì
å íà÷àëîòî íà îáëàñòòà íà ñàâðîìà-
òèòå, êîÿòî çàïî÷âà îò íàé-îòäàëå-
÷åíèÿ úãúë íà åçåðîòî Ìåîòèäà (Àçîâ-
ñêî ìîðå) è çàåìà ìåñòíîñòòà íà
ðàçñòîÿíèå 15 äíè ïî íàïðàâëåíèå íà
ñåâåðíèÿ âÿòúð... “
Ñïîðåä òîçè èñòîðèê, ñàâðîìàòñêè-
òå æåíè èçëèçàëè íà ëîâ çàåäíî ñ ìú-
æåòå è äîðè áåç òÿõ, âñòúïâàëè â áîé è
íîñåëè ìúæêè äðåõè. Ñúãëàñíî áðà÷íèÿ
îáè÷àé, ìîìè÷åòî íå ìîæåëî äà âñòú-
ïè â áðàê, äîêàòî íå óíèùîæè ïîíå åäèí
âðàã.
Èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà ñàâðîìàòñ-
êèòå æåíè äàâà è äðóã àíòè÷åí èñòîðèê,
Ïñåâäî — Õèïîêðàò: “Â Åâðîïà èìà
ñêèòñêè íàðîä, ðàçëè÷åí îò äðóãèòå,
æèâååù êðàé åçåðîòî Ìåîòèäà. Èìå-
òî ìó å ñàâðîìàòè. Òåõíèòå æåíè
ÿçäÿò êîíå, ñòðåëÿò ñ ëúêîâå, õâúð-
ëÿò êîïèÿ, êàêòî ñà íà êîíåòå è ñå
ñðàæàâàò ñ âðàãîâåòå. Äåâîéêèòå íå
ìîãàò äà ñå îìúæàò, äîêàòî íå óáè-
ÿò òðèìà âðàãîâå è íå ñå äîáëèæà-
âàò äî ìúæ, äîêàòî íå èçâúðøàò ñïå-
öèàëíî æåðòâîïðèíîøåíèå. Òå íÿìàò äÿñíà ãúðäà, çà-
ùîòî îùå â äåòñêà âúçðàñò ìàéêèòå èì ÿ ïðèñòÿãàò
ñúñ ñïåöèàëåí ìåäåí íàãðúäíèê. Ïî òîçè íà÷èí ñå ñïè-
ðà ðàñòåæúò íà ãúðäàòà è ñå óâåëè÷àâà ñèëàòà íà
äÿñíàòà ðúêà... “
Ñàâðîìàòèòå ñå ïðåêëàíÿëè ïðåä ñèëèòå íà ïðèðîäà-
òà — ñëúíöåòî, îãúíÿ, âîäàòà, âúçäóõà, âÿòúðà, ñâåòêàâè-
öàòà. Òå áèëè çà òÿõ ïðåâúïëúùåíèå íà áîãîâåòå. Ñïîðåä
òÿõ áîãîâåòå èìàëè ñïîñîáíîñò äà ñå âñåëÿâàò ïðè íåîá-
õîäèìîñò â æèâîòíè. Ôèãóðèòå íà ðàçëè÷èè æèâîòíè è ïòè-
öè óêðàñÿâàëè ìå÷îâåòå èì — àêèíàê, áðîíçîâèòå îãëåäà-
ëà, êîíñêèòå õàìóòè è äðóãè ïðåäìåòè.
Íà áðîíçîâàòà ðúêîõâàòêà íà åäèí îò íàìåðåíèòå êðàé
ãðàä Ïåíçà ìå÷îâå — àêèíàê, äàòèðàí îò VI âåê ïð. Õð., å
èçîáðàçåíà õèùíà ïòèöà, à äâåòå £ ñòðàíè÷íè ðàìåíà ïðåä-
ñòàâëÿâàò äâå ãëàâè íà õèùíè ïòèöè, íàé-âåðîÿòíî îðëè.
 ìèòîëîãèÿòà íà èðàíîåçè÷íèòå íàðîäè îðåëúò ñå ÿâÿâàë
êàòî âúïëúùåíèå íà áîãà íà ïîáåäàòà Âåðåòðàã è áîãà íà
ñëàâàòà Ôàðíà (Âàðíà), îçíà÷àâàë å è Ñëúíöå.
Íàìåðåíè ñà äåñåòêè èíòåðåñíè ìå÷îâå - àêèíàê â ðà-
éîíèòå äî ñ. Êàðãàëåéêà — Øåìèøåéñêè ðàéîí, ñ. Âîñêðå-
79
 ÀÂÈÒÎÕÎË

80

ñåíîâêà, Ïåíçåíñêè ðàéîí... Âñè÷êè òå ñà â çîíàòà íà ïðå-
áèâàâàíå íà ñàâðîìàòèòå. Òóê èìà çàïàçåíè ìíîæåñòâî îò
ìîãèëèòå èì, çà ñúæàëåíèå ïîâå÷åòî ðàçãðàáåíè îò èìà-
íÿðè. Àðõåîëîçèòå ñà óñïåëè äà âúçñòàíîâÿò âèäà íà ñàâ-
ðîìàòñêàòà ìîãèëà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà çåìåí íàñèï âúðõó
ñòåïåí÷àòà ïèðàìèäà, íàïîìíÿùà íà åãèïåòñêèòå, íî ñ
êðúãëà îñíîâà. Ó÷åíèòå ñìÿòàò, ÷å ìîãèëèòå ñå èçäèãàëè
íå ñàìî çàðàäè ïîãðåáàëíè îáðåäè, íî ñà ñëóæèëè è çà
ñâîåîáðàçíè õðàìîâå è ñâåòèëèùà. Âîèíèòå ñà ïîãðåáâà-
íè ñ ìå÷îâåòå, êîíñêèòå àòðèáóòè, êîë÷àíà ñúñ ñòðåëè; â
æåíñêèòå ãðîáîâå îñâåí òåçè àòðèáóòè ñà ïðèáàâåíè è
áðîíçîâè îãëåäàëà, êîçìåòè÷íè ïðèíàäëåæíîñòè, êàìåí-
íè îëòàðè çà èçâúðøâàíå íà ðåëèãèîçíè îáðåäè.
Ïðè ïîãðåáåíèÿòà íà çíàòíè ñàâðîìàòè â ìîãèëèòå èì
ñà ãè ñúïðîâîæäàëè ñòðàæè è ïðèáëèæå-
íè, êîíåòå èì, êàêòî è ìíîãî çëàòíè è ñðå-
áúðíè âåùè, íÿêîè èçðàáîòåíè â Ïåðñèÿ,
Ñðåäíà Àçèÿ, Ãúðöèÿ... Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å
òåçè ìîãèëè âåðîÿòíî ñà ñëóæåëè è êàòî
îðèåíòèðè.
ÀÌÀÇÎÍÊÈ ÏÐÈ ÎÄÅÑÎÑ
Èìàëî ëè å àìàçîíêè òóê â Äóíàâñêà
Áúëãàðèÿ? Èíòåðåñíà å ëåãåíäàòà “Çà àìà-
çîíêèòå íà Àðòåìèäà” îò Õðèñòèíà Ñòîå-
âà, â êîÿòî àìàçîíêèòå ïîìàãàò ïðè Îäå-
ñîñ (Âàðíà) íà òðàêèòå â áóíòà èì ñðåùó Ëèçèìàõ (ïúëêî-
âîäåöúò íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè).
Àí÷î Êàëîÿíîâ â “Áúëãàðñêè ìèòîâå” å çàïèñàë èí-
òåðåñíè îáðåäíè ïåñíè îò ñ. Àñïàðóõîâî êðàé Âàðíà. Ïåð-
ñîíàæúò èì å ìíîãîáðîåí — îêîëî 60 áîæåñòâà, ìèòè÷íè
ñúùåñòâà è îáðåäíè ëèöà — ìúæêè è æåíñêè. Áîãîâåòå è
ãåðîèòå ó÷àñòâàò íàé-âå÷å â Êîëåäíèÿ öèêúë, à îêîëî
Âðúáíèöà — áîãèíèòå è ìîìèòå. Ìîæåì äà ñìå áëàãîäàð-
íè íà À. Êàëîÿíîâ, ÷å å óñïÿë äà çàïèøå êîëåäíèòå ïåñíè
îò Òîäîð Èâ. Ðàäåâ, ïîñëåäíèÿò îò 13-âåêîâíàòà âåðèãà
íà ïàìåòòà íà ìúæåòå... Ãðóïàòà íà áîãèíèòå è äåâèòå ñå
äåëè íà äâå: â ïúðâàòà ñà çàêðèëíèöèòå íà äîìà è ñåìåéñ-
òâîòî — ßíà, Êàëèíà, Ñòàðà áîæà ìàéêà, ìàëêà ìîìà...;
âúâ âòîðàòà ãðóïà ñà Äîéêà, Âèâäà, Ñòàðàòà þäà, ìîìà...,
õàðàêòåðíî çà òÿõ å ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî èì íà áðàêà, òå
ñà ïîçíàòèÿ òèï “àìàçîíêè”.
Èíòåðåñåí å ïåðñîíàæúò íà Âèâäà, âúâ âàðèàöèè íà
Äèâäà, Âèäà è Âèëà. Â Çàïàäíà Áúëãàðèÿ Âèäà Ñàìîâèëà
å âðàã èëè ïîñåñòðèìà íà þíàöèòå, à íà èçòîê å âîéíñòâå-
íà äåâà, ÷èÿòî ïðåëåñò ñå ñðàâíÿâà ñ áÿëà çîðà. Âèäà Ñà-
ìîâèëà å ïî ïðèðîäà àìàçîíêà è ïðèëè÷à íà Îëèìïèéñêè-
òå äåâè, äàëè îáåò çà áåçáðà÷èå — Àòèíà è Àðòåìèäà. Òàçè
âîéíñòâåíà äåâà íàäáîðèëà âñè÷êè þíàöè ìÿòàëà êàìúê —
íàäìåòíàëà âñè÷êè, ñúñ ñòðåëè ãè íàäñòðåëÿëà... Òÿ å íå-
íàäìèíàòà ëå÷èòåëêà è äî äåí-äíåøåí âðà÷êèòå ÿ ñïîìå-
íàâàò â áàÿíèÿòà ñè... Äàëè â òîçè îáðàç íå å ñúõðàíåí
äàëå÷íèÿò ñïîìåí çà àìàçîíêèòå, áðîäèëè ïî íàøèòå çå-
ìè?
Ñåëî Àñïàðóõîâî å óíèêàëåí ïàìåòíèê íà äóõîâíàòà è
ìàòåðèàëíà êóëòóðà íà áúëãàðèòå. Òî ñå ñïîìåíàâà îùå
ïðåç XIII âåê. Òàì áåøå îòêðèòà è ñòîëíèíàòà (ñòîëèöà-
òà) íà òðàêèéñêèÿ âëàäåòåë Ñåâò, êîÿòî çà ñúæàëåíèå âå-
÷å å ïîä äúíîòî íà ÿçîâèð...
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÀÌÀÐÈÑËÓ
Àêàä. Ìèõàèë Þõìà (“Äðåâíèòå ÷óâàøè”) çàñè÷à
âðúçêà ìåæäó àìàçîíêèòå è ÷óâàøèòå îùå ïðåç VI—V âåê
ïð. Õð. ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð. Åòî íåãîâèÿ
ðàçêàç: “Öàðÿò íà ïåðñèòå, ñëåä êàòî ïîáåäèë ìíîãî
íàðîäè îò Ïàëåñòèíà äî Ïàìèð, ðåøèë äà íàïàäíå è
ïîä÷èíè ãîðäèòå ìàñàãåòñêè ïëåìåíà... Ïî òîâà âðå-
ìå öàðèöà íà ìàñàãåòèòå áèëà Òàìàðèñëó, ãðúöêèòå
èçòî÷íèöè ñúîáùàâàò èìåòî £ ðàçëè÷íî: Òàìàðèñ, Òî-
ìàðèñ, Òîìèðèñ, Òàìèðèñëó”. Çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó
Êèð è Òàìàðèñëó å îñòàâèë ñâåäåíèÿ Õåðîäîò, êàêòî è
Êñåíîôîí â êíèãàòà ñè “Êèðîïåäèÿ”.
Òàìàðèñëó å áèëà àìàçîíêà... Ïåðñèå-
öúò çíàåë, ÷å ëåñíî íÿìà äà ïîáåäè Òà-
ìàðèñëó, çàòîâà ïðèáÿãíàë äî õèòðîñò,
ïðåäëîæèë £ äà ñå îæåíè çà íåÿ. Õåðî-
äîò ðàçêàçâà: “Íî Òîìèðèñ ðàçáðàëà, ÷å
Êèð ñå ñâàòîñâà íå ñ íåÿ, à ñ öàðñòâîòî
íà ìàñàãåòèòå è îòõâúðëèëà ïðåäëîæå-
íèåòî. Îòãîâîðèëà ñ ïèñìî äà ñå îòêà-
æå îò íàìåðåíèÿòà ñè, ðàçðåøèëà ìó
äà ïðåìèíå ïðåç ñòðàíàòà £, êîãàòî èìà
íóæäà îò òîâà, êàòî ïîèñêàëà ñúùîòî:
àêî íà íåÿ £ ñå íàëîæè äà ïðåìèíå ïðåç
íåãîâèòå çåìè...” Êèð íå ÿ ïîñëóøàë, íàõ-
ëóë ñ ìíîãîáðîéíèòå ñè âîéñêè â ñòðàíà-
òà £, ïëåíèë ñ õèòðîñò ñèíà £ Ñïàðêà-
ïèñ. Óçíàëà çà òîâà, öàðèöàòà èçïðàòè-
ëà ïðè ïåðñèòå äåëåãàöèÿ îò àìàçîíêè, íî òå èç÷åçíà-
ëè áåçñëåäíî. Òîãàâà Òàìàðèñëó íàïèñàëà ïèñìî äî Êèð,
â êîåòî çà ïîñëåäíî ãî ïîìîëèëà äà âúðíå ñèíà £ è
íàïóñíå çåìèòå £. Èíà÷å, ïèñàëà òÿ, ùå íàïðàâÿ òà-
êà, ÷å çàâèíàãè ùå ñå íàñèòèø ñ êðúâ è òî òàêà, êàê-
òî íèêîãà ïðåäè.
Êèð ñå ñìÿòàë âå÷å çà ïîáåäèòåë è âèñîêîìåðíî ïîä-
ìèíàë ïðåäóïðåæäåíèåòî. Òîãàâà Òàìàðèñëó ñå ïîäãîò-
âèëà è àòàêóâàëà. Òîâà ñðàæåíèå å îïèñàíî â àíàëèòå íà
äðåâíèÿ èñòîðèê Þñòèí: “Òÿ ñå ïðåñòîðèëà, ÷å íå å äî-
âîëíà îò áèòêàòà è îáúðíàëà âîéñêàòà ñè â áÿãñòâî;
ïðèìàìèëà Êèð â òåñåí ïëàíèíñêè ïðîõîä, êúäåòî ïðåä-
âàðèòåëíî ìó áèëà óñòðîèëà çàñàäà. Òàì óíèùîæèëà
200 000 ïåðñèéöè çàîäíî ñ öàðÿ èì. Òàçè ïîáåäà áèëà
çàáåëåæèòåëíà è ñ òîâà, ÷å íå îñòàíàë íèòî åäèí
æèâ, çà äà ñúîáùè íà ïåðñèòå çà çàãóáàòà.” Òàìàðèñëó
çàïîâÿäàëà äà çàâúðæàò îòðÿçàíàòà ãëàâà íà Êèð â êîæåíà
òîðáà, ïúëíà ñ êðúâ: “Òè æàäóâàøå çà êðúâ, ïèé ñåãà äî
íàñèòà!” Òîâà. ñå å ñëó÷èëî ïðåç 530 ã. ïð. Õð. Íàðîäèòå
íà Ñðåäíà Àçèÿ äúëãè ãîäèíè ïîìíèëè òàçè ñòðàøíà áèò-
êà. Õåðîäîò ïèñàë, ÷å äî íåãî ìîìåíò íå å èìàëî òàêàâà
êúðâàâà áèòêà.
ÀÌÀÇÎÍÊÈ È ×ÓÂÀØÈ
Çà òîâà, ÷å ñëåäè îò àìàçîíêèòå èìà íàâñÿêúäå, êúäå-
òî ñà æèâåëè ïðåäöèòå íà ÷óâàøèòå, ñåãà íèêîé íå ñå ñúì-
íÿâà. Íàïðèìåð, ïðåç 1964 ãîäèíà ïî âðåìå íà ðàçêîïêè
íà òåðèòîðèÿòà íà ãð. Ïåíòøèêåíò, êúäåòî â ìèíàëîòî ñà
æèâååëè ïðåäöèòå íà ÷óâàøèòå, ñà íàìåðåíè ãëèíåíè òàá-
81
 ÀÂÈÒÎÕÎË

82
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ëè÷êè ñ ðèñóíêè, èçîáðàçÿâàùè ðàçëè÷èè ñòðàíè îò æèâî- ðåí Êàâêàç, Ïðèêàñïèéñêèòå è Ïðèàçîâñêèòå ñòåïè. Ïðå-
òà íà àìàçîíêèòå. Èìà ðèñóíêè, èçîáðàçÿâàùè äåâîéêè- ñåëèëè ñå â ñðåäíîòî Ïîâîëæèå, çàåëè Çàêàìèåòî, øèðî-
âîéíè íà êîíå ñúñ ñàáè â ðúöå, íà äðóãè ñà íàðèñóâàíè êè ðàéîíè îò äâåòå ñòðàíè íà Âîëãà, áàñåéíà íà Ñâèÿãà,
âîèíè, òåæêî âúîðúæåíè â áèòêà, ìåæäó êîèòî àìàçîíêà ñ Ïðèñóðèåòî, ïîñòîÿííî âëèçàéêè â êîíòàêò ñ ôèíî—óãðè-
òåæêà ñàáÿ â ðúêàòà ñè — àëäàñïàí... Òîâà å õðîíèêèðàíî òå è íàé-âå÷å — ñ ìàðèéöèòå...
íàâñÿêúäå, êúäåòî òå ñà æèâåëè: è íà Àëòàé, è íà Ñåâåðåí Â ÷óâàøêèÿ ôîëêëîð å èçâåñòíî ïðåäàíèåòî çà áåçñò-
Êàâêàç, è íà Ñðåäíà Âîëãà. ðàøíàòà ÷óâàøêà Þðàêå èëè ×óìàðå, æèâÿëà ïðåäè õè-
Ïðåç 1135—36 è 1150 ã. ëÿäà ãîäèíè, êîÿòî
íà òåðèòîðèÿòà íà Âîëæêà ïðåäâîæäàëà ÷óâàøêà-
Áúëãàðèÿ ïðåáèâàâàë àðàá- òà âîéñêà. Ãîâîðÿ çà
ñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Àáó âðåìå, ìíîãî ïî-êúñíî
Õàìèä àë Ãàðíàòè. Òîé å îò ìàòðèàðõàòà, õàðàê-
áèë óæàñåí, âèæäàéêè êàê òåðíî ñ ó÷àñòèåòî íà
áúëãàðêà-÷óâàøêà íàêàçàëà æåíèòå-âîéíè (àìàçîí-
ìúæà ñè: ïðèòèñíàëà ãî êúì êè) âúâ âîéñêàòà íà ñå-
ãúðäèòå ñè è ìó ñ÷óïèëà âåðîèðàíñêèòå ïëåìåíà
ðåáðàòà, ïðè êîåòî òîé óì- íà ñàðìàòèòå. Â êðàÿ íà
ðÿë. I õèë. ïð. Õð. è íà÷àëî-
Ïî íåãî âðåìå âúâ Âîë- òî íà I âåê ñë. Õð. òå ñà
ãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ ïðåáè- îáèòàâàëè çåìèòå íà
âàâàë è äðóã àðàáñêè ïèñà- Ñåâåðåí Êàâêàç, óñòèå-
òåë Àë—Áàêðè. “Ïðåïóñêàò òî íà Âîëãà è Þæíîòî
íà êîíåòå è âëèçàò â áîé, Ïðèóðàëèå, êàòî ñà îá-
ïðèòåæàâàò ñìåëîñò è ùóâàëè ñúñ ñúñåäèòå ñè
õðàáðîñò” — ïèñàë òîé çà â Ñåâåðåí Êàâêàç — äå-
àìàçîíêèòå ïî Ñðåäíà Âîë- äèòå íà ÷óâàøèòå. Âúç-
ãà. Àêàä. Þõìà îòáåëÿçâà, ìîæíî å ñëåäñòâèå íà
÷å æåíèòå — ïðåäâîäèòåëêè òîâà ïðåç I õèë. ñë. Õð.
íà ñàêî-ìàñàãåòèòå íîñåëè äà ñà ñå ïîÿâèëè æåíè-
òèòëàòà Àâñèí. òå — âîéíè ïðè ÷óâàøè-
Ñúõðàíåíà å ãåîãðàôñêà òå. Àðàáñêèÿò ïúòåøåñ-
êàðòà îò 1459 ã. íà Àðà — Ìà- òâåíèê Àõìåä èáí-Ôàä-
óðî. Íà íåÿ òåðèòîðèÿòà íà ëàí, ïîñåòèë Âîëæñêà
Âîëãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ ñå Áúëãàðèÿ ïðåç 922 ã.,
íàðè÷à “Àìàçîíèÿ”. Íà òà- ñúîáùàâà, ÷å ïðè áúë-
çè êàðòà ãð. ×åáîêñàðè å îò- ãàðèòå æåíèòå èìàò ðàâ-
áåëÿçàí êàòî “Âåäå — Ñóà- íîñòîéíî ïîëîæåíèå ñ
ðîì”. ìúæåòå: ðåäîì äî áúë-
Ñïîðåä èçñëåäâàíèÿòà ãàðñêèÿ öàð (åëòåáåð)
íà àêàä. Þõìà â ñúñòàâà íà ñòîÿëà è íåãîâàòà ñúï-
÷óâàøêèÿ åòíîñ âëèçàò øó- ðóãà. “
ìåðèòå, ïëåìåíàòà íà óáè-
òå, æèâååùè â Ìåñîïîòàìèÿ, ïàðòèòå, øèãàëèòå, îáèòà-
âàùè Äðåâíèÿ Åëàì, ïëåìåíàòà íà ñîãäèéöèòå, ñàêèòå, ìà-
ñàãåòèòå, õóíñêè è òþðêñêè ðîäîâå, æèâååùè íà òåðèòî- ÀÌÀÑÈÍ
ðèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ è Àëòàé.
Àêàä. Â. Ä. Äèìèòðèåâ ïèøå: “Øèðîêî ðàçïðîñòðà- Ïîìîëèõ àêàä. Þõìà çà îùå èíôîðìàöèÿ çà àìàçîíêè-
íåíè ñà ÷óâàøêèòå ìèòîâå è ïðåäàíèÿ çà ïðåñåëåíèå- òå êðàé Âîëãà. Åòî êàêâî ìè ïèñà: “Èìàëî å âúâ Âîëæêà
òî íà áúëãàðèòå, âîäåíè îò áîãîèçáðàíî æèâîòíî. Âè- Áúëãàðèÿ îòäåëíè îòðÿäè îò àìàçîíêè. Íàðè÷àëè ãè
çàíòèéñêèòå èñòîðèöè îò VI âåê Ïðîêîïèé Êåñàðèéñ- àìàñèí: îò “àìà” — æåíà, íà÷àëî íà íà÷àëàòà, ìàéêà
êè è Àãàôèé Ìèðèíåéñêè ðàçêàçâàò ëåãåíäàòà, êàê íà Âñåìèðà è “ñèí” — âîèí; àìàñèí — æåíà - âîéí. Áúë-
ëîâöè îò õóíñêèòå ïëåìåíà êóòðèãóðè è óòðèãóðè, çà- ãàðî—÷óâàøêèòå àìàçîíêè èìàëè ãîëåìè ïðåèìóùåñò-
åäíî ñ áúëãàðèòå ïðîìèíàëè ïðåç íåïðîõîäèìîòî Ìåî- âà ïðåä îáèêíîâåíèòå âîéíè ïî îòíîøåíèå íà òàêòèêà
òèéñêî åçåðî (Àçîâñêî ìîðå), âîäåíè îò åäíà ñúðíà. Òÿ íà áîÿ è íåïðîáèâàåìè äîñïåõè. Òå âëàäååëè òàéíàòà
èì ïîêàçàëà ïúòÿ íà çàïàä. Òå ïðåìèíàëè åçåðîòî, çà èçðàáîòâàíå íà îðúæèÿ. Â äðåâíîñòòà ìàéñòîðèòå
ðàçãðîìèëè è èçòëàñêàëè ãîòèòå íà çàïàä, ïðèäâèæè- íà îðúæèÿ ó ìíîãî íàðîäè çàêàëÿâàëè ñàáèòå è ïèêèòå
ëè ñå äî ðåêà Äóíàâ. Çíàåì, ÷å Ìåîòèéñêî åçåðî, òîâà ÷ðåç ïîòàïÿíå âúâ âîäà. À ñåêðåòúò ïðè çàêàëÿâàíåòî
å ðàéîí, â êîéòî ñà æèâååëè àìàçîíêèòå... “ íà ñàáèòå íà àìàçîíêèòå, íàðå÷åíè àõáåðäèíñêè, ñå ñúñ-
Äîñòèãíàëèòå äî íàñ ÷óâàøêè ïðåäàíèÿ è ëåãåíäè, ïîä- òîÿë â òîâà, ÷å ñëåä èçêîâàâàíåòî èì ãè çàêàëÿâàëè íà
êðåïåíè îò èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè äàííè, ñâèäå- âÿòúðà. Êà÷âàëà ñå àìàçîíêàòà íà êîíÿ è ÿçäåéêè ñðå-
òåëñòâàò çà ìèãðàöèÿòà íà òåõíèòå ïðåäöè — áúëãàðè è ùó âÿòúðà, öåïåëà âúçäóõà ñ òîêó-ùî èçêîâàíàòà ñàáÿ,
ñóâàðè. Îò II—III äî VII—VIII âåê òå ñà îáèòàâàëè Ñåâå-

83
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòî ÿ äúðæàëà ñ îñòðèåòî íàïðåä, à îêîëî íåÿ ñå
ñèïåëè èñêðè. Òîâà çàêàëÿâàíå ïðàâåëî ñàáèòå èì îñîáå-
íî çäðàâè: ñ åäèí óäàð ðàçñè÷àëè ìå÷îâåòå è ùèòîâåòå
íà ïðîòèâíèöèòå ñè. “
Ñúõðàíåíè ñà äðåâíè èñòîðè÷åñêè ïðåäàíèÿ, ÷å ïîáå-
äàòà íà áúëãàðî-÷óâàøèòå ïðåç 1223 ã. íàä òàòàðî-ìîíãî-
ëèòå äî ãîëÿìà ñòåëåí ñå äúëæè íà àìàçîíêèòå. Òîâà áèëà
ïîñëåäíàòà ïîáåäà íà àìàçîíêèòå. Ñëåä òîâà íÿìà èñòî-
ðè÷åñêè õðîíèêè çà òÿõ.  íàðîäíàòà ïàìåò ñå å çàïàçèëà
ëåãåíäà, ÷å ìîíãîëñêèÿò ïúëêîâîäåö Ñóáåäåé, ñëåä êàòî
óñïÿë äà ñå ñïàñè ñ áÿãñòâî îò êúðâàâàòà áèòêà, ðåøèë äà
óíèùîæè àìàçîíêèòå. Ñ ïîìîùòà íà ìíîãî çëàòî, ÷ðåç
ïîäêóïåíè õîðà, òîé óçíàë òàéíàòà èì. Íàó÷èë, ÷å òðè ïú-
òè â ãîäèíàòà òå ïðîâåæäàëè ëþáîâíè èãðè, ñëåä êîåòî
ïîâå÷åòî îò òÿõ çàáðåìåíÿâàëè. Ñóáåäåé èç÷èñëèë êîãà
ñà èì áèëè ïîñëåäíèòå èãðè. È êîãàòî íàñòúïèë äåâåòèÿò
ìåñåö îò áðåìåííîñòòà èì, òîé ãè íàïàäíàë...
Òàêà çàãèíàëè ïîñëåäíèòå îáùíîñòè íà àìàçîíêèòå,
íî òÿõíàòà êðúâ ïðîäúëæàâà äà òå÷å â ÷óâàøêèòå. Òîâà
ìîæå äà ñå âèäè â íàöèîíàëíèòå îäåæäè íà ÷óâàøêèòå
æåíè. Òóõÿ — íàêèòúò çà ãëàâà, íàïúëíî ïîâòàðÿ åëåìåí-
òèòå íà çàùèòíèÿ øëåì ïðè àìàçîíêèòå è å óêðàñåí ñ
áèñåðè. Áðîäåðèèòå, ìèíàâàùè ïðåç ðàìåíàòà è íàãðúä-
íèöèòå ñà íàïðàâåíè ñúùî ñ áèñåðè; òúêàíèòå åëå÷åòà,
íàêîëåíêèòå, ïîÿñíèòå óêðàøåíèÿ íàïîìíÿò è ñà ïúëíî
ïîâòîðåíèå íà äðåâíèòå áîéíè îäåæäè íà àìàçîíêèòå.
Íà äðåõèòå íà äåâîéêèòå áðîäèðàò ñëúíöå ñàìî íà ìÿñ-
òîòî íà åäíàòà ãúðäà; ùîì ñå îìúæàò, òîãàâà ñå áðîäèðà
íà äâåòå ãúðäè. Äúëãî âðåìå ñå å ñïàçâàë îáè÷àÿò, ïðåäè
äà ñå îìúæè, äåâîéêàòà ñå êà÷âàëà íà êîí è ñå ñúñòåçàâà-
ëà ñ æåíèõà...
Ïúðâåíñòâîòî íà ÷óâàøêàòà ñå å ñúõðàíèëî è â ÷ó-
âàøêèòå ïðèêàçêè, êîèòî çàïî÷âàò òàêà: “Æèâåëè íÿâãà
ñòàðèöà è ñòàðåö...“ Ñúõðàíåíè ñà ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñ-
êè ñâåäåíèÿ, ÷å â òðóäíèòå çà ×óâàøèÿ ãîäèíè, íà÷åëî íà
íàðîäà ñà çàñòàâàëè æåíè. Ïðåç 1236 ã., ñëåä ãèáåëòà íà
öàð Úèëòòàíïèê, ñúïðîòèâàòà ñðåùó òàòàðî-ìîíãîëèòå
îãëàâÿâà ïðèíöåñà Úèëòãàí÷å÷.  òàçè áîðáà ñå å ïðîñëà-
âèëà è äðóãà âåëèêà æåíà-âîéí — Èëüòèëåò. Ïðåç XVI âåê
84
ñå å ïðîñëàâèëà Ïèãå-ïàòøà, â ïðåâîä îçíà÷àâà “Ãîñïî-
æà-öàð”...
ÄÓÕÚÒ ÍÀ ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ
Êîãàòî ïîñåòèõìå ïðåç 2000-òà ã. ×óâàøèÿ, ïî÷óâñò-
âàõ ïðèñúñòâèåòî íà àìàçîíêèòå: òàì íåáåòî è çåìÿòà ñà
ñúõðàíèëè ïîñëåäíèÿ èì áîåí âèê äà îöåëåÿò êàòî íåçà-
âèñèìà îáùíîñò... Òîãàâà ðåøèõ, ÷å òðÿáâà äà ñå èçðîâè
îò ïåïåëòà íà çàáðàâàòà ñëàâíîòî èì ìèíàëî è äà ñå ðàç-
êðèå òÿõíàòà ñúùíîñò. Çàâúðøâàéêè, èñêàì äà êàæà, ÷å
ãîðåùàòà êðúâ íà àìàçîíêèòå òå÷å â æèëèòå íà ÷óâàøêè-
òå. Òåõíèÿò äóõ ñå å çàïàçèë â ãîðäèòå è ñíàæíè âîëæêè
áúëãàðêè, à ìîæå áè è â íàñ, íàñëåäíè÷êèòå íà Àñïàðóõ?
Ùå òðÿáâà äà ñè îáÿñíèì îòêúäå èäâà ôåìèíèçìúò è êàê-
âî íè íîñè òîé íà íàñ, ñúâðåìåííèòå æåíè. Çàùî ïðàç-
íóâàìå Îñìè ìàðò è êîìóíèñòè÷åñêè ïðàçíèê ëè å òîé?
Áàáèí äåí ñàìî äåí íà ðîäèëíàòà ïîìîù ëè å è çàùî, îò
êðàé âðåìå, â íåãî äåí ìúæåòå íå ñìåÿò äà èçëÿçàò íàâúí?
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß:
Àëåêñàíäúð Àñîâ — “Ìèòîâå è ëåãåíäè íà äðåâíèòå ñëàâÿíè”, Ìîñ-
êâà, 1998
Àí÷î Êàëîÿíîâ — “Áúëãàðñêè ìèòîâå”, Ñîôèÿ, 1979
àêàä. Â. Äèìèòðèåâ — “×óâàøñêèå èñòîðè÷åñêèå ïðåäàíèÿ”, ×åáóê-
ñàðè, 1983
àêàä. Ìèõàèë Þõìà — “Äðåâíèå ÷óâàøè”, ×åáóêñàðè, 1998
àêàä. Ìèõàèë Þõìà — “Çîâ áåëîãî âîëêà”, ×åáóêñàðè, 1995
Ñò. Âåëè÷êîâ — “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå ïîñåëíèöè íà Áàëêàí-
ñêèÿ ïîëóîñòðîâ”, Ñô, 1943
Õàíñ Ãçåíãåð — ”×åðíîìîðñêîòî ïðîñòðàíñòâî è íåãîâèòå ìèñòå-
ðèéíè èìïóëñè â ìèíàëîòî è íàñòîÿùåòî”, Ìþíõåí, 1971
Õð. Ñòîåâà — “Ëåãåíäè è ïðåäàíèÿ çà áúëãàðñêîòî ×åðíîìîðèå”,
Âí, 1999
Guy Cadogan Rothery — The Amazons, Senate, London, 1995
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÚÌ ÂÚÏÐÎÑÀ ÇÀ ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ

ÐÎÄÎÏÑÊÎ ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (VI XII ÂÅÊ)
Èñòîðèêî-åòíîëîãè÷åñêî èçñëåäâàíå
ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ
“Ïåðñèàí, îò áîãà àðõîíò íà ìíîãîòî áúëãàðè, èçï- òðàêèéñêèòå ïëåìåíà, ñëàâÿíèòå è áúëãàðèòå. Â ðåãèîíà
ðàòè Èñáóë êàïõàíà, êàòî ìó äàäå âîéñêà è è÷óðãó áîè- åñòåñòâåíî òîâà ñà áèëè ÊÓÒÐÈÃÓÐÈÒÅ, çà êîèòî èìà-
ëà è êàíà êîëîáðà. È êàïõàíúò ïðè ÑÌÎËßÍÈÒÅ... Êîé- ìå ñèãóðíè èñòîðè÷åñêè ïèñìåíè äàííè(5), êîèòî ñå ïîò-
òî òúðñè èñòèíàòà, Áîã âèæäà è êîéòî ëúæå, Áîã âúðæäàâàò ñ íåîñïîðèìè äîêàçàòåëñòâà îò ðàçëè÷íè îá-
âèæäà. Íà õðèñòèÿíèòå ÁÚËÃÀÐÈÒÅ íàïðàâèõà ìíîãî ëàñòè íà ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíàòà ñôåðà.
äîáðèíè è õðèñòèÿíèòå ãè çàáðàâèõà, íî Áîã âèæäà.” Åòíîëèíãâèñòè÷íèòå äàííè è èçñëåäâàíèÿ îò XIX è XX
(Íàäïèñúò îò Ôèëèïè, Ãúðöèÿ. Â. Áåøåâëèåâ. â. äàâàò äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà çà ñïåöèôèêàòà, ïðè
Ïúðâîáúëãàðñêè íàäïèñè. Ñ., 1992, ñ. 142). êîÿòî ñà ïðîòåêëè ðàííèòå âåêîâå ïðè ôîðìèðàíåòî íà
ðîäîïñêî-áúëãàðñêèòå åòíîãðàôñêè è âåðñêè îáùíîñòè.
Íàøàòà öåë å ñ íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå äà îáúðíåì Åòî çàùî, îïèðàéêè ñå íà òÿõ, ñòàâà âúçìîæíî äà áúäàò
çàäúëáî÷åíî âíèìàíèå âúðõó ïðîáëåìà çà ôîðìèðàíåòî óñòàíîâåíè ñëåäèòå îò êóëòóðàòà è áèòà íà: ÒÐÀÊÈ, ÑËÀ-
íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè, òúé êàòî âúïðîñúò å ÂßÍÈ* È ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ-ÁÚËÃÀÐÈ, êîèòî ñà îñíîâíèòå
ìíîãî ïî-ñëîæåí, îòêîëêîòî òîâà å íàïðàâåíî â äîñåãàø- åòíè÷åñêè ñúñòàâêè âúâ ôîðìèðàíåòî íà íîâè íàðîäíîñò-
íèòå èçñëåäâàíèÿ, à è ïîðàäè ñåðèîçíèòå ïðîïóñêè è íå- íè ãðóïè, íàé-÷åñòî íàðè÷àíè åòíîãðàôñêè ãðóïè.  ðåçóë-
òî÷íîñòè â òàçè îáëàñò(1). Òîâà å òàêà ïî ïðîñòàòà ïðè÷è- òàò íà îáèëíèÿ åìïèðè÷åí íàòðóïàí ìàòåðèàë íàøè èçñ-
íà, ÷å ïî÷òè ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà ïúðâàòà áúëãàðñêà äúð- ëåäâà÷è íà Ðîäîïñêàòà îáëàñò, Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðà-
æàâà (153 — 1018 ã.), ãåîã- êèÿ, êàêòî è Ñòðàíäæàíñêî-
ðàôñêèÿò ðåãèîí — Ðîäîïñ- Ñàêàðñêèÿ ðåãèîí îïðåäåëÿò
êàòà îáëàñò ñ Èçòî÷íà è Çà- ñïåöèôèêàòà íà òîâà áúëãàð-
ïàäíà Òðàêèÿ, þæíî îò ð. ñêî íàñåëåíèå â íà÷àëîòî íà
Ìàðèöà äî áåëîìîðñêèÿ íîâî åòíè÷åñêî ôîðìèðàíå,
áðÿã, íà çàïàä íàé-îáùî êîåòî çàïî÷âà ñúñ çàñåëâàíå-
ñúâïàäà ñ ð. Ìåñòà è íà èç- òî íà áúëãàðèòå è ñëàâÿíèòå
òîê äî çàïàäíèÿ ÷åðíîìîð- â òàçè îáëàñò, ñèð. ïðåç VI —
ñêè áðÿã, çàåäíî ñúñ Ñòðàí- VII â. Çàâàðåíîòî òóê íàñå-
äæà è Ñàêàðñêèÿ ðåãèîí, ò. ëåíèå îò êúñíîòðàêèéñêèòå
å. þæíî îò îêîïà “Åðêå- ïëåìåíà, êàêòî è ãúðöèòå îò
ñèÿ”(2) âúâ Âèçàíòèÿ. Òîâà âèçàíòèéñêèÿ ïåðèîä, ñúùî
å ãåîãðàôñêàòà òåðèòîðèÿ, ñà äàëè îòðàæåíèå ïðè ôîð-
êîÿòî íèå âêëþ÷âàìå â òå- ìèðàíåòî íà íîâàòà íàðîä-
ìàòà ïî îòíîøåíèå íà áúë- íîñò, â ÷èñòî àíòðîïîëîãè-
ãàðèòå â òîçè ðåãèîí. Ñëå- ÷åñêèÿ âèä, åçèê, áèò, èçêóñ-
äîâàòåëíî, äî ïàäàíåòî íà òâî è ôîëêëîð, íî ñà îñòà-
Áúëãàðèÿ ïîä âèçàíòèéñêî íàëè è âàæíè íàðîäîïñèõî-
âëàäè÷åñòâî â íà÷àëîòî íà ëîãè÷åñêè ÷åðòè îò ñèëíî
XI â., òåçè áúëãàðè — íàðè- ïðîìåíÿùàòà ñå êóëòóðà, ðå-
÷àíè ñ íàçâàíèåòî ÊÓÒÐÈ- ëèãèÿ è ìîðàë îò ðàííèÿ ïå-
ÃÓÐÈ, ÷èÿòî áúëãàðñêà ðèîä íà óòâúðæäàâàùàòà ñå
ïðèíàäëåæíîñò íÿêîè èçñ- õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ è ìî-
ëåäîâàòåëè îòðè÷àò(Ç), íå- ðàë. Åòî çàùî, òóê ïðè çàâà-
çàâèñèìî îò òîâà, ÷å ñà áèëè èçâúí òåðèòîðèèòå íà Ïúð- ðåíîòî íàñåëåíèå, çà êîåòî âå÷å ïî-ãîðå áå ñïîìåíàòî,
âàòà áúëãàðñêà äúðæàâà è ïðè íàëè÷èåòî íà íÿêàêâè ñëà- íàõëóâàíèÿòà íà áúëãàðè, êàêòî è íà ïîñî÷åíèòå âå÷å êóò-
âÿíñêè ïëåìåíà â òîçè ðåãèîí, íàïðèìåð ÑÌÎËßÍÈÒÅ ðèãóðè ïðåç ñðåäàòà íà XV â. ïî âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ
è äð.(4), êàêòî è ÷àñò îò äðåâíîòðàêèéñêè ïëåìåíà, ãúðöè èìïåðàòîð Þñòèíèÿí, à òàêà ñúùî è äîáðîâîëíîòî çà-
è ïð. - òåçè áúëãàðè ñå ôîðìèðàëè êàòî ÷àñò îò áúëãàðñ- ñåëâàíå íà ñúùèòå â òàçè òðàêèéñêà îáëàñò, âíàñÿò íîâè
êàòà íàðîäíîñò â ïåðèîäà VI—XII â. åòíè÷åñêè ïðîìåíè. ×å êóòðèãóðèòå ñà îñòàâèëè òðàéíè
Ðàçáèðà ñå, íà òàêà î÷åðòàíàòà ïî-ãîðå òåðèòîðèÿ, îñ- ñëåäè âúâ ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúë-
âåí ôîðìèðàíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, ñúñ ñïåöèôè÷íè ÷åð- ãàðè, òîâà ñå êîíñòàòèðà íå ñàìî îò êîíêðåòíèòå èñòîðè-
òè â äóõîâíàòà êóëòóðà, áèò è åçèê, â êîèòî ñà ñúõðàíåíè ÷åñêè ïèñìåíè èçâîðè, íî è îò ÀÍÒÐÎÏÎËÎÃÈßÒÀ è
ñëåäè îò ïðåäõîäíèòå åòíè÷åñêè ñúñòàâêè, óíàñëåäåíè îò ÎÍÎÌÀÑÒÈÊÀÒÀ (ëè÷íè èìåíà, íàçâàíèÿ íà ñåëèùà,
* Òåçàòà çà ò. íàð. ñëàâÿíè êàòî åòíîñ è ò. íàð. ÷åðêîâíî-ñëàâÿíñêè åçèê èçðàçåíè îò àâòîðà íå ñúâïàäàò ñ ìíåíèåòî íà ðåäàêòîðà. Òîâà ñà
áúëãàðè è åçèêúò å ñòàðîáúëãàðñêè.

85
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðå÷íè è ïëàíèíñêè è äðóãè íàçâàíèÿ), êîèòî õâúðëÿò åçè-
êîâà ñâåòëèíà çà åòíè÷åñêàòà ñúùíîñò íà íîâîçàñåëíèöè-
òå â Òðàêèÿ, Ðîäîïèòå è Ñòðàíäæà-Ñàêàðñêèÿ ðàéîí). ÅÒ-
ÍÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÂÜÇÌÎÆÍÎÑ-
ÒÈ (îáëåêëî, øåâèöè, îðíàìåíòè,
îáè÷àè è äð.), ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÂßÐ-
ÂÀÍÈß È ÎÁÈ×ÀÈ, ñúùî òàêà
ñà â ñúñòîÿíèå äà äàäàò âÿðíà êàð-
òèíà íà ïðèäîøëèòå íîâè çàñåë-
íèöè îò àëòàéñêî-àçèàòñêè ïðîèç-
õîä. Òåçè äàííè, èçïîëçâàíè â
ñðàâíèòåëåí àíàëèç ñúñ ñðîäíè íà-
ðîäè îò Ïîâîëæèåòî, Ñðåäíà è
Öåíòðàëíà Àçèÿ, ðàçêðèâàò ñúù-
íîñòòà íà ïðèäîøëèòå áúëãàðñêè
çàñåëíèöè, êîèòî ñòàâàò âàæíèÿ
åòíè÷åñêè êîìïîíåíò, äàâàéêè è
íàðîäíîñòíîòî èìå ÁÚËÃÀÐÈ(6).
Òàêà, îïðåäåëåíî ìîæåì äà
ñ÷èòàìå, ÷å ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ
ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÃÐÓÏÈ â ïî-
ñî÷åíèÿ ðåãèîí å ïðîòåêëî â ïåðèîäà VI—XII â. èçâúí
ñúùåñòâóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â òîçè ïåðèîä, è
÷å òåçè åòíîãðàôñêè ãðóïè, çà êîèòî ùå ñòàíå äóìà ïî-
êúñíî, ïîêàçâàò ñúùî, ÷å êàêòî çàâàðåíîòî ìåñòíî íàñå-
ëåíèå, òàêà è ïðèäîøëèòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà è áúëãàðè-
òå-êóòðèãóðè, ïî ñúùåñòâî ñà íîñèëè ñâîè îòëè÷èòåëíè
åòíè÷åñêè áåëåçè, ñúõðàíåíè äî êúñíî.
Èìà îáà÷å åäèí äðóã ôàêòîð, êîéòî ñúùåñòâåíî äîï-
ðèíàñÿ çà ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà îáùíîñò, êàêòî è çíà-
÷èòåëíèòå ïðîìåíè, êîèòî íàñòúïâàò ñ èíâàçèÿòà íà îñ-
ìàíñêèòå òóðöè ïðåç ñðåäàòà íà XIV â. Òîâà íå å ïðîñòî
çàâëàäÿâàíå íà òåðèòîðèÿòà, íî ïðèèæäàò ìàëîàçèéñêî
òþðêñêè è äðóãè êîëîíèñòè è çàïî÷âà åäèí òåæúê èñòîðè-
÷åñêè ïåðèîä. Îò åäíà ñòðàíà, òîâà å íàñèëñòâåíî ïîìî-
õàìåäàí÷âàíå íà áúëãàðñêî íàñåëåíèå è òî îò XV â. òà
÷àê äî íà÷àëîòî íà XIX â. Èñëÿìèçàöèÿòà íà çàâàðåíîòî
áúëãàðñêî íàñåëåíèå äîâåæäà äî ïîÿâàòà íà íîâ ìèðîã-
ëåä, íà÷èí íà æèâîò è îáè÷àè, à âñè÷êî òîâà ðåôëåêòèðà
çà îáðàçóâàíåòî íà íîâè åòíîãðàôñêè ñòðóêòóðè è îòíî-
øåíèå êúì ïðåäèøíîòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî íà òàçè ÷àñò
îò ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèÿ ðåãèîí, çà êîåòî òóðñêè ïèñìå-
íè èçòî÷íèöè äàâàò íå ìàëêî ñâåäåíèÿ îò ðàçëè÷íî åñòåñ-
òâî. Íà ñâîé ðåä, ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVIII â. äî
ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ íà XX â. íàñòúïâàò ãîëåìè ïðîìåíè
â áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå — èçáèâàíèÿ, óñè-
ëåíà åìèãðàöèÿ, èç÷åçâàíå íà öåëè ñåëà, ãåíîöèä è ïð. Òî-
çè ïðîöåñ å èçêëþ÷èòåëíî èíòåíçèâåí ñëåä Áàëêàíñêàòà
âîéíà è ïðåêàðâàíåòî íà íîâè ãðàíèöè ìåæäó Áúëãàðèÿ,
Ãúðöèÿ è Òóðöèÿ. Òàêà, ãëàâíî áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå îò
Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ, êàêòî è îò þæíàòà ÷àñò íà
Ñòðàíäæà, íàñåëåíèåòî áèâà ðàçäåëåíî è ïîïàäà â òðè äúð-
æàâíè óñòðîéñòâà è çàêîíîäàòåëñòâà. Òîçè ïðîöåñ ïðåäèç-
âèêâà íå ñàìî èçñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå îò Òðàêèÿ, íî Ãúð-
öèÿ ïðîìåíÿ íàçâàíèÿòà íà ñåëèùàòà, çàìåíÿéêè âñè÷êè ñ
ãðúöêè èìåíà, îñâåí òåçè, êîèòî ñà áèëè çàâàðåíè ñ ãðúö-
êè òàêèâà îò äðåâíîñòòà è ñðåäíîâåêîâèåòî.
Âñè÷êè òåçè èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè ïðè÷èíè îùå ïðåç
XVIII âåê ñà äîâåëè äî ñëåäíèòå åòíîãðàôñêè ãðóïè â
èçñëåäâàíèÿ ðåãèîí ïî îòíîøåíèå íà áúëãàðèòå, áåç äà
ðàçãëåæäàìå îñòàíàëèòå ãðúöêè èëè ïðèíàäëåæàùè êúì
îñìàíñêèòå òóðöè åòíè÷åñêè ñúñòàâêè. Òàêà â íà÷àëîòî
86
íà XX âåê, îïðåäåëåíà õàðàêòåðèñòèêà ìîæå äà ñå íàïðà-
âè êàêòî çà áúëãàðèòå õðèñòèÿíè, òàêà è çà áúëãàðèòå
ìîõàìåäàíè. À òå ñà:
À) Áúëãàðè — õðèñòèÿíñêè ãðó-
ïè: çàïàäíîðîäîïñêà, ñðåäíîðî-
äîïñêà,èçòî÷íîðîäîïñêà, êñàí-
òèéñêî-ãþìþðäæèíñêà, äåäåàãà÷-
êî-ìàëãàðñêà, óçóíêþïðèéñêà,
ñòðàíäæàíñêà è ñàêàðñêà. Â ãîâîð-
íî îòíîøåíèå òå íàé-÷åñòî ñå
ðàçãëåæäàò êàòî “ðóïñêè ãîâîðè”,
íî òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ðàç-
ëè÷èÿòà ñà íå ìàëêè, êàêòî â ãî-
âîðà, òàêà è â ìàòåðèàëíàòà êóë-
òóðà íà òîâà íàñåëåíèå. Â òðàäè-
öèîííàòà ìàòåðèàëíà è äóõîâíà
êóëòóðà íà òåçè åòíîãðàôñêè ãðó-
ïè ïðîçèðàò òâúðäå àðõàè÷íè åëå-
ìåíòè îò òðàêèéñêè, äðåâíîñëà-
âÿíñêè, áúëãàðî-êóòðèãóðñêè (îò
àëòàéñêî-ñèáèðñêè, ñðåäíîàçèàò-
ñêè è êàâêàçêè ïðîèçõîä), êàêòî è çàïàçåíè êúñíè îñìà-
íîòóðñêè åëåìåíòè (7) (îáð. 1—9). Ðàçáèðà ñå òåçè ñëåäè
ñà îòðàçåíè è çàïàçåíè â ïðîöåñà íà åòíîãåíåòè÷íèÿ ïðî-
öåñ íà áúëãàðèòå â òîçè ðåãèîí.
Á) Áúëãàðè — ìîõàìåäàíñêè ãðóïè: çàïàäíîðîäîïñêà
(ñ äâå ïîäãðóïè — äîñïàòñêî-÷å÷êà — îáëàñòòà ×å÷); ×å-
ïèíñêî-ÿêîðóäñêà; ñðåäíîðîäîïñêà è èçòî÷íîðîäîïñêà.
Íàëàãàíåòî íà èñëÿìà â ïåðèîäà XVI—XIX â. è íîâàòà ðå-
ëèãèÿ ñà ïîâëèÿëè òâúðäå ìíîãî â äóõîâíàòà è ìàòåðèàë-
íàòà êóëòóðà, áèò è ôîëêëîð, ñ íàâëèçàíåòî íà îïðåäåëå-
íè ÷åðòè îò àðàáñêî-îñìàíñêè õàðàêòåð. Ðàçáèðà ñå, çà-
ïàçâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê, êàêòî è ìíîãî áèòîâè è êóë-
òóðíè òðàäèöèè, áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè ñà ñúõðàíèëè ñú-
ùî äðåâíè òðàêèéñêè, ñëàâÿíñêè è ñòàðîáúëãàðñêè ñëåäè.
Íåùî ïîâå÷å, ïðè òÿõ ñà íàëèöå êàòî ÷å ëè ïîâå÷å è ïî-
ÿñíî çàïàçåíè ñòàðîáúëãàðñêè åëåìåíòè â òîïîíèìèÿòà,
ìóçèêàòà (ñúõðàíåíà å ïåíòàòîíèêàòà â ïååíåòî â äîñïàò-
ñêî-÷å÷êàòà ãðóïà), îáëåêëîòî, ëåêñèêàòà è ïð. Ðàçáèðà
ñå, ïðîçèðàò è íÿêîè õðèñòèÿíñêè åëåìåíòè â äóõîâíàòà è
ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà. Îáùè ÷åðòè, íå ñàìî ïî îòíîøå-
íèå íà åçèêà ìåæäó õðèñòèÿíè è ìîõàìåäàíè, êàòî ïðè ïîñ-
ëåäíèòå èìà äîðè ïî-àðõàè÷íè ñëàâÿíñêè åçèêîâè ÷åðòè,
êîèòî ñà âàæåí èçòî÷íèê çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ åçèê
îò òîçè ðåãèîí. Âèäèìà å è îáùàòà âðúçêà â îáëåêëîòî è
íàêèòèòå ó æåíèòå ìåæäó õðèñòèÿíñêîòî è ìîõàìåäàíñêî-
òî íàñåëåíèå (îáð.10-12).
I. ÈÑÒÎÐÈÊÎ ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ ÀÑÏÅÊÒÈ
Ôîðìèðàíåòî íà Ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè å
òâúðäå ñëîæåí è ïî÷òè íåèçñëåäâàí ïðîöåñ îò èñòîðèêî-
åòíîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å òîé ñå
èçâúðøâà â ïåðèîäà VI—XII â. è òî ïðè äðóãè óñëîâèÿ, çà
ðàçëèêà íà òîçè ïðîöåñ â Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ 681 — 1018
ã.
Ïðåç öåëèÿ òîçè ïåðèîä ñëàâÿíñêèòå ïëåìåíà è áúë-
ãàðñêèòå, èìàìå ïðåäâèä çàñåëåíèòå êóòðèãóðè ïðåç ñðå-
äàòà íà VI âåê ïî âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Þñ-
òèíèÿí I, êàêòî è çàâàðåíîòî ìåñòíî íàñåëåíèå, ñà èçâúí
ÀÂÈÒÎÕÎË

87
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÈËÎÂÎÒÎ ÍÀËÀÃÀÍÅ ìèðàò íîâè — áúëãàðîìîõàìå-
ÍÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÒÂÎÒÎ äàíñêè, ñ êîåòî íàñòúïâàò è
ÎÒ ÊÍßÇ ÁÎÐÈÑ I, â 866 ã. ðåäèöà ïñèõîëîãè÷åñêè, ðåëè-
(ñïîðåä ñòàðîáúëãàðñêîòî ãèîçíè, ìèðîãëåäíè, áèòîâè è
êàëåíäàðíî ëåòîáðîåíå), äðóãè ïðîìåíè. Òàêà ñå å ñòèã-
êàêòî è íàëàãàíåòî íà ÖÚÐ- íàëî äî òàçè ñëîæíà èñòîðè-
ÊÎÂÍÎÑËÀÂßÍÑÊÈß ÷åñêà ñúäáà íà ðîäîïñêî-áåëî-
ÅÇÈÊ êàòî áîãîñëóæåáåí è ìîðñêèòå è ñòðàíäæàíñêî-ñà-
îôèöèàëåí åçèê îò öàð Ñè- êàðñêèòå áúëãàðè. Îò äðóãà
ìåîí ïðåç 893 ã. Â ïðåäåëè- ñòðàíà, â òîçè ïåðèîä ïðèèæ-
òå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúð- äàò òóðñêè çàñåëíèöè — þðóöè
æàâà õðèñòèÿíñòâîòî ñå íà- è äð., êîèòî çà íÿêîëêî âåêà
ëàãà è ïðîïîâÿäâà íà ñòàðî- ïðîìåíÿò åòíè÷åñêèòå óñòîè
áúëãàðñêè åçèê. Â êíèæîâíè- íà òîâà íàñåëåíèå, êàêòî è êà-
òå òâîðáè îñíîâàòà å ñòàðî- òàñòðîôàëíàòà ïðîìÿíà íà òî-
áúëãàðñêèÿò åçèê (ôîíåòèêà, ïîíèìèÿòà (ïëàíèíñêè, ñåëèù-
ëåêñèêà è ñèíòàêñèñ), ñ õà- íè, ðå÷íè è äð. íàçâàíèÿ), â
ðàêòåðíè ëåêñåìè îò ãîâîðè- ïîëçà íà îñìàíîòóðñêèÿ
òå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â åçèê(9).
ïðåäåëèòå íà äúðæàâàòà. È ÒÐÀÊÈ. Òîâà å äðåâíîòî
òîçè ïðîöåñ ïðîòè÷à òâúðäå ìåñòíî íàñåëåíèå ïî òåçè çå-
áúðçî è ëåêî, êàêòî òâúðäè ìè, çàâàðåíî îò áúëãàðñêèòå è
Ä. Àíãåëîâ(8). Îáðàòíî, ðî- ñëàâÿíñêèòå çàñåëíèöè ïðåç V—
äîïñêî-òðàêèéñêèòå áúëãàðè VII â.(10), êàêòî è áúëãàðèòå-
ñà èçâúí ïðåäåëèòå íà êóòðèãóðè ïðåç VI â. Â íèêàêúâ
áúëãàðñêàòà äúðæàâà, òå íå ñëó÷àé íå ìîãàò äà ñå îòðåêàò
ñà çàñåãíàòè íàñèëñòâåíî îò ôàêòèòå, ÷å ðîìàíèçèðàíè èëè
õðèñòèÿíèçàöèÿ, íàëàãàíåòî åëèíèçèðàíè òðàêè ñà âçåëè
íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê êàòî áîãîñëóæåáåí è äúðæàâåí, ó÷àñòèå âúâ ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúë-
êàêòî è ðåäèöà äðóãè äúðæàâíè÷åñêè ôàêòîðè âëèÿåùè ãàðè, êàêòî è ñëåäèòå îò òÿõíàòà êóëòóðà è áèò ñà çàïàçå-
âúâ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íà- íè äî íàøå âðåìå (îáð. 1à, á). Äîðè
ðîäíîñò. Òîãàâà èçïúêâà ãîëåìèÿò ñàìîòî ïëàíèíñêî íàçâàíèå ÐÎÄÎ-
âúïðîñ, ÊÀÊ Å ÑÒÀÍÀËÀ ÕÐÈÑ- ÏÈ å òðàêèéñêî, ðåäèöà ðå÷íè èìå-
ÒÈßÍÈÇÀÖÈßÒÀ ÏÐÈ ÐÎÄÎÏÑ- íà, àíòðîïîíèìè è äð. Íà òàçè òå-
ÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ, ðèòîðèÿ, ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå èç-
êîè ñà ôàêòîðèòå çà ôîðìèðàíåòî ó âîðè ñà æèâååëè ðàçëè÷íè, íî áëèç-
òÿõ ÑÚÇÍÀÍÈÅ, ×Å È ÒÅ ÑÀ ÁÚË- êè ïëåìåíà, ìåæäó êîèòî ïî-èçâåñ-
ÃÀÐÈ È ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÒ ÊÚÌ ÃÎ- òíè îñòàâàò ñëåäíèòå:
ËßÌÀÒÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÎÁÙÍÎÑÒ. ÁÅÑÈ. Òå íàñåëÿâàëè ñåâåðîçà-
Ìèñëÿ, ÷å íà òîçè îñíîâåí âúïðîñ ïàäíàòà ÷àñò íà òðàêèéñêàòà íèçè-
äîñåãà íå å äàäåí îòãîâîð, à òîé å èç- íà, çàïàäíî îò Ïëîâäèâ è ÷àñò îò
êëþ÷èòåëíî âàæåí è ñåðèîçåí. Íå- Ðîäîïèòå, ãëàâíî ñåâåðîçàïàäíèÿ
ñúìíåíî, òåçè ñëàâÿíñêè è äðåâíè ïëàíèíñêè ìàñèâ, êúäåòî ñà îòêðè-
áúëãàðñêè ïëåìåíà, âåðîÿòíî ÄÎÁ- òè ãîëåìè àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè
ÐÎÂÎËÍÎ ÑÀ ÑÅ ÕÐÈÑÒÈßÍÈ- è ñâåòèëèùà.
ÇÈÐÀËÈ è ñúâñåì åñòåñòâåíî å öúð- ÄÈÈ. Âåðîÿòíî òîâà å áèëà
êîâíî-õðèñòèÿíñêèòå îáðåäè äà ñà ñðàâíèòåëíî ìàëêà ïëåìåííà ãðóïà
áèëè èçâúðøâàíè íà ãðúöêè åçèê. Âúï- è íàñåëÿâàëè äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà
ðåêè òîâà, òå ñà îòñòîÿëè íà òåçè òðóä- (Íåñò) è çàïàäíàòà ÷àñò íà Ðîäîïè-
íîñòè è ñà ñå ÔÎÐÌÈÐÀËÈ ÊÀÒÎ òå, íå ïî-íà èçòîê îò äíåøíèÿ ãð.
ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÍÀÐÎÄ ÑÚÑ ÑÚÇÍÀ- Äåâèí. Â çåìèòå íà äèèòå ñúùî ñà
ÍÈÅ, È ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÅÇÈÊ. Èìåí- îòêðèòè ìíîãî òðàêèéñêè êóëòóðíè
íî òîãàâà å ñòàíàëî è íà÷àëíîòî ôîð- è êóëòîâè ïðåäìåòà îò ðåëèãèÿòà íà
ìèðàíå, âåðîÿòíî îùå ïúðâèòå âåêî- íàñåëåíèåòî.
âå íà çàñåëâàíåòî è ñúâìåñòíîòî ñú- ÑÀÏÅÈ. Íÿêîè èçñëåäâà÷è â
æèòåëñòâî ìåæäó òðèòå îñíîâíè îá- ìèíàëîòî äîðè íàïðàâèõà îïèò äà
ùíîñòè — ÁÚËÃÀÐÈ, ÒÐÀÊÈ È ÑËÀ- ñâúðæàò íàçâàíèåòî ØÎÏÈ ñúñ
ÂßÍÈ. Îùå òîãàâà (VI—XII â.), ïîñ- ÑÀÏÅÈ, êîåòî, ðàçáèðà ñå, å óâëå-
òåïåííî ñà ñå ôîðìèðàëè îñíîâíèòå ÷åíèå è íåíàó÷íî òúëêóâàíå íà äâå-
åòíîãðàôñêè ãðóïè. Ñ ïîìîõàìåäàí- òå íàçâàíèÿ. Âñúùíîñò, ñàïåèòå ñà
÷âàíåòî íà ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå â ïåðèîäà XVI—XIX â. íàñåëÿâàëè, êàêòî èçãëåæäà, ïî÷òè öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà
ñå ïîëó÷àâà ðàçïàäàíåòî íà òåçè îñíîâíè ãðóïè è ñå ôîð- òðàêèéñêàòà íèçèíà ìåæäó ð. Ìåñòà è ð. Òóíäæà, ìåæäó

88
 ÀÂÈÒÎÕÎË
þæíèòå ñêëîíîâå íà Ðîäîïèòå è Áåëîìîðñêèÿ áðÿã. Âå- íèåòî, ñ ìíîãî õàðàêòåðíè äðåâíîñëàâÿíñêè åçèêîâè îñ-
ðîÿòíî íÿêîãàøíèÿò ìèòè÷åí ìóçèêàíò Îðôåé ùå äà å îò òàòúöè. Äîðè ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å ò. íàð. “ðóïñêè ãîâî-
ñàïåéñêè ïðîèçõîä è ñå å ïîäâèçàâàë â Ðîäîïñêî-áåëî- ðè”, êàêòî è “ðîäîïñêèòå ãîâîðè” è òåçè â Èçòî÷íà è Çà-
ìîðñêàòà îáëàñò. Ìíîãî ÷åñòî èçîáðàçÿâàí ñåäíàë ñ ëèðà ïàäíà Òðàêèÿ, ìîæå áè ñà ñúõðàíèëè åçèêîâèòå îñîáåíîñ-
è çàîáèêîëåí îò ñëóæàùè ãî òðàêè, íàìåòíàòè ñ øàðåíè òè íà ïëåìåòî ñìîëÿíè. Äîðè íåùî ïîâå÷å, “åäíîïðåñ-
“çåéðè” (ÿìóðëóöè)(11). òèë÷åíîòî” æåíñêî îáëåêëî â
ÀÑÒÈ. Ñúùèòå íàñåëÿâàëè Çàïàäíèòå Ðîäîïè, Âåëèíãðàä-
Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé äî çàïàä- ñêî, îò÷àñòè â Ñðåäíèòå Ðîäî-
íèòå áðåãîâå íà Åâêñèíñêèÿ ïè (ôèã. 11, à, á), ãëàâíî ó áúë-
ïîíò, ñèð. ×åðíî ìîðå. Òåõíèòå ãàðîìîõàìåäàíêèòå, ïî âèä è
çåìè åäâà ëè ñà ìèíàâàëè çàïàä- íà÷èí íà íîñåíå, òîâà àðõàè÷-
íî îò ð. Òóíäæà (íà òðàêèéñêè íî îáëåêëî å àíàëîãè÷íî íà
Òîíçîñ). æåíñêîòî îáëåêëî — ïðåñòèëêà-
ÎÄÐÈÑÈ. Ìîæå áè òå ñà áè- òà “ïîíåâà”(14), êàêâîòî å áèëî
ëè íàé-ìíîãîëþäíè è ñà ñúçäà- íàâÿðíî îáëåêëîòî íà ñìîëÿí-
ëè ñâîÿ öâåòóùà ÎÄÐÈÑÊÀ ñêèòå æåíè.
ÄÚÐÆÀÂÀ, íà êîÿòî òåðèòîðèÿ ÁÚËÃÀÐÈ — ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ.
ñà îòêðèòè öåííè èñòîðè÷åñêè Áúëãàðñêèòå âîåííè íàïàäåíèÿ
ïàìåòíèöè. Òå íàñåëÿâàëè çåìè- ïðåç VI â.* íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ,
òå ìåæäó Ðîäîïèòå è Ñòðàíäæà, âúâ âèçàíòèéñêèòå ïðîâèíöèè
ñåâåðíî îò ð. Ìàðèöà, çåìèòå íà íà Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèÿ, áè-
äíåøíèÿ Ñàêàð è çàïàäíàòà ÷àñò ëè ïúðâàòà ïðåäïîñòàâêà çà ïî-
îò Ñòðàíæäà. íàòàòúøíèòå èì äåéñòâèÿ è ñòè-
ÊÎÉËÀËÅÒÈ. Ñúùèòå íàñå- ãàíåòî äî çàñåëâàíåòî èì.
ëÿâàëè, êàêòî èçãëåæäà, ïðåäèì- Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì
íî òðàêèéñêàòà íèçèíà, ìåæäó ñïåöèàëíî èìåòî íà ÊÓÒÐÈ-
áåñèòå íà çàïàä è îäðèñèòå íà èç- ÃÓÐÈÒÅ, êîèòî íÿêîè ó÷åíè
òîê è íà òÿõíà òåðèòîðèÿ ñå å íà- ñ÷èòàõà çà îòäåëåí íàðîä, íî êà-
ìèðàë ãëàâíèÿò ãðàä Ôèëèïîïî- òî ÷å ëè òîâà ñúìíåíèå â ïîñ-
ëè, äíåøåí Ïëîâäèâ, èçâåñòåí ñ ëåäíî âðåìå å ïðåîäîëÿíî, è òå
òðàêèéñêîòî ñè èìå Ïóëïóäåâà, ñà ñ÷èòàíè çà ÷àñò îò ÄÐÅÂÍÈ-
êàêòî è ñ èìåòî Òðèìîíöèóì. ÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (15). Îò äðóãà
Ðàçáèðà ñå, íà òàçè òåðèòîðèÿ å ñòðàíà, êàêòî ñúîáùàâàò âèçàí-
èìàëî è äðóãè ïî-ìàëêè òðàêèéñ- òèéñêèòå èçâîðè ÷ðåç Òåîôàí è
êè ïëåìåíà, çà íÿêîè îò êîèòî èñ- Íèêèôîð, êóòðèãóðèòå ïúê áè-
òîðè÷åñêèòå äðåâíîãðúöêè èçâî- ëè ñúïëåìåííèöè íà ÊÎÒÐÀ-
ðè äàâàò íÿêîè ñâåäåíèÿ(12). ÃÈÒÅ(16). Åòî êàêâî êàçâà Íè-
ÑËÀÂßÍÈ. Íàõëóâàíèÿòà íà êèôîð: “Îêîëî Ìåîòèäñêîòî
ñëàâÿíñêèòå ïëåìåíà íà Áàëêàí- (Àçîâñêî) åçåðî, ïî ðåêàòà Êó-
ñêèÿ ï-îâ ïðåç V—VII â., êàêòî è ôèñ (Êóáàí) ñå íàìèðà ñòàðàòà
òÿõíîòî çàñåëâàíå â ïðåäåëèòå òàêà íàðå÷åíà Âåëèêà Áúëãàðèÿ
íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïî- è òàêà íàðå÷åíèòå ÊÎÒÐÀÃÈ,
êàçâàò, ÷å òå ñúùî ñå äåëåëè íà êîèòî ñà ñúùî òåõíè åäíîïëå-
ïëåìåíà ñúñ ñúîòâåòíè íàçâàíèÿ. ìåííèöè’ (ÃÈÁÈ, III, ñ. 296, ñú-
Òåðèòîðèÿòà, êîÿòî íè èíòåðåñó- ùî ñ. 261)(17). Òåçè ñúùè êîò-
âà, ñèð. çåìèòå ìåæöó ð. Ìåñòà ðàãè âïîñëåäñòâèå ñå ïðåñåëâàò
íà èçòîê äî ×åðíî ìîðå è Ìàðè- â Ïîâîëæèåòî, ñ ïðåäâîäèòåë-
öà, êàòî ñåâåðíà ãðàíèöà, íà þã ñòâîòî íà êàí Êîòðàã è ñúçäà-
äî áðåãîâåòå íà Áÿëî ìîðå, áè- âàò Âîëæñêî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ,
ëè çàñåëåíè ñúñ ñëàâÿíñêè ïëå- ïðîñúùåñòâóâàëà äî XVI â., êú-
ìåíà. Èìåíàòà íà òåçè ïëåìåíà äåòî ñå ôîðìèðàëè ×ÓÂÀØÈ-
íå ñà èçâåñòèè, îñâåí òîâà íà ÒÅ è Êàçàíñêèòå ÒÀÒÀÐÈ.
ÑÌÎËßÍÈÒÅ, êîèòî òðàéíî ñå Çà ïðåñåëâàíåòî íà Êóãðè-
çàñåëèëè ïî äîëíîòî òå÷åíèå — ãóðèòå â Òðàêèÿ, åòî êàêâî ñúî-
èçòî÷íî è çàïàäíî îò ð. Ìåñòà è áùàâàò âèçàíòèéñêèòå èçâîðè:
ïî öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà Çàïàäíà Òðàêèÿ. Îñâåí ÷å îáèòà- Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè:
âàëè òàçè òåðèòîðèÿ, ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å öÿëàòà þãî- “ Òå îòïðàâèëè ìîëáà äî èìïåðàòîð Þñòèíèÿí, òîé ãè
çàïàäíà òåðèòîðèÿ íà Ðîäîïèòå, äî öåíòðàëíàòà £ ÷àñò å ïðèåë ñ ïúëíà ãîòîâíîñò è èì ÏÎÇÂÎËÈË ÄÀ ÑÅ ÇÀÑÅ-
áèëà çàñåëåíà îò ÑÌÎËßÍÈÒÅ(1Ç).  òåçè èìåííî ðàéî- ËßÒ Â ÇÅÌÈÒÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈß... ÂÅÄÍÀÃÀ ÄÂÅ ÕÈËß-
íè ñå íàáëþäàâàò è íÿêîè îñîáåíîñòè â ãîâîðà íà íàñåëå- ÄÈ ÄÓØÈ ÎÒ ÕÓÍÈÒÅ (ñèð. êóòðèãóðèòå, êàêòî ÷åñòî

* Îò õðîíèêèòå èìàìå äàííè è çà îùå ïî-ñòàðè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðè îò IV è V â., à äîðè è ïî-ðàíî. — Áåë. ðåä.

89
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ãè íàðè÷àëè ãúðöèòå), ÊÎÈÒÎ ÁÈËÈ ÏÎÁÅÄÅÍÈ ÎÒ
ÓÒÈÃÓÐÈÒÅ, ÏÐÈÑÒÈÃÍÀËÈ Â ÐÎÌÅÉÑÊÀÒÀ ÇÅ-
Ìß ÇÀÅÄÍÎ Ñ ÆÅÍÈÒÅ È ÄÅÖÀÒÀ ÑÈ. ÅÄÈÍ ÎÒ
ÒÅÕÍÈÒÅ ÂÎÆÄÎÂÅ ÁÈË ÑÈÍÅÎÍ (ÑÈÍÈÎÍ), êîé-
òî npeäè òîâà ìíîãî âðåìå ó÷àñòâàë ñ Âåëèçàðèé â ïîõî-
äèòå ïðîòèâ Ãåëèìåð è Âàíäàëèòå...”(18).
Òîâà çàñåëâàíå íà áúëãàðè-êóòðèãóðè å ïîòâúðäåíî ïî-
êúñíî â ò. íàð. “Ðàâåíñêè àíîíèìåí êîñìîãðàô”, êúäåòî å
êàçàíî äîñëîâíî: “À ÌÅÆÄÓ ÒÐÀÊÈß È ÌÀÊÅÄÎÍÈß
È ÄÎËÍÀ ÌÈÇÈß ÎÒÑÊÎÐÎ ÆÈÂÅßÒ ÁÚËÃÀÐÈ, êî-
èòî ñà äîøëè îò ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå Ãîëÿìà Ñêè-
òèÿ...”(‘\9).
Ñëåäîâàòåëíî, çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå-êóòðèãóðè â
Òðàêèÿ ïî âðåìåòî íà ÞÑÒÈÍÈßÍ (îêîëî 553—4 ã.), íå
ñòàâà ñúâñåì ÿñíî â êîÿ ÷àñò íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ å
ñòàíàëî òîâà çàñåëâàíå. Íà òîçè âúïðîñ íèå ñå îïèòàõìå
äà äàäåì îòãîâîð ÷ðåç ðåäèöà ôàêòè, à èìåííî, ÷å ÇÀ-
ÑÅËÂÀÍÅÒÎ Å ÑÒÀÍÀËÎ Â ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÒÐÀÊÈÉÑ-
ÊÀÒÀ ÁÅËÎÌÎÐÑÊÀ ÎÁËÀÑÒ(20). Îò òîâà ñå ðàçáèðà
÷å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ-ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, çàñåëåíè ïðåç ñðåäàòà íà
VI â., ñà èçïðåâàðèëè çàñåëâàíåòî íà ÀÑÏÀÐÓÕÎÂÈÒÅ
È ÊÓÁÅÐÎÂÈÒÅ ÁÜËÃÀÐÈ Â ÌÀÊÅÄÎÍÈß, ïðèáëèçè-
òåëíð ñ 130 ã. Ìîæåì äà îòáåëåæèì îáà÷å è òîâà, ÷å êóò-
ðèãóðèòå íà Ñèíèîí îò 2000 äóøè, çàåäíî ñ æåíèòå è äå-
öàòà ñà áèëè íå ïî-ìàëêî îò 10 — 12 000 äóøè, à òâúðäå
âúçìîæíî å äà å ïîñëåäâàëî è äîïúëíèòåëíî çàñåëâàíå îò
êóòðèãóðñêè ïëåìåíà â òàçè îáëàåò. Òîâà ìîæå äà ñå îáÿñ-
íè è ñ ôàêòà, ÷å òàçè åòíè÷åñêà áúëãàðñêà îáùíîñò íå å
áèëà åäíîðîäíà, à ñúñòàâåíà îò íÿêîëêî ïî-ìàëêè ïëåìå-
íà. Çà òîâà ãîâîðÿò íÿêîè àíòðîïîëîãè÷åñêè ïî-êúñíè äàí-
íè çà ñëàáè áåëåçè îò ìîíãîëîèäåí òèï (âæ. ôèã. 3, à, á).
II. ÅÇÈÊÎÂÈ ÄÀÍÍÈ ÎÍÎÌÀÑÒÈ×ÍÈ È ÄÐÓÃÈ
Èñòîðè÷åñêèòå ñâåäåíèÿ çà åòíîñèòå, íàñåëÿâàëè òå-
ðèòîðèÿòà Ðîäîïñêî - áåëîìîðñêàòà îáëàñò, à èìåííî ÒÐÀ-
ÊÈ, ÑËÀÂßÍÈ è ÁÚËÃÀÐÈ — ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, äîâåëè äî
ôîðìèðàíåòî íà îïðåäåëåíà åòíîãðàôñêî-åçèêîâà íîâà
áúëãàðñêà îáùíîñò íà ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ
ÑÒÐÀÍÄÆÀÍÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ, êîèòî â ïåðèîäà VI — XII
â. âå÷å áèëè íàïúëíî îáîñîáåíè â åòíîãðàôñêè ãðóïè è
ïîäãðóïï.
Åçèê è åçèêîâè ÷åðòè. Êàêòî âå÷å ïîñî÷èõìå, íà èçñ-
ëåäâàíàòà òåðèòîðèÿ - òðàêèéñêèòå, ñëàâÿíñêèòå è áúë-
ãàðñêèòå ïëåìåíà ñà îñòàâèëè íå ñàìî èñòîðè÷åñêà òîïî-
íèìèÿ, íî íà îñíîâàòà íà òåçè ïëåìåíà â òîçè ðåãèîí è
òåõíèòå ãîâîðè ñà ñå ôîðìèðàëè äèàëåêòíèòå ðîäîïñêî-
òðàêèéñêè ãîâîðè. Êàòî îñíîâà å ïîñëóæèëà ñòàðîáúëãàð-
ñêàòà åçèêîâà ñèñòåìà, è äâåòå — òðàêèéñêàòà è áúëãàðî-
êóòðèãóðñêàòà ñà îñòàâèëè ìíîãî ñëåäè â îíîìàñòèêàòà,
òîïîíèìèÿòà è äð.
Ðàçáèðà ñå êàêòî ÑÌÎËßÍÈÒÅ, òàêà è îñòàíàëèòå
ñëàâÿíè â Ðîäîïñêî Òðàêèéñêàòà îáëàñò, Ñòðàíäæà è Ñà-
êàð, íåñúìíåíî ñà áèëè îò ò. íàð. ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÑËÀÂßÍ-
ÑÊÀ ÃÐÓÏÀ. Äîñêîðî ïî÷òè íå ñå ãîâîðåøå êîÿ ãåîã-
ðàôñêà òåðèòîðèÿ íà ñúâðåìåííà Ðóñèÿ òå ñà îáèòàâàëè,
çà äà ñå èìàò ïðåäâèä íÿêîè ïî-íàòàòúøíè íàó÷íè ðàçðà-
áîòêè. Çà ñëàâèñòèêàòà è ÷àñòíî çà áúëãàðèñòèêàòà, â ïóá-
ëèêóâàíîòî èçñëåäâàíå íà À. Ê. Æóðàâëúåâ, “Ê ïðîáëåìå
ðàññåëåíèÿ äðåâíèõ ñëàâÿí”, òîé ïèøå:
90
“Öåíòúð ðàññåëåíèÿ íîñèòåëåé ÁÓÄÓÙÎÃÎ ÁÎËÃÀÐ-
ÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ ÐÀÇÏÎËÀÃÀÅÒÑß Â ÐÀÉÎÍÅ ÑÎÂÐÅ-
ÌÅÍÍÎÃÎ ÆÅËÀÇÍÎÃÎÐÑÊÎ ÊÓÐÑÊÎÉ ÎÁËÀÑÒÈ,
à ñàì àðåàë îãðàíè÷åâàåòñÿ ÑÐÅÄÍÈÌ ÒÅ×ÅÍÈß
ÄÅÑÍÛ ÑÅÉÌÎÌ È ÑÂÀÍÎÌ”{21). Òîâà ãåîãðàôñêî
ëîêàëèçèðàíå íà “áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè” â òÿõíàòà ïðàðî-
äèíà ïðåäè ðàçñåëâàíåòî èìà îãðîìíî çíà÷åíèå ñïåöèàë-
íî çà ðåäèöà áúëãàðñêè íàó÷íè äèñöèïëèíè.
Äðåâíîáúëãàðñêè îíîìàñòè÷íè äàííè.  èçñëåäâàíèÿ
ðàéîí íà Ðîäîïñêî-Òðàêèéñêèÿ è Ñòðàíäæàíñêî-Ñàêàðñ-
êèÿ ãåîãðàôñêè îáñåã ñà ñå çàëàçèëè òðàéíè ñëåäè îò áúë-
ãàðñêàòà — êóòðèãóðñêà îíîìàñòèêà, êîÿòî ñå èçðàçÿâà â
íàçâàíèÿ íà ìåñòíè èìåíà (ÌÈ), ëè÷íè èìåíà (ËÈ) è äð.
È äîêàòî çà òðàêèéñêèòå ÌÈ, êàêãî è ËÈ, òàêà è çà ñëà-
âÿíñêèòå èìà íå ìàëêî èçñëåäâàíèÿ è ïóáëèêàöèè, òî ñòà-
ðîáúëãàðñêèòå òàêèâà ñà ñëàáî îòáåëÿçâàíè èëè å íàïðà-
âåíî òâúðäå ìàëêî.
ÂÓËÃÀÐÈ (ÑÈ). Âóëãàðè, äíåøíî Áúëãàðè, å ñåëî â
Ñòðàíäæàíñêèÿ ðàéîí, â Áúëãàðèÿ îò 1912 ã. Íàçâàíèåòî
Âóëãàðè å îò ãðúöêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “áúëãàðè”, òúé
êàòî â ãðúöêèÿ åçèê ëèïñâà ôîíåìàòà Á. Áè ìîãëî äà ñå
òâúðäè, ÷å òîâà ãðúöêî íàçâàíèå, àäìèíèñòðàòèâíî è ãî-
âîðèìî å èçïîëçâàíî äî ïðåèìåíîâàíèåòî ìó ïðåç 1934 ã.
íà ÁÚËÃÀÐÈ, êîåòî íàïúëíî ñúîòâåòñòâà íà ãð. ÂÓËÃÀ-
ÐÈ. Íàâÿðíî íàçâàíèåòî èìà ñðåäíîâåêîâåí ïðîèçõîä, êî-
åòî ìîæå äà ñå ñâúðæå è ñ äðåâíèÿ íàðîäåí îáè÷àé “íåñ-
òèíàðñòâî” — èãðà â æàðàâà íà ïðàçíèêà Ñâ. Êîíñòàíòèí è
Åëåíà íà 21 ìàé(22), áåç äà å ðåøåí ïðîáëåìúò çà ïðîèç-
õîäà íà òîçè äðåâåí îáè÷àé â Ñòðàíäæàíñêèÿ ðåãèîí ó
íàñ.
ÁÓËÃÀÐÎÔÈÃÎÍ/ÂÓËÃÀÐÎÔÈÃÎÍ (ÑÈ). Åäíî
ñðåäíîâåêîâíî èìå äàäåíî îò âèçàíòèéöèòå,”... ñ ïîáåäî-
íîñíàòà çà áúëãàðèòå áèòêà êðàé Áóëãàðîôèãîí” íàä âè-
çàíòèéöèòå íà 7.II.897 ã., íà öàð Ñèìåîí. Ïîÿâàòà íà òîâà
ÑÈ, ïî ïîâîä íà áúëãàðñêàòà ïîáåäà, ïðè Áóðäîçèç(23),
äíåøåí Áàáàåñêè â òóðñêà Òðàêèÿ, å íàé-ñòàðîòî ÑÈ îò
òîçè âèä, ïî èìåòî íà áúëãàðèòå(24).
ÁÓËÃÀÐ-ÊÜÎÉ (ÑÈ). Íàçâàíèåòî èìà òóðñêè ïðîèç-
õîä è îçíà÷àâà Áúëãàðñêî ñåëî. Ñåëîòî å â Òóðñêà Òðàêèÿ,
â ðàéîíà íà Êåøàíñêî. Êîãà âúçíèêâà ÁÓËÃÀÐ-ÊÜÎÉ, èñ-
òîðè÷åñêè íå å óñòàíîâåíî, íî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò å ñòà-
ðî ñåëèùå, ìîæå áè îñíîâàíî ïî-ðàíî îò XVII â., êàêòî
ñå îïèòâà äà òâúðäè Àò. Ðàçáîéíèêîâ(25). Â àíòðîïîëîãè-
ÿòà íà æåíèòå îò Áóëãàð-êúîé, ñà íàëèöå íÿêîè “ìîíãîëî-
èäíè” ÷åðòè (ôèã. 3,6), êàêòî è â íàêèòèòå, è îáëåêëîòî íà
æåíèòå ñ ïàðàëåëè â Ñîôèéñêî, Êîçè÷èíî, Áóðãàñêî, Ñâè-
ùîâñêî. Ìîíåòíèòå íàãðúäíèöè, êàêòî è äâåòå ïðîâèñíà-
ëè êúðïè íà õúëáîöèòå, ñà íåîñïîðèì äðåâåí åòíè÷åñêè
ïàðàëåë ñúñ ñòàðèòå ÷óâàøêè íîñèè.
ÊÓÒÐÓÄÆÀ (ÑÈ). Ñåëîòî å ïîçíàòî ñ íàçâàíèÿòà ÊÓÒ-
ÐÓÄÆÀ, þãîçàïàäíî îò ãð. Ñîôëó, Ãúðöèÿ, â Çàïàäíà Òðà-
êèÿ. Íàðè÷àíî îùå Êóòðóäæå îò ïðåñåëíèöè íà òîâà ñåëî
ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî â ñ. Àÿçëàð(26), äíåøåí Ñâåòëåí,
Ïîïîâñêî. Ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà ñåëîòî å îò 1635 ã. â
ñïèñúê çà “äæèçèåòî”, ñèð. äàíúê âúðõó õðèñòèÿíèòå (íå-
âåðíèöèòå). Âëèçàëî â êààçà Äèìîòèêà, íàïèñàíî êàòî Êîò-
ðóäæå ñ 55 õàíåòà, ñèð. äîìàêèíñòâà(27).
 ãîâîðà íà íàñåëåíèåòî â Êóòðóäæà, ßíóðåí è äð.,
èìà åäíà õàðàêòåðíà îñîáåíîñò, êîÿòî å õàðàêòåðíà è çà
Áóëãàð-êüîé, çà êîåòî ãîâîðèõìå âå÷å, à èìåííî àðõàèç-
ìèòå: “êóòðè”, “êóòðî”, “êóòðà’, ñèð. “êîé” (êóòðè ïîï; êóò-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðà æåíà; êóòðî ìîì÷å)(28). Àíàëîãè÷íè àðõàèçìè èìà â òîê íà ð. ÕÅÁÐÓÑ, ò. å. Ìàðèöà. Òîâà ïîäñêàçâà, ÷å íàçâà-
ãîâîðà íà áúëãàðèòå îò Äðàìñêî. Îùå â êðàÿ íà XIX â. íèåòî åäâà ëè èìà òðàêèéñêè ïðîèçõîä.
Àò. Ïîïîâ, å îòáåëÿçúë “êóòðè”, “êîòðà”, “êompo “(29). Ðóñêèÿò èçñëåäîâàòåë íà òîïîíîìèÿòà íà òåðèòîðèÿòà
Ìàëêî âåðîÿòíî å îáà÷å, ÑÈ ÊÓÒÐÓÄÆÀ/ÊÎÒÐÓ- íà Ìàðèéñêàòà ðåïóáëèêà â Ïîâîëæèåòî, À. Êóêëèí ïî-
ÄÆÀ, äà å ñâúðçàíî ñ ïîñî÷åíèòå ïðèìåðè: “êóòðè”, “êîò- ñî÷âà õèäðîíèìèòå: ÃÎËßÌÀ È ÌÀËÊÀ ÀÐÄÀ (Áîëü-
ðà’’, “êóòðî”. Ïî-âåðîÿòíî å, ìàêàð è íå ëåñíî äîêàçóåìî, øàÿ è Ìàëàÿ Àðäà). Ñïîðåä Êóêëèí, òî÷íîòî ìàðèéñêî
ÑÈ äà èìà åòíîíèìåí õàðàêòåð îò ïëåìåòî ÊÓÒÐÈÃÓ- íàçâàíèå å ÀÐÄÅ, êàòî ñ÷èòà ÷å ÀÐ = ìàëêà, ìúíè÷êà (ìà-
ÐÈ, êîèòî ñà áèëè çàñåëåíè ïî òåçè ìåñòà. Çà òîâà ïîäñ- ëàÿ, ìàëüåíêàÿ) ðåêè÷êà. Àâòîðúò ïðèâåæäà è äðóãà åòè-
êàçâà è ñàìîòî íàçâàíèå ìîëîãèÿ îò ñòàðîèðàíñ-
ÊÓÒÐÓÄÆÀ = ÊÓÒÐÓ + êè, îò àïåëàòèâà “àðäà” —
ÄÆÀ, — ÄÆÅ, òóðñêàòà íàñ- “ñòðàíà, íàïðàâëå-
òàâêà(ÇÎ). íèå”(33). Ìîæå áè òîâà
ÀÐÄÀ×ÀËÓ (ÑÈ). Èìå- îáÿñíåíèå å ïî-âÿðíî, çà-
òî ÀÐÄÀ×ÀËÓ = ÀÐÄÀ + ùîòî òàêà òî áè ñå ñâúð-
×ÀË, — ×ÀËÓ. Êàòî ÑÈ, ñå çàëî ñ áúëãàðñêîòî ðå÷íî
ñïîìåíàâà â òóðñêè äîêó- èìå ÀÐÄÀ, êàêòî è ïðè
ìåíò, ñïèñúê çà “äæèçèåòî” íàñ ñúùåñòâóâàùîòî íàç-
íà íåâåðíèöèòå âúâ âàêúôà âàíèå íà åäèí äåñåí ïðè-
íà ñóëòàí Ìóðàä õàí (1421 — òîê íà Àðäà, êàòî ÌÀË-
1451 ã.). Íàìèðà ñå â Ñðåä- ÊÀ ÀÐÄÀ. Ñëåäîâàòåë-
íèòå Ðîäîïè, â Ñìîëÿíñêî, â íî, íàçâàíèÿòà ÀÐÄÀ ×À-
Áúëãàðèÿ å îò 1912 ã. Íåñúì- ËÓ; ÑÈ ÀÐÄÀ è ÐÈ ÀÐ-
íåíî, áëèçîñòòà íà ð. Àðäà å ÄÀ è ÌÀË. ÀÐÄÀ, èìàò
äàëî âúçìîæíîñò çà èìåíóâà- åäèí è ñúù ïðîèçõîä, è
íå íà ÑÈ. Çà âúçíèêâàíåòî íà íàé-âåðîÿòíî å ïðåíåñåíî
ñåëîòî òðóäíî ìîæå äà ñå êà- îò áúëãàðèòå — êóòðèãóðè
æå, íî òîâà, ÷å ôèãóðèðà â ïðåç ñðåäàòà íà VI â. ñúñ
ñïèñúê îò XVII â. (1614 ã.), çàñåëâàíåòî èì.
ïîäñêàçâà, ÷å íàñåëåíèåòî ìó ÒÈÑÎÂÀ ÁÚÐ×ÈÍÀ
å áèëî áúëãàðñêî, ñ 50 äîìà- (ÌÈ). Ñ òîâà íàçâàíèå ñå
êèíñòâà è ñå ÷èñëÿëî êúì êà- íàðè÷à îïðåäåëåíà ìåñò-
çà Ãþìþðäæèíà(31). Äíåñ òî íîñò â Ñåâ. Ïèðèí, â áëè-
å èçâåñòíî ñ íàçâàíèåòî Ìúã- çîñò äî ñåëî Êðåñíà, Áëà-
ëèùà, Ñìîëÿíñêî. ãîåâãðàäñêî. Ñ÷èòà ñå, ÷å
ÀÐÄÀ (ÑÈ). Ñåëîòî ñå òîâà å íàé-ãîëÿìîòî íàõî-
íàìèðà â Öåíòðàëíèòå Ðîäî- äèùå íà äúðâîâèäíà
ïè, Ñìîëÿíñêî, íà åäíîèìåí- õâîéíà ñ ïëîù îò 19 õåê-
íàòà ðåêà, áëèçî äî áúëãàðñ- òàðà(34). ÌÈ, ÒÈÑÎÂÀ
êî-ãðúöêàòà ãðàíèöà.  ïðå- ÁÚÐ×ÈÍÀ, ïî âñÿêà âå-
äåëèòå íà Áúëãàðèÿ âëèçà ðîÿòíîñò èìà ñòàðèíåí
ïðåç 1912 ã. Çà ñòàðèííîñòòà ïðîèçõîä è å âúâ âðúçêà
íà ñåëîòî ïîäñêàçâà ïúðâî- ñúñ ñëåäâàùèòå íàçâàíèÿ,
òî ìó ñïîìåíàâàíå â òóðñêè êúäåòî ùå ïîòúðñèì îò-
ïèñìåíè äîêóìåíòè îò XVII ãîâîð íà ïðîáëåìà.
â. (1676 ã.), ïîä èìåòî ÀÐÄÀ ÒÈÑÎÂÎ (ÑÈ). Ñå-
ÁÀØÈ(32). Âòîðàòà ÷àñò íà ëèùíîòî èìå Òèñîâî ñå
èìåòî ÁÀØÈ, å îñìàíîòóð- íàìèðà â ãåîãðàôñêèÿ ðå-
ñêî è îçíà÷àâà “ãëàâàòà íà ãèîí íà Þãîçàïàäíèòå
Àðäà”, ÿâíî ñâúðçàíî ñ íà÷à- Ðîäîïè, â ò. í. ×å÷. Çà íå-
ëîòî íà ðåêàòà. ãî ñúîáùàâà Â. Êúí÷îâ,
ÀÐÄÀ (ÐÈ). (ðå÷íî èìå). êàòî îòáåëÿçâà ñëåäíîòî:
Íà÷àëîòî íà ðåêàòà ñúáèðà “Òèñîâî, íà Òèñîâñêà-
âîäèòå ñè þæíî îò ãð. Ñìîëÿí è òå÷å íà èçòîê, ìèíàâàéêè òà ðåêà, 4 ÷àñà äàëå÷å îò Áîðîâî. Èìà îêîëî 200 êúùè
ïðåç ãð. Êúðäæàëè è, ñúáèðàéêè âîäèòå íà ïî-ìàëêè äåñ- (35) áúëãàðîìîõàìåäàíñêè.” Ñëåä 1912 ã., ñ. Òèñîâî îñòà-
íè è ëåâè ïðèòîöè, ñå âëèçà â ð. Ìàðèöà êàòî äåñåí ïðè- íàëî â Ãúðöèÿ, Äðàìñêî, êàòî âïîñëåäñòâèå ÷àñò îò íàñå-
òîê ïðè ãðúêî-òóðñêàòà ãðàíèöà, ñðåùó ãð. Îäðèí. Äðåâ- ëåíèåòî ñå èçñåëèëî â Òóðöèÿ. Çà ñåãà äðóãè èñòîðè÷åñêè
íîòðàêèéñêîòî £ èìå å Õàðïåñîñ èëè Àðíåñîñ. Ïðîáëå- äàííè ëèïñâàò, êàêòî çà âúçíèêâàíåòî ìó, òàêà è çíà÷åíè-
ìúò çà ïðîèçõîäà íà èìåòî ÀÐÄÀ, áè ìîãëî äà áúäå èçâå- åòî íà ñàìîòî ÑÈ.
äåí îò äâàòà òðàêèéñêè ïîñî÷åíè âàðèàíòà.  ãåîãðàôñêà- ÐÅÊÀ ÒÈÑÎÂÑÊÀ. Íàó÷íàòà ðåãèñòðàöèÿ, êàêòî è
òà êàðòà íà Àáðàõ. Îðòåëèóñ îò 1624 ã., èçäàäåíà â Àìñ- åäèíñòâåíèòå ñâåäåíèÿ çà ðåêà ÒÈÑÎÂÑÊÀ, äúëæèì íà
òåðäàì, å ïîñî÷åíî íàçâàíèåòî ÒÀÕÑÓÑ ÐÅÊÀ, êàòî ïðè- Â. Êúí÷îâ, êîéòî å îáõîäèë Íåâðîêîïñêà êàçà â êðàÿ íà

91
 ÀÂÈÒÎÕÎË
XIX â. è åòî êàêâî å îòáåëÿçúë: “Îò ïîñëåäíèòå êðàèùà
íà Äîñïàòèòå èçëèçà ÒÈÑÎÂÑÊÀÒÀ ÐÅÊÈ×ÊÀ èëè Ìàñ-
äåð ä¸ðå, ïî êîðèòîòî íà êîÿòî îòèâà ïúò çà ñ. ×åïåëàðå è
Ñòàíèìàêà”{36). Êúì òîâà òîé äîáàâÿ îùå ñëåäíîòî: “Äî-
ëèíàòà íà ÒÈÑÎÂÑÊÀÒÀ ðåêà å ïëîäîðîäíà... “
Òðóäíî å äà ñå êàæå, êîå îò äâåòå íàçâàíèÿ å ïî-ñòàðî,
òîâà íà ñåëî ÒÈÑÎÂÎ èëè èìåòî íà ðåêàòà, êîÿòî ìèíàâà
êðàé ñåëîòî. Ïî-âåðîÿòíî å ÐÈ. Îñâåí òîâà, Â. Êúí÷îâ,
îòáåëÿçâà, ÷å ðåêà ÒÈÑÎÂÑÊÀ, èìà âòîðî èìå, à òî å
îïðåäåëåíî òóðñêî, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å ïúðâîòî å ìíîãî
ïî-ñòàðî.
Èìåòî ÒÈÑÎÂÑÊÀ Áúð÷èíà = ÒÈÑ = 0, + îêîí÷àíè-
åòî — ÎÂÑÊÀ, êàêòî è ÑÈ ÒÈÑÎÂÎ = ÒÈÑ — ÎÂÎ, à è
ÐÈ, ÒÈÑÎÂÑÊÀ = ÒÈÑ + OB + ÑÊÀ, òðèòå íàçâàíèÿ
ñúäúðæàò åäèí è ñúùè êîðåí. Îáÿñíåíèåòî íà èìåòî ñ êîð.
ÒÈÑ — î÷åâèäíî íå å îò ñëàâÿíñêè èëè ãðúöêè, êàêòî è îò
òðàêèéñêè ïðîèçõîä. Òî ìîæå äà ñå ñâúðæå åäèíñòâåíî
çàñåãà ñ èìåòî íà ðåêà ÒÈÑÀ â Óíãàðèÿ (äðåâíà Ïàíî-
íèÿ). Â òàçè îáëàåò â ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ñòîëåòèÿ
òåðèòîðèÿòà å áèëà íàñåëÿâàíà îò áúëãàðè, èëè ò. í. “Ïà-
íîíñêè áúëãàðè”, äî çàñåëâàíåòî íà óíãàðöèòå, íà÷åëî ñ
êàí Àðïàä(36). Íà òåðèòîðèÿòà íà Ïîâîëæèåòî, Àí. Êóê-
ëèí îòáåëÿçâà õèäðîíèìà ÒÈ-ÑÑÀ, êàòî ïðèòîê íà ðåêà
Îêà (38). Òîé ñúùî îáðúùà âíèìàíèå íà ôàêòà íà Âîëæñ-
êî-êàìñêèÿ ðåãèîí è ñúùåñòâóâàíåòî íà ðå÷íîòî èìå ÒÈÑ-
ÑÀ, êàêòî è ð.Òèñà â Êàðïàòèòå. Íåñúìíåíî áúëãàðñêèòå
íàçâàíèÿ ñ êîðåí ÒÈÑ — Êàðïàòñêîòî ðå÷íî èìå ÒÈÑÀ è
òîâà âúâ Âîëæñêî-êàìñêèÿ ðåãèîí ð. ÒÈÑÑÀ, èìàò åäèí
è ñúùè åòíè÷åñêè íîñèòåë.
Î÷åâèäíî, òðÿáâà äà ñå ïðèåìå, ìàêàð è ñ èçâåñòèè
ðåçåðâè, ÷å Çàïàäíîðîäîïñêèòå íàçâàíèÿ ÒÈÑÎÂÎ, ÒÈ-
ÑÎÂÑÊÀ ÐÅÊÀ, êàêòî è ïèðèíñêîòî íàçâàíèå ÒÈÑÎÂÑ-
ÊÀ ÁÚÐ×ÈÍÀ, çà ÷àñò îò ñòàðîáúëãàðñêàòà òîïîíèìèÿ
ó íàñ.
ÃÎÑÒÓÍ (ÑÈ). Èìåòî íà ñåëîòî, ñ 75 êúùè, Â. Êúí-
÷îâ îòêðèâà â Çàïàäíèòå Ðîäîïè, èçòî÷íî îò ð. Ìåñòà, â
Íåâðîêîïñêàòà êàçà (39). Î÷åâèäíî, ÑÈ ÃÎÑÒÓÍ, èìà àí-
òðîïîíèìåí ïðîèçõîä è òî ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ èìåòî íà
åäèí îò âëàäåòåëèòå â Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ, ñåâåðíî îò
Êàâêàç, Ãîñòóí, êîéòî ïðîèçõîæäàë îò ðîäà ÅÐÌÈ(39). Ïî-
äîáíè ÑÈ îò ñòàðîáúëãàðñêè ïðîèçõîä îò àíòðîïîíèìåí
õàðàêòåð îòêðèâàìå è äðóãàäå íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ(40).
92
III. ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÈ ×ÅÐÒÈ ÎÁËÅÊËÎ, ÍÀÊÈÒÈ È
ÄÐÓÃÈ
Åòíîãðàôñêèòå ÷åðòè íà ðîäîïñêî-òðàêèéñêèòå áúëãà-
ðè, íà ñâîé ðåä ðàçêðèâàò âàæíè åòíîëîãè÷åñêè-òðàäèöè-
îííè áåëåçè. Òåçè ÷åðòè ìîãàò äà ñå ðàçêðèÿò â ÀÍÒÐÎ-
ÏÎËÎÃÈßÒÀ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ, â ÌÀÒÅÐÈÀËÍÀ-
ÒÀ È ÄÓÕÎÂÍÀÒÀ ÊÓËÒÓÐÀ, âúâ ÔÎËÊËÎÐÀ È ÍÀ-
ÐÎÄÍÎÒÎ ÈÇÊÓÑÒÂÎ. ×ðåç òåçè äàííè ñúâúðøåíî ÿñ-
íî ïðîçèðàò äðåâíîòðàêèéñêè ÷åðòè, ñëàâÿíñêè è áúëãàð-
ñêè. Åñòåñòâåíî, â êðàòêèÿ äîêëàä íå å âúçìîæíî äà áúäàò
îòáåëÿçàíè âñè÷êè ÿâëåíèÿ â ïîäðîáíîñòè è äåòàéëè, çà
òîâà èìàìå ïðåäâèä íàé-õàðàêòåðíèòå, îò òîçè íàáîð íà
èñòîðèêî-åòíîëîãè÷åñêè ÷åðòè.
ÀÍÒÐÎÏÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÄÀÍÍÈ.  ïëåìåííèÿ ñúñ-
òàâ íà êóòðèãóðèòå íàé-âåðîÿòíî å èìàëî è ÌÎÍÃÎËÎ-
ÈÄÈ, ÷åðòè, êîèòî ñà çàïàçåíè â Õàñêîâñêî, Öåíòðàëíè-
òå Ðîäîïè è Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ. Àêî âçåìåì ïðåäâèä (ôèã.
3,à,á), ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å òåçè ìîíãîëîèäíè ÷åðòè ñà
îò àëòàéñêè ïðîèçõîä íà ïëåìåííà ñúñòàâêà îò òèïà ÄÀ-
ÕÀÍ, îêîëî Çàáàéêàëèåòî (41). Òîâà íå å èçêëþ÷åíî, òúé
êàòî ñòàðîáúëãàðñêîòî íàçâàíèå íà ïëàíèíàòà ÄÀÕÀÍ,
çà Ðîäîïèòå (42), â ñúùèÿ òèï ïëàíèíñêà âåðèãà â òîçè
ðåãèîí å íàçâàíèåòî ÄÀÕÀÍ ËÈÍ (43), êîåòî íàé-âåðîÿ-
òíî ïîäñêàçâà çà òåçè îáåêòèâíè èñòîðèêî-åòíè÷åñêè âðúç-
êè â ïåðèîäà II â. ïð. Õð., êîãàòî èìà ñèëíî äâèæåíèå îò
Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Êàñïèéñêî ìîðå è èçâåñòíàòà ïëà-
íèíà Èìåîí (44).
ÎÁËÅÊËÎ è ÍÀÊÈÒÈ. Áè ìîãëî äà ñå ãîâîðè çà ìíî-
ãî ïîâå÷å ñëåäè â îáëåêëîòî è íàêèòèòå íà ðîäîïñêî-òðà-
êèéñêèòå áúëãàðè, ãëàâíî â æåíñêîòî îáëåêëî, êàòî ïî-
óñòîé÷èâî è ñúõðàíÿâàùî äðåâíè åòíè÷åñêè ïîêàçàòåëè.
ÆÅÍÑÊÈ ÃÀÙÈ. Òîâà íå å òèïè÷íî è ïîçíàòî ÿâëå-
íèå çà òðàêèéñêîòî íàñåëåíèå è ïðèäîøëèòå ïî òåçè çåìè
ñëàâÿíè, â ëèöåòî íà ÑÌÎËßÍÈÒÅ. Òàêàâà ÷àñò îò îá-
ëåêëîòî, êàòî ñïåöèôè÷íèòå æåíñêè ãàùè (øàëâàðè ïðè
õóíî-áúëãàðèòå) â íÿêîëêî âàðèàíòà, ñ. Ñëàâÿíîâî, Õàñ-
êîâñêî (ôèã. 4,à,á), ïðè íÿêîè áúëãàðè â Èçòî÷íèòå Ðîäî-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïè (ôèã. 5,à,á) è ïðè áúëãàðîìîõàìåäàíèòå â Çàïàäíèòå ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ
Ðîäîïè (×å÷, Âåëèíãðàäñêî è äð.)(45). Çà òàçè ñúñòàâêà
íà æåíñêîòî îáëåêëî, îùå ïî âðåìåòî íà êíÿç Áîðèñ I, â
Èçíåñåíèòå ïî-ãîðå ôàêòè îò èñòîðè÷åñêè è åòíîëî-
Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé, ãè÷åñêè õàðàêòåð, êàêòî è åçè-
å êàçàíî: “Êàêâîòî ïèòàòå êîâè äàííè ãëàâíî ïî îòíîøå-
çà ãàùèòå (íà æåíèòå Ð. íèå íà òîïîíèìèÿòà, äàâàò îñ-
Ñ.), ñ÷èòàìå, ÷å å èçëèøíî... íîâàíèå äà íàïðàâèì êðàòêî
Çàùîòî áèëî ÷å âèå, áèëî ÷å îáîáùåíèå ãëàâíî ïî åòíè-
ÆÅÍÈÒÅ ÂÈ ÑÂÀËßÒ ÈËÈ ÷åñêàòà ñúñòàâêà íà êóòðèãó-
ÍÀÄßÂÀÒ ÃÀÙÈ, òîâà ðèòå è òåõíèòå ñëåäè, êàòî
íèòî ïðå÷è íà ñïàñåíèåòî âàæíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðè-
âè...”(46). ñúñòâèåòî èì â èçñëåäâàíèÿ
ÃÀÕÒÀÍÈ. Ïðè æåíñêàòà ðåãèîí.
íîñèÿ â Ãþìþðäæèíñêî, âúð- 1. Áðîÿò íà çàñåëåíèòå êóò-
õó ãîðíàòà äðåõà îòçàä íà ðèãóðñêè âîéíè îò 2000 äóøè
â Òðàêèÿ, ñ ðàçðåøåíèåòî íà
êðúñòà çàïàçâàëè íàêèò îò
èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I, ïðåç
×ÅÐÂÅÍÈ ÓÑÓÊÀÍÈ ÂÚÐ- 553-4 ã., çàåäíî ñ æåíèòå è äå-
ÂÈ, íàðè÷àíè ÃÀÕÒÀÍÈ öàòà íà ñúùèòå, êàòî è âúç-
(ôèã. 8, à, á). Òàêúâ âèä íàêèò ðàñòíèòå êúì îòäåëíèòå ïëå-
íå å èçâåñòåí äðóãàäå îñâåí ó ìåíà, ùå äà å áèë, ìåæäó 12
ìîðäâèíèòå âúâ Âîëæñêî- 000 è 15 000 äóøè, ïðåäâîæ-
êàìñêèÿ ðåãèîí, íàðè÷àí äàíè îò Ñèíèîí.
“êàðêñ-ïóëî”, òðàäèöèîííî 2. Äàííèòå çà ñúñòàâà íà
çàïàçåí ïî÷òè äî XX â. (47). çàñåëåíèòå êóòðèãóðè, èìàé-
ÌÎÍÅÒÅÍ ÍÀÃÐÚÄ- êè ïðåäâèä åçèêîâè è äðóãè
ÍÈÊ. Òîâà å åäèí ñïåöèôè- ðåçóëòàòè, ïîêàçâàò, ÷å Ñèíè-
÷åí íàãðúäíèê îò òúêàí, íà îíîâèòå ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ ñà áè-
ëè ñúñòàâåíè îò íÿêîëêî ïëå-
êîéòî ñà íàøèòè ðàçëè÷èè ïî
ìåíà è òî îò ðàçëè÷íî åòíè-
ãîëåìèíà ìîíåòè, îáðàçóâà-
÷åñêî ïîòåêëî, ìåæäó êîèòî
ùè íåùî êàòî áðîíÿ. Çàñâè- ñà áèëè, ÷àñò îò ïëåìåòî ÄÀ-
äåòåëñòâàí å ïðè íåâåñòèòå â ÕÀÍ, ñ õàðàêòåðíè ìîíãîëî-
Áóëãàð êüîé, Êàøàíñêî(48). èäíè ÷åðòè. Îò òÿõ ñå å ïîÿ-
Òàêèâà ìîíåòíè íàãðúäíèöè ó âèëî è íàçâàíèåòî ÄÀÕÀÍ,
íàñ èìà îùå â Êîçè÷èíî, Áóðãàñêî; Ñâèùîâñêî è Ñîôèéñêî. çà Ðîäîïèòå. Áúëãàðñêîòî ïîëñêî íàñåëåíèå ïî÷òè äî êðàÿ
Òàêèâà ìîíåòíè íàãðúäíèöè îáà÷å ñà çàñâèäåòåëñòâàíè ó íà XIX â. íàðè÷àëè ðîäîï÷àíè ÄÀÕËÈÈ (ïî ñâåäåíèå íà
÷óâàøèòå â Ïîâîëæèåòî, êàòî åäíà äðåâíà áúëãàðñêà òðà- ïîêîéíèÿ Ìîì÷èë ×àëúêîâ — åçèêîâåä).
äèöèÿ(49). 3. Ñðåäíîðîäîïñêèòå îâ÷àðè ñà ïðèëàãàëè ò. í. “òðàí-
ÌÚÆÊÀÒÀ ÏÐÈ×ÅÑÊÀ — “ÏÅÐ×ÅÌ-×ÅÌÁÀÑ”. çèòíî îâöåâúäñòâî” — ëÿòíî âðåìå â ïëàíèíàòà (ÍÀÕ ÄÀ-
Äðåâíàòà áúëãàðñêà ìúæêà ïðè÷åñêà, èçâåñòíà ñ íàçâàíè- ÕÀÍ), à îò åñåíòà äî Ãåðãüîâäåí â ïîëåòî (ÍÀÕ ÓÂÎ-
ÿòà “ïåð÷åì” èëè “÷óìáàñ” (÷îìáàñ), ñúùî òàêà ïîêàçâà ÍÀ), Êñàíòèéñêî è Áåëîìîðèåòî.
4. Ñðåä íàñåëåíèåòî â Õàñêîâñêî, Ìàëãàðñêî (Òóðñêà
åäèí äðåâåí åòíè÷åñêè ïðèçíàê, çàïàçåíà ó áúëãàðèòå äî
Òðàêèÿ) è â ñðåäíèòå Ðîäîïè, ìàêàð è ÷àñòè÷íî ñà ñå çà-
Îñâîáîæäåíèåòî, à â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè è Äðàìñêî (ñ. ïàçèëè ìîíãîëîèäíè ÷åðòè.
Ïðîñå÷åí) ÷àê äî êðàÿ íà XIX â.(50). Õàðàêòåðíàòà îñî- 5.  òîïîíèìèÿòà ñà çàïàçåíè ÑÈ: ÊÓÒÐÓÄÆÀ, Ñî-
áåíîñò íà ïðè÷åñêàòà å, ÷å ÷àñò îò ãëàâàòà å áðúñíàòà, à ôèéñêî, êàêòî è ÒÈÑÎÂÎ, Äðàìñêî, à òàêà ñúùî è ÑÈ
äðóãàòà ÷àñò áèâàëà îñòàâÿíà ñ äúëãà êîñà, êîÿòî ïðàâåëè ÀÐÄÀ è äð. Ìåæäó ðå÷íèòå íàçâàíèÿ ùå ïîñî÷èì ñëåä-
íà “ïëèòêè” èëè “÷åìáàñè” (ôèã. 2, à, á). íèòå: ÀÐÄÀ, ×Àß, ÊÐÈ×ÈÌ, ÂÚ×À, ÑÓÐÀ, ÊÀÍÈÍÀ
ÏËÚÑÒÈ È ÏËÚÑÒÅÍÈ ÏÎÑÒÈËÊÈ. Äðåâíèòå ðåêà, êàêòî è ÒÈÑÎÂÑÊÀ ðåêà.
áúëãàðè, âêëþ÷èòåëíî è êóòðèãóðèòå, ñà ïðåíåñëè òðàäè- 6. Îò îáëåêëîòî è íàêèòèòå, òèïè÷åí ïðèìåð ñà ò. í.
öèÿòà íà âàëÿíå íà ïëúñòè (êå÷å), íÿêîãà èçïîëçâàíè çà “ãàõòàíè”, “ìîíåòíèÿò íàãðúäíèê”, äúëãèòå êîñè÷íèöè, íà-
íàïðàâàòà íà æèëèùàòà — þðòè, êàêòî è êàòî ïîñòèëêè. øèòè ñúñ ñèòíè ñðåáúðíè ïàðè (ôèã. 13, á), ñ ðåäèöà ïàðà-
Âàëÿíåòî íà ïëúñòåíè ïîñòèëêè ñ îïðåäåëåíà îðíàìåíòè- ëåëè ó âîëæñêèòå íàðîäè — ÷óâàøè, ìàðèéöè è äð.
7. Îò ñúñòàâà íà æåíñêîòî îáëåêëî, ó áúëãàðè õðèñòè-
êà ó íàñ òðàäèöèÿòà ñå çàäúðæà äî êúì Âòîðàòà ñâåòîâíà
ÿíè è ìîõàìåäàíè ñå å çàïàçèëà òðàäèöèÿòà íà íîñåíè îñî-
âîéíà (1940 ã.). Òàêèâà ïëúñòè ñ ðàçëè÷èè ðàçìåðè áèëè
áåí òèï “ãàùè”, êîéòî ñà ñ òúêàíà èëè âåçàíà óêðàñà è ñå
âàëÿíè â Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé, êàêòî è ðàéîíà íà Ñàêàð. âèæäàò îò ðèçàòà äî ãëåçåíà. Çà òàêèâà æåíñêè ãàùè, êíÿç
Íÿêîè îò îñîáåíîñòèòå íà ñòðàíäæàíñêî-ñàêàðñêèòå ïëúñ- Áîðèñ I ñå äîïèòàë äà ïàïà Íèêîëàé I, äàëè æåíèòå ñ òåçè
òè ïîêàçâàò îïðåäåëåíè âðúçêè ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèòå “ãàùè” ìîãàò^äà âëèçàò â öúðêâà.
ïëúñòè è òðàäèöèÿòà ó ìîíãîëèòå è âðúçêàòà èì ñ ïëúñòå- 8. Ìúæêàòà ïðè÷åñêà “ïåð÷åì” èëè “÷åìáàñ”, êîÿòî ñå
íèòå êèëèìè, îòêðèòè â àðõåîëîãè÷åñêèòå ãðîáíèöè íà Àë- çàïàçèëà äî êðàÿ íà XIX â., ñúùî å åäíî ïîòâúðæäåíèå çà
òàé, ò. í. “Ïàçàðúêñêè êóðãàíè” îò V—IV â. ïð. í. å. äðåâåí îñòàòúê îò òàçè ïðè÷åñêà.

93
 ÀÂÈÒÎÕÎË
9. Æåíñêàòà ïðè÷åñêà â Êóòðóäæà ñ íàâèòà êîñà âúâ
âèä íà ðîã è îìîòàíà ñúñ çàáðàäêà èìà àíàëîãè÷íà ïðè-
÷åñêà-ïåðóêà â åäèí îò êóðãàíèòå íà Ïàçèðèê-Àëòàé, îò
IV â.ïð. Õð.
Òåçè è ðåäèöà äðóãè íåïîñî÷åíè òóê ôàêòè îïðåäåëÿò
ìÿñòîòî è ïëåìåííèÿ ñúñòàâ íà ÑÈÍÈÎÍÎÂÈÒÅ ÒÐÀ-
ÊÈÉÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ-ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ. Òå ñå ôîðìèðàëè êà-
òî áúëãàðñêà îáùíîñò èçâúí ïðåäåëèòå íà Ïúðâàòà áúë-
ãàðñêà äúðæàâà — Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ, â ïåðèîäà VI —
XII â. Òóê ñà íàëèöå îáà÷å è íÿêîè ñëàâÿíñêè ÷åðòè êàòî
æåíñêîòî åäíîïðåñòèë÷åíî îáëåêëî â Çàïàäíèòå Ðîäîïè,
êúäåòî ñà áèëè ãëàâíî ÑÌÎËßÍÈÒÅ. Åçèêúò íà ôîðìè-
ðàëèòå ñå ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ, ñòà-
íàë ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ îò ðåãèîíà, íî ñå ïîëó÷èëè
è íÿêîè îñîáåíîñòè çà ò. í. áúëãàðñêè “ðóïñêè ãîâîðè”.
Ñëåäè îò òðàêèéñêèÿ åòíîñ èìà êàêòî â òîïîíèìèÿòà,
òàêà è â ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíà êóëòóðà. Íàëèöå ñà ìàë-
êè âëèÿíèÿ îò ãðúöêèÿ åçèê è êúñíî îñìàíîòóðñêî âëèÿ-
íèå, îñîáåíî â èçòî÷íîðîäîïñêàòà òîïîíèìèÿ.
Åñòåñòâåíî, ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ áèõà äîïúë-
íèëè êàðòèíàòà çà îòäåëíèòå åòíè÷åñêè ñëåäè îò òðàêè,
ñëàâÿíè è áúëãàðè-êóòðèãèðè, à òîâà áåçñïîðíî áè áèëî
ïðèíîñ êúì èñòîðèÿòà, áèòà è êóëòóðàòà íà áúëãàðèòå íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß:
1. Àíãåëîâ, Ä. Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1971, ñ.
226-262.
2. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II. Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà. Ñ., 1981,
ñ. 115.
3. Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 132, 265-369.
4. Ïàê òàì, ñ. 160.
5. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ..., ñ. 63 — 68.
6. Ïàê òàì, ñ. 62 — 68
7. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 46, 80 — 82; Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷.
ñ. 172 — 176; Ñåôòåðñêè, Ð. Ñëàâÿíî-ïðàáúëãàðñêè âçàèìîîòíîøå-
íèÿ â áúëãàðñêèòå çåìè îò VII—XI âåê. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí
êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Ñèìïîçèóì. Ñëàâÿíè è ïðà-
áúëãàðè. Ñ., 1982, ñ. 145 — 162; Êî÷åâ, Èâ. Îñíîâíî äèàëåêòíî
äåëåíèå â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê. — Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîí-
ãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà, ò.
V. Ñ” 1988, ñ. 5—23; Êîñòîâà, Ò. Ñèñòåìàòà íà òðîéíèòå ïîêàçàòåë-
íè ìåñòîèìåíèÿ íà ëèöà è ïðåäìåòè â ðîäîïñêèòå ãîâîðè. — Â:
Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà..., ñ. 169 — 193.
8. Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 215 — 315.
9. Âæ. Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà â öàðñòâî Áúëãàðèÿ, ñïîðåä ïðåá-
ðîÿâàíåòî íà 31 .XII.1920 ã., Ñ., 1924, ñ. 24— 32 (îáëàñòèòå Ìúñòàí-
ëè — Ìîì÷èëãðàä; Ïàøìàêëè — Ñìîëÿí; Ïåòðè÷).
10. Ïåòðîâ, Ï. Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Ñ., 1981, ñ.
30-51; Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 103-116; Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ.
Ò. II; Ñ. 25 — 59.
11. Ñåôòåðñêè, Ð. ßìóðëóêúò â Áúëãàðèÿ. — ÑáÍÓ, êí. 50 (1963), ñ. 378
— 381, îáð. 10 — 15, 384 — 385, îáð. 20 — 22.
12. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. I., Ñ. 1979, ñ. 278 — 279, âæ. ïðèë. êàðòà
è ðàçïîëîæåíèå íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà.
13. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II, ñ. 45. ñúùî ïðèë. êàðòà, ñ. 44;
Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 155 (êàðòà, ïîêàçàëåö, ñ. 396; Ïåòðîâ,
Ï. Öèò. ñú÷., ñ. 65.
14. Ìàñëîâà, Ã. Ñ. Íàðîäíàÿ îäåæäà ðóññêèõ, óêðàèíöåâ è áåëîðó-
94
ñîâ â XIX — íà÷àëå XX â. Â: Âîñòî÷íîñëàâÿíñêèé ýòíîãðàôè-
÷åñêèé ñáîðíèê. Òðóäû èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè èì. Í. Í. Ìèê-
ëóêî-Ìàêëàÿ. ÍÑ, ò. XXXI, Ì., 1956, ñ. 620 — 624, ðèñ. 38, ðèñ.
1.3; Âæ. Âåëåâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Ò. IV. Ñ., 1988, ñ. 21 —
22, ðèñ. 56.
15. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 62-68; Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷.,
107-111.
16. Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷. ñ. 127.
17. Ïàê òàì, ñ. 127.
18. Âæ. Ãðúöêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (ÃÈÁÈ), ò. II, 19 —
58, ñ. 144; Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 64; Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷., ñ.
107; Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíè-
òå âåêîâå. Ò. 1. Ñ., 1970, ñ. 100.
19. Ñåôòåðñêè, Ð. Ñëàâÿíî-ïðàáúëãàðñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ â áúë-
ãàðñêèòå çåìè îò VII—XI â. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî
áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Ñèìïîçèóì ñëàâÿíè è ïðàáúëãàïðè. Ñ.,
1982, ñ. 147.
20. Ñåôòåðñêè, Ð. Çàñåëâàíå íà ïðàáúëãàðè â Ðîäîïèòå è Îäðèíñ-
êà Òðàêèÿ ïðåç V âåê. — Ðîäîïè, 1982, áð. II, ñ. 10-13.
21. Æóðàâëúîâ, À. Ê. Ê ïðîáëåìó ðàññåëåíèÿ äðåâíèõ ñëàâÿí. — Âîï-
ðîñû ÿçûêîçíàíèÿ. Ìàðò— àïðèë, 1991, êí. 2, ñ. 60.
22. Âæ. Àíãåëîâà, Ð. Èãðà ïî îãúí. Íåñòèíàðñòâî. Ñ., 1955; Âàêà-
ðåëñêè. Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ñ., 1974, ñ. 616 — 617; Åòíîãðà-
ôèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. III. Ñ., 1985, ñ. 125.
23. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II,... ñ. 283.
24. Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè è áàëêàíñêè ñåëèùíè èìåíà â ñâåòëè-
íàòà íà ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ
ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà (ò. 5),
Ñ., 1988, ñ. 319.
25. Ðàçáîéíèêîâ, ÀÍ. Ñï. Ñåëî Áóëãàðêúîé. Òðàêèéñêè ñáîðíèê,
êí. 2. Ñ., 1930, ñ. 62-103.
26. Èâàíîâ, Ì. õ. Èñòîðèÿ ïî çàñåëâàíåòî íà ñ. Àÿçëàð ñ áúëãàðè.
Ïîïîâî, 1931, ñ. 3; Ñåôòåðñêè, Ð. Ìàòåðèàëè ïî èñòîðèÿ è áèòà
íà ñåëî Ñâåòëåí, Ïîïîâñêî. Ðúêîïèñ. Ñ., 1997, ñ. 17.
27. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (ÈÁÈ). Òóðñêè èçâîðè çà áúë-
ãàðñêàòà èñòîðèÿ, ò. VII. Ñ., 1986, ñ. 372.
28. Âæ. Ðàçáîéíèêîâ, ÀÍ. Öèò. ñú÷., ñ. 97.
29. Øîïîâ, Àò. Èç æèâîòà è ïîëîæåíèåòî íà áúëãàðèòå âúâ âèëàåòè-
òå (äðàìñêè ãîâîð). Ïëîâäèâ, 1893, ñ. 72.
30. Ñåôòåðñêè, Ð. Çàñåëâàíå íà êóòðèãóðèòå â Òðàêèÿ ïðåç VI âåê è
ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè. Ðúêîïèñ. Ñ.,
1997, ñ. 79.
31. ÈÁÈ. ÒÈÁÈ, Ò. XXVI (VII), Ñ., 1986, ñ. 189.
32. Ñòîèêîâ, Ð. Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè ñåëèùà â òóðñêè äî-
êóìåíòà íà Îðèåíòàëñêèÿ îòäåë íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà ‘Â.
Êîëàðîâ”, îò XV, XVT, XVII è XVIII â. Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíàòà
áèáëèîòåêà “Â. Êîëàðîâ”, ò. I (VII). Ñ., 1961, ñ. 368.
33. Êóêëèí, ÀÍ. Ïåðìñêèé ñóáñòðàò â òîïîíèìè Ðåñïóáëèêè Ìàðèé.
ËÈÍÃÓÈÑÒÈÊÀ ÓÐÀËÈÊÀ ÑÑÑ, Òàëëèíí, ò. XXXV, 2, ñ. 112 (1999
ã.), ñ. 114; Ñúùèÿò. Ãèäðîíèìèêîé Âîëãî-Êàìÿíà — ÑÀ, — ÇÀ. ËÈÍ-
ÃÓÈÑÒÈÊÀ ÓÐÀËÈÊÀ ÑÑÑ, ò. XXXVII (2001), ñ. 17.
34. Ãåîãðàôñêè ðå÷íèê íà Áúëãàðèÿ. Ñ., 1980, ñ. 491.
35. Êúí÷îâ, Â. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ. Òîì ïúðâè. Ñ., 1970, ñ. 268,
269.
36. Ïàê òàì, ñ. 265, 268.
37. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïàíîíñêèòå áúëãàðè. — Â. Åõî, ãîä. XXIII, áð. 27
(3.VII.1981).
38. Êóêëèí, ÀÍ. Ãèäðîíèìèêîé..., Ëèíã. Óðàëèêà, ò. XXXVII, ñ. 10.
39. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II, 1981, ñ. 69.
40. Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè è áàëêàíñêè ñåëèùíè èìåíà â ñâåòëè-
íàòà íà ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ

ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè 5. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà. Ñ.,
1988, ñ. 320 — 323.
41. Êþíåð, Í. Â. Êèòàéñêèå èçâåñòèÿ î íàðîäàõ Þæíîé Ñèáèðè,
Öåíòðàëúíîé Àçèè è Äàëúíåãî Âîñòîêà. Ì., 1961, ñ. 9.
42. Ñåôòåðñêè, Ð. Äàõàí — ïðàáúëãàðñêîòî èìå íà Ðîäîïèòå. — Íîâà-
òà êóëòóðà, áð. 15 (3.8.1998), ñ. 6.
43. Òàñêèí, Â. Ñ. Ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè äðåâíèõ êî÷åâûõ íàðî-
äîâ, ãðóïïû Äóíõó. Ì., 1984, ñ. 96, 341, 466.
44. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïëàíèíàòà Èìàó — Èìåîí è ðàííàòà èñòîðèÿ íà
áúëãàðèòå. Åòíîëèíãâèñòè÷íè àñïåêòà íà ïðîáëåìà. Â: Áúëãàðèÿ
â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèè — äóõ è êóëòóðà. Äîêëàäè
îò Ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ, Âàðíà, 1999, Âàðíà,
2000, ñ. 50 — 56.
45. Âåëåâà, Ì. Å. Ëèïàâïîâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Òîì IV. Ñ.,
ÀÂÈÒÎÕÎË
1988, ôèã.: 34 (ñ. 72), ôèã. 35 (ñ. 73), ôèã. 36 (ñ. 74) è ôèã. 56 (ñ. 94).
46. Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé I ïî äîïèòâàíåòî íà áúëãàðèòå
(àííî 866). Ïðåâîä è èçäàíèå Ä. Äå÷åâ. Ñ., 1922, Îòãîâîð 59, ñ.
67.
47. Êðþêîâà, ÒÀ., Ìîðäîâñêîå, íàðîäíîå èçîáðàçèòåëúíîå èñêóñ-
ñòâî. Ñàðàíñê, 1968, ñ. 49, ôèã. 34 è òàáë. XXII, XXIII—XXV.
48. Ðàçáîéíèêîâ, À. Ï. Öèò. ñú÷., ñ. 95; Âåëåâà, Ì. Å. Ëèïàâöîâà,
Öèò. ñú÷. ôèã. 168, á.
49. Èâàíîâ, Ë. À. Íàöèîíàëúíàÿ îäåæäà è óêðàøåíèÿ ïðèêàìñêèõ è
þæíîóðàëúñêèõ ÷óâàøåé. Ó÷åíûå çàïèñêè, âûï. XXXI, 1966, ðèñ.
16,17; ×óâàøñêîå íàðîäíîå èñêóññòâî. ×åáîêñàðû, 1981, ñ. 210.
ôèã. 166.
50. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïðèíîñ êúì ïðîó÷âàíåòî íà “ïåð÷åìà” èëè “÷îì-
áàñà” ó ñòàðèòå áúëãàðè. — Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1987, êí. 2, ñ. 74.
95
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÎÒÊÎËÅ ÑÌÅ Â ÅÂÐÎÏÀ
ÈÇ ÏÐÅÄÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÚÐÆÀÂÀ
ÀÐÕ. ÑËÀÂÈ ÄÎÍ×ÅÂ
Ñ ïúðâàòà âúëíà íà Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå
ïðåç Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå â Åâðîïà ñå ïîÿâÿâàò è ïðè-
øúëöè îò Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ, ñðåä êîèòî íàðåä ñ
íàðîäè, èçâåñòíè ïîä îáùîòî èìå õóíè, èñòîðèöèòå îï-
ðåäåëåíî çíàÿò è ò. íàð. äðåâíè áúëãàðè — áóëãàðèòå. Ïî
âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å â íåïðîäúëæèòåëíî âðåìå íà ìåñòà
ìåæäó çàâàðåíîòî íàñåëåíèå è ïðèøúëöèòå ñà áèëè óñòà-
íîâåíè ìèðíè è äâóñòðàííî èçãîäíè îòíîøåíèÿ. Âçàèìîâ-
ëèÿíèÿòà ïîìåæäó èì âïîñëåäñòâèå ñà áèëè ìíîãî ïî-èí-
òåíçèâíè, îòêîëêîòî å ìîãëî äà ñå ïðåäïîëàãà, òúé êàòî
ñêîðî ñå ïîÿâèëè íîâè äúðæàâè è íàðîäíîñòè ñ êóëòóðè, â
êîèòî íåðÿäêî îò÷åòëèâî ñå ïðîÿâÿâàò èçòî÷íè êîìïîíåí-
òè. Çàåäíî ñ èìåíàòà íà äåéñòâèòåëíè èñòîðè÷åñêè ëè÷-
íîñòè ñúáèòèÿòà îò òàçè åïîõà ñà íàìåðèëè ìÿñòî â èç-
âåñòíàòà “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå”. Ïåñåíòà, â êîÿòî íÿ-
êîè èçñëåäâà÷è òúðñÿò “õóíñêè ôîëêëîðåí ñóáñòðàò”, å ñúç-
äàäåíà îò àíîíèìåí àâòîð íà îñíîâàòà íà ïî-ðàííè åïè-
÷åñêè ïåñíè.  íåÿ ñà íàìåðèëè îòðàæåíèå è áîéíàòà äðóæ-
áà ìåæäó õóíèòå è ñåâåðíîãåðìàíñêèòå íàðîäè, âêëþ÷è-
òåëíî ñêàíäèíàâöèòå, âîéíàòà èì ñ áóðãóíäèòå, èçáèâà-
íåòî íà ÷àñò îò ïîñëåäíèòå çàåäíî ñ òåõíèòå êðàëå ïî çà-
ïîâåä íà ñåñòðà èì Êðèìõèëäà, âå÷å ñúïðóãà íà õóíñêèÿ
öàð Åòöåë — Àòèëà, ðîäîíà÷àëíèêúò íà êàí Èñïåðèõîâèÿ
ðîä Äóëî*, ñâúðçâàí ñ Àâèòîõîë îò 300-ãîäèøíèÿ ëåãåí-
äàðåí ïåðèîä îò “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòå-
ëè”... Òåçè è ïî-êúñíè ñúáèòèÿ çàíèìàâàò è çàïàäíèòå õðî-
íèñòè. Åäèí îò òÿõ — ôðàíêñêèÿò Ôðåäåãàð, íè ñúîáùàâà
* Èìà äàííè, ÷å äðåâíèÿò áúëãàðñêè âëàäåòåëñêè ðîä Äóëî ñå ïîÿâÿâà ìíîãî ïî-ðàíî - îùå â Àçèÿ. — Áåë. ðåä.
** Õðîíèêàòà äàâà ñàìî áðîÿ íà áîéöèòå áåç ñåìåéñòâàòà. Îáùèÿò áðîé íà ñïàñèëèòå ñå å îêîëî 6-8000 äóøè. - Áåë. ðåä.
96
çà èçáèâàíåòî íà íÿêîëêî õèëÿäè áóëãàðè â Áàâàðèÿ. Ïîä-
ðîáíîñòèòå, êîèòî òîé íè å îñòàâèë çà ñúáèòèåòî, îáÿñíÿ-
âàò ïîêðàé äðóãîòî âðåìåòî è ïðè÷èíàòà çà ïîÿâàòà íà
áóëãàðè òîëêîâà äàëå÷å íà çàïàä: áðîåíè äåñåòèëåòèÿ ñëåä
íàõëóâàíåòî íà àâàðèòå â Öåíòðàëíà Åâðîïà ïðåç 568 ã.
(êîãàòî âåðîÿòíî â ðåçóëòàò íà ñúùîòî ñúáèòèå áóëãàðè è
àëàíè ñå ïîÿâÿâàò â Èòàëèÿ), â äâóðå÷èåòî Äóíàâ-Òèñà áóë-
ãàðèòå áèëè òîëêîâà ìíîãî, ÷å ñúùèòå èçäèãíàëè êàíäè-
äàòóðàòà íà ñâîé ïðåòåíäåíò çà ìÿñòîòî íà ïî÷èíàëèÿ ïðåç
630 ã. àâàðñêè êàãàí Áàÿí. Ïî âðåìå íà íàñòúïèëèòå ñëåä
òîâà ðàçìèðèöè 9000 áóëãàðè, “çàåäíî ñ æåíè è äåöà”, âî-
äåíè îò êàíà èì Àëöèîê, ïðèñòèãíàëè ïðåç 631 ã. â Áàâà-
ðèÿ ïðè ôðàíêñêèÿ êðàë Äàãîáåðò I Äîáðèÿò è ïîèñêàëè
ñúãëàñèå äà ñå çàñåëÿò â ñòðàíàòà ìó. Ñúãëàñèå áèëî äà-
äåíî è íà áàâàðöèòå áèëî íàðåäåíî äà ïîäñëîíÿò çà ïðå-
çèìóâàíå áóëãàðèòå. Ñêîðî ñëåä òîâà îáà÷å ïî ïðè÷èíè,
çà êîèòî ìîæåì ñàìî äà ñå äîñåùàìå (àâàðñêè íàòèñê?),
êðàëÿò çàïîâÿäàë ãîñòèòå äà áúäàò èçáèòè â åäíà íîù. Òà-
êà è ñòàíàëî. Êàêòî ùå ïðîëè÷è ïî-äîëó îáà÷å, îêîëî 2000
äóøè (ñïîðåä õðîíèêàòà 700)** ñå ñïàñèëè è íà÷åëî ñ êàí
Àëöèîê ñå äîáðàëè äî Èòàëèÿ, êúäåòî îòäàâíà îùå ïðåç
568 ã. ñå áèëè ïðåñåëèëè, êàêòî ñïîìåíàõìå, äðóãè òåõíè
ñúíàðîäíèöè, è êúì 632 ã. ñå íàñòàíèëè âúâ âåíåöèàíñêà-
òà îáëàñò. À çà èçáèòèòå — íèòî ðåä ïîâå÷å...
***
Ñâÿòî ìÿñòî â Àâñòðèÿ îùå îò ðèìñêî âðåìå å ñúâðå-
ìåííèÿò ìàíàñòèð “Ñâ. Ôëîðèàí”, þæíî îò ãð. Ëèíö, íà
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òî â îêîëíîñòòà, èëè çà åïèäåìèÿ ñ ìíîæåñòâî æåðòâè â
îáëàñòòà, ïðîô. Êóíñòìàí ïðåäïîëàãà îáîñíîâàíî, ÷å â
ìàíàñòèðà “Ñâ. Ôëîðèàí” ñà ñúõðàíåíè èìåííî îñòàíêèòå
íà èçáèòèòå ïðåç 631 ã. õîðà íà êàí Àëöèîê. Îùå íåùî.
Ïðè ÷åòåíå è ñðàâíÿâàíå íà ñïîìåíàòàòà ÷àñò îò õðîíè-
êàòà íà Ôðåäåãàð ñ òåêñòà îò “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå”, â
êîéòî ñå îïèñâà îòìúùåíèåòî íà Êðèìõèëäà — èçáèâàíå-
òî íà áðàòÿòà £ è ðèöàðñêàòà èì ñâèòà â äâîðåöà íà Àòè-
ëà, ïðîô. Êóíñòìàí å âïå÷àòëåí îò îïðåäåëåíî åäíîîáðà-
çèå â äâàòà òåêñòà — îáñòàíîâêàòà, íà÷èíà íà äåéñòâèå è
äð. Äîòîëêîâà, ÷å òúðñè äà îáîñíîâå âðúçêà ìåæäó òÿõ ñ
åäíî âòîðî ïðåäïîëîæåíèå: íà àíîíèìíèÿ àâòîð íà ïå-
ñåíòà, çàïèñàíà êúì XII—XIII â. íà îñíîâà íà ïî-ðàííè
åïè÷åñêè ïåñíè, ò. íàð. “ñàãè” (äîñòèãíàëè çàåäíî ñ èìå-
òî íà Àòèëà — Àòëè, îòíà÷àëî äî Ñêàíäèíàâèÿ, à âïîñëåä-
ñòâèå è äî Àíãëèÿ), ñà áèëè èçâåñòíè âåðîÿòíî ÷ðåç ïîñ-
ëåäíèòå ñïîìåíè çà äåéñòâèòåëíè èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ
îòïðåäè öåëè øåñò âåêà, âêëþ÷èòåëíî è çà ìàñîâîòî èç-
áèâàíå íà êàí Àëöèîêîâèòå áóëãàðè â Áàâàðèÿ — ñúáèòèå,
êîåòî íå å ìîãëî äà îñòàíå è íàâðåìåòî áåç ðàçãëàñà è
îòçâóê.
Îòáåëÿçâàéêè èçðè÷íî, ÷å íå å ðàçïîëàãàë çà ðàáîòàòà
ñè ñ ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíå íà êîñòíèÿ ìàòåðèàë â êðèï-
òàòà — àíòðîïîëîãè÷åñêî, îïèò çà äàòèðîâêà, — ïðîô. Êóí-
ñòìàí íàìèðà äîïúëíèòåëíà ïîäêðåïà çà ñâîÿòà õèïîòåçà
â èìåòî “Ïóëãàðí” (= Áóëãàðí!) íà ñåëèùåòî, ðàçïîëîæå-
íî íà îòñðåùíèÿ, ëÿâ áðÿã íà ð. Äóíàâ, ïî-äîëó îò ãð. Ëèíö,
çàïàçèëî äî äíåñ ñïîìåí çà íàðîäà áóëãàð è çà íåãîâîòî
äåñíèÿ áðÿã íà ð. Äóíàâ. Äíåñ òîâà å åäèí îò èçâåñòíèòå ïðèñúñòâèå íÿêîãà â îáëàñòòà. Íàäÿâàìå ñå, ÷å â íåäàëå÷-
ïàìåòíèöè íà áàðîêà â ñòðàíàòà — áèâøà èìïåðàòîðñêà íî áúäåùå ùå ñå ïðåäïðèåìå àíòðîïîëîãè÷åñêî èçñëåä-
ðåçèäåíöèÿ ñ ãàëåðèè, áèáëèîòåêè è êàáèíåòè, ñ íåêîëêî- âàíå íà êîñòíèÿ ìàòåðèàë â êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà “Ñâ.
âåêîâíà ñòðîèòåëíà èñòîðèÿ.  êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà â Ôëîðèàí”. ×å ñúùîòî ùå îòêðèå õàðàêòåðíèòå çà áóëãà-
îòäåëíà ïðîñòðàííà êàìåðà å ïîëîæåí ñàðêîôàãúò ñ òëåí- ðèòå ñëåäè îò ëå÷åáíè èëè ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè è èç-
íèòå îñòàíêè íà Àíòîí Áðóêíåð (1824-1896), ñâåòîâíîèç- êóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïèòå, à íà ìåñòà è âòîðè÷íè
âåñòåí êîìïîçèòîð è îðãàíèñò íàâðåìåòî â ÷åðêâàòà íà ìîíãîëîèäíè ïðèçíàöè è çàåäíî ñ òî÷íîòî ìó äàòèðàíå
ìàíàñòèðà. Â òðè íèøè íà êàìåðàòà, çàä ñàðêîôàãà, ñå ñúõ- (ïî ìåòîäà Ñ 14) ùå ïîäêðåïè õèïîòåçàòà çà íåãîâèÿ áóë-
ðàíÿâàò ãðèæëèâî ïîäðåäåíè ÷åðåïè è êîñòè íà ïîâå÷å îò ãàðñêè ïðîèçõîä.
6000 äóøè, èçâàäåíè ïðåç Êðàíèîëî-
1291 ã. îò áëèçêîòî ãðîáè- ãè÷íîòî èçñëåä-
ùå îò òîãàâàøíè ìîíàñè âàíå íà ÷åðåïè-
ïðîëåæàëè â êðèïòàòà äî òå ñå ÿâÿâà îùå
1880 ã. è âïîñëåäñòâèå ïðå- ïî-âàæíî, ñëåä
íåñåíè â êàìåðàòà ñúñ ñàð- êàòî ïðèòåæàâà-
êîôàãà íà Áðóêíåð. ìå âå÷å äàííèòå
Ñúîáùåíèåòî íà Ôðå- çà ñúùåñòâóâà-
äåãàð çà èçáèâàíåòî íà áóë- ëî âúâ Ôðàíöèÿ
ãàðè â Áàâàðèÿ, îò åäíà îò ñðåäíîâåêî-
ñòðàíà, à îò äðóãà — îñòàí- âèåòî äîêúì
êèòå, çà êîèòî ñòàíà äóìà, êðàÿ íà XIX â.
ñà áèëè îáåêò íà âíèìàíèå èçêóñòâåíî äå-
è èçñëåäâàíå îò ïðîô. ôîðìèðàíå íà
Õàéíðèõ Êóíñòìàí, ñëà- ÷åðåïè íà íî-
âèñò â Ìþíõåíñêèÿ óíè- âîðîäåíè äåöà -
âåðñèòåò, îçàãëàâåíî: õàðàêòåðåí îáè-
“Vorleufige Untersuchungen ÷àé, êàêòî îòáå-
ueber den Bayerischen Bulgarenmord von 631/632° (“Ïðåä- ëÿçàõìå, ó áóëãàðèòå. Ñúùåñòâåíî òóê å îáñòîÿòåëñòâî-
âàðèòåëíè èçñëåäâàíèÿ çà èçáèâàíåòî íà áóëãàðè â Áà- òî, ÷å îáè÷àÿò å ïðàêòèêóâàí íàé-âå÷å â îáëàñòòà íà ãð.
âàðèÿ ïðåç 631/632 ã.”), ïå÷àòàíî ïðåç 1982 ã. â Ìþíõåí. Òóëóçà — ñðåäèùå íà ôðåíñêèòå áîãîìèëè, àëáèãîéöèòå.
Êàòî âçåìà ïðåäâèä ðàçëè÷íè îáñòîÿòåëñòâà — ãîëåìèÿ Àêî â “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå” ñà îòðàçåíè ñúáèòèÿ, ñâúð-
áðîé ÷åðåïè ïðè îòñúñòâèå êàêòî íà ïðåêè äàííè çà òåõ- çàíè ñ ïðåäèñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, âúâ ôðåíñêàòà åïè÷åñ-
íèÿ ïðîèçõîä è ïðèñúñòâèå â êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà, òàêà êà ïîåìà “Ïåñåí çà Ðîëàí”, çàïèñàíà îêîëî âåê ïî-ðàíî,
è íà ñâåäåíèÿ çà åâåíòóàëíî ñðàæåíèå, ñòàíàëî íàâðåìå- ïðÿêî ñå ñïîìåíàâà èìåòî áóëãàðè.

97
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ðàçáèðàíåòî, ÷å â ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà íå ñàìî çà áúë-
ãàðñêàòà, íî è çà îáùîåâðîïåéñêàòà èñòîðèÿ, ïîçâîëÿâà
äà ñå íàäÿâàìå, ÷å íàó÷íè èíñòèòóòè â Àâñòðèÿ, Ãåðìà-
íèÿ, Èòàëèÿ è Ôðàíöèÿ áèõà ïðîÿâèëè èíòåðåñ êúì ïîâ-
äèãíàòèÿ ñ ðàáîòàòà íà ïðîô. Êóíñòìàí âúïðîñ. Çà áúë-
ãàðñêèòå ó÷åíè íåãîâîòî ðàçðåøàâàíå áè îçíà÷àâàëî íî-
âè äàííè (ïðèáëèçèòåëåí áðîé íå ñàìî íà êàí Àëöèîêîâè-
òå áóëãàðè, íî ïî àíàëîãèÿ è íà ìèãðèðàùèòå ïðåç ñúùà-
òà åïîõà äðóãîïëåìåííè ãðóïè áóëãàðè, ñúîòíîøåíèÿ íà
âúçðàñòîâèòå ãðóïè â òÿõ, âúçìîæíî è ìåæäó ìúæå è æå-
íè). Äàííè çà åäèí íåñúâñåì ÿñåí ïåðèîä îò ïðåäèñòîðè-
ÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Âðåìåòî ñëåä ðàçïàäàíåòî
íà ñúþçà “Âåëèêà Áúëãàðèÿ” â Ïðèàçîâèåòî êúì ñðåäàòà
íà VII â., êîãàòî ñëåä õàçàðñêàòà åêñïàíçèÿ áóëãàðèòå îò-
íîâî ñå ðàçäâèæâàò. Êîãàòî ñìÿòàíèòå äî íåîòäàâíà çà
ñèíîâå íà êàí Êóðò Êóáðàò ÷åòèðèìà êàíîâå íå ïîæåëàëè
äà ñå ïîä÷èíÿò íà óñèëèëèòå ñå ñ íîâè àçèàòñêè ïðèøúë-
öè õàçàðè, òîé ïîâåæäà ñâîèòå áóëãàðè êúì íîâè ïîñåëè-
ùà. Åäèí íà ñåâåð â Ïîâîëæèåòî, âòîðè ïðåç Ïàíîíèÿ îò-
íîâî â Èòàëèÿ. Äâàìà îò òÿõ - Èñïåðèõ è Êóáåð, ñå ñïóñ-
êàò ïî÷òè åäíîâðåìåííî ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà VII â.
þæíî îò ð. Äóíàâ â Áàëêàíñêèÿ ï-îâ, êúäåòî îñíîâàâàò
ñâîèòå äúðæàâè, ñâúðçâàéêè âïîñëåäñòâèå çàâèíàãè èñ-
98
òîðè÷åñêàòà ñúäáà íà áóëãàðè, òðàêè è ñëàâÿíè â åäíà äúð-
æàâà è íàðîäíîñò — áúëãàðñêàòà.
***
Ðàçïîëîæåí íåäàëåêî îò ãð. Ëèíö, ñ àðõèòåêòóðíèòå
ñè äîñòîéíñòâà è ñ áîãàòèòå ñè êîëåêöèè îò ïðîèçâåäåíèÿ
íà èçêóñòâîòî è äîêóìåíòè, ñ êðàñèâàòà ñè áëèçêà îêîë-
íîñò è ñ óäîáñòâàòà, êîèòî ïðåäëàãà íà ïîñåòèòåëèòå —
ìîòåë, ðåñòîðàíò, ïëóâåí áàñåéí, êîðòîâå è òåðåí çà ãîëô,
— ìàíàñòèðúò “Ñâ. Ôëîðèàí” å ïðèâëåêàòåëíî ìÿñòî çà
êðàòêîòðàåí îòäèõ. È äíåñ íåìàëêî áúëãàðè — ñïåöèàëèñ-
òè è òóðèñòè — âñå îùå ïúòóâàò äî Àâñòðèÿ èëè ïðåç àâñò-
ðèéñêà çåìÿ êúì Ãåðìàíèÿ, Øâåéöàðèÿ èëè Ôðàíöèÿ. Åä-
íî÷àñîâ ïðåñòîé â ìàíàñòèðà áè áèë ïîëåçåí çà òÿõ ñëåä
ïðîäúëæèòåëíî ïúòóâàíå, äîêàòî íÿêîëêîòî ìèíóòè ïðåê-
ëîíåíèå ïðåä îñòàíêèòå íà äàëå÷íèòå íè ïðàäåäè ùå áú-
äàò çà òÿõ ðÿäêî âúëíóâàùî ïðåæèâÿâàíå — ìèñëåíî âðú-
ùàíå íàçàä â áëèçêàòà ïðåäèñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. À çà áúë-
ãàðèòå ãîñòè èëè ó÷àñòíèöè â Ìîöàðòîâèòå ìóçèêàëíè òúð-
æåñòâà, ÷èéòî ïúò çà Çàëöáóðã ìèíàâà ñúùî íà áðîåíè êè-
ëîìåòðè îò ìàíàñòèðà, ùå èìà è äîïúëíèòåëíà âúçìîæ-
íîñò — äà ïîëîæàò êèòêà öâåòÿ ïðåä ñàðêîôàãà íà “Áîæèÿ
ìóçèêàíò” Àíòîí Áðóêíåð.

ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÊÓÒÈÈ È
ÒÅÕÍÈÒÅ ÍÀÑËÅÄÍÈÖÈ ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ
Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ
Ñâåäåíèÿòà çà äâèæåíèåòî íà äðåâíèòå ïëåìåíà êóòèè
è òåõíèòå íàñëåäíèöè ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ ñå îñíîâàâàò íà ãî-
ëÿì áðîé øóìåðñêè, àêàäñêè è âàâèëîíñêè èçòî÷íèöè è
íà ïî-îñêúäíè è ïî-êúñíè àñèðèéñêè, óðàðòñêè, ìàíèéñêè
ïèñìåíè èçâîðè, êàêòî è íà Õåðîäîòîâàòà “Èñòîðèÿ”. Âúâ
âòîðàòà ÷àñò íà òàçè ñòóäèÿ, êîÿòî ùå áúäå ïóáëèêóâàíà
ïî-êúñíî, èçâîðèòå ñà àðàìåéñêè, âèçàíòèéñêè, ëàòèíñêè
è áúëãàðñêè. Â ïðåäñòàâåíàòà ñòóäèÿ ñå îïèòâàì äà íàï-
ðàâÿ ïðåãëåä íà èçòî÷íèöèòå, äàâàùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñ-
òâèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà îò ñðåäàòà íà III õèëÿäî-
ëåòèå ïð. Õð., ïðåç öÿëîòî II õèëÿäîëåòèå è ïðåç I-òî õè-
ëÿäîëåòèå ïð. Õð. Âúâ âòîðàòà ÷àñò íà ñòóäèÿòà ùå äàì
ñâåäåíèÿ îò ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïèñìåíè
ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ïëåìåíà â
Åâðîïà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I õèëÿäîëåòèå ñëåä Õð.
Òàêà öÿëîñòíèÿò ïðåãëåä íà ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ ñî÷è ïðè-
ñúñòâèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â îáëàñòèòå Çàãðîñ è
Àðìåíñêîòî ïëàòî, â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ êàòî âëàäå-
òåëè íà öÿëîòî Äâóðå÷èå è ïàê Çàãðîñêèòå ïëàíèíè. Àð-
ìåíñêîòî ïëàòî, Ïðèêàâêàçèåòî, Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìî-
ðèå, êàêòî è äâèæåíèåòî èì íà çàïàä çàåäíî ñ äðóãèòå áúë-
ãàðñêè ïëåìåíà ïðåäè è ñëåä ðàçïàäàíå íà Ñòàðàòà Âåëè-
êà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò è òåõíèÿ ïúò äî Ïàíîíèÿ è Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ.
Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñà èçâåñòíè íà øóìåðñêèòå íàðî-
äè îò ñðåäàòà íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñëåä çàâîåâàòåë-
íèòå ïîõîäè íà ðàííèòå øóìåðñêè äúðæàâè êúì Ñåâåðíà
Ìåñîïîòàìèÿ è ï¥ íà ñåâåð êúì ñòðàíèòå “ÊÈ — ÓÐÈ”
(íà ñòàðîøóìåðñêè ÊÈ çíà÷è çåìÿ, ñëåäîâàòåëíî èçðàçúò
îçíà÷àâà “ÇÅÌßÒÀ íà ÓÐÈÒÅ”). Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñòà-
âàò ïî-èçâåñòíè ñëåä çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêàòà
äúðæàâà äî Çàãðîñêèòå ïëàíèíè, Àðìåíñêîòî ïëàòî è çå-
ìèòå íà ìàëîàçèàòñêèÿ Òàâúð. Öåííè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ
îñòàâÿ Àêàäñêàòà äúðæàâà îò çàâîåâàòåëíèòå ñè ïîõîäè
çà íàáèðàíå íà ðîáè è áîãàòñòâà îò çåìèòå íà äðåâíèòå
êóòèè (âèæ: 1/ S.N.KRAMER. “The Sumerians!” Chicago
1963; 2/ G. Pettinato. “Das Altorientalische Menschenbild
und die Sumerischen und Akkadischen Schopfungsmythen”,
Heidelberg 1971; 3/ Paulo Garelli. “Le Proche Orient
Asiatique”, Paris 1969).
ÊÚÄÅ ÑÀ ÇÅÌÈÒÅ ÍÀ ÊÓÒÈÈÒÅ?
 øóìåðñêî âðåìå (III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.) êðåïîñò-
òà ÕÀÐÀÊÀÐ, íàðè÷àíà ïî øóìåðñêè ÁÀÄÒÈÐÈ-ÊÀÍ, ñå
å íàìèðàëà ñïîðåä õîðàòà íà Äâóðå÷èåòî “ÏÐÅÄ ÑÒÐÀ-
ÍÀÒÀ ÍÀ ÊÓÒÈÈÒÅ”. Íàâÿðíî çåìÿòà èì å îáõâàùàëà
îáëàñòòà ÀÐÀÏÕÅ (ñúâð. Êåðêóê) ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð.
Ìàëúê Çàá è âåðîÿòíî îáëàñòòà ÓÐÓÀÒÐÈ, êúäåòî ïî-êúñ-
íî ñå íàñî÷âàò è äðóãè ïëåìåíà îò Àðìåíñêîòî ïëàòî. Òå
ñå ðàçïðîñòèðàò íà çàïàä îò åç. Âàí äî îáëàñòòà ÊÓÒÌÓ-
ÕÈ (ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Òèãúð, êàêòî è â äîëèíàòà íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ð. ÁÎÕÒÀÍ). Äîêîëêî íà ñåâåð è íà èçòîê ñå å ïðîñòèðà-
ëî ðàçñåëâàíåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà, êàêòî è íà äðóãè
ñïîìåíàâàíè óñïîðåäíî ñ òåõíèòå ïëåìåíà, íå ìîæå òî÷-
íî äà ñå êàæå. Íÿìàìå ñïåöèàëèñòè ëèíãâèñòè ïî äðåâíè-
òå èçòî÷íè åçèöè, êîèòî äà ïðåãëåäàò âíèìàòåëíî ïèñìå-
íèòå èçòî÷íèöè, êîèòî îòêðèâàò àðõåîëîçèòå.
Ïðè àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè â Ãåé Òåïå ñëîåâå “Ä”
è “Ñ” ñà îçíà÷åíè êàòî ÊÓÒÈÉÑÊÈ îò II õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð.
Ïî òîâà âðåìå îáëàñòòà íà þã è þãîçàïàä îò åçåðîòî
ÓÐÌÈß å çåìÿ êóòèéñêà è êóòèéñêî-ëóëèáåéñêà. Îáëàñò-
òà ÕÓÁÓØÊÀ, ðàçãëåæäàíà êîëêîòî êàòî òåðèòîðèÿ õó-
ðèòñêà è óðàðòñêà, å òîëêîâà è êóòèéñêà (âèæ KANNB ÀÂÓ
Å ñ. 266, íàäïèñà íà ÑÀËÌÀÍÑÀÐ).
 ñòàðè ïèñìåíè èçòî÷íèöè íà Àêàä ïëåìåíàòà “ãó-
òèè” ñà âñúùíîñò “ÊÓÒÈÈ”, è ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ ïëåìå-
íàòà îò ïëàíèíàòà ÄÆÓÄÈ — äàã íà ñåâåð îò Àñèðèÿ (âèæ
STRECK ZA XV, ñ. 272. “KLIO”VI ñ. 212.
Àñèðèéñêèòå òåêñòîâå îò êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå ïð.
Õð. îòáåëÿçâàò ïëåìåíàòà “GUTEI” êàòî “ÊÓÒÈÈ”, çà-
ùîòî èìåòî èì å çàïèñàíî â ñòàðèòå àêàäñêè òåêñòîâå ñ
ãëîñàòà “GU” â íà÷àëîòî ïîðàäè ëèïñà íà åìôàòèíè ñúã-
ëàñíè â ñòàðîàêàäñêàòà îðôîãðàôèÿ. Òàêà “GU-TI—UM”
òðÿáâà äà ñå ÷åòå êàòî “ÊÓÒÈÓÌ” Îò ïî-êúñíè àñèðèéñ-
êè òåêñòîâå ñå âèæäà, ÷å êóòèéñêèòå ïëåìåíà (ku-ti-um)
íå ñà áèëè ðàçïîëîæåíè ìíîãî áëèçî äî Àñèðèÿ (âèæ
“Enzyclopedie des Islams I”, ñ. 1106).
Ðàéîíúò íà ñúâðåìåíåí Èðàíñêè Àçåðáàéäæàí. Èçòî÷-
íîòî è þæíîòî êðàéáðåæèå íà åçåðîòî ÓÐÌÈß è ðàçïî-
ëîæåíèòå íà þã äîëèíè, êàêòî è òåðèòîðèÿòà äî ëèíèÿòà
ÊÀÇÂÈÍ-ÕÀÌÀÄÀÍ ñå çàåìàò îò ðàçëè÷èè ïëåìåííè
îáåäèíåíèÿ, êîèòî àñèðèéñêèòå èçòî÷íèöè îïèñâàò ïî-êúñ-
íî êàòî “ÊÓÒÈÈ” èëè êàòî “ÊÓÒÈÈ è ËÓËÈÁÅÈ” (ëó-
ëèìåè ïî àñèðèéñêè). À ðàéîíúò íà ñåâåð îò ïëàíèíàòà
ÃÈÇÈÁÓÍÄÈ (íàä Çàãðîñêèòå ïëàíèíè) âëèçà â ñúñòàâà
íà õóðèòñêàòà äúðæàâà ÌÀÍÍÀ. Íà þã îò äâåòå îçíà÷å-
íèÿ ñà ðàéîíèòå, âêëþ÷åíè â ñúñòàâà íà “àñèðèéñêàòà äúð-
æàâà” (âèæ ïðèëîæåíàòà êàðòà).
Áëèçî äî êðàéáðåæèåòî íà Êàñïèéñêî ìîðå è â äîëíà-
òà ïîëîâèíà íà äîëèíàòà íà ð. Êèçåë Óçåí è äàëå÷å íà
ñåâåð ñúùåñòâóâàò äåñåòêè ìàëêè öàðñòâà, íàñåëåíè îò
ïëåìåíà, êîèòî àíòè÷íèòå àâòîðè îïèñâàò êàòî: ÕÅËÈ,
ÊÀÄÓÑÈ, ÊÀÑÏÈÈ è äðóãè. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò èìà
íÿêàêâà ðîäñòâåíîñò ìåæäó ÊÀÑÈÒÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ,
ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ è ïîëóñêèòñêèòå ïëåìåíà
“ÌÀÐÄÂÈ” èëè “ÀÌÀÐÄÈ” è “ÑÀÃÈÐÈÒÈ” íà àíòè÷-
íèòå àâòîðè (âèæ Õåðîäîò). Òîâà ñà ñòðàíèòå ÀÍÇÓ. ÇÈ-
ÊÅÐÒÓ (ïîñëåäíàòà ñå ñâúðçâà ñúñ ÑÀÃÈÐÈÒÈÒÅ), ñòðà-
íèòå íà ÃÀÌÈÐÈÒÅ (êèìåðèéöèòå) è ÃÈÇÅËÁÓÍÄÈÒÅ.
Ñðåä òÿõ å âúçìîæíî äà èìà è îòäåëíè èðàíñêè ïëåìåíà,
ñ ïðèñúñòâèåòî íà êîèòî òóê ñå ñâúðçâà íàëè÷èåòî íà åäè-
íè÷íè èðàíñêè èìåíà â òåçè òåðèòîðèè ïðåç ãîäèíèòå íà I
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïîâå÷å ñëåä VIII â. ïð. Õð.
99
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïðåç III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñ èìåòî “ÊÓÒÈÈ” ñå
îòáåëÿçâà îïðåäåëåíà ÅÒÍÈ×ÅÑÊÀ ãðóïà îò ïëåìåíà,
æèâååùè íà ñåâåð è ñåâåðîçàïàä îò ëóëèáåèòå (ëóëèìåè-
òå) è äðóãè åòíè÷åñêè ãðóïè îò òîâà âðåìå. Âúçìîæíî å
ïðèñúñòâèåòî íà òåçè åòíè÷åñêè ãðóïè îò êóòèè è ëóëèáåè
â Èðàíñêè Àçåðáàéäæàí è â Êóðäèñòàí.
Ñëåä II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñ òåðìèíà “ÊÓÒÈÈ” ñå
îòáåëÿçâàò ðàçëè÷íè ïëåìåíà è íàðîäè, æèâååùè íà ñå-
âåð è ñåâåðîèçòîê îò ÂÀÂÈËÎÍÈß, áåç ïðè òîâà äà ñå
îòáåëÿçâàò îïðåäåëåíè òåðèòîðèè. Àñèðèéñêè òåêñòîâå îò
XIV è XVIII â. ïð. Õð. îïèñâàò ÊÓÒÈÈÒÅ îòäåëíî, êàòî
ïëåìåíà ðàçëè÷íè îò íàñåëåíèåòî íà äúðæàâèòå ÓÐÀÐÒÓ
è ÌÀÍÍÀ, îòäåëíî îò ØÓÁÀÐÅÉÖÈÒÅ (ñóáàðåèòå =
õóðèòèòå), îòäåëíî îò ëóëèáåèòå è êàñèòèòå, êàòî äîïóñ-
êàò ñàìî íÿêàêâà áëèçîñò ñ êàñèòèòå.
Ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. êàòî “ÊÓÒÈÈ” ñå îòáå-
ëÿçâàò è óðàðòè è ìàíèè è äðóãè íàðîäè è ïëåìåíà. Îïðå-
äåëåíî îò òÿõ êúì IX â. ïð. Õð. ñå îòäåëÿò èðàíîåçè÷íè-
öèòå ÌÈÄßÍÈ. Òåðèòîðèÿòà íà Ìèäèÿ îò íà÷àëîòî íà I
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñå ïðîñòèðà îò ãîðíèÿ äÿë íà ÊÈ-
ÇÅË ÓÇÅÍ äàëå÷ íà èçòîê äî ïóñòèíÿòà ÄÀØÒ — è — ÊÀ-
ÂÈÐ è ïî-íàòàòúê. ×àñò îò òàçè òåðèòîðèÿ â êðàÿ íà II
õèëÿäîëåòèå è íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñå íà-
ìèðà ïîä âëàñòòà íà Àñèðèÿ.
Êàòî ñå ðàç÷åòàò è ïðîó÷àò âíèìàòåëíî ïèñìåíèòå ñú-
îáùåíèÿ, ëè÷íèòå èìåíà è òîïîíèìèòå â ðàéîíà íà ëèíè-
ÿòà ÊÀÇÅÈÍ — ÕÀÌÀÄÀÍ, ñå âèæäà, ÷å òóê ïðåîáëàäà-
âà ÊÓÒÈÉÑÊÎ-ËÓËÈÁÅÉÑÊÈßÒ åçèêîâ åëåìåíò.
Ìíîãî ïî-êúñíî åçèêúò íà ïëåìåíàòà ÀÐÈÇÀÍÒÈ çà-
ïî÷âà äà èãðàå ðîëÿ íà ìåæäóïëåìåíåí åçèê çà îáùóâàíå
íà ïðèñúñòâàùèòå òóê íàðîäè (ïëåìåíàòà íà ìèäèéñêèÿ
ñúþç è ïëåìåíàòà íà îáëàñòòà ÃÓÐ).
100
ÊÓÒÈÈÒÅ èçëèçàò íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà â êðàÿ íà
XXIII â. ïð. Õð. ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà àêàäñêèÿ
öàð ÍÀÐÀÌ—ÑÓÅÍ (Íàðàìñèí), âíóê íà ÑÀÐÃÎÍ ÂÅ-
ËÈÊÈ (ñòàðøè), êîéòî âëàñòâà íàä öÿëîòî Äâóðå÷èå; íà
ñåâåð äî ïëàíèíèòå ÇÀÃÐÎÑ, äî ÀÐÌÅÍÑÊÎÒÎ ïëàòî è
äî Ìàëîàçèéñêèÿ ÒÀÂÚÐ. Ñåâåðíà Ñèðèÿ è Åëàì ñà ïîëè-
òè÷åñêè çàâèñèìè îò äúðæàâàòà ÀÊÀÄ ïî òîâà âðåìå (âèæ
ñúþçíèÿ äîãîâîð ìåæäó åëàìñêèòå öàðå è Íàðàì — Ñóåí,
íàïèñàí íà åëàìñêè åçèê V, V. CHEIL. “MEM. DEL. ON
PERSE XI.I” è I. W. KING. “A History of Shumero-Acad”,
London 1910).
Ñïîðåä ïî-êúñíè àêàäñêè ïðåäàíèÿ â êðàÿ íà ñâîåòî
óïðàâëåíèå Íàðàì—Ñóåí å âîþâàë ñ êóòèèòå è â áèòêà ñ
òÿõ å ïàäíàë óáèò (âèæ H. G. GUTERBOCK. “Die
Historische Tradition und ihre literarische Gestautung bai
den Babyloniem und Hethitern bis 1200” ZA XLII 1934, ñ.
47).
Ñïîðåä äàòñêèÿ øóìåðîëîã Ò. Õ. ßêîáñåí âîæäúò íà
êóòèèòå ñ èìå ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ, îòáëúñêâà çàâîåâàòåëíèÿ
ïîõîä íà âîéñêèòå íà Àêàä è Íàðàì-Ñóåí, ðàçáèâà ãè è
ïðîíèêâà äúëáîêî â þæíèòå ÷àñòè íà Äâóðå÷èåòî, êàòî
çàâëàäÿâà ñâåùåíèÿ çà øóìåðèòå ãðàä ÍÈÏÓÐ (ÍÈÁÈ-
ÐÓ). À â õðàìà íà ÑÈÏÀÐ èçäèãà ñòåëà ñ íàäïèñ çà ñâîÿ-
òà ïîáåäà, ñúñòàâåí íà àêàäñêè åçèê. Â òîçè íàäïèñ ÅÍ-
ÐÈÄÀÂÀÇÈÐ (ÅÍÐÈÄÓÏÈÇÈÐ), ïîäðàæàâàéêè íà ìíî-
ãîáðîéíèòå íàäïèñè, êîèòî å îñòàâèë Íàðàì-Ñóåí, ïðèå-
ìà äðåâíàòà òèòëà íà Óðóêñêî-óðñêàòà õåãåìîíèÿ íà äúð-
æàâà “ÖÀÐ ÍÀ ×ÅÒÈÐÈÒÅ ÏÎÑÎÊÈ ÍÀ ÑÂÅÒÀ” íà-
ðåä ñ òèòëàòà “ÖÀÐ íà ÊÓÒÈÈÒÅ”. Ïúðâàòà òèòëà íå ïîñ-
ìÿâàò äà ñè ïðèñâîÿò íàñëåäíèöèòå íà Íàðàì—Ñóåí, òúé
êàòî ñà çàãóáèëè ïðàâî íàä íåÿ (âèæ Ò. Í. Jacobsen “The
Sumerian King List”, ñ. 117).
Âúïðåêè òîçè íàäïèñ è äåéñòâèòåëíèòå ñè
çàñëóãè Åíðèäàâàçèð íå å âêëþ÷åí â îôèöèàë-
íèÿ öàðñêè ñïèñúê íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ öàðå íà
Äâóðå÷èåòî, çàùîòî àêàäñêàòà äèíàñòèÿ èìà
îùå æèâè íàñëåäíèöè, à å âúçìîæíî è ïî äðóãè
ñúîáðàæåíèÿ (âèæ L.W. KING. “A History of
Sumero Acad”, London 1910, p. 144, 206, 231).
Íàäïèñúò íà Åíðèäàâàçèð (Åíðèäóïèçèð) ñòà-
âà èçâåñòåí ïî-êúñíî ñëåä ðàç÷èòàíåòî ìó è ïóá-
ëèêàöèÿòà íà H.V. Hilprecht “Earliest Version of
the Deluge Story” (Babylonian expedition of the
University Pensylvania S.E.R. D.V. 1, p. 20).
Ïëàíèíñêèòå ïëåìåíà íà ÊÓÒÈÈÒÅ, íàõëó-
ëè â Àêàä, ñà áèëè äîñòàòú÷íî ìíîãîáðîéíè,
îðãàíèçèðàíè, ñïëîòåíè è äîáðå ìîòèâèðàíè,
êàêòî è äîáðå âúîðúæåíè, çà äà ìîãàò äà ðàçã-
ðîìÿò âîéñêàòà íà íàé-ñèëíàòà çà òîâà âðåìå
äúðæàâà.  îòëè÷èå îò ìàëîáðîéíèòå âîéñêîâè
äðóæèíè (ïðåäèìíî ãðàäñêî îïúë÷åíèå íà ãðà-
äîâåòå— äúðæàâè íà Øóìåð) àêàäñêàòà äúðæàâà
å èìàëà çà îíîâà âðåìå îãðîìíà âîåííà ñèëà.
Âîéñêàòà £ ñå å ñúñòîÿëà îò ïðîôåñèîíàëíè âîé-
íèöè: òåæêî âúîðúæåíà ïåõîòà, ëåêî âúîðúæå-
íà ïåõîòà, êîëåñíè÷àðè ñ êîëåñíèöè. Ñèëàòà íà
àêàäñêàòà âîéñêà ñå å äúëæàëà êàêòî íà íåéíàòà
÷èñëåíîñò, òàêà è íà äîáðàòà è îðãàíèçàöèÿ è
èçðàáîòåíè ñòðàòåãèè è òàêòèêà çà âîäåíå íà âîé-
íè. Äâóðå÷èåòî, ïðåæèâÿëî ïåðèîäà íà ðàííèÿ
áðîíç è ïëåìåííèòå âîåííî-äåìîêðàòè÷íè îò-
íîøåíèÿ, ìèíàëî ïðåç îðãàíèçàöèÿòà íà ãðàäî-

âåòå-äúðæàâè, å èçãðàäèëî âå÷å ÿñíî èçðàçåíî êëàñîâî îá-
ùåñòâî ñ öåíòðàëèçèðàíî óïðàâëåíèå ïðè ðàçâèòèòå íîâè
ïðîèçâîäñòâåíè ñèëè, êîèòî îñèãóðÿâàò ìàòåðèàëíàòà âúç-
ìîæíîñò çà íàáèðàíå è èçäðúæêà íà òàêàâà âîéñêà.
Íàõëóâàùèòå îò ñåâåð ÊÓÒÈÉÑÊÈ ïëåìåíà ñà íà ïî-
ðàíåí åòàï íà ñâîåòî èñòîðè÷åñêî è èêîíîìè÷åñêî ðàçâè-
òèå. Òåõíèòå ïðîèçâîäñòâåíè ñèëè ñà ðàííîçåìåäåëñêè è
çàíàÿò÷èéñêè è íàâÿðíî ñà â ïðåõîä êúì ïàòðèàðõàò. Êå-
ðàìèêàòà èì å ïðèìèòèâíà (ò. íàð. áîÿäèñàíà êåðàìèêà).
Òå æèâåÿò â ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, êàòî ïðè íóæäà ñè èç-
áèðàò îáù âîæä, êîãàòî ïëåìåííîòî îáåäèíåíèå ñè ïîñ-
òàâè íÿêàêâà îáùà îòáðàíèòåëíà èëè çàâîåâàòåëíà öåë
(âèæ: A. Falkenstein (ATY) s. 41. A. Frankfort. “Archeology
and the Sumerian Problem” Chicago 1932.) Íî äàëè òåçè
ïëåìåíà íå íîñÿò ñïîìåí çà íÿêàêâî ìèíàëî è îðãàíèçà-
öèÿ íà äúðæàâà, çà êîèòî íèå íÿìàìå ñâåäåíèÿ? Çåìèòå,
íà êîèòî æèâåÿò, ñà áèëè ìåñòîæèâåëèùà íà ïî-ðàííè öè-
âèëèçàöèè, çà êîèòî íèå íÿìàìå ñâåäåíèÿ. Íàïðèìåð çå-
ìÿòà íà Óðèòåíî øóìåðñêè “ÊÈÓÐÈ”, çåìèòå íà ãóðèòå
íå íîñÿò ëè òåçè ïëåìåíà ñïîìåí çà íÿêàêâà ïî-àðõàè÷íà
äúðæàâíà îðãàíèçàöèÿ è êóëòóðà. Êàòî íÿìàìå äîñòúï äî
îãðîìíîãî áîãàòñòâî îò ïèñìåíè èçòî÷íèöè, íèå ñàìî ìî-
æåì äà ãàäàåì çà öèâèëèçàöèèòå íà óðèòå è ïî-êúñíî íà
ãóðèòå (âèæ Ì. Lambert. “La periode presargonique Sumer”
VIII I, p. 58)
Âúîðúæåíèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà âåðîÿòíî íå å
îòñòúïâàëî íà âúîðúæåíèåòî íà àêàäñêèòå âîéñêè. Òîâà
íè êàðà äà ñå çàìèñëèì çà ñòåïåíòà íà ìåòàëîîáðàáîòâà-
íåòî è äðóãèòå çàíàÿòè ïðè êóòèèòå. ×èñëåíîñòòà èì âå-
ðîÿòíî íå å îòñòúïâàëà íà ÷èñëåíîñòòà íà àêàäñêèòå âîéñ-
êè. Âúçìîæíî å ïðè ïîñëåäíèòå öàðå íà Àêàäñêàòà äèíàñ-
òèÿ ÷èñëåíîñòòà íà àêàäñêàòà âîéñêà ïî íÿêàêúâ íà÷èí äà
å íàìàëÿëà. Íî àêî Àêàä å áèë â óïàäúê, êàê äà ñè îáÿñ-
íèì ìíîãîáðîéíèòå è óñïåøíè âîéíè ñðåùó ðàçëè÷íè
ñòðàíè è íàðîäè, êîèòî å âîäèëà ïî òîâà âðåìå Àêàäñêàòà
äúðæàâà?
Íàâÿðíî ïðè ðàâíè äðóãè óñëîâèÿ êóòèéñêèòå âîéñêè
ñà èìàëè ïî-âèñîê áîåí äóõ, çà äà ìîãàò äà ïîáåäÿò àðìè-
ÿòà íà íàé-ãîëÿìàòà äðåâíà èìïåðèÿ. Äîïóñêà ñå, ÷å êó-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òèéñêèòå âîéñêè ñà èìàëè êîñâåíà ïîìîù îò ìåñòíèòå äè-
íàñòèè íà Äâóðå÷èåòî èëè ÷å âúòðåøíèÿò áåçïîðÿäúê â
Àêàäñêàòà äúðæàâà âñëåäñòâèå ñåïàðàòèñòêè äâèæåíèÿ íà
ãðàäîâåòå-äúðæàâè å óëåñíèë êóòèèòå.
Ñúñ ñìúðòòà íà Íàðàì-Ñóåí (Íàðàìñèí) âîéíàòà â Äâó-
ðå÷èåòî íå ñïèðà (âèæ H.G. Guterbock. “Die Historische
Tradition und literarische Gestaltung bei den Babyloniern
und Hetitem bis 1200”).
Ïúðâèÿò ñèí íà Íàðàì-Ñóåí ØÀÐÊÀËÈØÀÐÈ (ØÀÐ
ÊÀËÈ ØÀÐÈ), Sar Kali Sari, (“ÖÀÐ íà ÂÑÈ×ÊÈ ÖÀÐÅ”
SAKI ñ. 325 è RLA II ñ. 133) - äàòèðîâú÷íè ôîðìè íà ØÀÐ
ÊÀËÈ ØÀÐÈ, (ïðîäúëæàâà áîðáàòà è äîðè ïðåæèâÿâà
êðóïíè ïîáåäè ïî âðåìå íà òàçè âîéíà, êàòî âçåìà â ïëåí
ñëåäâàùèÿ êóòèéñêè âîæä (öàð) ÑÀÐËÀÃÀÁ = ÑÀÐËÀÃ
(âèæ RLA II ñ. 133 è SAKI ñ. 207 I Ò. Í. Jacobsen “The
Sumerian King List” Chicago, 1939 ã. — (ñ. 207). ÑÀÐËÀÃÀÁ
ìîæå äà ñå ÷åòå è êàòî CAP ËÀÃÀÁ (öàð Ëàãàá). Ñèëíà
ïîëèòè÷åñêà ðîëÿ ïî òîâà âðåìå èãðàå è âòîðèÿò ñèí íà
Íàðàì-Ñóåí ÁÈÍ ÊÀËÈ ØÀÐÈ (BIN KALI SARI) “ÏÎ-
ÒÎÌÚÊ íà ÂÑÈ×ÊÈ ÖÀÐÅ” (âèæ äàòèðîâú÷íàòà ôîð-
ìóëà ÐÒÑ II ñ. 6 , SAKI ñ. 225 è Ò.Í. Jacobsen “The Sumerian
King List” (SKL)-(ñ. 206, 231). Âîéíèòå íà ØÀÐ êàëè Øàðè
èìàò ïîâå÷å îòáðàíèòåëåí õàðàêòåð. Ïî íåãîâî âðåìå å
îòáåëÿçàí íåãîâ ïîõîä íà çàïàä êúì ïàñòèðñêèòå ïëåìåíà
ÀÌÓÐÐÓ. Òîé íîñè ñàìî òèòëàòà “Öàð íà Àêàä” (âèæ äà-
òèðîâú÷íàòà ôîðìà RTC 130, 118 = SAKI 225 (è Ò. Í.
Jacobsen “The Sumerian King List”, Chicago 1939.)
Ïðè÷èíèòå çà ïàäàíåòî íà Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ñà ìíî-
ãî. Îò Ñàðãîí Âåëèêè (ñòàðè) íàòàòúê Àêàäñêàòà äèíàñ-
òèÿ ïðè ïî-êúñíèòå åòàïè íà ñâîÿòà äåñïîòè÷íà âëàñò çà-
ñèëâà ðîáîâëàäåë÷åñêàòà åêñïëîàòàöèÿ íà øèðîêè íàðîä-
íè ìàñè. Äåñïîòèòå ïîòèñêàò ñâîáîäíàòà ïðåäè ìåñòíà
àðèñòîêðàöèÿ. Ñâîáîäíèòå ïîëèòè÷åñêè ïðåäè õîðà ñà óã-
íåòåíè îò çàñèëâàùàòà ñå òèðàíèÿ íà öàðñêàòà âëàñò. Íà-
ðàìñóåí âúçïðèåìà òðàäèöèîííàòà òèòëà íà óðóêñêî-óðñ-
êàòà õåãåìîíèÿ “ÖÀÐ íà ×ÅÒÈÐÈÒÅ ÑÒÐÀÍÈ ÍÀ ÑÂÅ-
ÒÀ”, âúçïðèåìà ñëåä ðàçðóøàâàíåòî ìó òèòóëàòóðàòà íà
ÊÈØ “ÖÀÐ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÀÒÀ”, ïðèåìà òèòëàòà “ÖÀÐ íà
ÀÊÀÄ è åíñè íà áîãà ÀÌÀÍ” è íàêðàÿ ñå ñàìîîáîæåñò-
101
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âÿâà êàòî “ÌÎÃÚÙ ÁÎÃ ÍÀ ÀÊÀÄ”, ñ êîåòî âëèçà â êîí-
ôëèêò ñúñ æðå÷åñêîòî ñúñëîâèå íà öåíòúðà íà áîãà ÅÍ-
ËÈË — ÍÈÏÓÐ, ÷èéòî õðàì ðàçðóøàâà (âèæ L. Bernhardt
und S.N. Kramer. “Sumerishe literarische Texte...”) s. 759.
Ìíîãîáðîéíèòå âîéíè, êîèòî âîäè àêàäñêàòà äúðæàâà, âî-
äÿò äî èçòîùåíèå íàñåëåíèåòî íà ñåëèùàòà. Êðúâîïðî-
ëèòíèòå âîéíè, êîèòî àêàäñêèòå öàðå âîäÿò è ñ ãðàäîâå-
òå—äúðæàâè íà Øóìåð è Àêàä, êîèòî ãðàäîâå ñå áîðÿò çà
ñâîÿòà ñàìîñòîÿòåëíîñò è íåçàâèñèìîñò. Òðàäèöèîíåí å
ñåïàðàòèçìúò íà îáùèíèòå (íîìèòå}, êîéòî ñå îïèðà íà
ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ ïî ìåñòà.  íà÷àëîòî òåçè âîéíè
ñàìî ïîòèñêàò ñåïàðàòèñòêèòå óñèëèÿ íà ãðàäîâåòå-äúð-
æàâè. Ïî-êúñíî âîéíèòå ñå èçðàæäàò â êðúâîïðîëèòíè êîí-
ôëèêòà, êîèòî âîäÿò äî ïîãîëîâíî èçòðåáëåíèå è ïîðîá-
âàíå íà íåïîêîðíèòå ãðàäîâå. Òàêà íàïðèìåð ïðè íàêàçà-
òåëíèòå ïîõîäè íà Íàðàì-Ñóåí è íà ñèíà ìó öàð ÐÈÌÓØ
ñà ðàçðóøåíè ïåò êðóïíè öåíòúðà íà Øóìåð, à èìåííî ãðà-
äîâåòå: ËÀÃÀØ, ÓÌÀ, ÄÅÐ, ÀÄÀÁÀ è ÕÀËÅÁ. Ñàìî â
Óìà è Äåð ñà èçáèòè íàâåäíúæ 9000 äóøè è ñà íàêàçàíè
îùå 3600 äóøè ñïîðåä õðàìîâè äàííè. Òåçè íàêàçàòåëíè
ïîõîäè íîñÿò ìíîãî íàñèëèå è âîäÿò äî ìíîãî æåðòâè çà
ñúïðîòèâëÿâàùèòå ñå ãðàäîâå.
Îò èñòîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà îáåäèíåíèåòî íà îòäåë-
íèòå ãðàäîâå-äúðæàâè íà Äâóðå÷èåòî èìà ïðîãðåñèâåí õà-
ðàêòåð, çàùîòî ñúçäàâà åäíà åäèííà äúðæàâà ñ åäèííà,
ðàöèîíàëíà îðîñèòåëíà ñèñòåìà çà çåìÿòà, ñ êîåòî îáåç-
ïå÷àâà ïî-âèñîê ðúñò íà ïðîèçâîäñòâåíèòå ñèëè. Åäèííà-
òà òåðèòîðèÿ ñúçäàâà óñëîâèÿ çà ðàçâèòèå íà òúðãîâèÿòà,
çàíàÿòèòå, èçêóñòâàòà. Íî ðàçâèâàùèòå ñå ðîáîâëàäåë÷åñ-
êè ïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ, êîèòî ñïîñîáñòâàò çà ðàç-
âèòèåòî íà ïðîèçâîäñòâåíèòå ñèëè, îò äðóãà ñòðàíà âîäÿò
äî ïîòèñêàíå è óãíåòÿâàíå íà îãðîìíè ìàñè îò õîðà â äúð-
æàâàòà, áèëè ïðåäè òîâà ñâîáîäíè. Çàñèëâàíåòî íà äåñ-
ïîòèÿòà íà ðîáîâëàäåë÷åñêà Àêàäñêà äúðæàâà âëîøàâà
ïîëîæåíèåòî íà ðîáèòå, îñîáåíî íà æåíèòå è äåöàòà. Õðà-
ìîâè äîêóìåíòà ïîêàçâàò ïîãîëîâåí ãëàä è ïîòðåñàâàùà
æåñòîêîñò è ñìúðòíîñò ñðåä òÿõ. À Àêàäñêàòà äúðæàâà
ïðîäúëæàâà äà âîäè èçòîùèòåëíè âîéíè çà íàáèðàíå íà
íîâè ðîáè è áîãàòñòâà, êàòî íàïàäà âñå íîâè è íîâè çåìè
è íàëàãà ñâîÿòà õåãåìîíèÿ â òîãàâàøíèÿ ñâÿò. Íàõëóâàíå-
òî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Àêàä â íà÷àëîòî íîñè îñâîáî-
äèòåëåí õàðàêòåð. Óãíåòåíèòå æèòåëè íà ãðàäîâåòå èçïîë-
çâàò êóòèéñêîòî íàõëóâàíå, çà äà îòõâúðëÿò àêàäñêàòà äåñ-
ïîòè÷íà õåãåìîíèÿ. Ðîáèòå ñå îïèòâàò äà ñå îñâîáîäÿò è
äà ñå âúðíàò êúì áåçêëàñîâèòå ïúðâîáèòíî-îáùèííè ôîð-
ìè íà æèâîò, êîèòî ïîìíÿò è â êîèòî ñà ñâèêíàëè äà æèâå-
ÿò. Òîçè ïúðâîíà÷àëåí îñâîáîäèòåëåí äóõ îáà÷å íå ïðî-
äúëæàâà äúëãî è íå âîäè äî ðàçðóøàâàíå íà ðîáîâëàäåë-
÷åñêèòå îòíîøåíèÿ. Êóòèèòå, êîèòî íàõëóâàò, ïîçíàâàò
ïúðâîáèòíî îáùèííèòå ïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ, à çà-
âàðâàò ñòðàíà, â êîÿòî âëàñòâàò ðîáîâëàäåë÷åñêè ïðîèç-
âîäñòâåíè îòíîøåíèÿ. Êóòèéñêîòî íàõëóâàíå è ïî-êúñíè-
òå âîéíè, êîèòî âîäè êóòèéñêàòà âîéñêà, ïîñòåïåííî ñå
ïðåâðúùàò â îïóñòîøåíèå íà Äâóðå÷èåòî, ñúïðîâîäåíî
îò ãðàáåæè, ðàçîðåíèå íà ãðàäñêè è íà õðàìîâè ñòîïàíñò-
âà, ðàçîðåíèå íà ãðàäîâå è äðóãè ïîñåëèùà. Â òåçè çàâîå-
âàòåëíè âîéíè íà êóòèèòå ñà ðàçðóøåíè ãðàäîâåòå ÀÊÀÄ,
ÀÊØÀÊ, ÕÓÐÑÀÁ, ÊÀËÀÌ, ÄÅÐ, ÍÈÏÓÐ, ÀÄÀÁÀ,
ÓÐÓÊ, ËÀÐÀÊ è äðóãè. Ðàçðóøåíè ñà ìíîãî õðàìîâå. Ðàç-
ñèïàíè ñà ìíîãî õðàìîâè è ÷àñòíè ñòîïàíñòâà, êàêòî è
ïî-ìàëêè ñåëèùà.
102
Ñëåä ñìúðòòà íà ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ (SAKI ñ. 221) â
Àêàä íàñòúïâàò ñìóòîâå. Çàïî÷âàò îæåñòî÷åíè áîðáè ìåæ-
äó ðàçëè÷íè ïðåòåíäåíòà çà àêàäñêèÿ ïðåñòîë.  øóìåðñ-
êèòå ÖÀÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÖÈ ïèñàðÿ å îòáåëÿçàë çà òåçè
áîðáè ñ áîëêà: ÷å “íèêîé íå å çíàåë êîé å áèë öàð è êîé íå
å áèë öàð” ïî òåçè âðåìåíà.  òåçè áîðáè âçåìà ó÷àñòèå è
åäèí îò êóòèéñêèòå âîæäîâå (öàðå) ÅËÓËÈÌÅØ. Â ÖÀÐ-
ÑÊÈÒÅ ÑÏÈÑÚÖÈ ÍÀ ØÓÌÅÐ òîé ñå ñïîìåíàâà íà
äâà ïúòè: åäèí ïúò êàòî ÅËÓËÓ â ñïèñúêà íà äèíàñòèÿòà
íà Àêàä è âòîðè ïúò êàòî ÅËÓËÅÌÅØ â ñïèñúêà íà ÊÓ-
ÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ íà Øóìåð. Ò. ßêîáñåí äîïóñêà, ÷å òå-
çè äâå èìåíà ñà èäåíòè÷íè (âèæ. Ò. Í. Jacobsen “The
Sumerian King List” (SKL) ñ. 207). È. Ì. Äüÿêîíîâ äîïóñ-
êà è äðóãè âúçìîæíîñòè (íàïð. ïîâòîðíî èçáèðàíå) — âèæ
È. Ì. Äüÿêîíîâ “Îáùåñòâåííûé è ãîñóäàðñòâåííûé ñòðîé
äðåâíåãî â Äâóðå÷èå. Øóìåð”, Ì. Ë.1859, ñ. 80).
 êðàÿ íà òîçè ïåðèîä íà ìåæäóîñîáíè âúòðåøíè áîð-
áè è íà âúíøíà èíâàçèÿ çà êðàòêî âðåìå Àêàä âúçñòàíîâÿ-
âà ñâîÿòà äúðæàâà, íî òÿ èìà êðàòêîòðàéíî è îãðàíè÷åíî
(ìåñòíî) çíà÷åíèå.
Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ïîñòåïåííî ïðèäîáèâàò âúðõîâ-
íîòî ãîñïîäñòâî íàä Øóìåð, çàïî÷íàëî ñ ïîðàæåíèåòî íà
Àêàä îò êóòèèòå, íàíåñåíî ïî âðåìåòî íà öàð Íàðàì-Ñó-
åí, êîéòî âëèçà â áîé ñ êóòèéñêàòà âîéñêà è çàãèâà â òîçè
áîé ïðåç 2202/2201 ã. ïð. Õð. ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ, âîäåéêè êó-
òèéñêàòà âîéñêà, ïðîíèêâà äî ãëúáèíèòå íà þæíîòî Äâó-
ðå÷èå, çàåìà ÍÈÏÓÐ (Íèáèðó) è îñòàâÿ ñâîé íàäïèñ â
ÑÈÏÀÐ. Âîéíàòà íà Àêàä ïðîäúëæàâà, âîäåíà îò ñèíà íà
Íàðàì-Ñóåí — ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ, “Öàðÿò íà âñè÷êè öà-
ðå”, ïúðâè ñèí íà Íàðàì-Ñóåí (2201 — 2177 ã. ïð. Õð.). Òîé
âîþâà ñ êóòèéñêèòå âîæäîâå, äîøëè ïî-êúñíî îò Åíðèäà-
âàçèð, çàïèñàíè êàòî öàðå ïî-êúñíî (ñ ÈÌÒÈ, ÈÍÃÈØÀ-
ÓØ, ÑÀÐ-ËÀÃÀÁ /CAP ËÀÃÀÁ) — RLA II ñ. 133). Âîéíà-
òà ïðîäúëæàâàò ÅËÓËÅÌÅØ (2178 — 2173 ã. ïð. Õð.) è
íåãîâèòå ïðèåìíèöè ÈÍÃÅØÀÓØ è ÈÍÈÌÀÁÀÃÅØ. Òå
óñïÿâàò äà íàëîæàò êóòèéñêàòà õåãåìîíèÿ íàä Äâóðå÷èå-
òî. Àêàä ïàäà ïîä âëàñòòà íà êóòèèòå, êîèòî ãî âëàäåÿò 91
ãîäèíè è ÷åòèðèäåñåò äíè.
ÊÀÊÂÈ ÑÀ ÊÓÒÈÈÒÅ ÏÎ ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ ÏÐÎÈÇÕÎÄ È
ÅÇÈÊ?
Ïðè ðàç÷èòàíå íà êóòèéñêèòå ëè÷íè èìåíà è òîïîíè-
ìè è ïðè ñðàâíÿâàíåòî èì ñ åçèöèòå íà íÿêîè äðóãè èç-
òî÷íè íàðîäè â íà÷àëîòî ñå ïðàâè îïèò êóòèéñêèÿò åçèê
äà áúäå îáÿñíåí ñ õóðèòñêèÿò åçèê. Áëèçêèòå åçèêîâè âðúç-
êè ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ ôàêòà, ÷å ìíîãî îò êóòèéñêèòå
ïîñåëåíèÿ òåðèòîðèàëíî ïîêðèâàò ïî-ðàííè õóðèòñêè ïî-
ñåëåíèÿ.
Ïî-êúñíî ïî-çàäúëáî÷åíè ëèíãâèñòè÷íè ïðîó÷âàíèÿ
ïîêàçâàò, ÷å íèòî õóðèòñêèÿò åçèê, íèòî øóìåðñêèÿò, íè-
òî ñåìèòñêèòå åçèöè, íèòî åëàìñêèÿò, íèòî èíäîåâðîïåéñ-
êèòå åçèöè, íèòî àâåñòèéñêèòå äàâàò ïîÿñíåíèå çà êóòèéñ-
êèòå èìåíà íà öàðåòå, ÷èèòî èìåíà â ïî-ãîëåìèÿ áðîé çà-
ïî÷âàò ñ áóêâàòà “ò” è çàâúðøâàò íà àá/ð/àá/ï/ è “S” â ðàç-
÷åòåíèòå “Öàðñêè ñïèñúöè”. Îêîí÷àíèåòî “S” å áèëî øè-
ðîêî ðàçïðîñòðàíåíî ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïðåç I
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â òîïîíèìè÷íèòå íàçâàíèÿ íà îáëàñ-
òèòå íà Çàãðîñêèòå ïëàíèíè, ò. å. â îáëàñòèòå, êúäåòî îò
àðõàè÷íè âðåìåíà îáèòàâàò ÊÓÒÈÈÒÅ.  õóðèòñêèÿ åçèê

îêîí÷àíèåòî “S” ñî÷è êîñâåí (åðãàòèâåí) ïàäåæ è å ïîêà-
çàòåëíî çà îçíà÷àâàíå àáñòðàêòíîñò íà èìåíàòà. Ñúùîòî
îêîí÷àíèå “S” èìà è â êàñèòñêèòå åçèöè.
Ñâîåîáðàçíàòà ôîíåòè÷íà ñèñòåìà íà ÊÓÒÈÈÒÅ ñå
âúçïðèåìà òðóäíî îò øóìåðèòå è àêàäöèòå, êîèòî ïðåäà-
âàò ñ ðàçëè÷íè âàðèàíòè êóòèéñêèòå èìåíà. Ñëîæíîñòòà
íà ôîíåòàêàòà íà êóòèéñêèÿ åçèê ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà èç-
êëþ÷èòåëíàòà ïðîñòîòà íà ÅËÀÌÑÊÀÒÀ ôîíåòè÷íà ñèñ-
òåìà.
Êóòèéñêèÿò åçèê ïîêàçâà ñðîäñòâî ñ ÕÓÐÈÒÑÊÈß
åçèê, êîéòî ñúùî èìà ñëîæíà ôîíåòè÷íà ñèñòåìà. Âúç-
ìîæíî å äúëãîòî æèâååíå íà êóòèèòå â îáèòàâàíè ïðåäè
îò õóðèòèòå çåìè äà ñáëèæàâà òåçè åçèöè, áåç äà ñà èäåí-
òè÷íè.
Êóòèéñêèÿò åçèê èìà áëèçîñò è ñ ÅËÀÌÑÊÀÒÀ ãðóïà
åçèöè, øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè â çîíàòà íà öåëèòå ÇÀÃ-
ÐÎÑÊÈ ïëàíèíè (åëàìèòè, êàñèòè, ëóëèáåè è âúçìîæíî
êàñïèè), è òå äà èìàò áëèçêè åçèêîâè âðúçêè ñúñ ÊÓÒÈÈ-
ÒÅ. Òàêà ñå âèæäà, ÷å êóòèéñêèÿò åçèê å åäèí ñàìîáèòåí
åçèê, à íàðîäúò íà ÊÓÒÈÈÒÅ, êîéòî ãîâîðè òîçè åçèê, å
åäèí ñàìîáèòåí íàðîä.
Ïðè îâëàäÿâàíåòî íà ÀÊÀÄ êóòèéñêàòà ïëåìåííà âúð-
õóøêà âúçïðèåìà âëàñòòà íà ñòðàíàòà îò âèñîêèòå ñëîåâå
íà ØÓÌÅÐÎ-ÀÊÀÄÑÊÀÒÀ ðîáîâëàäåë÷åñêà âúðõóøêà,
áåç äà å óçðÿëà çà åäíà ïî-âèñîêà ìèñèÿ — ñòðåìåæà äà
îáëåê÷è ïîëîæåíèåòî íà øèðîêèòå íàðîäíè ìàñè â Äâó-
ðå÷èåòî. Íàðîäúò íà ñòðàíàòà (ñâîáîäíè õîðà è ðîáè è
äðåáíà àðèñòîêðàöèÿ) ñëåä íà÷àëíîòî âúîäóøåâëåíèå è
ïîðèâ çà ñâîáîäà ñå âèæäà èçïàäíàë ïîä äâîéíî ðîáñòâî:
âåäíúæ ïîä çàâèñèìîñòòà íà ñîáñòâåíàòà ñè ðîáîâëàäåë-
÷åñêà êëàñà è âòîðè ïúò êóòèéñêàòà ïîëèòè÷åñêà è èêîíî-
ìè÷åñêà çàâèñèìîñò. Äàíú÷íèòå íàëîçè ñòàâàò äâîéíè
(âèæ íàëîçèòå È. Ì. Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèé”, Ì.-Ë.
1959). Çàâëàäÿâàéêè ñòðàíàòà, êóòèéñêàòà ïëåìåííà âúð-
õóøêà íå èçëú÷âà ñâîè õîðà, êîèòî äà ïîåìàò àäìèíèñò-
ðàòèâíèòå ôóíêöèè íà ñòðàíàòà, ðàçâèëà äîáúð äúðæàâåí
àïàðàò ïî âðåìåòî íà Øóìåð è Àêàä. Êóòèéñêèòå ïëåìåí-
íè ïúðâåíöè è öàðå èçáèðàò çà ñâîè ïðåäñòàâèòåëè â ñòðà-
íàòà íàé-ãîëåìè ìåñòíè ðîáîâëàäåëöè, êîèòî äà àäìèíèñ-
òðèðàò çàâëàäÿíàòà îò òÿõ, êóòèèòå, ñòðàíà, äà ñúáèðàò
íàëîçè è äàíúöè è äà ðúêîâîäÿò öåëèÿ îáùåñòâåí è äó-
õîâåí æèâîò íà ñòðàíàòà.
Äîõîäèòå íà àêàäñêèòå öàðå ñà èäâàëè îñâåí îò âîé-
íèòå îùå è îò ïðèõîäè îò îãðîìíèòå ñòîïàíñòâà è çåìåâ-
ëàäåíèÿ, êîèòî ñà ïðèòåæàâàëè.
Êóòèéñêèòå öàðå, çàñòàíàëè íà÷åëî íà Äâóðå÷èåòî, îñ-
òàâÿò çåìÿòà äà áúäå âëàäÿíà è îáðàáîòâàíà îò ìåñòíè
øóìåðñêè è àêàäñêè óïðàâèòåëè, êàêòî è îò æðåöèòå íà
õðàìîâåòå. Òå íå ñúçäàâàò ñâîè ñòîïàíñòâà. Ïðèõîäèòå èì
èäâàò îò íàëîçè, äàíúöè, òúðãîâñêè ìèòà è çàãðàáåíî ïðè
âîåííè îïåðàöèè. Ñúñòîÿëî ñå îò çàíàÿò÷èéñêè è òúðãîâ-
ñêè èçäåëèÿ, õðàíè, ìåòàëè, ñêúïîöåííè êàìúíè è âåùè,
îðúæèÿ è ïð. Òàêà êóòèèòå âëàäåÿò Äâóðå÷èåòî ÷ðåç
ïîñðåäíèöè — øóìåðî-àêàäñêè ðîáîâëàäåëöè (âèæ “Ê.
Ëè÷êîâñêà è Ê. Øàæèíñêà. “Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïîòà-
ìèÿ” è È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Øóìåð”, 1956).
Ïîñòåïåííî ïîä âëàñòòà íà êóòèèòå ñå âúçðàæäàò ìíîãî
îò ìåñòíèòå äèíàñòèè â Äâóðå÷èåòî.  íà÷àëîòî â ñàìèÿ
Àêàä ïðîäúëæàâàò äà óïðàâëÿâàò óñïîðåäíî öàðåòå îò
Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ÄÓÄÓ è ØÓ-ÄÓÐÀË (2172 — 2137 ã.
ïð. Õð.), íî ïîñòåïåííî íà ïúðâî ìÿñòî ìåæäó ãðàäîâåòå
ñå èçäèãà ËÀÃÀØ. Öÿëà ðåäèöà îò íåãîâè óïðàâèòåëè ìè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íàâàò, áåç äà ìîãàò äà ãî âúçäèãíàò. Çíà÷åíèå Ëàãàø äî-
áèâà ïðè ñâîÿ óïðàâèòåë “ÅÍÑÈ” (ÐÀ-ÒÅ-PA-TES-I) ÓÐ-
ÁÀÓ èëè Óð Áàáà. (Âåðîÿòíî ñúâðåìåííèê íà ïàäàíåòî íà
ïîñëåäíèÿ öàð íà Àêàä ØÓ-ÄÓ-ÐÀË, 2172 — 2137 ã. ïð.
Õð.). ÓÐ-ÁÀÓ îò Ëàãàø å ìîãúù è áîãàò óïðàâèòåë. Òîé
îðãàíèçèðà îáøèðíè õðàìîâè ñòîïàíñòâà è ëè÷íî ñâîå ñòî-
ïàíñòâî. Íàòðóïâà îãðîìíè áîãàòñòâà, îò êîèòî îòäåëÿ çà
êóòèéñêèòå âëàäåòåëè, íî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îñòàâÿ çà ñå-
áå ñè, êàêòî ïðàâÿò âñè÷êè øóìåðî-àêàäñêè óïðàâèòåëè —
íàìåñòíèöè. Ïîñòåïåííî ïîä âúðõîâåíñòâîòî íà êóòèèòå
òîé îñúùåñòâÿâà õåãåìîíèÿ íà ËÀÃÀØ íàä Äâóðå÷èåòî.
Îñúùåñòâÿâà õðàìîâî ñòðîèòåëñòâî è îñòàâÿ ïèñìåíè ïà-
ìåòíèöè. Ñëåä ñìúðòòà íàÓÐ-ÁÀÓ âëàñòòà â Ëàãàø ïîå-
ìà íåãîâèÿò çåò ÃÓÄÅß (âèæ. Â. Ê. Øèëåéêî. ÂÍØÏ ñ.
XXX îò “Èñòîðèÿ Øóìåð” è “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåò-
êè”, ñ. 138,140,141). Ãóäåÿ ðàçãðúùà îãðîìíà ñòðîèòåëíà
äåéíîñò. Òîé îðãàíèçèðà ñòðîåæ íà õðàìîâå è äðóãè ïà-
ìåòíèöè. Íàìåðåí å íàäïèñ íà ÃÓÄÅß è â ÓÐ (ÈÅÒ I ñ. 26
— 28), êîåòî ïîêàçâà, ÷å å èìàë âúðõîâåíñòâî è íàä ÓÐ. Îò
âðåìåòî íà Ãóäåÿ èìà ìíîãî äåëîâè äîêóìåíòè (ÂÍØÏ ñ.
XXX è XXXI). Òîé óïðàâëÿâà ñòðàíàòà äúëãî è âëàñòâà
èñòèíñêè íàä çíà÷èòåëíà ÷àñò îò Äâóðå÷èåòî ïîä èìåòî
“ÅÍÑÈ” êàòî “ÁËÀÃ ïàñòèð íà ñòðàíàòà”. Íî òîé å ñàìî
ÅÍÑÈ. Íå å öàð íèòî òîé, íèòî ñèí ìó ÓÐ-ÍÈÍÕÈÐÑÓ,
íèòî ñâàëèëèÿò ãî îò âëàñò äðóã çåò íà ÓÐ-ÁÀÓ ÍÀÌÀ-
ÕÀÍÈ. Òå íå ñà âïèñàíè â Øóìåðåêèòå öàðñêè ñïèñúöè.
Ãóäåà íå å è íåçàâèñèì óïðàâèòåë. Òîé å íàìåñòíèê íà êó-
òèéñêèòå öàðå, íà êîèòî ïëàùà òåæúê äàíúê çà ïîäâëàñò-
íèòå ìó òåðèòîðèè. Íàñòúïèëèÿò äúëãîòðàåí ìèð ñúçäà-
âà óñëîâèÿ çà æèâîò â ñòðàíàòà âúïðåêè äâîéíèòå íàëîçè.
Äîìèíàöèÿòà íà Ëàãàø íàä äðóãèòå ãðàäîâå íà Äâóðå÷è-
åòî ïîçâîëÿâà íà Ãóäåÿ äà îòäåëè îò äàíúöèòå, êîèòî ïî-
ëó÷àâà, ãîëÿìà ÷àñò çà ñåáå ñè, êîåòî ïúê ìó äàâà âúçìîæ-
íîñò äà îòäåëÿ ãîëåìè ñóìè çà ñòðîèòåëñòâî íà ðåëèãèî-
çíè è êóëòóðíè ïàìåòíèöè è äà óêðåïè Ëàãàø. Îñòàâÿ ìíî-
ãî íàäïèñè è äðóãè ïèñìåíè ïàìåòíèöè (âèæ Â. Ê. Øèëåé-
êî. “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåòêè” ÂÍØÏ ñ. 138, 140, 141 è
SAKI S ñ. 88). Çà òîâà ñòðîèòåëñòâî òîé ïðèâëè÷à ìàéñòî-
ðè ñòðîèòåëè îò Åëàì è îò äàëå÷íè ñòðàíè ñêúïè ìàòåðè-
àëè, êàìúê è ñêúïîöåííîñòè, êîèòî ïðåç Ïåðñèéñêèÿ çà-
ëèâ âíàñÿ â ØÓÌÅÐ. Îò Ñèðèÿ èçïèñâà è âíàñÿ ñ êåðâàíè
ïî Åôðàò, à îòòàì ïî Åôðàò ñêúïè ñòðîèòåëíè ìàòåðèàëè
è óêðàøåíèÿ çà ãðàíäèîçíîòî ñòðîèòåëñòâî, êîåòî ïðåäï-
ðèåìà. Òîé îñòàâÿ îãðîìåí áðîé ïèñìåíè ïàìåòíèöè, ñêóë-
ïòóðíè ïàìåòíèöè, õðàìîâè íàäïèñè è äðóãè äîêóìåíòè
îò òîâà âðåìå (âèæ XII, 13 — 18 è SAKI ñ. 32). Ôàêòè÷åñêè
è ôîðìàëíî Ãóäåÿ å íàìåñòíèê íà ÊÓÒÈÈÒÅ â Þæíîòî
Äâóðå÷èå. Ñëåä íåãîâàòà ñìúðò è ñâàëÿíåòî íà ñèíà ìó
ÓÐ-ÍÈÍÕÓÐÑÓ îò äðóãèÿ çåò íà Óð-Áàó íàìåñòíèê íà
êóòèèòå ñòàâà èìåííî òîçè âòîðè çåò ÍÀÌÀÕÀÍÈ (âèæ
RT XVIII, ð. 66).
Ðîáîâëàäåëöè è àðèñòîêðàòà îò ìåñòíèòå ðîáîâëàäåë-
÷åñêè âúðõóøêè íà Äâóðå÷èåòî óïðàâëÿâàò êàòî íàìåñò-
íèöè íà ÊÓÒÈÈÒÅ öÿëîòî Äâóðå÷èå â ïðîäúëæåíèå íà
91 ãîäèíè. Äî íàñ ñà äîñòèãíàëè íàäïèñè îò Ëàãàø è ñïå-
öèàëíî îò ÓÌÀ, äàòèðàíè îò âðåìåòî íà 19 ïî ðåä êó-
òèéñêè öàð ÑÈÓÌ, êîéòî ïî íàäïèñà îò Óìà óïðàâëÿâà
áëàãîïîëó÷íî è ìèðíî (âèæ V. SCHEIL. “Une novelle
dynastie Sumero-Acadine les Rois” “GUTIE”. CKA11911 ñ.
318); “Ancienes dynasties de Sumero-Acad” GRA1191, ñ. 619).
Âëàñòòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ â Äâóðå÷èåòî å îòíåòà îò ÓÒÅ-
ÕÅÃÀË, öàðÿ íà ãðàäà Óðóê. Çà íåãîâàòà âîéíà ñ ÊÓÒÈÈ-
103
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÅ ñúîáùàâàò äâå êîïèÿ ñúñ ñòèõîòâîðåí òåêñò â äâà íàä- Âëàñòòà íà êóòèèòå, êîíòðîëèðàùè Äâóðå÷èåòî îò ñâîÿ
ïèñà (âèæ F. THUREAU-DANGIN “La fin de la domination öåíòúð â ÀÐÀÏÕÅ (ñúâðåìåíåí Êèîêóê), îò îñâîáîäèòåë-
Guteinne”, Ra IX ñ.11 è È. Ì. Äüÿêîíîâ. “ Èñòîðèÿ Ìè- íà ïîñòåïåííî çàïî÷âà äà ñå âúçïðèåìà îò íàñåëåíèåòî
äèè”, Ì.-Ë. 1959). êàòî òåæêî èãî, îáëàãàíî äâîéíî ñ äàíúöè çà ÷óæäè è ñâîè.
Êóòèéñêàòà ïëåìåííà Äàíúöèòå ñòàâàò âñå ïî-òåæ-
âúðõóøêà, îáåäèíèëà êó- êè, ïî-òåæêè, îòêîëêîòî ñà
òèéñêèòå ïëåìåíà â ñúþç, áèëè ïðè àêàäñêèòå öàðå.
êîéòî çàâëàäÿâà Äâóðå÷è- Ïðèõîäèòå ñå äåëÿò ìåæäó
åòî, íå ñå ñòðåìè êúì ïðî- øóìåðî-àêàäñêàòà ðîáîâëà-
ìÿíà íà óïðàâëåíèåòî. Òÿ äåëñêà âúðõóøêà è êóòèéñêè-
ïîåìà ñàìî âúðõîâíàòà òå çíàòíè óïðàâëÿâàùè
âëàñò â ñâîè ðúöå îò øó- ñòðàíàòà. Ñ âðåìåòî çàïî÷-
ìåðî-àêàäñêèòå çåìåâëà- âà äà ñå íàäèãà ñúïðîòèâà
äåëöè è àðèñòîêðàòè è çà- ñðåùó âëàñòòà íà ÊÓÒÈÈ-
ìåíÿ àêàäñêèòå öàðå — äåñ-
ÒÅ. Òàçè ñúïðîòèâà ñå îãëà-
ïîòè, ñ êóòèéñêè öàðå, êà-
âÿâà îò öàðÿ íà ãðàäà ÓÐÓÊ
òî ñå îïèòâà äà âúçïðèåìå
îò ÓÒÅÕÅÃÀË. Â íàäïèñè-
íà÷èíà íà æèâîò è âúíø-
òå, êîèòî å îñòàâèë, êóòèèòå
íè îáùåñòâåíè èçÿâè íà
ïðåäøåñòâåíèöèòå öàðå ñà íàðè÷àíè “Æèëåùè çìèè
øóìåðè è àêàäè. Îùå Åí- îò ïëàíèíàòà”, “Íàñèëíè-
ðèäàâàçèð (Åíðèäóïèçèð) öè ïðîòèâ áîãîâåòå, îòíåñ-
ñëåä ïîáåäàòà ñè íàä ÍÀ- ëè öàðñòâåíîñòòà íà Øó-
ÐÀÌ-ÑÓÅÍ ñå îïèòâà äà ìåð â ïëàíèíàòà”, “Íàñèë-
âúçïðèåìå íåãîâàòà òèòó- íèöè èçïúëíèëè Øóìåð ñ
ëàòóðà è äà ïîñòàâè ñâîé âðàæäè” “Sumer-Ra Nig-A-
íàäïèñ â øóìåðñêèÿ ãðàä E R I M B i - l n - S i - A- N i g - U -
ÑÈÏÀÐ ñúñ ñòåëà â õðàìà EREM” (âèæ D. Î. Edzart.
ïî ïðèìåðà íà ñâîèòå “Die zweite zwischen Zeit
ïðåäøåñòâåíèöè - øóìåðñêèòå è àêàäñêèòå öàðå íà Äâó- Babylonien” Wisbaden 1957, S. 50). “Âúçáóæäàùè âðàæäè
ðå÷èåòî. è íàñèëèÿ âúâ ñòðàíàòà Êàëàì” (Þæíîòî äâóðå÷èå),
Íàìåðåí å öàðñêè íàäïèñ è îò êóòèéñêèÿ ïëåìåíåí “Îòíåìàùè ñúïðóã îò ñúïðóãà è îò ðîäèòåëè” (âèæ. D.
âîæä, ñòàíàë êóòèéñêè öàð ËÀÅÐÁ (âèæ SAKI ñ. 170, XI è Î. Edzart è F. Thureau-Dangin “La fin de la domination
SAKI ñ. 119). guteine” RA. IX, ñ. 96, È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìè-
Âúçñòàíîâåíèÿò òåêñò íà íàäïèñà ãëàñè: äèé” 80-90 ñ.).
Íàâÿðíî ïðè íàõëóâàíåòî ñè êóòèèòå ñà äàëè âúçìîæ-
1.La-e(I)(R)A-(A)B ËÀÅÐÁ íîñò íà îíåïðàâäàíèòå äà ñå íàäèãíàò ñðåùó ñâîèòå íà-
2. da-(Num) ìîãúùèÿò ñèëíèöè è ñå îïèòàò äà ñå îñâîáîäÿò. Âåðîÿòíî å èìàëî
3.SAR ÖÀÐ áóíòîâå è äðóãè ôîðìè íà íàäèãàíå íà óãíåòåíèòå ñðåùó
4. Ê (U)-TI-UM ÊÓÒÈÓÌ âëàñòâàùàòà âúðõóøêà. Äåñïîòèÿòà íà àêàäñêàòà âëàñò
5.SAR ÖÀÐ ïðåäè äà ïàäíå ñðàçåíà îò êóòèèòå, å äîñòèãíàëà íåâèæ-
6. (Êi-ib-ra-at) íà ×ÅÒÈÐÈÒE ÑÒÐÀÍÈ íà äàíè ðàçìåðè. Íî êóòèéñêèòå çàâîåâàòåëè íå óíèùîæàâàò
7. (Ar-ba-um) ÑÂÅÒÀ ðîáñòâîòî. Îáðàòíî, ñòèãà ñå äî äâîéíî ïîòèñíè÷åñòâî.
8. A-ha-y ÍÀ ÁÎÃÀ Èìà ìíîãî õðàìîâè çàïèñêè, ïúëíè ñ ïëà÷ çà Øóìåð ïî-
9............. ................ ðàäè ðàçáèòèòå ãðàäîâå, ðàçðóøåíè õðàìîâå, îïóñòîøå-
10............ ................ íè ñòîïàíñòâà, èçáèòè áëèçêè õîðà, çàïèñêè, â êîèòî ñòðà-
11.IB-NI(?)MIA ÈÇÃÎÒÂÈ ÍÀ ÁÎÃÀ íàòà íà êóòèèòå å íàðå÷åíà “Îáèòàëèùå íà ÷óìà” (âèæ
12. YSRUK È ÏÎÄÀÐÈ èçëîæåíèåòî íà Ëåíãäîí. SAHI, ð. 242 è ñáîðíèêà: D. Î.
13........... ................
Edzart. “Die zweite zwischen Zeit Babylonien”, Wisbaden
ËÀÅÐÁ îñòàâèë íàäïèñà (âèæ SKL ñ. 170 XI è SKL, ñ.
1957, ñ. 50). Ñðåä ïîñòðàäàëèòå è ðàçðóøåíè ãðàäîâå å è
119, ïî ßêîáñåí).
Óðóê. Òåçè îïëàêâàíèÿ ïîêàçâàò îæåñòî÷åíèåòî íà óðóêñ-
Îñìèÿò ïëåìåíåí âîæä íà êóòèèòå, çàïèñàí êàòî öàð
êèòå ãðàæäàíè ñðåùó ÊÓÒÈÈÒÅ.
ÉÀÐËÀÃÀÁ, ñå îïèòâà äà ïðèñâîè ïîæèçíåíî öàðñêàòà
âëàñò èëè å èçáðàí çà âòîðè ìàíäàò. Ïîëó÷èë øèðîêà îáùîíàðîäíà ïîääðúæêà, ÓÒÅÕÅ-
Ïúðâîòî ïîêîëåíèå êóòèéñêè öàðå èìàò ÊÓÒÈÉÑÊÈ ÃÀË èçáèðà ìîìåíòà íà ñìÿíà íà êóòèéñêèòå öàðå (êîèòî
ÈÌÅÍÀ. Âòîðîòî ïîêîëåíèå öàðå çàïî÷âà äà ñå àêàäèçè- èìàò âðåìåíåí ñòàòóò íà óïðàâëåíèå), íàäèãàò ñå îãðîì-
ðà, à òðåòîòî ïîêîëåíèå øóìåðñêè öàðå îò êóòèéñêè ïðî- íè ìàñè è ñâàëÿò ïîñëåäíèÿ öàð íà ÊÓÒÈÈÒÅ öàð ÒÈ-
èçõîä çàïî÷âà äà íîñè ÷èñòî àêàäñêè èìåíà (âèæ Ì. È ÐÈÊÀÍ (ÒÈÐÈ-ÊÀÍ èëè ÒÀÐÊÀÍ*), êîéòî öàðóâà ñà-
Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, Ì.-Ë. 1959, ñ. 107 è Ì. È ìî 40 äíè. Êðàÿò íà êóòèéñêîòî óïðàâëåíèå ïîñòàâÿ ìíî-
Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Øóìåð” ñ. 89). ãî âúïðîñè.

* Òàðêàí å äðåâíà áúëãàðñêà äâîðöîâà òèòëà è òóê ìîæå áè çàìåñòâà ëè÷íîòî èìå - Áåë. ðåä.

104
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Äîñòèãàëè ëè ñà äîõîäèòå, ïîëó÷àâàíè îò Äâóðå÷èåòî äîâå è öàðå ïðåäàâàò èíòåðåñèòå íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà,
äî âñè÷êè êóòèéñêè ïëåìåíà è äî âñÿêî ñåìåéñòâî îò ïëå- êàòî íàâëè÷àò ñúñ ñâîèòå äåéñòâèÿ îìðàçàòà íà êîðåííè-
ìåíàòà, çà äà ãè äúðæè àíãàæèðàíè êúì çàäúðæàíå íà çà- òå êúì çàâîåâàòåëèòå. Çàòîâà è íàäèãàíåòî ñðåùó êóòèéñ-
âîåâàíèåòî íà Äâóðå÷èåòî. Êàêâî å áèëî âúîðúæåíèåòî è êàòà âëàñò å âñåíàðîäíî.
áîåãîòîâíîñòòà íà êóòèéñêàòà âîéñêà ñëåä 91 ãîäèíà âëàñ- Ðàçáèòèòå êóòèéñêè âîéñêè ñå îòòåãëÿò êúì èçêîííèòå
òâàíå. Êàêâî è êîãî å òðÿáâàëî äà çàùèòàâà òàçè âîéñêà çåìè íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Íî ñêîðî òóê ãè íàñòèãàò
è ò. í. Êóòèéñêàòà âîéñêà, êîÿòî ñå èçïðàâÿ ñðåùó âîéñêè- âîéñêèòå íà III äèíàñòèÿ íà ÓÐ.
òå íà âúñòàíàëèÿ ÓÒÅÕÅÃÀË, íå å äèñöèïëèíèðàíàòà âîéñ- Ñëåäâàùîòî ñòîëåòèå å èçïúëíåíî ñ íàêàçàòåëíè è çà-
êà, ðúêîâîäåíà îò ñìåëè âîåíà÷àëíèöè. Ñåãà òÿ ïðåäñòàâ- âîåâàòåëíè ïîõîäè êúì çåìèòå íà êóòèèòå îò öàðåòå íà
ëÿâà ïëåìåííî îïúë÷åíèå, âîäåíî îò øóìåðåöà ÓÐ-ÍÈÍ- III äèíàñòèÿ íà ÓÐ ñ îãëåä íàáèðàíå íà ðîáè, áîãàòñòâà,
ÇÓ è îò àêàäåöà ÍÀÁÈ ÅÍËÈË (âåðîÿòíî âîåííè óïðà- êîíå, õðàíè è ïð. Öåëè ïëåìåíà ñà îòâëè÷àíè ïðè òåçè
âèòåëè íà Þæíîòî è Ñåâåðíîòî Äâóðå÷èå ïîä êîíòðîëà ïîõîäè. Çà äà íàìåðÿò ñïàñåíèå è æèâîò, ìíîãî îò ïëåìå-
è õåãåìîíèÿòà íà Ëàãàø). Êàêâà å áèëà ÷èñëåíîñòòà íà íàòà ñå èçñåëâàò äàëå÷å íà ñåâåð è çàïàä, ïîíàñÿéêè õèëÿ-
òåçè îòðÿäè è èìàëî ëè å â òÿõ êóòèéñêè âîéíèöè, íå å äè çàãóáè. Ìíîãî îò òÿõ åäâà ëè ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà
èçâåñòíî. Âîéíàòà, êîÿòî ñå âîäè ìåæäó âîéñêèòå íà ÓÒÅ- ñå äîêîñíàò äî äîñòèæåíèÿòà íà ïî-íàïðåäíàëèòå â îá-
ÕÅÃÀË è ÒÈÐÈÊÀÍ, å áîðáà ìåæäó äâå åäíàêâè ïî âúî- ùåñòâåíèÿ è êóëòóðåí æèâîò çàâîþâàíè îò òÿõ ïðåäè ñòî
ðúæåíèå, òàêòèêà è ñòðà- ãîäèíè øóìåðè è àêàäöè.
òåãèÿ âîåííè ñèëè, çàùî- Ïðîöåñèòå íà êëàñîîáðà-
òî è êóòèéñêèòå îòðÿäè ñå çóâàíå ïðè êóòèéñêèòå
âîäÿò îò øóìåðî-àêàäñêè ïëåìåíà íå ñå óñêîðÿâàò
âîåíà÷àëíèöè. Êóòèèòå ñà ñëåä ñâúðçâàíåòî èì ñúñ
÷óæäåíöèòå çàâîåâàòåëè. Øóìåðî-àêàäñêàòà öèâè-
ëèçàöèÿ. Ðàçáèâàíè íà ÷àñ-
È ïðèâúðæåíèöèòå íà Óòå-
òè, ðàçåäèíåíè è ðàçïðúñ-
õåãàë ñà èçïúëíåíè îò æå-
íàòè ñëåä ïîãðîìà, òå òúð-
ëàíèå äà ñå ïðîòèâîïîñòà-
ïÿò çàãóáà ñëåä çàãóáà. Òåõ-
âÿò íà ìåñòíèòå è ÷óæäè íèÿò æèâîò ïðåç ñëåäâà-
íàñèëíèöè è óãíåòèòåëè. ùèòå âåêîâå ùå áúäå ïîä-
Ïðè ðàçèãðàëàòà ñå ëîæåí íà õèëÿäè èçïèòà-
ïðåç 2109 ã. ïð. Õð. áèòêà íèÿ è íà íåïðåêúñíàò âîå-
ÓÒÅÕÅÃÀË ñïå÷åëâà ëåêî íåí íàòèñê è çàïëàõà.
ïîáåäà. Êóòèéñêèÿò öàð Ñêîðî ñëåä ïîáåäàòà
ÒÈÐÈÊÀÍ èçáÿãâà îò áîÿ íàä ÒÈÐÈÊÀÍ (Òèðè-êàí)
è ñå óêðèâà â ÄÓÁÐÓÌ, íî â 2108 ã. ïð. Õð. ÓÒÅÕÅ-
å èçäàäåí îò ìåñòíèòå æè- ÃÀË çàãóáâà âëàñòòà íàä
òåëè, çàëîâåí è óáèò îò Äâóðå÷èåòî. Òÿ ìèíàâà â
ÓÒÅÕÅÃÀË, êîéòî âúçñòà- ðúöåòå íà íàìåñòíèêà íà
íîâÿâà “ÖÀÐÑÒÂÎÒÎ íà ãðàä ÓÐ, íàðå÷åí Óð-ÍÀ-
ØÓÌÅÐ è ÀÊÀÄ” (âèæ F. ÌÓ, êîéòî ñòàâà îñíîâàòåë
Thureau-Dangin. “La fin de íà III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ,
la domination guteine”, RA êîÿòî ùå âëàäåå â ïðîäúë-
IX, ð. 56 è È. Ì. Äüÿêî- æåíèå íà ñòîëåòèå Äâóðå-
íîâ. “Èñòîðèÿ Øóìåð“, ÷èåòî è ùå ñòàíå èäåàë çà
1956). ñëåäâàùèòå âëàäåòåëè õå-
Êóòèéñêèòå âîéñêè ñà ãåìîíè ( âèæ ïî-êúñíè
îòõâúðëåíè êúì ïëàíèíàòà ÇÀÐÎÑ, à íÿêîè îò ïëåìåíàòà æðå÷åñêè õðîíèêè, îòðàçå-
è äàëå÷ íà ñåâåð êúì ÈÐÀÍÑÊÈ ÀÇÅÐÁÀÉÄÆÀÍ, ïî- íè îò Í. G. Guterbock .Die Historische Tradition...”, Z-ANE
íàñÿéêè îãðîìíè çàãóáè îò õîðà, èìóùåñòâî öåííîñòè, çå- VIII. (xNII S. 6, 53).
ìÿ, äîáèòúê, äîìîâå è ïð. Âîåííî-ïëåìåííàòà êóòèéñêà Öàðåòå îò III äèíàñòèÿ íà ÓÐ âîäÿò çàâîåâàòåëíè âîé-
íè è îðãàíèçèðàò ïîõîäè çà íàáèðàíå íà áîãàòñòâà è ðî-
àðèñòîêðàöèÿ, ïðåâúðíàëà ñå â ðîáîâëàäåë÷åñêà âúðõóø-
áè. ÓÐ-ÍÀÌÓ îñòàâÿ âúâ èñòîðèÿòà ñëåäè îò ñâîÿ ðåæèì
êà, â èçëîâåíà è èçáèòà. Îñòàâàò äà âîäÿò íàðîäà äðóãèòå
íà æåñòîê è íåïðèêðèò äåñïîòèçúì è íà çàñèëâàíå íà ðî-
ïî-ìëàäøè âîæäîâå â òðóäíèòå ìó ìèòàðñòâà â ñëåäâà-
áîâëàäåë÷åñêàòà åêñïëîàòàöèÿ (âèæ. SAKI, ñ. 60-62).
ùèòå õèëÿäîëåòèÿ. Ïî-íàòàòúøíè ñâåäåíèÿ èäâàò îò ÍÀÄÏÈÑÈ, îñòà-
Ñêîðî ñëåä çàâîþâàíåòî íà Äâóðå÷èåòî êóòèéñêèòå âåíè ïðè çàâîåâàòåëíè è íàêàçàòåëíè ïîõîäè, îò ïðåïèñ-
ïëåìåííè âîæäîâå è òåõíèòå áëèçêè ïðåâðúùàò ñâîåòî óï- êè, õðàìîâè äàðåíèÿ è ïð., îñòàâåíè îò öàðåòå íà III äè-
ðàâëåíèå â ñúþç ñ ìåñòíèòå øóìåðî-àêàäñêè ðîáîâëàäåë- íàñòèÿ íà ÓÐ ÷àê äî ïàäàíåòî íà äèíàñòèÿòà îò âëàñò ñëåä
öè. Òå íå ñå ñòðåìÿò êúì íîâ òèï íà óïðàâëåíèå. Çàïî÷âàò åäíî ñòîëåòèå â 2007 ã. ïð. Õð. Òåõíèòå ïîõîäè äî ïëàíè-
äà ãîíÿò êàòî ñâîèòå øóìåðî-àêàäñêè ïðåäøåñòâåíèöè íèòå íà Çàãðîñ è ïðåäïëàíèíèòå ñà îòðàçåíè â òåõíèòå
íàòðóïâàíå íà áîãàòñòâà, êîåòî ñå ïîñòèãà ïðè äâîéíèÿ õðîíèêè, â êîèòî ñà îòðàçåíè ñàìî âîäåùèòå ñúáèòèÿ, çà-
íàòèñê âúðõó íàñåëåíèåòî. Øóìåðî-àêàäñêàòà è êóòèéñ- òîâà è ñâåäåíèÿòà çà êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñà îñêúäíè (âèæ
êàòà âúðõóøêè ïîñòåïåííî ñå ñðàñòâàò. Êóòèéñêèòå âîæ- SAKI, ñ. 10,17, 58,146). Ïî-÷åñòî ñå ñïîìåíàâàò ïîõîäèòå

105
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà öàðåòå êúì ÓÐÁÈËÓÌ (Óð Áèëóì) Àðàáåëà (ñåãà Åð-
áèë), êúì ÑÓÌÓÐÓÌ (ñåãà Àëàí êüîïðþ), êúì ØÀØÐÓÌ
(ØÀ-ÀØÐÓÌ), íàðå÷åí ïî-êúñíî ÀØÓÐ (ñåãà ÊÀË-ÀÒ-
ØÅÐÊÎË).
Îïèñàíè ñà ïîõîäè êúì ËÓËÁÓ, ÕÀÐØÈ, ÊÈÌÀØ,
ÕÓÌÓÐÒÈ, ÃÀÍÕÀÐ (ÊÀÐÀÕÀÐ) è äðóãè. Èìà íàäïèñ
íà ñòàðîàêàäñêè çà ïîõîäà êúì Çàáàí ïî äîëèíàòà íà Äî-
ëåí Çàá (èçâåñòåí ñåãà êàòî Àëòúí êüîïðþ), êúäåòî ñà áè-
ëè åäíè îò îáèòàëèùàòà íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Íàìå-
ðåí å íàäïèñ îò Êàðàõàð (Õàðõàð) ñúñ çàïèñàíî èìå íà
õóðèòñêèÿ öàð ÊÈØÀÐÈÃ ÀÍÕÀÐ, ðàçáèò îò öàðÿ ØÓË-
ÃÈ, ñèí íà ÓÐ-Íàìó. Èìà ñúîáùåíèÿ çà ïîõîäè ïðåäèì-
íî êúì õóðèòñêè ãðàäîâå, à ïðåç ïëàíèíèòå íà Çàãðîñ ïî-
õîäè êúì Êåïàð äàëå÷å íà ñåâåð êúì ÊÅÐÊÓÊ, ÕÓÌÓÐ-
ÒÈ, êúì ÊÈÌÀØ è ÕÀÐØÈ (òîâà å ìîæå áè êúì ïëàíè-
íàòà “ÕÀÐÑÈ” îò øóìåðñêèÿ åïîñ).
Ìíîãî ïî-êúñíî ñå íàòðóïâàò óðàðòñêè, ìàíèéñêè, àñè-
ðèéñêè è åâðåéñêè ñâåäåíèÿ. Íî ñâåäåíèÿòà îò ïîõîäèòå
íà öàðåòå îò III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ ñà ïî-îáèëíè. Êúì
êðàÿ îò ãîñïîäñòâîòî íà III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ ãîëÿìà
÷àñò îò òåðèòîðèèòå ïðåä è çàä ð. Òèãúð ñà áèëè ïîä÷èíå-
íè íà óïðàâèòåëÿ (ÅÍÑÈ) íà ËÀÃÀØ, êîéòî âëàäåå è çå-
ìèòå ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêàòà. Òàêà íàïð. íàìåñòíè-
êúò íà ËÀÃÀØ ïðè öàðÿ îò III äèíàñòèÿ íà ÓÐ ØÓ-ÑÓÅÍ
(2046-2038 ïð. Õð.) ñ èìåòî ÀÐÀÄ ÍÈÏÀÐ îñâåí, ÷å å
åíñè (PA-TE-SI) íà ÑÀ-ÁÓÌ, å îùå è öàð óïðàâèòåë íà
ñòðàíàòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ (GU-TI-UM) ñ ïðîèçíîøåíèå îò
òîâà âðåìå ÊÓ-ÒÈÂÓÌ ñ àêàäñêîòî îêîí÷àíèå — ÓÌ. Óï-
ðàâèòåëÿò (ÅÍÑÈ = PA-TE-SI) íà ÓÐÁÈËÓÌ å îùå ÅÍ-
ÑÈ íà ÕÀÌ-ÇÈ, ÃÀÍÕÀÐ è ÈØÀÐÀ è íàðîäà “ÑÓ = ÑÓ-
ÁÀÐÅÉÖÈÒÅ (õóðèòè), è íà ñòðàíàòà ÃÀÐÄÀÍÀ è ò. í.
Ïîõîäèòå íà øóìåðî-àêàäñêèòå öàðå îò òîâà âðåìå,
îòðàçåíè â ò. íàð. ÄÀÒÈÐÎÂÚ×ÍÈ ÔÎÐÌÓËÈ
(RLA=Daten Listen), ñà êîëêîòî íàêàçàòåëíè, ïîâå÷å çà-
âîåâàòåëíè. Òå öåëÿò çàãðàáâàíå íà áîãàòñòâà, ìåòàëè, äî-
áèòúê, õðàíè è õîðà çà ðîáè. Ïðåç òîâà âðåìå â êðàÿ íà II
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
ñà îñîáåíî öåííè ïëåííèöèòå ëóëèáåè è ÑÂÅÒËÎÊÎÆÈ-
ÒÅ (HAMPÓ=NAMURU) ÊÓÒÈÈ, ðîáèòå îò çåìèòå îêî-
ëî ÓÐÁÈËÓÌ, ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ñòåïè è ÇÀÃÐÎÑÊÈÒÅ
ïëàíèíè è ïëåííèöèòå îò õóðèòñêè ïðîèçõîä (âèæ Å. A.
SPEISEL. “Mesopotamian Origins IV”).
Òåæêîòî ïîëîæåíèå íà ðîáèòå â øóìåðî-àêàäñêàòà
äúðæàâà ïîêàçâà õàðàêòåðà íà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó
ðîáîâëàäåë÷åñêèòå äúðæàâè â Äâóðå÷èåòî è ïëåìåíàòà
îò ïðåäïëàíèíèòå è ïëàíèíèòå íà Çàãðîñ ïðåç òîâà âðåìå
êàêòî è ñ ïëåìåíàòà íà ñåâåð è íà çàïàä îò òÿõ. Çà ÊÓ-
ÒÈÈ, ËÓËÈÁÅÈ è ÕÓÐÈÐÈÒÈ Øóìåð è Àêàä ñà äúðæà-
âè ïîðîáèòåëêè, ãëåäàùè íà ðîäíèòå èì çåìè êàòî íà ðàç-
âúäíèöè íà ðîáè. Âúëíà ïîäèð âúëíà íàïóñêàò òåçè ïëå-
ìåíà çåìèòå ñè, çà äà áúäàò äàëå÷å îò ðúöåòå íà çàâîåâà-
òåëèòå, êàòî òúðñÿò ñïàñåíèå, ïîìèíúê è æèâîò â íîâè íå-
ïîçíàòè çà òÿõ çåìè. Ñúäáàòà íà ïîðîáåíèòå å óæàñÿâàùà
è òå áÿãàò îò òàçè ñúäáà.
Íàé-íàïðåä îêîëî áðåãîâåòå íà åçåðîòî Óðìèÿ è åç. Âàí
ïðè ñðîäíè òÿì ïëåìåíà â Àðìåíñêîòî ïëàòî è ïî-äàëå÷
íà ñåâåð ìåæäó èçòî÷íèòå áðåãîâå íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïëà-
íèíà Óðàë è Õèìàëàèòå â îáëàñòòà ÃÓÐ íÿêîè îò êóòèéñêè-
òå ïëåìåíà ùå ñå ñðåùíàò ìíîãî ïî-êúñíî ñ îãóðñêèòå ïëå-
ìåíà, êàòî âëèçàò íàé-íàïðåä âúâ âîåííî ïëåìåííè îáåäè-
íåíèÿ ñ òÿõ. Ùå ñå ñâúðçâàò âñå ïî-òðàéíî, â îáåäèíåíèå,
106
êîåòî â íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå ñëåä Õðèñòà ùå
ñòàíå èçâåñòíî êàòî ÊÓÒÈÃÓÐÈ (ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ).
Íî äîòîãàâà èìà îùå ìíîãî âðåìå.
Êóòèéñêîòî çàâîþâàíå íà Äâóðå÷èåòî è âëàñòâàíåòî
íàä íåãî â ïðîäúëæåíèå íà 91 ãîäèíè îò 2202-2109 ã. ïð.
Õð. èìà ñâîÿ îôèöèàëåí äîêóìåíò, èçâåñòåí êàòî “ØÓ-
ÌÅÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÊ ÍÀ ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ” (âèæ Ò.
Í. Jacobsen. “The Sumerian King List”, p. 84, 85, È. Ì.
Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìèäèè” Ì.Ë.1959Ã. ñ. 107).
Òîçè ñïèñúê å íàïðàâåí íàâÿðíî ñêîðî ñëåä ïàäàíåòî
íà ÊÓÒÈÈÒÅ îò âëàñò. Ìíîãî å âåðîÿòíî äà å íàïðàâåí
ïî âðåìåòî íà ÓÒÅÕÅÃÀË (2109 ã. ïð. Õð.) èëè ïî-êúñíî
ïðè öàðÿ ØÓËÃÈ (2103—2056 ã. ïð. Õð.). Çà äà ñe íàïðàâè
òîçè ñïèñúê ,ñà ñúáèðàíè äàííè îò ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè.
Òîçè ñïèñúê íà öàðåòå íà Øóìåð íîñè ÈÄÅßÒÀ çà èçâåñ-
òíîñòòà è íåïðåêúñíàòîñòòà íà âëàñòòà íà öàðåòå â Äâó-
ðå÷èåòî, ïîðàäè êîåòî â íåãî å âêëþ÷åí è ñïèñúêúò íà
ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ îò âðåìåòî íà òÿõíîòî âëàäè÷åñò-
âî íàä ÄÂÓÐÅ×ÈÅÒÎ.
“ÖÀÐÑÊÈßÒ ØÓÌÅÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÊ íà ÊÓÒÈÉÑ-
ÊÈÒÅ ÖÀÐÅ” ïîêàçâà 21 âëàäåòåëè ÊÓÒÈÉÑÊÈ, óïðàâ-
ëÿâàëè Äâóðå÷èåòî â ïðîäúëæåíèå íà 91 ãîäèíè è 40 äíè.
Ïúðâèÿò çàâîåâàòåë íà Äâóðå÷èåòî Åíðèäàâàçèð íå å
âêëþ÷åí. Ïî òîâà âðåìå å èìàëî îùå æèâè àêàäñêè öàðå.
Ìîæå äà èìà äðóãè ïðè÷èíè, íåèçâåñòíè çà íàñ.  äðó-
ãè ñïèñúöè èìà è äðóãè öàðå, êîèòî íå ñà âêëþ÷åíè ïî-
êúñíî èëè ïðåäè òîâà. Íàâÿðíî ñúáèðàíåòî íà äàííèòå è
ïðåöåíÿâàíåòî èì å áèëî ñëîæíà çàäà÷à.
Ñïèñúêúò çàïî÷âà ñ åäíà ïðåïèñêà, êîÿòî ãëàñè: “ÏËÅ-
ÌÅÍÀÒÀ íà ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀÒ ÖÀÐÅ”, ñëåäâàò èìåíà-
òà íà öàðåòå:
1. ÈÌÒÀ ÑÒÀÍÀË ÖÀÐ — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè
2. ÈÍÃÅØÓØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
3. ÑÀÐËÀÃÀÁ (öàð Ëàãàá) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
4. ØÓËÌÅ (ÉÀÐËÀÃÀÁ) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
5. ÅËÓËÓÌÅØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
6. ÈÍÈÌÀÁÀÃÅØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
7. ÈÍÃÅØÓØ (ÈÍÃÅØÀÓÙ) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè
8. ÉÀÐËÀÃÀÁ — óïðàâëÿâàë 15 ãîäèíè
9. ÈÁÀÒÅ (ÁÀÒ È) — 3 ãîäèíè
10. ÉÀÐËÀÃÀÁ (ÉÀÐËÀÍÃÀÁ) — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè
11. ÊÓÐÓÌ (ÊÐÓÌ) — óïðàâëÿâàë 1 ãîäèíà
12. ÕÀÁÈËÊÈÍ — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè
13. ËÀÅÐÈÁÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè
14. ÈÐÀÐÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè
15. ÈÁÐÀÍÓÌ — óïðàâëÿâàë 1 ãîäèíè
16. ÕÀÁËÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè
17. ÏÓÇÓÐÑÓÅÍ — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè
18. ÉÀÐËÀÃÀÍÄ (À) — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè
19. ÑÈÓÌ — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè
20. ÒÈÐÈÊÀÍ (òèðè êàí) — óïðàâëÿâàë 40 äíè
Îáùèÿò ñáîð îò ãîäèíèòå íà öàðóâàíå íà öàðåòå ÊÓ-
ÒÈÈ å 91 ãîäèíè è 40 äíè. Êàòî ñå ïðî÷åòå âíèìàòåëíî
ñïèñúêúò íà êóòèéñêèòå öàðå íà Øóìåð, ïðàâÿò âïå÷àòëå-
íèå íÿêîëêî îñîáåíîñòè, êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò îòìè-
íàòè.
1. ØÓÌÅÐÑÊÀÒÀ ÏÐÈÏÈÑÊÀ â íà÷àëîòî íà ñïèñú-
êà, êîÿòî ãëàñè:
ÏËÅÌÅÍÀÒÀ íà ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀÒ ÖÀÐÅ” (“Ugnim
KuTi-UmUU lugal nu Tuki”).
Íàâÿðíî òàçè ïðèïèñêà å ïðåäèçâèêàëà â äðåâíîñòòà
ìíîãî íåäîðàçóìåíèÿ ó ïðåïèñâà÷èòå, êàêòî è â íàøèÿ âåê,

îò òúëêóâàòåëèòå £, êîèòî ñà ÿ îòêðèëè. Îòêðèòèòå ïðå-
ïèñè, ïîäðåäåíè â ãðóïè, èìàò ïîíÿêîãà ðàçëè÷åí ñìè-
ñúë, à è øóìåðñêèÿò òåêñò íà îòäåëíèòå ïðåïèñè ñå ðàç-
ëè÷àâà. Ðúêîïèñíèòå êëèíîïèñíè ïðåïèñè, ñúáðàíè è îç-
íà÷åíè êàòî ãðóïà À ïî Ò. ßêîáñåí â Òåêñòîâåòå W, ïîêàç-
âàò Ugnum ku-ti-um” lugal nu-tu-ki”=”y ïëeìåíàòà Kymuu
öàðÿò íÿìà èìå” èëè “öàðÿò íÿìàøå èìå”.
Ãðóïàòà ðúêîïèñè, îçíà÷åíà êàòî  ñ òåêñò d, ïîêàçâà
çíà÷åíèå: B.d1 “Ugnum-ku-ti-um^ lugal nu-ub-tu-ki”.
Äðóãè ïèñàðè â òåêñò SN 3+4 ñà çàïèñàëè “Ugnum ma-
d(a)ku-ti-unf ug(n)<ba>an-da”, êîåòî çíà÷è “Â ñòðàíà-
òà íà êóòèèòå íÿêîé ïðîïàäíà”.
Ðàçëè÷íèòå êëèíîïèñíè ðúêîïèñè ïîêàçâàò ðàçëè÷åí
òåêñò è ðàçëè÷åí ñìèñúë íà òåêñòà. Íå ñå çíàå òî÷íî êàê-
âè ñà áèëè äðåâíèòå îðèãèíàëè, ïî êîèòî ñà ñå ïðàâèëè
ïðåïèñèòå. Çà îôèöèàëåí ñå ïðèåìà òåêñò Âá1.
2)  ñïèñúöèòå íà öàðåòå èìà ôîðìà “ÑÒÀÍÀ ÖÀД,
êîÿòî ñå ïðèáàâÿ êúì âñè÷êè îñíîâàòåëè íà äèíàñòèè. Â
ïîñî÷åíèÿ ãîðå ñïèñúê íà êóòèéñêèòå öàðå êàòî îñíîâà-
òåë íà äèíàñòèÿ å ïîñî÷åí ÈÌÒÀ. Òîé å ïîñî÷åí è êàòî
ïúðâè öàð îò ñïèñúêà, ìàêàð äà ñå çíàå, ÷å ÅÍÐÈÄÀÂÀ-
ÇÈÐ å çàâëàäÿë Äâóðå÷èåòî. Òîé íå å ñïîìåíàò â òîçè ñïè-
ñúê è å ïúðâèÿò íåèçâåñòåí ïî ñïèñúêà. Äîïóñêà ñå, ÷å
ÀÊÀÄÑÊÀÒÀ ÄÈÍÀÑÒÈß å èìàëà îùå æèâè öàðå, ìà-
êàð ÷å è â äðóãèòå äèíàñòè÷íè ñïèñúöè èìà ïðîïóñíàòè
öàðå.
3) ÊÐÀÒÊÎÂÐÅÌÅÍÍÎ ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ÊÓ-
ÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ, ïîäðåäåíè ïî ãîäèíè, âèæäàìå, ÷å
ñå ðåäÿò 6 ãîäèíè, 3 ãîäèíè, 1 ãîäèíà, 7 ãîäèíè. Çàïàäíè-
òå ó÷åíè ñå îïèòâàò äà îáÿñíÿò êðàòêèòå ñðîêîâå íà öàðó-
âàíå íà îòäåëíèòå öàðå ñ ìåæäóïëåìåííè ìåæäóîñîáèöè
ñðåä êóòèèòå, êîèòî íå ïîçâîëÿâàò íà öàðåòå äà ñå çàäúð-
æàò äúëãî íà âëàñò. Íî êóòèèòå ñà âëàäåëè ñòðàíàòà 91
ãîäèíè è ïðåç òîâà âðåìå èìà îòíîñèòåëåí ìèð â Äâóðå-
÷èåòî. Òàêà ÷å êðàòêîòî óïðàâëåíèå íå ìîæå äà ñå îáÿñíè
ñ ìåæäóîñîáèöè (âèæ Ì. È. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìèäèè”,
ñ. 107/8).
Êîëåáàíèÿòà â ñðîêîâåòå íà óïðàâëÿâàùèòå ïî-ñêîðî
áèõà ìîãëè äà îòðàçÿâàò áîðáèòå íà îòäåëíèòå êóòèéñêè
ïëåìåíà çà íàäìîùèå âúòðå âúâ âîåííîïëåìåííèÿ ñúþç
áåç òîâà äà âîäè äî ìåæäóîñîáèöè.
4) ÐÅÃÓËßÐÍÎÑÒ Â ÑÌßÍÀÒÀ ÍÀ ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ
ÖÀÐÅ. Ïðè âíèìàòåëíî ïðåãëåæäàíå íà ñïèñúêà íà êó-
òèéñêèòå öàðå, îñâåí êðàòêîòðàéíîñò ñå âèæäà è ÐÅÃÓ-
ËßÐÍÎÑÒ íà ñìÿíàòà íà âëàñòòà íà öàðåòå.  ïúðâàòà
ïîëîâèíà íà ñïèñúêà öàðåòå ñå ñìåíÿò íà 6 ãîäèíè. Ñàìî
åäèí îò öàðåòå - ÉÀÐËÀÃÀÁ, óïðàâëÿâà 15 ãîäèíè. Òîé
èëè å áèë ïðåèçáðàí çà âòîðè ìàíäàò, èëè ñå å îïèòàë äà
çàäúðæè åäíîëè÷íî âëàñòòà ïîæèçíåíî. Ñëåä íåãî ñìÿ-
íàòà íà öàðåòå ñòàâà çà ïî-êðàòúê ñðîê — 3 ãîäèíè è 2 ãî-
äèíè. È äî 19 ïî ðåä öàð ñìÿíàòà å ñúùî ðåãóëÿðíà. Ïîñ-
ëåäíèòå òðèìà öàðå ÏÓÇÓÐ-ÓÇÅÍ, ÉÀÐËÀÃÀÍÄÀ è ÑÈ-
ÓÌ óïðàâëÿâàò ïî 7 ãîäèíè. Âúçìîæíî å äà ñà ïîëó÷àâà-
ëè ïî äâà ìàíäàòà.
Òàçè ðåãóëÿðíîñò â ñìÿíàòà íà óïðàâëåíèåòî íà öàðå-
òå íå å ñëó÷àéíà ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ (âèæ “Èñòîðèÿ
Ìèäèè”, ñ. 108). Àêî ñå ïðèåìå, ÷å êóòèéñêèòå öàðå ñå èç-
áèðàò îò âîåííîïëåìåííèòå âîæäîâå çà îïðåäåëåí ñðîê
îò âðåìå (6 ãîäèíè, 3 ãîäèíè, 7 ãîäèíè, 2 ãîäèíè è ò. í.),
òî âñè÷êî â ñïèñúêà íàìèðà ñâîåòî îáÿñíåíèå. Òîãàâà è
ïðèïèñêàòà îò íà÷àëîòî íà ñïèñúêà: “ÏËÅÌÅÒÎ ÍÀ
ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀ ÖÀÐÅ”, íàìèðà ñúùî ñâîåòî îáÿñíå-
íèå. Çàùîòî öàðåòå íà êóòèèòå, çàåëè öàðñêàòà âëàñò, ñà
èçáðàíè çà îïðåäåëåí ñðîê îò âðåìå, ò. å. òå ñà ïëåìåííè
âîæäîâå, ñòàíàëè çà îïðåäåëåí ñðîê îò âðåìå öàðå.
ÀÂÈÒÎÕÎË
5) Â ñïèñúêà íà êóòèéñêèòå öàðå íå å îòáåëÿçàíà ðîäî-
âà âðúçêà ìåæäó îòäåëíèòå öàðå çà ðàçëèêà îò øóìåðñêè-
òå è àêàäñêèòå öàðå, êúäåòî ñà ïîñî÷åíè öåëè äèíàñòèè
äà âëàñòâàò ïî íàñëåäñòâî çà äúëúã ïåðèîä îò âðåìå. Ïðè
êóòèèòå âîæäîâåòå íà ïëåìåíàòà ñòàâàò öàðå, áåç äà ïðå-
äàâàò ïî íàñëåäñòâî âëàñòòà ñè.
6) Êóòèéñêèòå öàðå îò íà÷àëîòî íà ñïèñúêà íà öàðåòå
íîñÿò êóòèéñêè èìåíà. Ïîâå÷åòî îò èìåíàòà çàïî÷âàò ñ
“È” çàâúðøâàò íà — àá (ï èëè åø S). Êóòèéñêèòå öàðå îò
âòîðàòà ïîëîâèíà íà ñïèñúêà èìàò ÀÊÀÄÈÇÈÐÀÍÈ
ÈÌÅÍÀ (ñ îêîí÷àíèå — ÓÌ: ÊÓÐÓÌ (11), ËÀÅÐÀÁÓÌ
(13), ÈÐÀÐÓÌ (14), ÑÈÓÌ (19). Òðåòàòà èëè ïîñëåäíà ãðó-
ïà êóòèéñêè öàðå íîñÿò ÷èñòî àêàäñêè èìåíà: ÕÀÁÈËÊÈÍ
(12), ÈÁÐÀÍÓÌ (15), ÕÀÁËÓÌ (16) è ÏÓÇÓÐÑÓÅÍ (17).
Êóòèéñêèòå óïðàâëÿâàùè ïîñòåïåííî ñå ñëèâàò ñ øó-
ìåðî-àêàäñêàòà àðèñòîêðàöèÿ. Êàòî âëàäåÿò íàä øóìåðî-
àêàäñêàòà àðèñòîêðàöèÿ è ðîáîâëàäåë÷åñêà êëàñà, âëàñò-
òà íà ÊÓÒÈÈÒÅ ïîñòåïåííî ñòàâà “ÖÀÐÑÊÀ ÂËÀÑÒ”.
7) Åäèíàäåñåòèÿò ïî ðåä öàð íà êóòèèòå ÊÓÐÓÌ öàðó-
âàë ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè ñàìî åäíà ãîäèíà.  çàïèñà íà
èìåòî ìó èìà íåðàç÷åòåíè áóêâè.
Èìåòî íà öàð ÊÓÐÓÌ íàâåæäà ìèñúëòà íè êúì ñïè-
ñúêà íà áúëãàðñêèòå öàðñêè ñïèñúöè, êúäåòî ñðåùàìå íÿ-
êîëêî èìåíà íà öàðå ñ èìåòî ÊÐÓÌ. Òîâà èìå ñå ïîâòàðÿ
òàì, êúäåòî ñà ìèíàëè êóòèãóðñêèòå ïëåìåíà è êúäåòî ñà
îòñåäíàëè ïîñòîÿííî ïðè ðàçñåëâàíåòî ñè - â Ïàíîíèÿ è
â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Êðóì å ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî
èìå è íå ñå ñðåùà ïðè äðóãè íàðîäè îñâåí â çåìèòå, êúäå-
òî ñà æèâåëè áúëãàðñêè ïëåìåíà.
8) Íà èìåòî íà ïîñëåäíèÿ êóòèéñêè öàð ÒÈÐÈ-ÊÀÍ
(êàí ÒÈÐÈ) èìà êðúñòåíè ïî-êúñíî òðè êðåïîñòè. Òàêà ñà
êðúùàâàëè íà èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñåëèùà
è êðåïîñòè â äðåâíîñòòà. Êàêâè ñà íåãîâèòå çàñëóãè è ïîä-
âèçè, íå çíàåì.
9) Öàðñêèÿò øóìåðñêè ñïèñúê íà êóòèéñêèòå öàðå, êàê-
òî è äðóãèòå øóìåðñêè öàðñêè ñïèñúöè ñà ÌÎÄÅËÚÒ, ïî
êîéòî å ïîñòðîåí è áúëãàðñêèÿò âëàäåòåëñêè ñïèñúê, íà-
ðå÷åí “ÈÌÅÍÍÈÊ íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè”, ñëåä èä-
âàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Åâðîïà. Â ñâåòëèíàòà íà
“Êóòèéñêèÿò öàðñêè ñïèñúê” áúëãàðñêèÿò èñòîðè÷åñêè
äîêóìåíò, íàðå÷åí “ÈÌÅÍÍÈÊ” è ïî-ñïîëó÷ëèâî îò Ïå-
òúð Äîáðåâ “ÖÀÐÑÒÂÅÍÈÊ”, áè ìîãúë äà ïîëó÷è íîâî
òúëêóâàíèå, òúé êàòî ñå ñî÷è ÿñíî âðúçêàòà ñ åäíà ìíîãî
äðåâíà òðàäèöèÿ. Àêî ñå âèäè êðàÿò íà ñïèñúêà íà “ÈÌÅÍ-
ÍÈÊÀ” (ÖÀÐÑÒÂÅÍÈÊ), ÿñíî å îáúðíàòî ïèñìåíî âíè-
ìàíèå âúðõó âåëèêèÿ ÍÀÂÓÕÓÄÎÍÎÑÎÐ (ÍÀÁÓ ÕÓ-
ÄÎÍ ÖÀÐ), åäèí îò âåëèêèòå öàðå íà Âàâèëîíèÿ. Áúëãàð-
ñêèÿò âëàäåòåëñêè ñïèñúê êàòî ïî-íîâ å ïî-áîãàò ñúñ ñâå-
äåíèÿ (èñòîðè÷åñêè, êàëåíäàðíè, ëèíãâèñòè÷íè è äðóãè),
êîåòî ïðàâè ðàç÷èòàíåòî ìó åäèí íåâåðîÿòåí äîêóìåíò çà
èñòîðèÿòà íà íàøèÿ íàðîä â Åâðîïà.
10. Ìíîãî îò ïðî÷åòåíèòå èìåíà îò Öàðñêèÿ êóòèéñêè
ñïèñúê, ïðîó÷åíè ïî-âíèìàòåëíî, ìîãàò äà õâúðëÿò ñâåò-
ëèíà è âúðõó åäíà äðóãà áúëãàðñêà âëàäåòåëñêà òèòëà
“ÊÀÍ”.
11. Îò èçðåäåíèòå â øóìåðñêèÿ ñïèñúê íà êóòèéñêèòå
öàðå èìåíà, êàêòî è îò íàìåðåíè äîïúëíèòåëíî äîêóìåí-
òè è àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè, ñå âèæäà, ÷å öàðñêè íàäïè-
ñè ñà îñòàâèëè öàðåòå:
ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ (ÅÍÐÈÄÓÏÈÇÈÐ), âèæ SKI, ñ. 17.
ËÀÅÐÁ — 13 ïî ðåä öàð.
ÉÀÐËÀÃÀÁ - îïèñàí îñìè ïî ñïèñúê íà öàðåòå.
ÑÈÓÌ å 19 ïî ðåä öàð. Òîé ñàì íå å îñòàâèë íàäïèñ,
íî çà íåãî èìà íàäïèñ, îñòàâåí îò óïðàâèòåëÿ íà ÓÌÀ
107
 ÀÂÈÒÎÕÎË
åíñè ËÓÃÀËÍÀÒÓÌ, â êîéòî óïðàâèòåëÿò ñúîáùàâà, ÷å
ÑÈÓÌ å óïðàâëÿâàë äúëãî è áëàãîïîëó÷íî.
12. Íàâÿðíî èìà îùå ìíîãî äîêóìåíòè, êîèòî íå ñà
ñòèãíàëè äî íàñ ïîðàäè íåïîçíàâàíå íà äðåâíèòå åçèöè è
ëèïñàòà íà äîñòúï äî ñâåòîâíèòå áèáëèîòåêè è àðõåîëî-
ãè÷åñêè ïàìåòíèöè. Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà îáó÷è ñïåöèàëèñ-
òè ïî äðåâíè åçèöè, êîèòî äà ïîìîãíàò äà ñå ðàçãàäàÿò
îùå íåïðîó÷åíè äðåâíè èçòî÷íèöè. Ëèïñàòà íà ïîäãîòâå-
íè ëèíãâèñòè ïî äðåâíè åçèöè - øóìåðñêè, àêàäñêè, ñå-
ìèòñêè, õåòñêè, õóðèòñêè è ïð., îãðàíè÷àâà äîñòúïà êúì
ÍÀÑÎ×ÅÍÎ òúðñåíå íà ñâåäåíèÿ, êîèòî çàñÿãàò äðåâíè-
òå áúëãàðñêè ïëåìåíà.
Âðåìåòî íà âëàñòâàíå íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Äâóðå-
÷èåòî å îñòàâèëî íå ñàìî èñòîðè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè ïà-
ìåòíèöè è äîêóìåíòè. Îñâåí íàäïèñèòå, êîèòî èìàò ñòîé-
íîñò è íà êóëòóðíè ïàìåòíèöè îò îíîâà âðåìå, ñà íàìåðå-
íè è äðóãè ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà. Íèå ùå èçêëþ÷èì
øóìåðñêèòå è àêàäñêèòå ïàìåòíèöè îò òîâà âðåìå è ùå ñå
ñïðåì íà òàêèâà, ñâúðçàíè ñ âðåìåòî íà ïðèñúñòâèå íà
êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Äâóðå÷èåòî, êîèòî ïðîèçõîæäàò îò
êóòèéñêà òåðèòîðèÿ è íîñÿò íàé-ÿðêî õàðàêòåðíèòå áåëå-
çè íà êóòèéñêîòî èçêóñòâî îò òîâà âðåìå.
Ñðåä êóëòóðíèòå ïàìåòíèöè ñ êóòèéñêè ïðîèçõîä îò
òîâà âðåìå íà ïúðâî ìÿñòî ñå ïîñòàâÿ ÁÐÎÍÇÎÂÀ ÏÎÐ-
ÒÐÅÒÍÀ ÃËÀÂÀ, íàìåðåíà îêîëî Õàìàäàí (ïî-êúñíà Ìè-
äèÿ). Ñëåä îòêðèâàíåòî å îïèñàíà è îòíåñåíà â ìóçåÿ “ÁÐÅ-
ÌÅÐ ÃÀËÅÐÈ” â Íþ Éîðê. Ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ òîâà
å ïîðòðåòåí îáðàç íà öàð îò êóòèéñêè ïðîèçõîä íà íÿêîè
îò êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Ïðàâåíà îò ìíîãî äîáúð ìàéñòîð
(åëàìñêè, øóìåðñêè, àêàäñêè èëè ñ êóòèéñêè ïðîèçõîä)
(âèæ È. Ì. Äüÿêîíîâ. “ Îá îäíîé äðåâíîèñòî÷íîé ñêóëï-
òóðå”, ÒÎÂÀÇ IV 1946) è “Èñòîðèÿ Ìèäèè” ñ. 107). Ñêóë-
ïòóðàòà èçîáðàçÿâà áðàäàò ìúæ ñ õàðàêòåðåí çà Çàãðîñêè-
òå ïëàíèíè àíòðîïîëîãè÷åí òèï ÷åðòè. Ñ äåáåëè íàäâèñ-
íàëè âåæäè, ïëúòåí íîñ, à íà ãëàâàòà ñè ñ åëàìñêà øàïêà —
òþðáàí. Ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ “...Ñêóëïòóðàòà çàåìà
åäíî îò ïúðâèòå ìåñòà ñðåä âñè÷êè ïàìåòíèöè íà Äâó-
ðå÷èåòî îò III è II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. È çàåäíî ñ
áðîíçîâà ïîðòðåòíà ãëàâà íà Ñàðãîí Âåëèêè è ñêóë-
ïòóðèòå îò âðåìåòî íà ÃÓÄÅß å åäèí îò ìàëêîòî
ïîðòðåòíè ïàìåòíèöè íà Äâóðå÷èåòî è íà äðåâíèÿ
ñâÿò” (Ì. È. Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèè” ñ. 113).
Êúì êóòèéñêîòî èçêóñòâî ìîæå äà ñå îòíåñå è âòîðà
áðîíçîâà ãëàâà ïîðòðåò, êîÿòî ñå íàìèðà ñúùî â “ÁÐÅÌÅÐ
ÃÀËÅÐÈ” â Íþ Éîðê. Íåéíîòî ìåñòîíàìèðàíå íå å óòî÷-
íåíî, îòáåëÿçàíî å ñàìî, ÷å å íàìåðåíà íÿêúäå â ðàéîíà
ìåæäó åçåðàòà Óðìèÿ è Âàí. Òÿ íÿìà ÿñíà äàòèðîâêà. Ïî
õóäîæåñòâåíè äîñòîéíñòâà å ñúùî ìàéñòîðñêî ïðîèçâåäå-
íèå (âèæ Ì. È. Äüÿêîíîâ, “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, ñ. 114).
Òðåòèÿò ïàìåòíèê å ñêàëåí ðåëåô îò ØÅÉÕ — ÕÀÍÀ â
ðàéîíà íà ð. Ãîðíà ÄÈÀËÀ. Îáðàçúò íîñè àíòðîïîëîãè÷-
íèòå ÷åðòè íà õîðà îò êàñèòñêè òèï, èëè îò Àçåðáàéäæàí
èëè îò ðàéîíà íà ØÓØÈ, êàêòî è íà Çàãðîñêèòå ïëàíèíè.
Ðåëåôúò èçîáðàçÿâà ÷îâåê ñ âàâèëîíñêà øàïêà, êðúãëî óê-
ðàøåíèå, âèñÿùî îò øèÿòà íà ãúðäèòå. Íîñè áðàäâà â ëÿ-
âàòà ðúêà, à ñ äÿñíàòà ïîñÿãà êúì êîë÷àí ñúñ ñòðåëè. Ïðåä
íåãî èìà äâå ôèãóðè íà ïîáåäåíè âðàãîâå. Ïúëêîâîäåöúò
å ñòúïèë ñ ëåâèÿ ñè êðàê âúðõó åäíàòà ôèãóðà, à äðóãàòà
ôèãóðà ïîêàçâà ÷îâåê, êîéòî ñå ìîëè çà ïîùàäà. È äâåòå
ìàëêè ôèãóðè ñà ãîëè. Ðåëåôúò ñå ñúïðîâîæäà îò íàäïèñ,
êîéòî ñïîìåíàâà ñòðàíàòà ÇÀÁÀÍ. Èçîáðàçåíèÿò å çàïè-
ñàí êàòî ËÈØÈÐ-ÏÈÐ-ÈÍÒÈ (íàâÿðíî óïðàâèòåë íà
ñòðàíàòà Çàáàí), êîÿòî å ïîä ð. Äîëåí Çàá (ñúâðåìåíåí
Àëòúí Êþïðú). “Ðåëåôúò îò Øåéõ — Õàíà íå ïîêàçâà
âèñîêè õóäîæåñòâåíè òðàäèöèè, ôèãóðèòå ñà íåïðî-
108
ïîðöèîíàëíè. Àíòðîïîëîãè÷íî ñà íåÿñíè. Öÿëîòî èçîá-
ðàæåíèå íîñè àêàäñêè äóõ” (Ì. È. Äüÿêîíîâ, “Èñòîðèÿ
Ìèäèè’, ñ. 116); Å. Herzfeld. “Iran in Ancient East”, p. 184).
Íàêðàÿ ùå ïðåäñòàâÿ ñêàëíèÿ ðåëåô íà ÀÍÓÁÀ-ÍÈ-
ÍÈ, êîãîòî öàð àðõåîëîçèòå ïðèåìàò çà öàð íà ëóëóáåè-
òå. Ñêàëíèÿò ðåëåô ñå íàìèðà íà ñêàëàòà ÑÀÐÈÏÓË (Ñàðè
ïóë) îêîëî ãðàäà Çîõàá. Ïàìåòíèêúò ñå îòíàñÿ êúì âòîðà-
òà ïîëîâèíà íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. (âèæ Å. Herzfeld.
“Iran in Ancient East”, p. 188).
Èìåòî íîñè ñòàðîàêàäñêî îêîí÷àíèå. Åòèìîëîãèÿòà íà
èìåòî å íåÿñíà è íå ñå çíàå äàëè å õóðèòñêî, êóòèéñêî,
ëóëèáåéñêî èëè åëàìñêî, ïîðàäè êîåòî å îòíåñåíî êúì
åäíà èëè äðóãà åòíè÷åñêà ãðóïà.  ïàìåòòà íà âàâèëîíÿíè
Àíóáàíèíè ñå å ñúõðàíèë êàòî öàð íà ÊÓÒÈÈÒÅ è âðàã
íà Äâóðå÷èåòî, ïîðàäè êîåòî è òîçè ïàìåòíèê, ìàêàð è
íåñèãóðíî, îòíàñÿì êúì êóòèéñêèòå ïàìåòíèöè íà êóëòó-
ðàòà (âèæ F. Hommel. “Assirological notes”, PSBA XX 1899,
ñ. 115. G.G. Cameron. “History of Early Iran”, str. 41,
Chicago 1936, RLA album).
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. L. BERNHARD und S.N. KRAMER “Sumerische literarische Texte”,
SK 2 759 H.
2. G. G. CAMERON. “History Of Early Iran”, Chicago 1936 ñ. 41
3. D.O. EDZART “Die zweite zwischen Zeit Babylonien” Wisbaden 1951
ñ. 50.
4. Enzyklopedie des Islams I ñ. 1106.
5. PAULO GARELLI “Le Proche Orient Asiatique” Paris 1969.
6. H. G. GUTERBOCK “Die Historische Tradition und ihre literarische
Gestaltung bei den Babyloniern und Hethitern bis 1200” ZH XLII
1934ñ. 43, 52.
7. H.V. HILPRECHT “Earliest Version of the Deluge Story” Babylonian
expedition of the Univer. Pensilvania BES D V p 20.
8. Å. HERZFELD. “IRAN in ancient East” c. 184.
9. F. HOMEL “Assirological Notes” P.S.B. A XX 1895 ñ. 115.
10. Ò.Í. JACOBSEN “The Sumerian King List” (S.K.L.) ñ. 117 84, 85.
11. J.W. KING “A History of Sumero-Acad” London 1910 p. 114, 206,
231.
12. S.N. Kramer “The Sumerians” Chicago 1963.
13. Ì. Klamnertin. “All Periode 26 presargonique Sumer” VIII p. 58.
14. G. PETTINATO “Das Altorientalische Menschenbild und die Sumerischen
und Akkadischen Schopfungsmyten” Heidelberg 1971.
15. V. SCHEIL “Une novelle dynastie Sumero-Acadine les Rois Gutii”
ÑRA I 1911 ñ. 318.
16. V. SCHEIL “Ancienes dynasties de Sumero-Acad” CRA I 1911 ñ.
619.
17. V. SCHEIL “MEM. DEL. En Perse” XII.
18. E.A. SPEISEL “Mesopotamian Origins” IV.
19. F. TUREAU-DANGIN “La fin de la domination Guteinne” R A I X c.
11, 56.
20. ËÅÍÃÐÎÍ ÑÀÊÈ 10, 17, 58, 88, 36, 146, 170, 207, 225, 424
21. STREK ZA IV ñ. 272.
22. Äàòèðîâú÷íè ñïèñúöè RTC — 130-18 RLA II ñ. 130.
23. È. M. ÄÜßÊÎÍΠ“Îáùåñòâåííûé è ãîñóäàðñòâåííûé ñòðîé
äðåâíåãî Äâóðå÷èÿ — Øóìåð” Ì. Ë. 1956, ñ. 80.
24. È. M. ÄÜßÊÎÍΠ“Èñòîðèÿ Ìèäèè” M. Ë. 1959 ã. ñ. 80.120.
25. È.Ì. ÄÜßÊÎÍΠ“Îäíîé äðåâíî-âîñòî÷íîé ñêóëïòóðå” ÒÎÂÀÇ
IV 1946.
26. Ï. ÄÎÁÐÅÂ “Öàðñòâåíèê íà áúëãàðñêîòî äîñòîëåïèå” Ñîôèÿ 1998.
27. Ê. ËÈ×ÊÎÂÑÊÀ, Ê. ØÀÆÈÍÑÊÀ “Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïîòà-
ìèÿ”.
28. Â.Ê. ØÈËÅÉÊÎ “Èñòîðèÿ Øóìåð” ÂÍØÏ ñ. XXX è XXXI 1956.
29. Â. Ê. ØÈËÅÉÊÎ “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåòêè” ÂÍØÏ ñ. 138, 140, 141.

XÓHCKOTO ÍÀ×ÀËÎ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß
Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Èçñëåäâàíèÿòà âúðõó “Ñâåùåíèòå êíèãè” — “Íèõîíãè”
è “Êîäæèêè” — íà ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ ðàçêðèõà íàé-íåî-
÷àêâàíî ñìàéâàùèòå ïàðàëåëè ìåæäó íåéíèòå îáðàçè, êîñ-
ìîãîííè ïðåäñòàâè, ìîòèâè è ïîñëåäîâàòåëíîñòòà â öÿ-
ëîñòíîòî £ ïîâåñòâîâàíèå è òåçè íà õóíî-áúëãàðñêèÿ åïîñ
“Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà”. Òåçè ïàðàëåëè áåãëî ïîâ-
äèãíàõà çàâåñàòà è îêîëî íÿêîè âúçìîæíè ìåæäóåòíè÷åñ-
êè êîíòàêòè, ðàçèãðàëè ñå â áîãîèçáðàíàòà Ñòðàíà íà Èç-
ãðÿâàùîòî ñëúíöå. Òàêà â ïëåòåíèöàòà îò áîæåñòâåíè è
çåìíè ïåðñîíàæè è ñþæåòè, ìîæàõìå äà äîëîâèì ñëåäè
îò èìåíà è ïðèñúñòâèåòî íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè íà íàðî-
äè, êàòî àéíèòå (åáèñó), òîõàðèòå è õóíèòå. Èìåííî ñ ïðè-
ñúñòâèåòî íà òåçè åâðîïåèäíè íàðîäè òóê, è íàé-âå÷å íà
õóíèòå, ïîòúðñèõìå îáÿñíåíèåòî íà èçóìèòåëíèÿ ôåíî-
ìåí íà ñúîòâåòñòâèÿòà â ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è
ÿïîíöè. Íàáåëÿçàíàòà õèïîòåçà îáà÷å íå íè äàâà îòãîâî-
ðà íà âúïðîñèòå: áèëî ëè å âúçìîæíî òîâà, êîãà è êàê å
ñòàíàëî. Çàùîòî ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó îáèòàëùàòà íà õó-
íèòå îêîëî åç. Áàéêàë è òèõîîêåàíñêîòî êðàéáðåæèå, à îò-
òàì è äî ñàìèòå îñòðîâè å îò ïîðÿäúêà íà õèëÿäè êèëî-
ìåòðè. À ùîì òåçè îáøèðíè ïðîñòðàíñòâà íå ñà áèëè çà-
ñåëåíè ñ õóíè è ÿïîíöè, òî íàðîäèòå èì áè ñëåäâàëî äà ñà
ïîñðåäíè÷åëè â îïðåäåëåí ñìèñúë è äî èçâåñòíà ñòåïåí
ìåæäó åäíèòå è äðóãèòå. È ñëåäè îò òîâà ïîñðåäíè÷åíå
áèõìå ìîãëè äà î÷àêâàìå äà ñà ñå çàïàçèëè è äî äíåñ ó
ñúñåäíèòå êèòàéöè, êîðåéöè è ìàíäæóðè. Åòî çàùî å èí-
òåðåñíî äà íàäíèêíåì â òåõíèòå ìèòîëîãèè è äà ïîòúð-
ñèì ñëåäèòå îò õóíñêîòî ïðèñúñòâèå, äîêîëêîòî îòêðèâà-
íåòî èì ñå îêàçâà çàäúëæèòåëíî óñëîâèå çà íàëè÷èåòî èì
ïî-ñåòíå è â ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Òå áèõà äàëè ëîãè÷åí
îòãîâîð íà çàãàäêàòà, ïîñòàâèëà íè ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ.
Íàïðîòèâ, îòñúñòâèåòî èì, ñàìî äîïúëíèòåëíî áè çàäúë-
áî÷èëî òàçè çàãàäêà. Åòî çàùî, çàïîçíàâàíåòî ñ êèòàéñêà-
òà ìèòîëîãèÿ, äîðè è áåãëî, ñå îêàçâà íåîáõîäèìîñò îò
èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà ðàáîòàòà íè.
Èçïðàâÿéêè ñå ïðåä äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ, ðåä-
íî å äà ïîçíàâàìå è äà ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ ïðèñúùèòå £
îñîáåíîñòè, çà äà íå ïîïàäíåì â êàïàíà íà ñàìîçàáëóäè-
òå. Ðåäíî å äà îò÷èòàìå íåéíàòà ìíîãîïëàñòîâîñò, ðåçóë-
òàò îò âëèÿíèåòî íà êîíôóöèàíñòâîòî, äàîèçìà, áóäèçìà
è ïðî÷èå ïîäîáèè âúçãëåäè ïðåäè è ñëåä ïîñî÷åíèòå ó÷å-
íèÿ. Êîëêîòî äî ïðèñúùèÿ £ èñòîðèçúì, íàëîæåí îò êîí-
ôóöèàíñêàòà òðàäèöèÿ, òîé, îò åäíà ñòðàíà, óëåñíÿâà èçñ-
ëåäâàíåòî íè, íàëàãàéêè íÿêàêâà ñèñòåìàòèçàöèÿ è õðî-
íîëîãè÷íîñò â ìèòîëîãè÷íèòå ïðåäñòàâè, êîåòî îáà÷å áè
ìîãëî äà íè ïîâåäå â ïîãðåøíà ïîñîêà è äà íè çàáëóäè.
Òúé èëè èíà÷å, äíåñ ïúðâîíà÷àëíàòà ôàêòîëîãèÿ îò êè-
òàéñêàòà äðåâíîñò íå ñúùåñòâóâà â ÷èñò è íåïîäïðàâåí
âèä. Íàïðîòèâ, âñè÷êî îòäàâíà å èçáèðàòåëíî ïîäáðàíî,
öåíçóðèðàíî, ðåäàêòèðàíî è èçòúëêóâàíî è íèå ñìå äëúæ-
íè äà ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ íåãî, áåç îáà÷å äà ñå ïëàøèì îò
òîâà. Ïðèñòúïâàéêè êúì èçñëåäâàíåòî ñè, âåäíàãà ñëåäâà
äà îòáåëåæèì íåãîâèÿ óñëîâåí õàðàêòåð, êîåòî ùå ðå÷å,
÷å íèå íÿìà äà èçëèçàìå èçâúí ðàìêèòå íà õèïîòåòè÷íî-
òî. Íî äîðè è êàòî òàêîâà, òî çàñëóæàâà îïðåäåëåíî âíè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìàíèå, èìàéêè ïðåäâèä íåÿñíîòèòå, ïðåä êîèòî å èçïðà-
âåíà è ñàìàòà èñòîðèîãðàôèÿ.
Êàòî íà÷àëî, ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì, ÷å â íàé-ãðóáî
ïðèáëèæåíèå ðàçëè÷àâàìå òðè îòíîñèòåëíî ñàìîñòîÿòåë-
íè ñôåðè â ñúäúðæàíèåòî íà êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íà
ïúðâî ìÿñòî òîâà å åäèí êðúã îò ìèòîâå è ëåãåíäè, êàñàå-
ùè êîñìîãîííèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèòå êèòàéöè. Âòîðè
êðúã ìèòîâå è ëåãåíäè íè çàïîçíàâàò ñ ïîðåäèöàòà ïðè-
ðîäíè êàòàêëèçìè, êàòàñòðîôè, áåäñòâèÿ, ïîòîïè, íàìå-
ðèëè îòðàæåíèå â íàðîäíàòà ïàìåò. Íàé-ãîëÿì èíòåðåñ
çà íàñ ïðåäñòàâëÿâàò áåçñïîðíî ìèòîâåòå, ñâúðçàíè ñ óñ-
òðîéñòâîòî íà êèòàéñêîòî îáùåñòâî â ïðåäèñòîðè÷åñêè
âðåìåíà. Åòî çàùî, ñïèðàéêè ñå íàêðàòêî êàòî íà÷àëî íà
ìèòîâåòå, ïîñâåòåíè íà âúçíèêâàíåòî íà ñâåòà è õîðàòà,
ùå îáúðíåì ìàëêî ïîâå÷å âíèìàíèå íà òàçè òðåòà è ïîñ-
ëåäíà ãðóïà ìèòîâå. Çàùîòî îêàçâà ñå òÿ å ëþáîïèòíà,
êîëêîòî ñ ðîäîñëîâíèòå âðúçêè ìåæäó îñíîâíèòå áîæåñ-
òâà è ëåãåíäàðíè, ïðàèñòîðè÷åñêè ïåðñîíàæè, îùå ïîâå-
÷å ñ åòíè÷åñêè êîðåíè, êúì êîèòî âîäÿò ïîâå÷åòî îò òÿõ.
 íà÷àëîòî íà ìèðîçäàíèåòî êèòàéöèòå ïîñòàâÿëè ïúð-
âè÷íèÿ Õàîñ, ïåðñîíèôèöèðàéêè ãî ñ ìèòè÷íèÿ Õóí-äóí.
Òîé áèë áåçôîðìåíî ñúùåñòâî, îáèòàâàùî Íåáåñíàòà ïëà-
íèíà Òÿí-Øàí — ïåâåö è òàíöüîð, â ÷èÿòî ÷åñò õîðàòà ñú-
ùî èçïúëíÿâàëè ïåñíè è òàíöè. Ñïîðåä íÿêîè ïðåäñòàâè
Õóí-äóí áèë âëàäåòåëÿ íà Ñðåäíèÿ îêåàí, äîêàòî áðàòÿòà
ìó Øó è Õó ãîñïîäñòâàëè ñúîòâåòíî íàä Þæíèÿ è Ñåâåð-
íèÿ îêåàí.  íÿêîè èçòî÷íèöè Õóí-äóí å îïèñàí êàòî ñèí
íà Æúëòèÿ èìïåðàòîð (Õóàíäè èëè Äèõóí) è âíóê íà Ãóí.
Îáîáùàâàéêè ðàçíîîáðàçíèòå ñâåäåíèÿ îò èçâîðèòå, ïîñ-
âåòåíè íà Õóí-äóí, ñòèãàìå äî òðè ïúðâîíà÷àëíè è êðàé-
íî ðàçëè÷àâàùè ñå ìîòèâà, âãðàäåíè â îáðàçà ìó: çà ïúð-
âè÷íèÿ Õàîñ; çà ìèòè÷íèÿ çâÿð ñ äåìîíè÷íè ÷åðòè; è íàê-
ðàÿ, êàòî ìèíèñòúð íà èìïåðàòîð ßî, ñàì ïðîèçíåñúë ïðè-
ñúäàòà íàä ñåáå ñè. Â äàîèñêàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà õàîñà
îñíîâíî ìÿñòî ñå îòäàâà íà íåãîâàòà ïîðàæäàùà ðîëÿ, äî-
âåëà äî ïîÿâàòà íà ïúðâèòå äâå áîæåñòâà, îïðåäåëÿëè ãðà-
íèöàòà ìåæäó ñâåòëîòî è ìðà÷íîòî, ôîðìóëèðàíè â ïîíÿ-
òèÿòà “èí” è “ÿí” è ôèêñèðàùè ñúîòâåòíî Íåáåòî è Çåìÿ-
òà.
 ïî-êúñíè èçòî÷íèöè îò III â. êàòî ñúçäàòåë íà ñâåòà
ñå ïîÿâÿâà îáðàçúò íà Ïàíãó — ñèíòåç ìåæäó äâàòà îñíîâ-
íè ìîòèâà çà ñúòâîðåíèåòî: çà ïúðâè÷íèÿ õàîñ è çà ñúçäà-
òåëÿ íà ñâåòà.  ñàìîòî íà÷àëî áèë õàîñúò, ïîäîáíî íà
êîêîøå ÿéöå è â íåãî ñå íàìèðàë Ïàíãó. Ïîñòåïåííî Íå-
áåòî è Çåìÿòà ñå îòäåëèëè, êàòî Ïàíãó îñòàíàë ïî ñðåäà-
òà èì. Ñ âñåêè äåí òîé ïîðàñâàë ïî íàä 3 ìåòðà è ïî òîçè
íà÷èí è òå ñå îòäàëå÷àâàëè ïîìåæäó ñè. Íàêðàÿ òîé ñ÷ó-
ïèë ÷åðóïêàòà íà ÿéöåòî è Íåáåòî ñå îòêúñíàëî îò Çåìÿ-
òà. Îñâåí îáà÷å, ÷å äåéñòâàë ïîäîáíî íà Àòëàñ, Ïàíãó ïî-
ðîäèë è öÿëàòà ïðèðîäà: “Äóõúò ìó ñòàíàë âÿòúð è
îáëàöè, ãëàñúò ìó ñå ïðåâúðíàë â ãðúì è ñâåòêàâèöà.
Ëÿâîòî ìó îêî ñòàíàëî íà ñëúíöå, à äÿñíîòî ñå ïðå-
âúðíàëî â ëóíà. ×åòèðèòå ìó êðàéíèêà ñòàíàëè ÷å-
òèðèòå ïîñîêè íà ñâåòà, à íåãîâèòå ïåò ÷ëåíà ñòàíà-
ëè ïåòòå âåëèêè ïëàíèíè. Êðúâòà ìó äàëà íà÷àëîòî
109
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ðåêèòå. Âåíèòå ìó ñòàíàëè ïúòèùàòà íà çåìÿòà,
à òÿëîòî — ïî÷âàòà íà ïîëÿòà. Êîñìèòå ìó ñòàíàëè
íà òðåâè è äúðâåòà. Çúáèòå è êîñòèòå ìó ñå ïðåâúð-
íàëè â çëàòî è íåôðèò. Ñåìåòî è ìîçúêúò ìó ñòàíà-
ëè íà ïåðëè è ÿñïèñ, à ïîòòà ìó ñòàíàëà íà äúæä è
ðîñà”.
Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñíà å åäíà äðóãà ëåãåíäà çà Ïàíãó.
Íÿêîãà, æåíàòà íà èìïåðàòîð Ãàîñèí ïîëó÷èëà áîëêè â
óõîòî ñè, êîèòî íå £ äàâàëè ïîêîé öåëè òðè ãîäèíè. Íàê-
ðàÿ îò óõîòî £ èçëÿçëî åäíî ìàëêî ÷åðâåé÷å è áîëêàòà £
âåäíàãà èç÷åçíàëà. Èìïåðàòðèöàòà ñëîæèëà ÷åðâåé÷åòî
âúðõó åäíà êðàòóíà (“ãó”) è ãî çàõëóïèëà ñ ïàíèöà (“ïàí”).
Ñëåä âðåìå ÷åðâåé÷åòî ïîðàñíàëî è ñå ïðåâúðíàëî â êó-
÷å. Ïîñòàâåíî ïîä çëàòíàòà êàìáàíà, êó÷åòî ïîñòåïåííî
çàïî÷íàëî äà ïðèäîáèâà ÷îâåøêè îáðàç, êàòî ñàìî ãëàâà-
òà ìó îñòàíàëà êó÷åøêà. Òàêà, òî ñå îæåíèëî çà öàðñêàòà
äúùåðÿ è òå çàæèâåëè ùàñòëèâî, êàòî èìàëè ÷åòèðè äåöà:
òðè ìîì÷åòà è åäíà äúùåðÿ.
Íÿêîëêî ñà è îñíîâíèòå ìîòèâè, ïîñâåòåíè íà âúçíèê-
âàíåòî íà õîðàòà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñïîðåä åäèí
îò òÿõ, ñëåä êàòî îò õàîñà âúçíèêíàëè íåáåòî è çåìÿòà, îò
ìúòíèòå ÷àñòèöè ñå ïîðîäèëè ÷åðâåèòå, à îò ÷èñòèòå —
õîðàòà. Äðóãàäå ñå êàçâà, ÷å ÷îâåêúò å êîëåêòèâíî òâîðå-
íèå, äåëî íà íÿêîëêî áîæåñòâà: “Æúëòèÿò èìïåðàòîð
ñúòâîðèë ìúæêèòå è æåíñêèòå îðãàíè, Øàíïèí ñúò-
âîðèë î÷èòå è óøèòå, à Ñàíëèí — ðúöåòå è äëàíèòå...
“ Õóàíäè, èëè Æúëòèÿò Èìïåðàòîð, à ñëåä íåãî ñå íàðåæ-
Òðåòà ãðóïà ìèòîâå ðàçêàçâàò, ÷å õîðàòà áèëè ñúòâîðå-
íè îò áîãèíÿ Íþãóà, ñëåä êàòî Íåáåòî è Çåìÿòà âúçíèê-
íàëè îò ïúðâè÷íèÿ Õàîñ. Îòíà÷àëî áîãèíÿòà çàïî÷íàëà
äà ãè èçâàéâà îò ãëèíà, íî òîâà áèëà òåæêà è áàâíà ðàáî-
òà. Òîãàâà òÿ íàòîïèëà åäíà êëîíêà â êàëòà è îòêúñâàéêè
ÿ, ñúçäàëà õîðàòà. Ãëèíåíèòå ÷îâå÷åòà äàëè íà÷àëîòî íà
çàìîæíèòå è óâàæàâàíè õîðà, à áåäíèòå è íèñøèòå ñå áè-
ëè ïîðîäèëè îò ïðúñêèòå êàë.
Èçâåñòíà å è âåðñèÿòà, êîÿòî ðàçãëåæäà âúçíèêâàíåòî
íà õîðàòà êàòî äåëî íà áðàòà è ñåñòðàòà Ôóñè è Íþãóà,
íà “íîâèòå õîðà”, ïîÿâèëè ñå íà çåìÿòà ñëåä ïîòîïà, ïðè-
÷èíåí îò Ïîâåëèòåëÿ íà Ãðúìîòåâèöàòà.
Íàêðàÿ, íå å çà ïîäöåíÿâàíå è âåðñèÿòà, ñïîðåä êîÿòî
õîðàòà è ïî-òî÷íî “÷åðíîãëàâèÿò” íàðîä ñà âúçíèêíàëè
îò ÷åðâåèòå â òÿëîòî íà Ïàíãó.
Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñíè ñà è ìèòîâåòå çà ïîÿâàòà íà
ñëúíöåòî, ëóíàòà è çâåçäèòå. Ïî-ãîðå âå÷å ïîñî÷èõìå ïðå-
äàíèåòî, ñïîðåä êîåòî ñëúíöåòî è ëóíàòà áÿõà âúçíèêíà-
ëè îò äâåòå î÷è íà Ïàíãó, à çâåçäèòå è ïëàíåòèòå - îò
êîñèòå ìó. Ñïîðåä äðóãî ïðåäàíèå ñëúíöåòî è ëóíàòà íå
áèëè åäèíñòâåíè ïðè ïîÿâàòà ñè, à ïúðâîíà÷àëíî áèëè ðî-
äåíè 10 ñëúíöà è 12 ëóíè. Òåõåí áàùà áèë Äèäçþí, èçâåñ-
òåí îùå êàòî Äèãó èëè Êóé, ïðàâíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðà-
òîð, íàñëåäèë óïðàâëåíèåòî íà Äæàóàíñþ â 2435 ã. ïð. Õð.
Ìàéêà íà ñëúíöàòà áèëà Ñèõú — äúùåðÿòà íà Æúëòèÿ Èì-
ïåðàòîð, äîêàòî ëóíèòå áèëè ðîæáè íà äðóãàòà æåíà íà
Äèäçþí — ×àíñè. Äåñåòòå ñëúíöà áèëè â êëîíèòå íà Ïîä-
ïèðàùàòà èëè ïðîãíèëàòà ÷åðíèöà (Ôóñàí). Òå äîøëè íà-
âåäíúæ âúðõó íåáåñíèÿ ñâîä ïðè öàðóâàíåòî íà èìïåðà-
òîð ßî (2365—2255 ã. ïð. Õð.) è ïðåäèçâèêàëè èñòèíñêî áåä-
ñòâèå, êàòî ïðåñóøèëè çåìÿòà, èçïåïåëèëè ïîñåâèòå è ïî-
ãóáèëè äúðâåòàòà è ðàñòèòåëíîñòòà. Ñïîðåä äðóãà âåðñèÿ
Ñèõú áèë ìúæ — êî÷èÿø íà Ñëúí÷åâàòà êîëåñíèöà.  òðå-
òà âåðñèÿ èçãðåâúò íà ñëúíöåòî ñå ñâúðçâà ñ êóêóðèãàíåòî
íà áîæåñòâåíèòå ïåòëè. Îñîáåíî èíòåðåñíî å ïðåäñòàâå-
110
íà áîðáàòà íà õîðàòà ñ äåñåòòå ñëúíöà, âñÿêî îò êîèòî
ïðåäñòàâëÿâàëî åäèí çëàòåí ãàðâàí, êîéòî öåëèÿò ñèÿåë,
èçëú÷âàéêè ñâåòëèíà. Åäèíñòâåí ñòðåëåöúò È óñïÿë äà ñå
ïðåáîðè ñ áåäñòâèåòî, êàòî ïðîñòðåëÿë äåâåòòå ãàðâàíà,
ïðúñêàéêè âúðõó çåìÿòà ðàçõâúð÷àëèòå ñå ãàðâàíîâè ïå-
ðà.
Ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å èäåÿòà çà ñúçäàòåëÿ (Òâîðå-
öà) å òâúðäå áåãëà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Îêàçâà ñå, ÷å
òÿ å ñâúðçàíà íàé-âå÷å ñ îáðàçà íà Ïàíãó, êîéòî îáà÷å,
êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, å òâúðäå êúñåí ìîòèâ, îò îêîëî
III â. Áåãëè ñëåäè îò ìîòèâà çà òâîðåöà íà ñâåòà íè çàãàò-
âà è ìèòúò çà Ìàéêàòà (èëè Ëåëÿòà) íà Çëèòå Äóõîâå, èç-
âåñòíà êàòî Ãóéìó, êîéòî çà æàëîñò íå ìîæå äà áúäå ðå-
êîíñòðóèðàí èçöÿëî.
Ñòðóâà ñè ñåãà äà ïðîñëåäèì ìèòîâåòå, ïîñâåòåíè íà
óñòðîéñòâîòî è îðãàíèçàöèÿòà íà êèòàéñêîòî îáùåñòâî,
ïîä÷èíåíè íà ó÷åíèåòî çà ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà íà ïðè-
ðîäàòà. Òåçè ïåò ïúðâîåëåìåíòà ñà Çåìÿ, Îãúí, Ìåòàë,
Äúðâî è Âîäà, ðàçïðåäåëåíè â ïðîñòðàíñòâîòî êàêòî ñëåä-
âà: Çåìÿòà çàåìà ñðåäèùíîòî, öåíòðàëíî ìÿñòî. Îñòàíà-
ëèòå ÷åòèðè, çàäàäåíè ïî ïîñî÷åíèÿ ðåä, ñúîòâåòñòâàò íà
÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè íà ñâåòà: þã, çàïàä, èçòîê è ñå-
âåð. Íà÷åëî íà âñÿêà åäíà ïîñîêà èìà ïî åäèí âëàñòåëèí
ñúñ ñúîòâåòåí ïîìîùíèê è åäíî áîæåñòâî. Èìåíàòà íà
âëàäåòåëèòå, êàòî ñå çàïî÷íå îò öåíòðàëíèÿ è ñå ïðîäúë-
æè ïî óêàçàíèÿ ðåä, ñà êàêòî ñëåäâà: Âúðõîâåí Âëàäåòåë å
äàò Éåíäè èëè Îãíåíèÿò Èìïåðàòîð, Øàîõàî — Áåëèÿò
Èìïåðàòîð èëè Áåéäè, Ôóñè èëè Âåëèêèÿò Èìïåðàòîð è
íàêðàÿ — Äæóàíñþ. Âñåêè îò òåçè âåëèêè èìïåðàòîðè ñè
èìà ïî åäèí ïîìîùíèê è òå, ïðåäñòàâåíè â ñúùèÿ ðåä ñà,
êàêòî ñëåäâà: Õîóòó èëè Ãîóëóí Ïîâåëèòåëÿò íà Çåìÿòà —
ïîìîùíèê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð; Äæóæóí èëè Ëè (×åð-
âåíèÿò Áëÿñúê); Æóøîó èëè Ãàè; Ãîóìàí èëè ×óí — Ïîâå-
ëèòåëÿò íà ñúäáàòà è Ñþàíìèí — Òúìíèÿò Ìðàê. Íàêðàÿ
äà èçáðîèì è èìåíàòà íà ñúîòâåòñòâàùèòå èì áîæåñòâà:
Äæúíñèí, Èíõóî, Òàéáàé, Ñóéñèí è ×úíñèí. Èçâåñòíî å,
÷å ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà ñà ñâúðçàíè ñúñ ñúîòâåòíèòå ïëà-
íåòè, ñåçîíè, ñèìâîëè, æèâîòíè è ïðî÷èå âðúçêè ñ ïðåä-
ìåòè è ÿâëåíèÿ, êîèòî îïðåäåëÿò ïîðÿäúêà â ïðèðîäàòà,
íî êîèòî òóê íÿìà äà ðàçãëåæäàìå. Ïî-âàæíî çà èçñëåäâà-
íåòî íè å äà ñå ïîñòàðàåì äà ïðîñëåäèì âðúçêèòå ìåæäó
îñíîâíèòå ìèòîëîãè÷íè ïåðñîíàæè.
Ñïîðåä èçâåñòíîòî íè îò èçâîðèòå, Õóàíäè (Äóõóí) è
Éåíäè ñà äâàìà áðàòÿ. Øàîõàî å ñèí, à Äæóàíñþ — âíóê
íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð. Òàêà ÷åòèðèìà îò âëàäåòåëèòå íà
ñâåòà ñå îêàçâàò íàé-áëèçêè êðúâíè ðîäñòâåíèöè. Äæóæóí
ñå îêàçâà ñèí íà Éåíäè èëè íà Äæóàíñþ, à ïðåäèçâèêàëèÿ
ñâåòîâíèÿ êàòàêëèçúì Ãóíãóí — ñèí íà Äæóæóí. Õîóòó ïúê,
ïîìîùíèêúò íà ñàìèÿ Æúëò Èìïåðàòîð, áèë ïîòîìúê íà
Ãóíãóí. Ãîóìàí, Æóøîó è Ñþàíìèí áèëè ïî-ìàëêè áðàòÿ
íà Øàîõàî.
Áèõìå ìîãëè äà ðàçãëåäàìå è äðóãè çíà÷èìè ìèòè÷íè
îáðàçè, ïîòîìöè íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð. Ñðåä òÿõ îòêðè-
âàìå îáðàçà íà Áîëèí — âíóê íà Îãíåíèÿ Èìïåðàòîð; ïðàâ-
íóöè íà Éåíäè ñå îêàçâàò Ãó, Éåí è Øó, ïúðâèòå äâàìà îò
êîèòî áèëè ñúçäàòåëèòå íà ïúðâèòå ìåëîäèè è òàíöè, à
ïîñëåäíèÿò — èçîáðåòàòåëÿò íà ïúðâàòà ìèøåíà çà ñòðåë-
áà ñ ëúê. Ãóí áèë ñèí íà Äæóàíñþ èëè ïîòîìúê íà Æúëòèÿ
Èìïåðàòîð, íî íàé-âå÷å âëÿçúë â ìèòîëîãèÿòà ñ íåóñïåø-
íèÿ ñè îïèò äà îñâîáîäè çåìÿòà îò âîäèòå íà ïîòîïà, çà
êîåòî áèë íàêàçàí, ïðîãîíåí è óáèò, ïðåâðúùàéêè ñå ñëåä

ñìúðòòà ñè â ìå÷êà. Íåãîâ ñèí áèë Âåëèêèÿò Þ — èñòèíñ-
êèÿò ïîáåäèäåë íà ïîòîïà è îñíîâîïîëîæíèê íà ëåãåí-
äàðíàòà äèíàñòèÿ Ñÿ. Äèäçþí (Äóãóÿ) — áàùàòà íà 10-òå
ñëúíöà è 12-òå ëóíè, áèë ïðàâíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð,
à ñúïðóãàòà ìó — Ñèõú — ìàéêàòà íà ñëúíöàòà — äúùåðÿ íà
Õóîíäè. Íþñèó — âíó÷êà íà Äæóàíñþ, ðîäèëà Äàéå — áà-
ùàòà íà Äàôåé, à ïîñëåäíèÿò áèë îñíîâîïîëîæíèêúò íà
çíàìåíèòàòà äèíàñòèÿ Öèí. Ñèó — áîãúò íà ïúòåøåñòâèÿ-
òà å ñèí íà Ãóíãóí. Óàíëÿí å ñèí íà Äæóàíñþ è äåìîí íà
õîëåðàòà, ×úéîó — ïîòîìúê íà Éåíäè è áîã íà âîéíàòà, íà
ìåòàëóðãèÿòà è ïðúâ êîâà÷ íà îðúæèå, Øúöþí — âíóê íà
Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, ïðàðîäèòåë íà ïëåìåòî íà Ñåâåðíè-
òå Äè èëè Áåéäè, Þöÿí — ñèí íà Þõó è âíóê íà Õóàíäè —
áîã íà Ñåâåðíèÿ îêåàí, çàêðåïèë ïëàâàùèòå îñòðîâè...
Êàêòî âåäíàãà ñå íàòðàïâà íà âíèìàíèåòî, âñè÷êè òóê
ïîñî÷åíè ïåðñîíàæè ñà â ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ðîäñ-
òâåíè âðúçêè. Òîçè èçâîä å îñîáåíî öåíåí çà èçñëåäâàíå-
òî íè è ñëåä ìàëêî íèå îòíîâî ùå ñå âúðíåì êúì íåãî.
Çàñåãà îáà÷å íåêà ïðîñëåäèì ñúâñåì íàêðàòêî è òðåòàòà
ãðóïà ìèòîâå — ìèòîâåòå çà ïðèðîäíèòå áåäñòâèÿ.
Ãîëÿìàòà êàòàñòðîôà å ïúðâîòî â êèòàéñêàòà ìèòîë-
ãèÿ ïðèðîäíî áåäñòâèå, ñïîëåòÿëî ñâåòà. Òÿ áèëà ðåçóë-
òàò îò äâóáîÿ ìåæäó Ãóíãóí è Äæóàíñþ. Òîãàâà îò ÿä Ãóí-
ãóí ñ÷óïèë åäíà îò ÷åòèðèòå êîëîíè, ïîäïèðàùè íåáåñà-
òà, à âúæåòàòà ñå ñêúñàëè. Íåáåòî ñå íàêëîíèëî íà ñåâå-
ðîçàïàä. Çàòîâà ñëúíöåòî, ëóíàòà è çâåçäèòå çàïî÷íàëè
äà ñå âúðòÿò íàòàì. Çåìÿòà ïðåñòàíàëà äà èçïúëâà þãîèç-
òîêà è âñè÷êè ðåêè ïîòåêëè â òàçè ïîñîêà. Íàêëàíÿíåòî
íà íåáåòî äîâåëî äî âúëíà îò ïîæàðè è îãðîìíî íàâîäíå-
íèå. Ðåçóëòàòèòå îò áåäñòâèåòî ùåëè äà áúäàò íàïúëíî
ôàòàëíè, àêî íå áèëà Íþãóà — ñåñòðàòà íà Ôóñè, êîÿòî
ïîñòàâèëà íîâè îïîðè íà çåìÿòà, ïîëçâàéêè ëàïèòå íà êîñ-
òåíóðêàòà.
Ñúùåñòâóâà è äðóã ìèò çà ïîòîï, ïðåäñòàâÿí ïî ñúâ-
ñåì äðóã íà÷èí è ñïîðåä êîíôóöèàíñêàòà òðàäèöèÿ, ðà-
çèãðàë ñå â ñúâñåì äðóãè âðåìåíà (ïðåç óïðàâëåíèåòî íà
èìïåðàòîð ßî). È ïðè òîçè ïîòîï Íþãóà èãðàëà öåíòðàë-
íà ðîëÿ, ñàìî ÷å òîçè ïúò çàåäíî ñ áðàò ñè Ôóñè. Ïîòîïúò
òóê áèë ïðåäñòàâÿí çà äåëî íà ðàçãíåâåíèÿ Ïîâåëèòåë íà
Ãðúìîòåâèöàòà, êîéòî èçïðàòèë òàêúâ äúæä íà çåìÿòà, ÷å
çàëÿë âñè÷êî, óíèùîæèë õîðàòà è äîñòèãíàë ÷àê äî íåáå-
òî. Åäèíñòâåíèòå ñïàñåíè ñå îêàçàëè ìàëêèòå Ôóñè è Íþ-
ãóà, êîèòî ñëåä êàòî ïîðàñíàëè ñòàíàëè ðîäîíà÷àëíèöè
íà íîâèòå õîðà.
Òðåòà ãðóïà ìèòîâå ãîâîðÿò çà ãîëÿìàòà ñóøà, ðåçóë-
òàò îò ïîÿâàòà íà íåáåòî íà äåñåòòå ñëúíöà, çà êîåòî âå÷å
ñòàíà äóìà. Ñëåäâà åäèíñòâåíî äà äîïúëíèì, ÷å òÿ áèëà
ïîáåäåíà îò Ñòðåëåöà È, êîéòî ñ òî÷íàòà ñè ñòðåëáà ñú-
áîðèë äåâåòòå ñëúíöà-çëàòíè ãàðâàíè, à ïåðóøèíàòà èì
ñå ðàçõâúð÷àëà êúì çåìÿòà. Òàêà îñòàíàëî ñàìî åäíî ñâå-
òåùî ñëúíöå.
Èçâåñòíè ñà è ãðóïà ìèòîâå çà ìåñòåí, êèòàéñêè ïî-
òîï, ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð ßî. Òîãàâà ðåêèòå ïðåëåëè
è íàâîäíèëè Ñðåäíèòå Öàðñòâà. Æúëòèÿ Èìïåðàòîð èçï-
ðàòèë íà ïîìîù íà õîðàòà Ãóí ñúñ çàäà÷àòà äà ïðåîäîëåå
áåäñòâèåòî. Äåâåò ãîäèíè Ãóí áåçóñïåøíî èçäèãàë äèãè
ñðåùó âîäèòå. Òîãàâà áèë ïðîãîíåí, à ñëåä òîâà è óáèò ïî
íàðåæäàíå íà Âúðõîâíèÿ Âëàäåòåë. Ìÿñòîòî ìó çàåë Âå-
ëèêèÿò Þ. È òîé íàèñòèíà ñå ïðåáîðèë ñ ïîòîïà, ïðîêî-
ïàâàéêè è ïðî÷èñòâàéêè ðå÷íèòå êîðèòà. Ëþáîïèòñòâî áó-
äè è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñëåä ñìúðòòà ñè è çëîùàñòíèÿò
Ãóí, è Âåëèêèÿò Þ áèëè ïðåâúðíàòè â ìå÷êè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äîòóê ñå ïîñòàðàõìå äà ïðåäñòàâèì íàêðàòêî îñíîâ-
íèòå ìîòèâè è îáðàçè â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñåãà íåêà
ïîòúðñèì îíåçè ñâèäåòåëñòâà, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íÿêà-
êúâ èíòåðåñ çà íàøàòà òåìà. Áèõìå ìîãëè äà çàïî÷íåì ñ
âå÷å ïîñî÷åíàòà è óñòàíîâåíà îò íàñ çàâèñèìîñò, âúðõó
êîÿòî çàîñòðèõìå âíèìàíèåòî. Ãîâîðèì çà íàëè÷íàòà ðî-
äîñëîâíà âðúçêà ìåæäó åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò îñíîâíèòå
áîæåñòâà è ãåðîè. Íàìèðàìå çà èçêëþ÷èòåëíî ëþáîïèò-
íî äà ïðîñëåäèì ïëåìåíàòà è íàðîäèòå, êîèòî âîäÿò ðî-
äîñëîâèåòî ñè îò Âúðõîâíèÿ Âëàäåòåë, òúé êàêòî ñà ïðåä-
ñòàâåíè òå â ìèòîëîãèÿòà.
Òàêà ñïîðåä “Êíèãà íà ïëàíèíèòå è ìîðåòàòà”, Æúë-
òèÿ Èìïåðàòîð äàë æèâîò íà Äðàêîíà Ìÿî, òîé ïúê íà
Æúíó, Æúíó — íà Áåëèòå Êó÷åòà (Áàéöþàí), îò êîèòî âî-
äåë íà÷àëîòî ñè íàðîäúò íà Êó÷åøêèòå æóíè (Öþàíæóí).
Ïàê îò ñúùîòî ïðîèçâåäåíèå íàó÷àâàìå, ÷å Äæóàíñþ —
âíóêúò íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, áèë áàùà íà Êîíåãëàâèÿ
(Õóàíòîó) — ðîäîíà÷àëíèêúò íà íàðîäà ìÿî.
Äðóã âíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð áèë Øúöþí (Óòîçè,
êîéòî ñëîæèë íà÷àëîòî íà ãðúí÷àðñêîòî êîëåëî). Òîé ïúê
ñòàíàï ðîäîíà÷àëíèê íà Áåéäè (Ñåâåðíèòå Äè).
Ñðåä ïîòîìöèòå íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð ñå íàðåæäàò
âëàäåòåëèòå îò äèíàñòèÿòà Ñÿ — ïúðâàòà êèòàéñêà äèíàñ-
òèÿ, öàðóâàëà ìåæäó 2205 è 1767 ã. ïð. Õð. Ñèí íà Õóàíäè
áèë Ëóîìèí, ÷èéòî ñèí Áàéìà èìàë çà ïîòîìúê Ãóí. Ïîñ-
ëåäíèÿò áèë áàùà íà Âåëèêèÿ Þ, îò êîãîòî âîäè íà÷àëî-
òî ñè ñàìàòà äèíàñòèÿ Ñÿ.
Íþñèó áèëà âíó÷êà íà Äæóàíñþ — âíóêúò íà Æúëòèÿ
Èìïåðàòîð. Íåéíèÿò ñèí Äàéå áèë áàùà íà Äàôåé — îñ-
íîâîïîëîæíèêúò íà äèíàñòèÿòà Öèí.
Èçáðîÿâàíåòî íà âñè÷êè òåçè íàðîäè è äèíàñòèè ïî-
òîìöè íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð ñúâñåì íå å íåùî ñàìîöåë-
íî çà èçñëåäâàíåòî íè. Íà ïúðâî ìÿñòî, òîâà ñà ðåàëíî
ñúùåñòâóâàëè íàðîäè (äè, æóí), à äðóãè ñúùåñòâóâàùè è
äíåñ (ìÿî, ÿî). Ðåàëíî ñúùåñòâóâàëà å è ïîñî÷åíàòà äè-
íàñòèÿ Öèí. Êîëêîòî äî ïúðâàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ Ñÿ,
òÿ íàèñòèíà å ëåãåíäàðíà, íî ïîäîáíî íà òîâà, ÷å äî ðàç-
êîïêèòå íà Àíÿí è âòîðàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ Øàí-Èí ñú-
ùî áåøå ñ÷èòàíà çà ëåãåíäàðíà è åäâà ñëåä èçâúðøåíèòå
ðàçêðèòèÿ äíåñ ñå ñìÿòà çà èñòîðè÷åñêè çàñâèäåòåëñòâà-
íà, íå å èçêëþ÷åíî áúäåùåòî äà ïðåäîñòàâè ñâèäåòåëñò-
âà è çà íåéíîòî ðåàëíî, èñòîðè÷åñêî ïðèñúñòâèå.
Âòîðîòî èíòåðåñíî íàáëþäåíèå êàñàå îáñòîÿòåëñòâî-
òî, ÷å ïîñî÷åíèòå íàðîäè: äè, æóíè, ìÿî, ÿî ñà íåêèòàéñ-
êè íàðîäè. Ïîäîáíî å ïîëîæåíèåòî è ñ äèíàñòèÿòà Öèí,
ñìÿòàíà çà õóíñêà, à ïî-êúñíî — çà ìàíäæóðñêà äèíàñòèÿ.
Íî è òîâà íå èç÷åðïâà âúïðîñà, çàùîòî è îñòàíàëèòå íà-
ðîäè, ñðåùàíè â äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ: è, ëè, þå
ñå îêàçâàò ñúùî íåêèòàéñêè. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å ëåãåí-
äàðíèÿò ãåðîé — Ñòðåëåöúò È, âîäåøå ïðîèçõîäà ñè èìåííî
îò íàðîäà È. Ðîäîíà÷àëíèê íà ñúùèÿ ïúê áåøå ïúðâèÿò
ëåãåíäàðåí èìïåðàòîð — Âëàäåòåëÿò íà Èçòîêà — Ôóñè —
áðàòúò íà Íþãóà.
Òàêà ñòèãàìå äî âàæíîòî çàêëþ÷åíèå, ÷å êàêòî íàðî-
äèòå, òàêà è áîæåñòâàòà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ èìàò íå-
êèòàéñêè õàðàêòåð. Åòî çàùî íå ìîæåì äà íå ïîòúðñèì
íÿêàêâà äîïúëíèòåëíà è ïî-çàäúëáî÷åíà èíôîðìàöèÿ îò-
íîñíî ñïîìåíàòèòå ïëåìåíà.
Íàðîäúò ÌßÎ ïîíàñòîÿùåì îáèòàâà ïðîâèíöèèòå íà
Þæåí Êèòàé è ñúñåäíèòå ìó ñòðàíè: Áèðìà, Òàéëàíä, Ëà-
îñ, Âèåòíàì. Ãîâîðÿò åçèêà ìÿî-ÿî è ñà øàìàíèñòè. Ñëà-
âÿò ñå ñ ïåñíèòå è òàíöèòå ñè, ñ øåâèöèòå ñè è þâåëèðíî-
111
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òî ñè ìàéñòîðñòâî. Òîâà å åäèí îò íàé-äðåâíèòå íàðîäè â
Êèòàé, ÷èèòî êîðåíè äîñòèãàò äî âòîðîòî õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð.
Ñðîäíè åòíè÷åñêè è êóëòóðíî è ñúñåäíè íà ÌßÎ ñà è
íàðîäèòå ßÎ è ËÈ. Ïúðâèòå ãîâîðÿò åäèí åçèê ñ ìÿî è
îáèòàâàò, ïîäîáíî íà òÿõ, ïðîâèíöèÿ Ãóàíèí. Âòîðèòå, ñà-
ìîíàçâàíèòå ËÀÉ, ãîâîðÿò òàéñêè åçèê è ñà åäíè îò íàé-
ñòàðèòå çàñåëíèöè íà þæíèÿ îñòðîâ Õàéíàí.
Îïðåäåëåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò è ïëåìåíàòà Þ è
ÞÅ, îáèòàâàëè, ñïîðåä ìèòîëîãèÿòà, äîëíîòî òå÷åíèå íà
ðåêà ßíäçú, ò. å. Èçòî÷åí Êèòàé. Ëþáîïèòíî å, ÷å äíåñ
íàðîä ñ èìåòî È îòêðèâàìå íå â Èçòî÷åí, à îòíîâî â Þæåí
Êèòàé, ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ðåêà ßíäçú. Êèòàéñêîãî
ìó íàçâàíèå å ÈÍÇÓ, äîêàòî òå ñàìèòå èìàò ñàìîíàçâà-
íèå “×ÅÐÍÈ È” (ÍÎÑÓ) è ÄÐÓÃÈ È (ÀÑÈ, À×ÆÅ) è
ïð. è ñà ïîòîìöè íà ïëåìåíàòà ÖÓ-ÀÍ, çàñâèäåòåëñòâàíè
îùå îò III â. Ãîâîðÿò òèáåòñêî-áèðìàíñêè åçèê.
Îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâàò ñàìîíàçâàíèÿòà ÀÑÈ
è À×ÆÅ, êîèòî íàðåä ñ íåêèòàéñêèÿ èì õàðàêòåð íè èçï-
ðàâÿò ïðåä äèëåìàòà çà âðúçêàòà èì ñ èçâåñòíèòå íà èñòî-
ðèÿòà èðàíîåçè÷íè ÀÑÈÈ. Îùå ïî-ëþáîïèòåí ñòàâà âúï-
ðîñúò, äîïúëíèì ëè, ÷å ñúñåäè íà ïëåìåòî È áèëî ïëåìå-
òî ÞÅ, çàùîòî èìåòî ìó íè îòïðàùà êúì òîâà íà èçâåñò-
íèòå ÞÅ×ÆÈ. Íàëè àñèòå è þå÷æèòå ãè âèæäàõìå çàåä-
íî è ïî âðåìåòî, êîãàòî çàâëàäÿâàõà Áàêòðèéñêîòî öàðñò-
âî è îñíîâàâàõà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ? Çàòîâà è âåðîÿò-
íîñòòà çà ñúâìåñòíàòà èì ïîÿâà äàëå÷ íà èçòîê ïî äîëè-
íàòà íà ð. ßíäçú íå å çà èçêëþ÷âàíå. Îùå ïîâå÷å, àêî ñú-
îáðàçèì, ÷å êèòàéñêîòî îêîí÷àíèå “÷æå”, ñðåùàíî âúâ
ôîðìàòà À×ÆÅ, ïî÷òè íàïúëíî ñúîòâåòñòâà íà îêîí÷à-
íèåòî â çàïèñà ÞÅ×ÆÈ îò êèòàéñêèòå õðîíèêè. Òàêà â
ïðåäèñòîðè÷åñêà äðåâíîñò ïëåìåíàòà È è ÞÅ îòêðèâàìå
â ñúñåäñòâî è êàòî ñúþçíèöè, äåéñòâàùè ïî äîëíîòî ïî-
ðå÷èå íà ð. ßíäçú; ïðåç III â. ñë. Õð. ×ÅÐÍÈ È è ÀÑÈ
èëè À×ÆÅ íàìèðàìå íà çàïàä, â Öåíòðàëåí Êèòàé, I â.
ïð. Õð. ÀÑÈ è ÞÅ×ÆÈ çàâëàäÿâàò Ñðåäíà Àçèÿ, èçã-
ðàæäàéêè òóê ñîáñòâåíà èìïåðèÿ.
Íàòðàïâà ñå íà âíèìàíèåòî íè è åäèí âòîðè ïàðàëåë
ìåæäó èìåíàòà íà ñúçäàäåíàòà òóê ïðåç VII â. äúðæàâà
Íàí÷æàî, äúðæàâàòà íà Íàíäèòå ïî ïîðå÷èåòî íà Ãàíã è
ñîáñòâåíîòî íè èìå ÍÀÍÄÎÐ, òúé êàêòî ñà íè íàðè÷àëè
íÿêîãà ñòàðèòå óíãàðöè.
Èíòåðåñíà å ëåãåíäàòà çà Ïàíãó êàòî ðîäîíà÷àëíèê
íà íàðîäà ×ÅÐÍÎÃËÀÂÈÒÅ. Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâà-
ìå, ÷å ïîíÿòèåòî “÷åðíîãëàâè” íå å åäíîçíà÷íî îïðåäå-
ëåíî è îñâåí èíòåðïðåòàöèÿòà “ñúùèíñêè êèòàéöè” äî-
ïóñêà è äðóãè òúëêîâàíèÿ.
Áåçñïîðíî íàé-èíòåðåñåí å âúïðîñúò îòíîñíî ñïîìå-
íàâàíèòå îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ïîòîìöè íà Æúëòèÿ
Èìïðàòîð — íàðîäèòå Äè è ÆÓÍÈ. Îùå îò âðåìåòî, êî-
ãàòî, ñïîðåä ëåãåíäàòà, Æúëòèÿò Èìïðàòîð âîþâàë ñúñ
ñåâåðíèòå ïëåìåíà ÕÓÍ-ÞÉ (îêîëî 2600 ã. ïð. Õð.), èñ-
òèíñêèÿò è çíà÷èì ïðîòèâíèê áèëè èìåííî òåçè äâå çíà-
÷èòåëíè ïî ÷èñëåíîñòòà ñè è ñúñ çàâèäíà êóëòóðà ãðóïè
ïëåìåíà. Äíåñ èñòîðèöèòå ñà åäèíîäóøèè, ÷å òîâà ñà åâ-
ðîïåèäíè ïëåìåíà, çàåìàëè ãîëÿìà ÷àñò îò ìåæäóðå÷èÿ-
òà íà Õóàí-õú è ßíöçú, êúäåòî âîäåëè æèâîò íà îñåäíàëè
ïëàíèíöè, à íå íà ñòåïíè íîìàäè. Êèòàéñêèÿò ôîëêëîð å
çàïàçèë îòãëàñ îò õèëÿäîëåòíàòà áîðáà íà ïúðâàòà êèòàéñ-
êà äèíàñòèÿ Ñÿ ñ òÿõ, ïðåäñòàâÿéêè ÿ ñ ìîòèâà çà áîðáàòà
íà “÷åðíîãëàâèòå” êèòàéöè ñ “ðèæèòå äÿâîëè”. Òîâà áèë
íàðîäúò ÄÈ, ïðåäñòàâÿí íè â õðîíèêèòå êàòî åäðè áðàõè-
112
êåôàëè, ñ ðèæàâè êîñè è ñèíåîêè õîðà, èçâåñòèè îùå ñ
èìåòî ÑÅÐÈ, äàäåíî èì îò åâðîïåéñêèòå ëåòîïèñöè. Â
òîâà îòäàëå÷åíî âðåìå ñàìèòå êèòàéöè îáèòàâàëè ñàìî
ïðîâèíöèÿ Õåíàí è þãîçàïàäíèòå ÷àñòè íà Øàíñè. Ïúð-
âîòî ãîëÿìî ñìåñâàíå ìåæäó äâàòà íàðîäà ñòàíàëî îùå
ïðåç 1797 ã. ïð. Õð., êîãàòî êèòàéñêèÿò âåëìîæà Ãóí Ëþ
ïîïàäíàë â íåìèëîñò èçáÿãàë ñ õîðàòà ñè íà çàïàä, ïðè
æóíèòå. Òðèñòà ãîäèíè ïî-êúñíî, â 1327 ã. ïð. Õð., íåãîâè-
òå ïîòîìöè ñå çàâúðíàëè â ñåâåðåí Øåíñè è ïîëîæèëè
íà÷àëîòî íà äèíàñòèÿòà ×æîó. Ïðè âîéíàòà îò 1140—1130
ã. ïð. Õð. êíÿç ×àí èçòëàñêàë æóíèòå íà ñåâåð îò ïðîâèí-
öèÿòà Ãàíñó. Ïî òîâà âðåìå â þæíèòå ÷àñòè íà Ãîáè æèâå-
åëè êîííèòå íàðîäè ÕÓÍÞÉ è ÕßÍÞÍ. Êîãàòî äèíàñ-
òèÿ Ñÿ ïàäíàëà îò âëàñò â 1767 ã. ïð. Õð., ñèíúò íà ïîñëåä-
íèÿ èìïåðàòîð — Øóí-Âåé, íà÷åëî íà íàðîäà ñè ñå îòòå-
ãëèë â ñåâåðíèòå ñòåïè. Òóê íåãîâèÿò íàðîä, ñïîðåä êè-
òàéñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ, íàìåðèë ïðèåì ñðåä ìåñ-
òíèòå õóíþé è õÿíþí è ñ òîâà áèëî ïîñòàâåíî íà÷àëîòî
íà åòíîãåíåçàòà íà ïðàõóíèòå, èçâåñòèè êàòî ÕÓ — ìåòè-
ñèçèðàíè áðàõèêåôàëè åâðîïåèäè è òåñíîëèöè ìîíãîëîè-
äè. Øèðîêîëèöèòå ìîíãîëîèäè ïî òîâà âðåìå áèëè íà ñå-
âåð îò Ãîáè. Èñòèíñêèòå õóíè âúçíèêíàëè åäâà ñëåä ïðå-
ìèíàâàíåòî íà ïðàõóíèòå ïðåç Ãîáè è ïîâòîðíàòà èì ìå-
òèñèçàöèÿ, òîçè ïúò ñ äèíëèíèòå îò Þæåí Ñèáèð, ñåâåð-
íî îò Ñàÿíîâèòå ïëàíèíè. Òîãàâà âúçíèêíàëà êàðàñóêñêà-
òà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà, ÷åðåïèòå íà êîÿòî íàïîìíÿò
íà äíåøíèòå óçáåêè è òàäæèêè, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ìîíãî-
ëîèäíèÿò êîìïîíåíò å áèë ïîãúëíàò îò åâðîïåèäíèÿ. Íà
èçòîê õóíèòå ïîä÷èíèëè ñðîäíèòå èì ïëåìåíà îò Ïðè-
áàéêàëèåòî è öÿëà Öåíòðàëíà Ìîíãîëèÿ è Çàáàéêàëèåòî
ñòàíàëè òåõíè òåðèòîðèè. Ïúðâàòà õóíñêà äúðæàâà âúç-
íèêíàïà îêîëî 1200 ã. ïð. Õð. â ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó ïðî-
âèíöèÿ Õåáåé è åçåðîòî Áàðêóë, ñêîðî ñëåä êàòî ïëåìå-
íàòà ÕÓ ïðåêîñèëè Ãîáè. Òîâà òå ñòîðèëè ñ ïîêðèòè êàðó-
öè, òåãëåíè îò âîëîâå.
Ïî òîâà âðåìå ÆÓÍÈÒÅ çàåìàëè òåðèòîðèèòå íà ñå-
âåðîçàïàä îò îàçèñà Õàìè, êúäåòî ãðàíè÷åëè ñ ÷åøèñöè-
òå (èçòî÷íè èðàíöè) â Òóðôàí; íà þãîçàïàä âëàäååëè áðå-
ãîâåòå íà åçåðîòî Ëîáíîð è ×åð÷åí-Äàðÿí; âëàäååëè è
ïëàòîòî Öàéäàì. Â ñåâåðåí Ñú÷óàí æèâååëè ñðîäíèòå èì
ÄÈ. Â ïðîâèíöèÿ Õåáåé áèëè ïëåìåíàòà ÁÅÉÆÓÍ (ØÀÍ-
ÆÓÍ), ÖÇßØÈ (ðàçêëîíåíèå íà ×ÈÄÈ), ÑßÍËÞÉ,
ÔÅÉ è ÃÓ (êëîí íà ïëåìåòî ÁÀÉÄÈ) è ïëåìåíàòà Ó×-
ÆÓÍ. Îáùî òå áèëè íàðå÷åíè ÁÅÉÄÈ. Íà çàïàä îáèòà-
âàëè ïëåìåíàòà ÆÓÍÄÈ — â ïðîâèíöèÿ Øåíñè — ÄÀÆÓ-
ÍÈ, ËÈÆÓÍÈ, ÖÞÀÍÆÓÍÈ; â Ãàíñó áèëè ÑßÎÆÓ-
ÍÈ; â Õåíàí è Øàíñè — ÌÀÎÆÓÍÈ, ÁÀÉÄÈ, ×ÈÄÈ,
ÖßÍÖÇÞÆÓÍÈ, ËÓØÈ, ËÞÑÞÉ è ÄÎ×ÅÍ. Êúì
æóíñêèòå ïëåìåíà áèëè îùå ËÅÓÔÀÍ, ïúðâîíà÷àëíî îáè-
òàâàëè ïðîâèíöèÿ Øàíñè, à ñëåä òîâà — Îðäîñ è çàïèñàíè
îò Ïòîëîìåé êàòî ÑÅÐÈ. ØÀÍÆÓÍÈÒÅ æèâååëè â Õèí-
ãàí, â ñúñåäñòâî ñ äóíõó (ìîíãîëè) è õóíèòå. Íà þã õóíè-
òå äîñòèãàëè äî ïðîâèíöèÿ Õåáåé è Øàíñè, íà ñåâåð —
Øàìî (Ãîáè), íà èçòîê — ÑÅÂÅÐÍÈÒÅ È, à íà çàïàä — øåñò
æóíñêè ïëåìåíà (ò. å. õóíèòå îáèòàâàëè òåðèòîðèÿòà íà
ñúâðåìåííà Âúòðåøíà Ìîíãîëèÿ). Ñåâåðíî îò õóíèòå ñå
íàìèðàëè äèíëèíèòå.
Èçõîæäàéêè îò îáùàòà åçèêîâà îñíîâà “äè” â èìåíàòà
íà ïëåìåííèòå ãðóïè ÄÈ è ÄÈÍËÈÍ, áèõìå ìîãëè äà
ïîâäèãíåì âúïðîñà çà åâåíòóàëíîòî èì ðîäñòâî. Íå å òàé-
íà, ÷å ñïîðåä åäèí îò àâòîðèòå òîâà ñà åäíè è ñúùè ïëå-
ìåíà, äîêàòî äðóãè ãè ðàçãëåæäàò êàòî ðàçëè÷èè. Ñïèðàé-

êè ñå íà âúïðîñà è ïîä÷åðòàâàéêè ïðèíàäëåæíîñòòà íà
åäíèòå è íà äðóãèòå êúì åâðîïåèäíàòà ðàñà, ñâåòëèòå èì
êîñè è ñèíè î÷è, Ë. Ãóìèëüîâ íå ñå ñïèðà è ïðåä ðàçëè÷è-
ÿòà èì, ñòèãàéêè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñå êàñàå çà ðàçëè-
÷íè ðàñîâè òèïîâå.
Îò àðõåîëîãèÿòà çíàåì çà íàäïèñèòå âúðõó ãàäàòåëíè
êîñòè îò åïîõàòà Øàí-Èí (XVIII—XII â. ïð. Õð.), êúäåòî
ñå îòêðèâà çíàêúò “äè”. Åòèìîëîãè÷åñêè ãðàôåìàòà “äè” å
èçîáðàçÿâàëà íåáåñíèÿ îëòàð çà æåðòâîïðèíîøåíèå, à
ñëåä òîâà è áîæåñòâî, íà êîåòî å ïðèíàñÿíà æåðòâà. Ïî-
êúñíî ñ “äè” ñà îáîçíà÷àâàëè ïî÷èíàëèòå ïðåäöè íà âëà-
äåòåëñêèÿ äîì è ñà ãî èçïîëçâàëè êàòî ñâîåîáðàçíà òèòëà
çà äóøàòà íà óìðåëèòå âëàäåòåëè. Åòî çàùî Äè â çíà÷å-
íèåòî: “âèñø ðîäîíà÷àëíèê”, “âúðõîâåí âëàäåòåë” è “âèñ-
øå áîæåñòâî”, êèòàéöèòå ñà íàðè÷àëè âúðõîâíîòî ñè áî-
æåñòâî. Åäâà ñëåä XIII â. ïð. Õð. Äè ñå çàìåíÿ ñ Øàí-Äè
— âúðõîâåí áîã è ïðúâ Øàí-èí ðîäîíà÷àëíèê. Ñ íàëàãàíå-
òî â Êèòàé íà äèíàñòèÿòà ×æîó, çà êîÿòî ñå äîïóñêà ïðî-
òîòèáåòñêè ïðîèçõîä, è ñ íàëàãàíåòî íà êóëòà êúì íåáåòî
Øàíäè ñå çàìåíÿ ñ Òÿí-äè. Îò VI â. ïð. Õð., ñ íàëàãàíåòî
íà êîíöåïöèÿòà çà ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà â êèòàéñêàòà êîñ-
ìîãîíèÿ, âúçíèêâà è ïðåäñòàâàòà çà ïåòòå íåáåñíè ãîñïî-
äàðÿ: Õóàí-äè (öåíòðàëíèÿ), Éåí-äè èëè ×ú-äè (þæåí),
Öèí-äè (èçòî÷åí), Áàé-äè (çàïàäåí) è Õåé-äè (ñåâåðåí). Â
äàîñêàòà ôèëîñîôèÿ Øàí-äè ïðèåìà îáðàçà íà Íåôðèòî-
âèÿ ãîñïîäàð Þé-äè. Íàêðàÿ “äè”ïðèäîáèâà çíà÷åíèåòî
íà âëàäåòåë. Êàçàíîòî çà “äè” áè ñëåäâàëî äà íè íàêàðà
äà ñå çàìèñëèì âúðõó èñòèíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðñêàòà
äóìà “äèíàñòèÿ”, ïðåäñòàâÿíà äíåñ çà ãðúöêà. Èíòåðåñíî
êîãà è êàê òÿ ñå ïîÿâèëà â ãðúöêèÿ åçèê è â Åâðîïà? Çàùî-
òî ñúùèÿ íàðîä Äè, Ïòîëîìåé å íàðåêúë ÑÅÐÈ — èìå,
êîåòî ôîíåòè÷åñêè íè îòïðàùà êúì íàøåíñêîòî “öàðå”,
åòèìîëîãè÷åñêè ñúùîòî, êàêâîòî îçíà÷àâà è äè.
Âñå â ñúùèÿ êðúã íà ìèñëè ìîæåì äà ïðîäúëæèì è
ðàçñúæäàâàéêè âúðõó îñíîâàòà “äèí” îò íàçâàíèåòî íà äðó-
ãè äðåâíè åâðîïåèäíè îáèòàòåëè íà Àçèÿ — äèíëèíèòå.
Ñòðóâà ñè äà ñå çàìèñëèì, ñëó÷àéíî ëè ñúùîòî “äèí” îò-
êðèâàìå è â ñâåùåíîòî ïîíÿòèå çà áîã ó øóìåðèòå — “äèí-
ãèð”, îò êîåòî äíåñ ó÷åíèòå èçâåæäàò èìåòî íà áúëãàðñ-
êèÿ Òàíãðà? Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å øóìåðèòå ñà íå ñàìî åâ-
ðîïåèäè, íî ïðèíàäëåæàõà êúì áðàõèêåôàëíèÿ ðàñîâ òèï,
èçâåñòåí äíåñ ñ íàèìåíîâàíèåòî “áàëêàíî-êàâêàçêè”, íî
ñõîäåí ñ ïàìèðî-ôåðãàíñêèÿ òèï. Êàêòî è òîâà, ÷å íàé-
âåëèêèÿò èì è ïîïóëÿðåí âëàäåòåë íîñåøå áúëãàðñêîòî
åòíè÷åñêî èìå — Áèãëà, à â øóìåðñêèÿ åçèê äóìàòà “áè-
ãëà” îçíà÷àâàøå “ïðàðîäèòåë”, “ðîäîíà÷àëíèê”!
Âðúùàéêè ñå îáà÷å êúì êîìåíòèðàíèòå ÷åðâåíîêîñè è
ñèíåîêè åâðîïåèäè, îáèòàâàëè íÿêîãà Çàïàäåí è Ñåâåðåí
Êèòàé — íàðîäèòå ÄÈ è ÆÓÍ, ùå îòêðèåì ñðåä òÿõ è èìå-
òî íà ïëåìåòî ÁÀßÍ (Áîÿí), îáèòàâàëî îêîëî III â. ïð.
Õð. èçâåñòíèÿ Îðäîñ — ãåîãðàôñêàòà ìåñòíîñò, ñ êîÿòî
íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñâúðçâàõà íàé-ìèòè÷íèÿ ïðàðîäèòåë
íà õóíîáúëãàðèòå — Áîÿí Èìåí.
Ñåãà âå÷å ïðèäîáèõìå èçâåñòíà ïðåäñòàâà îòíîñíî ïëå-
ìåíàòà, òðåòèðàíè â äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ. Êàêòî
ìîæàõìå äà ñå óâåðèì, ïî÷òè âñè÷êè òå ñå îêàçâàò íåêè-
òàéñêè. Íàïðîòèâ, àíòðîïîëîãè÷íèòå ñâèäåòåëñòâà ãîâî-
ðÿò óáåäèòåëíî, ÷å ñå êàñàå çà åâðîïåèäíè íàðîäè. Åäíè,
âúïðåêè è ìåòèñèçèðàíè, ñà ïðîñúùåñòâóâàëè ïîíå êàòî
íàçâàíèÿ äîñåãà. Äðóãè îòäàâíà ñà èç÷åçíàëè - áèëî àñè-
ìèëèðàíè, áèëî ìåòèñèçèðàëè ñå è äàëè íà÷àëî íà íîâè
íàðîäè, êàòî íàïðèìåð õóíèòå. Îáðúùàìå ñïåöèàëíî âíè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìàíèå òî÷íî íà òÿõ, çàùîòî, àêî è ñàìàòà ìèòîëîãèÿ êàòî
÷å ëè äà ìúë÷è è íå êàçâà íèùî çà òÿõ, òî èìåòî èì å
äúëáîêî íàâëÿçëî íàâðåä èç íåÿ. Ìîæå ëè äà çàáðàâèì,
íàïðèìåð, ÷å ñàì Æúëòèÿò Èìïåðàòîð áåøå íàðè÷àí Õó-
àí-äè èëè îùå Äè-ÕÓÍ? Íå ìîæå äà íå ïîÿñíèì, ÷å â
ïúðâèÿ çàïèñ “õóàí” íà êèòàéñêè å “æúëò”, “äè”, êàêòî îò-
áåëÿçàõìå âå÷å, îçíà÷àâà “âëàäåòåë”, íî è èìå íà íàðîä.
Äà íå çàáðàâÿìå îáà÷å, ÷å òúêìî íàðîäúò ÄÈ áÿõà ñâåò-
ëîêîñè. Òîãàâà èìåòî Õóàí-äè áè ìîãëî äà áúäå ìíîãîç-
íà÷íî òúëêóâàíî è íàðåä ñ ïîïóëÿðíîòî èìå Æúëò Èìïå-
ðàòîð, áè ìîãëî äà îçíà÷àâà îùå è “Ñâåòëîêîñèÿò äè”,
êúäåòî äè å ÷îâåêúò âëàäåòåë îò íàðîäà ÄÈ. Õèïîòåçàòà
íè íå áèâà äà áúäå ïîäìèíàâàíà ñ ëåêà ðúêà, èìàéêè ïðåä-
âèä ñõîäíàòà ñèòóàöèÿ ñúñ ñâåòëîêîñèòå àðèè, íàëîæèëè
âëàñòòà ñè íàä ìåñòíîòî êîðåííî íàñåëåíèå íà ïîëóîñò-
ðîâ Èíäóñòàí, è ïðåâúðíàëè ðàñîâèòå ñè îòëèêè â ñîöèà-
ëíà ïðèäîáèâêà. Òàêà èìåòî Õóàí-äè ñå ïðåâðúùà â åòíî-
íèì. Êîëêîòî äî çàïèñà Äè-Õóí, òîé ïðîñòî ñâúðçâà èìå-
íàòà íà íàðîäèòå ÄÈ è ÕÓÍÈÒÅ. Äà íå ïðîïóñêàìå, ÷å
òî÷íî Õóàí-äè ñâúðçàõà ñ òîòåìèòå ìå÷êà è æúëò äðàêîí,
à ïðîèçõîäà ìó èçâåæäàõà îò ðîäà Ãóí-ñóí, èìå, â êîðåíà
íà êîåòî îòêðèâàìå ïîçíàòîòî íè “ãóí”, îòïðàùàùî íè
îòíîâî êúì ÕÓÍ.
Ïðîñëåäÿâàéêè èìåòî íà õóíèòå â êèòàéñêàòà ìèòîëî-
ãèÿ, ñòðóâà ñè äà ñè ïðèïîìíèì ïðåäñòàâàòà èì çà ïúðâî-
íà÷àëíèÿ õàîñ, ïîñòàâèë íà÷àëîòî íà ñâåòà. Ñëó÷àéíî ëè
òîâà íà÷àëî íîñåøå èìåòî Õóí-äóí? Äà ñè ïðèïîìíèì è
òðîéêàòà Õóí-äóí, Õó è Øó è íåéíèòå ãåîãðàôñêî-ïðîñò-
ðàíñòâåíè èçìåðåíèÿ, ïîäðîáíî ðàçãëåäàíè â êíèãàòà íè
“Àâèòîõîë è Èðíèê. Íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò”.
È äà ñå âúðíåì êúì ñâúðçâàùîòî øóìåðè è êèìåðè èìå
íà äðåâåí Óíóã — îíÿ öåíòðàëåí øóìåðñêè ãðàä-äúðæàâà,
îñòàíàë â èñòîðèÿòà ñúñ ñåìèòñêàòà ñè òðàíñêðèáöèÿ Óðóê.
Ñëó÷àéíî ëè ó ñòàðèòå êèòàéöè îòêðèâàõìå ñúùàòà çàêî-
íîìåðíîñò íà ñâúðçâàíå ïðåäñòàâàòà çà ñåâåðà è þãà, ïîñ-
ðåäñòâîì öåíòúð, ïîäîáíî íà òàçè ó íîñèòåëèòå íà íàé-
ðàííàòà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ? Çàùî Øó (Þæíèÿ îêåàí)
ó êèòàéöèòå ñúîòâåòñòâàøå íà þæíèòå øóìåðè, Õó (Ñå-
âåðíèÿ îêåàí) íà ñåâåðíèòå ãîìåðè èëè êèìåðè, à Ñðåä-
íèÿ îêåàí — Õóí-äóí — íà öåíòðàëíèÿ, ñòîëè÷åí Óíóã.
Ñ “õóí” êèòàéöèòå áåëåæåõà è äóøàòà íà ÷îâåêà, ñâúð-
çàíà ñ ìúæêàòà ñèëà ÿí. Õóí-ãóàí áåøå ïðîçâèùåòî íà áî-
ãà íà åñåíòà — Æó-Øîó. Êúì èìåòî íà õóíèòå îáà÷å íè
íàñî÷âàò íå ñàìî ïðèìåðèòå íà èìåíàòà è ïîíÿòèÿòà, èç-
ãðàäåíè íà îñíîâàòà “õóí”, íî òàêèâà, èìàùè çà îñíîâà
çâóêîñú÷åòàíèåòî ÃÓÍ. Òàêèâà ñà ïîçíàòèòå âå÷å èìåíà
Ãóí, Ãóíãóí, Ãóíñóí, à ñúùî òîâà íà Ãóí-øó — áîãúò íà ñòðî-
èòåëèòå.
È òàêà, èìåòî íà õóíèòå, ïîäîáíî íà òîâà íà ïëåìåíà-
òà äè è æóí, ñå îêàçâà òâúðäå øèðîêî íàâëÿçëî â êèòàéñ-
êàòà ìèòîëîãèÿ îùå îò íàé-ðàííèòå £ åïîõè. Ìîæåì ñà-
ìî äà ãàäàåì îòíîñíî ïúòèùàòà è ìåõàíèçìà íà ïîÿâàòà
ìó òóê, íî äúëáîêàòà äðåâíîñò, êàêòî è ñðåäàòà, â êîÿòî
ñå ïîÿâÿâàò, íàëàãàò çàêëþ÷åíèåòî, ÷å òî å ïðèíàäëåæà-
ëî íà íàðîä, àêòèâíî ó÷àñòâàë âúâ âúçíèêâàíåòî íà êî-
ìåíòèðàíàòà ìèòîëîãèÿ, ïðèåìàíà äíåñ çà êèòàéñêà. Äà-
ëè òåçè íàðîäè ñà áèëè èçòëàñêàíè èëè àñèìèëèðàíè è
ìåòèñèçèðàíè îò êèòàéöèòå èëè ïúê ñå êàñàå çà ïðîöåñ,
âêëþ÷âàù âñè÷êèòå òèÿ ìåõàíèçìè, çà íàñ íå å îò îñîáå-
íî çíà÷åíèå. Òîâà, êîåòî íè èíòåðåñóâà è â êîåòî ìîæåì
äà áúäåì óâåðåíè, å ñèãóðíîòî ó÷àñòèå íà õóíèòå â ñúçäà-
âàíåòî íà êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. È òîâà ó÷àñòèå ñúâñåì
113
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íå å íà áàçàòà íà êóëòóðíîòî âëèÿíèå ìåæäó ñúñåäíèòå
íàðîäè, êàêòî îáèêíîâåíî ñå ïðèåìà. Çàùîòî òîãàâà ïåð-
ñîíàæèòå è ïîíÿòèÿòà, îòðàçÿâàùè õóíñêîòî èìå, ùÿõà äà
áúäàò ïåðèôåðíè, âòîðîñòåïåííè è íåãàòèâíî îöâåòåíè.
Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñúùèòå çàåìàò âîäåùè, öåíòðàëíè
ìåñòà, îïðîâåðãàâà ïîäîáíà õèïîòåçà è ïîäñêàçâà, ÷å õóí-
ñêîòî èìå ïðèñúñòâà â ìèòîëîãèÿòà íå êàòî îòðàæåíèå, à
êàòî íåèí îñíîâîïîëàãàù ôàêòîð è ãåíåðàòîð. Òîçè èçâîä
çà íàñ å îñîáåíî âàæåí, çàùîòî òîé íè ïîçâîëÿâà äà ðàçã-
ëåæäàìå èìåòî è ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíèòå õóíè êàòî öåí-
òúð, îêîëî êîéòî å âúçìîæíî îáåäèíåíèåòî íà õóíîáúë-
ãàðñêàòà â êèòàéñêàòà è ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèè. Íèå âå÷å
ðàçêðèõìå è ïîñî÷èõìå äúëáîêèòå ñõîäñòâà ìåæäó ïúð-
âàòà è ïîñëåäíàòà è ïðîáëåìúò íè áåøå äà óñòàíîâèì äî-
êîëêî å âúçìîæíî êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ äà å áèëà ïîñ-
ðåäíèêúò ìåæäó òÿõ. Çàùîòî àêî õèïîòåçàòà íè å ïðàâäî-
ïîäîáíà, áè ñëåäâàëî äà î÷àêâàìå íàðåä ñ õóíñêîòî èìå,
äà ñúùåñòâóâàò è äðóãè ñëåäè, ñâèäåòåëñòâàùè çà âðúçêè-
114
òå ìåæäó õóíîáúëãàðè, êèòàéöè è ÿïîíöè îñâåí óñòàíîâå-
íîòî ïðèñúñòâèå íà õóíñêîòî èìå â ïîñëåäíèòå äâå ìèòî-
ëîãèè.
Òâúðäå èíòåðåñíî, à ÿâíî è ïåðñïåêòèâíî ñå îêàçâà â
òîâà îòíîøåíèå èçñëåäâàíåòî çà åçèêîâè çàåìêè ìåæäó
êèòàéñêèÿ è ñúâðåìåííèòå åâðîïåéñêè åçèöè è îñîáåíî
áúëãàðñêèÿ, çà êîåòî ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å ñà ðåçóëòàò
îò ïîñðåäíè÷åñêàòà ìèñèÿ íà íåïîçíàòèÿ íè äíåñ õóíñêè
åçèê. Íèå âå÷å ïîñî÷èõìå ïðèìåðà ñ êèòàéñêîòî äè, êîå-
òî îòêðèâàìå â äóìè êàòî äèíàñò èëè Äåóñ (åïèòåò íà
Çåâñ), äîñòèãíàëî äî íàñ ÷ðåç ôðåíñêîòî Äèéî (ãîñïîä).
Èíòåðåñíî å äà ñè îòãîâîðèì äîêîëêî òîçè ïðèìåð å èçî-
ëèðàí èëè ñúùåñòâóâàò è äðóãè ïîäîáíè ïàðàëåëè, ôîð-
ìèðàùè îïðåäåëåíà çàâèñèìîñò. Èçëèøíî å äà êàçâàìå,
÷å íå ðàçïîëàãàìå ñ ïî-çàäúëáî÷åíî èçñëåäâàíå. È âñå
ïàê, íàëè÷èåòî è íà äðóãè èçîëèðàíè ïðèìåðè íà çàåìêè
áè ïîñòàâèëî ïðîáëåìà çà ñåðèîçíî èçñëåäâàíå.

ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎÒÎ ÐÀÇÏÐÅÄÅËÅÍÈÅ
ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ
ÉÎÐÄÀÍ ÄÅÒÅÂ
Ïîñâåùàâàì íà ìîÿ áàùà ïðàèñòîðèêà Ïåòúð Äåòåâ, ÷èåòî äåëî ïîâå÷å îò 20 ãîäèíè íå îòêðèâà âåðíè
ïîñëåäîâàòåëè. Òàçè áîëåçíåíà êîíñòàòàöèÿ è âðåìåíàòà, â êîèòî æèâååì äíåñ, ìå ïîâèêàõà äà èçïúë-
íÿ ñâîÿ ñèíîâåí äúëã.
Ãåîãðàôèÿ, ðåëèãèÿ èëè îáùî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñò-
âî ñà ñðåä åñòåñòâåíèòå ïðè÷èíè çà îñíîâàâàíå íà îáùåñ-
òâàòà. Çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâàò îá-
ùåñòâàòà, îñíîâàíè íà åäíà èäåÿ. Ðåäúò íà èçáðîÿâàíåòî
å õðîíîëîãè÷åñêè, ïîëçâà êîíñòàòàöèÿòà, ÷å ïðåäëàãàíèÿò
òóê ðàçãîâîð çà äðåâíàòà Òðàêèéñêà îáùíîñò ñå îñíîâàâà
ïðåäèìíî íà ãåîãðàôèÿòà. Èñòèíàòà, äî êîÿòî ñå äîêîñ-
íàõà ïðàèñòîðèöèòå, å, ÷å ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ ñà
öåíòðîâåòå, êúäåòî ñå å ïîÿâèëà íîâîêàìåííàòà (íåîëèò-
íà) è êàìåííîìåäíà (åíåîëèòíà) êóëòóðà.Ñúçäàòåëèòå íà
òàçè êóëòóðà ñà æèâåëè â ò.íàð. ñåëèùíè ìîãèëè. Åäíè ñà
ñúùåñòâóâàëè çà êðàòêî, äðóãè — ìíîãî õèëÿäîëåòèÿ, êîå-
òî ñå å îòðàçèëî íà ãîëåìèíàòà íà ñìåòíèòå íàòðóïâàíèÿ.
Îñâåí ÷å î÷åðòàâàò åäèí îáù “ìîäóñ âèâåíäè”, ðàçëè÷-
íàòà âúçðàñò íà òåçè ñåëèùíè ìîãèëè äîïóñêà õèïîòåçè
çà ïúòÿ è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà òàçè êóëòóðà â ïðàèñòîðè-
÷åñêèòå âðåìåíà ìåæäó 6500—100 ã. ïð. Õð. Îáùîòî íà÷à-
ëî — ðàíåí, ñðåäåí íåîëèò íà ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ å
áåëåã çà îáùî ïîòåêëî. Íî äàëè ïúòÿò íà ñåëèùíî-ìîãèë-
íîòî íàñåëåíèå òðúãâà îò Ìàëà Àçèÿ êúì Òðàêèÿ èëè îá-
ðàòíî, èëè òîâà å ìåñòíî íàñåëåíèå? Ñïîðåä áúëãàðñêèÿ
ó÷åí-ïðàèñòîðèê Ï. Äåòåâ, òðàêèòå ñà ìåñòíî íàñåëåíèå,
÷èÿòî ïðàðîäèíà å ïîðå÷èåòî íà ð. Ìàðèöà (áàñåéíà íà
ïðî÷óòàòà â äðåâíîñòòà ð. Õåáðîñ).
Îêîëî 6500 ã. ïð. Õð. çåìåäåëèåòî è ïàñòèðñòâîòî â
òåçè ðàéîíè íàâëèçàò â åäèí åòàï íà ðàçâèòèå, êîéòî îñè-
ãóðÿâà ïðåïèòàíèåòî íà õîðàòà è âúçìîæíîñòòà çà óñåä-
íàë æèâîò. Ïîÿâÿâàò ñå ïúðâèòå ïîñòîÿííè ïîñåëåíèÿ, òåçè
óíèêàëíè ôîðìè íà ñúùåñòâóâàíèå — ñåëèùíèòå ìîãèëè.
Àêî ïðèåìåì òâúðäåíèåòî íà ðóñêèÿ àðõåîëîã Àðöèõîâñ-
êè, ÷å ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåéöèòå å Áàëêàíñêèÿò ïî-
ëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ, ìîæåì äà êàæåì, ÷å ïðîèçõîäúò
íà òåçè ïúðâè îáèòàòåëè íà çåìèòå íè å èíäîåâðîïåéñêè.
Ñòàðà Òðàêèÿ ñå íàìèðàëà ìåæäó Åãåéñêî ìîðå, Áàëêàíà,
×åðíî ìîðå è Ìàëà Àçèÿ. Èìà ñèãóðíè äàííè êàê è êîãà
òîçè ðàéîí ñå îáîñîáÿâà êàòî ïðàðîäèíà íà òðàêèòå. Òîâà
ñà ìíîãîáðîéíèòå àðòåôàêòè îò êúñíèÿ íåîëèò, ðàçâèò ñà-
ìî â ñòàðà Òðàêèÿ. Íèùî íå ïðå÷è äà ñ÷èòàìå, ÷å îò òîçè
ìîìåíò íàñåòíå ñå îáîñîáÿâà è çàïî÷âà ðàçïðîñòðàíåíè-
åòî íà òðàêèéñêàòà êóëòóðà â åäèí îáøèðåí ðàéîí íà Þãî-
çàïàäíà Åâðîïà. Òîâà ÿâíî å èçèñêâàëî âðåìå è ñå å îòðà-
çèëî â êîëè÷åñòâåíèòå è êà÷åñòâåíè ïîêàçàòåëè íà íîâîî-
áðàçóâàëèòå ñå ñåëèùíè ìîãèëè. Àêî òîé áúäå èçïîëçâàí
êàòî êîìïàñ è õðîíîìåòúð, ìîæåì ëåñíî äà ïðîñëåäèì
ïúòÿ íà òðàêèéñêàòà ïîïóëàöèÿ è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà
ñòàðàòà ïðàèñòîðè÷åñêà òðàêèéñêà êóëòóðà. Íî èìåííî
òîçè ñëåäâàù åñòåñòâåíèòå ïðîöåñè íà ðàçâèòèå ôàêò å
ñòðàííî èíòåðïðåòèðàí îò ÷óæäè ïðàèñòîðèöè, êîèòî
òâúðäÿò, ÷å íîñèòåëè íà áðîíçîâàòà è æåëÿçíà êóëòóðà ñà
òðàêèòå, à íà ïî-ñòàðèòå íåîëèòíà è êàìåíîìåäíà — íàñå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ëåíèå, ñ êîåòî òðàêèòå ñå ñìåñèëè?! Çàùî å òàçè íîìè-
íàëíà ãðåøêà? Â Ðóìúíèÿ íàïðèìåð íÿìà ìíîãîñëîéíè
ñåëèùíè ìîãèëè è íå ìîæå äà ñå îòêðèå ïðèåìñòâåíîñò â
ïðîôèëà èì. Íàïúëíî åñòåñòâåíî — òàì ïðîñòî òàçè êóë-
òóðà ïðèñòèãà ïî-êúñíî. Ñòàâà î÷åâèäíî, ÷å ïðèáÿãâàíå-
òî äî “îáúðíàòè” ïðè÷èíè èäâà áëàãîäàðåíèå íà ïîäáó-
äè, êîèòî å ïî-äîáðå äà íå êîìåíòèðàìå. Â ïîìîù íà ñú-
ùèòå ïîäáóäè äúëãè ãîäèíè ó íàñ èíòåðïðåòàöèÿòà íà ïðà-
èñòîðè÷åñêèòå ôàêòè áå èçîïà÷àâàíà — âðåìå å ÿñíî äà
çàÿâèì, ÷å â ñåëèùíèòå ìîãèëè íà ñòàðà Òðàêèÿ èìà ïðè-
åìñòâåíîñò íà êóëòóðàòà, ïðîèçòè÷àùà îò íåïðîìåíåíèÿ
íà÷èí íà æèâîò îò ïîÿâàòà íà ïúðâèòå ñåëèùíè ìîãèëè
äî 100 ã. ïð. Õð. Ëèïñâàò ïðàçíèíè (õèàòóñè) ìåæäó êóë-
òóðíèòå ïëàñòîâå íà ìíîãîñëîéíèòå ñåëèùíè ìîãèëè â
ñòàðà Òðàêèÿ. Ñúùåñòâóâà ïðèåìñòâåíîñò âúâ ôîðìè, åëå-
ìåíòè è óêðàñè íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ìàòåðèàëè, èçêîïà-
íè îò êóëòóðíèòå ïëàñòîâå íà ìîãèëèòå ïðåç ðàçëè÷íèòå
åïîõè. Òðàêèòå, âå÷å ïèñìåíî îñâèäåòåëñòâóâàíè ïðåç æå-
ëÿçíàòà åïîõà, ñà íàé-ìëàäèòå ïîêîëåíèÿ íà ñåëèùíîìî-
ãèëíîòî íàñåëåíèå. Òîâà óñòàíîâèõà ðàçêîïêèòå ïðè ñ. Áè-
êîâî, Åçåðî è Êàðàíîâî, Ñëèâåíñêî, Êàïèòàí Äèìèòðèå-
âî è Þíàöèòå, Ïàçàðäæèøêî è íà ìíîãî äðóãè ìåñòà.
Ñðåäíîíåîëèòíàòà êóëòóðà â ñåëèùíèòå ìîãèëè íà Ìà-
ëà Àçèÿ è Òðàêèÿ å íàïúëíî ðàçâèòà, äîêàòî â Òåñàëèÿ,
ðåïóáëèêèòå íà áèâøà Þãîñëàâèÿ, ñàìàòà íåÿ, Óíãàðèÿ,
Ðóìúíèÿ è äð. å ìíîãî ñëàáî çàñòúïåíà. Íåêà äîáàâèì
ñàìî, ÷å êúñíîíåîëèòíàòà êóëòóðà, ðàçâèòà êàêòî âå÷å ñïî-
ìåíàõìå ñàìî â Òðàêèÿ, òóê ïîñòåïåííî çàõîæäà â ïëàñòî-
âåòå íà êàìåííîìåäíàòà êóëòóðà. Òàçè êóëòóðà íà ñåâåð
îò Áàëêàíà è Äóíàâà, êàêòî è â Ìàëà Àçèÿ ëèïñâà. Âúç-
íèêâàíåòî è ñúùåñòâóâàíåòî íà ïîâå÷åòî ñåëèùíè ìîãè-
ëè âúí îò ðàéîíà íà ñòàðà Òðàêèÿ è íà ñåâåð îò Áàëêàíà
çàïî÷âà íàé-ðàíî â ïðåõîäà îò êúñíèÿ íåîëèò êúì êàìåíî-
ìåäíàòà åïîõà íàñåòíå è ñå î÷åðòàâà íàé-âå÷å ïðåç áðîí-
çîâàòà è æåëÿçíà åïîõè, êîãàòî ÿâíî çàïî÷âà ñúùèíñêîòî
ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïúðâè÷íàòà òðàêèéñêà êóëòóðà â “íî-
âèòå” çåìè. ßâíî, ñòàâà äóìà çà ïðåñåëåíèå, çàðàäè óâå-
ëè÷åíà ïîïóëàöèÿ íà ïëåìåíà íà ñåâåð è çàïàä, êàêâîòî
ñà îòáåëÿçàëè àíòè÷íèòå àâòîðè â òåõíèòå ïðîèçâåäåíèÿ.
Òàêà èëè èíà÷å, îñòàâà ôàêòúò, ÷å âëèÿíèåòî íà ñòàðàòà
òðàêèéñêà êóëòóðà å áèëî èçâúíðåäíî ãîëÿìî. Èçâåñòíî
å, ÷å âñè÷êè ïëåìåíà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ñà ñå îïúë÷è-
ëè êàòî åäèí íàðîä ñðåùó íàøåñòâèåòî íà êåëòèòå, ïî-
êúñíî è ñðåùó ðèìëÿíèòå. Èçâåñòíî å, ÷å ïðåç áðîíçîâà-
òà åïîõà òðàêèéñêè ïëåìåíà ñà ñå ïðåñåëèëè â Òðàíñèëâà-
íèÿ, æèâåëè òàì è ïðåç æåëÿçíàòà åïîõà, à òåõíèòå ñåëèù-
íè ìîãèëè äîñòèãàò âèñî÷èíà äî 6 ì. Ïîðàäè òàçè ïðè÷è-
íà ñëåäè îò êóëòóðàòà íà ñåëèùíàòà ìîãèëà Ðàçêîïàíèöà
ïðè ñ. Ìàíîëå, Ïëîâäèâñêî ñå íàìèðàò íå ñàìî â Òðàí-
ñèëâàíèÿ, íî è â Áóáàíè õóì â Þãîñëàâèÿ, Ðóìúíèÿ, ×å-
115
 ÀÂÈÒÎÕÎË

116
 ÀÂÈÒÎÕÎË
õèÿ, Ñëîâàêèÿ, Ïîëøà è Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, êàê- íàðîäèòå, æèâååùè â Êàâêàç è Ìàëà Àçèÿ, à íà èçòîê ñ
òî è â Ìàëà Àçèÿ. Òåçè çåìè áèëè äîñòà îòäàëå÷åíè îò èðàíöèòå. Òàêà òå ñàìèòå î÷åðòàâàò ïðàîòå÷åñòâîòî íà èí-
Ãúðöèÿ è ïðàêòè÷åñêè íåèçâåñòíè íà àíòè÷íèòå àâòîðè äîåâðîïåéöèòå. Òîâà å îò îñîáåíî çíà÷åíèå çà íàñ, áúëãà-
Îìèð, Õåðîäîò, Òóêèäèò, Êñåíîôîíò, Ïëàòîí, Àðèñòîòåë, ðèòå, òúé êàòî â êèìåðèéñêà çåìÿ ñå å ñúçäàëà åäíà îò
Ñòðàáîí è ìí. äð. äðåâíèòå áúëãàðñêè äúðæàâè.
Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ñåëèùíèòå ìîãèëè â ïî-ãîëÿ- Ïèñìåíè äàííè çà êèìåðèéöèòå è äðóãè òðàêèéñêè ïëå-
ìàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ðàéîíà çàä Êàðïà- ìåíà ÷åðïèì îò Îìèðîâàòà åïîõà íàñàì. Òå çàíèìàâàò åçè-
òèòå, Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è îò äðóãà ñòðàíà â Ìà- êîâåäè è èñòîðèöè. Ïî òîâà âðåìå èçáóõâàò ãðàáèòåëñêè
ëà Àçèÿ, ñå ïîêðèâà íàïúëíî ñ îíèÿ ñâåäåíèÿ, êîèòî íè âîéíè ìåæäó òðàêèéñêèòå ïëåìåíà è äúðæàâè, íà÷åâàò ïî-
äàâàò àíòè÷íèòå ïèñàòåëè çà ðàçïðåäåëåíèåòî íà òðàêèéñ- õîäè íà ïåðñè è ìàêåäîíöè. Òåçè ïîñëåäíèòå ðàçïðîñòðà-
êèòå ïëåìåíà â òîçè îáøèðåí ðàéîí. Íåêà ñåãà ñå îïèòà- íèëè ñòàðàòà òðàêèéñêà êóëòóðà. Îò òàçè åïîõà ïðèòåæà-
ìå äà óòî÷íèì ìåñòàòà íà îíèÿ òðàêèéñêè ïëåìåíà, êîèòî âàìå ìíîãî ñâåäåíèÿ çà áàëêàíñêèòå è ìàëîàçèàòñêèòå òðà-
ñà èãðàëè ãîëÿìà ðîëÿ ñðåä òðàêèéñêèÿ ñâÿò è ñà èìàëè êè. Òå âîþâàëè ñðåùó íàøåñòâåíèöèòå, íî è ïîìåæäó ñè.
ðåøàâàùî çíà÷åíèå ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ íà- Æèâîòúò èì áèë ìíîãî íåñïîêîåí. Âîëíî èëè íåâîëíî,
ðîä. Âúç îñíîâà íà ïèñìåíè äàííè îò ïúðâîòî õèëÿäîëå- íàïóñêàëè ðîäíèòå ñè ìåñòà, êîåòî âîäè äî åäíà íå÷èñòà
òèå ïð. Õð. äîñåãà ñà îòêðè- äèàñïîðà. Î÷èòå íà ãðúöêè-
òè íàä 80 íàèìåíîâàíèÿ íà òå êîëîíèñòè, æèâååùè â
òðàêèéñêè ïëåìåíà è ïëå- ïîëèñèòå, à ïî-êúñíî è íà
ìåííè ñúþçè. Òå æèâåëè â ïåðñè, ìàêåäîíè è ðèìëÿíè
Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìà- ñå íàñî÷âàëè êúì ïðèðîä-
ëà Àçèÿ. Çà íàñ íàé-íåèçâåñ- íèòå áîãàòñòâà íà äðåâíà
òíè ñà êèìåðèéöèòå è ñêè- Òðàêèÿ, à íå êúì “ÿìèòå ñ
òèòå. Êèìåðèéöèòå æèâååëè ïðîñî” íà Äåìîñòåí. Äîáè-
ìåæäó Ñåâåðíîòî Ïðè÷åð- âúò íà çëàòî è ñðåáðî â ïëà-
íîìîðèå è Êàñïèéñêî ìîðå. íèíàòà Ïàíãåé è Êðóøà ïëà-
Ãîðå-äîëó â ñúùèÿ ðàéîí íèíà, æèòîòî íà ïèðîãåðè-
æèâååëè è ñêèòèòå, çàòîâà òå, âèíîòî è õóáàâèÿò åäúð
íÿêîè òâúðäÿò, ÷å ñêèòèòå è äðåáåí äîáèòúê ñà èñòèí-
èçãîíèëè êèìåðèéöèòå. Ïî ñêàòà ïðè÷èíà çà àãðåñèÿ íà
ïðîèçõîä ñêèòèòå ñà òðàêè, âúòðåøíè è âúíøíè çàâîå-
à êèìåðèéöèòå ñà îò òðàêî- âàòåëè. Êàçâàì âúòðåøíè,
èðàíñêè ïðîèçõîä. Ïî ñâå- çà äà èçòúêíà ìåæäóïëåìåí-
äåíèÿ, ïî÷åðïàíè îò àñè- íèòå âîéíè ó òðàêèòå, êîè-
ðèéñêè êëèíîïèñè îò VIII â. òî ãè ïðàâÿò íåñïîñîáíè äà
ïð. Õð., êèìåðèéöè æèâåå- ñå ñïðàâÿò ñ íàøåñòâåíèöè.
ëè è â Óðàðòó îêîëî åçåðî- “Êîðîíà” ñðåä òåõíèòå áî-
òî Âàí. Òå âîþâàëè ñ àñè- ãàòñòâà ñà ïðî÷óòèòå òðà-
ðèéöèòå, êàêòî è ñ äðóãè ïëå- êèéñêè êîíå. “Ñâåùåíàòà
ìåíà è íàðîäè â Ìàëà Àçèÿ. ïëàíèíà” Ïàíãåé (äíåøíà
Òåõíè ïëåìåíà ïðîíèêíàëè Êóøíèöà, Ïúðíàðäàã) ñå èç-
÷àê â Åãèïåò, à ïî ñðåäàòà äèãà íàä Îðôàíñêèÿ çàëèâ.
íà VII â. ïð. Õð. çàâëàäåëè Îòòàì ñà èçëåçëè ìèñòè÷íè
çà êðàòêî Ëèäèÿ. Òÿõíàòà êóëòîâå, óïðàæíèëè äúëáî-
êóëòóðà å ðàçïðîñòðàíåíà êî âëèÿíèå âúðõó ðåëèãèîç-
íàé-âå÷å â Ñåâåðíîòî Ïðè- íîòî ðàçâèòèå â äðåâíîñòòà.
÷åðíîìîðèå è ñòðàíèòå, â Òàì ñå íàìèðàëî è ïðî÷óòî-
êîèòî ñà æèâååëè. Â Êðè- òî ñâåòèëèùå è ïðîðèöàëè-
ìñêèÿ ïîëóîñòðîâ è îêîëî ùå íà áîãà Äèîíèñ, ÷èéòî
íåãî ñà çàïàçåíè ãåîãðàôñ- îðãèàñòè÷åí êóëò áèë îòðà-
êè íàèìåíîâàíèÿ êàòî Êè- íî âúçïðèåò îò ãúðöèòå. Åä-
ìåðèéñêè ïîëóîñòðîâ, âàë, íà æðèöà äàâàëà îðàêóëè ïî
ïðîòîê (Êèìåðèéñêèÿ Áîñôîð) è ïð. Íà òîâà ìÿñòî æè- ñúùèÿ íà÷èí êàêòî Ïèòèÿ â Äåëõè. Òàì ìåíàäèòå âúâ âàê-
âåëè êèìåðèéöè èëè òåõíè ðîäñòâåíèöè, êàêâèòî ñà ñèè- õè÷åñêî èçñòúïëåíèå ðàçêúñàëè òðàêèéñêèÿ ïåâåö è ïîñ-
íèòå. Òå ñà íîñèòåëè íà ò.íàð. “êàòàêîìáíà êóëòóðà”, îò- âåòåí Ó÷èòåë Îðôåé, òàì ñå êðèë áîãúò Ðåçîñ, ñèí íà Ñòðè-
íàñÿíà êúì êðàÿ íà âòîðîòî è íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿ- ìîí, ïî÷èòàí êàòî ïîêðîâèòåë íà ìèíèòå â òîâà àíòè÷íî
äîëåòèå ïð. Õð., ò. å. êúì ïðåõîäà îò áðîíçîâàòà êúì æå- Åëäîðàäî, íåâåäíúæ âúçõâàëÿâàíî îò ñòàðèòå ïîåòè. Òà-
ëÿçíàòà åïîõà. ×àñò îò êèìåðèéöèòå ïðåìèíàëà è â äíåø- çè îáëàñò áèëà îò íàé-âàæíèòå öåíòðîâå íà ñòàðîòî òðà-
íà Áúëãàðèÿ, ñúþçèëà ñå ñ òðåðèòå, æèâåëè â Ñîôèéñêîòî êîôðèãèéñêî íàñåëåíèå â êðàÿ íà VI â. ïð. Õð. Îêîëî Ïàí-
ïîëå, è ïðîãîíèëè ñèíòèòå îò Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñðå- ãåé ñà æèâåëè ïëåìåíàòà äåðîíè, îðåñêè, òèíòåè, êîèòî
ùó î. Òàñîñ. Êèìåðèéöèòå áèëè ìíîãîáðîéíè, âàæåí ôàê- ñåêëè õóáàâè ñðåáúðíè ìîíåòè. Ïî-êúñíî ñå ïîìåíàâàò
òîð â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìàëà Àçèÿ. Òå ñâúðçâàëè òðà- åäîíè, æèâååùè çàïàäíî îò Ïàíãåé, ñàòðè íà ñåâåð è ïèå-
êèòå, æèâååùè íà çàïàä è þãîçàïàä îò òÿõ, ñ ïëåìåíàòà è ðè íà þã. Ïî äîëèíàòà íà ð. Ñòðóìà ñà æèâåëè êèêîíè,

117
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñèðåè îêîëî ãð. Ñåðåñ, áèçàëòè, äàðäàíè, äðåè è äðåñàè, ñêèÿ ñè ïðîèçõîä. ÒÎÉ ÍÅ Å ÅËÈÍ È ÍßÌÀ ÍÈÊÀÊÂÎ
àãðèëàíè, äàíòåëåòè, ëåè, ìåäîâèòèíè, ìåäè è äðóãè. Âúâ ÐÎÄÑÒÂÎ Ñ ÅËÈÍÈÒÅ. Òîé äîðè íå å ÷óæäåíåö îò
Âàðäàðèÿòà æèâååëè ïåîíöè, áðèãè èëè ôðèãè, àðìåíöè, äîáúð è ïîðÿäú÷åí ïðîèçõîä, à ñàìî æàëúê ìàêåäîíåö.
ìàêåäîíöè, ìèãäîíè è êðåñòîíöè. ×àñò îò ïåîíöèòå áèëè À â Ìàêåäîíèÿ, êàêòî å èçâåñòíî îò ïî-ðàíî, íå ìîæå
èçñåëåíè îò ïåðñèòå â Ìàëà Àçèÿ. Ñúùåñòâóâà ëåãåíäà, äà ñå êóïè äîðè ïðèëè÷åí ðîá”.
÷å Äàðèé ãè èçñåëèë òàì, çà-  ñúùîòî âðåìå ìàêå-
ùîòî áèëè ìíîãî ðàáîòíè — äîíñêàòà äèíàñòèÿ è áëàãî-
âèäÿë ïåîíêà äà âîäè êîí íà ðîäíèöè ñå ãúð÷ååëè.* Ñà-
âîäîïîé, íà ãëàâàòà ñ äåëâà çà ìèÿò Ôèëèï âëàäååë ñúâúð-
âîäà, äà ïðåäå, äúðæåéêè âðå- øåíî ïèñìåíàòà è óñòíà
òåíî è êúäåëÿ â ðúöå. Ïåîí- ãðúöêà ðå÷. Ðàçïîëàãàë ñ èç-
öèòå ñà ñðîäíè ñ òðàêèéöèòå êóñíè ñåêðåòàðè, à ñèíúò ìó
è ôðèãîàðìåíöèòå, à åçèêúò Àëåêñàíäúð áèë âúçïèòàí îò
èì å áëèçúê ñ òðàêèéñêèÿ. Àðèñòîòåë. Íåçàâèñèìî îò
Ïðåç XIV â. ïð. Õð. ãîëÿìà âñè÷êî òîâà, Äåìîñòåí íàâ-
÷àñò îò ôðèãîàðìåíöèòå ñå ñÿêúäå â ðå÷èòå ñè íàðè÷à
èçñåëèëè çàåäíî ñ òðîÿíöèòå Ôèëèï “ìàêåäîíñêè âàðâà-
â Ìàëà Àçèÿ, ñïîðåä àñèðèéñ- ðèí”. Ïî-êúñíî åëèñòè÷íîòî
êè êëèíîïèñè. Â òÿõ ñà íàðå- âëèÿíèå ñå ïðåâðúùà â êóëò,
÷åíè “ìóøêè”. Ðàçáèâàò õåòè- îáõâàíàë Àëåêñàíäúð Âåëè-
òå è ñå íàñòàíÿâàò â çåìèòå êè è íåãîâèòå ïúëêîâîäöè. Â
èì. Çàæèâåëè â ïðîñëîâóòèòå ðàçöâåòà íà Ìàêåäîíñêàòà
ñåëèùíè ìîãèëè. Òàêîâà ñå- èìïåðèÿ ñàìèòå ìó ïúëêî-
ëèùå áèëî è ñòîëèöàòà íà õå- âîäöè ñå îáÿâèëè ïðîòèâ àçè-
òèòå Áîãàçêüîé, êúäåòî ÷ðåç àòñêàòà ïîëèòèêà íà âîæäà
ðàçêîïêè å óñòàíîâåíî, ÷å íàä ñè. Îðãàíèçèðàëè çàãîâîð
ïî-ñòàðèòå õåòñêè êóëòóðíè ñðåùó íåãî, íà÷åëî ñ Äèìí.
ïëàñòîâå ñà íàòðóïàíè ïëàñ-  çàãîâîðà âçåë ó÷àñòèå è íà-
òîâåòå íà ôðèãèéñêèòå ñåëè- ÷àëíèêúò íà ìàêåäîíñêàòà
ùà, ÷èÿòî äåáåëèíà äîñòèãà 9 êîííèöà Ôèëîò, ñèí íà Ïåð-
ìåòðà. Ãîðäèîí, ñòîëèöàòà íà ìåíèîí. Ôèëîò áèë ãðóá è
ôðèãèòå, å áèëà ñúùî ñåëèù- ãîðä åëèíîôèë. Îòíàñÿë ñå
íà ìîãèëà ñ âèñî÷èíà 6 ì, êî- ñ äúëáîêî ïðåçðåíèå íå ñà-
ÿòî ñúùåñòâóâàëà ïðåç ïúðâî- ìî êúì ïåðñèòå è îñòàíàëè-
òî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òîâà òå èçòî÷íè íàðîäè, íî è êúì
ùå ðå÷å, ÷å ôðèãèòå îò Ìàêå- ïðîñòèòå ìàêåäîíñêè áîéöè.
äîíèÿ ïðîäúëæèëè äà æèâåÿò Ñ÷èòàë çà îáèäíî äà ãîâîðè
â ñåëèùíè ìîãèëè è â Ìàëà Àçèÿ. Ïî òîâà âðåìå àðìåí- “òåõíèÿ” åçèê. Êîãàòî ãî èçâèêàëè íà ñúä ïðåä ìàêåäîíñ-
öèòå ñå çàñåëèëè â ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò è îáðàçó- êàòà âîéñêà, ïîèñêàë ïðåâîäà÷. Òîâà âúçìóùàâà èñòîðèêà
âàëè äíåøíà Àðìåíèÿ. Ìíîãîêðàòíî ñïîìåíàâàì, ÷å â òà- Êóðöèé Ðóô è òîé ïèøå ïî òîçè ñëó÷àé: — “Êîé íå áè ñå
êúâ òèï ñåëèùà æèâÿëî íàñåëåíèåòî â Ìàëà Àçèÿ îò Ïà- çàñðàìèë, çàãäåòî Ôèëîò, ìàêàð è ïî ðîæäåíèå ìàêåäî-
ëåñòèíà äî Êàâêàç è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Âïîñëåäñò- íåö, èçñëóøàë ñâîèòå ñúíàðîäíèöè ñ ïðåâîäà÷?”
âèå ñëåäè îò òàêúâ òèï ñåëèùà îòêðèâàìå ïî Äóíàâà äî Íà ïèðøåñòâî â Àçèÿ, Êëèò - “ìëå÷åí áðàò” íà Àëåê-
àâñòðèéñêèòå Àëïè, â Ðóìúíèÿ, Þæíà Ðóñèÿ, Óêðàéíà è ñàíäúð Âåëèêè, ãî îáâèíèë çàðàäè ïåðñèéñêàòà ìó ïîëè-
Ìîëäîâà. Íÿìà no-ÿðêî ñâèäåòåëñòâî çà îáùíîñò â æè- òèêà. Íåðâèðàí, Àëåêñàíäúð ñå îáúðíàë êúì áëèçîñòîÿ-
âîòà è êóëòóðàòà íà íàñåëåíèåòî èì, à ìîæå áè è çà ðîäñ- ùèÿ íà òðàïåçàòà èñòîðèê Êëèñòåí, ïëåìåííèê íà Àðèñ-
òâî, îñîáåíî àêî ïðèåìåì, ÷å òîâà å ïîïóëàöèÿ íà êîðåí- òîòåë, è êàçàë: — “Âÿðíî ëè å, ÷å âèå, èñòèíñêèòå åëèíè,
íîòî íàñåëåíèå îò ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ. ãëåäàòå íà ñåáå ñè ñðåä íàñ, ìàêåäîíöèòå, êàòî íà ïîëó-
Ñòàðèòå ìàêåäîíöè æèâåëè â îáëàñòòà Åìàòèÿ (äíåø- áîãîâå ñðåä æèâîòíè?!”
íà Çàïàäíà Ìàêåäîíèÿ). Îáëàñòòà áèëà çàñåëåíà ñ òðà- Åçèêúò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè áèë áëèçúê íà òðàêèéñ-
êèéñêè ïëåìåíà íà ìàêåäîíè è èëèðè. êèÿ è èëèðèéñêèÿ.
“Òðåòà ôèëèïèêà” íà Äåìîñòåí, ïðîèçíåñåíà â Àòèí- Íà ñåâåð îò äíåøíà Ìàêåäîíèÿ æèâåëè ñèíòèòå, äàð-
ñêàòà åêëåçèÿ ïî âúïðîñà çà ôèëîêðàòîâèÿ ìèð, ñêëþ÷åí äàíèòå è òðèáàëèòå ïî áàñåéíà íà ð. Ìîðàâà. Ïî-êúñíî
ïðåç 346 ã. ïð. Õð. ìåæäó Ìàêåäîíèÿ è Àòèíà: “Âñè÷êè òðèáàëèòå ñå ðàçñåëèëè ÷àê äî ð. Èñêúð. Ñ òÿõ âîþâàëè
íàìåðåíèÿ è äåéñòâèÿ íà Ôèëèï ñà íàñî÷åíè êúì åäíà ìàêåäîíöèòå.  çàïàäíàòà è ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà Áàë-
öåë — óíèùîæàâàíåòî íà ãðúöêàòà ñâîáîäà è åëèíñêà- êàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ æèâååëè èëèðèéöèòå, ñëåä êàòî òðà-
òà îáðàçîâàíîñò. Íàèñòèíà Ôèëèï íàðè÷à ñåáå ñè ôè- êèòå ñå îòòåãëèëè îò òåçè çåìè. Òðàêè è èëèðèéöè æèâåëè
ëåëèí, ò. å. ïðèÿòåë íà Åëàäà. Òîâà å ñàìî åäíà èçìà- â Óíãàðèÿ, à ñàìî òðàêè — â ×åõèÿ è Ñëîâàêèÿ, Ïîëøà è
ìà. Öàðÿò íå ìîæå äà áúäå åëèíîôèë, ïîðàäè âàðâàð- Ðóìúíèÿ. Êðàêîäàâà — èìåòî íà ïîëñêè ãðàä, å òðàêèéñêî.

* Òîçè âúïðîñ å äîñòà ñïîðåí, òúé êàòî èçòî÷íèöèòå çà òåçè ñúæäåíèÿ ñà îò ãðúöêè ïðîèçõîä. Ïî-âÿðíà å òåçàòà, ÷å ïî-äðåâíàòà òðàêèéñêà
êóëòóðà ÿâíî å ïîâëèÿëà íà ïî-ïðèìèòèâíàòà ãðúöêà, íî â ïî-êúñåí ïåðèîä òîâà å áèëî ïðåäñòàâÿíî ïî îáðàòíèÿ íà÷èí, êîåòî å âàëèäíî è
äîñåãà! (Áåë. ðåä.)

118
ÀÂÈÒÎÕÎË

119
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íà ìíîãî ìåñòà â ×åõèÿ, Ñëîâàêèÿ è Ïîëøà å îòêðèòà
ñòàðà òðàêèéñêà êóëòóðà îò êúñíîáðîíçîâàòà è æåëÿçíà
åïîõà. Â Áåñêèäñêèòå ïëàíèíè è áàñåéíèòå íà ðåêèòå Òèñà
è Âèñëà æèâåëè çàïàäíèòå áåñè. Òå ñå ïðåâúðíàëè â íîñè-
òåëè íà òðàêèéñêàòà íàöèîíàëíà èäåÿ è ðåëèãèÿ ïî âðåìå
íà ðèìñêîòî íàøåñòâèå. Áèëè íà÷åëî íà êðóïíîòî ïàíîí-
ñêî-äàëìàòèíñêî âúñòàíèå ïðîòèâ ðèìñêèÿ èìïåðàòîð Àâ-
ãóñò. Áèëè ãîëåìè ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, êàòî òåçè íà èç-
òî÷íèòå áåñè, ãåòè è îäðèñè.
 äíåøíà Ðóìúíèÿ æèâåëè äàêèòå — ðîäñòâåíèöè íà
ãåòèòå è òðàêèòå. Ãîâîðèëè åäèí åçèê. Â ìåæäèííî ïîëî-
æåíèå ñå îêàçàëè ãåòèòå — íà þã îò Äóíàâ ñå ñëèâàëè ñ
ìèçèòå, êàêòî ïúê ìèçèòå îò þã ñå ñëèâàëè ñ äàêèòå ñå-
âåðíî îò Äóíàâ. Òàêà ãåòèòå çàïî÷âàò äà ñå îòúæäåñòâÿ-
âàò ñ äàêèòå.
Ïúðâîíà÷àëíî ìèçèòå áèëè ìàëêî ïëåìå, êîåòî æèâå-
åëî èçòî÷íî îò òðèáàëèòå.  ðúöåòå íà ìèçèòå ïðåç ðèìñ-
êàòà åïîõà áèëî óïðàâëåíèåòî íà ïëåìåíàòà, æèâååùè ìåæ-
äó Áàëêàíà è Äóíàâ.
Òàêà äíåøíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ áèëà îáÿâåíà çà ðèìñ-
êàòà ïðîâèíöèÿ Ìèçèÿ. Ãîëÿìà ÷àñò îò ìèçèòå ñå ïðåñåë-
âàò â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ñúùî èìà îáëàñò Ìèçèÿ.
Çåìèòå íà èçòî÷íèòå áåñè ñå ïðîñòèðàëè íà çàïàä îò
Ñîôèéñêîòî ïîëå äî Îäðèñêàòà äúðæàâà íà èçòîê, íà þã
òå îïèðàëè äî íàé-þæíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà çàïàäíèòå Ðî-
äîïè, à íà ñåâåð äî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ñòðåìà è Òóí-
äæà, êúäåòî áèëè ïîñåëåíèÿòà íà êîéëàëåòèòå è âåëèêî-
êîéëàëåòèòå. Òåõíè íàé-ñåâåðíè ðàçêëîíåíèÿ áèëè òèëà-
òåèòå â Ïàíàãþðñêî. Ïëåìåííîòî èì îáåäèíåíèå íà þãî-
èçòîê äîñòèãàëî äî áàñåéíà íà ð. Àðäà, êúäåòî ïî ñðåäíî-
òî £ òå÷åíèå æèâååëè ìàëîêîéëàëåòèòå, ñëóæåùè çà ãðà-
íèöà ìåæäó áåñè è îäðèñè. Íà þã îò òÿõ áèëà çåìÿòà íà
òðàâñèòå. Þãîçàïàäíè ïîäåëåíèÿ íà áåñèòå â Ðîäîïèòå è
îáëàñòòà ìåæäó ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ìåñòà è Ñòðóìà
120
áèëè äèèòå, äèîáåñèòå, äèîãåðèòå, äàíòåëèòèòå è ïð. ïëå-
ìåíà, à â Ñîôèéñêîòî ïîëå ñà áèëè òðåðèòå, òèëàòåèòå è
ñåðäèòå. Èçòî÷íèòå áåñè ñå äåëÿò íà ïîëñêè (äîëíè) è ïëà-
íèíñêè (ãîðíè). Ïëàíèíñêèòå æèâåëè â Ðîäîïèòå, à ïîëñ-
êèòå â Ïëîâäèâñêîòî è Ïàçàðäæèøêîòî ïîëå. Â Ðîäîïèòå
ñå íàìèðàë ïðî÷óòèÿò õðàì íà áîã Äèîíèñ, à ïðè ñ. Ñèíè-
òåâî, Ïàçàðäæèøêî, áèëî òúðæèùåòî èì Áåñàïàðà.
Íà èçòîê îò áåñèòå æèâååëè íàé-ãîëåìèòå è íàé-èçâåñ-
òíè òðàêèéñêè ïëåìåíà íà îäðèñèòå. Òÿõíàòà çåìÿ ñå ïðîñ-
òèðàëà îò Áåñèÿ äî ×åðíî ìîðå è îò Åãåéñêîòî è Ìðàìîð-
íîòî êðàéáðåæèå äî êîðáèçèòå — ñåâåðíî îò Áàëêàíà. Ñëåä
ñúçäàâàíåòî íà äúðæàâàòà èì îò öàð Òåðåñ ïðåç V âåê ïð.
Õð., â Îäðèçèÿ âëåçëè çåìèòå íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà êè-
êîíè, ñèíòè è ïàèòè (êðàé Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå), äåðñåè-
òå, äîëèíêèòå è âèòèíöèòå ïî êðàéáðåæèåòî íà Ìðàìîðíî
ìîðå è Õåëåñïîíòà, à òàêà ñúùî çåìèòå íà òðàêèéñêèòå ïëå-
ìåíà àïñèíòèéöè, àñòè, ëàäåïñè, íèèñåè, ìåëàíîôàãè, òå-
ðèçè è ïð. ïëåìåíà ïî ×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå, êàêòî
è ãðúöêèòå ãðàäîâå-êîëîíèè (ïîëèñè), âúçíèêíàëè ïðåç
VIII—VII â. ïð. Õð. Îäðèñèòå âîäèëè âîéíà ñúñ ñêèòè è ãå-
òè, êàòî ðàçøèðèëè äúðæàâàòà ñè íà ñåâåð äî Äóíàâà. Óñ-
ïåëè äà çàâëàäåÿò è ÷àñò îò Áåñèÿ ïî âðåìåòî íà Ñåâò I.
Òÿõíà ñòîëèöà áèë Óñêóäàâà (äíåøåí Îäðèí). Öàðñòâîòî
íà îäðèñèòå èãðàëî ãîëÿìà îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêà, ïî-
ëèòè÷åñêà, êóëòóðíà ðîëÿ â ðàçâèòèåòî íà íàé-íàïðåäíà-
ëèòå òðàêèéñêè ïëåìåíà. Îäðèñêàòà äúðæàâà óñïÿëà äà
èçáåãíå âîéíàòà ñ êèìåðèéöèòå è ãúðöèòå, áëàãîäàðåíèå
íà ñâîÿòà ìíîãî÷èñëåíîñò è äîáðà îðãàíèçàöèÿ.
Çàâîåâàíèÿòà íà êèìåðèéöè, ïåðñè, ìàêåäîíöè, êåëòè
è íàêðàÿ ðèìëÿíè ñà ïðè÷èíà äà çàãèíå Îäðèñêàòà äúðæà-
âà. Ìíîãî òðàêèéñêè ïëåìåíà ñå ðàçñåëèëè — ñèíòèòå â
Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñðåùó î. Òàñîñ, âèòèíöèòå â Õå-
ëåñïîíòà, ôðèãîàðìåíöèòå, òðîÿíöèòå, ìèçèòå è ïåîíöè-
òå â Ìàëà Àçèÿ è ò.í.

Òîçè îáçîð äàëå÷ íå å èç÷åðïàòåëåí. Îñòàâàò íåñïî-
ìåíàòè ìíîãî òðàêèéñêè ïëåìåíà. Èìàõ çà öåë äà îïðåäå-
ëÿ òåðèòîðèÿòà, íà êîÿòî ñà æèâåëè òðàêè. Â ïðàèñòîðè-
÷åñêè âðåìåíà çà òîâà ñïîìàãàò óíèêàëíèòå ñåëèùíè ìî-
ãèëè è îñîáåíèÿò íà÷èí íà æèâîò, õàðàêòåðåí ñàìî çà òðà-
êèòå â öåëèÿ ïîçíàò òîãàâàøåí ñâÿò, êàêòî è îòêðèâàíèòå
àðòåôàêòè è ïð. àðõåîëîãè÷åñêè äàííè. Êóðèîçíî, íî ôàêò
- â äðåâíàòà èñòîðèÿ çàäà÷àòà ñå óñëîæíÿâà, òúé êàòî çà
ñòðàíè, îòäàëå÷åíè îò ñòàðà Ãúðöèÿ è äðåâíèÿ Èçòîê, íÿ-
ìà ïèñìåíè äàííè. Îïèòúò äà ñå ñú÷åòàÿò äâàòà òèïà äàí-
íè ïîêàçâà, ÷å òðàêè ñà æèâåëè ïî çåìèòå, îáõâàùàùè ïî-
ãîëÿìà ÷àñò îò Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñ èçêëþ÷åíèå íà
Ãúðöèÿ, çàïàäíàòà è ñåâåðîçàïàäíàòà ìó ÷àñò, êúäåòî æè-
âåëè èëèðèòå. Íà ñåâåð ãðàíèöàòà ïðåõâúðëÿ Êàðïàòèòå,
à íà èçòîê îáõâàùà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå äî Êàñ-
ïèéñêî ìîðå. Îò àñèðèéñêè êëèíîïèñè óçíàâàìå, ÷å êèìå-
ðèéöè ñà æèâåëè â Óðàðòó è Ìàëà Àçèÿ è ÷å áèëè â ðîäñ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òâåíè è êóëòóðíè âðúçêè ñ èðàíöèòå. Èìà ñèãóðíè äàííè,
÷å ïðåç áðîíçîâàòà è æåëÿçíà åïîõà ìíîãî òðàêèéñêè ïëå-
ìåíà ñå ïðåñåëâàò â Ìàëà Àçèÿ. Òîâà ãîâîðè çà ðîäñòâå-
íè, èêîíîìè÷åñêè è êóëòóðíè âðúçêè. Òðàêèòå ñà ïîääúð-
æàëè âðúçêè åñòåñòâåíî è ñ îñòàíàëèòå íàðîäíîñòè íà Èç-
òîê è Ñåâåð. Îáè÷àèòå èì ñà åäíàêâè, íåçàâèñèìî ÷å ãåî-
ãðàôñêàòà èì îáùíîñò, ðåëèãèîçíà áëèçîñò è èñòîðè÷åñ-
êî íàñëåäñòâî íå ñà äîâåëè äî îñíîâàâàíåòî íà òðàêèéñêî
îáùåñòâî. Òîâà ãîâîðè çà íàëè÷èå íà âúíøíè è âúòðåøíè
ïðè÷èíè, ïîðàäè êîèòî íå ñà óñïåëè äà ïðåîäîëåÿò åòàïà
íà ðàçäåëåíèå íà ìíîæåñòâî ïëåìåíà. Ôàêò å îáà÷å, ÷å å
íàëèöå åäíî ñòàáèëíî ìíîãîõèëÿäíî ñúùåñòâóâàíå è ðàç-
âèòèå, êîèòî ñëåäâàò åñòåñòâåíèÿ õîä íà âðåìåòî è äî-
âåæäàò äî äúðæàâíè îáðàçóâàíèÿ. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò
“âðúùàíåòî íà êîëåëîòî íà èñòîðèÿòà” íàçàä å âñëåäñò-
âèå íà ãðåøíè ïîëèòè÷åñêè õîäîâå îò ïî-íîâè èñòîðè÷åñêè
âðåìåíà.
121
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ
ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ ÁÅÐ×ÓË/
ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ
Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ
×àñò I
Íàøèòå ñúâðåìåííè ñâåäåíèÿ çà ïëåìåíàòà ÁÅÐÑÈ-
ËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ñå îñíî-
âàâàò íà àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðìåíñêè, êîìåéñêè, õàçàð-
ñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè èçòî÷íèöè, ïèñàíèÿ íà õðèñòèÿíñ-
êè ìèñèîíåðè îò íà÷àëíèòå ñòîëåòèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî,
êàêòî è íà áúëãàðñêè èçòî÷íèöè.
 ïðåäñòàâåíîòî êðàòêî èçëîæåíèå ùå ñå îïèòàì äà
õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó îòêðèòè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, äàâà-
ùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà
ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ â
Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ è Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III
õèëÿäîëåòèå äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Ùå ñå
ñïðà áåãëî âúðõó ïðèñúñòâèåòî íà ÁÅÐÑÈËÈÒÅ ïî çàïàä-
íîòî êðàéáðåæèå íà Êàñïèéñêî ìîðå, êúäåòî òÿõíàòà äúð-
æàâà å ïîçíàòà íà èçòî÷íèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐ-
ÑÈËÈß/ÁÀÐÑÈËÈß/ÂÅÐÇÈÒÈß èëè êàòî ÀË ÁÀÐ-
ØÈË íà àðàáñêèòå àâòîðè ïî-êúñíî.
Íàõëóâàíåòî íà òþðêñêèòå ïëåìåíà, à ïî-êúñíî è íà
õàçàðèòå êúì V—VI â. è îùå ïî-êúñíî íà àðàáñêèòå ïëåìå-
íà â òåçè îáëàñòè ðàçðóøàâàò åäíà ðàçâèòà äúðæàâà. Åäíà
îò ìíîãîòî åäíîâðåìåííî èëè ïîñëåäîâàòåëíî ñúùåñò-
âóâàëè áúëãàðñêè äúðæàâè â ðàéîíà íà Êàâêàç, çàïàäíîòî
Êàñïèéñêî è èçòî÷íîòî ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå.
Ùå ñå ñïðà íà ïðèäâèæâàíåòî è íÿêîëêî âåêà ïî-êúñíî
íà ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà îêîëî ðåêèòå Âàðäàð,
Ñòðóìà è Ìåñòà, Çàïàäíèòå è Ñðåäíèòå Ðîäîïè, êàêòî è
íà ïðèäâèæâàíåòî è ïðèñúñòâèåòî èì ïî þæíîòî êðàéá-
ðåæèå íà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ïîä èìåòî âàðñàöè ó÷àñòâàò
â áîðáèòå è æèâîòà íà äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà, ðàçïî-
ëîæåíè îêîëî ïëàíèíàòà Áóëãàðäàð, çàñâèäåòåëñòâàíî îò
ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè ìåæäó IÕ è ÕVI â.
Îñêúäíèòå ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëå-
ìåíà â Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III äî ñðåäàòà íà II
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íàìèðàìå â ïèñìåíè èçòî÷íèöè, îòê-
ðèòè ïðè ðàçêîïêèòå íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà è íàïðàâåíè-
òå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ìåæäó 1964 è 1980 ã. íà õúëìà
Òåë Ìàðäèõ, ðàçïîëîæåí íà 55 êì þæíî îò ãð. Àëåïî (Õà-
ëåï) â Ñåâåðíà Ñèðèÿ (äðåâíàòà ñòðàíà Ñóðè èëè Øàì íà
àðàáñêè).
Äî îòêðèâàíåòî íà òîçè îãðîìåí àðõåîëîãè÷åñêè êîì-
ïëåêñ, ñêðèë îñòàíêèòå íà åäíà öúôòÿùà â êðàÿ íà III õè-
ëÿäîëåòèå ïð. Õð. öèâèëèçàöèÿ, çàâëàäÿíà îò Àêàäñêîòî
öàðñòâî îò âðåìåòî íà Ñàðãîí Âåëèêè, ïîêàçâà åäíà íàðå-
÷åíà öèâèëèçàöèÿ (êàêâèòî ñà ïî ñúùîòî âðåìå Øóìåð è
Åãèïåò). Îòêðèâàíåòî å ðåçóëòàò îò ðàáîòàòà íà ãðóïà èòà-
ëèàíñêè àðõåîëîçè ïî ïîêàíà íà îòäåëà çà Äðåâíà èñòî-
ðèÿ íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà íà Ñèðèÿ, ðúêîâî-
äåíà îò àðõåîëîãà Ïàóëî Ìàòüî.
122
Ïî-êúñíî â ðàçêîïêèòå ñå âêëþ÷âàò àðõåîëîçè îò öÿë
ñâÿò: íåìöè, ôðàíöóçè, àíãëè÷àíè, àìåðèêàíöè, ðóñíàöè,
àâñòðèéöè è äð. Äîøëèòå ñ òÿõ ëèíãâèñòè ïðîâåæäàò çàå-
äíî ñ àðõåîëîçèòå ìíîãîãîäèøíè ïðîó÷âàíèÿ, èçâîäèòå
îò êîèòî ïðîìåíÿò âúçãëåäèòå íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ
íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òóê ñà îòêðèòè îñòàíêèòå íà åäíà êóëòó-
ðà, êîÿòî èìà çà ñòîëèöà ãðàä, îòäàëå÷åí íà 75 êì îò ãî-
ëÿìà ðåêà. Íàé-áëèçêàòà å ð. Îðîíò (ñåãà Àë-Àñè), à ïî-
äàëå÷å å Åôðàò. Òàçè äúðæàâà îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.,
ïî óðîâåí íà äîñòèæåíèÿòà ñè ïî àðõèòåêòóðíè, ñêóëï-
òóðíè, æèâîïèñíè, ïèñìåíè, èñòîðè÷åñêè, ðåëèãèîçíè è
äð. äîñòèæåíèÿ íå îòñòúïâà íèòî íà Øóìåð, íèòî íà Åãè-
ïåò.
Ïðåç 1975 ã. å íàïðàâåíî íàé-êðóïíîòî àðõåîëîãè÷åñ-
êî îòêðèòèå - àðõèâúò íà äúðæàâàòà Èáëà, êîéòî ñúäúðæà
17 056 ãëèíåíè ïëî÷êè ñ øóìåðñêî êëèíîïèñíî ïèñìî, êîé-
òî åïèãðàôúò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîäðåæäà è êëàñèôè-
öèðà, íàïèñàíè íà íåèçâåñòåí åçèê. Òåçè êëèíîïèñíè òàá-
ëè÷êè ñå îïèòâàò äà ðàç÷åòàò ìíîãî ëèíãâèñòè. Ìåæäó
òÿõ íàé-çàáåëåæèòåëíè îòêðèòèÿ ïðàâÿò Äæîðäæî Ïåò-
òèíàòî, Àëôîíñî Àðê, Åäìóíä Ñîëáåðæå, Ì.È. Äèàêî-
íîâ è äð. Ðàç÷èòàíåòî íà òîçè Èáëàèòñêè àðõèâ å ñâúðçà-
íî â íà÷àëîòî ñ ìíîãî óâëå÷åíèÿ, ñúçäàâàùè âïå÷àòëåíè-
åòî, ÷å äðåâíèòå ìèòè÷íè ðàçêàçè ñå ïðåâðúùàò â ðåàë-
íîñò.  íà÷àëîòî ñå ïðèåìà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà Èáëà å
îáøèðíà èìïåðèÿ, îáõâàùàùà ïðîñòðàíñòâîòî íà Ãàçà íà
Ìúðòâî ìîðå äî ãðàíèöàòà íà äíåøíà Òóðöèÿ. Íà îñíîâà
íà òåçè óâëå÷åíèÿ ñà íàïðàâåíè è ïúðâèòå ïóáëèêàöèè çà
àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêè-
òå Ïàóëî Ìàòüî, îòïå÷àòàíè ïîä çàãëàâèåòî: “Èáëà îò íî-
âîíàìåðåíàòà èìïåðèÿ”. (Ðaulo Mathica “Ebla un impero
ritrovato”, Torino, 1977).
Ñâåäåíèÿòà çà ïèñìåíèòå íàõîäêè ñà ïóáëèêóâàíè îò
Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîä çàãëàâèåòî “Èáëà - èìïåðèÿ, îò-
ïå÷àòàíà íà ãëèíà”. (Ebla un impero inciso nele Argiia”
Pettinato G. Milano, 1979).
Ðàçøèðåíèòå ïî-êúñíè ïðîó÷âàíèÿ ñ âêëþ÷âàíåòî íà
øóìåðîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî àêàäñêè è ñåìèòñêè åçèöè,
àñèðîëîçè, õåòîëîçè è äð., äîøëè îò ðàçëè÷íè ñòðàíè, êî-
ðèãèðàò òåçè ïúðâè óâëå÷åíèÿ. Òúðïåëèâàòà ðàáîòà íà ôè-
ëîëîçèòå ñ óñòàíîâÿâàíå íà âñåêè êëèíîïèñåí çíàê îò òåê-
ñòîâåòå â àðõèâà íà Èáëà èçÿñíÿâà õàðàêòåðà íà åçèêà, îð-
ôîãðàôè÷íèòå ïðèâè÷êè íà êîéòî ñúâïàäàò ñúñ ñòàðîà-
êàäñêèòå åçèöè.
Îêàçâà ñå, ÷å èáëèàòñêèÿò åçèê å ïðàñåìèòñêè åçèê,
çàåìàù ìÿñòî ìåæäó èçòî÷íèòå è çàïàäíèòå ñåìèòñêè
(àêàäñêè) äèàëåêòè ñ èçðàçåíî çíà÷èòåëíî äèàëåêòíî ïîñ-
òîÿíñòâî.
ÀÂÈÒÎÕÎË

123
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îò íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ñå âèæäà, ÷å ðàçöâåòúò íà Èá-
ëàèòñêîòî öàðñòâî ñúâïàäà ñ ðàçöâåòà íà Àêàäñêèòå äè-
íàñòèè îò ïåðèîäà íà ðàííèÿ áðîíç. Øèðîêîòî ðàçïðîñò-
ðàíåíèå íà àêàäñêè òåêñòîâå â Èáëà ñòàâà ïðè çàâîåâà-
òåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêèòå äèíàñòòè å ìåæäó ÕÕIV è
ÕÕII â.ïð. Õð. Òîâà å âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî íà Ñàð-
ãîí, Ðèìóø, Ìàíèøòóø, Íàðàì-Ñóåí, Øèêàëèøàðè.
Àêàäñêàòà äúðæàâà äâóêðàòíî àòàêóâà è ðàçðóøàâà Èáëà:
âåäíúæ ïðåç 2316 ã.ïð. Õð. è âòîðè ïúò ïðåç 2261 ã.ïð. Õð.
Ïî-êúñíî Èáëà å íàïàäíàòà îò äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è
íàêðàÿ å ðàçáèòà è ðàçðóøåíà íàïúëíî ïðè çàâîåâàòåëíè-
òå âîéíè íà õåòèòå.
Íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ïîêàçâàò, ÷å Èáëàèòñêàòà êàí-
öåëàðèÿ íå å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Þæåí Øóìåð,
äîáðå èçâåñòíà âå÷å íà íàóêàòà îò íàïðàâåíèòå àðõåîëî-
ãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ äî òîâà âðåìå (Óð, Óðóê, Ëàãàø). êàí-
öåëàðèÿòà íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà å ñâúðçàíà ñ êàíöåëà-
ðèÿòà íà Ñåâåðåí Øóìåð è òî ñ ãðàäà Êèø (çíà÷åíèåòî íà
êîéòî ãðàä å îãðîìíî è çà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ,
êîåòî ùå ïîñî÷à â ðàçøèðåíèÿ ðàçäåë íà êíèãàòà, êîÿòî
ïèøà “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ñâúð-
çàíà å îùå ñ åäèí äðóã íåèçâåñòåí ãðàä, ñêðèò ïîä ãðàäè-
ùåòî Àáó Ñàëàáàõ è îò÷àñòè ñ ãðàäà Íèïóð).
Èáëà (Òåë Ìàðäèõ ñåãà) å áèë îáèòàåì îùå ïðåç IV
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òîâà â ðàçêîïêèòå å Ìàðäèõ I. Ïî-
ïîäðîáíî ïðè òåçè ðàçêîïêè ñà ïðîó÷åíè ïåðèîäúò íà Ðàí-
íèÿ áðîíç îò IV è III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è âðåìåòî ìåæ-
äó 2750 è 2200 ã.ïð. Õð.
Åïîõàòà íà Ñðåäíèÿ áðîíç îò íà÷àëîòî íà II õèëÿäî-
ëåòèå ïð. Õð. å ïî-ìàëêî ïðîó÷åíà. Íî îò òîâà âðåìå â
àðõèâíèòå äîêóìåíòè íà Èáëà ñà îòêðèòè äàííè, êîèòî
æèâî èíòåðåñóâàò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.
 àðõèâíèòå äîêóìåíòè ñà ðàç÷åòåíè ñâåäåíèÿ, êîèòî
ñî÷àò êîíòàêòè íà Èáëàèòñêàòà äúðæàâà ñ ïî-áëèçêè èëè
ïî-äàëå÷íè ñúñåäíè è íå ñúñåäíè ãðàäîâå äúðæàâè, êàòî
íàïð. õóðèòñêèÿ ãðàä äúðæàâà Ìàðè (Òåë Òàõèðè), îêîëî
ñåãàøíèÿ ãðàä Àáó Êåìàë íà áðåãà íà ð. Åôðàò, à ÷ðåç
íåãî è ðåêàòà, ïî òîçè âîäåí ïúò äî Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ è
îáðàòíî äî Óðóê, ñ êîéòî ãðàä-äúðæàâà, ïðè óðóêñêèÿ ëó-
ãàë (èìïåðàòîð) Çàãåçè (2335—2326 ã. ïð. Õð.) ñà óñòàíîâå-
íè ïèñìåíî ïîòâúðäåíè òúðãîâñêè âðúçêè.
Óñòàíîâåíè ñà êîíòàêòè ñ ãðàä Õàìàò (ñåãà Õàìà) íà ð.
Îðîíò (ñåãà Àë Àñè), ïðèòîê íà ð. Åôðàò. Íà ñåâåðîçàïàä
êîíòàêòè ñ ãð. Åìàð (ñåãà Ìåñêåíå) íà çàâîÿ íà ð. Åôðàò.
Êîíòàêòè ñ äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ñåâåðíà Ìåñîïîòà-
ìèÿ, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-äîëó â èçëîæåíèåòî. Òà-
êèâà ñà âðúçêèòå ñ ãðàäà Äóëó è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñàë
(À Áàðñèë).  êëèíîïèñíèòå òàáëè÷êè å íàìåðåí òúðãîâñ-
êè äîãîâîð, êîéòî óòî÷íÿâà è ãðàíèöèòå ìåæäó ãðàäà äúð-
æàâà Èáëà è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñèë, êàêòî è óòî÷íåíèòå
òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó òÿõ ñ ïðàâî íà ïîêðîâèòåëñ-
òâî íà òúðãîâèÿòà ìåæäó òåçè äâà ãðàäà (Sollberger E. “The
Socalled tuaty between Ebla ane “Asnz SEb III, 1980).
Îò òàáëè÷êèòå ñå âèæäà, ÷å ãîëåìèòå çà åïîõàòà íà Ðàí-
íèÿ áðîíç ãðàäîâå-äúðæàâè (Ëàãàø, Õàìàò, Åìàð, Ìàðè,
Áàðñàë è äð.) ñà èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè íåçàâèñè-
ìè è ñå óïðàâëÿâàò îò ñâîè öàðå, åíîâå èëè ëóãàëè.
124
Ïðåäñòàâåíàòà â íà÷àëîòî íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè
èìïåðèÿ ÈÁËÀ ñúñ çàäúëáî÷àâàíå íà ïðîó÷âàíèÿòà èç-
÷åçâà, íî îñòàâàò íÿêîëêî âàæíè îòêðèòèÿ çà ñâåòà è íÿ-
êîè âàæíè çà íàñ è íàøàòà èñòîðèÿ ñâåäåíèÿ:
1. Íåñâúðçàíà ñ ðå÷åí ïúò Ñåâåðîñèðèéñêà öèâèëèçà-
öèÿ, âðúñòíèöà íà Øóìåð è Åãèïåò (ïîñëåäíèòå òèïè÷íè
ðå÷íè öèâèëèçàöèè). Òàçè öèâèëèçàöèÿ äàâà îñíîâàòà íà
âåëèêà êóëòóðà â ðàéîíà íà Áëèçêèÿ èçòîê.
2. Îòêðèòèåòî íà èáëàèòñêèÿ åçèê ñúñ çàïèñàíè ñ øó-
ìåðñêè ïèñìåíè çíàöè ñâåäåíèÿ (ïî÷òè ðàç÷åòåíè), êîèòî
äàâàò èíôîðìàöèÿ çà òîâà âðåìå. Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ñúõðà-
íåíè â Èáëàèòñêèÿ àðõèâ îò êëèíîïèñíè òàáëè÷êè.
3. Ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà
áàðñèëè è òåõíèÿ ãðàä À Áàðñèë, êàêòî è îñêúäíè äàííè
çà ãðàäà Äóëó, êàêòî è ñâåäåíèÿ çà âðúçêèòå èì ñ õóðèòñ-
êèÿ ãðàä Ìàðè è ñúñ ñåâåðîøóìåðñêèÿò ãðàä Êèø.
Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà àðõåîëîãè÷åñêèòå, àðõèòåêòóð-
íè, õóäîæåñòâåíè, ñêóëïòóðíè, ëèíãâèñòè÷íè, ïèñìåíè, ðå-
ëèãèîçíè, èñòîðè÷åñêè è äð. íàõîäêè.  òîâà èçëîæåíèå
ùå ñå ñïðà íà åäíà ïî-òÿñíà îáëàñò - òîïîíèìè÷åñêèòå
íàçâàíèÿ, ðàç÷åòåíè â îòêðèòèòå êëèíîïèñíè òàáëè÷êè è
ïî-ïîäðîáíî âúðõó òîïîíèìèêà, ñâúðçàíà ñ ãðàäîâå, ïîä-
ñêàçâàùè áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â òîâà ðàííî
èñòîðè÷åñêî âðåìå â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò.
Ñïîðåä ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè ðàáîòàòà íà àðõåîëîçè è
ëèíãâèñòè äîâåæäà äî îòêðèâàíåòî íà 1280 òîïîíèìè÷åñ-
êè íàèìåíîâàíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò òðè èçòî÷íèêà ñ äîá-
ðå ðàç÷åòåíè èìåíà. Òåçè äàííè ñà ñúîáùåíè îò ïðîô. Ïà-
óëî Ãàðåëè â åäèí äîêëàä â Ðèì, 1980 ã. íà ñèìïîçèóìà
“La civita di Ebla”, îòïå÷àòàí â ñïèñàíèå “Àðõåîëîãèÿ è
ôèëîëîãèÿ”, áð. III (Garelli P. “Remargues sur les Nows
geographiques des Archives d’Ebla, ðóñêè ïðåâîä 1985 ã.
“Äðåâíàÿ Ýáëà”, Ìîñêâà, 1985 ã.)
Ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè èçðåæäà òåçè òðè èçòî÷íèêà, êà-
òî ãè ïîäðåæäà òàêà:
1. Êàòàëîã íà ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî îò 1979 ã.,
âêëþ÷âàù 635 òîïîíèìà (Pettinato J. “Catalogo dei Testi
cunciformi di Tell-Mardikh-Ebla Napoli, 1979).
2. Ãðóïà îò 28 êëèíîïèñíè òàáëè÷êè, ôîòîãðàôèðàíè
îò ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî ñ íàïðàâåíà òðàíñëàöèÿ íà èìåíà-
òà, êúäåòî ñà óïîìåíàòè 500 íàñåëåíè ïóíêòà. Íàçâàíèÿòà
íà 140 òîïîíèìà îò ïîñî÷åíèòå 500 ñúâïàäàò ñ óïîìåíà-
òèòå â êàòàëîãà íà Äæ. Ïåòòèíàòî òîïîíèìè - (Pettubati
H. “Aspectti amministrativi e topografici di Ebla nel Ill
millenio a,v, Cr. “RSQ 50, 1976). Çàá.: Îò äâàòà èçòî÷íèêà
ñå ñúáèðàò îêîëî 1135 òîïîíèìà.
3. “Àòëàíòå Ãåîãðàôèêî” íà Äæ. Ïåòòèíàòî îò 1978 ã.
(Petinato J. Atlante geoggrafico del Vicino Oriente Axtico
Attestato ad Ebla e ad Abu-Salabich” or NS 42/1978). Îò òóê
ñà âçåòè îùå 29 òîïîíèìà. Äåñåòêè òîïîíèìà îò òîâà èç-
ëîæåíèå ñå íàìèðàò â ïúðâèòå äâà ñïèñúêà (âèæ ñòð.
537-539).
Ïðåç 1979 ã. ïðîô. Àëôîíñî Àðêè ïóáëèêóâà äàííè,
âçåòè îò ðàç÷åòåíèòå òàáëè÷êè, îòíàñÿùè ñå äî ñòîïàíñ-
êèÿ æèâîò íà ãðàäà ÈÁËÀ è ñïåöèàëíî ñâåäåíèÿ çà ñêîòî-
âúäñòâîòî, â êîèòî ñå ñúîáùàâà çà îùå ñåëèùà â áëèçîñò
äî ÈÁËÀ. Èìåíàòà íà íÿêîè îò ñåëèùàòà ñå íàìèðàò è â
ñïèñúêà íà Ïåòòèíàòî. Äðóãè èìåíà íå ñà îòúæäåñòâåíè
(âèæ ïðîô. Àðêè “Åïèãðàôè÷íè äîêàçàòåëñòâà îò ÈÁËÀ
è Ñòàðèÿò çàâåò” (Archi A. “The epigraphic evidence from
Ebla and the Old Testauont” Bible 60, 1979).
- Â òåçè ñúîáùåíèÿ íà ïðîô. Àðêè ñå èçÿñíÿâàò èìåíà
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî íå ñå îñïîðâà â ïðèòîê íà Åôàò. Îïèñâà ñå îêîëî Óðøóì, Èððèòóì è Õà-
ñëåäâàùèòå åïîõè íà àðõàè÷íèÿ ïåðèîä: ðàíà.  òåêñòîâåòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñòîè ìåæäó ãðàäî-
- Èìåíàòà íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñå âåòå Ñà-ËåëÊÈ è À-ÐàìÊÈ (SA-LELk and A-ramki). Ñ èìå-
îñïîðâà, å ïðåäìåò íà äúëãè ïðîó÷âàíèÿ äî îêîí÷àòåëíî- òî íà êîè ïëåìåíà å ñâúðçàíî òîâà ñåëèùå áè ìîãëî äà ñå
òî óòî÷íÿâàíå; (Archi A. “Notes on Eblaite geography” SEB ðàçáåðå ïðè ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâèòå íà ÈÁ-
II 1980). ËÀ è ÌÀÐÈ.
- Ïðè ñúïîñòàâÿíå íà ïèñìåíèòå äàííè îò òåçè ïðîó÷- Âòîðîòî ñåëèùå, çà êîåòî ñå ñïîìåíàâà â 23 òàáëè÷êè
âàíèÿ ñå âèæäà, ÷å èìà ïåòíàäåñåò ãðàäà, êîèòî ìîãàò äà è êîåòî èìà çíà÷åíèå çà íàñ, å ãðàäúò äúðæàâà À Áàðñàë/
áúäàò ïèñìåíî îòúæäåñòâåíè ÷ðåç íåñúùåñòâåíè çâóêîâè Áàðñèë.
èçìåíåíèÿ â ñëåäâàùèòå åïîõè. Âñè÷êèòå ïåòíàäåñåò ãðà-
Çà íåãîâîòî èìå ñå âîäÿò ñïîðîâå äâàäåñåò ãîäèíè ïî-
äà ñå íàìèðàò â Ñåâåðíà Ñèðèÿ â ïîäñòúïèòå íà ð. Åôðàò
ðàäè íàìåðåíè òàáëè÷êè, â êîèòî ñå äàâà ñâåäåíèå çà òúð-
è íåéíèòå ïðèòîöè â ðàéîíà ìåæäó Õàëåá, Õîìñ è Àáó
ãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà-äúð-
Êåìàë (Ìàðè).
Òåçè ñâåäåíèÿ ìîãàò äà ñå ñúïîñòàâÿò ñúñ ñúîáùåíèå- æàâà À Áàðñàë/Áàðñèë, óðåæäàù ãðàíè÷íè è òúðãîâñêè âçà-
òî íà Àñòîóð Ì. îò 1963 ã., ñòð. 233 (Astour M. “Place èìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà.
Names from the Kingdom of Alabah” in the North Syrian Òîïîíèìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ å òðàíñëèòåðèðàí îò Äæîð-
List of Tutmos III. “Astendy in historical topography” äæî Ïåòòèíàòî êàòî À-ÑÓ-ÓÐÊÈ (A-su-urki), êîåòî ìó äàâà
Y.N.E.S. 22, 1963). îñíîâàíèå äà ìèñëè, ÷å òîâà å òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó
Ãðàäîâå, èìåíàòà íà êîèòî íå ñå îñïîðâàò ïî ñïèñúêà ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà ÀØÓÐ.
íà Äæ. Ïåòòèíàòî, ïóáëèêóâàíè ïðåç 1979 ã. (ñòð. 103 è Óïîðèòàòà ðàáîòà íà ìíîãî ëèíãâèñòè è ñïåöèàëíî
110) ñ ïðîèçíîøåíèåòî â Èáëà è â Ìàðè: ïðîó÷âàíèÿòà íà Åäìîíä Ñîëáåðæå (âèæ ñòàòèÿòà ìó “Çà
Íàçâàíèå â Èáëà Íàçâàíèå â Ìàðè òàêà íàðå÷åíèÿò äîãîâîð ìåæäó ÈÁËÀ è ÀØÓД, îòïå-
1. ÊÅÐÊÅÌÈØ Qar-ga-mi-iski Kar-ud-mi-is (is) ÷àòàíà â 1980 ã., ñòð. 129-155 â SEb II, 1980 ã. Sollberge E.
2. ÕÀÐÀÍ Har-ra-anki Har-ra-nimki “The so called trented between Ebla and “Ashur” SEb III,
3. ÈÌÀÐ Y-marki Y-ma(a)-drki 1980).
4. ÌÀÐÈ Ma-riki Ma-riki
5. ÍÀÃÀÐ Ha-garki Ha-ga-arki
Ñîëáåðæå è äðóãèòå ëèíãâèñòè ñ óïîðèòàòà ñè ðàáîòà
6. ÓÐÑÓÌ Ur-sa-umki Ur-su-uki äîêàçâàò, ÷å òðàíëèòåðàöèèòå íà Äîæîðäæî Ïåòòèíàòî
(çàá. ïîñëåäíèòå ÷åòèðè ãðàäà èìàò Åí, à â Ìàðè - ËÓÃÀË) ïðîìåíÿò íåñúñòîÿòåëíî òåêñòà (Àøóð ïî òîâà âðåìå íå å
7. ÀÁÀÒÓÌ A-ba-tumki A-ba(at)-tiom îùå âîäåù öåíòúð) è ÷å ñúñ ñèãóðíîñò ñå êàñàå çà òîïîíè-
8. ÀÌÀÄÓ ìà À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ.
/ÕÀÌÀÒ/ A-ma-duki - Ñïîðåä òîïîíèìèòå îò ñïèñúêà ÀÁÓ, èçäàíèå íà Áèãñ,
9. ÄÓÄÓÁÊÈ 1974 ã. (Biggs R.D. “Inscription from Tell by Salabikh”, Nigss,
/ÒÓÁÀ/ Du-ubki -
1974), ãðàäúò Àøóð å çàïèñàí êàòî ÀÑ-À-RIH, êàòî ÷àñòè-
10. ÄÓÄÓËÓÊÈ Du-du-luki Tu-ut-tu-ul
11. ÄÓÍÅÐ Du-ne-erki - öàòà A+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ. Ïî-êúñíèòå ñâåäåíèÿ íà Äæ.
(ÒÈÍÈÍ) Ïåòòèíàòî ñúùî ïîêàçâàò, ÷å èìåòî À-ÑÓ-ÓÐ è À-ÑÈÕ-
12. ÈÐÈÒÓÌ Ùè-â-øêïíñ Yr-ri-id ÈÐ íå å ðàâíî íà À ÁÀÐ-ÑÀËÊÈ (A BAR-SALKI).
13. ÌÀÐÄÓÌ Mar-dumki Mar-kuki Ñïîðåä òîçè ñïèñúê Àáó Ñàëàáàõ ÷àñòèöàòà À+RIH å
14. ÀÁÀÇÓ Ab-zuki - ðàâíà íà ØÓÐ/ØÈÐ. È ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì. È. èìåòî, ñïî-
15. ÕÀÑÀÇÀÐ Xa-sa-sarki Ha-za-za-ar ìåíàòî â äîãîâîðà ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À
(Çàá. îêîí÷àíèåòî - ÀÍ íà ãðàäîâåòå å õàðàêòåðíî çà òåçè îò òÿõ, Áàðñàë/Áàðñèë íå å Àøóð.
êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò).
È òàêà, ñëåä äâàäåñåò ãîäèíè ñïîð ñå äîêàçâà, ÷å Àøóð
Ñëåäâà âòîðàòà ãðóïà îò ãðàäîâåòå â Ñåâåðíà Ñèðèÿ, íå å À Áàðñèë, äîêàçâà ñå, ÷å À Áàðñàë å ãðàä-äúðæàâà,
êîèòî íÿìàò ñâîè àíàëîçè â òðèòå ñïèñúêà è íÿêîè îò èìå- êîéòî å ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ. Òîçè
íàòà ñå îñïîðâàò äúëãî. äîãîâîð å òúðãîâñêè è äàâà ìíîãî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà
Ìåæäó ìíîãîòî ãðàäîâå â òîçè ñïèñúê å ïîñî÷åí ãðà- îíàçè îòäàëå÷åíà åïîõà.
äúò ÄÓËÓÊÈ, íà êîéòî ñïåöèàëíî ùå ñå ñïðà. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. äîãîâîðúò ìîæå äà ñå ïîäðå-
ÄÓ-ËÓÊÈ, ñ ïðîèçíîøåíèå ÌÀÐÈ ÄÓ-ÄÓ-Ëß-Êè äè â òðè ÷àñòè:
((Du-du-laki). Ñëåä ìíîãî ñïîðîâå èìåòî ìó å óòî÷íåíî 1. ÏÐÅÀÌÁÞË (ïúðâà ÷àñò)
íà ÄÓ-ËÓÊÈ, ò. å. ÄÓËÓ, êîåòî íàñî÷âà íàøåòî âíèìà-  òàçè ÷àñò èìà îáðúùåíèå íà öàðÿ íà ÈÁËÀ êúì öàðÿ
íèå êúì ðîäà Äóëî. íà À Áàðñèë/Áàðñàë (ñòð. 59).
Ñâåäåíèÿ çà òîçè ãðàä èìà â íàé-ðàííè ñâèäåòåëñòâà, Èìà òàáëè÷êè, â êîèòî ñà ïîñî÷åíè âëàäåíèÿòà íà äâåòå
îòíàñÿùè ñå çà ïåðèîäà íà III äèíàñòèÿ íà Óð. Ïðîô. Àð- ñòðàíè: âëàäåíèÿòà íà ÈÁËÀ ñà îïèñàíè ïîäðîáíî, à âëà-
êè îòáåëÿçâà, ÷å â òàáëè÷êèòå, ñâúðçàíè ñúñ ñòîïàíñêàòà äåíèÿòà íà À Áàðñàë òâúðäå îáùî. Òàêà â òîâà îïèñàíèå
äåéíîñò íà ÈÁËÀ, òîé ñå ñúîáùàâà âúâ âðúçêà ñ îáìÿíà- òåðèòîðèÿòà íà ÈÁËÀ å ðàçäåëåíà íà äâå ÷àñòè, êàòî â
òà íà òúêàíè. Óïðàâëÿâà ñå îò ÅÍ. Ñðåùà ñå êàòî èìå â ïúðâàòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè øåñò íàñåëåíè ìåñòà, à âúâ âòî-
ñïèñúöèòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî, íî îòñúñòâà îò ò.í. ñïèñúê ðàòà - ÷åòèðèíàäåñåò íàñåëåíè ìåñòà.
íà Àáó Ñàëàáàõ, êîåòî äàâà îñíîâàíèå äà ñå ìèñëè, ÷å Âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë ñà îïèñàíè áåãëî è íå ñà ïîä-
ñòàâà äóìà çà íå ìíîãî ãîëÿìî ñåëèùå. Èìåòî ìó å óòî÷- ðîáíè. Íàâÿðíî îïèñâàùèÿò ãè íå ãè å ïîçíàâàë äîáðå è
íåíî ñëåä ìíîãî ñïîðîâå. Äîïóùà ñå, ÷å å ðàçïîëîæåí â íå å èìàë òî÷íè ñâåäåíèÿ. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. “Òîçè
Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, âåðîÿòíî â óñòèåòî íà ð. Áåëèõà, äîãîâîð ìîæå áè îïðåäåëÿ ãðàíèöèòå ìåæäó ÈÁËÀ è À

125
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Áàðñàë è ñúäúðæà ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà, êîèòî ïðåäè
ñà áèëè îñïîðâàíè, à ñåãà ñå ñúãëàñóâàò”.
2. ÂÒÎÐÀ ×ÀÑÒ - ñúäúðæàíèå íà äîãîâîðà. Òóê å îïè-
ñàíî è ïîêðîâèòåëñòâîòî íà òúðãîâñêèòå âçàèìîîòíîøå-
íèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà-äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë.
Íèòî öàðÿò íà ÈÁËÀ, íèòî öàðÿò íà À Áàðñèë ñà óïî-
ìåíàòè â äîãîâîðà ïî èìå. Òîçè ôàêò Äèàêîíîâ êîìåíòèðà
òàêà: “Ìîæå áè òàçè ëèïñà íà öàðñêè èìåíà ïîêàçâà, ÷å äî-
ãîâîðúò íå å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå ÷àñòíè ëèöà, à å ñêëþ÷åí
ìåæäó äâå öàðñòâà çà ïî-äúëúã ïåðèîä îò âðåìå.”
3. ÒÐÅÒÀ ×ÀÑÒ ñúäúðæà ôîðìà íà ïðîêëÿòèå íàä íà-
ðóøèòåëèòå íà äîãîâîðà (òàáëè÷êè 609 è 628). Ñëåäâà èí-
äåêñ íà òîïîíèìèòå, ñúîáùåíè â òåçè 23 òàáëè÷êè, ñúäúð-
æàùè òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è
ãðàäà À Áàðñàë. Òîâà ñà âñå èìåíà íà ñåëèùà, íàñåëÿâàíè
îò îïðåäåëåíè ïëåìåíà, ÷åñòî äàâàùè èìåòî ñè çà èìåíà
íà ãðàäîâåòå â îáëàñòòà Ñóðè è ïî-êúñíî.
Òàáëè÷êèòå, ñúäúðæàùè äîãîâîðà ìåæäó äâàòà ãðàäà
äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë, ñå íàìèðàò â ìóçåÿ íà Õàëåï.
Âúðõó òåêñòîâåòå ñà ðàáîòèëè ñëåäíèòå ó÷åíè: ïðîô. Ïà-
óëî Ìàòüî, ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, ïðîô. Àëôîíñî
Àðêè, Äæîâàíè Áåããå, Ïåëèî Ôîíäàäçåëè, Åäìîíä Ñîë-
áåðäæå è â ðàçøèðåí òåêñò I Ì 7592420 è Ì.È. Äèàêîíîâ,
ä-ð Àÿòà îò Õàëåï, À. Áàõíåñè è Àáóíè è äð. îò Äàìàñê.
Êàêâà å ñúäáàòà íà îïèñàíèòå â òåçè òàáëè÷êè ñåëèùà,
êàêòî è ñúäáàòà íà æèâåëèòå â òÿõ íàðîäè, å âúïðîñ, êîéòî
çàíèìàâà ó÷åíèòå îò ìíîãî ñòðàíè. Èçìåæäó âñè÷êè óòî÷-
íåíè òîïîíèìè â òåçè òàáëè÷êè íàñ íè èíòåðåñóâà ñïåöèà-
ëíî ñúäáàòà íà òåçè ñåëèùà, èìåíàòà íà êîèòî îòâåæäàò
íàøàòà èñòîðèÿ êúì åäíè àðõàè÷íè âðåìåíà.
Åäíî ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâà íà ÈÁËÀ, êàê-
òî è àðõèâà íà õóðèòñêèÿ ãðàä ÌÀÐÈ ùå äàäå îùå ïîâå÷å
ñâåäåíèÿ çà íàé-îòäàëå÷åíè ïî ãîäèíè îò áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ, íî çà òîâà ñà íóæíè ñïåöèàëèñòè ñ ïîçíàíèÿ ïî øó-
ìåðñêè, àêàäñêè, ñåìèòñêè, àñèðèéñêè è äð. äðåâíè åçèöè.
Íåèçâåñòíî å çàñåãà êîãà, çàùî è êúäå ñà ñå ïðèäâèæè-
ëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ñåëèùà. Íàñ ñïåöèàëíî íè èíòå-
ðåñóâàò ÄÓËÓÊÈ è À ÁàðñèëÊÈ. Ìîæåì äà äîïóùàìå ðàç-
ëè÷íè ïðè÷èíè:
- Íàõëóâàíå íà ÷óæäè, ïî-ñèëíè ïëåìåíà, êîèòî ñà èç-
ìåñòèëè âå÷å èçâåñòíèòå;
- Êàòî ïðè÷èíà ìîãàò äà ñå îáñúæäàò ìíîãîáðîéíèòå
âîéíè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà ñå âîäèëè çà ñúáèðàíå íà
áîãàòñòâà è ðîáè;
- Âúçìîæíî å ïî-êúñíî ïðåñòúïíè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà
Àñèðèÿ äà å ñòàíàëà ïðè÷èíà çà ïðåñåëâàíå íàñåëåíèåòî
è çà ðàçðóøàâàíå íà ñåëèùàòà;
- Âúçìîæíè ñà êëèìàòè÷íè ïðîìåíè, êîèòî äà ñà ïðè-
íóäèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ãðàäîâå äà íàïóñíàò ñâîèòå
ïîñåëèùà â òúðñåíå íà ïðåïèòàíèå è æèâîò;
- Âúçìîæíè ñà îùå äåñåòêè ïðè÷èíè.
Òúé êàòî íå ðàçïîëàãàìå ñúñ ñèãóðíè àðõåîëîãè÷åñêè
è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ, íèå ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì çà âúç-
ìîæíèòå âåðîÿòíîñòè.
Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî íà
òåçè ïëåìåíà, â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå äî í.å. íèå âèæäà-
ìå íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/
Âåð÷óë/Âåðñèë/Áåðçèòè/Âàðñàöè, ïðèäâèæåíè êúì Êàâêàç,
126
Ïðèêàñïèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî.
Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òîâà âðåìå ïîêàçâà ïðèñúñòâèå-
òî íà òåçè ïëåìåíà â Òåðêñêî-ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå è â
ïðîñòîðèòå íà Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (çàïàäíîòî Ïðèêàñ-
ïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíî-åçè÷íèòå ñàðìà-
òè è ñ àëàíèòå (ìàñàãåòèòå) â îáëàñòòà Ïúðâà Ñàðìàòèÿ
ïî Ïòîëîìåé è â îáëàñòèòå, çàåòè ïðåäè îò ñêèòèòå, à ïî-
êúñíî â ãðàíèöèòå íà õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäè-
íåíèå è ñëåä ðàçïàäàíåòî ìó â ãðàíèöèòå íà Âåëèêà Áúë-
ãàðèÿ íà Êóáðàò.
Íå å èçâåñòíî ñúùî åäíîêðàòíî ëè ñà ñå ïðèäâèæèëè
òåçè ïëåìåíà òóê, èëè íà ðàçëè÷íè âúëíè ïî ðàçëè÷íè âðå-
ìåíà è ñà ñå íàñëàãâàëè åäíà ñëåä äðóãà, çà äà ñúçäàäàò
îíîâà äúðæàâíî îáåäèíåíèå, êîåòî å èçâåñòíî íà ñòàðèòå
àâòîðè îò íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå êàòî Áåðñèëè/
Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë.
Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ñâåäåíèåòî íà Äèîäîð
(I â. îò í.å.), ñïîðåä êîãîòî â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå ïðåäè
í.å. è â ïúðâîòî ñòîëåòèå îò âðåìåòî ñëåä Õðèñòîñ, Áåð-
ñèëèòå ñå íàìèðàò âå÷å â îïèñàíèòå çåìè òóê ñðåä ñêèòè-
òå “Òóê â Èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíàòà ïîä èìåòî Áåð-
ñèëèÿ”, ïèøå Äèîäîð íà ñòð. 317 îò ñâîèòå ìíîãîáðîéíè
êíèãè (40 íà áðîé). Âàæíî å è ïî-êúñíîòî ñúîáùåíèå íà
Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, ÷å “ïîä íàòèñê íà àâàðñêèòå ïëåìå-
íà, óãîðñêèòå ïëåìåíà èçáÿãâàëè ïðè ìîêðèòå è ïðè ïëå-
ìåíàòà Áàðñèë, êàêòî è ïðè õóíîãóðèòå, ñàâèðèòå è äð.
õóíñêè ïëåìåíà”.  òàçè ïúðâà ÷àñò íà òîâà èçëîæåíèå
íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ìíîãîáðîéíèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ
îò ñèðèéñêè, àðìåíñêè, ðîìåéñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè, õà-
çàðñêè è äð. àâòîðè çà ïðèñúñòâèåòî íà äúðæàâàòà Áåðñè-
ëèÿ. Òîâà ùå íàïðàâÿ â ðàçøèðåíàòà ðåäàêöèÿ íà ðàçäåëà
îò êíèãàòà ñè “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”.
Ùå öèòèðàì ñàìî åäíî ñúîáùåíèå àí Èáí Ðóñòå è Ãàðäè-
çè, àðàáñêè àâòîðè, ñïîðåä êîåòî áúëãàðèòå ñå äåëÿò íà
òðè äÿëà: “Åäèíèÿò äÿë ñå çîâå Áåðñóëà, äðóãèÿò îòäåë -
Åñåãåë, à òðåòèÿò - Áóëãàð”.
Êàòî ñå ÿâÿâàò åäíî îò ïëåìåííèòå ïîäðàçäåëåíèÿ íà
áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/Âåð-
÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë ñå îçîâàâàò â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí äà-
ëå÷å ïðåäè ïðåñåëâàíåòî íà îñíîâíàòà ìàñà áúëãàðñêè ïëå-
ìåíà êúì Êàâêàç, Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèåòî, à ïî-êúñ-
íî è êúì Åâðîïà íà çàïàä.
Ïî-ðàííîòî îòñÿäàíå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà Áåðñè-
ëè/Áàðñèëè â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (Çàïàäíîòî Ïðèêàñ-
ïèå) îáÿñíÿâà è ïî-äðåâíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî íà çàåòèòå
îò òåçè ïëåìåíà òåðèòîðèè, ñúîáùàâàíî êàòî “Ñòðàíàòà
Áåðñèëèÿ/Âåðñèëèÿ” è ïî-êúñíî îò àðàáñêèòå àâòîðè êàòî
“Àë Áàðøèë”.

×àñò II
Âúâ ïúðâàòà ÷àñò íà ïðîó÷âàíåòî, îïèñàõ ïèñìåíèòå
ñâåäåíèÿ çà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, èìàëî ñâîé
ãðàä-äúðæàâà ìåæäó 2500 è 2000 ã. ïð. Õð., þãîçàïàäíî îò
Âàâèëîí.
Ñâåäåíèÿòà çà òîçè ãðàä-äúðæàâà áÿõà ïîëó÷åíè ñëåä
ïóáëèêàöèèòå è íàïðàâåíèòå ðàçêîïêè íà ãðàäà-äúðæàâà
Èáëà â ñåâåðíà Ñèðèÿ è ñïåöèàëíî, ñëåä îòêðèâàíå àðõè-
âà íà òîçè ãðàä-äúðæàâà ïðåç 1985 ã. ñúäúðæàù 17 500 êëè-
íîïèñíè òàáëè÷êè. Ïðè êëàñèðàíåòî íà òîçè àðõèâ, áåøå
îòêðèò òúðãîâñêèÿò äîãîâîð ìåæäó ãðàäà-äúðæàâà Èáëà
è ãðàäà-äúðæàâà À Áàðñèë. Îò òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ñå âèæ-
äà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà À Áàðñèë å áèë íåçàâèñèì ïîëèòè-
÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè è ñå å óïðàâëÿâàë îò ñâîé öàð (åí).
Âèæäà ñå, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà À Áàðñèë å èìàë òúðãîâñêè
âçàèìîîòíîøåíèÿ ñúñ ãðàäà-äúðæàâà Èáëà ìåæäó 2200 è
1500 ã. ïð. Õð. (âðåìå íà ñðåäíèÿ áðîíç). Â äîãîâîðà ñå
óòî÷íÿâàò ãðàíèöèòå ìåæäó äâà ãðàäà-äúðæàâè îò òîâà
âðåìå, äîñòà ïîäðîáíî îïèñàíèÿ çà åäèíèÿò îò òÿõ.
Òîçè äîãîâîð å ïîäïèñàí íå îò äâàìà öàðå, à îò ïðåä-
ñòàâèòåëè íà äâå äúðæàâè, êîåòî ïðåäïîëàãà ïî-äúëãîò-
ðàéíè âçàèìíè ïîëèòè÷åñêè è òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæ-
äó äâå äúðæàâè. Îò äîêóìåíòà ñå âèæäàò îùå ðåäèöà ôàê-
òè, êîèòî õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó ïðèñúñòâèåòî è èñòîðè-
ÿòà íà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåç òîâà ðàííî èñòî-
ðè÷åñêî âðåìå, â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò.
Êàêâà å ñúäáàòà íà òîçè ãðàä-äúðæàâà äîêóìåíòèðàë
ïèñìåíî áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â Øóìåð îò òîâà
âðåìå, çà ñåãà íèå íå çíàåì.
Çàùî è êîãà ñà ñå ïðèäâèæèëè îáèòàòåëèòå íà ãðàäà â
ñëåäâàùèòå ñòîëåòèÿ íèå ñúùî íå çíàåì. Äîïóñòèìè ñà
ðàçëè÷íè ïðè÷èíè, êîèòî îáñúäèõ â ïúðâàòà ÷àñò íà ïðî-
ó÷âàíåòî. Íèå çíàåì, îáà÷å, êúäå ñà ñå ïðèäâèæèëè ÷àñòè
îò òåçè ïëåìåíà.
Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî è
ïðåñåëåíèåòî íà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Âåðñèëè/Áåð÷óë/Áà-
çèëê/Áåðåçèòè/Âàðñàöè/, æèâåëè â ãðàäà-äúðæàâà À Áàð-
ñèë, â êðàÿ íà Ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., íèå ãè âèæ-
äàìå îòíîâî íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà, êàòî ïëåìåíà, èìå-
íàòà íà êîèòî ñà äàâàíè îò ñúñåäíèòå èì íàðîäè, ñúîá-
ðàçíî åçèêà íà êîéòî ñà ãîâîðèëè. Âúâ êðàÿ íà ïúðâîòî
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Íèå ãè âèæäàìå ïðèäâèæåíè êúì
ñåâåðíà Ñèðèÿ, êúì Êàâêàçêèòå ïëàíèíè, Ïðèêàñïèåòî, à
ïî-êúñíî êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, Âîëæêà Áúëãàðèÿ, è
þæíà Ìàëà Àçèÿ.
Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò òîâà âðåìå ñî÷àò ïðèñúñòâèåòî
íà ÷àñò îò òåçè ïëåìåíà â ïðîñòîðèòå íà ïðèìîðñêè Äà-
ãåñòàí, â Òåðêñêî-Ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå (â ñåâåðîçàïàä-
íîòî Ïðèêàñïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíîå-
çè÷íèòå àëàíè (ìàñàãåòè) è äðóã äðåâåí áúëãàðñêè êëîí
ïëåìåíà — ñàðìàòè, â îáëàñòòà ÏÚÐÂÀ ÑÀÐÌÀÒÈß ïî
Ïòîëîìåé, îáëàñò îáèòàâàíà è îò ñêèòèòå (âèæ êàðòà 1).
Íàé-íàïðåä òå èìàò ñàìîñòîÿòåëíà äúðæàâíà îðãàíè-
çàöèÿ êúì êðàÿ íà I â. ïð. Õð. è íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿ-
äîëåòèå.
Ïî-êúñíî ùå ãè âèäèì âêëþ÷åíè â õóíñêàòà èìïåðèÿ,
à ñëåä ðàçïàäàíå íà ïîñëåäíàòà - â ÿäðîòî íà äúðæàâíîòî
îáåäèíåíèå Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò. Ñëåä
ðàçïàäàíåòî è íà òàçè èìïåðèÿ, ùå âèäèì ÷àñò îò òÿõ îñòà-
íàëà è ñìåñèëà ñå ñ õàçàðè è õóíè òóê.
Äðóãà ÷àñò, ïðèäâèæèëà ñå çàåäíî ñúñ áúëãàðñêèòå
ïëåìåíà íà çàïàä, ñúñðåäîòî÷åíè îêîëî ð. Ìåñòà è çàïàä-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèòå Ðîäîïè, êàòî ñàìîñòîÿòåëíî îáåäèíåíèå, îïèñàíî
îò ñòàðèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐÇÈÒÈß.
×àñò îò òÿõ ñà ðàçñåëåíè êúì Õîðåçúì, êúäåòî ãè îïèñ-
âàò àðàáñêèòå àâòîðè.
×åòâúðòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè â äúðæàâíîòî îáåäèíåíèå
íà Êîòðàã, èçâåñòíî ïî-êúñíî êàòî Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
Ïåòà ÷àñò ùå âèäèì ðàçñåëåíà èç ñåëèùàòà íà Ñåâåð-
íà Ñèðèÿ.
Øåñòà ÷àñò îò òÿõ ùå âèäèì ñëåä åäíî õèëÿäîëåòèå
êàòî êîìïàêòíî çàñåëåíà ìàñà â þæíà Ìàëà Àçèÿ, êðàé
áúëãàðñêàòà ïëàíèíà (ÁÓËÃÀÐ ÄÀÃ) è êðàé ãðàäîâåòå
ÒÀÐÑÓÑ, ÌÅÐÑÈÍ è ÌÓÒ.
Âúçìîæíè ñà ïðåñåëåíèÿ è â äðóãè ðàéîíè, çà êîèòî
íèå çàñåãà íÿìàìå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ.
 òîâà èçëîæåíèå, êîåòî å ïðîäúëæåíèå íà ïúðâàòà
÷àñò, ùå èçðåäÿ íàìåðåíèòå ïèñìåíè äàííè, â êîèòî ñå
ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèåòî íà áåðñèëèòå, â îïèñàíèòå îá-
ëàñòè íà Êàâêàç, Ïðèêàñïèåòî, Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Äóíàâ-
ñêà Áúëãàðèÿ è þæíî îò Ìàëà Àçèÿ.
Îñîáåí èíòåðåñ áóäÿò ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ, îñòàâåíè
îò ÄÈÎÄÎÐ (II â.). Ñïîðåä íåãî â êðàÿ íà É-ôï õèëÿäî-
ëåòèå ïð. Õð. è ïðåç ïúðâîòî ñòîëåòèå ñëåä Õð., áåðñèëè-
òå ñå íàìèðàò â îïèñàíèòå îò àíòè÷íèòå àâòîðè çåìè íà
ñêèòèòå. Òîé ïèøå: “Òóê â èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíà
ïîä èìåòî ÁÅÐÑÈËÈß” (âèæ Äèîäîð, ñòð. 317 îò ñú÷è-
íåíèåòî ìó).
ÏÀÂÇÀÍÈÉ ÏÅÐÈÅÃÅÒ (II â.) îïèñâà æåðòâîïðèíî-
øåíèÿ íà êîíå, êîèòî ïðàâÿò ñàðìàòèòå. Â êí. I, ñòð. 215,
òîé ïèøå “...êîíåòå òå èçïîëçâàò íå ñàìî çà âîéíà, íî
òå ïðàâÿò æåðòâîïðèíîøåíèÿ ñ êîíå ïðåä òåõíèòå
ìåñòíè áîãîâå”. Òîâà îïèñàíèå ñòðàííî ñúâïàäà ñ îïèñà-
íèåòî íà åäèí àëáàíñêè/àãâàíñêè-=àëóàíñêè (àâòîð îò Õ
â. êîéòî ùå áúäå öèòèðàí ïî-äîëó â òàçè ñòàòèÿ). Öèòàòúò
å âçåò îò Ê. ÃÀÍÊ “Èçâåñòèÿ íà äðåâíè ãðúöêè è ðèìñêè
ïèñàòåëè çà Êàâêàç” Òèôëèñ, 1844 ã.
ÊËÀÂÄÈÉ ÏÒÎËÎÌÅÉ (II â.) â êíèãà III íà ñâîÿòà
“Ãåîãðàôèÿ”, íàðè÷àíà îùå “Êîñìîãðàôèÿ” ñúîáùàâà çà
ïðèñúñòâèåòî íà õóíèòå, êàòî çà åäèí îò íàðîäèòå îáèòà-
âàùè Åâðîïåéñêà Ñàðìàòèÿ, è òàì äî òÿõ òîé îïèñâà ïëå-
ìåíàòà ÁÅÐ×ÓË (ÁÎÐ×ÈÈ) â Ïúðâà Ñàðìàòèÿ. Çàá. Çå-
ìèòå ïðîñòèðàùè ñå îò Êðèìñêèÿ ïîëóîñòðîâ äî ð. Âîëãà
Ïòîëîìåé îïèñâà êàòî Ïúðâà Ñàðìàòèÿ. Òóê â çåìèòå íà
àëàíèòå òîé ïîìåñòâà è ïëåìåíàòà Áåð÷óë (Áîð÷èè).
ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÒÑÊÈ (Õîðåíàòöè) àðìåíñêè àâòîð
îò V â. Ðîäåí â îáëàñòòà Õîðåí â ïðîâèíöèÿ ÑÈ-ÓÈÍÊ
íà þã îò ïðîâèíöèÿ ÓÒÈ â äíåøåí Àçåðáàéäæàí, â ñâîÿ-
òà “Èñòîðèÿ íà Àðìåíöèòå” çàâúðøåíà â 465 ã. (ñàìèÿò
òîé óìèðà â 492 ã.,) ïðàâè òðè ñúîáùåíèÿ çà áåðñèëèòå
ïîëçâàéêè ïî-ñòàðè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ è õðîíèêè.
 ÏÚÐÂÎÒÎ ñúîáùåíèå íà Ìîâñåñ Õîðåíàòöè ñå
îïèñâà âðåìåòî ìåæäó 180 è 200 ã. ñë. Õð. Â òîâà ñúîáùå-
íèå òîé ïèøå: “Ïðåç íåãîâèòå äíè (íà ìîíàðõà ÂÀËÀÐ-
ØÀÊ) ïúë÷èùàòà íà ñåâåðíèòå íàðîäè ñå îáåäèíèõà,
ùå ðå÷å êõàçàðè è ÁÀÇÈË-Ê (áàçèë-ê å àðìåíñêàòà
òðàíñêðèïöèÿ íà èìåòî Áåðñèëè) è ìèíàõà ïðîõîäà
×îð (Äåðáåíò)., ïîä âëàäè÷åñòâîòî íà òåõíèÿò öàð,
íÿêîé ñè ÂÚÍÀÑÅÏ ÑÚÐÕÀÏ” (ñúðõàï íà àðìåíñêè çíà-
÷è òàðõàí. Êàêâî å çíà÷åíèåòî íà Âúíà-ñåï íå ñå çíàå
îùå). Òîé ïðîäúëæàâà “...Òå (îáåäèíåíèòå ñèëè) ïðåìè-
íàõà îò òàçè ñòðàíà íà ðåêàòà Êó-ðà. Âàëàðø ñå îïúë-
÷è ñðåùó òÿõ ñ ãîëÿìà ñèëà îò âîéíñòâàùè áðàíèòå-
ëè è ðàçïðúñíàõà òðóïîâåòå íà âðàãîâåòå èç ðàâíèíà-
127
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òà. Ïðåñëåäâàéêè ãè íà äúëãè ðàçñòîÿíèÿ òîé ãè îòá-
ëúñíà îòâúä ïðîõîäà ×ÎÐ (Äåðáåíò). Òàì âðàãúò îò-
íîâî ñå ïðåãðóïèðà è ñòåãíà â áîéíè ðåäîâå è âúïðåêè,
÷å õðàáðèòå àðìåíöè ãè ïîáåäèõà è îáúðíàõà â áÿãñò-
âî, Âàëàðø ïàäíà óáèò îò ñòðåëàòà íà íÿêîé ñè îò
òåõíèòå ëîâêè ñòðåëöè ñ ëúêîâå...”, (âèæ MOVSES
KHORENATSI “History Of The Armenians”, Harvard
University Press 1978, p. 211, add note “Basilk” è ÄÈÌÈ-
ÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ “Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà”, Ñîôèÿ
1999 ã., ñòð. 13).
Ñðàæåíèÿòà íà âîéñêèòå íà öàðÿ Âàëàðø ñðåùó îáå-
äèíåíèòå âîéñêè íà êõàçàðè è ÁÀÇÈËÊ ñå âîäÿò â þãîçà-
ïàäíèòå îáëàñòè íà Êàâêàçêàòà ïëàíèíà è ïî ïîðå÷èåòî
íà ð. Êóðà. Àðìåíöèòå ðàçáèëè ñèëèòå íà áàçèëê è êõàçà-
ðè. Áàçèëê è êõàçàðè ñå îòòåãëÿò íà ñåâåð êàòî ìèíàâàò
ïðåç ïðîõîäà ÁÓÃÓÐ (ÁÈÃÈÐ) áëèçî äî èçâîðèòå íà ð.
Ãüîê ÷àé íà ñåâåð îò ïðîõîäà ×îð. Òàì ñå å âîäèëî íîâî
ñðàæåíèå ìåæäó ïðåóñòðîåíèòå âîéñêè íà áåðñèëè è êõà-
çàðè è ïðåñëåäâàùèòå ãè àðìåíöè, ïðè êîåòî ñðàæåíèå
ïàäà óáèò öàðÿ Âàëàðø â 200 ã. ñë. Õð.
Çàá. 1. Íÿêîè àâòîðè íå ïðèåìàò òîëêîâà ðàííî ïðè-
ñúñòâèå íà êõàçàðèòå â òîçè ðàéîí íà Êàâêàç. Ìíîãî å âúç-
ìîæíî ñ èìåòî êõàçàðè äà ñà îçíà÷àâàíè îáåäèíåíèòå
âîéñêè íà Õóíè è Áåðñèëè â òåçè ãîäèíè, òúé êàòî õóíñêî-
òî ïðèñúñòâèå òóê å âå÷å îïèñàíî.
Çàá. 2. Ìíîãî àâòîðè êàòî Ðîáåðò Â. Òîìñúí è Ì. È.
Àðòàìîíîâ ñ÷èòàò, ÷å áåðñèëèòå ñà õóíî-áúëãàðñ-êè ïëå-
ìåíà. Ñìÿòàõìå ÷å íå ñà ïðàâè. Õóíè è áåðñèëè ñà ðàç-
ëè÷íè ïëåìåííè ãðóïè, êîèòî âëèçàò âúâ âî-åííî-ïëåìåí-
íî îáåäèíåíèå ïðè íàõëóâàíå íà õóíñ-êèòå ïëåìåíà â òîçè
ðàéîí íà Êàâêàç. Ñàìèÿò Õîðå-íàò-öè ïèøå, ÷å å ïîëçâàë
ïî-ñòàðè àâòîðè è ìåæäó òÿõ ñïîìåíàâà ñúîáùåíèåòî íà
Êëàâäèé Ïòîëîìåé “Ãåîãðàôèÿ” â êîÿòî Ïòîëîìåé ñú-
îáùàâà çà ïðèñúñòâèåòî íà ïëåìåíàòà õóíè è áåðñèëè
Áåð÷óë (Áîð÷èè), êàòî çà ðàçëè÷íè ïëåìåíà, (âèæ Ì. È.
Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õàçàð” Ëåíèíãðàä 1962, ñòð. 183-184;
Ïòîëîìåé “Ãåîãðàôèÿ” òîì III).
ÂÒÎÐÎÒÎ ñúîáùåíèå çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêà
ïëåìåííà ãðóïà áåðñèëè/âåðñèëè/áàçèëê/áàðçè-òè/âàðñà-
öè, ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÀÒ-ÖÈ ïðàâè â ñâîÿòà “Èñòîðèÿ íà
àðìåíöèòå”. Ñúîáùåíèåòî ñå îòíàñÿ çà âðåìåòî ìåæäó
210 è 258 ã. ñë. Õð. Òîâà å âðåìåòî íà öàðóâàíåòî íà ìî-
íàðõà ÕÎÇÐÎÓ (210—258 ã.) Ñúîáùå-
íèåòî ñå îòíàñÿ çà áðàê ñêëþ÷åí ìåæäó áëàãîðîäíèê
îò áúëãàðñêàòà ãðóïà áåðñèëè/áàçèëê ïîòîìúê íà ïðåñå-
ëèëè ñå â Àðìåíèÿ ïëåìåíà áàðñèëè è êíÿãèíÿ îò àëàíñêî
ïîòåêëî. Íåâåñòàòà ïî ðîä å îò àëàíñêèÿ êëîí Àðàâåëå-
àíê — ïðåñåëèëè ñå â Àðìåíèÿ, êàòî ïðèäðóæèòåëè íà òÿõ-
íàòà ñðîäíèöà àëàíñêà ïðèíöåñà Ñàò-Àíè-Ê, êîÿòî ñå
îìúæâà ïðèáëèçèòåëíî ïðåäè ñòî ãîäèíè çà öàðÿ Àðòà-
øåñ (109—150 ã.) Ìîâñåñ Õîðå-íàò-öè ïèøå “...ïî âðåìå-
òî íà Õîçðîó, áàùàòà íà Òðäàò, ñå ñðîäèõà ÷ðåç æå-
íèòáà ñ åäèí âîèí îò ðîäîâåòå íà Áàçèë-ê, êîèòî áÿõà
äîøëè â Àðìåíèÿ...”.
Ìíîãî áúëãàðñêè ïðåñåëíèöè îò áëàãîðîäåí ïðîèçõîä
ñà äîñòèãàëè äî âèñîêè ïîñòîâå â Àðìåíèÿ è Èáåðèÿ (Ãðó-
çèÿ). Òàçè æåíèòáà ïîêàçâà åñòåñòâåíîòî ñìåñâàíå íà õîðà
îò ðàçëè÷íè ïëåìåíà ïðè åäíîâðåìåííîòî ñúæèòåëñòâà-
íå â åäíè è ñúùè îáëàñòè, (âèæ Moses Khoreanatsi “History
Of The Armenians”, Harvard University Press 1978, ñòð. 200).
ÒÐÅÒÎÒÎ ñúîáùåíèå íà Ìîâñåñ Õîðåíàòöè çà ïëåìå-
íàòà áåðñèëè/âåðñèëè/áàçèë-ê/áåðçèòè/âàð-ñàöè/ñå îòíàñÿ
128
çà âðåìåòî ìåæäó 287 è 340 ã. ñë. Õð., êîãàòî íà àðìåíñêè-
ÿò ïðåñòîë å ñòîÿë öàðÿ Òðäàò. Ñúîáùåíèåòî ãëàñè: “...öà-
ðÿò íà Áàçèë-ê ñå äîáðà äî öàðÿò Òðäàò èçòåãëÿéêè
îò ñåäëîòî íà êîíÿ ñè ëàñî îò êîæà (àðêàí) è ñúñ ñèëà
è ëîâêîñò çàõâàíà Òðäàò îò ëÿâîòî ðàìî ïîä äÿñíà-
òà ìèøíèöà, òúé êàòî Òðäàò áåøå âäèãíàë ðúêàòà
ñè çà äà óäàðè ñúñ ñàáÿòà ñè íÿêîãîÅ Òðäàò ëîâêî ñòî-
âàðè äâóîñòðàòà ñè ñàáÿ è ðàçñå÷å íàïîëîâèíà âðàãà
ñè. Öÿëàòà àðìèÿ (íà áåðñèëèòå) âèæäàéêè öàðÿ ñè
ïðåäâîäèòåë ðàçñå÷åí íà äâå îò òàêàâà ñòðàõîòíà
ñèëíà ðúêà, ñå âïóñíà â áÿãñòâî. Â ïðåñëåäâàíåòî Òðäàò
ãè ïðîãîíè ÷àê äî çåìÿòà íà õóíèòå...”.
Òîâà ñðàæåíèå å ñòàíàëî ïðè åäíî îò íàõëóâà-íèÿòà íà
áåðñèëèòå (áàçèë-ê) â Àëáàíèÿ (Àãâàí=À-ëóàíê) â ðàâíè-
íàòà íà ïðîâèíöèÿ Ãàðãàðèê (Êàâêàçêà Àëáàíèÿ) ïî âðå-
ìåòî íà öàðóâàíåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè (324—336 ã.) è
ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèÿò öàð Øàïóð II. Âîéñêàòà íà
áàçèëê/áåðñèëèòå ïðåäâîæäàíà îò ñâîÿ öàð îòâàðÿ âòîðè
ôðîíò â Êàâêàç ñðåùó ñúþçåíèòå âîéñêè íà ðîìåè è öàðÿ
íà àðìåíöèòå è íà Àëáàíèÿ (Àãâàí=Àëóàíê), ïîäêðåïÿé-
êè õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäèíåíèå â Õîðåçúì (âèæ
êàðòà 2).
Òúé êàòî ùå ñå ïèøå åäíîâðåìåííî çà ñòðàíàòà Àëáà-
íèÿ=íà Àãâàí=Àëóàíê è îùå ïî-÷åñòî çà õóíñêîòî öàðñò-
âî è õóíèòå, òóê ùå íàïðàâÿ êðàòêè îòêëîíåíèÿ çà äà äàì
ïîÿñíåíèÿ.
Ïîä èìåòî Õóíè è “õóíñêî öàðñòâî” â Êàâêàç íà ðàç-
ëè÷íè ìåñòà è ïî ðàçëè÷íî âðåìå ùå îáèòàâàò ðàçëè÷íè
õóíñêè ïëåìåíà. Ïðîñòîðíî îáÿñíåíèå çà òÿõíàòà èñòî-
ðèÿ ùå ïðåäñòàâÿ â êíèãàòà, êîÿòî ïèøà. Òóê íàêðàòêî ùå
ñå ñïðà íà ïîÿâàòà è ðàçñåëâàíåòî íà îòäåëíè õóíñêè è
áúëãàðñêè ïëåìåíà äîøëè â Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèå-
òî ïðåäè íàõëóâàíåòî íà òþðêñêè è õàçàðñêè ïëåìåíà.
Äâèæåíèåòî íà ãåðìàíñêèòå ïëåìåíà îò Ïðèáàë-òèêà
íà èçòîê ñðåùà âúëíàòà íà èäâàùèòå îò èçòîê ïëåìåíà.
Ñáëúñúêúò íà òåçè äâå ïðîòèâîïîëîæíè ïëåìåííè âúëíè
ïðåäèçâèêâà ðàçñåëâàíåòî íà ðåä âòîðè÷íè íàðîäè, êàòî
ãîòè, îãîðè (óãðè) áúëãàðè, òþðêè, õàçàðè, àâàðè è ñëåä
VI â. ñëàâÿíè, êîèòî ñå ñìåñâàò ñ åâðîïåéñêèòå íàðîäè.
Íÿêîè ñà èçòëàñêàíè â íîâè ïîñåëåíèÿ, äðóãè ñà àñèìèëè-
ðàíè, îò êîåòî ñå îáðàçóâàò íîâè íàðîäè è íîâè åòíè÷åñêè
ìàñèâè. Òîâà äâèæåíèå íà íàðîäèòå å èçâåñòíî â èñòîðè-
ÿòà êàòî “Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”. Òî ñëàãà
êðàé íà àíòè÷íèÿò ðîáîâëàäåë÷åñêè ñâÿò. Îñîáåíî èçðà-
çåíî å òîâà ðàçìåñòâàíå â çåìèòå íà ñåâåðíîòî Ïðè÷åð-
íîìîðèå è ñåâåðíîòî Ïðèêàñïèå è â ñåâåðíèòå îáëàñòè
íà Êàâêàçêèòå ïëàíèíè.
Óäàðíàòà âúëíà íà òîâà ïðåñåëåíèå îò èçòîê å õóíñêî-
òî íàøåñòâèå ñ êîåòî çàïî÷âà ðàçìåñòâàíåòî íà íàðîäè â
þãîèçòî÷íà Åâðîïà.
Ñòàðèòå èðàíîåçè÷íè íàðîäè è ïëåìåíà îò àëàí-ñêè è
ñàðìàòñêè ïðîèçõîä è îñòàòúöè îò ñêèòè ñà ïîêîðåíè, èç-
òëàñêàíè, èçáèòè èëè àñèìèëèðàíè â íîâèòå äúðæàâíè
îáðàçóâàíèÿ.
Ãåòî-òðàêèéñêèòå è ãåðìàíñêè ïëåìåíà (ãîòè) ñà ñìå-
òåíè è ÷àñò îò òÿõ ïîêîðåíè, à äðóãè èçòëàñêàíè íà çàïàä.
Õóíèòå, êîèòî èäàò òóê ñà íàñëåäíèöè íà õóíîðè-òå
ñúçäàëè ìîùíà èìïåðèÿ íà ñåâåð îò Êèòàé â ãðàíèöèòå íà
äíåøíà Ìàíäæóðèÿ îêîëî äâà âåêà ïð. Õð. â 208 ã. ïð. Õð.
ñ âåëèêèÿò Ìî Òóí çà âëàäåòåë. Òàçè äúðæàâà å îïèñàíà îò
êèòàéñêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå, ïîðàäè íåïðåêúñíàòèòå
âîéíè íà Õóíîðñ-êàòà èìïåðèÿ ñúñ Êèòàéñêàòà òàêàâà.

Ïîä óäàðèòå íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ õóíîðèòå ñà ðàç-
áèòè è ðàçäåëåíè íà äâå ÷àñòè: åäíà þæíà ÷àñò êîÿòî ñå
ñúþçÿâà è ïîêîðÿâà íà Êèòàé, ñ êîåòî íàñåëåíèåòî è ïî-
òúâà â êèòàéñêîòî íàðîäíîñòíî ìîðå è ñå àñèìèëèðà. Âòî-
ðà ÷àñò — ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà ÂÅÐÍÈÒÅ (îñòà-
íàëè âåðíè íà äðåâíèòå õóíîðñêè òðàäèöèè íà ñâîÿòà äðåâ-
íà äúðæàâà, íàðå÷åíè îùå íåïðèìèðèìè) è áúëãàðñêèòå
ïëåìåíà îò “Çàïàäíèÿ êðàé” ñå îáåäèíÿâàò çà áîðáà. Â 93
ã. ñëåä Õð. “Âåðíèòå” ñà ðàçáèòè è èçòëàñêàíè íà çàïàä. Â
òå÷åíèå íà 60 ãîäèíè ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà çàåäíî
ñ áúëãàðñêèòå ïëåìåíà îò “Çàïàäíèÿ êðàé” â äíåøåí Ñèí-
öÿí íà ñåãàøåí Êèòàé, êîèòî ñà íà çàïàä îò åç. Áàðêóë,
âîäÿò îæåñòî÷åíà âîéíà ñ êèòàéöèòå çà äà çàïàçÿò ñâîèòå
çåìè. Àðìèèòå íà Êèòàé ñå ñúþçÿâàòå ïëåìåíàòà Ñÿíáè
(áèëè ïîä÷èíåíè íÿêîãà íà õóíîðèòå) è çàåäíî àòàêóâàò
ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà îá-
ðàçóâàùè äÿñíîòî êðèëî íà âîéñêàòà è èìïåðèÿòà íà õó-
íîðèòå. Õóíîðè è áúëãàðè ñà ðàçáèòè è çåìèòå èì çàâëà-
äåíè ìåæäó 155 è 160 ã. ñë. Õð. ×àñò îò õóíîðèòå îáðàçó-
âàò â Òàðáàãàòàé â Ñåäìî-ðå÷èåòî äúðæàâàòà Þåáàí, êî-
ÿòî ñúùåñòâóâà äî V â. Îñòàíàëèòå õóíîðñêè ïëåìåíà
ñìåñåíè ñ ìîíãîëñêèòå íàðîäè è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñà
èçòëàñêàíè íà çàïàä â çåìèòå íà óãðèòå (îãîðèòå) îñòàòú-
öè îò ãóðñêè ïëåìåíà ñìåñåíè ñ ìåñòíè è íåèçâåñòíè íà-
ðîäè, êîèòî æèâåÿò â ñòåïèòå íà Ïðèóðàëèåòî. (âèæ Ë. Í.
Ãóìèëüîâ “Õóøó”1960 ã., ñòð. 220 è ñë.; Äèìèòúð Ñúñúëîâ
“Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ” Ñ. 2000 ã.).
Òóê â Ïðèóðàëèåòî õóíîðñêèòå è áúëãàðñêè ïëåìåíà
ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå îãóðñêè /îãîðñêè/ ïëåìåíà, ñ êîèòî
ñà ðîäñòâåíè, çà äà èçëÿçàò 200 ãîäèíè ïî-êúñíî íà èñòî-
ðè÷åñêàòà ñöåíà, êàòî íÿêîëêî ðàçëè÷íè õóíñêè ïëåìåíà
è íÿêîëêî ñ ðàçëè÷íè èìåíà áúëãàðñêè ïëåìåíà.
Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà õóíñêèòå ïëåìåíà íè äàâà Äè-îíè-
ñèé Ïåðèåãåò ïèñàë îêîëî 160 ã. ñë. Õð. Ïî íåãîâè äàííè
õóíèòå æèâåÿò çàä Ïðèêàñïèéñêèòå ñòåïè â çåìèòå ïðèëå-
æàùè êúì Àðàëñêî ìîðå. (âèæ Â. Ëàòü!-øåâ, ÑÊ!,ñòð. 132
è 186).
Âòîðîòî ñâåäåíèå çà ðàííîòî ïðèñúñòâèå íà õóíèòå â
òåçè çåìè å íà Ïòîëîìåé (175—182), êîéòî îïèñâà õóíèòå â
ñâîÿòà “Ãåîãðàôèÿ” ìåæäó áàñòàðíèòå íà
èçòîê îò áîð÷èèòå (áåðñèëèòå) â Ïðè÷åðíîìîðèåòî.
Òîâà ñà íàâÿðíî ïúðâèòå õóíñêè âúëíè ñòèãíàëè äî ð.
Äíåïúð. Ãëàâíèòå õóíîðñêè ñèëè è áúëãàðñêè ñèëè îñòà-
âàò â Ïðèóðàëèåòî, êúäåòî ïðåñòîÿâàò îêîëî 200 ãîäèíè
è ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå óãîðñêè (îãîðñêè) íàðîäè.
Âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV â. õóíñêèòå è áúëãàðñêè
ïëåìåíà ïðèòèñíàòè îò ïðèäâèæâàíåòî íà òþðê-ñêèòå ïëå-
ìåíà îò èçòîê çàïî÷âàò ñâîåòî ïðèäâèæâàíå íà çàïàä, êî-
åòî ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà åâðîïåéñêèòå àâòîðè (âèæË.
Í. Ãóìèëüîâ, Éîðäàí, Ïðèñê è äð. ðîìåéñêè àâòîðè).
Íà þãîçàïàä îò õóíèòå ñà àëàíñêèòå ïëåìåíà, êîèòî
ñå ðàçïðîñòèðàò ìåæäó Àðàëñêî è Êàñïèéñêî ìîðå. Òå ñà
èçòëàñêàëè êèìåðèéöèòå, êîèòî Ïðîêî-ïèé ñ÷èòà çà ïðà-
îòöè íà áúëãàðèòå.
Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà àëàíèòå â åâðîïåéñêèòå èçòî÷íèöè
ñå ïîÿâÿâàò â I â., êîãàòî òå ñà ñå ðàçïðîñòðåëè â ñòåïèòå
íà Èçòî÷íà Åâðîïà è ñà ïîä÷èíèëè ìåñòíîòî ñàðìàòñêî
íàñåëåíèå (êëîí îò íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà). Òå
ïðåäïðèåìàò ïîõîäè êúì Êàâêàç è Ïðèêàñïèåòî. (âèæ Þ.
Êóëàêîâñêèé “Àëàíè ïî ñâåäåíèÿì êëàñè÷åñêèõ âèçàí-
òèéñêè* ïè-ñàòåëåé” Êèåâ, 1899 ã.; Â. Ìèëëåð “Îñåòèí-
ñêè åòþ-gfi/ºÉÉô. 1887 ã., ñòð. 17).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Àëàíèòå ñà âêëþ÷åíè ñúùî âúâ âîåííîïëåìåíåí ñúþç
îò ðàçëè÷íè ñàìîñòîÿòåëíè ïëåìåíà.
Ñúñ ïðèñúñòâèåòî íà àëàíèòå ñå ñâúðçâàò àðõåîëîãè-
÷åñêèòå ïîãðåáàëíè íàõîäêè îïèñàíè êàòî ïîäçåìíè êà-
ìåðè (êàòàêîìáè), îñîáåíî ÷åñòî ñðåùàíè â áàñåéíèòå íà
ðåêèòå Òåðåê è Êóáàí, êúäåòî íàâÿðíî ñà áèëè åäíè îò
íàé-êîìïàêòíèòå òåõíè ìàñè è ïîñå-ëåíèÿ. Òàêèâà ïîñå-
ëåíèÿ èìà è â Êàâêàç. Çà òÿõ ïèøå Çàõàðèé Ðèòîð îïèñ-
âàéêè ïåòòå àëàíñêè ãðàäà â Êàâêàç. Íàëè÷èåòî íà ãðàäî-
âå, ãîâîðè çà óñåäíàë íà÷èí íà æèâîò è çà ïî-âèñîêè öèâè-
ëèçàöèîííè äîñòèæåíèÿ. Àëàíñêèòå àðõåîëîãè÷åñêè íà-
õîäêè íå ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî îò ñàðìàòñêàòà àðõå-
îëîãè÷åñêà êóëòóðà, (âèæ Ë. Ã. Íå÷àåâà “Ìîãèëüíèê Àë-
õàí-Êàëà è êàòàêîìáíüê ïîãðåáåíèÿ ñàðìàòñêîãî âðå-
ìå-íè íà ñåâåðíî ÊàÂêàçå” Ë. 1956 ã.; Ë. Ã. Íå÷àåâà “Îá
åòíè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòè ïîäáîéíüæ è êàòà-êîì-
áíüæ ïîãðåáåíèé ñàðìàòñêîãî Âðåìåíè â íèæíåì Ïî-
âîëæèå è ñåâåðíîì ÊàÂêàçå” èçñëåäîâàíèå àðõåîëîãèÿ
ÑÑÑÐ “Ñáîðíèê â ÷åñò íà Ì. È. Àðòàìîíîâ” Ë., 1961 ã.,
ñòð. 151).
Îêîëî IV â. õóíèòå ñìåñ îò õóíîðè è óãðè (îãîðè) è äð.
ïëåìåíà çàïî÷âàò äà ïðèòåñíÿâàò àëàíèòå è ñ òîâà çàïî÷-
âà íîâî äâèæåíèå íà çàïàä. Àìèàí Ìàðöå-ëèí (IV â.) îïèñ-
âà ïðèñúñòâèåòî èì îêîëî 20-òà ãîäèíà íà IV â. òóê îêîëî
Ìåîòèäñêîòî åçåðî (Àçîâñêî ìîðå) ñ íå ìíîãî áëà-
ãîïðèñòîéíè êðàñêè. Íÿêîè îò ñâåäåíèÿòà ìó íàïðàâî ñà
íåâåðíè.
Ñëåä êàòî ñëîìÿâàò ñúïðîòèâàòà íà àëàíèòå â 370 ã. Â
371 ã. õóíèòå âíåçàïíî íàõëóâàò â çåìèòå íà ãîò-ñêèÿ êíÿç
Õåðìàíàðèõ. Ïî òîâà âðåìå ãîòñêèòå ïëåìåíà æèâåÿò îêî-
ëî ñòåïèòå íà ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, ìåæäó ðåêèòå
Äîí è Äóíàâ. Ãîòèòå æèâåÿò ñúùî âúâ âîåííîïëåìåíåí
ñúþç. Îùå ñ ïúðâèÿ óäàð íà õóíèòå ãîòñêèÿ âîåííîïëåìå-
íåí ñúþç ñå ðàçïàäà, à êíÿçúò èì Õåðìàíàðèõ ñå ñàìîóáè-
âà. Íÿêîè îò ãîòñêèòå ïëåìåíà ñå ïîä÷èíÿâàò íà õóíèòå è
ñå âêëþ÷âàò â õóíñêèÿò âîåííîïëåìåíåí ñúþç, äðóãè ñà
èçáèòè, à òðåòè èçòëàñêàíè íà çàïàä íàõëóâàò â çåìèòå íà
Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ, òúðñåéêè òóê çåìÿ è çàùèòà
îò ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð â 376 ã. ñë. Õð. (âèæ Àìè-
àí Ìàðöåëèí â “Èñòîðèÿ” ò. III è Éîðäàí â “Èñòîðèÿ
íà ãîòèòå”ñòð. 90-99 è 115-116 îïèñâà ïîäðîáíî âîéíà-
òà íà õóíè è ãîòè).
Ò.íàð. “×åðíÿõîâñêà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà” ïî çåìè-
òå íà ïðåáèâàâàíå íà ãîòèòå ñúùåñòâóâàëà òóê â III è IV â.
ïî òåçè çåìè íà Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ñëåäèòå íà ãîòñêîòî
ïðèñúñòâèå òóê.
Õóíñêèÿò ïîãðîì íàä ãîòèòå å òîëêîâà âïå÷àòëÿâàù,
÷å ìíîçèíà àâòîðè îò òîâà âðåìå ïèøàò çà íåãî. Ðàçáèðà
ñå ãîòèòå íå ñà èçáèòè êàêòî ïèøå Åâ-íàïèé äð. àâòîð îò
òîâà âðåìå, çàùîòî ñêîðî ùå ãè âèäèì îáåäèíåíè â äâå
ãðóïè (èçòî÷íè è çàïàäíè) äà àòàêóâàò Èçòî÷íàòà Ðèìñêà
èìïåðèÿ, êîÿòî çà äà ãè èçòëàñêà îò çåìèòå ñè âèêà íà ïî-
ìîù áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ñ êîåòî ïîä÷åðòàâà òÿõíîòî
ïðèñúñòâèå â çåìèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà. Ïðåñëåäâàéêè
ãîòèòå äî Ïàíîíèÿ, õóíèòå, âîäåíè îò ñâîèòå âëàäåòåëè
Ðóà Áëåäà è Àòèëà ðàçòúðñâàò ñèëèòå íà òîãàâàøíèÿ ñâÿò.
Êúì êðàÿ íà IV â. õóíñêàòà èìïåðèÿ ñå ïðîñòèðà íà çàïàä
äî Ñðåäíè Äóíàâ, íî çà êðàòêî ñå ðàçïàäà íà ÷àñòè.
Åäíà ÷àñò îò ãëàâíèòå õóíñêè ñèëè, îáà÷å, äåéñòâà íà
þã êúì Êàâêàç. Àãàôàíãåë (àðì. Àâòîð îò V â.) ïèøå çà
íàõëóâàíåòî íà õóíèòå â òåçè çåìè îùå ïðè ñúçäàâàíå äè-
íàñòèÿòà íà Ñàñíèäèòå â Èðàí (224—226 ã.). Àðìåíñêèÿ öàð
129
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Õîðîñèé I (217—238 ã.) íàñòúïâà ñðåùó îñíîâàòåëÿ íà ñà-
ñàíèäñêàòà äèíàñòèÿ (Àðòà-øèð) — (“...çàåäíî ñ èâåðöè
ãðóçèíöè), àëáàíè (àãÂàíè-=àëóàíöè) è õóíè” (âèæ Ê.
Ïàòêàíÿí “Îïèò èñòîðèè äèíàñòèè Ñàñàíèäî ïî ñÂå-
äåíèè ñúîáùàåìèì àðìåí-ñêèì ïèñàòåëåì” Òðóäè
âîñòî÷íî îòäåëåíèå Àðõåîëîãè÷åñêîòî îáùåñòâà ÷àñò XIV
ÑÏá 1863, ñòð. 20-21; Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèè Õàçàð”
ñòð. 19.; Òðåâåð “Î÷åðêè ïî èñòîðèè è êóëòóðà Êàâêàçêîé
Àëáàíèè îò I â. ïð. í. å. äî VIII â. îò í.å.” Ì-Ë. 1959 ã.,
ñòð. 193.).
ôàâñò Áóçàíä (Âèçàíòèåöà) äðóã àðìåíñêè àâòîð îò V
â. ñúîáùàâà çà õóíèòå, êîèòî ó÷àñòâàò â ñúáèòèÿòà îò 30-òå
ãîäèíà íà IV â. â Êàçâêàç. Ñïîðåä íåãî “...öàðÿò íà
ìàñêóòñêèòå (àëàíèòå) ïëåìåíà, èçâåñòíè Â Þæåí
Äåãåñòàí è ïî êðàéáðåæèåòî íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïî-
Âåëèòåë íà ìíîãî÷èñëåíà Âîéñêà îò õóíè íà èìå Ñàíå-
ñàí, ïîäëîæèë íà æåñòîêà êàçúí õðèñòèÿíñêèÿ ïðîïî-
âåäíèê Ãðèãîðèñ”.
Ïî-êúñíî âðàæäóâàùèÿò ñúñ ñâîèòå ðîäíèíè àðìåí-
ñêè öàð Õîñðîé III (332—338 ã.) ñúáðàë âîéñêà îò “...õóíè,
íîõè, òàâàñïèðè, õå÷ìàòèíè, èæìàõè, òà-òèãëóàðè,
ãóãàðè, øèá÷è, ÷èëè, áàëàêñ÷è (áàðñèëè) è íåñìåòíè äð.
ïëåìåíà è íàïàäíàë Àðìåíèÿ”, (âèæ ôàâñò Áóçàíåä
“Èñòîðèÿ Àðìåíèÿ” Åðåâàí 1953 ã. ñòð. 14 è 15).
Åäíî îò õóíñêèòå öàðñòâà å îïèñàíî â ãðàíèöèòå îò ð.
Ñóëàê äî ð. Ñàìàð â Äåãåñòàí, òàì êúäåòî àðì. Àâòîð îò
Õ â. Ìîâñåé Êàëêàíòóéñêè ùå ãè îïèøå â “Èñòîðèÿ íà
Àëóàíê” êàòî îïèñâà âëàäåíèÿòà íà êíÿçà èì Àëï Èëèòó-
åð è êúäåòî ïî-êúñíî àðàáèòå ùå îïèñâàò öàðñòâîòî Äæè-
äàí. Òàì êúäåòî ñå íàìèðà âåëèêîëåïíèÿ ãðàä Âàðà÷àí å
îáðàçóâàíî îñîáåíî âëàäåíèå, ïî-êúñíî íàðå÷åíî îò àðà-
áèòå Áåëåíäæåð èëè Áóëêåð-Áóëãàð,, íàñåëåíèåòî íà êîå-
òî ñå ñúñòîè îò áåðñèëè (áóðñóë), åäíî îò ïîäðàçäåëåíè-
ÿòà íà áúëãàðèòå è Ñóâàðè — äðóãî áúëãàðñêî ïëåìå. Ñëåä
ïðîïàäàíåòî íà Âàðà÷àí (Âàíàäàð) êàêòî è íà ñòðàíàòà
Áåëåíäæåð. Ïî-êúñíî ñòîëèöà íà õàçàðñêèÿ õàãàíàò ñòàâà
ãðàäúò Ñåìåíäåð.
Ñúãëàñíî åäíî ñúîáùåíèå íà Ìàñóäè (àðàáñêè àâòîð
ïèñàë Õ â.) öàð íà Ñåìåíäåð å áèë ìþñþëìà-
íèí îò àðàáñêèÿò ðîä Êàõòàí, êîãàòî äðóãè ìþñþëìà-
íè íå å èìàëî â òîçè ãðàä (âèæ Ìàñóäè).
Âòîðîòî ñïîìåíàâàíå íà Õóíèòå îò ôàâñò Áóçàíä å
ñâúðçàíî ñ íàõëóâàíåòî èì â Àðìåíèÿ ïðè óïðàâëåíèåòî
íà Àðøàê II (345—368 ã.) è å íàñî÷åíî ñðåùó ïåðñèòå (âèæ
ôàâñò Áóçàíä “Èñòîðèÿ Àðìå-íèè”ñòð. 113).
Éåøóà Ñòåëàò â “Ñèðèéñêè õðîíèêè” ïèøå, ÷å ïðåç
IV è V â. ïî âðåìåòî íà Òåîäîñèé Âåëèêè, Àðêàäèé è Õî-
íîðèé (395—408) öÿëà Ñèðèÿ å áèëà â ðúöåòå íà õóíèòå. Òå
íå ñàìî ñà ðàçãðàáâàëè ñåëèùàòà, íî ñà îòâëè÷àëè è ãðàæ-
äàíèòå, (âèæ Í. Â. Ïèãóëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè” ñòð.
39-40).
Ïðèñê Ïàíèéñêè (V â.) îïèñâà åäíî ïúòóâàíå íà âîåíî-
íà÷àëíèêà Ðîìóë Ðèìñêè çà 15 äíè ïðåç Êàâêàç è ïðåç çå-
ìèòå íà õóíèòå â 488 ã.
Áàð Õåáðàóñ (ñèðèéñêè àâòîð îò XIII â.) ïîëçâàéêè ïî-
ñòàðè èçòî÷íèöè ñúîáùàâà çà 397 ã. ÷å “õóíèòå îïóñòî-
øàÂàò Ñèðèÿ è Êàïàäîêèÿ è ÷å òå ñà îáåçëþ-£ãåø.”(Í.
Â. Ïèãóëåâñêà: “Ñèðèéñêè[Èçòî÷íèöè”ñòð. 40; È. È. Àð-
òàìîíîâ “Èñòîðèÿ íà õàçàðèòå” ñòð. 53).
Éåðîíèì (ëàòèíñêè àâòîð îò IV â., ñúâðåìåííèê íà
ñúáèòèÿòà) ïðè ñâîåòî ïúòóâàíå íà èçòîê îïèñâà íàõëóâà-
íåòî íà õóíèòå òàêà: “...Âòóðíàõà ñå îðäè îò õóíè îò
130
äàëå÷íàòà Ìåîòèñà — çåìÿòà íà ëåäåíèÿ Òà-íèñ”. Ðåä
ãðàäîâå â Ìåñîïîòàìèÿ ñà îáñàäåíè, ñðåä òÿõ è Àíòè-
îõèÿ. Éåðóñàëèì è Òèð ÷àêàò íàõëóâàíåòî íà õóíè-
òå.” (Éåðîíèì, ñòð. 53; Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õà-
çàð” ñòð. 53).
Ñïîðåä Ïðèñê, íàõëóëèòå íà èçòîê õóíè ñà âúðíàòè
íàçàä, òúé êàòî ïåðñèòå ñúáèðàò îãðîìíà âîåííà ñèëà è ñ
íåÿ íàõëóâàò â Êàâêàçêèòå çåìè. Òîçè ïîõîä íà õóíèòå íà
þã, ñïîðåä Ïðèñê, å ïðåäèçâèêàí îò ãëàä, ñâèðåïñòâàù ïî
òîâà âðåìå ïî Ñåâåðíîòî Ïðè-÷åðíîìîðèå.
Íà çàïàä õóíèòå òó ïîìàãàò, òó âîþâàò ñ Èçòî÷íàòà
Ðèìñêà èìïåðèÿ. Ñëåä ñìúðòòà íà Àòèëà â 456 ã. õóíñêàòà
èìïåðèÿ ñå ðàçïàäà è íÿêîè îò õóíñêèòå ïëåìåíà ñå âðú-
ùàò íàçàä. Äîêàòî Âèçàíòèÿ å âîäèëà âîéíà íà çàïàä ñ
õóíèòå èìà åäèí äîñòà äúëãîòðàåí ìèð ìåæäó íåÿ è Ïåð-
ñèéñêàòà äúðæàâà, 420—450, êîÿòî ïî òîâà âðåìå ïîñòðîÿ-
âà îòáðàíèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ îò Äåðáåíò äî âúòðåø-
íîñòòà íà Êàâêàç (160 ãðàäà, à ñïîðåä íÿêîè 300) îò ïðå-
ñåëíèöè ïåðñèéñêè ãðàæäàíè, êîèòî òðÿáâà äà ïàçÿò îòá-
ðàíèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ. Êúì 451 ã. õóíèòå îáåùàâàò
ïîìîù íà ïåðñèòå, íî çàêúñíÿâàò è ñå ÿâÿâàò â 452 ã., êàòî
îïóñòî-øàâàò çåìèòå ïðåç êîèòî ìèíàâàò. ×åñòî íàáåçè-
òå íà õóíèòå äîñòèãàò ãðàíèöèòå íà Èçòî÷íàòà Ðèìñêà
èìïåðèÿ.
 453 ã. â Êîíñòàíòèíîïîë èäâà ïðàòåíè÷åñòâî îò ñà-
ðàãóðè, óðîãè è îíîãóðè, êîèòî ñúîáùàâàò, ÷å ñà èçìåñòå-
íè îò çåìèòå ñè îò ïëåìåòî íà ñàâèðèòå (äðóãî áúëãàðñêî
ïëåìå), êîåòî å ïðîãîíåíî îò çåìèòå ñè îò íÿêàêúâ íàðîä
îáèòàâàù áðåãîâåòå íà îêåàíà (àâàðè).
Ñàðàãóðèòå ñà ïîáåäèëè õóíñêîòî ïëåìå àêàöèðè, êî-
èòî ñà èìàëè äèïëîìàòè÷åñêè îòíîøåíèÿ ñ Èçòî÷íàòà
Ðèìñêà èìïåðèÿ, ïîðàäè êîåòî ñàðàãóðèòå ñìÿòàò â ïðà-
âàòà ñè íà ïîáåäèòåëè äà ïðîäúëæàò òåçè äèïëîìàòè÷åñêè
îòíîøåíèÿ ñ èìïåðèÿòà. Íàäàðåíè áîãàòî îò ðîìåèòå, òå
ñà íàñî÷åíè çà ïîõîä êúì Èðàí â 463 ã. Îáåäèíåíèòå ñèëè
íà ñàðàãóðè è äðóãè ïëåìåíà ñðåùàò ñúïðîòèâàòà íà èðàí-
ñêèòå ãàðíèçîíè îêîëî ïðîõîäà ×îð (Äåðáåíò), çàòîâà òå
îáõîæäàò è ìèíàâàò ïðåç ïðîõîäà Äàðÿë (Àëàíñêà âðàòà)
êúì ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ â Êàâêàç.
 466 ã. âîéñêèòå íà Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ íàõ-
ëóâàò â Ëàçèêà, ñ öåë äà ÿ ïðèñúåäèíÿò êúì ñâîèòå çåìè,
êàòî èçïîëçâàò ñèëèòå íà Ñàðàãóðèòå â òîâà çàâîåâàòåëíî
íà÷èíàíèå.
Ñëåä ïîõîäà êúì ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ â Êàâêàç, ñëå-
äèòå íà ñàðàãóðèòå ñå ãóáÿò êàòî âîäåùà ñèëà. Íàâÿðíî
äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà ñà çàåëè âîäåùà ðîëÿ âúâ âîåí-
íèòå è èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ ñëåä ñìúðòòà íà Àòèëà. Íà
ïðåäåí ïëàí â Êàâêàç èçëèçàò ñàâèðèòå — äðóãî áúëãàðñêî
ïëåìå. Òóê òå ùå ó÷àñòâàò êàòî íàåìíè âîéíèöè òó íà ðî-
ìåèòå, òó íà ïåðñèòå, â çàâèñèìîñò îò òîâà êàêâî ùå ïîëó-
÷àò êàòî âúçíàãðàæäåíèå.
Ñàâèðèòå ñà îïèñàíè îò Ïòîëîìåé â “Ãåîãðàôèÿ” îùå
âúâ II â., êàòî ðàçïîëîæåíè “...ïî íèñêî îò àîðñè-òå, ðå-
äîì ñ áîðóñêèòå (áåðñèëèòå)” äî Ðèïåéñêèòå ïëàíèíè,
îò êîèòî èçâèðà ðåêà Òàíàèñ.
Ñïîðåä Ñòåôàí Âèçàíòèåö ñàâèðèòå ñà æèâåëè äúëãî
â Ïîíòèéñêà Ñêèòèÿ (âèæ Â. Ï. Ëàòèø÷åâ, CKi ñòð. 231).
Òÿõ ùå ñðåùàìå îò ñåãà íàòàòúê â îïèñàíèÿòà íà àð-
ìåíñêè, àëóàíñêè (àëáàíñêè), ðîìåéñêè àâòîðè. Òå ùå
ó÷àñòâàò è â èçãðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïî-êúñíî
èçâåñòíè êàòî ñóâàðè, ñúñ ñâîé ãðàäñêè öåíòúð ïîçíàò êàòî
Ñóâàð.

lp g strbobtb bmcboj (bdebo=bmubol)?
Ñëåä 387 ã. ñë. Õð. Âåëèêà Àðìåíèÿ å ðàçäåëåíà ìåæ-
äó Èçòî÷íàòà Ðèìñêà Èìïåðèÿ è Ñàñàíèäñêè Èðàí., êàòî
îò âðåìå íà âðåìå íåéíèòå âëàäåòåëè-íàìåñòíèöè óñïÿ-
âàò äà îñèãóðÿò îòíîñèòåëíà íåçàâèñèìîñò íà ñòðàíàòà
ñè.
Îò ïðåäàäåíàòà íà Ïåðñèÿ ÷àñò îò Àðìåíèÿ ñå îòäå-
ëÿò îáëàñòèòå Óòèê è Àðöàõ è ñåâåðíàòà ÷àñò íà Ïàéòàêà-
ðàí, êîèòî çàåäíî ñ ëåâîáðåæíè çåìè íà ð. Êóðà ñúñòàâÿò
íîâà ïîëèòè÷åñêà è àäìèíèñòðàòèâíà åäèíèöà Ìàðçïàí-
Êàðòà 1. Ïðåñåëåíèå íà õóíîðè (âàð-õóíè [õèîíèòè], àâàðè è îãîðè) è ìåñòîíàñåëåíèÿòà íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Êàâêàç.
ñòâîòî Àëóàíê (Àëáàí=Àãâàí).
Ñïîðåä àíòè÷íèòå àâòîðè òàçè Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëó-
àíê=Àãâàí) íå å åòíè÷åñêè îáîñîáåíà, à å ñàìî àäìèíèñò-
ðàòèâíî-ãåîãðàôñêî íàçâàíèå.
 ñðåäíîâåêîâíèòå èçòî÷íèöè òîçè êðàé Àëóàíê ïðî-
äúëæàâà äà ñå íàðè÷à ñåâåðî-çàïàäåí êðàé íà Àðìåíèÿ
(âèæ êàðòà 2).
Ñïîðåä Ïëèíèé: “Íàðîäúò íà Àëáàíèÿ å ðàçïðîñò-
ðÿí ïî Êàâêàçêèòå ïëàíèíè è òÿõíàòà çåìÿ ñå ïðîñòè-
ðà äî ð. Êóðà ñúñòàâëÿâàùà ãðàíèöàòà ìåæäó Àð-
ìåíèÿ è Èáåðèÿ (Ãðóçèÿ) íà èçòîê îò Êàâêàçêè
òå ïëàíèíè íà ãðàíèöàòà ñúñ Ñàðìàòèÿ äî Êàñïèéñ
êî ìîðå è äî Àðìåíèÿ ïî ð. Êóðà. Öÿëàòà òàçè òåðè
òîðèÿ ìåæäó ð. Êóðà è Ñàðìàòèÿ å îòêúñíàòà îò Àð
ìåíèÿ” ôàâñò Áóçàíñä Àðìåíñêà ãåîãðàôèÿ 1963 ã.
ñòð. 106.
Íàñåëåíèåòî íà Àëóàíê (Àëáàíèÿ=Àãâàí) ñå ñúñòîè
îò àðìåíöè, õåëè ëåãè, ñèëâè, àëáàíè, ìàñêóòè (àëàíè) è
äð. ïëåìåíà. Òå ïðèåìàò õðèñòèÿíñòâîòî îò àðìåíñêè ïðî-
ïîâåäíèöè. Óïðàâëåíèåòî è äóõîâíàòà êóëòóðà íà Àëóàíê
(Àëáàíèÿ =Àãâàí) ñå ðåêîâîäè îò àðìåíñêèÿ êàòîëèêîñ.
Àðìåíñêèÿò ïðîïîâåäíèê Ìåøðîïñ â V â. èçîáðåòÿâà àç-
áóêàòà íà àðìåíöèòå, íà èâåðèòå (ãðóçèíöè) è íà ãàãàðöè-
òå è õóíèòå, ñðåä êîèòî íåãîâèòå ó÷åíèöè ïðîïîâÿäâàò
ïðåç V â. Õðèñòîâîòî ó÷åíèå.
qp-l|soj sdgfgoj ib jstprjtb ob
cgrsjmjtg j d lbdlbi.
Ìîâñåñ Êàëêàíòóéñêè (Óòèéñêè èëè Äàñõàðîðåíñ-êè)
Êàëêàíòóàöè = Äàñõîðàöóé ðîäåí â Äàñõîðåí îáëàñò Óòè
â ñåëîòî Êàëêàíòóéê ïî íåãîâè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ. Òîé
íàïèñâà “Èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà Àëóàíê” (Êàâêàçêà Àë-
ÀÂÈÒÎÕÎË
áàíèÿ) â êîÿòî íàìèðàìå ìíîãî ñâåäåíèÿ çà Áåðñèëèòå îò
åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä ìåæäó V è VII â. Òîçè èñòîðè÷åñêè
èçâîð å åäíà êîì-ïèëàòèâíà èñòîðèÿ ñúáðàëà ñâåäåíèÿ îò
ìíîãî äðåâíè ïèñàòåëè, õðîíèêè, ïðåäàíèÿ, àðõèâíè äî-
êóìåíòè è öåëè ðàçäåëè ïðåïèñàíè îò ñú÷èíåíèÿòà íà
ôàâñò Áóçàíä (V â.) Åëèøå (V â.) Ìîâñåñ Õîðåíàòöè (V â.)
è äð. Òóê ñà ïðèáàâåíè è ìíîãî ñâåäåíèÿ îò ïî-êúñíî âðå-
ìå, â ïî-êúñíèòå ïðåïèñè äî Õ â. Íåçàâèñèìî îò êîìïè-
ëàòèâíîñòòà íà òîçè èçâîð Ìîâñåñ Êàëêàíòóéñêè (Äàñõî-
ðåíñêè, Óòèéñêè) å ïèñàë â íÿêîëêî ãëàâè çà áåðñèëèòå è
çåìÿòà èì, ñâåäåíèÿ êîèòî íå ñå íàìèðàò â äðóãè èçòî÷-
íèöè.
Òîé å ïðåïèñàë ñâåäåíèåòî íà Ìîâñåñ Õîðåíòñêè çà
ñðàæåíèåòî ïðè êîåòî öàðÿò Òðäàò ðàçñè÷à íà äâå öàðÿò
íà áåðñèëèòå ãëàâà 22.
Èíòåðåñíè ñà ãëàâè 27 äî 33, êúäåòî ñå îïèñâà ïðîñâå-
òèòåëñêàòà äåéíîñò è ïúòóâàíèÿòà íà Ìàùîö — ñúçäàòåë
íà àðìåíñêàòà, èáåðèéñêàòà, ãàðãàðåéñêà-òà è õóíñêàòà àç-
áóêè è íåãîâèòå ïúòóâàíèÿ äî Óòèê, Àðöàõ, õóíñêèòå çåìè
è Éåðóñàëèì.
Èìà îïèñàíèå â äðóãè ãëàâè íà õóíñêîòî âîåííî-ïëå-
ìåííî îáåäèíåíèå â êîåòî ñà âêëþ÷åíè è áåðñèëèòå ïðå-
äè èäâàíåòî íà õàçàðèòå è çàâëàäÿâàíå íà òåçè çåìè îò
òÿõ.
Èìà äâå ãëàâè çà ìèñèÿòà íà åïèñêîï Åëèåçåð èçïðà-
òåí äà äîãîâàðÿ ìèð ñ õàçàðèòå ïðè õàçàðñêèòå íàõëóâà-
íèÿ òóê. Ïîñîëñòâîòî íà åïèñêîï Åëèåçåð å ïðàòåíî îò
öàðÿ Âàðàç Òðäàò â çåìÿòà íà õóíèòå è áåðñèëèòå ïðåç 684
ã. ñëåä îïóñòîøèòåëíèòå íàõëóâàíèÿ íà êõàçàðèòå ïðè
êîåòî å óáèò êíÿçà íà àðìå-íèÿ Ãðèãîð Ìàìèêîíåàí.
Íàé-îáøèðíî å îïèñàíèåòî íà ïúòóâàíåòî íà åïèñêî-
ïà íà Ìåö Êóåíê Èçðàåë îò ãëàâè 38 äî 42 â II ÷àñò íà
êíèãàòà ïúòóâàíå äî ñòðàíàòà íà Áàðñèëèòå. Åïèñêîï Èç-
ðàåë å èçïðàòåí îò öàðÿ Òðäàò ñ ìèñèÿ äî õóíñêèÿò âëàäå-
òåë (õóíñêèÿò=áúëãàðñêèÿò) Àëï Èëè-òóåð â ñòðàíàòà íà
Áåðñèëèòå. Îïèñàíî å ïîäðîáíî ïúòóâàíåòî òðàÿëî 51 äíè.
Ïîñðåùàíåòî íà åïèñêîïà â õðèñòèÿíñêèÿò ãðàä Äåðáåíò
îòòàòúê ïðîõîäà ×îð. Îïèñàí å îùå ïî-òðóäíèÿ ïúò ïðåç
ïëàíèíàòà, äîêàòî ñòèãíàò âåëèêîëåïíèÿò ãðàä Âàðà÷àí
ñòîëèöà íà áåðñèëèòå. Òóê èìà îïèñàíèå íà ãðàäà, ïîñðå-
ùàíåòî íà åïèñêîïà îò êíÿçåòå è íàðîäà, ñðåùàòà ñ êíÿçà
131
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Àëï Èëèòåóåð (èëèòóåð å âèñîêà êëÿæåñêà òèòëà ïîëó÷å-
íà îò êíÿçà îò õàçàðèòå çà íÿêàêâè íåãîâè çàñëóãè è âîåí-
íè êà÷åñòâà). Ñêëþ÷âàíåòî íà ìèð è ñëåä 40 äíåâåí ïîñò
ïîêðúñòâàíå íà æèòåëèòå íà Âàðà÷àí, íà êíÿçåòå è íà ñà-
ìèÿò êíÿç Àëï Èëèòóåð. Èíòåðåñíè ñà ãëàâèòå çà îòêàçà
íà æðåöè è ÷àðîäåè îò ñòàðàòà ðåëèãèÿ (òàíãðèçìà) è çà-
äúëæàâàíåòî èì îò êíÿçà äà ïðèåìàò õðèñòèÿíñòâîòî.
Èìà öåëè ãëàâè îïèñâàùè íðàâèòå, ðåëèãèîçíèòå òðà-
äèöèè, íà÷èíà íà æèâîò è óïðàâëåíèåòî íà îñòàíàëèòå òóê
áåðñèëè âêëþ÷åíè â ò.í. Õóíñêà äúðæàâà. Òåçè îïèñàíèÿ
ñòðàííî ñúâïàäàò ñúñ ñâåäåíèÿòà çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ
íà êîíå ïðè ñàðìàòèòå îïèñàíè îò Ïàâçàíèé Ïåðèåãåò â I
â. Îïèñàíî å óíèùîæàâàíå äúðâîòî çà ïîêëîíåíèå, íà êî-
åòî çàêà÷âàò êîæèòå è ãëàâèòå íà ïîæåðòâàíèòå êîíå. È
òúðæåñòâîòî íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà. Â ãëàâà 42 å îïè-
ñàí ñúâåòúò íà áëàãîðîäíèöèòå, êîèòî ðåøàâàò äà ïîêà-
íÿò åïèñêîï Èçðàåë äà îñòàíå ïðè òÿõ è äà óñòðîè õàéðà-
ïåò-ñêàè öúðêîâåí ïðåñòîë. Â ãëàâà 43 ñå îïèñâà îòêàçà íà
åïèñêîï Èçðàåë ïîðàäè îòãîâîðíîñòòà ìó êúì åïèñêîïñò-
âîòî â Ìåö Êóåíê. Âðúùàíåòî íà åïèñêîïà Èçðàåë äî
Àëóàíê è îòêàç íà åïèñêîïà Åëèøå è àðìåíñêèÿò êàòîëè-
êîñ äà îòïóñíàò åïèñêîï Èçðàåë â ñëóæáà íà íîâîïîê-
ðúñòåíèòå.
 ãëàâè 43 è 44 ñå îïèñâà ïúòóâàíåòî íà ïðàòåíèöèòå
íà êíÿçà Àëï Èëèòóåð äî Ïàðòàâ (ñòîëèöàòà íà Àëóàíê) è
Äâèí (ñòîëèöàòà íà Àðìåíèÿ) ñ ìîëáà äà áúäå îòïóñíàò
åïèñêîï Èäðàåë. ×àê â ãëàâèòå 45 è 46 ñå íàìèðà êîìïðî-
ìèñíî ðåøåíèå ñ îãëåä çàïàçâàíåòî íà ìèðà ìåæäó àëáà-
íè è “õóíè”.
Ñòîëåòèÿ ñå âîäÿò îïóñòîøèòåëíè âîéíè ìåæäó Èç-
òî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ è Èðàí. Íåïðåêúñíàòèòå âîåííè
äåéñòâèÿ ïðèâëè÷àò ïðèèæäàùèòå îò èçòîê íàðîäè, êîè-
òî îïóñòîøàâàò öåëè îáëàñòè íà Àðìåíèÿ, Ñèðèÿ è Ìå-
ñîïîòàìèÿ, êàòî íà ïúòÿ èì å Àëóàíê (Àëáàíèÿ=Àãâàí).
Ñëåä ðàçïàäàíå íà õóíñêàòà èìïåðèÿ ñëåä ñìúðòòà íà
Àòèëà, îáåäèíèòåëíà ðîëÿ çàåìàò â îïèñàíèòå çåìè íà
Ïðè÷åðíîìîðèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî ñòðóïà-íèòå òóê áúë-
ãàðñêè ïëåìåíà, êîèòî êúì V—VII â. ñúçäàâàò ñâîÿòà äúð-
æàâà-èìïåðèÿ, èçâåñòíà êàòî Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ.
Òóê ñà îïèñàíè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðñêè ïëåìåíà îùå
îò II â. ïð. Õð. Çàõàðèé Ðèòîð (436—491 ã.) ñèðèéñêè àâòîð
ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèå íà áúëãàðñêè ïëåìåíà
òóê îùå ïî âðåìåòî íà öàðÿ Àðøàê ïðåç II â. ïð. Õð.
Çàõàðèé Ðèòîð â “Öúðêîâíà èñòîðèÿ” (çàâúðøåíà ïðåç
569 ã.) îïèñâà ïëåìåíàòà æèâåëè â îáëàñòèòå íà Êàâêàç.
Òîé ñúîáùàâà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåç
II â. êàòî èçòúêâà ÷å èìàò ãðàäîâå. Ïî âðåìå è ñëåä íàõ-
ëóâàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà òóê â Êàâêàç ñà èçäèã-
íàòè îò áúëãàðñêèòå ãðàäîâå è êðåïîñòè, êîåòî îñòàâÿ
äúëáîêè ñëåäè â ïàìåòòà íà íàðîäèòå.
 îïèñàíèåòî íà Çàõàðèé Ðèòîð èìà ñïèñúê îò ñòðàíè
è íàðîäè îïèñàíè ïîäèð ñòðàíàòà Áàöãóí (Àáàñèÿ=Àáõà-
çèÿ) ïðîñòèðàùè ñå îò ïðîõîä Íîð (Äåðáåíò) êàòî ñå èç-
ðåæäàò “ñòðàíàòà íà õóíèòå îò âúòðå (îò ñåâåð íà
þã) è íàðîäèòå Áóðãàð ñúñ ñîáñòâåí åçèê åäèí åçè÷åñêè
è âàðâàðñêè íàðîä, êîéòî èìà ãðàäîâå”. Ñëåä òîâà ñå
ñïîìåíàâàò Äëàíèòå, êîèòî èìàò ïåò ãðàäà. Ñëåäâàò 13
íàðîäà: Óíîãóð (÷åðãàðñêè íàðîä), Óãóð, Ñàâèð, Áóðãàð
(Áóëãàð), Êóðòèãóð, Àáàð, Êàçàð, Äèðìàð, Ñàðàãóð, Áà-
ãàðçèê (Áàçèëê=Áåðñèëè), Õîëàñ, Àáäåë, Åôòà-ëèò. Òåçè
âñè÷êè èìåíà ñà èçâåñòíè íà ðîìåéñêèòå è ñèðèéñêè àâ-
òîðè îò òîâà âðåìå. Íàé-ìíîãî ïèñàíèÿ èìà çà Ñàâèðèòå
132
è ïî-êúñíî äîøëèòå êõàçàðè, çàùîòî òå ñà áèëè ñúþçíè-
öè íà ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ âúâ âîéíèòå £ ñ Èðàí.
Êîãàòî ñëåä ñìúðòòà íà êõàí Êóáðàò, Âåëèêà Áúëãàðèÿ
ñå ðàçïàäà, áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñå ðàçäåëÿò è òðúãâàò â
ðàçëè÷íè ïîñîêè. Óäàðúò âúðõó áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ èäâà
íàé-íàïðåä îò òþðêñêèòå, à ïî-êúñíî îò õàçàðñêèòå ïëå-
ìåíà. Êõàçàðèòå íàõëóâàò íàé-íàïðåä â çåìÿòà íà Áåðñè-
ëèòå.
Òåîôàí (810—815 ã.) — âèçàíòèéñêè èñòîðèê ïèøå â ñâî-
èòå “Õðîíèêè”: “...Òúé êàòî áúëãàðèòå áÿõà ðàçäåëåíè
íà ïåò ÷àñòè è ñèëèòå èì îòñëàáåíè, âåëèêèÿò êõà-
çàðñêè íàðîä, äîøúë îò âúòðåøíîñòòà íà Áåðçè-ëèÿ
âúâ Ïúðâà Ñàðìàòèÿ, ãè çàâëàäÿë” (Teophanus “Chronic”,
ñòð. 5-7).
Ìèõàèë Ñèðèéñêè (ñèðèéñêè àâòîð îò XII â.) è Áàð
Õåáðàóñ (XIII â.) ïîëçâàëè ïî-ñòàðè ïèñìåíè èçòî÷íèöè
ñúîáùàâàò ïî÷òè åäíàêâî ÷å: “...êîãàòî íà òàçè ñòðàíà
(Áåðñèëèÿ) ñòàíà ãîñïîäàð ÷óæä íàðîä òå áúëãàðèòå-
áåðñèëè áèëè íàðå÷åíè êõàçàðè ïî èìåòî íà ïî-ñòàðèÿ
áðàò, ÷èåòî èìå å Êõàçàðèê. Òåçè (Áåðñèëèòå) áèëè
ñèëåí è øèðîêîðàçïðîñòðàíåí íàðîä...”. Ìèõàèë Ñè-
ðèéñêè îïèñâà èäâàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ìîæå
áè ïîñëåäíîòî îò èçòîê. Òîé ïèøå, ÷å òðèìà áðàòÿ òðúã-
âàò îò Ñðåäíà Àçèÿ è êîãàòî ñòèãàò ðåêàòà Òàíàèñ, åäèíè-
ÿò îò òÿõ âçèìà 10 000 îò ñâîèòå õîðà è ñå îòïðàâèë íà
çàïàä. Òîâà å Áóëãàðèîñ, êîéòî èçèñêàë îò ðîìåéñêèÿ èì-
ïåðàòîð Ìàâðèêèé è íàñåëèë ñâîÿ íàðîä â Ìèçèÿ è Òðà-
êèÿ ïîä Äóíàâ ñúñ çàäúëæåíèåòî äà ïàçè ãðàíèöèòå íà
èìïåðèÿòà (òå ñà âëåçëè âúâ ôåäåðàòèâíè îòíîøåíèÿ ñ
èìïåðèÿòà).
Âòîðèÿò áðàò å Êõàçàðèê òîé å ïî-ñòàðøèÿ, à èìåòî íà
òðåòèÿ áðàò íå å îïèñàíî.
Áàð Õåáðàóñ ïèøå çà äðóãèòå äâàìà áðàòÿ íåèçâåñò-
íèÿ è Êõàçàðèê: “...Òå äîéäîõà â ñòðàíà Àëàíñêà, êîÿòî
ñå íàðè÷à Áåðñèëèÿ...”.
Áóëãàð è Êõàçàð ñà åïîíèìíè èìåíà çà áúëãàðè è êõà-
çàðè. Òå ñà áðàòÿ äîøëè îò çåìèòå íà Âúòðåøíà Ñêèòèÿ.
Ñâåäåíèÿòà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè è Áàð Õåáðàóñ ñà îñíî-
âàíè íà ñâåäåíèÿ îò II â. Òå ãîâîðÿò çà îáù åòíè÷åñêè
ïðîèçõîä íà áúëãàðè è êõàçàðè. Âàæíî å è åäíî äðóãî ñú-
îáùåíèå íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè, â êîåòî òîé ïèøå: “... Òèÿ
Ñêèòè áÿõà íàðå÷åíè îò ðîìåèòå áúëãàðè...”.
Áàð Õåáðàóñ ïèøå: “...Âúïðåêè, ÷å òå (áúëãàðèòå)
áÿõà ñêèòè, ðîìåèòå ãè íàðè÷àõà áúëãàðè”.
Ðîìåéñêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå ïèøàò ïîâå÷å çà ñà-
âèðèòå è õàçàðèòå çàùîòî òå ñà òåõíè ñúþçíèöè âúâ âîé-
íèòå èì ñ ïåðñèòå. Çà áåðñèëèòå ïèøàò ïî-îñêúäíî, êàêòî
è çà ãðàäîâåòå è êðåïîñòèòå èì îïèñàíè îò äðåâíèòå àâ-
òîðè.
Ïðèäîøëèòå õàçàðè ñàìè ñå ñ÷èòàò ïî ïðîèçõîä ðîä-
ñòâåíè íà àâàðè, ãóçè, áåðñèëè, îíîãîíäó-ðè, áúëãàðè, ñà-
âèðè. Îò èçðåäåíèòå ïåò èìåíà ñà âêëþ÷åíè â ãðóïàòà
áúëãàðñêè ïëåìåíà. Ïî-êúñíèòå àðàáñêè àâòîðè ùå ïè-
øàò, ÷å åçèêúò íà õàçàðèòå å íàé-áëèçúê äî åçèêà íà áúëãà-
ðèòå.
 ïèñìîòî îòãîâîð íà öàðÿ íà õàçàðèòå Éîñèô äî Èáí
Øàôðóä — åâðåèí îò Èñïàíèÿ, ñå âèæäà ÷å å äàäåí ñïèñú-
êà íà äåñåò åïîíèìíè èìåíà íà ñèíîâå íà îáùèÿ ðîäîíà-
÷àëíèê íà òåçè ïëåìåíà Òî-ãàðìà.  òîçè ñïèñúê õàçàðèòå
ñòîÿò íà ñåäìî ìÿñòî. Íÿêîè îò åïîíèìíèòå èìåíà è äî
äíåñ íå ñà èäåíòèôèöèðàíè.
Õàçàðèòå çàâëàäÿâàò çåìèòå íà áåðñèëè è ñàâèðè (ñó-

âàðè) è îñòàâàò â òÿõ äî Õ â., êîãàòî ñà ðàçáèòè îò Êèåâ-
ñêèòå âëàäåòåëè è çåìèòå èì çàâëàäÿíè.
Äîêàòî Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ è Èðàí (ïåðñèòå)
âîäÿò îïóñòîøèòåëíè âîéíè ïîìåæäó ñè ñ êðàòêîòðàéíè
ïðèìèðèÿ, îò èçòîê íà çàïàä íàõëóâàò âúëíà ïîäèð âúëíà
íàðîäè, îïèñàíè êàòî “Âåëèêî Ïðåñåëåíèå íà Íàðîäèòå”.
 ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå ñå ñúçäàâà è ðàçïàäà âîåí-
íîòî îáåäèíåíèå íà õóíñêàòà äúðæàâà è ñëåä íåãî äúðæà-
âàòà Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. À ñëåä ðàçäåëÿíåòî é, ñèíî-
âåòå íà Êóáðàò ñ íàðîäèòå ñè ñúçäàâàò ïåò íîâè äúðæàâè
ñ èìåòî Áúëãàðèÿ: Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, Áåðçèòèÿ, Êîòî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
êèî â Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå (Ìàêåäîíèÿ), Ïàíîíñêà Áúë-
ãàðèÿ è äâå Áúëãàðèí â Èòàëèÿ (åäíàòà ïðè Èçåðíèÿ, Áîÿ-
íî è Ïåíòà-ïîëèñ, à äðóãàòà â Òè÷èíî — äíåñ Ïàâèÿ), â
àðàáñêèòå ñòåïè ñå ñëó÷âàò ñúáèòèÿ, êîèòî ïðîìåíÿò îá-
ëèêà íà ñâåòà. Ïðåç VII â. ñå ðàæäà â Àðàáèÿ Ìîõàìåä,
êîéòî èçó÷àâà õðèñòèÿíñêîòî è þäåéñêî ìî-íîôèçèòñêè
ðåëèãèîçíè ó÷åíèÿ è ñúçäàâà ñâîå ðåëèãèîçíî ó÷åíèå, êî-
åòî áúðçî ñå ðàçïðîñòðàíÿâà, êàòî ñúáèðà îãðîìíè ìàñè
îò ïîñëåäîâàòåëè â íà÷àëîòî äîáðîâîëíî à ïî-êúñíî ñúñ
ñèëà è âîåííè äåéñòâèÿ. Çàïî÷âàò ïîáåäîíîñíèòå çàâîå-
âàíèÿ íà àðàáèòå ïîä çíàìåòî íà èñëÿìà. Ïðîìåíÿò ñå

Êàðòà 2. ×àñò îò Áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ — Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êàâêàç, â êîÿòî âëèçàò Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê), Áàðñèëèÿ, Èáåðèÿ,
êàêòî è ïðèëåæàùèòå ñòåïè íà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Ïðèêàñïèå. Îñîáåíî âàæíè
ñà áúëãàðñêèòå òîïîíèìè è õèäðîíèìè (ïî Äèìèòúð Òàáàêîâ).

133
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìíîãî èñòîðè÷åñêè ãðàíèöè. Ïðîìåíÿ ñå ñúäáàòà íà ìíî-
ãî íàðîäè. Ñëåä èçòîùèòåëíèòå âîéíè ñ Èðàí, Èçòî÷íà-
òà Ðèìñêà èìïåðèÿ áúðçî ãóáè Ñèðèÿ, Ìåñîïîòàìèÿ, íà-
ìåñòíè÷åñòâàòà â Àôðèêàíñêèòå ïðîâèíöèè. Èðàí çàãóá-
âà ñâîÿòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, çàâëàäÿí îò àãàðÿíèòå (Àãàð
å ñëóãèíÿòà íà Àâðà-àì, ðîäèëà îò íåãî ñèí Èñìàèë è çàõ-
âúðëåíà îò íåãî ñ äåòåòî ñè â ïóñòèíÿòà ñëåä ðàæäàíåòî
íà äåòå îò Ñàðà) (âèæ “Áèáëèÿòà”). Ñëåä ïàäàíåòî íà
Èðàí èçìàèëòÿíèòå íàõëóâàò è â Êàâêàç. Êàâêàçêèòå äúð-
æàâè ñà ïðèòèñêàíè îò ñåâåð îò íàõëóâàùèòå îò èçòîê
ïëåìåíà, à ñåãà ñà ïðèòèñíàòè è îò þã îò íàáåçèòå íà àðà-
áèòå èçìàèëòÿíè. Â 640 ã. ñë. Õð. öåëèÿò Êàâêàç ïàäà ïîä
âëàñòòà íà àðàáèòå. Äúðæàâàòà Áåðñèëèÿ ùå áúäå îïèñ-
âàíà îò àðàáñêèòå àâòîðè, êàòî ñòðàíàòà Àë Áàðøèë èëè
Áàðøèëèÿ. Òå ùå îïèñâàò è êàòî Öàðñòâî Ñóâàð ïî èìåòî
íà ïëåìåíàòà ñàâèðè, êîèòî ñà â ñúþç ñ Áåðñèëèòå îñòà-
íàëè ñëåä îòòåãëÿíåòî íà ãîëÿìàòà ìàñà îò òÿõ íà çàïàä.
Èáí Õîðäàáàõ è Èáí ôàòèõ ùå íàðè÷àò ñòðàíàòà Ñóâàð è
ÿ îïèñâàò êàòî íàé-ìîãúùîòî öàðñòâî â òîçè êðàé. Òî ñúùî
ñå ðàçïàäà ïî-êúñíî íà äâå ÷àñòè íà Ñàâèð-Ñóâàð è íà
Áàðèë-Áåðñóëà.
Íàñåëåíèåòî îò ñàâèðè â þæíàòà ÷àñò íà öàðñòâîòî
çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à îò àðàáèòå ïî èìåòî íà ãëàâíèÿ ñè
ãðàä Õàìçèí (Õàñèí), êîéòî ÷åñòî ñå ñïîìåíàâà ïðè âîäå-
íèòå òóê àðàáî-õàçàðñêè âîéíè äî Õ â. Òàêà êàòî Õàíçèí
ùå áúäå îïèñàíà äúðæàâàòà îò Èáí Ðóñòå è êàòî Õàéçèí
îò äð. àâòîðè. Ïî-êúñíî ùå áúäå îïèñâàíà êàòî ñòðàíàòà
Äæèäàí — ñòðàíàòà íà õóíèòå. Çàåòè îò õàçàðèòå, òåçè îá-
ëàñòè è òîçè ãðàä Õàìçèí å ïúðâèÿ ãðàä, êîéòî ñðåùàò ñ
âîéñêèòå ñè âîåííîíà÷àëíèöèòå Äæàðàõ è Ìàñëàì â òåõ-
íèÿ ïîõîä êúì Äåðáåíò.
“Îò Õàìçèì (Õàéçàí) âîäè ïúò êúì ñòîëèöàòà
Ñåðèð Õóìàäàí” ïèøå Ãàðäåçè (Õ â.), “íåãîâèÿò öàð èç-
ïîâÿäâà òðè ðåëèãèè åäíîâðåìåííî. Â ïåòúê òîé ñå
ìîëè íà Ìîõàìåä, â ñúáîòà íà þäåéñ-êèÿ áîã, à â íåäå-
ëÿ íà õðèñòèÿíñêèÿ áîã. Ãàðäèçè îïèñâà è ðàçðóøàâà-
íåòî íà äúðâîòî îò àëóàíñêè-ÿò åïèñêîï Èçðàåë íà
êîåòî âñÿêà ñðÿäà Áåðñèëè è Ñàâèðè ñà ïðàâèëè ïîêëîí
è ïîä íåãî æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êîíå”. Òîçè êóëò êúì
äúðâîòî å ðàçðóøåí îò åïèñêîï Èçðàåë â VII â. Òîé å ñú-
ùåñòâóâàë â ñòðàíàòà íà õóíèòå (âèæ Àðòàìîíîâ “Èñòî-
ðèÿ íà Ëàçàð”, ñòð. 226).
Íàòàòúê àðàáñêèòå àâòîðè îïèñâàò àðàáî-õàçàðñêèòå
âîéíè. Íàïðàâåíèòå ðàçêîïêè è àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âà-
íèÿ â çåìèòå íà áåðñèëèòå è ñàâèðèòå (ñóâàðèòå) äàäîõà
áîãàòè íàõîäêè. Áÿõà îòêðèòè ïîñëåäîâàòåëíî ãðàäîâåòå
Âàðà÷àí (Âàíà-äåð), ðàçâàëèíèòå ìó ñå íàìèðàò ïðè Áå-
ëàÿ Âåæà. Òîçè äèâåí ãðàä, çà êîéòî ïèøàò àðìåíñêè, ñè-
ðèéñêè, àëàíñêè, àëóàíñêè è àðàáñêè àâòîðè.
Ãðàäúò Õóìàð. Ðàçâàëèíèòå ìó ñå íàìèðàò ïðè äíåø-
íîòî Õóìàðèíñêî ãðàäèùå.
Ãðàäúò Áåäåíäæåð áëèçî äî äíåøíàòà Ìàõà÷-êàëà.
Ðàçâàëèíèòå ìó ñà èçâåñòíè êàòî ×èðêóòñ-êî ãðàäèùå.
Ãðàäúò Ñåìåíäåð ñåâåðíî îò Ìàõà÷êàëà.
Ãðàäúò íà ñàâèðèòå Õàìçèí (Õàéçàí), îïèñâàí îò
àðàáñêèòå àâòîðè íàé-þæíî ðàçïîëîæåí è îùå äåñåòêè
èçâåñòíè è íåèçâåñòíè áúëãàðñêè ãðàäîâå, êîèòî ÷àêàò
ñâîèòå àðõåîëîçè.
Íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ïîêàçâàò åäèí
* Òúé êàòî õàçàðèòå ñà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ñúùåñòâóâà ìíåíèå, ÷å òå âñúùíîñò èçâúðøâàò äúðæàâåí ïðåâðàò è ñìåíÿò äèíàñòèÿòà
— (Áåë. ðåä.)
134
âíåçàïíî ïîÿâèë ñå êóëòóðåí ñëîé íÿêúäå îêîëî íà÷àëî-
òî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ñë. Õð., íàä îáèêíîâåíèÿ çà
Êàâêàçêèòå îáëàñòè êóëòóðåí ñëîé. Âèñîêàòà ñòåïåí íà öè-
âèëèçàöèîííè-òå íàõîäêè â òîçè íîâ ñëîé: ñúäîâå, óêðà-
øåíèÿ, îðúæèå, êåðàìèêà, êðåïîñòíà è ãðàäñêà àðõèòåê-
òóðà. Âèäúò íà ïîãðåáàëíèòå òðàäèöèè è áîãàòñòâîòî íà
ïîãðåáàëíèòå íàõîäêè ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî îò ïðåä-
õîæäàùèòå ãè ñëîåâå è îò ñëåäâàùèÿ ãè õàçàðñêè ñëîé —
ñúâïàäàù ñ âðåìåòî íà õàçàðñêîòî ïðèñúñòâèå òóê.
Èíòåðåñíî å ïèñìîòî íà õàçàðñêèÿ öàð Éîñèô, îòãî-
âîð íà çàïèòâàíèÿòà íà Õàçäàé èáí Øàôðóä, çàåìàë âèñîê
ïîñò ïðè àðàáñêèÿ õàëèô Àáó àë Ðàõ-ìàí àë Õàçèð (961
ã.), õàëèô íà Êîðäîâà â Èñïàíèÿ. Â íåãî õàçàðñêèÿ öàð
îïèñâà âåëè÷èåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, êîÿòî õàçàðè-
òå çàâëàäÿâàò è íàñëåäÿâàò çàåäíî ñ ãðàäîâåòå, êðåïîñòè-
òå, òðàäèöèèòå è êóëòóðàòà, âîåííàòà è äúðæàâíàòà îðãà-
íèçàöèè çàïàçåíè äî Õ â.*
Åòî è íÿêîëêî äîïúëíèòåëíè ñâåäåíèÿ çà ñúáèòèÿòà â
Êàâêàç, êúäåòî å ñòðàíàòà Áåðñèë è Ñóâàð.
Ïðåç 395—396 ã. õàçàðè è õèîíèòè íàâëèçàò â Äåðáåíò.
Ïðåç 466 è 488 ã. õóíèòå õèîíèòè íàïàäàò Ïåðñèÿ ïðåç
Êàâêàç.
Ïðåç 486 ã. áúëãàðñêèòå ïëåìåíà è õóíèòå âîäÿò âîéíà
ñ îñòãîòèòå è ãè èçòëàñêâàò íà çàïàä.
Ïðåç 495 ã. ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñòèãàò ñ õó-
íèòå äî Ïàíîíèÿ. Êóòðèãóðè è áúëãàðè âîäåíè îò Äðàãîí
ñå çàñåëâàò â Ìàêåäîíèÿ, çàïàäíî îò ñòðàíàòà Áåðçèòèÿ,
îáðàçóâàëà ñå òóê îò
ïðåñåëíèöè áåðçèòè ñëåä õóíñêîòî íàøåñòâèå è çàå-
ìàíå íà Ïàíîíèÿ. Ïëåìåíàòà âîäåíè îò Äðàãîí ñå çàñåë-
âàò îêîëî ð. Ñòðóìà è Âàðäàð, à ïðåñåëíèöèòå áåðñèëè
(áåðçèòè) îêîëî ð. Ìåñòà è îêîëî ñðåäíèòå è çàïàäíè Ðî-
äîïè. Òîâà ñà íàâÿðíî ïúðâèòå âúëíè îò áåðñèëè (áåðçè-
òè) óâëå÷åíè îò õóíèòå íà çàïàä.
531—579 ã. ïåðñèéñêèÿò âëàäåòåë Õîñðîé Àíóøèðâàí è
Éåçäèãåð I! èçãðàæäàò âåðèãà îò êðåïîñòè è êðåïîñòíè
ñòåíè îò Äåðáåíò (×îð) äî âúòðåøíîñòòà íà Êàâêàçêèòå
ïëàíèíè çà çàùèòà îò íàõëóâàùèòå îò ñåâåð íàðîäè.
Ïðåç 552 ã. õàçàðè è óòèãóðè íàõëóâàò êúì Äåðáåíò.
Çàõàðèé Ðèòîð îïèñâà òîâà íàõëóâàíå.
Ïðåç VI â. ðîìåéñêèòå àâòîðè ïðàâÿò ïúðâèòå ñúîá-
ùåíèÿ çà ñàâèðèòå, ÷èÿòî äúðæàâà ðàçïîëîæåíà íà þã îò
áåðñèëèòå è å ñúñ ñòîëèöà Õàìçèí. Ïî-êúñíî àðàáñêèòå
àâòîðè îçíà÷àâàò êàòî öàðñòâîòî Áåëåíäæåð âîåííîïëå-
ìåííîòî îáåäèíåíèå ìåæäó áàðñèëè è ñàâèðè.
Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñúîáùàâà çà ïðîäúëæèòåëíàòà
âîéíà, êîÿòî âîäè ïåðñèéñêèÿ öàð Êà-âàä I ïðåç 507 ã. ñúñ
ñåâåðíèòå íàðîäè, áåç äà óòî÷íè èìåííî ñ êîè.
 546 ã. óìèðà êàí Àòèëà è ñå ðàçïàäà Õóíñêà-òà èìïå-
ðèÿ.
 632 ã. êàí Êóáðàò îòõâúðëÿ òþðêñêîòî âàñàë-ñòâî è
îáåäèíÿâà âñè÷êè áúëãàðñêè ïëåìåíà âúâ Ñòàðà Âåëèêà
Áúëãàðèÿ.
Ïðåç 650—652 ã. õàçàðèòå ïðèåìàò âúðõîâåíñòâîòî íà
òþðêñêàòà äèíàñòèÿ Àøèíà (Àñåí).
Ïðåç 656 ã. õàçàðèòå íàõëóâàò â Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëó-
àíê=Àãâàí) íî ñà ðàçáèòè îò àãâàíèòå (âèæ Ìîâñåñ Êà-
ëàíêàòóéñêè).
Ïðåç 640 ã. àðàáèòå ñà ñòèãíàëè âå÷å Êàâêàç è âîäÿò
çàâîåâàòåëíè âîéíè òóê.

Ïðåç 675—679 ã. ìåæäóîñîáèöè ìåæäó ñèíîâåòå íà Êóá-
ðàò. Äúðæàâíîòî îáåäèíåíèå Âåëèêà Áúëãàðèÿ ñå ðàçïàäà
è ñèíîâåòå íà Êóáðàò òðúãâàò äà òúðñÿò íîâè çåìè ïîä
íàòèñêà íà õàçàðè è òþðêè. Ñ òÿõ íà çàïàä òðúãâà è âúëíà
îò áåðñèëè.
Ìíîãî îò ñâåäåíèÿòà çà áåðñèëèòå áÿõà îòêðèòè è ðàç-
÷åòåíè ñëåä äîêëàäà íà äåãåñòàíñêèÿ àðõåîëîã Ì. Ã. Ìà-
Êàðòà Ç
Êàðòà 4 (ïî Êîëåäàðîâ)
ãîìåäîâ ïîä çàãëàâèå “Äàãåñòàí è ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ”,
èçíåñåí â ñòîëèöàòà íà àâòîíîìíà ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí,
íàñëåäíèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïðåç 1988 ã. Êîíôåðåí-
öèÿòà å íà òåìà “Ðàííèòå áúëãàðè  Èçòî÷íà Åâðîïà”,
Îò ìàòåðèàëèòå íà êîíôåðåíöèÿòà å ñúñòàâåí ñáîðíèê îò
ñòàòèè ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Õàëèêîâ ïðåç 1989 ã. (åäèí
åêçåìïëÿð îò ñáîðíèêà ñå íàìèðà â Íàðîäíàòà áèáëèîòå-
êà — Ñîôèÿ).
Ïúðâàòà âúëíà îò áåðñèëè ïðåñåëíèöè íà çàïàä òðúã-
âà óâëå÷åíà îò õóíèòå è òåõíèÿ íàòèñê íà Çàïàä. Âòîðàòà
âúëíà íà çàïàä å çàåäíî ñ êóòèãóðñ-êèòå è óòèãóðñêè ãðó-
ïè, íàñòúïâàùè êúì Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñïåöèàëíî
êúì Ïàíîíèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Òðåòàòà âúëíà îò áåðñèëè íà-
âÿðíî òðúãâà íà çàïàä ïðè íàõëóâàíåòî íà õàçàðèòå â òåõ-
íèòå çåìè. ×åòâúðòàòà âúëíà å òðúãíàëà íà çàïàä óâëå÷å-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íè îò àâàðñêîòî íàøåñòâèå â Ñåâåðíîòî Ïðè-÷åðíîìî-
ðèå è ïðèëåæàùèòå Ñåâåðíîêàâêàçêè çåìè. Ïåòàòà è ñëåä-
âàùèòå âúëíè îò áåðñèëè ìèíàëè íà çàïàä ñà ñëåä ðàçïà-
äàíå íà èìïåðèÿòà Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, çàåäíî ñ áúë-
ãàðñêèòå ïëåìåíà.
×àñò îò áúëãàðè è êóòèãóðè, âîäåíè îò Êóáåð,
ñëèçàò îò Ïàíîíèÿ êúì Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå. Íàâÿð-
íî ñ òÿõ ñà âúðâåëè è îíåçè áåðñèëè, êîèòî òúðñåëè ñâîè-
òå ñðîäíèöè â äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà è êúì Çàïàäíèòå Ðî-
äîïè. Ñòðóïâàíåòî íà áåðñèëè ïî äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà è
ïî Ñðåäíèòå è Çàïàäíè Ðîäîïè å áèëè òîëêîâà ïëúòíî çà
îíîâà âðåìå, ÷å êúì êðàÿ íà VII â. è íà÷àëîòî íà VIII â.
òóê èìà âå÷å îáåäèíåíèå èçâåñòíî êàòî ñòðàíàòà Áåðçè-
òèÿ (Âåëçèòèÿ). Íà çàïàä îò íåÿ, â äîëèíàòà íà ð. Ñòðóìà
è ð. Âàðäàð êúì Îõðèä è Äåâîë å ñòðàíàòà Êî-òîêèî (Ìà-
êåäîíèÿ). Çà òîâà ñàìîñòîÿòåëíî îáðà-çóâàíèå — ñòðàíàòà
Áåðçèòèÿ, íàó÷àâàìå îò ãðúöêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå.
Òåîôàí Èçïîâåäíèê (VIII â.) ïèøå â ñâîèòå “Õðîíèêè”
çà ðîìåéñêè ïîõîä ñðåùó áúëãàðèòå ïî âðåìåòî íà êàí
Òåëåðèã (768—779 ã.): “...Ïðåç îêòîìâðè 11 èíäèêòèîí
Êîíñòàíòèí (741—775 ã.), æåíåí çà õà-çàðñêà ïðèíöåñà,
êîÿòî ïðè ïîêðúñòâàíåòî âçèìà èìåòî Èðèíà, ïîëó÷è
135
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îò ñâîèòå òàéíè ïðèÿòåëè â Áúëãàðèÿ ñúîáùåíèåòî,
÷å àðõîíòúò íà Áúëãàðèÿ å èçïðàòèë åäíà 12 000 õè-
ëÿäíà âîéñêà è áîèëè, çà äà çàâçåìàò Áåðçèòèÿ è äà
ïðåìåñòÿò íàñåëåíèåòî £ â Áúëãàðèÿ. Ðîìåéñêèÿò
èìïåðàòîð ïóñíàë ñëóõ, ÷å ñå ãîòâè çà âîéíà ñ àðàáè-
òå, íî òàéíî ïðèäâèæèë âîéñêèòå ñè êúì Ëèòîñîðèÿ,
êúäåòî ðàçáèâà áúëãàðñêàòà âîéñêà”.
Ãåîðãè Êåäðèí è Éîàí Ñêèëèöà (XI—XII â.) ïèøàò â
“Êðàòêà Èñòîðèÿ” çà òåçè ñúáèòèÿ ñëåäíèÿ òåêñò: “...Â
33 ãîäèíà îò öàðóâàíåòî íà Êîíñòàíòèí V Êîïðîíèì
áúëãàðèòå èçïðàòèëè 12 000 âîéñêà â Áåðçèòèÿ. Êàòî
íàó÷èë òîâà èìïåðàòîðúò, èçëÿçúë êúì ò. íàð. Ëèòî-
ñîðèÿ, íàïàäíàë ãè (áúëãàðèòå) è êàòî èçáèë âñè÷êè ñå
âúðíàë â Êîíñòàíòèíîïîë”.
Ðîìåèòå íå ñà ìîãëè äà èçáèÿò öÿëàòà âîéñêà íèòî
áúëãàðèòå îò Áåðçèòèÿ, êîåòî ñå ðàçáèðà îò åäèí äðóã òåê-
ñò íà Òåîôàí Èçïîâåäíèê â íåãîâèòå “Õðîíèêè”, êúäåòî
òîé ïèøå: “...Ôèëåòîñ, ãåíåðàëúò îò Òðàêèÿ ñå óñòà-
íîâè íà ëàãåð äî ð. Ñòðèìîí áåç äà âçåìå îõðàíèòåëíè
ìåðêè. Êîãàòî áúëãàðèòå ñå íàõâúðëèõà âúðõó íåãî,
òîé è ìíîçèíà äðóãè áÿõà èçáèòè”. Ñúáèòèåòî ñå ðàç-
âèâà ñëåä íàõëóâàíåòî íà ðîìåèòå â Ëèòîñîðèÿ è ñòàâà
ïðåç 788 èëè 789 ã. ì. àâãóñò (âèæ Òåîôàí “Õðîíèêè”, ñòð.
147).
Àêî áúëãàðèòå ñà áèëè èçáèòè, êàêòî ïèøàò Òåîôàí è
Ñêèëèöà — Êåäðèí òî íÿìàøå äà èìà êîé äà íàïàäíå
âîéñêèòå íà ãåíåðàë Ôèëåòîñ. Âúçìîæíî å ïðè Ñòðèìîí
äà å äîøëà è ïîìîù îò çàïàäíèòå áúëãàðè Êîòîêèî. Ñú-
ùîòî áè áèëî àêî áúëãàðèòå îò Áåðçèòèÿ áÿõà èçáèòè èëè
íàïóñíàëè ñâîèòå çåìè.
Àêî êàêòî ìíîãî àâòîðè ñå îïèòâàò äà èçêàðàò ñòðàíà-
òà Áåðçèòèÿ (Âåëçèòèÿ) çåìÿ íà ñëàâÿíñêè ïëåìåíà íàðå-
÷åíè áåðçèòè, íÿìàøå áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äà èçïðàùà
òàêàâà ãîëÿìà àðìèÿ îò 12 000 âîéíèöè çà äà ãè ïàçè èëè
ïðèñúåäèíè êúì Áúëãàðèÿ. Çíàåì ÷å îùå Èñïåðèõ èçòëàñê-
âà ìàëîáðîéíèòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà äàëå÷å êúì ãðàíè-
öèòå ñ àâàðèòå.
Êàí Òåëåðèã èñêà äà ïðèñúåäèíè áúëãàðèòå áåðçèòè
(áåðñèëè) êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ.
Íèå íå ìîæåì äà ñå ñúìíÿâàìå, íèòî ó÷óäâàìå, ÷å èìà
åäíîâðåìåííî íÿêîëêî Áúëãàðèí.
Çàåìàíåòî íà çåìèòå ïî äîëèíàòà íà ðåêèòå Âàðäàð,
Ñòðóìà è Ìåñòà îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåêúñâà ïúòÿ
Âèà Èãíàöèÿ, êîéòî ñâúðçâà Èçòî÷íà ñúñ Çàïàäíàòà Ðèì-
ñêà èìïåðèè. Ðîìåéñêèÿò èìïåðàòîð ñå îïèòâà äà ïîïðå-
÷è íà îáåäèíåíèåòîíà äâåòå äúðæàâè — Äóíàâñêà Áúëãà-
ðèÿ è Áåðçèòèÿ. (âèæ Ñèäåðîâ “Áëúãàðèàíñòâîòî” ñòð. 52,
53 è 55, Ñîôèÿ, 1997 ã.; Ä. Òàáàêîâ “Õîðèçîíò íà ïîçíàíè-
åòî” ñòð. 10,11, Ñîôèÿ, 1997 ã.).
Âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð íå óñïÿâà â òîâà ñè óñèëèå.
Òåëåðèã ðàçáèðà, ÷å â áëèçêîòî ñè îáêðúæåíèå èìà áîëÿ-
ðè ïðåäàòåëè, êîèòî ãî øïèîíèðàò â ïîëçà íà Êîíñòàíòè-
íîïîë. Çà äà ñå îòúðâå îò òÿõ, òîé ïèøå ïèñìî ëè÷íî äî
èìïåðàòîðà. Òåîôàí çàïèñâà â “Õðîíèêèòå” ñè ñëåäíèÿ
òåêñò çà ïîñëåäâàëèòå ñúáèòèÿ: “...À Òåëåðèã êàòî ðàçá-
ðà ÷å èìïåðàòîðúò íàó÷àâà ïëàíîâåòå ìó îò íåãîâè
ïðèáëèæåíè ìó ïèñà: — èñêàì äà èçáÿãàì è äîéäà ïðè
òåá. Èçïðàòè ìè îáåùàíèå, ÷å íÿìà äà ïîñòðàäàì è
ìè ñúîáùè êîè ïðèÿòåëè èìàø òóê çà äà èì ñå äîâåðÿ
è äà ìè ïîìîãíàò! — À òîçè (èìïåðàòîðúò) îò ëåêî-
ìèñëèå ìó ïèñàë è îíçè (Òåëåðèã) êàòî óçíàë, èçáèë
âñè÷êèòå”. (Òåîôàí “Õðîíèêè’}.
136
Áåðçèòèÿ å ïðèñúåäèíåíà êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïî-
êúñíî è çàâèíàãè.
Íàïðàâåíèòå â Ðîäîïèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè
ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ïîêàçâàò áëèçêà âðúçêà ìåæäó ïîã-
ðåáàëíèòå òðàäèöèè, äðåõè, ïî-ñúäèíè, îðúæèÿ è óêðàøå-
íèÿ, êîèòî ñå íàìèðàò òóê â îòêðèòèòå òóê ãðîáîâå è òðà-
äèöèèòå, óêðàñèòå, ñúäîâåòå, äðåõèòå è îðúæèåòî â ãðî-
áîâå ðàçêðèòè îêîëî Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è òàêèâà â çåìèòå
íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Àðõåîëîæêàòà Ìàðãàðèòà Âàêëèíî-
âà ïèøå: “...Ïîçíàâàì îáðàçöè è íàêèòè îò áúëãàðêè,
îáèòàâàëè â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå äîëèíàòà íà ð.
Ìåñòà è ïîäîáíè, êîèòî ñå ïîÿâèõà â íåêðîïî-ëèòå íà
ñðåäíèòå Ðîäîïè, Çëàòîãðàä è ñ. Áåäåí. Îùå ïðåç Õ â.
òîçè òèï óêðàñè å ñâúðçàíà ñ êîñòþìà íà áúëãàðêèòå,
êàêòî â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, òàêà è âúâ Âîëæêà Áúë-
ãàðèÿ” (Ìàðãàðèòà Âàêëèíîâà “Àðõåîëîãèÿ è íÿêîè ïðîá-
ëåìè íà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðèòå”. Âèæ ïóáëèêàöèÿ-
òà â “Ïðîáëåìè íà ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîä-
íîñò è íàöèÿ”, ÁÀÍ 1988 ã., ñòð. 102; Åê. Ìàíîâà “Ñðåä-
íîâåêîâåí íåêðî-ïîë êðàé Çëàòîãðàä”, Ðîäîïñêè ñáîð-
íèê I ¹2; Ë. Â. Äåíèñîâ “Åòíîêóëòóðíè ïàðàëåëè Äó-
íàéñêîé Áîëãà-ðèè è ×óâàøåè”, ×åáîêñàðè 1969).
Ïðîó÷âàíèÿòà íà Äèìèòúð Àíãåëîâ çà æåíñêèòå íî-
ñèè íà ñåëÿíêè îò êàïàíñêèòå ñåëà, ðàçïðúñíàòè îêîëî
Ðàçãðàä è ÷óâàøêè æåíñêè íîñèè ñà ïîêàçàëè óñïîðåäíè
íàõîäêè, êàêòî â áîãàòñòâîòî íà øåâèöèòå îò áðîäåðèè,
òàêà ïî íàêèòèòå, êîèòî ñà ñõîäíè êàêòî ïðè òåçè äâå ãðó-
ïè, òàêà è ïðè íîñèè íà æåíè îò Îõðèäñêî è Ïðèëåïñêî
(âèæ Ä. Àíãåëîâ “Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò”
Ñîôèÿ 1981 ã., ñòð. 280). Íàáëþäàâàò ñå ñõîäñòâî è â îáè-
÷àèòå çà æåíèòáà è ïîãðåáåíèå çà âÿðà â ñúùåñòâóâàíåòî
íà èñïîëèíè, íÿêîè îáùè êóëòîâè îáè÷àè.
Ïî-íîâè àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè ñà íàìåðèëè â ðî-
äîïñêèòå îáëàñòè Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëàé Îâ÷àðîâ.
Ïîñëåäíèÿò ïèøå: “...Âñå îùå ñå øèðè ïîãðåøíîòî ìíå-
íèå, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà îáèòàâàëè ñàìî ÷àñò îò
ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ðîäîïñêèòå çåìè ñà áèëè çàñåëåíè
îò êîìïàêòíè áúëãàðñêè ìàñèâè... Âòîðàòà ãîëÿìà
áúëãàðñêà ãðóïà ñå å çàñåëèëà â Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå
îêîëî Îõðèä è äîëèíàòà íà ðåêèòå Ñòðóìà è Âàðäàð.
Ïëúòíî
áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå è â ñðåäíèòå è çàïàäíè Ðîäî-
ïè” (âèæ Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëà Îâ÷àðîâ “Äàííè çà
ïðàáúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â ðîäîïñêàòà îáëàñò” ïóáëè-
êóâàíî â äîêëàäè: “Áúëãàðñêèòå çåìè â äðåâíîñòòà. Áúë-
ãàðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî”. Âòîðè Ìåæäóíàðîäåí êîí-
ãðåñ ïî Áúëãàðèñòèêà, Ñîôèÿ, 23 ìàé-3 þíè 1986 ã., èçäà-
íèå íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1987 ã., ñòð. 294-300).
Ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â ñåâåðíà Ñèðèÿ,
þæíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå îêîëî Òðàáçîí è. öåíòðàëåí è
þæåí Àíàäîë å îòäåëíà òåìà çà ïðîó÷âàíå, êîÿòî íàìèðà
ñâîè îòëè÷íè ïîçíàâà÷è â ëèöåòî íà Ëóêà Äîðîñèåâ â êíè-
ãàòà ìó — “Áúëãàðñêèòå êîëîíè â Ìàëà Àçèÿ” (1922 ã.);
ïðîó÷âàíèÿòà íà Ïåòúð Êîëåäàðîâ ïîä çàãëàâèå “Áúëãà-
ðèòå â Ìàëà Àçèÿ” (È-ðî èçäàíèå 1940 ã); è âåëèêîëåï-
íàòà êíèãà íà Åêàòåðèíà Âåíåäèêîâà “Áúëãàðèòå â Ìàëà
Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè” Ñîôèÿ 1998 ã. â êîå-
òî èçäàíèå òÿ ïðàâè çàäúëáî÷åíî ïðîó÷âàíå íà ïóáëèêà-
öèèòå íà áúëãàðñêè è òóðñêè àâòîðè îò ïî-íîâî âðåìå è
íà ñâåäåíèÿòà íà àâòîðè êàòî Íåøðè (Õ â.) Õþñåèí (XIV
â.) è îñíîâíî ïðîó÷âà åïè÷íàòà ïîåìà “Èñòîðèÿòà íà
Êàðàìàí” íåùî êàòî “Øàõ-Íà-ìå”çà Êàðàìàíñêàòà äè-

íàñòèÿ ïèñàíà îò òðèìà àâòîðè: íà àðàáñêè â äâóñòèøèÿ
ïðåç XII â. îò õîäæà Äåêõàíè; íà ïåðñèéñêè åçèê îò âåëè-
êîëåïíèÿ ïîåò ßðèäæàíè ïðåç XIV â. è ïðåâîä è äîâúðø-
âàíå íà ãîâîðèì òóðñêè åçèê îò Àõìåä áåé Øèêêàÿðè XVI
â. Îãðîìíèÿò áðîé ïèñìåíè èçòî÷íèöè, êîèòî íàìèðà è
öèòèðà àâòîðêàòà, ïîçâîëÿâà äà ñå îáãëåäà ïî-øèðîêî òå-
ìàòà çà ïðèñúñòâèå íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â Ìàëà Àçèÿ. È
ñðåä òîâà ïðèñúñòâèå èñòîðèÿòà íà ïëåìåíàòà Âàðñàöè,
êîèòî ñà îïèñàíè â ìíîãî èçâîðè è ñïåöèàëíî â “Èñòîðè-
ÿòà íà Êàðàìàí” êàòî íåçèìåííè ó÷àñòíèöè â ñúáèòèÿ-
òà, êàòî âåðíè ñúþçíèöè íà áúëãàðñêèòå áåéîâå è íàé-
èçâåñòíèÿ ìåæäó òÿõ ßõøè Áåé è íåãîâèòå ïîòîìöè ßõøè
Õàí Îãóëàð. Íàìåðåíèòå èçòî÷íè ïîêàçâàò äâà ïúòÿ çà
äâèæåíèå è çàñåëâàíå íà áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ: ñåâåðî-
çàïàäåí, êîéòî äàòèðà îò ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ñë.
Õð. è ñåâåðîèçòî÷åí îò Ïðèêàñïèåòî, Êàâêàç, Ñèðèÿ è ïð.
Ìðîô. Çåêè Âåëåäè Òîãàí (òóðñêè ó÷åí) ñúîáùàâà çà ïðèä-
âèæâàíå íà ïëåìåíà îò Ñåâåðåí Êàâêàç êúì Àíàäîëà äà-
ëå÷ ïðåäè íîâàòà åðà. Òîé ïèøå: “...Êîãàòî ñêèòèòå
èäâàò îò èçòî÷íà Åâðîïà, òå ïîäãîíâàò êèìåðèéöè-
òå*, êîèòî æèâåÿò â Ñåâåðåí Êàâêàç êúì Þæåí Êàâ-
êàç è Ìàëà Àçèÿ”. Îò äðåâíè ïèñìåíè èçòî÷íèöè ñå çíàå,
÷å êèìåðèéöèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ìàëà Àçèÿ â 20-òå ãîäèíè
íà VIII âåê ïð. Õð. (Ïðîô. Ì. È. Àðòàìîíîâ, “Èñòîðèè
Õàçàð”, 1974, ñòð. 23).
Ïðîêîïèé (âèçàíòèéñêè àâòîð) îïèñâà êèìåðèéöèòå
êàòî ïðàäåäè íà áúëãàðèòå. Èðàíî-õàçàðñêî ïðåäàíèå ãî-
âîðè çà êèìåðèéöèòå, êàòî ïðàäåäè íà áúëãàðèòå ñúùî íî
äîêàçàòåëñòâà çà òîâà íå ñå ïðåäñòàâÿò. (Ïðîô. Òîãàí, 1970
ã, ñòð. 34).
Èáí àë Êàëáè ïèøå, ÷å õàçàðè è áàðñóëöè (áåð-ñèëè-
òå) êîèòî ñà åäíî áúëãàðñêî ïëåìå (ñåìå) ñà ñå íàìèðàëè
çàåäíî ñ õîðåçìèéöèòå íÿêîãà. (Òîãàí, 1970, I 404 67).
Îãóçêèÿò äàñòàí “Îãóçíàìå”ñúùî ñúîáùàâà çà ïëåìå-
òî óëó-áàëóãóð, êîåòî â íà÷àëîòî å æèâÿëî îêîëî ðåêà
Âîëãà.
Ìîâñåñ Õîðåíàòöè ñúîáùàâà çà áúëãàðñêè ïëåìåíà,
êîèòî ñëèçàò íà þã äî åçåðîòî Âàí. Òå èçâúðøâàò íàáåçè
âúðõó àðìåíñêàòà äúðæàâà ïðè äâàìà àðìåíñêè öàðå. Êúì
XI â. âñå îùå ñå îòêðèâàò ñëåäè îò òåçè ïðåñåëåíè áúëãà-
ðè â ðàéîíà íà Êàðå â îáëàñòèòå Âàñïóðàêàí è Ñèñå-äæàí.
Êúñíèòå áúëãàðñêè ìàñîâè ïîñåëåíèÿ â Ìàëà Àçèÿ ñà îò-
áåëÿçàíè êúì 539—540 ã. ñë. Õð.
Îò ñëåäâàùèòå ñòîëåòèÿ èìà èñòîðè÷åñêè îòáåëÿçàíè
ïðåñåëâàíèÿ íà áúëãàðè â ðàéîíà íà Òðàáçîí îêîëî ð.
×îðîõ è îêîëî ãîðåí Åôðàò. Òðàáçîí å åäèí îò äâàòà ðà-
éîíà ñ íàé-êðóïíî çàñåëâàíå íà áúëãàðè ïðåç ðàçëè÷íè
ñòîëåòèÿ è ïî äâàòà ïúòÿ ñåâåðîçàïàäåí è ñåâåðîèçòî÷åí.
Òóê ñå íàìèðà ïëàíèíàòà Patyadres, êîÿòî ïî-êúñíî å íà-
ðå÷åíà Ïóëõåð (Áóëãåð), à óñïîðåäíî íà ð. ×îðîõ å äðóã
ïëàíèíñêè êëîí îïèñâàí êàòî Áóëãàð-äàã. Â Èñòîðèÿòà
íà Êàðìàí” Òðàáçîí ñå ñïîìåíàâà êàòî çàåò îò íåâåðíè-
öè îêîëî 1214 ã. ñë. Õð. îò ñåëäæóêñêèÿ ñóëòàí Èççåäèí
Êåéêàâóñ I è îò áúëãàðñêè ïëåìåíà, íàñåëåíè ïî-êúñíî.
Ñïîðåä Ñêèëèöà Êåäðèí “Êðàòêà Èñòîðèÿ” (ñòð. 651)
ïðåç 30-òå ãîäèíè îò öàðóâàíåòî íà Þñ-òèíèÿí I (527—565
ã.) Ìóíäî âëàäåòåë íà Ñèðìèóì ðàçáèâà áúëãàðèòå è èç-
ïðàùà ïîáåäåíèòå â Êîíñòàíòèíîïîë. Òå ñà çàñåëåíè îêî-
ëî Òðàáçîí.
* Îò ñòàðè áúëãàðñêè õðîíèêè êàòî “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” (1785 ã.) è äðóãè å èçâåñòíî, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ïðîèçëèçàò îò êèìåðèéöèòå. (Áåë.
ðåä.).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òåîôàí ñúùî îïèñâà òîâà ïðåñåëåíèå ñëåä ïîáåäàòà
íà ãåïèäà Ìóíäî. Ïðåç ñëåäâàùè âîåííè êàìïàíèè ñà îïè-
ñàíè íÿêîëêî ïðåñåëåíèÿ òóê.
Èçâåñòíè ñà ðàçëè÷íè íàñèëñòâåíè ïðåñåëåíèÿ íà áúë-
ãàðè â òîçè ðàéîí ïðè âîéíèòå, êîèòî âîäè áúëãàðñêàòà
äúðæàâà ñ ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ. Èçâåñòíè ñà ïî-êúñíè ïî
âðåìå íà ðîáñòâîòî ìàñîâè äîáðîâîëíè ïðåñåëåíèÿ ïî
èêîíîìè÷åñêè è îò ñúîáðàæåíèÿ çà ñèãóðíîñò ïðè÷èíè.
Îò âðåìåòî íà Õîñðîâ I Àíóøèðâàí (531—578 ã.) èìà
îãðîìíè ïðåñåëâàíèÿ íà áúëãàðè îò Áàêòðèÿ è Õîðåçúì,
êîèòî ñòðîÿò îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà íà ïåðñèéñêàòà
äúðæàâà â Êàâêàç. Îò òîâà âðåìå ñà îòðóïàíè îãðîìíè
ìàñè îò áúëãàðè â êàðà÷àå-âî-÷åðêåçêèÿò êðàé, îò êúäåòî
ìíîãî ïðåñåëíèöè ñà ñëåçëè êúì Ìàëà Àçèÿ.
Ðàéîíèòå Ïàÿñ, Èñêåíäåðóí, Õàëåï, Õîìñ, Ãà-çèàíòå-
ïå ñà áèëè ÷åñòî àðåíà íà âîåííè äåéñòâèÿ íà áúëãàðèòå â
ñáîðíàòà Êàðàìàíñêà âîéñêà, îïèñàíè â “Èñòîðèÿòà íà
Êàðàìàí” îò XIII äî XVI â.
Îãðîìíàòà ìàñà îò áúëãàðè ïðåñåëèëà ñå â Ìàëà Àçèÿ
å ëîêàëèçèðàíà â îáëàñòòà È÷åë ïî þæíîòî êðàéáðåæèå
íà Ñðåäèçåìíî ìîðå ñðåùó îñòðîâ Êèïúð, ïî õîäà íà ïëà-
íèíàòà Òîðîñ, êúäåòî öÿë ðàçäåë òóê íîñè èìåòî Áóëãàð
Äàã (Áúëãàðñêà ïëàíèíà), îñòàíàëî òàêîâà äî 1923 ã, êîãà-
òî å ïðåêðúñòåíî ñ òóðñêî èìå. Òóê èìà “áúëãàðñêè ÿéëè-
öè”, “áúëãàðñêè âðúõ”, “áúëãàðñêà ïåùåðà”, “áúëãàðñêè
ðóäíèê”, “áúëãàðñêè ãðàä” ìåæäó Êîíÿ è Áîçàêúð, áúë-
ãàðñêè ñåëà. Òóê å èìàëî áúëãàðñêà äúðæàâà ñ áúëãàðñêè
áåéîâå, áúëãàðñêà âîéñêà, êîÿòî ó÷àñòâà êàòî ñúþçíèê âúâ
âîéíèòå íà êàðà-ìàíöèòå ñðåùó îñìàíöèòå îò XII äî XVI
â. êîãàòî êàðàìàíöèòå ñà îêîí÷àòåëíî ðàçáèòè. Êàðàìàí-
öèòå èäâàò â òåçè çåìè, êúäåòî ñå îïèñâàò áîðáèòå èì —
êúì 1217 ã. Äÿäîòî íà Êàðàìàí å èçïðàòåí îò ñåëäæóê-
ñêèÿ ñóëòàí äà ãè çàâëàäåå. Òóê â 1217—1227 ã. òå íàìèðàò
áúëãàðèòå â ñåëèùàòà è ïëàíèíàòà ñè îòäàâíà çàñåëåíè
âîäèëè óïîðèòè âîéíè ñúñ ñåëäæóöèòå çà äà îñòàíàò ñâî-
áîäíè.  íà÷àëîòî òå âîäÿò âîéíè ñ êàðàìàíöèòå íî ïîñëå
îòíîøåíèÿòà èì ïðåìèíàâàò êúì ñúþçíè÷åñêè, ïîíÿêîãà
ñòàâàò âàñàëíè. Öÿëà êíèãà å íåîáõîäèìà çà äà ñå îïèøàò
ïðåñåëåíèÿòà, áîðáèòå è âîéíèòå íà áúëãàðñêèòå ïëåìå-
íà. Çà öåëèòå íà ñâîåòî ïðîó÷âàíå îáà÷å ùå ñå îãðàíè÷à
ñúñ ñâåäåíèÿòà, êîèòî íàìåðèõ çà âàðñàöèòå, êîèòî ñà êëîí
íà åäíà îò íàé-ñòàðèòå ïðåñåëíèøêè âúëíè íà áàðñèëèòå.
Òóê â òåçè îáëàñòè îêîëî Òàðñóñ, Ìåðñèí è Ìóä òå ñà ñå
ïðåñåëâàëè ñòîëåòèÿ ñëåä ñòîëåòèÿ çàïàçâàéêè ïàìåòòà
ñè, ÷å ñà áúëãàðñêè ïëåìåíà è ó÷àñòâàëè ñòîëåòèÿ â áîð-
áèòå íà áúëãàðèòå òóê ïî òåçè çåìè.  åäèí ïîåòè÷åí ñáîð-
íèê ñúñ ñòèõîâå íà åäèí ÷óäåñåí ïîåò Êèðìàíè ñå ïèøå
çà ìåòåæúò ñðåùó ñåëäæóöèòå, ïðè êîåòî ìåòåæíèöèòå ñà
óêðåïåíè â Áåøåõèð, Òàðñóñ è Ìóä (âñå áúëãàðñêè îáëàñòè)
ìåòåæíèöèòå ñà áúëãàðè.
 “Èñòîðèÿòà íà Êàðìàí” ñå îïèñâàò ñúùî ìåòåæ-
íèöèòå ñðåùó ñåëäæóöèòå, êîèòî ñå îïèñâàò êàòî áúëãà-
ðè, âàðñàöè è àðìåíöè âäèãíàëè ñå ñëåä ñìúðòòà íà Íó-
ðåääèí — áàùàòà íà Êàðìàí.  òåêñòà ñå ÷åòå: “...Âàðñà-
öèòå, àðìåíöèòå è áúëãàðèòå è Êîñóì Áåé èçëÿçîõà
ñðåùó ñåëäæóöèòå ÷àê äî Àð-ìúäñóí” (òîâà ñòàâà îêî-
ëî 1250 ã. ñë. Õð.). Áúëãàðèòå â þæåí Àíàäîë â ñúþç ñ
“íåâåðíèöèòå” âàðñàöè è àðìåíöèòå ñà áèëè ìåòåæíèöè
ñðåùó ñåëäæóöèòå è ñà áèëè óêðåïåíè â Òàðñóñ Áåéøåõèð
è Ìóò.
137
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îïèñàíî å ïðàçíèê íà êàðìàíñêèÿò ñóëòàí Àë-ëàåäèí,
êîéòî ïðåç ïðîëåòòà íà 1363 ã. âðúùàéêè ñå îò Èñêåíäå-
ðóí ïðåç Àäàíà ñ 70 000 âîéñêà îò êîÿòî 10 000 ñà áúëãàðè
è âàðñàöè, îñòàâà íÿêîëêî äíè ïðè áåÿ íà áúëãàðè è âàð-
ñàöè â Òàðñóñ ïðè ßõøè Õàí.
Íåøðè, ïèñàòåë îò XV â., â 1442 ã. îïèñâà íàðîäúò âàð-
ñàê, êîéòî â 1442 ã. ñå áèå íà êàðàìàíñêà ñòðàíà ïðè Ñèâ-
ðèõèñàð êàòî îáñèïâà ñðàæàâàùèòå ñå ñ äúæä îò ñòðåëè
(Íåøðè çàâúðøâà êíèãàòà ñè â 1493 ã. è ÿ ïîñâåùàâà íà
Áàåçèä II). Òîé óïîòðåáÿâà èçðàçà “Êåôåðñ” è “Âàðñàê”,
êîåòî ùå ðå÷å “íåìþñþëìàíèòå Âàðñàöè”.
Ïðåç 1469 — 1470 ã. âàðñàøêèÿò áåé Óþç áèë ïîñòàâåí
îò Êàðàìàíîãëó äà çàïîâÿäà íàä Âàðñàê è ðàçãðîìÿâà
îñìàíñêèòå âîéñêè ïðè âèëàåòà Âàðñàê (Íåøðè, ñòð. 30, â
ïðåâîä íà Åê. Âåíåäèêîâà).
Ïðåç XIV â. Ëåîíòèé Ìàõåðà â “Êèïúðñêà õðîíèêà”
(1432 ã.) õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó âúîðúæåíèåòî íà áúëãàð-
ñêà âîéñêà è ó÷àñòèåòî íà âàðñàöèòå è âàðñàøêèòå áåéîâå
íà äåñíèÿò ôëàíã íà êàðàìàñ-êàòà âîéñêà çàåäíî ñ áúëãà-
ðèòå ïðåç ïðîëåòòà íà 1386—1391 ã. Ñúùèòå ñðàæåíèÿ îïèñ-
âà è Íåøðè.
Êíèãàòà íà Äåäå Êîðêóê ñúäúðæà 12 ðàçêàçà îò êîèòî
íàñ íè èíòåðåñóâà ïîëó÷àâàíåòî íà Àéëÿê Òåêþð Áåëè îò
Êîñóí áåé íåâåðíèêà â Êþëåê. Â Òå-êþð çàâúðøâàò ïîä-
âèçèòå è íà ïîñëåäíèòå êàð-ìàíöè â Àíàäîëà ïðåç 1517 ã.
è ïîñëåäíèòå áúëãàðè è âàðñàöè îò “Èñòîðèÿòà íà Êàð-
ìàí” (Òåêþð=-õðèñòèÿíèí-íåâåðíèê).
Èçâîðè îò XV â. ñúîáùàâàò çà íåâåðíèöèòå âàðñàöè
ñðîäíè íà áúëãàðèòå ïðèòåæàâàùè çåìè â áúëãàðñêèòå ñå-
ëèùà è ïëàíèíè êàêòî è â Ëàðåíäå è Íèãäå.
 ðåãèñòðèòå íà äæàìààò Áóëãàðîãëó â ×óêóðîâà èìà è
äæàìààòà Âàðñàê (Åðüîç Ì. 1983 ã.).
 ëåòîïèñà íà Õþñåèí å îïèñàíî è åäíî îò ñðàæåíèÿ-
òà íà Îñìàíöè ñðåùó îáåäèíåíèòå âîéñêè íà áúëãàðè âàð-
ñàöè è êàðìàíöè.
Îñìàíñêèòå ñèëè îáãðàæäàòà ïëàíèíàòà Âàðñàê â
îáëàñòòà Âàðñàê äî Òàðñ îò òðè ñòðàíè. Äàâóä ïàøà ìèíàâà
ñ ãâàðäèÿòà ñè ïðåç “Áúëãàðñêàòà ïëàíèíà” (Áóëãàð äàã)
çà äà óíèùîæè òóðãóòëèè-òå è âàðñàöèòå. Âëàäåòåëÿò
Òóðãóò Îãëó èçáÿãâà â Õàëåï è Äàâóä íàìèðà òóê ñàìî
áúëãàðè è âàðñàöè. Òîâà ñðàæåíèå å åäíî îò ïîñëåäíèòå,
êîèòî îñìàíöèòå âîäÿò ñðåùó Êàðìàíèòå.
 Áúëãàðñêàòà ïëàíèíà ïàçåí îò áúëãàðè è âàðñàöè
îñòàâà åäèí ìåñåö è ïîñëåäíèÿò ñóëòàí íà êàðìàíöèòå
Äæåì ïðåäè äà çàìèíå çà î. Ðîäîñ è òàì äà çàâúðøè
çëîïîëó÷íàòà ìó ñúäáà.
Ìîæå äà ñå ïèøå äî áåçêðàéíîñò çà áúëãàðñêèòå ïîñå-
ëåíèÿ è áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî èìà
áúëãàðñêè îáùíîñòè, ñúñ ñâîÿ òåðèòîðèÿ, ãðàíèöè, âîéñêà
è áåéîâå, ñâîÿ äúðæàâà. Òóê èìàõ çà öåë ñàìî äà ñïîìåíà
íÿêîè îò èçâîðèòå êîèòî äàâàò ñâåäåíèÿ çà Âàðñàöèòå.
Ïîñëåäíè ñâåäåíèÿ íè äàâà ôîëêëîðèñòúò ßëìàí êîéòî
ñúáèðà ôîëêëîðåí ìàòåðèàë è áúëãàðñêè ïåñíè è îòêðèâà
òóê ïðåç 1922-32 ã. æèâè íàñëåäíèöè íà âàðñàöèòå...
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëàé Îâ÷àðîâ “Äàííè çà Ïðàáúëãàðñêî
ïðèñúñòâèå â ðîäîïñêàòà îáëàñò” ïóáë. â äîêëàäè: “Áúëãàðñêè-
òå çåìè â Äðåâíîñòòà, Áúëãàðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî” Âòîðè
ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî Áúëãàðèñòèêà — Ñîôèÿ, 23 ìàé — 3
þíè 1986 ã. èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ 1987 ã. ñòð. 294-300.
138
2. Äèìèòúð Àíãåëîâ “Îáðàçóâàíå íà Áúëãàðñêàòà Íàðîäíîñò” ñ
1981 ã., ñòð. 23.
3. Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õàçàð” Ë. 1962, ñòð. 19, 53, 183, 199 è
äð.
4. Àãàôàíãåë (V â àðì. àâòîð).
5. ôàâñò Áóçàíä (Âèçàíòèåöà) V â “Àðìåíñêà Ãåîãðàôèÿ”, Åðåâàí
1963, ñòð. 14,15, 106,113,196.
6. Ñòåôàí Âèçàíòèåö, âèæ. Â. Â. Ëàòàøåâ ÑÊ I ñòð. 23
7. Ë. Í. Ãóìèëüîâ “Õóííó” 1960 ñòð. 55-220
8. Äèîäîð (Ñèöèëèéñêè) II â. Ñú÷èíåíèÿ ñòð. 317 è 507, âèæ Â. Â.
Ëàøøåâ “Èçâåñòèÿ äðåâíèõ ïèñàòåëåé î Ñêèôèè è Êàâêàçà”
ÑÏÁ1, ãîä. 1893, ñòð. 72
9. Ëóêà Äîðîñèåâ “Áúëãàðñêèòå êîëîíèè â Ìàëà Àçèÿ” èçä. 1940 ã.
10. Ìåõìåä Åðüîç Àðàáñêè èçòî÷íèöè öèòàòè ïî Åê. Âåíåäèêîâà
“Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè” Ñ 1998 ã
11. Ãàðäèçè V â. âèæ. “Àðàáñêè èçòî÷íèöè”
12. Éåðîíèì V â. ÃÈÁÈ ñòð. 57
13. Éîðäàí VI. “Èñòîðèÿ î ïðîèçõîæäåíèÿ è äåÿíèÿõ ãåòîâ” ì 1960 —
ñ. 90 ¹4, 115.
14. Þ. Êóëàêîâñêè “Àëàíü: ïî ñâåäåíèÿì êëàñè÷åñêèõ âèçàí-
òèéñêèõ ïèñàòåëåé” Êèåâ 1899
15. Ïåòúð Êîëåäàðîâ “Áúëãàðùèíàòà â Ìàëà Àçèÿ” Ñ. 1940 ã. âòî-
ðî èçäàíèå.
16. Ìîâñåñ Êàëàíêàòóéñêè (Óòèéñêè) Õ â. “Èñòîðèÿ ñòðàíì Àëó-
àíê” Åðåâàí 1884 ã. ÷àñò I, II ïî âàæíè çà íàñ.
17. Ãåîðãè Êåäðèí è Éîàí Ñêèëèöà XI—XII â. “Êðàòêà Èñòîðèÿ”
18. Êèðìàíè (Èëèéüÿ îò Êèðìàí) XIII â Êàðìàí Íàìå, 1944 ã. îò
Ì. Ìåñóä Êîëìàíè â ñïèñàíèå “Êîíÿ” áð. 64-65 âèæ Åê. Âåíå-
äèêîâà ñòð. 100 íà “Áúëãàðèòå îò Ìàëà Àçèÿ...”
19. Êíèãà íà Äåäå Êîðêóò XIV íÿêîëêî ðàçêàçà çà âàðñàöèòå âèæ
Åê. Â, ñòð. 108-109 “Áúëã. Ìàëà Àçèÿ”.
20. Ëåîíòèè Ìàõåðà XV â. “Êèïúðñêà õðîíèêà” 1432 ã. ÖÈÒ, Åê.
Â. “Áúëã. Ìàëà Àçèÿ”.
21. Ì. Ã. Ìàãîìåäîâ “Äàãåñòàí è ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ” äîêëàä íà
êîíôåðåíöèÿòà “Ðàííèå áîëãàðü: â èçòî÷íîé Åâðîïå” Êàçàí 1988
ã. îòïå÷àòàí ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Õàëèêîâ, Êàçàí 1989 ã.
22. Â. Ìèëëåð “Îñåòèíñêè åòþäè” III Ë. 1887 ã. ñ. 17
23. Àììÿí Ìàðöåëëèí “Èñòîðèÿ” ò. I è III, ïðåâîä Þ. Êóëàêîâ-
ñêàãî, Êèåâ 1908 ñ. 236, 243.
24. Ìàñóäè êðàÿ ria Õ â. âèæ àðàáñêè àâòîðè
25. “Äàâèø Ìåäíàìå” 1577 ã. ðàçêàçè çà ïîõîäà íà Íåëèê Äàíèø-
ìåíä äî Áóëãàðäàã.
26. Íåøðè XV â. âèæ Åê. Â., ñòð. 87, 86, 85, ïóáëèêóâàíà 1984 ã.
Íåøðè çàâúðøâà êíèãàòà ñè â 1493 ã. è ÿ ïîñâåùàâà íà ñóëòàí
Áàÿçèä III.
27. Ë. Ã. Íå÷àåâà “Ìîãèëüíèê Àëõàí-Êàëà è êàòàêîìáìõ ïîãðåáå-
íèè â ñàðìàòñêèõ âðåìåíè íà ñåâåðíîì Êàâêàçå” Ë. 1956.
28. Ë. Ã. Íå÷àåâà “Îá åòíè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòèì ïîä áîéíéõ
êàòàêîìáíü!õ ïîãðåáåíèè ñàðìàòñêîãî âðåìåíè â íèæíåì Ïî-
âîëæèåì è íà ñåâåðíîì Êàâêàçå” Èçñëåäîâàíèå àðõåîëîãèè
ÑÑÑÐ â ñáîðíèêà â ÷åñò íà Ì. È. Àðòàìîíîâ Ë 1961 ñòð. 151
29. Îãóçíàìå XIII â âèæ Åê.Â. â êíèãàòà “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ”...
30. Ïðîêîïèé V â. “Èñòîðèÿ âîéíè ðèìëÿí ñ ïåðñàìè” ïðåâîä
Ñïèðèäîí Äåñòóíèñ ÑÏá 1862.
31. Ïðèñê Ïàíèéñêè V â. “Ñêàçàíèÿ Ïðèñêà Ïàíèéñêàãî” ïðåâîä
Ã. Ñ. Äåñòóíèñ 1869
32. Ê. Ïàòêàíÿí “Îïèò èñòîðèè äèíàñòèè Ñàñàíèäîâ ïî ñâåäåíè-
ÿì ñîîáùåíèÿ àðìåíñêèìè ïèñàòåëåëåÿìè” Òðóäü! âîñòî÷íîãî
îòäåëåíèè àðõåîëîãè÷åñêîòî îáùåñòâà ÷àñò XIV ÑÏá 1863 ñ
217, 221.

33. Ïàâçàíèé Ïåðèåãåò II â. ò. I ñ. 215, ïðåâîä Ãàíê â “Èçâåñòèÿõ
äðåâíìõ ãðåöêéõ è ðèìñêèõ ïèñàòåëåé î Êàâêàçå” Òèôëèç 1844
34. Êëàâäèé Ïòîëîìåé II â. “Ãåîãðàôèè” ò. III (“Êîñìîãðàôèè”).
35. Ïðîêîïèé V â. “Î ïðîèñõîæäåíèÿõ è äåÿíèÿõ Ãåòîâ” ïðåâîä
Å. Í. Ñêðèæåâñêàãî, Ì. 1960
36. Äèîíèñèé Ïåðèåãåò II â. (132 — 186) “Ñú÷èíåíèÿ” ïðåâîä Â. Ëàòü-
øþâ, ÑÊ I
37. Çàõàðèé Ðèòîð (436—493) V â. “Öúðêîâíà èñòîðèÿ”, âèæ. “Ñè-
ðèéñêè õðîíèêè” VI, ñ. 563, ïðåâîä Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêèå
èçòî÷íèöè”
38. Èáí Ðóñòå “Èçâåñòíè î õàçàðàõ, áóðòàñîâ, ìàäüÿðàõ, ñëàâÿíàõ
è ðóñêèõ” ïðåâåë Êàðàóëîâ “Ñâåäåíèè àðàáñêèõ ãåîãðàôîâ IX
è Õ â.””
39. Ìèõàèë Ñèðèéñêè XII. “Èñòîðèÿ”, âèæ Â. Ïèãîëåâñêà “Ñè-
ðèéñêè èçòî÷íèöè” ñ. 562.
40. Éåøóà Ñòåëàò “Ñèðèéñêè õðîíèêè” âèæ Â. Ïèãîëåâñêà “Ñè-
ðèéñêè èçòî÷íèöè”, ñ. 39-40
41. Ìèëîø Ñèäåðîâ “Áëúãàðèàíñòâîòî” Ñ. 1987, ñ. 52-58
42. Òåîôàò Èçïîâåäíèê VIII “Õðîíèêè” ÃÈÁÈ ñ. 147
43. Äèìèòúð Òàáàêîâ “Õîðèçîíò íà ïîçíàíèåòî” Ñ 1999, ñ. 13-56
44. Â. Òðåâåð “Î÷åðêè ïî èñòîðèè êóëòóðå êàâêàçêîé àëáàíèè îò
IV â. äî í.å., äî VII îò í.å.” Ì. Ë. 1959 ñ. 93
ÀÂÈÒÎÕÎË
45. Çåêè Âåëåäè Òîãàí âèæ ïðåâîä Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ”
46. Èáí Ôàòèõ Õ â. “Êíèãà ñòðàí” ïðåâîä Åê. Â. ñ. 20
47. Èáí Õîðäàáàõ IX â. “Êíèãà ïóòåé è öàðñòâàõ” ïðåâîä À. Ë.
Õàðêàâè “Ñêàçàíèè ìóñóëìàíñêèõ ïèñàòåëåé î ñëàâÿíàõ è ðó-
ñåé” ÑÏá 1871, ñ. 48-49
48. Áàð Õåáðàóñ (Àáäóë ôàðàäæ) XIII â. (1226—1286) “Õðîíèêè” ïðå-
âîä Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè” ñ. 40
49. Õþñåèí XV â. “Âñåîáùà èñòîðèÿ” â òîì I — ïèñàíî çà âàðñàöèòå
è â I. Ðàçêàç âèæ Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” ñ. 122
50. Àáó Ìàíñóð Àë Õàçèíè “Çàáåëåæèòåëíèòå äíè íà ñåëäæóê-
ñêàòà äúðæàâà” XII â. âèæ Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” ñ. 94
51. Àëè Ðèçà ßëìàí (ßëêúí) â ïðîó÷âàíåòî “Òþðêìåíñêèòå ïëå-
ìåíà íà þã” îñîáåíî I ÷àñò çà àíàäîëà, îòïå÷àòàí 1972 ã. Àíêà-
ðà âèæ. Åê. Â.
“Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ”, ñ. 128-129 è âòîðà ÷àñò çà “áúëãàðñêàòà
ïëàíèíà” ñ. 130
52. Moses Khorenatsi. “History of the armenians”, translated by Robert
W. Thomson, Harvard University Press, 1978, p. 211 — note 12, Basilk
p. 200
53. Plinius. “Historya Naturalis” VI, p. 15.
139
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÀÐÈÌ È ÁÀÊÒÐÈß
 ÒÚÐÑÅÍÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ
ÏÅÒÚÐ ÃÎËÈÉÑÊÈ
Íàðîäèòå Óòòàðà Êóðó (Ñåâåðíè Êóðó) è Óòòàðà ÌÀÄ-
ÐÀ (Ñåâåðíè ÌÀÄÐÀ) ñà áèëè èçâåñòèè êàòî òèïè÷íè ñå-
âåðíè íàðîäè. Òå ñà ïîñòàâÿíè ðåäîì ñ íàðîäèòå Óäè÷èàñ
(Ñåâåðíÿöèòå), Ìóäæàâàíò, Ìàõàâðèøà, Ãàíäõàðà, Êàì-
áîäæà, Êåøèí, Êåêàéà è ÁÀË-ÕÈÊÀ. Íå å ÿñíî çàùî
ïðîô. Öèìåð ëîêàëèçèðà òåçè íàðîäè (â ò.÷. Áàëõèêà,Ñå-
âåðíèòå Êóðó) â ðàéîíà íà Êàøìèð, ñëåä êàòî âåäè÷åñêà-
òà òðàäèöèÿ èçðè÷íî ãè îïèñâà êàòî íàðîäè, æèâååùè ñå-
âåðíî îò Õèìàëàèòå. Ñúùîòî ìîæå äà ñå êàæå çà òåõíèòå
íåïîñðåäñòâåíè ñúñåäè Ñåâåðíèòå Ìàäðà — òå ñå áèëè çà-
ñåëèëè ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå, áèëè ïîçíàâà÷è íà âåäè-
÷åñêîòî ó÷åíèå è ñïîðåä ‘Øàòàïàòõà Áðàõìàíà” ìúäðå-
öèòå õîäåëè ïðè òÿõ äà èçó÷àâàò Âåäèòå (HCIP 1, ð.262).
Âúçìîæíî å ãîðåèçáðîåíèòå íàðîäè äà ñà ïîìåñòåíè â
Êàøìèð ñàìî çàùîòî íà èíäîëîçèòå èì ñå å ñòðóâàëî íå-
âåðîÿòíî àðèéöèòå â Èíäèÿ äà ñà èìàëè íÿêàêâà ïðåäñòà-
âà êàêâè íàðîäè ñà æèâååëè ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå. Àêî
òîâà å òàêà, îòíîâî ñå ñáëúñêâàìå ñ äîñàäíàòà ïðåòåíöèÿ
íà äíåøíàòà íàóêà, ÷å òÿ ïîçíàâà ïî-äîáðå ôàêòèòå è ñú-
áèòèÿòà îò òåõíèòå ñúâðåìåííèöè.
Ùîì âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ ëîêàëèçèðà Áàëõèêà è
ñúñeäèòå £ ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå, òîâà ïîêàçâà, ÷å òîçè
íàðîä å îáèòàâàë Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Îáà÷å ïðèëàãàíåòî
íà ñòàðîòî íàçâàíèå “Áàëõèêà” â VI â. êúì ðàçïîëîæåíîòî
â Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì öàðñòâî Áîëîð ìîæå äà îçíà÷à-
âà ñàìî, ÷å ïëàíèíñêàòà ñòðàíà Áîëîð-Áàëõèêà å áèëà ïðå-
äåí ïîñò íà îáèòàâàùèÿ Òàðèìñêèÿ áàñåéí ïî-ãîëÿì íà-
ðîä, íîñåù ñúùîòî èìå. Â òîçè êîíòåêñò ùå ñå ñïðåì è íà
ïîçèöèÿòà íà ïðîô. Ïàðãèòúð îòíîñíî ïúðâîíà÷àëíàòà îá-
ëàåò, îò êîÿòî àðèéöèòå çàïî÷íàëè ñâîåòî íàøåñòâèå â
Èíäèÿ.
Ñïîðåä ïðîô. Ïàðãèòúð òåîðèÿòà, ÷å àðèéöèòå íàõëó-
ëè â Èíäèÿ îò ñåâåðîçàïàä, ñëåä êàòî ñå îòäåëèëè îò èðàí-
öèòå, íå ìîæå äà îáÿñíè ñëåäíèòå ôàêòè è âëèçà â ïðîòè-
âîðå÷èå ñ òÿõ:
1. Èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ íå ñïîìåíàâà íèùî çà òîâà.
2. Ñåâåðîçàïàäúò è Ïåíäæàá íå ñà ðàçãëåæäàíè êàòî
äðåâíà ðîäèíà, êúì òîçè ðàéîí âåäè÷åñêèòå àðèéöè íå ñà
èçïèòâàëè íèêàêâî ïî÷èòàíèå èëè áëàãîãîâåíèå.
3. Âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ å ñúõðàíèëà èçîáèëíè ñâåäå-
íèÿ, äàâàùè ðàçëè÷íî îò èíäîèðàíñêàòà òåîðèÿ îïèñàíèå
íà íàé-ðàííèòå Àèëà (àðèéöè).
4. Çà ïîñëåäíèòå Ñðåäíîõèìàëàéñêèÿò ðåãèîí áèë ñâå-
ùåíàòà çåìÿ.
5. Òðàäèöèÿòà ïðåäñòàâÿ áðàõìàíèòå ïúðâîíà÷àëíî êà-
òî íåàðèéñêè ñâåùåíèöè è ïðèïèñâà íàé-ðàííèòå õèìíè
íà “Ðèã áåäà” íà íåàðèéñêè öàðå è ìúäðåöè (ðèøè). Òðà-
äèöèÿòà õâúðëÿ ìîñò ìåæäó íàé-ðàííèòå “âåäè”è èçòî÷-
íèòå ðàéîíè, à íå ìåæäó òÿõ è Ïåíäæàá (FEP, ð.302).
Ïðîôåñîð Ïàðãèòúð ñìÿòà, ÷å àðèéöèòå ñà ñå çàñåëè-
ëè â Èíäèÿ îòêúì Õèìàëàèòå, êîåòî ïðàêòè÷åñêè îçíà÷à-
âà, ÷å òå ñà äîøëè îòêúì Òàðèìñêèÿ áàñåéí.
 òîçè õîä íà ìèñëè ùå ïîìåñòèì îùå åäíî ñâåäåíèå.
Ïðîôåñîð Ïàðãèòúð ïèøå, ÷å îò Äðèøòà (åäèí îò äåñåò-
140
òå ñèíîâå íà Ìàíó Âàéâàñâàòà)(1) ïðîèçëåçëè êëàíîâåòå
Äõàðõøòàêà, êîèòî ñå ÷èñëåëè êúì êøàòðèèòå (ñúñëîâèå-
òî íà âîéíèòå). Çà òÿõ íå ñå çíàå íèùî ñ èçêëþ÷åíèå íà
òîâà, ÷å áèëè çàâëàäÿëè ñòðàíàòà Áàëõèêà, â êîÿòî ïðîô.
Ïàðãèòúð âèæäà Áàëõèêà â Ñåâåðíà Èíäèÿ (FEP, ð.256).
Äàëè òîâà å ðàçïîëîæåíàòà îêîëî Êàøìèð Áàëõèêà èëè
íåéíàòà ìåòðîïîëèÿ â Òàðèìñêèÿ áàñåéí íå å òîëêîâà âàæ-
íî â ñëó÷àÿ. Èçãëåæäà îáà÷å, ÷å ÒÀÇÈ ÑÒÐÀÍÀ Å ÑÚ-
ÙÅÑÒÂÓÂÀËÀ ÏÐÅÄÈ ÏÎßÂÀÒÀ ÍÀ ÀÐÈÉÖÈÒÅ (2).
Àêî âúïðîñíàòà Áàëõèêà å êàøìèðñêàòà (Áîëîð-Áàëõèêà)
è ñëåä êàòî çíàåì, ÷å àðèéöèòå íàõëóâàò â Èíäèÿ îêîëî
1700—1500 ã. ïð. Õð., î÷åâèäíî å, ÷å òÿ å ñúùåñòâóâàëà îò
ïî-ðàíî. Àêî Áàëõèêà å ìåòðîïîëèÿòà â Òàðèìñêèÿ áàñåéí,
ÊÎÉÒÎ ÑÏÎÐÅÄ ÏÐÎÔ. ÏÀÐÃÈÒÚÐ Å ÁÈË ÈÇÕÎÄ-
ÍÀÒÀ ÒÎ×ÊÀ ÍÀ ÀÐÈÉÑÊÎÒÎ ÍÀØÅÑÒÂÈÅ ÍÀ ÞÃ,
ñëåäâà äà çàêëþ÷èì, ÷å ñòðàíàòà Áàëõèêà å ñúùåñòâóâàëà
â íà÷àëîòî íà Åïîõàòà íà Êðèøíà, ò. å. îêîëî XX—XIX â.
ïð. Õð. è íåéíîòî çàâàðåíî íàñåëåíèå ïî âñÿêà âåðîÿò-
íîñò íå å áèëî èíäîåâðîïåéñêî è åäâà ïî-êúñíî å áèëî
èíäîåâðîïåèçèðàíî. ÈÇÃËÅÆÄÀ ÎÁÀ×Å, ×Å Â ÍÀØÈß
ÑËÓ×ÀÉ ÑÒÀÂÀ ÂÚÏÐÎÑ ÇÀ ÐÀÇÏÎËÎÆÅÍÀÒÀ Â
ÒÀÐÈÌÑÊÈß ÁÀÑÅÉÍ ÑÒÐÀÍÀ ÁÀËÕÈÊÀ — ÑÏÎÌ-
ÍÅÒÅ ÑÈ, ×Å ÏÚÐÂÈßÒ ÖÀÐ ÍÀ ÀÐÈÉÖÈÒÅ ÏÓÐÓ-
ÐÀÂÀ ÀÈËÀ ÁÈË ÄÎØÚË ÎÒ ÑÒÐÀÍÀÒÀ ÁÀÕËÈ, ÇÀ
ÊÎßÒÎ ÏÐÎÔ. ÌÓÊÕÅÐÄÆÈ ÍÅ ÑÌßÒÀ, ×Å Å ÁÀËÕ
È ÁÀÊÒÐÈß È Ñ ÎÃËÅÄ ÍÀ ÏÎÇÈÖÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÎÔ.
ÏÀÐÃÈÒÚÐ Òß ÍÅ ÁÈ ÒÐßÁÂÀËÎ ÄÀ ÑÅ ÈÄÅÍÒÈ-
ÔÈÖÈÐÀ È Ñ ÐÀÇÏÎËÎÆÅÍÀÒÀ ÎÊÎËÎ ÊÀØÌÈÐ
ÑÒÐÀÍÀ ÁÎËÎÐ-ÁÀËÕÈÊÀ.
 Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ñàìî ÷å â ñåâåðíèòå ìó ÷àñòè, ñà
ñúùåñòâóâàëè íÿêîãà è äðóãè ñòðàíè, ñâúðçàíè ñ áúëãàðè-
òå. Â ðàéîíà íà ãðàäîâåòå Ó÷-Òóðôàí è Àê-ñó íÿêîãà ñå å
ïðîñòèðàëà äðåâíà äúðæàâà, çàïèñàíà îò èíäèéöèòå êàòî
ÁÕÀÐÓÊÀ, à îò êèòàéöèòå êàòî ÁÀËÓÖÇß È PO-LU-KIA
(3). Íà áàçàòà íà êèòàéñêîãî çàïèñâàíå íåéíîòî èìå å âúç-
ñòàíîâåíî îò ó÷åíèòå êàòî ÁÀËÓÊÀ (HCIP 2, ð.639; ÅÀÑ
1, ð.245). Ïàê â ðàéîíà íà Ñåâåðåí Òàðèì å ñúùåñòâóâàë è
ãðàä ÁÓÃÓÐ. Çà íåãî Ïåòúð Äîáðåâ ïðåäè äîñòà ãîäèíè
îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “Îñâåí ó îíîãóðèòå íàëè÷èåòî íà
ñîáñòâåíè ñòðîèòåëíè òðàäèöèè îùå ïðåäè çàñåëâàíå-
òî â Åâðîïà ìîæå äà ñå ïðîñëåäè è ó ÏÓÃÓÐÈÒÅ —
åäíî ïëåìå, íà êîåòî îùå íå å îòäåëåíî íåîáõîäèìîòî
âíèìàíèå â íàøàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Çà îïðåäåëÿ-
íåòî íà ðàéîíà, îáèòàâàí îò ïóãóðèòå íà òåðèòîðè-
ÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ, çàñëóãàòà ïðèíàäëåæè íà ñúâåò-
ñêèÿ èçñëåäîâàòåë ïðîô. Â. Êàõîâñêèé, êîéòî ïðúâ îáúð-
íà âíèìàíèå íà îìîíèìà ÁÓÃÓÐ, ñúùåñòâóâàë â Ñèíä-
çÿí-óéãóðñêèÿ ðàéîí íà ÊÍÐ îùå â I âåê ïð. Õð. Íàøè-
òå ïðîó÷âàíèÿ ïîêàçàõà, ÷å â äîïúëíåíèå êúì íàçâàíè-
åòî íà ãðàä Áóãóð, ïîñî÷åíî îò íåãî, èäâà è íàçâàíèåòî
áóãóðàêóì, ò. å. áóçóðñêè (èëè ïóãóðñêè) ïÿñúöè, êàêòî
áè ñëåäâàëî äà ñå ïðåâåäå òîâà íàçâàíèå îò óéãóðñêè
íà áúëãàðñêè. Ðàéîíúò îêîëî ãðàä Áóãóð â I âåê ïðåäè
íàøàòà åðà å ïðåäñòàâëÿâàë åäèí öâåòóù çåìåäåëñêè

îàçèñ. Íî ïðåç 62 ã. ïð. Õð. òîçè ãðàä ñòàâà àðåíà íà
æåñòîêà ðàçïðàâà — ñëåä åäíî îïóñòîøèòåëíî íàïàäå-
íèå îò ñòðàíà íà Êèòàé öÿëîòî íåãîâî íàñåëåíèå å
ïîãîëîâíî èçêëàíî, à ãðàäúò — èçðàâíåí ñúñ çåìÿòà. Â
ïîñëåäñòâèå íîâîíàçíà÷åíèÿò êèòàéñêè íàìåñòíèê íà
ãðàäà â ïèñìî äî ñâîÿ èìïåðàòîð íàñòîÿâà äà áúäå
âúçñòàíîâåíî çåìåäåëèåòî â îïóñòîøåíèÿ ðàéîí íà Áó-
ãóð è äà ñå ïðîêîïàÿò äîïúëíèòåëíè êàíàëè çà íàïîÿ-
âàíå íà çåìÿòà — íåùî, êîåòî ïîêàçâà, ÷å â ðàéîíà,
îáèòàâàí îò ïóãóðèòå, ñà ñúùåñòâóâàëè äîáðå ðàçâè-
òè çåìåäåëñêè òðàäèöèè îùå ïðåäè èäâàíåòî íà êè-
òàéöèòå. Ñòðîèòåëíèòå è çåìåäåëñêèòå òðàäèöèè,
õàðàêòåðíè çà ïóãóðèòå îùå â äúëáîêà äðåáíîñò, áè-
âàò ïðîäúëæåíè è ñëåä òÿõíîòî ïðåñåëâàíå â Åâðîïà.
Çà òîâà ãîâîðè ôàêòúò, ÷å â èçâåñòíîòî ñúîáùåíèå íà
Ìèõàèë Ñèðèéñêè, îïèñâàùî ñúáèòèÿ îò êðàÿ íà VI
âåê, ïóãóðèòå ñà ñïîìåíàòè êàòî ñòàðè çàñåëíèöè â
Êàâêàç, êîèòî ïðèåìàò â ñâîèòå ãðàäîáå èäâàùàòà
îòêúì ïëàíèíàòà Èìåîí ÍÎÂÀ âúëíà îò ïðàáúëãàðñ-
êè ïðåñåëíèöè.” [ï.ì. — Ï.Ã.] (ÄÎÁ 3, ñ.54-55).
Âúâ âðúçêà ñ ïðèïîçíàâàíåòî íà ïóãóðèòå/áóãóðèòå êà-
òî áúëãàðñêà åòíè÷åñêà ãðóïà Äèìèòúð Òàáàêîâ îòáåëÿç-
âà, ÷å íà ñåâåð îò ðåêà Êóðà å ïîðå÷èåòî íà Ãúîê÷àé, à
ïðè èçâîðèòå íà òàçè ðåêà ñå íàìèðà ïðîõîäúò ÁÓÃÓÐ/
Áèãèð. Òîé ìèíàâà ïðåç íàé-èçòî÷íèòå âúçâèøåíèÿ íà Êàâ-
êàçêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà è ñâúðçâàë íÿêîãà Êàâêàçêà Àë-
áàíèÿ (Àëóàíê) ñúñ ñåâåðíèòå çåìè ÁÀËÊÀÐ/ÁÀËÕ, Ëàêñ/
Ëàêñçàí, Ìàñêàò è Ôèëàí (ÒÀÁ, ñ.22).
 ðàìêèòå íà èçäèðâàíåòî íà ñëåäè îò áúëãàðñêî ïðè-
ñúñòâèå â ðàéîíà íà Ñåâåðåí Òàðèì ùå îòáåëåæèì îùå
íåùî. Êîðåíúò ÁÚËÃ (ÁÓËÃ, ÁÚÐÃ, ÁÚËÊ, ÁÀËÊ è ò.í.) â
îãðîìåí áðîé åçèöè îò Ìîíãîëèÿ è Êèòàé äî Åòèîïèÿ è
Áðèòàíñêèòå îñòðîâè èìà äâå â äúëáîêà äðåâíîñò âçàè-
ìîçàìåíÿåìè çíà÷åíèÿ — ÂÈÑÎÊ, ÂÅËÈÊ, ÃÎËßÌ è
ÎÃÚÍ, ÁËßÑÚÊ, ÑÈßÍÈÅ, ÁËÅÑÒßÙ, ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ,
ÑÂÅÒÚË. Òîâà òâúðäåíèå íå å âúçìîæíî äà áúäå äîêàçà-
íî òóêà, òúé êàòî ùå îòíåìå äåñåòêè ñòðàíèöè, íî ïðè
íåîáõîäèìîñò òî ìîæå äà áúäå îáîñíîâàíî èçöÿëî.
Âòîðîòî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî å îò ãîëÿìî çíà÷åíèå çà
íàñ, äîêîëêîòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ-ñèí ñúîáùàâà, ÷å àìå-
ðèêàíñêèòå ó÷åíè Ìàëîðè è Ìàèð ðàç÷èòàò äðåâíîòî èìå
íà òàðèìñêèÿ ãðàä Êó÷à ÁÎ êàòî ÁßË. Îñâåí ãðàä Êó÷à
èìåòî Áî å íîñåëà è íàé-ñèëíàòà äúðæàâèöà â ïîëèòå íà
ïëàíèíàòà Òåíôè äàã, à èçâèñÿâàùèÿò ñå ñåâåðíî îò Êó÷à
ïëàíèíñêè õðåáåò ñå íàðè÷à Áî-øàí (“Áÿëà ïëàíèíà”). Òà-
ìîøíèòå õîðà íàðè÷àò ñåáå ñè “Áåëèòå õîðà”*, êîåòî ñïî-
ðåä Ìàëîðè è Ìàèð íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ öâåòà íà
êîæàòà, à ïî-ñêîðî îçíà÷àâà ÁËÅÑÒßÙÈÒÅ ÕÎÐÀ, òúé
êàòî Áî áè ìîãëî äà ñå ïðåâåäå êàêãî êàòî “áÿë”, òàêà è
êàòî ÑÐÅÁÐÎ, ÁËÅÑÒßÙÎ, ÁËÀÃÎÐÎÄÍÎ (ÑÚÑ 2, ñ.22).
Ñëåä êàòî åäíà îò ñåìàíòèêèòå íà åòíîíèìà “áúëãà-
ðè” å “ñèÿåù, áëåñòÿù, îãíåí, ñâåòåù, ìúëíèÿ”, ìîæå äà
ñå ïðåäïîëîæè, ÷å “áëåñòÿùèòå õîðà” ñà ïîòîìöè íà îáè-
òàâàëèòå ïî-ðàíî òàì áúëãàðè. Îùå ïðåäè ïîâå÷å îò 60
ãîäèíè Äèìèòúð Ñúñúëîâ íàáåëÿçà íÿêîè ñëåäè îò áúë-
ãàðñêî ïðèñúñòâèå â òîïîíèìèÿòà íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí.
Ñúñúëîâ ñî÷è, ÷å Åäóàðä Øàâàí â “Documents sur les Tou-
fdue (Tourcs) Occidentaux” äàâà êèòàéñêèÿ çàïèñ íà åçåðî-
* Òàêà ñà íàðè÷àíè çàïàäíèòå õóíîðè (“áåëè” èëè “ñðåáúðíè”); èçòî÷íèòå ñà áèëè “ñèíè”; ñåâåðíèòå — “÷åðíè” è þæíèòå — “÷åðâåíè”, à
öåíòðàëíèòå — “çëàòíè” èëè “æúëòè”. Òàçè öâåòíà ñèìâîëèêà îòêðèâàìå è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè è òÿ êîðåñïîíäèðà ñ íåáåñíèòå ïîñîêè èëè ò. íàð.
êîñìè÷åñêà êàðòà èëè ïëàí (ìàíäàëà), êîÿòî ñå èçïîëçâà â Èíäèÿ, Êèòàé è Òèáåò — (Áåë. ðåä.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
òî Ëîá Hop (ñåâåðíî îò ãðàä Ëóëàí) êàòî P’ou-hai, êîåòî
ôðåíñêèÿò ó÷åí ñðàâíÿâà ñ èìåòî íà Áîðêóëñêîòî åçåðî
Ð’îè-lei-hai. Øàâàí îòáåëÿçâà, ÷å ñòàðîòî èìå íà åçåðîòî
Åáè Íîð áèëî Áó-úð-õà-öè, à Äèìèòúð Ñúñúëîâ íà ñâîé
ðåä äîáàâÿ, ÷å ïúðâèÿò îò éåðîãëèôèòå, ñ êîèòî òîâà èìå
å çàïèñàíî, ñå èçïîëçâà è äî äíåñ (1936 ã.) çà çàïèñâàíå íà
èìåòî íà áúëãàðèòå è Áúëãàðèÿ — Áó-ãóî (ÑÚÑ 1, ñ.235-236).
Íåêà îáà÷å ñå âúðíåì êúì íàñåëåíèåòî íà ãðàä Êó÷à (Áî),
èçâåñòíî êàòî “Áëåñòÿùèòå, ñðåáðèñòèòå õîðà”.
Íÿêîãà â ðàéîíà îò Ó÷-Òóðôàí è Àêñó íà çàïàä äî Òóð-
ôàí íà èçòîê ñà ñå ãîâîðèëè äâà äèàëåêòà íà åäèí îáù,
èçêëþ÷èòåëíî àðõàè÷åí èíäîåâðîïåéñêè åçèê, äîíÿêúäå
óñëîâíî íàðå÷åí îò ó÷åíèòå òîõàðñêè. Ïàìåòíèöè, íàïè-
ñàíè íà ò.íàð. çàïàäíî-òîõàðñêè äèàëåêò (ò.íàð Òîõàðñêè
Á), ñà îòêðèòè îêîëî ãðàä Êó÷à, à ïàìåòíèöè, íàïèñàíè íà
ò.íàð èçòî÷íîòîõàðñêè äèàëåêò (ò.íàð. Òîõàðñêè À), ñà îò-
êðèòè â ðàéîíà íà ãðàä Òóðôàí. Âúïðîñúò çà åòíè÷åñêàòà
èäåíòèôèêàöèÿ íà íàñåëåíèåòî, ãîâîðåëî íà òåçè äèàëåê-
òà, ïðîäúëæàâà äà íå å ðåøåí. Ñàìîíàçâàíèåòî íà òîâà
òîõàðîåçè÷íî íàñåëåíèå íå å áèëî “òîõàðè”, à ÀÐØÈ. Â
1941 ã. áåëãèéñêèÿò ó÷åí Âàí Âèíäåêåíñ óñòàíîâÿâà, ÷å “àð-
øè” îçíà÷àâà ÁßË. è íà òàçè áàçà òîé çàêëþ÷àâà, ÷å ò.íàð.
òîõàðè ñà áåëèòå õóíè, òîåñò õåôòàëèòèòå (Òß, ñ.141). Íà
òîçè åòàï ñåìàíòè÷íîòî ñúâïàäåíèå ìåæäó èìåòî “áúëãà-
ðè”, “áëåñòÿùèòå õîðà” îò ðàéîíà íà Êó÷à è “Àðøè (áÿë)”
å òâúðäå èíòðèãóâàùî, íî òî íå èç÷åðïâà òåìàòà. Òàòÿíà
ßðóëëèíà ïîñî÷âà, ÷å îò èíäîåâðîïåéñêàòà ïðàôîðìà õàðê
(ñðåáðî) ñà ñå ðàçâèëè õåòñêîòî “õàðêè” (ñðåáðî), òîõàð
À “àðêè”, òîõàð Á “àðêâè” (áÿë), ãðúöêîòî “àðãèðîñ” (ñðåá-
ðî). “àðãîñ” (áÿë, îñëåïèòåëåí), àðì. “àðäçàò” (ñðåáðî),
ñòèíä. “àðäæóíà” (áÿë, ñâåòúë) è ò.í. Â êîíòåêñòà íà òåçè
ëèíãâèñòè÷íè ïàðàëåëè òÿ îòáåëÿçâà, ÷å âîëæêèòå áúëãà-
ðè ñà áèëè èçâåñòèè êàòî ÑÐÅÁÚÐÍÈ (Íóêðàòñêè) áúëãà-
ðè. Ëåòîïèñåöúò Ðàøèä-àä-Äèí, îïèñàë ìîíãîëñêèòå íà-
øåñòâèÿ, ñúîáùàâà, ÷å ìîêøèòå, áóðòàñèòå è ÀÐÄÆÀÍÈ-
ÒÅ áèëè ïîêîðåíè åäíîâðåìåííî îò ìîíãîëèòå è â íàðî-
äà Àðäæàí Ò.ßðóëëèíà âèæäà âîëæêèòå (ò. å.”ñðåáúðíè-
òå”) áúëãàðè (ßÐÓ, ñ.71-72).
Ëåâ Ãóìèëúîâ ñúùî îòáåëÿçâà, ÷å èìåòî “òîõàðè” íå å
ñàìîíàçâàíèå íà æèâÿëîòî â Òàðèì íàñåëåíèå, íî òîé äî-
ïúëâà, ÷å “òîõàð” èäâà îò òèáåòñêîòî ÒÍÀ-GAR (4), êîå-
òî îçíà÷àâà ÁßËÀ ÃËÀÂÀ (ÃÓÌ 3, ñ.87), à òîâà ñâåäåíèå
ïîðàçèòåëíî ñúâïàäà ñ îòêðèòàòà îò Ïåòúð Äîáðåâ êåëò-
ñêà äóìà ÁËÎÃÀÐ, áóêâàëíî îçíà÷àâàùà ÑÂÅÒÅÙÀ ÃËÀ-
ÂÀ (ÄÎÁ 2, ñ.113). Âå÷å ÷ðåç òàçè ïîñëåäíà âðúçêà ìîæåì
ñ óâåðåíîñò äà çàêëþ÷èì, ÷å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÈÄÅÍ-
ÒÈ×ÍÈ Ñ ÍÀÑÅËßÂÀËÈÒÅ ÒÀÐÈÌÑÊÈß ÁÀÑÅÉÍ
ÀÐØÈ (ÁÅËÈ, ÁËÅÑÒßÙÈ, ÑÐÅÁÐÈÑÒÈ ÕÎÐÀ) È ×Å
“ÒÎÕÀÐÉ” È “ÀÐØÈ” ÑÀ ÁÈËÈ ÏÐÎÑÒÎ ÄÐÓÃÎ ÍÀ-
ÈÌÅÍÎÂÀÍÈÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ, ÁÀÇÈÐÀÍÎ ÍÀ ÁÓÊ-
ÂÀËÍÈß ÏÐÅÂÎÄ ÍÀ ÇÍÀ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÒÍÈ×ÅÑ-
ÊÎÒÎ ÈÌ ÈÌÅ.
Íàé-âåðîÿòíî òàì, êúäåòî äíåñ ñå ïðîñòèðàò ïÿñúöè-
òå íà ïóñòèíÿòà Òàêëàìàêàí â Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ñà áèëè
èçêîííèòå áúëãàðñêè çåìè — îòâúä Õèìàëàéñêàòà ñòðàíà
Áàëõèêà, çàñâèäåòåëñòâàíà âúâ âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ, è
òÿ å èìàëà ðàçêëîíåíèÿ ÷àê äî Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì
(ñòðàíàòà Áîëîð-Áàëõèêà). Ñ îáðàçóâàíåòî íà ïóñòèíÿòà
141
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òàêëàìàêàí òàìîøíîòî íàñåëåíèå å çàïî÷íàëî äà ñå èç-
òåãëÿ íà ñåâåð êúì ïî-êúñíèòå Ó÷-Òóðôàí, Àêñó, Êó÷à, Áó-
ãóð è íà þã êúì Ïîëóð â áëèçîñò äî Õîòàí, ñúçäàäåí ïðåç
III â. ïð. Õð. îò êèòàéñêè çàñåëíèöè è îò èíäèéñêè êîëî-
íèñòè, èçïðàòåíè îò öàð Àøîêà, êîèòî å òðÿáâàëî äà âîþ-
âàò ñ íàðîä ÁÎËÕÈ è ÁÎËÈÍÃÈ. Çàñóøàâàíåòî ïðåäèç-
âèêàëî ðàçêúñâàíåòî íà äðåâíèÿ ìîíîëèòåí åòíîñ è äîâå-
ëî äî îáðàçóâàíåòî íà ìíîæåñòâî äúðæàâèöè — Áóãóð, Áà-
ëóêà, Áî (Êó÷à), Ëîëóð è Áîëîð, êîåòî â íåìàëêà ñòåïåí
ïðåäîïðåäåëèëî ðàçâîÿ íà ñúáèòèÿòà, ñëó÷èëè ñå ñëåä íà-
÷àëîòî íà II â. ïð. Õð.
II. ÒÎÕÀÐÑÊÈßÒ ÏÐÎÁËÅÌ
 177 ã. ïð. Õð. õóíñêèÿò øàí-þé Ìàîòóí íàíåñúë æåñ-
òîêî ïîðàæåíèå íà îáèòàâàùèòå äíåøíàòà êèòàéñêà ïðî-
âèíöèÿ Êàíñó èíäîåâðîïåéñêè íîìàäñêè íàðîä þåäæè
(éåõ-÷èõ), à ñêîðî ñëåä òîâà òîé çàâçåë ðàçïîêúñàíèòå áúë-
ãàðñêè äúðæàâèöè â Ñåâåðåí Òàðèì, ÷èèòî ãîëåìè ÷îâåøêè
è èêîíîìè÷åñêè ðåñóðñè ìèíàëè íà ðàçïîëîæåíèå íà Õó-
íîðñêàòà èìïåðèÿ. Çà íåÿ òîçè ðàéîí áèë òîëêîâà âàæåí
îò èêîíîìè÷åñêà è âîåííîñòðàòåãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, ÷å
ïîëó÷èë ïðîçâèùåòî “Äÿñíî êðèëî”. Õóíèòå âëàñòâàëè áåç
êàêâîòî è äà å ÷óæäî ñúïåðíè÷åñòâî â òîçè ðàéîí â ïðî-
äúëæåíèå íà îêîëî 70 ãîäèíè.
Ðàçáèòèòå þåäæè ñå èçñåëèëè íà ñåâåðîçàïàä ïðè ñâî-
èòå ñúñåäè åâðîïåèäíèòå íîìàäè Ó-ñóí, íî íàñëåäíèêúò
íà Ìàîòóí Ëàîøàí íàíåñúë íîâî òåæêî ïîðàæåíèå íà
þåäæèòå. Îöåëåëèòå ñå îòäðúïíàëè îùå ïî íà çàïàä, ïðå-
êîñèëè äîëèíàòà íà ðåêà Èëè è ñòèãíàëè äî çåìèòå þæíî
îò åçåðîòî Èñúê êþë. Îòòàì òå ïðîãîíèëè íîìàäèòå ñàêè,
îçíà÷åíè îò êèòàéöèòå êàòî Ñàé Âàí (ò. å. Öàð íà ñàêèòå)
è ãè îòáëúñíàëè íà þãîçàïàä. Õóíèòå îáà÷å áèëè ðåøèëè
äà äîâúðøàò þåäæèòå è èì íàíåñëè íîâ óäàð, êàòî ãè èç-
òèêàëè êúì Ôåðãàíà ïî ñëåäèòå íà ñàêèòå. Òàêà îêîëî 160
ã. ïð. Õð. äâàòà ìîùíè íîìàäñêè íàðîäà íà ñàêèòå è
þåäæèòå íàäâèñíàëè çàñòðàøèòåëíî îò ñåâåð íàä áàêò-
ðèéñêèòå ãðàíèöè ïî ðåêà ßêñàðò. Ñêîðî òå ïðåìèíàëè â
íàñòúïëåíèå (GHC, p.409; CHI 1, ð.192).
Îòäàâíà â ñâåòîâíàòà íàóêà ñå å èçãðàäèëî åäíî ñõâà-
ùàíå, êîåòî äåñåòèëåòèÿ ìåõàíè÷íî ñå ïðåïîâòàðÿ, à èìåí-
íî, ÷å þåäæèòå ñà èäåíòè÷íè ñ òîõàðèòå, êàêòî è ÷å
þåäæèòå ñà èäåíòè÷íè ñ êóøàíèòå è àñèàíèòå. Ïúðâàòà
èäåíòèôèêàöèÿ å àáñîëþòíî àëîãè÷íà ïî íàé-ìàëêîòî äâå
ïðè÷èíè — þåäæèòå ñà íîìàäè, à òîõàðèòå — óñåäíàëî íà-
ñåëåíèå. Âòîðèÿò àáñóðäåí ìîìåíò å êàê å âúçìîæíî òî-
õàðèòå äà ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ þåäæèòå, ñëåä êàòî âòîðèòå
ñà îáèòàâàëè ðàéîíà íà Êàíñó îêîëî ïëàíèíàòà Íàí Øàí,
íàìèðàù ñå íà îêîëî 600 êèëîìåòðà èçòî÷íî îò Òóð-ôàí
(äà íå ñå ñìåñâà ñ ðàçïîëîæåíèÿ ìíîãî ïî íà çàïàä Ó÷-
Òóðôàí). Ïî ñúùàòà ãåîãðàôñêà ëîãèêà ñëåä 2 000 ãîäèíè
íÿêîé ó÷åí ìîæå äà çàïî÷íå äà îòúæäåñòâÿâà ñúâðåìåí-
íèòå áúëãàðè ñ óíãàðöèòå èëè ïúê ñ õúðâàòèòå. Â äåéñòâè-
òåëíîñò þåäæè è ò.íàð. òîõàðè ñà äâà ðàçëè÷èè íàðîäà.
Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, ó÷åíèòå îòúæäåñòâÿâàò
þåäæèòå ñ àñèàíèòå (àñèèòå) íà Ïîìïåè Òðîã è Ñòðàáîí,
à òÿõ ñ êóøàíèòå, íåùî, êîåòî íå áèõìå îñïîðâàëè. Îáà÷å
îòúæäåñòâÿâàíåòî íà þåäæèòå ñ ò.íàð. òîõàðè ñå áàçèðà
êàòî ÷å ëè íà äâà ïàñàæà îò ãîðåñïîìåíàòàòå àíòè÷íè àâ-
òîðè. Ñòðàáîí ïèøå:
“Íîìàäèòå, êîèòî ñòàíàõà íàé-ïðî÷óòè, áÿõà òå-
çè, êîèòî çàâëàäÿõà Áàêòðèÿ îò ãúðöèòå — ÀÑÈÈÒÅ
èëè ÀÑÈÀÍÈÒÅ, ÒÎÕÀÐÈÒÅ è ÑÀÊÀÐÀÓÊÈÒÅ, êîèòî
òðúãíàëè îò äàëå÷íèòå áðåãîâå íà ßêñàðò, ïðèñúåäè-
142
íÿâàéêè ñàêèòå è ñîãäèéöèòå, êîèòî ñàêèòå áèëè çàâ-
ëàäåëè” (öèò. ïî CHI 1, ð.192). Ïîìïåè Òðîç íà ñâîé peä
îòáåëÿçâà: “Ñêèòñêèòå ïëåìåíà íà ñàðàóêèòå [÷åòè: ñà-
êàðàóêèòå] è íà àñèàíèòå çàâçåëè Áàêòðèÿ è Ñîãäèà-
íà’, à Ñòðàáîí äîïúëâà: “Àñèàíèòå ñòàíàëè öàðå íà
òîõàðèòå è ñàðàóêèòå [÷åòè: ñàêàðàóêèòå] áèëè ðàçáè-
òè” (öèò. ïî CH11, ð.192-193).
ÔÀÊÒÈ×ÅÑÊÈ ÑÒÐÀÁÎÍ ÍÅ ÎÒÚÆÄÅÑÒÂßÂÀ
ÀÑÈÀÍÈÒÅ (ÞÅÄÆÈÒÅ, ÊÓØÀÍÈÒÅ) Ñ Ò.ÍÀÐ. ÒÎ-
ÕÀÐÈ È ÑÀÊÀÐÀÓÊÈÒÅ, ÒÎÉ ÏÐÎÑÒÎ ÈÇÁÐÎßÂÀ
ÊÎÈ ÍÀÐÎÄÈ ÁÈËÈ ÇÀÂÇÅËÈ ÁÀÊÒÐÈß;
 141 ã. ïð. Õð. þåäæèòå-êóøàíè (5) ñå ðàçäâèæèëè è
çàåäíî ñúñ ñúþçíèöèòå àòàêóâàëè Áàêòðèÿ. Â 129 ã. ïð. Õð.
òÿ áèëà íàïúëíî çàâëàäÿíà îò íàøåñòâåíèöèòå. Çàåäíî ñ
þåäæèòå-êóøàíè îò ñåâåð íàñòúïâàëè è ñàêèòå, êîèòî â
135 ã. ïð. Õð. èçðàâíèëè ñúñ çåìÿòà ãðàä Áàêòðà è ïðîäúë-
æèëè ïúòÿ ñè íà þã êúì äíåøåí Èçòî÷åí Èðàí, êúäåòî ñå
çàñåëèëè è äàëè íà òàçè îáëàñò èìåòî Ñàêàñòàí — äíåñ
Ñèñòàí (CH11, Ð.Ò93; ÅÀÑ 1, ð.209). ÍÅ ÑËÅÄ ÄÚËÃÎ
ÁÀÊÒÐÀ ÁÈËÀ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÅÍÀ, ÍÎ ÂÅ×Å ÏÎÄ ÍÎ-
ÂÎ ÈÌÅ — ÁÀËÕ. ÑÊÎÐÎ ÒÀÌ ÑÅ ÎÔÎÐÌÈËÀ ÎÁ-
ËÀÑÒÒÀ ÒÎÕÀÐÈÑÒÀÍ. ÒÎÂÀ ÏÎÊÀÇÂÀ, ×Å Â ÏÅ-
ÐÈÎÄÀ 141—129 ã. ïð. Õð. ÁÚËÃÀÐÈÒÅ-ÒÎÕÀÐÈ ÑÀ ÇÀ-
ÏÎ×ÍÀËÈ ÄÀ ÏÐÎÍÈÊÂÀÒ ÇÀ ÏÐÚ ÏÚÒ Â ÁÀÊÒ-
ÐÈß. Íàé-âåðîÿòíî ïúðâèòå áúëãàðñêè ãðóïè ñà áèëè óâ-
ëå÷åíè îò þåäæèòå â òåõíèÿ ïîõîä íà çàïàä, íî íå ïî-
ìàëêî âúçìîæíî å õóíñêîòî çàâîåâàíèå íà Òàðèì äà å íà-
êàðàëî ÷àñò îò áúëãàðèòå-òîõàðè äà çàïî÷íàò äà ñå èçñåë-
âàò íà çàïàä. Òå ïðåìèíàëè ïðåç ñåâåðíèòå ïðîõîäè íà
Õèíäóêóø è çàâçåëè Áàêòðèÿ.
Êóøàíèòå (þåäæèòå) è áúëãàðèòå-òîõàðè áèëè äâà îï-
ðåäåëåíî ðàçëè÷èè íàðîäà. Çà ïúðâèòå äîðè íå å ñèãóðíî
äîêîëêî ñà áèëè ÷èñòè åâðîïåèäè, ìàêàð è äà ñà èçîáðà-
çÿâàíè íà ñêóëïòóðíè ïîðòðåòè êàòî õîðà ñ ëóêîâèäíè ëè-
öà è ìóñòàöè. Èçñëåäîâàòåëÿò Êåíåäè äîêàçâà, ÷å êóøà-
íèòå ñà ïðèòåæàâàëè òþðêñêè, à íå èðàíñêè ôèçè÷åñêè ÷åð-
òà, êîåòî, ðàçáèðà ñå, ìîæå è äà ñå äúëæè íà äúëãîòî èì
ñúñåäñòâî â Êàíñó ñ ìîíãîëîèäíèòå êèòàéöè. Çà Àë Áèðó-
íè êóøàíèòå ñúùî áèëè ìîíãîëîèäè — òîé ãè ñ÷èòàë çà
òèáåòöè. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å êóøàíñêèòå äðåõè è åêè-
ïèðîâêà, çàïàçåíè íà ìíîãî îò ñêóëïòóðèòå â Ãàíäõàðà, íå
áèëè ïî-ðàçëè÷íè îò òåçè íà äðóãèòå èðàíñêè íîìàäè
(CH11, ð. 199).
Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ áèëà ñúçäàäåíà îò Êóäæóëà Êàä-
ôèç ñëåä 46 ã. ñë. Õð. Òÿ çàâçåëà çåìèòå îò äâåòå ñòðàíè
íà Õèíäóêóø, êàêòî è Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ. Áúëãàðèòå-
òîõàðè, êîèòî ñå áèëè çàñåëèëè â Áàêòðèÿ, áèëè ïðèíóäå-
íè äà ïðèçíàÿò êóøàíñêèÿ ñóâåðåíèòåò è âúðõîâíàòà âëàñò
íàä òÿõ áèëà óïðàæíÿâàíà îò êóøàíñêèòå èìïåðàòîðè. Òîâà
ïðåäåëíî ÿñíî ëè÷è îò ñúîáùåíèåòî íà Ñòðàáîí: “Àñèà-
íèòå [òîåñò êóøàíèòå] ñòàíàëè öàðå íà òîõàðèòå...’Â
‘Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Èðàí” ñå êàçâà îùå íåùî òâúð-
äå èíòåðåñíî: ‘Ñëåäâàùàòà ãðóïà â ïëåìåííàòà éåðàð-
õèÿ ñëåä êóøàíèòå áèëè òîõàðèòå, íî ñëåäè îò òåõ-
íèÿ åçèê íå ñà îñòàíàëè â Áàêòðèÿ. Íÿêîè ó÷åíè ñà
ñêëîííè äà îòúæäåñòâÿâàò òîõàðñêèÿ ñ äâàòà êåí-
òóì äèàëåêòà, îòêðèòè â ðúêîïèñíè ïåðãàìåíòè îò
Êó÷à è Êàðàøàõð (6). Âúçìîæíî å åäèíèÿò èëè äâàòà
îò òåçè äèàëâêòè äà ñà áèëè ñâúðçàíè ñ òîçè íà ìèã-
ðèðàëèòå òîõàðè — ñ Êó÷èéñêèÿ èÀàíèéñêèÿ åçèê — òî-
õàðñêè Á è À’ (ÑÍ11, ð. 198, 199, 200).
Çàñåëâàíåòî íà ïúðâèòå áúëãàðñêè ãðóïè â Áàêòðèÿ âúâ

âòîðàòà ïîëîâèíà íà È â. ïð. Õð. áèëî ñàìî íà÷àëîòî íà
åäíà ïðîäúëæèòåëíà ìèãðàöèÿ, äúëæàùà ñå íà ðàçíîîá-
ðàçíè ïðè÷èíè. Ïî îòíîøåíèå íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí Ëåâ
Ãóìèëúîâ íàïðèìåð îòáåëÿçâà, ÷å “çàïî÷âàéêè îò I â.
ïð. Õð., â õðîíèêèòå ñå ãîâîðè çà ìíîãî ñòóäåíè çèìè è
çà çàñóøàâàíèÿ, êîèòî áèëè “íåîáè÷àéíè” (ÃÓÌ 1, ñ.12).
Áåç ñúìíåíèå âëîøàâàùèòå ñå êëèìàòè÷íè óñëîâèÿ ñà ïðè-
íóæäàâàëè çåìåäåëñêîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå äà ñå ëè-
øàâà îò ïîìèíúêà ñè è äà òúðñè èçõîä â ïðåñåëåíèå êúì
ïî-áëàãîïðèÿòíèòå è ïëîäîðîäíè ðàéîíè íà Áàêòðèÿ, êú-
äåòî âå÷å èìàëî áúëãàðñêè êîëîíèè. Íî îùå ïî-ïàãóáíè
ñå îêàçàëè îæåñòî÷åíèòå âîéíè ìåæäó õóíè è êèòàéöè â
ïåðèîäà îò êðàÿ íà II â. ïð. Õð. äî âòîðàòà ïîëîâèíà íà II
â. ñë. Õð., ÷èéòî òåðåí áèë è Òàðèìñêèÿò áàñåéí.
 141 ã. ïð. Õð. íà êèòàéñêèÿ ïðåñòîë ñå âúçêà÷èë ìðà÷-
íèÿò, âîèíñòâåí è óïîðèò èìïåðàòîð Ó Äè, êîéòî óïðàâ-
ëÿâàë .ñ æåëÿçíà ðúêà äî 87 ã. ïð. Õð. — ñúùèíñêè èçòî÷åí
âàðèàíò íà âèçàíòèéñêèÿ Êîíñòàíòèí V Êîïðîíèì. Òîé ðå-
øèë âåäíúæ çàâèíàãè äà ñå ñïðàâè ñ õóíñêàòà çàïëàõà îò
ñåâåð. Ïðåç 127 ã. ïð. Õð. ñëåä ïîõîä ñðåùó äÿñíîòî êðè-
ëî íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ Ó Äè â åäíà çàïîâåä èçðè÷íî
èçòúêíàë êàòî îñîáåí óñïåõ íà ñâîÿ ãåíåðàë Âåé Öèí îáñ-
òîÿòåëñòâîòî, ÷å òîé áèë êðúñòîñàë îðúæèå ñ íàðîäà Ïî-
ëå (Áî-Ëå). Â íåãî Äèìèòúð Ñúñúëîâ âèæäà áúëãàðèòå è
òîâà íå å áåçîñíîâàòåëíî (ÑÚÑ 1, ñ.227-228). Po-le íàèñ-
òèíà ìîæå äà ñà áèëè áúëãàðèòå, äîêîëêîòî êèòàéöèòå ïðå-
äàâàò èìåòî íà öàðñòâî Áîëîð êàòî Po-lu, ìàêàð è çàïèñ-
âàíî ñ äðóãè éåðîãëèôè. Ñ äðóãè éåðîãëèôè å çàïèñàíî è
èìåòî íà åäèí òþðêñêè âîæä — Pu’lo, êîåòî å âúçñòàíîâå-
íî îò êèòàèñòèòå â îðèãèíàëíîòî ìó çâó÷åíå êàòî BOGH-
RA. Äà ïðèïîìíèì ñúùî òàêà, ÷å èìåòî íà äúðæàâàòà ÁÀ-
ËÓÊÀ áèëî ïðåäàâàíî îò êèòàéöèòå êàòî PO-LU-KIA.
 108 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå àòàêóâàëè ãðàäîâåòå ×åð÷åí
è Òóðôàí, êàêòî è äúðæàâèöàòà Ëóëàí. Â 101 ã. ïð. Õð.
åäíà êèòàéñêà àðìèÿ ñòèãíàëà ÷àê äî Ôåðãàíà è íàêàðàëà
òàìîøíèÿ âëàäåòåë äà ñå ïðèçíàå (ôîðìàëíî) çà âàñàë
(ÑÍÑ, ð.409, 410). Â 99 ã. ïð. Õð. êèòàéñêèÿò ãåíåðàë Ëè
Ãóàíëè íàïàäíàë ñ 30 000 àðìèÿ äÿñíîòî êðèëî íà Õóíîð-
ñêàòà èìïåðèÿ è äîñòèãíàë ÷àê äî ïëàíèíàòà Òèåí Øàí,
íî áèë íàïúëíî ðàçáèò (ÑÚÑ 1, ñ.149). Äâå ãîäèíè ïî-ðà-
íî, â 101 ã. ïð. Õð., íÿêîëêîñòîòèí êèòàéñêè çåìåäåëñêè
êîëîíèñòè áèëè íàñòàíåíè â îêîëíîñòèòå íà ãðàäîâåòå Áó-
ãóð è Êóðëà. Ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð ×àî-
òè (87—74 ã. ïð. Õð.) áèëî ðåøåíî êèòàéñêèÿò çàñåëíè÷åñ-
êè ãàðíèçîí â Áóãóð äà ñå ðàçðàñíå. Ïî âðåìåòî íà Õñþ-
àí-òè (74—49 ã. ïð. Õð.) áðîÿò íà. âîéíèöèòå-çåìåäåëöè â
Êóðëà äîñòèãíàë 1500. Òÿõíàòà ïðîäóêöèÿ áèëà ïðåäíàç-
íà÷åíà äà ïîääúðæà êèòàéñêèòå âîåííè êàìïàíèè ñðåùó
Òóðôàí, êîéòî áèë âàæåí ñòðàòåãè÷åñêè öåíòúð íà Õóíîð-
ñêàòà èìïåðèÿ (ÑÍÑ, ð. 418,419). Â 62 ã. ïð. Õð. Áóãóð áèë
èçðàâíåí ñúñ çåìÿòà, à íåãîâîòî íàñåëåíèå — èçáèòî îò
êèòàéöèòå.
Ñëåä çàâçåìàíåòî íà Òóðôàí â 67 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå
èåçàáàâíî ñúçäàëè è òóê çåìåäåëñêà êîëîíèÿ, à ×åð÷åí
áèë äðóã ðàéîí, êúäåòî êèòàéñêèòå êîëîíèè ñúùî äîáðå
ñå ðàçâèâàëè.  77 ã. ïð. Õð. öàðÿò íà ×åð÷åí îòñòúïèë
ïëîäîðîäíèòå çåìè íà Ìèðàí íà ðàçïîëîæåíèå íà êèòàé-
öèòå. Â 60/59 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå ñúçäàëè äïúæíîñòòà Ãå-
íåðàë-ïðîòåêòîð,íà Çàïàäíèÿ êðàé (òîåñò íà Òàðèìñêèÿ
áàñåéí), êîéòî òðÿáâàëî äà êîîðäèíèðà öÿëîñòíàòà êèòàéñ-
êà êîëîíèàëíà ïîëèòèêà â òîçè ðàéîí, êîÿòî ïðîäúëæàâà-
ëà äà ñå ðàçãðúùà. Â 73 ã. ñë. Õð., ñëåä êàòî êèòàéöèòå
ÀÂÈÒÎÕÎË
ðàçáèëè õóíèòå, òå îêóïèðàëè ãðàä Õàìè è òàì íåçàáàâíî
áèëà ñúçäàäåíà çåìåäåëñêà êîëîíèÿ, êîÿòî îáà÷å áèëà óíè-
ùîæåíà îò õóíèòå â 77 ã. ñë. Õð. è áèëà âúçñòàíîâåíà ÷àê
â 91 ã. ñë. Õð., íî ïî-êúñíî áèëà çàëè÷åíà îò íîâî õóíñêî
íàøåñòâèå. Â 131 ã. ñë.Õð êèòàéöèòå îòíîâî èçãðàäèëè
ñâîÿ êîëîíèÿ â Õàìè, íî ñëåä 153 ã.ñë. Õð. òÿ áèëà èçîñ-
òàâåíà (ÑÍÑ, ð.419, 420).
Âîéíèòå ïðîäúëæèëè äà ðàçòúðñâàò Òàðèìñêèÿ áàñåéí
â I—II â. ñë. Õð. Ñëåä âúñòàíèåòî íà Âàí Ìàí Çàïàäíèÿò
êðàé (Òàðèì, â àíãëîåçè÷íàòà ëèòåðàòóðà èçâåñòåí êàòî
‘Western Regions”), áèë èçãóáåí îò Êèòàé è òàì ñå èçäèã-
íàë êàòî ïúðâîñòåïåííà ñèëà ãðàä ßðêåíä (ßðêàíä). Âúç-
öàðèëèÿò ñå â 33 ã. â ßðêåíä ïðîêèòàéñêè âëàäåòåë íà èìå
Êàí çàïî÷íàë àãðåñèâíà âúíøíà ïîëèòèêà. Ñëåä çàâçåìà-
íåòî íà ãðàä Êàøãàð â 48 ã. òîé ïîêîðèë ñòðàíàòà Øàí
Øàí (Ëóëàí) è îêóïèðàë Êó÷à.  57 ã. Êàí çàâîþâàë è ãðàä
Õîòàí. Íåãîâàòà æåñòîêîñò îáà÷å ïðåäèçâèêàëà âúñòàíèå
â Êó÷à, ïîäêðåïåíî îò õóíèòå, êîèòî íàíåñëè ïúëíî ïîðà-
æåíèå íà ßðêåíä. Ñëåä íåãîâèÿ ðàçãðîì â ðàéîíà ñå óñè-
ëèë Õîòàí, íî õóíèòå õâúðëèëè ñðåùó íåãî 30 000 àðìèÿ,
ñúáðàíà îò ñúþçíèöèòå èì Êó÷à, Àãíè (Êàðàøàõð) è Õà-
ìè, êîèòî ñìàçàëè Õîòàí, êîéòî ñå ïîä÷èíèë íà õóíèòå
(ÃÓÌ 2, ñ.171—173).
Ïîñòàâÿíåòî íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí ïîä ïúëíèÿ êîíò-
ðîë íà õóíèòå îáà÷å çàñòðàøàâàëî êèòàéöèòå îò çàïàä,
êîèòî ïðåìèíàëè â íàñòúïëåíèå è â 73 ã. íàíåñëè ïîðàæå-
íèå íà õóíèòå ïðè åçåðîòî Áîðêóë. Â 74 ã. õóíèòå áèëè
îòíîâî ðàçáèòè è êèòàéöèòå çàâçåëè ãðàäîâåòå Òóðôàí è
Õàìè. Òîâà ïîçâîëèëî íà Êèòàé ïàê äà óñòàíîâè ñâîÿ ïðî-
òåêòîðàò â Çàïàäíèÿ êðàé è äà ïðåâúðíå Êó÷à è Òóðôàí â
ñâîè ãëàâíè êâàðòèðè. Â 77 ã. õóíèòå êîíòðààòàêóâàëè. Â
89 ã. êèòàéöèòå èì íàíåñëè ñåðèîçíî ïîðàæåíèå è õóíèòå
äàëè 13 000 óáèòè, à “81 õóíñêè ïëåìåíà” (îêîëî 20á 000
äóøè) ñå ïðåäàëè íà êèòàéöèòå. Ïðåç 90 ã. òå èçòèêàëè
õóíèòå îò Õàìè, à â 91 ã. Êó÷à, Àêñó è Ó÷-Òóðôàí îêîí÷à-
òåëíî êàïèòóëèðàëè ïðåä Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ, êîÿòî
ïîñòàâèëà ñâîå ïðîòåæå íà ïðåñòîëà íà Êó÷à. Ñêîðî îáà-
÷å õóíèòå ñè âúçâúðíàëè êîíòðîëà âúðõó Ñåâåðåí Òàðèì.
Òîâà áèëî îáà÷å êðàòêîòðàåí óñïåõ, çàùîòî â 124 ã. Ïîä-
íåáåñíàòà èìïåðèÿ îòíîâî ïîä÷èíèëà Êó÷à, Àêñó è Ó÷-
Òóðôàí, êîéòî £ ïðåäîñòàâèë 10 000 ñïîìàãàòåëíà àðìèÿ.
Ñ òåçè âîéñêè êèòàéöèòå ðàçãðîìèëè õóíèòå ïðè Òóðôàí.
 127 ã. áèë ïîä÷èíåí è Êàðàøàõð (Àãíè). Ñëåä íåãîâîòî
ïàäàíå âëàñòòà íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà ïðèçíàòà îò
Êàøãàð, ßðêåíä è Õîòàí. Òàðèìñêèÿò áàñåéí áèë èçöÿëî
çàâçåò. Òåçè îãðîìíè òåðèòîðèè îáà÷å áèëî òðóäíî äà áú-
äàò çàäúðæàíè è ñëåä 153 ã. êèòàéöèòå èçãóáèëè Çàïàäíèÿ
êðàé. Ïîñëåäíèòå èçâåñòèè ñúáèòèÿ â òàçè ÷àñò íà Àçèÿ
ñà îò êðàÿ íà II â. Ñëåä òîâà èñòîðèÿòà ñå ïîêðèâà ñ ìúãëà
è íàñòúïâà áëèçî òðèâåêîâåí òúìåí ïåðèîä (ÑÍÑ, ð.415;
ÃÓÌ 2, ñ.193,195). Òî÷íî ïðåç òåçè òúìíè âðåìåíà áúë-
ãàðñêîòî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí îêîí÷àòåëíî ñå
èçòåãëèëî â Áàêòðèÿ. Ëèïñàòà íà ñâåäåíèÿ çà âðåìåòî îò
Ëôàÿ íà Í äî V â. ñë. Õð. íå ùå ïîçâîëè äà ñå óñòàíîâÿò
ïðè÷èíèòå è ìåõàíèçìúò íà òàçè ìèãðàöèÿ.
Îïóñòîøèòåëíèòå âîéíè â ïåðèîäà I â. ïð. Õð. è II â.
ñë. Õð., ïîñòîÿííèòå õóíñêè è êèòàéñêè íàøåñòâèÿ, êè-
òàéñêàòà êîëîíèçàöèÿ, ïîëèòè÷åñêàòà íåñòàáèëíîñò, õà-
ðàêòåðèçèðàùà ñå ñ ÷åñòà ñìÿíà íà ñóâåðåíà è ðåäóâàíåòî
íà õóíñêè è êèòàéñêè ïðîòåæåòà íà ïðåñòîëèòå íà ìàëêè-
òå òàðèìñêè äúðæàâè, çàñóøàâàíåòî íà êëèìàòà ñà ôàêòî-
ðèòå, êîèòî ïðåäèçâèêàëè ìàñîâîòî èçñåëâàíå íà áúëãàðè
143
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êúì Áàêòðèÿ è êúì Êàâêàç. Â Áàêòðèÿ òÿõíàòà èíôèëòðà-
öèÿ âúðâÿëà íåóñåòíî, áåç ñúçäàâàíåòî íà íÿêàêâî íåçàâè-
ñèìî äúðæàâíî îáðàçóâàíèå. Äî ñðåäàòà íà IV â. áúëãà-
ðèòå â Áàêãðèÿ, Ïàìèð è Áîëîð ñå íàìèðàëè ïîä âúðõîâ-
íàòà âëàñò íà êóøàíñêèòå èìïåðàòîðè, êàòî å âúçìîæíî
äà èì å áèëà äàäåíà íÿêàêâà ôîðìà íà ñàìîóïðàâëåíèå, à
ñëåä òîâà äî âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV â. êóøàíñêàòà âëàñò
áèëà çàìåíåíà îò òàçè íà Ñàñàíèäèòå. Ïðåç âòîðàòà ïî-
ëîâèíà íà IV â. îáà÷å â Ñðåäíà Àçèÿ ñå íàäèãíàëè ñèëè,
äîâåëè äî åòíè÷åñêàòà åìàíöèïàöèÿ è ïîëèòè÷åñêèÿ âúç-
õîä íà áúëãàðèòå.
ÊÈÄÀÐÈÒÈÒÅ È ÕÅÔÒÀËÈÒÈÒÅ
Êîãàòî øàõ Øàïóð II îáñàæäàë â 353 ã. ðèìñêàòà êðå-
ïîñò Íèçèáèñ â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, ñå ðàçáðàëî, ÷å
èçòî÷íèòå ïåðñèéñêè ãðàíèöè ñà ïðåãàçåíè îò åäèí íîâ è
îïàñåí íåïðèÿòåë. Øàïóð II âåäíàãà èçîñòàâèë îáñàäàòà
íà Íèçèáèñ è ñå âòóðíàë íà èçòîê. Âèçàíòèéñêèÿò èñòîðèê
Çîíàðà (XII â.) íàðè÷à íàøåñòâåíèöèòå “ìàñàãåòè”, äîêà-
òî ñúâðåìåííèêúò íà ñúáèòèÿòà Àìèàí Ìàðöåëèí âúîáùå
íå ãè íàçîâàâà, íî âïîñëåäñòâèå ñòàíàëî ÿñíî, ÷å òîâà ñà
õèîíèòèòå, èìå, èäâàùî îò ñðåäíîïåðñèéñêîòî “õèîí” —
“õóí”, ñ âåðîÿòíî ãðúöêè ïëåìåíåí ñóôèêñ. Øàïóð II âî-
þâàë ñ õèîíèòèòå äî 358 ã., êîãàòî áèë ñêëþ÷åí ìèð ñ
òÿõ, ïî ñèëàòà íà êîéòî òå èçïðàòèëè âîåíåí êîíòèíãåíò
íà÷åëî ñ öàðÿ èì Ãðóìáàò (Êðóì-Áàò), êîéòî ñå ñðàæàâàë
ðàìî äî ðàìî ñ ïåðñèòå ïðè îáñàäàòà íà ñåâåðíîìåñîïî-
òàìñêàòà ðèìñêà êðåïîñò Àìèäà â 360 ã. Ïðèáëèçèòåëíî
ïî ñúùîòî âðåìå â Áàêòðèÿ ñå ðàçäâèæèëè åäíè íîâè âðà-
ãîâå íà ïåðñèòå — õåôòàëèòèòå, èçâåñòíè è êàòî “áåëè õó-
íè”, êîèòî èçòèêàëè â Ãàíäõàðà êèäàðèòèòå — äðóãà, ïðåä-
ñòàâÿíà êàòî õóíñêà, ïëåìåííà ãðóïà. Ñïîðåä Ãõèðøìàí
õèîíèòèòå, êèäàðèòèòå è õåôòàëèòèòå áèëè ðàçëè÷íè íàç-
âàíèÿ íà åäíà è ñúùà ïëåìåííà îáùíîñò ïðåç ðàçëè÷íè
ïåðèîäè.  äåéñòâèòåëíîñò ïîëîæåíèåòî å ïî-ðàçëè÷íî è
õèîíèòèòå íå ìîãàò ñ òàêàâà ëåêîòà äà ñå îòúæäåñòâÿò ñ
õåôòàëèòèòå è êèäàðèòèòå (ÑÍ11, ð. 211,137).
Âòîðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ñðåäíà Àçèÿ îêîëî 370 ã. (CHI 2,
ð. 770), âúïðåêè ÷å, êàêòî ùå âèäèì ïî-íàòàòúê, äóìàòà “ïî-
ÿâÿâàò” íå å óìåñòíà è ïî-äîáðå å äà ñå èçïîëçâà êàòî çà-
ìåñòèòåë “èçäèãàò”. Ñàìîòî èìå Êèäàðèòè å åïîíèìíî è
ïðèíàäëåæè íà åäèí êóøàíñêè êíÿç íà èìå Êèäàðà (Êîäî-
ëî, Öèäîëî â êèòàéñêà òðàíñêðèáöèÿ), îñíîâàë åäíîèìåí-
íà äèíàñòèÿ, à íå íîâ íàðîä. Îùå ïðåäè äîñòà ãîäèíè ïðîô.
Äåéâèä Ìàðøàë Ëàíã íà áàçàòà íà “Àøõàðàöóéö”* îòúæ-
äåñòâÿâà êèäàðèòèòå ñúñ ñïîìåíàòà â òîçè àðàìåéñêè èç-
òî÷íèê îò VH â. áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà ×äàð Áóëãàð
(ÒÀÁ. ñ. 221, 123)**. Îáà÷å îùå â êðàÿ íà XIX â. ïðîô. Ïåò-
êàíîâ, ïðåâîäà÷ è êîìåíòàòîð íà “Àøõàðàöóéö”, êàçâà ñëåä-
íîòî: “Êîëêîòî äî ×äàð-Áóëãàð***, òðÿáâà äà îòáåëå-
æà, ÷å ôðåíñêèÿò ïðåâîäà÷ ïðåäàâà òîâà èìå ñ Citar, à
â çàáåëåæêàòà íà ñòð. 35 äîðè ñ àðàìåéñêè áóêâè ïèøå
íå ×äàð, à Êèòàð è ïîä òàçè ôîðìà òîé îòêðèâà Êîò-
ðàãèòå... “ Ñúìíèòåëíî å êîòðàãèòå äà ñà èäåíòè÷íè ñ
×äàð Áóëãàð, íî å î÷åâèäíî, ÷å ×äàð Áóëãàð ñà èäåíòè÷-
íè ñ êèäàðèòèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ.
Êèäàðèòèòå, ïîäîáíî íà ñâîèòå ïî÷òè ïîñòîÿííè ñú-
þçíèöè õåôòàëèòèòå, áèëè òâúðäè ïðîòèâíèöè íà Ñàñà-
* Ôîíåòè÷íî íàé-ïðàâèëíî è ñúîáðàçåíî ñ åïîõàòà å “Àøõàðàöóéö” äà ñå ïðîèçíàñÿ êàòî “Àøõàðàöîéö”. äîêîëêîòî ïðåç VII â. ñúâðåìåí-
íèÿò àðàìåéñêè äèôòîíã “óé” â çâó÷àë êàòî “îé”.
** Ñëåä Äåéâèä Ìàðøàë Ëàíã êèäàðèòèòå ñà èäåíòèôèöèðàíè êàòî áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà îò Äèìèòúð Òàáàêîâ (1999 ã.) è îò Æèâêî
Âîéíèêîâ (2001 ã.).
*** Èñòèíñêîòî çàïèñâàíå â “Àøõàðàöóéö” å â “×äàð Áîëêàð”.
144
íèäèòå. Â 451 ã. ïîñëåäíèòå ïðåäïðèåëè íàñòúïëåíèå ñðå-
ùó êèäàðèòèòå, íî â 454 ã. áèëè ðàçáèòè îò òÿõ, à íà ñëåä-
íàòà ãîäèíà êèäàðèòè è õåôòàëèòè îáðàçóâàëè êîàëèöèÿ,
íàñî÷åíà ñðåùó ïåðñèòå è èíäèéöèòå.  465 ã. îáà÷å ïåð-
ñèòå ïðåäïðèåëè íîâî ìîùíî íàñòúïëåíèå ñðåùó êèäà-
ðèòèòå, êîèòî â 468 ã. ïðåòúðïåëè òåæêî ïîðàæåíèå (ÃÓÌ
1, õðîíîëîãè÷íà òàáëèöà). Ùîì êàòî âèæäàìå ïðåç VII â.
ñåâåðíî îò Êàâêàç ïëåìåííàòà ãðóïà ×äàð (Êèäàð) Áóë-
ãàð, î÷åâèäíî å, ÷å ñëåä ðàçãðîìà îò 468 ã. ãîëÿìà ÷àñò îò
êèäàðèòèòå ñå áèëè èçñåëèëè íà çàïàä. Äðóãà ÷àñò îò òÿõ
îáà÷å ñëåä 468 ã. íàìèðà óáåæèùå â Èíäèÿ.  470 ã. â Çà-
ïàäåí Äåêàí (Çàïàäíà Èíäèÿ) ñå èçäèãà åäíà äèíàñòèÿ, çà
êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ìîæå áè å îò ìåñòåí ïðîèçõîä.
Íåéíîòî èìå å Ðàøòðàêóòà è èìàëà ðàçêëîíåíèå â Ãóäæà-
ðàò. Òÿ ïðîñúùåñòâóâàëà ÷àê äî 975 ã. Äîòóê íèùî èíòå-
ðåñíî. Ïîÿâàòà íà òàçè äèíàñòèÿ íàñêîðî ñëåä èçñåëâàíå-
òî íà ÷àñò îò êèäàðèòèòå â Èíäèÿ îáà÷å êàòî ÷å ëè íå å
ñëó÷àéíà, çàùîòî äèíàñòèÿòà Ðàøòðàêóòà å íàðå÷åíà îò
àðàáñêèÿ òúðãîâåö Ñþëåéìàí ñ èìåòî ÁÀËÕÀÐÀ (ÅÀÑ
3, ð. 448-449; ÅÀÑ 1, ð. 242). Òîâà “ñúâïàäåíèå” äîïúëíè-
òåëíî ïîòâúðæäàâà òåçàòà, ÷å êèäàðèòèòå ñà áèëè áúëãàð-
ñêà åòíè÷åñêà ãðóïà. Íåùî ïîâå÷å — äèíàñòèÿòà Ðàøòðà-
êóòà-Áàëõàðà å èìàëà îùå åäíî èìå — PALLAVA, îáà÷å
ñïîðåä èíäîëîçèòå âðúçêàòà íà Ðàøòðàêóòà ñ Áàëõ å ñúì-
íèòåëíà, çàùîòî ñàìàòà äèíàñòèÿ â ñâîèòå àíàëè íèêúäå
íå ñïîìåíàâà çà Áàëõ è ïàðòèòå (MBN, ð. 496). Íå å íåîá-
õîäèìî îáà÷å ïðåäñòàâèòåëèòå íà Ðàøòðàêóòà äà èçòúê-
âàò íÿêàêâî ñúìíèòåëíî ðîäñòâî ñ äåòðîíèðàíàòà 250 ã.
ïî-ðàíî ïàðòñêà äèíàñòèÿ íà Àðøàêèäèòå, çàùîòî Ðàøò-
ðàêóòà å áèëà áúëãàðñêà ïî ïðîèçõîä. À âðúçêàòà ñ Áàëõ
íå òðÿáâà äà ñå èçêëþ÷âà ïðè íèêàêâî ïîëîæåíèå. Ïåòúð
Äîáðåâ îòáåëÿçâà, ÷å â äàãåñòàíñêàòà õðîíèêà “Äåðáåíò
íàìå” ñå ãîâîðè çà ãðóïà ïðåñåëíèöè â Êàâêàç îò Ñðåäíà
Àçèÿ íà èìå ÁÀÕËÈ ÊÀÄÀÐ. Òå, ñïîðåä “Äåðáåíò íàìå”,
âîþâàëè ñ ïåðñèòå ïðåç IV—V â. çàåäíî ñúñ ñâîèòå ñúþç-
íèöè àâàðèòå è ïåðñèòå òðÿáâàëî äà óêðåïÿâàò Äåðáåíò
çàðàäè íàõëóâàíåòî íà “êàôèðèòå Êàäàð è Àâàð” (ÄÎÁ 1,
ñ. 20). Èçðàçúò “Áàõëè Êàäàð” (áóêâ. “Êàäàðè îò Áàëõ”)
ìîæå äà îçíà÷àâà ñàìî åäíî, à èìåííî ÷å êèäàðèòèòå ñà
îáèòàâàëè ðàéîíà íà íàñåëåíàòà ñ áúëãàðè îáëàñò îêîëî
Áàëõ è òîâà å îùå åäèí äîêóìåíò, êîéòî çàñâèäåòåëñòâà
áúëãàðñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà êèäàðèòèòå. Ïðè òîâà ïî-
ëîæåíèå âå÷å íå å ÷óäíî çàùî äèíàñòèÿòà Ðàøòðàêóòà-
Áàëõàðà ñå å íàðè÷àëà è Ïàëëàâà. Íà âñè÷êî îòãîðå ïî
êðàéáðåæèåòî íà Ãóäæàðàò, òàì êúäåòî ñå å ïîäâèçàâàë
äúùåðíèÿò êëîí íà Ðàøòðàêóòà-Áàëõàðà, ïðè óñòèåòî íà
ðåêà Íàðìàäà ñå íàìèðà ñúâðåìåííèÿò ãðàä Áõàðó÷, ÷èå-
òî ñòàðî èìå å áèëî Áõàðóêà÷õà. Òî å òâúðäå áëèçêî äî
èíäèéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà èìåòî íà òàðèìñêàòà äúð-
æàâà Áàëóêà — Áõàðóêà, êîåòî å çàïèñàíî îò êèòàéöèòå êà-
òî Po-lu-kia. Êèòàéñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Õþ-åí Öàí (VII
â.) òðàíñêðèáèðà èìåòî íà ôàä Áõàðóêà÷õà êàòî Po-lo-kie-
che-po — íà÷èí (ïîíå ôîíåòè÷íî) ïî÷òè èäåíòè÷åí ñ Po-
lu-kia. Îò òîâà ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å â Áõàðóêà÷õà
íÿêîãà å èìàëî áúëãàðñêà êîëîíèÿ.
Äðóãèÿò èçêëþ÷èòåëíî âàæåí çà íàñ íàðîä ñà ò. íàð.
õóíè õåôòàëèòè (èëè áåëè õóíè). Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò

“Õóà” èëè “Õóà-äóí”. Åäèí îò òåõíèòå âîæäîâå íîñåë èìå-
òî “Åäàèëèäî”, êàòî êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ñúêðàòåíî ãî
íàðè÷àò “Åäà”, êàêòî è ñàìèÿ íàðîä. Àðàáñêî-ïåðñèéñêè-
òå àâòîðè íàðè÷àò õåôòàëèòèòå “õàéòàë” (Òàáàðè, Ìàñó-
äè, Ôèðäîóñè), àðìåíåöúò Åõè-øå (V â.) ãè îçíà÷àâà êàòî
“õàéëàíäóðê”, à äðóã åäèí àðìåíåö, Õàçàð Ïàðáåöè, æè-
âÿë ñúùî ïðåç V â., èçïîëçâà èìåòî “õåïòàë”. Ìèõàèë Ñè-
ðèéñêè (IX â.) ãè íàðè÷à ‘òåäàë” è “òåäàëòçè”, à Ìàðêâàðò
îòáåëÿçâà îùå åäèí àðìåíñêè âàðèàíò, ïðåäàâàù òÿõíîòî
èìå — Êàòèñê (Êàäóñèè). Âèçàíòèéñêèòå àâòîðè èçïîëçâàò
òåðìèíà “íàôòàë” (Òåîôàí), “àáäåë” (Òåîôèëàêò Ñèìîêà-
òà), êàêòî è òåõíèòå ðàçíîâèäíîñòè — “åôòàë”, “åïòàë”,
“àáäàë”(ÁÅÐÍ,ñ.183-185).
Ñïîðåä êèòàéöèòå õåôòàëèòèòå áèëè íîìàäè, íî âè-
çàíòèéñêèòå àâòîðè òâúðäÿò íåùî ñúâñåì ðàçëè÷íî. Ìå-
íàíäúð ïðåäàâà ðàçãîâîðà ìåæäó ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð
Þñòèí II è ïðàòåíèöèòå íà òþðêèòå, ïðèñòèãíàëè â Êîí-
ñòàíòèíîïîë ñêîðî ñëåä óíèùîæàâàíåòî íà Õåôòàëèòñ-
êàòà èìïåðèÿ: “Èìïåðàòîðúò çàïèòàë îòíîâî: “Â ãðà-
äîâå ëè æèâååõà åôòàëèòèòå?” - Ïðàòåíèöèòå îò-
ãîâîðèëè: “Òîâà ïëåìå, ãîñïîäàðþ, æèâåå â ãðàäîâå” (ÃÈ-
ÁÈ 2, ñ. 241). Ãîðíîòî ñâåäåíèå îáà÷å ñå òúëêóâà îò ïîâå-
÷åòî èñòîðèöè â ñìèñúë, ÷å äèâèòå íîìàäè õåôòàëèòèòå
ñå áèëè öèâèëèçîâàëè ñëåä çàñåëâàíåòî ñè â óðáàíèçèðà-
íàòà Áàêòðèÿ. Çàòîâà ïúê Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè äàâà ìíîãî
ïîâå÷å ñâåäåíèÿ â ïîëçà íà öèâèëèçîâàíîñòòà íà õåôòà-
ëèòèòå: “Ìàêàð è õåôòàëèòèòå äà ñà íàðîä îò õóíñ-
êîòî ïëåìå, òå íå ñà ñìåñåíè è íå ïîääúðæàò îòíî-
øåíèÿ ñ èçâåñòíèòå íè õóíè, òúé êàòî íå ãðàíè÷àò ñ
òÿõ, íèòî æèâåÿò áëèçî äî òÿõ, íî îò ñåâåð ñà ñúñåäè
ñ ïåðñèòå, òàì, êúäåòî â ñàìàòà ïåðñèéñêà ïåðèôå-
ðèÿ ñå íàìèðà ãðàäúò Ãîðãî. Ìåæäó òÿõ è ïåðñèòå
÷åñòî ñå âîäÿò âîéíè çàðàäè ãðàíèöèòå. Òå íå ñà íîìà-
äè êàòî äðóãèòå õóíñêè ïëåìåíà, íî îò äðåâíè âðåìå-
íà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà è çàòîâà òå íèêîãà
íå ñà íàïàäàëè ðèìñêèòå âîéñêè, îñâåí çàåäíî ñ âîéñ-
êàòà íà ìèäèéöèòå. Îò âñè÷êè õóíè ñàìî òå èìàò
áåëè òåëà è íå ñà ñ áåçîáðàçíè ëèöà. Íà÷èíúò èì íà
æèâîò ñúùî íå ïðèëè÷à íà òîçè íà äðóãèòå õóíè è òå
íå æèâåÿò êàòî ñêîòîâå, íî ñå íàìèðàò ïîä óïðàâëå-
íèåòî íà åäèí öàð, èìàò äîáðî ãðàæäàíñêî óñòðîéñò-
âî è ñúáëþäàâàò ìåæäó ñåáå ñè è ñúñåäèòå ñïðàâåäëè-
âîñòòà íå ïî-çëå îò ðèìëÿíèòå èëè îò äðóãèãî. Íàé-
áîãàòèòå îò òÿõ ñúáèðàò îêîëî ñåáå ñè ïðèÿòåëè, äî
äâàäåñåò, ÷å è ïîâå÷å äóøè; ïðèÿòåëèòå èì âèíàãè
îáÿäâàò çàåäíî ñ òÿõ, ðàçäåëÿò áîãàòñòâîòî, êàòî
èìàò åäíàêâî ïðàâî âúðõó íåãî. Êîãàòî òîçè, êîéòî å
ñúáðàë äðóãàðèòå ñè, óìðå, ïî çàêîí òå ñà äëúæíè äà
áúäàò ïîëîæåíè æèâè çàåäíî ñ íåãî â ãðîáà” (öèò. ïî
ÁÅÐÍ, ñ. 187).
Íà áàçàòà íà íÿêîè íàäïèñè íà ãðúöêè êóðñèâ âúðõó
ìîíåòè Ãõèðøìàí è ÿïîíåöúò Åíîêè ïîääúðæàò òåçàòà,
÷å åçèêúò íà õåôòàëèòèòå å áèë èðàíñêè äèàëåêò. Ñúäåéêè
ïî íàäïèñèòå îò Ñóðõ Õîòàë îáà÷å, ïîâå÷åòî ó÷åíè ñìÿ-
òàò, ÷å èðàíñêèÿò åçèê å áèë ìåñòåí äèàëåêò â Áàêòðèÿ, à
íå ñîáñòâåíî åçèêúò íà õóíèòå. Ïîíàñòîÿùåì ãëåäèùåòî
íà Ìèíîðñêè, ÷å åçèêúò íà õåôòàëèòèòå å áèë òþðêñêî
íàðå÷èå, ãîñïîäñòâà â íàó÷íèòå ñðåäè (CH11, ð. 213). Â
* Ñïîìíåòå ñè, ÷å â îáëàñòòà Áóëãàð ñà áèëè ñå÷åíè ìîíåòè îò òèïà íà õåôòàëèòñêèòå äðàõìè. Òàì æèâååëî è áúëãàðñêîòî ïëåìå Åñåãåë.
** Ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðöèòå ìíîãî áúëãàðñêè êíèæîâíèöè áÿãàò â Ñúðáèÿ, Ðóñèÿ è Ëèòâà. Âúçìîæíî å ëèòîâñêèÿò âàðèàíò
Áîëãîðîñ âìåñòî Ãàðãîðèñ äà å ïî-ïðàâèëåí, îòêîëêîòî òîçè íà Þñòèí.
ÀÂÈÒÎÕÎË
“Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Èðàí”, êîÿòî èìà ïðàâî äà ïðå-
òåíäèðà çà áåçïðèñòðàñòíîñò, îáà÷å ìîæåì äà îòêðèåì è
äðóãà ïîçèöèÿ:
“Çà íóæäèòå íà ñâîåòî ìîíåòîñå÷åíèå õåôòàëè-
òèòå ðàçâèëè ñïåöèàëåí âèä ïèñìî, ñúçäàäåíî íà áàçà-
òà íà êóøàíñêîòî, è åêçåìïëÿðè îò òåõíè ìîíåòè ñà
íàìåðåíè â Òóðôàí è òîçè åçèê å áèë èçòî÷íîèðàíñêè.
ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÇÀÊËÞ×È, ×Å ÐÀÇÃÎÂÎÐÍÈßÒ ÅÇÈÊ
ÍÀ ÏÎÍÅ ×ÀÑÒ ÎÒ ÕÅÔÒÀËÈÒÈÒÅ Å ÁÈË ÑÚÙÎ ÈÇ-
ÒÎ×ÍÎÈÐÀÍÑÊÈßÒ”*. Äàëè å ñúùåñòâóâàëà íÿêàêâà
åçèêîâà ðàçëèêà ìåæäó õèîíèòè, êèäàðèòè è õåôòà-
ëèòè å ìíîãî íåÿñíî...” (OH11, ð. 614, 213). Â ñúùàòà èñ-
òîðèÿ îáà÷å ÷åòåì, ÷å õèîíèòèòå ïðàêòèêóâàëè òðóïîèç-
ãàðÿíå, à õåôòàëèòèòå - òðóïîïîëàãàíå (CHI 1, ð. 214), îò
êîåòî ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å êàòî åòíîñè å ñúùåñò-
âóâàëà çíà÷èòåëíà ðàçëèêà ìåæäó òÿõ. Òîâà îáà÷å íå îç-
íà÷àâà, ÷å õèîíèòèòå ñà áèëè íÿêàêâè óðîäëèâè íèñêè è
êðèâîêðàêè õóíñêè ìîíãîëîèäè. Íà âñè÷êè, êîèòî óïîðè-
òî è áåçêðèòè÷íî ïðîäúëæàâàò äà ãëåäàò ïî òîçè íà÷èí íà
ðàííèòå àçèàòñêè õóíè, ùå ïðåïîðú÷àìå êíèãàòà íà ãîëå-
ìèÿ ó÷åí Îòî Ìåíõåí Õåëôåí “The World of the Huns”.
Ùå öèòèðàìå ñàìî íÿêîëêî èçðå÷åíèÿ îò íåÿ: “Ìîíãîëîè-
äíèòå åëåìåíòè ïðè õñþí-íó áèëè çíà÷èòåëíî çàñèëå-
íè îò ìíîæåñòâîòî êèòàéñêè äåçåðòúîðè è âîåííîï-
ëåííèöè”. “Ëþ Þàí, õóíñêèÿò çàâîåâàòåë íà Ëîÿí â
311 ã., áèë âèñîê 184 ñàíòèìåòðà è äúëãàòà ìó áðàäà
áèëà ñ ÷åðâåíèêàâ îòòåíúê. Õóíúò Õîëèåí Ïî-ïî, îñíî-
âàòåë íà êðàòêî ñúùåñòâóâàëàòà äèíàñòèÿ Õñèà, ñúâ-
ðåìåííèê íà Àòèëà, áèë âèñîê 195 ñàíòèìåòðà”. “Åä-
íà èñòîðèÿ â “Øèõ-øóî õñèí-þ”, çàïèñàíà îò Ëþ È-÷èí
â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I/ft, ïîêàçâà, ÷å õñèåí-ïè [òóí-
ãóçèòå — Ï. Ã.], çà êîèòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà ãîâîðåëè
íà ìîíãîëñêè åçèê, íå áèëè ìîíãîëîèäè â ðàñîâî îòíî-
øåíèå”. Êèòàéöèòå îïèñâàëè õñèåí-ïè êàòî õîðà ñ
“æúëòè áðàäè”. “Â åäíà ïîåìà îò Ëè Ïî êîííèòå âàð-
âàðè îò Þ-÷îó, âåðîÿòíî òþðêè, èìàëè çåëåíè î÷è.
Äîðè ïî-êúñíî êèòàéöèòå êàçâàëè çà ìîíãîëñêèòå Õó-
àíã òó Øèõ-âåé “Øèõ-âåé ñ æúëòèòå ãëàâè”, à ×èíãèñ
õàí è íåãîâèòå ïîòîìöè èìàëè ðóñè èëè ðèæè êîñè è
òúìíîñèíè î÷è” (ÎÌÍ, ð. 370, 373, 374).
Èìåòî “õåôòàëèòè” èäâà îò èðàíñêàòà äóìà “õàôòà” —
ÑÅÄÅÌ. Ïðåç Õ â. àðàáèíúò Ìàñóäè ñïîìåíàâà, ÷å ñå-
âåðíî îò Êàâêàç, â ñúñåäñòâî ñ àäúãöèòå, æèâååë åäèí íà-
ðîä, êîéòî ñå íàðè÷àë ÑÅÄÅÌÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ è â òÿõ Ïå-
òúð Äîáðåâ âèæäà áúëãàðèòå, äîêîëêîòî â àäúãñêàòà ãðó-
ïà åçèöè ÁËÚÃÝÐ (ÁËÚ-ÕÝÐ) îçíà÷àâà ÖßËÎ, ÑÚÑÒÀ-
ÂÅÍÎ ÎÒ ÑÅÄÅÌ ×ÀÑÒÈ (ÄÎÁ 1, ñ. 128). Ïîäîáíà âðúç-
êà ìåæäó áúëãàðèòå è ÷èñëîòî 7 îòêðèâàìå äàëå÷ íà çà-
ïàä è òî â ìíîãî ïî-ðàííà åïîõà.
Ïðåäè âðåìå Ï.Äîáðåâ íàñî÷è âíèìàíèåòî íà ÷èòàòå-
ëèòå âúðõó åäíà ëèòîâñêà õðîíèêà, â êîÿòî, îñâåí êîñâåíè
ñâåäåíèÿ çà Àâèòîõîë, îòêðèâàìå íåùî ìíîãî èíòåðåñíî:
“...Ñúùî òàêà íàé-ïúðâèÿò èñïàíñêè êðàë — ÁÎËÃÎ-
ÐÎÑ, êàçàë äà õâúðëÿò íåãîâèÿ âíóê è ñèí â ìîðåòî, íî
ìîðñêèòå âúëíè ãî èçõâúðëèëè æèâ è çäðàâ íà áðåãà,
êúäåòî åäíà äèâà ñúðíà ão îòõðàíèëà ñúñ ñâîåòî âèìå.
Ïîñëå òîé ñòàíàë âòîðè èñïàíñêè öàð, íàðå÷åí Ãîáèñ”
(öèò. ïî ÄÎÁ 1, ñ. 84).
145
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 èðëàíäñêàòà “Êíèãà íà çàâîåâàíèÿòà”, íàïèñàíà ïðåç
XI â., íî áàçèðàíà íà ïî-ñòàðè ñâåäåíèÿ, â ò.÷. è ëåãåíäè,
ñå ãîâîðè çà äîêåëòñêîòî íàñåëåíèå íà Èðëàíäèÿ, èçâåñò-
íî êàòî ôèð ÁÎËÃ, òîåñò “õîðà íà Áîëã” (“íàðîäúò íà
Áîëã”). Òå áèëè äîøëè îò Èñïàíèÿ, íî ñàìàòà Èñïàíèÿ íå
áèëà òÿõíàòà ïðàðîäèíà, çàùîòî ïî-ðàíî òå îáèòàâàëè Ãúð-
öèÿ, êúäåòî ñå çàíèìàâàëè ñúñ çåìåäåëèå. Çà ÷îâåê ñ èìå
Ãîáèñ ãîâîðè àíòè÷íèÿò èñòîðèê Þñòèí, êîéòî îáà÷å ïðå-
äàâà èìåòî ìó êàòî Ãàáèñ, äîêàòî âìåñòî Áîëãîðîñ ïðè
Þñòèí ñðåùàìå Ãàðãîðèñ*. Çà Ãàáèñ Þñòèí ïèøå: “Òîé
çàáðàíèë íà íàðîäà ðîáñêèòå ñëóæáè è ÐÀÇÄÅËÈË
ÏËÅÁÑÀ Â ÑÅÄÅÌ ÃÐÀÄÀ” (öèò. ïî ÖÈÐ, ñ. 14).
Îò òåçè ïðèìåðè ëè÷è êàê íà ñúâñåì äðóãî ìÿñòî è â
ñúâñåì äðóãà åïîõà (ïîíå â VII â. ïð. Õð.) èìåíàòà Áîëã,
Áîëãîðîñ ñà îòíîâî ñâúðçàíè ñ ÷èñëîòî ñåäåì.  òàêúâ
ñëó÷àé íå å òðóäíî äà ñå äîñåòèì, ÷å õåôòàëèòèòå (“ñåä-
ìî÷èñëåíèöèòå”) ñà èäåíòè÷íè ñ áúëãàðèòå. Ïðîêîïèé îáà-
÷å òâúðäè, ÷å õåôòàëèòèòå, ìàêàð è ìíîãî ðàçëè÷íè, âñå
ïàê ïðèíàäëåæàò êúì õóíñêîòî ïëåìå, à çà êèòàéöèòå òå
ñà íîìàäñêè íàðîä. Òàêàâà ïðåäñòàâà ìîæå äà ñå ñúçäàäå
åäèíñòâåíî ïðè ïîëîæåíèå, ÷å áúëãàðèòå-õåôòàëèòè ñà áè-
ëè óïðàâëÿâàíè îò õóíñêà äèíàñòèÿ è õóíñêàòà ïî ïðîèç-
õîä àðèñòîêðàöèÿ å çàåìàëà íåìàëêà ÷àñò îò ïîñòîâåòå â
Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ. Íàé-âåðîÿòíî îêîëî ñðåäàòà íà
IV â. õóíñêà ãðóïà å íàâëÿçëà â Ñðåäíà Àçèÿ, ïîä÷èíèëà å
÷àñò îò æèâååùèòå â Áàêòðèÿ áúëãàðè è èì å íàëîæèëà
ñâîÿòà äèíàñòèÿ. Âúïðåêè õóíñêèÿ êîìïîíåíò îñíîâíàòà
÷àñò îò õåôòàëèòèòå îáà÷å ñè îñòàâàëà èðàíîåçè÷íîòî
áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Íåñëó÷àéíî Ïðîêîïèé çàÿâÿâà, ÷å
õåôòàëèòèòå, òîåñò áúëãàðèòå-õåôòàëèòè, “îò äðåâíè âðå-
ìåíà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà”. Çà æèâåëèÿ ïðåç VI
â. Ïðîêîïèé, IV â. (êîãàòî õóíñêàòà äèíàñòèÿ çàñòàâà íà-
÷åëî íà áúëãàðèòå-õåôòàëèòè) íå ìîæå äà áúäå äðåâíà åïî-
õà. Íî òîçè èçðàç å íàïúëíî óìåñòåí çà åïîõàòà ñëåä II â.
ïð. Õð. Ïðîäúëæåíèåòî íà ãîðíîòî Ïðîêîïèåâî èçðå÷å-
íèå “...è çàòîâà òå íèêîãà íå ñà íàïàäàëè ðèìñêèòå âîéñ-
êè, îñâåí çàåäíî ñ âîéñêàòà íà ìèäèéöèòå” ñúùî å ìíîãî
èíòåðåñíî è ïîêàçâà, ÷å õåôòàëèòèòå ñà íàðîä, ïîÿâèë ñå
â Ñðåäíà Àçèÿ, íå â IV â., êàêòî íè ó÷àò, à ìíîãî ïî-ðàíî.
Î÷åâèäíî å, ÷å íàçâàíèåòî “ìèäèéöè” å àíàõðîíèçúì, çà-
ùîòî â VI â. ïð. Õð. ïåðñèòå ëèêâèäèðàò ïîëèòè÷åñêàòà
íåçàâèñèìîñò íà Ìèäèÿ, à ïî òîâà âðåìå Ðèì å ñàìî åäíî
ãîëÿìî ñåëî. Çàòîâà ïúê ïîâå÷å îò î÷åâèäíî å, ÷å ïîä “ìè-
äèéöè” Ïðîêîïèé ðàçáèðà “ïàðòè”. ßäêàòà íà Ïàðòñêàòà
èìïåðèÿ ñå å íàìèðàëà òî÷íî íà òåðèòîðèÿòà íà íÿêîãàø-
íàòà Ìèäèÿ. Îò ñðåäàòà íà 1 â ïð. Õð. äî íà÷àëîòî íà III
â. ñë. Õð. ìåæäó Ðèì è Ïàðòèÿ ñå âîäÿò ïåðìàíåíòíè âîé-
íè è âåðîÿòíî ïàðòèòå ñà èçïîëçâàëè ñðåùó ðèìëÿíèòå
êîíòèíãåíòè (ìîæå áè íàåìíèöè) îò õåôòàëèòè, òîåñò îò
ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå íà Áàêòðèÿ, çàñåëèëî ñå òàì
ñëåä ñðåäàòà íà II â. ïð. Õð.
×èñëîòî ÑÅÄÅÌ îáà÷å ñå ïîÿâÿâà è íà îùå åäíî ñúâ-
ñåì íåî÷àêâàíî ìÿñòî.  ñâîÿ åïîñ “Øàíêúçúäàñòàíú”
(“Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” — 882 ã.) âîëæêèÿò áúë-
ãàðèí Ìèêàèë Áàùó òâúðäè, ÷å ïðàîòåöúò Èäæèê áèë îá-
ðàçóâàë íàðîäà Õîí îò ÑÅÄÅÌ ÐÎÄÀ. Ïî÷òè ïúëíàòà ëèï-
ñà íà èìåòî íà áúëãàðèòå â åïîñà, à ïîñòîÿííîòî ñðåùàíå
* Ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðöèòå ìíîãî áúëãàðñêè êíèæîâíèöè áÿãàò â Ñúðáèÿ, Ðóñèÿ è Ëèòâà. Âúçìîæíî å ëèòîâñêèÿò âàðèàíò
Áîëãîðîñ âìåñòî Ãàðãîðèñ äà å ïî-ïðàâèëåí, îòêîëêîòî òîçè íà Þñòèí.
** Îïèñàíèòå îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè êàâêàçêè áúëãàðè. Íàïîñëåäúê Äèìèòúð Òàáàêîâ ñúáðà íåìàëêî ñâåäåíèÿ è çà îáèòàâàëàòà Êàâêàç
áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà Áàðñèë (Áàñèëê â àðìåíñêèòå èçâîðè, Áåðñóëà â àðàáñêèòå).
146
íà èìåòî íà õîíèòå, íàêàðà íÿêîè èçñëåäîâàòåëè äà ñìåò-
íàò, ÷å òîâà å õóíñêè åïîñ, çàïàçåí äîêúñíî ñðåä ò.íàð.
“êàçàíñêè òàòàðè”*. ßâíî îáà÷å äîáðèÿò ñòàð Ìèêàèë Áà-
ùó ïîä “õîí” íå å ðàçáèðàë öåíòðàëíîàçèàòñêèòå õóíè, à
áúëãàðèòå-õåôòàëèòè è èçïîëçâàíåòî íà åòíîíèìà “õîí”
å âúðâÿëî ïî ëèíèÿòà íà äèíàñòè÷åñêà èäåíòèôèêàöèÿ ñ
óïðàâëÿâàùàòà õåôòàëèòèòå õóíñêà àðèñòîêðàöèÿ.
Ñúâñåì íàêðàòêî è áåç ïîäðîáíîñòè ùå ïðîñëåäèì ïî-
âàæíèòå ñúáèòèÿ îò èñòîðèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ, ñâúðçàíè
ñ áúëãàðèòå-õåôòàëèòè. Â 379 ã. ïåðñèéñêèÿò óïðàâèòåë,
ïðèíàäëåæàù êúì äåòðîíèðàíàòà ïàðòñêà äèíàñòèÿ íà Àð-
øàêèäèòå, âäèãà â Áàëõ âúñòàíèå ñðåùó Ñàñàíèäèòå, êîå-
òî å ïîòóøåíî îò áúëãàðèòå-õåôòàëèòè. Âåðîÿòíî ïî òîâà
âðåìå ìåæäó òÿõ è Ñàñàíèäèòå å èìàëî ñêëþ÷åí íÿêàêúâ
ñúþçåí äîãîâîð, çàùîòî â 385 ã. õåôòàëèòñêè âîéñêè ñå
ïîÿâÿâàò íà ïîìîù íà ïåðñèòå ïðè îáñàäàòà íà ðèìñêàòà
ñåâåðíîìåñîïîòàìñêà êðåïîñò Åäåñà. Òîçè ñúþç îáà÷å íå
ùå äà å áèë äúëãîòðàåí, çàùîòî â 427 ã. õåôòàëèòè è êè-
äàðèòè âîþâàò â ñúþç ñðåùó ïåðñè è èíäèéöè, íî ïðåòúð-
ïÿâàò ïîðàæåíèå — ïåðñèòå ðàçáèâàò êèäàðèòèòå, à èíäèé-
öèòå — õåôòàëèòèòå. Â 442—449 ã. õåôòàëèòèòå âîþâàò ñ
ïåðñèéñêèÿ øàõ Éåçäèãåðä II. Â 454 ã. õåôòàëèòè è êèäà-
ðèòè îòíîâî äåéñòâàò çàåäíî ñðåùó ïåðñè è èíäèéöè. Ïåð-
ñèòå ñà ðàçáèòè. Ïî-êúñíî îáà÷å õåôòàëèòèòå ïîìàãàò íà
ïðèíö Ïåðîç â áîðáàòà ìó çà ïåðñèéñêèÿ ïðåñòîë ñðåùó
áðàò ìó Õîðìèçä lit. Â 472 ã. áúëãàðèòå-õåôòàëèòè èçòèê-
âàò õèîíèòèòå îò Ñîãäèàíà è ïðîñòèðàò âëàñòòà ñè ÷àê äî
Êàñïèéñêî ìîðå, îáêðúæàâàéêè ïåðñèòå îò ñåâåð**. Ïî
ñúùîòî âðåìå áúëãàðèòå-õåôòàëèòè çàâçåìàò è Ñåâåðî-
çàïàäíà Èíäèÿ. Â 482 ã. øàõ Ïåðîç ðåøàâà äà ñå îáúðíå
ïðîòèâ ñâîèòå áëàãîäåòåëè, ïîìîãíàëè ìó äà çàåìå ïåð-
ñèéñêèÿ òðîí, íî áèë íàïúëíî ðàçáèò îò õåôòàëèòñêèÿ öàð,
÷èåòî èìå å çàïèñàíî îò Òàáàðè êàòî Àêøóíâàð è êàòî
Êóøíàâàç îò Ôèðäîóñè. Ïåðîç áèë íàïúëíî ðàçáèò, íî áèë
ïîùàäåí ïðè óñëîâèå, ÷å îñòàâè êàòî çàëîæíèê ñèíà ñè
Êàâàä. Â 495 ã. áúëãàðèòå-õåôòàëèòè ñå îáúðíàëè íà èç-
òîê è íàâëåçëè â Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Áèëè ïðåâçåòè Êó÷à è
Êàðàøàõð, à â 502 ã. â òåõíè ðúöå ïàäíàë è Õîòàí, êîéòî
áèë âëàäÿí îò õåôòàëèòèòå ÷àê äî 556 ã. Òàêà áèëà ñúçäà-
äåíà îãðîìíà èìïåðèÿ, ñòðàøèëèùå çà ñúñåäèòå ñè (ÃÓÌ
1, õðîíîëîãè÷íà òàáëèöà; ÁÅÐÍ, ñ. 186; ÆÂ, õðîíîëîãè÷-
íà òàáëèöà).
Õåôòàëèòèòå áèëè íå ïî-ìàëêî çàèíòåðåñóâàíè îò ðàç-
øèðåíèå â ïîñîêà êúì Èíäèÿ. Íàõëóâàíåòî èì â 458 ã.
áèëî îòáëúñíàòî, à çàâîþâàíåòî íà Ñåâåðîçàïàäíà Èí-
äèÿ îò 472 ã. áèëî ñàìî âðåìåííî. Â 510 ã. õåôòàëèòñêèÿò
ïúëêîâîäåö (èìïåðàòîð?) Òîðîìàíà çàâçåë ïî-ãîëÿìàòà
÷àñò îò Çàïàäíà Èíäèÿ. Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ äîñòèã-
íàëà ñâîÿ àïîãåé. Íàñëåäíèêúò íà Òîðîìàíà áèë ïðî÷óòè-
ÿò Ìèõèðàêóëà, âëàñòâàë â Ïåíäæàá îêîëî 525 ã., íî òîé
ïî-êúñíî áèë èçòèêàí îò Èíäèÿ, êàòî ñå çàäúðæàë ñàìî â
Êàøìèð***. Íåãîâè íàñëåäíèöè áèëè Êèíãèëà Íàðåíä-
ðàäèòèéà è Ëàõàíà Óäàéàäèòèéà, êàòî ïúðâèÿò óïðàâëÿ-
âàë 8 ãîäèíè, íî íå å èçâåñòíî îò êîãà äî êîãà (CH11, ð.
214).
Ìåæäóâðåìåííî ñáëúñúöèòå ñ ïåðñèòå ïðîäúëæàâàëè.
 497—499 ã. è â 503—513 ã. øàõ Êàâàä âîþâàë íåóñïåøíî ñ

áúëãàðèòå-õåôòàëèòè. Òîâà íàêàðàëî øàõ Õîñðîâ I Àíó-
øèðâàí (531—579 ã.) äà âçåìå ìåðêè, çà äà ñå ñïðàâè âåä-
íúæ çàâèíàãè ñ õåôòàëèòñêàòà çàïëàõà. Òîé èçãðàäèë óê-
ðåïåíà ëèíèÿ â Ãóðãàí (Õèðêàíèÿ), ñ êîÿòî äà ïàçè ñåâåð-
íèÿ ñè ôëàíã. Ïî òîâà âðåìå òþðêèòå âå÷å ñå áèëè ïîÿâè-
ëè ïðè ðåêà ßêñàðò è Õîñðîâ I ñêëþ÷èë ñúþç ñ òåõíèÿ
õàí Ñèëäæèáó.  557 ã. ïåðñèòå çàïî÷íàëè îæåñòî÷åíî íàñ-
òúïëåíèå. Â 565 ã. ñå íàìåñèëè è òþðêèòå è Õåôòàëèòñêà-
òà èìïåðèÿ áèëà íàïúëíî ðàçãðîìåíà è óíèùîæåíà. Â 567
ã. ïîáåäîíîñíèòå ñúþçíè÷åñêè âîéñêè ñå ñðåùíàëè ïðè
áðåãîâåòå íà ðåêà Îêå, êîÿòî ñå ïðåâúðíàëà â ãðàíèöà ìåæ-
äó ïåðñè è òþðêè. Òîâà áèë êðàÿò íà áúëãàðñêîòî èìïåð-
ñêî âåëè÷èå â Ñðåäíà Àçèÿ, ïîñòèãíàòî ñ ìíîãî óñèëèÿ
ñëåä ãèáåëòà íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ. Òåïúðâà ùå òðÿáâà
äà ñå ïðîó÷àò ïîäðîáíî èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ è äåìîã-
ðàôñêèòå ïðîìåíè, äîâåëè â IV â. äî èçäèãàíåòî íà áúë-
ãàðñêèòå ãðóïè íà õåôòàëèòèòå è êèäàðèòèòå êàòî ïúðâîñ-
òåïåííà ñèëà â ðàéîíà. Òàçè ñòàòèÿ å ñàìî ïúðâà êðà÷êà â
òàçè íàñîêà è öåëè äà çàäàäå íÿêàêâè ïàðàìåòðè çà áúäå-
ùè èçñëåäâàíèÿ.
Ñëåä óíèùîæàâàíåòî íà èìïåðèÿòà èì áúëãàðèòå-õåô-
òàëèòè çàïî÷íàëè ìàñîâî äà ñå èçñåëâàò íà çàïàä. Ïðîöå-
ñúò íà èçñåëâàíå íà çíà÷èòåëíè áúëãàðñêè ãðóïè îò Ñðåä-
íà Àçèÿ êúì Êàâêàç è ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè çàïî÷íàë
îùå ïî-ðàíî. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, êîéòî â ðåä ñëó÷àè
ïîêàçâà ó÷óäâàùî âÿðíà îñâåäîìåíîñò çà áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ, èçîáùî íå å çíàåë çà ñúùåñòâóâàíåòî íà êàâêàçêè
áúëãàðè. Ñïîðåä íåãî “îòêàêòî áúëãàðèòå èçëåçëè îò Âîëãà
è äîøëè êðàé Äóíàâ, èçìèíàëè 300 ãîäèíè” (ÏÕ ñ. 63).
Ôàêòè÷åñêè çà Ïàèñèé áúëãàðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Åâðîïà
åäâà â 70-80-òå ãîäèíè íà IV â., ìíîãî ñëåä âðåìåòî íà
çàñåëâàíå â Êàâêàç íà ðàííèòå áúëãàðñêè ãðóïè â åïîõàòà
îùå ïðåäè Õðèñòà*. Ñúäåéêè îò òîâà ñúîáùåíèå íà Ïàè-
ñèé, ñòàâà ÿñíî, ÷å ïúðâàòà îò ãîëåìèòå áúëãàðñêè ìèãðà-
öèè îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè è Êàâ-
êàç ñå å îñúùåñòâèëà â ïîñëåäíàòà ÷åòâúðò íà IV â. Íàâ-
ëåçëèòå ïî òîâà âðåìå â Èçòî÷íà Åâðîïà áúëãàðè èëè ñà
íàñòúïâàëè çàåäíî ñ õóíèòå íà Áàëàìåð, èëè ñà ñå âúçïîë-
çâàëè îò ïðîáèâàíåòî íà ãîòñêàòà è àëàíñêàòà îòáðàíà è
îò íàøåñòâèåòî íà õóíèòå íà çàïàä, çàåìàéêè îñâîáîäå-
íèòå îò ïúðâèòå òðè íàðîäà òåðèòîðèè. Ñëåäâàùàòà çíà-
÷èòåëíà áúëãàðñêà ìèãðàöèÿ ñå èçâúðøâà ïðåç V â. Ñëåä
468 ã., êîãàòî ïåðñèòå ðàçãðîìÿâàò êèäàðèòèòå, òå, ñúäåé-
êè ïî “Àøõàðàöóéö”, ñå íàñòàíÿâàò ñåâåðíî îò Êàâêàç ïîä
èìåòî ×äàð (Êèäàð) Áóëãàð, à â “Äåðáåíò íàìå”ñà îçíà-
÷åíè êàòî Áàõëè Êàäàð, òîåñò êèäàðèòè îò Áàëõ. Ïàê êúì
òîçè ðàéîí ñå íàñî÷èëè ãîëåìè ìàñè áúëãàðè-õåôòàëèòè
— òîâà ñà Ñåäåìòå ïëåìåíà íà Ìàñóäè. Òÿõíîòî èçñåëâà-
íå ùå äà ñå å äúðëæàëî íå òîëêîâà íà óñòàíîâÿâàíåòî íà
òþðêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ (êàòî âñè÷êè åâðàçèéñêè íîìàäè
òå áèëè òîëåðàíòíè êúì òåçè, êîèòî ïðèçíàâàëè âëàñòòà
ÀÂÈÒÎÕÎË
èì), à íà çàâçåìàíåòî íà Áàêòðèÿ îò ïåðñèòå, êîèòî âåðî-
ÿòíî ñà òðåòèðàëè ñóðîâî ñòàðèòå ñè íåïðèÿòåëè.
Ïðîöåñúò íà èçñåëâàíå íà áúëãàðè îò Ñðåäíà Àçèÿ ïðî-
äúëæèë è â êðàÿ íà VI â. — Ìèõàèë Ñèðèéñêè îïèñâà ìèã-
ðàöèÿòà íà 30 000 áúëãàðè îò Èìåîí ïî âðåìåòî íà ðî-
ìåéñêèÿ èìïåðàòîð Ìàâðèêèé (582—602 ã.). Òàêà ñëåä 567
ã. Ñðåäíà Àçèÿ ñ óñêîðåíè òåìïîâå ñå äåáúëãàðèçèðàëà:
áúëãàðèòå-õåôòàëèòè, áúëãàðè-òåòîõàðè è îñòàòúöèòå îò
áúëãàðèòå-êèäàðèòè êàòî ïÿñúê ïðåç ïðúñòèòå íà ÷îâåø-
êà ðúêà ñå îòòè÷àëè â ïîñîêà íà Êàâêàç è ïðè÷åðíîìîðñ-
êèòå ñòåïè.
Îáåçáúëãàðÿâàíåòî íà Ñðåäíà Àçèÿ ñëåä 567 ã. è ïðè-
èæäàíåòî íà ãîëåìè áúëãàðñêè ìàñè â Ïðè÷åðíîìîðèåòî
è Êàâêàç ñëåä ñðåäàòà íà VI â. ìîæå äà îáÿñíè è ïî-ñåò-
íåøíîòî ñúçäàâàíå íà Êóáðàòîâàòà èìïåðèÿ. Êúì íà÷à-
ëîòî íà VII â. ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå êúì Èçòî÷íà
Åâðîïà â îáùè ëèíèè å áèëî ïðèêëþ÷èëî è òå áèëè äîñ-
òèãíàëè îíàçè êðèòè÷íà ìàñà, äîñòàòú÷íà çà íîâà åòíè-
÷åñêà åêñïàíçèÿ, çàâúðøèëà ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êóáðàòî-
âàòà èìïåðèÿ â 632 ã. Àêî íåéíîòî îñíîâàâàíå ñå äúëæè
íà äðàñòè÷íîòî óâåëè÷àâàíå íà áúëãàðñêèÿ åëåìåíò â Èç-
òî÷íà Åâðîïà ñëåä ñðåäàòà íà VI â., ìîæå äà ñå ïðåäïîëî-
æè, ÷å Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ ïðåäñòàâëÿâà âúçðàæäàíå íà
ñòàðàòà ñðåäíîàçèàòñêà äúðæàâíà òðàäèöèÿ, îëèöåòâîðÿ-
âàíà îò Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ — åäíà ðåäèñëîêàöèÿ íà
èìïåðèÿòà 1000 êèëîìåòðà ïî íà çàïàä.
Ñëåä 567 ã. îñòàòúöèòå îò áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â Áàê-
òðèÿ ïðîäúëæàâàëè äà îáèòàâàò êíÿæåñòâàòà Òîõàðèñòàí
(Òóõàðèñòàí) è Õóòòàë (ïðîèçëèçà îò Õåôòàë). Ãðóïà áúë-
ãàðè-õåôòàëèòè ñå áèëè çàêðåïèëè â ðàéîíà íà Áàäõèñ,
ñåâåðîèçòî÷íî îò Õåðàò, ÷àê äî íàõëóâàíåòî íà àðàáèòå,
íà êîèòî òå îêàçàëè îò÷àÿíà ñúïðîòèâà, ïðåäâîæäàíè îò
íÿêîé ñè òàðêàí Íåçàê (CHI 1, ð. 215). Äðóãî áúëãàðñêî
âëàäåíèå, îöåëÿëî îùå ïî äî êúñíî, áèëî öàðñòâî Áîëîð,
ðàçïîëîæåíî â ðàéîíà íà Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì. Íåãî-
âàòà ñúäáà ïðåç VII—VIII â. îáà÷å áèëà òÿñíî ñâúðçàíà íå
ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèòå ñèëè, à ñ äâóâåêîâíèòå êîíôëèêòè
ìåæäó êèòàéöè è òèáåòöè.
ÑÚÄÁÀÒÀ ÍÀ ÏÎÑËÅÄÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÂËÀÄÅ-
ÍÈß Â ÑÐÅÄÍÀ ÀÇÈß ÏÐÅÇ VII.VIII Â.
Ïðè óïðàâëåíèåòî íà Êðè ñðîí öÿí (618—641 ã.), èçâåñ-
òåí îùå è êàòî Ñðîí öÿí ñàìïî, ìëàäàòà òèáåòñêà äúðæà-
âà ñå ïðåâðúùà â èìïåðèÿ. Ïî òîâà âðåìå Êèòàé å óïðàâ-
ëÿâàí îò äèíàñòèÿòà Òàí. Ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Êðè
ñðîí öÿí îòíîøåíèÿòà ìåæöó êèòàéöè è òèáåòöè áèëè ñ
ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ äîáðè, òúé êàòî Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ
ñå íóæäàåëà îò êîíñîëèäàöèÿ, à Êèòàé áèë çàåò ñ ëèêâè-
äèðàíåòî íà äúðæàâàòà Àøà, ðàçïîëîæåíà â èçòî÷íèòå ïîä-
ñòúïè êúì Òèáåòñêîòî ïëàòî, êàêòî è ñ óêðåïâàíåòî íà
âëàñòòà ñè â Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ïîñòîÿííî çàïëàøâàí îò
òþðêèòå. Ñêîðî ñëåä ñìúðòòà íà ïúðâèÿ òèáåòñêè èìïå-

* Òàêîâà áåøå ïðåç 1997 ã. ìíåíèåòî íà ã-í Äîáðåâ, èçðàçåíî â êíèãàòà ìó “Ñêàçàíèå çà Àòèëîâèòå õóíè”. ×åòèðè ãîäèíè ïî-êúñíî òîé
íàïðàâî ñå ïîäèãðà ñ âåðíèòå ñè ïîñëåäîâàòåëè, êîèòî áåçêðèòè÷íî ïðèåõà òàçè íåãîâà ïîçèöèÿ è çàïî÷íàõà íàñòúðâåíî äà ÿ òèðàæèðàò. Â
èçëÿçëàòà ïðåç 2001 ã. íåãîâà êíèãà “Äðåâíîáúëãàðñêà åïèãðàôèêà” îòêðèâàìå ñëåäíèòå ïðåëþáîïèòíè èçêàçâàíèÿ: “Î÷åâèäíî å, ÷å îò òàçè
èìåííî ïðàñòàðà áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ ñà èçâëå÷åíè ïî÷òè âñè÷êè íåîáèêíîâåíè îáðàçè, êîèòî äíåñ óêðàñÿâàò ñòðýíèöèòå íà òàòàðñêîòî
ñêàçàíèå “Øàí êúçú äàñòàíú”... “Çà íåîáèêíîâåíîòî áîãàòñòâî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ ãîâîðè äîðè êîíñòðóêöèÿòà íà ñèëíî ïðåïðàâå-
íîòî ñêàçàíèå “Øàí êúçú äàñòàíú”, â êîåòî ïîä äåáåëèÿ ñëîé îò êúñíè ìîäèôèêàöèè è èíòåðïîëàöèè ñå îòêðèâà è åäèí îñîáåí íåáåñåí ïàíòåîí,
çàèìñòâàí îò äðåâíèòå áúëãàðñêè ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè.” (ñòð. 269). Ïðè òàêîâà áúðçî ðàçâèòèå íà âúçãëåäèòå ñè íèùî ÷óäíî ñëåä îùå 4 ãîäèíè
ã-í Äîáðåâ äà ñòèãíå äî èçâîäà, ÷å åïîñúò å íàïðàâî áúëãàðñêè è íàèñòèíà å ñúçäàäåí ïðåç IX â. Âïðî÷åì íåãîâà å ìèñúëòà: “Èñòîðèÿòà óìåâ äà
ñè ïðàâè øâãè ñ âñåêè, êîéòî íå onuna çäðàâî ïî÷âàòà ïîä êðàêàòà ñè”(“Ñêàçàíèå íà Àòèëîâèòå õóíè”, ñ.25). Çàáåëåæåòå, ÷å äîêàòî äâåòå
áúëãàðñêè ãðóïè íà êèäàðèòèòå è õåôòàëèòèòå ñà â ïîñòîÿíåí ñúþç, ïîñëåäíèòå âîþâàò ñ õèîíèòèòå, êîåòî îòíîâî ïîêàçâà, ÷å òå íå ñà áèëè
áúëãàðñêà åòíè÷åñêà ãðóïà. Âåðîÿòíî â Áîëîð, íàìèðàéêè ïîäêðåïà ó òàìîøíèòå áúëãàðè - Áåë. à.

147
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðàòîð îòíîøåíèÿòà ìåæäó êèòàéöè è òèáåòöè ñèëíî ñå
âëîøèëè.
 659 ã. êèòàéöèòå îðãàíèçèðàëè íàêàçàòåëåí ïîõîä ñðå-
ùó çàïàäíèòå òþðêè è ñòèãíàëè ÷àê äî ðåêà ßêñàðò. ×óâ-
ñòâàéêè ñå çàïëàøåíè îò êèòàéñêîãî ðàçøèðåíèå, òèáåò-
öèòå àòàêóâàëè êèòàéöèòå â ðàéîíà íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí,
êîéòî, íàðåä ñ ãðàä Ñóéàá, âëèçàë â ñúñòàâà íà âëàäåíèòå
îò Êèòàé ò.íàð. “×åòèðè èíñïåêöèè”.  ñòàòèÿòà ùå èç-
ïîëçâàìå òîçè, ïðèåò â áúëãàðñêàòà íàó÷íà ëèòåðàòóðà òåð-
ìèí (âåðîÿòíî ïîä ðóñêî âëèÿíèå), à íå óòâúðäèëèÿ ñå â
àíãëèéñêèÿ è ôðåíñêèÿ åçèê òåðìèí “×åòèðè ãàðíèçîíà”
(The Four Garrisons, Les Quatres Garnisons).
Ïðåç ïðîëåòòà íà 661 ã. îáà÷å êèòàéöèòå ðàçáèëè òþð-
êèòå è ñêîðî áèëî ñêëþ÷åíî ïðèìèðèå è ñ òèáåòöèòå. Çà
äà íàõëóâàò â “×åòèðèòå èíñïåêöèè” è äà âîäÿò ñúâìåñò-
íè âîåííè äåéñòâèÿ ñúñ ñúþçíèöèòå ñè òþðêè è êàøãàð-
öè, òåîðåòè÷íî çà òèáåòöèòå ñúùåñòâóâàëè äâå âúçìîæ-
íîñòè — íàñòúïëåíèå ïðåç þãîçàïàäíàòà ÷àñò íà Òàðèì
èëè ïðåç þãîèçòî÷íàòà. Òúé êàòî Õîòàí è ñòðàíàòà Àøà
áèëè â êèòàéñêè ðúöå, çà òèáåòöèòå îñòàâàëè îòâîðåíè ñà-
ìî ïðîõîäèòå íà Ãèëãèò è Ïàìèð. Ïî òàçè ïðè÷èíà òîçè
ðàéîí áèë îò ìíîãî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà òÿõ è òå ïîáúðçà-
ëè äà óñòàíîâÿò âëèÿíèåòî ñè âúðõó íåãî. Îêîëî 663 ã.
òèáåòöèòå âå÷å êîíòðîëèðàëè ñåâåðîçàïàäíèòå ïîäñòúïè
êúì Òèáåòñêîòî ïëàòî — öàðñòâî Áîëîð, öàðñòâî Âàõàí è
ðàéîíà îêîëî Êàøãàð. Öàðñòâî Áîëîð îñòàíàëî ïîä íåî-
ñïîðèìî òèáåòñêî âúðõîâåíñòâî ïîâå÷å îò 50 ãîäèíè
(ÑãÂ.ð.21-22,30).
Îñèãóðÿâàéêè ñè êîíòðîëà íàä ñïîìåíàòèòå öàðñòâà,
â 670 ã. Òèáåò àòàêóâàë ×åòèðèòå èíñïåêöèè. Àêñó áèë ïðåâ-
çåò, à èçïðàòåíàòà êèòàéñêà àðìèÿ áèëà íàïúëíî ðàçáèòà
ïðè Òà ôåé ×óàí. Ïðîäúëæèëîòî äâå äåñåòèëåòèÿ íåîñ-
ïîðèìî êèòàéñêî íàäìîùèå â Òàðèìñêèÿ áàñåéí áèëî ñå-
ðèîçíî ðàçêëàòåíî. Â 674 ã. â Êèòàé èçáÿãàëè âëàäåòåëèòå
íà Êàøãàð è Õîòàí, âåðîÿòíî ïîðàäè çàâëàäÿâàíåòî íà
ãðàäîâåòå èì îò òèáåòöèòå. Â 675/676 ã. ïîñëåäíèòå âëåç-
ëè â ñúþç ñúñ çàïàäíèòå òþðêè è âñëåäñòâèå íà òîâà â 677
ã., ïî äóìèòå íà êèòàéöèòå, “×åòèðèòå èíñïåêöèè áèëè èç-
öÿëî èçãóáåíè”. Òàêà òèáåòöèòå óñòàíîâèëè òâúðä êîíò-
ðîë âúðõó Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Íå å ÿñíî êàêâà å áèëà òÿõ-
íàòà àäìèíèñòðàòèâíà ïîëèòèêà â ðàéîíà íà Òàðèì, íî ñå
ïðåäïîëàãà, ÷å ìîæå áè òå ñà îñòàâèëè äà óïðàâëÿâàò ìåñ-
òíèòå äèíàñòèè, êîèòî áèëè çàäúëæåíè äà ïëàùàò äàíúöè
(ÑãÂ, ð. 34-46).
 678 ã. êèòàéöèòå ïîòúðñèëè ðåâàíø, íî ïðè åçåðîòî
Êîêî íîð áèëè ïîãîëîâíî ðàçáèòè îò òèáåòöèòå. Ñ öåíàòà
íà ãîëåìè óñèëèÿ òÿõíîòî íàñòúïëåíèå áèëî ñïðÿíî. Â
ñëåäâàùèòå íÿêîëêî ãîäèíè íÿìàëî ñáëúñúöè ìåæäó ïðî-
òèâíèöèòå. Êèòàéöèòå îáà÷å ñå âúçïîëçâàëè îò âðåìåí-
íîòî çàòèøèå è ïðåäïðèåëè óñïåøíè äåéñòâèÿ ñðåùó çà-
ïàäíèòå òþðêè ñåâåðíî îò Òèåí Øàí. Òèáåò îñòàíàë áåçó-
÷àñòåí, ìàêàð è äà áèë òþðêñêè ñúþçíèê (ÑãÂ, ð. 41-47).
 689 ã. êèòàéöèòå ðåøèëè äà ñè âúðíàò “×åòèðèòå èí-
ñïåêöèè”. Îïèòúò áèë íàïúëíî íåóñïåøåí è îñòàíêèòå îò
ðàçáèòàòà èì àðìèÿ ñå îòòåãëèëè êúì ãðàä Êî÷î. Âúïðåêè
òîâà âëàäååíåòî íà òîçè ãðàä, êàêòî è íà Ñóéàá, ñåâåðíî
îò Òèåí Øàí, áèëî áàðèåðà ñðåùó ïî-íàòàòúøíî òèáåòñ-
êî ðàçøèðåíèå â òàçè ïîñîêà. Âïðî÷åì ïî òîâà âðåìå ðå-
àëèçèðàíåòî íà òàêèâà ïëàíîâî íå áèëî ïî ñèëèòå íà òè-
áåòöèòå. Ïðåç òåçè ãîäèíè â Òèáåò çàïî÷íàëè ìåæäóîñî-
áèöè, êîåòî îáëåê÷èëî ìíîãî ïîëîæåíèåòî íà êèòàéöèòå
è òå ïðîìèíàëè â íàñòúïëåíèå. Â 692 ã. òèáåòöèòå áèëè
148
íàïúëíî ðàçãðîìåíè è êèòàéöèòå èçöÿëî ñè âúçâúðíàëè
×åòèðèòå èíñïåêöèè, â ò. ÷. Êó÷à, Êàøãàð è Õîòàí.  Êó-
÷à áèë îñòàâåí ãîëÿì êèòàéñêè ãàðíèçîí. Òîâà áèë êðàÿò
íà ïúðâèÿ îïèò çà óñòàíîâÿâàíå íà òèáåòñêî ãîñïîäñòâî â
Òàðèìñêèÿ áàñåé (ÑãÂ, ð. 51-54).
Òèáåòöèòå îáà÷å íå ñå ïðèìèðèëè òîëêîâà ëåñíî ñúñ
çàãóáàòà. Òå ñå îïèòàëè äà ñè âúðíàò Òàðèì, íî ïðåç ïðî-
ëåòòà íà 694 ã. áèëè îòíîâî ðàçáèòè îò êèòàéöèòå, êîèòî
ñìàçàëè è òåõíèòå ñúþçíèöè — çàïàäíèòå òþðêè. Ïðåç 696
ã. îáà÷å òèáåòöèòå ïîëó÷èëè ðåâàíø ïðè ïëàíèíàòà Ñó-
ëî-õàí. Ïîñëåäâàëèòå ìèðíè ïðåãîâîðè íå äàëè ðåçóëòàò
è âîéíàòà ïðîäúëæèëà ÷àê äî 707 ã., êîãàòî áèë ñêëþ÷åí
ìèðåí äîãîâîð, ñêðåïåí ñ äèíàñòè÷åí áðàê (ÑãÂ, ð. 56-58).
Ïðåêðàòÿâàíåòî íà âîéíàòà ðàçâúðçàëî ðúöåòå íà êè-
òàéöèòå ñðåùó çàïàäíèòå òþðêè, êîèòî ïðîäúëæàâàëè äà
ñà òèáåòñêè ñúþçíèöè. Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ âúçíàìå-
ðÿâàëà äà.íàïàäíå òþðêñêèÿ âîæä Ñàêàë ïðåç Ôåðãàíà.
Ïîñëåäíèÿò ñå íàäÿâàë íà òèáåòñêà ïîìîù è íà âîéñêà,
èçïðàòåíà îò öàðÿ íà Áîëîð. Òîâà ïîêàçâà, ÷å è â 708 ã.
Áîëîð ïðîäúëæàâàë äà ñå íàìèðà ïîä òèáåòñêî âúðõîâåí-
ñòâî è ÿâíî êàòî âàñàëíà ñëåä 663 ã. äúðæàâà å òðÿáâàëî
äà îêàçâà âîåííà ïîìîù íà ñâîÿ ñþçåðåí (ÑãÂ, ð. 74).
Çàïàäíèòå òþðêè îáà÷å íàíåñëè èçïðåâàðâàù óäàð. Â
êðàÿ íà 708 ã. èëè â íà÷àëîòî íà 709 ã. òå ïðåãàçèëè êèòàé-
öèòå ïðè Êàùãàð. Îáÿâèëèÿò ñå çà õàí Ñàêàë ïðåâçåë Êó-
÷à. Ñêîðî îáà÷å è äâåòå ñòðàíè ïðåêðàòèëè âîåííèòå àê-
öèè. Â ïåðèîäà 711—714 ã. àðàáèòå óñèëåíî íàñòúïâàëè â
Ñðåäíà Àçèÿ è çàïàäíèòå òþðêè áèëè ïðèòèñíàòè êàêòî
îò òÿõ, òàêà è îò èçòî÷íèòå òþðêè. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà
êèòàéöèòå íàíåñëè ãîëÿìî ïîðàæåíèå íà çàïàäíèòå òþð-
êè è ñòèãíàëè ÷àê äî Ôåðãàíà â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò
äî àðàáèòå. Ðàçãðîìÿâàíåòî íà çàïàäíèòå òþðêè è óñòà-
íîâÿâàíåòî íà ïúëíî êèòàéñêî íàäìîùèå â ðàéîíà îáà÷å
íå âëèçàëî â ïëàíîâåòå íà òèáåòöèòå è â 714 ã. òå çàïî÷íà-
ëè âîåííè äåéñòâèÿ ñðåùó äèíàñòèÿòà Òàí. Ïðåç åñåíòà
íà 714 ã. òå íàõëóëè â ïîñîêà íà Æúëòàòà ðåêà, íî ñêîðî
òÿõíîòî íàñòúïëåíèå áèëî ñïðÿíî è òèáåòöèòå ïðåäëî-
æèëè ìèð, êîèéòî áèë îòõâúðëåí (ÑãÂ, ð. 74-83).
Ïðåç 716 ã. òèáåòöèòå ïðîäúëæèëè íàáåçèòå ñè â Êè-
òàé. Òåõíèòå ñúþçíèöè — çàïàäíèòå òþðêè — áèëè âïëåòå-
íè â áîðáà ñ èçòî÷íèòå è òèáåòöèòå òðÿáâàëî ñàìè äà ñå
áîðÿò ñ Òàíñêè Êèòàé. Ïî òîâà âðåìå íà êèòàéñêèÿ ïðåñ-
òîë ñå áèë âúçêà÷èë ñïîñîáíèÿò è åíåðãè÷åí èìïåðàòîð
Õñþàí-Öóí (712—756 ã.), êîéòî ðåøèë äà ïðåäïðèåìå ãî-
ëÿìî äèïëîìàòè÷åñêî íàñòúïëåíèå â òèëà íà ñâîÿ íåïðè-
ÿòåë. Íà 10 þëè 717 ã. âëàäåòåëÿò íà Áîëîð, ÷èåòî èìå å
ïðåäàäåíî îò êèòàéöèòå êàòî Ñó-ôó-øå-ëè-øèõ-ëè-íè, ñ
îôèöèàëåí óêàç áèë ïðîâúçãëàñåí îò Õñþàí Öóí çà “Öàð
íà Áîëîð”. Òîçè ôîðìàëåí æåñò ïîêàçâàë, ÷å äèíàñòèÿòà
Òàí ïðèåìà Áîëîð â ñôåðàòà íà êèòàéñêèÿ öèâèëèçàöèî-
íåí êðúã è ìó îáåùàâàëà çàùèòà, áåç îáà÷å Áîëîð äà áúäå
ñ÷èòàí çà ÷àñò îò èìïåðèÿòà. Òîâà áèëî ÿñíî ïîñëàíèå
êúì Òèáåò — Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ âúçíàìåðÿâàëà äà ãî èç-
ìåñòè êàòî ãîñïîäñòâàùà ñèëà â ðàéîíà íà Êàðàêîðóì,
Ïàìèð è Õèíäóêóø. Î÷åâèäíî å, ÷å ïî ñúùîòî âðåìå Áî-
ëîð å îòõâúðëèë ïðîäúëæèëèÿ 54 ãîäèíè âàñàëèòåò ñïðÿ-
ìî òèáåòöèòå è ñå ïðåâúðíàë â êèòàéñêè ñúþçíèê (ÑãÂ, ð.
85-87).
 ñëåäâàùèòå 3 ãîäèíè êèòàéñêàòà äèïëîìàöèÿ æúíå-
ëà íåïðåñòàííè óñïåõè. Ìíîæåñòâî ãðàäîâå îò ïîä÷èíå-
íèÿ íà àðàáèòå Õîðàñàí èçïðàòèëè äåëåãàöèè â êèòàéñêà-
òà ñòîëèöà ñ ìîëáà çà ïîìîù — â 718 ã. Ìàéìàðã è Ñàìàð-

êàíä, â 719 ã. Êóìèä, Áóõàðà è îòíîâî Ñàìàðêàíä. Â 720 ã.
ïðè èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí äîøëè ïðàòåíèöè îò Âàõàí,
Óäèàíà, Õóòòàë, ×èòðàë, Êàøìèð, Çàáóëèñòàí (ÑãÂ, ð. 89).
Âèæäàéêè ñå çàïëàøåíè îò ïúëíî îáêðúæåíèå, òèáåò-
öèòå àêòèâèçèðàëè ñâîÿòà ïîëèòèêà ñïðÿìî Áîëîð è íÿ-
êúäå îêîëî 720 ã. òåõíèÿò íàòèñê äîâåë äî ðàçïàäàíåòî ìó
íà äâå äúðæàâè — Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð. Òîâà ëè÷è îò äîê-
ëàäèòå íà êèòàåöà Õóé ×àî âúâ âðúçêà ñ íåãîâîòî ïúòóâà-
íå äî Èíäèÿ. Òîçè íàòèñê, ñïîìåíàò è â äðóãè êèòàéñêè
äîêëàäè, ïðåäñòàâëÿâàë òèáåòñêèÿ ñòðåìåæ äà èçïîëçâà
Áîëîð êàòî ñòðàòåãè÷åñêè êîðèäîð êúì Òàðèìñêèÿ áàñåéí
è êúì Òîõàðèñòàí è Òðàíñîêñàíèÿ. Íå ïî-ìàëêî âàæåí çà
Òèáåò áèë è êîíòðîëúò âúðõó ïðåìèíàâàùèòå ïðåç Áîëîð
òúðãîâñêè ïúòèùà îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êèòàé (ÑãÂ, ð. 96).
Ñêîðî ñëåä ðàçïàäàíåòî íà Áîëîð íà äâå öàðñòâà òè-
áåòöèòå çàâçåëè Ìàëúê Áîëîð. Íåãîâèÿò öàð, ÷èåòî èìå å
ïðåäàäåíî îò êèòàéöèòå êàòî Ìî-÷èí-ìàí, èçáÿãàë ïðè êè-
òàéñêèÿ âîåíåí óïðàâèòåë íà ãðàä Ïåéòèí ñ èñêàíå çà ïî-
ìîù. Ïî äóìèòå íà Ìî÷èí-ìàí: “Áîëîð å çàïàäíàòà âðàòà
íà Òàí. Àêî Áîëîð áúäå èçãóáåí, öåëèÿò Çàïàäåí êðàé ùå
ñòàíå òèáåòñêè”. Êèòàéñêèÿò óïðàâèòåë èçïðàòèë 4000 âîé-
íèöè, çà äà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì âîéñêàòà íà Ìàëúê Áî-
ëîð, ñëåä êîåòî îáåäèíåíèòå èì ñèëè òðÿáâàëî äà àòàêó-
âàò òèáåòöèòå. Íà 29 îêãîìâðè 722 ã. ñúþçíèöèòå ðàçáèëè
òèáåòöèòå, óáèâàéêè è ïëåíÿâàéêè “îêîëî 10 000 äóøè”.
Ñëåä òîâà ïîðàæåíèå íÿêîëêî ãîäèíè òèáåòöèòå íå ïðåä-
ïðèåìàëè íèêàêâè äåéñòâèÿ ñïðÿìî Ìàëúê Áîëîð (ÑãÂ,
ð. 95).
Ïðåç çèìàòà íà 726—727 ã. òèáåòöèòå èçâúðøèëè áúðç
íàáåã ñðåùó êèòàéñêàòà òåðèòîðèÿ. Íàâðúùàíå îáà÷å òÿõ-
íàòà àðìèÿ áèëà çàñòèãíàòà îò ñíåæíà áóðÿ è ìíîãî âîé-
íèöè çàãèíàëè â ñòóäà. Êèòàéñêèÿò ãåíåðàë Âàí âúðâÿë ïî
ïåòèòå íà îòñòúïâàùèòå òèáåòöè, íî óñïÿë äà ãè íàñòèãíå
÷àê ïðè áðåãîâåòå íà çàìðúçíàëîòî åçåðî Êîêî íîð è èì
íàíåñúë òåæêî ïîðàæåíèå. Ïðåç åñåíòà íà 727 ã. òèáåòöè-
òå îáà÷å ïðåâçåëè è ðàçãðàáèëè êèòàéñêèÿ ãðàä êðåïîñò
Êóà÷îó. Ñëåä òîâà òå çàâèëè íà ñåâåðîçàïàä è îáñàäèëè
Êó÷à. Âúïðåêè ÷å îêîëíîñòèòå íà ãðàäà áèëè îïóñòîøåíè
îò òèáåòöèòå, êèòàéöèòå óäúðæàëè Êó÷à è Òàðèìñêèÿ áà-
ñåéí. Ñëåä 80 äíè îáñàäà òèáåòöèòå è ïîìàãàùèòå èì òþð-
êñêè îòðÿäè ñå îòäðúïíàëè.
Ïðåç àïðèë 729 ã. êèòàéöèòå ïðåìèíàëè â íàñòúïëåíèå
è íàíåñëè äâå ÷óâñòâèòåëíè ïîðàæåíèÿ íà òèáåòöèòå íà
ñåâåðîèçòîê, íî ïðåç ëÿòîòî íà ñúùàòà ãîäèíà êèòàéöèòå
áèëè ðàçáèòè â ìåñòíîñòòà Ìóëå-êóëå. Òèáåòñêàòà èìïå-
ðèÿ îáà÷å áèëà âå÷å òâúðäå èçòîùåíà è ïîèñêàëà ìèð â
730 ã. Ñëåä èçâåñòèè êîëåáàíèÿ êèòàéñêèÿò èìïåðàòîð
Õñþàí-Öóí ïðèåë ìèðíîòî ïðåäëîæåíèå. Â êðàÿ íà 730 ã.
ìèðúò áèë ñêëþ÷åí, à ïî ñúùîòî âðåìå äèíàñòèÿòà Òàí
óðåäèëà ìèðíèòå ñè îòíîøåíèÿ è ñ òþðêèòå (ÑãÂ, ð. 101—
107).
Âúïðåêè ÷å íà èçòîê öàðÿë ìèð, íà çàïàä îáñòàíîâêàòà
ñå óñëîæíÿâàëà. Â 729 ã. èçáóõíàëî àíòèàðàáñêî âúñòàíèå
â Òðàíñîêñàíèÿ, êîåòî áèëî ïîäêðåïåíî îò òèáåòöèòå è
îò òþðêñêèÿ õàí Ñó-ëó, ñ êîãîòî òå ñå ñúþçèëè. Àêòèâè-
çèðàéêè ñå íà çàïàä, Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ öåëÿëà äà âúçñ-
òàíîâè âëèÿíèåòî ñè â ðàéîíà íà Ïàìèð è Êàðàêîðóì è
îòíîâî äà óñòàíîâè êîíòðîë âúðõó òúðãîâñêèòå ïúòèùà.
Åñòåñòâåíî áèëî Êèòàé, êîéòî ñè áèë îñèãóðèë ðàéîíà,
äà íå îñòàíå áåçó÷àñòåí (ÑãÂ, ð. 108-110).
 êðàÿ íà 730 ã. öàðÿò íà Âàõàí ïîñåòèë êèòàéñêèÿ èì-
ïåðàòîðñêè äâîð, ïðèíóäåí âåðîÿòíî îò çàñèëâàùèÿ ñå íà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òèñê íà òèáåòöè è òþðêè. Ïðåç 732 ã. òþðêñêè è àðàáñêè
ïðàòåíè÷åñòâà äîøëè â òèáåòñêàòà ñòîëèöà Ëõàñà (Ðàñà),
î÷åâèäíî ïðåìèíàâàéêè ïðåç òåðèòîðèÿòà íà Âàõàí è Áî-
ëîð. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ïî òîâà âðåìå òèáåòñêîòî âëèÿíèå
â ðàéîíà å áèëî çàïî÷íàëî äà ñå çàñèëâà çà ñìåòêà íà êè-
òàéñêîòî. Êàòî ðåçóëòàò îò òåçè ñðåùè ðåàëíèÿò äîòîãà-
âà òèáåòî-òþðêñêè ñúþç áèë îôîðìåí äå þðå ÷ðåç äèíàñ-
òè÷åí áðàê. Òîâà ðàçâèòèå íà íåùàòà îáà÷å áèëî ïðåäóñå-
òåíî îò êèòàéöèòå. Â 734 ã. Ìóêòàäâèïà — öàðÿò íà Êàø-
ìèð — èçïðàòèë ïðàòåíèöè â Êèòàé, îáÿâÿâàéêè, ÷å òîé è
öàðÿò íà Öåíòðàëåí Èíäóñòàí áèëè ðàçáèëè òèáåòöèòå è
áèëè ïðåïðå÷èëè “ïåò ãîëåìè òèáåòñêè ïúòèùà”. Òîé ïðåä-
ëîæèë äà îñèãóðè íåîáõîäèìèòå ïðîâèçèè çà åäíà êèòàéñêà
àðìèÿ, êîÿòî åâåíòóàëíî ùå ñå óñòàíîâè â Áîëîð. Ïðåä-
ëîæåíèåòî íà Ìóêòàäâèïà èçðàçÿâàëî ðàñòÿùîòî áåçïî-
êîéñòâî íà äúðæàâèöèòå â ðàéîíà îò âúçðîäåíàòà òèáåòñ-
êà àêòèâíîñò. Êîëêî îñíîâàòåëíè áèëè òåçè ñòðàõîâå ñòà-
íàëî ÿñíî íà ñëåäâàùàòà 735 ã., êîãàòî òèáåòöèòå îòíîâî
óñòàíîâèëè ñâîåòî âëèÿíèå â Áîëîð è ãî âúðíàëè â ðóñëî-
òî íà ñâîÿòà ïîëèòèêà (ÑãÂ, ð. 111).
 734 ã. òþðêèòå íàõëóëè â Òàðèì è îáñàäèëè Êàøãàð
è Àêñó. Êèòàéöèòå âçåëè ñåðèîçíè ìåðêè, çà äà ñå çàùè-
òÿò îò òåçè íàøåñòâèÿ, è ìàëêî ïðåäè 735 ã. ñêëþ÷èëè
ñúþç ñ àðàáèòå îò Õîðàñàí.  íà÷àëîòî íà 736 ã. êèòàéöè-
òå ðàçãðîìèëè òþðêèòå ïðè ãðàä Ïåéòèí è íàâëåçëè â íåï-
ðèÿòåëñêàòà òåðèòîðèÿ. Ïîñëåäíèòå ñå ïðèíóäèëè äà
ñêëþ÷àò ìèð íà 16 ñåïòåìðè 736ã. (ÑãÂ, ð. 112-114).
Ìåæäóâðåìåííî îáà÷å òèáåòöèòå ìèíàëè â íàñòúïëå-
íèå ñðåùó àðàáèòå. Ïðåç åñåíòà íà 736 ã. òå íàâëåçëè â
Ñðåäíà Àçèÿ, ïðåêîñÿâàéêè èçöÿëî Áîëîð, ÷èéòî âëàäå-
òåë èçïðàòèë ïðàòåíèöè äî Êèòàé ñ èñêàíå çà ïîìîù. Â
îòãîâîð íà òåçè ìîëáè êèòàéöèòå íåî÷àêâàíî àíóëèðàëè
ìèðíèÿ äîãîâîð ñ Òèáåò è â íà÷àëîòî íà 737 ã. èçâúðøèëè
ñåðèÿ óñïåøíè àêöèè ñðåùó ñòàðèÿ ñè âðàã (ÑãÂ, ð. 114).
Êðèñòîôúð Áåêóéò íå óòî÷íÿâà äàëè òàáåòöèòå ñà áèëè
ïðåêîñèëè Ãîëÿì èëè Ìàëúê Áîëîð (ìîæå áè â ïîëçâàíè-
òå îò íåãî èçòî÷íèöè òîâà ñúùî íå å ÿñíî), íî íà áàçàòà
íà ñëåäâàùèòå ñúáèòèÿ ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ñòàâà
âúïðîñ çà Ãîëÿì Áîëîð, íàä êîéòî òèáåòöèòå óñòàíîâèëè
òðàéíî ñâîåòî âëèÿíèå, äîêàòî Ìàëúê Áîëîð âñå îùå èì
ñúçäàâàë ïðîáëåìè.
Ôàêòúò, ÷å ïðåãàçâàíåòî íà Áîëîð îò òèáåòöèòå ïîñëó-
æèëî êàòî ïîâîä çà íîâà âîéíà, ïîêàçâà, ÷å â òèáåòñêî-
êèòàéñêèÿ ìèðåí äîãîâîð îò 730 ã. ÿâíî å èìàëî ñïåöèàë-
íà êëàóçà, êîÿòî þðèäè÷åñêè ïîòâúðæäàâàëà êèòàéñêîòî
íàäìîùèå â Áîëîð.
Êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè òâúðäÿò, ÷å âîéíàòà áèëà çà-
ïî÷íàòà, çà äà ñå íàíåñå óäàð íà òèáåòöèòå â íàé-÷óâñòâè-
òåëíàòà çà òåõíèòå êîìóíèêàöèè òî÷êà — ðàéîíà íà Áî-
ëîð, êîéòî äà áúäå çàùèòåí îò òåõíèòå íàáåçè, íî âñúù-
íîñòòîâà å áèë ôîðìàëåí ïîâîä. Èñòèíñêàòà ïðè÷èíà ñå
êðèåëà â òðàäèöèîííèÿ êèòàéñêè ñòðàõ îò òþðêî-òèáåòñ-
êîòî âîåííî ñúòðóäíè÷åñòâî â ðàéîíà íà Ïàìèð è Òàðèì
è íàñòúïëåíèåòî íà äèíàñòèÿòà Õàí öåëÿëî òî äà áúäå
ïðåäîòâðàòåíî îùå â çàðîäèø (ÑãÂ, ð. 115).
Âúïðåêè êèòàéñêîòî íàñòúïëåíèå Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ
ïðîäúëæèëà ñúâìåñòíèòå âîåííè äåéñòâèÿ ñ òþðêèòå ñðå-
ùó àðàáèòå â Ñðåäíà Àçèÿ.  íà÷àëîòî íà 737 ã. òþðêè è
òèáåòöè ñå ñúåäèíèëè, à ïî-êúñíî, ïàê ïðåç 737 ã., äðóãà
òèáåòñêà àðìèÿ íàâëÿçëà âúâ âñå îùå íåçàâèñèìèÿ Ìàëúê
Áîëîð è ïëåíèëà íåãîâèÿ ïðîêèòàéñêè öàð. Òîâà íàïàäå-
íèå áèëî ïðåäïðèåòî îò Òèáåò, çà äà ñè îñèãóðè ïúòèùàòà
149
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðåç Ïàìèð íà çàïàä. Áëàãîäàðåíèå íà òîçè óñïåõ ñêîðî
öåëèÿò ïàìèðñêè ðåãèîí çàïàäíî îò Ìàëúê Áîëîð ïàäíàë
â òèáåòñêè ðúöå (ÑãÂ, ð. 116).
Òþðêèòå ñúùî íàñòúïâàëè â òàçè ïîñîêà. Òå ðàçáèëè
àðàáèòå ïðè ðåêà Îêå, à ïðåç 737 ã. íà÷åëî íà âîéñêà îò
òþðêè, àðàáñêè áóíòîâíèöè, îò âîéíèöè îò Õóòòàë, Ñîã-
äèàíà, Óøðóøàíà è Òàøêåíò õàêàíúò Ñó-ëó íàâëÿçúë â
Àðàáñêè Õîðàñàí, íî ïðè ãðàä Êõóëì áèë îòáëúñíàò. Â
ðåçóëòàò íà òîâà ïîðàæåíèå òèáåòöèòå îãðàíè÷èëè íàñ-
òúïëåíèåòî ñè â çàïàäíà ïîñîêà è ñå çàäîâîëèëè ñ ïîñòèã-
íàòîòî. Òå ïîèñêàëè äà ïîäíîâÿò ìèðà ñ Êèòàé, íî ïîëó-
÷èëè îòêàç*.  îòãîâîð íà òîâà â 738 ã. Òèáåòñêàòà èìïå-
ðèÿ ïðåäïðèåëà íàñòúïëåíèå ñðåùó Êèòàé, êîåòî îáà÷å
áèëî îòáèòî, à ïðåç ëÿòîòî íà ñúùàòà ãîäèíà êèòàéöèòå ñ
îãðîìíè ñèëè íàïàäíàëè Òèáåò îò òðè ñòðàíè, ñëîìÿâàé-
êè ñúïðîòèâàòà ìó. Âúçïîëçâàéêè ñå îò óñïåõèòå ñè, Òàíñ-
êàòà èìïåðèÿ ñå îïèòàëà äà ðàçïðîñòðå âëèÿíèåòî ñè äà-
ëå÷ íà çàïàä, èçïðàùàéêè äàðîâå íà òþðêñêèÿ âëàäåòåë
íà Òàøêåíò Áàãàòóð Òóäóí è íà öàðÿ íà Êèø àë Èñêàíä
(ÑãÂ, ð. 116-122).
Òèáåòöèòå îáà÷å íå ñòîåëè áåçó÷àñòèè è ïîñòàâèëè ñâîå
ïðîòåæå íà òðîíà íà Ìàëúê Áîëîð, êàòî â 740 ã. äàëè çà
ñúïðóãà íà “Ãîñïîäàðÿ íà Ìàëúê Áîëîð” òèáåòêà, ÷èåòî
èìå å çàïèñàíî êàòî “Ãîñïîæàòà Êðè ìà ëîä”. Ñëåä ïîä-
÷èíÿâàíåòî íà Ãîëÿì Áîëîð òîâà âå÷å ãàðàíòèðàëî ïúë-
íèÿ ñóâåðåíèòåò íà Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ íàä íåïîñëóø-
íèÿ Ìàëúê Áîëîð è íàðåä ñ íàëàãàíåòî íà âúðõîâåíñòâî-
òî íà èìïåðèÿòà â íÿêîè äðóãè ñúñåäíè ñòðàíè òîçè àêò
îòáåëÿçàë îãðîìíîòî íàðàñòâàíå íà âëèÿíèåòî £ â öåëèÿ
ðàéîí íà Ïàìèð, Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì. Êúì ñòðàíèòå,
êîéòî òðÿáâàëî äà ñå ïîä÷èíÿò, ñïàäàëè è Âàõàí è ×èõ-
øèõ — ìèíèàòþðíà äúðæàâèöà, ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ðàç-
ïîëîæåíà ìåæöó Êàøìèð è Áîëîð (ÑãÂ, ð. 123). Îò çàâçå-
ìàíåòî íà Ìàëúê Áîëîð â 737 ã. äî ïîñòàâÿíåòî íà íåãî-
âèÿ ïðåñòîë íà òèáåòñêî ïðîòåæå â 740 ã. íÿìà ñâåäåíèÿ
çà ñúäáàòà íà òîâà öàðñòâî. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å
ïðåç òåçè òðè ãîäèíè ñòðàíàòà ñå å íàìèðàëà ïîä ïðÿêà
òèáåòñêà îêóïàöèÿ, çàìåíåíà ïî-êúñíî ñ ïî-ìàëêî ÿâíà
ôîðìà íà êîíòðîë.
Ìåæäóâðåìåííî â ïåðèîäà 742—743 âîéíàòà ìåæäó òè-
áåòöè è êèòàéöè ïðîäúëæàâàëà, êàòî âòîðèòå ïîñòèãíàëè
çíà÷èòåëíè óñïåõè. Åäâà ïðåç åñåíòà íà 745 ã. òèáåòöèòå
íàíåñëè òåæêî ïîðàæåíèå íà êèòàéñêèòå âîéñêè è ñïðåëè
íàñòúïëåíèåòî èì (ÑãÂ, ð. 124-129).
 747 ã. äèíàñòèÿòà Òàí íàñî÷èëà îòíîâî âíèìàíèåòî
ñè êúì ðàéîíà íà Ïàìèð è Êàðàêîðóì. Ñïîðåä êèòàéñêè
ñâåäåíèÿ ìåæäó 740 è 747 ã. èìïåðèÿòà áèëà ïðåäïðèåëà 3
íåóñïåøíè âîåííè ïîõîäà ñ öåë äà îòêúñíå Ìàëúê Áîëîð
îò òèáåòñêàòà âëàñò. Ïðåç 747 ã. êèòàéöèòå îòíîâî íàïàä-
íàëè Ìàëúê Áîëîð. Ïðåç åñåíòà òå ïðåâçåëè ñòîëèöàòà
ìó À-íó-éþåõ (Àíàâàò?) áåç áîé. Ñâèðåïèÿò êèòàéñêè ãå-
íåðàë Êàî Õñèåí ×èõ åêçåêóòèðàë “ïåòèìà èëè øåñòèìà”
íàçíà÷åíè îò òèáåòöèòå ñàíîâíèöè è ïëåíèë ïðîòèáåòñ-
êèÿ öàð íà Ìàëúê Áîëîð, êàêòî è öàðèöà Êðè ìà ëîä. Ïðåç
ôåâðóàðè 748 ã. òå áèëè ïðåäñòàâåíè íà èìïåðàòîð Õñþ-
àí-Öóí â ñòîëèöàòà. Òîé ñå îòíåñúë ïðèÿòåëñêè ñ öàðÿ íà
Ìàëúê Áîëîð è ìó äàë ÷èí â äâîðöîâàòà ãâàðäèÿ. Íèùî
íå å èçâåñòíî çà ñúäáàòà íà öàðèöàòà — òèáåòêàòà Ãîñïîæà
Êðè ìà ëîä. Ïî ñúùîòî âðåìå ïî òèáåòñêè ñâåäåíèÿ êè-
òàéöèòå çàâçåëè íå ñàìî Ìàëúê Áîëîð, íî è öàðñòâî Âà-
õàí (ÑãÂ, ð. 130—133).
* Âåðîÿòíî íåâúçìîæíîñòòà äà ñå ïîñòèãíå ñïîðàçóìåíèå ñå êîðåíÿëà â èñêàíå íà êèòàéöèòå òèáåòöèòå äà âúçñòàíîâÿò íåçàâèñèìîñòòà íà
Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð è äà âúðíàò â Ìàëúê Áîëîð íåãîâèÿ ïëåíåí ïðîêèòàéñêè öàð.
150
 êðàÿ íà 749 ã. òþðêñêèÿò âëàäåòåë íà Òîõàðèñòàí èç-
ïðàòèë ïðàòåíèöè äî êèòàéñêèÿ äâîð ñ ïðåäëîæåíèå äà ñå
äîêàðàò ïðèïàñè îò Êàøìèð, çàùîòî äâåõèëÿäíèÿò êèòàéñ-
êè ãàðíèçîí â Ìàëúê Áîëîð íå ìîæåë äà ñå èçõðàíâà îò
îãðàíè÷åíèòå çåìåäåëñêè ðåñóðñè íà ñòðàíàòà. Òþðêñêè-
ÿò âëàäåòåë ñúîáùàâàë, ÷å öàðÿò íà ×èõ-øèõ ñå áèë îá-
âúðçàë ñ Òèáåò è äâåòå ñòðàíè âúçíàìåðÿâàëè äà çàãðàáÿò
ãëàâíèÿ ïúò çà Ìàëúê Áîëîð. Â ïîñëàíèåòî ñè òþðêúò, êîé-
òî ñå ÷óâñòâàë çàïëàøåí îò òèáåòñêàòà âîåííà ìîù, íàñ-
òîÿâàë êèòàéñêà àðìèÿ äà ïðèñòèãíå â Ìàëúê Áîëîð â íà-
÷àëîòî íà ëÿòîòî íà 750 ã., à ñëåä òîâà äà íàâëåçå â Ãîëÿì
Áîëîð, êîéòî îò 736 ã. áèë òâúðä òèáåòñêè ñúþçíèê. Èì-
ïåðàòîð Õñþàí-Öóí èçïðàòèë âîéñêè îùå ïðåç ïðîëåòòà
íà 750 ã., êîèòî ðàçáèëè íàñòúïâàùèòå â Ïàìèð òèáåòöè è
ïîñòàâèëè íà òðîíà íà ×èõøèõ êèòàéñêî ïðîòåæå (ÑãÂ, ð.
135-136).
 750 ã. êèòàéñêàòà âîåííà è ïîëèòè÷åñêà ìîù è âëèÿ-
íèå äîñòèãíàëè àïîãåÿ ñè. Èìïåðèÿòà ïðîñòèðàëà âëàñò-
òà ñè íàä äúðæàâèöèòå â Òàðèìñêèÿ áàñåéí è Äæóíãàðèÿ,
íåéíè ãàðíèçîíè áèëè ðàçïîëîæåíè â Ìàëúê Áîëîð, ×èõ-
øèõ è Âàõàí. Ðàçïîêúñàíèòå òþðêñêè ïëåìåíà áèëè êè-
òàéñêè âàñàëè. Òèáåòöèòå ñåãà èìàëè âëèÿíèå ñàìî â Ãî-
ëÿì Áîëîð è ãîäèíèòå íà êèòàéñêèÿ àïîãåé îáðàòíîïðî-
ïîðöèîíàëíî áèëè âðåìå íà ïúëåí ñðèâ íà Òèáåòñêàòà èì-
ïåðèÿ (ÑãÂ, ð. 137).
Ïðåç 751 ã. èçáóõíàëàòà âîéíà ìåæäó âëàäåòåëèòå íà
Ôåðãàíà è Òàøêåíò ïðåäèçâèêàëà êèòàéñêà íàìåñà â òàçè
÷àñò íà Ñðåäíà Àçèÿ, ñ÷èòàíà çà ñôåðà íà âëèÿíèå íà äè-
íàñòèÿòà Òàí. Öàðÿò íà Òàøêåíò áèë ðàçáèò, íî ñèíúò ìó
èçáÿãàë ïðè àðàáèòå, êîèòî ñå ÷óâñòâàëè çàñòðàøåíè îò
êèòàéñêîãî íàïðåäâàíå íà þã. Ïðåç þëè 751 ã. êèòàéñêàòà
àðìèÿ, êîìàíäâàíà îò ãåíåðàë Êàî Õñèåí-÷èõ, ñå ñðåùíà-
ëà ñ àðàáñêàòà, êîìàíäâàíà îò Çèéàä èáí Ñàëèõ àë Õóçàé.
Êèòàéöèòå ïðåòúðïåëè ïîðàæåíèå è ñ òîâà áèë ñëîæåí
êðàé íà òÿõíîòî ïðèäâèæâàíå çàïàäíî îò Ïàìèð. Òîçè íå-
óñïåõ îáà÷å íå ïîïðå÷èë íà Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ äà âî-
þâà óñïåøíî ñ Òèáåò.  751 ã. ãåíåðàë Êàî Õñèåí ×èõ è
öàðÿò íà Õîòàí ïðåâçåëè îò òèáåòöèòå ×åð÷åí, à â 753 ã.
èì íàíåñëè îùå åäíà ïîðåäèöà îò ïîðàæåíèÿ è òî íà äâà
ôðîíòà — íà èçòîê è â Ïàìèð (ÑãÂ, ð. 137-141),
Ïðåç ñúùàòà 753 ã. êèòàéñêà àðìèÿ íàõëóëà â çåìèòå
íà ñòàðèÿ òèáåòñêè ñúþçíèê Ãîëÿì Áîëîð è äîñòèãíàëà
äî ãðàä Ïóñà-ëàî (êèò. çàïèñ), êàòî ñëåä òåæúê ïðèñòúï
ãî ïðåâçåëà è ïðèåëà ïîä÷èíåíèåòî íà ñòðàíàòà. Íèùî
ïîâå÷å íå ñå çíàå çà ñúáèòèÿòà â òàçè êàìïàíèÿ, îñâåí ÷å
òèáåòñêîòî âëèÿíèå è ïðèñúñòâèå â Ïàìèðî-Õèíäóêóø-
êèÿ ðåãèîí áèëî íàïúëíî èçêîðåíåíî (ÑãÂ, ð. 141).
È òàêà, Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà â çåíèòà íà ìîùòà
ñè. Íî êàêòî ÷åñòî ñòàâà, âñåêè âðúõ å íà÷àëî íà áúðç èëè
áàâåí çàëåç.  ñëó÷àÿ ñòàíàëî ïúðâîòî. Íà 16 äåêåìâðè
755 ã. òþðêî-ñîãäèéñêèÿò âîåíåí óïðàâèòåë íà ÀÍ Ëó øàí
ñå ðàçáóíòóâàë ñðåùó äèíàñòèÿòà Òàí. Èìïåðàòîð Õñþàí
Öóí áèë äîòîëêîâà ðàçãíåâåí, ÷å ëè÷íî ïîâåë îãðîìíà
àðìèÿ äà ñìàæå áóíòîâíèöèòå. Ïðåç ëÿòîòî íà 756 ã. êè-
òàéñêàòà àðìèÿ ïîíåñëà ñòðàøíî ïîðàæåíèå è ïî-ãîëÿ-
ìàòà ÷àñò îò íåÿ ïàäíàëà â áîÿ èëè áèëà ïëåíåíà. Èìïå-
ðàòîð Õñþàí Öóí ñå ñïàñèë ñ áÿãñòâî, íî ïî ïúòÿ êúì ñòî-
ëèöàòà áèë äåòðîíèðàí îò ñâîÿ ïðåñòîëîíàñëåäíèê.
Êèòàéñêèÿò ïîãðîì áèë ñèãíàë çà íîâî òèáåòñêî íàñ-
òúïëåíèå. Ïðåç 756 ã. Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ íàëîæèëà âëàñò-

òà ñè âúðõó äúðæàâèòå â ðàéîíà íà Ïàìèð, Õèíäóêóø è
Êàðàêîðóì, òîåñò è âúðõó Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð, êîèòî
áèëè èçöÿëî èçãóáåíè îò êèòàéöèòå. Ñêîðî ïîñëåäíèòå
òðÿáâàëî äà îïðàçíÿò Ñåâåðîèçòî÷åí Òèáåò è ïðåç 757 ã.
ïîáåäîíîñíèòå òèáåòñêè âîéñêè íàñòúïèëè òî÷íî â òàçè
ïîñîêà. Äî 763 ã. Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà îòðÿçàíà îò
çàïàäà, â ò. ÷. è îò Òàðèìñêèÿ áàñåéí, êîéòî áèë îñòàâåí
íà ìèëîñòòà íà òèáåòöèòå è òå ñå âúçïîëçâàëè îò òîâà. Â
764 ã. àðìèèòå èì ñå íàñî÷èëè íà ñåâåðîçàïàä è ïðåâçåëè
ãðàä Ëèàí-÷îó, à â 766 ã. â òåõíè ðúöå ïàäíàëè Êàí-÷îó è
Ñó-÷îó.  781 ã. òèáåòñêèòå âîéñêè îâëàäåëè ãðàä Øîó-
÷àí, ðàçïîëîæåí ñàìî íà îêîëî 80 êì þæíî îò Òóí õóàí, à
ïðåç ñúùàòà ãîäèíà ñòèãíàëè äî Þæåí Îðäîñ, çàïëàø-
âàéêè Êèòàé ñ îáêðúæåíèå íå ñàìî îò çàïàä, íî è îò ñå-
âåð. Ïðåç 787 ã. ïàäíàë Òóí õóàí è òèáåòöèòå íàâëåçëè â
ðàéîíà íà åçåðîòî Ëîá íîð. Õîòàí âñå îùå ñå äúðæàë è
áèë óïðàâëÿâàí îò ôîðìàëåí êèòàéñêè âàñàë, à Êó÷à è Ïåé-
òèí ïðîäúëæàâàëè äà áúäàò â êèòàéñêè ðúöå, îáà÷å Êàø-
ãàð áèë çàâçåò îò êàðëóêèòå. Â 790 ã. êèòàéöèòå è òåõíèòå
ñúþçíèöè óéãóðèòå ñå îïèòàëè äà çàùèòÿò Êó÷à, íî áèëè
ïîãîëîâíî ðàçáèòè îò òèáåòöèòå. Êó÷à áèëà èçîñòàâåíà
íà ïðîèçâîëà íà ñúäáàòà, à â 791 èëè 792 ã. òèáåòöèòå çàâ-
çåëè è Õîòàí, îâëàäÿâàéêè ïî÷òè èçöÿëî Òàðèìñêèÿ áà-
ñåéí. Ïðåç 791 è 792 ã. îáà÷å óéãóðèòå óñïåëè äà íàíåñàò
íÿêîëêî ïîðàæåíèÿ íà òèáåòöèòå è ñïðåëè òåõíèÿ óñòðåì.
Ãðàíèöàòà ìåæäó òÿõ áèëà óñòàíîâåíà îêîëî ãðàä Êî÷î.
 íà÷àëîòî íà IX â. àðàáèòå ñå àêòèâèçèðàëè â Ñðåäíà
Àçèÿ.  809—810 ã. òå ñå ñáëúñêàëè ñ òþðêîåçè÷íèòå êàð-
ëóêè è ñ òèáåòöèòå. Àðàáèòå îáà÷å âîäåëè óñïåøíî âîé-
íàòà è â 812/813 ã. ïðåâçåëè öàðñòâî Êàáóë, â êîåòî îôè-
öèàëíàòà ðåëèãèÿ ïðîäúëæàâàëà äà áúäå áóäèçìúò. Òåçè
íåóñïåõè íà çàïàä îáà÷å íå áèëè îïàñíè çà òèáåòöèòå, ÷è-
ÿòî èìïåðèÿ â íà÷àëîòî íà IX â. äîñòèãíàëà àïîãåÿ ñè (ÑãÂ,
ð. 142-161).
Íÿêúäå îêîëî 813—815 ã. àðàáñêèÿò ïúëêîâîäåö Àë
ôàäë èáí Ñàõë âîþâàë “â Êàøìèð è â ñòðàíàòà Òèáåò”.
Òîé îïóñòîøèë Âàõàí è Áîëîð (âåðîÿòíî Ãîëÿì Áîëîð) è
èçïðàòèë ïëåíåíèòå òèáåòöè â Áàãäàä (ÑãÂ, ð.162). Òîâà
ïîêàçâà, ÷å Áîëîð (íàé-âåðîÿòíî è Ãîëÿì, è Ìàëúê Áî-
ëîð) â íà÷àëîòî íà IX â. ïðîäúëæàâàë äà áúäå òèáåòñêè
ïðîòåêòîðàò.
Âúâ âðúçêà ñ òåçè ñúáèòèÿ Êðèñòîôúð Áåêóéò îòáåëÿç-
âà: “Çà ñúæàëåíèå íÿìà ïîâå÷å ïðåêè èñòîðè÷åñêè ñâè-
äåòåëñòâà çà òèáåòñêàòà èëè àðàáñêàòà àêòèâíîñò
â òîçè ðàéîí äî êðàÿ íà Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå” (ÑãÂ,
ð. 163). Ïðè âñå òîâà, ìàêàð è íå ñïåöèàëíî ñúáðàíè, ñâå-
äåíèÿòà, êîèòî òîé å èçâëÿêúë îò òèáåòñêè, êèòàéñêè è
àðàáñêè èçòî÷íèöè çà ïîëèòèêàòà íà Êèòàé è Òèáåò â Ïà-
ìèðî-Õèíäóêóøêèÿ è Êàðàêî-ðóìñêèÿ ðåãèîí ïðåç VII—
IX â., ñà èçêëþ÷èòåëíî öåííè çà íàñ, çàùîòî îñâåòëÿâàò
ñúäáàòà íà ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè âëàäåíèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ
çà åäèí ïåðèîä îò 150 ãîäèíè. Ñòîéíîñòòà íà èçíåñåíèòå
îò Êðèñòîôúð Áåêóéò ôàêòè å îùå ïî-ãîëÿìà, çàùîòî íàï-
ðèìåð â ïðåñòèæíàòà “Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Êèòàé” íÿ-
ìà íèòî ðåä çà öàðñòâî Áîëîð.
Ìåæäóâðåìåííî Öåòðàëíà Àçèÿ íå ñïèðàëà äà ñå ðàç-
òúðñâà îò îïóñòîøèòåëíè âîéíè. Íà ñåâåðîèçòîê óéãóðè-
òå ïðîäúëæàâàëè íàòèñêà ñè âúðõó òèáåòñêàòà òåðèòîðèÿ.
Ïðåç 809 ã. åäíà òèáåòñêà íàêàçàòåëíà àðìèÿ îò 50 000 êîí-
íèöè íàâëÿçëà äúëáîêî â óéãóðñêà òåðèòîðèÿ. Â 816 ã. òè-
áåòöèòå ñòèãíàëè äàëå÷ íà ñåâåð ÷àê äî ðàçïîëîæåíàòà
ïðè ðåêà Îðõîí óéãóðñêà ñòîëèöà Îðäîáàëúê. Êðúâîïðî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ëèòèÿòà áèëè ïðåêðàòåíè åäâà â 821 ã., êîãàòî áèë ïîäïè-
ñàí ìèðåí äîãîâîð ìåæäó Êèòàé è Òèáåò. Â 822 ã. áèë ñêëþ-
÷åí ìèð è ìåæäó òèáåòöè è óéãóðè. Òîçè íîâ ðåä îáà÷å
áèë ðàçðóøåí ïðåç 840 ã. Êèðãèçèòå íàíåñëè ñúêðóøèòåë-
íî ïîðàæåíèå íà óéãóðèòå è òÿõíàòà èìïåðèÿ ðóõíàëà.
×àñò îò óéãóðèòå èçáÿãàëè ïðè êàðëóêèòå íà çàïàä. Äðóãà
÷àñò ñå íàñòàíèëà â ðàéîíà íà Ïåéòèí, Êó÷à, Êàðàøàõð è
Êî÷î, à îñòàíàëèòå óéãóðè ñå çàñåëèëè â Ñåâåðåí Êèòàé.
Çàñåëâàíåòî íà óéãóðèòå â Òàðèì îáà÷å äåñòàáèëèçèðàëî
è Òèáåò. Ïðåç ïðîëåòòà íà 851 ã. êèòàéöèòå çàïî÷íàëè ìîù-
íî íàñòúïëåíèå â Òàðèì è íàíåñëè ïúëíî ïîðàæåíèå íà
òèáåòñêèòå âîéñêè. Öÿëàòà èçòî÷íà ÷àñò íà Òàðèìñêèÿ áà-
ñåéí ïàäíàëà â êèòàéñêè ðúöå. Â ñúùàòà ãîäèíà Õîòàí ñå
îòäåëèë îò Òèáåò. Â 866 ã. îò âåëèêàòà íÿêîãà Òèáåòñêà
èìïåðèÿ îñòàíàëè ñàìî æàëêè êúñ÷åòà — ðàéîíúò îêîëî
Ëîá íîð, Ëèàí-÷îó è ÷àñòè îò Ïàìèð (ÑãÂ, ð. 163-172).
Ñúäáàòà íà ïîñëåäíèòå íåçàâèñèìè áúëãàðñêè âëàäå-
íèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ ïðåç VII—VIII â. å áèëà òâúðäå íåçà-
âèäíà. Äîðè è îáåäèíåíî, öàðñòâî Áîëîð å ðàçïîëàãàëî ñ
òâúðäå ñëàáè ñèëè, çà äà îòñòîÿâà ñóâåðåíèòåòà ñè. Ñëåä
ðàçïàäàíåòî ìó íà äâå äúðæàâè îêîëî 720 ã. ïîääúðæàíå-
òî íà íÿêàêâà ñàìîñòîÿòåëíà âúíøíà ïîëèòèêà ñòàíàëî
íàïúëíî õèìåðè÷íî. Ïîðàäè âàæíîòî ñè âîåííîñòðàòåãè-
÷åñêî ðàçïîëîæåíèå òàçè ñòðàíà áèëà ïîñòîÿííî ïîäõâúð-
ëÿíà íà ðåäóâàùè ñå êèòàéñêè è òèáåòñêè íàøåñòâèÿ, âî-
äåùè äî ñúîòâåòíàòà ñìÿíà íà âúðõîâíèÿ ãîñïîäàð. Ìà-
ëîáðîéíîòî íàñåëåíèå, ïîñòîÿííèòå âîéíè è íåîáõîäè-
ìîñòòà äà ñå èçäúðæàò ÷óæäè àðìèè, ïëàíèíñêèÿò òåðåí è
ëèïñàòà íà äîñòàòú÷íî ïëîäîðîäíè çåìåäåëñêè çåìè (îñî-
áåíî â Ìàëúê Áîëîð) âîäåëè äî ïîñòåïåíåí, íî ïîñòîÿ-
íåí èêîíîìè÷åñêè óïàäúê. Òåçè òåíäåíöèè ñå óñèëèëè îùå
ïîâå÷å â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà VIII â. — äîñòàòú÷íî å äà ñè
ñïîìíèì, ÷å â 749 ã. ñåëñêîñòîïàíñêèòå ðåñóðñè íà Ìà-
ëúê Áîëîð ñå îêàçàëè íåäîñòàòú÷íè äà èçõðàíÿò äîðè è
íåçíà÷èòåëíèÿ êèòàéñêè ãàðíèçîí îò 2000 äóøè. Âåðîÿò-
íî ïî âðåìåòî íà âåëè÷èåòî íà Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ,
êîãàòî áúëãàðèòå â Áîëîð ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà ïîä-
äúðæàò íå ñàìî ïîëèòè÷åñêè, íî è èêîíîìè÷åñêè âðúçêè
ñ îñòàíàëèòå áúëãàðè â èìïåðèÿòà, òàçè îáëàñò ñå å íàìè-
ðàëà â ìíîãî ïî-äîáðî ñòîïàíñêî ïîëîæåíèå. Ïðåêúñâà-
íåòî íà òåçè âðúçêè ñëåä ãèáåëòà íà èìïåðèÿòà è èçñåëâà-
íåòî íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñðåäíîàçèàòñêèòå áúëãàðè
íà çàïàä äîâåëî íå ñàìî äî ïîëèòè÷åñêà èçîëàöèÿ è ïðåâ-
ðúùàíåòî íà Áîëîð â ñàìîòíà è îáðå÷åíà ïîñëåäíà áúë-
ãàðñêà òâúðäèíà, íî è äî ðàñòÿùà èêîíîìè÷åñêà ñòàãíà-
öèÿ, êîÿòî íå å ìîãëà äà áúäå ñïðÿíà äîðè è îò áëàãîïðè-
ÿòíîãî ãåîãðàôñêî ðàçïîëîæåíèå íà ñòðàíàòà, ïðåç êîÿòî
ìèíàâàëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êè-
òàé. Âúïðåêè òîâà òåçè áúëãàðñêè äúðæàâèöè ïðîñúùåñò-
âóâàëè äî ìíîãî êúñíî — â Õ â. “Õóäóä àë Àëàì” è Èáí
Õàóêàë ñúîáùàâàò çà Áîëîð/Áóëóð, à â ãåîãðàôñêèÿ òðóä
íà æèâåëèÿ ïðåç XII—XIII â. ßêóò àë Ðóìè ñå ñïîìåíàâà
çà ñòðàíèòå Áîëîð è Áóðäæàí. Äðóã å âúïðîñúò äîêîëêî
òàìîøíîòî íàñåëåíèå ïî òîâà âðåìå îùå å èìàëî áúëãàð-
ñêî ñàìîñúçíàíèå è äàëè ãîðíèòå íàçâàíèÿ âå÷å íå ñà ñå
áèëè ïðåâúðíàëè ñàìî â òîïîíèìè.
Äíåñ òåðèòîðèèòå íà íÿêîãàøíîòî öàðñòâî Áîëîð ñå
íàìèðàò îñíîâíî â íàé-ñåâåðíèòå ÷àñòè íà Ïàêèñòàí â îá-
ëàñòòà Áàëòèñòàí. Òÿ îáõâàùà äîëèíèòå íà Ñêàðäó, Ãèë-
ãèò è Õóíçà. Ãëàâåí ãðàä å Ñêàðäó. Ïî äàííè îò 70-òå ãî-
äèíè íà XX â. íàñåëåíèåòî, íîñåùî èìåòî áàëòè, íàáðîÿ-
âà îêîëî 50 000 äóøè. Òî å èíäîåâðîïåéñêî ïî ïðîèçõîä,
151
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íî ãîâîðè íà òèáåòñêè äèàëåêò, íàðè÷àí áóðóøî èëè áó-
ðóøàñêè...
ÁÅËÅÆÊÈ
1. Èíäèéñêèÿò îöåëÿë îò Ïîòîïà. Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å âñè÷êè
ñòàðè íàðîäè ñà ïðåäñòàâÿëè òîçè óíèâåðñàëåí îáðàç êàòî ñâîé
ðîäîíà÷àëíèê, ïðèíàäëåæàù åäèíñòâåíî êúì òÿõíàòà ðàñà. Çè-
óçóäó å øóìåðåö, Ìàíó Âàéâàñâàòà å èíäîàðèåö. Íîé å èíäîå-
âðîïååö è ò.í., âúïðåêè ÷å òîçè çàãàäú÷åí îáðàç å áèë íÿêîãà
îáù ìèòîëîãè÷åí àðõèòèï çà øóìåðè è èíäîàðèéöè (åâðåèòå
ãî âçàèìñòâàò îò âàâèëîíöèòå, ïðè êîèòî òîé å èçâåñòåí êàòî
Óòíàëèùè).
2. Ïðåç 1942 ã. ïîêîéíèÿò Èîðäàí Âúë÷åâ çàïèñâàë öèãàíñêè ïðè-
êàçêè è ìîëèòâè. Â åäíà öèãàíñêà èñòîðèÿ, îòðàýÿâàùà ïîáå-
äàòà íà êàí Êðóì íàä èìïåðàòîð Íèêèôîð, åå êàçâà ñëåäíîòî:
“Äààñà ÷åðèáàøèÿ [áúëãàðñêèÿò öàð — È.Â.] äàë íà Ìàíãî åäíà
cap-ãëàâà (öàðñêà ãëàâà — É.Â.} äà ìó íàïðàâè îò íåÿ ÷àøà äà ñè
ïèå çäðàâèöè” (ÂÚË, ñ.151). Çà öèãàíèòå å äîáðå èçâåñòíî, ÷å ñà
ïðåñåëíèöè îò Èíäèÿ. Ïîðàäè òîâà îñîáåíî èíòåðåñíà å äóìà-
òà, ñ êîÿòî òå íàçîâàâàò áúëãàðèòå — ÄÀÀÑÀ, òúé êàòî òÿ å
ïî÷òè íàïúëíî åäíàêâà ñ íàçâàíèåòî, êîåòî íàõëóëèòå â Èíäèÿ
àðèéöè äàëè íà çàâàðåíîòî íåèíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå — ÄÀ-
ÑÞ.
3. Çà ñúæàëåíèå íå óñïÿõìå äà îòêðèåì èíôîðìàöèÿ çà åïîõàòà,
ïðåç êîÿòî òàçè äúðæàâà å ñúùåñòâóâàëà êàòî ïîëèòè÷åñêà ôîð-
ìàöèÿ.
4. Âåðîÿòíî å ñòàíàëî îáðàòíîòî, íî òîâà â ñëó÷àÿ íå å îò ãîëÿìà
âàæíîñò.
5. Òåðìèíúò å èçïîëçâàí äîíÿêúäå îòíîñèòåëíî, çàùîòî êèãàé-
öèòå îòáåëÿçâàò, ÷å åäèí îò ðîäîâåòå íà þåäæèòå íà èìå Êó-
øàí âçåë íàäìîùèå íàä îñòàíàëèòå è îñíîâàë Êóøàíñêàòà èì-
ïåðèÿ.
6. Ñûöåñòâóâàò îáåêòèâíè òðóäíîñòè ïðè îòúæäåñòâÿâàíå íà òî-
õàðñêèÿ À è Á ñ åçèêà, ãîâîðåí îò ò. íàð. òîêàðè â Áàêòðèÿ.
Òîõàðñêèòå äèàëåêòè À è Á ñà áëèçêè ñ áàëòîñëàâÿíñêàòà åçè-
êîâà ãðóïà è ñ ãðúêî-àðìåíî-òðàêèéñêàòà è çàåìàò ìåæäèííî
ïîëîæåíèå ìåæäó òÿõ, êàòî ñúùåâðåìåííî èìàò îáùè ÷åðòè è
ñ ãåðìàíñêèòâ åçèöè. Íèòî ëåêñèêàòà íà òîõàðñêèòå äèàëåêòè,
íèòî îïðåäåëåíè ãëàãîëíè êîðåíè, íèòî òåõíèÿò åçèê îáà÷å äå-
ìîíñòðèðàò íÿêàêâà áëèçîñò ñ èíäîèðàíñêèòå åçèöè, îñâåí îá-
ùîèíäîåâðîïåéñêîòî íàñëåäñòâî (Òß, ñ.100-101,105-1136). Òî-
âà îáà÷å íå èçêïþ÷âà âåðîÿòíîñòòà çàñåëèëèòå ñå â Áàêòðèÿ
áúëãàðè-òîõàðè äà ñà èðàíèçèðàëè åçèêà ñè â ìåñòíàòà èðàíñ-
êà ñðåäà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå èçëèçà, ÷å âñè÷êè áúëãàðî-èðàí-
ñêè ëèíãâèñòè÷íè àíàëîãèè îòðàçÿâàò åäíî âòîðè÷íî ñúñòîÿ-
íèå íà äèàëåêòèòå â ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê.
(ÁÅÐÍ) ÁÅÐÍØÒÀÌ, À.Í. Î÷åðê èñòîðèè ãóííîâ. Ë., 1951
152
(ÆÂ) ÂÎÉÍÈÊÎÂ, ÆÈÂÊÎ. Ïðàðîäèíà è ïðåñåëåíèå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Àâè-
òîõîë. Áð. 16, 2001
(ÂÚË) ÂÚË×ÅÂ, ÈÎÐÄÀÍ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ. Ñ” 1999
(ÃÈÁÈ 2) ÃÐÚÖÊÈ ÈÇÂÎÐÈ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß. Òîì II.
(ÃÓÌ 1) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Õóííû â Êèòàå. Ì” 1974
(ÃÓÌ 2) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Õóííó. ÑÏá., 1993
(ÃÓÌ 3) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Ýòíîãåíåç è áèîñôåðà çåìëè. Ì., 1994
(ÄÎÁ 1) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Ïðàáúëãàðèòå — ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Ñ., 1991
(ÄÎÁ 2) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòî-
ðèÿ. Ñ., 1993
(ÄÎÁ 3) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Ñòîïàíñêàòà êóëòóðà íà Ïðàáúëãàðèòå ïðåäè çàñåëâàíåòî
èì â íàøèòå çåìè. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Ñ., 1981
(ÏÕ) ÏÀÈÑÈÉ ÕÈËÅÍÄÀÐÑÊÈ. Ñëàâÿíî-áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Ñ., 1972
(ÑÚÑ 1) ÑÚÑÚËÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ. Ñ” 2000
(ÑÚÑ 2) ÑÚÑÚËÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Ñú÷èíåíèÿ, ïóáëèêóâàíè íàñêîðî, çàíèìàâàùè åå ñ
èñòîðèÿòà è íàñåëåíèÿòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà â ïîñëåäíîòî õèëÿäîëåòèå
ïðåäè Õðèñòà. Àâè-òîõîë. Áð. 16, 2001
(ÒÀÁ) ÒÀÁÀÊÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà. Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå.
Òîì I. Ñ., 1999
(Òß) ÒÎÕÀÐÑÊÈÅ ßÇÛÊÈ. Ì., 1959
(ÕÎô) ÕÎÔÀÐÒ, ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÀËÅÊÑÈÅÂ. Èçãóáåíèòå êîäîâå íà äðåâíèòå áúëãà-
ðè. Ñ., 2001
(ÖÈÐ) ÖÈÐÊÈÍ, ÞËÈÉ. ôèíèêèéñêàÿ êóëúòóðà â Èñïàíèè. Ì., 1976
(ßÐÓ) ßÐÓËËÈÍÀ, ÒÀÒßÍÀ. Âåëè÷èåòî íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ. Ñ., 2001
(ÑãÂ) BECKWITH, CHRISTOPHER. The Tibetan Empire in Central Asia. A History of
the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs and Chinese during the
Early Middle Ages. New Jersey, 1987
(CHC) THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA. Vol. 1. Cambridge, 1986
(CHI 1) THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. Vol. 3 (part 1). London, 1985
(CHI 2) THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. Vol. 3 (part 2). London, 1985
(EAC 1) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 1. Paris, 1977
(EAC 2) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 2. Paris, 1977
(EAC 3) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 6-7. Paris, 1984
(ÍÀÌ) HANIFI. JAMIL Ì. Historical and Cultural Dictionary of Afganlstan. N.Y., 1976
(HCIP 1) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 1. The
Vedic Age. Bombay, 1968
(HCIP 2) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 2. The Age
of Imperial Unity. Bombay, 1968
(HCIP 3) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 3. The
Classical Age. Bombay, 1970
(OMH) MAENCHEN-HELFFEN, OTTO. The World of The Huns. N.Y” 1973 (MBN)
MUKHERJEE, B.N. Political History of Ancient India. Calcutta, 1997
(FEP) PARGITER, F.E. Ancient Indian Tradition. A Historical Account of Vedic and
Puranic Tradition. New Delhi, 1979

ÒÅÍÃÐÈ
ÏÐÎÔ. Ä-Ð ËÅÍ×Î ÄÈÌÈÒÐÎÂ
 åäèí ñèëíî ïîâðåäåí êàìåíåí íàäïèñ, ñúñòàâåí íà
ãðúöêè åçèê íà êàí Îìóðòàã (814—839 ã.), íàìåðåí ïðåç 1928
ã. â ðàçâàëèíèòå íà ñåëî Ìàäàðà, ñå ñïîìåíàâà äóìàòà
“òàíãðà” (òåíãðè). Òàçè äóìà å ñ äðåâåí àçèàòñêè ïðîèç-
õîä. Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà òàçè ðåëèãèîçíà ñèñòåìà, êàêâî
îçíà÷àâà äóìàòà “òåíãðè”?
Ñúãëàñíî ñúñ ñúâðåìåííàòà áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà ëè-
òåðàòóðà Òåíãðè å “âúðõîâåí áîã íà äðåâíèòå áúëãàðè” (1).
Íåãîâîòî èìå áóêâàëíî çíà÷è “íåáå”, ñõîäíî ñ êèòàéñ-
êîòî “òèåí” (íåáå) (2). Îòòóê è áîã íà íåáåòî.
Ïðîô. Â.Áåøåâëèåâ ïèøå: “Ïúðâîíà÷àëíî Òåíãðè å
îçíà÷àâàëî ïîíÿòèåòî “íåáå”, êàêòî Dyamspita ó èíäó-
ñèòå, Zeuspater ó ñòàðèòå ãúðöè, Jupiter ó ðèìëÿíèòå
èëè Tien ó êèòàéöèòå. Ïî-êúñíî îáà÷å, ïðÿêî ïðåäñòà-
âàòà îáèòàëèùå íà âúðõîâíèÿ áîã, äóìàòà “íåáå” å
äîáèëà çíà÷åíèåòî “âúðõîâåí Áîã èëè ñàìî Áîã” (3).
Òîâà òâúðäåíèå íà ïðîô. Â.Áåøåâëèåâ äîñåæíî Òåíã-
ðè, êîëêîòî è äà å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî â íàøàòà íàó-
÷íà êíèæíèíà, å íåâÿðíî. Òî å ïî àíàëîãèÿ, à àíàëîãèÿòà
íåâèíàãè èìà íàó÷íà äîñòîâåðíîñò.  ñëó÷àÿ òÿ íå îòãî-
âàðÿ íà èñòîðè÷åñêàòà ïðàâäà, ôàêòèòå ñà äðóãè.
Çà áîãîïî÷èòàíèåòî íà áúëãàðèòå êúì íåáåòî íàøèÿò
èìåíèò áúëòàðñêè åòíîãðàô Äèìèòúð Ìàðèíîâ ïèøå:
“Â íàðîäíàòà âÿðà (ò. å. â ñòàðàòà áúëãàðñêà âÿðà —
ËÄ) íå ñå ñðåùàò íèêàêâè ñëåäè îò íÿêàêâî áîãîïî÷è-
òàíèå êúì íåáåòî. Òàêèâà èçðàæåíèÿ, êàòî: “Íåáåòî
ìè å ñâèäåòåë”, ‘Íåáåòî ùå òå íàãðàäè”, “Íåáåòî ùå
îòìúñòè” è òåì ïîäîáèè, êàêâèòî ñå ñðåùàò â çàïàä-
íèòå âçèöè è â êîèòî äóìàòà íåáî çàìåñòâà äóìàòà
Áîã, â íàøèÿ åçèê íÿìà” (4).
Ïðè òîâà äóìàòà “òåíãðè” å ñëîæíà äóìà. Òÿ íå îçíà-
÷àâà ïðîñòî “ãèåí” (íåáå), êàêòî ùå âèäèì ïî-íàòàòúê. Îñ-
âåí òîâà òÿ íå å äóìà - ïëîä íà åâðîïåéñêàòà êóëòóðíà
òðàäèöèÿ, à íà êóëòóðíàòà òðàäèöèÿ íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí
èçòîê. Íàøèÿò íàðîä ÿ å äîíåñúë ñúñ ñåáå ñè îòòàì. Òîé å
äðåâåí äàëåêîèçòî÷åí íàðîä è íåãîâèòå òåðìèíè íå ñå ñú-
îòíàñÿò ñ ïðèâè÷íèòå çà åâðîïåéñêîòî ìèñëåíå êàòåãî-
ðèè è ïîíÿòèÿ.
Åâðîïåéñêèÿò íà÷èí íà ìèñëåíå å äóàëåí. Òîé å ìèñ-
ëåíå, íà êîåòî â îñíîâàòà ñòîè ïðèíöèïúò íà äèõîòîìèÿ-
òà, äîêàòî íà÷èíúò íà ìèñëåíå íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí èçòîê
å äâóåäèíåí — íåäèõîòîìè÷åí. Îò äðóã òèï å è íåãîâàòà
äèàëåêòèêà. Òÿ å ðàçëè÷íà îò òàÿ íà Õåðàêëèò, Õåãåë è
Ìàðêñ. Äèàëåêòèêàòà íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí èçòîê ñå îñíî-
âàâà íà åäèíñòâîòî íà ïðîòèâîïîëîæíîñòèòå, à íå íà áîð-
áàòà, íà õàðìîíèÿòà, à íå íà ïîëÿðèòåòà. Âñè÷êî òîâà ñå
îòðàçÿâà âúðõó õàðàêòåðà íà ïîíÿòèÿòà. Íî ïðè îáè÷àé-
íàòà ñúâðåìåííà íàãëàñà íà íàøåòî ñúçíàíèå, ïðè îáé-
÷àéíèÿ “äóàëåí” íà÷èí íà ìèñëåíå, íàëîæåí íè îò Õðèñ-
òèÿíñòâîòî, íèå îáèêíîâåíî çàëè÷àâàìå âñè÷êî îíîâà, êî-
åòî ñúñòàâëÿâà äðóãîñò íà äðåâíèòå äàëåêîèçòî÷íè òåð-
ìèíè. Òåíãðè íàðè÷àìå “áîã”, “áîã íà íåáåòî” è ò.í.
* Òàíãðèçìúò å ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ, ìîæå áè íàé-èç÷èñòåíèÿò ìîíîòåèçúì îò âñè÷êè äðåâíè ðåëèãèè. “Áîãîâåòå”, çà êîèòî ãîâîðè àâòîðúò
ñà äóõîâíè ñúùåñòâà îò ïî-íèñêà éåðàðõèÿ (Áåë. ðåä.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàòî “áîã íà íåáåòî” íà Òåíãðè ïðèïèñâàìå âñè÷êè,
ïðèíàäëåæàùè íà íåáåòî àòðèáóòè. Ñâåòëèíàòà å àòðè-
áóò íà íåáåòî è Òåíãðè, ñïîðåä íÿêîè àâòîðè, å áîã íà
ñâåòëèíàòà, èäåùà îò íåáåòî. Ñïîðåä äðóãè òîé å áîã íà
ñëúíöåòî èëè íà ìúëíèÿòà è ãðúìîòåâèöàòà è ò.í.
Ìíîãîáðîéíèòå äðåâíè áúëãàðñêè çíàöè — ðîçåòà, ñâàñ-
òèêà, êðúã èëè êðúã ñ âïèñàí â íåãî êðúã è äð., ñå ðàçãëåæ-
äàò êàòî ñîëàðíè çíàöè, ñèìâîëè íà ñëúíöåòî (5). Ñ êóëòà
êúì ñëúíöåòî ñå ñâúðçâà äîðè êðúãëàòà ôîðìà íà îáðåä-
íèòå õëÿáîâå, ìàêàð ÷å àðõèâíèòå ìàòåðèàëè íå äàâàò äî-
êàçàòåëñòâà çà òîâà. Íàïðîòèâ, äàâàò ìíîãî ïî-ãîëåìè îñ-
íîâàíèÿ çà ïî-äðóãî ñåìàíòè÷íî òúëêîâàíèå è îñîáåíî
êðúãëàòà ôîðìà, ò. å. êðúãëèÿò õëÿá ñ îòâîð â ñðåäàòà, êàê-
âèòî ñà ïðåäèìíî õëÿáîâåòå çà êîëåäàðèòå, ñóðâàêàðèòå,
íÿêîè îò õëÿáîâåòå çà ñâàòáà, çà Âåëèêäåí, çà Ãåðãüîâäåí,
êðàâàé÷åòàòà, ðàçäàâàíè ïî ðàçëè÷íè ïîâîäè íà äåöàòà,
êðàâàé÷åòàòà, ïðèãîòâÿíè ïðè ïîÿâàòà íà áîëåñò è äð., äà
íå ãîâîðÿ çà îðíàìåíòàëíèÿ îáðàç — êðúñò, âïèñàí â çàò-
âîðåí îáðú÷, çàîáèêîëåí ñ âòîðè îáðú÷ ñ îòâîðåíè êðàè-
ùà èëè ïîâòàðÿ ôîðìàòà, íî áåç âïèñàí êðúñò è äð.
Âúðõîâåíñòâîòî íà Òåíãðè, ñàìî ïî ñåáå ñè, ïðåäïî-
ëàãà ñúùåñòâóâàíåòî è íà äðóãè ïî-íèñêî ïîñòàâåíè áî-
ãîâå, íåùî, êîåòî ïðåäîïðåäåëÿ âÿðàòà íà äðåâíèòå áúë-
ãàðè êàòî ïîëèòåèñòè÷íà è åçè÷íà, ïðè âñå ÷å äàííè çà
äðóãè áîãîâå ó òÿõ íÿìà*. Õðèñòèÿíñòâîòî îáà÷å îùå â
îíèÿ äàëå÷íè âðåìåíà å îáÿâèëî íå ñàìî ñòàðàòà íè âÿðà,
íî è öÿëàòà äóõîâíà êóëòóðà çà åçè÷íà, “äåëî íà Ñàòàíà-
òà” è, êàòî òàêàâà, òÿ å òðÿáâàëî äà áúäå çàäóøåíà è óíè-
ùîæåíà, çà êîåòî ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íè ñà ñå ïîñòàðàëè
è ïîïðåñòàðàëè è ÷óæäè, è íàøè öúðêîâíèöè.
Ñúñ ñòàðèòå áîãîâå õðèñòèÿíñòâîòî íàâñÿêúäå ïîñòúïâà
ïî åäèí è ñúù íà÷èí. Òî ãè óíèùîæàâà. À ñëåä òîâà áåç
îñîáåíî êîëåáàíèå òàéíî èçïîëçâà òÿõíîòî íàñëåäñòâî —
êàïèùà, îáðåäè, îáè÷àè, çíàöè, ñèìâîëè è äðóãè ïðèíàä-
ëåæíîñòè.
Äà ñå çàòðèå åäèí êóëò åäâà ëè èìà äðóã ïî-äîáúð íà-
÷èí îò òîçè: Ïúðâîíà÷àëíî äà ñå çàêëåéìè, ñëåä òîâà äà
ñå óíèùîæè è íàêðàÿ äà ñå ïðèñâîè öÿëîòî íàñëåäñòâî, òà
äîðè è ìåñòàòà, è äàòèòå íà íåãîâàòà ïðàêòèêà. Â òîâà îò-
íîøåíèå èñòîðèÿòà íà Õðèñòèÿíñòâîòî íè äàâà äîñòàòú÷-
íî êðàñíîðå÷èâè ïðèìåðè. Ñàì ñâ. Àâãóñòèí êàçâà: “Îíî-
âà, êîåòî äíåñ ñå íàðè÷à õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ, å ñúùåñò-
âóâàëî â çîðàòà íà ÷îâå÷åñòâîòî. Êîãàòî Õðèñòîñ å âúç-
êðúñíàë, èñòèíñêàòà ðåëèãèÿ, âå÷å ñúùåñòâóâàùà, å áèëà
íàðå÷åíà õðèñòèÿíñòâî”.
Òàêà, ïîä ñèëíîòî âëèÿíèå íà õðèñòèÿíñòâîòî è íå áåç
òîâà íà “íàóêàòà”, íèå äíåñ ñè âúîáðàçÿâàìå, ÷å íàøàòà
ñòàðà âÿðà å áèëà åçè÷íà è Òåíãðè å íåèí “âúðõîâåí áîã”,
“áîã íà íåáåòî”, êîéòî “íå ñå ðàçëè÷àâà ñúùåñòâåíî îò
òîçè ó äðåâíèòå òþðêñêè íàðîäè”(6).
Íî Òåíãðè ó òþðêèòå, çà ðàçëèêà îò Òåíãðè ó áúëãàðè-
òå, å Òåíãðè-õàí, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å èçâúí íåãî èìà è äðó-
153
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ãè áîæåñòâà, ïîä÷èíåíè íà íåãîâîòî õàíñòâî.  Îðõîíî-
Åíèñåéñêèòå íàäïèñè íàðåä ñ Òåíãðè-õàí ñå ñïîìåíàâà è
áîãèíÿòà íà ïëîäîðîäèåòî — Óìàé è ñâåùåíàòà Éåð-ñó.
Ðóñêàòà àðõåîëîæêà Ïëåòíåâà ïèøå, ÷å “áåëèÿò è ñèíèÿò
öâÿò ñà Öâåòîâå íà íåáåòî, ò. å. íà áîãà Òåíãðè-õàí, ãëàâ-
íèÿ â òþðêñêèÿ ïàíòåîí”[7].
Àêàäåìèê Ãóìèëåâ, êàòî öèòèðà Ãîëÿìèÿ íàäïèñ íà
Êþë Òåãèí: “â íà÷àëîòî îòãîðå å áèëî ñèíüîòî íåáå, à
îòäîëó — òúìíàòà çåìÿ; ìåæäó òÿõ ñå ïîÿâèëè ñèíîâåòå íà
÷îâå÷åñòâîòî’, ïèøå: “Êîê Òåíãðè (Ñèíüîòî íåáå) å íåáå
íåìàòåðèàëíî, ïðîòèâîñòîÿùî íà îáèêíîâåíîòî âèäè-
ìî íåáå. Òðÿáâà äà ñå ìèñëè, ÷å ïîä “Äóõúò íà íåáåòî”
êèòàéöèòå ñà ðàçáèðàëè èìåííî Êîê-Òåíãðè.”
Ïî òîçè íà÷èí àêàäåìèê Ãóìèëåâ íè ïðåäñòàâÿ Òåí-ôè
ó òþðêþòèòå êàòî òåðìèí, îçíà÷àâàù âèäèìîòî íåáå, íÿ-
ìàùî îïðåäåëåí îáðàç, íî òâúðäå ïî÷èòàíî. Êîãàòî îáà-
÷å ãîâîðè çà Òåíãðè ó òþðêèòå îò âòîðèÿ êàãàíàò (êîê-
òþðê), òîé ïèøå: “Çà ïðåäïî÷èòàíå å Òåíãðè äà ñå ïðå-
âåäå êàòî áîæåñòâî èëè ãåðîé-ïîêðîâèòåë, íî íå êàòî
áåçëè÷íî íåáå, òúé êàòî òþðêñêèòå õàíîâå âîäÿò ñâî-
ÿòà ãåíåàëîãèÿ îò ìëàäåæ — õóí-íó è âúë÷èöà, à íå îò
“íåáåòî” (9).
Çà äà ñå âèäè çà êàêâî “íåáå” ñòàâà äóìà ó êèòàéöèòå
ùå ïðåâåäà ìíåíèåòî íà àêàäåìèê Ãóî Ìî-æî. Òîé ïèøå:
“Â íàäïèñèòå âúðõó “ãàäàòåëíèòå êîñòè” íàðåä ñ
íàçâàíèåòî “òèåí” (íåáå) â ñìèñúë íà “òèåí-êóí” (Âå-
ëèêà ïóñòîòà) ñå ñðåùà è òåðìèíúò “äè” (âèñø äóõ),
â ÷èÿòî îñíîâà èìà “íàî” (âèñîê ïðàäåä)”. Òîâà å èäåÿ,
êîÿòî èíäèòå ñà îòêðèòèëè ñàìîòîÿòåëíî, ïîä÷åðòàâà Ãóî
Ìî-æî (10). “Ïîíÿòèåòî “òèåí” (íåáå) ñúñ çíà÷åíèåòî
íà “gu” íåñúìíåíî ñå ïîÿâÿâà ïî-êúñíî, â êðàåí ñëó÷àé
ñëåä Ó-äèí”(11).
Îò êàçàíîòî ñå âèæäà, ÷å èäåéíî-ñìèñëîâîòî ñúäúð-
æàíèå íà “òèåí” (íåáå} ó êèòàéöèòå è ó òþðêèòå å òâúðäå
ðàçëè÷íî. Òî å ðàçëè÷íî è ó ñàìèòå òþðêñêè íàðîäè. Åä-
íî å â ïúðâèÿ êàãàíàò — äðóãî âúâ âòîðèÿ.
Òåíãðè å áîã è íà äðóãè íàðîäè íà Àçèÿ, ðàçáèðà ñå, â
ñúîòâåòíàòà åçèêîâà ôîðìà è èäåéíî-ñìèñëîâî ñúäúðæàí-
èå, êîåòî â òå÷åíèå íà âðåìåòî ñå å èçìåíÿëî è ðàçâèâà-
ëî, Èçîáùî “Ðàçâèâàéêè ñå â íàðîäè, îòäåëíèòå ïëå-
ìåíà ïðèâíàñÿò ñâîèòå ðàçëè÷èè ñèñòåìè è ìàêàð åëåì-
åíòèòå íà âÿðâàíèÿòà èì äà ñà ñõîäíè, ñú÷åòàíèÿòà
èì ñà òâúðäå ðàçëè÷èè” (2). Ïðèáàéêàëñêèòå áóðÿòè, íàï-
ðèìåð, ïî÷èòàò 99 Òåíãðè. Òå ñïîðåä òÿõ, óïðàâëÿâàò ñâå-
òà. Âñåêè ðîä ïî÷èòàë ñâîé Òåíãðè. Òåõíèòå ñâåùåíîñëó-
æèòåëè, îáà÷å ïî âúçïðèåòà êðàéíî íåòî÷íà òåðìèíîëî-
ãèÿ, ñïîðåä Ãóìèëåâ, ñå íàðè÷àëè øàìàíè. Ïðèáàéêàëñ-
êèòå áóðÿòè îáà÷å íå ðàçãëåæäàëè ðîäîâèòå Òåíãðè (äó-
õîâåòå íà ïðàäåäèòå) êàòî äóõîâå — ïîìîùíèöè, áåç êàê-
âèòî øàìàí íå ìîæå äà èìà, à êàòî çàñòúïíèöè è ïðåäñòà-
âèòåëè ïðåä îáùîðîäîâîòî âúðõîâíî áîæåñòâî Òåíãðè.
Íà ïðúâ ïîãëåä ó òÿõ ñå íàáëþäàâàëè åëåìåíòè íà øà-
ìàíñòâî — èçñòúïëåíèÿ, óäàðè ïî áàðàáàí, íîñåíå íà åìá-
ëåìà ñ èçîáðàæåíèå íà æèâîòíî (íàïðèìåð âúëê, ëåáåä
èëè ãúñêà) è ïð. Íî ïðè âíèìàòåëíîòî èì ïðîó÷âàíå ñå
âèæäàëî, .÷å âðúçêàòà ìåæäó àíàëîãè÷íèòå åëåìåíòè å êîí-
âåðãåíöèîííà, à íå ãåíåòè÷íà, ÷å âñúùíîñò ñòàâà äóìà çà
ïðîãîíâàíå íà çëè äóõîâå, çà ìàãèÿ, à íå çà ïðèçîâàâàíå
íà äóõîâåòå-ïîìîùíèöè — ñïèðèòèçúì(13).
Çà ñúæàëåíèå è ó íàñ â Áúëãàðèÿ èìà íåìàëêî àâòîðè,
êîèòî ñâúðçâàò íàøèòå êóêåðè ñ Áîÿí Ìàãåñíèêà — áðàòà
íà öàð Ïåòúð (927—970). È îùå ðåäèöà ñâîåáðàçíè èçîá-
154
ðàæåíèÿ ñ øàìàíñòâî áåç äà ñà ðàçáðàëè äîñòàòú÷íî äîá-
ðå ñ êàêâî ñå çàíèìàâàò êóêåðèòå, êàêâî âúðøàò, ò. å. ïðè-
çîâàâàò ëè äóõîâåòå-ïîìîùíèöè, øàìàíñòâàò ëè, èëè ÷èñ-
òî è ïðîñòî ïðîãîíâàò çëèòå äóõîâå è áëàãîñëàâÿò.
Ó ìîíãîëöèòå Òåíãðè å Äàé÷èí-Òåíãðè — áîæåñòâî íà
âîéíàòà. Ó ÷óâàøèòå Òåíãðè å Òóðà. ×óâàøêèÿò ó÷åí Äå-
íèñîâ ïèøå, ÷å ÷óâàøêîòî “òóðà’ ñúîòâåòñòâà íà äðåâíî
òþðñêîòî “òåíåðè” — íåáå, êîåòî òîé ïðåâåæäà â ñìèñúë
íà Ñâåùåíî íåáå(14).
Ñ ‘òåíãðè” å îçíà÷åíî è íàé-ãîëÿìîòî (2460 êâ.êì.) è
íàé-âèñîêîòî (4627 ì. íàä ìîðñêîòî ðàâíèùå) áåçîòòî÷-
íî îçåðî â Ñåâåðåí Òèáåò — Òåíãðè-íóð. Ìíîãî òèáåòöè
ñ÷èòàò åçåðîòî Òåíãðè çà ñâåùåíî, èçâúðøâàò ïîêëîííè-
÷åñòâî (15). Íàé — âèñîêèÿò âðúõ íà ãîëÿìàòà ïëàíèíñêà
âåðèãà Òèåí-øàí (Íåáåñíàòà ïëàíèíà), êîÿòî îáãðúùà îò
êúì ñåâåð Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, ñûöî íîñè èìåòî Òåíã-
ðè (6995 ì.).
Ã. Êëàóñîí, öèòèðàí îò Ë. Ãóìèëåâ, êàçâà, ÷å ‘Òåíãðè
èìà ñâîå ìÿñòî â ñâåòà. Òîé å íà âúðõà”(16).
Îò ïîñî÷åíèòå ìàòåðèàëè ñå âèæäà, ÷å èäåéíî-ñìèñ-
ëîâîòî ñúäúðæàíèå íà Òåíãðè ó ðàçëè÷íèòå íàðîäè íå å
åäíàêâî, íå å åäíàêâà è ôîðìàòà — Òåíãðè, Òåíãðè-õàí, Êîê-
Òåíãðè, Äàé÷èí-Òåíãðè, Òèåí-øúí, Òóðà è ò.í.
Çà áîãà íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà ñå îïàçèëè íÿêîè ñâå-
äåíèÿ â äðóãè äâà êàìåííè íàäïèñà, ñúñòàâåíè íà ãðúöêè
åçèê. Ïúðâèÿò îò òÿõ ãëàñè: ‘Àêî íÿêîé òúðñè èñòèíà-
òà, áîã âèæäà è àêî íÿêîé ëúæå, áîã âèæäà, Áúëãàðè-
òå ñòîðèõà ìíîãî äîáðèíè íà õðèñòèÿíèòå (= ðîìåè-
òå), à õðèñòèÿíèòå çàáðàâèõà. Íî áîã âèæäà’ (17).
Âòîðèÿò íàäïèñ ãîâîðè ñàìî ìèìîõîäîì çà áîãà:
“Êàí þâèãè Îìóðòàã å îò áîãà âëàäåòåë íà çåìÿ-
òà, ãäå/ïî ñå å ðîäèë. Îñòàâàéêè â ñòàíà Ïëèñêà, òîé
íàïðàâè äâîðåö íà Òó÷à è ïðåìåñòè âîéñêàòà ñè ñðåùó
ãúðöèòå è ñëàâÿíèòå, íàïðàâè èñêóñíî ìîñò íà Òó÷à
çàåäíî ñ äâîðåöà è ïîñòàâè â ñúùèÿ äâîðåö ÷åòèðè ñòúë-
áà, à âúðõó ñòúëáîâåòå ïîñòàâè äâà ëúâà. Áîã äà óäîñ-
òîé îò áîãà ïîñòàâåíèÿ âëàäåòåë, êàòî òúï÷å ñ êðà-
êà èìïåðàòîðà, äîêàòî òå÷å Òó÷à è Å, êàòî âëàäåå
íàä ìíîãîáðîéíèòå áúëãàðè è ïîä÷èíÿâà ñâîèòâ âðàçè,
ðàäîñòåí è âåñåë äà æèâåå ñòî ãîäèíè. Âðåìåòî ïúê,
êîãàòî ñå ñúãðâäè, áåøå ïî áúëãàðñêè ñèãîð âëåì, ïî
ãðúöêè èíäèêòèîí ïåòíàäåñåòè” (18).
Ñïîðåä òåçè íàäïèñè áîãúò íà äðåâíèòå áúëãàðè å âèæ-
äàë âñè÷êî — è äîáðîãî, è ëîøîòî. Òîé å ïàçèãåë íà èñòè-
íàòà. Òîé äàâà öàðñêàòà âëàñò, óñïåõà, ùàñòèåòî è äúëãî-
äåíñòâèåòî. Ñïîðåä åäèí êúñåí òóðñêè ðúêîïèñ, êîéãî ñå
ïàçè â Áåðëèíñêàòà êðàëñêà áèáëèîòåêà, òîé ñå íàðè÷àë
Òàíãðè (19). Î÷åâèäíî Òàíãðà, Òåíãðè è Òàíãðè ñà åäíî è
ñúùî èìå. Íî â êàìåííèòå íàäïèñè, ñúñòàâåíè íà ãðúöêè
åçèê, êîé áîã âñúùíîñò áúëãàðèòå íàðè÷àò “òåîñ” — ãðúö-
êîòî èìå áîã — õðèñòèÿíñêèÿ áîã ëè èëè äðåâíèÿ áúëãàðñ-
êè áîã — Òåíãðè? Èëè è åäèíèÿ, è äðóãèÿ, âèäåíè êàòî åäèí
è ñúù? Çàùîòî åäíè îò íàäïèñèòå ñ òîâà èìå ñà îòïðåäè
ïîêðúñòâàíåòî, à äðóãè — ñëåä ïîêðúñòâàíåòî. È çàùîòî
è õðèñòèÿíèòå, è äðåâíèòå áúëãàðè ñà ìîíîòåèñòè. Â íàä-
ïèñèòå íèêúäå íå ñå ãîâîðè çà ìíîãî áîãîâå è àêëàìàöèÿ-
òà â òÿõ íàâñÿêúäå å “îò áîãà âëàäåòåë”, à íå .îò “áîãîâå-
òå”. Îñâåí òîâà, è ïðåäè, è ñëåä ïîêðúñòâàíåòî, âëàäåòå-
ëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñà îò áîãà âëàäåòåëè. Òîâà å
òÿõíà îñíîâíà ïîëèòè÷åñêà èäåÿ, êîÿòî òå ñà äîíåñëè îò
èçòî÷íîòî ñè îòå÷åñòâî è åäâà ëè ñ “òåîñ”ñà îçíà÷èëè
õðèñãèÿíñêè áîã.

Çà äà ñå èçáåãíå òîâà ñúìíåíèå è çà äà ñå îòñòðàíè
î÷åðòàâàùîòî ïðîòèâîðå÷èå â ïðåäñòàâàòà çà áîãà ó äðåâ-
íèòå áúëãàðè, íÿêîè àâòîðè ïðîêàðâàò ìèñúëòà, ÷å ïî îíî-
âà âðåìå, ïðåäè ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî ðåëèãèÿ-
òà íà äðåâíèòå áúëãàðè å áèëà â ïðîöåñ íà ìîíîòåèçàöèÿ,
ñèðå÷ íà èçæèâÿâàíå íà ìíîãîáîæèåòî è ÷å óïîòðåáàòà íà
ôîðìóëàòà “îò áîãà âëàäåòåë”, êîÿòî áèëà òèïè÷íî âè-
çàíòèéñêà è ñå îòíàñÿëà çà àíòðîïî— ìîðôíèÿ õðèñòèÿí-
ñêè áîã, ïîêàçâàëà, ÷å òÿ å îòãîâàðÿëà ïî ñâîÿ ñìèñúë íà
äðåâíèòå áúëãàðñêè ïðåäñòàâè çà Òåíãðè (20). Äðóãè óò-
âúðæäàâàò, ÷å ïðîöåñúò íà õðèñòèÿíèçèðàíå íà áúëãàðñ-
êîòî áîëÿðñòâî å çàïî÷íàë îùå ñëåä çàâðúùàíåòî íà Êóðò
îò Öàðèãðàä, êúäåòî òîé áèë âúçïèòàí çàåäíî ñ äåöàòà íà
Èðàêëèé è ïðèåë æèâîòâîðíîòî êðúùåíèå (21). Ïðè òîâà
ïîëîæåíèå ëîãè÷åí å âúïðîñúò: Çàùî êàí Áîðèñ (852—889
ã.) óíèùîæè äî äåâåòî êîëÿíî íåïîêîðíèòå áîèëè, íåïî-
æåëàëè äà ñå ïîä÷èíÿò íà íåãîâàòà âîëÿ è äà ïîêðúñòÿò
ñâîèòå ðîäîâå? À òå, êàêòî å èçâåñòíî, íå ñà áèëè åäèí
èëè äâà ðîäà, à öåëè 52, è òî ïðèíàäëåæàùè íà íàé-âèñî-
êèòå êðúãîâå íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, êàêòî ïîñî÷âàò
ïàïà Íèêîëàé è âèçàíòèéñêèòå ëåòîïèñöè? Çàùî êàí Áî-
ðèñ äåòðîíèðà ñâîÿ íàé-ãîëÿì ñèí Âëàäèìèð (Ðàñàòå)? Çà-
ïîâÿäà äà ìó èçâàäÿò î÷èòå è ãî õâúðëè â çàòâîðà, à ïî-
êúñíî ïî çàïîâåä íà áðàò ìó áå.óáèò? È íàêðàÿ, çàùîòî
ñòàðàòà íè áúëãàðñêà âÿðà ñúñ ñâîèòå êàëåíäàðíè ïàðî-
äèè ïðàçíèöè è îáè÷àè, âúïðåêè âñè÷êè îïèòè äà ñå çàò-
ðèå èëè ïîòóëè, âúïðåêè ñòðàøíèòå ïðåñëåäâàíèÿ è îñî-
áåíî ïðåç XIII âåê ñðåùó áîãîìèëèòå è âúïðåêè ëîâêèòå
äîâîäè íà ëîãèêàòà, è äíåñ äúëáîêî â ñúçíàíèåòî íà íà-
øèÿ íàðîä å æèâà ïîä èìåòî Íàðîäíà âÿðà? È ñëàâà áîãó
— äîêàòî òÿ å æèâà, Áúëãàðèÿ ùå ÿ èìà.
Ùî ñå îòíàñÿ äî óïîòðåáàòà íà ôîðìóëàòà “îò áîãà
âëàäåòåë”, êîÿòî óæ. áèëà òèïè÷íî âèçàíòèéñêà è ñå îòíà-
ñÿëà çà àíòðîïîìîðôíèÿ õðèñòèÿíñêè áîã, ùå îòáåëåæà
ñàìî ôàêòà, ÷å ñúñ ñúùàòà ôîðìóëà ñà ñè ñëóæèëè è äðó-
ãè âëàäåòåëè â òîâà ÷èñëî è âëàäåòåëè, íà õóííó, è òî ìíîãî
ïðåäè íàñòúïâàíåòî íà õðèñòèÿíñêàòà åïîõà. Â ïèñìîòî
íà âëàäåòåëÿ íà õóí-íó ÷àí-þé Ìàî Äóí (èëè Ìî Òóí) îò
176 ã. ïð. Õð. Äî êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð Âåí-äè (179—156 ã.)
ñå êàçâà:
“Îò áîãà (òèåí) ïîñòàâåíèÿò âëàäåòåë íà ñþí-íó
(õóí-íó), âåëèêèÿò ÷àí-þé ïî÷òèòåëíî ïèòà çà çäðà-
âåòî íà õóàí-äè...(23).
Âåëèêèÿò ÷àí-þé çà ðàçëèêà îò èìïåðàòîðèòå íà Êè-
òàé, Èíäèÿ, Èðàí, Åãèïåò, Âàâèëîí, Ðèì è Âèçàíòèÿ å ïî-
ðåàëèñòè÷åí, ïî-çåìåí. Òîé íå íàðè÷à ñåáå ñè “äè” (áîã)
èëè “òèåí-äçú”(ñèí íà áîãà), íå å íåãîâî îëèöîòâîðåíèå
èëè ïðåâúïëúùåíèå è ïîäàíèöèòå ìó íå ãî àêëàìèðàò êà-
òî òàêúâ. Íà íåãî òîâà è íå ìó å íóæíî. Òîé å ñàìî îò áîãà
ïîñòàâåí. Òîé å ÷àí-þé íà áîéíîòî ïîëå ñàì èçãðàæäà ñâî-
åòî âåëè÷èå.
Íèå ñìå ñè èçãðàäèëè ïîâðàòíà è ïîäöåíÿâàùà ïðåäñ-
òàâà è çà íàøèòå ïðåäöè. Òå óæ ñà áèëè îïàñíè åçè÷íèöè —
íîìàäè, ïî ïðîèçõîä — òþðêè, êîèòî ñà ñå ïðåòîïèëè â
ñëàâÿíñêàòà åòíè÷åñêà ìàñà, â ñúùîòî âðåìå ñà ñè îñòà-
íàëè ìàëêî òþðêè — çàïàçèëè ñà ñè èìåòî áúëãàðè. Íî â
ñúùíîñò òîâà å îäíà ñàìîèçìàìà, êîÿòî íåïðåêúñíàòî íè
êàðà äà ñå ñàìîáè÷óâàìå è îòâðúùàìå îò íàùåòî êóëòóð-
íî - èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî è îò íàøàòà äðåâíà èñòî-
ðèÿ. Êàêâî íåâåæåñòâî? Òî íå äúðæè ñìåòêà äîðè íà òà-
êúâ çàáåëåæèòåëåí ôàêò, ÷å íå äðóã åòíîñ, à äðåâíèòå áúë-
ãàðè ñà åäèíñòâåíèÿò íàðîä, êîéòî å áèë äîñòàòú÷íî ñè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ëåí è ñïîñîáåí, ÷å ïðè ïðåìèíàâàíåòî ñè îò Àçèÿ êúì
Åâðîïà, ïî ñâîÿ ïúò ñàìî â Åâðîïà å ñúçäàë íå åäíà, à òðè,
è òî äîáðå îðãàíèçèðàíè è ñèëíè äúðæàâè ñ êðåïîñòè è
ãðàäîâå: Áúëãàðèÿ êðàé Êàâêàç è îêîëî Àçîâñêî è Êàñ-
ïèéñêî ìîðå, ñâúðçàíà ñ èìåòî íà êàí Êóðò (èëè Êóáðàò),
ïðîèçõîæäàù îò ñòàðèÿ áúëãàðñêè êàíñêè ðîä Äóëî. Â ñâî-
èòå ëåòîïèñè âèçàíòèéñêèòå èñòîðèöè Òåîôàí è Íèêèôîð
ÿ ñïîìåíàâàò ïîä èìåòî “Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ”. Áúë-
ãàðèÿ â ìåæäóðå÷èåòî íà Âîëãà è Êàìà — Âîëæêà Áúëãà-
ðèÿ, ïðîñúùåñòâóâàëà äî 1552 ã. Áúëãàðèÿ êðàé ðåêà Äó-
íàâ — äíåøíà Áúëãàðèÿ. Â Åâðîïà òÿ å òðâòàòà íîâîîáðà-
çóâàíà äúðæàâà — ñëåä Åëàäà (Ãúðöèÿ) è Ðèì (Èòàëèÿ), è
åäèíñòâåíàòà, êîÿòî ñè å çàïàçèëà èìåòî äîñåãà.
Òîçè ôàêò, ñàì ïî ñåáå ñè, îçíà÷àâà, ÷å äðåâíèòå áúë-
ãàðè ñà áèëè íàðîä, îòðàíî è äúëáîêî ñâúðçàíè ñ äúðæàâ-
íè÷åñêîòî íà÷àëî, à òî áåç âèñîêà äóõîâíà êóëòóðà, áåç
ñòðîéíà è ñàìîáèòíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà å íåìèñëèìî.
Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà òàçè òÿõíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà, êàê-
âî îçíà÷àâà äóìàòà “òåíãðè”, ò. å. êàêâà å íåéíàòà åòèìî-
ëîãèÿ? Òîâà ïðåäñòîè äà âèäèì.
Êàçàõìå âå÷å, ÷å “òåíãðè” å ñëîæíî ñúñòàâíî ïîíÿòèå.
Òî å çàðåãèñòðèðàíî íà ìíîãî ìåñòà â ñâåòà, à ñúùî è â
äðåâíèòå êèòàéñêè ëåòîïèñè îùå â “ãàäàòàëíèòå êîñòè”.
Òóê òî ñå ñúñòîè îò òðè ñúñòàâíè ÷àñòè: “òèåí”, “ãúð” (ãð)
è “è”. Ïúðâàòà ÷àñò “òåí”îçíà÷àâà “íåáå”, “ïðèðîäà”,
“åñòåñòâåí (âèñø) çàêîí éåðîãëèôíî èçîáðàæå-íèå .
Çâóêúò “å” â äóìàòà “òåí” (íåáå) â êèòàéñêèÿ åçèê å â ïúð-
âè òîí è ôîíåòè÷íî (çâóêîâî) ñå èçïèñâà ÷ðåç áóêâèòå -
“å” èëè “èå”, “à” èëè “ÿ”. Îòòóê èäå è òîâà ìíîãîîáðàçèå
â ïðîèçíîøåíèåòî íà éåðîãëèôà “íåáå” ó ðàçëè÷íèòå íà-
ðîäè - áèëî êàòî “òåí” èëè “òèåí”, “òàí” èëè “òÿí”.
Âòîðàòà ÷àñò å íàñòàâêàòà “ãð” (èëè ãúð, úð), êîÿòî
éåðîãëèôíî íå ñå èçïèñâà, íî å îñîáåíî õàðàêòåðíà çà ñå-
âåðíîòî êèòàéñêî íàðå÷èå, ïðè êîåòî éåðîãëèôà “òè-åí”
(íåáå) ñå ïðîèçíàñÿ “òèåíúð”, éåðîãëèôà “õóà” (öâå-òå) -
“õóàúð” è ò.í. Ñúùåâðåìåííî îáà÷å òîçè ñóôèêñ ñëó-æè
è çà îáîçíà÷àâàíå íà óìàïèòåëíî-ãàëüîâíè èìåíà è íàðå-
÷èÿ ñ éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå . Íàïðèìåð “ïà-íúð” (÷è-
íèéêà), “øàîüð” (ïòè÷åíöå), “üð-òóí” (äåòåíöå) è ò.í.
Òðåòàòà ÷àñò å “è” ñ ïúðâî îñíà÷åíèå “åäèí, åäèíñò-âî,
åäèíñòâåí” è âòîðî îçíà÷åíèå - “âòîðè çíàê íà äåñå-òè÷-
íèÿ öèêúë îò âðåìå÷èñëèòåëíàòà ñèñòåìà “äçÿ-äçú”ñ éå-
ðîãëèôíî èçîáðàæåíèå äðåâíî è ñúâðåìåííî âìåñòî”-
”.
Îò ñú÷åòàíèåòî íà òåçè òðè ñúñòàâíè ÷àñòè: “òåí” (èëè
òàí), “ãð” è V ñå ïîëó÷àâà ïîíÿòèåòî “òåíãîè” (èëè òà-
íåðè) ñ éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå äðåâíî è ñúâðåìåí-
íî , êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “Íåáåñíî åäèíñòâî”.
Çà êèòàéñêèòå ðàçáèðàíèÿ òîâà ïîíÿòèå å áåçñìèñëå-
íî, ÷óæäî, íî êàòî ïðåâîäèìî èìå å äîñòúïíî. Ïîðàäè
òîâà íÿêîè êèòàéñêè ó÷åíè ñà ñêëîííè äà ãî ñâúðæàò ñ
èìåòî íà èìïåðàòîð Òàí, ñ êîãîòî çàïî÷âà äèíàñòèÿòà íà
Øàí-èí (1766 — 1122 ã. ïð. Õð.(24). Íî “òèåí-è” â è “ma-u”.
Êèòàéñêèòå ó÷åíè óòâúðæäàâàò, ÷å ïî âðåìå íà äèíàñòèÿ-
òà Øàí-Èí éåðîãëèôúò “òà” (ãîëÿì, âåëèê) å îçíà÷àâàë è
“òèåí” (íåáå). Êàòî äîêàçàòåëñòâî Ãóî Ìî-æî ïîñî÷âà
ñëåäíèòå ïðèìåðè: “Ãàìà íàðè÷àëè ‘Òèåí — ìàó”, “Òà-è-
øàí” íàðè÷àëè Òèåí-è-øàí (25). Ñëåäîâàòåëíî äâåòå ïî-
íÿòèÿ — “Òèåí — è” (Íåáåñíî åäèíñòâî) è “Òà-è” (Âåëèêî
åäèíñòâî) ñà âñúùíîñò åäíî è ñúùî íåùî. Òå èìàò åäíî è
ñúùî éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå, êîåòî Ãóî Ìî-æî íå äå-
øèôðèðà, íèòî â åäèíèÿ, íèòî â äðóãèÿ ìó ñìèñúë, îñòàâÿ
155
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ãî êàòî íåïîíÿòíî (Äàÿ, 583 èåðîãëèô No 2027; Âæ. òóê
îáð. 1). À òî å íåïîíÿòíî, çàùîòî å ÷óæäî çà êèòàéñêèòå
ðàçáèðàíèÿ, ìàêàð è çàïèñàíî íà êèòàéñêè åçèê.
Èíòåðåñíî å, ÷å éåðîãëèôíîòî èçîáðàæåíèå íà òåçè
äâå ïîíÿòèÿ ñå ñðåùà è ó íàñ â Áúëãàðèÿ. È òîâà ñúâñåì
íå å ñëó÷àéíî ÿâëåíèå. Ñëó÷àéíè ñúâïàäåíèÿ îò ïîäîáåí
ïîðÿäúê íÿìà. Òî å èçïèñàíî âúðõó ñêàëåí áëîê îò Ïðåñ-
ëàâ è â Ïëèñêà.  ñâîÿ òðóä Êàðåë Øêîðïèë ãî ïîñî÷âà
ïîä No 18-òè(26). Àêàäåìèê Èâ. Ãîùåâ íà ñ. 25, îáð.19
(27) (Âèæ òóê îáð. 2).
Ìàðåä ñ îòáåëÿçâàíåòî íà ïîíÿòèåòî “òèåí-è”, êîåòî
å è “ma-u”, â äðåâíîêèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñà çàðåãèñòðè-
ðàíè è èìåíàòà íà äâå çâåçäè. Òîâà ñà Òèåí-è (Íåáåñíî
åäèíñòâî) è È-òèåí (Åäèíñòâåíà íà íåáåòî). Â êèòàéñêèòå
ëåòîïèñè ïîíå äî âðåìåòî íà Ñúìà Öèåí íÿìà èçâåñòèå
òåçè çâåçäè äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî ñðåäèùíè — ïîëÿðíè
çâåçäè. Äîðè ñàì Ñúìà Öèåí, íàé-äîáðèÿò ëåòîïèñåö îò
âðåìåòî íà Õàí (202 ã. ïð.Õð. — 207 ã.ñë.Õð.) è, ìîæå áè
íàé-äîáðèÿò çâåçäîâåäåö çà îíèÿ âðåìåíà íà Êèòàé, ïðåä-
ïî÷èòà Êîëàòà (“Òîëÿìàòà ìå÷êà”) âìåñòî Ñðåäèùíàòà
çâåçäà. Çàáåëåæèòåëíèòå èìåíà Òèåí-è è È-òè-åí, âúïðå-
êè ÷å ìó ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå, íå ãî êàðàò äà ñå ñåòè, ÷å ñà
èãðàëè ðîëÿòà íà Ïîëÿðíà çâåçäà. Íàé-ìíîãîòî êîåòî å
äîïóñêàë, å, ÷å ñà ñâîåîáðàçíî ñåäàëèùå íà ‘øàí-gu’ —
ïèùå ôðåíñêèÿò ìîðåïëàâàòåë è ó÷åí àñòðîíîì Ëåîïîëä
äå Ñîñþð, áðàò íà ãîëåìèÿ ëèíãâèñò Ñîñþð è ñèí íà äðóã
åäèí ãîëÿì ó÷åí íà åñòåñòâåíèòå íàóêè (28).
Âñè÷êî òîâà ñî÷è è äðóãî, êîåòî å è ïî-âàæíî â ñëó-
÷àÿ, à èìåííî, ÷å îòêðèâàíåòî íà òåçè çâåçäè, íà çíà÷åíè-
åòî èì êàòî ñðåäèùíè â çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëèòåëíî
îòíîøåíèå, îçíà÷àâà ïðåõîä, ïðåìèíàâàíå êúì ÷èñòî
ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíèå, êîåòî çà êèòàéöèòå â îíèÿ âðå-
ìåíà å áèëî ñúâúðøåíî ÷óæäî, íî çàòîâà ïúê ñâîéñòâåíî
çà îíåçè, êîèòî ñà ãè îòêðèëè è ñà ãè íàïðàâèëè ñèìâîë
íà ñâîÿòà âÿðà, íà ñâîÿ ñâåòîãëåä.
Ïî àñòðîíîìè÷åñêè ïúò Ëåîïîëä äå Ñîñþð óñòàíîâÿ-
âà, ÷å êúì ãîäèíàòà 1824 ïð.Õð. çåìíàòà îñ å ñî÷èëà íàé-
áëèçêî êúì çâåçäàòà Òèåí-è, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å òîãàâà òÿ å
áèëà Ñðåäèùíà, èëè ïî åâðîïåéñêè Ïîëÿðíà çâåçäà. Òè-
åí-è å áèëà äîñòà ñâåòëà çâåçäà 3,5 âåë. Àëôà îò Äðàêîíà
(åâðîïåéñêèÿ). Ñëåäâàùàòà äîñòà ïî-ñëàáîâèäèìà îò ïúð-
âàòà è ÷àñòè÷íî ñìåñâàíà ñ íåÿ å áèëà “È” — âòîðàòà îò
Äðàêîíà 4,8 âåë è å íîñèëà çàïèñàíîòî ïî êèòàéñêè èìå
È-òèåí, (Åäèíñòâåíà íà íåáåòî). Íàé áëèçêî äî ñðåäèù-
íîòî ìÿñòî òÿ å áèëà â 2668 ã. ïð.Õð.,ñëåä êîåòî ñðåäèù-
íè ñà áèëè äðóãè çâåçäè (29).
 çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëèòåëíî îòíîøåíèå îòêðè-
âàíåòî íà ñðåäèùíàòà çâåçäà Ëåîïîëä äå Ñîñþð íàðè÷à
“ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” è ïðåïîðú÷âà íåéíèòå ìåòîäè äà
áúäàò èçó÷àâàíè â Ìîðñêàòà àêàäåìèÿ (30).
Êàêâà å òàçè “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” è êàêâè ñà íåéíèòå
ìåòîäè ùå âèäèì íà äðóãî ìÿñòî. Òóê ñàìî ùå îòáåëåæà,
÷å òàçè “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” èëè ïî òî÷íî ïîçíàíèÿ è
îïèò ó íàøèòå ïðåäöè ñúâñåì íå ñà áèëè íåîáè÷àéíî ÿâ-
ëåíèå.
Íàøèòå ïðåäöè ñà áèëè ïðåäèìíî ïàñòèðñêè íàðîä,
íî íå íîìàäè (÷åðãàðè). ×åðãàðñòâîòî ñå ïîÿâÿâà â äàëå÷
ïî-êúñíè âðåìåíà. À ó ïàñòèðñêèòå íàðîäè çâåçäîâåäñêè-
òå íàáëþäåíèÿ è ïîçíàíèÿ ñà áèëè ìíîãî ïî-ðàçâèòè îò-
êîëêîòî ó òåçè, êîèòî ñà âîäèëè çàñåäíàë, çåìåäåëñêè æè-
âîò. Ïàñòèðñêèòå íàðîäè ñà èçïîëçâàëè ñâîèòå çâåçäîâåä-
ñêè íàáëþäåíèÿ è ïîçíàíèÿ åäíàêâî êàêòî çà âðåìå÷èñëè-
156
òåëíè, òàêà è çà ïîñîêîóêàçàòåëíè öåëè. Ïðè òÿõ ñàìîòî
çâåçäîâåäñòâî å èìàëî ïî-øèðîêà ìèñëèìà è âúçìîæíà
îñíîâà — öÿëîòî íàñåëåíèå, âêëþ÷èòåëíî è äåöàòà, äîêà-
òî â Êèòàé, êàêòî å èçâåñòíî, çâåçäîâåäñòâîòî è âðåìå-
÷èñëåíèåòî ñå ñìÿòàëè “öàðñêà ðàáîòà”, ðàáîòà íà ó è ‘øú”,
ò. å. íà ãàäàòåëèòå è ëåòîïèñöèòå. Åòî çàùî â ãðàäåæà íà
âåëè÷åñòâåíàòà ïîñòðîéêà íà Äðåâíàòà äàëåêîèçòî÷íà àñ-
òðîíîìèÿ è â ñâúðçàíàòà ñ íåÿ ðåëèãèîçíà ñèñòåìà Òåíã-
ðè àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà õóí-íó è íà äðåâíèòå áúëãàðè íè-
êàê íå å ÷óäíî.
Èçîáùî êóëòóðàòà íà ïàñòèðñêèòå (êîííèòå) íàðîäè
èìà ñâîé ñàìîñòîÿòåëåí ïúò íà ðàçâèòèå. Òÿ íå å ïåðè-
ôåðíà, âàðâàðñêà, íåïúëíîöåííà êóëòóðà, êàêòî îáèêíî-
âåíî ñå ìèñëè è ïèøå, à å îñîáåí âèä êóëòóðà, êîÿòî, îòñ-
òîÿâàéêè ñâîåòî ïðàâî íà ñúøåñòâóâàíå, ñå å ðàçâèâàëà è
ïðîòèâîïîñòàâÿëà íà êóëòóðèòå íà Êèòàé, Èíäèÿ, Èðàí è
Âèçàíòèÿ. Â òîâà îòíîøåíèå îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæà-
âàò èçñëåäâàíèÿòà íà íÿêîè ó÷åíè, ÷èèòî ðåçóëòàòè íè çàñ-
òàâÿò äà ãîâîðèì çà âçàèìíè âëèÿíèÿ ìåæäó âîäèëèòå ïîä-
âèæåí è çàñåäíàë æèâîò íàðîäè, à íå çà çàèìñòâàíå íà êóë-
òóðíè öåííîñòè îò ñòðàíà ñàìî íà åäíèòå. Åòî çàùî íèå
òðÿáâà äà ïîñòàâÿìå íà ðàçãëåæäàíå òåçè íàðîäè, âîäèëè
ïîäâèæåí æèâîò, íå êàòî âðàãîâå íà êèòàéñêàòà èëè âè-
çàíòèéñêàòà èìïåðèè, à êàòî ñàìîñòîÿòåëíè åòíè÷åñêè öÿ-
ëîñòíîñòè. Ìåæäóâïðî÷åì èñòîðèÿòà íà Õóí-íó îòäàâíà
âå÷å å ïðåñòàíàëà äà áúäå ïðèäàòúê êúì èñòîðèÿòà íà Êè-
òàé. Íÿêîè ó÷åíè äîðè ãîâîðÿò çà ÷åòâúðòè ïúðâîíà÷àëåí
ãåîãðàôñêè öåíòúð íà èñòîðè÷åñêèÿ æèâîò íà ÷îâå÷åñò-
âîòî, çà ÷åòâúðòî ïúðâîíà÷àëíî îãíèùå íà êóëòóðàòà. È
àêî ïúðâîòî å áèëî â äîëèíàòà íà ð. Êèë è Äâóðå÷èåòî —
Åãèïåò è Øóìåð, âòîðîòî — â äîëèíàòà íà ð. Ãàíã — Èíäèÿ,
òðåòîòî â äîëèíàòà íà Õóàí-õú — Êèòàé è ÷åòâúðòîòî — â
Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, íàìèðàùà ñå ìåæäó Òèåí-øàí, Ïà-
ìèð è Òèáåò. È íèêàê íå å ñëó÷àéíî ãîëÿìîòî ëþáîïèòñ-
òâî íà ó÷åíèòå â ïîñëåäíî âðåìå êúì òàçè êîòëîâèíà, íå
ñà ñëó÷àéíè è íîâîîòêðèòèòå àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè, êî-
èòî äúðæàò â íàïðåæåíèå öåëèÿ íàó÷åí ñâÿò. Òóê õóí-íó
ñà áèëè ãëàâåí äâèãàòåë. Íà òîçè ÷åòâúðòè öåíòúð íà ÷î-
âåøêàòà êóëòóðà å ïðåäñòîÿëî äà èãðàå ðîëÿòà è íà çâåíî,
ñâúðçâàùî èçòî÷íîàçèàòñêèÿ öåíòúð íà ñâåòîâíàòà èñòî-
ðèÿ ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèÿ. Â åäíà èëè äðóãà ïîñîêà êóë-
òóðíèòå öåííîñòè ñà ìîãëè äà ïðåìèíàò ñàìî ÷ðåç íåãî.
Åòî çàùî âñè÷êî, êîåòî å äóõîâíî äîñòîÿíèå íà Êèòàé è å
â íÿêàêâà âðúçêà ñúñ Çàïàäà, íåçàâèñèìî îò òîâà äàëè áè-
âà ñìÿòàíî êàòî ïðåíåñåíî îò Èðàí èëè Èíäèÿ èëè ïúê
îáðàòíîòî îò Êèòàé êúì Èíäèÿ è Èðàí, òðÿáâà äà ñå ñìÿ-
òà è êàòî äóõîâíî äîñòîÿíèå íà Õóí-íó, îùå ïîâå÷å ÷å çà
ïðåíàñÿíåòî íà äóõîâíè äîñòîÿíèÿ â îíèÿ âðåìåíà å áèëî
ñúâñåì íåîáõîäèìî, ùîòî íàðîäúò, ÷ðåç êîéòî ñà áèëè
ïðåíåñåíè, äà ãè å áèë íàïúëíî óñâîèë â òå÷åíèå íà ïîêî-
ëåíèÿ, òàêà ÷å òîé äà ãè å íîñèë è ïðåäàë ïî-íàòàòúê êàòî
ñâîè ñîáñòâåíè, à íå êàòî çàåìàíè äîñòîÿíèÿ, êàòî ÷óæä
íàíîñ. Íî íåçàâèñèìî îò òîâà, äàëè åäíî êóëòóðíî äîñòî-
ÿíèå å ïðåíåñåíî èëè íå, íèå ìîæåì äà âèäèì ðàçëè÷íîòî
â îáùèÿ ðàçâîåí ïðîöåñ áëàãîäàðåíèå íà ñúâñåì ðàçëè÷-
íèÿ íàðîäíîñòåí íðàâ íà îòäåëíèòå íàðîäè, êîéòî ïðàâè
ùîòî ïî ñúâñåì ðàçëè÷åí íà÷èí äà áúäàò âúçïðèåìàíè è
ðàçâèâàíè äîðè ñúâúðøåíî åäíàêâè îñíîâíè ìèñëè è ñõâà-
ùàíèÿ. À ìåæäó õóí-íó è êèòàéöèòå, ìåæäó. ðàçáèðàíèÿ-
òà è íàñîêèòå íà îñíîâíèòå èì ñõâàùàíèÿ, íðàâè è îáè-
÷àè, â ïîñëåäíà ñìåòêà ìåæäó íà÷èíà èì íà æèâîò èìà
ãîëÿìî ðàçëè÷èå, è òî äî òàêàâà ñòåëåí, ÷å ðàçãëåæäàéêè

ïðîáëåìà çà ïðåòîïÿâàíåòî íà õóí-íó, äðåâíîêèòàéñêèÿò
èñòîðèê Áàí Òó ñ÷èòà, ÷å õóí-íó ñà òîëêîâà äàëå÷ îò êè-
òàéöèòå, ÷å íå äîïóñêà ìèñúë çà âúçìîæíîñò íà àñèìèëà-
öèÿ, è ïîäðîáíî îáÿñíÿâà ìèñúëòà çà óêðåïâàíå íà êèòàéñ-
êàòà ãðàíèöà ñ õóí-íó, äîðè è â ìèðíî âðåìå. Åòî çàùî îò
ãëåäíà òî÷êà íà îáùèÿ ðàçâîåí ïðîöåñ çà åäíî èëè äðóãî
äóõîâíî ñúñòîÿíèå è, îñîáåíî, çà åäíî äîñòîÿíèå îò åñ-
òåñòâîòî íà òîâà çà Íåáåñíî åäèíñòâî è ñâúðçàíèòå ñ íå-
ãî çâåçäîâåäñòâî, âðåìå÷èñëåíèå, ðîäîâî, äúðæàâíî è âî-
åííî óñòðîéñòâî, å âàæíî íå ñàìî êúäå òî å áèëî çàðîäå-
íî, íî è êúäå å ïðèäîáèëî ïúëíî ðàçâèòèå è, îñîáåíî, êú-
äå îò îòäåëíà ìèñúë ñå å ïðåâúðíàëî â îáùî, æèâî ðúêî-
âîäíî íà÷àëî.
ÁÅËÅÆÊÈ
1. êàí â ãðúöêîòî çâó÷åíå íà õóíñêîòî è íà áúëãàðñêî-
òî “÷àí” {÷àí-þé}. Òþðêñêîòî è ìîíãîëêîòî å “õàí”.
2. Ïîíÿòèåòî “òþðêþò” Ãóìèëåâ âúâåæäà çà îçíà÷å-
íèå íà òþðêèòå (Òóðêéòå) îò ïúðâèÿ êàãàíàò (546—653) çà
ðàçëèêà îò òþðêèòå îò âòîðèÿ êàãàíàò ‘êîê-òþðê” (678—
747) è “òèð/ñ” êàòî åçèêîâî ëèíãâèñòè÷íî ïîíÿòèå, êîåòî
íå äúðæè ñìåòêà çà åòíîãðàôèÿòà è ïðîèçõîäà íà íàðîäà.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Â. Áåøåâëèåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà.
Ñ.1981,ñ.74.
2. Êð. Ìèÿòåâ. Ìàäàðà è Ìàäàðñêèÿò êîííèê.
ÁÈÁ.1930, ò. ll.c.35.
3. Â. Áåøåâëèåâ. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå, ÁÈÁ, 1930,
T.I, ñ.45.
4. Ä. Ìàðèíîâ. Ñáîðíèê çà íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ è íà-
ðîäîïèñ, ÁÀÍ, Ñ.1914, êíèãà XXVIII, ñ.7.
5. Ä. Îâ÷àðîâ. Êóëò êúì ñëúíöåòî â åçè÷åñêèòå ðåëè-
ãèîçíè ïðåäñòàâè íà ïðàáúëãàðèòå. Ñï.Âåêîâå, 1978 êí. 1
,ñ.34.
6. Â. Áåøåâëèåâ. Ïúðâîáúëãàðèòå Å. Ñ.1981, ñ.74
ÀÂÈÒÎÕÎË
7. Ñ. À. Ïëåòíåâà. Îò êî÷åâîé ê ãîðîäîì — Ñàëòîâî —
ìàÿöêàÿ êóëòóðà Ì.1967, ñ.43.
8. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå òþðêè, Ì.1967, ñ.78.
9. Ïàê òàì, ñ.342, çàáàëåæêà 48.
10. Ãóî Ìî-æî. Áðîíçîâ âåê. ñ.10.
11. Ïàê òàì, ñ.17.
12. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå-ïîðêè, Ì 1967, ñ.77.
13. Ïàê òàì, ñ.82-86.
14. Ï. Â. Äåíèñîâ. Ýòíîêóëúòóðíèå ïàðàëåëè äóíàéñ-
êèõ áîëãàð è ÷óâàøåé, ×åáîêñàðè, 1969, CJ58-59.
15. ×ó Øàî-òàí. Ãåîãðàôèÿ íîâîòî Êèòàþ, Ì.
1953,ñ.335.
16. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå-ïîðêè, Ì. 1967 ñ.342, çàáå-
ëåæêà 48.
17. Èâ. Äóè÷åâ. Èç ñòàðàòà áúëãàðñêà êíèæíèíà, ñ.2.
1ß, Ïàê òàì, ñ.5.
19. Â. Áåøåâëèåâ. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå, ÁÈÁ,
1930, ò.Í, ñ.45.
20. À. Ñòîéíåâ. Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ. 1986,
ñ.52-54 è 59.
21. Èâ. Âåíåäèêîâ. Ìåäíîòî ãóìíî íà ïðàáúëãàðèòå,
Ñ.1983, ñ.39
22. Ïàê òàì.
23. ÑúìàÖèåí. Øú-öè, ãë.110, 2896.
24. Ó Äçú. Êó òàé-øú, Øàíõàé,1949.Ñ.12.
25. Ãóî Ìî-æî. Äàÿ òóí øú-òàé,1954,ñ.5.
26. Ê. Øêîðïèë. Ïàìåòíèöè îò ñòîëèöà Ïðåñëàâ, Â:
Áúëãàðèÿ 1000 ã. Ñ.1927, ñ.275.
27. Èâ. Ãîøåâ. Ñòàðîáúëãàðñêè ãëàãîëè÷åñêèé êèðèë-
ñêè íàäïèñè, Ñ.1961,ñ.25,îáð.19.
28. Ëåîïîëä äå Ñîñþð. Ïðîèçõîä íà_ êèòàéñêàòà àñò-
ðîíîìèÿ, 1930, ñ.508.
29. Ïàê òàì,ñ.172.
30. Ïàê òàì, ñ.17 è 280.
157
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ
ÁÀÒÀØÊÎ ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ ÎÒ VIII Õ ÂÅÊ
ÍÅÏÎÇÍÀÒÀ ÀÐÀÌÅÉÑÊÎ-ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ
ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ
 èñòîðèÿòà íà àçèàòñêèòå è åâðîïåéñêèòå ïèñìåíîñ-
òè, âå÷å ñå ïîÿâè îùå åäíî ïîíÿòèå çà âèä ïèñìåíîñòè,
êîèòî ïîëñêèÿò èçñëåäîâàòåë-îðèåíòàëèñò Òðèàðñêè îï-
ðåäåëè êàòî ÐÓÍÈÊÀ ÁÓËÃÀÐÈÊÀ (1), â ðåçóëòàò íà
íîâîîòêðèòè íåèçâåñòíè ïèñìåíîñòè, èçïîëçâàíè â Áúë-
ãàðèÿ â ïåðèîäà VII—XI â. Íà ïúðâî ìÿñòî åñòåñòâåíî
ìîãàò äà áúäàò ïîñî÷åíè çíàöèòå — ïèñìåíîñò îò Ñåâå-
ðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, ñúáðàíè â êàòàëîã îò Ë. Äîí÷åâà
Ïåòêîâà (2). Íà âòîðî ìÿñòî ìîãàò äà áúäàò ïîñî÷åíèòå
ñêàëíè íàäïèñè îò Áåñàðàáè — Ìóðôàòëàð îò Ñåâåðíà
Äîáðóäæà, îòêðèòè îò ðóìúíñêè àðõåîëîçè ïðåç 60-òå ãî-
äèíè íà XX âåê. Ìàëêî ïî-êúñíî ñ åòíè÷åñêàòà èì ïðè-
íàäëåæíîñò è îïèò çà ñðàâíåíèÿ, áåøå íàïðàâåí îò èç-
âåñòíèÿ íàø ó÷åí Â. Áåøåâëèåâ (3), êàêòî è íÿêîè äðóãè
èçñëåäîâàòåëè â ÷óæáèíà è ó íàñ, áåç äà å ðåøåí ïðîá-
ëåìúò îêîí÷àòåëíî. Ïî-êúñíî áåøå ïóáëèêóâàí “Êðóøîâ-
ñêèÿò íàäïèñ”, îòêðèò â àðõèâà íà Éîðäàí Èâàíîâ (4),
êàêòî è ò.í. “×óêóðîâñêè ðóíè÷åñêè íàäïèñè”, â ïîñî÷å-
íèÿ âå÷å àðõèâ íà ÁÀÍ 5.
Åñòåñòâåíî òàêèâà íàäïèñè, òèï “Ðóíèêà áóëãàðèêà”,
áÿõà îòêðèòè è â ñúñåäíà Ìàêåäîíèÿ (6), êàêòî è â Ñåâå-
ðîèçòî÷íà ×åðíà ãîðà (7). Çà ñúæàëåíèå, òåçè ðàçëè÷íè
ïî ãðàôè÷íà ñòðóêòóðà íàäïèñè, íî îáåäèíåíè çàñåãà ïîä
ãîðíîòî íàçâàíèå “Ðóíèêà áóëãàðèêà”, ïîêàçâàò, ÷å ïðåä
íàóêàòà ñòîÿò, òðóäíè çà ðåøàâàíå ïðîáëåìè, ïîðàäè òÿõ-
íîòî äåøèôðèðàíå. Íèòî åäèí îò òåçè áëèçî 160 íàäïèñà
íå å äâóåçè÷åí è íå å îòêðèò êëþ÷úò çà ðàç÷èòàíåòî, ïîíå
íà åäíà îò òåçè ðàçíîâèäíîñòè, à òå, ñïîðåä äîñåãàøíèòå
ïóáëèêàöèè, îáðàçóâàò 4-5 ðàçíîâèäíîñòè, ÿâíî ðàçëè÷è-
ÿòà èì íå ñå ñúñòîÿò ñàìî â ãðàôåìèòå, íî è íà íÿêîè îò
äèàëåêòèòå, ïðèåìàéêè ãè çà äðåâíà áúëãàðñêà ðóíè÷åñêà
ïèñìåíîñò ïðåäè ïîÿâàòà è âúâåæäàíåòî íà ãëàãîëèöàòà è
êèðèëèöàòà ó áúëãàðèòå è îñòàíàëèòå ñëàâÿíñêè è äð. íà-
ðîäè.
Îò äðóãà ñòðàíà, ìíîãîïëåìåííèÿò ñúñòàâ íà äðåâíè-
òå áúëãàðè è ïî-êîíêðåòíî Êóáåðîâèòå è Àñïàðóõîâèòå
áúëãàðè, à è ïî-ðàíî çàñåëèëèòå ñå êóòðèãóðè â ðîäîïñêî-
òðàêèéñêàòà îáëàñò ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Þñòèíèÿí
ïðåç 553 ã., ñúùî òàêà íå å èçâåñòíî íà êàêúâ åçèê ñà ãîâî-
ðåëè. Òàêà ÷å, ñòàâà äóìà çà òðè èëè ÷åòèðè ðàçëè÷èè åçè-
êà îò àëòàéñêè è èðàíñêè ïðîèçõîä, íà êîèòî ñà âîäåíè
òåçè ðàçëè÷èè ïèñìåíîñòè, îáîáùåíè â ïîíÿòèåòî “Ðóíè-
êà áóëãàðèêà”. Íåñúìíåíî å îáà÷å åäíî, ÷å íÿêîè íàäïè-
ñè ñà íà àçáó÷íà îñíîâà, à äðóãè íà ëîãîãðàôè÷íà èëè “äó-
ìîçíà÷íà” ñèñòåìà, àíàëîãè÷íà íà êèòàéñêàòà ïèñìåíîñò
è ðàçâèòèåòî £, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê.
Íåñúìíåíî ïîä åäèí çíàìåíàòåë íå ìîãàò äà áúäàò ïîñ-
òàâåíè ðóíè÷åñêèòå òåêñòîâå îò Áàñàðàáè — Ìóðôàòëàð,
Êðóøåâî, ×óêóðîâî, êàêòî è íàäïèñèòå âúðõó ñúäîâåòå îò
ò.í. “Íàä ñåíò Ìèêëîø” — Òðàíñèëâàíèÿ, äíåñ â Ðóìúíèÿ.
Ñëåäîâàòåëíî èñòîðèÿòà íà òåçè ïèñìåíîñòè, èçïîëç-
âàíè îò ñòàðèòå áúëãàðè ïðåç âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúë-
158
ãàðñêà äúðæàâà íà Áàëêàíñêèÿ ï-â ïðåç VII—XI â., ñå íóæ-
äàå îò ãîëÿìà ïðåäâàðèòåëíà îáðàáîòêà è ïðîó÷âàíå íà
ìàòåðèàëèòå, ñèðå÷ ïèñìåíèòå çíàöè, íàäïèñèòå, ñèìâî-
ëèòå è ïð., à òîâà íå å íàïðàâåíî ó íàñ. Òàêà ÷å íå ìîæåì
äà î÷àêâàìå è ñêîðîøíè ðåçóëòàòè â äåøèôðîâêàòà íà
ïèñìåíèÿ ìàòåðèàë, êîéòî íå å òîëêîâà ìàëúê, êàòî êîëè-
÷åñòâî è êàòî ïúðâè÷íà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ. Òîâà å îñ-
íîâíèÿò ïðîáëåì-äà ñå óñòàíîâè êúì êîÿ ïèñìåíà ãðóïà
åâåíòóàëíî ñå îòíàñÿ íîâîîòêðèòèÿò íàäïèñ, à ïî-íàòà-
òúê äà ñå òúðñÿò ñúîòâåòíî äðóãè èñòîðè÷åñêè ïàðàìåòðè
â ñèñòåìàòà íà èçâåñòíèòå ïèñìåíè çíàöè è ÷àê òîãàâà äà
ñå òúðñè íà÷èíúò çà äåøèôðèðàíå íà ñúîòâåòíèÿ íàäïèñ.
Çà ñúæàëåíèå, áúëãàðñêàòà íàóêà çà ðàçíîâèäíîñòèòå íà
“Ðóíèêà áóëãàðèêà”, âñå îùå å òâúðäå äàëå÷å îò åäíî òà-
êîâà êðàéíî ðåçóëòàòíî ðåøåíèå íà òåçè ïðîáëåìè — ïèñ-
ìåíà ãðàôè÷íîñò, åçèê, èñòîðè÷åñêè è ãåîãðàôñêè ïàðà-
ìåòðè è ðåäèöà äðóãè ïîäîáíè, çà ïîëîæèòåëíèòå êðàéíè
ðåçóëòàòè.
ÎÒÊÐÈÂÀÍÅÒÎ ÍÀ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÍÀÄ-
ÏÈÑ
 ñàìîòî çàãëàâèå íèå ãî îïðåäåëèõìå êàòî “ìàíèõåéñ-
êè íàäïèñ”, .íî ñúùèÿò ìîæå äà íîñè îùå íàçâàíèåòî
“Íàäïèñúò îò ÷åðíàòà ïëî÷à” èëè âå÷å äàäåíîòî ìó íàç-
âàíèå “Áàòàøêè íàäïèñ”, íà êîéòî â òîâà èçñëåäâàíå äà
ðàçêðèåì çíà÷èìîñòòà ìó.
Íàäïèñúò áèâà îòêðèò è ïóáëèêóâàí çà ïúðâè ïúò îò
Ñòåôàí Çàõàðèåâ â íåãîâîòî ðåãèîíàëíî ïðîó÷âàèå ïîä
íàñëîâ: “Ãåîãðàôñêî-èñòîðèêî-ñòàòèñòè÷åñêî îïèñàíèå íà
Òàòàð ïàçàðäæèøêàòà êààçà” è êíèæêàòà áèâà ïóáëèêóâà-
íà âúâ Âèåíà ïðåç 1870 ã.” (8), è ôîòîòèïíî ïðåèçäàäåíà
1973 ã., ñ óâîä îò ïðîô. Èâ. Áàòàêëèåâ è èçâåñòíèÿ íàø
êðàåâåä-åòíîãðàô è åçèêîâåä Àë. Àðíàóäîâ (9), êîéòî ñå
ñïèðà íà “...åçèêà è ïðàâîïèñà”, êàêòî è íà ðå÷íèêà, êúì
íîâîòî èçäàíèå (10).
 ñâîåòî îïèñàíèå Ñò. Çàõàðèåâ å ïðèëîæèë êàðòà ñúñ
17 ÷åðòåæà, èçðàçÿâàùè ñå â: ïåò ãðúöêè íàäïèñà (1-5);
÷åòèðè ëàòèíñêè íàäïèñà (14-17); åäèí ñúñ ñëàâÿíñêè è
äðóãè áóêâåíè çíàöè (÷åðò. 6); ïåò ñ ÷åðòåæè è “ðóíè÷åñêè
çíàöè” (÷åðò. 7,10,11,12 è 13), êàêòî è åäèí, êîéòî çàñåãà
íèå îïðåäåëÿìå êàòî “áúëãàðî-ìàíèõåéñêè” (÷åðò. 8). Íÿ-
êîè îò íàäïèñèòå ñà ïóáëèêóâàíè ïîâòîðíî, êàêòî îòáå-
ëÿçâà Àò. Àðíàóäîâ, à òîâà ñà ãðúöêèòå è ëàòèíñêèòå íàä-
ïèñè (11). Èìàéêè ïðåäâèä, ÷å Ñò. Çàõàðèåâ å âëàäååë è
ïîëçâàë ãðúöêè åçèê, êàêãî è ëàòèíñêè, à ñúùî òàêà ãîâî-
ðèìî è ïèñìåíî òóðñêî-àðàáñêàòà ïèñìåíîñò, ìîæåì äà
ñ÷èòàìå, ÷å äîïóñíàòèòå íåòî÷íîñòè ñà ïî-ìàëêî âåðîÿò-
íè, îòêîëêîòî ÏÐÅÏÈÑÈÒÅ ÍÀ ×ÅÐÒÅÆÈÒÅ 6 è 8, íà-
íåñåíè íà óâåëè÷åíàòà òàáëèöà. Ðàçáèðà ñå, íàé-íåñèãóð-
íè ñà ïðåïèñèòå íà ïîñëåäíèòå äâà íàäïèñà, ïîðàäè òîâà,

÷å ÒÀÌ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÒÀ È ÅÇÈÊÚÒ, íà êîéòî ñà íàïè-
ñàíè, îñòàâà íåÿñåí. Äîðè íåùî ïîâå÷å, çà îïðåäåëÿíåòî
íà íàäïèñà, ïðåäè âñè÷êî íà ÷åðò. 8, ñ ãîëÿìà ðåçåðâà òðÿá-
âà äà ñå ïîäõîäè, êàêòî è äà áúäå ïðèãîäåí çà íàó÷íî èçñ-
ëåäâàíå. Òóê ïîä äóìàòà “ïðèãîäåí” ñëåäâà äà ñå ðàçáèðà
ñàìî òîâà, ÷å áå íåîáõîäèìî äà ÁÚÄÀÒ ÍÎÌÅÐÈÐÀÍÈ
ñ àðàáñêè öèôðè äâåòå êîëîíè íà íàäïèñèòå, êàêòî è îïè-
òè çà ñúïîñòàâÿíå íà íÿêîè “áóêâè” — ãðàôåìè îò ÷åðò.8,
êàòî ñå îïèòâàìå äà áúäå íàïðàâåí îïèò çà îòêðèâàíåòî
êúì êîÿ ïèñìåíà ñèñòåìà ìîæå äà áúäå îòíåñåí, êàêòî è
äàòèðàíåòî íà ñúùèÿ.
ÑÒ. ÇÀÕÀÐÈÅ ÇÀ ÌßÑÒÎÒÎ È ÏÐÎÈÇÕÎÄÀ ÍÀ
ÍÀÄÏÈÑÀ
Ñëåä îïèñàíèåòî è èñòîðè÷åñêèòå áåëåæêè çà ñ. Áà-
òàê, òîé ïðîäúëæàâà: “Òàêà ñúùî íà 2 ÷àñà êúì þãîçàïàä
îò ñåëîòî íà Äîñïàòñêèÿ ïúò îò äÿñíàòà ñòðàíà â áóêàêúò
èìà ðàçâàëèíè îò ñòàðà ÷åðêîâà, êîÿòî íàðè÷àò Áÿëàòà
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åðêâà...” Ïî-íàòàòúê ïðîäúëæàâà: “...à ïî-ãîðå îò ëÿâàòà
ñòðàíà íå äàëå÷å îò ïúòÿ, èìà ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈ ÃÐÎÁÈ-
ÙÀ (?), äåòî ñà èçðîâèëè ÅÄÍÀ ×ÅÐÍÀ ÏËÎ×À, íà êî-
ÿòî, ñà èçðÿçàíè äâà íàäïèñà, ÊÎÏÈÐÀÍÈ ÍÀ ÒÀÁËÈ-
ÖÀÒÀ ÏÎÄ ×ÅÐÒ. 8-è ñ ðàçíîâèäíè ÁÓÊÂÈ È ÇÍÀÊÎ-
ÂÅ Å” (12). Îò êàçàíîòî ó Ñò. Çàõàðèåâ” 2 ÷àñà ïúò”, íå
ñòàâà ÿñíî â ÷èå çåìëèùå ïîïàäàò òåçè íàðå÷åíè “ÈÑ-
ÏÎËÈÍÑÊÈ ÃÐÎÁÈÙÀ”, â êîèòî áèëà îòêðèòà “×ÅÐ-
ÍÀÒÀ ÏËÎ×À” ñ äâàòà íàäïèñà. Ñïîìåíàâàéêè Äîñïàò-
ñêèÿ ïúò, è âðåìåòî îò 2 ÷àñà, àêî å ñ êîí áè îçíà÷àâàëî,
÷å íàé-âåðîÿòíî— ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈÒÅ ÃÐÎÁÈÙÀ, äà ñà
áèëè â Äîñïàòñêîòî çåìëèùå. Çà òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå
íè íàâåæäà, äîïúëíèòåëíàòà áåëåæêà ñúñ çíàê è ïîä ëè-
íèÿ, êúäåòî Ñò. Çàõàðèåâ äîïúëâà ìèñúëòà ñè çà íàäïèñà
îò ÷åðíàòà ïëî÷à, èçðè÷íî ïèøåéêè: “Çà òîçè âàæåí ïà-
ìåòíèê ïîñëåäñòâèå ñå íàó÷èõ, ÷å ÍßÊÎÈ ÃËÓÏÖÈ ÎÒ
ÑÅËÎÒÎ, êàòî ìèñëåëè, ÷å ìîæå äà èì ÄÎÍÅÑÅ Íß-
ÊÎß ÏÎÂÐÅÄÀ ÍÀ ÑÅËÎÒÎ, ÈÇ×ÓÊÀËÈ Ñ ÁÐÀÄÂÈ
ÍÀÄÏÈÑÈÒÅ. Î! Ïðîñòîòà! Òè ñè ðàçñèïàëà ïîâå÷åòî
íàøè ñòàðèíè” (13), çàâúðøâà àâòîðúò. Òóê ñúùî íå ñòàâà
159
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÿñíî êîè ñà òåçè “ãëóïöè” îò Áàòàê èëè îò Äîñïàò, êîèòî ñ
áðàäâè ÄÎÓÍÈÙÎÆÈËÈ È ÏÐÅÏÈÑÀÍÈÒÅ ÍÀÄÏÈ-
ÑÈ ÎÒ ÑÒ. ÇÀÕÀÐÈÅÂ. Ðàçáèðà ñå, âñå åäíî îò êîå ñåëî
ñà òå, âàæíîòî å, ÷å è ÁÅÇ ÒÎÂÀ ÏÎ×ÒÈ ÏÎËÎÂÈÍÀÒÀ
ÎÒ ËÈÏÑÂÀÙÀ ×ÀÑÒ ÎÒ ÄÂÅÒÅ ÊÎËÎÍÈ ÍÀ ÍÀÄ-
ÏÈÑÀ ÁÈËÈ ÎÊÎÍ×ÀÒÅËÍÎ ÄÎÓÍÈÙÎÆÅÍÈ ÎÙÅ
ïðåäè ïóáëèêóâàíåòî íà êíèãàòà ïðåç 1870 ã.
Îò òàêà êàçàíîòî îáà÷å ñòàâà ÿñíî,÷å ðàçãëåæäàíàòà
ïëî÷à å áèëî îòêðèòà â ÃÐÎÁÈÙÅ, êîåòî íàé-âåðîÿòíî
èìà è ñúäúðæàíèå ñ “ÍßÊÀÊÂÎ ÏÎÃÐÅÁÅÍÈÅ ÍÀ ÂÈ-
ØÅÑÒÎßÙÀ ËÈ×ÍÎÑÒ”, íî êàêâà å áèëà òàçè ëè÷íîñò,
íà êàêâà ïèñìåíîñò è åçèê å áèë ñúñòàâåí òåêñòúò, òîâà å
òâúðäå âàæåí è åäèí ãîëÿì íàó÷åí ïðîáëåì, ðàçáèðà ñå,
íå ñàìî çà áúëãàðñêàòà íàóêà.
Íî äà èç÷åðïèì âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ÍÀÄÏÈÑÀ,
êîéòî Ñò. Çàõàðèåâ îáÿñíÿâà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Îò òåçè
íàäïèñè (ñòàâà äóìà çà ÷åðò.8, êàêòî òîé ãî îïðåäåëÿ è
íîìåðèðà), àêî è ïîâå÷åòî ðàçâàëèëè ñå îò âðåìåòî è ÍÅ-
ÏÎÍßÒÍÈ ÇÀ ÌÅÍÅ, A3 ÌÈÑËß ÄÀ ÍÅ ÑÀ ÏÚÐÂÈ-
ÒÅ ÏÈÑÌÅÍÀ, êîèòî ñà äîíåñëè ïàøèòå Ñëàâÿíå* èç
ÈÍÄÈß è ãè íàðè÷àò ÐÅÇÊÈ È ×ÅÐÒÈ...” (14), çàêëþ÷à-
âà àâòîðúò. Èìåííî ñïîðåä íåãî, òåçè íàäïèñè ñà òîëêîâà
äðåâíè, ÷å òå ïðåäõîæäàò ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ è ÊÈÐÈËÈ-
ÖÀÒÀ, ñèðå÷ ïðåäè ñðåäàòà íà IX â., í.å. Èìåííî òóê ñå
êðèå è ãîëåìèÿò ïðîáëåì íà íàäïèñà âúðõó “÷åðíàòà ïëî-
÷à” îò “èñïîëèíñêîòî ãðîáèùå” (!), íà êîéòî òóê ùå ñå
îïèòàìå äà äàäåì îòãîâîð, ñïîðåä íàøåòî èçñëåäâàíå íà
ñúùèÿ íàäïèñ.
ÉÎÐÄÀÍ ÈÂÀÍΠÇÀ ÍÀÄÏÈÑÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ
ÏËÎ×À”
Äîñåãà ìîæå äà ñå êàæå, ÷å çàãàäú÷íèÿò íàäïèñ îò “÷åð-
íàòà ïëî÷à” íå å âëåçíàë â íàó÷íî îáðúùåíèå è òîâà å
òâúðäå ñòðàííî ÿâëåíèå çà ïðîèçõîäà è äàòèðàíåòî ìó.
Âñå ïàê, èçâåñòíèÿò ãîëÿì áúëãàðñêè ó÷åí Èîðäàí Èâà-
íîâ ïðåç 1909 ã. íàïèñâà åäíà ñòóäèÿ ïîä íàäñëîâ: “Ïèñìî
ó åçè÷åñêèòå ñëàâÿíè”, êîÿòî îáà÷å è äîñåãà å îñòàíàëà â
ðúêîïèñ, ïàçåíà â Àðõèâíèÿ îòäåë íà Áúëãàðñêàòà àêàäå-
ìèÿ íà íàóêèòå (15). Òîé ïîñòàâÿ âúïðîñà, “Èìàëè ëè ñà
íÿêàêâî ïèñìî åçè÷åñêèòå ñëàâÿíè” (16), è ïðèáÿãâà êúì
ïóáëèêàöèÿòà íà Ñò. Çàõàðèåâ, çà îïèñàíèåòî íà Òàòàð-
ïàçàðäæèøêàòà êààçà, êúäåòî å çàñåãíàò âúïðîñúò “...çà ñòà-
ðèòå áúëãàðñêè ðóíñêè (òàêà PC), ïèñìà, êîèòî äîíàñÿò
òåõíèòå “ñúîòå÷åñòâåíèêè” è îäíîðîäåí (ñòàâà âúïðîñ çà
õèïîòåçàòà íà Ã.Ñ.Ðàêîâñêè) áèëè îò Èíäèÿ...” (17). Ðàç-
áèðà ñå, Éîðäàí Èâàíîâ î÷åâèäíî íå ïîääúðæà òîâà ñòà-
íîâèùå. È âñå ïàê, Éîðäàí Èâàíîâ ïî-íàòàòúê åòî êàêâî
ïèøå ïî òîçè âúïðîñ: “Â Áúëãàðèÿ (è) Òóðöèÿ ñúùî ñà íà-
ìåðåíè ïàìåòíèöè ñ ÍÅÈÇÂÅÑÒÍÎ ÏÈÑÌÎ, êîåòî â íÿ-
êîè ñëó÷àè ïî íà÷åðòàíèå ïîäñåùà çà ÑÊÀÍÄÈÍÀÂÑ-
ÊÈ è ×ÓÄÑÊÈ ÐÓÍÈ, à â äðóãè àêî ñå ðàçãëåæäà îò òÿõ.
Äî ñåãà ìè ñà èçâåñòèè ñëåäíèòå: ÁÀÒÀØÊÈÒÅ ÔÐÀÃ-
ÌÅÍÒÈ, íàìåðåíè íÿêîãà îò Ñò.Çàõàðèåâ (Îïèñàíèå íà
Òàòàð-ïàçàðäæèøêàòà êààçà. Âèåíà, 1870, ñòð.69, ÷åðòåæ
6, ìåæäó ðàçâàëèíèòå íà “Ëàòèíñêàòà” ÷åðêâà Ñâ. Áîãî-
ðîäèöà 1 ÷àñ èçòî÷íî îò Áàòàê. Ôðàãìåíòèòå áèëè îò ìðà-
ìîðíè ïëî÷è. ÁÀÒÀØÊÀÒÀ ×ÅÐÍÀ ÏËÎ×À (òàêà ÿ íà-
ðè÷à òîé) (11), íàìåðåíà  ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈÒÅ ÃÐÎÁÈ-
* Òóê ïîä “ñëàâÿíè” ñå ðàçáèðà “äðåâíè áúëãàðè”. Îùå ïî âðåìåòî íà Ïàèñèé è íàé-âå÷å ñëåä Îñâîáîæäåêèåòî, áúëãàðèòå (â ò.÷.
äðåâíèòå áúëãàðè) ñà áèëè îïðåäåëÿíè êàòî “ñëàâÿíè” ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ è íàé-âå÷å çà ðàçãðàíè÷àâàíå îò òóðöèòå (Áåë. ðåä.).
160
ÙÀ, íà ïúòÿ îò Áàòàê çà Äîñïàò ñ ÐÓÍÑÊÈ (òàêà) íàäïèñ
â äâå êîëîíè (Çàõàðèåâ, 69, ÷åðò. 8). Ñëåä îòêðèâàíåòî íà
ïëî÷àòà íÿêîè ñåëÿíè ñ áðàäâè èç÷óêàëè íàäïèñèòå, ÷å
ïèñìîòî ìîæå äà èì äîíåñå íÿêîÿ ùåòà íà ñåëîòî” (18),
çàâúðøâà Éîðäàí Èâàíîâ.
Îò ïîñî÷åíèÿ öèòàò ó Éîðäàí Èâàíîâ åñòåñòâåíî ñå
ðàçáèðà, ÷å íàäïèñèòå íà ÷åðò. 6 è 8 ó Ñò.Çàõàðèåâ, òîé
ñ÷èòà ïî-ñêîðî êàòî “ðóíè÷åñêè”, àíàëîãè÷íè íà ñêàíäè-
íàâñêèòå è ÷óäñêèòå (ìîæå áè èìà ïðåäâèä äðåâíîòþðêñ-
êèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè — PC).
Ñïåöèàëíî, âñåêè èçñëåäîâàòåë áè ñè çàäàë âúïðîñà
ìîæå ëè íàäïèñèòå îò “÷åðíàòà ïëî÷à”, íàðå÷åíà “áàòàø-
êà”, îò Éîðäàí Èâàíîâ, äà áúäàò ñðàâíÿâàíè áóêâèòå-ãðà-
ôåìèòå ñúñ ñêàíäèíàâñêèòå è òþðêñêèòå ðóíè, êîèòî ñà
âå÷å äîáðå èçó÷åíè â äíåøíî âðåìå è èìà îáèëíà ëèòåðà-
òóðà, ìàêàð ÷å è òàì èìà âñå îùå áåëè íåðåøåíè ïåòíà îò
íàóêàòà.
Ñëåäîâàòåëíî, íå å òðóäíî äà ñå ðàçáåðå, ÷å Éîðäàí
Èâàíîâ ñúùî ñ÷èòà íàäïèñèòå âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” çà
äðåâíè ïðåäè - ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ è ÊÈÐÈËÈÖÀÒÀ, à òî-
âà äàâà íîâî äîïúëíèòåëíî îñíîâàíèå äà áúäå íàïðàâåíî
ñïåöèàëíî ïðîó÷âàíå íà òîçè çàãàäú÷åí íàäïèñ îò Äîñ-
ïàòñêî-Áàòàøêèÿ ðåãèîí, ìàêàð ÷å è äîñåãà íå ñòàâà ÿñíî
â ÷èå çàìëèùå ñà ïîïàäàëè âúïðîñíèòå “èñïîëèíñêè ãðî-
áèùà”, êúäåòî å îòêðèòà ïëî÷àòà.
ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÒÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À” - ÎÏÈÑÀ-
ÍÈÅ È ÏÐÎÁËÅÌÈ
Âñè÷êî, êàçàíî îò Ñò. Çàõàðèåâ çà ïèñìåíîñòòà âúðõó
÷åðíàòà ïëî÷à, âå÷å ïî-ãîðå áå èçëîæåíî. Îò òåêñòîâåòå
ñòàâà ÿñíî, ÷å àâòîðúò íå å íàïðàâèë îïèñàíèå, êàêòî ïî
îòíîøåíèå íà ðàçìåðèòå íà ïëî÷àòà, òàêà è âúðõó áðîÿ íà
ðåäîâåòå íà äâåòå êîëîíè, à çà ãðàôåìèòå, ò. å. áóêâèòå
âúîáùå íå ñòàâà è äóìà. Î÷åâèäíî òóê ñå íàëàãà äà áúäå
íàïðàâåíî “îïèñàíèå”, ïîíå îðèåíòèðîâú÷íî, çà äà ìîæå
ìàòåðèàëúò äà áúäå èçïîëçâàí â íàó÷íàòà ìó ðàçðàáîòêà è
ïî-íàòàòúøíèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè, îò åäíà ñòðàíà, ñ õà-
ðàêòåðà íà “àçáó÷íàòà” ïèñìåíà ñèñòåìà, â êîåòî íÿìà íè-
êàêâî ñúìíåíèå, à òàêà ñúùî è ïðîáëåìúò çà ñúäúðæàíèå-
òî è åçèêà íà êîéòî ñà íàïèñàíè òåêñòîâåòå.
Íàäïèñúò âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” å ðàçïîëîæåí â ðåäî-
âå â äâå êîëîíè â õîðèçîíòàëåí ðåä. Äÿñíàòà ñòðàíà íèå
îçíà÷àâàìå óñëîâíî ñ áóêâàòà À, à ëÿâàòà ñòðàíà ñ áóêâà-
òà Á.
Ñòðàíà À. Íàíåñåíàòà íîìåðàöèÿ îò 1 äî 8, íàïðàâèõ-
ìå çà óëåñíåíèå â ñàìàòà ðàáîòà. Ìîæå äà ñå êàæå, ÷å
íàäïèñèòå ñà ðàçïîëîæåíè â óñïîðåäíè ðåäîâå, êàòî ïî÷òè
ïîëîâèíàòà äÿñíà ÷àñò å ïðàçíà è ëèïñâà êàêâîòî è äà áèëî
îáîçíà÷åíèå, ÷å âúðõó ïðàçíîòî ïðîñòðàíñòâî å èìàëî
íàäïèñè è çàëè÷åíè äîòîëêîâà, ÷å ëèïñâàò êàêâèòî è äà
áèëî ñëåäè. Íèòî åäèí îò îñåìòå ðåäà íå çàïî÷âà ñ áóê-
âåí çíàê, äîðè è ïîñëåäíèÿò, ðåä 8, êîéòî íèå ñ÷èòàìå ÷å
å “ÍÀÉ-ÏÚËÅÍ”, ìàêàð ÷å è òàì, ñïîðåä Ñò.Çàõàðèåâ
ëèïñâà íà÷àëíàòà áóêâà. Ïèñìîòî êàëèãðàôñêè å èçäúð-
æàíî è âúðõó îñåìòå ðåäà èìà èçïèñàíè äîáðå î÷åðòàíè
áóêâè è ïðåäè âñè÷êî áóêâàòà òàó - Ò, íà øåñòè ðåä, åäèí
îò ñòàðèòå çíàöè íà Õðèñòîâîòî ðàçïÿòèå. Ïî÷òè íàïúë-
íî å óíèùîæåí íàäïèñúò íà ð.4, êàòî å çàïàçåíà ñàìî åäíà

áóêâà - ïîçíàòà â àðàìåéñêàòà êúñíà ïèñìåíîñò. Îò çà-
ïàçåíèòå áóêâè äâà ïúòè ñå ñðåùà áóêâàòà - âåðòèêàëíà
ïðàâà ñ äâå òî÷êè îòãîðå - Òàçè áóêâà ñå ñðåùà, îùå â
êîëîíà Á, êàêòî è â íàäïèñèòå íà ÷åðò.6. Êúì òîçè âèä
áóêâè ñà èçâåñòíè îùå äâà âàðèàíòà - ïðàâà ñ êðúã÷å íàä
íåÿ - , êàêòî è äâà ïúòè ñàìî ïðàâà âåðòèêàëíà - Âåðî-
ÿòíî ëèãàòóðåí õàðàêòåð èìàò ñëåäíèòå çíàöè - áóê-
âè:
Ðàçëè÷íèòå ïîëîæåíèÿ íà áóêâàòà îáúðíàòà íàãîðå,
íàäîëó, à ñúùî òàêà íà äÿñíî è íà ëÿâî, êàêòî å íà ð.5.
Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà “áóêâåíîòî” ñú÷åòàíèå êîåòî
â òîçè âèä íå ñå ïîâòàðÿ. Ñ ïîëîæèòåëíîñò ìîæåì äà òâúð-
äèì, ÷å ÏÈÑÀÍÅÒÎ Å ÎÒ ÄßÑÍÎ ÍÀËßÂÎ.
Ñòðàíà Á. Âúðõó òàçè êîëîíà èìà 13 íîìåðèðàíè ðåäà
è äâà, ïúðâèòå íàé-ãîðå, íå ñà íîìåðèðàíè è òå ñà ÍÀ-
ÏÚËÍÎ ÖÅËÈ - ÇÀÏÀÇÅÍÈ. Äâàòà íåíîìåðèðàíè ðåäà
îáà÷å ñ ïèñìåíèòå ñè çíàöè ñà ðàçëè÷íè, îñîáåíî âòîðè-
ÿò ñ ÍÅÃÎÂÀÒÀ ÍÅÏÎÂÒÎÐÈÌÎÑÒ ÍÀ ÁÓÊÂÈÒÅ ÇÍÀ-
ÖÈ, êîéòî ðåä âåðîÿòíî áè äîâåë äî ðåçóëòàòíî ÄÅØÈÔ-
ÐÈÐÀÍÅ, àêî ðàçáèðà ñå Ñò. Çàõàðèåâ ïðàâèëíî å äîëî-
âèë î÷åðòàíèÿòà íà îáùî 18 çíàêà, ñ ïðèáëèçèòåëíî åä-
íàêâîñò îò ïðàâè â ðàçëè÷íî ïîëîæåíèå, êàêòî è îáùîòî
çàãëàæäåíèÿ îò äåíà ïðàâà îò äÿñíî íà ëÿâî íàä íàäïèñà,
çàâúðøâàù ñ èçâèâêà, êîåòî ïîòâúðæäàâà, ÷å äåéñòâèòåë-
íîòî ïèñàíå å îò äÿñíî íà ëÿâî, êàêòî âå÷å ïî-ãîðå îòáå-
ëÿçàõìå. Áóêâåíèòå çíàöè íà 13 ðåäà, ïðåäñòàâëÿâàò åäíî
ìíîãîîáðàçèå, êîåòî ãîâîðè çà óñòàíîâåíà, òðàäèöèîííà
ÀËÔÀÁÅÒÍÀ ÑÈÑÒÅÌÀ. Òóê ñå íàáëþäàâàò ðàçëè÷íè
åëåìåíòè, êîèòî íà ïðúâ ïîãëåä áèõà ìîãëè äà áúäàò ñâúð-
çàíè ñ àðàáñêàòà, èðàíñêàòà è äðóãè ïîäîáíè ïèñìåíîñòè,
êàòî íàïðèìåð Òàçè áóêâà îò ð. 10 èëè , ñúùî ,è
ñú÷åòàíèåòî îò ð.7 èëè êîåòî no-ñêîðî èìà ëè-
ãàòóðåí õàðàêòåð, îòêîëêîòî îòäåëåí ñàìîñòîÿòåëåí áóê-
âåí çíàê. Íàé-ñëîæåí îáà÷å å ïèñìåíèÿò çíàê îò ð.11 - ,
êàêâîòî ñú÷åòàíèå ïî÷òè íå å ïîçíàòî â äîñåãàøíèòå
ïèñìåíè ñèñòåìè, áèëî òî îò ÀÐÀÌÅÉÑÊÈß ÖÈÊÚË,
èëè äðóãè àçáó÷íè ïèñìåíîñòè. Çà ñúæàëåíèå ïî÷òè öÿëà-
òà ïîëîâèíà íà ñòðàíàòà Á â ïîñî÷åíèòå 13 ðåäà ëèïñâàò
ïèñìåíè çíàöè, à Ñò.Çàõàðèåâ ãè å îáîçíà÷èë ñàìî ñ òî÷-
êè. Òóê â òàçè êîëîíà â ðåä 1, 2 è 4 èìà ñàìî ïî åäèí áóê-
âåí çíàê, à èìåííî ; Òåçè áóêâåíè çíàöè ñà
îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà íåïîçíàò âà-
ðèàíò íà àðàìåéñêà ïèñìåíîñò. Òóê ñà ïîçíàòè åñîîáðàç-
íè áóêâè, íàïð. ð.6., êàêòî è íÿêîè äðóãè, êîèòî ñå âèæäàò
ÿñíî â ñàìèÿ íàäïèñ. Íÿêîè îò òåçè áóêâåíè çíàöè ñå ñðå-
ùàò è â ÷åðò. 6, íà êîéòî îáðúùà âíèìàíèå Éîðäàí Èâà-
íîâ, â öèòèðàíèÿ òåêñò â ïðåäèøíèòå ñòðàíèöè.
Íàäïèñèòå âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” îò Áàòàøêî-Äîñïàò-
ñêèÿ ðåãèîí, îñâåí ÷èñòî àçáó÷íèÿ ïðîáëåì ïîñòàâÿò ñú-
ùî òàêà îùå ðåäèöà äðóãè, êàòî ïðèíàäëåæíîñòòà íà òàçè
ïèñìåíîñò, âðåìåòî íà íàäïèñà, çà êîåòî âå÷å áÿõà öèòè-
ðàíè äâå ñòàíîâèùà, êàêòî è âúïðîñà íà êàêúâ åçèê ñà íà-
ïèñàíè òåêñòîâåòå è ÒßÕÍÎÒÎ ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ Å ÌÎ-
ÆÅ ÁÈ ÍÀÉ-ÂÀÆÍÈßÒ, îò ìíîãî ãëåäíè òî÷êè. Òàêà
÷å, ïîñî÷åíèòå ïðîáëåìè ñëåäâà äà áúäàò ðåøàâàíè íå
êîìïëåêñíî, à ïîñëåäîâàòåëíî, íà îñíîâàòà íà èñòîðè÷åñ-
êè èçâîðè è ñúïîñòàâèòåëíè àíàëèçè.
ÔÈÕÐÈÑÒ - ÀË-ÍÀÄÈÌÈ ÈËÈ ÈÁÍ-ÀÍ-ÍÀÄÈÌ ÇÀ
ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ Ó ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
Ïîñî÷åíèÿò àðàáñêè ïèñàòåë, æèâÿë ïðåç âòîðàòà ïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ëîâèíà íà Õ âåê, ò. å. ïî âðåìåòî íà áúëãàðñêèÿ öàð Ïå-
òúð, ïðåç 987 — 8 ã. íàïèñâà ñâîÿòà êíèãà, â ïðåâîä íà À. ß.
Ãàðêàâè, ãëàñè: “Êíèãà ðîñïèñè íàóêàâ” èëè ïî-òî÷íî
“Êíèãà çà ïèñìåíîñòèòå”, èçäàäåíà ïðåç, 1870 ã. (19). Ñòî
ãîäèíè ïî-êúñíî, ò. å. ïðåç 1970 ã. Áàÿðä Äîäå (Bayard
Dodge) (20), èçäàâà íà àíãëèéñêè ïúëíèòå òåêñòîâå íà Ôèõ-
ðèñò—àë—Íàäèì, ñúñ ñúîòâåòíèòå îáðàçöè íà ðàçëè÷íèòå
ïèñìåíîñòè:...åâðåéñêà, ëàíãîðàðäñêà, ñàêñîíñêà, êèòàéñ-
êà, ìàíèõåéñêà, êàêòî è íÿêîè äðóãè ïèñìåíîñòè, íàïð.
àðàáñêà, ðóñêà è ïð. Åòî êàê Á. Äîäå ïðåäàâà òåêñòà, â
êîéòî ñå ñúäúðæà èíòåðåñóâàùîòî íè ñúîáùåíèå çà ìà-
íèõåéñêà ïèñìåíîñò ó áúëãàðèòå: “The Turks, the Bulgar,
the Khazar, the Uan, and the types small eyes and extreme
blondness have no script, THE BULGARIANS AND TIBET-
ANS WRITE WITH CHINESE AND MANICHACAN,
wheras the Khazar write Hebrew” (21).
Òîçè òåêñò ó A-À. Ãàðêàâè å ïî÷òè ïðåðàçêàçàí ïî ñëåä-
íèÿ íà÷èí: “Çàòåì àâòîð ãîâîðèòü, ÷òî Òóðêè è ðîäñòâåí-
íûå ñ íèì ïëåìåíà ÍÅ ÈÌÅÞÒ ÎÑÅÁÅÍÍÛÕ ÏÈÑÜ-
ÌÅÍ, ÍÎ ×ÒÎ ÁÓËÃÀÐÅÉ È (ÍÓÁÁÀÒ), ÓÏÎÒÐÅÁËß-
ÞÒ ÏÈÑÜÌÅÍÀ ÊÈÒÀÉÖÅÂ È ÌÀÍÈ, ×ÒÎ ÕÀÇÀÐÅ
ÓÏÎÒÐÅÁËßÞÒ ÅÂÐÅÉÑÊÎÅ ÏÈÑÜÌÅ...” (22).
Íà ñëåäâàùàòà ñòðàíèöà îáà÷å À. Òàðêàâè èçðè÷íî ïè-
øå: “...Òî äðóãîå ñâèäåòåëúñòâî îá ÓÏÎÒÐÅÁËÅÍÈÈ
ÁÓËÃÀÐÀÌÈ ÊÈÒÀÉÑÊÎÃÎ ÏÈÑÜÌÀ, ÂÎ ÂÑßÊÎÌ
ÑËÓ×ÀÅ ÌÛ ÄÎËÆÍÛ ÏÐÈÇÍÀÒ ÍÅÂÅÐÍÈÌ” (23).
Îò òóê ñå ðàçáèðàò äâå íåùà ó À. Òàðêàâè, ïúðâî: Òîé
ÍÅ ÏÐÈÇÍÀÂÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀÒÀ ÍÀ ÊÈÒÀÉÑÊÎ ÏÈÑ-
ÌÎ Ó ÁÚËÃÀÐÈÒÅ, è âòîðî, èçïîëçâà èìåòî ÌÀÍÈ,
âìåñòî ìàíèõåéñêî ïèñìî, êîåòî ÍÈÒÎ ÎÒÐÈ×À ÑÚÎ-
ÁÙÅÍÈÅÒÎ íà ÀÍ-ÍÀÄÈÌ, íèòî ïúê ãî ïîòâúðæäàâà,
çà ðàçëèêà îò Áàÿð Äîäå.
Êàêòî å âå÷å èçâåñòíî, îòêðèòèÿò ìóçèêàëåí ðîã ó íàñ
ñ äâà äúëãè íàäïèñà, ïîêàçâà ÿâíà âðúçêà ñ êèòàéñêàòà ïèñ-
ìåíîñò îêîëî II â. ïð. Õð., áåç îáà÷å íàäïèñèòå äà ñà äå-
øèôðèðàíè (24), êàêòî è äàëè òå ñà íà íÿêîè îò ïðàáúë-
ãàðñêèòå åçèöè, äîïóñêàéêè ñ èçâåñòíà óñëîâíîñò, ÷å ìî-
æå äà áúäàò òåçè íàäïèñè íà ÅÇÈÊÀ ÍÀ ÄÈÍÀÑÒÈ×ÅÑ-
ÊÎÒÎ ÏËÅÌÅ ÄÓËÎ.
Òóê îáà÷å å âàæåí ïðîáëåìúò çà íàäïèñà îò “÷åðíàòà
ïëî÷à” Áàòàê-Äîñïàò, å ëè òîé îò ÒÈÏÀ ÌÀÍÈÕÅÉÑ-
ÊÈ, òúé êàòî ðÿçêî ñå îòëè÷àâà îò äâàòà íàäïèñà âúðõó
ìóçèêàëíèÿ ðîã îò Ñîôèÿ, çà êîéòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî ïî
ãîðå.
ÁÎÃÎÌÈËÑÒÂÎÒÎ È ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈÒÅ ×ÅÐÒÈ Â
ÍÅÃÎ Â ÁÚËÃÀÐÈß ÏÐÅÇ Õ ÂÅÊ
Òåìàòà áîãîìèëñòâî å äîáðå ðàçðàáîòåíà íå ñàìî ó
íàñ, à è â ÷óæáèíà îò âèäíè ó÷åíè ñëàâèñòè è íåñëàâèñòè,
èñòîðèöè è ïð. Äîñòàòú÷íî å äà ñå ðàçãëåäàò òðèòå ñòà-
òèè â “Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ”:
Áîãîìèë ïîï; Áîãîìèëñêà êíèæíèíà è Áîãîìèëñòâî
(25), çà äà ñå ðàçáåðå ôèëîñîôèÿòà íà òîâà ðåëèãèîçíî-
ñîöèàëíî ÿâëåíèå, êîåòî è â Èòàëèÿ è Ôðàíöèÿ, ðàçáèðà
ñå, ïîä äðóãè íàçâàíèÿ, èäâà îò Áúëãàðèÿ. Åäèí îò íàé-
äîáðèòå èçñëåäâà÷è ó íàñ íà ÁÎÃÎÌÈËÑÒÂÎÒÎ íåñúì-
íåíî å Ä. Àíãåëîâ ñ íåãîâèòå òðóäîâå, õâúðëÿùè ìíîãîñ-
òðàííà ñâåòëèíà âúðõó ïðîáëåìà (26). Çà íåãî òîé äàâà ñëåä-
íàòà õàðàêòåðèñòèêà: “Âúçãëåäèòå íà áîãîìèëèòå ñà áëèç-
êè äî ïàâëèêÿíñòâîòî è ìàñàëèàíñòâîòî, ðàçïðîñòðàíåíè
âúâ Âèç. Èìïåðèÿ è ïðîíèêíàëè è â áúëã. çåìè ãëàâíî ñëåä
161
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîêðúñòâàíåòî (866). Îáù êîðåí íà òåçè ó÷åíèÿ å ÄÓÀ- ÔÎÍÅÌÀÒÀ = ÒÐÅÌÀ ÈËÈ ÄÈÀÐÅÇÀ  ÁÀÒÀØ-
ËÈÑÒÈ×ÍÀÒÀ ÅÐÅÑ ÍÀ ÌÀÍÈÕÅÈÒÅ, âúçíèêíàëà
ïðåç III â.” (27). Íî åòî îùå åäèí öèòàò îò “Áîðèëîâèÿ ÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÍÀÄÏÈÑ ÊÀÒÎ ÇÂÓÊÀ I, Í, = È?
ñèíîäèê” îò 1211 ã.: “Àíàòåìà çà ïîï Áîãîìèë, êîéòî âúç-
Êúì êðàÿ íà èçñëåäâàíåòî íà íàäïèñà âúðõó ÷åðíàòà
ïðèå ïðè Ïåòúð áúëãàðñêèÿ öàð ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ
ïëî÷à, áè ñëåäâàëî äà áúäàò íàïðàâåíè ñúïîñòàâêè ìåæ-
È ß ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÈ Â ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÇÅÌß” (28). Òóê
äó íÿêîè ôîíåìè îò íàäïèñèòå îò ñïîìåíàòàòà ïëî÷à, êà-
îïðåäåëåíî ñå ãîâîðè çà ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ, îáõ-
òî åïèãðàôñêè ìàòåðèàë, ñúñ ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ
âàíàëà áúëãàðñêèòå çåìè, íî çà ñúæàëåíèå â ñúùàòà åí-
ÏÈÑÌÅÍÈ ÏÀÌÅÒÍÈÖÈ, ò. å. êíèæîâíè òàêèâà îò Õ—
öèêëîïåäèÿ ëèïñâà ñòàòèÿ, êîÿòî äà ðàçêðèå ñúùíîñòòà
XI â.
íà ÌÀÍÈÕÅÉÑÒÂÎÒÎ è âðúçêàòà ìåæäó õðèñòèÿíñòâî-
Òàêàâà, ïîíå âúíøíà ïðèëèêà ìåæäó íàäïèñèòå îò “÷åð-
òî è òîâà íà Çàðàòóñòðà (äðåâíîèðàíñêè ïðîðîê îò IV â.
íàòà ïëî÷à” è äðåâíèòå ñòàðîáúëãàðñêè êíèæîâíè ïàìåò-
ïð. Õð.). Òîâà ðåëèãèîçíî ó÷åíèå áèëî èçëîæåíî êàòî ïðà-
íèöè, ïî îòíîøåíèå íà íÿêîè ôîíåìè å ïîâå÷å îò î÷åâèä-
âèëà â ò.í. “Çåíä-Àâåñòà” íà ñòàðîèðàíñêè, à ïî-êúñíî â
íà, ïðåäè âñè÷êî ñ áóêâàòà .  äÿñíàòà ñòðàíà íà íàäïè-
ò.í. åçèê ïåõëàâè, êúì èçòî÷íîèðàíñêèÿ åçèê èëè “ñòàðî-
ñà òÿ ñå ñðåùà äâà ïúòè íà ð.5, êàòî ïîñëåäåí çíàê è íà
ñîãäèéñêè” (29).
ð.6. Íî çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å â äâàòà ñëó÷àÿ å ñâúðçàíà ñ
Ïðîáëåìúò îáà÷å îêîëî áîãîìèëñòâîòî â Áúëãàðèÿ è
äðóã çíàê — áóêâà òèï Ñ. È â äâàòà ñëó÷àÿ çàñåãà íå áè
íåãîâîòî ðàçïðîñòðàíåíèå èç öåëèÿ Áàëêàíñêè ï-îâ, êàê-
ìîãëî äà ñå êàæå èëè ïîíå äà ñå òâúðäè òÿõíîòî çâóêîâî
òî è èçâúí íåãî, êðèå îùå ìíîãî íåðåøåíè âúïðîñè, çà
çíà÷åíèå. Îñâåí òîâà ñú÷åòàíèåòî íà äâàòà çíàêà åäèí äî
ñëåäèòå îò èçêóñòâîòî íà áîãîìèëèòå â ò.í. “ñòå÷êè” — âèä
äðóã ÿâíî èìà îïðåäåëåí ñìèñúë, êîéòî íå íè å èçâåñòåí
íàäãðîáíè ðàçëè÷íè ïî ãîëåìèíà è óêðàñà “ñàðêîôàçè” â
Ôîíåìàòà , íàðè÷àíà “òðåìà” èëè “äèàðåçà”, çà êîÿòî
Áîñíà è Õåðöåãîâèíà. Èçêóñòâîâåäèòå íà òåçè ïàìåòíèöè
ñå òâúðäè, ÷å å ïðîåìèíàëà îò ñðåäíîâåêîâíèÿ ãðúöêè àë-
ñ÷èòàò, ÷å èìåííî òå ñà ïëîä íà åäíî ðåëèãèîçíî ñìåñâà-
ôàáåò, ñúùî íå å ìíîãî ñèãóðíî (35). Èçïîëçâàíåòî íà ôî-
íå, çà êîåòî À.Áåíàö ïèøå ñëåäíîòî: “Äà je ìåøàâèíà
íåìè îò äâå ðàçëè÷èè àçáó÷íè ñèñòåìè, áè ìîãëî äà ñå
èðàíñêî-ìàíèxejcêux ó÷åíüà ñà ñëîâåíñêèì òóìà÷åíüåì
òúëêóâà êàòî ÿâëåíèå, íà êîåòî ñúçäàòåëÿò íà íàäïèñèòå
ãíîñòèêå áèëà êàäðà äà èçàçîâå obaj óìåòíè÷êè ïðîëîì,
âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” äîáðå å ïîçíàâàë åäíà “ñèðèéñêî —
îí áè óñëåäèî è ó ñëîâåíñêîì ïðîñòîðó Áóãàðñêå” (30),
ìàíèõåéñêà” ïèñìåíà ñèñòåìà, íî ïðè ÿâíè íåñúîòâåòñò-
çàêëþ÷àâà àâòîðúò. Çà èçîáðàæåíèåòî íà áîãîìèëñêî-ìà-
âèÿ ñ ïàìåòíèöèòå íà óéãóðñêàòà ìàíèõåéñêà òðàäèöèÿ îò
íèõåéñêèòå ñèìâîëè êàòî íàïð. Êðúñòà âúðõó áîñíåíñêî-
ïî-êúñíèÿ ïåðèîä, íàïð. VII—XI â. Ïðè óéãóðñêàòà ìàíè-
õåðöåãîâèíñêèòå “ñòå÷êå”, êàêòî è äðóãè òàêèâà 31, ÿâíî
õåéñêà ïèñìåíîñò, êàêòî è íÿêîè ðàçíîâèäíîñòè îò èçòî÷-
èìà è äðóãè òàêèâà ôàêòîðè, ïðåíåñåíè îò Ñðåäíà Àçèÿ,
íîèðàíñêè òèï ñà íàëèöå ñëîæíè ëèãàòóðíè ñú÷åòàíèÿ, êàê-
êîãàòî ñå ïîÿâÿâà è ðàçøèðÿâà Ìàíèõåéñòâîòî îò ïðîïî-
òî òîâà ñå îòíàñÿ è ïðè äðóãè çàïàäíîàçèàòñêè ïèñìåííîñ-
âåäíèêà Ìàíè, çà êîãîòî ñå ãîâîðè, ÷å áèë îò Ñèðèÿ è
òè íà àðàìåéñêà îñíîâà â ïåðèîäà III â. äî XIII â., õàðàê-
ðàçïúíàò íà êðúñò ïðåç 277 ã., à ïîñëåäîâàòåëèòå ìó èçáÿ-
òåðíè ÿâëåíèÿ çà àðàáñêèòå ïèñìåíîñòè, êàêòî è çà èðàí-
ãàëè â Ñðåäíà Àçèÿ (32). Ïî èìåòî íà Ìàíè, ó÷åíèåòî áè-
ñêàòà ïèñìåíîñò ìåæäó II â. np.Xp. äî Õ— XI â., êîãàòî ñå
ëî íàðå÷åíî íà íåãîâî èìå — ìàíèõåéñòâî, íî áèâà è ñúç-
ïîÿâÿâà íîâîèðàíñêàòà (ïåðñèéñêà) ëèòåðàòóðà è èçìåíå-
äàäåíà ïèñìåíîñò, ñ ðåäèöà âàðèàíòè èçâåñòíà êàòî ÌÀ-
íèÿ â øðèôòîâåòå è ïð.
ÍÈÕÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ (33). Òàçè ïèñìåíîñò, íàðå-
Ïî-ãîðíèòå íàøè ñòàíîâèùà ñå îñíîâàâàò íà ôàêòà,
÷åíà ìàíèõåéñêà, áèëà ðàçïðîñòðàíåíà íå ñàìî â Ñèðèÿ,
÷å íàäïèñèòå ñà â äîáðå îôîðìåíè ðåäîâå, êàòî â êíèãà ,
Ñðåäíà Àçèÿ, Ìîíãîëèÿ è Êèòàé, è äð., íî òÿ ïðîäúëæèëà
ôîíåìèòå ñà “ ñàìîñòîÿòåëíî ðàçäåëåíè”, íî èìà è òàêè-
ïîâå÷å îò åäíî õèëÿäîëåòèå — III äî XIII â. Áèëè ñúçäà-
âà “áóêâè”, â êîèòî ÿâíî ìîæå äà ñå ãîâîðè çà “ëèãàòóðè”
äåíè ðåäèöà ðàçíîâèäíîñòè íà îñíîâàòà íà äðåâíàòà ÀÐÀ-
èëè íÿêàêâè ñëîâîñú÷åòàíèÿ. È òóê òðÿáâà äà ñå âúðíåì
ÌÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ (34), è åäíî ãîëÿìî ðàçíîîáðà-
êúì òâúðäåíèåòî íà Èáí—àí—Íàäèì, “÷å áúëãàðèòâ ïè-
çèå íà øðèôòîâå, äèàêðåòè÷íè çíàöè è ïð. Îò ïðèëîæå-
øàò êàòî êèòàéöèòå è ÌÀÍÈ (ÌÀÍÈÕÅÉÖÈÒÅ)” è âåä-
íèòå ñðàâíèòåëíè òàáëèöè íà ïèñìåíîñòèòå, äîðè è ñàìî
íàãà òðÿáâà äà äîáàâèì ñëåä òîâà òâúðäåíèå çà áúëãàðèòå
íà îñíîâàòà íà àðàìåéñêàòà è ïî-êúñíèòå íà ñèðèéñêàòà è
“÷å õàçàðèòå ïèøàò êàòî åâðåèòå”. Äîáðå èçâåñòíî å îáà-
ìàíèõåéñêèòå ðàçíîâèäíîñòè, ñòàâà ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å
÷å, ÷å õàçàðñêèÿò êàãàíàò ñå ðàçâèâà íà ÷àñò îò òåðèòîðè-
ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒ-
ÿòà íà Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ (IX—Õ â.), è ÷å õàçàðñêèÿò åçèê
ÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ èëè ò.í. “÷åðíà ïëî÷à”, íîñè ÑÂÎÉ ÑÎÁ-
å ñðîäåí ñ òîçè íà áúëãàðèòå (äðåâíèòå áúëãàðè). Îò òóê
ÑÒÂÅÍ ØÐÈÔÒÎÂ^ÕÀÐÀÊÒÅÐ è â ìíîãî îò êëàñè÷åñ-
ìîæå äà ñå íàïðàâè èçâåñòíî çàêëþ÷åíèå, ÷å ïèñàíîòî ó
êèòå ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÊÍÈÃÈ È ÍÀÄÏÈÑÈ, íàøèÿò
Èáí—àí—Íàäèì çà áúëãàðèòå è õàçàðèòå è òÿõíàòà ïèñìå-
ñå ðàçëè÷àâà òâúðäå ìíîãî. È êàòî ñå âúðíåì êúì ñúîá-
íîñò äàííèòå ñà îò ðàçëè÷èè èçòî÷íèöè è çà ðàçëè÷èè ïå-
ùåíèåòî íà Àë-Íàäèì, ÷å áúëãàðèòå ïèøàò êàòî êèòàé-
ðèîäè. Çàùîòî ïðåç âðåìåòî íà Èáí—àí—Íàäèì, äóíàâñ-
öèòå è ÌÀÍÈÕÅÉÖÈÒÅ, ïðîáëåìúò ñòàâà îùå ïî-ñëî-
êèòå áúëãàðè ïðåç IX — X â. ïèøàò ñ ÃËÀÃÎËÈÖÀ È ÊÈ-
æåí çà ðàçðåøàâàíå.
ÐÈËÈÖÀ, à õàçàðèòå èìàò åâðåéñêà ïèñìåíîñò, äà ñè
Íà ïúðâî ìÿñòî, ÊÚÄÅ È ÊÎÃÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÓÑ-
ñïîìíèì çà õàçàðñêèòå òåêñòîâå, èçâåñòíè è êàòî “Êèåâñ-
ÂÎÈËÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ? Íà âòîðî
êèòå ëèñòîâå” îò Õ âåê.
ìÿñòî, òîâà å âðåìåòî, à òî íå ìîæå äà áúäå ïðåäè Ø — IV
 òîâà îòíîøåíèå ïèñìåíîñòòà âúðõó “÷åðíàòà ïëî-
â., ñèðå÷ íà òåðèòîðèÿòà íà Áàëêàíñêè ï-îâ. Îñâåí òîâà,
÷à” îò Áàòàøêî — Äîñïàòñêèÿ ðåãèîí, ñ âìúêíàòè ãðàôå-
åäâà ëè ÷ðåç Âèçàíòèÿ, ñëåä ïîêðúñòâàíåòî ïðåç 866 ã. íà
ìè — áóêâè êàòî [òðåìà èëè äèàðåçà), âúçïðèåòà îò âè-
áúëãàðèòå, ñ íà÷àëîòî íà áîãîìèëñòâîòî è íåãîâèòå ÌÀ-
çàíòèéñêàòà ïèñìåíîñò, å îòðàçåíà è âúðõó ñòàðîáúëãàðñ-
ÍÈÕÅÉÑÊÈ ðåëèãèîçíè äîãìè å ñòàíàëî òàêà ëåñíî è
êè ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò ÊÈÐÈËÑÊÀÒÀ àçáó÷íà ñèñòå-
áúðçî, êàêòî äîïóñêàò äîñåãàøíèòå èçñëåäîâàòåëè.
ìà è çíàêúò ñå ñðåùà âúðõó ñëåäíèòå êíèæîâíè ïàìåòíè-

162

öè: “Ñàâèíà êíèãà”, ^Ñóïðàñúëñêè ñáîðíèê”; “Åíèíñêè
àïîñòîë” è äð. (36). Çíàêúò òðåìà èëè äèàðåçà, â ñòàðî-
áúëãàðñêèòå ïàìåòíèöè ñå èçïîëçâà è ïðè îçíà÷àâàíåòî
íà ÷èñëà (37). Ðàçáèðà ñå, â íÿêîè êíèæîâíè ïàìåòíèöè è
îò Âúçðàæäàíåòî, ãëàâíî õðèñòèÿíñêè ñëóæåáíè è äð., ïðî-
èçâåäåíèÿ çíàêúò èìà çâó÷åíèå íà çâóêà — È, êàêòî ïî-
ñî÷âà Ñò. Ìëàäåíîâ (38).
ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ
Ïèñìåíèÿò — åïèãðàôñêè ïàìåòíèê îò Áàòàøêî-Äîñ-
ïàòñêèÿ ðàéîí, îòêðèò è íàïðàâåí ïðåïèñ îò Ñò. Çàõàðè-
åâ, êàêòî è ïóáëèêóâàíåòî ìó ïðåç 1870 ã., íåñúìíåíî ïðåä-
ñòàâëÿâà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî èñòîðè÷åñêî îòêðèòèå. Î÷å-
âèäíî îïèòúò íà Éîðäàí Èâàíîâ äà áúäå ðàçãëåäàíà ïèñ-
ìåíîñòòà íà ïàìåòíèêà êàòî “ðóíè÷åñêà” è îò “ñëàâÿíñêè
ïðîèçõîä” å íåñïîëó÷ëèâ.
Êúì âñè÷êî êàçàíî â èçñëåäâàíåòî, ðåçóëòàòèòå ìîãàò-
äà áúäàò ôîðìóëèðàíè â íÿêîëêî íàïðàâëåíèÿ:
1. Äâóêîëîííèÿò íàäïèñ ñ äÿñíà ñòðàíà ñ íåïúëíè 8
ðåäà è ëÿâà ñòðàíà ñ 13 + 2 íåíîìåðèðàíè ðåäà, åäèíñò-
âåí îò òîçè ðîä åïèãðàôñêè ïàìåòíèê ñ íåÿñíà ïèñìåíà
ñèñòåìà, íî ïîääàâàù ñå äà áúäå ñâúðçàí ñ îïðåäåëåíà
èñòîðè÷åñêà ïèñìåíà ñèñòåìà.
2. Áàòàøêî-Äîñïàòñêèÿò íàäïèñ âúðõó “÷åðíàòà ïëî-
÷à”, âúç îñíîâà íà íàïðàâåíèòå ãðàôîëîãè÷åñêè, èñòîðè-
÷åñêè è äð. äàííè ìîæå äà áúäå îòíåñåí êúì ïåðèîäà VIII—
X â., ñèð. âðåìåòî íà áîãîìèëñòâîòî â Áúëãàðèÿ, Âèçàí-
òèÿ è äðóãè ñòðàíè.
3. Íÿêîè îò ãðàôåìèòå — áóêâèòå êàòî , êîéòî ñå ñðå-
ùà òðè ïúòè â áàòàøêî-äîñïàòñêèÿ íàäïèñ, ñå ñðåùà è âúð-
õó áúëãàðñêè êíèæîâíè ïàìåòíèöè îò Õ-ÕI â., êàêòî è âúð-
õó âèçàíòèéñêè ïàìåòíèöè. Òîâà äàâà èçâåñòíà ñèíõðîí-
íîñò ïî îòíîøåíèå íà äàòèðîâêàòà íà íàäïèñà.
4. Îñòàíàëàòà áóêâåíà ÷àñò â çàïàçåíèÿ âèä ñå îòíàñÿ
êúì ò.í. íàé-îáùî, âàðèàíò, íåïîçíàò äîñåãà, íî â àëôà-
áåòíàòà ñèñòåìà íà àðàìåéñêèòå ïèñìåíè ðàçíîâèäíîñòè
— ñèðèéñêè, èðàíñêè, àðàáñêè è äð.â ïåðèîäà II â. ïð. Õð.
— XII—XIV â. ñë. Õð.
5. Íàäïèñúò íàé-âåðîÿòíî ïîòâúðæöàâà ñúîáùåíèåòî
íà Èáí—àí—Íàäèì îò Õ â. Çà ÌÀÍÈ (ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀ
ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ) ó áúëãàðèòå, è ÿâíî áè ìîãúë äà áúäå ïî-
ñî÷åí êàòî òàêúâ, èìàéêè ïðåäâèä íàëè÷íèòå áóêâè â çà-
ïàçåíèòå ðåäîâå.
6. Òðóäåí è ìîæå áè íàé-ñëîæåí îñòàâà âúïðîñúò íà
êàêúâ åçèê å íàïèñàí ïàìåòíèêúò, ïðè ïîëîæåíèå, ÷å å îò-
êðèò â ñðåäíîâåêîâåí íåêðîïîë, íàðå÷åí “èñïîëèíñêî ãðî-
áèùå”. È òîâà, ÷å ïàìåòíèêúò å óíèùîæåí âåäíàãà ñëåä
îòêðèâàíåòî ìó, ïðåïèñúò ñúùî ìîæå äà ïðåäèçâèêà èç-
âåñòíà íåñèãóðíîñò, ïðè ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ —
äåøèôðèðàíåòî, êîåòî å è ñúùèíñêàòà öåë, à è êàêòî äà
ñå ðàçáåðå ñúäúðæàíèåòî íà ïàìåòíèêà.
 êðàÿ íà èçñëåäâàíåòî âúçíèêâàò ðàçëè÷èè ãëåäíè òî÷-
êè: ïàëåîãðàôñêè âèæäàíèÿ, ìåñòîíàõîæäåíèåòî è äàòè-
ðàíåòî, èñòîðè÷åñêèòå ñðåäíîâåêîâíè ñâåäåíèÿ - íàøè è
÷óæäè çà áîãîìèëèòå è âðúçêàòà èì ñ ìàíèõåéñêèòå åëå-
ìåíòè â òåõíèòå ðåëèãèîçíè âúçãëåäè. Ñ÷èòàìå, ÷å ðåçóë-
òàòèòå îò ïîñòàâåíèòå öåëè ñà ïîñòèãíàòè, íî ïðåä áúë-
ãàðñêàòà íàóêà îñòàâàò íåðåøåíè âúïðîñè.
Ïîñëåäíîòî, êîåòî áè ìîãëî äà ñå êàæå å, ÷å ÏÈÑÌÅ-
ÍÎÑÒÒÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À” ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ-
ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ, ðàçêðèâà ÍÎÂÀ ÐÀÇÍÎÂÈÄ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÎÑÒ ÍÅ ÑÀÌÎ ÍÀ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ,
íî è â ïî-øèðîê àñïåêò â öÿëîñòíîòî ìíîãîîáðàçèå íà
ãðàôè÷íàòà êóëòóðà íà ÀÐÀÌÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ.
Îêàçâà ñå, ÷å â Áúëãàðèÿ å îòêðèò óíèêàëåí ïàìåòíèê íà
òàçè ïèñìåíîñò, à âåðîÿòíî èìà è äðóãè ïàìåòíèöè îò òî-
çè âèä, íåðàçêðèòè äîñåãà ïî ìíîãî ïðè÷èíè, çàñåãíàòè â
íàøåòî èçñëåäâàíå è íÿêîè ïîëîæèòåëíè ðåçóëòàòè, äî
êîèòî ñìå äîñòèãíàëè.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Tryjarski, Ed. Some novelties of the Runica Bulgarica — Studia
Orientalia. 87. Helsinci 1999, pp.263-274; Ñåôòåðñêè, Ð. Äâà íîâîî-
òêðèòà íàäïèñà â Ñîôèÿ òèï Runica Bulgarica. — Paleobulgarica /
Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, XXIII (1999),2,ññ.89-103; Ñúùèÿò. Áúëãàðñ-
êè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè. Àâè-Òîõîë, êí.
15 (2001), ñ.ÂÇ-85.
2. Äîí÷åâà Ïåòêîâà, Ë. Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò
Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ VII—Õ âåê. Ñ. 1980.
3. Áåøåâëèåâ, Â. Åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ðóííèòå íàäïèñè
ïðè Ìóðôàòïàð. — Âåêîâå.1976, ñ.12-22. Âæ. Ñúùî Ïîïêîíñòàí-
òèíîâ, Ê, Ðóíè÷åñêè íàäïèñè îò Ñðåäíîâåêîâíà Áëúãàðèÿ. Studia
protobulgarica et mediavalia europensia.  ÷åñò íà ïðîô. Âåñåëèí
Áåøåâëèåâ. Âåëèêî Òúðíîâî, 1992.Ñ.141-162.
4. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïðàáúëãàðñêè ñêàëåí ðóíè÷åñêè íàäïèñ îò ñåëî
Êðóøåâî, Äåìèðõèñàðñêî, Ãúðöèÿ. — Palaeobulgarica/Ñòàðîáúë-
ãàðèñòìêà.ÕÓ! (1992),2,ñ.61-66.
5. Ñåôòåðñêè, Ð. Ðóíè÷åñêè íàäïèñè îò ñåëî ×óêóðîâî, Ñîôèéñêî. —
Ðà1àåîÚè1äàïñà/Ñòàðîáúëãàðèñòèêà.ÕÓ11 (1993),c.84 — 99.
6. Àëåêñîâà, Á. Åïèñêîïè]àòà íà Áðàãàëíèöà. Ïðâ ñëîâåíñêè öðêî-
âåí è êóëòóðíî-ïðîñâåòåí öåíòàð âî Ìàêåäîíêà. Ïðèëåï, 1989.
7. Pudic, Iv. Sudakovski znaci. — Qodisnjak knjiga 111. Saraevo, 1965,
str.179-185, ñ ïðèëîæåíèå íà ãðàôè÷åí ìàòåðèàë.
8. Çàõàðèåâ, Ñò. Ãåîãðàôñêî-èñòîðèêî-ñòàòèñòè÷åñêî îïèñàíèå íà
Òàòàð-ïàçàðäæèøêàòà êààçà. Âèåíà 1870. ôîòîòèïíî èçäàíèå ñ
êîìåíòàð (ñò Èâ. Áàòàêëèåâ è Àë.Àðíàóäîâ). Èçä. Íà Îòå÷åñòâå-
íèÿ ôðîíò. Ñîôèÿ.1973,150 ñò., ñ äâå ïðèëîæåíè êàðòè.
9. Ïàê òàì, ñ.83-150. (Àë.Àðíàóäîâ. Áåëåæêè çà åçèêà è ïðàâîïèñà
íà îïèñàíèåòî).
10. Ïàê òàì, ñ. 84-85.
11. Ïàê òàì, ñ.107.
12. Ñò. Çàõàðèåâ. Öèò.ñú÷. ñ.69.
13. Ïàê òàì.ñ.69.
14. Ïàê òàì, ñ.69-70.
15. ÁÀÍ. Àðõèâåí îòäåë, ô. 52 (àðõ. Èîðäàí Èâàíîâ), ñï.1,à.å.28)
ñúäúðæà 34 ëèñòà.
16. Ïàê òàì, ñ.2.
17. Ïàê òàì, ñ.3.
18. Ïàê òàì, ë.24,25.
19. Ãàðêàâè, ÀË. Ñêàçàíèÿ ìóñóëúìàíñêèõ ïèñàòåëåé î ñëàâÿíàõ è
ðóññêèõ (ñ ïîëîâèíè VII âåêà äî êîíöà Õ âåêà ïî Ð.Õ.).Ñàíêòïå-
òåðáóðã, 1870, ñ. 237-239. 241-242.
20. The Fihrist of al-Nadim Bayard Dodge. Editor and translator. Volume
I. Columbia University Press. New York — London. P. 24-37.
21. Op.cit, P.36-37. Âæ. Ñúùî áåë.32, ñ.37, çà íÿêîè ïîÿñíåíèÿ îò òî-
ïîíèìåí è äð.õàðàêòâð.
22. Ãàðêàâè.À.ß. Öèò.ñú÷., ñ.241.
23. Ïàê òàì, ñ. 242.
24. Ñåôòåðñêè, Ð. Äâà íîâîòêðèòè íàäïèñà â Ñîôèÿ òèï Runica
Bulgarica. — Palaeobulgarica/Ñòàðîáúëãàðèñòèêà.ÕÕØ
(l999),2,c.89-1Q3;
163
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàä-
ïèñè. Àâè-Òîõîë, êí.15 (2001), ñ.83-85
25. Âæ. Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêïîïåäèÿ. Ò.1.À-Ç.Ñ..1985,
ñ.208-216.
26. Ïàê òàì, âæ.Ëèò.,ñ.216.
27. Ïàê òàì, ñ.212.
28. Ïàê òàì,ñ.208.
29. Âæ.ïî-ïîäðîáíî: Ìëàäåíîâ, Ñò. Ñðàâíèòåëíî èíäîåâðîïåéñêî
åçèêîçíàíèå. Ñ., 1936, ñ.14-23; Ìàíèõåéñòâî. — Â: Áîëúøàÿ ñîâåò-
ñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ò.15/Ë-Ì/, Ì., 1974, ñ.330; Èñòðèí, Â.À. Âîç-
íèêíîâåíèå è ðàçâèòèå ïèñúìà. Ì.,1965, ñ.319.
30. ÑòåÅ.öè. Òåêñòîâè: Î.Áèõàëúè Ìåðèí, Anote Áåíàö. Áåîãðàä,
1963, c.XIII.
164
31. Ïàê òàì, C.XII.
32. Ëîóêîòêà, ×. Ðàçâèòèå ïèñúìà, Ì., 1950, ñ.134.
33. Èñòðèí, Â.À. Öèò. Ñú÷., ñ.319,320,321; Âæ.ñúùî. Èñòðèí, Â.À.
Öèò.ñú÷.ñ.317-325.
34. Âæ. Èñòðèí, Â.À. Öèò.ñú÷ .ñ.319,320; Ëîóêîòêà, ×. Öèò. Ñú÷.ñ.131.
35. Ïî-ïîäðîáíî, âæ. Äîáðåâ, Èâ, Êèðèëèöà. Â: Êèðèëî-Ìåòîäèåâ-
ñêà åíöèêïîïåäèÿ. T.II, È-Î.Ñ.1995, ñ.301-316; Ñúùî. Èë÷åâ, Ï.,
Âåë÷åâà Á. Áóêâàòà È. Â: Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ,
ò.È, ñ.24.
36. Ïàê òàì, ñ.24,304.; Âæ. Ñúùî. Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê. Âñòúïèòå-
ëåí òîì. Ñ. 1984, ñ.29,30.
37. Âæ. Ìëàäåíîâ, Ñò., Ò. Àòàíàñîâ è Ñò. Âàñèëåâ. Ó÷åáíèê ïî ñòàðî-
áúëãàðñêè åçèê. Ñ.1930, ñ.12-13; Ìèð÷åâ, Ê.Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê.
Ñ. 1972, ñ.12-14.

ÁÎÉÍÈ ÈÇÊÓÑÒÂÀ, ÂÎÅÍÍÎ ÄÅËÎ È ÂÚÎÐÚÆÅÍÈÅ
ÍÀ ÒÐÀÊÈ, ÑÊÈÒÈ È ÄÐÅÂÍÈ ÁÚËÃÀÐÈ
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
I. ÒÐÀÊÈÒÅ
Òðàêèéñêè ïåëòàñò, âúîðúæåí ñ äâå êîïèÿ, íàìåòíàò ñ ïúñòúð
ÿìóðëóê, ñ îñòðîâúðõà øàïêà, îáóò ñ áîòóøè. Â ëÿâàòà ñè ðúêà
äúðæè ùèò. ×åðâåíîôèãóðíà âàçà, îòêðèòà â Ñîçîïîë (IV â. ïð.
Õð.). Ãðàäñêè èñòîðè÷åñêè ìóçåé - Ñîçîïîë.
Òðàêèòå è ñêèòèòå ñà ãåíåòè÷íà ÷àñò îò áúëãàðñêàòà
íàðîäíîñò è çàòîâà å îò èçêëþ÷èòåëíà âàæíîñò èçó÷àâà-
íåòî íà òÿõíàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà. Ïðåç ïîñëåäíèòå ãî-
äèíè ñðåä èçñëåäîâàòåëèòå âñå ïîâå÷å ñå íàëàãà ñòàíîâè-
ùåòî çà èäåíòè÷íîñò è îáù ïðîèçõîä ìåæäó òðàêèòå è
äðåâíèòå áúëãàðè. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñòàâà âúïðîñ çà
àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ïðè-
÷åðíîìîðèåòî, êîåòî ñëåä ïðèðîäåí êàòàêëèçúì - ò. íàð.
ïîòîï â ×åðíî ìîðå (Íîåâèÿ ïîòîï, îïèñàí â Áèáëèÿòà è
Øóìåðñêèòå òåêñòîâå) ñå ðàçäåëÿ íà íÿêîëêî ãðóïè (òðà-
êè, øóìåðè, ïðîòîáúëãàðè è ñêèòè), îò êîèòî ïî-êúñíî ñå
îáîñîáÿâàò áúëãàðèòå. Òîâà å ñòàíàëî ïðåäè îêîëî 7600
ãîäèíè.
Òðàêèòå (íàáðîÿâàùè îêîëî 80 ïëåìåíà, â òîâà ÷èñëî
è ïåëàñãèòå) ñà íàé-äðåâíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå. Òå
ñà èìàëè ìíîãî ïî-âèñîêà êóëòóðà è òðàäèöèè â ñðàâíå-
íèå ñúñ çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî ïîÿâèëèòå ñå ãðúöêè ïëåìå-
íà íà àõåéöè è äîðèéöè, çàñåëèëè ñå òóê åäâà ïðåç II
õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïúðâèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òðàêèòå èäâàò îò ò. íàð.
“ãåîìåòðè÷íà åïîõà” (IX -VIII â. ïð. Õð.), êîãàòî çà ïúðâè
ïúò áèâàò çàïèñàíè Îìèðîâèòå ïîåìè “Èëèàäà” è “Îäè-
ñåÿ”, îòðàçÿâàùè ñúáèòèÿòà îò Òðîÿíñêàòà âîéíà (XII â.
ïð. Õð.). Ïî-êúñíî çà òðàêèòå ïèøàò ðàçëè÷íè àíòè÷íè
àâòîðè êàòî Õåðîäîò, Õåêàòåé, Òóêèäèä, Êñåíîôîíò, Ïî-
ëèáèé, Ñòðàáîí, Ïëàâò, Äèîäîð è äð. (26). Îñâåí îïèñà-
íèÿòà íà òåçè àâòîðè, çà òðàêèòå è òÿõíîòî âúîðúæåíèå
íàó÷àâàìå ãîëåìè ïîäðîáíîñòè è îò àðõåîëîãè÷åñêèòå
íàõîäêè, êîèòî èçîáèëñòâàò â Áúëãàðèÿ è îêîëíèòå çåìè
íàñåëÿâàíè îò òðàêè.
Íàé-òî÷íî îïèñàíèå íà âúîðúæåíèåòî è âîåííîòî äåëî
íà äðåâíèòå òðàêè íè äàâà òðàêî-ôðèãèåöúò Îìèð â ñâîè-
òå ãåíèàëíè ïîåìè è îñîáåíî â “Èëèàäà”, êúäåòî íà âñÿêà
êðà÷êà ñå ñáëúñêâàìå ñ îáðàçà íà òðàêèéñêèòå ãåðîè, êîè-
òî ïî íèùî íå îòñòúïâàò è äîðè ïðåâúçõîæäàò â ìíîãî
îòíîøåíèÿ àõåéöèòå.
Îò åïîñà ñòàâà ÿñíî, ÷å â Òðîÿíñêàòà âîéíà íà ñòðàíà-
òà íà òðîÿíöèòå ó÷àñòâàò ðåäèöà òðàêèéñêè ïëåìåíà, êàòî
ìèçè, ïåîíöè, ôðèãèéöè, ïåëàçãè, êèêîíè, äàðäàíè è äð. Â
òîâà ÷èñëî âëèçàò è ñàìèòå òðîÿíöè, êîèòî ñúùî ñà ñ òðà-
êèéñêè ïðîèçõîä (îò äàðäàíèòå). Èíòåðåñåí å ñúùî ïðî-
èçõîäúò è íà íÿêîè ãåðîè îò ïðîòèâíèêîâàòà ñòðàíà êàòî
Àõèë è ìèðìèäîíöèòå, êîèòî ñúùî èäâàò îò Òðàêèÿ è â
ïî-êúñíè èçòî÷íèöè ñà ïîñî÷åíè êàòî “áúëãàðè è õóíè”...
(17).
Åòî êàê Îìèð îïèñâà òðàêèòå (“Èëèàäà”, Õ ïåñåí, ñòèõ
425): “...Àç è òîâà ùå òè êàæà ñúâñåì îòêðîâåíî è
âÿðíî. Îòêúì ìîðåòî -êàðèéöè, ïåîíöè ñ ëúêîâå êðè-
âè, ñúùî ëåëåãè, êàâêîíè è áîãîïîäîáíè ïåëàñãè. Áëèçî
äî Òèìáðà íîùóâàò ëèêèéöè è ãîðäè ìèçèéöè, êîíåñìè-
ðèòèëíè ôðèãè è ñìåëè êîëàðè ìåîíöè. Àëà çàùî ìå
ðàçïèòâàø çà òåçè íåùà ïîîòäåëíî? Àêî ëè èñêàòå
âèé äà ñå âìúêíåòå â ñòàíà òðîÿíñêè, íîâîäîøëèòå
òðàêèéöè íîùóâàò ïîñëåäíè îò âñè÷êè. Çàåäíî ñ òÿõ
å è öàðÿò èì Ðåçóñ, ñèíúò Åéîíååâ. Ñàì àç ìó çúðíàõ
êîíåòå - ãðàìàäíè è ìíîãî êðàñèâè; òå ñà ïî-áåëè îò
ñíÿã è ïðåïóñêàò ïîäîáíî íà âÿòúðà. Â çëàòî è ñâåòëî
ñðåáðî ìó áëåñòè êîëåñíèöàòà íîâà. Èìà è çëàò-
íè, îãðîìíè äîñïåõè, çà ÷óäî è ïðèêàç! Íå ïîäîáàâà íà
ñìúðòíè äà íîñÿò òàêèâà äîñïåõè, à ñúâúðøåíî ïîä-
õîæäàò íà áîãîâåòå áåçñìúðòíè...” (1).
Ñïîðåä ïðîô., Àëåêñàíäúð Ôîë òîçè çíàìåíèò åïèçîä,
ðàçêàçàí îò Îìèð â “Èëèàäà”, äúëãè ãîäèíè áèë ïîä íà-
ó÷íà âúçáðàíà, çàåäíî ñ öåëèÿ íèç îò ïðåëåñòíîòî ïîâåñò-
âîâàíèå íà òðàêèéñêèÿ ïåâåö (4). È íàèñòèíà ïî ðåä êî-
íþíêòóðíè ñúîáðàæåíèÿ è äîñåãà íà áúëãàðñêè åçèê íå å
ïðàâåí ïúëåí è òî÷åí ïðåâîä íà “Èëèàäà”, à òàì èìà èçê-
165
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ëþ÷èòåëíî ìíîãî àâòåíòè÷íà èíôîðìàöèÿ, îòíàñÿùà ñå
äî íàé-äðåâíàòà íè èñòîðèÿ.
Òðàêèéñêè ìèòîëîãè÷åí ãåðîé ïðåâçåìà äâîðåö âúîðúæåí ñ ìàõàéðà.
Äåòàéë îò óêðàñàòà íà àìôîðà-ðèòîí îò çëàòíîòî Ïàíàãþðñêî ñúê-
ðîâèùå (III â. ïð. Õð.).
Òðàêèòå ïðåäñòàâëÿâàëè ïðåâúçõîäåí âîåíåí êîíòèí-
ãåíò êàêòî ñ ôèçè÷åñêèòå, òàêà è ñ ìîðàëíèòå ñè êà÷åñòâà
è âîåííè äîáðîäåòåëè. Òå ñå îòëè÷àâàëè ñ íåîáèêíîâåíà
õðàáðîñò â áîÿ, çà êîåòî äîïðèíàñÿëè è ðåëèãèîçíèòå èì
âÿðâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ Äèîíèñèåâèòå è Îðôè÷åñêèòå ìèñòå-
ðèè è ó÷åíèåòî çà áåçñìúðòèåòî íà äóøàòà. Òîâà êà÷åñòâî
áèëî ðàçâèòî ó òÿõ äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å â ïðåäñòàâèòå íà
åëèíñêèòå è ðèìñêèòå àâòîðè òå èçãëåæäàëè “ñâèðåïè è
ñóðîâè”, “äèâè è ñòðàøíè”!
Îìèð èçòúêâà óìåíèåòî â ðúêîïàøíèÿ áîé “íà ñðàæà-
âàùèòå ñå îòáëèçî ìèçèéöè”. Ñòðàáîí ñúùî íàðè÷à òðà-
êèòå “èçêóñíè â áîé îòáëèçî”, çàùîòî êàòî “äîáðè áîéöè
ñà íåïîáåäèìè”. Â “Àíàáàçèñ”, Êñåíîôîíò (V â. ïð. Õð.)
ðàçêàçâà çà òàêòèêàòà íà òðàêèòå, èçïîëçâàíà ñðåùó ãðúö-
êèòå âîéñêè, êîÿòî ìíîãî íàïîìíÿ òàçè íà ñêèòèòå è äðåâ-
íèòå áúëãàðè. Ïîäîáíî íà òÿõ òðàêèòå áèëè îòëè÷íè åç-
äà÷è è èçïîëçâàëè ïðåâúçõîäíî ëåêàòà êîííèöà. Òóêèäèò
ñúùî îïèñâà ñâîåîáðàçíàòà âîåííà òàêòèêà íà òðàêèòå,
êîÿòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ âíåçàïíîñò, èçíåíàäà, çàñàäè è
ãúâêàâîñò íà âîéñêàòà.
Õåðîäîò èçòúêâà, ÷å: “...Òðàêèéñêèÿò íàðîä ñëåä èí-
äèéñêèÿ å íàé-ãîëÿì îò âñè÷êè íàðîäè. Àêî òîé ñå
óïðàâëÿâàøå îò åäèí ãîñïîäàð è áåøå åäèíîäóøåí, òîé
áè áèë, ïî ìîå ìíåíèå, íåïîáåäèì è ìíîãî ïî-ñèëåí îò
âñè÷êè íàðîäè... “(2).
Òàçè ìíîãîáðîéíîñò äàâà âúçìîæíîñò íà íÿêîè òðà-
êèéñêè âëàäåòåëè äà ñúáèðàò ïîä çíàìåíàòà ñè îãðîìíè
àðìèè. Òàêà íàïðèìåð àðìèÿòà íà öàð Ñèòàëê ïðè ïîõîäà
ìó íà þã â Ìàêåäîíèÿ è Õàëêèäà ïðåç 429 ã. ïð. Õð., ñïî-
ðåä Òóêèäèò íàáðîÿâàëà 100 000 äóøè ïåõîòèíöè è 50 000
êîííèöè. Öàð Ïðèàì ñúáðàë çà çàùèòàòà íà Òðîÿ (Èëèîí)
40 000-íà àðìèÿ, êîÿòî óñïåøíî ñå ïðîòèâîïîñòàâèëà íà
100 000 àõåéöè, ñïîðåä äðåâíèòå èçòî÷íèöè (6).
166
Âëàäåòåëÿò íà ñâåòà òðàêî-èëèðèåöúò Àëåêñàíäúð Ìà-
êåäîíñêè èìàë â àðìèÿòà ñè íàä 80 000 òðàêèéñêè áîéöè, ñ
êîèòî ðàçãîâàðÿë íà ðîäíèÿ èì åçèê. Áëàãîäàðåíèå íà òÿõ
è ìàêåäîíñêèòå èì áðàòîâ÷åäè òîé ñòàíàë öàð íà Àçèÿ,
Ãúðöèÿ è Ìàêåäîíèÿ (â òîâà ÷èñëî è Òðàêèÿ), îáåäèíÿâàé-
êè ãè â îãðîìíà èìïåðèÿ, íà êîÿòî ïî òåðèòîðèÿ ìîãàò äà
ñúïåðíè÷àò åäèíñòâåíî èìïåðèèòå íà äðóãèòå áúëãàðñêè
âëàäåòåëè êàòî Ìî Òóí (209-174 ã. ïð. Õð.) è Àòèëà
(443-453 ã.).
Ñëåä êàòî Òðàêèÿ ñòàâà ðèìñêà ïðîâèíöèÿ (ñëåä áëèçî
200 ãîäèíè âîéíè) òðàêèòå ñòàâàò ãðúáíàê íà ðèìñêèòå
ëåãèîíè è ñòîëåòèÿ íà òÿõ ñå êðåïè ðèìñêàòà âîåííà ìîù.
Òðàêèéñêè âîéíèöè å èìàëî â ïî÷òè âñè÷êè ðèìñêè ïðî-
âèíöèè - íàé-ìíîãî â Èòàëèÿ, ñúùî â Èëèðèÿ, Ïàíîíèÿ,
Ãåðìàíèÿ, Áðèòàíèÿ, Èñïàíèÿ, Ãàëèÿ, Êàðòàãåí, Ìàëà
Àçèÿ, Ñèðèÿ, Åãèïåò, Ïàëåñòèíà, Ìåñîïîòàìèÿ è íà Êðèì-
ñêèÿ ï-â. Ñëåä âîåííèòå êàìïàíèè è èçòè÷àíå íà ñëóæáà-
òà, ïîâå÷åòî îò òåçè ñóðîâè è íåïîáåäèìè áîéöè ñå çàâ-
ðúùàëè â ðîäèíàòà ñè (4).
Âîåííà òàêòèêà, áîåí ðåä,
áîéíè èçêóñòâà è îáëåêëî
Îùå ïî âðåìåòî íà Òðîÿíñêàòà âîéíà (XII â. ïð. Õð.),
à âåðîÿòíî è äàëå÷ ïðåäè òîâà, òðàêèòå èçïîëçâàëè ñ ãî-
ëÿì óñïåõ êîííèöàòà è áîéíèòå êîëåñíèöè. Íàé-ñòàðîòî
êîëåëî â Åâðîïà è â ñâåòà å íà âúçðàñò 7000 ãîäèíè è å
îòêðèòî îò àðõåîëîçèòå â áúëãàðñêèòå çåìè (ñ. Áèêîâî,
Ñëèâåíñêî, V õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.)!... Ïðîô. Àëåêñàíäúð
Ôîë (4) èçòúêâà, ÷å Òðàêèÿ ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà ïðèòå-
æàâàëà äàëå÷ ïî-ãîëåìè êàâàëåðèéñêè êîíòèíãåíòè îò
Àõåéñêà Ãúðöèÿ. Íå ñëó÷àéíî â “Èëèàäà” Îìèð íàçîâàâà
òðàêèéöèòå è òðîÿíöèòå - “êîíåáîðöè’, “ôðèãèéöè ñ êîíå
âèõðîãîííè” è èçïîëçâà äðóãè èçðàçè îò ðîäà íà - “õóáà-
âîêîííàòà Òðîÿ”, “ïåîíöèòå, áîéöèòå ñ êîëåñíèöè” è äð.,
îò êîèòî ñòàâà ÿñíî, ÷å êîíÿò å áèë íà îñîáåíà ïî÷èò è å
èìàë ãîëÿìî çíà÷åíèå ïðè òðàêèòå. Îìèð íàâñÿêúäå ïîä-
÷åðòàâà, ÷å ðîäèíàòà íà òðàêèòå å èçâåñòíà êàòî çåìÿ íà
êîíåâúäè.
Âúâ âîéñêàòà òðàêèòå áèëè êîìïëåêòîâàíè ïî ðîäîâå
íà ñåìååí ïðèíöèï, ïîäîáíî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Îñíîâíà
óäàðíà ñèëà áèëà ïåõîòàòà, ñúñòîÿùà ñå îò ïåëòàñòè (“ùè-
òîíîñöè”, îò ïåëòà - “ùèò”), ïîääúðæàíà ïî êðèëàòà îò
êîííèöà, à ïî ôðîíòà îò áîéíè êîëåñíèöè. Ïî ïîäîáåí
íà÷èí âîþâàëè è àõåéöèòå, ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å òå íå ðàçïî-
ëàãàëè ñ êîííèöà.
Öÿëàòà òàêòèêà ñå èç÷åðïâàëà â ëèíåéíîòî ïîñòðîÿâà-
íå íà îòðÿäèòå - ðîäîâå åäèí ñðåùó äðóã ñúñ ñòðåìåæ è
äâàòà ôðîíòà äà áúäàò åäíàêâî äúëãè, à ðåäèöèòå ñ åäíà-
êúâ áðîé â äúëáî÷èíà. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ïúëíîòî ðàâåíñòâî
â ñèëèòå å íàé-ìàëêîòî óñëîâèå çà óñïåõ â ñðàæåíèåòî, à
îíçè âîæä, êîéòî ìîæåë äà èçâåäå íà áîéíîòî ïîëå ïîâå-
÷å âîéñêè, ñå ÷óâñòâàë ïðåäâàðèòåëíî è ïîíå ïñèõîëîãè-
÷åñêè çà ïîáåäèòåë (4).
Îùå Îìèð ãîâîðè çà áîéíèÿ ðåä íà òðàêèòå è äîðè
ñïîìåíàâà äóìàòà “ôàëàíãà”, ïðè êîÿòî íàïðåä ñå ïîñòà-
âÿò áîéíèòå êîëåñíèöè, à ñëåä òÿõ “ìíîãîáðîéíèòå è ñìå-
ëè ïåøàöè, ñòðîåíè â ðåäèöè”: “...òúé è òðîÿíöè 6 ðå-
äèöè, åäíè ïîäèð äðóãè ñòðîåíè, öåëè îò ìåä çàáëåñòåëè
Âúðâÿõà ñëåä ñâîèòå Âîäà÷è ñ Õåêòîð íà÷åëî, ïîäîáåí
íà ìúæå-ãóáèòåëÿ Àðåñ, çäðàâî ïðèäúðæàù ïðåä ñåáå
ñè ùèòà, Âñåñòðàííî çàêðúãëåí ñ ìåäíà äåáåëà îáêîâ-
êà íàä ãúñòî ïîñòàâåíè êîæè. Íàä ñëåïîî÷íèêà ãîðå ñå
âååøå øëåìúò ìó ÿðúê...” (1).

Òðàêèéñêà áîéíà êîëåñíèöà, çàïðåãíàòà ñ äâà êîíÿ. Ñòåíîïèñ îò ãðîáíèöàòà êðàé Êàçàíëúê (IV â. ïð. Õð.)
Íà ïðàêòèêà áèòêàòà îáèêíîâåíî çàïî÷âàëà ñ äâóáîé
ìåæäó ïðåäâîäèòåëèòå, êîèòî ñà ÷óäåñíî îïèñàíè îò
Îìèð, è çàâúðøâàëà ñúñ ñáëúñúê íà âîéñêàòà â ðúêîïà-
øåí áîé. Îñòðîòà â ñðàæåíèÿòà âíàñÿëè áúðçèòå
êîëåñíèöè, çàïðåãíàòè ñ äâà èëè ÷åòèðè êîíÿ (ò. íàð.
êâàäðèãè). ×åñòî êîëåñíèöèòå èìàëè îòñòðàíè äúëãè è
èçâèòè ñúðïîâèäíè îñòðèåòà, êîèòî êîñåëè âðàæèòå
ðåäèöè. Òàêà êîëåñíèöèòå ðàçáèâàëè áîéíèÿ ðåä íà
íåïðèÿòåëÿ è ïðîêàðâàëè ïðîñåêà çà ïåõîòàòà. Àõåéöèòå
çà ðàçëèêà îò òðàêèòå ïðåäïî÷èòàëè äà èçïîëçâàò
êîëåñíèöèòå ãëàâíî çà åäèíè÷íè äâóáîè, çàùîòî ïî
õúëìèñòèòå è çàêúòàíè ãðúöêè ðàâíèíè òå íå áèõà ìîãëè
äà ñå ðàçãúðíàò çà ïî-ìàñèðàíè äåéñòâèÿ. Êîííèöàòà ïðè
òÿõ ñúùî ñå âúâåæäà çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî îò òðàêèòå åäâà
ïðåç êëàñè÷åñêàòà åïîõà (îêîëî VI â. ïð. Õð.) è òî
ïðåäèìíî â Òåñàëèÿ è Áåîòèÿ, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàëè ðàâ-
íèíè (4).
Áîéíèòå êîëåñíèöè áèëè ëåêè äâóêîëêè, èçðàáîòâàíè
îò çäðàâî äúðâî ñ ìåòàëíè îñè è øèíè íà êîëåëàòà. Îñòà
áèëà æåëÿçíà, à øèíèòå ìåäíè èëè áðîíçîâè. Êîëåñíèöè-
òå áèëè áîãàòî óêðàñÿâàíè ñ áðîíçîâè îðíàìåíòè, çëàòíè
è ñðåáúðíè àïëèêàöèè. Â ìèðíî âðåìå òå ñå ñúõðàíÿâàëè
â ñïåöèàëíè çàñëîíè, çàùèòåíè ñ ïîêðèâàëà (1).
Áîéíàòà êîëåñíèöà ñå îáñëóæâàëà îò äâàìà äóøè -
êî÷èÿø, êîéòî ÿ óïðàâëÿâàë, è çíàòåí âîéí, êîéòî áîðà-
âåë ñ ðàçëè÷íè îðúæèÿ. Õàìóòèòå íà êîíåòå, þçäèòå è
öÿëàòà êîíñêà àìóíèöèÿ ñúùî áèëè áîãàòî óêðàñåíè ñúñ
çëàòî, ñðåáðî, áðîíçîâè òîêè, àïëèêàöèè è ñëîíîâà êîñò
(1). Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ïîòâúðæäàâàò ïèñìåíèòå
äàííè çà òÿõ, êîèòî äúëãî âðåìå ïðåäè îòêðèòèÿòà áèëè
ñ÷èòàíè çà ïðåóâåëè÷åíèå íà àâòîðèòå îò àíòè÷íîñòòà (À).
Òàêèâà áîãàòè íàõîäêè è ñúêðîâèùà ñà îòêðèâàíè è â Òðîÿ,
è â Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
òåðèòîðèè, íàñåëÿâàíè îò òðàêèòå. Íàïðèìåð çëàòíîòî
ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà, Ëîâåøêî (IV â. ïð. Õð.), ñå ñúñòîè
ïî÷òè èçöÿëî îò àïëèêàöèè çà êîíñêà àìóíèöèÿ, óêðàñåíè
ñ ãðèôîíè, ëúâîâå, îðëè, çìåéîâå, êîííèöè, áîðåùè ñå ñ
ìå÷êè, è ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ. Ïîâå÷åòî îò òåçè íà-
õîäêè ñà èçïúëíåíè â ò. íàð. “çâåðèíåí ñòèë”, õàðàêòåðåí
çà Òðàêèÿ è Ñêèòèÿ, êîèòî ñïîðåä ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë
ñà: “...ñàìîñòîÿòåëíî ÿâëåíèå, êîåòî èìà äúëáîêè è
äðåâíè òðàäèöèè â áèòà; ïîìèíúêà è äóøåâíîñòòà íà
òåçè áëèçêè ïî îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêîòî ñè, ïîëè-
òè÷åñêîòî ñè è êóëòóðíî ðàâíèùå íà òåçè äâå ïëå-
ìåííè îáùíîñòè...” (4). Åñòåñòâåíî è ëîãè÷íî òîçè “çâå-
ðèíåí ñòèë” â èçêóñòâîòî ñå íàáëþäàâà è ïðè äðåâíèòå
áúëãàðè!...
 “Îäèñåÿ” Îìèð îïèñâà òðàêèéñêîòî ïëåìå íà êèêî-
íèòå, æèâååùè â Þæíà Òðàêèÿ è ïî áðåãîâåòå íà Òðà-
êèéñêî ìîðå (Áÿëî èëè Åãåéñêî ìîðå). Òå áèëè èçêëþ÷è-
òåëíî äîáðè áîéöè â áîÿ ñ êîëåñíèöè è ðàçáèëè àõåéöèòå;
êîãàòî áèëè íàïàäíàòè îò Îäèñåé è õîðàòà ìó: “...Îò
Èëèîí âÿòúðúò ìå ïîíåñå êúì êèêîíèòå, êúì ãðàäà
Èñìàð; òóê îïóñòîøèõ ãðàäà è ïîãóáèõ æèòåëèòå ìó.
Îò ãðàäà çàãðàáèõìå æåíèòå è ìíîãî èìîò, òà íèêîé
íå îñòàíà áåç äà ïîëó÷è ðàâåí äÿë. Ñëåä òîâà àç ïîä-
êàíÿõ íàøèòå äà èçáÿãàìå áúðçî, íî òå, ãëóïöè, íå ìå
ïîñëóøàõà. Òàêà òå ïèõà ìíîãî âèíî, çàêëàõà íà áðåãà
ìíîãî îâöå è ìíîãî âëåêîêðàêè ãîâåäà. Íî èçáÿãàëèòå
êèêîíè ïîâèêàõà êèêîíèòå, êîèòî èì áÿõà ñúñåäè è
æèâååõà ïî-íàâúòðå. Òå áÿõà ìíîãî ïîâå÷å íà áðîé è
ïî-õðàáðè, ïúê è îïèòíè äà ñå ñðàæàâàò ñ êîëåñíèöè,
à êîãàòî òðÿáâàøå è ïåøà. È òå ñå ÿâèõà â ðàííà
ñóòðèí, êàòî ëèñòÿ è öâåòÿ íà ïðîëåò. È òîãàâà íè
ñïîëåòÿ çëà ñúäáà îò áîãà íàñ, íåùàñòíèòå, çà äà èç-
167
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïàòèì ãîëåìè çëèíè. Ñëåä êàòî ñå ïîñòðîèõà (äâåòå
âîéñêè), çàïî÷íàõà áèòêà ïðè áúðçèòå êîðàáè è ñå íà-
ðàíÿâàõà âçàèìíî ñ ìåäîîáêîâàíè êîïèÿ. Äîêàòî áåøå
îùå ðàíî è áîæåñòâåíèÿò äåí ðàñòåøå, íèå ñå áðàíåõ-
ìå è ñå äúðæàõìå, àêî è òå äà áÿõà ïî-ìíîãî. Íî ùîì
ñëúíöåòî ñå íàêëîíè êúì ïëàäíå, òîãàâà êèêîíèòå íàä-
âèõà àõåéöèòå è ãè îáúðíàõà â áÿãñòâî. Çàãèíàõà ïî
øåñò õóáàâî âúîðúæåíè äðóãàðè îò âñåêè êîðàá. Îñòà-
íàëèòå ñå îòúðâàõìå îò ñìúðòòà è ñúäáàòà. Îòòóê
îòïëóâàõìå íàòàòúê ñ îïå÷àëåíî ñúðöå, ðàäîñòíè ÷å
èçáÿãàõìå ñìúðòòà, íî èçãóáèëè ìèëè äðóãàðè. Íî äâîé-
íî èçâèòèòå êîðàáè íå ïîòåãëèõà íàïðåä, äîêàòî íå
èçâèêàõìå òðè ïúòè âñåêèãî îò íåùàñòíèòå äðóãàðè,
êîèòî óìðÿõà íà ïîëåòî óáèòè îò êèêîíèòå...” (4).
Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, íàëè÷èåòî íà ðàçâèòà êîííè-
öà ïðè òðàêèòå ãè îòëè÷àâàëî îò îêîëíèòå íàðîäè. Ìîæå
áè è ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ó ãúðöèòå ñà ñå ïîÿâèëè ìèòî-
âåòå çà êåíòàâðèòå - “õîðàòà - êîíå”, ñ êîèòî òå âîþâàëè.
Íàé-îïàñíàòà òðàêèéñêà êîííèöà âúçíèêâà âåðîÿòíî â
ïðîñòîðíèòå ðàâíèíè êðàé Äóíàâ, êúäåòî å äåéñòâàëà
ïðî÷óòàòà êîííèöà íà ãåòèòå. Òåõíèòå ëåêîâúîðúæåíè
êîííè ÷àñòè áèëè ñòðåëöè ñ ëúêîâå, êîèòî ñòðåëÿëè îò-
äàëå÷ è çàòîâà íîñåëè ñàìî ìàëúê ùèò è ëåêè áðîíè èëè
ðèçíèöè. Òå èçïîëçâàëè ñúùî êúñè êîïèÿ (äðîòèöè) çà
õâúðëÿíå è ìå÷îâå.
Íÿêîè àâòîðè îñïîðâàò, ÷å òðàêèòå ñà èìàëè è òåæêà
êîííèöà, îïèðàéêè ñå íàé-âå÷å íà ïîñî÷åíèòå îò Òóêèäèò
è äðóãè èçâîðè äàííè.  “Àíàáàçèñ” îáà÷å, Êñåíîôîíò íè
äàâà ñâåäåíèå, ÷å ïðèáëèæåíèòå íà Ñåâò II êîííèöè (ò.å.
ãâàðäèÿòà ìó), îáëå÷åíè â ðèçíèöè, îáðàçóâàëè äðóã âèä
âîéñêè, ò.å. òåæêîâúîðúæåíè êîííè ÷àñòè. Ïî-íàòàòúê
ñòàâà ÿñíî, ÷å òîâà ñà åëèòíè âîéñêè, êîèòî ÿçäåëè ïðåä
âñè÷êè äðóãè ïðè ïîõîäè è íîùíè ìàðøîâå è îáèêíîâåíî
òå ïúðâè çàïî÷âàëè áîÿ (4).
Ñïîðåí ìîìåíò å ñúùî òàêà, äàëè òðàêèòå ñà èìàëè
òåæêîâúîðúæåíà ïåõîòà. Èçõîæäàéêè îò îïèñàíèÿòà íà
Îìèð, ñòàâà ÿñíî, ÷å âñè÷êè áîéöè ñà áèëè îáëå÷åíè â
ìåäíè äîñïåõè; èìàò ùèòîâå, øëåìîâå è äúëãè êîïèÿ.
Êàòî äîáàâèì êúì òîâà íàëè÷èåòî íà ñòðîã áîåí ðåä -
ôàëàíãà, ñòàâà ÿñíî, ÷å ïðåä íàñ èìàìå íàèñòèíà òåæêî-
âúîðúæåíà òðàêèéñêà ïåõîòà. Òâúðäå âåðîÿòíî å ïðî÷óòà-
òà ìàêåäîíñêà ôàëàíãà äà å âúçíèêíàëà ïîä âëèÿíèå íà
òðàêèéñêèÿ áîåí ñòðîé, à íå äà å çàèìñòâàíà îò ãúðöèòå,
êàêòî ñå òâúðäè (6).
Îùå äâå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ ïðÿêî îïèñâàò òðàêèéñêèÿ
áîåí ðåä. Íàé-íàïðåä Àðèàí, êîéòî, ðàçêàçâàéêè ïîäðîá-
íî çà ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ïðåç Òðàêèÿ, ñú-
îáùàâà, ÷å íåéäå êúì Äóíàâ öàðÿò ñðåùàë òðèáàëèòå; â
ðàçãàðÿëàòà ñå áèòêà, â êîÿòî ìàêåäîíöèòå îòõâúðëèëè
ïðîòèâíèêà ñè, òðàêèéñêîòî ïëåìå ñå ïîäðåäèëî íàñðå-
ùà èì ñ öåíòúð è ñ êðèëà. Äðóãîòî èçâåñòèå å îò Íèêîëàé
Äàìàñêèí (I â. ïð. Õð.), êîéòî ïîäîáíî íà Àðèàí íè óâå-
ðÿâà, ÷å òðèáàëèòå â ñðàæåíèÿòà îáðàçóâàëè ÷åòèðè ðå-
äèöè. Ïúðâàòà ñå ñúñòîÿëà îò ïî-ñëàáè áîéöè, âòîðàòà îò
ñèëíè, òðåòàòà îò êîííèöèòå, à ÷åòâúðòàòà - ïîñëåäíàòà,
îò æåíè, êîèòî õóëåëè áåãúëöèòå è ñòðàõëèâöèòå è ïîä-
òèêâàëè íàïðåä õðàáðåöèòå. Ïî ïîäîáåí íà÷èí ïî-êúñíî
ñå ïîñòðîÿâàëè è ðèìñêèòå ëåãèîíè.
 áèòêàòà ïðè Ïèäíà ïðåç 168 ã. ïð. Õð. ìàêåäîíñêèÿò
öàð Ïåðñåé àòàêóâàë ðèìëÿíèòå íàé-íàïðåä ñ íàåìíè òðà-
êèéñêè îòðÿäè. Òå áèëè ñúñòàâåíè îò äîáðå âúîðúæåíè ñ
òåæêè ðîìôåè ïåõîòèíöè, ñíàæíè ìúæå è îïàñíè áîéöè;
168
çàä òÿõ ñå ñïóñêàëà ôàëàíãàòà. Òîçè åïèçîä ïîêàçâà, ÷å ïî
âñÿêà âåðîÿòíîñò òðàêèòå ñúùî ñà èçïîëçâàëè òåæêîâúî-
ðúæåíà ïåõîòà, ñïîñîáíà äà ó÷àñòâà â ìàùàáíè áèòêè (4).
Áëàãîäàðåíèå íà Êñåíîôîíò óçíàâàìå íåùî ñúùåñò-
âåíî è èíòåðåñíî çà òàêòèêàòà íà òðàêèòå. Òîé ðàçêàçâà çà
íà÷èíà, ïî êîéòî òðàêèòå óïîòðåáÿâàëè ñòðàæåâèòå îõðà-
íèòåëíè îãíüîâå. Êîãàòî Êñåíîôîíò ñå äîáëèæèë äî ëà-
ãåðà íà Ñåâò, òîé ñå íàòúêíàë íà íàêëàäåíè îãíüîâå, íî
áåç õîðà îêîëî òÿõ. Îòíà÷àëî Êñåíîôîíò ïîìèñëèë, ÷å
Ñåâò ñå å ïðåìåñòèë íÿêúäå äðóãàäå, íî êîãàòî ÷óë øóì è
ñèãíàëè, êîèòî ñè ðàçìåíÿëè âîéíèöèòå íà Ñåâò, òîé ñõâà-
íàë, ÷å îãíüîâåòå ñà çàïàëåíè ïðåä íîùíèòå ñòðàæè, êîè-
òî ñòîÿëè íà òúìíî, çà äà íå áúäàò çàáåëÿçàíè è äà íå ñå
çíàå áðîÿò èì, à òèÿ, êîèòî èäâàëè - äà íå ìîãàò äà ñå
ïðèêðèÿò è äà áúäàò çàáåëÿçàíè ïðè ñâåòëèíàòà íà îãíüî-
âåòå (26).
Îò íàëè÷íèòå äàííè ñå âèæäà, ÷å òðàêèòå ðàçïîëàãàëè
ñ ðàçëè÷íè ðîäîâå âîéñêè, êîèòî èçïúëíÿâàëè ñúîòâåòíè-
òå çàäà÷è íà áîéíîòî ïîëå.  íàé-äúëáîêà äðåâíîñò
âîéñêàòà ñå ñúñòîÿëà îñíîâíî îò ïåõîòà è áîéíè êîëåñíè-
öè, ïîääúðæàíè îò ñòðåëöè ñ ëúê è ïðàøêàðè. Â ïî-êúñåí
ïåðèîä áîéíèòå êîëåñíèöè áèëè çàìåñòåíè èçöÿëî îò êîí-
íèöàòà. Ïúðâè â áîÿ âëèçàëè êîëåñíèöèòå, ñëåäâàíè îò
ïåõîòàòà, âúîðúæåíà îñíîâíî ñ êîïèÿ è ìå÷îâå. Íà ñðåä-
íà äèñòàíöèÿ êîïèÿòà ñå èçïîëçâàëè çà õâúðëÿíå è íåóò-
ðàëèçèðàíå íà ùèòîâåòå è ñëåä òîâà çàïî÷âàë æåñòîê ðú-
êîïàøåí áîé ñ êîïèÿ, ìå÷îâå, áîéíè ñåêèðè è ïî-êúñè
îðúæèÿ. Ñòðåëöèòå è ïðàøêàðèòå äåéñòâàëè çàåäíî ñ ïå-
õîòàòà, à ïîíÿêîãà è â áîéíèòå êîëåñíèöè îò ïî-äàëå÷íî
ðàçñòîÿíèå.
Òðàêèòå ïðåäïî÷èòàëè áëèçêèÿ áîé è äîðè áèëè íå-
íàäìèíàòè â íåãî. Òå èìàëè ñâîé õàðàêòåðåí ñòèë íà áîÿ,
êîéòî ñå îòëè÷àâàë ñúñ ñâîÿòà îðèãèíàëíîñò è ñàìîáèò-
íîñò. Òîçè ñòèë ñå çàïàçâà è ïðåç ïî-êúñíàòà Ðèìñêà åïî-
õà, êúäåòî ìîæåì äà ãî âèäèì â ðèìñêèòå ëåãèîíè, ñúñòî-
ÿùè ñå îò òðàêèéöè, è â ãëàäèàòîðñêèòå øêîëè. Ôåõòîâêà
ëèïñâàëà è îáèêíîâåíî ñõâàòêàòà ïðèêëþ÷âàëà ñëåä åäèí-
äâà ðåøèòåëíè óäàðà ñ êîïèåòî èëè òåæêèÿ ìå÷. Íåêà âè-
äèì íÿêîëêî òàêèâà åïèçîäà, îïèñàíè îò Îìèð â íåçàáðà-
âèìàòà “Èëèàäà” (1): “...Ùîì êàòî äâåòå âîéñêè ñå ñúá-
ðàõà íà áîéíîòî ìÿñòî, ñìåñèõà êîæåíè ùèòîâå, êî-
ïèÿ îñòðè è ÿðîñò íà ìåäíîáðîííè âîéíèöè; à òåõíè-
òå ùèòîâå êðúãëè ïëúòíî ñå ñáëúñêàõà: øóì è áåçðå-
äèå ìèãîì íàñòàíà. Òàì åäíîâðåìåííî åêíàõà âîïëè
íà ñìúðòíî ðàíåíè ñ ðàäîñòåí âèê çà ïîáåäà: â êðúâ ñå
îêúïà çåìÿòà... Òîé áå óäàðåí â äÿñíàòà ïèùÿëêà äî
ãëåçåíà ñ îñòúð êàìúê. Õâúðëèë ãî áåøå âîæäúò íà
òðàêèéöèòå Ïåéðîé, ñèíúò íà Èìáðàñ, êîéòî áåøå
äîøúë îò Åíîñ... À Ïåéðîé, êîéòî òîêó ùî áå ãî óäà-
ðèë, èçòè÷à è çàáè êîïèåòî ñè â ïúïà ìó, òà ìó èçñêî-
÷èõà âñè÷êè âúòðåøíîñòè íà çåìÿòà è ìðàê ïîêðè
î÷èòå ìó. Åòîëåöúò ïúê Òîàíò, êàòî ñå ñïóñíà, óäàðè
Ïåéðîé ñ êîïèåòî â ãúðäèòå íàä ñúñöèòå è ìåäòà ñå
çàáè â äðîáîâåòå ìó. Òîàíò ñå ïðèáëèæè äî íåãî, èç-
òåãëè îò ãúðäèòå òåæêîòî êîïèå è èçâàäè îñòðèÿ
ìå÷. Óäàðè ãî âñðåä ñòîìàõà è ìó îòíå äóøàòà. Íî
òîé íå ñâëå÷å âúîðúæåíèåòî ìó, ïîíåæå Ïåéðîé áèäå
îáêðúæåí îò äðóãàðèòå ñè, Âñå òðàêèéöè ñ êîñà íà
âúðõà íà ãëàâàòà (÷îìáàñ - áåë. ìîÿ), êîèòî äúðæàõà
äúëãè êîïèÿ â ðúöåòå, è òå îòáëúñíàõà íàäàëå÷ îò
ñåáå ñè Òîàíò, ìàêàð äà áåøå åäúð, ñèëåí è ñìåë. Òîé
áå çàñòàâåí äà îòñòúïè è ïîáÿãíà... Ñìåëî íàïðåä, êî-
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ØËÅÌÎÂÅ:
1. Áðîíçîâ øëåì „òðàêèéñêè òèï” îò ñ. Ãúðìåí, Áëàãîåâãðàäñêî (IV â. ïð. Õð.); 2. Áðîíçîâ øëåì îò ñ. Ïëåòåíà, Áëàãîåâãðàäêî; 3. Áðîíçîâà
øëåì-ìàñêà îò Ñèëèñòðà (I â.); 4. Áðîíçîâ øëåì îò Êàðà Àãà÷, Òúðãîâèùêî (I-II â.); 5. Áðîíçîâ øëåì îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèùêî; 6. Áðîíçîâ øëåì
îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèùêî; 7. Áðîíçîâ øëåì îò ×åëîïå÷åíå, Ñîôèéñêî (VI â. ïð. Õð.); 8 Ìàêåäîíñêè æåïñçåí øëåì „òðàêèéñêè òèï” îò Ãîëÿìàòà
ãðîáíèöà îò Âåðãèíà (íà Ôèëèï II, 359-336 ã. ïð. Õð.), þãîçàïàäíà Òðàêèÿ; 9. Òðàêî-èëèðèéñêè áðîíçîâ øëåì îò Ëåóêàäèÿ (V â. ïð. Õð.).

169
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íåáîðöè òðîÿíöè! Íåäåéòå îòñòúïâà! Íÿìàò àðãèé-
öèòå êîæà îò êàìúê èëè æåëÿçî, çà äà èçäúðæàò íà
êîïèÿ, äåòî òåëàòà ðàçêúñâàò... Ìåãåñ Ôèëååâ, ïðî÷ó-
òèÿò êîïèåáîðåö, ãî ïîãíà ñ îñòðîòî êîïèå è â ìèã ïî
ãëàâàòà â òèëà ãî óäàðè, òî ãî â åçèêà ïîäðÿçà è ñïðÿ
ìåæäó áåëèòå çúáè. Ïàäíà Ïåäåé è ñúñ çúáè ñòóäåíî-
òî êîïèå ñòèñíà... Âîæä Åâðèïèë, Åâåìîíîâ ïîòîìúê,
ñå ñïóñíà êúì íåãî. Êàêòî ñå áåøå çàòè÷àë, óëó÷è ãî â
äÿñíîòî ðàìî, ñ ìå÷à ñè îñòúð âåäíàãà îòñå÷å ðúêàòà
ìó òåæêà. Öÿëàòà â êúðâè îáëÿòà, äåñíèöàòà ïàäíà
â ïîëåòî. Íî ñ ìå÷úò ãåðîÿò çàìàõíà, ïðàâî âðàòà ìó
óäàðè è äâåòå ìó æèëè ïðåðÿçà. Øåïíåøå îùå ãëàâà-
òà, êîãàòî â ïðàõ ñå îâàëÿ...”.
Ïî îòíîøåíèå íà áîéíàòà ïîäãîòîâêà íà òðàêèòå, äî
íàñ ñà äîñòèãíàëè ñâåäåíèÿ çà “áîéíè òàíöè” (ôîðìåíè
óïðàæíåíèÿ), êîèòî ñà âúçïðîèçâåæäàëè áàòàëíè ñöåíè, è
çà áîéíè ïåñíè, ñ êîèòî ñà áèëè âúîäóøåâÿâàíè áîéöèòå.
Ïðåäè è ïî âðåìå íà áèòêà òðàêèòå èçïîëçâàëè áîéíè
âèêîâå, êîèòî ïñèõèðàëè ïðîòèâíèêà (17).
Èíòåðåñíî å îïèñàíèåòî íà òðàêèéñêè áîåí òàíö, êîå-
òî íè å îñòàâèë Êñåíîôîíò: “...ñòàíàëè íàé-íàïðåä òðà-
êèéöèòå è ïî÷íàëè äà èãðàÿò òàíö çàåäíî ñ îðúæèå-
òî ñè ïîä çâóêà íà ôëåéòà, êàòî ïîäñêà÷àëè ëåêî è
âèñîêî è ðàçìàõâàëè ñâîèòå ìå÷îâå. Íàé-ïîñëå ñå óäðÿ-
ëè åäèí äðóã, òà âñåêè ìèñëåë, ÷å äåéñòâèòåëíî ñå
óáèâàò, äîêàòî âñúùíîñò ñàìî ïàäàëè íÿêàêñè èç-
êóñíî...” (17).
 ïîäãîòîâêàòà çà áîéíèòå èçêóñòâà òðàêèòå èçïîëçâà-
ëè âîåííè èãðè, êîèòî ÷åñòî ñå ïðîâåæäàëè â ÷åñò íà óáèò
ïúëêîâîäåö èëè ïðè òúðæåñòâåíè ñëó÷àè. Íà òåçè èãðè
èìàëî ñúñòåçàíèÿ ïî ñòðåëáà ñ ëúê, íàäáÿãâàíèÿ ñ êîëåñíè-
öè, âúîðúæåí äâóáîé, áîðáà, þìðó÷åí áîé, ïàíêðàòèîí
(ðúêîïàøåí áîé ñ ãîëè ðúöå), õâúðëÿíå íà êîïèå è êàìúê
è äð. Âñè÷êè òåçè äàííè ïîêàçâàò, ÷å òðàêèòå îòäàâàëè
ãîëÿìî çíà÷åíèå íà áîéíèòå èçêóñòâà è ñïåöèàëíèòå òðå-
íèðîâêè.
È Õåðîäîò, è Êñåíîôîíò äàâàò ïî÷òè åäíàêâè îïèñà-
íèÿ íà îáëåêëîòî íà òðàêèòå, êîåòî òå èçïîëçâàëè ïðè
âîåííèòå ñè ïîõîäè. Â “Èñòîðèÿ” Õåðîäîò äàâà ñëåäíî-
òî îïèñàíèå: “...Òðàêèéöèòå íîñåëè 8 ïîõîäà* Íà ãëà-
âèòå øàïêè îò ëèñè÷à êîæà (àëîïåêèñ), íà òÿëîòî ñè
õèòîíè, îòãîðå íàìåòíàòè ñ øàðåíè ÿìóðëóöè (äçåé-
ðè), íà êðàêàòà è áåäðàòà - ÷èçìè îò åëåíñêà êîæà;
îñâåí òîâà íîñåëè êîïèÿ çà õâúðëÿíå, ëåêè ùèòîâå (ïåë-
òè) è ìàëêè ìå÷îâå (àêèíàê). Ñëåä êàòî ñå ïðåñåëèëè
â Àçèÿ, áèëè íàðå÷åíè âèòèíöè, à ïî-ðàíî ñå íàðè÷àëè -
êàêòî ñàìè êàçâàò - ñòðèìîíöèè, çàùîòî æèâååëè
ïðè Ñòðèìîí...” (4).
Òðàêèòå áèëè ñúùî òàêà è ãîëåìè ìàéñòîðè â ïîñòðî-
ÿâàíåòî íà ãîëåìè óêðåïåíè âîåííè ëàãåðè è êðåïîñòè.
Âîåííèòå èì ëàãåðè áèëè îïàñàíè îò äúëáîêè ðîâîâå, çàä
êîèòî èìàëî âèñîê íàñèï ñ ïàëèñàäà. Ïî âúçìîæíîñò ðî-
âîâåòå áèëè ïúëíè ñ âîäà èëè ïî äúíîòî íà ðîâà ñå íàáè-
âàëè çàîñòðåíè êîëîâå, êîèòî áèëè ïðåïÿòñòâèÿ çà îáñà-
äèòåëèòå. Îòêðèòèòå ìíîãîáðîéíè êðåïîñòè è öèòàäåëè
íà òðàêèòå ïî íàøèòå çåìè - Ïóëïóäåâà, Ïåðïåðèêîí,
Âúë÷àíîâî êàëå (Ðàíóëè), Ìàñëåí íîñ, Ìàëêîòî êàëå,
Ëîáîäîâîòî êàëå, Áàêúðëúæêîãî êàëå, Òèðèçèñ (íà íîñ
Êàëèàêðà), Ìåñàìáðèÿ, Øóìåíñêàòà êðåïîñò, Êðàêðà,
Êàáèëå (äî ßìáîë), Ñåâòîïîëèñ è ñòîòèöè äðóãè, íè äà-
*Ïîõîäúò íà ïåðñèéñêèÿ öàð Êñåðêñ (485 - 465 ã. ïð. Õð.) ñðåùó Åïàäà, êúäåòî òðàêèòå áèëè ñúþçíèöè íà ïåðñèòå.
170
âàò ÿñíà ïðåäñòàâà çà ñòðîèòåëíèÿ ãåíèé íà òðàêèòå è
óìåíèÿòà èì äà ñúòâîðÿâàò ôîðòèôèêàöèîííè çàùèòíè
ñúîðúæåíèÿ, êîèòî ïî-êúñíî ñà èçïîëçâàíè è îò ðèìëÿíè,
âèçàíòèéöè è áúëãàðè. Ìàêàð è ðàçðóøåíè îò âðåìåòî è
íàøåñòâèÿòà, ìíîãî îò òåçè êðåïîñòè ñà çàïàçåíè è äî
äíåñ.
Òðàêèòå áèëè îòëè÷íè ìàéñòîðè è â èçðàáîòêàòà íà
îðúæèå. Ïðè òÿõ áèëî äîáðå ðàçâèòî ðóäàðñòâîòî, êîâàø-
êèÿò çàíàÿò, ëåÿðñòâîòî, èçðàáîòêàòà íà þâåëèðíè èçäå-
ëèÿ è äðóãèòå çàíàÿòè Âèñîêèòå êà÷åñòâà è èçêóñíàòà èç-
ðàáîòêà íà òðàêèéñêèòå îðúæèÿ îò áðîíçîâàòà åïîõà ñå
ïîòâúðæäàâàò îò Îìèðîâèòå òåêñòîâå è îò àðõåîëîãè-
÷åñêèòå íàõîäêè. Òðàêèòå ñà è åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî çà-
ïî÷âàò äà ïðîèçâåæäàò æåëåçíè ïðåäìåòè, â ò.÷. è îðú-
æèå îùå â VIII â. ïð. Õð. Ïúðâåíñòâîòî â òîâà îòíîøåíèå
ïðèíàäëåæè íà áåñèòå (4).
ÎÐÚÆÈß ÇÀ ÄÀËÅ×ÅÍ ÁÎÉ
Êúì òåçè îðúæèÿ íà òðàêèòå ñïàäàò ëúêúò è ñòðåëèòå,
ïðàøêàòà áîëàñò è ìåòàòåëíîòî êîïèå.
Òðàêèòå èçïîëçâàëè ñëîæíî-ñúñòàâåí ëúê è òîâà å èç-
âåñòíî êàêòî îò îïèñàíèÿòà íà Îìèð, òàêà è îò ðåäèöà
àíòè÷íè èçîáðàæåíèÿ îò ðèñóâàíà êåðàìèêà, çëàòíè è ñðå-
áúðíè àïëèêàöèè, ìåòàëíè ïëàñòèêè è ñúäîâå.
Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òðàêèòå ñà çàèìñòâàëè ñëîæíî-
ñúñòàâíèÿ ëúê îò ñêèòèòå è òîé äî ãîëÿìà ñòåïåí îòãîâà-
ðÿ ïî ãîëåìèíà è êîíñòðóêöèÿ íà ñêèòñêèÿ ëúê. Ëúêúò ñå
èçðàáîòâàë îò äúðâî, ðîã è ñóõîæèëèÿ, êîèòî ñå ñëåïâàëè
âåðîÿòíî ñ íÿêàêúâ âèä òóòêàë èëè ñìîëà. Îòíîâî â îïè-
ñàíèåòî íà ëúêà è ñòðåëèòå Îìèð å ïåðôåêòåí. Îò íåãî
íàó÷àâàìå, ÷å ëúêúò å “åëàñòè÷åí è ñòðåëíèêúò (êîë÷àíúò)
äâóñòðàííî çàòâîðåí”. Îïèñâàéêè ëúêà íà òðàêèéñêèÿ
ñòðåëåö Ïèíäàð, Îìèð êàçâà: “... ìèã ñè èçâàäè òîé
ëúêà, èçâèò îò ðîãà íà êîçåë ...Îïèòåí ìàéñòîð ðî-
ãàòà ïîëèðà, íà ëúê ãè íàïðàâè, õóáàâî öÿë ãî èçëúñêà
è ñëîæè ìó êóêà îò çëàòî... Õâàíà òîé âîëñêàòà æèëà
è äîëíèÿ êðàé íà ñòðåëàòà, ïà òåòèâàòà îïðÿ äî
ãðúäòà ñè, ñòðåëàòà - äî ëúêà. Ùîì êàòî ñèëíî îïú-
íà ñè ëúêà èçâèò è îãðîìåí, çâúííà ðîãúò, òåòèâàòà
îòåêíà, ïîëèòíà ñòðåëàòà ñ îñòðèÿ âðúõ óñòðåìåíà
äà ñòèãíå âîéñêàòà àõåéñêà. ...Òàì ÿ Àòèíà íàñî÷è,
êúäåòî òîêèòå îò çëàòî ïîÿñà ñ áðîíÿòà ñêðåïÿò è
ðèçíèöà äâîéíà ñúçäàâàò. Ïðàâî â çäðàâèÿ ïîÿñ ïî-
ïàäíà ñòðåëàòà êîâàðíà. Ñëåä êàòî ÷óäíî êðàñèâè-
ÿò ïîÿñ ïðîíèçà äî êðàÿ, ìèãîì òÿ ìèíà ïðåç áðîíÿ-
òà, òâúðäå èçêóñíî ñêîâàíà, ïëî÷êàòà ñòèãíà, êîÿòî
íà òÿëîòî áåøå çàùèòà, ñðåùó ñòðåëèòå ïðåãðàäà’,
è íåÿ ïðîíèçà äî êðàÿ, íåæíàòà êîæà äîêîñíà è ëåêî
îòãîðå îäðàñêà...” (1).
Îò òîçè åïèçîä íàó÷àâàìå íå ñàìî çà êîíñòðóêöèÿòà
íà ëúêà, íî è çà íåãîâàòà íåîáèêíîâåíà ïðîáèâíà ñèëà,
êîåòî å õàðàêòåðíî îáèêíîâåíî çà ñëîæíî - ñúñòàâåíèòå
ëúêîâå. Ïî-íàòàòüê íàó÷àâàìå, ÷å ñòðåëèòå ñà ñúñ çúáöè
(êîíòðè), è ÷å êîãàòî ñà èçñòðåëÿíè îò òàêúâ ìîùåí ëúê
îáèêíîâåíî ïðîáèâàò ìåäíàòà (èëè áðîíçîâà) áðîíÿ.
Îìèð íåêîëêîêðàòíî ïîä÷åðòàâà, ÷å òåçè ëúêîâå ñà “ñèë-
íî èçâèòè”, êîåòî òî÷íî õàðàêòåðèçèðà ñêèòñêèÿ èëè òðà-
êèéñêè ñëîæíî-ñúñòàâåí ëúê. Îò òåêñòà íà “Èëèàäà” ñòà-
âà ÿñíî, ÷å òåòèâèòå íà ëúêà ñå èçïëèòàò îò ïðåñóêàíè ñó-
õîæèëèÿ, è ÷å òåòèâàòà ñå ïîñòàâÿ íà ëúêà íåïîñðåäñòâå-
íî ïðåäè áîÿ, çà äà íå ñå “óìîðÿâà” ëúêúò ïîñòîÿííî íà-
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Òðàêèéêè-àìàçîíêè, âúîðúæåíè ñúñ ñëîæíî ñúñòàâåí ëúê è êîïèå. Èçîáðàæåíèå îò àíòè÷íà âàçà (V â. ïð. Õð.).

À. Á.
À. Òðàêèéñêè ñòðåëåö ñúñ ñëîæíî ñúñòàâåí ëúê; îò÷åòëèâî ñå âèæäàò îòäåëíèòå ÷àñòè íà ëúêà - ðúêîõâàòêà, ðàìåíå è ñòðúêè (íàêðàéíè-
öè) ñ êóêè çà òåòèâàòà. Ðèñóíêà îòòåðàêîòîâà ñòàòóåòêà (V-IV â. ïð. Õð.). Á. Áðîíçîâè âúðõîâå íà ñòðåëè îò Áåëîãðàäåö.

171
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òåãíàò. Ñòðåëèòå ñà ñ ìåäíè (áðîíçîâè) âúðõîâå, êàòî ñå
èçïîëçâàò çàïàëèòåëíè, îòðîâíè è òàêèâà ñ òðèâúðõ íàêî-
íå÷íèê. Ïîñëåäíèòå ñà èçïîëçâàíè îò òðîÿíåöà Ïàðèñ.
Ìåæäóïðî÷åì òàêúâ òèï âúðõîâå ñà îòêðèâàíè â ìíîæåñò-
âî òðàêèéñêè ïîãðåáåíèÿ. Òàêèâà ñà íàìèðàíè ñúùî è â
ñêèòñêè ïîãðåáåíèÿ, íå ñàìî â Ïðè÷åðíîìîðèåòî, íî è â
Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ â çåìèòå íà õóíîðèòå è äðåâíè-
òå áúëãàðè. Ïðåç æåëÿçíàòà åïîõà äðåâíèòå áúëãàðè èç-
ïîëçâàò òàêúâ òèï íàêîíå÷íèöè íà ñòðåëè, èçðàáîòåíè îò
æåëÿçî è ñòîìàíà. Ïîñëåäíèòå ïî ñòàðà òðàäèöèÿ ïðîáè-
âàëè æåëåçíèòå ðèçíèöè è äîñïåõèòå íà âðàãîâåòå.
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïðè Òðîÿíñêàòà âîéíà òðàêèòå
è òðîÿíöèòå, çà ðàçëèêà îò àõåéöèòå, ïî-÷åñòî èçïîëçâàò
ëúêà è ñòðåëèòå â áîÿ. Äîêàçàòåëñòâî, ÷å çà àõåéöèòå å
áèëî íåïðèâè÷íî òîâà îðúæèå, å ôàêòúò, ÷å êàíäèäàò -
æåíèõèòå íà Ïåíåëîïà íå óñïÿâàò äà íàòåãíàò ëúêà íà Îäè-
ñåé, êîéòî ïî îïèñàíèå å ñúùî ñëîæíî-ñúñòàâåí. Îò ïî-
êúñíè ñâåäåíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å íàòÿãàíåòî è ïîñòàâÿíåòî
íà òåòèâàòà íà òàêúâ ëúê èçèñêâà îñîáåíà òåõíèêà è íå å
íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ ãîëÿìà ôèçè÷åñêà ñèëà, êàêòî ñå
ðàçêàçâà â “Îäèñåÿòà”. Âåðîÿòíî ëúêúò íà Îäèñåè å áèë
òðîôååí îò âîåííèòå ïîõîäè íà ñåâåð è òîé å ìîæåë äà
áîðàâè ñ íåãî áëàãîäàðåíèå íà îïèòà, êîéòî å íàòðóïàë â
áèòêèòå ñ òðàêèòå.
Òðàêèòå ïîäîáíî íà ñêèòèòå íîñåëè ëúêà â ñïåöèàëåí
êàëúô (ãîðèò èëè ãîðèòîñ), êîéòî îáèêíîâåíî áèë áîãà-
òî óêðàñåí. Òàêúâ êàëúô ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè å îòêðèò â
ãðîáíèöàòà íà Ôèëèï II (359-336 ã. ïð. Õð.) ïðè Âåðãèíà,
þãîçàïàäíà Òðàêèÿ (25).
Ñòðåëèòå ñå íîñåëè â êîë÷àí, èçðàáîòâàí îò êîæà è
äúðâî, íî òàêèâà íå ñà îòêðèâàíè îò àðõåîëçèòå, òúé êàòî
áúðçî èçãíèâàò â ïîãðåáàëíèòå ìîãèëè.
Ïðàøêàòà-áîëàñò å äðåâíî îðúæèå, èçâåñòíî îùå îò
IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òÿ íå å òîëêîâà ïîïóëÿðíà êàòî
ëúêà è â “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà ñàìî íà åäíî ìÿñòî êàòî
îðúæèå íà ëàêðèéöèòå - “âÿðâàùè ñàìî íà ëúê è íà ïðàø-
êà ñ ïðåñóêàíà âúëíà” (10).
Îñíîâíî îðúæèå íà òðàêèòå áèëî êîïèåòî, êîåòî èì
ñëóæåëî êàêòî çà õâúðëÿíå îòäàëå÷, òàêà è çà áëèçúê áîé.
Êîïèåòî áèëî ìàñèâíî è òåæêî ñ äúëæèíà îêîëî 2 ìåòðà.
Èìàëî è ïî-äúëãè êîïèÿ, äî íÿêîëêî ìåòðà, êîèòî íàìè-
ðàëè ïðèëîæåíèå â ìîðñêèòå áèòêè èëè ïðè çàùèòàòà íà
êðåïîñòè. Äðúæêàòà íà êîïèåòî áèëà èçðàáîòåíà îò ÿñåí
èëè ÿâîð, à âúðõúò áèë áðîíçîâ, íàé-÷åñòî ñ ëèñòîâèäíà
ôîðìà çà íàíàñÿíå íà ñìúðòîíîñíè ðàíè. Îñòðèåòî âàðè-
ðà îò 20 äî 50 ñì íà äúëæèíà.
Îáèêíîâåíî òðàêèòå íîñåëè ïî äâå êîïèÿ, êîèòî èç-
ïîëçâàëè ïîñëåäîâàòåëíî â áîÿ. Êîãàòî âîéñêèòå ñå ñáëè-
æàâàëè, êîïèÿòà áèëè çàïðàùàíè ñ øèðîê çàìàõ êúì âðà-
æåñêèòå ðåäèöè. Òå áàâíî íàáèðàëè ñêîðîñò, íî ñëåä êàòî
äîñòèãàëè íàé-âèñîêàòà ñêîðîñò íà ïîëåòà, ñå ñïóñêàëè
êîñî íàäîëó êúì öåëòà. Óäàðúò èì áèë íåîòðàçèì. Àêî
íàïàäíàòèÿò íå å ìîãúë äà îòñêî÷è èëè äà ñå íàâåäå, êî-
ïèåòî îáèêíîâåíî ïðîáèâàëî ùèòà, à ïîíÿêîãà è äîñïå-
õèòå. Òàêà óäàðåíèÿò áîåö ñòàâàë ïî-ëåñåí ïðèöåë çà âòî-
ðîòî ìÿòàíå è çà äâóáîÿ ñ ìå÷îâåòå. Ìàëöèíà ñå îïèòâà-
ëè äà èçìúêíàò êîïèåòî îò ïðîáîÿ è äà ãî õâúðëÿò îáðàò-
íî êúì ïðîòèâíèêà, çàùîòî çà òîâà ñå èçèñêâàëî ãîëÿìà
ñèëà è âåùèíà, à âðåìåòî áèëî êðàòêî (4).
 “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà, ÷å Õåêòîð ñå áèåë ñ êîïèå
äúëãî åäèíàäåñåò ëàêòè è ìåäíèÿò ìó âðúõ áèë ïðèñòåã-
íàò çà äðúæêàòà ñ ïðúñòåí îò çëàòî (1).
 äâóáîÿ ñè ñ Àõèë, ïåîíåöúò Àñòåðîïåé Ïåëåãîíîâ
èçïîëçâà óíèêàëíà òåõíèêà çà áîé ñ äâå êîïèÿ åäíîâðå-
ìåííî, ïðè òîâà íàìèðàéêè ñå äî êðúñòà â ðåêàòà: “...Òúé
172
ãî çàïëàøè. Àõèë áîãîíðàâåí ïúê êîïèå âäèãíà ñ ÿñåíîâ
ñòâîë ïåëèîíñêè; à äâåòå ñè êîïèÿ õâúðëè Àñòåðîïåé,
÷å åäíàêâî è ñ äâåòå ðúöå áå èçêóñåí. Ñ ïúðâîòî êîïèå
ùèòà Àõèëîâ òîé áëúñíà íàõàëîñò; áå òî ñïðÿíî îò
ïëúòíîòî çëàòî, ïîäàðúê îò Õåôåñò. Ñ äðóãîòî ñàìî
çàñåãíà Àõèëà  äåñíèÿ ëàêúò, ÷åðíà êðúâ áëèêíà, à
òî îòêëîíåíî êðàé íåãî ïðåõâðúêíà, òðúïíî â çåìÿòà
çàñåäíà, æàäóâàéêè òÿëî äà âêóñè..” (10).
 ïî-êúñåí ïåðèîä êúñèòå ìåòàòåëíè êîïèÿ (äðîòè-
öè), çàåäíî ñ ëúêîâåòå, ñòàâàò îñîáåíî ïîïóëÿðíè â òðà-
êèéñêàòà êîííèöà è íàé-âå÷å ïðè ãåòèòå, êîèòî ïîäîáíî
íà ñêèòèòå è äðåâíèòå áúëãàðè âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà
êîíå.
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé
Êúì òàçè ãðóïà îðúæèÿ ñå ïðè÷èñëÿâàò òåæêèòå êîïèÿ,
ñåêà÷èòå, ìå÷îâåòå, áîéíèòå ñåêèðè, òåæêàòà ñàáÿ (ðîì-
ôåÿ), ìàõàéðàòà, êúñèòå ìå÷îâå, êèíæàëè è íîæîâå.
Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, îñíîâíî îðúæèå ïðè òðàêèòå
áèëè êîïèÿòà, êîèòî ïúðâîíà÷àëíî áèëè óíèâåðñàëíè è
ñëóæåëè êàêòî çà äàëå÷åí, òàêà è çà áëèçúê áîé. Îáèêíî-
âåíî òå íîñåëè ïî äâå êîïèÿ, êîèòî áèëè åäíàêâè ïî äúë-
æèíà, ðàçìåðè è òåãëî. Â ïî-êúñåí ïåðèîä ñòàâà åäíà äè-
ôåðåíöèàöèÿ íà êîïèÿòà - íà ëåêè (ìåòàòåëíè) è òåæêè.
Òîâà ñòàâà ñëåä îáîñîáÿâàíåòî íà äâàòà îñíîâíè ðîäà
âîéñêè - êîííèöà è ïåõîòà.
Åçäà÷èòå ïðåäïî÷èòàëè ïðåäèìíî ìåòàòåëíèòå ëåêè
êîïèÿ (äðîòèê), êîèòî ñå îòëè÷àâàò ñ ïî-ìàëêèòå ñè âúð-
õîâå. Òåæêèòå êîïèÿ ñòàâàò ïðèîðèòåò íà ïåëòàñòèòå è
äîñòèãàò ñâîÿ àïîãåé íà èçïîëçâàíå â ìàêåäîíñêàòà ôà-
ëàíãà, ñúçäàäåíà îò öàð Ôèëèï II. Âúâ ôàëàíãàòà âîèíèòå
ñå ïîñòðîÿâàëè â ñòðîã ðåä â 16 ðåäèöè, êàòî âîèíèòå îò
ïúðâàòà ðåäèöà íîñåëè äâóìåòðîâè êîïèÿ (ñàðèñè), à òåçè
îò øåñòèÿ ðåä - øåñòìåòðîâè, êîèòî ñå ïîäïèðàëè íà ðà-
ìåíåòå íà ñòîÿùèòå îòïðåä áîéöè. Òàêà ìàêåäîíñêàòà
ôàëàíãà ïðåäñòàâëÿâàëà åäíà íåñúêðóøèìà ñòåíà îò îñò-
ðèåòà íà êîïèÿ è ùèòîâå è íèùî íå ìîæåëî äà óñòîè íà
óäàðà é. Òîâà ñå äîêàçâà ïðè âîéíèòå ñ ãúðöèòå è îñîáåíî
ñ ïåðñèòå, êîèòî âúïðåêè ìíîãîêðàòíîòî ñè ÷èñëåíî ïðå-
âúçõîäñòâî áèëè òîòàëíî ðàçáèòè îò ìàêåäîíî-òðàêèéñêà-
òà âîéñêà íà öàð Àëåêñàíäúð Âåëèêè (336-323 ã. ïð. Õð.).
 áëèçêèÿ áîé òåæêèòå êîïèÿ áèëè èçêëþ÷èòåëíî ñìúð-
òîíîñíî îðúæèå è ïðè äèðåêòåí óäàð ìîæåëè äà ïðîáèÿò
êàêòî ùèòà, òàêà è äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà. Îñâåí çà
ïðîáîæäàíå, êîïèÿòà ïîíÿêîãà ñå èçïîëçâàëè è çà ðàçñè-
÷àùè óäàðè, êîèòî çàøåìåòÿâàëè ïðîòèâíèêà ïðåäè íà-
íàñÿíåòî íà ðåøèòåëíèÿ óäàð. Âúðõîâåòå íà êîïèÿòà ñå
îòëè÷àâàò ñ ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå âúâ ôîðìàòà è ïúðâî-
íà÷àëíî ñå îòëèâàëè îò áðîíç, à ïî-êúñíî ñå èçêîâàâàëè
îò æåëÿçî è ñå çàêàëÿâàëè. Äðúæêàòà ñå èçðàáîòâàëà îò
çäðàâî è æèëàâî äúðâî, îáèêíîâåíî ÿñåí èëè ÿâîð è ñå
çàêðåïâàëà êúì âúðõà ÷ðåç âòóëêà è íàáèâàíå íà ïðúñòåí,
ôèêñèðàíè êúì äúðâîòî ñ ïîìîùòà íà ñïåöèàëåí ãâîçäåé.
Ïî-ðÿäêî èçïîëçâàíî îðúæèå, êîåòî å ïðîòîòèï íà
àëåáàðäàòà, å òðàêèéñêèÿò ñåêà÷ (êîñåð èëè òúðïàí). Òîé
ïðåäñòàâëÿâà èçâèòî ñúðïîâèäíî îñòðèå, çàêðåïåíî íà
äúëúã ïðúò. Ñåêà÷úò, êàêòî ïîäñêàçâà è èìåòî ìó, ñå èç-
ïîëçâà çà íàíàñÿíåòî íà îïàñíè ðàçñè÷àùè óäàðè, çà ñâà-
ëÿíå íà áîéöè îò êîëåñíèöè èëè çà îñàêàòÿâàíå êîíåòå íà
êàâàëåðèÿòà ÷ðåç ïîðàçÿâàíå íà êðàêàòà. Ïî-êúñíî ïîäîá-
íî îðúæèå ñå íàáëþäàâà ïðè õóíî-áúëãàðèòå âúâ âîéñêà-
òà íà Àòèëà. Ñåêà÷úò ñúùî ñå èçïîëçâàë è â åæåäíåâèåòî
çà îòñè÷àíå íà êëîíè è çà ðàç÷èñòâàíå íà áîäëèâè õðàñòè,
ò.å. òîé ñå èçïîëçâàë è êàòî ñåëñêîñòîïàíñêè èíñòðóìåíò.
Êàòî òàêúâ òîé è äîñåãà å èçïîëçâàí â íÿêîè ÷àñòè íà Áúë-
ãàðèÿ (17).
 ÀÂÈÒÎÕÎË

4.
5.

ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÄÎÑÏÅÕÈ:
1. Áðîíÿ (çàäíà ÷àñò) îò áðîíç îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèøêî (V â. ïð. Õð.); 2. Çàùèòíà êîæåíà ÿêà ñ áðîíçîâè ëþñïè îò Äåðâåíè, þãîçàïàäíà
Òðàêèÿ (IV â. ïð. Õð.). 3. Áðîíçîâà áðîíÿ îò ñ. Þðóêëåð, Ðóñåíñêî; 4. Æåëåçíè äîñïåõè ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè îò Ãîëÿìàòà ãðîáíèöà
îò Âåðãèíà (IV â. ïð. Õð.); 5. Áðîíçîâ íàãðúäíèê (ïðåäíà ÷àñò) ñ ïîäâèæíà ïðåñòèëêà îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèøêî (V â. ïð. Õð.); 6. Áðîíçîâè
íàêîëåííèöè îò Àñåíîâãðàä (IV â. ïð. Õð.); 7. Áðîíçîâè ïîçëàòåíè íàêîëåííèöè îò Äåðçåíè (IV â. ïð. Õð.).

173
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñëåä êîïèÿòà, ìå÷îâåòå ñà âòîðîòî ïî âàæíîñò îðú-
æèå. Ñïîðåä àâòîðà Ñòåôàí Éîðäàíîâ (5) è íÿêîè äðóãè,
ïðè òðàêèòå å ñúùåñòâóâàë êóëò êúì ìå÷à è òîçè ìå÷ ñå
ñâúðçâà ñ ðàçëè÷íèòå ôîðìè íà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå
ñúþçè è âîåíèçèðàíè òàéíè îáùåñòâà, êîèòî ðàçãëåæäàëè
ìå÷à íå ñàìî êàòî îðúæèå, íî è êàòî áîæåñòâåí ôàëè÷åñêè
ñèìâîë. Íå ñëó÷àéíî àìàçîíêèòå, êîèòî ñà ñ òðàêèéñêè
ïðîèçõîä, íå óïîòðåáÿâàëè êàòî îðúæèå ìå÷à è êèíæàëà
(àêèíàê), òúé êàòî ñå ñ÷èòàëî, ÷å òå ñà èçêëþ÷èòåëíî
ìúæêè àòðèáóò (5).
Òðàêèòå óïîòðåáÿâàëè íÿêîëêî òèïà ìå÷îâå, êàòî ñïî-
ðåä ïðîô. Ãåîðãè Ìèõàéëîâ ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà òå áèëè
îñíîâíî äâà âèäà. Åäèíèÿò áèë òåñåí è äúëúã, ñ òðèðúáî
îñòðèå è ñå íàðè÷à áðîíçîâà ðàïèðà “ìèêåíñêè òèï”; òîé
ñå èçïîëçâàë ïðåäèìíî çà ïðîìóøâàíå. Âòîðèÿò âèä å
ò.íàð. “ñåâåðåí òèï”, ñ äúëæèíà îêîëî 70-80 ñì., øèðîê è
ñ ðàâíè ðúáîâå, çàâúðøâàù ñ òðèúãúëíî îñòðèå, ïîäîáíî
íà åçèê. Îáùàòà ìó ôîðìà áèëà êëèíîâèäíà. Òîçè ìå÷ ñå
óïîòðåáÿâàë äî IV â. è ñå ïðàâåë îò äâà âèäà ìåòàë. Íàé-
ñòàðèÿò òàêúâ ìå÷, îòêðèò â Áúëãàðèÿ, å òîçè îò Îðÿõîâî
(XVI â. ïð. Õð.), êîéòî å îò âðåìåòî ïðåäè Òðîÿíñêàòà
âîéíà.
 “Èëèàäà” Îìèð îïèñâà èìåííî òàêèâà ìå÷îâå - “äúë-
ãè” è “ñðåáúðíîãâîçäíè” (ñúñ ñðåáúðíè íèòîâå íà äðúæ-
êàòà). Òàêúâ ìå÷ ïðèòåæàâà Õåêòîð, êàêòî è äðóãèòå òðî-
ÿíñêè è òðàêèéñêè ãåðîè. Òå ãî èçïîëçâàò â ðúêîïàøíèÿ
áîé, à ïî âðåìå íà ïîõîä ñå íîñè â áîãàòî óêðàñåíà íîæ-
íèöà, çàêà÷åíà íà êîæåí ðåìúê - ïîðòóïåé, ïðåç ðàìî è
âèñÿù íà ëÿâîòî áåäðî è õúëáîê (1).
Íà íÿêîëêî ìåñòà â òåêñòà Îìèð ïîä÷åðòàâà, ÷å òðà-
êèéñêèòå ìå÷îâå ñà ïúðâîêëàñíà èçðàáîòêà è îòëè÷àâà
òåõíèÿ ïðîèçõîä. Òàêúâ òðàêèéñêè ìå÷ ïðèòåæàâà è ãåðî-
ÿò Àõèë:
“...Õåëåí îòáëèçî ðàíè â ñëåïîî÷íèêà âîæäà Äåèïè-
ðà, ñ ìå÷à òðàêèéñêè îãðîìåí ãî õëàñíà è øëåìà ìó
ñ÷óïè...”
“...Âîæäúò Àõèë ñå èçïðàâè è òúé íà àðãèéöè ïðî-
äóìà... Êîéòî ïðúâ äèâíîòî òÿëî íà ñâîÿ ïðîòèâíèê
äîêîñíå... òîé ùå ïîëó÷è îò ìåíå âúâ äàð òîçè ìå÷
ñðåáðîãâîçäåí, õóáàâ, òðàêèéñêè - îòíåõ ãî ñëåä áèòêà
îò Àñòåðîïåÿ... Àõèë íàäàðè Äèîìåäà ñúñ ìå÷à îãðî-
ìåí, çàåäíî ñ íîæíèöà ÷óäíà è ðåìúê èçÿùíî èçðÿ-
çàí...” (1).
Îñâåí îïèñàíèòå äâà òèïà ìå÷îâå, òðàêèòå èçïîëçâà-
ëè ñúùî æåëåçíè ìå÷îâå êñèôîñ, ñ òåæêî ëèñòîâèäíî îñò-
ðèå è îáîñîáåí ãàðä (ïðåäïàçèòåë çà ðúêàòà); ìå÷-êîñà
(õàðïå èëè êñèôîäðåïàíîí); äúëãè ïðàâè ìå÷îâå “êåëò-
ñêè òèï” è íÿêîè äðóãè. Îò òÿõ îñîáåíî îðèãèíàëåí å ìå-
÷úò-êîñà, êîéòî å ïîäîáåí íà ìå÷à êñèôîñ, ñ òàçè ðàçëèêà,
÷å îòñòðàíè òîé èìà äîïúëíèòåëíî èçâèòî êàòî êîñà îñò-
ðèå, êîåòî ñå èçïîëçâàëî çà ñðÿçâàíå íà ñóõîæèëèÿ è òú-
êàíè ïðè èçòåãëÿíå íà îðúæèåòî.
Ìå÷úò õàðïå ñå ñðåùà ÷åñòî è â òðàêèéñêî-ãðúöêàòà
ìèòîëîãèÿ. Ñ òàêúâ ìå÷ Ïåðñåé óáèâà ãîðãîíàòà Ìåäóçà;
ñ õàðïå áèë âúîðúæåí è Òåçåé â ëàáèðèíòà; ñúñ ñúùîòî
îðúæèå äåéñòâàò è áîãîâåòå Õðîíîñ è Çåâñ, êîåòî ïîêàç-
âà, ÷å õàðïå å ñ ìíîãî äðåâåí ïðîèçõîä (5).
Äðóãî îðúæèå íà òðàêèòå áèëè áîéíèòå ñåêèðè, áðàä-
âè è òîïîðè. Áîéíèòå áðàäâè ñà äâà òèïà - êúñè ñ òÿñíî
îñòðèå (òîïîð) è äúëãè ñ ïî-øèðîêî îñòðèå (ñåêèðà èëè
áàëòèÿ, áàëòà) è ñúîòâåòíî ñå äúðæàëè ñ åäíà èëè äâå
ðúöå.
Îìèð ñïîìåíàâà çà áîéíèòå áðàäâè ðÿäêî è òî ïðåäèì-
íî èçïîëçâàíè îò òðîÿíöè, òðàêè è àìàçîíêè. Ñ òàêàâà áðàä-
âà å âúîðúæåí Ïèçàíäúð ïðè äâóáîÿ ñè ñ öàð Ìåíåëàé:
174
“...Ñðåáúðíîãâîçäèÿ ìå÷ ñè èçâàäè ñèíúò íà Àòðåÿ,
ïà êúì Ïèçàíäðà ñå âïóñíà, à òîé ñè èçìúêíà ïîä ùèòà
ìåäíàòà, õóáàâà áðàäâà ñ ìàñëèíåíà, ãëàäêà è äúëãà
äðúæêà. Åäèí ñðåùó äðóã åäíîâðåìåííî òå äîáëèæè-
õà. Ïúðâî Ïèçàíäúð ãî øèáíà ïî çäðàâèÿ øëåì ãúñòîã-
ðèâåñò..”
“...Îêîëî êîðàáà ìíîãî àõåéöè è ìíîãî òðîÿíöè çà-
ïî÷íàõà äà ñå èçáèâàò âçàèìíî â áîé ðúêîïàøåí. Êî-
ïèÿ, ëþòè ñòðåëè íå î÷àêâàõà òå îòäàëå÷å, áëèçî
çàñòàâàõà äâåòå âîéñêè è ñúñ æàðêîñò åäíàêâà áèò-
êàòà âîäåõà ñ îñòðè òîïîðè è áîéíè ñåêèðè, ñ ìå÷îâå
ïðàâè, ãîëåìè è ñ êîïèÿ ìåäíè, äâóîñòðè...” (1).
Ïî òîâà âðåìå íàé-ïîïóëÿðíè áèëè äâóîñòðèòå ñåêè-
ðè (ëàáðèñ), êîèòî ñå îòêðèâàò êàòî íàõîäêè è ïî ðèñóâà-
íè èçîáðàæåíèÿ îò òðàêèéñêèòå ãðîáíèöè. Áîéíèòå áðàä-
âè áèëè åäíî îò ëþáèìèòå îðúæèÿ è íà àìàçîíêèòå è ñêè-
òèòå. Îñâåí â áëèçêèÿ áîé, áðàäâèòå áèëè èçïîëçâàíè è çà
ðàçáèâàíå íà êðåïîñòíè âðàòè è çàùèòíè ñúîðúæåíèÿ è ñå
óïîòðåáÿâàëè è â ïîõîäíèÿ áèò (17).
Èçêëþ÷èòåëíî ðÿäêî, îðèãèíàëíî è ñàìîáèòíî òðà-
êèéñêî îðúæèå áèëà òåæêàòà äâóðú÷íà ñàáÿ ðîìôåÿ (èëè
ðóìïèÿ), çàñâèäåòåëñòâàíà îèöå îò àâòîðè êàòî Õåçåõèé,
Ïëóòàðõ è Ëèâèé. Ïëóòàðõ, îïèñâàéêè áèòêàòà ïðè Ïèä-
íà â 168 ã. ïð. Õð., êàçâà çà òðàêèòå ñëåäíîòî: “...Ïúðâè
íàñòúïâàëè òðàêèòå, îò ÷èéòî âúíøåí âèä Íàçèêà,
êàêòî ñàì êàçâàë, íàé-ìíîãî ñå èçïëàøèë. Òå áèëè
ñíàæíè ìúæå, âúîðúæåíè ñúñ ñâåòëè è áëåñòÿùè ãî-
ëåìè ùèòîâå è íàáåäðåíèöè, îòäîëó îáëå÷åíè ñ ÷åðíè
õèòîíè, à íà äÿñíîòî ñè ðàìî ðàçìàõâàëè èçäèãíàòè
íàãîðå òåæêè æåëåçíè ðîìôåè...” (4).
Ðîìôåÿòà å äúëãà îêîëî ìåòúð, ñ øèðîêî ìàñèâíî îñò-
ðèå, ñèëíî èçâèòî ïðè âúðõà. Ïîâå÷å îò åäíà òðåòà îò äúë-
æèíàòà ïðèíàäëåæè íà äðúæêàòà, êîÿòî å ïðåäíàçíà÷åíà
çà áîðàâåíå ñ äâå ðúöå. Áëèçî äî âúðõà îñòðèåòî å äâóñò-
ðàííî çàòî÷åíî, êîåòî ïîçâîëÿâà ìîùíè ðàçñè÷àùè óäà-
ðè, êîèòî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñà ïðåîäîëÿâàëè çàùèòíî-
òî âúîðúæåíèå. Çàêðèâåíèÿò âðúõ å ñëóæåë ñúùî çà ïðî-
ìóøâàíå è èçêîðìÿíå íà ïðîòèâíèêà â ñëàáèòå ìåñòà íà
áðîíÿòà. Âúîáùå ïðåä íàñ èìàìå åäíî ñòðàõîâèòî îðú-
æèå, ïðåä êîåòî áëåäíåÿò äîðè ïðî÷óòèòå ñàìóðàéñêè ñàáè
è äâóðú÷íèòå ðèöàðñêè ìå÷îâå îò ñðåäíîâåêîâèåòî! Â
þíàøêèÿ åïîñ çà Äàëèíà äåâîéêà ñå ñïîìåíàâà ñúùî çà
ñòðàøíîòî îðúæèå ðîìôåÿ, ñ êîåòî ãåðîèíÿòà óíèùîæà-
âà âîéñêèòå íà öàðÿ, à ñïîðåä àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ îò
ðîìôåÿòà ïðîèçëèçà è äèàëåêòíàòà äóìà “ðîôåÿ”, “ðóôÿ”,
“ðóøàì”, “ðóøâàì” - ÷óïÿ, ðàçêúñâàì; ïðîìóøâàì êîðå-
ìà íà æèâîòíî èëè íà ÷îâåê òàêà, ùîòî äà ìó ñå èçñèïÿò
âúòðåøíîñòèòå (17).
Ïî ñâîÿòà ôóíêöèÿ ðîìôåÿòà ñå ÿâÿâà òåæêà äâóðú÷íà
ñàáÿ è ìíîãî ñúâðåìåííè àâòîðè ãðåøàò, êàòî îïèñâàò
ðîìôåÿòà êàòî äúëúã ïðàâ ìå÷.
Äðóãè õàðàêòåðíè òðàêèéñêè îðúæèÿ çà ðúêîïàøåí áîé
ñà àêèíàêúò, ñàïèíàòà è ìàõàéðàòà. Àêèíàêúò ïðåäñòàâëÿ-
âà êèíæàë èëè êúñ ìå÷ ñ äâå îñòðèåòà è õàðàêòåðíà õàëêà
â êðàÿ íà äðúæêàòà. Îñâåí ïðè òðàêèòå, àêèíàêúò ñå ñðåùà
ñúùî ïðè ñêèòèòå, ñàêèòå è ïåðñèòå.
Ñàïèíàòà å âèä êèíæàë ñ èçâèòî ïëàìúêîâèäíî îñò-
ðèå, áåç îáîñîáåí ãàðä. Îáèêíîâåíî ñå å èçïîëçâàëà çà
ñå÷åíå è ïî-ìàëêî çà ìóøêàíå.
Íàé-òðàêèéñêîòî îðúæèå å ìàõàéðàòà, êîÿòî ïðåäñòàâ-
ëÿâà ãîëÿì íîæ ñ èçâèòî ñúðïîâèäíî îñòðèå. Òÿ äîíÿêúäå
ïðèëè÷à íà õàíäæàðà (êàðàêóëàê) èëè ÿòàãàíà è ñå çàòî÷-
âà êàòî òÿõ ïî âúòðåøíàòà ñòðàíà íà îñòðèåòî. Ôîðìàòà
íà ìàõàéðàòà å ïðèãîäåíà èçêëþ÷èòåëíî çà ñå÷åíå. Äîêà-
çàíî å, ÷å òàçè ôîðìà íà ìàõàéðàòà óâåëè÷àâà äâà ïúòè
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÎÐÚÆÈß:
1. Æåëåçíè âúðõîâå íà êîïèÿ (ñàðèñà), èçïîëçâàíè îò ìàêåäîíñêàòà ôàëàíãà (IV â. ïð. Õð.); 2. Âúðõîâå íà êîïèÿ è ÷àñò îò ìå÷ îò Âðà÷àíñêî;
3. Áðîíçîâ âðúõ íà êîïèå îò ñ. Ä. Ëåâñêè, Ïàíàãþðñêî, (XV-Xlii â. ïð. Õð.}; 4. Âúðõîâå íà êîïèÿ îò Êàäèí ìîñò; 5. Æåëåçåí êúñ ìå÷ (àêèíàê)
îò ì. Êîïðîâèöà Ìîãèëèòå -Äåâîíå; 6. Æåëåçåí êèíæàë ñ ïîçëàòà îò Áåëîãðàäåö, Âàðíåíñêî {VIII â. ïð. Xp.j; 7. Æåëåçíè áîéíè áðàäâè è áîåí
÷óê îò ñ. Ñàðàíöè îò Ðèìñêàòà åïîõà; 8. Æåëåçåí ñúðïîâèäåí íîæ (ìàõàéðà).

175
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñèëàòà íà óäàðà è òúé êàòî “îïàñâà” îáåêòà ïîäîáíî íà
ñúðï - íàíàñÿ ñòðàøíè ðàíè. Ïëåìåòî äèé, îáèòàâàëî
Ðîäîïèòå, ñå ñëàâåëî êàòî ìàõàéðîôîðè (ìàõàéðîíîñöè).
Òå áèëè íåçàâèñèìè ïëàíèíñêè òðàêèéöè - ìå÷îíîñöè è
ñà äîáðå îïèñàíè îò Òóêèäèò â “Èñòîðèÿ íà Ïåëîïîíåñêà-
òà âîéíà”, êúäåòî ó÷àñòâàò â ïîõîäà íà òðàêèéñêèÿ öàð
Ñèòàëê ñðåùó ìàêåäîíñêèÿ öàð Ïåðäèêà â 429 ã. ïð. Õð.
Ïî ðàçìåðè ìàõàéðàòà âàðèðà îò 40 äî 60 ñì, ñ øèðè-
íà îêîëî 5-7 ñì è äåáåëèíà íà åëìàíà (ãúðáà íà îñòðèå-
òî) - 0.6-0.9 ñì. Ïî áúëãàðñêèòå çåìè ñà îòêðèâàíè ìíî-
æåñòâî ìàõàéðè. Ñ òàêîâà îðúæèå ñà âúîðúæåíè è ãåðîè-
òå îò çëàòíàòà àìôîðà-ðèòîí îò Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúê-
ðîâèùå (Ø â. ïð. Õð.).
Ìàõàéðàòà å òèïè÷íî òðàêèéñêî îðúæèå è íå ñå ñðåùà
â îêîëíèòå íàðîäè. Íåçàâèñèìî îáà÷å îò î÷åâèäíèòå ôàê-
òè, íÿêîè ïðèñòðàñòíè ðóñêè àâòîðè êàòî Àëåêñèíñêèé,
Áóòÿãèí è äð. ñå îïèòâàò äà íè óáåæäàâàò, ÷å ìàõàéðàòà
áèëà “ãðúöêî îðúæèå”!
Êàòî ñïîìàãàòåëíè îðúæèÿ â ðúêîïàøíèÿ áîé òðàêè-
òå èçïîëçâàëè ðàçëè÷íè íîæîâå, êàìè, êúñè êèíæàëè, áîç-
äóãàíè, òîïóçè, êðèâàöè è äð. Îìèð ñïîìåíàâà è çà îðú-
æèå, íàðå÷åíî “æåëÿçíà òîÿãà”, êîåòî âåðîÿòíî å íÿêàêúâ
âèä áîçäóãàí (1).
Êúñèòå îðúæèÿ ñå íîñåëè íà ïîÿñà èëè íà ñïåöèàëíèÿ
áîåí êîëàí, êîéòî ñå ñïîìåíàâà îùå â “Èëèàäàòà”. Òîé
å èçðàáîòåí îò äåáåëà êîæà è ñå íîñè íàä ðèçíèöàòà. Òî-
êèòå íà áîéíèÿ êîëàí è àïëèêàöèèòå â “çâåðèíåí ñòèë” ñå
èçðàáîòâàëè îò áðîíç, çëàòî è ñðåáðî. Îñâåí çà ïðèêðåï-
âàíå íà îðúæèÿòà êîëàíúò èìàë è îùå äâå ôóíêöèè. Òîé
áèë çíàê çà ïîñâåùåíèå è èíèöèàöèÿ â åôåáñêèòå ìúæêè
ñúþçè è âîåíèçèðàíè îáùåñòâà ïðåç àíòè÷íîñòòà. Ïî áðîÿ
è âèäà íà àïëèêàöèèòå è òîêèòå ñå îïðåäåëÿë ñúùî è âî-
åííèÿò ðàíã (åäèí âèä ïàãîí) è ñîöèàëíèÿò ñòàòóñ íà ïðè-
íîñèòåëÿ. Â òîâà îòíîøåíèå èìàìå àáñîëþòíà èäåíòè÷-
íîñò ñúñ ñêèòñêèÿ è áúëãàðñêèÿ áîåí êîëàí (5,17). Òèïè-
÷åí òàêúâ ñðåáúðåí ïîçëàòåí êîëàí å îòêðèò ïðè ñ. Ëî-
âåö, Ñòàðîçàãîðñêè îêðúã (V-IV â. ïð. Õð.), íàìèðàù ñå â
Íàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé - Ñîôèÿ. Íà íåãî ñà
èçîáðàçåíè ëîâíè è áîéíè ñöåíè è îðíàìåíòèêà, èçïúëíå-
íè ñ ãîëÿìî èçÿùåñòâî (3).
 ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ çà òðàêèéñêèÿ âîéí Ñòåôàí Éîð-
äàíîâ (5) îáðúùà âíèìàíèå âúðõó ðèòóàëíèòå òàíöè, èç-
ïúëíÿâàíè ñ îðúæèå îò òðàêèòå, è ãè ñðàâíÿâà ñ áúëãàð-
ñêèòå ðóñàëêè è êóêåðè. Ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ âúðõó òåçè
ðèòóàëíè èãðè ñà èçâúðøåíè ñúùî îò àâòîðà è íåãîâèÿ
áàùà - Âåíêî Àëåêñàíäðîâ (17).
Çàùèòíî âúîðúæåíèå
Çàùèòíîòî âúîðúæåíèå íà òðàêèòå å ðàçíîîáðàçíî è
áîãàòî. Òî âêëþ÷âàëî ùèò, øëåì, äîñïåõè (áðîíÿ èëè
ëþñïåñòà ðèçíèöà), íàêîëåííèöè, íàáåäðåíèöè, íàðúêàâ-
íèöè è çàùèòíè ÿêè. Ïîâå÷åòî îò òîâà âúîðúæåíèå å ïîä-
ðîáíî îïèñàíî îò Îìèð â “Èëèàäà”.
Íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò âèä ùèò áèë ïåëòàòà, êîÿòî
ñå ïðàâåëà îò íÿêîëêî ñëîÿ âîëñêà êîæà, îïúíàòà âúðõó
ñêåëåò îò æèëàâè è çäðàâî ñïëåòåíè ïðú÷êè. Ñëåä êàòî
èçñúõíåë íà ñëúíöå, ùèòúò ñå èçïúâàë è ñòàâàë êîðàâ êàòî
ãüîí. Îò âúíøíàòà ñòðàíà ñå ïîñòàâÿëè ìåäíè èëè áðîí-
çîâè íàêëàäêè è àïëèêàöèè, à ñúùî è óêðàñà îò áëàãîðîä-
íè ìåòàëè - çëàòî è ñðåáðî. Òå äîïúëíèòåëíî óêðåïâàëè
ùèòà è ìó ïðèäàâàëè çäðàâèíà, çà äà ìîæå äà óñòîÿâà íà
òåæêèòå îðúæèÿ. Â öåíòúðà íà ùèòà, ò. íàð. “ïúï”, ñå
ïîñòàâÿëà ïî-ìàñèâíà àïëèêàöèÿ, êîÿòî îáèêíîâåíî ïðåä-
ñòàâëÿâàëà åìáëåìà èëè õóäîæåñòâåíà óêðàñà. Â “Èëèà-
äàòà”íà ìíîãî ìåñòà ñà îïèñàíè òàêèâà ùèòîâå, íÿêîè
176
îò êîèòî ñà ñ ïî 8 ñëîÿ (ñåäåì êîæåíè ðåäà è îñìèÿ âúí-
øåí ñ ìåäíè íàêëàäêè). Â òîâà îòíîøåíèå íàé-äåòàéëíî å
îïèñàíî èçðàáîòâàíåòî íà ùèòà íà Àõèë, êúäåòî ñà ïðåï-
ëåòåíè ïðàãìàòèçúì, ôèëîñîôèÿ è êîâàøêî þâåëèðíî èç-
êóñòâî. Àðõåîëîãè÷åñêèòå îòêðèòèÿ ïî íàøèòå çåìè ïî-
êàçâàò, ÷å Îìèð òî÷íî è âÿðíî å ïðåäàë äåéñòâèòåëíîñò-
òà è ïðîèçâåäåíèÿòà ìó â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ñà õóäîæåñò-
âåíè õèïåðáîëè (1).
Ïðè òðàêèéñêèòå ùèòîâå ñå ðàçëè÷àâàò äâà âèäà ïåë-
òè - êðúãúë è ò.íàð. “áåîòèéñêè ùèò”, êîéòî áèë îâàëåí ñ
ëóííîâèäíè èçðÿçúöè îòñòðàíè. Ñïîðåä Õèãèíñ, òàêèâà
ùèòîâå ñà áèëè èçâåñòíè îùå îò XVII â. ïð. Õð. íà Áàë-
êàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (23).
Ñïîðåä òðàêèéñêèÿ îáè÷àé, â ïîõîä èëè ïðè îòñòúï-
ëåíèå, ùèòúò ñå íîñåë ñúñ ñïåöèàëíè ðåìúöè - ïðåçðàìêè
(ïîðòóïåé) íà ãúðáà. Òå ñúùî áèëè áîãàòî óêðàñåíè ñ àï-
ëèêàöèè, êàòî áîéíèÿ êîëàí.
Íåçàâèñèìî îò ãîëåìèòå ñè ðàçìåðè (äèàìåòúð îò 80
äî 92 ñì) òðàêèéñêèòå ùèòîâå áèëè íåîáèêíîâåíî ëåêè è
çäðàâè. Çà òðàêèéñêèòå äîñïåõè ïèøàò Ïñåâäîåâðèïèä,
Ïëóòàðõ è Äèîíèñèé Õàëèêàðíàñêè, Êñåíîôîíò è Õåðî-
äîò.
Òðàêèéñêèòå øëåìîâå ñà ñúùî áîãàòè è ðàçíîîáðàçíè
êàòî âèäîâå. Çà ñúæàëåíèå â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà âñå
îùå áèòóâà íÿêàêâà ãðúöêà êëàñèôèêàöèÿ çà òåçè øëåìî-
âå, êîèòî ñå îïðåäåëÿò êàòî: “êîðèíòñêè”, “èëèðèéñêè”,
“õàëêèäè÷åñêè” è ò.í. òèïîâå. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å å êðàéíî
âðåìå áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè è èñòîðèöè äà ñêúñàò ñ
òàçè óíèçèòåëíà ïðàêòèêà è äà íàëîæàò íàøè îðèãèíàëíè
òåðìèíè, îùå ïîâå÷å, ÷å íÿêîè îò òðàêèéñêèòå øëåìîâå
êàòî: “ìàñêàòà-øëåì”, “êîíè÷íèòå øëåìîâå” è “ôðè-
ãèéñêèòå” (ïîäîáíè íà òðàêèéñêà øàïêà) ïî÷òè íÿìàò àíà-
ëîçè.
Îñîáåíî èíòåðåñåí å êîíè÷íèÿò øëåì îò Êàðà-Àãà÷,
Òúðãîâèùêî (I -II â.), êîéòî å àíàëîãè÷åí íà áúëãàðñêèòå
øëåìîâå îò ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø, øëåìà
íà Õåêòîð, øëåìîâåòå íà Àòèëà è Àñïàðóõ è íÿêîè áúë-
ãàðñêè îáðàçöè, îòêðèòè â ïî-êúñíè ïåðèîäè.
Äîñïåõèòå íà òðàêèòå ñà ïðåäèìíî îò áðîíç è áèâàò
äâà âèäà - öÿëîñòíà áðîíÿ (ïàíöèð) è ëþñïåñòà (ëàìåëàð-
íà) áðîíÿ. Ïîñëåäíèÿò òèï ìîæå äà áúäå âèäÿí ïî èçîá-
ðàæåíèÿ îò çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà, Ëîâåøêî (IV
â. ïð. Õð.). Òîçè òèï çàùèòíî âúîðúæåíèå ñå êîìïëåêòî-
âàë îò áðîíçîâè íàêîëåííèöè, íàáåäðåíèöè, íàðúêàâíèöè
è ïî-ðÿäêî ñðåùàíèòå çàùèòíè ÿêè. Òðàêèòå èçïîëçâàëè
ñúùî ëåíåíè è êîæåíè äîñïåõè, çà êîèòî ðàçïîëàãàìå ñàìî
ñ îïèñàíèÿ è íå ñà íàìåðåíè êàòî àðõåîëîãè÷åñêè íàõîä-
êè ïîðàäè íåòðàéíàòà îðãàíè÷íà ìàòåðèÿ.
Íàëè÷èåòî íà òàêúâ âèä öÿëîñòíè äîñïåõè è âúîðúæå-
íèå íåäâóñìèñëåíî ïîêàçâà, ÷å îùå îò äúëáîêà äðåâíîñò
òðàêèòå ñà ðàçïîëàãàëè ñ òåæêà ïåõîòà è êîííèöà è áåçñ-
ïîðíî ñà äèêòóâàëè “âîåííàòà ìîäà”, êàêòî íà Áàëêàíèòå,
òàêà è â Ìàëà Àçèÿ è Ïðè÷åðíîìîðèåòî, à ñúùî è â öåí-
òúðà íà Åâðîïà (åòðóñêèòå äîøëè îò Òðîÿ)!...
II. ÑÊÈÒÈÒÅ
ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÑÊÈÒÈÒÅ
Ìíîæåñòâî ñúâðåìåííè è àíòè÷íè àâòîðè èçòúêâàò
ñúùåñòâóâàùèòå âçàèìîâðúçêè ìåæäó ñòåïíèòå ñêèòè è
òðàêèòå îò äîëíèÿ Äóíàâ è ïî-ñïåöèàëíî äóíàâñêèòå ãåòè
(1, 4, 11, 12, 16). Ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ îáðúùà ñúùî âíèìà-
íèå, ÷å ãåòèòå ñà èäåíòè÷íè ñ ãîòèòå è ñà ñêèòñêè íàðîä.
Ñïîðåä íåãî ãúðöèòå è ðèìëÿíèòå íàðè÷àëè íàðîäèòå
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÌÅ×ÎÂÅ:
1. Áðîíçîâ ìå÷ „ñåâåðåí òèï” îò Îðÿõîâî (XVI-XIII â. ïð. Õð.); 2. Äúëãè æåëåçíè ìå÷îâå ..êåëòñêè òèï”; 3. Æåëåçíè ìå÷îâå - àêèíàê è ìàõàèðà
(VII-V â. ïð. Õð.); 4. Áðîíçîâè ìå÷ è ðàïèðè „ìèêåíñêè òèï” îò Ä. Ëåâñêè, Ä-ð Éîñèôîâî è ñ Âàéêàë, Ïëåâåíñêî (ÕÓ-ÕØ â. ïð. Õð.); 5. Ìå÷-êîñà
(õàðïå èëè êñèôîäðåïàíîí] îò ìàêåäîíñêà áðîíçîâà ìîíåòà (179-173 ã. ïð Õð.); 6. Òðàêè âúîðúæåíè ñ òåæêè äâóðú÷íè ñàáè [ðîìôâÿ èëè
ðóìïèÿ) - êàìåíåí ðåëåô îò Àäàìêëèñè, íàìåðåí â Äîáðóäæà; 7. Ìå÷îâå êñèôîñ è ìàõàèðà’, Â. Æåëåçåí äúëúã ìå÷ „êåëòñêè òèï” (ïðå÷óïåí
íàäâå ÷àñòè).

177
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñïîðåä ìÿñòîòî, êîåòî ñà çàåìàëè. Òàêà òå íàðè÷àëè ãîòè-
òå ñêèòè, õóíèòå ìàñàãåòè è ò.í. (11). Àíòè÷íèòå àâòîðè è
òåçè îò ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå ÷åñòî íàðè÷àëè áúëãàðè-
òå - ñêèòè è õóíè. Ñïîðåä Õåðîäîò (V â. ïð. Õð.) ñêèòèòå
íàñåëÿâàëè îáøèðíèòå ñòåïíè ïðîñòðàíñòâà íà Ñåâåðíî-
òî è Ñåâåðîçàïàäíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå ìåæäó ðåêèòå Äîí
è Äóíàâ. Òîâà áèëà ãðóïà ïëåìåíà, ìàëêî îòëè÷àâàùè ñå
åäíè îò äðóãè ñïîðåä íà÷èíà íà æèâîò è ñòîïàíñòâî è
ðîäñòâåíè ïî êóëòóðà è åçèê. Õåðîäîò ïîä÷åðòàâà åòíè-
÷åñêîòî åäèíñòâî íà öåëèÿ ñêèòñêè ñâÿò è ÿñíî îòëè÷àâà
ñêèòèòå îò äðóãèòå íàðîäíîñòè. Òîé èçáðîÿâà ñëåäíèòå
ñêèòñêè ïëåìåíà: òàâðè, àãàòþðñè, íåóðè, àíäðîôàãè, ìå-
ëàíõëàéíè, ãåëîíè, áóäèíè è ñàâðîìàòè (ñàðìàòè). Îòäåë-
íî òîé ãè ðàçäåëÿ íà çåìåäåëöè, ñêîòîâúäöè è öàðñêè ñêè-
òè. Ïîñëåäíèòå ñà ñúñðåäîòî÷åíè îêîëî Êðèì è îñòàíà-
ëèòå ïëåìåíà ñà èì áèëè ïîä÷èíåíè è èì ïëàùàëè äàíú-
öè. Ñêèòè æèâååëè ñúùî è ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Äóíàâ è
íå ñëó÷àéíî Äîáðóäæà ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî å íàðè÷àíà
“Ìàëêà Ñêèòèÿ”. Õåðîäîò íàïðàâî íàðè÷à Äóíàâ (Ïåòúð)
-”ñêèòñêà ðåêà” (1).
Îñâåí â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàâêàç, ñêèòè å
èìàëî è íà äðóãè ìåñòà. Ñïîðåä Øåëîâ, â àíòè÷íàòà ëè-
òåðàòóðà å ñúùåñòâóâàëà è äðóãà ïðåäñòàâà çà Ñêèòèÿ,
ñúãëàñíî êîÿòî ñêèòè ñå íàðè÷àëè âñè÷êè ïëåìåíà îò ñòåï-
íàòà, ëåñîñòåïíàòà - è äàæå ãîðèñòàòà ïîëîñà íà Èçòî÷íà
Åâðîïà. Òàçè äâîéñòâåíîñò â îïðåäåëÿíåòî ãðàíèöèòå íà
Ñêèòèÿ ñúùåñòâóâà è â ñúâðåìåííàòà íàóêà, êàòî çà ñêèòè
ñå îïðåäåëÿò è äðóãè ïëåìåíà äàëå÷å íà èçòîê â Ñðåäíà
Àçèÿ è Öåíòðàëíà Àçèÿ (12). Òàêà êàòî ñêèòè ñå êëàñèôè-
öèðàò ñúùî ìàñàãåòèòå (ñàêèòå) è õóíèòå (õóíîðèòå), êîè-
òî íàñåëÿâàëè ò.íàð. “Âúòðåøíà Ñêèòèÿ”. Àâäèåâ ïèøå çà
ñàêèòå ñëåäíîòî: “...Êúì èçòî÷íîèðàíñêèòå ïëåìåíà,
íàñåëÿâàùè â äðåâíîñòòà îáøèðíîòî ïðîñòðàíñòâî
îò Êàñïèéñêî ìîðå äî Õèíäèêóø è Òÿí Øàí, ñïàäàò
ïëåìåíàòà, êîèòî ãðúöêèòå èñòîðèöè íàðè÷àò ñàêè è
ìàñàãåòè, à äðåâíîïåðñèéñêèòå íàäïèñè - ñàêè. Ñàêè-
òå, êîèòî íàñåëÿâàò ãëàâíî Ñðåäíà Àçèÿ è ñúñåäíèòå
îáëàñòè, ñå äåëÿò íà òðè ãîëåìè ãðóïè: 1) ñàêè õàóìà-
âàðêà (ñàêè ñ ëèñòà îò êóëòîâîòî ðàñòåíèå õàîìà),
íàñåëÿâàëè ìîæå áè îáëàñòèòå íà Ôåðãàíà è Ïàìèð;
2) ñàêè òèãðàõàóäà (ñàêè ñ îñòðîâúðõè øàïêè), æèâå-
åùè â ñòåïíèòå îáëàñòè íà Êèðãèçèÿ è Êàçàõñòàí; 3)
ñàêè òèàé-òàðà-äàðàéÿ (ïðåçìîðñêè ñàêè èëè ñàêè
îòâúä ðåêàòà), êîèòî ìîæå áè ñà æèâåëè îòâúä íÿ-
êîÿ îò ãîëåìèòå ðåêè â Ñðåäíà Àçèÿ” (15).
Äàëå÷å íà èçòîê ÷àê äî åçåðîòî Âàéêàë ñå íàìèðàëè íàé-
èçòî÷íèòå ñêèòè - õóíîðè è òîâà áèëè äèíëèíèòå, çà êîèòî
ïèøå â êèòàéñêèòå äðåâíè õðîíèêè; â Ñðåäíà Àçèÿ òîâà ñà
ñàêèòå (ìàñàãåòèòå èëè ñå), à Õåðîäîòîâèòå ñêèòè ñà êðàé
Êàâêàç è Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå. Ñïîðåä íÿêîè íåì-
ñêè àâòîðè, íàé-çàïàäíèÿò êëîí íà ñêèòèòå ñà òðàêèòå, íà-
ñåëÿâàùè Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ.
Îò ãîðíîòî èçëîæåíèå ñòàâà ÿñíî, ÷å ñêèòñêèòå èëè
ò.íàð. “êîííè íàðîäè” ñà íàñåëÿâàëè åäíà øèðîêà îáëàñò,
èìàëè ñà ñõîäíà êóëòóðà, àíòðîïîëîãèÿ è íàé-îáùî ìî-
ãàò äà áúäàò îïðåäåëåíè êàòî èðàíîåçè÷íè åâðîïåèäè èëè
èíäîåâðîïåéöè îò êàâêàçêàòà ãðóïà. Êúì òàçè ãðóïà ñïî-
êîéíî ìîæåì äà ïðè÷èñëèì è äðåâíèòå áúëãàðè.  íàøå-
òî èçëîæåíèå ùå ñå ñúñðåäîòî÷èì ãëàâíî âúðõó Ïðè÷åð-
íîìîðñêèòå ñêèòè è îò÷àñòè âúðõó ìàñàãåòèòå, êîèòî ñïî-
ðåä Õåðîäîò ñúùî ñà ñêèòè.
178
Ñêèòñêà ìîíåòà ñ èçîáðàæåíèå íà öàð Àòåé (IV â. ïð. Õð.), çàãèíàë â
áèòêà ñ ìàêåäîíöèòå íà âúçðàñò 90 ãîäèíè. Õàðàêòåðíî å, ÷å öàðÿò
å èçîáðàçåí ãàëîïèðàéêè íà êîí ñòðåëÿéêè ñ ëúê â ðúêà.
Èìà íÿêîëêî âåðñèè çà ïðîèçõîäà íà ñêèòèòå, åäíàòà
å, ÷å òå ñà äîøëè îò Àçèÿ, à äðóãàòà å, ÷å ñà àâòîõòîííî
íàñåëåíèå íà Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè. Äâå îò âåðñèèòå,
êîèòî ðàçêàçâà Õåðîäîò, ïîòâúðæäàâàò àâòîõòîííèÿ ïðî-
èçõîä, à òðåòàòà å “àçèàòñêàòà âåðñèÿ” (1). Ñïîðåä Õåðî-
äîò ïúðâèÿò ìúæ ñêèò ñå ïîÿâèë â Ïðè÷åðíîìîðèåòî, êî-
ãàòî òàÿ çåìÿ áèëà ïóñòà. Òîé ñå íàðè÷àë Òàðãèòàîñ è ðî-
äèòåëèòå ìó áèëè áîã Çåâñ è åäíà îò äúùåðèòå íà ðåêàòà
Áîðèñòåíåñ. Òàðãèòàîñ èìàë òðèìà ñèíîâå - Ëèïîêñàèñ,
Àðïîêñàèñ è Êîëàêñàèñ, îò êîèòî ñå ïîÿâèëè ñêèòñêèòå
ðîäîâå. Òàðãèòàîñ áèë ïúðâèÿò ñêèòñêè öàð è îò íåãî äî
íàõëóâàíåòî íà Äàðèé I (îê. 512 ã. ïð. Õð.) áèëè èçìèíàëè
õèëÿäà ãîäèíè. Âòîðàòà âåðñèÿ, êîÿòî ðàçêàçâà Õåðîäîò,
èçâåæäà ïðîèçõîäà íà ñêèòèòå îò Õåðàêúë, êîéòî èìàë
òðèìà ñèíîâå - Àãàòþðñîñ, Ãåëîíîñ è Ñêþòåñ (Àãàòþðñ,
Ãåëîí è Ñêèò). Îò íàé-ìàëêèÿ ñèí Ñêèò ñïîðåä åëèíèòå
ïðîèçëèçà ðîäúò íà ñêèòñêèòå öàðå.
Ñúãëàñíî òðåòàòà âåðñèÿ, ðàçêàçàíà ïàê îò Õåðîäîò,
ñêèòèòå íîìàäè æèâååëè â Àçèÿ, íî ìàñàãåòèòå ãè ïðè-
òèñíàëè ñ âîéíà è òîãàâà òå äîøëè íà çàïàä â Ïðè÷åðíî-
ìîðèåòî, èçòëàñêâàéêè ìåñòíèòå ïëåìåíà íà êèìåðèéöè-
òå è ñìåñâàéêè ñå ñ òÿõ (1). Ïîñëåäíîòî ñå îñïîðâà îò
íÿêîè ó÷åíè, êàòî Ä.Ñ.Ðàåâñêè, êîéòî ïèøå ñëåäíîòî:
“...Ïðåõîäúò â Ïðè÷åðíîìîðèåòî îò “êèìåðèéñêàòà”
åïîõà êúì “ñêèòñêàòà” áèë îçíàìåíóâàí íå îò êîíê-
ðåòíîòî èçìåíåíèå íà åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà íàñåëå-
íèåòî â ðåãèîíà, à ñ òðàíñôîðìàöèÿ è ðàçïðîñòðàíå-
íèå íà êîíêðåòíîòî ïëåìåííî íàèìåíîâàíèå íà øèðîê
êðúã îáèòàòåëè íà ñåâåðîïîíòèéñêèòå çåìè...” (4).
Àâòîðúò ñúùî çàñòúïâà òîâà ñõâàùàíå, ñïîðåä êîåòî “ñêè-
òè” è “êèìåðèéöè” ñà ñèíîíèìè íà åäèí è ñúù íàðîä èëè
íàé-ìàëêîòî ñà ñðîäíè ïëåìåíà.
Ñàâðîìàòèòå (ñàðìàòèòå) ñïîðåä Õåðîäîò ñúùî ñà
ñêèòè è ïðîèçëåçëè îò ñìåñâàíåòî íà àìàçîíêèòå è ñêèòè-
òå ñëåä åäíà áèòêà ñ åëèíèòå ïðè Òåðìîäîíò. Ñàâðîìàòè-
òå ãîâîðåëè ñêèòñêè, íî ãî ãîâîðåëè íåïðàâèëíî îùå îò
íàé-ñòàðè âðåìåíà, ïîíåæå àìàçîíêèòå íå ãî áèëè èçó÷è-
ëè (1). Çà âðúçêàòà ìåæäó ñàðìàòèòå è ñêèòèòå äàâà âàæíè
ñâåäåíèÿ è àíòè÷íèÿò àâòîð Ïñåâäî Õèïîêðàò.  ñâîÿ òðàê-
òàò “Çà âúçäóõà, âîäèòå è ìåñòíîñòèòå”, òîé ïèøå:

“... Åâðîïà èìà ñêèòñêè íàðîä, æèâååù îêîëî åçåðîòî
Ìåîòèäà (Àçîâñêî ìîðå) è îòëè÷àâàù ñå îò äðóãèòå
íàðîäè. Èìåòî èì å ñàâðîìàòè. Òåõíèòå æåíè ÿçäàò
íà êîí, ñòðåëÿò ñ ëúê è õâúðëÿò äðîòèöè îò êîíÿ è ñå
áèÿò ñ âðàãîâåòå, äîêàòî îùå ñà äåâîéêè; à ñå îìúæ-
âàò åäâà ñëåä êàòî óáèÿò òðèìà âðàãîâå è ñå çàñåë-
âàò äà æèâåÿò ñ ìúæåòå ñëåä êàòî èçâúðøàò îáè-
÷àéíèòå æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Òàçè, êîÿòî ñå îìúæè,
ïðåñòàâà äà ÿçäè íà êîí, äîêàòî íå ñå ÿâè íåîáõîäè-
ìîñò ïîãîëîâíî äà ñå èçëåçå íà ïîõîä (íà âîéíà)...” (4).
 èçâåñòíèÿ èñòîðè÷åñêè àòëàñ íà Êîëèí Ìàêèâèäè â
ïåðèîäà îêîëî 1850 ã. ïð. Õð. òðàêèòå è êèìåðèéöèòå ñà
ïðåäñòàâåíè êàòî åäíà îáùíîñò - “òðàêî-êèìåðèéöè”
(ò.íàð. “ñòåïíà êóëòóðà áîéíè áðàäâè”) à êúì 670 ã. ïð.
Õð. çàïî÷âà “ñêèòñêàòà åïîõà” (13).
Çàâúðøâàéêè òàçè ÷àñò, îáðúùàìå âíèìàíèå âúðõó ôàê-
òà, ÷å â íÿêîè ñòàðè áúëãàðñêè õðîíèêè ñå ñïîìåíàâà, ÷å
áúëãàðèòå ñà êèìåðèéöè. Òàêà ïèøå è àâòîðúò íà “Çîãðàô-
ñêàòà èñòîðèÿ” (1785 ã.), ïðåäñòàâåíà îò Ãåîðãè Ðàêîâ-
ñêè, çà êîÿòî ñå ñ÷èòà, ÷å å ñúñòàâåíà îò ìíîãî äðåâíè
èçòî÷íèöè.
Ïîõîäè, òàêòèêà, âîåííî èçêóñòâî è îáëåêëî
Ñêèòèòå âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà êîíå. Ïî òîçè íà-
÷èí òå áèëè áúðçîïîäâèæíè è ó÷àñòâàëè â äàëå÷íè âîåí-
íè ïîõîäè. Â êðàÿ íà VIII â. ïð. Õð. Óðàðòó è Àñèðèÿ áèëè
íàïàäíàòè îò èðàíîåçè÷íèòå êèìåðèéöè, êîèòî ïðåäïðè-
åëè äàëå÷åí ïîõîä îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Àçîâ-
ñêî ìîðå è äîñòèãíàëè äî Ìàëà Àçèÿ, Åãèïåò, Àñèðèÿ è
Ìèäèÿ. Â ðåçóëòàò îò òîçè ñáëúñúê áèëè íàíåñåíè ñåðè-
îçíè óäàðè íà ìîãúùàòà Àñèðèÿ. Âåðîÿòíî ïðåç 705 ã. ïð.
Õð. íåéíàòà àðìèÿ áèëà ðàçáèòà îò êîííèöàòà íà êèìå-
ðèéöèòå, à Ñàðãîí II çàãèíàë íà áîéíîòî ïîëå. Ïî íåãîâî
âðåìå â Ïðåäíà Àçèÿ ñå ïîÿâèëè è îòðÿäèòå íà êîííèòå
ñêèòè, êîèòî ìèãðèðàëè îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå
ñëåä êèìåðèéöèòå (9).
Õåðîäîò îïèñâà òîçè ïîõîä íà ñêèòèòå â Ìèäèÿ òàêà:
“...Êèàêñàð (Êèàê-öàð) ñúáðàë âñè÷êè ñâîè ïîäâëàñòíè
è ñå îòïðàâèë êúì ãðàä Íèíåâèÿ äà îòìúñòè çà áàùà
ñè è äà ãî ðàçðóøè. Íî ìåæäóâðåìåííî ïîïàäíàë íà
àñèðèéöèòå, ïîáåäèë ãè è äîêàòî îáñàæäàë ãðàä Íèíå-
âèÿ, áèë íàïàäíàò îò ãîëÿìà âîéñêà ñêèòè. Âîäåë ãè
öàðÿò èì Ìàäþåñ, ñèí íà Ïðîòîòþåñ. Òå áèëè íàâëåç-
ëè â Àçèÿ, èçòëàñêâàéêè êèìåðèéöèòå îò Åâðîïà è
òàêà, ñëåäâàéêè ïî ïåòèòå áåãúëöèòå, ïðèñòèãíàëè â
ìèäèéñêàòà ñòðàíà. Èìà òðèéñåò äíè ïúò çà åäèí
ëåêî âúîðúæåí âîéíèê (êàâàëåðèñò) îò åçåðîòî Ìåî-
òèäà êðàé ðåêà Ôàçèñ äî Êîëõèäà. À îò Êîëõèäà íå
òðÿáâà ìíîãî âðåìå, çà äà ñå ïðåõâúðëè ÷îâåê â Ìè-
äèÿ... -ìåæäó òÿõ îáèòàâà ñàìî åäèí íàðîä - ñàñïåé-
ðèòå, è êàòî ãî ïîäìèíåø, ñè â Ìèäèÿ. Âñúùíîñò îáà-
÷å ñêèòèòå íå íàõëóëè ïî òîçè ïúò, àìè ïîåëè ïî-
îòãîðå, ïî åäèí äîñòà ïî-äúëúã ïúò, êàòî îòäÿñíî èì
îñòàâàëà Êàâêàçêàòà ïëàíèíà. Òàì ìèäèéöèòå ñå
ñðåùíàëè â áîé ñúñ ñêèòèòå, áèëè ïîáåäåíè â áèòêàòà
è îòñòúïèëè âëàñòòà ñè; à ñêèòèòå ÿ ðàçïðîñòðåëè
èç öÿëà Àçèÿ. Îòòàì ñå îòïðàâèëè êúì Åãèïåò, è êàòî
ñòèãíàëè â Ïàëåñòèíñêà Ñèðèÿ, Ïñàìåòèõ, öàðÿò íà
Åãèïåò ñå ÿâèë íàñðåùà èì è ñ ïîäàðúöè è óâåùàíèÿ
óñïÿë äà ãè ñêëîíè äà íå íàïðåäâàò ïî-íàòàòúê...” (1).
Ìàðøðóòúò, êîéòî îïèñâà Õåðîäîò, ïîêàçâà, ÷å â òîçè
ïîõîä íà þã ñêèòèòå âåðîÿòíî ñà ìèíàëè ïðåç èçâåñòíèÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðîõîä Äåðáåíò, êîéòî êîíòðîëèðàë þæíèòå ïîäñòúïè êúì
Êàâêàç.
Ìåæäó 653 è 625 ã. ïð. Õð. Ìèäèÿ ïîïàäíàëà ïîä âëàñò-
òà íà ñêèòèòå, íàõëóëè â ïðåäåëèòå é îò çàïàä, è çàãóáèëà
ðàííàòà ñè äúðæàâíîñò. Ïî-êúñíî ìèäèòå ïîä ïðåäâîäè-
òåëñòâîòî íà Êèàêñàð óñïåëè äà ðàçáèÿò ñêèòèòå è äà ãè
îòáëúñíàò íà ñåâåð (9).
Âîéíàòà ñðåùó Ìèäèÿ áèëà ÷àñò îò øèðîêîòî äâèæå-
íèå íà ñêèòèòå, íàñî÷åíî ñðåùó äúðæàâèòå îò Ïðåäíà
Àçèÿ, â êîåòî ñà ïîäêðåïåíè îò ñâîèòå ðîäñòâåíèöè ñàêè-
òå (ìàñàãåòèòå) è áàêòðèéöèòå (15). Åäíîâðåìåííî ñ îá-
ðàçóâàíåòî íà ñèëíè äúðæàâè, êàòî Ìèäèÿ è Ïåðñèÿ, â
Ñðåäíà Àçèÿ è îêîëî Êàâêàç ñêèòèòå ñúçäàâàò ãîëåìè
ïëåìåííè ñúþçè è äîðè ðàííè ôîðìè íà êëàñîâè äúðæàâè
(Áàêòðèÿ, Õîðåçúì è äð.) îùå ïðåç VII -VI â. ïð. Õð. (15).
Òàêà ñêèòèòå ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè íà ïåðñèòå è êîíòðî-
ëèðàëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà íà ñåâåð è íà çàïàä. Òîçè ïðî-
öåñ íà àíòàãîíèçúì ìåæäó ñåâåðà è þãà â Áëèçêèÿ èçòîê
çàïî÷âà îùå ïðåç 2198 ã. ïð. Õð., êîãàòî ïëåìåíàòà íà êó-
òèèòå (ãóòèè) îêóïèðàò Àêàä; õèêñîñèòå ïðåç 1720 ã. ïð.
Õð. çàâëàäÿâàò Ñåâåðåí Åãèïåò è ôèëèñòèìëÿíèòå (ïåëàñ-
ãè, ïåëåñò) â 1200 ã. ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò â Àñèðèÿ. Âñè÷êè
òå ñà ñðîäíè ñ òðàêè, ñêèòè è äðåâíè áúëãàðè (9).
Ñêèòèòå ñå ïðîòèâîïîñòàâÿëè íàé-ìíîãî íà ïåðñèòå è
èìàëè ìíîæåñòâî âîéíè ñ òÿõ. Õåðîäîò îïèñâà ãîëÿìàòà
áèòêà ìåæäó ìàñàãåòèòå è ïåðñèòå ïðåç 530 ã. ïð. Õð., êàòî
íà÷åëî íà ìàñàãåòèòå áèëà öàðèöà Òîìèðèñ, à ïåðñèòå
ïðåäâîæäàë öàð Êèð. Â òàçè áèòêà ïåðñèòå áèëè òîòàëíî
ðàçáèòè, à öàðÿò èì óáèò.
“...À Òîìèðèñ, òúé êàòî Êèð íå ñå âñëóøàë â äóìè-
òå é, ñúáðàëà öÿëàòà ñè âîéñêà è ãî íàïàäíàëà. Òàçè
áèòêà îò âñè÷êè áèòêè, ñòàíàëè ìåæäó âàðâàðè, àç
îïðåäåëÿì êàòî íàé-ñòðàøíà. Äîêîëêîòî óñïÿõ äà
íàó÷à, òÿ ñå ðàçâèëà òàêà. Îòíà÷àëî - êàêòî ðàçêàç-
âàò - çàñòàíàëè åäíà ñðåùó äðóãà, äâåòå âîéñêè ñå
îáñòðåëâàëè ñ ëúêîâå, à ïîñëå ñëåä êàòî ñè ñâúðøèëè
ñòðåëèòå, ñå íàõâúðëèëè åäíè âðúç äðóãè è ïðîäúëæè-
ëè ñ êîïèÿ è ìå÷îâå. Äúëãî ñå áèëè è íèêîé íå èñêàë äà
îòñòúïè. Íàêðàÿ ìàñàãåòèòå íàäâèëè. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò
îò ïåðñèéñêàòà âîéñêà ïàäíàëà íà ñàìîòî ìÿñòî, à è
ñàìèÿò Êèð áèë óáèò...” (1).
Öàðèöà Òîìèðèñ çàïîâÿäàëà äà îòñåêàò ãëàâàòà íà óáè-
òèÿ ïåðñèéñêè öàð è äà ÿ ñëîæàò â ìåõ îò êîçÿ êîæà, ïüëåí
ñ ÷îâåøêà êðúâ, çà “äà ñå íàïèå òèðàíèíà äî íàñèòà ñ
êðúâ”, òúé êàòî ïðåäè òîâà òîé ïîãóáèë ñèíà é. Ñëåä òîâà
âåðîÿòíî ñúãëàñíî ñêèòñêèÿ îáè÷àé îò ÷åðåïà ìó áèëà
èçðàáîòåíà ðèòóàëíà ÷àøà, îáêîâàíà ñúñ çëàòî, çà âäèãà-
íå íà íàçäðàâèöè.
Òîìèðèñ âåðîÿòíî å áèëà ïîòîìêà íà àìàçîíêèòå. Òîâà
ñå ñïîäåëÿ è îò ÷óâàøêèÿ ó÷åí àêàä. Ìèõàèë Þõìà, êîé-
òî ÿ ïðåäñòàâÿ çàåäíî ñ íàðîäà é ìàñàãåòè, êàòî ïðåäöè
íà áúëãàðèòå è ÷óâàøèòå.
Îïèñâàéêè îáè÷àèòå íà ìàñàãåòèòå, Õåðîäîò êàçâà:
“...Ìàñàãåòèòå íîñÿò îáëåêëî, ïîäîáíî íà ñêèòñêîòî,
è âîäÿò íà÷èí íà æèâîò, ïîäîáåí íà ñêèòñêèÿ; áèÿò
ñå íà êîíå, è áåç êîíå (âëàäåÿò è äâàòà íà÷èíà), ñòðå-
ëÿò ñ ëúê, õâúðëÿò êîïèå è îáèêíîâåíî íîñÿò ñàãàðè
(áîéíè ñåêèðè). Çà âñè÷êî èçïîëçâàò çëàòî è ìåä. Êàê-
âîòî èì òðÿáâà çà êîïèÿòà, çà âúðõîâå íà ñòðåëè è çà
ñàãàðè, âñå îò ìåä ãî ïðàâÿò; à çà ãëàâàòà, êîëàíèòå
è ðåìúöèòå ïðåç ðàìî èçïîëçâàò çëàòî - çà óêðàñà. Ïî
ñúùèÿ íà÷èí ñòîè âúïðîñúò è ñ êîíåòå èì: îêîëî ãúð-
äèòå èì ñëàãàò ìåäíè ðèçíèöè, à ïîâîäèòå, þçäå÷êà-
òà è íà÷åëíèöèòå óêðàñÿâàò ñúñ çëàòî; æåëÿçî è ñðåáðî
âúîáùå íå èçïîëçâàò...” (1). Ïî-íàòàòüê Õåðîäîò îòáå-
ëÿçâà, ÷å ìàñàãåòèòå ñà ìîíîòåèñòè è åäèíñòâåíèÿò áîã,
179
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êîéòî ïî÷èòàò, å ñëúíöåòî (Òàíãðà), íà êîåòî ïîäîáíî íà âà: “...Ñêèòñêèÿò íàðîä ñå å ïîêàçàë êàòî íàé-ìúäúð
òðàêèòå, ñêèòèòå è áúëãàðèòå ïðèíàñÿëè â æåðòâà êîíå... îò âñè÷êè äðóãè, êîèòî ïîçíàâàìå; èíà÷å ïî îòíîøå-
 517 ã. ïð. Õð. ñêèòèòå âîþâàò è ñ öàð Äàðèé I (521-486 íèå íà îñòàíàëèòå íåùà ñêèòèòå íå ìå ó÷óäâàò. Íàé-
ã. ïð. Õð.), êîåòî å îòáåëÿçàíî â “Áåõèñòóíñêèÿ íàäïèñ”: âàæíîòî íåùî, êîåòî, êàêòî êàçàõ, òå ñà îòêðèëè, å,
“...Ãîâîðè Äàðèé, öàðÿò: çàåäíî ñ âîéñêèòå àç îòèäîõ ÷å íèêîé, êîéòî ãè íàïàäàë, íå óñïÿâàë äà èçáÿãà è ÷å
â ñòðàíàòà íà ñàêèòå, ñðåùó ñàêèòå, êîèòî íîñÿò íèêîé íå áèë â ñúñòîÿíèå äà ãè äîñòèãíå è äà ãè îòê-
îñòðîâúðõè øàïêè..., àç ðàçãðîìèõ ñèëíî ñàêèòå..., òåõ- ðèå, îñâåí áåç òå äà ïîæåëàÿò òîâà..” (1).
íèÿò âîæä íà èìå Ñêóíõà áå çàëîâåí è ãî äîâåäîõà ïðè Àðìèÿòà íà ñêèòèòå ñå ñúñòîÿëà èçêëþ÷èòåëíî îò êîí-
ìåíå. Òàì àç äðóãèãî íàïðàâèõ âîæä, êàêòî áåøå âî- íè ñòðåëöè ñ ëúê.  ïî-êúñåí ïåðèîä îáà÷å, ñëåä IV â. ïð.
ëÿòà ìè. Ñëåä òîâà ñòðàíàòà ñòàíà ìîÿ...” (15). Ñëåä Õð. ñêèòèòå çàïî÷íàëè äà èçïîëçâàò îñâåí êàâàëåðèÿòà
òàçè âðåìåííà ïîáåäà íà ïåðñèòå, çà èçâåñòíî âðåìå ñàêè- ñúùî è ïåõîòà. Òàêà íàïðèìåð Äèîäîð Ñåêóë äàâà ñâåäå-
òå èì ïëàùàò äàíúê. Íà íÿêîëêî êàìåííè ðåëåôà îò Ïå- íèå, ÷å ïðè åäíà áèòêà ñêèòèòå èìàëè äâà ïúòè ïîâå÷å
ëîïîíåñ ñå îòêðèâàò èçîáðàæåíèÿ íà ñàêè, íîñåùè äàíúê, ïåõîòèíöè îòêîëêîòî êàâàëåðèñòè (6).
êúäåòî òå ñà ñ îáëåêëî ïîäîáíî íà òðàêèéñêîòî è ñ òðà- Îñíîâíàòà ÷àñò îò êàâàëåðèÿòà áèëè ëåêîâúîðúæåíè
êèéñêè øàïêè (ò.íàð. “âèñîêè øàïêè”, íàðè÷àíè ñúùî âîèíè, îáëå÷åíè â æèâîòèíñêè êîæè è äðåõè îò êîíîï è
“áúëãàðñêè øàïêè”), êîèòî îòêðèâàìå è ïðè äðåâíèòå áúë- âúëíà, çàùèòåíè ñ ëåêè êîæåíè (ãüîíåíè) ðèçíèöè è ìàë-
ãàðè, íàé-âå÷å â Ñðåäíà Àçèÿ (Áàëõàðà, Áàêòðèÿ è Êóøàí- êè ùèòîâå. Óäàðíàòà ñèëà íà ñêèòñêàòà âîéñêà áèëà òåæ-
ñêàòà èìïåðèÿ) è â Êàâêàç (Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ). êàòà êîííèöà, ïðè êîÿòî è âîèíèòå è êîíåòå áèëè äîáðå
Äàðèé I íå óñïÿâà äà ïîêîðè íàïúëíî ñðåäíîàçèàòñêè- çàùèòåíè ñ ìåòàëíè äîñïåõè. Êàâàëåðèñòèòå ñå ïîä÷èíÿ-
òå ñàêè. Çàòîâà òîé îðãàíèçèðà ãîëÿì ïîõîä ïðîòèâ åâðî- âàëè íà ñòðîãà äèñöèïëèíà è êîííèöàòà èìàëà îïðåäåëåí
ïåéñêèòå ñêèòè, çàñåëåíè ïî Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå áîåí ðåä è òàêòèêà çà âîäåíå íà áîÿ.  íà÷àëîòî íà áîÿ
(îêîëî 512 ã. ïð. Õð.). Âåðîÿòíî òàêà å âúçíàìåðÿâàë äà ñêèòèòå ñòðåëÿëè ñ ëúêîâå è ïðàøêè. Â ñðåäíà äèñòàíöèÿ
ïîäñèãóðè ãúðáà ñè, çà äà ïîêîðè îêîí÷àòåëíî ñåâåðíîà- ïóñêàëè â õîä ìåòàòåëíèòå êîïèÿ (äðîòèöè), à â áëèçêà
çèàòñêèòå ñêèòè. Ïëàíúò ìó îáà÷å ñå ïðîâàëÿ îò âîéñêèòå äèñòàíöèÿ ñå áèåëè ñ äúëãè êîïèÿ è ìå÷îâå.  ïëúòåí ïî-
íà ñúþçåíèòå ñêèòñêè öàðå Ñêîïàñèñ, Èäàíòþðñîñ è Òàê- ðÿäúê òå íàíàñÿëè îñíîâíèÿ óäàð ñ òåæêàòà êîííèöà, ðàç-
ñàêèñ. Òàçè âîéíà å ìíîãî ïîäðîáíî îïèñàíà îò Õåðîäîò áèâàéêè ÿäðîòî íà âðàæåñêàòà âîéñêà. Êîííèöàòà èì áèëà
â íåãîâèÿ êàïèòàëåí òðóä “Èñòîðèÿ” (1). èçêëþ÷èòåëíî ìàíåâðåíà, ïðåóñòðîéâàëà ñå â äâèæåíèå è
Çà âîåííàòà êàìïàíèÿ íà ñåâåð Äàðèé I ïîâåë îãðîìíà íàíàñÿëà óäàðà êúäåòî å íóæíî. Êîãàòî ñòðîÿò íà ïðîòèâ-
âîéñêà îò 700 õèëÿäè äóøè áåç ôëîòà, êîéòî ñå ñúñòîÿë îò íèêà áèë ðàçáèò, â áîÿ âëèçàëà ëåêàòà êîííèöà, êîÿòî çà-
600 êîðàáà. Âîéñêàòà ïðåìèíàëà ïðåç Áîñôîðà è ïðåç Òðà- âúðøâàëà ñðàæåíèåòî. ×àñòè îò ëåêàòà êîííèöà îáðàçó-
êèÿ, êàòî ïðåñè÷à Èñòúð (Äóíàâ) ïî ïîñòðîåí îò òÿõ ãî- âàëè îòðåäè çà îõðàíà è ðàçóçíàâàíå. Ñêèòèòå áèëè ñúùî
ëÿì ïîíòîíåí ìîñò, êîéòî áèë îõðàíÿâàí îò éîíèéöè. äîáðè è â ïðåâçåìàíåòî íà êðåïîñòè.
Âèæäàéêè îãðîìíàòà ïåðñèéñêà âîéñêà, ñêèòèòå ðåøèëè
äà íå äàâàò îòêðèòî ñðàæåíèå, à çàïî÷íàëè äà îòñòúïâàò,
ïðèëàãàéêè òàêòèêàòà íà “èçãîðåíàòà çåìÿ” çà èçòîùàâà-
íå íà âðàæåñêàòà âîéñêà. Ïðåäè äà ñå îòòåãëÿò â äúëáî÷è-
íèòå çàñèïâàëè êëàäåíöèòå è èçâîðèòå è óíèùîæàâàëè
ïàøàòà çà êîíåòå è äîáèòúêà. Ñ êîëè è îáîç ñêèòèòå åâà-
êóèðàëè íà ñåâåð æåíèòå, äåöàòà è âúçðàñòíèòå õîðà, íå-
ãîäíè äà íîñÿò îðúæèå. ×åëíèÿò îòðÿä ñêèòè îòêðèë ïåð-
ñèòå, êîèòî áèëè íà îêîëî òðè äíè ïúò íà ñåâåð îò Èñòúð,
è çàïî÷íàë äà óñòàíîâÿâà ëàãåðèòå ñè íà åäèí äåí ïúò è äà
óíèùîæàâà âñè÷êî, êîåòî ðàñòÿëî ïî çåìÿòà.
Ñëåä êàòî ñå ïðåãðóïèðàëè è ëèøèëè Äàðèåâèòå âîéñêè
îò ïðåõðàíà, ñêèòèòå çàïî÷íàëè äà ðàçòåãëÿò ÷ðåç êðàòêè è
âíåçàïíè íàïàäåíèÿ âîéñêàòà íà ïåðñèòå è ãè íàïàäàëè âñåêè
ïúò, êîãàòî òå îòèâàëè äà òúðñÿò õðàíà (1).
Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ïåðñèòå ïî÷òè íå ðàçïî-
ëàãàëè ñ êîííèöà, à îñíîâíàòà ÷àñò îò âîéñêàòà èì ñå
ñúñòîÿëà îò ïåøàöè è èìàëè ìàëêî áîéíè êîëåñíèöè, êî-
èòî íå áèëè åôåêòèâíè íà ïðåñå÷åí òåðåí. Îáðàòíî íà òîâà,
âîéñêàòà íà ñêèòèòå ñå ñúñòîÿëà èçêëþ÷èòåëíî îò êîííè-
öà, êîåòî èì äàâàëî ãîëÿìî ïðåäèìñòâî â áúðçèíà, ïðåã-
ðóïèðàíå è ìàíåâðè ñïðÿìî òåæêîïîäâèæíàòà ïåðñèéñêà
àðìèÿ. Òóê Õåðîäîò ïèøå: “...Êîííèöèòå íà ñêèòèòå
ïîñòîÿííî îáðúùàëè â áÿãñòâî êîííèöèòå íà ïåðñèòå,
íî áÿãàéêè, ïåðñèòå ïîïàäíàëè íà ïåõîòàòà ñè, êîÿòî
óñïÿâàëà äà èì ïîìîãíå. Ñêèòèòå îáà÷å, ñëåä êàòî
îòáëúñêâàëè êîííèöàòà, ñå âðúùàëè íàçàä - ñòðàõ ãè
áèëî îò ïåõîòàòà. Òå ïðàâåëè ïîäîáíè íàáåçè è íî-
ùåì...” (1).
Íàêðàÿ ïåðñèòå áèëè èçòîùåíè è áåç ðåøèòåëíî ñðà-
æåíèå áèëè ïðèíóäåíè äà ñå îòòåãëÿò, êàòî ñêèòèòå ãè
ïðåñëåäâàëè è ãîíèëè ÷àê äî ðåêà Èñòúð. Ìàêàð ÷å äàëè
ñðàâíèòåëíî ìàëêè çàãóáè íà “÷óæä òåðåí”, ïåðñèòå çàãó- Âúçñòàíîâêà íà ñêèòñêè âîèí â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæå-
áèëè òàçè âîéíà ñúñ ñêèòèòå.  çàêëþ÷åíèå Õåðîäîò êàç- íèå ñ ëþñïåñòà ðèçíèöà, êúñ è äúëúã ìå÷.

180
 ÀÂÈÒÎÕÎË

1. Ñöåíè îò âîèíñêèÿ áèò íà ñêèòèòå, â ñðåäàòà ñêèòñêè âîèí íàòÿãà ëúêà ñè íà êîëÿíî ñúñ ñïåöèàëíà òåõíèêà; îáúðíåòå âíèìàíèå íà
õàðàêòåðíèòå òðàêèéñêè øàïêè íà âîèíèòå. Ïî-êúñíî òàçè øàïêà ñå íàðè÷à “áúëãàðñêà”. Çëàòíà êàíà îò öàðñêîòî ïîãðåáåíèå â Êóë-
Îáà, ãð. Êåð÷, Êðèì, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.) 2. Èçîáðàæåíèå îò ëåãåíäàòà çà Àãàôèðñ, Ãåëîí è Ñêèò. Âèæäàò ñå ñêèòñêè îðúæèÿ - áîéíà
ñåêèðà, êîïèÿ, ùèò è ëúêîâå ïîñòàâåíè â õàðàêòåðíèòå êàëúôè (ãîðèòîñ).  öåíòðàëíàòà ñöåíà þíîøà -áúäåùèÿ öàð Ñêèò ïîëó÷àâàù
ëúê êàòî çíàê çà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå åôåáñêè ñúþçè è êàòî ñèìâîë íà âëàñòòà. Çëàòåí ñúä îò êóðãàíèòå „×àñòûõ”, Âîðî-
íåæ, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.), Åðìèòàæ, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, (ïî Á. À. Ðûáàêîâ). 3. Êîíñêà àìóíèöèÿ è þçäè ñ óêðàøåíèÿ-àïëèêàöèè
è çàùèòíè íà÷åëíè ïëàñòèíè, (V-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî).

181
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 ñðàæåíèÿòà ó÷àñòâàëè ãîëÿìà ÷àñò îò âúçðàñòíîòî
íàñåëåíèå íà Ñêèòèÿ, à ñúùî è ãîëÿìà ÷àñò îò æåíèòå.
Êàêòî ïðè äðåâíèòå áúëãàðè è àìàçîíêèòå, ñêèòñêèòå æåíè
ó÷àñòâàëè â áîÿ íàðàâíî ñ ìúæåòå, êàòî óïîòðåáÿâàëè ñïå-
öèôè÷íè îðúæèÿ.
Ôèñèäèä ïèøå, ÷å â ñêèòñêàòà àðìèÿ èìàëî ïîâå÷å îò
150 000 âîèíè è íèòî åäèí íàðîä îò Åâðîïà èëè Àçèÿ íå
ìîæåë äà èì ñå ïðîòèâîïîñòàâè ñàìîñòîÿòåëíî, îñîáåíî
êîãàòî ñêèòèòå ñå îáåäèíÿâàëè (6).
Òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å Ñêèòèÿ áèëà âîåííà äúð-
æàâà è öÿëàòà é ñîöèàëíà ñòðóêòóðà áèëà îðèåíòèðàíà çà
âîåííè íóæäè. Ïåðñèéñêèÿò öàð Äàðèé I íàðè÷àë ñêèòèòå
- “íàðîäà íà âîèíèòå”.
Îñâåí ñ ïåðñèòå, ñêèòèòå âîþâàëè ñúùî è ñ òðàêèòå è
ñ ìàêåäîíöèòå. Ïúðâîíà÷àëíî ìàêåäîíöèòå âçåëè íàäìî-
ùèå â åäíà áèòêà ïðåç 339 ã. ïð. Õð., êîãàòî çàãèíàë è âå-
ëèêèÿò öàð íà ñêèòèòå -Àòåé, êîéòî áèë õèòúð è îïèòåí
âúâ âîåííèòå äåëà. Äåâåò ãîäèíè ñëåä òîâà åäèí îò ïúë-
êîâîäöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè - Çîïèðèîí íàõëó-
âà â Ñêèòèÿ ñ 30 000-íà âîéñêà ñ öåë äà ïîä÷èíè ñúþçíèêà
íà ñêèòèòå - Îëáèè. Ìàêåäîíöèòå îáà÷å áèëè ïîãîëîâíî
ðàçáèòè è àðìèÿòà èì îñòàíàëà ïîãðåáàíà â Ïðè÷åðíî-
ìîðñêèòå ñòåïè.
Õðîíèñòúò Äèîäîð Ñèêóï îïèñâà âîéíàòà çà ïðåñòîëà
íà Áîñôîðñêîòî öàðñòâî (Êðèì), êîãàòî ñêèòèòå çàåìàò
ñòðàíàòà íà öàð Ñàòèð ñðåùó íåãîâèÿ áðàò Åóìåë, êîéòî
å ïðåòåíäåíò çà òðîíà. Åóìåë íàïóñíàë ñòîëèöàòà Ïàíòè-
êàïåé è íàìåðèë óáåæèùå ïðè ôàòèàíèòå íà ð. Êóáàí â
Ñåâåðåí Êàâêàç. Öàðÿò íà ôàòèàíèòå -Àðèôàðí ìó îêàçàë
ïîìîù è èçëÿçúë ñðåùó Ñàòèð ñ àðìèÿ îò 20 000 ïåõîòèí-
öè ñêèòè è 22 000 êîííèöè. Îò ñâîÿ ñòðàíà âîéñêàòà íà
öàð Ñàòèð ñå ñúñòîÿëà îò 14 000 êîííèöè è 20 000 ïåõî-
òèíöè ãðúöêè õîïëèòè (òåæêà ïåõîòà) è òðàêèéñêè âîé-
íèöè(ïåëòàñòè) - íàåìíèöè.
Ñàòèð èçâåë íà áîéíîòî ïîëå 34 000 âîèíè, à Åìóåë è
ôàòèàíèòå 42 000. Îñâåí ÷èñëåíîòî ñè ïðåâúçõîäñòâî ïðå-
òåíäåíòúò çà òðîíà ðàçïîëàãàë è ñ ïî-ãîëÿìà êîííèöà îò
ñêèòèòå. Îðúæèåòî íà äâåòå âîéñêè áèëî ïðàêòè÷åñêè åä-
íàêâî, íî ñêèòèòå èìàëè ïîâå÷å ñòðåëöè ñ ëúê.
Îáîçúò íà ñêèòèòå, êîéòî òå áèëè ïðèíóäåíè äà âçåìàò
ñúñ ñåáå ñè â äàëå÷íèÿ ïîõîä, ñå ñúñòîÿë îò íÿêîëêîñòî-
òèí êîëè. Èäâàéêè äî ðåêà Ôàòèñ, òå îòêðèëè íà ïðîòèâî-
ïîëîæíèÿ áðÿã âîéñêàòà íà ïðîòèâíèêà ãîòîâà çà áîé.
Ñàòèð âçåë ñìåëî ðåøåíèå: ïðåñÿêúë ðåêàòà, ïîñòðîèë íà
äðóãèÿ áðÿã óêðåïåí ëàãåð îò êîëèòå è ñòðîèë âîéñêàòà ñè
ïðåä íåãî. Íà äåñíèÿ ôëàíã ðàçïîëîæèë ãúðöèòå, ñòðîå-
íè âúâ ôàëàíãà, òðàêèéñêèòå ïåëòàñòè (ùèòîíîñöè) è ñêèò-
ñêèòå êàâàëåðèñòè. Îùå åäíî êàâàëåðèéñêî è ïåõîòíî
ïîäðàçäåëåíèå ñúñòàâèëî ëåâèÿ ôëàíã. Â öåíòúðà Ñàòèð
ïîñòàâèë ñâîÿòà óäàðíà âîéñêà, ñúñòîÿùà ñå îò ñêèòñêè
êàâàëåðèñòè, â òîâà ÷èñëî è òåæêà êîííèöà, ôàòèàíèòå ñå
ïîäðåäèëè ïî ïîäîáåí íà÷èí, êàòî íà ëåâèÿ ôëàíã ñðåùó
ãðúöêèòå è òðàêèéñêèòå íàåìíèöè ñå íàìèðàëà êàâàëåðèÿ,
êîìàíäâàíà îò Åóìåë. Â öåíòúðà áèë öàð Àðèôàðí ñúùî ñ
êîííèöà, êàòî íà ïðåäíà ëèíèÿ áèëè òåæêîâúîðúæåíèòå
ïîäðàçäåëåíèÿ.
 ñàìîòî íà÷àëî íà áîÿ è äâåòå ñòðàíè ïîíåñëè òåæêè
çàãóáè. Îòíà÷àëî Åóìåë ñ êîííèöàòà èçòëàñêàë ãúðöèòå è
òðàêèòå íà ëåâèÿ ôëàíã. Íàìèðàùàòà ñå â öåíòúðà ñêèò-
ñêà êîííèöà îáà÷å íàíåñëà òåæúê óäàð ïî êàâàëåðèÿòà íà
Àðèôàðí è ñêîðî ñêèòèòå îáúðíàëè âðàãà â áÿãñòâî. Àð-
182
ìèÿòà íà Àðèôàðí áèëà ðàçáèòà è îöåëåëèòå âîéñêè íà
ôàòèàíèòå ñå óêðèëè â êðåïîñòòà (6). Òóê îòíîâî âèæäàìå
êàê ãúâêàâàòà è ìàíåâðåíà òàêòèêà íà ñêèòñêàòà êîííèöà
ïðåîäîëÿâà ÷èñëåíîòî ïðåâúçõîäñòâî íà ïðîòèâíèêà.
Ñêèòèòå ñòðîÿëè ñúùî òàêà óêðåïåíè ãðàäîâå, êðå-
ïîñòè, çàùèòíè è ãðàíè÷íè îêîïè è óêðåïëåíèÿ. Õåðîäîò
ñúîáùàâà çà íàëè÷èåòî íà êðåïîñòè è ñòåíè îùå îò âðå-
ìåòî íà êèìåðèéöèòå. Òîé ñúùî ñúîáùàâà çà çàùèòåí ðîâ
(îêîï), ïðîñòèðàù ñå îò Òàâðè÷åñêèòå ïëàíèíè äî åçåðî-
òî Ìåîòèäà (Àçîâñêî ìîðå). Áóäèíèòå èìàëè óêðåïåí ãðàä
Ãåëàíîñ. Ñòåíèòå ìó áèëè äúðâåíè è îò âñÿêà ñòðàíà äúë-
æèíàòà íà êðåïîñòíàòà ñòåíà áèëà òðèéñåò ñòàäèÿ. Ñòå-
íàòà áèëà âèñîêà è êúùèòå è õðàìîâåòå ñúùî áèëè îò äúð-
âî. Áóäèíèòå èìàëè è äðóãè êðåïîñòè. Ñêèòñêè ñà ãðàäî-
âåòå, èçâåñòíè êàòî: Íåìèðîâñêî ãðàäèùå, Áàñîâñêî ãðà-
äèùå, Áåëñêî ãðàäèùå, Ãåëîí, Òèðà, Òîìè, Îëâèÿ, Ìàòðî-
íèíñêî ãðàäèùå, Òàíàèñ,Ôàíàãîðèÿ, Ïàíòèêàïåé (Áîñôîð),
Êàìåíñêî ãðàäèùå, Êåðêèíèòèäà, Õåðñîíåñ, Íåàïîë,
Ôåôäîñèÿ è äð. (4). Ñêèòèòå áèëè ìíîãî äîáðè â îáðà-
áîòêàòà íà ìåòàëè è èçðàáîòâàíåòî íà îðúæèå, óêðàñè è
ïðåäìåòè íà ëóêñà îò áëàãîðîäíè ìåòàëè. Òå óñâîÿâàò îá-
ðàáîòêàòà íà æåëÿçîòî îùå â íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå
ïð. Õð. Âñè÷êè âàæíè èíñòðóìåíòè è îðúäèÿ, êàêòî è âñè÷-
êè âèäîâå íàñòúïàòåëíè îðúæèÿ, ñ èçêëþ÷åíèå âúðõîâåòå
íà ñòðåëèòå, ñå èçðàáîòâàëè îò æåëÿçî. Ïðè òîâà ñêèò-
ñêèòå ìàéñòîðè-ìåòàëóðçè íå ñàìî óìååëè äà ïîëó÷àâàò
æåëÿçî îò ðóäà è äà èçêîâàâàò îò íåãî íåîáõîäèìèòå ïðåä-
ìåòè, íî è ïðèäàâàëè íà èçäåëèÿòà îïðåäåëåíè êà÷åñòâà
ïî ïúòÿ íà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî âêàðâàíå íà âúãëåðîä â
æåëÿçîòî, öåìåíòàöèÿ, ðàçíè íà÷èíè çà çàêàëêà (ïîëó÷à-
âàíå íà ñòîìàíà), çàâàðÿâàíå (íàïëàñòÿâàíå) íà îñòðèåòà-
òà è äð. (12).
Íàé-êðóïíèÿò çàíàÿò÷èéñêè öåíòúð íà Ñêèòèÿ áèë
ò.íàð. Êàìåíñêî ãðàäèùå, äî ãðàä Íèêîïîë íà ëåâèÿ áðÿã
íà ð. Äíåïúð, âúçíèêíàë âåðîÿòíî êúì êðàÿ íà V â. ïð. Õð.
Òîé ïðåäñòàâëÿâàë óêðåïåíî ñåëèùå ñ ïëîù îêîëî 12 êâ.
êì, çàîáèêîëåíî ñ äúëáîê ðîâ è çåìåí íàñèï. Â þæíàòà
ìó ÷àñò ñå íàìèðàëà âúòðåøíà êðåïîñò (àêðîïîë èëè öè-
òàäåëà), ïîñòðîåíà êàòî ïîñëåäíî óáåæèùå íà çàùèòíè-
öèòå. Òîçè äðåâåí ãðàä áèë èñòèíñêè öåíòúð íà ìåòàëóð-
ãèÿòà è ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî ïðåäè âñè÷êî íà æåëÿçî (12).
Ñêèòèòå íîñåëè äúëãè êîñè è áðàäà, îáëè÷àëè ñå â êî-
æåíè, ëåíåíè, âúëíåíè äðåõè è êîæóñè. Ìúæêèÿò êîñòþì
ñå ñúñòîÿë îò äúëãè ïàíòàëîíè, ñëîæåíè ñ êðà÷îëè â áî-
òóøèòå èëè íîñåíè ñâîáîäíî; êóðòêà èëè êàôòàí, çàïàñà-
íè ñ äåáåë êîæåí ïîÿñ. Òîçè êîñòþì ñå äîïúëâàë îò ñðåä-
íîâèñîêè ìåêè áîòóøè è ïëúñòåíà êà÷óëêà (“òðàêèéñêà
øàïêà”). Æåíñêàòà äðåõà å ïî-ìàëêî èçâåñòíà; âåðîÿòíî
òÿ ñå å ñúñòîÿëà îò äúëãà ðîêëÿ è âðúõíà íàìåòêà. Æåíèòå-
âîèíè (àìàçîíêèòå) ñà áèëè îáëå÷åíè êàòî ìúæåòå. Äðåõè-
òå íà ñêèòèòå áèëè óêðàñåíè ñ îðíàìåíòè, ïðåäè âñè÷êî
áðîäèðàíè îðíàìåíòè è ïîíÿêîãà ñå ïðèøèâàëè è çëàòíè
áðîøêè. Îñâåí òîâà ñêèòèòå íîñåëè îáåöè, ïðúñòåíè, ãðèâ-
íè, íàãðúäíèöè, ãåðäàíè, âèñóëêè, ìåäàëüîíè è äð.
Îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé
Èçõîæäàéêè îò îïèñàíèÿòà íà àíòè÷íèòå àâòîðè, ìî-
æåì äà îïðåäåëèì ñêèòèòå êàòî òèïè÷íè ëúêîíîñöè, ïî-
äîáíî íà ñàðìàòèòå, õóíîðèòå, äðåâíèòå áúëãàðè è äðóãè-
òå êîííè íàðîäè. Îñâåí ëúêà è ñòðåëèòå, çà áîé îò äèñòàí-
öèÿ ñêèòèòå èçïîëçâàëè ïðàøêàòà è ìåòàòåëíèòå êîïèÿ
(äðîòèöè).
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÊÈ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ È ÄÐÓÃÈ ÂÎÈÍÈ ÑÚÇÄÀÄÅÍÈ ÍÀ ÁÀÇÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÕÎÄÊÈ

1. Ñêèòñêè öàð â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå îò íà÷àëîòî íà VI â. ïð. Õð. 2. Çíàòåí âîèí îò Óðàðòó, ïðîáîäåí ñúñ ñòðåëà. 3. Ñêèòñêè âîèí îò
V â. ïð. Õð. èçöÿëî îáëå÷åí â äîñïåõè. 4. Ðåäîâè âîèí îò êðàÿ íà V â. ïð. Õð. â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå è çàùèòíè ãàìàøè (îáúðíåòå âíèìàíèå
íà çíàìåòî îò êîíñêà îïàøêà íà êîïèÿòà). 5. Ñêèòñêè âîèí îò êðàÿ íà VI - íà÷. íà V â. ïð. Õð. 6. Ñêèòñêè âîèí ñêàëïèðàù ïðîòèâíèê îò IV
â. ïð. Õð. 7. Çíàòåí ñêèòñêè âîèí îò IV â. ïð. Õð. 8. Ñêèòñêè âîèí îò V â. ïð. Õð.

183
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íàé-õàðàêòåðíî îðúæèå îáà÷å å ñêèòñêèÿò ëúê, êîéòî
â ðàçâèòàòà ñè ôîðìà å ñëîæíîñúñòàâåí ðåôëåêñèâåí ëúê.
Ïúðâîíà÷àëíî îáà÷å òîé å áèë ñúñòàâåí â ïîëóðåôëåêñè-
âåí âèä. Òîé å áèë ïðàâ ñëîæåí ìíîãîïëàñòîâ ëúê. “Ïðàâ”,
çàùîòî ïðè îòêà÷åíà òåòèâà å ñòîÿë ïðàâ. Ñúñòîÿë ñå å
îáèêíîâåíî îò äâà ñëîÿ äúðâî (òâúðäà áðåçà èëè òèñ è
áîðîâ ïëàñò), êîèòî ñà ñå ñëåïâàëè ïî îñîáåí íà÷èí ñ ðîã
è ñóõîæèëèÿ, êàòî îòãîðå ñå ïîêðèâàëè ñ ëàê èëè áðåçîâà
êîðà ñðåùó âëàãàòà. Òàêèâà ëúêîâå îñâåí ñêèòèòå èçïîëç-
âàëè â Òðàêèÿ, íà Êðèò, â Ìàëà Àçèÿ è â Åãèïåò. Íàé-
ñòàðèòå îáðàçöè ñà íàìèðàíè â Åãèïåò ñëåä íàøåñòâèåòî
íà àçèàòñêèòå ïëåìåíà íà õèêñîñèòå, êîèòî íÿêîè ñâúðç-
âàò ñ äðåâíèòå áúëãàðè. Â ãðîáíèöàòà íà ôàðàîíà Òóòàí-
êàìîí (XIV â. ïð. Õð.) ñà íàìåðåíè 32 ñúñòàâíè ëúêà è 14
ïðîñòè. Ñëîæíî-ñúñòàâíè ëúêîâå ñà íàìèðàíè è â ãðîá-
íèöàòà íà ôàðàîíà Ðàìçåñ I (1314-1312 ã. ïð. Õð.). È òåçè
îáðàçöè ñå ñ÷èòàò çà íàé-äðåâíèòå â ñâåòà (8). Íÿêîè ñïå-
öèàëèñòè ñ÷èòàò, ÷å òåçè ëúêîâå ñà äîøëè â Åãèïåò îò
Ìåñîïîòàìèÿ (3).
Îêîëî íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñêèòñêèÿò
ëúê äîáèâà îêîí÷àòåëíèÿ ñè ñëîæíî-ñúñòàâåí ðåôëåêñè-
âåí âèä, ñúñ ñèëíî çàâèòè íàïðåä êðàèùà, òîçè ëúê áèë
ïðåäíàçíà÷åí çà êîííèòå ñòðåëöè è çàòîâà áèë ñ îòíîñè-
òåëíî ìàëêè ðàçìåðè - 80-100 ñì., à îñâåí òîâà çà óäîáñò-
âî áèë è ëåêî àñèìåòðè÷åí ñ ïî-äúëãà ãîðíà ÷àñò.
Çà ñúæàëåíèå â ãðîáîâåòå îò ñêèòñêàòà åïîõà íèòî â
Åâðîïà, íèòî â Àçèÿ ñà íàìåðåíè íàïúëíî çàïàçåíè ëúêî-
âå èëè ÷àñòè îò òÿõ; òàêà ÷å âúçñòàíîâêèòå ñà ïðàâÿò ãëàâ-
íî ïî çàïàçåíè èçîáðàæåíèÿ è ïèñìåíè èçòî÷íèöè. Îò-
äåëíèòå àâòîðè äàâàò ðàçëè÷íè ñâåäåíèÿ çà êîíñòðóêöèÿ-
òà íà ñêèòñêèÿ ëúê. Ñïîðåä Ïîïåíêî (3) òîé ñå ñúñòîè ñàìî
îò äúðâî è ðîã. Øîêàðåâ (8) äàâà, ÷å äúãàòà å áèëà ñëåïå-
íà îò ðàçëè÷íè äúðâåñíè ïîðîäè, à êðàèùàòà íà ëúêà ñå
èçðàáîòâàëè îò ðîã èëè êîñò. Èçñëåäâàéêè íàé-äðåâíèòå
çàïàçåíè ëúêîâå îò Åãèïåò, ñå âèæäà, ÷å òå ñå ñúñòîÿò îò
íÿêîëêî ñëîÿ - äúðâåíà îñíîâà ñ ïîäëîæêà îò ðîã è âúí-
øåí ñëîé îò ñóõîæèëèÿ, êàòî îòãîðå öåëèÿò ëúê å ïîêðèò
ñúñ çàùèòåí ëàê (3). Äðåâíèÿò ëåòîïèñåö Àìèàí Ìàðöå-
ëèí â îïèñàíèåòî çà ëúêà íà ñêèòèòå è ïàðòèòå îòáåëÿçâà,
÷å å “îáëèöîâàí îòâñÿêúäå ñ ðîã”. Îìèð â “Èëèàäà” îïèñ-
âà ëúêà íà Ïàíäàð, íàïðàâåí îò äâàòà ðîãà íà ïëàíèíñêà
êîçà. Ïîäîáíè ñà è ñëîæíîñúñòàâíèòå ëúêîâå íà äðåâíè-
òå áúëãàðè è õóíîðèòå, êîèòî ñà áèëè òðèïëàñòîâè, ñ
êîñòåíè íàêðàéíèöè (ñòðúêè), íà êîèòî ñå å çàêà÷àëà òå-
òèâàòà. Ïåòåð Þõàñ (10) îò ñâîÿ ñòðàíà òâúðäè, ÷å ñòàâà
âúïðîñ çà äâà ðàçëè÷íè òèïà ëúêîâå. Ñïîðåä íåãî ñêèò-
ñêèÿò ëúê ñå å èçðàáîòâàë ñàìî îò äúðâî è ñóõîæèëèÿ áåç
êîñòåíè íàêðàéíèöè. Òîé ïîñî÷âà çà ïðèìåð ëúêîâåòå íà
êàëèôîðíèéñêèòå èíäèàíöè, êîèòî ñå ïðàâÿò ïî ñëåäíèÿ
íà÷èí: âúðõó äúãîîáðàçíà èçâèòà äúðâåíà îñíîâà ïðåñî-
âàò ãîâåæäè æèëè (ñóõîæèëèÿ), èçñóøàâàò ãè òàì, íî ïî
òàêúâ íà÷èí, ÷å æèëèòå äà ñòúð÷àò èçâúí êðàèùàòà íà
äúðâîòî. Îò òÿõ, îùå äîêàòî ñà âëàæíè, îôîðìÿëè ñïèðà-
ëîâèäíî èçâèòèòå êðàèùà íà ëúêà, êîèòî è âúíøíî òâúð-
äå íàïîäîáÿâàëè ñêèòñêèòå. Íåïîñâåòåíè íàáëþäàòåëè
ìîæå áè ñà ñìÿòàëè òàçè âòâúðäåíà æèëåñòà òúêàí çà æè-
âîòèíñêè ðîãîâå. Â ïîòâúðæäåíèå íà ãîðíîòî Þõàñ èç-
òúêâà, ÷å â ñêèòñêèòå ìîãèëè íå ñà îòêðèâàíè êîñòåíè èëè
ðîãîâè íàêðàéíèöè çà ëúêîâå, êàêòî â ïî-êúñåí ïåðèîä (10).
184
Ñêèòñêè êîííèê ïðîáèâà ñúñ ñòðåëà èçñòðåëÿíà îò ìîùåí ëúê
ùèòà íà ãðúöêè ïåõîòèíåö. Îáúðíåòå âíèìàíèå íà õàðàêòåðíà-
òà îáúðíàòà íàçàä ïîçà íà ñòðåëåöà, êîÿòî å ïðîòèâîïîëîæíà
íà êîíñêèÿ õîä. Ñúùàòà òåõíèêà íà ñòðåëáà íàçàä å èçïîëçâàíà
è îò äðåâíèòå áúëãàðè (èçîáðàæåíèå îò àíòè÷åí ñúä) (ïî Þ. Â.
Øîêàðåâ).
Êëàñè÷åñêàòà ôîðìà íà ñêèòñêèÿ ëúê âêëþ÷âà ñëåä-
íèòå çàäúëæèòåëíè ïðèçíàöè: âäàäåíà êúì ñòðàíàòà íà
ñòðåëåöà ðúêîõâàòêà, êîÿòî å îáîñîáåíà; ðàìåíà ïðèáëè-
çèòåëíî äâà ïúòè ïðåâèøàâàùè äúëæèíàòà íà ðúêîõâàò-
êàòà è ñèëíî èçâèòè íàçàä; êúñè íàêðàéíèöè èçâèòè íàâúí
ïî ïîñîêà íà ñòðåëáàòà è îòíîñèòåëíî ìàëêè ðàçìåðè íà
ëúêà. Ïðè ñíåòà òåòèâà, ðàìåíåòå íà ñêèòñêèÿ ëúê ñå îá-
ðúùàò â ïîñîêàòà íà ñòðåëáà è çàòîâà òîé ñå íàðè÷à “ðåô-
ëåêñèâåí”.
Ñêèòñêèÿò ëúê èìàë äàëåêîáîéíîñò îêîëî 200-250 ì.
è íà ïî-êúñà äèñòàíöèÿ ñòðåëèòå ìó ìîæåëè äà ïðîáèÿò
ùèòà èëè äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà; çàòîâà òîé áèë îïàñíî
îðúæèå, îò êîåòî ñå ñòðàõóâàëè ãúðöè, ïåðñè è ðèìëÿíè.
Ïðîáèâíàòà ñèëà íà ñêèòñêèòå ëúêîâå íàèñòèíà å áèëà
îãðîìíà. Òàêà íàïðèìåð â íÿêîè ìîãèëè ñà íàìèðàíè âúð-
õîâå íà ñòðåëè äúëáîêî çàáèòè â ÷åðåïà, êîñòèòå èëè
ïðåøëåíèòå íà ïîãðåáàíèòå âîéíè. Â ìîãèëàòà íà ãðàä
Îëáèÿ â óñòèåòî íà Äíåïúð - Áóãà, êúäåòî å èìàëî ãðúöêà
êîëîíèÿ, å íàìåðåí íàäïèñ, ñâèäåòåëñòâàù çà òîâà, ÷å íÿ-
êîé ñè Àíàêñàãîð, ñèí íà Äèìàãîð, èçñòðåëÿë ñòðåëà îò
ñâîÿ ëúê íà ðàçñòîÿíèå 522 ì. Òîé áåçñïîðíî å èçïîëçâàë
ìîùåí ñêèòñêè ëúê.
Ñòðåëèòå çà ëúêà ñå èçðàáîòâàëè îò åëà, áîð, áðåçà
èëè ÿñåí ïðè òîâà íå îò êëîíè, à îò ïðåäâàðèòåëíî èçñó-
øåíè áè÷ìåòà, ðàçðÿçâàíè íà äúëãè ïàð÷åòà, êîèòî ñå îäÿë-
êâàëè è ïîëèðàëè ñ ðàçëè÷íè íîæîâå è ðåíäåòà. Âúðõîâå-
òå ñå îòëèâàëè îò áðîíç, à çà îïåðåíèåòî ñå èçïîëçâàëè
ìàõîâè ïåðà îò õèùíè ïòèöè. Ñðåùàò ñå ñúùî æåëåçíè è
êîñòåíè âúðõîâå íà ñòðåëè. Çà äà ñå ïðåäïàçÿò îò âëàãàòà
è äúæäà, ñòðåëèòå è ëúêúò ñå íîñåëè â ñïåöèàëåí êàëúô-
êîë÷àí, èçâåñòåí êàòî ãîðèò (ãîðèòîñ). Òîé ñå èçðàáîò-
âàë îò äúðâî, êîæà è ìåòàëíè àïëèêàöèè, êàòî çàäúëæè-
òåëíî èìàë êàïàê. Ïúðâîîáðàçè íà òàêèâà ãîðèòîñè íà-
ìèðàìå îùå â Ìåñîïîòàìèÿ. Â VI â. ïð. Õð. ãîðèòîñúò
ñå ïîÿâÿâà â èçîáðàæåíèÿòà âúðõó ñàðêîôàçèòå íà êèìå-
ðèéñêèòå êîííèöè îò Ìàëà Àçèÿ. Âúðõó èçîáðàæåíèÿ íà
ïîíòèéñêèòå ñêèòè ãîðèòîñúò ïðèñúñòâà ïîâñåìåñòíî
çàêà÷åí íà ïîÿñà îòäÿñíî.  íåãî íîñåëè ìåæäó 30 è 150
ñòðåëè.
 ÀÂÈÒÎÕÎË

1. Ñêèòñêè ñòðåëöè â áîé. Çëàòíà àïëèêàöèÿ-áðîøêà îò ãðîáíèöàòà â ìîãèëàòà (êóðãàíà) „Êóë-Îáà” êðàé ãð. Êåð÷, Êðèì, Óêðàéíà
(IV â. ïð. Õð.) (ïî Á. À. Ðü!áàêîâ). 2. Áðîíçîâè âúðõîâå íà ñêèòñêè ñòðåëè ñ õàðàêòåðíèÿ çúáåö (êîíòðà) (VII-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â.
Ãèð÷åíêî è Ì. Àãáóíîâ). 3. Çëàòíà ïëàñòèíà îò îáøèâêàòà íà ñêèòñêè êîë÷àí (ãîðèòîñ) ñúñ ñöåíè îò „Èëèàäà” (ïîñåùåíèåòî íà Àõèë
íà î. Ñêèðîñ) â êëàñè÷åñêè ñòèë. Íàõîäêà îò öàðñêîòî ïîãðåáåíèå ïðè ×åðòîìëþê (IV â. ïð. Õð.).

185
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Áîéíè ñöåíè íà ìèòîëîãè÷íè ãåðîè (ãèãàíòîìàõè^ îò ñêèòñêè ñðåáúðåí è ïîçëàòåí ðèòîí. Áîéöèòå ñà âúîðúæåíè ñ õàðàêòåðíèòå
êúñè ìå÷îâå (àêèíàê) ñ íîæíèöè, øèðîêè èçâèòè òðàêèéñêè íîæîâå - ìàõàèðè, ùèòîâå è øëåìîâå. Íàõîäêà îò êóðãàí !4 (êàò. !365)
îò Àäèãåéñêèòå êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ìåîòî-ñêèòñêè ïåðèîä (V â. ïð. Õð.)

Ñêèòñêè òåæêîâúîðúæåíè (âëÿâî) è ëåêîâúîðúæåíè êîííèöè (VI â. ïð. Õð.) (ïî Â. Â. Òàðàòîðèí)

Âîþâàùè ñêèòè. Ñöåíà îò äðúæêàòà íà çëàòåí ãðåáåí îò êóðãàíà „Ñîëîõà”, äî Àçîâñêî ìîðå, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.), Åðìèòàæ,
Ñàíêò Ïåòåðáóðã.

186
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÊÈÒÑÊÈ ÌÅ×ÎÂÅ
1. Êîâàíè æåëåçíè ìå÷îâå îò êóðãàí !4, ïîãðåáåíèÿ 11, 12, 17, 19, 28 è 32, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç (IV â. ïð. Õð.). Äúëæè-
íàòà âàðèðà îò 64 äî 78 ñì. 2. Æåëåçåí ìå÷ ñ áðîíçîâà äðúæêà ñ õàðàêòåðíèòå „óøè” â ãîðíèÿ êðàé. Íàõîäêà îò ìîãèëíî ïîãðåáåíèå
íà Äíåïúð (V â. ïð. Õð.). 3. Êúñè æåëåçíè ìå÷îâå (àêèíàê) îò êóðãàí !15, ïîãðåáåíèÿ !5 è 43, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç (V â. ïð.
Õð.). 4. Öåðåìîíèàëåí ìå÷ ñúñ çëàòíà íîæíèöà è äðúæêà áîãàòî óêðàñåíè ñ áîéíè ñöåíè è ôèãóðè (IV â. ïð. Õð.); â äÿñíî çëàòíà
íîæíèöà îò êóðãàíà „Êóë Îáà”, Êðèì (IV â. ïð. Õð.). 5. Êúñ ìå÷ (àêèíàê) ñúñ çëàòíà íîæíèöà è äðúæêà îò ïîãðåáåíèåòî ïðè ñ.
Êåëåðìåñêà, Êóáàí (VI â. ïð. Õð.). 6. Æåëåçåí êèíæàë ñ áðîíçîâà ëÿòà äðúæêà, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ïðîòî-ìåîòñêà
êóëòóðà (VII â. ïð. Õð.).

187
 ÀÂÈÒÎÕÎË
1. Òðàêèéñêè ñðåáúðåí íàêîëåíèê ñ ïîçëàòà è èçîáðàæåíèå íà Âåëèêàòà Áîãèíÿ ìàéêà. Ìîãèëíî ïîãðåáå-
íèå îò Âðàöà (IV â. ïð. Õð.). 2. Ñêèòñêè áðîíçîâè íàêîëåíèöè, íàìåðåíè â ìîãèëè îò Êåðìåíñêèÿ ïîëóîñò-
ðîâ (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî). 3. Ñêèòñêè öàð í ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå è ñ ëúê ïîñòàâåí â ãîðèò (ðåêîíñòðóê-
öèÿ Ì. Ãîðåëèê).
Àíòè÷íè àâòîðè êàòî Íèêàíäúð, Ïñåâäî-Àðèñòîòåë è
Àâë Õåëèé ñúîáùàâàò, ÷å ñêèòèòå óïîòðåáÿâàëè îòðîâíè
ñòðåëè, íàìàçàíè ñ ðàñòèòåëíè èëè æèâîòèíñêè îòðîâè,
êîåòî ïîâèøàâàëî ïîðàçÿâàùàòà èì ñèëà (4). Ïðàâè âïå-
÷àòëåíèå, ÷å âúðõîâå íà ñòðåëè èäåíòè÷íè ñúñ ñêèòñêèòå
ñà îòêðèâàíè ÷àê â Öåíòðàëíà Àçèÿ, Ìèíóñèíñêàòà êîò-
ëîâèíà (ò.íàð. “òàãàðñêà êóëòóðà” - II â. ïð. Õð. - IV â. ïð.
Õð.) è â Òàðèì.
Îñâåí êàòî îðúæèå, ëúêúò è ñòðåëèòå èìàëè è ñèìâî-
ëè÷íà ôóíêöèÿ è áèëè çíàê çà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå åôåá-
ñêè ñúþçè ïðè íàâúðøâàíå íà ïúëíîëåòèå, à ñúùî è êàòî
çíàê íà âëàñòòà. Õåðîäîò íè ñúîáùàâà çà òðèìàòà ñèíîâå
íà Õåðàêúë - Àãàòþðñ, Ãåëîí è Ñêèò. Ñúãëàñíî ëåãåíäàòà
Õåðàêúë çàâåùàë äà ãî íàñëåäè îíçè îò ñèíîâåòå ìó, êîé-
òî óñïåå äà ïîñòàâè òåòèâàòà íà ëúêà è äà ãî îáòåãíå. Òîâà
óñïÿë äà ñòîðè åäèíñòâåíî Ñêèò è òàêà òîé ïîëó÷èë âëàñò-
òà è ñòàíàë ïúðâèÿò ñêèòñêè öàð (1). Õåðîäîò ñúùî êàçâà,
÷å ñêèòèòå èçðàáîòâàëè ïîõëóïàöèòå íà êîë÷àíèòå îò ÷î-
âåøêà êîæà, êàòî îäèðàëè äÿñíàòà ðúêà íà óáèòèòå íåïðè-
ÿòåëè çàåäíî ñ íîêòèòå.
Îáèêíîâåíî ñêèòèòå íîñåëè ïî äâà ëúêà è áîðàâåëè
ïåðôåêòíî ñ òÿõ. Òå áèëè èçâåñòíè êàòî íåíàäìèíàòè ñòðåë-
öè.
Äðóãèòå äâå îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé áèëè ïðàøêàòà è
ìåòàòåëíèòå êîïèÿ (äðîòèöè). Çà ïðàøêàòà èìà ìíîãî
ìàëêî ñâåäåíèÿ. Ïîäîáíî íà òðàêèòå, ñêèòèòå íîñåëè ïî
äâå êîïèÿ, êîèòî áèëè ñðàâíèòåëíî ïî-êúñè îò êàâàëå-
ðèéñêàòà ïèêà. Âúðõîâåòå íà òåçè êîïèÿ ñüùî áèëè ïî-
ìàëêè è ïî òîâà òå ñå îòëè÷àâàò îò äúëãèòå êîïèÿ. Îáùà-
òà èì äúëæèíà áèëà 1,7 -1,8 ì.
Ìåòàòåëíèòå êîïèÿ ñå èçïîëçâàëè, êîãàòî âîéñêèòå
áèëè íà áëèçêî ðàçñòîÿíèå 10-15 ì. íåïîñðåäñòâåíî ïðå-
äè çàïî÷âàíå íà ðúêîïàøíèÿ áîé. Õâúðëåíèòå êîïèÿ ðàç-
ñòðîéâàëè áîéíèÿ ðåä íà ïðîòèâíèêà è ìîæåëè äà ïðîáè-
ÿò äîñïåõèòå, ïîíÿêîãà âúðõîâåòå èì áèëè ñ êîíòðè è òîâà
ïðå÷åëî äà áúäàò èçâàäåíè ëåñíî îò ïðîáîÿ (äîñïåõèòå,
ùèòà èëè òÿëîòî).
188
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé
Êàòî îðúæèÿ çà áëèçúê áîé ñêèòèòå èçïîëçâàëè äúëãî-
òî êîïèå, áîéíàòà ñåêèðà (ñàãàðà), áîéíèÿ ÷óê, êúñ è äú-
ëúã ìå÷, áîçäóãàíè, òîïóçè (êúñà òîÿãà ñ äåáåë êðàé) è
íîæîâå.
Ñêèòèòå øèðîêî èçïîëçâàëè êîïèÿòà (êàâàëåðèéñêà
ïèêà) â êîííèÿ áîé. Äúëæèíàòà èì âàðèðàëà îò 2 äî 3 ìåò-
ðà, êàòî ïîíÿêîãà ñà íàìèðàíè è òàêèâà äî 4 ì. Ïîñëåäíè-
òå ÿâíî ñà áèëè èçïîëçâàíè îò ñêèòñêàòà ïåõîòà ïî ïîäî-
áèå íà ìàêåäîíñêàòà ôëàíãà è ñà çàèìñòâàíè îò íåÿ. Íà
âúðõà íà êîïèÿòà ÷åñòî ñå ïðèêðåïâàë êè÷óð èëè ïèñêþë
îò êîíñêà îïàøêà, êîéòî ñëóæåë è êàòî çíàìå, îãðàíè÷è-
òåë íà ïðîíèêâàíåòî íà îñòðèåòî è îðèåíòèð çà ïîñîêàòà
íà âÿòúðà çà ñòðåëöèòå.
Äðúæêàòà íà êîïèåòî ñå èçðàáîòâàëà îò òâúðäî äúðâî,
à âúðõîâåòå - îò áðîíç èëè æåëÿçî. Äúëæèíàòà íà íàêî-
íå÷íèöèòå âàðèðà îò 30 äî 72 ñì.
Áîéíàòà ñåêèðà (ñàãàðà) å äðóãî òèïè÷íî çà ñêèòèòå
îðúæèå. Õåðîäîò ñúîáùàâà, ÷å ïúðâàòà òàêàâà ñåêèðà îò
çëàòî ïàäíàëà êàòî äàð îò íåáåòî è ÿ ïîëó÷èë ïúðâèÿò
ñêèòñêè öàð, çàåäíî ñ äðóãèòå ñâåùåíè ïðåäìåòè - çëàòíî
ðàëî, ÿðåì è ÷àøà (1).  ñêèòñêèòå ìîãèëè ñà îòêðèòè îêî-
ëî ñòîòèíà áîéíè áðàäâè ñ òÿñíî îñòðèå êàòî òîìàõàâêà è
äúëãà äðúæêà. Áîéíèòå áðàäâè áèëè èçêëþ÷èòåëíî îïàñíî
îðúæèå â áëèçêèÿ áîé. Ïîðàäè îñîáåíîñòèòå íà îñòðèå-
òî, áîéíàòà ñåêèðà ëåñíî ïðîáèâàëà áðîíÿòà è øëåìà è ñ
íåÿ ñå íàíàñÿëè ñìúðòîíîñíè ðàíè. Ñåêèðàòà áèëà ëåêà è
óäîáíà çà áîðàâåíå è ñ íåÿ ìîæåëî äà ñå íàíàñÿò ðàçëè÷-
íè óäàðè, äà ñå çàêà÷à è çàõâàùà îðúæèåòî íà ïðîòèâíèêà
èëè äà ñå èçòðúãâà ùèòúò. Ñåêèðàòà áèëà ìíîãî ïîäõîäÿ-
ùà çà àòàêà â ÷åðåïà íà âðàæåñêèòå êîíå è îñâåí âñè÷êî
äðóãî ñå èçïîëçâàëà è â ïîõîäíèÿ áèò.
Áîéíàòà ñåêèðà áèëà è ëþáèìîòî îðúæèå íà àìàçîí-
êèòå, êîèòî ïðîèçëèçàò îò Êàâêàç è Ìàëà Àçèÿ è ñà ÷àñò
îò òðàêèòå è ñêèòèòå. Îùå ïî âðåìåòî íà Òðîÿíñêàòà âîé-
íà àìàçîíêèòå âîþâàëè ÿðîñòíî ñðåùó àõåéöèòå. Òÿõíàòà
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÂÚÐÕÎÂÅ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ ÊÎÏÈß

1. Áîåí ÷óê è âðúõ íà êîïèå îò ëÿò áðîíç, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, ïîãðåáåíèå 9, Ïðîòî-ìåîòñêà êóëòóðà (VIII â. ïð. Õð.).
2. Âúðõîâå íà ñêèòñêè äðîòèöè è êîïèÿ (VI-IV â. ïð. Õð.). 3. Êîâàíè æåëåçíè âúðõîâå íà êîïèÿ îò Êóðãàí !4, ïîãðåáåíèå 11, 19, 41,
Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ìåîòî-ñêèòñêè ïåðèîä (IV â. ïð. Õð.). 4. Âúðõîâå íà êîïèÿ îòëÿò áðîíç, Ïðîòî-ìåîòñêà ìîãèëà
Ôàðñ, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, (VII â. ïð. Õð.). 5. Íà÷åëíà áðîíçîâà àïëèêàöèÿ çà áîåí êîí îôîðìåíà âúâ âèä íà ëåæàùà
ôèãóðà íà ëúâ, êóðãàí !5, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, (IV â. ïð. Õð.).

189
 ÀÂÈÒÎÕÎË
öàðèöà Ïåíòåçèëåÿ ñ óæàñíàòà ñè äâóîñòðà ñåêèðà óáèâà
îñåì âîäåùè ãðúöêè âîåíà÷àëíèöè. Òÿ íå ñå ïîêîëåáàâà
äà âëåçå â äâóáîé è ñ Àõèë, êàòî õâúðëÿ äâå êîïèÿ ïî íåãî,
íî çàãèâà â áîÿ (14).
Àëåêñàíäúð Âåëèêè ïðè ïîõîäà ñè íà èçòîê áèë ïîñå-
òåí îò öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå Òàëåñòðèñ, êîÿòî áèëà ïðèä-
ðóæåíà îò åëèòåí îòðÿä îò òðèñòà åçäà÷êè. Âñè÷êè àìà-
çîíêè îò îòðÿäà áèëè âúîðúæåíè ñ äâóîñòðè ñåêèðè è ïî-
ëóëóííè ìàëêè òðàêèéñêè ùèòîâå (ïåëòè), à íà ãëàâèòå
ñè íîñåëè ôðèãèéñêè (òðàêèéñêè) øàïêè. Ñïîðåä Þñòè-
íóñ òå ïúòóâàëè 25 äíè çà ñðåùàòà, êîÿòî ñòàíàëà â Õèð-
êàíèÿ (14).
Äâóîñòðàòà ñåêèðà áèëà çàåäíî ñ áîçäóãàíà (ìàëêèÿ
áîçäóãàí êàòî âèä æåçúë) ñèìâîë íà àâòîðèòåòà è âëàñòòà
ïðè ñêèòèòå. Òÿ ñå èçïîëçâàëà è ïðè ðèòóàëèòå çà äàâàíå
íà êëåòâà, êîèòî îïèñâà Õåðîäîò: “...Ïðè èçðè÷àíåòî íà
êëåòâèòå ñêèòèòå èçïúëíÿâàò ñëåäíèÿ ðèòóàë: íà-
ëèâàò âèíî â ãîëÿìà ãëèíåíà ÷àøà, êàòî ñìåñâàò â
íåãî è êðúâ îò ïîëàãàùèòå êëåòâàòà - íàðàíÿâàò ãè
ëåêî ñ èãëà èëè ãè ïîðÿçâàò, ñëåä êîåòî ïîòàïÿò â
÷àøàòà ìå÷ àêèíàê, ñòðåëè, ñàãàðà è êîïèå; êàòî èç-
ðè÷àò ìíîãî êëåòâåíè ìîëèòâè, íàêðàÿ ñêëþ÷âàùèòå
äîãîâîð îòïèâàò îò ÷àøàòà; ñúùîòî ïðàâÿò è íàé-
äîñòîéíèòå îò òåçè, êîèòî ãè ïðèäðóæàâàò... “(1).
Äðóãî âàæíî îðúæèå íà ñêèòèòå áèëè ìå÷úò è êèíæà-
ëúò (àêèíàê èëè êúñ ìå÷). Îòíîâî çàïèñêèòå íà Õåðîäîò
íè äàâàò ïîäðîáíà èíôîðìàöèÿ êàê ñêèòèòå èçäèãàëè ìå÷à
â êóëò. Õåðîäîò ïèøå, ÷å Àðåñ - áîãúò íà âîéíàòà, áèë
åäèíñòâåíîòî áîæåñòâî, íà êîåòî ñå ïîêëàíÿëè ñêèòèòå è
â ÷èÿòî ÷åñò èçäèãàëè îëòàðè. Òå ïðåäñòàâëÿâàëè ìàëêè
õúëìîâå, íà âúðõà íà êîèòî èìàëî æåëåçåí ìå÷. Òàì åæå-
ãîäíî ñå èçâúðøâàëè æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà æèâîòíè è
õîðà. Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ïîòâúðæäàâàò êàçàíîòî
îò Õåðîäîò. Ïðè ðàçêîïêè â Çàïîðîæèåòî áèë íàìåðåí
òàêúâ íàñèï -îëòàð áëèçî äî ìîãèëåí êóðãàí îò IV â. ïð.
Õð. Ñàìèÿò îëòàð ñå îêàçàë “ïî-ñòàð” îò ìîãèëàòà ñúñ
100 ãîäèíè, òúé êàòî ìå÷úò, íàìåðåí íà âúðõà ìó, äàòèðàë
îò V â. ïð. Õð. Ïðåäàíèåòî ðàçêàçâà, ÷å òî÷íî òàêúâ äðå-
âåí ìå÷, ïîñâåòåí íà Ìàðñ (Àðåñ), áèë äàäåí îò êîëîáðè-
òå íà áúëãàðñêèÿ êàí Àòèëà îò ðîäà Äóëî, çà “äà çàâëàäåå
ñ íåãî ñâåòà”...
Ïðîèçõîäúò íà ñêèòñêèÿ ìå÷ íå å ñúâñåì ÿñåí, íî íà-
÷èíúò íà èçðàáîòêà ñâèäåòåëñòâà, ÷å òîé å áèë çàèìñòâàí
îò òðàêèòå è êèìåðèéöèòå èëè ïî-òî÷íî å ñúùåñòâóâàë
ïðåç “êèìåðèéñêàòà åïîõà”. Êúì êðàÿ íà VII â. ïð. Õð.
ñêèòñêèÿò ìå÷ áèë èçðàáîòâàí îò æåëÿçî, äâóñòðàííî çà-
òî÷åí è ñ äúëæèíà 60-70 ñì. Íàìèðàíè ñà îáà÷å è ïî-
äúëãè ìå÷îâå, êàòî òîçè îòêðèò â Êðèì îò VI â. ïð. Õð.,
êîéòî áèë äúëúã 1 ì. Êèíæàëèòå èëè êúñèòå ìå÷îâå (àêè-
íàê) áèëè ñ äúëæèíà 35-40 ñì. è â ãîðíèÿ êðàé ïîäîáíî
íà òðàêèéñêèòå èëè ïåðñèéñêèòå îáðàçöè èìàëè çàâèòè íà-
âúòðå “óøè” èëè îòâîðåíè õàëêè, êîèòî ñèìâîëèçèðàò
òåñòèñè, à ñàìîòî îñòðèå ñèìâîëèçèðà ìúæêè ïîëîâ îð-
ãàí. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ìå÷îâåòå è êèíæàëèòå ñå ñ÷è-
òàò çà òèïè÷íî “ìúæêî îðúæèå “ è íå áèëè èçïîëçâàíè îò
æåíèòå è àìàçîíêèòå, êîèòî óïîòðåáÿâàëè äðóãè îðúæèÿ.
Íàé-äðåâíèòå íàõîäêè íà ñêèòñêè ìå÷îâå ñà îò VII -VI
â. ïð. Õð. è ñà íàìåðåíè â êóðãàíèòå â ðàéîíà íà ñåëèùà-
òà Ìåëãóíîâêà è Êåëåðìåñêà (6). Òîâà ñà äâà ìå÷à, êîèòî
ñà ïî÷òè èäåíòè÷íè, ñ âåëèêîëåïíè çëàòíè íîæíèöè è
äðúæêè, áîãàòî óêðàñåíè ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ, ôèãó-
ðèòå è æèâîòíèòå ñà èçïúëíåíè â õàðàêòåðíèÿ ñêèòñêè è
òðàêèéñêè “çâåðèíåí ñòèë”.
190
Ñ âðåìåòî ñêèòñêèÿò ìå÷ å ïðîìåíÿë ôîðìàòà ñè. Â V
â. ïð. Õð. îñòðèåòî ñ åäíàêâè ñòðàíè ñå ïðîìåíÿ â èçòî-
÷åí ðàâíîáåäðåí òðèúãúëíèê, ïîñòåïåííî ñòåñíÿâàù ñå
êúì âúðõà ïî öÿëàòà äúëæèíà íà îðúæèåòî. À â IV â. ïð.
Õð. âìåñòî äâóñòðàííî çàòî÷åíîòî îñòðèå ñå ïîÿâÿâàò
îñòðèåòà, çàòî÷åíè ñàìî îò åäíàòà ñòðàíà. Òîâà å
ïðîòîòèïúò íà ïî-êúñíèòå ïàëàøè, êîèòî åâîëþèðàò â ïðî-
÷óòàòà áúëãàðñêà ñàáÿ, èçâåñòíà îò “õóíñêèÿ ïåðèîä” è Ñòà-
ðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ (II -VII â.)
Ãàðäúò èëè ïðåäïàçèòåëÿò çà ðúêàòà ñúùî ñå å ïðîìå-
íÿë îò òàêúâ ñúñ çàâèòè íàâúòðå êðàèùà äî îâàëåí.
Áîçäóãàíèòå, òîïóçèòå, áîéíèòå ÷óêîâå è íîæîâåòå,
ìàêàð è ïî-ðÿäêî èçïîëçâàíè, ñúùî íàìèðàëè ñâîåòî
ìÿñòî â àðñåíàëà íà ñêèòèòå, êîèòî íà ïðàêòèêà èçðàáîò-
âàëè âñÿêàêâè îðúæèÿ Òîâà, êîåòî îòëè÷àâà ñêèòñêèòå îá-
ðàçöè, å ñïåöèôè÷íàòà þâåëèðíà èçðàáîòêà è áîãàòà óêðà-
ñà, ñú÷åòàíè ñ ïðàêòè÷íà ôóíêöèîíàëíîñò.
Çàùèòíî âúîðúæåíèå
 ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â Ñðåäíèÿ Èçòîê
âîèíèòå íîñåëè ãúâêàâè êîæåíè äîñïåõè - êîðñåòè, îáøè-
òè ñ ìàëêè áðîíçîâè èëè æåëåçíè ïëàñòèíêè, ïðèïîêðè-
âàùè ñå êàòî ëþñïè íà ðèáà. Ñêèòèòå îòêðèëè ïî ïúòÿ íà
îïèòà è ãðåøêèòå íàé-åôåêòèâíèÿ ñïîñîá çà ïîäðåæäàíå
íà ïëàñòèíèòå, òàêà ÷å ïî-ëåñíî äà îòðàçÿâàò óäàðèòå íà
êîïèÿòà è ìå÷îâåòå. Çà ðàçëèêà îò èçòî÷íèòå êîâà÷è, êîè-
òî èçãîòâÿëè ñàìî ïëàñòèí÷àòè êîðñåòè çà òÿëîòî, ñêèòè-
òå ïîêðèâàëè ïî òîçè ñïîñîá è äðóãèòå äîñïåõè - øëåìî-
âå, ùèòîâå, ïîÿñè è ÷àñòè îò äðåõèòå (íàëàêúòíèöè è íà-
áåäðåíèöè - ãàìàøè). Ñêèòñêèòå ìàéñòîðè èçðÿçâàëè
“ëþñïèòå” çà ðèçíèöèòå îò òúíúê ëèñò ìåòàë ñ ïîìîùòà
íà íîæèöè èëè çàîñòðåí èíñòðóìåíò. Ïëàñòèíêèòå èìàëè
îòâîðè è ñå ïðèêðåïâàëè ñ ïîìîùòà íà êîæåíè ðåìúöè
èëè æèâîòèíñêè ñóõîæèëèÿ âúðõó ìåêà êîæåíà îñíîâà. Ïðè
ïðèïîêðèâàíåòî íà ïëàñòèíèòå ñå ïîëó÷àâàëè ïî 3-4 ñëîÿ
ìåòàë, êîåòî áèëî ñåðèîçíà ïðåãðàäà ñðåùó íàïàäàòåë-
íèòå îðúæèÿ (6). Ðèçíèöàòà è äîñïåõèòå, èçðàáîòåíè ïî
òîçè íà÷èí, áèëè ñðàâíèòåëíî ãúâêàâè è íå ïðå÷åëè íà
äâèæåíèÿòà. ×åñòî íà ãúðäèòå èìàëî ïî-ìàñèâíè ïëàñòè-
íè - àïëèêàöèè ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ íà ìèòîëîãè÷íè
æèâîòíè èëè ñòðàøíè ìàñêè íà ãîðãîíè, ãðèôîíè è äð.
Ïðè âîåíà÷àëíèöèòå äîñïåõèòå áèëè ïîçëàòåíè èëè
ïîñðåáðåíè ñ áîãàòà óêðàñà â “çâåðèíåí ñòèë”.
Øëåìîâåòå áèëè ðàçëè÷íè îáðàçöè. Äî VII â. ïð. Õð.
ñêèòèòå íîñåëè ïëúòíî ïðèëÿãàùè êúì ãëàâàòà òåæêè
øëåìîâå, îòëåòè îò áðîíç, ñ ïëàñòèíè, çàùèòàâàùè áóçèòå
(íàáóçíèöè). Òàêèâà ñà íàìèðàíè â Ñåâåðåí Êàâêàç è
ðàéîíà íà Êóáàí.
 V â. ïð. Õð. çàïî÷âàò äà ñå íàëàãàò êîæåíèòå øëåìîâå,
ïîêðèòè ñ “ëþñïè”, êîèòî èçìåñòâàò “êóáàíñêèòå øëåìî-
âå”. Ñêèòèòå íîñåëè êàòî øëåì è êîæåíè (ãüîíåíè)
ôðèãèéñêè øàïêè, çàîñòðåíè íàãîðå ñúñ çàùèòà íà âðàòà
è ñòðàíèòå. Çíàòíèòå ñêèòè íîñåëè ñúùî ïî-ëóêñîçíè òðà-
êèéñêè è ãðúöêè øëåìîâå. Èçïîëçâàëè ñå ñúùî è ìåòàë-
íèòå íàêîëåííèöè.
Ïðè òåæêèòå êàâàëåðèñòè ñ áðîíÿ áèëè çàùèòåíè ãúð-
äèòå, ãëàâàòà, âðàòúò è áóçèòå íà êîíåòå.
Ñêèòèòå èçïîëçâàëè è ìàëêè êîæåíè ùèòîâå, êîèòî ñå
èçðàáîòâàëè ïîäîáíî íà òðàêèéñêèòå è èìàëè ñúùàòà
ôîðìà (êðúãëè, ëóííîâèäíè èëè îâàëíî ïðîäúëãîâàòè). Â
öåíòúðà (óìáî èëè “ïúï”) íà ùèòà îáèêíîâåíî èìàëî òåæêà
ìåòàëíà àïëèêàöèÿ, êîÿòî îñâåí çà óñèëâàíå íà ùèòà èç-
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÊÈÒÑÊÈ ÄÎÑÏÅÕÈ È ØËÅÌÎÂÅ

1. ×àñòè îò ñêèòñêè äîñïåõè, èçðàáîòåíè îò êîæà è ìåòàëíè ïëàñòèíè; ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ìåäàëüîíà-ìàñêà ñå å íîñèë íà ãúðäèòå
èëè å ÷àñò îò àïëèêàöèÿ íà ùèò (óìáîòî èëè „ïúïà” íà ùèòà). Íàõîäêè îò ïîãðåáåíèåòî „Ñåäåìòå áðàòÿ” íà Êóáàí, Óêðàéíà (V
â. ïð. Õð.). 2. Ïîãðåáåíèå íà ñêèòñêè âîèí ñ ïúëåí êîìïëåêò äîñïåõè (ëþñïåñòà ðèçíèöà èëè ïëàñòèí÷àòè äîñïåõè), âêëþ÷âàùè ñúùî
øëåì è ãàìàøè; âúîðúæåí ñ äâå êîïèÿ è ìå÷. Íàõîäêà îò Êóðãàíà â Íèêîëàåâñêà îáëàñò (V â. ïð. Õð.). 3. Øëåìîâå íàìåðåíè â
ñêèòñêèòå ìîãèëè îò Ñåâåðíîòî ïðè÷åðíîìîðèå. Íàìåðåíè ñà îêîëî 60 òàêèâà øëåìà, çà íÿêîè îò êîèòî ñå òâúðäè, ÷å ñà ñ
òðàêèéñêè, ìàêåäîíñêè èëè ãðúöêè ïðîèçõîä (Ò. Â. Ãèð÷åíêî).

191
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïúëíÿâàëà ðîëÿòà è íà ãåðá çà îòëè÷àâàíå íà âîåíà÷àëíè-
öèòå è çíàòíèòå âîèíè.
Âàæíà ÷àñò îò ñêèòñêèòå äîñïåõè ñå ÿâÿâàë äåáåëèÿò
êîæåí ïîÿñ, îáêîâàí ñ ìåòàëíè àïëèêàöèè. Íà íåãî ñå îêà÷-
âàëè ãîðèòà ñ ëúêà è ñòðåëèòå, ìå÷úò, áîéíàòà ñåêèðà,
òî÷èëî, èãëåíèê è äðóãè ïðåäìåòè. Ïî áðîÿ è âèäà íà ïî-
ÿñíèòå àïëèêàöèè ñå îïðåäåëÿë è ðàíãúò íà áîåöà (êàòî
âèä “ïàãîí”) âúâ âîåííàòà è ðîäîâà éåðàðõèÿ.
 çàêëþ÷åíèå òðÿáâà äà êàæåì è äâå äóìè çà ñêèòñêè-
òå êîíå, ñ êîèòî òå áèëè ïðî÷óòè â äðåâíèÿ ñâÿò. Êîíåòå
íà ñêèòèòå áèëè îñíîâíî ñðåäñòâî çà âîþâàíå, à ñúùî è
çà íàáàâÿíå íà õðàíà â äúëãèòå ïîõîäè. Êîíñêîòî ìåñî
âàðèëè â ãîëåìè áðîíçîâè êîòëè ñ äâå äðúæêè. Êîáèëèòå
ñå äîÿëè è îò êîáèëåøêîòî ìëÿêî ïðèãîòâÿëè ðàçíè ìëå÷-
íè ïðîäóêòè è íàïèòêè (êóìèñ), â òîâà ÷èñëî è îñîáåí
âèä ñèðåíå èëè êàøêàâàë (èïïàêà), çà êîåòî ïèøàò
ãðúöêèòå àâòîðè (12).
Ñêèòñêèòå êîíå áèëè ñðåäíè íà ðúñò, ñ âèñî÷èíà
130-140 ñì. è áèëè èçêëþ÷èòåëíî áúðçè, ïîâðàòëèâè è
èçäðúæëèâè. Òå áèëè ñúñ ñðàâíèòåëíî ãîëÿìà ãëàâà è
øèðîêè ãúðäè. Îñâåí ñ òîçè âèä êîí ñêèòèòå ðàçïîëàãàëè
è ñ ïî-åäðè ïîðîäè, êîèòî âåðîÿòíî ñà ñå ïîëçâàëè çà òåæ-
êàòà êîííèöà. Òåçè êîíå áèëè âèñîêî öåíåíè è íå ñëó÷àé-
íî, êîãàòî Ôèëèï II, áàùàòà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè,
ðàçáèë ñêèòñêèÿ öàð Àòåé â 339 ã. ïð. Õð., òîé âçåë êàòî
ïëÿ÷êà è 20 õèëÿäè ÷èñòîêðúâíè ñêèòñêè êîáèëè, êîèòî
áèëè èçïðàòåíè êàòî ðàçïëîäåí ìàòåðèàë â Ìàêåäîíèÿ.
Ñêèòèòå îáó÷àâàëè è äðåñèðàëè ñïåöèàëíî ñâîèòå áîé-
íè êîíå äà õàïÿò è äà óäðÿò âðàãà ñ êîïèòà, òàêà ÷å êîíÿò
ñúùî áèë âîèí. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Ïëèíèé Ìëàäøè ñúîá-
ùàâà ñëåäíîòî: “...Ñêèòñêàòà êîííèöà ñå ñëàâè ñúñ ñâî-
èòå êîíå; ðàçêàçâàò, ÷å êîãàòî åäèí òåõåí öàð, ñðà-
æàâàéêè ñå â äâóáîé ñ âðàãà, áèë óáèò, è ïîáåäèòåëÿò
ñå ïðèáëèæèë äà ìó ñíåìå äîñïåõèòå, òîé áèë óáèò
îò êîíÿ íà ïîáåäåíèÿ ñ êîïèòà è õàïàíå...” (17).
III. Äðåâíèòå áúëãàðè
Ïðîèçõîä íà äðåâíèòå áúëãàðè
Âñå îùå äîñòà ñå ñïåêóëèðà ñ òåìàòà çà ïðîèçõîäà íà
äðåâíèòå áúëãàðè, êàòî ñå èçëàãàò íàé-ðàçëè÷íè òåîðèè è
õèïîòåçè, ÷åñòî â ïðîòèâîðå÷èå ïîìåæäó ñè. Íàïîñëåäúê
äîñòà íàòðàï÷èâî ñå ëàíñèðà õèïîòåçàòà çà ïðîèçõîä íà
áúëãàðèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ – Ïàìèð è Õèíäèêóø, áåç îáà-
÷å äà ñå îáÿñíÿâà êàê òå ñà ñå ïîÿâèëè òàì. Ñëåäè îò äðåâ-
íè áúëãàðè ñå îòêðèâàò è äàëå÷å íà èçòîê â ïðåäåëèòå íà
äíåøåí Êèòàé – Òàðèì (Ñÿíäçÿí – Óéãóðñêà àâòîíîìíà
îáëàñò), Äæèíãàðèÿ (Âúòðåøíà Ìîíãîëèÿ) è Çàäáàéêàëè-
åòî. Áúëãàðèòå ñúùî òàêà èìàò âðúçêà ñ Ìåñîïîòàìèÿ,
Åãèïåò, Ìàëà Àçèÿ è Êàâêàç îùå îò äðåâíîñòòà. Âñè÷êè
òåçè äàííè âñå îùå íå ñà îáîáùåíè è àíàëèçèðàíè äîñòà-
òú÷íî, çà äà ñå ïîëó÷è åäíà ñòðîéíà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà,
ðàçñåëåíèåòî è ìèãðàöèèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Òîâà
êîåòî å âàæíî äà ñå çíàå, å, ÷å ïî ïðîèçõîä áúëãàðèòå íå
ñà àçèàòöè, à ñà íàé-÷èñòè èíäî-åâðîïåéöè îò èðàíñêàòà
ãðóïà (êàâêàçêè òèï). Ãåíåòè÷íèòå è êðúâíè òåñòîâå, êàê-
òî è àíòðîïîëîãèÿòà äîêàçâàò òîçè ôàêò, òàêà ÷å âñÿêàêâè
òâúðäåíèÿ çà òþðêñêè, ìîíãîëñêè, ñëàâÿíñêè èëè äðóã
ïðîèçõîä ñà íåñúñòîÿòåëíè.
Íàïîñëåäúê, íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ íà ÷óæäè è íàøè
ó÷åíè, ñâúðçàíè ñ ïîòîïà â ×åðíî Ìîðå è öèâèëèçàöèÿòà
192
â Òàðèì, äàâàò îòãîâîð íà íÿêîè îò ãîðíèòå âúïðîñè. Îò
òåçè äúëãîãîäèøíè èçñëåäâàíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å ñëåä ïî-
òîïà â ×åðíî Ìîðå (îïèñàí â øóìåðñêèòå òåêñòîâå è Áèá-
ëèÿòà), ïðåäïîòîïíàòà Ïðè÷åðíîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ ñå
ðàçïàäà, êàòî ÷àñò îò ïëåìåíàòà çàïî÷âàò äà ìèãðèðàò íà
þã (â Ìåñîïîòàìèÿ) è íà èçòîê (êúì Êàâêàç è Öåíòðàëíà
Àçèÿ), à åäíà ÷àñò, íàðå÷åíà ïî-êúñíî “òðàêè”, îñòàâà â
Ïðàðîäèíàòà (Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ). Îò-
òóê ñå îáÿñíÿâà ïúðâîíà÷àëíàòà ãåíåòè÷íà âðúçêà ìåæäó
áúëãàðè è òðàêè (êîèòî ñà îò åäíî è ñúùî “òåñòî”), êàêòî
è âðúçêèòå ñ øóìåðèòå, ñêèòèòå è íàðîäèòå îò Êàâêàç.
Ïðîñëåäÿâàéêè âíèìàòåëíî òîâà äâèæåíèå ïðåç õèëÿ-
äîëåòèÿòà, âèæäàìå êàê, ïðîãîíåíè îò ïðèðîäíèÿ êàòàê-
ëèçúì (ïîòîïà), ñëåä âðåìå áúëãàðèòå îòíîâî ñå çàâðú-
ùàò â Ïðàðîäèíàòà ñè – Ïðè÷åðíîìîðèåòî è Áàëêàíèòå.
Äðóã âàæåí êëþ÷îâ ìîìåíò å áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå
íà Áàëêàíèòå âåêîâå ïðåäè èäâàíåòî íà êàíîâåòå Àñïàðóõ
è Êóáåð ïðåç VII âåê. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà îò íàëè÷èåòî
íà ðåäèöà êàðòè è èçâîðîâ ìàòåðèàë, êîèòî äî ìîìåíòà
ñà ïðåíåáðåãâàíè îò “îôèöèàëíàòà íàóêà” è íå äîñòàòú÷-
íî èçñëåäâàíè è àíàëèçèðàíè (5). Íàëè÷èåòî íà ìíîæåñò-
âî áúëãàðñêè âëàäåòåëè ïðåäè êàí Êóáðàò (605-665 ã.) è
íàé-ìàëêî ïåò âåêà ïðåäè òîâà, ïîäñêàçâà åäíà ðåñïåêòè-
ðàùà äúðæàâíîñò è äðåâíà òðàäèöèÿ íà óïðàâëåíèå, èä-
âàùà ìîæå áè îùå îò âðåìåíàòà ïðåäè ïîòîïà (ò.å. ïðåäè
7600 ãîäèíè)!...
Ïîõîäè, òàêòèêà, âîåííî èçêóñòâî è îáëåêëî
Ïúðâèòå ñâåäåíèÿ çà âîåííèòå ïîõîäè íà áúëãàðèòå
èäâàò îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., êîãàòî ðîäîíà÷àëíèêúò
íà áúëãàðèòå (ñïîðåä “Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô” îò 334 ã.)
öàð Çèåçè (Çàããèçè) (2750-2726 ã. ïð. Õð.), îáåäèíÿâà âñè÷êè
ãðàäîâå-äúðæàâè â Ìåñîïîòàìèÿ è ñòàâà ïúðâèÿò èìïå-
ðàòîð â ñâåòà. Òîé íîñåë òèòëàòà Ëóãàë-Êàëàìà (“öàð íà
Ñâåòà”) (âèæ ñï. “Àâè-Òîõîë”, êí. 11, 2000 ã., Äèìèòúð Èë.
Äèìèòðîâ, “Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå”, ñòð. 9). Ñïîðåä Õèë-
ïðåõò, “Çèåçè å áèë åäèí îò íàé-âåëèêèòå ìîíàðñè íà äðåâ-
íèÿ èçòîê (Øóìåð)”.
Ãðàäúò, îò êîéòî ïðîèçõîæäàë ðîäúò íà Çèåçè, å èç-
âåñòåí îò íàäïèñè êàòî “âàæíèÿò ãðàä Áàí” è å áèë íàðè-
÷àí “ãðàäúò íà ëúêà” (èëè íà “ëúêîíîñöèòå”)*.
Ïîñëåäíîòî ñâåäåíèå å èçêëþ÷èòåëíî âàæíî, êàòî ñå
èìà ïðåä âèä òàêòèêàòà íà äðåâíèòå áúëãàðñêè âîéíè è
ôàêòúò, ÷å òå ñà áèëè èçêëþ÷èòåëíî êîííè ñòðåëöè.
Ñàìèÿò ôàêò, ÷å èìåííî öàð Çèåçè óñïÿâà äà ñúçäàäå
ïúðâàòà èìïåðèÿ â ñâåòà, ïîêàçâà ÷å íåãîâèòå âîéñêè ñà
áèëè ìíîãî äîáðå îðãàíèçèðàíè è ñà áèëè íàé-ìîäåðíè
çà âðåìåòî ñè. ×ðåç òÿõ áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äúðæàë â
ïîä÷èíåíèå îãðîìíè òåðèòîðèè è îñèãóðÿâàë çàùèòàòà íà
èìïåðèÿòà ñè îò îêîëíèòå âðàæäåáíè ïëåìåíà è íàðîäè.
 åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä å îòáåëÿçàíî, ÷å ïîòîìöèòå íà
Çèåçè – Õóðóñàí è Õàéòàë, îòâåæäàò íàðîäà ñè Õó-Õóíî-
ðè (“Ìîãúùèòå Ãîñïîäàðè”) â Áàëõàðà (Áàêòðèÿ), îòêúäå-
òî ïðîèçõîæäàò õóíèòå-åôòàëèòè (Öàðñòâåíè èëè Áåëè
Õóíè). Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå, ÷å èìåòî “õóíè” íå å åò-
íè÷åñêî ïîíÿòèå, à ñáîðåí òåðìèí çà 26 íàðîäà, “îïúâà-
ùè ëúê”, êîèòî ñà îáåäèíåíè ïî-êúñíî â Õóíñêàòà èìïå-
ðèÿ. Òå ñå äåëåëè íà äâå ãîëåìè ãðóïè, Æóí (èçòî÷íè, ìîí-
ãîëîåçè÷íè) è Õó (çàïàäíè, èðàíîåçè÷íè). Áúëãàðèòå ñå
ïðè÷èñëÿâàò êúì âòîðèòå è îò òåõíèòå âëàäåòåëñêè ðîäî-
âå ñà èçáèðàíè êàíîâåòå íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ, íàé-âå÷å
òåçè îò ðîäà Äóëî (1).
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÊÈ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ ÂÎÈÍÈ ÑÚÇÄÀÄÅÍÈ ÍÀ ÁÀÇÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÕÎÄÊÈ

1. Ñèíäî-ìåîòñêè çíàòåí âîèí â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå (V â. ïð. Õð.). 2. Ñêèòñêà æåíà-âîèí (àìàçîíêà) îò çíàòåí ïðîèçõîä (IV â. ïð. Õð.).
3. Çíàòåí ñêèòñêè ñòðåëåö (V â. ïð. Õð.). 4. Ìëàä ñêèòñêè âîèí (IV â. ïð. Õð.). 5. Ñêèòñêè âîæä (IV â. ïð. Õð.). 6. Ìëàä çíàòåí âîèí îò ëè÷íàòà
îõðàíà íà öàðÿ ïîäíàñÿ êàòî âîåíåÿ òðîôåé íà öàðÿ îòñå÷åíàòà ãëàâà íà âðàæåñêè ïúëêîâîäåö, îò êîÿòî ñå èçðàáîòâà ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï
(IV â. ïð. Õð.). 7. Ñêèòñêè öàð ñúñ ñâèòàòà ñè ïî âðåìå íà ïîõîä (IV â. ïð. Õð.). 8. Ñêèòñêà öàðèöà ñ ìàëêèÿ ñè ñèí íà ðúöå (IV â. ïð. Õð.). 9.
Çíàòåí ñêèòñêè âîèí îò òåæêàòà êîííèöà (IV â. ïð. Õð.). 10. Ñêèòñêè öàð â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå (V-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî).

193
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêëþ÷èòåëíî âîéíñòâåí íà-
ðîä ñ âèñîê áîåí äóõ è äðåâíà êóëòóðà, êîÿòî óñïÿâà äà ñå
ñúõðàíè ïðåç âåêîâåòå è äà ñå óòâúðäè. Åäíà îò ãëàâíèòå
ïðåäïîñòàâêè çà îöåëÿâàíåòî íà áúëãàðèòå êàòî íàðîä è
äúðæàâà ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà ñå ÿâÿâà ñúâúðøåíîòî âëà-
äååíå íà áîéíèòå èçêóñòâà, äèñöèïëèíà, åäèíîíà÷àëèå è
ìàòåðèàëíà êóëòóðà, êîèòî âúçïèòàâàëè åäèí íåïîêîëå-
áèì è íåïðåêëîíåí äóõ ó áúëãàðèíà. Äðåâíèòå áúëãàðè
áèëè èçêëþ÷èòåëíî ñâîáîäîëþáèâè, íå òúðïåëè ÷óæäî
âëàäè÷åñòâî è ðîáñòâîòî ïðè òÿõ áèëî íåïîçíàòî. Òÿõíà-
òà ñîöèàëíà ñòðóêòóðà áèëà èçöÿëî âîåííà è îñîáåíî â
ðàííèòå âåêîâå íà îáîñîáÿâàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîä-
íîñò, âîéíàòà áèëà åäíî ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñòîÿíèå
íà ñúùåñòâóâàíå.
 ïîâå÷åòî èçòî÷íèöè ñå èçòúêâà, ÷å äðåâíèòå áúëãà-
ðè ñà ïå÷åëåëè áèòêèòå íå òîëêîâà ñ ÷èñëåíîòî ñè ïðå-
âúçõîäñòâî, êîëêîòî ñ îðèãèíàëíèÿ íà÷èí íà âîþâàíå,
ñúâúðøåíîòî âëàäååíå íà áîéíèòå èçêóñòâà è ñòåãíàòàòà
âîåííà äèñöèïëèíà è îðãàíèçàöèÿ, êàêòî è âèñîêîîðãàíè-
çèðàíà äúðæàâíîñò.
Ñîöèàëíàòà ñòðóêòóðà íà äðåâíèòå áúëãàðè íè äàâà
ÿñíà ïðåäñòàâà, çàùî òå áèëè òîëêîâà âîéíñòâåíè è èçäè-
ãàëè â êóëò áîéíèòå èçêóñòâà è âîåííàòà ïîäãîòîâêà. Íà-
÷åëî íà äúðæàâàòà èëè Îðäàòà êàòî ïúëíîâëàñòåí ãîñïî-
äàð ñòîÿë êàíúò. Ñàìî ñèíîâåòå ìó íîñÿò òèòëà áóëèàêàí
è çàåäíî ñ ïðåñòîëîíàñëåäíèêà – êàíàðòèêèíà (íà ÷óâàøêè
“êúíàð-òèêêè” - “ñëúí÷åâ ïðèíö”, “ðèöàð”) ìîãàò äà èìàò
ïîëîæåíèå, êîåòî íå å çàñëóæåíî íà áîéíîòî ïîëå.** Îñòà-
íàëèòå òèòëè íå ñà íàñëåäñòâåíè è çà âñè÷êè äðóãè èìàëî
ñàìî åäèí ïúò äà áúäàò îòëè÷åíè – áîéíèÿò ïîäâèã; à ïîä-
âèçè îòâîþâà ñàìî ñìåëèÿò, ëîâêèÿò, ìàéñòîðúò íà âîåí-
íîòî èçêóñòâî. Òàêà óñâîÿâàíåòî íà áîéíèòå èçêóñòâà áèëî
íå ñàìî çàäúëæåíèå, íî è âúïðîñ íà ÷åñò çà äðåâíèÿ áúë-
ãàðñêè âîèí.
Âúâ âîéñêàòà âëèçàëè âñè÷êè ãîäíè äà íîñÿò îðúæèå
ìúæå, à ïîíÿêîãà â ñðàæåíèÿòà âçåìàëè ó÷àñòèå è æåíèòå,
êîèòî ñúùî áèëè äîáðå îáó÷åíè è ñå áèåëè íàðàâíî ñ
ìúæåòå. Òîâà å äàëî îñíîâàíèå íà âèçàíòèéñêèÿ èñòîðèê
Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè (îê. 500-562 ã.) äà òâúðäè, ÷å “áúë-
ãàðèòå ñå óëîâèëè âñåíàðîäíî çà îðúæèå” ïðè åäíà âîåí-
íà àêöèÿ â Òðàêèÿ (1). Òîâà ó÷àñòèå è íà æåíèòå êàòî âîè-
íè å îòãëàñ îò âðåìåíàòà íà àìàçîíêèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò
áúëãàðñêèÿ åòíîñ è ÷èéòî ïðîèçõîä å ñâúðçàí ñ Êàâêàç è
òðàêèòå îò Ìàëà Àçèÿ.***
Êàêòî ïðè ñêèòèòå è õóíèòå (äðóãè èìåíà íà áúëãàðè-
òå) (5), áúëãàðñêèòå àìàçîíêè áèëè ìëàäè íåîìúæåíè æåíè,
êîèòî áèëè îáëå÷åíè è âúîðúæåíè êàòî ìúæå. Ñëåä îïðå-
äåëåí ïåðèîä ñëóæáà âúâ âîéñêàòà è êîãàòî óáèåëè ïîíå
åäèí âðàã, òå ìîæåëè äà ñå çàäîìÿò.
Áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè – êàíîâåòå ðàçïîëàãàëè ñ
ïîñòîÿííè âîåííè äðóæèíè. Òå áèëè ïîïúëâàíè ñ ïðåäàíè
íà âëàäåòåëÿ âîèíè, ïîäáèðàíè îò ðåäîâåòå íà âîåííî-
ïëåìåííàòà àðèñòîêðàöèÿ è èçòúêíàòè áúëãàðñêè ðîäîâå.
Äðóæèíèòå îáðàçóâàëè ÿäðîòî íà âîéñêàòà ïðè èçâèêâà-
íåòî ïîä îðúæèå íà íàðîäà â ñëó÷àé íà âîéíà. Îò òåçè
* Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà ãðàä Õàðàí â Ìåñîïîòàìèÿ.
** Ïðè åãèïòÿíèòå ïðåñòîëîíàñëåäíèêúò ñå íàðè÷à ñúùî “êîí-òèêêè” (“ñëúí÷åâ ïðèíö”). Âåðîÿòíî òîâà íàèìåíîâàíèå èäâà îò ïëåìåíàòà íà
õèêñîñèòå, óïðàâëÿâàëè Åãèïåò îò 1720 äî 1680 ã. ïð. Õð., è êîèòî ñå ñâúðçâàò ñ äðåâíèòå áúëãàðè.
*** Èìà ó÷åíè, êîèòî ñìÿòàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ïðîèçëèçàò è ñà èäåíòè÷íè ñ òðàêèòå-ôðèãèéöè (ôðèãè èëè áðèãè), êîèòî ñà íàñåëÿâàëè â
äðåâíîñòòà Ìàëà Àçèÿ.
**** Îòòàì èäâà ðóñêîòî “áîãàòèð” (“ãåðîé”, “þíàê”, “ðèöàð”, “åäúð ñèëåí ìúæ”).
194
ñïåöèàëíî ïîäãîòâåíè è îáó÷åíè âîéñêè êàíúò ïîäáèðàë
ëè÷íàòà ñè ãâàðäèÿ, ñúñòîÿùà ñå îò ò.íàð. áàãàòóðè,****
êîÿòî ïðåáèâàâàëà ïîñòîÿííî ñ íåãî â ñòîëèöàòà (Îðäà-
òà).
Âúâ âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè ñå ïðåï-
ëèòà íàé-äîáðîòî îò òðàäèöèèòå íà òðàêè, ñêèòè, õóíè,
ïåðñè, êèìåðèéöè, ïàðòÿíè è äðóãè êîííè íàðîäè, ñðîäíè
èëè èäåíòè÷íè ñ áúëãàðèòå. Ñâåäåíèÿòà íà ëàòèíñêè, âè-
çàíòèéñêè, àðàáñêè è êèòàéñêè õðîíèñòè ïðåäñòàâÿò äðåâ-
íèòå áúëãàðè êàòî ñâîáîäîëþáèâè õîðà, ñìåëè è îïèòíè
âîéíèöè, êîèòî ëåêî ïîíàñÿëè òåæêèòå âîåííè ïîõîäè è
íåñãîäèòå íà âîåííèÿ áèò.
Èíòåðåñíî å ñëåäíîòî ñâåäåíèå íà ãîòñêèÿ èñòîðèê
Åíîäèé (V â.) çà áúëãàðèòå: “...Òîâà å íàðîäúò, êîéòî
ïðåäè òåáå èìàøå âñè÷êî, êîåòî å ïîæåëàâàë, íàðîä, ó
êîéòî, òîçè å ïðèäîáèâàë òèòëè, êîéòî å êóïóâàë áëà-
ãîðîäñòâîòî ñè ñ êðúâòà íà íåïðèÿòåëÿ; ó êîéòî áîé-
íîòî ïîëå ïðîñëàâÿ ðîäà, ïîíåæå ó òÿõ ñå ñìÿòà áåç
êîëåáàíèå çà ïî-áëàãîðîäåí îíÿ, ÷èåòî îðúæèå å áèëî
ïîâå÷å îêúðâàâåíî â ñðàæåíèå. Òå ñà íàðîä, êîìóòî
ïðåäè áèòêàòà ñ òåáå íå ñå å ñëó÷âàëî äà ñðåùíå ïðî-
òèâíèê, êîéòî äà ìó óñòîè, è íàðîä, êîéòî äúëãî âðå-
ìå å èçâúðøâàë âîéíèòå ñè ñàìî ñ íàáåçè...” (1).
Îñòãîòñêèÿò äúðæàâíèê Êàñèîäîð (îê. 490 – îê. 585
ã.) íàðè÷à äðåâíèòå áúëãàðè “ñòðàøíè ïî öåëèÿ ñâÿò!”,
çàðàäè ñòðåìèòåëíèòå èì íàïàäåíèÿ è âèñîêè áîéíè êà-
÷åñòâà (1).
Öèòèðàéêè åäèí êèòàéñêè èçâîð çà õóíî-áúëãàðèòå, Äå
Ãðîò ñïîìåíàâà ñëåäíîòî: “...Õóíñêèÿò íàðîä ñìÿòà çà
íåùî ìíîãî öåííî õðàáðîñòòà è ñèëàòà, à íàé-äîëíî
íåùî â íåãîâèòå î÷è å ïîä÷èíåíèåòî è ñëóãóâàíåòî. Íà
êîíå, âúâ âîéíè è áîðáè, òîçè íàðîä å ïîñòðîèë èìïå-
ðèÿòà ñè è å ñïå÷åëèë ìîù è àâòîðèòåò íàä ñòîòèöè
âàðâàðñêè íàðîäè...” (24).
Ñòåãíàòàòà âîåííà îðãàíèçàöèÿ, âèñîêàòà äèñöèïëèíà
è èçðàçåíà äúðæàâíîñò ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå äúëæàëè
ïðåäè âñè÷êî íà ñòðîãèòå çàêîíè è åäèíîíà÷àëèåòî, êîè-
òî îïðåäåëåíî ëèïñâàëè ïðè ñëàâÿíè è êèòàéöè. Çà òîâà è
äúðæàâàòà ïðè ïîñëåäíèòå ñå ïîÿâÿâà ìíîãî âåêîâå ïî-
êúñíî â ñðàâíåíèå ñ äðåâíèòå áúëãàðè, è òî íå áåç òÿõíî
äåéíî ó÷àñòèå!
Ïðîâèíåíèÿòà ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå íàêàçâàëè èç-
êëþ÷èòåëíî ñòðîãî. Ïîâå÷åòî ïðåñòúïëåíèÿ, îñîáåíî ïî
âðåìå íà âîéíà, ñå ñ÷èòàëè êàòî ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó äúð-
æàâàòà è ñëåäîâàòåëíî ñå íàêàçâàëè ñúñ ñìúðò. Îñîáåíî
ñòðîãè áèëè íàêàçàíèÿòà çà íåèçïúëíåíèå íà çàïîâåä, íåá-
ðåæíî îòíîøåíèå êúì âúîðúæåíèåòî, êðàæáà íà êîíå èëè
ÿçäåíå íà áîéíè êîíå â ìèðíî âðåìå, à ñúùî çà íåìîðàë-
íè ïîñòúïêè èëè ïðåëþáîäåÿíèå...
Ìíîãî ñâåäåíèÿ çà âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúë-
ãàðè íàìèðàìå â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè. Õóíî-áúëãàðèòå
âîþâàëè îò âåêîâå ñ êèòàéöèòå è ïðåäñòàâëÿâàëè îãðîì-
íà îïàñíîñò îò ñåâåð è îò çàïàä çà ìíîãîáðîéíèòå êè-
òàéñêè êíÿæåñòâà ïðåäè òå äà ñå îáåäèíÿò â åäèííà äúð-
æàâà – èìïåðèÿ â III â. ïð. Õð. Äîðè è òîãàâà Õóíñêàòà

èìïåðèÿ ïðîäúëæàâàëà äà áúäå íàé-ìîãúùèÿò ïðîòèâíèê
íà Êèòàé, êîåòî ïðèíóäèëî êèòàéöèòå äà ïîñòðîÿò êàòî
çàùèòà Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà. Òÿ å áèëà ïîñòðîåíà ñðå-
ùó âîéñêèòå íà íàøèòå ïðåäöè, êîåòî ïîêàçâà êàêâà íåî-
áèêíîâåíà ìîù ñà ïðåäñòàâëÿâàëè òå â Àçèÿ!...
Çà ïúðâè ïúò èìåòî “áúëãàðè” ñå ñïîìåíàâà â ñòàðè
êèòàéñêè õðîíèêè îò 541 ã. ïð. Õð. Îò äðóãè êèòàéñêè èç-
òî÷íèöè ñòàâà ÿñíî, ÷å îòäåëíè áúëãàðñêè è õóíñêè ïëå-
ìåíà îùå îêîëî II -I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. çàïî÷íàëè äà
ñå îòòåãëÿò íà Çàïàä (êúì Åâðîïà) ïîä íàòèñêà íà äðóãè
ïëåìåíà è ïîðàäè íåáëàãîïðèÿòíèÿ êëèìàò – çàñóøàâà-
íèÿòà â Öåíòðàëíà Àçèÿ è ïî-ñïåöèàëíî Òàðèì (Ñèíäçÿí
– Óéãóðñêàòà àâòîíîìíà îáëàñò íà äíåøåí Êèòàé). Ïî
òîâà âðåìå ïëåìåòî äèíëèí (òèíã-ëèíã), êîåòî ñïîðåä
Ïåòåð Þõàñ å èäåíòè÷íî ñ îãóðñêèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà,
îáðàçóâà ñâîÿ äúðæàâà, êîÿòî ãðàíè÷è ñúñ çàïàäíèòå îá-
ëàñòè íà Êèòàé (äî äíåøíàòà ïðîâèíöèÿ Øåíñè â öåíòðà-
ëåí Êèòàé) (4).
Äèíëèíèòå ñà íàðè÷àíè “áÿëàòà ðàñà íà Öåíòðàëíà
Àçèÿ” è â êèòàéñêèòå õðîíèêè áèëè îïèñàíè êàòî “õîðà
ñúñ ñâåòëè êîñè è î÷è”. Òå ñå ñâúðçâàò è ñ ò.íàð. “àôàíà-
ñèåâà êóëòóðà”, ÷èèòî ïîãðåáåíèÿ îò III õèëÿäîëåòèå ïð.
Õð. ñà áèëè îòêðèòè îò àðõåîëîçèòå â Ïðèáàéêàëèåòî (1).
Îñâåí âúâ âîåííè ïîõîäè â Àçèÿ è ïî “ïúòÿ íà êîïðè-
íàòà”, äðåâíèòå áúëãàðè ñå ïðîñëàâèëè è â Åâðîïà, êúäå-
òî âîþâàëè ñ ðèìëÿíè, ëîíãîáàðäè, ôðàíêè, ñëàâÿíè, âè-
çàíòèéöè è äð.
Ñ íàõëóâàíåòî ñè â Åâðîïà êúì III -IV â. äðåâíèòå áúë-
ãàðè äîíåñëè ðåäèöà íîâîñòè â îáëàñòòà íà îðúæèÿòà,
ïîëåâàòà êîííà òàêòèêà, êîíñêàòà àìóíèöèÿ, âîåííîòî
îáëåêëî, áîéíèòå èçêóñòâà è ìíîãî äðóãè, êîèòî îêàçàëè
ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Ìíîãî îò òåçè
íîâîñòè áèëè âúçïðèåòè îò òåõíèòå àðìèè ïî-êúñíî, êîå-
òî ïîêàçâà ÿâíî ïðîãðåñèâíèÿ èì õàðàêòåð. Áúëãàðèòå,
ìàäæàðèòå, àâàðèòå è äðóãèòå ñðîäíè êîííè íàðîäè ñà
ìîãëè äà ïîáåæäàâàò íàé-ìîäåðíèòå çà âðåìåòî ñè àð-
ìèè îò Åâðîïà, áëàãîäàðåíèå íà ôàêòà, ÷å îñâåí äðóãèòå
ïðåèìóùåñòâà è òîâà âàæè íàé-âå÷å çà áúëãàðèòå, ñà èìà-
ëè ïî-äîáðà òàêòèêà, ïî-äîáðè áîéíè èçêóñòâà è ïî-äîá-
ðè îðúæèÿ. Òîçè ôàêò å ïðèçíàò ìàêàð è ìèìîõîäîì îò
äðåâíèòå õðîíèñòè, íî ñúùî è îò ñúâðåìåííè èçñëåäîâà-
òåëè, êàòî Ôåõåð (23, 24); Öåíîâ (5, 6); Þõàñ (4); Òàðàòî-
ðèí (8); Õàëèêîâ, Èçìàèëîâ, Êîñòîâ (22) è íÿêîè äðóãè.
Ïîäîáíè ñâåäåíèÿ çà âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå
áúëãàðè äàâà âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð Ëúâ VI – Ìúäðè
(886-912 ã.) â ñâîÿòà êíèãà “Òàêòèêà”. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà íàé-
ãîëÿìàòà ñáèðêà çà âîåííè çíàíèÿ âúâ âèçàíòèéñêàòà ëè-
òåðàòóðà è òàì ñå êàçâà: “...Ñàìî áúëãàðèòå è îñâåí òÿõ
íàðîäúò íà ìàäæàðèòå (óíãàðöèòå) îòäåëÿò âíèìà-
íèå íà âîåííîòî èçêóñòâî, êîåòî ïðè òÿõ å ñõîäíî. Ïî
òàêúâ íà÷èí â ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå ñêèòñêè íàðî-
äè (êîííè íàðîäè) ñ ïî-ãîëÿìà ñèëà âîäÿò áëèçúê áîé è
ñå ïîä÷èíÿâàò íà åäèí ãëàâàòàð (ïðåäâîäèòåë)...” (1).
Ïî-íàòàòúê òîé èçòúêâà, ÷å õðàáðîñòòà å íàé-âèñøèÿò
èäåàë íà áúëãàðèòå è çà òÿõ íèùî äðóãî íå å òàêà âàæíî,
îñâåí äà ñå äúðæàò õðàáðî ñðåùó ïðîòèâíèêà. Òúé êàòî
èìïåðàòîðúò ïèøå ñâîÿòà êíèãà ãëàâíî îò ïðàêòè÷íè ñú-
îáðàæåíèÿ, òîé ñå å ïîñòàðàë äà îïèøå îáåêòèâíî íà÷èíà
íà âîþâàíå, ïðåèìóùåñòâàòà è íåäîñòàòúöèòå íà áúëãàð-
ñêàòà àðìèÿ. Ìåæäó ïîñëåäíèòå òîé ñïîìåíàâà ñàìî ñòðå-
ìåæà èì äà âîþâàò îò ïî-ãîëÿìà äèñòàíöèÿ è äà èçáÿãâàò
áëèçêèÿ áîé, êîåòî çà âðåìåòî ñè å áèëî íîâîñò.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äðåâíèòå áúëãàðè âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà êîíå è
ðàçïîëàãàëè ñ èçâúíðåäíî áîåñïîñîáíà êîííèöà. Æåëÿç-
íàòà äèñöèïëèíà íà áîéöèòå èì ïîçâîëÿâàëà ìíîãî áúðçî
äà ñå ïîñòðîÿâàò çà áîé. Íà÷èíúò èì íà âîþâàíå áèë îðè-
ãèíàëåí è êîðåííî ñå ðàçëè÷àâàë îò òîçè íà êèòàéöè, èí-
äèéöè, ñëàâÿíè, ðèìëÿíè è âèçàíòèéöè. Áúëãàðèòå ðàçïî-
ëàãàëè âîéñêèòå ñè â ìàëêè, ëåñíîïîäâèæíè è ìàíåâðåíè
åäèíèöè. Îñíîâíèòå ôîðìèðîâàíèÿ âúâ âîéñêàòà ñå äåëå-
ëè êàêòî äúðæàâàòà íà ëÿâî è äÿñíî êðèëî è öåíòúð. Äðåâ-
íèòå áúëãàðè ïðèëàãàëè òàêòèêàòà íà ðàçñèïàíèÿ êîíåí
ñòðîé, çà äà îáúðêàò ïðîòèâíèêà ïðè íàïàäåíèå. Ïî òîçè
íà÷èí ñúùî òðóäíî ìîæåëî äà áúäå ïðåñìåòíàòà òÿõíàòà
÷èñëåíîñò îò ïðîòèâíèêà (1).
Èíòåðåñíà èíôîðìàöèÿ çà áîéíèÿ ðåä íà áúëãàðñêàòà
âîéñêà äàâà Ìàðè÷êîâ (10). Òîé ïðàâè ñúïîñòàâêà ñúùî
ìåæäó ñòðóêòóðàòà íà ðèìñêèÿ ëåãèîí è áúëãàðñêàòà
âîéñêà, èçõîæäàéêè îò áèòêàòà íà Êàòàëîíñêîòî ïîëå â
451 ã. ìåæäó àðìèÿòà íà áúëãàðñêèÿ êàí Àòèëà è ñúþçíè-
÷åñêèòå âîéñêè íà Àåöèé —-è Òåîäîðèõ—-, êîãàòî çàãèâàò
165 õèëÿäè äóøè (1).
Íàé-îòïðåä â áúëãàðñêàòà àðìèÿ å ëåêàòà êîííèöà,
ðàçïðåäåëåíà â îòðÿäè ïî 100 ÷îâåêà (ñðåäíî îê. 27-30
îòðÿäà). Òÿ ñå êîìàíäâà îò Áåðè Áàãàèí – êîìàíäèð íà
ëåêà êîííèöà, è Èðãå÷ó Æîïàí Áåðè Áàãàèí – êîìàíäèð
íà êîííèòå ñòðåëöè è ïðàøêàðè. Ïîä òÿõ ñà Áàãàèí-âî-
äåù îòðÿä ëåêà êîííèöà äî 100 ÷îâåêà. Ñëåä òÿõ ñå ïîä-
ðåæäà òåæêàòà êîííèöà â îòðÿäè ïî 100 ÷îâåêà (ñðåäíî
îêîëî 12 îòðÿäà), êîìàíäâàíà îò Áàãàèí Áàãàòóð è ñòîò-
íèê – Áàãàòóð. Ñëåä òÿõ èäâàò Áàãàòóðèòå-ãâàðäåéöè, êî-
èòî ñà ëè÷íà îõðàíà íà âëàäåòåëÿ – êàíà (ñóáèãè êàíà
Áîèë Êîëîáúð –“Çâåçäåí âëàäåòåë è Âåëèê Æðåö”), êîé-
òî å ñ òÿõ. Ïî êðèëàòà ñå íàìèðàò ñïåöèàëíè îòðÿäè îò
õóñàðñêè* ãðóïè, ñúñòîÿùè ñå îò 200-300 äóøè, êîèòî èç-
ïúëíÿâàò îõðàíèòåëíà è ðàçóçíàâàòåëíè ôóíêöèè. Õóñà-
ðèòå ïðàøêàðè, èçíåñåíè íàïðåä, ñà ðúêîâîäåíè îò Ïèëå
Æóïàíèòå.
Ïðè ïðåìèíàâàíåòî íà áðîäîâå è ïðîõîäè èìà ïî-ìîù-
íè (“èíæåíåðíè”) âîéñêè, â òîâà ÷èñëî ëîäêàðè, ïëîòàðè
è äð., êîèòî ñå ðúêîâîäåëè îò Òîðòó Ïèëå Æóïàíà. Íàé-
îòçàä ñå íàìèðàëè òèëúò è îáîçúò ñ ðåçåðâíè êîíå, ïîõîä-
íè êîâà÷íèöè è ò.í. Òèëúò íà àðìèÿòà ñå ðúêîâîäè îò Áî
Êîëîáúðà – æðåöúò íà âîéñêàòà è ïîä íåãîâî ïîêðîâè-
òåëñòâî âëèçàëè âñè÷êè æðåöè, øàìàíè, ãàäàòåëè, ëå÷è-
òåëè, êàïøèè, øàìøèè è äð. (10).
 îáè÷àéíèÿ ñè âèä åäíî òàêîâà âîåííî ïîäðàçäåëå-
íèå íà áúëãàðèòå íàáðîÿâàëî îò 3000 äî 5000 äóøè è å
ñðàâíèìî ñúñ ñúñòàâà íà ðèìñêèÿ ëåãèîí (4800 äóøè). Ðàç-
áèðà ñå, ïðè ãîëåìè âîåííè êàìïàíèè, òîçè ñúñòàâ ñå óâå-
ëè÷àâàë äåñåòîêðàòíî.
Òàêòèêàòà íà äðåâíèòå áúëãàðè áèëà çíà÷èòåëíî ãúâ-
êàâà. Ñ ïîìîùòà íà ñèãíàëè (îãúí, ïóøåê, ðîãîâå è ñâèðå-
ùè ñòðåëè) ñå êîîðäèíèðàëè äåéñòâèÿòà íà ðàçëè÷íèòå
îòðÿäè è òå íàïàäàëè âðàãà ñ èçíåíàäà îò âñè÷êè ñòðàíè,
êàòî ãî îáñèïâàëè ñ îáëàöè îò ñòðåëè è ìåòàëíè êîïèÿ
(äðîòèöè), ñëåä êîåòî ïðèâèäíî ñå îòòåãëÿëè. Ñëåä òîâà
óâëè÷àëè âðàãà â ïðåñëåäâàíå, êîåòî ðàçáèâàëî áîéíèÿ
ìó ðåä, ñëåä êîåòî èçíåíàäâàùî ãî íàïàäàëè îò çàñàäà è
èçïîëçâàéêè îñîáåíîñòèòå íà òåðåíà, áåçìèëîñòíî ãî ñú-
ñè÷àëè ñúñ ñàáè è ìå÷îâå â áëèçúê áîé. Äðåâíèòå áúëãà-
ðè, êàêòî è äðóãè êîííè íàðîäè, èìàëè îáè÷àé äà íàïàäàò
ñàìî ïðè ïúëíîëóíèå èëè ïðè íîâîëóíèå; êîãàòî ëóíàòà
çàïî÷âà äà íàìàëÿâà, òå ñå îòòåãëÿëè. Ñïîðåä 34-è è 35-è
195
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îòãîâîð íà ïàïà Íèêîëàé, áúëãàðèòå ñïàçâàëè èçâåñòíè
äíè è ÷àñîâå, êîãàòî îòèâàëè íà ñðàæåíèå, à èìàëî èç-
âåñòíè äíè, ïðåç êîèòî íå áèâàëî äà ñå îòèâà íà âîéíà.
Ñïîðåä 36-è îòãîâîð, áúëãàðèòå èçáÿãâàëè äà ñå îòïðà-
âÿò íà ïúò èëè âîéíà â ïðàçíè÷íè äíè (21). Òîâà âåðîÿòíî
å ñâúðçàíî ñ áèîëîãè÷íè è àñòðîëîãè÷íè ðèòìè íà ÷îâåêà
è ïðèðîäàòà, êîèòî òå ïîçíàâàëè îòëè÷íî, èçõîæäàéêè îò
äðåâíèÿ áúëãàðñêè öèêëè÷åí êàëåíäàð ñ 12-òå æèâîòíè.
Äðåâíèòå áúëãàðè íèêîãà íå äåéñòâàëè øàáëîííî è
ïðîòèâíèöèòå èì ïî÷òè âèíàãè áèëè èçíåíàäâàíè ñ íÿ-
êàêâà íîâîñò èëè ìàíåâðà. Íàé-âàæíîòî áèëà òÿõíàòà
ãúâêàâîñò â áîÿ. Êîãàòî ïîëîæåíèåòî ñòàâàëî òðóäíî, òå
îòñòúïâàëè, íî ùîì íåïðèÿòåëÿò çàïî÷âàë äà ãè ïðåñëåä-
âà áåç ðåä è ñå îòïóñêàë, òå ñå ðàçãðúùàëè ñðåùó íåãî è
çàïî÷âàëè áèòêàòà. Ðåçåðâíèòå è çàñàäíè ÷àñòè èãðàåëè
ãîëÿìà ðîëÿ çà ðåøàâàíå èçõîäà íà áîÿ. Áîéíèÿò ðåä, êàê-
òî âå÷å îòáåëÿçàõìå, èìàë ãîëÿìà äúëáî÷èíà, êîåòî äà-
âàëî âúçìîæíîñò íà ïúëêîâîäåöà äà äåéñòâà è êîìáèíèðà
ñïîðåä îáñòàíîâêàòà. Êîííèöàòà ñå ïîäðåæäàëà ïî ñïå-
öèàëåí íà÷èí ñ îãëåä íà òàêòèêàòà – ïúðâèÿò ðåä êîííè-
öè áèëè ñ ëúêîâå è ïðàøêè; âòîðèÿò ðåä – ñ äóçàöè (áîé-
íè ñúðïîâå, âèä ñàáÿ), àðêàíè (ïðèìêè, ëàñà), áîéíè ãèðè
(“÷óê-ìåòåîð”) è êîïèÿ çà ïîâàëÿíå è äîâúðøâàíå; òðåòè-
ÿò ðåä – ñúñ ñàáè è ìå÷îâå çà äîóáèâàíå íà ñâàëåíèòå
êîííèöè è ïåøàöè. Ïðè âñè÷êè âèäîâå áîé äðåâíèòå áúë-
ãàðè ñå ñòðåìåëè äà èçïîëçâàò íå ñàìî òåðåíèòå, íî è àò-
ìîñôåðíèòå óñëîâèÿ â ñâîÿ èçãîäà, êàòî íàïðèìåð ìúãëà-
òà, ñèëíèÿ âÿòúð, âäèãíàòèÿ ïðàõ, çàñëåïÿâàù ïðîòèâíè-
êà, êàêòî è ñèëíîòî ñëúíöå ñðåùó î÷èòå ìó. Ïðè ðúêî-
ïàøíèÿ áîé ñ õëàäíî îðúæèå, êàêòî è ïðè ñòðåëáàòà ñ ëúê,
òåçè ìàëîâàæíè íàãëåä ôàêòîðè èãðàåëè ãîëÿìà ðîëÿ çà
èçõîäà íà áèòêàòà!
Ñ öåë äà ñå ïîñòèãíå ïúëíî óíèùîæåíèå íà ïðîòèâíè-
êà, äðåâíèòå áúëãàðè ñè ñëóæåëè ñ ðåøèòåëíî ïðåñëåäâà-
íå. Ïî òîçè ïîâîä ïèøå õðîíèñòúò Ïñåâäî-Ìàâðèêèé â
ñú÷èíåíèåòî “Ñòðàòåãèêîí” (VI â.): “...Êîãàòî ïúê îáúð-
íàò â áÿãñòâî âðàãîâåòå ñè, òå êàòî ïðåíåáðåãâàò
âñè÷êî äðóãî, íå ñå çàäîâîëÿâàò êàêòî ïåðñèòå è ðîìå-
èòå è äðóãèòå íàðîäè ñ êðàòêî ïðåñëåäâàíå è ðàçãðàá-
âàíå íà èìóùåñòâàòà, íî ïðåñëåäâàò äîòîãàâà, äîêà-
òî íàïúëíî óíèùîæàò ïðîòèâíèöèòå, êàòî ñè ñëó-
æàò ñ âñè÷êè ñðåäñòâà...” (1).
Ìåòîäúò íà ïðîäúëæèòåëíîòî ïðåñëåäâàíå, êàêòî ñå
êàçâà “äî äóïêà”, å ìíîãî õàðàêòåðåí çà áúëãàðèòå è ÷ðåç
íåãî ñå îáÿñíÿâà çàùî ñëåä ðàçáèâàíåòî íà íÿêîÿ âðà-
æåñêà àðìèÿ îò íàøè âîéñêè â äðåâíîñòòà, äúëãî âðåìå
ñëåä òîâà òÿ íå å ìîæåëà äà ñå âúçñòàíîâè. Ïîíÿêîãà òîçè
ïåðèîä å òðàåë ñ äåñåòèëåòèÿ, òúé êàòî âðàæåñêèòå àðìèè
ñà áèëè óíèùîæàâàíè äî êðàê.
 íàøàòà èñòîðèÿ èìàìå ìíîãî ïðèìåðè çà òàêîâà ïðî-
äúëæèòåëíî ïðåñëåäâàíå íà ïðîòèâíèêà ñëåä ïðèêëþ÷-
âàíå íà ãëàâíîòî ñðàæåíèå. Íàïðèìåð ïðåç I â. ïð. Õð.
õóíî-áúëãàðèòå, ïðåäâîæäàíè îò êàíîâåòå Öó Òåõî (101-96
ã. ïð. Õð.) è Õî Ëîãêî (Ëîíîð 96-85 ã. ïð. Õð.), íà äâà
ïúòè èçöÿëî óíèùîæàâàò êèòàéñêàòà àðìèÿ. Ïúðâèÿ ïúò
100 000 êîííèöè óíèùîæàâàò 250 000 êèòàéñêè âîéíèöè, à
âòîðèÿ ïúò â ò. íàð. “Âåëèêà Àçèàòñêà âîéíà” õóíî-áúëãà-
ðèòå èçöÿëî óíèùîæàâàò âîéñêèòå íà èìïåðàòîð Ó Äè,
* “Õóñàð” îò êèòàéñêè ñå òúëêóâà êàòî “÷îâåê, êàòåðåù ñå ïî ñòåíà” (èìà ñå ïðåäâèä ïðåîäîëÿâàíåòî íà Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà îò õóíèòå
(õóíîðè èëè õó). Ïî-êúñíî â êðàÿ íà X â., â åïîõàòà íà öàð Ñàìóèë, “õóñàð” äîáèâà çíà÷åíèå íà “ðàçáîéíèê-ïëÿ÷êàäæèÿ”; à äíåñ - “äðåâåí êîííèê
ñ êîïèå”, “ëåêî âúîðúæåí êîííèê” èëè “îôèöåð”.
196
ñúñòîÿùè ñå îò 130 000 êîííèöè è 200 000 ïåõîòèíöè! Â
áèòêàòà ïðè Îíãúëà (ñ. Íèêîëèöåë) íà äåëòàòà íà ð. Äó-
íàâ â 680 ã., ñëåä êàòî ðàçáèâàò âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ, áà-
ãàòóðèòå íà êàí Àñïàðóõ ïðîäúëæàâàò ïðåñëåäâàíåòî íà
îñòàòúöèòå îò àðìèÿòà ÷àê äî Äîáðóäæà è äîðè äî äíåø-
íà Âàðíà. Â áèòêàòà ïðè Âúðáèøêèÿ ïðîõîä (811 ã.), âîéñêè-
òå íà êàí Êðóì Ñòðàøíè ïðåñëåäâàò âèçàíòèéöèòå ÷àê äî
êðåïîñòòà Ìàðêåëè (Êðóìîâî ãðàäèùå), êîÿòî å ïðåâçå-
òà, è íàâëåçëè äúëáîêî â òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèÿ. Ñëåä
áèòêàòà ïðè ð. Àõåëîé (917 ã.), êîãàòî îò 60 000 âèçàíòèé-
öè îöåëåëè åäâà 2000 äóøè, òå áèëè ïðåñëåäâàíè ïî çàïî-
âåä íà öàð Ñèìåîí ÷àê äî ñòîëèöàòà Êîíñòàíòèíîïîë!...
(1).
Äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè ñïåöèàëíè ÷àñòè, íåùî êàòî
ñúâðåìåííè êîìàíäîñè, êîèòî îñèãóðÿâàëè ðàçóçíàâàíå-
òî, ïðîíèêâàíèÿòà íà âðàæåñêà òåðèòîðèÿ, çàñàäíèòå îïå-
ðàöèè è íîùíèòå íàïàäåíèÿ. Âîèíèòå îò òåçè ÷àñòè áèëè
îñîáåíî äîáðå ïîäãîòâÿíè â áîéíèòå èçêóñòâà è òðåíèðà-
ëè íåïðåêúñíàòî â ñïåöèàëíè âîåííè ëàãåðè. Îñâåí òîâà
òå èçó÷àâàëè è äðóãè ñïåöèàëíè äèñöèïëèíè è áîéíè óìå-
íèÿ, êîèòî íå áèëè ïðèñúùè íà ðåäîâíèòå âîéíèöè. Òåçè
âîèíè, íàðè÷àíè áàãàòóðè, áèëè åëèòúò íà áúëãàðñêàòà
âîéñêà è ñå ïîëçâàëè ñ îñîáåíè ïðèâèëåãèè. Îò òåõíèòå
ðåäèöè áèëè èçáèðàíè ãâàðäèÿòà íà âëàäåòåëèòå è ëè÷íè-
òå èì òåëîõðàíèòåëè.
Áàãàòóðèòå âçåìàëè îñîáåíî äåéíî ó÷àñòèå ïðè ïðåâ-
çåìàíåòî íà êðåïîñòè è óêðåïåíè ãðàäîâå, êàòî ñúñ ñâîè-
òå äåéñòâèÿ ïðîïðàâÿëè è îòâàðÿëè ïúò íà îñíîâíàòà
âîéñêà. Ñïîðåä ïðåäàíèÿòà è õðîíèêèòå áàãàòóðèòå áèëè
íåâåðîÿòíî ñìåëè è ëîâêè âîèíè; ñìÿòàëî ñå, ÷å åäèí áà-
ãàòóð ñå ðàâíÿâà ïî êà÷åñòâî íà äåñåò îáèêíîâåíè âîéíè-
öè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà àðàáñêèÿò ãåîãðàô Àáóë Ôåðà (VIII
â.), îïèñâàéêè áúëãàðèòå êðàé Êàâêàç, êàçâà ñëåäíîòî:
“...Ñëåä òîâà èäâà íà þã öàðñòâîòî íà õàçàðèòå. Òóê
çàâúðøâà öàðñòâîòî (ñòðàíàòà) íà áúëãàðèòå. Ïî òåçè
ìåñòà æèâåå åäèí íàðîä, íàðå÷åí ìåðóñè. Ìåðóñèòå,
íàðîä îò áúëãàðñêàòà ðàñà, ñà ñ ãèãàíòñêè ðàçìåðè
(òîåñò áàãàòóðè – áåë. ìîÿ) è äèâè ñúðöà. Äåñåò íàé-
ñèëíè ìúæå îò äðóãà íàöèÿ íå ìîãàò äà èçëÿçàò íà
ãëàâà ñ åäèí åäèíñòâåí ÷îâåê îò òÿõ. Òîçè íàðîä å
åçè÷åñêè è îáîæàâà ñëúíöåòî...”.
Ïîäîáíî íà òðàêèòå äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè áîéíè
ïåñíè, êîèòî ïååëè ïî âðåìå íà ïîõîä, è íàïàäàëè ñ óæà-
ñÿâàùè âèêîâå (Óðà*-à-à – “áèé”, “óäðÿé”), êîèòî ñúçäà-
âàëè ïñèõîçà ó ïðîòèâíèêà.
Âàæíà ðîëÿ ïðè âîåííèòå äåéñòâèÿ èãðàåëè æðåöèòå
êîëîáðè, îãëàâÿâàíè îò Áî-Êîëîáúðà. Òå áèëè íà îñîáåíà
ïî÷èò, ïðîèçëèçàëè îò âëàäåòåëñêèòå ðîäîâå è ïðåäñòàâ-
ëÿâàëè ìàãè÷åñêèòå âîäà÷è íà âîéñêàòà. Ïðåäè âîéíà èëè
ñðàæåíèå òå îïðåäåëÿëè äîáðèòå è ëîøèòå äíè è ÷àñîâå,
êîèòî çàâèñåëè îò ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå (çîäèàêàëíè-
òå çíàöè); èçâúðøâàëè ñúùî çàêëèíàíèÿ, ãàäàåíå è èçãîò-
âÿëè ìàãè÷åñêè àìóëåòè, êîèòî äà ïðåäïàçâàò âîèíèòå. Ïî
òîçè âúïðîñ, â îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé äî öàð Áîðèñ
I, â îòãîâîð 35 ñå êàçâà ñëåäíîòî: “...Âèå ðàçïðàâÿòå, ÷å
ñòå áèëè ñâèêíàëè, êîãàòî îòèâàòå â ñðàæåíèå, äà
ñúáëþäàâàòå äíè è ÷àñîâå è äà èçâúðøâàòå çàêëèíà-
íèÿ, èãðè, ïåÿíèÿ è íÿêàêâè ãàäàíèÿ...” (1).

Åäèí îò âèäîâåòå ãàäàåíå áèëî ñúñ ñíîï ïðú÷êè, êîè-
òî ñå ïîäðåæäàëè è ðàçïðúñâàëè ïî îñîáåí íà÷èí; ñëåä
êîåòî ñå áðîåëè è ñå ãàäàåëî. Ïîäîáåí íà÷èí íà ãàäàåíå å
èìàëî è ïðè ñêèòèòå, è ïðè õóíèòå, à îòòàì å âúçïðèåò è
îò êèòàéöèòå, êîèòî ãî ïðàêòèêóâàò è äî äíåñ (ïî ìåòîäè-
òå íà “È-Äçèí” [“Êíèãà íà ïðîìåíèòå”]).
Ïðåäè ðåøèòåëíàòà áèòêà â êàòàëîíñêîòî ïîëå, êàí-
Àòèëà ñúùî òàêà ïîâèêàë êîëîáðèòå, êîèòî äà ïðåäñêà-
æàò è åâåíòóàëíî äà ïîâëèÿÿò íà èçõîäà íà ñðàæåíèåòî.
Àòèëà ñàì ãàäàåë íà êîñòè è ðàçáðàë, ÷å íå ãî î÷àêâà ïî-
áåäà. Æðåöèòå ïðåäñêàçàëè ðàâíà áèòêà (êîåòî áèëî ðàâ-
íî íà ïîðàæåíèå íà ÷óæä òåðåí), íî ðèìñêèÿò ïðåäâîäè-
òåë ùÿë äà çàãèíå (Òåîäîðèõ, êîéòî áèë ïî-âèñøåñòîÿù
îò Àåöèè, íàèñòèíà çàãèíàë). Òîâà áèëî äîñòàòú÷íî çà
Àòèëà è òîé ñå ïðèãîòâèë çà óòðåøíîòî ñðàæåíèå (Ñòà-
ñþëåâè÷, “Èñòîðèÿ íà ñðåäíèòå âåêîâå”, ñòð. 263, 264).
Áúëãàðñêèòå êîëîáðè ìîæåëè è äèðåêòíî äà âëèÿÿò
âúðõó èçõîäà íà áèòêèòå ÷ðåç ìàãè÷åñêè ïðàêòèêè è ðèòó-
àëè, êîèòî ñêîâàâàëè ïî ìèñòè÷åí íà÷èí âîëÿòà íà âðàãî-
âåòå. Òå ìîæåëè äà ïðåäèçâèêâàò è ïðèðîäíè áåäñòâèÿ â
íóæíèÿ ìîìåíò êàòî áóðÿ, óðàãàíåí âÿòúð, ïðîëèâíè äúæ-
äîâå, ñâåòêàâèöè è íàâîäíåíèÿ. Òåçè ôåíîìåíè ñà äîáðå
îïèñàíè â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà è èìà ðåäèöà î÷åâèä-
öè, êîèòî ñà ãè âèæäàëè. Òåçè ìèñòè÷íè ïðàêòèêè è åçîòå-
ðè÷íè ó÷åíèÿ èäâàò îò Öåíòðàëíà Àçèÿ è Òèáåò, êúäåòî
ñà áèëè íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè öàðñòâà.
Ïðåç 515 ã. äðåâíèòå áúëãàðè ïðåäïðèåëè ãîëÿì âîå-
íåí ïîõîä â Èëèðèê. Çà íåãî Çîíàðà ïèøå: “...Áúëãàðèòå
îòíîâî íàïàäíàëè Èëèðèê è íÿêîè îò ðîìåéñêèòå âîå-
íà÷àëíèöè èì ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè ñúñ ñâîèòå îòðå-
äè. Íî ïîíåæå îíåçè ñè ïîñëóæèëè ñ ìàãèè è çàêëèíà-
íèÿ, ðîìåèòå ïðåòúðïåëè ïîçîðíî ïîðàæåíèå è âñè÷êè
çàãèíàëè, îñâåí ìàëöèíà...” (1).
Ïî ïîäîáåí íà÷èí, êîãàòî âîéñêèòå íà öàð Èâàí Ãðîç-
íè â 1552 ã. îáñàäèëè ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ –
Êàçàí, áúëãàðñêèòå êîëîáðè îòíîâî ïîêàçàëè ñèëàòà ñè.
Ñïîðåä äíåâíèöèòå íà êíÿç Àíäðåé Êóðáñêèé, íà êðåïîñò-
íèòå ñòåíè íà Êàçàíñêèÿ Êðåìúë åæåäíåâíî ïðè çàùèò-
íèöèòå íà ãðàäà ñå êà÷âàëè è êîëîáðè (â ðóñêèÿ òåêñò ïèøå
“øàìàíè”), êîèòî ïðåä î÷èòå íà ìîñêîâñêèòå âîéñêè èç-
âúðøâàëè âúëøåáíè ðèòóàëè, ïðèçîâàâàéêè ãíåâúò íà áî-
ãîâåòå äà ñå ñòîâàðè âúðõó ãëàâèòå íà îáñàæäàùèòå. Ñëåä
çàâúðøâàíå íà îáñàäíèòå ðàáîòè ñå èçäèãíàëà ñòðàøíà
áóðÿ, ðàçêúñàëà âñè÷êè ïàëàòêè (øàòðè), â òîâà ÷èñëî è
öàðñêàòà; ðàçõâúðëÿíè è ïîòîïåíè áèëè ìíîãî êîðàáè ñúñ
çàïàñè è áèëè óíèùîæåíè ïðîäîâîëñòâåíèòå ñêëàäîâå.
Ìîñêîâñêèòå âîéñêè â òîâà ñòèõèéíî áåäñòâèå âèäåëè
âúëøåáñòâîòî íà êîëîáðèòå è ñúçíàâàéêè ñâîåòî áåçñè-
ëèå äà ñå áîðÿò ïðîòèâ òåõíèòå ÷àðîäåéñòâà, èñêàëè äà ñå
îòêàæàò äà ïðîäúëæàò îáñàäàòà. Íóæíè áèëè ãîëåìè óñè-
ëèÿ, çà äà ñå óäúðæè âîéñêàòà. Îò Ñâèÿæ áèëè äîñòàâåíè
áîéíè ïðèïàñè è ïðîäîâîëñòâèÿ, à îò Ìîñêâà áèëà äîíå-
ñåíà ÷óäîòâîðíàòà èêîíà íà áîæèÿòà ìàéêà, ïðåä êîÿòî
ñå èçâúðøâàëè ìîëåáåíè çà ïðîòèâîäåéñòâèå íà øàìàíè-
òå. Îáñàäàòà ïðîäúëæèëà... (33).
Äîêàçàíî å, ÷å áúëãàðñêèòå êîëîáðè ñà ïðèòåæàâàëè è
íÿêîè åêñòðàñåíçîðíè è ïñèõî-ôèçè÷åñêè óìåíèÿ, êîèòî
ñà ïîëçâàëè ïðè ïñèõè÷åñêàòà ïîäãîòîâêà íà áàãàòóðèòå
è îáèêíîâåíèòå âîèíè. Îñâåí òîâà òå ñà ïîëçâàëè êàòî
* Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñ÷èòàò, ÷å áîéíèÿò âèê “Óðà” ïðîèçëèçà îò õàëäåéñêèÿ ãðàä Óð (â Ìåñîïîòàìèÿ). È èìà ñìèñúë íà “áèéòå ñå çà Óð”,
“çàùèòàâàéòå Óð”. Äðóãè ñ÷èòàò, ÷å âèêúò “Ó-ÐÀ” îçíà÷àâà “äà ñå âëåçå â Ðà-ÿ”, ò.å. äà ñå ñëååì ñ áîãà íà ñëúíöåòî – Ðà â áèòêàòà!...
ÀÂÈÒÎÕÎË
òàêúâ èíñòðóìåíò õèïíîçàòà, àâòîñóãåñòèÿòà, èçïàäàíåòî
â òðàíñ è ìàñîâàòà õèïíîçà çà âîåííè öåëè (1).
Äðåâíèòå áúëãàðè íèêîãà íå ïðåäïðèåìàëè ðåøèòåë-
íè âîåííè äåéñòâèÿ áåç âíèìàòåëíî è ïîäðîáíî ïðîó÷âà-
íå íà ïðîòèâíèêà. Ñòàðèòå õðîíèêè ïîä÷åðòàâàò, ÷å òå ñà
èìàëè ñòðàòåãè÷åñêî è òàêòè÷åñêî ðàçóçíàâàíå è øïèî-
íàæ íà ìíîãî âèñîêî íèâî. Íåñëó÷àéíî çà íàé-ãîëÿìî
ïðåñòúïëåíèå ó äðåâíèòå áúëãàðè ñå å ñ÷èòàëî ïðåäàòåë-
ñòâîòî, êîåòî ñå íàêàçâàëî âèíàãè ñúñ ñìúðò, êàòî â ìíî-
ãî ñëó÷àè ñå óíèùîæàâàë íå ñàìî ïðîâèíèëèÿò ñå, íî è
öåëèÿò ìó ðîä – çà äà ñå ïðåêúñíå ïðåäàòåëñêèÿò êîðåí.
Êúì ðàçóçíàâàíåòî ñïàäàëè è ò.íàð. ñòðàæåâè îðäè, çà
êîèòî ñå ãîâîðè îùå âúâ II â. ïð. Õð. â ñòàðè êèòàéñêè
õðîíèêè. Áúëãàðñêèòå ñòðàæåâè îðäè îõðàíÿâàëè ãðàíè-
öèòå íà äúðæàâàòà è ÷åñòî èçâúðøâàëè è ðàçóçíàâàòåëíè
ìèñèè äúëáîêî â òèëà íà âðàãà. Òå èçâúðøâàëè ñúùî òàêà
è äèâåðñèè è ñàáîòàæè.
Ðàçóçíàâàòåëíèòå äåéíîñòè íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà
îòáåëÿçàëè â ïîäðîáíîñòè è âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè. Òàêà
íàïðèìåð ïñåâäî-Ìàâðèêèé (VI â.), â ñú÷èíåíèåòî “Ñòðà-
òåãèêîí” ïèøå çà áúëãàðèòå: “...Ñòàðàÿò ñå äà íàäâèÿò
ïðîòèâíèöèòå ñè íå òîëêîâà ñúñ ñèëà, êîëêîòî ñ èçìà-
ìà, ñ èçíåíàäè è êàòî èì ïðå÷àò äà ñå ñíàáäÿâàò ñ
õðàíèòåëíè ïðèïàñè... Òå èìàò â çàïàñ âúí îò ñòðîÿ
èçâåñòíà âîéñêîâà ÷àñò, êîÿòî èçïðàùàò â çàñàäà ñðå-
ùó íåïðåäïàçëèâèÿ ïðîòèâíèê èëè ÿ ïàçÿò â ïîìîù íà
îíàÿ ÷àñò îò âîéñêàòà, êîÿòî èçïàäà â òåæêî ïîëî-
æåíèå...”. Ìàóðèöèóñ è Ìåíèäúð ñúùî ïîòâúðæäàâàò, ÷å
ðàçóçíàâàíåòî è îõðàíàòà íà áúëãàðèòå ñà áèëè íà ãîëÿìà
âèñîòà. Ãîðíîòî ñå ïîòâúðæäàâà è â ñú÷èíåíèåòî “Òàêòè-
êà” íà Ëúâ VI Ôèëîñîô, êîéòî ïèøå çà íîùíèòå íàïàäå-
íèÿ íà áúëãàðèòå, ìåòîäèòå èì íà ìàñêèðîâêà, ïðåâçåìà-
íå íà êðåïîñòè è “òàéíàòà âîéíà” (1).
Íà÷èíúò íà âîþâàíå íà äðåâíèòå áúëãàðè, êàêòî è áîé-
íèòå èì èçêóñòâà êàòî îòäåëíè äèñöèïëèíè èìàò ñèëíî
âëèÿíèå êàêòî â Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà è ïîä òÿõíî âúç-
äåéñòâèå ñå èçâúðøâàò ðåäèöà ïðîìåíè è íîâîâúâåäåíèÿ,
êîèòî ñïîìàãàò çà ðàçâèòèå è óñúâúðøåíñòâàíå íà âîåí-
íîòî äåëî è ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà â òåçè äâà ðåãèîíà.
Çàñëóãàòà çà òåçè ïîñòèæåíèÿ ïðèíàäëåæè åäèíñòâåíî íà
íàøèòå ïðàäåäè.
Îêîëî íîâàòà åðà êèòàéñêèòå èìïåðàòîðè óñïåëè äà
îòáëúñíàò íàïàäåíèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå, íî òîâà ñòàíà-
ëî åäâà ñëåä êàòî â êèòàéñêàòà àðìèÿ ñå èçâúðøèëà êî-
ðåííà ðåôîðìà è íà âúîðúæåíèå áèë ïðèåò áúëãàðñêèÿò
ìåòîä íà âîþâàíå. Ïðúâ çàïî÷íàë òàçè ðåôîðìà èìïåðà-
òîð Öèí Øè Õóàí Äè (III â. ïð. Õð.), êîéòî ñàìèÿò áèë îò
õóíñêè ïðîèçõîä. Òîé âúâåë êîííèöàòà è îãðàíè÷èë è ïðå-
ìàõíàë òåæêèòå è íåïîâðàòëèâè áîéíè êîëåñíèöè, êîèòî
íå áèëè äîñòàòú÷íî ìàíåâðåíè è åôåêòèâíè ñðåùó ëåêàòà
õóñàðñêà êîííèöà íà áúëãàðèòå. Òîé ñúùî çàìåíèë òåæêèÿ
àðáàëåò è ïðîñòèÿ ëúê ñ ïî-ñúâúðøåíèÿ ñëîæíîñúñòàâåí
äðåâíîáúëãàðñêè (ñêèòñêè) ëúê. Òîçè ëúê îñòàâà íà âúîðú-
æåíèå â êèòàéñêàòà àðìèÿ ÷àê äî XVII -XVIII â. Îñâåí âúâ
âúîðúæåíèåòî íà êèòàéñêàòà àðìèÿ ïðîìåíè íàñòúïèëè è â
îáëåêëîòî íà âîéíèöèòå, êàòî îò áúëãàðèòå è õóíèòå áèëè
âúçïðèåòè êúñèòå êîæåíè ÷èçìè, âîåííàòà êóðòêà, âîåííè-
ÿò êîæåí ïîÿñ ñ ïðèñïîñîáëåíèÿ çà çàêà÷àíå íà îðúæèå è
êîæåíàòà øàïêà, êàêòî è ïàíòàëîíèòå òèï “øàëâàðè”, êîè-
òî áèëè ïî-óäîáíè çà åçäà è âîäåíå íà áîé. (1).
197
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïî ñúùèÿ íà÷èí, êîãàòî áúëãàðèòå ñå óñòàíîâÿâàò â
Åâðîïà, òå âúçäåéñòâàò íà îêîëíèòå íàðîäè è íàé-âå÷å íà
Âèçàíòèÿ, êîÿòî çà îêîëî 300 ãîäèíè èçöÿëî ïðîìåíÿ àð-
ìèÿòà ñè ïî áúëãàðñêè è àâàðñêè îáðàçåö. Ïî ïúòÿ íà îïè-
òà è ãðåøêèòå è èçïèòàëà íà ãúðáà ñè ñèëàòà íà áúëãàð-
ñêîòî îðúæèå, Âèçàíòèÿ ïîñòåïåííî ñå îòêàçâà îò àíòè÷-
íàòà ôàëàíãà ñ òåæêè ïåõîòèíöè è ãè òðàíñôîðìèðà â êîí-
íèöà, êàòî âúâåæäà ïî-øèðîêîòî èçïîëçâàíå íà ëúêîâå.
Ïî òîçè íà÷èí íà ïåõîòàòà çàïî÷âà äà ñå îòäàâà ñàìî âòî-
ðîñòåïåííî çíà÷åíèå. Ãîëÿìî âëèÿíèå íà Âèçàíòèÿ áúëãà-
ðèòå îêàçâàò è ïî îòíîøåíèå íà âúîðúæåíèåòî è îáëåêëî-
òî íà âîéíèöèòå (24).
Êàòî âðúõíà äðåõà áúëãàðñêèòå âîéíèöè íîñåëè äúëãî
ãîðíî ïàëòî èëè êîæóõ, êîèòî ñòèãàëè äî ïîä êîëåíåòå.
Ïîäîáíî ïàëòî íîñè Ìàäàðñêèÿò êîííèê. Ïåõîòèíöèòå
íîñåëè ìàëêî ïî-êúñî òàêîâà ïàëòî – êóðòêà (êóðòàê).
Çàêîï÷àâàíåòî ìó ñòàâàëî îòäÿñíî íàëÿâî ñ ïàñìàí (ãàé-
òàí). Ïîä äúëãîòî ïàëòî áúëãàðèòå íîñåëè êúñî ïàëòî è
ïàíòàëîíè. Ìàòåðèàëúò çà îáëåêëîòî áèë êîæà, êîïðèíà,
âúëíåí è ëåíåí ïëàò èëè êîíîïåíî ïëàòíî (24).
Âàæíà ÷àñò îò îáëåêëîòî áèë áîéíèÿò êîëàí, êîéòî áèë
èäåíòè÷åí ñ òîçè íà òðàêèòå è ñêèòèòå. Òîé èìàë ïðèñïî-
ñîáëåíèÿ çà çàêà÷àíå íà ñàáÿ, êîë÷àí, îãíèâî, èãëåíèê, íîæ,
êðàòóíêà ñ ëåêàðñòâà, òî÷èëî (áðóñ) çà îðúæèåòî è äð. Ïî
äúëæèíàòà íà êîëàíà èìà êàòî óêðàñà ìåòàëíè àïëèêàöèè
(ïóëîâå) îò áðîíç, çëàòî è ñðåáðî. Îò îñîáåíî çíà÷åíèå
áèë íàêðàéíèêúò íà êîëàíà, êîéòî âèñÿë ñâîáîäíî; îòäåë-
íî îò íåãî èìàëî è äðóãè íàêðàéíèöè, ïîñòàâåíè íà ðåìú-
öè è âèñÿùè îò êîëàíà. Òåçè íàêðàéíèöè ñ õóäîæåñòâåíà
óêðàñà ñå èçðàáîòâàëè ñúùî îò áðîíç, çëàòî èëè ñðåáðî è
ñúãëàñíî áðîÿ èì è âèäà, çàåäíî ñ àïëèêàöèèòå ïðåäñòàâ-
ëÿâàëè âèä ïàãîí, êîéòî îïðåäåëÿë ðàíãà íà ïðèòåæàòå-
ëÿ. Ñïîðåä àâòîðà èìåííî íà áàçàòà íà òåçè êîëàíè íàê-
ðàéíèöè ñå ñúçäàâàò ìíîãî ïî-êúñíî îôèöåðñêèòå ïàãî-
íè, êîèòî âå÷å ñå íîñÿò íà ðàìåíåòå. Ëþáîïèòíà ïîä-
ðîáíîñò å, ÷å è íà åäíèòå è äðóãèòå ôîðìàòà è óêðàñàòà
å èäåíòè÷íà. Ìíîæåñòâî ïîäîáíè êîëàííè íàêðàéíèöè
ñà îòêðèâàíè â ðåäèöà áúëãàðñêè ïîãðåáåíèÿ îò V-VII
â., âêëþ÷èòåëíî è â ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò (Ìàëàÿ
Ïåðåñ÷åïèíà) è íà êàí Àñïàðóõ (Âîçíåñåíêà) (26, 28, 29,
22). Âúâ âðúçêà ñ ãîðíîòî, ðåäèöà àðõåîëîçè îïðåäåëÿò
áúëãàðñêèòå êîëàííè óêðàñè è àïëèêàöèè êàòî “õåðàë-
äè÷åí òèï”.
Ïðè áúëãàðèòå è ñðîäíèòå èì êîííè íàðîäè, êîëàíúò
è êàëïàêúò áèëè àòðèáóòè èëè çíàöè íà ñâîáîäíèÿ ÷îâåê.
 òîçè ñìèñúë ïðè âîåííèòå, êîãàòî íÿêîé áèë àðåñòóâàí
èëè íàêàçâàí, ïúðâî ìó îòíåìàëè êîëàíà è êàëïàêà. Òàçè
ïðàêòèêà ñå å çàïàçèëà è äî äíåñ â áúëãàðñêèòå êàçàðìè.
Êàëïàêúò îò êîæà èëè ïëúñò å ñúùî õàðàêòåðåí çà áúë-
ãàðñêèÿ âîéíèê. Òîé å âèñîê è çàîñòðåí, êàòî ÷åñòî âúðõúò
ìó å íàâåäåí íàïðåä. Òåçè êàëïàöè ñà íàïúëíî èäåíòè÷íè
ñ òðàêèéñêèòå (ôðèãèéñêè) è ñêèòñêè øàïêè, èçâåñòíè ïî-
êúñíî êàòî “áúëãàðñêà øàïêà”.
 “Ñòðàòåãèêîí” ñå ñúîáùàâà ñúùî, ÷å â ëîøî âðåìå
áúëãàðñêèòå êàâàëåðèñòè íîñåëè øèðîêè ïëúñòåíè ÿìóð-
ëóöè (“ãóíÿ”), êîèòî ïîêðèâàëè öåëèÿ êîííèê çàåäíî ñ
îðúæèåòî, çà äà íå ñå íàìîêðè ëúêúò, êîéòî áèë ÷óâñòâè-
òåëåí êúì âëàãàòà. Òåçè áúëãàðñêè âîåííè íàìåòàëà èëè
ÿìóðëóöè ñà àáñîëþòíî èäåíòè÷íè ñ òðàêèéñêèòå äçåéðè,
îïèñàíè îò ðåäèöà àíòè÷íè àâòîðè.
Âñè÷êè áúëãàðñêè âîèíè íîñåëè ìåêè áîòóøè, ñ êîèòî
áèëè ïðî÷óòè îùå îò äðåâíîñòòà è òî âúâ âðåìå, êîãàòî
198
îêîëíèòå íàðîäè õîäåëè ñ öúðâóëè èëè ñàíäàëè, àáñîëþò-
íî íåïîäõîäÿùè çà òåæêè âîåííè ïîõîäè. Òîâà å îòáåëÿ-
çàíî è â ñòàðè ðóñêè õðîíèêè. Ïî âðåìå íà ñðàæåíèåòî
ìåæäó âîëæêèòå áúëãàðè è ðóñêèÿ êíÿç Âëàäèìèð ïðåç 987
ã. áúëãàðñêèòå âîèíè áèëè ñ áîòóøè. Ðóñêèÿò âîéâîäà Äîá-
ðèíÿ ïðîäóìàë ïðåä êíÿçà, êàòî ïîñî÷èë ïëåíåíèòå áúë-
ãàðè: “...Òåçè ñ áîòóøèòå íÿìà äà íè ïëàùàò äàíúê, íàðîä
ñ öúðâóëè òðÿáâà äà ïîòúðñèì...” (Õ). Áëàãîäàðåíèå íà
òåçè áîòóøè (“è÷èãè”) êíÿç Âëàäèìèð ñêëþ÷âà “âå÷åí äî-
ãîâîð” ñ áúëãàðèòå çà ìèð (11).
Äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêóñíè ìàéñòîðè íà ðàçíîîá-
ðàçíè îðúæèÿ. Òå èçïîëçâàëè ðàçëè÷íè âèäîâå ëúêîâå è
ñòðåëè, êúñè è äúëãè êîïèÿ, ñàáè, ìå÷îâå, àðêàí (ëàñî,
ïðèìêà), áîéíà ãèðà (“÷óê-ìåòåîð”), äóçàê (áîåí ñúðï),
áîéíè áðàäâè, áîçäóãàí, áîåí ÷óê (“êëþí”); êàêòî è ðàç-
ëè÷íè êúñè îðúæèÿ êàòî êèíæàëè, êàìè è íîæîâå, ïðè áëè-
çúê ðúêîïàøåí áîé.
Ïñåâäî-Ìàâðèêèé äàâà ñëåäíîòî ñâåäåíèå çà òÿõ:
“...Âúîðúæåíè ñà ñ ðèçíèöè, ìå÷îâå, ëúêîâå è äúëãè êî-
ïèÿ, òàêà ÷å ïîâå÷åòî îò òÿõ íîñÿò â áèòêèòå äâîé-
íî âúîðúæåíèå. Íà ðàìåíåòå ñè íîñÿò êîïèÿòà, à ëú-
êîâåòå äúðæàò â ðúöåòå ñè, êàòî ñè ñëóæàò è ñ åä-
íèòå, è ñ äðóãèòå ñïîðåä ñëó÷àÿ, êîéòî èì ñå ïðåäñòà-
âÿ. Âúîðúæåíè ñà íå ñàìî òå, íî è ïðåäíèòå ÷àñòè íà
êîíåòå íà çíàòíèòå ñà ïîêðèòè ñ æåëÿçî èëè ïëúñò
(êå÷å)...” (1).
Èçèñêâàíèÿòà êúì âîéíèöèòå äà ïîääúðæàò îðúæèåòî
ñè è êîíåòå ñè â èçðÿäíîñò áèëè íà ìíîãî ãîëÿìà âèñîòà.
Çà òàçè öåë áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè èìàëè äîâåðåíè õîðà,
íàðè÷àíè Çåðà Òàðêàí è Æîïàí Òàðêàí. Òå èçïúëíÿâàëè
ðîëÿòà íà âîåííè èíñïåêòîðè è ïðîâåðÿâàëè âúîðúæåíèå-
òî âúâ âîåííî è ìèðíî âðåìå. Ó êîãîòî ñå îòêðèåëî ïîâ-
ðåäåíî èëè ðúæäÿñàëî îðúæèå èëè çà íåáðåæíî îòíîøå-
íèå êúì âúîðúæåíèåòî, êîåòî âêëþ÷âàëî è ÿçäåíå íà áîé-
íè êîíå â ìèðíî âðåìå, ñå ïðèëàãàëî âåäíàãà ñìúðòíî
íàêàçàíèå. Ñúùîòî ñå îòíàñÿëî è çà äåçåðòüîðèòå.
Çà òî÷íîòî âîäåíå íà îò÷åòíîñò íà âúîðúæåíèÿòà ñëó-
æåëè âîåííèòå èíâåíòàðíè íàäïèñè, êîèòî ñå èçñè÷àëè íà
êàìåííè ïëî÷è èëè êîëîíè. Ìíîæåñòâî òàêèâà íàäïèñè
ñà îòêðèòè íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ îò âðåìå-
òî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà èìïåðèÿ (íàðè÷àíà íåïðàâèëíî
“Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà”). Òå ïðåäñòàâÿò òî÷íè ñïèñú-
öè íà îðúæèÿòà, êîèòî ñà áèëè ïîâåðåíè íà îïðåäåëåí
âîåíà÷àëíèê. Îáèêíîâåíî íàäïèñèòå çàïî÷âàò ñúñ ñúîò-
âåòíàòà âîåííà òèòëà áåç ëè÷íî èìå, ïîíåæå ñå îòíàñÿëè
äî âñÿêî ëèöå, êîåòî â ìîìåíòà å çàåìàëî ñëóæáàòà, à íå
äî òî÷íî îïðåäåëåíè ëèöà, êàêòî îòáåëÿçâà Áåøåâëèåâ
(21). Òîé äàâà è íÿêîëêî ïðèìåðà: “...Áàãàòóð áàãàèíúò èìà
âñè÷êî 53 ðèçíèöè è 45 øëåìà...” èëè “...Þê áîèëúò ïðè-
òåæàâà 26 ðèçíèöè, È÷èðãî áàãàèíúò – 12, Çèòêîìèðúò –
17, Þê áàãàèíúò – 22, Áèðè áàãàèíúò – 22...”. Ñïîðåä Áå-
øåâëèåâ òîçè âèä íàäïèñè íå ñàìî íÿìàò íèêàêâà óñïîðå-
äèöà âúâ âèçàíòèéñêàòà è ëàòèíñêàòà åïèãðàôèêà, íî ñà
ñúâúðøåíî îðèãèíàëíî áúëãàðñêî ÿâëåíèå, ïîíåæå òå ñòî-
ÿò î÷åâèäíî â òÿñíà âðúçêà ñúñ 40-ÿ îòãîâîð íà ïàïà Íè-
êîëàé I çà ïðîâåðêàòà íà âúîðúæåíèåòî îò âîåííèòå èíñ-
ïåêòîðè ïðåäè ïîòåãëÿíå íà ïîõîä (21).
Âúâ âðúçêà ñ ïóáëèêóâàíèòå âîåííè èíâåíòàðíè íàä-
ïèñè îò Áåøåâëèåâ è ïî-ñïåöèàëíî òîçè, íàìåðåí â Ìà-
äàðà, å èíòåðåñíî îòêðèòèåòî, íàïðàâåíî îò àðõ. Ñëàâè
Äîí÷åâ. Íàðåä ñ äðóãèòå áóêâè â íàäïèñà òîé îòêðèâà è
çíàöè-éåðîãëèôè, êîèòî ñà èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå êèòàé-

öè è îçíà÷àâàò “êîïèå” è “ñàáÿ”. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà ãè
èçïîëçâàëè ñúñ ñúùîòî çíà÷åíèå â íàäïèñèòå.
Îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé
Êúì òåçè îðúæèÿ ñïàäàò ëúêúò è ñòðåëèòå, ìåòàòåëíè-
òå êîïèÿ, ïðàøêàòà, ìåòàòåëíèòå îñòðèåòà è íîæîâå, áîé-
íàòà ãèðà (“÷óê-ìåòåîð”), àðêàíúò (ëàñî, ïðèìêà) è â åäèí
ïî-êúñåí ïåðèîä îáñàäíèòå ìåòàòåëíè ìàøèíè.
Ïîäîáíî íà ñêèòèòå è õóíèòå, êàêòî è äðóãèòå êîííè
íàðîäè, äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêëþ÷èòåëíî êîííè
ñòðåëöè è òÿõíî îñíîâíî îðúæèå áèë ëúêúò è ñòðåëàòà.
Íàðåä ñ åçäàòà, ñòðåëáàòà ñ ëúê áèëà åäíî îò íàé-âàæíè-
òå áîéíè èçêóñòâà çà äàëå÷åí áîé. Áúëãàðèòå ìîæåëè äà
ñòðåëÿò èçêóñíî ñ ëúê îò ãàëîïèðàù êîí, ïðè òîâà èçâúð-
íàòè íàçàä èëè äîðè ñåäíàëè ñ ãðúá êúì ïîñîêàòà íà äâè-
æåíèå, êàòî ñìÿíàòà îò åäíîòî ïîëîæåíèå â äðóãîòî ñòà-
âàëà ìèãíîâåíî ïî âðåìå íà ïðåïóñêàíå. Ïñåâäî-Ìàâðè-
êèé ïî òîçè ïîâîä ïèøå: “...Òå ãðèæëèâî ñå îáó÷àâàò äà
õâúðëÿò ñòðåëè, ÿçäåéêè íà êîí”. Äðóã âèçàíòèéñêè èñòî-
ðèê, Àãàòèé Ìèðèíåéñêè (îê. 536 – îê. 582 ã.), ïúê îòáå-
ëÿçâà: “...Çàùîòî òå êîãàòî áÿãàò, ïî-äîáðå ñå îòáðà-
íÿâàò îò ñâîèòå óïîðèòè ïðåñëåäâà÷è è êàòî ñå îáðú-
ùàò íàçàä, ñòðåëÿò ñ ëúêîâåòå ñè. Ñòðåëèòå, îò-
ïðàâåíè êúì öåëòà, ñå çàáèâàò ïî-ñèëíî, êîãàòî ñå
ïóñêàò ñ ãîëÿìà ñèëà ïðàâî êúì ïðåñëåäâà÷èòå, êîèòî
êàòî òè÷àò ñðåùó ñòðåëèòå, ïîïàäàò è ñå íàòúêâàò
íà òÿõ è òàêà ñàìè ñè íàíàñÿò ìíîãî ïî-ñèëåí óäàð
ïîðàäè òîâà, ÷å ãè ïðåñëåäâàò è áèâàò óäðÿíè îò èç-
âúíðåäíî áëèçî...” (1).
Ïîçàòà çà ñòðåëáà ñ ëúê îò êîíÿ, êàòî ñòðåëåöúò å èç-
âúðíàò íàçàä, å ìíîãî õàðàêòåðíà çà äðåâíèòå áúëãàðè è
òîçè ìîòèâ ñå ñðåùà â ðåäèöà èçîáðàæåíèÿ ïî ñòåíîïèñè.
 ðèñóíêè îò çëàòíèòå êàíè îò áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò
Íàä Ñåíò Ìèêëîø (V-VI â.) å èçîáðàçåí ñòðåëåö â òî÷íî
òàêàâà ïîçà. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè òîâà å ìèòè÷-
íèÿ, áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë Àâèòîõîë (“Ñèíúò íà ñúðíàòà”).
Íàé-ñòðàøíîòî îðúæèå íà äðåâíèòå áúëãàðè áèë ðåô-
ëåêñèâíèÿò ñëîæíîñúñòàâåí (“ñêèòñêè”) ëúê, ñ êîéòî òå
ïîðàçÿâàëè âðàãîâåòå ñè, êàòî ñòðåëÿëè äî 450 ìåòðà*.
Ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å òîçè òèï ëúê å áúëãàðñêî îòêðèòèå è
ñúñ ñèãóðíîñò å ñúùåñòâóâàë îùå ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð.
Õð. Ñúâúðøåíî çàïàçåíè ëúêîâå îò òîçè âèä ñà îòêðèòè
ïðè áúëãàðñêèòå ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì (ñåãà ïóñòèíÿòà Òàê-
ëàìàêàí) áëèçî äî ìúðòâèòå ãðàäîâå Íèÿ è Ëóëàí. Òåçè
ïîãðåáåíèÿ ñà äàòèðàíè íà 3200 ãîäèíè. Îñíîâàíèå äà
ñ÷èòàìå òåçè íàõîäêè çà áúëãàðñêè èìà ìíîãî è ñðåä òÿõ
ñà õàðàêòåðíîòî îáëåêëî, òúêàíè, ïðåäìåòè îò áèòà, îðú-
æèÿ, èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà è ãåíåòè÷íèòå ÄÍÊ
òåñòîâå (1).
Ïî-êúñíî ðåôëåêñèâíèÿò áúëãàðñêè ëúê ñå óòâúðæäà-
âà ñðåä õóíèòå è ñêèòèòå è ñå âúçïðèåìà è îò äðóãèòå àçè-
àòñêè íàðîäè, êîèòî ñà ãî êîïèðàëè ñ ïî-ãîëÿì èëè ïî-
ìàëúê óñïåõ. Îðèãèíàëúò îáà÷å å íîñèë áúëãàðñêè ùåì-
ïåë è êà÷åñòâàòà, êîèòî èìàëè áúëãàðñêèòå ëúêîâå, áèëè
íåäîñòèæèìè!
Îñâåí â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå íàõîäêè, òàêèâà ëúêîâå
ñà îòêðèâàíè ñïîðåä Þõàñ (4) è â ïî-êúñåí ïåðèîä - III -II
â. ïð. Õð. â ãðîáîâå íà õóíè çàïàäíî îò åçåðîòî Áàéêàë.
Äîñêîðî òå ñå ñ÷èòàõà çà íàé-ñòàðè ñëåäè îò õóíèòå, àêî
èçêëþ÷èì íàõîäêèòå îò Ïàçàðúê (Þæåí Ñèáèð) îò V-IV
* Çà ñðàâíåíèå, èçâåñòíèÿò àíãëèéñêè ïðîñò ëúê îò òèñ èìàë äàëåêîáîéíîñò 250-300 ì.
ÀÂÈÒÎÕÎË
â. ïð. Õð. Â ãðîáîâåòå ïðè Áàéêàë ñà íàìåðåíè êîñòåíè
êðàèùà è êîñòåíà ñðåäà íà ëúêîâå, êîèòî ñïàäàò êúì íàé-
ñòàðèòå ëúêîâè îáðàçöè. Ñïîðåä Þõàñ èìåííî òîâà å, êî-
åòî ãè îòëè÷àâà îò ëúêîâåòå íà ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñêèòè,
òúé êàòî â ãðîáîâåòå îò ñêèòñêàòà åïîõà íèòî â Åâðîïà,
íèòî â Àçèÿ ñà íàìåðåíè êîñòåíè êðàèùà íà ëúêîâå è òîé
ñ÷èòà, ÷å ðàííèòå ñêèòñêè ëúêîâå ñà ñå èçðàáîòâàëè ñàìî
îò äúðâî è ñóõîæèëèÿ, ñëåïåíè ñ òóòêàë (4). Êîñòåíèòå
êðàèùà, îòêðèòè â Áàéêàë, ñà 10-12 ñì äúëãè è îêîëî 3 ñì
øèðîêè êîñòåíè ïëî÷êè, êîèòî â åäèíèÿ êðàé çàâúðøâàò ñ
õàðàêòåðíà çàîáëåíîñò è âäëúáíàòèíà çà òåòèâàòà. Òàêèâà
êîñòåíè ïëî÷êè ñà íàìèðàíè â íÿêîè íàõîäèùà îò íà÷à-
ëîòî íà íîâàòà åðà â çàïàäíàòà ÷àñò íà Âúòðåøíà Àçèÿ;
íàìèðàò ñå ñúùî è â ïëàñòîâåòå îò III â. íà äðåâåí Õîðå-
çúì è Êàçàõñòàí, êúäåòî ñà îáèòàâàëè äðåâíèòå áúëãàðè è
ïî-ñïåöèàëíî ïëåìåòî äèí-ëèí (òèí-ëèí).
Íåêà âèäèì ñ êàêâî áúëãàðñêèÿò ëúê ñå å îòëè÷àâàë îò
îñòàíàëèòå ëúêîâå è çàùî èçðàáîòêàòà ìó ìîæå äà ñå ñðàâ-
íÿâà ñ íàïðàâàòà íà öèãóëêà “Ñòðàäèâàðèóñ” èëè ñ òåõíî-
ëîãèÿòà íà èçêîâàâàíå íà ïðî÷óòàòà ñàìóðàéñêà ñàáÿ, èëè
ñàáÿòà äàìàñêèíÿ “ùî ñå äèïëè 12 ïúòè”.
Ðåêîíñòðóêöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ (ðåñïåêòèâíî ñêèòñêèÿ,
õóíñêèÿ è ìàäæàðñêèÿ) ñëîæíîñúñòàâåí ëúê å èçâúðøåíà
îò ðàçëè÷íè ó÷åíè íà áàçàòà íà ñúùåñòâóâàùèòå íàõîäêè,
÷àñòè îò ëúêîâå â ïîãðåáåíèÿòà, ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ,
îïèñàíèÿ íà õðîíèñòè, êàêòî è çàïàçåíè ïî-íîâè îáðàçöè
è òàêèâà îò ñúâðåìèåòî â Àçèÿ, êúäåòî òîé å áèë ïúðâîíà-
÷àëíî ñúçäàäåí. Íàé-ñïîëó÷ëèâè â òîâà îòíîøåíèå ñà
îïèòèòå íà èçñëåäîâàòåëè êàòî Êàðîé Øåáåùåí, Ãåçà
Ôåõåð, Ïåòåð Þõàñ, Ìåäâåäåâ, Äþëà Ôàáèàí, Ó. Êüîõàë-
ìè è äð. Äþëà Ôàáèàí óñïÿâà è ïðàêòè÷åñêè äà èçðàáîòè
òàêúâ ëúê ïî ñòàðèòå òåõíîëîãèè â 1954 ã. è äà ãî èçïðîá-
âà óñïåøíî ïðè ëîâ çà åäúð äèâå÷ (åëåíè, ìå÷êè è ãëèãà-
íè) (4). Â ñâîèòå òðóäîâå òîé îïèñâà ñ êàêâè íåèìîâåðíè
òðóäíîñòè ñå å ñáëúñêàë ïðè èçðàáîòêàòà íà ëúêà.
Òàéíàòà íà ðåôëåêñèâíèÿ ëúê ñå ñúñòîè â îñîáåíàòà
ìó ôîðìà, êîÿòî íàïîäîáÿâà îòñòðàíè äâîéíî “S”. Òîé
âêëþ÷âà â ñåáå ñè òðè òâúðäè è äâå åëàñòè÷íè çîíè è ïðè
ðàìåíàòà ìó òå ñå èçâèâàò â îáðàòíà ïîñîêà (ò.íàð. “ðåô-
ëåêñèÿ”) è çàòîâà ñå íàðè÷à ðåôëåêñèâåí. Ïàðàäîêñúò íà
ðåôëåêñèâíèÿ ëúê ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å êîëêîòî ïî-òðóäíî
ñå íàòÿãà, çà äà ñå çàêà÷è òåòèâàòà ìó, òîëêîâà ïî ëåñíî
ñå îïúâà ïîñëå ïðè ñòðåëáà. Çà íàòÿãàíåòî íà íÿêîè ïî-
ìîùíè ëúêîâå ïîíàêîãà ñå èçèñêâà ñèëàòà íà òðèìà ìúæå,
íî âåäíúæ íàòåãíàò, ñ íåãî ìîæåëî äà ñòðåëÿ è äåòå. Çà
ñðàâíåíèå ïðîñòèÿò ëúê èçèñêâàë ñèëà çà îáòÿãàíå 60-80
êã., à ñëîæíîñúñòàâíèÿò áúëãàðñêè ëúê - ñàìî 20-30 êã.
Çà ðàçëèêà îò äðóãèòå ëúêîâå, êîèòî óïîòðåáÿâàëè êèòàé-
öè è åâðîïåéöè (ïðîñò ëúê), ðåôëåêñèâíèÿò ñå îáòÿãàë
ëåêî è ñ íåãî ìîæåëî äà ñå ñòðåëÿ òðè ïúòè ïî-áúðçî – 12
ñòðåëè â ìèíóòà. Â ñúùîòî âðåìå ñ ïðîñòèÿ ëúê ìîæåëè
äà ñå èçñòðåëÿò äî 7 ñòðåëè â ìèíóòà, à ñ àðáàëåòà åäâà
2-3. Îñâåí òîâà áúëãàðñêèÿò ñëîæíîñúñòàâåí ëúê áèë ñ
îòíîñèòåëíî ìàëêè ðàçìåðè (120-140 ñì.) è ñ íåãî ëåñíî
ñå áîðàâåëî íà êîíÿ. Çà ñðàâíåíèå ñêèòñêèòå ëúêîâå áèëè
äúëãè 80-100 ñì., íà áàøêèðèòå – 125-133 ñì.; Àòèëîâèòå
õóíè èìàëè ëúêîâå äî 160 ñì., à ëúêîâåòå íà ÿïîíñêèòå è
àíãëèéñêèòå ñòðåëöè äîñòèãàëè äî 2 ì.
Áúëãàðñêèÿò ðåôëåêñèâåí ëúê áèë èçêëþ÷èòåëíî ìî-
ùåí áëàãîäàðåíèå íà ñïåöèàëíàòà ñè êîíñòðóêöèÿ è äî-
199
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïúëíèòåëíèòå óñèëâàùè ðîãîâè íàêëàäêè. Íà 300 êðà÷êè
ñòðåëàòà, èçñòðåëÿíà ñ òàêúâ ëúê, ïðîáèâà ïåòñàíòèìåò-
ðîâà äúñêà è ñ ëåêîòà ïðîíèçâà íåçàùèòåí áîåö. Óïîòðå-
áàòà íà áðîíåáîéíè ñòðåëè ñúñ ñïåöèàëíè âúðõîâå è çà-
êàëêà äàâàëà âúçìîæíîñò äà ñå ïðîáèâàò è ìåòàëíè äîñ-
ïåõè, êîåòî ïðàâåëî äðåâíîáúëãàðñêèÿ ëúê íåîáèêíîâåíî
åôèêàñåí â áîÿ. Íà 250 êðà÷êè ñïåöèàëíèòå ñòðåëè ïðî-
áèâàëè ðîìåéñêà ðèçíèöà è âñÿâàëè óæàñ ó ïðîòèâíèêà. Ñ
òàêèâà ëúêîâå, âîëæêèòå áúëãàðè ïúðâè óñïÿâàò äà ðàçáè-
ÿò ìîíãîëöèòå íà ×èíãèç-õàí â åäíà áèòêà íà Ñàìàðñêà
Ëóêà â 1223 ã.
Áúëãàðñêèÿò ëåòîïèñåö Áàõøè Èìàí (1680 ã.) ïèøå ïî
òîçè ïîâîä ñëåäíîòî: “…Â ñðåäàòà íà ïîëåòî ïðåä ãðà-
äà èìàëî íÿêîëêî ãîðè÷êè è ãúñòàëàöè, â êîèòî ñå ðàç-
ïîëîæèëè ñóâàðñêèòå ñòðåëöè ñ æåëåçíè ñòðåëè è ãî-
ëåìè ëúêîâå. Ñòðåëöè çàñòàíàëè è çàä êàðóöè, ïîäðå-
äåíè â êðúã...” Óðàí-Êúéòàé, óñèëåí ñ ïîäêðåïëåíèÿ, ñú-
óìÿë äà ïðîáèå ðåäèöèòå íà êóðñúéáàåâöèòå è ñå îêàçàë
ïîä îáñòðåë îò ãîðè÷êàòà è èççàä êàðóöèòå. Çàáåëÿçâàé-
êè, ÷å ñóâàðñêèòå ñòðåëè ïðîáèâàò è äîñïåõèòå íà íàé-
äîáðèòå ìó âîèíè, áåãúò âñå òàêà ñå äâèæåë ïðàâî íàïðåä,
äîêàòî íå ñå ñáëúñêàë ñ êàçàíöèòå íà ñàìèÿ êàí. Òå ãî
îòáëúñíàëè îòíîâî “â ïîëåòî, êúäåòî èçöÿëî äîìèíèðàëè
ñòðåëöèòå...” (14).
 òàçè áèòêà 4 õèëÿäè ìîíãîëöè çàãèíàëè, à 1000 çàåä-
íî ñ âîäà÷à èì áåãúò Óðàí-Êúéòàé ïîïàäíàëè â ïëåí. Òóê
òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ïîðàçåíèòå îò áúëãàðñêèòå ñòðå-
öè ïðèíàäëåæàëè êúì òåæêàòà êîííèöà íà ìîíãîëñêàòà
âîéñêà è ñúîòâåòíî íîñåëè íàé-êà÷åñòâåíèòå äîñïåõè è
ðèçíèöè â Àçèÿ!
Ãåçà Ôåõåð îòáåëÿçâà, ÷å ñúòðóäíè÷è íà Êàëèôîð-
íèéñêèÿ ìóçåé, êàòî èçó÷àâàëè ñèëàòà è ïðîáèâíîñòòà íà
âñè÷êè âèäîâå ëúêîâå îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè. ×ðåç
äúëãè è òî÷íè îïèòè äîøëè äî çàêëþ÷åíèå, ÷å íàé-äîá-
ðèÿò ëúê èçìåæäó âñè÷êè âèäîâå å õóíñêèÿò (ñêèòñêè) ñëîæ-
íîñúñòàâåí ëúê, èçîáðåòåí îò äðåâíèòå áúëãàðè. Ñ òàêúâ
ëúê å ïîñòàâÿí è ðåêîðä ïî äàëåêîáîéíîñò – 889 ìåòðà
(24,3). Øîêàðåâ (3) îòáåëÿçâà, ÷å â àðõåîëîãè÷åñêè íàõîä-
êè ñà íàìèðàíè ïîðàæåíèÿ îò ñëîæíîñúñòàâåí ëúê ñ ïðî-
áèòè ÷îâåøêè êîñòè è ïðåøëåíè, ñúùî è òàêèâà íà ãîëå-
ìè æèâîòíè, óáèòè íà ëîâ. Â ëèòåðàòóðàòà ñúùî ñà îïèñà-
íè ñëó÷àè, êîãàòî ñòðåëàòà å ïðîíèçâàëà èçöÿëî òÿëîòî
íà áîåöà, ìàêàð è çàùèòåíî ñ ìåòàëíà ðèçíèöà. Îïèòèòå
ïîêàçâàò, ÷å ïðè èçñòðåë îò áëèçî, ðåôëåêñèâíèÿò ìîùåí
ëúê ìîæå äà ïðîáèå äîðè ðèöàðñêà áðîíÿ, èçêîâàíà îò
âèñîêîêà÷åñòâåíà äàìàñêà ñòîìàíà!...
È äî äíåñ âñå îùå íå å óñòàíîâåíà òî÷íàòà òåõíîëî-
ãèÿ è ðåöåïòèòå íà ñâúðçâàùèòå ñìîëè, ñ êîèòî ñå ïðàâå-
ëè ëúêîâåòå. Òå ñå èçðàáîòâàëè îò ñïåöèàëíè ìàéñòîðè,
êîèòî ïàçåëè â íàé-ñòðîãà òàéíà íà÷èíà íà èçðàáîòêà íà
ïðî÷óòèÿ ëúê. Íÿêîè îò òåçè ëúêîâå ïðèòåæàâàëè óíèêàë-
íè êà÷åñòâà è ñå èçðàáîòâàëè ñ ãîäèíè (ñïîðåä íÿêîè àâ-
òîðè äî 10 ãîäèíè) è áèëî íåîáõîäèìî ãîëÿìî ìàéñòîð-
ñòâî çà òÿõíàòà íàïðàâà.
Ðåôëåêñèâíèÿò áúëãàðñêè ëúê áèë ìíîãîïëàñòîâ è ñå
ñúñòîÿë îò ìíîæåñòâî ÷àñòè (íàä 40), ñâúðçàíè ïîìåæäó
ñè ïî îïðåäåëåí íà÷èí. Òîé èìàë äúðâåíà îñíîâà è ðú-
êîõâàòêà îò áðåçà, õâîéíà, ÿñåí, òèñ èëè äðóãî çäðàâî è
æèëàâî äúðâî. Ïîíÿêîãà îñíîâàòà ñå èçðàáîòâàëà îò äâà
âèäà äúðâî, ñëåïåíè ïîìåæäó ñè. Ëúêúò ñå ïîñòàâÿë íà
ñïåöèàëåí êàëúï ñ îãúíàòà ôîðìà è îòãîðå (íà õðåáåòà)
ñå çàëåïâàë è ïðåñîâàë ñóõîæèëåí ñëîé îò îáåçìàñëåíè è
200
îìåêîòåíè ñóõîæèëèÿ îò ãîâåäî, åëåí èëè ñëîí. Íà îá-
ðàòíàòà ñòðàíà (êîðåìà íà ëúêà) ñå ïîñòàâÿëè ðîãîâè íàê-
ëàäêè îò ðîãà íà áèâîë, ãîâåäî èëè êîçà, à íàêðàéíèöèòå
(ñòðúêèòå) ñå èçðàáîòâàëè îò åëåíîâ ðîã, êîñò èëè âîëñêè
ðîã; ìîæå è ðåáðà îò ãîâåäî. Â ñãëîáêèòå ñå ñëàãàëè óñèë-
âàùè ïðåïàñêè (íàìîòêè) îò èçñóøåíè ÷åðâà íà åëåí èëè
ñóõîæèëèÿ è îòâúí, çà äà ñå çàùèòè îò âëàãàòà, ñå ïîñòà-
âÿëà âúíøíà îáâèâêà (êîæóõ) îò ëèêî, êîæà (ïåðãàìåíò)
èëè âàðåíà áðåçîâà êîðà. ×àñòèòå íà ëúêà ñå ñúåäèíÿâàëè
÷ðåç ðàçëè÷íè ñãëîáêè è ñå ñëåïâàëè ñ ðèáåí êëåé (ðèáíî
ëåïèëî – âèä òóòêàë), êîéòî ñå ñòÿãàë â ïðîäúëæåíèå íà
ãîäèíè. Ðèáíîòî ëåïèëî ñå ïîëó÷àâàëî îò ïëàâàòåëíèÿ
ìåõóð íà íÿêîè ñëàäêîâîäíè ðèáè (ìîðóíà, åñåòðà) ÷ðåç
ðàñòèòåëíè äîáàâêè è âàðåíå ïî ñïåöèàëíà òåõíîëîãèÿ.
Ãîòîâèòå ëúêîâå ñå çàëèâàëè îòãîðå ñ ðèáåí êëåé èëè ñìî-
ëà (ëàê) è ñå ñóøåëè ïðîäúëæèòåëíî âðåìå; äî ñåäåì-îñåì
ìåñåöà (4).
Êîãàòî ñ ëúêà íå ñå ñòðåëÿëî, òîé ñå äúðæàë ñ îòêà÷å-
íà òåòèâà, çà äà íå ãóáè åëàñòè÷íîñòòà ñè. Ñàìàòà òåòèâà
ñå èçïëèòàëà îò èçñóøåíè ÷åðâà íà åëåí, îò êîíñêè êî-
ñúì, æåíñêà êîñà, êîïðèíåíè êîíöè èëè â êîìáèíàöèÿ.
Ñòðåëèòå çà ëúêîâåòå áèëè ñ äúëæèíà 65-75 ñì. è ñå
èçðàáîòâàëè îò äúðâî ñ ïðàâîæèëíà è ëåêà äúðâåñèíà –
åëà, áîð, áðåçà, ÿñåí, òîïîëà, ëèïà. Ïðè òîâà ñå ïðàâåëè
íå îò êëîíè, à îò ïðåäâàðèòåëíî èçñóøåíè ñòâîëîâå, íà-
ðÿçàíè íà äúëãè ïàð÷åòà. Çàãîòîâêèòå ñå ñòðóãîâàëè è ïî-
ëèðàëè ñúñ ñïåöèàëíè íîæîâå è ñå êàëèáðèðàëè. Ñòðåëè-
òå èìàëè òðè èëè ÷åòèðè ñòàáèëèçàòîðà îò ïåðà íà õèùíè
ïòèöè. Óïîòðåáÿâàëè ñå îêîëî 36 âèäà ñòðåëè, ìåæäó êî-
èòî áðîíåáîéíè (ñ äúëãî è òÿñíî îñòðèå, ÷åñòî òðèïåðè);
ëîâíè (ñ êîñòåíè èëè ðîìáîèäíè øèðîêè îñòðèåòà), çàïà-
ëèòåëíè (ñ ïëúñòåíà âúçãëàâíè÷êà çàä îñòðèåòî, íàòîïåíà
â ìàñ, ñìîëà è ñÿðà); çà ïîðàçÿâàíå íà æèâà ñèëà (íåçàùè-
òåíè êîíå è âîéíèöè) ñ øèðîêè ëèñòîâèäíè îñòðèåòà, “ñâè-
ðåùè ñòðåëè” è äð.
Äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè è ñïåöèàëíà ñèñòåìà çà ïîä-
ãîòîâêà íà ñòðåëöèòå, êàòî îáó÷åíèåòî èì çàïî÷âàëî îùå
îò äåöà. Ñòðåëáàòà ñ ëúê ïðè äðåâíèòå áúëãàðè áèëà èç-
âåäåíà â ðàíã íà èçêóñòâî è ïðåäñòàâëÿâàëà ñëîæíà ïñè-
õî-ôèçè÷åñêà äèñöèïëèíà (1).
 åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä ïî âðåìå íà Âòîðàòà Áúëãàð-
ñêà èìïåðèÿ (XII -XIV â.), ïîä âëèÿíèåòî íà Âèçàíòèÿ è
êðúñòîíîñíèòå ïîõîäè íà âúîðúæåíèå â áúëãàðñêàòà àð-
ìèÿ çà êðàòêî âðåìå áèâà ïðèåò è àðáàëåòúò ñúñ ñòîìàíåí
èëè ñëîæíîñúñòàâåí ëúê. Èçâåñòíî å, ÷å ñòðàæàòà íà öàð
Èâàí Àñåí II (1218-1241 ã.) áèëà âúîðúæåíà ñ òàêèâà àð-
áàëåòè. Àðáàëåòúò îáà÷å íå ìîãúë äà ñå íàëîæè, òúé êàòî
áèë ìíîãî òåæúê è ñ íåãî ñå ñòðåëÿëî áàâíî, òàêà ÷å òîé
èìàë ïðàêòè÷åñêî çíà÷åíèå ñàìî ïðè îòáðàíàòà èëè îá-
ñàäàòà íà êðåïîñòè (1).
Ìåòàòåëíèòå êúñè êîïèÿ (äðîòèê èëè ñóëèöà) ñà äðóãî
âàæíî îðúæèå çà äàëå÷åí áîé, êîåòî èçïîëçâàëè äðåâíèòå
áúëãàðè. Òèïè÷íî òàêîâà êîïèå å èçîáðàçåíî íà Ìàäàð-
ñêèÿ êîííèê, êîåòî å ïðîáîëî ñèìâîëè÷íî ïîâàëåíèÿ ëúâ.
Êúñîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî, êîãàòî âîéñêèòå ñå íàìè-
ðàëè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò. Òî èìàëî äúëæèíà îò 1,5
äî 1,8 ì. Äðúæêàòà ñå èçðàáîòâàëà îò çäðàâî äúðâî (ÿñåí,
àêàöèÿ, áðåçà è äð.). Îñòðèåòî íà äðîòèêà îáèêíîâåíî å
ïî-êúñî è ëåêî îò òîâà íà äúëãîòî êîïèå è ïî òîâà ìîæå
äà ñå îòëè÷è â íàõîäêèòå. Îáèêíîâåíî òî ñå íîñåëî ñ ïî-
ìîùòà íà êîæåí ðåìúê íà ãúðáà íà åçäà÷à è áîéöèòå íî-
ñåëè ïî äâå òàêèâà êîïèÿ, êîèòî èçïîëçâàëè â áîÿ. Õâúð-

ëÿíåòî íà êúñîòî êîïèå â áîÿ èìàëî ãîëÿìî ïðåèìóùåñò-
âî, òúé êàòî òî ëåñíî ìîæåëî äà ïðîáèå ùèòà èëè áðîíÿ-
òà íà ïðîòèâíèêà îò äèñòàíöèÿ, áåç õâúðëÿùèÿò äà ñå èç-
ëàãà íà îñîáåí ðèñê. Êúñîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî ñúùî è
â ðúêîïàøíèÿ áîé, êîãàòî ñå íàëàãàëî. Çà òÿõ ñúîáùàâà
õðîíèñòúò Íèêèòà Õðîíèñò.
Îò íàìåðåíèòå áúëãàðñêè âúðõîâå íà êîïèÿ ñå óñòàíî-
âÿâà, ÷å òå ñà áèëè äúëãè ìåæäó 13 è 20 ñì (ñàìî îñòðèå-
òî), èçðàáîòåíè ñà îò æåëÿçî (ñòîìàíà) è ñà íàé-÷åñòî ñ
ðîìáîâèäíî ñå÷åíèå è ôóíèåâèäåí âîäà÷ íà äðúæêàòà. Ïî
ôîðìà âúðõîâåòå áèâàò ñ ëèñòîâèäíà ôîðìà, àñèìåòðè÷-
íà ðîìáîèäíà ôîðìà, ïèðàìèäàëíè (êëèíîîáðàçíè) ñ ÷å-
òèðèðúáè îñòðèåòà, ñ íîæîâèäíà ôîðìà è äð.
Àðêàíúò (ïðèìêà, ëàñî) ïúðâîíà÷àëíî áèë óïîòðåáÿ-
âàí îò äðåâíèòå áúëãàðè çà ëîâ íà åëåíè è äðóãè åäðè
æèâîòíè, à ñúùî è çà óëàâÿíå íà åäúð ðîãàò äîáèòúê è
êîíå. Íà íÿêîè ðèñóíêè âúðõó êàìúê, îòêðèòè â Ïëèñêà,
ìîãàò äà ñå âèäÿò ðåäèöà ëîâíè ñöåíè, êúäåòî àðêàíúò çà-
åìà ãëàâíî ìÿñòî. Ïî-êúñíî àðêàíúò ñòàâà âàæíî îðúæèå
çà ïîâàëÿíå è ïëåíÿâàíå íà ïðîòèâíèêà, îñîáåíî â øèðî-
êèòå ñòåïíè ïðîñòðàíñòâà.
 “Õðîíîãðàôèÿòà” íà Éîàí Ìàëàëà (491-587 ã.) ñå
ðàçêàçâà êàê áúëãàðèòå ñ àðêàíè ïëåíèëè â Ìàëà Ñêèòèÿ
(Äîáðóäæà) èçâåñòíèòå âèçàíòèéñêè ïúëêîâîäöè Êîíñòàí-
òèí (Êîíñòàíòèîë), Ãîäèëà è Àêóì: “...Ïî âðåìåòî íà
òîçè èìïåðàòîð, äâàìà ïðåäâîäèòåëè íà õóíèòå (áúë-
ãàðèòå) íàõëóëè ñ âîéñêà â Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ, êúäåòî
ðîìåéñêè ñòðàòèëàòè áèëè Áàäóàðèé è Þñòèí. Òå
èçëåçëè ñðåùó õóíèòå è ñëåä êàòî ñå çàâúðçàëî ñðàæå-
íèå, Þñòèí áèë óáèò â áèòêàòà... Õóíèòå çàïî÷íàëè
äà ãè ïðåñëåäâàò è èçëîâèëè ñ ïðèìêè (àðêàíè) áÿãà-
ùèòå ðîìåéñêè âîåíà÷àëíèöè...” (1).
 áèòêàòà ïðè Ìàðêåëè, êîãàòî âèçàíòèéñêàòà âîéñêà
áèëà ðàçãðîìåíà, ñàìèÿò èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí VII áèë
õâàíàò ñ àðêàí è âëà÷åí ïî çåìÿòà êàòî ïëåííèê.  æèòèå-
òî íà Éîàíèêèé îò Âèçàíòèÿ ïî òîçè ïîâîä ñå êàçâà, ÷å
âèçàíòèéöèòå íàðè÷àëè áúëãàðñêèÿ àðêàí “äÿâîëñêî èçîá-
ðåòåíèå” (25).
Àðêàíè, áîéíè ãèðè (òîïêè) è áîéíè êóêè áèëè èçïîëç-
âàíè ñ ãîëÿì óñïåõ è ïî âðåìåòî íà öàð Êàëîÿí ñðåùó
òåæêîâúîðúæåíèòå ëàòèíñêè ðèöàðè-êðúñòîíîñöè.
Àðêàíèòå áèëè èçïîëçâàíè ñúùî è îò äðóãè ñðîäíè íà
áúëãàðèòå êîííè íàðîäè – õóíè, ñêèòè, ïàðòÿíè, ìàñàãå-
òè, êóìàíè è ïå÷åíåãè (áàäæàíàöè). Õåðîäîò, îïèñâàéêè
ïîõîäà íà ïåðñèéñêèÿ öàð Äàðèé â Ãúðöèÿ, ñúîáùàâà, ÷å â
ñúñòàâà íà êàâàëåðèÿòà ìó èìàëî åäíî ïåðñèéñêî íîìàä-
ñêî ïëåìå – ñàãàðòèè. Òå áèëè 8000 êîííèöè è îñâåí êú-
ñèòå ìå÷îâå, êàòî îñíîâíî îðúæèå èçïîëçâàëè àðêàíè.
Õåðîäîò ïîòâúðæäàâà, ÷å “âñè÷êî, êîåòî ïîïàäíåëî â
ïðèìêàòà èì, çàãèâàëî” (8).
Áúëãàðèòå òîëêîâà ëîâêî ñè ñëóæåëè ñ àðêàíèòå, ÷å
âñÿâàëè óæàñ ó ïðîòèâíèêà. Àðêàíèòå ñå èçïîëçâàëè íàé-
âå÷å ïðè ïðåñëåäâàíå, íî âëèçàëè â äåéñòâèå è ïðè íàñðå-
ùåí áîé.  òîçè ñëó÷àé ñå ïðèëàãàëè îòáÿãâàùè ìàíåâðè,
çà äà ìîãàò óñïåøíî äà ñå ìåòíàò àðêàíèòå.
Àðêàíúò ñå èçïëèòàë îò êîæåíè ðåìúöè, êîíñêè êîñìè,
ðàñòèòåëíè âëàêíà èëè îò óñóêàíè èçñóøåíè ãîâåæäè ÷åð-
âà. Òîé ïðåäñòàâëÿâàë äúëãî 12-14 ì âúæå ñ äåáåëèíà îêî-
ëî 1,5 ñì è ñàìîçàòÿãàùà ñå ïðèìêà íàêðàÿ ñ êîñòåíè
çàñòåæêè. Ïîñëåäíèòå ñà îòêðèâàíè ïðåç ïîñëåäíèòå ãî-
äèíè â Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ è äðóãè ðàííîñðåäíîâå-
êîâíè ñåëèùà è íåêðîïîëè (25).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Àðêàíúò ñå õâúðëÿë ëîâêî îòäàëå÷, çà äà óëîâè ãëàâà-
òà, òÿëîòî, ðúêàòà èëè îðúæèåòî íà ïðîòèâíèêà. Õâàíàòè-
ÿò ñ àðêàí îáèêíîâåíî áèë áåçïîìîùåí, òúé êàòî áèâàë
ïîâàëÿí ñúñ ñèëà îò êîíÿ è áèë âëà÷åí ïî çåìÿòà äî ïúë-
íî îìàëîìîùàâàíå. Àðêàíúò ñúùî èìàë è äðóãè ôóíêöèè
– ñëóæåë êàòî âúæå çà êàòåðåíå ïðè ðàçóçíàâàíå è âðúç-
âàíå íà ïëåííèöèòå èëè êàòî þçäà çà íåîáÿçäåíèòå êîíå.
Çà áîéíàòà ãèðà íà äðåâíèòå áúëãàðè ïî÷òè íèùî íå
ñå ñðåùà â íàøàòà ëèòåðàòóðà. Áîéíàòà ãèðà (“÷óê-ìåòå-
îð”) ñå ÿâÿâà êîìáèíàöèÿ îò àðêàíà è ëåêèÿ áîçäóãàí (ñ
ãúâêàâà âðúçêà). Òîâà å ñòðàøíî óäàðíî îðúæèå, êîåòî ñå
ñúñòîè îò äúëúã äî 15 ìåòðà ðåìúê ñ òåæêà ãèðà ñ øèïîâå
èëè ìåòàëíà òîïêà íàêðàÿ. Ðåìúêúò ñå íàìîòàâàë íà ðúêà-
òà è ñ ðàçìàõ ñå ðàçâèâàë, êàòî ãèðàòà ïîðàçÿâàëà ïðîòèâ-
íèêà íà ðàçñòîÿíèå ñ óäàð èëè êàòî ñå çàìîòàâàëà ñ ðåìú-
êà îêîëî íåãî è ãî ïîâàëÿëà ïîäîáíî íà àðêàíà. Ñ áîéíà-
òà ãèðà ìîæåëî äà ñå ñïúâàò è êðàêàòà íà ïðåïóñêàùèòå
êîíå è äà ãè ïîâàëÿò çàåäíî ñ êîííèêà. Îñîáåíî îïèòíèòå
áîéöè ìîæåëè äà ñå áèÿò ñ äâå áîéíè ãèðè åäíîâðåìåííî.
Ñ òÿõ ñå óäðÿëî ïîñëåäîâàòåëíî ñ íåïðåêúñíàòî êðúæåíå
è ïðèáèðàíå. Êúì òàêúâ áîåö â ðúêîïàøíàòà ñõâàòêà áèëî
íåâúçìîæíî äà ñå äîáëèæèø.
Óäàðíèòå ãëàâè íà áîéíèòå ãèðè ñå èçêîâàâàëè îò áðîíç
èëè æåëÿçî è ÷åñòî çà äîïúëíèòåëíà òåæåñò èìàëè îëîâ-
íà ñúðöåâèíà. Òå ñà ñ ðàçëè÷íè ôîðìè – êàòî òîïóç, êúë-
áî, ìíîãîñòåí, ñ ëåòè øèïîâå è äð. Íÿêîè îò íàõîäêèòå
ñå ñúñòîÿò îò äâå ÷àñòè è ñà èçðàáîòåíè îò ìåòàë è êîñò.
Ïîíÿêîãà óäàðíàòà ÷àñò (òîïóçàúò) áèëà çàìåñòâàíà îò òåæ-
êî îñòðèå, ïîäîáíî íà òîâà íà êîïèåòî. Ñ êàìøè÷íî äâè-
æåíèå íà ðåìúêà òîâà îñòðèå ìîæåëî äà ñå èçñòðåëâà è
çàáèâà ïîñëåäîâàòåëíî è ñëåä òîâà áúðçî äà ñå èçòåãëÿ
íàçàä. Ïðè ìàéñòîðñêî áîðàâåíå îñòðèåòî ìîæåëî äà ïðî-
íèêâà è ïðåç äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà. Òîâà îðúæèå è äî
äíåñ å çàïàçåíî â Êèòàé è ñå íàðè÷à øåí áÿî (“îñòðèå íà
âúæå” èëè “âúæåíî êîïèå”).
Äðóãî ðÿäêî îðúæèå íà ëåêàòà êîííèöà áèëà ïðàøêà-
òà. Òÿ áèëà äâà âèäà – ïðîñòà è ñëîæíà ïðàøêà. Ïðîñòà-
òà áèëà çà åäíîêðàòíà óïîòðåáà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà òúíúê
êîæåí ðåìúê ñ äåáåëèíà 5-6 ìì., êîéòî å ïðîìóøåí ïðåç
èçïå÷åíà ãëèíåíà òîïêà ñ äèàìåòúð 5-6 ñì.  äîëíèÿ êðàé
íà ïðàøêàòà âèñåëè íÿêîëêî êîñòåíè êóêè÷êè è êúì òîï-
êàòà èìàëî ïðèâúðçàíî ñíîï÷å íàìàçíåíà ñ ëîé è ñìîëà
îâ÷à âúëíà. Òàêà òîâà îðúæèå ìîæåëî äà ñå èçïîëçâà êàê-
òî ñðåùó ïåõîòàòà, òàêà è êàòî çàïàëèòåëíî ÿäðî çà çà-
ïàëâàíå íà ëàãåðè, êðåïîñòè, îáñàäíè ìàøèíè è ïðî÷èå.
×åñòî ïúòè â ëîéòà ñå äîáàâÿëà è ñÿðà, êîÿòî îòäåëÿëà
çàäóøëèâè ãàçîâå.
Äðóãèÿò âèä ïðàøêà (ñëîæíà èëè òåæêà) áèë çà ìíî-
ãîêðàòíà óïîòðåáà. Òÿ å èçâåñòíà êàòî ïðàøêà – áîëàñò.
Òÿ ñå ñúñòîè îò òðàïåöîâèäíà êîæà è ðåìúöè, â êîèòî êàòî
â ãíåçäî ñå ïîñòàâÿ ÿäðîòî, êîåòî ìîæå äà áúäå êàìåííà,
ãëèíåíà èëè îëîâíà òîïêà. Îñîáåíî ñ îëîâíèòå ÿäðà ìîæå-
ëî äà ñå íàíàñÿò ñòðàøíè è ÷åñòî ñìúðòîíîñíè óäàðè (10).
Ïðàøêàòà ñå çàâúðòâàëà íàä ãëàâàòà ñ ãîëÿìà ñèëà è â
îïðåäåëåí ìîìåíò ÿäðîòî ñå èçõâúðëÿëî â ïîñîêàòà íà
ñòðåëáà. Ñ ïðàøêàòà ìîæåëî äà ñå ïîðàçÿâàò öåëè äî
150-200 ìåòðà. ßäðîòî íà òàêàâà ïðàøêà ìîæåëî äà ïðî-
áèå øëåì èëè ëåêà ðèçíèöà íà 70 ìåòðà ðàçñòîÿíèå.
Ïðè îáñàäàòà íà Ñîëóí (584 è 586 ã.) ïðàøêàòà áèëà
èçïîëçâàíà ñ ãîëÿì óñïåõ êàòî íàïàäàòåëíî îðúæèå. Ëåêà-
òà ïåõîòà íà öàð Êàëîÿí ñúùî áèëà âúîðúæåíà ñ ïðàøêè.
201
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 “Èñòîðèÿ íà Êàðàìàí” (XVI â.) å îòáåëÿçàíî, ÷å ãî-
ëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêàòà âîéñêà â Ìàëà Àçèÿ ïðåç
XIII -XIV â. å áèëà âúîðúæåíà ñ ïðàøêè, êîèòî ñà ñå èç-
ïîëçâàëè ÷åñòî ïðè îáñàäàòà íà êðåïîñòè (1).
Äðóãè èíäèâèäóàëíè ìåòàòåëíè îðúæèÿ íà äðåâíèòå
áúëãàðè ñà íîæîâåòå çà õâúðëÿíå, êèíæàëè, ëåòÿùè îñò-
ðèåòà, “íîæ ñêðèò â ðúêàâà” è äðóãè ïîðàçÿâàùè íà êúñè
äèñòàíöèè 5-10 ìåòðà. Îáèêíîâåíî òå ñå èçïîëçâàëè â
“òàéíàòà âîéíà” (øïèîíàæà) è ñå ïðèêðèâàëè ïîä äðåõè-
òå èëè ñå íîñåëè â ñïåöèàëíè êîðñåòè. Ñïîðåä Ìàðè÷-
êîâ (10) êèíæàëèòå çà ìÿòàíå ñå íîñåëè ïî 3-4 è ñå ïîñòà-
âÿëè â ñïåöèàëíà íîæíèöà, êîÿòî ñå íàìèðàëà íà ãúðáà,
íà ãîðíàòà ÷àñò íà ïëåøêèòå. Òîé îáà÷å ãðåøè îòíîñíî
ôîðìàòà íà êèíæàëèòå è òèïà, êîèòî ñà “êàâêàçêè òèï”, à
íå “àðàáñêè”.
Äðóãî ìåòàòåëíî îðúæèå å ò. íàð. “øèï” (íà ÷óâàøêè -
“óòñèåí”, íà ÿïîíñêè - “òåöó-áóøè”). Òîé ïðåäñòàâëÿâàë
äúðâåíî èëè ìåòàëíî òîï÷å ñ ÷åòèðè ñòúð÷àùè æåëåçíè
øèïà, ðàçïîëîæåíè ïîä úãúë îêîëî 120°, òàêà ÷å êàòî
ïàäíå íà çåìÿòà, åäèíèÿò øèï âèíàãè ñòúð÷è íàãîðå. Îñâåí
çà õâúðëÿíå, øèïúò ñå èçïîëçâàë è ñðåùó êîííèöàòà íà
ïðîòèâíèêà çà îñàêàòÿâàíå íà êîïèòàòà íà êîíåòå. Êîãàòî
ãî íàñòúïåë ïðè ãàëîï, êîíÿò ïàäàë èçâåäíúæ êàòî
ïîäêîñåí. Òåçè øèïîâå áèëè îñîáåíî åôèêàñíè ñðåùó òåæ-
êàòà êîííèöà íà ïðîòèâíèêà (âèçàíòèéöè, êðúñòîíîñöè è
äð.). Òàêèâà øèïîâå ñà îòêðèâàíè ó íàñ â Ïëèñêà è â ãð.
Òèãåø (ãðàä-êðåïîñò îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ).
Êàòî ìåòàòåëíî îðúæèå ïîíÿêîãà ñå èçïîëçâàëè è ëå-
êèòå áîéíè áðàäâè ñ òÿñíî îñòðèå è ëåêèòå áîçäóãàíè.
Ïðåç ñòðåäíîâåêîâèåòî áúëãàðèòå ïðèåëè íà âúîðú-
æåíèå íÿêîè ìåòàòåëíè ìàøèíè, êîèòî ñå èçïîëçâàëè ïðè
îáñàäàòà è îòáðàíà íà êðåïîñòè. Êúì òÿõ ñïàäàò ðàçëè÷-
íè êàòàïóëòè, êàìåíîõâúðãà÷êè, áàëèñòè, ñêîðïèîíè, îíàã-
ðè, ñòðåëîìåòè, îãíåìåòè è äð. Â íÿêîè áúëãàðñêè êðå-
ïîñòè â Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ñà çàïàçåíè êàìåííè ÿäðà çà
êàòàïóëòè, òåæêè íàä 100 êã. (1).
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé
Êúì òåçè îðúæèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðè ñïàäàò äúëãîòî
êîïèå (ìàæäðàê èëè ïèêà), ìå÷, ñàáÿ, áîéíà ñåêèðà èëè
áðàäâà, áîéíà âèëà, áîçäóãàí, áîåí ÷óê (“êëþí”), íîæîâå
è êèíæàëè.
Äúëãîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî íàé-âå÷å â òåæêàòà êîí-
íèöà. Òî áèëî ñ äúëæèíà ìåæäó 2,3-3 ì., âúðõúò âàðèðàë
îò 26 äî 40 ñì. è áèë îò ñòîìàíà. Äðúæêàòà îáèêíîâåíî ñå
èçðàáîòâàëà îò ÿñåí, áðåçà, äúá èëè äðóãî çäðàâî äúðâî.
Ñïîðåä àðàáñêè èçòî÷íèöè áúëãàðèòå èçïîëçâàëè çà äðúæ-
êèòå íà êîïèÿòà, à ñúùî è çà èçðàáîòâàíåòî íà ñòðåëè äúð-
âîòî õàäàíê. Äåáåëèíàòà íà äðúæêàòà âàðèðà îò 3 äî 4 ñì.
Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å áúëãàðñêàòà êàâàëåðèéñêà ïèêà (ìàæ-
äðàê) èìàëà äúëãî è òÿñíî îñòðèå, ïðåäíàçíà÷åíî çà òà-
ðàíåí óäàð ñðåùó áðîíèðàíè êîííèöè èëè ïåõîòà. Òàêèâà
âúðõîâå íà êîïèÿ ñà îòêðèâàíè â ãîëÿìî ìíîæåñòâî êðàé
Êàâêàç, â Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è âúâ Âîëæêà
Áúëãàðèÿ (17, 25, 13). Çà óäîáñòâî êîïèåòî ñå íîñåëî íà
ñïåöèàëåí ðåìúê ïðåç ðàìî è âòîðè òàêúâ çà çàêà÷àíå íà
ñòúïàëîòî íà áîòóøà. Íà ãîðíàòà ÷àñò, ïîä âúðõà íà êî-
ïèåòî îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿë äåáåë êè÷óð îò êîíñêà îïàø-
êà, êîéòî ïîãðåøíî ñå ñ÷èòà çà çíàìå îò èçñëåäîâàòåëè-
òå. Ðîëÿòà íà òîçè êè÷óð å äà îãðàíè÷àâà ïðîíèêâàíåòî íà
îñòðèåòî è äà îáèðà êàòî òàìïîí êðúâòà, çà äà íå ñå ñòè÷à
ïî äðúæêàòà íà êîïèåòî è äà ÿ ïðàâè õëúçãàâà. Äðóãîòî
202
çíà÷åíèå íà êîíñêàòà îïàøêà å äà ïîñî÷âà ïîñîêàòà íà
âÿòúðà íà ñòðåëöèòå ñ ëúê. Îò äîñòèãíàëè äî íàñ èçîáðà-
æåíèÿ íà áúëãàðñêè êîïèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å íà òÿõ ñà ñå ïîñòà-
âÿëè ìàëêè äâóðîãè ôëàã÷åòà èëè öâåòíè ëåíòè, êîèòî
èçïúëíÿâàëè ðîëÿ íà âîéñêîâè çíàìåíà ñ ðàçëè÷íè öâåòî-
âå çà îòäåëíèòå âîåííè ïîäðàçäåëåíèÿ. Ñúùèíñêîòî çíà-
ìå - çíàê íà âëàñòòà å áîí÷óêúò. Òîé å ïîäîáåí íà êîïèå,
ñàìî ÷å âìåñòî îñòúð âðúõ èìà ìåòàëíà òîïêà èëè äðóãî
íàâúðæèå (òîâà íà êàí Àñïàðóõ å ñðåáúðåí îðåë) ñ êè÷óð
èëè ïèñêþë îò áÿëà êîíñêà îïàøêà. Îñâåí ïðè äðåâíèòå
áúëãàðè áîí÷óêúò å èçâåñòåí êàòî çíàê íà âëàñòòà è ïðè
ïîëñêèòå è óêðàèíñêèòå õåòìàíè è àòàìàíè îò êàçàøêàòà
âîéñêà è ïðè òóðñêèòå ïàøè, êîèòî âåðîÿòíî ñà çàåëè òàçè
òðàäèöèÿ îò áúëãàðèòå è õóíèòå.
Äðåâíîòî áúëãàðñêî êîïèå ñå çàïàçâà è â åäèí ïî-êú-
ñåí ïåðèîä â êàçàøêàòà ïèêà, à çíàåì, ÷å ìíîãî èçñëåäî-
âàòåëè ñî÷àò çà ïðîèçõîäà íà êàçàöèòå, ÷å å ñâúðçàí ñ äðåâ-
íèòå áúëãàðè.
Îò äúëãèòå îðúæèÿ çà áëèçúê áîé ïî-ðÿäêî èçïîëçâà-
íè ñà àëåáàðäàòà, áîéíàòà âèëà è áîéíàòà êóêà, êîèòî
èìàëè ñïåöèôè÷íî ïðèëîæåíèå.
Ìå÷úò ïðè äðåâíèòå áúëãàðè èìà äâà ïåðèîäà íà ðàç-
âèòèå. Îò ðàííèÿ ïåðèîä èìà ìíîãî ìàëêî íàõîäêè íà
áúëãàðñêè ìå÷îâå ãëàâíî â ïðåäåëèòå íà Ñòàðàòà Âåëèêà
Áúëãàðèÿ îò V-VII â. Òîçè òèï ìå÷îâå ñà ñðàâíèòåëíî äúë-
ãè, ñ òÿñíî îñòðèå è ìàëúê ïðåäïàçèòåë (ãàðä) çà ðúêàòà,
êàòî íàïîäîáÿâàò íÿêîè êèòàéñêè îáðàçöè. Ïðåç ïîñî÷å-
íèÿ ïåðèîä, à ìîæå áè è ïî-ðàíî ìå÷úò çàïî÷âà äà ñå âè-
äîèçìåíÿ â ò.íàð. ïàëàø, êîéòî èìà ôîðìàòà íà ìå÷, íî å
åäíîñòðàííî çàòî÷åí. Òîçè âèä çàïî÷âà äà ñå íàëàãà êàòî
ïî-óäîáíî îðúæèå çà êàâàëåðèÿòà è ïî-êúñíî ïàëàøúò åâî-
ëþèðà â ñàáÿ.
Âòîðèÿò ïåðèîä íà ìå÷à å åâîëþèðàíåòî ìó ïðåç
êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå, êîãàòî ñå íàëàãà îòíîâî òåæêèÿò
äâóîñòúð ìå÷, êîéòî òðÿáâàëî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâè íà
ïî-òåæêàòà áðîíÿ, êîÿòî ñå âúâåæäà òîãàâà (1, 25). Îñâåí
ñîáñòâåíè îáðàçöè áúëãàðèòå èçïîëçâàëè è ôðàíêñêè ìå-
÷îâå, òúé êàòî òúðãóâàëè ñ òÿõ, òå ïîëçâàëè ñúùî è òàêèâà
îò íîðìàíäñêè èëè âèêèíãñêè òèï.
Íàé-õàðàêòåðíîòî îðúæèå íà áúëãàðñêàòà õóñàðñêà
êîííèöà áèëà ñàáÿòà. Ñïîðåä èçñëåäîâàòåëèòå òîâà îðú-
æèå çà ïúðâè ïúò ñå ïîÿâÿâà â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ è
âåðîÿòíî èìåííî áúëãàðèòå ãî ïðåíàñÿò ïúðâè â Åâðîïà.
Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å, ÷å íàé-äðåâíèòå îáðàçöè íà ñàáè
â Åâðîïà ñà îòêðèòè â áúëãàðñêè íåêðîïîëè îò V-VII â.
(1). Áúëãàðñêàòà êàâàëåðèéñêà ñàáÿ å ñ òÿñíî è ñúâñåì ëåêî
èçâèòî îñòðèå; äúëæèíàòà £ âàðèðà îò 90 äî 105 ñì., à
øèðèíàòà íà îñòðèåòî îò 3,5 äî 5,5 ñì. Íàìåðåíàòà â ãð.
Íîâè ïàçàð äðåâíà áúëãàðñêà ñàáÿ å äúëãà 100 ñì. è øè-
ðîêà 3,5 ñì. Åäíà îò îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêàòà ñàáÿ å
çàòî÷âàíåòî íà ãîðíàòà ÷åòâúðòèíà íà îñòðèåòî, êúäåòî
òî å äâóñòðàííî. Òîâà, êîìáèíèðàíî ñ ìàëêàòà èçâèâêà íà
êëèíà, ïîçâîëÿâà äà ñå èçâúðøâàò ïúëíîöåííî è ñå÷àùè,
è ïðîìóøâàùè òåõíèêè, êàêòî è ôåõòîâêà ñúñ ñàáÿòà. Âòî-
ðàòà îñîáåíîñò íà áúëãàðñêàòà ñàáÿ å ëåêàòà èçâèâêà íà
äðúæêàòà (ñ îêîëî 30°) â ïîñîêà íà îñòðèåòî. Òîâà óâåëè-
÷àâà ñèëàòà íà óäàðà è óëåñíÿâà èçñòðúãâàíåòî (êàòî ëîñò)
íà îñòðèåòî ñëåä ñúñè÷àíå, îñîáåíî êîãàòî òî ñå çàêëèíè
â êîñò èëè ÷àñòè îò áðîíÿòà íà ïðîòèâíèêà. Ãàðäúò íà ñàáÿ-
òà å ðîìáîâèäåí è ñðàâíèòåëíî ìàëúê, à íîæíèöàòà ñå
èçðàáîòâàëà îò äúðâî è êîæà è áèëà áîãàòî óêðàñÿâàíà
ñúñ ñðåáúðíè, çëàòíè èëè áðîíçîâè àïëèêàöèè. Îòñòðàíè

íîæíèöàòà èìàëà ïîðòóïåéíè ñêîáè çà çàêà÷àíå êúì áîé-
íèÿ êîëàí.
Áúëãàðñêèòå ñàáè áèëè ìíîãî öåíåíè â äðåâíîñòòà çà-
ðàäè ñâîèòå çàáåëåæèòåëíè êà÷åñòâà, òúé êàòî òå ñå èçðà-
áîòâàëè îò ìíîãîñëîéíà áóëàòíà (“äàìàñêà”) ñòîìàíà ñ
ïðîôèëíè êàíàëè è âåëèêîëåïíî çàòî÷âàíå è ïîëèðàíå.
Íåñëó÷àéíî òåçè ñàáè ñà ñå çàïàçèëè îòëè÷íî, ìàêàð ÷å
ñà ïðåñòîÿëè âåêîâå â çåìÿòà!... Õðîíèêèòå ðàçêàçâàò, ÷å
êîãàòî õàçàðèòå ïîèñêàëè äàíúê îò Êèåâñêà Ðóñ, â èñêàíå-
òî áèëè âêëþ÷åíè è çíà÷èòåëíî êîëè÷åñòâî áúëãàðñêè
ñàáè. Òîâà òÿõíî èñêàíå íå áèëî óäîâëåòâîðåíî è âìåñòî
èñêàíèòå ñàáè áèëè èçïðàòåíè ìå÷îâå, êîåòî ïðåäèçâèêà-
ëî ñèëíî íåãîäóâàíèå îò ñòðàíà íà Õàçàðñêèÿ õàãàíàò (1).
Ðàçíîâèäíîñòè íà ñàáÿòà ñà ñúùî äóçàêúò (áîéíèÿò
ñúðï) è êîëà÷úò, êîèòî ñå èçêîâàâàëè îò öÿë ñòîìàíåí ñëè-
òúê è áèëè îðèãèíàëíè áúëãàðñêè îðúæèÿ, ìàêàð è ïî-ðÿä-
êî ñðåùàíè. Íÿêîè îò òåçè îðúæèÿ áèëè ïðåíåñåíè ïî âðå-
ìåòî íà êàí Àòèëà (443-453 ã.) è ìîãàò äà áúäàò âèäÿíè â
Äðåçäåíñêèÿ ìóçåé (Ãåðìàíèÿ).
Ñëåä âúâåæäàíåòî íà òåæêàòà êîííèöà îò Âèçàíòèÿ è
íÿêîè äðóãè åâðîïåéñêè äúðæàâè, â áúëãàðñêàòà âîéñêà
äîáèâàò îñîáåíà àêòóàëíîñò îðúæèÿ êàòî áîéíàòà ñåêèðà
(áðàäâà èëè áàëòèÿ), áîçäóãàíà, øåñòîïåðà è áîéíèÿ ÷óê
(“êëþí”). Òå ñå èçïîëçâàëè îò áúëãàðèòå âåêîâå ïî-ðàíî,
íî ñåãà áèëè îñîáåíî åôèêàñíè ñðåùó ÿêàòà áðîíÿ è äîñ-
ïåõè íà ôåîäàëíèòå âîéñêè è ðèöàðèòå-êðúñòîíîñöè. Öÿ-
ëàòà ãðóïà îò ñïîìåíàòèòå îðúæèÿ ñëóæè çà íàíàñÿíå íà
òåæêè óäàðè, êîèòî ïðîáèâàëè äîñïåõèòå è øëåìà è îáèê-
íîâåíî çàâúðøâàëè ôàòàëíî çà óäàðåíèÿ. Îòêðèòèòå ó íàñ
è ãëàâíî â Ïëèñêà, Ìàäàðà è Âåëèêè Ïðåñëàâ îáðàçöè íà
áîéíè áðàäâè è áîçäóãàíè ïîêàçâàò ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå
íà ôîðìè è ìîäåëè, êîåòî ãîâîðè çà øèðîêàòà èì ïîâñå-
ìåñòíà óïîòðåáà îò áúëãàðèòå (25).
Çàùèòíî âúîðúæåíèå
Çà èíäèâèäóàëíà çàùèòà â äðåâíàòà áúëãàðñêà àðìèÿ
áèëè óïîòðåáÿâàíè ðàçëè÷íè âèäîâå ðèçíèöè, äîñïåõè,
áðîíè, øëåìîâå è ùèòîâå, êàêòî è ïðåäïàçíî âúîðúæå-
íèå çà êîíåòå îò òåæêàòà êîííèöà.
Èìïåðàòîð Ëúâ â ñú÷èíåíèåòî ñè “Òàêòèêà” íè ñúîá-
ùàâà, ÷å áúëãàðèòå è ìàäæàðèòå íîñÿò áðîíè è ÷å ïðåä-
íèòå ÷àñòè íà êîíåòå íà çíàòíèòå ñúùî ñà îáëå÷åíè â æå-
ëÿçî è ïëúñò (êå÷å). Îò àðàáñêè èçòî÷íèöè ñúùî ñå ñúîá-
ùàâà, ÷å âîëæêèòå áúëãàðè è ìàäæàðèòå øèðîêî èçïîëç-
âàëè áðîíè.
Íàé-ñòàðèÿò âèä áðîíè ñå èçðàáîòâàëè îò êå÷å (ïëúñò)
è êîæà, à ñúùî è ðèçíèöè, ïîêðèòè ñ ðîãîâè ïëàñòèíêè.
Ïîñëåäíèÿò òèï áðîíÿ ñå èçðàáîòâà îò êîïèòàòà íà êîíå,
êîèòî ñå íàðÿçâàëè è ïîëèðàëè íà êðúãëè ïëàñòèíêè, íà-
ðè÷àíè “äðàêîíîâè ëþñïè”. Òåçè áðîíè áèëè ïîïóëÿðíè
ñðåä àëàíèòå è ñàðìàòèòå êðàé Êàâêàç è ñå ïðåäïîëàãà,
÷å áúëãàðèòå ñà ãè âúçïðèåëè îò òÿõ (8, 9).
Êîæåíèòå áðîíè (õóíñêè êþïå) ñå ïðàâåëè îò òðè
ïëàñòà ïðåñîâàíà êîíñêà èëè âîëñêà êîæà (ãüîí), ñëåïåíè
è çàëåòè ñ èçâåñòíîòî ðèáíî ëåïèëî. Íàïðàâåíè ïî òîçè
íà÷èí, òå ñå âòâúðäÿâàëè (èçïè÷àëè íà ñëúíöå) è ñòàâàëè-
òîëêîâà çäðàâè, ÷å ïî íèùî íå îòñòúïâàëè íà ìåòàëíèòå
áðîíè, à äîðè ãè ïðåâúçõîæäàëè.
Ìåòàëíèòå ðèçíèöè áèëè äâà òèïà – ïëåòåíè, õàë÷åñòè
èëè áðúíêîâè ðèçíèöè (àëõàñú êþïå) è ëàìåëàðíè èëè
ëþñïåñòè ðèçíèöè. Êúì òîâà âúîðúæåíèå ñïàäàëè è êî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
æåíèòå ãàìàøè, îáøèòè ïî áåäðàòà ñ êå÷å. Ïîíÿêîãà êî-
æåíàòà ðèçíèöà ñúùî ñå îáøèâàëà ñ êå÷å.  õðîíèêàòà
“Èñòîðèÿòà íà Àðìåíèÿ” îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè (Ìîéñåé
Õîðåíñêè – 370-493 ã.) ñå ãîâîðè çà òîçè âèä áðîíÿ:
“...Ïðåäâîäèòåëÿò íà áúëãàðèòå àëàíè áåøå åäèí ÷ó-
äîâèùåí èñïîëèí (áàãàòóð - áåë. ìîÿ), âúîðúæåí îò
ãëàâà äî ïåòè, öåëèÿ ïîêðèò ñ äåáåëî êå÷å. Òîé ñå âúð-
òåøå íàñàì íàòàì ñ òîçè ñâîè äîñïåõ è êîïèÿòà îòõ-
âúð÷àõà îò íåãî, áåç äà ìîãàò äà ìó ïðè÷èíÿò íèêàê-
âà âðåäà...” (10).
Îñîáåíî ïîïóëÿðíè ñðåä áúëãàðèòå áèëè ïëåòåíèòå
õàë÷åñòè ðèçíèöè. Òå ïîäîáíî íà ñàáÿòà ñà íîâîñò çà Åâ-
ðîïà, à ñúùî è çà Àçèÿ. Áúëãàðèòå ñà åäíè îò ïúðâèòå,
êîèòî âúâåæäàò ïëåòåíèòå ðèçíèöè â óïîòðåáà. Òàêàâà ðèç-
íèöà å èçîáðàçåíà íà êîííèêà îò ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò
Ìèêëîø, à ñúùî ÷àñòè îò òàêàâà ðèçíèöà ñà îòêðèòè â
ãðîáà íà õàí Àñïàðóõ ïðè Âîçíåñåíêà, Óêðàéíà (22). Ïî
äàííè îò ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè ñòàâà ÿñíî, ÷å áúëãàðèòå ñà
ïîëçâàëè ïëåòåíè ðèçíèöè îùå â Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãà-
ðèÿ è îòòàì ñå ðàçïðîñòðàíÿâàò íà Áàëêàíèòå è âúâ Âîëæ-
êà Áúëãàðèÿ. Ñ. Ï. Òîëñòîâ â ñâîÿòà êíèãà “Äðåâíèÿ Õî-
ðåçúì” ïîòâúðæäàâà, ÷å â ñòàðî âðåìå â Õîðåçúì ïëåòå-
íèòå ðèçíèöè ñà ãè äîñòàâÿëè èçêëþ÷èòåëíî îò Âîëæêà-
Êàìñêà Áúëãàðèÿ.
Ïðè ðàçêîïêè âúâ Âåëèêè Ïðåñëàâ ïðåç 1945 ã. å îòê-
ðèòà ãðàíèòíà êîëîíà ñúñ ñòàðèíåí âîåíåí èíâåíòàðåí
íàäïèñ, êúäåòî ÷åòèðè ïúòè ñå ïîâòàðÿ äóìàòà “êþáå” ñúñ
çíà÷åíèå íà “ðèçíèöà”.  äðóãè òàêèâà íàäïèñè ñúùî ñå
ñðåùà ÷åñòî äóìàòà ðèçíèöà, êîåòî ïîòâúðæäàâà øèðî-
êàòà £ óïîòðåáà â áúëãàðñêàòà âîéñêà. Íåñëó÷àéíî îò õðî-
íèêèòå íè å èçâåñòíî, ÷å õàí Êðóì Ñòðàøíè èçïðàùà çà
îáñàäàòà íà Öàðèãðàä (Êîíñòàíòèíîïîë) â 813 ã. 30 000
âîéñêà “öÿëàòà â æåëÿçî”. Ñâèòàòà íà öàð Ñèìåîí ïðè ñðå-
ùàòà ìó ñ öàð Ðîìàí ïðåä ñòåíèòå íà Öàðèãðàä ñúùî áèëà
îáëå÷åíà â æåëÿçíà áðîíÿ (24).
Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å ïëåòåíèòå ðèçíèöè çàïî÷âàò äà ñå
èçðàáîòâàò â Åâðîïà è Ðóñèÿ ÷àê ñëåä X -XI â. (1).
Áúëãàðèòå èçïîëçâàëè êðúãëè è îâàëíè (êàïêîîáðàç-
íè) ùèòîâå, èçðàáîòâàíè íàé-÷åñòî îò êîæà (ãüîí), îïú-
íàòà íà ïëåòåíà äúðâåíà ðàìêà. Øëåìîâåòå íàé-÷åñòî ñà
êîíè÷íè ñúñ ñòðàíè÷íà çàùèòà è ïëåòåíè êàòî õàë÷åñòè-
òå ðèçíèöè êà÷óëêè è çàùèòíè ÿêè.
Íàêðàÿ íÿêîëêî äóìè è çà áúëãàðñêèòå êîíå, êîèòî áèëè
îñíîâíî ñðåäñòâî çà òðàíñïîðò è çà âîþâàíå. Îò ñúõðàíå-
íèòå ðèñóíêè è èçîáðàæåíèÿ íà êîíå, êàêòî è îò ðàçìåðè-
òå íà êîíñêàòà àìóíèöèÿ è êîíñêè ñêåëåòè â ïîãðåáàëíèòå
ìîãèëè ìîæåì äà çàêëþ÷èì, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà îòã-
ëåæäàëè äâà òèïà êîíå. Ð. Ïîïîâ íà áàçàòà íà îñòåîëîæêè
èçñëåäâàíèÿ ãè îïðåäåëÿ êàòî äâå êîíñêè ðàñè:
à) ñ ëåêî òåëîñëîæåíèå, ïî-äðåáíà (equus caballus)
á) âòîðà, ïî-åäðà (equus caballus maior).
Òå äîíÿêúäå ñúîòâåòñòâàò íà ñòàðîóíãàðñêèòå ðàñè êîíå
îò IX -X â. (24), à ñúùî è íà òàêèâà îò Ñðåäíà Àçèÿ (Ïà-
ìèðî-Ôåðãàíñêà ïîðîäà).
Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ïúðâèòå ñà áèëè óïîòðåáÿâàíè â
ëåêàòà êîííèöà, à âòîðèòå â òåæêàòà. Ñïîðåä íàøèÿ èç-
ñëåäîâàòåë àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ, êîíÿò îò Ìàäàðñêèÿ êîí-
íèê ñïàäà êúì åäðàòà ïîðîäà è òîé ñ÷èòà, ÷å èìåííî êúì
òàçè ïîðîäà ñïàäàò òúé-íàðå÷åíèòå “íåáåñíè êîíå” íà õó-
íèòå, çà êîèòî ïèøå â äðåâíèòå êèíàéñêè õðîíèêè. Ïðè
êîíåòå íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçõîæäàéêè îò àðõåîëîãè÷-
íèòå íàõîäêè, èìàìå ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå îò ñòðåìåíà,
203
 ÀÂÈÒÎÕÎË
þçäè, ïîäêîâè, øïîðè, ñåäëà è êîíñêà àìóíèöèÿ, êîÿòî
áèëà áîãàòî óêðàñåíà â ñêèòñêè è òðàêèéñêè ñòèë (13, 22,
24, 25).
Áúëãàðèòå ïîëàãàëè èçêëþ÷èòåëíè ãðèæè çà áîéíèòå
êîíå è â ìèðíî âðåìå íèêîé íÿìàë ïðàâî äà ãè ÿçäè. Íà
âîéíà âñåêè âîèí áèë äëúæåí äà îòèäå ñ äâà êîíÿ – åäèí
áîåí è åäèí ðåçåðâåí.
Áúëãàðèòå ñúùî òàêà áèëè ãîëåìè ìàéñòîðè â ñòðîè-
òåëñòâîòî íà êðåïîñòè, çàùèòíè âàëîâå, óêðåïëåíèÿ, êóëè
è çàìúöè. Ñïîðåä Àíãåëîâ è ×åëïàíîâ (32, 12) â Ñðåäíî-
âåêîâíà Áúëãàðèÿ èìàëî íàä 2000 êðåïîñòè, ïîñòðîåíè è
ïîääúðæàíè ïî âñè÷êè çàêîíè íà âîåííîòî èçêóñòâî. Âúâ
Âîëæêà Áúëãàðèÿ ãðàäîâåòå-êðåïîñòè áèëè íàä 300 (16, 14).
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß (îò I ÷àñò)
1. Îìèð. Èëèàäà, èçä. “Íàðîäíà êóëòóðà”, Ñîôèÿ, 1971 ã.
2. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ò. I è II, ïîðåäèöà “Ñâåòîâíî èñòîðè-
÷åñêî íàñëåäñòâî”, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986 ã.
3. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. I -III, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979 ã.
4. Àëåêñàíäúð Ôîë. Òðàêèéñêî âîåííî èçêóñòâî, Äúðæàâíî
âîåííî èçäàòåëñòâî, Ñîôèÿ, 1969 ã.
5. Ñòåôàí Éîðäàíîâ. Òðàêèéñêèÿò âîéí. Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó
âîåííàòà è ñîöèàëíàòà èñòîðèÿ íà äðåâíà Òðàêèÿ, èçä. “Ôàáåð”,
Âåëèêî Òúðíîâî, 2000 ã.
6. Â. Ñ, Ñåðãååâ. Èñòîðèÿ íà Äðåâíà Ãúðöèÿ, Äúðæàâíî èçäà-
òåëñòâî “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1950 ã.
7. Ôðàíñîà Øàìó. Ãðúöêàòà öèâèëèçàöèÿ, èçä. “Áúëãàðñêè
õóäîæíèê”, Ñîôèÿ, 1979 ã.
8. Õðèñòî Äàíîâ; Ìèëêà Ìàíîâà-ßíàêèåâà. Èñêðè îò äðåâ-
íîñòòà, èçä. “Íàðîäíà ïðîñâåòà”, Ñîôèÿ, 1973 ã.
9. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Çíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëî-
âàðü, Ìîñêâà, 1996 ã.
10. Àëåêñèíñêèé, Ä. Ï.; Áóòÿãèí, À. Ì.; Ðîæäåíèå ôàëàíãè,
“Ñåðæàíò” !3 (16) 2000 ã., ÌÎÑÊÂÀ
11. Ëú÷åçàð È÷åâ. Ìå÷úò- ìàëêî èñòîðèÿ, ñï. “Êîñìîñ”, 1982 ã.
12. Á. À. Ðèáàêîâ. Ãåðîäîòîâà Ñêèôèÿ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà,
1979 ã.
13. Ì. Â. À÷áóíîâ. “Ïóòåøåñòâèå â çàãàäà÷íîþ Ñêèôèþ”, èçä.
“Íàóêà”, 1989 ã.
14. Ñîêðîâèùà êóðãàíîâ Àäüøåè. Ìàòåðèàëè Êàâêàçñêîè àð-
õåîëîãè÷åñêîè çêñïåäèöèè ÃÌÈÍ 1981-83 ã., íàó÷. ðåäàêòîð À.
Ì. Ëåñêîâ, èçä. “Ñîâåòñêèé õóäîæíèê”, Ìîñêâà, 1985 ã.
15. Ãèð÷åêêî, Ò. Â., Ñêèôü! 700-300 ãîäà äî í. ç., “Ñîëäàò”.
Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, 47-48, Ìîñêâà, 2000 ã.
16. Ãèð÷åíêî, Ð. Â., Àðìèÿ Âèçàíòèè 886-1118 ãã., “Ñîëäàò”.
Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, !39-40, Ìîñêâà, 2000 ã.
17. ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî
íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçä. “Òàíãðà - Òàí Íàê Ðà”, Ñîôèÿ, 1999 ã.
(òîì.15; “Áúëãàðñêà âå÷íîñò”)
18. Þ. Â. Øîêàðåâ. Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä.
ÀÑÐ-Àñòðåëü, 2001 ã.
19. Ãåçà Ôåõåð. Îáëåêëîòî è îðúæèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà
âîéñêà. Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå, öåíòúð çà èçñëåäâàíèÿ
íà áúëãàðèòå è ÈÊ “Òàíãðà - Òàí Íàê Ðà” (òîì 25), Ñîôèÿ, 2000 ã.
20. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V-VII âåê, èçä. “Ôàáåð”,
Âåëèêî Òúðíîâî, 2000 ã.
21. Ñòîÿí Âèòëÿíîâ. Ñòàðîáúëãàðñêîòî âúîðúæåíèå, Óíèâåð-
ñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã.
22. Áåð÷ó Ä. Ôðàíêî-ñêèôñêèé ìå÷-åìáëåìà èç Ìåäæèäèè
204
(Äîáðóäæà) - Äàñ!à II, 1958 ã.
23. Îãíåíîâà, Ëþáà. Îïèò çà ðåêîíñòðóêöèÿ íà äâà ùèòà îò
Òðàêèÿ, ñï. “Èçâåñòèÿ” íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò ïðè ÁÀÍ,
XVIII, 1952 ã.
24. Áîíåâà Ìàðèÿ. Åäèí íîâîîòêðèò êîðèíòñêè òèï øëåì,
ñï. “Ìóçåè è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà” III, 1963 ã.
25. Monolis Andronicos. Thessalonike museum. A new guide
to the archeological treasures, Endotine Athenon S. A., Athens,
1981.
26. Õðèñòî Äàíîâ. Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, èçä. “Âèòàë”,
Âåëèêî Òúðíîâî, 1998 ã.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: (îò II ÷àñò)
1. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ò. I è II, ïîðåäèöà “Ñâåòîâíî èñòîðè÷åñêî
íàñëåäñòâî”, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986-90 ã.
2. Á. À. Ðìáàêîâ. Ãåðîäîòîâà Ñêèôèÿ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1979 ã.
3. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Çíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëî-
âàðü, Ìîñêâà, 1986 ã.
4. Ì. Â. Àãáóíîâ. Ïóòåøåñòâèå çàãàäà÷íîþ Ñêèôèþ, èçä. “Íàó-
êà”, Ìîñêâà, 1989 ã.
5. Ñîêðîâèùà Êóðãàíîâ Àäèãåè. Ìàòåðèàëè Êàâêàçêîé àðõåîëîãè-
÷åñêîé çêñïåäèöèé ÃÌÈÍÂ. 1981-93 ã., Íàó÷íîé ðåäàêòîð À. Ì.
Ëåñêîâ, èçä. Ñîâåòñêèé õóäîæíèê, Ìîñêâà, 1985 ã.
6. Ãèð÷åíêî, Ò. Â. Ñêèôì 700-300 ãîäà äî í.ç., “Ñîëäàò”, Âîåííî-
èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, !47-48, Ìîñêâà, 2000.
7. Ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà
äðåâíèòå áúëãàðè, èçä. Òàíãðà-Òàí-Íàê-Ðà”, Ñîôèÿ, 1999 ã. (òîì
15 îò ïîð. “Áúëãàðñêà âå÷íîñò”)
8. Þ. Â. Øîêàðåâ, Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä. ÀÑÐ -
Àñòðåëü, 2001 ã.
9. Íåäåë÷î Íåäåë÷åâ. Äðåâíîèçòî÷íàòà öèâèëèçàöèÿ. Èñòîðèÿ
íà ñòàðèÿ ñâÿò, èçä. “Àãàòî”, Ñîôèÿ 2000 ã.
10. Ïåòåð Þõàñ. Òþðêî-áúëãàðè è ìàäæàðè. Âëèÿíèå íà òþðêî-
áúëãàðñêàòà êóëòóðà âúðõó ìàäæàðèòå, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ,
1985 ã.
11. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú. Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå è íà÷àëî íà Áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà è Áúëãàðñêàòà öúðêâà, ïå÷àòíèöà “Ï. Ãëóøêîâ”,
Ñîôèÿ 1910 ã., âòîðî ôîòîòèïíî èçäàíèå, èçä. “Íàðîäåí
áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã.
12. Ä. Â. Øåëîâü. Ñêèôì, ñáîðíèê “Èñ÷ççíóâøèå íàðîäüÃ, èçä.
“Íàóêà”, Ìîñêâà, 1988 ã.
13. Êîëèí Ìàêèâèäè. Àòëàñ ïî èñòîðèÿ íà ñòàðèÿ ñâÿò, “Õåðîí
Ïðåñ”, Ñîôèÿ, 1996.
14. Guy Cadogan Rothery. The Amazons, Senate, London, 1995.
15. Â. È. Àâäèåâ. Èñòîðèÿ íà äðåâíèÿ èçòîê, èçä. “Íàóêà è èç-
êóñòâî”, Ñîôèÿ, 1977 ã.
16. Áåð÷ó Ä. Ôðàêî-ñêèôñêèé ìå÷ - åìáëåìà èç Ìåäæèäèé (Äîá-
ðóäæà) - Dacia II, 1958 ã.
17. Â. Â. Òàðàòîðèí. Êîííèöà íà âîéíå. Èñòîðèÿ êàâàëåðèè ñ äðåâ-
íåéøèõ âðåìåí äî çïîõè Íàïîëåîíîâñêèõ âîéí, èçä. “Õàðâåñò”,
Ìèíñê, 1999 ã.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß (îò III ÷àñò)
ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíè-
òå áúëãàðè, ÈÊ “Òàíãðà – Òàí-Íàê-Ðà”, ïîðåäèöà “Áúëãàðñêà âå÷-
íîñò”, ò. 15, Ñîôèÿ, 1999 ã.
2. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü,
Ìîñêâà, 1986 ã.

3. Í. Þ. Øîêàðåâ. Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä. ÀÑÐ-
Àñòðàëü, 2001 ã.
4. Ïåòåð Þõàñ. Òþðêîáúëãàðè è ìàäæàðè. Âëèÿíèå íà òþðêî-áúë-
ãàðñêàòà êóëòóðà âúðõó ìàäæàðèòå, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1985 ã.
5. ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú. Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå è íà÷àëî íà Áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà è Áúëãàðñêàòà öúðêâà, ïå÷àòíèöà “Ï. Ãëóø-
êîâ”, Ñîôèÿ, 1910 ã.; âòîðî (ôîòîòèïíî èçäàíèå), èçä. “Íàðîäåí
áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã.
6. ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú . Õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà. Òåõíèÿ ïðîèçõîä è òÿõíîòî õðèñòèÿíñòâî; ïå÷àòíèöà
“Äðåâíà Áúëãàðèÿ”, Ñîôèÿ, 1940 ã. (ôîòîòèïíî èçäàíèå); èçä. Ìî-
íàðõè÷åñêî Êîíñåðâàòèâåíú Ñúþçú, Ñîôèÿ, 2002 ã.
7. Êîëèí Ìàêèâèäè. Àòëàñ ïî èñîðèÿ íà Ñòàðèÿ ñâÿò (ò. I) è Àòëàñ ïî
èñòîðèÿ íà Ñðåäíèòå âåêîâå (ò. II), èçä. “Õåðîí Ïðåñ”, Ñîôèÿ,
1996-2000 ã.
8. Â. Â. Òàðàòîðèí. Êîííèöà íà âîéíå. Èñòîðèÿ êàâàëåðèé ñ äðåâ-
íåéøèõ âðåìåí äî ýïîõè Íàïîëåîíîâñêèõ âîéí, èçä. “Õàð-
âåñò”, Ìèíñê, 1999 ã.
9. Òåîäîð Ïàðíèöêè. Àåöèé, ïîñëåäíèÿò ðèìëÿíèí, èçä. “Íàðîäíà
êóëòóðà”, Ñîôèÿ, 1978 ã.
10. Áîðèñ Ìàðè÷êîâ. Çà âîåííàòà ñòðàòåãèÿ è âúîðúæåíèåòî íà
ïðàáúëãàðèòå, ñï. “Àíàëè”, áð. 1, ãîä. 8/2001 ã., ãð. Ñîôèÿ
11. Ãàéíåòäèí Àõìåðîâ. Èñòîðèÿ íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (Áóëãàð Òà-
ðèõú), áèáëèîòåêà “Åëáåãåí”, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 2001 ã.
12. Áîðèñ ×îëïàíîâ. Êàìåííèòå ùèòîâå, Âîåííî èçäàòåëñòâî, Ñî-
ôèÿ, 1989 ã.
13. Â. Ô. Ãåíèíã; À. Õ. Õàëèêîâ. Ðàííèå áîëãàðû íà Âîëãå, èçä. “Íà-
óêà”, Ìîñêâà, 1964 ã.
14. Áàõøè Èìàí. Äæàãôàð Òàðèõû. Ñâîä áóëãàðñêèõ ëåòîïèñåé, ò.
I -III, ðåä. â. “Áîëãàð èëå”, Îðåíáóðã, 1994 ã.
15. Ã. Ä. Áàëàñ÷åâú. Óêðåïèòåëíèòå ðàáîòè íà ñòàðîáúëãàðñêàòà
âîéñêà, ïå÷. “Ï. Ãëóøêîâú”, Ñîôèÿ, 1918 ã.
16. Èçìàéëîâ È. Ë. Èñòîðèÿ èçó÷åíèÿ âîåííî-îòáðàíèòåëíüíîãî
äåëà âîëæêèõ áóëãàð. Ñáîðíèê Âîåííî-Îáîðîíèòåëüíîå äåëî
äåìîíãîëüñêîé Áóëãàðèé, Àêàäåìèÿ Íàóê ÑÑÑÐ, Êàçàíñêèé ôè-
ëèàë, Êàçàíü, 1985 ã.
17. Èçìàéëîâ È. Ë. Î ðóññêî-áóëãàðñêèõ ñâÿçàõ â îáëàñòè òåõíèêè è
âîåííîãî äåëà, ñá. Âîëæêàÿ Áóëãàðèÿ è Ðóñü (ê 1000 ëåòíî ðóññêî-
áóëãàðñêîãî äîãîâîðà), èçä. ÀÍÑÑÑÐ, Êàçàíñêèé ôèëèàë, Êàçàíü,
1986 ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË
18. Ãåð÷èíêî Ð. Â. Àðìèÿ Âèçàíòèè 886-1118 ã.ã., “Ñîëäàò” ¹39-40.
Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, Ìîñêâà
19. À.Í. Áàäàê; È. Å. Âîéíè÷; Í. Ì. Âîë÷åê. Èñòîðèÿ ñðåäíèõ âåêîâ.
Åâðîïà è Àçèÿ, èçä. “Õàðâåñò”, Ìèíñê, 2000 ã.
20. Ñ. Ã. Ñêîáåëåâ. Ïîçäíå ñðåäíîâåêîâíûé ëóê ðåäêîé ôîðìû ñ
Åíèñåÿ, “Ðîññèéñêàÿ àðõåîëîãèÿ”, ¹3/1999 ã.
21. Âåñåëèí Áåøåâëèåâ. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, èçä. “Íàóêà
è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1981 ã.
22. Ãåîðãè Êîñòîâ. Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåòëèíàòà íà
àðõåîëîæêèòå äàííè, åçä. ÅÒ “Ëåãèñòà”, Ñîôèÿ, 1998 ã.
23. ïðîô. Ãåçà Ôåõåð. Ðîëÿòà è êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå. Çíà÷åíè-
åòî íà ïðàáúëãàðñêàòà è ñòàðîìàäæàðñêàòà êóëòóðà â èçãðàæäà-
íåòî íà öèâèëèçàöèÿòà íà Èçòî÷íà Åâðîïà, áèáëèîòåêà “Åëáå-
ãåí”, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 1997 ã.
24. Ãåçà Ôåõåð. Îáëåêëîòî è îðúæèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà âîéñêà.
Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå, öåíòúð çà èçñëåäâàíèÿ íà áúë-
ãàðèòå è ÈÊ “Òàíãðà – Òàí-Íàê-Ðà”, ïîðåäèöà “Áúëãàðñêà âå÷-
íîñò” ò. 25, Ñîôèÿ, 2000 ã.
25. Ñòîÿí Âèòëÿíîâ. Ñòàðî-áúëãàðñêîòî âúîðúæåíèå. Ïî àðõåîëîãè-
÷åñêè äàííè îò Ïëèñêà, Ìàäàðà è Âåëèêè Ïðåñëàâ, Óíèâåðñèòåò-
ñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã.
26. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V-VII âåê, èçä. “Ôàáåð”, Âåëèêî
Òúðíîâî, 2000 ã.
27. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå è áúëãàðñêîòî õàíñòâî íà Äóíàâ,
Ñîôèÿ, 2001 ã.
28. Éîàõèì Âåðíåð. Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïè-
íà è Êóáðàò – õàí íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1988 ã.
29. Ñúêðîâèùå íà õàí Êóáðàò. Êóëòóðà íà áúëãàðè, õàçàðè è ñëà-
âÿíè, ñáîðíèê, ïîä ðåäàêöèÿòà íà ñò.í.ñ. Äèìèòúð Îâ÷àðîâ,
öåíòúð çà ïðîïàãàíäà, èíôîðìàöèÿ è ïå÷àò ïðè êîìèòåòà çà
êóëòóðà, Ñîôèÿ, 1989 ã.
30. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2-3, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981-82 ã.
31. Àïîêðèôíî õðèñòèÿíñòâî, êàòàëîã íà èçëîæáà, Íàðîäíà áèá-
ëèîòåêà “Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”, Ñîôèÿ, 1999 ã.
32. Ä. Àíãåëîâ; Á. ×îëïàíîâ. Áúëãàðñêà âîåííà èñòîðèÿ ïðåç ñðåä-
íîâåêîâèåòî (X -XV â.), èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1994 ã.
33. À. À. Ãîðäååâ. Èñòîðèÿ êàçàêîâ. Ñî âðåìåíè öàðñòâàíèÿ Éîàí-
íà Ãðîçíàãî äî öàðñòâîâàíèÿ Ïåòðà I, èçä. “Ñòðàñòíîé áóëü-
âàð”, Ìîñêâà, 1992 ã.
205
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÐÈÍÎÑ ÊÚÌ ÏÐÎÓ×ÂÀÍÅÒÎ ÍÀ “ÏÅÐ×ÅÌÀ”
ÈËÈ “×ÎÌÁÀÑÀ” Ó ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ
ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ
Íàïðàâè íè äî ÷åòèðå äðåõè, ÷åòèðå
äðåõè îò òåë óïëåòåíè, äà ïîêðèÿ þíàê
îò ïåð÷èêà, îò ïåð÷èêà êîíþ äî êîïèòà,
äà íå ìîæå ñàáÿ äà íè õâàòè.
(Íàðîäíà ïåñåí)
Êàòî ìå, áóëå, îáåñÿò, äà ìè ðàç÷åøåø
ïåð÷åìà, äà ìè ñå ïåð÷åì ðàçâÿâà.
(Íàðîäíà ïåñåí) (1)
Ñòàðèííàòà ìúæêà ïðè÷åñêà, èçâåñòíà ïîä íàçâàíèÿòà
“ïåð÷åì” èëè “÷îìáàñ” è íîñåíà îò ñòàðèòå áúëãàðè äî
Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò îñìàíñêî èãî ïðåç 1878
ã. (2), ïðåäñòàâëÿâà âàæåí ïðîáëåì îò åòíîãåíåòè÷íà ãëåä-
íà òî÷êà. Äîñåãà íÿìà èçñëåäâàíå, êîåòî äà ñúáåðå è îáîá-
ùè ðàçïðúñíàòèòå êðàòêè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ â êíèæíèíà-
òà íè îò Âúçðàæäàíåòî äî íàøè äíè, êàêòî è äà ïðèâëå÷å
ïî-ñòàðè ñâåäåíèÿ íà ÷óæäè ïúòåøåñòâåíèöè, îòíàñÿùè
ñå äî ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì. Èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî íà
ñâîé ðåä ïðåäëàãà êúì òåìàòà èçîáðàæåíèÿ íà áúëãàðè ñ
ïåð÷åìè íà ãëàâàòà îò åïîõàòà íà Âúçðàæäàíåòî (XIX â.)
è òàêèâà îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà
(VIII-XI â.). Ñëåäîâàòåëíî íàëèöå ñà äîñòàòú÷íî äàííè,
ïèñìåíè è èëþñòðàòèâíè, êîèòî äà õâúðëÿò ñâåòëèíà âúð-
õó ñìèñúëà è çíà÷åíèåòî íà ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì, îáè÷àèòå
ïðè îñòàâÿíå íà ïåð÷åìà ïðè ìúæêèòå äåöà, èçâåñòíè ïîä
íàçâàíèÿòà “ñòðèæáà”, “íàñòðèãâàíå”, “íàïëèòàíå”, ãåîã-
ðàôñêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïåð÷åìà ó áúëãàðèòå, õà-
ðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà ïåð÷åìà — áðîé íà ïëèòêèòå
(÷åìáàñèòå) è ñïåöèôè÷íèòå øàïêè ñ “êîñè÷íèöè”, ïðå-
ìàõâàíåòî íà ïåð÷åìà äîáðîâîëíî è íàñèëñòâåíî è ïð.
ÔÎËÊËÎÐÍÀÒÀ ÒÐÀÄÈÖÈß - ÑÒÐÈÆÁÀ,
ÍÀÑÒÐÈÃÂÀÍÅ, ÍÀÏËÈÒÀÍÅ (3)
Ñúùåñòâóâàùèÿò îáðåä ó áúëãàðèòå “ñòðèæáà”, “íàñ-
òðèãâàíå” è “íàïëèòàíå” å òÿñíî ñâúðçàí ñ ïðè÷åñêàòà
“ïåð÷åì” èëè “÷îìáàñ”. Ñïîðåä îáèëíèÿ ìàòåðèàë, ñúá-
ðàí îò À.Ï.Ñòîèëîâ îò ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñòðàíàòà, îáè-
÷àÿò å îáùîèçâåñòåí, íî ïðè èçïúëíåíèåòî ìó ñå ñðåùàò
ðàçëè÷èÿ êàêòî ïî îòíîøåíèå íà âúçðàñòòà íà ìîì÷åòî
îò 1 äî 7-ãîäèøíà âúçðàñò, òàêà è ïî îòíîøåíèå íà íÿêîè
îáðåäíè ìîìåíòè.  åäíè ñëó÷àè îáè÷àÿò èìà ïîâå÷å âúí-
øíà èçÿâà è å ïîâîä çà ñåìåéíî òúðæåñòâî è âåñåëèå, äî-
êàòî â äðóãè ñëó÷àè ñà íàëèöå èçâåñòèè îáðåäíè òàéíñò-
âà, ñâúðçàíè ñ áúäåùåòî è þíà÷íîñòòà íà ìîì÷åòî. Çà
ïðîèçõîäà íà îáè÷àÿ Ë.Ìèëåòè÷ è À.Ï.Ñòîèëîâ ñìÿòàò,
÷å òîé íÿìà õðèñòèÿíñêî-öúðêîâíî íà÷àëî è íå å ñâúðçàí
ñ êàòîëè÷åñêîòî âòîðî êðúùåíèå — conformatio. Ïîäîáíè
íàðîäíè îáè÷àè ó ðåäèöà ñëàâÿíñêè íàðîäè ãè êàðàò äà
ñìÿòàò, ÷å èìà ïðàñëàâÿíñêè ïðîèçõîä (4). Íàëè÷èåòî îáà-
÷å íà ïîäîáíà òðàäèöèÿ ó íÿêîè àëòàéñêè íàðîäè, êúì êî-
èòî ïðèíàäëåæàò äðåâíèòå áúëãàðè è ôàêòúò, ÷å ïåð÷åìúò
206
å õàðàêòåðíà òÿõíà ïðè÷åñêà, äàâàò îñíîâàíèå äà ñ÷èòà-
ìå, ÷å îáðåäúò ñå å ôîðìèðàë ïîä âëèÿíèå íà äâå åòíè-
÷åñêè òðàäèöèè.
Âúçðàñòòà íà ìîì÷åòî ïðè íàñòðèãâàíåòî â îòäåëíèòå
ðàéîíè å äîñòà ðàçëè÷íà.  Ñâèùîâñêî òî ñòàâà íà 1 ãî-
äèíà, â Ðàçãðàäñêî, Âèäèíñêî, Ëîìñêî, Ñîôèéñêî, Êþñ-
òåíäèëñêî, Ïèðîòñêî è Äåáúðñêî — íà 3-ãîäèøíà âúçðàñò,
â Ïàíàãþðñêî, Ãîðíîäæóìàéñêî (Áëàãîåâãðàäñêî) è Ìå-
ðèõîâñêî (Áèòîëñêî) — íà 7-ãîäèøíà âúçðàñò (5), êàêòî è â
Èçòî÷íà Òðàêèÿ.  ñàìèÿ îáè÷àé çàñëóæàâàò âíèìàíèå ðå-
äèöà ìîìåíòè, êîèòî ïîêàçâàò êóëòîâèÿ ìó õàðàêòåð, à
èìåííî: íàñòðèãâàò ñå òðè, ÷åòèðè, ñåäåì èëè îñåì ìåñòà
îò êîñàòà íà ìîì÷åòî; íàñòðèãâàíåòî ñòàâà îò êðúñòíèêà
èëè îò íåãîâèÿ çàìåñòíèê, êîéòî ùå âåí÷àâà ìîì÷åòî; íàñ-
òðèãâàíåòî ñòàâà çàäúëæèòåëíî íà ïúëåí ìåñåö â íåäåëÿ;
èçâúðøâà ñå ñ íîâè íîæèöè, êîèòî ñëåä òîâà ñå ïîäàðÿâàò
íà ìîì÷åòî; îòðÿçàíàòà êîñà ñëàãàò â êðàòóíà, ïúëíà ñ
âèíî, è äàâàò íà ìîì÷åòî äà ïèå, à ñ îñòàíàëîòî óìèâàò
ëèöåòî íà äåòåòî. Îáè÷àÿò çàâúðøâà ñ ãîùàâêà è äàðÿâà-
íå. Âñåñòðàííîòî ïðîó÷âàíå íà îáè÷àÿ “ñòðèæáà”, “íàñò-
ðèãâàíå” èëè “íàïëèòàíå” å äàëî îñíîâàíèå íà À.Ï.Ñòîè-
ëîâ äà ñìÿòà, ÷å ñå îòíàñÿ íàé-òÿñíî äî òðàäèöèÿòà çà
îñòàâÿíå íà “ïëåòåíêè” (ïåð÷åìè èëè ÷îìáàñè) (6). Íàé-
öÿëîñòíî îïèñàíèå íà îáè÷àÿ â Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ íè å
îñòàâèë Àò. Øîïîâ : “×îìáàñ ñå îñòàâÿ íà ñåäåì ãîäèíè
è ñå èçâúðøâà òúðæåñòâåíî. Íåãî äåí å áèë ïðàçíèê â
ñåìåéñòâîòî. Áåðáåðèíúò äîõîæäàë ïðèâå÷åð â êúùà-
òà, äåòî ùÿëî äà ñå îñòàâÿ ÷îìáàñ÷åòî. Òóê ïðèñúñò-
âàëè è ðîäíèíè íà ñåìåéñòâîòî. Ñëåä îáðúñâàíåòî íà
ñè÷êàòà ãëàâà, îñâåí âúðõà, ÷îìáàñ÷åòî, íàîêîëî ñå âðúç-
âàëè ÷åðâåíè êîíöè ñúñ ñòàðè ïàðè è æúëòè÷êà. Êîñ-
ìèòå îò áðúñíåíåòî âíèìàòåëíî ñúáèðàëè è õâúðëÿëè
â ðåêàòà. Áåðáåðèíúò äàðÿâàëè ñ êúðïà, à äåòåòî ñ
÷åðâåíè ïàïóöè è æúëòî êàâàä÷å”(7}. Îáè÷àÿ “íàïëè-
òàíüå” ó øîïèòå Ë.Ìèëåòè÷ å îïèñàë ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:
“Ó øîïèòå ñúùèÿò îáè÷àé å çàïàçåí ïîä èìåòî “íàï-
ëèòàíüå” è ñå èçâúðøâà íàä ìúæêèòå äåöà, êîãà íà-
âúðøàò òðè ãîäèíè. Òîãàâà äîõîæäà êðúñòíèêúò (êó-
ìúò) â äîìà íà ðîäèòåëèòå è òúðæåñòâåíî ïîäðÿçâà
íàîêîëî êîñèòå íà äåòåòî. Òàêà ñå ïîñòúïâà ñåãà íå
ñàìî â ñîôèéñêèòå ñåëà, íî è â äðóãèòå áëèçêè îêðúçè;
óçíàõ, ÷å òîÿ îáè÷àé ñå èçâúðøâà è â Öàðèáðîäñêî è
Òðúíñêî, ãäåòî òúé ñúùî ñå íàðè÷à “íàïëèòàíüå”. Òà-
êà íàïðèìåð â öàðèáðîäñêîòî ñåëî Òóäåí êàíåëè è ïî-
ïà íà òúðæåñòâîòî, àëà òîé íå âçèìàë ó÷àñòèå, îñ-
âåí â ãîùàâàíåòî, íàé-ñåòíå è íåãî, êàêòî è êóìà,
ðîäèòåëèòå äàðÿâàëè ñ ðèçà. Ñåãà íàïëèòàëè ñàìî
ìúæêèòå äåöà. Äî òðè ãîäèíè îñòàâÿ ñå íà äåòåòî
êîñàòà äà ðàñòå è íå ñå ïîäðÿçâà, äîãäå íå ñå èçâúðøè
íàïëèòàíåòî. Àêî å äëúæêà êîñàòà íà äåòåòî, íàï-
ëèòàëè ìó è “ïëåòåíêà”. Ñåãà âå÷å ìàõíàëè äà íîñÿò
ïëåòåíêà, êàêòî âúçðàñòíèòå, òàêà è ìàëêèòå ìîì-
÷åòà, àëà äî Îñâîáîæäåíèåòî è â Òóäåí íîñåëè ïëå-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òåíêà (÷åìáàç), à äðóãàòà êîñà îáðúñíóâàëè èëè îñò- Ìîì÷èë ñè å ñâàòáà íàïðàâèëî,
ðèãâàëè” (8). ïà ñå êà÷è íà âèñîêè ÷àðäàê,
Èçñëåäâàíåòî íà îáè÷àÿ ñ îñòàâÿíåòî íà ïåð÷åìà ïî- ïà íà Âèäà ó ñêóòî ïàäíàëî,
êàçâà, ÷å ñå îòíàñÿ çà äðåâíà òðàäèöèÿ ó áúëãàðèòå, à íÿ- áåëà Âèäà ÷åìáàñî ìó ðåøè (18).
êîè îò ÷èñëàòà íà ãîäèíèòå ñà èçâåñòèè êàòî ñâåùåíè ÷èñëà
çà äðåâíèòå áúëãàðè (9). Ó òóâèíöèòå, ñòàð àëòàéñêè íà- Ùå ïîñî÷èì è äâà ïðèìåðà îò Ñîôèéñêî:
ðîä, æèâååùè â Òóâèíñêàòà àâòîíîìíà ðåïóáëèêà íà ÐÔ,
äî íàøå âðåìå å çàïàçåí ïîäîáåí íà íàøèÿ îáè÷àé.  Åðå- Äàíå áàíå, ìèëè áðàéíî,
çèíñêè ðàéîí îáðåäúò íà ïúðâîòî ñòðèæåíå íà êîñàòà ñå òèçå òîâà ãðèæà íåìàé,
íàðè÷à “òààõàâà”, êîãàòî ìîì÷åòî íàâúðøè òðè ãîäèíè ùå óïëåòà äâà ÷àìáàñà,
(10). Ïðè ñàìèÿ îáðåä ñå ñïàçâàò ðåäèöà ìîìåíòè: äåíÿò ùå îáëå÷à ìàøêî ðóõî (19).
äà áúäå ëåòåí, ìúæúò, êîéòî íàñòðèãâà, äà áúäå ðîäåí â
ñúùàòà ãîäèíà, â êîÿòî å ðîäåíî è ìîì÷åòî, ñïîðåä êà- Íå áðúñíè ñå òðè ìåñåöà,
ëåíäàðà íà 12-ãîäèøíèÿ æèâîòèíñêè öèêúë è ïð. (11). Îùå òà ðàçïóùè ðóñà êîñà,
ïðè ïúðâîòî ñòðèæåíå êîñà ñå îñòàâÿëà ñàìî íà òåìåòî, ðóñà êîñà äî ðàìåíà (20).
çàïëåòåíà íà êîñè÷êà, íàðå÷åíà “êåäæåãå”, êîÿòî îñòàâà-
ëà äî íåãîâàòà ñìúðò. Êîñè÷êàòà íà ìîì÷åòî îáèêíîâåíî Çà áðúñíåíåòî íà ãëàâàòà ïðè ïîääúðæàíåòî íà ïðè-
áèâàëà çàïëèòàíà îò ðîäíèíà, ÷è÷î èëè âóé÷î ïî ìàé÷èíà ÷åñêàòà ïåð÷åì â ïåñåí îò Ïàíàãþðñêî ñå êàçâà:
ëèíèÿ (12). Êàêòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî ïî-ãîðå, ó íàñ ñúùî
Íå äîñåòèë ñå Íèêîëà,
òàêà åäíà îò âúçðàñòèòå, íà êîÿòî ñå îñòàâÿë îáðåäíî “ïåð- íî ñè ãëàâàòà ïîòîïèë,
÷åìúò” èëè “÷îìáàñúò” íà ìîì÷åíöàòà, å áèëà òðèãîäèø- äðóìíè÷å äà ãî îáðúñíå,
íà âúçðàñò. íå îáðúñíà ìó êîñàòà,
íî ìó ãëàâàòà îòðÿçúë (21).
ÏÅÐ×ÅÌÚÒ ÈËÈ ×ÎÌÁÀÑÚÒ Â ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÏÅÑÍÈ
 íàðîäíà ïåñåí îò Äåìèðõèñàðñêî ñå ñïîìåíàâà çà
Êàêòî áå âå÷å ïîñî÷åíî â íà÷àëîòî, òàçè õàðàêòåðíà ñðåáúðåí ÷îìáàñ:
ìúæêà ïðè÷åñêà å íàìåðèëà îòðàæåíèå â çíà÷èòåëåí áðîé Àäèíèÿ å ñúñ ñðåáàðúí ÷îìáàñ,
ñòàðèííè íàðîäíè ïåñíè, ñâúðçàíè ñ òðúãâàíå íà ïúò, ñâàò- õòîðèÿ å ñ ïîçëàòåíè ðúêè (22).
áà, ïîãðåáåíèå è ïð. Îòðÿçâàíåòî íà ïåð÷åìà íà ìúæà å  ïåñåí îò ñáîðíèêà íà Ñò. Âåðêîâè÷ äåâîéêàòà Ìàð-
áèëî “òàáó”, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê, è òåæêî ãà, êîÿòî èçáÿãâà îò êúùè è îòèâà “÷îáàí äà áèäå”, ñå îá-
ïðåæèâÿâàíå ïðè òàêèâà ñëó÷àè çà ìàéêèòå íà äåöàòà. ðúùà êúì áðúñíàðÿ:
Ä.Ìàðèíîâ ïèøå: “Îíçè ìîìúê èëè ìúæ, êîéòî èìàë
íàé-äúëúã ïåð÷èí, ñ÷èòàëè çà íàé-þíà÷åí” (13). Ìîæå Íà áåðáåð ñè Ìàðãà çáîðóâàøå:
áè ñ íÿêàêâî ïîâåðèå å áèëà ñâúðçàíà íàðîäíàòà ïðàêòèêà — Îé òè, áåðáåðå,
ïðè èçïðàùàíå åðãåí íà ïúò ïåð÷åìúò ìó äà áúäå ñðåñàí îé òè, áðàòå ìîé,
îò ñåñòðà ìó.  ñòàðà íàðîäíà ïåñåí îò ñ. Ãðàìàäà, Âè- îáðè÷è ìè ðóñà êîñà,
äèíñêî, ñå êàçâà ñëåäíîòî: îñòàâè ìè äëóãà ÷óìáà (23).

Ñòîÿí ñè çà âåðà óëîâè, ðàçõâúðëÿ áåëè ïðåìå-
íè, áàùà ìó êîí÷å ñåäëàå, ìàéêà ìó ìåñè áåëè
ëåï, ñåñòðà ìó ðåøè ðóñ ïåð÷èí (14).
Ïîäîáåí ìîìåíò ñúäúðæà íàðîäíà ïåñåí îò Ïàíàãþð-
ñêî:
Äâà ìó áðàòÿ êîí ñåäëàÿò, äâå ìó ñíàõè ðó÷îê
ãîòâÿò, äâå ìó ñåñòðè ïåð÷èê ðåøàò (15).
Í. Õàéòîâ å ïóáëèêóâàë èíòåðåñíà ïåñåí îò ñ. ßâðîâî,
Ïëîâäèâñêî, â êîÿòî ñúùî ñå ãîâîðè, ÷å ñåñòðàòà ðåøè
ïåð÷åìà íà áðàò ñè:
Ïåòúð ìè ñáèðà òúðíóâà, áðàò÷å ìó ÷èçìè íàäÿâà,
áàùà ìó êîí÷å ïîäïðÿãà, ñåñòðà ìó ÷óìáàç ðåøåøå
(16).
 ñòàðèííà íàðîäíà ïåñåí îò Êðèâîðå÷íà ïàëàíêà ïî
ñúùàòà ôîëêëîðíà ïðàêòèêà ñåñòðèòå ñà òåçè, êîéòî ïðà-
âÿò ïðè÷åñêàòà íà áðàò ñè:
Ñåñòðè ìó ïåð÷èê ÷åøëàÿ, ÷åøëàÿ è ïà ïëà÷åà
(17).
 ïåñåíòà “Ãðóèöà è Ìàðêî ïîãóáâàò Ìîì÷èëà” îò Ñà-
ìîêîâñêî ñå èçòúêâà ñëåäíîòî:
Èíòåðåñåí âàðèàíò íà òàçè òåìà ñðåùàìå â ïåñåí îò
ñáîðíèêà íà Áðàòÿ Ìèëàäèíîâè.  íåãî ñå êàçâà, ÷å äåâå-
ðúò îáðúñâà êîñàòà è îñòàâÿ ïåð÷åì íà ñíàõà ñè, êîÿòî,
ïðåîáëå÷åíà êàòî ìúæ, îòèâà äà èçáàâè îò òúìíèöà ìúæà
ñè:
Äåâåð £ êîñà îáðúñíà,
êúäàð è ïåð÷àí îñòàâè (24).
Áèõà ìîãëè äà áúäàò ïîñî÷åíè îùå ðåäèöà ïðèìåðè
îò íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî, êúäåòî ñå ãîâîðè çà áðúñíåíå
íà ãëàâàòà è îñòàâÿíå íà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ, êîéòî ñå ñâúð-
çâà ñ þíà÷íîñòòà íà ìúæà. Îñâåí òîâà èçãëåæäà, ÷å å áè-
ëî çàäúëæèòåëíî íà ìúæà ïîêîéíèê ïåð÷åìúò äà áúäå ðàç-
ïëåòåí, êàêòî ñå âèæäà îò íÿêîè íàðîäíè ïåñíè, ñâúðçàíè
ñ ïîêîéíèê - îò Ïàíàãþðñêî (25), Ðàçëîæêî (26), è ñ.ßâ-
ðîâî, Ïëîâäèâñêî, â êîèòî ïîêîéíèêúò ñå îïëàêâà, ÷å çìèÿ
å ñâèëà ãíåçäî â ïåð÷åìà ìó:
Ñíàãà ìè ìóõàë õâàíàëà, çìèÿ ìè î÷è èçïèëà, â
÷óìáàç ìè ãíåçäî çàâèëà (27).
Èçñëåäâàíåòî íà ïåñåííîòî òâîð÷åñòâî ðàçêðèâà íå ñà-
ìî íÿêîè õàðàêòåðíè ÷åðòè íà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì,
íî ïîêàçâà è ãåîãðàôñêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ÿâëåíèå-
òî, íåãîâàòà ñòàðèííîñò è ñîöèàëíà çíà÷èìîñò.

207
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎ ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÅÍÈÅ ÍÀ ÏÅÐ×ÅÌÀ
Ñúáðàíèòå òóê ïóáëèêóâàíè ìàòåðèàëè çà ïåð÷åìà â ðàç-
ëè÷íèòå ãåîãðàôñêè ðàéîíè ùå ïîçâîëÿò äà ñå ïîëó÷è ïî-
öÿëîñòíà ïðåäñòàâà çà òàçè äðåâíà áúëãàðñêà ïðè÷åñêà.
Äîáðóäæà. Õð. Âàêàðåëñêè äàâà ñëåäíàòà õàðàêòåðèñ-
òèêà íà ïåð÷åìà ó äîáðóäæàíñêîòî íàñåëåíèå:
“ ìèíàëîòî åðãåíèòå ñúùî èìàëè “ïåð÷àíè”, êîè-
òî ïðåäñòàâëÿâàëè äúëãè êîñè, îñòàâåíè íà òåìåòî,
è âèñåëè îòçàä ïîä êàëïàêà (Áàáóê).” (28)
Ïèïåðêîâî, Ðóñåíñêî. Ï. Ð. Ñëàâåéêîâ å îñòàâèë ñëåä-
íàòà áåëåæêà îò ñðåäàòà íà XIX â.: “Áåøå íàñòàíàëî
ïåòëÿíî âðåìå, äÿäî Äðàãàí íå áåøå îùå ñâúðøèë ïðè-
êàçêèòå ñè, êîãàòî èçëàÿõà ïñåòàòà íàáëèçî äo êðú÷-
ìàòà è ïðåä íàñ ñëåä ìàëêî ñå ÿâè åäèí ìîìúê ñ ðóí-
òàâ, íî êðåõíàò êàëïàê, ñ ÷åðâåíà øàïêà è äúëúã ïåð-
÷åì... Äÿäî Äðàãàí ãî ïîñðåùíà ñ “äîáðå äîøúë, äàñêà-
ëå” {29}.
Ðàçãðàäñêî. Èâ. Êîñåâ ïèøå ñëåäíîòî çà ïåð÷åìà ó êà-
ïàíöèòå: “Ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî, êîãàòî åðãåíúò ñòà-
íåë çà æåíåíå, îñòàâÿë íà òåìåòî ïåð÷àí, îêîëî êîé-
òî ãëàâàòà áèëà áðúñíàòà; ïåð÷àíèòå, êîèòî ðàñòå-
ëè áóéíî, âïëèòàëè ãè íà êîñè.” (30)
Øóìåíñêî. Êîãàòî â êðàÿ íà XIX â. Ë. Ìèëåòè÷ ïúòóâà
â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, ìåæäó äðóãîòî ïèøå ñëåäíî-
òî: “Ïî ñúðòîâåòå îùå âñè÷êè ïîìíÿò íîñåíåòî “ïåð-
÷àí” íà áðúñíàòà ãëàâà.” (31)
Êîçè÷èíî è Ãîëèöà, ñåãà ïúðâîòî â Áóðãàñêà, âòîðîòî
âúâ Âàðíåíñêà îáëàñò. Çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà Ë. Ìèëåòè÷
äàâà äîñòà ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ, êîèòî âíàñÿò äîïúëíèòåë-
íà ñâåòëèíà êúì ïðîáëåìà: “Ìîìöèòå è ìúæåòå ñà íî-
ñåëè åäíî âðåìå “ïåð÷àí” (ñåãà íàðè÷àí “÷åìáàç”), ñèð
äúëãà ïëåòåíêà íàñðåä ãëàâàòà, êîÿòî íàîêîëî ïåð÷à-
íà áèëà áðúñíàòà. Ñåãà ïåð÷àí íå ñå íîñè âå÷å, àëà îùå
äîáðå ñå ïîìíè, êàê ïðåäè ñâàòáàòà ðîäíèíèòå ñå ñú-
áèðàëè â íåäåëÿ äà “áðúñíàò” ìîìúêà, êàòî ìó ïååëè
ïåñíè, â êîèòî çà ïåð÷àíà è ñåãà îùå ñå ïîâòàðÿ. Êàòî
áðúñíàò çåòÿ, ïðèáèðàò “ðóíîòî” (êîñàòà) îò âðàòà,
êîåòî áóëêàòà çàâèòî â ïåøêèð çàïàçâàëà.” (32)
Âàðäóí, Òúðãîâèùêî. Çà ïåð÷åìà â òîâà ñòàðî áúëãàð-
ñêî ñåëî Ë. Ìèëåòè÷ íè å îñòàâèë äîïúëíèòåëíè ñâåäå-
íèÿ: “Íîñèÿòà âúâ Âàðäóí å ñòàðîâðåìñêà — õúðöîéñêà.
Ìúæåòå äîñêîðî áðúñíåëè ãëàâèòå ñè è â ñðåäàòà ñè
îñòàâÿëè ïëåòåíêà, “ïåð÷àì”, à íÿêîè òóðÿëè íà ïåð-
÷àìà è åäèí “êðèâ ãðåáåí”, èìåííî çàòèêâàëè íà ãëà-
âàòà ñè ãðåáåíà è áåç íåãî íå õîäåëè íèêúäå. Ñåãà âå÷å
íÿìà ó íèêîãî òàêúâ ãðåáåí. Îáè÷àÿò äà íîñÿò ìúæå-
òå ãðåáåí íà ãëàâàòà ñè áèë ìíîãî ñòàð.” (33)
Ãðàä Ëÿñêîâåö, Â. Òúðíîâñêî. Çà ïåð÷åìà íà ñòàðèòå
ëÿñêîâ÷àíè Ö. Ãèí÷åâ ïèøå ñëåäíîòî: “Àâðàì Ïèìòèÿ-
òà íà ãëàâàòà ñè íîñåøå ÷åðâåí âèñî÷úê êàëïàê, ïîä
êîéòî ñå âååøå ïî ðàìåíàòà ìó êè÷åñòà âå÷å ïðîìå-
ñèëà êèòêà. Ãëàâàòà ìó íàîêîëî áåøå áðúñíàòà ñïî-
ðåä òîãàâàøíàòà ìîäà.” (34)
Ãðàä Åëåíà. Ñâåäåíèÿ çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà íàìèðàìå
ó äâàìà àâòîðè — Éîð.ï.Ãåîðãèåâ è Ë.Ìèëåòè÷. Ïúðâèÿò
ñúîáùàâà ñëåäíîòî: “Äî èäâàíåòî íà Ìîì÷èëîâà (â
ãð.Åëåíà-áåë.Ð.Ñ.) âñè÷êè ñòàðè õîðà ñè áðúñíåëè ãëà-
âèòå, êàòî ñè îñòàâÿëè êèêà (ïåð÷åì) (35). Âòîðèÿò-
äàâà ïî-îáøèðíè ñâåäåíèÿ: “Ïî÷òè äî îñâîáîæäåíèåòî
íà Áúëãàðèÿ ìúæåòå áðúñíåëè ãëàâèòå ñè ñ “ïåð÷åí”
íà ñðåäàòà; äîðè ïîïîâåòå õîäåëè ïðåäè ñòî ãîäèíè ñ
áðúñíàòà ãëàâà è íåîïëåòåí “ïåð÷àí”, îáëå÷åíè ñ áåëè
àáè.” (36)
208
Ñâèùîâñêî. Ñâåäåíèÿòà çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì
â òîçè êðàé ñà îò êðàÿ íà XIX è îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà
XVill â. Ë. Ìèëåòè÷ îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “Íàé-ñåòíå íå-
êà ñïîìåíåì, ÷å è â Ñâèùîâñêî îùå ñå ïîìíè íîñåíåòî
íà “ïåð÷èí”, à â ñåëîòî Ëúæåíå äîðè è ñåãà äâàìà ñà ñ
ïåð÷èíè: Íèêîëà Êàðàèâàíîâ è Íèêîëà Çóëÿìîâ” (37).
Çà òåçè ïåð÷åìè êàòîëè÷åñêèÿò ñâåùåíèê Ôðàí÷åñêî
Ôåðåðè (1783 ã.) ïèøå ñëåäíîòî: “Ìúæåòå ñè áðúñíàò
ãëàâèòå, êàòî îñòàâÿò ïî ñðåäàòà åäíà øåïà êîñìè.
Òå ïîêðèâàò ãëàâàòà ñè ñ ÷åðâåíî ôåñ÷å è âðúç íåãî
êàëïàê îò àãíåøêà êîæà. “ (38)
Ãðàä Ëîâå÷. Ìúæêîòî íàñåëåíèå â ãðàäà ïîääúðæàëî
ñòàðàòà íàðîäíà òðàäèöèÿ â íîñåíåòî íà ïåð÷åì. Í.Õà-
äæèåâ ïèøå â áèîãðàôèÿòà íà Äèìèòúð Ìàðèíîâ Ïàíòà-
ëîíäæèÿòà: “Â Ñúðáèÿ æèâÿë äî êúì 1868 ã., ñëåä òîâà
ñå çàâðúùà â ðîäíèÿ ñè ãðàä. Òóêà òîé çàâàðèë ñâîèòå
âðúñòíèöè ñ áðúñíàòè ãëàâè è êîñè÷íèöè, òà îò òóê
çàïî÷âà ñâîÿòà ðàáîòà ìåæäó òÿõ; ïúðâî ìàõâà êî-
ñè÷íèöèòå...”.(39)
Ëîâåøêî. Ñåëñêîòî íàñåëåíèå íå ïðàâåëî èçêëþ÷åíèå
â íîñåíåòî íà ïåð÷åìè: “Ìúæêîòî ñåëñêî íàñåëåíèå å
íîñåëî êàëïàöè, ïîä êàëïàêà ÷åðâåíà øàï÷èöà îò øà-
ÿê è â íåÿ íàâèò êîñà÷íèêà, ïîíåæå ñåëÿíèòå ñà áèëè
ñ áðúñíàòè ãëàâè è íà âúðõà íà ãëàâàòà îñòàâåí äúëúã
ñïëåòåí êîñà÷íèê (ïåð÷èí). “(40)
Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Ïúðâîòî ñâåäåíèå çà ïåð÷å-
ìà â òàçè ÷àñò íà Áúëãàðèÿ íàóêàòà äúëæè íà Ä.Ìàðèíîâ,
à âòîðîòî íà Ð.Ïåøåâà. “Êúì ìúæêàòà íîñèÿ òðÿáâà
äà ñïîìåíåì îùå è òóé, ÷å íÿêîãà ìúæåòå îáåçàòåëíî
ñà ñè áðúñíåëè ãëàâèòå è ñà îñòàâÿëè íà âúðõà íà òå-
ìåòî “ïåð÷èí” (ïåð÷èì), êîéòî ñà ïëåëè, êàêòî æåíñ-
êèòå êîñè ñ àëåíè êîíöè. Òîÿ ïåð÷èí íèêîãà íå å ðÿçàí,
íî îñòàâÿí å áèë äà ðàñíå òîëêîâà, êîëêîòî ìîæå äà
ïîðàñòå êîñàòà íà ÷îâåêà... è âèñÿë íàäîëó, êàêòî è ó
æåíèòå “êîöàöè”. Îíçè ìîìúê èëè ìúæ, êîéòî èìàë
íàé-äúëúã ïåð÷èí, ñ÷èòàë ñà çà íàé-þíà÷åí.” (41)  òâúð-
äå êúñíîòî ñâåäåíèå íà Ð. Ïåøåâà ñå êàçâà: “Çà ìúæêà-
òà ïðè÷åñêà ñúùåñòâóâàò òâúðäå îñêúäíè ñâåäåíèÿ. Â
Äîëíè Ëîì ðàçêàçâàò, ÷å ñòàðèòå õîðà åäíî âðåìå ñà
õîäåëè ñ äúëãè “ïåð÷åìè”.  ñåëîòî îáà÷å íÿìà æèâè
ñòàðè õîðà, êîèòî äà ñè ñïîìíÿò ïåð÷åìèòå.”(42)
Ñîôèéñêî. Çà Áîòåâãðàäñêî Èâ. Áåøåâëèåâ îòáåëÿçâà
ñëåäíîòî: “×óìáàñ — îñòàâåíà êîñà íà òåìåòî, òÿ ñå å
ïðåäè íîñåëà è ñåãà. ñå ñðåùà ïî ñòàðöèòå.” (43) Ïî-
ïúëíè ñâåäåíèÿ èìà çà íîñåíåòî è ïðåìàõâàíåòî íà ïåð-
÷åìà â ñ. Îñèêîâèöà: “Ìúæåòå ñè áðúñíåëè ãëàâèòå è
èìàëè “ïåð÷åì” (ïëèòêà). Ïîñëåäåí å íîñåë ïåð÷åì íà
áðúñíàòà ãëàâà äÿäî Âúëêî Éîòîâ îò Ìàõàëà Êðóøà-
ðå, ïî÷èíàë íà 80-ãîäèøíà âúçðàñò íà 28.V.1891 ã. Äî
1863 ã. ó÷åíèöèòå â ó÷èëèùå õîäåëè ñ áðúñíàòè ãëàâè è
ïåð÷åìè. Çà ïúðâè ïúò ïåð÷åìèòå íà ó÷åíèöèòå ñà
áèëè îòðÿçàíè îò âòîðèÿ ñâåòñêè ó÷èòåë â Îñèêîâèöà
Ãåîðãè Àíòîíîâ ïðåç 1863 ã. Åäèí ó÷åáåí äåí ïðåç òàçè
ãîäèíà ó÷èòåëÿò Ã. Àíòîíîâ ïî ñâîé ïî÷èí ñàìîðú÷íî
îòðÿçàë ïåð÷åìèòå íà ó÷åíèöèòå ñè è ñúáðàë öÿëà êóï-
÷èíà îêîëî åäèí àðøèí êîñè, êàòî êàçàë íà äåöàòà äà
ñè íå áðúñíàò âå÷å ãëàâèòå, à ñàìî äà ãè ñòðèæàò.
Íà ñëåäâàùèÿ äåí îáà÷å ó÷èòåëÿò åäâàì ñå îòúðâàë
îò ìàéêèòå íà ÷îðáàäæèéñêèòå äåöà, êîèòî ñ ïëà÷
ñúáðàëè è âçåëè ñúñ ñåáå ñè îòðÿçàíèòå ïåð÷åìè íà
ó÷åíèöèòå. Çà òàçè ñè ïîñòúïêà ó÷èòåëÿò Àíòîíîâ å
áèë èçãîíåí îò ó÷èëèùåòî è òîé îòèøåë äà ó÷èòåëñ-
òâóâà â ñ.Êíåæà.” (44) Êð. Äðîí÷èëîâ îïèñâà ïåð÷åìà â

çàïàäíèòå ñîôèéñêè ñåëà (â Áóðåë) òàêà: “Ãëàâàòà ñå áðúñ-
íåëà îêîëîâðúñò, íà ÷àñò îò òåìåòî è òèëà ñå îñòà-
âÿë “÷åìáàñ”, êîéòî ñå ïëåë è ñå ñïóùàë ïðè íÿêîè
ìúæå, íàäàðåíè ñ áóéíà êîñà, è ïîä ïîÿñ. Ïî-ìëàäèòå
îñòàâÿëè îòêúì ÷åëîòî “êðúêìåòà”. Ïîñëåäíèòå ñå
ñïóñêàëè îò ïðåäíàòà ÷àñò íà ÷åìáàñà, ùîì þíîøèòå
çàåðãåíåÿò, è ñå îáðúñâàëè, êîãàòî òå ïîçàñòàðåÿò.
Êðúêìåòàòà ñòèãàëè äî ÷åëîòî.” (45)  Ñîôèéñêî íî-
ñåíåòî íà “÷àìáàñè” â ñ.Îáåëÿ, â Èëèÿíöè, Îðëàíäîâöè è
äðóãè (ñåãà êâàðòàëè íà ãð.Ñîôèÿ) ñå õàðàêòåðèçèðà ñ èç-
âåñòíà âàðèàíòíîñò íà íÿêîè âå÷å ïîñî÷åíè ïîäðîáíîñ-
òè. Íà ìàëêèòå ìîì÷åíöà êîñè÷êèòå (÷àìáàñ÷åòàòà) çàï-
ëèòàëè íà åäíà èëè íÿêîëêî ïëèòêè, êîèòî íà êðàÿ çàâúð-
çâàëè ñ ÷åðâåíè êîíöè, çà äà ãè
ïðåäïàçâàò îò “óðóêè”. Íàé-òàôðà-
ëèè áèëè åðãåíèòå ñ áóéíà êîñà, êî-
èòî íàä ÷åëîòî îñòàâÿëè “êðúêìå-
òà”, à áðîÿò íà ïëèòêèòå áèë îò 3-
5-7 äî 9 áðîÿ. Êðàèùàòà íà òåçè
“÷àìáàñè” óêðàñÿâàëè îñâåí ñ ÷åð-
âåíè êîíöè, îùå ñ åäðè ñòàðè ïàðè
“öâàíöåðè”, òà êàòî èãðàåëè è ÷àì-
áàñèòå ñå ìÿòàëè, ïàðèòå äðúí÷à-
ëè. Òîâà ñå ñ÷èòàëî çà íàé-õóáàâî.
Êðúêìåòàòà ñðåñâàëè íàïðåä è ãè
ïîäðÿçâàëè íà áðåòîí è â ïðàçíèê
ãè íàìàçâàëè ñ ìàñ è çàõàð, çà äà
ëúùÿò è âúðõó òÿõ ïîñòàâÿëè îðëî-
âî ïåðî. Íà ãëàâàòà ìëàäèòå ïîñòà-
âÿëè “÷åðâåíà êåëåïîøêà”, à âúç-
ðàñòíèòå íîñåëè ñàìî “áåëè êåëå-
ïîøêè”. Ã. Ãóí÷åâ ïèøå, ÷å âúâ Âà-
êàðåë âñè÷êè (ìúæå) áåç èçêëþ÷å-
íèå ïðåäè 45-50 ã. èìàëè “÷îìáàñ”
(46) íà ãëàâàòà ñè.
Êþñòåíäèëñêî. Â åäíî ïèñìî îò
È. Çàõàðèåâ äî È. Èâàíîâ ñå ñúîá-
ùàâà ñëåäíîòî: “Â Êðàèùå è Êà-
ìåíèöà îòäàâíà ñå íîñåëè ò.íàð.
ïåð÷èçè, íî ïîñëå ãè èçîñòàâèëè,
êàòî ïî÷íàëè äà õîäÿò íà ïå÷àë-
áà â Ñúðáèÿ. Ñëåä ïîñëåäíàòà îáà-
÷å ñðúáñêî-òóðñêà âîéíà òóðöèòå
íàñèëà êàðàëè êðàéø÷àíè è êà-
ìåíè÷àíè äà ñè áðúñíàò ãëàâàòà, êàòî îñòàâÿò ñàìî
íà òåìåòî åäíà õâàòêà êîñà. Ñëåä âðåìå íÿêîè ãè
ñïëèòàëè íà êîñíèê, êðàÿ íà êîéòî ïúõàëè â êóõà è
òúíêà êîñò îáèêíîâåíî îò êîêîøêà. Íà ïîâå÷åòî ìú-
æå ïåð÷èçèòå íå èçëèçàëè íàâúí îò êàëïàêà. Íàé-èçèñ-
êàíè áèëè ïåð÷èçèòå íà åðãåíèòå.” (47)
Òåòîâñêî. Åôðåì Êàðàíîâ, ñïèðàéêè ñå íà íÿêîè åòíîã-
ðàôñêè îñîáåíîñòè íà îáëàñòòà, ìåæäó äðóãîòî îòáåëÿçâà:
“Ìúæåòå íîñÿò (...) ïåð÷èì íà áðúñíàòà ãëàâà”; “Ìú-
æåòå ñè áðúñíàò ãëàâèòå, êàòî îñòàâÿò ïåð÷èì.” È
ïî-íàòàòúê: “...Ìîæå áè ÷àëìèòå äà ñà òóðñêî âëèÿíèå,
êàêòî è áðúñíåíèåòî ãëàâèòå ñ îñòàâÿíèå ïåð÷èì, à
ìîæå áè è äà ñà ñòàðîâðåìñêè îñòàòúê... Ñòàðèòå
ñëàâÿíè ñà îñòàâÿëè ïåð÷èì íà ãëàâàòà.” (48)
Ïàíàãþðñêî.  ïðîó÷âàíå íà Ã. Êðúñòåâà íà íîñèÿòà â
Ïàíàãþðñêî ìåæäó äðóãîòî ñå êàçâà: “Ñòàðöèòå íàä
îñåìäåñåòãîäèøíà âúçðàñò ñè ñïîìíÿò ñâîèòå äåäè ñ
äúëãè êîñè, èçâàäåíè íà ÷îìáàñå, íà êèòêè ïîä ãóãëè-
òå.” (49)
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ãðàä Ïåðóùèöà, Ïëîâäèâñêî. Çà íîñåíåòî íà ïåð÷åìè
îò ìúæêîòî íàñåëåíèå íà Ïåðóùèöà íàóêàòà ðàçïîëàãà ñ
äâå èíòåðåñíè ïóáëèêàöèè, â êîèòî ñà äàäåíè èçâåñòíè ïîä-
ðîáíîñòè. Òàêà â íà÷àëîòî íà XX â. Ñ. Ãúëúáîâ ïèøå ñëåä-
íîòî: “Íà ãëàâàòà ñè ìúæåòå íîñåëè è çèìå, è ëåòå
ãóãëè (êîæåíè øàïêè). Ãëàâèòå ñè îáðúñâàëè äî ñðåäà-
òà è ñè îñòàâÿëè íà âúðõ ãëàâàòà äúëãè êîñè, îïëåòå-
íè íà ïëèòêè; òîâà áèëî îáù îáè÷àé è çà ìîì÷åòà, è
çà ñòàðöè. Ïîñëå îêîëî 1860 ã. ìîì÷åòàòà ïî÷íàëè äà
ñòðèæàò êîñèòå ñè, à ñòàðöèòå ãè îñòàâÿëè íåïëå-
òåíè (÷óìáàñè). Çà íàé-ãîëÿìà ïî÷åò ñå ñ÷èòàøå ìëà-
äèòå íåâåñòè äà ðåøàò ÷óìáàñèòå íà ñòàðèòå ñâåê-
ðîâå.” (50) Òîâà ñâåäåíèå äî èçâåñòíà ñòåïåí ìîæå äà
ñå äîïúëíè è êîðèãèðà îò òâúðäå
îáñòîéíèÿ ðàçêàç íà Õð. Ã. Äàíîâ
çà ïðåìàõâàíåòî íà ïåð÷åìèòå â
Ïåðóùèöà îùå ïðåç 1850 ã., êîãàòî
å ó÷èòåëñòâóâàë òàì: “ Ïåðóùè-
öà ïî îíóé âðåìå äåöàòà, êàêòî è
áàùèòå èì, ñå íîñåõà ïî òóðñêè —
ñ áðúñíàòè ãëàâè. Ñàìî íà âúðõà
íà ãëàâàòà îñòàâÿõà åäíî êîëåëî
íåîáðúñíàòî (÷åìáàñ) è íåãîâèòå
êîñìè óïëèòàõà íà äâå èëè íà åä-
íà ïëåíèöà, ïî êèòàéñêè. Òîâà ìè
ñå âèäåøå ìíîãî ñòðàííî è ãðîçíî.
Çàðàäè òîâà åäèí äåí ñúáðàõ ñàìî
ïî-ïúðâèòå è ïîñëóøíè ó÷åíèöè è
êàçàõ èì, ÷å òóðñêè îáè÷àé å äà ñå
íîñÿò ïëåíèöè ïî ãëàâèòå, çàùî-
òî ñàìî òóðöèòå íîñÿò ãîëè ãëà-
âè êàòî êðàòóíè è íà âúðõà ñ ÷åì-
áàñ, óïëåòåí íà ïëåíèöè. Çàòîâà,
îñîáåíî íà áúëãàðñêè ó÷åíèöè, å íåï-
ðèëè÷íî äà ñå íîñÿò ïî êèòàéñêè,
íî äà ïîìîëÿò ðîäèòåëèòå ñè äà
èì îòðåæàò ïëåíèöèòå è çàíàï-
ðåä äà ñå íå áðúñíàò âå÷å, à äà îñ-
òàâÿò äà èì ïîðàñòàò êîñèòå.
Äåöàòà èçñëóøàõà òîâà, ñúîáùè-
ëè ãî íà ðîäèòåëèòå ñè, è îùå íà
äðóãèÿ äåí ìè êàçàõà, ÷å ðîäèòå-
ëèòå èì ïîçâîëèëè äà íàïðàâÿ òî-
âà ñàì àç. Òîãàç àç îòðÿçàõ ïëåíè-
öèòå íà âñè÷êè òèÿ, êîèòî ñ ïîçâîëåíèå íà ðîäèòåëè-
òå ñè ïîèñêàõà äðàãîâîëíî òîâà. Ñëåä âðåìå, êîãàòî
ñå ïîêðèõà ñ êîñà ãëàâèòå íà òèÿ ìîì÷åòà, è íÿêîè
òåõíè äðóãàðè ïîèñêàõà äà èì îòðåæà ïëåíèöèòå. Òàÿ
îïåðàöèÿ ïðîäúëæàâàõ äîòîãàñ äîêëå îñòàíàõà ñàìî
1/4 îò ó÷åíèöèòå ñ ïëåíèöè. Çà äà çàñòàâÿ è òÿõ äà
ïîñëåäâàò ìíîçèíñòâîòî ñè äðóãàðè, ïðèáÿãíàõ äî ñëåä-
íîòî êðàéíî ñðåäñòâî: åäíà óòðåíà, êîãàòî ó÷åíèöè-
òå áÿõà íàðåäåíè â ó÷èëèùåòî ïîêðàé ñòåíèòå, çà äà
ãè ïðåãëåäàò íàäçèðàòåëèòå çà ÷èñòîòà ïî ëèöåòî,
ðúöåòå è îáëåêëîòî, àç çàïîâÿäàõ äà èçâàæäàò èç ðå-
äîâåòå âñè÷êè îíèÿ ó÷åíèöè, íà êîèòî ïëåíèöèòå íå
áÿõà îòðÿçàíè. Êàòî ñå ñâúðøè ïðåãëåäúò çà ÷èñòî-
òà, àç êàçàõ íà îòëú÷åíèòå ó÷åíèöè äà ñè èäàò ó äî-
ìà, ïîíåæå ó÷èëèùåòî å áúëãàðñêî è íå ïðèåìà äà ó÷è
òóðöè. Òå ñè îòèäîõà ó äîìà, åäíè äàæå ïëà÷åøêîì,
íî îùå â ñúùèÿ äåí íÿêîè îò òÿõ, à äðóãè íà äðóãèÿ
äåí, ñå çàâúðíàõà â ó÷èëèùåòî, âîäåíè îò ñàìèòå ñè
ðîäèòåëè, êàòî ìå ìîëåõà äà îòðåæà è íà òåõíèòå
209
 ÀÂÈÒÎÕÎË
äåöà ïëåíèöèòå, è àç èì ãè îòðÿçàõ. Ñ òàÿ ïîñëåäíà
îïåðàöèÿ ñå ðåôîðìèðà öÿëîòî ó÷èëèùå è âñè÷êè ó÷å-
íèöè îò òóðöè ñòàíàõà áúëãàð÷åòà. Ïîäèð âðåìå, îò-
êàê ïîðàñíàõà êîñèòå íà âñè÷êè ó÷åíèöè è ñå çàõóáàâè-
õà ãëàâèòå èì, òîãàñ è ñàìèòå èì ðîäèòåëè è äðóãè
ñåëÿíè ïî ïîäðàæàíèå ñè îòðÿçàõà ïëåíèöèòå, òúé
ùîòî äî êðàÿ íà ãîäèíàòà ïî÷òè âñè÷êè ïåðóùåíå ñå
ïðåîáðàçèõà îò òóðöè íà áúëãàðè.” (51) Îò òîâà äîñòà
ïîäðîáíî îïèñàíèå ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ðåäèöà èçâîäè
çà îòíîøåíèåòî íà ñòàðèòå áúëãàðè êúì ìúæêàòà ïðè÷åñ-
êà ïåð÷åì. Òå íå ñà ñå îòíàñÿëè êúì íåÿ ïðîñòî ôîðìàë-
íî, ïî òðàäèöèÿ, à ñà ÿ ñâúðçâàëè ñ íÿêàêâè åòè÷íè íîðìè
íà ïîâåäåíèå, çà äà íå îòðåæàò ðîäèòåëèòå ïåð÷åìèòå íà
ñîáñòâåíèòå ñè äåöà, à òîâà å òðÿáâàëî äà íàïðàâè ó÷èòå-
ëÿò Äàíîâ.
Ïëîâäèâñêî. Ë. Ìèëåòè÷ äàâà åäíà ïî-îáîáùåíà êàð-
òèíà çà íîñåíåòî íà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì îò ìúæêî-
òî íàñåëåíèå êàêòî â ñåëàòà, òàêà è â ñàìèÿ ãðàä Ïëîâ-
äèâ: “Ìúæåòå ïàâëèêÿíè è ïî ñåëàòà, è â Ïëîâäèâ äî
Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ õîäåëè ñ ïåð÷åìè íà ãëà-
âàòà. Êîãàòî äîøëè ðóñèòå, ñïèðàëè ñå ïðåä âðàòàòà
íà ÷åðêâàòà è èì ðÿçàëè ïåð÷åìèòå. Ñúùîòî ïðàâåëè
è êîãàòî ñðåùíåëè íÿêîãî ñ ïåð÷åì. Âèäÿõìå, ÷å ó ñå-
âåðíèòå ïàâëèêÿíè (Ñâèùîâñêî) ïåð÷åìèòå áèëè ìíî-
ãî íà ÷åñò è ÷å äîðè è äåí-äíåøåí èìà äâàìà â Ëúæå-
íå, êîèòî íîñÿò ïåð÷åìè.” (52) Çà íîñåíåòî íà “÷åìáà-
ñè” ñ ïëåòåíêè â ñ.ßâðîâî, Ïëîâäèâñêî, êàòî îòêîëåøíà
ïðåæèâåëèöà ñúîáùàâà Í. Õàéòîâ (53); îòðàçåíî å è â ñòà-
ðèòå ìåñòíè íàðîäíè ïåñíè. Çà ñòàðèííàòà ìúæêà ïðè-
÷åñêà â Ïëîâäèâñêèÿ êðàé ñúîáùàâà Èâ. Àíäîíîâ, íàçî-
âàâàéêè ÿ “ïåð÷åì” (54).
Ñåëî Ñáîðèùå, Ñëèâåíñêî. “Ìúæåòå íà ãëàâàòà ñè
íîñåëè ðóíòàâ êàëïàê. Êîñàòà ñè áðúñíåëè, à íà âúðõà
îñòàâÿëè “ïåð÷ÿí”, çà äà ñå ðàçâÿâà.” (55)
Ñåëî Ñåëèìèíîâî, Ñëèâåíñêî. Äî íåîòäàâíà ñòàðèòå
õîðà ðàçêàçâàëè ñëåäíîòî: “Ïðåç òóðñêî âðåìå, ò.å. ïðå-
äè îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ, áúëãàðèòå ìíîãî îáè-
÷àëè áîðáàòà è îáèêíîâåíî ñå áîðåëè ñ òóðöèòå ïî ðàç-
ëè÷íè ïîâîäè — òúðæåñòâà (ñúáîðè, ïàíàèðè è äðóãè).
Áúëãàðèòå áèëè ñ äúëãè ïåð÷ÿíè, îïëåòåíè íà ïëèòêà,
à êîñàòà íàîêîëî áèëà áðúñíàòà, òà ïåð÷ÿíúò âèíàãè
âèñÿë âúðõó ãúðáà. Êîãàòî òóð÷èíúò áîðåö âèæäàë, ÷å
ùå áúäå ïîáåäåí îò áúëãàðñêè áîðåö, õâàùàë áúëãàðè-
íà çà ïåð÷ÿíà è çàïî÷âàë ñèëíî äà ãî äúðïà. Îò ñèëíà-
òà áîëêà áúëãàðèòå ÷åñòî áèâàëè ïðèíóäåíè äà ñå ïðå-
äàäàò.” (56)
Êîòëåíñêî. Ì. Âåëåâà, îïèñâàéêè ñòàðèòå ìúæêè ïðè-
÷åñêè â Êîòëåíñêèÿ êðàé, ïèøå ñëåäíîòî:
“Îâ÷àðèòå è îðà÷èòå ñà íîñåëè êîñè, äúëãè äî ðà-
ìåíàòà, ñâîáîäíî ðàçïóñíàòè. Íî èìà ñïîìåíè è çà
ïðè÷åñêàòà “ïåð÷èí”. Ïðè òàçè ïðè÷åñêà ìúæåòå ñà
îñòðèãâàëè íèñêî êîñàòà ñè ñ èçêëþ÷åíèå íà òåìåòî.
Îñòàâåíàòà äúëãà êîñà ñå ñïëèòàëà â ñïëèòêà, êîÿòî
ñâîáîäíî ñå ïóñêàëà äà âèñè ïî ãúðáà èëè ñà ñâèâàëè íà
òåìåòî ïîä êàëïàêà.” (57)
Ñòðàíäæà. Çà áèòóâàíåòî íà òàçè ñòàðèííà ïðè÷åñêà ó
ìúæåòå â Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé Ñ. Ðàé÷åâñêè, ïîçîâàâàéêè
ñå íà Ã.ï.Àÿíîâ, ïèøå ñëåäíîòî: “Áúëãàðèòå â Ñòðàí-
äæà, êîèòî ïî áèò è ïî ãîâîð èìàò ìíîãî ðîäñòâåíè
÷åðòè ñ ðîäîïñêîòî íàñåëåíèå, ñúùî íîñåëè ÷óìáàñè äî
êúì 1878 ã.” (58).
Ñåëî Äðàáèøíà, Èâàéëîâãðàäñêî. Ñðåä èçòî÷íîðî-
äîïñêîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, êàêòî îòáåëÿçâà Õð. Âà-
210
êàðåëñêè, “íà íÿêîè ìåñòà ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî íà
Áúëãàðèÿ íîñåëè ñïëåòåíè “÷óìáàñè” íà âúðõà íà ãëà-
âèòå ñè.” (59)
Ñåëî Êàðà Êóðóäæàëèé, Ãþìþðäæèíñêî (ñåãà â Ãúð-
öèÿ). Íåîòäàâíà áå ïóáëèêóâàí ìàòåðèàë çà áúëãàðñêîòî
íàñåëåíèå â òîâà ñåëî, â êîéòî ñå êàçâà: “Êàòî ìàëúê àç
ðàçïîçíàâàõ áúëãàðèòå îò òóðöèòå íå ñàìî ïî ÷àëìè-
òå è ãóãëèòå, íî è ïî êîñèòå èì. Ãëàâèòå íà òóðöèòå
áÿõà òàêà îáðúñíàòè, êàòî ÷å ëè áÿõà ïëåøèâè. Áúë-
ãàðèòå, íàïðîòèâ, èìàõà äúëãè ïåð÷åìè, êîèòî íèå
íàðè÷àõìå ÷óìáàñè. Òå ñå ñïóñêàõà áóéíî ïî ãúðáîâåòå
èì è ïîíÿêîãà áÿõà çàïëåòåíè â ïëèòêà.” (60 )Òàçè õà-
ðàêòåðíà ìúæêà ïðè÷åñêà, íàðå÷åíà ÷óìáàñ, ñå ñðåùàëà è
â Äåäåàãà÷êî (61).
Ñåëî Êîâà÷åâèöà, Ãîöåäåë÷åâñêî.  íà÷àëîòî íà âåêà
èçâåñòíèÿò ðîäîïîâåä Ñò. Øèøêîâ ïèøå ñëåäíîòî çà ìúæ-
êàòà ïðè÷åñêà â òîâà ñåëî: “Äîïðåäè 30 ãîäèíè ãëàâèòå
ñè áðúñíåëè è îñòàâÿëè ñàìî íà òåìåòî “÷åàìáàñ” è
ôåñ ñ áÿëà êúðïà.” (62)
Ãðàä Ïåòðè÷.  êðàÿ íà XIX â., êîãàòî Â. Êúí÷îâ ïîñå-
òèë Ïåòðè÷, ìåæäó äðóãîòî ìó íàïðàâèëè âïå÷àòëåíèå îá-
ëåêëîòî è ïðè÷åñêàòà íà ìúæåòå, êîèòî îïèñâà òàêà: “ öúð-
êâàòà ñòîåøå äîñòà ìíîãî íàðîä. Òóê ñðåäíàòà è ïî-
ñèðîìàøêàòà êëàñà ïî îáëåêëîòî ñè è ïî òèïîâåòå ìíî-
ãî ìè íàïîìíÿøå æèòåëèòå íà Êþñòåíäèë. Ìúæåòå
áÿõà îáëå÷åíè ñ ïîòóðè îò ÷åðíèêàâ øàåê ñ êúñî äúíî è
÷åðíè ãàéòàíè. Ãëàâèòå èì áÿõà ïîâå÷åòî îáðúñíàòè è
íà òåìåòî ñòîåøå ïåð÷èí, õóáàâî çàðåøåí.” (63)
Ñåëî Ïðîñå÷åí, Äðàìñêî (äíåñ â Ãúðöèÿ). Ïðè îáèêîë-
êàòà ñè èç âèëàåòèòå Àò. Øîïîâ å íàáëþäàâàë åäíà âñå îùå
æèâà íàðîäíà òðàäèöèÿ ó áúëãàðèòå ïî îòíîøåíèå íà ïðè-
÷åñêàòà ïåð÷åì, êîÿòî â ñ.Ïðîñå÷åí îïèñâà ïî ñëåäíèÿ íà-
÷èí: “Âå÷åðòà äîéäe ñåëñêèÿò ñâåùåíèê, ó÷èòåëÿò, ìóõ-
òàðèíúò è äúëãî òúëêóâàõìå. Íà äðóãèÿ äåí îòèäîõìå
â öúðêâàòà, â êîÿòî ÷åëîâåê ñå ïðåíàñÿ â äàëå÷íè èçìè-
íàëè âåêîâå. Êàðòèíàòà íà ìîëåùèòå ñå â òàÿ ñêðîì-
íà öúðêâèöà ñå ïðåäñòàâÿ âÿðíî êîïèå èç æèâîòà íà
íàøèòå ïðåäâåêîâíè ïðàäåäè. Öúðêâàòà áåøå ïúëíà ñ
ìúæå, ãëàâèòå íà ïîâå÷åòî îò êîèòî áÿõà áðúñíàòè;
íà âúðõà ñàìî ïî îáèêíîâåíî ñòúð÷àõà ãðèæëèâî ðàçðå-
øåíè ÷åìáàñè, ó íÿêîè è ñïëåòåíè, è ïîä íîñúò èì âèñå-
õà äúëãè ìóñòàöè. Îò åäíà ñòðàíà, òîÿ óáîð íà ãëàâè-
òå, à, îò äðóãà, òèïè÷íîòî ïúðâîáèòíî îáëåêëî êàðàõà
÷åëîâåêà äà êàçâà, ÷å àâòîðúò íà êàðòèíàòà çà Àñïà-
ðóõîâèòå ïîñåëíèöè òðÿáâà äà çàèìñòâóâà îðèãèíàëíè-
òå ñè òèïîâå îò òèÿ ìåñòà. È äåéñòâèòåëíî ïî òèÿ
ìåñòà, íàé-âå÷å â ñåëàòà Ïðîñå÷åí è Ïëåâåí, ñå ñðå-
ùàò ÷åðòè, íåèçìåííî êîïèå îò ÷åðòèòå íà íàøèòå
ïðàäåäè.” (64) Â ñëåäîñâîáîæäåíñêàòà ëèòåðàòóðà, â êîÿòî
ñå ñúäúðæàò äàííè îò íàðîäíèÿ áèò íà áúëãàðèòå, ñå ñðå-
ùàò äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ è çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì
èëè ÷îìáàñ, òàêà ÷å ñòàâà ðàçáèðàåìî è ïîíÿòíî åäíî õà-
ðàêòåðíî ÿâëåíèå, çàñëóæàâàùî âíèìàíèå, äà áúäå ïðîñ-
ëåäåíî è ïî äðóãè èçòî÷íèöè.
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÏÅÐ×ÅÌÀ Ó
ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
Òåçè ñâåäåíèÿ íå ñà ìíîãî, íî íåñúìíåíî òå ïîäñêàç-
âàò çà òðàäèöèîííàòà ïðè÷åñêà ó áúëãàðèòå ïðåç âåêîâå-
òå. Íà ïúðâî ìÿñòî òóê áèõìå ïîñî÷èëè ñâåäåíèåòî ïî
òîçè âúïðîñ ó Êàíèö, êîéòî íåñúìíåíî å áèë äîáðå çàïîç-
íàò ñ òàçè ïðè÷åñêà è ïèøå ñëåäíîòî: “Âìåñòî ôåñ, îá-

ùîóïîòðåáÿâàí â ñðúáñêèòå ñåëà, áúëãàðèòå íîñÿò êó-
áàðè, øàïêè âúâ âèä íà êàëïàê îò òúìíà èëè ñâåòëà
îâ÷à êîæà, îò êîèòî âèñÿò äúëãè êîñè, ðàçïóñíàòè
èëè çàïëåòåíè â òèëà íà êîñà. Ñòàðèòå áúëãàðè ñòðè-
æàò êîñèòå ñè, êàêòî ñòàðèòå òþðêè, îñòàâÿéêè
ñàìî êè÷óð íà òåìåòî. Òîçè îáè÷àé å ñúùåñòâóâàë ñú-
ùî ó ôèíñêèòå áúëãàðè, óíãàðöèòå è ó äðóãè íàðîäè.”
(65) Âúâ â. “La Fantasia” îò 15.01.1867 ã., èçëèçàù â Òðèåñò,
çà áúëãàðèòå ñúùî ñå êàçâà, ÷å íîñÿò äúëãè ìóñòàöè è äúë-
ãà îïàøêà (íà ãëàâàòà ñè,Ð.Ñ.) è êàëïàê îò îâ÷à êîæà (66).
Ïúòåøåñòâåíèêúò Ãåðõàðä Êîðíåëèóñ Äðèø (1718 ã.) çà-
áåëÿçàë, ÷å ìúæåòå â Èõòèìàíñêî áèëè ñúñ ñòðèãàíè ãëà-
âè è ÷óìáàç íà òåìåòî (67). Ïúòåøåñòâåíèêúò Ñò. Ãåðëàõ
(1573-1578 ) èçðè÷íî îòáåëÿçâà, ÷å ïîïúò â ñ.Áÿëà ïàëàíêà
áèë ñ îñòðèãàíà ãëàâà, íî îòçàä áèë ñ äúëúã è ãîëÿì ïåð-
÷èí (Schopf) (68). Íÿêîè èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ çà òàçè áúë-
ãàðñêà ïðè÷åñêà ñå ñðåùàò è â ïî-ñòàðè ïèñìåíè ñâåäå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèÿ, êàòî òîâà â ïèñìîòî íà ðèöàðÿ äîí Àíçèçî äåë Ãðå-
íàäà (äîí Àìîðå Ìîðå), êîéòî ïèøå ìåæäó äðóãîòî çà
ìúæêàòà íîñèÿ â Êðè÷èì (ó íåãî Êðè÷èìîíòå) ñëåäíîòî:
“Ìúæåòå èì õîäÿò ñâúñåíè êúì çåìÿòà è â ñàìîö-
âåòíî, òåæêî ðóõî, ñ áðàäè è ìóñòàöè íà åäèí-äâà
êàòà, êîèòî ÷åñòî õâúðëÿò çàä óøè. Ãëàâèòå ñè ãè
áðúñíàò ñ êîñà, ñ êîÿòî æúíàò ëèâàäèòå ñè, íî îñòà-
âÿò äúëãà ïëèòêà ïîä ãúæâàòà. Òàçè ïëèòêà å íàé-
ñëàáîòî èì ìÿñòî.” (69) Òîâà ñâåäåíèå îò XIII â. íåñúì-
íåíî èäâà äà ïîêàæå íå ñàìî ñúùåñòâóâàíåòî íà ïðè÷åñ-
êàòà ïåð÷åì, íî è ãåîãðàôñêîòî £ ðàçïðîñòðàíåíèå ó áúë-
ãàðèòå. Á.Äæîíîâ â åäíî ñâîå èçñëåäâàíå “Åäèí îòçâóê íà
Áåñåäàòà ïðîòèâ áîãîìèëèòå â Ãåðìàíèÿ” êàçâà, ÷å â åäíî
ïîñëàíèå, èçïðàòåíî äî Õàéíðèõ V ïðåç 1106 ã., òå áèëè
“ñúñ ñòðèæåíè ãëàâè” — “ñ ãðèæëèâî îñòðèæåíà íàîêîëî
ãëàâà è êîñà â îïðåäåëåíà ôîðìà.” (70) Ñ òàçè õàðàêòå-
ðèñòèêà ñâåäåíèåòî íè íàïîìíÿ îòáåëÿçàíîòî â ïðåïèñè-
211
 ÀÂÈÒÎÕÎË
òå íà “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå”, ÷å êàíîâåòå Àâè-
òîõîë, Ãîñòóí, Èðíèê, Êóðò è Áåçìåð áèëè ñ “îñòðèæåíè
ãëàâè” (71). ßâíî å, ÷å òðàäèöèÿòà íà òàçè ïðè÷åñêà òåãëè
ïðîáëåìà äàëå÷å ïî-íàçàä â èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî íà áúë-
ãàðèòå ïðåäè òðàêèéñêî-áúëãàðñêàòà è ñëàâÿíñêà êîíñî-
ëèäàöèÿ ïðåç VII-XI â. Ñðîäíèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè
àëòàéñêè íàðîäè — õóíèòå (72), ñÿíáèíèòå(73), òîáèéöèòå
(74) è ðåäèöà äðóãè íàðîäè, ñïîðåä êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè
áðúñíåëè ãëàâèòå ñè, íî îñòàâÿëè òåìåòî íåîñòðèãàíî è
îò òàçè êîñà ïðàâåëè ïëèòêè, òà íÿêîè îò òÿõ áèëè íàðè-
÷àíè “êîñîïëåòè”. Òàêàâà ìúæêà ïðè÷åñêà — áðúñíàòà ãëà-
âà è ïëèòêè íà òåìåòî, êîèòî ñå ñïóñêàëè âúðõó ãúðáà — íå
å ïîçíàòà íà äðåâíèòå ãúðöè, ðèìëÿíè è ñëàâÿíè, à òîâà
îçíà÷àâà, ÷å ñå êàñàå çà åäíà äðåâíà àëòàéñêà òðàäèöèÿ,
ñúùåñòâóâàùà ó ñðîäíè íàðîäè.
ÏÅÐ×ÅÌÚÒ Â ÈÇÎÁÐÀÇÈÒÅËÍÎÒÎ ÈÇÊÓÑÒÂÎ.
Ïðèìåðèòå, êîèòî ùå ïîñî÷èì îò èçîáðàçèòåëíîòî èç-
êóñòâî, íå ñà òîëêîâà ìíîãî êàêòî ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ è
ïðè òîâà íå îòðàçÿâàò ìíîãîîáðàçèåòî íà òàçè ïðè÷åñêà.
Òå ñà ïðåäèìíî îò êúñíîòî Âúçðàæäàíå ïðåç XIX âåê â
õóäîæåñòâåíèòå òâîðáè íà Í. Ïàâëîâè÷, Í. Îáðàçîïèñåö,
Çàõàðè Çîãðàô, Ô. Êàíèö è äðóãè. Òîâà ñà îòäåëíè ïðèìå-
ðè â ëèòîãðàôèè, ìàñëåíè êàðòèíè, ñòåíîïèñè è ãðàôè÷-
íè ðèñóíêè. Îò äðóãà ñòðàíà, â ïîâå÷åòî ñëó÷àè âúðõó ãëà-
âàòà ñå âèæäà êîæåíèÿò êàëïàê, à èçâúí íåãî âúðõó ðàìå-
íàòà èëè âúðõó ãúðáà ñå ïîêàçâàò ìàëêè ïëèòêè (÷åìáàñè)
îò êîñè. Òàêà ÷å íå âèíàãè ìîæå äà ñå ïîëó÷è ïðåäñòàâà
çà òî÷íàòà ôîðìà íà ïðè÷åñêàòà.
Í. Ïàâëîâè÷ â áîãàòàòà ñè êîìïîçèöèÿ íà êàðòèíàòà ñ
ìàñëåíè áîè, èçâåñòíà êàòî “Ïàìåòíèê çà îñâîáîæäåíèå-
òî íà áúëãàðñêàòà öúðêâà îò Ãðúöêàòà âñåëåíñêà ïàòðèàð-
õèÿ” è ëèòîãðàôèðàíà âúâ Âèåíà ïðåç 1872 ã. (îáð. 1) (75) â
ëåâèÿ è äåñíèÿ ïðåäåí êðàé å èçîáðàçèë äâå èçïðàâåíè
ìúæêè ôèãóðè â ñòàðèííî íàðîäíî îáëåêëî è ñ òèïè÷íà
ìúæêà ïðè÷åñêà ïåð÷åì. Äÿñíàòà ôèãóðà å ñ âèñîêî îá-
ðúñíàòà ãëàâà è ñàìî íà òåìåòî å îñòàâåíà äúëãà êîñà,
ñïóñêàùà ñå âúðõó ðàìîòî. Ìúæúò å ñ ìóñòàöè, òàêà êàêòî
îïèñâàò áúëãàðèòå ñ ïåð÷åìè. Öåëèÿò êîñòþì íà ìúæà -
ñ áåëîäðåøíà íîñèÿ, êúñî äîðàì÷å è ðèçà ñ áîãàòà ðàìåí-
íà âåçáåíà óêðàñà è øèðîêè ðúêàâè, ñêðúñòåíè ðúöå íà
ãúðäèòå è ïðèòèñíàò êàëïàê ïîä ëÿâàòà ìèøíèöà, êàêòî è
âèñîêî íàâèòèòå âúðâè íà îïèíöèòå äî êîëåíåòå ïîêàçâà,
÷å ñòàâà äóìà çà íàðîäíà íîñèÿ îò Ñðåäíà Ñðåäíîâåêîâ-
íà Áúëãàðèÿ. Âúðõó ïîÿñà å íàâèò òåñåí ðåìúê ñ êðúãëè
ìåòàëíè àïëèêàöèè, êàêâèòî ñà äîáðå èçâåñòèè îò òîçè
ðàéîí (76). Ëÿâàòà ìúæêà ôèãóðà å äàäåíà ïî÷òè â ãðúá,
òàêà ÷å òóê ïðè÷åñêàòà å î÷åðòàíà çíà÷èòåëíî no-ÿñíî.
Îáðúñíàòà å ïðåäíàòà ÷àñò íà ãëàâàòà, êàòî ñà îñòàâåíè
øèðîêà ÷àñò îò òåìåòî è òèëà íåîáðúñíàòè è öÿëàòà êîñà
å äîáðå ñðåñàíà è íàïðàâåíà íà äåáåëà ïëèòêà. Ìúæêàòà
íîñèÿ å áåëîäðåøíà — òèï ïîòóðè è êúñî êëèíàòî äîðàì-
÷å, êàêòî è ðàìåííà âåçáåíà óêðàñà íà ðèçàòà, à òåçè áåëå-
çè ïîêàçâàò, ÷å Í. Ïàâëîâè÷ å èìàë ïðåäâèä ñåëÿíè îò
Ñðåäíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ñïðàâåäëèâî å äà ïðèáàâèì
òóê äóìèòå íà Í. Ðàéíîâ, êîéòî ïèøå ñëåäíîòî: “Íèêî-
ëàé Ïàâëîâè÷ íå îáóë ïîòóðè, íî ïî÷íàë äà èçó÷àâà
íàðîäíèòå íîñèè. Òîé èçîáðàçÿâàë ñåëÿíêè â ïðàçíè÷íè
èëè äåëíè÷íè äðåõè, êàòî ñè îòáåëÿçâàë áàãðèòå íà
âñÿêà ÷àñò îò îáëåêëîòî è óêðàñàòà ìó.” (77)
Çàõàðè Çîãðàô ïðè èçïèñâàíåòî íà ñòåíîïèñèòå â Ïðå-
îáðàæåíñêèÿ ìàíàñòèð äî Â. Òúðíîâî ïðåç 1849 ã. (78) å
212
îñúùåñòâèë â êîìïîçèöèÿòà “Ñòðàøíèÿò ñúä” èíòåðåñíà
áèòîâà ñöåíà, ïðåäñòàâëÿâàùà äâå æåíè ìàãúîñíèöè îá-
ëå÷åíè â ñóêìàíè è ñúñ ñîêàè íà ãëàâèòå ñè, åäíàòà îò
êîèòî ïîäàâà ïàíèöà íà êîëåíè÷èë ìúæ, êàòî íàäïèñúò
ïîêàçâà, ÷å òîâà å áàêàëèí. Çàõ. Çîãðàô å íàðèñóâàë ìúæà
ñ áðúñíàòà ãëàâà è ìíîãî äúëúã ïåð÷åì, çà êîéòî çäðàâî
ãî å õâàíàëà âòîðàòà æåíà. Äúëæèíàòà íà êîñàòà ñòèãà äî
êðúñòà íà ãúðáà, êîåòî îòãîâàðÿ íà íÿêîè ïèñìåíè ñâåäå-
íèÿ, ñïîìåíàòè ïî-ãîðå (îáð. 2).
Ôåëèêñ Êàíèö â åäíà êîìïîçèöèÿ ñúñ ñþæåò îò ñ. Áåá-
ðîâî, Â. Òúðíîâñêî, ïðåäñòàâëÿâàùà ñþæåò îò äîìàøåí
èíòåðèîð, òâúðäå äîáðå å çàïå÷àòàë òàçè ïðè÷åñêà ïðè
äåöàòà. Èçîáðàçåíèòå òðè ìîì÷åòà èãðàÿò ñ âîéíèöè è
îðúäèå, êàòî âúðõó ãúðáîâåòå íà äâåòå ìîì÷åíöà, îáëå÷å-
íè â ïîòóðêè è ñ ôåñ÷åòà íà ãëàâèòå, ñà ïðîâèñíàëè äúëãè
ñïëåòåíè ïåð÷åìè, êîèòî íàâÿðíî â êðàÿ ñà áèëè çàâúðçà-
íè ñ ÷åðâåíè êîíöè. Òàêà èçîáðàçåíèòå ïëåòåíè êîñè ïî-
êàçâàò, ÷å â òàçè âúçðàñò îñòàíàëàòà êîñà âñå îùå íå å
áèëà áðúñíàòà, çà êîåòî À. Ï. Ñòîèëîâ (79) îòáåëÿçâà äîñ-
òàòú÷íî ïîäðîáíîñòè.
Íèêîëà Îáðàçîïèñåö îò Ñàìîêîâ â äâå ñâîè çàáåëå-
æèòåëíè õóäîæåñòâåíè òâîðáè ñúùî å çàïå÷àòàë òîâà õà-
ðàêòåðíî ÿâëåíèå. Ïðåç 1891 ã. â ìàëêàòà ïî ðàçìåð êàð-
òèíà ñ ìàñëåíè áîè “Ñåëñêî õîðî îò Ñàìîêîâñêà îêîëèÿ”,
â êîÿòî ïîêàçâà òèïè÷íèòå çà òîâà âðåìå ñåëñêè íîñèè, å
ôèêñèðàë è íîñåíåòî íà “÷àìáàñè”. Çà òàçè òâîðáà Â. Çà-
õàðèåâ ïèøå ñëåäíîòî: “Ôèãóðèòå ñà æèâîïèñíè, êîíâåí-
öèîíàëíè, ñ âñè÷êè åòíîãðàôè÷åñêè îñîáåíîñòè â ñåëñêî-
òî îáëåêëî îò ñðåäàòà íà XIX â. â Ñàìîêîâñêî. Ìúæåòå
ñà èçîáðàçåíè ñ áåëè øàÿ÷íè äðåõè, èìàò ïîäàâàùè ñå
èçâúí ãóãëèòå èì ïåð÷åìè (äúëãà ïëåòåíà êîñà), êàêâèòî
îùå ñà íîñåëè òîãàâà” (80). Èíòåðåñíî å, ÷å íà ïðåäåí
ïëàí õóäîæíèêúò å èçíåñúë äâå äåòñêè ôèãóðè: åäíîòî äå-
òå å ñ êàëïà÷å, à íà äðóãîòî êîñàòà å íèñêî îñòðèãàíà, íî
íà âúðõà ñè èìà ðàçâÿâàùà ñå ïëèòêà êîñà (÷àìáàñ).
 èñòîðè÷åñêàòà ñè êîìïîçèöèÿ “Ïðåíàñÿíå ìîùèòå
íà Ñâ. Èâàí Ðèëñêè” îò 1863 ã. â ìåòîõà “Îðëèöàòà” Í.
Îáðàçîïèñåö å ïîêàçàë öåííè áèòîâè ïîäðîáíîñòè, êîèòî
Â. Çàõàðèåâ îïðåäåëÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ òàçè áåëåæè-
òà, ðåàëèñòè÷íà ïèñàíà òâîðáà, íåîãðàíè÷åí îò èêîíîïèñ-
íèòå ïðàâèëà, Í. Îáðàçîïèñåö ìíîãî óìåëî å ðàçïðåäå-
ëèë ïðîñòðàíñòâîòî è îòäåëíèòå ãðóïè ñ ÷îâåøêè ôèãó-
ðè, êàòî å âëîæèë öåííè áèòîâè åëåìåíòè. Íà çàäåí ïëàí
å ðàçãúíàò ïðîñòðàíñòâåí ïåéçàæ ñ ïëàíèíèòå Âèòîøà è
Ðèëà. Òóê ñå âèæäà è òîãàâàøíîòî (1863 ã.) ñåëñêî îáëåê-
ëî (áÿëî è ÷åðíîäðåøêîâöè îò Ñàìîêîâñêî). Õàðàêòåðíî
å, ÷å ñåëÿíèòå èìàò ïîä êàëïàöèòå ñè íîñåíèòå òîãàâà
ïëèòêè êîñà” (81). Â öúðêâàòà “Ñâ. Íèêîëà”, èç ñåëî Ãîð-
íà Âåðåíèöà, Ìèõàéëîâãðàäñêî, èçïèñàíà ïðåç 1848 ã., õó-
äîæíèêúò å íàðèñóâàë ïîðòðåò íà êòèòîðà Àíäðåÿ Ëèëèí
Ìèöèðêîâ, êîéòî å îïèñàí ïî ñëåäíèÿ íà÷èí îò À. Âàñèëè-
åâ: “Êòèòîðúò å íàðèñóâàí ãîëîãëàâ, âúçïúëíè÷úê, ñ óâèñ-
íàëè ìóñòàêè è ìàëêà áðàäà... Êîñàòà å íèñêî â÷åñàíà,
ïðèëåïíàëà äî ëîáà. Êè÷óð îò íåÿ ñå ñïóñêà çàä âðàòà è
äÿñíîòî ðàìî — òîçè å îáè÷àéíèÿò çà îíîâà âðåìå ïåð-
÷àì, êîéòî ñà ñïóñêàëè ìúæåòå.” (82) Êúì îïèñàíèåòî
ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å ãëàâàòà å ïîêðèòà ñ íèñêà êîñà —
ñòðèãàíà, à ñàìî äúëúã êè÷óð êîñà, ðàçðåñàíà, ñå ñïóñêà
âúðõó ðàìåíàòà è ãúðáà, òàêà êàêòî ñà íè èçâåñòíè ðåäèöà
îïèñàíèÿ çà òàçè ïðè÷åñêà îò îíîâà âðåìå.
Âúçìîæíî å â áúëãàðñêîòî âúçðîæäåíñêî èçêóñòâî äà
áúäàò îòêðèòè è äðóãè ïðîèçâåäåíèÿ, â êîèòî å îòðàçåíà
äðåâíàòà ìúæêà ïðè÷åñêà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ. Òóê ìîæåì
ÀÂÈÒÎÕÎË

213
 ÀÂÈÒÎÕÎË
äà ïîñî÷èì íÿêîëêî çàáåëåæèòåëíè ïàìåòíèêà â ñòàðî-
áúëãàðñêîòî èçêóñòâî îò VIII-XI â., âúðõó êîèòî ñå âèæäà
äîñòà äîáðå òàçè ïðè÷åñêà. Òàêà íàïðèìåð âúðõó åäèí êà-
ìåíåí áëîê îò Ïðåñëàâ å èçîáðàçåíà ñöåíà ñ êîííèê, êîé-
òî â ðúöåòå ñè äúðæè äúëãî êîïèå ñúñ çíàìå íà âúðõà. Íà
ãëàâàòà ñè íîñè îñòúð êàëïàê, à íàä ëÿâîòî è äÿñíîòî óõî
âñòðàíè ñå ðàçâÿâàò òúíêè êúñè ïëèòêè êîñà. ßâíî å, ÷å
òàçè ãðàôè÷íà ðèñóíêà ñàìî çàãàòâà çà ïðè÷åñêà îò òðè
ïëèòêè, êàêâàòî ñå ñðåùà âúðõó êàìåííàòà áàáà (äåâòàø-
ëàð) — ìúæêà ôèãóðà îò Çëàòíà íèâà, Øóìåíñêî: òðè ïëèò-
êè, ñïóñíàòè âúðõó ãúðáà, êîèòî ñ äúëæèíàòà ñè äîñòèãàò
ëèíèÿòà íà êðúñòà. Ïðè èçñëåäâàíåòî íà ìúæêàòà ïðè÷åñ-
êà ïåð÷åì ìîãàò äà áúäàò âçåòè ïîä âíèìàíèå è äðóãè ãðóáî
íàäðàñêàíè ðèñóíêè âúðõó êàìúíè îò Ïëèñêà è Ïðåñëàâ,
â êîèòî ïî ãëàâèòå íà ìúæêèòå ôèãóðè ñà îçíà÷åíè ïðî-
âèñíàëè êè÷óðè êîñà, ñïóñêàùè ñå îò òåìåòî âúðõó ãúðáà
è ðàìåíàòà (83). Òàêàâà ïðè÷åñêà íà ìúæêè ôèãóðè ñå ñðå-
ùà âúðõó ðåçáîâàíèòå ïàíà íà ñàíäúêà îò Òåðà÷èíà, Èòà-
ëèÿ (84), êîéòî ñàíäúê å îò ñòàðîáúëãàðñêè ïðîèçõîä (îò
IX â.). Îò òåìåòî íà ãëàâàòà êúì ãúðáà ñå ñïóñêàò äúëãè
êîñè, äîêàòî ñëåïîî÷èåòî íàä óøèòå å ñúâñåì îãîëåíî.
Òîâà ïîêàçâà, ÷å òàçè ÷àñò îò êîñàòà å áèëà íèñêî ñòðèãà-
íà èëè áðúñíàòà. Òåçè äâå ãîëîãëàâè èçîáðàæåíèÿ íè óëåñ-
íÿâàò äà ãè ñðàâíèì ñ ãîëîãëàâèòå èçîáðàæåíèÿ ó Í. Ïàâ-
ëîâè÷ (îáð.1). Íåñúìíåíî òóê ñå íàëàãà äà îòáåëåæèì ñú-
ùî è ñðàâíåíèåòî íà ïëèòêàòà ïîëóñôåðè÷íà øàïêà íà
êàìåííàòà áàáà îò Çëàòíà íèâà è ïîäîáíà ïîëóñôåðè÷íà
øàïêà îò ÷åðâåíî ñóêíî, íà êîÿòî îêîëîæêàòà â äîëíàòà
÷àñò å áîãàòî óêðàñåíà ñ âåçìî è ðàçíîöâåòíè ìúíèñòà, à
â çàäíàòà ÷àñò íà ãúðáà ñà ïðèêà÷åíè äúëãè êîæåíè èëè
îò ïëàò ëåíòè âúâ âèä íà “êîñè÷íèê”, êîèòî ñúùî ñà óêðà-
214
ñåíè ñúñ ñòàðè ñèòíè ìîíåòè, ìúíèñòà, êîï÷åòà è ïð.Òåçè
øàïêè ñ êîñè÷íèöè, çàïàçåíè äî êúñíî â Ñâèùîâñêî (äàí-
íèòå ñà ñàìî çà ñåëàòà Âúáåë è Ñëàâÿíîâî, Ïëåâåíñêî),
ïîêàçâàò åäíà óñòîé÷èâîñò, êàêòî è ñàìàòà ïðè÷åñêà ïåð-
÷åì èëè ÷îìáàñ.
Îò òðèòå åòíîñà, âçåëè ó÷àñòèå âúâ ôîðìèðàíåòî íà
áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò — ñëàâÿíè, òðàêè è ïðàáúëãàðè,
ïðåç VII-XI â., ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì - áðúñíàòà ãëàâà ñúñ
ñíîï êîñà, ðàçïóñíàòà èëè çàïëåòåíà íà åäíà, äâå, òðè è
ïîâå÷å ïëèòêè - èñòîðè÷åñêè ìîæå äà áúäå ïðèïèñàíà ïðå-
äèìíî íà äðåâíèòå áúëãàðè è òðàêèòå. Çàïàçåíèòå ôîðìè
íà òàçè ïðè÷åñêà ïî÷òè äî êðàÿ íà XIX â. âúðõó öÿëàòà
åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ íà áúëãàðèòå â Äîáðóäæà, Ìèçèÿ,
Çàïàäíà Áúëãàðèÿ, Òðàêèÿ, Ðîäîïèòå è Ìàêåäîíèÿ íåñúì-
íåíî ñâèäåòåëñòâóâàò çà åòíîãåíåòè÷åí áåëåã, êîéòî èìà
ñâîåòî ìÿñòî â èçñëåäâàíåòî íà ïðîáëåìà.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Í. Ãåðîâ. Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê. ×.4.Ñ., 1977, ñ.25; âæ. ñúùî
ïåñíèòå ó Ñ. Ðàé÷åâñêè. Àñïàðóõîâà ñëåäà â Ðîäîïèòå.
Ïðè÷åñêàòà íà ïðàáúëãàðèòå. — Ðîäîïè, 1978, ¹11, ñ.11.
2. Ã. Ãåîðãèåâ. Îñâîáîæäåíèåòî è åòíîêóëòóðíîòî ðàçâèòèå íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä. 1877-1900. Ñ., 1979, ñ.201
3. Âæ. À. Ï. Ñòîèëîâ. Ñòðèæáà. Ôîëêëîðíà ñòóäèÿ. — Áúëãàðñêè
ïðåãëåä, 6,1900, ¹ 5, 73-86.
4. Ïàê òàì, ñ.73; ñúùî Å. Êàðàíîâ. Ìàòåðèàëè ïî åòíîãðàôèÿòà íà
íÿêîè ìåñòíîñòè â Ñåâåðíà Ìàêåäîíèÿ, êîèòî ñà ñìåæíè ñ
Áúëãàðèÿ è Ñúðáèÿ. — ÑáÍÓ, 4,1891, ñ.294
5. À. Ï. Ñòîèëîâ. Öèò. ñú÷., ñ.75 è äðóãè.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
6. Ïàê òàì. 38. Ë. Ìèëåòè÷. Íîâè äîêóìåíòà ïî ìèíàëîòî íà íàøèòå ïàâïèêÿ-
7. Àò. Øîïîâ. Èç íåîòäàâíàøíîòî ìèíàïî. Ïëîâäèâ, 18931 76-77; íè. — ÑáÍÓ, 21,1905, ñ.À2
À. Ï. Ñòîèëîâ Öèò.ñú÷., ñ.75. 39. Í. Õàäæèåâ. Äèìèòúð Ìàðèíîâ Ïàíòàëîíäæèÿòà. — Â: Ëîâå÷ è
8. Ë. Ìèëåòè÷. Ñáîðíèê îò íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ, îáè÷àè è äðó- Ëîâ÷àíñêî. Êí.4.Ñ” 1932, ñ.135
ãè... íàðåæäà Àòàíàñ Ò. Èëèåâ — ÑáÍÓ, 2,1890; Îòä. Êðèòè- 40. Ò. Õð. Òðèôîíîâ. Çàíàÿòè, åñíàôñòâî è òúðãîâèÿ â ìèíàëîòî íà
êà, 209 — 210. Ëîâå÷. — Â: Ëîâå÷ è Ëîâ÷àíñêî. Êí.7.Ñ., 1938, ñ.30
9. Âæ. Â. Áåøåâëèåâ. Áèò è êóëòóðà. Ñ., 1981, ñ.70. 41. Ä. Ìàðèíîâ. Öèò. ñú÷., 21-22.
10. Ë. Ï. Ïîòàïîâ. Î÷åðêè Íàðîäíîãî áûòà òóâèíöåâ. Ì., 1969, 42. Ð. Ïåøåâà. Ðîäîâè îñòàòúöè è ñåìååí áèò â Ñåâåðîçàïàäíà Áúë-
270 — 272. ãàðèÿ. — Â: Êîìïëåêñíà íàó÷íà åêñïåäèöèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà
11. Ïàê òàì, 270 — 272, 280 — 288. Áúëãàðèÿ. Ñ” 1956, ñ.46
12. Ïàê òàì, ñ.272. 43. Èâ. Áåøåâëèåâ. Ìàòåðèàëè çà áúëãàðñêè ðå÷íèê îò Îðõàíèéñêî.
— ÑáÍÓ, 6,1891, ñ.236
13. Ä. Ìàðèíîâ. Æèâà ñòàðèíà. Êí. 2. Ðóñå, 1892, 21 — 22.
44. Ö. Ãåîðãèåâ, Ã. Â. Äîíåâ. Èñòîðèÿ íà ñ.Îñèêîâèöà, Ñîôèéñêî
14. Âæ.ÑáÍÓ,1,ñ.39.
(ðúêîïèñ), ñ.236
15. Âæ. À. Äþâåðíóà. Ñëîâàðú áîëãàðñêî ÿçûêà, ïî ïàìÿòíèêàì
45. Êð. Äðîí÷èëîâ. Áóðåë. — Ãîäèøíèê íà Ñîô. óíèâ., Èñò.-ôèëîë.
íàðîäíîé ñëîâåñòíîñòè è ïðîèçâåäåíèÿì íîâåéùåé ïå÷àòè. 1-
ôàê.,19,1923, ñ.143
9.Ì. 1885-1889.Ñ.1621.
46. Ã. Ñ. Ãóí÷åâ. Âàêàðåë. — Ãîäèøíèê íà Ñîô. óíèâ., Èñò.-ôèëîë.
16. Í. Õàéòîâ. Ìèíàëîòî íà ñåëî ßâðîâî. Ñ., 1958, ñ.130
ôàê.,29,1933, ñ.176
17. Âæ.ÑáÍÓ, 9, ñ.72
47. Àðõ. ÁÀÍ. ô. 52, à.å. 331
18. ÑáÍÓ, 12, ñ.64
48. Å. Êàðàíîâ. Öèò. ÑÚ×., 292-294
19. ÑáÍÓ, 2, ñ.5
49. Ã. Êðúñòåâà-Íîæàðîâà. Íàðîäíàòà íîñèÿ â Ïîèáðåíå è Ñðåäíî-
20. ÑáÍÓ, 4, ñ.21 ãîðåö, Ïàíàãþðñêî. — Èçâ. íà Åòíîãð. èíñò. è ìóçåé, 6,1963, ñ.182
21. ÑáÍÓ, 2, ñ.75 50. Ñ. Ãúëúáîâ. Ñòàðàòà íîñèÿ â Ïåðóùèöà. — Ðîäîïñêè íàïðåäúê,
22. ÑáÍÓ, 6, ñ.57 9,1912, ¹8-9, ñ.217
23. Ñò. Âåðêîâè÷. Íàðîäíå ïåñíå ìàêåäîíñêè áóãàðà. Áåîãðàä, 1860, 51. Ñ. Èâ. Áàðóò÷èéñêè. Õðèñòî Ã. Äàíîâ. Áèîãðàôè÷åí î÷åðê. Ïëîâ-
ñ.294 äèâ, 1905,170-171.
24. Âæ. Ä. è Ê. Ìèëàäèíîâè. Áúëãàðñêè íàðîäíè ïåñíè. Çàãðåá, 1861, 52. Ë. Ìèëåòè÷. Íàøèòå ïàâëèêÿíè — ÑáÍÓ, 19,1903, ñ.214
¹89; ñúùî À. Äþâåðíóà. Öèò.ñú÷., ñ.1621 53. Í. Õàéòîâ. Öèò.ñú÷., ñ.130
25. Â. ×îëàêîâ. Áúëãàðñêè íàðîäåí ñáîðíèê. Áåëãðàä, 1872, ñ.303 54. Èâ. Àíäîíîâ. Èç ñïîìåíèòå ìè îò òóðñêî âðåìå. 4.1. Ïëîâäèâ,
26. Âæ.ÑáÍÓ, 7, ñ.118 1927, ñ.55
27. Í. Õàéòîâ. Öèò.ñú÷., ñ.130 55. Ê. Ìàðèíêåâà. Åòíîãðàôñêî ïðîó÷âàíå íà ñ. Ñáîðèùå, Íîâîçà-
28. Õð. Âàêàðåëñêè. Äîáðóäæà. Ñ., 1964, ñ.117 ãîðñêî. Äèïëîìíà ðàáîòà. Áèáëèîòåêà íà Ñîô.óíèâ., ÐÊÑ, 376
29. Ï.Ð.Ñëàâåéêîâ. Áúëãàðñêè ïîñëîâèöè. — Ïåðèîäè÷íî ñïèñàíèå 56. Ïðîó÷âàíèÿ íà àâòîðà ïðåç 1966
íà Áúëã. êíèæîâíî äðóæåñòâî (ïî-íàò. Ïñï), 2,1882, ñ.122 57. Ì. Âåëåâà. Êîòëåíñêàòà íîñèÿ îò íà÷àëîòî íà ÕIÕ â. — Èçâ. íà
30. Èâ. Êîåâ. Îáëåêëî è æèëèùà íà ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Åòíîãð.èíñò. è ìóçåé, 1,1953, ñ.74
Ðàçãðàäñêî. — Èçâ. íà Ñåìèíàðà ïî ñëàâ. ôèëîëîãèÿ, 8-9,1948, 58. Ñ. Ðàé÷åâñêè. Öèò. ñú÷., ñ.10 è ïîñ. òàì ëèòåðàòóðà.
ñ.70 59. Õð. Âàêàðåëñêè. Áèò íà òðàêèéñêèòå è ìàëîàçèéñêèòå áúëãàðè.
31. Ë. Ìèëåòè÷. Ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúë- Ñ., 1935, ñ.176
ãàðèÿ.Ñ., 1902, ñ.62 60. Ñ. Ðàé÷åâñêè. Öèò. ñú÷., ñ.9
32. Ïàê òàì. ñ.40 61. Ïàê òàì, ñ.10
33. Ïàê òàì, ñ.122 62. Ñò. Øèøêîâ. Ñåëî Êîâà÷åâèöà, Íåâðîêîïñêî. — Ðîäîïñêè íàï-
34. Ö. Ãèí÷åâ, Çèíàëàòà ñòåíà. — Òðóä, 2,1887, ¹1, Òúðíîâî, ñ.130 ðåäúê, 2,1904, ñ.168
35. È. Ï. Ãåîðãèåâ. Ãðàä Åëåíà. — Ïñï. 65,1904, ñ.94 63. Â. Êúí÷îâ. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ. Ò.1. Ñ., 1970, ñ.123
36. Ë. Ìèëåòè÷. Öèò. ñú÷” ñ.49 64. Àò. Øîïîâ. Èç æèâîòà è ïîëîæåíèåòî íà áúëãàðèòå âúâ âèëàåòè-
37. Ïàê òàì, ñ.71 òå. Ïëîâäèâ, 1893, ñ.67

215
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÇÈÅÇÈ -
ÎÏÈÒ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß
Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ
Èçõîæäàéêè îò òàçè ïîñòàíîâêà è îò èçâåñòíîòî îêî-
ëî ïîõîäà íà âåëèêèÿ çàâîåâàòåë äî Áàêòðèÿ è Èíäèÿ, íå
ñà ìàëêî èçñëåäîâàòåëèòå, êîèòî âèæäàò â ãðàíäèîçíèòå
äåëà, ñúòâîðèë òîé, àìáèöèÿòà çà ïðåïîâòîðåíèå íà áà-
ùèíèÿ ïîäâèã. Ñ äðóãè äóìè, çàâîþâàíåòî íà öÿëà Ïðåä-
íà Àçèÿ è Åãèïåò è èçãðàæäàíåòî íà íåîáÿòíàòà ìó èìïå-
ðèÿ, ðàçïðîñòðÿëà ñå âúðõó òðè êîíòèíåíòà, ìíîçèíà ïðè-
åìàò êàòî åäíî íîâî èçäàíèå íà ïîõîäà íà Äèîíèñ. Íèå
îáà÷å óñòàíîâèõìå, ÷å áîãúò âèíî÷åðïåö å ñâúðçàí ñ áúë-
ãàðñêîòî èìå è èñòîðèÿ. Çàòîâà íÿìà íèùî ïî-ëîãè÷íî îò
âúïðîñà, ñúùåñòâóâà ëè âðúçêà è ìåæäó ñèíà ìó Àëåêñàí-
äúð è äåäèòå íè.
Èçñëåäâàéêè íàëè÷èåòî íà òàêàâà âðúçêà, íèå áÿõìå
ïîñî÷èëè åäèí çíà÷èòåëåí êðúã ïîäàòêè, îáâúðçâàùè èìå-
òî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è äîðè
åòíîãåíåçà, êàêòî ïðè íàñ, äóíàâñêèòå áúëãàðè, òàêà è îùå
ïîâå÷å ïðè âîëæêèòå íè áðàòÿ (27).
Òàêà íàïðèìåð, çà Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ (1792),
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ðàçãðîìèë áúëãàðñêèÿ öàð Ïå-
ðóí è ïîðîáèë ñèíîâåòå ìó (28). Çà ïîáåäà íà Àëåêñàíäúð
íàä áúëãàðèòå ãîâîðè è àíîíèìíàòà “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ”
(1785) (29). Ïåò âåêà ïî-ðàíî Äèìèòðè Õîìåòèàí, âèçàí-
òèéñêè àâòîð îò XII â., îòáåëÿçâà êàê Àëåêñàíäúð ïî âðå-
ìå íà ïîõîäà ñè èçñåëèë áúëãàðèòå îò ðàéîíà íà Ïðóñà
(Áóðñà) âúâ Ôðèãèÿ êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí è Ìúðòâî ìî-
ðå(30). Ñòðóâà ñè òóê äà ïðèïîìíèì çà íåèäåíòèôèöèðà-
íàòà ðîäèíà íà áúëãàðèòå, íàðå÷åíà îò Ïàèñèé Ñêàíäà-
âèÿ (31), à â “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” — Ñêàíäèíàâèÿ(32). Çà-
ùîòî, òðúãâàéêè îò èìåòî £, çà íàñ íå å òðóäíî äà ãî èçâå-
äåì îò òîâà íà Àëåêñàíäúð -Èñêàíäåð — Ñêàíäàõ. È òÿ ñå
îêàçâà íå íåùî äðóãî, à èìåííî Áàêòðèÿ/Áàëõàðà — ñòðà-
íàòà, äî êîÿòî áå äîñòèãíàë âåëè÷àâèÿò ïúëêîâîäåö è êî-
ÿòî òîé áåøå ïðèïîçíàë çà ñâîÿ âòîðà ðîäèíà.
Îùå ïî-îò÷åòëèâà, òà ÷àê íàòðàï÷èâà ñòîè òåçàòà çà
ïðèñúñòâèåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â ìèòîëîãèÿòà
íà âîëæêèòå áúëãàðè, êîèòî ãî íàðè÷àò ñ èìåòî “öàð Àëà-
ìèð”. Ñïîðåä “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” ãëàâíèòå
ãåðîè Àòèë è Àðáóãà ñëóæàò êàòî âîåííà÷àëíèöè âúâ âîéñ-
êàòà íà öàð Àëàìèð è êàòî òàêèâà ñòèãàò äî Êèòàé. Ïðî-
ãîíåíè òóê îò ñòðàõîâèòà åïèäåìèÿ è ñàìè òå çàáîëåëè,
äðóãàðèòå íàìåðèëè ñïàñåíèåòî ñè â ëåêîâèòàòà êàë íà
ïåùåðàòà Áúëãàð. Çàòîâà ñëåä êàòî îçäðàâåëè è ñå ïîáðà-
òèìèëè, òå ïðèåëè äà ñå íàðè÷àò “áúëãàðè” â íåéíà ÷åñò.
Îò äðóãà ñòðàíà, ãëàâíàòà ãåðîèíÿ Áîçáèé ñå îêàçâà äú-
ùåðÿ íå íà äðóã, à íà ñàìèÿ öàð Àëàìèð, îñèíîâåíà îò
Øàí Àëáàí Ðèùàâ — âëàäåòåëÿò íà öàðñòâî Áàíäæà (Áàð-
äæèë) è ïîòîìúê íà áúëãàðñêèòå öàðå â Êàâêàç (33).
Èçâåñòåí å íàèâíèÿò îïèò çà îáÿñíÿâàíåòî íà âðúçêà-
òà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðñêîòî èìå è ìíîãîáðîé-
íèòå ëåãåíäè, êîèòî ïðàâè ìîëëà Àáäóðàõèì. Êàêòî å èç-
âåñòíî è îáîáùåíèåòî íà Ø.Ìàðäæàíè îò IV àðõåîëîãè-
÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ (1884):
“...ãðàä Áîëãàð, ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ å îñíîâàí îò
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. “ È îáÿñíåíèåòî, ÷å åòíîíèìúò
216
ÁÚËÃÀÐÈÍ âîäåë íà÷àëîòî ñè îò ëåãåíäàðíàòà ïåùåðà
Áúëãàð. Íà êàâî îñíîâàíèå îáà÷å ïî÷èâàò òåçè ìíîãîáðîé-
íè ëåãåíäè ñðåä âîëæêèòå áúëãàðè, êîëêîòî è äà å âàæíî
è èíòåðåñíî, íèå íå çíàåì. Òîâà å ñàìî ïîðåäíàòà çàãàä-
êà. Âàæíîòî â ñëó÷àÿ å òîâà, ÷å òåçè ñâèäåòåëñòâà íàìè-
ðàò è âúíøíà ïîäêðåïà. Êàòî íàïðèìåð “Èñêàíäåð-íàìå”
íà Íèçàìè Ãÿíäæåâè (1203), êúäåòî ñðåùàìå ñõîäíà íà
ïîñî÷åíàòà âåðñèÿ.
Ïðèâúðøâàéêè ïîâäèãíàòàòà òåìà, ñòèãàìå äî çàêëþ-
÷åíèåòî, ÷å ïî íåíàïúëíî ÿñíè çà íàñ ïðè÷èíè, â íàðîä-
íàòà ïàìåò, â ìèòîëîãèÿòà, èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè è äî-
ðè â ðåäèöà ëèòåðàòóðíè ïðîèçâåäåíèÿ íà ñðåäíîâåêîâíè
èçòî÷íè àâòîðè, òðàéíî ñå å íàñòàíèëà è áèòóâà òåçàòà çà
âðúçêàòà ìåæäó áúëãàðèòå è Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Îò
äðóãà ñòðàíà, òîé å ïðåäñòàâÿí çà ñèí íà áîã Äèîíèñ è
âàêõàíêàòà Îëèìïèÿ. Åòî çàùî, ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì,
÷å è â îñíîâàòà íà âðúçêàòà ñòîè íå òîëêîâà ñàìèÿò Àëåê-
ñàíäúð, êîëêîòî áîæåñòâåíèÿò ìó áàùà. Çà íåãî îáà÷å êà-
çàõìå, ÷å å ñàìî åäèí ïðîòîòèï íà øóìåðñêèÿ Äàîíàñ,
çàïèñâàí îùå êàòî Äóìóçè èëè Çèìóçóí. È ìíîãî âåðîÿò-
íî å òîçè Çèìóçóí äà áúäå èçâåñòíèÿò ïî-êúñíî ðîäîíà-
÷àëíèê íà áúëãàðèòå Çèåçè. Òàêà â äàëå÷ ïî-êúñíèòå ëå-
ãåíäè çà Àëåêñàíäúð Âåëèêè (öàð Àëàìèð èëè Èñêàíäåð
— Ñêàíäà) íèå îòêðèâàìå åäíî äàëå÷íî è êîñâåíî ñâèäå-
òåëñòâî çà âðúçêàòà íà Çèìóçóí ñ äàëå÷íèòå íè ïðàäåäè.
Àêî îáà÷å òðàêî-ãðúöêèÿò Äèîíèñ/Áàêõ ïðåäëàãàøå òîë-
êîâà äîïúëíèòåëíè ñâèäåòåëñòâà ïî èíòåðåñóâàùèÿ íè
ïðîáëåì, òî êàêâî áè ñòàíàëî, àêî íàïóñíåì ãðàíèöèòå íà
ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ è íàäíèêíåì â äðóãè ìèòîëîãèè. Îñî-
áåíî â òàêèâà, êîèòî èìàõà ñâîé àíàëîã íà Äèîíèñ, àêî è
ïîä äðóãî èìå è â äðóãè óñëîâèÿ è åïîõè.
Òðúãâàéêè ïî òàçè ñëåäà, ñòðóâà ñè äà ñå âãëåäàìå â
ìèòîëîãèÿòà íà çàãàäú÷íèòå åòðóñêè. Äíåñ ñå ïðèåìà, ÷å
ñà çàñåëèëè Àïåíèíèòå, èäâàéêè îò Ìàëà Àçèÿ, è ÷å èìàò
åòíè÷åñêî ðîäñòâî ñ ìåñòíèòå õåòè è òðîÿíöèòå. Åòî çà-
ùî, ïðèåìàéêè òåçàòà çà ìàëîàçèéñêèÿ ïðîèçõîä íà Äèî-
íèñ, ëîãè÷íî å äà î÷àêâàìå íÿêàêâî íåãîâî ïîäîáèå äà
áúäå îòêðèòî è â ïàíòåîíà íà ìèãðèðàëèòå â Åâðîïà åò-
ðóñêè. È íàèñòèíà, òàêîâà ïîäîáèå ïðåäëàãà òåõíèÿò áîã
íà ðàñòèòåëíîñòòà è ïëîäîðîäèåòî Ôóôëóíñ. È òî íå ñà-
ìî ñ ïðèñúùèòå ìó ôóíêöèè, íî ñúùî è ñ îðãàèñòè÷íèòå
òúðæåñòâà, íàïîìíÿùè íà ãðúöêèòå âàêõàíàëèè, êàêòî è ñ
èìåòî íà ìàéêà ìó Ñåìëà, ñèëíî íàïîìíÿùî íè çà Ñåìå-
ëà — ìàéêàòà íà Äèîíèñ (34).
È òàêà, ïðèåìàéêè âåðñèÿòà çà èäåíòè÷íîñòà íà Ôóô-
ëóíñ ñ Äèîíèñ, êîå å âñå ïàê îíîâà, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà
èíòåðåñ çà íàñ? Îòãîâîðà íàìèðàìå â ñàìîòî èìå íà áî-
ãà. Çàùîòî â êîðåíà ìó íå å òðóäíî äà ñå äîëîâè ñõîäñò-
âîòî ñ êîðåíà íà ëàòèíñêîòî ÏÎÏÓËÓÑ (íàðîä), êîåòî
ïúê íè îòâåæäà êúì ñèíîíèìà ìó ÂÓËÃÀÐÈÑ è îòòàì,
êúì áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Âñå êúì ñúùèÿ èçâîä âîäè è âòî-
ðè åäèí ïúò. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å âñå ñúùèÿ êîðåí îò-
êðèâàìå è â íàçâàíèåòî íà ìåñîïîòàìñêèÿ Âàâèëîí, ìÿñ-

òîòî, êúäåòî Ãîñïîä áå ñìåñèë åçèöèòå íà õîðàòà. Ñïîðåä
ëèíãâèñòèòå èìåòî ñè Âàâèëîí âîäèë îò ñåìèòñêèÿ ãëà-
ãîë ÂÀËÀË (ñìåñâàì), åäíîòèïåí ñ òþðêñêèòå ÁÓËÀ,
ÁÓËÃÀÌÀÊ (ñìåñâàì), äàëè íà÷àëîòî íà íàé-ïîïóëÿð-
íàòà õèïîòåçà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêîòî èìå. Ñëåäî-
âàòåëíî, èìåòî íà åòðóñêèÿ Ôóôëóíñ âîäè ïî äâà íåçàâè-
ñèìè ïúòÿ äî òîâà íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Çàä íåãî îáà÷å
íèå îòêðèâàõìå äâîéíèê íà Äèîíèñ. Òàêà ïðîñëåäÿâàéêè
âåðèãàòà Ôóôëóíñ — Äèîíèñ/Áàêõ — Äàîíàñ/Äóìóçè/Çèìó-
çóí, íèå çà ïîðåäåí ïúò äîñòèãíàõìå äî áúëãàðñêîòî èìå.
Êàêòî ùå ñå óâåðèì îáà÷å è òîçè ïîðåäåí ïðèìåð íå èç-
÷åðïâà îáñúæäàíàòà òåìà è íå ïîñòàâÿ òî÷êà â ðàáîòàòà
íè.
Ïðîäúëæåíèåòî òîçè ïúò íè ïðåäëàãàò êåëòñêàòà è àðà-
ìåéñêàòà ìèòîëîãèè. Ïðè òîâà íå äèðåêòíî ÷ðåç ñúîòâåò-
íèòå ïðîòîòèïè íà Äóìóçè èëè Äèîíèñ. À ïîñðåäñòâîì
îáðàçè íà ãåðîè îò íàé-áëèçêîòî èì îáêðúæåíèå è, â èç-
âåñòåí ñìèñúë, òåõíè àíòèïîäè. Çà êàêâî ïî-êîíêðåòíî ñòà-
âà âúïðîñ?
Ìîæåì äà çàïî÷íåì ñ ÷åñòâàíåòî êóëòà íà Òàìóç (àðà-
ìåéñêè àíàëîã íà Äóìóçè) â ñèðî-ïàëåñòèíñêèÿ ðåãèîí.
Òóê íàðåä ñ ðèòóàëíèòå îïëàêâàíèÿ áèë ðàçïðîñòðàíåí è
ìèòúò çà ëþáîâòà íà Òàìóç è æåíà ìó Áàëòèí. Ñïîðåä ïðå-
äàíèåòî áîã Áààëøàìèí ñúùî õàðåñàë êðàñèâàòà Áàëòèè.
È çàòîâà ïðîãîíèë ñúïðóãà £ íàäàëå÷. Òÿ ïúê â ãíåâà è
îò÷àÿíèåòî ñè ïîäïàëèëà Õàðàí.
Òîâà, êîåòî çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, å êàêòî èìå-
òî Áàëòèí, òàêà è íåéíàòà äîìèíèðàùà ðîëÿ â ðàçèãðàëè-
òå ñå ñúáèòèÿ, êàêòî è ïðåäèçâèêàíèÿò îò íåÿ ïîæàð. Çà-
ùîòî âãëåäàìå ëè ñå â êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ, ùå óñòàíî-
âèì åäíîèìåííèÿ ïðàçíèê Bealtaine, ò.å. Áàëòèí, êîéòî îáà-
÷å ïîòîìöèòå íà äðåâíèòå êåëòè íàðè÷àõà Áàóëõèíè è ïî
òîçè íà÷èí íè îòïðàùàõà êúì áúëãàðñêîòî èìå. È äà íå
ïðîïóñíåì äà îòáåëàæèì, òîé ñå ÷åñòâàøå íà 1 ìàé ñ ðè-
òóàëíè îãíåíè êëàäè (îãíüîâåòå íà Áåëåí), â ÷åñò íà ñëúí-
÷åâèÿ áîã Áåëåí. Ïîñëåäíèÿò ïúê áå êåëòñêè àíàëîã íà
ñëúíöå-áîãà ó ãúðöèòå — Àïîëîí.
Ñòðóâà ñè äà ïðèïîìíèì, ÷å Àïîëîí è Äèîíèñ â ãðúö-
êàòà ìèòîëîãèÿ áÿõà òÿñíî ñâúðçàíè, àêî è ïðåäñòàâÿíè
êàòî îáðàçè-àíòàãîíèñòè. Íî òî÷íî êàòî òàêèâà, òå îñâåí
÷å ñå ïðîòèâîïîñòàâÿõà ïîìåæäó ñè, íî ñå è äîïúëâàõà.
Ñúùî êàòî ìúæêîòî è æåíñêîòî íà÷àëî â ñúïðóæåñêàòà
äâîéêà Òàìóç-Áàëòèí. Íî òîãàâà, àêî Òàìóç áå àíàëîã íà
Äóìóçè è ñúîòâåòíî íà Äèîíèñ, òî Áàëòèí ñå îêàçâà àíà-
ëîã òúêìî íà Àïîëîí è ïîÿâàòà íà èìåòî £ â êåëòñêàòà
ïðàçíè÷íà ñèñòåìà íàðåä ñ òîâà íà Áåëåí ñå îêàçâàøå âå-
÷å íåùî ëîãè÷íî. Ðàçëè÷èåòî â ïîëîâåòå: Áàëòèí-Áåëåí,
Àïîëîí íå ïðåäñòàâëÿâà çíà÷èì ïðîáëåì. Íî çà òåçè, êî-
èòî íå ñà ñúãëàñíè ñ íàñ, ñëåäâà äà ïðèïîìíèì ñåñòðàòà-
áëèçíàê Àðòåìèäà. Çàùîòî òúêìî íåéíîòî ïðèñúñòâèå
ïîäñêàçâàøå æåíñêîòî íà÷àëî â îáêðúæåíèåòî íà ñëúí-
öå—áîãà Àïîëîí. Âãëåäàìå ëè ñå ñåãà îêîëî îáðàçèòå íà
ÁÀËÒÈÍ è ÁÅËÅÍ, êîëêîòî è îòäàëå÷åíè äà ñà òå âúâ
âðåìåòî, ïðîñòðàíñòâîòî è êóëòóðàòà, ÷èéòî íîñèòåë ñà
òå, ñ óäèâëåíèå ùå óñòàíîâèì åäíà ïîâå÷å îò ïîêàçàòåëíà
îñîáåíîñò. È íà äâåòå ìåñòà îáùî ñå îêàçâà íå íåùî äðó-
ãî, à íàøåòî áúëãàðñêî èìå, ñðåùàíî â ðàçëè÷íè äóìè,
èìåíà, òîïîíèìè. Â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, íàðåä ñ èìå-
òî íà Áàëòèí îòêðèâàõìå íàðîä ñ èìåòî ÁÀËÕÀÐÈÑ, æè-
âÿë òóê íÿêúäå îêîëî XIV â. ïð. Õð. (35). Ïîäïàëåíèÿò
* Ñïîðåä íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ êðàë Àðòóð èäâà îò Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè (ñêèòèòå è äðåâíèòå áúëãàðè) — Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïúê îò Áàëòèí Õàðàí ñå ìèåøå îò âîäèòå íà ð. ÁÀËÈÕ/
ÁÅËÈÕ.  êåëòñêèÿ ñâÿò íàðåä ñ ÁÀÓËÕÈÍÈ ñå ÷åñòâà-
øå è âòîðè ïðàçíèê, ÷èåòî íàçâàíèå íàïîìíÿøå áúëãàðñ-
êèÿ åòíîíèì — ÈÌÁÎËÊ. Ñðåä êåëòñêèòå íàðîäè îòêðèâàõ-
ìå òàêèâà êàòî ÔÈÐ ÁÎËÃ, ÁÅËÃÈÒÅ, ÂÎËÊÈÒÅ, ÂÎË-
ÖÈÒÅ, ÌÅËÄÈÒÅ è ÌÎËÄÈÒÅ, ÷èèòî èìåíà îòïðàùàò
âñå â ñúùàòà ïîñîêà. Ïî ìåñòàòà, îáèòàâàíè îò êåëòèòå, è
äíåñ âñå îùå ëè÷àò èìåíàòà íà òîïîíèìè êàòî ÂÀËÕÀ-
ÐÅÍ, ÁÀËÀÃÓÅÐ. Ñïîðåä ñòàðà áúëãàðñêà ëåãåíäà íàé-
ïúðâèÿò êðàë íà Èñïàíèÿ íîñåøå èìåòî ÁÎËÃÎÐÎÑ (36),
êîéòî â êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ áå íàðè÷àí ÁÅË/ÁÈË. Ïîñ-
ëåäíîòî áå óìàëèòåëíàòà ôîðìà íà àíãëèéñêîòî ÓÉËßÌ
— àíàëîã íà íåìñêîòî ÂÈËÕÅËÌÑ, ÷èéòî êîðåí ÂÈËÕ-
ÁÈËÃ ñúùî êîðåñïîíäèðà ñ èìåòî íè. Äà ñè ïðèïîìíèì
è çà êîæåíàòà ÂÓËÃÈß (37), êîÿòî ïî-êúñíî îòêðèâàõìå
êàòî îñíîâåí áåëåã íà îòøåëíèöèòå—áîãîìèëè è ïðåâúð-
íàëà ñå â åòíîíèì íà åäèíñòâåíèÿ ïðèåë áîãîìèëñòâîòî
çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ íàðîä — áîøíÿöèòå—òîðáåøè. Òú-
ðñåíåòî íè íÿìà äà å çàâúðøèëî, àêî íå ñïîìåíåì çà ëå-
ãåíäàðíèÿ êðàë Àðòóð*, äîøúë îò Êàëåäîíèÿ è çàâëàäÿë
öÿëà Àíãëèÿ ñ âúëøåáíèÿ ñè ìå÷ Åñêàëèáóð, êîéòî óåëñ-
öèòå íàðè÷àõà ÊÀËÅÄÂÓËÕ, à èðëàíäñêèÿò ìó àíàëîã íî-
ñåøå èìåòî ÊÀËÀÄÁÎËà (38). Èçëèøíî å äà êàçâàìå, ÷å
ÂÓËÕ îò ïúðâîòî å ðàçíîâèäíîñò íà ÂÀËÕ-ÁÀËÕ-ÂËÀÕ
è ÁÎËÕ, ò.å. íà ñúùîòî ÁÎËÃ îò âòîðîòî èìå è òå ìàðêè-
ðàò èìåòî íè ÁÚËÃ. Âãëåäàìå ëè ñå îáà÷å ïî-âíèìàòåëíî
â ëåãåíäàòà, áèõìå óñòàíîâèëè è îùå ïî óäèâèòåëíè ïà-
ðàëåëè. È êàòî íà÷àëî èñòîðèÿòà íà Ñïèðîäîí Éåðîñõè-
ìîíàõ (1792), êúäåòî Êîëàä è Áîëã áÿõà ïðåäñòàâåíè êàòî
áàùà è ñèí áúëãàðñêè âëàäåòåëè, èìåòî íà âòîðèÿ îò êîè-
òî å áèëî íàëîæåíî íà íàðîäà ìó êàòî åòíîíèì(39). Èìå-
íàòà íà Êîëàä è Áîëã íàìèðàõìå îáà÷å ñâúðçàíè íå ñàìî
â áúëãàðñêàòà è êåëòñêàòà ìèòîëîãèè. Ñâúðçàíè áÿõà òå è
ïðè øóìåðèòå, êúäåòî Êóëàá áå ðîäíîòî ìÿñòî íà Áèëãà-
ìåø (Ãèëãàìåø). Òóê áå öàðóâàë è Çèìóçóí. Ëåãåíäàòà íè
ïðåäëàãà è äðóã ëþáîïèòåí ïàðàëåë. Âå÷å ïîñî÷èõìå òåñ-
íèòå âðúçêè ìåæäó êðàë Àðòóð, Êàëåäîíèÿ è èìåòî íà íà-
ðîäà Áîëã. “Àðò” íà êåëòñêè çíà÷åøå “ìå÷êà”, ñúùî êàê-
òî è íà ãðúöêè, îòêúäåòî âîäåøå èìåòî ñè è áîãèíÿ Àðòå-
ìèäà. Ïðèïîìíèì ëè ñè îáà÷å ëåãåíäàòà çà Êàëåäîíñêèÿ
ëîâ ùå óñòàíîâèì, ÷å è òóê ñå îòêðèâà áëèçêà êîìáèíàöèÿ
îò òðèòå èìåíà, èçïúëíÿâàùè ïðè òîâà àíàëîãè÷íè ðîëè.
Öåíòðàëíî ìÿñòî è â äâåòå ëåãåíäè çàåìàò “ìå÷èòå” ïåð-
ñîíàæè íà êðàë Àðòóð è áîãèíÿ Àðòåìèäà. Êàëåäîíèÿ è
Êàëèäîí áÿõà ãåîãðàôñêè ïîíÿòèÿ, ñâúðçàíè ñ ðàçèãðàëè-
òå ñå ñúáèòèÿ. À àíàëîã íà äâèæåùàòà ñèëà Áîëã îò êåëò-
ñêàòà ìèòîëîãèÿ áå ãðúöêèÿò ÌÅËÅÀÃÚÐ, â ÷èåòî èìå íå
å òðóäíî äà áúäå îòêðèò êîðåíúò íà áúëãàðñêîòî èìå. Çà
ïîðåäåí è âåðÿòíî íå çà ïîñëåäåí ïúò...
Îáîáùàâàéêè âñè÷êî êàçàíî äîòóê, ìîæåì ñ óâåðåíîñò
äà çàêëþ÷èì, ÷å èìåòî íà Äóìóçè âîäè êúì òîâà íà Çèåçè,
íî ñúùî è êúì áúëãàðñêîòî èìå è èñòîðè÷åñêî ïðèñúñò-
âèå â äðåâíîñòãà. Ïðè òîâà íå ïî åäèí, à ïî íÿêîëêî ðàç-
ëè÷íè è íåçàâèñèìè ïúòÿ. Âåäíúæ Çèìóçóí/Äóìóçè îòâåæ-
äà ïðÿêî êúì Çèåçè è áúëãàðèòå â Áàêòðèÿ/Áàëõàðà. Âòîðè
ïúò êúì Áèëãàìåø. Òðåòè — êúì Ìåãàëàðîñ/Áåãàëàðîñ.
Ïîñðåäñòâîì æåíà ìó Èíàíà — “Çâåçäàòà íà óòðèííèÿ âúç-
õîä”, íàðè÷àíà îùå “Ãîñïîäàð íà çâåçäèòå” è ñèìâîë íà
ïëàíåòàòà Âåíåðà, äðóã ïúò íè îòâåæäà êúì àëïà-Çâåçäà
Áîÿí Èìåí è îòíîâî êúì áúëãàðèòå. Ïðåîáðàçåí êàòî Äè-
217
 ÀÂÈÒÎÕÎË
îíèñ, øóìåðñêèÿò Äàîíàñ, ñ âòîðî èìå Áàêõ äîñòèãà Áàê-
òðèÿ/Áàõàðà, çà äà ÿ öèâèëèçîâà ïî ñâîé îáðàç è ïîäîáèå.
Ëåãåíäàðíèÿò ìó è âåëèê ñèí Àëåêñàíäúð (Àëàìèð, Èñ-
êàíäåð, Ñêàíäà) ïðàâè âåëèêèòå ñè çàâîåâàíèÿ, òðàñèðàé-
êè ïúòÿ ñè ñïîðåä ïîïóëÿðíàòà ëåãåíäà çà ñâîÿ áàùà è
âëèçà â ìèòîëîãèÿòà, íàâåêè îáâúðçàí ñ áúëãàðñêîòî èìå.
À ñëåäèòå íà Òàìóç è Áàëòèí âîäÿò äàëå÷å íà çàïàä, íà
ñàìèòå Áðèòàíñêè îñòðîâè è íè ñî÷àò íàçâàíèÿ êàòî Áàó-
ëõèíè, Èìáîëê è Êîàëäáîëã è çàãàäú÷íèÿ öèâèëèçîâàí íà-
ðîä Ôèð Áîëã.
ßâíî, Äóìóçè(Çèìóçóí, Äàîíàñ) çàñëóæàâà îñîáåíî
âíèìàíèå, êîãàòî ãîâîðèì è êîãàòî òúðñèì ïðîòîòèïà íà
Çèåçè êàòî ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå. È êàêòî ñå óáå-
äèõìå ñàìè, àðãóìåíòèòå çà òîâà ñà è ìíîãîáðîéíè, è ñå-
ðèîçíè!
Îïèòèòå çà èäåíòèôèöèðàíå íà áúëãàðñêèÿ Çèåçè îò
“Àíîíèìíàÿ ëàòèíñêè Õðîíîãðàô” ïîâäèãíàõà äâå çàñëó-
æàâàùè âíèìàíèåòî õèïîòåçè. Ïúðâàòà, íà Ä. Äèìèòðîâ,
èçâåæäà áúëãàðñêèÿ ðîäîíà÷àëíèê îò øóìåðñêèÿ Ëóãàë
Çèããàçè — îñíîâàòåëÿò íà III äèíàñòèÿ íà ãð. Óðóê/Óíóã è
ïðúâ øóìåðñêè èìïåðàòîð. Êàòî âîåííà÷àëíèê â àðìèÿòà
íà áàùà ñè, íà÷åëî íà “íàðîäà íà Áàí”, íàðè÷àí îùå “îð-
äèòå íà Áàí”, “ñåâåðíèÿ àãðåñîð” èëè “Ëúêîíîñöèòå” òîé
çàâëàäÿâà ãð. Óðóê, à ñëåä òîâà è ãð. Óìà, êúäåòî áàùà ìó
ñòàâà âëàäåòåë, à ñëåä ñìúðòãà ìó, ïðåñòîëà çàåìà Çèããà-
çè. Â ñëåäâàùèòå ãîäèíè òîé ïîêîðÿâà ãð. Êèø è ñëåä ïà-
äàíåòî íà Ëàãàø, ðàçïðîñòèðà âëàñòòà ñè íàä öÿë Øóìåð,
ïðåìåñòâàéêè ñòîëèöàòà îò Êèø â Óðóê. Äâå è ïîëîâèíà
äåñåòèëåòèÿ óïðàâëåíèå íà Çèããàçè ïðåâðúùàò Øóìåð â
îãðîìíà èìïåðèÿ, ðàçïðîñòðÿëà ñå îò ð. Èíä äî ð. Íèë, à
ñàìèÿ íåãî — â ïúðâè ñâåòîâåí èìïåðàòîð. Äúðæèì äà îò-
áåëåæèì ïðîòèâîðå÷èåòî, êîåòî íàìèðàìå â äàòèðàíåòî
íà òåçè ñúáèòèÿ, ñòàíàëè ñïîðåä Ä.Äèìèòðîâ ïðåç 2750-
2725ã. ïð. Õð., à ñïîðåä ÁÑÝ — ïðåç XXIV â. ïð. Õð., äî-
êîëêîòî âñè÷êèòå íè ïî-íàòàòúøíè õðîíîëîãè÷íè ðàç÷å-
òè ñà áàçèðàíè âúðõó ñèñòåìàòà, âêëþ÷âàùà ïîñî÷åíàòà
âòîðà äàòèðîâêà. Âòîðàòà õèïîòåçà òîêó-ùî èçêàçàõìå ïî-
ãîðå, ñâúðçâàéêè áúëãàðñêèÿ Çèåçè ñ ïîïóëÿðíèÿ øóìåðñ-
êè Äóìóçè, ïðåäîñòàâÿéêè öÿëà ïîðåäèöà îò àðãóìåíòè,
êîèòî, àêî è êîñâåíè, ñà òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å íå ìî-
ãàò äà îñòàíàò áåç íóæíîòî èì âíèìàíèå.
Íà ïðúâ ïîãëåä äâåòå õèïîòåçè íå ñàìî ÷å ñå ïðîòèâî-
ïîñòàâÿò ïîìåæäó ñè, íî è êàòî ÷å ëè ñå èçêëþ÷âàò âçàè-
ìíî. Äàëè îáà÷å ñèòóàöèÿòà å òî÷íî òàêàâà? Àêî å òàêà,
òî ìîæåì äà ñìå ñïîêîéíè, ÷å ïî-íàòàòúøíîòî èì ðàçâè-
òèå áè äîâåëî äî óòâúðæäàâàíåòî íà åäíàòà è îòõâúðëÿ-
íåòî íà äðóãàòà. Ñòðóâà íè ñå îáà÷å, ÷å å âúçìîæåí è äðóã
èçõîä - ñúãëàñóâàíåòî ïîìåæäó èì. È åäíî ïîäîáíî ïîëî-
æåíèå áè èçäèãíàëî â çíà÷èòåëíà ñòåïåí äîñòîâåðíîñòòà
íà ðàçøèðåíàòà è îáîáùåíà ïî òàêúâ íà÷èí õèïîòåçà. Îñ-
íîâàíèÿ çà ïîäîáåí ïîäõîä íàìèðàìå â ìíîãîáðîéíèòå è
ïðîòèâîðå÷èâè äàííè, ñ êîèòî íè å ïðåäîñòàâåí îáðàçúò
íà Äóìóçè. È îò íàñ ñå èçèñêâà äà ñå ïîñòàðàåì äà ïîäðå-
äèì è ñãëîáèì òåçè äàííè ïî òàêúâ íà÷èí, ÷å äà ïîëó÷èì
ëîãè÷åñêè èçäúðæàíà, çàâúðøåíà è öÿëîñòíà êàðòèíà íà
ðàçèãðàëèòå ñå ñúáèòèÿ.
Íàé-ðàíî èìåòî íà Äóìóçè/Çèìóçóí?) ñå ñðåùà â “ñïè-
ñúê À” íà áîãîâåòå îò âðåìåòî íà ïåðèîäà Ôàðà (Øóðó-
ïàê), íÿêúäå îêîëî XXVII-XXVI â. ïð. Õð. Òóê òîé å ïðåä-
ñòàâåí êàòî áîã-ïàñòèð, íîñèë è ïðîçâèùåòî Àìàóøóãà-
ëàíà — “ìàéêà ìó íåáåñåí äðàêîí”. Ïî-êúñíî, â öàðñêèÿ
ñïèñúê íà III äèíàñòèÿ íà ãð. Óð, â ñàìèÿ êðàé íà III õèë.ïð.
218
Õð., ñà ïðåäñòàâåíè äâà îáðàçà ñ èìåòî Äóìóçè. Åäèíèÿò,
îòíîâî íà ïîçíàòèÿ íè áîã-ïàñòèð îòïðåäè ïîòîïà — öàð,
ðîäîì îò ãð. Áàäòèáèðà. Âòîðèÿò å ðèáàð îò Óðóê (Óíóã),
êîéòî îáà÷å å äîøúë òóê îò äðóãî ìÿñòî, îò ãð. Êóàðà. Çà
äâà îáðàçà íà Äóìóçè ñå ãîâîðè è â îòêðèò ñòîïàíñêè òåêñò
ïàê îò âðåìåòî íà III äèíàñòèÿ íà Óð, äîêàòî ëèòåðàòóð-
íèòå òåêñòîâå íå ðàçëè÷àâàò äâà, à ãîâîðÿò ñàìî çà åäèí
îáðàç íà Äóìóçè.
Àíàëèçàðàéêè êàçàíîòî äîòóê, ìîæåì äà çàêëþ÷èì, ÷å
â äåéñòâèòåëíîñò ñå êàñàå çà äâà îòäåëíè è ñàìîñòîÿòåë-
íè îáðàçà ñ åäíî è ñúùî èìå. Òå ñå ðàçëè÷àâàò åäèí îò
äðóã ñïîðåä ðîäíîòî ñè ìÿñòî, åïîõàòà, êîãàòî ñà æèâåëè
è ôóíêöèèòå, êîèòî ñà èçïúëíÿâàëè, íåçàâèñèìî ÷å è äâà-
ìàòà ñà îáîæåñòâåíè. Ïúðâèÿò Äóìóçè å ðîäîì îò ãðàä
Áàäòèáèðà, åäèí îò ïåòòå íàé-ðàííè è ïðåäïîòîïíè, ñïî-
ðåä ìèòîëîãèÿòà øóìåðñêè ãðàäîâå. Òîâà å áîãúò—ïàñòèð,
æèâÿë îùå ïðåäè ïîòîïà è ñúïðóã íà êàïðèçíàòà Èíàíà.
Âòîðèÿò Äóìóçè (Çèìóçóí) Äàîíàñ å ïðåäñòàâåí êàòî ðè-
áàð, ðîäîì îò Êóàðà è âúçêà÷èë ñå íà òðîíà íà ÊÓ-ëàá,
ïðåäãðàäèåòî íà Óðóê(Óíóã). Òîé íå å áèë âêëþ÷åí â ñïè-
ñúêà íà áîãîâåòå îò Ôàðà, ñúñòàâÿí íÿêúäå ïðåç
XXVII-XXVI â. ïð. Õð. Èìà ãî îáà÷å â öàðñêèÿ ñïèñúê îò
Èñèí, ñúñòàâÿù ãðàíèöàòà ìåæäó III è II õèë. ïð. Õð. Âå-
÷å îáúðíàõìå âíèìàíèåòî íà èçêóñòâåíèÿ íà÷èí, ïî êîé-
òî òîé å âïèñàí â ñïèñúêà íà öàðåòå îò ïúðâàòà äèíàñèÿ
íà Óíóã. Çàùîòî íèêúäå äðóãàäå òîé íå ñå ñâúðçâà ðîäñò-
âåíî ñ òàçè äèíàñòèÿ. Íàïðîòèâ, ïðåäñòàâÿí å çà ñèí íà
áîã Åíêè, äîêàòî íàé-ðàííàòà äèíàñòèÿ íà óðóêñêèòå öàðå
âîäè íà÷àëîòî ñè îò ñëúí÷åâèÿ áîã Óòó.
Ñòðóâà ñè ñåãà, ñëåä êàòî ïîñî÷èõìå íàëè÷èåòî íà äâà
ìèòîëîãè÷íè ïåðñîíàæà ñ èìåòî Äóìóçè, äà ïîòúðñèì ñú-
ùåñòâóâàò ëè íÿêàêâè äîïèðíè òî÷êè ìåæäó åäèíèÿ îò òÿõ
ñ òîçè íà Ëóãàë Çèããàçè. Çà ïúðâèÿ Äóìóçè ìîæåì ñúñ ñè-
ãóðíîñò äà êàæåì, ÷å íå íàìèðàìå íèêàêâè òî÷êè ñ Ëóãàë
Çèããàçè, äîðè è ñàìî ïîðàäè íàïúëíî ðàçëè÷íèòå èñòîðè-
÷åñêè åïîõè, êîãàòî ñà æèâåëè äâàìàòà.  ñëó÷àÿ ñ âòîðèÿ
Äóìóçè íåùàòà êàòî ÷å ëè ñòîÿò ïî äðóã íà÷èí.
Íà ïúðâî ìÿñòî òîé å æèâÿë íå ïðåäè ïîòîïà, à â äîñ-
òèæèìè îò øóìåðñêàòà èñòîðè÷åñêà äðåâíîñò âðåìåíà è
ïî-òî÷íî âúâ âðåìå, ñúèçìåðèìî ñ òîâà íà Ëóãàë Çèããàçè.
Òîçè âòîðè Äóìóçè è Çèããàçè ñà ñâúðçàíè ïðÿêî ñ èñòîðè-
ÿòà íà ãð. Óðóê/Óíóã, íî è äâàìàòà ñà ïðèøúëöè òóê. Îá-
ùà îòëè÷èòåëíà îñîáåíîñò è çà äâàòà îáðàçà å èçêëþ÷è-
òåëíàòà èì àêòèâíîñò, ñòàíàëà îáåêò íà êîìåíòàðè è îò
ìèòîëîçè çà Äóìóçè è íà èñòîðèöè îòíîñíî Çèããàçè. Ñëå-
äîâàòåëíî ñõîäñòâîòî ìåæäó äâàìàòà îáõâàùà êàêòî âðå-
ìåòî è ìÿñòîòî, êúäåòî ñà ñå ïîäâèçàâàëè, òàêà è íà÷èíà
èì íà ïîâåäåíèå, êúäåòî äúðæàâíîòî íà÷àëî äîìèíèðà
íàä òîâà íà íåäîñåãàìèÿ áîã. Íàëèöå å îáà÷å è îùå íåùî,
ñâúðçâàùî äâàòà ãåðîÿ. È òî íå å ïðÿêî ñâúðçàíî ñ ïðîèç-
õîäà èì. Âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå íà îáñòîÿòåëñòâîòî,
÷å â “Ñïèñúêà íà øóìåðñêèòå öàðå” Äóìóçè ñå ÿâÿâà ïî
åäèí âèäèìî èçêóñòâåí íà÷èí, íàðóøàâàéêè ðåäà èì, âêëè-
íÿâàéêè ñå ìåæäó Ëóãàëáàíäà è Áèëãàìåø, íàìèðàùè ñå
â ïðåêèòå ðîäñòâåíè îòíîøåíèÿ íà áàùà è ñèí. Ñëó÷àéíî
ëè Äóìóçè å ïîñòàâåí òî÷íî ìåæäó òåçè íàé-ïîïóëÿðíè
öàðå íà Óíóã è êàêúâ áè áèë ñìèñúëúò çà ïîñòàâÿíåòî ìó
òúêìî ìåæäó òÿõ? Øóìåðîëîçèòå äîñåãà íå ñà äàëè îòãî-
âîð íà ïîâäèãíàòèÿ âúïðîñ. Äîðè íå ñà ãî çàáåëÿçàëè. Òîé
îáà÷å ïðèäîáèâà ñìèñúë, ðàçãëåäàìå ëè ãî â êîíòåêñòà íà
äîãàäêàòà íè è îò ïîçèöèèòå íà Ëóãàë Çèããàçè. Çàùîòî
ïîñëåäíèÿò áåøå ðîäîì îò ãð. Áàí è çàòîâà íàðîäúò ìó

íîñåøå èìåòî “îðäèòå íà Áàí”. Èìåòî ïúê íà Ëóãàëáàí-
äà, êàêòî ñå âèæäà, å ñúñòàâíî è êàòî íà÷àëî âêëþ÷âà øó-
ìåðñêàòà òèòëà “ëóãàë” — “öàð”, à ñàìîòî èìå — Áàíäà íè
îòïðàùà äèðåêòíî êúì íàçâàíèåòî íà ñúùèÿ ãðàä Áàí. Óäè-
âèòåëíî ñúâïàäåíèå! À ìîæå áè íåùàòà áèõà äîøëè òî÷-
íî ïî ìåñòàòà ñè, âúçïîëçâàìå ëè ñå îò õèïîòåçàòà íà Ä.
Äèìèòðîâ çà Ìåãàëàðîñ è Äàîíàñ îò øóìåðñêèÿ öàðñêè
ñïèñúê íà Áåðîñ?
Çàùîòî ñïîðåä íåÿ Ìåãàëàðîñ è Äàîíàñ áÿõà åäèí è
ñúù âëàäåòåë, êúäåòî Ìåãàëàðîñ êàòî åïèòåò ôèêñèðàøå
îñâåí Äàîíàñ (Äóìóçè) Çèìóçóí, íî è áúëãàðñêèÿ åòíî-
íèì. Òî÷íî ïî ñúùèÿ íà÷èí ñòîÿõà íåùàòà è â öàðñêèÿ
ëèñò îò Èñèí. Èìåòî íà Äóìóçè òóê áåøå èçïèñàíî ðåäîì
äî Áèëãàìåø, êàòî ïîñëåäíîòî îùå ïî-íàãëåäíî ôèêñè-
ðàøå áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Ñõîäñòâàòà, íàèñòèíà, ñòàíà-
õà òâúðäå îñåçàòåëíè è ìíîãîáðîéíè, çà äà ïðîäúëæàâà-
ìå äà ãè ãëåäàìå îòâèñîêî è ñ áåçðàçëè÷èå. À âñè÷êî òîâà
îçíà÷àâà ñàìî åäíî. ×å õèïîòåçàòà íè çà âðúçêàòà íà âòî-
ðèÿ Äóìóçè/Çèìóçóí ñ Ëóãàë Çèããàçè å äîñòàòú÷íî æèçíå-
íà, çà äà áúäå ïîâäèãàíà è êîìåíòèðàíà. Îçíà÷àâà è äðó-
ãî. ×å äâåòå õèïîòåçè ìàðêèðàò åäèí è ñúù ïðîáëåì. È
÷å ðåøàâàíåòî ìó ïî äâà îòäåëíè è íåçàâèñèìè ïúòÿ ãî
ïðàâè çíà÷èòåëíî ïî—äîñòîâåðåí è çíà÷èì. Äóìóçè (Äàî-
íàñ) Çèìóçóí è Çèããàçè ñâèäåòåëñòâàõà âå÷å íå ñàìî çà
õóíîðñêîòî, íî è çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Øóìåð ïî
âðåìåòî íà íåãîâèÿ íàé-ãîëÿì ðàçöâåò è ìîãúùåñòâî. È
òîçè èçâîä, íàäÿâàìå ñå, òåïúðâà ùå ïðèâëè÷à âíèìàíèå-
òî è ùå áúäå îöåíÿâàí.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß:
1. Ï. Äîáðåâ, Ïðàáúëãàðèòå, Ïðîèçõîä, Åçèê, Êóëòó-
ðà, Íîâ ïðî÷èò, Ñ., 1991, ñ. 7-16.
2. Ï. Äîáðåâ, Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êà-
ëåíäàð, Ñ., 1994, ñ. 17.
3. Ï. Äîáðåâ, Ñêàçàíèå íà Àòèëîâèòâ õóíè, Ñ” 1997, ñ.
148-149.
4. Ì. Ñèäîðîâ, Áëúãàðèÿíñòâîòî, Ñ.,1997, ñ. 74-76.
5. Ñ. Ïîïîâ, Àâèòîõîë è Èðíèê. Íà÷àëî íà áúëãàðñêà-
òà äúðæàâíîñò, Âàðíà, 1999, ñ. 156.
6. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË,
2000, êí. II, ñ. 14-15.
7. Ê. Ëè÷êîâñêà, Ê.Øàæèíñêà. Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïî-
òàìèÿ, Ñ. 1984, ñ. 149.
8. Â. Àôàíàñüåâà, Ãèëüãàìåø, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì.,
1980, ò. I, ñ. 302-304,
9. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì.,
1980, ò. I, ñ. 409.
10. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË,
êí. 13, ñ. 80.
11. È. Äÿêîíîâ, Óðóê, Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïå-
äèÿ, Ì., III èçä. 1977, ò. 27 ñ. 94.
ÀÂÈÒÎÕÎË
12. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì.,
1980, ò. I, ñ. 409-410, Èíàííà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì.,
1980, ò. I, ñ. 510-511.
13. Â. Àôàíàñüåâà, È. Øèôìàí, Òàìóç, Ìèôû íàðîäîâ
ìèðà, Ì., 1980, ò. 2, ñ. 491.
14. Ñ. Ïîïîâ, ‘Êíèãà íà Åíîõ” è áúëãàðñêèÿò áèòîâ êà-
ëåíäàð, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 1997, êí. 8,ñ. 23.
15. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË,
2000, êí. 11, ñ. 15-17.
16. Ä Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË,
2000, êí. 11, ñ. 15.
17. Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîë-
ãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì -1792, Þáèëåéíî èçäàíèå,
Ñ.,1992, ñ.68-69.
18. Ñ. Ïîïîâ, Àâèòîõîë è Èðíèê..., ñ. 54-57.
19. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì.,
1980, ò. I, ñ. 409.
20. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË,
êí. 13, ñ. 80.
21. À. Ëîñåâ, Äèîíèñ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980,
ò. I, ñ. 380-381.
22. À. Ëîñåâ, Äèîíèñ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980,
ò. I, ñ. 380.
23. Ï. Äîáðåâ, Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò,
Ñ. 1995, ñ. 15-21.
24. Ê. Êàìåíåâ, Íåáåòî ïîìíè, Âàðíà, 2000, ñ. 141.
25. Â. Òîïîðîâ, Áðàõìà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980,
ò. I, ñ. 186.
26. Åâðèïèä, Âàêõàíêè, Ñ., 1914.
27. Ñ. Ïîïîâ, Àëåêñàíäúð Âåëèêè è áúëãàðñêàòà èñòî-
ðèÿ è ìèòîëîãèÿ, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 2000, êí. 12, ñ. 25-29.
28. Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîë-
ãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì -1792, Þáèëåéíî èçäàíèå, Ñ.,
1992, ñ. 71.
29. Ã. Ñ. Ðàêîâñêè, Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íà-
ðîäå, Ñú÷. â 4 òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261.
30. À. Ìèëåâ, Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè,
Ñ., 1966, ñ. 80.
31. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Èñòîðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêàÿ.
Ñ. 1984, ñ.
32. Ã. Ñ. Ðàêîâñêè, Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íà-
ðîäå, Ñú÷. â 4 òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261.
33. Ìèêàèë Áàùó Èáí Øàìñ Òåáèð, Ñêàçàíèå çà äúùå-
ðÿòà íà õàíà, Ñ. 1997, ñ. 59-67,138-141; Ô.Íóðóòäèíîâ, Ðå÷-
íèê..., ñ. 156.
34. À. Íåìèðîâñêèé, Ýòðóñêàÿ ìèòîëîãèÿ, Ìèôû íà-
ðîäîâ ìèðà, Ì,, 1980, ò. 2, ñ. 673.
35. Ï. Öîíåâ, Õîìîêîñìèêóñ, Ñ. 1980, ñ. 246, 237.
36. Ï. Äîáðåâ, Ïðåîòêðèâàíåòî..., ñ. 190.
219
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÐÀÊÈÒÅ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈ
ÅÌÈË ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ
Ãðàìîòíèÿò ÷èòàòåë âåäíàãà ùå âúçíåãîäóâà ñðåùó òîâà
çàãëàâèå. Ùå ðå÷å - íå å âúçìîæíî òðàêèòå äà ñà áúëãàðè,
îáúðêàë ñè ïðèîðèòåòèòå, ïðèÿòåëþ. Âèæ, áúëãàðèòå äà ñà
òðàêè - èäè-äîéäè, íî òðàêèòå äà ñà áúëãàðè - òîâà å âñå
åäíî äà ïîñòàâèø êàðóöàòà ïðåä êîíÿ. Òðàêèòå ñà äðåâåí
íàðîä, à áúëãàðèòå - ñðàâíèòåëíî íîâ.
×èòàòåëþ, èçñëóøàé ìîèòå àðãóìåíòè, ïúê òîãàâà ïðå-
öåíè ïðàâèëíî ëè å, èëè íå òâúðäåíèåòî “òðàêèòå ñà áúë-
ãàðè”.
ÊÎÉ ÏÎÑÒÀÂß ÊÀÐÓÖÀÒÀ ÏÐÅÄ ÊÎÍß ?
Íå å ëè ñòðàííî - äíåøíèòå ãúðöè áèëè íàñëåäíèöè
íà ñòàðèòå ãúðöè, äíåøíèòå ðóìúíöè - íà ñòàðèòå äàêè,
äíåøíèòå àëáàíöè - íà ñòàðèòå èëèðè, ñúðáèòå - íà òðè-
áàëèòå, äíåøíèòå ìàêåäîíöè - íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè (ñïî-
ðåä ìàêåäîíèçìà), äíåøíèòå òóðöè - íà òðîÿíöèòå (ñïî-
ðåä äíåøíàòà òóðñêà “íàóêà”), à äíåøíèòå áúëãàðè íÿìà-
ëè íèùî îáùî ñ íàé-ìíîãîáðîéíèÿ íàðîä íà àíòè÷íîñòòà
- òðàêèòå, êîèòî æèâååëè ïî íàøèòå çåìè, íî èç÷åçíàëè
ìàëêî ïðåäè äà äîéäàò íà êîíåòå ñè ïðèøúëöèòå “ïðà-
áúëãàðè”. Òîçè áåçñìèñëåí èñòîðèîãðàôñêè øàáëîí å óïî-
ðèòî íàëàãàí îò íàóêàòà ïðåç öåëèÿ XX âåê . Áúëãàðèòå îò
êðàÿ íà XVIII è íà÷àëîòî íà XIX âåê èçîáùî íå ñà è ïðåä-
ïîëàãàëè, ÷å íàóêàòà èì ãîòâè òàêàâà èçíåíàäà - äà îáÿâè
Ñâåùåíàòà èì áàùèíà çåìÿ çà êúñíî ïðèäîáèòà.
Íèå ìîæåì äà ðàçáåðåì “êîâà÷èòå” íà èñòîðè÷åñêàòà
íàóêà îò XIX âåê - òðÿáâàëî å äà ñå îçàïòè áúëãàðñêèÿò
âúçðîæäåíñêè äóõ, êîéòî å çàñòðàøàâàë ãîëåìèòå èìïåðèè
(íå ñàìî Îñìàíñêàòà, íî è Àâñòðî-óíãàðñêàòà, è Ðóñêàòà),
êàêòî è íîâîèçìèñëåíèòå äúðæàâè ñ íå ïî-ìàëêî èçìèñëå-
íè èìåíà Ãúðöèÿ è Ðóìúíèÿ, êúäåòî ñà æèâååëè îãðîìåí
áðîé áúëãàðè. Âñúùíîñò òî÷íî Áúëãàðñêîòî âúçðàæäàíå
å íàêàðàëî Âèåíñêàòà è Ðóñêàòà èñòîðè÷åñêà øêîëà äà ñúç-
äàäàò ìèòà çà òþðêñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå. Ñèðå÷
áúëãàðèòå ñà ïðèøúëöè â Åâðîïà è äîðè äà ñå íàìèðàò
áúëãàðñêè ïîñåëåíèÿ íà ñòàðèÿ êîíòèíåíò, òî òå ñà “íåçà-
êîííî” òóê, òå ñà ñëàáîêóëòóðíè âîèíñòâåíè âàðâàðè è
åäèíñòâåíÿò èì øàíñ äà ïðîñïåðèðàò å äà ñà “ôåäåðàòè”
èëè âàñàëè íà íÿêîÿ îò ãîëåìèòå èìïåðèè. Îñíîâåí ïðèíîñ
çà íàëàãàíåòî íà òàçè ïîãðåøíà è ïàãóáíà çà áúëãàðèòå
òåîðèÿ èìàò àâñòðî-óíãàðöèòå Ïàâåë Éîñèô Øàôàðèê è
íåãîâèÿò âíóê (ñèí íà äúùåðÿ ìó) Êîíñòàíòèí Éîñèô
Èðå÷åê, êîéòî íà 26-ãîäèøíà âúçðàñò (!) ñè ïîçâîëè
áåçðàçñúäñòâîòî íàáúðçî äà ñêàëúïè èñòîðèÿ íà åäèí îò
íàé-äðåâíèòå íàðîäè - áúëãàðñêèÿ. Òàçè âîëíîñò íà ìëàäèÿ
÷óæäåíåö ìó äîíåñå ìèíèñòåðñêî êðåñëî â áúëãàðñêîòî
ïðàâèòåëñòâî òîãàâà, à íà íàñ áúëãàðèòå - ïðîçâèùåòî
òþðêî-òàòàðè, îò êîåòî è äî äíåñ íå ìîæåì äà ñå îòúðâåì.
Çà äà óñïåå òàçè òåîðèÿ, å áèëî íåîáõîäèìî ïðåäè òîâà
äà ñå çàëè÷è ïèñìîâíîòî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íà áúë-
ãàðèòå. Çà òàçè öåë ïðåç äâàäåñåòòå è òðèäåñåòòå ãîäèíè
íà XIX âåê çàïî÷âà ìàñîâîòî óíèùîæàâàíå íà àâòåíòè÷-
220
íè èñòîðè÷åñêè äîêóìåíòè, ñúõðàíÿâàùè ñå â áèáëèîòå-
êèòå íà ïî-ãîëåìèòå áúëãàðñêè ìàíàñòèðè. Ïðåç 1821 ã.
ïî çàïîâåä íà âëàäèêàòà ôàíàðèîò Èëàðèîí Êðèòñêè å èç-
ãîðåíà Òúðíîâñêàòà ïàòðèàðøåñêà áèáëèîòåêà. Ãðúöêè,
ðóñêè è àâñòðî-óíãàðñêè ïëàòåíè àãåíòè èçãàðÿò èëè èç-
íàñÿò îò Áúëãàðèÿ õèëÿäè òîìîâå áåçöåííè áúëãàðñêè êíè-
ãè, ñ êîåòî çàëè÷àâàò ìåñòíèÿ èçâîðîâ ìàòåðèàë, êîéòî
áè òðÿáâàëî äà ïîñòàâè îñíîâàòà íà áúäåùàòà áúëãàðñêà
èñòîðèîãðàôèÿ. Çà óíèùîæàâàíåòî íà îãðîìåí áðîé ðú-
êîïèñè - “îò 30 äî 50 òîâàðà êíèãè âúâ âñåêè ìàíàñòèð”,
ñâèäåòåëñòâà âúçðîæäåíåöúò Éîðäàí Õàäæèêîíñòàíòèíîâ
- Äæèíîò.
Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàó-
êà è áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ ñå ñúçäàâàò è óïðàâëÿâàò
ïîëîâèí ñòîëåòèå îò àâñòðî-óíãàðöè è ðóñíàöè. Áúëãàðè-
òå, êîèòî ñà äîïóñíàòè äà ñå çàíèìàâàò ñ èñòîðèÿ ñà, èëè
âèåíñêè, èëè ðóñêè âúçïèòàíèöè - ñèðå÷ òå âå÷å ñà ïðå-
âúðíàòè â äóõîâíè åíè÷åðè. Ñâåòöè íà áúëãàðùèíàòà êàòî
Çîãðàôñêèÿò ëåòîïèñåö, éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâ-
ñêè, ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà, àêàäåìèê Öàíè Ãèí÷åâ, ä-ð Ãàí-
÷î Öåíîâ è ìíîæåñòâî äðóãè èñòèíñêè ðàäåòåëè íà èñòî-
ðè÷åñêàòà èñòèíà ñà èíêðèìèíèðàíè è äîðè ïðåâúðíàòè â
ïîñìåøèùå îò ñúùèòå òåçè èìïåðñêè ñëóãè. Åíè÷åðèòå
íå ñå ïîñâåíèõà äà ñå ïîäèãðàÿò äîðè è ñ Ïàèñèé, Ðàêîâ-
ñêè è îùå öÿë ðåä áúëãàðñêè âúçðîæäåíöè, êàòî ãè îáÿâè-
õà çà íàèâíè ëàèöè.
Åòî òàêà áåøå ïîñòàâåíà “êàðóöàòà ïðåä êîíÿ” â
ñâåòîâíàòà è â ÷àñòíîñò áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ - áúë-
ãàðèòå áÿõà íàðî÷åíè çà òþðêî-òàòàðè, áåç îãëåä íà î÷å-
âèäíèòå ôàêòè - òåðìèíúò òàòàðè ñå ïîÿâÿâà â XII âåê,
òåðìèíúò òþðêè - VI âåê, à íàóêàòà å äîêàçàëà ñúñ ñèãóð-
íîñò, ÷å åòíîíèìúò áúëãàðè å çàñâèäåòåëñòâàí ïîíå îò IV
âåê (Àíîíèìåí ëàòèíñêè õðîíîãðàô). Î÷åâèäíî å, ÷å áúë-
ãàðèòå íå ìîãàò äà áúäàò è ñëàâÿíè ïîðàäè ñúùàòà ïðè-
÷èíà - çà ñëàâÿíè ñå ãîâîðè åäâà îò íà÷àëîòî íà VI âåê.
×óäíî òîãàâà, çà êàêâî ñïîðÿò âå÷å âòîðî ñòîëåòèå òóðêî-
ôèëèòå è ñëàâÿíîôèëèòå â èñòîðè÷åñêèòå íàó÷íè ñðåäè!?
Òóê íÿìà ìÿñòî çà ñïîðîâå! Àêî èçîáùî òðÿáâà äà èçâåæ-
äàìå ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå îò íÿêîé îò äðåâíèòå íàðî-
äè, ðàçáèðà ñå, ÷å òðÿáâà äà çàïî÷íåì ïðîó÷âàíèÿòà ñè îò
òðàêèòå, çàùîòî òå ñïîðåä íàóêàòà ñà “èç÷åçíàëè” îò òå-
ðèòîðèÿòà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ òúêìî êîãàòî “ïðà-
áúëãàðèòå çàïî÷íàëè äà ãî çàâëàäÿâàò”!
ÒÐÀÊÈ ËÈ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ?
Íåîñíîâàòåëíî ïðååêñïîíèðàíèÿò â èñòîðèîãðàôèÿòà
ïðåç ïîñëåäíèÿ åäèí âåê òåðìèí “òðàêè” íå å åòíîíèì, à å
îáùíîñòíî íàçâàíèå, õàðàêòåðèçèðàùî íàä 80 ñðîäíè ïëå-
ìåííè ãðóïè, ñ êîåòî îáùíîñòíî íàçâàíèå ãðúöêèòå ïðè-
øúëöè ñà íàðè÷àëè àâòîõòîííèòå íååëèíèçèðàíè íàðîäè
íà Áàëêàíèòå â ïåðèîäà íà åëåíèçìà. Íà ãðúöêè íàðèöà-
òåëíîòî “òðàêè” å äîáèëî çíà÷åíèå íà “íåîáðàçîâàíè”,

“äèâè”, “âàðâàðè”, “íååëèíè”. Ñ äâå äóìè - êîëêîòî è åðå-
òè÷íî äà çâó÷è - òåðìèíúò “òðàêè” å íåïðèëîæèì çà èñòî-
ðèîãðàôèÿòà. Âñå åäíî äà îáÿâèì, ÷å â XV-XIX âåê íà
Áàëêàíèòå íå å èìàëî áúëãàðè, à “ãÿóðè” ñàìî çàùîòî
îñìàíñêèòå äåôòåðè òâúðäÿò òîâà.
Êàòî ñå èìà ïðåäâèä ãîðíîòî, ñìÿòàì çà îïðàâäàíî äà
ñëîæà åòíîíèìà “òðàêè” â êàâè÷êè.
Èñòèíñêîòî èìå íà çåìèòå, çàñåëåíè îòêðàé âðåìå ñ
áúëãàðè, å ÁÀËÃ, ÁÎËÃ, ÁÀËÊ, ÁÀËÕ, ÁÅËÃ, ÁÎËÃÀ,
ÁÚËÃÀÐÈß, ÁÎËÃÀÐ, ÁÀËÊÀÍ, ÁÀËÕÀØ, ÁÀËÀ-
ÕÈß, (Âàëàõèÿ èëè Âëàõèÿ), ÁÎËÃÀÐÄÀÃ è ò. í. Êîðå-
íúò íà âñè÷êè òåçè íàèìåíîâàíèÿ å Á-Ë-à / Á-Ë-Ê, àíà-
ëîãè÷åí ñ êîðåíà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå. À
êàê å èñòèíñêîòî èìå íà àâòîõòîííèÿ íàðîä, íàñåëÿâàë
Áàëêàíèòå ïðåäè èäâàíåòî íà ãðúöêèòå ïèðàòè êîëî-
íèñòè, è êàêúâ å êîðåíúò íà íåãîâèÿ åòíîíèì? Èìàé òúð-
ïåíèå, ÷èòàòåëþ, íåêà íå èçáúðçâàìå è ïðåäè äà íàó÷èì
êîé âñúùíîñò å òîçè íàðîä, äà âèäèì îáùîòî ìåæäó “òðà-
êèòå” è áúëãàðèòå. Ïàðàëåëèòå ñà òâúðäå ìíîãî è òÿõíî-
òî ïðåíåáðåãâàíå ãîâîðè åäèíñòâåíî è ñàìî, ÷å â èñòî-
ðè÷åñêàòà íàóêà ïðè îáñúæäàíåòî íà òåçè âúïðîñè äîñå-
ãà å íàääåëÿâàë ïîëèòè÷åñêèÿò ìîìåíò, à íå îáåêòèâíè-
ÿò áåçïðèñòðàñòåí àíàëèç.
ÀÍÀËÎÃÈÈ Â ËÅÊÑÈÊÀÒÀ
Ïðåäè âñè÷êî íåêà îòáåëåæèì, ÷å ãðúöêàòà àçáóêà âè-
íàãè å ñðåùàëà ãîëåìè òðóäíîñòè ñ òðàíñêðèáèðàíå íà
íÿêîè õàðàêòåðíè áúëãàðñêè çâóöè - á, æ, ö, ÷, ø, ù, ú.
Èìàéêè ïðåäâèä ñòðàííèòå áóêâîñú÷åòàíèÿ ïðè èçïèñâà-
íåòî íà “òðàêèéñêè” èìåíà è ãëîñè, òðÿáâà äà ñìå ñèãóð-
íè, ÷å ãúðöèòå ñà ñðåùàëè àíàëîãè÷íè òðóäíîñòè è ïðè
òðàíñêðèáèðàíåòî íà “òðàêèéñêèÿ” åçèê. Òàêà ÷å àíàëî-
ãèèòå â ëåêñèêàòà ùÿõà ñúñ ñèãóðíîñò äà áúäàò ìíîãî ïî-
âå÷å, àêî “òðàêèéñêèòå” äóìè áÿõà äîñòèãíàëè äî íàñ
ïîñðåäñòâîì äðóãà àçáóêà, à íå ãðúöêà. È ðàçáèðà ñå, àêî
èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íå ñå ãîðäååøå ñ ìèòà çà
äðåâíîãðúöêèÿ ñè ïðîèçõîä è íå ïîëàãàøå óñèëèÿ äà
ãúðöèçèðà áîëøèíñòâîòî “òðàêèéñêè” èìåíà (cëåä êàòî
êàçâàìå Îìèð, à íå ãðúöêîòî Îìèðîñ, çàùî íè ó÷àò, ÷å
Êîò å Êîòèñ, Áîã å Áàêõóñ, Êîòåë å Êîòåëàñ, Ãåðî å
Õåðîñ...?).
“Òðàêèéñêè” ãëîñè è äóìè, ðåêîíñòðóèðàíè îò
îíîìàñòèêàòà
1. àê [ak], /1. - ñ. 98/ - îêî.
2. àëà [ala], /14./ - õàëà, âèõúð, ïîòîê.
3. àí [αν], /1. - ñ. 64/ - íà , âúðõó.
4. àíã [ang], /14./ - êðèâ, èçâèò, îíãúë, úãúë.
5. àñäóëå [asdule], /1. - ñ. 99/ - åçäà÷, ÿçäÿ.
6. àñ [ας], /1. - ñ. 108/- àç.
7. áåëà [bela], /1. - ñ. 99/ - áÿë.
8. áåáðó [bebru], /1. - ñ. 99/ - áîáúð.
9. áåðã [berg(a)], /1. - ñ. 99/ - ïëàííèíà, áðÿã.
10. áåðñà [bers(a)], /1. - ñ. 99/ - áðåçà.
11. áèñòðà [bistra-s], /1. - ñ. 99/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî
“áúéñòðú” - áúðç
12. áðàòå(p) [brate(r)], /1. - ñ. 201/ - áðàò. Ñðàâíè è
ñòàðîáúëãàðñêîòî “áðàòðú”.
ÀÂÈÒÎÕÎË
13. áðåäà [breda-s], /1. - ñ. 99/ - ïàñèùå, ñòàðîáúëãàðñêîòî
“áðåä”, äèàëåêòíî “áðúä”.
14. áðèëîí [brilon] - áðúñíàð (ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà áðèò-
áðúñíà).
15. áðúçà [bruza], /1. - ñ. 99/ - áðúçà (îñòàðÿëî), áúðçà.
16. áúðä [burd], /18. - ñ. 74/ - áðîä.
17. áðúí÷(îñ) [βρυνχος], /1. - ñ. 103/ - ñòðóíåí èíñòðóìåíò
- ñðàâíè áðúí, áðúíêàì, äðúí, äðúíêàì. È äî äíåñ ñå å
çàïàçèëî ñòàðîòî èìå íà ñòðóííèÿ èíñòðóìåíò òàìáóðà -
â Þæíà Áúëãàðèÿ ñå íàðè÷à äðúíêÿ! À òîçè èíñòðóìåíò å
èçâåñòåí è ñ äðóãîòî ñè èìå - áóëãàðèíà, áóëãàðèÿ,
áóëãàðå!
18. âåäú [βεδυ], /1. - ñ. 20/ - âîäà.
19. âåð [ver], /18. - ñ. 84/ - âðÿ, èçâèðàì.
20. âèñ [bis=vis, is], /1. - ñ. 99/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “âüñü” -
ñåëî.
21. âðèçà [βριζα], /1. - ñ. 103/ - îðèç.
22. ãèí [gin], /18. - ñ. 76/ - ãèíå, ÷åçíå, ðàçâàëÿ ñå.
23. äàìà [dama], /1. - ñ. 100/ - äîì.
24. äàâà, äåâà [δεβα], /1. - ñ. 103/ - ãðàä - åòèìîëîãè÷íà
âðúçêà ñ áúëãàðñêîòî “äâîð” è “äóâàð”.
25. äåà, äåâà [dea, deba (b=v)], /1. - ñ. 100/ - äåâà.
26. äååí [dein(a)], /1. - ñ. 100/ - äååí.
27. äåðç, äúðç [derz, durz], /1. - ñ. 100/ - ñìåë, äúðçúê.
28. äèçà [diz(a)], /1. - ñ. 100/ - êðåïîñò - âúâ âðúçêà ñ
áúëãàðñêîòî “èçäèãíàò” - çàùèòåí; äèãà - ïðåãðàäíî
ñúîðúæåíèå.
29. äåí [δεν], /1. - ñ. 146, 143/ - äåí.
30. äðàá [drab(a)], /1. - ñ. 100/ - òå÷åíèå íà ðåêà - ñðàâíè
áúëãàðñêîòî “äðàïàì” - äâèæà ñå ïúëçåøêîì.
31. äðúâåòà [druveta], /1. - ñ. 197/ - äúðâî, äúðâåòà.
32. äðúìå [drume, dryme], /1. - ñ. 100/ - áúëãàðñêîòî “äðúìà”
- õðàñòàëàê, øóáðàê.
33. åæ [Åζις], /1. - ñ. 217/ - åæ, òàðàëåæ.
34. äóí [dun(a)], /1. - ñ. 100/ - âèñî÷èíà, äþíà.
35. æèëà [geil(a)], /1. - ñ. 100/ - æèëà.
36. ç- [z-], /1. - ñ. 102/ - èç, îò.
37. çåëêà [Zeλκια], /1. - ñ. 217/ - çåëåí÷óê, çåëêà.
38. çàìà [zama], /1. - ñ. 102/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “ñàìú” -
ñúùè, åäíàêúâ.
39. çåð [zer], /1. - ñ. 103/ - çâåð, çâÿð.
40. çåò [zeta], /1. - ñ. 103/ - ñÿò, çàñÿò.
41. çîëòà [zolt(a)], /1. - ñ. 103/ - çëàòî, æúëò.
42. çúìú [zymy], /1. - ñ. 103/ - çìåé, çìèÿ.
43. èë(ó) [ilu], /14./ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “èëú”.
44. êàë [chalas], /18. - ñ. 74/ - êàë.
45. êàðà [kara], /1. - ñ. 100/ - ïëàíèíà - ñòàðîáúëãàðñêîòî
“ãîðà”. “Òðàêèéñêîòî” èìå íà ïëàíèíàòà Áåëàñèöà å Áåëàêð
- ïðåâîäèìî íà áúëãàðñêè - Áåëà ãîðà, Áåëà ïëàíèíà.
46. êàòåð [kater], /1. - ñ. 254/ - êàòåðèöà.
47. êåíòa [kenth(a)], /1. - ñ. 101/ - ÷åäî.
48. êåð [kers(a)], /1. - ñ. 101/ - ÷åð, ÷åðåí.
49. êåðàñî [κερασος], /1. - ñ. 21/ - ÷åðåøà.
50. êåòðè [ketri], /1. - ñ. 101/ - ÷åòðè, ÷åòèðè.
51. êèñò [kist(a)] - /1. - ñ. 101/ - ÷èñò.
52. êîëàáúð [κολαβρος], /1. - ñ. 103/ - îáðÿäíà ïåñåí â îáðÿäåí
òàíö ñ îðúæèå - ñðàâíè “êîëîáúð”.
53. êóïñåë [kupsel(a)], /1. - ñ. 101/ - êóï÷å.
54. ëàç [lazi], /1. - ñ. 101/ - ëîø.
221
 ÀÂÈÒÎÕÎË
55. ìà [ma, me], /1. - ñ. 101/ - ìàìà, ìàéêà.
56. ìåð [mer], /1. - ñ. 101/ - ãîëÿì, âåëèê - ñðàâíè “ìåðà” -
ãîëÿìà çåìÿ, à ñúùî “ïðàáúëãàðñêèòå” èìåíà Áåçìåð,
Ìàëàìèð è ò. í.
57. ìúñ [musas], /18. - ñ. 78/ - ìúõ.
58. îñòà(ñ) [ostas], /18. - ñ. 78/ - óñòèå íà ðåêà.
59. ïàéáå [paibes], /1. - ñ. 101/ - áåáå, ðîæáà.
60. ïè [pi], /1. - ñ. 101/ - ïðè.
61. ïðàñ [pras], /18. - ñ. 80/ - ïðúñêàì.
62. ïúðà [pura], /18. - ñ. 80/ - ïúðî (ñò.áúëã. - ëèìåö). Îïèòúò
äà ñå òúëêóâà òàçè äóìà ÷ðåç íîâîãðúöêîòî “pyros” =
“öàðåâèöà” (öàðåâèöàòà å áèëà ïîçíàòà íà òðàêèòå !?!?) e
ïîêàçàòåëåí äîêúäå ìîæå äà ñòèãíå â çàñëåïåíèåòî ñè
íàóêàòà!
63. ðàñê [rask], /1. - ñ. 101/ - ðÿçúê, ïúðãàâ, áúðç.
64. ñàáàäè [sabadi], /1. - ñ. 101/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî
“ñâîáîäü” - ñâîáîäåí.
65. ñàëòà [salta], /1. - ñ. 101/ - çëàòåí (çàëòà -
ñòàðîáúëãàðñêè).
66. ñâåòúë [suetul], /1. - ñ. 102/ - ñâåòúë.
67. ñåìeëe [semele], /1. - ñ. 101/ - çåìÿ (çåìëÿ -
ñòàðîáúëãàðñêè).
68. ñòàð [stara], /1. - ñ. 102/ - ñòað.
69. ñòðóìå [stryme], /1. - ñ. 102/ - òå÷åíèå - ñðàâíè
áúëãàðñêîòî “ñòðåìè ñå”, “óñòðåìåí”.
70. ñòúð [stur], /18. - ñ. 82/ - ñòúðíà (ñò.áúëã.), ñòðàíà,
ìåñòíîñò; ñðàâíè ïðî-ñòîð.
71. ñóíêà [sunka], /18. - ñ. 83/ - ñîê (ñëþíêà).
72. òàëêà [t(h)alka], /1. - ñ. 102/ - òëàñêà.
73. òàðï [tarp(a)], /1. - ñ. 102/ - òðàï.
74. òèì- [τιµ−], /1. - ñ. 250/ - òúìåí, ÷åðåí.
75. òðàóñ [traus], /18. - ñ. 83/ - òðîøà.
76. òðè - òðè.
77. òúðäà [thurd(a)], /1. - ñ. 102/ - äúðæà.
78. óòó, úòú [utu], /1. - ñ. 102/ - âîäà; ñðàâíè äèàëåêòíàòà
ôîðìà “úäú”.
79. öåâ [σεβα], /1. - ñ. 196/ - öåâ, ðàñòåíèåòî áúç.
Àíòè÷íè “ìàêåäîíñêè” ãëîñè - ñïîðåä ìíîãî àâòîðè
àíòè÷íèòå “òðàêè” è “ìàêåäîíöè” ñà ðîäñòâåíè íàðîäè.
Òîâà ñå äîêàçâà è îò çàïàçåíèòå “ìàêåäîíñêè” ãëîñè â àí-
òè÷íîñòòà, êîèòî âñúùíîñò ñà áúëãàðñêè äóìè - ×ÅËÍÈÊ,
ÂÎÉÍÈÊ, ÂÎÄÈÖÀ è ò. í. Çà ñúæàëåíèå çàïàçåíèòå “ìà-
êåäîíñêè” äóìè ñà ñúùî ìíîãî îãðàíè÷åí áðîé, êàêòî è
“òðàêèéñêèòå”. Íî íàðåä ñ õèëÿäè äðóãè äîêàçàòåëñòâà
òåçè ôàêòè ñà äîñòàòú÷íî êðàñíîðå÷èâè, çà äà íàïðàâèì
çàêëþ÷åíèåòî, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíñêè áúëãàðè ñà ïî-
òîìöè íà àíòè÷íîòî íàñåëåíèå íà Ìàêåäîíèÿ.
“Òðàêèéñêè” ìåñòíè, ëè÷íè è ðîäîâè èìåíà
1. Àáðèò [Abritys], /2. - ñ. 2/ - “òðàêèéñêè” ãðàä, äíåøíèÿò
ãðàä Ðàçãðàä — î÷åâèäíà å âðúçêàòà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà
äóìà áðèò - áðúñíà÷. Àáðèò = îáðúñíàò, îáåçëåñåí õúëì.
2. Àãðèàíè [Agrianes], /2. - ñ. 5/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå,
îáèòàâàëî íàé-ãîðíîòî òå÷åíèå íà ðåêà Ñòðóìà — íàé-
âåðîÿòíî òîâà ñà æèâååùèòå è äî äíåñ ïî òåçè ìåñòà
áúëãàðè ìîõàìåäàíè - àõðÿíè. Ïî òîçè íà÷èí ñà ñå
222
íàðè÷àëè òå ïîìåæäó ñè äîðè äî 1943 ã., âúïðåêè ÷å
õîäæèòå ñà èì çàáðàíÿâàëè òîâà èìå !!! /12. - ñ. 189/
3. Àç [Asios], /2. - ñ. 8/ - “òðàêèéñêè” ãåðîé îò Òðîÿíñêàòà
âîéíà — “Àç” å áúëãàðñêî ìåñòîèìåíèå, ïúðâî ëèöå,
åäèíñòâåíî ÷èñëî, î÷åâèäíî êîðåí è íà øèðîêî
ðàçïðîñòðàíåíîòî áúëãàðñêî èìå Àñåí.
4. Àéìîí [Αιµων], /7. - ñ. 3/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà Ñòàðà
ïëàíèíà. Â äèàëåêòíè ãîâîðè ñå å çàïàçèëî äî äíåñ ïîä
ôîðìàòà Èì /18. - ñ. 37/. Åòî ãî êúäå áèë çàâåòíèÿò
Èìåîí íàñåëåí ñ “ïðàáúëãàðè”! Ñðåäíîâåêîâíîòî
áúëãàðñêî èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà ñúùî å ïîêàçàòåëíî,
Ìàòoðíå ãîðüi - Äðåâíè ïëàíèíè /7. - ñ. 15/ (èëè Ìàé÷èíè
ïëàíèíè ?). À êàêâî £ å äðåâíîòî è ñòàðîòî íà åäíà
ïëàíèíà, çàâàðåíà îò íîâîäîøëè íàøåñòâåíèöè (òà áèëè
òå “ñëàâÿíè” èëè “òþðêî-áúëãàðè”), òà ùå ÿ íàðè÷àò
Ñòàðà ïëàíèíà? Àìè äðóãîòî íàçâàíèå - Áàëêàí?! Ñ
î÷åâèäíàòà áëèçîñò äî íàøèÿ åòíîíèì òîâà èìå ãîâîðè
ñàìî çà ñåáå ñè. Îò âñè÷êèòå òåçè íàçâàíèÿ âñåêè ùî-
ãîäå ðàçóìåí ÷îâåê ìîæå ëåñíî äà ñòèãíå äî
ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å Áàëêàíà å ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå.
Íî ÿâíî íà íàóêàòà é å òðóäíî...
5. Àñïàð - ãîòî-àëàí ïî ïðîèçõîä - âåëèê âîåíà÷àëíèê â
Ðèìñêàòà èìïåðèÿ — î÷åâèäíà å àíàëîãèÿòà ñ èìåòî íà
“ïðàáúëãàðñêèÿ” âëàäåòåë Àñïàðóõ (Àñïàð ðèx).
6. Àòå, Àòè [Attis], /2. - ñ. 31/ - ôðèãèéñêè Áîã Áàùà — îò
äðåâíîáúëãàðñêîòî “àòå” = “îòåö”, “òàòå”. Äîáðå ñå çíàå,
÷å Àòèíà å ïðåäãðúöêà áîãèíÿ. Ãúðöèòå îáà÷å ñà
çàáëóäèëè è ïðîäúëæàâàò äà çàáëóæäàâàò ñâåòà ñ
îòêðàäíàòèòå îò “òðàêèòå” è ôàëøèôèöèðàíè ìèòîâå è
ëåãåíäè, â êîèòî íàïðèìåð ñå òâúðäè, ÷å èìåòî íà
Âñåâèøíèÿ å Çåâñ. Àêî áåøå Çåâñ, ùåøå ëè Àòèíà /
Áàùèíà, Òàòèíà/, äúùåðÿòà íà Âñåâèøíèÿ, äà ñå íàðè÷à
òàêà? Áè òðÿáâàëî äà ñå íàðè÷à Çåâñèíà...
7. Àòå [Ateas], /2. - ñ. 29/ - ñêèòñêè âëàäåòåë, çàãèíàë â
áèòêà ñ Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè — ÿñíà å âðúçêàòà ñ
äðåâíîáúëãàðñêàòà äóìà “àòà”, îò êîÿòî ïðîèçëèçàò
íîâîáúëãàðñêèòå “îòåö”, “òàòå”, “òàòà”, “òàòêî”, “áàø-
òà”, è èìåíàòà Àòèëà, Àòêî, Àíòî. Äóìàòà “àòà” å
íàðî÷åíà íåñïðàâåäëèâî çà òþðêñêà. Âðúçêàòà ñ
“òðàêèéñêèÿ” áîã Àòå (Àòèñ) å áåçñïîðíà! Àòå å ïî÷èòàí
îò “òðàêèòå” êàòî Áîã Áàùà! Êàêâî îáùî èìàò òóê äèâèòå
àëòàéñêè òþðêñêè ïðèøúëöè?! Òóðöèòå âëàäåÿò âå÷å
íÿêîëêî ñòîëåòèÿ áúëãàðñêà çåìÿ (Áàëêàíèòå è Ìàëà
Àçèÿ), çàòîâà èìàò â ðå÷íèêà ñè îãðîìåí áðîé áúëãàðñêè
äóìè!
8. Àòèëè [ÀÒIËIOC], /38. - ñ.163/ - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî
“òðàêèéñêî” èìå, çàñâèäåòåëñòâàíî â íàäïèñ âúðõó
îáðî÷íà ïëî÷êà îò Íèêîïîëñêîòî ñåëî Òðúíêîâèöà. Òîçè
íàäïèñ å ñàìî åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà, çà “òðàêèéñêèÿ”
ïðîèçõîä íà õóíèòå íà Àòèëà /4/.
9. Àòèíà - ïðåäãðúöêà /”òðàêèéñêà”/ áîãèíÿ, äúùåðÿ íà
Áîãà Áàùà Àòå /Àòè/ — èìåòî Àòèíà å î÷åâèäåí åïèòåò
ñúñ çíà÷åíèå - òàòèíà, áàùèíà, àòèíà /äúùåðÿ íà àòå-öà,
îòå-öà/.

10. Áàêõ [Bakhus] - èñòèíñêîòî èìå íà “òðàêèéñêèÿ” áîã,
èçâåñòåí íè ïîä ãðúöêîòî ñè èìå Äèîíèñèé. Áàêõ å ñèí íà
Ñåìåëå è Þïèòåð â ðèìñêèÿ ïàíòåîí íà áîãîâåòå —
àíàëîãèÿòà ñ áúëãàðñêàòà äóìà Áîã å î÷åâèäíà.
11. Áàëàêð [ Βαλακρος], /1. - ñ. 34/ - “òðàêèéñêîòî”
(“ìàêåäîíñêî”) èìå íà ïë. Áåëàñèöà — î÷åâèäíà å
åòèìîëîãèÿòà Áåëà-ãð (ãîðà - ñòàðîáúëã.), Áÿëà ïëàíèíà.
12. Áàñòàðíè [Bastarnae], /2. - ñ. 33/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå
îò III âåê ïð. í. å. — àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà áàñòèñâàì
= íàïàäàì, íåïðàâèëíî îáÿñíåíà åòèìîëîãè÷åñêè ñ
òóðñêàòà äóìà “áàñìàê” (?).
13. Áàòî [Bato], /1. - ñ. 238/ - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî
èëèðèéñêî ëè÷íî èìå — “ïðàáúëãàðñêèòå” èìåíà Áàòîÿ,
Áàò Áîÿí, äíåøíîòî Áàòêîâ è ò. í.
14. Áåáðúê [Βεβρυκες], /1. - ñ. 46/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå —
äóìàòà “áúáðåê” å åäíà îò ìàëêîòî, îáÿâåíè îò íàóêàòà çà
“ïðàáúëãàðñêà”.
15. Áåëóð [Belluros], /2. - ñ. 35/ - íåëîêàëèçèðàíî
“òðàêèèñêî” ñåëèùå â Ðîäîïèòå — î÷åâèäíî èìåòî èìà çà
êîðåí áúëãàðñêîòî áåë, áÿë. Ñðàâíè Áåëàóð - áðàò íà öàð
Ìèõàèë Øèøìàí.
16. Áåðèñàä [Berisades], /2. - ñ. 38/ - “òðàêèéñêè”
àðèñòîêðàò, êîéòî ñëåä ñìúðòòà íà Êîò(èñ) I ïðåç 359 ã.
ïð. í. å. óïðàâëÿâà îäðèñèòå — ðàçíîâèäíîñò íà èìåòî
Áîðèñ - ñ ïúëåí ÷ëåí “àò” - Áîðèñ-àò. Ñðàâíè Èðîä-îò
(Õåðîäîò), Àðèñò-îò (Àðèñòîòåë) è äðóãè.
17. Áåðîå [Beroe], /2. - ñ. 32/ - “òðàêèéñêî” ñåëèùå, äíåøíà
Ñòàðà Çàãîðà — åòèìîëîãè÷åñêè ñâúðçàíî ñ áúëãàðñêîòî
“áåðà”, “ñúáèðàì”, “ñáîð”, “ñúáîð”. Áúëãàðñêè èìåíà -
Áåðî, Áåðîâ.
18. Áèñòðà [Βιστρας], /1. - ñ. 45/ — áèñòúð, áèñòðà - ñèëíî
ðàçïðîñòðàíåíî áúëãàðñêî èìå Áèñòðà, êàêòî è Áèñòðüî,
Áèñòðî è ò. í.
19. Áèòàëèàí, Âèòàëèàí [ Βιταλιανος], /23. - ñ. 364/ -
âèçàíòèéñêè âîåíà÷àëíèê ðîäîì îò Ìèçèÿ,
íåëîêàëèçèðàíîòî “òðàêèéñêî” ñåëèùå Çàëäàïà.
Ðàçëè÷íèòå àâòîðè ãî íàðè÷àò ðàçëè÷íî - òðàêèåö
(Ìàëàëà), ñêèò (Éîðäàíåñ), ãîò èëè ãåò. Áèòàëèàí å ñèí
íà Ïàòðèêàë (Áàò Ðèã ?) è âíóê íà Àñïàð. Âúñòàíàë ñðåùó
èìïåðàòîð Àíàñòàñèé â 515 ã. çàðàäè íåñúãëàñèå ñ
ðåëèãèîçíàòà ïîëèòèêà íà èìïåðàòîðà. Òåîôàí òâúðäè çà
íåãî, ÷å å âúñòàíàë íà÷åëî íà ïðàâîñëàâíè, Êîìåñ
Ìàðöåëèí êàçâà, ÷å å íà÷åëî íà ðîìåéñêà âîéñêà, à Ìàëàëà
ðàçêàçâà, ÷å å ïðåäâîæäàë õóíè è áúëãàðè. Àâòîðèòå íå ñè
ïðîòèâîðå÷àò, àêî ñå ïðèåìå, ÷å ñà âúñòàíàëè áúëãàðèòå
õðèñòèÿíè, ïîäàíèöè íà èìïåðèÿòà - êîðåíúò íà èìåòî å
áúëãàðñêàòà äóìà “áèòè” - ïîáåäèòåë.
20. Áèòèíè [Bithynoi], /2. - ñ. 62/ - ÷àñò îò “òðàêèéñêèÿ”
íàðîä ñòðèìîíè, êîéòî ïîëó÷èë íîâîòî ñè èìå “áèòèíè”,
ñëåä êàòî çàâëàäÿë ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà Ìàëà Àçèÿ è
ñå çàñåëèë òàì — ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “áèòè” -
ÀÂÈÒÎÕÎË
“ïîáåæäàâàì”, îáÿñíÿâà ïðåêðàñíî åòèìîëîãèÿòà íà òîâà
èìå - “ïîáåäèòåëè”.
21. Áèòè, Áèòþ [Bithys, Bitus], /2. - ñ. 46/ - åäíî îò íàé-
÷åñòî ñðåùàíèòå “òðàêèéñêè” èìåíà — íà ñòàðîáúëãàðñêè
òîâà èìå ñå ïðåâåæäà äîñëîâíî - ïîáåäèòåë!
22. Áè÷è [Bizoi], /2. - ñ. 41/ - ÷åñòî ñðåùàíî èìå íà
“òðàêèéñêèòå” ãðàäîâå îêîëî Áîñôîðà, â îñíîâàòà è íà
Byzantion — áúëãàðñêîòî “áèê”, “áè÷è”. Ïðîèçëèçà
âåðîÿòíî îò ìèòà çà Çåâñ, êîéòî ñå ïðåâúðíàë â áèê è
îòâëÿêúë Åâðîïà.
23. Áîë, Ïîë(åñ) [Polles], /2. - ñ. 218/ - öàð íà “òðàêèéñêî”
ïëåìå — áîë (ìíîæåñòâî, ãîëÿì, âåëèê).
24. Áîëã [Bolg] - ñïîðåä ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè èìå íà
âëàäåòåë, ÷èéòî íàðîä [Fir Bolg - íàðîäúò íà Áîëã] å æèâÿë
â Òðàêèÿ — ìíîæåñòâî âúçðîæäåíñêè àâòîðè òâúðäÿò, ÷å
áúëãàðèòå íîñÿò èìåòî ñè îò Áîëã - ñèí íà èëèðèéñêèÿ
öàð Êîëåäà, æèâÿë ïðåç VIII âåê ïð. í. å. /8. - ñ. 29/, /9. - ñ.
25/, /10. - ñ. 630/.
25. Áîëîã, Âîëîã [Vologaesus], /2. - ñ. 65/ - “òðàêèéñêè”
æðåö îò ïëåìåòî íà áåñèòå — àíàëîã íà àíòè÷íîòî èìå
Áîëã, çà êîåòî ñòàíà äóìà ïî-ãîðå. Âîëîãåñ ñå ñïîìåíàâà
îò âúçðîæäåíåöà ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè â íåãîâèÿ
“Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå” êàòî “ñëàâÿíñêè êíÿç”. Ñúùèÿò
ñïèñúê îò âëàäåòåëè ñå ïðåäõîæäà îò öÿëà ðåäèöà èìåíà,
ñðåä êîèòî Êîëåäà, Áîëã, Äåêåôàë (!), à ñëåä Âîëîãåñ
ïðîäúëæàâà ñ Àòòèëà, Áîÿí è Êàðäàí! /9. - ñ. 25/
26. Áîðåé [Boreas], /2. - ñ. 46/ - òðàêèéñêè áîã,
ïåðñîíèôèêàöèÿ íà ñèëíèÿ è ñòóäåí ñåâåðåí âÿòúð — â
åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ äóìèòå “áóðÿ” è “áîðÿ” , êàêòî è ñ
áúëãàðñêèòå èìåíà Áîðå, Áîðèñ è ò. í.
27. Áîòèå - ÷ëåí íà “òðàêèéñêîòî” ïëåìå “áîòèåè”
[Bottiaei], /2. - ñ. 48/ — ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî
èìå Áîòå, Áîòþ, Áîòüî.
28. Áðåíè [Brenai], /2. - ñ. 50/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå —
î÷åâèäíà âðúçêà ñ èìåòî íà ëåãåíäàðíèÿ áúëãàðñêè
âëàäåòåë Áðåí (Áðåì), ñèí íà Êîëåäà./8. - ñ. 29/, /10. - ñ.
630/. Îò êîðåíà íà áúëãàðñêàòà äóìà “áðàí” - “áðàíÿ”,
“áèòêà”, “ñðàæåíèå”, “âîéíà”, “çàùèòà”, “çàùèòàâàì”,
“ïàçÿ”.
29. Áðèãè [Briges], /2. - ñ. 50/ - åäèí îò íàé-ãîëåìèòå
“òðàêèéñêè” íàðîäè — ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “áðèçãè”
îçíà÷àâà “ðàçïðúñêâàì”. Áðèãèòå ñà æèâÿëè ðàçïðúñíàòî
èç öåëèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ. Òîâà ñà
âñúùíîñò èçâåñòíèòå “ôðèãè”, êîèòî îñâåí ñ âñè÷êî äðóãî
ñà èçâåñòíè è ñ “ôðèãèéñêèòå” ñè øëåìîâå è øàïêè, êîèòî
â ñðåäíîâåêîâèåòî ñå íàðè÷àò “áúëãàðñêè øàïêè” -
íàïðèìåð â “Êîñìîãðàôèÿòà” íà Çàêàðèÿ Êàçâèíè /11.-
ïðèë./. Çà âðúçêàòà áðèãó (ñâåòúë, áëåñòÿù) - áúëãàðè âèæ
è Ï. Äîáðåâ /13. - ñ. 120/.
30. Áðúç [Βρυζος], /1. - ñ. 45/ — áðúç, áúðç - äíåñ èìåíàòà
Áúðçå, Áúðçüî, Áúðçàêîâ, Áàðçîâ, Áúðçîâ è ò. í.
223
 ÀÂÈÒÎÕÎË
31. Áóãàðàìà [Bugarama, Bourgarama], /2. — ñ. 53/ -
“òðàêèéñêî” ñåëèùå, ÷èåòî èìå å çàñâèäåòåëñòâàíî â IV -
V âåê — àíàëîãèÿ ñ åòíîíèìà íà áúëãàðèòå.
32. Áóçà, Áóçè, Áóçî [Βυζας, Βυζης, Βυζος], /1. — ñ. 45, 68, 69/
- ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — áóçà -
äíåñ èìåíàòà Áóçàíîâ, Áóçîâ è ò. í.
33. Áóðãàðè [Burgari], /2. — ñ. 53/ — âîéíèöè îò îñîáåí âèä
ðèìñêè ãàðíèçîíè êúì êðåïîñò, êàñòåë [burgarii],
çàñâèäåòåëñòâàíè â íàäïèñè îò II âåê îò í. å. â ðàéîíà íà
äíåøíèÿ ãðàä Òåòåâåí è äðóãè. Áóðãàðè ñà áèëè
äèñëîöèðàíè â àíòè÷íîñòòà èç öÿëà äíåøíà Åâðîïà.  òîâà
íå áè èìàëî íèùî íåëîãè÷íî (ïðîñòî “îñîáåí âèä ðèìñêè
ãàðíèçîí” îò “òðàêèéñêè” íàåìíèöè è íèùî ïîâå÷å), àêî
íå áåøå òâúðäåíèåòî íà ó÷åíèòå, ÷å ïîä åòíîíèìà
“áóðãàðè” [Burgare] òðÿáâà äà ðàçáèðàìå “ïðà-áúëãàðè” /
3. — ñ. 35/ ! Íå å çà ïðåíåáðåãâàíå è ôàêòúò, ÷å â ïîâå÷åòî
èçâåñòíè íàì êàðòè îò XV âåê Áúëãàðèÿ å èçïèñàíà ïî òîçè
íà÷èí - Burgaria ! Àðàáñêèòå èñòîðèöè îò âåêîâå íàðè÷àò
äóíàâñêèòå áúëãàðè “áóðæàíè”. “Áóðæà” íà àðàáñêè
îçíà÷àâà êðåïîñò, êóëà - àíàëîãè÷íî íà “áóðã”, “áóðãàðèé”!
34. Áóðåáèñòà [Burebistas], /2. — ñ. 53/ - “òðàêèéñêè” öàð
(íà ãåòèòå) îò I âåê ïð.í.å. — êîðåíúò íà òîâà èìå âåðîÿòíî
å áúëãàðñêàòà äóìà “áóðÿ”. Åâåíòóàëíà åòèìîëîãèÿ - Áóðÿ
Áèòè - “äà áúäå ñèëåí êàòî áóðÿ” èëè “ïîáåäèòåë íà
áóðèòå”. Âúçìîæíà å è åòèìîëîãè÷åñêà àíàëîãèÿ ñ êîðåíà
íà äóìàòà “áîðåö” - Áîðå Áèòè - “äà áúäå áîðåö” èëè “äà
ïîáåæäàâà êàòî áîðåö”.
35. Áóðîãåðè [Pyrogeri], /2. - ñ.214/ - “òðàêèéñêè” íàðîä,
êîéòî æèâååë â Þãîèçòî÷íà Òðàêèÿ - îêîëî Ïëîâäèâ è
ïî ïîðå÷èåòî íà Ìàðèöà. Ñïîìåíàâà ñå îò Ïëèíèé Ñòàðè.
Âåðîÿòíî ãðúöêà òðàíñêðèïöèÿ íà åòíîíèìà “áóðãàðè”,
“áúëãàðè”.
36. Âåæèí [Vezinas], /Äèîí Êàñèé, Ðèìñêà èñòîðèÿ/ -
äàêèéñêè ïúðâåíåö, âòîðè ñëåä âëàäåòåëÿ Äåöåáàë — ñèëíî
ðàçïðîñòðàíåíî ñðåä áúëãàðèòå èìå - Âåæåí, Âåæèí,
Âåæèíîâ.
37. Âåð÷î [Verzo], /1. — ñ. 238/ — òîâà èëèðèéñêî ëè÷íî èìå
å ÷åñòî ñðåùàíî è äíåñ ñðåä áúëãàðèòå.
38. Âåùà [Vesta, Hestia], /2. - ñ.306/ - “òðàêèéñêà” áîãèíÿ
íà çàêîííîñòòà, äúðæàâíîñòòà è ïîçíàíèåòî, äàëà íà
Çàëìîêñèñ çàêîíèòå. Â ãðúöêèÿ ïàíòåîí ïðåìèíàëà ñ
èìåòî Õåñòèÿ, à â ðèìñêèÿ - Âåñòà. Î÷åâèäíà
åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ áúëãàðñêèòå äóìè “âåùà” /
çíàåùà/, “íåâåñòà” /ìëàäà æåíà, êîÿòà íå å çíàåùà, íå å
âåùà/ è ò. í.
39. Âèêîë - öàðåäâîðåö ïðè äàêèéñêèÿ âëàäåòåë Äåöåáàë
— Âîêèë, “ïðàáúëãàðñêè” âëàäåòåëñêè ðîä.
40. Âåäàð - “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — âåäàð, ïðèâåòëèâ - â
äíåøíî âðåìå ñå ñðåùà è èìåòî Âåäðèí.
41. Ãåðî, Õåðî(ñ) [Heros], /2. — ñ. 305/ - áîã íà “òðàêèòå”,
âñåèçâåñòíèÿ “òðàêèéñêè” êîííèê — Ãåðî (ãåðîé), Ñâåòè
224
Ãåîðãè - åäèí îò íàé-ïî÷èòàíèòå áúëãàðñêè ñâåòöè.
Ïàðàëåëúò ñ íàé-èçâåñòíèÿò “ïðàáúëãàðñêè” ñèìâîë,
Ìàäàðñêèÿò êîííèê — å î÷åáèåí!
42. Ãåòè - ãîëÿì “òðàêèéñêè” íàðîä — äíåñ
ðàçïðîñòðàíåíîòî áúëãàðñêî èìå Ãåòî, Ãåòîâ.
43. Ãëàâêèé /25. - ñ. 220/ - “òðàêîèëèðèéñêè” öàð —
î÷åâèäíà åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ áúëãàðñêèòå äóìè ãëàâà,
ãëàâåí è ò. í.
44. Ãëîñà [Γλωσσα] - äóìà, çàñâèäåòåëñòâàíà ó àíòè÷íèòå
ãðúöêè àâòîðè ñúñ çíà÷åíèå - “òðàêèéñêà” äóìà —
àíàëîãèÿòà ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ãëàñ” å ÿâíà! Íà
ñòàðîáúëãàðñêè “ãëàñ” îçíà÷àâà íåùî êàçàíî, ïðîèçíåñåíî,
äóìè, ñëîâà /5. — ñ. 344/.
45. Ãîðäèé /15. — ñ. 27/ - ôðèãèéñêè âëàäåòåë — ãîðä, ãîðäè,
ãîðäèé - àáñîëþòíà àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà.
46. Ãðàá [Grabos], /1. — ñ. 72/ - öàð íà èëèðèòå ïî âðåìåòî
íà Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè — ãðàáÿ, çàâçåìàì, âúçìîæíà
åòèìîëîãè÷íà âðúçêà è ñ “ãðóá”.
47. Äàð [ ∆αρσι], /1. — ñ. 336/ - “òðàêèéñêè” ðîä — äàð,
äàðåíèå, ïîäàðúê - Äàðêî, Äàðåâ.
48. Äåöåáàë [Decebalos], /2. — ñ. 80/ - “äàêèéñêè” âëàäåòåë
(87—106 ã. ïð. í. å.), ñèí íà Ñêîðèëî — Äåòå Áàë, “äåòå
ãîëÿìî” èëè “äåòå âëàäåòåë”. Â áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ
ïðèñúñòâàò äâà ëåãåíäàðíè äåòñêè îáðàçà - Äåòå
Ãîëåìåøå è Ñåêóëà Äåòåíöå. Â áúëãàðñêèÿ åçèê
ñúùåñòâóâà äóìàòà “äå÷î”, “äå÷êî”, êîÿòî íàïúëíî
îòãîâàðÿ íà èìåòî Äåöå Áàë (Äå÷å Áàë). Äåöåáàë å çàïèñàí
â ñïèñúêà îò “ñëàâÿíñêè êíÿçå” íà âúçðîæäåíåöà ïîï Éîâ÷î
Òðåâíåíñêè ïîä èìåòî Äåêåôàë!/9. — ñ. 25/
49. Äåöèé [Quintus Herennius Etruscus Messius Decius] -
ðèìñêè èìïåðàòîð îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä (249—251 ã.
ïð. í. å.). — äíåøíèòå áúëãàðñêè èìåíà Äå÷î, Äå÷êî - âúðõó
ìîíåòèòå, êîèòî å ñÿêúë, Äåöèé å èçîáðàçåí êàòî
ñúùèíñêè äå÷êî.
50. Äèì, Äúì [Dimum, Dyme], /18. - ñ. 35/ - èìåíà íà
“òðàêèéñêè” ãðàäîâå — Èâàí Äóðèäàíîâ ñâúðçâà
åòèìîëîãè÷åñêè òåçè íàçâàíèÿ ñ áúëãàðñêîòî “òúì-åí”;
î÷åâèäíà å âðúçêàòà è ñ “äèì”.
51. Äèìà(ñ), /2. - ñ. 8/ - ôðèãèéñêî èìå — Äèìî, åäíî îò
íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå áúëãàðñêè èìåíà äíåñ.
52. Äè÷î [Dizzo], /1. - ñ. 43/ - “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — è
äî äíåñ ÷åñòî ñðåùàíî ñðåä áúëãàðèòå - Äè÷î, Äè÷îâ,
Äè÷åâ.
53. Äîáåð [Doberes], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà
äíåøíèÿ ãðàä Äîéðàí — î÷åâèäíà åòèìîëîãèÿ - äîáúð.
Äíåøíîòî èìå å ïðåìèíàëî ïðåç ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ -
äîáúð - äîâúð - äîóð - äîéð/îí/. Åäèí ïîêàçàòåëåí ïðèìåð
çà ñåëèùå, ÷èåòî àíòè÷íî èìå å ïî-áëèçî äî áúëãàðñêàòà
ñè ïðà-ôîðìà, îòêîëêîòî äî ñúâðåìåííàòà, ÿâÿâàùà ñå
êúñíà ãðúöêà ðåëàöèÿ.

54. Äîáåðè [Doberes], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå —
äîáúð, äîáðè.
55. Äðóãåðè [Drugeri], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå —
äðóãàð, äðóãàðè.
56. Äðúñòúð [Durostorum], /2. — ñ. 91/ - ñòàð “òðàêèéñêè”
ãðàä íà Äóíàâà, äíåøíà Ñèëèñòðà — äðúñòÿ, çàäðúñòâàì,
ïðåãðàæäàì - çíàå ñå, ÷å íà òîâà ìÿñòî ðåêàòà å áèëà
ïðåãðàæäàíà ñ âåðèãè.
57. Äóëa, Äóëè [∆υλα , ∆ουλη], /1. — ñ. 94/ - ëè÷íî èìå, êàêòî
è èìå íà ñòàðî “òðàêèéñêî” áîæåñòâî — áúëãàðñêàòà öàðñêà
äèíàñòèÿ Äóëî, êàêòî è ìíîæåñòâî ñúâðåìåíè ôàìèëèè -
Äèëîâ, Äóëîâ è ò. í.
58. Äóëå [ÄÎYËÍÑ], /38. - ñ.179/ - îùå åäíà ôîðìà íà
“òðàêèéñêîòî” èìå Äóëî, çàñâèäåòåëñòâàíî âúðõó îáðî÷íà
ïëî÷êà. Äóëî å “ïðàáúëãàðñêà” âëàäåòåëñêà äèíàñòèÿ.
59. Äóëèçåëì [∆ουληζελµις], /1. — ñ. 93/ - äâóîñíîâíîâíî
“òðàêèéñêî” èìå —- ÿñíà åòèìîëîãèÿ - Äóëè+Çåëì (çåìë,
çåìÿ) - ðîäåí â çåìÿòà íà Äóëî.
60. Åðìè [ÅÐÌÍÑ], /38. - ñ.83/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî
“òðàêèéñêî” èìå. Êàêòî âå÷å áå êàçàíî, òîâà å èñòèíñêîòî
èìå íà “òðàêèéñêèÿ” áîã, èçâåñòåí ïîä ãðúöêà
òðàíñêðèïöèÿ Õåðìåñ. Õåðîäîò êàçâà çà “òðàêèéñêèòå”
áëàãîðîäíèöè è âåëìîæè, ÷å ïî÷èòàò ïðåäè âñè÷êî Åðìè
è ÷å èçâåæäàò ðîäà ñè îò íåãî. ×óäíî ëè å òîãàâà, ÷å åäíà
îò óïðàâëÿâàùèòå “ïðàáúëãàðñêè” äèíàñòèè ñå íàðè÷à
Åðìè?!
61. Çàéêî [Zαικα], /40. - ñ.42(212)/ - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî
“òðàêèéñêî” èìå. Î÷åâèäíà åòèìîëîãèÿ îò áúëãàðñêàòà
äóìà çàåê, çàéêî. Çàïàçåíî è äî äíåñ â áúëãàðñêè ôàìèëíè
èìåíà - Çàåêîâ, Çàéêîâ è ò. í.
62. Çàëìîêñ [Zalmoxis], /2. - ñ. 108/ - öàð, æðåö è áîã íà
ãåòèòå — ìíîãî âåðîÿòíà å ñòàðîáúëãàðñêàòà åòèìîëîãÿ
íà òîâà èìå, êúäåòî [zal] å ñòàðîáúëãàðñêîòî “æàëú” -
“ãðîá”, “ãðîáíèöà” /5. - ñ. 485/, à [mox] å ãðúöêè îïèò çà
òðàíñêðèáèðàíå íà áúëãàðñêàòà äóìà “ìúæ”. Çàëìîêñ
ïðèæèâå ïîñòðîÿâà õðàì-ãðîáíèöà, â êîÿòî èçâúðøâà
ìèñòåðèè. Ñëåä ñìúðòòà ñè å ïîãðåáàí â òàçè ãðîáíèöà,
íî íà ÷åòâúðòàòà ãîäèíà âúçêðúñâà. Çàëìîêñèñ å
îáîæåñòâåí è èçïúëíÿâà ðîëÿòà íà áîã íà ìúðòâèòå â
“òðàêèéñêèÿ” ïàíòåîí íà áîãîâåòå. Õåðîäîò òâúðäè, ÷å
“òðàêèòå” íàðè÷àëè Çàëìîêñèñ è ñ èìåòî Ãåáåëåéñèñ, êîéòî
åïèòåò åòèìîëîãè÷åñêè ñå ñâúðçâà ñ áúëãàðñêàòà äóìà
“ãèáåë”. Çàëìîêñèñ ñå îòúæåñòâÿâà ñ Êðîíîñ - ãðúöêèÿ
áîã íà ìúðòâèòå. Âàæíà àíàëîãèÿ å è ôàêòúò, ÷å ïîäîáåí
õðàì-ãðîáíèöà ñòðîè ïðèæèâå è Îìóðòàã, çà êîåòî
ñâèäåòåëñòâà íåãîâèÿò ñòðîèòåëåí íàäïèñ âúðõó êîëîíà /
6. - ñ. 192/ .
63. Çåò - ó÷àñòíèê â åêñïåäèöÿòà íà àðãîíàâòèòå, ñèí íà
Áîðåé — ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî èìå Çåòî, Çåòîâ, Çåòîâà.
64. Çèåçè [Zeiseis], /39. - ñ.22/, /1. - ñ.130/ - ñèëíî
ðàçïðîñòðàíåíî “òðàêèéñêî” èìå. Íåêà ïðèïîìíèì, ÷å
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñïîðåä Àíîíèìåí ëàòèíñêè õðîíîãðàô îò IV âåê Çèåçè å
ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå.
65. Çîëò [Zoltes], /2. - ñ. 114/ - äèíàñò íà ãåòèòå — àáñîëþòíî
ïúëíà àíàëîãèÿ ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “çîëúòî” -
çëàòî.
66. Èñêàíäað - èñòèíñêîòî èìå (ñïîðåä àðàáñêè èçòî÷íèöè)
íà âåëèêèÿ “òðàêî-èëèðèéñêè” âëàäåòåë, èçâåñòåí äíåñ ñ
ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ íà èìåòî ñè - Àëåêñàíäúð —
âúçìîæíà åòèìîëîãèÿ íà òîâà èìå - “èñêàí äàð” = “æåëàí
äàð”.
67. Êîìåòè - áëàãîðîäíè÷åñêè ðàíã ïðè äàêèòå â
àíòè÷íîñòòà /25. - ñ. 97/. Î÷åâèäíî å, ÷å ñòàâà äóìà çà
áúëãàðñêàòà äóìà “êìåò”, êîÿòî è äî äíåñ ñå ïðîèçíàñÿ â
ðàçëè÷íè ðàéîíè íà Áúëãàðèÿ ïî ñúùèÿ íà÷èí - êîìåò
(íàïðèìåð â ñòðàíäæàíñêîòî ñåëî Áúëãàðè). Ñúùèÿò ðàíã
â ñðåäíîâåêîâèåòî íîñè Êîìèò Íèêîëà - áàùàòà íà
Ñàìóèë. Äíåñ øàáëîííî ñå òâúðäè, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà
“âèçàíòèéñêà” òèòëà, à êàêòî âèæäàìå, òèòëàòà å äàêèéñêà.
Êîìåòèïèëè(îñ) ïúê å ïî-âèñîê ðàíã äàêèéñêè âåëìîæè,
êîèòî ñà íîñåëè âèñîêè êîíóñîâèäíè øàïêè (áúëãàðñêè
øàïêè!) /11.- ïðèë./. Êîìèòîïóëè ñà íàðå÷åíè îò
âèçàíòèéñêèòå àâòîðè ñèíîâåòå íà Êîìèò Íèêîëà - Äàâèä,
Ìîèñåé, Ààðîí, Ñàìóèë!
68. Êîòåë [Kotelas], /2. - ñ. 150/ - âëàäåòåë íà ãåòèòå — êîò
(êîòêà íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê) - ÷åñòî ñðåùàíè áúëãàðñêè
ôàìèëèè Êîòîâ, Êîòåâ, Êîòêîâ è ò. í. Âúçìîæíà àíàëîãèÿ
ñ èìåòî íà Êóáðàòîâèÿ ñèí Êîò-ðàã.
69. Êîò [Kotys], /2. - ñ. 150/ - öàðñêî “òðàêèéñêî” èìå —
àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî.
70. Êðåñòîíè [Krestones], /2. - ñ. 155/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå,
÷èåòî èìå åòèìîëîãè÷åñêè ñå èçâåæäà ëåñíî îò
ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “êðåñò” = êðúñò.
71. Êó÷è [Êοuτζις], /39. - ñ.58,59,74/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî
òðàêèéñêî èìå. Êó÷è å ñèí íà ïðåäâîäèòåëÿ íà áúëãàðèòå
Áèòàëèàí ïðè âúñòàíèåòî ïðîòèâ ðîìåèòå â íà÷àëîòî íà
øåñòè âåê. Î÷åâèäíî ñ áúëãàðñêà åòèìîëîãèÿ - îò äóìàòà
êó÷å. È äî äíåñ òîâà èìå ñå å çàïàçèëî â áúëãàðñêèòå
ôàìèëíè èìåíà - Êó÷åâ.
72. Ëàíãàð [Langaros], /2. - ñ. 159/ - âëàäåòåë íà
“òðàêèéñêèÿ” íàðîä àãðèàíè, êîèòî æèâåÿò è äî äíåñ â
ñâîèòå çåìè - áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè àõðÿíè — ëîíãóð å
ñòàðà äèàëåêòíà áúëãàðñêà äóìà è îçíà÷àâà äúëúã, âèñîê.
73. Ëú÷è (Ëóöèóñ Äîìèòþñ Àóðåëÿíóñ, 270-275), ðèìñêè
èìïåðàòîð îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä — ëú÷, ëè÷åí,
ëú÷åçàðåí - è äî äíåñ ëè÷íèòå èìåíà Ëú÷è, Ëú÷î, Ëà÷î
ñà ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíè ñðåä áúëãàðèòå.
74. Ìàâúð /39. - ñ. 65/ - “òðàêèéñêî” èìå. Ïúëåí àíàëîã íà
“ïðàáúëãàðñêîòî” Ìàâúð.
75. Ìàðê [Marc] - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî èìå â Ðèìñêàòà
èìïåðèÿ. Èìåòî î÷åâèäíî å ñ “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä, òúé
225
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êàòî Ìàðê (Ìàðñ = Àðåñ) å “òðàêèéñêè” áîã — Ìàðêî å
åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå áúëãàðñêè èìåíà è íå ñàìî
òîâà, íî ôîëêëîðúò íè è äî äíåñ ïàçè ñïîìåíà çà Êðàëè
Ìàðêî. Ìèòîëîãè÷åñêàòà êîìïîíåíòà íà òîçè ïðèêàçåí
îáðàç å äîñòà ïî-ñòàðà îò ðåàëíèÿ ñïîìåí çà
ñðåäíîâåêîâíàòà èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò.
76. Ìàðê Óëïèé Åðìè - ïî ðîä “òðàê”, ôèíàíñîâ óïðàâèòåë
íà Äàêèÿ (Áàëàõèÿ) ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí — Åðìè
(Åðìè-àð) å “ïðàáúëãàðñêè” ðîä, çàñâèäåòåëñòâàí âúâ
âúçïîìåíàòåëåí íàäïèñ íà Îìóðòàã. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà
äóìà çà èìåòî íà Áîã Õåðìåñ (Õåðìåñ å ãðúöêà
òðàíñêðèáöèÿ íà èñòèíñêîòî èìå Åðìè). Åòî êàêâî êàçâà
Õåðîäîò çà “òðàêèéñêèÿ” áîã Åðìè : “Îòäåëíî îò íàðîäà,
öàðåòå ïî÷èòàò Õåðìåñ ïîâå÷å îò âñè÷êè áîãîâå, êúëíàò
ñå ñàìî â íåãîâîòî èìå è èçêàðâàò îò íåãî ñâîÿ ïðîèçõîä.”
È äî äíåñ ñå å çàïàçèëî èìåòî íà Åðìè ñðåä áúëãàðèòå
ìîõàìåäàíè â Ðîäîïèòå ïîä ôîðìàòà Åðèì Áàáà (Åðèì
Áàáàéêî, Åðèì Áàùà).
77. Ìàðêó, Ìàðêîâ [Μαρκοu], /39. - ñ.12/ - Áàùèíî èëè
ôàìèëíî “òðàêèéñêî” èìå - åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå
áúëãàðñêè èìåíà äíåñ.
78. Ìàðêîìàíè - “âàðâàðñêî” ïëåìå, ïðèïîçíàòî îò
àâñòðî-óíãàðñêàòà íàóêà çà “ãåðìàíñêî”, âëèçàëî â
ìíîãîêðàòíè áèòêè ñ ðèìñêèÿ àãðåñîð â çåìèòå íà Äîëíè
Äóíàâ. Î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà “òðàêèéñêè” íàðîä, êîéòî
å âçåë èìåòî íà íÿêîé îò ïðåäöèòå ñè - Ìàðêî.
Äèàëåêòíàòà áúëãàðñêà äóìà “ìàí” îçíà÷àâà “÷îâåê”.
Çàñâèäåòåëñòâàíà â èìåíàòà íà ìíîæåñòâîòî áúëãàðñêè
ñåëèùà - Äðàãîìàí, Èõòèìàí, Ãðàäîìàí, Ãåðìàí,
Ðîñîìàí, à è â èìåíàòà íà áúëãàðñêè âëàäåòåëè - Øèøìàí,
Êàëèìàí è ò. í. Ïëåìåííîòî èìå “ìàðêîìàíè”
ñëåäîâàòåëíî îçíà÷àâà íà áúëãàðñêè åçèê “õîðàòà íà
Ìàðêî”, “íàðîäúò íà Ìàðêî”. Íåùî ïîâå÷å - ñïîðåä
íåìñêèÿ ïðîôåñîð Êàðúë Öîéñ (æèâÿë â ïúðâàòà ïîëîâèíà
íà 19 âåê), áàâàðöèòå ñà ïî ðîä ìàðêîìàíè, à ñïîðåä
äíåøíèòå ïðîó÷âàíèÿ íà ïðîôåñîð Ôðèöëåð áàâàðöèòå è
äðåâíèòå áúëãàðè ñà ðîäñòâåíè íàðîäè !!!
79. Ìåäà /25. — ñ. 102/ - “òðàêèéñêî” æåíñêî èìå — ìåä.
80. Ìåäè [Maidoi], /2. — ñ. 174/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — ìåä.
81. Ìåäîâèòèíè [Maidobithinoi], /2. — ñ. 175/, “òðàêèéñêî”
ïëåìå, ÷àñò îò ìåäèòå, ïðåñåëèëè ñå âúâ Âèòèíÿ - Ìàëà
Àçèÿ — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. È åäèí ôàêò, êîéòî,
ñòðàííî çàùî íå ñå ïðîó÷âà îò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà
íàóêà - ñïîðåä “Îõðèäñêà ëåãåíäà” - Êðàòêîòî æèòèå íà
Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè, áúëãàðè ñà æèâÿëè â çåìèòå íà
Ìàëîàçèéñêàòà ïëàíèíà Îëèìï (äî ãð.Áóðñà) îùå ïðåäè
âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òîâà å ñðåäèùåòî íà
îáëàñòòà Âèòèíÿ, íàñåëåíà ñ “òðàêèòå” ìåäè.
82. Ìåäîê (Àìàäîêîñ) [Amadokos], /2. — ñ. 12/ - “òðàêèéñêè”
âëàäåòåë îò V-IV âåê. ïð. í. å. — â îñíîâàòà íà èìåòî
âåðîÿòíî ñòîè áúëãàðñêàòà äóìà ìåä.
83. Ìîêàð [Mokaros], /2. — ñ. 186/- “òðàêèéñêè” ãðàä —
“ìîêúð” - ñðàâíè èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå ñåëèùà Ìîêðåí,
Ìîêðåø è ò. í.
226
84. Ìîñòè÷ [Mostis], /2. — ñ. 186/ - “òðàêèèñêè” öàð III-II
âåê ïð. í. å. — ïúëíà àíàëîãèÿ ñ èçâåñòíîòî ñðåäíîâåêîâíî
áúëãàðñêî èìå Ìîñòè÷ - ÷úðãîáèëÿ ïðè öàð Ñèìåîí!
85. Ìóêà, Ìîêà, Ìúêà [Μοuκας, Μοκας], /39. - ñ.32/ - åäíî
îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå “òðàêèéñêè” èìåíà. Ïúëíà
àíàëîãèÿ íà çàïàçèëèòå ñå äîñêîðî áúëãàðñêè èìåíà ñ
îñíîâà Ìúêà, Ìîêà - íàïðèìåð Ìîêàíèí.
Åòèìîëîãè÷åñêè ñå èçâåæäà îò áúëãàðñêàòà äóìà “ìúêà”.
86. Ìúíäðè [Myndry], /1. — ñ. 60/ - åïèòåò íà “òðàêèéñêè”
áîã — ìúäúð, ìúäðè.
87. Ìúòà [Ματοας], /1. — ñ. 246/ - ñòàðî íàçâàíèå íà äîëíîòî
òå÷åíèå íà ð. Äóíàâ — ìúòåí - â äîëíîòî ñè òå÷åíèå ðåêàòà
å ìúòíà.
88. Îñòðè - ïî ïðîèçõîä ãîò, ïðèáëèæåí íà Àñïàð —
åòèìîëîãèÿòà íà òîâà èìå å î÷åâèäíà - “îñòúð”, “îñòðî”,
“îñòðè”.
89. Ïåëèé - áðàò íà ßçîí — áúëãàðñêàòà äóìà áåëèé (áÿë)
å âúçìîæíîòî åòèìîëîãè÷íî îáÿñíåíèå íà òîâà èìå.
90. Ïåðèìåð (Ïåðèìåðóëàñ), /34. — ñ.36/ - åïèòåò íà
“òðàêèéñêèÿ” Õåðîñ (Ãåðî), îïðåäåëÿù ãî êàòî
“ïîêðîâèòåë íà ïîñåâèòå” — áëèçêî äî áúëãàðñêè èìåíà
îò ðîäà Áåðèìèð, Áîðèìèð è ò. í.
91. Ïîð(àñ) [Πορας , Πορις], /1. — ñ. 90/ - ñðåùà ñå ïðè
ìíîæåñòâî äâóîñíîâíè “òðàêèéñêè” èìåíà — ïîðÿ, áîðÿ -
òàçè äóìà å è â îñíîâàòà íà ìíîæåñòâî áúëãàðñêè èìåíà -
Èñ-ïîð, Ïîð-èñ(Áîðèñ), Áîðå, Áîðêî è ò. í.
92. Ðàèçäî [Raizdos], /2. — ñ. 227/ - áàùàòà íà “òðàêèéñêèÿ”
öàð Êîò(èñ) — âúçìîæíî å ãðúöêèÿò äèôòîíã “çä” äà ñå
îïèòâà äà ïðåäñòàâè íÿêàêúâ íåãðúöêè çâóê, ìîæå áè
áúëãàðñêèÿ “÷”. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå èìåòî íà áàùàòà íà
Êîò(èñ) å Ðàé÷î.
93. Ðàñêî [Ρασκος], /1. — ñ. 91/ - “òðàêèéñêè” äèíàñò, ñèí íà
Êîò(èñ) — àáñîëþòíà àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêîòî èìå Ðàøêî,
Ðàøî, òðàíñêðèáèðàíî íà ãðúöêè!
94. Ðàñêîóïîðèñ [Ρασκουπορις], /1. — ñ. 91/ - “òðàêèéñêè”
äèíàñò, áðàò íà Ðàñêî(ñ) — î÷åâèäíî äâóñúñòàâíî èìå
Ðàøêî Áîðåö (Áîðèñ).
95. Ðàòèí [ Ραθινης ], /33. — ñ.27/ - èìå íà “òðàêèéñêè”
âîåíà÷àëíèê, ôðèãèåö èëè áèòèíåö — î÷åâèäíî îò
áúëãàðñêàòà äóìà “ðàò” - âîéíà, è “ðàòåí” - áîåí, âîåíåí
/26. - ñ.426/.
96. Ðåç [Ρησος] - “òðàêèéñêè” öàð. /1. — ñ. 44/ — ðåç, ðåçåö,
ðÿçúê - äíåñ èìåíàòà Ðåçîâ, Ðèçîâ, Ðèçíèêîâ è ò. í. Èìåòî
íà òîçè âåëèê “òðàêèéñêè” öàð, èçâåñòåí íè îò Îìèðîâàòà
Èëèàäà, ñå å ïðåâúðíàëî â íàðèöàòåëíîòî ðèã, ðèõ, ðåã,
ðåêñ, ðèêñ - âëàäåòåë, öàð. Òèòëàòà î÷åâèäíî å
“òðàêèéñêà” (äðåâíîáúëãàðñêà), à íå ñòàðîãåðìàíñêà,
êàêòî òâúðäÿõà àâñòðî-óíãàðñêèòå ó÷åíè. Òîâà ñå
ïîòâúðæäàâà è îò èìåíàòà è òèòëèòå íà ñòàðèòå áúëãàðñêè

âëàäåòåëè - Áîãî-ðèx, Àñïàð-ðèx, Òåëå-ðèx, âúçìîæíî è
Êîò-ðàã, êàêòî è òàêèâà íà ñðîäíè ñ áúëãàðèòå íàðîäè êàòî
ãîòèòå (çà êîèòî ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ àðãóìåíòèðàíî äîêàçà
îùå â íà÷àëîòî íà ìèíàëèÿ âåê, ÷å ñà ãåòè, ñèðå÷
“òðàêèéñêè” íàðîä) è ãàëèòå (êåëòèòå).
97. Ñàáàä(èîñ), Ñàáàñèîñ [Σαβαδιος, Σαβαζιος], /1. — ñ. 57/
“òðàêèéñêè” áîã — ñïîðåä ìíîæåñòâî ó÷åíè èìåòî
ñúîòâåòñòâà íàïúëíî íà ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà
“ñâîáîäü”(ñâîáîäà)! Äîêàçàòåëñòâî å ãðúöêèÿò åïèòåò íà
òîçè áîã - Ελευθερος - “ñâîáîäåí”. Òóê íå å ìÿñòîòî äà
îáñúæäàìå êàêâî ñà çàåëè “åâðåèòå” îò äðåâíèòå “òðàêè”,
ñàìî ùå îòáåëåæèì, ÷å èìåòî íà òîçè ãëàâåí “òðàêèéñêè”
áîã å åäèí îñíîâåí ïðèìåð çà òîâà çàèìñòâàíå.
98. Ñàäàëà [Sadalas], /2. — ñ.240/ - ÷åñòî ñðåùàíî èìå ñðåä
“òðàêèéñêèòå” äèíàñòè è öàðå — îò ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà
“ñàä”, “ñàäÿ”, î÷åâèäíî âúâ âðúçêà ñ êóëòà êúì ïîñåâèòå è
îïëîæäàíåòî íà Ìàéêàòà Çåìÿ.
99. Ñàäîê [Sadokos], /2. — ñ.241/ - ÷åñòî ñðåùàíî
“òðàêèéñêî” èìå — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. Íåùî ïîâå÷å
- òîâà èìå å çàñâèäåòåëñòâàíî â ñðåäíîâåêîâèåòî ñðåä
áúëãàðñêèòå âèñøè ñàíîâíèöè ïîä ôîðìàòà Ñîíäîêå!
100. Ñåìåëå [Σεµελη, Semele], /1. — ñ. 57, 60/ - “òðàêèéñêà”
áîãèíÿ íà Çåìÿòà — Âë. Ãåîðãèåâ äîêàçà ÿñíàòà âðúçêà ñ
ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “çåìëÿ”!
101. Ñåâò, Ñåâòåñ [Sevthes], /2. - ñ. 249/ - “òðàêèéñêè” öàð
— ñâåòåö, ñâåòúë, ñâÿò, áëåñòÿù - Ñâåòîçàð, Ñâåòëèí
102. Ñåðäè [Serdoi], /2. — ñ. 257/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå,
íàñåëÿâàùî Ñåðäèöà [Serdica], ðàçïîëîæåí â ãåîãðàôñêèÿ
öåíòúð íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ — ñðåäà, ñðåäèöà,
ñðåäèùå, ñåðäöå.
103. Ñåðäèöà [Serdica], /2. — ñ. 257/ - “òðàêèéñêè” ãðàä,
äíåøíà Ñîôèÿ. Ãðàäúò ñå íàìèðà â ãåîãðàôñêèÿ öåíòúð
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, îòêúäåòî íàé-âåðîÿòíî èäâà è
èìåòî - ñðåäà, ñðåäèöà, ñðåäèùå, ñåðäöå. Òóê íàóêàòà
îòíîâî å ïîñòàâèëà êàðóöàòà ïðåä êîíÿ - âúçïðèåëà å
ñòàíîâèùåòî, ÷å ïëåìåòî ñåðäè å äàëî èìåòî íà ãðàäà
Ñåðäèêà. Î÷åâèäíî òîâà íå å âÿðíî, òúé êàòî ãðúöêîòî
èìå íà Ñåðäèöà ïðåäñòàâëÿâà íåñïîëó÷ëèâ îïèò äà ñå
òðàíñêðèáèðà íà ãðúöêè áúëãàðñêàòà äóìà ñðÿäèöà
[Triadica]. Ñðàâíè ñðÿäà - ñðåäíèÿò äåí îò ñåäìèöàòà (è â
óíãàðñêèÿ åçèê ñúùåñòâóâà çàåìêà îò áúëãàðñêèÿ åçèê çà
ñðåäíèÿ äåí îò ñåäìèöàòà è òÿ å èìåííî â òîçè àíòè÷åí
âèä íà äóìàòà - “szerda” !). Ïðè òîâà ïîëîæåíèå ñúâñåì
ðåçîííî å ñðåäíîâåêîâíîòî èìå íà òîçè ñòàð áúëãàðñêè
ãðàä äà å Ñðåäåö!
104. Ñåñò [Sestos], /2. — ñ. 258/ - “òðàêèéñêè” ãðàä — ìíîãî
âúçìîæåí å ïàðàëåëúò ñ áúëãàðñêàòà äóìà “øåñò”.
105. Ñèëåí - ñïîðåä ìèòîëîãèÿòà òîâà å èìåòî íà ó÷èòåëÿ
íà Áàêõ /Äèîíèñ/. 100% àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà
“ñèëåí”!
106. Ñèðìî [Syrmos], /2. — ñ. 261/ - öàð íà “òðàêèòå” òðèáàëè
- èçâåñòíî å áúëãàðñêîòî ëè÷íî èìå Ñèðìà. Ñèðìî å
ÀÂÈÒÎÕÎË
îòáåëÿçàí îò ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè ñ èìåòî Ñèðìà /9. -
ñ. 25/ êàòî áúëãàðñêè âëàäåòåë.
107. Ñèò [Sitas], /2. - ñ. 262/ - “òðàêèéñêè” öàð — ïàðàëåë ñ
áúëãàðñêàòà äóìà “ñèò”.
108. Ñèòàëê [Sitalkes], /2. - ñ. 261/ - öàð íà îäðèñèòå —
àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî.
109. Ñêîïè, (Øîïè ?) [Skopios], /2. - ñ. 264/ - “òðàêèéñêîòî”
èìå íà Âèòîøà - ïðè òàçè áëèçîñò â íàçâàíèÿòà, âúçíèêâà
âúïðîñúò - íåäîãëåæäàíå èëè çëîíàìåðåíîñò êàðà íÿêîè
ó÷åíè äà òâúðäÿò, ÷å øîïèòå áèëè ïðèøúëöè?! Øîïèòå
ìîæå äà ñà áàäæàíàöè (ïå÷åíèãè - ïðåç ãðúöêà
òðàíñêðèáöèÿ) , íî íå ñà ïðèøúëöè, à íàé-ñòàðîòî
íàñåëåíèå íà Ìèçèÿ. Èçâåñòíè ñà äâà “òðàêèéñêè” ãðàäà
(â ïðîâèíöèÿ Ãîðíà Ìèçèÿ è ïðè äíåøíèÿ ãðàä Ñêîïèå)
íà èìå Ñêîïè èëè Ñêóïè. Êîðåíúò íà òåçè èìåíà î÷åâèäíî
å áúëãàðñêàòà äóìà “ñêîï” èëè “ñêóï” - çàäðóãà, ðîäíèíñêà
îáùèíà, ñáîð. Ïðîèçâîäíè ñà äóìèòå “ñêóïèùå”,
“ñêîïèùå” (ïðåìèíàëà è â ðóñêèÿ ñúñ çíà÷åíèå
“ñúáðàíèå”) è “ñêóï” èëè “ñêóïùèíà” , ïðåìèíàëè â
ñúðáîõúðâàòñêèÿ ñúñ çíà÷åíèå íà “ñúáðàíèå” /26.- 459,461/
. À çàùî ñòàðîòî èìå íà Âèòîøà å èìàëî çíà÷åíèå íà
“çàäðóãà”, “ñúáðàíèå” ? Âèçàíòèéñêàòà ñðåäíîâåêîâíà
ïèñàòåëêà Àíà Êîìíèíà ïèøå, ÷å “ñêèòñêîòî ñúâåùàëèùå”
- ñúáðàíèåòî íà “ïðàáúëãàðèòå”, ñå å ïðîâåæäàëî íà åäíà
âèñîêà ïëàíèíà äî ñòîëèöàòà Ïëèñêà. Ñëó÷àÿò ñ ïëàíèíàòà
Âèòîøà î÷åâèäíî å àíàëîãè÷åí.
110. Ñêîðèëî [Scorylo dux Dacorum], /2. - ñ. 264/ -
ïðåäâîäèòåë íà äàêèòå, áàùà íà Äåöåáàë — ñêîð,
ñêîðîñòåí, áúðç - äíåñ èìåòî Ñêîð÷åâ. È îùå íåùî -
Éîðäàíåñ íàðè÷à Ñêîðèëî Rex Gothorum - Öàð íà Ãîòèòå.
Òîâà å îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å “ãîòèòå” íà Éîðäàíåñ
ñà âñúùíîñò äàêè è ãåòè, ñèðå÷ áúëãàðè.
111. Ñêîð - “òðàêèéñêî” èìå, àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî.
112. Ñìåðä /4. - ñ. 53/ - òðàêèéñêî èìå — ñïîðåä
ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè áîãúò íà ñìúðòòà, ïî÷èòàí îò
íàðîäà Áîëã (ïðåñåëíèöè îò Òðàêèÿ), ñå íàðè÷àë Ñìåðòóë.
Ñìåðò å ñòàðîáúëãàðñêà äóìà.
113. Ñìåðòóë - ñïîðåä ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè áîã íà
ñìúðòòà ïðè íàðîäà íà Áîëã, ïðåñåëíèöè îò Òðàêèÿ —
ïàðàëåë ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ñìúðò”.
114. Ñïàðòàê [Σπαρτακος], /1. - ñ. 96/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî
äâóñúñòàâíî “òðàêèéñêî” èìå Ñïàð-òàê, êúäåòî “òàê” [τακος]
îçíà÷àâà ñëàâåí, ïðî÷óò — ïàðàëåë ñ äâóñúñòàâíèòå
“ïðàáúëãàðñêè” èìåíà Îìóð-òàã è Àñïàð-ðóõ.
115. Ñïîê [Spokes], /2. - ñ. 267/ - “òðàêèéñêè” âëàäåòåë —
âúçìîæíà âðúçêà ñ êîðåíà íà áúëãàðñêàòà äóìà “ñïîêîåí”.
116. Ñòðóìà [Στρυµων], /1. - ñ. 38/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà
ðåêà Ñòðóìà — î÷åâèäíî èìåòî íà ðåêàòà èäâà îò
áúëãàðñêàòà äóìà “ñòðåìÿ”, “óñòðåìåí”. Ñòðóìà èçâèðà
îò Âèòîøà, ÷èåòî àíòè÷íî èìå ñúùî èìà áúëãàðñêà
åòèìîëîãèÿ.
227
 ÀÂÈÒÎÕÎË
117. Ñóð [Σουρας , Συρας], /1. - ñ. 94/ - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî
“òðàêèéñêî” èìå — âúçìîæíà åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ
íÿêîÿ îò áúëãàðñêèòå äóìè ñóð(ñèâ), ñóðîâ, ñóðâà (Ñóðâà
Íîâà Ãîäèíà) èëè - ñóðíà ñå (ñïóñêàì ñå, ñâëè÷àì ñå ñúñ
ñèëà).
118. Òåëåñôîð (Òåëåöïîð, Òåëåöáîð) - ðèìñêè ïàïà îò
“òðàêèéñêè” ïðîèçõîä, íàëîæèë â III âåê áúëãàðñêèÿ
ïðàçíèê 24 äåêåìâðè (Êîëåäîâ äåí) çà Ðîæäåñòâî
Õðèñòîâî. Ïðåäè òîâà ïðàçíèêúò Ðîæäåñòâî ñå å ïðàçíóâàë
â ðàçëè÷íè äíè îò ãîäèíàòà êàêòî Âåëèêäåí. Òåëåö è
áîð(áîðåö) ñà äóìè ñ øèðîêî ïðèëîæåíèå è â äíåøíèÿ
áúëãàðñêè åçèê.
119. Òåð [Teres, Terei], /2. - ñ. 274/ - ÷åñòî ñðåùàíî
“òðàêèéñêî” âëàäåòåëñêî èìå — çàåäíî ñ “òðàêèéñêàòà”
äèíàñòè÷íà òèòëà “áàë” îáðàçóâà èìåòî íà åäèí îò íàé-
âåëèêèòå “ïðàáúëãàðñêè” âëàäåòåëè - Òåð Áàë, Òåðâåë
(ñðàâíè Äåöå Áàë). Âúçìîæíà åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ
êîðåíà íà ñòàðàòà áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîðìà “òåðàì” -
òúðñÿ, äèðÿ.
120. Óäàð [Audarus], /1. - ñ. 238/ - èëèðèéñêî ëè÷íî èìå —
óäàð.
121. Öàðìèçèãåòè, Ñàðìèçåãåòóña [Zarmizegethousa], /2. -
ñ. 243/ - ãîëÿì äàêèéñêè ãðàä ñòîëèöà — âúçìîæíî
òúëêóâàíå íà òîâà èìå - “öàðñòâî íà ìèçè è ãåòè” èëè
“öàðñòâî íà ìàñàãåòè”. Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñëàãà çíàê
çà ðàâåíñòâî ìåæäó áúëãàðñêèÿ íàðîä “êóòðèãóðè” è
ìàñàãåòèòå. Öàðìèçèãåòóçà å ðàçïîëîæåí â ïëàíèíàòà,
êîÿòî äíåñ ñå íàðè÷à Îðúùèå (êîåòî èìå î÷åâèäíî å
íîâîâëàøêà òðàíñêðèáöèÿ íà áúëãàðñêàòà äóìà “îðúæèå”)
áëèçî äî ñåëèùå ñ áúëãàðñêî èìå - Ãðàäèùå (Gradistea) !
122. Öóðà [Ζουρα], /1. - ñ. 81/, “òðàêèéñêî” èìå — ÷åñòî
ñðåùàíî áúëãàðñêî ëè÷íî èìå - Öóðî, Öóðà.
123. ×èñòè [Κτισται], /1. - ñ. 16/ - äîêàçàíà “òðàêèéñêà”
ãëîñà, çàòâîðåíî îáùåñòâî (áåçáðà÷íè ìîíàñè, ñâåòèè) ïðè
“òðàêèòå” — ñúùåñòâóâàò ó÷åíè /1. - ñ. 103/, êîèòî ñâúðçâàò
åòèìîëîãè÷åñêè òîçè òåðìèí ñ áúëãàðñêàòà äóìà “÷èñò”,
íî âúïðåêè òîâà àêàäåìè÷íàòà íàóêà ñè çàòâàðÿ î÷èòå çà
î÷åâèäíèÿ ôàêò è îáÿñíÿâà äóìàòà ÷ðåç ãðúöêèÿ åçèê!
Ãîñïîäà àêàäåìè÷íè “ó÷åíè”, ãðúöêàòà äóìà ñúñ çíà÷åíèå
“÷èñòè” å “êàòàðè”, à ïîä òîçè òåðìèí ñà èçâåñòíè
áúëãàðèòå áîãîìèëè â Çàïàäíà Åâðîïà!!!
124. ×èòà Ïðàâ [Òζιττα Ïραu], /39. - ñ.65/ - “òðàêèéñêî”
èìå.
125. Óïðàâäà - åäíî îò áúëãàðñêèòå ïðîçâèùà íà
èìïåðàòîð Þñòèíèí I , “òðàê” ïî ïðîèçõîä — ïîä òîâà
èìå èìïåðàòîðúò å èçâåñòåí êàòî áúëãàðñêè ñâåòèÿ â
ñòàðàòà áúëãàðñêà áîãîñëîâñêà ëèòåðàòóðà.
126. ßçîí - âñåêè çíàå êîé å ßçîí, íî ïîðàäè íàëîæåíèòå
îò íàóêàòà êëèøåòà òðóäíî ñâúðçâàìå òîâà èìå ñ
áúëãàðñêîòî ßñåí, Àñåí - åòèìîëîãè÷åñêè îáâúðçàíî ñ
èçêîííîòî áúëãàðñêî ìåñòîèìåíèå - Àç, ßç. À òàêàâà
âðúçêà å íàïúëíî âúçìîæíà.
228
Ñïîðåä ïðîô. Áåøåâëèåâ ÷èñëåíîñòòà íà íàñåëåíèåòî íà
Ìèçèÿ è Òðàêèÿ ïðåç ïúðâèòå òðè âåêà íà ðèìñêî
ãîñïîäñòâî â òåçè òåðèòîðèè å íàäõâúðëÿëà îáùî öèôðàòà
3 000 000 (òðè ìèëèîíà) äóøè /39. - ñ.51/. Òðÿáâà äà ñå
îòáåëåæè, ÷å ïîñâåòèòåëíè íàäïèñè, îò êîèòî íèå ÷åðïèì
èíôîðìàöèÿ çà “òðàêèéñêèòå” èìåíà, ñà ìîæåëè äà ñè
ïîðú÷àò åäèíñòâåíî îãðàíè÷åí áðîé ïî-çàìîæíè “òðàêè”
îò ãðàäñêîòî íàñåëåíèå, êîèòî ïî ïðèíöèï äîñòà áúðçî ñà
âúçïðèåëè è ÷óæäè èìåíà - ãðúöêè è ëàòèíñêè. Îãðîìíàòà
ìàñà îò “òðàêèéñêîòî” íàñåëåíèå â ãðàäîâåòå è íàé-âå÷å
â ñåëàòà íå ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà èçïèøàò èìåíàòà ñè
âúðõó êàìúê. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äî äíåñ ñà íàìåðåíè
åäâà îêîëî 6000 ïîñâåòèòåëíè íàäïèñà, è êàòî ñúîòíåñåì
òàçè áðîéêà êúì áðîÿ íà íàñåëåíèåòî, òî èçëèçà, ÷å â åäíà
èçâàäêà îò åäâà 0.2 % îò “òðàêèéñêèòå” èìåíà íèå
îòêðèâàìå çàáåëåæèòåëíî ñõîäñòâî ñ áúëãàðñêèÿ åçèê è
èìåííà ñèñòåìà. Êàêâî ùåøå äà ñòàíå, àêî èìàõìå
âúçìîæíîñò äà ðàçáåðåì èìåíàòà íà îñòàíàëèòå 99.8% îò
“òðàêèòå” , æèâÿëè âúâ âðåìåòî íà òðèâåêîâíî ðèìñêî
ðîáñòâî !?
Îòíîâî ñïîðåä ïðîô. Áåøåâëèåâ /39. - ñ.28/ ïðàêòèêàòà
äà ñå äàâàò ëàòèíñêè è ãðúöêè ïðÿêîðè ó “òðàêèòå” âúâ
âðåìåòî íà ðèìñêîòî ðîáñòâî å àáñîëþòíî àíàëîãè÷íà
íà ñúùàòà ïðàêòèêà ïðè áúëãàðèòå ñ òóðñêè ïðÿêîðè ïî
âðåìåòî íà îñìàíñêîòî ðîáñòâî.
Ñëîâîîáðàçóâàíå
Íåêà îòáåëåæèì è íÿêîè îò÷åòëèâè ñõîäñòâà ìåæäó
áúëãàðñêèÿ è “òðàêèéñêèÿ” åçèê ïðè ñëîâîîáðàçóâàíåòî,
îòêðèòè è äîêàçàíè îò àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ.
1. Óìàëèòåëíè íàñòàâêè /1. - ñ. 175/ . Ïúëíà àíàëîãèÿ
â îáðàçóâàíåòî íà óìàëèòåëíè è ëàñêàòåëíè ëè÷íè èìåíà,
íàèìåíîâàíèÿ íà ìëàäè ñúùåñòâà è ìàëêè æèâîòíè.
Íàïðèìåð Äúðç-å [Durze] îò “òðàêèéñêîòî” “äúðç”
(àíàëîãè÷íî íà áúëãàðñêîòî “äðúçú” - äúðçúê). Â
áúëãàðñêèÿ åçèê - êîçë-å, âúë÷-å, à ñúùî è ïðè èìåíàòà -
Ìèë-å, Ñòîéí-å è ò. í.
2. Îáðàçóâàíå íà ïðèëàãàòåëíè /1. - ñ. 178/.
Ïðèëàãàòåëíèòå â “òðàêèéñêèÿ” åçèê ñå îáðàçóâàò êàêòî è
â áúëãàðñêèÿ - ñúñ íàñòàâêà -èí, -àí, -åí. Íàïðèìåð â
åïèòåòà íà Àïîëîí - Ñòàðà÷-èí [Σταρασκηνος] (ñðàâíè
áúëãàðñêîòî “ñòàðåö” â ñìèñúë íà ìúäðåö) èëè ïúê â
“òðàêèéñêàòà” (àáñîëþòåí àíàëîã íà áúëãàðñêàòà) äóìà
äåâ-èí [δεουηνος] - äåâèí, ìîìèíñêè. Â áúëãàðñêèÿ åçèê
ïðèëàãàòåëíèòå ñúùî ñå îáðàçóâàò ñ íàñòàâêà -èí, -åí, -
àí - áàù-èí, ÷åðâ-åí, ñêàð-àí è ò. í.
3. Çâóê “å” - “Â äàêî-ìèçèéñêèÿ åçèê íèå îòêðèâàìå
ñúùîòî ÿâëåíèå, êîåòî ïðåäñòàâÿ åäíà îò íàé-
õàðàêòåðíèòå ÷åðòè íà íàøèÿ åçèê, à èìåííî
äåëåíèåòî íà äâà îñíîâíè äèàëåêòà ñïîðåä
ïðîèçíîøåíèåòî íà ïðàñëàâÿíñêîòî “å” (îò èå. å èëè
îó, àó, úó). Â ñúùíîñò èìà ñåðèîçíè äàííè, êîèòî
ïîêàçâàò, ÷å ÿòîâàòà ãðàíèöà â îáùè ÷åðòè å
íàñëåäåíà îò äàêî-ìèçèéñêèÿ ñóáñòðàò”. Àêàäåìèê
Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ [1. - ñ. 257].
4. Íàñòàâêè “îâ” è “èí” - ìîæå ñúñ ñèãóðíîñò äà ñå
òâúðäè, ÷å áúëãàðñêèòå íàñòàâêè çà îáðàçóâàíå íà
áúëãàðñêèòå áàùèíè è ôàìèëíè èìåíà ñà îò âðåìåòî íà

“òðàêèòå”. Ïðèìåðèòå ñà îãðîìíî êîëè÷åñòâî - åòî ñàìî
åäèí - “òðàêèéñêîòî” ñîáñòâåíî è áàùèíî (èëè ôàìèëíî)
èìå Êîòþ Ìàðêîâ [Êοτuς Μαρκοu], /39. - ñ.12/.
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑÈ
Ïðúñòåíúò îò ñ. Åçåðîâî
Ïðåç 1912 ã. â ìåñòíîñòòà Ïúðæèíàêà â çåìëèùåòî íà
ñ. Åçåðîâî, Ïúðâîìàéñêî, å áèëà ðàçêîïàíà òðàêèéñêà íàä-
ãðîáíà ìîãèëà, â êîÿòî ñà áèëè íàìåðåíè íÿêîëêî îáðÿä-
íè ïîãðåáàëíè ïðåäìåòà, ñðåä êîèòî è åäèí çëàòåí ïðúñòåí
ñ íàäïèñ. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ïðúñòåíúò å áèë íàïðàâåí
ñïåöèàëíî çà ïîãðåáåíèåòî íà çíàòåí òðàêèåö. Ïðúñòåíúò
å ïðèíàäëåæàë íà ñúïðóãàòà íà ïîãðåáàíèÿ, êîÿòî íàé-âå-
ðîÿòíî å ïîãðåáàíà çàåäíî ñ ëþáèìèÿ ñè ñúïðóã ïî òðà-
êèéñêèÿ îáè÷àé, çàñâèäåòåëñòâàí ó ìíîãî àíòè÷íè àâòîðè
/1. - ñ. 105/.
Îêàçâà ñå, ÷å íàäïèñúò âúðõó òîçè ïðúñòåí ïðåäñòàâ-
ëÿâà åäèíñòâåíèÿò öÿëîñòåí òåêñò íà “òðàêèéñêè” åçèê,
èçâåñòåí íà íàóêàòà äî äåí äíåøåí. Ôàêòè÷åñêè, èçñëåä-
âàéêè òàçè íåâåðîÿòíî öåííà íàõîäêà, íèå ðàçïîëàãàìå ñ
ïðåêðàñíàòà âúçìîæíîñò äà ïðîâåðèì äàëè àíàëîãèèòå
ìåæäó “òðàêèéñêèÿ” è áúëãàðñêèÿ åçèê ñà åäèíñòâåíî ëåê-
ñèêàëíè, èëè ñúùåñòâóâàò è ãðàìàòè÷åñêè òàêèâà!
Òåêñòúò âúðõó ïðúñòåíà è îïèò çà ðàç÷èòàíåòî ìó:
ΡΟΛΙΣΤΕΝΕΑΣΝΕΡΕΝΕΑΤΙΛΤΕΑΝΗΣΚΟΑΡΑΖΕΑ
∆ΟΜΕΑΝΤΙΛΕΖΥΠΤΑΜΙΗΕΡΑΖΗΛΤΑ
ΡΟΛΙΣΤΕΝΕ ↑ ΑΣ ↑ ΝΕΡΕΝΕΑ ↑ ΤΙ ↑ ΛΤΕΑ ↑ ΝΗΣΚΟ ↑ Α ↑ ΡΑΖΕΑ
↑ ∆Ο ↑ ΜΕΑΝ ↑ ΤΙ ↑ ΛΕΖΥ ↑ ΠΤΑΜΙΗΕΡΑΖΗΛΤΑ
Ðîëèñòåíå, àç Íåðåíåà òè, ëòåÿ íèñêî, à ðàçåà
äî ìåí òè ëåæè, ———————.
Ðîëèñòåíå, àç, òâîÿòà Íåðåíåà, òëåÿ òóê
äîëó, à ñðàçåí äî ìåí òè ëåæè(ø), ——————— .
Òîçè îïèò çà ðàç÷èòàíå íà íàäïèñà èìà çà öåë äà ïîêà-
æå íàëè÷èåòî â òåêñòà íà õàðàêòåðíè çà áúëãàðñêèÿ åçèê
ãðàìàòè÷åñêè îñîáåíîñòè: çâàòåëåí ïàäåæ /Ðîëèñòåí-å/,
ëè÷íî ìåñòîèìåíèå /àç/, êðàòêà ôîðìà íà ïðèòåæàòåëíî-
òî ìåñòîèìåíèå òâîé /òè/, ñúþçà /à/, ïðåäëîãà /äî/, ñúêðà-
òåíàòà ôîðìà íà ëè÷íî ìåñòîèìåíèå /ìåí/, ëè÷íîòî ìåñòî-
èìåíèå /òè/. Ñèðå÷, äîðè è íåðàç÷åòåí äîêðàé , íàäïèñúò
ñâèäåòåëñòâà, ÷å ñõîäñòâàòà ìåæäó “òðàêèéñêèÿ” åçèê è
áúëãàðñêèÿ ñà íå ñàìî ëåêñèêàëíè, íî è ãðàìàòè÷åñêè!
Äàëå÷ ñúì îò ìèñúëòà äà òâúðäÿ, ÷å òîâà å åäèíñòâåíî
âúçìîæíîòî ðàç÷èòàíå íà íàäïèñà. Íî ñúì óáåäåí, ÷å òîé
ìîæå äà ñå ðàç÷åòå åäèíñòâåíî ÷ðåç áúëãàðñêèÿ åçèê
ïðîñòî çàùîòî å íàïèñàí íà áúëãàðñêè åçèê. Íåêà îáà÷å
îñòàâèì ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ íà ñïåöèàëèñòèòå.
Ñúäîâåòå îò ñ. Äóâàíëè
Ïðè ðàçêîïàâàíå íà Áàøîâà ìîãèëà ïðè ñ. Äóâàíëè,
Ïëîâäèâñêî, ñà áèëè îòêðèòè ìíîæåñòâî çëàòíè è ñðå-
áúðíè ïðåäìåòè, ñðåä êîèòî äâå ñðåáúðíè áëþäà ñ ïîçëà-
òà, ñðåáúðíà ÷àøà ñ ïîçëàòà è ñðåáúðåí ðèòîí ñ ïîçëàòà.
Âúðõó òåçè ÷åòèðè ïðåäìåòà å èçïèñàíî ñ “ãðúöêè” áóêâè
åäíî è ñúùî ñëîâîñú÷åòàíèå. Íàëè÷èåòî íà íàäïèñà åäèí-
ñòâåíî âúðõó ïðåäìåòè, ñâúðçàíè ñ òðàïåçàòà, î÷åâèäíî
ÀÂÈÒÎÕÎË
òðÿáâà äà íè íàñî÷è è êúì ñúäúðæàíèåòî ìó, è äà ïîìîã-
íå çà íåãîâîòî ðàç÷èòàíå. Ñòðàííî çàùî òàçè ìàëêà ïîä-
ðîáíîñò å óáÿãíàëà îò âíèìàíèåòî íà èçñëåäîâàòåëèòå,
çàíèìàâàëè ñå ñ ðàç÷èòàíåòî íà òîçè “òðàêèéñêè” íàäïèñ!?
Íèêîé äî ñåãà íå ñå å îïèòâàë äà ãî òúëêóâà êàòî ïîæåëà-
íèå îòíîñíî òðàïåçàòà íà ïîãðåáàíèÿ â îòâúäíèÿ ìó æè-
âîò, à òîâà î÷åâèäíî å ïúðâàòà ëîãè÷íà âðúçêà, êîÿòî áè
òðÿáâàëî äà íàïðàâèì, òúé êàòî íàäïèñúò, êàêòî âå÷å ñå
ñïîìåíà, å ãðàâèðàí âúðõó ñúäîâå çà õðàíà è íàïèòêè.
Òåêñòúò âúðõó ñúäîâåòå è îïèò çà ðàç÷èòàíåòî ìó:
∆Α∆ΑΛΕΜΕ ∆Α ↑ ∆ΑΛΕ ↑ ΜΕ
Äà äàëå ìå!
Äà ìå äàëà-÷è
(äàëà÷è=íàñèùà - áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîð-
ìà)!
Òîâà “òðàêèéñêî” ïîæåëàíèå èìà ÷èñòî áúëãàðñêà
ñìèñëîâà êîíñòðóêöèÿ! Ñúþçúò “äà” çà èçðàçÿâàíå íà çà-
ïîâåä èëè æåëàíèå. Êðàòêàòà ôîðìà /âèíèòåëåí ïàäåæ/
íà ëè÷íî ìåñòîèìåíèå â ïúðâî ëèöå, åäèíñòâåíî ÷èñëî -
“ìå”. Çàòðóäíÿâà íè åäèíñòâåíî äóìàòà “äàëå”, íî íå çà-
äúëãî - ñúùåñòâóâà áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîðìà “äàëà÷à”
/26. ñ. 97/ - ïèÿ áåç ìÿðêà, íàñèùàì ñå. Îò âñè÷êî êàçàíî
äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å íàäïèñúò âúðõó ñúäîâåòå îò ñ. Äóâàí-
ëè å ïîæåëàíèå çà ñèò îòâúäåí æèâîò íà ïîãðåáàíèÿ çíà-
òåí “òðàêèåö”. Èìåííî çàòîâà èçðå÷åíèåòî å ãðàâèðàíî
åäèíñòâåíî âúðõó ñêúïîöåííàòà ïîñóäà, ïîëîæåíà â ãðî-
áà. Íåóñïåõúò íà äîñåãàøíèòå îïèòè çà ðàç÷èòàíå ñå äúë-
æè íà ôàêòà, ÷å òå ñà ïðàâåíè íà îñíîâàòà íà ÷óæäè åçèöè
- ãðúöêè è äîðè àëáàíñêè (!?), è íèêîé íå å îáúðíàë âíè-
ìàíèå, ÷å ïîæåëàíèåòî å èçïèñàíî íà áúëãàðñêè.
Íàäïèñèòå îò îñòðîâ Ñàìîòðàêè
Ïðè ðàçêîïêè ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà àìåðèêàí-
ñêèÿò àðõåîëîã Ê. Ëåìàí (K. Lehmann) îòêðèë íà î. Ñà-
ìîòðàêè íàäïèñè, êîèòî îïðåäåëÿ êàòî “òðàêèéñêè”. Ñòà-
âà äóìà çà îêîëî 40 êåðàìè÷íè ôðàãìåíòà ñ ðàçëè÷íè ïî
äúëæèíà áóêâîñú÷åòàíèÿ, èçïèñàíè âúðõó òÿõ. Êàêâî áèëî
ó÷óäâàíåòî íà íàó÷íèÿ ñâÿò, êîãàòî ñëåä ïóáëèêóâàíåòî
íà íàõîäêèòå /32. - ñ. 93-100/ ñå îêàçàëî, ÷å â äâà îò òÿõ ñå
ñúäúðæà áúëãàðñêàòà “êèðèëñêà” áóêâà “Á” (ôðàãìåíòè ¹
1 è 33). Ëåìàí òúëêóâà òîçè çíàê ñ ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò
“Á” /b/. Ôðàãìåíòèòå ñå äàòèðàò VI-III â. ïð. Õð. Íàëè÷è-
åòî íà “êèðèëñêà” áóêâà â “òðàêèéñêè” òåêñò íå å ïðåöå-
äåíò. Èçâåñòíè ñà è íàäïèñè îò Òåðà, êîèòî ñúäúðæàò ïî-
äîáíè áóêâè “Á” /1. - ñ. 149/.
Îñòðîâ Ñàìîòðàêè å èçâåñòåí ñúñ çàñâèäåòåëñòâàíèòå
îò àíòè÷íèòå àâòîðè “òðàêèéñêè” ìèñòåðèè, ïîñâåòåíè íà
áîæåñòâàòà “êàáèðè”, êîèòî ìèñòåðèè ñå èçâúðøâàëè íà
“òðàêèéñêè” åçèê ìíîãî âåêîâå ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà îñò-
ðîâà îò ãðúöêèòå ïèðàòè â VIII â. ïð. Õð. Âúçìîæíà å åòè-
ìîëîãè÷åñêà âðúçêà ìåæäó òåðìèíà “êàáèðè” è åòíîíèìà
“êèìáðè” èëè “êèìåðè”, êúì êîèòî íàðîäè íÿêîè ñðåäíî-
âåêîâíè àâòîðè ïðè÷èñëÿâàò áúëãàðèòå.
Èíòåðåñíîòî å, ÷å ãîëÿì ïðîöåíò îò íàäïèñèòå îò
Ñàìîòðàêè ñúäúðæàò äóìàòà “äåí” èëè “äèí”, â î÷åâèäíà
âðúçêà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “äüíü” è íîâîáúëãàð-
ñêàòà “äåí”. Ñìåøíîòî òúëêóâàíå íà ãðúöêàòà íàóêà íà
òîçè ôàêò å, ÷å “äåí” áèëî åïèòåò íà ãðúöêèÿ áîã Çåâñ?!
229
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Äðóãèòå áúëãàðñêè äóìè, êîèòî ñå îòêðèâàò â íàäïèñèòå
îò î. Ñàìîòðàêè, ñà: “äåíà”, “âåêà”, “îíî”, “ëè”, “äåë”,
“ïèòî”, “ëåñè”, “ëå”, “òî”. Íàé-÷åñòî ñðåùàíîòî
áóêâîñú÷åòàíèå å ∆ΕΝΤΟΛΕ . Ðàç÷èòà ñå ëåñíî íà
áúëãàðñêè:
∆ΕΝΤΟΛΕ
∆ΕΝ ↑ ΤΟΛ ↑ Ε
äåíÿò òúëêóâàòåë å
Èìàéêè ïðåäâèä çíà÷åíèåòî íà àðõàè÷íàòà áúëãàðñêà
äóìà “òúëìÿ” /26. - ñ.517/, “òîëìÿ” - ïðåäñêàçâàì, ÷èéòî
êîðåí å èìåííî “òîë”(/ñðàâíè “òúë-êóâàì”, “òîë-êóâàì”).
Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè ñà ñå ïðîâåæäàëè â òî÷íî
îïðåäåëåí äåí, êîãàòî å áèëî âúçìîæíî ïðåäñêàçâàíåòî
íà áúäåùåòî.
Äíåñ íà íàóêàòà ñà èçâåñòíè åäâà îêîëî 200 òðàêèéñêè
äóìè (ãëîñè è äóìè, èçâåäåíè îò “òðàêèéñêàòà” îíîìàñòè-
êà). Êàêòî ñå âèäÿ ïî-ãîðå, áëèçî 80 îò òÿõ èìàò ïúëåí
àíàëîã ñ äóìè îò ñúâðåìåííèÿ è ñðåäíîâåêîâíèÿ áúëãàð-
ñêè åçèê. Äîêàçàõìå åòèìîëîãè÷åñêè àíàëîãèè è ñðåä ìåñò-
íèòå, ëè÷íèòå è ðîäîâèòå èìåíà, êàêòî è áëèçîñò â ãðàìà-
òèêàòà è ñìèñëîâàòà ñòðóêòóðà íà èçðå÷åíèåòî. Òàêîâà ïî-
äîáèå ìåæäó àíòè÷åí è ñúâðåìåíåí åçèê íå ìîæå äà áúäå
ñëó÷àéíî! Òî å íàïúëíî ñúèçìåðèìî ñ íèâîòî íà ñúõðàíå-
íèå íà ñòàðîãðúöêèÿ åçèê ó äíåøíèòå ãúðöè! À íåêà íå
çàáðàâÿìå, ÷å ãðúöêèÿò åçèê å áèë ïèñìåí õèëÿäîëåòèÿ
áåç ïðåêúñâàíå, äîêàòî áúëãàðñêèÿò (”òðàêèéñêèÿò”) å òúð-
ïÿë íåãàòèâèòå íà òðèòå ìíîãîâåêîâíè ðîáñòâà - 6-7 âåêà
ðèìñêî, 2 âåêà âèçàíòèéñêî, 5 âåêà îñìàíñêî. Ïðè òîâà
ïîëîæåíèå îöåëÿâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê å åäíî ÷óäî!
Îùå âðúçêè
Ðèìñêè è âèçàíòèéñêè èìïåðàòîðè îò “òðàêèéñêè”
ïðîèçõîä
1. Ìàêñèìèí Òðàêèåö (173- 238) [Gaius Julius Verus
Maximinus] - ðîäîì îò Òðàêèÿ, áàùà Ìè÷î, ìàéêà Àáàáà.
 èìåòî ñè êàòî èìïåðàòîð å çàëîæèë áúëãàðñêàòà ãîäèíà
íà âúçêà÷âàíå “Âåð”. Ïðåç òðèãîäèøíîòî ñè óïðàâëåíèå
(235-238) íå ñòúïèë íèòî åäèí ïúò â Ðèì. Ðåçèäèðàë â
Ìèçèÿ (íàé-âåðîÿòíî â ãðàä Àáîáà, íàðî÷åí îò àðõåîëî-
çèòå çà Ïëèñêà). Áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíñêè àâòîðè
ñïîìåíàâàò Ìàêñèìèí êàòî “áúëãàðñêè êåñàð” (Çîãðàôñêà
èñòîðèÿ) /10. - ñ. 630/.
2. Èñòèíà, Þñòèí I [Jistinus] - ðîäîì îò Èëèðèÿ, ÷è÷î
íà Èñòèíåí (Þñòèíèÿí I). Óïðàâëÿâàë Âèçàíòèÿ 518-527
ã. Àâòîðúò íà Çîãðàôñêà èñòîðèÿ /10. - ñ. 630/ ãî ïðèåìà çà
áúëãàðèí ïî ðîä.
3. Èñòèíåí, Þñòèíèÿí I (482- 565) [Justinianus] - ðî-
äîì îò ñåëî Âåäðÿíà. Ïëåìåííèê íà Èñòèíà. Áàùà ìó ñå
íàðè÷àë Èçòîê, ìàéêà ìó Áåãëåíèöà, à ëåëÿ ìó Ëþáêèíÿ
(òàçè èíôîðìàöèÿ äúëæèì íà äîêóìåíò, êîéòî, ðàçáèðà
ñå äíåñ å îáÿâåí îò íàóêàòà çà êúñåí ôàëøèôèêàò). Åäèí
îò íàé-âåëèêèòå âèçàíòèéñêè èìïåðàòîðè (527-565). Çà-
êîíîäàòåë íà èìïåðèÿòà. Ïîñòðîèë ãðàä èç îñíîâè -
Ïúðâà Þñòèíèÿíà è îñíîâàë òàì Àðõèåïèñêîïèÿ, íà êîÿòî
å ïðèåìíèê Ïðåñëàâñêàòà è Îõðèäñêàòà áúëãàðñêà
Àðõèåïèñêîïèÿ. Èçâåñòåí è ñ äðóãîòî ñè áúëãàðñêî
ïðîçâèùå - Óïðàâäà, ïîä êîåòî å çàïèñàí ñðåä áúëãàðñêèòå
ñâåòöè â êàíîíè÷íàòà íè öúðêîâíà ëèòåðàòóðà. Ïðàçíèêúò
ìó ñå ÷åñòâà îò Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà íà 14
230
íîåìâðè /19. - ñ. 573/. Áúëãàðèí ïî ðîä ñïîðåä Çîãðàôñêà
èñòîðèÿ /10. - ñ. 630/. Íÿêîè ó÷åíè è íåäîòàì ó÷åíè ëþäå
òâúðäÿò, ÷å Èñòèíåí áèë “ñëàâÿíèí”. Íåêà ïðèïîìíèì,
÷å “ñëàâÿíè” ïðåäè VI âåê íÿìà íà Áàëêàíèòå, à Èñòèíåí
å ðîäåí 482 ã. ×å è äðóãè áúëãàðè ñà æèâååëè â Ñåðäèêà
ïî âðåìåòî íà Þñòèíèÿí, ãîâîðè Ìàðíàâè÷ (Sigmund Mar-
navich) â àíîíèìíàòà áèîãðàôèÿ íà Þñòèíèÿí I (1621 ã.).
 íåÿ Ìàðíàâè÷ êàçâà: “Ñåðäèêà ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî
ïîëó÷è äíåøíîòî ñè èìå Ñîôèÿ îò õðàìà íà Þñòèíèÿíà.
Ïðåä âðàòèòå íà êàçàíèÿ õðàì Þñòèíèÿí âúçäèãíà õóáàâ
ñàðêîôàã íà ñâåòåéøèÿ ìúæ Áîãîìèëà èëè Äîìíèîíà è ãî
óêðàñè ñúñ ñòèõîâå âúðõó ìðàìîðíè ïëî÷è” /21. - ñ. 11/.
Àíàëîãè÷íè ÷åðòè îò áèòà, ðåëèãèÿòà è áîéíîòî äåëî
íà “òðàêè”, “ïðàáúëãàðè”:
1. È â äâàòà ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà çà êîííè íàðîäè.
2. Èçêëþ÷èòåëíà âîéíñòâåíîñò è ñìåëîñò â áèòêèòå.
3. Áîéíè ïîõâàòè - íàïàäåíèå ñ îòñòúïëåíèå è âúâëè÷àíå
íà ïðîòèâíèêà â çàñàäè.
4. Ïîñòàâÿíå íà çàñàäè ïî ïðîõîäèòå íà Ñòàðà ïëàíèíà
ïðè âîäåíå íà áèòêè /4. - ñ. 127/.
5. Òàòóèðàíå íà òÿëîòî /4. - ñ. 111/.
6. Ïðè÷åñêà ÷óìáàñ (ïåð÷åì) /4. - ñ. 78/.
7. È “òðàêèòå”, è “ïðàáúëãàðèòå” ñà îáâèíÿâàíè
íåñïðàâåäëèâî îò ãúðöèòå, ÷å ïðèíàñÿò ÷îâåøêè
æåðòâè /4. - ñ. 133/.
8. Ïðèíàñÿíå íà æåðòâè - êîíå è êó÷åòà.
9. Ðàçâúæäàíå íà ïîðîäèñòè êó÷åòà /4. - ñ. 134/.
10. Òîòåì íà ãåòèòå è ìèçèòå å áèë âúëêúò (ñòîëèöà
Äàóñäàâà- Âúë÷è ãðàä). Ñúùîòî âàæè è çà
“ïðàáúëãàðèòå”.
11. Àòèëà (÷èåòî èìå èëè ïðîçâèùå å “òðàêèéñêî” - êàêòî
âèäÿõìå ïî-ãîðå îò èìåòî íà “òðàêèéñêèÿ” Áîã Áàùà
Àòå) å òâúðäÿë, ÷å ïðèòåæàâà ìå÷à íà Ìàðñ. Ìàðñ å
“òðàêèéñêè” áîã (Àðåñ). Ñïîìåí çà áîã Ìàðñ
ñúùåñòâóâà è äî äíåñ â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð -
ïîïóëÿðíèÿò ìèòîëîãè÷åí îáðàç Êðàëè Ìàðêî. Íÿìà
ñåëèùå â Áúëãàðèÿ, â êîåòî äà íå ñå ïî÷èòàò ñâåùåíè
ñêàëè, ñâúðçàíè ñ ìèòà çà Âåëèêàíà Êðàëè Ìàðêî -
ñëåäè îò ãèãàíòñêèòå ìó ñòúïêè, ñëåäè îò òÿëîòî ìó
â ñêàëàòà è ò. í. ×å èìåòî íà Ìàðñ å áèëî ïîçíàòî íà
“òðàêèòå” ïîä ôîðìàòà Ìàðêî, ãîâîðè íàëè÷èåòî íà
“òðàêèéñêè” ãðàä íà èìå Ìàðêîäàâà (Ìàðêî ãðàä) /
25. - ñ. 248/.
12. Àíòè÷íèòå àâòîðè ãîâîðÿò çà áàëêàíñêè òðàêè è
ìàëîàçèéñêè òðàêè. Ñðåäíîâåêîâíèÿò ñâîä îò
äîêóìåíòè íà âîëæñêèòå áúëãàðè, íàðå÷åí “Äæàêôàð
òàðàõè”, ñâèäåòåëñòâà, ÷å ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå
å “ìàëêèÿò è ãîëåìèÿò Ðóì” (Áàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ
è Ìàëà Àçèÿ). Äúðæàâàòà íà ìàëîàçèéñêèòå áúëãàðè
å ïðîñúùåñòâóâàëà äî íà÷àëîòî íà XVI âåê /17./. È
äî äíåñ ÷àñò îò öåíòðàëíàòà ïëàíèíñêà âåðèãà â Ìàëà
Àçèÿ ñå íàðè÷à Áúëãàðñêà ïëàíèíà.
13. Âîåíåí òðîôåé - îòðÿçàíè ãëàâè íà óáèòè ïðîòèâíèöè
/4. - ñ. 183/.
14. Ðèòóàëíî ïèåíå îò ÷àøà - ÷åðåï íà ïðîòèâíèê /4. - ñ.
206/.
15. Âëàñò íàä ïðèðîäíèòå ñòèõèè íà æðåöà âëàäåòåë /4. -
ñ. 236/.
16. Êóëò êúì Ñëúíöåòî.

17. Óìåíèÿ â îáðàáîòâàíåòî íà êîæè /4. - ñ. 239/.
18. Òðàêèéñêèòå âîéñêè áèëè îáëå÷åíè ñ áðîíè /4. - ñ.
242/. Ìíîæåñòâî ñðåäíîâåêîâíè àâòîðè òâúðäÿò
ñúùîòî è çà “ïðàáúëãàðèòå”, äîðè ñå ñìÿòà ÷å áðîíÿòà
å “äîíåñåíà” â Åâðîïà îò “ïðàáúëãàðèòå”.
19. Ñïîðåä èñòîðèÿòà íà âîëæñêèòå áúëãàðè (Äæàêôàð
òàðàõè) ïðàðîäèòåëèòå íà áúëãàðèòå ñà íàðîäèòå
ñèíä è èìåí, êîèòî, êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå,
íàñåëÿâàëè Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ. Äðåâíîòî èìå
íà Ñòàðà ïëàíèíà å áèëî Àéì, Èì (íà ëàòèíñêè
Õåìóñ), ñèðå÷ ÿñíî å êîè ñà áèëè èìåíöèòå. Ùî ñå
îòíàñÿ äî ñèíäèéöèòå - íà íàóêàòà å èçâåñòåí íàðîäúò
ñèíò - íàñåëÿâàù ïîðå÷èåòî íà ðåêà Ñòðóìà â
àíòè÷íîñòòà.
20. Îìóðòàã ñè ñòðîè õðàì- ãðîáíèöà, ñúùî êàêòî öàðÿò
æðåö íà “òðàêèòå” Çàëìîêñèñ /6. - ñ. 192/.
21. Ïðè ïîãðåáàëíèòå îáðÿäè “òðàêèòå” ñà ïðèëàãàëè
òðóïîïîëàãàíå è òðóïîèçãàðÿíå - /4. - ñ. 106/. Ñúùîòî
âàæè è çà äðåâíèòå áúëãàðè - èíòåðåñíî çàùî òîçè
ôàêò å ïîñëóæèë íà íàóêàòà çà äîâîä çà ðàçäåëÿíåòî
èì íà “ñëàâÿíè” è “ïðàáúëãàðè”.
22. Èçïîëçâàíå çà õðàíà íà êîáèëåøêîòî ìëÿêî. Íåùî
ïîâå÷å - öÿë ñâÿò çíàå, ÷å êèñåëîòî ìëÿêî å áúëãàðñêè
ïàòåíò, à ñïîðåä àíòè÷íèòå àâòîðè “òðàêèòå” ñà
ïðàâåëè êèñåëî ìëÿêî /25. - ñ. 43/.
23. “Òðàêèòå” ñà îñíîâíàòà ñúñòàâíà ÷àñò îò âîéñêàòà è
ãëàâíîêîìàíäâàùèòå íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè (îêîëî
20 000) /25. - ñ. 165/. Êîãàòî ñòèãà äî Áàêòðèÿ, òîé
äàâà çåìÿ íà ãîëÿìà ÷àñò îò âîéñêàòà ñè è äîðè îñòàâÿ
“òðàêèéñêèòå” ñè âîåíà÷àëíèöè äà âëàäåÿò Áàêòðèÿ.
È äî äíåñ îáà÷å ïî òåçè ìåñòà íå çíàÿò íèùî íèòî çà
“òðàêè”, íèòî çà “ìàêåäîíöè”, íî çíàÿò îòëè÷íî êîè
ñà áúëãàðèòå - â Àôãàíèñòàí “áúëãàðèí” îçíà÷àâà
÷îâåê, æèâååù îòâúä ïëàíèíèòå /â ñåâåðåí
Àôãàíèñòàí - äðåâíà Áàêòðèÿ/.
24. Â åïîñà íà âîëãîêàìñêèòå áúëãàðè “Øàí êèçè äàñòàíè”
ñå ðàçêàçâà ëåãåíäàòà, ÷å âîëãîêàìñêèòå áúëãàðè ñà
ïîòîìöè íà âîéíèöè íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè /20. - ñ.
63/.
25. Ïîâå÷åòî “òðàêèéñêè” ñâåòèëèùà ñà èçïîëçâàíè è îò
“ïðàáúëãàðèòå”. Íåùî ïîâå÷å - íàé-ãîëÿìîòî
“òðàêèéñêî” ñâåòèëèùå â Ìèçèÿ - Ìàäàðà, å è íàé-
ãîëÿìîòî “ïðàáúëãàðñêî” ñâåòèëèùå!
26. Èêîíîãðàôèÿòà íà “òðàêèéñêèÿ êîííèê” ñå ïîêðèâà
ïî÷òè íà 100% ñ èêîíîãðàôñêèÿ ñþæåò íà “Ìàäàðñêèÿ
êîííèê”. Î÷åâèäíî å, ÷å äðóãèÿò ïàðàëåë -
ñàñàíèäñêèÿò, å ïðîèçâîäåí è ïî-êúñåí îò òÿõ.
27. Èçïîëçâàíåòî íà “òðàêèéñêè” íåêðîïîëè çà ïîãðåáâàíå
íà áúëãàðè îò ðàííîòî è ñúùèíñêîòî ñðåäíîâåêîâèå.
Ñúùåñòâóâàò “òðàêèéñêè” ìîãèëè, â êîèòî áóêâàëíî
åäèí äî äðóã (â åäèí ìîãèëåí íàñèï, â åäèí è ñúù
ñòðàòèãðàôñêè õîðèçîíò!) ñå îòêðèâàò ãðîáîâå
äàòèðàíè íàïðèìåð îò VI âåê ïðåäè íîâàòà åðà è VIII
â. îò í. å. !
28. Âúðõó êîðîíàòà íà ïðåäõðèñòèÿíñêèòå áúëãàðñêè
âëàäåòåëè å èçîáðàçåí íå íÿêîé “òþðêñêè” èëè
“ñëàâÿíñêè” ãåðîé, à Àëåêñàíäúð Âåëèêè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
29. Åäèíñòâåíîòî ñåëèùå, â êîåòî äî äíåñ (âñúùíîñò
äîñêîðî - äíåñ ñåëîòî å âå÷å ïî÷òè îáåçëþäåíî) ñå å
ñúõðàíèë “òðàêèéñêèÿò” îáè÷àé íåñòèíàðñòâî, ñå
íàðè÷à ... Áúëãàðè! Ñðåäíîâåêîâíîòî èìå íà òîâà
ñòðàíäæàíñêî ñåëî å ... Óðãàðè (Âóðãàðè, Áóðãàðè?) -
ïðÿêà âðúçêà ñúñ ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå åòíîíèì
“áóðãàðè” !
30. Èìïåðàòîð Òðàÿí çàâëàäÿë “òðàêèéñêèÿ” íàðîä äàêèòå
ïðåç 106 ã. Ñúùåñòâóâàò ãîëÿì áðîé áúëãàðñêè
àïîêðèôè, íàðîäíè ïðèêàçêè è ïåñíè, â êîèòî
ïðèñúñòâà îáðàçúò íà öàð Òðàÿí. Ñìåøíî å äà ñå
ñìÿòà, ÷å íÿêàêâè ïðèøúëöè (“òþðêè” èëè “ñëàâÿíè”),
ùå ïàçÿò òàêà óïîðèòî ( äåñåòêè âåêîâå! ) ñïîìåíè çà
ñúáèòèÿ, êîèòî íå ãè êàñàÿò ïðÿêî.
31. Ìóçèêàëåí èíñòðóìåíò, ïîäîáåí íà êèòàðà, å áèë
èçïîëçâàí îò ãåòèòå, êîãàòî ñà îòïðàâÿëè ìîëèòâè êúì
áîãîâåòå èëè ñà èçïðàùàëè ïàðëàìåíòüîðè /25. - ñ.
106/. Ñëó÷àéíî ëè äíåñ ñúùåñòâóâà îñîáåí âèä êèòàðà,
òàìáóðà, íàðå÷åíà è áóëãàðèíà, áóëãàðèÿ, áóëãàðå!?
Âñúùíîñò äîáðå çíàåì êîé ïðúâ ñâèðè íà ñòðóíåí
èíñòðóìåíò - Îðôåé ñ íåãîâàòà àðôà, êðúñòåíà íà
íåãîâî èìå. “Òðàêèéñêè” ñòðóíåí èíñòðóìåíò å
çàñâèäåòåëñòâàí ïîä èìå, êîåòî çâó÷è äîñòà ïî
áúëãàðñêè - áðúí÷(îñ) [ βρυνχος] , /1. - ñ. 103/ îò
áúëãàðñêîòî - áðúíêà, äðúíêà, áðúì÷è, äðúí÷è. Íåêà
íå çàáðàâÿìå, ÷å äíåøíèòå áúëãàðñêè íàðîäíè
èíñòðóìåíòè êàâàë è ãàéäà ñà âñúùíîñò “òðàêèéñêè”.
32. Æðåöúò íà ãåòèòå Äèêåíåé èçêîðåíèë ëîçÿòà è çàáðàíèë
ïèåíåòî íà âèíî /25. - ñ. 252/. Ñúùîòî ñå çíàå è çà
áúëãàðñêèÿ öàð Êðóì. Âëàäåòåëèòå íà “òðàêè” è
“ïðàáúëãàðè” ñå ïðèäúðæàò êúì åäíà è ñúùà ìîðàëíà
íîðìà - âúçäúðæàíèå íà íàðîäà îò åæåäíåâíà
óïîòðåáà íà àëêîõîë. Âèíîòî ñå å èçïîëçâàëî
åäèíñòâåíî êàòî àòðèáóò ïðè îáðÿäè è ðåëèãèîçíè
ïðàçíèöè.
33. “Çëàòíàòà öúðêâà” âúâ Âåëèêè Ïðåñëàâ ïî ïëàí å
àíàëîãè÷íà íà ïîâå÷åòî “òðàêèéñêè” õðàìîâå - êðúãëî
ãëàâíî ïîìåùåíèå è ÷åòèðèúãúëåí ïðèòâîð ïðåä
íåãî.
34. Ìîæå ñúñ ñèãóðíîñò äà ñå êàæå, ÷å îãðîìíà ÷àñò îò
ìèòîëîãè÷íèòå ñþæåòè è ïåðñîíàæè â áúëãàðñêèÿ
ôîëêëîð íå ñà “ñëàâÿíñêè”, íèòî ïúê “òþðêñêè”, à
“òðàêèéñêè” /27./
35. Îáëåêëîòî íà ïðîñòîëþäèåòî ñðåä “òðàêèòå” å ìíîãî
ïîäîáíî íà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà íîñèÿ. Ïðè
æåíñêàòà íîñèÿ àíàëîãèÿòà å àáñîëþòíà - äúëãà
ïàìó÷íà ðèçà, íàä íåÿ ôóñòàí, åëå÷å è ïðåñòèëêà,
âåçàíè ñ ìíîãîöâåòíè ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè! /29. -
ñ. 20/
36. Öàðÿò íà áèçàëòèòå îñëåïèë ñèíîâåòå ñè, êîèòî íå ìó
ñå ïîä÷èíèëè, ñúùî êàêòî Áîðèñ I îñëåïèë
íåïîêîðíèÿ ñè ñèí Âëàäèìèð Ðàñàòå /29. - ñ. 21/.
37. Ãðóáèòå “òðàêèéñêè” àíòðîïîìîðôíè ñêóëïòóðè ñà
àíàëîãè÷íè íà “ïðà-áúëãàðñêèòå” òàêà íàðå÷åíè
“êàìåííè áàáè”.
38. Àïîñòîë Àíäðåé ïîêðúñòâà “òðàêèòå” ïî
×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå îùå â I âåê ñëåä Õðèñòà.
Ôàêò å, ÷å íàé-ïî÷èòàíèÿò ñâåòåö ñðåä áúëãàðñêèòå
231
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðåñåëíèöè íà Àïåíèíèòå(/ïðåñåëåíèÿ IV-VII âåê) å
èìåííî Àïîñòîë Àíäðåé. Òîçè ôàêò å ó÷óäâàù, àêî
ñå äîâåðèì íà “íàóêàòà”, ñïîðåä êîÿòî áúëãàðèòå ñà
åçè÷íèöè ÷àê äî IX âåê. Î÷åâèäíî å, ÷å áúëãàðèòå ñà
áèëè õðèñòèÿíè ïî âðåìå íà ïðåñåëåíèåòî ñè íà
Àïåíèíèòå - õðèñòèÿíè, ïîêðúñòåíè îò Àïîñòîë
Àíäðåé â ðîäèíàòà ñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
ÈÇÂÎÐÈ
1. Ñúùåñòâóâà êàðòà, ñúñòàâåíà â IV âåê îò Ñâ. Éåðîíèì
(331- 420) âúç îñíîâà íà îðîãðàôñêàòà äåéíîñò è êàðòèòå
íà âëàäèêàòà Åâñåâèé Êåñàðèéñêè(270- 338), íàðè÷àí áàùà
íà öúðêîâíàòà èñòîðèÿ, âúðõó êîÿòî ÿñíî ëè÷è èìåòî íà
íàøèòå çåìè â àíòè÷íîñòòà - Vulgaria. Çà ñúæàëåíèå
êàðòàòà å äîñòèãíàëà äî íàñ ÷ðåç êúñåí ïðåïèñ (îò XII
âåê) è íàóêàòà íå ÿ âúçïðèåìà êàòî àâòåíòè÷åí èçâîð
âúïðåêè ïîäàòêèòå çà êîðåêòíîñò íà ïðåïèñà (íå
ñúùåñòâóâà íèòî åäíî äðóãî íåñúîòâåòñòâèå îò âúçïðèåòèÿ
èñòîðèîãðàôñêè ìîäåë).
2. Êàðòà íà ñâåòà îò VI âåê îò Àíîíèìåí ðàâåíñêè
êîñìîãðàô, ñ îòáåëÿçàí âúðõó íåÿ åòíîíèì “bulgare”,
ïðèäðóæåíà îò ñëåäíèÿ òåêñò: “Inter vero Traciam vel
Macedoniam et Mysiam inferiorem modo Bulgari habitant...”
- “Â Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ è Äîëíà Ìèçèÿ ñàìî áúëãàðè
æèâåÿò...”. Êàðòàòà å ñúñòàâåíà 100 ãîäèíè ïðåäè âðåìåòî
íà Àñïàðóõ.
3.  ñâîèòå òðóäîâå áúëãàðñêèÿò èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ
ïðèâåæäà îãðîìåí áðîé ôàêòè â ïîòâúðæäåíèå íà ðàííîòî
ïðèñúñòâèå íà áúëãàðèòå íà Áàëêàíèòå /23., 24./. Åòî íÿêîè
îò òÿõ:
— “ ...και οι καλουµενοι Βουλγαροι τω και Θρακη
επιτρεχουσι και επανατρεχουσι πριν γνωσθηναι αυτουσ... ”
- “ òàÿ ãîäèíà (494 ã. !) è òúé íàðè÷àíèòå áúëãàðè â
Èëèðèÿ è Òðàêèÿ íàïàäàõà è ñå îòäðúïâàõà, ïðåäè äà ãè
çàáåëåæè ÷îâåê”, Òåîôàí, p.143 /24./. Òðÿáâà äà ñè ìíîãî
ñëÿï âèçàíòèéñêè èìïåðàòîð, çà äà íå çàáåëåæèø
ïðåäâèæâàíå íà ïðèøúëöè áúëãàðè îò çåìè îòòàòúê Äóíàâà
(îò Ïðèàçîâèåòî, îò Êàâêàç èëè ìîæå áè îò Êèòàé?) ÷àê
äî Òðàêèÿ. Êàê ñå ïðåìèíàâà Äóíàâà è ïðîõîäèòå íà Õåìóñ
(êúäåòî èìà ðèìñêè âîåííè êàñòåëè) è ñå ñòèãà äî Òðàêèÿ
òàêà ëåñíî, “íàïàäàò è ñå îòäðúïâàò, ïðåäè äà ãè çàáåëåæè
÷îâåê”!?
— “A.C. 499. Aristus Illyricianae doctor militiae... contra
Bulgares Thraciam devastantes profectus est. Bellum juxta
Zurtam fluvium consertum, ubi plus quam IV millia
nostrorum... interemta sunt” - “499 ã. (!). Àðèñò, âîåíà÷àë-
íèêúò íà èëèðèéñêèòå âîéñêè... òðúãíà ïðîòèâ áúëãàðèòå,
êîèòî ïëÿ÷êîñâàëè Òðàêèÿ. Áîÿò ñå çàâúðçà ïðè ðåêà Öóð-
òà, êúäåòî áÿõà óáèòè ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèëÿäè íàøè.”
Êîìåñ Ìàðöåëèí. Çíà÷è ïðèøúëöèòå áúëãàðè íå ñàìî
ïðåìèíàëè ñòåïèòå, íå ñàìî ïðåïëóâàëè Äóíàâà íåçàáå-
ëÿçàíî, íå ñàìî ïðåìèíàëè îõðàíÿåìèòå ïðîõîäè íà Õå-
ìóñ è íàâëåçëè â Òðàêèÿ íåçàáåëÿçàíî, àìè áèëè òîëêîâà
ìíîãî, ÷å èçêëàëè 4000 ðèìëÿíè !? Çà äà ñå ñïðàâÿò ñ òà-
êàâà ãîëÿìà ðèìñêà âîéñêà, è òî íà òåðèòîðèÿòà íà èìïå-
232
ðèÿòà, òî áúëãàðèòå î÷åâèäíî íå ñà îòñêîðî ïî òåçè çåìè.
— Åòî êàêâî ðàçêàçâà Òåîôàí çà 538 ãîäèíà: “Â òàçè ãîäèíà
ñå ðàçäâèæèõà â Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ äâàìà áúëãàðñêè êíÿçà ñ
ìíîãî áúëãàðè è äðóãè.” Ïî-íàòàòúê ñå ðàçêàçâà íàêðàòêî
ñëåäíîòî: Ïúðâîíà÷àëíî áúëãàðèòå ïîáåäèëè
âèçàíòèéöèòå, íî ïîñëåäíèòå ïîëó÷èëè ïîäêðåïëåíèå è
íà ñâîé ðåä ðàçáèëè áúëãàðèòå. Âðúùàéêè ñå êúì
Öàðèãðàä îáà÷å, âèçàíòèéöèòå áèëè ïîñðåùíàòè â Òðàêèÿ
îò áúëãàðñêà âîéñêà, êîÿòî òàêà ðàçáèëà ðîìåèòå, òà îò
òÿõ îöåëåëè åäâà åäíà øåïà õîðà! Öåëè äâå áúëãàðñêè
âîéñêè íà÷åëî ñ öåëè äâà áúëãàðñêè êíÿçà âîäÿò âîåííè
äåéñòâèÿ âúâ Âèçàíòèÿ è ïîáåæäàâàò ðîìåéñêàòà åëèòíà
àðìèÿ íà íåéíà òåðèòîðèÿ! È Òåîôàí, êàêòî è ïî-ðàííèÿò
õðîíèñò Ìàëàëà èçïîëçâàò òåðìèíà ÐÈÃÅÑ çà òèòëàòà íà
äâàìàòà áúëãàðñêè ïðåäâîäèòåëè Áóëã è Äðîíã, êîåòî å
ãðúöêàòà ôîðìà íà “òðàêèéñêàòà” áëàãîðîäíè÷åñêà òèòëà
ÐÅÊÑ, ÐÈÕ. Íåêà ïðèïîìíèì, ÷å òàçè òèòëà å äîêàçàíî
ïîëçâàíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè Àñïàð Ðèõ, Òåëå Ðèõ,
Êîò Ðàã è äðóãè. Íÿìà îáÿñíåíèå êàòî êàê “ìîíãîëîèäíèòå
ïðàáúëãàðè” íîñÿò “òðàêèéñêà” òèòëà îùå â 538 ãîäèíà è
ïðîäúëæàâàò äà ÿ íîñÿò â VIII âåê?
Ïðîñòî å ó÷óäâàùî êàê ïðè íàëè÷èåòî íà ïîäîáíè
ñâåäåíèÿ ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å â V è VI âåê áúëãàðèòå
æèâååëè â þðòè íÿêúäå â Ïðèàçîâèåòî, Êàâêàç, Àçèàòñêè-
òå ñòåïè èëè ïúê â Ìîíãîëèÿ. Íàèñòèíà âúçìîæíî å è òàì
äà ñà æèâåëè áúëãàðè, íî âúïðîñíèòå èçòî÷íèöè ãîâîðÿò
ÿñíî, ÷å ñòàâà äóìà çà áúëãàðè, æèâååùè íà Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ!
4. Â ñâîÿ “Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå” âúçðîæäåíåöúò Éîâ-
÷î Òðåâíåíñêè íà îñíîâàòà íà ñòàðè ðúêîïèñè òâúðäè ñëåä-
íîòî: “Áúëãàðèòå áÿõà ïðîãîíåíè îò Òðàÿí Ðèìñêè è ïàê
ñå âúçâúðíàõà â ãîäèíà 5997 (489), êàòî èìàõà çà ïðåäâî-
äèòåë Áîðèñ, ñâîÿ êíÿç 5998 ã. (490 ã.)” /9. - ñ. 26/.
5. Ñúùåñòâóâà åäèí äðåâåí áúëãàðñêè äîêóìåíò, êîéòî å
èçâåñòåí íà íàóêàòà îùå îò 1866 ã. â äîñòèãíàëèòå äî íàñ
òðè ñðåäíîâåêîâíè ïðåïèñà. Ó÷óäâàùîòî å, ÷å òîçè èçâîð
å ïóáëèêóâàí ìíîãîêðàòíî ïîä óïîðèòî ïîãðåøíè è ìåêî
êàçàíî, èçìèñëåíè èìåíà îò äîñòà “ñâåòèëà” â áúëãàðñêàòà
èñòîðè÷åñêà íàóêà. Ñòàâà äóìà çà ôàìîçíèÿ “Èìåííèê íà
áúëãàðñêèòå õàíîâå”[30], èçäàâàí äîñåãà ïîä ïîäîáíè
çàãëàâèÿ, âúïðåêè ÷å â íåãî íå ñå ãîâîðè çà íèêàêâè õàíîâå!
Òà â òîçè äîêóìåí, ñëåä êàòî ñå èçáðîÿâàò èìåíàòà íà
ïåòèìà âëàäåòåëè (Àâèòîõîë, Èðíèê, Ãîñòóí, Êóðò,
Áåçìåð), ÷åðíî íà áÿëî ïèøå ñëåäíîòî: “...ñèè .Å. êúíÿçü
äðúæàøå êíÿæåíèå îá îíîó ñòðàíîó äîóíàÿ ëåòú .Ô.È.ÅI.
îñòðèæåíàìè ãëàâàìè. è ïî òîìú ïðèäå íà ñòðàíîó äîóíàÿ
èñïåðèõú êíçú òîæäå è äîñåëå...”. Ïðåâîä ïî Ì. Ìîñêîâ:
“Òåçè ïåòèìà êíÿçå äúðæàõà êíÿçóâàíåòî îò äðóãàòà ñòðàíà
íà Äóíàâà 515 ãîäèíè ñ îñòðèãàíè ãëàâè. È ñëåä òîâà äîéäå
íà ñòðàíàòà íà Äóíàâà Èñïåðèõ êíÿç. Ñúùîòî è äîñåãà.”
Çà âñåêè íåïðåäóáåäåí ÷èòàòåë ñòàâà ÿñíî, ÷å âëàäåòåëèòå
(íèêàêâè õàíîâå!) ïðåäè Àñïàðóõ ñà ðåçèäèðàëè îòòàòúê
Äóíàâà, ñèðå÷ â Äàêèÿ, â II âåê. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà
àêàäåìè÷íàòà íàóêà îáà÷å çàðàäè ïðåçóìïöèÿòà, ÷å
áúëãàðèòå ñà òþðêî-ìîíãîëñêè ïðèøúëöè, ïðîäúëæàâàò
äà áúëâàò ðàçñúæäåíèÿ îò ðîäà: “”Îòòàòúê Äóíàâ” ñëåäâà
äà ñå ðàçáèðà íå ïðîñòðàíñòâîòî îêîëî ëåâèÿ áðÿã íà
ðåêàòà, à çàåìàíèòå îò ïðàáúëãàðèòå òåðèòîðèè â Ñðåäíà
Àçèÿ (II-IV â.) è â Ïðèàçîâèåòî (V-VII â.).” [31. - ñ.19]
Êúñîãëåäñòâî, ãðàíè÷åùî ñ áåçî÷èå! Íèùî íå ìîæå äà
îïðàâäàå ïðåäñòàâèòåëèòå íà àêàäåìè÷íàòà èñòîðè÷åñêà

íàóêà, êîèòî òàêà áåçöåðåìîííî çàáëóæäàâàò îáùåñòâîòî
ñ èçìèñëèöèòå ñè, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìà ïðåäâèä è
ñëåäíèÿò ìíîãî ñúùåñòâåí ôàêò - èìåòî íà Àñïàðóõ å
çàïèñàíî â äîêóìåíòà ïî äâà íà÷èíà, åäèí îò êîèòî å
ÅÑÏÅÐÅÐÈÕ! ßñíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å áúëãàðñêèÿò
âëàäåòåë Åñïåð (Àñïàð, Åñïîð) å íîñåë “òðàêèéñêàòà”
áëàãîðîäíè÷åñêà òèòëà ÐÈÕ!
Îùå íåùî ñúùåñòâåíî - ïúðâèÿò âëàäåòåë îò ñïèñúêà íàé-
âåðîÿòíî çàïî÷âà äà öàðóâà â Äàêèÿ ïî âðåìåòî, êîãàòî
ïîä íàòèñêà íà âúòðåøíè âúñòàíèÿ è âúíøíè
îñâîáîäèòåëíè âîéíè èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé å
ïðèíóäåí äà ïðàâè ãîëåìè ðåîðãàíèçàöèè â äèîöåçà - 168
ã. (168+515=683 ã. - êîãàòî Àñïàðóõ ìåñòè ñòîëèöàòà ñè
îòñàì Äóíàâ â ñâåùåíàòà áàùèíà çåìÿ, íàïóñíàòà îò
áúëãàðèòå ïî âðåìåòî íà âîéíèòå ñ èìïåðàòîð Òðàÿí)!
Âåðîÿòíî èìåííî îêîëî 168 ãîäèíà ÷àñòè÷íî å
âúçñòàíîâåíà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (ñúñ ñòîëèöà â
Äàêèÿ), ñëåä êàòî áúëãàðñêèòå çåìè ñà áèëè çàâëàäÿíè îò
Òðàÿí â 106 ãîäèíà ïðè ïîáåäàòà ìó íàä áúëãàðñêèÿ
âëàäåòåë Äåöåáàë.
Íå å ëè èçâåñòíî íà óâàæàåìèòå ó÷åíè, çàíèìàâàëè ñå ñ
äðåâíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, ÷å ñðåä “òðàêèòå” äàêè å
ñúùåñòâóâàëî ñîöèàëíî äåëåíèå íà äâå îñíîâíè êàñòè?
Âúíøíèòå ðàçëè÷èÿ ìåæäó ÷ëåíîâåòå íà îòäåëíèòå ãðóïè
ñà áèëè èìåííî ïðè÷åñêèòå - åäíèòå ñà ïîääúðæàëè
êîñàòà ñè äúëãà, à äðóãèòå ñà áðúñíåëè ãëàâèòå ñè ! /2. -
ñ.147/
È íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî - îùå Õåðîäîò ñïîìåíàâà çà
“ñêèòñêèÿ” íàðîä íà èìå “Îñòðèãàíèòå ãëàâè”.
6. Â êðàòêîòî æèòèå íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè (Îõðèäñêà
ëåãåíäà, Legenda Ochridica) àâòîðúò - îõðèäñêèÿò
àðõèåïèñêîï Äèìèòðèé Õîìàòèàí, êàçâà ñëåäíîòî: “Ουτος
ο µεγας πατηρ ηµων και της Βουλγαριας ϕωστηρ το µεν γενος
ειλκεν εκ τον Ευρωπαιων Μυσον, ους και βουλγαρους ο πολυσ
οιδεν ανθροπος, παλαι µεν εκ τον κατα Προυσαν Ολυµπου προς
τον βορειον ωκεανον και την νεκραν θαλασσαν υπο της
Αλεξανδρου χειρος και εξουσιας εκτοπισθεντον, µετα δε
συχνον χρονον παραδροµην δυναµει βαρεια τον Ιστρον
περαιωθεντον, και τα γειτονευοντα παντα κλιρωσαµενον,
Παννονιαν και ∆αλµατιαν, Θρακην και Ιλλυρικον, και πολλα
της Μακεδονιας και Θετταλιας ” - “Òîçè âåëèê íàø îòåö è
ñâåòèëíèê íà Áúëãàðèÿ áèë ïî ðîä îò åâðîïåéñêèòå ìèçè,
êîèòî íàðîäúò îáèêíîâåíî çíàå è êàòî áúëãàðè. Òå áèëè
èçñåëåíè â ñòàðî âðåìå îò âîåííàòà ñèëà íà Àëåêñàíäúð
îò ðàçïîëîæåíèÿ êðàé Áðóñà Îëèìï êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí
è Ìúðòâîòî ìîðå, à ñëåä êàòî ìèíàëî ìíîãî âðåìå, ñúñ
ñòðàøíà âîéñêà ïðåìèíàëè Äóíàâà è çàâçåëè âñè÷êè
ñúñåäíè îáëàñòè: Ïàíîíèÿ è Äàëìàöèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèê,
à è ãîëÿìà ÷àñò îò Ìàêåäîíèÿ è Òåñàëèÿ.” /22./ Íàðåä ñ
èçâúíðåäíî âàæíàòà èíôîðìàöèÿ çà ïîòåêëîòî íà
áúëãàðèòå è â ÷àñòíîñò íà Ñâ. Êëèìåíò, ïðàâè âïå÷àòëåíèå
áåëåæêàòà íà Õîìàòèàí, ÷å åòíîíèìúò “áúëãàðè” å òåðìèí
îò ïðîñòîíàðîäíèÿ åçèê, äîêàòî “ïî êàíîíà” òîçè íàðîä
ñå å íàðè÷àë “ìèçè”. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òðÿáâà äà
ïðåîöåíèì òåðìèíà “ìèçè”, ïîëçâàí îò àíòè÷íèòå è
ñðåäíîâåêîâíèòå àâòîðè. Ñòàâà ÿñíî è çàùî íÿêîè àâòîðè
(íàïðèìåð Òåîôàí è Éîàí Àíòèîõèéñêè) , êîãàòî ãîâîðÿò
ÀÂÈÒÎÕÎË
çà áúëãàðèòå â V âåê, èçïîëçâàò èçðàçà “òúé íàðå÷åíèòå
áúëãàðè” - àìè çàùîòî åòíîíèìúò “áúëãàðè” ÿâíî è â V
âåê å ïîëçâàí íàé-âå÷å îò íàðîäà, à ãðúöêèòå è ëàòèíñêèòå
õðîíîãðàôè è ëåòîïèñöè ñà ïîëçâàëè äðóãî “îôèöèîçíî”
íàðèöàòåëíî (íàïðèìåð ìèçè), êîåòî íå îçíà÷àâà, ÷å
áúëãàðèòå ñà ñå ïîÿâèëè íà ñâåòà â V âåê, à ïðîñòî ãîâîðè,
÷å òå ñà íàðè÷àíè ñ äðóãè èìåíà â êàíîíè÷íàòà ëèòåðàòóðà.
7.  àâòîáèîãðàôè÷íîòî æèòèå íà Ñâ. Êèðèë, èçâåñòíî ïîä
èìåòî Ñîëóíñêà ëåãåíäà/10./, ñàìèÿò Ñâ. Êèðèë ðàçêàçâà
çà ñåáå ñè, ÷å å ðîäîì îò Ìàëîàçèéñêà Êàïàäîêèÿ!
Ðàçêàçâà îùå, ÷å ñàì òîé íå çíàåë êúäå ñå íàìèðà Áúëãàðèÿ,
íî çíàåë áúëãàðñêè åçèê! Òåçè ñâåäåíèÿ (îò ïúðâà ðúêà!)
íè íàñî÷âàò êúì ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å èçâåñòíèÿò íè äíåñ
êàíîíè÷åí îáðàç íà Ñâ. Êèðèë å êîìïèëàöèÿ îò íàé-ìàëêî
äâå æèòèÿ:
- òîâà íà Êóðèëà (Âóëôèëà), “ãîòñêè” åïèñêîï, æèâÿë
â IV âåê â Ìèçèÿ, ðîäîì îò Êàïàäîêèÿ, ñúçäàë àçáóêà (àá-
ñîëþòåí àíàëîã íà êèðèëèöàòà) è ïðåâåë Ñâåòîòî ïèñà-
íèå íà “ãîòñêè” çà “ãîòèòå”, íàñåëÿâàùè ïî òîâà âðåìå
Ìèçèÿ,
- è æèòèåòî íà Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô îò Ñîëóí, êîéòî
çàåäíî ñ áðàò ñè Ñòðàõîòà (Ìåòîäè) ñúçäàë ãëàãîëèöàòà,
çà äà ïðîñâåùàâà ìîðàâñêèòå áúëãàðè.
 òàÿ âðúçêà íåêà ñïîìåíåì êàêâî êàçâà Ïàèñèé (êîãî-
òî âñè÷êè ìíîãî îáè÷àìå, íî ìàëêî ÷åòåì) çà âðåìåíàòà
íà IV âåê: “Ïî òîâà âðåìå ãúðöèòå íå çíàåëè, ÷å áúëãàðè-
òå ñå íàðè÷àò áúëãàðè, íî ãè íàðè÷àëè ãîòè è õóíè. Òå
íàðè÷àëè ãîòè âñè÷êè íàðîäè, êîèòî ïðîèçõîæäàëè îò
ñåâåð, êàêòî äíåñ ãè íàðè÷àò òàòàðè”/28. - ñ. 55/. Âñúù-
íîñò, ãúðöèòå äîáðå ñà çíàåëè çà êàêâî ñòàâà äóìà, íî êàê-
òî âèäÿõìå â ãîðíàòà òî÷êà 6., èçáÿãâàëè ñà èñòèíñêèÿ
ïðîñòîíàðîäåí åòíîíèì “áúëãàðè” â ñâîÿòà êàíîíè÷íà
ëèòåðàòóðà.
Ñïîðåä èñòîðèêà íà “ãîòèòå” - “ãîòà” Éîðäàíåñ, æèâÿë
ïî âðåìåòî íà îïèñàíèòå â èñòîðèÿòà ñè ñúáèòèÿ (îòíîâî
ñâåäåíèå îò ïúðâà ðúêà) - ãîòè è ãåòè å åäèí è ñúùè íà-
ðîä. Íåùî ïîâå÷å - òîé íàðåêúë ñâîÿòà “ãîòñêà” èñòîðèÿ
“Getica” ! À êàêòî çíàåì, ãåòèòå ñà åäèí îò íàé-ãîëåìèòå
“òðàêèéñêè” íàðîäè, êîéòî å íàñåëÿâàë Ìèçèÿ. Âñúùíîñò
òîâà îáÿñíÿâà è íàëè÷èåòî íà “ãîòè” â Ìàëîàçèéñêà Êàïà-
äîêèÿ, îòêúäåòî å ðîäîì Ñâ. Êèðèë (Âóëôèëà) - ãîëåìè
êîìïàêòíè ãðóïè îò “òðàêè” ìíîãîêðàòíî ñà çàñåëâàëè ðàç-
ëè÷íè îáëàñòè íà Ìàëà Àçèÿ.  ñðåäíîâåêîâèåòî â Êàïà-
äîêèÿ å çàñâèäåòåëñòâàíî íàëè÷èåòî íà äâå áúëãàðñêè äúð-
æàâè è ìíîæåñòî äðóãè áúëãàðñêè ïîñåëåíèÿ /17./!
8. Êàêòî âå÷å ñòàíà äóìà ïî-ãîðå, áúëãàðñêèòå âúçðîæ-
äåíöè ñà ïîëçâàëè íåäîñòèãíàëè äî íàñ èçòî÷íèöè (ïîâå-
÷åòî óíèùîæåíè â íà÷àëîòî íà 19. âåê îò áúëãàðîôîáè). Â
ñâîÿ “Íåäåëíèê” (”Êèðèàêîäðîìèîí”, “Ñîôðîíèå”) áúë-
ãàðèíúò Ñòîéêî Âëàäèñëàâîâ (Ñîôðîíè Âðà÷àíñêè) ïèøå
íà “ïðîñòî-áúëãàðñêè” åçèê ñëåäíîòî: “Âòîðè áîé íàïðà-
âèë öàð Êîíñòàíòèí ñ Âèçàíòèÿ (Öàðèãðàä), è êàòî îáëà-
äàë Áúëãàðèÿ, âçåë Âèçàíòèÿ è ïðåíåñúë ñâîÿòà ñòîëèöà
îò Ðèì âúâ Âèçàíòèÿ îêîëî 330 ãîäèíà ïîäèð Õðèñòà, è
íàðåêúë Âèçàíòèÿ Êîíñòàíòèíîïîë íà ñâîåòî èìå.” Òåçè
Ñîôðîíèåâè äóìè ïðåäèçâèêâàò ñúñ ñèãóðíîñò ñíèçõîäè-
òåëíî âåñåëèå ñðåä “ñïåöèàëèñòèòå”, êîèòî ïî ïðèíöèï
ïðèåìàò áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíöè çà “íàèâíèöè”, ñèðå÷
233
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñìåøíèöè â ïîïðèùåòî Èñòîðèÿ. Íî àêî âçåìåì ïðåäâèä
õèëÿäèòå ïîäîáíè ñâèäåòåëñòâà çà áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå
íà Áàëêàíèòå îò íàé-äðåâíè âðåìåíà, òî ùå ñå îêàæå, ÷å
èñòèíñêèòå êîìèöè â èñòîðèîãðàôèÿòà ñà èìåííî “ñïåöè-
àëèñòèòå”.
9. Öèòàò îò ðå÷òà, ïðîèçíåñåíà íà 16-îòî çàñåäàíèå íà
Øåñòèÿ Âñåëåíñêè ñúáîð (Êîíñòàíòèíîïîë 09.08.681
ãîäèíà) îò ïðåçâèòåð Êîíñòàíòèí îò ãð. Àïàìåÿ (Ñèðèÿ):
“Êàçâàì ñå Êîíñòàíòèí. Ïðåçâèòåð ñúì íà ñâåòàòà Áîæèÿ
öúðêâà, êîÿòî ñå íàìèðà â Àïàìåÿ, â ïðîâèíöèÿ Âòîðà
Ñèðèÿ. Ðúêîïîëîæåí ñúì îò Àâðàìèé, åïèñêîï íà Àðåòóñà
. Äîéäîõ ïðè íàøèÿ ñâåòè ñúáîð, çà äà âè ïîó÷à, ÷å àêî
áÿõ èçñëóøàí, íÿìàøå äà ïðåòúðïèì îíîâà, êîåòî
ïðåòúðïÿõìå òàçè ãîäèíà, ñèðå÷ êàêâîòî ïðåòúðïÿõìå âúâ
âîéíàòà ñ Áúëãàðèÿ. Çàùîòî àç ïîèñêàõ îùå îòíà÷àëî äà
äîéäà íà ñúáîðà è äà ïîìîëÿ äà ñòàíå ìèð, òàêà ùîòî äà
ñå èçâúðøè íåùî, êîåòî äà îáåäèíè äâåòå ñòðàíè, òà íèòî
åäíèòå, íèòî äðóãèòå äà ñå èçìú÷âàò, ñèðå÷ íèòî òèÿ,
êîèòî èçïîâÿäâàò åäíà âîëÿ, íèòî òèÿ, êîèòî èçïîâÿäâàò
äâå âîëè” /37. - ñ. 69/. Îêàçâà ñå, ÷å Êîíñòàíòèí Ïîãîíàò
íå âîþâàë ñ Àñïàðóõîâàòà ãîëà è áîñà îðäà â íÿêàêúâ ñè
áëàòèñò Îíãúë, à âîþâàë ñ Áúëãàðèÿ!
10. Óíãàðöè è ïå÷åíåãè /39. - ñ.80/- ñïîðåä Ì. Ïñåë [Michel
Psellos, Chronographie, t. II] óíãàðöèòå ñà ìèçè, à
ïå÷åíåãèòå ñà ãåòè. Òîâà ïîòâúðæàâà ïðåäïîëîæåíèåòî,
÷å äíåøíàòà óíãàðñêà íàöèÿ å ñúñòàâåíà îò áúëãàðè
(õóíîãóðè = “òðàêèòå” ìèçè) è ìàäæàðè, è ÷å ïå÷åíåãèòå
ñà àíòè÷íè áúëãàðè - àâòîõòîíè íà Áàëêàíèòå.
ÐÀÑÎÂ ÏÐÈÇÍÀÊ
Ïîðàäè îïàñíîñòòà îò îáâèíåíèÿ â ðàñèçúì íå ìè ñå
èñêà äà îáñúæäàì íà äúëãî è øèðîêî âðúçêàòà “òðàêè” -
áúëãàðè îò ãëåäíà òî÷êà íà ãåíåòèêà è ðàñîâè ïðèçíàöè.
Îùå ïîâå÷å ÷å ñïîðåä ìåí ïî ïðèíöèï íÿìà ÷èñòè íàöèè,
à ñìåñâàíåòî íà ãåíèòå â íÿêàêâà ñòåïåí âîäè äî èçäúðæ-
ëèâîñò íà ðîäà. Íî âñå ïàê íåêà êàæåì Èñòèíàòà, êîÿòî å
øèðîêî èçâåñòíà â íàó÷íèòå ñðåäè - 60% îò äíåøíèòå
áúëãàðè ñà åâðîïåèäè îò ñðåäèçåìíîìîðñêàòà ãðóïà -
MEDITERRANIAN, ñèðå÷ ïðåêè ïîòîìöè íà àâòîõòîí-
íîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ. Òàçè åâðîïå-
èäíà ãðóïà å ïðåäñòàâåíà íàé-ñèëíî èìåííî â Áúëãàðèÿ!
Èíòåðåñíîòî å, ÷å ñðåä ãúðöèòå èìàìå åäâà 40% îò òîçè
ãåí, äîñòà ïî-ìàëêî îò áúëãàðèòå. Òîâà å îáÿñíèìî, òúé
êàòî ãúðöèòå ñà ïðèøúëöè íà Áàëêàíèòå, ñìåñèëè ñå ñ
àâòîõòîííîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. 30% îò áúëãàðèòå ñà
åâðîïåèäè îò äðóãèòå åâðîïåèäíè ãðóïè - ALPINE,
DINARIC. Ãðóïàòà íà NEO-DANUBIAN (”ñëàâÿíñêàòà”
ãðóïà) å ïðåäñòàâåíà â Áúëãàðèÿ åäâà ñ 5%, òî÷íî êîëêîòî
è TURANID (”òþðêñêàòà” ãðóïà). Ìíîãî ïîêàçàòåëåí å
ôàêòúò, ÷å ãðóïàòà TURANID èìà ìíîãî ñèëíî ïðåäñòà-
âèòåëñòâî ñðåä óíãàðöèòå - 25%, ïî-ãîëÿìî äîðè îò òîâà
íà òóðöèòå - 20%. Òóðöèòå ñà òî÷íî òîëêîâà òóðöè (TU-
RANID - 20%), êîëêîòî è áúëãàðè (MEDITERRANIAN
- 20%). Çíàåì íà êàêâî ñå äúëæè òîâà - íà íàëè÷èåòî íà
íÿêîëêî ãîëåìè áúëãàðñêè äúðæàâè â Àíàäîëà, îò åäíà
ñòðàíà, è íàøåñòâèåòî íà òþðêñêèòå îðäè, îò äðóãà /36./.
234
ÏÅËÀÑÃÈ
×èòàòåëþ, äîéäå âðåìå äà îòãîâîðèì íà ïîñòàâåíèÿ â
íà÷àëîòî íà íàøàòà ñòàòèÿ âúïðîñ - êàê å èñòèíñêîòî èìå
íà àâòîõòîííèÿ íàðîä, íàñåëÿâàë Áàëêàíèòå ïðåäè èäâà-
íåòî íà ãðúöêèòå ïèðàòè êîëîíèñòè, è êàêúâ å êîðåíúò íà
íåãîâèÿ åòíîíèì?
Òîâà áåç ñúìíåíèå å íàðîäúò, ÷èéòî åòíîíèì, ïðå÷ó-
ïåí ïðåç ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ, çâó÷è òàêà-ÏÅËÀÑÃÈ.
×å ïåëàñãèòå ñà æèâÿëè íà Áàëêàíèòå ïðåäè èäâàíåòî íà
ãúðöèòå, íÿìà íèêàêúâ ñïîð. Äîñòàòú÷íî å äà ñå âñëóøà-
ìå â Õåðîäîò-“àòè÷åñêèÿò (ïðåäãðúöêè) íàðîä áèë
ïåëàñãèéñêè, íî ñëåä êàòî ïðåìèíàë êúì åëèíèòå, ïðîìå-
íèë åçèêà ñè, êîéòî áèë âàðâàðñêè, è íàó÷èë åëèíñêè”
(Õåðîäîò, I, 56) /16. ñ. 29/. Ðàáîòàòà å òàì, ÷å íå âñè÷êè
ïåëàñãè ñà áèëè ïðåòîïåíè îò åëèíèòå. Íàïðîòèâ, ïîâå-
÷åòî îò òåçè 80 íàðîäà, æèâååùè íà Áàëêàíèòå è Ìàëà
Àçèÿ, êîèòî ãúðöèòå ñà íàðè÷àëè ïðåíåáðåæèòåëíî ñ îá-
ùíîñòíîòî íàçâàíèå “òðàêè”, ñà ïîòîìöè íà ïåëàñãèòå.
Òåðìèíúò “ïåëàñãè” å äîñòèãíàë äî íàñ îòíîâî ÷ðåç
ãðúöêèÿ åçèê. Çàòîâà íÿìà äà ñìå äàëå÷ îò èñòèíàòà, àêî
ïðåäïîëîæèì, ÷å èñòèíñêîòî èìå íà òîçè íàðîä å áèëî
ÁÅËÄÆÈ, ÁÎËÄÆÈ, ÁÎËÃÈ èëè ÁÅËÃÈ. Ñúùåñòâóâà
è âòîðè ãðúöêè âàðèàíò íà òðàíñêðèáèðàíå íà èìåòî -
ÏÅËÀÐÃÈ, êîéòî áúëãàðñêèÿò ó÷åí Éîðäàí Òàáîâ àðãó-
ìåíòèðàíî ñâúðçà ñ åòíîíèìà íà áúëãàðèòå /35./.
Âúïðåêè ÷å äèðåêòíèòå ñâåäåíèÿ çà ïåëàñãèòå ñà
îñêúäíè (èñòîðèÿòà e çàìåñòèëà åòíîíèìà èì ñ ïðîçâè-
ùåòî “òðàêè”), íåêà íàêðàÿ ïðèáàâèì è íÿêîëêî ïðåêè
âðúçêè ïåëàñãè-áúëãàðè:
1. Èñòîðèÿòà íà àíòè÷íèÿ ñâÿò òâúðäè, ÷å ïåëàñãèòå
ñà íàñåëÿâàëè Àïåíèíèòå, Áàëêàíèòå è Çàïàäíàòà ÷àñò íà
Ìàëà Àçèÿ. Â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå íà ñúùèòå òåðèòî-
ðèè íèå îòêðèâàìå áúëãàðè.
2. Ïàëàñêà - êîæåíà êåñèÿ, êîÿòî âèñè çàêà÷åíà íà êî-
ëàíà. Èíòåðåñíîòî å, ÷å íà ëàòèíñêè “ãàëñêàòà” êîæåíà
êåñèÿ ñå íàðè÷à “bulga”, à òîçè, êîéòî íîñè “ãàëñêà” êî-
æåíà êåñèÿ - “bulgar”. Òèïúò êîëàíè ñ çàêà÷åíè íà òÿõ ïà-
ëàñêè ñå íàðè÷à “áúëãàðñêè êîëàí” â ðàííîòî
ñðåäíîâåêîâèå. Â ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè èìåòî íà íàðîäà
íà Áîëã ñå ñâúðçâà ñ õàðàêòåðíèòå çà òåçè õîðà òîðáè
(bulg,bag), êîèòî òå íîñåëè ñúñ ñåáå ñè. Ñúùèòå ñàãè
ðàçêàçâàò, ÷å íàðîäúò Áîëã æèâååë íà Áàëêàíèòå, íî áèë
çàðîáåí îò ãúðöèòå è ñå ïðåñåëèë â Èðëàíäèÿ. Î÷åâèäíî
â ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè ñå ãîâîðè çà ïåëàñãèòå, ÷èåòî
èñòèíñêî èìå å ÁÎËÃ.
3. Ñòàðàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà ñå íàðè÷à Ïëèñêà - â
î÷åâèäíà åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ åòíîíèìà “ïåëàñãè”.
Ñúùåñòâóâàò èçâîðè (Codinus /3. - ñ. 320/), ñïîðåä êîèòî
ãð. Ïëèñêà å îñíîâàí ïî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè
(íÿêîëêî âåêà ïðåäè íÿêîé äà å ÷óë çà “ñëàâÿíèòå”, êîèòî
ñïîðåä äíåøíàòà íàóêà áèëè îñíîâàëè ãðàäà, à “òþðêñêè-
òå ïðàáúëãàðè” çàâëàäÿëè è íàïðàâèëè ñòîëèöà).
4. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ïóðã(îñ) [pyrgos], /16. - ñ. 233/ -
êðåïîñò (áóðã - åäíà îò íàé-äðåâíèòå “òðàêèéñêè” äóìè,
òÿñíî îáâúðçàíà ñ åòíîíèìà “áóëãàðè”, “áóðãàðè”).
5. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ñåëè(ñ) [selis], /16. - ñ. 233/ -
ìÿñòî çà ñÿäàíå (ñåëî, ñåëèùå, ïîñåëåíèå). Ñðàâíè ñòà-
ðîáúëãàðñêîòî “ñåë” - ñåäÿ, è “åòðóñêîòî” celle. Èíòå-
ðåñíîòî å, ÷å è äî äíåñ â Èòàëèÿ èìà ñåëèùà, îñíîâàíè
îò áúëãàðè, êîèòî íîñÿò òîâà èìå - íàïðèìåð Celle di

Bulgheria, çà êîåòî ñå çíàå, ÷å å áúëãàðñêî îùå îò V âåê.
6. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ñèòî(ñ) [sitos], /16. - ñ. 233/ -
æèòî.
7. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà òà÷ú(ñ) [tachys], /16. - ñ. 233/ -
áúðç, òè÷à.
8. Êîðåíèòå íà åòíîíèìèòå “ïåëàñãè” (ïðå÷óïåí ïðåç
ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ) è “áúëãàðè” èìàò ïî÷òè ïúëíà àíà-
ëîãèÿ ïîìåæäó ñè - Ï-Ë-ÑÃ = Á-Ë-Ã.
Áúëãàðèòå ñà ïåëàñãè /41./ - òîçè ôàêò å çíàåë îùå
Ðàêîâñêè, íî ÷óæäåíöèòå, êîèòî ñà ñå çàíèìàâàëè ñ áúë-
ãàðñêà èñòîðèÿ ïî íåãîâî âðåìå, êàêòî è òåõíèòå áúëãàð-
ñêè ó÷åíèöè âïîñëåäñòâèå, ñà ñå çàäîâîëèëè åäèíñòâåíî
äà îòïðàâÿò èðîíè÷íè çàáåëåæêè êúì âåëèêèÿ áúëãàðñêè
âúçðîæäåíåö. Åòî êàêâî êàçâà Ðàêîâñêè: “Òîâà ïëåìå èëè
ãîëÿì ðîä å ïîçíàòî â åëèíñêàòà ñòàðà ïîâåñòíîñò
ïîä îáùîòî è îáøèðíîòî íàðîäíî èìå ïåëàñãè, êîå
èìå íå å äðóãî, îñâåí áåëãè = áúëãàðè, èçêðèâåíî îò
ãðúöêèòå îïèñàòåëè íà ïîðàäè íåäîñòàòêàòà åçèêà
èì. (×å ãðúöêèòå îïèñàòåëè ìíîãî ñòðàííè ðå÷è ïèñà-
íè ñ á ñà ïèñàëè ñ ï, âúðõó òîâà ìîæåìå íàâåäå ìíîãî
ïðèìåðè. Îòå÷åñòâîòî Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêàãî, êîå
ñå å ñúõðàíèëî è äî äíåñ â ïðàâîòî ñè íàèìåíîâàíèå
Áåëà èëè Áåëèöà, òèè ñà ãî ïèñàëè â ñòàðîñò Ïåëëà à
äíåñ Ìïåëèòñà! Òúé è ìíîæåñòâî äðóãè.) “ /ÁÚËÃÀÐ-
ÑÊÀ ÑÒÀÐÈÍÀ, ÏÎÂÐÅÌÅÍÍÎ ÑÏÈÑÀÍÈÅ, ÈÇÄÀÂÀ-
ÅÌÎ Â ÍÅÎÏÐÅÄÅËÅÍÎ ÂÐÅÌß. ÊÍÈÃÀ ÏÚÐÂÀ. ÈÇ-
ÄÀÍÈÅ ÏÚÐÂÎ. ÌÅÑÅÖ ×ÅÐÂÅÍ (ÞËÈÅ) 1-È. ÁÓÊÓ-
ÐÅÙ,  ÊÍÈÃÎÏÅ×ÀÒÍÈÖÀÒÀ ÑÒÅÔÀÍÀ ÐÀÑÈÄÅÑÊÀ,
1865.,VI. ÍÀÐÎÄÍÈ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÏÎÂÅÑÒÂÓÂÀÒÅËÍÈ
ÏÀÌÅÒÍÈÖÈ, ÏÎÒÂÚÐÄÅÞÙÈ, ×Å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ÄÐÅÂËÅ ÍÎÑÈËÈ È ÈÌÅÒÎ ÊÈÌÁÐÈ ÈËÈ ÊÈÌÅ-
ÐÈÈ È ×Å ÁÐÅÌ È ÁÎËà ÁÈËÈ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÖÀÐÅ./
ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ÑÀ ÁÈËÈ ÁÚËÃÀÐÈ !
È òàêà ñòèãíàõìå äî åäèíñòâåíî âúçìîæíîòî çà íàñ
çàêëþ÷åíèå - äðåâíèòå áúëãàðè íå ñà áèëè íèòî òðàêè,
íèòî òþðêè, íèòî ñëàâÿíè, à ÷èñòî è ïðîñòî òå ñà áèëè
áúëãàðè. Ñàìî ãúðöèòå è ðèìëÿíèòå ïðåíåáðåæèòåëíî ñà
ãè íàðè÷àëè òðàêè (ñèðå÷ âàðâàðè). Ñàìèòå áúëãàðè ñà ñå
íàðè÷àëè ïåëàñãè (áëÿñêàâè, ñèíîâå íà Áàë, Ñëúíöåòî),
áàëè (âåëèêè, áîæåñòâåíè, áåëè, ñâåòëè, áëÿñêàâè), áåëãè,
áàëòè, áàëõè (âàëàõè - ïîðàäè ãúðöèçèðàíå “á”->”â”), áàê-
òðèéöè, áàëãàðè, áîëãàðè, áúëãàðè.
Ðàçáèðà ñå, ÷àñò îò áúëãàðñêèòå íàðîäíîñòíè ãðóïè ñà
ñå ðàçñåëâàëè èç öÿëà Åâðàçèÿ, òúé êàòî ñà áèëè åäèí îò
íàé-ìíîãîáðîéíèòå íàðîäè íà ñâåòà (ñïîðåä Õåðîäîò
“òðàêèòå” ñà íàé-ìíîãîáðîéíèÿò íàðîä íà ñâåòà ñëåä èí-
äèéöèòå). Íî î÷åâèäíî å, ÷å òå íå ñà êúñíè ïðèøúëöè íà
Áàëêàíèòå. Òîçè ôàêò äîêàçà ïî áåçàïåëàöèîíåí íà÷èí
áúëãàðñêèÿò èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ. Íàñòîÿùàòà ñòà-
òèÿ å ïîñâåòåíà íà æèâîòà è äåëîòî íà òîçè âåëèê áúëãàð-
ñêè ó÷åí.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Âë.Ãåîðãèåâ, Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1977 ã.
2. Êðàòêà åíöèêëîïåäèÿ òðàêèéñêà äðåâíîñò, “Àðãåñ”, Ñîôèÿ,
1993 ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË
3. Â. Çëàòàðñêè, Èñòîðèÿ íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåä-
íèòå âåêîâå, Òîì 1, ×àñò 1, Âòîðî ôîòîòèïíî èçäàíèå, ÀÈ
“Ìàðèí Äðèíîâ”, Ñîôèÿ, 1994 ã.
4. Õð. Äàíîâ, Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, Âåëèêî Òúðíîâî, 1998 ã.
5. Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê, Òîì I, È “Âàëåíòèí Òðàÿíîâ”, Ñî-
ôèÿ, 1999 ã.
6. Â.Áåøåâëèåâ, Ïúðâîáúëãàðñêè íàäïèñè, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979 ã.
7. Ä.Äåë÷åâ, Õåìóñú è Ðîäîïè, Ñîôèÿ, 1925 ã.
8. Ñïèðèäîí èåðîõñèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì
íàðîäå ñëàâåíñêîì, ÈÊ “Ëóíà”, Ãàáðîâî, 2000 ã.
9. Ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè, Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå, ÓÈ “Ñâ.Ñâ. Êè-
ðèë è Ìåòîäèé”, Â. Òúðíîâî, 1995 ã.
10. É. Èâàíîâ, Áúëãàðñêè ñòàðèíè èç Ìàêåäîíèÿ, (Èñòîðèÿ âêðàò-
öå îá Áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå), ÁÀÍ, 1970 ã.
11. Ï. Äîáðåâ, Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ,
1996 ã.
12. Ñò. Ðàé÷åâñêè, Áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè, ÓÈ “Ñâ. Êë. Îõðèä-
ñêè”, Ñîôèÿ, 1998 ã.
13. Ï. Äîáðåâ, Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúëãàð-
ñêà èñòîðèÿ, È “Âàíüî Íåäêîâ”, Ñîôèÿ, 1993 ã.
14. Thracian Glossary, http://indoeuro.bizland.com/project/glossary/
thra.html
15. Ä. Ïîïîâ, Çàëìîêñèñ, ÓÈ “Êë. Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1989 ã.
16. Á. Äèíêîâ, Ïåëàñãèòå, È “Ëþáîìúäðèå”, Ñîôèÿ, 1999 ã.
17. Ê. Âåíåäèêîâà, Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî
íàøè äíè, “Òðàêèÿ” - ÎÎÄ, Ñòàðà Çàãîðà, È “Èäåÿ”, 1998 ã.
18. È. Äóðèäàíîâ, Åçèêúò íà òðàêèòå, ÄÈ “Íàóêà è èçêóñòâî”,
Ñîôèÿ, 1976 ã.
19. Æèòèÿ íà Ñâåòèèòå, Ñèíîäàëíî èçäàòåëñòâî, Ñîôèÿ, 1991 ã.
20. Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà, “Àãàòî”, Ñîôèÿ, 1997 ã.
21. Ðàííîõðèñòèÿíñêè õðàì Ñâåòà Ñîôèÿ, ÓÈ “Ñâ. Êëèìåíò Îõ-
ðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã.
22. Àë.Ìèëåâ, Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè” , 1966 ã.
23. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, Ïðîèçõîäúòú íà Áúëãàðèòå è íà÷àëî íà áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêàòà öúðêâà, Ñîôèÿ, 1910 ã. (Ôî-
òîòèïíî èçäàíèå íà “Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã.)
24. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, Õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà Áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà, Ñîôèÿ, 1940 ã. (Íîâî èçäàíèå íà Èçäàòåëñòâî Ìîíàð-
õè÷åñêî-êîíñåðâàòèâåí ñúþç, Âàðíà, 2002 ã.)
25. Ã. Ìèõàèëîâ, Òðàêèòå, ÄÂÈ, Ñîôèÿ, 1972 ã.
26. Ðå÷íèê íà ðåäêè, îñòàðåëè è äèàëåêòíè äóìè â ëèòåðàòóðà-
òà íè îò XIX è XX âåê, ÁÀÍ, 1974 ã.
27. Å. Òåîäîðîâ, Äðåâíîòðàêèéñêî íàñëåäñòâî â Áúëãàðñêèÿ ôîëê-
ëîð, Ñîôèÿ, 1972 ã.
28. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Ñëàâÿíî-Áúëãàðñêà èñòîðèÿ, ÁÏ, Ñî-
ôèÿ, 1972 ã.
29. Ã.Êèòîâ, Ä.Àãðå, Âúâåäåíèå â òðàêèéñêàòà àðõåîëîãèÿ, ÈÊ
Àâàëîí, Ñîôèÿ, 2002 ã.
30. Ì. Ìîñêîâ, Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå, ÄÈ “Ä-ð Ïåòúð
Áåðîí”, Ñîôèÿ, 1988 ã.
31. È. Áîãäàíîâ, Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå, È “Îòå÷åñòâåí
ôðîíò”, Ñîôèÿ, 1981 ã.
32. K.Lehmann, Hesperia, Journal ot the American School of Classical
Studies at Athens, XXIV, 1955, p. 93-100.
33. Èçâîðè çà èñòîðèÿòà íà Òðàêèÿ è òðàêèòå, Òîì II,
ÀÈ”Ïðîô.Ì.Äðèíîâ”, Ñîôèÿ, 2002 ã.
34. Çë. Ãî÷åâà, Çàâåùàíî îò òðàêèòå, È”Îòå÷åñòâî”, Ñîôèÿ, 1987 ã.
35.É. Òàáîâ, Ïàäàíåòî íà Ñòàðà Áúëãàðèÿ, Ñîôèÿ,
36.Carleton S. Coon, The Races of Europe, 1939
37. ÃÈÁÈ, ò.III, Ñîôèÿ, 1960 ã
38. GAWRIL I. KAZAROW, DIE DENKMALER DES THRAKISCHEN
REIERGOTTES IN BULGARIEN, BUDAPEST, 1938
39. Â.Áåøåâëèåâ, Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó ëè÷íèòå èìåíà ó òðàêèòå,
ÁÀÍ, 1965 ã.
40. Êèðèë Âëàõîâ.Òðàêî-ñëàâÿíñêè óñïîðåäèöè. Ãîäèøíèê íà Ñî-
ôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò. Òîì LXIII,1, 1969 ã.
41. Ãåîðãè Ñòîéêîâ Ðàêîâñêè. Ñú÷èíåíèÿ òðåòè òîì. Èñòîðèîãðà-
ôèÿ. Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ ïðîô. ä-ð Âåñåëèí Òðàéêîâ. Ñîôèÿ, 1984.
235
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ
Ä-Ð ÂÅÑÅËÈÍ ÁÅØÅÂËÈÅÂ
Âúïðîñúò çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ñòàðèòå ìà-
êåäîíöè ïî÷òè âèíàãè å èçíèêâàë è ñå å ðàçãëåæäàë, êîë-
÷èì å ñòàâàëî äóìà çà ò. íàð. õåëåíèñòè÷åñêà êóëòóðà èëè
çà ïîëèòè÷åñêàòà ñúäáà íà ñòàðèÿ ãðúöêè íàðîä, èëè ïúê
çà ïðî÷óòèòå ìàêåäîíñêè öàðå Ôèëèï II è Àëåêñàíäúð
Âåëèêè. Çàùîòî, àêî ñå ïðèåìå, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà áèëè
ãúðöè, à äðóãîïëåìåííè, ÷å ñòàðèòå ãúðöè ñà áèëè çàâëà-
äåíè îò åäèí ÷óæä òÿì íàðîä, à íå îáåäèíåíè îò ãðúöêî
ïëåìå, ÷å áîÿò ïðè Õåðîíåÿ 338 ã. îçíà÷àâà êðàÿ íà ãðúö-
êàòà ñâîáîäà è ÷å íå ÷èñòè ãúðöè, à âàðâàðè èëè ïîãúð÷å-
íè âàðâàðè ñà ïðåäèçâèêàëè è ðàçïðîñòðàíÿâàëè õåëå-
íèñòè÷åñêàòà êóëòóðà, êîÿòî å äîïðèíåñëà çà ðàçâèòèåòî
íà ÷îâåøêèÿ ðîä ìíîãî ïîâå÷å îòêîëêîòî, ñàìàòà êëàñè-
÷åñêà êóëòóðà è êîÿòî å ìîãëà äà ïðîíèêíå äàëå÷ íà èç-
òîê, äîðè ÷àê â Öåíòðàëíà Àçèÿ, à ÷ðåç ïîñðåäíè÷åñòâî-
òî íà Ðèì è õðèñòèÿíñòâîòî å âçåëà ãîëÿì äÿë è ïðè ñúç-
äàâàíåòî íà ñúâðåìåííàòà íàì åâðîïåéñêà êóëòóðà. Àêî
ïúê ñå äîïóñíå îáðàòíîòî, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè
åäíî çàáðàâåíî îò èñòîðèÿòà ãðúöêî ïëåìå, òîãàâà õåëå-
íèñòè÷åñêàòà åïîõà íå ùå áúäå íèùî äðóãî, îñâåí åäíà
ïî-ñåòíåøíà ñòàäèÿ îò ðàçâîÿ íà ãðúöêàòà èñòîðèÿ. Íàé-
ñåòíå, àêî ìàêåäîíöèòå íå áÿõà ñå ÿâèëè íà èñòîðè÷åñêà-
òà ñöåíà, ãúðöèòå ìîæå áè ùÿõà äà ñòàíàò ïëÿ÷êà íà ðàç-
íè âàðâàðñêè ïëåìåíà êàòî èëèðè è êåëòè.
 äðåâíîñòòà âúïðîñúò çà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæ-
íîñò íà ìàêåäîíöèòå å èãðàåë èçâåñòíà ðîëÿ â ïîëèòè-
÷åñêèòå îòíîøåíèÿ íà ãðúöêèÿ ñâÿò. Òîé å èìàë, òàêà äà
ñå êàæå, åäíà àêòèâíà è åäíà ïàñèâíà ñòðàíà. Ìàêåäîí-
ñêèòå âëàäåòåëè ñà ñå ìú÷åëè äà âìúêíàò äúðæàâàòà ñè â
êðúãà íà ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà è äà âëÿçàò â òåñíè âðúç-
êè êàêòî äóõîâíè, òàêà è ïîëèòè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè, ñ
ãðúöêèòå ãðàäîâå-äúðæàâè. Çàùîòî, êàêòî ïèøå íàé-äîá-
ðèÿò ïîçíàâà÷ íà õåëåíèñòè÷åñêàòà åïîõà J. Kaerst: “Çà
ìàêåäîíñêàòà ñèëà, ñòðåìÿùà ñå äà ñå èçäèãíå, âðúç-
êàòà ñ Åëàäà å áèëà âúïðîñ çà æèâîò. Áåç ñâúðçâàíåòî
ñúñ ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà Ìàêåäîíèÿ íå å ìîãëà äà
ìèñëè äà èãðàå åäíà ðåøàâàùà, äàâàùà òîí ðîëÿ â
îáëàñòèòå, ñòîÿùè ïîä âëèÿíèåòî íà òàçè êóëòóðà,
ñàìî â ïðèñúåäèíÿâàíåòî êúì äóõîâíîòî ãîñïîäñòâî
íà ãðúöêèÿ ãåíèé å ìîãëî ìàêåäîíñêîòî öàðñòâî äà
ïðèäîáèå åäíî ïðîäúëæèòåëíî ïîëèòè÷åñêî íàäìîùèå,
êîåòî ãî å èçäèãàëî íàä ëèøåíèòå îò èñòîðèÿ äè-
íàñòèè íà ñúñåäíèòå òðàêèéñêè è èëèðèéñêè ïëåìå-
íà.” Åäíî ïîëèòè÷åñêî íàäìîùèå íà ìàêåäîíñêàòà äúð-
æàâà âñðåä òðàêè è èëèðè é äàâàëî âúçìîæíîñò çà åäíà
íàìåñà è â ñàìèòå ãðúöêè ðàáîòè. Çà äà ìîæå äà ñå ïîñòèã-
íàò òåçè öåëè, íåîáõîäèìî íóæíî ñå ÿâÿâàëî äà ñå ïðèç-
íàå “ãðúöêèÿò õàðàêòåð” íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä èëè íàé-
ìàëêî íà óïðàâëÿâàùàòà öàðñêà äèíàñòèÿ. Çàòîâà îùå îò
ðàíî çàïî÷âà åäíî ñúçíàòåëíî ãúð÷ååíå íà ìàêåäîíñêèòå
âëàäåòåëè, íà êîåòî êàòî ïîñëåäèöà ñå ÿâÿâà è ïîãúð÷âà-
íåòî è íà ñàìèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Êàê ñå å ðàçâèâàëà
òàçè åëèíèçàöèÿ, â ïîäðîáíîñòè íå ìîæå äà ñå êàæå ïîðà-
äè ëèïñà íà äàííè.
236
Íàé-ãîëÿìàòà ïðå÷êà çà áëàãîäåíñòâèåòî è ðàçâèòèå-
òî íà ñòàðèÿ ãðúöêè íàðîä ñà áèëè ìíîãîòî äðåáíè ãðàäî-
âå-äúðæàâè, êîèòî ïîñòîÿííî âîþâàëè ïîìåæäó ñè, áîðè-
ëè ñå çà íàäìîùèå è èçíåìîãâàëè â ñâîèòå åæáè. Ìíîçè-
íà ðîäîëþáöè ãúðöè, âèæäàéêè òîâà íåùàñòèå, èëè êàêòî
ñå èçðàçÿâà J. Beloch, “òîâà ïðîêëÿòèå íàä ãðúöêàòà
íàðîäíîñò”, îáðúùàëè î÷è êúì ìîùíàòà ñåâåðíà ñúñåä-
êà, îò êîÿòî î÷àêâàëè è æåëàåëè ñâîåòî îáåäèíåíèå. Íàé-
ÿñåí èçðàçèòåë è íàé-âàæåí ïðåäñòàâèòåë íà òàçè “ìàêå-
äîíñêà ïàðòèÿ” áèë æóðíàëèñòúò ðåòîð Èñîêðàò, à ïî-
êúñíî îðàòîðúò Åñõèí. Èñîêðàò â ïðî÷óòàòà ñè ðå÷ “Ïà-
íåãåðèê”, îáíàðîäâàíà ïðåç 380 ã., êîÿòî çàñëóæàâà äà ñå
íàðå÷å ïî-ñêîðî ïîëèòè÷åñêà áðîøóðà îòêîëêîòî ðå÷,
èçêàçâà ìíåíèåòî, ÷å îáåäèíåíèåòî íà ãúðöèòå å âúçìîæ-
íî âúâ âèä íà ñúþç ïîä îïåêàòà íà íÿêîÿ ñèëíà äúðæàâà,
íàïð., Àòèíà, è ÷å êîãàòî òîâà îáåäèíåíèå ñå ïîñòèãíå,
òðÿáâà äà ñå ïðåäïðèåìå ïîõîä ïðîòèâ Ïåðñèÿ, çà äà ñå
îñâîáîäÿò ìàëîàçèéñêèòå ãúðöè îò èãîòî é. Ïúðâîíà÷àë-
íî òîé î÷àêâàë îáåäèíåíèåòî äà äîéäå îò åäíè ñúþçåíè
Àòèíà è Ñïàðòà, íî êîãàòî âèäÿë, ÷å òîâà å íåâúçìîæíî è
÷å çà åäíî ïîäîáíî äåëî äåìîêðàòè÷åñêàòà óðåäáà å íåñ-
ïîñîáíà, îáúðíàë ñå êúì ñúùåñòâóâàùèòå ïî íåãîâî âðå-
ìå ñèëíè ãðúöêè ìîíàðõèè. Íàé-íàïðåä òîé ñå ñïðÿë íà
òåñàëèéñêèÿ ìîíàðõ ßçîí îò Ôåðå, êîéòî çàìèñëÿë äà
ïðåäïðèåìå ïîõîä ïðîòèâ Ïåðñèÿ. Íî íàäåæäèòå íà Èñîê-
ðàò íå ìîãëè äà ñå îñúùåñòâÿò, ïîíåæå ßçîí áèë óáèò.
Ïî-êúñíî òîé ñå îáúðíàë êúì Äèîíèñèé I, òèðàí íà Ñè-
ðàêóçà. Òîçè ïúê íàñêîðî óìðÿë. Ñëåä íåãî Èñîêðàò ïîä-
êàíèë êúì ñúùîòî â åäíî ïèñìî ñïàðòàíñêèÿ öàð Àðõè-
äàì, íî êîãàòî âèäÿë, ÷å ïîñëåäíèÿò íå å íàêëîíåí äà ñëåä-
âà íåãîâèÿ ïëàí, åäâà ÷àê òîãàâà òîé îòïðàâèë ïîãëåäèòå
ñè êúì ïîáåäîíîñíèÿ ìàêåäîíñêè öàð Ôèëèï II. Â áðîøó-
ðàòà “Ôèëèï” (346 ã.) Èñîêðàò ñúâåòâàë ìàêåäîíñêèÿ ìî-
íàðõ äà îáåäèíè ãúðöèòå è äà ãè ïîâåäå êúì îáùèÿ èì
âðàã - Ïåðñèÿ. Äàëè è äîêîëêî Ôèëèï ñå å ïîâëèÿë îò
òàçè ïîëèòè÷åñêà ïðîãðàìà íà ïðî÷óòèÿ ðåòîð, å ìú÷íî
äà ñå êàæå. Îáà÷å ôàêò å, ÷å ñëåä áîÿ ïðè Õåðîíåÿ òîé
ïðèñòúïèë êúì îñúùåñòâÿâàíåòî é. Ðàçáèðà ñå, Ôèëèï ñ
òîâà íå ñëåäâàë åäíà ïàíåëèíñêà, íî åäíà èìïåðèàëèñòè-
÷åñêà ìàêåäîíñêà ïîëèòèêà, êîÿòî â êðàÿ íà êðàèùàòà å
òðÿáâàëî äà ãè ñáëúñêà ñ Ïåðñèÿ. Ïî òîçè íà÷èí ïàíåëèí-
ñêèòå è ìàêåäîíñêèòå èíòåðåñè ñå ñáëèæèëè è ñòàíàëè
îáùè. Ñðåùó Ôèëèïà II è ìàêåäîíñêàòà ïàðòèÿ â Àòèíà
ñå áîðèë óïîðèòî Äåìîñòåí, íàé-ìîùíèÿò ãðúöêè îðàòîð.
Òàçè ïîëèòè÷åñêà îáñòàíîâêà, ðàçáèðà ñå, íå å ìîãëà äà
íå îêàæå èçâåñòíî âëèÿíèå è âúðõó òîãàâàøíèòå ãðúöêè
ïèñàòåëè, îò êîèòî ÷åðïèì ñâåäåíèÿ çà ìàêåäîíöèòå.
È äíåñ âúïðîñúò çà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà
ñòàðèòå ìàêåäîíöè çà æàëîñò îùå íå å çàãóáèë ñâîåòî
ïîëèòè÷åñêî çíà÷åíèå. Äíåøíèòå ãúðöè îñîáåíî â ëèöå-
òî íà àòèíñêèÿ ïðîôåñîð Ã. Í. Õàäæèäàêèñ ñå ìú÷àò äà
äîêàæàò íà âñÿêà öåíà, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè ãúð-
öè, çà äà ìîãàò ïî òàêúâ íà÷èí äà îïðàâäàÿò íåñïðàâåäëè-

âîòî âëàäåíèå íà Þæíà Ìàêåäîíèÿ. Òîçè àðãóìåíò âñúù-
íîñò íÿìà íèêàêâî çíà÷åíèå çà ïðàâîòî äà ñå âëàäåå Ìà-
êåäîíèÿ, òúé êàòî äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïðåäè âñè÷êî
áúëãàðè è ñëàâÿíè, êîèòî èìàò ìàëêî îáùî ñúñ ñòàðîòî
íàñåëåíèå, îñâåí òîâà, ÷å íîñÿò åäíî è ñúùî èìå “ìàêå-
äîíöè”. Ïðè òîâà íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å äíåøíèòå
ãúðöè íå ñà ÷èñòè ïîòîìöè íà ñòàðèòå.  òåõíèòå æèëè
òå÷å äîñòàòú÷íî ìíîãî ñëàâÿíñêà è àëáàíñêà êðúâ. Íàé-
ñåòíå ñúâñåì íåóìåñòíî å äà ñå îïðåäåëÿò ñåãàøíèòå ïî-
ëèòè÷åñêè ãðàíèöè âúç îñíîâà íà ïîëîæåíèÿ ïðåäè õèëÿ-
äè ãîäèíè, áåç äà ñå äúðæè ñìåòêà çà ñåãàøíîòî íàñåëå-
íèå, êîåòî å ìåðîäàâíî â ñëó÷àÿ. Çàùîòî òîãàâà áèõìå
äîøëè äî íåâåðîÿòíî çàêëþ÷åíèå, ÷å äíåøíà Èòàëèÿ êàòî
íàñëåäíèöà íà Ðèì èìà ïðàâî äà âëàäåå íå ñàìî ïîëîâèí
Åâðîïà, âêëþ÷èòåëíî ñ Ãúðöèÿ, íî è ãîëÿìà ÷àñò îò Ìàëà
Àçèÿ è Ñðåäèçåìíîìîðñêà Àôðèêà.
 íàóêàòà âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà ñòàðèòå ìàêåäîí-
öè ñòîè âñå îùå íåðàçðåøåí. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å, îò
åäíà ñòðàíà, íåäîñòàòú÷íèÿò èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë, ñ
êîéòî íèå äíåñ áîðàâèì, à îò äðóãà ñòðàíà, îáñòîÿòåëñò-
âîòî, ÷å òîçè ìàòåðèàë îùå íå å áèë ïîäëîæåí íà åäíî
áåçïðèñòðàñòíî, âñåñòðàííî è ñèñòåìíî èçñëåäâàíå, êî-
åòî âúïðåêè îñêúäíèòå äàííè âñå ïàê áè íè ïðèáëèæèëî
çíà÷èòåëíî äî èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà. Äîñåãàøíèòå èç-
ñëåäâàíèÿ ñà áèâàëè íåïúëíè â åäíî èëè äðóãî îòíîøå-
íèå èëè ïúê íà÷åíàòè ñ ïðåäâçåòè ìíåíèÿ. Òàêà íàïð. èç-
âåñòíèÿò òðóä íà Î. Hoffmann, “Die Makedonen” (Got-
tingen 1906) ñòðàäà îòêúì äúëáî÷èíà è å äîñòà åäíîñò-
ðàí÷èâ.  ñëåäâàùèòå ðåäîâå ùå ðàçãëåäàìå íàé-íàïðåä
äîñòà ïîäðîáíî èçâåñòèÿòà, êîèòî íè äàâàò äðåâíèòå
ïèñàòåëè çà ìàêåäîíöèòå, à ïîñëå ùå ñå ñïðåì íàêðàòêî
âúðõó òîâà, êîåòî å äîñòèãíàëî äî íàñ îò òåõíèÿ åçèê.
Òîâà ùå áúäå äîñòàòú÷íî, çà äà ñè ñúñòàâèì åäíà ïðèá-
ëèçèòåëíà ïðåäñòàâà çà íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå îáèòà-
òåëè íà äíåøíà Ìàêåäîíèÿ.
***
Èìåòî Ìàêåäîí (= ìàêåäîíåö ïî ãðúöêè) ñå ñïîìåíó-
âà çà ïðúâ ïúò â åäèí ôðàãìåíò îò íåäîñòèãíàëîòî äî íàñ
ïðîèçâåäåíèå íà ãðúöêèÿ ïîåò Õåñèîä (æèâÿë îêîëî 700
ïð. Õð.), íàðå÷åíî “Êàòàëîã” èëè “Åîÿè”, êîéòî ãëàñè òàêà:
“À òÿ (= Òþèà, äúùåðÿ íà Äåâêëèîí), êîÿòî çàáðåìå-
íÿ îò Çåâñà Ìúëíèåëþáåöà, ðîäè äâà ñèíà Ìàãíåò è
Ìàêåäîí, êîííèê-âîèí. Òå íàñåëÿâàõà ñåëèùàòà îêîëî
Ïèåðèÿ è Îëèìï.” Ñïîðåä åäèí äðóã ôðàãìåíò îò ñúùî-
òî ïðîèçâåäåíèå, Ãðàéê, ðîäîíà÷àëíèê íà ãúðöèòå, å ñèí
íà Ïàíäîðà, äðóãà Äåâêàëèîíîâà äúùåðÿ, è íà Çåâñà è áðàò
íà Ëàòèí, ðîäîíà÷àëíèê íà ëàòèíöèòå = ðèìëÿíèòå. Ñëå-
äîâàòåëíî Ìàêåäîí, ðîäîíà÷àëíèêúò íà ìàêåäîíöèòå, è
Ãðàéê ñà ïðåäñòàâåíè ó òîçè ïîåò êàòî áðàòîâ÷åäè. Ïðî-
÷óòèÿò íåìñêè ôèëîëîã Wilamowitz ïðåäïîëàãà, ÷å Ìàã-
íåò, ðîäîíà÷àëíèê íà ãðúöêîòî ïëåìå ìàãíåòè, è Ìàêå-
äîí ñà ïîñòàâåíè â ðîäíèíñêè âðúçêè çàòîâà, çàùîòî íÿ-
êîãà îáëàñòòà Ïèåðèÿ, ïðåäè äà ñòàíå ìàêåäîíñêà, å áèëà
íàñåëÿâàíà îò ãúðöè. Âúçìîæíî å ïðè óñòàíîâÿâàíåòî íà
ðîäñòâåíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó Ìàêåäîí è Ìàãíåò äà å
èãðàëî èçâåñòíà ðîëÿ è ñúçâó÷èåòî ìåæäó òåçè äâå èìåíà.
Íî çà ïðàâèëíàòà îöåíêà íà Õåñèîäîâîòî èçâåñòèå îñî-
áåíî âàæíî ñå ÿâÿâà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ìàêàð ìàêåäîí-
öèòå è ãúðöèòå äà ñà ñòîÿëè â ãåîãðàôñêî îòíîøåíèå ìíî-
ãî áëèçî åäíè äî äðóãè, òåõíèòå ðîäîíà÷àëíèöè ñïîðåä
ÀÂÈÒÎÕÎË
Õåñèîäà ñà ñàìî áðàòîâ÷åäè, äîêàòî ðîäîíà÷àëíèêúò íà
ïî-äàëåêî ñòîÿùèòå ðèìëÿíè Ëàòèí å ïîñòàâåí â ìíîãî
ïî-òåñíè ðîäîâè âðúçêè ñ Ãðàéê: òîé å íåãîâ áðàò. Êàêòî
ðèìëÿíèòå, òàêà è ãúðöèòå ïðåäñòàâÿò îò ñåáå ñè äâà ðàç-
ëè÷è íàðîäà, íî òîâà ðàçáèðà ñå, íå å ïîïðå÷èëî, ùîòî â
ãåíåàëîãè÷åñêèÿ åïîñ íà Õåñèîäà òå äà áúäàò ñâúðçàíè ñ
òîëêîâà òåñíè ðîäíèíñêè âðúçêè. Îòòóê ìîæå äà ñå çàê-
ëþ÷è äîêîëêî ãåíåàëîãè÷åñêèòå ñïåêóëàöèè íà äðåâíèòå
ìîãàò äà ñëóæàò êàòî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ õàðàêòåð
íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, íî êàêòî è äà å, âúâ âñåêè ñëó÷àé
çàáåëåæèòåëíî å, ÷å â íàé-ñòàðîòî èçâåñòèå, êîåòî èìàìå
çà ìàêåäîíöèòå, òå íå ñà ïðåäñòàâåíè êàòî ÷èñòè ãúðöè, à
ñàìî ñðîäíè ñ òÿõ, è òî â òàêúâ ñìèñúë, ÷å òÿõíîòî ñðîä-
ñòâî å ïî-äàëå÷íî îò òîâà íà ðèìëÿíèòå ñ ãúðöèòå. Êàòà-
ëîãúò íà Õåñèîäà, êàêòî è äðóãè ïðîèçâåäåíèÿ îò ïîäîáåí
õàðàêòåð, ñà ðîæáà íà æåëàíèåòî äà ñå ïîñòàâÿò â ñòðîãè
ãåíåàëîãè÷åñêè îòíîøåíèÿ âñè÷êè èçâåñòíè ìèòè÷íè èìå-
íà, áåç äà ñå äúðæè ñìåòêà çà èñòèíñêîòî ïîëîæåíèå íà
íåùàòà. Ñïîðåä ëîãîãðàôà Õåëàíèê, Ìàêåäîí å ñèí íà
Åîëà, íî è òàçè ãåíåàëîãè÷åñêà êîìáèíàöèÿ å îò ñúìíèòå-
ëåí õàðàêòåð, ïîíåæå, êàêòî å èçâåñòíî, ëîãîãðàôèòå ñòî-
ÿò â òÿñíà âðúçêà ñ ãåíåàëîãè÷åñêèÿ åïîñ. Ìàëêî ïîâå÷å
âíèìàíèå çàñëóæàâà íåÿñíîòî ìÿñòî çà äîðÿíèòå ó Õåðî-
äîò, áàùàòà íà èñòîðèÿòà: “Âúâ âðåìåòî íà öàð Äåâêà-
ëèîí òå (äîðÿíèòå) íàñåëÿâàëè Ôòèîòèäñêàòà çåìÿ,
à âúâ âðåìåòî íà Äîðîñ, Õåëåíîâèÿ ñèí - ñòðàíàòà ïîä
Îñà è Îëèìï, íàðå÷åíà Õèñòèàéîòèäà. Êîãàòî ïúê Êàä-
ìîâèòå ïîòîìöè ãè èçãîíèëè îò Õèñòèàéîòèäà, æè-
âååëè â Ïèíä ïîä èìåòî Ìàêåíäè.” Äàëè ñïîìåíàòèòå
òóê ìàêåíäè è ìàêåäîíöè ñà åäíî è ñúùî ïëåìå, íå å îùå
óñòàíîâåíî. Âúçìîæíî å äà èìàìå ñàìî åäíî ñëó÷àéíî
ñúçâó÷èå. Âúâ âñåêè ñëó÷àé òîâà èçâåñòèå ïîêàçâà íÿêîè
äîïèðíè òî÷êè ñ åïè÷åñêèòå ïðåäàíèÿ, êîåòî îáñòîÿòåë-
ñòâî íè ïîäñêàçâà äà áúäåì ïðåäïàçëèâè â çàêëþ÷åíèÿòà
ñè. Ñïîðåä òàêà íàðå÷åíàòà “Àïîëîäîðîâà áèáëèîòåêà”,
åäíà ìèòîãðàôñêà åíöèêëîïåäèÿ â äðåâíîñòòà, Makednos
áèë ñèí íà Ëèêàîí, ìèòè÷åí àðêàäñêè öàð.
Íàé-ñòàðèòå èñòîðè÷åñêè èçâåñòèÿ çà ìàêåäîíöèòå,
êîèòî ñòîÿò âúí îò âñÿêàêâè ñúìíèòåëíè ìèòîëîãè÷åñêè
è ãåíåàëîãè÷åñêè ñïåêóëàöèè, ñà ñâåäåíèÿòà, êîèòî Õåðî-
äîò íè äàâà â “Èñòîðèèòå” ñè ïðåäèìíî çà ìàêåäîíñêèÿ
öàð Àëåêñàíäúð I (498 - 454 ã. ïð. Õð.) âúâ âðúçêà ñ ãðúêî-
ïåðñèéñêèòå âîéíè. Àëåêñàíäúð I, ñèí íà öàð Àìèíòà I
(îê. 540 - 498 ã. ïð. Õð.), å ïúðâèÿò ìàêåäîíñêè âëàäåòåë,
çà êîãîòî çíàåì, ÷å ñå å ãúð÷ååë. Çà ñâîèòå ñèìïàòèè êúì
ãúðöèòå òîé ïîëó÷èë äîðè ïðîçâèùåòî “Ôèëåëèí”, ò.å.
ãðúêîëþáåö, êîåòî íå áè áèëî ïîäõîäÿùî, àêî å áèë èñòèí-
ñêè ãðúê. Çà òîçè ìàêåäîíñêè öàð Õåðîäîò íè ñúîáùàâà
ìåæäó äðóãîòî, ÷å âåäíúæ òîé ïîæåëàë äà âçåìå ó÷àñòèå
â Îëèìïèéñêèòå èãðè, íî õåëåíîäèêèòå, ò.å. ðúêîâîäèòå-
ëèòå íà ñúñòåçàíèÿòà, íå èñêàëè äà ãî äîïóñíàò äî òÿõ,
ïîíåæå ãî ñ÷èòàëè çà âàðâàðèí, à èãðèòå áèëè ïðåäíàçíà-
÷åíè ñàìî çà ãúðöè. Òîãàâà Àëåêñàíäúð èì äîêàçàë, ÷å
áèë ïî ïðîèçõîä îò Àðãîñ è òå ãî ïðèçíàëè çà ãðúê è ìó
ïîçâîëèëè äà âçåìå ó÷àñòèå â íàäïðåâàðâàíèÿòà. Íà äðó-
ãî ìÿñòî â “Èñòîðèèòå” ñè Õåðîäîò ðàçêàçâà, ÷å â íàâå-
÷åðèåòî íà áèòêàòà ïðè Ïëàòåÿ (479 ã. ïð. Õð.) Àëåêñàí-
äúð îòèøúë ïðåç íîùòà òàéíî â ëàãåðà íà àòèíöèòå, çà äà
âúðøè ïðåäàòåëñòâî ñïðÿìî ïåðñèòå, íà ÷èÿòî ñòðàíà áèë
òîé, êàòî îïðàâäàâàë ïîñòúïêàòà ñè ñ òîâà, ÷å ïî ðîä ñàì
237
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áèë ãðúê, è òî îò ñòàðî âðåìå. Ïðè äðóã åäèí ñëó÷àé ñú-
ùèÿò òîçè Àëåêñàíäúð, ïàê ñïîðåä Õåðîäîò, çàÿâèë áóê-
âàëíî ñëåäíîòî: “Àç ñúì ãðúê âëàäååù ìàêåäîíöè.” Êàòî
îñòàâèì íàñòðàíà âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà Àëåêñàíäúð,
äàëè òîé äåéñòâèòåëíî å áèë ãðúê èëè íå, â òîâà Õåðîäî-
òîâî èçâåñòèå áèå íà î÷è ðÿçêî èçòúêíàòàòà ðàçëèêà ìåæ-
äó ãúðöè è ìàêåäîíöè.
Êàòî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ ñè ïðîèçõîä, êîéòî,
êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå, å áèë îñïîðâàí, Àëåêñàíäúð I ïðè-
âåæäàë åäíî ðîäîñëîâèå, ñïîðåä êîåòî òîé ñå ÿâÿâàë ïî-
òîìúê íà Õåðàêúë. Çà ðîäîíà÷àëíèê íà öàðñêèÿ ðîä â
Ìàêåäîíèÿ ñå ïîñòàâÿë Ïåðäèêàñ, êîéòî ñå ñ÷èòàë çà ïî-
òîìúê íà Òåìåíîñ, åäèí Õåðàêëèä. Ñïîðåä Õåðîäîò ðî-
äîñëîâèåòî íà Àëåêñàíäúð I áèëî ñëåäíîòî: Ïåðäèêàñ,
Àðãàéîñ, Ôèëèï, Àåðîï, Àëêåòàñ, Àìèíàñ, Àëåêñàíäúð.
Âúâ âðúçêà ñ òîâà ðîäîñëîâèå áàùàòà íà èñòîðèÿòà íè
ñúîáùàâà ñëåäíîòî ïðåäàíèå çà öàðñêèÿ ðîä: “Åòî êàê
Ïåðäèêàñ, ñåäìèÿò ïîäðåä îò ïðàäåäèòå íà íàøèÿ
Àëåêñàíäúð, äîáèë âëàñòòà íàä Ìàêåäîíèÿ. Îò Àðãîñ
èçáÿãàëè ïðè èëèðèéöèòå òðîèöà áðàòÿ îò ïîòîìöè-
òå íà Òåìåíîñ: Ãàâàíåñ, Àåðîïîñ è Ïåðäèêàñ. Îò èëè-
ðèéöèòå ïúê òå ñå ïðåõâúðëèëè â Ãîðíà Ìàêåäîíèÿ è
äîøëè â ãðàä Ëåáàÿ. Òóê ñðåùó çàïëàòà ñëóãóâàëè ó
öàðÿ: åäèíèÿò ïàñÿë êîíåòå, äðóãèÿò âîëîâåòå, à íàé-
ìëàäèÿò îò òÿõ - Ïåðäèêàñ, äðåáíèÿ äîáèòúê. Â ñòàðî
âðåìå íå ñàìî ïðîñòèÿò íàðîä, íî è öàðåòå áèëè áåä-
íè îòêúì ïàðè, çàòîâà æåíàòà íà öàðÿ ñàìà èì ãîò-
âåëà ÿäèâîòî. È êîë÷èì ñå ïå÷àë õëÿáúò íà ìàëêèÿ
ðàòàé Ïåðäèêàñ, õëÿáúò ñòàâàë äâîéíî ïî-ãîëÿì, îò-
êîëêîòî ñè å. Ïîíåæå òîâà ñòàâàëî âèíàãè òàêà, öà-
ðèöàòà ãî ñúîáùèëà íà ìúæà ñè. À òîé, ùîì ÷óë òîâà,
âåäíàãà ðàçáðàë, ÷å òî ùå äà å ïîëè÷áà, êîÿòî ñî÷è
êúì íåùî ãîëÿìî. È êàòî ïîâèêàë ðàòàèòå, çàïîâÿäàë
èì äà íàïóñíàò ñòðàíàòà. À òå ìó ðåêëè, ÷å òðÿáâà
äà ñè ïîëó÷àò íàé-íàïðåä ïëàòàòà, ùî èì ñå äúëæà-
ëà, ïà òúé äà ñè õîäÿò. Òîãàâà öàðÿò, êàòî ÷óë çà
çàïëàòàòà, ïîñî÷èë èì ñëúíöåòî, êîåòî ïðîíèêâàëî
ïðåç êîìèíà â ñòàÿòà, è êàçàë çàñëåïåí îò áîãà: “Àç
âè äàâàì òàçè äîñòîéíà çà âàñ çàïëàòà.” Ãàâàíåñ è
Àåðîïîñ, äâàìàòà ïî-ñòàðè áðàòÿ, îñòàíàëè ñìàÿíè,
êàòî ÷óëè òîâà, ìàëêèÿò îáà÷å, êîéòî ñëó÷àéíî èìàë
â ðúöåòå ñè íîæ, êàçàë ñëåäíîòî: “Öàðþ, ïðèåìàìå
òîâà, ùî äàâàø”, è îïèñàë ñ íîæà ñè ñëúí÷åâàòà ñâåò-
ëèíà ïî ïîäà íà ñòàÿòà. À ñëåä êàòî ÿ îïèñàë, çàãðå-
áàë òðè ïúòè îò íåÿ â ïàçâàòà ñè è òðúãíàë çàåäíî ñ
áðàòÿòà ñè. È òúé òå ñè îòèøëè. Íà öàðÿ ïúê åäèí
îò ñúòðàïåçíèöèòå ìó îáÿñíèë êàêâî äåëî å íàïðàâèë
ìàëêèÿò è êàê ðàçóìíî íàé-ìëàäèÿò îò áðàòÿòà å
âçåë äàäåíîòî. À òîé, êàòî ÷óë òîâà, ÿäîñàë ñå è ïðà-
ùà ïîäèð òÿõ êîííèöè, çà äà ãè ïîãóáÿò. Â òàçè ñòðà-
íà ñå íàìèðà åäíà ðåêà, íà êîÿòî ïîòîìöèòå íà òåçè
ìúæå îò Àðãîñ ïðèíàñÿò æåðòâà êàòî íà ñïàñèòåë-
êà. Òàçè ðåêà, ñëåä êàòî òåìåíèäèòå ÿ ïðåìèíàëè,
òàêà ãîëÿìà ïðèäîøëà, ÷å êîííèöèòå íå ìîãëè äà ÿ
ïðåìèíàò. Òðîèöàòà áðàòÿ ïúê äîøëè â äðóãà ñòðàíà
íà Ìàêåäîíèÿ è æèâååëè áëèçî äî ãðàíèöèòå, êîèòî
áèëè, êàêòî êàçâàò, íà Ìèäàñ, Ãîðäèåâèÿ ñèí. Â òåçè
ãðàäèíè ðàñòàò äèâè ðîçè. Âñÿêà åäíà èìà 60 ëèñòà è
ñ ìèðèçìàòà ñè íàäìèíàâàò äðóãèòå ðîçè. Â ñúùèòå
òåçè ãðàäèíè áèë óëîâåí, êàêòî ðàçêàçâàò ìàêåäîíöè-
238
òå, Ñèëåíúò. Íàä ãðàäèíèòå ëåæè ïëàíèíàòà Áåðìè-
îí, êîÿòî å íåäîñòúïíà ïîðàäè ñòóäà. Ñëåä êàòî çàâ-
ëàäåëè òàçè ìåñòíîñò, òå ïîêîðèëè îòòóê è îñòàíà-
ëàòà Ìàêåäîíèÿ”.
 îñíîâàòà íà òîâà ïðåäàíèå ëåæè ñúâñåì ÿñíî åäíà
îáèêíîâåíà íàðîäíà ïðèêàçêà. Òîâà ñå âèæäà îò ñëåäíèòå
äàííè: Èìàìå òðèìà áðàòÿ, êîèòî òðÿáâà äà ñëóæàò íà
åäèí öàð. Îò òÿõ íàé-ìàëêèÿò å è íàé-õèòðèÿò. Æåíàòà íà
öàðÿ ñàìà èì ãîòâè è ïå÷å õëÿáà, ïîíåæå åäíî âðåìå íå
ñàìî ïðîñòèÿò íàðîä, íî è öàðåòå íÿìàëè ïàðè. Õëÿáúò íà
íàé-ìàëêèÿ áðàò ñòàâà âèíàãè ïî-ãîëÿì, îòêîëêîòî ñè å.
Ðåêàòà ïðèèæäà, çà äà ñïðå ïðåñëåäâà÷èòå è ò.í. Ïðè-
êàçíèÿò ìîòèâ çà òðèìàòà áðàòÿ ñå ñðåùà ìíîãî ÷åñòî â
íàðîäíèòå ïðèêàçêè. Ñúùî òúé ÷óäîòî ñ õëÿáà, êàêòî è
òîâà ñ ðåêàòà ñà èçâåñòíè è îò äðóãè ïðèêàçêè. Çà ïîñëåä-
íîòî å äîñòàòú÷íî äà ñå ñïîìåíå ïðåìèíàâàíåòî íà ×åð-
âåíî ìîðå îò åâðåèòå, â Áèáëèÿòà. Çà æàëîñò òàçè íàé-
ñòàðà ìàêåäîíñêà ïðèêàçêà å ðàçêàçàíà ìíîãî íàêðàòêî,
à ìîæå áè å èçïóñíàòî è íåùî ñúùåñòâåíî, òà çà íàñ îñòà-
âàò íÿêîè íåùà íåÿñíè, òàêà íàïð. çàùî íàé-ìàëêèÿò îò
áðàòÿòà îïèñâà è çàãðåáâà ñëúí÷åâàòà ñâåòëèíà. Âåðîÿò-
íî ñ òîâà ñè äåÿíèå òîé äîáèâà íÿêàêâà âëàñò íàä öàð-
ñêèÿ èìîò è öàðñòâîòî èëè ïúê âçåìà ñëúí÷åâàòà ñâåòëè-
íà, çà äà ÿ îáúðíå ïîñëå íà çëàòî. Âúâ âðúçêà ñ òîçè êðúã
íà ìèñëè å ñïîìåíàò íàâÿðíî è öàð Ìèäàñ, êîéòî ìîæåë
äà îáðúùà â çëàòî âñè÷êî, êàêâîòî ïîõâàíå.  òàçè ïðè-
êàçêà ñà áèëè âìúêíàòè îòïîñëå äîïúëíèòåëíî èìåíàòà
íà áðàòÿòà è ãåîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ. Òîâà ìîæå äà ñå çàê-
ëþ÷è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íèòî öàðÿò, íèòî öàðèöà-
òà, íèòî ïúê ðåêàòà èìàò èìåíà. Òå ñà çàïàçèëè ïúðâè÷-
íîòî. Ïîêðàé òîçè ÷èñòî ïðèêàçåí õàðàêòåð íà ïðåäàíè-
åòî ëè÷àò â íåãî èçâåñòíè åëåìåíòè, êîèòî ìîãàò äà èìàò
íÿêàêâà èñòîðè÷åñêà îñíîâà èëè äà ïðèíàäëåæàò íà åäíî
èñòèíñêî ïðåäàíèå çà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä. Òîâà å
ðàçêàçúò çà èäâàíåòî íà áðàòÿòà îò Èëèðèÿ, êîåòî ãîâî-
ðè çà âðúçêè íà ìàêåäîíöèòå ñ èëèðèéöèòå, íàñòàíÿâà-
íåòî èì â Ãîðíà Ìàêåäîíèÿ, èçãîíâàíåòî èì îòòàì è çà-
ñåëâàíåòî èì ïðè ïëàíèíàòà Áåðìèîí.
Ïî-êúñíî ðîäîñëîâèåòî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå áèëî
èçìåíåíî. Çà ðîäîíà÷àëíèê áèë ïîñòàâåí íÿêîé ñè Êàðàí.
Âúâ âðúçêà ñ òîâà áèëî èçìèñëåíî èëè êîìáèíèðàíî íîâî
ïðåäàíèå çà íà÷àëîòî íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà, êîåòî å
äîñòèãíàëî äî íàñ â ðåäèöà ðåäàêöèè. Åòî êàê ãëàñè òî ó
Þñòèí, êîéòî âñúùíîñò ãî ðàçêàçâà ñïîðåä ðèìñêèÿ èñòî-
ðèê Ïîìïåé Òðîãóñ: “Êàðàí ñ åäíî ãîëÿìî ìíîçèíñòâî
ãúðöè òðúãíàë äà äèðè ïî çàïîâåä íà îðàêóëà ñåëèùà â
Ìàêåäîíèÿ è êîãàòî äîøúë â Åìàòèÿ, çàåë ãðàäà Åäå-
ñà (äí. Âîäåí), áåç äà áúäå çàáåëÿçàí îò ãðàæäàíèòå
ïîðàäè ïîðîéíèÿ äúæä è ãúñòàòà ìúãëà, êàòî ñëåä-
âàë åäíî ñòàäî êîçè, áÿãàùî îò äúæäà. È êàòî ñè
ïðèïîìíèë êàêâî ìó áèë çàïîâÿäàë îðàêóëúò: “Äà äèðè
öàðñòâî ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà êîçà”, òîé óñòà-
íîâèë òóê ñåäàëèùåòî íà öàðñòâîòî ñè. Ñëåä òîâà,
êúäåòî è äà îòèäåë íà ïîõîä, ñòðîãî ñïàçâàë, ùîòî äà
èìà îòïðåäå êàòî çíàìå òåçè êîçè, çà äà èìà â íîâè-
òå ñè ïðåäïðèÿòèÿ ñúùèòå òåçè âîäà÷è, êîèòî ñòà-
íàëè âèíîâíèöè äà ñå îñíîâå öàðñòâîòî òàì. Ãðàäà
Åäåñà òîé íàðåêúë â ïàìåò íà òàçè óñëóãà Åãå (=Aigi
îò àiõ = êîçà), à æèòåëèòå åãåàäè. Ñëåä òîâà, êàòî
èçãîíèë Ìèäàñ (çàùîòî è òîçè âëàäååë ÷àñò îò Ìàêå-

äîíèÿ), êàòî è äðóãè öàðå, ñòàíàë íàâñÿêúäå òåõåí
íàñëåäíèê. È êàòî îáåäèíèë íàé-íàïðåä ðàçíîðîäíèòå
ïëåìåíà, íàïðàâèë Ìàêåäîíèÿ êàòî åäíî òÿëî è ïîñòà-
âèë çäðàâà îñíîâà çà ïî-íàòàòúøíîòî ðàçâèòèå íà
öàðñòâîòî.”
Ìàëêî ïî-äðóãîÿ÷å å ðàçêàçàíî òîâà ïðåäàíèå â “Èñòî-
ðè÷åñêàòà áèáëèîòåêà” íà Äèîäîð Ñèöèëèéñêè, êîéòî
ãî å çàåë îò ãðúöêèÿ èñòîðèê Òåîïîìï îò î. Õèîñ. Ñïîðåä
Äèîäîð Êàðàí, ñåäìè ïîòîìúê íà Òåìåíîñ, à åäèíàäåñå-
òè íà Õåðàêúë, áèë áðàò íà ìîãúùèÿ àðãèâñêè öàð Ôåéîí.
Òîé ïîæåëàë äà èìà ñúùî öàðñòâî. Çà òàÿ öåë ñúáðàë åäíà
ãîëÿìà âîéñêà îò çåìÿòà íà áðàòà ñè è îò îñòàíàëèÿ Ïå-
ëîïîíåñ è ïîòåãëèë ñúãëàñíî óêàçàíèåòî íà Äåëôèéñêèÿ
îðàêóë êúì ñåâåð. Òóê Êàðàí ïîäïîìîãíàë öàðÿ íà îðåñòè-
òå, êîéòî âîäèë âîéíà ñ Êèñåé, öàðÿ íà åîðäåèòå. Ñëåä
óñïåøíîòî çàâúðøâàíå íà âîéíàòà òîé ïîëó÷èë ñðåùó
îêàçàíàòà îò íåãî ïîìîù, êàêòî áèëî ïðåäâàðèòåëíî óãî-
âîðåíî, ïîëîâèíàòà îò çàâëàäÿíàòà ñòðàíà è îñíîâàë ãðàä,
îòãäåòî çàâîþâàë Ìàêåäîíèÿ è ñúçäàë ìàêåäîíñêàòà äúð-
æàâà. Ãðúöêèÿò ïèñàòåë Ïàâñàíèé ñúîáùàâà îùå,÷å Êà-
ðàí ñëåä ïîáåäàòà íàä Êèñåé èçäèãíàë ïîáåäåí çíàê (òðî-
ôåé), íî îò ïëàíèíàòà äîøúë åäèí ëúâ, êîéòî ïîâàëèë
òðîôåÿ è ãî óíèùîæèë. Îòòîãàâà ñòàíàëî îáè÷àé íèêîé
ìàêåäîíñêè öàð äà íå ïîñòàâÿ òðîôåé ñëåä ïîáåäà íàä
íåïðèÿòåëÿ.
Ñúùîòî òîâà ïðåäàíèå ðàçáèðà ñå, äîñòà èçìåíåíî, å
áèëî èçïîëçâàíî îò ãðúöêèÿ òðàãèê Åâðèïèä â íåäîñòèã-
íàëàòà äî íàñ äðàìà “Àðõåëàé”. Òóê èìåòî Êàðàí å çàìå-
íåíî ñ Àðõåëàé, çà äà ñå ïîëàñêàå ìàêåäîíñêèÿò öàð Àð-
õåëàé, ó êîãîòî Åâðèïèä ãîñòóâàë. Åòî íàêðàòêî ñúäúðæà-
íèåòî íà òàÿ äðàìà, êàêòî íè å ïðåäàäåíî òî îò äðåâíîñò-
òà: “Àðõåëàé, ñèí íà Òåìåíîñ, áèë èçãîíåí îò áðàòÿòà
ñè è äîøúë ïðè öàð Êèñåé. Òîçè ïîñëåäíèÿò áèë íàïàä-
íàò îò ñúñåäèòå ñè è îáåùàë íà Àðõåëàé äà ìó äàäå
öàðñòâîòî è äúùåðÿ ñè, àêî òîé ãî çàùèòè îò íåïðè-
ÿòåëÿ. Àðõåëàé â åäíî ñðàæåíèå îáúðíàë íåïðèÿòåëè-
òå â áÿãñòâî è ïîèñêàë îò öàðÿ îáåùàíîòî. Öàðÿò,
ðàçóáåäåí îò ïðèÿòåëèòå ñè, ãî èçëúãàë è ïîæåëàë äà
ãî ïîãóáè ñ èçìàìà. Èìåííî òîé çàïîâÿäàë äà íàïðà-
âÿò åäíà ÿìà, â êîÿòî äà ïîñòàâÿò ìíîãî âúãëèùà, äà
ãè ðàçïàëÿò è äà òóðÿò îòãîðå òúíêè âåéêè, òà êîãà-
òî Àðõåëàé ìèíå, äà ïàäíå â íåÿ. Åäèí îò ðîáèòå íà
öàðÿ ðàçêðèë òîâà íà Àðõåëàé. À òîé, êàòî óçíàë
òàÿ ðàáîòà, êàçàë, ÷å æåëàå äà ïîãîâîðè ñ öàðÿ íàñà-
ìå. Ñëåä êàòî áèëè îòñòðàíåíè ñïúòíèöèòå, Àðõå-
ëàé ñãðàá÷èë öàðÿ è ãî õâúðëèë â ÿìàòà è òàêà ãî
ïîãóáèë. Îòòóê òîé èçáÿãàë, âîäåí îò åäíà êîçà, ñúã-
ëàñíî óêàçàíèåòî íà Àïîëîíà â Ìàêåäîíèÿ, ãäåòî îñíî-
âàë ãðàä Åãå, íàðå÷åí òàêà ñïîðåä íàçâàíèåòî íà êîçà-
òà”. Äàëè â îñíîâàòà íà òîâà âòîðî ïðåäàíèå ëåæè íÿêà-
êúâ èñòîðè÷åñêè ñïîìåí, íå ìîæå äà ñå êàæå.
Õåðîäîò å ñ÷èòàë ìàêåäîíñêèòå öàðå ïî ïðîèçõîä çà
ãúðöè. Â V êíèãà íà “Èñòîðèèòå” ñè òîé ïèøå çà öàðåòå
Àìèíòíàñ è Àëåêñàíäúð I ñëåäíîòî: “×å òåçè ñà ãúðöè,
ïîòîìöè íà Ïåðäèêàñ, òúé êàêòî òå ñàìèòå êàçâàò,
òîâà àç ñàì óçíàõ è â ðàçêàçèòå ñè ïî-íàòàòúê ìåæ-
äó äðóãîòî ùå ïîñî÷à, ÷å ñà ãúðöè, à îñâåí òîâà è ðúêî-
âîäèòåëèòå íà èãðèòå â Îëèìïèÿ ïðèçíàõà òúé ñúùî,
÷å òå ïðèíàäëåæàò êúì ãúðöèòå.”
ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàòî äîêàçàòåëñòâî çà òîâà Õåðîäîò â VIII êíèãà ïðè-
âåæäà èçâåñòíàòà âå÷å ïðèêàçêà è ñâúðçàíîòî ñ íåÿ ðî-
äîñëîâèå. Çà íàñ îáà÷å å ïî-âàæíî äà çíàåì çà êàêâè ñà
áèëè ñ÷èòàíè ñàìèòå ìàêåäîíöè îò Õåðîäîò, çà êîãîòî
èìà îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å å áèë ñàì â Ìàêåäî-
íèÿ. Çà íåãîâèòå ñúâðåìåííèöè ãúðöè ìîæå äà ñå òâúðäè
ñ ïîëîæèòåëíîñò, ÷å òå íå ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíñêèÿ íàðîä
çà ñðîäåí ñ òÿõ. Çàòîâà õåëåíîäèêèòå â Îëèìïèÿ, êîèòî
âèæäàëè â ëèöåòî íà ìàêåäîíñêèÿ öàð Àëåêñàíäúð I ñà-
ìèòå ìàêåäîíöè, ãî ñìÿòàëè çà âàðâàðèí, ò.å. íå ãðúê, è
ìó îòêàçàëè äîñòúïà äî èãðèòå. Ñúùîòî ìîæå äà ñå çàê-
ëþ÷è îò åäíî äðóãî ìÿñòî èç Õåðîäîòîâèòå “Èñòîðèè”.
Êúì êðàÿ íà VIII êíèãà Õåðîäîò ðàçêàçâà ñëåäíîòî: “Ìà-
êåäîíñêèÿò öàð Àëåêñàíäúð I áèë èçïðàòåí îò Ìàðäî-
íèé, ïåðñèéñêè ïúëêîâîäåö, ïðè àòèíöèòå ñ ïðåäëîæå-
íèå äà ñêëþ÷àò ìèð ñ ïåðñèéñêèÿ öàð. Àëåêñàíäúð, ñëåä
êàòî ñúîáùèë ïðåäëîæåíèåòî â àòèíñêîòî íàðîäíî
ñúáðàíèå, ïîñúâåòâàë îò ñâîÿ ñòðàíà àòèíöèòå äà ãî
ïðèåìàò, ïîíåæå òå åäâà ëè áèõà ìîãëè äà èçäúðæàò
ïî-äúëãî âðåìå òàçè âîéíà è îñâåí òîâà, “çàùîòî çà
âàñ (àòèíöèòå) òîâà å ãîëÿìà ÷åñò, àêî âåëèêèÿò öàð
(ïåðñèéñêèÿò) îò âñè÷êè ãúðöè ñàìî íà âàñ ïðîùàâà
ïðåãðåøåíèÿòà è æåëàå äà ñòàíå ïðèÿòåë.” Ñïàðòàí-
öèòå, ñúþçíèöè íà àòèíöèòå, êàòî ðàçáðàëè ñ êàêâà
öåë ñå èçïðàùà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè îò Ìàðäîíèÿ
â Àòèíà, ïîáîÿëè ñå äà íå áè äà áúäàò ïðèíóäåíè äà
âîäÿò ñàìè âîéíàòà, àêî àòèíöèòå ñå ïîìèðÿò ñ öàðÿ
íà ïåðñèòå, è èçïðàòèëè â àòèíñêîòî íàðîäíî ñúáðà-
íèå ñúùî ïðàòåíèöè, êîèòî äà ãîâîðÿò ïðîòèâ ìèðíî-
òî ïðåäëîæåíèå. Àòèíöèòå, ñëåä êàòî èçñëóøàëè è
äâåòå ñòðàíè, îòãîâîðèëè íàé-íàïðåä íà ìàêåäîíñêèÿ
öàð, êàòî ìó êàçàëè, ÷å òå íèêîãà íÿìà äà ñå ïîìèðÿò
ñ öàðÿ íà ïåðñèòå, à íåãî ñàìèÿ ìîëÿò äà íå èäâà
ïîâå÷å ïðè òÿõ ñ òàêèâà ïðåäëîæåíèÿ, “çàùîòî íèå
íå æåëàåì äà òè ñå ïðè÷èíè íÿêàêâî çëî îò ñòðàíà íà
àòèíöèòå, ïîíåæå ñè íàø ãîñòîïðèåìåö è ïðèÿòåë”.
À íà ñïàðòàíñêèòå ïðàòåíèöè êàçàëè, ÷å òå íèêîãà
íÿìà äà èçíåâåðÿò íà ãðúöêàòà íàðîäíîñò, “çàùîòî ñ
ãðúöêàòà íàðîäíîñò ñìå åäíàêâè ïî êðúâ, åäíàêâè ïî
åçèê è èìàìå îáùè ñâåòèëèùà íà áîãîâåòå è åäíè è
ñúùè æåðòâè è îáè÷àè”. Îò òîâà ìÿñòî èç Õåðîäîòîâèòå
“Èñòîðèè” ñå âèæäà äîñòàòú÷íî ÿñíî, ÷å êàêòî Àëåêñàí-
äúð I Ìàêåäîíñêè, òàêà è àòèíöèòå íå ñà ñ÷èòàëè ìàêå-
äîíöèòå çà ãúðöè. Ñàì Àëåêñàíäúð çàÿâèë, ÷å àòèíöèòå
ñà åäèíñòâåíè îò âñè÷êè ãúðöè, íà êîèòî ïåðñèéñêèÿò öàð
æåëàå äà ñòàíå ïðèÿòåë. Ñëåäîâàòåëíî Àëåêñàíäúð, êîé-
òî å áèë ïðèÿòåë íà ïåðñèéñêèÿ öàð, íå ñìÿòàë ñåáå ñè çà
ãðúê èëè ïîíå íå ñå ñ÷èòàë çà òàêúâ êàòî ïðåäñòàâèòåë íà
ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Àòèíöèòå ïúê íå èñêàëè äà ñòîðÿò çëî
íà Àëåêñàíäúð íå çà äðóãî, à çàùîòî áèë òåõåí ãîñòîïðè-
åìåö è ïðèÿòåë, äîêàòî íà ñïàðòàíöèòå íÿìàëî äà èçíåâå-
ðÿò, ïîíåæå ñà åäíàêâè ñ òÿõ ïî êðúâ è åçèê. Çàêëþ÷åíèÿ-
òà, êîèòî âàäèì îò òîêó-ùî ðàçãëåäàíîòî ìÿñòî èç Õåðî-
äîò, ñå ïîòâúðæäàâàò íàïúëíî îò ïðèâåäåíèòå ïî-ãîðå
äóìè íà Àëåêñàíäúð I Ìàêåäîíñêè, ÷å òîé áèë “ãðúê, âëà-
äååù íàä ìàêåäîíöè”. Íàé-ñåòíå ñàìîòî Õåðàêëèäñêî ðî-
äîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå äîáèâà ñâîÿ ïúëåí ñìè-
ñúë, êàêòî êàçâà Kaerst, ñàìî ïðè ïðåäïîñòàâêàòà, ÷å ìà-
êåäîíñêèÿò íàðîä íå áèë ñðîäåí ñ ãðúöêèÿ è íå å áèë ñ÷è-
òàí, áèõ äîáàâèë, îò ãúðöèòå çà ãðúöêè.
239
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Õåðîäîò ñïîäåëÿë, êàêòî èçãëåæäà, íàïúëíî ìíåíèå-
òî íà ñúâðåìåííèöèòå ñè çà íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêå-
äîíöèòå. Çà äà äîêàæå ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ
öàðñêè ðîä, òîé íå íàâåæäà íèêàêâî äðóãî äîêàçàòåëñòâî
îñâåí èçâåñòíîòî âå÷å ðîäîñëîâèå è ñâúðçàíàòà ñ íåãî ïðè-
êàçêà.  ñëó÷àÿ òîé íå ñå ïîçîâàâà íèòî íà åçèêà, íèòî íà
îáè÷àèòå ìàêåäîíñêè. Íàâÿðíî, çàùîòî òå ñà áèëè ðàç-
ëè÷íè îò òåçè íà ãúðöèòå. Èíà÷å Õåðîäîò åäâà ëè ùåøå
äà ïðîïóñíå äà íàâåäå òîâà òúé âåçêî äîêàçàòåëñòâî. Â
ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèòå öàðå êàêòî Õåðîäîò,
òàêà è îñòàíàëèòå ãúðöè ñà ìîãëè ëåñíî äà ïîâÿðâàò, ïî-
íåæå òîé íå å ìîãúë äà áúäå ïîäëîæåí íà ïðîâåðêà, äîêà-
òî åçèêúò, îáè÷àèòå è ïð. íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà ñòîÿëè
âèíàãè ïðåä î÷èòå íà òîãàâàøíèòå ãúðöè è ñà èçäàâàëè
íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä.
Òîâà îòäåëÿíå íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä îò óïðàâëÿâàùèÿ
öàðñêè ðîä êàòî ðàçëè÷íè ïî ïðîèçõîä ñå ñðåùà ñëåä Õå-
ðîäîò è ó äðóãè èñòîðèöè. Åòî êàêâî íè ñúîáùàâà äîñëîâ-
íî ãðúöêèÿò èñòîðèê Òóêèäèä çà îáðàçóâàíåòî è ãîëåìè-
íàòà íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà: “Êúì ìàêåäîíöèòå ïðè-
íàäëåæàò è ëèíêåñòèòå è åëìèîòèòå è äðóãè ïëåìå-
íà îò âúòðåøíîñòòà, êîèòî ñà òåõíè ñúþçíèöè è ïîä-
÷èíåíè, íî çà ñåáå ñè òå ñà ñè îòäåëíè öàðñòâà. Ñåãàø-
íàòà ïðèìîðñêà Ìàêåäîíèÿ Àëåêñàíäúð, áàùàòà íà
Ïåðäèêàñ, è íåãîâèòå ïðàäåäè, êîèòî ñà ïî ïðîèçõîä
òåìåíèäè îò Àðãîñ, íàé-íàïðåä çàâëàäåëè è é ñòàíà-
ëè öàðå, êàòî èçãîíèëè ñ áîðáà îò Ïèåðèÿ ïèåðèòå,
êîèòî ïîñëå îáèòàâàëè ïîä ïëàíèíàòà Ïàíãåé îòâúä
Ñòðóìîí Ôàãðåòà è äðóãè ìåñòà (ïúê è ñåãà îùå çåìÿ-
òà ïîä Ïàíãåé êúì ìîðåòî ñå íàðè÷à Ïèåðñêà äîëè-
íà), à îò òàêà íàðå÷åíàòà Áîòèÿ áîòèåéöèòå, êîèòî
ñåãà æèâåÿò â ñúñåäñòâî ñ õàëêèäèòå. Îò Ïåîíèÿ çà-
âîþâàëè åäíà òÿñíà èâèöà, êîÿòî ñå ïðîñòèðà îò ðå-
êàòà Àêñèé îò âúòðåøíîñòòà ÷àê äî Ïåëà è ìîðåòî.
À îòâúä ð. Àêñèé ÷àê äî Ñòðóìîí òå âëàäåÿò òàêà
íàðå÷åíàòà Ìèãäîíèÿ, ñëåä êàòî èçïúäèëè îòòàì åäî-
íèòå. Òå èçãîíèëè ñúùî è åîðäèòå îò òàêà íàðå÷åíà-
òà Åîðäèÿ, îò êîèòî ïîâå÷åòî çàãèíàëè, à åäíà ìàëêà
÷àñò îò òÿõ ñå ïîñåëèëà îêîëî Ôèñêà, è îò Àëìîïèÿ -
àëìîïèòå. Òåçè ìàêåäîíöè ïîä÷èíèëè è äðóãè ïëåìåíà,
íàä êîèòî âëàäåÿò è ñåãà îùå, êàêòî è Àíòåìóíò,
Ãðåñòîíèÿ è Áèñàëòèÿ è ãîëÿìà ÷àñò îò ñúùèíñêèòå
ìàêåäîíöè. Òîâà âñè÷êî ñå íàðè÷à Ìàêåäîíèÿ è êîãàòî
Ñèòàëê ÿ íàïàäíàë, íåèí öàð áèë Ïåðäèêàñ, ñèí íà
Àëåêñàíäúð.” Â åäíî äðóãî ìÿñòî â èñòîðèÿòà íà Ïåëîïî-
íåñêàòà âîéíà Òóêèäèä âúâ âðúçêà ñúñ ñïîìåíàòèÿ òóê
Ïåðäèêàñ èçòúêâà îñîáåíî ÿñíî Õåðàêëèäñêîòî ïîòåêëî
íà ìàêåäîíñêèòå öàðå: “Ïåðäèêàñ îáà÷å íå èçîñòàâèë
âåäíàãà àòèíöèòå, íî ìèñëåë äà ãî ñòîðè, ïîíåæå âè-
äÿë, ÷å è àðãîñöèòå ãè èçîñòàâèëè. È òîé ñúùî áèë ïî
ïðîèçõîä îò Àðãîñ.”
Êàêòî âèæäà ÷èòàòåëÿò îò òåçè äâå ìåñòà èç ñú÷èíå-
íèåòî íà Òóêèäèä, è òîçè ãðúöêè èñòîðèê ïðèçíàâà Õåðàê-
ëèäñêèÿ, resp. ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè
ðîä. Äîðè òîé ïîçíàâà ñúùîòî ðîäîñëîâèå, êàêòî Õåðî-
äîò, çàùîòî òîé äàâà 8 ïðåäøåñòâåíèêà íà Àðõåëàé (ó
Õåðîäîò ñà 7, ïîíåæå Ïåðäèêàñ, áàùàòà íà Àðõåëàé, íå å
ïðåñìåòíàò êúì òÿõ). Îáà÷å ñàìèòå ìàêåäîíöè Òóêèäèä
îòäåëÿ îò ãúðöèòå è ãè ñ÷èòà çà âàðâàðè. Òîâà ñå âèæäà
ÿñíî îò ñëåäíèòå ìåñòà èç íåãîâàòà èñòîðèÿ. Òóêèäèä, êàòî
240
ñúîáùàâà,÷å ñïàðòàíñêèÿò ïúëêîâîäåö Áðàñèäàñ ïðåäïðè-
åë çàåäíî ñ ìàêåäîíñêèÿ öàð Ïåðäèêàñ ïîõîä çà âòîðè ïúò
ñðåùó Àðàáàé, öàðÿ íà ëèíêåñòèòå, ïèøå: “Ïåðäèêàñ âî-
äåë âîéñêàòà îò ìàêåäîíöè, íàä êîèòî âëàäååë, è õîï-
ëèòè îò ãúðöèòå, êîèòî îáèòàâàëè çåìÿòà ìó... Âñè÷-
êèòå ãúðöè õîïëèòè áèëè îêîëî òðè õèëÿäè, à ñëåä
òÿõ ñëåäâàëè êîííèöè ìàêåäîíöè çàåäíî ñ õàëêèäèòå
âñè÷êî îêîëî õèëÿäà è åäíà äðóãà ãîëÿìà ìàñà îò âàð-
âàðèòå.” ×å òóê, êàêòî è ìàëêî ïî-íàòàòúê â òîçè ðàçêàç,
ó Òóêèäèä ïîä “âàðâàðè” òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà ïàê ìàêå-
äîíöè (íå êîííèöè), ìîæå äà ñå çàêëþ÷è îò äóìèòå íà
ïúëêîâîäåöà Áðàñèäàñ, êîèòî òîé îòïðàâèë êúì âîéíèöè-
òå ñè, äà ãè íàñúð÷è, êîãàòî îñòàíàëè ñàìè ñðåùó ëèí-
êåñòèòå ñëåä áÿãñòâîòî íà ìàêåäîíñêàòà âîéñêà: “Ùî ñå
îòíàñÿ äî âàðâàðèòå, îò êîèòî âèå ñåãà ñå áîèòå ïî-
ðàäè òîâà, ÷å íå ãè ïîçíàâàòå, òðÿáâà äà óçíàåòå îò
ïî-ðàíøíèòå ñðàæåíèÿ, êîèòî âèå âîäèõòå ñ ìàêå-
äîíöèòå, êîèòî ïðèíàäëåæàò êúì ñúùèòå, ÷å òå íå
ùå áúäàò ñòðàøíè.”
Îùå ïî-ÿñíî è ïî-îïðåäåëåíî â òîâà îòíîøåíèå ñå
èçêàçâà ïðî÷óòèÿò ðåòîð Èñîêðàò, çà êîãîòî êàçàõìå âå÷å
ïî-ãîðå, ÷å å áèë åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ïðèâúðæåíèöè íà
èäåÿòà “Ãúðöèÿ äà ñå îáåäèíè ïîä îïåêàòà íà ìàêåäîí-
ñêèÿ öàð Ôèëèï II”. Åäâà ëè ìîæå è äóìà äà ñòàâà, ÷å òîé,
ñúçäàòåëÿò íà òàçè èäåÿ, íå å áèë çàïîçíàò ñ åòíîãðàôñêî-
òî ïîëîæåíèå íà ñòàðèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Òîé ÿñíî äåëè,
îò åäíà ñòðàíà, öàðñêèÿ ðîä îò ìàêåäîíñêèÿ íàðîä, à îò
äðóãà ñòðàíà, ãúðöèòå îò ìàêåäîíöèòå. Èñîêðàò â ïðî÷ó-
òàòà ñè ðå÷ - áðîøóðà “Ôèëèï”, ñ êîÿòî ïîäêàíÿ ìàêåäîí-
ñêèÿ öàð äà îáåäèíè Ãúðöèÿ è äà ïðåäïðèåìå ïîõîä ñðå-
ùó Ïåðñèÿ, êàçâà áóêâàëíî ñëåäíîòî: “À òîé (îñíîâàòå-
ëÿò íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà) îñòàâè öÿëàòà ãðúö-
êà çåìÿ è ïîæåëà äà çàâëàäåå öàðñòâîòî â Ìàêåäî-
íèÿ. Çàùîòî çíàåøå, ÷å ãúðöèòå íå ñà íàâèêíàëè äà
ïîíàñÿò öàðñêàòà âëàñò, à äðóãè íàðîäè íå ìîãàò äà
íàðåäÿò ñâîÿ ñîáñòâåí æèâîò áåç òàêàâà âëàñò. È
ïîíåæå ñå ñëó÷è ïîðàäè îñîáíîòî ìó óìåíèå â òåçè
íåùà, ÷å è öàðñòâîòî ìó äà ñå ðàçëè÷àâà ìíîãî îò
äðóãèòå. Ïîíåæå òîé åäíè÷úê îò ãúðöèòå ïîèñêà äà
âëàäåå íàä äðóãîïëåìåíåí íàðîä è åäíè÷úê óñïÿ äà èç-
áåãíå îïàñíîñòèòå, êîèòî âèòàÿò îêîëî öàðñêàòà
âëàñò.”
Ñëåäîâàòåëíî ãúðöèòå â ëèöåòî íà Õåðîäîò, Òóêèäèä,
Èñîêðàò è äðóãè ñà âÿðâàëè çäðàâî â Õåðàêëèäñêîòî, resp.
ãðúöêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå, äîêàòî ñàìèòå
ìàêåäîíöè òå ñà ñ÷èòàëè çà íàðîä, ðàçëè÷åí îò ãúðöèòå.
Ïðè òîâà ïîëîæåíèå íà íåùàòà îò ñàìî ñåáå ñè èçíèêâà
âúïðîñúò, äàëè ìàêåäîíñêèÿò öàðñêè ðîä íå å áèë ïî ïðî-
èçõîä äåéñòâèòåëíî ðàçëè÷åí îò íàðîäà ìàêåäîíñêè? Íà
òîçè âúïðîñ òðÿáâà äà ñå îòãîâîðè îòðèöàòåëíî. Çàùîòî,
êàêòî ñ ïðàâî èçòúêâà íåìñêèÿò èñòîðèê Kaerst, íèå íå
ìîæåì äà äîëîâèì â èñòîðèÿòà íà ìàêåäîíñêàòà äúðæà-
âà, äîêîëêîòî òÿ íè å ïîçíàòà, íèãäå íèêàêâà ñëåäà, êîÿòî
äà èçäàâà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä êàòî ÷óæä ïî ïðîèçõîä
íà ñòðàíàòà è íàðîäà ìàêåäîíñêè. Ãðúöêîòî, resp. Õåðàê-
ëèäñêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå å áèëî èçìèñëå-
íî, êàêòî íàìåêíàõìå ïî-ãîðå, ïî ÷èñòî ïîëèòè÷åñêè ñú-
îáðàæåíèÿ. Òîâà å ñòàíàëî íàâÿðíî âúâ âðåìåòî íà Àëåê-
ñàíäúð I Ãðúêîëþáåö, çà êîãîòî èìàìå íàé-íàïðåä ñâåäå-
íèÿ, ÷å ñå å ãúð÷ååë. Ïîâîä çà Õåðàêëèäñêîòî ðîäîñëî-

âèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå å äàëî, êàêòî èçãëåæäà, òÿõíîòî
ôàìèëíî èìå “Àðãåàäè”, êîåòî áèëî ñâúðçàíî ñ ïåëîïî-
íåñêèÿ Àðãîñ, ðîäèíàòà íà Õåðàêëèäèòå (= ïîòîìöèòå íà
Õåðàêúë). Òðÿáâà îáà÷å äà ñå çàáåëåæè, ÷å îñâåí ïåëîïî-
íåñêèÿ Àðãîñ, ñúùåñòâóâàë å è åäèí äðóã Àðãîñ â Îðåñòè-
äà, îáëàñò â äðåâíà Ìàêåäîíèÿ. Òàêà ÷å ìàêåäîíñêèÿò öàð-
ñêè ðîä å ìîãúë äà ïðîèçõîæäà èìåííî îò òîçè ïîñëåä-
íèÿ, êîåòî ïðåäïîëîæåíèå ñå ÿâÿâà ìíîãî ïî-ïðàâäîïî-
äîáíî. À ñúùî òúé íå å èçêëþ÷åíà âúçìîæíîñòòà íàçâà-
íèåòî Àðãåàäè äà èäâà è îò ëè÷íîòî èìå Àðãåàñ.
Æåëàíèåòî äà ñå ñâúðçâà öàðñêèÿò ðîä ñ íÿêîå ïðî÷ó-
òî èìå, îñîáåíî ñ èìåòî íà íÿêîé õåðîé èç åïîñà, ñå ñðå-
ùà íå ñàìî ó ìàêåäîíñêèòå öàðå, íî è ó äðóãè âëàäåòåëè
íà ñåâåðíè ïëåìåíà, êîèòî ñúùî òúé ïî íåãî âðåìå ïðîÿ-
âÿâàëè åëèíîôèëñêè ñòðåìåæè. Òàêà öàðÿò íà ìîëîñèòå
Òàðèïàñ ñå îïèòàë äà âúâåäå â Åïèð ïðåç âðåìå íà Ïåëî-
ïîíåñêàòà âîéíà ãðúöêà êóëòóðà è îáè÷àè, è òî ïî àòèí-
ñêè îáðàçåö. Âúâ âðúçêà ñ òîâà òîé èçêàðâàë ðîäà ñè îò
Àõèëà. À Àðàáàé, öàð íà ëèíêåñòèòå - ïëåìå, ïîäâëàñòíî
íà ìàêåäîíöèòå, è ñúâðåìåííèê íà ìàêåäîíñêèòå öàðå
Ïåðäèêàñ II è Àðõåëàé, ñâúðçâàë ðîäà ñè ñ Áàêõèàäèòå,
ïðî÷óòà êîðèíòñêà ôàìèëèÿ. Öàðåòå ïúê ó åíõåëèòå, ïëå-
ìå â þæíà Èëèðèÿ, ñå ñ÷èòàëè çà ïîòîìöè íà ìèòè÷íèÿ
Êàäìîñ è Õàðìîíèÿ. Òåçè ïðèìåðè ïîêàçâàò ÿñíî êàêâî
ñòàíîâèùå òðÿáâà äà ñå âçåìå ñïðÿìî Õåðàêëèäñêîòî ðî-
äîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå.
Çà ïîëèòè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà ìàêåäîíñêàòà äúðæà-
âà ñïðÿìî Ãúðöèÿ, çà âëèÿíèåòî é âúðõó îòíîøåíèÿòà íà
ãðúöêèòå äúðæàâèöè òîâà ðîäîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèÿ öàð-
ñêè ðîä å áèëî îò ãîëÿìî çíà÷åíèå. Òî å îçíà÷àâàëî ïúð-
âîíà÷àëíî åäíà ïðåòåíöèÿ êîÿòî îáà÷å, ñ òå÷åíèå íà âðå-
ìåòî å óñïÿëà äà ïðèäîáèå òîëêîâà ãîëÿìî çíà÷åíèå, êîë-
êîòî ïîâå÷å ñå å óäàâàëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå äà íàëî-
æàò ñâîåòî âëèÿíèå íàä ãúðöèòå. Çà ãúðöèòå, êîèòî òúé
ìíîãî ñà äúðæàëè íà ãåíåàëîãè÷åñêèòå ëåãåíäè, åäíî ïî-
äîáíî ðîäîñëîâèå å ìîãëî äà áúäå óáåäèòåëíî äîêàçàòåë-
ñòâî çà ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêàòà äèíàñòèÿ. È
íàèñòèíà íèå âèæäàìå, ÷å òî óñïåøíî å èçèãðàëî ðîëÿòà
ñè ïðåä õåëåíîäèêèòå â Îëèìïèéñêèòå èãðè. Â íåãî å ïî-
âÿðâàë íå ñàìî Õåðîäîò, íî è Èñîêðàò, òà äîðè è òðåçâè-
ÿò â òîâà îòíîøåíèå Òóêèäèä. Çà íàñ äíåñ òîâà ðîäîñëî-
âèå íå ìîæå äà ïðåäñòàâÿ åäíî âåçêî äîêàçàòåëñòâî çà
ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä, à îùå ïî-
ìàëêî çà òîçè íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Çàùîòî ñïîðåä Õå-
ðîäîò ëèäèéñêèÿò öàð Êàíäàóë áèë òúé ñúùî åäíà èçäúí-
êà îò Õåðàêëîâèÿ ðîä, à öåëèÿò ñêèòñêè íàðîä ïðîèçõîæ-
äàë îò Õåðàêúë. Îò òîâà, ðàçáèðà ñå, íå ìîæå äà ñå çàê-
ëþ÷àâà çà ãðúöêèÿ ïðîèçõîä êàêòî íà ëèäèòå, òàêà è íà
ñêèòèòå, çà êîèòî íàðîäè ïîëîæèòåëíî ñå çíàå, ÷å íå ñà
áèëè ãúðöè, íèòî ñà ñòîÿëè â òåñíè ðîäñòâåíè âðúçêè ñ
òÿõ.
Îáà÷å òðÿáâà äà ñå çàáåëåæè, ÷å âñå ïàê å èìàëî ãúð-
öè, êîèòî íå ñà ïðèçíàâàëè ãðúöêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîí-
ñêèòå öàðå. Òàêà ñïîðåä Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêè ñî-
ôèñòúò Òðàñèìàõ îò Õàëêåäîí â ðå÷òà ñè “çà Ëàðèñåè-
òå”, æåëàåéêè äà çàñåãíå ìàêåäîíñêèÿ öàð Àðõåëàé (413 -
399 ïð. Õð.), ïðåîáðàçèë ñòèõà îò Åâðèïèäîâàòà äðàìà “Òå-
ëåôîñ”: “Íèå, êîèòî ñìå ãúðöè, ùå ðîáóâàìå ëè íà âàð-
âàðè?” ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Íà Àðõåëàé âàðâàðèíà ùå
ðîáóâàìå ëè íèå, êîèòî ñìå ãúðöè?” Îñîáåíî ÿñíî è
ÀÂÈÒÎÕÎË
óñòàíîâåíî ñå èçêàçâà ïðî÷óòèÿò àòèíñêè îðàòîð Äåìîñòåí
ïðîòèâ ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíöèòå è òåõíèÿ öàð.
Íà ìíîãî ìåñòà â ðå÷èòå ñè òîé íàðè÷à êàêòî ñàìèòå ìà-
êåäîíöè, òàêà è öàðÿ èì Ôèëèï II âàðâàðè. Ïðèìåðíî â
òîâà îòíîøåíèå å ñëåäíàòà ÷àñò îò òðåòàòà ìó ðå÷ ïðîòèâ
Ôèëèïà: “Íî çà Ôèëèïà è çà òîâà, êîåòî òîé âúðøè
ñåãà, íå ñà íà ñúùîòî ìíåíèå, ìàêàð ÷å òîé íå ñàìî, ÷å
íå å ãðúê è íÿìà íèùî îáùî ñ ãúðöèòå, íî äîðè íå å
òàêúâ âàðâàðèí, ÷èÿòî ðîäèíà äà ìîæå ÷îâåê ñ ÷åñò
äà ñïîìåíå, àìè å åäèí ìàêåäîíñêè íåõðàíèìàéêî, ÷è-
ÿòî çåìÿ ïî-ðàíî íå ìîæåøå äà äàäå íèòî åäèí ñâåñòåí
ðîá.” Îáèêíîâåíî èçÿâëåíèÿòà íà Äåìîñòåí ñ îòõâúðëÿò
èëè ïúê íèêàê íå ñå âçèìàò ïîä âíèìàíèå, êîãàòî ñå ðàçã-
ëåæäà âúïðîñè çà íàðîäíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ñòàðèòå
ìàêåäîíöè, ïîíåæå ó÷åíèòå, êàòî èìàò ïðåäâèä, ÷å òîé å
âèæäàë â ëèöåòî íà Ôèëèïà II íàé-âúðëèÿ âðàã íà Àòèíà,
ðåñï. Ãúðöèÿ, ñ÷èòàò äóìèòå ìó çà ðîæáà íà ïîëèòè÷åñêî
çàñëåïåíèå è îçëîáëåíèå. Íî êàêòî è äà èñêàìå äà îöå-
íèì è îêà÷åñòâèì òåçè ïðîÿâè íà îìðàçà, âñå ïàê òå ïî-
êàçâàò áåçñïîðíî åäíî, ÷å ãðúöêàòà íàðîäíîñò íà ìàêå-
äîíñêèòå öàðå íå å áèëà îáùîïðèçíàòà. Çàùîòî èíà÷å åäâà
ëè Äåìîñòåí áè èìàë ñìåëîñòòà äà ïîâòàðÿ ïîñòîÿííî íà
àòèíöèòå: Ôèëèï å âàðâàðèí. Çàòîâà íàïúëíî ïðàâè ñà
äóìèòå íà Lenschau, ÷å â ñëó÷àÿ Äåìîñòåí ñèãóðíî å èìàë
íà ñâîÿ ñòðàíà ÷óâñòâàòà íà ñëóøàòåëèòå ñè. Â ïúëíî ñúã-
ëàñèå ñ òåçè äóìè ñòîè è åïèãðàìàòà, êîÿòî áèëà ïîñòàâå-
íà îò ïðèçíàòåëíîòî ïîòîìñòâî ñïîðåä Ïëóòàðõ ïîä áðîí-
çîâàòà ñòàòóÿ íà Äåìîñòåí: “Àêî èìàøå, Äåìîñòåíå, ñèëà,
ðàâíà íà òâîÿòà ìèñúë, ìàêåäîíñêèÿò Àðåñ íèêîãà íå
ùåøå äà âëàäåå íàä ãúðöè”. ×å íàèñòèíà âúâ âðåìåòî íà
Äåìîñòåí íå ñàìî òîé, íî è äðóãè ãúðöè íå ñà ïðèçíàâàëè
ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä, à ñ òîâà è íà öà-
ðåòå ìó, ñå âèæäà è îò äóìèòå íà äðóãè îðàòîðè. Òàêà îðà-
òîðúò Äèíàðõ, êîéòî áèë åäèí îò ïðèâúðæåíèöèòå íà ìà-
êåäîíñêàòà ïàðòèÿ, êàòî âèíè Äåìîñòåí â ðå÷òà ñè, îçàã-
ëàâåíà “Ïðîòèâ Äåìîñòåíà”, ÷å òîé ñòàíàë ïðè÷èíà äà
áúäå ïðåâçåòà è ðàçðóøåíà Òèâà îò ìàêåäîíöèòå, ïîíåæå
íå é ïðàòèë ïîìîù, íàðè÷à ìàêåäîíöèòå âàðâàðè: “Çàðà-
äè òîçè ïðåäàòåë (Äåìîñòåí) äåöàòà è æåíèòå òè-
âàíñêè áèäîõà ðàçïðåäåëåíè çà áåç÷åñòåíå ïî ïàëàòêè-
òå íà âàðâàðèòå.” À Õèïåðèä, äðóã àòèíñêè îðàòîð, ÿñíî
îòäåëÿ ãúðöèòå îò ìàêåäîíöèòå, êîèòî òîé ñ÷èòà çà âàð-
âàðè êàêòî ïåðñèòå, à çàåäíî ñ òåõíèòå ñúþçíèöè ãúðöè è
çà ïîòèñíèöè íà Åëàäà. Â ïðî÷óòàòà íàäãðîáíà ðå÷ çà Ëå-
îñòåí, ïúëêîâîäåöà â ò.íàð. ëàìèéñêà âîéíà, êîÿòî ïðåä-
ñòàâëÿâà îïèò îò ñòðàíà íà àòèíöèòå äà îòìàõíàò ñëåä
ñìúðòòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ìàêåäîíñêîòî èãî, òîé
êàçâà: “Çàùîòî Ëåîñòåí, âèæäàéêè öÿëàòà Åëàäà ïîä-
÷èíåíà è... èçïëàøåíà, ïîãóáåíà îò ïîäêóïâàùèòå ñå
ïðîòèâ ñîáñòâåíîòî ñè îòå÷åñòâî ãúðöè îò Ôèëèï è
Àëåêñàíäúð, è íàøèÿ ãðàä-äúðæàâà, íóæäàåù ñå îò
ìúæ, à öÿëàòà Åëàäà îò ãðàä, êîéòî ùå ìîæå äà
çàñòàíå íà÷åëî, çà äà âîäè, îòäàäå ñåáå ñè íà òàòêî-
âèíàòà ñè, à ãðàäà íà ãúðöèòå çà ñâîáîäàòà. È êàòî
ñúáðà âîéñêà îò íàåìíèöè è êàòî ñòàíà ïðåäâîäèòåë
íà ãðàæäàíñêàòà âîéñêà, ïîáåäè â Áåîòèÿ íàé-íàïðåä
áåîòèòå, ìàêåäîíöèòå, åâáåèòå è äðóãè òåõíè ñúþç-
íèöè, êîèòî ñå áÿõà íàðåäèëè ñðåùó ñâîáîäàòà íà ãúð-
öèòå. À îòòàì òîé, êàòî äîéäå â Ïèëè, çàâçå ïðîõî-
äèòå, ïðåç êîèòî è ïî-ðàíî ñà ïðåìèíàâàëè âàðâàðè (=
241
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïåðñè) ïðîòèâ ãúðöèòå, è âúçïðÿ Àíòèïàòðà îò ïîõî-
äà ìó ñðåùó Åëàäà, è êàòî ãî íàìåðè â òåçè ìåñòà,
íàäâè ãî â åäíî ñðàæåíèå, çàòâîðè ãî â Ëàìèÿ è ãî
îáñàäè.” Ïî-íàòàòúê â ñúùàòà ðå÷ Õèïåðèä êàçà, ÷å Ëå-
îñòåí íàäìèíàë ïî õðàáðîñò è óì Ìèëòèÿä è Òåìèñòî-
êúë, ïîíåæå “îíåçè îòáëúñíàõà íàõëóëàòà âîéñêà íà
âàðâàðèòå (= ïåðñèòå), à òîçè íå ÿ (= ìàêåäîíöèòå)
äîïóñíàë äà íàõëóå”.
Ìàêåäîíñêèÿò öàð Ôèëèï II, êîéòî, êàêòî å èçâåñòíî,
ñå ñòðåìÿë äà ïîä÷èíè ïîä ñâîÿ âëàñò Ãúðöèÿ, ïîðàäè
êîåòî Äåìîñòåí íè ãî ïðåäñòàâÿ êàòî çàêëåò âðàã íà ãðúö-
êàòà íàðîäíîñò, íå áèë ïðè âñå òîâà ïðîòèâ åëèíñêàòà
êóëòóðà è òîé êàòî ïðåäøåñòâåíèöèòå ñè ïîäïîìàãàë ãðúö-
êîòî îáðàçîâàíèå. Äîðè òîé âúâåë àòè÷åñêèÿ êàíöåëàð-
ñêè åçèê â êàíöåëàðèÿòà ñè è âçåë çà âúçïèòàòåë íà ñèíà
ñè Àëåêñàíäúð íàé-ãîëåìèÿ íà âðåìåòî ãðúê Àðèñòîòåë.
Ñúùî òúé è òîé ñå äîìîãâàë äî îôèöèàëíî ïðèçíàâàíå íà
ñâîåòî åëèíñòâî îò ñòðàíà íà ãúðöèòå, êîåòî íàèñòèíà
äîáèë ñëåä ïîáåäàòà íàä ôîêèäöèòå, êàòî ìó áèëî äàäå-
íî ìÿñòî è ãëàñ â Äåëôèéñêèÿ àìôèêòèîíåí ñúþç è áèë
äîïóñíàò äî íàðîäíèòå èãðè.
 òîâà îòíîøåíèå ðàçâîÿò íà ïîëèòè÷åñêèòå ñúáèòèÿ
èìàë îùå ïî-ãîëÿìà ñèëà, îòêîëêîòî ëè÷íèòå ñòðåìåæè.
Ñúñ ñðàæåíèåòî ïðè Õåðîíåà (338 ã.) Ôèëèï äîñòèãíàë
öåëòà ñè: Ãúðöèÿ ëåæàëà ïðåä êðàêàòà ìó. Ïîëèòè÷åñêèÿò
áëÿí íà Èñîêðàò äà âèäè ìàêåäîíñêè öàð äà ñå îòïðàâÿ
íà÷åëî íà îáåäèíåíà Ãúðöèÿ ñðåùó îáùèÿ âðàã íà èçòîê
ñòîÿë ïðåä îñúùåñòâÿâàíå. Íî íà Ôèëèï íå áèëî ñúäåíî
äà ãî èçïúëíè. Òàçè çàäà÷à ñúäáàòà îòðåäèëà çà ìëàäèÿ
ìó ñèí Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òîé, êîéòî ïî îáðàçîâàíèå è
âúçïèòàíèå áèë ñúùèíñêè åëèí, ïîãúð÷èë ñ ðàçëè÷íè ìå-
ðîïðèÿòèÿ íå ñàìî ñâîÿ äâîð è ñòðàíà, íî ñ ïîìîùòà íà
ìàêåäîíñêîòî îðúæèå è ãðúöêàòà êóëòóðà ïîäãîòâèë è
äîêàðàë åëèíèçàöèÿòà íà äðåâíèÿ ñâÿò. Òîâà ïîãúð÷âàíå
íà Ìàêåäîíèÿ, îò åäíà ñòðàíà, è ïîëèòè÷åñêîòî íàäìî-
ùèå, îò äðóãà ñòðàíà, äîâåëî ñúñ ñåáå ñè äà çàãëúõíå
âúïðîñúò çà âàðâàðñêèÿ ïðîèçõîä íå ñàìî îòíîñíî öàðÿ,
íî è îòíîñíî öåëèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Âñå ïàê êóëòóðíè-
òå ðàçëè÷èÿ íå ìîãëè äà áúäàò ñúâúðøåíî çàòðèòà. Ïëó-
òàðõ â áèîãðàôèÿòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñúîáùàâà, ÷å
âåäíúæ, êîãàòî Àëåêñàíäúð áèë ïèë ïîâå÷å âèíî îòêîë-
êîòî òðÿáâàëî, áèë çàïèòàë, äàëè ãúðöèòå íå èçãëåæäà äà
õîäÿò ïîìåæäó ìàêåäîíöèòå êàêòî ïîëóáîãîâå ïîìåæäó
æèâîòíè.
È òúé ïî òîçè íà÷èí ãðàíèöèòå íà Ãúðöèÿ ñå ðàçøèðè-
ëè è îáõâàíàëè ñåãà è Ìàêåäîíèÿ. È êàêâîòî ïî-ðàíî ñå
ñ÷èòàëî çà ñïîðíî, ñåãà áèëî èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå.
Òîâà ïîëîæåíèå íà íåùàòà, ðàçáèðà ñå, íå ìîãëî äà íå
îêàæå âëèÿíèå è âúðõó èñòîðèöèòå îò òàçè åïîõà. Åäíè îò
òÿõ ñ÷èòàò ìàêåäîíöèòå íàïðàâî çà ãúðöè, à äðóãè äàâàò
äà ñå ïîäðàçáèðà òîâà. Òàêà íàïð. èç ìíîãî ìåñòà îò èñòî-
ðèÿòà íà Ïîëèáèÿ, êîéòî å æèâÿë îêîëî äâà è ïîëîâèíà
âåêà ñëåä Õåðîäîò, ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å ìàêåäîíöèòå
ïî íåãî âðåìå ñà ìèíàâàëè âå÷å çà ãúðöè. Åäèí ïðèìåð çà
òîâà å äîñòàòú÷åí. Íà åäíî ìÿñòî â ñú÷èíåíèåòî ñè Ïî-
ëèáèé íè ïðåäàâà ðå÷òà íà àêàðíÿíèíà Ëèêèñê êúì ñïàð-
òàíöèòå, ãäåòî ìåæäó äðóãîòî ñå êàçâà ñëåäíîòî: “Òîãàâà
âèå ñå áîðåõòå ïðîòèâ àõåéöèòå è åäíîïëåìåííèòå
ìàêåäîíöè è òåõíèÿ ïðåäâîäèòåë Ôèëèï çà ïúðâåíñò-
âî è ñëàâà, à ñåãà ïðåäñòîè íà ãúðöèòå âîéíà ïðîòèâ
242
äðóãîïëåìåííè õîðà çà ïîðîáâàíå, êîèòî âàì ñå ñòðó-
âà, ÷å ñòå ãè èçâèêàëè ïðîòèâ Ôèëèï, à ñòå çàáðàâèëè,
÷å ñà ïîâèêàíè ïðîòèâ ñàìèòå âàñ è ïðîòèâ öÿëà Ãúð-
öèÿ.” Íî è â òàçè êúñíà åïîõà âñå ïàê å èìàëî ãúðöè, êîè-
òî ñå ñúìíÿâàëè â åäèíñòâîòî íà ìàêåäîíöèòå, êàêòî òîâà
ëè÷è îò ñëåäíîòî ìÿñòî ó Ïîëèáèé: “Ìàêåäîíöèòå ñå
îáÿâÿâàò ïóáëè÷íî ïðåä î÷èòå íà ñïàðòàíöèòå è åòî-
ëèòå çà åäíîïëåìåííè ñ òÿõ è íèòî îðàòîðèòå íà
åòîëèòå Êëåîíèê è Õëàéíåàñ, íèòî äðóã íÿêîé ñå èç-
êàçà ïðîòèâ òîâà.” Ðèìñêèÿò èñòîðèê Òèò Ëèâèé, êîéòî
ñå å ïîëçâàë èçâúíðåäíî ìíîãî îò èñòîðèèòå íà Ïîëèáèÿ
ïèøå, ÷å åòîëèòå, àêàðíÿíèòå è ìàêåäîíöèòå èìàò åäèí è
ñúù åçèê. Ïîäîáíè çàêëþ÷åíèÿ ìîãàò äà ñå èçâàäÿò è èç
ñú÷èíåíèÿòà íà Ïëóòàðõ, Ñòðàáîí, Àïèÿí è äðóãè. Äà ñå
ïðîâåæäàò, îáà÷å ïðèìåðè èç ñú÷èíåíèÿòà íà òåçè àâòîðè
å ñúâúðøåíî èçëèøíî, òúé êàòî òåõíèòå èçâåñòèÿ íå ìî-
ãàò äà ñå âçåìàò ñåðèîçíî ïîä âíèìàíèå, êîãàòî ñå ðàçã-
ëåæäà âúïðîñúò çà íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Çàùîòî ÿâíî å, ÷å â òàêà íàðå÷åíàòà õåëåíèñòè÷åñêà åïî-
õà, êîãàòî èìåííî ñà æèâåëè òåçè ïèñàòåëè, ìàêåäîíñêè-
ÿò íàðîä å áèë ïîãúð÷åí âåðîÿòíî ñ ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ
âúâ âñÿêî åäíî îòíîøåíèå, âñëåäñòâèå íà êîåòî ñå çàòðè-
ëè ïî÷òè âñè÷êè îíåçè îòëè÷èòåëíè áåëåçè, êàòî åçèê, îáè-
÷àè, îáëåêëî è ïð., êîèòî ñà ãî îòäåëÿëè ïî-ðàíî ðÿçêî îò
ãðúöêèÿ íàðîä. Çàòîâà íå ñàìî îáèêíîâåíèÿò çðèòåë, íî
äîðè è åäèí ìíîãî ïî-âíèìàòåëåí íàáëþäàòåë íå å ìî-
æåë äà çàáåëåæè íÿêàêâà ñúùåñòâåíà ðàçëèêà. Òàêà íàïð.
åçèêúò íà ìàêåäîíöèòå â íåãî âðåìå å áèë âå÷å ãðúöêè, è
òî íàâÿðíî ò.íàð. îáù ãîâîð (êîéíå). Áè áèëî àáñóðäíî
äà ñå äîïóñíå, ÷å ñòàðèòå ïèñàòåëè êàòî Õåðîäîò, Òóêè-
äèä, Èñîêðàò è äðóãè ñà áèëè òîëêîâà íåâíèìàòåëíè, îã-
ðàíè÷åíè è ïðîñòè, òà íå ñà ìîãëè äà çàáåëåæàò, ÷å ìàêå-
äîíöèòå ïî åçèê, îáè÷àè è ïð. ñà åäèí è ñúùè íàðîä ñ
ãúðöèòå, äîêàòî ïî-ñåòíåøíèòå êàòî Ïîëèáèé è äðóãè ñà
çàáåëÿçàëè òîâà. Èçâåñòèÿòà íà Ïîëèáèé è äðóãè ñà öåí-
íè çà íàñ ñàìî â òîâà îòíîøåíèå, ÷å íè ïîêàçâàò êàê âúâ
âðåìåòî, êîãàòî òå ñà æèâåëè, ìàêåäîíöèòå ñà áèëè âå÷å
ïîãúð÷åíè è ÷å â ñòàðî âðåìå ìåæäó ìàêåäîíöè è ãúðöè
äåéñòâèòåëíî å èìàëî ïëåìåííî ðàçëè÷èå, çàùîòî èíà÷å
êàêòî Õåðîäîò, òàêà è äðóãè ñòàðè ïèñàòåëè ùÿõà äà çàáå-
ëåæàò íåïðåìåííî, êàêòî Ïîëèáèé è äðóãè, ïëåìåííîòî
ðîäñòâî ìåæäó ãúðöè è ìàêåäîíöè.
Ñàìî òàêà ìîæå äà ñå îáÿñíè òîâà ÿâíî ïðîòèâîðå÷èå
ìåæäó èçâåñòèÿòà íà ïî-ñòàðèòå è ïî-íîâèòå ãðúöêè èñòî-
ðèîãðàôè îòíîñíî íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè.
Ïðåäè äà ïî÷íåì äà ðàçãëåæäàìå åçèêà íà ñòàðèòå
ìàêåäîíöè, íåêà êàæåì íÿêîëêî äóìè è çà ñâåäåíèÿòà,
êîèòî íè äàâàò äðåâíèòå ãåîãðàôè îòíîñíî Ìàêåäîíèÿ. È
òóê íàìèðàìå ñúùîòî ðàçíîãëàñèå ïîðàäè ñúùèòå ïðè÷è-
íè, êàêòî ïðè ñâåäåíèÿòà íà èñòîðèîãðàôèòå. Ïî-ñòàðèòå
ãåîãðàôè èçêëþ÷âàò Ìàêåäîíèÿ îò ïðåäåëèòå íà Ãúðöèÿ,
äîêàòî ïî-êúñíèòå ÿ ñ÷èòàò çà ÷àñò îò ïîñëåäíàòà. Çà ïðè-
ìåð ùå ïðèâåäà èçâåñòèÿòà íà ò.íàð. Ïñåâäî-Ñêþëàêñ îò
Êàðèàíäà, êîéòî å ÷åðïèë ñâåäåíèÿòà ñè îò äîñòà ñòàðè
èçâîðè.  ñú÷èíåíèåòî ñè “Ïåðèïëóñ” òîé ïèøå ñëåäíî-
òî: “... ñëåä Ìîëîòèÿ èäâà Àìáðàêèÿ, ãðúöêè ãðàä...
Îòòóê çàïî÷âà Ãúðöèÿ è ñå ïðîñòèðà ÷àê äî ðåêàòà
Ïåíåé è Õîìîëèîñ, ìàãíåòñêè ãðàä, êîéòî ëåæè äî
ðåêàòà... À îò ðåêàòà Ïåíåé íàòàòúê ñå íàìèðà íà-
ðîäúò ìàêåäîíöè.” Ãåîãðàôúò Ñòðàáîí ñúùî òúé îòäåëÿ

Ìàêåäîíèÿ îò Ãúðöèÿ. À èñòîðèêúò Ïîëèáèé ñâúðçâà òåçè
äâå ñòðàíè â åäíî.
***
Åçèêúò å íàé-âàæíèÿò âúíøåí áåëåã, êîéòî îòäåëÿ åäíà
íàðîäíîñò îò äðóã. Çàòîâà òîé ÷åñòî ñëóæè êàòî ìåðèëî
çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà äàäåí íàðîä. Çà åçèêà íà
ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñå çíàå çà æàëîñò ìíîãî ìàëêî. Äî íàñ
ñà äîñòèãíàëè, îò åäíà ñòðàíà, îòêúñëå÷íè èçâåñòèÿ çà
íåãî ó íÿêîè ñòàðè ïèñàòåëè, à îò äðóãà ñòðàíà, ñàìî îò-
äåëíè äóìè.
Íåêà ñå çàïîçíàåì íàé-íàïðåä ñ èçâåñòèÿòà íà ñòàðèòå
ïèñàòåëè. Ïëóòàðõ â æèâîòîïèñà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè
íè ñúîáùàâà, ÷å òîçè öàð, êîãàòî ñå ñïðå÷êàë ñ ïúëêîâî-
äåöà ñè Êëèò, “èçâèêàë íà ìàêåäîíñêè, ïðèçîâàâàéêè
òåëîõðàíèòåëèòå ñè”, à â æèâîòîïèñà íà Åâìåíà íè ðàç-
êàçâà, ÷å êîãàòî òîçè ïúëêîâîäåö ñðåùíàë âîéíèöèòå, “òå,
ùîì ãî âèäåëè, âåäíàãà ãî ïîçäðàâèëè íà ìàêåäîíñêè
åçèê”. Ãðúöêèÿò ó÷åí ïðîô. Õàäæèäàêèñ ìèñëè, ÷å òóê íå
òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà ìàêåäîíñêè åçèê, à ìàêåäîíñêî íà-
ðå÷èå êàòî ÷àñò îò ãðúöêèÿ åçèê. ×å òîâà òúëêóâàíå å
íåïðàâèëíî, ñå âèæäà îò ñëåäíèòå äâå èçâåñòèÿ, ãäåòî
ñïîìåíóâàíåòî íà ìàêåäîíñêè åçèê çàåäíî ñ äðóãè ÷óæäè
åçèöè ãî èçäàâà ÿñíî êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúöêè. Ïàê
Ïëóòàðõ â æèâîòîïèñ íà Ìàðê Àíòîíèé íè ïðåäàâà ñëåä-
íîòî: “Êàçâàò, ÷å Êëåîïàòðà èçó÷èëà åçèöèòå íà ìíî-
ãî äðóãè íàðîäè, äîêàòî öàðåòå ïðåäè íåÿ äîðè åãè-
ïåòñêèÿ ãîâîð íå ìîãëè äà íàó÷àò, à íÿêîè îò òÿõ
ïðåñòàíàëè äà ãîâîðÿò è íà ìàêåäîíñêè åçèê.” Îùå ïî-
âàæíî å òîâà, êîåòî íè ñúîáùàâà Àòåíåé îò Íàóêðàòèñ,
Åãèïåò, íà åäíî ìÿñòî â ñú÷èíåíèåòî ñè “Óãîùåíèåòî íà
ñîôèñòèòå” âúâ âðúçêà ñ åäèí ðàçãîâîð ïðîòèâ óïîòðåáà-
òà íà ÷óæäèöè. Åäèí îò ñúáåñåäíèöèòå, êîéòî óïîòðåáèë
ëàòèíñêàòà äóìà decocta - ëèìîíàäà, - ñå çàùèòàâà îò
îòïðàâåíèòå ñðåùó íåãî óêîðè òàêà: “Ïîíåæå ñåãà ñå
íàìèðàì â öàðóâàùèÿ Ðèì, äðàãè, óïîòðåáèõ ïî íàâèê
ìåñòíèÿ åçèê. Çàùîòî è ó äðåâíèòå ïîåòè è ïèñàòå-
ëè, ìàêàð äà èìàò íàé-÷èñò ãðúöêè åçèê, ìîãàò äà ñå
íàìåðÿò äîðè ïåðñèéñêè äóìè, óïîòðåáåíè ïîðàäè îáè-
÷àÿ äà ñå çàåìà, êàòî ïàðàñàíãà, àñòàíä, àíãàðà è ñõîé-
íà èëè ñõîéíîñ. Ïà è äî ñåãà òàçè ìÿðêà çà ïúò ñå
íàðè÷à òàêà. Àç çíàÿ ñúùî, ÷å ìíîçèíà àòèöèñòè óïîò-
ðåáÿâàò ìàêåäîíñêè äóìè ïîðàäè ñìåøåíèå.” Îò òåçè
äâå ìåñòà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å çà ãúðöèòå åçèêúò íà
ìàêåäîíöèòå å áèë ñúùî òúé ÷óæä, êàêòî ëàòèíñêè, ïåð-
ñèéñêè è ïð. Êúì òåçè èçâåñòèÿ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâè è
òîâà, êîåòî íè äàâà ðèìñêèÿò èñòîðèê Êóðöèé âúâ âðúçêà
ñ ïðîöåñà íà Ôèëîòàñ. Ìàêåäîíñêèÿò ïîëêîâîäåö Ôèëî-
òàñ áèë îáâèíåí â äúðæàâíà èçìÿíà è èçïðàâåí ïðåä ñúä.
“Öàðÿò (Àëåêñàíäúð Âåëèêè) ãî ïîãëåäíà, ðàçêàçâà Êóð-
öèé, è ðå÷å: “Ìàêåäîíöè ùå òå ñúäÿò. Ïèòàì òå, ùå
ñè ñëóæèø ëè ïðåä òÿõ ñ áàùèíèÿ ñè åçèê?” Òîãàâà
Ôèëîòàñ êàçà: “Îñâåí ìàêåäîíöè ïðèñúñòâàò ìíîçèíà,
êîèòî ïî-ëåñíî, ìèñëÿ, ùå ñõâàíàò òîâà, ùî êàçâàì,
àêî óïîòðåáÿ ñúùèÿ åçèê, íà êîéòî òè ãîâîðè, íå çà
äðóãî, âÿðâàì, à çà äà ìîæå òâîÿòà ðå÷ äà ñå ðàçáåðå
îò ïî-ìíîãî õîðà.” Òîãàâà öàðÿò ðå÷å: “Âèæäàòå ëè, ÷å
Ôèëîòàñ å îáõâàíàò îò îìðàçà äîðè êúì ðîäíèÿ ñè
åçèê? Åäèíñòâåí òîé ïðåíåáðåãâà äà ãî ó÷è.” Âúâ âðúç-
* Òîâà òâúðäåíèå å äîñòà ñïîðíî - áåë. íà ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
êà ñ òîâà îáâèíåíèå ôèëîòàñ äàâà â çàùèòíàòà ñè ðå÷ ñëåä-
íèòå îáÿñíåíèÿ: “Ïîäõâúðëÿ ìè ñå, ÷å àç îòáÿãâàì äà
ñå ñíîøàâàì íà áàùèíèÿ ñè åçèê, ÷å àç ïðåçèðàì ìàêå-
äîíñêèòå îáè÷àè... Îòäàâíà âå÷å ðîäíàòà ðå÷ å èç÷åç-
íàëà ïîðàäè ñíîøåíèÿòà ñ ÷óæäè íàðîäè: êàêòî ïîáå-
äèòåëèòå, òàêà è ïîáåäåíèòå òðÿáâà äà ó÷àò ÷óæä
åçèê.” ×å ôèëîòàñ íàèñòèíà íå çíàåë ìàêåäîíñêè, ñå âèæ-
äà îùå è îò ñëåäíîòî ìÿñòî èç Êóðöèÿ: “Êîé íå áè ñå
çàñðàìèë çàãäåòî Ôèëîòàñ, ìàêàð äà å ïî ðîæäåíèå
ìàêåäîíåö, èçñëóøâà ñâîèòå ñúíàðîäíèöè ÷ðåç ïðåâî-
äà÷?” Îò òåçè ìåñòà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å ìàêåäîíñêè-
ÿò åçèê ñå å ðàçëè÷àâàë òîëêîâà ìíîãî îò ãðúöêè, òà ìàêå-
äîíöèòå, êîèòî íå çíàåëè ìàêåäîíñêè è ãîâîðåëè ãðúöêè,
å òðÿáâàëî äà ãî èçó÷àâàò. Ñâåäåíèÿòà íà Êóðöèé ñà âàæ-
íè è â òîâà îòíîøåíèå, ÷å íè çàïîçíàâàò è ñúñ ñúäáàòà íà
ñòàðèÿ ìàêåäîíñêè åçèê. Ïîðàäè âèñîêàòà ãðúöêà êóëòó-
ðà, ïîðàäè ñúçíàòåëíèòå ñòðåìåæè íà ìàêåäîíñêèòå âëà-
äåòåëè äà ñå ãúð÷åÿò, êàêòî è ïîðàäè ïî-ìíîãîáðîéíèÿ
ãðúöêè íàðîä, ñ êîéòî ìàêåäîíöèòå å òðÿáâàëî äà ñå ñìå-
ñÿò , êîãàòî îáðàçóâàëè åäíà äúðæàâà, ìàêåäîíñêèÿò åçèê
òðÿáâàëî ëåêà ïîëåêà äà îòñòúïâà ìÿñòîòî ñè íà ãðúöêèÿ,
äîêàòî íàé-ñåòíå òîé èç÷åçíàë è áèë çàìåíåí ñ ãðúöêè.
Çíà÷è ñ åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñòàíàëî ñúùîòî, êàê-
òî ñ òîçè íà äðåâíèòå áúëãàðè*, íà ôðàíêèòå âúâ Ôðàí-
öèÿ, íà âàðÿãèòå ðóñè â Ðóñèÿ è ïð. Âñè÷êè òåçè íàðîäè,
ìàêàð è ïîáåäèòåëè, âúçïðèåëè åçèêà íà ïîáåäåíîòî íà-
ñåëåíèå, ïîíåæå òî ãè å ïðåâúçõîæäàëî áèëî ïî áðîé, áèëî
â êóëòóðíî îòíîøåíèå.
Íà òîâà èìåííî îáñòîÿòåëñòâî ñå äúëæè ïå÷àëíèÿò
ôàêò, ÷å îò åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà äîñòèãíàëè äî
íàñ ñàìî îòäåëíè äóìè, íà áðîé îêîëî 40, íî çà æàëîñò
íèòî åäèí ðåä ñâúðçàí òåêñò. Ïîðàäè ðåä íåáëàãîïðèÿòíè
óñëîâèÿ, êàòî òóðñêîòî âëàäè÷åñòâî, áàëêàíñêàòà è åâðî-
ïåéñêàòà âîéíà, â Ìàêåäîíèÿ íå ñà ìîãëè äà áúäàò ïðåä-
ïðèåòè ðàçêîïêè, êîèòî ìîæå áè áèõà ðàçðèëè íÿêîé íàä-
ïèñ, íàïèñàí íà ìàêåäîíñêè åçèê. Íàèñòèíà âúçìîæíîñò-
òà çà òîâà å ìàëêà, êàòî ñå èìà ïðåäâèä êîëêî ðàíî å íàñòú-
ïèëà õåëåíèçàöèÿòà íà Ìàêåäîíèÿ. Íî âñå ïàê ñëó÷àÿò,
ìîæå áè ùå íè äàðè ñ ìàêåäîíñêè íàäïèñ, êàêòî òîâà ñòà-
íà ñ òðàêèéñêèÿ íàäïèñ îò ñ. Åçåðîâî.
Äîñòèãíàëèòå äî íàñ äóìè ñå íàìèðàò íàé-âå÷å â ðå÷-
íèêà íà ëåêñèêîãðàôà Õåñèõ è â ò.íàð. ðå÷íèê
“Ethymologicum magnum”. Òå ïðîèçõîæäàò îò ðàçëè÷íè
èçâîðè. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò å âçåòà èç ñú÷èíåíèÿòà íà ãðà-
ìàòèêà Àìåðèàñ, ðîäîì îò Ìàêåäîíèÿ. Íÿêîëêî äóìè ñà
èçâåñòíè è îò ïèñìàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Çàáåëåæè-
òåëíî å, ÷å äúëãî âðåìå ñëåä èç÷åçâàíåòî íà ìàêåäîíñêè
åçèê ñïîìåíúò çà íåãî êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúöêè, ñå å
çàïàçèë ó ãúðöèòå. Ãðúöêèòå ãðàìàòèöè ñà îáÿâÿâàëè ÷èñòè
ãðúöêè äóìè, íàïð. êàòî korasion (“ìîìè÷å”), êîèòî èì ñå
âèæäàëè ìàëêî ïî-îñîáåíè âúâ ôîíåòè÷íî îòíîøåíèå çà
÷óæäè, è òî çà ìàêåäîíñêè. Ðàçáèðà ñå, òåçè ìíèìè ìàêå-
äîíñêè äóìè íå òðÿáâà äà ñå âçèìàò ïîä âíèìàíèå, êîãàòî
ñå ðàçãëåæäà ìàêåäîíñêèÿò åçèê.
Åäíè îò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè ìîãàò
äà ñå ñáëèæàò ñ äóìè îò ñðîäíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè,
íàïð.: ade (“íåáå”) ñðâ. ãðúöêîòî aither (“åòåð, âúçäóõ”),
abrutes èëè abruves (“âåæäè”) ñðâ. ñòáúëã. îáðúâ, baskioi
243
 ÀÂÈÒÎÕÎË
(“âðúçêà”) ñðâ. ëàò. fasciae, goda (“âúòðåøíîñòè”) ñðâ. ñòà-
ðîèíä. gudam (“÷åðâî”); ñúùîòî å è ïðè: argipus (“âèä
îðåë”), koios (“÷èñëî”), skoidos è äðóãè. Äðóãè ïúê îùå íå
ñà èçòúëêóâàíè, íàïð. axos (“ãîðà”), abagna (“ðîçà”), alie
(“ãëèãàí”), esterikai (“âèä êó÷åòà”), paraos (“îðåë”), birrox
(“ãúñò”), kausia (“âèä øàïêà”), argella (“áàíÿ”), izela (“íàç-
äðàâå”) è äðóãè. Ìåæäó òåçè äóìè âúçìîæíî å äà ñå êðèÿò
è òàêèâà îò íåèíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä. Åäíà òðåòà ãðó-
ïà îáðàçóâàò äóìèòå êàòî: kebale (“ãëàâà”), dorax (“ãðúä-
íà ïðåâðúçêà”), adeta (“ãâàðäèÿ”) è äðóãè, êîèòî ñ ìàëêè
ôîíåòè÷íè èçìåíåíèÿ ñå ðàçëè÷àâàò îò ñúîòâåòíèòå ãðúöêè
èëè ïúê ñà ñúâúðøåíî åäíàêâè ñ òÿõ. Òåçè äóìè ïðåäñòàâ-
ëÿâàò âñúùíîñò îò÷àñòè çàåìêè îò ãðúöêè â ìàêåäîíñêè,
îò÷àñòè ìàêåäîíñêè èçâîð íà ãðúöêè äóìè. Äîñåãàøíîòî
èçñëåäâàíå íà äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè, ïîä-
êðåïåíî îò áåëåæêèòå íà ñòàðèòå ãðàìàòèöè, å ïîêàçàëî,
÷å íàé-îòëè÷èòåëíèòå ôîíåòè÷íè áåëåçè íà ìàêåäîíñêè
åçèê, êîèòî ãî õàðàêòåðèçèðàò êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúö-
êè, ñà, îò åäíà ñòðàíà, îñîáåíèÿò ïðåõîä íà ò.íàð. èíäî-
åâðîïåéñêè mediae aspiratae, à îò äðóãà ñòðàíà, çàïàçâà-
íåòî íà èíäîåâðîïåéñêèÿ çâóê S ìåæäó ãëàñíè (âîêàëè).
Ïîíåæå òåçè äâå åçèêîâè ÿâëåíèÿ ñà îò ìíîãî ãîëÿìî çíà-
÷åíèå çà ïðàâèëíîòî îïðåäåëÿíå íà ìàêåäîíñêè åçèê, òî
íåêà ãè ðàçãëåäàìå ìàëêî ïî-îòáëèçî. Â ò.íàð. èíäîåâðî-
ïåéñêè ïðàåçèê, îò êîéòî ñà ïðîèçëåçëè îòäåëíèòå èíäî-
åâðîïåéñêè åçèöè, ñà ñúùåñòâóâàëè åäèí îñîáåí âèä ñëîæ-
íè çâó÷íè ñúãëàñíè ñ ïðèäèõàíèå, à èìåííî: bh, dh, gh,
íàðå÷åíè mediae aspiratae. Òåçè ñúãëàñíè ñà ïðåòúðïåëè
â îòäåëíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè ðàçëè÷íè ïðîìåíè. Â
åäèí îò òÿõ, íàïð. ñòàðîèíäèéñêè, òå ñå çàïàçèëè, â äðóãè,
êàòî íàïð. ñòàðîáúëãàðñêè, òå çàãóáèëè ïðèäèõàíèåòî ñè
è ïúðâèòå äâå ñòàíàëè ÷èñòè ñúãëàñíè b (= á) è d (= ä), à
ïîñëåäíàòà ñå îáúðíàëà íà ç. Â òðåòà ïúê ãðóïà åçèöè, êàòî
íàïð. ãðúöêè è ëàòèíñêè, òåçè ñúãëàñíè ñå îáúðíàëè íà
ñúîòâåòíèòå ãëóõè, êàòî çàïàçèëè ñúùåâðåìåííî ïðèäè-
õàíèåòî, ò.å. ñòàíàëè íà ph, th, kh, êîèòî ïî-êúñíî â ëà-
òèíñêè ñå îáúðíàëè îò÷àñòè íà f, f, h. Ñëåäîâàòåëíî èí-
äîåâðîïåéñêàòà ãëàãîëíà ôîðìà bhero (“íîñÿ”) ùå ãëàñè
ñïîðåä êàçàíîòî â ñòàðîèíäèéñêè bharami, â ñòàðîáúëãàð-
ñêè áåðú (“áåðÿ”), â ãðúöêè phero, à â ëàòèíñêè fero; èëè
äóìàòà áðàò, êîÿòî å èìàëà â èíäîåâðîïåéñêèÿ ïðàåçèê
ôîðìàòà bhrather ùå ñå ÿâè â ñòàðîèíäèéñêè êàòî bhratar,
â ñòàðîáúëãàðñêè áðàòðú, â ãðúöêè phrater, à â ëàòèíñêè
frater è ò.í. Îò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè ñå
âèæäà, ÷å â ìàêåäîíñêè åçèê, ïîäîáíî íà ñòàðîáúëãàðñêè
åäíîâðåìåøíèòå èíäîåâðîïåéñêè mediae aspiratae ñòà-
íàëè íà ÷èñòè b, d, g. Òàêà íàïð. ñïîðåä ãðúöêèÿ ëåêñèêîã-
ðàô Õåñèõ äóìàòà “âåæäà” ãëàñÿëà íà ìàêåäîíñêè abrutes
èëè abruves, ñðâ. ñòáúëã. îáðúâ, ðóñêè áðîâü, íåìñêè Bràiå,
äîêàòî íà ãðúöêè èìàìå ôîðìàòà ophryes. Òîâà ôîíåòè÷íî
ÿâëåíèå, ïðèñúùî íà ìàêåäîíñêè åçèê, íå ñå ïîêàçâà ñàìî
â ÷èñòî ìàêåäîíñêè äóìè. Òî ñå èçäàâà è â ãðúöêè äóìè,
êîèòî ñà áèëè çàåòè îò ìàêåäîíöèòå, èëè ñà áèëè ïðîèçíà-
ñÿíè îò ìàêåäîíöè, íàïð. â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå kebale
(“ãëàâà”) ñðåùó ãðúöêîòî kephale, èëè dorax (“ãðúäíà ïðåâ-
ðúçêà”) ñðåùó ãð. thoràõ, à ñúùî è â çàåòèòå ëè÷íè èìåíà,
íàïð.: Bilos âì. Philos, Berenike âì. Pherenike è äðóãè.
Îò ñðàâíÿâàíåòî íà ñðîäíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè å
áèëî óñòàíîâåíî îùå, ÷å ïúðâîíà÷àëíèÿò èíäîåâðîïåéñêè
çâóê S, êîãàòî ñå íàìèðàë ìåæäó âîêàëè, ïðåòúðïÿë â ðàç-
244
íèòå ñðîäíè åçèöè ðàçëè÷íè ïðîìåíè, íàïð. â ñòàðîèí-
äèéñêè ñå çàïàçâà, â ëàòèíñêè òîé ñå îáðúùà â R, â ñòàðî-
áúëãàðñêè îáèêíîâåíî â Õ, à â ãðúöêè èç÷åçâà. Ñëåäîâà-
òåëíî èíäîåâðîïåéñêàòà äóìà snusus (“ñíàõà”) ùå ãëàñè â
ñòàðîèíä. snusa, â ëàò. (s)nurus, â ñòáúëã. ñíúõà, à â ãðúö-
êè (s)nyos. Òàêà å â ìíîãî äðóãè ñëó÷àè.  ìàêåäîíñêè åçèê,
ïðîòèâíî íà ãðúöêè, èíäîåâðîïåéñêîòî S ñå çàïàçèëî è
ïîëó÷èëî íàâÿðíî ãëàñåæà Z. Òîâà ñå âèæäà îò ìàêåäîí-
ñêàòà äóìà aliza (“òîïîëà”), êîåòî å ñðîäíî ñúñ ñòàðîãîð-
íîíåìñêîòî elira, íîâîíåìñêîòî äèàëåêòè÷íî Else=Erle,
èñïàíñêîòî, ðåñï. âåñòãîòñêîòî alisa, îòãäåòî íà ôðåíñêè
alise, ñòáúëã. èåëüõà, ðóñêîòî îëüõà, åëõà, íàøåòî “åëõà”,
ëàò. alnus îò ïî-ñòàðî alisnos. Âñè÷êè òåçè äóìè ïðîèçëè-
çàò îò îáùàòà èíäîåâðîïåéñêà ôîðìà alisa. Ïîêðàé òåçè
äâå îòëè÷èòåëíè ôîíåòè÷íè áåëåãà íà ìàêåäîíñêè åçèê
íåêà ñïîìåíåì îùå åäèí íå ïî-ìàëêî âàæåí â ñêëîíåíèå-
òî. Â èçâåñòíè èíäîåâðîïåéñêè åçèöè èìåíèòåëíèÿò ïà-
äåæ íà äóìè îò ò. íàð. R-îñíîâè, êàêâèòî ñà íàïð. â ëàòèí-
ñêè è ãðúöêè äóìèòå pater, mater è äðóãè, ãëàñè áåç R.
Òàêà íàïð. ñðåùó ãðúöêîòî pater èìàìå â ñòàðîèíäèéñêè
pita, à ñðåùó mater - â ñòàðîáúëã. ìàòè. Ñúùîòî íàìèðà-
ìå è â ìàêåäîíñêè åçèê, òàêà ãð. aither, ìàêåäîíñêè îáà÷å
ade. Ïðè òàçè ìàêåäîíñêà äóìà òðÿáâà äà ñå îáúðíå âíè-
ìàíèå îùå è íà îñîáåíîòî çàñòúïâàíå íà äâîéíàòà ãëàñíà
ai; ñðåùó äâîéíàòà ãðúöêà ãëàñíà ai â ìàêåäîíñêè ñå ÿâÿâà
ïðîñòàòà ãëàñíà à. Òîâà ôîíåòè÷íî ÿâëåíèå ñúùî òàêà
ðàçäåëÿ äâàòà åçèêà. Âñè÷êè òåçè åçèêîâè áåëåçè îòäåëÿò
äîñòàòú÷íî ÿñíî ìàêåäîíñêèÿ åçèê îò ñòàðîãðúöêè è ãî
ïðèáëèæàâàò ïî-ñêîðî äî òðàêèéñêè è èëèðèéñêè. Êúì
ïîñëåäíèÿ åçèê ñî÷è è ïðèñòàâêàòà - st -, ñ êîÿòî ñà îáðà-
çóâàíè íàðîäíè ìàêåäîíñêè íàçâàíèÿ êàòî íàïð.: Lynkestai,
Diestai è äðóãè. Çà èëèðèéñêè èëè òðàêèéñêè ñå ñ÷èòà çà-
âúðøåêúò - onia â ñàìîòî èìå íà ñòðàíàòà Ìàêåäîíèÿ.
Îñâåí îòäåëíèòå äóìè äî íàñ ñà äîñòèãíàëè è ìíîãî
ëè÷íè èìåíà. Ñ èçêëþ÷åíèå íà åäíà ìàëêà ÷àñò ïîâå÷åòî
îò òÿõ ñà ÷èñòî ãðúöêè. Òîçè ôàêò îáà÷å íå äîêàçâà íèùî
çà ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Çàùîòî óïîò-
ðåáàòà íà ÷óæäè ëè÷íè èìåíà å îáèêíîâåíî ÿâëåíèå âúâ
âñè÷êè åçèöè, ñðâ. íàïð. â áúëãàðñêè åçèê ãðúöêèòå èìåíà
êàòî Àðãèð, Ñòàâðè, Ïàðàñêåâà è äðóãè, ôðåíñêèòå Æîðæ,
Æàíà è ò.í. Çàòîâà ÷åñòî èìåíàòà íå ìîãàò äà ñëóæàò êàòî
ñâèäåòåëñòâî çà íàðîäíîñòòà íà òåõíèòå íîñèòåëè. Îñâåí
òîâà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ãðúöêèòå èìåíà, êîèòî ñðåùàìå
ó ìàêåäîíöèòå, íå ñà îáèêíîâåíè, ïðîñòîíàðîäíè, àìè
èìåíà íà ðàçíè ïðî÷óò õåðîè èç åïîñà êàòî íàïð., Àëåê-
ñàíäúð (=Ïàðèñ), Êàñàíäúð, Ìåíåëàé è äðóãè, à íÿêîè îò
òÿõ ñà íàâÿðíî ãðúöêè ïðåâîä íà ìàêåäîíñêè èìåíà, íàïð.
Ôèëèï. Òîâà îáñòîÿòåëñòâî ïîêàçâà, ÷å òå ñà ìèíàëè ó
ìàêåäîíöèòå ïî ëèòåðàòóðåí ïúò è ñâèäåòåëñòâàò ïî-ñêî-
ðî çà ñóåòíîñòòà ó ðîäèòåëèòå, êîèòî ñà èñêàëè ÷ðåç òåçè
ãðîìêè èìåíà äà èçòúêíàò ïîçíàíñòâîòî ñè ñ ãðúöêèÿ åïîñ
è äà ïîä÷åðòàÿò ñâîåòî ãðúêîëþáèå. Íàïúëíî ïðàâè ñà â
òîâà îòíîøåíèå è äóìèòå íà ïðîô. À. Debrunner: “Íåñúì-
íåíî òâúðäå ìíîãî îò òîâà, êîåòî íè å ïðåäàäåíî êàòî
ìàêåäîíñêî, ñúùî è ãîëÿìà ÷àñò îò ëè÷íèòå èìåíà íà
ðúêîâîäíèòå ñðåäè â Ìàêåäîíèÿ èçãëåæäà íàïúëíî ãðúö-
êî; îáà÷å òîâà å ïîñëåäèöà îò åëèíèçóâàíåòî íà ìàêå-
äîíöèòå, ÷èåòî íà÷àëî ñúâïàäà ñ òÿõíîòî âñòúïâàíå
â èñòîðèÿòà.”

Ìíîãî ïî-âàæíè çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ìà-
êåäîíöèòå ñà íåãðúöêèòå èìåíà êàòî Ïåðäèêàñ (=Ôèëèï?),
Àåðìåíàé, Áþðãèí, Êðàñòîí è äðóãè. Çàùîòî, àêî ãðúö-
êèòå èìåíà ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ òîâà, ÷å ñà áèëè çàåòè
îò íàðîä, ñòîÿù â êóëòóðíî îòíîøåíèå ìíîãî ïî-âèñîêî
îò ìàêåäîíöèòå, òî çà âàðâàðñêèòå èìåíà íå ìîæå äà ñå
êàæå ñúùîòî. Çàòîâà íå ñúùåñòâóâàíåòî íà ãðúöêèòå èìå-
íà ìåæäó ìàêåäîíöèòå, à íåâàðâàðñêèòå å îò ðåøàâàùî
çíà÷åíèå çà åòíîãðàôñêàòà ïðèíàäëåæíîñò.
Íàé-âàæíè îáà÷å ñà ãåîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ. Ïî-ãîëÿ-
ìàòà ÷àñò îò òÿõ ñà òðàêèéñêè, íàïð. Áåðîÿ, Åãå, Ïåëà è
äðóãè. Ñàìî åäíà ìàëêà ÷àñò, è òî ïðåäèìíî ïîêðàé ìî-
ðåòî, ñà îò ãðúöêè ïðîèçõîä. Íàìèðàùèòå ñå âúâ âúòðåø-
íîñòòà ãðúöêè íàèìåíîâàíèÿ ñà íàâÿðíî îñòàòúöè îò åäíî
ïî-ñòàðî ãðúöêî íàñåëåíèå, êîåòî å æèâÿëî ïî òåçè ìåñòà,
ïðåäè äà äîéäàò ìàêåäîíöèòå. À èìåíàòà ïî êðàéáðåæèå-
òî ïðîèçëèçàò îò ðàçíè ïî-êúñíè ãðúöêè òúðãîâñêè êîëî-
íèè.
Äî íàñ ñà äîñòèãíàëè ñúùî òàêà ìàêåäîíñêèòå íàçâà-
íèÿ íà ìåñåöèòå. Îáà÷å òå íå ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò äîá-
ðå, çàùîòî ïðèíàäëåæàò íà êúñíà åïîõà (III â. ïð. Õð.),
êîãàòî ìàêåäîíöèòå ñà áèëè âå÷å ïîãúð÷åíè, à ïî-ñòàðè
èçâåñòèÿ çà ìàêåäîíñêèÿ êàëåíäàð ëèïñâàò. Íî âñå ïàê èç-
ìåæäó äâàíàäåñåòòå ìåñå÷íè èìåíà èìà òðè, à èìåííî:
Audnaios, Gorpiaios è Xandikos, êîèòî íå ìîãàò äà ñå èç-
òúëêóâàò îò ãðúöêè åçèê.
Çà ðåëèãèÿòà íà ìàêåäîíöèòå èìàìå ìíîãî ìàëêî èç-
âåñòèÿ, è òî ñðàâíèòåëíî îò äîñòà êúñíî âðåìå, êîãàòî
ãðúöêèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè ñå ñìåñèëè ñ ìàêåäîíñêè-
òå. Îáà÷å äîñòèãíàëèòå äî íàñ èìåíà íà ìàêåäîíñêè áî-
æåñòâà èçäàâàò ÿñíî íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêàòà
âÿðà. Àðòåìèäà å íîñèëà ëîêàëíèòå èìåíà Ãàçîðèòèñ èëè
Áëóðèòèñ. Ïúðâîòî èìå èäâà îò òðàêèéñêèÿ ãðàä Ãàçîðà.
Ñïîðåä ëåêñèêîãðàôà Õåñèõ Àôðîäèòà ñå íàðè÷àëà ó ìà-
êåäîíöèòå Çåéðåí. Òîâà íàçâàíèå ñå ñðåùà â Òðàêèÿ êàòî
èìå íà ãðàä - Çåéðåíå. Äàðîí áèëî èìåòî íà ìàêåäîíñêèÿ
áîã-ëåêàð. Áîãúò íà âîéíàòà ó êðåñòîíèòå íîñèë íàçâàíèå-
òî Êàíäàîí. Ñïîðåä Õåñèõ, èìåòî íà Àðåñ ãëàñÿëî ó ìà-
êåäîíöèòå Òàóëîñ èëè Äàóëîñ, êîåòî íàâÿðíî å ñðîäíî ñ
íàøèÿ ãëàãîë “äàâÿ”. Ñèëåíèòå ñå íàðè÷àëè Ñàâàäè èëè
Ñàóäè, èìåíà, êîèòî ñòîÿò â òÿñíà âðúçêà ñ òðàêèéñêèÿ
áîã Ñàáàçèé. Íèìôèòå ñå íàðè÷àëè ïî ìàêåäîíñêè Òóðè-
äè, à åðåíèéòå Àðàíòèäè. Ìàêåäîíöèòå ñà ïî÷èòàëè îùå
Áåäþ, áîã íà òåêóùàòà âîäà, è Òîòîåñ, áîã íà ñúíÿ. Ïî-
ãîëÿìàòà ÷àñò îò òåçè áîæåñêè èìåíà ìîãàò äà ñå ñâúðæàò
ñ òðàêèéñêè åçèê. Åäèí îò íàé-ìíîãî òà÷åíèòå áîãîâå â
Ìàêåäîíèÿ å áèë òðàêèéñêèÿò áîã Äèîíèñ. Êàêòî òúëêó-
âàíåòî íà áîæåñêèòå èìåíà, òàêà è Äèîíèñîâèÿò êóëò ïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
êàçâàò, ÷å âÿðàòà íà ìàêåäîíöèòå å ñòîÿëà ìíîãî ïî-áëèçî
äî òðàêèéñêàòà, îòêîëêîòî äî ãðúöêàòà.
Îò âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å ñòàðèòå ìà-
êåäîíöè íå ñà ìîãëè äà áúäàò ãúðöè. Çà æàëîñò îñêúäíèÿò
èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë, ñ êîéòî íèå äíåñ ðàçïîëàãàìå, íå
íè ïîçâîëÿâà äà äàäåì åäèí ïîëîæèòåëåí è çàâúðøåí îò-
ãîâîð íà âúïðîñà: êàêâè òî÷íî ñà áèëè ñòàðèòå ìàêåäîí-
öè? Ïðè òîâà â íàøèòå èçâîðè ñå ãîâîðè ñàìî çà ãîðíîòî,
óïðàâëÿâàùîòî ñúñëîâèå, òà íèå íèùî íå óçíàâàìå çà
ïðîñòèÿ íàðîä, êîéòî å çàïàçèë ñèãóðíî ìíîãî ïî-äúëãî
âðåìå ïúðâîíà÷àëíèÿ ñè îáëèê, ïîíåæå å áèë ïî-ìàëêî
èçëîæåí íà ãðúöêî âëèÿíèå. Íî âñå ïàê è âñðåä òîçè îñêú-
äåí ìàòåðèàë ëè÷àò äîñòà áåëåçè, êîèòî íè äàâàò ïðàâî
äà ïðàâèì çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ñòàðèòå ìàêå-
äîíöè èçâåñòíè äîãàäêè, êîèòî íå ñòîÿò ìîæå áè ìíîãî
äàëå÷ îò èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà. Ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà
ïðèíàäëåæàëè êúì òàêà íàðå÷åíèòå èíäîåâðîïåéñêè íà-
ðîäè è ñà áèëè íàâÿðíî èëè òÿñíî ñðîäíè ñ èëèðèéöèòå,
èëè ïúê ñà áèëè â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò òðàêî-èëèðèéöè. À
ñúùî òàêà èçìåæäó òÿõ å èìàëî è íå ìàëêî òðàêè, êîèòî,
êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå, ñà îñòàâèëè äîñòà ñëåäè âúâ âÿðà-
òà íà ìàêåäîíöèòå. Çà ôðèãèòå èìàìå èçðè÷íè èçâåñòèÿ,
÷å ñà áèëè íÿêîãà â Ìàêåäîíèÿ. Íàèñòèíà ñïîðåä Ïîëè-
áèé, ìàêåäîíöèòå íå ðàçáèðàëè åçèêà íà èëèðèéöèòå, îáà÷å
íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å òîâà èçâåñòèå ñå îòíàñÿ çà âðå-
ìåòî íà ìàêåäîíñêèÿ öàð Ôèëèï V, êîãàòî ìàêåäîíöèòå ñà
áèëè íàïúëíî ãúðöè, êàêòî òîâà ñå âèæäà íàâñÿêúäå ó
Ïîëèáèé, è ñà ãîâîðåëè âå÷å ñàìî ãðúöêè. Ïðîòèâ èëè-
ðèéñòâîòî íà ìàêåäîíöèòå áè ãîâîðåëî îùå è îáñòîÿòåë-
ñòâîòî, ÷å ñòàðîòî èëèðèéñêî ìåñòíî íàçâàíèå Bunomos
å çàìåíåíî ñ Pella, à òðàêî-ôðèãèéñêîòî Edessa c Aigai.
Íî íèå íå çíàåì íèòî òî÷íîòî çíà÷åíèå íà òåçè èìåíà,
íèòî äàëè òå íàèñòèíà ïðåäñòàâëÿâàò ïðåâîä îò åäèí åçèê
íà äðóã, íèòî ïúê ïðè÷èíèòå, êîèòî ñà äîâåëè òîâà ïðåè-
ìåíóâàíå. Áè ëè ìîãëî îò ôàêòà, ÷å ñðåäíîâåêîâíèÿò Ñðå-
äåö å çàìåíåí äíåñ ñúñ Ñîôèÿ, äà ñ÷èòàìå íàñåëåíèåòî
íà òîçè ãðàä â ñðåäíèòå âåêîâå çà áúëãàðñêî, à äíåøíîòî
çà ãðúöêî? Èçìåæäó òåçè îñíîâíè åëåìåíòè ñå íàìèðàëè
ñèãóðíî è íåèíäîåâðîïåéñêè îñòàòúöè îò íàé-ñòàðîòî
íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Íàé-ñåòíå íå ñà
ëèïñâàëè è ÷èñòè ãúðöè, èçîñòàíàëè â Ìàêåäîíèÿ ïðè
ïðåìèíàâàíåòî íà ãðúöêèòå ïðåñåëíè âúëíè. Òå ñà áèëè
ïîêîðåíè è ïîãúëíàòè îò ìàêåäîíöèòå. Ñ òå÷åíèå íà âðå-
ìåòî âñè÷êè òåçè ðàçíîðîäíè åëåìåíòè îáðàçóâàëè ìàêå-
äîíñêàòà íàðîäíîñò ñúñ ñàìîñòîåí åçèê è áèò. Ïî-ñåòíå
ñòàðèòå ìàêåäîíöè ïî÷íàëè ëåêà-ïîëåêà äà âúçïðèåìàò
ãðúöêàòà êóëòóðà, ïîãúð÷èëè ñå è ïî òîçè íà÷èí ñå çàòðè-
ëè îò ëèöåòî íà çåìÿòà êàòî îñîáåí íàðîä.
(„Áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà”, Ñîôèÿ, 1929 ã.)
245
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃËÈÍÅÍÀ ÏËÎ×ÊÀ Ñ ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ
ÎÒ ÕÀËÊÎËÈÒÀ
ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎßÍÎÂ
I. ÎÏÈÑÀÍÈÅ
Ñïîðåä ñâåäåíèåòî íà ïðåäèøíèÿ ïðèòåæàòåë, ïëî÷-
êàòà å íàìåðåíà ïðåäè äåñåòèíà ãîäèíè íà ïîâúðõíîñòòà
íà îáðàáîòâàåì ñ ìàøèíè ñåëñêîñòîïàíñêè òåðåí â ðàéî-
íà íà ñ. Òî÷èëàðå, ñåãà êâàðòàë íà ãðàä Ñúåäèíåíèå, Ïëîâ-
äèâñêà îáëàñò.
Ñúõðàíÿâà ñå â ëè÷íàòà ìè êîëåêöèÿ, èíâ. ¹1.
Îò ñúùîòî ìÿñòî ïðîèçõîæäàò îùå íÿêîëêî ãëèíåíè
íàõîäêè: ÷åòèðèúãúëíà ìàñè÷êà ñ áÿëà èíêðóñòàöèÿ, áè-
êîíè÷åí ïðåøëåí ñ âðÿçàíè ãåîìåòðè÷íè ìîòèâè, ïðàâî-
úãúëåí ïðåäìåò ñ ïîëóñôåðè÷íè âäëúáíàòèíè, îãðàäåíè
ñ êîíöåíòðè÷íè (âðÿçàíè) êðúãîâå íà ëèöåâàòà ñòðàíà,
÷åòèðèúãúëåí “æåðòâåíèê”, èíâ. íîìåðà 2, 3, 4, 5.
Ïëî÷êàòà èìà êâàäðàòíà ôîðìà ñ ìàêñèìàëíè ðàçìå-
ðè 7,94/8,41 (Îáð. 1à). Äåáåëèíàòà íà ÿäðîòî âàðèðà îò
0,6/ äî 1,1ñì, êàòî ëåêî èçïúêíàëà å öåíòðàëíàòà ëèöåâà
÷àñò, à èçòúíÿâàíèÿ ñå íàáëþäàâàò â êðàèùàòà ïðè úãëè-
òå, êîèòî ñà çàîáëåíè. Âñè÷êè ñòðàíè÷íè ðúáîâå ñòàðà-
òåëíî ñà çàãëàäåíè. Íà äÿñíàòà ñòðàíà èìà ñòàðî îò÷óï-
âàíå, êîåòî íàïúëíî å çàëè÷èëî åäíàòà ãðóïà çíàöè è ëåêî
å çàñåãíàëî ñúñåäíàòà. Â ãîðíèÿ ëÿâ úãúë èìà äðóãî, ïî-
íåçíà÷èòåëíî íàðàíÿâàíå. Íà òåçè ìåñòà ãëèíàòà âúâ âúò-
ðåøíîñòòà å ñúñ ñâåòúë, ïåïåëÿâî ñèâêàâ öâÿò, øóïëåñòà
ñòðóêòóðà. Ñðàâíèòåëíî äîáðå ïî÷èñòåíà, òÿ å ñ íåçíà÷è-
òåëåí ïðèìåñ íà ïåñú÷èíêè.
Ïðè ïúðâîíà÷àëíîòî ôîðìóâàíå íà òÿëîòî, ãëèíåíî-
òî òåñòî å áèëî îáåçâîäíåíî äî îïðåäåëåíà ñòåïåí, ñëåä
êîåòî âúðõó çàçäðàâåíàòà ïî òàêúâ íà÷èí îñíîâà å íàíå-
ñåí ôèí øëèê, êîéòî ñåãà äîáðå ñå çàáåëÿçâà â çîíèòå íà
ôðàêòóðèòå êàòî òúíúê âúíøåí ïëàñò.
Ñëåä êðàéíîòî èçïè÷àíå, ïðåäìåòúò å äîáèë æúëòåíè-
êàâ ñâåòëîêàôÿâ öâÿò íà ìåñòàòà, êúäåòî å èìàëî äîñòúï
äî âúçäóõ. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò ëèöåâàòà ñòðàíà èìà àíòðà-
öèòåí öâÿò ñ ïîâúðõíîñòåí áëÿñúê.
Çíàöèòå ñà íàíåñåíè âúðõó ïëàñòè÷íàòà îùå çàìàçêà.
Ïîñîáèåòî, ñ êîåòî ñå å ðàáîòåëî (îò äúðâî èëè êîñò),
èìà âðúõ ñ ïðàâîúãúëíî ñå÷åíèå, ðàçöåïåí ïîäîáíî íà
ïèñåö. Â êàíàëà íà âðÿçâàíåòî ñå ïîÿâÿâàò è âúðâÿò ïî
öÿëîòî ïðîòåæåíèå äâå óñïîðåäíè èçïúêíàëè ëèíèè, à âä-
ëúáíàòèòå ñà òðè - ïî åäíà îò âñÿêà ñòðàíà è åäíà â ñðåäà-
òà. Òåçè ëèíèè ñå íàáëþäàâàò íà ó÷àñòúöèòå, â êîèòî íà-
ïúëíî èëè ÷àñòè÷íî å îïàäàëà áÿëàòà èíêðóñòàöèÿ.
Ðàç÷åðòàâàíåòî íà âðÿçâàíèÿòà ñå å èçâúðøâàëî îò ãîðå
íà äîëó ïî âåðòèêàëíèòå è îò ëÿâî íà äÿñíî ïðè õîðèçîí-
òàëíèòå. Òåçè äåéñòâèÿ ñà îñúùåñòâèìè ñàìî ïðè ðàáîòà
ñ äÿñíàòà ðúêà. Âúðõúò ñå å ïîñòàâÿë âúðõó ïîâúðõíîñòòà
íà ìåêàòà ãëèíà ïîä úãúë 45 ãðàäóñà, ëåêî ñå å íàòèñêàë è
246
ñëåä òîâà ðàâíîìåðíî èçòåãëÿë íàäîëó è íàäÿñíî. Ïðè
çàâúðøâàíå íà âðÿçàíàòà ëèíèÿ íàòèñêúò îòñëàáâà, äîêà-
òî âúðõúò èçëåçå íà íèâîòî íà ðàáîòíàòà ïîâúðõíîñò èëè
ñå âêëþ÷è â íÿêîÿ äðóãà. Ñëåä âñÿêà àíàëîãè÷íà ìàíèïó-
ëàöèÿ áè ñëåäâàëî òîé äà ñå ïî÷èñòâà îò íàòðóïàëèÿ ñå
âúðõó íåãî ìàòåðèàë.
Âúðõó äîëíàòà ïëîñêà ñòðàíà íà ïëî÷êàòà (îáð. 1å) ñå
íàáëþäàâà åäíî íåçàâúðøåíî, ãðóáî ðàç÷åðòàâàíå, ðàç-
ëè÷íî îò îñòàíàëèòå. Çà íåãî å èçïîëçâàíî îñòðèå ñ òúï
âðúõ, êîåòî ïðè äâèæåíèåòî ñè ïî ïîâúðõíîñòòà å îñòàâè-
ëî íåðàâíîìåðíî äúëáîêè, çàîáëåíè è øèðîêè áðàçäè,
êîèòî íå ñà èíêðóñòèðàíè âïîñëåäñòâèå. Â ñðåäíàòà îò
òðèòå êúñè ëèíèè, êîÿòî å è ïî-ïëèòêà îáà÷å ñå çàáåëÿç-
âàò óñïîðåäíè êàíàë÷åòà, êàêòî íà ëèöåâàòà ñòðàíà. Öâå-
òúò å ìðúñíîæúëò äî òúìíîñèâ.
Èçõîæäàéêè îò òåõíîëîãèÿòà íà èçðàáîòêà, ñòèëà è
ôîðìàòà íà îòäåëíèòå çíàöè, êàêòî è îò òåõíèêàòà íà íà-
íàñÿíåòî èì, ïëî÷êàòà ìîæå äà áúäå îòíåñåíà (ñ íàé-ãî-
ëÿìà âåðîÿòíîñò) êúì êðàÿ íà ðàííèÿ õàëêîëèò (îêîëî 4500
ã. ïð. Õð.). Òàçè (ñðàâíèòåëíî îòíîñèòåëíà) äàòèðîâêà íå
ïðîòèâîðå÷è íà òåðåííàòà îáñòàíîâêà ïî îòíîøåíèå íà
íàëè÷íèòå ïðàèñòîðè÷åñêè îáåêòè.  ðàéîíà íà ñ. Òî÷è-
ëàðå, äî åäèí îò ÿçîâèðèòå, å ðåãèñòðèðàíà íåïðîó÷åíà
ñåëèùíà ìîãèëà (1).
 òàêúâ àñïåêò ðàçãëåæäàíèÿò ïàìåòíèê å ïðåäñòàâèòåë
íà êóëòóðàòà Êàðàíîâî V (Ìàðèöà) çà Þæíà Áúëãàðèÿ,
ñèíõðîííà ñ êóëòóðèòå Ãðàäåøíèöà, Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ,
Âèí÷à-Òóðäîø - Ñúðáèÿ è Áîÿí-Âèäðà - Ìóíòåíèÿ (2).
Ñëåäîâàòåëíî ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ïëî÷êàòà ñ ïèñìå-
íè çíàöè îò ñ. Òî÷èëàðå ñå îòíàñÿ êúì âðåìåòî íà òåçè
åòíîêóëòóðíè êîìïëåêñè.
II. ÇÍÀÊÎÂÈ ÑÚ×ÅÒÀÍÈß È ÃÐÓÏÈÐÀÍÅ ÍÀ ÎÒÄÅËÍÈ-
ÒÅ ÇÍÀÖÈ
Àêî (òåîðåòè÷åñêè) ñå ïðåäïîëîæè ñúùåñòâóâàíåòî íà
(ôóíêöèîíèðàùà) ïðîòîïèñìåíîñò ïðåç êàìåííî-ìåäíà-
òà åïîõà â äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè, îò òîâà ñëåäâà, ÷å
âñåêè åäèí ïàìåòíèê ñ òàêèâà (ïèñìåíè) çíàöè, ïîîòäåë-
íî ïðåäñòàâëÿâà íåéíî ïèñìî.
Õàëêîëèòíîòî ïèñìî, ïðåäñòàâåíî ÷ðåç òåêñòà âúðõó
ïëî÷àòà îò ñ. Òî÷èëàðå, ïðåäïîëàãà èçâåñòíè, óòâúðäèëè
ñå â ïðàêòèêàòà îðòîãðàôè÷íè ïðàâèëà (3), çà óñòàíîâÿâà-
íåòî íà êîèòî å íàëîæèòåëíî ïîëçâàíåòî íà íÿêîè (÷èñòî)
ôîðìàëíè ìåòðè÷íè äàííè, ïðåäñòàâåíè îò ïðîñòðàíñò-

âåíèòå ïàðàìåòðè êàêòî íà îòäåëíèòå çíàöè, òàêà (è) íà
ñú÷åòàíèÿòà è ãðóïèòå, êîèòî îáðàçóâàò.
Ïúðâîòî îò òÿõ ñå îòíàñÿ äî íà÷àëîòî íà òåêñòà. Ïðè-
âèäíî çíàöèòå ñà ðàçïîëîæåíè òàêà, ÷å îò êîÿòî è ñòðàíà
äà ñå ðàçãëåäà ïëî÷êàòà, íå ìîæå äà ñå òâúðäè ñúñ ñèãóð-
íîñò êîé çíàê èëè ãðóïà çíàöè ñà íà÷åðòàíè íàé-íàïðåä.
Òàçè (ñâîåîáðàçíà) êàêîãðàôèÿ å (õàðàêòåðåí) ïðèçíàê
çà êëàñè÷åñêîòî õàëêîëèòíî ïèñìî. Ïðè ñúïîñòàâÿíå
ðàçìåðèòå íà îòäåëíèòå çíàöè ñå ïîëó÷àâàò ñëåäíèòå äàí-
íè: çíàêúò , çàåìàù (ïî÷òè) öåíòðàëíî ìÿñòî, èìà ìåò-
ðè÷íè ïîêàçàòåëè - âèñî÷èíà 6,7 ñì, øèðèíà íà ìåàíäúðà
îêîëî 4,1 ñì, èçìåðåíè îò âúíøíèòå ñòðàíè íà âðÿçàíèòå
ëèíèè. Ñ äðóãè äóìè òîçè å íàé-ãîëåìèÿò çíàê, ïðåâèøà-
âàù ïî ðàçìåðè íåêîëêîêðàòíî îñòàíàëèòå. Ñëåäîâàòåë-
íî ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî ðàáîòíà õèïîòåçà, ÷å óìèøëå-
íî å ðàç÷åðòàí â ñúîòâåòíèÿ ìàùàá, ñ öåë äà ñå àêöåíòóâà
íà ïúðâîñòåïåííîòî ìó çíà÷åíèå êàòî óêàçàòåë çà íà÷àëî-
òî íà òåêñòà.
Òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñå ïîäêðåïÿ îò àíàëîãè÷íîòî îç-
íà÷åíèå âúðõó åäíà îò ñòðàíèòå íà íàõîäêàòà îò ñ. Ñëàòè-
íî, Êþñòåíäèëñêî (4), êîåòî ñå ðàçëè÷àâà îò òîâà âúðõó
ïëî÷êàòà åäèíñòâåíî ïî ñâîÿòà ïðîñòðàíñòâåíà îðèåíòà-
öèÿ - îáúðíàòî å íàäÿñíî. Òî îò ñâîÿ ñòðàíà ñúäúðæà åäíà
äðóãà ïî-âàæíà èíôîðìàöèÿ: ïðåäñòàâÿ çíàêà (ñà-
ìîñòîÿòåëíî), êîéòî â ñëåäâàùèÿ ìîìåíò å â ñúñòîÿíèå
ñúñ çíàêà , îáðàçóâàéêè ãðóïà îò åäèí (ñàìîñòîÿòå-
ëåí) çíàê è (åäíî) ñú÷åòàíèå îò äâà çíàêà - . Îòòóê
ñëåäâà èçâîäà, ÷å çíàöèòå îò õàëêîëèòíîòî ïèñìî ñà âà-
ëåíòíè åäèí ñïðÿìî äðóã, ò.å. ñëó÷àé, ïðè êîéòî ïîíå åäíà
îò ñòðàíèòå íà åäèíèÿ çíàê ñúâïàäà ñ åäíà îò ñòðàíèòå îò
äðóãèÿ, îáðàçóâàéêè çíàêîâà ëèãàòóðà. Ïðè òîâà ïîëîæå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèå åäèíèÿò îò çíàöèòå ñå îïðåäåëÿ (â ëèíãâèñòèêàòà) êàòî
ãëàâåí çíàê íà çíàêîñú÷åòàíèåòî. Ðåñïåêòèâíî è íà÷àëî-
òî íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò âúðõó ïëî÷êàòà å îçíà÷åíî ñ àíà-
ëîãè÷íî äâóçíà÷íî ñú÷åòàíèå, ïðåäñòàâåíî íàëÿâî.
Ïîä ìåàíäúðà ñà ðàçïîëîæåíè çíàöè, êîèòî áè ñëåä-
âàëî äà îáðàçóâàò ïúðâàòà ãðóïà îò òåêñòà. Ïðè ñðàâíÿâà-
íåòî íà îñòàíàëèòå ðàáîòíè ïîëåòà (ñ ðàçïîëîæåíèòå â
òÿõ çíàöè), ñå ïîëó÷àâàò ñëåäíèòå ìåòðè÷íè äàííè:
âúïðîñíàòà ïúðâà ãðóïà (ïðè èçìåðâàíå îò âúòðåøíàòà
ñòðàíà íà âðÿçàíèòå ëèíèè) çàòâàðÿ ïîâúðõíîñò ñ ïðèáëè-
çèòåëíè ðàçìåðè 4,8/2,9 ñì èëè òîâà ñà îêîëî 14 ñì2. Â
äîëíàòà é ÷àñò å ïðîêàðàíà (äîïúëíèòåëíî) ëèíèÿ, óñïî-
ðåäíà íà îñíîâíàòà, íàìàëÿâàùà ðàáîòíîòî ïîëå íà 4,8/
2,4 ñì (11,5 ñì2). Íî äîðè òîçè çàíèæåí ìåòðè÷åí ïîêàçà-
òåë íå ïðîìåíÿ ñúîòíîøåíèåòî â ïîëçà íà îñòàíàëèòå
ðàáîòíè ïîëåòà, òúé êàòî òåõíèòå ïàðàìåòðè ñà ñúîòâåò-
íî:
II - 3,7/2 ñì (7,4 ñì2), III - 3,4/2,2 ñì (7,5 ñì2),
IV - 3,2/2,5 ñì (8 ñì2) è V - 3,2/1,9 ñì (6,1 ñì2).
Íà áàçàòà íà òåçè ðåçóëòàòè ñå îôîðìÿ âòîðèÿò ðàáî-
òåí ìîìåíò ïðè ñúñòàâÿíåòî íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò âúðõó
ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëàðå - îñâåí çàâèøåíèòå ðàçìåðè íà
ãëàâíîòî çíàêîñú÷åòàíèå, áåëåæåùî íà÷àëîòî íà òåêñòà,
ñàìàòà ïúðâà ãðóïà ïèñìåíè çíàöè å ðàçïîëîæåíà â ðà-
áîòíî ïîëå ñ ðàçìåðè, ïðåâèøàâàùè òåçè íà îñòàíàëèòå.
Ïúðâàòà ãðóïà çíàöè å îãðàäåíà ñúñ ñâîåîáðàçíà ðàì-
êà, îôîðìåíà îò çíàêîñú÷åòàíèå, ñúùî îáúðíàòî íàëÿâî -
. Îáðàçóâàíî å îò çíàöèòå è , òúé êàòî âåð-
òèêàëíàòà ëèíèÿ å îáùà, à íå îò çíàöèòå “÷åðòè÷-
êà” è , ïîíåæå çíàêúò - â îñòàíàëèòå ãðóïè å ïðåä-
ñòàâÿí âèíàãè îòäåëíî è îñâåí òîâà íÿìà îáùà ñòðàíà ñúñ
çíàêà . Àíàëîãè÷íî íà çàêëþ÷åíèåòî ñå íàáëþ-
äàâà âúðõó ïîñòàâêà çà ñúä îò ñ. Ãðàäåøíèöà, Âðà÷àí-
ñêî(5), îáúðíàòî íàäÿñíî - , êàêòî è âúðõó ñúä îò ñ.
Áðåíèöà(6) - , ïðè êîåòî òåçè ñú÷åòàíèÿ ñà ñ òåíäåí-
öèÿ äà ïðåäñòàâÿò è òðåòè, ìåàíäðîâèäåí çíàê -
Ñëåäâà ïúðâàòà, áèõ ÿ îïðåäåëèë êàòî ïîäãðóïà íà
îñíîâíàòà, ñúñòàâåíà îò çíàöèòå . Ïúðâî å ðàç÷åðòàí
çíàêúò îòäÿñíî - , òúé êàòî ñàìî òîé ìîæå äà ñëóæè
êàòî ïðîñòðàíñòâåí îðèåíòèð ïðè íàíàñÿíåòî íà îñòàíà-
ëèòå. Íåãîâèÿò îòëè÷èòåëåí áåëåã å âåðòèêàëíàòà ìó ëè-
íèÿ - íàêëîíåíà ïîä ìàëúê úãúë, ñïðÿìî òî÷íèÿ âåðòèêàë
â ïîñîêà, â êîÿòî å îðèåíòèðàíà õîðèçîíòàëíàòà.
Òîçè çíàê íå å ñðåùàí âúðõó õàëêîëèòíàòà êåðàìèêà.
Åäèíñòâåíèÿò ìó àíàëîã, êîéòî óñïÿõ äà îòêðèÿ, å â çíà-
êîñú÷åòàíèåòî âúðõó ÷àøêàòà îò ñ. Îâ÷àðîâî, Òúðãîâèø-
êî(7). Èçîáðàçåíèÿò íà ÷åðòåæà ïîä ¹ 3 êàòî ñàìîñòîÿ-
òåëåí çíàê , (äîêîëêîòî ìîæå äà ñå ïðèåìå çà âÿðíî
ãðàôè÷íîòî ìó ïðåäñòàâÿíå), íàé-âåðîÿòíî å ñú÷åòàíèå-
òî îò äâàòà çíàêà - è .
Êúì âå÷å îçíà÷åíèÿ å ïðèáàâåí âòîðèÿò - çíàêúò
“÷åðòè÷êà” - . Òîçè çíàê èìà ñðàâíèòåëíî øèðîêî ðàç-
ïðîñòðàíåíèå. Ïðåäñòàâåí å â ðåëåô âúðõó êóëòîâ ñòúëá
îò ñ. Ì. Ïîëÿíèöà (8), ÷ðåç âðÿçâàíå âúðõó äúíîòî íà ñúä
îò åíåîëèòíîòî ñåëèùå ïðè ñ. Âèíèöà(9), êàòî ñàìîñòîÿ-
òåëåí âúðõó ñúä îò Îâ÷àðîâî(10) - , ïîäîáíî íà òîâà
îò Äåíåâà ìîãèëà ïðè ñ. Ñàëàìàíîâî, Ïðåñëàâñêî(11)
è ïð.
247
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàòî ïîñëåäåí â ïîäãðóïàòà å îòáåëÿçàí çíàêúò “òî÷-
êàòà” èëè â ðàçãëåæäàíèÿ ñëó÷àé äóï÷èöà -
Âúðõó ïëî÷êàòà îáùî äóï÷èöèòå ñà äåâåò ïëþñ åäíà,
îòáåëÿçàíà ñàìî êàòî òî÷èöà è èíêðóñòèðàíà. Çíàöèòå
“äóï÷èöà” (=òî÷êà) ñà ðàçïðåäåëåíè ïî äâà âúâ âñÿêà îò
ïåòòå ãðóïè íà òåêñòà. Òå ñà åäèíñòâåíèòå, êîèòî íå ñà
ïðåäñòàâåíè â íÿêîå çíàêîñú÷åòàíèå. Åäèíè÷íè ñëó÷àè ñå
ñðåùàò ïðè èäîëíàòà ïëàñòèêà îò õàëêîëèòà. Íàïðèìåð
(çíàêîñú÷åòàíèåòî) âúðõó äîëíàòà ÷àñò íà ñåäÿùà æåí-
ñêà ôèãóðêà îò Ïàçàðäæèê(12).
Çíàêúò • (äóï÷èöà) îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿ â ñðåäàòà
íà îïðåäåëåíè ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè - . å îðèåíòèðàíà íàãîðå è åâåíòóàëíàòà äúãîâèäíà èçâèâêà
248
Âåðòèêàëíàòà íà ñëåäâàùèÿ çíàê - , ñâúðçâà ãîðíà-
òà è äîëíàòà õîðèçîíòàëè (ëèíèè) íà çíàêîñú÷åòàíèå-
òî . Ïî òàêúâ íà÷èí ðàçäåëÿ ðàáîòíîòî ïîëå íà
äâå, â ëÿâàòà ÷àñò íà êîåòî å îòáåëÿçàíà âòîðàòà ãðóïà
ïîäãðóïà (çíàöè) - Çíàêúò å ñõîäåí ñ , íî ñå
ðàçëè÷àâà îò íåãî ïî ñëåäíèòå ïðèçíàöè: õîðèçîíòàëíàòà
ëèíèÿ íà (çíàêà) å ñ òåíäåíöèÿ äà ñëåäâà (õîðèçîí-
òàëíàòà) ðàâíèíà, êàòî â ïðîäúëæåíèåòî ñè áè îáðàçóâà-
ëà äúãîâèäíà èçâèâêà, îáúðíàòà ñ èçïúêíàëàòà ñè ÷àñò
íàãîðå, äîêàòî ïðè (çíàêúò) íàêëîíåíàòà ïðàâà âèíàãè
ñ èçïúêíàëàòà ñè ÷àñò å íàäîëó. Ïðè åäíàêâè äúëæèíè íà
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âåðòèêàëíèòå ëèíèè, ðàçëè÷àâàíåòî èì å áåçïðîáëåìíî.
Îñâåí òîâà, îïðåäåëÿù å è íà÷àëíèÿò úãúë - ïðè (çíàêà) íàé-ãîðíàòà îáðàçóâà ñàìîñòîÿòåëåí çíàê èëè ñå îò-
òîé âúâ âñè÷êè ñëó÷àè å ïðàâ, äîêàòî ïðè å íàñÿ êúì îñòàíàëèòå. Ñïîðåä ìåíå, çíàêúò, îáðàçóâàí îò
îñòúð.
Èçëîæåíèòå àðãóìåíòè îïðåäåëÿò íàëè÷èåòî íà ïðèá- òðèòå ÷åðòè÷êè - , å äîñòàòú÷íî äîáðå ïðåäñòàâåí âúð-
ëèçèòåëíî åäíàêâè ïðè âèçóàëíî õó ïðàèñòîðè÷åñêàòà êåðà-
íàáëþäåíèå çíàöè, êîèòî âåðîÿò- ìèêà, çà äà ñå èãíîðèðà
íî èìàò ñõîäíè ôóíêöèè. Äâàòà êàòî ñàìîñòîÿòåëåí. Èçîá-
âèäà çíàöè ñà äîáðå ïðåäñòàâåíè ðàçåí å âúðõó ñïîìåíàòèÿ
âúðõó ïðåäíàòà ñòðàíà íà ìîäåë ìîäåë íà æèëèùå îò Ãðà-
íà æèëèùå îò Ãðàäåøíèöà(13) - äåøíèöà, êàòî òðè êîñè
.Íàêëîíåíàòà ëèíèÿ
÷åðòè÷êè âúðõó çàäíà-
íà (çíàêà) å ïðàâà è ïîä úãúë
òà ñòðàíà íà ìîäåëà îò
45 ãðàäóñà ñïðÿìî âåðòèêàëíàòà. Ñëàòèíî â ðîìáîâèäíà
Ïðè äâàòà ñú÷åòàíè çíà-
(=êâàäðàòíà) ðàìêà - ,
êà è õîðèçîíòàëíè-
â äîëíàòà ÷àñò íà àòðîïî-
òå ëèíèè ñà ñúåäèíåíè äúãîâèä- ìîðôíèÿ ñúä îò Êàçàí-
íî, ñ èçïúêíàëàòà ñè íàãîðå ÷àñò. ëúê(15) è ïð. ×åòèðè è ïî-
Çà ñïåöèôè÷íàòà ôîðìà íà (çíà- âå÷å óñïîðåäíè âðÿçàíè
êà) ìîæå äà ñå ñúäè è ïî ëèíèè, êàòî äåêîðàòèâåí
ðåëåôíîòî ìó ïðåäñòàâÿíå âúð- åëåìåíò, ñå ñðåùàò ïðå-
õó ñïîìåíàòèòå êóëòîâè ñòúëáî- äèìíî âúðõó ãîëåìèòå ñú-
âå îò Ïîëÿíèöà, âúâ ôîðìàòà íà äîâå-õðàíèëèùà (íàïðè-
ïå÷àòíàòà áóêâà ,,ó”(14). Ïî ìîå ìåð Ãðàäåøíèöà) è äî ñåãà
ìíåíèå, â ñëó÷àÿ ïî-ñêîðî ñå êà- íå å èçâåñòíî äî êîëêî
ñàå çà ãðàôåìè, îòêîëêîòî çà ðàç- èìàò îòíîøåíèå êúì õàë-
ëè÷íè ïî èçîáðàçÿâàíå çíàöè. êîëèòíàòà ïèñìåíîñò
Ñëåä ðàç÷åðòàâàíåòî íà (çíà- èçîáùî.
Ïî òàêúâ íà÷èí å èçã-
êà) , îò ëÿâàòàòà ìó ñòðàíà ðàäåíà ïúðâàòà îñíîâíà
å íàíåñåíà êúñà âåðòèêàëíà ÷åð- ãðóïà ïèñìåíè çíàöè âúð-
õó ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëà-
òè÷êà . Ñàìî ñ âúðõà íà ðå, (Îáð. 1à).
ðàáîòíèÿ èíñòðóìåíò ñà äîîôîð-
ìåíè äâå èçâèâêè â êðàéíàòà (íà ***
÷åðòè÷êàòà), êàòî äîëíàòà ñå äî-
ïèðà äî âåðòèêàëíàòà è å îáúð- Âàæåí ìîìåíò ïðè ïî-
íàòà íàäÿñíî, à äîëíàòà íàëÿâî. íàòàòúøíîòî ïðîñëåäÿâà-
Îáðàçóâàí å ðàçâèò åñîâèäåí íå íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò å
çíàê , îïèðàù ñå ñ ãîðíàòà ÷àñò îïðåäåëÿíå ïîñîêàòà íà
íåãîâîòî ïðîäúëæåíèå.
äî âåðòèêàëíàòà ëèíèÿ íà (çíà- Ïðè àíàëîãè÷íè ïèñìå-
êà) . Çà òîçè åñîâèäåí íè ïàìåòíèöè îò Ìåñîïî-
çíàê íå óñïÿõ äà îòêðèÿ òî÷íè òàìèÿ (Óðóê IV), ñëåä íà-
ïàðàëåëè â äîñòúïíàòà ìè ïðà- íàñÿíå íà ÷àñò îò àðõàè÷-
èñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà. Ñúùî íèÿ òåêñò, ãëèíåíàòà ïëî÷-
òàêà íå áèõ îïðåäåëèë, ÷å äâàòà êà ñå å çàâúðòàëà ïî õîðè-
çíàêà ñà â ñú÷åòàíèå ïîìåæäó ñè, çîíòàëíàòà îñ íà 90 ãðàäó-
ïîíåæå íÿìàò îáùà ñòðàíà. ñà ñðåùó ÷àñîâíèêîâàòà
Òðåòî ïîðåä â òàçè ïîäãðóïà ñòðåëêà , ò.å. îò äÿñíî íà
ëÿâî(16).
å íàíåñåí çíàêúò “÷åðòè÷êà” - ,à ïîñëåäíàòà ïðî-
Âúðõó ïëî÷êàòà îò ñåëî Òî÷èëàðå ñú÷åòàíèåòî îò
áèòà äóï÷èöà - .
 ëÿâàòà ñòðàíà íà ïúðâàòà ãðóïà (çíàöè) å ðàçïîëîæå- çíàöèòå îïðåäåëÿ ïî÷òè 2/3 îò öÿëàòà ðàáîòíà ïî-
íà ïîñëåäíàòà, òðåòà ïîäãðóïà, âêëþ÷âàùà ÷åòèðè õîðè- âúðõíîñò, âúðõó êîÿòî ñà âìåñòåíè òðè îò îáùî ïåòòå ãðó-
çîíòàëíî ðàçïîëîæåíè óñïîðåäíè ëèíèè - . Ïîðà- ïè çíàöè. Àêî ñå ïðèåìå, ÷å ïðàâèëíî å îïðåäåëåíà ïúð-
âàòà ãðóïà çíàöè, íÿìà ïðè÷èíè òÿ îò ñâîÿ ñòðàíà äà íå å
äè îò÷óïâàíåòî íå ìîæå äà ñå óñòàíîâè ñúñ ñèãóðíîñò äàëè
ïðÿêî ñâúðçàíà ñ ïðèëåæàùèòå é äâå ãðóïè (çíàöè). Îñâåí
òîâà ñ åäíî çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà îò äÿñíî íà ëÿâî, ðà-

249
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áîòíîòî ïîëîæåíèå ùå çàåìå îíàçè ïî-ìàëêà ÷àñò, âúðõó
êîÿòî ñà ïðåäñòàâåíè äâå ãðóïè (çíàöè) ðàçïîëîæåíè èç-
âúí ïîëåòî, î÷åðòàíî îò çíàêîñú÷åòàíèåòî . Ïðè
åäíî òàêîâà ïîëîæåíèå, ñëåä ðàçãëåæäàíåòî íà âúïðîñíèòå
ãðóïè (çíàöè), îòíîâî ùå å íåîáõîäèìî ðàáîòàòà äà ñå
ïðåíåñå â ïúðâîòî ðàáîòíî ïîëå - äåéñòâèå, ïðåäñòàâëÿ-
âàùî çàòðóäíåíèå ïî-ñêîðî çà õàëêîëèòíèÿ ïèñàð, îòêîë-
êîòî çà ñúâðåìåííèÿ èçñëåäîâàòåë.
Ïîäðåäåíè â ðåä, îïèñàíèòå äî ìîìåíòà çíàöè èìàò
ñëåäíèÿ âèä: . Àêî ñå
ïðèáàâÿò êúì òÿõ äâàòà íà÷àëíè çíàêà îò ãðóïàòà, ðàçïî-
ëîæåíè âëÿâî - äîëó îò ïúðâàòà ùå ñå îôîðìè åäíî çàêî-
íîìåðíî ïðîäúëæåíèå îò äÿñíî íàëÿâî -
. Àíàëîãè÷íî ðàçâèòèå â ïîä-
ðåæäàíåòî íà òåêñòà å ïîçíà òî â åòðóñêîòî ïèñìî. Íàïðè-
ìåð äóìàòà PRUMTS, çàïèñàíà ñ åäíà îò àðõàè÷íèòå ôîð-
ìè íà áóêâàòà “ïè”, ñå ïðåäñòàâÿ êàòî
(17). Ïîñîêàòà å îò äÿñíî íàëÿâî.
Êàòî ñå èìà ïðåäâèä òåçè ñúîáðàæåíèÿ, ìîæå äà ñå
ïðåäïîëîæè, ÷å çíàêîñú÷åòàíèåòî èìà è åäíà òðåòà
ôóíêöèÿ, îñâåí êàòî áåëåæåùî íà÷àëî íà òåêñòà è îïðå-
äåëÿùî ïîñîêàòà íà ïîäðåæäàíå íà çíàöèòå â ïðèëåæà-
ùàòà ãðóïà. Íåãîâàòà îðèåíòàöèÿ íàëÿâî îïðåäåëÿ è ïî-
ñîêàòà íà ïðîäúëæåíèå íà òåêñòà, ðåñïåêòèâíî è ïîñîêà-
òà íà çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà ïî ïîñîêà íà ÷àñîâíèêîâàòà
ñòðåëêà, ò.å. îòëÿâî íàäÿñíî. Íàïúëíî âúçìîæíî å îáà÷å,
òàçè ïîñîêà äà å äåéñòâèòåëíà ñàìî çà ðàçãëåæäàíèÿ ïà-
ìåòíèê, äîêàòî ïðè äðóãè çàâúðòàíåòî äà ñå èçâúðøâà
îòäÿñíî íàëÿâî. Âúâ âñåêè ñëó÷àé, ðåøàâàù ôàêòîð å ïî-
ñîêàòà, â êîÿòî ñà îðèåíòèðàíè ãëàâíî çíàêîñú÷åòàíèå èëè
ãðóïà.
Èçõîäíîòî ïîëîæåíèå íà ïëî÷êàòà, ïðè êîåòî å íàíå-
ñåíà ïúðâàòà ãðóïà çíàöè, (óñëîâíî) å îáîçíà÷åíî êàòî ïî-
ëîæåíèå À. Ïðè çàâúðòàíå åäèí ïúò íàäÿñíî ïî õîðèçîí-
òàëíàòà îñ íà 90 ãðàäóñà, ñòðàíàòà À îòèâà îòäÿñíî, à íåé-
íîòî ìÿñòî ñå çàåìà îò âòîðàòà (ñòðàíà), îçíà÷åíà ñ  (áå),
âúðõó ÷èåòî ðàáîòíî ïîëå å ïðåäñòàâåíà âòîðà ãðóïà çíà-
öè (Îáð. 16).
Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõ, òÿ çàïî÷íà ñ äâà ñàìîñòîÿòåëíè
çíàêà - . Ñëåäâà ñú÷åòàíèå îò (çíàöèòå) è -
. Òî å àíàëîãè÷íî íà òîâà îò ïúðâà ãðóïà -
, ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å (çíàêúò) å îðèåíòèðàí
íàäÿñíî è ïðåäñòàâëÿâà îáðàòíèÿ âàðèàíò íà (çíà-
êà) . Çíàöèòå îò òðèòå ïîäãðóïè ñà âìåñòåíè â ïðîñò-
ðàíñòâîòî, ìàðêèðàíî îò ñú÷åòàíèåòî . Ïúðâà-
òà (êîìáèíèðàíà) ïîäãðóïà çàïî÷âà ñúñ (çíàêà)
. Ñëåäâà î÷åðòàíèåòî ñ åäíà âåðòèêàëíà
÷åðòè÷êà, ïðè êîåòî ñå îáðàçóâà ñëåäâàùèÿò çíàê êâàäðàò
(=ðîìá) - . Ñú÷åòàíèåòî îò çíàöèòå å Êúì íåãî å äîáàâåíà äúãîâèäíàòà ÷åðòè÷êà
ïðåäñòàâåíî âúðõó êîðåìà íà æåíñêè èäîë îò Ãðàäåøíè-
250
öà - (18).
 ïîëåòî íà ñú÷åòàíèåòî âúðõó ïëî÷êàòà ñà íàíåñåíè
òðè çíàêà , ïðè ïîëîæåíèå Ñ. Íîâèÿò (çíàê) å ïîñò-
ðîåí ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî è äðóãèòå äâà ïîäîáíè -
è . Îòëè÷èòåëíèÿò ìó ïðèçíàê å íàêëîíåíà ëè-
íèÿ, êîÿòî çàïî÷âà ñ ìàëúê îñòúð úãúë îò âåðòèêàëíàòà è
â ïðîäúëæåíèåòî ñè âèíàãè íàäâèøàâà âúðõà é, äîêàòî
ïðè äðóãèòå äâà òàêîâà íåùî íå ñå íàáëþäàâà.
Çíàêúò , ðåñïåêòèâíî îáðàòíèÿò ìó âàðèàíò
ïîîòäåëíî íå ñå ñðåùàò, íî â ñú÷åòàíèå ïîìåæäó ñè-
èìàò (èçêëþ÷èòåëíî) øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå
ïðè èäîëíàòà ïëàñòèêà, ïðåäñòàâÿíè âèíàãè â äîëíàòà ÷àñò
íà êîðåìàðè ìíîãî îò êàìåííèòå, ãëèíåíèòå è îñîáåíî
êîñòåíèòå æåíñêè ôèãóðêè. Âòîðàòà (êîìáèíèðàíà) ïîäã-
ðóïà âêëþ÷âà ÷åòèðè çíàêà, îòáåëÿçàíè ïðè ïîëîæåíèå Â.
Ïúðâèÿò å â ñú÷åòàíèå ñ “êâàäðàòà” íà ïúðâàòà ïîäã-
ðóïà . Êúì íåãî ñà ïðèáàâåíèòå ñëåäâàùèòå äâà çíà-
êà è , êàòî ñúùåâðåìåííî å îáðàçóâàí è
÷åòâúðòèÿò (çíàê) . Ëåâèÿò úãúë íà “ðîìáà” (=êâàä-
ðàò) å íåçàòâîðåí.
Òðåòàòà (ñàìîñòîÿòåëíà) ïîäãðóïà å ðàç÷åðòàíà ïðè
ïîëîæåíèå Ñ íà ïëî÷êàòà.Òÿ âêëþ÷âà ñú÷åòàíèåòî îò äâà
çíàêà (îáðàòåí âàðèàíò íà )è , çíàêúò
è “äóï÷èöà” .
Ïðè âòîðîòî çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà íà 90 ãðàäóñà, ñòðà-
íàòà Â îòèâà îòäÿñíî, à íåéíîòî ìÿñòî ñå çàåìà îò òðåòà-
òà (ñòðàíà), îçíà÷åíà ñ Ñ, (Îáð. 1â).
 îçíà÷åíîòî ïîëîæåíèå ñà íà÷åðòàíè òðè çíàêà
, ïîä êîèòî ñà âìåñòåíè îñòàíàëèòå. Õîðèçîíòàë-
íàòà ëèíèÿ íà ãîðíèÿ çíàê å ñâúðçàíà ñ äîëíèÿ êðàé íà
çíàêîñú÷åòàíèåòî îò âòîðà ãðóïà - . Îáðàçóâàí å
çíàêúò “ïðàâ úãúë” . Ñëåä òîâà ïëî÷êàòà å çàâúðòÿíà
íà 180 ãðàäóñà â èçõîäíî ïîëîæåíèå À è òàì å îòáåëÿçàí
çíàêúò . Íàêëîíåíàòà ëèíèÿ íà (çíàêà) å ïðîäúë-
æåíà îò ëÿâàòà ñòðàíà íà âåðòèêàëíàòà . Òîâà ìîæå
äà áúäå åäèíñòâåíî çíàêúò , â ñú÷åòàíèå ñ ,
ïðåäñòàâåí â õîðèçîíòàëíî ïîëîæåíèå . Òîâà ñú÷å-
òàíèå ïðåäñòàâÿ è ñëåäâàùèÿ ìåàíäðîâèäåí çíàê - .
íà çíà-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
öèòèðàíàòà ïëî÷êà îò Ôåñòîñ. Ïðè íåÿ “òî÷êèòå” ñà ðàç-
êà , êîéòî å îáðàòíèÿ âàðèàíò íà Ïëî÷êàòà å çà- ïðåäåëåíè â äâå ðàáîòíè ïîëåòà, ïî ÷åòèðè äâîéêè âúâ
âúðòÿíà íàëÿâî íà 90 ãðàäóñà è ïðè ïîëîæåíèå D ñà îòáå- âñÿêî åäíî èëè îáùèÿò èì áðîé å øåñòíàäåñåò.
Ñàìèÿò çíàê ïðåäñòàâÿ âåðîÿòíî íàé-ñúäúðæàòåë-
ëÿçàíè çíàöèòå è . Ìåæäó òÿõ å íàòà èíôîðìàöèÿ îò âñè÷êè îñòàíàëè, òúé êàòî íåãîâàòà
ôîðìà äàâà îñíîâàíèå çà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å å ïðåäøåñò-
âìåñòåí çíàê, ïîäîáåí íà ÷åðòà, îáðàçóâàíà îò íÿêîëêî âåíèêà íà ãåîìåòðèçèðàíàòà ïðîèçâîäíà “êðúã÷å ñ òî÷-
äîïèðàùè ñå åëåìåíòà . Ïî àíàëèòè÷åí íà÷èí ñà ïðåä- êà” .  òîçè ñìèñúë, çíàêúò ñå ÿâÿâà êàòî ïðåõîäíîòî
ñòàâåíè íÿêîè îò çíàöèòå ñðåùó ãëèíåíà ïëî÷êà îò ïî- çâåíî ìåæäó íÿêàêâî ïèêòîãðàôè÷íî èçîáðàæåíèå è “êðúã-
÷åòî ñ òî÷êà”.
äîáíî éåðîãëèôíî ïèñìî îò Ôåñòîñ (19).
Ñúîáðàçíî êëàñèôèêàöèÿòà è ðàçâèòèåòî íà ðàçëè÷-
Ïðè ïîëîæåíèå À å ðàç÷åðòàíî ñú÷åòàíèåòî , êîå- íèòå äðåâíè ïèñìà(23), â ðàçãëåæäàíèÿ ñëó÷àé òîçè ïðî-
öåñ ìîæå äà áúäå ïðåäñòàâåí ïðèìåðíî ïî ñëåäíèÿ íà-
òî ñå îáðàçóâà îò äâà çíàêà è . Àíàëîãè÷íî å îòáå- ÷èí: ïèêòîãðàôè÷íî èçîáðàæåíèå (íåèçâåñòíî) -
(ôðàçåîãðàìà) - (ñåìàíòè÷íà ëîãîãðàìà).
ëÿçàí âúðõó äúíîòî íà ñúä îò ôåñòîñ Ãðàäåøíèöà - (20), Â äðåâíîåãèïåòñêîòî éåðîãëèôíî ïèñìî, çíàêúò
íàé-îáùî å îáîçíà÷åíèå çà ïîíÿòèåòî ñâåòëèíà, ïî-êîíê-
à ñàìî íà ÷àøêàòà îò Îâ÷àðîâî(21), â ðåëåô (âúðõó ðåòíî ñëúí÷åâèòå ëú÷è íà Àìîí, íî â ïî-øèðîê ñìèñúë
òîâà å æèâîòîòâîðíî, òâîð÷åñêî íà÷àëî íà ÷îâåøêîòî è
ãëèíåí ñòúëá îò Ïîëÿíèöà(22), è äðóãè ïîäîáíè. ñâåòîâíîòî ñúùåñòâóâàíå. Êèòàéñêàòà èçîáðàçèòåëíà
Ïîñëåäíè â ðàçãëåæäàíàòà ãðóïà ñà íàíåñåíè (çíàöè- ëîãîãðàìà - “æè” (Èí, 1776-1122 ïð. Õð.) îçíà÷àâà
òå) “äóï÷èöà” è “òî÷êà” ïðè îñíîâíîòî çà òðåòàòà ãðóïà “ñëúíöå”(25), íî è â äâàòà ñëó÷àÿ òîâà ñìèñëîâî çíà÷åíèå
çíàöè ïîëîæåíèå Ñ. íå ïîäêðåïÿ òåçàòà çà ñîëàðíèòå ôóíêöèè íà òîçè çíàê ïðåç
Ôðàãìåíòúò îò ïîäãðóïàòà ñ ìåàíäðîâèäíèÿ çíàê è ïåòîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
“òî÷êàòà” - èìàò ñõîäíà àíàëîãèÿ ñ ïîäîáåí ïàìåòíèê
***
îò Ïëîâäèâ(23).
×åòâúðòàòà ãðóïà çíàöè å ðàçðóøåíà îò îò÷óïâàíåòî. Çàâúðøåíèÿò òåêñò âúðõó ãëèíåíàòà ïëî÷êà îò ñ. Òî-
ðè òðåòîòî çàâúðòàíå íà 90 ãðàäóñà, òàçè ñòðàíà íà ïëî÷- ÷èëàðå ïðåäîñòàâÿ îùå äâå èíôîðìàöèè. Ïúðâàòà å àíà-
êàòà, îçíà÷åíà êàòî ïîëîæåíèå D, ïðåäñòàâÿ çíàöèòå ïî ôîðè÷íèÿ ñòèë, â êîéòî íà÷àëîòî íà âñÿêà ãðóïà ñå îòáå-

ñëåäíèÿ íà÷èí , (Îáð. 1 ã). ëÿçâà ñ åäèíèÿ èëè äâàòà çíàêà è . Òîâà å êîñâåíî
Ñúñ ñèãóðíîñò ñå ðàçëè÷àâàò äâå äóï÷èöè, à úãëîâèòå óêàçàíèå, ÷å òåêñòúò èìà ïî-ñêîðî ëèòåðàòóðåí êóëòîâî-
êðàèùà íà äâàòà çíàêà íàé-âåðîÿòíî ñà ÷àñò îò ìåàíäðî- îáðåäåí õàðàêòåð, îòêîëêîòî ïðèëîæíî-óòèëèòàðåí.
âèäíè. Ïðè ïîëîæåíèå  å îòáåëÿçàí åäèíñòâåíèÿò, íà- Âòîðèÿò ìîìåíò å ñâúðçàí ñ òåõíè÷åñêàòà ñòðàíà íà
èçïúëíåíèåòî, íàëèöå ñà ìíîãîáðîéíè çàâúðòàíèÿ íà
ïúëíî çàïàçèë ñå (çíàê) , êîéòî ìàðêèðà ðàáîòíîòî ïëî÷êàòà ïðè íàíàñÿíåòî íà îòäåëíèòå çíàöè. Âúïðåêè òîâà
ïîëå è å îçíà÷åí êàòî ïúðâè (çíàê). ïî ñòðàíè÷íèòå ðúáîâå íå ñå çàáåëÿçâàò íÿêàêâè äåôîð-
Ïðè ñúùîòî ïîëîæåíèå íà ïëî÷àòà (Â) å ðàç÷åðòàí ìàöèè îò åâåíòóàëíè ìàíèïóëàöèè ñ ëÿâàòà ðúêà.Ñëåäî-
âàòåëíî îñòàâà åäèíñòâåíî âúçìîæíèÿò âàðèàíò - ïëî÷êà-
îáðàòíèÿò ìó âàðèàíò, áåëåæåù íà÷àëîòî íà ïå- òà ñå å íàìèðàëà âúðõó ïîäâèæíà ïîñòàâêà(26) èëè å áèëà
ïîñòàâåíà â íÿêàêúâ êàëúï (÷åòèðèúãúëåí “æåðòâåíèê”).
òàòà, ïîñëåäíà ãðóïà (çíàöè) âúðõó ïëî÷êàòà (Îáð. 1 ä). Ñ àíàëîãè÷íè çíàöè è çíàêîâè ñú÷åòàíèÿ ñà ñúñòàâåíè
è òåêñòîâåòå âúðõó ñúä÷åòî îò Ãðàäåøíèöà(27) è èíòåð-
Îò ïîëîæåíèå Î å äîáàâåíà íàêëîíåíà ÷åðòà è å îáðàçó- ïðåòèðàíèÿ êàòî ïå÷àò (ïèíòàäåðà) ãëèíåí ïðåäìåò îò Êà-
ðàíîâñêàòà ñåëèùíà ìîãèëà(28).
âàíî ñú÷åòàíèåòî îò çíàöèòå è . Êúì íåãî å Íà îáð. 1å å ïðåäñòàâåíî ðàç÷åðòàâàíåòî âúðõó çàäíà-
òà ñòðàíà.
îòáåëÿçàí òðåòèÿò çíàê , êîéòî îò ñâîÿ ñòðàíà å â ñú-

÷åòàíèå ñ ÷åòâúðòèÿ - èëè . Ïî òîçè íà÷èí

III. ÌÀÒÅÌÀÒÈ×ÅÑÊÈ ÌÎÄÅË ÍÀ ÕÀËÊÎËÈÒÍÈß
ïåòàòà ãðóïà çíàöè å ðàçäåëåíà íà äâå ðàáîòíè ïîëåòà. Â ÔÎÐÌÀËÅÍ ÅÇÈÊ, ÏÐÅÄÑÒÀÂÅÍ ÎÒ ÒÅÊÑÒÀ ÂÚÐÕÓ
ëÿâîòî å ðàçïîëîæåíà ïîäãðóïà îò òðè çíàêà , ÏËÎ×ÊÀÒÀ.
àíàëîãè÷íà íà òàçè îò ïúðâàòà îñíîâíà.
Êàòî ïîñëåäåí (â ïîëîæåíèå À) å íà÷åðòàí çíàêúò .  ìàòåìàòè÷åñêàòà ëèíãâèñòèêà, ïîä ôîðìàëåí åñòåñò-
. Äóï÷èöàòà å äåâåòàòà ïëþñ çíàêà “òî÷êà” â òðåòàòà ãðó- âåí åçèê ñå ðàçáèðà âñÿêî ìíîæåñòâî îò äóìè (çíàöè), êîí-
ïà èëè îáùî ñà äåñåò, ðàçïðåäåëåíè ïî äâå âúâ âñÿêà îò òàìèíèðàíè èëè ïîäðåäåíè ïî äàäåíè ïðàâèëà, ïîëçâàíè
ïåòòå ãðóïè. êàòî äîïúëíèòåëíî êúì çâóêîâàòà ðå÷ ñðåäñòâî çà îáùó-
 ïîäîáíî ãðóïèðàíå òîçè çíàê å ïðåäñòàâåí âúðõó âàíå è îçíà÷åíè ñ ãðàôè÷íè ñèìâîëè, ïðåäàâàùè åçèöèòå,

251
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êîèòî ñåãà ñå ãîâîðÿò èëè íÿêîãà ñà áèëè ãîâîðåíè îò ÷î-
âåêà (29).
Êîíòàìèíèðàíåòî íà äâå äóìè (çíàêà) À è Â, óñëîâíî
ñå ïðèåìà äà ñå îçíà÷àâà êàòî íåïîñðåäñòâåíî çàïèñâàíå
íà äóìàòà (çíàêà)  ñëåä äóìàòà (çíàêà) À è ñå îçíà÷àâà
äðåâíà ôîðìà íà ïðåäïèñìåíà ñèñòåìà, ôóíêöèîíèðàëà
ïðåç V õèë. ïð. Õð. íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êîÿòî ñàìà
ïî ñåáå ñè å âèñøà èçÿâà è ñòåïåí íà ðàçâèòèå íà ìàòåðè-
àëíà êóëòóðà íà íàñåëåíèåòî, æèâÿëî â äðåâíîñòòà ïî
äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè.
êàòî ÀÂ. Àêî À = À1, À2...Àn è Â = Â1, Â2...Âk, òîãàâà ÀÂ
= À1À2...Àï Â1, Â2...Âê.
Íà òàáëèöà 1 å ïðåäñòàâåíà ïîðåäíàòà íîìåðàöèÿ íà
îòäåëíèòå çíàöè â ãðóïèòå, ïîäãðóïèòå è çíàêîâèòå ñú÷å-
òàíèÿ. Îáùî çíàöèòå ñà 58 - 13 â ïúðâàòà ãðóïà, 17/II, 15/
III, 15/IV, 8/V.
Íà òàáëèöà 2à å îçíà÷åíà ôðåêâåíòíîñòòà íà çíàöèòå
â îòäåëíèòå ãðóïè. Ïúðâèÿò èçïèñàí âúðõó ïëî÷êàòà
çíàê , ñå ñðåùà íà òðåòà ïîçèöèÿ â ïúðâà ãðóïà, 14/
II,33/III,46/IV, 54/V è ò.í. çíàöèòå îò íîìåð 10-13 ñå ïîÿâÿ-
âàò çà ïúðâè ïúò âúâ âòîðà ãðóïà, íîìåð 14 -18 â òðåòà, à
çíàê íîìåð 19 å îòáåëÿçàí åäèíñòâåíî â ïåòà.
Òàáëèöà 26 ïðåäñòàâëÿâà ÷åñòîòàòà íà îçíà÷åíèå íà
îòäåëíèòå çíàöè. Íà ïúðâî ìÿñòî, ñ íàé-ãîëÿì áîé çíà÷å-
íèÿ, å çíàêúò “äóï÷èöà” - 9 ïúòè. Åäèíèÿò çíàê å ñ âúïðî-
ñèòåëíà, òúé êàòî íå å ñàìîñòîÿòåëåí, à âêëþ÷åí â äðóãèÿ
- , íî ñìÿòàì, ÷å íå ìîæå äà áúäå îòíåñåí ñàìî êúì
íåãî.
Íà âòîðî ìÿñòî å çíàêúò 9 îçíà÷åíèÿ. Åäíîòî å çíàê
íîìåð 12 îò òàáëèöà 1.
Ïîðåäíàòà íîìåðàöèÿ îò 26 ñëóæè çà öèôðîâî îçíà÷å-
íèå íà çíàöèòå â îòäåëíèòå ãðóïè âúðõó ïëî÷êàòà. Òîçè
ìåòîä å ïðèëîæåí ïðè êëàñèôèêàöèÿòà íà çíàöèòå îò êðèò-
ñêîòî ëèíåéíî ïèñìî Á (30).
Ïðè ïîäðåæäàíåòî íà çíàöèòå ñúîáðàçåíî òàçè íîìå-
ðàöèÿ, òåêñòúò âúðõó ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëàðå äîáèâà âèäà,
ïðåäñòàâåí âúðõó òàáëèöà 3.
Ìàòåìàòè÷åñêèÿò ðåä îò ÷èñëîâèòå ñòîéíîñòè å îçíà-
÷åí íàä çíàêîâèÿ, êàòî òåêñòîâîòî ðàçâèòèå â îòäåëíèòå
ãðóïè çà ïî-óäîáíî ïîëçâàíå å îòáåëÿçàíî îòëÿâî íàäÿñíî.
***
Ñúîáðàçíî òàêà ïðåäñòàâåíàòà ñõåìà íà ïîäðåæäàíå
íà çíàöèòå âúðõó ãëèíåíàòà ïëî÷êà îò ñ. Òî÷èëàðå, à èìåí-
íî: ëèíåéíàòà ôîðìà íà ñàìèòå çíàöè, òåõíèòå (çíàêîâè)
ñú÷åòàíèÿ è ëèãàòóðè, àíàôîðè÷íèÿ ñòèë íà ðàçâèòèå íà
îòäåëíèòå ÷àñòè íà òåêñòà, (çíàêîâàòà) ôðåêâåíòíîñò, êîí-
òàìèíàöèÿ, âàëåíòíîñò, íàëè÷èåòî íà íÿêîè ôîðìè íà
ãðàôåìè, ìàòåìàòè÷åñêèÿò ìîäåë íà õàëêîëèòíèÿ ôîðìà-
ëåí åçèê, êàêòî è àíàëîãè÷íèòå åëåìåíòè â òåêñòîâî ïîñò-
ðîåíèå ñ íÿêîå îò äðåâíèòå ïèñìà (êðèòñêî éåðîãëèôíî,
øóìåðñêî, åòðóñêî), íå îñòàâÿò ìÿñòî çà ñúìíåíèå, ÷å
ïëî÷àòà îò ñ. Òî÷èëàðå ïðåäñòàâÿ ÷àñò (ïèñìîòî) îò åäíà
îðãàíèçèðàíà, çàâúðøåíà, ñèñòåìàòèçèðàíà è ðàçâèòà
252
ÇÅ ­böÁ¾ª 19 ¹
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Òîäîðîâà, Õ. Êàìåííîìåäíàòà åïîõà â Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, 1986, 275
2. Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. Ñòàòèãðàôèÿ è ïåðèîäèçàöèÿ íà íåîëèòà è õàë-
êîëèòà â äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè. Àðõåîëîãèÿ 4/1974,1-18
3. Ëèíãâèñòè÷íèòå òåðìèíè, ïîëçâàíè â ñòàòèÿòà, ñà ïî Ä. Å. Ðî-
çåíòàëü* - Ì. À. Òåëåíêîâà. Ñëîâàðü - ñïðàâî÷íèê ëèíãâèñòè-
÷åñêèõ òåðìèíîâ. Ì., 1985.
4. ×îõàäæèåâ, Ñò. Àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà êàëåíäàð â íà÷àëîòî
íà Êàìåííîìåäíàòà åïîõà. - Àðõåîëîãèÿ 2-3, 2, îáð. 16
5. Íèêîëîâ, Á. Ãðàäåøíèöà. Ñîôèÿ, 1974, îáð. 44 ãîðå.
6. Íèêîëîâ, Á. Êðèâîäîë - äðåâíè êóëòóðè. Ñîôèÿ, 1984, 25 ëÿâî
7. Áîíåâ, À. Ãëèíåíà ÷àøêà ñúñ çíàöè îò ñåëèùíàòà ìîãèëà äî ñ.
Îâ÷àðîâî, Òúðãîâèùêè îêðúã. Àðõåîëîãèÿ 34/1982, 33.
8. Áîíåâ, À. Ãëèíåíè ìîäåëè íà êóëòîâè ñòúëáîâå îò äâå ñåëèùíè
ìîãèëè â Òúðãîâèùêè îêðúã. Àðõåîëîãèÿ 1/1976, 29, îáð. 106.
9. Ðàäóí÷åâ, À. Âèíèöà. Ñ., 1976, ÐÏ VI, 40, îáð. 29/4
10. Òîäîðîâ, Õ., Âàñèëåâ, Â., ßíóøåâè÷, 3., Êîâà÷åâà, Ì., Âüëåâ,
Ï. Îâ÷àðîâî. Ñ., 1983, ÐÏ IX, òàáë. 54/14.
11. Ïîïîâ, Ð., Ïðåäèñòîðè÷åñêàòà Äåíåâà ìîãèëà ïðè ñ. Ñàëàìàî-
âî. ÈÁÀÄ IV, 1914,168.
12. Òîäîðîâà, Õ., öèò. ëèò. íîìåð 1, ñí. 24
13. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5. îáð. 65
14. Áîíåâ, À. Ã, öèò. ëèò. íîìåð 8, ñ 25, îáð. 1à-á
15. Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. öèò. ëèò. íîìåð 2, 7, îáð. 5.
16. ôàëüêåíøòåéí, À.* Àðõàè÷åñêèå òåêñòü! èç Óðóà. Â: Ñá. Òàéíè
äðåâíèõ ïèñüìåí. Ïðîáëåìè äåøèôðîâêè. Ì., 1976, 572.
17. Ïîëëîòèíî, Ì. Ïðîáëåìà çòðóñêàãî ÿçüæà. Ïàê òàì, 379.
18. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5, îáð. 38
19. ×çäóèê, Äæ. Äåøèôðîâêà ëèåéíîãî ïèñüìà. Â: Òàéíü!..., 123.
20. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5, îáð. 70 ãîðå.
21. Áîíåâ, À. Ã. öèò. ëèò. íîìåð 7, çí. íîìåð 5, 9.
22. Áîíåâ, À. Ã. öèò. ëèò. íîìåð8,25, îáð. 1à-á
23. Äåòåâ, Ï. Ìîäåëè çà óêðàñà îò êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà. Àðõå-
îëîãèÿ 4/1965, 65, îáð. 1/3.
24. Èñòðèí, À. Â. Âîçíèíîâåíèå è ðàçâèòèå ïèñüìà. II ãë. Âúïðîñè
òèïîëãèè, êëàñèôèêàöèÿ, òåðìèíîëãèè ïèñüìà. Ì., 1965, 30-41.
25. Ïàê òàì. Âæ. ñúîòâåòíèòå ãëàâè
26. Êõàí, Â. Õ. Òåõíîëîãèÿ íà êåðàìèêàòà îò õàëêîëèòà îò ñåâå-
ðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ - ñóðîâèíè è ôîðìóâàíå. Àðõåîëîãèÿ 4/
1979, 7, îáð. 1, 2.
27. Íèêîëîâ, Á. Íà÷åíêè íà ïèñìåíîñò ïðåç õàëêîëèòíàòà åïîõà â
íàøèòå çåìè. Àðõåîëîãèÿ 3/1970, 3,1-8.
28. Ìèêîâ, Â., Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. Òðàêèòå è òåõíèÿ åçèê. Ñîôèÿ,
1977,156.
29. Ïàâëîâ, Ð. Ìàòåìàòè÷åñêà ëèíãâèñòèêà. Ñîôèÿ, 1982, 3,11.
30. ×çäóèê, Äæ. öèò. ñú÷., 159-172.

ÇÀ ÐÀÇØÈÐÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÈÀËÅÊÒÍÀÒÀ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ
ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÊÍÈÆÎÂÅÍ ÅÇÈÊ È ÍÅÃÎÂÎÒÎ
ÎÁÍÎÂËÅÍÈÅ
ÏÐÎÔ. Ä.Ô.Í. ÁËÀÃÎÉ ØÊËÈÔÎÂ*
Åçèêîâèÿò ñïîð íå å îò äíåñ. Òîé ñúùåñòâóâà â ìíîãî
îñòðà ôîðìà è ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà XIX â. Ñïîðÿò
áúëãàðñêè ïàòðèîòè — êíèæîâíèöè îò Çàïàäà ñ áúëãàðè îò
Èçòîêà çà õàðàêòåðà íà íîâîáúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê. Â
òàçè îæåñòî÷åíà ïîëåìèêà ïîáåäèòåëèòå ñå îêàçâàò ãðà-
ìàòèöèòå îò Èçòîêà ñ ëîêàëíèÿ ñè åñíàôñêè ïàòðèîòèçúì
è åãîèçúì è ëèïñà íà äàëíîâèäíîñò. Çà æàëîñò îïàñåíèÿ-
òà íà çàïàäíèòå êíèæîâíèöè çà ðàçåäèíåíèå íà íàöèÿòà
ïîðàäè äåéíîñòòà íà Ìàðèí Äðèíîâ çà ìîíîäèàëåêòíà
îñíîâà íà êíèæîâíèÿ åçèê ñå ñáúäâàò. Êóçìàí Øàïêàðåâ
ðåàãèðà îñòðî ñðåùó òîâà íàìåðåíèå ïðåç 1870 ã. â öàðèã-
ðàäñêèÿ âåñòíèê “Ìàêåäîíèÿ”: “Áåç ìàêåäîíñêèòå ãîâî-
ðè, êîèòî êðèÿò òîëêîâà äðàãîöåííîñòè, êíèæîâíè-
ÿò íè åçèê ùå ïðåäñòàâëÿâà ïúëíà åçè÷íà Âàâèëîíèÿ”.
Åòî è îòãîâîðúò íà Ìàðèí Äðèíîâ â ñúùèÿ âåñòíèê: “Òà-
êîâà èçêóñòâåíî ñãëîáÿâàíå íà ïèñìåí åçèê å íåùî íå-
âúçìîæíî, íåäîñòèæèìî è íå ñå å ÷óëî äà ñòàíå íÿêú-
äå. Äðóæåñòâîòî (ñòàâà äóìà çà Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî
— áåë. Á. Ø.) ãî îòõâúðëÿ è èçáèðà äðóã ïúò çà èçðà-
áîòâàíå ïèñìåíèÿ íè åçèê, ïúò íàé-åñòåñòâåí è íàé-
ïðÿê. Äðóæåñòâîòî ñàìî ùå ñå ãðèæè äà îòðîââà áî-
ãàòñòâàòà íà “âñèòå íàðå÷èÿ è ïîäíàðå÷èÿ” è äà èç-
âåæäà íà ñâåò âúâ âñè÷êàòà èì ïðèðîäíà ÷èñòîòà,
êàêâèòî äà ìîãàò äà ãè èìàò ïðåä î÷è âñè÷êèòå íè
ïèñàòåëè. Ïà íåêà äàðîâèòèòå îò òÿõ, ðúêîâîäèìè
îò ñâîé âêóñ, óïðàâëÿåìè îò âåùà êðèòèêà, äà èçâëè-
÷àò îò òåçè áîãàòñòâà îò õóáàâî ïî-õóáàâî, îò íà-
ðîäíî ïî-íàðîäíî “âåùåñòâî” çà ñâîèòå ñëîâåñíè ïðîèç-
âåäåíèÿ è äà ñúçäàâàò ïðèìåðè çà ïîäðàæàíèå. Ñ òî-
çè íà÷èí ñàì îò ñåáå ñè ùå ñå èçðàáîòè ïèñìåíèÿò íè
åçèê.”
Ïîñòàíîâêàòà íà Ìàðèí Äðèíîâ íå å èçäúðæàíà íèòî
â íàó÷íî, íèòî â äúðæàâíè÷åñêî îòíîøåíèå.
Íÿìà åäèíåí ïîäõîä çà ñúçäàâàíå íà ïèñìåí åçèê. Â
åäíè ñòðàíè â íåïðåêúñíàòà äúðæàâíîñò, êàêâàòî å Ôðàí-
öèÿ, êíèæîâíèÿò åçèê ñå ñúçäàâà âúç îñíîâà íà ãîâîðèìèÿ
äèàëåêò íà êðàëÿ â Èë äå Ôðàíñ, êîéòî å ñòàíàë ãîâîðèì
åçèê íà öÿëàòà àðèñòîêðàöèÿ. Òîé ñå íàëàãà ÷ðåç öåíòðà-
ëèçèðàíî îáó÷åíèå, àäìèíèñòðàöèÿòà, âåñòíèöèòå, ëèòå-
ðàòóðàòà è òåàòúðà. Åñòåñòâåíî Ïàðèæ å èçèãðàë ãîëÿìà
ðîëÿ êàòî óíèâåðñèòåòñêè, êóëòóðåí è àäìèíèñòðàòèâåí
öåíòúð. È âúâ Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ è Èòàëèÿ ðàçëè÷èÿòà
ìåæäó äèàëåêòèòå ñà òîëêîâà ãîëåìè, ÷å íîñèòåëèòå íà
ðàçëè÷íè ãîâîðè è äíåñ òðóäíî ìîãàò äà îáùóâàò ïîìåæ-
äó ñè, àêî íå âëàäåÿò êíèæîâíèÿ åçèê. Íî ïðè åçèöèòå,
Ïðîô. Øëèôîâ çàãèâà ìèñòåðèîçíî ïðåç 2003 ã. ïðè ïîñåùåíèåòî ìó ïðè íåãîâè ðîäíèíè â ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Òîé å áåæàíåö îò áåëîìîðèåòî
ïðåç1945 ã. êúäåòî ñåìåéñòâîòî ìó å èçáèòî. Íå å áèë äîïóñêàí ïîâå÷å îò 45 ã. â Ãúðöèÿ çàðàäè íàó÷íèòå ìó ïóáëèêàöèè, ñ êîèòî äîêàçâà
êàòåãîðè÷íî, ÷å “ñëàâÿíîãëàñíèòå åëèíè” â ñåâåðíà Ãúðöèÿ ñà åòíè÷åñêè áúëãàðè. Áëèçêè äî ó÷åíèÿ ñà óáåäåíè, ÷å òîé å óáèò çàðàäè ïîäãîòâåíàòà
îò íåãî íàó÷íà êíèãà â êîÿòî îïèñâà ãðúöêèòå çâåðñòâà è ãåíîöèä íàä áúëãàðèòå ïðåç XX â. â áåëîìîðèåòî.
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷èèòî äèàëåêòíè ðàçëè÷èÿ íå çàòðóäíÿâàò îáùóâàíåòî,
ìîäåëúò çà ñúçäàâàíåòî íà ïèñìåí îáùîíàöèîíàëåí åçèê
ìîæå äà áúäå ðàçëè÷åí. Òóê ó íàñ å òðÿáâàëî äà ñå èìà
ïðåäâèä è èçîñòàíàëîòî ðàçâèòèå íà îáùåñòâîòî, àñïèðà-
öèèòå íà ñúñåäíèòå äúðæàâè è ëèïñàòà íà íàöèîíàëíà äúð-
æàâà, à ñúùî òàêà è îòñúñòâèåòî íà âñåîáõâàòíè èíñòèòó-
öèè. Óíãàðñêèÿò êíèæîâåí åçèê å ñúçäàäåí íà ïîëèäèà-
ëåêòíà îñíîâà ïîðàäè îïàñåíèÿ îò ñåïàðàòèçúì. Ïðåç XVII
è íà÷àëîòî íà XVIII âåê è â Óíãàðèÿ å èìàëî íÿêîëêî ðå-
ãèîíàëíè ïèñìåíè ôîðìè è ñèëíî äâèæåíèå çà îáíîâëå-
íèå íà åçèêà, çà ñúçäàâàíå íà íàöèîíàëåí åçèê êàòî èçðàç
íà ñòðåìåæà çà íåçàâèñèìî ïîëèòè÷åñêî ðàçâèòèå, êîåòî
ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà àñèìèëàöèîííàòà àâñòðèéñêà ïîëè-
òèêà. Óíãàðñêèòå åçèêîâåäè è êíèæîâíèöè óñïÿâàò òàêà
äà ãè îáåäèíÿò, âçèìàéêè îòäåëíè ìîðôîëîãè÷íè è ôîíå-
òè÷íè ÿâëåíèÿ îò ðàçëè÷íèòå äèàëåêòè, ÷å êíèæîâíèÿò
åçèê äà áúäå åäíàêâî áëèçúê è åäíàêâî îòäàëå÷åí îò íî-
ñèòåëèòå íà íàðîäíèòå ãîâîðè è ïî òàêúâ íà÷èí äà ñå íàï-
ðàâÿò íåâúçìîæíè ñåïàðàòèñòêèòå òåíäåíöèè. Òå ïðåäè
âñè÷êî èìàò ïðåäâèä Òðàíñèëâàíèÿ, êîÿòî â ïðîäúëæå-
íèå íà ìíîãî ãîäèíè å íåçàâèñèìî óíãàðñêî êíÿæåñòâî.
Ðàäåòåëèòå çà åäèíåí, áîãàò è îáíîâåí óíãàðñêè åçèê çà
òàçè öåë ñúáèðàò ëåêñèêàëíîòî è ôðàçåîëîãè÷íîòî áîãàò-
ñòâî îò âñè÷êè ðàéîíè. Îùå ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà
XIX âåê Óíãàðñêîòî êíèæîâíî äðóæåñòâî èçäàâà ãîëÿì
äèàëåêòåí ðå÷íèê. Ïðàâè ñå ïîäáîð íà ëåêñèêàòà ñ îãëåä
ðàçïðîñòðàíåíèåòî £, îò÷àñòè åòèìîëîãèÿòà, èçðàçíîñò-
òà, áëàãîçâó÷íîñòòà è êðàòêîñòòà. Ñúçäàëè ñà äåñåòêè õè-
ëÿäè íîâè äóìè, çà äà áúäå óíãàðñêèÿò åçèê íà ðàâíèùåòî
íà åâðîïåéñêàòà êóëòóðà. Êîãàòî çà äàäåíî ïîíÿòèå èëè
ïðåäìåò ñå ñðåùàò ïîâå÷å äóìè â äèàëåêòèòå, â îáðúùå-
íèå ñå ïóñêàò âñè÷êèòå è ïî åñòåñòâåí ïúò åäíè îñòàâàò,
äðóãè îòïàäàò. Òàêà íàïðèìåð çà ïîíÿòèåòî âúçãëàâíèöà
âëèçàò â óïîòðåáà òðè äóìè: fejal, pama, vankos — ïúðâàòà
óíãàðñêà, âòîðàòà è òðåòàòà îò ñëàâÿíñêè è ñúîòâåòíî îò
ãåðìàíñêè äèàëåêòåí ïðîèçõîä. Óíãàðñêàòà äóìà fejal îò-
ïàäíà îò óïîòðåáà. Äðóãèòå äâå ñà ïúëíîöåííî ôóíêöèî-
íèðàùè ëåêñåìè. Ïðè óïîòðåáàòà íà äóìè, ñèíîíèìè îò
ðàçëè÷íè äèàëåêòè â áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê, çà çàïàä-
íèòå ôîðìè ñå äàâà ñòèëèñòè÷íàòà õàðàêòåðèñòèêà — äèà-
ëåêòíà, êîÿòî ñìúêâà íèâîòî íà ñòàòóñà íà ëåêñåìàòà. Íàï-
ðèìåð êîøóëÿ, êîÿòî å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà, ñðåùà ñå
è â ïîåçèÿòà íà Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ, ñå äàâà êàòî äèàëåêòíà.
Òàêèâà ïðèìåðè èçîáèëñòâàò â áúëãàðñêèòå ðå÷íèöè. Çà
ïðàâèëíèÿ è íàöèîíàëíîîòãîâîðåí óíãàðñêè ïîäõîä êúì
253
 ÀÂÈÒÎÕÎË
åçèêà ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò ìíîãî ïðèìåð. Òàêà íàïðèìåð
ïîíÿòèåòî îáëàê ñå èçðàçÿâà ñ äâå äóìè — feleg (òðàíñèë-
âàíñêà) è felho (çàïàäíîóíãàðñêà).  áúëãàðñêèòå ðå÷íèöè
êðàê ñå ñî÷è êàòî êíèæîâíà, à íîãà êàòî äèàëåêòíà, ãóìíî
— äèàëåêòíà äóìà, à òóðñêàòà õàðìàí — êàòî êíèæîâíà. Â
ìàêåäîíñêèÿ ðå÷íèê áåëåæêèòå ñà â îáðàòåí ðåä.
Çà îñòàíàëèòå ïîñòàíîâêè íà Ìàðèí Äðèíîâ íÿìà áà-
çà çà ñïîð. Ìîæå ëè äà ñå ïðèñòúïâà êúì èçãðàæäàíå íà
êíèæîâåí åçèê áåç Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî äà å èçðàáîòè-
ëî ïðåïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê, ñúäúðæàù äóìè è ôðàçåîëî-
ãè÷íè åäèíèöè îò öÿëàòà åçèêîâà òåðèòîðèÿ íà áúëãàðñ-
êèÿ åçèê! Êîéòî è äà å ïèñàòåë, êîëêîòî è äà å äàðîâèò, ñå
íóæäàå îò òàêîâà ïîìàãàëî. Ñïîðåä Èâàí Âàçîâ áåç õóáà-
âèòå äóìè, êîèòî ìîæå äà ñå îòêðèÿò â ìàêåäîíñêèòå ãî-
âîðè, “íèé íÿìà äà óñïååì äà íàïðàâèì åçèêà ñè íèòî ïî-
áîãàò, íèòî ïî-÷èñò” (Èâàí Âàçîâ, 1979, òîì 19, ñ. 414).
Èâàí Âàçîâ ñúâåòâà ôèëîëîçèòå äà ñïðàò ñ äðåáíàâèòå ñè
ðàçïðàâèè è áåçïðèíöèïíè áîðáè ïî ÷èñòî ïðàâîïèñíè âúï-
ðîñè è äà ñå íàñî÷àò è íàé-ñåòíå äà ñúáèðàò äóìè çà áúë-
ãàðñêèÿ ðå÷íèê. Íàâðåìåòî íèêîé íå ñå å âñëóøâàë â ñú-
âåòèòå íà Èâàí Âàçîâ.
Äîñåãà äåéíîñòòà íà òúé íàðå÷åíèòå “ëîçàðè” îñòàíà
èçâúí ïîëåçðåíèåòî íà èñòîðèöèòå íà íîâîáúëãàðñêèÿ
åçèê. Íåäîîöåíÿâàíåòî èì äîâåäå äî ñåïàðàòèçúì ñëåä
ïîðåäíîòî ïîðàæåíèå âúâ âîéíèòå íà Áúëãàðèÿ ïðåç 1944
ã. Ãðóïà ó÷åíèöè îò Ñîëóíñêàòà áúëãàðñêà ãèìíàçèÿ çà-
ìèíàâàò çà Áåëãðàä äà ïðîäúëæàò îáðàçîâàíèåòî ñè, íî
ñêîðî ñå óáåæäàâàò, ÷å ïðîòåãíàòàòà “áðàòñêà” ñðúáñêà
ðúêà èñêà äà áðúêíå äúëáîêî â äóøàòà èì, ïðåõâúðëÿò ñå
â Ñîôèÿ, çà äà ïðîäúëæàò ñëåäâàíåòî ñè è äà ñå ãîòâÿò çà
ñâîÿòà èñòîðè÷åñêà ìèñèÿ. Ñðåä òÿõ å è Äàìå Ãðóåâ. Òîâà
ñà âèñîêîíàäàðåíè ìëàäåæè ñ ðÿäúê èíòåëåêò è èñòîðè-
÷åñêà ïðîçîðëèâîñò. Ïðåç 1891 ã. â Ñîôèÿ ñúçäàâàò “Ìëà-
äà ìàêåäîíñêà êíèæîâíà äðóæèíà” è îò 1892 - 1894 ã. èç-
äàâàò ñï. “Ëîçà”. Òå âèæäàò íåäîñòàòúöèòå íà íîâîáúë-
ãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê, ñúçäàäåí åäèíñòâåíî âúðõó èçòî÷-
íîáúëãàðñêà îñíîâà, êîåòî å ïðå÷êà çà íåãîâîòî ìàñîâî
óñâîÿâàíå â Ìàêåäîíèÿ. Â ïúðâèòå áðîåâå ñïèñàíèåòî ñå
èçïèñâà ñ ðàçëè÷åí ïðàâîïèñ îò òîçè íà Ìàðèí Äðèíîâ,
áëèçúê äî ïðîåêòèðàíèÿ îò ôèëîëîãè÷åñêàòà êîìèñèÿ íà-
÷åëî ñúñ Ñòàìáîëîâèÿ ìèíèñòúð íà ïðîñâåòàòà Ã. Æèâ-
êîâ ïðåç 1892 ã. è îòõâúðëÿí îò ðóñêèòå âúçïèòàíèöè, îð-
ãàíèçèðàíè îò Èâàí Âàçîâ. Óïîòðåáÿâàò îòäåëíè äóìè è
ôîíåòè÷íè îñîáåíîñòè îò îõðèäñêèÿ äèàëåêò, ïîíåæå ìíî-
çèíà ñà îò Îõðèä. Âîäåùà ðîëÿ èãðàå Ãåîðãè Áàëàñ÷åâ ñ
ïñåâäîíèì Åçåðñêè, ðîäîì îò Îõðèä, ïî-êúñíî èçâåñòåí
áúëãàðñêè èñòîðèê. Íå çàêúñíÿâàò îáâèíåíèÿòà â ñåïàðà-
òèçúì îò ñòðàíà íà ïèñà÷èòå â îôèöèîçà “Ñâîáîäà”. Âúâ
âòîðèÿ áðîé íà ñï. “Ëîçà” (ñ. 91 — 96) îáñòîéíî è íàó÷íî
îòãîâàðÿò íà íåëåïèòå íàïàäêè íà ïîñðåäñòâåíèòå äðàñ-
êà÷è îò â-ê “Ñâîáîäà”, ëèøåíè îò ÷óâñòâî çà íàöèîíàëíà
îòãîâîðíîñò è äàëíîâèäíîñò:
“È òàêà åäèíñòâîòî íà áúëãàðñêèà ëèòåð. åçèê åñ-
òåñòâåíî å îñèãóðåíî. Íî ïî íàøåòî ìíåíèå ñàìî åä-
íîòî åäèíñòâî íà êíèãà íå å äîñòàòú÷íî. Æåëàòåëíî
å, ùîòî, àêî íå ñúâñåì äà ñúâïàäà ëèòåðàòóðíîòî åäèí-
ñòâî ñ íàðîäíîòî â ñè÷êèòå ìó êðàèùà ïî îòíîøåíèå
êúì åçèêà, äà íå ñå îòëè÷àâà ïîíå ìíîãó îò íåãî, ñ
äðóãè äóìè, ëèòåðàòóðíèîò åçèê äà áúäå êîëêóòî ñå
ìîæå è ïî íàðîäåí â íài øèðîêîòî çíà÷åíèå íà äóìà-
òà ñèð. êîëêóòî ëèòåðàòóðíèîò åçèê å ïîíiàòåí ïî
áðåãîâåòå íà Ìàðèöà, òîëêó äà å ïîíiàòåí è íà òèå íà
254
Âàðäàð... äíåøíèîò áúë. êíèæîâåí åçèê äàëå÷ îùå íå å
ôèêñèðàí; òîi ñå íàìèðà, òàêà äà ñå êàæå, â êà÷åñò-
âîòî ñè ñúñòîiàíèå, — â îáðàçîâàòåëíèîò ñè ïåðèîä.”
(ñ. 94) Òå èñêàò åçèêúò äà ñå îáîãàòÿâà íå ñàìî ñ ðóñêè
äóìè, à è ñ òàêèâà îò âñè÷êè áúëãàðñêè íàðå÷èÿ: “Ñàìî ïî
òàêúâ íà÷èí ùå ìîæå äà ñå äîñòèãíå íåùî, äà ñå
ocìèñëiam è ìíîãî÷èñëåíèòå ìàòåðèàëè îò íàðîäíè-
òå óìîòâîðåíèà, êîèòî âåðâàìå, íèêîi íå ùå äà îòêà-
æå, ÷å òå ñå ñúáèðàò ñàìî îò åäíà ÷èñòà ëióáîçíàòåë-
íîñò, ñàìî çà ïîëçà íà ÷èñòàòà ôèëîëîãèÿ.” (ñ. 94) Òóê
òðÿáâà äà ñå èçòúêíå, ÷å ñòóäåíòèòå ñà áèëè ìíîãî íàá-
ëþäàòåëíè ïî îòíîøåíèå íà íàìåðåíèÿòà íà òåõíèòå ïðî-
ôåñîðè çà ëåêñèêàëíîòî îáîãàòÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê
îò äèàëåêòèòå. Çà ãîëÿìî ñúæàëåíèå, ïðîðî÷åñêîòî âèæ-
äàíå íà “ëîçàðèòå” çà ñúáèðàíåòî íà äèàëåêòíè ìàòåðèà-
ëè ñòàâà “ñàìî çà ïîëçà íà ÷èñòàòà ôèëîëîãèÿ” è â íàøè
äíè. Íà ñ. 95-96 îáÿñíÿâàò ïðàâîïèñíàòà ñè ïðàêòèêà è
íåéíàòà öåë — ïî-ëåñíîòî óñâîÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê.
Òå èçõâúðëÿò êðàåñëîâíèòå åðîâå, òúé êàòî íÿìàò çâóêîâà
ñòîéíîñò. Çà çâóêà ú èçïîëçâàò ñàìî áóêâåíèÿ çíàê ú, èçõ-
âúðëÿò áóêâàòà (ÛÛ), çàùîòî èìà ñúùèÿ ãëàñåæ ú. Âìåñòî
áóêâåíèÿ çíàê (ÝÝ) ïîëçâàò çàïàäíîáúëãàðñêèÿ çàñòúïíèê
å âúâ âñè÷êè ïîçèöèè (áåõ, âåðà). Âìåñòî é, òå ïîëçâàò ïî-
ñòàðèííîòî i, êàòî êîìïîíåíò îò ëèãàòóðàòà (2). Ñ òîâà
îòáåëÿçâàò è çâóêîñú÷åòàíèÿòà þ è ÿ: þ — iy, ÿ — ia (ïîä
ëèíèÿ ñå ïîä÷åðòàâà, ÷å áóêâåíèÿò çíàê ÿ å åäíî îò áåçñ-
ìèñëåíèòå íîâîâúâåäåíèÿ íà Ïåòúð Âåëèêè). “Ïèñàíåòî
íà ia âìåñòî ÿ íå å íîâî — îñâ. â ñòáúëã. è ñðåäíåáúë. òî ñå
ïèøåøå è ïðè Âúçðàæäàíåòî íà íîâî áúëã. ëèòåðàòóðà (Ðà-
êîâñêè è äðóãè.)” — ñ. 98 Ïðàâÿò è íÿêîè äðóãè ôîíåòè÷íè
è ïðàâîïèñíè âòîðîñòåïåííè ïðîìåíè. Ïèñà÷èòå íà â-ê
“Ñâîáîäà” ãè îáâèíÿâàò â ìàêåäîíñêè ñåïàðàòèçúì, íåëå-
ïà êëàñèôèêàöèÿ. Àç áèõ ãè “îáâèíèë” â èçòî÷íîáúëãàðñ-
êî ïîêëîííè÷åñòâî, çàùîòî óïîòðåáÿâàò ìàëêî ìàêåäîí-
ñêà ëåêñèêà. Òåçè ìëàäè ïàòðèîòè-èíòåëåêòóàëöè, íàäìè-
íàëè âèæäàíèÿòà íà òîãàâàøíèòå îôèöèàëíè âëàñòîâè ôàê-
òîðè, ïðåç 1894 ã.ïðåêðàòÿâàò äåéíîñòòà ñè ïîðàäè íåðàç-
áèðàíåòî, ïðîÿâåíî îò êîíñåðâàòèçìà íà ôàêòîðèòå â Êíÿ-
æåñòâî Áúëãàðèÿ. Åäíè òðúãâàò çà Ìàêåäîíèÿ äà ìðàò çà
áúëãàðñêàòà ñâîáîäà, äðóãè ñòàâàò ôàêòîðè â êóëòóðíèÿ è
îáùåñòâåíèÿ æèâîò íà Áúëãàðèÿ — Äàìå Ãðóåâ, Ïåòúð Ïî-
ïàðñîâ, Äèìèòúð Ìèð÷åâ, Õðèñòî Ïîïêîöåâ, Ãåîðãè Áà-
ëàñ÷åâ, Àíäðåé Ëÿï÷åâ, Ãîöå Äåë÷åâ, Ãúîð÷å Ïåòðîâ, Ïå-
ðå Òîøåâ, Õðèñòî Ìàòîâ è ìíîãî äðóãè. Àêî òîãàâàøíè-
òå ïîëèòèöè, ïèñàòåëè è ãðàìàòèöè áÿõà ñå ñîëèäàðèçè-
ðàëè ñ âèæäàíèÿòà èì, òî äíåñ íÿìàøå äà èìà ïî÷âà çà
åçèêîâ ñïîð ñúñ Ñêîïèå.
Èçâúíðåäíî áîãàòèÿò ðå÷íèê íà Íàéäåí Ãåðîâ (1895 -
1904 ã.) âêëþ÷âà áîãàò ìàòåðèàë îò âñè÷êè äèàëåêòè, íî
çà æàëîñò áåç ëîêàëèçàöèÿ, çàùîòî ïîëçâà è ïóáëèêóâàíè
ìàòåðèàëè, êàòî ãè ïðèñïîñîáÿâà êúì ñîáñòâåíèÿ ñè ïðà-
âîïèñ. Ïîðàäè ïðàâîïèñíè ïðîáëåìè è êîíôëèêòíèòå îò-
íîøåíèÿ ìåæäó íåãî è Ìàðèí Äðèíîâ, ðå÷íèêúò íå âëèçà
â øèðîêà óïîòðåáà. È çàñëóæèëèÿò ëåêñèêîãðàô íå âçèìà
ïîä âíèìàíèå âàæíèÿ ôàêòîð — âúçìîæíîñòòà çà óñâîÿâà-
íå íà íàöèîíàëíèÿ åçèê ñ ïðàâîïèñ, êîðåííî ðàçëè÷àâàù
ñå îò ïðîèçíîøåíèåòî â ãîâîðèìèÿ åçèê. Íî íèêîé íå ñå å
îïèòàë äà íàïðàâè äðóã òèï ðå÷íèê. Òîâà å áèëî çàäúëæå-
íèå íà Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî, à ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî -
ôóíêöèÿ è íà äúðæàâàòà.
Íå å îòïå÷àòàí ïúðâèÿò ãîëÿì ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ
åçèê íà ïàòðèàðõà íà áúëãàðñêàòà ôèëîëîãè÷åñêà ìèñúë

ïðåç âòîðàòà ÷åòâúðò íà XIX âåê — Íåîôèò Ðèëñêè îò Áàí-
ñêî, âúïðåêè ÷å ïðåç 1883 ã. ïî ïðåäëîæåíèå íà Èðå÷åê
Òðåòîòî íàðîäíî ñúáðàíèå îòïóñêà íåìàëêà ñóìà çà îòïå-
÷àòâàíåòî ìó, íî ïðîô. Ë. Ìèëåòè÷ ïðåöåíÿâà, ÷å âå÷å
ðå÷íèêúò íå å àêòóàëåí ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñúîòâåòñòâèÿòà
íà áúëãàðñêèòå äóìè ñà äàäåíè íà ãðúöêè è öúðêîâíîñëà-
âÿíñêè åçèê. À êîé å ïðå÷èë íà Ìèëåòè÷ äà íàïðàâè äî-
áàâêà, à èìåííî ñúîòâåòñòâèÿ è òúëêóâàíèÿ íà íîâîáúë-
ãàðñêè?! Ñúùàòà ñúäáà ïî-êúñíî ñïîäåëÿ è ðå÷íèêúò íà
Êóçìàí Øàïêàðåâ — “Ãðàäèâî çà áúëãàðñêè åçèê”. Ñ îòðè-
öàòåëíàòà ñè ðåöåíçèÿ ïðîô. Áåíüî Öîíåâ ïðåç 1905 ã. âúç-
ïðåïÿòñòâà îòïå÷àòâàíåòî ìó.
Íå îòðè÷àì çàñëóãèòå íà äâàìàòà ïðîôåñîðè, îáà÷å
òå íèùî íå ïðàâÿò çà íàïèñâàíå íà ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ
åçèê, íèòî âúçëàãàò íà äðóãè. Âúçìîæíîñòèòå íà Ë. Ìèëå-
òè÷ ñà ãîëåìè êàòî ïðåäñåäàòåë íà ÁÀÍ è íà Ìàêåäîíñ-
êèÿ íàó÷åí èíñòèòóò, íî âúïðåêè òîâà òîé íå ïðàâè íèùî
ñúùåñòâåíî çà çàäúëáî÷åíîòî åçèêîâî ïðîó÷âàíå íà Ìà-
êåäîíèÿ. Âðàæäàòà ìåæäó äâàìàòà ïðîôåñîðè ïðå÷è íà
åäíî áëèçêî ñúòðóäíè÷åñòâî ïîìåæäó èì çà ðåøàâàíå íà
âàæíè îáùîáúëãàðñêè åçèêîâè âúïðîñè, ñúäáîíîñíè çà íà-
öèÿòà - îáîãàòÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê ñ îãëåä íàöèîíàë-
íîòî åäèíñòâî, ñúñòàâÿíå íà ïðåïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê, ðå÷-
íèê íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê è äèàëåêòåí ðå÷íèê.
Ãîëÿìà å íóæäàòà îò íàïèñâàíå íà èñòîðè÷åñêè ðå÷-
íèê. Ïúðâèÿò òîì íà “Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê” ñëåä äú-
ëãè ïðîòàêàíèÿ èçëèçà åäâà ïðåç 1999 ã. áåç ó÷àñòèåòî íà
íàé-âèäíèòå ñòàðîáúëãàðèñòè — ïðîôåñîðèòå È. Äîáðåâ,
Å. Äîãðàìàäæèåâà, À. Ìèí÷åâà, Á. Âåë÷åâà. Èçëèçàíåòî
íà âòîðèÿ òîì å ïîä âúïðîñ. Íÿìà èçãëåäè â îáîçðèìî
áúäåùå äà áúäå èçäàäåí äèàëåêòåí ðå÷íèê.
Ëèïñâàò ôðàçåîëîãè÷íè ðå÷íèöè íà ðàçëè÷íèòå äèà-
ëåêòè. Èçëèçàùèÿò “Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê”å êðóïíî
íàó÷íî ïîñòèæåíèå, â íåãî ñå âêëþ÷âàò äóìè îò öÿëîòî
åçèêîâî çåìëèùå êàêòî êíèæîâíè, òàêà è äèàëåêòíè, ðå-
ãèñòðèðàíè â ïèñìåíè èçòî÷íèöè îò âðåìåòî íà “Ðèáíèÿ
áóêâàð” äî íàøè äíè. Ñúùîòî âàæè è çà “Áúëãàðñêè åòè-
ìîëîãè÷åí ðå÷íèê”. Çà ñúæàëåíèå òå íå ìîãàò äà èçïúë-
íÿò ôóíêöèÿòà íà ïðåïîðú÷èòåëåí, êàêúâòî å òðÿáâàëî äà
ñå ñúñòàâè â íà÷àëíèÿ åòàï íà èçãðàæäàíåòî íà íîâîáúë-
ãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê.
Êàêâî àëòåðíàòèâíî ðåøåíèå áè ìîãëî äà ñå ïðîòèâî-
ïîñòàâè â îáëàñòòà íà ôîíåòèêàòà íà òîâà íà Ìàðèí Äðè-
íîâ? Èçáîðúò íà äàäåíà äèàëåêòíà îáëàñò êàòî èçõîäíà
ïîçèöèÿ íå èçêëþ÷âà âïëèòàíåòî â òàÿ ñèñòåìà è íà ÿâëå-
íèÿ è îò äðóãè äèàëåêòíè îáëàñòè. Áè òðÿáâàëî äà ñå âçå-
ìå ïîñëåäîâàòåëíî äàäåíî ÿâëåíèå îò äàäåí äèàëåêò è
äðóãî îò äðóãè. Íàïðèìåð ïðàâèëíî å áèëî âúçïðèåòî èç-
òî÷íîáúëãàðñêîòî óäàðåíèå, ïîíåæå çàïàäíîòî óäàðåíèå
å ìíîãîîáðàçíî. Öåíòðàëíîìàêåäîíñêîòî óäàðåíèå âúð-
õó òðåòàòà ñðè÷êà îòçàä íàïðåä è ëèïñàòà íà êâàíòèòåò íå
å áëàãîçâó÷íî, îñîáåíî çà ìåðåíà ðå÷. Ïðè âêëþ÷âàíåòî
íà íÿêîè çàñòúïíèöè íà ñòàðîáúëãàðñêè çâóêîâå, êîèòî ñà
èçâåñòíè êàòî ãðàôåìè, å òðÿáâàëî äà èìà êîìïðîìèñ. Ùîì
çàñòúïíèêúò íà (ÛÛ) è (ÝÝ) ñå îòáåëÿçâà ñúñ ñåãàøíèÿ âîêàë
Ý)
ú (çúá, ñúí), à íå à (çàá) èëè î (ñîí), òî íà ìÿñòîòî íà (Ý
å òðÿáâàëî äà ñå âúâåäå å (õëåá, êîëåíî). Íîñèòåëèòå íà
çàïàäíîáúëãàðñêèòå äèàëåêòè íå ìîãàò äà áúäàò îùåòåíè
è â äâàòà ñëó÷àÿ. Òå íå ìîãàò äà ñå íàó÷àò ïðàâèëíî äà
ÿêàò, çàùîòî òîâà ÿâëåíèå ïðè òÿõ íÿìà àíàëîã. Íà èçòî÷-
íèÿ áúëãàðèí ìîæå äà ñå êàæå: êàêòî êàçâàø áåøå, ùå êàç-
âàø è áåõ, êàêòî êàçâàø ãîëåìè, ãîëåìèÿò òàêà ùå êàç-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âàø ãîëåìàòà, ãîëåìîòî. Çàùî íå å âúçïðèåòà âàðèàíò-
íîñò è ïðè ñú÷åòàíèåòî ÷åð-÷åðíî/öúðíî, êàêòî å ÷åðêâà/
öúðêâà? Åçèêîâàòà ïðàêòèêà áè óòâúðäèëà åäíî è áè îòõ-
âúðëèëà äðóãîòî èëè ïúê åäíîâðåìåííî áèõà ôóíêöèîíè-
ðàëè è äâåòå, áåç äà âíàñÿò íåïîíÿòíîñò. Íàøèòå ïúðâè
åçèêîâåäè âúçïðèåìàò îñíîâíè ñëàâèñòè÷íè ôîíåòè÷íè
ïîñòàíîâêè îò ãåðìàíñêàòà è ðóñêàòà ñëàâèñòèêà êàòî àê-
ñèîìè, áåç îãëåä äàëè òå îòãîâàðÿò íà èñòîðèÿòà è ñúñòî-
ÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîäåí åçèê. Òå è äíåñ áèòóâàò â
íàøèòå ó÷åáíèöè. (Òîçè âúïðîñ ðàçãëåæäàì â ìîíîãðàôè-
ÿòà ñè “Ïðîáëåìè íà áúëãàðñêàòà äèàëåêòíà è èñòîðè÷åñ-
êà ôîíåòèêà”, Ñîôèÿ, 1995 ã.).
Åçèêîâàòà ðåôîðìà â ñðúáñêèÿ åçèê íà Âóê Êàðàäæè÷
ïðåç ñðåäàòà íà XIX âåê å ïîâëèÿíà îò äâèæåíèåòî çà îá-
íîâëåíèå íà óíãàðñêèÿ åçèê, èìà è ïîëèòè÷åñêî çíà÷åíèå.
Çàùî íàøèòå åçèêîâåäè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, êîãàòî ôàê-
òè÷åñêè ñå óñòàíîâÿâà íîðìàòèâíîñòòà íà êíèæîâíèÿ åçèê,
íå âçèìàò ïîä âíèìàíèå îòêðèòèòå àñèìèëàöèîííè àñïè-
ðàöèè íà ñðúáñêàòà äúðæàâíà è åçèêîâà ïîëèòèêà êúì Ìà-
êåäîíèÿ è íå äîáëèæàâàò êíèæîâíèÿ íè åçèê äî ìàêåäîí-
ñêèòå è ïîìîðàâñêèòå ãîâîðè? Çàùî äúðæàò çà áóêâåíè
çíàöè îò ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê, êîèòî âå÷å íÿìàò çâóêîâà
ñòîéíîñò è êàê ìîãàò ó÷åíèöèòå — äåöà íà îðà÷è, êîïà÷è è
îâ÷àðè, äà óñâîÿò òàêúâ ñëîæåí ïðàâîïèñ! Ñáëèæàâàíåòî
ñ òåçè äèàëåêòè íàé-ëåñíî è óñïåøíî áè ñòàíàëî â îá-
ëàñòòà íà ëåêñèêàòà. Êîé â Ìàêåäîíèÿ â åæåäíåâíà ðàçãî-
âîðíà ðå÷ êàçâà èñêàì, à íå ñàêàì? Êàêâî å äèàëåêòíîòî
ïðè ñàêàì, êîãàòî å â îáðúùåíèå îò Ïëåâåí äî Îõðèä?
Ñàêàì å ïðîñòî ôîíåòè÷åí âàðèàíò íà èñêàì è íå ìîæå
äà ñå èçêëþ÷è îò óïîòðåáà. Òàêèâà ïðèìåðè ñà ñòîòèöè.
Îáùîíàöèîíàëåí êíèæîâåí åçèê ñå ñúçäàâà, çà äà ñå ñïëîòè
íàöèÿòà â åäíî öÿëî, à íå äà ÿ ðàçåäèíè. Çà æàëîñò, åçèêî-
âàòà ïîëèòèêà íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ å áèëà åêâèâàëåíò-
íà íà íåîáìèñëåíàòà âúíøíà ïîëèòèêà, êîÿòî ïðè÷èíè
ìíîãî ñòðàäàíèÿ êàêòî íà áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ, òàêà è
â Êíÿæåñòâîòî. Íàöèîíàëíîîòãîâîðíà åçèêîâà ïîëèòèêà
ëèïñâà è ñëåä 1944 ã. Ïðàâîïèñíàòà ðåôîðìà ïðåç 1945 ã.
å òðÿáâàëî äà ñòàíå â äóõà íà íàöèîíàëíîòî îáåäèíåíèå,
à íå ðàçåäèíåíèå — ïðîòèâîïîñòàâÿíå èçòîêà íà çàïàäà.
Óíèôèöèðàíåòî íà ïðàâîïèñà è ëåêñèêàòà íå îçíà÷àâà îá-
ëè÷àíå íà âñè÷êè â åäèí ìóíäèð. Êðàåñëîâíèòå åðîâå å
òðÿáâàëî äà îòïàäíàò, çàùîòî íÿìàò çâóêîâà ñòîéíîñò. Íî
ïî îòíîøåíèå íà (ÝÝ) ðåøåíèåòî å àíòèíàöèîíàëíî. Äà, â
åçèêîâîòî ñòðîèòåëñòâî ñúùî èìà ïîëèòèêà. Åòî êàêâî
ïèøå âèäíèÿò ó÷åí, ðîäîì îò Ùèï (1879 -1955), ïðîô. À.
Áàëàáàíîâ ïðåç 1942 ã.: “È êîãàòî ñúðáèòå ðàçáðàõà íà-
øàòà ãðåøêà, èçïëàøåíè îò ìèåñëèòå íà Ïåòêî Êà-
ðàâåëîâ, ïî÷íàõà ïî íàé-äÿâîëñêè ïúòèùà äà ïîîùðÿ-
âàò òîâà ÿÿêàíå ñ (Ý Ý), ñúùî è èãðàòà ñ óäàðåíèÿòà...
Çàòîâà ãî íàñúð÷àâàõà òúé ãîðåùî ñúðáèòå... Ñ êàêâî-
òî è êàêòî ìîæåõà.” (Àëåêñàíäúð Áàëàáàíîâ, òîì I,
Ñîôèÿ, Áúëãàðñêè ïèñàòåë 1973, ñ. 559). Çàùî ñúðáèòå ñè
ïîçâîëÿâàò òðè çàñòúïíèêà íà ìÿñòîòî íà (Ý Ý) {âåðà, âèå-
ðà, âèðà)? Òàçè ñòàðèííà áóêâà èìà äðóã ãëàñåæ â ñòàðî-
áúëãàðñêèÿ åçèê. Òúé íàðå÷åíîòî ÿêàíå å ìåæäèíåí åòàï,
èçæèâÿí â çàïàäíèòå äèàëåêòè. Çàùî ïðåç 1945 ã. íå ñà
âúâåäåíè ðàâíîïðàâíè äóáëåòíè ôîðìè åêàâñêè è ÿêàâñ-
êè? Ìîæå áè å èìàëî âúíøåí íàòèñê çà óòâúðæäàâàíå íà
îòäåëåí ìàêåäîíñêè åçèê èëè ïúê íîðìàòèâåí äîãìàòè-
çúì? Áóêâåíèÿò çíàê (Ý Ý) çàïàäíèòå ïèñàòåëè âèíàãè âúâ
âñè÷êè ïîçèöèè ñà ãî ïðîèçíàñÿëè êàòî å. È ñå ñòèãíà äî-
òàì, ÷å äà ñå ôàëøèôèöèðà åçèêúò íà âèäíè òâîðöè íà ïå-
255
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðîòî îò Çàïàäà, âêëþ÷èòåëíî è íà Àë. Áàëàáàíîâ, êîéòî
ïðåç öåëèÿ ñè òâîð÷åñêè æèâîò âîþâà ñðåùó íàñèëñòâåíî-
òî íàëàãàíå íà ÿêîâñêèòå ôîðìè. Öåíçóðàòà ñëåä 1944 ã.
íàïàêîñòè íå ìàëêî è íà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà áúëãàðñ-
êèÿ åçèê. Òàêà íàðå÷åíèòå òåõíè÷åñêè ðåäàêòîðè è äðóãè
öåíçîðè ñâîåâîëíî ðåøàâàõà êîÿ äóìà å êíèæîâíà è êîÿ íå.
Íàé-ñåòíå ïðåç 1955 ã. èçëèçà ïúðâèÿò òîì íà ïúðâèÿ
àêàäåìè÷åí ðå÷íèê — “Ðå÷íèê íà ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè
êíèæîâåí åçèê”, âòîðèÿò ïðåç 1957, à òðåòèÿò â 1959
ã. È òàêà ñå ñáúäâàò ïðîðî÷åñêèòå äóìè íà Àë. Áàëàáà-
íîâ: “È êàòî ìîëèòâà òðåáâà äà èçêàæåì äúëáîêàòà
ñè ïðèçíàòåëíîñò êúì íàøèòå ãðàìàòèöè è ôèëîëîçè
çà òåõíàòà ãîëåìà çàñëóãà, çàñëóãà, êîÿòî ìîæå äà
îòìèå âñè÷êèòå èì — è ìèíàëè, è áúäåùè — ãðåõîâå:
òå, ìîæå áè îò ìúðçåë, íî âñå ïàê òå, íàøèòå ãðàìà-
òèöè, íå íàïðàâèõà íèòî åäíà äîáðà ãðàìàòèêà, çà äà
ñå ïðèåìå è ïàêîñòè; òå, íàøèòå ôèëîëîçè, íå ñúñòà-
âèõà íè åäèí ñëîâàð íà áúëãàðñêè åçèê, çà äà ìó òóðÿò
òî÷êà...” (ñ. 521-522). Òîçè äúëãîî÷àêâàí ðå÷íèê äèñêðè-
ìèíèðà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà çàïàäíèòå äèàëåêòè è óçà-
êîíÿâà èçòî÷íèÿ õàðàêòåð íà íàöèîíàëíèÿ íè åçèê è â îá-
ëàñòòà íà ëåêñèêàòà. Íà 108 ñ., òîì I ñå äàâà ñòàðèííàòà
äóìà âåëÿ, íî ñúñ çàáåëåæêà äèàëåêòíà, âúïðåêè ÷å ñå ñðå-
ùà â òâîð÷åñòâîòî íà åäèí îò íàé-èçâåñòíèòå ïîåòè, Ê.
Õðèñòîâ. Çàäàâà ñå âúïðîñúò ëåêñåìèòå ïîâåëÿ, ïîâåëÿ-
âàì îò êîÿ äóìà ñà îáðàçóâàíè? Òîçè ðå÷íèê êàòî ïúðâè
îïèò äà ïðåäñòàâè ëåêñèêàëíîòî áîãàòñòâî íà åçèêà íè å
òðÿáâàëî äà èìà è ïðåïîðú÷èòåëåí õàðàêòåð. Ñëåä ëåêñå-
ìèòå, êîèòî èìàò øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå â çàïàäíèòå
äèàëåêòè è ñà âëåçëè â óïîòðåáà â îòäåëíè ëèòåðàòóðíè
ïðîèçâåäåíèÿ, íå å òðÿáâàëî äà ñå ïèøå çàáåëåæêà äèà-
ëåêòíî. Êàêâî îçíà÷àâà äèàëåêòíî?  íàøàòà ïðàêòèêà òî-
âà îçíà÷àâà, ÷å íå å èçòî÷íîáúëãàðñêî, êàêúâòî å ñëó÷àÿò
ñ êîøóëÿ, íîãà, âåëÿ è ìíîãî äðóãè.
Êíèæîâíèÿò åçèê å æèâ îðãàíèçúì. Ïðè íåãî íå ìîæå
äà èìà çàêîñòåíÿëîñò. Òîé ïîñòîÿííî ñå ðàçâèâà, íàé-âå-
÷å â îáëàñòòà íà ëåêñèêàòà. È â áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê
ïîñòîÿííî íàâëèçàò äóìè îò ìåæäóíàðîäíàòà ëåêñèêà èëè
ïúê ñå ñúçäàâàò íîâè ïîíÿòèÿ. Çàùî òîé íå ìîæå äà ñå
îáîãàòè îò ñîáñòâåíîòî ñè íàñëåäñòâî è îò äóìè, ñúçäà-
äåíè â ìàêåäîíñêàòà êíèæîâíà íîðìà? Íèìà ðóñêîòî ñú-
÷åòàíèå ãðàíè÷åí ïðîïóñêâàòåëåí ïóíêò å ïî-ïîäõîäÿ-
ùî îò ãðàíè÷åí ïðåìèí èëè æèëèùåí êâàðòàë îò íà-
ñåëáà?
Ïîëîæåíèåòî ñåãà â Ð. Ìàêåäîíèÿ å êîðåííî ïî-ðàç-
ëè÷íî îò òîâà â áèâøà Þãîñëàâèÿ. Òîãàâà âåëèêîñðúáñ-
êèòå èíòåðåñè íàëàãàò îòäàëå÷àâàíåòî íà ìàêåäîíñêàòà
êíèæîâíà íîðìà îò áúëãàðñêèÿ åçèê ñ öåë ïîñòåïåííîòî
ïðåòîïÿâàíå íà áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ â þãîñëàâñêàòà —
ò.å. â ñðúáñêàòà íàðîäíîñò. Ñåãà âå÷å ïîëîæåíèåòî å äðó-
ãî. Äàíî íàëè÷èåòî íà ïèñìåíàòà íîðìà â Ìàêåäîíèÿ (çà
íà÷èíà íà íåéíîòî ñúçäàâàíå âæ. Còîiàí Ðèñòåñêè, “Ñòå-
íîãðàôñêè áåëåøêè îä ïðâàòà /içè÷íà êîìèñèià” — ôàêñè-
ìèë, Cêonje, 2000 ã.) íè äàäå ïîäòèê çà ðàçøèðÿâàíå íà
äèàëåêòíàòà áàçà íà êíèæîâíèÿ åçèê è íåãîâîòî îáíîâëå-
íèå. Ñëåä 1944 ã. â Ìàêåäîíèÿ ìíîãî ïîêîëåíèÿ ó÷àò è
óñâîÿâàò íîâàòà êíèæîâíà íîðìà, ñúçäàäåíà âúðõó ÷àñò
îò áúëãàðñêàòà äèàëåêòíà òåðèòîðèÿ ñúñ ñðúáñêî ãðàôè÷-
íî, ïðàâîïèñíî è ëåêñèêàëíî âëèÿíèå è ñ ìíîæåñòâî íî-
âîñúçäàäåíè äóìè, ñ öåë îòäàëå÷àâàíåòî £ îò áúëãàðñêà-
òà îñíîâà.
256
Àêî Ì. Äðèíîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè áÿõà âïëå-
ëè ìàêåäîíñêèòå äèàëåêòè äúëáîêî â êíèæîâíèÿ åçèê, áè-
õà ëè ìîãëè ïðîñðúáñêè íàñòðîåíèòå êîìóíèñòè äà ñúçäà-
âàò íîâ åçèê? Ñëåäîâàòåëíî ïúðâîñòåïåííà çàäà÷à íà áúë-
ãàðñêàòà ñòðàíà å äà îïðàâè äîïóñíàòàòà ãðåøêà îò Ì.
Äðèíîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè â åçèêîâàòà ïîëèòèêà è
ïðàêòèêà. Òðÿáâà äà ñå ðàçøèðè äèàëåêòíàòà áàçà íà êíè-
æîâíèÿ åçèê, à èìåííî äà ñå ñúñòàâè äîïúëíèòåëåí ïðå-
ïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê ñ äóìè îò ìàêåäîíñêèòå äèàëåêòè è
îò ìàêåäîíñêàòà ïèñìåíà íîðìà è ñúîòâåòíî äà ñå èçïîë-
çâàò îò ïèñàòåëè è æóðíàëèñòè. Ïîñòåïåííî ãîëÿìà ÷àñò
îò òÿõ ùå íàâëÿçàò â óïîòðåáà. Íóæíè ñà è íÿêîè ïðîìåíè
â ïðàâîïèñà. Ñ òàçè çàäà÷à òðÿáâà äà ñå çàåìå ñïåöèàëíà
ãðóïà îò åçèêîâåäè, ïèñàòåëè è æóðíàëèñòè, êîèòî âèæ-
äàò ïðîáëåìèòå è êîèòî áèõà ñå ñòàðàëè äà ãè ðåøàò. Òî-
çè âúïðîñ íå ìîæå äà ñå èíñòèòóöèîíàëèçèðà. Ïðè åçèêî-
âåäèòå êîíñåðâàòèçìúò å ïóñíàë äúëáîêè êîðåíè ïîðàäè
îáó÷åíèåòî â óíèâåðñèòåòèòå, êúäåòî ëèïñâà àëòåðíàòèâ-
íî âèæäàíå. Íå ñëó÷àéíî åäèí ìåäèê è âèäåí îáùåñòâå-
íèê, êàêúâòî å ïðîô. Ìèõàèë Îãíÿíîâ, âèæäà ïðàâèëíî
ïðîáëåìèòå íà ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Åòî êàê-
âî ïèøå â ïðåäãîâîðà êúì ðîìàíà íà Ìèëå Íåäåëêîâñêè
“Ïîäêîâèöàòà íà ñìúðòòà è íàäåæäàòà”, Ñîôèÿ, 2000 ã.,
íà 12 ñ. “Ðàçâè ñå åçèêîâ äîãìàòèçúì, êîéòî ïðåíåáðåã-
âà è ïðåçèðà äèàëåêòèòå. Çà òîçè åçèêîâ äîãìàòèçúì
å õàðàêòåðíî íàëàãàíåòî íà ïðàâèëà, îïðåäåëåíè îò
ïðîô. Àë. Áàëàáàíîâ êàòî “òúïîóìíè è çëîóìèøëåíè”
ïîñåãàòåëñòâà âúðõó áúëãàðñêîòî íàðîäíî åäèíñòâî.
Ìåæäó òÿõ å äèêòàòóðàòà íà ÿêàíåòî, øêîëñêîòî
ïðàâèëî çà ïúëíèÿ è íåïúëåí ÷ëåí, çàáðàíàòà çà “ìå-
êàíåòî” è äðóãè áåëåçè, õàðàêòåðíè çà çàïàäíèòå ãî-
âîðè”.
À íà ìàêåäîíñêèòå êîëåãè áèõ êàçàë: ÷åòåòå Ïàèñèé
Õèëåíäàðñêè, Éîàêèì Êúð÷îâñêè, Êèðèë Ïåé÷èíîâè÷,
Íåîôèò Ðèëñêè, Áðàòÿ Ìèëàäèíîâè, Ðàéêî Æèíçèôîâ, Êóç-
ìàí Øàïêàðåâ, Ãðèãîð Ïúðëè÷åâ, Äèìèòúð Ìàòîâ, Õðèñ-
òî Ìàòîâ, Àëåêñàíäúð Áàëàáàíîâ — âñè÷êè ðîäîì îò Ìà-
êåäîíèÿ è åçèêîâè ñòðîèòåëè íà áúëãàðñêèÿ åçèê, ÷åòåòå
è ðàçñúæäàâàéòå âúðõó íàïèñàíîòî îò Ñòîÿí Íîâàêîâè÷
äî ìèíèñòúðà íà ïðîñâåòàòà â Áåëãðàä ïðåç 1887 ã. Ïîóêè
îò òîâà òðÿáâà äà èçâëåêàò è äâåòå ñïîðåùè ñòðàíè. Ìî-
æå ëè áåç êîíòèíóèòåò äà ñå èçãðàæäà ïðåç âòîðàòà ïîëî-
âèíà íà XX âåê êíèæîâåí åçèê â Åâðîïà? Íåêà îòáåëå-
æèì, ÷å åäèí íåâçðà÷åí è îáúðêàí àäåïò íà Ñòîÿí Íîâà-
êîâè÷ — ðóñêèÿò ïîäàíèê è ïðîâîäíèê íà ïðîñðúáñêàòà
ïîëèòèêà íà Ðóñèÿ íà Áàëêàíèòå â íà÷àëîòî íà XX âåê
Êðúñòå Ìèñèðêîâ (ïîäðîáíî âæ. Ä. Äèìèòðîâ, “Èìåòî è
óìúò”, Ñîôèÿ, 1999, ñ. 234 -260; ñúùèÿò òðóä çà ïúðâè ïúò
å ïóáëèêóâàí â Ñêîïèå ïðåç 1999 ã. ïîä çàãëàâèå “Èìåòî è
óìîò’}, êîéòî ïðèæèâå íèêîìó â Ìàêåäîíèÿ íå áå èçâåñ-
òåí, ñå èçäèãíà â êóëò ñëåä 1944 ã. â Ñêîïèå îò ñúðáîêî-
ìóíèñòèòå, ïîñòàâÿéêè ãî íàä âåëèêàíèòå çà ñâîáîäàòà è
ïðîñïåðèòåòà íà Ìàêåäîíèÿ — Ã. Äåë÷åâ, Ä. Ãðóåâ, ä-ð Õð.
Òàòàð÷åâ, Õð. Ìàòîâ, Ï. Òîøåâ, Ò. Àëåêñàíäðîâ, Èâ. Ìè-
õàéëîâ è ñòîòèöè äðóãè.
Ñáëèæàâàíåòî íà äâåòå êíèæîâíè ñòàíäàðòíè ñèñòå-
ìè ñ îáù èñòîðè÷åñêè êîðåí è îáùà ãðàìàòè÷íà ñòðóêòó-
ðà, ùå ñáëèæè äâåòå äúðæàâè â êóëòóðíèÿ è íàó÷åí îá-
ìåí. Áåçñìèñëåíèòå ñïîðîâå ñàìî íè îòäàëå÷àâàò è çëå-
ïîñòàâÿò ïðåä ñâåòà. Áúëãàðñêîòî äúðæàâíî ðúêîâîäñò-
âî, ïîó÷àâàéêè ñå îò íåõàéñòâîòî â ìèíàëîòî íà äúðæàâ-
íèòå îðãàíè, òðÿáâà äà âçåìå îòíîøåíèå ïî âúïðîñà.

Åçèêîâèÿò âúïðîñ å ïúðâîñòåïåíåí äóõîâåí è ïîëèòè÷åñ-
êè âúïðîñ, îñîáåíî äíåñ, â èíôîðìàöèîííèÿ XXI âåê, êî-
ãàòî â Åâðîïà äúðæàâíèòå ãðàíèöè ñòàâàò ñèìâîëè÷íè.
ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ
Ñòîÿí Íîâàêîâè÷ äî ìèíèñòúðà çà ïðîñâåòà, Áåëãðàä,
1887 ãîäèíà
Òúé êàòî áúëãàðñêàòà èäåÿ, êàêòî å èçâåñòíî íà âñè÷êè,
å ïóñíàëà äúëáîêè êîðåíè â Ìàêåäîíèÿ, àç ñìÿòàì, ÷å å
ïî÷òè íåâúçìîæíî äà ñå ðàçêîëåáàå òÿ íàïúëíî, êàòî ïðî-
òèâîïîñòàâÿìå ñàìî ñðúáñêàòà èäåÿ. Òàçè èäåÿ, îïàñÿâàì
ñå, íå áè áèëà â ñúñòîÿíèå êàòî ÷èñòî è ãîëî ïðîòèâîïîñ-
òàâÿíå äà ïîòèñíå áúëãàðñêàòà èäåÿ è çàòîâà ñðúáñêàòà èäåÿ
áè èìàëà ïîëçà îò íÿêàêúâ ñúþçíèê, êîéòî áè áèë ðÿçêî
ïðîòèâ áúëãàðèçìà è êîéòî áè èìàë â ñåáå ñè åëåìåíòèòå,
êîèòî áèõà ìîãëè äà ïðèâëåêàò êúì ñåáå ñè íàðîäà è íà-
ðîäíèòå ÷óâñòâà, êàòî ãè îòöåïÿò îò áúëãàðèçìà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Áè òðÿáâàëî äà ñå ñúñòàâè åäèí ìàêåäîíñêè áóêâàð,
êîéòî ùå áúäå ñïîåí è ñìåñåí ñúñ ñðúáñêèÿ, íî òàêà, ÷å
äà ñúäúðæà äâå òðåòèíè ìàêåäîíñêè, à åäíà òðåòèíà ñðúá-
ñêè åçèê, è òî âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà... Ñðúáñêèÿò ïðàâî-
ïèñ, êîéòî ñðúáñêèÿò åçèê óñïåøíî îòäåëè îò íÿêîãàøíà-
òà ðóñêî-ñëàâÿíñêà ñìåñèöà, ùå èì îòêðèå è ùå èì îìè-
ëåå íà ìàêåäîíöèòå òåõíèÿò ðîäåí äèàëåêò è ùå ãè îò-
÷óæäè îò òåæêèÿ è çàïëåòåí èñòîðè÷åñêè ïðàâîïèñ, ñ êîé-
òî ñè ñëóæàò áúëãàðèòå è êàòî no-ïðîñòà è ïî-óäîáíà ðà-
áîòà, ùå ðàçêëàòè ó íàðîäà íàé-äúëáîêèòå êîðåíè íà áúë-
ãàðñêàòà ïðîïàãàíäà è íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò, êîèòî
áúëãàðèòå ñà øèðîêî ðàçïðîñòðàíèëè. Òàêúâ áóêâàð, ïîñ-
òàâÿéêè â Ìàêåäîíèÿ îñíîâèòå íà ïî-óäîáíàòà ñðúáñêà
ïèñìåíîñò, ùå çàîáè÷à ñðúáñêàòà êíèãà è ùå èì íàëîæè
ñúðáèòå (íà íàðîäà) êàòî no-áëèçêè ëþäå è êîèòî ñà ïî-
õèòðè äà ãè çàäîâîëÿò...
257
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÎÙÅ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ, ×Å ÂÈÇÀÍÒÈß Å ÄÅËÎ ÍÀ

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËÎÂ

Ñëåä íàïèñâàíå íà äîêëàäà ñè “Âèçàíòèÿ è áúëãàðè- çàíòèéñêîòî é

òå” çà Øåñòàòà êîíôåðåíöèÿ âúâ Âàðíà ïðåç 2001 ã. ïðî- èìå å Òðèÿäè-
äúëæèõ ïðîó÷âàíèÿòà ñè è ñå íàòúêíàõ íà îùå èñòîðè÷åñêè öà, ïðåäõîäíîòî
èçâîðè, ïîòâúðæäàâàùè, ÷å áúëãàðèòå ñà ðàííè ïîñåëíè- é å Ñåðäèêà ïî
öè íà Áàëêàíèòå, ÷å ñ òðàêèòå ñà áèëè åäèí íàðîä, è ÷å èìåòî íà ìåñò-
Âèçàíòèÿ å ñúçäàäåíà îò òÿõ. Òóê ãè ïîñî÷âàì. Íåîñïîðè- íîòî òðàêèéñêî
ìè ôàêòè, ÷å áúëãàðè, òðàêè, ñêèòè è õóíè ñà åäèí íàðîä å ïëåìå ñåðäè.
òîïîíèìèÿòà íà Áúëãàðèÿ äíåñ. Òÿ å ïðÿêî äîêàçàòåëñò- Áúëãàðèòå ÿ íà-
âî, ÷å äîøëèòå â Õ âåê ïð. Õðèñòà áúëãàðè íà÷åëî ñ öàðÿ ðåêëè Ñðåäåö
ñè Õóäîí ïî-êúñíî ïðåç âåêîâåòå ñà ñå ñëåëè ñ òðàêè è (Ñðÿäåö) ïîëó-
ñêèòè â åäèí íàðîä - áúëãàðñêèÿò. Çàòîâà è ñåãà òå íàðè- ÷åíî îò Ñåðäè-
÷àò, ãðàäîâåòå, ðåêèòå è íÿêîè îò ïëàíèíèòå ñè ñ èìåíà- êà. Íÿêîè òðà-
òà, êîèòî ñà èìàëè íå ïðåç ñåäìèÿ âåê, êîãàòî èäâà êúñíà- êèéñêè èìåíà è
òà êîëîíà áúëãàðñêè ïîñåëíèöè íà÷åëî ñ êàí Àñïàðóõ, à ñ äîñåãà íå ñà ïî-
äðåâíèòå èì òðàêèéñêè èìåíà. Àêî áúëãàðèòå áÿõà êúñíè áúëãàðåíè.
ïîñåëíèöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, òå ùÿõà äà ãè íà- Íàðè÷àìå ãè
ðåêàò ñ òîãà- ñúñ ñòàðèòå èì
âàøíèòå èì ëà- òðàêèéñêè èìå-
òèíñêè è ãðúöêè íà êàòî: Âàêà-
èìåíà, êîèòî ñà ðåë, Àðäà, Ïåð-
èìàëè âúâ Âè- ïåðåê, Âåëåêà,
çàíòèÿ. Íàé- Åðìà, Ìàðèöà,
ñòàðîòî èìå íà Ï à í å ã à ,
Ïëîâäèâ, å òðà- Îñîãîâî, Êàáè-
Èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí Âåëèêè. Áðîíçîâà
êèéñêîòî Ïóë- ëå, Íèøàâà è ïëàñòèêà îò IV â.
ïóäåâà, à íå ìíîãî äðóãè.
Ôèëèïîïîëóñ, Âñè÷êè íàøè ãîëåìè ðåêè, à ìíîãî è îò ïî-ìàëêèòå ñà ñ
êàêòî å áèë íà- òðàêèéñêèòå ñè èìåíà è ñåãà èëè íåçíà÷èòåëíî ñà ïîáúë-
ðå÷åí îò Ôèëèï ãàðåíè êàòî: Ñòðóìà îò Ñòðèìîí, Òóíäæà è Òúæà îò Òóíçîñ,
IV Ìàêåäîíñêè. Èñêúð îò Èñòîñ, ïîäîáíî å è ñ Îñúì, Îãîñòà, Ìåñòà, Âèò,
Ïðè èäâàíåòî Ñòðåìà è Äóíàâ îò Äóíàâå, êàêòî Ðîäîïè îò Ðîäîïå. Äîðè
íà Àñïàðóõ ëè÷íî èìå êàòî Áîðèñ å òðàêèéñêî, êîåòî çíà÷è ìúæ. Áèëî
òîâà èìå íîñè ïîïóëÿðíî ñ ïðèëàãàòåëíîòî Ìóêà.
Ï ë î â ä è â . Áúëãàðèòå òàêà íàðè÷àò ðåêèòå, ãðàäîâåòå è ïëàíèíè-
“Êúñíèòå” òå ñè, çàùîòî ñà òðàêè. Ñúùîòî å ñ ïðàäðåâíàòà ðóíè-
ïîñåëíèöè, ÷åñêà ïèñìåíîñò, êîÿòî òðàêèòå ñà èçïîëçâàëè íà
áúëãàðèòå íå ãî Áàëêàíèòå, à ïî-êúñíî ñà ÿ âúçïðèåëè è áúëãàðèòå.
íàðè÷àò òàêà, à Çàòîâà áúëãàðñêîòî ðóíè÷åñêî ïèñìî å åäíàêâî ñ ðóíèòå,
Ïúëäèí - ïðîèç- îòêðèòè â Ïîáèòèòå êàìúíè êðàé Âàðíà îò ìåçîëèòà, â ñ.
âîäíî íà Ïóëïó- Ãðàäåøíèöà Âðà÷àíñêî - êîåòî ñå ñ÷èòà çà íàé-ñòàðàòà
äåâà. Ñúùîòî å ïèñìåíîñò â ñâåòà. Åäíàêâè ñà îùå ñ ðóíèòå â ïåùåðàòà
è ñúñ Ñòàðà Çà- Ìàãóðàòà, ìîãèëàòà Êàðàíîâî, îò ñêàëèòå íàä Îðåøàêà,
ãîðà. Òðà- Ëîâåøêî, òåçè ïî ñúäîâåòå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå,
êèéñêîòî é èìå Ìàëêîòî êàëå êðàé Ñîçîïîë, êðåïîñòòà Ïàëèîêàñòðî â Ñà-
å Áåðîå, ëàòèí- êàð ïëàíèíà è ìíîãî äðóãàäå èç Áúëãàðèÿ. Ïîäîáíî å è ñ
ñêîòî Àóãóñòà ìíîãî òðàêèéñêè îáðåäè è îáè÷àè, êîèòî è äíåñ ñå èçâúð-
Òðàÿíà, òàêîâà øâàò è ïî÷èòàò îò ñúâðåìåííèòå áúëãàðè êàòî: êóêåðñêè-
å è ïðåç VII âåê. òå èãðè, çàðÿçâàíåòî íà ëîçÿòà, ìàðòåíèöèòå, ïðàâåíåòî
Áúëãàðèòå ãî íà ïîìåí çà ìúðòâèòå, ñóðâàêèòå è ìíîãî äðóãè.
íàðè÷àò Áîðóé, Ãîëåìèÿò âèçàíòèéñêè õðîíèñò Éîàí Çîíàðà, æèâÿë
ïðîèçëèçàùî îò XII âåê íàïèñâà ñâÿòà “Èñòîðèÿ” ñëåä ïðîó÷âàíå è ïîëç-
Áåðîå. Òàêà å è âàíå íà íàé-èçâåñòíèòå èñòîðèöè íà ñâîåòî âðåìå êàòî
Ñòàòóÿ íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè ñúñ Ñîôèÿ. Âè- Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, Éîàí Ìàëàëà, Òåîôàí, ïàòðèàðõ

258
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Íèêèôîð, Ãåîðãè Ìîíàõ, ïðîäúëæèòåëÿò íà Òåîôàí, îñíîâíîòî ïîçíàâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî, íî è ïîðàäè
Ñêèëèöà Êåäðèí, Ìèõàèë Àòàëèò è Ìèõàèë Ïñåë. Ïîëç- çíà÷èìîñòòà íà áúëãàðñêàòà öúêâà. Ñåäàëèùåòî é áèëî â
âàë å è äðóãè íåèçâåñòíè èçâîðè. Çîíàðà ïîçíàâàë îñíîâ- Ñåðäèêà, íå ñàìî çàùîòî áèëà â ñðåäàòà íà áúëãàðñêèòå
íî Âèçàíòèÿ êàòî äúðæàâà è íà- çåìè, à çàùîòî ïîâå÷åòî îò
ñåëåíèåòî é. Çàåìàë å âèñîêà âðåìåòî ñè Êîíñòàíòèí
ñëóæáà âúâ âèçàíòèéñêèÿ äâîðåö. Âåëèêè ïðåêàðâàë òóê. ßâíî
Òîé å åäèí îò íàé-äîáðèòå èñòî- òîé å èñêàë íåãîâàòà ðîäíà
ðèöè íà Âèçàíòèÿ. Êúì èñòîðèÿ- öúðêâà äà å ïîä íåãîâ íàäçîð
òà ñè êúì êðàÿ ïðèëàãà ðå÷íèê, è òàêà ïî-äîáðå äà ñå ãðèæè
êîéòî å èçêëþ÷èòåëíî öåíåí çà çà íåÿ.  òîçè ñïèñúê Éîàí
íàøàòà èñòîðèÿ, ñ íåãî îêîí÷à- Êîìíèí ïîñî÷âà, ÷å
òåëíî ñå óñòàíîâÿâà êàêâè ñà Ïðîòîãåí å ó÷àñòâàë àêòèâ-
áèëè òðàêèòå è èìà ëè ðàçëèêà íî â ðàáîòàòà íà ñúáîðà, ñïî-
ìåæäó òÿõ è áúëãàðèòå. Çàòîâà ðåéêè ñ åäèí ôèëîñîô îò-
ïðèëàãàì òîçè ðå÷íèê: íîñíî Ñâåòèÿ Äóõ.  ñïèñú-
Õåìóñ - èìå íà ïëàíèíà êà òîé ïîñòàâÿ ñåáå ñè êàòî
ãåïèäè - ëîíãîáàðäèòå, êàòî 16-òè áúëãàðñêè àðõèå-
÷å ëè ñà ïîòîìöè íà ãåòèòå, äà- ïèñêîï. Òîçè ñïèñúê èìà îã-
êèòå è ïå÷åíåãèòå. ðîìíî äîêàçàòåëñòâåíî çíà-
Åâðîñ - ðåêà â Òðàêèÿ (Ìàðè- ÷åíèå, ñ íåãî ñå îáîðâà õè-
öà) ëÿäîëåòíàòà ôàëøèôèêàöèÿ
Èëèðè, âàðâàðè, òðàêè - â èñòîðèÿòà íè, ÷å áúëãàðè-
ìèñëÿ, ÷å ñà áúëãàðèòå. òå ñå áèëè ïîêðúñòèëè ïðåç
Ïåîíöè - ëàòèíñêî èìå èëè 865 ã. è ÷å òîãàâà ñå å “ñúçäà-
òðàêèéñêèÿ íàðîä ìàêåäîíöèòå. ëà” áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâ-
Ñïîðåä íÿêîè òå ñà òúé íàðå÷å- íà öúêâà, çà äà ñå ñêðèå íåé-
íèòå ñåãà ïåîíöè. À ÏÅÎÍÖÈ íîòî èñòèíñêî ñúçäàâàíå
ÑÀ ÑÅÃÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ. êàòî öúðêîâíà îðãàíèçàöèÿ
Ïàíîíöè - áúëãàðèòå, Ïàíî- íåïîñðåäñòâåíî ñëåä “Ìè-
íèÿ - Áúëãàðèÿ. Ñêëàâèíèÿ - Áúë- ëàíñêèÿ åäèêò” îò 313 ã.
ãàðèÿ. êàòî ñàìîñòîÿòåëíà ñúñ
Áåëåæêè ïîä ÷åðòàòà â òîì ^ñîáñòâåí àðõèåïèñêîï,
XIV íà “Èçâîðèòå çà áúëãàðñêà- êàêúâòî å áèë Ïðîòîãåí.
òà èñòîðèÿ”, êúäåòî å ïîìåñòåí Èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I. Äèïòèõîí îò ñëîíîâà êîñò (ò. Éîàí Êîìíèí ñúçäàâà ñïèñú-
íàð. „Äèïòèõîí Áàðáåðèíè”).
ðå÷íèêúò íà Çîíàðà: “Ïåîíöèòå êà ñàìî 200 ãîäèíè ñëåä 865
áèëè îò òðàêî-èëèðèéñêî ïîòåêëî. Æèâåëè ñà â äðåâ- ã. Òîé, êàòî Îõðèäñêè àðõèåïèñêîï, å áèë èçöÿëî çàïîçíàò
íà Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Ó ñðåäíîâåêîâíèòå àâòîðè, ñ ïðîèçõîäà è ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà
÷åñòî èìåòî ïåîíöè ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ïàíîíöè, ò. å. öúðêâà. Ïîëîæèòåëíî â àðõèâà íà àðõèåïèñêîïèÿòà å
æèòåëèòå íà äâåòå ïðîâèíöèè Ïàíîíèÿ, êîèòî îáõâà- èìàëî äîêóìåíòè çà òîâà è âúç îñíîâà íà òÿõ òîé ñúçäàâà
ùàëè äíåøíà Óíãàðèÿ”. ñïèñúêà. Àêàä. Èâàí Ñíåãàðîâ â “Èñòîðèÿ íà Îõðèäñêàòà
Òåîäîñèé I áèë íàçíà÷åí çà èìïåðàòîð íå ñàìî äà ëèê- àðõèåïèñêîïèÿ” ïîñî÷âà, ÷å àðõèåïèñêîï Òåîôèëàêò, à
âèäèðà ãîëÿìîòî áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â óïðàâëåíèåòî ñëåä íåãî Éîàí Êîìíèí âîäèëè óñïåøíà áîðáà, îñîáåíî
íà Âèçàíòèÿ, íî è äà îáåçëè÷è ñúùåñòâóâàùàòà â èìïåðè- ïîñëåäíèÿ, çà âúçâðúùàíå íà îòíåòèòå åïàðõèè îò
ÿòà ñàìîñòîÿòåëíà áúëãàðñêà öúðêâà. Òÿ áèëà èçãðàäåíà Öàðèãðàäñêàòà ïàòðèàðøèÿ. Òîé êàòî êíÿç - ñèí íà èìïå-
îùå ïî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè. Òîâà ñå óñòàíîâÿ- ðàòîðà, à ïî-êúñíî êàòî ïëåìåííèê íà Àëåêñåé Êîìíèí,
âà îò ñúñòàâåíèÿ ñïèñúê íà áúëãàðñêèòå àðõèåïèñêîïè îò ìîãúë äà ÿ ñòàáèëèçèðà è íàëîæè êàòî íåçàâèñèìà. Òîé
Îõðèäñêèÿ àðõèåïèñêîï - áúëãàðèíà Éîàí Êîìíèí - ñèí ó÷àñòâàë â öúðêîâíèÿ ñúáîð, ñâèêàí îò ðîäñòâåíèêà ìó -
íà èìïåðàòîð Èñàê Êîìíèí è íà èìïåðàòðèöà Åêàòåðèíà èìïåðàòîð Ìàíóèë Êîìíèí ïðåç 1156 ã. è óñïÿë äà íàëîæè
Êîìíèíà. Íàðî÷íî ïîñî÷âàì è ðîäèòåëèòå ìó çà äîêàçà- èñòîðè÷åñêîòî ðåøåíèå çà ÒÚÆÄÅÑÒÂÎÒÎ ÌÅÆÄÓ
òåëñòâî, ÷å å áúëãàðèí.  òîçè ñïèñúê ïðúâ áúëãàðñêè àð- ÏÚÐÂÀ ÞÑÒÈÍÈÀÍÀ È ÎÕÐÈÄÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÅ-
õèåïèñêîï å ïîñî÷åí Ïðîòîãåí ñúñ ñåäàëèùå Ñåðäèêà. ÏÈÑÊÎÏÈß. Àêàä. Ñíåãàðîâ ïèøå, ÷å óñïÿë äà ãî íàïðà-
Èçðè÷íî å îòáåëÿçàíî, ÷å òîé å ó÷àñòâàë â ïúðâèÿ âñåëåí- âè áëàãîäàðåíèå “áëàãîñêëîííîñòòà íà âèçàíòèéñêèÿ
ñêè ñúáîð â Íèêåÿ ïðåç 325 ã., ñâèêàí çà óòî÷íÿâàíå íà äâîð”. Èìïåðàòîðúò ãî ïîñëóøàë, çàùîòî áèë áúëãàðèí,
îôèöèàëíàòà õðèñòèÿíñêà äîãìàòèêà îò Êîíñòàíòèí çàêðèëÿ ñúíàðîäíèöèòå ñè è çàòîâà äàâà ïðåäíèíà íà öúð-
Âåëèêè. Îò òóê ñå ðàçáèðà, ÷å ñàìîñòîÿòåëíàòà áúëãàðñêà êâàòà èì, êîÿòî òîé ÿâíî ñ÷èòà çà ñâîÿ. Çàòîâà ñèíúò ìó
öúðêâà å ñúçäàäåíà âåäíàãà ñëåä èçäàâàíå íà “Ìèëàíñêèÿ Àëåêñåé Êîìíèí è äðóãèòå èìïåðàòîðè îò òàçè äèíàñòèÿ
åäèêò” 313 ã. îò ïîñëåäíèÿ è òîé êàòî áúëãàðèí ÿ ñúçäàë. ñà îáëàãîäåòåëñòâàëè è ìàòåðèàëíî áúëãàðñêàòà Îõðèä-
Ó÷àñòèåòî íà àðõèåïèñêîïà é Ïðîòîãåí â ñúáîðà äîêàçâà, ñêà àðõèåïèñêîïèÿ - ñòðîåéêè â åïàðõèÿòà é ìàíàñòèðè è
÷å òÿ å áèëà ãîëÿìà, îáõâàùàëà å âñè÷êè çåìè íà öúðêâè. Àëåêñåé Êîìíèí å âúçñòàíîâèë õðàìà íà Ñâ.
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, íàñåëÿâàíè ñ áúëãàðè è ÷å òå Ïàíòàëåéìîí â ñêîïñêîòî ñåëî Íåðåçè. Êîìíèíèòå ñà èç-
èçöÿëî ñà áèëè õðèñòèÿíèçèðàíè, çà äà áúäå íåéíèÿò ãëàâà ðàâíèëè Îõðèäñêèòå àðõèåïèñêîïè ñ Öàðèãðàäñêèòå
àðõèåïèñêîï. Çàòîâà òîé ó÷àñòâà â ñúáîðà íå ñàìî ïîðàäè ïàòðèàðñè, íàðè÷àéêè ãè êàòî ïîñëåäíèòå “áëàæåíè è

259
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñâåòåéøè”. È îùå íåùî çà ñòàðèííîñòòà íà áúëãàðñêàòà
öúðêâà - çà äà ñå îáðàçóâà âåäíàãà ñëåä “Ìèëàíñêèÿ
åäèêò” êàòî îôèöèàëíà, çíà÷è òÿ äîòîãàâà å ñúùåñòâóâà-
ëà ìàñîâî, ìàêàð è ãîíåíà. Àêî å áèëà ìàëîáðîéíà, áè
ìîãëà äà áúäå ñàìî åïàðõèÿ íà åïèñêîï èëè íÿêîëêî òàêè-
âà ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà âëàäèêà. Ùîì å ïðèçíàòà çà àð-
õèåïèñêîïèÿ îçíà÷àâà, ÷å å áèëà ìíîãîáðîéíà è ÷å áúëãà-
ðèòå ñà áèëè ïðåèìóùåñòâåíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå
è âñè÷êèòå ñà áèëè õðèñòèÿíè. Ñúçäàâàíåòî é ñå íàëîæèëî,
çà äà ñå ïðåäîòâðàòè ðîìàíèçàöèÿòà èì. Òîâà å ìîãúë äà
èçâúðøè ñàìî Êîíñòàíòèí Âåëèêè, äîðè òîé å èíèöèàòîðúò
çà ñúçäàâàíåòî é.
Áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà èìïåðàòîð Àíàñòàñèé ñå óñòà-
íîâÿâà è ñ îùå íåùî. Íå ñàìî âîåííîíà÷àëíèêúò Éîàí
Ñêèò, êîéòî ãî ñïàñèë, ïîòóøàâàéêè áóíòà íà èñàâàðèòå â
Ìàëà Àçèÿ, íî è îñòàíàëèòå ìó ïúëêîâîäöè áèëè áúëãà-
ðè, êàêòî è åäèí îò êîìàíäâàùèòå âîéñêàòà - áúäåùèÿò
èìïåðàòîð, áúëãàðèíúò Þñòèí, êîéòî ñúùî ó÷àñòâàë â
ïîòóøàâàíåòî íà áóíòà. Àíàñòàñèé, â èçðàç íà äîâåðèå è
áëàãîäàðíîñò êúì ñâîÿ ñúíàðîäíèê ãî íàïðàâèë íà÷àëíèê
íà äâîðöîâàòà âîéñêà, íà êîÿòî äëúæíîñò ãî çàâàðèëà
ñìúðòòà. Þñòèí íå ñïîäåëÿë íåïðèÿçàíîñòòà íà ïîñëåä-
íèÿ êúì ñúíàðîäíèöèòå èì áúëãàðè. Îòêàçàë äà ó÷àñòâà â
îæåñòî÷åíèòå âîéíè ñ òÿõ. Ïî ïðåäëîæåíèå íà äâîðöîâè-
òå âîéñêè èìïåðàòîð ñòàíàë íà÷àëíèêúò èì Þñòèí. Çà
íåãî ãëàñóâàë è ñåíàòúò. Åäâà òîãàâà òîé ñå ñúãëàñèë äà
çàåìå ïðåñòîëà. Ïîëîæèòåëíî òàÿ âîéñêà å áèëà ïðåäèì-
íî îò áúëãàðè. Çàòîâà Þñòèí å ïîñòàâåí çà òåõåí íà÷àë-
íèê. Ñèãóðíî Àíàñòàñèé å ïðåäïî÷èòàë ãâàðäåéöèòå ìó
äà ìó áúäàò ñúíàðîäíèöè. Çà äà áúäå Þñòèí èçáðàí è îò
ñåíàòà, â íåãî å èìàëî áúëãàðñêà ïàðòèÿ, òÿ å äúðæàëà
ïðåñòîëà äà ñå îãëàâè îò ñúíàðîäíèê. Íå å âÿðíî òâúðäå-
íèåòî, ÷å Þñòèí å õîäèë â Òðàêèÿ äà ïîòóøàâà âúñòàíèå-
òî íà Âèòàëèàí. Îïðîâåðãàâà ñå îò íåïîñðåäñòâåíèòå ìó
äåéñòâèÿ ñëåä êàòî ñòàâà èìïåðàòîð, êàêòî è òåçè íà
Âèòàëèàí, êîéòî âåäíàãà ïðåêðàòèë âúñòàíèåòî. Þñòèí
ãî âçåë â Öàðèãðàä, ïðàâåéêè ãî êîíñóë - åäíà îò íàé-âèñ-
øèòå äëúæíîñòè â èìïåðèÿòà. Çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà
Þñòèí ñå ñúäè ïî òîâà, ÷å òîé êúì èìåòî ñè äîáàâèë ïðîç-
âèùåòî Âåäðèàíåö, ïîä÷åðòàâàéêè, ÷å å áúëãàðèí è ÷å íå
ñàìî íå ñêúñâà ñ ïðîèçõîäà ñè, íî ñå ãîðäåå ñ íåãî.
Âåäðèàíà å ðîäíîòî ìó ìÿñòî, ñåëî â Êþñòåíäèëñêî èëè
Íèøêî.
Þñòèíèàí Âåëèêè áèë áåçäåòåí. Íàñëåäèëè ãî ïëå-
ìåííèöè è ñðîäíèöè. Òå íå çàêðèëè “Ïúðâà Þñòèíèàíà”,
êîÿòî ñå áèëà íàëîæèëà ñëåä 30-ãîäèøíîòî ñè ñúùåñòâó-
âàíå êàòî íåîáõîäèìà öúðêâà çà áúëãàðèòå. Òîâà ñå ðàç-
áèðà îò ïèñìîòî íà ïàïà Ãðèãîðèé (590-604 ã.), â êîåòî
ïèøå, ÷å ïðè íåãî äîøåë äà ìó ñå îïëà÷å åïèñêîïúò íà
Òåáà (Òåñàëèÿ), ÷å áèë óâîëíåí îò àðõèåïèñêîïà íà “Ïúð-
âà Þñòèíèàíà” è îò ïîñëàíèåòî íà ñúùèÿ ïàïà äî Ñèíîäà
íà “Ïúðâà Þñòèíèàíà”, ïî ïîâîä èçáèðàíåòî íà àðõèå-
ïèñêîï: “Çàðàäâàõìå ñå, ÷å âèå ñå ãðèæèòå çà ñåáå ñè,
êàòî ñòå èçáðàëè íàøèÿ ñúáðàò”. Òÿ ïðîñúùåñòâóâàëà
ïî÷òè äâà âåêà. Áèëà çàêðèòà â 733 ã. îò Ëúâ III, çàùîòî
áúëãàðèòå îò Ñîëóíñêî - Êóáåðîâèòå ïîäêðåïèëè ìåòåæ-
íèêà Àíàñòàñèé II.
Îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî çà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò íà
èìïåðàòîð Âàñèëèé I: Ïðè äåòðîíàöèÿòà íà èìïåðàòîð
Ìèõàèë III îò Âàñèëèé, êîéòî òîãàâà áèë íà÷àëíèê íà äâîð-
öîâàòà âîéñêà, íà äâà ïúòè ñúîáùàâà, ÷å ïðè ïðåâðàòà ìó
ïîìàãàë áúëãàðèíúò Ïåòúð, ÷å òå äâàìàòà ñ íåãî ñà çàëî-
260
âèëè ñïÿùèÿ èìïåðàòîð â ëåãëîòî ìó. Â òàêèâà îïàñíè
äåéñòâèÿ ñå ïðèáÿãâà äî ïîìîùòà ñàìî íà íàé-äîâåðåíè-
ÿò è òî ñúíàðîäíèê. Ñ âçèìàíåòî íà Ïåòúð çà ïîìîùíèê
Âàñèëèé ïóáëè÷íî ïîêàçâà, ÷å òîé å áúëãàðèí è èìà âÿðà
ñàìî íà áúëãàðè, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å è îáêðúæåíèåòî
ìó å áúëãàðñêî. Áúëãàðñêàòà ñè íàðîäíîñò ïîêàçâà è
ïîñëåäíàòà èìïåðàòîðñêà äèíàñòèÿ - íà Ïàëåîëîçèòå.
Ñúçäàòåëÿò £ Ìèõàèë Ïàëåîëîã â 1372 ã. èçäàâà ñïåöèàëåí
õðèñîâóë, ñ êîéòî âúçñòàíîâÿâà îðåçàíèòå ïðàâà íà Îõ-
ðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ ñëåä ñúçäàâàíåòî é îò Âàñèëèé
II â 1019 ã.  õðèñîâóëà å çàïèñàíî îùå, ÷å äîêóìåíòèòå, ñ
êîèòî å ñúçäàäåíà “Ïúðâà Þñòèíèàíà” ñà åäíàêâè ñ òåçè
íà Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ. Ñ òîçè äîêóìåíò ñå
îôèöèàëíî ïîòâúðæäàâà ñòàðîäàâíîòî ïðèñúñòâèå íà
áúëãàðèòå íà Áàëêàíèòå îò ïðåäè êàí Àñïàðóõ. Ìèõàèë
Ïàëåîëîã èçðàçÿâà ñâîÿòà áúëãàðñêà ïðèíàäëåæíîñò è ñ
ùåäðè äàðåíèÿ êúì Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ. Ñúùîòî
ïðàâÿò è ïðèåìíèöèòå ìó. Íàé-âå÷å Àíäðîíèê Ïàëåîëîã
Ñòàðøè. Òîé îòèâà îùå ïî-äàëå÷å â áúëãàðîëþáèåòî ñè,
íàðè÷àéêè òàçè àðõèåïèñêîïèÿ - ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ! Òÿ äî
çàêðèâàíåòî é ïðåç 1717 ã. îñòàíàëà ñòðàæ íà
áúëãàðùèíàòà, â íåéíàòà åïàðõèÿ ñå ïèñàëî ñàìî íà
áúëãàðñêè ñ êèðèëèöà.
Èâàí Áîæèëîâ â ìàùàáíîòî ñè èçñëåäâàíå “Ôàìèëè-
ÿòà íà Àñåíåâöè 1186-1460 ã.” óñòàíîâÿâà, ÷å å èìàëî
ôàìèëèÿ íà âèçàíòèéñêè Àñåíåâöè, êëîí îò áúëãàðñêèòå.
Íåèí ðîäîíà÷àëíèê áèë áèâøèÿò áúëãàðñêè öàð Ìèöî è
äúùåðÿòà íà öàð Èâàí Àñåí II - Ìàðèÿ, îò áðàêà ìó ñ
Èðèíà Êîìíèíà - ñúùî áúëãàðêà. Âèçàíòèéñêèòå Àñåíåâ-
öè ñà áèëè â ìíîãî áëèçêè ðîäñòâåíè âðúçêè ñ Øèøìàíî-
âàòà ôàìèëèÿ - ïðîäúëæèòåë íà Àñåíåâöè â Áúëãàðèÿ,
êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ òÿõ ÷ðåç äðóãàòà äúùåðÿ íà öàð Èâàí
Àñåí II îò ñúùèÿ áðàê - Òåîäîðà Àííà. Âèçàíòèéñêèòå
Àñåíåâöè áèëè ìíîãî ïî-ìíîãîáðîéíè îò áúëãàðñêèòå ñè
ðîäíèíè - 83 äóøè, îò êîèòî 55 ìúæå è 28 æåíè. Òå ïðîÿ-
âÿâàò ÿðêî ïîä÷åðòàíî ñúçíàíèå, ÷å ïðèíàäëåæàò êúì öàð-
ñêàòà äèíàñòèÿ íà Èâàí Àñåí III, ìàêàð è â èçãíàíèå âúâ
Âèçàíòèÿ, îñòàâà “öàð” íà Áúëãàðèÿ. Òå ñà ñðåä íàé-áëà-
ãîðîäíèòå ôàìèëèè íà Âèçàíòèÿ íåïîñðåäñòâåíî äî Ïà-
ëåîëîçèòå. Íå ñëó÷àéíî òàì Èâàí III Àñåí ñå îæåíâà çà
ñúíàðîäíè÷êàòà ñè Èðèíà Ïàëåîëîæêà. Òå ñêëþ÷âàò áðà-
êîâå è ñ äðóãè âèçàíòèéñêè äèíàñòèè: Êàíòàêóçèíè, Äóêà,
Ëàñêàðèñ è íàé-èçòúêíàòèòå âèçàíòèéñêè ôàìèëèè êàòî
Òîðíèê, Ðàóë è Ìåëèêåñ. Ñðîäÿâàíåòî íà âèçàíòèéñêèòå
Àñåíîâöè ñ òåçè ôàìèëèè ãè ïîñòàâÿ âúâ âúðõîâåòå íà
Âèçàíòèÿ äî ïàäàíåòî é ïîä òóðñêî âëàäè÷åñòâî. Îñîáå-
íî âàæíî áèëî â ãîäèíèòå 1334-1354 ã. Èðèíà Àñåíèíà å
ñúïðóãà íà Éîàí VI Êàíòàêóçèí è âèçàíòèéñêà èìïåðàò-
ðèöà. Äúùåðÿ é Åëåíà å îìúæåíà çà Éîàí VI Ïàëåîëîã -
äðóãàòà çàêîííà èìïåðàòðèöà. Ñèíúò èì, Ìàòåé Êàíòàêó-
çèí, èçïîëçâàë ïîíÿêîãà è ôàìèëíîòî èìå Àñåí, å ñúèì-
ïåðàòîð, à áðàòÿòà íà Èðèíà - Éîàí è Ìàíóèë ñà äåñïîòè.
Çà ñèëíîòî ïðèñúñòâèå íà Àñåíåâöè âúâ Âèçàíòèÿ ñå ñúäè
îò ìÿñòîòî èì âúâ âèçàíòèéñêàòà ðàíãîâà òàáëèöà íà âèñ-
øè ñàíîâíèöè. Îò òÿõ äåñïîòè ñà: Éîàí III Àñåí, Ìàíóèë
Àñåí è Àíäðîíèê Àñåí, ïàíèïåðñåâàñòè: Èñàê Àñåí è Àí-
äðîíèê Àñåí, âåëèê äóê å Èñàê Àñåí, à âåëèêè ïðèìèêþðè
- Ìàíóèë Àñåí è Àíäðîíèê Àñåí. Ìíîçèíà Àñåíåâöè ñà
áèëè óïðàâèòåëè íà îáëàñòè, à äðóãè âèäíè âèçàíòèéñêè
âîåííîíà÷àëíèöè êàòî Ìèõàèë Àñåí, Êîíñòàíòèí Àñåí è
äð. Èçìåæäó òÿõ èìà è âèäíè äèïëîìàòè - Ïàâåë Àñåí,
Ìèõàèë Àñåí, Íèêîëà Àñåí è äðóãè. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å
 ÀÂÈÒÎÕÎË

Èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I, àðõèåïèñêîï Ìàêñèìèÿí è èìïåðàòîðñêàòà ñâèòà. Ìîçàéêà îò Ñàí Âèòàëå (546-548 ã.)

Èìïåðàòîð Àëåêñèé I Êîìíèí ïðåä Õðèñòîñ (âëÿâî). Ìèíèàòþðà îò ðúêîïèñ íà „Ïàíîïëèÿ Äîãìàòèêà” (XII â.). Èìïåðàòîð Éîàí VIII
Ïàëåîëîã (â äÿñíî) âúâ Ôëîðåíöèÿ (1439 ã.)

261
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âñè÷êè òå íå çàáðàâÿò áúëãàðñêèÿ ñè ïðîèçõîä è âèíàãè
êúì ëè÷íîòî ñè èìå ïðèáàâÿò ôàìèëíîòî Àñåí, ñ÷èòàé-
êè ãî çà òåæåñò è áåëåã íà öàðñêèÿ èì áúëãàðñêè ðîä.
Ñ òåçè äîïúëíåíèÿ êúì òåìàòà ñ÷èòàì, ÷å îùå ïî-êà-
òåãîðè÷íî ñå óñòàíîâÿâà, ÷å Âèçàíòèÿ å äåëî íà áúëãàð-
ñêèÿ íàðîä.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß:
1. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ - “Ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå - è íà÷àëîòî áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêà öúðêâà” Ñîôèÿ 1910
2. Àêàä. Äèìèòúð Àíãåëîâ - “Èñòîðèÿ íà Âèçàíòèÿ”, “Íàóêà è èç-
êóñòâî” - Ñîôèÿ 1973
3. Ì. Â. Ëåâ÷åíêî - “Èñòîðèÿ íà Âèçàíòèÿ” Ñîôèÿ 1948
4. “Âèçàíòèéñêèòå âàñèëåâñè” - êîëåêòèâ Ñîôèÿ - “Àáàãàð”-1997
5. Àêàä. Èâàí Ñíåãàðîâ, “Èñòîðèÿ íà îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ” -
ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1995
6. Àêàä. Èâàí Äóé÷åâ - “Áúëãàðñêî ñðåäíîâåêîâèå” - Ñîôèÿ, “Íàóêà
è èçêóñòâî”, 1972
7. Èâàí Áîæèëîâ - “Àñåíåâöè” -1186 -1453 “ - Ñîôèÿ.
8. Àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ - “Òðàêèòå è òåõíèÿ åçèê”, Ñîôèÿ, ÁÀÍ,
1977
9. Èâàí Äóðèäàíîâ - “Åçèêúò íà òðàêèòå”, Ñîôèÿ, 1976 , “Íàóêà è
èçêóñòâî”.
10. Êîíñòàíòèí Êàìåíîâ - “Íåáåòî ïîìíè”, Âàðíà, 2000 , “Íàðîäåí
áóäèòåë”.
11. Ïåòúð Äîáðåâ - “Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâè áúëãàðè”,
“Îãëåäàëî” -1995 , Ñîôèÿ
262
12. Åíöèêëîïåäèÿ “Õðîíîëîãèÿ íà ñâåòà” ò. 6, Òúðíîâî, 1992 , “Åë-
ïèñ”.
13. Åíöèêëîïåäèÿ - Áð. Äàí÷îâè - Ñîôèÿ, 1936, Ñò. Àòàíàñîâ.
14. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ - ò. 6, 9 è 14, ÁÀÍ, Ñîôèÿ.
15. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå õðèñòèÿíè â
Åâðîïà” - â ðúêîïèñ.
16. ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËÎÂ - “Áúëãàðèòå ñà áèëè õðèñòèÿíè ïðåäè 865 ” -
“Ìàêåäîíèÿ” áð. 34/98
17. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Ïðåëîì” Ñîôèÿ áð. 25/98 , “Áúëãàðèòå íå
ñà õðèñòèÿíè îò 865, à îò ìíîãî ïî-ðàíî”, “Âèçàíòèÿ íå å áèëà
ãðúöêà äúðæàâà”.
18. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Îò êîãà ñà õðèñòèÿíè áúëãàðèòå?” - “Àíòè”
áð. 5/2000
19. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Ïàìåò çà Âèçàíòèÿ, íî òî÷íà” - “Àíòè”
áð. 33/2001 ,
20. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå õðèñòèÿíè â
Åâðîïà”, “Âñè÷êî çà âñÿêè” áð. 19/2000
21. Ñáîðíèöè “Áúëãàðèÿ â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ”, Âàðíà.
22. Äîêëàäè íà Çäðàâêî Äàñêàëîâ èçíåñåíè íà ìåæäóíàðîäíè êîí-
ôåðåíöèè: 1996 - “Áúëãàðñêèÿò íàðîä å íàé-äðåâíèÿò”; 1997 -
“865 íÿìà ïîêðúñòâàíå, áúëãàðèòå ñà ñòàðè õðèñòèÿíè”; 2000 -
“Ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà, íîñèòåë è ïðîäúëæèòåë íà òðà
êèéñêàòà àðõèòåêòóðà”.
23. Ëþäìèëà Äîí÷åâà-Ïåòêîâà - “Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïà-
ìåòíèöè â Áúëãàðèÿ” - Ñîôèÿ, ÁÀÍ, 1980
24. Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ - “Äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëó-
îñòðîâ” ò. I, “Ãóòîðàíîâ è ñèí”, Ñîôèÿ, 1998

ÇËÀÒÅÍ ÏÐÚÑÒÅÍ Ñ ÐÓÍÍÈ ÇÍÀÖÈ
ÏÐÎÔ. ÈÂÀÍ ÂÅÍÅÄÈÊÎÂ
Ïðåäè äåñåòèíà ãîäèíè, èäâàéêè îò Âàðíà, Ì.Ëàçàðîâ
ìè ñúîáùè, ÷å â òàìîøíèÿ ìóçåé áèë ïðåäîñòàâåí çà îò-
êóïâàíå åäèí çëàòåí ïðúñòåí. Òîé ïðåäëîæèë íà ïðèòåæà-
òåëÿ ìó äîñòà ñîëèäíà ñóìà, íî ìåæäóâðåìåííî ãî ôîòîã-
ðàôèðàë. Íàìèðà÷úò, íåäîâîëåí îò ïðåäëîæåíàòà öåíà,
ñè ãî âçåë îáðàòíî, à Ëàçàðîâ, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å ïðúñ-
òåíúò å íàìåðåí â Øóìåíñêî è ÷å âåðîÿòíî å ñðåäíîâåêî-
âåí, ìè èçïðàòè ñíèìêèòå, çà äà âèäÿ äàëè íå ìîãà äà ðàç-
áåðà íåùî ïîâå÷å îò íåãî. Ïðúñòåíúò ìè ñà âèäÿ èíòåðå-
ñåí è ñêîðî ñëåä òîâà áÿõà èçïðàòåíè ïðè íàìèðà÷à â Øó-
ìåí äâàìà ñúòðóäíèöè íà Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìó-
çåé - À. Ìåëàìåä* è Âë.Ïåí÷åâ, êîèòî äà îòêóïÿò ïàìåò-
íèêà. Òå ñå ñðåùíàõà ñ íàìèðà÷à è ìó ïðåäëîæèõà ïî-âè-
ñîêà öåíà. Íî íàìèðà÷úò èì îòãîâîðè, ÷å å èçãóáèë ïðúñ-
òåíà — íåùî, êîåòî å ìàëêî âåðîÿòíî. Ïî-áëèçî äî èñòè-
íàòà èçãëåæäàøå, ÷å òîé å íàìåðèë êóïóâà÷, êîéòî ìó å
äàë ïî-âèñîêà öåíà, è ÷å ïðúñòåíúò ñå íàìèðà â íÿêîÿ ÷àñ-
òíà ñáèðêà èëè å ïðåïðîäàäåí íà íÿêîãî èçâúí Áúëãàðèÿ.
Òîâà, êîåòî íå çíàåì ñåãà çà ïðúñòåíà, ñà òî÷íèòå ìó ðàç-
ìåðè è òåãëîòî ìó, çàùîòî áëàãîäàðåíèå íà ñíèìêèòå íà
Âàðíåíñêèÿ ìóçåé öåëèÿò òåêñò,
èçïèñàí âúðõó íåãî, å çàïàçåí
è ìîæå äà ñå èçó÷àâà, ò.å. ñïà-
ñåí å çà íàóêàòà.
Âñúùíîñò èíòåðåñíîòî â
ïðúñòåíà å èìåííî òåêñòúò ìó,
èçïèñàí ãðèæëèâî ñ ðóíè. Äâà-
äåñåò îò òåçè ðóíè ñà â åëèïñî-
âèäíàòà ðàìêà, êîÿòî îãðàæäà
ëèöåâàòà ìó ÷àñò. Íî î÷åâèäíî
ñúñòàâèòåëÿò íà íàäïèñà å èìàë
äà êàæå íåùî ïîâå÷å, çàùîòî å
ïîêðèë ñ ðóíè è îñíîâàòà, îò êî-
ÿòî èçëèçà òàçè åëèïñîâèäíà
ðàìêà, èçäúëáàâàéêè â åäèí ðåä îùå 18 ðóíè. Òàêà ñå ïî-
ëó÷àâà îùå åäèí äúëúã òåêñò âúðõó ñòðàíèòå íà ïðúñòåíà.
Ïîä òîçè ðåä îò åäíàòà ñòðàíà íà õàëêàòà íà ïðúñòåíà
èäâà ñàìî åäèí êðúñò. Îçíà÷àâà ëè òîé íà÷àëîòî èëè êðàÿ
íà íàäïèñà, å íåÿñíî, ìàêàð ÷å îáèêíîâåíî â íàäïèñè âúð-
õó ïðúñòåíè èëè ïå÷àòè êðúñòúò ñòîè â íà÷àëîòî íà òåêñ-
òà. Íà ðèñóíêàòà, êîÿòî ïðèëàãàì, êðúñòúò å îçíà÷åí ïîä
No 30. Çàïî÷âà ëè îòòàì òåêñòúò íà íàäïèñà?
Òî÷íî íàä íåãî èìà çíàê ñ ôîðìà íà êðúã÷å èëè íà áóê-
âàòà “î”, êîéòî ñå ñðåùà íà íÿêîëêî ìåñòà â òåêñòà (ë.2,9,27
è 37) è êîéòî å ñúåäèíåí ñ äðóã çíàê â 9 è 14 ñ ôîðìà íà
ëàòèíñêî “V”. Äàëè òîâà å íÿêàêúâ ðàçäåëèòåëåí çíàê, å
òðóäíî äà ñå êàæå. Â ñúùîòî ïîëîæåíèå, â êîåòî å ïîñòà-
âåíî êðúñò÷åòî â íàäïèñà, ïàê ïîä åäíî òàêîâà “î” å ïîñ-
òàâåíà åäíà ðóíà ñ ôîðìàòà íà êðúãúë åïñèëîí (å), íî îáúð-
íàò ñ îòâîðåíàòà ñè ÷àñò íå íàñòðàíè, à íàäîëó: 37 è 38.
Òîâà, êîåòî å õàðàêòåðíî çà âñè÷êè ðóíè â íàäïèñà, êà-
òî íå áðîèì âúïðîñíîòî êðúã÷å, å, ÷å âñÿêà õàñòà, êîÿòî
íå äîïèðà äî äðóãà, çàâúðøâà íà ñâîáîäíèÿ ñè êðàé ñ ìàëêà
ÿìè÷êà. Òàçè ÿìè÷êà å òîëêîâà íåîáõîäèìà íà ìàéñòîðà,
ãðàâèðàë íàäïèñà, ÷å òÿ ñå ïîÿâÿâà â õàñòè, êîèòî ñå äî-
ïèðàò ïîíÿêîãà, íàïðèìåð â åäíà ðóíà, íàïîìíÿùà áóêâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òà “Â” â ãðúöêàòà àçáóêà, íî ñ äîëåí îòâîðåí êðàé (36).
Î÷åâèäíî å, ÷å ìàéñòîðúò, êîéòî å ãðàâèðàë òîçè íàäïèñ,
å íàïðàâèë âñè÷êî âúçìîæíî, çà äà î÷åðòàå ÿñíî êðàèùà-
òà íà áóêâèòå ñè^àêî, ðàçáèðà ñå, òîâà ñà áóêâè, à íå öåëè
ñèãëè, îçíà÷àâàùè öÿëà ñðè÷êà èëè äîðè öÿëà äóìà.
Àç ðàçãëåæäàõ ìíîãî ïúòè òîçè äúëúã òåêñò è òðÿáâà
äà êàæà, ÷å íå ñúì ñèãóðåí äîðè çà áðîÿ íà ðóíèòå. Íàï-
ðèìåð ïðè êðúã÷åòî â ñðåäàòà íà åëèïñîâèäíàòà ðàìêà,
îçíà÷åíî êàòî ÷å ëè ñ äâå êîíöåíòðèðàíè êðúã÷åòà åäíî â
äðóãî, å äîïðÿíà åäíà áóêâà ñ ôîðìàòà íà “V” (9). Òàêà å è
ïðè 14, êîåòî íàïîìíÿ èçïèñâàíåòî íà åäíî ñëîæíî “ó”
ñúñòàâåíî îò “Δ è “V”, êàêòî ñå ïèøå íà ãðúöêè.
Íàé-òðóäíîòî â òîçè òåêñò å, ÷å íå ñå âèæäà åäèí ðåä,
êîéòî ãðàâúîðúò äà ñëåäâà. Â åëèïñîâèäíàòà ðàìêà íàä-
ïèñúò íå å ñúîáðàçåí ñ ôîðìàòà íà åëèïñàòà è íå å äàäåí
ïîäðåä, íèòî îòäåëíèòå ðóíè ñà â ðåäîâå, ïîñòàâåíè õî-
ðèçîíòàëíî.
Îò äðóãà ñòðàíà, íÿêîè îò ðóíèòå ñúâïàäàò ïî ôîðìà ñ
ãðúöêè áóêâè îò âèçàíòèéñêàòà åïîõà. Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ
ðóíèòå 7 è 12, 28, 31 è 39, êúäåòî ñå âèæäà ãðúöêèÿò Å ñè-
ëîí (Y), ðàçïðîñòðàíåí øèðî-
êî êàòî çíàê â ïðàáúëàãðñêèòå
ïàìåòíèöè: “Í” èëè èìà è åäíà
ðóíà ñ ôîðìàòà íà “N” (3 è 8).
Íî âñè÷êè òå ñà â ñúñåäñòâî
ñúñ çíàöè, êîèòî íå ñå ñðåùàò â
ãðúöêàòà àçáóêà. Àç ñå íàäÿâàõ,
÷å ùå èçìúêíà îò òîçè òåêñò íå-
ùî, êîåòî äà ìè ïîçâîëè äà ðàç-
÷åòà íàäïèñà, íî òîé å íàïðà-
âåí òàêà, ÷å ÷îâåê íå å ñèãóðåí
äîðè â ðåäà, ïî êîéòî òðÿáâà äà
ñå ÷åòàò áóêâèòå ìó. Ãðàâüîðúò
å äúëáàë âñåêè çíàê ñàì ïî ñå-
áå ñè è å ïðåâúðíàë öåëèÿ òåêñò â çàãàäêà. À íàäïèñúò å
èíòåðåñåí è ïî äðóãè ïðè÷èíè.
Ïîíÿêîãà â ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè ñå ñðåùàò áóêâè,
êîèòî íå ñúùåñòâóâàò â ãðúöêàòà àçáóêà, ìàêàð ÷å ñà íà-
ïèñàíè íà ãðúöêè. Òàêà íàïðèìåð â åäèí îò íàäïèñèòå èí-
âåíòàðè íà âîåííè ñêëàäîâå, êîéòî ïóáëèêóâàõ â ñï. “Ðàç-
êîïêè è ïðîó÷âàíèÿ”, IV (íà ôðåíñêè) — íàäïèñúò å îò Ìà-
äàðà, çâóêúò “î” â ãðúöêèÿ ìó òåêñò å èçðàçåí íå ñ êðúã÷å,
à ñ åäíà úãëîâàòà ñèãëà, íàïîìíÿùà ñòèëèçèðàíà ìúëíèÿ
— h. Òîâà ñúçäàâà âïå÷àòëåíèåòî, ÷å îñâåí ãðúöêàòà àçáó-
êà êàìåíîäåëåöúò å ïîçíàâàë è äðóãà àçáóêà, â êîÿòî “î”
ñå å ïèøåëî ïî òîçè íà÷èí. Ðàçáèðà ñå, ïðúñòåíúò îò Øó-
ìåíñêî ìîæå äà ïðåäëàãà ïðîñòî ñúâïàäåíèå íà âúïðîñ-
íèòå áóêâè ñ ãðúöêèòå, áåç òå äà èìàò ñúùàòà ñòîéíîñò.
Ñàìèÿò àç, ïðè íåâúçìîæíîñòòà äà äàì òúëêóâàíå íà
òîçè ðóíè÷åñêè íàäïèñ âúðõó ïðúñòåíà, ñå ðåøèõ äà ãî
ïóáëèêóâàì áåç òúëêóâàíå, óáåäåí äúëáîêî, ÷å ïàìåòíè-
öèòå òðÿáâà äà ñå ïóáëèêóâàò, çà äà ìîæå, êîãàòî ñàì íå
ñúì â ñúñòîÿíèå äà èì äàì òúëêóâàíå, äðóã äà ñå çàíèìàå
ñ òÿõ èëè äà ñå ñúáåðàò äîñòàòú÷íî ïîäîáíè íàäïèñè, äî-
êàòî ñå íàìåðè êëþ÷úò çà ðàç÷èòàíåòî è ðàçáèðàíåòî èì.
Òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ïðåäíàçíà÷åíèåòî
263
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ïðúñòåíà. Îáèêíîâåíî ïðúñòåíè ñ íàäïèñè, è òî âäëúá-
íàòè, ñëóæàò çà ïîäïå÷àòâàíå íà êîðåñïîíäåíöèÿòà. Ïðè
íàøèÿ ïðúñòåí òîâà å èçêëþ÷åíî, çàùîòî íàäïèñúò ìèíà-
âà íå ñàìî ïî ïëî÷êàòà íà ïðúñòåíà , íî è ïî îáèêîëêàòà
íà åëèïñîâèäíàòà ìó ïëî÷êà è òàçè ìó ÷àñò íÿìà êàê äà ñå
îòïå÷àòà âúðõó ïå÷àòíîòî ÿäðî. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ïðúñòå-
íúò èìà ðàçëè÷íî ñúäúðæàíèå îò òîâà, êîåòî èìàò îáèê-
íîâåíî ïðúñòåíèòå - ïå÷àòè.
Ñàìèÿò ôàêò, ÷å ïðúñòåíúò çàïî÷âà ñ êðúñò, ïîêàçâà
ÿñíî, ÷å òîé å ïðÿêî èëè êîñâåíî ñâúðçàí ñ õðèñòèÿíñòâî-
òî êàêòî ìíîãî îò íàäïèñèòå îò åçè÷åñêàòà åïîõà íà áúë-
ãàðñêèòå âëàäåòåëè, êîèòî çàïî÷âàò ñ êðúñò. Ïðè òîâà íèå
íÿìàìå íèêàêâè ïðè÷èíè äà ñå ñúìíÿâàìå, ÷å íàäïèñúò è
264
ñëåäîâàòåëíî ïðúñòåíúò ïðèíàäëåæàò íà ÷îâåê ñ ìíîãî
âèñîêî ïîëîæåíèå — íà âëàäåòåë èëè íà áîëÿðèí ñ âèñîê
ðàíã. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å äîñåãà íÿìà ïîäîáíè ïðúñòåíè, îò-
êðèòè ó íàñ, íàâåæäà íà ìèñúëòà, ÷å òîçè âèä ïàìåòíèöè
ñà ìíîãî ðåäêè è áåçñïîðíî òîâà äîïúëíèòåëíî çàòðóäíÿ-
âà òúëêóâàíåòî èì. Ïðèñúñòâèåòî â íàäïèñà íà ðóíè, êîè-
òî ïðèëè÷àò íà äîïúëíèòåëíî èçäúëáàíèòå ðóíè â êúñèòå
íàäïèñè îò ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, ïîêàçâà
ÿñíî, ÷å íàäïèñúò å îò VIII èëè IX â.ñë.Õð., à ìîæå è äà å
ìíîãî ïî-äðåâåí. Íèå ñìå ïî÷òè ñèãóðíè, ÷å â ñëó÷àÿ ñòà-
âà äóìà çà åäèí áúëãàðñêè ïàìåòíèê îò åçè÷åñêàòà èëè
íà÷àëîòî íà õðèñòèÿíñêàòà åïîõà.
(ñï. “Íóìèçìàòèêà è ñôðàãèñòèêà”, 1996 )

ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÂÚÏÐÎÑ Â ÐÓÑÈß (ÕVI-ÕÕ Â.)
ÍÈÊÎËÀÉ ÏÀÂËÎÂ
Îò IÕ äî ÕIII â. íàé-ìîãúùàòà âîåííî-ïîëèòè÷åñêà,
èêîíîìè÷åñêà è êóëòóðíà ñèëà â ñåâåðíàòà ÷àñò íà Åâðà-
çèéñêèÿ ñâðúõêîíòèíåíò å Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Â ïåðèîäà
íà ñâîÿ íàé-ãîëÿì âúçõîä òàçè Áúëãàðñêà èìïåðèÿ ñå ïðîñ-
òèðà îò Ñåâåðíèÿ ëåäîâèò îêåàí äî Êàñïèéñêî ìîðå è Êàâ-
êàçêèòå ïëàíèíè íà þã, îò èçâîðèòå íà ðåêà Îêà â Èçòî÷-
íîåâðîïåéñêàòà ðàâíèíà íà çàïàä äî ðåêà Îá â Ñèáèð íà
èçòîê. Îùå ïðåç IÕ â. êàí Àëìóø îò ðîäà Äóëî ïðèåìà
èñëÿìà çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ, íî äî èñëÿìñêàòà îáâèâêà
ñå ñúõðàíÿâàò ðåäèöà åëåìåíòè îò äðåâíàòà áúëãàðñêà ðå-
ëèãèÿ - Òàíãðèçìúò. Â ñðåäàòà íà ÕIII â. áúðçî ðàçðàñòâà-
ùàòà ñå Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ íà ×èíõèç õàí íàíàñÿ òåæúê
óäàð íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Âúïðåêè òîâà ìîíãîëñêàòà âëàñò
ñå çàäúðæà çà òâúðäå êðàòêî âðåìå è ïðåç ÕIV è ÕV â.
Âîëæêà Áúëãàðèÿ îòíîâî ñå èçäèãà êàòî çíà÷èìà ñèëà íà
ãðàíèöàòà ìåæäó Åâðîïà è Àçèÿ. Íî îò êðàÿ íà ÕV è ïðåç
ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕVI â. ìëàäîòî Ìîñêîâñêî êíÿæåñò-
âî çàïî÷âà ïîðåäèöà îò àãðåñâíè âîéíè ñðåùó áúëãàðñêà-
òà äúðæàâà. Òå ñå óâåí÷àâàò ñ óñïåõ ïðåç 1552 ã., êîãàòî
ðóñêèÿò âëàäåòåë Èâàí IV Ãðîçíè çàâëàäÿâà ñòîëèöàòà íà
Âîëæêà Áúëãàðèÿ - ãðàä Êàçàí íà ð. Âîëãà. Îùå ïðåç 1547
ã. Èâàí Ãðîçíè ïðèåìà äðåâíàòà áúëãàðñêà èìïåðñêà òèò-
ëà “öàð” è ñúóìÿâà äà ïðèâëå÷å â àðìèÿòà ñè çíà÷èòåëåí
áðîé âîëæêè áúëãàðè. Âñè÷êè íåãîâè íàñëåäíèöè íà ðóñ-
êèÿ ïðåñòîë, ÷àê äî 1917 ã. íîñÿò òèòëàòà “öàð Âñåðóññêèé
è Áîëãàðñêèé”, à îêîëî 40% îò ðóñêàòà àðèñòîêðàöèÿ ïðî-
èçõîæäà îò áúëãàðñêè è áúëãàðî-êèï÷àêñêè ðîäîâå. Òàêà
Ðóñèÿ ñå îôîðìÿ êàòî äóàëèñòè÷íà ðóñêî-áúëãàðñêà äúð-
æàâà, êîÿòî â ãîëÿìà ñòåïåí íàñëåäÿâà ãåîïîëèòè÷åñ-
êàòà òðàäèöèÿ íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
Îò ñðåäàòà íà ÕVI â. ÷àê äî íàøè äíè â íà÷àëîòî íà
ÕÕI â. áúëãàðñêèÿò âúïðîñ â Ðóñèÿ ïåðèîäè÷íî ñå âúçï-
ëàìåíÿâà è âñå îùå íå å íàìåðèë ñâîåòî ðåøåíèå. Áúë-
ãàðñêèÿò âúïðîñ âúâ Âîëãî-Óðàëñêèÿ ðåãèîí è Ñåâåðåí
Êàâêàç âêëþ÷âà öÿëà ïîðåäèöà îò áúëãàðñêè îñâîáîäè-
òåëíè äâèæåíèÿ çà âúñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Êàçàí çàïî÷âà áúë-
ãàðñêàòà Îñâîáîäèòåëíà âîéíà (1553-1584 ã.) ñðåùó Ðóñèÿ.
Òÿ å âîäåíà îò Øåéõ Ãàëè - ïîòîìúê íà áúëãàðñêèÿ äèíàñ-
òè÷åñêè ðîä Äóëî. Ïðåç ÕVII â. âîëæêèòå áúëãàðè âçèìàò
àêòèâíî ó÷àñòèå âúâ âúñòàíèåòî íà Ñòåïàí Ðàçèí.  íà÷à-
ëîòî íà ÕVIII â. Ãóçà Àêàé âäèãà íîâî âúñòàíèå ñ öåë âúç-
ñòàíîâÿâàíå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Âàæíà ðîëÿ çà òåçè
îñâîáîäèòåëíè äâèæåíèÿ èçèãðàâàò áúëãàðñêèòå ìþñþë-
ìàíñêè äóõîâíèöè - ìîëëèòå. Â ñðåäàòà íà ÕVIII â. ìîëëà
Ìóðàò ñå îáðúùà êúì áîãîìîëöèòå â Êàçàí: “Äîéäå âðå-
ìå äà âúçñòàíîâèì Áîëãàð.” Ñ òîçè âúçãëàñ ïðåç 1755 ã.
ìîëëà Àáäóëëà Ãàëèåâ (Áàòúðø) âäèãà íîâî âúñòàíèå çà
âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Äâàéñåò ãîäèíè ïî-
êúñíî âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî èçáóõâà âúñòàíèåòî íà Åìåëÿí
Ïóãà÷îâ, êîåòî ïðîäúëæàâà îò 1773 äî 1775 ã. Îñíîâíàòà
*Òîëåðèðàíåòî íà òàòàðèçìà îò îôèöèàëíàòà ðóñêà ïîëèòèêà ñúçäàâà âúçìîæíîñò çà øèðîêî ïðîíèêâàíå íà ïàíòþðêèçìà è èñëÿìèçìà.
Òóðöèÿ ùåäðî ôèíàíñèðà ðàçëè÷íè “êóëòóðíè” ïðîÿâè, êàòî íàé-âå÷å áåçïëàòíî îáó÷àâà â ñâîèòå óíèâåðñèòåòè, ñòóäåíòè îò Òàòàðñòàí è äðóãè
àâòîíîìíè ðåïóáëèêè, êîåòî ùå äîâåäå äî ïîñòåïåííîòî òóðöèçèðàíå íà íàñåëåíèåòî è ïðèîáùàâàíåòî ìó êúì èäåèòå íà ïàíòþðêèçìà. (áåë.
ðåä.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷àñò îò âúñòàíèöèòå ñà êàçàöè è áúëãàðè. Åäèí îò íàé-
ãîëåìèòå ïúëêîâîäöè íà Ïóãà÷îâ å Ñàëàâàò Þëàåâ - íà-
öèîíàëíèÿò ãåðîé íà áúëãàðèòå-áàøêèðè. Áúëãàðèòå ó÷àñ-
òâàò àêòèâíî âúâ âúñòàíèåòî, òúé êàòî ñå íàäÿâàò, ÷å Ïó-
ãà÷îâ ùå èì ïîçâîëè äà âúçñòàíîâÿò Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
Ñêîðî ñëåä ïîòóøàâàíåòî íà òîâà ïîðåäíî áúëãàðñêî äâè-
æåíèå, Ðóñêàòà èìïåðèÿ ðàçøèðÿâà åêñïàíçèÿòà ñè êúì
Êàâêàç. Òîâà ïðåäèçâèêâà îñòðà ñúïðîòèâà îò ñòðàíà íà
êàâêàçêèòå áúëãàðè - ïîòîìöè íà áúëãàðèòå-áóðäæàíè, èç-
âåñòè â ñðåäíîâåêîâíèòå ëåòîïèñè îùå êàòî “÷åðíè áúë-
ãàðè”. Êàâêàçêèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà òåçè áúëãàðñêè
Îðäè, êîèòî îñòàâàò äà æèâåÿò â Ñåâåðåí Êàâêàç è ñëåä
ðàçïàäàíåòî íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóá-
ðàò.Îñîáåíî àêòèâíè â îñâîáîäèòåëíèòå äâèæåíèÿ ñà íàé-
âîéíñòâåíèòå ïîòîìöè íà ÷åðíèòå áúëãàðè - ÷å÷åíöèòå.
Ïðåç 1785 ã. â ×å÷åíèÿ ïîä âîäà÷åñòâîòî íà Øåéõ Ìàí-
ñóð Óøóðìà èçáóõâà îæåñòî÷åíà ñúïðîòèâà ñðåùó ðóñêà-
òà îêóïàöèÿ. Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕIÕ â. ïðî÷óòèÿò
âîäà÷ íà ãîðäèòå ïëàíèíöè - Øàìèë óñïÿâà äà îñâîáîäè
öÿëàòà ñåâåðîèçòî÷íà ÷àñò íà Êàâêàç (×å÷åíèÿ, Èíãóøå-
òèÿ è Äàãåñòàí).
Çàâëàäÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ è êúðâàâîòî ïîòó-
øàâàíå íà áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ îò ñòðàíà íà Ðóñèÿ ïî-
ðàæäàò íåîáõîäèìîñò îò îïðåäåëåíî ìîðàëíî îïðàâäà-
íèå è ëåãèòèìíè îñíîâàíèÿ. Çà òàçè öåë îùå ïðåç ÕVI â.
â Ìîñêâà å ñúçäàäåíà ò.íàð. òàòàðñêà èäåîëîãèÿ. Ñïî-
ðåä òàçè èäåîëîãÿ àíåêñèîííàòà áîðáà íà Ìîñêîâñêà
Ðóñèÿ ñðåùó Âîëæêà Áúëãàðèÿ å îïðàâäàíà, òúé êàòî
Ðóñèÿ îòìúùàâàëà íà òàòàðî-ìîíãîëèòå çà òðèâå-
êîâíîòî èì ðîáñòâî íàä ðóñêèÿ íàðîä. Â òàçè âðúçêà å
èçôàáðèêóâàíà èäåÿòà, ÷å âîëæêèòå áúëãàðè ñà èç÷åç-
íàëè, à Ðóñèÿ çàâëàäÿëà íÿêàêâî ñè Êàçàíñêî õàíñòâî,
êîåòî áèëî íàñëåäíèê íà òàòàðî-ìîíãîëñêàòà Çëàò-
íà îðäà. Ïðåç ÕVII è ÕVIII â. ðóñêàòà ïðîïàãàíäà ïîëàãà
ãîëåìè óñèëèÿ çà äåìîíèçèðàíå íà òàòàðèòå â ðóñêàòà íà-
öèîíàëíà ìèòîëîãèÿ. Òàêà ïîñòåïåííî ðóñíàöèòå çàïî÷-
âàò äà íàðè÷àò ñ èìåòî “òàòàðè” âñè÷êè íåñëàâÿíè â ðóñ-
êàòà èìïåðèÿ - íàñåëåíèåòî íà Âîëãî-Óðàëèåòî, Ñåâåðåí
Êàâêàç è Ñèáèð. Íî èçñëåäâàíèÿòà íà ðåäèöà îáåêòèâíè
ó÷åíè, êàòî íàïðèìåð Àëôðåä Õàëèêîâ, ïîêàçâàò, ÷å äî
ÕIÕ-ÕÕ âåê æèòåëèòå íà òåçè ðåãèîíè èìàò îïðåäåëåíî
íåãàòèâíî îòíîøåíèå êúì èìåòî “òàòàðè” è îáè÷àò äà ñå
íàçîâàâàò áúëãàðè èëè ìåñåðìåíè (ìþñþëìàíè). Òàòàð-
ñêàòà èäåîëîãèÿ å òèïè÷íà ïðîÿâà íà èìïåðñêàòà ïî-
ëèòèêà “Ðàçäåëÿé è âëàäåé” è ÷ðåç íåÿ Ðóñèÿ óñïÿâà äà
íàðóøè åòíè÷åñêîòî åäèíñòâî ñðåä âîëæêèòå áúëãà-
ðè. Ïî ñâîÿòà ñúùíîñò è ïî àíòèáúëãàðñêèÿ ñè çàðÿä
òàòàðèçìúò å òâúðäå ñõîäåí ñ ìàêåäîíèçìà*.
Ïðåç ÕIÕ â. íà òåðèòîðèòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ íàñ-
òúïâà èñòèíñêî Áúëãàðñêî Âúçðàæäàíå. Òî ñå îñúùåñòâÿ-
âà íà èñëÿìñêà îñíîâà, êàòî å íàñî÷åíî ñðåùó ïîëèòè÷åñ-
265
 ÀÂÈÒÎÕÎË
êîòî âëàäè÷åñòâî íà Ðóñèÿ è êóëòóðíî-äóõîâíàòà äîìè-
íàöèÿ íà “òàòàðèñòèòå”. Öåíòúðúò íà Áúëãàðñêîòî Âúçðàæ-
äàíå ñòàâàò áúëãàðñêèòå äæàìèè è ìåäðåñåòà (äóõîâíè
ó÷èëèùà). Çàïî÷âà ñúçäàâàíåòî íà íîâ îáùîáúëãàðñêè ëè-
òåðàòóðåí åçèê íà îñíîâàòà íà ò.íàð. áúëãàðñêè òþðêè,
êàòî ñå èçïîëçâà àçáóêà, áàçèðàíà íà àðàáñêàòà ïèñìåíîñò.
Òîçè íîâ îáùîáúëãàðñêè åçèê ïîëó÷àâà çàâúðøåíà ôîðìà
â êðàÿ íà ÕIÕ â. - íà÷àëîòî íà ÕÕ â. â ïðîèçâåäåíèÿòà íà
Ð. Ôàõðóòäèíîâ, Ãàÿç Èñõàêè, Ãàáäóëà Òóêàé è Ì. Ãàôóðè.
Ìíîæåñòâî áúëãàðñêè èíòåëåêòóàëöè îò Âîëãî-Óðàëèå-
òî, ñðåä êîèòî èçïúêâà ëè÷íîñòòà íà Øèõàáåäèí Ìåðäæà-
íè, èçäèãàò òåçàòà, ÷å ò.íàð. òàòàðè íå ñà òàòàðè, à áúëãà-
ðè. Âðúõ íà íàöèîíàëíèòå ñòðåìëåíèÿ íà âîëæêèòå áúë-
ãàðè ïðåç ÕIÕ â. å ñúçäàâàíåòî íà “Ïàðòèÿòà íà èçáàâëå-
íèåòî” îò ìîëëà Áàãàóòäèí Âàèñîâ - Áîëãàðè. Îñíîâíà öåë
íà ïàðèòÿòà, ÷èèòî ïîñëåäîâàòåëè ñå íàðè÷àò “âàèñîâöè”
å âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç 1917-1918
ã. âíóêúò íà Áàãàóòäèí Âàèñîâ - Ñàðäàð Âàèñîâ îðãàíèçè-
ðà äâèæåíèåòî “Áóëãàð àë Äæàäèò” (Íîâèÿ Áîëãàð), òúð-
ñåéêè ïðèåìñòâåíîñò ñ ïîñëåäíàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà -
Êàçàí, ÷èåòî ñòàðî èìå å Áóëãàð àë Äæàäèò. Ñàðäàð Âàè-
ñîâ óñïÿâà äà ñúáåðå òðè áúëãàðñêè áàòàëüîíà, êîèòî ó÷àñ-
òâàò â Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ. Ïðåç 1918 ã. Âàèñîâ å
óáèò, à 5 ãîäèíè ïî-êúñíî áîëøåâèêèòå ëèêòèâèðàò è “Ñú-
âåòà íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè”. “Ñúâåòúò” íà áúë-
ãàðèòå âçèìà àêòèâíî ó÷àñòèå â óñòàíîâÿâàíåòî íà ñúâåò-
ñêàòà âëàñò ñ íàäåæäàòà, ÷å Ñúâåòèòå ùå ïîçâîëÿò âúçñ-
òàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òàêà âåðèãàòà íà íàöè-
îíàëíî-îñâîáîäèòåëíèòå äâèæåíèÿ íà âîëæêèòå Áúëãàðè,
çàïî÷íàëè îùå ñëåä ïàäàíåòî íà áúëãàðñêàòà ñòîëèöà Êà-
çàí å ïðåêúñíàòà çà 70 ãîäèíè.
Ïðåç ïåðèîäà íà ñúâåòñêàòà âëàñò âîëæêèòå áúëãàðè
ñà ïîäëîæåíè íà èñòèíñêè ãåíîöèä îò ñòðàíà íà áîëøå-
âèøêèÿ ðåïðåñèâåí àïàðàò è íà “òàòàðèñòèòå”. Ñúçäàäå-
íè ñà Òàòàðñêà ÀÑÑÐ è Áàøêèðñêà ÀÑÑÐ, êúäåòî Ñòàëèí-
ñêàòà êîìàíäíî-àäìèíèñòðàòèâíà ìàøèíà ðàçãðúùà ãðàí-
äèîçíà îïåðàöèÿ çà îáåçáúëãàðÿâàíå. Âúïðåêè òåæêèòå óñ-
ëîâèÿ, ïðè ïðåáðîÿâàíåòî íà íàñåëåíèåòî â ÒÀÑÑÐ ïðåç
1926 ã. 1 500 000 äóøè ñå çàïèñâàò áúëãàðè (áóëãàðè). Òîâà
îòïðèùâà âúëíà îò òåðîð ñðåùó õîðàòà îò ïîâîëæèåòî,
êîèòî äúðæàò íà ñâîÿ áúëãàðñêè êîðåí. Òàêà ïðåç äåñåòè-
ëåòèÿòà íà êîìóíèçìà ñå èçäèãà íåâèäèìàòà è çëîâåùà
“Êàçàíñêà ñòåíà”, êîÿòî ðàçöåïâà áúëãàðñêî íàöèîíàëíòî
ñúçíàíèå âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî.
Ñëåä ðàçïàäàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ñèñòåìà â
ÑÑÑÐ, îò êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê çàïî÷âà íîâ ïðî-
öåñ íà Âúçðàæäàíå ñðåä âîëæêèòå áúëãàðè. Áúëãàðñêèÿò
åòíîíèì, êîéòî äúëãî âðåìå å áèë “çàáðàíåí ïëîä” âúâ
Âîëãî-Óðàëèåòî ïîëó÷àâà âñå ïî-ãîëÿìà ïîïóëÿðíîñò.
Ïðåç 1988 ã. â Êàçàí å ñúçäàäåí ïúðâèÿò êóëòóðíî-ïðîñâå-
òåí êëóá “Áóëãàð àë Äæàäèò”. Íåãîâèòå îñíîâàòåëè íå êðè-
ÿò, ÷å òúðñÿò ïðèåìñòâåíîñò ñ èìåòî íà ïîñëåäíàòà ñòî-
ëèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (ãð. Êàçàí) è ñ îñâîáîäèòåëíî-
òî äâèæåíèå íà Âàèñîâè ïðåç ÕIÕ-ÕÕ â. Ñàìî çà íÿêîëêî
ãîäèíè ìðåæàòà îò êóëòóðíî-ïðîñâåòíè êëóáîâå “Áóëãàð
àë Äæàäèò” ñå ðàçðàñòâà è îáõâàùà ìíîãî ãðàäîâå â Ðó-
ñèÿ. Çàïî÷âà èçäàâàíåòî íà âåñòíèêà “Áîëãàð-Èëå” (Áúë-
ãàðèÿ). Ïóáëèêóâàò ñå “Øàí Êúçú Äàñòàíú” (Ñêàçàíèå íà
äúùåðÿòà íà õàíà), Êàçàí, 1990 è “Äæàãôàð Òàðèõè” (“Èñ-
òîðèÿ íà Äæàãôàð”), Îðåíáóðã, 1993. Òåçè êíèãè, ñúäúð-
æàùè ëåòîïèñè è åïè÷åñêè ïîåìè, èìàò èñòîðèêî-ïðîïà-
ãàíäåí õàðàêòåð è ïàòîñúò èì å ñõîäåí ñ òîçè íà “Ïàèñèå-
266
âàòà Èñòîðèÿ”. Òå îïèñâàò âåëè÷èåòî íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà è äðåâíèòå êîðåíè íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Âúâ âðúçêà
ñ òàçè àêòèâíà êíèæîâíà è ïðîñâåòíà äåéíîñò òðÿáâà äà
ñå ñïîìåíå èìåòî íà Ôàðõàò Íóðóòäèíîâ, êîéòî å åäèí îò
àïîñòîëèòå íà íàöèîíàëíîòî Âúçðàæäàíå íà âîëæêèòå áúë-
ãàðè. Êóëòóðíî-ïðîñâåòíèòå êëóáîâå “Áóëãàð àë Äæàäèò”
äàâàò íà÷àëîòî íà ïúðâàòà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêà ôîð-
ìàöèÿ íà âîëæêèòå áúëãàðè ñëåä ðàçïàäàíåòî íà ÑÑÑÐ.
Ïðåç 1991 ã. â Êàçàí å îñíîâàí Áúëãàðñêè íàöèîíàëåí êîí-
ãðåñ (ÁÍÊ), ÷èéòî ïðåäñåäàòåë å Ãóñìàí Õàëèëîâ, à ãëà-
âåí èäåîëîã íà îðãàíèçàöèÿòà å Ôàðõàò Íóðóòäèíîâ. Îñ-
íîâíàòà öåë íà ÁÍÊ å äà âúçðîäè Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç
1992 ã. â Êàçàí - ñòîëèöàòà íà ïîëó÷èëàòà àâòîíîìèÿ Ðå-
ïóáëèêà Òàòàðñòàí ñå ñôîðìèðà Êàçàíñêè ìåäæëèñ íà Áúë-
ãàðñêàòà îáùèíà (ÊÌÁÎ) ñ ïðåäñåäàòåë Õ. Ãàáäðàõìà-
íîâ. ÊÌÁÎ èçëèçà ñúñ Çàÿâëåíèå, â êîåòî ñå èçòúêâà íåîá-
õîäèìîñòòà îò ñïàçâàíå ïðàâàòà íà áúëãàðèòå è ñïèðàíå
íà äèñêðèìèíàöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä â Ðóñêàòà ôåäå-
ðàöèÿ. ×ëåíîâå íà ÁÍÊ è ÊÌÁÎ ïðåäÿâÿâàò ñúäåáíè èñ-
êîâå çà ïðîìÿíà íà âïèñàíàòà â ïàñïîðòèòå èì íàöèîíàë-
íîñò “òàòàðèí” ñ òÿõíàòà èñòèíñêà íàöèîíàëíîñò - áúëãà-
ðèí. Íî Âúðõîâíèÿò ñúä íà Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ îòõâúðëÿ
òåçè èñêîâå, êîåòî ôàêòè÷åñêè å ïðîäúëæåíèå íà ðóñêàòà
àñèìèëàòîðñêà ïîëèòèêà ñïðÿìî áúëãàðèòå.
Ïðåç 1992 ã. â Ñåâåðåí Êàâêàç èçáóõíà ïîðåäíàòà ðóñ-
êî-÷å÷åíñêà âîéíà. Âîëæêèòå áúëãàðè äàäîõà ÿñåí èçðàç
íà ÷óâñòâîòî ñè çà èñòîðè÷åñêà, åòíè÷åñêà è ðåëèãèîçíà
îáùíîñò ñúñ ñåâåðíîêàâêàçêèòå íàðîäè. Ëèäåðèòå íà
øåñòòå ðåïóáëèêè ïî ïîðå÷èåòî íà Âîëãà è Óðàë ïðèçîâà-
õà Ðóñèÿ äà ïðåêðàòè âîåííèòå ñè äåéñòâèÿ ñðåùó ÷å÷åí-
öèòå. Ïðåçèäåíòúò íà ×óâàøêàòà ðåïóáëèêà äîðè èçòåãëè
÷óâàøêè âîåííè îò ñëóæáà, íàñî÷åíà ñðåùó ÷å÷åíöèòå. À
ïî âðåìåòî íà íîâàòà ðóñêî-÷å÷åíñêà âîéíà ïðåç 1999 ã.
ñåêðåòàðÿò íà Ñúâåòà ïî íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò íà Èíãó-
øåòèÿ - Áàãàóòäèí Àóøåâ ïîñåòè Áúëãàðèÿ è ïîèñêà îò
Ñîôèÿ ïîäêðåïà çà ñâîÿòà ìàëêà ñåâåðíîêàâêàçêà ñòðàíà.
Ïðåç ì. ìàðò 2000 ã. âîëæêèòå áúëãàðè èçâúðøèõà âàæ-
íà ïîëèòè÷åñêà ñòúïêà. Áúëãàðñêèÿò íàöèîíàëåí êîíãðåñ
ñ ïðåäñåäàòåë Ãóñìàí Õàëèëîâ îòïðàâè èñêàíå äî ðóñêèÿ
ïðåçèäåíò Âëàäèìèð Ïóòèí è äî Âúðõîâíèÿ ñúä íà Ðóñ-
êàòà ôåäåðàöèÿ, â êîåòî ñå íàñòîÿâà çà ïðîìÿíà íà èìåòî
íà Òàòàðñòàí. Èñêàíåòî ñúäúðæà ïîäðîáíè èñòîðè÷åñêè,
åòíîãðàôñêè, åçèêîâåäñêè è ïîëèòè÷åñêè äîâîäè çà ïðèåì-
ñòâåíîñòòà íà ò.íàð.”Òàòàðñòàí” îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ. ÁÍÊ
ïðåäëàãà Òàòàðñòàí äà áúäå ïðåèìåíóâàí â Áóëãàðèñòàí.
Çà òàçè öåë òðÿáâà äà ñå ñúçäàäå êîìèñèÿ, êîÿòî äà ñúáå-
ðå äîâîäèòå çà íîâîòî èìå íà ðåïóáëèêàòà è äà ãè ïðåäëî-
æè íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Òîâà èñêàíå îñòàíà áåç ïðàê-
òè÷åñêè ïîñëåäèöè, íî òî áåëåæè åäèí ðåøèòåëíî íîâ åòàï
â ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ â Ðóñèÿ.
 íà÷àëîòî íà ÕÕI â. áúëãàðèòå â Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ
íàáðîÿâàò áëèçî 20 ìèëèîíà äóøè è íàñåëÿâàò åäíî îã-
ðîìíî ïðîñòðàíñòâî îò îêîëî 1 ìèëèîí êâ.êì. Áúëãàðñ-
êèòå çåìè â Ðóñèÿ îáõâàùàò Ñåâåðåí Êàâêàç, Ïîâîëæèå-
òî, Ïðèóðàëèåòî è Çàïàäåí Ñèáèð. Áúëãàðèòå ñà ðàçäåëå-
íè â ìíîæåñòâî àäìèíèñòðàòèâíè åäèíèöè. Â Ñåâåðåí Êàâ-
êàç òîâà ñà àâòîíîìíèòå ðåïóáëèêè Êàðà÷àåâî-×åðêåñèÿ,
Êàáàðäèíî-Áàëêàðèÿ, Ñåâåðíà Îñåòèÿ, Èíãóøåòèÿ, ×å÷å-
íèÿ (È÷êåðèÿ), Äàãåñòàí, Êàëìèêèÿ, Àäèãåé è ïîëóàâòî-
íîìíàòà ñåâåðíîãðóçèíñêà îáëàñò Àáõàçèÿ íà èçòî÷íèÿ
áðÿã íà ×åðíî ìîðå.  Ïîâîëæèåòî áúëãàðèòå íàñåëÿâàò
àâòîíîìíèòå ðåïóáëèêè Òàòàðñòàí, ×óâàøèÿ, Ìîðäîâèÿ

è Ìàðè-Åë, êàêòî è îáëàñòèòå Àñòðàõàí, Âîëãîãðàä, Ñà-
ðàòîâ, Ñàìàðà, Óëÿíîâñê, Ïåíçà, Òàìáîâ, Ðÿçàí, Íèæíè
Íîâãîðîä è Êèðîâ. Â Ïðèóðàëèåòî áúëãàðèòå æèâåÿò â
àâòîíîíîìíèòå ðåïóáëèêè Áàøêîðòîñòàí è Óäìóðòèÿ, êàê-
òî è îáëàñòèòå Îðåíáóðã, Ïåðì, ×åëÿáèíñê è Êóðãàí. Áúë-
ãàðñêèÿò åòíîñ â Ñèáèð çàåìà àâòîíîìíàòà ðåïóáëèêà Õà-
êàñèÿ, îáëàñòèòå Òþìåí, Òîìñê, Îìñê, Íîâîñèáèðñê è Êå-
ìåðîâî. Ñðåä áúëãàðèòå â Ðóñèÿ ñúùåñòâóâàò îêîëî 20
åòíîãðàôñêè ãðóïè: òàòàðè, áàøêèðè, ÷óâàøè, ìèøàðè, ÷å-
ðåìèøè (ìàðèéöè), óäìóðòè, ìîðäîâöè, êàðà÷àåöè, êàáàð-
äèíöè, áàëêàðöè, îñåòè, èíãóøè, ÷å÷åíöè, äàãåñòàíöè, êó-
ìèêè, àáõàçöè, àäèãåéöè, êàçàöè, õàêàñè, òàìòàéöè, õàé-
íà, íóêðàòëèéöè, òåïòÿðè, ìàíòè, õàíñè è äðóãè. Âñè÷êè
òå èìàò áúëãàðñêè êîðåí è ïðèíàäëåæàò êúì áúëãàðñêèÿ
åòíîñ. Â åçèêîâî îòíîøåíèå òå ñå äåëÿò íà òðè îñíîâíè
ãðóïè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò áúëãàðèòå âúâ Âîëãî-Óðàëèå-
òî (òàòàðè, áàøêèðè, ìèøàðè, ÷óâàøè) ãîâîðÿò áúëãàðî-
êèï÷àêñêè åçèê, êîéòî ïðèíàäëåæè êúì õóíî-àëòàéñêàòà
åçèêîâà ãðóïà, íàðè÷àíà ïîíÿêîãà ïîãðåøíî “òþðêñêà”.
Íÿêîè îò áúëãàðñêèòå îáùíîñòè â Ðóñèÿ (ìîðäîâöè, ìà-
ðèéöè, óäìóðòè, ìàíòè, õàíñè) ãîâîðÿò óãðî-ôèíñêè åçèê,
áëèçúê äî óíãàðñêèÿ, à ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò êàâêàçêèòå áúë-
ãàðè ãîâîðÿò äèàëåêòè, ñïàäàùè êúì êàâêàçêî-èáèðèéñ-
êàòà åçèêîâà ãðóïà. Íÿêîè áúëãàðñêè îáùíîñòè â Ñåâå-
ðåí Êàâêàç (êàðà÷àåâöè, áàëêàðöè è êóìèêè) ãîâîðÿò áúë-
ãàðî-êèï÷àêñêè åçèê.  ðåëèãèîçíî îòíîøåíèå áúëãàðèòå
â Ðóñèÿ ñúùî ñå äåëÿò íà íÿêîëêî ãðóïè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò
ñà ìþñþëìàíè (òàòàðè, áàøêèðè, ñåâåðíîêàâêàçöèòå), èìà
ãîëÿì áðîé õðèñòèÿíè (÷óâàøè, ñåâåðîîñåòèíöè, àáõàç-
öè), áóäèñòè (êóìèêèòå), à ñðåä ñèáèðñêèòå áúëãàðè å ñúõ-
ðàíåí øàìàíèçìúò (Òàíãðèçúì). Ôàêòè÷åñêè çàä âñè÷êè
òåçè îôèöèàëíè âåðîèçïîâåäàíèÿ íà áèòîâî íèâî ñà çàïà-
çåíè ðåäèöà “åçè÷åñêè” åëåìåíòè, ïðèñúùè íà äðåâíèÿ
áúëãàðñêè Òàíãðèçúì. Áúëãàðèòå-ìþñþëìàíè äîðè ÷åñ-
òî èçïîëçâàò ðåëèãèîçíîòî ïîíÿòèå Òàíãðà âìåñòî
Àëëàõ. Îñíîâíà ïèñìåíîñò íà áúëãàðèòå â Ðóñèÿ å êè-
ðèëèöàòà, ÷èåòî ïî-òî÷íî èìå å “áúëãàðèöà” êàòî ñå
èìà ïðåäâèä áúëãàðñêèÿò ïðèíîñ ïðè íåéíîòî ñúçäàâà-
íå è ñúõðàíÿâàíå.
Ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ â Ðóñèÿ â íà÷àëî-
òî íà ÕÕI â. ìîæå äà ñå õàðàêòåðèçèðà êàòî “çàòèøèå ïðåä
áóðÿ”. Áðóòàëíîòî ïîòèñêàíå íà äâàäåñåòìèëèîííèÿ áúë-
ãàðñêè åòíîñ îò ñòðàíà íà Ðóñèÿ åñòåñòâåíî âîäè äî íàò-
ðóïâàíå íà ñâðúõíàïðåæåíèå, êîåòî ðàíî èëè êúñíî ùå
ÀÂÈÒÎÕÎË
èçáóõíå. Îùå â íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê âîëæ-
êàòà áúëãàðêà Ôàèíà Ãðèíáåðã, ðàçãëåæäàéêè êðèòè÷íî
ïàíñëàâèçìà è ïàíòþðêèçìà, ôîðìèðà èäåÿòà çà ñúçäàâà-
íå íà ïàíáúëãàðñêà ñóïåðåòíè÷åñêà äîêòðèíà. Òàçè èäåÿ
ñòàâà âñå ïî-àêòóàëíà â ðåçóëòàò íà àêòèâèçèðàíåòî íà êîí-
òàêòèòå ìåæäó áúëãàðèòå â Ðóñèÿ (ò.íàð.èçòî÷íè áúëãà-
ðè) è áúëãàðèòå îò Áàëêàíèòå (ò.íàð. çàïàäíè áúëãàðè).
Äíåñ áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî ñå ïðîñòèðà
îò Ìàêåäîíèÿ äî Çàïàäåí Ñèáèð è áúëãàðñêèÿò ñóïåðåò-
íîñ âúçëèçà íà îêîëî 40 ìèëèîíà äóøè. Â ðàìêèòå íà áúë-
ãàðñêèÿ ñóïåðåòíîñ èìà ðàçëè÷íè â åçèêîâî è ðåëèãèîçíî
îòíîøåíèå ãðóïè, íî âñè÷êè òå ñà îáåäèíåíè îò îáùîòî
áúëãàðñêî èìå è îáùèòå èñòîðè÷åñêè òðàäèöèè. Åòî çà-
ùî áúëãàðèòå òðÿáâà äà ñå îòúðñÿò îò ÷óæäèòå ïàíñëà-
âÿíñêè, ïàíòþðêñêè è ïàíòàòàðñêè èäåè è äà ïðåäïðèå-
ìàò ðåøèòåëíè ñòúïêè êúì ðåàëèçèðàíåòî íà ïàíáúëãàð-
ñêàòà äîêòðèíà êàòî äîêòðèíà çà êóëòóðíî-äóõîâíî îáå-
äèíåíèå íà áúëãàðñêèÿ ñóïåðåòíîñ. Âàæåí åëåìåíò îò ïàí-
áúëãàðñêàòà äîêòðèíà ìîæå äà áúäå ñúçäàâàíåòî íà îá-
ùîáúëãàðñêè ëèòåðàòóðåí åçèê ïî ïðèìåðà íà èçêóñòâåíî
ñúçäàäåíèòå “ãåéëñêè åçèê” íà øîòëàíäöèòå è èðëàíöèòå
è “èâðèòà” íà åâðåèòå. Îñâåí òîâà íåîáõîäèìî å ïðåîòê-
ðèâàíåòî íà öåííîñòèòå íà áúëãàðñêèÿ Òàíãðèçúì, êîéòî
ñúñ ñâîåòî Ó÷åíèå çà Âúðõîâíî åäèíñòâî íå ïðîòèâîðå÷è
íèòî íà Èñëÿìà, íèòî íà õðèñòèÿíñòâîòî. Ñàìî âúðõó åä-
íà ñòàáèëíà êóëòóðíî-äóõîâíà îñíîâà íà áúëãàðñêèÿ âúï-
ðîñ â Ðóñèÿ, à è â ãëîáàëåí ìàùàá ìîæå äà íàìåðè ñâîåòî
óñïåøíî ïîëèòè÷åñêî ðåøåíèå. Äðóãà âàæíà ïðåäïîñòàâ-
êà å ïîäêðåïàòà îò ñòðàíà íà äóíàâñêèòå áúëãàðè çà áúë-
ãàðñêîòî îñâîáîäèòåëíî äâèæåíèå â Ðóñèÿ, ÷èÿòî êðàéíà
öåë å âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òóê å ìÿñòî-
òî äà ïîä÷åðòàåì èçêëþ÷èòåëíî âàæíàòà ðîëÿ, êîÿòî èìà-
øå ïîñåùåíèåòî íà ïðåäñåäàòåëÿ íà Áúëãàðñêèÿ íàöèî-
íàëåí êîíãðåñ - Ãóñìàí Õàëèëîâ â Ñîôèÿ ïðåç 2000 è 2002
ã. Ñàìî ÷ðåç îáåäèíåíèòå óñèëèÿ íà èçòî÷íèòå è çàïàäíè-
òå áúëãàðè ìîãàò äà áúäàò âúçñòàíîâåíè áúëãàðñêèòå ïî-
çèöèè â Åâðàçèÿ. Îïðåäåëåíî ìîæå äà ñå êàæå, ÷å ïðåç
íîâîòî ñòîëåòèå áúëãàðèòå ùå èìàò ðåøàâàùà ðîëÿ çà
îïðåäåëÿíå ñúäáàòà íà Ðóñèÿ, à ñëåäîâàòåëíî è íà íîâèÿ
ñâåòîâåí ðåä! Íàèñòèíà, áúëãàðèòå íÿìàò ãîëÿì èêîíî-
ìè÷åñêè ïîòåíöèàë, íî èìàò â èçîáèëèå ñóðîâà äóõîâíà
åíåðãèÿ, ñ êîÿòî àêòèâíî ìîãàò äà ìîäåëèðàò íîâèÿ ñâÿò -
ñâÿò áàçèðàí íà òðàäèöèîííèòå öåííîñòè íà íàöèîíàëíà-
òà äåìîêðàöèÿ è îðãàíè÷íîòî îáùåñòâî.
267
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÌÅÄÈÖÈÍÀÒÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÒÐÀÊÈ
ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËÎÂ
Åäíà îò íàé-ãîëåìèòå íåèñòèíè â èñòîðèÿòà íè å òâúð-
äåíèåòî, ÷å áúëãàðèòå ñà êúñíè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ, ÷å òðàêèòå ñà èç÷åçíàëè ïî íàøèòå çåìè ïðå-
äè èäâàíåòî íà Àñïàðóõ. Ïðåäè 92 ãîäèíè åäèíñòâåíèÿò
íàø ÷åñòåí, ïðîíèêíîâåí è èçêëþ÷èòåëíî îáîñíîâàí
èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ ñ èñòîðè÷åñêèÿ ñè òðóä
“Ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà
è îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà öúðêâà” îïðîâåðãà
êàòåãîðè÷íî è äîêóìåíòàëíî ôàëøèôèêàöèèòå â íàøàòà
èñòîðèÿ è äîêàçà, ÷å áúëãàðè è òðàêè ñà åäèí íàðîä, ÷å òå
ñà íàé-ñòàðèòå ïîñåëíèöè ïî íàøèòå çåìè.
Òðàêîáúëãàðèòå ñà íàñëåäíèöè íà ìåñòíîòî ïðàäðåâ-
íî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå, êîèòî ñà èìàëè âèñîêî ðàçâè-
òà öèâèëèçàöèÿ. Òå ñà áèëè îòñåäíàëî íàñåëåíèå ñ âèñîêà
äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà. Óñòàíîâÿâà ãî Âàðíåíñêèÿò
õàëêîëèòåí íåêðîïîë, êóëòóðàòà, îòêðèòà îò Äèìèòúð
Çëàòàðñêè ñúùî âúâ Âàðíåíñêî, ñåëèùíàòà ìíîãîïëàñòîâà
ìîãèëà â Êàðàíîâî è ìíîãî äðóãè ïðàèñòîðè÷åñêè
ïàìåòíèöè â Áúëãàðèÿ.
Ïðîôåñîð Áîåâ âúç îñíîâà íà êîñòåí ìàòåðèàë, ïèñìå-
íè èçâîðè, ïàìåòíèöè íà èçêóñòâîòî, òðàêèéñêè ïîãðåáå-
íèÿ, ìàñêè, ìîíåòè è äðóãè óñòàíîâè, ÷å ïî íàøèòå çåìè
ñà èçâúðøâàíè òðåïàíàöèè – îïåðàöèè íà ÷åðåïà íà ãëà-
âàòà îùå â íåîëèòà (íåîêàìåííàòà) è åíåîëèòà (ìåäíîêà-
ìåííàòà åïîõà). Òàêèâà îïåðàöèè ñà ìîãëè äà ñå ïðàâÿò
ñàìî îò íàñåëåíèå ñ âèñîêî ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ, ñ áîãà-
òà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà. Ïúðâîáèòíèòå õîðà íå
áèõà ìîãëè äà ãè ïðàâÿò. Ïðîô. Áîåâ óñòàíîâÿâà, ÷å è òðà-
êèòå ñà ïðàâåëè ñúùèòå îïåðàöèè, äðåâíèòå áúëãàðè â
Ñðåäíà Àçèÿ ñúùî à ïî-êúñíî è â Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ.
Ñëåä îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà ìíîãîáðîéíèòå òðàêèéñêè
ïàìåòíèöè è ïèñìåíè èçâîðè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðàêèòå ñà
èìàëè íå ñàìî âèñîêîðàçâèòà êóëòóðà, ðàâíîñòîéíà è ñú-
ïåðíè÷åùà íà åëèíñêàòà, íî è ìåäèöèíà íà âèñîêî íàó÷-
íî íèâî, âëàäååëè ñà è íàóêàòà çà ëåêàðñòâàòà. Ìåäèöè-
íàòà èì å áèëà åäíà îò âîäåùèòå â ñòàðèÿ ñâÿò. Âúçìîæíî
å òðàêèòå äà ñà âëàäååëè èçêóñíî ìåäèöèíàòà îùå ïðåäè
èäâàíåòî èì ïî íàøèòå çåìè.
Îò äðåâíè èçâîðè, íàé-âå÷å åëèíñêè, ñå óñòàíîâÿâà, ÷å
Îðôåé å áèë èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, æèâÿë 1300 ã. ïð. Õð.
Òîé å áèë òðàêèéñêè öàð íà îäðèñèòå, áèñòîíèòå è åäîíèòå.
Òîâà ïîêàçâà, ÷å öàðñòâîòî ìó å áèëî ãîëÿìî. Ïðåäïîëà-
ãà ñå, ÷å ðîäíîòî ìó ìÿñòî å çàïàäíî îò óñòèåòî íà Ñòðóìà
â Áåëîìîðèåòî, à äðóãè ñ÷èòàò, ÷å å Ðîäîïèòå. ×å
äåéñòâèòåëíî å áèë áúëãàðèí ñå âèæäà îò èçîáðàæåíèåòî
ìó âúðõó êåðàìè÷åí àíòè÷åí ñúä, çàîáèêîëåí îò òðàêèéñêè
ïúðâåíöè, íàìåòíàòè ñ áúëãàðñêè ÿìóðëóöè, äúðæàùè â
ðúöå ïî äâå òðàêèéñêè êîïèÿ.
Îðôåé å áèë èçêëþ÷èòåëíà ëè÷íîñò, ðàçíîñòðàííî
íàäàðåíà ñ îãðîìíà êîñìè÷åñêà åíåðãèÿ: òîé å áèë
åäíîâðåìåííî âåëèê ëå÷èòåë, ôèëîñîô, ïîåò, ìóçèêàíò,
ïåâåö, ïðîðèöàòåë è ïðîðîê.
Îðôåé å åäíà îò íàé-âåëèêèòå ëè÷íîñòè â ÷îâåøêàòà
èñòîðèÿ. Ñ ïðàâî ãî îïðåäåëÿò êàòî åäèí îò âåëèêèòå ïîñ-
âåòåíè ïðåäñòàâèòåëè íà Áîãà íà çåìÿòà, êàêâèòî ñà áèëè
îùå Ëàî Äçú (Áîÿí), Çîðîàñòúð, Ìîéñåé, Èñóñ Õðèñòîñ,
268
Áóäà, Êîíôóöèé è Ìîõàìåä. Îò òÿõ çà íàøà ÷åñò áúëãàðè
ñà äâàìà - Îðôåé è Èñóñ Õðèñòîñ. Äà, è Õðèñòîñ, çàùîòî
è òîé êàòî ãàëèëÿíèòå å áèë àðàìååö, êàêâèòî ñà áèëè
ïðàäåäèòå ìó Äàâèä è Ñîëîìîí. Ïðàáúëãàðèòå â
äðåâíîñòòà â Ìåñîïîòàìèÿ ñà íàðè÷àíè àðàìåéöè. Ðåêàòà
Éîðäàí å äåëÿëà äâà íàðîäà - ãàëèëÿíè è åâðåè.
Àðàìåéñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå óñòàíîâè Êðúñòüî
Ìóòàô÷èåâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ”.
Çàðàäè âåëèêîòî ñè ôèëîñîôñêî ó÷åíèå Îðôåé å îï-
ðåäåëÿí îùå êàòî åäèí îò 7-òå ìúäðåöè íà ñâåòà è áàùà
íà öèâèëèçàöèÿòà.
Ñòàðèòå àâòîðè îïðåäåëÿò Îðôåé êàòî âåëèê ëå÷èòåë
è çàêëèíàòåë. Ñâèðåíåòî ìó íà ëèðà è ïåñíèòå ìó ïðèòå-
æàâàëè âåëèêà ìàãè÷åñêà ñèëà. ×å äåéñòâèòåëíî å áèë
âåëèê êîñìè÷åñêè ëå÷èòåë ñå ðàçáèðà îò èìåòî ìó. Ñïî-
ðåä Åäóàðä Øóðå èìåòî Îðôåé èëè Àðôà ãî ïîëó÷èë ñëåä
çàâðúùàíåòî ñè îò Åãèïåò, êúäåòî ñå îáó÷àâàë ïîâå÷å îò
20 ã. â åãèïåòñêèòå ìèñòåðèè è â òàéíàòà õåðìåòè÷íà íàó-
êà. Ïðåäè òîâà òîé å áèë íàðè÷àí ñèí íà Àïîëîí. Îðôåé
ñìèñëîâî îçíà÷àâà “îíçè, êîéòî ëåêóâà ñúñ ñâåòëèíà” (îò
ôèíèêèéñêè: àóð – ñâåòëèíà, à ðàôîñ - ëå÷åíèå). Íàðå÷åí
å òàêà çàðàäè èçêëþ÷èòåëíèòå ìó ëå÷èòåëñêè ñïîñîáíîñòè.
Çà òÿõ ãîâîðè âúçìîæíîñòòà äà ãîâîðè è ñå ðàçáèðà ñ æè-
âîòíèòå, âêëþ÷èòåëíî è ñ äèâèòå çâåðîâå. Íå ñëó÷àéíî å
èçîáðàçÿâàí êàê ñâèðè è ïåå è îêîëî íåãî ñà ñå ñúáðàëè
âñÿêàêâè äèâè çâåðîâå íà÷åëî ñ öàðÿ íà æèâîòíèòå – ëúâà
è êðîòêî ãî ñëóøàò.
Îðôåé å èìàë ïðî÷óòà ëåêàðñêà øêîëà. Íåãîâè ó÷åíè-
öè ñà áèëè Ëèí, Ìèäàñ, Åâìîïúë, Òèìèðàìèñ, Ìóçåé è
äðóãè âèäíè ëè÷íîñòè íà äðåâíîñòòà.
Ñïîðåä çíàìåíèòèÿ ëàòèíñêè åñòåñòâåíèê Ïëèíèé
Ñòàðè Îðôåé å áèë ëåêàð, ìàãüîñíèê, çíàõàð è áàÿ÷.
Èçâåñòíèÿò íàø òðàêîëîã ïðîô. Ãàâðèë Êàöàðîâ ñ÷èòà,
÷å Îðôåé å ïúðâèÿò ëå÷èòåë-áàÿ÷ íà ìàãüîñíè÷åñêàòà
ìåäèöèíà íà Áàëêàíèòå. Ïðîô. Õðèñòî Äàíîâ öèòèðà â
ñâîÿòà “Äðåâíà Òðàêèÿ” ñòàð àâòîð, êîéòî ïèøå, ÷å Îð-
ôåé áèë â ñúñòîÿíèå äà íàêàðà äúðâåòàòà äà ñêëàíÿò ïðåä
íåãî ñâîèòå âúðøèíè, à êàìúíèòå äà ñå ðàçäâèæâàò.
Ó÷àñòèåòî íà Îðôåé â ïîõîäà íà àðãîíàâòèòå ãî ïî-
êàçâà êàòî âåëèê ìàã. Èìåòî ìó å ñèíîíèì íà ìàãèÿ è ÷à-
ðîäåéíè ïðîÿâè. Ìàãèÿòà èãðàå îñíîâíà ðîëÿ â òðàêîáúë-
ãàðñêàòà ìåäèöèíà. Ñïîðåä ïðîô. Ãåîðãè Ìèõàéëîâ ãúð-
öèòå ñâúðçâàëè Îðôåé è ñ ëå÷åáíîòî èçêóñòâî. Íàðåä ñ
òîâà òîé å è ðåëèãèîçåí ðåôîðìàòîð è ïðîñâåòèòåë. Çà
èçêëþ÷èòåëíàòà äóõîâíà ñèëà íà Îðôåé ïèøå è ñòàðèÿò
àâòîð Ïñåâäî-Êàëèñòåí: “Ñúñ ñâîÿòà ìóçèêà è ïåñíè Îð-
ôåé ñïå÷åëèë íà ñâîÿ ñòðàíà ãúðöèòå, ïðîìåíèë ñúðöåòî
íà âàðâàðèòå è îïèòîìèë äèâèòå æèâîòíè”.
Ïàê ïðîô. Ìèõàéëîâ â êíèãàòà ñè “Òðàêèòå” öèòèðà
Àðèàí, êîéòî êàçâàë, ÷å Òðàêå áèëà ìëàäà æåíà, âåùà â
áàÿíèÿòà (ïðèïÿâàíèÿòà), â ëåêàðñòâàòà è ÷å ìîãëà êàêòî
äà ïðåìàõâà ñòðàäàíèÿòà ÷ðåç ëåêàðñòâà, òàêà è äà ãè ïðè-
÷èíÿâà. Ñïîðåä ïðîô. Ìèõàéëîâ ïî èìåòî Òðàêå è
ñòðàíàòà, îò êîÿòî áèëà òàçè æåíà, ñå íàðåêëà Òðàêèÿ.
Ìàãèÿòà â òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà èãðàåëà îñîáåíà

ðîëÿ è òÿ ñå èçðàçÿâàëà íå ñàìî ñ áàÿíèÿ è çàêëèíàíèÿ, íî
è ñ îïðåäåëåíè äåéñòâèÿ (ðèòóàëè), êîèòî ãè ïðèäðóæàâà-
ëè.
Ñïîðåä Àðèñòîôàí, Îðôåé ïðèòåæàâàë ñâðúõåñòåñò-
âåíè ëå÷åáíè ñðåäñòâà, òàêèâà èìàë è ó÷åíèêúò ìó Ëèí. Â
Åâðèïèäèåâàòà òðàãåäèÿ “Àëåêñòèäà” õîðúò òúðñåë ëå÷åá-
íà ñèëà â òðàêèéñêèòå òàáëè÷êè, íàïèñàíè îò Îðôåé.
 çàêëþ÷åíèå ñòèãàìå äî èçâîäà, ÷å íåñëó÷àéíî â áúë-
ãàðñêèÿ ôîëêëîð Îðôåé ñå ïðåäñòàâÿ íå ñàìî êàòî ïîåò,
ìóçèêàíò è ôèëîñîô, íî è êàòî ãåðîé-çàêðèëíèê. Òàêà ñå
ïîä÷åðòàâàò äîñòîéíñòâàòà ìó íå ñàìî êàòî öàð è âåëèêà
ëè÷íîñò, íî è êàòî ëå÷èòåë-çàêðèëíèê íà ñâîÿ íàðîä. Òîâà
å íàé-âå÷å ñúõðàíåíî â óñòíàòà òðàäèöèÿ íà íàðîäíàòà êóë-
òóðà íà áúëãàðñêîòî ðîäîïñêî íàñåëåíèå.
Çà èçêëþ÷èòåëíèòå ñè ìíîãîñòðàííè êà÷åñòâà Îðôåé
å îáîæåñòâåí, êàêòî è âåëèêèÿò ãåòñêè öàð-ëå÷èòåë Çàë-
ìîêñèñ. Îáîæåñòâÿâàíåòî íà öàðåòå èì å ïðàñòàðà òðà-
êèéñêà òðàäèöèÿ. Òàêà å íàïðàâåíî è ñ ãåòñêèÿ öàð, ïîãðå-
áàí â ãðîáíèöàòà êðàé ñ. Ñâåùàðè, Ðàçãðàäñêî. Òîâà ãî
ïîêàçâàò ñòåíîïèñèòå â íåÿ.
Êàêòî ìíîãî êðàæáè íà åëèíèòå îò áúëãàðñêàòà èñòî-
ðèÿ, òàêà ñ Îðôåé ñà ñå îïèòàëè äà ãî åëèíèçèðàò, íî áå-
çóñïåøíî. Òîâà, ÷å íåãîâèòå òâîðáè ñà çàïàçåíè â ãðúöêè
ïðåïèñ íå îçíà÷àâà, ÷å òîé å áèë åëèí, êàêòî è ÷å òîé çà
ïðúâ ïúò ñå ñïîìåíàâà ïðåç VI âåê ïðåäè Õð. îò åëèíñêèÿ
ïîåò Èáèê. Àêî Îðôåé áåøå åëèí, íå ùÿõà äà áúäàò îð-
ôè÷åñêèòå õèìíè è äðóãè ïèñìåíè äîêàçàòåëñòâà íàïúë-
íî ðàçëè÷íè îò êëàñè÷åñêèòå ãðúöêè ïðåäñòàâè çà óñò-
ðîéñòâîòî íà ñâåòà. Íåãîâèÿò ñâåòîãëåä ùåøå äà áúäå
åëèíñêè.
Òðàêèéñêèÿò îðôèçúì èçöÿëî ñå ðàçëè÷àâà îò åëèíñêèÿ,
íå ñàìî êàòî äîêòðèíà, íî è êàòî ìîòèâèðîâêà çà ñîöèàë-
íî äåéñòâèå, êàêòî ïðàâèëíî îòáåëÿçâà ïðîô. Àëåêñàí-
äúð Ôîë â Åíöèêëîïåäèÿòà çà òðàêèéñêà äðåâíîñò. Îùå
ïî-âàæíî å, ÷å Îðôåé íèêîãà íå å æèâÿë â Åëàäà, à ñàìî â
Òðàêèÿ, êúäåòî íàñåëåíèåòî èìà Îðôååâèÿ ðåëèãèîçåí ñâå-
òîãëåä.
È íàêðàÿ, çà Îðôåé “ëåêóâàíåòî ñúñ ñâåòëèíà”, êàêòî
å ïîñî÷åíî â èìåòî ìó, å äîêàçàòåëñòâî, ÷å òîé å ëåêóâàë
ñ äóõ îò íàé-âèñøàòà ìàòåðèÿ, êàêúâòî å áèë íåãîâèÿò è
êàêâèòî ñà èìàëè ñàìî áîãîèçáðàíèòå Âåëèêè ïîñâåòåíè,
çàùîòî âèñøàòà êîñìè÷åñêà ìàòåðèÿ ñå êàçâà ñ ãðúöêàòà
äóìà õåëèé, êîåòî, ïðåâåäåíî íà áúëãàðñêè, îçíà÷àâà ñâåò-
ëèíà, ïîêàçâàùî, ÷å òÿ å â ñúñòîÿíèå íà åíåðãèÿ. Èìåííî
ñ òàçè åíåðãèÿ Îðôåé å ëåêóâàë è âëèÿåë íà ïðèðîäíèòå
ñòèõèè, íå ñàìî íà õîðàòà, íî è íà æèâîòíèòå è äðóãàòà
ìàòåðèÿ.
Îðôåé íå å ïúðâèÿò çíàìåíèò òðàêèéñêè ëå÷èòåë. Òðà-
êèéñêàòà ìåäèöèíà å âúçíèêíàëà ìíîãî ïðåäè íåãî, êîãà-
òî ñå å îáðàçóâàë ñàìèÿò íàðîä, íî òîé å íåéí âðúõ.
Íàðåä ñ íåãî èìà è äðóã çíàìåíèò òðàêîáúëãàðñêè ëå-
÷èòåë è ìàãüîñíèê - ãåòñêèÿò öàð Çàëìîêñèñ. Ãåòèòå ñà
òðàêîáúëãàðñêî ïëåìå, êàêòî óñòàíîâÿâà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ,
êîåòî îùå ñå å íàðè÷àëî è ãîòè è êîåòî å æèâÿëî â Ñåâå-
ðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ îò Ëóäîãîðèåòî äî Äóíàâà. Ïðåäïî-
ëàãà ñå, ÷å ñòîëèöàòà ìó ñå å íàìèðàëà êðàé ñ. Ñâåùàðè,
Ðàçãðàäñêî, áëèçî äî îòêðèòàòà öàðñêà ãåòñêà ãðîáíèöà,
íåäàëå÷ îò êîÿòî ñà ðóèíèòå íà òîçè ãðàä. Èìà âåðñèÿ, ÷å
òîé å áèë ñëóãà ïðè Ïèòàãîð è å áèë íåãîâ ó÷åíèê. Òîâà íå
å äîñòîâåðíî, çàùîòî Ïèòàãîð å æèâÿë ìíîãî ïî-êúñíî.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Çíàìåíèòîòî ëå÷èòåëñòâî íà Çàëìîêñèñ ñå óñòàíîâÿ-
âà îò ðàçêàçà íà Ïëàòîí (427-347) â Äèàëîçèòå ìó çà ñðå-
ùàòà íà Ñîêðàò ñ òðàêèéñêè âîåíåí ëåêàð ïðåç 432 ã. íà
áîéíîòî ïîëå íà Õàëêèäèêà, ïðè êîÿòî ëåêàðÿò ìó ðàçêà-
çàë, ÷å òåõíèÿò öàð Çàëìîêñèñ ëåêóâàë ÷ðåç áàåíå èëè
ïðèïÿâàíå, ÷å òîé ñ÷èòàë, ÷å ìîæå äà ñå èçëåêóâà áîëåí
ñàìî àêî ïúðâî ñå èçëåêóâà äóøàòà ìó, çàùîòî òÿ å íåðàç-
äåëíà ÷àñò îò òÿëîòî, ÷å íå ìîæå äà ñå ëåêóâà ÷àñò îò
òÿëîòî, áåç äà ñå ëåêóâà öÿëîòî. Ùîì òî å áîëíî, è ÷àñòè-
òå îò íåãî ñà â ñúùîòî ñúñòîÿíèå. Çàëìîêñèñ ëåêóâàë ïúðâî
äóøàòà íà áîëíèÿ ñ ïðèïÿâàíèÿ è ñëåä òîâà òÿëîòî.
Ñðàâíÿâàéêè òðàêîáúëãàðñêàòà ôèëîñîôèÿ ñ ãðúöêàòà
ñå óñòàíîâÿâà, ïî-òî÷íàòà, ïî-âèñøàòà å íàøàòà, çàùîòî
òÿ íå îòäåëÿ äóøàòà îò òÿëîòî. Òå ñà íåðàçðèâíî ñâúðçàíè,
à òÿëîòî å ñàìî ïî-íèçøà ôîðìà íà ìàòåðèÿòà, êîåòî
åëèíèòå îòðè÷àëè, çàòîâà îòäåëÿëè äóøàòà îò òÿëîòî. Òîâà
ïîêàçâà îãðàíè÷åíîñòòà íà äóõà èì, à îòòàì, ÷å
ìåäèöèíàòà èì å áèëà íà ïî-íèñêî ðàçâèòèå îò
òðàêîáúëãàðñêàòà.
Ñ òåçè ñè ðàçáèðàíèÿ, êîèòî ñà è íà Îðôåé, Çàëìîê-
ñèñ ñå èçðàâíÿâà ñ íåãî è ñúùî êàòî íåãî å âåëèê ðåôîð-
ìàòîð. Çàòîâà è íåãî ïðîô. Êàöàðîâ ñ÷èòà çà âåëèê âðà÷-
øàìàí. Òðàêèòå ñ÷èòàëè ñâîÿòà ìàãüîñíè÷åñêà ìåäèöè-
íà çà âèñøà ïðîÿâà íà ÷îâåøêèÿ äóõ è íàé-äîáðèÿò è âå-
ðåí íà÷èí íà ëåêóâàíå.  èçðàç íà òîâà òå èìàëè ñâîé
ñïåöèàëåí áîã íà ìàãè÷åñêàòà ìåäèöèíà – Òåîôðàñò. Òîé
áèë ïî÷èòàí íàðàâíî ñ Àñêëåïèé è Õèãèÿ â òåõíèòå ãî-
ëåìè ñâåòèëèùà.
Çíàìåíàòåëíî å, ÷å Òåîôðàñò ñå èçîáðàçÿâà îáëå÷åí â
áúëãàðñêè ÿìóðëóê ñ âäèãíàòà ãóãëà è öúðâóëè, êàòî îáèê-
íîâåí áúëãàðñêè ñåëÿíèí. Òàêà ãî âèæäàìå â êåðàìè÷íàòà
ìó ôèãóðêà, íàìåðåíà â Ñòàðîçàãîðñêî, íàìèðàùà ñå â
ìóçåÿ íà òîçè ãðàä.
Òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà íå ñàìî áèëà âèñîêîðàç-
âèòà, íî èìàëà ìÿñòî è ïðèçíàíèå â æèâîòà íà òðàêîáúë-
ãàðèòå. Íàëè÷èåòî íà âîåííè ëåêàðè âúâ âîéñêàòà èì ïî-
êàçâà ñúùåñòâóâàíåòî íà ñïåöèàëíà òðàêîáúëãàðñêà âî-
åííîìåäèöèíñêà îðãàíèçàöèÿ, êîåòî ñå ïîòâúðæäàâà îò
öèòèðàíèÿ Ïëàòîíîâ ðàçêàç â íåãîâèòå “Äèàëîçè”. Õåðî-
äîò, îïèñâàéêè ïðèðîäàòà íà Òðàêèÿ, ðàçêàçâà, ÷å îò
Ñòðàíäæà èçâèðàëà ðåêàòà Òåàðñ ñ 28 èçâîðà, èçòè÷àùè
îò åäíà ñêàëà, ïîëîâèíàòà òîïëè, à äðóãàòà ñòóäåíè è ÷å
íàñåëåíèåòî âúâ âîäèòå £ ëåêóâàëî õîðà è êîíå îò êðàñòà.
ßâíî òðàêèòå ñà ïîçíàâàëè ëå÷åáíèòå ñâîéñòâà íà ìèíå-
ðàëíèòå èçâîðè.
Íàëè÷èåòî íà ìàãè÷åñêà ìåäèöèíà â äðåâíà Òðàêèÿ ñå
óñòàíîâÿâà è îò íàõîäêèòå â ñåäåì òðàêèéñêè ïîãðåáåíèÿ.
Òå ñà ìàëêè ïðåäìåòè ñ ôîðìà, êîÿòî ïîêàçâà ñïåöèàëíî
ïðåäíàçíà÷åíèå. Ïåò îò ãðîáîâåòå ñà æåíñêè. Âàñèë Ìè-
êîâ ñ÷èòà, ÷å òåçè ïðåäìåòè íÿìàò áèòîâî ïðåäíàçíà÷å-
íèå, à ñà ñâúðçàíè ñ áàåíåòî è òâúðäè, ÷å òå ñà àòðèáóòè
íà ëå÷èòåëè-áàÿ÷è.
Îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å å èìà-
ëî â ãðàäîâåòå íà Òðàêèÿ äëúæíîñòíè ëèöà ëåêàðè. À îò
äðåâíèòå íàäïèñè, ÷å å èìàëî è áîëíèöè, íàðè÷àíè àñê-
ëåïèîíè, êàêâàòî å áèëà òàçè â Ìåñåìáðèÿ (Íåñåáúð).
Íàäïèñúò å îòêðèò âúðõó ïëî÷à â ÷åðêâàòà “Ñâ. Áîãîðî-
äèöà” â ñúùèÿ ãðàä.
 íåêðîïîëà Àïîëîíèÿ (Ñîçîïîë) èìà ãðîáîâå íà êúð-
ìà÷åòà, â êîèòî ñà îòêðèòè ìíîãî êåðàìè÷íè áèáåðîíè,
ïîêàçâàùî çà èçêóñòâåíî õðàíåíå íà áåáåòàòà.
Áîëíèöè ðàçêðèõà ïðè ðàçêîïêè â íà÷àëîòî íà XX â.
269
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðîô. Éîðäàí Èâàíîâ â äðåâíà Ïàóòàëèÿ (Êþñòåíäèë) è
Äîáóðñêè îêîëî èçâîðà íà ðåêà Çëàòíà, Ëóêîâèòñêî. Áîë-
íèöàòà â Ïàóòàëèÿ å áèëà öåíòúð íà ìàãüîñíè÷åñêàòà ìå-
äèöèíà, ñú÷åòàíà ñ áàëíåîëå÷åíèåòî. Ñïîðåä ïðîô. Éîð-
äàí Èâàíîâ õâúðëÿíåòî íà ìîíåòè â ãîðåùèòå ëå÷åáíè
èçâîðè å äðåâåí òðàêèéñêè îáè÷àé, îñòàíàë è äî äíåñ. Ïî-
äîáåí å è îáè÷àÿò áîëíèòå íà Ãåðãüîâäåí äà îñòàâÿò êúñ-
÷åòà îò äðåõèòå ñè ïî äúðâåòà è õðàñòè, ñ÷èòàéêè, ÷å òàêà
îñòàâÿò òàì áîëåñòèòå ñè.
Òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å ãîëåìèòå òðàêèéñêè ãðàäîâå ñà
èìàëè ïàçèòåëè çäðàâîíîñíè áîæåñòâà êàòî â Ïàóòàëèÿ,
Ñåðäèêà, Ìàðöèàíîïîë è äðóãè. Òîâà ñå óñòàíîâÿâà îò îò-
êðèòèòå ìîíåòè â òÿõ, ïîñâåòåíè íà òåçè áîæåñòâà.
Åëèíèñòè÷íèÿò àâòîð Òåîôðàñò Åðçèíñêè (ïî÷èíàë 288
ã. ïð. Õð.) å îñòàâèë ïúðâèòå âàæíè ñâåäåíèÿ çà ëå÷åáíè-
òå ðàñòåíèÿ íà Òðàêèÿ. Íÿêîè îò òÿõ å îïèñàë ìíîãî äîá-
ðå. Íà ïúðâî ìÿñòî ïîñî÷âà ìîùíàòà áèëêà – áóðçàëúê,
ïðîòèâîãëèñòíàòà ïàïðàò, ïåëèíà, ìàùåðêàòà è ìíîãî äðó-
ãè. Áóðçàëúêúò áúðçî ñïèðàë êðúâîòå÷åíèåòî íà îòâîðåíè
ðàíè. Òîé å èç÷åçíàë ïî íàøèòå çåìè.
Íàé-äîáðå ñå íàó÷àâà çà ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ íà òðà-
êèòå îò êíèãàòà “çà ëå÷åáíèòå ñðåäñòâà” îò Ïåäàíèé Äè-
îñêîðèä íà Êàïàäîêèÿ, Ìàëà Àçèÿ. Òðóäúò ìó å êëàñè-
÷åñêè, ðàçãëåæäà âñè÷êè ëå÷åáíè ðàñòåíèÿ íà åïîõàòà.
Öåëè 16 âåêà òîé å íàñòîëíà êíèãà íå ñàìî â Åâðîïà, íî
è â Áëèçêèÿ èçòîê. Äèîñêîðèä ïîñî÷âà 40 ëå÷åáíè òðà-
êèéñêè ðàñòåíèÿ êàòî: ëîáîäà, ìàùåðêà, êîïúð, êúïèíà,
ïîäáåë, ëîïåí, áúç, áÿë ðàâíåö, ÷åðåí êóêóðÿê, òðîñêîò,
êàíòàðèîí è äðóãè. Âñè÷êèòå áåç èçêëþ÷åíèå ñà èçïîëç-
âàíè â ñúâðåìåííàòà íàøà íàðîäíà ìåäèöèíà êàòî ëå-
÷åáíè ñðåäñòâà.
Íàé-âàæíîòî å, ÷å ñ òÿõ è äíåñ ñå ëåêóâàò ñúùèòå áî-
ëåñòè, êàêòî ïðè òðàêèòå è ïðè ñòàðèòå áúëãàðè. Òîâà íàé-
âå÷å ñå îòíàñÿ äî æèâîâëåêà, çìèéñêîòî ìëÿêî, ìàùåðêà-
òà, êîïúðà, ïîäáåëà, êúïèíàòà, áúçà, êóêóðÿêà, áåëèÿ ðàâ-
íåö è ìíîãî äðóãè.
270
Ñ æèâîâëåêà òðàêîáúëãàðèòå ëåêóâàëè 23 ðàçëè÷íè
áîëåñòè, ìåæäó êîèòî çà áîëêè â êîðåìà, ãëàâàòà, âúòðåø-
íà áîëêà, äèçåíòåðèÿ, ïðè óõàïâàíå îò çìèÿ è äðóãè. À ñ
áèëêàòà î÷åáîëåö ëåêóâàëè äåâåò âèäà áîëåñòè.
Îñíîâíîòî, êîåòî ïîêàçâà, ÷å òîâà å ìåäèöèíà íà åäèí
è ñúù íàðîä å, ÷å íàøàòà íàðîäíà ìåäèöèíà å çàïàçèëà
ìíîãî îò íà÷èíèòå íà ëåêóâàíå ñ òåçè áèëêè êàòî òåçè íà
òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà.
Ïàê îò êíèãàòà íà Äèîñêîðèä ñå íàó÷àâà, ÷å òðàêîáúë-
ãàðèòå ñà èçïîëçâàëè ìèíåðàëèòå çà ëå÷åíèå êàòî öèíêî-
âèòå ðóäè è ñòèïöàòà. Îò àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ñå
óñòàíîâÿâà, ÷å òå ñà âëàäååëè äîáðå õèðóðãèÿòà è ñà èç-
âúðøâàëè ñëîæíè îïåðàöèè êàòî òðàïàíàöèÿòà, îòêðèòà
îò ïðîô. Áîåâ è äðóãè. Òîâà ñå óñòàíîâÿâà è îò îòêðèòèòå
â òðàêèéñêèòå ãðàäîâå íàé-ðàçëè÷íè õèðóðãè÷åñêè èíñò-
ðóìåíòè, à òå ñà øåñòíàäåñåò âèäà, ðàçäåëåíè ïî ïðåä-
íàçíà÷åíèåòî ñè íà ÷åòèðè ãðóïè.
Çà åäíàêâîñòòà ìåæäó äðåâíàòà òðàêîáúëãàðñêà ìåäè-
öèíà è äíåøíàòà íàøà íàðîäíà ìåäèöèíà ñå ñúäè è îò
ñú÷èíåíèåòî íà êúñíèÿ àâòîð Ïñåâäîàïóëåé – “Õåðáà-
ðèé”, â êîåòî òîé ïîñî÷âà 29 âèäà çàáîëÿâàíèÿ ñ êàêâè
ëå÷åáíè ñðåäñòâà ñå ëåêóâàò è ïî êàêúâ íà÷èí, âñè÷êè òå
ñà åäíàêâè ñ òåçè íà ñúâðåìåííàòà áúëãàðñêà íàðîäíà
ìåäèöèíà. Èíòåðåñíîòî å, ÷å ñ áèëêàòà î÷åáîëåö ñå
ëåêóâàë äîðè è ðàê.
 Òðàêèÿ å èìàëî ìíîãîáðîéíî óâàæàâàíî ëåêàðñêî
ñúñëîâèå - äîêàçàòåëñòâî çà âèñîêîòî ðàçâèòèå íà òðàêî-
áúëãàðñêàòà ìåäèöèíà. Íàó÷àâà ñå îò ìíîãîáðîéíèòå îò-
êðèòè äðåâíè íàäïèñè çà ïî÷èíàëè ëåêàðè. Åòî åäèí: “Äàð
îò Àòèñ, ñèíà íà ëåêàðÿ Ñïàðòîê, ñèí íà Äåéçåðîñ”, îòê-
ðèò â àñêëåïèîíà êðàé ñ. Áàòêóí, Ïàçàðäæèøêî.
 çàêëþ÷åíèå ñòèãàìå äî èçâîäà, ÷å íåñëó÷àéíî áúë-
ãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà å åäíàêâà ñ òðàêèéñêàòà, çà-
ùîòî å íà åäèí è ñúù íàðîä.
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÇÁÓÊÀÒÀ, ÍÀÐÈ×ÀÍÀ ÊÈÐÈËÈÖÀ

ÀÐÕ. ÑËÀÂÈ ÄÎÍ×ÅÂ

 òå÷åíèå íà 35 ãîäèíè àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ èçäèðâà è èçó÷àâà ìàòåðèàëè çà ïðåäèñòîðèÿòà

íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ñâèäåòåëñòâàùè åäíîâðåìåííî è çà èçòî÷íèòå êîðåíè íà çíà÷è-
òåëíà ÷àñò îò ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà. Ïðåç 1971 ã. ïóáëèêóâà ñòàòèÿ íà òåìà “Ïèñìå-
íîñòòà íà ïðàáúëãàðèòå è ñëàâÿíñêàòà àçáóêà” (ñï.“Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä”, ÁÀÍ, áð. 2). Ïî
ëè÷íà ïîêàíà è íà ðàçíîñêè íà ÞÍÅÑÊÎ äîêëàäâà òåìàòà íà ìåæäóíàðîäíèÿ ñèìïîçèóì Role
of the nomadic Peoples in the Civilization of Central Asia (ñá. ìàòåð. ÌÀÍ, 1974 ã., íà ðóñêè). Ñ
äîïúëíåíèÿ è ïîäðîáíè èëþñòðàöèè, ðåçþìå îò ñúùàòà ðàáîòà ïå÷àòà â ñï. Balkanmedia íà
àíãëèéñêè (1992 ã.; áð. 3). Èçäèðâàéêè íîâè ìàòåðèàëè çà ïðîèçõîäà íà àçáóêàòà Êèðèëèöà, ïî-
êúñíî àðõ. Äîí÷åâ ñå çàïîçíàâà ñëó÷àéíî ñ ðàáîòà íà èçâåñòåí èçñëåäîâàòåë íà ïèñìîòî, â
êîÿòî ëàòèíèöàòà ñå êðèòèêóâà îñíîâàòåëíî íå ñàìî êàòî àçáó÷íà ñèñòåìà - âúîáùå è â
äåòàéëè, - íî è êàòî âåðîÿòíî îáùîïðèåòî â öÿë ñâÿò ïèñìî â àíãëèéñêèÿ £ âàðèàíò. Àðõ.
Äîí÷åâ ñìÿòà, ÷å íÿêîè èçâîäè â ñïîìåíàòàòà ðàáîòà áèõà áèëè ïîëåçíè è íà áúëãàðèòå, ñëåä
ñúìíèòåëíèòå ïðåäëîæåíèÿ íà íÿêîè ñïåöèàëèñòè çà çàìÿíà íà Êèðèëèöàòà ñ Ëàòèíèöà.

 ïîñëåäíî âðåìå îòíîâî ñå âúëíóâàìå çà ñúäáàòà íà
ñúçäàäåíàòà îùå ïðåç IX â. îò ñòàðîáúëãàðèòå àçáóêà,
íàðè÷àíà íåèçâåñòíî çàùî Êèðèëèöà. Àçáóêàòà, ñ êîÿòî
ñè ñëóæèì è äî äíåñ. Îò ðàçëè÷íè ãëåäèùà â òàçè íàñîêà
áÿõà èçêàçàíè ìíåíèÿ, íàé-âå÷å ïî ïîâîä íàòðàïâàíèòå íè
îòâúí ïðåäëîæåíèÿ çà íåéíàòà çàìÿíà ñ ëàòèíèöà èëè çà
ïàðàëåëíî èçïîëçâàíå è íà äâåòå àçáóêè. Îò ïå÷àòàíèòå
ïî âúïðîñà ìàòåðèàëè îáà÷å îñòàâàìå ñ âïå÷àòëåíèåòî,
÷å ïðîòåñòèòå íè ñå îñíîâàâàò ïîâå÷å íà åìîöèè, îòêîë-
êîòî íà ïîçíàâàíå íà ðàçëè÷íè àñïåêòè íà ïðîáëåìà, à
ïîñëåäíîòî áè íè ïîìîãíàëî äà ñòèãíåì äî ïî-îáîñíîâà-
íè ñòàíîâèùà â íåéíà çàùèòà. Ïðåäè è íàä âñè÷êî ÷ðåç
çàäîâîëèòåëíî ïîçíàâàíå íà èñòîðèÿòà £: ïðåäïîñòàâêè,
íà÷àëî, åòàïè íà ðàçâèòèå...  òàçè íàñîêà ñå çàäîâîëÿâà-
ìå âñå îùå ñ áåçíàäåæäíî îñòàðåëè, ÷åñòî íåíàó÷íè îò
ñúâðåìåííî ãëåäèùå õèïîòåçè, âíóøàâàíè íè îùå â ó÷è-
ëèùíà âúçðàñò. Ùå äîáàâèì è íåÿñíîòî ðàçãðàíè÷àâàíå
íà Êèðèëèöàòà îò Ãëàãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë, â ðåçóëòàò
íà êîåòî 90% îò áúëãàðèòå îòãîâàðÿò íåïðàâèëíî íà
âúïðîñà ÊÎÉ Å ÑÚÇÄÀË ÀÇÁÓÊÀÒÀ, Ñ ÏÎÌÎÙÒÀ ÍÀ
ÊÎßÒÎ ÏÈØÅÌ È ×ÅÒÅÌ? Ùå âêëþ÷èì ñðåä òÿõ è
îíåçè, êîèòî íå ñà â ñúñòîÿíèå äà îáÿñíÿò ëîãè÷íî äåé-
íîñòòà íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè â òàçè íàñîêà. Íå ïîçíà-
âàìå èëè íåäîñòàòú÷íî èçòúêâàìå êà÷åñòâàòà íà Êèðèëè-
öàòà è íåéíèòå ïðåäèìñòâà â ñðàâíåíèå ñ ãðúöêàòà àçáóêà
è ñ ëàòèíèöàòà? Âúïðîñèòå ñà âàæíè, òúé êàòî îùå â ñðå-
äàòà íà ìèíàëèÿ âåê å èçêàçàíî ìíåíèå, ñïîðåä êîåòî
“Ìàêàð ñâåòúò äà å îùå äàëåêî îò óïîòðåáàòà íà åäíî-
åäèíñòâåíî ïèñìî, íî àêî íÿâãà áúäå ðåøåíî äà ñå ïðè-
áåãíå êúì òàêîâà, òî òîâà âåðîÿòíî áè ìîãëî äà ñå îêàæå
ñàìî ëàòèíñêîòî”2.
Òóê ñëåäâà äà èçòúêíåì, ÷å êàòî äúùåðÿ íà ãðúöêàòà
àçáóêà, ëàòèíèöàòà å íàñëåäèëà íåèí îñíîâåí íåäîñòàòúê.
Òàêà ãðúöêèÿò åçèê çàåë àçáóêàòà îò ñúãëàñíè íà çàïàäíèòå
ñåìèòè, äîïúëíèë ÿ ñ ïúëåí íàáîð ãëàñíè è â ðåçóëòàò äàë
îñíîâà çà ðàçâèòèå íà àçáó÷íîòî ïèñìî â Åâðîïà. Çà ñú-
æàëåíèå, êàòî ôîíåòè÷íî áåäåí â èçâåñòåí ñìèñúë åçèê,
òîé è àçáóêàòà ìó íå ñå íóæäàåëè îò âñè÷êè íåîáõîäèìè
çà ÷îâåøêàòà ðå÷ ñúãëàñíè, íàé-âå÷å øóìîâèòå æ, ö, ÷, ø,
ù è îò çíàöè çà òÿõ. Òîçè ñè íåäîñòàòúê ãðúöêàòà àçáóêà
ïðåäàëà íà ñâîÿòà äúùåðÿ ëàòèíèöàòà, à ÷ðåç ïîñëåäíàòà
òîé ñå ïðîÿâèë êàêòî â çàïàäíîåâðîïåéñêèòå, òàêà è â íÿ-
êîè ñëàâÿíñêè àçáóêè íà íåéíà îñíîâà. Òîâà ïðèíóäèëî
âñè÷êè òÿõ äà ïðåîäîëÿâàò òîçè £ íåäîñòàòúê èëè ÷ðåç
óïîòðåáà íà áåëÿçàíè ñ äèàêðèòè÷åí çíàê îòäåëíè áóêâè,
èëè ÷ðåç ãðóïèðàíå íà äâå, òðè è äàæå ÷åòèðè áóêâè çà
îáîçíà÷àâàíå íà åäíà îò îòáåëÿçàíèòå ïî-ãîðå ñúãëàñíè:
cz, ts, tz çà ö, ch, cs, tsch çà ÷, ch, sch, çà ø è st çà ù.
 ñúñòîÿíèå ñìå äà ïîñî÷èì è äðóãè èçâåñòíè, ïðè òîâà
ñúùåñòâåíè, íåäîñòàòúöè íà ëàòèíèöàòà, íî çà äà íå áú-
äåì îáâèíåíè â ïðèñòðàñòèå è ïàòðèîòàðñòâî, ùå ãè
èëþñòðèðàìå ñ öèòàòè îò èçäàäåíàòà íà àíãëèéñêè êíèãà
íà È. Äì. Òåëá îùå ïðåç 1963 ã. (çàåòè îò ðóñêèÿ ïðåâîä
íà ñúùàòà, èçäàäåí â 1982 ã.)3. Ñòàðàëè ñìå ñå
íåçíà÷èòåëíîòî èì ïîáúëãàðÿâàíå äà íå ïðîìåíÿ â
íèêàêâà ñòåïåí îñíîâíàòà ìèñúë íà àâòîðà èì.
“Ïðåâúçõîäñòâîòî íà ñúâðåìåííèòå çàïàäíè
öèâèëèçàöèè ñå ïðîÿâÿâà â øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå
íà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî óñïåøíè îïèòè äà ñå âíåäðè
ëàòèíèöàòà â öÿë ñâÿò.” Îáà÷å “Îáñòîÿòåëñòâîòî,
÷å ëàòèíèöàòà å ñâúðçàíà ñúñ çàïàäíèòå öèâèëèçàöèè,
ñå âúçïðèåìà îò ïðèâúðæåíèöèòå £ êàòî ïðåèìóùåñò-
âî, íàïúëíî ïðèêðèâàùî íåéíèòå î÷åâèäíè
íåäîñòàòúöè.” Òàêà “øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà
ëàòèíñêàòà àçáóêà â íàøå âðåìå íå äîâåäå äî
åäèíñòâî”. “ ìíîãî ñëó÷àè ëàòèíñêèòå áóêâè ïðèäîáèõà
â îòäåëíèòå ñòðàíè ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè ÷åòåíèÿ.”
Îñâåí òîâà, “íà ëàòèíñêîòî ïèñìî ëèïñâà áúðçèíà è
êîìïàêòíîñò”. “Ïðè èçïîëçâàíåòî ìó ñå ðàçõîäâà ìíîãî
ìÿñòî è âðåìå, îòäåëíèòå áóêâè ñà ñëîæíè, íà÷åðòà-
íèÿòà èì íå ñúâïàäàò ñ ïîñîêàòà íà ïèñàíå, ÷åñòî
áóêâèòå íå ìîãàò äà ñå èçïèñâàò ïðè íåïðåêúñíàòî
äâèæåíèå íà ðúêàòà, à äèôåðåíöèðàíåòî íà ãëàâíèòå
è ðåäîâè áóêâè íÿìà ðàçóìíà îñíîâà.” “Îò ãëåäèùå íà
òåîðèÿòà íà ïèñìîòî, ëàòèíñêàòà àçáóêà â òîçè £
âèä, â êîéòî òÿ ñå èçïîëçâà â ñòðàíèòå íà Çàïàäà,
íÿìà íèêàêâè ïðåèìóùåñòâà â ñðàâíåíèå, äà êàæåì, ñ
àðàáñêàòà, ãðúöêàòà èëè ðóñêàòà àçáóêà.” Î÷åâèäíî
å, ÷å â êðàÿ íà ïîñëåäíèÿ öèòàò ñòàâà äóìà çà Êèðèëèöàòà
è çà íÿêîè íåñëàâÿíñêè àçáóêè â Àçèÿ íà íåéíà îñíîâà.

271
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Âúîáùå îòíîñíî áúäåùåòî íà ëàòèíèöàòà, àâòîðúò ïðîÿ-
âÿâà ïåñèìèçúì: “Âå÷å íå åäèí âåê íåîáõîäèìîñòòà îò
ðåôîðìè íà ëàòèíñêàòà àçáóêà ñå ïðèçíàâà îò âñè÷êè
è ñà áèëè ïðåäïðèåìàíè ìíîãî îïèòè çà íàìèðàíå íà
íÿêàêúâ èçõîä.” Ñìÿòà ñå îáà÷å çà çàãóáà íà âðåìå ðå-
ôîðìèðàíåòî íà ñúùåñòâóâàùèòå çàïàäíè àçáó÷íè ñèñòå-
ìè. Ñúùî, ÷å âìåñòî òîâà äíåñ å íåîáõîäèìî “åäèííà
ñèñòåìà ïèñìî, çíàöèòå íà êîÿòî òî÷íî èëè ïî÷òè
òî÷íî áèõà ñúîòâåòñòâàëè íà âñè÷êè ñúùåñòâóâàùè â
ñâåòà ôîíåìè”. Îòíîâî è ñ ïúëíî îñíîâàíèå áèõìå
îòíåñëè êàçàíîòî êúì Êèðèëèöàòà, ÷èÿòî íåãðúöêà ãðóïà
îò 22 áóêâè (23 ñ áîñíåíñêàòà ), ÿ ïðàâè âðúõ â ðàçâèòè-
åòî íà àçáó÷íîòî ïèñìî! Íî òîãàâà, ðàçñúæäàâàéêè ab ab-
surdo, íå ñëåäâà ëè äà ñå çàìåíè ëàòèíèöàòà ñ Êèðèëèöà?
Àâòîðúò îòäåëÿ âíèìàíèå è íà àíãëèéñêàòà ëàòèíèöà, îñî-
áåíî ïðè ñúùåñòâóâàùàòà òåíäåíöèÿ òÿ äà ñå ïðåâúðíå â
îáùîïðèåòî â öÿë ñâÿò ïèñìî. Ñìÿòà, ÷å çà ðàçëèêà îò
íÿêîè íàðîäè, àçáóêàòà íà êîèòî å â çíà÷èòåëíà ñòåïåí
ôîíåòèçèðàíà (è â òàçè íàñîêà Êèðèëèöàòà å íàé-äîáúð
ïðèìåð!), “àíãëè÷àíèòå ïðîäúëæàâàò äà íîñÿò áðåìå-
òî íà òðàäèöèîííàòà (ñè) îðôîãðàôèÿ”. “Íåïîñëåäî-
âàòåëíîñòòà íà àíãëèéñêîòî ïèñìî... äîïóñêà 11 ðàç-
ëè÷íè ñïîñîáà çà èçïèñâàíå íà çâóêà è äúëãî “è” (:), à
ñúùî íàé-ìàëêî 5 ðàçëè÷íè ÷åòåíèÿ íà áóêâàòà “à”.
Ùå äîïúëíèì, ÷å ïîâòîðåíà â äàäåíà äóìà 2-3 ïúòè, åäíà
è ñúùà áóêâà ñå ÷åòå ðàçëè÷íî: entertainment (åíòú’òåéí-
ìúíò). Îñâåí òîâà, â íÿêîè ïîñî÷åíè îò àâòîðà, à è â äðó-
ãè ïðèìåðè: aroma (úðîóìú), Wimbledon (Óèìáúëäúí),
Edmonton (Åäìúíòúí), ÷åñòî çâó÷è êðàòêî ú, çà êîåòî àí-
ãëèéñêàòà àçáóêà íÿìà áóêâà. Êàçàíîòî ñå îòíàñÿ è çà íå-
ìàëêî àíãëèéñêè ëè÷íè è ôàìèëíè èìåíà. Ñïîðåä àâòîðà
ñ íèùî íåîãðàíè÷åíàòà îìîôîíèÿ íà ëàòèíñêàòà àçáóêà
ìîæå ïðåêðàñíî äà ñå èëþñòðèðà ñúñ ñúùåñòâóâàùîòî
ðàçíîãëàñèå â èçïèñâàíåòî íà èìåòî íà ðóñêèÿ ïèñàòåë
×åõîâ â ðàçëè÷íèòå ñèñòåìè ïèñìî, èçïîëçâàùè ëàòèíè-
öàòà. Òàêà íà÷àëíèÿò ìó çâóê ìîæå äà ñå çàïèøå Ch, Tch.
C, Tsch, Tsj, Tj, Cz èëè Cs. Ñðåäíàòà ñúãëàñíà - Kh, ch, k,
h èëè x, à êðàéíàòà - v, f èëè ff”. Â ñðàâíåíèå ñ äðóãèòå
çàïàäíîåâðîïåéñêè àçáóêè, íÿêîè àíãëèéñêè áóêâè êîðåí-
íî ïðîìåíÿò âðúçêàòà çâóê/çíàê â ñâîÿ ïúðâîîáðàç: à = åé,
å = i, i = àé, íî â ðåäèöà ïðèìåðè ãî ñëåäâàò - à = à, i = i,
e = å è ò.í. ÀÂÒÎÐÚÒ ÑÏÎÌÅÍÀÂÀ ÇÀ ÎÃÎÐ×ÅÍÈÅ-
ÒÎ ÍÀ ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ ÎÒ ÒÎÂÀ ÑÚÑÒÎßÍÈÅ ÍÀ ÀÍÃ-
ËÈÉÑÊÀÒÀ ËÀÒÈÍÈÖÀ è íåãîâîòî ïðåäïî÷èòàíèå,
âìåñòî ðåôîðìèðàíå íà ñúùåñòâóâàùîòî àíãëèéñêî, “äà
ñå âúâåäà ñúâñåì íîâà ôîðìà íà ïèñìî”. Òîé èçòúêâà îùå,
÷å â ïðîäúëæåíèå íà öÿëàòà ñè èñòîðèÿ “ïèñìîòî å çàâè-
ñåëî îò åçèêà”. Òàêà, ñïîðåä íåãî, îïèòèòå çà ñúçäàâàíå
íà îáùîïðèåòî ïèñìî áèëè ñâúðçàíè ñ áîðáè çà ïðèåìà-
íå (èëè íàëàãàíå!) íà åäèí èëè äðóã åçèê êàòî ñâåòîâåí.
“Àíãëè÷àíèòå ñå áîðèëè ïðîòèâ ôðåíñêèÿ, ôðàíöóçèòå -
ïðîòèâ àíãëèéñêèÿ, ïðîòåñòàíòèòå ïðîòèâ ëàòèíñêèÿ, à
ïðàâîñëàâíèòå ðóñè - ïðîòèâ âñè÷êèòå òðè”. Òóê ñëåäâà
äà íå çàáðàâÿìå è øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà èñïàí-
ñêèÿ â Íîâèÿ ñâÿò ñëåä XVI â. Â íàøå âðåìå áèëè ñúçäà-
âàíè è îïðîñòåíè, ïîïóëÿðíè çà èçâåñòíî âðåìå åçèöè: Åñ-
ïåðàíòî, Èíòåðëèíãâà è äðóãè. Ïîÿâèëè ñå è ïðåäëîæå-
íèÿ çà çàìÿíà íà ðàçëè÷íèòå íàöèîíàëíè ñèñòåìè ïèñìî ñ
íîâè ïî ñúùåñòâî ôîðìè: Áúðçî ïèñìî (ñòåíîãðàôèÿ), Áå-
çàëôàâèòíî ïèñìî, Âèäèìà ðå÷ è äðóãè. Ñïîëó÷ëèâ îïèò
çà çàìÿíà íà àíãëèéñêàòà àçáóêà ñúùèÿò ñìÿòà íàðè÷àíà-
òà óñëîâíî IPA (ïðåäëîæåíà îò International Phonetic As-
272
sociation), èëè ÌÔÀ (Ìåæäóíàðîäíà ôîíåòè÷íà àñîöèà-
öèÿ), ñúñòîÿùà ñå “îò ëàòèíñêè áóêâè, äîïúëíåíè ñ èç-
âåñòíî êîëè÷åñòâî èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè òàêèâà è äèàê-
ðèòè÷íè çíàöè”. Çàùî ëè îáà÷å çà äîïúëíåíèÿòà ñà áèëè
íåîáõîäèìè èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè áóêâè, êîãàòî èñòîðè-
ÿòà íà ïèñìîòî ïðåäëàãà áåçêðàéíî ìíîæåñòâî íàéðàçëè÷-
íè òàêèâà, êîèòî åäíîâðåìåííî áèõà îñúùåñòâèëè è íàá-
ëþäàâàíàòà èìåííî â ðàçâèòèåòî íà ïèñìîòî ïðèåìñòâå-
íîñò ìåæäó ðàçëè÷íèòå êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêè îáùíîñòè.
Åòî òàêèâà ïðèìåðè îò Åâðîïà. Íåìñêàòà ëàòèíèöà èç-
ïîëçâà çà èçâåñòíèÿ scharfess ãðúöêàòà áóêâà â - âèòà
(áåòà), ñõîäíà îáà÷å, îò ñâîÿ ñòðàíà, çà èçíåíàäà, ñ äðåâ-
íèÿ êèòàéñêè éåðîãëèô , îçíà÷àâàù âàë, èëè ãðàä?! È
èñòîðèÿòà íà ãîòñêàòà àçáóêà íè äàâà ïîäõîäÿù ïðèìåð,
êîéòî áè ñëåäâàëî äà èíòåðåñóâà ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè
îñîáåíî íàñ, áúëãàðèòå. Òàêà ñëåä íåïðîäúëæèòåëíî ñú-
æèòåëñòâî ìåæäó Ãîòè è Õóíè â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìî-
ðèå è ñëåä âîéíà ìåæäó Îñò- è Âåñòãîòè, ïîñëåäíèòå ïðå-
ìèíàëè â êðàÿ íà IV â. Äóíàâà è çàñåëèëè ÷àñò îò çåìèòå
íà ñúâðåìåííà Áúëãàðèÿ (â Ìèçèÿ). Çà äà çàïèøå çà âå÷å
ïîêðúñòåíèòå ñè ñúíàðîäíèöè - àðèàíè - ïðåâîäà ñè íà
Áèáëèÿòà íà ãîòñêè, òåõíèÿò åïèñêîï Óëôèëà ñúçäàë òóê
àçáóêà íà îñíîâà íà ãðúöêàòà, à çà èçïðàâÿíå íà íåéíèòå
íåäîñòàòúöè, òîé ÿ äîïúëíèë - ñïîðåä ñúùåñòâóâàùîòî â
íàóêàòà ìíåíèå - ñ íÿêîëêî ëàòèíñêè áóêâè è ðóíè. Íî íå
ëè èìåííî ïî òîçè íà÷èí òðúãíàëè è ñòàðîáúëãàðèòå çà
ñúçäàâàíåòî íà Êèðèëèöàòà? Ñ îñíîâàíèå ñå ïèòàìå îáà-
÷å, êàê ñðåä äîïúëíèòåëíèòå ëàòèíñêè áóêâè è ðóíè ñà
ïîïàäíàëè: êèòàéñêè éåðîãëèô, ñàíñêðèòñêè áóêâè è öèô-
ðà, êàêòî è çíàöè, èçâåñòíè ñðåä öåíòðàëíîàçèàòñêèòå òàì-
ãè? Îêàçâà ñå, ÷å îùå â ïðàðîäèíàòà ñè õóíèòå çíàåëè äâà
âèäà ñîáñòâåíî ïèñìî!?Òàêà êèòàéöèòå ñúîáùàâàò, ÷å â
III â. ïð. Õð. òå èçïîëçâàëè òàìãîîáðàçíî (èäåîãðàôè÷-
íî) ïèñìî, êîåòî î÷åâèäíî å ñúùåñòâóâàëî è ïî-ðàíî.
Îñâåí òîâà, â áóäèéñêà ñóòðà ñå ñïîìåíàâà Õóíñêàòà äúð-
æàâà “Õó-íà” (Hu-na) è çàåäíî ñ òîâà è “õóíñêîòî ïèñìî”
(Hu-nai yi-ge)7. Îò êèòàéñêè ïèñìåí èçâîð îò III â. ñë. Õð.
ïðîëè÷àâà, ÷å õóíñêî ïèñìî íàèñòèíà å ñúùåñòâóâàëî è
÷å òî å áèëî èçâåñòíî äàæå è â Êèòàé ïî òîâà âðåìå. Õó-
íèòå èçïîëçâàëè è éåðîãëèôèòå íà êèòàéñêèòå ñè ñúñåäè.
Íåùî, êîåòî å èçâåñòíî â íàóêàòà, íî ñå çàáðàâÿ, ìàêàð äà
å ïîòâúðäåíî âå÷å ïðÿêî çà áóëãàðèòå â Åâðîïà îò àðàá-
ñêè õðîíèñò îò X â. (10) Ïîäêðåïà â òàçè íàñîêà ñà êàêòî
çíà÷èòåëåí åïèãðàôñêè ìàòåðèàë â àðõåîëîãè÷åñêè íàõîä-
êè îò ðàéîíà íà ñòàðîáúëãàðñêèòå ñòîëèöè, òàêà è áóêâè-
òå îò íåãðúöêàòà ãðóïà íà Êèðèëèöàòà. Ñúñ ñàíñêðèò,
ó÷àñòâàë â ïðîöåñà íà ðàçâèòèå íà íÿêîè öåíòðàëíîàçèàò-
ñêè åçèöè è ñ íåãîâîòî ïèñìî, âêëþ÷èòåëíî öèôðè, õóíè-
òå ñà ñå çàïîçíàëè âåðîÿòíî ÷ðåç ìèñèîíåðèòå áóäèñòè,
ïðåáèâàâàëè ñðåä òÿõ îùå îò ñðåäàòà íà III â. ïð. Õð. 12
Òàêà “âàðâàðèòå” õóíè, ïî-òî÷íî çàïàäíèÿò èì êëîí, ò.å.
Õóíîáóëãàðèòå, ñå ïîÿâèëè â Åâðîïà ïî âðåìå íà Âåëèêî-
òî ïðåñåëåíèå ñ ÷åòèðè âèäà ïèñìî! (13) Áåçöåíåí áàãàæ,
êîéòî èì ïîìîãíàë äà ïîëîæàò íà÷àëîòî è íàñîêèòå íà
ðàçâèòèå íà àçáóêàòà Êèðèëèöà â ñàìîòî íà÷àëî íà IX â.,
â ñèíòåç ñ àçáó÷íîòî ïèñìî íà çàâàðåíîòî â Áàëêàíñêèÿ
ïîëóîñòðîâ íàñåëåíèå. Íà÷àëî íà òîçè ïðîöåñ å Ìàäàð-
ñêèÿò èíâåíòàðåí íàäïèñ âúðõó êàìúê (íå òîçè îêîëî Êîí-
íèêà!). Åäèí îò ìàëêîòî òàêèâà, íà áóëãàðñêè åçèê, íî ñ
ãðúöêè áóêâè è ñ ðàííèòå êèòàéñêè éåðîãëèôè, îçíà÷àâà-
ùè áîéíà ñåêèðà è êîïèå. (14)

Âåðîÿòíî êðàòêèÿò ïî âðåìå êîíòàêò ìåæäó Õóíîáóë-
ãàðè è Ãîòè â Ïðè÷åðíîìîðèåòî å ïðè÷èíàòà, Óëôèëà äà
èçïîëçâà íåïðàâèëíî êèòàéñêèÿ éåðîãëèô “ß” ïðåîáúð-
íàò. È äðóãè ïîäîáíè ïðèìåðè îáà÷å, ñâèäåòåëñòâàò, ÷å
äîíåñåíèòå îò õóíîáóëãàðèòå çíàöè, âêëþ÷èòåëíî è áú-
äåùè êèðèëñêè áóêâè, ñà áèëè èçïîëçâàíè â Åâðîïà íå ñàìî
èçïðàâåíè, íî ñúùî ïðåîáúðíàòè èëè ëåãíàëè â ëàòèíñêè
è ãðúöêè òåêñòîâå áåç ñëîâîðàçäåëÿíå, êàòî öèôðè, âìåñòî
ñìåñâàùèòå ñå ñ òåêñòà, à ïîðàäè òîâà è íåïðèãîäíè âå÷å,
ãðúöêè áóêâè-öèôðè (15). Òîâà å ïðîäúëæèëî ïðåç ïåðèî-
äà IX - XII â. (ìîæå áè è ïî-äî êúñíî), äî ïîÿâàòà íà àðà-
áèòå â Ñðåäèçåìíîìîðèåòî ñ èíäèéñêî-àðàáñêèòå öèôðè,
âúçïðèåòè îò åâðîïåéöèòå êúì XIII - XIV â.
Ìàêàð è äà ñìÿòà ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå àçáóêà ÌÔÀ çà
ïîñòèæåíèå “øèðîêî èçïîëçâàíî îò åçèêîâåäèòå çà
òðàíñêðèáèðàíå è òðàíñëèòåðèðàíå íà öÿë ðåä åçèöè
â ñâåòà” ïîðàäè òîâà, ÷å “îòíîñèòåëíî òî÷íî ïðåäàâà
ñúîòâåòñòâèåòî ìåæäó çíàê è çâóê”, àâòîðúò ñìÿòà
ñúùî, ÷å êàêòî ïðîòèâ íåÿ, òàêà è ïðîòèâ íÿêîè ðåôîðìè-
ðàíè àçáóêè, “ìîãàò äà áúäàò ïðåäÿâåíè åäíàêâî ñåðè-
îçíè âúçðàæåíèÿ”.  çàêëþ÷åíèå äåêëàðèðà, ÷å “íå áè
îäîáðÿâàë íàòðàïâàíåòî íà ëàòèíñêàòà àçáóêà íà
ñòðàíè, íàìèðàùè ñå ïîä âëèÿíèå íà Çàïàäà”! Ñëåä
ðàçñúæäåíèÿ îòíîñíî áúäåùåòî íà ïèñìîòî, êúì êðàÿ íà
êíèãàòà ñè ñå íàäÿâà, ÷å â íåÿ “å îáîáùèë ïîëåçíè ìèñëè”
â òàçè íàñîêà. Ìîæå áè äíåñ òå ñà ïîëåçíè è íà íàñ áúëãà-
ðèòå. Íåùî ïî âúïðîñà: Ùå èçÿäå ëè “ìèøêàòà” êíèãàòà?
Êàêòî ïðîëè÷àâà îò âñè÷êî ãîðåêàçàíî, íàé-ìàëêî îùå
äâà-òðè âåêà íàïðåä, àçáó÷íîòî ïèñìî âúîáùå ùå ïðî-
äúëæè äà ñëóæè íà ÷îâå÷åñòâîòî, òàêà, ÷å è ó íàñ âñå îùå
ùå ñå ÷åòå è ïèøå ñ ïîìîùòà íà ìèëàòà è ðîäíà Êèðèëè-
öà. Íàäÿâàì ñå, ÷å â òîçè ïåðèîä áúëãàðèòå ùå èìàò äîñòà-
òú÷íî âðåìå è âúçìîæíîñò äà ìèñëÿò çà íåÿ êàòî çà ÿâëå-
íèå îò ñâåòîâíî çíà÷åíèå è äà äåéñòâàò îò òîâà ãëåäèùå â
íåéíà çàùèòà è çà áúäåùåòî £. Âå÷å ñïîìåíàõìå, à òóê
ïàê ùå ïîâòîðèì, ÷å òîâà å äúëã ïðåäè âñè÷êî íà ñúâðå-
ìåííèòå áúëãàðè è áúëãàðñêèòå ó÷åíè ïðåä ïîêîëåíèÿòà.
Ïðåä ñúçäàëîòî Êèðèëèöàòà ïðåç IX â. Ïðåä ñúâðåìåí-
íîòî, çà êîåòî òÿ å ãîðäîñò (ìàêàð äà å âñå îùå íåäîñòà-
òú÷íî èçñëåäâàíà, îöåíåíà è îñúçíàòà), è ïðåä áúäåùîòî,
êîåòî ùå ïðîäúëæè äà ñè ñëóæè ñ íåÿ. Ñëåäâà äà ïðèçíà-
åì, ÷å ïîçíàâàíåòî èëè íåïîçíàâàíåòî íà íåéíàòà èñòî-
ðèÿ è çíà÷åíèå âëèÿå íà ñàìî÷óâñòâèåòî è äîñòîéíñòâîòî
íè êàòî áúëãàðè.
Êèðèëèöàòà è ïðèîáùàâàíåòî íè êúì Çàïàäà ðàçáèðà
ñå, åäíî íå ñëåäâà äà çàáðàâÿìå, ÷å ñìå è åâðîïåéöè è òî
îòêîëå. Òàêà, ïðîòåñòèðàéêè ñðåùó ïàðàëåëíîòî èçïîëç-
âàíå íà ëàòèíèöàòà, èçïóñêàìå ïðåä âèä íàé-ðàçëè÷íèòå
ïðèìåðè îò ñúâðåìåííàòà íè äåéñòâèòåëíîñò, â êîèòî
íàäïèñèòå ñ êèðèëèöà ïîâòàðÿìå ðåäîì è ñ ëàòèíèöà. Àêî
ñå âãëåäàìå, ùå îòêðèåì áåç òðóä, êîëêî ìíîãî ñà òå!
Èìåíàòà íà êðàéïúòíè ñåëèùà è îòêëîíåíèÿòà çà òÿõ ïî
ïðåñè÷àùèòå ñòðàíàòà ìåæäóíàðîäíè ìàãèñòðàëè. Óëåñíÿ-
âàìå ÷óæäåñòðàííèòå òóðèñòè (íà êîèòî ðàç÷èòàìå!) ñ
îáîçíà÷åíèÿ íà ÷àñòè îò ãðàäñêèòå çîíè, èçõîäíèòå èì
àðòåðèè è ïîñîêèòå êúì ëåòèùà ãðàíè÷íè çîíè è íàïðàâ-
ëåíèÿòà êúì ñòîëèöè íà ñúñåäíèòå íè äúðæàâè. Òúðãîâ-
ñêèòå íè óëèöè ãúìæàò îò íàäïèñè íà ëàòèíèöà è íà ÷óæä
åçèê. Áúëãàðñêè ôèðìè - è èçíîñèòåëè, è íåèçíîñèòåëè -
ñå ïðåäñòàâÿò ñ íàäïèñè è ðåêëàìíè òåêñòîâå ñúùî íà
÷óæäè åçèöè, â äóõà íà âðåìåòî íà àíãëèéñêè. Ñ ëàòèíèöà
óêàçâàìå è Òåëåôîí, Òîàëåò, Ïîùà, Òàêñè, Ïîëèöèÿ è ò.í.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äíåñ ëàòèíèöà è ÷óæä åçèê ñà íåîáõîäèìè çà ðàáîòà ñ
êîìïþòúð è çà äîñòúï äî Èíòåðíåò è È-ìåéë... Çà ñúæà-
ëåíèå íà ìåñòà ïðîçèðà êîìïëåêñ çà ìàëîöåííîñò...Ïî
âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å ñ ïðèñúåäèíÿâàíåòî íè êúì Çàïàäà,
ïðîñëåäåíèÿò ïðîöåñ ùå ñå çàäúëáî÷àâà, òàêà ÷å ùå å
íåîáõîäèìî äà ïðîó÷èì ïðèìåðà â òàçè íàñîêà íà ñòðàíè,
êîèòî ñà âå÷å ïðèñúåäèíåíè êúì ÅÑ, ñëåä êîåòî äà
ïðåöåíèì ìèíèìàëíî íåîáõîäèìèòå êîìïðîìèñè. Ùå ñà
íåîáõîäèìè ðàçáèðàíå è ðàçóìíà ïîëèòèêà. Ðàçáèðàíå íà
ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ è èçèñêâàíèÿ, îò åäíà ñòðàíà, à îò
äðóãà, öåëåñúîáðàçíè ìåðêè çà çàùèòà íà
Êèðèëèöàòà-âðúõ â ðàçâèòèåòî íà àçáó÷íîòî ïèñìî â
ñâåòîâåí àñïåêò. Ñèíòåç ìåæäó ïúðâàòà îãëàñåíà àçáóêà â
Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå (íà÷. I õèë. ïð. Õð.) è íàé-
äðåâíèòå îáðàçöè èäåîãðàôè÷íî è èåðîãëèôè÷íî ïèñìî â
Èçòî÷íà è Öåíòðàëíà Àçèÿ (II õèë. ïð. Õð.). Ïðèíîñ íà
ñòàðîáúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ è ãîðäîñò íà
ñúâðåìåííèòå áúëãàðè!
Âìåñòî çàêëþ÷åíèå ñïåöèàëèñò-åçèêîâåä ñèãóðíî áè
ñúóìÿë äà ñèñòåìàòèçèðà, èçëîæè è îöåíè âñè÷êî
ãîðåèçëîæåíî ïî-êîìïåòåíòíî è â òàêúâ ñëó÷àé, åñòåñò-
âåíî, ïîñëàíèåòî â íåãîâàòà ðàáîòà íà ñúùàòà òåìà êúì
áúëãàðèòå è îòãîâîðíèòå áúëãàðñêè èíñòèòóòè è
èíñòèòóöèè â òàçè íàñîêà áè ïðîçâó÷àëî ïî-àâòîðèòåòíî
è ïî-óáåäèòåëíî. Íàäÿâàì ñå, âñå ïàê, ÷å è òàêà
íàïèñàíîòî òóê ùå ñå îêàæå â íÿêàêâà ñòåïåí ïîëåçíî. Ïî
íàøå ìíåíèå åäèí ðåôåðåíäóì çà ïðîó÷âàíå íà
îáùåñòâåíîòî ìíåíèå ñðåä áúëãàðèòå ïî ïîâäèãíàòèòå òóê
âúïðîñè, ìàêàð è áåçóñëîâíî íåîáõîäèì, áè áèë è îò òåõ-
íè÷åñêî, è îò ôèíàíñîâî ãëåäèùå òâúðäå ñêúïî
ìåðîïðèÿòèå. Âúçìîæíî å, âìåñòî òîâà, äà ñå ïîñâåòÿò íà
òåìàòà êàêòî ïîñòîÿííè ñòðàíèöè âúâ âåñòíèöè è
ñïèñàíèÿ, òàêà è ðåäîâíè ïðåäàâàíèÿ â ÁÍÒ è ÁÍÐ, â êîè-
òî äà ñå ïðåäîñòàâÿ äóìàòà íà ñïåöèàëèñòè è íà íåñïåöè-
àëèñòè, ñ öåë ðàçèñêâàíèÿ è åâåíòóàëíî ñáëèæàâàíå íà
ðàçëè÷íèòå ñòàíîâèùà ïî òîçè ñúäáîíîñåí çà áúëãàðñêà-
òà êóëòóðà äíåñ è óòðå âúïðîñ…
ÁÅËÅÆÊÈ
1. Âæ. Ä-ð Ì. Ìàðãàðèòîâ. Çà àçáóêàòà, íàðè÷àíà Êè-
ðèëèöà, â. Ìàêåäîíèÿ, áð. 27 îò 07.07.1999 ã., ñ. 8.
2. È. Ôðèäðèõ, Èñòîðèÿ ïèñìà. Ì., 1979, ñ. 147 (ïðåâîä
îò îðèãèíàë íà íåìñêè, ïå÷àòàí â Õàéäåëáåðã, 1966 ã.).
3. I. J. Gelb. A. Study of Writing, Chicago/London, 1963
ïî ðóñêè ïðåâîä îò 1982.
4. Íåãðúöêèòå áóêâè â Êèðèëèöàòà ñà ñõîäíè, èëè
ïî÷òè ñõîäíè, ñúñ ñúîòâåòíèòå èì ïî íà÷åðòàíèå êèòàéñêè
éåðîãëèôè. ×àñò îò òÿõ ñà ïîëó÷åíè îò ïîñëåäíèòå íà
ïðèíöèïà íà àêðîôîíèÿòà: ñ èçãîâîð øàí = ø, - öçþ
= ö, - íÿí = í, - ÿ = ÿ. Äðóãè ñëåäâàò ñúùèÿ ïðèí-
öèï, íî ñïîðåä ïðåâîäà íà ñúîòâåòåí éåðîãëèô íà ñòàðî-
áúëãàðñêè: ñ èçãîâîð æåí â ïðåâîä ëþä = ë, - ìè -
æèòî = æ. Åäèíñòâåíà ðàííàòà êèðèëñêà , ìàêàð ñúùî äà
ñå ñðåùà ñðåä éåðîãëèôèòå, ñëåäâà òîçè ïðèíöèï ñïîðåä
çàïàäíîõóíñêèÿ ìó, ò.å. áóëãàðñêè èçãîâîð ÷àòàë. Ùå äî-
ïúëíèì, ÷å îñâåí Ø, â Ãëàãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë ñå ñðå-
ùà ïîäîáèå è íà äðóã êèòàéñêè éåðîãëèô - ñ èçãîâîð áà
= áóêè.
5. È. Ôðèäðèõ, öèò. ñú÷., ñ. 144 è ôèã. 241, òóê ôèã.
6. Â. Ô. Êàõîâñêèé. Ïðîèñõæäåíèå ÷óâàøñêîãî íàðî-
äà, ×åáîêñàðû, 1965 ã., ñ. 141, Âæ. è çàá. 9.
273
 ÀÂÈÒÎÕÎË
7. Ø. Áèðà, Î “Çîëîòîéêíèãå Äàìäèíà”, Óëàí-Áàòîð,
1964, ñ. 28.
8. Ë. Í. Ãóìèëåâ, Õóííó, Ì., 1960, Ñ. 97-98.
9. Èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè, Ì.,
1967, ñ. 79.
10. À. ß. Ãàðêàâè. Îêàçàíèÿ ìóñêóëüìàíñêèõ ïèñàòå-
ëåé î ñëàâÿíàõú è ðóñêèõú, Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1870, ñ. 16.
11. S. Dontschev, The S0-Called Cirirlic Alphabet as an
Example of the international influences in Europe during the
Early Medieval Period, Balkanmedia, 1992, 3. Âæ. òàáëèöàòà
íà ñ. 38, òóê ôèã. 5.
12. Ñ. Äîí÷åâ, Èíäèÿ, Êóøàí è Áóëãàðèòå, ñá. Èíäèÿ â
áúëãàðñêàòà íàóêà, ïàäàò. Àëáàòðîñ. Ñ. 1997, ñ. 128-133.
Çà âëèÿíèå îò Ñóáêîíòèíåíòà ñðåä Õóíòèòå âæ. è Ë. Í.
Ãóìèëåâ, öèò. ñú÷., ñ. 100.
13. Äîïúëíèòåëíî èçñëåäâàíå ñëåäâà äà óñòàíîâè
îêîí÷àòåëíî, ÷å Áóðãàðè-áóëãàðè è Êóòðèãóð-áóëãàðè ñà
äîíåñëè ñúñ ñåáå ñè íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ ïðåïèñè îò ïðå-
âîäà íà Ïèñàíèåòî (Åâàíãåëèåòî) íà õóíñêè åçèê îò ïîê-
ðúñòâàëèòå ãè â íà÷. íà VI â. â Ïðåäêàâêàçèåòî ñèðèéñêè
274
ìèñèîíåðè, êîèòî èì ãî çàïèñàëè ñúñ ñèðèéñêà, èëè ñàìà-
ðèòÿíñêà àçáóêà. Âæ. ó Ñ. Äîí÷åâ, Ðàííî ïðîíèêâàíå íà
õðèñòèÿíñòâîòî ñðåä áóëãàðèòå, Áúëãàðñêè ñâåòîâå, 1994,
áð. 1, ñ. 9-10.
14. Îñâåí ÷å ñà ñõîäíè ñ êèòàéñêèòå èì ïúðâîîáðàçè
ãðàôè÷åñêè, òî îòáåëÿçàíèòå â òåêñòà ìó ñ “î” çíàöè ñúñ
çíà÷åíèå áîéíà ñåêèðà è êîïèå ñà íàïúëíî â ñúãëàñèå ñ
îáùèÿ õàðàêòåð íà íàäïèñà â ïàìåòíèêà.
15. Âæ. ó M. Destombes. Une astrolabe carolingen e nos
schiffres arabes. Archives internationales d’histoire de sci-
ences N59, Paris, 1962, ñ. 45, ôèã. 3à. Òóê ôèã. 2, ñ èçâàäêà
îò çíàöè, õàðàêòåðíè è çà Êèðèëèöàòà, ñ òåõíèòå ÷èñëîâè
ñòîéíîñòè. Çà çàáåëÿçâàíå å, ÷å âìåñòî âúçïðèåòèÿò â
ïîñëåäíàòà çà áóêâàòà ãîëÿìà íîñîâêà êèòàéñêè îðèãèíàë
- èäåîãðàìà íà îáðàçà íà ïòèöà ñ ðàçïåðåíè êðèëà è
ãëàâà íàñðåùà - òóê ñðåùàìå íåãîâ âàðèàíò - ïòèöà ñ
îáúðíàòà âñòðàíè ãëàâà - èçâåñòíà íè îò èçîáðàæåíèÿòà â
ìàäàðñêèÿ ñêàëåí ðåëåô, â Ïðåñëàâñêèÿ êîííèê è â äðóãè
ñòàðîáúëãàðñêè ïàìåòíèöè.

ÒÀÍÃÐÈÇÌÚÒ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ
ÃÅÎÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÏÎÇÍÀÍÈÅ
ÍÈÊÎËÀÉ ÏÀÂËÎÂ
Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè â ñòðàíàòà íè ïðîòè÷à ïðî-
öåñ íà ïðåîòêðèâàíå íà èçêîííàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ –
Òàíãðèçìúò. Ðåäèöà íåôîðìàëíè è ïîëóîôèöèàëíè ãðóïè
â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî ïðîÿâÿâàò çàñèëåí èíòåðåñ êúì
äúëáîêèòå ôèëîñîôñêè è ðåëèãèîçíè àñïåêòè íà Òàíãðèç-
ìà. Öåëòà íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå å äà ïîêàæå, ÷å Òàí-
ãðèçìúò, íàðåä ñúñ ñâîÿ ôèëîñîôñêî-ðåëèãèîçåí ñìèñúë,
èìà è ñèëíî èçðàçåíè ãåîïîëèòè÷åñêè èçìåðåíèÿ. Åòî çàùî
íà ïúðâî ìÿñòî ùå áúäàò èçëîæåíè îñíîâíèòå ïîëîæåíèÿ
íà êëàñè÷åñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òåîðèÿ.
Êëàñè÷åñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òåîðèÿ å ñúçäàäåíà â
íà÷àëîòî íà XX â. îò áðèòàíñêèÿ ãåîãðàô ñúð Õàëôîðä
Ìàêèíäåð. Îñíîâíèÿò ãåîïîëèòè÷åñêè çàêîí, êîéòî òîé
èçâåæäà, å çàêîíúò çà âå÷íèÿ ñáëúñúê ìåæäó ñúðöåâèíàòà
íà Åâðàçèÿ è íåéíàòà êðàéìîðñêà ïåðèôåðèÿ. Òîâà å ñáëú-
ñúê ìåæäó êîíòèíåíòàëíèÿ Èçòîê è çàïàäíèòå ìîðñêè
äúðæàâè, ïåðñîíèôèöèðàíè ñúîòâåòíî îò êîííèêà (ìîí-
ãîëåö) è ìîðÿêà (âèêèíã).1 Îò èñòîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà
êîíòèíåíòàëíàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òðàäèöèÿ âîäè íà÷àëî-
òî ñè îò Åãèïåò, Ðèì è Ïåðñèÿ; ïðåìèíàâà ïðåç Áúëãàð-
ñêèòå èìïåðèè, Àðàáñêèÿ õàëèôàò, Çëàòíàòà îðäà, Îñìàí-
ñêàòà èìïåðèÿ è Ãåðìàíî-àâñòðèéñêèÿ ñúþç, êàòî ñòèãà
äî ñúâðåìåííèòå êîíòèíåíòàëíè ãèãàíòè – Ðóñèÿ, Êèòàé
è Èíäèÿ. Ãåîïîëèòè÷åñêà èäåîëîãèÿ íà êîíòèíåíòàëíèÿ
Èçòîê å ò.íàð.åâðàçèéñòâî. Ìîðñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òðà-
äèöèÿ çàïî÷âà îò Ôèíèêèÿ, Êàðòàãåí è Åëàäà; ïðåìèíàâà
ïðåç Ïîðòóãàëèÿ, Èñïàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Âåëèêîáðèòàíèÿ è å
íàñëåäåíà îò ñóïåðñèëàòà ÑÀÙ. Ãåîïîëèòè÷åñêà èäåîëî-
ãèÿ íà çàïàäíèòå ìîðñêè äúðæàâè å ò.íàð. àòëàíòèçúì.
Ôàêòè÷åñêè ïðîòèâîáîðñòâàòà ìåæäó Ðèì è Êàðòàãåí,
Ïåðñèÿ è Åëàäà, ÑÑÑÐ è ÑÀÙ ñà îáåêòèâíî îòðàæåíèå
íà îñíîâíèÿ ãåîïîëèòè÷åñêè çàêîí.
Ñëåä êðàÿ íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ãåîïîëèòèêàòà å
îáÿâåíà çà ëúæåíàóêà, îáñëóæâàëà èíòåðåñèòå íà ôàøèñò-
êèòå ðåæèìè â Ãåðìàíèÿ, ßïîíèÿ è Èòàëèÿ. Ïðåç øåéñåò-
òå ãîäèíè îáà÷å çàïî÷âà ïîñòåïåííî âúçðàæäàíå íà ãåî-
ïîëèòèêàòà. Äíåñ âñÿêà ïî-çíà÷èìà äúðæàâà – èãðà÷ íà
ìåæäóíàðîäíàòà àðåíà - èìà ñâîÿ ãåîïîëèòè÷åñêà äîêò-
ðèíà. Îò íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè è â Áúëãàðèÿ èìà
ïîâèøåí èíòåðåñ êúì ãåîïîëèòèêàòà. Ïî ñïîëó÷ëèâèÿ
èçðàç íà Ò. Íèêîëîâ, ïðåç 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. íàñòúïè
ñâîåîáðàçíî “Âúçðàæäàíå íà áúëãàðñêàòà ãåîïîëèòèêà”.2
Îò äðóãà ñòðàíà, êîðåíèòå íà ãåîïîëèòèêàòà ìîãàò äà
áúäàò îòêðèòè â íÿêîè äðåâíè ãíîñòè÷åñêè è åçîòåðè÷íè
ó÷åíèÿ. Òåçè ó÷åíèÿ, ñúõðàíåíè ïðåç âåêîâåòå îò ðàçëè÷-
íè òàéíè îáùåñòâà, èìàò íÿêîè èíòåðåñíè ñõîäñòâà ñ ìå-
òîäèêàòà è öåëèòå íà ãåîïîëèòèêàòà. Òàêà íàïðèìåð, îï-
ðåäåëåí ãåîïîëèòè÷åñêè ñìèñúë èìà â åçîòåðè÷íèòå ó÷å-
íèÿ çà ñáëúñúêà ìåæäó èç÷åçíàëèòå êîíòèíåíòè è öèâèëè-
çàöèè Àòëàíòèäà è Ìó (Ëåìóðèÿ) è çà ò.íàð. Ïîòîï. Äðóã
ïîäîáåí ïðèìåð å ôàêòúò, ÷å åçîòåðè÷íàòà òðàäèöèÿ èç-
ñëåäâà ñêðèòèÿ ïðèíöèï íà ÷îâåøêîòî ðàçâèòèå è òúðñè
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìèñòè÷íèÿ öåíòúð íà ñâåòà – ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó,
êúäåòî å îáëàñòòà Øàìáàëà, îáèòàâàíà îò òàéíèòå ñâå-
òîâíè Ìúäðåöè (Ìàõàòìè) èëè Ó÷èòåëè íà ÷îâå÷åñòâîòî.
Ãåîïîëèòèêàòà ðàöèîíàëèçèðà òåçè ïîçíàíèÿ, êàòî
ðàçêðèâà ñêðèòèòå ìåõàíèçìè íà ÷îâåøêîòî ðàçâèòèå ÷ðåç
äèíàìè÷íîòî âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó ãîëåìèòå
ãåîïðîñòðàíñòâà (ò.íàð. ïàíðåãèîíè). Ãåîïîëèòè÷åñêàòà
òåîðèÿ òúðñè ãëàâíàòà ãåîïîëèòè÷åñêà îñ íà ñâåòà è
âúçìîæíîñòèòå çà ðåàëíî ôóíêöèîíèðàíå íà åäèííî
“ñâåòîâíî ïðàâèòåëñòâî”. Ìàêàð äà å íàèâíî äà ñå ãîâîðè
çà ïðÿêà ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíà âðúçêà ìåæäó åçîòåðè÷íî-
òî è ãåîïîëèòè÷åñêîòî ïîçíàíèå, íÿêàêâà âðúçêà îïðåäå-
ëåíî ñúùåñòâóâà.
Êàòî ïîòâúðæäåíèå çà òîçè èçâîä ìîãàò äà ïîñëóæàò
èçñëåäâàíèÿòà íà íåìñêèÿ þðèñò è ãåîïîëèòèê Êàðë Øìèò.
Òîé ïðîäúëæàâà òðàäèöèÿòà íà Õ.Ìàêèíäåð, íî ïðèäàâà
íà íåéíèòå îñíîâíè åëåìåíòè – òàëîñîêðàòèÿòà (ìîðñêà-
òà ñèëà) è òåëóðîêðàòèÿòà (ñóõîçåìíàòà ñèëà) çàäúëáî÷å-
íî ôèëîñîôñêî òúëêóâàíå. Ê.Øìèò õàðàêòåðèçèðà òàëî-
ñîêðàòèÿòà è òåëóðîêðàòèÿòà êàòî àáñîëþòíî ðàçëè÷íè è
âðàæäåáíè “öèâèëèçàöèîííè ñòèõèè”. Èíòåðåñíî å, ÷å òîé
èçïîëçâà çà “ñèëèòå íà ñóøàòà” èìåòî “Áåãåìîò”, à çà “ñè-
ëèòå íà ìîðåòî” – èìåòî “Ëåâèàòàí”, êàòî ïî òîçè íà÷èí
íàïîìíÿ çà äâåòå ñòàðîçàâåòíè ÷óäîâèùà, åäíîòî îò êîè-
òî âúïëúùàâà âñè÷êè ñóõîçåìíè ñúùåñòâà, à äðóãîòî –
âñè÷êè âîäíè è ìîðñêè ñúùåñòâà.3 Ïî òîçè íà÷èí Ê.Øìèò
ïðÿêî ñâúðçâà îñíîâîïîëîæåíèÿòà íà ãåîïîëèòè÷åñêàòà
òåîðèÿ ñúñ Ñòàðèÿ çàâåò è ó÷åíèÿòà íà íÿêîè ãíîñòè÷åñêè
ñåêòè çà ñáëúñúêà ìåæäó äâåòå ìèòè÷íè ÷óäîâèùà íà
Éåõîâà – Ëåâèàòàíà (ìîðñêî ñâðúõñúùåñòâî) è Áåãåìîòà
(çåìíî ñâðúõñúùåñòâî).
Èäåèòå íà Ê.Øìèò ñà äîðàçâèòè â îùå ïî-“åçîòåðè÷-
íà” ïîñîêà îò íàé-èçòúêíàòèÿ ñúâðåìåíåí ðóñêè ãåîïîëè-
òèê Àëåêñàíäúð Äóãèí, êîéòî äèðåêòíî ñâúðçâà ãåîïîëè-
òèêàòà ñ “òàéíèòå ñèëè íà èñòîðèÿòà”. Òîé ïðåäëàãà åäèí
íîâ “ãåîïîëèòè÷åñêè” ìîäåë íà òðàäèöèîííàòà òåîðèÿ íà
çàãîâîðà.4 Ñúùíîñòòà íà òîçè ìîäåë å ïëàíåòàðíèÿò “çà-
ãîâîð” íà äâå ïðîòèâîïîëîæíè “îêóëòíè” ñèëè, ÷èåòî òàé-
íî ïðîòèâîñòîåíå è íåâèäèìà áîðáà å ïðåäîïðåäåëèëà
ëîãèêàòà íà ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ. Åäíàòà îò äâåòå “îêóëò-
íè” ñèëè å âúïëúòåíà îò “çàãîâîðà íà àòëàíòèñòèòå”, êîè-
òî ïîääúðæàò ãåîïîëèòè÷åñêèòå èíòåðåñè íà ìîðñêàòà
öèâèëèçàöèÿ. Äðóãàòà ñèëà å “çàãîâîðúò íà åâðàçèéöèòå”,
êîèòî ïîääúðæàò ãåîïîëèòè÷åñêèòå èíòåðåñè íà êîíòè-
íåíòàëíàòà ñóõîçåìíà öèâèëèçàöèÿ. Èçõîæäàéêè îò òîçè
“îêóëòåí ãåîïîëèòè÷åñêè äóàëèçúì”, À. Äóãèí èçêàçâà õè-
ïîòåçàòà, ÷å â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ èñòîðè÷åñêî-
òî ðàçâèòèå ñå îïðåäåëÿ îò áîðáàòà ìåæäó “Åâðàçèéñêèÿ
Îðäåí” è “Àòëàíòè÷åñêèÿ Îðäåí”.
Åçîòåðè÷íèòå êîðåíè íà ãåîïîëèòèêàòà èìàò îïðåäå-
ëåíî ñèìâîëè÷íî çíà÷åíèå çà íàñ, áúëãàðèòå. Ïúðâî, òðÿá-
âà äà ñå èìà ïðåäâèä ñèëíîòî âëèÿíèå, êîåòî áúëãàðèòå-
275
 ÀÂÈÒÎÕÎË
áîãîìèëè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî îêàçâàò çà ñúçäàâàíåòî
íà ðåäèöà òàéíè îáùåñòâà. Ñúùåñòâóâàò ìíîæåñòâî äàí-
íè çà ïðÿêîòî âëèÿíèå íà áúëãàðñêàòà áîãîìèëñêà ìðåæà
âúðõó êàòàðèòå è àëáèãîéöèòå â Ñåâåðíà Èòàëèÿ è Þæíà
Ôðàíöèÿ. À îòòóê ðåäèöà èçñëåäîâàòåëè ïðàâÿò èçâîä çà
êîñâåíîòî âúçäåéñòâèå íà áîãîìèëñêèòå òàéíè îáùíîñòè
âúðõó ïî-êúñíèòå òàéíè îáùåñòâà - ðîçåíêðîéöåðè, òàì-
ïëèåðè è äðóãè5.
Âòîðî, îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâà äîáðå îáîñíîâà-
íàòà õèïîòåçà íà Ä. Äèìèòðîâ, ñïîðåä êîÿòî ñâåùåíàòà
ïëàíèíà Ìåðó –“Öåíòúðúò íà ñâåòà” ñå íàìèðà â ïëàíè-
íàòà Òèåí Øàí (Èìåîí), è ïî-òî÷íî – â ðàéîíà íà
ñåäåìõèëÿäíèêà âðúõ Êàí Òàíãðà (Õàí Òåíãðè) â äíåøåí
Êàçàõñòàí.6 Èíòåðåñíî å, ÷å äîðè â íàøè äíè âðúõ êàí
Òàíãðà å íàðè÷àí îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå “Âúðõúò íà
áúëãàðèòå”.7 Â òîçè ñìèñúë îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà
õèïîòåçàòà, ÷å äðåâíèòå öèâèëèçàöèè ñà ñ÷èòàëè
ïëàíèíñêèòå îáëàñòè îêîëî âðúõ Êàí Òàíãðà â Òèåí Øàí
çà öåíòúð íà ñâåòà. Òðÿáâà äà ñå äîáàâè, ÷å èìåííî â òîçè
ðàéîí, ñïîðåä èçòî÷íèòå ëåãåíäè ñå íàìèðà òàéíñòâåíàòà
ñòðàíà Øàìáàëà, êîÿòî å ñêðèòà ïîä çåìÿòà, â íåäîñòúïíè
çà îáèêíîâåíèòå õîðà ìåñòà. Ñïîðåä ïîâåðèåòî â Øàìáàëà
æèâåÿò ãîñïîäàðèòå íà ñâåòà è òàì ñà ñå îáó÷àâàëè íÿêîè
âåëèêè ëè÷íîñòè êàòî Áóäà, Ëàî Äçú è Èñóñ Õðèñòîñ.8
Ñúùåñòâóâà è åäíà äðóãà õèïîòåçà çà êîðåíèòå íà áúë-
ãàðñêàòà òðàäèöèÿ - õèïîòåçà, êîÿòî èìà ñâîåòî ìÿñòî â
êîíòåêñòà íà îáùèòå ÷åðòè ìåæäó åçîòåðè÷íîòî è ãåîïî-
ëèòè÷åñêîòî ïîçíàíèå. Ñïîðåä Ä.Àëåêñàíäðîâ áúëãàðè-
òå ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíàòà öèâèëèçàöèÿ Ìó (Ëåìóðèÿ),
êîÿòî å ñúùåñòâóâàëà ïðåäè ò.íàð.Ïîòîï (ò.å. ïðåäè îêî-
ëî 35 000 ãîäèíè) âúðõó èç÷åçíàëèÿ êîíòèíåíò, ïðîñòèðàë
ñå îò Òèõèÿ äî Èíäèéñêèÿ îêåàí.9 Ñúùèÿò àâòîð ñâúðçâà
áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ è ñ äðóã èç÷åçíàë êîíòèíåíò, íàìè-
ðàë ñå ïðåäè Ïîòîïà â Ñåâåðíèÿ ëåäîâèò îêåàí è íàðè÷àí
îò çàïàäíèòå ìèñòèöè “Òóëå” – “Äàëå÷íàòà ñåâåðíà ñòðà-
íà”. Ñëåä ïîòúâàíåòî íà òåçè êîíòèíåíòè ïî âðåìå íà ãè-
ãàíòñêèÿ êàòàêëèçúì, èçâåñòåí êàòî Ïîòîï, îöåëåëèòå õîðà
èçâúðøâàò ìàùàáíè ìèãðàöèîííè äâèæåíèÿ èç Åâðàçèÿ.
Íàäõâúðëÿéêè òåñíèòå ðàìêè íà åçîòåðèçìà è îêóë-
òèçìà, ãåîïîëèòèêàòà ñå óòâúðäè êàòî èíòåðäèñöèïëè-
íàðíà íàóêà, êîÿòî ñú÷åòàâà ïîçíàíèÿ îò îáëàñòòà íà èñòî-
ðèÿòà, ãåîãðàôèÿòà, ïîëèòîëîãèÿòà, ñîöèîëîãèÿòà, êóëòó-
ðîëîãèÿòà è ïñèõîëîãèÿòà.  íà÷àëîòî íà XXI â. ãåîïî-
ëèòèêàòà å îáùîïðèçíàòî íàó÷íî íàïðàâëåíèå, êîåòî ñå
èçó÷àâà â óíèâåðñèòåòè, âîåííè àêàäåìèè è íàó÷íîèçñëå-
äîâàòåëñêè öåíòðîâå. Òîâà äàâà îñíîâàíèå äà ñå îáúðíå
ñïåöèàëíî âíèìàíèå íà ãåîïîëèòè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ íà
Òàíãðèçìà.
Ðåäèöà ñåðèîçíè èçñëåäîâàòåëè ïîä÷åðòàâàò ñïåöè-
ôè÷íàòà ðîëÿ íà Òàíãðèçìà â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ. Ñïî-
ðåä îöåíêàòà íà Â.Òîëåâ, â èñòîðè÷åñêè ïëàí áúëãàðèòå
ñà åäèíñòâåíèÿò íàðîä, êîéòî å èìàë åäèíîáîæèå.10 Â.Òî-
ëåâ èçòúêâà, ÷å ìîíîòåèçìúò íà åâðåèòå ñúâñåì íå å òîë-
êîâà èç÷èñòåí, êîëêîòî áúëãàðñêàòà âÿðà â Áîãà íà Íåáå-
òî – Òàíã-Ðà. Áúëãàðñêèÿò Òàíãðà å åäèí-åäèíñòâåí, òîé
íÿìà íèòî ñèíîâå, íèòî äúùåðè, îò íåãî íå èçõîæäàò íè-
êàêâè áîæåñòâà. Òîé å åäíîâðåìåííî è Ñëúíöå, è ñâåòëè-
íà, è ìîðàë, è æèâîò, è Âñè÷êî.  òîçè ñìèñúë Â.Òîëåâ
ñòèãà äî èçâîäà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè è ñà îñòàíàëè åäèí-
ñòâåíèòå ÷èñòè ìîíîòåèñòè â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ.
 äðóã ñâîé àíàëèç âúðõó Òàíãðèçìà Â.Òîëåâ äî-
ðàçâèâà òàçè ñâîÿ õèïîòåçà: “Íÿìà â èñòîðèÿòà íà âåðñêî-
276
òî ïúòóâàíå íà ÷îâå÷åñòâîòî ïî-èç÷èñòåí ìîíîòåèçúì îò
áúëãàðñêèÿ…Â áúëãàðñêèÿ Òàíãðèçúì íÿìàìå íèùî äðó-
ãî, îñâåí èäåÿ çà öÿëîñò.”11
Äðóã àâòîðèòåòåí èçñëåäîâàòåë – Ä.Ñúñúëîâ
äîñòèãà äî ñõîäíè èçâîäè îòíîñíî Òàíãðèçìà. Ñïîðåä
Ñúñúëîâ, “íèêîé äðóã íàðîä ïðåäè áúëãàðèòå íå å ïîçíà-
âàë Åäèíñòâåíèÿ Áîã”.12 Ñúñúëîâ ñúùî ïîä÷åðòàâà, ÷å ïðè
åâðåèòå Åäèíñòâåíèÿò Áîã ñå ïîÿâÿâà ïî-êúñíî, îòêîëêî-
òî ïðè áúëãàðèòå.
Ñïîðåä Ò. Òàíåâ, â øèðîêîòî ïðîñòðàíñòâî îò ßïîíèÿ
äî Áúëãàðèÿ â äðåâíîñòòà å ñúùåñòâóâàëà åäíà ðåëèãèîç-
íà ñèñòåìà – Òàíãðèçìúò.13 Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç íà Ò.Òà-
íåâ ïîêàçâà, ÷å äàëåêîèçòî÷íèòå ðåëèãèè, êàòî êèòàéñêà-
òà äúðæàâíà ðåëèãèÿ è ó÷åíèÿòà íà Êîíôóöèé, Ëàî Äçú,
Øèíòîèçìà è ïð. âñúùíîñò ñà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ðàç-
ëè÷íè ðåäàêöèè íà Òàíãðèçìà.
Íà áàçàòà íà ñâîèòå ïðîó÷âàíèÿ åäèí äðóã èçñëå-
äîâàòåë – Àíãåë Ãðúí÷àðîâ (êîéòî ïóáëèêóâà ïîä ïñåâ-
äîíèìà Åëòèìèð) äîñòèãà äî åäèí äðóã èíòåðåñåí èçâîä.
À.Ãðúí÷àðîâ ñ÷èòà, ÷å Òàíãðèçìúò å “íàé-äðåâíàòà ðåëè-
ãèÿ, ñúùåñòâóâàëà ñðåä ÷îâåøêèÿ ðîä”.14
 òàçè íàñîêà âîäÿò è àíàëèçèòå íà Ã.Äîíåâ. Òîé
ñ÷èòà, ÷å êîðåíèòå íà Òàíãðèçìà òðÿáâà äà ñå òúðñÿò â
åïîõàòà ïðåäè ò.íàð. Ïîòîï. Ã.Äîíåâ ñâúðçâà Òàíãðà ñ
ïðåä-Ïîòîïíîòî áîæåñòâî Òàíãàðîà, êîåòî è â íàøè äíè
å ïî÷èòàíî êàòî Áîã íà Íåáåòî îò íÿêîè íàðîäè, æèâååùè
íà îñòðîâèòå â Ïîëèíåçèÿ (â Òèõèÿ îêåàí).15 Ñïîðåä îöåí-
êàòà íà Ã.Äîíåâ, “Òàíãðèçìúò ñòîè â îñíîâàòà íà âñè÷êè
ñëåä-Ïîòîïíè ìîíîòåèñòè÷íè ðåëèãèè è áîæåñòâà”. Â
òîçè ñìèñúë àâòîðúò îïðåäåëÿ Òàíãðà êàòî “áàùà íà âñè÷-
êè áîãîâå”. Ñïîðåä õèïîòåçàòà íà Ã.Äîíåâ, ñëåä Ïîòîïà
áúëãàðñêèÿò Òàíãðà îñòàâà Áîã íà äåñåòêè åòíîêóëòóðè,
îáîñîáèëè ñå îò äðåâíîáúëãàðñêàòà. Òîé ñïåöèàëíî îò-
áåëÿçâà ñðåä òåçè “ïðîèçâîäíè” åòíîêóëòóðè åòíîêóëòó-
ðàòà íà õóíî-àëòàéñêèòå (“òþðêñêèòå”) íàðîäè.
Òåçè ïðîó÷âàíèÿ ñå äîïúëâàò îò èçñëåäâàíèÿòà íà
Ä.Àëåêñàíäðîâ è Â.Õðèñòîâ. Òå ñ÷èòàò, ÷å “äðåâíàòà áúë-
ãàðñêà ðåëèãèÿ – Òàíãðèçìúò å ñâúðçàíà ñ íàé-äðåâíàòà
ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, èäâàùà âåðîÿò-
íî îò ïîòúíàëèÿ êîíòèíåíò Ìó (Ëåìóðèÿ)”. 16 Â ñâîèòå
ïðîó÷âàíèÿ àâòîðèòå îòáåëÿçâàò, ÷å Òàíãðèçìúò å ñâúð-
çàí ñ ìíîæåñòâî åçîòåðè÷íè äîêòðèíè è ó÷åíèÿ, ðàçïðîñò-
ðàíåíè â äðåâíèÿ ñâÿò è ñúõðàíåíè â äíåøíî âðåìå ãëàâ-
íî â Àçèÿ. Ñïîðåä òÿõ, îñòàòúöè îò Òàíãðèçìà èìà â Äàî-
ñèçìà, ñòàðàòà òèáåòñêà ðåëèãèÿ Áîí, òèáåòñêèòå ó÷åíèÿ
“Éîãà”, â òèáåòñêîòî òàéíî ó÷åíèå “Òàíòðà” è â ó÷åíèÿòà
íà ìîíãîëñêèòå è ñèáèðñêèòå øàìàíè.
Çàñëóæàâà âíèìàíèå è îöåíêàòà íà Ï.Äîáðåâ çà
Òàíãðèçìà. Òîé îïðåäåëÿ Òàíãðèçìà íà äðåâíèòå áúëãàðè
êàòî “åäíà îò íàé-ñòàðèòå èçòî÷íè ðåëèãèè”.17 Ï.Äîáðåâ
ñ÷èòà, ÷å êîðåíèòå íà Òàíãðèçìà çàïî÷âàò îùå îò äðåâ-
íèÿ Øóìåð, êúäåòî ñå ðàæäà çà ïúðâè ïúò ïîíÿòèåãî Äèí-
ãèð (Áîã), óïîòðåáÿâàíî êàòî îáùî íàçâàíèå íà âñè÷êè
íåáåñíè áîãîâå. Ñïîðåä Ï.Äîáðåâ, ðåëèãèîçíîòî ïîíÿ-
òèå Òàíãðà âîäè íà÷àëîòî ñè îò øóìåðñêîòî ïîíÿòèå Äèí-
ãèð.18 Ï.Äîáðåâ ïîä÷åðòàâà øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå
íà Òàíãðèçìà â ñâåòîâåí ìàùàá. Îñâåí â Áëèçêèÿ Èçòîê
(ñðåä øóìåðèòå è àñèðèéöèòå), Òàíãðèçìúò å áèë ðàçïðîñò-
ðàíåí ÷àê äî Âåëèêäåíñêèòå îñòðîâè ñ òåõíèÿ âúðõîâåí
Áîã Òàíãàðîà, êàêòî è ñðåä êåëòñêèòå íàðîäè. Åäâà ïî-
êúñíî Òàíãðèçìúò ñå óòâúðæäàâà ñðåä òþðêñêèòå è ìîí-
ãîëñêèòå íàðîäè. Îáùàòà îöåíêà íà Ï.Äîáðåâ å, ÷å áúë-

ãàðñêèÿò Òàíãðèçúì å “îòãëàñ íà åäíà îò íàé-ñòàðèòå ðå-
ëèãèè, ñúçäàäåíè íà Çåìÿòà”.
Òàíãðèçìúò èìà íå ñàìî ðåëèãèîçíè, íî è ñèëíî èçðà-
çåíè ãåîïîëèòè÷åñêè èçìåðåíèÿ. Êàòî ñòðîã ìîíîòåèçúì
ñ ïîä÷åðòàíî óíèâåðñàëèñòêè õàðàêòåð Òàíãðèçìúò å òÿñíî
ñâúðçàí ñ èìïåðñêàòà èäåÿ è ñ ïðèòåçàíèÿòà çà ðåãèîíàë-
íî, è äîðè çà ñâåòîâíî ãîñïîäñòâî. Èìà ðåäèöà ïðåêè è
êîñâåíè äîêàçàòåëñòâà â ïîäêðåïà íà òàçè õèïîòåçà.
Ïúðâî, Òàíãðèçìúò èìà ÿðêî èçðàçåí óíèâåðñàëèñòêè
õàðàêòåð. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâàò ìíîæåñòâî áúëãàðñêè
êàìåííè íàäïèñè îò Ðàííîòî Ñðåäíîâåêîâèå, êúäåòî ñà
ôèêñèðàíè ñâåùåíèòå óíèâåðñàëèñòêè ôîðìóëè: “Áîã âèæ-
äà” è “Íåáåòî ïîìíè”.19 Óíèâåðñàëèñòêèÿò õàðàêòåð íà
Òàíãðèçìà èìà âàæíî çíà÷åíèå, òúé êàòî â èñòîðè÷åñêè
ïëàí óíèâåðñàëèñòêàòà ðåëèãèÿ è óíèâåðñàëèñòêàòà èì-
ïåðèÿ ñà âçàèìíîñâúðçàíè è âçàèìíîîáóñëîâåíè.20 Ñïî-
ðåä îöåíêàòà íà Ç. Áàöàðîâ, “ñ åäíî èçêëþ÷åíèå, âñè÷êè
íîâè ñúçäàòåëè íà ñâåòîâíè èìïåðèè ñëåä Iâ. îò í.å. ñà
àäåïòè íà óíèâåðñàëèñòêè ðåëèãèè”.
Âòîðî, ñïîðåä îöåíêàòà íà Ð. Áàðèåâ, èìåííî Òàíãðèç-
ìúò å åäèí îò êëþ÷îâèòå ôàêòîðè çà èçãðàæäàíåòî íà Õóíî-
áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî äîñòèãà âúðõà íà ñâîåòî ìî-
ãúùåñòâî ïðåç Vâ. ïðè óïðàâëåíèåòî íà êàí Àòèëà.21 Ñïî-
ðåä ìåí, òàçè âàæíà ðîëÿ íà Òàíãðèçìà ñå çàïàçâà è ïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
äà èçèãðàå ïîëîæèòåëíà ðîëÿ çà ïîäîáðÿâàíå íà ãåîïîëè-
òè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà Áúëãàðèÿ è çà íåéíîòî çàâðúùà-
íå êàòî âàæåí ãåîïîëèòè÷åñêè èãðà÷ íà Áàëêàíèòå è â Åâ-
ðàçèÿ. Èçâåñòíî å, ÷å ñúâðåìåííèÿò áúëãàðñêè ñóïåðåò-
íîñ, ïðîñòèðàù ñå îò Ìàêåäîíèÿ äî Çàïàäåí Ñèáèð, ñå
ñúñòîè îò îáùíîñòè ñ ðàçëè÷íî âåðîèçïîâåäàíèå.  òîçè
ñìèñúë èìåííî Òàíãðèçìúò ìîæå äà ñòàíå îñíîâà çà Íî-
âîòî Áúëãàðñêî Âúçðàæäàíå ïðåç ÕÕI â.
ÁÅËÅÆÊÈ:
1
d¾¼rÉÇ»¸n¶Æ¾ÃböÈľµö¹ÁÄ·¶ÁÃÄÈĹ»ÄÅÄÁ¾È¾Í»ÇÀÄ
ÅÆÄȾ¸ÄÇÈĻû– dÇÅdĻûüÉÆöÁ²
2
o¾ÀÄÁĸ tĺÄÆ  dнƶ¼º¶Ã»ÈÄ ö ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶
¹»ÄÅÄÁ¾È¾À¶§dÇÅojg²
3
x¾È¶ÈÅÄfɹ¾ÃbÁ»ÀǶúÆpÇÃĸѹ»ÄÅÄÁ¾È¾À¾nÄÇÀ¸¶
j½º¶È»ÁÒÇȸÄ bÆÀÈĹ»µ  (d jÃÈ»ÆûÈ ö ¶ºÆ»Ç http://
arctogaia.com/public/osnovygeo/arcto.htm); lþ¹¶y¶ÇÈÒeÁ¶¸¶

4
fɹ¾Ã bÁ»ÀǶúÆ  lÄÃÇžÆÄÁĹ¾µ nÄÇÀ¸¶ j½º¶È»ÁÒÇȸÄ
bÆÀÈĹ»µdjÃÈ»ÆûÈö¶ºÆ»Çhttp://www.arctogaia.com/
public/consp1htm#1), y¶ÇÈÒd»Á¾À¶µ¸Ä¿Ã¶ÀÄÃȾûÃÈĸ
5
d¾¼öÅƾ»Æi¶¿Ê»ÆÈkĽ»Êm»Äs¸»ÈĸþȻÆ»¸ÄÁÔ̾Äûƾ
êúñíî, ÷àê äî êðàÿ íà ò. íàð. “Òàíãðèñòêè ïåðèîä” â áúë- ÄÈ cĹľÁ ÅÆ»½ wÉÇ ºÄ m»Ã¾Ã sÄʾµ j½º¶È»ÁÇÀ¶ ÀÐ϶
ãàðñêàòà èñòîðèÿ äîêúì ñðåäàòà – êðàÿ íà IÕâ.22 Âåðîÿò-
íî èìåííî Òàíãðèçìúò äàâà ñàìî÷óâñòâèå è çàêîíîâè îñíî-
âàíèÿ íà áúëãàðñêèòå êàíîâå äî ñðåäàòà íà IÕâ. äà îñïîð-
âàò óíèâåðñàëèñòêèòå ïðåòåíöèè íà Êèòàéñêàòà, Ðèìñêà-
òà è Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèè è äîñòîéíî äà èçäèãàò áúë-
ãàðñêèÿ Áîã Òàíãðà â ïðîòèâîâåñ íà òåõíèòå áîãîâå.
Òðåòî, èìà ìíîæåñòâî ñâèäåòåëñòâà çà êëþ÷îâàòà ðîëÿ
íà Òàíãðèçìà ïðè èçãðàæäàíåòî íà ìîãúùàòà Ìîíãîëñêà
èìïåðèÿ ïðåç ÕIIIâ. Ñïîðåä îöåíêàòà íà Ò.ßðóëëèíà,
èìåííî Òàíãðèçìúò å “âîäåùàòà ðåëèãèÿ â Ìîíãîëñêàòà
èìïåðèÿ”.23 Â ñâîåòî èçñëåäâàíå òÿ ñïåöèàëíî èçòúêâà
ðîëÿòà íà “ïðàáúëãàðñêàòà òåîêðàòè÷íà èäåÿ” âúðõó ðàç-
âèòèåòî íà ìîíãîëèòå â åïîõàòà íà ×èíãèç õàí. Ò.ßðóëëè-
íà ïðèâåæäà êàòî ñâèäåòåëñòâî ïúðâèÿ ïàðàãðàô íà ò.íàð.
Äæàñàê (Êîäåêñà íà ×èíãèç õàí), êúäåòî ñå èçòúêâà âñå-
ìîãúùåñòâîòî íà Òàíãðà. Äîïúëíèòåëíî ñâèäåòåëñòâî å
è çíà÷èòåëíîòî âëèÿíèå â Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ íà êîëî-
áúðà íà ×èíãèç õàí – Òåá-Òåíãðè. Èìåííî Òåá-Òåíãðè èç-
âúðøâà ïðåç 1206ã. ñàêðàëíàòà èíèöèàöèÿ íà ×èíãèç õàí è
îáÿâÿâà, ÷å “Âñåâèøíèÿò Òàíãðà ïîâåëÿâà – äà ñòàíåø
©wƾÇÈÄcÄÈ»¸ªÅÐƸľ½º¶Ã¾»§d¾»Ã¶ ¾i¶Ë¶Æ¾»¸
g¾Án¶ÇÄþȻ–¾ÇÈÄƾµ¾ÇÐÏÃÄÇÈ –dÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ²
Ç
6
f¾Â¾ÈÆĸ f¾Â¾ÈÐÆ jÁ qÄ ÅÐȵ ö ·ÐÁ¹¶Æ¾È» § d
ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ²Ç
7
q¶ÀȶÂÇ
8
d ¾Ãº¾¿ÇÀ¶È¶ ¾ Ⱦ·»ÈÇÀ¶È¶ ¾ÈÄÁĹ¾µ Åĸ»Á¾È»ÁµÈ ö
z¶Â·¶Á¶ÃÄǾ·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈľ»lÉ·»Æ¾º»ÃȾÍÃÄǾ»ÈÄöÅÄ
¶ÁÀ¾µ·Æ¶ÈöÀ¶ÃbÇŶÆÉËÀÄ¿ÈÄÅÆ»½9,,¸Ç»½¶Ç»Á¸¶¸½»Â¾È»
ö ºÃ»Îö n¶À»ºÄþµ § d¾¼ bÁ»ÀǶúÆĸ fÄƾµÃ cĿþ
¾½ÀÉÇȸ¶ ¾ ¸Ä»ÃÃÄ º»ÁÄ ö ºÆ»¸Ã¾È» ·ÐÁ¹¶Æ¾sÄʾµ tboerb
t¶Ão¶Àr¶p·ÏÄ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶ÊÄú¶Ì¾µÇ
9
bÁ»ÀǶúÆĸx¾ÈÇÐÍÇ
10
tÄÁ»¸d¶ÀÁÉÎjÇÈÄƾµöÆ»Á¾¹¾¾È»sÄʾµj½º¶È»ÁÇȸÄ
©d¾ÀÈÄƾµdªÇ¾Ç
11
x¾È¶ÈÅÄbÁ»ÀǶúÆĸx¾ÈÇÐÍÇ
12
sÐÇÐÁĸf¾Â¾ÈÐÆc»Á»¼À¾¸ÐÆËÉÀþ¹¶È¶öÅÆÄÊf¾Â¾ÈÐÆ
bù»Áĸ ©p·Æ¶½É¸¶Ã» ö ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶ öÆĺÃÄÇȪ  d
ÇÅj½¸»ÇȾµöcÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶pƺ¶²Ç
13
t¶Ã»¸t¶ÍÄcÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈĸ»½Âľj½ÈÄÀÐȧdÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ
×èíãèç õàí, Öàð íà öàðåòå, Âëàäåòåë íà âëàäåòåëèòå”. Ñ
òîçè ñàêðàëåí àêò ñå ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà óòâúðæäàâàíå-
òî íà ìîãúùàòà Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ. Ñïîðåä îöåíêàòà íà
Ò.ßðóëëèíà, êîëîáúðúò Òåá-Òåíãðè å áèë “äúëáîêî ïîñâå-
òåí â òàéíèòå íà Òàíãðèçìà, ñ êîåòî ñå äîáëèæàâàë ïî ñâî-
åòî âëèÿíèå âúðõó íàðîäà äî èìïåðàòîðñêîòî”.
Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕIIIâ. èìïåðñêèÿò çà-
ðÿä íà Òàíãðèçìà å ÿñíî èçðàçåí îò åäèí îò íàñëåäíèöèòå
íà ×èíãèç õàí – êàí Ìüîíãêå, êîéòî ïî òîâà âðåìå âëàäåå
çíà÷èòåëíà ÷àñò îò îñòàòú÷íàòà Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ. Êàí
Ìüîíãêå çàÿâÿâà ïðåä õðèñòèÿíñêèÿ ìèñèîíåð Óèëÿì îò
Ðóáðèê: “Ðåëèãèèòå ñà êàòî ïåòòå ïðúñòà íà ðúêàòà è ðú-
êàòà å Òàíãðà, îò êîéòî âñè÷êè òå ïðîèçõîæäàò.”24
Ãåîïîëèòè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ íà Òàíãðèçìà, ñïîðåä ìåí
çàñëóæàâàò îñîáåíî âíèìàíèå, ïðè òîâà íå ñàìî â êîíòåê-
ñòà íà èñòîðè÷åñêàòà ðåòðîñïåêöèÿ. Ìîåòî ëè÷íî ñòàíî-
âèùå å, ÷å è ïðè ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ Òàíãðèçìúò ìîæå
²ÅÐƸľ½º¶Ã¾»§sÄʾµǾÇb¸ÈÄÆÐÈ
öƾͶt¶Ã¹Æ¾½Â¶©o»·»Çöȶ¸µÆ¶ª¾½ÅÄÁ½¸¶¿À¾·ÉÀ¸¶ÁÃÄÈÄ
½Ã¶Í»Ã¾»öÅÄõȾ»ÈÄt¶Ã¹Æ¶§o»·»
14
gÁÈ¾Â¾Æ t¶Ã¹Æ¶¸»ÅÄ˶ȶöb¹Ã¾sÄʾµÇ
15
fÄû¸ e»Ä  wƾÇÈĸ¶È¶ ÉͶÇÈ ö ·ÐÁ¹¶Æ¾È» sÄʾµ
j½º¶È»ÁÇȸÄ©s¸»ÈÁ¾ÀscpªÇ
16
bÁ»ÀǶúÆĸ  x¾ÈÇÐÍ; Ç ¾ wƾÇÈĸ dÁ¶º¾Â¾Æ
g½ÄȻƾ½Ð ¾ Á»Í¾È»ÁÇȸÄ ö ºÆ»¸Ã¾È» ·ÐÁ¹¶Æ¾  § d
ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ²Ç
17
fÄ·Æ»¸ q»ÈÐÆ  s¸»ÈÐÈ ö Åƶ·ÐÁ¹¶Æ¾È» sÄʾµ jll
©sÁ¶¸¾À¶§rnªÇ¾Ç
18
q¶À ȶÂ Ç  w¾ÅÄÈ»½¶È¶ Í» ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾µÈ t¶Ã¹Æ¶
ÅÆľ½Ëļº¶ ÄÈ ÎÉ»ÆÇÀÄÈÄ Æ»Á¾¹¾Ä½ÃÄ ÅÄõȾ» f»Ã¹¾Æ
ÇÐÏ»Çȸɸ¶ÄÏ»ÄȹÀŶÈÄ»ÅÉ·Á¾Àɸ¶ÃĽ¶ºÐÁ·ÄÍ»ÃÄÈÄ
¾½ÇÁ»º¸¶Ã»ött¶Ã»¸©cÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈĸ»½Âľj½ÈÄÀÐȪ§d¾¼
t¶Ã»¸x¾ÈÇÐÍÇ
19
t¶À¶öÅƾ»ÆÊÄÆÂÉÁ¶È¶©cŸ¾¼º¶ª¾Â¶ÀÁÔÍĸĵÇÈĸ
À¶Â»ÃþµöºÅ¾ÇÄȹƶºv¾Á¾Å¾ÄÈÅÐƸ¶È¶ÅÄÁĸ¾Ã¶ö‡w¸Ç
277
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÄ¿ÈÄ Ç» Ľö»Ãɸ¶ ÅƾÇлº¾Ãµ¸¶Ã»ÈÄ ö c»ÁÄÂÄƾ»ÈÄ ÀÐÂ
·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈÄ ¹»ÄÅÆÄÇÈƶÃÇȸÄ vÄÆÂÉÁ¶È¶ ©o»·»ÈÄ ÅÄÂþª »
½¶Å¾Ç¶Ã¶¸ÂÃļ»ÇȸÄ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾ÆÉþͻÇÀ¾À¶Â»ÃþöºÅ¾Ç¾ÄÈ
Àƶµö‡ww¸ÄÈÀƾȾÀƶ¿Ç»ÁÄnÉÆʶÈÁ¶Æ¸s»¸»ÆöfÄ·Æɺ¼¶
§d¾¼fÄ·Æ»¸x¾ÈÇÐÍÇ
22
j½Æ¶½ÐÈ©t¶Ã¹Æ¾ÇÈÀ¾ŻƾĺªÇ»¾½ÅÄÁ½¸¶ÄÈõÀľ¾½ÇÁ»ºÄ¸¶È»Á¾
½¶ķĽöͶ¸¶Ã»öŻƾĺ¶ºÄÅƾ»Â¶Ã»ÈÄöËƾÇȾµÃÇȸÄÈĸ
c¶ÁÀ¶ÃÇÀ¶cÐÁ¹¶Æ¾µ¾ºÄÅƾ»Â¶Ã»ÈÄö¾ÇÁµÂ¶¸Ð¸dÄÁ¼À¶cÐÁ¹¶Æ¾µ
§d¾¼öÅƾ»ÆwƾÇÈĸx¾ÈÇÐÍÇ
23
ÆÉÁÁ¾Ã¶t¶ÈµÃ¶¶ÁcÉÁ¹¶Æ¾lÄÁÄ·ÐÆÐÈöy¾Ã¹¾½˶Ö
20
c¶Ì¶ÆĸiºÆ¶¸ÀÄe»ÄÅÄÁ¾È¾Í»ÇÀ¾ǾÇȻ¾sÄʾµjÃÇȾÈÉÈ
½¶Æ»¹¾ÄöÁþ¾»¼ºÉöÆĺþ¾½ÇÁ»º¸¶Ã¾µÇ
21
c¶Æ¾»¸r¾½¶ v¾ÁÄÇÄÊÇÀ¾»¶ÇÅ»ÀÈÑÓÈÃĹ»Ã»½¶¸ÄÁ¼ÇÀ¾Ë·ÉÁ¹¶Æ
s¶ÃÀÈq»È»Æ·ÉƹdjÃÈ»ÆûÈö¶ºÆ»Çhttp://bariev.narod.ru);
eÁ¶¸¶‡‡
t»·t»Ã¹Æ¾l»ÀÍÉ–dÇÅcÐÁ¹¶ÆÇÀ¾˾ÁµºÄÁ»È¾µ²
Ç
24
x¾È¶È ÅÄ t¶·¶Àĸ f¾Â¾ÈÐÆ r»Á¾¹¾µÈ¶ ö ¸Ç»Á»Ã¶È¶ §
û·»Çöȶ¸µÆ¶§dÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ²

278
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÚÄÅ Å ÈÇ×ÅÇÍÀËÀ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß?!...

ÃÓÑÌÀÍ ÕÀËÈËÎÂ

Âñè÷êè çíàåì, ÷å ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå íà Âîëãà å èìà- Ôàäëàí èáí-àë-Àááàñ èáí-Ðàøèä èáí-Õàììåä. Áåë. ïðåâ.).
ëî öâåòóùà äúðæàâà, íàðå÷åíà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Êúäå "èç- Òåçè çàïèñêè ñà çàïàçåíè, ïðåâåäåíè è èçäàäåíè â îòäåëíà
÷åçâà" òÿ? êíèãà ïîä íàçâàíèå “Ïúòåøåñòâèåòî íà Àõìåä èáí-Ôàä-
Ïðåäè äà îòãîâîðèì íà òîçè âúïðîñ, ïîçâîëåòå äà èçÿñ- ëàí ïî Âîëãà”.
íèì, êîãà è êàê å îáðàçóâàíà. Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîñòèãà ãîëåìè óñïåõè â ñâîåòî ðàç-
Ñúñ ñèãóðíîñò ñå çíàå, ÷å ïðåç VII âåê óìèðà êàí Êóá- âèòèå. Ïèñìåíèòå èçòî÷íèöè îò îíåçè âðåìåíà ÿ íàðè÷àò
ðàò - âëàäåòåëÿò íà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Çåìèòå íà Âåëèêà “ñòðàíà íà õèëÿäèòå ãðàäîâå”. È íå çà äà îñòðîóìíè-
Áúëãàðèÿ òîãàâà çàåìàëè öÿëà ñúâðåìåííà Óêðàéíà è Ñå- ÷àò ñà ïèñàëè òàêà, à ñ öåë äà èçðàçÿò ïî-òî÷íî íåéíàòà
âåðåí Êàâêàç. Ãðîáúò íà êàí Êóáðàò å âå÷å íàìåðåí â Óê- ñúùíîñò. Ìåæäó äðóãîòî, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ñà ÿ íàðè-
ðàéíà, áëèçî äî ñåëî Ïåðåñ÷åïèíî, Ïîëòàâñêà îáëàñò. Íà- ÷àëè Ìàëêàòà Áúëãàðèÿ. À íàèñòèíà ãîëÿìà å áèëà Âîëæ-
ìèðà ãî îâ÷àð÷å, êîåòî äîêàòî ïàñå æèâîòíèòå, â åäèí êà Áúëãàðèÿ! Íàïðèìåð, íåéíàòà ñòîëèöà å áèëà òðè ïúòè
ïðåêðàñåí äåí íà 1902 ãîäèíà, ïðîïàäà â ÿìà, êúäåòî íà- ïî-ãîëÿìà ïî ïëîù, îòêîëêîòî Ïàðèæ ïî îíîâà âðåìå. Â
ìèðà çëàòíà êàíà. Êàíàòà çàíàñÿ íà ìàéêà ñè, à òÿ, ñòðàõó- öåíòúðà íà ãðàäà ñå èçäèãàëè öàðñêè äâîðåö è êàòåäðàëíà
âàéêè ñå, ÷å òîâà ìîæå äà å êðàäåíà âåù, ÿ îòíàñÿ íà âëàñ- äæàìèÿ.  ãðàäà ñå ñå÷åëè ìîíåòè, èìàëî îáùåñòâåíè áà-
òèòå. Áèëè ïðåäïðèåòè ðàçêîïêè, â ðåçóëòàò íà êîèòî ñà íè ñ âîäîïðîâîä, êàíàëèçàöèÿ è öåíòðàëíî îòîïëåíèå.
íàìåðåíè ìíîãî çëàòíè ïðåäìåòè è çëàòåí ïðúñòåí ñ ãðà- Íàðè÷àëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ îùå “Öàðñòâî íà ðàçó-
âèðàíî íà íåãî èìåòî Êóáðàò. Äíåñ ìà”, è ïàê íå ñëó÷àéíî, à çàùîòî â íåÿ èçê-
âñè÷êè òåçè ïðåäìåòè, ïðåäíàçíà÷å- ëþ÷èòåëíî ðàçâèòèå äîñòèãàò òàêèâà íàóêè
íè ïî îíîâà âðåìå çà æèâîòà íà êàíà êàòî èñòîðèÿ, ìåäèöèíà, àñòðîíîìèÿ, ìàòå-
íà Îíÿ ñâÿò, ñå ïàçÿò â Åðìèòàæà. Òå ìàòèêà. Èçâåñòíî å ñòèõîòâîðåíèåòî íà ïî-
ñà âàæåí àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë, åòà Ñàéôè Ñàðàè àë Áîëãàðè, êîéòî ïèøå
êîéòî ïîòâúðæäàâà äîñòîâåðíîñòòà çà âúðòåíåòî íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî êà-
íà ïèñìåíèòå èñòîðè÷åñêè èçòî÷íè- òî çà îáèêíîâåíî ÿâëåíèå. È òî - 300 ãîäèíè
öè, ïî-ñïåöèàëíî íà âèçàíòèéñêèòå. ïðåäè Êîïåðíèê! Ïîåìàòà “Þñóô è Çóëåé-
À êàêòî å èçâåñòíî, Âåëèêà Áúëãàðèÿ êà” íà âåëèêèÿ áúëãàðñêè ïîåò Êóë Ãàëè, íà-
å ïîääúðæàëà òåñíè âðúçêè ñ Âèçàí- ïèñàíà â íà÷àëîòî íà XIII âåê, âëèçà â ñúê-
òèÿ. ðîâèùíèöàòà íà ñâåòîâíàòà ëèòåðàòóðà è,
Ïðåç 1997 ãîäèíà Åðìèòàæúò è àêî ïîìíèòå, ÞÍÅÑÊÎ îáÿâè 1983 ãîäèíà
ïðàâèòåëñòâîòî íà ðåïóáëèêà Òàòàð- çà ãîäèíà íà Êóë Ãàëè. Ìíîãîáðîéíèòå íàä-
ñòàí îðãàíèçèðàõà èçëîæáà íà òåçè ïèñè âúðõó êåðàìèêà, âúðõó áèæóòåðèéíè èç-
çëàòíè ïðåäìåòè â ãðàä Êàçàí. Èç- äåëèÿ è îñîáåíî âúðõó êàìúê, ïîêàçâàò øè-
ëîæáàòà áåøå ïîñâåòåíà íà II êîíã- ðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ãðàìîòíîñòòà
ðåñ íà "òàòàðèòå" è ñå íàðè÷àøå âñðåä íàñåëåíèåòî. Âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ñà
“Çëàòîòî íà êàí Êóáðàò”. áèëè äîáðå ðàçâèòè ÷åðíàòà è öâåòíàòà ìå-
Äà ðàçãëåäàìå êàê, ñëåä ñìúðòòà òàëóðãèÿ, ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî, ãðúí÷àðñ-
íà êàí Êóáðàò, íåãîâàòà èìïåðèÿ ñå òâîòî, áèæóòåðñòâîòî, êîæàðñêèòå çàíàÿòè,
ðàçïàäà. Åäèíèÿò ìó ñèí - Àñïàðóõ, à òàêà ñúùî è ðåçáàòà âúðõó äúðâî, êàìúê è
ñúñ ñâîèòå õîðà îòèâà êúì Äóíàâ è êîñò. Çà íèâîòî íà ðàçâèòèå íà ÷åðíàòà ìå-
ñúçäàâà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, êîÿòî òàëóðãèÿ ñâèäåòåëñòâà íàïðèìåð òîçè ôàêò,
ñúùåñòâóâà è äíåñ. Äðóãèÿò ñèí - ÷å âîëæêèòå áúëãàðè ïúðâè â Åâðîïà ñà çà-
Êîòðàã, îòèâà êúì Âîëãà è ñúçäàâà ïî÷íàëè äà ëåÿò ÷óãóí! À òóðñêîåçè÷íèòå íà-
Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íåéíà ñòîëèöà ðîäè íà Àçèÿ, äî äåí äíåøåí, íàðè÷àò áîë-
Ãðàæäàíèí íà ãð. Âåëèêè Áîëãàð îò
áèë ãðàä Áîëãàð, êîéòî ñå å çàïàçèë XIV â. (Âúçñòàíîâêà íà ÷åðåïà ïî ïðîô. ãàðè äîáðå îáðàáîòåíàòà êîæà. Ñåëñêîòî
è äî äíåñ, ðàçïîëîæåí íà áðåãà íà Ì. Ãåðàñèìîâ). ñòîïàíñòâî ñúùî áèëî ñèëíî ðàçâèòî. Íàï-
ðåêà Âîëãà íàäîëó ïî òå÷åíèåòî íà ðèìåð, ðóñêèòå ëåòîïèñè ñâèäåòåëñòâàò çà
îêîëî 120 êèëîìåòðà îò Êàçàí êàòî öåíòúð íà Ñïàñêèÿ òîâà, ÷å ïðåç íåóðîæàéíèòå ãîäèíè ðóñêèòå êíÿçå èäâàëè
ðàéîí íà Ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí. â Áîëãàð äà êóïóâàò ïøåíèöà.
Çà îôèöèàëíà äàòà íà îáðàçóâàíåòî íà äúðæàâàòà Âîë- Ðàçáèðà ñå, òàêîâà ïðîãðåñèâíî ðàçâèòèå áèëî âúç-
æêà Áúëãàðèÿ ñå ñìÿòà 922 ãîäèíà. Èìåííî ïðåç òàçè ãî- ìîæíî ñàìî ïðè íàëè÷èåòî íà òúðãîâñêè öåíòúð - â ñòî-
äèíà Áàãäàòñêèÿò õàëèô èçïðàùà â ãðàä Áîëãàð ãîëÿìà ëèöàòà íà Áúëãàðèÿ å èìàëî ãîëÿì ïàçàð. Òîé ñå íàðè÷àë
ãðóïà ïðàòåíèöè, â ñúñòàâà íà êîÿòî âëèçàò ìþñþëìàíñ- “Àãà ïàçàð”. Òóê ñå ïðîâåæäàë ãîëÿì åæåãîäåí ìåæäó-
êè ïðîïîâåäíèöè è ñòðîèòåëè. Êàí Àëìóø - òîãàâàøíèÿò íàðîäåí ïàíàèð. Òàì ïðèñòèãàëè òúðãîâöè îò âñè÷êè êðà-
âëàäåòåë íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ - ïðèåìà èñëÿìà è ñòàâà âåð- èùà íà ñâåòà. Ïàðè÷íàòà åäèíèöà íà âîëæêèòå áúëãàðè
íîïîäàíèê íà Áàãäàòñêèÿ õàëèô. Òîâà å îïèñàíî îò ñåêðå- áèëà êàòåðè÷àòà êîæà. È äíåñ êàçàíñêèòå òàòàðè íàðè-
òàðÿ íà ïîñîëñòâîòî Àõìåä èáí-Ôàäëàí ( Ïúëíîòî èìå ÷àò êîïåéêàòà òèåí, êîåòî ïðåâåäåíî íà ðóñêè îçíà÷àâà
íà èñòîðèêà è ó÷åíèÿ Àõìåä èáí-Ôàäëàí å: Àõìåä èáí- “êàòåðè÷êà”.

279
 ÀÂÈÒÎÕÎË

eƶº d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ  ÇÈÄÁ¾Ì¶ ö dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ ºÄ ;,9 ¸ s¾·¾ÆÇÀ¾ À¶½¶Ì¾ Åƻ¾ö¸¶È ÅÄÀƶ¿ ƶ½¸¶Á¾Ã¾È» ö ©cµÁ¶È¶
q¶Á¶È¶ª ¹Æ¶¸Ôƶ ö b fÔƶà  ¹

j½ÈÄÍþµ ¶¸½ÄÁ»¿ ¸Ð¸ d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ wƶ ö À¶Ã bÁ¶Â

 ¹ dÁµ¸Ä ¶ÁÀÄÈÄ ¾öƻ ö¾ƶÏÄ Ç» ·Á¾½Ä ºÄ
¸Á¶º»È»ÁÇÀ¶È¶ ¹Æķþ̶ ¾ ¾½ÈÄÍöȶ ¸Æ¶È¶ ö d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ
Áúëãàðèòå áèëè ñèëíè è âúâ âîåííîòî èçêóñòâî. Òîâà
ìîæå ñìåëî äà ñå òâúðäè, êàòî ñå çíàå, ÷å òå ñà åäèíñòâå-
íèÿò íàðîä â Åâðîïà, êîéòî å ðàçáèë âîéñêàòà íà ×èíãèç
õàí. Òîâà ñòàíàëî ïðåç 1223 ãîäèíà. Âîéñêàòà íà ×èíãèç
õàí, êàòî ïîêîðèëà öÿëà Ñðåäíà Àçèÿ, ïðåìèíàëà ïðåç Êàâ-
êàçêèÿ õðåáåò è íàñòúïèëà â ïîëîâåöêèòå ñòåïè. Òóê ñòàâà
áèòêàòà ïðè ðåêà Êàëêà, â ðåçóëòàò íà êîÿòî, êàêòî çíàåì,
îáåäèíåíàòà ðóñêî-ïîëîâåöêà âîéñêà å áèëà ðàçáèòà è ìîí-
ãîëèòå ïðåâçåëè Êèåâ. Ñëåä òîâà òå òðúãíàëè íà èçòîê,
êúì Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Âîëæêèòå áúëãàðè ñå ïîäãîòâèëè
äîáðå çà ñðåùàòà. Òå ïîñòðîèëè ñïåöèàëíè çàùèòíè ñúî-
ðúæåíèÿ, êúì òÿõ ïðèìàìèëè âðàãà è ïðîâåëè áèòêàòà. Ëå-
òîïèñåöúò îïèñâà, ÷å ìàëöèíà ñà ñå ñïàñèëè ñ áÿãñòâî.
Áúëãàðèòå âçåëè îãðîìåí áðîé ïëåííèöè, ñïîìåíàâà ñå
öèôðàòà ÷åòèðè õèëÿäè âîéíèöè. Òåçè ïëåííèöè áúëãàðè-
280
òå íå óáèëè è íå ïðîäàëè, à çàìåíèëè çà îâíè íà ïîçîðíà-
òà çà ×èíãèç õàí öåíà: åäèí îâåí çà åäèí âîéíèê. Âåðîÿò-
íî, äóøàòà íà ÷îâåêà, ðàçòúðñèë Âñåëåíàòà íå å ìîãëà äà
ïîíåñå òîçè ïîçîð - ñêîðî ×èíãèç õàí óìèðà. Áèòêàòà íà-
ðåêëè "îâ÷àòà áèòêà". Òðèíàäåñåò ãîäèíè ñëåä òîâà, òàòà-
ðî-ìîíãîëèòå ïðîäúëæèëè äà ùóðìóâàò Âîëæêà Áúëãàðèÿ,
íî âñåêè ïúò áèëè ðàçáèâàíè è îòñòúïâàëè. Èçâåñòíè ñà
ãîëåìèòå ïîõîäè ïðåç 1229, 1232 è 1235 ãîäèíà. Åäâà ïðåç
1236 ãîäèíà, êàòî ñå ñúáðàëè áåçáðîéíè ïúë÷èùà, ñúóìå-
ëè äà ÿ îâëàäåÿò è äà íàâëÿçàò, ïî Âîëãà íà Çàïàä, â ðóñ-
êèòå çåìè.
Êîé íàðîä, êîÿ äúðæàâà îò Åâðîïà å óäúðæàëà íàïîðà
íà òàòàðî-ìîíãîëñêèòå âîéñêè ìàêàð è åäíà ãîäèíà?
Ìíîãî ñêúïî ñòðóâà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ òàçè ìèñèÿ.
Ãîëåìèòå ãðàäîâå Áîëãàð è Áèëÿð áèëè ðàçðóøåíè, à ìíîãî

ãðàäîâå áèëè ïðåâúðíàòè â ðóèíè. Áúëãàðèÿ ñòàâà ïðî-
âèíöèÿ íà Çëàòíàòà Îðäà è, êàêòî âñè÷êè, çàïî÷âà äà ïëà-
ùà äàíúê.
Íî æèâîòúò íåçàáåëÿçàíî ñå âúçñòàíîâÿâà, ãðàä Áîë-
ãàð îòíîâî áèë ïîñòðîåí, êàêòî ïðåäè çàøóìÿë “Àãà ïà-
çàð” ñ ðàçíîåçè÷íàòà ñè ðå÷.
È åòî íàñòúïâà 1396 ãîäèíà. Ïðåç òàçè ãîäèíà âëàäå-
òåëÿò íà Çëàòíàòà Îðäà-Àêñàê Òèìóð ïîä ïðåäëîã, ÷å â
Áúëãàðèÿ ñå å ïîÿâèëà åðåñ, ïðåäïðèåìà îïóñòîøèòåëåí
ïîõîä è ÿ ïîäëàãà íà îãúí è ìå÷. Ãðàä Âåëèêè Áîëãàð,
êàêòî ãî íàðè÷àò ðóñêèòå ëåòîïèñöè, áèë ðàçðóøåí äî îñ-
íîâè. Âëàäåòåëÿò íà Áúëãàðèÿ Àáäóëà ïàøà áèë óáèò. Íå-
ãîâèòå ñèíîâå Ãàëèì áåê è Àëòèí áåê óñïåëè äà ñå ñïàñÿò.
Îòêàðâàò ãè íà ñåâåð è ãè ñêðèâàò â ìàëêèÿ áúëãàðñêè ãðàä,
íàðå÷åí Êàçàí. Ãðàä Áîëãàð ïîâå÷å íå óñïÿâà äà ñå âúçñ-
òàíîâè. Êàçàí ñòàâà ñòîëèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñèìâî-
ëúò íà âåëè÷èåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ è èçòî÷íèêúò íà íåé-
íàòà èêîíîìè÷åñêà ìîù - “Àãà ïàçàð” - ñå ïðåíåñúë íàãî-
ðå ïî Âîëãà íà “Îñòðîâà çà ãîñòè”, ðàçïîëîæåí áëèçî äî
Êàçàí. Ñúùåâðåìåííî Êàçàí çàïî÷âàò äà ãî íàðè÷àò “Áîë-
ãàð àë äæàäèä”, êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “Íîâ Áîëãàð”.
Êàçàí íàïúëíî ïðèåìà ùàôåòàòà íà ãðàä Áîëãàð.
Çàïî÷âà íîâèÿò, êàçàíñêèÿò ïåðèîä íà Âîëæêà Áúëãà-
ðèÿ. Íå “Êàçàíñêî õàíñòâî” - ïàð÷åíöå îò Çëàòíàòà Îðäà,
êàêòî ñà íè ó÷èëè, à ñúùèíñêàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâíîñò íå å ïðåêúñâàëà, áúëãàðñêèÿò íàðîä
êàêòî ñè å æèâÿë òóê ïðåäè, òàêà è ïðîäúëæàâà äà ñè æè-
âåå!
Ðóñêèòå ëåòîïèñöè íàðè÷àëè òàçè îáíîâåíà äúðæàâà
Áúëãàðñêîòî öàðñòâî è âúîáùå íå çíàåëè è íå óïîòðåáÿ-
âàëè òåðìèíà “Êàçàíñêî õàíñòâî”. Òàêà ïîñòúïâàëè è ëå-
òîïèñöèòå íà âñè÷êè äðóãè ñòðàíè. Íàïðèìåð, â ãåîãðàô-
ñêèòå êàðòè îò îíåçè ãîäèíè, ñúñòàâåíè â Åâðîïà, Êàçàí è
íåãîâèòå çåìè ñå îçíà÷àâàò ñ òåðìèíà Bulgaria Magna,
ò.å. Áúëãàðèÿ è íå ïðîñòî Áúëãàðèÿ, à “Âåëèêà Áúëãàðèÿ”.
À åòî êàê äîêóìåíòèòå îò Òóðöèÿ õàðàêòåðèçèðàò Êàçàí:
“Êàçàí - ñòîëèöàòà íà Áúëãàðñêèÿ âèëàåò å ïðåêðàñåí
è áëàãî÷åñòèâ ãðàä - åäèí îò ãîëåìèòå ãðàäîâå íà èñ-
ëÿìñêèÿ ñâÿò”. Îáúðíåòå âíèìàíèå, òîâà å êàçàíî çà Êà-
çàí ïðåç 1550 ãîäèíà, äâå ãîäèíè ïðåäè ïîêîðÿâàíåòî ìó
îò Ìîñêâà!
Ïðåç ÕV âåê Ìîñêâà çàïî÷âà äà ïðåäÿâÿâà ñâîèòå ïðå-
òåíöèè êúì áúëãàðñêèòå çåìè. Ñ ïðîìåíëèâ óñïåõ Ìîñê-
âà è Êàçàí ñè ñúïåðíè÷àò îêîëî ñòî ãîäèíè. Èçâåñòíî å,
÷å ïðåç 1487 ãîäèíà ìîñêîâñêèÿò êíÿç Èâàí III óñïÿë äà
ïîä÷èíè Êàçàí. Ëåòîïèñöèòå îòáåëÿçâàò: “Íà 9 äåí íà
þëè, 6995 ãîäèíà, âîåâîäèòå íà âåëèêèÿ êíÿç... ïðåâçå-
õà áúëãàðñêèÿ ãðàä Êàçàí è ïëåíèõà Êàçàíñêèÿ öàð Àëå-
ãàì ñ öàðèöàòà, è ìàéêà ìó, è áðàò ìó, è ñåñòðà ìó
çàëîâèõà, è âñè÷êè çàâåäîõà ïðè âåëèêèÿ êíÿç íà Ìîñê-
âà”. Çàáåëåæèòåëåí å ôàêòúò, ÷å ñëåä ïîä÷èíÿâàíåòî íà
Êàçàí, ïúðâàòà ðàáîòà íà Èâàí III áèëà äà ñè ïðèñâîè
òèòëàòà “áúëãàðñêè êíÿç”. Íå òàòàðñêè, à áúëãàðñêè! Çíà-
åòå, ÷å âñè÷êè ðóñêè âëàäåòåëè ïðèáàâÿò êúì ñâîÿòà òèò-
ëà èìåòî íà ïðèñâîåíèòå çåìè. Íàïðèìåð, èìàëî å Ìîñ-
êîâñêè êíÿç. Òîé ïðåâçåë Âëàäèìèð è çàïî÷íàë äà ñå íà-
ðè÷à Ìîñêîâñêè è Âëàäèìèðîâñêè êíÿç; ïðåâçåë Ñóçäàë -
çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à Ìîñêîâñêè, Âëàäèìèðîâñêè è Ñóç-
äàëñêè êíÿç. À êàòî ïðåâçåë Êàçàí - çàïî÷íàë äà ñå íàðè-
÷à îùå è áúëãàðñêè. Î÷åâèäíî, ÷å ïðåç 1487 ãîäèíà íà
òåðèòîðèÿòà íà ñúâðåìåííà ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí íå å èìà-
ëî íèêàêâè "òàòàðè" è íå å èìàëî òàòàðñêà äúðæàâà!
ÀÂÈÒÎÕÎË
Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å ïúëíàòà òèòëà íà ïîñëåäíèÿ ðóñ-
êè âëàäåòåë - èìïåðàòîð Íèêîëàé II ñúäúðæàëà ïîâå÷å îò
50 èìåíà íà çåìè, êîèòî òîé å âëàäååë. È åäíà îò òÿõ å -
áúëãàðñêè êíÿç. È Ïåòúð I å áèë áúëãàðñêè êíÿç, è Åêàòå-
ðèíà II, è Èâàí Ãðîçíè, è âñè÷êè îñòàíàëè. (  êí. 1 íà ñï.
“Àâè-òîõîë” áå ïóáëèêóâàí ïå÷àòà íà öàð Ìèõàèë Ðîìà-
íîâ - 1613-1645 ã..  íàäïèñà íà ïå÷àòà ëè÷è, ÷å òîé ñå
èìåíóâà “öàð áúëãàðñêè è ðóñêè” - 93 ãîäèíè ñëåä ïàäà-
íåòî íà Êàçàí! Âèæ ñúùèÿ ïå÷àò íà ãúðáà íà êîðèöàòà.
Áåë. ïðåâ.)
Êàêâî å ïðåäïðèåë Èâàí III íà âòîðî ìÿñòî ñëåä ïî-
êîðÿâàíåòî íà Êàçàí?
Íà âòîðî ìÿñòî òîé ëèøèë Êàçàí îò ïðàâîòî äà ïðî-
âåæäà Ñâåòîâåí ïàíàèð. Òîé îïðåäåëèë íîâî ìÿñòî çà íå-
ãî - Ìàêàðåâñêà ïàëàíêà ïîä Íèæíè Íîâãîðîä. Îò òîçè
ìîìåíò íàòàòúê öåëèÿò äîõîä îò ïàíàèðà çàïî÷íàë äà ñå
âëèâà â íåãîâèÿ äæîá. Êàêòî âèæäàìå, èìåííî èêîíîìè-
÷åñêè èíòåðåñ å ïðåñëåäâàë Èâàí III, çàâîþâàéêè Êàçàí,
à íå íàöèîíàëåí èëè ðåëèãèîçåí. È êàòî ñëåäñòâèå, Ìîñ-
êâà çàïî÷íàëà îùå ïî-áúðçî äà óâåëè÷àâà ñèëàòà ñè, à Êà-
çàí äà îòñëàáâà. Ñëåä êàòî Êàçàí íÿêîëêî ïúòè ñå îñâî-
áîæäàâàë îò Ìîñêîâñêàòà çàâèñèìîñò, ïðåç 1552 ãîäèíà,
öàð Èâàí IV îêîí÷àòåëíî ãî ïîêîðèë. Íî òîé íå ìîæàë
äà ëèêâèäèðà áúëãàðñêîòî öàðñòâî. ×àê ñëåä íåãîâàòà
ñìúðò ãî ïðåîáðàçóâàëè â Êàçàíñêî âîåâîäñòâî, à Ïåòúð
I - â Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ.
Ïî âðåìå íà öàðóâàíåòî íà Ïåòúð I â Ðóñèÿ çàïî÷íàëà
äà ñå óñòàíîâÿâà òðàäèöèÿòà äà íàðè÷àò “òàòàðè” âñè÷êè
ìþñþëìàíñêè íàðîäè. Òîâà ñòàíàëî ïîðàäè ôàêòà, ÷å ìíî-
çèíà îò çàïàäíîåâðîïåéñêèòå ó÷åíè, êîèòî Ïåòúð I ïîêà-
íèë â ñúçäàäåíàòà îò íåãî “Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå”, íàðè-
÷àëè “òàòàðè” âñè÷êè èçòî÷íè íàðîäè, â òîâà ÷èñëî è ðóñ-
êèòå. Îáà÷å, êîãàòî òå çàïî÷íàëè äà ïðåäñòàâëÿâàò íàóêà-
òà íà Ðóñêàòà äúðæàâà, òî îñòàâèëè òîâà íàçâàíèå ñàìî çà
ìþñþëìàíñêèòå íàðîäè. È òîâà å ðàçáèðàåìî, òå íå ñà
èñêàëè äà ñå íàðè÷àò òàòàðè.
Íî ìþñþëìàíñêèòå íàðîäè íà Ðóñèÿ íèêîãà íå ñà íà-
ðè÷àëè ñåáå ñè "òàòàðè". Íàïðèìåð, ïðåç XIX âåê, âåëè-
êèÿò ðóñêè èñòîðèê Êàðàìçèí Í.Ì. â çàáåëåæèòåëíèÿ ñè
òðóä "Èñòîðèÿ íà Ðóñêàòà äúðæàâà" ïèøå òàêà: "Íèòî
åäèí îò ñåãàøíèòå òàòàðñêè íàðîäè íå íàðè÷à ñåáå
ñè òàòàðè, à âñåêè ñå íàðè÷à ñ èìåòî íà ñîáñòâåíàòà
ñè çåìÿ." ("Èñòîðèÿ íà Ðóñêàòà äúðæàâà", ÑÏá, 18181
ò.3, ñ. 172 ). ßñíî å, ÷å äóìàòà "òàòàðè" å áèëî ïðîçâèùå
îáùî çà âñè÷êè ìþñþëìàíè ïî âðåìå íà öàðèçìà - òþð-
ìàòà íà íàðîäèòå. Êàêòî âèæäàìå, ïðåç XIX âåê òàòàðè â
Ðóñèÿ íå å èìàëî. Îòêúäå âñå ïàê ñà ñå âçåëè òàòàðèòå
ñëåä XIX âåê?
Èñòîðèÿòà íà âîëæêèòå áúëãàðè â ñúñòàâà íà Ðóñêàòà
äúðæàâà å çàáåëåæèòåëíà ñ íåïðåêúñíàòà âåðèãà îò íàöè-
îíàëíî-îñâîáîäèòåëíè âîéíè. Ðóñêèòå ëåòîïèñè äî XVIII
âåê ñà ïúëíè ñúñ ñúîáùåíèÿ îò òèïà: "îêàÿíèòå áúëãàðè
îòíîâî âúñòàíàõà..."
È âñè÷êè òåçè âúñòàíèÿ ñà èìàëè çà ãëàâíà öåë âúç-
ðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñóâåðèíèòåòúò èì áèë íó-
æåí çà âúçñòàíîâÿâàíå íà ÷îâåøêîòî äîñòîéíñòâî. Ðóñêè-
òå âëàñòè ïî íèêàêúâ íà÷èí íå èñêàëè äà ñìÿòàò ìþñþë-
ìàíèòå çà õîðà, ðàâíè íà õðèñòèÿíèòå. Áúëãàðèòå-ìþñþë-
ìàíè ïëàùàëè ïî-ãîëåìè äàíúöè è äæàìèè íÿìàëè ïðàâî
äà ñòðîÿò, êíèãè èì çàáðàíÿâàëè äà èçäàâàò, ïî-ãîëÿì áðîé
êîííèöè äàâàëè çà âîéíèöè è èçáèðàòåëíèòå èì ïðàâà áè-
ëè ñèëíî îãðàíè÷åíè. Ïèñìàòà è îáðàùåíèÿòà èì ñ ìîë-
281
 ÀÂÈÒÎÕÎË

l¶Æȶ ö dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ ÅÆ»½ ,;  ;,,, ¸ ÅÄÆ»º Á»ÈÄžǾȻ ©f¼¶¹Ê¶Æ t¶Æ¾Ë¾ª ÅÄ v¶Æ˶È oÉÆÉȺ¾Ãĸ

282

áè çà ïðåäîñòàâÿíå íà ðàâíè ïðàâà áèëè áåçóñïåøíè. Ïðè
òîâà ïîëîæåíèå, äúðæàâíèÿò ñóâåðåíèòåò ïðåäñòàâëÿâàë
åäèíñòâåíîòî ñðåäñòâî çà çàïàçâàíå íà ÷îâåøêîòî èì äîñ-
òîéíñòâî è íàðîäúò âúñòàâàë. Âúñòàíèÿòà áèëè æåñòîêî
ïîòóøàâàíè, íî âñè÷êè òå èìàëè çà îñíîâåí äåâèç - âúç-
ðàæäàíå íà íåçàâèñèìàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ìíîãî ãîëÿ-
ìî çíà÷åíèå çà ñúäáàòà íà Ðóñèÿ èìàëî âúñòàíèåòî íà áúë-
ãàðèòå ïðåç 1753-55 ãîäèíà, êîåòî ðúêîâîäèë íàé-äîñòîé-
íèÿò îò ñèíîâåòå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ìîëëà Áàòúðøà.
Òîé ïðèçîâàâàë çà âúçðàæäàíå íà Áúëãàðèÿ. Ðóñêàòà èì-
ïåðèÿ ìàêàð è äà ïîòîïèëà â êðúâ òîâà âúñòàíèå, áèëà
ïðèíóäåíà äà ðàçðåøè íà ìþñþëìàíèòå íà ñòðîÿò äæà-
ìèè è äà ñúçäàäàò ñâîå äóõîâíî óïðàâëåíèå, â ñúîòâåòñò-
âèå ñ èñêàíèÿòà íà âúñòàííèöèòå. À îò 1862 äî 1922 ãîäè-
íà èçðàçèòåë íà èíòåðåñèòå íà íàðîäà ñòàâà ìîùíàòà íà-
ðîäíà îðãàíèçàöèÿ "Ñúâåò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþë-
ìàíè", èìàùà çà ãëàâíà öåë âúçðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúë-
ãàðèÿ. Òàçè îðãàíèçàöèÿ áèëà íàèñòèíà íàðîäíà. Â ñóðî-
âèòå óñëîâèÿ íà öàðñêîòî ñàìîäúðæàâèå, â óñëîâèÿ íà óã-
íåòåíèåòî íà íàðîäà, òÿ èìàëà ñèëè äîðè çà âúîðúæåíà
áîðáà ïðîòèâ öàðñêèòå âîéñêè è äàæå íàáðîÿâàëà äî 50
õèëÿäè ÷îâåêà â ñâîèòå ðåäèöè.
“Ñúâåòúò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè” èçðàçÿ-
âàë èíòåðåñèòå íà òåçè õîðà, êîèòî ñè ïîñòàâèëè çà öåë
íà âñÿêà öåíà äà ñå çàïàçè ðîäíîòî èì èìå áúëãàðè, äà ñå
èçâîþâà ñâîáîäàòà è äà âúçòúðæåñòâóâà èñòèíàòà, äà ñå
îòõâúðëè çëîòî è íàñèëèåòî îò æèâîòà. Âîæäúò íà îðãà-
íèçàöèÿòà Ñàðäàð Âàèñîâ âåäíúæ ïèñàë íà èìïåðàòîð Íè-
êîëàé II ñëåäíîòî: “Íèå èçäèãíàõìå çåëåíîòî çíàìå ñ
èçîáðàçåíè çâåçäè è ïîëóìåñåö..., çà äà çàùèòèì íàøè-
òå ðåëèãèîçíè, íàöèîíàëíè è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà, âî-
äåéêè ñâåùåííà áîðáà ñðåùó ïðàâèòåëñòâîòî íà óãíå-
òèòåëèòå...”
Êàêòî âèæäàìå, âúçðàæäàíåòî íà ñîáñòâåíà äúðæàâà
çà âîëæêèòå áúëãàðè íå áèëî ñàìîöåë, à ñðåäñòâî çà ïî-
ëó÷àâàíå íà ÷îâåøêè ïðàâà è ñâîáîäè - íåîáõîäèìî óñëî-
âèå çà äîñòîåí æèâîò. Íàðîäúò ðàçáèðàë, ÷å äà ñå ñäîáèå
ñ ÷îâåøêî äîñòîéíñòâî è áëàãîïîëó÷èå ìîæå ñàìî, àêî
âúçñòàíîâè ñâîÿòà ðîäíà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òóê å óìåñòíî
äà êàæåì, ÷å ðóñêàòà èñòîðèÿ íå ïîçíàâà íèêàêâè íàðîäíè
äâèæåíèÿ, êîèòî èìàò çà öåë âúçðàæäàíåòî íà Çëàòíàòà
Îðäà, çàùîòî íÿìà íàðîä â Ðóñèÿ, êîéòî äà å ñ÷èòàë ñåáå
ñè çà òàòàðè.
È òàêà, íèå ñòèãíàõìå äî ÕÕ âåê, çà äà âèäèì, ÷å äî
íà÷àëîòî íà XX âåê òàòàðè â Ðóñèÿ îùå íå ñà ñå ïîÿâÿâà-
ëè. Íå ñà äîøëè òàòàðè îò Ìîíãîëèÿ, íèòî ïúê îò íÿêúäå
äðóãàäå. Çà òîâà àâòîðèòåòíî ñâèäåòåëñòâóâà åíöèêëîïå-
äè÷åñêèÿò ðå÷íèê íà Áðîãõàóç è Åôðîí, èçäàäåí îò ÑÏá
ïðåç 1907 ãîäèíà, êúäåòî äîñëîâíî å çàïèñàíî: “Òàòàðè,
êàòî îòäåëåí íàðîä íå ñúùåñòâóâàò. È ïî-íàòàòúê
ïðîäúëæàâà, ÷å òåðìèíúò òàòàðè å ñúáèðàòåëíî íà-
èìåíîâàíèå íà òþðêñêèòå íàðîäè”. (Çà ïðèìåð ìîæå äà
ïðèïîìíèì, ÷å òîâà ÿâëåíèå - äà ñå íàðè÷àò ðàçëè÷íè íà-
ðîäè ñ åäíî èìå - íàáëþäàâàìå è â íàé-íîâèÿ ïåðîä íà
íàøàòà èñòîðèÿ: èìåòî èíäèàíöè ñå èçïîëçâà çà àáîðèãå-
íèòå â Àìåðèêà, ìàêàð ñàìèòå òå äà íàðè÷àò ñåáå ñè ñ
èìåíàòà íà ñâîèòå ïëåìåíà - ìîõèêàíè, ãóðîíè, ìàè è ò.í.;
òåðìèíúò “ñúâåòñêè íàðîä” áåøå ñúáèðàòåëåí çà âñè÷êè
íàðîäè íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç. Îáà÷å ñëåä ðàçïàäàíåòî íà
ÑÑÑÐ íèòî åäèí íàðîä íå íàðè÷à ñåáå ñè “ñúâåòñêè íà-
ðîä”!). Î÷åâèäíî å, ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä ïðîäúëæàâà äà
æèâåå ïî ïðåæíåìó íà ñâîèòå çåìè, íàðè÷à ñåáå ñè ñúñ
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñâîåòî ñîáñòâåíî èìå è íèêàêúâ “òàòàðñêè íàðîä” â Êà-
çàíñêà ãóáåðíèÿ íå ñúùåñòâóâà. Çà òîâà áóêâàëíî å íàïè-
ñàíî, íàïðèìåð, â êíèãàòà “Èñòîðèÿ íà Êàçàí”, èçäàäåíà
ïðåç 1988 ãîäèíà îò Àêàäåìèÿòà íà íàóêèòå íà ÐÒ, ( Êíèãà
I, ñ. 40 ): “Ñàìèòå æèòåëè íà Êàçàí è íåãîâèÿ êðàé
÷àê äî Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ íå ñà ïðåñòàâàëè
äà ñå íàðè÷àò áúëãàðè”. Ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å ðåâîëþ-
öèÿòà å Ðóáèêîíà, ñëåä êîéòî ñå å èçâúðøèë àêòà íà ïðåè-
ìåíóâàíå íà âîëæêèòå áúëãàðè â "êàçàíñêè òàòàðè". Çàùî
è êàê å ñòàíàëî òîâà?
 íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê âåëèêîðóñêèÿò øîâèíèçúì ïðå-
æèâÿâà ñâîÿ çëîâåù ðàçöâåò. È íå íà âñè÷êè ñå îòäàâà
òâúðäî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà íåãîâèÿ ãíåò. Ìíîçèíà
íå èçäúðæàëè. Èìåííî ïîä òîçè íàòèñê åòíè÷åñêîòî ñúç-
íàíèå íà âîëæêî-áúëãàðñêèÿ íàðîä ñå ðàçäåëÿ íà òðè ãî-
ëåìè òå÷åíèÿ. Çà îñíîâíîòî, òðàäèöèîííî òå÷åíèå, èäâà-
ùî îò äúëáèíèòå íà âåêîâåòå, âå÷å ãîâîðèõìå: òîâà å “Ñú-
âåòúò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè”, íàðè÷àíî îùå
“Âàèñîâñêî äâèæåíèå” ïî èìåòî íà íåãîâèòå ëèäåðè - áà-
ùà è ñèí Âàèñîâè.
Íî ïðåç òîâà âðåìå ñå ïîÿâàò õîðà, êîèòî âèæäàò èç-
ãîäà çà ñåáå ñè â íàçâàíèåòî “òàòàðè”. Òå ñìÿòàò, ÷å òðÿá-
âà äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè” íàïóê íà ðóñíàöèòå. Òîâà òå÷å-
íèå ñå íàðè÷à “òàòàðèçúì”. Òî ñå ïîÿâÿâà êàòî èçðàç íà
øîâèíèñòè÷åñêèòå òåíäåíöèè íà çàñåãíàòîòî íàöèîíàë-
íî ÷óâñòâî. Øîâèíèçúì ñðåùó øîâèíèçìà. Çëî ïðîòèâ çëî-
òî. Îò÷àÿíèå, èçðàçåíî ïî ôîðìóëàòà: êîëêîòî ïî-çëå, òîë-
êîâà ïî-äîáðå. Íàïðèìåð, åäèí îò îñíîâîïîëîæíèöèòå íà
òîâà òå÷åíèå, ïèñàòåëÿò Ã.Èáðàõèìîâ, íà èìåòî íà êîãîòî
å íàðå÷åí Èíñòèòóòà ïî åçèê, ëèòåðàòóðà è èñòîðèÿ ( Èß-
ËÈ ) íà ÀÍ ÒÐ è åäèí îò áóëåâàðäèòå íà íàøèÿ ãðàä, òàêà
å èçëîæèë îñíîâíèÿ òåçèñ íà òàòàðèçìà: “Íèå íå ñìå ñà-
ìî òþðêè, íèå ñìå è ìîíãîëè. Íèå ñìå õîðà, íèå ñìå
ìîíãîëè; íèå ñìå òþðêè; íèå ñìå òàòàðè. Íàøàòà
çàðàæäàùà ñå êóëòóðà ùå áúäå òàòàðñêà êóëòóðà”
(1912 ã.).
Êîëêî çëîáà èìà â òîçè öèòàò, êîëêî ãëóïîñòè. È â ñú-
ùîòî âðåìå å áåçñïîðíî ñâèäåòåëñòâî çà ôàêòà, ÷å â íà-
÷àëîòî íà ÕÕ âåê “òàòàðñêè íàðîä” îùå íå å èìàëî. Íåãî
òúêìî ñå îïèòâàò äà ãî ñúçäàäàò. Ïðè òîâà, ôàêòè÷åñêîòî
ïîëîæåíèå íà íåùàòà áèëî òàêîâà, ÷å íàðîäúò ñ÷èòàë ïðîç-
âèùåòî “òàòàðè” çà ðóãàòåëíà äóìà. Ñàìèÿò Èáðàõèìîâ
Ã. ñâèäåòåëñòâóâà çà òîâà, êàòî êàçâà, ÷å àêî íÿêîãî îò ìþ-
ñþëìàíèòå íàðå÷åø òàòàðèí, òîé ñå íàõâúðëÿ ñ þìðóöè
ñðåùó òåáå, ñ äðóãè äóìè: çàùî ìå îñêúðáÿâàø? Ùî çà
ïîäëåö òðÿáâà äà ñè, òà ñëåä âñè÷êî òîâà äà íàòðàïâàø íà
ðîäíèÿ ñè íàðîä íåíàâèñòíîòî ïðîçâèùå “òàòàðñêè”!
Òðåòîòî òå÷åíèå, íàâÿðíî, ìîæå äà ñå íàðå÷å ðàöèî-
íàëíî. Òî ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñòðåìåæà äà ñå îòñòîÿâà
èñòèíàòà è ñïðàâåäëèâîñòòà ñ ðàçóìíè ïîëèòè÷åñêè ñðåä-
ñòâî.
Âèäåí ïðåäñòàâèòåë íà òîâà òå÷åíèå å áèë Ñàäðè Ìàê-
ñóäè. Ïðåç þëè 1917 ãîäèíà, êîãàòî ñëåä Ôåâðóàðñêàòà
ðåâîëþöèÿ ïúðâèòå ëú÷è íà ñâîáîäàòà îãðÿâàò äóøèòå íà
óãíåòåíèòå íàðîäè, ìþñþëìàíèòå îò âúòðåøíîñòòà íà Ðó-
ñèÿ ñâèêâàò êîíãðåñ â Êàçàí è ðåøàâàò äà âúçðîäÿò ñâîÿ-
òà íàöèîíàëíà äúðæàâíîñò. Òàçè ðàáîòà âúçëîæèëè íà
Ñ.Ìàêñóäè. Òîé ñå îòêðîÿâàë ñúñ ñâîÿòà åðóäèöèÿ: äîáðå
ïîçíàâàë èñòîðèÿòà è ëèòåðàòóðàòà íà ðîäíèÿ èì è íà äðó-
ãèòå "òþðêñêè" íàðîäè. Ïîëó÷èë âèñøå þðèäè÷åñêî îá-
ðàçîâàíèå â Ïàðèæ, â Ñîðáîíàòà. Ïî îíîâà âðåìå òîé ñå
èçÿâèë êàòî âåðåí ñèí íà ñâîÿ íàðîä, àêòèâíî ó÷àñòâàéêè
283
 ÀÂÈÒÎÕÎË

dÄÁ¼À¶ ·ÐÁ¹¶ÆÀ¶ ¸Áµ¸Ä ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃö ö̾ÄöÁö ÃÄǾµ vÄÁÀÁÄÆþµ ÇÐÇȶ¸ ©uµ¸ª ÄÈ sȶÆÄ» t¾ÂÄÎÀ¾ÃÄ ¸ ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾
ö̾ÄöÁþ ÃÄǾ¾ ÅÆ»Çнº¶¸¶È ºÆ»¸Ã¾ t¶Ã¹Æ¾ÇÈÀ¾ ƾÈɶÁ¾ ÅÄ l¶Æ¶º¼Ä¸ ¾ tÄÂÍ»¸ yĸ»À ¾ ·»½ º¶ » ¶ÃÈÆÄÅÄÁĹ ¸¹Á»¼º¶¿À¾ Ç» ¸
˶ƶÀÈ»ÆþȻ ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾ Á¾Ì¶ ö ÇþÂÀ¾È» ÄÈ ȶ½¾ ÇÈƶþ̶ ¾ È»½¾ ÄÈ Ç  Âļ» µÇÃÄ º¶ ƶ½·»Æ» Í» ÈÉÀ¶ õ¶ þÀ¶À¸¾ ©È¶È¶Æ¾ª ¶
ǶÂÄ·ÐÁ¹¶Æ¾nÄùÄÁľºÃÄÇÈȶÇÆ»ºÈĸ¶·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄöǻÁ»Ã¾»»»º¸¶ÀÄÁÀÄÈÄ»¾¸cÐÁ¹¶Æ¾µ¾¸i¶Å¶ºÃ¶g¸ÆÄŶ·»ÁöÆ»º

qÄÀÁÄÃþ̾ ¾ ÉͶÇÈþ̾ ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃþµ ÇзÄÆ ö ·ÐÁ¹¶Æ¾È»ÂÔÇÔÁ¶þ ¸ Ǹ»Ï»Ã¾µ ½¶ ¸Ç¾ÍÀ¾ ¸ÄÁ¼À¾ ·ÐÁ¹¶Æ¾ ¹Æ¶º d»Á¾À¾

284

â äåéíîñòòà íà ïàðòèÿòà "Èòòèôàê àë ìóñëèìèí" ( “Ñú-
þç íà ìþñþëìàíèòå”), ïîñòàâèëà ñè çà öåë îáåäèíåíèå-
òî íà âñè÷êè ìþñþëìàíñêè íàðîäè â áîðáàòà èì çà íàöè-
îíàëíà íåçàâèñèìîñò. Èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å ïàðòèÿòà
ñå íàðè÷àëà ìþñþëìàíñêà, à íå "òàòàðñêà".  íåÿ âëèçà-
ëè âèäíè ïðåäñòàâèòåëè íà âñè÷êè ìþñþëìàíñêè íàðî-
äè: âîëæêè áúëãàðè, áàøêèðè, óçáåêè, êàçàõè, àçåðáàéäæàí-
öè è äðóãè.
Äâà êîíãðåñà ïîäðåä Ñ.Ìàêñóäè áèë äåïóòàò íà Äúð-
æàâíàòà Äóìà, êúäåòî ñå ïðîÿâèë êàòî èñòèíñêè ïàòðèîò,
áåçñòðàøåí çàùèòíèê íà èíòåðåñèòå íà ðîäíàòà êóëòóðà.
Òîé íåâåäíúæ ñå èçêàçâàë íà çàñåäàíèÿòà íà Äóìàòà ñ èçÿâ-
ëåíèÿ, ÷å òåðìèíúò “òàòàðè”... å èñòîðè÷åñêî íåäîðàçó-
ìåíèå, ÷å äà íè íàðè÷àò "òàòàðè" å íåâÿðíî.
Ñôîðìèðàíàòà îò êîíãðåñà êîìèñèÿ íà÷åëî ñ Ìàêñó-
äè èçâúðøâà îãðîìíà ðàáîòà, â ðåçóëòàò íà êîÿòî ïðåç
íîåìâðè 1917 ãîäèíà áèëà ïðîâúçãëàñåíà íàöèîíàëíî-êóë-
òóðíàòà àâòîíîìèÿ íà ùàòà Èäåë-Óðàë, òåðèòîðèÿ êîÿòî
âêëþ÷âàëà èñòîðè÷åñêèòå çåìè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íå-
óòðàëíîòî íàçâàíèå ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë ( íèòî Áúëãà-
ðèÿ, íèòî Òàòàðèÿ ) å â ðåçóëòàò îò áîðáàòà íà òàòàðèñòè-
òå ïðîòèâ Ñ.Ìàêñóäè. Ñ.Ìàêñóäè âúîáùå íå èñêàë äà ñå
óïîòðåáÿâà òåðìèíà “òàòàðè”. Íî ïðîÿâèë ñëàáîñò, îòñòú-
ïèë íà òàòàðèñòèòå, ÷èÿòî ôðàêöèÿ â “Ìèëëè Ìåäæëè-
ñà” - ïàðëàìåíòà íà ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë - ðúêîâîäåë ñú-
ùèÿò òîçè Ã.Èáðàõèìîâ. Ñ òîâà Ìàêñóäè íåäîîöåíèë âàæ-
íîòî çíà÷åíèå íà ðîäíîòî èìå áúëãàðè â ñúçíàíèåòî íà
íàðîäà. Àêî ðåïóáëèêàòà å áèëà íàðå÷åíà áúëãàðñêà, òî
íåéíèòå ñèëè áèõà ñå óòðîèëè îò ïîääðúæêàòà íà íàðîä-
íèòå ìàñè è íà ïúðâî ìÿñòî îò ïîääðúæêàòà íà “Ñúâåòà
íà âîëæêèòå áúëãàðñêè ìþñþëìàíè” .
Ïðè òîâà, íàöèîíàëíàòà äúðæàâíîñò íà Èäåë-Óðàëñ-
êèÿ ùàò å óíèêàëåí îáðàçåö çà ðåøåíèå íà íàöèîíàëíèÿ
âúïðîñ ñúãëàñíî ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà, ïðè ñúá-
ëþäàâàíå ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Êîíñòèòóöèÿòà íà Èäåë-
Óðàë, ïîäãîòâåíà îò Ñ.Ìàêñóäè, íå èçèñêâàëà äúðæàâåí
ñóâåðèíèòåò. Ìàêñóäè ãåíèàëíî ïðåäâèäèë, ÷å áúäåùåòî
íà Ðóñèÿ å ôåäåðàöèÿòà. Òîé êàçâàë: “...íèå íå èñêàìå äà
áúäåì ñâîáîäíè ñðåùó ðóñêèÿ íàðîä, ...íèå òâúðäî âÿð-
âàìå âúâ âúçìîæíîñòòà ñâîáîäíî äà ñúùåñòâóâàìå ñúâ-
ìåñòíî ñ ðóñêèÿ íàðîä, êîãîòî íèå íèêîãà íå ñìå îòúæ-
äåñòâÿâàëè ñ ïðàâèòåëñòâåíàòà âëàñò, íå ïðîèçëèçà-
ùà îò íàðîäà”. Ìàêñóäè çíàåë, ÷å íàöèîíàëíîòî äîñ-
òîéíñòâî íà ëè÷íîñòòà ñå îáåçïå÷àâà ÷ðåç ñâîáîäàòà è
ðàâíîïðàâèåòî â îáùåñòâåíèÿ æèâîò, â îáðàçîâàíèåòî è
êóëòóðàòà.
Ïðåç àïðèë 1918 ãîäèíà áîëøåâèêèòå îáÿâÿâàò ìèëè-
îííî âúçíàãðàæäåíèå çà ãëàâàòà íà Ñ.Ìàêñóäè, êîéòî ïî
âîëÿòà íà ïðîâèäåíèåòî ñúóìÿë äà èçáåãíå àðåñòà è äà
ïðèñòèãíå â Ïàðèæ - ãðàäà íà ñâîÿòà ìëàäîñò. Òóê òîé
ïðàâè ïîñòúïêè ïðåä Ïàðèæêàòà ìèðíà êîíôåðåíöèÿ íà
ñòðàíèòå îò Àíòàíòàòà çà ñïàñÿâàíåòî íà ðîäíèÿ ñè íà-
ðîä îò áîëøåâèøêîòî èãî - òàçè íåî÷àêâàíà íàïàñò.  Ìå-
ìîðàíäóìà, àäðåñèðàí äî Êîíôåðåöèÿòà òîé ïèøå: “Ñìÿ-
òàì çà öåëåñúîáðàçíî äà îáúðíà âíèìàíèå íà òîâà, ÷å
èìåòî íà ïðåäñòàâëÿâàíàòà îò ìåí íàöèÿ òàòàðè
íå å íèùî äðóãî, îñâåí èñòîðè÷åñêà ãðåøêà...”
Íå ìó áèëî ñúäåíî äà ñå âúðíå ïîâå÷å â îêàÿíà Ðóñèÿ.
Òîé ðàáîòè êàòî ïðîôåñîð â Ñîðáîíàòà, îò êîÿòî íÿêîãà
ïîëó÷èë "ïúòåí ëèñò çà æèâîòà". Ñëåä òîâà ãî êàíÿò â Òóð-
öèÿ. Òàì òîé å ïðîôåñîð â Ñòàìáóëñêèÿ è Àíêàðñêèÿ óíè-
âåðñèòåò è, ïðåïîäàâà ïðàâî è èñòîðèÿ. Íÿêîëêî ïúòè ãî
ÀÂÈÒÎÕÎË
èçáèðàò çà äåïóòàò â Íàðîäíîòî ñúáðàíèå è íàé-ãëàâíî-
òî, òîé å áèë åäèí îò íàé-áëèçêèòå ñúðàòíèöè íà ïðåçè-
äåíòà Àòàòþðê - áàùàòà íà äåìîêðàòè÷íèòå ïðåîáðàçóâà-
íèÿ â Òóðöèÿ. Òîé ïóáëèêóâà äåñåòêè êíèãè ïî èñòîðèÿ è
ïðàâî.  íà÷àëîòî íà ïåòäåñåòòå ãîäèíè â ñúñòàâà íà ïàð-
ëàìåíòàðíàòà äåëåãàöèÿ îò Òóðöèÿ, òîé ðàáîòè â Ñòðàñ-
áóðã íàä ñúñòàâÿíåòî íà Êîíñòèòóöèÿòà íà Åâðîïàðëàìåí-
òà. Íå ãî ñúáëàçíÿâà ìàíèÿòà çà âåëè÷èå. Òîé æèâåå è ñå
òðóäè â èìåòî íà ÷îâåøêîòî äîñòîéíñòâî. Çàòîâà íå å ÷óä-
íî, ÷å ãåíèÿò íà Ìàêñóäè è íåãîâîòî ÷îâåêîëþáèå íàìè-
ðàò ñâîåòî çàñëóæåíî ïðèçíàíèå îò ÷îâå÷åñòâîòî.
Ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà, ïðàâàòà è ñâîáîäèòå íà
÷îâåêà, çà êîèòî òîé ñå áîðèë è â ðàçðàáîòâàíåòî íà êîè-
òî å âíåñúë îãðîìåí ïðèíîñ, ñëàâà Áîãó, ñà äîñòèãíàëè è
äî íàñ, â íåãîâàòà ëþáèìà Ðîäèíà. Ïî îáèêîëåí ïúò, ïðåç
Åâðîïà, íî äîéäîõà: ïðåç 1993 ãîäèíà Ðóñèÿ ïðèå ïúðâàòà
â ñâîÿòà èñòîðèÿ äåìîêðàòè÷íà Êîíñòèòóöèÿ, êîÿòî íå ñà-
ìî ïðîâúçãëàñè âñè÷êè ãðàæäàíè íà Ðóñèÿ çà ðàâíè ïðåä
çàêîíà, íî è ïðåäîñòàâè íà âñåêè ÷îâåê öÿë êîìïëåêñ îò
ïðàâà è ñâîáîäè, íåîáõîäèìè çà ïðèäîáèâàíå íà ÷îâåøêî
äîñòîéíñòâî. Òîâà, çà êîåòî ñå áîðèõà âîëæêèòå áúëãàðè
â ïðîäúëæåíèå íà âåêîâå ñå îñúùåñòâè. Ðóñêîòî èãî ñâúð-
øè!
Æàëêî, ÷å Ðîäèíàòà íå òà÷è ñâîÿ ðîäåí ñèí: íèòî â
ðîäíîòî ìó ñåëî Òàøñó, íèòî â Êàçàí èìà ïàìåòíà ïëî÷à,
íÿìà äîðè åäíà óëèöà íà èìåòî íà Ñ.Ìàêñóäè, à çà ïàìåò-
íèê âúîáùå äà íå ãîâîðèì. Ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ â äåéñ-
òâèòåëíîñò ñðàìåæëèâî ïðåìúë÷àâàò íåãîâîòî èìå è îã-
ðîìíàòà ìó äåéíîñò.
Ñàìî òðè ìåñåöà ñëåä îáÿâÿâàíåòî íà ðåïóáëèêà Èäåë-
Óðàë, íà âëàñò èäâàò áîëøåâèêèòå. Âàèñîâöè ñ ðàäîñò ãè
ïîääúðæàò, êàòî âèæäàò â èäâàíåòî èì âúçìîæíîñò çà âúç-
òúðæåñòâóâàíå íà äîáðîòî è ñïðàâåäëèâîñòòà. Íî áîëøå-
âèêèòå ðàçãðîìÿâàò êàêòî ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë, òàêà è
“Ñúâåòà íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè” è ñúçäàâàò íà
÷àñò îò çåìÿòà íà Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ Òàòàðñêàòà ðåïóáëè-
êà. Ïðîåêòúò çà Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà áèë ïîäãîòâåí â íà-
ðîäíèÿ êîìèñàðèÿò ïî íàöèîíàëíèòå äåëà, ðúêîâîäåí îò
Ñòàëèí, ñ àêòèâíîòî ñúäåéñòâèå íà òàêèâà òàòàðèñòè êàòî
èçâåñòíèÿò íè âå÷å Ã.Èáðàõèìîâ, êîéòî ñòàíàë çàìåñòíèê
íà Ñòàëèí, à ñúùî òàêà Ì.Ñóëòàíãàëèåâ. Ïîñëåäíèÿò âçå-
ìà ëè÷íî ó÷àñòèå â ðàçãðîìà íà äúðæàâíèòå ó÷ðåæäåíèÿ
íà ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë. Çàòîâà ïëîùàäúò äî Íàöèîíàë-
íî-êóëòóðíèÿ öåíòúð ( ÍÊÖ ) â ãðàä Êàçàí, êúäåòî å ïîñ-
òàâåí ïàìåòíèêúò íà ñâîáîäàòà Õîððèÿò, å íàðå÷åí íà íå-
ãîâî èìå: ïëîùàä íà Ñóëòàíãàëèåâ.
Ðåøåíèåòî çà ñúçäàâàíå íà Òàòàðñêà ðåïóáëèêà å áèëî
ïðèåòî íà çàñåäàíèå íà ïîëèòáþðî íà ÐÊÏ(á) ïðåç ÿíóà-
ðè 1920 ãîäèíà. Íî îùå ïðåç ìàðò, íà òåðèòîðèÿòà íà Êà-
çàíñêàòà ãóáåðíèÿ èçáóõâà âúñòàíèå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä
ïðîòèâ áåçáîæíîòî èìå “òàòàðè”. Òîâà âúñòàíèå å èçâåñò-
íî ïîä èìåòî “Âúñòàíèå íà õîðàòà ñ âèëèòå”. Áîëøåâèêè-
òå áåçìèëîñòíî ãî ïîòóøàâàò ñúñ ñèëèòå íà ðåäîâíàòà
âîéñêà íà ×åðâåíàòà àðìèÿ, óíèùîæàâàéêè ïðè òîâà öåëè
ñåëà. Ïîñëå èççåìàò îò ñåëÿíèòå ãîäèøíèÿ óðîæàé è èñ-
êóñòâåíî ñúçäàâàò ñòðàøíèÿ ãëàä ïðåç 1921 - 22 ãîäèíà.
Îòíîâî óìèðàò ìíîãî õîðà. Íà îæèâåëèòå íå èì áèëî íè-
òî äî íàöèîíàëíà ãîðäîñò, íèòî äî íàöèîíàëíî èìå. Òàêà
áîëøåâèêèòå ñå ðàçïðàâèëè ñ äóõà çà íåçàâèñèìîñò íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä.
Íà 27 ìàé 1920 ãîäèíà Ëåíèí ïîäïèñâà äåêðåòà çà îá-
ðàçóâàíåòî íà Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà.
285
 ÀÂÈÒÎÕÎË

 dнÅÄ»öȻÁÃÄ ȶ·ÁÄ ζ¶¾Á ÇÐÇ ¾½Ä·Æ¶¼»Ã¾µ ö

ƶ½Á¾Íþǹƶº¾ÄȺƻ¸Ã¾µ¹Æ¶ºd»Á¾À¾cÄÁ¹¶Æj½º¶º»Ãĸ
l¶½¶Ã  ¹
 ¾  dÄÁ¼À¾ ·ÐÁ¹¶Æ¾  ÉͶÇÈþ̾ ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃþµ
ÇзÄÆÅÄÀÁÄûþ» ¸ ¹Æ¶º d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ
 qÄÀÁÄÃþ̾ ÄÈ ÇзÄƶ ºÄÀÄǸ¶È ½¶ ½ºÆ¶¸» ¾
ÅÄǸ»Ï»Ã¾» Ǹ»Ï»Ãöȶ ÀÄÁÄö ÀĵÈÄ Ç» » ÇÐËƶþÁ¶ ÄÈ
¹ÄÁ»Â¾µ Ëƶº¼¶Â¾µ ;,,, ¸ ¸Ð¸ d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ

286

Àêòúò íà íàñèëñòâåíîòî ïðèñâîÿâàíå íà ïðîçâèùåòî “òà-
òàðè” êàòî íàöèîíàëíî èìå íà âîëæêèòå áúëãàðè å çàâúð-
øåí. Òàçè äàòà - 27 ìàé 1920 ãîäèíà - ìîæå äà ñå ñìÿòà çà
äàòà íà "èç÷åçâàíåòî" íà âîëæêèòå áúëãàðè è ïîÿâÿâàíåòî
íà êàçàíñêèòå “òàòàðè”.
Ñëåä îáðàçóâàíåòî íà Òàòàðñêà ÀÑÑÐ âñè÷êè áúëãàðè
îôèöèàëíî çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè”, áúëãàðñêàòà
êóëòóðà - “òàòàðñêà êóëòóðà”, à áúëãàðñêèÿò åçèê - “òàòàðñ-
êè åçèê”.*
Åòî îò êúäå ñà ñå ïîÿâèëè “òàòàðèòå”: íå îò Ìîíãîëèÿ
ñà ñå ïðåñåëèëè, à èçêóñòâåíî ñà ñúçäàäåíè ñ äåêðåò íà Ëå-
íèí.
Ñâåòîâíàòà îáùî÷îâåøêà ïðàêòèêà å òàêàâà, ÷å èìåòî
íà íàðîäà îïðåäåëÿ íàçâàíèåòî íà äúðæàâàòà. Íàïðèìåð,
æèâÿëè íà ñâîÿòà çåìÿ áåëîðóñè - çà òÿõ ñúçäàëè Áåëîðóñ-
êàòà ðåïóáëèêà, æèâÿëè ÷óâàøè - ñúçäàëè ×óâàøêàòà ðå-
ïóáëèêà è ò.í. Òóê ñòàâà îáðàòíîòî: íàðåêëè ðåïóáëèêàòà
òàòàðñêà, çà äà íàòðàïÿò íà áúëãàðèòå ïðîçâèùåòî “òàòà-
ðè”.
Ãðåøêà ïîðàäè íåçíàíèå òîâà íå ìîæå äà áúäå. Ëåíèí å
çíàåë, ÷å íèå ñìå áúëãàðè. Çíà÷è òîâà å ñúçíàòåëíî, çëîíà-
ìåðåíî äåÿíèå. Êàêâà çëà óìèñúë ñà èìàëè áîëøåâèêèòå,
èçêóñòâåíî ñúçäàâàéêè Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà?
Äíåñ íå å òàéíà, ÷å áîëøåâèêèòå ñå ÿâÿâàò ïðîäúëæè-
òåëè íà íàé-ëîøèòå òðàäèöèè íà èìïåðñêàòà ïîëèòèêà ïî
íàöèîíàëíèòå âúïðîñè, à èìåííî: âåëèêîðóñêèÿ øîâèíè-
çúì. Òàêèâà íåãîâè ÷åðòè, êàòî ÷óâñòâî íà íåïðèÿçúí è çëî-
áà íà ÷îâåê êúì ÷îâåêà ïîðàäè ðàçëè÷èå â íàöèîíàëíîñò-
òà, áèëè áëàãîäàòíà ïî÷âà çà ôîðìèðàíå íà íåíàâèñò. Òðÿá-
âàëî ñàìî äà ñå çàïàçÿò è äà ñå çàäúëáî÷àò. Ñ òàçè öåë íà-
ðîäèòå ñå ðàçäåëÿëè íà äîáðè è ëîøè, íà äðåâíè è íîâî-
ñúçäàäåíè. Çà äà ñå îáîñíîâå èñòîðè÷åñêè òàçè ïîëèòèêà,
òðÿáâàëî äà ñå èçîïà÷è èñòîðèÿòà íà âñè÷êè íàðîäè íà Ðó-
ñèÿ - íà ïúðâî ìÿñòî èñòîðèÿòà íà ðóñêèÿ è íà áúëãàðñêèÿ
íàðîä. Íà áîëøåâèêèòå áèë íóæåí âòîðîêà÷åñòâåí “òàòàð-
ñêè íàðîä” êàòî èñòîðè÷åñêî ïëàøèëî, çà ñúçäàâàíå íà ïñè-
õîçà íà âðàæäåáíîñò è íåíàâèñò â íàðîäà, à ïúê íà òàòàðèñ-
òèòå - “òàòàðñêè íàðîä”, íî ïúðâîêà÷åñòâåí, íàé-âåëèê, êîé-
òî áè ñúóìÿë äà âúçðîäè Çëàòíàòà Îðäà è äà ïîñòàâè ðóñ-
íàöèòå íà ìÿñòî. Çà ïîñòèãàíå íà òåçè âåëèêè öåëè ñúùî
áèëî íóæíî äà ñå âúçïèòàâà âçàèìíà çëîáà è íåïðèÿçúí ìåæ-
äó äâàòà ñèëíè íàðîäà íà Ðóñèÿ. Åòî çàùî èíòåðåñèòå íà
áîëøåâèêèòå è òàòàðèñòèòå ñúâïàäàëè è áîëøåâèêèòå, èç-
ïîëçâàéêè âëàñòòà, ïîäêðåïèëè òàòàðèñòèòå è ñúçäàëè Òà-
òàðñêà ðåïóáëèêà.
Îáùî÷îâåøêàòà ìúäðîñò ïðèçîâàâà âñè÷êè äà îïîçíà-
ÿò èñòèíàòà è äà çàîáè÷àò áëèæíèÿ ñè, à ÐÊÏ(á) ïðàâè âñè÷-
êî íàîïàêè: ìàòåðèàëèçèðà ëúæàòà âúâ ôîðìà íà ÒÀÑÑÐ è
ñúçäàâà îò áúëãàðèòå “òàòàðñêè íàðîä”, êàòî æèâî âúïëà-
ùåíèå íà èñòîðè÷åñêèÿ îáðàç íà âðàãà. Ñ åäíà äóìà ñúçäà-
âà èçêóñòâåí èçòî÷íèê íà íåíàâèñò è çëîáà ìåæäó õîðàòà.
 ïîëèòè÷åñêèòå ñìåòêè íà êîìóíèñòè÷åñêîòî ïðàâè-
òåëñòâî íà Ðóñèÿ âëèçàëî îùå íàìåðåíèåòî äà ðàçäåëè áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä íà ñúñòàâíè ÷àñòè è äà ñíåìå îò äíåâíèÿ ðåä
âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà ãîëÿìà ïî òåðèòîðèÿ Áúëãàðñêà
ðåïóáëèêà. Â ðåçóëòàò íà ðåàëèçàöèÿòà íà Ñòàëèíñêèÿ ïëàí
çà ñúçäàâàíå íà Áàøêèðñêà è Òàòàðñêà ñúâåòñêè ðåïóáëèêè,
âîëæñêî-áúëãàðñêèÿ íàðîä áèë ðàçäåëåí íà äâå ÷àñòè.
Î÷åâèäíî å, ÷å áîëøåâèêèòå íàðè÷àò ðåïóáëèêàòà “òà-
òàðñêà” â ïîëçà íà ñâîèòå àíòè÷îâåøêè ïîëèòè÷åñêè ñìåò-
êè, â èìåòî íà âå÷íîòî òúðæåñòâî íà çëîòî è íàñèëèåòî.
Çà âîëåèçÿâëåíèå íà íàðîäà â óñëîâèÿòà íà äèêòàòó-
ðàòà íà êîìïàðòèÿòà è äóìà íå ìîæåëî äà ñòàâà. Èìåòî
* Ïî îòíîøåíèå åçèêà íà âîëæêèòå áúëãàðè òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñ èñòîðè÷åñêèòå ïðîìåíè îò IX-XIV â. òîé äî ãîëÿì ñòåïåí ñå
å îòäàëå÷èë îò îðèãèíàëíèÿ ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, êîéòî äíåñ å ïî-äîáðå ñúõðàíåí â Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ.  "òàòàðñêèÿ åçèê" èìà
ãîëÿìî âëèÿíèå îò ïåðñèéñêèÿ è àðàáñêèÿ, à ñúùî è îò òþðêñêèòå åçèöè, à â òåõíè÷åñêèòå è íàó÷íè òåðìèíè îò ðóñêèÿ - áåë. íà ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
íà ðåïóáëèêàòà îïðåäåëèëè âúïðåêè âîëÿòà íà íàðîäà ñ
ãðóá äåêðåò îòãîðå. Òîâà å ïîêàçàòåëíî çà íåïðàâîìåð-
íèòå äåéñòâèÿ íà ðóñêîòî áîëøåâèøêî ïðàâèòåëñòâî è
çà íåçàêîííîñòà íà èìåòî “òàòàðñêà”, íà ñúçäàäåíàòà îò
òÿõ ðåïóáëèêà.
Ðàçáèðà ñå, îò äðóãèÿ äåí ñëåä ïîäïèñâàíåòî íà äåêðå-
òà, áúëãàðèòå íå çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè”. Îùå
ïîâå÷å, íàðîäúò àêòèâíî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿë íà òîçè ïî-
çîð. Çà “Âúñòàíèåòî íà õîðàòà ñ âèëèòå” âå÷å ñïîìåíàõìå:
òå íå óñïåëè äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò ñúñ ñèëà íà áîëøåâè-
êèòå. Íàðîäúò ïðîñòî ïðîäúëæàâàë äà íàðè÷à ñåáå ñè áúë-
ãàðè. Íàïðèìåð, èçâåñòíèÿò ðóñêè èñòîðèê Õóäÿêîâ Ì. èç-
äàâà ïðåç 1922 ãîäèíà èçñëåäâàíå çà ìþñþëìàíñêàòà êóë-
òóðà íà Ïîâîëæèåòî, êúäåòî ïîä÷åðòàâà: “Ãîëÿìà ÷àñò
îò ñúâðåìåííèòå Êàçàíñêè ìþñþëìàíè è â äíåøíî âðå-
ìå íå ñå ñìÿòàò çà òàòàðè, à ñå íàðè÷àò áúëãàðè” (Ì.
Õóäÿêîâ, “Ìþñþëìàíñêàòà êóëòóðà íà Ñðåäíîòî Ïî-
âîëæèå”, Êàçàí, 1922 ã., ñ. 15 ).
Îáúðíåòå âíèìàíèå, îò îáðàçóâàíåòî íà ÒÀÑÑÐ ñà ìè-
íàëè åäâà äâå ãîäèíè.
Ïðåç 1928 ãîäèíà áîëøåâèêèòå ïðîâåæäàò âñåñúþçíî
ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî. Ðàâíîñìåòêàòà îò íåãî áèëà
çàøåìåòÿâàùà: 1,5 ìèëèîíà äóøè ñå ñàìîîïðåäåëèëè êàòî
áúëãàðè. Ñëåä òîâà ñå ðàçãúðíàë áåçïðåöåäåíòåí òåðîð ïðî-
òèâ ó÷åíèòå-èñòîðèöè, ïèøåùè èñòèíàòà è ïðîòèâ ðåëèãè-
îçíèòå äåÿòåëè, òåçè ïàçèòåëè íà íàðîäíàòà ïàìåò. Ìíîãî,
ìíîãî ÷åñòíè èñòîðèöè è ó÷åíè-òåîëîçè çàãèâàò ïðåç òåçè
ãîäèíè îò ðúöåòå íà áîëøåâèêèòå. Íà íàðîäíàòà ïàìåò áè-
ëè íàíåñåíè ñòðàøíè ùåòè. Íî è òîâà áèëî ìàëêî, ïî çà-
ïîâåä îòãîðå, öÿëàòà èñòîðèÿ ñå ïðåíàïèñâà òàêà, ÷å äà èçîá-
ðàçÿâà âîëæêèòå áúëãàðè êàòî òàòàðè, äîøëè îò Ìîíãî-
ëèÿ. À ñëåä òîâà ñå âúâåæäà ñòàëèíñêàòà ïàñïîðòíà ñèñòå-
ìà, êîÿòî îêîí÷àòåëíî çàôèêñèðà áúëãàðèòå êàòî “òàòàðè”.
Íî äîðè â óñëîâèÿòà íà æåñòîêè ðåïðåñèè, áúëãàðèòå ïðî-
äúëæàâàëè äà ñå íàðè÷àò áúëãàðè, à äåéöèòå íà êóëòóðàòà
è íàóêàòà ñ ðèñê çà æèâîòà ñè ïðîïàãàíäèðàëè èñòèíàòà.
Íàïðèìåð, ïîåòúò Ì.Äæàëèë è êîìïîçèòîðúò Ô. ßðóëëèí
íàïèñàëè îïåðàòà "Àëòúí÷å÷" ("Çëàòîêîñêà") çà áîðáàòà
íà âîëæêèòå áúëãàðè ïðîòèâ òàòàðñêîòî èãî. Ïîëó÷èëî ñå
êðàñèâî, òàëàíòëèâî, ãåðîè÷íî ïðîèçâåäåíèå. Íåãîâèòå àâ-
òîðè, íåñúìíåíî, áèëè äîñòîéíè çà óâàæåíèå è ãðèæè, íî
ãè èçïðàòèëè íà ôðîíòà, ìàêàð ÷å â Êàçàí ïðåç ñúùîòî òî-
âà âðåìå åâàêóèðàò ìíîãî ïèñàòåëè è êîìïîçèòîðè îò çà-
ïàäíèòå ðàéîíè íà ñòðàíàòà. Òàêà òàòàðèçìúò ñå ðàçïðàâÿë
ñ íîñèòåëèòå íà èñòèíàòà è ïðåç ãîäèíèòå íà âîéíàòà. Ñà-
ìî ëúæëèâàòà êóëòóðà áèëà ñêúïà çà òàòàðèñòèòå è çàðàäè
íåÿ áèëè ñïîñîáíè íà âñÿêàêâî âàðâàðñòâî. Òàêà ïðåç 1944
ãîäèíà ñëåä "äåïîðòèðàíåòî" íà íÿêîè ñúâåòñêè íàðîäè,
Ñòàëèí ïëàíèðàë äà èçñåëè â Àëòàé è êàçàíñêèòå “òàòàðè”.
Èñêàëè äà ïðåèìåíóâàò Êàçàí íà Âîëãîãðàä. Íî òîçè ïúò
Ïðîâèäåíèåòî ñå ñúæàëèëî íàä íàñ. Â ïîñëåäíèÿ ìîìåíò
Ñòàëèí ðåøèë äà îòëîæè òîâà ìåðîïðèÿòèå çà ïî-äîáðè
âðåìåíà, çà äà íå ñå îòñëàáè òèëà, òúé êàòî ðåïóáëèêàòà
äàâàëà òîëêîâà ïøåíèöà, êîëêîòî Ãîðêèåâñêà, Ìîñêîâñêà
è Êàëóæñêà îáëàñòè, âçåòè çàåäíî; ïðîèçâåæäàëà ñàìîëå-
òè, äâèãàòåëè è ðàçëè÷íà ïðîäóêöèÿ ñ âîåííî ïðåäíàçíà÷å-
íèå; è ôðîíòúò áè çàãóáèë ìíîãî. ÖÊ ÂÊÏ(á) ðåøèë äà ñå
îãðàíè÷è ñ "ðàçãðîìà" íà “òàòàðñêèÿ” îáëàñòåí êîìèòåò
íà ïàðòèÿòà, êîéòî áèë îáâèíåí â çàãóáà íà áäèòåëíîñò è
áåçïðèíöèïíîñò ïî îòíîøåíèå íà íàöèîíàëèçìà, âúçðàæ-
äàíåòî íà êîéòî óæ áèë äîïóñíàò â êíèãàòà "Î÷åðöè ïî èñ-
òîðèÿ íà ÒÀÑÑÐ". Â òàçè êíèãà, ïîäãîòâåíà ïî òîâà âðåìå
îò ó÷åíè íà Ðåïóáëèêàòà áèëà èçëîæåíà èñòèíñêàòà èñòî-
287
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðèÿ çà òîâà, ÷å íèå ñìå áúëãàðè. Áèëî çàïîâÿäàíî êíèãàòà
äà áúäå óíèùîæåíà.
Îáà÷å ó÷åíèòå èñòîðèöè âñå ïàê ñúóìåëè äà âíåñàò ñâî-
ÿòà ëåïòà çà äåëîòî íà âúçðàæäàíå íà èñòèíàòà. Òîçè âåëèê
ïîäâèã òå èçâúðøâàò ïðåç àïðèë 1946 ãîäèíà. Èìåííî ïðåç
àïðèë 1946 ãîäèíà â Ìîñêâà ñå ñúñòîÿëà ñïåöèàëíà íàó÷íà
ñåñèÿ ïðè ÀÍ ÑÑÑÐ, ïîñâåòåíà íà ïðîáëåìèòå íà åòíîãå-
íåçà íà êàçàíñêèòå “òàòàðè”. Òÿ áèëà îðãàíèçèðàíà îò îò-
äåëåíèåòî ïî èñòîðèÿ íà ÀÍ ÑÑÑÐ. Â ðàáîòàòà íà ñåñèÿòà
âçåëè ó÷àñòèå èçòúêíàòè ó÷åíè èñòîðèöè, àðõåîëîçè, åò-
íîãðàôè, åçèêîâåäè è äðóãè ñïåöèàëèñòè, âñðåä êîèòî òà-
êèâà èçâåñòíè ó÷åíè êàòî Òèõîìèðîâ Ì.Í., Ãðåêîâ Á. Ä.,
Äìèòðèåâ Í. Ê., ßêóáîâñêè À.Þ. Åäèí îò îñíîâíèòå äîê-
ëàä÷èöè áèë èñòîðèêúò-àðõåîëîã Ñìèðíîâ À.Ï., êîéòî ïîñ-
âåòèë öåëèÿ ñè æèâîò íà èçó÷àâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.
Çàñÿãàéêè åòíè÷åñêîòî ñàìîñúçíàíèå íà íàðîäà òîé ïîä-
÷åðòàâà, ÷å “òàòàðèòå” îò âåêîâå íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè.
Èçâåñòíèÿò åçèêîâåä-òþðêîëîã Çàëÿé Ë. óñòàíîâÿâà, ÷å åçè-
êúò íà ñúâðåìåííèòå “òàòàðè” å åñòåñòâåíî è ïðÿêî ïðî-
äúëæåíèå íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Èçòúêíàòèÿò òþðêîëîã ßêó-
áîâñêè À. Þ. îòáåëÿçâà, ÷å íàñåëåíèåòî íà Òàòàðñêàòà ðå-
ïóáëèêà, çàåìàùî òåðèòîðèÿòà íà ïðåäèøíàòà Áúëãàðñêà
äúðæàâà, íå ñå å ïðåìåñòèëî, íå å áèëî óíèùîæåíî îò íè-
êîãî è æèâåå òàì äî äåí äíåøåí; è ñ óâåðåíîñò ìîæå äà ñå
êàæå, ÷å åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà òàòàðèòå èëè íà Òàòàðñêàòà
àâòîíîìíà ðåïóáëèêà ñúñòàâëÿâàò äðåâíèòå áúëãàðè... Ãëàâ-
íèÿò èçâîä íà íàó÷íèÿ ôîðóì èçëàãà àêàäåìèê Ãðåêîâ Á.
Ä.: “ñúâðåìåííèòå “òàòàðè” ïî ñâîÿ ïðîèçõîä íÿìàò
íèùî îáùî ñ ìîíãîëöèòå, “òàòàðèòå” ñà ïðåêè ïîòîì-
öè íà áúëãàðèòå, åòíîíèìúò “òàòàðè”, óïîòðåáÿâàí
ïî îòíîøåíèå íà òÿõ å èñòîðè÷åñêà ãðåøêà”. Íî ñèëè-
òå íà çëîòî ñà âñå îùå ñèëíè, ñúâåòñêàòà âëàñò ñêðèâà ïîä
ìàñàòà ðåøåíèåòî íà òàçè ñåñèÿ íà ÀÍ, à ìíîãî îò ó÷åíè-
òå, êîèòî âçåìàò ó÷àñòèå â íåÿ, îòíîâî ñà ðåïðåñèðàíè. Êî-
ãàòî óìèðà òèðàíèíúò è îòñëàáâàò ïîçèöèèòå íà çëîòî, îã-
ðîìåí ïðèíîñ â äåëîòî çà çàùèòà íà åòíîíèìè÷åñêîòî ñúç-
íàíèå íà íàðîäà îò âðåäíîòî âëèÿíèå íà ëúæàòà è íåâåæåñ-
òâîòî âíàñÿò òàêèâà èçâåñòíè ó÷åíè êàòî Õàëèêîâ À. Õ.,
Êàðèìóëëèí À. Ã., Çàêèåâ Ì. Ç., Àëèøåâ Ñ. Õ., Áàðèåâ Ð. Õ.
è äðóãè. Íî èìà åäèí ó÷åí è îáèêíîâåí ïàòðèîò íà ñâîÿ
íàðîä, äåéíîñòòà íà êîãîòî, íåñúìíåíî, òðÿáâà äà ñå îöå-
íè êàòî ïîäâèã â èìåòî çà âúçòúðæåñòâóâàíåòî íà Èñòèíà-
òà è ùàñòèåòî íà íàðîäà. Òîâà å Íóðóòäèíîâ Ôàðõàò Õàá-
äóë-Õàìèäîâè÷. Òîé çàïàçâà îò óíèùîæåíèå áåçöåííèÿ êî-
äåêñ íà áúëãàðñêèòå ëåòîïèñè “Äæàãôàð òàðèõè”, ïðåäà-
äåí ìó ïî íàñëåäñòâî, ïîäãîòâÿ ãî çà ïå÷àò è ãî ïóáëèêóâà.
Òîâà å îãðîìåí òðóä, êîéòî å ïî ñèëèòå åäâà ëè íå íà íàó-
÷åí èíñòèòóò. À ãî èçâúðøâà ñàì, ïðè òîâà â óñëîâèÿòà íà
ìàòåðèàëíî çàòðóäíåíèå è ïñèõîëîãè÷åñêè íàòèñê. Òîé íà-
ìèðà â ñåáå ñè ñèëè äà ñúçäàäå è ìðåæàòà îò èñòîðèêî-
ïðîñâåòíèòå êëóáîâå “Áîëãàð àë äæàäèä”, êîèòî ôàêòè-
÷åñêè ñòàíàõà ïðè÷èíà çà âúçðàæäàíåòî íà äâèæåíèåòî íà
âîëæêèòå áúëãàðè, çà âúçâðúùààíå íà ðîäíîòî èì íàöèî-
íàëíî èìå. Íàèñòèíà ãåðîè÷íàòà äåéíîñò íà Ô. Íóðóòäè-
íîâ ñå ÿâÿâà âàæíà áðúíêà â ðàçâèòèåòî íà íàöèîíàëíîòî
ñúçíàíèå íà âîëæêèòå áúëãàðè, âàæíà êðà÷êà çà âúçâðúùà-
íå íà ñîáñòâåíàòà èì èñòèíñêà èñòîðèÿ.
Òàçè èñòèíñêà èñòîðèÿ íàðîäúò íèêîãà íå å çàáðàâÿë.
Íàïðèìåð, ìîÿò äÿäî ìè êàçâàøå: “Ñèíå, íèå íå ñìå “òà-
òàðè”, à áúëãàðè”. Ìíîçèíà ïîìíÿò ñâîåòî èñòèíñêî íà-
öèîíàëíî èìå è èñêàò äà ñè ãî âúçâúðíàò. Òîâà ñå ïîòâúðæ-
äàâà îò îôèöèàëíèòå ïðèçíàíèÿ. Íàïðèìåð, âåñòíèê Èç-
âåñòèÿ íà ÖÊ íà ÊÏÑÑ (¹10, 1989 ã.) ïóáëèêóâà ñïèñúöè ñ
ìîëáè, ðåäîâíî ïîëó÷àâàíè â ïîùàòà íà ÖÊ íà ÊÏÑÑ ïî
âúïðîñà çà ìåæäóíàöèîíàëíèòå îòíîøåíèÿ, êúäåòî ÷åòåì:
“ ìíîãî ïèñìà îò ðàçëè÷íè ðàéîíè íà ñòðàíàòà êà-
288
çàíñêè òàòàðè ìîëÿò äà ãè íàðè÷àò áîëãàðè èëè áóë-
ãàðè”.
Òàêàâà å èðîíèÿòà íà èñòîðèÿòà: ÊÏÑÑ, êîìóíèñòè, ïî÷-
òè ñëåä 70 ãîäèíè, íåâîëíî ïðèçíàâàò, ÷å ïðåç 1920 ãîäèíà
å èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå ïî îòíîøåíèå íà âîëæêèòå áúë-
ãàðè, ñ íàñèëñòâåíî ïðèêà÷åíîòî èì ïðîçâèùåòî “òàòàðè”
êàòî ñàìîíàèìåíîâàíèå.
Íàðîäúò íå ñàìî ïèøåë ïèñìà ñ ìîëáè äà âúðíàò ðîä-
íîòî èìå áúëãàðè, íî è îáåäèíÿâàë ñâîèòå óñèëèÿ çà ïîñ-
òèãàíå íà òàçè öåë. Îáùåñòâåíî-ïðîñâåòíàòà äåéíîñò íà
êëóáîâåòå “Áîëãàð àë äæàäèä” ñòàíàëà âàæíî óñëîâèå çà
ôîðìèðàíå íà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêîòî äâèæåíèå Áúë-
ãàðñêè Íàöèîíàëåí êîíãðåñ (ÁÍÊ). Ñúçäàâíåòî ìó ïðåç 1990
ãîäèíà îïðåäåëÿìå êàòî îáåäèíÿâàíå íà èäåèòå íà Ñ. Âàè-
ñîâ è Ñ. Ìàêñóäè, êàòî íà÷àëî íà íîâ åòàï íà ìíîãîâåêîâ-
íàòà áîðáà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä çà âúçðàæäàíåòî íà Âîëæ-
êà Áúëãàðèÿ è âúçâðúùàíå íà ðîäíîòî èì èìå áúëãàðè.
Çà ïðèìåð íà òàçè áîðáà â íîâèòå, ñúâðåìåííè óñëîâèÿ
íà äåìîêðàöèÿ, ìîæå äà ñå ïîñî÷è äåëîòî çà îòìåíÿíå íà
íåïðàâèëíî äàäåíîòî èìå "òàòàðñêà" íà íàøàòà ðåïóáëè-
êà. Èìåííî ñ òàêàâà ìîëáà ñå îáúðíà ÁÍÊ êúì Äúðæàâíèÿ
ñúâåò íà ÐÒ. Íèå ñìå èçïúëíåíè ñ íàäåæäà, ÷å èñòèíàòà è
ñïðàâåäëèâîñòòà ùå âúçòúðæåñòâóâàò, ïîçîðíîòî èìå "òà-
òàðñêà" íà íàøàòà ðåïóáëèêà ùå áúäå îòìåíåíî, òàòàðñêî-
òî èãî ùå áúäå ñâàëåíî, è âîëæêèòå áúëãàðè ùå íàìåðÿò
âúçìîæíîñò äà âúçðîäÿò Âîëæêà Áúëãàðèÿ è äà ñè âúçâúð-
íàò ðîäíîòî èìå áúëãàðè.
Íàäÿâàì ñå, ÷å ñåãà íà âñè÷êè ñòàíà ÿñåí îòãîâîðà íà
âúïðîñà: Êúäå "èç÷åçâà" Âîëæêà Áúëãàðèÿ?
Íå ÿ å ïîãúëíàëà Çëàòíàòà Îðäà ïðåç ÕIII âåê, êàêòî ñå
îïèòâà äà íè âíóøè îôèöèàëíàòà èñòîðèîãðàôèÿ â ëèöåòî
íà Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ íà ÀÍ ÐÒ. Ïðîñòî íà ìÿñòîòî íà
Âîëæêà Áúëãàðèÿ ðóñêèòå âëàäåòåëè ñúçäàâàò ïðåç ÕVI âåê
Êàçàíñêîòî âîåâîäñòâî, ïðåç ÕVIII âåê - Êàçàíñêàòà ãóáåð-
íèÿ, à ïîñëå, âå÷å â ÕÕ âåê - Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà, ïðåäâà-
ðèòåëíî ðàçðóøàâàéêè ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàëñêè ùàò, çà-
êîíííà ïðèåìíèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñúçäàäåíà ïî âî-
ëÿòà íà ñàìèÿ íàðîä.
À âîëæêèòå áúëãàðè íèêîãà - íèòî ïðåç ÕIII, íèòî ïðåç
ÕV, íèòî ïðåç ÕIÕ âåê ñà ñå ïðåâðúùàëè â “òàòàðè” â ðå-
çóëòàò íà ñìåñâàíåòî ñ íÿêàêâè íàðîäè-ïðåñåëíèöè. Ïðîñ-
òî äúðæàâíàòà âëàñò, ðúêîâîäåéêè ñå îò äåêðåòà íà Ëåíèí
çà ñúçäàâàíåòî íà Òàòàðñêà ðåïóáëèêà (ÒÀÑÑÐ) îò 22 ìàé
1920 ãîäèíà, íàñèëà ãè çàñòàâÿò äà ñå íàðè÷àò "òàòàðè".
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. Èñòîðèÿ Òàòàðñêîé ÀÑÑÐ. Ïîä ðåä. äîêòîðà èñò. Íàóê Ì. Ê.
Ìóõàðÿìîâà, Êàçàíü, Òàòêíèãîèçäàò, 1970.
2. Èñòîðèÿ Êàçàíè. Êíèãà I - Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1988.
3. Èñòîðèÿ Êàçàíè. Êíèãà II - Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1991.
4. Õàëèêîâ À. Õ., Êòî ìû - áóëãàðû èëè òàòàðû? Êàçàíü, èçä-âî
Êàçàíü, 1992.
5. Àëèøåâ Ñ. Õ., Êàçàíü è Ìîñêâà: ìåæãîñóäàðñòâåííûå îòíî-
øåíèÿ â ÕV - ÕVI â.â., Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1995.
6. Êàðèìóëëèí À .Ã., Òàòàðû ýòíîñ è ýòíîíèì, Êàçàíü, 1989.
7. Íóðóòäèíîâ Ô. Ã-Õ., Ðîäèíîâåäåíèå. Ìåòîäè÷åñêîå ïîñîáèå
ïî èñòîðèè Òàòàðèè, Êàçàíü, 1995.
8. Õóäÿêîâ Ì., Ìóñóëüìàíñêàÿ êóëüòóðà â Ñðåäíåì Ïîâîëæüå,
Êàçàíü, 1922.
9. Àäèëå Àéäà, Ñàäðè Ìàêñóäè Àðñàë, Ì., 1996.
10. Êàäûð àëü-Áóëãàðè, "Çà öåëîñòíûé âçãëÿä íà èñòîðèþ". Æóð-
íàë "Òàòàðñòàí", ¹ 7, 1997.
 ÀÂÈÒÎÕÎË

l¶Æȶ ö ¹Æ¶ºÄ¸»È» ¸ Ì»ÃÈƶÁöȶ ͶÇÈ ö dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ 9,,,  ;9, ¸ sÅÄÆ»º ©f¼¶¹Ê¶Æ ȶƾ˾ª ÅÄ v oÉÆÉȺ¾Ãĸ

289
 ÀÂÈÒÎÕÎË
 ÑÈÁÈÐÑÊÀÒÀ ÄÎËÈÍÀ ÍÀ ÖÀÐÅÒÅ
ÕÅÐÌÀÍ ÏÀÐÖÈÍÃÅÐ
Íîìàäè, êîèòî ñå äâèæåëè ñúñ ñòàäà îò êîíå èç ñòåïè-
òå íà Åâðîïà è Àçèÿ êîèòî ïèåëè ìëÿêîòî íà êîáèëèòå è
âñÿâàëè óæàñ êàòî âîéíñòâåí íàðîä îò êîííèöè - êîé íå
ñå ñåùà çà õóíèòå èëè ìîíãîëèòå. Îùå ñêîðî ñëåä 1000-òà
ãîäèíà ïð. Õð. øèðîêèòå ñòåïíè îáëàñòè âúâ âúòðåøíàòà
÷àñò íà Àçèÿ “ðîäèëè” òàêèâà íàðîäè - êèìåðèéöè, àðè-
ìàñïè è îùå â àíòè÷íîñòòà ëåãåíäàðíèòå ñêèòè.
Èìåòî íà òîçè íàðîä ñìå íàó÷èëè îò ãðúöêèÿ èñòîðèê
Õåðîäîò (îêîëî 485-424 ïð. Õð.). Ñïîðåä íåãîâèòå ñâèäå-
òåëñòâà ïðåç V â. ïð. Õð. ñêèòèòå âëàäååëè ñòåïèòå ñåâåð-
íî îò ×åðíî ìîðå, íà òåðèòîðèÿòà íà ñåãàøíà Óêðàéíà,
êàêòî è â Þæíà Ðóñèÿ è âåðîÿòíî êîðåíèòå èì ñå íàìè-
ðàò â äíåøåí Ñèáèð. Èçñëåäîâàòåëèòå òàì ïîíÿêîãà ãè
íàðè÷àò ñïîðåä ïúðâîòî ìÿñòî íà îòêðèòè òåõíè ïðîèçâå-
äåíèÿ ñúùî “òàãàðè” — èíäèêàòîð çà òîâà, ÷å äî äíåñ íèêîé
íå çíàå ñúñ ñèãóðíîñò òî÷íî êîè åòíîñè ñà ïðèíàäëåæàëè
êúì òîçè êóëòóðåí êðúã. Êîãàòî àðõåîëîçèòå ãîâîðÿò çà
“ñêèòè”, òå èìàò ïðåäâèä ñúùî äîíÿêúäå ñìúòíî íîìàäè-
òå îò ðàííàòà æåëÿçíà åðà (IX/VIII äî III â. ïð. Õð.), êîè-
òî áèëè èçãðàäèëè êóëòóðà íà âîèíè-åçäà÷è, çà äà ìîãàò
äà çàùèòàâàò ãîëåìèòå ñè ñòàäà îò äîáèòúê è îáøèðíèòå
òåðèòîðèè ïàñèùà. Çà òàçè öåë òå ñúùî îòêðèëè òàêà íà-
ðå÷åíèÿ ãúâêàâ ëúê, ñ êîéòî ìîæåëè äà íàíàñÿò òî÷åí èç-
ñòðåë îò ãúðáà íà ãàëîïèðàù êîí. Òðîéíèòå êðèëîâèäíè
âúðõîâå îò áðîíç è æåëÿçî ïðèäàâàëè íà òåõíèòå ñòðåëè
îñîáåíà ïðîáèâíà ñèëà. Ìåòàëíèòå âïðåãàòíè ïðèíàäëåæ-
íîñòè è ñïåöèàëíî èçðàáîòåíèòå ñåäëà ïîìàãàëè êîíåòå
äà áúäàò ïî-äîáðå îâëàäÿâàíè (îáîðóäâàíè) ïî âðåìå íà
áèòêèòå ìåæäó åçäà÷è (ñòðåìåòî áèëî îòêðèòî åäâà ïî-
êúñíî).
Íå ñàìî îðúæèÿòà è åçäà÷åñêèòå òåõíèêè õàðàêòåðè-
çèðàëè ñêèòèòå è äðóãè - âñå îùå áåçèìåííè - íîìàäè-
åçäà÷è îò îíîâà âðåìå; òå áèëè îòäàäåíè ñúùî íà åäíà
çàáåëåæèòåëíà õóäîæåñòâåíà èçðàçíà ôîðìà, òàêà íàðå-
÷åíèÿ ñêèòñêè æèâîòèíñêè ñòèë: îò÷àñòè ìíîãî íàòóðà-
ëèñòè÷åí, íî îò äðóãà ñòðàíà, àáñòðàêòíèòå èçîáðàæåíèÿ
íà äèâè æèâîòíè âåðîÿòíî ïðåäñòàâÿëè ñâúðõåñòåñòâåíè-
òå ñèëè è çàêðèëÿëè íîñåùèÿ ãè. ×åñòî ñðåùàíè ìîòèâè
áèëè åëåíè, êîíå, ãëèãàíè, ïàíòåðè è äðóãè õèùíè æèâîò-
íè, êàêòî è ñìåñåíè ñúùåñòâà êàòî ãðèôîíè è ïåãàñè (êðè-
ëàòè êîíå). Òèïè÷åí åëåìåíò ñà òàêà íàðå÷åíèòå “çàâèòè”
æèâîòíè, íàé-÷åñòî ïàíòåðè èëè äðóãè õèùíèöè, êîèòî ñà
çàâèòè íà ðóëî òàêà, ÷å óñòàòà ïî÷òè äîñòèãà îïàøêàòà
èì. Òàêà âúçíèêâàëè ñèìâîëè, êîèòî áèëè ïðåäàâàíè îò
ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå è ñâèäåòåëñòâàëè çà îáùåñòâå-
íèÿ ðàíã íà òåõíèòå íîñèòåëè, îñîáåíî êîãàòî ñòàâàëî
âúïðîñ çà æèâîòèíñêè ôèãóðè, èçðàáîòåíè âúâ âàðàê (çëàò-
íî ôîëèî). Â òîçè ñìèñúë òåçè ìîòèâè âåðîÿòíî óêðàñÿâà-
ëè âàæíèòå çà ïðèäâèæâàíåòî íà íîìàäèòå âåùè êàòî îðú-
æèÿ, îáëåêëî, àòðèáóòèòå êúì îáëåêëîòî èì è ñúîðúæå-
íèÿòà ïî êîíåòå. Îñâåí òîâà ñ òÿõ áèëè òàòóèðàíè ñúùî
òÿëîòî è êðàéíèöèòå.
290
Ñâåäåíèÿòà íà Õåðîäîò çà ñêèòèòå âåðîÿòíî ñà ïðå-
äèçâèêàëè ñèëíèÿ èíòåðåñ íà ãúðöèòå, äîêîëêîòî òåõíèòå
êîëîíèè ïî ïðîäúëæåíèå íà ñåâåðíèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã
äîñòèãàëè äî ñêèòñêèòå ñóâåðåííè îáëàñòè. Îò èçíîñà íà
çúðíî îò êîëîíèèòå çàâèñåëî áëàãîïîëó÷èåòî íà ðîäíèòå
ãðàäîâå. Íàêèòè, ïîäîáíè íà ãðúöêèòå â íàäãðîáíèòå ìî-
ãèëè íà åçäà÷èòå-êíÿçå, íàâåæäàò íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å
â ïîñåëèùàòà íà ñòåïèòå ïîíå ñà áèëè âèæäàíè ñðú÷íè
çàíàÿò÷èè.
Õåðîäîò, “áàùàòà íà èñòîðèîãðàôèÿòà”, îòáåëÿçàë
êàêâè ñâåäåíèÿ å ñúáðàë çà ñêèòèòå. Î÷åâèäíî îñîáåíî
çàáåëåæèòåëíà ìó ñå ñòîðèëà åäíà õàðàêòåðíà çà åâðà-
çèéñêèòå íîìàäè-åçäà÷è òðàäèöèÿ, êîÿòî òîé ïîðàäè òàçè
ïðè÷èíà èçëîæèë â íà÷àëîòî íà ñâîåòî îïèñàíèå: äîåíå-
òî íà êîáèëèòå. Ñïîðåä èñòîðèêà, äîêàòî áèëè èçäîÿâàíè
æèâîòíèòå, ñ åäíà òðúáà ñå èçäóõâàë âúçäóõ âúâ âëàãàëè-
ùåòî èì çà äà áúäå ïðåäèçâèêàíî âèìåòî êúì îòäåëÿíå íà
ìëÿêî. Òîãàâà ìëÿêîòî ñå ðàçáèâàëî â äúðâåíè ñúäîâå îò
îñëåïåíè ðîáè òîëêîâà äúëãî, äîêàòî íà ïîâúðõíîñòòà íå
ñå îòäåëè åäèí ñëîé. Â òàçè âðúçêà Õåðîäîò ñâèäåòåëñòâà
ñúùî çà îáè÷àé ïðåäâîäèòåëèòå äà áúäàò ïîãðåáâàíè ñ
öÿëîòî èì áîãàòñòâî â ãðîáíè êàìåðè ïîä îãðîìíè
õúëìîâå, òàêà íàðå÷åíèòå êóðãàíè; æåíèòå, ñëóãèòå è
êîíåòå èì ïúê áèâàëè óáèâàíè è ïîãðåáâàíè ñ òÿõ.
 ñòåïèòå íà Ìèíóñèíñêèÿ áàñåéí ñòîòèöè êðàéú-
ãúëíè êàìúíè îòáåëÿçâàò ãðîáíèöèòå íà ñêèòèòå. Ñàìî
ðÿäêî àðõåîëîçèòå îòêðèâàò â íàé-ðàçãðàáåíèòå ãðîáî-
âå âñå îùå ïðîèçâåäåíèÿ êàòî çëàòíàòà ïàíòåðà ãîðå,
âëÿâî. Ðèñóíêèòå íà æèâîòíè ñèìâîëèçèðàò ìàãè÷åñêè
ñèëè è âåðîÿòíî å òðÿáâàëî äà ïàçÿò íîñèòåëèòå èì îò
çëè åíåðãèè.
Ïðåñåëåíèåòî íà íàðîäèòå ïðåç æåëÿçíàòà åðà
Ñëåäâà äà ñìå ïðèçíàòåëíè íà Õåðîäîò è íà äðóãè
àâòîðè îò àíòè÷íîñòòà çà òîâà, ÷å ïîçíàâàìå îòäåëíè ÷àñòè
îò ìíîãî ÷åòåíèÿ â äðåâíîñòòà åïîñ “Àðèìàñïåéà” íà
Àðèñòåàñ îò Ïðîêîíåñîñ îò êðàÿ íà VII ñòîëåòèå ïð. Õð.
Èçãóáåíîòî ïðîèçâåäåíèå ðàçêàçâà çà åäíî ïúòóâàíå íà
Àðèñòåàñ ïðåç çåìèòå íà ñêèòèòå ñåâåðíî îò ÷åðíîìîð-
ñêèÿ áðÿã â ïîñîêà êúì íàðîäà íà èñåäîíèòå, íàìèðàù ñå
ïî-íàòàòúê, èçòî÷íî îò òîâà ìÿñòî.
Íà òÿõíàòà ñóâåðåííà òåðèòîðèÿ ñå ïðèñúåäèíèë íà-
ðîäúò íà àðèìàñïèòå. È çàä íåÿ ïî-íàòàòúê æèâååëè ïàçå-
ùèòå çëàòîòî ãðèôîíè, êîèòî áèâàò ëîêàëèçèðàíè îò èñòî-
ðèöèòå è àðõåîëîçèòå îò òîâà âðåìå íÿêúäå äúëáîêî â
Ñèáèð, ìàêàð ÷å òóê ãðàíèöàòà ñ öàðñòâîòî íà ìèòîâåòå è
áàñíèòå ñúñ ñèãóðíîñò å áèëà ïðåêðà÷åíà. Áîðáèòå ìåæäó
äâàòà íàðîäà ñëóæåëè íà ãðúöêèòå õóäîæíèöè êàòî ëþ-
áèì ìîòèâ, ïðè êîåòî òå èçîáðàçÿâàëè àðèìàñïèòå ÷åñòî
êàòî ìúæå ñ òèïè÷íî ñòåïíî îáëåêëî, ñ êàôòàí è äúëúã
ïàíòàëîí, ÷åñòî íà êîíåòå èì.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
<— Ïðèäâèæâàíå íà ñêèòèòå
• ðàçêîïêè íà ñêèòñêè ìåñòà
î ðàííè ãðúöêè êîëîíèè
(îò VII â. í. å.)

291
 ÀÂÈÒÎÕÎË

292

Îòíîâî îò Õåðîäîò íàó÷àâàìå, ÷å ìèòúò ñúäúðæàë â
ñåáå ñè çäðàâî èñòîðè÷åñêî ÿäðî: ïî âðåìå íà çàâîåâà-
òåëñêèòå ñè ïîõîäè â ðàííàòà æåëÿçíà åðà àðèìàñïèòå
ñëîæèëè íà÷àëîòî íà åäíî åâðàçèéñêî ïðåñåëåíèå íà íà-
ðîäèòå, â ðåçóëòàò íà êîåòî ãîëåìèòå ïëåìåíà êàòî ñêè-
òèòå è êèìåðèéöèòå åäâà òîãàâà ñòàíàëè èçâåñòíè íà êóë-
òóðèòå íà Ñòàðà Åâðîïà.  íà÷àëîòî òå òðÿáâàëî äà ïðî-
ãîíÿò èñåäîíèòå îò òåõíèòå ïúðâîíà÷àëíè ïîñåëèùà è ãè
èçòëàñêàëè íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøåí Ñèáèð. Òàì îò ñâîÿ
ñòðàíà æèâååëè ñêèòèòå, êîèòî òîãàâà ñå ïðåñåëèëè â
îáëàñòèòå ñåâåðíî îò ×åðíî ìîðå è òàêà ïðèíóäèëè êè-
ìåðèéöèòå äà ñå èçñåëÿò ïðåç Êàâêàç êúì ïðåäíèòå ÷àñòè
íà Àçèÿ.
Ñòàðî-îðèåíòàëñêè èçòî÷íèöè ñâèäåòåëñòâàò çà
íàïðåäâàíåòî íà ñåâåðíè âîèíè-åçäà÷è ïðåç Êàâêàç êúì
ïðåäíèòå ÷àñòè íà Àçèÿ. Òàêà â Àñèðèéñêèòå àíàëè îò âðå-
ìåòî íà Ñàðãîí II (721-705 ïð. Õð.) îïèñâàíèòå êàòî “ãè-
ìèðó” êèìåðèéöè áèëè óïîìåíàòè îò Óðàðòó êàòî âðàãî-
âå (ïðîòèâíèöè) íà öàðñòâîòî, ÷èéòî öàð Ðóñà ïðåä ëèöå-
òî íà ñâîåòî ïîðàæåíèå ñå ñàìîóáèë. Ñïîðåä ãðúöêèòå
ïèñìåíè èçòî÷íèöè ïðåç VII â. ïð. Õð. ìíîãîáðîéíè ãðà-
äîâå ïî áðåãà íà Éîíèÿ (Éîíèéñêî ìîðå), äíåøíà Çàïàä-
íà Òóðöèÿ, ñòàíàëè æåðòâà íà “êèìåðèéñêàòà àòàêà”. Êúì
òàçè èíôîðìàöèÿ ñå îòíàñÿ è åäíî àñèðèéñêî ñâèäåòåëñò-
âî, ñïîðåä êîåòî àñèðèéñêèÿò öàð Àñàðõàäîí (681-669 ïð.
Õð.) ïðåç 677 ã. ïð. Õð. ïîáåäèë êèìåðèéñêèÿ êíÿç Òåóñïà
íà ãðàíèöàòà ñ Ìàëà Àçèÿ. Òàêà äî êðàÿ íà VII â. íàøåñò-
âåíèöèòå ïðåäñòàâëÿâàëè åäíà ðåàëíà îïàñíîñò.
Ñïîðåä Õåðîäîò ñêèòèòå ïîñëåäâàëè êèìåðèéöèòå
ïðåç Êàâêàç íà þã, êúäåòî òå òîãàâà íàé-âå÷å ïðåäèçâèêà-
ëè çàëåçà íà öàðñòâîòî íà Óðàðòó, ïðåäè äà ñå óñòðåìÿò â
þãîèçòî÷íà ïîñîêà êúì çåìèòå íà ìèäèéöèòå. Òå ñå óñòà-
íîâèëè òàì îêîëî åäíî ñòîëåòèå, ïîäïîìàãàëè ñ âîåííà
ñèëà òó àñèðèéöèòå, òó ìèäèéöèòå, ïîíÿêîãà ñå áèåëè íà
ñâîÿ îòãîâîðíîñò (ïî ñîáñòâåíî ðåøåíèå) è ÷àñòè÷íî ñå
ñäîáèëè ñ âëàäåíèåòî íà îïðåäåëåíè ïàð÷åòà çåìÿ. Âúç-
êà÷âàíåòî íà ìèäèéöèòå êàòî âúðõîâíè âëàäåòåëè íà äíå-
øåí Çàïàäåí Èðàí äîâåëî äî æåñòîêèÿ êðàé íà âñè÷êî
òîâà: ìèäèéñêèÿò öàð Êèàêñàðåñ ïîêàíèë ñêèòñêèòå âëà-
äåòåëè îêîëî 616 ã. ïð. Õð. íà ïèðøåñòâî è èçïîëçâàë ñëó-
÷àÿ, çà äà ãè óáèå. Ëèøåíè îò òÿõíîòî óïðàâëåíèå, íîìà-
äèòå ñå èçòåãëèëè íà ñåâåð ñïîðåä Õåðîäîò, à ïîâå÷åòî –
äî ñåâåðíèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã, êúäåòî íàé-íàêðàÿ ñå
óñòàíîâèëè.
Îò Ñèáèð ïðåç Êàâêàç êúì ïðåäíèòå ÷àñòè íà Àçèÿ è
îòòàì êúì ×åðíî ìîðå - òàêà ñïîðåä Õåðîäîò ñêèòèòå
îáèêàëÿëè ïðåç ñâåòà â ðàííàòà æåëÿçíà åðà. Íåãîâèòå
ñâèäåòåëñòâà íàêàðàëè ðóñêèòå èçñëåäîâàòåëè îò XX âåê
äà äàòèðàò íàé-ñòàðèòå ñêèòñêè íàõîäêè îò îíåçè ìåñòà
êúì êðàÿ íà “VII è íà÷àëîòî íà VI âåê ïð. Õð. Êúì òÿõ
ñïàäàò áîãàòèòå çëàòíè íàõîäêè îò êóðãàíèòå íà Êåëåð-
ìåñ â Ñåâåðîçàïàäåí Êàâêàç, êàêòî è íàé-ñòàðèòå ñêèòñêè
âúðõîâå íà ñòðåëè, êîíñêè âïðåãàòíè ïðèíàäëåæíîñòè è
äàííè çà æèâîòèíñêèÿ ñòèë îò ñåâåðíàòà ÷åðíîìîðñêà çîíà.
Î÷åâèäíî îáà÷å íå âñè÷êè ïëåìåíà îò òîçè íàðîä ñà
ïîåëè ïî òàêà îïèñàíèÿ ïúò. Ñïîðåä ïåðñèéñêèòå ïèñìå-
íè èçòî÷íèöè îïèñàíèòå â òÿõ êàòî “ñàêè” ñêèòè, àòàêóâà-
ëè ïðåç VI âåê îò Ñðåäíà Àçèÿ ñåâåðíàòà ãðàíèöà íà
Ïåðñèéñêîòî öàðñòâî. Óêðåïÿâàíåòî íà ãðàíèöàòà ñå óäà-
ëî íà îñíîâàòåëÿ íà òàçè Àõåìåíèäñêà äèíàñòèÿ - Êèð
Âåëèêè (559-528 ïð. Õð.) è ïåðñèéñêèÿ öàð Äàðèé Âåëèêè
(522-486 ïð. Õð.) íàé-íàêðàÿ óñïÿë äà îòõâúðëè çàâîåâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
òåëèòå. Ïî öÿëàòà ñòîëèöà Ïåðñåïîëèñ ñêèòñêè ïðàòåíè-
öè ïëàùàëè íà ïåðñèéñêèÿ Âåëèê âëàäåòåë äàíúê ïî ïîâîä
òúðæåñòâåíèÿ íîâîãîäèøåí ïðèåì. Íî Äàðèé èñêàë
ïîâå÷å. Ïðåç 512 ã. ïð. Õð. òîé ñå îïèòàë äà çàâëàäåå îò
òðàêèéñêàòà Áàëêàíñêà ÷àñò îêîëî Äóíàâà ñúùî ðàéîíà
íà ñêèòèòå ñåâåðíî îò áðåãîâåòå íà ×åðíî ìîðå. Òîé ñå
ïðîâàëèë - è òàêà âäúõíîâèë Õåðîäîò çà íåãîâèòå ðàçêàçè.
Ïèñìåíèòå ïðåäàíèÿ íà Ãúðöèÿ è íà Ñòàðèÿ Îðèåíò
ñúäúðæàò èç÷åðïàòåëíà èíôîðìàöèÿ çà êóëòóðàòà íà ñêèò-
ñêèòå âîèíè-åçäà÷è-íîìàäè îò I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
Çàáóëåíè îò ìèòîëîãèÿòà îñòàâàò òåõíèòå êîðåíè, çà êîè-
òî Õåðîäîò ïúê ïðåäïîëàãà, ÷å ñå íàìèðàò â îáëàñòòà íà
“ïàçåùèòå çëàòîòî ãðèôîíè”, ò. å. â ñòåïíèòå ðàéîíè äà-
ëå÷ íà èçòîê îò Óðàë äî äúëáîêî íàâúòðå âúâ âúòðåøíèòå
÷àñòè íà Àçèÿ. Äà çàïúëíÿò òàçè ïðàçíîòà â èíôîðìàöèÿ-
òà å çàäà÷à íà àðõåîëîçèòå. Âïðî÷åì ñúâñåì íå ëåêà è
äíåñ, ðàáîòàòà â Ñèáèð èçèñêâà ìíîãî óñèëèÿ. Â ñðåäàòà
íà ìàé, êîãàòî ÷åñòî îùå ïàäà ïîñëåäíèÿò ñíÿã, çàïî÷âà
ðàáîòàòà, òúé êàòî çåìÿòà âå÷å íå å çàìðúçíàëà. Ïàëàòêè-
òå ïðåäïàçâàò îò íîùíèòå òåìïåðàòóðè, êîèòî äîñòèãàò
äî ìèíóñ 5 ãðàäóñà, à äåíåì ïðåç ëÿòîòî ñòàâà ãîðåùî äî
30 ãðàäóñà. Êúïàíåòî ñòàâà â ðåêàòà, à ïðåõðàíâàíåòî å
òàêà ñêðîìíî, êàêòî è åäíîîáðàçíî.  íà÷àëîòî íà
ñåïòåìâðè â ïî-âèñîêî ðàçïîëîæåíèòå ðàéîíè êàòî ïëà-
íèíàòà Àëòàé â êðàéíà ñìåòêà õîðàòà òðÿáâà äà íàïóñíàò
èçñëåäîâàòåëñêèòå ìåñòà, òúé êàòî äíèòå òîãàâà ñòàâàò
äîñòà êúñè.
Íåìñêè èçñëåäîâàòåëè ñà ñúïúòñòâàëè àðõåîëîãè÷åñêî-
òî èçñëåäâàíå íà Ñèáèð îò íà÷àëîòî ïî âðåìåòî íà Ïå-
òúð Âåëèêè (1672-1725). Ïî ïîâîä ðàæäàíåòî íà íåãîâ ñèí
ïðåç 1715 ã. öàðÿò ïîëó÷èë îò ïðåäïðèåìà÷à Íèêèòà
Äåìèäîâàëñ êàòî ïîäàðúê 100 000 ðóáëè, êàêòî è ìíîæåñò-
âî çëàòíè äèñêîâå ñ ôîðìè íà æèâîòíè (òå è äî äíåñ ñà
ÿäðîòî â ñúêðîâèùíèöàòà íà Åðìèòàæà â Ñàíêò Ïåòåð-
áóðã). Ðóñêè çàñåëíèöè âçåëè ó÷àñòèå â ðàçãðàáâàíåòî íà
ãðîáîâåòå è îãðàáèëè áîãàòñòâàòà îò ñèáèðñêèòå íàäãðîá-
íè ìîãèëè. Èíòåðåñúò íà öàðÿ áèë ïðîáóäåí, òúé êàòî ñòà-
ðèíèòå ïðåäïîëàãàëè áîãàòè ðóäíè çàëåæè â Óðàë è èç-
òî÷íî îò íåãî. Íî çà äà ãè åêñïëîàòèðà, íà Ðóñèÿ £ ëèïñ-
âàëè ñïåöèàëèñòè, òúé êàòî ìîíàðñèòå áèëè èçîëèðàëè
Ïåòúð Âåëèêè îò Åâðîïà. Â îòãîâîð íà òîâà òîé ïîêàíèë
÷óæäåñòðàííè ñïåöèàëèñòè ïî åñòåñòâîçíàíèå (ïðèðîäíè
íàóêè), çà äà èçñëåäâàò ïî âðåìå íà ìíîãîãîäèøíè åêñïå-
äèöèè ïðèðîäíèòå áîãàòñòâà íà Ñèáèð, êàòî
ñúùåâðåìåííî ïðîó÷àò ñòðàíàòà è õîðàòà.
È òàêà êúì ïóñòîøòà ñå îòïðàâèëè ãðóïè îò âîéíèöè,
õóäîæíèöè, ëîâöè, ìèíüîðè, èçñëåäîâàòåëè è çåìëåìåðè.
Âñè÷êè ñòàíàëè æåðòâà íà èçêóøåíèåòî äà îòâîðÿò åäíà
îò ãîëåìèòå íàäãðîáíè ìîãèëè (êóðãàíè) îò âðåìåòî íà
ñêèòèòå, ÷èÿòî âúçðàñò òå íå ìîãëè äà óçíàÿò. Ñðåä òÿõ
áèë è íåìåöúò Ãåðõàðä Ôðèäðèõ Ìþëåð, ó÷åí â ìíîãî
îáëàñòè, êîéòî â ñëóæáà íà öàðÿ èçó÷àâàë îáëàñòòà ìåæäó
Åíèñåé è Áàéêàëñêîòî åçåðî. Òîé íå ñàìî íàìåðèë áîãàò
ìàòåðèàë â íÿêîè íàäãðîáíè ìîãèëè, íî è áèë ïúðâèÿò,
êîéòî ñå îïèòàë äà ãè äàòèðà. Òîâà ìó äîíåñëî åäèí âåê
ïî-êúñíî òèòëàòà “Áàùàòà íà ñèáèðñêàòà àðõåîëîãèÿ”,
ïîñâåòåíà ìó îò Ôðèäðèõ Âèëõåëì Ðàäëîô, åäèí äðóã íå-
ìåö, ñëóæåù â Ïåòåðáóðãñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå. Ñú-
ùèÿò ïðàâèë èçñëåäâàíèÿ ïðåç 60-òå ãîäèíè íà ÕIÕ âåê â
Ñèáèð.
Ðàäëîô îñâåí âñè÷êî äðóãî çàïî÷íàë ñ ïúðâèòå èçñëåä-
âàíèÿ â òàêà íàðå÷åíèòå ëåäíè êóðãàíè â îáëàñòòà íà
293
 ÀÂÈÒÎÕÎË
çàìðúçâàíå Ïåðìà â ïëàíèíàòà Àëòàé. Òîâà áèëè ãðîáíè
êàìåðè ïîä õúëìîâå, â ÷èèòî äúðâåíè êîâ÷åçè ñêîðî ñëåä
ïîãðåáåíèåòî ñå ñúáèðàëà âîäà, êîÿòî çàìðúçâàëà äî åäíà
ëåäåíà ëåùà è òàêà êîíñåðâèðàëà öÿëîòî îáëåêëî è äðóãè
ïîãðåáàëíè âåùè íà ïî÷èíàëèÿ. Ôàêòúò, ÷å ïðåäè ïîãðåá-
âàíåòî âñè÷êè âúòðåøíîñòè íà ìúðòâåöà áèëè îòñòðàíÿ-
âàíè, âîäè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñêèòèòå ìíîãî äîáðå ñà
ïîçíàâàëè ìóìèôèöèðàùîòî âúçäåéñòâèå â çîíèòå íà ïðî-
äúëæèòåëíî çàìðúçâàíå âúâ âèñîêèòå ïëàíèíè. Ñ òîâà
Ðàäëîô ïîëîæèë íà÷àëîòî íà åäíà èçñëåäîâàòåëñêà òðà-
äèöèÿ â òîçè âàæåí ðåãèîí íà íàõîäêè âúâ âúòðåøíàòà ÷àñò
íà Àçèÿ, êîÿòî áèëà ïðîäúëæåíà îò èçâåñòíè ðóñêè ó÷åíè
êàòî Ñåðãåé Ðóäåíêî è Ìèõàèë Ãðÿçíîâ, êàêòî è îò ïî-
íîâî âðåìå – îò Âÿ÷åñëàâ Ìîëîäèí è Íàòàëèÿ Ïîëîñìàê.
 ïî-ìàëêà ñòåïåí äîáðîâîëíî îò âñè÷êè âå÷å ñïîìå-
íàòè íà èçòîê â Åâðàçèÿ äîøúë Ãåðî ôîí Ìåðõàðò. Ïúð-
âàòà ñâåòîâíà âîéíà ãî îòâåëà ïðåç 1914 ã. â ðóñêî ïëåí-
íè÷åñòâî, êîåòî òîé ïðåêàðàë â ðàçëè÷íè ñèáèðñêè ëàãå-
ðè. Ïðåç 1919 ã. íàé-íàêðàÿ ôîí Ìåðõàðò ïîïàäíàë êàòî
ðåñòàâðàòîð â Ìóçåÿ íà ãåîãðàôñêîòî îáùåñòâî â Êðàñíî-
ÿðñê. Òîé ñêîðî îöåíèë òàìîøíàòà äðåâíî-èñòîðè÷åñêà
ñáèðêà è çàåäíî ñ ðóñêèÿ ó÷åí ïðåäïðèåë ñúùî íÿêîè ïî-
ìàëêè ðàçêîïêè íà Åíèñåé, ìåæäó Êðàñíîÿðñê è Àáàêàí.
Êîãàòî íåìñêèòå âîåííîïëåííèöè ïðåç 1920 ã. òðÿáâàëî
äà ïîåìàò îáðàòíî êúì ðîäèíàòà, ôîí Ìåðõàðò âúïðåêè
îáñòàíîâêàòà íà ãðàæäàíñêà âîéíà óäúëæèë ïðåñòîÿ ñè â
Ñèáèð çà åäíà ãîäèíà, çà äà äîâúðøè ðàáîòàòà.
Ïúðâî, íà íåãî ìó ñå óäàëî äà îïèøå âñåîáõâàòíî ìà-
òåðèàëíàòà êóëòóðà íà ñêèòèòå â Þæåí Ñèáèð è åäíîâðå-
ìåííî ñ òîâà äà îáÿñíè è âúçíèêâàíåòî íà òåçè íàõîäêè îò
ìåñòíè òåõíè ïðåäøåñòâåíèöè (ïúðâîèçòî÷íèöè) îò
âðåìåòî íà áðîíçîâàòà åðà. Îòòîãàâà ñå ñ÷èòà çà
óñòàíîâåíî, ÷å ñðîäíàòà ñúñ ñêèòñêàòà òàãàðñêà
êóëòóðà* íà Þæåí Ñèáèð ñå å èçãðàäèëà òàì.
 îáðàñëà ñ æúëòà ñòåïíà òðåâà âèñî÷èííà òåðàñà â
ãîðíàòà ÷àñò íà ñòðàíè÷íèÿ ðúêàâ íà Åíèñåé ñå íàìèðà
ãðîáèùåòî íà Ñóõàíèõà. Â äúíîòî âäÿñíî å ïëàíèíàòà
Òåïñåé, îòçàä - Îãëàõòè. Ãðîáèùåòî å áèëî ïðîäúëæè-
òåëíî è ïîñòîÿííî èçïîëçâàíî ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà. Ìíî-
ãî ïîãðåáåíèÿ ñà ñå îñúùåñòâèëè ïðåç êúñíàòà áðîíçîâà
åðà, êîÿòî íåïîñðåäñòâåíî ïðåäøåñòâà òàãàðñêàòà êóëòó-
ðà îò âðåìåòî íà ñêèòèòå. Òèïè÷íè çà òåçè ãðîáíè ñúîðú-
æåíèÿ ñà îáãðàæäàùèòå ïðàâîúãúëíè êàìåííè áëîêîâå.
Öàðñêè “ëîâöè” íà ñúêðîâèùà
È âñå ïàê ôîí Ìåðõàðò íå ìîãúë äà ïðîäúëæè óñïåø-
íèòå ñè èçñëåäâàíèÿ â Ñèáèð. Ñòàëèíèñòêèòå “àêöèè ïî
ïðî÷èñòâàíå” èçëîæèëè íà ñìúðòíà îïàñíîñò íàó÷íèòå
êîíòàêòè ñ ÷óæáèíà, à ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà âðúç-
êàòà áèëà îêîí÷àòåëíî ðàçêúñàíà. Åäâà ðàçïàäàíåòî íà
Ñúâåòñêèÿ ñúþç è ñúçäàâàíåòî íà ñóâåðåííè äúðæàâè â
Èçòî÷íà Åâðîïà è â Ñðåäíà Àçèÿ ïîâäèãíàõà îòíîâî æå-
ëÿçíàòà çàâåñà è çà àðõåîëîçèòå.
Àêî ìîæåøå äà ñå ïîäáåðå òèïè÷åí “ëîâåö” íà ñúêðî-
âèùà îò âðåìåòî íà Ïåòúð Âåëèêè, òî òîé áè ñè èçáðàë çà
ðàáîòíà îáëàñò ðàçïîëîæåíèÿ â Þæåí Ñèáèð Ìèíóñèí-
ñêè áàñåéí, åäèí ñòåïåí òåðåí îò äâåòå ñòðàíè íà Åíèñåé
ìåæäó Çàïàäíà Ñàéàí-ïëàíèíà íà þã è äíåøíèÿ ãðàä
Êðàñíîÿðñê íà ñåâåð. Òàçè îáëàñò áèëà îáèòàâàíà ïî âðå-
ìå íà ðóñêîòî çàñåëâàíå îò òóðñêî-ãîâîðÿùèÿ íàðîä íà
294
÷åðêàñèòå è äî äíåñ ñúùåñòâóâà êàòî àâòîíîìíà ðåïóáëè-
êà ×åðêàñè - ÷àñò îò Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ. Ìíîãî õèëÿäè
êóðãàíè îò ðàçëè÷íè åïîõè, îò ðàííî-êàìåííàòà åïîõà äî
êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå ñâèäåòåëñòâàò çà ñèëíàòà ïðèòå-
ãàòåëíà ìîù íà òîçè áàñåéíîâ ëàíäøàôò (òåðåí).
Âåðîÿòíî òîé å èçãëåæäàë íà ñâîèòå æèòåëè êàòî ïðè-
ðîäåí êàïðèç èëè êàòî ïîäàðúê íà òåõíèòå áîãîâå: îáãúð-
íàò îò ïóñòèííàòà òàéãà è ñòðúìíè áðåãîâå, áàñåéíúò ïðåä-
ëàãà ïëîäîðîäíè ïî÷âè è òîëêîâà ìíîãî ñëúí÷åâè äíè, ÷å
ïðåç ëÿòîòî ñå ðàæäàò äîðè äîìàòè (íÿêîè ãî îïèñâàò çà-
ðàäè òîâà êàòî “Ñèáèðñêàòà Èòàëèÿ”). Îùå ïðåäè õèëÿ-
äîëåòèÿ ïðåç ïëàíèíàòà ïðåìèíàâàëè äàëå÷íè ïúòèùà çà
Ìîíãîëèÿ è ÷àê äî Êèòàé.
Êîãàòî Ñèáèð ïîñòåïåííî áèë çàâçåò ïî çàïîâåä íà
öàðÿ, áàñåéíúò áèë êðúñòîñâàí îò ñëóæèòåëè, òúðãîâöè,
îôèöåðè è äðóãè “ëîâöè” íà ñúêðîâèùà ñ öåë äà îãðàáÿò
áðîíçîâèòå è çëàòíèòå ñêúïîöåííîñòè îò ãðîáîâåòå. Òàêà
âúçíèêíàëà åäíà øèðîêà òúðãîâèÿ ñ àíòèêè è äî äíåñ íÿìà
èìåíèò àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé â ñâåòà. êîéòî äà íå ïðèòå-
æàâà “Ìèíóñèíñêè áðîíç”. Ïðåç 1877 ã. íàé-íàêðàÿ, ïðå-
ìåñòåí êàòî àïòåêàð â ìàëêèÿ ãðàä Ìèíóñèíñê, Íèêîëàé
Ìàðòèÿíîâ ñúçäàë òàì ìåñòåí ìóçåé, êîéòî è äî äíåñ
îáõâàùà åäíà îò íàé-áîãàòèòå êîëåêöèè îò ñèáèðñêè
àíòèêè, ìåæäó êîèòî ïîâå÷å îò 9000 áðîíçîâè íàõîäêè îò
êóðãàíèòå íà êóëòóðàòà íà òàãàðèòå, êàêòî áèâàò íàðè÷à-
íè ñêèòèòå òóê â áàñåéíà. Òåçè öåííè íàõîäêè áèâàò îáðà-
áîòâàíè ïîíàñòîÿùåì ñúâìåñòíî îò åêñïåðòè îò îáëàñò-
íèÿ ìóçåé Ìèíóñèíñê è Åâðàçèéñêèÿ îòäåë íà Íåìñêèÿ
Àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò è ñå ïîäãîòâÿò çà ïóáëèêóâàíå.
Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òåçè íÿêîãàøíè ïðåäìåòè áèâàò
èçâàæäàíè èçïîä çåìÿòà èëè ïðîèçõîæäàò îò îãðàáåíè
êóðãàíè è âñå ïàê Ìàðòèÿíîâ ðàçïèòâàë óïîðèòî îòêðèâà-
òåëèòå è ïðåöèçíî çàïèñâàë âñè÷êè äàííè îòíîñíî ìåñòî-
íàõîäèùåòî.  ìíîãî ñëó÷àè äîðè ìó ñå óäàâàëî äà ðå-
êîíñòðóèðà ÷àñòè îò ãðîáíèÿ èíâåíòàð, êîèòî äíåñ ñà áåç-
öåíåí èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ çà àðõåîëîçèòå. Êàêâî îò
âúçíèêíàëàòà â Ìèíóñèíñêèÿ áàñåéí êóëòóðà âñúùíîñò å
äîñòèãíàëî íà çàïàä ÷àê äî ñåâåðíèÿ ðàéîí íà ×åðíî ìîðå,
êàêòî è ìíîãî äðóãè íåùà, ñå íàäÿâàìå äà óçíàÿò àðõåî-
ëîçèòå âñëåäñòâèå èçñëåäâàíåòî íà áðîíçà.
Åäèí äðóã ñúâìåñòåí ïðîåêò çàïî÷íà ïðåç 1995 ã.: ïîñëå-
äîâàòåëíîòî ðàçêîïàâàíå íà åäíî ãðîáèùå, êúäåòî ïðî-
äúëæèòåëíî ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà ñà ñå èçâúðøâàëè
ïîãðåáåíèÿ è êîåòî ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ïðåäëàãà èäåàëíè
ïðåäïîñòàâêè äà ñå èçñëåäâà êóëòóðíîòî ðàçâèòèå îò óñòà-
íîâÿâàíåòî è ïúðâîòî èçïîëçâàíå íà ìåòàëà îò ÷îâåêà äî
òàãàðñêàòà êóëòóðà. Òàì, êúäåòî ñå âëèâà ðåêàòà Òóáà â
Åíèñåé, èìà ìíîãî âúçìîæíîñòè çà òîâà. ×åòèðè ïëàíèíè
îáãðàæäàò òàçè îáëàñò, â ÷èèòî ñêàëíè ñòåíè ñà áèëè èç-
äúëáàíè áåçáðîéíè èçîáðàæåíèÿ íà õîðà è æèâîòíè, ëîâ-
íè ñöåíè è äðóãè êóëòîâè ðèñóíêè. Íà òåðàñèòå ïîä òåçè
ñâåùåíè ïëàíèíè ñå ïðîñòèðàò øèðîêè ãðîáèùà.
Íåêðîïîëúò íà Suchanicha ñå íàìèðà òàì, íà ëåâèÿ
âèñîê áðÿã íà Åíèñåé, íà îêîëî 35 êèëîìåòðà ñåâåðíî îò
Ìèíóñèíñê. Òÿ îáõâàùà ïîâå÷å îò 12 õåêòàðà ïëîù. Âè-
äèìè è äî äíåñ îñòàíêè îò ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ íè äàâàò
ïîâîä äà ïðåäïîëàãàìå, ÷å íàé-ñòàðèòå êóðãàíè ñà áèëè
èçãðàäåíè ïðåç IV èëè III-òîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., íàé-
ðàííèòå îò ñêèòñêèòå âðåìåíà. Ïðîáíè ðàçêîïêè ïîòâúð-
æäàâàò òîâà ïðåäïîëîæåíèå. Òúé êàòî íå ìîæåøå äà ñå
î÷àêâà, ÷å åäíà òîëêîâà ãîëÿìà ïëîù ùå ñå îñòàâè íàïúë-
íî ñâîáîäíà, íèå çàïî÷íàõìå - ïúðâî â Ñèáèð - ñ ãåîìàã-

íèòíèòå òúðñà÷åñêè çàìåðâàíèÿ. Ãåîôèçèöèòå Õåëìóò
Áåêåð è Éîðã Ôàñáèíäåð îò Áàâàðñêàòà äúðæàâíà ñëóæáà
çà ãðèæà çà ïàìåòíèöèòå â Ìþíõåí îáõîäèõà ïîâñåìåñò-
íî òåðåíà ñúñ ñèëíî ÷óâñòâèòåëíè ìàãíåòîìåòðè. Áÿõà
äîëîâåíè ìàëêè îòêëîíåíèÿ íà çåìíîòî ìàãíèòíî ïîëå è
òàêà ðàçïîëîæåíèòå áëèçî äî ïîâúðõíîñòòà, è âñå ïàê íå-
âèäèìè çà îêîòî ñòðóêòóðè (âåðèãè) áÿõà ïëúòíî ñâúðçàíè
(“Íàó÷åí ñïåêòúð”, 11/2000, ñ. 90). Êîëåãèòå íè äîñòàâèõà
åäèí ïî÷òè öÿëîñòåí (ñàìîñòîÿòåëåí) ïëàí íà ãðîáèùå-
òî, êîéòî íàïðàâè âúçìîæíè ðàçêîïêèòå íà îïðåäåëåíè
ïîâúðõíîñòè. Íàøèÿò ñïåöèàëåí èíòåðåñ òîãàâà áå îáúð-
íàò êúì ïðåõîäà îò êúñíàòà áðîíçîâà åðà êúì ñêèòñêàòà
ñúîòâåòíî òàãàðñêà êóëòóðà.
Åäèí îò âúïðîñèòå, êîèòî èñêàõìå äà ñè èçÿñíèì â
Suchanicha, ãëàñè: Ïîä âúçäåéñòâèå íà êàêâî è â êîé ìî-
ìåíò îò âðåìåòî ñå å èçãðàäèë æèâîòèíñêèÿò ñòèë â Þæåí
Ñèáèð? Äóçèíà îò êúñíîáðîíçîâèòå è òåçè îò òàãàðñêîòî
âðåìå ãðîáîâå ñ áîãàòè äîáàâêè îò áðîíçîâè îðúæèÿ, áðîí-
çîâè óêðàøåíèÿ è êåðàìè÷íè ñúäîâå óêàçâàò òîâà ìÿñòî
êàòî èäåàëíî çà èçñëåäâàíåòî íà ïðåõîäà îò êóëòóðàòà íà
êúñíàòà áðîíçîâà åðà (íàðå÷åíà “êàðàñóê”) êúì òàãàðñêàòà
êóëòóðà îò âðåìåòî íà ñêèòèòå. Ïðè òîâà ñå îêàçâà, ÷å
íåéíàòà ìàòåðèàëíà ñòðàíà å âúçíèêíàëà ïðîäúëæèòåëíî
è ëîêàëíî îò êúñíàòà áðîíçîâà åðà: òîâà ìîæå äà ñå çàáå-
ëåæè ïðè êàìèòå è íîæîâåòå, êàêòî è ïðè ïðåäìåòèòå îò
êåðàìèêà è â æèâîòèíñêè ñòèë.
Ïðè äàòèðàíåòî íà ñòúïêèòå â ðàçâèòèåòî ïîìàãà åäíà
ïëúòíà ñåðèÿ îò ðàäèîêàðáîííè äàííè êàêòî îò îòêðèòè
êîñòè íà óìðåëè õîðà, òàêà è îò äúðâåíè ÷àñòè íà ãðîáíè-
òå ïîñòðîéêè. Ñïîðåä òÿõ êóëòóðàòà êàðàñóê å áèëà ðàç-
ïðîñòðàíåíà ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèëÿäîëåòèå ïð.
Õð., íî ïî-êúñíî ïðåç IÕ/VIII â. ïð. Õð. òÿ áèëà çàìåíåíà
îò òàòàðñêàòà êóëòóðà. Òîâà îòêðèòèå å â ïðîòèâîðå÷èå ñ
äîñåãàøíîòî ñòàíîâèùå íà ñúâåòñêèòå, ñúîòâåòíî ðóñêèòå
èçñëåäîâàòåëè, òúé êàòî äîñåãà è äâåòå êóëòóðè ñå ñ÷èòàõà
çà îêîëî 200 ãîäèíè ïî-ìëàäè. Íèå èçõîæäàìå îò òîâà, ÷å
ñïîìåíàòèòå ñâåäåíèÿ çà êëàíå (ñå÷) íà ñêèòñêèòå
ïðåäâîäèòåëè â äâîðà íà ìèäèéñêèÿ öàð Êèàêñàðà ïðåç
616 ã. ïð. Õð. è ïîñëåäâàëîòî ñëåä òîâà îòòåãëÿíå íà ñêèò-
ñêèòå âîåííè ãðóïè â îáëàñòòà íà Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå
äàâàò âúçìîæíîñò çà äàòèðàíå íà íàé-ðàííàòà ïîÿâà íà
íàõîäêè îò åçäà÷èòå-íîìàäè òàì òî÷íî ïðåç VII â. ïð. Õð.;
ñëåäîâàòåëíî, î÷åâèäíî áè òðÿáâàëî âñè÷êî, êîåòî ñå
ïðèïèñâà îò Õåðîäîò è íåãîâèòå ñúâðåìåííèöè íà ñêèòè-
òå, äà å âúçíèêíàëî îùå äîñòà ïî-ðàíî â Þæåí Ñèáèð.
Íàé-ñòàðèòå äîñåãà íàõîäêè îò òàçè êóëòóðà ïðîèçëè-
çàò îò åäíà ðåëèãèÿ, êîÿòî ñúùåñòâóâà þæíî îò Ìèíó-
ñèíñêèÿ áàñåéí è å îòäåëåíà îò íåãî îò çàïàäíèòå ÷àñòè
íà Ñàéàí-ïëàíèíà. Òóâà (îôèöèàëíèÿò, íåðóñêè íà÷èí íà
èçïèñâàíå å “Òyvà”) å àâòîíîìíà ðåïóáëèêà â ðàìêèòå íà
Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ; ðàçïîëîæåíà å íåïîñðåäñòâåíî ïðå-
äè ñåâåðíàòà ãðàíèöà íà Âúíøíà Ìîíãîëèÿ. Òàì, êúäåòî
ñå íàìèðàò ïúòèùàòà çà ïðåìèíàâàíå íà òàçè ïëàíèíñêà
âåðèãà, ïî ïðîäúëæåíèåòî íà Óéóê, ïðèòîê íà Åíèñåé, ñå
ïðîñòèðà åäíà ãîëÿìà ðàâíèíà. Òàì, â îêîëíîñòèòå íà
ìÿñòîòî Àðöàí, ñå íàìèðà åäèí îò íàé-âïå÷àòëÿâàùèòå
ñêèòñêè ãðîáíè íåêðîïîëè íà Åâðàçèÿ. Íåñëó÷àéíî òîâà
ìÿñòî å èçâåñòíî ñðåä õîðàòà êàòî dolina carej “Äîëèíàòà
íà öàðåòå”. Åäâà ëè íÿêîå ïðàèñòîðè÷åñêî ãðîáèùå ïðè-
òåæàâà òîëêîâà ìíîãîîáðàçíè ìîíóìåíòàëíè êóðãàíè,
÷èéòî îáù áðîé âúçëèçà íà íÿêîëêî õèëÿäè - êàòî ñå îã-
ðàíè÷èì ñàìî äî òåçè â ìåñòíîñòòà, áåç âñè÷êè îñòàíàëè
ÀÂÈÒÎÕÎË
- âèäèìè ÿñíî îáà÷å îò âúçäóøíèòå ñíèìêè. Íÿêîãà íà-
âÿðíî õîðàòà ñà äîøëè îòäàëå÷ â Àðöàí, çà äà ïîãðåáàò
òàì ñâîèòå ìúðòúâöè è äà èçïúëíÿò ñâúðçàíèòå ñ òîâà ðè-
òóàëè.
Íàé-áîãàòîòî äîñåãà çëàòíî íàõîäèùå áèëî îòêðèòî
îò àâòîðà è îò íåãîâèòå êîëåãè â ãðîáà íà êíÿçà Àðöàí 2.
Ïîâå÷å îò 9300 çëàòíè ïðåäìåòà áèëè ñëîæåíè â ãðîáà
ïðè äâîéíîòî ïîãðåáåíèå íà âëàäåòåëè ìúæ è íà æåíà.
Íÿêîãà òå íîñåëè êàôòàíè, êîèòî áèëè óêðàñåíè ñ õèëÿäè
çëàòíè ôèãóðè íà ïàíòåðè.
Êàìåíåí ïàìåòíèê â ñòåïèòå
Ãîëÿìà ñåíçàöèÿ â ïðîôåñèîíàëíèòå ñðåäè îùå ïðåç
70-òå ãîäèíè íà XX â. ïðåäèçâèêàëè îòêðèòèÿòà íà ðóñêèÿ
àðõåîëîã Ìèõàèë Ãðÿçíîâ, êîãàòî òîé îòêðèë ïðè ðàçêîï-
êè åäèí êóðãàí ñ äèàìåòúð ïîâå÷å îò 100 ìåòðà è âèñî÷è-
íà äâà äî òðè ìåòðà (òîé å èçâåñòåí êàòî êóðãàí Àðöàí 1).
Íåîáè÷àéíîòî ïðè òàçè íàäãðîáíà ìîãèëà áèëî, ÷å çà ðàç-
ëèêà îò õàðàêòåðíîòî îò Ñèáèð äî Èçòî÷íà Åâðîïà òÿ íå
áèëà èçêîïàíà èçïîä çåìÿòà èëè èçäèãíàòà âúðõó ïðúñòòà
íà ëèâàäèòå. Íåéíèòå ñòðîèòåëè ñà íàðåäèëè êóðãàíà íàé-
âå÷å îò êàìåííè ïëî÷è. Òàçè êàìåííà ïëàòôîðìà ïîêðè-
âàëà åäíà-åäèíñòâåíà äî äåí äíåøåí ïî ðîäà ñè äúðâåíà
êîíñòðóêöèÿ, â êîÿòî ïðàâîúãúëíè äî òðàïåöîîáðàçíè êà-
ìåðè áèëè ïîäðåäåíè â êðúã â ìíîãî ðåäèöè îêîëî öåíòú-
ðà. Òàêà öÿëîòî ñúîðúæåíèå ïðèäîáèâàëî âèä ïîäîáåí íà
êîëåëî. Öåíòðàëíèÿò ãðîá áè òðÿáâàëî íÿêîãà äà å áèë
áîãàòî óðåäåí, íî äíåñ âïðî÷åì âå÷å å ðàçãðàáåí. Ãðÿç-
íîâ îáà÷å íàìåðèë ÷àñòè îò áðîíçîâî è êîñòíî îðúæèå
êàêòî è âïðåãàòíè ñúîðúæåíèÿ, êàìè, âúðõîâå íà ñòðåëè,
áîéíè ïèêåëè (áðàäâè÷êè), óêðàñè íà êðàèùàòà íà ìå÷î-
âåòå ñ îðíàìåíò - êîðîíêà ñ ãëàâà íà îâåí è âïðåãàòíè
ïîâîäè, êîèòî ñïîðåä äíåøíèòå ïðåäñòàâè ïðîèçõîæäàò
îò çîðàòà íà ñêèòñêàòà êóëòóðà. Îòëè÷àâàùè ñå áèëè áðîí-
çîâèòå òðåíçåëè (ëåêè þçäè íà êîí), êîèòî áèëè ðàçïðîñò-
ðàíåíè â îáëàñòòà íà Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå îùå ïðåäè
ñêèòèòå. Êàêòî è ãðîáèùåòî Ñóõàíèõà, òîçè êóðãàí áè
òðÿáâàëî äà å ïî-ñòàð îò èçâåñòíàòà íà Õåðîäîò êóëòóðà.
Ïî òàçè ïðè÷èíà íèå çàïî÷íàõìå äà ðàçêîïàâàìå â
Àðöàí. Ïðè òîâà òúðñåõìå ïî-ñïåöèàëíî êàìåííè ïëàò-
ôîðìè - íàâÿðíî òîâà áÿõà òèïè÷íèòå ïàìåòíèöè îò íàé-
ðàííèòå ñêèòñêè âðåìåíà. Íî ïî-íàòàòúê ñðåùíàõìå ñàìî
òðè òàêèâà êóðãàíà, äâà îò êîèòî îò ñâîÿ ñòðàíà áÿõà ïî÷òè
íàïúëíî ðàçðóøåíè ïîñðåäñòâîì ìíîæåñòâî ñïåöèàëíè
ÿìè çà îãðàáâàíå. Íèå âçåõìå ðåøåíèå äà èçñëåäâàìå òðå-
òàòà è ðàçïîëîæåíà ñúâñåì íà èçòîê â ðàâíèíàòà êàìåííà
ïëàòôîðìà (Àðöàí 2), ìàêàð ÷å è òÿ íå áåøå ñúâñåì íåïî-
êúòíàòà. Ðàçêîïêèòå çàïî÷íàõà ïðåç 2000-òà ãîäèíà è ïî-
íàñòîÿùåì ñå ïðîâåæäàò êàòî ñúâìåñòåí ïðîåêò ñ Äúð-
æàâíèÿ Åðìèòàæ â Ñàíêò Ïåòåðáóðã, ðúêîâîäåí îò ðóñêà
ñòðàíà îò íàøèÿ êîëåãà Êîíñòàíòèí Åóæþíîâ.
Ðàçêîïêèòå áÿõà ïîäãîòâåíè ñ ïî-ìàëêè (ñàìî íÿêîë-
êî êâàäðàòíè ìåòðà) ïðîáíè ïðîðåçè â êóðãàíà ñ äèàìå-
òúð îñåìäåñåò ìåòðà è âèñî÷èíà äâà äî òðè ìåòðà. Ïðè
òîâà ñå îêàçà, ÷å òóê ëèïñâàõà äúðâåíè âãðàäåíè ÷àñòè, à
õúëìúò áå èçöÿëî èçãðàäåí îò êàìåííè ïëî÷è.
Åäíà îò òÿõ èìàøå çàáåëåæèòåëíè èçîáðàæåíèÿ: êúì
òÿõ ñïàäàõà æèâîòèíñêè ôèãóðè íà êîçèðîçè, ïàíòåðè, åëå-
íè è ìå÷êè, êàêòî è äâå ñúùåñòâà îò ìúæêè ïîë, èçîáðàçå-
íè êàòî ñòðåëöè ñ ëúêîâå è â òåõíèÿ ñòèëèçèðàí âèä ñïî-
295
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðåä ñêàëíîòî èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî îùå îò âðåìåòî íà
áðîíçîâàòà åðà îò II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Âñè÷êè òåçè
ôèãóðè áèëè ïðåâúçõîæäàíè îò åäèí ìå÷êîïîäîáåí
õèùíèê, êîéòî ñúñ ñâîÿòà øèðîêî îòâîðåíà óñòà, îñòðî
èçäàäåíèÿ íàïðåä åçèê è îò÷åòëèâî âúçïðîèçâåäåíè (èç-
ðèñóâàíè) êîïèòà ïîìàãà äà ñå íàïðàâÿò ÿñíè âðúçêè ñ “èç-
êóñòâîòî íà Îêóíåâ” - êóëòóðàòà â Þæåí Ñèáèð îò áðîí-
çîâàòà åðà.
Èçíåíàäâàùî å îáà÷å, ÷å íà ôîíà íà íåãî å èçðàáîòå-
íî åäíî ñõåìàòè÷íî çàâèòî æèâîòíî, ò.å. òèïè÷åí ìîòèâ
îò ñêèòñêèÿ æèâîòèíñêè ñòèë. Èçîáðàçåí å ñúùî åëåí â
òàêà íàðå÷åíàòà ïðàâà çàîñòðåíà ïîõîäêà, êîÿòî ñúùî ñå
ñ÷èòà çà ïðèçíàê íà ðàííîñêèòñêèÿ æèâîòèíñêè ñòèë. Òàçè
õàðàêòåðíîñò ïðèòåæàâàò è íàõîäêèòå îò âðåìåòî íà êóð-
ãàíà Àðöàí 1. Òàçè êàìåííà ïëî÷à îáðàçóâà â èçâåñòíà ñòå-
ïåí ëèïñâàùàòà âðúçêà ìåæäó ñêàëíîòî èçîáðàçèòåëíî
èçêóñòâî îò âðåìåòî íà áðîíçîâàòà åðà è íà÷àëîòî íà ñêèò-
ñêèÿ æèâîòèíñêè ñòèë.
Òàêà è íå ñòàíà ÿñíî äàëè òàçè çàáåëåæèòåëíà íàõîäêà
âñúùíîñò å ïðèíàäëåæàëà êúì ïúðâîíà÷àëíèÿ èíâåíòàð
íà ãðîáíàòà ìîãèëà, èëè å áèëà âíåñåíà òàì åäâà â ïî-
êúñíè âðåìåíà. Òîâà å òàêà, ïîíåæå íà÷àëíàòà ïîäðåäáà
íà êàìåííèòå ïëî÷è òàì î÷åâèäíî ïî-êúñíî å áèëà
ïðîìåíåíà.
Ïðåç ñëåäâàùàòà ãîäèíà ðàçêîïêèòå äîâåäîõà äî îòê-
ðèâàíåòî íà åäèí íåçàñåãíàò ãðîá íà êíÿç îò ïî-ðàííàòà
ñêèòñêà åïîõà. Â åäíà íàïúëíåíà ñúñ çåìÿ è êàìúíè ÿìà
íà äúëáî÷èíà îêîëî òðè ìåòðà íèå ñå íàòúêíàõìå íà ïîê-
ðèòà ñ ãðåäè ãðîáíà êàìåðà, èçãðàäåíà ñòàðàòåëíî îò
êàìåííè áëîêîâå, êîÿòî èìàøå ïîä (îñíîâà) îò äúðâåíè
òàëïè è îò ñâîÿ ñòðàíà ñå íàìèðàøå â åäíà ïî-ãîëÿìà,
âúòðåøíà êàìåðà.
Çëàòíî ñúêðîâèùå â ñêèòñêèÿ ãðîá
Íèå íàìåðèõìå îñòàíêèòå íà åäèí ìúæ è íà åäíà æåíà,
î÷åâèäíî âëàäåòåëè îò ñâîåòî âðåìå. Òåõíèòå âðúõíè äðåõè
ñå ñúñòîÿõà âñúùíîñò îò åäèí âèä êàôòàí, íà êîéòî áÿõà
èçáðîäèðàíè õèëÿäè çëàòíè ïàíòåðè, îáðàçóâàùè êðèëî-
âèäåí ìîäåë. Ñúùî è áîòóøèòå íà ïî÷èíàëèòå áÿõà ïîê-
ðèòè ñúñ çëàòíè äåêîðàòèâíè âðúçêè, îñâåí òîâà íà ïàíòà-
ëîíèòå áÿõà ïðèøèòè ìíîæåñòâî çëàòíè ìèíèàòþðíè ïåð-
ëè. Íåèçìåííî äî ãëàâèòå èì âëÿâî ñå íàìèðàøå ïî åäíî
áðîíçîâî îãëåäàëî, åäíî îò êîèòî ñ ïîçëàòåíà äðúæêà,
êàêòî è åäíî ïîêðèâàëî çà ãëàâà ïîäîáíî íà áîíå, íà êîå-
òî èìàøå ïðèøèòè çëàòíè ïëî÷êè â æèâîòèíñêè ñòèë.
Äîêàòî æåíàòà ïðèòåæàâàøå ñúùî äâå çëàòíè è óêðàñåíè
ïî êðàèùàòà ñè â æèâîòèíñêè ñòèë èãëè, êîèòî ñà èìàëè
çà ïðåäíàçíà÷åíèå äà ïðèõâàíàò ïðèëè÷íàòà íà ïåðóêà
ïîêðèâêà çà ãëàâà, òî ìúæúò íîñåë êàòî ñèìâîë íà ñâîÿ
ñòàòóò åäèí ïî÷òè äâóêèëîãðàìîâ ïðúñòåí çà âðàòà îò
ìàñèâíî çëàòî, óêðàñåí ïî ïðîòÿæåíèåòî ñè îò îðíàìåí-
òè â æèâîòèíñêè ñòèë. Êúì íåãîâèòå ãðîáíè ïðåäìåòè ïî-
296
íàòàòúê ñïàäà åäèí çëàòåí êîë÷àí ñ óêðàñåí îò çëàòî íî-
ñåù êîëàí (ïðåçðàìåí, ðåìúê); ñàìèòå æåëåçíè âúðõîâå
íà ñòðåëè íîñÿò ñëåäè îò ïîçëàòà. Êàòî öÿëî ãðîáíàòà
êàìåðà ñúäúðæàøå ïîâå÷å îò 9300 çëàòíè ïðåäìåòà, áåç
äà ñå èç÷èñëÿâàò áåçáðîéíèòå çëàòíè ìèíèàòþðíè ïåðëè
- â ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñ óíèêàëíà õóäîæåñòâåíà ñòîéíîñò.
Åäíà òàêàâà íàõîäêà äîñåãà íå áå îòêðèòà â Ñèáèð.
Òîçè ñêèòñêè ãðîá âåðîÿòíî ïðîèçëèçà îò V â. ïð. Õð.
Òàêà áîãàòî îôîðìåíè ñêèòñêè ãðîáîâå íà êíÿçå ñà áèëè
èçâåñòíè ñàìî îò îáëàñòòà îêîëî ñåâåðíîòî ÷åðíîìîðñêî
ïðîñòðàíñòâî, íî çëàòíèòå èçðàáîòêè â òÿõ ÿâíî ïîêàçâàò
ãðúöêè âëèÿíèÿ. Òóê, â Àðöàí, â ñúðöåòî íà Àçèÿ, ïðè
ñìúðò íà çíàìåíèòè ëè÷íîñòè â ãðîáà èì áèëè ïîëàãàíè
ìåñòíè èçðàáîòêè. Òå îáà÷å áèëè íàïðàâåíè ñ òåõíè÷åñêà
è õóäîæåñòâåíà ïåðôåêòíîñò, êîÿòî ïî íèùî íå îòñòúïâà-
ëà íà òàçè íà ãðúöêèòå ìàéñòîðè èëè íà ìàéñòîðèòå îò
ïðåäíàòà ÷àñò íà Àçèÿ.
Ñëåäîâàòåëíî âñè÷êî íàâåæäà íà òåçàòà, ÷å ðîäèíàòà
íà íîìàäèòå âîèíè-åçäà÷è, ÷èÿòî êóëòóðà äíåñ îïèñâàìå
êàòî ñêèòñêà, å áèëà â Þæåí Ñèáèð. Îòòàì òå ñå ïðåñåëè-
ëè (ðàçïðîñòðåëè) ïðåç çàïàäíîñèáèðñêàòà íèçèíà â
ïðîñòðàíñòâîòî ñåâåðíî îò ×åðíî ìîðå, êàêòî ïîòâúðæ-
äàâàò êóðãàíèòå, ïîñåëèùàòà è åäíî êóëòîâî ìÿñòî (âæ.
ñíèìêàòà ãîðå) â òàçè ãåîãðàôñêà ñúåäèíèòåëíà òî÷êà. Áèë
ëè å ïðàâ Õåðîäîò è ïðîãîíèëî ëè å åäíî åâðàçèéñêî
ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå ñêèòèòå îò òÿõíàòà ðîäèíà
(âïðî÷åì áåç çàîáèêàëÿíåòî ïðåç ïðåäíàòà ÷àñò íà Àçèÿ)?
Îòêðèòîòî â Çàïàäåí Ñèáèð ïîñåëèùå îò ïîâå÷å îò ñòî
êúùè, ñ öèòàäåëà è ÿñíî ðàçäåëÿíå ÷ðåç “óëè÷íè ïðîõîäè”
ïðè Àéåà (Åjåà) äîêàçâà íàëè÷èåòî íà åäíà íàïðåäíàëà
êóëòóðà íà ïðåõîäà îò êúñíàòà áðîíçîâà êúì ðàííàòà
æåëÿçíà åðà (X äî VIII-òè â. ïð. Õð.), êîÿòî òðÿáâàëî äà
îòñòúïè ïðåä ïðîíèêâàùèòå íîìàäè. Êàêâî ìîæå áè ñå å
ñëó÷èëî òîãàâà? Çàãàäêàòà çà ñêèòèòå âñå îùå å â íà÷àëîòî
íà ñâîåòî ðàçãàäàâàíå.
Õåðìàí Ïàðöèíãåð âîäè ðàçêîïêèòå êúì Åâðà-
çèéñêèÿ îòäåë íà Íåìñêèÿ Àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò
â Ñèáèð è Êàçàõñòàí.
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Åêñïåäèöèÿ â íåïîçíàòèÿ Ñèáèð. Îò È. Ã. Ãìåëèí è Ä. Äàëìàí
(õ.ð.). Çèãìàðèíãèÿ 1999
2. Çëàòî îò ñòåïèòå. Àðõåîëîãèÿ íà Óêðàéíà. Îò Ð. Ðîëå, Ì. Ìþëåð-
Âèëå è Ê. Øèéòöåë (õ.ð.). Èçëîæáåí êàòàëîã, Àðõåîëîãè÷åñêè
äúðæàâåí ìóçåé, Øëåçâèã 1991.
3. Óåá - âðúçêè ìîæåòå äà íàìåðèòå íà www.spektrum.de ïîä “Ñú-
äúðæàíèå “ (“Inhaltsverzeichnis”).
ÍÀÓ×ÅÍ ÑÏÅÊÒÚÐ, àâãóñò 2002.
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ä èñêó ñèîííî
èñêóñèîííî

ÓÊÐÀÈÍÑÊÈ Ó×ÅÍÈ ÎÑÏÎÐÂÀÒ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ

ÀÑÏÀÐÓÕ ÂÚÂ ÂÎÇÍÅÑÅÍÊÀ
Ñïèñàíèå “Àâè-òîõîë” âå÷å ïèñà çà ñêàíäàëà ñ ïàìåòíèêà íà êàí Àñïàðóõ âúâ Âîçíåñåíêà (Çàïîðî-
æèå), êîéòî áåøå ïîñòàâåí ïðåç àâãóñò 2002 ïî èíèöèàòèâà íà ó÷àñòíèöèòå âúâ Âòîðèÿ îáùîáúë-
ãàðñêè ñúáîð íà áúëãàðèòå â Óêðàéíà (Ïëàìåí Àíàêèåâ. “Êîé èñêà äà áúäàò çàáðàâåíè áúëãàðèòå çàä
ãðàíèöà?”, ñï. Àâè-òîõîë, êí. 21/2002 ã.). Åòî, ÷å âå÷å èñòîðèÿòà èìà ïðîäúëæåíèå, îò êîåòî
ñòàâà ÿñíî, ÷å öÿëàòà ðàáîòà íå å ÷èíîâíè÷åñêà ãðåøêà, à èìà ïî-äúëáîêè êîðåíè, ñ ãåîïîëèòè÷åñêè
ïðèâêóñ!
Íà Ïúðâèÿ îáùîáúëãàðñêè ñúáîð ïðåç 2001 ã. ïîäîáåí ïàìåòíèê áåøå ïîñòàâåí íà ãðîáà íà êàí
Êóáðàò â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà. ßâíî îùå òîãàâà òîâà íå ñå å õàðåñàëî íà íÿêîãî â Êèåâ èëè ïî-ñêîðî
â Ìîñêâà. Ñëåä ïîñòàâÿíåòî è íà âòîðèÿ ïàìåòíèê ñå çàäâèæèõà ïîäìîëíè ìåõàíèçìè, íàñî÷åíè
ñðåùó äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ è ñðåùó íåæåëàíîòî îò îïðåäåëåíè ñèëè êîíñîëèäèðàíå íà áúë-
ãàðñêèòå îáùíîñòè â ÷óæáèíà! Ìèìîõîäîì íàïîìíÿìå, ÷å â Óêðàéíà è Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ ñå íàìè-
ðàò åäíè îò íàé-ãîëåìèòå áúëãàðñêè îáùíîñòè â ÷óæáèíà. Â Óêðàéíà áúëãàðèòå ñà íàä 1,5 ìèëèîíà
äóøè (áåç äà ñå áðîÿò êàçàöèòå).
Êîíêðåòíî çà ãðîáà íà êàí Àñïàðóõ âúâ Âîçíåñåíêà äàâàìå äóìàòà íà äâåòå ñòðàíè (çà è ïðîòèâ) è
íåêà ñïåöèàëèñòèòå è ÷èòàòåëèòå ñàìè íàïðàâÿò ñâîèòå çàêëþ÷åíèÿ.

ÑÏÐÀÂÊÀ ÇÀ ÂÚÇÍÅÑÅÍÑÊÎÒÎ (ÊÈ×ÊÀÑÊÎ)

ÑÚÊÐÎÂÈÙÅ
Ã. È. ØÀÏÎÂÀËÎÂ,
ä-ð I ñò. íà íàóêèòå, äèðåêòîð íà ìóçåÿ
Ïðåç 1930 ã. Äíåïðîïåòðîâñêà èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñ-
êà åêñïåäèöèÿ èçñëåäâà òåðèòîðèÿòà, íà êîÿòî ñå ïëàíè-
ðàøå ñòðîèòåëñòâî íà çàâîäè-ãèãàíòè íà Çàïîðîæêèÿ ïðî-
ìèøëåí êîìïëåêñ. Ïðè îáñëåäâàíå íà Âúçíåñåíñêîòî ïëà-
òî (ðàéîíà íà ñúâðåìåííèÿ àäìèíèñòðàòèâåí öåíòúð íà
Çàïîðîæèå), íà òàêà íàðå÷åíàòà ïëîùàäêà À áå îòêðèò
ìîãèëíèê, â êîéòî âëèçàõà 50 ìîãèëè ñ ðàçëè÷íè ðàçìåðè
è ôîðìè.
Ìîãèëíàòà ïëîù ñå ïðîñòèðà îò ñåâåðîèçòîê íà þãî-
çàïàä è ñå ðàçäåëÿ íà äâå ãðóïè, êîèòî ñå íàìèðàò íà ðàç-
ñòîÿíèå 500 ì åäíà îò äðóãà. Ìåæäó ìîãèëíèòå íàñèïè íà
þãîçàïàäíàòà ãðóïà å îòêðèò âàë ñ âèñî÷èíà îò 45 äî 85
ñì. Âàëúò îáðàçóâà ïîñòðîéêà-óêðåïëåíèå âúâ âèä íà ïðà-
âîúãúëíèê ñ äúëæèíà 82 ì è øèðèíà 51 ì. Ïî âðåìå íà
ðàçêîïêèòå íà òîâà ñúîðúæåíèå ñà íàìåðåíè ìíîãî ôðàã-
ìåíòè îò äðåâíè ñúäîâå è êîíñêè êîñòè.  èçòî÷íàòà ÷àñò
íà óêðåïëåíèåòî àðõåîëîçèòå îòêðèëè ðàçðóøåíà êðúãî-
âà ïëîùàäêà, ïîêðèòà ñ êàìúíè íà ïëîù 29 êâ ì. Â öåíòú-
ðà é íà äúëáî÷èíà 2 ì ñå íàìèðàëî îáãîðåíî ïîãðåáåíèå,
çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò íàìåðåíèòå òóê îáãîðåíè ÷îâåø-
êè êîñòè, æåëåçíè ñòðåëè è êàìúíè.
Äî íåãî áèë îòêðèò îáåêò, êîéòî ïîëó÷èë â èñòîðè-
÷åñêàòà íàóêà íàçâàíèåòî “Êè÷êàñêî” èëè “Âúçíåñåíñêî”
ñúêðîâèùå. Òî ïðåäñòàâëÿâà öèëèíäðè÷íà ÿìà ñ äúëáî-
÷èíà äî 90 ñì è äèàìåòúð äî 70 ñì. ßìàòà áèëà äîãîðå
íàáèòà ñ ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ìåòàëíè âåùè. Îòãîðå íà ïîã-
ðåáåíèåòî áèëè çàáèòè òðè ñàáè. Ñðåä æåëåçíèòå âåùè
íà ñúêðîâèùåòî òóê-òàì áëåñòÿëî çëàòî è ñðåáðî. Ñúêðî-
âèùåòî å èçðÿçàíî öÿëîòî, ïîìåñòåíî â äúðâåí ñàíäúê,
íàòîâàðåíî íà êàìèîí è ïîä íàáëþäåíèåòî íà âúîðúæåíà
îõðàíà ïðåâîçåíî â Äíåïðîïåòðîâñêèÿ èñòîðè÷åñêè ìó-
çåé. Ñïåöèàëíà êîìèñèÿ âíèìàòåëíî îïèñàëà íàìèðàùè-
òå ñå òàì âåùè, íàïðàâèëà ïðîòîêîë è ãè ôîòîãðàôèðàëà.
Îò ïóáëèêàöèÿòà íà Â. À. Ãðèí÷åíêî ñòàâà ÿñíî, ÷å òàì
ñå íàìèðàëè 50 æåëåçíè ñòðåìåíà, 20 æåëåçíè êîíñêè þç-
äè, òîêè, õàëêè îò êîíñêà ñáðóÿ è ïð. Äâå-òðè äâîéêè ñòðå-
ìåíà è þçäè èìàëè ñðåáúðíè è çëàòíè îðíàìåíòè. Â ñúê-
ðîâèùåòî ñà íàìåðåíè 1500 çëàòíè âåùè âúâ âèä íà òîêè
è êúñ÷åòà îò ðàçòîïåí ìåòàë ñ òåãëî ïîâå÷å îò 1 êã è 200 ã.
Òîêèòå ñà èíêðóñòèðàíè ñúñ ñëîæíà þâåëèðíà òåõíèêà -
çúðíåñòà è ôèëèãðàííà, à íÿêîè áèëè ùàìïèðàíè. Îñíîâ-
íîòî èì ïðåäíàçíà÷åíèå å äà ñå èçïîëçâàò çà êîíñêè è ÷î-
âåøêè óêðàøåíèÿ.
Ñðåä âñè÷êèòå òåçè ïðåäìåòè ñà íàìåðåíè çëàòíè ïðúñ-
òåíè, ñàáè, êîïèÿ, êîë÷àíè, ëúêîâå, ñåäëà è äðóãè äåòàé-
ëè îò âîéíèøêî ñíàðÿæåíèå. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò âåùè-
òå áèëè îáãîðåíè, à ìíîãî äðóãè áèëè ïî÷òè èçãîðåíè, îò
êîèòî îñòàíàëè ñàìî ïàð÷åòà îò ñðåáðî è çëàòî.
Îò ñðåáúðíèòå âåùè íàé-äîáðå å çàïàçåíà åäíà ôèãóð-
à íà îðåë ñúñ çìåé â ëàïèòå, ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò àíòè÷íà
àëåãîðèÿ íà áîðáà íà îòêðèòà ñèëà è ëóêàâà õèòðîñò. Íà
ãúðäèòå íà îðåëà å èçðÿçàíà ìîíîãðàìà - ëàòèíñêè êðúñò
ïî êðàèùàòà ñ áóêâè, êîèòî îáðàçóâàò èìåòî ÏÅÒÐÎÑ.
Íà ãúðáà â äâå ðåäèöè ñà ðàçïîëîæåíè 12 òîï÷åòà ïî 6 â

297
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ðåäèöà. Êàêâî îçíà÷àâàò - íå å èçâåñòíî. Èçñëåäîâàòåëè- áðÿã. Çàïî÷âàéêè îò ñòåïòà, òàçè âèñî÷èíà ñå ïðåñè÷à
òå ñ÷èòàò, ÷å ñðåáúðíàòà ïòèöà òåæè ïîâå÷å îò 1 êã è å ïî- îò îâðàçè, êîèòî ñå ñòè÷àò â ðåêè÷êèòå Êàïóñòÿí è
âèñîêà îò 21 ñì. Íàâÿðíî îðåëúò íÿêîãà ñå å íîñåë íà ãîð- Êè÷êàñêà. Ïîä âèñî÷èíàòà ñå íàìèðà èçâåñòíèÿò â èñ-
íàòà ÷àñò íà õîðóãâèòå íà âèçàíòèéñêèòå ëåãèîíè.* Îò ôè- òîðèÿòà Êè÷êàñêè èëè Êðàðèéñêè ïúò ïðåç Äíåïúð.
ãóðàòà íà ëúâà, ñïàñåíà îò îãúíÿ îñòàíàëà ñàìî ãëàâàòà. Îñîáåíî çíà÷åíèå òîé èìà ïðåç IX-X âåê, êîãàòî ïðåç
×àñò îò ñðåáúðíèòå âåùè ñà êàäèëíèöà, äèñêîñè (ïëîñêè íåãî ìèíàâàë ïúòÿ îò Õåðñîí äî Êèåâ è ñúùîòî òîâà
êðúãëè áëþäà, óïîòðåáÿâàíè ïðè ëèòóðãèÿ), êîèòî èìàëè ìÿñòî ñå êðúñòîñâàëî ñ ãîëåìèÿ âîäåí ïúò “îò âàðÿãè
êóëòîâî ïðåäíàçíà÷åíèå (óòî÷íåíèåòî ìîå). äî ãúðöè”. Èçêëþ÷èòåëíîòî çíà÷åíèå íà òîâà ñðåäèùå
Ìíîãî îò âåùèòå íà ïîãðåáå- íà êðúñòîïúòèùà å â òîâà,
íèåòî (÷ðåç èçãàðÿíå) íå ñà ðàçïîç- ÷å ïðåç íåãî ñà ìèíàâàëè íàé-
íàòè ïîðàäè òîâà, ÷å ëîøî ñà ñå ãîëåìèòå òúðãîâñêè àðòåðèè
çàïàçèëè. è ïúòèùà â îíîâà âðåìå, ïðè
Àðõåîëîãúò Â. À. Ãðèí÷åíêî, Êè÷êàñêèÿ ïúò, ñâúðçâàù äâà-
êîéòî èçâúðøè ðàçêîïêèòå íà ïà- òà áðÿãà íà Äíåïúð, à íà Õîð-
ìåòíèêà, ãî äàòèðà îò VIII âåê è òèöèÿ ïðè Ïðîòîë÷îâèÿ áðîä
ïðàâè òàêúâ èçâîä: “Ïðåäìåòèòå áèëè ðàçïîëîæåíè ãîëåìè ñëà-
îò ñúêðîâèùåòî íà Âúçíåñåíñêî- âÿíñêè ñåëà, ÷èèòî îñòàíêè
òî ïîãðåáåíèå, ïîêàçâàò, ÷å òå íàìåðèëè è èçñëåäâàëè àðõå-
ñà ïðèíàäëåæàëè íå íà åäèí, à îëîçèòå.
íà íÿêîëêî, à ìîæå áè è íà ïî- Âèñî÷èíàòà, íà ÷èéòî
âå÷å ëèöà. âðúõ ñå íàìèðà ïëîùàäêà À
Òå, áåçóñëîâíî, íå ñà ìîãëè äà - ïèøå Ì. Ìèëåð - äîìèíè-
óìðàò åäíîâðåìåííî, è îò íîð- ðà íàä öÿëàòà òàçè îêîëíîñò.
ìàëíà ñìúðò. Ïðè÷èíàòà çà òà- Îò âúðõà íà âúçâèøåíèåòî ñå
êàâà ïðåæäåâðåìåííà ñìúðò å ðàçêðèâà åäèíñòâåíà íåçàáðà-
ìîãúë äà áúäå íåñïîëó÷ëèâ áîé, âèìà ïàíîðàìà íà äåñåòêè
âúñòàíèå âúâ âîéñêàòà èëè íÿ- êèëîìåòðè: íàäîëó êúì Õîð-
êàêâà ñåðèîçíà êàòàñòðîôà, ïî òèöèÿ è Ãîëåìè Ëóã, íàãîðå
âðåìå íà êîÿòî ñà çàãèíàëè ïúë- - êúì íà÷àëîòî íà ïðàãîâå-
êîâîäöè è ïðåäïîëàãàåìî êîëè÷åñ- òå, íà çàïàä - êúì êðàéíè-
òâî âîéíèöè. Òàçè êàòàñòðîôà òå ãðàíèöè íà ñòåïòà, à ïîä
ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò å äîâåëà äî âúçâèøåíèåòî å Êðàðèéñêèÿò
áåçèçõîäíî ïîëîæåíèå îñòàíàëè- âîäåí ïúò è ñðåäèùåòî íà
òå æèâè è òå ñà áèëè ïðèíóäåíè êðúñòîïúòèùàòà íà âåëèêè-
äà èçãîðÿò, çàåäíî ñ ïúëêîâîäöè- òå ïúòèùà. È íàãîðå, è íà-
òå è äðóãàðèòå ñè, è òàêèâà âîéñ- äîëó ïî ìåñòíîñòòà áëåñòè
êîâè ðåãàëèè êàòî ÎÐÅËÀ è ËÚ- ñðåáúðíàòà ïîâúðõíîñò íà
ÂÀ, çà äà íå îñòàíàò íà âðàãîâå- Äíåïúð, äîêúäåòî ïîãëåä
òå.” ñòèãà.”
Ñúîðúæåíèåòî íà âàëîâå, ðàç- Ñ÷èòàìå, ÷å òâúðäå èíòåðå-
ïîëîæåíî íà íàé-âèñîêàòà ÷àñò íà Âúçíåñåíñêîòî ïëàòî, ñåí å èçâîäúò íà Ìèõàèë Ìèëåð çà îòúæäåñòâÿâàíåòî íà
ïîçâîëÿâàëî äà ñå êîíòðîëèðà ìåñòíîñòòà â ðàäèóñ îò 15 Êè÷êàñêîòî (Âúçíåñåíñêîòî) ñúêðîâèùå ñ ïîãðåáåíèåòî
êì è ïî ìíåíèå íà Â. À. Ãðèí÷åíêî, òîâà ìîãëî äà áúäå íà êíÿç Ñâÿòîñëàâ, êîåòî ìîæå äà ñå ïðèåìå çà èñòèíà
óêðåïëåíèå íà Öåíòðàëåí ùàá íà óïðàâëåíèå íà âîéñêî- îùå è ïîðàäè òîâà, ÷å ïúðâî – ñðåä íàõîäêèòå íà òàéíñò-
âèÿ îòðÿä íà ñëàâÿíè è õàçàðè. âåíîòî Êè÷êàñêî (Âúçíåñåíñêî) ïîãðåáåíèå-èçãàðÿíå ñà
Äðóãî ìíåíèå èçêàçâà ïðîô. Ì. Ìèëåð, ó÷àñòíèê â ðàç- íàìåðåíè íÿêîëêî êîðàáíè ãâîçäåÿ. À òîâà ñâèäåòåëñòâà
êîïêèòå. Â 1951 ã. òîé ïóáëèêóâà â Êàíàäà ñòàòèÿòà “Ãðî- çà îáðåä - èçãàðÿíå íà êîðàáè, êîéòî áèë ðàçïðîñòðàíåí
áúò íà êíÿç Ñâÿòîñëàâ”. Â íåÿ äîêòîðúò ïî èñòîðèÿ Ì. ñðåä ñëàâÿíèòå â îíîâà âðåìå. È âòîðî, êíÿç Ñâÿòîñëàâ
Ìèëåð “óáåäèòåëíî” äîêàçâà, ÷å ïîãðåáåíèåòî ÷ðåç èçãà- äåéñòâèòåëíî áè ìîãúë äà ñå ïðèäâèæè íà êîðàáè ïî Íî-
ðÿíå íà Âúçíåñåíñêîòî ïëàòî â Çàïîðîæèåòî å ïîãðåáå- âèÿ Äíåïúð â ðàéîíà íà äíåøíàòà “×åðâåíà ðåêè÷êà” è
íèå íà êíÿç Ñâÿòîñëàâ. Ïðè òîâà òîé ñïðàâåäëèâî îáðú- ñëåä êàòî ðàçáðàë îò ðàçóçíàâà÷èòå ñè çà ïå÷åíåæêî ñåäà-
ùà âíèìàíèå íà èçêëþ÷èòåëíîòî ìó ðàçïîëîæåíèå, åäèí- ëèùå íà Êè÷êàñêàòà ïåðåïðàâà, ðåøèë äà ãî çàîáèêîëè
ñòâåíî ïî ñâîÿ ðîä, ïðåä öåëèÿ ïðîñòîð íà Äíåïúð îò ïðà- íà êîíå, êàêòî ãî ñúâåòâàë äà íàïðàâè ïðåäè ãîäèíà Ñâå-
ãîâåòå íà ×åðíî ìîðå. “Íà òîâà ìÿñòî, íåäàëå÷ îò Õîð- íåëä, ïî îáèêíîâåíèÿ ïúò ïðåç ñòåïíèòå äåðåòà Êàïóñòè-
òèöèÿ, Äíåïúð ëúêàòóøè è îãðàæäà îò äâåòå ñòðàíè íî, Êè÷êàñêî è äðóãè Òîâà òðÿáâàëî äà ñå íàïðàâè ñ öåë
ãîëÿìîòî è âèñîêî âúçâèøåíèå (Âúçíåñåíñêîòî ïëàòî) äà ñå íàíåñå âíåçàïåí óäàð íà çàñàäàòà, âñòðàíè îò ïðàãî-
ïîä ôîðìàòà íà ïîëóêúëáî, êîåòî ñå íàìèðà íà ëåâèÿ âåòå, êîåòî ùÿëî äà îáåçïå÷è ñâîáîäíîòî ïðåìèíàâàíå

* Òóê óâàæàåìèÿò ä-ð Øàïîâàëîâ äîïóñêà ãðóáà ãðåøêà ïîñòàâÿùà âúîáùå ïîä ñúìíåíèå îáåêòèâíîñòà íà ìíåíèåòî ìó. Â ðèìñêèòå
ëåãèîíè è âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ îðåëúò å âèíàãè ñ ðàçïåðåíè êðèëå, à ïîä êðàêàòà ìó èìà îòâîð ïðåäâèäåí çà ïðúò çà íîñåíå. Òóê êàêòî âèæäàìå
íÿìà ðàçïåðåíè êðèëå, êðàêàòà íà îðåëà (ñîêîëà) ñà ñúáðàíè ñãðàá÷èëè çìèÿ, êàòî ñúùî òàêà ëèïñâà îòâîð. Òàêà èçîáðàçåíèÿò òóê îðåë (ñîêîë),
ñòèëèñòè÷íî ìîæå äà íè îòâåäå è êúì åãèïåòñêàòà ñèìâîëèêà. Ñìèñúëúò íà äâàíàäåñåòòå ñèìåòðè÷íî ðàçïîëîæåíè èçäàòèíè íà ãúðáà íà îðåëà
ñúùî íå ñà îáåêò çà êîìåíòàð îò Øàïîâàëîâ, à áè ìîãúë äà îçíà÷àâà 12-òå ìåñåöà íà ñëúí÷åâèÿ öèêúë èëè íåùî äðóãî. (áåë. ðåä.)

298

íà ôëîòà íàãîðå ïî Äíåïúð. Íå å èçêëþ÷åíî äà ñå å î÷àê-
âàëî ïîìîù - ïðèñòèãàíå íà ôëîò îò Êèåâ â ðàéîíà íà
Êðàðèéñêàòà ïåðåïðàâà. Òúé êàòî íà Ñâÿòîñëàâ íå ñå óäà-
ëî äà ïðåìèíå íåçàáåëÿçàí ïðåç ñòåïíèòå ñóõîäîëè, òîé,
îòðÿçàí îò ïå÷åíåæêèÿ ôëîò íà Äíåïúð, áèë ïðèíóäåí äà
ñå èçêà÷è â íåãîëÿìàòà íàáëþäàòåëíà êóëà, êîÿòî áèëà
ïîñòðîåíà îò æèòåëèòå íà Êè÷êàñêîòî èëè Õîðòèöêî ñëà-
âÿíñêî ñåëèùå ïðåäè ñòî ãîäèíè íà èçãîäíîòî ñòðàòåãè-
÷åñêî âúçâèøåíèå íà Âúçíåñåíñêîòî ïëàòî. Âåðîÿòíî èìåí-
íî òàì âåëèêèÿò êíÿç Ñâÿòîñëàâ, çàåäíî ñúñ ñâîèòå âåðíè
âîåâîäè è íåãîëÿì îòðÿä âîéíèöè, èçòîùåíè îò çèìíèÿ
ãëàä, å âëÿçúë â ñâîÿ ïîñëåäåí, íåðàâåí áîé.
Çà ïðåáèâàâàíåòî íà ñëàâÿíñêè ôëîò íà ëåâèÿ áðÿã íà
Íîâèÿ Äíåïúð (ñðåùó ñúâðåìåííèÿ îñòðîâ Ðîñòüîáèí)
ñâèäåòåëñòâàò ñúáðàíèòå îò àâòîðà íà òåçè ðåäîâå äàííè
çà ìíîãî÷èñëåíèòå ñëó÷àéíè íàõîäêè ïî äúíîòî íà ðåêà-
òà ïðåç 1945-1952 ïî âðåìå íà ïîòúâàíå íà ðóñëîòî íà
Äíåïúð îò çåìåíàðÿäèòå. Èìåííî òîãàâà å íàìåðåí ñúä,
êèëèì è ñáðóÿ: ðèçíèöè, ìå÷îâå, íàêîíå÷íèöè íà êîïèÿ è
ñòðåëè îò âðåìåòî íà Êèåâñêà Ðóñ. Òóê ïðåç 1952 ã. áèëè
íàìåðåíè è ïîòúíàëè êîðàáè. Íà íîñà íà åäèí îò òÿõ ñòî-
ÿëà ôèãóðêà íà íÿêàêâî ÷óäîâèùå - äðàêîí. Ìîæå áè òîâà
å áèëà ïîñëåäíàòà ñòîÿíêà íà êîðàáèòå íà êíÿç Ñâÿòîñ-
ëàâ, êîèòî òîé íå äî÷àêàë, îñòàíàë çàâèíàãè íà Âîçíåñåí-
ñêîòî ïëàòî.
Îíåçè îò áîéíèòå ïîáðàòèìè íà êíÿç Ñâÿòîñëàâ, êîè-
òî îñòàíàëè æèâè, âúçìîæíî å ñ æèòåëèòå íà áëèçêèòå ñëà-
âÿíñêè ñåëèùà, äà ñà ïîãðåáàëè ïî ñòàðèíåí îáðåä* âåëè-
êèÿ êíÿç-ïúëêîâîäåö, êàòî ãî èçãîðèëè çàåäíî ñ êîíåòå è
ïðèñëóãàòà. Òðàäèöèîííà ìîãèëà íå áèëà âäèãíàòà, çàùî-
òî îò åäíà ñòðàíà õðèñòèÿíñòâîòî âçåëî ãîëåìè ðàçìåðè,
êàòî íå âúçïðèåìàëî ïîäîáíè îáðåäè è ñúîðúæåíèÿ, à îò
äðóãà ñòðàíà, ìîæå áè ñàìîòî Âúçíåñåíñêî ïëàòî (òîâà
÷óäåñíî ìÿñòî), äðåâíèòå ñà ñìÿòàëè åñòåñòâåíà ïðèðîä-
íà ìîãèëà çà èìåòî íà êíÿçà. À çà äà îòëè÷àò ìîãèëàòà îò
äðóãèòå è äà îñòàíå êàòî çíàê çà ïîòîìöèòå, êîèòî ùå ïîì-
íÿò è ìîæå áè ùå òúðñÿò ñëåäèòå íà âåëèêèÿ êíÿç, òå íà-
áîëè ïîãðåáåíèåòî ñ òðè ñàáè. Ìàêàð ÷å íå å èçêëþ÷åíî
òîâà äà ñà íàïðàâèëè ïå÷åíåçèòå, êîèòî ñå ñòðàõóâàëè îò
êíÿç Ñâÿòîñëàâ è ñëåä íåãîâàòà ñìúðò.
Â. À. Ãðèí÷åíêî îòíàñÿ êíÿæåñêîòî ïîãðåáåíèå íà Âúç-
íåñåíñêîòî ïëàòî êúì VIII â. È äåéñòâèòåëíî, ÿñíî ñà äà-
òèðàíè âåùèòå, íàïðèìåð ìîíåòèòå. È åñòåñòâåíî, ïðè
òîâà ïîãðåáåíèå íà ïúëêîâîäåöà Ñâÿòîñëàâ, êîéòî îò 964
ã. ïî÷òè íå å æèâÿë â Êèåâ, à ïîñòîÿííî ñå å íàìèðàë â
çàäãðàíè÷íè ïîõîäè, òó ñðåùó õàçàðè, òó ñðåùó áúëãàðè-
*
Òîâà òâúðäåíèå å òâúðäå ïðåñèëåíî è íåäîêàçàíî. Ñëåä êàòî å ñòàíàë ïúëêîâîäåö è âëàäåòåë îò òàêàâà âåëè÷èíà, çàùî îò êíÿç íå ñå å
ïðåòèòóëóâàë íà öàð èëè èìïåðàòîð. Ó ðóñèòå òàçè òèòëà èäâà ÷àê ïðåç 1552 ã. ñëåä ïðåâçåìàíåòî íà Êàçàí íà 2 îêòîìâðè îò êíÿç Èâàí Ãðîçíè
– áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
òå, òðóäíî ìîæå äà ñå ðàç÷èòà äà ñå íàìåðè íÿêàêâà âåù,
õàðàêòåðíà çà äðåâíîðóñêèÿ êíÿç. Ùå íàïîìíèì, ÷å Ñâÿ-
òîñëàâ å âîþâàë ñ áúëãàðèòå â 968 ã. è êàòî ãè ïîêîðèë,
áèë êíÿç íà òåõíèòå çåìè íÿêîëêî ãîäèíè â Ïðåñëàâ, êàòî
ïðåäèçâèêàë ñ òîâà Âèçàíòèÿ. Èçâåñòíî å è çà òîâà, ÷å òîé
ïîëó÷àâàë äàíúöè íå ñàìî îò áúëãàðèòå, íî è îò âèçàí-
òèéöèòå. Òàêà áèëî è â 971 ã., êîãàòî Ñâÿòîñëàâ ñå îòêàçàë
äà ïðåâçåìå Öàðèãðàä ïðè ñêëþ÷âàíåòî íà ìèðíèÿ äîãî-
âîð â Äîðîñòîë.*
Öåííèòå þâåëèðíè èçðàáîòêè, êîèòî äàòèðàò îò
VIII-IX ñòîëåòèå îò ñúêðîâèùíèöèòå íà âèçàíòèéñêèòå
èìïåðàòîðè èëè áúëãàðñêè êàíîâå, ñà ìîãëè äà ïîïàäíàò
âúâ Âúçíåñåíñêîòî ïîãðåáåíèå â êà÷åñòâî íà òðîôåè íà
êíÿç Ñâÿòîñëàâ. Ñúùî òàêà è â ëåòîïèñà å íàïèñàíî, ÷å
Ñâÿòîñëàâ ñå å äâèæåë êúì ïðàãîâåòå “íîñåéêè áîãàòñò-
âà, êîèòî å çàâëàäÿë ó ãúðöèòå”.
Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè îò óñòíè ñúîáùåíèÿ íà èç-
âåñòíèÿ áúëãàðñêè ïîïóëÿðèçàòîð íà äðåâíàòà èñòîðèÿ Ãå-
îðãè Êîñòîâ â Áúëãàðèÿ áÿõà ïóáëèêóâàíè ñòàòèè, â êîèòî
“Âúçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå” ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ïîãðåáå-
íèåòî íà âèäíèÿ â èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ êàí Àñïàðóõ. Çà
ñúæàëåíèå íèå íÿìàìå òåçè ïóáëèêàöèè è íå ìîæåì äà
äàäåì ñúîòâåòíà îöåíêà íà òÿõíîòî íàó÷íî ðàâíèùå. Ãëàâ-
íèÿò àðãóìåíò â òÿõ å, êàêòî êàçà â 1993 ã. Ã. Êîñòîâ, íàä-
ïèñúò íà ãúðäèòå íà ñðåáúðíàòà ôèãóðêà íà îðåëà îò ñúê-
ðîâèùåòî êîéòî òîé ÷åòå íå êàòî ÏÅÒÐÎÑ, à êàòî ÀÑ-
ÏÎÐ, íî âñè÷êî òîâà åñòåñòâåíî å òâúðäå ìàëêî. Çàùîòî
íàäïèñúò ÏÅÒÐÎÑ å ðàç÷åòåí îò âèäíèÿ ñàíêòïåòåðáóðã-
ñêè ìåäèåâèñò Ë. À. Ìàöóëåâè÷ è ïðåâåäåíî êàòî ÏÅÒ-
ÐÎÂÀ, ò.å. ÂÅÙ ÍÀ ÏÅÒÚÐ. Âúâ âðúçêà ñ òîâà òðÿáâà äà
íàïîìíèì, ÷å â 969 ã. ïî âðåìå íà âîéíàòà ñ êíÿç Ñâÿòîñ-
ëàâ, óìèðà áúëãàðñêèÿò öàð Ïåòúð. Òîãàâà çàùî äà íå äî-
ïóñíåì, ÷å òîâà å áèëà âåù îò íåãîâàòà ñúêðîâèùíèöà?
Ñàìî äîïúëíèòåëíî èçó÷àâàíå íà âåùèòå îò ñúêðîâè-
ùåòî ìîæå îêîí÷àòåëíî äà îòãîâîðè íà ñúùåñòâóâàùèòå
äíåñ âúïðîñè.
Ïðåâîä îò óêðàèíñêè
Ãàííà Ïåíåâà - Áåñàðàáñêà
Ëèòåðàòóðà
1. Ãðèí÷åíêî, Â. À. Ïàìÿòêà VIII ñò. êëî ñ. Âîçíåñåíêè íà Çàïîðiææi.
- Àðãåîëîãiÿ - 1950, Ò.3, ñ. 63.
2. Ìûëëåð Ìèõàéëî. Ìîãèëà êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà //Ñòàðîæèòíîñòü//
“Ïàìÿòêè, Óêðàûíè”, 1993, ×èñëî 7/7, Ñ. 15-18.
3. Ìàöóëåâè÷ Ë. À. Âîéñêîâîé çíàê Óâ. //Â.Â., 1959, ò. ÕVI, Ñ. 183-205.
299
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÏÎÇÈÖÈß ÇÀ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ
ÀÑÏÀÐÓÕ (ÈÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÎÐ)
Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ Â. ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
 íàóêàòà âèíàãè èìà ìÿñòî çà ñúìíåíèÿ è õèïîòåçè,
îùå ïîâå÷å, êîãàòî ñå êàñàå çà èñòîðèÿ. Áúëãàðñêàòà èñ-
òîðèÿ îáà÷å å äîñòàòú÷íî îñàêàòÿâàíà è ôàëøèôèöèðà-
íà, çà äà ïîçâîëÿâàìå òîâà äà ñå ñëó÷âà áåçîòãîâîðíî è â
íàøè äíè. Ùî ñå êàñàå çà ãðîáà íà êàí Àñïàðóõ (642-701 )
- îñíîâàòåëÿ íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, òðÿáâà äà áúäåì îñî-
áåíî âíèìàòåëíè â ïðåöåíêèòå ñè, çà äà íå ñìå ïðåêàëåíî
ïðèñòðàñòíè. Êîãàòî îáà÷å ãîâîðÿò ôàêòèòå - è áîãîâåòå
òðÿáâà äà ìúë÷àò, à ñëó÷àÿò å òî÷íî òàêúâ.
Îò èçëîæåíèåòî íà Ãåîðãèé Øàïîâàëîâ ñòàâà ÿñíî, ÷å
òîé ïðåäè âñè÷êî èçëàãà ëè÷íàòà ñè ïîçèöèÿ ïî ñëó÷àÿ,
êàòî íå ñå îïèðà íà ñåðèîçíè àðãóìåíòè â ïîëçà íà òåçàòà
ñè. Ñïîðåä íåãî íÿêîè èñòîðèöè ñ÷èòàò, ÷å âúâ Âîçíåñåí-
êà å ïîãðåáàí êàí Àñïàðóõ, à äðóãè ñ÷èòàò, ÷å òîâà å ïîã-
ðåáåíèå íà êèåâñêèÿ êíÿç Ñâåòîñëàâ (964-972 ), íî òîé íå
êàçâà êîè ñà òåçè ó÷åíè è êàêâè ñà òåõíèòå àðãóìåíòè. Åäèí-
ñòâåíèÿò, êîãîòî ñïîìåíàâà, å ïðîô. Ì. Ìèëåð, ÷èèòî îïè-
ñàíèÿ (ñòàòèÿòà îò 1951 ã.) ñà ïîâå÷å ãåîãðàôñêè, îòêîë-
êîòî èñòîðè÷åñêè. Êîìåíòèðàéêè àðãóìåíòèòå íà íàøèÿ
èçñëåäîâàòåë Ãåîðãè Êîñòîâ, Øàïîâàëîâ ñå îáîñíîâàâà
íà óñòíè ðàçãîâîðè, íî ÿâíî íå å çàïîçíàò ñ êíèãàòà íà
Êîñòîâ, êîÿòî èçëåçå ïî-êúñíî, ñëåä íåãîâàòà ñìúðò (1).
Èçëàãàéêè áúëãàðñêàòà ïîçèöèÿ, ùå ñå îïðà íà çàêëþ-
÷åíèÿòà íà èçâåñòíè íàøè è ÷óæäè ó÷åíè, à ñúùî è ùå
íàïðàâèì ïîäðîáåí àíàëèç íà íàõîäêèòå îòêðèòè â àíà-
ëîãè÷íî òàêîâà ïîãðåáåíèå â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, çà êî-
åòî å äîêàçàíî, ÷å ïðèíàäëåæè íà áàùàòà íà Àñïàðóõ -
êàí Êóáðàò (605-665 ). Äâåòå ïîãðåáåíèÿ è ñúêðîâèùàòà
îòêðèòè â òÿõ ñà èäåíòè÷íè è ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò çà
ñðàâíèòåëåí àíàëèç, êàêòî è ñ äðóãè ïîäîáíè áúëãàðñêè
íàõîäêè îò Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ V-VII â. (9,10).
 çàùèòà íà òåçàòà, ÷å Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå å áúë-
ãàðñêî, è ÷å òîâà å èìåííî ãðîáúò íà êàí Àñïàðóõ ñà ñå
ïðîèçíåñëè ñëåäíèòå ó÷åíè: Ã. Ô. Êîðçóõèíà, ïðîô. Ñòàí-
÷î Âàêëèíîâ, Äèìèòðîâ, Ðàøåâ, Ãåîðãè Êîñòîâ, ïðîô. Ãå-
îðãè Áàêàëîâ, ïðîô. Ïåòúð Ïåòðîâ, ïðîô. Ñâåòëàíà Ïëåò-
íüîâà, ïðîô. Ïåòåð Þõàñ, àêàä. Îìåëÿí Ïðèöàê, ïðîô.
Äèìèòúð Îâ÷àðîâ è íÿêîè äðóãè, â òîâà ÷èñëî è îòêðèâà-
òåëÿò ìó Â. Ãðèí÷åíêî (1).
Ïðåäè äà çàïî÷íåì ñ àíàëèçà íà ïîãðåáàëíàòà íàõîä-
êà è ïðåäìåòèòå, òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå íà íÿêîè
ôàêòè îêîëî ñúäáàòà íà ñúêðîâèùåòî è íåãîâèòå îòêðè-
âàòåëè. Èçõîæäàéêè îò êíèãàòà íà Êîñòîâ (1) ïîâå÷åòî îò
ó÷àñòíèöèòå â Äíåïðîïåòðîâñêàòà àðõåîëîãè÷åñêà åêñïå-
äèöèÿ ïðåç 30-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê ñà èíòåðíèðàíè,
ðåïðåñèðàíè èëè ðàçñòðåëÿíè â ñòàëèíñêèòå êîíöëàãåðè
(ÃÓËÀÃ). Ñðåä òÿõ ñà àêàä. Ä. È. ßâîðíèöêè, Â. À. Ãðèí-
÷åíêî, Â. Ã. Êîðîëåíêî, Ì. Ì. Êîöþáèíñêè, Ä. È. Íåìè-
ðîâè÷-Äàí÷åíêî, Ï. Ê. Ñàêñàãàíñêè, È. Å. Ðåïèí, Â. Î.
Êëþ÷îâñêè, À. À. Ïîòåáíÿ, Ì. Ô.Ñóìöîâ, Ä. È. Áàãàëèé,
Ñ. Ñ. Ãàì÷åíêî, Ï. Ê. Ñìîëè÷åâ, À. Á. Äîáðîâîëñêè, À.
Ê. Òàõòàé è äðóãè Òå ñà ïðåñëåäâàíè îò ðóñíàöèòå, êàêòî
300
è óêðàèíñêè íàöèîíàëèñòè, áîðåùè ñå çà íåçàâèñèìà Óê-
ðàéíà!.. Ñàì ïî ñåáå ñè òîçè ôàêò ãîâîðè ìíîãî êàê ñà ñå
ðàçïðàâÿëè ñ ó÷åíèòå, èñêàùè äà ïðàâÿò ÷åñòíà íàóêà è
îñìåëèëè ñå äà îòêðèÿò áúëãàðñêè íàõîäêè, à íå “ñëàâÿí-
ñêè” èëè “õàçàðñêè”.
Òåçè íàõîäêè è äîñåãà ñòîÿò â ïðàøíèòå âèòðèíè íà
óêðàèíñêèòå è ðóñêèòå ìóçåè è íîñÿò íèùî íåçíà÷åùèÿ è
îáèäåí çà íàñ åòèêåò - “êî÷åâûå” (íîìàäè, ÷åðãàðè). ...Òîâà
å ÿâíà íåñïðàâåäëèâîñò è ôàëøèôèêàöèÿ íà áúëãàðñêàòà
äðåâíà èñòîðèÿ.
Ñëåä îòêðèâàíå íà Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå òî
óìèøëåíî èëè ïîðàäè íåáðåæíî îòíîøåíèå å ðàçïðúñ-
íàòî â íÿêîëêî ìóçåÿ. Èìà äàæå äàííè, ÷å åäíà ÷àñò îò
çëàòíèòå ïðåäìåòè ñâúðçàíè ñ êàí Àñïàðóõ ñå íàìèðàò â
ìóçåÿ â Òáèëèñè (Ãðóçèÿ). Òåçè íàõîäêè, ñïîðåä íàøèÿ
õóäîæíèê Ãðèãîð Ñïèðèäîíîâ ñà ñå íàìèðàëè â ïîäçåì-
íèòå õðàíèëèùà íà ìóçåÿ, êîãàòî òîé ãî å ïîñåòèë èí-
êîãíèòî ïðåç 1966 ã. ïðèäðóæàâàí îò åäèí ãåíåðàë îò
ÊÃÁ, êîéòî ìó ïîêàçàë ñúêðîâèùåòî. Ïî äóìèòå íà Ñïè-
ðèäîíîâ òî ñúäúðæàëî ìíîæåñòâî çëàòíè ïðåäìåòè, ñú-
äîâå è îðúæèÿ, ñðåä êîèòî è çëàòåí ìåäàëüîí - îãúðëè-
öà ñ îáðàçà íà ñàìèÿ âëàäåòåë - êàí Àñïàðóõ!...
Íà Ñïèðèäîíîâ áèëî ðàçðåøåíî äà ðèñóâà èçîáðàæå-
íèåòî íà ìåäàëüîíà è òîâà êîïèå ñå ñúõðàíÿâà äíåñ â Ñî-
ôèÿ.
Òâúðäå âúçìîæíî å òîâà äà å äðóãà íàõîäêà, ñâúðçàíà ñ
äðåâíèòå áúëãàðè îò Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, òúé êàòî
çíàåì, ÷å âúâ Ôàíàãîðèÿ è Êðèì, êîèòî ñà ñðàâíèòåëíî
áëèçî äî Ãðóçèÿ, ñà îòêðèòè ìíîãî ãðîáíèöè íà áúëãàðñ-
êè áëàãîðîäíèöè îò ðîäà Äóëî.
Îòêðèâàòåëÿò íà Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå àðõåîëî-
ãúò Âëàäèìèð Àâòîíîìîâè÷ Ãðèí÷åíêî å èìàë àðõèâ, êîé-
òî å çàïàçåí. Äîêëàäúò çà îòêðèòèåòî ìó îáà÷å ñëåä 1932
ã. îòèâà â ðúöåòå íà âåçäåñúùîòî ÊÃÁ. È Êîñòîâ (1) è
Ïàøîâ (15) ïîòâúðæäàâàò òîçè ôàêò, êàòî èçòúêâàò, ÷å äî-
êóìåíòèòå ñà áèëè çàñåêðåòåíè è ïî-êúñíî öåíçóðèðàíè,
íî öåíçîðèòå íå äîïóñêàò äîêëàäà íà Ãðèí÷åíêî äà ñòàíå
íàó÷íà ïóáëèêàöèÿ è ïî-êúñíî äðóãè ñúâåòñêè àðõåîëîçè
ãî ôàëøèôèöèðàò (15).
ÄÀÒÈÐÎÂÊÀ ÍÀ ÑÚÊÐÎÂÈÙÅÒÎ
Òúé êàòî ðàçëèêàòà â ñúáèòèÿòà - ïîãðåáåíèåòî íà êàí
Àñïàðóõ (â 701 ã.) è ñìúðòòà íà êíÿç Ñâåòîñëàâ (â 972 ã.) å
íàä äâà âåêà, âúïðîñúò ñ äàòèðîâêàòà íà íàõîäêàòà å ìíî-
ãî âàæåí.
Øàïîâàëîâ òâúðäè, ÷å Ãðèí÷åíêî ãî äàòèðà îò VIII âåê,
êàòî ñå ïîçîâàâà íà ïîñìúðòíàòà ìó ïóáëèêàöèÿ. Òÿ îáà÷å
å “ðåäàêòèðàíà” (ò. å. ôàëøèôèöèðàíà) ïîä íå÷èÿ äèêòîâ-
êà îò ìëàäàòà èñòîðè÷êà À. Ñìîëåíêî. Äîðè äàòèðîâêàòà

äà å îò VIII âåê, íå å ÿñíî êàê òÿ ñå “âúðçâà” ñ åâåíòóàëíî-
òî ïîãðåáåíèå íà êíÿç Ñâåòîñëàâ, ñòàíàëî ïðåç 972 ã., êî-
åòî âå÷å å Õ âåê? Ãåîðãè Êîñòîâ îáà÷å, ñëåä ãîëåìè ïåðè-
ïåòèè ïîïàäà íà ëè÷íèÿ àðõèâ íà Ãðèí÷åíêî, ñúõðàíÿâàí
âúâ “Âèäîáåöêèÿ ìàíàñòèð” â Êèåâ. Òàì íàïèñàíî ñîáñò-
âåíîðú÷íî îò ðúêàòà íà èçñëåäîâàòåëÿ å îòáåëÿçàíî, ÷å
âåðîÿòíè åòíè÷åñêè íîñèòåëè íà Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâè-
ùå ñà äðåâíèòå áúëãàðè. Íà íÿêîëêî ïúòè å ñïîìåíàòî
èìåòî è íà êàí Àñïàðóõ.  îðèãèíàëíèÿ òåêñò Ãðèí÷åíêî
äàòèðà Âîçíåñåíñêèÿ àðõåîëîãè÷åñêè êîìïëåêñ, òðóïîèç-
ãàðÿíèÿòà è ñàìîòî ñúêðîâèùå, ÷å êàòåãîðè÷íî ñà îò VII
âåê (1).
Àíàëèçúò íà ïðåäìåòèòå ïîêàçâà, ÷å òîâà ñà áúëãàðñêè íà-
õîäêè îò êðàÿ íà VII âåê. Òàêîâà å çàêëþ÷åíèåòî è íà ïðîô.
Äèìèòúð Îâ÷àðîâ (5), è íà Ðàøåâ (9, 10).  ïúðâîíà÷àëíèÿ
ñïîð, íÿêîè ðóñêè ó÷åíè êàòî Á. À. Ðèáàêîâ è äðóãè ñå îïèò-
âàò äà èçêàðàò ñúêðîâèùåòî “ñëàâÿíñêî”. Òîâà îáà÷å å êàòå-
ãîðè÷íî îòõâúðëåíî îò Ì. È. Àðòàìîíîâ, Ñ. À. Ïëåòíüîâà, Ã.
Ô. Êîðçóõèíà, À. Ê. Àìáðîç è À. È. Ñåìüîíîâ, êîèòî ïðè÷èñ-
ëÿâàò íàõîäêàòà êúì êîííèòå íàðîäè, ñòåñíÿâàéêè ôîêóñà âúð-
õó àâàðè, áúëãàðè, óãðè è õàçàðè (5). Êîðçóõèíà äèðåêòíî ïî-
ñî÷âà áúëãàðèòå, à Ïëåòíüîâà äîêàçâà îáùèòå ÷åðòè íà ñúê-
ðîâèùåòî ñ òåçè îò ïàìåòíèöèòå íà ñàëòîâî-ìàÿöêàòà êóëòó-
ðà, êîèòî ñà áúëãàðñêè.
Äàòèðîâêàòà íà ñúêðîâèùåòî è äðóãèòå íàõîäêè îò VII
âåê óáåäèòåëíî äîêàçâàò, ÷å òå íÿìà êàê äà áúäàò ñâúðçà-
íè ñ êíÿç Ñâåòîñëàâ, êîéòî ñå ïîÿâÿâà íà èñòîðè÷åñêàòà
ñöåíà äâà âåêà è ïîëîâèíà ïî-êúñíî!
Íåçàâèñèìî îò òîâà ùå ïîñî÷èì è äðóãè äîêàçàòåëñò-
âà è ôàêòè â ïîëçà íà òåçàòà, ÷å íàõîäêèòå îò Âîçíåñåíêà
ñà ñâúðçàíè ñ ïîãðåáåíèåòî íà êàí Àñïàðóõ è ñ äðåâíèòå
áúëãàðè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÎÃÐÅÁÀËÍÈßÒ ÎÁÐÅÄ
Øàïîâàëîâ è äðóãè àâòîðè, îïèòâàéêè ñå äà èçêàðàò
Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå “ñëàâÿíñêî”, èçòúêâàò êàòî àð-
ãóìåíò ïîãðåáàëíèÿ îáðÿä ñ òðóïîèçãàðÿíå, êîéòî ñïîðåä
òÿõ å èçêëþ÷èòåëåí ïðèîðèòåò íà ñëàâÿíèòå. Ïðè íàõîä-
êàòà îáà÷å èìàìå äâà âèäà ïîãðåáåíèÿ ÷ðåç òðóïîèçãàðÿ-
íå (ïðèëîæåíî çà âëàäåòåëÿ) è òðóïîïîëàãàíå (çà çàãèíà-
ëèòå âîèíè è çíàòíè ïúëêîâîäöè).
È äâàòà âèäà ñà ïîçíàòè íà äðåâíèòå áúëãàðè, ïëþñ
åäèí òðåòè âèä, ïðèëàãàí ïðåäèìíî çà èçòúêíàòè âîäà÷è
è äóõîâíè ëè÷íîñòè (æðåöè, êîëîáðè, øàìàíè è ïð.), êîè-
òî ñå ïîãðåáâàëè â êëîíèòå íà ãîëÿìî äúðâî èëè â äúíåðà
íà äúðâî (7). Ïðèëàãàíåòî íà òðóïîèçãàðÿíå è ïîãðåáâàíå
çàåäíî ñ áîéíèòå êîíå è îðúæèåòî (êàêúâòî å ñëó÷àÿò âúâ
Âîçíåñåíêà) çà âëàäåòåë èëè ïúëêîâîäåö ñå ïîòâúðæäàâà
è îò Îâ÷àðîâ (5) è îò Âàêëèíîâ (6). Îâ÷àðîâ èçòúêâà, ÷å
êîëåêòèâíîòî ïîãðåáåíèå (â ñëó÷àÿ 31 äóøè) å ñúùî õà-
ðàêòåðíî çà äðåâíèòå áúëãàðè è äàâà ïðèìåð ñ àíàëîãè÷-
íè áúëãàðñêè íàõîäêè - íåêðîïîëà â Íîâè ïàçàð, ïîãðå-
áåíèåòî ïðè ñ. Êþëåâ÷à, Øóìåíñêî è äðóãè (5).
Ñðàâíÿâàéêè ïîãðåáåíèåòî íà êàí Àñïàðóõ ñ òîâà íà
áàùà ìó êàí Êóáðàò â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, ñå âèæäà, ÷å
òå ñà èäåíòè÷íè êàòî îáðÿä. Êàí Êóáðàò ñúùî å ïîãðåáàí
ñ òðóïîèçãàðÿíå, êàòî ïðàõúò è îñòàíàëèòå êîñòè ñà ïîñ-
òàâåíè â äúðâåíî êîâ÷åæå, îáêîâàíî ñúñ çëàòíè ïëî÷êè è
àïëèêàöèè (2). Ïî ïîäîáåí íà÷èí å ïîãðåáàí è òðàêî-ìà-
êåäîíñêèÿò öàð Ôèëèï II (359-336 ïð. Õð.) â ãðîáíèöàòà
îò Âåðãèíà (Þæíà Òðàêèÿ).
Ïðè ïîñëåäíîòî ïîãðåáåíèå íà Ôèëèï II îáà÷å êîâ÷å-
æåòî-óðíà å èçðàáîòåíî îò ìàñèâíî çëàòî ñ õàðàêòåðíàòà
çà òðàêèéñêàòà àíòè÷íîñò áîãàòñòâî è ðàçòî÷èòåëñòâî. Íÿ-
301
 ÀÂÈÒÎÕÎË

4
2
3
1

7 8
5 6

9 10

1-2 – Ìîíîãðàìèòå íà êàí Êóáðàò. 2 – Ìîíîãðàìúò íà êàí Îðãàíà (ïî Êîñòîâ è Âåðíåð). 3 – Ìîíîãðàìúò íà êàí Àñïàðóõ îò
ñðåáúðíèÿ îðåë (ïî Îâ÷àðîâ). 5-8 – Âèçàíòèéñêè ìîíîãðàìè (ïî Êîõ). 9 – Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå êàòî êóï ïðåäìåòè (ïî Êîñòîâ è
Ãðèí÷åíêî). 10 – Ñðåáúðíèÿò îðåë îò çíàìåòî (áîí÷óêà) íà êàí Àñïàðóõ (ïî Îâ÷àðîâ).

302

êîè ôàëøèôèêàòîðè íà èñòîðèÿòà îò Ãúðöèÿ îáÿâèõà òî-
âà ñúêðîâèùå çà “ãðúöêî”!...
Îïèðàéêè ñå íà ñâèäåòåëñòâàòà íà Ìèõàèë Ìèëåð çà
íàìåðåíè íÿêîëêî “êîðàáíè ãâîçäåÿ” ïðè Âîçíåñåíñêîòî
ïîãðåáåíèå - èçãàðÿíå, Øàïîâàëîâ òâúðäè, ÷å êíÿç Ñâå-
òîñëàâ áèë ïîãðåáàí òàì, êàòî ãî èçãîðèëè â ðå÷íà ëàäèÿ
èëè êîðàá. Ñïîðåä íåãî òîâà áèë ñëàâÿíñêè îáè÷àé - îá-
ðÿä èçãàðÿíå â êîðàáè è áèë èçâúðøåí îò ñëàâÿíèòå, íà-
ìèðàùè ñå â “îêîëíèòå ìíîãîáðîéíè ñëàâÿíñêè ñåëèùà”.
 òàçè òåçà èìà íÿêîëêî ñëàáè ïóíêòà:
1. Îáè÷àÿò çà ïîãðåáåíèå ñ èçãàðÿíå â ëàäèÿ èëè ðå÷åí
êîðàá (äðàêàð) å õàðàêòåðåí çà âèêèíãèòå (âàðÿãèòå), êîè-
òî ñà ñå ïîäâèçàâàëè ïðåç IÕ-Õ âåê ïî Äíåïúð è äðóãèòå
ãîëåìè ðåêè â îáëàñòòà. Òîçè îáè÷àé ñå å ïðèëàãàë îò òÿõ
ñàìî çà çíàòåí ïúëêîâîäåö èëè áëàãîðîäíèê.
2. Â íàõîäêàòà èìà ãâîçäåè (íå çíàì ïî êàêúâ êðèòåðèé
ñà îïðåäåëåíè êàòî “êîðàáíè”), íî òå ñà ñàìî 2 áðîÿ. Åä-
âà ëè íÿêîé ìîæå äà ñãëîáè êîðàá èëè ëîäêà ñàìî ñ äâà
ïèðîíà.
3.  õðîíèêèòå îáà÷å ñå òâúðäè, ÷å âîéíèöèòå íà Ñâå-
òîñëàâ ñà ñå ïðèäâèæâàëè ïî ðåêèòå ñ ëîäêè åäíîäðúâêè
(ò. å. èçäúëáàíè ïî ïðèìèòèâåí è àðõàè÷åí íà÷èí îò ñòâî-
ëà íà öÿëî äúðâî), ïðè êîèòî ëèïñâàò ïèðîíè â êîíñòðóê-
öèÿòà (11).
4. Ñïîðåä àâòîðèòåòíè èñòîðè÷åñêè àòëàñè, èçäàäåíè
â Åâðîïà - Ìàêèâèäè (17) è Êèíäåð è Õèëãåìàí (8), â ïî-
ñî÷åíèÿ ïåðèîä IÕ-Õ â. â ðàéîíà íà Âîçíåñåíêà íå å èìà-
ëî íèêàêâè ñëàâÿíñêè ïîñåëåíèÿ. Òåçè òåðèòîðèè ñà áèëè
íàñåëÿâàíè îò “÷åðíèòå áúëãàðè” íà êàí Áàò Áîÿí, à ïî-
êúñíî îò õàçàðè, ïå÷åíåãè è êóìàíè. Ïðè êàí Êðóì (803-814
) è ïðè öàð Ñàìóèë (976-997) ñåâåðîèçòî÷íà ãðàíèöà íà
Áúëãàðèÿ å áèëî äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Äíåïúð.
5.  èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè íÿìà íèêàêâè êîíêðåòíè
äàííè çà èçâúðøåíî ïîãðåáåíèå íà êíÿç Ñâåòîñëàâ. Åäèí-
ñòâåíîòî, êîåòî ñå ñïîìåíàâà, å ÷å å áèë óáèò íà ïðàãîâå-
òå íà ð. Äíåïúð îò ïå÷åíåãèòå, êîãàòî ñå çàâðúùàë îò ïî-
õîäà ñè ñðåùó Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ (11). Îìåëÿí Ïðèöàê,
îïèðàéêè ñå íà èçòî÷íèêà “Ïîâåñòü âðåìåííûõ ëåò”, ñú-
îáùàâà, ÷å “êàãàíúò íà ïå÷åíåãèòå Êóðÿ (Êóðà) ðàçáèë
àðìèÿòà íà Ñâåòîñëàâ, êîÿòî ñå âðúùàëà îò ïîõîä
ñðåùó Âèçàíòèÿ. Ñàìèÿò Ñâåòîñëàâ áèë óáèò è êàãà-
íúò ñïîðåä ñòàðèÿ îáè÷àé íà ñòåïèòå (ò. å. äðåâíèÿ
áúëãàðî-õóíîðî-ñêèòñêè îáè÷àé - áåë. ìîÿ) ìó îòñÿêúë
ãëàâàòà è îò ÷åðåïà íàïðàâèë ÷àøà, îáêîâàë ÿ ñ ìåòàë
è ïèë îò íåÿ” (12). Îò òîâà ñòàâà ÿñíî, ÷å êíÿç Ñâåòîñëàâ
íå å áèë ïîãðåáâàí îò ñâîèòå, çàùîòî òðóïúò ìó å ñòàíàë
ïëÿ÷êà íà ïå÷åíåãèòå...
6. Øàïîâàëîâ ñè ïðîòèâîðå÷è, êàòî èçòúêâà, ÷å Ñâå-
òîñëàâ å çàãèíàë íà ïðàãîâåòå íà ð. Äíåïúð è ÷å òîçè ïðàã
êðàé î. Õîðòèöà ñå íàìèðà íà 90 êì îò Çàïîðîæèå. Ò. å.
òðóïúò íà Ñâåòîñëàâ å ïðåâîçåí (íåèçâåñòíî ñ êàêâî?) íà
òàêîâà îãðîìíî ðàçñòîÿíèå çà äà áúäå ïîãðåáàí èìåííî
íà Âîçíåñåíêà...
ßâíî íà Øàïîâàëîâ è íà õîðàòà, êîèòî ñà ãî ïîñúâåò-
âàëè äà ïîääúðæà îáðå÷åíàòà ñè êàóçà, ìíîãî èì ñå èñêà
íà Âîçíåñåíêà äà å áèë ïîãðåáàí êíÿç Ñâåòîñëàâ.
ÀÍÀËÈÇ ÍÀ ÍÀÕÎÄÊÈÒÅ
 èçëîæåíèåòî íà Øàïîâàëîâ ó÷óäâàùî ëèïñâà ïðî-
ôåñèîíàëåí àíàëèç íà íàõîäêèòå. Íå å ÿñíî è äàëè òîé ãè
å âèæäàë âñè÷êèòå (òúé êàòî ñà â ðàçëè÷íè ìóçåè) èëè ñå
ÀÂÈÒÎÕÎË
îïèðà ãëàâíî íà ïóáëèêàöèÿòà íà ïîêîéíèÿ Ãðèí÷åíêî, êî-
ÿòî êàêòî ðàçáðàõìå, å ôàëøèôèöèðàíà â îñíîâíèòå ñè
ïóíêòîâå (1).  èíòåðâþòî ñè îáà÷å Øàïîâàëîâ íè äàâà
êëþ÷à çà ðåøàâàíå íà íàó÷íèÿ ñïîð: “...âñè÷êè âåùè ñà
ñìåñåíè – áúëãàðñêè, ïå÷åíåæêè, ñëàâÿíñêè, âèçàíòèéñ-
êè, è ñà â íÿêîëêî ìóçåÿ â Óêðàéíà. Îðåëúò å â Çàïîðî-
æèå, æåëåçíèòå âåùè â Äíåïðîïåòðîâñê, à çëàòíèòå
â Õàðêîâ - êàòî áèâøà ñòîëèöà íà Óêðàéíà. Èñêàìå
äà ãè ñúáåðåì íà åäíî ìÿñòî... “(Íàõîäêàòà ñúäúðæà îêî-
ëî 1600 ïðåäìåòà.)
Äàëè íàèñòèíà óêðàèíñêèòå ó÷åíè æåëàÿò äà ñúáåðàò
âñè÷êè ïðåäìåòè îò Âîçíåñåíñêîòî ñúêðîâèùå íà åäíî
ìÿñòî íèå íå çíàåì. Åäíî îáà÷å å ÿñíî - àêî òîâà ñòàíå,
ùå îòïàäíàò âñè÷êè ñúìíåíèÿ îêîëî ïðîèçõîäà íà òàçè
âàæíà íàõîäêà, ñâúðçàíà ñ äðåâíèòå áúëãàðè è êàí Àñïà-
ðóõ. Îñòàâà äà èçÿñíèì è êîé å ðàçìåñèë ïðåäìåòèòå è ñ
ïîìîùòà íà äîêóìåíòèòå è àðõèâà íà Ãðèí÷åíêî äà ïîä-
ðåäèì îáùàòà êàðòèíà. Âïðî÷åì, ëè÷íî àç îò÷èòàì, ÷å
òîâà å íàïðàâåíî äîñòà óáåäèòåëíî, ìàêàð è ÷àñòè÷íî îò
íàøèÿ èçñëåäîâàòåë Ãåîðãè Êîñòîâ â íåãîâàòà êíèãà (1).
Ïðåäìåòèòå, êîèòî ïðåäñòàâÿ Êîñòîâ (1), à ñúùî òàêà
Âàêëèíîâ (6), Îâ÷àðîâ (5) è Ðàøåâ (9) îò Âîçíåñåíñêîòî
ñúêðîâèùå, ñà íàïúëíî äîñòàòú÷íè çà àðõåîëîãè÷åí àíà-
ëèç. Çà ðàäîñò íà ïèøåùèÿ òåçè ðåäîâå ìíîãî îò ïðåäìå-
òèòå ñà ñâúðçàíè ñ âîåííîòî äåëî è õåðàëäèêàòà, çà êîèòî
ìîæå äà áúäå íàïðàâåíà åêñïåðòíà îöåíêà îò àâòîðà. Àíà-
ëèçúò ùå çàïî÷íåì èìåííî ñ òÿõ.
 ãðîáà íà êàí Àñïàðóõ îòãîðå ñà áèëè îòêðèòè çàáèòè
òðè æåëåçíè ïàëàøà (ìå÷-ñàáÿ èëè ò. íàð. “ïðàâà ñàáÿ”),
êîèòî Øàïîâàëîâ îïðåäåëÿ êàòî “ïå÷åíåæêè ñàáè”. Íà
äðóãî ìÿñòî òîé êàçâà, ÷å “öÿëàòà ìîãèëà áèëà ïúëíà ñ
ïå÷åíåæêè ñàáè”. Òóê èìàìå ÿâíî ïðîòèâîðå÷èå - àêî, êàê-
òî òâúðäÿò Øàïîâàëîâ è Ìèëåð, òàì ñà ïîãðåáàíè “ñëàâÿ-
íè” è êíÿç Ñâåòîñëàâ, çàùî â ìîãèëàòà íå å òÿõíîòî îðú-
æèå (êàêòî å ïðèåòî îáèêíîâåíî), à ñà ïîñòàâåíè “ïå÷åíåæ-
êè ñàáè”? À è îòêúäå ñà âçåòè, ñëåä êàòî å ÿñíî, ÷å â òàçè
áèòêà ïîáåæäàâàò ïå÷åíåãèòå, à íå ðóñèòå?
Ñàìîòî îïðåäåëÿíå íà áúëãàðñêèòå ïàëàøè êàòî “ñà-
áè”, ïîêàçâà ÿâíàòà íåêîìïåòåíòíîñò íà Øàïîâàëîâ îò-
íîñíî ñòàðèííîòî âúîðúæåíèå. Ïàëàøúò å òèïè÷íî îðú-
æèå íà êîííèòå íàðîäè è ïðåäñòàâëÿâà ìåæäèííà ôîðìà
ìåæäó ìå÷à è ñàáÿòà. Òîâà îðúæèå ñå ïîÿâÿâà â I ñòîëåòèå
ïð. Õð. È ñàáÿòà è ïàëàøúò ñå îáîñîáÿâàò ïðåäèìíî â
Ñðåäíà Àçèÿ è îêîëî Êàâêàç, êàòî ñå ñ÷èòà, ÷å áúëãàðèòå
ñà åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî ïðåíàñÿò òåçè îðúæèÿ â Åâðî-
ïà. Äîòîãàâà òå íå ñà áèëè ïîçíàòè íèòî íà Ðèì, íèòî íà
Âèçàíòèÿ (7). Íàé-ñòàðèòå ïàëàøè è ñàáè ñà îòêðèâàíè
èìåííî â áúëãàðñêè íåêðîïîëè îò V-VII âåê â Ñåâåðíîòî
Ïðè÷åðíîìîðèå è íà äðóãè ìåñòà (1, 9, 10) è îòêðèòèòå
âúâ Âîçíåñåíêà îáðàçöè ñà èìåííî òàêèâà. Òîâà ñå ïîò-
âúðæäàâà êàêòî îò ôîðìàòà íà êëèíà íà îñòðèåòî, òàêà è
îò íà÷èíà íà èçðàáîòêà. Äâà ïîäîáíè ïàëàøà ñà îòêðèòè
è â ïîãðåáåíèåòî íà êàí Êóáðàò â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è
òå ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè îò Âîçíåñåíêà (2).
Ïàëàøèòå, îòêðèòè âúâ Âîçíåñåíêà, íå ìîãàò äà áúäàò
íèòî ïå÷åíåæêè, íèòî ñëàâÿíñêè. Ïî âðåìåòî, êîãàòî ñà
äåéñòâàëè ïå÷åíåãèòå (IÕ-ÕI â.), ñðåä êîííèòå íàðîäè, â
òîâà ÷èñëî è ïðè ïå÷åíåãèòå, îñíîâíî îðúæèå å áèëà âå÷å
ñàáÿòà, à íå ïàëàøúò. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà êàêòî îò õðî-
íèêèòå è àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè, òàêà è îò ðåäèöà àâ-
òîðè êàòî Àíà Êîìíèíà, Â. Òàðàòîðèí, Ïîïåíêî, Ãåð÷èí-
êî è äðóãè Îùå ïî-íåâåðîÿòíî å òåçè îðúæèÿ äà ñà ñëà-
303
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âÿíñêè, òúé êàòî îñíîâíè êúñè îðúæèÿ ïðè òÿõ áèëè ìå÷î-
âåòå è áîéíèòå ñåêèðè. Ñïîðåä Ïîïåíêî ïàëàøúò è ñàáÿ-
òà íàâëèçàò äîñòà ïî-êúñíî íà âúîðúæåíèå â Ðóñèÿ. Íàé-
äðåâíèÿò òàêúâ ïàëàø å îòêðèò â Êèåâ è å äàòèðàí îò Õ â.
Ñàáÿòà ñòàâà èçâåñòíà íà ðóñíàöèòå â IÕ â., à åäâà êúì
ÕIV â. ñòàâà ãîñïîäñòâàùî îðúæèå (â Åâðîïà, ÷àê ïðåç
ÕVI â.) (6).
Äðóã ìàðêåð çà áúëãàðñêàòà íàõîäêà âúâ Âîçíåñåíêà
ñà õàðàêòåðíèòå áúëãàðñêè áîéíè êîëàíè, äîáðå îïèñàíè
â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà (9). Îò òÿõ ñà îòêðèòè òîêè, ïîç-
ëàòåíè è ïîñðåáðåíè áðîíçîâè àïëèêàöèè è çëàòíè íàê-
ðàéíèöè (ïîñëåäíèòå èçïúëíÿâàò ðîëÿòà íà ïàãîí, îïðå-
äåëÿù ðàíãà íà ïðèòåæàòåëÿ ñè (8). Øàïîâàëîâ è äðóãèòå
îïîíåíòè íèùî íå êîìåíòèðàò îòíîñíî òàçè ÷àñò íà íà-
õîäêèòå. Òðÿáâà äà ïîä÷åðòàåì, ÷å òå ñà èçïúëíåíè â òè-
ïè÷åí áúëãàðñêè ñòèë ñúñ çúðíåñò ôèëèãðàí. Ïîäîáíè è
èäåíòè÷íè ñà íàõîäêèòå îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è ìíî-
æåñòâî äðóãè îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå (Þæíà Óê-
ðàéíà), îïðåäåëÿíè îò Ðàøåâ êàòî “ïàìåòíèöè îò Ïåðåø-
÷åïèíñêè òèï” (Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, Âîçíåñåíêà, Ãëîäî-
ñè, Êåëåãåé, Ëèìàðîâêà, Ìàêóõîâêà, Íîâèå Ñåíæàðè (Çà-
÷åïèëîâêà), Íîâîãðèãîðèåâêà, ßñèíîâî (ßñåíîâî) è äðó-
ãè. Ñïîðåä Ðàøåâ òàçè ãðóïà ïàìåòíèöè å äîòîëêîâà õî-
ìîãåííà è ñòèëíà, ÷å íÿêîè àâòîðè ñà ñêëîííè äà ÿ îáîñî-
áÿò êàòî ñàìîñòîÿòåëíà “Ïåðåø÷åïèíñêà êóëòóðà” (9).
Îñîáåíî õàðàêòåðåí ïðè êîëàííèòå àïëèêàöèè ñå ÿâÿ-
âà õåðàëäè÷íèÿò òðèëèñòíèê - ãåðá íà ðîäà Äóëî. Òîé ïðè-
ñúñòâà è â îáêîâà íà íîæíèöèòå íà ïàëàøèòå, â íàêðàéíè-
öèòå íà êîëàíèòå è â ðèòóàëíèòå ÷àøè (2). Òîçè ãåðá ñå
íàìèðà ïî íàé-âàæíèòå ïðåäìåòè è â äâåòå ïîãðåáåíèÿ íà
êàí Àñïàðóõ (âúâ Âîçíåñåíêà) è íà êàí Êóáðàò (â Ìàëàÿ
Ïåðåø÷åïèíà (1, 2, 6). Îðíàìåíòèòå ïî íÿêîè êîëàííè àï-
ëèêàöèè îò Âîçíåñåíêà ñà èçïúëíåíè â õàðàêòåðíèÿ áúë-
ãàðñêè ñòèë “ïëåòåíèöà”, ïðîèçâîäåí íà äðåâíèÿ áúëãàð-
ñêè ñèìâîë “äúëãîëåòèå” (“êîñìè÷åñêà êîñòåíóðêà”), äîáðå
ïðîó÷åí îò íàøèÿ èçñëåäîâàòåë àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ, êîé-
òî ãî ñâúðçâà ñ Öåíòðàëíà Àçèÿ è Òèáåò. Çà îòáåëÿçâàíå
å, ÷å âñè÷êè ïðåäìåòè è îò äâåòå ïîãðåáåíèÿ, êîèòî íîñÿò
âëàäåòåëñêèÿ ãåðá, ñà çëàòíè èëè ñðåáúðíè, êîåòî îùå âåä-
íúæ ïîä÷åðòàâà öàðñêèÿ èì ïðîèçõîä.
Õåðàëäè÷íèÿò òðèëèñòíèê íà Äóëî ìîæå äà áúäå âè-
äÿí ñúùî íà íÿêîëêî ìåñòà â ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò
Ìèêëîø (ñïîðåä íÿêîè “Ñúêðîâèùå íà Àòèëà, à ñïîðåä
äðóãè “Ñúêðîâèùå íà Àñïàðóõ”), äàòèðàíî íåïðàâèëíî îò
IÕ â. Òðèëèñòíèêúò (òðèçúáåöúò) å îòêðèâàí êàòî ãåðá â
Êóøàíñêà Áàêòðèÿ (êîÿòî å ñúçäàäåíà îò âëàäåòåëñêèÿ ðîä
Äóëî), âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ è íà ìíîãî ìåñòà â Äóíàâñêà
Áúëãàðèÿ, â òîâà ÷èñëî è ïî îáëèöîâú÷íè ïëî÷è îò äâîðå-
öà âúâ Âåëèêè Ïðåñëàâ (7).
Òóê ùå âìåòíåì ìåæäó äðóãîòî, ÷å ãåðáúò íà êíÿç Ñâå-
òîñëàâ Èãîðåâè÷ íå å òðèçúáåö (òðèëèñòíèê), à “âèëêà”
(èëè äðóãà ñòèëèçàöèÿ), êîåòî å îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî,
÷å âúâ Âîçíåñåíêà íå å ïîãðåáàí òîé!..
Äðóãî äîêàçàòåëñòâî çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà íàõîä-
êàòà îò Âîçíåñåíêà ñà çëàòíèòå è ñðåáúðíèòå õåðàëäè÷íè
ëúâîâå, êîèòî ñà ÷àñò îò îáêîâêàòà íà ñåäëî. Äâà îò òÿõ
ñà àáñîëþòíî èäåíòè÷íè ñ òåçè îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà.
Àâòîðúò äîðè ñ÷èòà, ÷å òå ñà äåëî íà åäèí è ñúù ìàéñòîð
è ñà èçëåçëè îò åäíî àòåëèå (1, 2).
Äðóã ìàðêåð â íàõîäêàòà ñà îòêðèòèòå ÷åòèðè æåëåç-
íè áúëãàðñêè íîæà ñ õàðàêòåðíà êîíñòðóêöèÿ, èíêðóñòè-
ðàíè ñúñ çëàòî. Ïîäîáíè íîæîâå ñà ïðåäñòàâÿíè îò àâòî-
304
ðà (7), Áàãàóòäèíîâ è Ðàøåâ (9). Îñîáåíîñò íà òÿõíàòà êîí-
ñòðóêöèÿ å, ÷å èìàò äúëæèíà îò 25 äî 35 ñì, ñúñ ñðàâíè-
òåëíî òÿñíî òðèúãúëíî (êëèíîîáðàçíî) îñòðèå, ñ ïðàâ âðúõ
êàòî êàìà, åäíîñòðàííî çàòî÷åíî, áåç îáîñîáåí ïðåäïà-
çèòåë (ãàðä) çà ðúêàòà. Âåðîÿòíî îò òîçè òèï íîæîâå ïî-
êúñíî ïðîèçëèçàò è äâóîñòðèòå êàâêàçêè êèíæàëè - òèï
“êàìà”, êîèòî ñà áèëè ïîïóëÿðíè è â Áúëãàðèÿ. Ëþáîïèò-
íà ïîäðîáíîñò ñà èíêðóñòèðàíèòå ñúñ çëàòî ïî îñòðèåòî
çíàöè íà Òàíãðà - ñëúí÷åâèÿò çíàê, îáîçíà÷åí êàòî êðúã ñ
òî÷êà â ñðåäàòà. Òîé ñå ñðåùà ÷åñòî è â äðóãè áúëãàðñêè
íàõîäêè (4, 9, 11).
Æåëåçíèòå òðèïåðè âúðõîâå íà ñòðåëè îò Âîçíåñåíêà
ñà ñúùî õàðàêòåðåí ìàðêåð çà áúëãàðñêà íàõîäêà (7). Ðàç-
áèðà ñå, òå ìîæå è äà ñà ïîïàäíàëè ñëó÷àéíî òàì, íî íàé-
âåðîÿòíî ñà áèëè â êîë÷àíà íà íÿêîè îò âîåíà÷àëíèöèòå
íà êàí Àñïàðóõ, êîèòî, îõðàíÿâàéêè ãî, ñà ïàäíàëè çàåäíî
ñ íåãî â áîÿ ñðåùó èçêîííèÿ áúëãàðñêè âðàã - õàçàðèòå!...
 íàõîäêàòà îò Âîçíåñåíêà èìà è ÷àñòè îò æåëÿçíà ïëå-
òåíà (õàë÷åñòà) ðèçíèöà, êîíñêè ñòðåìåíà è þçäè, êîèòî
ñà ñ òèïè÷íà áúëãàðñêà èçðàáîòêà. Êîíñêà àìóíèöèÿ îò
ñúùèÿ òèï å îòêðèâàíà â áúëãàðñêè íàõîäêè îò Ñòàðàòà
Âåëèêà Áúëãàðèÿ, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Âîëæêà Áúëãàðèÿ
(7, 9). Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò ñòðåìåíàòà îò Âîç-
íåñåíêà, êîèòî ñà äâà âèäà - ëåòè è êîâàíè. Ëåòèòå ñà æå-
ëåçíè è åäèí êîìïëåêò çëàòíè, êàòî ïîñëåäíèòå ñïîðåä
Êîñòîâ ñà ïðèíàäëåæàëè ëè÷íî íà êàí Àñïàðóõ (1). Ñú-
ùèÿ òèï ñòðåìåíà, ñàìî ÷å ñðåáúðíè îòêðèâàìå è â ïîã-
ðåáåíèåòî íà êàí Êóáðàò (2) è àíàëîãè÷íè æåëåçíè âúâ
Âåëèêè Ïðåñëàâ.
Äðóãèÿò òèï ñòðåìåíà, êîèòî ñà êîâàíè, ñå îòêðèâàò
ñúùî è â äðóãè áúëãàðñêè íàõîäêè â Íîâîãðèãîðèåâêà, Áè-
õàðêåðåñòåñ, Ñåãâàð - Îðîìäþëî, Èâàí÷à è äðóãè (9). Íÿ-
êîè àâòîðè îïðåäåëÿò òåçè ñòðåìåíà êàòî “àâàðñêè òèï”.
Àêî ïðèåìåì îáà÷å, ÷å àâàðèòå ñà ðîäñòâåí íà áúëãàðèòå
êîíåí íàðîä, êàêòî èçòúêâà è ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, òî òîâà íå
áè òðÿáâàëî äà íè ïðèòåñíÿâà.
Çà ñúæàëåíèå, îò ïðåäñòàâåíèòå ïðåäìåòè íà ñúêðî-
âèùåòî îò Âîçíåñåíêà ëèïñâàò ñïîìåíàòèòå îò Øàïîâà-
ëîâ êîïèÿ, êîë÷àíè, ëúêîâå, ñåäëà, ñàáè è çëàòíè ïðúñòå-
íè (âåðîÿòíî ñ ìîíîãðàìè), êîèòî áèõà ïîçâîëèëè åäèí
ïî-îáîáùåí àíàëèç íà öÿëàòà íàõîäêà.
ÑÐÅÁÚÐÍÈßÒ ÎÐÅË È ÍÀÄÏÈÑÈÒÅ ÏÎ ÍÅÃÎ
Áåçñïîðíî åäèí îò íàé-èíòåðåñíèòå ïðåäìåòè îò Âîç-
íåñåíêà å ñðåáúðíèÿò îðåë, îêîëî êîéòî ñå ðàçâèõðÿò è
íàé-ãîëåìèòå ñïåêóëàöèè íà ó÷åíèòå. Òîâà å ñâúðçàíî êàê-
òî ñ íàäïèñèòå ïî íåãî, òàêà è ñ íåãîâèÿ ïðîèçõîä.
Ïîâå÷åòî èçñëåäîâàòåëè ñ÷èòàò îðåëà çà íàâåðøèå îò
ïëåíåíî âèçàíòèéñêî çíàìå èëè õîðóãâà. Â ïîòâúðæäåíèå
íà òîâà òå èçòúêâàò ãðúöêèòå íàäïèñè ïî ïðåäìåòà è èç-
ïúëíåíèÿ âúâ âèçàíòèéñêè ñòèë ìîíîãðàì è ñèìâîëè÷íà-
òà “õðèçìà” (Õðèñòîâ ìîíîãðàì)*, êîÿòî å íàïðàâåíà îùå
ïðè îòëèâàíåòî. Îðèãèíàëíà õèïîòåçà îòíîñíî ïðîèçõî-
äà íà îðåëà èçêàçâà ïðîô. Ïåòåð Þõàñ. Ñïîðåä íåãî ñðå-
áúðíèÿò îðåë îò Âîçíåñåíêà å âîèíñêè çíàê íà ñàìèòå áúë-
ãàðè è â ïîäêðåïà íà òîâà òîé ïðèâåæäà îòêúñ îò õðîíèêà-
òà íà Êåçàè, â êîÿòî å îòáåëÿçàíî, ÷å “ãåðáúò íà êðàë
Åòåë (êàí Àòèëà), êîéòî âëàäåòåëÿò îáèêíîâåíî íî-
ñåë âúðõó ñâîÿ ùèò, íàïîäîáÿâàë ïòèöà, êîÿòî íà ìà-
 ÀÂÈÒÎÕÎË

1 2

7
8

1 – Æåëÿçíî ñòðåìå îò Âîçíåñåíêà (ïî Ðàøåâ). 2 – Ñðåáúðíî ñòðåìå îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà (ïî Âåðíåð). 3 – Çëàòíîòî ñòðåìå íà
êàí Àñïàðóõ îò Âîçíåñåíêà (ïî Êîñòîâ). 4-5 – Çëàòíè ëúâîâå îò ñåäëî îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà (ïî Ðàøåâ è Âåðíåð). 6-7 – Ñðåáúðíè
ëúâ è ëúâèöà îò Âîçíåñåíêà (ïî Êîñòîâ). 8 – Õåðàëäè÷åñêè áúëãàðñêè òðèëèñòíèê íà ðîäà Äóëî îò Âîçíåñåíêà è Àêàëàí (ïî Êîñòîâ
è Ðàøåâ).

305
 ÀÂÈÒÎÕÎË
äæàðñêè ñå íàðè÷à Òóðóë (îðåë), íà ãëàâàòà ñè òÿ èìà
êîðîíà”. Ñëåäîâàòåëíî Òóðóë å ðîäîâ òîòåì íà ðîäà Äó-
ëî, îò êîéòî ïðîèçëèçàò Àòèëà è Àñïàðóõ (5).
Ñòèëèñòèêàòà íà Àñïàðóõîâèÿ îðåë â áîðáà ñúñ çìèÿ,
ïîäñêàçâà èçòî÷åí ïðîèçõîä, êúäåòî îðåëúò ñèìâîëèçèðà
íåáåñíîòî äóõîâíî è áîæåñòâåíî íà÷àëî, à çìèÿòà - çåì-
íîòî, ìàòåðèàëíî è ñàòàíèíñêî íà÷àëî.
Ïðîòèâîáîðñòâîòî íà äâåòå õåðàëäè÷íè æèâîòíè ñèì-
âîëèçèðà âå÷íàòà áîðáà è åäèíñòâî íà ïðîòèâîïîëîæíîñ-
òèòå â ïðèðîäàòà, ñâúðçàíî ñ äðåâíîòî áúëãàðñêî ó÷åíèå
çà Âúðõîâíîòî åäèíñòâî è íÿêîè äðóãè èçòî÷íè ó÷åíèÿ êà-
òî Çîðîàñòðèçìà, Äàîñèçìà, Õèíäóèçìà è äðóãè Îðåëúò
ñå ÿâÿâà ñèìâîë íà ïîáåäàòà è äóõîâíîòî ïîçíàíèå è çà
ïúðâè ïúò å èçïîëçâàí êàòî âîèíñêà åìáëåìà îò ïåðñèé-
öèòå. Ïðåä àðìèèòå íà öàð Êèð íîñåëè çëàòåí îðåë ñ ðàç-
ïåðåíè êðèëå. Âúâ âñè÷êè èíäîåâðîïåéñêè ðåëèãèè ñå îò-
êðèâà ìèòúò çà ñëúí÷åâèÿ áîã (ñèìâîëèçèðàí îò îðåëà),
êîéòî ñå áîðè ñúñ çìèÿòà (êîÿòî ñå ñâúðçâà ñ ïîäçåìíèòå
áîæåñòâà è ìúðòâèòå).
Êúì ñòîòíàòà ãîäèíà ïð. Õð. Ìàðèé âúâåë ñðåáúðíèÿ
îðåë êàòî çíàê íà ðèìñêèÿ ëåãèîí. Ïòèöàòà íà Þïèòåð
äúðæàëà â íîêòèòå ñè ñíîïîâå îò ñâåòêàâèöè. Íå å èçêëþ-
÷åíî ðèìëÿíèòå è âèçàíòèéöèòå äà ñà âúçïðèåëè òîçè âî-
èíñêè ñèìâîë èìåííî îò äðåâíèòå áúëãàðè, êîèòî ñà ãî
äîíåñëè îò Ïðåäíà è Ñðåäíà Àçèÿ â Åâðîïà, âåêîâå ïðåäè
çàâåòíàòà è ìèòîëîãèçèðàíà 681 ãîäèíà.
Êîíêðåòíî çà íàäïèñèòå è ìîíîãðàìà íà ïòèöàòà íå
áè òðÿáâàëî äà íè ó÷óäâà, ÷å ñà íà ãðúöêè, êàòî ñå èìà
ïðåäâèä òåñíèòå êîíòàêòè ìåæäó âëàäåòåëèòå íà Ñòàðàòà
Âåëèêà Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ. Èçâåñòíè ñà íè è ìíîæåñòâî
ñòàðîáúëãàðñêè íàäïèñè íå ñàìî ñ ðóííî è òàìãîîáðàçíî
ïèñìî, íî è ñ ãðúöêè (ïî-ñêîðî òðàêèéñêè) áóêâè. Ìîíîã-
ðàìèòå îò ïðúñòåíèòå - ïå÷àòè íà êàí Êóáðàò è êàí Áàò
Îðãàíà**, èçïúëíåíè âúâ âèçàíòèéñêè ñòèë, ïîòâúðæäàâàò
øèðîêîòî èçïîëçâàíå íà ãðúöêîòî ïèñìî îò äðåâíèòå áúë-
ãàðè, îñîáåíî ïðè ìåæäóíàðîäíèòå êîíòàêòè â Ïðè÷åð-
íîìîðèåòî è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
Îñâåí êàòî çíàê çà ñîáñòâåíîñò, ìîíîãðàìúò íà Àñïà-
ðóõ èìà è àïîòðîïåéíà (ïðåäïàçíà) ôóíêöèÿ, ñúãëàñíî áúë-
ãàðñêàòà ïèñìåíà òðàäèöèÿ, ïðåäàäåíà â ïî-êúñåí ïåðèîä
(14).
Ãðèí÷åíêî è íÿêîè äðóãè èçñëåäîâàòåëè íåïðàâèëíî
ðàç÷èòàò Àñïàðóõîâèÿ ìîíîãðàì íà ãúðäèòå íà îðåëà êà-
òî “Ïåòðîñ”, ñ÷èòàéêè, ÷å òîé òðÿáâà äà ñå ÷åòå îòëÿâî
íàäÿñíî. Òîâà îáà÷å íå å òàêà. Ñïåöèàëèñòúò ïî çíàöèòå è
âèçàíòèéñêèòå ìîíîãðàìè Ðóäîëô Êîõ èçòúêâà, ÷å íÿìà
óñòàíîâåíè ñòðîãè ïðàâèëà çà òÿõíîòî ðàç÷èòàíå. Ñïîðåä
íåãî “ïîíÿêîãà ìîíîãðàìèòå òðóäíî ñå ïîääàâàò íà
èíòåðïðåòàöèÿ, òúé êàòî áóêâèòå èì ÷åñòî ñà çà-
ìàñêèðàíè, ïîñòàâåíè â îáðàòåí ðåä, èëè íà÷åðòàíè
ñàìî îò÷àñòè òàêà, ÷å ÷åñòî å íåîáõîäèìî ãîëÿìî óìå-
íèå äà ñå ðàçãàäàÿò èìåíàòà, ñêðèòè â òÿõ...”(13).
Ïðåäñòàâåíèòå îò Êîõ âèçàíòèéñêè ìîíîãðàìè, êàêòî è
òåçè ìîíîãðàìè îò áúëãàðñêèòå ïðúñòåíè ïå÷àòè (íà Êóá-
ðàò è Áàò Îðãàíà), ñå ÷åòàò ïî íàé-ðàçëè÷åí íà÷èí: îò ãî-
ðå - íà äîëó, îò ëÿâî íà äÿñíî, îò ñðåäàòà êúì êðàèùàòà è
ò. í. Îò ñâîÿ ñòðàíà ìíîãî îò ðóíè÷åñêèòå áúëãàðñêè íàä-
*
Õðèñòîâèÿò ìîíîãðàì å âåðîÿòíî äðåâåí ïðåäõðèñòèÿíñêè ñèìâîë. Ïîëó÷èë å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå ñëåä 312 ã., êîãàòî èìïåðàòîð
Êîíñòàíòèí ãî âúâåæäà êàòî ñâîÿ åìáëåìà.
**
Ðàç÷åòåíè îò ïðîô. Â. Çàéáò îò Âèåíà (2)
**
Òàêà å íàçîâàí êàí Àñïàðóõ â “Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ” (“Âèäåíèå Èñàåâî”) îò ÕI âåê (3).
306
ïèñè ñå ÷åòàò îò äÿñíî íà ëÿâî (1). Âñè÷êî òîâà äàâà îñ-
íîâàíèå ó÷åíè êàòî: ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ, ïðîô. Äè-
ìèòúð Îâ÷àðîâ, ïðîô. Ì. Âàêëèíîâà, Ãåîðãè Êîñòîâ,
ñò.í.ñ. ä-ð Ïåòúð Äîáðåâ, àêàä. Îìåëÿí Ïðèöàê, Ïëàìåí
Öîíåâ è äðóãè äà ðàç÷åòàò òîçè ìîíîãðàì êàòî “Åñïîð”
(Èñïîð”***) = Àñïàðóõ. Òóê òðÿáâà äà ïîä÷åðòàåì, ÷å èìåòî
Àñïàðóõ, êîåòî âå÷å å äîáèëî ãðàæäàíñòâåíîñò èäâà â ëå-
êî èçêðèâåíà ôîðìà îò âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè Òåîôàí
Èçïîâåäíèê è ïàòðèàðõ Íèêèôîð. Ïðàâèëíàòà ôîðìà å
îáà÷å Åñïåðèõ (Èñïåðèõ, Åñïåðåðèõ) è òàêà å óïîìåíàòî
â “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå”, êàêòî îòáåëÿçâà
ïðè àíàëèçà ñè ïðîô. Ïåòúð Ïåòðîâ (3). Âúâ âðúçêà ñ òîâà
çàáåëåæêàòà íà Øàïîâàëîâ, ÷å â ìîíîãðàìà ëèïñâà áóêâà-
òà “À”, å íåñúñòîÿòåëíà. Íàëè÷èåòî íà õðèñòèÿíñêè ñèì-
âîëè ïî îðåëà è äðóãè ÷àñòè îò ñúêðîâèùåòî îùå âåäíúæ
ïîòâúðæäàâàò, ÷å Àñïàðóõ êàêòî è áðàòÿòà ìó, ïîäîáíî
íà áàùà ñè êàí Êóáðàò ñà ïðàâîñëàâíè õðèñòèÿíè. Èìåí-
íî ïðàâîñëàâíè, çàùîòî áúëãàðèòå ïðèåìàò õðèñòèÿíñò-
âîòî äèðåêòíî îò àïîñòîëèòå, è òîâà ñòàâà âúâ âðåìå, êî-
ãàòî â Åâðîïà è Ãúðöèÿ âñè÷êè ñà áèëè åçè÷íèöè è âàðâà-
ðè, êàêâèòî ñà ñè è äíåñ!...
Íàäïèñúò “Äîêñ” (Äóê) íà êðèëàòà íà îðåëà å âèçàí-
òèéñêàòà òèòëà íà êàí Àñïàðóõ, êàêòî óòâúðæäàâàò Ïðè-
öàê è Êîñòîâ (1). Ñïîðåä Êîñòîâ íàé-çàãàäú÷åí å òðåòèÿò
íàäïèñ íà îðåëà, íàíåñåí êàòî ùàìïà ïî îïàøêàòà. Òîé å
ñèëíî ïîâðåäåí îò îãúíÿ è íå ìîæå äà ñå ðàç÷åòå. Ïðèöàê
ñ÷èòà, ÷å òîçè íàäïèñ å íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê ñ ðóííî
ïèñìî (1).
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÄÀÍÍÈ ÇÀ ÏÎÑËÅÄÍÈÒÅ ÄÍÈ ÍÀ
ÊÀÍ ÀÑÏÀÐÓÕ
Ãîäèíèòå íà óïðàâëåíèå íà êàí Àñïàðóõ (642-701) ñà
òúìåí ïåðèîä îò áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. Òîâà ñå äúëæè
íà íÿêîëêî ïðè÷èíè. Íà ïúðâî ìÿñòî, êàòî èçêëþ÷èì áèò-
êàòà ñ ðîìåèòå ïðè Îíãúëà, ñúáèòèÿòà ñà ñå ðàçâèâàëè
ñðàâíèòåëíî äàëå÷ îò Âèçàíòèÿ è õðîíèñòèòå ñà ãè îòáå-
ëÿçàëè ìèìîõîäîì. Âòîðî - ìíîãî äîêóìåíòè ñà èç÷åçíà-
ëè èëè óíèùîæåíè (óìèøëåíî èëè íå) ïðåç âåêîâåòå íà
âîéíè è èñòîðè÷åñêè ïðåâðàòíîñòè. Íà òðåòî ìÿñòî ïîñ-
òàâÿìå èñòîðè÷åñêèòå ôàëøèôèêàöèè è íåãëàñíàòà çàá-
ðàíà íàëîæåíà ïðåç òîòàëèòàðíèÿ ïåðèîä íà íàøèòå èñ-
òîðèöè äà ñå çàíèìàâàò ñ äðåâíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ îò
ïðåäè VII âåê!...
Íàïîñëåäúê îáà÷å ñå ïîÿâèõà íÿêîè íîâè èçòî÷íèöè,
êîèòî äàâàò åäíà ïî-ðàçëè÷íà êàðòèíà çà áúëãàðñêàòà èì-
ïåðèÿ Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ è ðàçäåëÿíåòî é ñëåä êàí
Êóáðàò.
 Áúëãàðñêèòå ëåòîïèñè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ - “Äæàã-
ôàð Òàðèõè” (19) â ãëàâàòà “Âðåìåòî íà áúëãàðñêèòå áàë-
òàâàðè” ñå äàâàò èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ îòíîñíî èíòåðåñó-
âàùèÿ íè ïåðèîä.
 619 ã., ãîòâåéêè ñå çà âîéíà ñ àâàðèòå, êàí Êóáðàò
èçïðàùà ïî-ìàëêèÿ ñè áðàò Øàìáàò â àóëà Àñêàë íà ïëà-
 ÀÂÈÒÎÕÎË

2 3

1- 3 – Áúëãàðñêè ïàëàøè îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå V-VII â. (ïî Ðàøåâ). 2 – ×àñò îò âúîðúæåíèå îò áúëãàðñêè íåêðîïîë V-VII
â. (ïî Ðàøåâ). 4 – Æåëåçåí íîæ îò Âîçíåñåíêà (ïî Êîñòîâ). 5 – Ïàðàäåí çëàòåí ïàëàø íà êàí Êóáðàò îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà (ïî
Âåðíåð). 6 – Òðè áúëãàðñêè ïàëàøà îò Âîçíåñåíêà (ïî Ãðèí÷åíêî).

307
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íèíèòå Êóÿíòàó (Êèåâñêèòå ïëàíèíè), äà ïîñòðîè ñèëíà
êðåïîñò çà îõðàíàòà íà òúðãîâñêèÿ ïúò ïî ð. Äíåïúð è çà
óêðåïâàíå íà ñåâåðî-çàïàäíèòå ãðàíèöè íà èìïåðèÿòà. Òî-
çè òúðãîâñêè ïúò ïîêðèâàë òúðãîâèÿòà èçòîê-çàïàä è ñå-
âåð-þã â ïîñîêà îò Õàçàðñêèÿ êàãàíàò è Âèçàíòèÿ êúì Ñå-
âåðíà Åâðîïà. Òîâà å èçâåñòíèÿò âîäåí ïúò “îò âàðÿãèòå
êúì ãúðöèòå” (20). Òàêà â 620 ã. íà ìÿñòîòî íà ñòàðîòî ñå-
ëèùå (ñïîðåä Æåëåçíèé òàì â IV â. áèëà ñòîëèöàòà íà
ãîòèòå - Äàíïàðñòàä ([Äíåïðîãðàä]~ êàâêàí Øàìáàò ïîñ-
òðîÿâà áúäåùèÿ ãðàä Êèåâ, êîéòî å íàðå÷åí Áàøòó (“Ãðàä
ãëàâà”, ò. å. “Ãëàâåí ãðàä”)*. Ñëåä òîâà êàí Øàìáàò ñå ïðî-
âúçãëàñÿâà çà íåçàâèñèì âëàäåòåë è íàðåêúë òàçè ÷àñò îò
äúðæàâàòà Äóëîáà (ò. å. “ïðèíàäëåæàùî íà Äóëî”).
Òîé îòêàçàë äà ñå ïîä÷èíè íà êàí Êóáðàò è ïðîâåæäàë
ñâîÿ ïîëèòèêà â îñâîáîäåíèòå òåðèòîðèè, êîèòî îáõâà-
ùàëè çåìèòå ìåæäó Äíåïúð è Äóíàâ. Çà òîâà ñâîåâîëèå
Êóáðàò íàðåêúë Øàìáàò ñ ïðîçâèùåòî Êèé (“Îòðÿçàí”,
“Îòöåïíèê”), êîåòî äîáèëî ïîïóëÿðíîñò è ïî-êúñíî â íå-
ãîâà ÷åñò ãðàäúò áèë íàðå÷åí Êèåâ. Øàìáàò Êèé óïðàâëÿ-
âàë â öàðñòâîòî Äóëîáà 33 ãîäèíè è ñëåä ñìúðòòà íà êàí
Êóáðàò êúì íåãî ñå ïðèñúåäèíÿâà ñúñ ñâîÿòà îðäà êàí Àñ-
ïàðóõ. Ñïîðåä ëåòîïèñèòå öàðñòâî Äóëîáà ïðîñúùåñòâó-
âà îò 623 äî 658 ã. Â òîçè ïåðèîä êàí Øàìáàò Êèé, ëèøà-
âàéêè ñå îò ïîäêðåïàòà íà ìîãúùèÿ ñè áðàò, å ïðèíóäåí
äà âîþâà ìíîãîêðàòíî ñ ôðàíêèòå è àâàðèòå, çà äà óòâúð-
äè âëàñòòà ñè. Òîé òúðñè è ìåæäóíàðîäíî ïðèçíàíèå, êà-
òî èçïðàùà ïîñëàíèöè äî âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Èðàê-
ëèé (610-646), êîåòî å îòáåëÿçàíî â õðîíèêàòà íà ëåòîïè-
ñåöà Íåñòîð. Êàí Øàìáàò Êèé óìèðà â 680 ã., ò. å. åäíà
ãîäèíà ïðåäè îôèöèàëíîòî ñúçäàâàíå íà Äóíàâñêà Áúëãà-
ðèÿ (20). Æåëåçíèé óòâúðæäàâà, ÷å â òîçè “áúëãàðñêè ïå-
ðèîä” íà Óêðàéíà, ãîñïîäñòâàùà ñèëà òàì ñà áúëãàðèòå,
÷àê äî 882 ã., êîãàòî â “Êèåâñêà Ðóñ” ïðèñòèãàò ðóñêî-ñëà-
âÿíñêèòå - âàðÿæêè äðóæèíè íà êíÿç Îëåã. Ñïîðåä íåãî-
âèòå äóìè: “... Áåç ùàòåëíî èçó÷àâàíå íà òîçè ïåðèîä
íèå íèêîãà íÿìà äà ðàçáåðåì, çàùî êèåâñêèòå êíÿçå ãè
âåëè÷àåì ñ òèòóëà “êàãàí” (êàí), çàùî íà ìîíåòèòå
íà êíÿç Âëàäèìèð ñå èçîáðàçÿâàë òðèçúáåö - ãåðáúò
íà äðåâíèòå áúëãàðñêè áàëòàâàðè (âúðõîâíè âëàäåòå-
ëè) è êàêúâ ñìèñúë å çàëîæåí â íàçâàíèåòî Óêðàé-
íà...** (20).
Ñïîðåä “Äæàãðàô Òàðèõè”, ïî òîâà âðåìå íàé-ìëà-
äèÿò ñèí íà êàí Êóáðàò Àòèëêåñå ñ ïðîçâèùåòî Àñïàðóõ
(Åñïîð) ñå íàìèðàë ñúñ ñâîèòå õîðà ìåæäó Áóðäæàí è Áåõ-
òàø, à íåãîâè ïîä÷èíåíè áèëè ñúùî óòèãèòå è ìóðäàñèòå.
Îñíîâíèÿò ìó öåíòúð áèë ãðàä Áóðäæàí, íà þã îò Äæó-
ðàø. Òîé áèë äîñòà áëèçúê ñ ÷è÷î ñè Øàìáàò Êèé è ñëåä
ñìúðòòà íà Êóáðàò ñå ñúþçÿâà ñ íåãî çà áîðáà ñ ãîëåìèÿ
ñè áðàò êàí Áàò Áîÿí çà òðîíà íà Áúëãàðèÿ. Òåçè ñúáèòèÿ
ñòàâàò ìåæäó 642 è 660 ãîäèíà. Â òåçè ìåæäóîñîáíè âîéíè
íà áúëãàðèòå íà ñòðàíàòà íà Àñïàðóõ è Øàìáàò âîþâàò
âàñàëíè è íàåìíè îòðÿäè îò àêáàëèíñêè óë÷èéöè, ñàêëà-
íè - óðóñè (ðóñíàöè), ìàðäàñè, ìóñãóòè è òþðêìåíè (19).
Îò òîâà ñòàâà ÿñíî, ÷å íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè íàõëóâàíå-
òî íà õàçàðèòå îãðîìíàòà áúëãàðñêà èìïåðèÿ å áèëà ðàç-
äèðàíà îò âúòðåøíè ãðàæäàíñêè âîéíè, êîåòî ÿâíî å îòñ-
ëàáèëî äúðæàâàòà. Íà ôîíà íà òåçè íåáëàãîïðèÿòíè çà áúë-
ãàðèòå ñúáèòèÿ îò èçòîê â èìïåðèÿòà íàõëóâàò ïúë÷èùàòà
*
Ïî ïðîçâèùåòî íà Êóáðàò - Áàùó, ò.å. Áàùà, Áàùèöà.
**
Ïî ìíåíèåòî íà àâòîðà ñòàâà âúïðîñ çà “ïîêðàéíèòèòå” (“ó-êðàÿ”) íà áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ!...
308
íà õàçàðèòå, ïîäêðåïåíè îò êóìàíè (150 õèëÿäè), òþðê-
ìåíöè - êóê-îãóçè è êèðãèçè. Òå ðàçáèëè áúëãàðèòå íà Àñ-
ïàðóõ è Øàìáàò, íî îò ñâîÿ ñòðàíà â åäíà òåæêà áèòêà ïðè
ð. Àëìèø (Êàëãà) áèëè îòáëúñíàòè îò âîéñêèòå íà êàí
Áàò Áîÿí. Ñïîðåä õðîíèêàòà â áîÿ çàãèíàëè 50 õèëÿäè õà-
çàðè è 40 õèëÿäè áúëãàðè, êàòî áèë óáèò è õàçàðñêèÿò êà-
ãàí Êàëãà, ïî èìåòî íà êîãîòî áèëà ïðåèìåíóâàíà è ðåêà-
òà. Íîâèÿ êàãàí (õàêàí) Êàáàí îáà÷å ñêëþ÷âà ñúþç ñ Áàò
Áîÿí è âîéíàòà ñúñ çàïàäíèòå áúëãàðè íà Àñïàðóõ è Øàì-
áàò ïðîäúëæèëà ñ íàðàñòâàùè òåìïîâå. Ïî-êúñíî êàí Àñ-
ïàðóõ ñúçäàâà óêðåïåíèÿ Îíãúë íà Äóíàâà è ñëåä óñïåø-
íè áèòêè ñ àâàðèòå è ðîìåèòå, ïðåìåñòâà ñòîëèöàòà íà þã
â Ïëèñêà (19).
Ñëåä êàòî ñå óñòàíîâÿâà îòñàì Äóíàâà è â 681 ã. ñêëþ÷-
âà ìèðåí äîãîâîð ñ Âèçàíòèÿ, êàí Àñïàðóõ ïðîäúëæàâà äà
óêðåïâà òèëà ñè è èçòî÷íàòà ñè ãðàíèöà íà äúðæàâàòà Áúë-
ãàðèÿ (Áóðäæàí), êîÿòî ãî îòäåëÿ îò õàçàðèòå è ò. íàð. ÷åð-
íè áúëãàðè íà Áàò Áîÿí è âúðâè ïî ïîðå÷èåòî íà ð. Äíå-
ïúð. Èçâåñòíà èíôîðìàöèÿ çà òîçè ïåðèîä íè äàâà “Áúë-
ãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ” (ÕI â.), â êîéòî ñå ñïîìåíà-
âà, ÷å ïî âðåìåòî íà êàí Àñïàðóõ (öàð Èñïîð, Åñïîð) Áúë-
ãàðèÿ ñå ïðîñòèðà íà òðèòå ãîëåìè ðåêè - Çàòèóñà (Äíå-
ïúð), Åðåóñà (Äíåñòúð) è Äóíàâ, êàòî ìåæäó òÿõ å âêëþ-
÷åí ïðîñëîâóòèÿò Îíãúë, à ïîñëå è Êàðâóíñêàòà çåìÿ (Êàð-
âóíà, Êàâàðíà), ò.å. Äîáðóäæà (Ìàëêà Ñêèòèÿ) (3). Â àïîê-
ðèôíèÿ ëåòîïèñ ñå êàçâà, ÷å Àñïàðóõ çàãèâà â áîé ñ èçìà-
èëòÿíèòå (õàçàðèòå) è ñïîðåä ìíîãî íàøè àâòîðè òîâà å
ñòàíàëî èìåííî íà èçòî÷íèòå ãðàíèöè íà Áúëãàðèÿ íà ð.
Äíåïúð è êúäåòî òîé å ïîãðåáàí âúâ Âîçíåñåíêà (Çàïîðî-
æèå).  ëåòîïèñà ñå ñïîìåíàâà, ÷å ïðåäè òîâà âîéñêèòå íà
Àñïàðóõ ñà íàíåñëè òåæêè ïîðàæåíèÿ íà õàçàðèòå (3). Äî-
êàçàòåëñòâî çà òîâà å, ÷å õàçàðèòå ñà ïðèíóäåíè äà ñå èç-
òåãëÿò ïî-êúñíî íà èçòîê êúì Êàñïèéñêî ìîðå è äîëíîòî
òå÷åíèå íà ð. Âîëãà, êúäåòî ñå íàìèðàëà ñòîëèöàòà íà
Èòèë.
ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ
Îò èçíåñåíèòå äîòóê, ìàêàð è íåïúëíè äàííè, ñòàâà
ÿñíî, ÷å âúâ Âîçíåñåíêà, â îòêðèòàòà îò Ãðèí÷åíêî íàõîä-
êà è ïîãðåáåíèå íå ìîæå äà áúäå ïîãðåáàí êèåâñêèÿò êíÿç
Ñâåòîñëàâ, çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò êàêòî äàòèðîâêàòà, òà-
êà è èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè è îñîáåíîñòèòå íà îòêðèòèòå
ïðåäìåòè. Âñè÷êè äàííè ñâèäåòåëñòâàò, ÷å òóê å ïîãðåáàí
îñíîâàòåëÿò íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ êàí Àñïàðóõ (Åñïîð,
Èñïîð, Åñïåðèõ).
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Ãåîðãè Êîñòîâ. Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåòëèíàòà íà
àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè, Ñîôèÿ, 1998.
2. Éîàõèì Âåðíåð. Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è
Êóáðàò - õàí íà Áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1988.
3. Ïðîô. Ïåòúð Ïåòðîâ. Õàí Àñïàðóõ - îñíîâîïîëîæíèêúò íà áúë-
ãàðñêàòà äúðæàâà, èçä. “Çíàíèå” ÎÎÄ, Ñòàðà Çàãîðà, 1994.
4. Ñúêðîâèùå íà õàí Êóáðàò. Êóëòóðà íà áúëãàðè, õàçàðè, ñëàâÿ-

íè, ñáîðíèê ïîä ðåäàêöèÿòà íà ñò.í.ñ. Äèìèòúð Îâ÷àðîâ, Öåí-
òúð çà ïðîïàãàíäà, èíôîðìàöèÿ è ïå÷àò ïðè Êîìèòåòà çà êóë-
òóðà, Ñîôèÿ, 1989.
5. Äèìèòúð Îâ÷àðîâ. ×îâåê è äîáðå äà æèâåå óìèðà, Âîåííîèçäà-
òåëñêè êîìïëåêñ “Ñâ. Ãåîðãè Ïîáåäîíîñåö”; èçä. “Íàóêà è èçêóñ-
òâî”, Ñîôèÿ, 1992.
6. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ. Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà VI-ÕI
âåê, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1977.
7. Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâ-
íèòå áúëãàðè, èçä. “Òàíãðà - Òàí Íàê Ðà”, Ñîôèÿ, 1999.
8. Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà, âîåííî äåëî è âúîðú-
æåíèå íà òðàêè, ñêèòè è äðåâíè áúëãàðè, ñï. “Àâè-òîõîë”, êí. 24/
2003.
9. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V-VII âåê, èçä. “Õàáåð”, Âåëèêî
Òúðíîâî, 2000.
10. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå è áúëãàðñêîòî õàíñòâî íà Äóíàâ,
Ñîôèÿ, 2002.
11. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà, ò.2, àâòîð íà
ÀÂÈÒÎÕÎË
äÿë II - ïðîô. Ïåòúð Ïåòðîâ, íà äÿë III - àêàä. Äèìèòúð Àíãå-
ëîâ, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981.
12. Ïðîô. Îìåëÿí Ïðèöàê. Ïå÷åíåãèòå - ïðèìåð çà ñîöèàëíà è
èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìàöèÿ, ñï. “Àâèòîõîë”, êí. 5/1996.
13. Ðóäîëô Êîõ. Êíèãà íà çíàöèòå, èçä. “Ôàáåð”, Âåëèêî Òúðíîâî.
14. Áîðÿíà Õðèñòîâà. Àìóëåòèòå è òàëèñìàíèòå â áúëãàðñêàòà ïèñ-
ìåíà òðàäèöèÿ, èçä. “Àíèáóñ”, Ñîôèÿ, 2001.
15. Èíæ. Ïàâåë Ïàøîâ. Êàí Àñïàðóõ, ÂÎÑÐ è îòêðèòèåòî íà Ãðèí-
÷åíêî, â. “Ïðî & Àíòè”, 13-19.03.2003.
16. Âèêòîð Íèêîëàåâè÷ Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Ýíöèêëîïå-
äè÷åñêèé ñëîâàðü, èçä. “Áîãó÷àð”, Ìîñêâà, 1996.
17. Êîëèí Ìàêèâèäè. Àòëàñ ïî èñòîðèÿ íà Ñðåäíèòå âåêîâå, “Õå-
ðîí Ïðåñ”, Ñîôèÿ, 2000.
18. Õåðìàí Êèíäåð; Âåðíåð Õèëãåìàí. Àòëàñ Ñâåòîâíà èñòîðèÿ,
ò.1, èçä. “Ëåòåðà”, Ïëîâäèâ, 1999.
19. Áàõøè Èìàí. Äæàãðàô Òàðèõû. Ñâîä áóëãàðñêèõ ëåòîïèñåé, ò.
I, êíèæíàÿ ñåðèÿ.” Åëüáåãåí”, Èçäàòåëüñêèé äîì “Îãëåäàëî”,
Ñîôèÿ, 2001.
20. Àíàòîëèé Æåëåçíûé. Î÷åðêè ïðåäûñòîðèè Êèåâñêîé Ðóñè, ÈÍ-
ÑÀÍ, Ìîñêâà, 2000.
309
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍßÊÎÈ ÁÅËÅÆÊÈ ÇÀ ÊÈÒÀÉÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ
ÑÀÍÏÈÍ ×ÅÍ (Îòàâà, Êàíàäà)*
ÂÚÂÅÄÅÍÈÅ
 íà÷àëîòî íà VI âåê, êîãàòî äèíàñòèÿòà Òóîáà Âåé ðóõ-
íàëà âñëåäñòâèå íà âúñòàíèåòî íà Øåñòòå èíñïåêöèè (The
Six Garrisons), â Ñåâåðåí Êèòàé ñå ïîÿâèëà åäíà Õó (“âàð-
âàðñêà”) ãðóïà ñ èìåòî Áóëóîäçè (ñðåäíîêèòàéñêî ïðîèç-
íîøåíèå b’uo-lak-kiei), èçâåñòíà ñúùî êàòî Äçèõó. Ïèòúð
Áóóäáåðã áåøå ïúðâèÿò, êîéòî èäåíòèôèöèðà òîçè åòíî-
íèì ñ âîëæêèòå è äóíàâñêèòå áúëãàðè.1
Ïî âðåìåòî, êîãàòî Áóóäáåðã èçñëåäâà Áóëóîäçè â Êè-
òàé, áåç äà ñå îïèðà íà äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ, åòèìîëîãè-
ÿòà íà èìåòî “áúëãàðè” êàòî “ñìåñåíè” (îò òþðêñêîòî
bulγa) áåøå ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíà. Áóóäáåðã ïðèå Áóëãàð
êàòî îáùî íàçâàíèå è ðàçãëåäà áúëãàðèòå â Ñåâåðåí Êè-
òàé ñàìî êàòî “ñìåñåíà ðàñà”, íåñâúðçàíà â äåéñòâèòåë-
íîñò ñ äðóãè áúëãàðñêè ãðóïè. Àêî ïðèåìåì øèðîêî ðàçï-
ðîñòðàíåíèÿ âúçãëåä, ÷å ðàçëè÷íèòå áúëãàðñêè ãðóïè â Åâ-
ðîïà è Âúòðåøíà Àçèÿ ñà áèëè íå ñàìî ñâúðçàíè, íî ñúùî
è îò îáù ïðîèçõîä, ñòðóâà ñè äà ïðîó÷èì îòíîâî òîâà ñâå-
äåíèå çà áúëãàðè â Êèòàé, êîåòî å âúâ âðúçêà è ñ íÿêîè
ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñúñ Ñþííó.
ÏÐÎÈÇÕÎÄ È ÅÒÍÎËÈÍÃÂÈÑÒÈ×ÍÀ ÏÐÈÍÀÄËÅÆ-
ÍÎÑÒ
Êðàòêî ñâåäåíèå çà Áóëóîäçè ñå ñðåùà â ãëàâà 49 íà
“×æîó øó”, êîåòî å ïðåïèñàíî èëè ñúêðàòåíî è â íÿêîè
êëàñè÷åñêè åíöèêëîïåäè÷íè èçòî÷íèöè êàòî “Òîíãäèàí”,
“Òàéïèí õóàíþ äçè”, Òîíã÷æè” è “Âåéõñèàí òîíãêàî”. Äðó-
ãè êðàòêè îòêúñè, ñâúðçàíè ñ òàçè ãðóïà, ñà ïðúñíàòè â
“Áåé øè”, “Áåé öè øó”, “×æîó øó” è äðóãè ïî-ìàëêî çíà-
÷èìè èçâîðè.
Ñúãëàñíî “×æîó øó” Áóëóîäçè - ìàëîáðîéíè è ïîä-
÷èíåíè íà Ñþííó ïëåìåíà - áèëè ïîòîìöè íà íàñëåäíè-
öèòå íà Ëþ Þàí, îñíîâàòåëÿ íà Ðàííàòà äèíàñòèÿ ×æàî
(304-329), ïîíà÷àëî ñ÷èòàíà çà õóíñêà.
Òîâà íàé-ðàííî ñâåäåíèå èçãëåæäà, ÷å å îò÷àñòè òî÷-
íî, îñîáåíî çà òîâà, ÷å â ñúñòàâà íà Áóëóîäçè âëèçàëà ãî-
ëÿìà ÷àñò îò îñòàíêèòå îò Õóíñêàòà êîíôåäåðàöèÿ, êîèòî
íå áèëè ïîãúëíàòè îò Ñÿíáè. Îñâåí ñâèäåòåëñòâîòî îò
“×æîó øó” èìàìå ñëåäíèòå äîïúëíèòåëíè ñâåäåíèÿ:
1. Êàêòî óáåäèòåëíî ïîêàçà Òàí ×àíãðó, ãåîãðàôñêîòî
ðàçïðåäåëåíèå íà Áóëóîäçè, îòðàçåíî â ðàçëè÷íè òåêñòî-
âå, äîáðå ñúâïàäà ñ ëîêàëèçàöèÿòà íà þæíèòå Ñþííó ïî
âðåìåòî íà Çàïàäåí Äçèí.
*
(Îðèãèíàëíî çàãëàâèå: Sanping Chen. Some remarks on the Chinese “Bulgar”. - Acta Orientalia Scientiarum Hungaricae. Vol 51 (1-2), 1998.
Ïðåâîä ñúñ ñúêðàùåíèÿ - Ïåòúð Ãîëèéñêè)
1 Peter Boodberg. Two Notes on the History of the Chinese Frontier. - II. The Bulgars of Mongolia. HJAS, 1 (1936) (áåë.àâò.)
2 ×æîó Éèëèÿí (Zhou Yiliang. Beichao de minzu wentu yu minzu zhengce - WeI-Jin Nanbeichao shi lunji. Beijing, 1963, p. 151-153) ñòèãà
äîòîëêîâà äàëå÷å, ÷å ïðåäïîëàãà, ÷å Áóëóîäçè áèëè äîøëè îò Çàïàäíèÿ êðàé (Òàðèìñêèÿ áàñåéí - áåë. ïðåâ.). Òàí ×àíãðó (Tang Changru.
WeI-Jin za-hu kao. - WeI-Jin Nanbeichao shi luncong. Beijing, 1962) èçòúêíà, ÷å òîâà òâúðäåíèå íå å çàùèòèìî ïîðàäè ãåîãðàôñêîòî
ðàçïîëîæåíèå íà Áóëóîäçè è ìíîæåñòâîòî õóíñêè ðîäîâè èìåíà ñðåä òÿõ (áåë. àâò.).
310
2. Íÿêîè ðîäîâè èìåíà íà Áóëóîäçè, îñîáåíî òîâà íà
ðúêîâîäíèÿ ðîä Ëþ, êàêòî è Õóÿí è Öÿî, ñà äîáðå èçâåñò-
íè õóíñêè èìåíà.
3. Áèîãðàôèÿòà íà Ïîëþõàí ×àí â “Áåé öè øó”, ÷èéòî
ïðÿêîð (Ïîëþõàí) å âàðèàíò íà Áóëóîäçè, íåäâóñìèñëåíî
ïîòâúðæäàâà, ÷å ðîäúò èìà õóíñêè ïðîèçõîä.
4. Êàêòî ïî-íàòàòúê ùå àíàëèçèðàìå, Áóëóîäçè ñïàäà-
ëè êúì ãðóïà èëè ãðóïè îò “âàðâàðè”, íåòî÷íî íàðè÷àíè
Çàõó ïî âðåìåòî íà Ñåâåðíèòå äèíàñòèè. Ñïîðåä Òàí ×àí-
ãðó èìåòî Áóëóîäçè âñúùíîñò å áèëî èçìåñòèëî íàçâàíè-
åòî Çàõó. Îòòàì Òàí ×àíãðó çàêëþ÷àâà, ÷å Áóëóîäçè ïðåä-
ñòàâëÿâàëè êðàéíà ôàçà íà ñëèâàíåòî íà Çàõó. Ïîâå÷åòî
ãðóïè íà Çàõó ìîãàò äà áúäàò ñâúðçàíè ñ õóíèòå îò êè-
òàéñêèòå òåêñòîâå.
Îò äðóãà ñòðàíà, ñúäåéêè îò îïèñàíèåòî áèåçæîí îò
“×æîó øó”, å òðóäíî äà ñå òâúðäè, ÷å Áóëóîäçè ïðåäñòàâ-
ëÿâàëè ñîáñòâåíî õóíñêè êëàí èëè òåõíè ïðåêè ÷èñòîê-
ðúâíè ïîòîìöè. Ïî îòíîøåíèå íà ðàñîâèÿ èì òèï èìà ñèë-
íè ïîäàòêè, ÷å Áóëóîäçè âêëþ÷âàëè ÿðêî èçðàçåí åâðîïå-
èäåí èëè êàâêàçîèäåí ïðèìåñ:
1. “Òàéïèí õóàíþ äçè” ñå ïîçîâàâà íà åäèí ïîïóëÿðåí
íàâðåìåòî ñè èçðàç, ñïîìåíàò â èçâîð îò åïîõàòà íà äè-
íàñòèÿòà Ñóé, ãëàñÿù: “Ñ ãëàâè íà Õó, íî ñ åçèê íà Õàí.”
Òîâà ïîêàçâà, ÷å âúïðåêè î÷åâèäíàòà ñè êèòàèçàöèÿ (“ñ åçèê
íà Õàí”) Áóëóîäçè ïðîäúëæàâàëè äà èìàò ðàçëè÷åí îò êè-
òàéöèòå ôèçè÷åñêè îáëèê.
2. Íÿêîè ðîäîâè èìåíà íà Áóëóîäçè è Øàíõó (âæ. ïî-
íàòàòúê) êàòî Áàé è Êàî áèëè îò òèïè÷åí ñðåäíîàçèàòñêè
ïðîèçõîä.2
3. Ùîì Òàí ×àíãðó ñ÷èòà, ÷å Áóëóîäçè ïðåäñòàâëÿâà-
ëè êðàéíàòà ôàçà íà ñìåñâàíå íà ðàçëè÷íè ïëåìåíà îò ãðó-
ïàòà Çàõó, òîãàâà òå åñòåñòâåíî ñà âêëþ÷âàëè è Äçèå, äîá-
ðå èçâåñòíè ñ òåõíèòå êàâêàçîèäíè ôèçè÷åñêè ÷åðòè.
4. Äðóã àðãóìåíò â ïîëçà íà êàâêàçîèäíèòå ÷åðòè íà
Áóëóîäçè å òâúðäå ÷åñòàòà è âíåçàïíà ïðîìÿíà íà ïúðâî-
íà÷àëíîòî çíà÷åíèå íà êèòàéñêèÿ éåðîãëèô “Õó”, êîåòî
ñå îòíàñÿ ñïðÿìî Ñþííó, ñ öåë äà ñå îçíà÷àò êàâêàçîèäíè
ñðåäíîàçèàòöè, êîåòî ñúâïàäà ñ ïîÿâàòà íà Çàõó.
Çà íà÷èíà íà æèâîò íà Áóëóîäçè “×æîó øó” ñúîáùàâà,
÷å òå áèëè ïî-ñêîðî óñåäíàëè è ÷àñòè÷íî çàåòè ñúñ çåìå-
äåëèå. Òîâà ìîæå è äà íå ñå äúëæè èçöÿëî íà òÿõíîòî êè-
òàèçèðàíå (âúçïðèåìàíåòî íà êèòàéñêî îáëåêëî, ïîãðåáàë-
íè îáè÷àè è ò. í., êàêòî ñå ñïîìåíàâà â “×æîó øó” ) èëè
íà ñðåäíîàçèàòñêè åëåìåíòè ñðåä òÿõ. Ñúâðåìåííàòà àð-
õåîëîãèÿ å óñòàíîâèëà, ÷å, ïðîòèâíî íà ïèñìåíèòå ñâåäå-
íèÿ, Ñþííó ñà ñå çàíèìàâàëè â çíà÷èòåëíà ñòåïåí ñúñ çå-
ìåäåëèå.
Âúïðåêè î÷åáèéíèòå ñðåäíîàçèàòñêè åëåìåíòè èìàìå
ñîëèäíè ïîäàòêè çà ñòåïíîòî êóëòóðíî íàñëåäñòâî íà Áó-

ëóîäçè. Â “Òàí õóéÿî”, “Äçþ Òàí øó” è “Õñèí Òàí øó” ñå
îïðåäåëÿ ìóçèêàòà íà Áóëóîäçè êàòî ïðèíàäëåæàùà íà
Áåéäè (“Ñåâåðíèòå âàðâàðè”). Ïî-íàòàòúê òÿ å ñâúðçâàíà
ñ Òóþõóí è Ñÿíáè, ÷èÿòî àëòàéñêà ïðèíàäëåæíîñò å èçâúí
ñúìíåíèå. Îòãîðå íà òîâà â “Òàí õóéÿî” è “Äçþ Òàí øó”
ñå ñïîìåíàâà, ÷å ìóçèêàòà áèëà îò “êîíåí” âèä. Ñ îãëåä
íà ïîïóëÿðíîñòòà íà ñðåäíîàçèàòñêàòà ìóçèêà ïðåç åïî-
õàòà íà äèíàñòèÿòà Òàí, òåçè îôèöèàëíè äîêóìåíòè, ðàçã-
ðàíè÷àâàùè Áóëóîäçè îò “Çàïàäíèòå âàðâàðè”, ñà ñèëíî
äîêàçàòåëñòâî çà íîìàäñêîòî ìèíàëî íà Áóëóîäçè.
Ñòåïíàòà êóëòóðíà èäåíòè÷íîñò íà Áóëóîäçè äîïúë-
íèòåëíî ñå ïîäñèëâà îò íÿêîè åäèíè÷íè ëèíãâèñòè÷íè äàí-
íè. Íÿêîëêîòî îöåëåëè äóìè îò åçèêà íà êèòàéñêèòå áúë-
ãàðè èçãëåæäà ñà àëòàéñêè, òþðêñêè â ÷àñòíîñò. Áóóäáåðã
å èäåíòèôèöèðàë kuli “ðîá” è keye “êðåïîñò”. Òîçè àâòîð
îòáåëÿçâà, ÷å áóëóîäçèéñêàòà äóìà weiya (jwei-nga), ñú-
îòâåòñòâàùà íà íÿêàêúâ âèä âëàãîëþáèâî ðàñòåíèå, ìîæå
äà áúäå ñâúðçàíà ñúñ ñðåäíîòþðêñêîòî yiJac “ãîðà; äúð-
âî; øóáðàê”. Äðóã åäèí òîïîíèì Kutuo, èäåíòèôèöèðàí
îò Áóóäáåðã ñ ìîíãîëñêîòî kuda, ñúùî å îò ðàéîí, íàñå-
ëÿâàí îò Áóëóîäçè. Ìîæåì äà äîáàâèì îùå åäíî ñâåäå-
íèå: îïèñâàéêè ìóçèêàòà íà “òðèòå ñåâåðíè âàðâàðñêè äúð-
æàâè” Ñÿíáè, Òóþõóí è Áóëóîäçè, â “Äçþ Òàí øó” ñå òâúð-
äè, ÷å â òåõíèòå ïåñíè ÷åñòî çâó÷àëà äóìàòà kehan “õà-
ãàí” è â ÷àñòíîñò òîâà å îòáåëÿçàíî â åäíà ãëàâà, íàðå÷å-
íà Áîëóîõóé, î÷åâèäåí âàðèàíò íà êîðåíà Áóëóîäçè. Ñëå-
äîâàòåëíî íàó÷àâàìå, ÷å Áóëóîäçè íàðè÷àëè ñâîÿ âëàäå-
òåë “õàãàí”, îïðåäåëåíî àëòàéñêà òèòëà, êîÿòî îáà÷å ìî-
æå è äà íå å àëòàéñêà ïî ïðîèçõîä.
Äà îáîáùèì: Áóëóîäçè/Áúëãàðèòå â Êèòàé ùå äà ñà
áèëè ãðóïà ñ ÿðêî èçðàçåí åâðîïåèäåí ïðèìåñ, ñúñòîÿùà
ñå îò îñòàíêèòå îò Õóíñêàòà êîíôåäåðàöèÿ, êîèòî íå áè-
ëè àáñîðáèðàíè îò Ñÿíáè. Åçèêîâàòà è êóëòóðíàòà èì ïðè-
íàäëåæíîñò å áèëà ïî-ñêîðî àëòàéñêà.
ÅÒÍÎÍÈÌÚÒ ÁÓËÓÎÄÇÈ
Áóóäáåðã èçáðîÿâà îêîëî 10 ïîñî÷âàíèÿ íà òîâà èìå â
êèòàéñêèòå òåêñòîâå, êúì êîèòî ìîãàò äà ñå äîáàâÿò ìíî-
ãî ïîâå÷å. Êàðë Ìåíãåñ â åäíî îò ðåäêèòå ñè ïîçîâàâàíèÿ
íà òðóäà íà Áóóäáåðã (â áåëåæêà ïîä ëèíèÿ!) ïîä÷åðòàâà,
÷å êèòàéñêèÿò éåðîãëèô “äçè” îòãîâàðÿ íà êðàéíî -r â ïîñ-
ëåäíàòà ñðè÷êà (êîåòî òîé îòíîâî ñâúðçâà ñ óñòíà áåëåæ-
êà íà Áóóäáåðã), çà äà ïîäêðåïè ïðåäëîæåíèåòî íà Ìåí-
ãåñ, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà àðõàè÷íèÿ àëòàéñêè êîëåêòèâåí
ñóôèêñ -gir, çàñâèäåòåëñòâàí íàé-îò÷åòëèâî â ïëåìåííè è
ðîäîâè íàçâàíèÿ. Åòíîíèìúò Áóëãàð äåìîíñòðèðà âàðè-
àíò íà òîçè ñóôèêñ.
Èñêà íè ñå äà ïîñî÷èì ïî-ÿñíî ñâèäåòåëñòâî îòíîñíî
îêîí÷àíèåòî -r â èìåòî Áóëóîäçè, êîåòî ôàêòè÷åñêè ñúç-
äàâà ïðÿêà âðúçêà ìåæäó Áóëóîäçè è Áóëãàð/BulJar. Òîâà å
ñóôèêñúò -n âúâ âàðèàíòèòå Ïîëóîõàí/Ïîëþõàí, Áóëþõàí,
Áóëóîäçÿí è Áóëóãåí, çàñâèäåòåëñòâàíè îñíîâíî â ëè÷íè
èìåíà. Äîáðå èçâåñòíî å, ÷å êèòàéñêîòî -n áèëî ÷åñòî èç-
ïîëçâàíî, çà äà òðàíñêðèáèðà ÷óæäîåçè÷íî -r/l. Íàé-îò-
÷åòëèâèÿò ïðèìåð å ìîæå áè åòíîíèìúò Xianbei, çà êîéòî
òðàäèöèîííî ñå ñ÷èòà, ÷å å òðàíñëèòåðàöèÿ íà *Sarbi èëè
*Serbi. Êàòî ïðèìåð çà êðàåñëîâíîòî -r âæ. âúçñòàíîâêà-
òà íà Ïóëåéáëàíê *Taxwar íà èìåòî Äàþàí. Ñúùî òàêà â
÷àñòåí ñëó÷àé ïîñî÷âàìå çàâúðøâàùè íà -han èìåíà, ÷è-
ÀÂÈÒÎÕÎË
åòî ñðåäíîâåêîâíî ïðîèçíîøåíèå äèðåêòíî óêàçâà çà J èëè
gh â ïîñëåäíàòà ñðè÷êà.(1)
Ïîíåæå æèâååëè îñíîâíî â ïëàíèíñêè ðàéîíè, Áóëóî-
äçè áèëè èçâåñòíè è êàòî Øàíõó - “Ïëàíèíñêè âàðâàðè”.
Îòíîñíî ïðîèçõîäà íà åòíîíèìà Áóëãàð/Áóëóîäçè îò
ìíîãî îòäàâíà ñà ïðåäëîæåíè íàé-ðàçëè÷íè àëòåðíàòèâ-
íè åòèìîëîãèè íà ïðèâèäíî åäèíîäóøíîòî ìíåíèå çà çíà-
÷åíèåòî íà bulJa êàòî “ñìåñâàì, ñòàâàì ñìåñåí”. Îò îñî-
áåí èíòåðåñ å çíà÷åíèåòî “ñìóòèòåë, áóíòîâíèê”, ñåãà
ïðåäïî÷èòàíî îò Ä. Íåìåò, êîéòî ïî-ðàíî çàùèòàâàøå
“ñìåñåíàòà” òåîðèÿ. Èçâåñòíî å, ÷å Áóëóîäçè è Çàõó êàòî
öÿëî ñà áèëè ïîñòîÿíåí “ïðîáëåì çà ñèãóðíîñòòà” è òðóä-
íè çà êîíòðîë çà äèíàñòèÿòà Òóîáà Âåé è íàñëåäèëèòå ÿ
Ñåâåðåí ×æîó è Ñåâåðåí Öè (ñúùî è çà Ñóé è Ðàíåí Òàí).
Èñòîðèèòå íà òåçè äèíàñòèè ñà èçïúñòðåíè ñ èíöèäåíòè,
ñâúðçàíè ñ âúñòàíèÿ è áóíòîâå íà Çàõó, êàêòî è ñ ïîñòîÿí-
íèòå óñèëèÿ íà ïðàâèòåëñòâàòà äà ãè ïîä÷èíÿò è óìèðîò-
âîðÿò. Äîðè ïî âðåìåòî íà ðàííàòà äèíàñòèÿ Òàí ïîÿâàòà
íà èìåòî Áóëóîäçè áèëî ïî÷òè âèíàãè ñâúðçàíà ñ ïîäîá-
íè òðóñîâå. Ôàêòúò, ÷å ïëåìåíàòà áèëè ïîñòîÿííè “ñìó-
òèòåëè” å ïîäðîáíî îáÿñíåí â “×æîó øó”.  òàçè âðúçêà
“ñìóòèòåë” â î÷èòå íà âëàäåòåëèòå íà Ñåâåðíèòå äèíàñ-
òèè èçãëåæäà ïðàâäîïîäîáíà åòèìîëîãèÿ è çà èìåòî Áó-
ëóîäçè.
Òàêà èëè èíà÷å Áóëóîäçè ñïàäàëè êúì ãðóïà îò “âàðâà-
ðè”, íåòî÷íî íàðå÷åíè Çàõó ïî âðåìå íà Ñåâåðíèòå äè-
íàñòèè. Èìà îñíîâàíèå äà ñå ñ÷èòà, ÷å Çàõó îçíà÷àâà “ñìå-
ñåíè âàðâàðè”. Íî â íàøè ñëó÷àé Çàõó î÷åâèäíî å áèëà
ñúêðàòåíà ôîðìà íà çà÷æîí õó, êîåòî ñëåäâà äà ñå ðàçáè-
ðà â ñìèñúë íà “ñìåñåíè ðàñè”. Òîâà äîïúëâà íàáëþäåíè-
åòî, ÷å Áóëóîäçè ïðåäñòàâëÿâàëè êðàéíà ôàçà íà ñëèâàíå
íà òàêèâà “ñìåñåíè âàðâàðè” è äàâà îñíîâàíèå íà àâòîðà
äà ïðåäïîëàãà, ÷å êèòàéñêèòå äàííè ðåøèòåëíî ïîäêðå-
ïÿò òðàäèöèîííàòà åòèìîëîãèÿ íà åòíîíèìà Áóëãàð/Áó-
ëóîäçè êàòî “ñìåñåíàòà ðàñà”. (2)
ÑÚÙÅÑÒÂÓÂÀ ËÈ ÂÐÚÇÊÀ ÌÅÆÄÓ
ÁÓËÓÎÄÇÈ È ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ?
Àêî èìåòî Áóëóîäçè å íàçâàíèå íà áúëãàðèòå, êàêòî
Áóóäáåðã ïðåäëàãà, òîãàâà åñòåñòâåíèÿò âúïðîñ å: áèëè
ëè ñà ïî íÿêàêúâ íà÷èí ñâúðçàíè áúëãàðèòå îò Êèòàé ñ
òåõíèòå åâðîïåéñêè è öåíòðàëíîàçèàòñêè ñúèìåííèöè? Áó-
óäáåðã î÷åâèäíî íå ìèñëè òàêà. Âúïðåêè òîâà íèå ñìÿòà-
ìå, ÷å ñúùåñòâóâàò íÿêîè ïîäàòêè, çàãàòâàùè çà òàêàâà
âðúçêà:
1. Óïîòðåáàòà íà æèâîòèíñêèÿ öèêúë, êàêòî ëè÷è îò
ïðî÷óòèÿ “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå”. Ïîñëåäíèòå
àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ ïîêàçàõà, ÷å æèâîòèíñêèÿò öè-
êúë å áèë â óïîòðåáà â Êèòàé íå ïî-êúñíî îò åïîõàòà íà
Âîþâàùèòå öàðñòâà (480-222 ïð. Õð. - áåë. ïðåâ.), òîåñò
ïî-ðàíî, îòêîëêîòî äîñêîðî ñå ñìÿòàøå. Î÷åâèäåí èñòî-
ðè÷åñêè ôàêò ñè îñòàâà òîâà, ÷å äðóãè íàðîäè îò Âúòðåø-
íà Àçèÿ êàòî òþðêè, òèáåòöè, ìîíãîëè è ðàçëè÷íè äðåâíè
èíäîèðàíñêè ãðóïè â ðåãèîíà, êîèòî èçïîëçâàëè æèâîòèí-
ñêèÿ öèêúë, âñè÷êè ñà áèëè â ïðÿê êîíòàêò ñ êèòàéñêèÿ
êóëòóðåí ñâÿò. Íàïðèìåð Ëóè Áàçåí å óñòàíîâèë òîçè ôàêò
çà òþðêèòå. Áè áèëî ìíîãî òðóäíî äà ñå îáÿñíè çàùî áúë-
ãàðèòå, â ÷èéòî êàëåíäàð æèâîòèíñêèÿò öèêúë çàåìà ãëàâ-
íî ìÿñòî, òðÿáâà äà ñà èçêëþ÷åíèå.
311
 ÀÂÈÒÎÕÎË
2. Àðàáñêèÿò àâòîð àë-Íàäèì òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå ñà
èçïîëçâàëè êèòàéñêà ïèñìåíîñò, ïîäñêàçâàéêè, ÷å òå ñà
áèëè â ïðÿê êîíòàêò ñ Êèòàé.(3) Òîâà ñúâïàäà ñúñ ñâåäå-
íèåòî îò “×æîó øó”, ÷å áóëóîäçèéñêèòå âîæäîâå âúçïðè-
åìàëè ïî ìàëêî êèòàéñêîòî, ìàêàð ÷å åçèêúò èì áèë “êàòî
íà âàðâàðèòå”.
3. Îìåëÿí Ïðèöàê ïðåäïîëàãà, ÷å èçâåñòíàòà äèíàñ-
òèÿ Äóëî íà áúëãàðñêèòå êàíîâå ìîæå äà áúäå èäåíòèôè-
öèðàíà ñ õóíñêîòî ðîäîâî èìå Òóãå (ñòàðîêèòàéñêî ïðîè-
çíîøåíèå *d’o-klak). Ðúêîâîäíèÿò ðîä íà Áóëóîäçè â Êè-
òàé íååäíîêðàòíî å áèë èäåíòèôèöèðàí ñ Ëþ. Çà òîâà ðî-
äîâî èìå íà Ñþííó è Çàõó å äîêàçàíî, ÷å îòãîâàðÿ íà Òó-
ãå. Ïðåñòèæúò íà Òóãå ìîæå áè å áèë áàçèðàí îò÷àñòè è íà
òîâà, ÷å Ëþ áèëî èìåòî íà èìïåðñêèÿ êèòàéñêè äîì Õàí
è ïðèåìàíåòî îò ñòðàíà íà õóíñêè àðèñòîêðàòè íà ñúùîòî
èìå ñå äúëæàëî íà ôàêòà, ÷å òå áèëè ïîòîìöè íà ïðèíöå-
ñè îò Õàí.
Ïîñî÷èõìå è äîáðå èçâåñòíèÿ ôàêò, ÷å Áóëóîäçè áèëè
èçâåñòíè è êàòî Øàíõó - “Ïëàíèíñêè âàðâàðè”. Òîâà âòî-
ðî èìå áèëî ïîïóëÿðíî ïîíå äî âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà
Òàí. Â òàçè âðúçêà îòêðèõìå åäíà èíòåðåñíà äàòà. Â 751 ã.
òàíñêè âîéñêè, âîäåíè îò êîðåéñêèÿ ãåíåðàë Ãàî Õñèÿí÷-
æè ïðåòúðïåëè ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå îò ñòðàíà íà àðà-
áèòå è ìåñòíè òþðêñêè ãðóïè ïðè áðåãîâåòå íà ðåêà Òà-
ëàñ. Ìíîãî êèòàéöè áèëè ïëåíåíè è èçïðàòåíè âúâ âúò-
ðåøíîñòòà - Àáàñèäñêèÿ õàëèôàò. Åäèí îò òåçè ïëåííèöè
íà èìå Äó Õóàí âåðîÿòíî ñå çàâúðíàë â Êèòàé ïî ìîðå è
îñòàâèë îïèñàíèå íà ñâîèòå íåîáèêíîâåíè ïðåæèâÿâàíèÿ,
êîåòî âêëþ÷âàëî ìåæäó äðóãîòî è ñâèäåòåëñòâî çà êèòàéñ-
êè çàíàÿò÷èè, ðàáîòåùè â Àáàñèäñêàòà ñòîëèöà Àêóëà (Êó-
ôà). Îòêðèâàìå è ñëåäíèÿ ïàñàæ:
“Â ñòðàíèòå, êîèòî ïðåêîñèõ ïî ñóøà [îò Ñðåäíà
Àçèÿ äî àáàñèäñêàòà ñòîëèöà Êóôà] èìàøå åäèí âèä ïëà-
íèíñêè âàðâàðè> [Øàíõó] <ñ íÿêîëêî ðàçëè÷íè ðåëè-
ãèè.”
Ñëåä êàòî áèë ïðåêàðàë ãîäèíè â Ñðåäíà è Çàïàäíà
Àçèÿ, Äó Õóàí áåç ñúìíåíèå å áèë äîáðå çàïîçíàò ñ êóë-
òóðèòå è åçèöèòå íà òîçè ðåãèîí. Ñëåäîâàòåëíî èçáîðúò
íà èìåòî “Øàíõó” âìåñòî îáè÷àéíîòî çà åïîõàòà íà Òàí
îïðåäåëåíèå “Õó” çà èðàíöèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ å èíòðèãó-
âàùî. Ïî íàøå ìíåíèå èçïîëçâàíîòî îò Äó Õóàí íàçâà-
íèå èìà åäíîâðåìåííî ðàñîâà è åçèêîâà ïðè÷èíà è ìíîãî
å âåðîÿòíî äà îòðàçÿâà àêî íå ñàìèòå Áóëóîäçè, íàé-ìàë-
êîòî òþðêèçèðàíè èðàíñêè ãðóïè â ðåãèîíà ñëåä òþðêè-
çèðàíåòî íà ãîëÿìà ÷àñò îò òîçè êðàé.(4) Îò äðóãà ñòðàíà
íèå èìàìå åäèí ïî-ðàíåí çàïèñ çà õîðà áóëóîäçèéöè, ïú-
òóâàùè íà çàïàä ïðè ðóàíðóàíèòå, ïîêàçâàù, ÷å Áóëóîäçè
âîäåëè òúðãîâèÿ ñ íàðîäèòå îòâúä ãðàíèöèòå íà Êèòàé.
Ãîðíèòå èçâîäè íå ñà îêîí÷àòåëíè, íî òå ïîêàçâàò, ÷å òî-
âà ñâåäåíèå çàñëóæàâà äîïúëíèòåëíî èçñëåäâàíå.
ÑÞÍÍÓ È ÅÒÍÎÍÈÌÚÒ ÕÓ
Âúïðåêè ÷å Áóëóîäçè íå ìîãàò ñúñ ñèãóðíîñò äà áúäàò
ñâúðçàíè ñ ÿäðîòî íà Ñþííó, ðàçïàäàíåòî íà ïîñëåäíèòå
ïîä çàñèëåíèÿ íàòèñê íà Ñÿíáè î÷åâèäíî å ñâúðçàíî ñ ïî-
ÿâàòà íà ðàçëè÷íè ãðóïè Õó, êîåòî äîâåëî äî âúçíèêâàíå-
3 Êóðñèâ íà àâòîðà.
312
òî íà ñúêðàòåíîòî îáîçíà÷åíèå íà Çàõó ÷ðåç Áóëóîäçè êà-
òî òåõåí ïîñëåäåí ïðåäñòàâèòåë. Ïðîöåñúò å äîáðå äîêó-
ìåíòèðàí â êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè. Òúé êàòî âñå îùå íå
ìîæåì äà îòãîâîðèì ñúñ ñèãóðíîñò íà âúïðîñà çà òÿõíàòà
åòíè÷åñêà èäåíòè÷íîñò, ïðè âúçñòàíîâêàòà íà òÿõíîòî ðàç-
ïàäàíå íåèçáåæíî ñòèãàìå äî èçâîäà, ÷å â ñòàðàòà Õóíñêà
êîíôåäåðàöèÿ å èìàëî çíà÷èòåëåí åâðîïåèäåí êîìïîíåíò.
Ìåíõåí-Õåëôåí ñúùî ïîêàçà ñåðèîçíèÿ êàâêàçîèäåí åëå-
ìåíò ïðè Ñþííó ïî âðåìå è ñëåä âðåìåòî íà äèíàñòèèòå
Õàí. Íàé-ìàëêîòî ìîæåì äà ñ÷èòàìå, ÷å êðàéíèÿò ïðî-
äóêò îò ðàçïàäàíåòî íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ å âêëþ÷âàë ìíî-
æåñòâî àëòàèçèðàíè êàâêàçîèäíè ãðóïè. Õåôòàëèòèòå, âàð-
õóíèòå è (èëè) áåëèòå õóíè è ò.í. ïðåäñòàâëÿâàò ìîæå áè
òàêèâà ãðóïè, ïðåñåëèëè ñå íà çàïàä, äîêàòî Áóëóîäçè (è
äðóãè ãðóïè íà Çàõó) íå ãè ïîñëåäâàëè. Ñòðóâà ñè äà ñå
îòáåëåæè, ÷å òþðêèòå ñúùî áèëè èçâåñòíè êàòî ïîòîìöè
íà Çàõó.
Äîïóñêàìå, ÷å åòíîíèìúò Áóëóîäçè/Áóëãàð ìîæå äà ïîñ-
ëóæè êàòî ëèïñâàùî çâåíî ïðè ïðîìÿíàòà íà ïúðâîíà÷àë-
íîòî çíà÷åíèå íà íàçâàíèåòî Õó, êîÿòî ñòàíàëà åäíîâðå-
ìåííî ñ ïîÿâàòà íà Çàõó ïî âðåìåòî íà Ñåâåðíèòå äèíàñ-
òèè. Ôàêòúò, ÷å Áóëóîäçè áèëî ïîñëåäíîòî íàçâàíèå íà
Çàõó, íå å ñëó÷àåí. Êàêòî âèäÿõìå ïî-íàïðåä, åâîëþöèÿ-
òà íà Çàõó âêëþ÷âàëà ðàñòÿù áðîé êàâêàçîèäíè åëåìåíòè
îò áèâøèòå õóíñêè ãðóïè. ×ðåç ïðîäúëæèòåëíîòî ñìåñ-
âàíå ìåæäó Ñþííó è îñòàíêèòå îò èíäîåâðîïåéöè, êàêòî
ìåñòíè, òàêà è îò Ñðåäíà Àçèÿ, ñú÷åòàíî ñ ïðèäâèæâàíå-
òî íà çàïàä íà ìíîãî òàêèâà ãðóïè, èìåòî Õó â ñðàâíèòåë-
íî êðàòêî âðåìå äîáèëî íîâî çíà÷åíèå. Äîïúëíèòåëíî òî-
âà ìîæå äà å áèëî è ïðåäâåñòíèê íà òþðêèçàöèÿòà íà
Ñðåäíà Àçèÿ.
ÇÀÊËÞ×ÈÒÅËÍÈ ÁÅËÅÆÊÈ
Âå÷å çàñåãíàõìå âúïðîñà çà ïîëèòè÷åñêàòà ðîëÿ, èãðà-
íà îò Áóëóîäçè. Íàé-ÿðêèÿò ïðèìåð ìîæå áè å âúñòàíèå-
òî íà Øåñòòå èíñïåêöèè, êîåòî âåðîÿòíî å ñâàëèëî äè-
íàñòèÿòà Òóîáà Âåé. Òî èçáóõíàëî è áèëî îãëàâåíî îò ëè÷-
íîñò íà èìå Ïîëþõàí Áàëèí. Òîâà, êîåòî ïîâå÷å ñå ïðå-
íåáðåãâà, å çíà÷èòåëíèÿò ïðèíîñ çà êóëòóðíîòî è ðåëèãè-
îçíîòî íàñëåäñòâî íà Êèòàé. Íàïðèìåð íàé-èçâåñòíàòà
ðåàëèñòè÷íà ôðåñêà íà ôèãóðà â ìàùàáíîòî ïåùåðíî èç-
êóñòâî îò Äóíõóàí å íà áóäèñòêèÿ ìîíàõ Ëþ Ñàõå, êîéòî
å áèë ñ äîáðå äîêóìåíòèðàí áóëóîäçèéñêè ïðîèçõîä. Íî
ìîæå áè íàé-ìàëêî ñïîìåíàâàíèÿò ñëó÷àé å òîçè ñ àâòîðà
Ëó Ôàÿí è íåãîâèÿ âàæåí èñòîðè÷åñêè òðàêòàò âúðõó êè-
òàéñêàòà ôîíîëîãèÿ, íàðå÷åí “Öèåþí”. Òóê ðîäîâîòî èìå
Ëó å êèòàèçèðàíà ôîðìà îò Áóëþãó, äðóã âàðèàíò íà êîðå-
íà Áóëóîäçè. Äîðè äíåñ ìîæåì ñàìî äà ñå óäèâëÿâàìå íà
âåëèêèòå ïîñòèæåíèÿ íà òàêèâà àïðèîðíî ñ÷èòàíè çà “ìàð-
ãèíàëíè” “âàðâàðñêè” ãðóïè â ñðåäíîâåêîâåí Êèòàé.
ÁÅËÅÆÊÈ ÍÀ ÏÐÅÂÎÄÀ×À
(1) Îò íàáåëÿçàíèòå îñîáåíîñòè íà ïðåäàâàíå íà ÷óæäîåçè÷íè -
ð/-ë è ã/ãõ â êèòàéñêèÿ åçèê, ìàêàð è Ñàíïèí ×åí äà íå ãî çàÿâÿâà

äèðåêòíî, ñëåäâà ëîãè÷íèÿò èçâîä, ÷å èñòèíñêîòî çâó÷åíå íà èìåíà
êàòî Ïîëóîõàí/Ïîëþõàí/Áóëþõàí å áèëî Ïîëóîãàð/Ïîëþãàð/Áó-
ëþãàð. Ôîðìàòà Áóëóîäçè å ïðåäàâàëà èìå îò òèïà íà Áóëóîð, êîÿòî å
ìíîãî áëèçêà äî àôãàíñêèÿ âàðèàíò Áóëõîð.
(2) Ïî îòíîøåíèå íà åòèìîëîãè÷íàòà âðúçêà ìåæäó ñìåñåíîñòòà
íà Áóëóîäçè, ñúñòàâåíè îò ðàçëè÷íè åëåìåíòè íà ïëåìåíàòà Çàõó è
òåîðèÿòà, ÷å “áóëãàð” îçíà÷àâà “ñìåñåí, ìåëåç”, ìîæå äà ñå íàïðàâÿò
íÿêîè âúçðàæåíèÿ. Çàõó, “ñìåñåíèòå âàðâàðè”, íå ñà íÿêàêâî óíèêàëíî
ÿâëåíèå íà êàðòàòà íà Åâðàçèÿ. Îò Êàâêàç è Óêðàéíà äî Ìîíãîëèÿ
âåêîâå íàðåä ñà òå÷àëè ïðîöåñè íà ñëèâàíå è ðàçïàäàíå íà åòíè÷åñêè
îáùíîñòè. Ïî ñúùàòà ëîãèêà âñè÷êè ìíîãîåòíè÷åñêè îáùåñòâà áèõà
ìîãëè äà íîñÿò åòíîíèì, îçíà÷àâàù “ñìåñåí”, à àëòàéñêîãîâîðÿùèòå
îò òÿõ ïðåñïîêîéíî ìîãàò äà ñå íàðè÷àò “áóëãàð”. Îñâåí òîâà Ñàíïèí
×åí íå îáðúùà âíèìàíèå íà åäèí ñúùåñòâåí ìîìåíò, èçòúêíàò îò ñà-
ìèÿ íåãî - Áóëóîäçè áèëè êðàéíà ôàçà íà ñëèâàíå Çàõó è íàçâàíèåòî
Áóëóîäçè âñúùíîñò å áèëî èçìåñòèëî íàçâàíèåòî Çàõó. Ñ äðóãè äóìè
åòíîíèìúò Áóëóîäçè â ïðåäïîëàãàåìî çíà÷åíèå íà “ñìåñåí” ñå ïîÿâÿâà
òâúðäå êúñíî íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà. Àêî íàçâàíèåòî “Áóëóîäçè” îç-
íà÷àâà “ñìåñåí âàðâàðèí” è ñúîòâåòñòâà íà “áóëãàð”, ìîæå ëè òîãàâà
èìåòî íà áúëãàðèòå îò Êàâêàç, îòáåëÿçàíî òàì âúâ âðúçêà ñúñ ñúáèòèÿ
îùå îò êðàÿ íà II âåê ñë. Õð., ìíîãî ïðåäè ïîÿâàòà íà ñìåñåíèÿ åòíè-
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åñêè êîíãëîìåðàò Çàõó è Áóëóîäçè â Ñåâåðåí Êèòàé, äà èìà âðúçêà ñúñ
çíà÷åíèåòî “ñìåñåí âàðâàðèí”, êîåòî å ìíîãî ïî-êúñíî?
Ùî ñå îòíàñÿ äî âðúçêàòà ìåæäó ïðåäïîëàãàåìîòî çíà÷åíèå íà
“áóëãàð” êàòî “ñìóòèòåë, áóíòîâíèê” è ôàêòà, ÷å Áóëóîäçè è Çàõó êàòî
öÿëî ñà áèëè ïîñòîÿíåí “ïðîáëåì çà ñèãóðíîñòòà” è òðóäíè çà êîíòðîë
çà äèíàñòèÿòà Òóîáà Âåé è íàñëåäèëèòå ÿ Ñåâåðåí ×æîó è Ñåâåðåí Öè
(ñúùî è çà Ñóé è Ðàíåí Òàí), î÷åâèäíî å, ÷å ñå íàòúêâàìå íà åëåìåíòàð-
íî ñúâïàäåíèå - â ïðîòèâåí ñëó÷àé âñåêè íàðîä èëè ïëåìå ïî çåìÿòà,
íÿêîãà âäèãíàë âúñòàíèÿ èëè áóíòîâå, áè ñëåäâàëî äà ñå íàðè÷à “ñìó-
òèòåë, âúñòàíèê”, à âñåêè àëòàéñêè íàðîä, âäèãíàë âúñòàíèå èëè ìå-
òåæ, çàêîíîìåðíî áè ñëåäâàëî äà íîñè èìåòî “áóëãàð”. Òåçè åòèìîëî-
ãè÷íè àðãóìåíòè íà Ñàíïèí ×åí, çà ðàçëèêà îò îíåçè, áàçèðàíè íà
êèòàéñêîòî åçèêîçíàíèå, íå ñà îñîáåíî óáåäèòåëíè.
(3) Â äåéñòâèòåëíîñò ñâåäåíèåòî íà àë-Íàäèì áè ñëåäâàëî äà ñå
îòíåñå êúì áúëãàðèòå îò Áîëîð â Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì, êîèòî íàèñ-
òèíà îò VII âåê íàòàòúê ñà ïîäëîæåíè íà ìíîãî ñèëíî êèòàéñêî è
òèáåòñêî âëèÿíèå.
(4) Íàëè÷èåòî íà Øàíõó îêîëî Äóíõóàí è â Ñðåäíà Àçèÿ å ïðåâúç-
õîäíà èëþñòðàöèÿ íà ïîñòåïåííàòà áúëãàðñêà ìèãðàöèÿ îò èçòîê íà
çàïàä. Âúïðîñíèòå Øàíõó îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì ñðåäàòà íà VIII âåê
ÿâíî ñà áèëè îñòàòúöèòå îò íåïðèäâèæèëîòî ñå íà çàïàä áúëãàðñêî
íàñåëåíèå êàòî òîâà â êíÿæåñòâî Õóòòàë íàïðèìåð.
313
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êîðåíè
ÅÍÜÎÂÄÅÍ
Ä-Ð ÂËÀÄÈÌÈÐ ÕÐÈÑÒÎÂ
Êàëåíäàðíèòå îáðÿäè è îáè÷àè ïî íàøèòå çåìè ñà
ñâîåîáðàçíà ñìåñèöà îò “åçè÷åñêè” è õðèñòèÿíñêè åëåìåí-
òè. Ïðè âíèìàòåëíî ïðîó÷âàíå íàé-÷åñòî ñå îêàçâà, ÷å îñ-
íîâàòà èì å “åçè÷åñêà”. Õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ïðåìàõâà
ìíîãî îò ñúäúðæàíèåòî íà äðåâíèòå îáðÿäè. Ïúðâîíà÷àë-
íèÿò èì ñìèñúë ïîñòåïåííî ñå çàáðàâÿ. Âúçîáíîâÿâàíå íà
ïúðâîèçòî÷íèêà íà îïðåäåëåíè åëåìåíòè îò áèòà, âÿðàòà,
îáè÷àèòå íà åäèí íàðîä å ñëîæåí ïðîöåñ.
Êóëòúò êúì ñëúíöåòî è ñâúðçàíèòå ñ íåãî íàáëþäåíèÿ
âúðõó ñëúí÷åâèÿ öèêúë ëåæàò â îñíîâàòà íà íàøèòå êà-
ëåíäàðíè îáè÷àè.  áúëãàðñêàòà åòíîãðàôèÿ è ôîëêëîðà
èìà íåìàëêî äàííè çà îáè÷àèòå, ñâúðçàíè ñ âàæíè àñòðî-
íîìè÷åñêè äàòè.
Ïðàçíèêúò íà ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíèå - 24 þíè - ñú-
äúðæà èíòåðåñåí êîìïëåêñ îò îáðÿäè. Òîé ñå å ñúõðàíèë
ïðåäèìíî â ñåâåðíèòå, ñåâåðîèçòî÷íèòå è þãîçàïàäíèòå
÷àñòè íà Áúëãàðèÿ.  Ðîäîïèòå ñå ÷åñòâà íà îòäåëíè ìåñ-
òà è òî áåç äà ñå èçïúëíÿâà öåëèÿò ðèòóàë. Â Çàïàäíà Áúë-
ãàðèÿ ïî÷òè íå ñå ïðàçíóâà. Â ñåâåðíèòå ðàéîíè ãî íàðè-
÷àò Åíüîâäåí - þãîèçòî÷íèòå ßíîôäåí. Õðèñòèÿíñêèÿò
êàëåíäàð ñî÷è 24 þíè çà ðîæäåííà äàòà íà Éîàí Êðúñòè-
òåë. Íàé-ïúëíèÿò âàðèàíò íà ïðàçíèêà, çàïèñàí ïðåç âòî-
ðàòà ïîëîâèíà íà XIX â., å ëèøåí îò íÿêîè åëåìåíòè, çà
êîèòî ñúîáùàâàò ñðåäíîâåêîâíèòå èçòî÷íèöè.  “Ñèíî-
äèêà” íà öàð Áîðèë, íàðåä ñ áîãîìèëèòå, íà àíàòåìà ñå
ïðåäàâàò è åðîòè÷åñêèòå îáðÿäè, ìàãüîñíè÷åñêèòå òàéí-
ñòâà “åëèíñêèòå ïîäîáíè ñëóæáè”, êîèòî ñå èçâúðøâàò
ïðåç íîùòà íà 23/24 þíè.
Ïðåäè ðàçñúìâàíå õîðàòà óêðàñÿâàëè ãëàâèòå ñè ñ
“åíüîâè âåí÷åòà” è ñå êúïåëè â ðåêèòå. Âÿðâàëî ñå, ÷å â
òîçè äåí âîäàòà äîáèâà îñîáåíà öåëåáíà ìîù, çàùîòî
ñëúíöåòî ñå “óìèâà” â íåÿ. Äîêàòî ïðè äðóãèòå åâðîïåéñ-
êè íàðîäè ïî÷èòàíèåòî íà âîäàòà ñå îòíàñÿ êúì àãðàðíèÿ
êóëò, ó íàñ òîçè åëåìåíò å ïî÷òè èç÷åçíàë. Âÿðàòà â îçä-
ðàâèòåëíàòà ñèëà íà “åíüîâñêàòà” âîäà è ðîñà ñå çàáåëÿç-
âàò â ðàéîíè ñ ïî-àðõàè÷åí áèò: Çàïàäíà Áúëãàðèÿ, Ðîäî-
ïèòå.
Áðàíåòî íà áèëêè è êîðåíè ïðåç íîùòà ñðåùó 24 þíè å
ñëåäâàùàòà âàæíà ÷àñò îò ïðàçíèêà. (Ñïîðåä áîòàíèêàòà
òîâà å ïåðèîäúò, ïðåç êîéòî ðàñòåíèÿòà íàé-ÿðêî èçðàçÿ-
âàò ñâîéñòâàòà ñè.) Ã. Ñ. Ðàêîâñêè ïèøå, ÷å îùå ïî òúìíî
íàñåëåíèåòî îò Êîòåë ïîåìàëî êúì ãîðàòà. Ñòàðè è ìëà-
äè êúñàëè áèëêè è öâåòÿ è ïàê ïî òúìíî ñå ïðèáèðàëè.
Ïðàâåëè îòâàðà è èçìèâàëè òåëàòà ñè, çà äà ñå ïðåäïàçÿò
îò áîëåñòè. Óâèâàëè è âåíöè, ñúõðàíÿâàíè äî ñëåäâàùèÿ
Åíüîâäåí.
Îðèãèíàëåí îáè÷àé å ãàäàíèåòî çà áúäåùåòî íà ìî-
ìèòå.  íàâå÷åðèåòî íà Åíüîâäåí äåâîéêèòå ïúëíåëè êîò-
ëå ñ “ìúë÷àëèâà âîäà”. Âîäàòà áèëà íàëèâàíà è ïðåíàñÿ-
íà ïðè ïúëíî ìúë÷àíèå, çà äà íå çàãóáè ÷àðîäåéñòâîòî
ñè. Âñè÷êè ñëàãàëè â êîòëåòî ëè÷åí ïðåäìåò - ïðúñòåí,
* ò.å. äðåâíèòå áúëãàðè
314
ãåðäàí, ïàðà, êèòêà. Ïîêðèâàëè ãî ñ ÷åðâåí ïëàò è ãî îñ-
òàâÿëè íà îòêðèòî - “ïîä ïîãëåäà íà çâåçäèòå”. Ðàíî ïðåç
äåíÿ îáëè÷àëè â ñâàòáåíè äðåõè íàé-ìàëêîòî ìîìè÷å â
ñåëîòî - Åíüîâàòà áóëêà. Ïååéêè îáðåäíà ïåñåí, îáèêà-
ëÿëè êúùèòå, êîøàðèòå, êëàäåíöèòå, ðåêàòà. Â ìúæêà ðè-
çà ñ äúëãè ðúêàâè Åíüîâàòà áóëêà ñåäÿëà âúðõó ðàìåíåòå
íà äåâîéêèòå è ìàõàëà ðúöå íà êðúñò. Ïðè çàâðúùàíåòî
íà ìåãäàíà ñòàâàëî ãàäàíèåòî. Åíüîâàòà áóëêà âàäåëà ïðåä-
ìåòèòå îò êîòëåòî è ïðåäñêàçâàëà ïðîôåñèÿòà íà ñúïðóãà
è ìàòåðèàëíîòî ìó ñúñòîÿíèå, áåç äà èçðè÷à èìåòî ìó.
Ïðåç òîâà âðåìå ìîìèòå ïååëè ïåñíè - çàãàäêè ñúñ ñèì-
âîëè÷íî çâó÷åíå. Ïðàçíèêúò ñâúðøâàë ñ õîðà.
Ðèòóàëúò ñå èçâúðøâàë â ðàçãàðà íà æúòâàòà. Ëîãè÷íî
å äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å íå ñå å îòíàñÿë êúì ïëîäîðîäèå-
òî. Åëåìåíòèòå ìó å âåðîÿòíî äà ñà ñôîðìèðàíè è â äðóãà
ïðèðîäíà ñðåäà.
 ðåëèãèèòå è âÿðâàíèÿòà íà íàðîäèòå ñå ñúõðàíÿâàò
àðõàè÷íè îñíîâè íà äðåâíè êóëòîâå, êîåòî ãè ïðàâè èçê-
ëþ÷èòåëíî êîíñåðâàòèâíè. Ðåëèãèîçíèòå ìèòîâå è îáðÿ-
äè ñà ïëåìåííà òàéíà. Òÿ íå ñå çàïàçâàëà ïðè ðàçìåñòâàíå
íà åòíè÷åñêèòå ãðàíèöè èëè àñèìèëàöèÿ. Ñúïîñòàâÿéêè
äàííèòå çà ðåëèãèîçíèòå âÿðâàíèÿ íà ÿêóòè, àëòàéöè, õà-
êàñè, øèðöè, òîôàëàðè, òóâèíöè - îòêðèâàìå ìíîãî îáùè
îáðåÿäè è ïîâåðèÿ. Ðàçïðîñòðàíåíè ñà àíèìèñòè÷íèòå
ïðåäñòàâè çà áîæåñòâàòà - òâîðöè íà ñâåòà, íàðåä ñ âÿð-
âàíèÿòà çà ñâðúõåñòåñòâåíèòå ñâîéñòâà íà íÿêîè ïðåäìå-
òè è ÿâëåíèÿ è ñâúðçàíèòå ñ òÿõ ìàãè÷åñêè îáðÿäè. Ïðàç-
íèêúò íà ïîêëîíåíèå íà íåáåñíèòå áîãîâå å áèë øèðîêî
ðàçïðîñòðàíåí. Ïî-êúñíèòå òþðêñêè íàðîäè è äîñåãà ïðàç-
íóâàò ïðåç þíè “äóõà íà íåáåòî”.
Êèòàéñêè õðîíèêè ñúîáùàâàò çà ïîäîáåí ïðàçíèê ïðè
õóíèòå*. Í. ß. Áè÷óðèí äàâà ñëåäíîòî ëþáîïèòíî ñâåäå-
íèå: “ ïåòàòà ëóíà âñè÷êè ñå ñúáèðàò â Ëóí÷åí. Ïðèíà-
ñÿò ñå æåðòâè íà ïðàäåäèòå, íåáåòî, çåìÿòà è äóõîâåòå.”
 èñòîðèÿòà íà ìëàäàòà äèíàñòèÿ Õàí (Õî-õàíøó) å îòáå-
ëÿçàíî: “...òðè ïúòè â ãîäèíàòà õóíèòå ñå ñúáèðàò â Ëóí-
ñè (õðàìà íà äðàêîíà). Â ïúðâàòà, ïåòàòà è äåâåòàòà ëóíà
ïðàâÿò - Ñþé - ïðèíàñÿò æåðòâà íà äóõà íà íåáåòî.” Ïå-
òàòà ëóíà ïî êèòàéñêèÿ êàëåíäàð ñúîòâåòñòâà íà ëÿòíîòî
ñëúíöåñòîåíå - íàé-äúëãèÿ äåí â ãîäèíàòà - 24 þíè.
“Åäèíñòâîòî íà ïðîòèâîïîëîæíîñòèòå” â êèòàéñêàòà
ôèëîñîôèÿ - æåíñêèòå ñèëè ÈÍ è ìúæêèòå ßÍ - îëèöåò-
âîðÿâàò çåìÿòà è íåáåòî, ñìúðòòà è òâîð÷åñòâîòî. Ìàêàð
è ñúåäèíåíè òå ñå íàìèðàò â ïîñòîÿííà áîðáà. Çàä ñâåò-
ëèíàòà äåáíå ìðàêúò, çàä æèâîòà - ñìúðò.
Ïëåìåíàòà ÒÀÈ â Þæåí Êèòàé íà 24 þíè èçâúðøâà-
ëè öåðåìîíèè êðàé ðåêèòå. Òå ïóñêàëè ëîäêè ñ èçîáðàæå-
íèÿ íà äðàêîíè. Âîäà÷úò áèë îáëå÷åí â áÿëà ïàðàäíà ôîð-
ìà è äúðæàë â äÿñíàòà ñè ðúêà ãîëÿì áÿë ôëàã. Ðàçìàõ-
âàéêè ãî, óïðàâëÿâàë ãðåáöèòå. Ëåâèÿò ðúêàâ áèë ïî-äú-
ëúã îò äåñíèÿ è äîñòèãàë ïàëóáàòà. Äâèæåíèÿòà íàïîäî-
áÿâàëè öåðåìîíèàëåí òàíö.

 Öåíòðàëåí Êèòàé - ìëàäà è êðàñèâà äåâîéêà áèëà
îáÿâÿâàíà çà áîãèíÿ íà ðåêàòà. Îáëå÷åíà â ñâàòáåíà ðîê-
ëÿ, èçâúðøâàëà òðàäèöèîííèÿ ðèòóàë â ÷åñò íà ðå÷íèÿ áîã.
Ïîñëå ÿ ïðèâúðçâàëè çà ñàë è óêðàñåíà ñ öâåòÿ ÿ ïóñêàëè
ïî òå÷åíèåòî - âîäèòå ÿ ïîåìàëè çàâèíàãè.
Äîïúëíèòåëåí ìîòèâ å èçâàæäàíåòî íà ïðåäìåòè îò
äúíîòî íà âîäîåìè (Þãîçàïàäåí Êèòàé). Íàìåðèëèÿò êà-
ìúê - ùå èìà ñèí, àêî íàõîäêàòà å ïàð÷å îò ãëèíåí ñúä -
äúùåðÿ.
Ðàçïðîñòðàíåíî å è êúïàíåòî â îòâàðà îò öåëåáíè áèë-
êè. Óïîòðåáÿâàëè ïåðóíèêè è îðõèäåè èëè âèíî, ñìåñåíî
ñ ïåðóíèêà.
Âðàòèòå íà êúùèòå áèëè óêðàñÿâàíè ñ öâåòÿ - ïåðóíè-
êà èëè ïåëèí, êîéòî âðúçâàëè ñ ïåòîöâåòíè êîïðèíåíè êîí-
öè çà ïðîãîíâàíå íà çëèòå äóõîâå. Ðàíî ñóòðèíòà ñúáèðà-
ëè è ñúõðàíÿâàëè áèëêè. Ïðàçíèêúò áèë è äåí íà ëþáîâ-
íàòà ìàãèÿ. Ãàäàåëî ñå êîãà ìîì÷åòî èëè ìîìè÷åòî ùå ñå
îæåíè. Ìëàäåæèòå îò Êàíòîí ñúáèðàëè êàìú÷åòà îò ñâðà-
÷è ãíåçäà èëè ñëàãàëè ãðèâíè îò êîñè íà äåâîéêè è ãè íî-
ñåëè, äîêàòî ñå ïîÿâè ëþáîâòà.
Äîðè ïðè áåãëî ñðàâíåíèå íà áúëãàðñêèòå îáðÿäè íà
Åíüîâäåí ñ òåçè, ïîñâåòåíè íà “íåáåñíèÿ äóõ” ñå çàáåëÿç-
âà âïå÷àòëÿâàùî ñõîäñòâî. Ñïîðåä äðåâíèòå êèòàéöè ñëåä
24 þíè ñëúíöåòî çàïî÷âà äà óìèðà - íàñòúïâà êðàÿò íà
òîïëèíàòà, ñ èäâàíåòî íà çèìàòà - è êðàé íà æèâîòà. ×î-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âåê áè ìîãúë äà ñå çàùèòè îò âðàæäåáíàòà ïðèðîäà ñ ïî-
ìîùòà íà ëåêîâèòè, “ìàãè÷åñêè” áèëêè è äà íàïðàâëÿâà
ñúäáàòà. Îïòèìèñòè÷íà òåîðèÿ, ïðèñúùà íà æèçíåíèòå íà-
ðîäè.
Ìíîãî îò ó÷åíèòå, êîèòî äíåñ ñå çàíèìàâàò ñ âúïðî-
ñèòå çà åòíîãåíåçèñà íà “ïðàáúëãàðèòå” òúðñÿò ñòàðàòà
áúëãàðñêà ïðàðîäèíà â ïðîñòîðèòå íà Äàëå÷íèÿ èçòîê è
Ïàìèð.
Îêîëî XII âåê ïð. Õð. èçòî÷íàòà ÷àñò íà Ñåâåðåí Êè-
òàé ñå íàìèðàëà ïîä âëàñòòà íà äèíàñòèÿòà Øàí. Â çàïàä-
íèòå ðàéîíè íà äúðæàâàòà æèâååëè ïëåìåíàòà, ñúçäàëè
êúì ñðåäàòà íà XI â. ïð. Õð. ïëåìåííàòà ôåäåðàöèÿ ×æîó,
íà÷åëî ñ ôàìèëèÿòà Öçè. Öçè çàïî÷âà âîéíà ñ Øàí è çàâ-
ëàäÿâà öåëèÿ Ñåâåðåí Êèòàé. Îáåäèíÿâà ïîä ñâîÿ âëàñò
ðàçíîïëåìåííîòî íàñåëåíèå. Âëàñòâàùàòà äèíàñòèÿ áèëà
îò õóíîðñêè ïðîèçõîä - ðåäèöà îáðÿäè è îáè÷àè ñòàíàëè
çàäúëæèòåëíè çà öÿëîòî íàñåëåíèå.
Òóê ñå îòêðèâàò ñëåäèòå è íà äðåâíèòå áúëãàðè. Èíòå-
ðåñíî å ïðèìåðíî, ñõîäñòâîòî ìåæäó çíàöèòå âúðõó êà-
ìúíè è îðíàìåíòè îò êåðàìèêàòà íà Ïëèñêà è Ïðåñëàâ
(VIII-IX â.) è êèòàéñêèòå ïèñìåíè çíàöè è îðíàìåíòè.
 êèòàéñêèÿ åçèê äóìàòà “åíüî” îçíà÷àâà “åäíîðîã” -
ìèòè÷åñêî æèâîòíî ñ òÿëî íà êîí, îïàøêà íà ëúâ è ðîã íà
÷åëîòî. Ñúùîòî æèâîòíî îòêðèâàìå è â íàøèòå íàðîäíè
ïðèêàçêè.
315
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÑÓÐÂÀ×ÊÀ Å ÄÐÅÂÍÈßÒ ÊÀÄÓÖÅÉ
(ÑÈÌÂÎËÈ ÍÀ ÑÎËÀÐÍÀÒÀ ÃÎÄÈÍÀ)
ÌÈËÎØ ÑÈÄÎÐÎÂ
Âúíøíàòà, âèçóàëíà, ïðèëèêà ìåæäó äðåâíèÿ áîæåñò-
âåí àòðèáóò (æåçúë íà Õåðìåñ), èçâåñòåí êàòî êàäóöåé, è
áúëãàðñêàòà ñóðâà÷êà (ñóðîâàêíèê) íè íàêàðà äà ñå çàïè-
òàìå: Èìà ëè è äðóãè ñõîäñòâà ïî çíà÷åíèå èëè ïî ïðåä-
íàçíà÷åíèå ìåæäó äâàòà äðåâíè ñàêðàëíè ïðåäìåòà?
p·ÆcÐÁ¹¶ÆÇÀ¶ÇÉƸ¶ÍÀ¶¼»½ÐÁÐÈöw»Æ»Çu ¼»½ÐÁÐÈö¶Æ˶ù»Á
îêîëî 2600 ãîäèíà ïð. Õð. Âèæäàìå ãî è âúðõó íàé-ñòàðè-
òå ìîíåòè, êîèòî âúîáùå ÷îâå÷åñòâîòî ïîçíàâà - ìîíå-
òèòå íà äðåâíèòå òðàêî-ïåëàçãèéñêè íàðîäè: äåðîíèòå, õî-
íèòå è îäðèñèòå. Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å êàäóöåÿò
å åìáëåìà íà àíòè÷íèÿ Õåðìåñ, êîéòî, ñïîðåä Õåðîäîò, å
áèë áîæåñòâî íà òðàêèéñêèòå öàðå.
 åãèïåòñêàòà ìèòîëîãèÿ òðàêèéñêèÿ Õåðìåñ å èçâåñòåí
êàòî Òîò, Òåóò (Òåõóòè). Íåùî ïîâå÷å, ïðåäè äà ñå óñòà-
íîâè â Åãèïåò, ñïîðåä Àïóëåé, Õåðìåñ-Òåóò ïðåáèâàâà íà
Áàëêàíèòå. Ìÿñòîòî, êúäåòî òîé ïðåáèâàâà, å èçâåñòíî
êàòî “Ïåëàçãèéñêè Àðãîñ”. Àíòè÷íèÿò ãåîãðàô Ñòðàáîí
ñ òîâà íàçâàíèå îòáåëÿçâà ïðîñòðàíñòâîòî íà Ñåâåðíà
Òåñàëèÿ è ïî-òî÷íî èçòî÷íèòå ñêëîíîâå íà ïëàíèíèòå
Ïèíä è Ãðàìîñ. Êîãàòî Õåðìåñ-Òåóò íàïóñêà ïåëàçãèéñêèÿ
Àðãîñ, îòèâà â Åãèïåò, è òàì ïðåäàâà âñè÷êèòå çíàíèÿ, ñ
êîèòî ðàçïîëàãà. Ñïîðåä ëåãåíäàòà Õåðìåñ-Òåóò å äàë íà
äðåâíèòå åãèïòÿíè àñòðîëîãèÿòà, ÷èñëàòà (ìàòåìàòèêàòà),
ïèñìîòî, ìåäèöèíàòà, òîïåíåòî íà ìåòàëèòå è ìàãèÿòà.
Òîâà å ïðè÷èíàòà åãèïåòñêèÿò ôàðàîí Õó-ôó (Õåîïñ) äà
ïîñòðîè â íåãîâà ÷åñò âåëèêàòà ïèðàìèäà. Ëåãåíäàòà, çà-
ïèñàíà îò Àïóëåé, èäâà äà íè ïîäñêàæå ïðåâúçõîäñòâîòî
íà ïàëåîáàë-êàíñêèòå (ïðåäãðúöêè ò.å. ïåëàçãèéñêî-òðà-
êèéñêè) öèâèëèçàöèè â ñðàâíåíèå ñ íÿêîè, êîèòî íåîïðàâ-
äàíî ñå ñ÷èòàò çà íàé-ñòàðè. Ïàê ó Õåðîäîò ùå ñðåùíåì
óòî÷íåíèåòî, ÷å áàëêàíñêèòå Áðúãîè (ïî-êúñíî ñå ñðåùàò
è êàòî ôðúçè/ôðèãè, íî è Âðúãàðîè) ñà íàé-ñòàð íàðîä íà
ñâåòà, íåùî êîåòî ñà ïðèçíàâàëè ñàìèòå åãèïòÿíè.
Òðàêèéñêî-åãèïåòñêèÿò Õåðìåñ-Òåóò â äðåâíîàðèéñêà-
òà è ïåðñèéñêàòà ìèòîëîãèÿ ñå ñðåùà ïîä íàçâàíèåòî
Ìèõð/Ìåð èëè â ãúðöèçèðàíèÿ âèä êàòî Ìèòðà. Â ãðúöêà-
òà ìèòîëîãèÿ Õåðìåñ/Åðìèñ å ãëàøàòàé íà Çåâñ (Äåâ), à â
ðèìñêàòà ñúùîòî áîæåñòâî ñå ÿâÿâà ïîä èìåòî Ìåð-êó-
ðèîñ è íåãîâàòà ôóíêöèÿ å ïðèíèçåíà äî çàùèòíèêà íà
ïúòíèöèòå è òúðãîâöèòå.
Òðàêèéñêîòî èìå íà áîãà Õåðìåñ/Åðìèñ íàé-âåðîÿòíî
å ãëàñÿëî Ãåðìàí è êàòî òàêîâà ñå å çàïàçèëî è äî äíåñ â
áúëãàðñêèÿ åçèê. Çàïàçèë ñå å â ìíîãîáðîéíèòå òîïîíèìè
Ãåðìàí, Äæåðìàí, Ãåðìà è Ãðàìàäà íà öÿëàòà íè åòíè-
÷åñêà òåðèòîðèÿ. Ñðåùà ñå â ïåñåííèÿ ôîëêëîð è â íÿêîè
îáðåäè (Ãåðìàí/ Äæåðìàí ãðàäóøêàð è ò.í.).
Êàäóöåÿò íàé-÷åñòî ñå èçîáðàçÿâà êàòî ïðú÷êà, îêîëî
êîÿòî ñà óâèòè äâå çìèè â ïðîòèâîïîëîæíè ïîñîêè. Íà
âúðõà íà ïðú÷êàòà îáèêíîâåíî èìà ìàëêî ñôåðè÷íî ðàç-
øèðåíèå (òîïêà). Íà ñúùîòî ìÿñòî ïîíÿêîãà èìà êðúñò
èëè ðàçïåðåíè êðèëå. Ïîíÿêîãà ïðú÷êàòà ñå èçîñòàâÿ è
òîãàâà îñòàâàò ñàìî äâåòå çìèè. Òàêà å èçîáðàçåí âúðõó
òðàêî-ïåëàçãèéñêèòå ìîíåòè. Â åëèíñêàòà åïîõà çìèèòå
èìàò êðèëå, ñ êîåòî ñå ïîä÷åðòàâà êîñìîëîãè÷íèÿò àñ-
e¶·Æ¾»Áe¶¸Æ¾¾Á ïåêò íà òîçè ñâåùåí ïðåäìåò.
Êúäå ñå ñðåùà è êàêâî ïðåäñòàâëÿâà äðåâíèÿò êàäó- Çà ñèìâîëíîòî çíà÷åíèå íà êàäóöåÿ â ëèòåðàòóðàòà ñå
öåé, èçâåñòåí îùå è ïîä íàçâàíèÿòà êåðèêåîí è òîáàõîí? äàâàò íàé-ðàçëè÷íè òúëêóâàíèÿ, ïðè êîåòî íåèçìåííî ñå
Êàäóöåÿò å åäèí îò íàé-ñòàðèòå ñèìâîëè. Òîé å èçîá- ïîä÷åðòàâà äâîè÷íîñòòà (äâîéñòâåíîñòòà). Ïðèáÿãâà ñå
ðàçåí âúðõó êóïàòà íà êðàëÿ Ãóäåà, âëàäÿë äðåâíèÿ Ëàãàø êúì îáÿñíåíèÿ, òðúãâàéêè îò òàêèâà îò ðîäà íà àëõèìè÷-

316

íèòå ÷èôòîâå: “âîäà-îãúí”, “æèâàê-ñÿðà” è ñòèãàéêè äî
ìîäåðíèòå “ñòðóêòóðàëèñòè÷íè îáÿñíåíèÿ”: “ìúæêî è
æåíñêî íà÷àëî”, “äâå çìèè êîèòî ñå ÷èôòîñâàò íà èçäèã-
íàò ôàëîñ”è ò. í.
Îñîáåíî ïðèâëå÷å íàøåòî âíèìàíèå ñ êîñìîëîãè÷íèÿ
ñè àñïåêò åäíî ëþáîïèòíî òúëêóâàíèå, êîåòî íè ïîäñêàçà
ñúùèíñêàòà ñìèñëîâà âðúçêà íà êàäóöåÿ ñ áúëãàðñêèÿ ñó-
ðîâàêíèê, êàêòî è ñõîäíîòî èì ðèòóàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå.
Òúëêóâàíèåòî äúëæèì íà Êóðò äå Ãåáåéí, êîéòî ïúê ñå
ïîçîâàâà íà Àòåíàãîðà è Ìàêðîáèé.
“Çëàòíàòà ïðú÷êà”, îêîëî êîÿòî ñà óâèòè äâåòå çìèè,
ñïîðåä òîçè àâòîð å íåáåñíèÿò åêâàòîð. À êàêâî ïðåäñòàâ-
ëÿâàò äâåòå çìèè, êîèòî ïîíÿêîãà ñå èçîáðàçÿâàò è ñ êðè-
ëå? Ïî÷òè âèíàãè â äðåâíèòå èçîáðàæåíèÿ êðèëåòå ñèì-
âîëèçèðàò íåáåòî è âðåìåòî. Îáùî âçåòî è “èçâèòèòå çìèè/
çìèÿ” ïîäñêàçâàò, ÷å ñòàâà äóìà çà ïðîòè÷àùî âðåìå. Íî
ñïîðåä óïîìåíàòèÿ àâòîð äâåòå çìèè (“ìúæêà è æåíñêà”)
â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé îòðàçÿâàò ïúòåêèòå íà ñëúíöåòî
(“ìúæ”, “äåí”, “þã”) è íà ëóíàòà (“æåíà”, “íîù”, “ñåâåð”)
â ðèòìè÷íî ïðîòè÷àùèÿ õîä íà âðåìåòî, ðàçïðåäåëåíî ïî
ñëúí÷åâè ãîäèíè.
Åäíàòà çìèÿ, ïî-êîíêðåòíî “ñâåòëàòà”, “ìúæêàòà”,
ïðåäñòàâëÿâà ñëúíöåòî, ò.å. íåãîâèÿ âèäèì ïúò íà íåáåòî
(åêëèïòèêàòà) â òå÷åíèå íà åäíà ãîäèíà. Äðóãàòà çìèÿ
(“òúìíàòà”, “æåíñêàòà”) ñèìâîëèçèðà íîùòà. Òÿõíîòî îò-
äàëå÷àâàíå îò ïðú÷êàòà (ò.å. îò íåáåñíèÿ åêâàòîð) îçíà-
÷àâà óâåëè÷àâàíå íà äåíÿ è ñúîòâåòíî íàìàëÿâàíå íà íîù-
òà ïî âðåìå íà ïúðâàòà ïîëîâèíà îò ãîäèíàòà, è îáðàòíèÿ
ïðîöåñ ïî âðåìå íà âòîðàòà ïîëîâèíà.
 òå÷åíèå íà åäíà êàëåíäàðíà (“ñëúí÷åâà”) ãîäèíà
ñëúíöåòî èçãðÿâà ñ âñåêè èçìèíàë äåí âñå ï¥ íà èçòîê,
ìèíàâàéêè ïðåç âñè÷êè 12 çîäèàêàëíè ñúçâåçäèÿ, íà êîè-
òî îò äðåâíè âðåìåíà å ðàçäåëåíî ïðîñòðàíñòâîòî íà åê-
âàòîðà è åêëèïòèêàòà. Ïðè òîâà ïðèäâèæâàíå ïúòåêàòà íà
ñëúíöåòî â ïúðâàòà ïîëîâèíà îò ãîäèíàòà å îò åäíàòà ñòðà-
íà íà íåáåñíèÿ åêâàòîð, à âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà å îò äðó-
ãàòà ñòðàíà. Ïðèìåðíî, ïðåç øåñòòå “ëåòíè” ìåñåöà, ò. å.
çàïî÷âàéêè îò 21.03. (ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå) è ñâúð-
øâàéêè ñ 23.09. (åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå), ñëúíöåòî ñå
ïðèäâèæâà ïî åäíà ïúòåêà, êîÿòî å ðàçïîëîæåíà â “ãîðíà-
òà õåìèñôåðà” (ñåâåðíî îò íåáåñíèÿ åêâàòîð). Îáðàòíî,
ïðåç øåñòòå “çèìíè” ìåñåöà (îò 23.09. äî 21.03.) ñëúíöåòî
ñå ïðèäâèæâà ïî ïúòåêà â äîëíàòà íåáåñíà õåìèñôåðà, ò.å.
þæíî îò íåáåñíèÿ åêâàòîð.
Àêî î÷åðòàåì öåëîãîäèøíàòà ïúòåêà íà ñëúíöåòî ïðåç
äâàíàéñåòòå çîäèè, êàêòî ñà áèëè ïðåäè ïðèáëèçèòåëíî
2200 ãîäèíè, è êàêâèòî ñå ïîëçâàò äî äíåñ â àñòðîëîãè÷-
íèòå òàáëèöè, ïîëó÷àâàìå ñëåäíàòà ðèñóíêà:
Íî, ðåàëíî ïîãëåäíàòî, ðàçïîëîæåíèåòî íà çîäèàêàë-
íèòå ñúçâåçäèÿ âúðõó íåáåòî â äíåøíî âðåìå â ðåçóëòàò
íà ïðåöåñèîííîòî ïðèäâèæâàíå, äàâà èçìåñòâàíå íà ñëúí-
÷åâàòà ïúòåêà ñ åäèí çíàê íà çàïàä. Êàðòèíàòà äîáèâà ñëåä-
íèÿ âèä:
ÀÂÈÒÎÕÎË
Àêî ïðèåìåì, ÷å âåðòèêàëíàòà îñ íà ãðàôèêà íà ñè-
íóñíàòà ôóíêöèÿ îçíà÷àâà äúëæèíàòà (âðåìåòðàåíåòî) íà
äåíÿ è íîùòà, òî çà åäíà ñëúí÷åâà ãîäèíà ïîëó÷àâàìå
òÿõíîòî ðèòìè÷íî óâåëè÷åíèå è ñìàëÿâàíå, êàêòî å
ïîêàçàíî íà ðèñóíêàòà:
Áúëãàðñêàòà ñóðâà÷êà å åäèí ðèòóàëåí ðåêâèçèò, êîé-
òî ñå óïîòðåáÿâà òî÷íî ïî âðåìå íà îáðåäèòå, ñúïðîâîæ-
äàùè ïðàçíóâàíåòî íà íàñòúïâàùàòà íîâà ãîäèíà. Òóê òðÿá-
âà äà ñå ïðèïîìíè, ÷å îò èçâåñòíî âðåìå íàñàì å âúçïðè-
åòî êàòî íà÷àëíà òî÷êà íà ãîäèíàòà (“Íîâà Ãîäèíà”) äà ñå
âçèìà òî÷êàòà íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå.  íàøè äíè èìà
åäíî çàêúñíåíèå îò ñåäåì äåíîíîùèÿ. Âãëåæäàéêè ñå â
ïîñëåäíàòà ðèñóíêà, ñòàâà ÿñíî, çàùî ñå èçðàáîòâàò è ñå
ïîëçâàò ñóðâà÷êè òèï “ðàâíîäåíñòâèå (îáð. 2À) è òèï
“ñëúíöåñòîåíå” (îáð. 3).
Îáð. 2. À) “Ñóðîâàêíèê” òèï “ðàâíîäåíñòâèå”; Á) íåãîâàòà ðàçíîâèä-
íîñò “Ñóðîâèñêà” ñúñ ñïèðàëîâèäíî îáåëåíà êîðà; Â) áúëãàðñêà “ìàð-
òåíèöà” ñúñ ñõîäíà êàëåíäàðíà ñèìâîëèêà
Ïî âðåìå íà ðèìñêîòî âëàäè÷åñòâî å ïðîâåäåíà ðå-
ôîðìà, ñëåä êîÿòî å ïðèåòî íå äåíÿò íà ïðîëåòíîòî ðàâ-
íîäåíñòâèå, à äåíÿò íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå äà ñå ñ÷èòà
êàòî ïðúâ (èëè íóëåâ) äåí, îò êîéòî ñå å îòáðîÿâàëà íîâà-
òà ãîäèíà. Ïðåäè òàçè ðåôîðìà çà íàøèòå ïðåäöè òðàêè-
òå, ïîäîáíî íà îñòàíàëèòå àðèéñêè íàðîäè, íîâàòà ãîäè-
íà å çàïî÷âàëà îò äåíÿ íà ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå. Òîçè
äåí ñå ïàäàë íà 1. ìàðò è ñå å êàçâàë êîëåíä, áóêâàëíî:
“êîéòî ðàæäà”. Ñ òàêèâà “ðàæäàùè äíè” â ðèìñêèÿ êàëåí-
äàð å çàïî÷âàë âñåêè åäèí îò ìåñåöèòå. Îòòàì è ïîíÿòèå-
òî êàëåíäàð. Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å, ÷å ñàìî áúëãàðèòå
îò åâðîïåéñêèòå íàðîäè ñà çàïàçèëè ïðàçíóâàíåòî íà ñòà-
ðàòà “Íîâà ãîäèíà”(1. ìàðò), êîÿòî ñå îñìèñëÿ êàòî èç-
ïðàùàíå íà ñòàðîòî. Îãíüîâåòå, êîèòî ñå ïàëÿò íà òîçè
äåí, ñèìâîëèçèðàò èçãàðÿíåòî íà ñòàðîòî, íî è çàðàæäà-
íåòî íà íîâîòî. Ïðàçíèêúò å èçâåñòåí è ïîä íàçâàíèåòî
“Ëåòíèê”. Ïîäîáíî ïðàçíóâàíå, íà ñúùàòà äàòà, ñ ïî÷òè
èäåíòè÷íà îáðåäíîñò, å çàïàçåíî ó çàïàäíèòå èðàíöè
317
 ÀÂÈÒÎÕÎË
(àðèè), åòíè÷åñêè îáîñîáåíè êàòî êþðäè. Òå ñà íàñëåäíè-
öè íà ñòàðèòå õàëäåè (êîëäè/êîðäè), è ó òÿõ ïðàçíèêúò ñå
íàðè÷à “íåâ ðîç” êîåòî ùå ðå÷å, áóêâàëíî “íîâî ëÿòî”.
Êàëåíäàðåí ñìèñúë èìàò è äðóãèòå ìàðòåíñêè ïðàç-
íèöè: “Ñâ. 40 ìú÷åíèöè” (èëè “Ìëàäåíöè”, íà 9 ìàðò) è
“Áëàãîâåùåíèå” (èëè “Áëàãîâåö”, íà 25 ìàðò). Êàòî îáúð-
íåì âíèìàíèå âúðõó èêîíîãðàôèÿòà íà àðõàíãåë Ãàâðèèë,
êîéòî ñúîáùàâà “Áëàãàòà âåñò” íà Äåâà Ìàðèÿ, çàáåëÿç-
âàìå, ÷å â ðúêàòà èìà’ åäèí ïî-îñîáåí æåçúë, äîñóù ïðè-
ëè÷àù íà êàäóöåÿ íà Õåðìåñ (Ãåðìàí/Òåóò). Ïîíå åäèí, à
íàé-âåðîÿòíî è òðèòå îòáåëÿçàíè ïðàçíèêà, â ðàçëè÷íè
åïîõè, ñúâïàäàëè ñ äåíÿ íà ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå.
Çà ïðàçíèêà “Áàáà Ìàðòà” (“Ëåòíèê”) êàçàõìå, ÷å å “êî-
ëåíä” (“ðàæäàù”), çà “Ìëàäåíöè”. Áúëãàðñêèÿ íàðîä êàç-
âà, ÷å íà òîçè äåí “ñëúíöåòî ñå îáðúùà” è îùå, ÷å “çàáèâà
40 íàãîðåùåíè øèøà â çåìÿòà”, äîêàòî ñâðúçêàòà íà äàòà-
òà 25 ìàðò (“áëàãàòà âåñò” îò àðõàíãåëà Ãàâðèèë çà çà÷åâà-
íåòî íà Äåâà Ìàðèÿ, “Áëàãîâåùåíèå”) ñ “ðàæäàùàòà äàòà”
25 äåêåìâðè (íàðîäíàòà “Êîëåäà” ò.å. “ðàæäàíåòî íà Ñèíà-
Îáð.Ç, Ñóðîâàêíèê, èçòúêâàù “çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå”
318
Ñëúíöå”), ìàêàð è òðè äåíà ñëåä “çèìñêîòî ñëúíöåñòîåíå”
(22 äåêåìâðè), å ïîâå÷å îò î÷åâèäíà. Òóê ñòàâà äóìà çà ðå-
ëèãèîçíî îñìèñëÿíå íà êîñìè÷åñêèÿ öèêúë, îòáåëÿçàí ÷ðåç
ñâðúçêàòà íà ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå ñúñ çèìíîòî ñëúí-
öåñòîåíå. Ñóðîâàêíèêúò, ïðåäàäåí ñ ðèñóíêàòà (îáð. 3),
âèçóàëíî ïîêàçâà, ÷å ñòàâà äóìà çà 6 ïëþñ 3 ìåñåöà, èëè
îáùî äåâåò ìåñåöà, êîëêîòî âðåìå “Áîãîðîäèöà” å áðåìå-
íà ñ “Áîæèÿ ñèí”, êîéòî å âñúùíîñò ñëúíöåòî. Òåõíèÿò îáù
ñèìâîë å êðúñòúò è êàòî òàêúâ äàëå÷ ïðåäõîæäà õðèñòèÿí-
ñêàòà åïîõà.
 ñëó÷àÿ íà ìàðòåíèöàòà (îáð. 2Â) äâàòà óâèòè êîíåöà
ñèìâîëèçèðàò äâåòå çìèè: ÷åðâåíà (“ñëúíöå”) è ñðåáúð-
íî-áÿëà (“ëóíà”). Òå òî÷íî ïðåïðåäàâàò ñòàðèÿ ñìèñúë íà
ðèòìè÷íî ïîâòàðÿùîòî ñå êàëåíäàðíî âðåìå, çàïàçåí è
èçðàçåí è â áúëãàðñêèÿ Ñóðîâàêíèê. Äâàòà óñóêàíè êîíå-
öà-çìèè â ìàðòåíèöàòà âñúùíîñò ñèìâîëèçèðàò äâåòå ïú-
òåêè íà ãîëåìèòå íåáåñíè ñâåòèëà ò. å. äâåòå âðåìåâè “ëè-
íèè” (“äíåâíàòà” è “íîùíàòà”), ðèòìè÷íî ïîâòàðÿùè ñå å
öèêúëà íà ñîëàðíàòà ãîäèíà.
Îáð.4. Êàäóöåÿò (ñóðîâàêíèêúò), ñèìâîëèçèðàù òî÷êèòå íà ïðîëåò-
íîòî è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå, êàêòî è íà ëÿòíîòî è çèìíî ñëúí-
öåñòîåíå âúðõó êðúãà íà ñîëàðíàòà ãîäèíà

ÇÀ Ä-P ÃÀÍ×Î ÖÅÍÎÂ È ÎÙÅ ÍÅÙÎ...
Îïðîâåðãàâàíå íà íaïaäkèòe ñðåùó ïúðâèÿ íàø èñòèíñêè èñòîðèê, êîðèôåé è
ïîëèòîëîã
ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËÎÂ
Íàé-ïîñëå ñëåä 34-ãîäèøíî îõóëâàíå è îòðè÷àíå íà
ãîëåìèÿ áúëãàðñêè èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ äî ïðåâðàòà
íà 9.IX.1944 ã. è ñëåä òîâà îùå 45 ãîäèíè íà XX â. çàáðàíà
íà íàó÷íèòå ìó òðóäîâå, çàêëþ÷âàíåòî èì â ñåêðåòíèÿ
ôîíä íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà “Ñâ.Ñâ. Êèðèë è
Ìåòîäèé” è îáÿâÿâàíåòî ìó çà “ãåðìàíñêè ôàøèñò”, à ñëåä
10.XI.1989 ã. ïî÷òè ïúëíî ìúë÷àíèå, ñå ïîÿâè îáøèðíà
ðåöåíçèÿ îò ïðîô. ä-ð Ïëàìåí Öâåòêîâ â êíèæêà 2/2002 ã.
íà “Èçâåñòèÿ” íà Áúëãàðñêà îðäà ïî ïîâîä ôîòîòèïíîòî
èçäàíèå íà îñíîâíèÿ òðóä íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ “Ïðîèçõîäúò
íà áúëãàðèòå, íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è
áúëãàðñêàòà öúðêâà” îò èçäàòåëñòâî “Íàðîäåí áóäèòåë”,
Âàðíà. Òîâà å ïúðâîòî îôèöèàëíî ïðèçíàíèå îò áúëãàðñêè
èñòîðèê, ÷å êíèãàòà å íàó÷åí òðóä è ÷å àâòîðúò £ å ó÷åí
èñòîðèê, êîåòî ìíîãî äåñåòèëåòèÿ åäèíîãëàñíî â õîð ñå
îòðè÷àøå.  ïúðâèòå íÿêîëêî ñòðàíèöè ïðîô. Öâåòêîâ
ïîëîæèòåëíî îöåíÿâà íÿêîè ïîñòàíîâêè íà ä-ð Öåíîâ. Òîâà
íè êàðàøå äà âÿðâàìå, ÷å àâòîðúò â îãðîìíàòà ñè ñòàòèÿ
îò 22 ñòðàíèöè îáåêòèâíî ùå ïðîäúëæè äà ðàçãëåæäà
ïîñòàíîâêèòå íà àâòîðà. Òîâà òîé íå ïðàâè, à îñïîðâà
ïî÷òè âñè÷êè âèæäàíèÿ íà ãîëåìèÿ íè èñòîðèê. ×åñòî ñè
ñëóæè è ñ “àðãóìåíòè” êàòî: “íå ïî-ìàëêî ïðîèçâîëåí”,
“èçîáùî Ãàí÷î Öåíîâ ñå ïîêàçà íå ïî-ìàëêî çàñëåïåí”,
“èçöÿëî â ïàíñëàâÿíñêèòå ôàíòàçèè ñå âèæäà
óìîïîìðà÷åíèåòî ìó” è äðóãè ïîäîáíè “íàó÷íè äîâîäè”.
Íÿêúäå, êúäåòî ïîçèöèÿòà íà ä-ð Öåíîâ å íåîñïîðèìà,
àâòîðúò ïèøå: “÷å ùå âçåìå ñòàíîâèùå, ñëåä êàòî íàïðàâè
äîïúëíèòåëíè ïðîó÷âàíèÿ è ïðîâåðêè”. Òîâà íå ïðàâè, à
íàïèñâà ñòàòèÿòà ñè ñ íåèçÿñíåíè ïîçèöèè ïî òåçè
âúïðîñè. Íÿêîè îò âèæäàíèÿòà íà ïðîô. Öâåòêîâ ñïîäå-
ëÿì íàïúëíî. Íàé-âå÷å çà ñòàðèÿ äðåâåí áúëãàðñêè êàëåí-
äàð, êîèòî ñà ðàçðàáîòåíè ìíîãî äîáðå. Òîâà íå îïðàâäà-
âà òîíà è îòðè÷àíåòî ïî÷òè èçöÿëî íà ãîëÿìîòî íàó÷íî
äåëî íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ. Òîé å ïúðâèÿò íàø êðóïåí
èñòîðèê ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, êîéòî ïðîâàëè îãðàáâà-
íåòî, îáåçëè÷àâàíåòî è ñìàëÿâàíåòî íà âåëè÷àâàòà íè
èñòîðèÿ îò Èðå÷åê, ïðåâúðíàòà îò ó÷åíèêà ìó ïðîô. Çëà-
òàðñêè â àáñîëþòíà äîãìà. Ñëåä ä-ð Öåíîâ èñòîðèÿòà íè,
ìàêàð è òðóäíî, âúïðåêè îôèöèàëíàòà ìíîãîãîäèøíà çàá-
ðàíà çà ðåâèçèÿ íà äîãìàòà, ñå ðàçâèâà âúçõîäÿùî. Çà òîâà
äîïðèíåñîõà ìíîãîòî àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ, íàìèðà-
íå íà íîâè èçâîðè è ïðåîñìèñëÿíå íà ñòàðèòå, êîåòî äî
10.XI.1989 ã. áåøå ïî÷òè íåâúçìîæíî. Íèêîé ó÷åí, êàêâè-
òî è äà ñà âúçìîæíîñòèòå ìó, íå ìîæå äà ñòèãíå òàâàíà íà
íàóêàòà. Íàé-âå÷å â íàøàòà ñòàðà èñòîðèÿ, ïðè ñèñòåìà-
òè÷íîòî ìíîãîâåêîâíî óíèùîæåíèå è ïðåèíà÷àâàíå íà
ïî÷òè âñè÷êè íàøè èçâîðè, êîåòî ïðåäè ìíîãî âåêîâå å
âúðøåëà Öàðèãðàäñêàòà ïàòðèàðøèÿ. Íåäîïóñòèìî å ïî÷-
òè âñè÷êî îò ðåâîëþöèîííîòî íàó÷íî äåëî íà ä-ð Öåíîâ
äà ñå îòðè÷à, ïðè òîâà íåâèíàãè äîáðå îáîñíîâàíî Äà íå
ñå çàáðàâÿ òðóäúò ìó å íàïèñàí ïðåäè áëèçî 100 ãîäèíè â
ÀÂÈÒÎÕÎË
íà÷àëîòî íà XX âåê.
Îñïîðâàíèòå îò ïðîô. Öâåòêîâ ïîçèöèè íà ä-ð Öåíîâ
ñà ïîâå÷å îò 40. Çà äà îòãîâîðÿ íà òÿõ ìîòèâèðàíî, òðÿáâà
äà íàïèøà ïîâå÷å îò àâòîðîâèòå 22 ñòðàíèöè. Àç ñå ñïèðàì
íà íÿêîëêî îñíîâíè âúïðîñà, êîåòî å äîñòàòú÷íî çà äà
îáîñíîâà íåñúãëàñèåòî ìè ñ íåãî è ïðàâîòàòà íà ä-ð Ãàí÷î
Öåíîâ. Ó÷óäâàì ñå îò îòíîøåíèåòî êúì ïúðâèÿ áúëãàðñêè
èñòîðèê ñ àêàäåìè÷íî îáðàçîâàíèå, òóðíàë ïðåç XIX âåê
íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà ìåäèåâèñòèêà è äîáúð âèçàíòî-
ëîã Ñïèðèäîí Ïàëàóçîâ. Òîé íå å ëþáèòåë èñòîðèê, à ñúñ
ñîëèäíî îáðàçîâàíèå äîáèòî â Áîí, Õàéäåëáåðã, Ìþí-
õåí, Ïåòåðáóðã, Ìîñêâà è Îäåñà è êîãîòî ïðîô. Öâåòêîâ
îöåíÿâà: “Âúçðîæäåíñêèòå ôàíòàçèè íà Ñïèðèäîí Ïàëàó-
çîâ”. Ïîäîáíî å è îòíîøåíèåòî ìó êúì ïðîô. Ìàðèí Äðè-
íîâ. Àç ñúùî íå ñúì ñúãëàñåí ñ îñíîâíèòå ìó ïîñòàíîâêè.
Íî òîé èìà è âåðíè, êîèòî ñà ïðèíîñ â óñòàíîâÿâàíå íà
èñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.
Îòñêîðî îñíîâíèÿò âúïðîñ â íàøàòà èñòîðèÿ å áúëãà-
ðèòå òðàêè ëè ñà?
Àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ â “Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê” å
êàòåãîðè÷åí, ÷å òðàêèòå ñà íàé-ñòàðîòî íàñåëåíèå ïî íà-
øèòå çåìè îò ïðàèñòîðè÷åñêî âðåìå. Òîé íàìèðà, ÷å íàé-
ñòàðàòà ïèñìåíîñò â ñâåòà ñà ðóííèòå çíàöè, îòêðèòè âúð-
õó ïëî÷êèòå îò Ãðàäåøíèöà, Âðà÷àíñêî îòïðåäè 5700 ãî-
äèíè è òàçè îò Êàðàíîâî, Íîâîçàãîðñêî, êîÿòî å ìàëêî
ïî-êúñíî. Òîâà å è ïîçèöèÿòà íà îôèöèàëíàòà íè èñòîðèÿ.
Ñïîðåä àêàä. Ãåîðãèåâ è äâàòà ïàìåòíèêà ñà òðàêèéñêè.
Íèå îòêðèâàìå îùå ïî-ñòàðè ðóííè íàäïèñè â “Ïîáèòèòå
êàìúíè”, êðàé Âàðíà, âúðõó äÿñíàòà îñíîâà íà êîëîíà îò
Ñëúí÷åâàòà ãðóïà è âúðõó êðåìú÷íè ñå÷èâà, íàìåðåíè ïàê
òàì. Âñè÷êèòå òå ñà îò ìåçîëèòà è ñà íà íå ïî-ìàëêî îò
9000 ãîäèíè. Ïîäîáíà ïèñìåíîñò îòêðèâàìå è âúðõó ãëè-
íåí äèñê îò êðàÿ íà ïåòîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. îò ïðà-
èñòîðè÷åñêîòî ñåëèùå êðàé õëåáîçàâîäà â Íîâà Çàãîðà, â
ïåùåðàòà Ìàãóðàòà, íà ñêàëèòå íàä Îðåøàêà, Òðîÿíñêî,
âúðõó ãëèíåí èäîë îò Òàáàíîâà ìîãèëà êðàé ñ. Àñåíîâåö,
Íîâîçàãîðñêî, êîéòî å îò ñðåäàòà íà IV õèëÿäîëåòèå ïð.
Õð., âúðõó îñòàíêè îò òðàêèéñêèÿ ãðàä Ñåâòîïîëèñ, âúðõó
êåðàìè÷íè ñúäîâå è êàìåííè èçîáðàæåíèÿ â òðàêèéñêèòå
êðåïîñòè “Ìàëêîòî êàëå” â ìåñòíîñòòà “Ìåäåí ðèä” êðàé
Ñîçîïîë è Ïàëèîêàñòðî â Ñàêàð ïëàíèíà è äðóãàäå. Íàé-
ìíîãî ðóíè, öåëè íàäïèñè èìà âúðõó 15 òàñ÷åòà îò
Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå - 29 çíàêà.
Íàïúëíî ïðàâ å àêàä. Ãåîðãèåâ, êàòî çàâúðøâà ãëàâà
VIII “Òðàêèéñêè íàäïèñè”: “Íàëè÷èåòî íà ïèñìåíîñò ïî-
êàçâà, ÷å â îíèÿ äàëå÷íè åïîõè, òóê ñà æèâåëè ïëåìåíà ñ
âèñîêî ðàçâèòà êóëòóðà, êîÿòî ïî íà÷àëåí ñòàäèé íà ðàç-
âèòèå íå îòñòúïâà íà öèâèëèçàöèèòå íà Ì. Àçèÿ, Áëèçêèÿ
èçòîê è Åãèïåò. Áàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ ñëåäîâàòåëíî å
áèë åäíî îò ñðåäèùàòà íà íàé-âèñîêî ðàçâèòèòå äðåâíè
öèâèëèçàöèè.”
319
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Êàòî ñå íàïðàâè ñúïîñòàâêà ìåæäó ðóèíàòà ïèñìåíîñò
îò íàé-ñòàðàòà â “Ïîáèòèòå êàìúíè” è ìèíåì ïðåç Íîâà
Çàãîðà, Ãðàäåøíèöà, Êàðàíîâî, Ìàãóðàòà, Îðåøàêà,
Ìåäåí ðèä, Ïàëèîêàñòðî è Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå è
îòêðèòèòå äðóãàäå ìíîãîáðîéíè ðóííè ïèñìåíè çíàöè ñ
õèëÿäèòå ðóííè â Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà, Øóìåí, Ïðî-
âàäèÿ è äðóãàäå èç Áúëãàðèÿ, êàêòî è çíàöèòå âúðõó Àñïà-
ðóõîâîòî ñúêðîâèùå, îò Íàã Ñåíò Ìèêëîø, êîèòî ïðîô.
Ëþäìèëà Ïåòêîâà-Äîí÷åâà ñèñòåìàòèçèðà â 42 òàáëèöè,
êîèòî äîóòî÷íè è èçÿñíè Æèâêî Àëàäæîâ, ñå óñòàíîâÿâà,
÷å òîâà å åäíà è ñúùà õèëÿäîëåòíà ðóííà ïèñìåíîñò. Çíà-
öèòå îò ðàçëè÷íèòå åïîõè ñ ìàëêè îòêëîíåíèÿ ñà åäíàêâè,
âúïðåêè íåéíîòî 9000-ãîäèøíî ñúùåñòâóâàíå. Íàé-ñòàðè-
òå îò “Ïîáèòèòå êàìúíè” ñà 28, îò òÿõ 19 ñà åäíàêâè ñ òåçè
îò Ïúðâîòî è Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, à îò 17 ðóíè
âúðõó êðå-ìú÷íèòå ñå÷èâà 15 ñà åäíàêâè ñ òÿõ. Òàêà å è ñ
îñòàíàëèòå. Ïðîô. Äîí÷åâà óñòàíîâè îùå, ÷å òàçè
ïèñìåíîñò ïðîäúëæàâà è ïðåç Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî,
íî ïðåäèìíî â öúðêâèòå. Ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ âúâ
“ôîðìèðàíå íà ñòàðàòà áúëãàðñêà êóëòóðà” êàòåãîðè÷íî
îáîñíîâà, ÷å òåçè ðóííè çíàöè, ñà ðóííà ïèñìåíîñò. Ñåí-
çàöèîííîòî å, ÷å ïðîô. Ïåòêîâà ÿ îòêðèâà è äíåñ âúâ
âåçìîòî íà áúëãàðêàòà, ïî óêðàñèòå íà òàâàíèòå, äîëàïèòå
è ïàðàïåòèòå íà âúçðîæäåíñêèòå êúùè, âúðõó ãåãèòå íà
îâ÷àðèòå, êàìåííàòà óêðàñà íà ÷åøìèòå è äðóãàäå. Òÿ å
ìíîãîõèëÿäîëåòíî ïîñëàíèå íà áúëãàðèòå êúì ñâåòà è
áúäíèòå ïîêîëåíèÿ.
Ñúùåñòâóâàíåòî íåïðåêúñíàòî íà åäíà è ñúùà ðàííà
ïèñìåíîñò ïîâå÷å îò 9 õèëÿäè ãîäèíè ïî íàøèòå çåìè å
áåçñïîðíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å â òÿõ å æèâÿë è æèâåå åäèí
íàðîä ñ âåêîâíà âåëè÷àâà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà.
Òîçè íàðîä â äðåâíîñòòà ñè ñå å êàçâàë òðàêèéñêè, à äíåñ
å áúëãàðñêèÿò. Òîâà ãî ïîòâúðæäàâà è ïî÷òè åäíàêâàòà
òîïîíèìèÿ è õèäðîíèìèÿ. Â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëå-
òèÿ íàøèòå ðåêè, ãðàäîâå è íÿêîè îò ïëàíèíèòå íè èìàò
åäíè è ñúùè èìåíà, çàòîâà è äîøëàòà íà Áàëêàíèòå êúñíà
êîëîíà áúëãàðè íà÷åëî ñ êàí Àñïàðóõ ïðåç VII âåê íå ãè
íàðè÷à ñ ãðúöêèòå èì èëè ëàòèíñêè èìåíà, êîèòî ñà èìàëè,
à ãè íàðè÷à ñ äðåâíèòå èì ïðåäèøíè òðàêèéñêè èìåíà.
Ïëîâäèâ òîãàâà ñå å êàçâàë Ôèëèïîïîëèñ, à áúëãàðèòå ãî
íàðè÷àò Ïúëäèí, ïðîèçâîäíî íà äðåâíîòî òðàêèéñêî
Ïóëïóäåâà. Ïîäîáíî å è ñúñ Ñòàðà Çàãîðà, êîÿòî ñå å
êàçâàëà Àóãóñòà Òðàÿíà, êîåòî áúëãàðèòå íå âúçïðèåìàò,
à ÿ êðúùàâàò Áîðóé ïðîèçëèçàùî îò òðàêèéñêîòî Áåðîå.
Òàêà å è ñúñ Ñîôèÿ, íàðè÷àíà îò Âèçàíòèÿ Òðèàäèöà,
ïðåäõîäíîòî é òðàêèéñêî èìå å Ñåðäèêà è òóê áúëãàðèòå
ãî âúçïðèåìàò ëåêî èçìåíåíî êàòî Ñðåäåö èëè Ñðÿäåö.
Èìåíàòà íà ïîâå÷åòî îò ðåêèòå íè, íÿêîè ñåëèùà è
ïëàíèíè äîñåãà íå ñà ïðîìåíåíè. Òðàêèéñêè èìåíà ñà:
Âàêà-ðåë, Àðäà, Ïåðïåðåê, Êàáèëå, Âåëåêà, Åðìà, Ïàíå-
ãà, Äóíàâ, Îñîãîâî, Ðîäîïè, Íåñëà - Ãîäå÷êî, Öèðà-ïîë -
Ãîöåäåë÷åâñêî è äðóãè Ãîëåìèòå íè è ìíîãî ïî-ìàëêè ðåêè
ñà íåçíà÷èòåëíî ïîáúëãàðåíè: Ñòðóìà îò Ñòðèìîí,
Òóíäæà è Òúæà îò Òóíçîñ, Èñêúð îò Èñ-òîñ. Ïîäîáíî å ñ
Îñúì, Âèò, Îãîñòà, Ìåñòà, Òèìîê, Öèáúð, ßíòðà, Ëîì,
Ñòðÿìà è äðóãè À Äóíàâå å ñòàíàë Äóíàâ, êàêòî Ðîäîïå
íà Ðîäîïè. Ëè÷íèòå èìåíà íà Áîðèñ è Âëàä ñà ñúùî
òðàêèéñêè. Áîðèñ îçíà÷àâà ìúæ, áèëî å ïîïóëÿðíî ñ
ïðèëàãàòåëíîòî “ìóêà”. Àêàä. Ãåîðãèåâ óñòàíîâè, ÷å
òðàêèéñêàòà äóìà ìèð (ìåð) îçíà÷àâà âåëèê, ãîëÿì, ìî-
ãúù, îòêúäåòî å îáðàçóâàíî èìåòî Âëàäèìèð. Òðàêèéñêè
ñà è ðàçïðîñòðàíåíèòå ó íàñ ëè÷íè èìåíà: Áîòî, Êîòî,
320
Äàêî, Äèöî, Äàðäàí, Ãåòî, Ãîòî, Íåíî, Âèòî, Ïîòî, Áèçî,
Ñóêî è äðóãè Òðàêèéñêè ñà è äóìèòå: çåìÿ, áðåçà, áúðç,
ãàçÿ, ãèíå, êàòåðÿ, êàòåðè÷êà, êàòåðà÷, ðóôÿ, êóá÷å, ãðèô
è äðóãè Âëàä ïðîèçëèçà îò èìåòî íà äðåâíèÿ òðàêèéñêè
öàð Âëàäèëèé, çà êîãîòî ïèøå ïîï Éîâ÷î â ñâîÿòà
Õðîíîëîãèÿ è éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí â ñâîÿòà Èñòîðèÿ
- òîé å öàðóâàë 820 ã. ïð. Õð. Ñèãóðíî å áèë âåëèê öàð,
ùîì Ðàñàòå çàåìàéêè ïðåñòîëà â 889 ã. ñë. Õð., ïðèåìà
èìåòî ìó ïðèáàâÿéêè êúì íåãî ÷àñòèöàòà “ìèð” (ìåð). Êíÿç
Âëàäèìèð Êèåâñêè íîñè òîâà èìå, çàùîòî å áúëãàðèí.
Ìàéêà ìó å êíÿãèíÿ Îëãà (Åëåíà), äúùåðÿ íà öàð Ñèìå-
îí, à áàùà ìó Èãîð å áúëãàðèí îò ðîäà Äóëî. Òàêà òî ñå
íàëîæèëî â Ðóñèÿ. Äíåøíèòå áúëãàðñêè èìåíà, îêîí÷à-
âàùè íà “ìèð”, êàòî: Ëþáîìèð, Òèõîìèð, Ñòðàøèìèð,
Ñòàíèìèð, Ñòîèìèð, Äðàãîìèð, Äîáðîìèð, Êðàñèìèð,
Áðàíèìèð, ×óäîìèð, Õðèñòîìèð, Õðèñîìèð, Âèòîìèð è
äðóãè, êàêòî è ñúùèòå â æåíñêè ðîä, îò êîèòî íàé-ìàñîâî
å Êðàñèìèðà, ñà ñúùî òðàêèéñêè. Ìíîãî ïîïóëÿðíîòî
Âëàä è îò íåãî Âëàäî, Âëàäè, Âëàäêî å ñúùî òðàêèéñêî.
Òàêîâà å è Ìèðîñëàâ, êîåòî îçíà÷àâà “âåëèêèÿò ìîãúù
Ñëàâ”, ñúùî è Ìèðîëþá. Îò “ìèð” ïðîèçëèçà Ìèðîê,
!Ó!èð÷î, Ìèðî, îçíà÷àâàùî Âåëèêî, Âåëè÷êî è äðóãè Òðà-
êèéñêè ñà îùå îêîí÷àâàùèòå íà “ìèð”: Çëàòîìèð, Ðàäî-
ìèð, Ñòðàöèìèð, Ñëàâîìèð, Áîæè-ìèð, Áóäèìèð, Âåëè-
ìèð, Êðúñòîìèð, Ïðàâäîìèð, Âåñòèìèð, Çâîíèìèð, Ñðå-
çèìèð, Àëäîìèð, Àëòèìèð, Êàçèìèð, Ôîòèìèð è äðóãè
Òåçè èìåíà îòêðèõ â òåëåôîííèÿ óêàçàòåë íà Ñîôèÿ îò
1983 ã. Íå ñàìî àêàä. Ãåîðãèåâ, íî è åçèêîâåäèòå ïðîô.
Èâàí Äóðèäàíîâ è ïðîô. Éîðäàí Çàèìîâ ñ÷èòàò, ÷å òàêà
ñà ñå îáðàçóâàëè òåçè áúëãàðñêè èìåíà è òîâà å çíà÷åíèå-
òî èì ñìèñëîâî. Òðàêèéñêîòî Áîòî å ñåãàøíîòî ìàñîâî
èìå Áîòþ. Êàòî ïðèáàâèì ïðîèçâîäíèòå íà Áîðèñ - Áî-
ðèñëàâ, Áîðêî, Áîðî, Áîð÷î, à ìîæå áè îò íåãî è Áîðèë
òðàêèéñêèòå èìåíà â íàñ êàòî âèäîâå ñà íàä 50. Äîïúë-
íèì ëè ãè ñ Àñïàðóõ, Êðóì, Áîÿí, Ñàáèí, Ïåðñèÿí, Àñåí å
âèäíî, ÷å äíåñ áúëãàðèòå ïðîäúëæàâàò äà íîñÿò ñâîèòå
ïðàäðåâíè èìåíà. Ùîì â Áúëãàðèÿ èìà è ëè÷íî èìå
Ôîòèìèð, ñèãóðíî áúëãàðèí å áèë è âèçàíòèéñêèÿò
ïàòðèàðõ è ôèëîñîô ïî âðåìå íà êíÿç Áîðèñ Ôîòèé. Îò
èìåòî Âëàäèìèð ðàçáèðàìå, çàùî èìåíàòà íà íÿêîè íàøè
êàíîâå è öàðå îêîí÷àâàò íà “ìèð”, êàòî ñèíà íà Îìóðòàã-
Ìàëîìèð, íà Ñàìóèë - Ãàâðèë Ðàäîìèð è íà ïîñëåäíèÿ
öàð îò Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî Ñðàöèìèð. Ïîï Éîâ÷î
ïîñî÷âà, ÷å ñåäìèÿò áúëãàðñêè öàð, çàåìàë ïðåñòîëà ïðåç
986 ã. ïð. Õð., å áèë Èëèðèê. Âåäíàãà ñå ðàçáèðà îòêúäå
èäâà èìåòî íà áàëêàíñêàòà îáëàñò Èëèðèê. Òîé òàì å ðîäåí
è òàì å öàðóâàë. Îò íåãîâîòî èìå è òîâà íà ñèíà íà Àòèëà
Èðíèê, âúïðåêè èçòåêëèòå 1400 ãîäèíè, êàêòî è ïî-êúñíî
ñëåä 1700 ãîäèíè èìåòî íà êàí Òåëåðèê.
Ïðîô. Çàèìîâ å óòî÷íèë, ÷å Âëàäèë ïðîèçëèçà îò Âëàä,
Âëàäî, à ÷å Ìàëîìèð îçíà÷àâà “ãîëÿì, ïðî÷óò ïî ñêðîì-
íîñò”, çà Ðàäîìèð ñ÷èòà, ÷å ùå äà áúäå “ïðî÷óò, èçâåñòåí
ñ ðàäîñòòà ñè, ñ äîáðîòî ñè ÷óâñòâî”, à Ñðàöèìèð, “êîéòî
äà ïîä÷èíÿâà, äà íàñúð÷àâà, äà ïîäáóæäà”. Ñïîðåä íåãî
èìåòî Òåðòåð ïðîèçëèçà îò Òåðòèìåð (Òåðòèìèð) - äà èìà
ãîëåìè öåëè, êîåòî ïîäîáàâà òî÷íî íà öàð. Êàòî åõî îò
òðàêèéñêèÿ íè ïðîèçõîä å, ÷å 39 ñåëèùà â Áúëãàðèÿ äíåñ,
âêëþ÷èòåëíî ãðàä Ðàäîìèð ñà ñ òðàêèéñêè èìåíà îáðàçó-
âàíè âúç îñíîâà íà äóìàòà ìèð êàòî: Àéäåìèð, Àëäîìè-
ðîâöè, Àëòèìèð, Çâîíèìèð, Áîåìèð, Áðàòèìèð, Äîáðî-
ìèð, Äîáðîìèðêà, Äðàãîìèð, Åëäåìèð, Êàçèìèð, Äðàãî-
ìèðîâî, Ðàäîìèðöè, Òèõîìèð, Òèõîìèðîâî, Öàðèìèð,

Ìèðêîâåö, Ìèðêîâî - 4 ñåëà, Ìèðîâèö, Ìèðîâÿíå, Ìè-
ðîñëàâöè, Ìèð÷îâöè, Ìèðîìèð, Ìèð÷à âîäà, îòäåëíî 13
ñåëà íîñÿò èìåòî Âëàäèìèð è Âëàäîâöè, Òåçè èìåíà íà
ñåëèùà ñà èçâúí ïîñî÷åíèòå ïðè ñúïîñòàâêàòà ìåæäó òðà-
êèéñêàòà è áúëãàðñêàòà òîïîíèìèÿ.
Äà ðàçãëåäàìå áúëãàðñêàòà “êàìåííà áèáëèîòåêà” îò
íàäïèñè, îò êîèòî ïúðâèòå ñà òðèòå íà Ìàäàðñêèÿ êîí-
íèê. Âúâ âòîðèÿ íà äâà ïúòè ñå ñïîìåíàâà èìåòî Êðóìå-
ñèñ. Êàêòî å ñúäúðæàíèåòî íà òåêñòà, ìîæå äà ñå ïðèåìå,
÷å íàäïèñúò íå å îò Òåðâåëîâî âðåìå, à îò Êðóìîâî. Ïðîô.
Áåøåâëèåâ ñ÷èòà, ÷å òîâà èìå ñå îòíàñÿ çà êàí Êîðìèñîø.
Òîâà å äðóã âúïðîñ èçâúí òåìàòà, òðÿáâà ïî-îáñòîéíî
ðàçãëåæäàíå - â òåêñòà ëèïñâàò íåìàëêî äóìè. Áåç çíà÷å-
íèå å, çà êîé áúëãàðñêè êàí ñå îòíàñÿ. Âàæíîòî å, ÷å òè-
ïè÷íî òðàêèéñêîòî èìå Êðóìåñèñ å áèëî íå ñàìî ïîïó-
ëÿðíî ïðåç Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, íî ñå å íîñåëî è
îò áúëãàðñêèòå êàíîâå, à àêî å ïðåç âðåìåòî íà Òåðâåë,
âèñø áúëãàðñêè àäìèíèñòðàòîð ãî å íîñåë. Òîâà îçíà÷à-
âà, ÷å òðàêèòå íå ñà èç÷åçíàëè, à ïðîäúëæàâàò äà ñà â
Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà è òÿ å òðàêèéñêà. Ïîòâúðæ-
äàâàò ãî ñëåäâàùèòå íàäïèñè â “áèáëèîòåêàòà”. Íà ïúðâî
ìÿñòî ñà Îìîðòàãîâèòå âúçïîìåíàòåëíè íàäïèñè íà ïî-
÷èíàëè íåãîâè âîåíà÷àëíèöè è âèñøè àäìèíèñòðàòîðè,
ñðåä êîèòî èìà õàðàêòåðíè òðàêèéñêè èìåíà êàòî Êîð-
ñèñ, Íåãàâàíîñèñ, Ñëàâíàñ, Ñåòèò, Øóí è Òóðäà÷èñ - òîé
å áèë êàíäèäàò ïðè Îìóðòàã, êîåòî íÿêîé îïðåäåëÿò êàòî
ïîìîùíèê íà êàíà. Ñèãóðíî å áèë òàêúâ, çàùîòî å ïîãðå-
áàí â îãðîìåí êàìåíåí ñàðêîôàã òåæúê 3,4 òîíà è òî â
äâîðöîâîòî ãðîáèùå, êðàé àáñèäàòà íà Ãîëÿìàòà áàçèëèêà
â Ïëèñêà. Íàäïèñúò å íà êàïàêà íà ñàðêîôàãà è å íå ñàìî
íà ãðúöêè, íî è ñ áúëãàðñêàòà ðóííà ïèñìåíîñò,
îçíà÷àâàùî, ÷å è íà áúëãàðñêè å ñúùèÿò. Íå å ðàç÷åòåí.
Òóðäà÷èñ íàé-ìàëêîòî å áèë ñðåä âèñøèòå Îìóðòàãîâè
ñàíîâíèöè, à ìîæå áè å áèë ÷ëåí è íà äèíàñòèÿòà.
Òðàêèéñêî å èìåòî íà Êðóìîâèÿ ñòðàòåã Èðòîèñ - áîèë
êàïõàíúò. Ñïîðåä ïðîô. Áåøåâëèåâ òîâà å íå ñàìî
êîìàíäâàù âîéñêèòå, íî è ñúâëàäåòåë íà êàíà. Ìîæå ëè
åäèí ÷óæäåíåö, àêî áúëãàðèòå íå ñà òðàêè äà áúäå òàêúâ,
êàêúâòî å Òóðäà÷èñ 150 ã. îò ñúçäàâàíå íà Àñïàðóõîâà
Áúëãàðèÿ. Èìåíàòà íà äúðæàâíèòå ðúêîâîäèòåëè ñà
òðàêèéñêè. Òàêîâà å è òîâà íà Õóìèð, ÷èéòî ïå÷àò å îòê-
ðèò, çà äà èìà òàêúâ è òîé å âèñø ñàíîâíèê. Âúïðåêè ñìåñ-
âàíåòî ñúñ ñëàâÿíè òå íå óñïåëè äà ïðåòîïÿò áúëãàðî-òðà-
êèéñêèÿ åëåìåíò, çàùîòî ñà áèëè ìíîãîáðîéíè è íîñèòå-
ëè íà ìíîãîâåêîâíà êóëòóðà è ñèëà íà äóõà, êàêâèòî ñëà-
âÿíèòå íå ñà èìàëè. Çà òîâà ãîâîðè ôàêòà, ÷å îñíîâíî àð-
õåîëîãè÷åñêèòå îñòàíêè è ïàìåòíèöè ó íàñ ñà ïðåäèìíî
òðàêèéñêè è áúëãàðñêè, è íèùîæíè áðîéêè ñëàâÿíñêè, è
òî îò êèðïè÷ - ñóðîâà êåðåìèäà. Ùîì áúëãàðèòå ïðîäúë-
æàâàò äà íîñÿò òðàêèéñêèòå ñè èìåíà, âêëþ÷èòåëíî è êà-
íîâåòå èì, òå ñà ñå ñ÷èòàëè òðàêè. Àêî ñå âãëåäàìå â èìå-
òî íà Îìóðòàã è òî å òðàêèéñêî. Ìíîãî áëèçêî çâóêîâî å
äî Ñïàðòàê, Àêàä. Ãåîðãèåâ óñòàíîâÿâà, ÷å îêîí÷àíèåòî
“ÀÔ áúðçî ïðåìèíàâà â “ÀÊ”. Îìóðòàã å òðàêèéñêî èìå,
íåñëó÷àéíî, òàêîâà å è òîâà íà ñèíà ìó Ìàëîìèð, êàêòî è
íà ïîòîìöèòå íà Áîðèñ I è II, Âëàäèìèð, Ãàâðèë Ðàäîìèð
è Ñðàöèìèð. Ïðåç II-òî öàðñòâî èìåòî íà öàð Òåðòåð å
òðàêèéñêî íå ñàìî çàùîòî ïðîèçëèçà îò Òåðòèìèð, íî òî
å ìíîãî áëèçêî è ñ èìåíàòà íà äðåâíèòå òðàêèéñêè öàðå:
Òåðåð, Òðåð, Òåðåñ è äðóãè Îò 46-òå äúðæàâíè ãëàâè íà I è
II áúëãàðñêî öàðñòâî áåçñïîðíè òðàêèéñêè èìåíà èìàò 12
äóøè, îò êîèòî 8 ïðåç ïúðâîòî èëè ïîâå÷å îò åäíà ÷åò-
ÀÂÈÒÎÕÎË
âúðò. È Àòèëà, êîéòî å áúëãàðñêèÿò êàí, èìåòî ìó å ìíî-
ãî áëèçêî äî òîâà íà òðàêèéñêèòå öàðå Ñàäàëà I è Ñàäàëà
II è Äîëà Áåëà, âúïðåêè îòäàëå÷åíîñòòà îò 8-9 âåêà ñ òÿõ.
Ïîëîæèòåëíî èìà è äðóãè áúëãàðñêè äúðæàâíè ãëàâè ñ
òðàêèéñêè èìåíà. Òðóäíîñòòà èäâàîò òîâà, êàêòî ïîñî÷âà
àêàä. Ãåîðãèåâ, ÷å òðàêèéñêèòå èìåíà äî íàñ ñà äîñòèãíàëè
íå â òåõíèÿ îðèãèíàë, à ÷ðåç ãðúöêè è ëàòèíñêè è ñà
íàïèñàíè ñ òÿõíàòà ñúîòâåòíà òðàíñêðèïöèÿ, êîåòî å
îñíîâíà ïðå÷êà çà òî÷íèòå òðàêèéñêè èìåíà. Íî è îò
äîñåãà ðàçãëåäàíèòå ñå óñòàíîâÿâà òÿõíàòà ìàñîâîñò ñðåä
äíåøíèÿ áúëãàðèí.
Îò òðóäà íà àêàä. Ãåîðãèåâ ñå íàó÷àâà îñîáåíî âàæíè-
ÿò ôàêò, ÷å ñòðóêòóðàòà íà ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè åçèê â
ìíîãî ãîëÿìà ñòåïåí å åäíàêâà ñ òðàêèéñêèÿ. Âúïðåêè îò-
äàëå÷åíîñòòà ñ âåêîâå îñíîâíèòå ïðèíöèïè, âúðõó êîèòî
ñà èçãðàäåíè è äâàòà åçèêà ñà åäíè è ñúùè.
Íà ïúðâî ìÿñòî å ÿòîâàòà ãðàíèöà è ðàçäåëåíèåòî íà
áúëãàðñêèÿ åçèê íà äâà äèàëåêòà. Êîëåáàíèåòî ìåæäó ia
(=ja) å çàñâèäåòåëñòâàíî â òðàêèéñêèÿ îùå â àíòè÷íîñò-
òà. Òîâà ÿâëåíèå àêàä. Ãåîðãèåâ ñ÷èòà åäíî îò íàé-õàðàê-
òåðíèòå çà íàøèÿ åçèê, ñïîðåä ïðîèçíîøåíèåòî íà “å” (îò
èå, å èëè àó, àó, åó). Èìà ñèãóðíè äàííè, ÷å ÿòîâàòà ãðàíè-
öà â îáùè ÷åðòè å íàñëåäåíà îò ìèçèòå, íàøèòå ãîâîðèìè
äâå îáëàñòè - ÿ-ÿòîâà è å-åòîâà å âúçíèêíàëà âúðõó
ìèçèéñêè (òðàêèéñêè) ñóáñòðàò, íî ÿòîâàòà ãðàíèöà å
ìèíàâàëà ìàëêî ïî íà çàïàä - êúì ðåêà Öèáúð è ðåêà
Èñêúð, îòêîëêîòî äíåñ. Õàðàêòåðíîòî çà ñòàðîáúëãàðñêèÿ
åçèê â—à (àå, ad) ò.å. ñòàðîòî îáùîáúëãàðñêî
ïðîèçíîøåíèå å âúçíèêíàëî ïîä âëèÿíèå íà òðàêèéñêèÿ
åçèê.
á) Åäíàêâè ôîíåòè÷íè îñîáåíîñòè:
- ðåäóêöèÿ è èçïàäàíå íà ãëàñíè îò äóìèòå â òðà-
êèéñêèÿ åçèê, êàêòî â â èçòî÷íîáúëãàðñêèòå äèàëåêòè: çè-
ëåí = çåëåí, ïóëî = ïîëå, íàøòà = íàøàòà, íàøòå = íà-
øèòå, ðàïòà = ðàáîòà, êúêâî = êàêâî è êâî.
- íàøåòî äèàëåêòíî: - Íå äóìàé, áà!, “Äúí ãî
ïðèñêóäè =Äà íå ãî îáúðíåø, “Äúí ïàíèø = äà íå ïàä-
íåø”, “Äúí äîéäå íÿêîé = äà íå äîéäå íÿêîé”.
Òîâà å òðàêèéñêè ñóáñòðàò.
- ïîëóãëàñíè, ïðåìèíàâàíå íà è = ó, êàòî â áúëãàð-
ñêèÿ åçèê, ÿãîäà = àãîäà, ÿáúëêà = àáúëêà, àãíå= ÿãíå -
ïðåäèìíî â èçòî÷íèòå ãîâîðè.
- óìàëèòåëíè ñúñòàâêè - ïðîèçâåäåíè îò îäóøåâå-
íè ïðåäìåòè, êàòî îò äåòå - îòðî÷å, êîçà - êîçëå, âúëê -
âúë÷å, äîáèòúê - äîáèò÷å, ïåòåë - ïåòëå, ìå÷êà - ìå÷å,
òåëå è äðóãè ïîäîáíè.
- ñúùîòî å è ïðè ëè÷íèòå èìåíà: Ïåòðå - Ïåòúð,
Ïåòðåòå, îò Ñòîÿí - Ñòîéíå, Ñòîéíåòå, Ìèëå - Ìèëåòè è
äðóãè Òîçè íà÷èí íà îáðàçóâàíå íà ëè÷íè èìåíà èìà òî÷-
íè ñúîòâåòñòâèÿ â òðàêèéñêèÿ åçèê.
- ñâîåîáðàçèåòî íà ëè÷íè èìåíà, ïðîèçëèçàùè îò
ïðèëàãàòåëíè, å òðàêèéñêî êàòî - Ñâåòëüî, Ñâåòëà, Ñâåò-
ëåí, äîáúð - Äîáðè, Çëàòàí, Çëàòêî, Ñðåáðüî, Ñðåáðà,
÷åðåí - ×åðíüî, ñúùî èìåíà îò ñúùåñòâèòåëíè è ãëàãî-
ëè: Âúë÷àí, Âúë÷î, Âúëêî, Âúêî, Âúë÷èí îò âúëê, îò öâåòå
- Öâåòà, Öâåòàí, Öâåòêî, Öâåòêà, Öåöà è äðóãè, îò ñòîÿ -
Ñòîÿí, Ñòîéî, Ñòîÿíêà è äðóãè ïîäîáíè.
- íàñòàâêàòà -àë çà îáðàçóâàíå ïðèòåæàòåëíè - ïàò-
ðîíèìè íà èìåíà. Òå ñúîòâåòñòâàò íà áúëãàðñêîòî = Îâ.
áàùà - áàùèí, ìàéêà - ìàé÷èí, ñåñòðà - ñåñòðèí, áðàò -
áðàòîâ, âúëê - âúë÷îâ, ëúâ - ëúâîâ, îðåë - îðëüîâ, âóé÷î
- âóé÷îâ, ëåëÿ - ëåëèí è äðóãè
321
 ÀÂÈÒÎÕÎË
- çâàòåëåí ïàäåæ - ñúùî êàòî â òðàêèéñêèÿ åçèê è
äíåñ îò áîæå - áîêî, áîæêå, èëè òðàêèéñêîòî - Î, áîãîâå,
â íàñ - î, áîæå; î, ãîñïîäè, êàêòî è îò ìàéêà - ìàéêî,
ìàëå, ìàéêå, ìà÷èöå, êàòî âúçêëèöàíèå çà èçðàçÿâàíå íà
ó÷óäâàíå, âúçõèùåíèå, à â äåéñòâèòåëíîñò ñà çâàòåëåí
ïàäåæ, êàêòî â áúëãàðñêèÿ åçèê îò áàùà - òàòêî, òàòå, òàòè,
òàòî.
- ñòàðîáúëãàðñêîòî ÌÈÐ, çà êîåòî ãîâîðèõìå, ñúîò-
âåòñòâà íà òðàêèéñêîòî - âåëèê, ãîëÿì, ìîãúù.
- ïúðâî ëèöå åäèíñòâåíî ÷èñëî íà òðàêèéñêè ãëàñè
asn = asn. Ïî ñâîÿòà ãëàñíà òðàêèéñêîòî asn = asn ñúîò-
âåòñòâà òî÷íî íà ñòàðîáúëãàðñêîòî ÀÇÚ, ÀÇÚ, êîåòî ïðî-
èçëèçà îò ÈÅ, ÅÄ. ÀÇÚÒ íà áúëãàðèòå, êîéòî ëèïñâà âúâ
âñè÷êè ñëàâÿíñêè åçèöè è çà êîéòî ñå òâúðäè, ÷å èìà êîñìè-
÷åñêî çíà÷åíèå, è òîé íè å äàäåí îò òðàêèòå. ßâíî òðàêè-
òå ñà êîñìè÷åñêà íàöèÿ. Ñàìî íèå èìàìå ÀÇ, çàùîòî íå
ñìå ñëàâÿíè, à òðàêè.
Åäèíñòâåíèòå íàé-ñèãóðíè äàííè çà åòíè÷åñêàòà ïðè-
íàäëåæíîñò íà íàñåëåíèå îò ïî-ñòàðè åïîõè, çà êîèòî íÿìà
ñâåäåíèÿ, ìîãàò äà ñå èçâëåêàò îò òîïîíèìèÿòà, îñîáåíî
îò õèäðîíèìèÿòà, êîÿòî îáèêíîâåíî å ìíîãî óñòîé÷èâà.
Àêàä. Ãåîðãèåâ å êàòåãîðè÷åí, ÷å òðàêèéñêèòå èìåíà â
áúëãàðñêèÿ åçèê ñà çàñâèäåòåëñòâàíè îòïðåäè 2500-300 ã.,
âúïðåêè, ÷å â Òðàêèÿ ïðåç òîçè äúëúã ïåðèîä ñà ñå èçâúð-
øèëè ðåäèöà äåìîãðàôñêè ïðîìåíè, íî òðàêèéñêîòî â
ëèöåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä å îöåëÿëî. Çàòîâà íàøèÿò
íàðîä è ñëåä îáðàçóâàíå íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ ïðîäúë-
æàâà äà å òðàêèéñêè. Òàêúâ ãî ñ÷èòàò è ñúñåäèòå ìó è òî-
ãàâàøíèòå ïèñàòåëè. Íåñëó÷àéíî âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè
Éîàí Ñêèëèöà è Ãåîðãè Êåäðèí, ñúîáùàâàéêè çà ðàçãðî-
ìà íà âèçàíòèéöèòå ïðè ðåêàòà Àõåëîé â 917 ã. îò öàð Ñè-
ìåîí, çëîáíî ïèøàò: “Íå áúëãàðèíúò, À ÌÈÇÈÅÖÚÒ
ÑÈÌÅÎÍ ÐÀÇÃÐÎÌÈ ÂÎÉÑÊÀÒÀ ÍÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÈ-
ÒÅ (ÐÎÌÅÉÖÈÒÅ) ÑÚÑ ÑÂÎÉÑÒÂÅÍÎÒÎ ÍÅÌÓ
ÑÊÈÒÑÊÎ ÁÅÇÓÌÈÅ.” Ìèçèòå ñà òðàêèéñêî ïëåìå, íà-
ñåëÿâàëè äíåøíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, â íåÿ ñà áèëè
íåñëó÷àéíî è ÷åòèðèòå ñòàðè áúëãàðñêè ñòîëèöè Ïëèñêà,
Ïðåñëàâ, Òúðíîâî è Âèäèí, áåëåã, ÷å Ìèçèÿ å ëþëêà íà
áúëãàðùèíàòà. Ñêèëèöà íàðè÷à Ñèìåîí ìèçèåö, çàùîòî
áúëãàðèòå ñà ìèçè, êàêúâòî å è òîé. È íåùî íå ïî-ìàëêî
âàæíî: ïðèïèñâàéêè ñå íà öàð Ñèìåîí “ñêèòñêîòî áåçó-
ìèå”, ñå îòúæäåñòâÿâàò òðàêèòå è ñêèòèòå â ëèöåòî íà áúë-
ãàðñêèÿ íàðîä. Òîâà îáÿñíÿâà, çàùî ñòàðèòå àâòîðè ìíî-
ãîêðàòíî íàðè÷àò õóíèòå ñêèòè, ñ êîåòî âåðèãàòà ñå çàòâàðÿ.
Ïîòâúðæäàâà ñå îò ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, ÷å òðàêè, ñêèòè è
õóíè òîâà ñà áúëãàðèòå. Â äîñòîâåðíîñòòà íà Ñêèëèöà-
Êåäðèí íå ìîæå äà ñå ñúìíÿâàìå, òîé å åäèí îò âèäíèòå
õðîíèñòè æèâÿë ïðåç XI âåê. Ïîòâúðæäàâà ñå è îò ãîëå-
ìèÿò âèçàíòèéñêè èñòîðèê Éîàí Çîíàðà îò XII â., êîéòî â
ðå÷íèêà êúì ñâîÿòà “Èñòîðèÿ” ïèøå: ” Õåìóñ èìå íà ïëà-
íèíà, ãåïèäè-ëîíãîáàðäèòå, êàòî ÷å ëè ñà ïîòîìöè íà ãå-
òèòå, äàêèòå è ïå÷åíåãèòå, Åáðîñ ðåêà â Òðàêèÿ (Ìàðèöà),
èëèðè, âàðâàðè, òðàêè, ìèñëÿ, ñà áúëãàðè. Ïåîíöè -
ëàòèíñêî èìå, èëè òðàêèéñêèÿò íàðîä. Ìàêåäîíöèòå, ñïî-
ðåä íÿêîè, òå ñà òúé íàðå÷åíèòå ïåîíöè, à ïåîíöèòå ñà
ñåãà áúëãàðèòå. Ïàíîíöè - áúëãàðèòå, Ïàíîíèÿ - Áúëãà-
ðèÿ, Ñêëàâèíèÿ - Áúëãàðèÿ.”
Ìèçè íàðè÷à áúëãàðèòå è Äèìèòðèé Õîìàòèàí -Îõ-
ðèäñêè àðõèåïèñêîï, æèâÿë ïðåç XIII â., áîãîñëîâ, ïîçíà-
âà÷ íà öúðêîâíîòî è ãðàæäàíñêîòî ïðàâî, âèäåí êíèæîâ-
íèê, àâòîð íà êðàòêîòî æèòèå íà Êëèìåíò Îõðèäñêè, â
êîåòî ïèøå: “Òîçè íàø âåëèê ñâåòåö è áúëãàðñêè ñâåòëè-
322
íèê áå ïî ðîæäåíèå îò ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈÒÅ ÌÈÇÈ, ÊÎÈ-
ÒÎ ÎÁÈÊÍÎÂÅÍÈßÒ ÍÀÐÎÄ ÍÀÐÈ×À ÁÚËÃÀÐÈ.”
Ïîäîáíî ñå ïèøå è âúâ âòîðîòî æèòèå íà Ñâ. Íàóì Îõ-
ðèäñêè: “Òîçè ïðåïîäîáåí è âåëèê îòåö Íàóì îòðàñíàë â
Ìèçèÿ” - êîåòî çíà÷è Áúëãàðèÿ.
Ïîï Éîâ÷î ïîñî÷âà, ñëåä Âëàäèëèé êàòî òðàêî-áúë-
ãàðñêè öàð Êîëåäà - 700 ïð. Õð., à ñëåä íåãî Áîëã - 670 ïð.
Õð., çíà÷è áúëãàðèí. Ùîì öàðÿò íîñè òàêîâà èìå è íàðî-
äúò ìó å áúëãàðñêè, ïî èìåòî ìó íàðîäúò ìó å íàðå÷åí
òàêà. Ñëåä òîçè öàð ñà “ñëàâÿíèòå” Ëèëà - 585 ã. ïð. Õð.,
Ïåðóí - 360 ã. ïð. Õð. è Ñèðìà - 340 ã. ïð. Õð. Òåçè èìåíà
íå ñà ñëàâÿíñêè, à òðàêî-áúëãàðñêè.
Åäèíòè÷íîñòòà ìåæäó áúëãàðè è òðàêè ñå ïîòâúðæäà-
âà è îò ìíîãîòî äðåâíè òðàêèéñêè îáè÷àè è îáðåäè, êîè-
òî è äíåñ áúëãàðñêèÿò íàðîä èçâúðøâà: êóêåðèòå, çàãðÿ-
âàíåòî íà ëîçÿòà, ìàðòåíèöèòå, ñóðâàêàíåòî, ëàçàðóâàíå-
òî, ïîìåíúò çà ìúðòâèòå è òàêúâ ïðèæèâå, íåñòèíàðñêèòå
èãðè, îñîáåíî êëàíåòî íà àãíå íà Ãüîðãüîâäåí è äðóãèòå
îáðåäè, êîèòî ñå èçâúðøâàò â íàâå÷åðèåòî íà ñàìèÿ
ïðàçíèê è òåçè îêîëî äîìàøíèÿ äîáèòúê, ñ âîäà, ñ ðîñà,
òðåâè, öâåòÿ è êëîíêè. Îò òðàêèòå ñà îñòàíàëè è íÿêîè
ãàäàíèÿ ñ òðåâè è öâåòÿ ïî ïîëÿíèòå. Âñè÷êè òåçè îáðåäè
è òðàêèéñêèÿò èì ïðîèçõîä ìíîãî äîáðå å èçÿñíèë Åâãåíè
Òîäîðîâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíîòðàêèéñêî íàñëåäñòâî â áúë-
ãàðñêèÿ ôîëêëîð”. Òîé óñòàíîâÿâà, ÷å òðàêèéñêèÿò âîåíåí
òàíö, ïðè êîéòî èãðà÷èòå ïîäñêà÷àëè ëåêî è âèñîêî å
äíåøíîòî ÁÚËÃÀÐÑÊÎ ÏÀÉÄÓØÊÎ ÕÎÐÎ, “êîåòî å
íàé-ðàçïðîñòðàíåíîòî íàøå õîðî” è, ÷å íà ìíîãî ìåñòà â
Áúëãàðèÿ íåñëó÷àéíî å íàðè÷àíî “ñòàðî õîðî”. Ñúùîòî
òâúðäè è õîðåîãðàôúò Áîðèñ Öîíåâ. Òîäîðîâ ñ÷èòà îùå,
÷å “íåïðàâèëíèÿò òàêò íà áúëãàðñêèòå íàðîäíè òàíöè å
îáóñëîâåí îò âìúêâàíèÿòà â òàíöîâèòå ñòúïêè
ïîäñêà÷àíèÿ”. Òîé ñå ïîçîâàâà íà Êñåíîôîíò, êîéòî
ñúîáùàâà çà òðàêèéñêèÿ âîåíåí òàíö, ïðè êîéòî èãðà÷èòå
“ïîäñêà÷àëè ëåêî è âèñîêî”, ðàçêàçâà, ÷å ïðè åäèí òàíö
ñàìèÿò òðàêèéñêè öàð Ñåâò “çàñêà÷àë ëîâêî”. Ïîäîáíî
ñúîáùàâà è Òàöèò: “íàé-áóéíèòå ïîäñêà÷àíèÿ ñ ïåñíè è
òàíöè â òàêò ïî îáè÷àÿ íà ñâîÿ íàðîä”. Òîçè íåïðàâèëåí
òàêò íà íàøèòå õîðˆ å íåïðèñúù çà äðóãè íàðîäè, íàé-
âå÷å çà ñúñåäèòå íè è çà òàíöèòå íà ñëàâÿíñêèòå íàðîäè.
Òðàêèéñêèòå òàíöè ñà ñå çàïàçèëè â íàøèÿ íàðîä, çàùîòî
å òðàêèéñêè. Ïîäîáíî å è ñ îáðåäíèòå ïåñíè íà
Ãüîðãüîâäåí, êàòî çàêëèíàòåëíàòà ïåñåí íà Äîáðà, ïî
êîÿòî ñå å èãðàëî íà äðåâíèÿ ïðàçíèê - ìàãè÷íèÿ îïðåäåí
òàíö çà ñúáóæäàíå íà ðàñòèòåëíîñòòà è çà âúçðàæäàíåòî
íà æèâîòà, çà êîåòî ïèøå ïàê Òîäîðîâ. Äóøåâíîñòòà íà
áúëãàðèíà è äíåñ ñëåä õèëÿäîëåòèÿ ïðîäúëæàâà äà å
òðàêèéñêà. Òîäîðîâ ïîñî÷âà ìíîãî ìåñòà â Áúëãàðèÿ, â
êîèòî ñà ñå èçâúðøâàëè òðàêèéñêè îáðåäè, íà òåõíèòå
ìåñòà ñà èçãðàäåíè ñòàðèòå íàøè öúðêâè êàòî â ëîìñêèòå
ñåëà - Ìåäêîâåö, Êîìîùèöà, Êúðêè æàáà, Äúëãîäåëöè, à
âúâ Âúë÷åäðúì, ÷èÿòî öúðêâà å èçâúí ñåëîòî, íàìèðàùèÿò
ñå äî íåÿ äåáåë áðÿñò å îñòàíàë îò íÿêîãàøåí òðàêèéñêè
îáðîê. Ïîäîáíî å è â ×èïðîâöè, Ïðåâàëà è Âúðøåö-
Ìîíòàíñêî, êúäåòî å èìàëî ñòàð òðàêèéñêè îáðîê å
ïîñòðîåí ïàðàêëèñ, òàêà å è ñ öúðêâàòà â Êíÿæåâî.
Ïîñòðîÿâàíåòî íà õðèñòèÿíñêè öúðêâè âúðõó îáðî÷èùàòà
ïîêàçâà íåðàçðèâíàòà äóõîâíà âðúçêà ìåæäó ïîêîëåíèÿòà
íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, òîâà ñà äðåâíè ñâåòèëèùà, íà êîèòî
òå ñà äúðæàëè.
Âðúõíàòà çèìíà äðåõà íà òðàêèòå å ÿìóðëóêúò. Åäíà-
êúâ å ñ òîçè íà äíåøíèÿ áúëãàðñêè ñåëÿíèí. Âèæäàìå ãî

ïðè èçîáðàæåíèÿòà íà òðàêèéñêè öàðå è âîèíè âúðõó ðàç-
ëè÷íè àíòè÷íè ñúäîâå. Îòêðèòà å ïðåäè ãîäèíè êåðàìè÷-
íà ñòàòóåòêà íà òðàêèéñêèÿ áîã íà ìàãüîñíè÷åñêàòà ìåäè-
öèíà Òåëåñôîð - òîé å îáëå÷åí â ÿìóðëóê, ñ âäèãíàòà ãóã-
ëà, îáóò å â íàâóùà è öúðâóëè, êàòî áúëãàðñêè ñåëÿíèí. Â
“Èëèàäà” Îìèð îïèñâà èçáèòèòå äåâåò òðàêèéñêè öàðå ïðåç
íîùòà êðàé Òðîÿ íà÷åëî ñ Ðåç îò Îäèñåé - âñè÷êè ñà ñ
îáðúñíàòè ãëàâè ñ ïëåíóê â ñðåäàòà êàòî ñòàðèòå áúëãàðè.
È â õàðàêòåðà ñè áúëãàðèíúò å òðàê, ñàìîóâåðåí, èí-
äèâèäóàëèñò, ïðåäïðèåì÷èâ, âÿðâà â ñåáå ñè, â ðîäà ñè,
íå å ìèñòèê êàòî ñëàâÿíèòå.
Àêî ðàçãëåäàìå âíèìàòåëíî ðàçëè÷íèòå ïëî÷êè ñ òðà-
êèéñêè êîííèê è ãè ñðàâíèì ñ Ìàäàðñêèÿ â ìíîãî îò òÿõ
ùå óñòàíîâèì ñõîäñòâî, íå ñàìî â êîíÿ è äâèæåíèåòî ìó,
íî è âúâ ôèãóðàòà íà êîííèêà, â ñòîéêàòà ìó, êàêòî è â
ïðèäðóæàâàùèòå ãî êó÷å è ëúâ. Òàêèâà ñà ïëî÷êèòå îò
Çëàòíà Ïàíåãà, òàçè â ìóçåÿ Êàâàðíà, êîííèêúò - ïîãðåáà-
íèÿò öàð â òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà êðàé ñ. Ñâåùàðè Ðàçã-
ðàäñêî, êîéòî íå å ïëàñòèêà, à ñòåíîïèñ è äðóãàäå.
Ìíîãî îáùî èìà ìåæäó òðàêèéñêîòî è áúëãàðñêîòî
èçêóñòâî íàé-âå÷å íà I áúëãàðñêà äúðæàâà â ïëàñòè÷íàòà
óêðàñà íà ñúêðîâèùàòà - Íàã Ñåíò Ìèêëîø, Ïðåñëàâñêî-
òî è Ïëîâäèâñêîòî è äðóãè, âúðõó ïðåäìåòè çà áèòà, ïðè
êîèòî òðàêèòå è áúëãàðèòå èçïîëçâàò çà äåêîðàöèÿ îáðà-
çèòå è òåëàòà íà æèâîòíèòå - èëè òúé íàðå÷åíèÿ çâåðèëåí
ñòèë. Òèïàæúò íà æèâîòíèòå, èç÷èñòâàíåòî èì, ïðèáëèæà-
âàùî îðíàìåíòà è ñòèëîâîòî èì èçîáðàçÿâàíå, å ïî÷òè
åäíàêúâ, êàêòî è îñòàíàëèòå äåêîðàòèâíè åëåìåíòè âúðõó
òÿõ. Âúïðåêè ïðèâèäíèÿ îïðîñòåí íàèâèòåò ëúõâà îñîáå-
íà ñèëà è íåùî ìèñòè÷íî, àñòðàëíî, èäâàùî îò áîãàòàòà
äóøåâíîñò íà òðàêîáúëãàðèòå è òÿõíàòà äðåâíîñò.
×å îò õèëÿäîëåòèÿ ïî íàøèòå çåìè íåèçìåííî æèâåå
åäèí íàðîä - áúëãàðñêèÿò, íàðè÷àí îòíà÷àëî òðàêè, ïî-
êúñíî ñêèòè, õóíè è ïåîíöè, à ñåãà ñàìî áúëãàðñêè, ñå
óñòàíîâè îò òðàêèéñêàòà ìåäèöèíà, êîÿòî è ñåãà ñå ïðè-
ëàãà â íàøàòà íàðîäíà ìåäèöèíà. Ìíîãî âåêîâå îò ïð.
Õðèñòà ñå ëåêóâà ñ åäíè è ñúùè áèëêè, èçïîëçâàò ñå ïî
åäèí è ñúù íåèçìåíåí íà÷èí íà ëåêóâàíå åäíè è ñúùè
áîëåñòè. Çàòîâà òàçè ìåäèöèíà ÿ íàðè÷àìå òðàêîáúëãàð-
ñêà. Åòî ÷àñò îò òåçè íåèçìåííè áèëêè: æèâîâëåê, çìèéñêî
ìëÿêî, ìàùåðêà, êàíòàðèîí, ïîäáåë, áúç, êúïèíà, áÿë ðàâ-
íåö, êóêóðÿê, î÷èáîëåö, äèâà ìåíòà, áðúøëÿí, ëîïåí, ëî-
áîäà, ïà÷å ãíåçäî è îùå ìíîãî äðóãè. Çà ëå÷åáíèòå
ðàñòåíèÿ íà òðàêèòå ñå íàó÷àâà îò êíèãàòà íà äðåâíèÿ
àâòîð Ïàäàíèé Äèîñêîðèä îò Àíàçàðáå (Êèëèêèÿ) æèâÿë
â I â. ñë.Õð., îò Ïëèíèé è äðóãè. Òðóäúò íà Äèîñêîðèä å
áåçñïîðíî êëàñè÷åñêè, èçïîëçâàí îò Ñòàðèÿ ñâÿò - XVI â.
Åäíàêâîñòòà ìåæäó òðàêèéñêàòà è áúëãàðñêàòà íàðîäíà
ìåäèöèíà ñå óñòàíîâÿâà è îò ñú÷èíåíèåòî íà êúñíèÿ àâòîð
Ïñåâäî Àïóëåé, æèâÿë III â. ñë. Õð. - “Õåðáàðèé”, â êîåòî
òîé ïîñî÷âà 29 áîëåñòè, ëåêóâàíè îò òðàêèòå - ñ êàêâè
áèëêè è íà÷èíà èì íà óïîòðåáà, âñè÷êè ñà åäíàêâè ñ
ìåòîäèòå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà. Áàÿíèÿòà íà
áúëãàðñêèòå âðà÷êè ñà ñúùî îò òðàêèéñêî âðåìå,
äîñòèãíàëè è äî äíåñ. Îðôåé íå å áèë ìèòè÷åñêè îáðàç, à
òðàêèéñêè öàð, ïî-êúñíî å îáîæåñòâåí çàðàäè
èçêëþ÷èòåëíèòå ìó êà÷åñòâà. Ñòàðèòå àâòîðè ïîñî÷âàò,
÷å òîé å áèë íå ñàìî ôèëîñîô, ïîåò, îðàêóë, íî è âåëèê
ëå÷èòåë è çàêëèíàòåë. Ñâèðåíåòî ìó íà ëèðà è ïåñíèòå
ìó ñà ïðèòåæàâàëè ìàãè÷åñêà ñèëà. Íåãîâèòå ïåñíè ñà
áèëè ïðèïÿâàíèÿ è áàÿíèÿ, ÷ðåç êîèòî ëåêóâàë. Òîé å ñúç-
äàòåë íà ìàãè÷åñêàòà ìåäèöèíà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñò-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ðîâ. Äîðè èìåòî ìó ïîêàçâàëî, ÷å å áèë âåëèê ëå÷èòåë.
Ñïîðåä Åäóàðä Ùóðå òî îçíà÷àâàëî “òîçè, êîéòî ëåêóâà
ñúñ ñâåòëèíà”. Èìà îùå åäèí ïî-ìàëúê äðåâåí òðàêèéñêè
ëå÷èòåë îò Îðôåé, òîâà å Çàëìîêñèñ, çà êîéòî ñå ïðåäïî-
ëàãà, ÷å å áèë ãåòñêè öàð.
Åäíî áåçñïîðíî äîêàçàòåëñòâî, êîåòî íåîáÿñíèìî ñå
ïðåìúë÷àâà, å ïúëíîòî ñõîäñòâî â ñòðîèòåëñòâîòî è àð-
õèòåêòóðàòà è íåéíàòà ìîíóìåíòàëíîñò ìåæäó òîâà íà
òðàêè è íàé-âå÷å íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà. Ñåíçà-
öèîííèòå ðàçêðèòèÿ íà àðõåîëîãà Ãåîðãè Êèòîâ íà äåñåò-
òå ãðîáíèöè õðàìîâå êðàé Øèïêà - Êàçàíëúøêî, íàðå÷å-
íà îò íåãî “Äîëèíàòà íà öàðåòå” è ïàê ðàçêðèòèÿò îò íåãî
ïðåç 2000 ã. îãðîìåí õðàì-ãðîáíèöà êðàé ñ. Ñòàðîñåë -
Ïëîâäèâñêî, è ïàê ïî ñúùîòî âðåìå ðàçêðèòèÿ äâîðöîâ
êîìïëåêñ è õðàìîâå ïðè Ïåðïåðèêîí - Êúðäæàëèéñêî îò
ïðîô. Íèêîëàé Îâ÷àðîâ, îòêðèòàòà ïðåäè òîâà ïðåç 1980
ã. ãðîáíèöà êðàé ñ. Ñâåùàðè - Ðàçãðàäñêî è îùå ïî-ðàí-
íèòå - Êàçàíëúøêàòà, Ìåçåê è Ïîìîðèå óñòàíîâÿâàò åä-
íàêâèÿ íà÷èí íà ñòðîèòåëñòâî ñ ãëàäêè êàìåííè ïðàâîú-
ãúëíè áëîêîâå “êâàäðàòè”, êàêòî è àðõèòåêòóðíî âåëè÷èå
â ñòðîèòåëñòâîòî è àðõèòåêòóðàòà ïðåç Ïúðâàòà áúëãàð-
ñêà äúðæàâà â Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà Øóìåí è äðóãà-
äå, íàé-âå÷å â äâîðöèòå â Ïëèñêà è Ïðåñëàâ è ìîíóìåí-
òàëíèòå èì êðåïîñòíè ñòåíè. Ïî íàøèòå çåìè ïðåç õèëÿ-
äîëåòèÿòà èìà ðóííà ïèñìåíîñò, ìåäèöèíà, áèò è êóëòó-
ðà, ñòðîèòåëñòâî è àðõèòåêòóðà, ïðèíàäëåæàùè íà åäèí
íàðîä, íÿêîãà òðàêèéñêè, ñåãà áúëãàðñêè. Âðúçêàòà ìåæäó
àíòè÷íàòà àðõèòåêòóðà è ñòðîèòåëñòâî è ðåíåñàíñîâà Åâ-
ðîïà íå å Âèçàíòèÿ, òÿ ñòðîè ñ òóõëè, à Áúëãàðèÿ, êîÿòî å
ñòðîèëà âå÷íî ñ êàìúê. Åäèí íîìàäñêè íàðîä, äîøúë íà
Áàëêàíèòå ïðåç VII â., íå áè ìîãúë äà èìà òàêàâà âíóøè-
òåëíà àðõèòåêòóðà êàòî òàçè íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúð-
æàâà, âúðõîâå íà êîÿòî ñà ãîëåìèÿò Êðóìîâ äâîðåö, òîçè
íà Îìóðòàã, Ãîëÿìàòà áàçèëèêà ñ ìàíàñòèðñêèÿ êîìïëåêñ
è âåëè÷åñòâåíèòå êðåïîñòíè ñòåíè íà âúòðåøíèÿ ãðàä íà
Ïëèñêà è íà êîìïëåêñà, êàêòî è äâîðöèòå è Çëàòíàòà öúð-
êâà â Ïðåñëàâ. Äîñòàòú÷íî å äà ñå ïîñî÷è, ÷å â Ïëèñêà
öúðêâèòå ñà áèëè 46. Ïëèñêà å áèëà íàé-ãîëåìèÿò ãðàä íà
ñâîåòî âðåìå ñ 24 êì2, à Ãîëÿìàòà áàçèëèêà îò 3000 ì2.
Áúëãàðèí å èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí Âåëèêè, ÷èéòî áàùà
Êîíñòàíöèé Õëîð å ìèçèåö, à ìàéêà ìó Åëåíà å òðàêèéêà
îò Íèø, êúäåòî å è òîé ðîäåí. Äåéñòâèÿòà ìó êàòî èìïå-
ðàòîð ïîêàçâàò, ÷å å áúëãàðèí. Òîé â Ðèì íå å æèâÿë, â
Öàðèãðàä ìàëêî, âúïðåêè, ÷å ãî å íàðåêúë íà ñâîå èìå.
Âðåìåòî ñè ïðåêàðâàë îñíîâíî â Ñåðäèêà (Ñîôèÿ), çà êî-
ÿòî ñ ãîðäîñò êàçâàë: “Òÿ å ìîÿò âòîðè Ðèì.” Âñúùíîñò òÿ
å áèëà ñòîëèöàòà ìó, çàùîòî áèëà â ðîäíàòà Ìèçèÿ.
Îùå äâà ôàêòà ïîòâúðæäàâàò áúëãàðñêàòà ìó ïðèíàä-
ëåæíîñò. Æèâåëèÿò ïðåç XI âåê Îõðèäñêè àðõèåïèñêîï
(1142-1157ã.) Éîàí Êîìíèí -áðàòîâ ñèí íà èìïåðàòîð Àëå-
ñèé Êîìíèí (òîâà å áúëãàðñêà äèíàñòèÿ), ñúñòàâÿ ñïèñúê
íà áúëãàðñêèòå àðõèåïèñêîïè îò ñúçäàâàíåòî íà Áúëãàð-
ñêàòà öúðêâà. Ñåáå ñè ïîñî÷âà ïîñëåäåí ïîä ¹ 16. Ïúðâè
ïîñî÷âà Ïðîòîãåí ñúñ ñåäàëèùå Ñåðäèêà. Òîé å ñúâðå-
ìåííèê íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êàòî ãëàâà íà Áúëãàðñêàòà
öúðêâà å ó÷àñòâàë â Ïúðâèÿ âñåëåíñêè ñúáîð îðãàíèçèðàí
îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè ïðåç 325 ã. â Íèêåÿ çà óòâúðæäàâà-
íå íà õðèñòèÿíñêàòà äîãìàòèêà. Â ñúáîðà Ïðîòîãåí å
ó÷àñòâàë àêòèâíî, ùîì å ñïîðåë ñ åäèí ôèëîñîô. Òåçè
äàííè ãè äàâà Éîàí Êîìíèí â ñïèñúêà ñè.
Çà äà èìà îôèöèàëíî óòâúðäåíà áúëãàðñêà öúðêâà âåä-
íàãà ñëåä Ìèëàíñêèÿ åäèêò ñúñ ñâîÿ îðãàíèçàöèÿ è ñè-
323
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íîä, íà÷åëî ñ àðõèåïèñêîï, òÿ å áèëà ìíîãîëþäíà, ñ ìíî-
ãî åïàðõèè è å îáõâàùàëà âñè÷êè çåìè íà áúëãàðèòå íà
Áàëêàíèòå. Ó÷àñòèåòî íà àðõèåïèñêîïà é â Íèêåéñêèÿ ñú-
áîð, ïîêàçâà, ÷å å áèëà çíà÷èìà è ñòàðîäàâíà ñ òðàäè-
öèè.Óñòàíîâÿâà îùå åäèí ôàêò, íå ïî-ìàëêî âàæåí - ñòà-
ðîòî ïîñåëåíèå íà áúëãàðèòå íà Áàëêàíèòå äàëå÷ ïð. Õð.
Áúëãàðèíúò Êîíñòàíòèí Âåëèêè óçàêîíÿâà áúëãàðñêà-
òà õðèñòèÿíñêà öúðêâà è ÿ ïîêðîâèòåëñòâà. Äúðæè äà áúäå
ïîä êðèëîòî ìó, çàòîâà îïðåäåëÿ ñåäàëèùåòî é äà áúäå
Ñåðäèêà, êúäåòî ïðåáèâàâàë. Îò àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè
ñå óñòàíîâÿâà, ÷å äåéñòâèòåëíî Ñåðäèêà å áèëà ñåäàëèùå
íà Áúëãàðñêàòà öúðêâà ïðåç IV âåê. Ïðè íàïðàâåíè
ðàçêîïêè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî â êðàÿ íà XIX â. ìåæäó
öúðêâàòà “Ñâ. Ñîôèÿ” è Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ñà îòêðèòè
îñíîâèòå íà îãðîìíà òðèàáñèäíà öúðêâà ñ øèðèíà 33 ì,
äúëæèíàòà é ñèãóðíî å áèëà ïîíå äâîéíà. Òîâà å áèë âå-
ëè÷åñòâåí õðàì îò îêîëî 2500 ì3 íàé-ìàëêî. Êðàé íåÿ å
èìàëî îùå íÿêîëêî ìàëêè öúðêâè. Îò íàìåðåíèòå â íåÿ
íàäãðîáíè ìðàìîðíè ïëî÷è ñ íàäïèñè è ìîíåòè â ãðîáî-
âå îêîëî íåÿ îò âðåìåòî íà ñèíîâåòå íà Êîíñòàíòèí Âåëè-
êè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òÿ å ïîñòðîåíà ïðåç IV â. Çà äà èìà
òåçè ðàçìåðè, Êîíñòàíòèí Âåëèêè ÿ èçãðàäèë êàòî
àðõèåïèñêîïñêà çà íåãîâè ïðåäñòàâèòåëíè íóæäè. Çà
ðàçêîïêèòå è áàçèëèêàòà ñúîáùàâà Èðå÷åê â êíèãàòà ñè
“Ïúòóâàíèÿ èç Áúëãàðèÿ’’.
Âòîðèÿò âàæåí ôàêò, ïîòâúðæäàâàù, ÷å ãîòèòå ñà ãåòè
- òðàêè, êàêòî òâúðäè ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, å òîçè, ÷å åïèñêîï
Óëôèëà âúïðåêè íÿêîè äîãìàòè÷íè ðàçëè÷èÿ ñ Öàðèãðàä-
ñêàòà ïàòðèàðøèÿ íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êîéòî äúðæàë
çà îôèöèàëíàòà äîãìàòèêà íå ñàìî íå ãî ãîíåë, íî è ãî
ïîêðîâèòåëñòâàë êàòî ñúíàðîäíèê.
Óëôèëà íå å ïîêðúñòèë ãîòèòå ïðåç V âåê. Òîé å æèâÿë
â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà IV â., ãîòèòå áèëè ñòàðè õðèñòèÿíè,
òîé å òåõåí âëàäèêà è å ïðåâåë Åâàíãåëèåòî íà òåõíèÿ åçèê
- íà òðàêèéñêè (áúëãàðñêè) -ñðåùó ðîìàíèçàöèÿòà. Ïðåä-
ïîëàãà ñå, ÷å çà òîâà ãî å íàêàðàë Êîíñòàíòèí Âåëèêè. Çà
áëèçêèòå èì îòíîøåíèÿ ïðàâèëíî ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ ñúäè
îò òîâà, ÷å Óëôèëà å ïîäãîíåí îò ïàòðèàðøèÿòà åäâà ñëåä
ñìúðòòà íà èìïåðàòîðà.
Ïðîô. Öâåòêîâ îñïîðâà òâúðäÿíîòî îò èñòîðèêà ãîò
Éîðäàíåñ, ÷å òîé è íàðîäúò ìó íå ñà ãåðìàíñêè ãîòè, à
òúé íàðå÷åíèòå ìàëêè ãîòè: “Èìàøå è äðóãè ãîòè, òúé
íàðå÷åíèòå ìàëêè ãîòè, åäèí ìíîãîëþäåí íàðîä. Òåõåí
ñâåùåíèê è àðõèåïèñêîï áåøå Óëôèëà, êîéòî å èçíàìå-
ðèë ïèñìåíà. Äíåñ (552 ã.) òå îáèòàâàò Ìèçèÿ, îáëàñòòà
íà Íèêîïîë è â ïîäíîæèåòî íà Õåìóñ.”
Ñòðàáîí, æèâÿë â IX âåê, ïèøå: “Ãîòèòå èëè ãåòèòå
ïðåâåäîõà ñâåùåíèòå êíèãè íà ñâîÿ åçèê è äîñåãà ñà
çàïàçèëè ïàìåòíèöè ïðè ìíîçèíà. È êàêòî ñå íàó÷àâàìå
îò ñúîáùåíèÿòà íà äîñòîâåðíè áðàòÿ, íà ñúùèÿ åçèê ñå
ñëóæè è äî äíåñ (840 ã.) áîæàòà ñëóæáà â íÿêîè ñêèòñêè
íàðîäè, ïðåäèìíî ó æèòåëèòå íà Òîìè (Êþñòåíäæà á.à.).”
Ïîçîâàâàéêè ñå íà òåçè 2 âèäà àâòîðè, ä-ð Öåíîâ, òâúðäè,
÷å òåçè ãîòè ñà ãåòè, êîåòî å òðàêèéñêî ïëåìå, çíà÷è áúë-
ãàðè. Ïðîô. Öâåòêîâ îñïîðâà Éîðäàíåñ, âèñîêî ïðîñâåò-
íèÿ ãîò èñòîðèê, ñëåä 1450 ã. ãî ó÷è êàêúâ å ïî íàðîäíîñò?!
Íåñúñòîÿòåëíî å è òâúðäåíèåòî, ÷å Âåðèíà, æåíàòà íà
èìïåðàòîð Ëúâ I áèëà “ðèìëÿíêà”. Èìåòî é å òèïè÷íî
áúëãàðñêî. Ëúâ I, è òîé å áúëãàðèí - îò òðàêèéñêîòî ïëå-
ìå áåñè. Êàòî “ðèìëÿíèí” å òèòóëîâàí è òðàêúò (áúëãàðè-
íúò) Âèòàëèàí, ðîäåí â Çàëäàáà (Øóìåí), ñåñòðèí ñèí íà
Öàðèãðàäñêèÿ ïàòðèàðõ Ìàêåäîíèé - òðàêîáúëãàðèí, çà-
324
òî÷åí îò èìïåðàòîð Àíàñòàñèé I çàåäíî ñ áúëãàðè âëàäè-
öè îò Ñîôèÿ, Êþñòåíäèë, Íèø è Íèêîïîë (äî Ãîöå Äåë-
÷åâ). Òîâà å ïðè÷èíàòà çà âúñòàíèåòî. Êàòî âòîðà ïðè÷è-
íà ñå ñî÷è íåïëàùàíåòî íà çàïëàòèòå íà ôåäåðàòèòå, íà
êîèòî Âèòàëèàí áèë ïðåäâîäèòåë. Òîâà å îùå åäíî äîêà-
çàòåëñòâî çà áúëãàðñêèÿ ìó ïðîèçõîä, ôåäåðàòèòå ñà áèëè
íà ñåâåð îò Ñòàðà ïëàíèíà äî Äóíàâ, òîâà ñà ñòàðèòå ïî-
ñåëíèöè áúëãàðè, àâòîíîìíè âúâ Âèçàíòèÿ. Áåçñïîðíî å
ìàñîâîòî ó÷àñòèå íà áúëãàðèòå â òîâà âúñòàíèå. Ïðîô.
Öâåòêîâ òâúðäè, ÷å Âèòàëèàí å “ðèìëÿíèí”, çà äà “îïðî-
âåðãàå” ä-ð Öåíîâ, ÷å âúñòàíèåòî å áúëãàðñêî, íà÷åëî ñ
áúëãàðèí.
Ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ èìà äâà ãîëåìè ïðèíîñà êúì
áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ïúðâèÿò å òîçè, ÷å ïðåäè èäâàíåòî
íà Àñïàðóõ òóê èìà äðóãà ñòàðà Áúëãàðèÿ â ðàìêèòå íà
Âèçàíòèÿ, êîÿòî å íåèí ôåäåðàò. Ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êàð-
âóíñêà Áúëãàðèÿ òå ñòàâàò äâå. Âñúùíîñò Àñïàðóõ èäâà
äà îñâîáîäè ñúíàðîäíèöèòå ñè âèçàíòèéñêè ôåäåðàòè.
Ñòàðà Áúëãàðèÿ å ïî-ìàëêà îò íîâîîáðàçóâàíàòà. Â ïðî-
äúëæåíèå íà äâà âåêà òå óñïÿâàò äà ñå ñëåÿò â åäíà. Òîçè
ïðîöåñ ïî÷âà ïðè Êðóì è çàâúðøâà ïîáåäíî ïðè öàð
Ñèìåîí, êàòî âñå ïàê íåãîëåìè ÷àñòè îò ñòàðà Áúëãàðèÿ
îñòàâàò âèçàíòèéñêè. Òîâà ïðèåìà è àêàä. Èâàí Äóé÷åâ.
È âòîðèÿò ïðèíîñ å, ÷å òîé îòêðè, ÷å Þñòèí è Þñòè-
íèàí ñà áúëãàðè, èìåííî îò òàçè ñòàðà Áúëãàðèÿ, ðîäåíè
âúâ Âåäðèàíà, Êþñòåíäèëñêî èëè Íèøêî, è äâàìàòà
íîñåùè áúëãàðñêîòî èìå Èñòèíà.
“Ðèìëÿíèíúò” Þñòèí, çà äà ïîä÷åðòàå áúëãàðñêèÿ ñè
ïðîèçõîä è ÷å å îò Âåäðèàíà, êúì èìåòî ñè ïðèáàâèë ïðîç-
âèùåòî”Âåäðèàíåö”.  àíîíèìíàòà Ïàñõàëíà õðîíèêà îò
VII â. òîé å íàðå÷åí “ïðåáîæåñòâåíèÿò Þñòèí Âåíäàðèò-
òðàêèåö”.  áåëåæêèòå ñè ïîä ÷åðòà ïðîô. Òðúïêîâà - Çà-
èìîâà îáÿñíÿâà “Þñòèí íîñåë òîçè ïðÿêîð Âåíäåðèò, çà-
ùîòî áèë ðîäîì îò Âåäðèàíà, ãðàä â Äàðäàíèÿ.”
Ñúùîòî ãî ïèøå ïî-êúñíî ïðåç Õ â. è Éîàí Ìàëàëà â
ñâîÿòà “Õðîíèêà” (êí. 17, 1): “Ñëåä Àíàñòàñèé Äèêîðîñ
öàðóâà Þñòèí Âåíäàðèòèí Òðàêèåö.”
È äâàìàòà - ÷è÷î è ïëåìåííèê, êàòî ñòàâàò èìïåðàòî-
ðè, íå âçèìàò ëàòèíñêè èìåíà, à ñàìî ïðåâåæäàò ñâîèòå
íà ëàòèíñêè. Ðîäèòåëèòå íà Þñòèíèàí Âåëèêè ñà èìàëè
“ðèìñêè” èìåíà Áåãëåíèöà è Èçòîê, à æåíàòà íà ÷è÷î ìó
Þñòèí ñå êàçâàëà Ëþáêèíà.
Þñòèíèàí Âåëèêè ñúçäàäå ïðåç 535 ã. àðõèåïèñêîïèÿ
Ïúðâàòà Þñòèíèàíà, çà äà ñïàñè ñâîÿ íàðîä - áúëãàð-
ñêèÿ, îò íàïèðàùàòà ðîìàíèçàöèÿ. Ïðè íàëè÷èåòî íà
Öàðèãðàäñêàòà ïàòðèàðøèÿ íå å áèëî íåîáõîäèìî äà ñå
ñúçäàâà âòîðà â äúðæàâàòà íåçàâèñèìà îò íåÿ öúðêâà è òî
ñ ãëàâà - àðõèåïèñêîï, êîéòî ïî ïðàâà å íàä ïàòðèàðõà,
èçðàâíåí ñ ïàïàòà. Þñòèíèÿí I ÿ ñúçäàâà çà ñâîèòå
ñúíàðîäíèöè áúëãàðèòå. Íåéíîòî ñúùåñòâóâàíå å
äîêóìåíòèðàíî òÿ å ïðîñúùåñòâóâàëà 200 ã. è çàêðèòà åäâà
733 ã. îò Ëúâ III. Åäíî îò íàé-óáåäèòåëíèòå äîêàçàòåëñòâà
çà òîâà ÷å íå ñàìî å ñúùåñòâóâàëà Ïúðâà Þñòèíèàíà, íî
è ÷å å áèëà áúëãàðñêà öúðêâà, å ðåøåíèåòî íà öúðêîâíèÿ
ñúáîð, ïðîâåäåí îò èìïåðàòîð Àëåêñåé Êîìíèí ïî
íàñòîÿâàíå íà ïëåìåííèêà ìó Îõðèäñêèÿ àðõèåïèñêîï
Éîàí Êîìíèí, çà èäåíòè÷íîñòòà ìåæäó Îõðèäñêàòà àðõè-
åïèñêîïèÿ è Ïúðâàòà Þñòèíèàíà.
Áåçñïîðíî íèå áúëãàðèòå ñìå òðàêè. Åçèêúò íè è äíåñ
å èçãðàäåí íà ïðèíöèïèòå íà òðàêèéñêèÿ êàêòî ãðàìàòè-
÷åñêè, òàêà è ëåêñèêàëíî. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òîïîíè-
ìèÿòà, îñîáåíî õèäðîíèìèÿòà ñà ïî÷òè åäíè è ñúùè.

Ìíîãî îò ëè÷íèòå òðàêèéñêè èìåíà è äíåñ ñå íîñÿò ìàñî-
âî îò áúëãàðèòå. Çàïàçåíà å äóøåâíîñòòà íà òðàêèòå, áèòà,
îáè÷àèòå è íàðîäíàòà ìåäèöèíà. Íî íå ãîâîðèì òðàêèéñêè.
Íÿìà ÿ ìíîãî îò ëåêñèêàòà íà òðàêèéñêèÿ åçèê. Ìíîãî îò
äóìèòå íà áúëãàðèòå âëèçàò â òðàêèéñêèÿ åçèê òðàéíî.
Ïåòúð Äîáðåâ â ðå÷íèêà êúì êíèãàòà ñè “Åçèêúò íà Àñïà-
ðóõîâèòå è Êóáåðîâè áúëãàðè”, ãè äàâà... È äðóãè äåìîã-
ðàôñêè ôàêòîðè âëèÿÿò íà åçèêà íè, íàé-âå÷å ãðúöêîòî è
òóðñêîòî ðîáñòâî è äðóãè âëèÿíèÿ. Îò òðàêèéñêèòå äóìè
â åçèêà, îñâåí òîïîíèìíèòå, õèäðî-íèìíèòå è ëè÷íèòå èìå-
íà, îñòàâàò è ìíîãî ìàëêî òðàêèéñêè, êîèòî ïîñî÷èõìå.
Íå òîâà å âàæíîòî. Òðàêèòå ñúñ ñâîÿòà âåëèêà êóëòóðà è
ñèëåí äóõ, êàêúâòî ñà èìàëè è äîøëèòå äðåâíè áúëãàðè
ñëàãàò òðàåí è íåèçìåíåí îòïå÷àòúê íå ñàìî â åçèêà, íî è
âúðõó âñè÷êî áúëãàðñêî. Çàòîâà áúëãàðñêèÿò åçèê äíåñ å
òàêà êîðåííî ðàçëè÷åí è ñàìîáèòåí îò òåçè íà ò. íàð. ñëà-
âÿíñêè íàðîäè, ïðåäèìíî êàòî àíàëèòè÷åí è áåçïàäåæåí.
Ùîì áúëãàðèòå ñà ñòàðè õðèñòèÿíè íà Áàëêàíèòå, äîðè
íàé-ñòàðèòå, çàùî â 864 èëè â 865-866 ã. ñà ïîêðúñòåíè?
Òîâà å åäíà îò íàé-ãîëåìèòå çàáëóäè â íàøàòà èñòîðèÿ.
Áúëãàðèòå ñà áèëè åðåòèöè - àðèÿíè, òå ñà îòðè÷àëè òðè-
åäèíîñúùíîñòòà íà Ñâ. Òðîèöà. Ñ÷èòàëè ñà êðúùåíèåòî
ñ âîäà íåäîïóñòèìî, çàùîòî áèëî äðåâåí åçè÷åñêè îáðåä.
Òâúðäåëè, ÷å òî òðÿáâà äà ñòàâà ñ äóõ, ïðè êðúùàâàíå òó-
ðÿëè Åâàíãåëèåòî íà ãëàâàòà íà ïîêðúñòâàùèÿ ñå è ìó ÷åëè
“Îò÷å íàø”. Çàòîâà â ðåøåíèå ¹ 19 íà Ïúðâèÿ âñåëåíñêè
ñúáîð â Íèêåÿ å çàïèñàíî, ÷å êîãàòî àðèàíèí èëè ïàâëè-
êÿíèí ñå îòêàæå îò åðåñòà çàäúëæèòåëíî ñå êðúùàâà. Òîâà
å ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå, êðúùàâàíå ïî îôèöèàëíà-
òà õðèñòèÿíñêà äîãìà. Êðúùåíèå è ïîêðúñòâàíå ñà äâà
ðàçëè÷íè õðèñòèÿíñêè ðèòóàëà, òå ñà åäèí ñàìî êîãàòî ñå
êðúùàâà åçè÷íèê, íî êîãàòî ñå ïðàâè ñ îòêàçàë ñå àðèà-
íèí îò åðåñòà ñè, òî å ñàìî êðúùåíèå, íèùî ïîâå÷å, à íå
ïîêðúñòâàíå. Åðåòèöèòå ñà õðèñòèÿíè, à íå åçè÷íèöè.
Çàòîâà, êîãàòî âúñòàâàò 52 áúëãàðñêè ðîäà ñðåùó îò-
êàçâàíåòî îò àðèàíñòâîòî, òå èçâèêâàò íà êàí Áîðèñ I “ÍÅ
ÈÑÊÀÌÅ ÍÎÂÈß ÇÀÊÎÍ, à íå íîâàòà ðåëèãèÿ. Íîâèÿò
çàêîí, òîâà å çà òðèåäèíîñúùíîñòòà íà Ñâ. Òðîèöà.
“Ãîíèòåëÿò” íà õðèñòèÿíèòå Îìóðòàã è íà äâàòà ìó
çëàòíè ìåäàëüîíà å èçîáðàçåí ñ êîðîíà ñ êðúñò äúðæàù â
ðúêàòà ñè ñêèïòúð ñ êðúñò, ïîäîáíè ñà è ïå÷àòèòå íà ïðåä-
õîäíèöèòå ìó Òåðâåë, íà êîèòî ïèøå “Áîãîðîäèöå,
ïîìàãàé íà öåçàðÿ Òåðâåë” è íà Òåëåðèãñ íàäïèñ ”Õðèñòå
ïîìàãàé íà òâîÿ ðîá Òåëåðþã, áîãîõðàíèìèÿ ïàòðèöèé” -
ÿâíî ïå÷àòúò å îò âðåìåòî ïðåäè äà ñòàíå êàí.
Íàäïèñèòå íà Îìóðòàã, òàêà è íà ñèíà ìó Ìàëîìèð è
âíóêà ìó Ïåðñèÿí â íà÷àëîòî ñè èìàò êðúñò è çàïî÷âàò
“Àç, ïîñòàâåíèÿò îò Áîãà êàí ñþáèãè Îìóðòàã (Ìàëî-
ìèð èëè Ïåðñèÿí)”.  íèêîé îò òÿõ íÿìà Òàíãðà, ñî÷è ñå
õðèñòèÿíñêèÿò Áîã. È ïðåä âòîðèÿ íàäïèñ íà Ìàäàðñêèÿ
êîííèê ñúùî èìà êðúñò, ñúîáùàâà ãî ïðîô. Áåøåâëèåâ.
Îò òåçè íàäïèñè å âèäíî, ÷å è òðèìàòà áúëãàðñêè êàíîâå
íå èçïîëçâàò Áîãà êàòî òèòëà çà äúðæàâíî âåëè÷èå, à â
òåêñòîâåòå èì ñå îáðúùàò êúì õðèñòèÿíñêèÿ Áîã êàòî
âÿðâàùè â íåãî õðèñòèÿíè è ìîëÿò òîé äà èì äàäå äúëúã
æèâîò, äà äîæèâåÿò 100 ã., òîâà ñå îòíàñÿ äî Îìóðòàã è
Ìàëîìèð, êîéòî èñêà çà êàâõàíà ñè Èñáóë. À â ×àòàëàð-
ñêèÿ íàäïèñ ïúðâèÿò ìîëè îùå Áîãà äà ìó ïîìîãíå “äà
ãàçè äîáðå ñ êðàêàòà ñè èìïåðàòîðà”. Òîâà åçè÷íèê íå
áè íàïðàâèë.
 Ñþëåéìàíêüîéñêèÿ íàäïèñ íà Îìóðòàã çà ñêëþ÷å-
íèÿ 30-ãîäèøåí ìèðåí äîãîâîð ñ Âèçàíòèÿ, îùå ïî-êàòå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãîðè÷íî å ïîêàçàíî íåãîâîòî õðèñòèÿíñòâî. Çàïèñàíî å,
÷å òîçè äîãîâîð å ñêëþ÷åí: “Ãîäèíàòà îò ïîÿâàòà íà èñòèí-
ñêèÿ Áîã áå 820 è îò ñúòâîðåíèåòî íà ñâåòà 6328 ã.” È òóê
Òàíãðà ëèïñâà. Íå ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å òîçè õðèñòèÿí-
ñêè òåêñò íà äîãîâîðà å íàëîæåí îò Âèçàíòèÿ. Òÿ å ïîáå-
äåíà, ùå ïëàùà óíèçèòåëåí åæåãîäåí äàíúê. Ïîáåäèòå-
ëÿò Îìóðòàã íàëàãà óñëîâèÿòà. Àêî íå áåøå õðèñòèÿíèí,
íå áè äîïóñíàë òîçè òåêñò äà ñå âïèøå â äîãîâîðà. Îùå
ïî-òèïè÷íî õðèñòèÿíñêè ñ äúëáîêà âÿðà â ñïðàâåäëèâîñò-
òà íà õðèñòèÿíñêèÿ Áîã è äóõîâíà ÷èñòîòà å íàäïèñúò îò
Ôèëèïè íà êàí Ïåðñèÿí. Ëè÷è, ÷å òîé å äúëáîêî âÿðâàù
õðèñòèÿíèí: “Àêî íÿêîé ïîòúðñè èñòèíàòà Áîã âèæäà, è
àêî íÿêîé ëúæå, Áîã âèæäà. Áúëãàðèòå ñòîðèõà ìíîãî
äîáðèíè íà õðèñòèÿíèòå (ðîìåèòå), à õðèñòèÿíèòå
çàáðàâèõà. Íî Áîã âèæäà.” Íåñëó÷àéíî òîçè íàäïèñ å
âãðàäåí â îñíîâèòå íà êàòåäðàëàòà âúâ Ôèëèïè, Ïåðñèÿí
å òàêà ðàçïîðåäèë, çàùîòî å õðèñòèÿíèí. Çíàìåíàòåëíîòî
å, ÷å äîðè ñëåä èçòåãëÿíå íà áúëãàðèòå îòòàì ïðè êíÿç
Áîðèñ, íàäïèñúò íå å èçòðèò.
Áúëãàðñêîòî åðåòè÷åñêî õðèñòèÿíñòâî ñå âèæäà íàé-
äîáðå îò ïðèïèñêàòà êúì Ñêàçàíèåòî çà Òèâèðîïóëñêèòå
ìú÷åíèöè íà Òåîôèëàêò Îõðèäñêè çà ñïîðà ìåæäó êàí
Ìàëîìèð è áðàò ìó Åðíàâîòà, êîéòî ìó êàçâà: “Áîæèèòå
äîìîâå ùå ñå âúçäèãíàò íàíîâî è ñâåùåíèöè ÷èñòè ÷èñòî
ùå ñëóæàò íà ÷èñòèÿ Áîã. È æåðòâè îò õâàëà è èçïîâåäà-
íèå ùå ñå ïîäíàñÿò íà æèâîòâîðÿùàòà Òðîèöà.” Â îíåçè
âðåìåíà åðåñèòå ñà íàðè÷àíè îò îôèöèàëíîòî õðèñòèÿí-
ñòâî “ìúðñîòèÿ, íå÷èñòîòèÿ”, çàòîâà åðåòèöèòå ñà áèëè
“íå÷èñòè”. Òîãàâà â Áúëãàðèÿ å èìàëî öúðêâè è ñâåùåíè-
öè, íî êàòî åðåòè÷åñêè òå ñà áèëè “íå÷èñòè” è òåõíèÿò
Áîã å ñúùî “íå÷èñò”. Çàòîâà Åðíàâîòà êàçâà, ÷å õðàìîâåòå
ùå áúäàò íàíîâî ñúãðàäåíè ÷èñòè è âåùåíèöèòå ùå áúäàò
÷èñòè è ùå ñëóæàò ÷èñòî - íÿìà äà áúäàò åðåòèöè. Òîé å
óáåäåí, ÷å áúëãàðñêîòî åðåòè÷åñòâî ùå áúäå ïðåîäîëÿ-
íî. Ñïîðúò ìåæäó íåãî è áðàò ìó íå å ðåëèãèîçåí, êàêòî
ïðåâðàòíî ñå ïðåäàâà, à äèíàñòè÷åí. Ìàëîìèð å íàé-ìàë-
êèÿò áðàò, òîé å èçìåñòèë ïðåñòîëîíàñëåäíèêà Åðíàâîòà.
Ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ â êíèãàòà ñè “Ïðàáúëãàðèòå è
õðèñòèÿíñòâîòî” å íà ñúùîòî ñòàíîâèùå.
Êíÿç Áîðèñ I íå ñå ïîêðúñòèë, à ñå å îòêàçàë îò íàöèî-
íàëíàòà åðåñ. Òîâà ñå ðàçáèðà è îò öèòàòà íà ïðîô. Öâåò-
êîâ çà íàïèñàíîòî îò Òîäîð ÷åðíîðèçåö Äóêñîâ çà êíÿç
Áîðèñ I, áðàòåíåö íà êíÿçà “æèâååù â ÷èñòàòà âÿðà”. Òîçè
èçðàç ïîêàçâà, íå ïîêðúñòâàíå íà Áîðèñ, à êðúùåíèå â
îôèöèàëíàòà äîãìà. Íÿìà è äóìà çà ïîêðúñòâàíå.
Òîâà ÷å êíÿç Áîðèñ I íå å òîêó-ùî ñòàíàë õðèñòèÿíèí
ïðåç 864 ã., ñå âèæäà îò âúïðîñèòå, êîèòî å çàäàë íà ïàïà
Íèêîëàé I, è îò îòãîâîðèòå ìó. Îò îòãîâîð - 106 ñå íàó÷à-
âà, ÷å å ïîèñêàë îò ïàïàòà äà ìó äàäå: “Èñòèíñêî ñúâúð-
øåíî õðèñòèÿíñòâî, êîåòî äà íÿìà ïåòíî èëè áðú÷êà”.
Êíÿç Áîðèñ I ÿâíî äîñåãà å áèë õðèñòèÿíèí, íî åðåòèê. Çà
äà íå ñáúðêà òîé èñêà äà ìó ñå èçÿñíè äî òúíêîñò ñúù-
íîñòòà íà äîãìàòèêàòà íà îôèöèàëíîòî õðèñòèÿíñòâî.
Çàòîâà èñêà òî äà íÿìà “íèòî ïåòíî, íèòî áðú÷êà” è äà
áúäå “èñòèíñêî è ñúâúðøåíî”.
×å áúëãàðèòå äîòîãàâà ñà áèëè õðèñòèÿíè åðåòèöè è
ñà áèëè êðúùàâàíè îò åðåòè÷åñêè ñâåùåíèöè ñå ðàçáèðà
îò îòãîâîðà íà ïàïàòà íà âúïðîñ ¹ 15, ÷å ïîâòîðíî êðú-
ùåíèå ìîæå äà èìà ñàìî, àêî òî íå å èçâúðøåíî â èìåòî
íà Ñâ. Òðîèöà, íå å áèëî ñ âîäà, áåç çíà÷åíèå å êàêúâ ñâå-
ùåíèê ãî å íàïðàâèë. Â òàçè âðúçêà å è îòãîâîðúò íà âúïðîñ
¹ 7, ñ êîéòî êíÿç Áîðèñ I å ïîïèòàë “äàëè å ïîçâîëåíî íà
325
 ÀÂÈÒÎÕÎË
÷èñòèÿ èëè íå÷èñòèÿ (åðåòèêà - á. à.) äà öåëóâà êðúñòà ãîñ-
ïîäåí ñ ìîùèòå?”.
Çà ïúðâè ïúò áúëãàðèòå ñå ñïîìåíàâàò îò Êàëèñòåí,
áèîãðàôà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, æèâÿë ïðåç IV â.
ïð. Õð. è âïèñâàë áèîãðàôèÿòà ìó ïîä íàçâàíèåòî
“Ïñåâäîêàëèñòåí”. Òîâà å 1000 ã. ïðåäè îáðàçóâàíå íà Àñ-
ïàðóõîâà Áúëãàðèÿ. Â êàðòàòà íà ñúçäàòåëÿ íà
õðèñòèÿíñêàòà èñòîðèÿ Åâñåâèé (270-338 ã. ïð. Õð.) íà ÷àñò
îò Ñðåäèçåìíîìîðèåòî è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ íà
ìÿñòîòî íà Èëèðèê è Ïàíîíèÿ å íàïèñàíî íà ãðúöêè
“Âóëãàðîñ” (Áóëãîðîñ - á.à.).
 àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè õðîíîãðàô, ïðåïèñ îò äðåâåí
äîêóìåíò îò 354 ã. ñë. Õð., êîéòî å ñïèñúê íà íàé-äðåâíèòå
íàðîäè â ñâåòà, ñà ïîñî÷åíè è áúëãàðèòå, êàòî ïðîèçëèçà-
ùè îò Çèåçè (Ñèìà - ñèí íà Íîé).
 àíîíèìåí õðîíîãðàô îò Õ â. ñå ñúîáùàâà, ÷å Êîí-
ñòàíòèí Âåëèêè ñëåä êàòî íàïðàâèë ñòîëèöà íà èìïåðèÿ-
òà Âèçàíòèîí, êàòî ãî ïðåèìåíóâàë íà ñâîå èìå, “ïîñòðî-
èë âîäîõðàíèëèùà è äîêàðàë âîäîïðîâîäíè òðúáè îò Áúë-
ãàðèÿ”.
Òîâà å ñòàíàëî ñëåä ïîáåäàòà ìó íàä Ëèöèíèé â êðàÿ
íà 20-òå ãîäèíè íà IV â. Ùîì áúëãàðèòå â íà÷àëîòî íà IV
â. ñà áèëè èçâåñòíè íà Áàëêàíèòå êàòî îòëè÷íè ìàéñòîðè
íà ñòðîèòåëíà êåðàìèêà, òå íå ñàìî íå ñà íîìàäè, íî ñà è
ñòàðè ïîñåëíèöè ñ óòâúðäåíè òðàäèöèè è êóëòóðà.
Çà ñòàðîòî èì ïðèñúñòâèå òóê ñå ñúäè îùå è îò äðóã
êîñâåí èçâîð, òîâà å àíîíèìíèÿò õðîíîãðàô îò IX â., â
êîéòî ñå ñúîáùàâà, ÷å Êîíñòàíòèí Âåëèêè âúçñòàíîâèë
ãðàäîâåòå Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Êîíñòàíöèÿ è Äðúñòüð. Áåç-
ñïîðíè áúëãàðñêè ãðàäîâå. Ïîâå÷åòî îò àâòîðèòå íåòî÷-
íî òúëêóâàò òîçè äîêóìåíò, êàòî ïðèåìàò, ÷å òîãàâà
326
Êîíñòàíòèí Âåëèêè ñúçäàâà òåçè ãðàäîâå. Â äîêóìåíòà å
çàïèñàíî íå “ÏÎÑÒÐÎÈË”, à “ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÈË”, êîåòî
å êîðåííî ðàçëè÷íî è äîêàçâà, ÷å òå ñà ñòàðè ãðàäîâå, èç-
ãðàäåíè ìíîãî ïî-ðàíî îò áúëãàðèòå.
Çàâúðøâàì, êàòî ïîñî÷âàì è íÿêîè îò êàòåãîðè÷íèòå
èçâîðè, â êîèòî áúëãàðè, õóíè è ñêèòè ìíîãîêðàòíî ïðåç
ðàçëè÷íè âðåìåíà ñà îïðåäåëÿíè êàòî åäèí íàðîä: Åâãà-
ðèé (VI â.) - “Öúðêîâíà èñòîðèÿ” (ñ. 260); Æèòèÿòà íà
Éîíèêèé îò ìîíàõà Ñàâà (IX â.) îò ìîíàõà Ïåòúð è îò
Ñèìåîí Ìåòàôðàñò, èìïåð. Ëúâ VI (886-912 â.) - “Ïðîá-
ëåìàòà - âîåííî ðúêîâîäñòâî” Æèòèåòî íà Åâàðåñò (IX
â.), Éîñèô Ãåíåçèé (Õ â.) -”Èñòîðèÿ”, Æèòèå íà Íèêèôîð
îò äÿêîí Èãíàòèé, Òåîäîð Ñòóäèò (IX â.) - “Ìàëúê êàòå-
õèçèñò”, ñ. 29, Òåîôàí Èçïîâåäíèê è Ïðîäúëæèòåëÿò íà-
Òåîôàí, Æèòèåòî íà Ñòåôàí Ìëàäèé, Æèòèå íà Âàñèë
Àìîðèéñêè, Éîàí Êàìåíèàò (Õ â.) - “Çà ïðåâçåìàíåòî íà
Ñîëóí”, Ïðîäúëæèòåëÿò íà Òåîôàí (Õ â.), èìïåð. Êîí-
ñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè “Çà òåìèòå”, Ëúâ Ãðàìàòèê - “Õðî-
íîëîãèÿ”, Ëúâ Äÿêîí - “Èñòîðèÿ” è Õðèñòèÿí Äóòìàð -
ôðåíñêè ìîíàõ. Ïîñî÷âàì è “Èñòîðèÿ Áúëãàðñêà” íà Ãàâ-
ðèë Êðúñòåâè÷åâ, êîÿòî óñòàíîâÿâà íå ñàìî, ÷å õóíè è
áúëãàðè ñà åäèí íàðîä, íî è ÷å â äðåâíîñòòà Ìèçèÿ - òîâà
å Áúëãàðèÿ. È àêàä. Èâàí Äóé÷åâ - “Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó
ñðåäíîâåêîâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ è êóëòóðà”.
Äà íå ñå çàáðàâÿ, ÷å íàé-ãîëåìèòå îòðèöàòåëè íà ä-ð
Ãàí÷î Öåíîâ - Èðå÷åê è ïðîô. Çëàòàðñêè, ïîä íåãîâî âëè-
ÿíèå, áåç äà ïðèçíàÿò òîâà, ïðèåõà õóíñêèÿ ïðîèçõîä íà
áúëãàðèòå. Ïîñëåäíèÿò â ñâîÿòà èñòîðèÿ, ïèøåéêè çà áóí-
òà íà 52-òà áîëÿðñêè ðîäà ñðåùó êàí Áîðèñ I, ãè íàðè÷à
“õóíñêè”!

ÊÎÉ Å ÍÀÐÎÄÚÒ “ÂËÚÍÄÓД Ó ÌÎÂÑÅÑ
ÕÎÐÅÍÀÖÈ?
ÏÅÒÚÐ ÃÎËÈÉÑÊÈ
Íååäíîêðàòíî äîñåãà ðàçëè÷íè àâòîðè ñà àíàëèçèðàëè
ïàñàæèòå ó àðìåíñêèÿ ðàííîñðåäíîâåêîâåí èñòîðèê
Ìîâñåñ Õîðåíàöè, â êîèòî ñòàâà âúïðîñ çà áúëãàðèòå.
Èçêàçâàíî å ìíåíèå, ÷å “âõíäóð/âúõúíäóð” ñà èäåíòè÷íè ñ
ïî-êúñíèòå “óíîãóíäóðè/îíîãóíäóðè” îò âèçàíòèéñêèòå
õðîíèêè è ñ “â-í-í-òðè” îò ïèñìîòî íà õàçàðñêèÿ õàêàí
Éîñèô äî èñïàíñêèÿ åâðåèí Õàñäàé áåí Øàïðóò. Òàçè
âðúçêà å ïðàâåíà íàé-âå÷å âúç îñíîâà íà ôîíåòè÷íàòà
ïðèëèêà ìåæäó äâåòå íàçâàíèÿ. Ïðåäè äà ñå îïèòàìå äà
äàäåì îòãîâîð ñ êîé íàðîä ñà èäåíòè÷íè “âõíäóðèòå” íà
Ìîâñåñ Õîðåíàöè, íåêà ñå ñïðåì âúðõó òîâà ïî êàêúâ íà÷èí
òðÿáâà äà ñå ÷åòå è çàïèñâà òîçè åòíîíèì.
Îáèêíîâåíî “Âëúíäóð” â ëèòåðàòóðàòà ñå ïðåäàâà êàòî
“Âõíäóð/Âúõúíäóð”, êîåòî îáà÷å íå å ñúâñåì êîðåêòíî.
Ìîâñåñ Õîðåíàöè çàïèñâà èìåòî ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:
“W.untovr”. Âòîðàòà áóêâà “.” â ñúâðåìåííèÿ àðìåíñêè åçèê
èçðàçÿâà åäíà çàäíîåçè÷íà ôîíåìà, çâó÷àùà ïðèáëèçèòåëíî
êàòî “ãõ”. Â èçñëåäâàíèÿòà, ïèñàíè íà åçèöè, èçïîëçâàùè
ëàòèíèöàòà, òÿ ñå ïðåäàâà êàòî “gh ”, íà ðóñêè êàòî “ã”,
ïîíÿêîãà êàòî “õ”, à â òåêñòîâå íà áúëãàðñêè ìîæå äà ñå
ñðåùíå êàòî “ã” (ïîä ðóñêî âëèÿíèå), êàòî “ãõ” è íàé-÷åñòî
êàòî “õ”. Ñàìèòå àðìåíñêè åçèêîâåäè çà ïðåäàâàíåòî é
èçïîëçâàò ãðúöêàòà áóêâà “ãàìà” ( γ ). Ñ îãëåä íà òîâà
èíòåðåñóâàùîòî íè èìå áè òðÿáâàëî äà ñå ïðåäàâà íà
áúëãàðñêè êàòî Âãõúíäóð/Âúãõúíäóð èëè êàòî Âõúíäóð/
Âúõúíäóð ñ óäàðåíèå íà ïîñëåäíàòà ñðè÷êà, êàòî ïúðâèÿò
âàðèàíò å ïî-ïðàâèëåí îò ãëåäíà òî÷êà íà àðìåíñêàòà
ôîíåòèêà. Çàïèñâàíåòî íà èìåòî ñ “ú” èëè áåç “ú” ñëåä
“” íå å îò òîëêîâà ãîëÿìî çíà÷åíèå, çàùîòî çà àðìåíñêèÿ
åçèê å õàðàêòåðíî ñòðóïâàíåòî íà ñúãëàñíè çâóêîâå, ïðè
êîåòî çà îáëåê÷àâàíå íà èçãîâîðà ïî åñòåñòâåí ïúò ñå
ïîÿâÿâà åäíî èíòåðêîíñîíàíòíî (ìåæäóñúãëàñíî) “ú”.
Ôîðìàòà Âãõúíäóð/Âõúíäóð îáà÷å å ñúâðåìåííîòî
àðìåíñêî ïðîèçíîøåíèå, êîåòî å íåàêòóàëíî çà åïîõàòà
îòïðåäè 1500 ãîäèíè, êîãàòî ðàáîòè Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Â
äåéñòâèòåëíîñò ÷ðåç áóêâàòà “.”, ñ êîÿòî å çàïèñàíî èìåòî
ó Õîðåíàöè, äîêúì Õ–ÕI âåê å áèë èçðàçÿâàí åäèí
çàäíîåçè÷åí çâóê “ë”, ðàçëè÷åí îò çúáíîåçè÷íèÿ ñîíîð “ë”
(îáèêíîâåíî “ë”). Îò Õ–ÕI âåê íàòàòúê ìÿñòîòî íà
àðòèêóëàöèÿ íà çàäíîåçè÷íîòî “ë” ñå èçìåñòâà îùå ï¥ êúì
ãúðëîòî è áóêâàòà “. ” çàïî÷âà çà îòðàçÿâà çàäíîåçè÷íèÿ
çâóê “ãõ” âúâ âèäà ìó îò íàøå âðåìå, âúïðåêè ÷å è äî êðàÿ
íà ÕII âåê â ïðåïèñè íà ïî-ñòàðè àðìåíñêè òåêñòîâå ïðè
îòêëîíåíèÿ â ïðàâîïèñà (ãðåøêè) áóêâàòà “.” å èçïîëçâàíà
âìåñòî îáèêíîâåíîòî “ë” (“l”).
Íàðåä ñ òàçè îñîáåíîñò íà âúïðîñíàòà àðìåíñêà áóêâà
çà íåÿ å õàðàêòåðíî ñúùî, ÷å å áèëà èçïîëçâàíà îñîáåíî
÷åñòî ïðè çàïèñâàíåòî íà ÷óæäè, íåàðìåíñêè èìåíà, â
êîèòî ñå ñðåùà “ë”. Òàêèâà ñà íàïðèìåð èìåíà êàòî
Éåðóñàëåì (Yrovsa.ym ), äíåñ ñå èçãîâàðÿ Éåðóñàãõåì/
Éåðóñàõåì, Éåëèøå (Y.i,e), ò.å. Åëèñåé, äíåñ ñå èçãîâàðÿ
Éåãõèøå/Éåõèøå, Ëàçàð (>azar), äíåñ ñå èçãîâàðÿ Ãõàçàð/
Õàçàð è ïð. Ñ äðóãè äóìè, ïðàâèëíîòî ÷åòåíå íà èìåòî ó
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ìîâñåñ Õîðåíàöè òðÿáâà äà å Âëúíäóð/Âúëúíäóð ñ
óäàðåíèå íà ïîñëåäíàòà ñðè÷êà. Òàçè êîðåêòíà ôîðìà íà
áúëãàðñêèÿ åòíîíèì àâòîìàòè÷íî îáåçñìèñëÿ è
ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å “âõíäóð” ñà áèëè íÿêàêúâ êëîí íà
âàõàíöèòå îò Ïàìèð, êàêâèòî ïðåäïîëîæåíèÿ âå÷å ñà
èçêàçâàíè.
Íÿêîè àâòîðè â Áúëãàðèÿ ïðåäàâàò Âëúíäóð è êàòî
Âëåíäóð (Wl ê ndur), òúé êàòî ñà ãî ñðåùàëè â çàïàäíè
èçäàíèÿ çàïèñàíî ïî òîçè íà÷èí.  òåçè èçäàíèÿ îáà÷å ñ
ôîíåòè÷íèÿ çíàê “ê” ñå ïðåäàâà ëèïñâàùèÿò â ëàòèíèöàòà
çíàê çà çâóêà “ú”.
Ñïîðåä åäèí îò íàé-äîáðèòå ñïåöèàëèñòè ïî
ñðåäíîâåêîâíà àðìåíñêà èñòîðèÿ ïðîô. Êàðåí Þçáàøÿí,
àêî ãîðíèÿò ïàñàæ å äåëî íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè, òî å
íåâúçìîæíî äà ÷åòåì “áóëãàð/áóëãõàð”, à åäèíñòâåíî
“áóëëàð”, òúé êàòî ïðåç V âåê àíàëèçèðàíàòà âå÷å ïî-ãîðå
áóêâà “.” ñå å ÷åòÿëà êàòî “ë”. Òîé å íàïúëíî ïðàâ â òîâà
ñâîå ìíåíèå, çàùîòî “áóëãàð” å çàïèñàíî îò Õîðåíàöè
èìåííî ñ òàçè áóêâà – “Povl.ar”. Ñïîðåä ïðîô. Þçáàøÿí
òîçè çàïèñ ìîæå äà ñå ÷åòå êàòî “áóëãàð/áóëãõàð”, à íå
“áóëëàð” åäèíñòâåíî ñëåä IÕ âåê, êîãàòî (êàêòî âå÷å ïî-
ãîðå ïîñî÷èõìå) áóêâàòà “ . ” å ïðèäîáèëà ôîíåòè÷íà
ñòîéíîñò “ãõ”. Ñ îãëåä íà òîâà òîé ñìÿòà, ÷å áúëãàðñêèòå
ïàñàæè îò èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà êúñíà
èíòåðïîëàöèÿ – ò. å. íàé-ðàíî îò Õ âåê.1
Âúïðåêè ÷å íå ãî çàÿâÿâà â ïðàâ òåêñò, âåðîÿòíî ïðîô.
Þçáàøÿí öåëè äà âíóøè, ÷å ùîì êàòî áúëãàðñêèòå ïàñàæè
îò èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà êúñíà èíòåðïîëàöèÿ,
òî ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðè â Àðìåíèÿ ñúùî å ñòàíàëî
ñëåä âðåìåòî íà Õîðåíàöè, òîåñò ñëåä êðàÿ íà V âåê. Êàðåí
Þçáàøÿí îòáåëÿçâà ìèìîõîäîì, ÷å äðóãèÿò çàïèñ íà
èìåòî íà áúëãàðèòå ó Ìîâñåñ Õîðåíàöè å áóëêàð (òîçè â
ïàñàæà çà Âóíä, à â òîçè çà ïðåñåëåíèåòî â äíèòå íà Àðøàê
îêîëî Êîë å áóëëàð). Êàðåí Þçáàøÿí îáà÷å ïðîïóñêà åäíà
âàæíà ïîäðîáíîñò. Íàé-ñòàðèòå ïå÷àòíè èçäàíèÿ íà
îðèãèíàëíèÿ òåêñò íà èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà
ïðàâåíè â 1695 ã. â Àìñòåðäàì îò å÷ìèàäçèíñêèÿ åïèñêîï
Òîâìà Âàíàíäåöè, âúâ Âåíåöèÿ â 1762 ã., âúâ Âåíåöèÿ â 1827
ã. è îòíîâî âúâ Âåíåöèÿ â 1843 ã. Âñè÷êè òåçè èçäàíèÿ îáà÷å
íå ñà ïðàâåíè ïî îðèãèíàëà, îñòàâåí ëè÷íî îò Ìîâñåñ
Õîðåíàöè, à îò ïî-êúñíè ïðåïèñè. Çàïàçåíè ñà íàïðèìåð
ïðåïèñè îò èñòîðèÿòà îò ÕIV âåê è îò IÕ–Õ âåê. Òîâà å
åäíà âàæíà ïîäðîáíîñò, êîÿòî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä ñ
îãëåä íà ñëåäíîòî.  òîì I íà ñâîÿòà “Èñòîðè÷åñêà
ãðàìàòèêà íà àðìåíñêèÿ åçèê” Õ. Ä. Ìóðàäÿí îòáåëÿçâà
åäèí ìíîãî âàæåí ìîìåíò. Ñëåä êàòî áóêâàòà “.” (ñ êîÿòî
å çàïèñàíî “áóëãàð” ó Õîðåíàöè) îò Õ âåê å çàïî÷íàëà äà
ñå ÷åòå êàòî “ãõ”, â ïðåïèñèòå òÿ çàïî÷íàëà ìàñîâî äà ñå
áúðêà è çàìåñòâà ñ áóêâàòà “ q ”, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà
çàäíîåçè÷íî (ëàðèíãàëíî) “õ”, ìíîãî áëèçêî çâóêîâî äî
“ãõ”. Òàêèâà îòêëîíåíèÿ â ïðàâîïèñà ñå ñðåùàò â ïðåïèñè
÷àê äî 1170 ã. 2 Êàòî çíàåì âå÷å òîâà, íå å òðóäíî äà ñå
ïðåäïîëîæè, ÷å â îðèãèíàëà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ñòîÿë
327
 ÀÂÈÒÎÕÎË
çàïèñ íà “áóëãàð” ñ “ q ” (ò.å. áóëõàð) è ïî-êúñíî íÿêîé
ïðåïèñâà÷ å çàìåñòèë òàçè áóêâà ñ “. ”, êîÿòî ïî íåãîâî
âðåìå âå÷å å èìàëà ñòîéíîñò “ãõ”. Òîçè íà÷èí íà çàïèñâàíå
íà èìåòî “áúëãàðè” ïîñòåïåííî ñå å íàëîæèë è ãî âèæäàìå
è äíåñ â Àðìåíèÿ – “Povl.ar”.
Òîâà ïðåäïîëîæåíèå å íàïúëíî ëîãè÷íî è å íàé-
âåðîÿòíî, çàùîòî â Õ âåê àíîíèìíèÿò ïðîäúëæèòåë íà
“Èñòîðèÿ íà Àëáàíèÿ” íà Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè å çàïèñàë
åäíà îáëàñò íÿêúäå îêîëî Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê) íà
èìå Áóëõàð ( Povlqar ) èìåííî ñ “ q ”, à íå ñ “. ”. Òàêà
“èíòåðïîëàöèÿòà” â òåêñòà íà Õîðåíàöè ïðåäñòàâëÿâà
âñúùíîñò íàé-âåðîÿòíî ïðåïèñâà÷åñêà ãðåøêà, êîÿòî îáà÷å
âïîñëåäñòâèå ñúçäàâà ïðîáëåì îò ëèíãâèñòèêî-
õðîíîëîãè÷íà ãëåäíà òî÷êà. Äîïúëíèòåëíî óêàçàíèå, ÷å
íàé-âåðîÿòíî ñòàâà âúïðîñ èìåííî çà âòîðè÷íî îáúðêâàíå,
å ôàêòúò, ÷å â åäèíèÿ ïàñàæ, â êîéòî ñå ñïîìåíàâà çà
áúëãàðèòå, èìàìå áóëêàð (povlgar ), à â äðóãèÿ áóëãõàð/
áóëëàð (povl.ar). ßâíî ïúðâèÿò å îðèãèíàëíèÿò çàïèñ íà
Õîðåíàöè, à âòîðèÿò å ñãðåøåí ïðè ïî-êúñíèòå ïðåïèñè.
Òîâà ñî÷è ñúùî òàêà, ÷å Õîðåíàöè å èçïîëçâàë äâà ðàçëè÷íè
èçâîðà, ñúäúðæàùè ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå. Äà öèòèðàìå
âúïðîñíèÿ ïàñàæ, â êîéòî ñå ãîâîðè çà Âóíäîâîòî
ïðåñåëåíèå â Àðìåíèÿ: “Îñâîáîæäàâàéêè (ðàçïóñêàéêè)
çàïàäíèòå ìíîæåñòâà, ñàìèÿò òîé [ öàð Âàëàðøàê ]
ñëÿçúë3 â áîãàòèòå íà òðåâà ìåñòà, áëèçî äî ãðàíèöàòà
íà Øàðàé, íàðè÷àí îò äðåâíèòå Áåçëåñåí è Ãîðåí Áàñåàí
è [ êîéòî ] ïî-êúñíî âñëåäñòâèå íà ïðåñåëåíèåòî íà
Âëúíäóð íà áóëêàðà Âóíä, êîéòî ñå óñòàíîâèë ïî òåçè
ìåñòà, áèë íàðå÷åí ïî íåãîâîòî èìå Âàíàíä. È èìåíàòà
íà ñåëàòà (áóêâàëíî “ìåñòîæèâåëèùàòà”) , êîèòî áèëè
äàäåíè ñïîðåä èìåíàòà íà áðàòÿòà è ïîòîìöèòå ìó,
ñà îñòàíàëè è äî äíåñ” (8Yv inkn ar2agyal zaryvmdya3
pazmov;ivnn5 i]anyl \i dy.in qodaved myr2 \i sahmann <ara3i5
zor hinkn An’a3d yv Wyrin Pasyan go[ein7 isg 3ydo3 wasn
hadova/in W.untovr Povlgara3 Wnta3 pnagylo3 \i dy.in 3anovn
nora anovanyxav Wanant7 yv anovank ,inixn 3anovn y.parx yv
zarmix nora anovanyal go[in min[yv xai=m19).
Òîâà å òî÷íèÿò ïðåâîä íà âúïðîñíèÿ ïàñàæ îò
Èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè, íàïðàâåí å ïî
îðèãèíàëíèÿ ñòàðîàðìåíñêè òåêñò è èñêðåíî ïðåïîðú÷âàìå
íà áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè äà ñå ïðèäúðæàò êúì íåãî,
àêî èì ñå íàëîæè äà ãî èçïîëçâàò êàòî èçâîð.
Êàêâî ìîæå äà ñå óñòàíîâè îò ñú÷åòàíèåòî Âëúíäóð
íà áóëêàðà Âóíä, ò. å. Âëúíäóð íà áúëãàðèíà Âóíä?
Ïúðâîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å, ÷å
íàçâàíèåòî âëúíäóð å èçïîëçâàíî êàòåãîðè÷íî êàòî
åòíîíèì, à íå êàòî ëè÷íî èìå. Âòîðîòî, êîåòî ïðàâè
âïå÷àòëåíèå, å òàêà íàðå÷åíîòî ïëúçãàíå ïî èçâîðà, òîåñò
èçïîëçâàíåòî íà íàçâàíèÿ ñèíîíèìè (íàïðèìåð
Êîíñòàíòèíîïîë è Öàðèãðàä), íåùî, êîåòî ñå ñðåùà è â
ñúâðåìåííè èçñëåäâàíèÿ è ïîêàçâà, ÷å àâòîðúò å ïîëçâàë
íàé-ìàëêîòî äâà ðàçëè÷íè èçòî÷íèêà íà èíôîðìàöèÿ ñàìî
çà òîçè ïàñàæ è òàêà îáùî òå ñòàâàò òðè ñ òîçè, â êîéòî
ñðåùàìå âàðèàíòà áóëãõàð/áóëëàð. Â åäèíèÿ Ìîâñåñ
Õîðåíàöè å ñðåùíàë Âëúíäóð íà áóëãàðà/áúëãàðèíà Âóíä,
à â äðóãèÿ Âàíàíä. Êàêâî îáà÷å îáåäèíÿâà èëè ïî-òî÷íî
îáåäèíÿâà ëè íåùî òåçè äâå èìåíà?
Âúâ âðúçêà ñ äðåâíîòî áúëãàðñêî èìå Âóíä ùå ïîñî÷èì
åäíî èíòåðåñíî ñâåäåíèå îò àðìåíñêè ïðîèçõîä. Ïðåç 1927
ã. Àãîï Êþðäÿí ïèøå ñëåäíîòî: “Â äíèòå íà Þñòèíèàí
ñúùî ãîëÿìî ÷èñëî àðìåíöè ñå ïðåñåëèëè îò Àðìåíèÿ
ïî ñåâåðíèòå ãðàíèöè íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ è
ïîñëóæèëè êàòî ïðåãðàäà ñðåùó ïëåìåíàòà Âóíä è
328
Àâàð” (8#ovsdinianosi 0ryrovn al my/ ;ivow ha3yr Ha3asdanen
ca.;ovyxan Pivzantioni ga3srov;yan hivsisa3in sahmannyrovn
wra3 yv cor/a/ovyxan Wovnt yv Avar xy.yrovn tem ipr badne,9).4
Ñâåäåíèå çà àðìåíñêî ïðåñåëâàíå âúâ Âèçàíòèÿ ïî âðåìåòî
íà Þñòèíèÿí I (527–565) äàâà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè,
ñïîðåä êîãîòî àðìåíöèòå áèëè ïðèåòè è ðàçïðúñíàòè îò
èìïåðàòîðà â Êîíñòàíòèíîïîë, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ.
Åïîíèìíèòå íàçâàíèÿ Âóíä è Àâàð îáà÷å çàãàòâàò, ÷å
Êþðäÿí íå å ïîëçâàë Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, à íÿêàêúâ
íåèçâåñòåí àðìåíñêè èçòî÷íèê, â êîéòî ïàíîíñêèòå
áúëãàðè ñà àñîöèèðàíè ñ âîæäà íà ïðåñåëèëèòå ñå â
Àðìåíèÿ êàâêàçêè áúëãàðè Âóíä. Èçïîëçâàíåòî ïî âðåìåòî
íà Þñòèíèÿí I íà àðìåíöè çà îòáðàíà íà äóíàâñêàòà
ãðàíèöà îò óäàðèòå íà áúëãàðè è àâàðè å ìîãëî äà ñòàíå
åäèíñòâåíî ñëåä 562 ã., êîãàòî àâàðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ìàëêà
Ñêèòèÿ (Ñåâåðíà Äîáðóäæà) è íå ïî-êúñíî îò 565 ã., êîãàòî
Þñòèíèÿí I óìèðà. Âúçìîæíî å â íåèçâåñòíèÿ èçòî÷íèê
íà Êþðäÿí äà å äîïóñíàòà ãðåøêà è äà ñå å èìàëî ïðåäâèä
íå Þñòèíèÿí I, à Ìàâðèêèé (582–602), êîéòî íàèñòèíà å
èçïîëçâàë àðìåíñêè ÷àñòè, çà äà îòðàçÿâà àâàðñêèÿ íàòèñê.
Äîðè è äà ñòàâà âúïðîñ çà âðåìåòî íà Ìàâðèêèé, à íå íà
Þñòèíèÿí I, î÷åâèäíî å, ÷å òîâà å åäíî êîëêîòî êîñâåíî,
òîëêîâà è ïðÿêî ñâåäåíèå çà ñúâìåñòíî ó÷àñòèå íà áúëãàðè
çàåäíî ñ àâàðèòå â àêöèè þæíî îò Äóíàâà ïðåäè ãîëÿìàòà
îáñàäà íà Êîíñòàíòèíîïîë îò 626 ã. Íå áè òðÿáâàëî äà ñå
ñúìíÿâàìå â äîñòîâåðíîñòòà íà ñâåäåíèåòî íà Êþðäÿí,
òúé êàòî òîé å ðàáîòåë âúâ Âåíåöèÿ, êúäåòî ñå íàìèðà
Àðìåíñêàòà êàòîëè÷åñêà ìõèòàðèñòêà êîíãðåãàöèÿ,
ñúçäàäåíà ïðåç 1701 ã., è â ÷èèòî êíèãîõðàíèëèùà èìà
ðúêîïèñè è äîêóìåíòè, ñúáèðàíè 300 ãîäèíè, â ò.÷. è êíèãè
îò áúëãàðñêèÿ ìàíàñòèð “Õèëåíäàð” â Àòîí. Íà÷èíúò íà
çàïèñâàíå íà åïîíèìà “Âóíä” (Wovnt ) å ñúîáðàçåí íå ñúñ
çàïàäíîàðìåíñêàòà íîðìà, êúì êîÿòî â òåêñòà ñè ñå
ïðèäúðæà Êþðäÿí, à ñúâïàäà ñúñ ñòàðîàðìåíñêîòî
ïðåäàâàíå íà çâóêà “ä”, êîåòî íåäâóñìèñëåíî ïîäñêàçâà,
÷å Êþðäÿí å èçïîëçâàë íÿêàêúâ ñòàðîàðìåíñêè òåêñò êàòî
èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ. Î÷åâèäíî å, ÷å â ïúðâîèçòî÷íèêà
íà Êþðäÿí ñ “Âóíä” ñà íàðå÷åíè áúëãàðèòå, è òî ìîæå áè
êàâêàçêèòå.
Ñïîðåä ïðîô. Þçáàøÿí “èìåòî íà àðìåíñêàòà
îáëàñò Âàíàíä Ìîâñåñ Õîðåíàöè èçâåæäà îò Vund èëè
Vind , íî ïî ôèëîëîãè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ òîâà å
íåâúçìîæíî; êàòî öÿëî òîâà èçâåñòèå ñòîè â ãðóïàòà
íà íàðîäíèòå åòèìîëîãèè íà ñðåäíîâåêîâíèÿ àâòîð ”.5
Ïðîôåñîð Þçáàøÿí å íàïúëíî ïðàâ çà ôîíåòè÷íîòî
íåñúîòâåòñòâèå ìåæäó äâåòå èìåíà, íî ãðåøè, ÷å ñòàâà
äóìà çà íàðîäíà åòèìîëîãèÿ. Âóíä íå ìîæå äà áúäå ñìÿòàí
çà âàðèàíò (åâåíòóàëíî èçîïà÷åí) íà Âàíàíä íàé-ìàëêîòî
çàùîòî òîçè äðåâíîáúëãàðñêè àíòðîïîíèì, êîéòî âå÷å íå
ñå ñðåùà â íàøàòà ñúâðåìåííà èìåííà ñèñòåìà, å
ñúùåñòâóâàë ïî-ðàíî ñðåä äóíàâñêèòå áúëãàðè, è òî äîñòà
äî êúñíî, ìàêàð è âúâ âàðèàíòà Áóíäî(üî). Â ðàéîíà íà
ñåëî Ðàêèòîâî, Âåëèíãðàäñêî, Òîäîð Áàëêàíñêè å çàïèñàë
íÿêîëêî òîïîíèìà: Áóíäåâà ìàõàëà
(áúëãàðîìîõàìåäàíñêà), Áóíäåâ âúð (òîåñò Áóíäåâ âðúõ),
Áóíäüîâà ìîñò, Áóíäüîâà ÷åøìà. Òåçè íàçâàíèÿ ïî äóìèòå
íà Òîäîð Áàëêàíñêè èäâàò îò ðîäîâî èìå íà
áúëãàðîìîõàìåäàíè Áóíäî(üî).6
Ñðåùàíåòî íà ôîðìàòà Áóíäî(üî) âìåñòî Âóíäî(üî) íå
å íåî÷àêâàíî. Ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî áúëãàðñêèÿò åçèê è
áúëãàðñêèòå ëè÷íè èìåíà äåìîíñòðèðàò åäíî ìàñîâî
ÿâëåíèå – çàìÿíà íà Á ñ Â, íî è íà Â ñ Á. Òàçè îñîáåíîñò

íà áúëãàðñêèÿ åçèê ïðîëè÷àâà íàãëåäíî íàïðèìåð ïðè
íÿêîè èìåíà, çàïèñàíè â “Êîäèê íà ìàíàñòèðà “Òðåñêàâåö”
â Ïðèëåïñêî. Â òîçè äîêóìåíò ñðåùàìå èìåíà êàòî Öáåòà
(âìåñòî Öâåòà), Ñàáà (âìåñòî Ñàâà), Éîá÷å (âìåñòî
Éîâ÷å), “áëàñè òåðçèè” (âìåñòî “âëàñè òåðçèè”), Èáàí
(âìåñòî Èâàí).7
Èìåòî Âóíä å èðàíñêî, äîðè ïåðñèéñêî ïî ïðîèçõîä.
Éîâàíåñ Äðàñõàíàêåðòöè ñïîìåíàâà, ÷å ñëåä ñâàëÿíåòî îò
ñòðàíà íà ïåðñèòå íà ïîñëåäíèÿ àðìåíñêè öàð îò
äèíàñòèÿòà íà Àðøàêèäèòå (Àðøàêóíè) â 428 ã. íÿêîè îò
àðìåíñêèòå àðèñòîêðàòè çàïî÷íàëè äà ñå îòðè÷àò îò
õðèñòèÿíñòâîòî è äà ïðèåìàò çîðîàñòðèçìà.
Äðàñõàíàêåðòöè ñïîìåíàâà àðìåíñêèÿ íàõàðàð (áîëÿðèí)
Øàâàñï Àðöðóíè è ïåðñèåöà Âíäîé . 8 Ìîâñåñ
Êàëàíêàòóàöè íà ñâîé ðåä ñïîìåíàâà çà äâàìà áðàòÿ ïåðñè
íà èìå Âñòàì è Áíäî, ðîäíèíè íà ïåðñèéñêèÿ öàð. 9
Èìåíàòà ñå ñðåùàò è â äðóãè àðìåíñêè èçâîðè, êàòî
åïèñêîï Ñåáåîñ ïðåäñòàâÿ äâàìàòà çà ÷è÷îâöè íà
ïåðñèéñêèÿ øàõ Õîñðîâ Àíóøèðâàí, íî çàïèñâà Áíäî êàòî
Âíäî. Èíòåðåñíî å, ÷å äâåòå èìåíà ñà çàïèñàíè ñúîòâåòíî
ñ “â” è “á”, òî÷íî êàêòî ãè ñðåùàìå ïðè áúëãàðèòå – Âóíä
è Áóíäî.
Ñ äðóãè äóìè, íÿìàìå íèêàêâè îñíîâàíèÿ äà ñå
ñúìíÿâàìå â ðåàëíîòî ñúùåñòâóâàíå íà áúëãàðñêî èìå
Âóíä â äðåâíîñòòà è â íåãîâîòî ïðàâèëíî îòðàçÿâàíå îò
Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Òîâà ïîêàçâà îáà÷å, ÷å Âàíàíä íå å
âàðèàíò íà Âóíä, à ñòàâà äóìà çà ðàçëè÷íè èìåíà. Òîâà
ïîòâúðæäàâà îò äðóãà ñòðàíà è ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å
Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ðàçïîëàãàë ïîíå ñ äâà èçòî÷íèêà íà
èíôîðìàöèÿ. Åäèíèÿò áåç ñúìíåíèå å áèë ñèðèåöúò Ìàð
Àáàñ Êàòèíà, à äðóãèÿò íàé-âåðîÿòíî å óñòíà èíôîðìàöèÿ,
ïîëó÷åíà ëè÷íî èëè ÷ðåç ïîñðåäíèê îò ìåñòíè õîðà îò
Âàíàíä, êîèòî ñà ñúîáùèëè, ÷å è ïî òÿõíî âðåìå ñåëàòà ñå
íàðè÷àò ïî èìåíàòà íà áðàòÿòà è ïîòîìöèòå íà Âóíä.
Ôîðìàòà Âàíàíä å ôèêñèðàíà è â äðóãè ïî-êúñíè ïèñìåíè
ïàìåòíèöè, êîåòî ïîêàçâà, ÷å èìåííî âòîðàòà ïîëîâèíà
îò ïàñàæà ó Õîðåíàöè íå å ïî÷åðïàíà îò Ìàð Àáàñ Êàòèíà.
Ìîâñåñ Õîðåíàöè å èçâëÿêúë îò ñèðèéñêèÿ àâòîð
ñâåäåíèÿòà çà çàñåëâàíåòî â Ãîðåí Áàñåàí íà íàðîäà
Âëúíäóð.
Ñëåä êàòî èìåòî Âóíä î÷åâèäíî íå ìîæå äà áúäå
èçïîëçâàíî êàòî áàçà çà ñúïîñòàâêà ñ Âàíàíä, îñòàâà íè äà
ñå îðèåíòèðàìå êúì Âëúíäóð. Âðúçêàòà ñ Âàíàíä å îùå
ïî-òðóäíà, çàùîòî âúâ Âëúíäóð èìàìå åäíî òâúðäå
íåïðèÿòíî “ë”, êîåòî îáúðêâà äîïúëíèòåëíî íåùàòà.
Äîñòàòú÷íî å îáà÷å äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å òî÷íî òîâà
ñâåäåíèå Õîðåíàöè å ïî÷åðïàë îò Ìàð Àáàñ ( “ ñ òîâà
ñâúðøâà ðàçêàçúò íà ñòàðåöà Ìàð Àáàñ Êàòèíà”). Òîçè
àâòîð å ïèñàë ñâîÿ èç÷åçíàë äíåñ òðóä èëè íà ñèðèéñêè,
èëè íà àðàìåéñêè åçèê. È òîâà å êëþ÷úò êúì çàãàäêàòà,
çàùîòî â àðàìåéñêàòà, ñèðèéñêàòà, àðàáñêàòà è åâðåéñêàòà
àçáóêà áóêâèòå “ëàìåä” (ë) è “íóí” (í) ñè ïðèëè÷àò è íå
ñúùåñòâóâà ïðå÷êà íÿêîé, êîéòî íå âëàäåå äî
ñúâúðøåíñòâî àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðàáñêè èëè åâðåéñêè,
äà ñå îáúðêà ïðè ïðî÷èòà èì. Îñîáåíî àêî èçõîäíèÿò òåêñò
å ðúêîïèñåí, êàêúâòî å áèë ñëó÷àÿò ñ òåêñòà íà Ìàð Àáàñ
Êàòèíà, èçïîëçâàí îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Èíà÷å êàçàíî, â
îðèãèíàëà íà ñèðèéñêèÿ àâòîð íàé-âåðîÿòíî å ñòîÿëî
èìåòî Âíúíäóð, êîåòî Õîðåíàöè å ðàç÷åë êàòî Âëúíäóð è
ïîðàäè íåàðìåíñêèÿ ïðîèçõîä íà èìåòî ãî å çàïèñàë íå ñ
“l” (ëþí), à ñ áóêâàòà “.” (ëàä) (“W.untovr”, à íå “Wluntovr”),
êîåòî âå÷å äîâåæäà è äî íåïðàâèëíîòî îñúâðåìåíåíî
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷åòåíå êàòî Âõúíäóð. Àêî ïðèåìåì, ÷å Ìîâñåñ Õîðåíàöè
å ðàç÷åë ïîãðåøíî ñèðèéñêîòî èëè àðàìåéñêîòî “í” êàòî
“ë”, âå÷å âðúçêàòà ìåæäó Âíúíäóð è Âàíàíä ñòàâà
î÷åâèäíà, à ñàìèÿò èçðàç áè ñëåäâàëî äà ñå ïðåâåæäà êàòî
“[ïëåìåòî/íàðîäà] Âíúíäóð íà áúëãàðèíà Âóíä”.
Óñòàíîâÿâàíåòî íà ãðåøêàòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè
ïîçâîëÿâà äà ñå õâúðëè äèðåêòíî ìîñò ìåæäó íåãî è
ïèñìîòî íà õàçàðñêèÿ õàêàí Éîñèô îò 961 ã.: “Â ñòðàíàòà,
â êîÿòî æèâåÿ, ñà æèâåëè ïðåäè â-í-í-òðè. Íàøèòå
ïðåäöè õàçàðè ñà âîþâàëè è ñðåùó òÿõ. Â-í-í-òðè áèëè
ïî-ìíîãî÷èñëåíè, òúé ìíîãî÷èñëåíè êàòî ïÿñúêà â
ìîðåòî, íî íå ìîãëè äà óñòîÿò íà õàçàðèòå. Òå
îñòàâèëè çåìÿòà ñè è èçáÿãàëè, à òåçè [õàçàðèòå] ãè
ïðåñëåäâàëè, äîêàòî íå ñòèãíàëè äî ðåêàòà íà èìå
Äóíà [Äóíàâ]. Äî äåí äíåøåí òå ñà ðàçïîëîæåíè êðàé
ðåêàòà Äóíà è â áëèçîñò äî Êóíñòàíäèí
[ Êîíñòàíòèíîïîë ] , à õàçàðèòå îáèòàâàò è äîñåãà
çåìÿòà èì. ” 10 Óäèâèòåëíî å äà ñðåùíåì çàïèñàí ñúùèÿò
åòíîíèì 500 ãîäèíè ñëåä âðåìåòî íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè!
Òúé êàòî â-í-í-òðè íà õàêàí Éîñèô ñà óíîãóíäóðèòå îò
âèçàíòèéñêèòå àâòîðè, î÷åâèäíî å, ÷å Àñïàðóõ è õîðàòà
ìó ïðîèçëèçàò îò ñúùèòå áúëãàðè, ÷àñò îò êîèòî ñà ñå
çàñåëèëè â Àðìåíèÿ. Îò äðóãà ñòðàíà, â “Àøõàðàöóéö”
Îëõîíòîð-áëêàð ñà íàðå÷åíè “ïðèøåëöè”. Òîâà îòíîâî å
íàìåê, ÷å òå ñà èäåíòè÷íè ñ îíåçè áúëãàðè, ÷àñò îò êîèòî
ñà ñå çàñåëèëè ïî-ðàíî â Àðìåíèÿ. Ñëåäîâàòåëíî Âíúíäóð,
Îëõîíòîð è Óíîãóíäóð ñà ðàçëè÷íè íàèìåíîâàíèÿ íà åäíà
è ñúùà áúëãàðñêè ãðóïà.
Êàê ñîáñòâåíî ñå å ïðîèçíàñÿëî íàçâàíèåòî “Âíúíäóð”
ó Ìîâñåñ Õîðåíàöè è “â-í-í-òðè” ó õàêàí Éîñèô? Ïðàâè
âïå÷àòëåíèå, ÷å è äâàòà âàðèàíòà ñòðóêòóðíî ñà ìíîãî
áëèçêè. Ïèñìîòî íà õàêàíà å ïèñàíî íà åâðåéñêè è
ñòðóêòóðíàòà ïðèëèêà ñúñ çàïèñà íà Õîðåíàöè ïîêàçâà, ÷å
òîé äåéñòâèòåëíî å ïîëçâàë íÿêàêúâ ñåìèòîåçè÷åí èçâîð
– Ìàð Àáàñ Êàòèíà. Îðèãèíàëíîòî çâó÷åíå íà èìåòî áåç
ñúìíåíèå å áèëî Âàíàíäóð. Òîâà å òàêà íå ñàìî çàùîòî â
Àðìåíèÿ èìàìå îáëàñò Âàíàíä, íî è çàùîòî íÿêîãà
óíãàðöèòå ïðåäàâàëè èìåòî íà ãðàä Áåëãðàä êàòî “Íàíäîð
(ò.å. Âàíàíäîð) Ôåõåðâàð” (“Ôåõåðâàð” îçíà÷àâà áóêâàëíî
“Áÿë ãðàä”), ò. å. “Áúëãàðñêè Áåëãðàä”. Ïîäîáíà ôîðìà
äàâà è àðàáèíúò àë-Ãàðäèçè – Ííäð.
Êàêâî ëè ùå äà å îçíà÷àâàëî èìåòî “Âàíàíäóð”?
Àëåêñàíäúð Àëåêñèåâ-Õîôàðò íàïðèìåð ïðåäïîëàãà, ÷å
“âõúíäóð” å ïîíÿòèå, ñúçâó÷íî ñ èìåòî íà àðìåíñêèÿ áîã
Âàõàêí, ðîäñòâåí ñ èðàíñêèòå áîæåñòâà Âåðåòðàãíà è
Âàíàíä, èäåíòè÷íè â àñòðàëåí àñïåêò ñ ïëàíåòàòà Ìàðñ.
Îòòàì àâòîðúò ïðåäïîëàãà, ÷å “âõúíäóð áóëãàð” ùå äà å
îçíà÷àâàëî “âîéíñòâåíè/ïîáåäîíîñíè/Ìàðñîâè
áúëãàðè”. 11 Òåçè àíàëîãèè íå ñà çà ïðåíåáðåãâàíå, îáà÷å
ôîíåòè÷íàòà âðúçêà ìåæäó Âàõàêí è “âõúíäóð” å
íåâúçìîæíà, òúé êàòî “âõúíäóð” (à îòòàì âå÷å è Âàõàêí)
íå ñúîòâåòñòâà íà äåéñòâèòåëíîòî ñòàðîàðìåíñêî
ïðîèçíîøåíèå “âëúíäóð”, à äà íå ãîâîðèì çà îðèãèíàëíîòî
“âíúíäóð”. Íà âñè÷êî îòãîðå ôîðìàòà “âõúíäóð/âëúíäóð
áóëãàð” ïðîñòî íå ñúùåñòâóâà â òåêñòà íà Ìîâñåñ
Õîðåíàöè.
Âúçìîæíî å îáà÷å “âíúíäóð/âàíàíäóð” äà å èìàëî ïî-
ðàçëè÷åí ñìèñúë. Ñïîðåä äðåâíèòå èðàíöè, ñëåä êàòî
Àõóðà Ìàçäà ñúçäàë íåïîäâèæíèòå çâåçäè è ãè ãðóïèðàë â
12 ñúçâåçäèÿ, òîé èì íàçíà÷èë óïðàâíèöè: Òèøòðèéà
(Ñèðèóñ) âëàñòâàë íà èçòîê, Ñàäâåñ (Àíòàðåñ) – íà þã,
Õàôòîðåíã (Ãîëÿìàòà ìå÷êà) óïðàâëÿâàë ñåâåðà, à Âàíàíä
329
 ÀÂÈÒÎÕÎË
(Âåãà) öàðóâàë íà çàïàä. Íàä âñè÷êè òÿõ êàòî âúðõîâåí
íà÷àëíèê áèë ïîñòàâåí Ìåõ-è Ãàõ (Ïîëÿðíàòà çâåçäà),
íàðè÷àí ñúùî è Ìåõ-è ìèéàí àñìàí – “Ãâîçäåÿò â ñðåäàòà
íà íåáåòî”. 12 Íå å èçêëþ÷åíî âàíàíäóðèòå äà ñà íîñåëè
èìå, ñâúðçàíî ñ äðåâíàòà èðàíñêà ðåëèãèîçíà ïðåäñòàâà,
ñïîðåä êîÿòî Âàíàíä óïðàâëÿâà Çàïàäà, òîåñò “âíúíäóð/
âàíàíäóð” å îçíà÷àâàëî áóêâàëíî “çàïàäíÿöè” è òîâà
íàçâàíèå å îòðàçÿâàëî òÿõíîòî ðåàëíî ìåñòîïîëîæåíèå
ñïðÿìî èçòî÷íèòå áúëãàðè â Òàðèì è Áàêòðèÿ, à íå å
íÿêàêúâ ðåàëåí åòíîíèì.
ÁÅËÅÆÊÈ
1
Áåëåæêè, ïðåäàäåíè íà ã-í Àãîï Îðìàíäæèÿí ëè÷íî
îò Êàðåí Þçáàøÿí íà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ â Ëåíèíãðàä
ïî ïîâîä íà ïóáëèêóâàíèòå â ñï. Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, ÕII,
1966, êí. 1 ïàñàæè îò àðìåíñêè èçâîðè, ñâúðçàíè ñ
èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå. Èçêàçâàìå èñêðåíà áëàãîäàðíîñò
íà ã-í Îðìàíäæèÿí çà ïðåäîñòàâÿíåòî íà òîçè êîìåíòàð
çà ïîëçâàíå.
330
2
Movrat3an5 H7T7 Ha3ox lyzwi badmagan kyraganov;3ovn7 Hador
!7 Yrywan5 !(*@5 e] 212.
3
 àðìåíñêèÿ òåêñò ãëàãîëíèòå ôîðìè ñà â ñåãàøíî
âðåìå, íî òúé êàòî òî íå çâó÷è äîáðå íà áúëãàðñêè,
íàâñÿêúäå ãî çàìåñòâàìå ñ ïðåèçêàçíî íàêëîíåíèå.
4
Kivrdyan5 #7 Niv;yr bovlgaraha3ox badmov;yan hamar7 Ha3k i
Bovlgaria sgizpen min[yv !&))7 6 Pazmaweb7 No3ympyr7 :iv !!. Venise,
1927, p. 330.
5
Öèòèðàíà áåëåæêà íà ïðîô. Þçáàøÿí.
6
Áàëêàíñêè, Òîäîð. Ìåñòíèòå èìåíà â ×åïèíñêîòî
êðàèùå (Âåëèíãðàäñêî). Ñ., 1995, ñ. 130.
7
Êîäèê íà ìàíàñòèðîò “Òðåñêàâåö”. Ñïîìåíèöè çà
ñðåäíîâåêîâíàòà è ïîíîâàòà èñòîðèjà íà Ìàêåäîíèjà. Òîì
4. Ñêîïjå, 1981, ñ. 287, 328, 336, 343.
8
Éîâàíåñ Äðàñõàíàêåðòöè. Èñòîðèÿ Àðìåíèè. Å., 1986,
ñ. 75.
9
Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè. Èñòîðèÿ ñòðàíû Àëóàíê.
Åðåâàí, 1984, ñ. 93.
10
Ïîäáðàíè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Òîì I.
Òàíãðà ÒàíÍàêÐà ÈÊ. Ñ., 2002, ñ. 21.
11
Àëåêñèåâ-Õîôàðò, Àëåêñàíäúð. Èçãóáåíèòå êîäîâå
íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñ., 2001, ñ. 60, 68.
12
Ìèôîëîãèÿ äðåâíåãî ìèðà. Ì., 1977, ñ. 344.

“ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” - ÎÐÍÀÌÅÍÒÀËÍÈ
ÊÎÌÏÎÇÈÖÈÈ ÎÒ XVIII È XIX ÂÅÊ
(Ïî ìàòåðèàëè îò ñåëî Êîñòàíäåíåö, Pyceícko)
ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ
ÓÂÎÄÍÈ ÁÅËÅÆÊÈ
Ñòàðîòî áúëãàðñêî íàðîäíî ïðèëîæíî èçêóñòâî â îá-
ðàçöè îòÕIV äî êðàÿ íà XIX â., ãëàâíî â òúêàíè, øåâèöè,
ìåòàëíà ïëàñòèêà è äðóãè, êàòî íàïðèìåð èçîáðàæåíèÿ-
ðåëåôè íà êàìåííà ïëàñòèêà, äúðâîðåçáà, êóëòîâà ïëàñòè-
êà, à è ñëîâåñíèÿò íè ôîëêëîð ïðåäëàãàò ðàçëè÷íè ìèòî-
ëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ, ìåæäó êîèòî çìåÿ èëè äðàêîíà. Òóê
ñå ñïèðàìå íà òîçè òèï ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ, à èìåí-
íî îñîáåí âèä èçîáðàæåíèÿ, êîèòî â èçñëåäâàíåòî îïðå-
äåëèõìå êàòî “ëåòÿùè äðàêîíè”. Òåçè îðíàìåíòàëíè êîì-
ïîçèöèè, èçãðàäåíè â îïðåäåëåí ðèòúì íà äâóöâåòíè èçîá-
ðàæåíèÿ, ñà åäíî íîâîîòêðèòî ÿâëåíèå, êîåòî ïî ðåäèöà
âàæíè õàðàêòåðíè îñîáåíîñòè òâúðäå ìíîãî ïðèëè÷à íà
ïîäîáíè äðåâíè êèòàéñêè èçîáðàæåíèÿ, ò. å. äðàêîíè. Êàê-
òî å èçâåñòíî, äðàêîíúò â äðåâíîñòòà, à è â ñúâðåìèåòî
èìà âàæíî çíà÷åíèå â ìèòîëîãèÿòà è îáðàçíàòà êóëòóðà
íà êèòàéöèòå.
Äàëè ñúùåñòâóâà íÿêàêâà âðúçêà, åñòåñòâåíî íà äðåâ-
íà èñòîðè÷åñêà îñíîâà, ìåæäó òîâà ÿâëåíèå ó áúëãàðèòå è
ó êèòàéöèòå, èëè ñå îòíàñÿ äî ñëó÷àéíà ïðèëèêà - åñòåñò-
âåíî òîâà ìîæå äà ñå ïîòâúðäè èëè îòõâúðëè ñàìî îò åäíî
ñðàâíèòåëíî èçñëåäâàíå ìåæäó áúëãàðñêè è êèòàéñêè îá-
ðàçöè. Âåäíàãà òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å òàêàâà äðåâíà
âðúçêà å ñúùåñòâóâàëà ìåæäó íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå
ïëåìåíà è ñåâåðíîêèòàéñêèòå ïðîâèíöèè ìåæäó III â. äî
í.å. è II-III â. îò í.å. Â òàçè íàñîêà èìà è íÿêîè èçñëåäâà-
íèÿ íà íàøè è ÷óæäè ó÷åíè, òàêà ÷å å íàëèöå èñòîðè÷åñêà
âðúçêà, êîÿòî äàâà âúçìîæíîñò çà ñúïîñòàâèòåëíî èçñëåä-
âàíå íà òåìàòà â ãîðíîòî çàãëàâèå. Îùå ïîâå÷å, ÷å ñà íà-
ëèöå è íÿêîè ïàëåîëèíãâèñòè÷íè ñúïîñòàâêè ìåæäó åçèêà
íà ïðàáúëãàðèòå è êèòàéñêèòå ëåêñåìè, çàïàçåíè äî íàøè
äíè â áúëãàðñêèÿ åçèê. Òàêà ÷å îïèòúò äà áúäå èçñëåäâàíî
åäíî òðàäèöèîííî äðåâíîáúëãàðñêî ÿâëåíèå è ïî-êîíê-
ðåòíî òóê òðåòèðàíàòà òåìà çà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” â îð-
íàìåíòàëíàòà òåêñòèëíà áúëãàðñêà òðàäèöèÿ, ñúõðàíåíà
â îðèãèíàëíè áèòîâè òúêàíè â ïðîèçâåäåíèÿ îò êúñåí ïå-
ðèîä - XVIII-XIX âåê. Òåìàòà çà çìåÿ èëè äðàêîíà â áúë-
ãàðñêàòà ôîëêëîðíà êóëòóðà å äîáðå çàñåãíàòà â íÿêîè
ïóáëèêàöèè, êàòî Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí
ðå÷íèê (Ñ., 1994, ñ. 148-150), êúäåòî ìÿñòîòî íà çìåÿ â
íàðîäíèòå âÿðâàíèÿ å ïîñî÷åíî â ðàçëè÷íè ñôåðè íà íà-
ðîäíèÿ áèò è åçè÷åñêèòå ÷åðòè, êàêòî è ñúïîñòàâèòåëíè-
òå ìàòåðèàëè, òúðñåíåòî íà ïðîèçõîäà è èñòîðè÷åñêîòî
ðàçâèòèå íà òîçè ïðîáëåì. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å íà
òàçè òåìà äîñòà øèðîêî ìÿñòî å îòäåëèëà Èâ. Ãåîðãèåâà
â ìîíîãðàôèÿòà ñè “Áúëãàðñêà íàðîäíà ìèòîëîãèÿ” (Ñ.,
1983 ã), êàòî é å ïîñâåòèëà åäíà öÿëà ãëàâà ïîä íàñëîâ
“Ìèòîëîãè÷íè ïðåäñòàâè çà çìåÿ. Çìåÿò - êîñìè÷åñêè
ìåäèàòîð” (ñ. 79-88). Êúì ïðîáëåìà àâòîðêàòà ïðèáàâÿ
îùå òåìàòà “ëàìÿ” è “õàëà”, êàêòî è èçîáðàæåíèÿ â òúêà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íè, øåâèöè è äðóãè Âñå ïàê îò øèðîêàòà áèáëèîãðàôñêà
ñïðàâêà íå ñòàâà ñúâñåì ÿñåí ãåíåçèñúò íà ÿâëåíèåòî, êî-
åòî ÿâíî å ñ ðàçíîåòíè÷åñêà åçè÷åñêà îñíîâà è òâúðäå
ñëîæíî èñòîðè÷åñêî ïðåïëèòàíå íà îòäåëíèòå åòíè÷åñêè
ñúñòàâêè ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò â
ïåðèîäà VII-XI â. (Àíãåëîâ Ä., Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêà-
òà íàðîäíîñò. Ñ., 1971, 15-44). Îòòóê ñëåäâàò è ðàçëè÷íè-
òå èçîáðàæåíèÿ íà çìåÿ-äðàêîí â íàðîäíàòà ïðàêòèêà è â
öúðêîâíîòî èçêóñòâî â îáðàçà íà ñâ. Ãåîðãè, óáèâàù çìåÿ,
èëè îòäåëíè èçîáðàæåíèÿ íà çìåÿ â öúðêîâíàòà äúðâî-
ðåçáà íà îëòàðà, åäèí êàìåíåí ðåëåô îò Ðóñå îòÕ-XI â.
Ïîñî÷åíèòå ïóáëèêàöèè, ðàçáèðà ñå, äàëå÷ íå èç÷åðïâàò
ïðîáëåìà çà çìåÿ èëè äðàêîíà, òúé êàòî â ïåñåííè òåêñòî-
âå (îò íàðîäíè ïåñíè ñúñ çíà÷åíèå - çìåé ëþáè ìîìà è ÿ
îòâëè÷à çà ñâîÿ ñúïðóãà, à ñëåä òîâà ñå ïðåâðúùà íà ÷î-
âåê-ìúæ, èëè çìåé ïàêîñòíèê, èçèñêâàù ÷îâåøêà æåðòâà
èëè äðóãà íÿêàêâà), ïðàâÿò ðàçëè÷íè õàðàêòåðèñòèêè íà
çìåÿ, êàêòî è íåãîâèòå èçîáðàæåíèÿ ñ åäíà èëè ïîâå÷å
ãëàâè, ñ ÷åòèðè êðàêà è êðèëå, ñ ãîëÿìî òóëîâèùå è äåáå-
ëà óâèòà äúëãà îïàøêà è öÿëîòî òÿëî, ïîêðèòî ñ ëþñïåñòà
êîæà. Òåçè ñà âúíøíèòå õàðàêòåðèñòèêè, êàêòî è ãëàâàòà
íà çìåÿ - â ïîâå÷åòî ñëó÷àè òÿ íàïîäîáÿâà êó÷å èëè ïòèöà
ñ ÷îâêà, àíàëîãè÷íî íà íÿêîè èçîáðàæåíèÿ íà ãðèôîíà êàòî
ðåëåôà îò Ñòàðà Çàãîðà îò X-XI âåê.
Òåçè êðàòêè õàðàêòåðèñòèêè íà çìåÿ â áúëãàðñêàòà èêî-
íîãðàôèÿ è íàðîäíè èçîáðàæåíèÿ â öúðêîâíîòî èçêóñòâî
ïîêàçâàò, ÷å òåìàòà çìåé-ãðèôîí è äðóãè å íå ñàìî ìèòî-
ëîãè÷åí îáðàç, íî è âàæíî ÿâëåíèå â äðóãè îáëàñòè íà ìè-
òîëîãèÿòà è ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå âúîáùå, êàêòî òîâà å îò-
áåëÿçàíî â “Ìèòîëîãèÿ íàðîäîâ ìèðà” (Ò. I, ñ. 394, “äðà-
êîí”, âæ. ñúùî “çìåé”, ñ. 468-470). Òîâà ïîêàçâà êàêâî
øèðîêî ìÿñòî çàåìà çìåÿò (äðàêîíúò) â ìèòîëîãèÿòà íà
ðàçëè÷íèòå íàðîäè îùå îò äàëå÷íîòî èñòîðè÷åñêî ìèíà-
ëî è â ìèòîëîãè÷íèòå ñèñòåìè íà íàðîäèòå â ðàçëè÷íèòå
êîíòèíåíòè.
I. ÄÐÀÊÎÍÚÒ Â ÏÐÀÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ È ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ
ÀÑÒÐÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÀ ÊÀËÅÍÄÀÐÍÀ ÑÈÑÒÅÌÀ
Òåìàòà çà “ëåòÿùè äðàêîíè” â áúëãàðñêîòî îðíàìåí-
òàëíî èçêóñòâî íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäà àáñóðäíà, ïðåä-
âèä òîâà, ÷å îðíàìåíòúò å ñâúðçàí ñ äàäåíà òðàäèöèÿ, ãëàâ-
íî ñúñ ñâîåòî ñèìâîëè÷íî èëè àïîòðîïåéíî ñúäúðæàíèå,
äîêàòî àñòðîíîìè÷åñêèÿò êàëåíäàð ñå îòíàñÿ äî äðóãà
îáëàñò íà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå, è ïî-òî÷íî çà âðåìåòî,
íåáåñíèòå òåëà, àñòðîëîãèÿòà, ñòîïàíñêàòà äåéíîñò è ïð.
331
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Âåäíàãà òðÿáâà äà îòáåëåæèì îáà÷å, ÷å åäíà îò ãîäèíèòå
íà äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð íîñè
èìåòî “âåðåíè äæàëú”, ñèðå÷ ãîäèíà íà äðàêîíà èëè çìåÿ.
Òàêà å è â êèòàéñêèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð, êúäåòî
ñúùî åäíà îò ãîäèíèòå íîñè íàçâàíèåòî “ëóí”. Êàêòî â
ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, òàêà è â êèòàéñêèÿ òàçè çîäèà-
êàëíà ãîäèíà å ïåòà ïîðåäíà â äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ
öåíòðàëíîàçèéñêè êàëåíäàðåí öèêúë. Êàêòî ïðàáúëãàð-
ñêîòî íàçâàíèå “âåðåíè”, òàêà è êèòàéñêîòî “ëóí” îçíà÷à-
âà “äðàêîí”. Òàçè ñúïîñòàâêà ìåæäó ïðàáúëãàðñêèÿ àñò-
ðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð è êèòàéñêèÿ ñå îñíîâàâà íà åäíà è
ñúùà ïðàäðåâíà àñòðîíîìè÷åñêà êàëåíäàðíà ñèñòåìà íà
íàðîäèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ îùå îò íàé-äðåâíè âðåìåíà,
êàêòî òîâà ïîñî÷âà Á. Ðîãåâ â ñâîåòî èçñëåäâàíå “Àñòðî-
íîìè÷åñêè îñíîâè íà ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå” (Ñ.,
1974, ñ. 25, âæ. òàáë. 1). Á. Ðîãåâ íàïðàâè è åäèí
ñðàâíèòåëíî ïúëåí ïðåãëåä íà òåìàòà “ïðàáúëãàðñêè
êàëåíäàð” îò îòêðèâàíåòî íà äðåâíîðóñêèÿ èçòî÷íèê îò
À. Ïîïîâ â 1866 ã. äî È. Òèõîìèðîâ, êîéòî îòêðè òðåòèÿ
ïðåïèñ íà “Èìåííèêà íà ïðàáúëãàðñêèòå õàíîâå” è êîéòî
áå ïóáëèêóâàí ïðåç 1946 ã. Êàêòî ïî-ðàíøíèòå ïóáëèêàöèè,
òàêà è òåçè ñëåä ïîñëåäíàòà äàòà äî 1988 ã., à ñúùî è ïî÷òè
ïúëåí áèáëèîãðàôñêè ïðåãëåä íàïðàâè Ì. Ìîñêîâ ñ
“Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå” (íîâ ïðî÷èò). Ðàçáèðà
ñå, òåçàòà ïðîäúëæàâà äà çàíèìàâà è äðóãè àâòîðè íà òàçè
òåìà, íî âèäèìî áåç íÿêàêâè íîâè íàó÷íè òåçè è äîêàçà-
òåëñòâà.
Ðàçáèðà ñå, ïîÿâàòà íà íîâè èçòî÷íèöè áèõà îòêðèëè
âúçìîæíîñòè çà íåðåøåíèòå äîêðàé ïðîáëåìè â
“Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå õàíîâå”, êàêâèòî èìà
áåçñïîðíî, ãëàâíî ïî îòíîøåíèå íà “ëåêñèêàëíèÿ” ôîíä
â “Èìåííèêà...”, êúäåòî îñâåí îíîìàñòè÷íèÿò ìàòåðèàë,
îòíàñÿù ñå äî èìåíàòà íà ïðàáúëãàðñêèòå õàíîâå è òåõ-
íèòå ðîäîâå, òàêà ñúùî ñà äàäåíè è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò
ðåäà íà ãîäèíèòå ïî äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ öèêúë ñ ïðàáúë-
ãàðñêèòå íàçâàíèÿ. Íî êúì òåçè ëåêñèêàëíè ïðàáúëãàðñêè
ñà äàäåíè è èìåíàòà íà ÷èñëèòåëíèòå ðåäíè, òàêà ÷å òîçè
íàé-ñòàð èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèê çà ìèíàëîòî è õðîíîëî-
ãèÿòà íà ïðàáúëãàðñêèòå âëàäåòåëè (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè,
Êàëåíäàðè è êàëåíäàðíè ïðîìåíè â Áúëãàðèÿ îò VII äî
XII â...Èíòåðäèñöèïëèíàðíè èçñëåäâàíèÿ. Ò. XVIII, Ñ.,
1991, 104-109).
 ïîñî÷åíèòå âå÷å èçñëåäâàíèÿ, ïîñòðîåíè íà øèðîêà
áèáëèîãðàôñêà è íàó÷íà îñíîâà, êúäåòî ñå âúâåæäàò èìå-
íàòà íà ìíîãî ÷óæäè è íàøè ó÷åíè, ãëàâíî èñòîðèöè, åçè-
êîâåäè, àñòðîíîìè, êóëòóðîâåäè è äðóãè, áå èçâúðøåíà è
åäíà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà òåðìèíîëîãè÷íèÿ àðñåíàë ó äó-
íàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå áúëãàðè, êúäåòî áå âíåñåí
äîïúëíèòåëåí ôîíä êúì àñòðîíîìèÿòà íà äðåâíèòå áúë-
ãàðè, ôàêòè÷åñêè íÿêîè òåðìèíè ñà çàïàçåíè äî íàøå âðå-
ìå ó áúëãàðèòå è âîëæêèòå íàðîäè (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè,
Îïèò çà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðîíîìè÷åñêèòå
òåðìèíè ó äóíàâñêèòå è âîëæêî- êàìñêèòå ïðàáúëãàðè. -
Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1981, êí. 4, 16-32).
Êàêúâ å ðåäúò íà ãîäèíèòå â äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ çî-
äèàêàëåí öèêúë? Ïðè ðàçëè÷íèòå ó÷åíè ñà ñå ÿâèëè ðàç-
ëè÷èÿ ãëàâíî ïî òîâà, ÷å â “Èìåííèêà íà ïðàáúëãàðñêèòå
õàíîâå” ëèïñâàò íÿêîè îò ñúîòâåòíèòå íàçâàíèÿ, à ìåæäó
òåçè ëèïñâàùè íàçâàíèÿ ñòîè è âúïðîñíàòà ãîäèíà. Òàêà
÷å ëèïñâàùèòå íàçâàíèÿ ñà çà ñëåäâàùèòå ãîäèíè: òðåòà,
ïåòà è äåâåòà, äîêàòî îñòàíàëèòå ñà ñëåäíèòå: ïúðâà - ñî-
ìîð; Âòîðà - øåãîð; ÷åòâúðòà - äâàíø, øåñòà -äèëîì; ñåä-
332
ìà - èìåí; îñìà - òåêó; äåñåòà - òîõ; åäèíàäåñåòà - åòõ;
äâàíàäåñåòà - äîêñ-ñâèíà. Òàçè ñèñòåìàòèêà, ñúîòâåòíî
äîïúëíåíèÿòà íà ëèïñâàùèòå çîäèàêàëíè íàçâàíèÿ, êîè-
òî ñà äîïúëíåíè ãëàâíî ÷ðåç ñúîòâåòíèòå êèòàéñêè íàçâà-
íèÿ çà òåçè ãîäèíè, à èìåííî: òðåòà - òèãúð (êèò. õó), ïåòà
-äðàêîí (êèò. ëóí) è äåâåòà - ìàéìóíà (êèò. õîó). Ïî òàêúâ
íà÷èí å ïîñòèãíàòî ïîïúëâàíå íà ëèïñâàùèòå çîäèàêàë-
íè èìåíà íà îòáåëÿçàíèòå òðè ãîäèíè (âæ. Ì. Ìîñêîâ.
Öèò. ñú÷., 60-61) è íàïúëíî ïîêðèâàíå ñ êèòàéñêèÿ ðåä íà
çîäèàêàëíèÿ öèêúë (âæ. Ñ. È. Ñåëåøíèêîâ. Èñòîðèÿ êà-
ëåíäàðÿ è õðîíîëîãèÿ. Ì., 1977, ñ. 134, òàáë. 16).
Ïðè ïðîó÷âàíåòî íà “Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð” (ïî-
íàòàòúê ÏÁÊ) ïðúâ ó íàñ, à è â íàóêàòà É. Èâàíîâ îùå
ïðåç 1929 ã. ñúñòàâè òàçè ïúëíà õðîíîëîãè÷íà ïðàáúëãàð-
ñêà çîäèàêàëíà ñèñòåìà, êàêòî è íà÷àëîòî íà êàëåíäàðíè
äàòèðîâêè îò ãîäèíàòà 153, ò. å. íà÷àëîòî íà Àâèòîõîë, çà
êîéòî òåêñòúò ãëàñè:
“Àâèòîõîë îò ðîäà Äóëî æèâÿ 300 ãîäèíè, íà ïðåñòîëà
ñåäíà ïðåç “äèëîì-òâèðåì” (ãîäèíà íà çìèÿòà, 9-è ìåñåö)
(âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Êíèæîâíîòî è àðõèâíî íàñëåäñòâî íà
àêàä. Éîðäàí Èâàíîâ. - Ñòàðî-áúëãàðèñòèêà, 1987, êí. 4,
110-111). Êàêòî ñå âèæäà, ñèñòåìà êàêòî ïî ðåäà íà ãîäèíè-
òå, òàêà è çà íà÷àëîòî íà êàëåíäàðíàòà èñòîðèÿ ñïîðåä
“Èìåííèêà”. Î. Ïðèöàê â íåãîâîòî îáøèðíî èçñëåäâàíå
îò 1955 ã. ïîñî÷âà ãîäèíàòà 153 (ñ. 62), êàêòî è ïîïúëâàíå
íà èìåíàòà íà ãîäèíèòå òðåòà, ïåòà è äåâåòà (ñ. 79).
 èçñëåäâàíåòî îáà÷å íà Á. Ðîãåâ çà íà÷àëîòî íà êà-
ëåíäàðíèÿ ïåðèîä, çàïî÷âàù ñ Àâèòîõîë, å ïîñî÷åíà ãî-
äèíàòà 188 (âæ. Ðîãåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 83, òàáë. 9), à ïî îòíî-
øåíèå íà ãîäèøíèÿ çîäèàêàëåí ðåä òîé äàâà ïî-ðàçëè÷íà
ñèñòåìà (âæ. Ðîãåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 28, òàáë. 48).
 ðåçóëòàò íà øèðîêî ñúïîñòàâèòåëíèòå èçñëåäâàíèÿ
áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å ïðîáëåìúò ñ äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ
êàëåíäàðåí öèêúë å ñïîëó÷ëèâî äîïúëíåí. È òàêà íåèç-
âåñòíèòå ãîäèíè, òðè íà áðîé, ñà ñëåäíèòå: òðåòà - òèãúð
èëè õó; ïåòà - ëóí èëè äðàêîí; è äåâåòàòà îòãîâàðÿ íà ìàé-
ìóíà èëè õîó.
Ïpaáúëãapckama ãîäèíà äðàêîí, èëè ïåòàòà îò
çoguakaëíèÿ öèêúë
 òðèòå ñòàðîðóñêè ïðåïèñà íà Èìåííèêà îò XV è XVI
âåê ãîäèíàòà äðàêîí å íàïèñàíà ñ íàçâàíèåòî âåð èëè áå-
ðåø, ñèð. äðàêîí, è òî ñàìî âåäíúæ, ñâúðçàíî ñúñ çàâçå-
ìàíåòî íà âëàñòòà îò êàí Àñïàðóõ. Â ïðåâîäà íà òåêñòà îò
É. Èâàíîâ å êàçàíî: “Òåçè ïåòèìà êíÿçå (ñèð. Àâèòîõîë,
Èðíèê, Ãîñòóí, Êóðò, Áåçìåð) äúðæàõà êíÿæåñòâîòî îòâúä
Äóíàâà 515 ãîäèíè. Òå áÿõà ñ îñòðèæåíè ãëàâè. Ñëåä òîâà
íà îòñàìíàòà Äóíàâñêà ñòðàíà äîéäå êíÿç Èñïåðèõ, êîéòî
âëàäåå è äîñåãà.
Êíÿç Èñïåðèõ îò ðîäà Äóëî äúðæà âëàñòòà 61 ãîäèíè.
Ñåäíà íà ïðåñòîëà ïðåç âåðåíè àëåì(- ãîäèíàòà íà
äðàêîíà, 1-âè ìåñåö).” Êîðåêöèÿòà É. Èâàíîâ å íàïðàâèë
ñ òàáëèöàòà îò äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ öèêúë íà
ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Êíèæîâíî-
òî è àðõèâíî íàñëåäñòâî íà àêàä. Éîðäàí Èâàíîâ, ñ. 111).
È òàêà îò èçñëåäâàíèÿòà, ïîñî÷åíè ïî-ãîðå, ñòàâà ÿñíî,
÷å êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà â ãîäèíàòà âåðåíè àëåì =
äðàêîí, ïúðâè. Èìåííî òóê âå÷å êîðåñïîíäèðà òåìàòà çà
“ëåòÿùèòå äðàêîíè” â íàðîäíèòå òåêñòèëíè ïðîèçâåäåíèÿ
îò ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî, îòíàñÿùè ñå êúì âðåìåòî íà
Âúçðàæäàíåòî XVIII-XIX â.

Êèòàéñêàòà ãîäèíà ëóí èëè äðàêîí, ïåòà â
çîäèàêàëíèÿ öèêúë
Äðàêîíúò, èëè ëóí, èìà äúëáîê ìèòîëîãè÷åí ñìèñúë è
å ñâúðçàí ñ ãåðîÿ Þþ, îñíîâîïîëîæíèê íà äèíàñòèÿòà
Ñÿ. Íî òîé å äîáúð ïîìîùíèê è äàâà íà õîðàòà âîäà è
áîãàòñòâî (âæ. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ò. À-Ê, Ì., 1980, ñ.
394). Êóëòúò êúì ëóí - äðàêîíà áèë ñâúðçàí è ñ æåðòâîïðè-
íîøåíèå íà äóõà íà âîäàòà, õâúðëÿéêè âúâ âîäàòà íàé-êðà-
ñèâîòî ìîìè÷å, ÷èéòî ïîêðîâèòåë áèë Õóàíõå. Èçâåñòåí
å ò. íàð. Öèí-Ëåí - çåëåíèÿò äðàêîí, íî ñà ïîçíàòè ñúùî
òàêà ãîäèíàòà íà æúëòèÿ äðàêîí è ïð. Äðàêîíúò å ñâúðçàí
è ñúñ ñúçâåçäèåòî Öèíëóí. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å èçîá-
ðàæåíèÿòà íà äðàêîíà â äðåâíîêèòàéñêîòî èçêóñòâî è ìè-
òîëîãèÿ èìàò âàæíî çíà÷åíèå â ïðèëîæíèòå èçêóñòâà, êàê-
òî è â îáëåêëîòî íà èìïåðàòîðà, íîñåù íàçâàíèåòî Âàí,
îëèöåòâîðÿâàù âúðõîâíîòî åäèíñòâî íà îáùåñòâîòî (âæ.
Èñòîðèÿ Êèòàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. Ì.,
1974, 10-12). Íî äðàêîíúò áèë âêëþ÷åí âúâ âñè÷êè ðîäîâå
è ðàíãîâå íà îáùåñòâîòî, êàòî íàïðèìåð Ïóí-Âàí, öàð íà
äðàêîíèòå è ïð. (âæ. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ò. 1, ñ êèòàéñêàÿ
ìèôîëîãèÿ, 652-662). Èìàéêè ïðåäâèä êóëòà è ìèòîëîãè-
ÿòà íà äðàêîíà â äðåâíîêèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ, è òî â ïðî-
äúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ äî íàøè äíè, òðÿáâà äà ñìÿòà-
ìå, ÷å íàëè÷èåòî íà êàëåíäàðíèòå ñúîòâåòñòâèÿ íà ãîäè-
íàòà Äðàêîí-Ëóí, ó ïðàáúëãàðèòå áåð-âåðåíè, êàòî ïåòà
ãîäèíà îò äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ êàëåíäàð àñòðîíîìè÷åñêè
öèêúë, ÿâíî íàëèöå ñà âúçìîæíîñòè çà îðíàìåíòàëíèòå
èçîáðàæåíèÿ ó êèòàéöèòå, à êàêòî ùå âèäèì - è ó áúëãà-
ðèòå, êàòî åäíà äðåâíà èçòî÷íà ñëåäà â ñòàðèòå áúëãàðè â
Öåíòðàëíà Àçèÿ è ïðèäâèæâàíåòî èì íà çàïàä êúì Êàñ-
ïèéñêî ìîðå, Ñåâåðåí Êàâêàç è Öåíòðàëíà Åâðîïà îùå
ïðåç IV-V âåê çàåäíî ñ õóíèòå (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Åòíè-
÷åñêè è õðîíîëîãè÷åñêè áåëåæêè çà ïðàáúëãàðñêîòî ïëå-
ìå Äóëî. - Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1980, êí. 3, 61-71).
II. ÊÎÑÒÀÍÄÅÍÑÊÈÒÅ “ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” -
ÎÒÊÐÈÂÀÍÅ È ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ
Ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî. Âñÿêî åäíî ïî-ãîëÿìî ñåëè-
ùå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ ñúñ ñòàðî ìåñòíî áúëãàðñêî
íàñåëåíèå, ïîçíàòî ïîä åòíîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ “õúðöîè”
è “êàïàíöè”, å ñúõðàíèëî áîãàòà èíôîðìàöèÿ çà äàëå÷íîòî
èñòîðè÷åñêî ìèíàëî è ïîòåêëîòî íà òîâà íàñåëåíèå. Äîñòà-
òú÷íî å èçñëåäâà÷úò äà èìà ñúîòâåòíî ãîëÿìà íàó÷íà ïîä-
ãîòîâêà, çà äà ðàçêðèå áåçöåííà åòíîëîãè÷åñêà èíôîðìà-
öèÿ, òàêà íåîáõîäèìà ñ àâòåíòè÷íîñòòà ñè, çà äà áúäàò ðà-
çîáëè÷åíè ãîëåìèòå íàó÷íè çàáëóäè çà ïðîèçõîäà íà ïðà-
áúëãàðèòå è òåõíèÿ ïëåìåíåí ñúñòàâ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè.
Ïðàáîëãàðñêè ðîäî-ïëåìåííûå íàçâàíèÿ â ñâåòà âîëæñêèõ
è àëòàéñêèõ òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Àêòîâå íà Õ ìåæäóíàðî-
äåí êîíãðåñ ïî îíîìàñòèêà, Ñîôèÿ, 28 þíè - 4 þëè. Òîì
2. Ñ., 1975, 261-269).
Êàêòî âå÷å ñòàíà ÿñíî, êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà ïðåç
ãîäèíàòà âåðåíè àëåì, ñèð. ïðåç 668 ã., íî ñúçäàë ñâîÿòà
äúðæàâà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïðåç 681 ã. Êàêòî å èçâåñòíî,
êàí Àñïàðóõ îãëàâèë ìíîãîïëåìåíåí ñúñòàâ, èçâåñòåí êàòî
îíîãóíäóðè èëè îíîãóðè, â êîéòî âëèçàëè ïëåìåíàòà: Äóëî,
Åðìè-Åðìèàð, Âîêèë, Óêèë, Âèõòóíã, Óãàèí, Åðäóàð, Êó-
áèàð-ÊóÂèàð, ×àêàðàð, Êþðèãèð è äðóãè, ñïîðåä ïèñìå-
íè äàííè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáð. 1. Òàáëèöà íà 12-ãîäèøíèÿ æèâîòèíñêè êàëåíäàðåí öèêúë ñ íà-
÷àëíàòà ãîäèíà 153 íà Àâèòîõîë è ãîäèíàòà íà ïîêðúñòâàíåòî - 886.
Ïðåç 1712 ã. Ãèéîì Äåëèë èçäàâà ñâîÿòà êàðòà “Îðáèñ
ðîìàíè äèñêðèïòî...”, íà êîÿòî ìåæäó Äóíàâ è Ñòàðà ïëà-
íèíà, èçòî÷íî îò ð. Èñêúð è ïî÷òè äî ÷åðíîìîðñêèÿ áðÿã
ïîìåñòâà ãîëÿì íàäïèñ -ÁÓËÃÀÐÈÀ. Ïîä òîçè íàäïèñ å
ïîñòàâåí äðóã, âòîðè ïî-ñèòåí íàäïèñ - Áóëãàðè îíîãóí-
äóðè. Êàðòàòà íà Ã. Äåëèë öåëè äà ïðåäñòàâè îòäåëíèòå
ïðîâèíöèè íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïî âðåìåòî íà Êîí-
ñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, ò.å. VIII-IX âåê. Îáîáùàâàùèòå
íàäïèñè áóëãàðè îíîãóíäóðè è áúëãàðè îíîãóðè ñà âúðõó
òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíà è Èçòî÷íà Ìèçèÿ, âúðõó êîÿòî
òåðèòîðèÿ êàí Àñïàðóõ ðàçïîëîæèë îòäåëíèòå ïëåìåíà-
ñúçäàòåëè íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïðåç 681 ã. Òîâà ëîêàëè-
çèðàíå íà ïîâå÷å îò äåñåòèíà ðàçíîåçè÷íè åòíè÷åñêè ïëå-
ìåíà, êîèòî äîâåë áúëãàðñêèÿò êàí Àñïàðóõ, ÿâíî ñà çàïà-
çåíè â òðàäèöèèòå è áèòà íà íàñåëåíèåòî è ñëåä ôîðìè-
ðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò â ïåðèîäà VII-IX âåê.
Èìåííî â óñòîé÷èâîñòòà íà ïðàåòíè÷åñêè ÷åðòè â áèòà,
åçèêà, èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî, ìèòîëîãèÿòà è ïð. ìî-
ãàò äà ñå îòêðèÿò öåííè ïðèìåðè, îòíàñÿùè ñå äîðè äî
ñàìèÿ åòíîãåíåçèñ íà ïðàáúëãàðèòå. Ñàìîòî ñåëî Êîñòàí-
äåíåö ñå íàìèðà íà òåðèòîðèÿòà áóëãàðè îíîãóðè, òàêà ÷å
âúçìîæíîñòèòå çà èçñëåäâàíå íà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” è
ïðàâåíå íà ïî-íàòàòúøíè èçñëåäâàíèÿ ìîæå äà áúäå åäíî
ïîëîæèòåëíî è ðåçóëòàòíî ÿâëåíèå êúì åòíîãåíåçèñà íà
áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò (îáð. 2).
Ñòàðèííîñòòà íà ñåëî Êîñòàíäåíåö. Â åòíîãðàôñêîòî
ïðîó÷âàíå íà èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè ó÷åí Ë. Ìèëåòè÷ îò
êðàÿ íà XIX â. è èçäàäåíàòà êíèãà “Ñòàðîòî áúëãàðñêî
íàñåëåíèå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ” (Ñ., 1902 ã.) ñåëî
Êîñòàíäåíåö å ïîñòàâåíî êàòî ñåëèùå, çàïàçèëî “ñòàðîâ-
ðåìñêîòî ñè íàñåëåíèå” â Ðóñåíñêà îêîëèÿ (ñ. 177) ñúñ 193
êúùè áúëãàðè è 49 òóðñêè êúùè. Êîíñòàòàöèÿòà íà Ë.
Ìèëåòè÷ å, ÷å ïðåç ïåðèîäà íà òóðñêîòî ðîáñòâî, ñèðå÷
êðàÿ íà XIV â. äî Îñâîáîæäåíèåòî (1878 ã.), â ïúðâèòå
âåêîâå òàçè ÷àñò îò Áúëãàðèÿ âñúùíîñò â íàé-îáùè ëèíèè
ëåæè íà òåðèòîðèÿòà áóëãàðè îíîãóðè ñïîðåä êàðòàòà íà
Ãèéîì Äåëèë îò XVIII â.  ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä îò ïúðâèòå
äâà-òðè âåêà íà îñìàíñêîòî èãî Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ
å ïðåæèâÿëà íåîïèñóåìà åòíè÷åñêà êàòàñòðîôà, ñ èç÷åç-
âàíå íà ñòîòèöè, à ìîæå áè è õèëÿäè ñåëèùà çàåäíî ñúñ
ñòàðèòå èì íàçâàíèÿ è áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëå-
íèå, åäíà ÷àñò èçáÿãàëî ñåâåðíî îò ð. Äóíàâ, äðóãà - ïî-
333
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìþñþëìàí÷åíà è èçáèòà. Òàêà ÷å çàâàðåíàòà åòíè÷åñêà
õîìîãåííîñò íà áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå â
Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ â ïåðèîäà XV-XIX â. â òàçè ÷àñò
å íàñèòåíà ñ íîâè åòíè÷åñêè ãðóïè - îñìàíñêè òóðöè, àëè-
àíè, òàòàðè, öèãàíè è äðóãè.
Èìåííî òîçè ïðîäúëæèòåëåí ïðîöåñ å äîâåë äî ðàç-
ðóøàâàíå è ãðàíèöèòå íà ñðåäíîâåêîâíèòå áúëãàðñêè åò-
íîãðàôñêè îáëàñòè, ôîðìèðàíè â ïåðèîäà VII-Xl â. ìåæ-
äó çàâàðåíîòî ñëàâÿíñêî íàñåëåíèå è çàñåëåíèòå ïëåìåí-
íè ãðóïè â ñúñòàâà íà îíîãóðèòå, çà êîèòî âå÷å ñòàíà äóìà
ïî-ãîðå. Îò ïðîäúëæèòåëíèòå åòíîëèíãâèñòè÷íè, àðõåî-
ëîãè÷åñêè è äðóãè ïðîó÷âàíèÿ íà íàøè ó÷åíè âúðõó òåðè-
òîðèÿòà îíîãóðè áóëãàðè - VII-IX â., îòäåëíèòå ïëåìåíà
ñà ëîêàëèçèðàíè ïðèáëèçèòåëíî â ñëåäíèÿ ðåä: ïëåìåòî
äóëî, îò êîåòî ïðîèçõîæäà êàí Àñïàðóõ è äðóãè êàíîâå,
áèëî ðàçïîëîæåíî ìåæäó Ïðîâàäèéñêîòî ïëàòî è íà çà-
ïàä äî ð. Îñúì, ñ ïðåäáàëêàíñêàòà ÷àñò è ÷àñò îò Ìèçèÿ.
Íàé-âåðîÿòíî ãðàíèöàòà ìåæäó Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ è
Âèçàíòèÿ ñå äâèæåëà ïî áèëîòî íà Ñòàðà ïëàíèíà. Âúç-
ìîæíî å ñàìîòî íàçâàíèå, äðåâíîòî Õåìóñ, äà å çàìåíåíî
ñ íàçâàíèåòî Áàëêàí è ïî-êúñíî âîäè äî ïîÿâàòà íà åòíîã-
ðàôñêîòî íàçâàíèå “áàëêàíäæèè” (âæ. Ë. Ìèëåòè÷. Öèò.
ñú÷., 35-55). Â òîçè ðåãèîí ìîæå áè ïî ñúùîòî âðåìå ñå å
ïîÿâèëî è íàçâàíèåòî “òîðëàöè”, ò. å. ãðàíè÷àðè, ïàçåùè
ïðîõîäèòå îò ×åðíî ìîðå äî ð. Îñúì è íà çàïàä.
Îáð. 2. Êàðòà ÁÓËÃÀÐÈ ÎÍÎÃÓÍÄÓÐÈ, ñúñòàâåíà îò Ãèéîì Äåëèë
ïðåç 1712 ã., îòíàñÿùà ñå çà âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Ïðîôèðî-
ãåíè (VII-IX â.)
Åðìè è Åðìèàð, èçãëåæäà, å íàñåëÿâàëî ñåâåðîçàïàä-
íàòà ÷àñò íà Äóíàâñêàòà ðàâíèíà ìåæäó ð. Èñêúð äî ð.
Îñúì, êàòî íåïîñðåäñòâåíî äî òîâà ïëåìå å áèëî çàñåëå-
íî Êþðèãèð íà èçòîê, ðàçïîëîæåíî äî ð. ßíòðà. Îò òîâà
ïëåìå, êàêòî è îò Åðìèàð, ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà êàí
Êðóì â Ñîôèéñêîòî ïîëå ïðåç 809 ã., òå äîñòèãíàëè äî
ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ñòðóìà.
Ïëåìåòî ×àêàðàð, êàêòî è ïëåìåòî Óãàèí áèëè ðàçïî-
ëîæåíè â Äîáðóäæà è Çàïàäíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå äî íîñ
Åìèíå. Ñ ãîëÿìà âåðîÿòíîñò, îñíîâàâàéêè ñå íà àðõåîëî-
ãè÷åñêè, åòíîãðàôñêè, åçèêîâè è äðóãè äàííè, ñðîäíèòå
ïëåìåíà âîêèë è Óêèë çàåìàëè ÷àñò îò Äîáðóäæà, Äåëè-
îðìàíà èëè Ëóäîãîðèåòî äî ð. Äóíàâ è íà çàïàä äî ð.
ßíòðà. Íà òàçè òåðèòîðèÿ ôàêòè÷åñêè åòíîãðàôèòå îòê-
ðèõà ïëåìåííèòå íàçâàíèÿ ÷åðíè áúëãàðè (Ñèëèñòðåíñêî),
êàïàíöè (Ðàçãðàäñêî è Òúðãîâèøêî) è õúðöîè (Ðóñåíñêî-
Áåëåíñêî). Íà ìÿñòîòî íà íÿêîãàøíèòå ïðàáúëãàðñêè ïëå-
334
ìåíà ñà áèëè ôîðìèðàíè íîâè ìåñòíè åòíîãðàôñêè ãðóïè
â ðåçóëòàò íà ñëàâÿíî-áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà êîíñîëèäà-
öèÿ. Èìåííî ðåäèöà åòíîãðàôñêè è äðóãè äàííè îò êóëòó-
ðàòà íà òåçè åòíîãðàôñêè ãðóïè äàâàò îïðåäåëåíè âðúçêè
ñ ÷óâàøèòå è íÿêîè äðóãè íàðîäè îò Ïîâîëæèåòî, êúäåòî
ñà áèëè çàñåëåíè Êîòðàãîâèòå áúëãàðè ïðåç IX â. (âæ. Ð.
Ñåôòåðñêè. Êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå â ñâåòëèíàòà íà
ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. - Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1979, êí.
6, 67-68).
Åòíè÷åñêî-äåìîãðàôñêèòå ïðîìåíè, íàñòúïèëè ñëåä
XIV â. â ðåçóëòàò íà èíòåíçèâíàòà èíâàçèÿ íà îñìàíèòå â
ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ñòîëåòèÿ, äîâåëè äî òîâà êàðòè-
íàòà íà íÿêîãàøíàòà õîìîãåííîñò íà òàçè òåðèòîðèÿ, íà-
ñåëåíà èçêëþ÷èòåëíî ñ áúëãàðñêî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå,
ñëåä âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVI â. ìíîãî äà ñå ïðîìåíè.
Òîâà åòíè÷åñêî äåìîãðàôñêî ïîëîæåíèå çàïî÷âà îòíîâî
äà ñå ïðîìåíÿ è ñëåä âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVIII â., êîãà-
òî áàëêàíäæèéñêîòî íàñåëåíèå çàïî÷âà äà ñå ïðåñåëâà îò
áàëêàíñêèòå ñåëèùà îò Òðîÿí äî Òðÿâíà è Åëåíà è ñòèãà
äî íîâî ÷àñòè÷íî ïîáúëãàðÿâàíå íà ãîëÿì áðîé äîðè íà
“èçíèêíàëèòå” ñåëèùà ñ òóðñêî íàñåëåíèå è íîñåùè òóðñêè
íàçâàíèÿ. Âúðõó òîçè ïðîöåñ èëè ïî-ñêîðî ïðîöåñè âèäíè
áúëãàðñêè ó÷åíè - èñòîðèöè, åçèêîâåäè, åòíîëîçè,
ôîëêëîðèñòè è äðóãè, õâúðëèõà ñ èçñëåäâàíèÿòà ñè
èçâåñòíà ñâåòëèíà. Òàêà ïðåç 1987 ã. ñå ïîÿâè öåííèÿò
ñáîðíèê ïîä íàçâàíèå “Áîãàòà èñòîðèÿ è ðåâîëþöèîííè
òðàäèöèè. Èç ìèíàëîòî íà Òúðãîâèøêèÿ êðàé” (Ñ., 1987,
ñ. 193 ).  ñòàòèèòå ñå îòêðèâàò âàæíè èñòîðè÷åñêè äàííè
îò òóðñêè èñòîðè÷åñêè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, åçèêîâè è
äðóãè òåðåííè ìàòåðèàëè, ñúáðàíè íà ìÿñòî îò
ñúîòâåòíèòå èçñëåäâà÷è.
Èçêëþ÷èòåëíî ñëîæíè äåìîãðàôñêè ïðîìåíè ñà áèëè
èçâúðøåíè ïðåç XV è XVI â. â Ëóäîãîðèåòî (Äåëèîðìàíà)
è Ðàçãðàäñêèÿ êðàé. Ïîâå÷å îò äåñåò èçñëåäâà÷è (ïî-òî÷íî
14 àâòîðè) íà÷åëî ñ èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè èñòîðèê îñìàíèñò
Ñòðàøèìèð Äèìèòðîâ ðàçêðèâàò èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî íà
ðåãèîíà. Òåçè èçñëåäâàíèÿ ñà îáåäèíåíè â êíèãàòà “Èñòî-
ðèêî-äåìîãðàôñêè ïðîöåñè â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé”, èçäàäåíà
ïðåç 1988 ã. è ñúäúðæàùà 156 ñòàòèè. Îò ïóáëèêàöèèòå ñå
âèæäà, ÷å òàçè öåíòðàëíà ÷àñò íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ å
áèëà èçêëþ÷èòåëíî òåæêî çàñåãíàòà â ïåðèîäà íà îñìàí-
ñêîòî âëàäè÷åñòâî. Íî âñå ïàê îöåëåëèòå áúëãàðè â òîçè
ðåãèîí, íàðè÷àùè ñåáå ñè “êàïàíöè”, è äîñåãà ñà çàïàçèëè
âàæíè äðåâíè ïðàáúëãàðñêè áèòîâè, åçèêîâè, ôîëêëîðíè è
äðóãè äîêàçàòåëñòâà çà ïðîèçõîäà ñè.
 òîçè ðåãèîí, âå÷å â ñúùèíñêàòà ðàâíèííà ÷àñò íà
Ìèçèÿ, å âëèçàëà è òåðèòîðèÿòà íà Ïîïîâñêèÿ êðàé ñúñ
ñòàðî “êàïàíñêî” íàñåëåíèå. Â ðåçóëòàò íà äîáðîñúâåñò-
íè èçñëåäâàíèÿ íà åòíîãðàôñêèòå ãðóïè è ïðîìåíèòå â
ïåðèîäà XV-XIX â. (äî Îñâîáîæäåíèåòî) ñå ïîÿâÿâà ñáîð-
íèêúò “Èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè è åòíîãðàôñêè ïðîìåíè â
Ïîïîâñêèÿ êðàé îò XV äî XIX âåê è íÿêîè ñúâðåìåííè
êóëòóðíî-åòíè÷åñêè ïðîáëåìè” (áðîøóðà, Ïîïîâî, 1989ã.).
Òàêà íà íÿêîãàøíàòà êàðòà íà Ã. Äåëèë îò XVIII â.,
î÷åðòàâàùà òåðèòîðèÿòà íà áóëãàðè îíîãóðè ïðåç
VII-IX â., ò. å. òàì, êúäåòî Ë. Ìèëåòè÷ â êðàÿ íà XIX â.
îòêðèâà è îïèñâà ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå è íåãî-
âèòå åòíîãðàôñêè è åçèêîâè îñîáåíîñòè, âúïðåêè âñè÷-
êè òðóäíè èñòîðè÷åñêè óñëîâèÿ áúëãàðèòå - õúðöîè,
êàïàíöè, áàëêàíäæèè è äðóãè, ñà çàïàçèëè öåííè äàëå÷íè
èñòîðè÷åñêè ÷åðòè çà ïðîèçõîäà ñè è òðàäèöèîííàòà
áúëãàðñêà êóëòóðà.

Îáð. 3. Èçîáðàæåíèå íà äðàêîí âúðõó êàìåííà ïëî÷à îò Ðóñå,Õ-ÕI â.
Ñåëî Êîñòàíäåíåö - ðåãèîíàëåí “ðåçåðâàò” çà èñòî-
ðèêî-åòíè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ. Êàêòî å îòáåëÿçàíî îò Ë.
Ìèëåòè÷ - íàñåëåíèåòî íà òîâà ñåëî å “ñòàðîâðåìñêî”,
íàðè÷àíî îò íåãî “åðëèè”, ò. å. ìåñòíè, çà ðàçëèêà îò ïðè-
äîøëèòå ïî-êúñíî ïî òåçè ìåñòà. Òîé îáà÷å óïîòðåáÿâà è
åòíîãðàôñêîòî íàçâàíèå “úðöîè” èëè “õúðöîè”. Èìåííî
æèòåëèòå íà ñ. Êîñòàíäåíåö ïðèíàäëåæàò êúì “õúðöîè-
òå” - íàçâàíèå, ÷èéòî ïðîèçõîä è åòèìîëîãèÿ âñå îùå íå
å çàäîâîëèòåëíî íàó÷íî äîêàçàíî. Èìà ïî-äîáðè âúçìîæ-
íîñòè äà áúäå îáÿñíåíî ÷ðåç ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê, îòêîë-
êîòî ÷ðåç ðóìúíñêèÿ, êàêòî îòáåëÿçâàò íÿêîè íàøè åçè-
êîâåäè.
Ñòàðèííîñòòà íà ñ. Êîñòàíäåíåö ñå ïîòâúðæäàâà ñ ðå-
äèöà ïèñìåíè òóðñêè äîêóìåíòè. Òàêà ïðåç 1734 ã. òî å
ïîñî÷åíî êàòî Êîñòàíèäæå. Ïðåç 1639 ã. å ïîñî÷åíî êàòî
Êîñòàíè÷å. Îòíîâî ñå ñðåùà â òóðñêè äîêóìåíò îò 1631 ã.,
çàïèñàíî êàòî Êîñòàíèäæå. Íàé-ðàííîòî ïèñìåíî ñâåäå-
íèå å îò äàíú÷åí äîêóìåíò îò 1573 ã. è å ñ íàçâàíèåòî
Êóñòåí÷å (âæ. Ð. Ñòîéêîâ. Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè
ñåëèùà â òóðñêè äîêóìåíòè... XV-XVIII â. - Èçâåñòèÿ íà
ÍÁ “Â. Êîëàðîâ” çà 1959 ã. Ò. I (VII). Ñ., 1961, ñ. 420). Òîâà
ïîêàçâà, ÷å ñåëèùåòî å ðàííîñðåäíîâåêîâíî è å çàïàçèëî
ãðúêî-ðèìñêîòî ñè íàèìåíîâàíèå. Âåðîÿòíî ïî âðåìåòî
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ò. å. íà Àñïàðóõîâà Áúë-
ãàðèÿ, ñåëîòî íå ñàìî å ñúùåñòâóâàëî, íî å áèëî ïîä ñú-
ùîòî èìå, íåïðîìåíåíî äîðè ñëåä çàñåëâàíåòî íà áúëãà-
ðèòå ïî òåçè ìåñòà ïðåç VI-VII âåê.
Ïðè ìîèòå òåðåííè åòíîëîæêè èçñëåäâàíèÿ èç Áúëãà-
ðèÿ ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XX â. (ãëàâíî â Ñåâåðîèçòî÷íà
Áúëãàðèÿ, ò. å. íà òåðèòîðèÿòà íà íÿêîãàøíèòå îíîãóðè
áóëãàðè) ïðåç 1969 ã. ñå îçîâàõ â ñåëî Êîñòàíäåíåö. Íà
òåðåí â ñúâðåìåííîòî ãðîáèùå îòêðèõ ïðåíåñåíà ñòàðà
íàäãðîáíà àíòðîïîìîðôíà “ïëî÷à” ñ ãîðíà ÷àñò - ñêóëï-
òèðàíà ìúæêà ãëàâà ñ ìîíãîëîèäíè àíòðîïîëîãè÷åñêè
áåëåçè. Âåðîÿòíî íÿêîãàøåí íàäãðîáåí ñèìâîë, ñ ëåêè
òðàíñôîðìàöèè îò òèï “êàìåííà áàáà”, áå òðàíñôîðìè-
ðàí â ïîëóõðèñòèÿíñêè ñèìâîë - êðúñò. Íàé-âåðîÿòíî òîâà
å ñòàíàëî îêîëî êðàÿ íà IX èëè Õ â. - ïðåìèíàâàíåòî îò
åçè÷åñêàòà ðåëèãèÿ íà “òàíãðèçìà” êúì õðèñòèÿíñêàòà
êðúñòîîáðàçíà íàäãðîáíà ñèìâîëèêà. Âúðõó çàïàäíàòà ÷àñò
íà òàçè “êàìåííà áàáà” íå å èçîáðàçåí “êîñè÷íèê”, êàêúâ-
òî ñðåùàìå ïðè òèïè÷íèòå êàìåííè áàáè, òàêà øèðîêî
ðàçïðîñòðàíåíè îò Àëòàé ïî÷òè äî Àäðèàòè÷åñêî ìîðå
êàòî ñëåäè îò ìèãðàöèÿòà íà “àëòàéñêî” íàñåëåíèå îò
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáð. 4. Öúðêîâíà äúðâîðåçáà ñ èçîáðàæåíèå íà äðàêîí îò ïúðâàòà
ïîëîâèíà íà XIX â. Òðåâíåíñêà ðåçáàðñêà øêîëà.
Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà ïðåç IV-V â. Â ãðîáèùåòî íà
ñ. Êîñòàíäåíåö áÿõà óñòàíîâåíè è ðåäèöà äðóãè êàìåííè
íàäãðîáíè ïàìåòíèöè îò Ñðåäíîâåêîâèåòî è Âúçðàæäà-
íåòî (X-XIX â.) ñ îïðåäåëåí àíòðîïîìîðôåí ïðîèçõîä è
ñïåöèôèêà. Ðåçóëòàòèòå îò ïðîó÷âàíèÿòà áÿõà ïóáëèêóâà-
íè è ïðîèçâåäîõà ïîëîæèòåëíè îöåíêè ó íàñ è â ×óâàøèÿ.
Âñúùíîñò áå îòêðèòà âàæíà ïðàáúëãàðñêà ñëåäà è òðàäè-
öèÿ â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Çà àí-
òðîïîìîðôíèòå íàäãðîáíè êàìúíè îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúë-
ãàðèÿ. - Ïúðâè êîíãðåñ íà Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðó-
æåñòâî (27-30 ÿíóàðè 1970 ã.). Ò. II. Ñ., 1972 ã., ñ. 272-297,
îáð. 1,2).
Ïðåç íåêîëêîäíåâíèÿ ïðåñòîé â ñåëîòî è ïðè ðàçíîñò-
ðàííèòå ïðîó÷âàíèÿ - íàïðàâåíèòå çàñíèìàíèÿ íà ðàçëè÷-
íè îáåêòè, åçèêîâè è äðóãè ïðîó÷âàíèÿ, ñå îêàçà, ÷å ñ.
Êîñòàíäåíåö äåéñòâèòåëíî ïðåäñòàâëÿâà åäèí ìàëúê “ðå-
çåðâàò”, â êîéòî ñà ñúõðàíåíè öåííè èñòîðèêî-åòíè÷åñêè
ìàòåðèàëè. Òàì áÿõà îòêðèòè ñòàðè áèòîâè òúêàíè ñ îð-
íàìåíòàëíè êîìïîçèöèè íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - åäíî óíè-
êàëíî ÿâëåíèå è íåñúìíåíî âàæíî îòêðèòèå çà ñúïîñòàâè-
òåëíè èçñëåäâàíèÿ, ðàçêðèâàùî äàëå÷íè èñòîðè÷åñêè ïå-
ðèîäè è ìåæäóíàðîäíè êóëòóðíè êîíòàêòè ìåæäó íÿêîè
îò ïðàáúëãàðñêèòå åòíè÷åñêè ïëåìåíà è ñåâåðíèòå êè-
òàéñêè îáùíîñòè þæíî îò íàé-èçòî÷íèÿ äÿë íà âåðèãàòà
Òÿí Øàí - åäèí îò ïúòèùàòà, ïî êîéòî ñå äâèæåëè íÿêîè
ïðàáúëãàðñêè ïëåìåíà, èëè ò. íàð. Ñåâåðåí ïúò íà êîïðè-
íàòà, ìèíàâàù ïðåç Êàøãàð çà Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êàñ-
ïèéñêî ìîðå.
III. ÊÎÌÏÎÇÈÖÈßÒÀ “ÃÀËÎÏÈÐÀÙÈ ÊÎÍÍÈÖÈ” È
“×ÅÐÂÅÍÈ È ÁÅËÈ ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” (îáð. 8 u 9)
Òåìàòà “ëåòÿùè äðàêîíè” ïðàâè îïèò äà èçñëåäâà íå-
èçñëåäâàíè ñèìâîëè â ñòàðàòà áúëãàðñêà íàðîäíà òðàäè-
öèÿ - áèëî âúâ âåçáåíàòà îðíàìåíòèêà, êîÿòî å áèëà ïðåä-
ìåò íà ìíîãî èçñëåäâàíèÿ äîñåãà (âæ. Èâ. Êîåâ. Áúëãàð-
ñêàòà âåçáåíà îðíàìåíòèêà. Ñ., 1951), áèëî â ïî-îáùè ïóá-
ëèêàöèè âúðõó òîçè ðîä áúëãàðñêî èçêóñòâî, çà êîåòî â
íàøèòå ìóçåéíè ôîíäîâå ñà ñúõðàíåíè ãîëÿìî êîëè÷åñò-
âî ìàòåðèàëè îò XIV â. äî íàøå âðåìå. Òàêèâà îðíàìåíòè
íå ñå ñðåùàò è â ìîíîãðàôèÿòà íà Ê. Ïîïîâ (Áúëãàðñêè
335
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íàðîäíè îðíàìåíòè. Ñ., 1986 ã.), ìàêàð äà ñà çàñåãíàòè
ðàçëè÷íè áèòîâè èçòî÷íèöè - âåçáà, ïëåòèâà è òúêàíè.
 îðíàìåíòíèÿ ôîíä íà áúëãàðñêèòå êèëèìè èìà çíà-
÷èòåëåí áðîé ñèìâîëè, êàêúâòî å íàïðèìåð “ëîçíèöà ñ
ãðîçäîâå”, ñâúðçàíè ñ õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ (âæ. Ð. Ñåô-
òåðñêè. Õðèñòèÿíñêè ñèìâîëè â ñòàðèòå áúëãàðñêè êèëè-
ìè îò XVIII-XIX â. - ëîçàòà, ãðîçäúò è ïàóíúò. - Èçâåñòèÿ
íà íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé. Ò. XII. Ñ., 2001, ñ. 110-
128). Â ñòàðèòå áúëãàðñêè êèëèìè áÿõà îòêðèòè è ìíîãî
ïî-äðåâíè îðíàìåíòíè ñèìâîëè êàòî íàïðèìåð “øàìàí-
ñêîòî äúðâî”.  áúëãàðñêè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò
VIII-IX â. ñå îòêðèâàò îðíàìåíòíè ñèìâîëè è ñúñ ñèáè-
ðî-àëòàéñêè ïðîèçõîä, êîåòî ïîêàçâà êàêúâ øèðîê ãåîã-
ðàôñêè è èñòîðè÷åñêè àñïåêò èìà áúëãàðñêîòî îðíàìåíò-
íî èçêóñòâî (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Øàìàíèñòè÷íè ïðåäõ-
ðèñòèÿíñêè ñëåäè ó áúëãàðèòå îò ñèáèðî-àëòàéñêè ïðîèç-
õîä. - Â: Íîâàòà êóëòóðà, áð. 4 è 8,1998). Òàêàâà äðåâíà
àëòàéñêà îðíàìåíòèêà è êîìïîçèöèè ñå îòêðèâàò è â
ïëúñòåíèòå êèëèìè ãëàâíî îò Êîïðèâùèöà îò XVIII-XIX
â. (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Îáùè äåêîðàòèâíè è îðíàìåíòàë-
íè ïðèíöèïè â êîìïîçèöèèòå íà áúëãàðñêèòå, ñðåäíîàçè-
àòñêèòå è äðåâíèòå àëòàéñêè îðíàìåíòèðàíè ïëúñòåíè
êèëèìè. - Â: Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðó-
æåñòâî. Ò. XXXII, 1978, ñ. 49-59).
Îáð. 5. Âåçáåíà êîìïîçèöèÿ íà ìèòîëîãè÷íà õèáðèäíà “ïòèöà-çìèÿ”
îò Ñîôèéñêî. Âòîðàòà ïîëîâèíà íà XIX â.
Îáð. 6. Èçîáðàæåíèÿ íà “ïòèöà-äðàêîí”, âåçìî âúðõó ðúêàâ íà
æåíñêà ðèçà îò Ñîôèéñêî, êðàÿ íà XIX â.
336
Òåêñòèëíîòî èçêóñòâî íà “õúðöîèòå” å Ðóñåíñêî è “êà-
ïàíöèòå” â Ðàçãðàäñêî è Òúðãîâèùêî êàòî ïðîÿâà íà òðà-
äèöèîííà íàðîäíà õóäîæåñòâåíà êóëòóðà ïðèòåæàâà îã-
ðîìåí ôîíä îò ðàñòèòåëíè, ãåîìåòðè÷íè, àíòðîïîìîðô-
íè è îðíàìåíòíè ñèìâîëè, êàêúâòî å ñëó÷àÿò ñ “ëåòÿùèòå
äðàêîíè”.
Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, ïðè ïðîó÷âàíèÿòà ìè â ñ.
Êîñòàíäåíåö ïðåç 1968 ã. áå îòêðèò èçêëþ÷èòåëíî öåíåí
åêçåìïëÿð ñ îðíàìåíòíà êîìïîçèöèÿ îò äðåâåí ïðîèçõîä.
Ñòàâà äóìà çà ñâàòáåí îáðåäåí ïåøêèð - êúðïà, â äâàòà,
êðàÿ íà êîÿòî ïî øèðèíàòà ñà êîìïîçèðàíè îðíàìåíòè.
Äåêîðàòèâíàòà ëåíòà å ñúñòàâåíà îò òðè ïîÿñà, êàòî ïúð-
âèÿò è òðåòèÿò ñà ñèìåòðè÷íè ñïðÿìî ñðåäíàòà ÷àñò íà
öâåòíàòà êîìïîçèöèÿ. Òåçè òðè ÷àñòè ñà ðàçäåëåíè ñ ïî
íÿêîëêî óñïîðåäíè öâåòíè ëèíèè, äîáðå îòäåëÿùè ÷àñòè-
òå íà öÿëàòà óêðàñà íà îðíàìåíòèðàíàòà òúêàí. Ìåæäó
äâàòà óêðàñåíè “áàøîâå” (êàêòî ñå íàðè÷à îðíàìåíòèðà-
íàòà ÷àñò) ïåøêèðúò íÿìà äîïúëíèòåëíà óêðàñà, à òîâà å
áåëèÿò ôîí íà ïàìó÷íîòî ïëàòíî. Áè ñëåäâàëî äà îòáåëå-
æèì, ÷å òúêàíòà å “ïëàòíåíà” ñ ïàìó÷íà îñíîâà è âúòúê, à
ñàìî óêðàñàòà å îò äâà öâÿòà -÷åðâåíè è áåëè ïàìó÷íè
êîíöè, ïîñëåäíèòå ïî-äåáåëè, çà äà ñå ïîëó÷è èçâåñòíà
ðåëåôíîñò è ïî-ãîëÿìà ïëúòíîñò â èçãðàæäàíåòî íà êîì-
ïîçèöèÿòà.
Îáð. 7. Êîìïîçèöèÿ “äðàêîíè è äúðâî íà æèâîòà”, õóäîæåñòâå-
íà òúêàí îò Êîòëåíñêî

Ôðèçîâå íà ãàëîïèðàùè êîííèöè
Íàä è ïîä öåíòðàëíàòà êîìïîçèöèÿ íà áåëèòå è ÷åðâå-
íèòå äðàêîíè ñà èçîáðàçåíè òâúðäå ñïîëó÷ëèâî ãàëîïè-
ðàùè êîííèöè â ïðîôèë, ïðåïóñêàùè â åäíà ïîñîêà
Îáð. 8. Êîìïîçèöèÿ “ãàëîïèðàùè êîíå ñ âîèíè è ÷åðâåíè è áåëè
ëåòÿùè äðàêîíè, ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî
(îáð. 8). Òåëàòà íà êîíåòå ñà óäúëæåíè, êàòî ñà èçîáðàçåíè
äúëãè òåëà, ïðåâèòè êðàêà è äúëãà îïàøêà. Âúðõó ñðåäàòà
íà êîíåòå ñà èçîáðàçåíè êîííèöè ñ ðàçïåðåíè âñòðàíè ðúöå
è ïîäàâàùèòå ñå êðàêà íà êîííèêà. Öÿëàòà êîìïîçèöèÿ íà
“ãàëîïèðàùèÿ êîííèê” å èçïúëíåíà ñ ÷åðâåíè êîíöè â ãëàä-
êà, íî ïëúòíà òúêàí. Áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å òåçè êîííèöè,
îáèêíîâåíî ïî ñåäåì íà áðîé, ñà â àáñîëþòåí ðèòúì è ñà â
õîðèçîíòàëíà êîìïîçèöèÿ. Òîçè òèï êîííèöè îò ñ. Êîñòàí-
äåíåö âúðõó îáðåäíèÿ ïåøêèð ïîêàçâàò, ÷å ñòàâà äóìà çà
âîèíè è áîéíè êîíå. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å êîíå è
êîííèöè â òúêàíèòå ñå ñðåùàò êàêòî ïðè õúðöîèòå, êàïàí-
öèòå è äîáðóäæàíöèòå, òàêà è â òúêàíèòå îò Øóìåíñêî-
Ïðîâàäèéñêèÿ ðåãèîí. Ïðè òîâà íàâñÿêúäå ñòàâà äóìà çà
áîéíè êîíå, êàêâèòî èçîáðàæåíèÿ ñà ïîçíàòè îò âðåìåòî
íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, èçâåñòíè îùå è ñ òîâà, ÷å
ñà áèëè íèñøà ïîðîäà, îòãëåæäàíà íà ñâîáîäíà ïàøà è èç-
ïîëçâàíà ñàìî ïî âðåìå íà âîéíà.
Èçñëåäâàíåòî íà òúêàíòà è ìàòåðèàëèòå ïîêàçà, ÷å ïåø-
êèðúò, íàìåðåí â ñ. Êîñòàíäåíåö, å îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà
XVIII â. Ñúùèÿò áåøå îòêðèò â ìåñòíàòà öúðêâà. (Ñïîðåä
îáè÷àÿ ìåñòíèòå æèòåëè ïîñòàâÿò êàòî äàðåíèÿ òúêàíè,
ïðåäìåòè è äðóãè âúðõó èêîíè íà Ñâ. Áîãîðîäèöà - çà çàê-
ðèëà íà äîìà, ñåìåéñòâîòî, çà èçöåëåíèå íà áîëåí è ïð.)
Ëåòÿùè áåëè è ÷åðâåíè äðàêîíè
Îáð. 9. Óâåëè÷åí äåòàéë îò êîìïîçèöèÿòà “ëåòÿùè äðàêîíè” âúðõó
ñâàòáåíà êúðïà îò ñ. Êîñòàíäåíåö
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ìåæäó äâàòà ôðèçà íà ãàëîïèðàùèòå êîííèöè ïî øè-
ðèíàòà íà òúêàíòà âúâ âåðòèêàëåí ðèòúì ñà èçîáðàçåíè
ñàìèòå äðàêîíè. Ðåäóâàò ñå ÷åðâåí äðàêîí, ñëåäâàí îò
áÿë äðàêîí. Òàêà å â öÿëàòà êîìïîçèöèÿ îò ñåäåì äðàêî-
íà - îò åäíàòà è îò äðóãàòà ñòðàíà â êðàèùàòà íà ïåøêè-
ðà. Äðàêîíèòå ñà èçîáðàçåíè âúâ âåðòèêàëåí ðèòúì è
åäíàêâà îòäàëå÷åíîñò åäèí îò äðóã. Òÿëîòî íà äðàêîíà å
ïðåäñòàâåíî â ïðîôèë, òúíêî è ñèëíî èçâèòî, îáðàçóâà-
ùî íåùî êàòî èçïú÷åíè ãúðäè. Íÿìàò êðàêà è êðèëå, à
òúíêè ïåðêè ïî öÿëîòî òÿëî âúðõó ïðåâèòèÿ ãðúá. Î÷å-
âèäíî äðàêîíúò èìà çìèåîáðàçíî òÿëî, áåç ïîçíàòîòî
òóëîâèùå è ÷åòèðèêðàêîòî èçîáðàæåíèå, êàêòî å òîâà ïðè
êðèëàòèòå äðàêîíè â öúðêîâíàòà äúðâîðåçáà, èçîáðàæå-
íèÿ íà èêîíè è äðóãè Ãëàâàòà íà òåçè äðàêîíè å èíòå-
ðåñíî îôîðìåíà è ðàçëè÷íà îò îïèñàíèòå äðàêîíè. Òÿ å
ãîëÿìà è ïðåäñòàâëÿâà íåùî êàòî “øàïêà”, ìîæå áè øè-
ðîêî îòâîðåíà. Ãîðíàòà ÷àñò íà áåëèòå äðàêîíè å ÷åðâå-
íà, äîêàòî òÿëîòî è òúíêèòå “ïåðêè” ïî öÿëîòî òÿëî ñà
áåëè, êàêòî è òúíêîòî òÿëî íà äðàêîíà. Ðåäóâàíåòî íà
÷åðâåíè è áåëè äðàêîíè â îïðåäåëåí ðèòúì ïðåäñòàâëÿ-
âà åäíà òâúðäå íåïîçíàòà ôîðìà íà èçîáðàæåíèÿ. Òîâà
äàâà îñíîâàíèå äà äîïóñíåì, ÷å ñòàâà äóìà çà èçòî÷íà
ôîðìà íà ïðåäñòàâÿíå íà ëåòÿùè äðàêîíè (îáð. 9).
Ëåòÿùè ÷åðâåíè è ñèíè äðàêîíè (îáð. 10)
Îáð. 10. Ëåòÿùè äðàêîíè - ÷åðâåíè è ñèíè, âúðõó ñâàòáåíà êúð-
ïà îò íà÷. íà XIXâ., ñ. Êîñòàíäåíåö
Âòîðèÿò ïåøêèð îò ñ. Êîñòàíäåíåö, êîéòî å îò íà÷à-
ëîòî íà XIX â., ïîêàçâà, ÷å ñà íàëèöå íå ñàìî îáùè ÷åð-
òè, íî è èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ â èçîáðàçÿâàíåòî íà îðíàìåí-
òíèòå êîìïîçèöèè â äâàòà êðàÿ íà ñâàòáåíèÿ îáðåäåí ïåø-
êèð. Ñõåìàòà â ðàçïîëîæåíèåòî íà óêðàñàòà å òðèñúñòàâ-
íà õîðèçîíòàëíà êîìïîçèöèÿ.  öåíòðàëíàòà ÷àñò (øèðî-
êîòî ïîëå) ñà ðàçïîëîæåíè îðíàìåíòèòå, êàòî ñå ðåäóâàò
÷åðâåí äðàêîí è ñèí äðàêîí. Ïðîñòðàíñòâîòî å çàïúëíåíî
îò îêîëî øåñò èçîáðàæåíèÿ, êîèòî ñúùî íàïîäîáÿâàò
äðàêîí-çìåé, ñ èçâèòî òÿëî è òúíêè ïåðêè ïî ãúðáà. Ãëà-
âàòà íà äðàêîíà å çíà÷èòåëíî ïî-ãîëÿìà ïî ðàçìåð è àíà-
òîìè÷íèÿò ïðîôèë íà òÿëîòî è îñîáåíî íà ãëàâàòà å ìíî-
ãî äîáðå î÷åðòàí ñ åäíà ïî-ðåõàâà òåêñòèëíà òåõíèêà.
Èçîáðàæåíèÿòà îò äâåòå ñòðàíè íà êúðïàòà ñà åäíàêâè, ò.
å. íÿìà ëèöåâà è îïàêîâà ñòðàíà, à òúêàíòà è ðèñóíúêúò ñà
èçãðàäåíè ìíîãî ïðîôåñèîíàëíî è ñ ãîëÿìî óìåíèå â
ïðåñúçäàâàíåòî íà òåçè ìèòîëîãè÷íè ñúùåñòâà, êîèòî
èìàò íàëè÷íè ïúðâîîáðàçè ñ õèáðèäíè ñú÷åòàíèÿ ìåæäó
âëå÷óãèòå - çìèÿ, ñìîê - â Öåíòðàëíà Àçèÿ. ×åñòî ïúòè
òåçè ìèòîëîãè÷íè ñúùåñòâà, êúì êîèòî ñå îòíàñÿò è ëåòÿ-
337
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ùèòå äðàêîíè, ñà ñ ãëàâà íà ïòèöà (îáð. 6), äâóêðàêè, íî ñ
ðàç÷ëåíåíà äúëãà çìèéñêà îïàøêà, êàêâèòî ñà èçîáðàæå-
íèÿòà â åäíà øåâèöà îò Ñîôèéñêî îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà
XIX â. (îáð. 5 è 6).  íÿêîè ñëó÷àè ìîãàò äà ñå âèäÿò èçîá-
ðàæåíèÿ â èðàíñêîòî èçêóñòâî îò åïîõàòà íà êúñíàòà àí-
òè÷íîñò, êàêòî è âúðõó ñúäîâåòå íà çëàòíîòî ñúêðîâèùå
îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, Òðàíñèëâàíèÿ, ïðèíàäëåæàùî íÿ-
êîãà (ñïîðåä ðóíè÷åñêè íàäïèñè) íà êàí Àñïàðóõ (âæ. Ð.
Ñåôòåðñêè. Ïåò ñúäà ñ íàäïèñ “Àñïàðóõ” âúðõó ñúêðîâè-
ùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø. - Â. “Íàðîäåí áóäèòåë” (Âàð-
íà), ãîä. VII, áð. 8). Ïðåíàñÿíåòî íà öåíòðàëíîàçèàòñêè
÷åðòè â ìèòîëîãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå è èçêóñòâîòî å èñòî-
ðè÷åñêè íàïúëíî îáÿñíèìî è áåç âñÿêàêâè áåçïî÷âåíè õè-
ïîòåçè (Ð. Ñåôòåðñêè. Ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå îò Öåí-
òðàëíà Àçèÿ â Åâðîïà è êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêèòå èì ñëå-
äè äî íàøè äíè. - Âúâ Âå÷åí êàëåíäàð íà áúëãàðèòå çà
1998 ã.). Ñúïîñòàâêèòå íà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” îò òúêàíèòå
îò ñ. Êîñòàíäåíåö ñ èçîáðàæåíèÿòà âúðõó ðóñåíñêèÿ êà-
ìåíåí ðåëåô îò X-XI â., êàêòî è ñúñ ñêóëïòóðíèòå
öúðêîâíè äúðâîðåçáè îò XVIII è XIX â. ïîêàçâàò, ÷å ñà
íàëèöå òàêèâà ðàçëè÷èÿ è ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å èìàò åäèí
è ñúù ïðîèçõîä (îáð. 3, 4). Ñëåäîâàòåëíî ãåíåçèñúò íà
ôîðìèòå è òÿõíàòà ìèòîëîãè÷íà ñúùíîñò èìàò ðàçëè÷åí
ïðîèçõîä, êîåòî ñå äúëæè è íà ðàçëè÷íè åòíè÷åñêè
íîñèòåëè ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ïðåç
XII-XI âåê.
×åòèðèòå äðàêîíà è “äúðâîòî íà æèâîòà”(îáð. 7)
Ïðè îïèñâàíå íà åòíîãðàôñêàòà êîëåêöèÿ â ìóçåéíàòà
ñáèðêà íà Õóäîæåñòâåíàòà àêàäåìèÿ â Ñîôèÿ ïðåç 1986
ã., â êîÿòî ñå ñúõðàíÿâàò õóäîæåñòâåíè ïðîèçâåäåíèÿ íà
íàðîäíîòî èçêóñòâî, áå îòêðèòà íåâåðîÿòíà êîìïîçèöèÿ
îò õóäîæåñòâåíà òúêàí, ïðåäèçâèêâàùà íàó÷åí èíòåðåñ ñúñ
çàãàäú÷íàòà ñè îðíàìåíòàëíà êîìïîçèöèÿ. Òúêàíòà å ñ
ðàçìåðè 50 x 90 ñì, äâóöâåòíà. Îñíîâàòà å ïàìó÷íà ñ âúë-
íåí è ïàìó÷åí âúòúê. Èçïúëíåíà å íà äîìàøåí ñòàí ñ îñî-
áåí âèä “íàâîäêà”, ïîçâîëÿâàùà äà áúäå èçòúêàíà ñëîæ-
íàòà êîìïîçèöèÿ. Ñðàâíèòåëíîòî ïðîó÷âàíå ïîêàçà, ÷å
òàçè õóäîæåñòâåíà òúêàí å ïðîèçâîäñòâî íà âúçðîæäåí-
ñêàòà òðàäèöèÿ â Êîòëåíñêèÿ êðàé, Æåðàâíà, Òè÷à è äðóãè.
Áÿõà óñòàíîâåíè ðåäèöà ïîäîáíè õóäîæåñòâåíè òúêàíè ñ
àíàëîãè÷íè êîìïîçèöèè è ìèòîëîãè÷íî ñúäúðæàíèå. Òåçè
òúêàíè - ñúñ ñúîòâåòíàòà òåõíîëîãèÿ è óïîòðåáàòà ñàìî
íà äâà öâÿòà, ñà áèëè øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè â òîçè êðàé
ïðåç XVIII è XIX âåê. Òðóäíî ìîæå äà ñå îïðåäåëè äåéñò-
âèòåëíî îòêîãà áèòóâà òîâà ÿâëåíèå â Êîòëåíñêèÿ êðàé,
íî òåçè òúêàíè ñúñ ñúîòâåòíèòå ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè ÿâíî
èìàò ìíîãîâåêîâíà òðàäèöèÿ, è òî ñàìî â òîçè ðåãèîí.
Ðàçãëåæäàìå òàçè êîòëåíñêà òúêàí â íàñòîÿùàòà ñòà-
òèÿ, çàùîòî òÿ ïîêàçâà íåïîçíàòî ÿâëåíèå. Êîìïîçèöèÿòà
âúðõó òúêàíòà - âåðîÿòíî çà âúçãëàâíèöà, èìà ïåò êîìïî-
çèöèîííè ïðîñòðàíñòâà, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ñèìåòðè÷-
íî.  ÷åòèðèòå úãúëà ñà êîìïîçèðàíè ïåòîúãúëíè ôèãóðè,
íàïîäîáÿâàùè êúùè÷êè, â êîèòî å èçîáðàçåíî äúðâî. Îò
ñòâîëà íà äúðâîòî ñèìåòðè÷íî âëÿâî è âäÿñíî ñà äàäåíè
“êëîí÷åòà” - ïî òðè íà áðîé, íà âúðõà íà êîèòî èìà ðîì-
áîèäíè î÷åðòàíèÿ, êîèòî íàâÿðíî ïîäñêàçâàò, ÷å òîâà å
“ïëîäíî äúðâî”, ìîæå áè ñèìâîëèçèðàùî “äúðâîòî íà
ïîçíàíèåòî”. Çà òàêàâà êîíñòàòàöèÿ ïîìàãà èçñëåäâàíåòî
íà áúëãàðñêè êèëèìè îò XVII-XVIII â., êàêòî è èçîáðà-
æåíèÿòà íà “äúðâîòî íà æèâîòà”. Ïîäîáíè âìåñòâàíèÿ íà
338
áèáëåéñêèÿ ñþæåò íå ñà èçâåñòíè ïðè ÷óæäè - ïî-áëèçêè
è ïî-äàëå÷íè íàðîäè.
Öåíòðàëíàòà êîìïîçèöèÿ èìà äâîéíà êðúñòîîáðàçíà
ôîðìà - ÿâëåíèå, êîåòî å ïîçíàòî ó íàñ ãëàâíî â íÿêîè
ñòàðè áúëãàðñêè ïëúñòåíè êèëèìè îò Êîïðèâùèöà îò XVII
è XVIII â. ßâíî è åäíèòå, è äðóãèòå òåêñòèëíè îðíàìåí-
òèðàíè èçäåëèÿ îò èçêóñòâîòî íà ñòàðèòå áúëãàðè ïî÷è-
âàò íà ìíîãî äðåâíà òðàäèöèÿ è áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å
òîâà å íàöèîíàëíà ÷åðòà, áåç äà ñå ñìÿòà, ÷å òîâà ïî÷èâà
íà õðèñòèÿíñêè ìèòîëîãè÷íè ïðèíöèïè. Òàêà âúðõó ñðåä-
íàòà ÷àñò íà õóäîæåñòâåíàòà òúêàí îò Êîòëåíñêèÿ êðàé
(îáð. 7) îñâåí êðúñòîâèäíàòà ôîðìà íà êîìïîçèöèÿòà íà
áÿë, ïðîøàðåí ôîí èìà ïîâòàðÿùà ñå êðúñòîâèäíà êîì-
ïîçèöèÿ ñ âåðòèêàëíà è õîðèçîíòàëíà ñèìåòðèÿ, íî ñúùî
òàêà è ãîðíà è îáðàòíà (îáúðíàòà íàäîëó) ñèìåòðè÷íà
÷àñò. Ïðè ïîñòàâÿíå íà òúêàíòà â õîðèçîíòàëíî ïîëîæå-
íèå ñå ïîëó÷àâàò äâå ðàâíîñòîéíè êîìïîçèöèîííè î÷åðòà-
íèÿ - ëÿâà è äÿñíà ÷àñò. Èìåííî òàçè ñïåöèôè÷íà êðúñòî-
îáðàçíà ôîðìà ïðåäñòàâëÿâà ìèòîëîãè÷íîòî ñúäúðæàíèå íà
öÿëàòà êîìïîçèöèÿ, à èìåííî äúðâîòî íà æèâîòà è ñèìåò-
ðè÷íîòî èçîáðàçÿâàíå íà äðàêîíîâè ãëàâè - ñèëíî ñòèëè-
çèðàíè, îáúðíàòè êúì ñòâîëà íà ìèòîëîãè÷íèÿ ñèìâîë.
Ñèëíî ñòèëèçèðàíèòå ãëàâè íà äðàêîíèòå, êîåòî ëè÷è îò
î÷èòå, ïîäñêàçâàò çà äàëå÷íà îáùà âðúçêà íà ãëàâèòå íà
äðàêîíèòå îò êîìïîçèöèèòå âúðõó òúêàíèòå îò ñ. Êîñòàí-
äåíåö (îáð. 9 è 10) ñ êîòëåíñêàòà êîìïîçèöèÿ (îáð. 7).
IV. ÄÐÀÊÎÍÚÒ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß È
ÎÁÐÀÇÍÎÑÒ (ÎÁÐ. 11-13)
Âå÷å îòáåëÿçàõìå, ÷å òîâà èçñëåäâàíå å íà áàçà ñú-
ïîñòàâèòåëåí àíàëèç ìåæäó “ëåòÿùèòå äðàêîíè” âúðõó
òåêñòèëíè ïðîèçâåäåíèÿ è àíàëîãè÷íè ìèòîëîãè÷íè èçîá-
ðàæåíèÿ íà äðàêîí, íàðè÷àí “ëóí”, ó êèòàéöèòå. Áå óñòà-
íîâåíî, ÷å ïåòàòà êàëåíäàðíà àñòðîíîìè÷åñêà ãîäèíà ïî
äâàíàäåñåòèÿ êàëåíäàðåí öèêúë ó áúëãàðèòå è êèòàéöèòå
å äðàêîíúò. Òîâà ïîçâîëÿâà äà áúäå íàïðàâåí è ñúïîñòà-
âèòåëåí àíàëèç ìåæäó îáðàçíîòî ïðåäñòàâÿíå íà äðàêîíà
ó áúëãàðèòå è ó êèòàéöèòå, ìàêàð ÷å ìåæäó äâàòà åòíîñà
ëåæè îãðîìíî ãåîãðàôñêî ïðîñòðàíñòâî è ãîëÿìà îòäàëå-
÷åíîñò âúâ âðåìåòî (II â. ïð. í. å. è XVIII-XIX â., êîãàòî
ÿâíî å äîøúë êðàÿò íà ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè èçîáðàæå-
íèÿ, äîêàòî ó êèòàéöèòå òîçè ìèòîëîãè÷åí ñèìâîë áèòóâà
è äíåñ).
Äðàêîíúò â äðåâíîñòòà å áèë íå ñàìî ìèòîëîãè÷åí
îáðàç â êèòàéñêàòà êóëòóðà, íî è îáðàçåí ñèìâîë, äúëáî-
êî çàëåãíàë â êèòàéñêîòî èçêóñòâîòî ïðåç ðàçëè÷íèòå èñòî-
ðè÷åñêè ïåðèîäè (âæ. Êèòàéñêà ìèôîëîãèÿ. - Â: Ìèôû
íàðîäîâ ìèðà. Ò. I, À-Ê, ñ.652-662, áèáë. ñ.661-662). Äðà-
êîíúò, ò.å. Ëóí-Âàí - äðàêîí íà öàðåòå, å ïðåäñòàâÿí êàòî
÷åòèðèíîãî ñúùåñòâî ñ äúëãî òÿëî íà çìèÿ (îáð. 12) èëè
êàòî ëåòÿù äðàêîí, êàêòî å ïðåäñòàâåí â êèòàéñêà èëþñò-
ðàöèÿ îò XIX â. - øåñòâèå îò ãðóïà ìúæå, íîñåùè äðàêîí
(îáð. 11). Ïðè âñè÷êè ðàçíîâèäíîñòè íà äðàêîíà â êèòàéñêî-
òî èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî ãëàâàòà å íàé-õàðàêòåðíàòà
÷àñò - âèíàãè ãîëÿìà, îòâîðåíà, îò íåÿ èçëèçà åçèê èëè
ïëàìúê (îáð. 13). Òåçè è äðóãè îñîáåíîñòè â èçîáðàçÿâà-
íåòî íà êèòàéñêèÿ äðàêîí ïîçâîëÿâàò äà òúðñèì îáùèòå
ÿâëåíèÿ ìåæäó íàøèòå èçîáðàæåíèÿ îò ñ. Êîñòàíäåíåö,
Ðóñåíñêî, è êèòàéñêè àíàëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ.

Îáð. 11. Øåñòâèå ñ ìàêåò íà äðàêîí. Êèòàéñêà èëþñòðàöèÿ îò XIX â.
Îáð. 12. Èçîáðàæåíèå íà “ëåòÿù äðàêîí”, êèòàéñêà èëþñòðàöèÿ
V. ÁÚËÃÀÐÑÊÎ-ÊÈÒÀÉÑÊÈ ÑÚÏÎÑÒÀÂÊÈ ÍÀ ÄÐÀÊÎÍÈÒÅ
1. Èëþñòðàòèâåí àðõåòèï. Óñòàíîâåíî å, ÷å äðàêîíúò
å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí ìèòîëîãè÷åí ôåíîìåí â ðàçëè÷-
íèòå íàðîäè è êîíòèíåíòè - äîðè áåç âñÿêàêâà èñòîðè-
÷åñêà è åòíè÷åñêà âðúçêà. Ïî÷òè âèíàãè èçîáðàæåíèåòî
íà äðàêîíà, ãðèôîíà è ïîäîáíè íà òÿõ ïðåäñòàâëÿâà õèá-
ðèäíî ñú÷åòàíèå îò òåëåñíè ôîðìè íà âëå÷óãè (çìèè è
äðóãè) è ïòèöè (ñúñ ñòðàííè ãëàâè, êðèëå è îïàøêè, êàê-
âèòî ñà îáðàçèòå îò Ñîôèéñêî - îáð. 6, 7). Òîçè òèï ôàí-
òàñòè÷íè ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ îò Ñîôèéñêî ÿâíî
èìà èñòîðè÷åñêî ìèíàëî âúâ âÿðâàíèÿòà íà äðåâíèòå è
ñðåäíîâåêîâíèòå áúëãàðè è áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å ôàí-
òàñòè÷íèòå ïòèöè ñ ðàç÷ëåíåíà çìèåîáðàçíà îïàøêà è ñ
êðèëå êàòî íà ãðèôîí, êàêâèòî ñå ñðåùàò â íÿêîè ñðåäíî-
âåêîâíè ïàìåòíèöè íà èçêóñòâîòî, èìàò äðåâåí ñòàðîáúë-
ãàðñêè ìèòîëîãè÷åí îáðàç.
Îáð. 13. Èçîáðàæåíèÿ íà ãëàâè íà êèòàéñêè ëåòÿùè äðàêîíè îò
ðàçëè÷íè åïîõè
Âòîðàòà ãðóïà ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ ñà ÷åòèðè-
íîãèòå äðàêîíè â áúëãàðñêè ñðåäíîâåêîâíè è âúçðîæäåí-
ñêè ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî. Òàêà íàïðèìåð íÿìà ñú-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ùåñòâåíî ðàçëè÷èå â èçîáðàæåíèåòî íà êàìåííèÿ ðåëåô
îò Ðóñå îò Õ-ÕI â. (îáð. 3) è öúðêîâíàòà äúðâîðåçáà, èçîá-
ðàçÿâàùà ÷åòèðèíîã ëåòÿù äðàêîí (îáð. 4). Âñúùíîñò îùå
íå å ñúáðàí äîñòàòú÷åí èëþñòðàòèâåí ìàòåðèàë çà èçîá-
ðàæåíèÿòà íà çìåÿ èëè äðàêîíà, çà äà áúäàò ïðîñëåäåíè
çîîìîðôíèòå õèáðèäíè ðàçíîâèäíîñòè íà òîçè ìèòîëî-
ãè÷åí ôåíîìåí ó áúëãàðèòå. ßâíî å, ÷å òàêîâà ïî-ïúëíî
èçó÷àâàíå íà äðàêîíà â áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ èìà ñâîå-
òî äúëáîêî èñòîðè÷åñêî îïðàâäàíèå. Âñå ïàê äðàêîíúò â
áúëãàðñêîòî èçêóñòâî ñå ÿâÿâà êàòî ÷åòèðèíîãî õèáðèäíî
ñúùåñòâî èëè êàòî äâóêðàêà “ïòèöà”. Ëåòÿùèòå äðàêîíè
îò îáðåäíèòå ñâàòáåíè êúðïè îò Êîñòàíäåíåö îò
XVIII-XIX â. ñà âèíàãè â îïðåäåëåí ðèòúì íà öâåòîâî
ðåäóâàíå - ÷åðâåíè-áåëè-÷åðâåíè èëè ÷åðâåíè-ñèíè-÷åð-
âåíè, è ñà èçîáðàçåíè âúâ âåðòèêàëíî ïîëîæåíèå è îáúð-
íàòà ñèëíî ðàçäâèæåíà ïîçà. Ñëåäîâàòåëíî ïîñî÷åíèòå
ïðèìåðè äàâàò îñíîâàíèå çà çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñòàâà äóìà
çà äâà èëè ïîâå÷å åòíè÷åñêè íîñèòåëè, åäèí îò êîèòî å
íåñúìíåíî ïðàáúëãàðñêèÿò ìíîãîïëåìåíåí ñúñòàâ, èìàù
íÿêîãà òÿñíà âðúçêà ñúñ ñåâåðîçàïàäíèòå êèòàéñêè ïëå-
ìåíà ïî âðåìåòî íà ïåðèîäà ×æàíãî, V-III â. ïð. í.å.
(Èñòîðèÿ Êèòàÿ. Ì., 1974, ñ.17-32).
Èçîáðàæåíèÿòà íà äðàêîíà, èëè Ëóí, ñúùî ïðåäñòàâ-
ëÿâà õèáðèäíî ñúùåñòâî, êîåòî ñå ÿâÿâà òó êàòî âëå÷óãî
áåç êðàêà, èëè êàòî ÷åòèðèíîãî, ïîäîáíî íà õèùíî ñú-
ùåñòâî, âèíàãè ñ øèðîêî îòâîðåíà ãîëÿìà óñòà, îò êîÿòî
èçëèçà èçïëåçåí åçèê èëè îãíåíà ñòðóÿ (îáð. 12 è 13). Ìíîãî
÷åñòî ïðè ðàçëè÷íè ñëó÷àè íà îáùåñòâåíè ïðàçíåíñòâà
êèòàéöèòå ïðèãîòâÿò ãîëåìè äðàêîíè, ñ êîèòî ïðîâåæäàò
øåñòâèÿ (îáð. 11), êàòî ãè ðàçäâèæâàò âèñîêî âúâ âúçäóõà,
ñ êîåòî ïðåäèçâèêâàò ñèëíè ðåëèãèîçíè ÷óâñòâà. Èìåííî
òîçè òèï ìàêåòè-äðàêîíè ïîêàçâàò íàé-ãîëÿìàòà ïðèëèêà
ìåæäó áúëãàðñêèòå îáðàçöè îò Êîñòàíäåíåö è øåñòâèÿòà
ñ äðàêîíè. Ìîæå áè äðåâíèòå áúëãàðè (íÿêîè îò ïëåìåíà-
òà) ñà óïðàæíÿâàëè ïðàçíè÷íè “óâåñåëåíèÿ” ñ ëåòÿùè äðà-
êîíè, êàêâèòî ñà îáðàçöèòå îò Ðóñåíñêî. Â òîçè ñìèñúë å
èíòåðåñíà âðúçêàòà íà ñêèòñêèÿ äðàêîí îò Êóë-Îáà -Ñå-
âåðíî Ïðè÷åðíîìîðèå (Êðèì) ñ êèòàéñêèÿ è áúëãàðñêèÿ.
2. Êàëåíäàðíè ñúïîñòàâêè. Êàêòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî,
â áúëãàðñêèòå èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè ñàìî âåäíúæ å îò-
áåëÿçàíà ãîäèíàòà Âåð (Âåðåíè), ò. å. ñúîòâåòñòâàùà íà
ãîäèíàòà íà äðàêîíà. Ó ïðàáúëãàðèòå òîâà å ïåòàòà ïîðåä
ãîäèíà (îáð. 1), â êîÿòî êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà è êîåòî
ñúîòâåòñòâà íà 668 ã., ìàêàð Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ äà å óò-
âúðäåíà êàòî äúðæàâà ïðåç 681 ã. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì
îáà÷å, ÷å ïî âñè÷êî ñòàâà ÿñíî, ÷å ïðàáúëãàðñêàòà ãîäèíà
å áèëà ñëúí÷åâî-ëóííà è å çàïî÷âàëà îò çèìíîòî ñëúíöåñòî-
åíå - 21-22 äåêåìâðè (âæ. Ð, Ñåôòåðñêè. Îïèò çà ñèñòå-
339
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðîíîìè÷åñêèòå òåðìèíè ó
äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè. -Ïðîáëåìè íà
êóëòóðàòà, 1981, êí. 4, ñ. 26). Áè ìîãëî äà ñå ñìÿòà, ÷å ðå-
äèöà ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ àñòðîíîìè÷åñêèÿ êàëåíäàð, ñà
íàìåðèëè ñâîåòî ðåøåíèå.
VI. ÍßÊÎÈ ÏÀËÅÎËÈÍÃÂÈÑÒÈ×ÍÈ ÏÐÈÌÅÐÈ -
ÁÚËÃÀÐÑÊÎ-ÊÈÒÀÉÑÊÈ ËÅÊÑÅÌÈ
Èçâåñòíèÿò ïîëñêè àëòàèñò îðèåíòàëèñò ïðîô. Åäâàðä
Òðèÿðñêè - äîáúð ñïåöèàëèñò ïî ïðàáúëãàðñêàòà åòíîèñòî-
ðè÷åñêà öèâèëèçàöèÿ è êóëòóðà, óñòàíîâÿâà, ÷å ÷àñò îò
ïðàáúëãàðèòå ñå äâèæàò îò Ñåâåðíèÿ ïúò íà êîïðèíàòà îò
Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà. Òå ñà íîñèòåëè íà öåííîñòè,
ñïåöèôè÷íè çà òîçè ðåãèîí, íàñåëåí ñ ðàçíîåòíè÷åñêî è
ðàçíîåçèêîâî íàñåëåíèå. Ò. Òàíåâ îòêðè ïðîòîòèïà íà ñî-
ôèéñêàòà âåçáåíà êîìïîçèöèÿ “åëáåòèöà” â êèòàéñêè îð-
íàìåíòàëíè êîìïîçèöèè, à òîâà ñà ðåçóëòàòè, êîèòî òðÿá-
âà äà ñå âçåìàò ïðåäâèä â íàøèòå èçñëåäâàíèÿ, îòíàñÿùè
ñå äî ïðîáëåìà çà ïàëåîëèíãâèñòè÷íèòå ëåêñåìè â áúë-
ãàðñêèòå ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò VII-XI â., êàêòî è â ðåä-
êè äèàëåêòíè àðõàèçìè èçâúí ñëàâÿíñêîòî è èíäîåâðî-
ïåéñêî åçèêîçíàíèå. Â áúëãàðñêàòà ñòàðèííà àíòðîïîíè-
ìèÿ ñà íàëèöå ìúæêè è æåíñêè èìåíà, êîèòî íå áèõà ìîã-
ëè äà áúäàò îò èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä, à ñà ïî-ñêîðî
îò äðåâíèÿ öåíòðàëíîàçèàòñêè åçèêîâ ôîíä. Íîñèòåëèòå
íà òåçè àíòðîïîíèìè ó ñòàðèòå áúëãàðè, ïðåäàâàíè ïðåç
âåêîâåòå íà ñâîèòå ïîêîëåíèÿ, ñà âàæíî óêàçàíèå êúì ïðîá-
ëåìà, êîéòî òðåòèðàìå.
Øàí. Ëè÷íèòå èìåíà (ËÈ) - áèëè òå ìúæêè (ÌËÈ),
èëè æåíñêè (ÆËÈ), ñå îòêðèâàò è ïðÿêî, è êîñâåíî âúâ
ôîëêëîðíèòå ìàòåðèàëè. Êàòî ïðèìåð ùå ïîñî÷èì êúñà
ïðèñïèâíà ïåñåí, ïîâòàðÿíà íåêîëêîêðàòíî ïðè ëþëåå-
íåòî íà áåáåòî: “Øàí, Øàí, Øàíåòî. Øàíåòî îäè çà âîäà,
ñî åíî ñòîìíå çà âîäà...” (Öàíà Êðúñòåâà Æàðäàíîâà,
ðîä. ñ. Êîñèíåö, Êîñòóðñêî, Åãåéñêà Ìàêåäîíèÿ, çàï. â
Ñîôèÿ 1953 ã.).  ðåçóëòàò íà ÷ëåíóâàíåòî îïðåäåëåíî ñå
ðàçáèðà, ÷å ñòàâà äóìà çà ÆËÈ.  êúñíàòà àíòðîïîíèìèÿ
íà áúëãàðèòå îò Êîñòóðñêèÿ êðàé òàêîâà èìå íå å èçâåñò-
íî, íî ñå ñðåùà â äðóãè êðàèùà íà áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà
òåðèòîðèÿ.  åäíî èçñëåäâàíå íà Ðîñåí Ìàë÷åâ îò 1992 ã.,
ïîñâåòåíî íà ñòàðèííàòà ïåñåí “Øàíêî ñè Áîíêà çàëþáè -
èñòîðèÿ íà åäíà ïåñåí îòÇàé÷àðñêî”, àâòîðúò îòêðèâà
ïåñåíòà íå ñàìî â Çàé÷àðñêî, íî è â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãà-
ðèÿ: Êóëñêî, Ëîìñêî è äðóãè. Ïåñåíòà å èçâåñòíà è â Ñåâå-
ðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (ñ. Äîëíà Êàáäà, Ïîïîâñêî). Åòî êðà-
òúê ïðèìåð îò ïðèëîæåíèòå îò Ðîñåí Ìàë÷åâ ïåñíè: “Áîí-
êà ñå ëþáè ñúñ Øàíêî/ ãîäèíà è ïîëîâèíà./ Áîíêà íà Øàí-
êî äóìàøå: / Ëèáå ëå Øàíêî, Øàíêî ëå,/ ìåíå ìà ìàìà ñãî-
äèëà/ âúâ òîçè ïóñòè Íåãîòèí...” (â: Èçâåñòèÿ íà Èñòîðè-
÷åñêèÿ ìóçåé - Êþñòåíäèë. Ò. IV, 1992,ñ.173-176). Êàòî ÆËÈ
(êàòî óìàëèòåëíî - Øàíêà, îò Øàíà) å ïîçíàòî â Ñîôèéñêî,
à êàòî ÌËÈ - Øàíî, Øàíå, Øàíè è ïðîèçâîäíî ôàìèëíî
èìå, Ñò. Èë÷åâ ïîñî÷âà ïðèìåðè ïî÷òè îò öÿëà Áúëãàðèÿ
(Ñò. Èë÷åâ. Ðå÷íèê íà ëè÷íèòå è ôàìèëíèòå èìåíà ó áúë-
ãàðèòå. Ñ., 1969, ñ.551-552). Åäâà ëè áè ìîãëî äà áúäå èçâå-
äåíî èìåòî Øàíî îò Àëåêñàíäúð, êàêòî Ñò. Èë÷åâ ïðåäïî-
ëàãà. Äîñòàòú÷íî ïðèìåðè ïîêàçâàò, ÷å èìåòî èìà êîðåííà
îñíîâà, à íå íàñòàâêà, çà êîåòî èìà è äðóãè ïðèìåðè.
340
Îáð. 14. Îðíàìåíòàëíà êîìïîçèöèÿ Âúðõó êðàèùà íà ñâàòáåí
ñòàíåì ïåøêèð îò XVIII â., ñ. Êîñòàíäåíåö
 êèòàéñêàòà îíîìàñòèêà èìåòî å äîáðå èçâåñòíî -
íàïðèìåð èìïåðàòîð Øàí ßí (390-338 ã. ïð. í. å.) (âæ.
Èñòîðèÿ Êèòàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. Ì.,
1974, ñ. 23,24). Èíòåðåñíî å îáà÷å, ÷å õóíñêèòå èìïåðà-
òîðè ñå íàðè÷àò øàíþé (øàí + þ-è). Åòî íÿêîëêî ïðè-
ìåðà: Øàíþé Áè, Øàíþé Ìî, Øàíþé Õàí, Øàíþé Äè è
ïð. (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Åòíè÷åñêè è õðîíîëîãè÷íè áå-
ëåæêè çà ïðàáúëãàðñêîòî ïëåìå Äóëî. - Ïðîáëåìè íà
êóëòóðàòà, 1980, êí. 3, ñ.63-64). Êúì ñúùèÿ îíîìàñòè÷åí
ìîäåë ìîæåì äà ïðèáàâèì è ñòàðîáúëãàðñêè åïèãðàô-
ñêè ïðèìåð îò âðåìåòî íà êàí Îìóðòàã (814-831 ã.): “Êàí
ñþáèãè Îìóðòàã: Øóí, æóïàí òàðêàíúò, áåøå ìîé ñúòðà-
ïåçíèê è óìðÿ âúâ âîéñêàòà. Ðîäúò ìó áåøå Êþðèãèð”
(âæ. Â. Áåøåâëèåâ. Ïðàáúëãàðñêè åïèãðàôñêè ïàìåòíè-
öè. Ñ., 1981, ñ. 145). Êàêòî ñå âèæäà, ñàìî â òîçè íàäïèñ
ïðàáúëãàðèçìèòå ñà: êàí, ñþ, áåã, è (3 ë., åä.÷., ïðèòå-
æàòåëíà ÷àñòèöà, ñð. êþ-ïåñè = êþïå, -ñè), Øóí (Ëè),
æóïàí, òàðêàí, êþðåãàð. Èçâåñòåí å êèòàéñêèÿò âàí Øóí
(âæ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ..., 9-10), êàêòî è Ëè Øóí îò Õ â. (âæ.
Èñòîðèÿ Êèòàÿ..., ñ. 109).
Áèõìå ìîãëè äà ïðèâåäåì îáèëåí îíîìàñòè÷åí ìàòå-
ðèàë çà Ëè, Øàí, Øóí, Áàí è ïð., êàêòî è òèòëèòå áàí -
óïðàâèòåë. ßâíî ñà íàëèöå òâúðäå ìíîãî ïðèìåðè, äîêàç-
âàùè âðúçêàòà íà íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñúñ
ñåâåðíèòå êèòàéöè â ïåðèîäà III â, ïð. í. å. äî III â. îò í.å.
Òàêà ÷å âðúçêàòà ìåæäó “ëåòÿùèòå äðàêîíè” â íàðîä-
íàòà òðàäèöèÿ - êàòî îðíàìåíòè è êîìïîçèöèè â òúêàíè,
ñâúðçàíè ñúñ ñâàòáåíèòå îáðåäè ó áúëãàðèòå õúðöîè äî
XVIII-XIX â., è àíàëîãè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ è ñèìâîëè ó
êèòàéöèòå åäâà ëè å ñëó÷àéíà. Ïî-ñêîðî å ðåçóëòàò îò
ïðîäúëæèòåëíèòå èñòîðè÷åñêè êîíòàêòè íà öåíòðàëíîà-
çèàòñêèòå áúëãàðè è ñåâåðîçàïàäíèòå êèòàéöè ïðåç ïúð-
âîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè íîâàòà åðà.
ÇÀÊËÞ×ÈÒÅËÍÈ ÁÅËÅÆÈ
Îáð. 15. Êèòàéñêà êîìïîçèöèÿ íà äðàêîíè - ëóí, êúñíî èçîáðàæåíèå

Öåëòà è ðåçóëòàòèòå îò òîâà èçñëåäâàíå ñà íàñî÷åíè
ãëàâíî êúì äðåâíàòà åòíîëîãèÿ íà ïðàáúëãàðñêèòå ïëå-
ìåíà è êîíòàêòèòå èì ñúñ ñúñåäíèòå èì íàðîäè. Çà öåëòà
ñà èçïîëçâàíè èçòî÷íèöè îò ïðèëîæíèòå èçêóñòâà - êàìå-
íîäåëñòâî, äúðâîðåçáà, âåçìî è õóäîæåñòâåíè òúêàíè îò
ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñòðàíàòà è ìàòåðèàëè îò X-XIX âåê.
Òåìàòà “ëåòÿùè äðàêîíè” ñå îêàçà ïîäõîäÿùà è êîðåñ-
ïîíäèðàùà ñ ðåäèöà äðóãè îáëàñòè íà ïîçíàíèåòî - åòíî-
ëèíãâèñòèêà è ïàëåîîíîìàñòèêà, åëåìåíòè íà ñúïîñòàâêà
íà ïðàáúëãàðñêî-êèòàéñêèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð,
ìèòîëîãè÷íè ïðåäñòàâè çà äðàêîíà ó áúëãàðè è êèòàéöè,
êàêòî è âúâ ôîëêëîðíàòà òðàäèöèÿ íà äâàòà íàðîäà, êîåòî
ïîêàçâàò è êðàéíèòå ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíåòî, êîèòî
áèõìå ìîãëè äà ôîðìóëèðàìå â íÿêîëêî òî÷êè.
1. Êàòî áàçà çà èçñëåäîâàòåëñêàòà öåë ñà èçïîëçâàíè
íåïóáëèêóâàíè è ïóáëèêóâàíè ìàòåðèàëè îò áúëãàðñêè è
êèòàéñêè îáðàçöè íà “ëåòÿùè äðàêîíè” â òÿõíîòî çîîìîð-
ôíî ìíîãîîáðàçèå.
2. Êàòî ñúùèíñêè “ïîäáóäèòåë” çà òåìàòà ïîñëóæè-
õà åòíîãðàôñêè îáðàçöè - òåêñòèëíè èçäåëèÿ (ñâàòáåíè
îáðåäíè êúðïè-ïåøêèðè, îêà÷âàíè â áðà÷íàòà ñòàÿ íà
ìëàäîæåíöèòå) îò ñåëî Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî. Áÿõà îòê-
ðèòè äâà âàðèàíòà íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - êúðïà îò ñðåäà-
òà íà XVIII â. ñ ãîðåí è äîëåí ôðèç íà èçîáðàçåíè “ãàëî-
ïèðàùè ñòàðîáúëãàðñêè êîííèöè” è ÷åðâåíè è áåëè äðà-
êîíè, îáðàçóâàùè îïðåäåëåí ðèòúì. Âòîðèÿò âàðèàíò å
êîìïîçèöèÿ ñ èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ êàêòî ïî îòíîøåíèå íà
öâåòîâåòå íà äðàêîíèòå (ðåäóâàò ñå ÷åðâåíè è ñèíè), íî
ëèïñâàò ãîðíèÿò è äîëíèÿò îðíàìåíòàëíè ôðèç ñ “ãàëî-
ïèðàùèòå êîííèöè”. Òîçè ïåøêèð å îò ñðåäàòà íà XIX â.
è ïîêàçâà èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ â áèòîâàòà òðàäèöèÿ - ãëàâ-
íî ñâàòáåíèòå îáðÿäè è ðåàëèèòå, ñâúðçàíè ñ òÿõ.
ÀÂÈÒÎÕÎË
3. Êàòî ÿâëåíèå â íàðîäíîòî ïðèëîæíî èçêóñòâî îðíà-
ìåíòèòå è êîìïîçèöèèòå íà “ëåòÿùè äðàêîíè” ñà íåïîç-
íàòè â äîñåãàøíèòå ïóáëèêàöèè è ïðåäñòàâëÿâàò íîâîîò-
êðèòè ñïåöèôè÷íè ÷åðòè âúâ ôîíäà íà òåêñòèëíèòå èçÿâè
íà ñòàðèòå áúëãàðè. Òåõíè÷åñêîòî è êîìïîçèöèîííîòî
ðåøåíèå ñà ñúâúðøåíè è ïðåäñòàâëÿâàò êëàñè÷åñêè îá-
ðàçöè ñ áîãàòî õóäîæåñòâåíî ñúäúðæàíèå.
4. Êàêòî èçîáðàæåíèÿòà, òàêà è öâåòîâîòî ðåäóâàíå íà
÷åðâåíè-áåëè è ÷åðâåíè-ñèíè äðàêîíè ñà ñâúðçàíè ñ ìè-
òîëîãèÿòà íà äðàêîíà - è ó ñòàðèòå áúëãàðè, è ó êèòàéöè-
òå, êàòî èìà è äðóãè åëåìåíòè, íàïðèìåð ìîìè÷å, êîåòî
ñòàâà ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí æåðòâà íà çåìÿ-äðàêîíà.
5.  àñòðîíîìè÷åñêèÿ êàëåíäàð íà áúëãàðèòå (ïðàáúë-
ãàðèòå), ïîçíàò ñ äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ ñè æèâîòèíñêè öè-
êúë, ïåòàòà ãîäèíà å âåð, âåðåíè = äðàêîí, ñìÿòàíà çà
ïîëîæèòåëåí çíàê. Äà ïðèáàâèì, ÷å îñíîâàòåëÿò íà Äó-
íàâñêà Áúëãàðèÿ êàí Àñïàðóõ (Èñïåðèõ) å âçåë âëàñòòà â
ãîäèíàòà “âåðåíè àëåì” = äðàêîí, àëåì (ïúðâè ìåñåö),
îòãîâàðÿùà íà 668 ã. ñ íà÷àëî 21-22 äåêåìâðè.
6.  êèòàéñêàòà àñòðîíîìè÷åñêà êàëåíäàðíà ãîäèíà
(ñúùî ñ 12-ãîäèøåí æèâîòèíñêè öèêúë) ïåòàòà ãîäèíà å
ëóí = äðàêîí. Ñâúðçàíà å ñ ìíîãî íàðîäíè âÿðâàíèÿ, ïðàç-
íèöè, ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà “ëåòÿùè” è “ïúëçÿùè”
äðàêîíè ñ ðàçëè÷íè ôîðìè íà òÿëîòî è ãëàâàòà. Ãîäèíèòå
ñà ïîçíàòè êàòî “ãîäèíà íà áåëèÿ äðàêîí”, “ãîäèíà íà
æúëòèÿ äðàêîí” è ïð.
Èçîáðàæåíèÿòà íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - áåëè, ÷åðâåíè
è ñèíè, îò ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî, õâúðëÿò ñâåòëèíà
âúðõó äðåâíèòå áúëãàðñêî-êèòàéñêè äàëå÷íè èñòîðè÷åñêè
êóëòóðíè êîíòàêòè.
341
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚÁÓÄÅÍÈßÒ ÄÓÕ
Îòãîâîð íà íàïàäêèòå ñðåùó ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ
ÉÎÐÄÀÍ ÒÀÁÎÂ
Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè çàáðàâåíîòî èìå íà áúë-
ãàðñêèÿ ó÷åí îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â. Ãàí÷î Öåíîâ âñå
ïîâå÷å ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà íàøàòà èíòåëèãåíöèÿ. Ïðåèç-
äàäåíè áÿõà íåãîâè êíèãè, èçëåçå è îòäåëíà áðîøóðà, ïîñâåòåíà
íà íàó÷íèòå ìó ïåðèïåòèè.
Êîé å Ãàí÷î Öåíîâ? Áåç ñúìíåíèå åäíà îñïîðâàíà ëè÷íîñò:
- çà îïîíåíòèòå ìó - íåñúñòîÿë ñå èñòîðèê, ÷èèòî ïðîèçâåäå-
íèÿ ñà áåç íàó÷íà ñòîéíîñò;
- çà ïî÷èòàòåëèòå ìó - åäèí îò íàé-êðóïíèòå áúëãàðñêè ó÷å-
íè, ñ äîêòîðàò îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò (è ñïîðåä ïðèðàâíÿ-
âàíåòî íà íàó÷íèòå ñòåïåíè ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà êúì
íîâèòå áúëãàðñêè ñòàíäàðòè - äîêòîð íà èñòîðè÷åñêèòå íàóêè),
ñ ïåò êíèãè, èçäàäåíè â ÷óæáèíà, îò òÿõ äâå ìîíîãðàôèè â åäíî
îò íàé-ïðåñòèæíèòå åâðîïåéñêè èçäàòåëñòâà “Wlter de Gruyter”...
Êàêâà å òî÷íî èñòèíàòà çà òâîð÷åñòâîòî è ïðîèçâåäåíèÿòà
íà Ãàí÷î Öåíîâ?
Îòãîâîð íà òîçè âúïðîñ ñå å îïèòàë äà äàäå Íèêîëàé Ïðî-
äàíîâ â ðåöåíçèÿòà ñè, ïóáëèêóâàíà â áð. 5-6 îò 2002 ã. íà ñï.
“Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä” - çà áðîøóðàòà “Âúçêðúñâàùàòà èñòî-
ðèÿ íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ” ñ àâòîðè É. Òàáîâ è Êë. Âàñèëåâ.
Âñúùíîñò íàçâàíèåòî “ðåöåíçèÿ” å ïîäâåæäàùî. Îùå â ñà-
ìîòî íà÷àëî Í. Ïðîäàíîâ îïðåäåëÿ öåëèòå, êîèòî ñè ïîñòàâÿ,
ïî äðóã íà÷èí. Ñïîðåä íåãî ãðóïè÷êà èñòîðèöè äèëåòàíòè å çà-
ïî÷íàëà “êðúñòîíîñåí ïîõîä” ñðåùó “ïðîôåñèîíàëíàòà áúëãàð-
ñêà èñòîðè÷åñêà íàóêà”; à èäåéíà îïîðà íà òåçè àìàòüîðè å íå
äðóã, à ïî÷èíàëèÿò ïðåäè ïîâå÷å îò 50 ãîäèíè Ãàí÷î Öåíîâ! Çà
äà ñïàñè íàóêàòà îò òàçè íàïàñò, Í. Ïðîäàíîâ çàåìà ïîçàòà íà
“ðèöàð çàùèòíèê” íà “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”.
Òóê òðÿáâà äà îòâîðèì åäíà ñêîáà, çà äà ñå èçâèíèì íà îíåçè
èñòîðèöè, êîèòî íå áèõà ïîæåëàëè Í. Ïðîäàíîâ äà ãè çàùèòà-
âà. Íî âñå ïàê òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçèì ñ ôàêòà, ÷å ïóáëèêóâàéêè
ñòàòèÿòà ìó â ñâîå èçäàíèå, Èíñòèòóòúò çà èñòîðèÿ íà ÁÀÍ ôàê-
òè÷åñêè ãî ëåãèòèìèðà â ïîåòàòà îò íåãî ðîëÿ íà “çàùèòíèê”.
È òàêà, çà ñïàñåíèåòî íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà èëè ïîíå íà
÷åñòòà íà ïàãîíà íà “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”, Í. Ïðîäàíîâ
ñå çàõâàùà ñ îñíîâíèÿ âðàã - Ãàí÷î Öåíîâ, à ñúâðåìåííèòå “èñòî-
ðèöè äèëåòàíòè” ñà íåùî êàòî ôîí çà îñíîâíàòà ïîëåìèêà.
Ïúðâèÿò óäàð å ñðåùó äîêòîðñêàòà äèñåðòàöèÿ íà Ãàí÷î Öå-
íîâ. Êàêòî ùå ñòàíå ÿñíî, òîé íå å èçáðàí ñëó÷àéíî. Ïîäãîòîâ-
êàòà çà íåãî å áèëà íàïðàâåíà îùå îòäàâíà, ïðåäè ìíîãî ãîäè-
íè. Íî Í. Ïðîäàíîâ å ïîäöåíèë ïðåäóïðåæäåíèÿòà, îòïðàâåíè
â ðåöåíçèðàíàòà îò íåãî áðîøóðà, ÷å â ñâåäåíèÿòà çà Ãàí÷î Öå-
íîâ â “áúëãàðñêèòå ìó äîñèåòà” (âêëþ÷èòåëíî è â óñòíèòå ñïî-
ìåíè íà ëè÷íèòå ìó âðàãîâå) ñà ìàíèïóëèðàíè, è ÷åðïè ñ ïúëíè
øåïè è þíàøêî äîâåðèå ñâåäåíèÿ îò òÿõ.
È òàêà, íà ïî÷òè öÿëà ñòðàíèöà Í. Ïðîäàíîâ ñå çàíèìàâà ñ
äåòàéëè îêîëî äèñåðòàöèÿòà íà Ã. Öåíîâ, çà äà äîêàæå, ÷å òîâà
ôàêòè÷åñêè å åäèí ìèçåðåí òðóä áåç ñòîéíîñò, ïðè òîâà íå ïî
èñòîðèÿ.
Ïî îíîâà âðåìå, ïèøå Í. Ïðîäàíîâ, â Çàïàäíà Åâðîïà ìíî-
ãî óíèâåðñèòåòè ñà ðàçäàâàëè äîêòîðàòè áåç ïîêðèòèå. Òàêúâ
áèë è ñëó÷àÿò ñ Ã. Öåíîâ.
Òàêà ôàêòè÷åñêè Áåðëèíñêèÿò óíèâåðñèòåò, êúäåòî Öåíîâ å
ïîëó÷èë äîêòîðàòà ñè, å ïðè÷èñëåí êúì “ëîøèòå óíèâåðñèòå-
òè” - íåùî, êîåòî áóäè ó÷óäâàíå è íà êîåòî î÷åâèäíî íÿìà êîé
äà ïîâÿðâà. Çàòîâà Í. Ïðîäàíîâ ïîëàãà óñèëèÿ äà àðãóìåíòèðà
òâúðäåíèåòî ñè.
*
Òóê å ïðàâ - âèæòå ñëó÷àÿ ñ Íèêîëàé Ïàíàéîòîâ îò Âàðíà, êîéòî, ôèíàíñèðàí ñ ïàðè îò ñêàíäàëíèÿ áèçíåñìåí Ìàéêúë ×îðíè, èçäàäå
êíèãà è “äîêàçà” íà ñâåòà àáñóðäíè òåçè, íî ã-í Í. Ïðîäàíîâ çàùî ëè íå âçåìà îòíîøåíèå ïî òîçè âúïðîñ? – Áåë. ðåä.
342
Òóê òîé âàäè åäèí îò îñíîâíèòå ñè êîçîâå, çà êîéòî äàæå
èçïîëçâà ïðåïèíàòåëíèÿ çíàê (!): äèñåðòàöèÿòà íà Öåíîâ áèëà
ñàìî 35 ñòðàíèöè.
Íå å çà âÿðâàíå! Òàêîâà íåùî å íåâúçìîæíî! - ùå ñè êàæå
êðèòè÷íèÿò ÷èòàòåë íà òåçè ðåäîâå.
Íî äà ñå âúðíåì êúì ðàçñúæäåíèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ. Áåç äà
å íå ñàìî ÷åë, íî äîðè ñïîðåä ñîáñòâåíèòå ìó äóìè áåç äàæå äà
å âèæäàë äèñåðòàöèÿòà, òîé òâúðäè, ÷å â íåÿ íÿìà ñúùåñòâåí
íàó÷åí ïðèíîñ. Òàêúâ íå ìîæåëî äà èìà â åäèí òîëêîâà êðàòúê
òðóä, à ïóáëèêóâàíåòî ìó â îòäåëíà áðîøóðà íå îçíà÷àâàëî íè-
ùî, çàùîòî òàêàâà áèëà îáè÷àéíàòà ïðàêòèêà.
Êàêâè ñà îáà÷å äåéñòâèòåëíèòå ôàêòè?
Ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà ÷àñò îò äèñåðòàöèÿòà íà Öåíîâ íàè-
ñòèíà å ñ îáåì îêîëî 35 ñòðàíèöè è íàèñòèíà ïîäîáíè áðîøóðè
íå ñà áèëè ðÿäêîñò.
Òÿ îáà÷å ñúäúðæà ñàìî ÷àñò îò äèñåðòàöèÿòà. Òîçè ôàêò å
îòáåëÿçàí èçðè÷íî îò èçäàòåëÿ íà ãúðáà íà òèòóëíàòà ñòðàíèöà
íà èçäàíèåòî. Ïðåäëàãàìå íà ÷èòàòåëèòå ôàêñèìèëå îò òåêñòà,
êîéòî ðàçñåéâà âñÿêàêâî ñúìíåíèå è êàòåãîðè÷íî îïðîâåðãàâà
äàííèòå îò ðåöåíçèÿòà â “Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä”, çàùîòî ïúð-
âîòî èçðå÷åíèå â íåãî îïîâåñòÿâà, ÷å òîâà å ñàìî ÷àñò îò öåëèÿ
ïðåäñòàâåí òðóä.
Îñâåí òîâà âúïðîñíàòà ïóáëèêàöèÿ íà Ã. Öåíîâ å ïðåèçäàäå-
íà ïðåç 1965 ã., äîñòà ñëåä ñìúðòòà ìó, è òîâà äîêàçâà íå ñàìî
íàó÷íàòà é ñòîéíîñò, íî è ó÷óäâàùàòà é àêòóàëíîñò öåëè 65 ãî-
äèíè ñëåä ïúðâàòà é ïîÿâà. Ìàêàð ÷å òîâà ïðåèçäàâàíå å îòáå-
ëÿçàíî íà ïîíå äâå ìåñòà â ðåöåíçèðàíàòà îò Í. Ïðîäàíîâ áðî-
øóðà, òîé ãî å ñêðèë îò ðåäêîëåãèÿòà è ÷èòàòåëèòå íà “Èñòîðè-
÷åñêè ïðåãëåä” è âúïðåêè âàæíîñòòà ìó íå îáåëâà íèòî äóìà çà
íåãî â ðåöåíçèÿòà ñè.
È òàêà, èçÿñíÿâàíåòî íà ãîðíèòå ïîäðîáíîñòè âîäè äî èçâî-
äè, ÷å äèñåðòàöèÿòà íà Ã. Öåíîâ çàñëóæàâà âèñîêà îöåíêà, à àòà-
êàòà ñðåùó íåÿ å íåîáåêòèâíà è ïîñòðîåíà âúðõó íåâåðíè òâúð-
äåíèÿ. Ïîíåæå òåõíèÿò ãåíåçèñ å åäèí âúçëîâ åëåìåíò â öÿëîñ-
òíàòà êàìïàíèÿ ñðåùó íåãî è çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, ùå
ñå âúðíåì êúì íåãî ìàëêî ïî-êúñíî.
Òúé êàòî ñå ñòðåìè äà íè óáåäè, ÷å Ã. Öåíîâ íå å “èñòèíñêè”
ó÷åí, Í. Ïðîäàíîâ àòàêóâà è ïóáëèêàöèèòå ìó. Çà òàçè öåë òîé
íè ïîäíàñÿ îáùè ðàçñúæäåíèÿ êàê âñåêè, êîéòî ïëàòè íà íÿêîå
èçäàòåëñòâî (âêëþ÷èòåëíî è íà íàé-ïðåñòèæíèòå!), ìîæå äà èç-
äàäå “êàêâîòî ñè ïèñàíèå èñêà”*.
Âñúùíîñò ïðåñòèæíèòå èçäàòåëñòâà ñà ïðåñòèæíè èìåííî
çàùîòî íå èçäàâàò êàêâîòî è äà å; è àêî ñå ñëó÷è ïî ïîãðåøêà äà
íàïå÷àòàò ñëàáî ïðîèçâåäåíèå, òå íå áèõà èçäàëè âòîðè ïúò ñú-
ùèÿ àâòîð.  ñëó÷àÿ ñ Ã. Öåíîâ ñòàâà äóìà çà åäíî îò íàé-ðåíî-
ìèðàíèòå åâðîïåéñêè èçäàòåëñòâà ïî îíîâà âðåìå - ‘Walter De
Gryuter & Co, çàòîâà Í. Ïðîäàíîâ íå ñëó÷àéíî å “ïðîïóñíàë”
äà ñïîìåíå èìåòî ìó. Ñ ìîíîãðàôèÿ â íåãî áè ñå ãîðäÿë âñåêè,
çàòîâà äâåòå èçäàäåíè Ãàí÷î-Öåíîâè êíèãè (â 1930 è 1935 ã.) ñà
íàèñòèíà çàáåëåæèòåëíî ïîñòèæåíèå. Òå ñà äîñòîåí ôèíàë íà
èçñëåäîâàòåëñêàòà ìó äåéíîñò, ïëîä íà êîÿòî ñà ðàçëè÷íè ñòà-
òèè, áðîøóðè, êíèãè è ìîíîãðàôèè, êàòî îáùî 5 îò ñòóäèèòå è
ìîíîãðàôèèòå ìó ñà èçäàäåíè íà çàïàä.
Íà òîçè ôîí ïîäìÿòàíèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ çà “çàïëàùàíå”
çâó÷àò íåàäåêâàòíî. Ôèíàíñèðàíåòî íà íàó÷íè èçäàíèÿ å ñïåöè-
ôè÷åí ïðîáëåì, êîéòî å îñîáåíî îñòúð çà êíèãè çà áúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ â ÷óæáèíà; ïîíåæå òàêèâà êíèãè èìàò òàì ñúâñåì ìà-

ëúê êðúã îò ÷èòàòåëè (è ñúîòâåòíî êóïóâà÷è!), åñòåñòâåíî å èç-
äàòåëñòâàòà äà ñå ïîãðèæàò çàãóáèòå èì äà áúäàò ïîêðèòè. Âñúù-
íîñò è â íàøè äíè ñå ïëàùà äàæå è çà íàé-ðåíîìèðàíè íàó÷íè
ïóáëèêàöèè. Òàêà íàïðèìåð ñâåòîâíèòå êîíãðåñè èçèñêâàò îò
ó÷àñòíèöèòå ñè “òàêñà çà ïðàâîó÷àñòèå”, êîÿòî ñå èçïîëçâà çà
ïîêðèâàíå íà ðàçõîäèòå çà èçäàâàíå íà äîêëàäèòå íà ñúùèòå
ó÷àñòíèöè. Âúïðåêè ÷å ñà “ïëàòåíè”, äîêëàäèòå íà ñâåòîâíèòå
êîíãðåñè ñà áåç âñÿêî ñúìíåíèå è ïðåñòèæíè, è äîñòîéíè çà
óâàæåíèå íàó÷íè ïóáëèêàöèè.
È òàêà, íàïàäêèòå íà Í. Ïðîäàíîâ êúì íàó÷íèòå òðóäîâå íà
Ã. Öåíîâ ñà íåñúñòîÿòåëíè.Ñ îñúçíàâàíåòî íà òîçè ôàêò öÿëàòà
ïîëåìèêà îêîëî Ã. Öåíîâ äîñòèãà ñâîåîáðàçåí Ðóáèêîí. ßñíî å,
÷å òðÿáâà äà ñå âúðíåì ìàëêî íàçàä è äà ñå îïèòàìå äà îñìèñ-
ëèì îòíîâî ïðåäìåòà íà ñïîðà.
Åäíà îò îñíîâíèòå òåçè íà Í. Ïðîäàíîâ å, ÷å Ãàí÷î Öåíîâ
íå å “èñòèíñêè” ó÷åí è èñòîðèê. Âèäÿõìå, ÷å ôîðìàëíî òÿ íå
èçäúðæà êðèòèêà. Íî ìîæå áè â íåÿ èìà ðàöèîíàëíî çúðíî?
Ìîæå áè Öåíîâ å è ó÷åí, è èñòîðèê, íî ñúòâîðåíîòî îò íåãî å
íåçíà÷èòåëíî è òîé íå ìîæå äà ñå ñðàâíÿâà ñúñ ñúâðåìåííèòå
ñè áúëãàðñêè èñòîðèöè - Çëàòàðñêè, Ìóòàô÷èåâ, Íèêîâ? Çà-
ùî òàêàâà ïîçèöèÿ íå çàäîâîëÿâà Í. Ïðîäàíîâ è ñúìèøëåíè-
öèòå ìó?
Àêî òåçèòå íà Öåíîâ ñà ñëàáè è “íåíàó÷íè”, íå å ëè äîñòà-
òú÷íî äà íè ïîñî÷è êúäå òå ñà ðàçâåí÷àíè è îáîðåíè? Àêî òâúð-
äåíèÿòà íà Ã. Öåíîâ, ÷å ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè å áúëãàðèí, ñà
ïðîÿâà íà øîâèíèçúì, è àêî çàðàäè òÿõ âîäåùè ñëàâèñòè êàòî
ßãè÷ è Èðå÷åê ñà ãî íàðè÷àëè “studierten Querkopf” (ò.å. “ó÷åí
÷óêóíäóð”), òî íå ñà ëè áèëè øîâèíèñòè îíåçè ñëàâèñòè îò ×å-
õèÿ, êîèòî ñà ñìÿòàëè, ÷å ó÷åíèöèòå íà ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòî-
äèé è â ÷àñòíîñò ñâ. ñâ. Êëèìåíò è Íàóì, ñà áèëè ìîðàâöè?
Àêî ñà ïðîÿâà íà øîâèíèçúì òåîðèèòå íà Öåíîâ, ÷å áúëãà-
ðèòå ñà àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå, òî êàêâî ñà òåîðè-
èòå, ÷å òàêèâà ñà ãúðöèòå, àëáàíöèòå, ðóìúíöèòå?
Êàêâî ñà èçîáùî îïèòèòå äà ñå ïîäìåíè íàó÷íèÿò ñïîð ñ
îöåíêè êàòî “øîâèíèçúì”, “íåíàó÷íè” è äðóãè ïîäîáíè?
È òàêà, çàùî Í. Ïðîäàíîâ è ñèå íå æåëàÿò äà ïðî÷åòåì
ïèñàíîòî îò Ãàí÷î Öåíîâ è äà ðàçñúæäàâàìå ïî âñÿêà îò òåçèòå
è ïî âñåêè îò äîâîäèòå ìó? Ïî òîçè íà÷èí áèõìå ìîãëè äà âè-
äèì êîè îò òÿõ ñà âåðíè è êîè íå ñà è äà ñòèãíåì è äî îöåíêà íà
òâîð÷åñòâîòî ìó, çà äà âèäèì êîå â íåãî å öåííî è êîå íå å. Àêî
ïúê Í. Ïðîäàíîâ íå æåëàå äà ó÷àñòâà â ïîäîáíî íà÷èíàíèå,
íèêîé íå ãî êàðà íàñèëà.
Ñëåä òåçè ðàçñúæäåíèÿ å âðåìå äà ñå âúðíåì êúì ðåöåíçèÿ-
òà íà Í. Ïðîäàíîâ è êúì èçëîæåíèòå â íåÿ âèæäàíèÿ çà ëè÷íîñ-
òíèÿ êîíôëèêò ìåæäó Ã. Öåíîâ è äðóãè âîäåùè áúëãàðñêè èñòî-
ðèöè îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â. - Çëàòàðñêè, Ìóòàô÷èåâ,
Íèêîâ. Âÿðíî ëè å ïðåäñòàâåíà êàðòèíàòà íà íàïàäêèòå, îáèäè-
òå, êîíêóðñèòå? Íÿìà ñìèñúë òóê äà íàâëèçàìå â ïîäðîáíîñòè.
Òå íå ìîãàò äà ïîâëèÿÿò ñúùåñòâåíî íà íàó÷íàòà îöåíêà çà òâîð-
÷åñòâîòî íà Öåíîâ, Çëàòàðñêè Ìóòàô÷èåâ è Íèêîâ.
Èñòîðèèòå çà âçàèìíîòî ñúäåíå ñúùî íå ñà ìíîãî ñúäúðæà-
òåëíè, íî ìîæå áè çàñëóæàâàò íÿêîëêî äóìè.
È òàêà, êàêòî ïèøå è Í. Ïðîäàíîâ, è äðóãè ïðåäè íåãî,
Èðå÷åê, ßãè÷, Ìóòàô÷èåâ è Íèêîâ â ñâîè ïóáëèêàöèè ñà íà-
ðè÷àëè Öåíîâ “ó÷åí ÷óêóíäóð”, à òîé îò ñâîÿ ñòðàíà ïèñìåíî
å îáèæäàë Çëàòàðñêè ñ äóìè êàòî “êîöêàð”, “ìîøåíèê”, “øâèí-
äëåð”. È â äâàòà ñëó÷àÿ îáèäåíèòå ñà çàâåëè äåëà ñðåùó îïî-
íåíòèòå ñè.
Ðàçâèòèåòî íà äåëàòà å áèëî ðàçëè÷íî.
Öåíîâ äîáëåñòíî å ïðèçíàë ïîñòúïêàòà ñè è å ïîäíåñúë èç-
âèíåíèÿ, êàòî å êàçàë, ÷å ñúæàëÿâà çà íàíåñåíèòå ìó ïóáëè÷íè
îáèäè.
Îò ñâîÿ ñòðàíà Ï. Íèêîâ (ñïîðåä ïèñàíîòî îò Í. Ïðîäà-
íîâ), ïî ñúâåòà íà àäâîêàòà ñè, å çàåë “àíäðåøêîâñêà” ïîçà äà
óâúðòà è îòðè÷à, êàòî èçïîëçâà ðàçëè÷íèÿ ñìèñúë, êîéòî ìîæå
ÀÂÈÒÎÕÎË
äà ñå âëàãà â äóìàòà “Querkopf” - òâúðäîãëàâ, óïîðèò, èíàò è äð.
Òåçàòà íà çàùèòàòà å áèëà, ÷å êàòî ïèñàë “Querkopf” Íèêîâ å
èìàë ïðåäâèä íå îáèäíèÿ, à ïî-íåâèíåí ñìèñúë íà äóìàòà. Â
òàçè ñèòóàöèÿ Ã. Öåíîâ âåðîÿòíî å ñõâàíàë òàçè ïîçèöèÿ êàòî
ôîðìà íà èçâèíåíèå, çàùîòî Íèêîâ ôàêòè÷åñêè ñå å îòêàçàë
ïóáëè÷íî îò îñêúðáëåíèåòî ñè, è å îòòåãëèë ñúäåáíèÿ ñè èñê.
Òðàêòîâêàòà íà êðàÿ íà äåëîòî â ðåöåíçèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ
å ïî-ðàçëè÷íà: ñïîðåä íåãî ïðè÷èíàòà Ã. Öåíîâ äà îòòåãëè èñêà
ñè å ñòðàõ, ÷å ùå çàãóáè äåëîòî ïîðàäè óìåëàòà çàùèòà.
Êîÿ îò ãîðíèòå èíòåðïðåòàöèè å âÿðíà? Íåêà ÷èòàòåëèòå
èçáåðàò ñàìè.
Ïîäîáíè êëþêè íå ìîæå äà èìàò ñòîéíîñò â ñïîð çà íàóêà.
Òå îáà÷å ïîêàçâàò àòìîñôåðàòà íà íåïðèÿçúí è ïðåñëåäâàíå, ñ
êîÿòî å áèë ïîñðåùàí è èçïðàùàí Öåíîâ îò íÿêîè ñâîè êîëåãè.
Í. Ïðîäàíîâ èçïîëçâà ãîðíèòå êëþêàðñêè èñòîðèè çà äðóãè
öåëè, êîèòî ñúâñåì íå ñà íåâèííè. Ñ òÿõ òîé öåëè äà îáîñíîâå
èçëîæåíèÿ îò íåãî “ïñèõîëîãè÷åñêè ïîðòðåò” íà Ã. Öåíîâ. Öè-
òèðàìå äîñëîâíî:
“...ïîñòåïåííî Öåíîâ ôîðìèðà â ñåáå ñè êîìïëåêñ çà ïðåñ-
ëåäâàíå. Òîé å íåóðàâíîâåñåíà è íåñèãóðíà ëè÷íîñò... Ìîæåì
äà îïðåäåëèì Öåíîâ êàòî ïîä÷åðòàíî àêòèâíî-âðàæäåáåí èí-
äèâèä, ÷èÿòî àãðåñèâíîñò öåëè ïîñòèãàíåòî íà âëàñò è êîíòðîë.
Àãðåñèâíîñòòà ìó ñå êîíêðåòèçèðà â ïåðñîíàëíà îçëîáåíîñò...”
Ïîçíàòà ôðàçåîëîãèÿ! Âå÷å ñìå ïîçàáðàâèëè êëèøåòàòà îò
âèäà íà “Íå ñúì ÷åë êíèãèòå íà äðóãàðÿ Ñîëæåíèöèí... òîé êëå-
âåòè ñúâåòñêàòà âëàñò... íåãîâîòî çëîáíî îòíîøåíèå”... È, ðàç-
áèðà ñå, çàáðàâèëè ñìå è âíóøàâàíèòå íè îò ïðîïàãàíäàòà ïñè-
õîëîãè÷åñêè ïîðòðåòè, êîèòî ðèñóâàò “âðàãà” ñ ëàáèëíà ïñèõè-
êà è ïðîèçòè÷àùà îò íåÿ àãðåñèâíîñò. Ïîíåæå ïîäîáíè ïîðòðå-
òè íå ñå ïðàâÿò çà êîãî äà å, ñëåäâà äà çàêëþ÷èì, ÷å íÿêîé å
ðàáîòèë âúðõó äèñêðåäèòèðàíåòî íà Ã. Öåíîâ ñåðèîçíî è ïðîôå-
ñèîíàëíî.
Âñúùíîñò ãîðíèÿò öèòàò çà “ïñèõè÷åñêèòå îòêëîíåíèÿ” íà
Ã. Öåíîâ å ïîñëåäíîòî çâåíî íà àòàêàòà ñðåùó íåãî, à íà÷àëíî-
òî áåøå îïèòúò çà äèñêðåäèòàöèÿ íà äèñåðòàöèÿòà ìó. Êúì òÿõ
ñå äîáàâÿ è îùå åäíî çâåíî - ìåæäèííî: ïî íÿêîå âðåìå îò áúë-
ãàðñêèòå áèáëèîòåêè å èç÷åçíàëà áðîøóðàòà, â êîÿòî å îòïå÷à-
òàíà äèñåðòàöèÿòà (ïî-òî÷íî ÷àñò îò íåÿ), âúïðåêè ÷å âñè÷êè
òðóäîâå íà Ã. Öåíîâ ñà áèëè ïîä ñòðîã êîíòðîë â ñåêðåòíèòå
ôîíäîâå íà íÿêîëêî áèáëèîòåêè. Åñòåñòâåíî å äà ñå çàïèòàìå:
êàê ïðî÷óòàòà ÄÑ å äîïóñíàëà ïîäîáåí “ïðîâàë”?
Ëîãèêàòà âîäè êúì ñúâñåì îïðåäåëåí îòãîâîð: èçîáùî íå
ìîæå äà ñòàâà äóìà çà “ïðîâàë”, ïî-ñêîðî íÿêîé ÷îâåê, êîéòî å
áèë ñâúðçàí ñ ÄÑ, å îðãàíèçèðàë “èç÷åçâàíåòî” (âåðîÿòíî óíè-
ùîæàâàíåòî) íà áðîøóðàòà íà Öåíîâ. Ñ òîâà å èç÷åçíàëà ïðå÷-
êàòà â “äîñèåòàòà” è ñïðàâî÷íèöèòå äèñåðòàöèÿòà ìó äà áúäå
ïîñò ôàêòóì ðåäóöèðàíà äî ñêðîìíèÿ îáåì îò 35 ñòðàíèöè è íà
òàçè áàçà äà áúäå èçãðàäåíà óáåäèòåëíà ëåãåíäà çà “ñàìîçâàíèÿ
ó÷åí èñòîðèê” ñ ëàáèëíà ïñèõèêà è àãðåñèâåí õàðàêòåð.
Âåðîÿòíî òàçè ëåãåíäà (íåçàâèñèìî äàëè ãîðíàòà âåðñèÿ çà
ñúçäàâàíåòî é å âÿðíà èëè íå) å “ïðåîòêðèë” è ïðåäñòàâèë â
“Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä” Í. Ïðîäàíîâ.
Èçâúí ïðîáëåìà çà Ãàí÷î Öåíîâ öÿëàòà âúïðîñíà ðåöåíçèÿ
(ïîñòàíîâêà íà ïðîáëåìèòå, òîí íà äèñêóñèÿòà) áóäè è äðóãè
äîñòàòú÷íî ñåðèîçíè ìèñëè.
Òðÿáâà ëè äåáàòè êàòî òîçè çà íàó÷íîòî íàñëåäñòâî íà Ãàí-
÷î Öåíîâ äà ñå ñõâàùàò êàòî “êðúñòîíîñåí ïîõîä” ñðåùó “ïðî-
ôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”? Ùå íàìåðÿò ëè ñèëè “ïðîôåñèîíàë-
íèòå èñòîðèöè”, ïðåäñòàâÿíè îò Í. Ïðîäàíîâ, äà ñâàëÿò ìíè-
ìèÿ ñè îðåîë íà “áîãîèçáðàíè” è íîñèòåëè íà àáñîëþòíàòà èñ-
òèíà è äà ñòàíàò íîðìàëíè ó÷åíè, êîèòî çà íîðìàëíè íàó÷íè
ïðîáëåìè ìîãàò äà âîäÿò àêàäåìè÷åí íàó÷åí ñïîð ñ íóæíîòî
óâàæåíèå êúì îïîíåíòèòå ñè, áåç äèñêðèìèíàöèÿ ïî ðàñà, ïîë,
âúçðàñò, ïðîôåñèÿ, áåç äîêà÷êè çà “÷åñòòà íà ïàãîíà”? Ñïîð, â
êîéòî âàæíà å ïðåäè âñè÷êî íàó÷íàòà èñòèíà?
343
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÎÉ ÑÚÌ ÀÇ
èëè æèòèå Ðîäà áúëãàðñêîãî
ÀÉÃÈÐ ÑÂÅÐÈÑÎÍ
„Çàãèâàò ñòàäàòà,
óìèðàò ðîäíèíè,
ñìúðòåí ñàì òè ñè –
íî ñìúðòòà íå çàêà÷à
ãðúìêàòà ñëàâà íà
äåëàòà äîñòîéíè…”
„Ñòàðàòà Åäà”
Ìîæå áè íÿìà ÷îâåê, êîéòî äà íå ñè å çàäàâàë òîçè âúïðîñ,
äà íå å ïèòàë ñòàðèòå îòêúäå èäàò äåäèòå ìó. Çà ñúæàëåíèå îáèê-
íîâåíî íàøàòà áúëãàðñêà ðîäîâà ïàìåò ñòèãà äî íÿêîé ïðà-ïðà-
äÿäî, çàãóáèë âñè÷êî â èçñåëâàíèÿòà èëè çàãèíàë âúâ âîéíèòå íà
îòìèíàëèÿ âåê. Äàëè êúñàòà íè ðîäîâà ïàìåò ñå äúëæè íà íå-
ìàðëèâîñò îò íàøà ñòðàíà, íà äúðæàâàòà èëè íà „ñâåòîâåí çàãî-
âîð” å áåç çíà÷åíèå – ñèãóðíî å åäíî: àêî íå çíàåø îòêúäå èä-
âàø, íå çíàåø è íàêúäå îòèâàø; àêî íå ìîæåø äà âèäèø âåëè-
êîòî â ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ, íå ìîæåø äà îöåíèø è òîâà,
êîåòî òå ÷àêà. Õîðàòà ñà åäèíñòâåíèòå ñúùåñòâà, íàäàðåíè ñ
ïðàâîòî äà èçáèðàò. Òîâà îïðåäåëÿ â êðàéíà ñìåòêà ñúäáàòà íè
– èçáèðàìå ñâîåòî áúäåùå, èçáèðàìå äà áúäåì ìúäðè èëè ãëó-
ïàâè, èçáèðàìå æèâîòà íà âåëèêàíè èëè òîçè íà äæóäæåòà. Èìåí-
íî ïðàâîòî íà èçáîð îáÿñíÿâà ñàìîæåðòâàòà íà Îäèí, áàùàòà
íà áîãîâåòå è âñè÷êè àñè, êîéòî ñå ñàìîîáåñâà ñ êðàêàòà íàãîðå,
ïðîíèçàí íà ñîáñòâåíîòî ñè êîïèå, ïðèíåñåí â æåðòâà îò ñåáå
ñè íà ñàìèÿ ñåáå ñè, çà äà ïîåìå ìúäðîñòòà. Îäèí âèñè íà Äúð-
âîòî íà Æèâîòà äåâåò äíè è íîùè, íàñî÷èë ñúçíàíèåòî è âçîðà
ñè êúì êîðåíèòå íà äúðâîòî, êúäåòî â êðàéíà ñìåòêà ïðåîòêðè-
âà ìàãè÷åñêèòå ðóíè, íî íå çà áîãîâåòå, íà òÿõ ìúäðîñò íå èì
òðÿáâà, à çà õîðàòà. Òàçè ÿðêà ñèìâîëèêà êàòî ÷å ëè íè íàïîìíÿ
äðóãè äóìè îò íàøèòå ÷èòàíêè: „×ÎÂÅÊ È ÄÎÁÐÅ ÄÀ ÆÈ-
ÂÅÅ, ÓÌÈÐÀ È ÄÐÓÃ ÑÅ ÐÀÆÄÀ. ÍÅÊÀ ÐÎÄÅÍÈßÒ ÏÎ-
ÊÚÑÍÎ, ÊÀÒÎ ÃËÅÄÀ ÒÎÇÈ ÍÀÄÏÈÑ, ÄÀ ÑÈ ÑÏÎÌ-
Íß ÇÀ ÎÍÎÃÎÂÀ, ÊÎÉÒÎ ÃÎ Å ÍÀÏÐÀÂÈË”. Ñÿêàø ñâèê-
íàõìå ñ ôàêòà, ÷å ðàçìèíàâàéêè ñå ñúñ ñúñåäà, å ïî-ëåñíî äà ãî
ñïúíåø, îòêîëêîòî äà ìó ïîìîãíåø. Ïðåñòàíàõìå äà óâàæàâà-
ìå äåëíèöèòå ñè è îòòàì íå ìîæåì äà ñå íàñëàäèì íà ïðàçíèöè-
òå... Äà íå çàáðàâÿìå, îáà÷å, ïðàâîòî íà èçáîð å òîâà, êîåòî íè
õàðàêòåðèçèðà êàòî õîðà, ìîæå áè ùå íè ñòèãíå íÿêîãà êóðàæúò
äà çàïî÷íåì îòíîâî äà èçáèðàìå ñúäáèíèòå ñè òúé, êàêòî ñà ãî
ïðàâèëè äåäèòå.
Ìîåòî äâîéíî ãðàæäàíñòâî ìè äàâà ïðåèìóùåñòâî ñïîðåä
ïîâå÷åòî õîðà, êîèòî ïîçíàâàì, íî èìà ïðè÷èíà äà ñìÿòàì, ÷å
ãîëåìèÿò ìè êúñìåò å äà ñå ðîäÿ áúëãàðèí. À ñúñåäúò ìè, äåòî
ìå ñïúâà çà ïî-ëåñíî, âñå íÿêîãà ùå ïðîóìåå, ÷å ñåìåéñòâîòî
ìó âêëþ÷âà è ìåí...
Ïðåç 1997 ã. â Èíòåðíåò ñå ïîÿâè îôèöèàëåí ñàéò íà
Íslendingabók1 èëè „Êíèãà íà èñëàíäöèòå”. Ìîÿò èíòåðåñ å ñâúð-
çàí ñ ôàêòà, ÷å ñúì íàïîëîâèíà èñëàíäåö, íàïîëîâèíà áúëãà-
ðèí. Èíôîðìàöèÿòà â òîçè ñàéò å ñâúðçàíà ñ ëè÷íà èíôîðìàöèÿ
è ïîðàäè òîâà å çàùèòåíà (çàùî ëè?!) è ìè ñå íàëîæè äà êàíäè-
äàòñòâàì çà ïàðîëà è ïîòðåáèòåëñêî èìå çà äîñòúï. Íÿìà äà
îïèñâàì ðàçäðàçíåíèåòî, ùî ìå îáõâàíà îò îòãîâîðà: “Óâàæàå-
ìè Àéãèð, ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñïîðåä íàøàòà èíôîðìàöèîííà áàçà,
1
1997-2003 Íslensk erfðagreining ehf. og Friðrik Skúlason ehf. Allur réttur áskilinn. www.islendingabok.is
2
Èñëàíäñêèÿò åçèê ñå å çàïàçèë ìíîãî âúâ ôîðìàòà, â êîÿòî å áèë ãîâîðåí ïðåç îïèñàíèÿ ïåðèîä. Çàòîâà òðàíñêðèïöèÿòà íà èìåíàòà ïðåäàâàì òàêà, êàêòî
çâó÷è â åçèêà äíåñ.
3
Èçòî÷íèöèòå, â êîèòî ñå ãîâîðè çà íåÿ, ñà „Êíèãà íà çàñåëâàíåòî”, Ñòóðòëóíãà, Ñàãà çà Íÿóòë è Îéñòóðëàíä (ïî Íslendingabók)
4
konungur – â ïðåâîä îçíà÷àâà „êðàë”, íî çà âðåìåòî, çà êîåòî ñòàâà âúïðîñ (îêîëî 770 ã. îò Õð.) òàêà ñà áèëè òèòóëóâàíè ìåñòíèòå âëàäåòåëè, óïðàâëÿâàùè
òåðèòîðèèòå ñè ñàìîñòîÿòåëíî, íå ñòàâà âúïðîñ çà öåíòðàëèçèðàíàòà êðàëñêà âëàñò îò êðàÿ íà 9-òè âåê
5
Çà èíôîðìàöèÿ, Ñåâåðíà Àìåðèêà å îòêðèòà îò âèêèíãà Ëåéâóð Ùàñòëèâåöà â ãîäèíà 1000. Òîé ïúê å ìîé 25-òè ïðà-âóé÷î. Ñåãà ìîæå äà ðàçáåðåòå çàùî
èçðàçúò: „âóé÷î ìè îòêðè Àìåðèêà...” çâó÷è íàïúëíî óìåñòíî â ìîÿòà óñòà.
344
òè æèâååø â ÷óæáèíà (â Áúëãàðèÿ), íå ìîæåì äà òè ïðåäàäåì íà
ðúêà ïàðîëà è ïîòðåáèòåëñêî èìå çà äîñòúï äî åëåêòðîííîòî
èçäàíèå íà Êíèãà íà èñëàíäöèòå.  ñëó÷àé ÷å íè ïîñî÷èø ëèöå,
íà êîåòî èìàø äîâåðèå, èëè ðîäíèíà, ìîæåì ñ òâîå ðàçðåøå-
íèå äà ìó âðú÷èì ïëèê ñ íåîáõîäèìèòå òè äàííè çà äîñòúï è òå
äà òè ïðåïðàòÿò èíôîðìàöèÿòà...” Ñòðàííî, íàëè! Âñå ïàê ñúì
ãðàæäàíèí íà Èñëàíäèÿ è õîðàòà ñå ãðèæàò çà ïðàâàòà ìè îò-
íîñíî çàùèòàòà íà ëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ. Îòâèêíàë ñúì îò òîâà
è ìå äðàçíè. Íî, ñëàâà áîãó, èñëàíäöèòå ñà ìàëîáðîåí íàðîä è
íÿìà æèâ èñëàíäåö, êîéòî äà íå ìè å ïîíå 6-è áðàòîâ÷åä, èëè
òàêúâ íà áàùà ìè. Ñäîáèõ ñå ñ êàêâîòî ìè òðÿáâà è çàïî÷íà
ìîåòî íàé-ñòðàííî ïúòåøåñòâèå íàçàä âúâ âðåìåòî.
„Êíèãà íà èñëàíäöèòå” å ïèñàíà ïðåç 12 â. ñë. Õð. îò ñâåùå-
íèêà-ïîåò è ôèëîñîô Àðè Ìúäðèÿ. Çàåäíî ñ „Êíèãà íà çàñåëâà-
íåòî” òÿ ïðåäñòàâëÿâà îñíîâåí èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ çà âðå-
ìåòî îò ïîåìàíåòî íà íîâà çåìÿ îò âèêèíãèòå, êîèòî ñà áÿãàëè
îò öåíòðàëèçàòîðñêèòå èíòåðåñè è ïîëèòèêà íà êðàë Õàðàëäóð2
Êðàñèâîêîñèÿ ïðåç 9-è âåê. Îñâåí ñïîìåíàòèòå êíèãè, òàêàâà
èíôîðìàöèÿ ñå ñúäúðæà è â ìíîæåñòâîòî ñàãè è Åäèòå. Åëåêò-
ðîííîòî èçäàíèå íà „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” ïðåäñòàâëÿâà ðî-
äîñëîâíî äúðâî, êîìïèëèðàíî îò îðèãèíàëíîòî ïðîèçâåäåíèå
íà Àðè Ìúäðèÿ, âñè÷êè ñàãè, öúðêîâíèòå çàïèñè è àíàëèè, âî-
äåíè ïðåç âåêîâåòå, è ñúâðåìåííèÿ ÅÑÃÐÀÎÍ íà Èñëàíäèÿ.
Ïîðàäè òîâà âñåêè, êîéòî èìà ÅÃÍ â Èñëàíäèÿ, ìîæå äà ïðîñëå-
äè ðîäîñëîâèåòî ñè äî âðåìåòî íà çàñåëâàíåòî (îò 874 ã. äî
îáðàçóâàíåòî íà Àëòèíãà èëè ïàðëàìåíòà â 960 ã.) èëè äà îïðå-
äåëè ðîäñòâåíàòà ñè âðúçêà ñ êîãîòî è äà áèëî äðóã èñëàíäåö.
Ùå ïîïèòàòå, êàêâî îáùî èìà ìåæäó Èñëàíäèÿ è Áúëãàðèÿ, èëè
ïî-òî÷íî, ìåæäó âèêèíãè è áúëãàðè? Äà âèäèì çàåäíî...
Áÿõ èçíåíàäàí äà ðàçáåðà, ÷å ïî ïðàâà ëèíèÿ äî 30 ïîêîëå-
íèÿ ìîè äÿäîâöè ñà áèëè êðàëå, ñïîìåíàâàíè â ðàçëè÷íè èçòî÷-
íèöè, â Øîòëàíäèÿ, Èðëàíäèÿ, Íîðâåãèÿ è Àíãëèÿ. Ñðåä òÿõ ñå
îòëè÷àâà Ñâ. Îñâàëä, êðàë â Àíãëèÿ â íà÷àëîòî íà 9-òè âåê. Íå-
ãîâàòà äúùåðÿ Âèëáîðã, ðîäåíà îêîëî 860 ã. ñë. Õð., ñå çàñåëâà
â Èñëàíäèÿ è å ìîÿ 29-à ïðà-ïðà áàáà3. Íåèí ñúïðóã è ìîé äÿäî
å Òîðäóð „Áðàäàòèÿ” Õðàïñîí, âíóê íà Õÿëäóð Âàòíàðñîí, êî-
íóíã4 â Íîðâåãèÿ âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà 8 âåê. Çâó÷è íåâåðî-
ÿòíî, îùå ïîâå÷å, ÷å íå ñòàâà âúïðîñ çà õèïîòåçè, à çà êîíêðåò-
íè ôàêòè, íàäëåæíî äîêóìåíòèðàíè â ïåðèîäà 10 – 12 âåê. Ïúê
è íå åäèí, à öåëè ÷åòèðè êðàëñêè ðîäà ñà ñå ñúáðàëè â èíà÷å
íåïðåòåíöèîçíàòà ìè áúëãàðñêà êðúâ! Òîâà âúçáóäè ëþáîïèò-
ñòâîòî ìè è ìå íàêàðà äà òúðñÿ ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ.  ïåðèîäà
íà ðàçöâåòà íà âèêèíãñêàòà öèâèëèçàöèÿ äúðæàâíîòî îáðàçóâà-
íèå íàïîäîáÿâà ôåäåðàöèÿòà, ò.å. ìíîæåñòâî îòíîñèòåëíî ñà-
ìîñòîÿòåëíè êðàëñòâà ñå ïðåäñòàâëÿâàò îò åäèí êðàë, ÷åñòî
èçáèðàí îò îòäåëíèòå âëàäåòåëè, ñâúðçàíè â ðîäíèíñêè âðúçêè.
Èäåÿòà íà òàçè ôåäåðàòèâíîñò å ïðåäàäåíà â ëåãåíäàòà çà êðàë
Àðòóð è ðèöàðèòå îò êðúãëàòà ìàñà. Ïî-êúñíî çàïî÷âàò ïðîöå-
ñè íà öåíòðàëèçàöèÿ íà âëàñòòà è â ñëåäñòâèå íà ãîíåíèÿòà è
ñòðåìåæèòå çà õåãåìîíèÿ áëàãîðîäíè÷åñêè êðàëñêè ðîäîâå çà-
ïî÷âàò äà ñå èçñåëâàò â òúðñåíå íà íîâè çåìè. Òàêà âúçíèêâàò
„ñòðàííèòå” äúðæàâè íà âèêèíãèòå â Èñëàíäèÿ, Ôàðüîðñêèòå
îñòðîâè, ïî-êúñíî Ãðåíëàíäèÿ, à îïèòúò çà óñòàíîâÿâàíå íà ïî-
äîáåí âèä äúðæàâíîñò â Íþôàóíäëåíä (Êàíàäà) ñå ïðîâàëÿ5.
Óäèâèòåëíîòî å, ÷å òåçè äúðæàâíè ôîðìè â 9-è è 10-è âåê ñà
îðãàíèçèðàíè íà ïðèíöèïà íà ñóâåðåíèòåòà, íåùî, êîåòî ñâåòúò
ïîçíàâà åäâà ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñ îáðàçóâàíåòî íà
ÎÍ (ÎÎÍ). Ïåðèîäúò 874 – 930 ã. ñå íàðè÷à “âðåìå íà çàñåëíè-
÷åñòâîòî”. Îáùî âçåòî òîâà å íà÷àëîòî íà èñòîðè÷åñêàòà ïîÿâà
íà Èñëàíäèÿ êàòî äúðæàâíîñò â ñâåòà. Îò òîçè ïåðèîä ñà è
ïèñìåíèòå èçòî÷íèöè – “Êíèãà íà èñëàíäöèòå” (Íslendingabók) è
“Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” (Landnámabók). Ïåðèîäúò çàâúðøâà ñúñ
ñúçäàâàíåòî íà Àëòèíãà (Alþingi) – íàé-ñòàðèÿ äåéñòâóâàù â
ñâåòà ïàðëàìåíò. Òîé å óíèêàëíî äúðæàâíî-ïîëèòè÷åñêî îáðà-

çóâàíèå, êîåòî ùå áúäå ðàçãëåäàíî ïî-ïîäðîáíî. Åòèìîëîãè-
÷åñêè äóìàòà alþing å ñúñòàâåíà îò äâå ÷àñòè – al, èäâàùî îò
allur, êîåòî îçíà÷àâà “âñåêè, âñè÷êî”, è þing, ñòàðîèñëàíäñêà äóìà,
ñúñ çíà÷åíèå “ñðåùà, ñúáðàíèå”, íî â ìèíàëîòî ñå å óïîòðåáÿ-
âàëà â ñìèñúëà íà ñâåùåíîäåéñòâèå. Ñúùåñòâóâàò è äðóãè ïðåä-
ïîëîæåíèÿ çà ïðîèçõîäà íà þing – îò ëàòèíî-ãåðìàíñêîòî íàè-
ìåíîâàíèå Mars Thincsus, ñ êîåòî ñà íàðè÷àëè áîãà íà ñïðàâåä-
ëèâîñòòà è ïðàâîòî. Ñðàâíèòåëíèòå àíàëèçè ïîêàçâàò âðúçêà
ñúñ ñòàðîàíãëèéñêàòà äóìà ðingian “ïðåãîâàðÿì, ñòîÿ ïðåä áî-
æåñòâåí ñúä” è ñòàðîñàêñîíñêîòî thingön ñúñ ñúùîòî çíà÷åíèå.
Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè Àëòèíã îçíà÷àâà “Âåëèêî, âñåîáùî ñúáðà-
íèå”. Àëòèíãúò å âúðõîâíèÿò îðãàí íà âëàñòòà â Èñëàíäèÿ, ñúá-
ðàíèå íà ïðåäâîäèòåëè, íàðå÷åíè “ãîäè” (goði), ïðèòåæàâàùè
âëàñò (goðorð) è èçïúëíÿâàù ôóíêöèèòå íà çàêîíîäàòåëåí è âúð-
õîâåí ñúäåáåí îðãàí. Ùå ñè ïîçâîëÿ òóê äà äàì îïðåäåëåíèå çà
äúðæàâàòà, çà äà áúäà ìàêñèìàëíî òî÷åí. Äúðæàâàòà ïðåäñòàâ-
ëÿâà ïîëèòèêî-èêîíîìè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ íà ñâúðçàíà ñîöèàë-
íî-åòíè÷åñêè ãðóïà õîðà, îáùåñòâî, êîåòî ïðèòåæàâà âëàñò íàä
îïðåäåëåíà òåðèòîðèÿ, æèâåå â óñëîâèÿ, ðåãóëèðàíè ñúñ çàêî-
íè, è ÷åðïè âëàñòòà ñè îò ñàìîòî îáùåñòâî. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å
ñúùåñòâóâàò ÷åòèðè ïðåäïîñòàâêè çà íàëè÷èåòî íà äúðæàâà –
îáùåñòâî, çåìÿ, çàêîíîâà îðãàíèçàöèÿ è âëàñòíè÷åñêà ñàìîñòî-
ÿòåëíîñò. Àêî åäíà îò òåçè ïðåäïîñòàâêè ëèïñâà, òî íÿìà äà
èìà äúðæàâà. Âå÷å âúçíèêíàëà, äúðæàâàòà ñúùåñòâóâà ïîä íÿ-
êàêâà ôîðìà – ìîíàðõèÿ, ðåïóáëèêà. Îðãàíèçàöèÿòà íà âëàñòòà
ñå ïðîÿâÿâà â òðèåäèíñòâîòî íà âëàñòèòå, ôîðìóëèðàíî îò
Ìîíòåñêüî – çàêîíîäàòåëíà, ïðàâîîõðàíèòåëíà è èçïúëíèòåë-
íà. Èñòîðèÿòà íè äàâà ìíîæåñòâî ïðèìåðè çà îáùåñòâà, ïðè
êîèòî ìàëêî èëè ìíîãî òðèòå âëàñòè ñå ñëèâàò, íî âèíàãè ñú-
ùåñòâóâàò ôóíêöèîíàëíî. Ñ îáðàçóâàíåòî íà Àëòèíãà (Íàðîä-
íîòî ñúáðàíèå â Èñëàíäèÿ) ïðåç 930 ã. ñå ëåãàëèçèðà åäíà äúð-
æàâíîñò îò ðåïóáëèêàíñêè òèï, ÷èÿòî îðãàíèçàöèÿ íà âëàñòòà
ïî÷èâà íà äâóðàçäåëåíèåòî – çàêîíîäàòåëíà è ïðàâîîõðàíè-
òåëíà âëàñò. Äúðæàâíîòî óïðàâëåíèå å áèëî â ðúöåòå íà ïúð-
âåíöè, íàðè÷àíè “ãîäè”, à îáõâàòà íà âëàñòòà èì – “ãîäîðä”.
Íÿìà åäèííî ìíåíèå ïî âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ãîäîðä è ãî-
äèòå. Íåìñêèÿò ó÷åí Ôðèäðèõ Áîäåí ñìÿòà, ÷å ãîäèòå ïðîèç-
õîæäàò îò âîåííîíà÷àëíèñòâîòî è çíàòíèÿ ïðîèçõîä, êàêòî å
ïðè äðóãèòå ãåðìàíñêè íàðîäè.  ðóíè÷åñêè ïèñìà îò îêîëî 800
ã., îòêðèòè â Äàíèÿ, ñå ñðåùà äóìàòà kuþi, â ñòàðîøâåäñêèÿ -
guþi, â ñòàðîñêàíäèíàâñêèòå ðóíè – gudija, â ãîòñêèÿ – gudja, âñå
ñúñ çíà÷åíèåòî “ñâåùåíèê”. Äóìèòå goð è guð ñà íà ïðàêòèêà
åäíî è ñúùî, îáðàçóâàíè ñà îò åäèí êîðåí ñ ò.íàð. à-óìëàóò. Äî
õðèñòèÿíèçàöèÿòà ñåâåðíèòå íàðîäè ñà íàðè÷àëè áîãà íà õðèñòè-
ÿíèòå guð, à ñëåä íåÿ – èç÷åçâà äåëåíèåòî íà õðèñòèÿíñêè è
åçè÷åñêè áîã. À ñàìàòà äóìà goð èëè guð âåðîÿòíî ïðîèçëèçà îò
ñòàðîèíäèéñêîòî hûtá-, ò.å. “âñåïðèçîâàâàí” (â ñòàðîñëàâÿíñêè -
zovÍ, zivati). Ìíîãî ïî-âåðîÿòíî å goði äà ïðîèçëèçà îò goð, îùå
ïîâå÷å, goði â ìèíàëîòî å îçíà÷àâàëî “óïðàâíèê íà åçè÷åñêè õðàì,
æåðòâîïðèíîñèòåë”.  êðàÿ íà 9 â. ñ òîâà ïîíÿòèå âå÷å ñå å îïðå-
äåëÿë ÷îâåê, èìàù ñâåòñêà âëàñò. Âúïðåêè ÷å ïðîèçõîäúò íà
âëàñòòà íà ãîäèòå ïðîèçëèçà ñë. Õðàìîâåòå è åçè÷åñêèòå ðåëè-
ãèîçíè âÿðâàíèÿ, ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å áîãàòñòâîòî è çíàòíîñòòà
ñúùî ñà îôîðìèëè ñúäúðæàíèåòî íà ïîíÿòèåòî “ãîäîðä”. Ïðè-
ìåðè çà ãîäè íå ñà ïîçíàòè äðóãàäå îñâåí â Èñëàíäèÿ. Ñïîìåíà-
âà ñå ñàìî çà äâàìà ãîäè - âúðõó ðóíè÷åñêè êàìúê, íàìåðåí âúâ
Ôüîí, Äàíèÿ, îò 9 â. è â “Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” - Òîðõàäþð
Ñòàðèÿò, ãîäè ñë. Õðàìà â Ìàéðèí â Òðàóíäõåéìþð, ïî-êúñíî
çàñåëíèê â Ùüîäâàðôüîðäþð, Èñëàíäèÿ. È äâàìàòà ñà áèëè
âèñîêîóâàæàâàíè õîðà, êîèòî ñà èçâúðøâàëè ðåëèãèîçíè îáðå-
äè. Íå å ñèãóðíî îáà÷å äàëè ñà ïðèòåæàâàëè ñâåòñêà âëàñò, êàê-
òî ãîäèòå â Èñëàíäèÿ. Ïî âðåìå íà çàñåëâàíåòî, õîðàòà, äîøëè
ñ ãîëåìè ñòàäà è çàâëàäåëè çåìè, áåçñïîðíî ñà ñå îïèòàëè äà
ñúçäàäàò âëàñò, íàïîäîáÿâàùà îíàçè íà ïðåäöèòå èì ïî ðîäíè-
òå ìåñòà. Íî óñëîâèÿòà â íîâàòà çåìÿ áèëè äðóãè – ïðèðîäàòà
íå å áèëà òîëêîâà ãîñòîëþáèâà è ïðèäâèæâàíåòî îò ìÿñòî íà
ìÿñòî íå òîëêîâà èíòåíçèâíî, êàêòî â Íîðâåãèÿ èëè äðóãàäå â
Åâðîïà. Èñëàíäèÿ å áåäíà íà ïðèðîäíè ðåñóðñè è çàâîåâàòåë-
ñêè èíòåðåñè îò ÷óæäè äúðæàâè íå å èìàëî. Ïðàêòè÷åñêè êðàë
èëè ãîñïîäàð íå å áèë íóæåí, òúé êàòî 9 – 10 â. òå ñà áèëè
6
ïî ñáîðíèê ëåêöèè “Landafundur og kristnitaka”, Endurmenntunarstofnun Háskola Íslands, Reykjavík, 2000
7
Ísland
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïðåäèìíî ïðåäâîäèòåëè íà âîéñêàòà è ôóíêöèèòå èì ñà áèëè
ñâúðçàíè èëè äèðåêòíî ïðîäèêòóâàíè îò âîåííè íóæäè. Ïîäîá-
íî å áèëî ïîëîæåíèåòî è â äðóãèòå íîâîçàñåëåíè çåìè íà âè-
êèíãèòå - Ôàéðåéÿð (Ôàðüîðñêèòå îñòðîâè), Õÿëòëàíä è ïî-êúñíî
Ãðåíëàíäèÿ. Ïîðàäè òîâà, ÷å íå ñå å íàëàãàëî äà ñå áðàíè ñòðà-
íàòà îò ÷óæäà àãðåñèÿ, âëàñòòà ñå å ñâúðçâàëà åäèíñòâåíî ñúñ
ñúáèðàíèÿòà íà õîðà ïî íÿêàêúâ ïîâîä è ñ åçè÷åñêèòå õðàìîâå è
ðåëèãèÿ. Îò “Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” ðàçáèðàìå, ÷å ðåäèöà çà-
ñåëíèöè èëè ñèíîâåòå èì ñà ñòðîèëè õðàìîâå è äîáèòàòà âëàñò
“ãîäîðä” ñå íàñëåäÿâàëà îò ðîäà èì. Îáèêíîâåíî òîâà ñà áèëè
çàìîæíè ëþäå, ïúê è íå å áèëî âúçìîæíî äà ñå ñúãðàäè ãîëÿì
õðàì áåç ïàðè. Âåðîÿòíî è ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà áèëè óâàæàâàíè
æðåöè, âúïðåêè ÷å èìà ñâåäåíèÿ çà òàêèâà, êîèòî ñà èçäèãàëè
õðàì ñàìî çàðàäè âëàñòòà, êîÿòî èì äàâàëî òîâà äåëî.
Íàé-ñòàðèòå çàêîíè íà ñòðàíàòà áèëè ñúçäàäåíè îò Óëôëüî-
òóð – çàñåëíèê îò Èçòîêà, îò Ëîóí, â Ñêàôòàôåòëñèñëà. Èñòî-
ðèÿòà ãîâîðè, ÷å òîé ïðåêàðàë òðè ëåòà â Íîðâåãèÿ è ñúñòàâèë
çàêîíèòå ïî âðåìå íà òîâà ñè ïúòóâàíå. Àðè Ìúäðèÿò ïèøå, ÷å
çàêîíèòå íà Óëôëüîòóð ñà ñúñòàâåíè ïî çàêîíèòå íà Ãþëàòèíã
(Gulaþingslög), êàòî íÿêîè ñà ïðåïðàâåíè, äðóãè – äîáàâåíè.
Èìåííî, ñïîðåä çàêîíèòå íà Óëôëüîòóð ñå îðãàíèçèðà âëàñòòà
– íå ñúùåñòâóâà åäèíåí ïðåäâîäèòåë, íèòî ïúê åäèííà èçïúë-
íèòåëíà âëàñò. Îáùåñòâîòî ñå èçãðàæäà íà îñíîâàòà íà ãîäîðä,
ò.å. ëîêàëíî ðàçïðîñòèðàùàòà ñå âëàñò íà âñåêè ãîäè. Òîâà íà
ïðàêòèêà å ñúþç ìåæäó ñâåòñêèòå âëàñòè íà ãîäèòå, êîåòî íàïî-
äîáÿâà ñúâðåìåííèòå ìåæäóäúðæàâíè ôîðìèðîâàíèÿ, ðåãóëè-
ðàíè îò ìåæäóíàðîäíîòî ïóáëè÷íî ïðàâî, ìåæäó âïðî÷åì ïîä-
÷èíåíè íà äâóðàçäåëåíèåòî íà âëàñòèòå. Ïî òîçè íà÷èí ÿäðîòî
íà äúðæàâíàòà âëàñò â Èñëàíäèÿ ñå îêàçâàò ãîäîðäèòå, à íà òÿõ-
íà îñíîâà ñå èçãðàæäàò ñúáðàíèÿòà-òèíã. Ïîñëåäíèòå ñà áèëè
îáëàñòíè ñúáðàíèÿ (héraðsþing) è Àëòèíã.
Íî â êðàéíà ñìåòêà, êàêâà å âðúçêàòà íà âñè÷êî òîâà ñ áúëãà-
ðèòå? Èñòîðèÿòà íà âîëæñêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð Òàðèõè” ñâè-
äåòåëñòâóâà, ÷å íàøèòå ïðàäåäè ñà ïî÷èòàëè Âúðõîâíèÿ Áîã ïîä
äâå èìåíà: Òàíãðà è Òàðà. Áóêâàëíî Òàíãðà îçíà÷àâà “ãðúì” –
thunder íà àíãëèéñêè îò êåëòñêè, Donner íà ãåðìàíñêè, è Òàíäðà
íà ïàìèðñêèòå åçèöè. “Êëåòâà ïðåä Áîãà” å ñìèñúëúò íà áëèçêè-
òå ïîíÿòèÿ tingor íà óåëñêè, è togarm íà èðëàíäñêè. Îòòóê å è
âðúçêàòà ñúñ ñòàðîèñëàíäñêàòà äóìà þing. À èìåòî Òàðà íàïðà-
âî íè îòâåæäà êúì ïàíòåîíà íà èíäîåâðîïåéñêèòå íàðîäè – ñ
ïîäîáíè èìåíà òå ñà íàðè÷àëè Áîãà-ãðúìîâåðæåö: êåëòèòå Tharan
èëè Tharanouk, ãåðìàíèòå Thor, ñúùî è Donner, äðåâíèòå âèêèíãè
Þór, à õåòèòå Òàðó èëè Òàðõóíò.
Íÿêîëêî èçòî÷íèêà6 ñïîìåíàâàò íÿêîé ñè Ïèòåàñ, êîéòî
îêîëî 3-è â. ïð.Õð. ïðåäïðèåë ìîðñêî ïúòåøåñòâèå ïî ñåâåðíè-
òå ìîðåòà, ñ öåë äà ðàçáåðå äîêúäå ñå ïðîñòèðà ñâåòúò â òàçè
ïîñîêà. Òîé ðàçêàçâàë çà îñòðîâ, íàðå÷åí îò íåãî Òóëå (Thule),
íàìèðàù ñå íà 6 äåíà ïúò ñåâåðíî îò Áðèòàíèÿ è íà “åäèí äåí îò
êðàÿ íà ñâåòà”. Òîçè îñòðîâ âåðîÿòíî å áèë Èñëàíäèÿ. Ïúðâèÿò
ãåîãðàôñêè äîêóìåíò, îïèñâàù ñåâåðíèòå ìîðåòà, áèë ñúçäà-
äåí îò èðëàíäñêèÿ ìîíàõ Äèêóèë â íà÷àëîòî íà 9 â. Êíèãàòà ñå
íàðè÷àëà De mensura orbis terrae è îïèñâà áåñåäè ñ èðëàíäñêè
ñâåùåíèöè, êîèòî òâúðäåëè, ÷å ñà ïúòóâàëè íà ñåâåð äî Òóëå è
æèâåëè òàì îò ôåâðóàðè äî àâãóñò. Òå ñïîìåíàëè, ÷å ïðåç ëÿòî-
òî äíåâíàòà ñâåòëèíà íå ñå ãóáåëà è ìîæåëè äà ñè “÷èñòÿò âúø-
êèòå îò ðèçèòå” äîðè íîùåì. Ñâåùåíèöèòå ïîòâúðäèëè èñòî-
ðèÿòà íà Ïèòåàñ, ÷å ñëåä íåêîëêîäíåâíî ïúòóâàíå íà ñåâåð îò
îñòðîâà òå äîñòèãíàëè “çàìðúçíàëî ìîðå”. Äèêóèë çà ïðúâ ïúò
ëîêàëèçèðàë Òóëå íà ñàìîñòîÿòåëåí îñòðîâ, ïîçíàò â Èðëàíäèÿ
â êðàÿ íà 8-è â. è ñòàíàë ïî-êúñíî èçâåñòåí ïîä èìåòî “ëåäåíà
çåìÿ”7. Ñïîðåä òâúðäåíèåòî íà Äèêóèë, îñòðîâúò íå áèë íàñå-
ëÿâàí ïðåäè èðëàíäñêèòå âèçèòè, êîåòî ìåæäó âïðî÷åì ñå ïîò-
âúðæäàâà è îò ïî-êúñíè èçñëåäâàíèÿ. Èðëàíäñêèòå ìîíàñè íà-
ïóñíàëè Èñëàíäèÿ ñêîðî ñëåä êàòî âèêèíãèòå çàïî÷íàëè äà çà-
ñåëâàò îñòðîâà îêîëî 900 ã.
Ñïîðåä áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ ðàÿò èëè çåìÿòà íà àëïèòå,
äî êîÿòî äîñòúïúò áèë çàáðàíåí, ñå íàìèðà íà îñòðîâ ×óëìàí,
íÿêúäå â Ñåâåðíîòî ìîðå. Ðåäèöà èçñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å
ìèòè÷íèÿò îñòðîâ å èìåííî îñòðîâ Òóëå. Äî äåí äíåøåí â íà-
øèÿ åçèê ñå óïîòðåáÿâà èçðàç, êîéòî äîêàçâà òàçè âðúçêà – „ãîðè
345
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òèëèëåéñêè”, òîâà ñà ãîðèòå íà îñòðîâ Òóëå. Äðóãà òåîðèÿ êîèòî ÷åðïèì ñâåäåíèÿ çà ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãèÿ, ñà „Åäèòå”
çàñòúïâà ïîçèöèÿòà, ÷å ñâåùåíàòà áúëãàðñêà äèíàñòèÿ Äóëî åòè- è â ÷àñòíîñò „Ìëàäàòà Åäà”, ÷èÿòî ïðîçàè÷åñêà ÷àñò ñå ïðèïèñâà
ìîëîãè÷åñêè âîäè íà÷àëîòî ñè îò Òóëå.  åçèêà íà ïàìèðñêèòå íà Ñíîðè Ñòóðòëóñîí (1179 – 23.09.1241 ã.)16. Ñíîðè å çàïèñàë è
íàðîäè, ðîäñòâåíè ñ áúëãàðèòå, Òóëå çíà÷è “Áîãîóñòàíîâåí ðåäèöà èñòîðèè ïî äðåâíè õðîíèêè è óñòíè ïðåäàíèÿ. Ñ÷èòà ñå,
ðåä”8. Èìåòî Òóëå íîñè è ñòîëèöàòà íà äðåâíî öàðñòâî â Òðà- ÷å òîé å ïúðâèÿò èñëàíäñêè èñòîðèê. Íàé-çíà÷èìîòî ìó èñòîðè-
êèÿ, îñíîâàíî îò âëàäåòåë, íîñåù ñâåùåíîòî áúëãàðñêî èìå ÷åñêî ïðîèçâåäåíèå å „Õåéìñêðèíãëà”17. Òóê Ñíîðè ðàçêàçâà çà
Áîëã9,10. Ìåæäó äðóãîòî, òðÿáâà äà ñïîìåíà, ÷å êåëòñêèòå ëåãåí- èñòîðèÿòà íà ñåâåðíèòå êðàëå, êîÿòî âîäè íà÷àëîòî ñè îò èñòî-
äè ãîâîðÿò çà ìèòîëîãè÷íèÿ íàðîä Fir Bolg (íàðîäúò íà Áîëã), ðè÷åñêàòà ëè÷íîñò Îäèí. Åñòåñòâåíî, òðÿáâà äà ñè äàâàìå ñìåò-
êîéòî áèë ïðèíóäåí äà íàïóñíå ðîäíèòå ñè ìåñòà íà Áàëêàíèòå. êà, ÷å â ãåíåàëîãèÿòà íà èñòîðè÷åñêèòå êðàëå ñå âêëþ÷âàò è ìè-
Áîëãèòå áèëè ïîðîáåíè è òðÿáâàëî äà ïðåíàñÿò ïðúñò â òîðáè, òè÷íè ïåðñîíàæè, íî ìèòîëîãèçèðàíåòî èì å ñòàâàëî íà îñíîâà-
íî îò òåçè òîðáè òå íàïðàâèëè êîðàáè è ïúðâîíà÷àëíî óñåäíà- òà íà ðåàëíè ôàêòè, èëè àêî çà ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê èçðåæäàíåòî
ëè â Èñïàíèÿ, à ïîñëå çàâëàäåëè Èðëàíäèÿ, êàòî ïîáåäèëè Ôî- íà ÷ëåíîâåòå íà ðîäà äî äåâåòî êîëÿíî å áåçñìèñëåíî, òî çà ñðåä-
ìîðèòå (ðàñà íà äåìîíè÷íè ìîðñêè âåëèêàíè). Òÿõíàòà ñòîëèöà íîâåêîâíèòå âëàäåòåëè å áèëî ôîðìà íà ëåãèòèìàöèÿ â íå ïî-
ñå êàçâàëà Òàðà (íàìèðà ñå íà 48 êì ñåâåðîçàïàäíî îò Äúáëèí) è ìàëîâàæíà ñòåïåí îò äåëàòà èì. Ïîðàäè òîâà ðîäîâàòà ïàìåò å
îò òÿõ êåëòèòå ñå íàó÷èëè äà âëèçàò â áîé ñ îñîáåíè ñòúïêè „äîáàâÿëà” ôàêòè êúì äåëàòà íà ïðåäöèòå è ïîñòåïåííî òå (ïðåä-
(õîðî) è ñâèðíÿ íà ãàéäà.11 À íàé-èíòåðåñíîòî çà íàñ å èìåòî íà öèòå) ñà çàïî÷íàëè äà ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ ìèòîëîãèçèðàíèòå ïåð-
åäèí îò èçâåñòíèòå êðàëå íà Fir Bolg – Semion Mac Stariat.12 ñîíàæè.
Ñúùåñòâóâà åäèí äîñòà ñòðàíåí çàïèñ â „Êíèãà íà èñëàíäöè- „Õåéìñêðèíãëà” çàïî÷âà ñúñ ñàãà çà Èíãëèíãèòå, îò êîÿòî
òå” – ïåò îò ñåäåìòå äåöà íà øîòëàíäñêèÿ êðàë Òîðùåéí „×åð- ðàçáèðàìå, ÷å âèêèíãñêèòå öàðñêè ðîäîâå òðúãâàò îò çåìÿòà íà
âåíèÿ” Îëàôñîí13 îùå â äåòñêà âúçðàñò áÿãàò â Èñëàíäèÿ ñëåä 878 ñêèòèòå. „...×åðíî ìîðå ðàçäåëÿ ñâåòà íà òðè ÷àñòè. Êàçâà ñå
ã. ñë. Õð., âîäåíè îò òÿõíàòà áàáà Îéäóð. Ïðè÷èíèòå çà òîâà áÿã- òàçè íà èçòîê Àçèÿ, à òàçè íà çàïàä íÿêîè íàðè÷àò Åâðîïà, äðóãè
ñòâî íÿìà äà îáñúæäàì òóê, íî èíòåðåñíîòî å, ÷å òàçè æåíà å ïúê Åíåÿ. Íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå âúðâè Ñâèòüîä Ãîëåìèÿ èëè
îìúæåíà çà Îëàâóð „Áåëèÿò”, âîåíåí êðàë â Äèïëèí (Äúáëèí!?) è Ñòóäåíèÿ...”18; „Îò ñåâåð îò ïëàíèíèòå, êîèòî ñà èçâúí íàñåëå-
ïðàâíóê íà Ñèãóðäóð, íàðå÷åí „çìèÿ-â-îêîòî”. Ñâåäåíèÿ çà òîçè íèòå ìåñòà, òå÷å ðåêà îêîëî Ñâèòüîä, ïðàâèëíî å äà ñå íàðè÷à
Ñèãóðäóð â „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” ëèïñâàò, çàùîòî òîé íå å ñâúð- Òàíàèñ19. Ïðåäè ÿ íàçîâàâàõà Òàíàêâèñòë èëè Âàíàêâèñòë20. Òÿ ñå
çàí ïðÿêî ñúñ çàñåëâàíåòî íà Èñëàíäèÿ, à ïúê òåçè, êîèòî ÷åðïèì âëèâà â ×åðíî ìîðå. Çåìÿòà îêîëî Âàíàêâèñòë òîãàâà íàðè÷àõà
îò Ñòóðòëóíãà è Ñàãà çà Íÿóòë, ïðåäàâàò ðîäñòâåíàòà âðúçêà ïî- Âàíàëàíä èëè ñâåòà íà Âàíèòå. Òàçè ðåêà ðàçäåëÿ ñâåòîâíèòå
ñêîðî èíôîðìàòèâíî, áåç ïîäðîáíîñòè. Ïðÿêîðúò „çìèÿ-â-îêî- òðåòèíè. Íà èçòîê ñå êàçâà Àçèÿ, à íà çàïàä Åâðîïà.” Îò îïèñà-
òî” å òâúðäå õàðàêòåðåí, çà äà áúäå ñâúðçàí ñ ïðîôåñèÿ, çàíÿòèå íèåòî íà Ñíîðè ñå âèæäà, ÷å òîâà å òåðèòîðèÿòà, êîÿòî áúëãàð-
èëè ëè÷íî êà÷åñòâî íà ÷îâåêà. Ìèñëÿ, ÷å ïîäîáåí èçðàç å ïî- ñêèòå åòíîñè íàñåëÿâàò îùå îò 2-ðè âåê (îò ñúçäàâàíåòî íà ïúð-
ñêîðî â ñúîòâåòñòâèå ñ íÿêàêâà èñòîðèÿ èëè ëåãåíäà, êîÿòî ïðå- âàòà áúëãàðñêà äúðæàâà â Åâðîïà ïðè êàí Àâèòîõîë), à ïðåç 7-è
äàâà âðúçêà ñ êîíêðåòíàòà ëè÷íîñò. „Çìèéñêè” ìèòîâå èìà âúâ âåê íàðè÷àìå Âåëèêà Ñòàðà Áúëãàðèÿ. Òóê ùå íàïðàâèì åäíî
âñè÷êè êóëòóðè, íÿêúäå çìèÿòà å ñèìâîë íà ìúäðîñò è çíàíèå, óòî÷íåíèå.  ñâîåòî ñú÷èíåíèå „Çà óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿ-
äðóãàäå – íà çëîòî. Ïðåç 882 ã. ñë. Õð. âúâ Âîëæñêà Áúëãàðèÿ òà” Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè ïèøå: „Îòâúä Áîñïîð ñå íàìèðà
Ìèõàèë Áàùó ñúçäàâà „Øàí êàçú äàñòàíú”. Òîâà å íàé-ñòàðèÿò óñòèåòî íà Ìåîòèéñêîòî åçåðî, êîåòî ïîðàäè ãîëåìèíàòà ìó
èçâåñòåí åïîñ, ïðåñúçäàâàù ìèòîëîãè÷íèòå âÿðâàíèÿ íà áúëãà- âñè÷êè íàðè÷àò ìîðå.  òîâà Ìåîòèéñêî ìîðå ñå âëèâàò ìíî-
ðèòå çà ñúòâîðåíèåòî íà ñâåòà è ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. æåñòâî ãîëåìè ðåêè. Íà ñåâåð îò íåãî /òå÷å/ ðåêà Äíåïúð, îò
 åïîñà ñå ãîâîðè çà ðîäîíà÷àëíèêà íà íàðîäà Õîí, ïúðâèÿ ñìúð- êîÿòî ðóñèòå èäâàò â ×åðíà Áúëãàðèÿ, Õàçàðèÿ è Ñèðàê”. Òàêà
òåí ñèí íà àëïà Áîÿí Èìåí, êîéòî ñå ðîäèë êàòî èçïúëçÿë ïîä ×åðíà Áúëãàðèÿ çàåìàëà çåìèòå ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Äíåïúð
ôîðìàòà íà çìèÿ îò îêîòî íà ðèáàòà Áîéãàëà14. Èçëèçà, ÷å ìîÿò 31 è Ñåâåðíîòî Ïðèàçîâèå äî ðåêà Äîí. Èìåííî çà òàçè Áúëãàðèÿ
ïðà-äÿäî å íîñåë ïðîçâèùåòî „çìèÿ-â-îêîòî”, à ìèòîëîãè÷íèÿò ïèñàë õàçàðñêèÿò öàð Éîñèô äî Õàñäàé èáí Øàôðóò â äàëå÷íà-
Èäæèê, îò êîãîòî ïðîèçëèçà íàðîäúò Õîí, ÷èéòî ïîòîìúê å Àó- òà Àíäàëóñèÿ, ÷å ïîñëåäíèÿò ìîæå äà ìó èçïðàòè ñâîåòî ïèñìî
äàí (Àòèë), ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå è êîíêðåòíî ðîäà Äóëî, ïðåç Ðóñ, Áúëãàðèÿ è ïî-íàòàòúê äî ìÿñòîòî, êîåòî ìó ïîñî÷è.
ñå ðàæäà îò îêîòî íà ìàéêà ñè êàòî çìèÿ. Òîëêîâà êîíêðåòíî ïîê- ×åðíà Áúëãàðèÿ áèëà ñàìîñòîÿòåëíà ñòðàíà, çàùîòî òÿ, êàêòî
ðèâàù ñå ìîòèâ, ïîíå íà ìåí, íå ìè å èçâåñòåí â íèêîÿ ìèòîëî- ïîñî÷âà Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, “ìîæå äà âîþâà ñ õàçàðè-
ãèÿ. È å ëîãè÷íî äà ñè çàäàäå ÷îâåê âúïðîñà – òîâà ñúâïàäåíèå òå”. Ñúùåâðåìåííî Âèçàíòèÿ áèëà çàèíòåðåñóâàíà îò çàùèòàòà
ëè å èëè èìà è äðóãè äîïèðíè òî÷êè ìåæäó äðåâíèòå áúëãàðè è íà ñâîèòå âëàäåíèÿ îò ÷åðíèòå áúëãàðè. Ñïîðåä äîãîâîðà îò
âèêèíãèòå?  ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãèÿ áîãîâåòå ñà íàðå÷åíè 945 ã., ñêëþ÷åí ìåæäó êèåâñêèÿ êíÿç Èãîð è âèçàíòèéñêèÿ èìïå-
àñè15, òå ñà ñúçäàëè ñâåòà è ãî óïðàâëÿâàò. Äðóãèÿò áîæåñòâåí ðàòîð, åäíà îò êëàóçèòå ãëàñÿëà: „È çà òîâà: àêî äîéäàò ÷åðíèòå
íàðîä ñà âàíèòå. Àñè è âàíè âîþâàò èçâåñòíî âðåìå, íî òúé êàòî áúëãàðè è çàïî÷íàò äà âîþâàò â Êîðñóíñêàòà ñòðàíà (ãð. Õåð-
íèêîé îò äâàòà íàðîäà íå ìîãúë äà ïîáåäè, â êðàéíà ñìåòêà ñêëþ÷- ñîí â Êðèì - ïî Ðèçà Áàðèåâ), òî çàïîâÿäâàìå íà ðóñêèÿ êíÿç äà
âàò ìèð. Òå ñè ðàçìåíÿò çàëîæíèöè è ïî òàêúâ íà÷èí ñðåä àñèòå íå ãè ïóñêà, â ïðîòèâåí ñëó÷àé òå ùå ïðè÷èíÿò âðåäà è íà íåãî-
âëàñòâàò è âàíè êàòî áîãîâå. Åäèí îò îñíîâíèòå èçòî÷íèöè, îò âàòà ñòðàíà”. Îò òåçè ñâåäåíèÿ ìîæå äà ñå ñúäè, ÷å ×åðíà Áúë-
8
Ï. Äîáðåâ. Ïðåîòêðèâàíåòî íà Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð – Ñ., 1994, 206-207 ñ.
9
ïî Øåãîð Ðàñàòå
10
îòêúñ îò „Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëàâåíñêîì”, íàïèñàíà îò Èåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè â ëåòî 1792 „…È êàòî ïîâîþâàëè â Äàöèÿ,
ñèðå÷ Âëàõèÿ, â ëÿòî ãîñïîäíå 484 ïðåìèíàëè Äóíàâ è çàâîþâàëè Ìèñèÿ, ñèðå÷ Äîáðîäæà. À â äðóã ëåòîïèñ ïèøå, ÷å áúëãàðèòå ñà äîøëè íà Äóíàâà îò Àçîâñêî
ìîðå ïî âðåìåòî íà öàð Óàëåíò, è êàòî ïîìîëèëè Óàëåíòà, òîé èì äàë çåìÿ è ñå íàñåëèëè ïî Äóíàâà.  äðóã ëåòîïèñ ïèøå, ÷å äàêè è ìèñàãèòè ñà äîøëè îò
ñåâåðíèòå ñòðàíè è ñå çàñåëèëè îò äâåòå ñòðàíè íà Äóíàâà.  ñâîÿ ëåòîïèñ Éîàí Çîíàð èìåííî äàêèòå è ñúðáèòå íàðè÷à ìèñàãèòîâè áúëãàðè; à â äðóã ëåòîïèñ
ïèøå: è äîéäîõà ìèñàãèòèòå â ëÿòî îò ñúòâîðåíèå ìèðà 4522 /986 ïðåäè Õðèñòa/ è ñå çàñåëèëè îò äâåòå ñòðàíè íà Äóíàâà, è ñå íàðå÷å òàÿ /çåìÿ/ Ìèñèíèÿ îò òÿõíîòî
èìå. Íà þã îò Äóíàâ å Ãîëÿìàòà Ìèñèíèÿ, à íà ñåâåð Ìàëêà Ìèñèíèÿ. È íàñêîðî ñëåä êàòî äîéäîõà, ïîñòàâèõà êðàë íà èìå Èëëèðèê. À ñëåä òîâà òàçè çåìÿ ñå
íàðå÷å Èëëèðèê, âçåìàéêè èìåòî íà êíÿç Èëëèðèê. È ñëåä êàòî ìèíà ìíîãî âðåìå, â ëÿòî îò ñúòâîðåíèå ìèðà 4785 /723 ïðåäè Õðèñòà/, ñå ðîäèõà îò ðîäà íà
Èëëèðèê äâà ñèíà: åäèíèÿò ïî èìå Áîëã, à äðóãèÿò Áðåì, ñèðå÷ äâàìà áðàòÿ; òå íå ìîæàõà äà æèâåÿò çàåäíî, íî ðàçäåëèõà çåìÿòà è Áðåì âçå /çåìÿòà/ íà ñåâåð îò
Äóíàâ, à Áîëã íà þã îò Äóíàâà. Ïðîèçëåçëèòå íàðîäè îò Áðåìà ñå íàðåêîõà áðåìè èëè ïåìè, à îò Áîëãà - áîëãàðå….”
11
www.irishclans.com
12
www.sungaya.de/schwarz/kelten/firbolg.htm
13
èçëèøíî å äà ñïîìåíàâàì, íî çà äà èìà ïîñëåäîâàòåëíîñò â ìîåòî æèòèå, ùå ïîñî÷à, ÷å òîé å 28 ìîé ïðà-äÿäî.
14
 „Øàí êàçú äàñòàíú” â äåéñòâèòåëíîñò ñå êàçâà, ÷å Èäæèê å èçïúëçÿë îò óõîòî íà ðèáàòà, íî ìè ñå ñòðóâà, ÷å òóê ñòàâà âúïðîñ çà ñèìâîëèêà è å ïî-âàæåí
ìîòèâúò, îòêîëêîòî êîíêðåòíîòî ìÿñòî îò êúäåòî å èçëåçíàë ãåðîÿò.
15
ás, ìí.÷. æsir (àéçèð) – åçè÷åñêè áîã.  ñúâðåìåííèÿ åçèê ãðàôåìàòà „á” å äèôòîíã è ñå ÷åòå „àó”, ðåñï. „æ” – „àé”, íî ïðèíöèïíî óäàðåíèåòî âúðõó ãëàñíà
å ïðèçíàê çà íåéíîòî óäúëæàâàíå è ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å „àóñ” è „àñ” ñà èäåíòè÷íè íàçâàíèÿ.
16
Ñíîðè å áðàò íà 19 ìè ïðà-áàáà Õåëãà Ñòóðòëóäîõòèð.
17
Heimskringla - „Çåìåí êðúã”
18
Ïðåâîäúò å ìîé.  ñúâðåìåííèÿ èñëàíäñêè Svíþjóð îçíà÷àâà Øâåöèÿ. Ïî âðåìåòî íà Ñíîðè ïîä òîâà íàçâàíèå ñå èìà ïðåäâèä âåðîÿòíî Ñêèòèÿ.
19
Ñòàðîòî èìå íà ðåêà Äîí
20
kvísl – ðå÷åí ðúêàâ, ïðèòîê, Vanakvísl – ïðèòîêúò íà Âàíèòå

346

ãàðèÿ å ãðàíè÷åëà íåïîñðåäñòâåíî ñ Êèåâñêà Ðóñ îòêúì ×åðíî
ìîðå, çàåìàéêè ïî-íàòàòúê è çåìèòå ïî Ñåâåðñêè Äîíåö. Çà ÷åð-
íèòå áúëãàðè íååäíîêðàòíî ñïîìåíàâàò è àðàáî-ïåðñèéñêèòå
èçâîðè îò 10-è âåê. Çà áúëãàðèòå, êîèòî àðàáèòå íàðè÷àëè âúò-
ðåøíè áúëãàðè, ðàçêàçâà àë-Ìàñóäè. Çà ïðúâ ïúò òåðìèíúò „âúò-
ðåøíè áúëãàðè” ñå ñðåøà ïðè àë-Áàëõè (920 ã.). Ñåòíå çà òÿõ
ïèøàò Èñòàõðè (930 ã.) è Èáí-Õàóêàë (977 ã.). „Ðóñèòå - ïèøå
Èáí-Õàóêàë, - òúðãóâàò ñ õàçàðèòå, Ðóì è Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Òÿõ-
íàòà ãðàíèöà å íà ñåâåð îò Ðóì è áðîÿò èì å òîëêîâà ãîëÿì, ÷å òå
îáëàãàò ñ äàíúê Ðóì è âúòðåøíèòå áúëãàðè, êîèòî æèâåÿò äî
òÿõíàòà ñòðàíà”. Í. ß. Ìåðïåðò, ïîçîâàâàéêè ñå íà ðúêîïèñà íà
àíîíèìíàòà ïåðñèéñêà ãåîãðàôèÿ îò êðàÿ íà 10-è â. „Õóäóä àë-
Àëàì” („Çà ïðåäåëèòå íà ñâåòà”), äàâà ñëåäíîòî îïèñàíèå íà
ãðàíèöèòå íà ×åðíà (Âúòðåøíà) Áúëãàðèÿ: „Ïðè åäíî òàêîâà
òúëêóâàíå íà òåêñòà íà ïåðñèéñêèÿ àíîíèì, èçòî÷íàòà ãðàíèöà
íà íàðîäà íà âúòðåøíèòå áúëãàðè ñå îêàçâà äîëíîòî òå÷åíèå íà
Äîí, çàïàäíàòà - Äíåïúð, òå÷àù ïðåç ñòðàíàòà íà ñëàâÿíèòå (ñà-
êàëèáèòå), ñåâåðíàòà - Ñåâåðñêè Äîíåö, îòâúä êîéòî æèâååëè
ñëàâÿíèòå è ðóñèòå, à Þæíàòà - ×åðíî è Àçîâñêî ìîðå. Ñàìî
åäíî òàêîâà ðàçïîëîæåíèå îïðàâäàâà ñàìèÿ òåðìèí. Íàðîäúò
„âúòðåøíè áúëãàðè” ñå íàìèðàë ìåæäó âúíøíèòå (äóíàâñêèòå)
è âîëæñêèòå áúëãàðè, êúì êîèòî, êàêòî ïîêàçâàò ñâåäåíèÿòà íà
„Õóäóä àë-Àëàì”, òîçè òåðìèí íå áè ìîãúë äà ñå îòíàñÿ”. „Òîçè
íàðîä å ñìåë, - ïèøå ïåðñèéñêèÿò àâòîð, - âîéíñòâåí è âíóøà-
âàù óæàñ. Õàðàêòåðúò èì å ïîäîáåí íà òîçè íà òþðêèòå, æèâåå-
ùè äî ñòðàíàòà íà õàçàðèòå. Âúòðåøíèòå áúëãàðè âîþâàò ñ âñè÷-
êè ðóñè, íî òúðãóâàò ñ âñè÷êè, êîèòî æèâåÿò îêîëî òÿõ. Òå ïðèòå-
æàâàò ñòàäà, îðúæèå è îðúäèÿ çà âîéíà”. Ïåðñèéñêèÿò àíîíèì
ñïîìåíàâà îñâåí âúòðåøíèòå áúëãàðè è ðîäñòâåíîòî èì ïëåìå
íà âåíåíäåðèòå, îáèòàâàùè íà èçòîê îò òÿõ, ò.å. óíîãóíäóðèòå,
çà êîèòî ïèøå â ñâîåòî ïèñìî è õàçàðñêèÿò öàð Éîñèô. Ïåð-
ñèéñêèÿò ãåîãðàô îòáåëÿçâà: „Íà èçòîê îò íåÿ (îò ñòðàíàòà íà
âåíåíäåðèòå - ïî Ðèçà Áàðèåâ) ñà áàðàäàñèòå, íà þã îò íåÿ -
õàçàðèòå; íà çàïàä îò íåÿ - ïëàíèíèòå; íà ñåâåð îò íåÿ - ìàäæà-
ðèòå”. Îò òîâà îïèñàíèå ìîæå äà ñå ñúäè, ÷å âåíåíäåðèòå (óíî-
ãóíäóðèòå) ñà çàåìàëè ðàéîíà ñåâåðíî îò ìÿñòîòî íà âëèâàíåòî
íà Ñåâåðñêè Äîíåö â Äîí, çàùîòî ñàìî îò íåãî íà çàïàä èìà
„ïëàíèíè” - Äîíåöêèÿ õðåáåò, íà þã ñà õàçàðèòå, à íà ñåâåð
ìàäæàðèòå (áóðòàñèòå). Îò äðóãà ñòðàíà, îùå ïðåç 4-òè âåê ÷àñò
îò áúëãàðèòå, ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà êàí Âóíä / Âåíä ñå îò-
öåïâà îò Õóíñêàòà èìïåðèÿ è ñå çàñåëâà íà þã îò Àðìåíèÿ. Ïî
èìåòî íà òîçè ïðåäâîäèòåë ìåñòíîñòòà ñå íàðè÷à Âàíàíä. Ïðåç
2000 ã., àêî íå ñå ëúæà, íîðâåæêèÿò àâòîð Õåéð Òóðäàë, èçêàçà
òâúðäåíèåòî, ÷å ìèòè÷íèÿò íàðîä íà Âàíèòå ñà óíîãóíäóðè-áúë-
ãàðèòå îò Âàíàíä. Îòöåïíè÷åñòâîòî íà Âóíä îáÿñíÿâà è ïðè÷è-
íàòà çà âîéíàòà ìåæäó àñèòå è âàíèòå, èíà÷å íàðîäè îò åäèí è
ñúù ïðîèçõîä – áúëãàðñêè. Ñåãà òâúðäåíèåòî íà Ñíîðè çà
ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà Âàíàëàíä çâó÷è îùå ïî-ïðàâäîïîäîá-
íî. Êîè ñà àñèòå? Ñ òîçè âúïðîñ å ñâúðçàí ïðîáëåìúò íà íàðîä-
íîñòíîòî íè ñàìîîïðåäåëåíèå: ÀÇ – ëè÷íî ìåñòîèìåíèå, ëè÷-
íîñò; ÅÇÈÊ – ñðåäñòâî çà îáùóâàíå, ñúùî è íàðîä – â ìèíàëî-
òî; ÅÇÈ×ÅÑÒÂÎ – íàðîäíîñòíà âÿðà. Ñ ÀÇ çàïî÷âà íàøàòà
áúëãàðñêà ïèñìåíîñò, è â äâåòå íåéíè ðàçíîâèäíîñòè – êèðè-
ëèöà è ãëàãîëèöà. Âúïðîñúò çà àñèòå èìà íå ñàìî èñòîðè÷åñêî,
íî è äóõîâíî-ìèòîëîãè÷åñêî çâó÷åíå.  ïðåäàíèÿòà àñèòå ñå
âúçïÿâàò êàòî áîãîâå. Êîè ñà àñèòå è çàùî ñà çàñëóæèëè òàêîâà
áîãîïî÷èòàíèå? Òåçè âúïðîñè ðàçïàëâàò âúîáðàæåíèåòî è íà-
ñî÷âàò âíèìàíèåòî íà èçòîê, ïî ñëåäèòå íà Îäèíîâèòå ìèñòå-
ðèè. Â ñàãà çà Èíãëèíãèòå ñå êàçâà: „Íà èçòîê îò Âàíàêâèñòë
(Âàíàíä – ìîÿ áåë.) â Àçèÿ /çåìÿòà/ ñå íàðè÷àøå Àñëàíä èëè
ñâåòà íà Àñèòå, à ïúê ñòîëèöàòà íà ñòðàíàòà íàðè÷àõà Àñãðàä21.
 íåÿ âëàäåòåë áå îíçè, êîãîòî íàðè÷àõà Îäèí.... Îäèí áå âåëèê
âîéí è çàâëàäÿ ìíîãî ñòðàíè ïî âðåìå íà ñâîèòå ïîõîäè. Òîé
ïîáåæäàâàøå òîëêîâà, ÷å âúâ âñÿêà áèòêà èìàøå ïîëçà è ñòàíà
òàêà, íåãîâèòå õîðà äà âÿðâàò, ÷å òîé îïðåäåëÿ ïîáåäàòà âúâ
âñåêè áðàí. Îáè÷àé áåøå, êîãàòî èçïðàùà õîðàòà ñè íà áîé èëè
äðóãè ïðàòåíèöè, äà ñëàãà ðúöå íà ãëàâèòå èì è äà ãè áëàãîñëà-
âÿ. Âÿðâàõà òå, ÷å òúé âñè÷êî ùå ñâúðøè áëàãîïîëó÷íî. Òàêà
21
 îðèãèíàëà å çàïèñàíî Ásgarð. Garður â ñúâðåìåííèÿ èñëàíäñêè îçíà÷àâà „ãðàäèíà”, íî â ñòàðîèñëàíäñêèÿ å èìàëî çíà÷åíèåòî íà „ãðàä”. Ïðåãëàñèòå garð
(ôîðìà íà âèíèòåëåí ïàäåæ, ãàðä) – ãðàä èìàò ñúùàòà ãðàìàòè÷íà èñòîðèÿ, êàêòî íàïðèìåð âúëê – âîëê èëè êðàâà – êîðîâà â ñðàâíèòåëíàòà ãðàìàòèêà, êîåòî
å äîêàçàòåëñòâî çà îáùèÿ ñàíñêðèòñêè ïðîèçõîä íà åçèöèòå.
22
Ïî-èçâåñòíîòî íàèìåíîâàíèå íà Îäèíîâèÿ äâîðåö å Âàëõàëà, íî òîâà å àíãëèéñêà òðàíñêðèáöèÿ, äîáèëà ãðàæäàíñòâåíîñò. Valhöll îçíà÷àâà „ïàëàò íà
çàãèíàëèòå”. Â. Ùåðáàêîâ. Àñãàðä è Âàíû. Äîðîãàìè òûñÿ÷åëåòèè – Ìîñêâà, 1989.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñòàâàøå, ÷å õîðàòà ìó, àêî èçïàäíåõà â áåäà, ïî ìîðå èëè ñóøà,
èçãîâàðÿõà èìåòî ìó è ñ÷èòàõà òîâà çà äîñòàòú÷íî çà ùàñòëèâ
èçõîä. Èìàõà ìó ïúëíà âÿðà...” Ñïîðåä õèïîòåçàòà íà ðóñêèÿ
èçñëåäîâàòåë Â. Ùåðáàêîâ, Àñãàðä å Àøõàáàä â óñòèåòî íà Âîë-
ãà. Èìåííî òàì, â ðàçêîïêèòå íà Ñòàðàòà Íèñà, Ùåðáàêîâ å îò-
êðèë àðõèòåêòóðíîòî âúïëúùåíèå íà Âàëõüîòë22. Èìåòî íà àñè-
òå íîñè Àçîâñêî ìîðå. Íà òÿõ èçîáùî å íàðå÷åí êîíòèíåíòúò
Àçèÿ, òúé êàòî ëåòîïèñöèòå èçâåæäàò íà÷àëîòî ìó îò Ìàëà Àçèÿ
è çåìèòå íà èçòîê îò Äîí – îò çåìèòå íà àñèòå. Ñúâðåìåííèòå
èñòîðèöè îòúæäåñòâÿâàò àñèòå ñ àëàíèòå. Àíòè÷íèòå àâòîðè
îáà÷å äàâàò ñâåäåíèÿ çà ìíîãî ïëåìåíà ñ èìåòî àñè è ïðîèçâîä-
íè èìåíà, ïðúñíàòè â äðåâíîñòòà èç Ìàëà è Ñðåäíà Àçèÿ. Çíà÷è
ïî ïðàâèëíî å äà ñå òâúðäè, ÷å àñèòå ñà öÿëà åäíà íàðîäíîñò,
÷àñò îò êîèòî ñà àëàíèòå.
Îñíîâíî àñèòå ñà îáèòàâàëè çåìèòå îêîëî ïëàíèíàòà Èìå-
îí (Ïàìèð) â Ñðåäíà Àçèÿ, êúäåòî ñà æèâåëè è äðåâíèòå áúëãàðè
– ñïîðåä óáåäèòåëíèòå äîêàçàòåëñòâà íà Ïåòúð Äîáðåâ. Ïðîêî-
ïèé Êåñàðèéñêè ñïîìåíàâà èìåíàòà íà èçâåñòíèòå áúëãàðñêè
ïëåìåíà óòèãóðè, óëòèäçóðè, êóòðèãóðè è áóðóãóíäè (îíî-
ãóíäóðè), à Ñòðàáîí ñúîáùàâà â îïèñàíèåòî íà Ïàðàïàìèñ (Ïà-
ìèð-Õèíäîêóø) çà àñèè, ïàðàñèè, àòàñèè è õèïàñèè. Çà àòàñèè-
òå ñå óòî÷íÿâà, ÷å ñà ïëåìå íà ìàñàãåòèòå, ñðîäíè ñ áúëãàðèòå,
àêî íå è ñàìèòå äðåâíè áúëãàðè. Õèïàñèèòå, îáèòàâàëè þæíèòå
ñêëîíîâå íà Õèíäîêóø, ñà èìàëè âëàäåòåë íà èìå Àñà-êàí.
Òóê ùå íàïðàâèì ìàëêî îòêëîíåíèå, êàòî ñå âúðíåì ïî-íàçàä
â èñòîðèÿòà. Ïúòóâàíåòî íè ùå íè îòâåäå êúì Õàêàñèÿ, íî ïðåäè
äà íàâëåçåì â êàíüîíà íà Åíèñåé, ïðîðÿçâàø Ñàÿíèòå, ùå çàâèåì
íà þã êúì Àðæàí. Ïðåä íàñ å Óþê-Òóðàíñêàòà äîëèíà ñ íàäìîð-
ñêà âèñî÷èíà îêîëî 1000 ì. Àðõåîëîçèòå ÿ íàðè÷àò Äîëèíàòà íà
öàðåòå, çàùîòî òóê â äðåâíîñòòà ñà ïîñòðîåíè äåñåòêè ãðîáíèöè
ñ êðúãëà ôîðìà. Òå áèëè çàòðóïâàíè ñ ïðúñò îòãîðå êàòî íàøèòå
òðàêèéñêè ìîãèëè. Àðæàíèòå áèëè ñ îðëîâè íîñîâå è ñ îñòðèãà-
íè ãëàâè, êàòî îñòàâÿëè ñàìî êè÷óð íà òèëà, ñïîðåä îïèñàíèåòî
íà Õåðîäîò. Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò þå-÷æè.
Íÿêîè àðõåîëîçè îïðåäåëÿò Àðæàíñêîòî ïîëå è ñðîäíèòå
íåìó îêîëî Ìèíóñèíñê êàòî „ñúòâîðåíè îò Áîãà ëàáîðàòîðèè
çà î÷îâå÷àâàíå íà ïîëóäèâè ïëåìåíà”. Ïðåäè 4500 ãîäèíè òóê
îò çåìíèòå íåäðà íà ïîâúðõíîñòòà ñå ïîêàçâàëè êúñîâå ñàìî-
ðîäíî çëàòî, ìåä, îëîâî è ñðåáðî. Ñ ïðèìèòèâíà ìåòàëóðãèÿ,
êàòî èçêîïàâàëè ÿìè â çåìÿòà îêîëî ðóäàòà è ïàëåëè îãíüîâå,
äðåâíèòå õîðà îòäåëÿëè ìåòàëà è ãî èçëèâàëè â êàìåííè èëè
ãëèíåíè ôîðìè çà îðúæèå è çåìåäåëñêè ñå÷èâà. Ïðåç III õèëÿ-
äîëåòèå ïð. Õð, ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå êîâà÷è è ìåòàëóðçè. Îãíå-
íèòå ìåòåîðèòíè äúæäîâå, ñèïåùè ñå îò Êîñìîñà, ñå âúçïðèå-
ìàëè êàòî ÷óäî. Òåçè êîñìè÷åñêè êúñîâå áèëè ïúëíè ñ ìíîãî
÷èñòà ïðîáà æåëÿçî, êîåòî áèëî ëåñíî çà èçâëè÷àíå, ïèøå õà-
êàñêèÿò èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ. Îò ìåòåîðèòíî
æåëÿçî ñòàâàëè íàé-îñòðèòå è çäðàâè ìå÷îâå, ïîòâúðäåíî îò
êèòàéñêèòå õðîíèñòè, à òîâà áèëî ðåøàâàùî çà îöåëÿâàíåòî íà
òàçè ìàëêî èçâåñòíà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ â ñàìîòî ñúðöå íà Àçèÿ.
Îò íåÿ ïîêúëâà è íåîáèêíîâåíèÿò êóëò êúì æèâîòî Íåáå, íàðè-
÷àíî ×ååí-ëè îò õóíèòå, Òàí-ãàðà îò ÿêóòè è äîëãàíè, Òåí-ãðè îò
òþðêèòå, à äíåñ îò ìîíãîëöèòå - Òåíãåðèéí. Òóê, â òîçè ïðàõîëÿê,
ïðåç 1971-1974 ã. å îòêðèòà Äîëèíàòà íà öàðåòå, òóê å áèë è èçâî-
ðúò Àðæàí (ñâåùåíà âîäà íà òóâèíñêè). Îò íåãî áëèêàëà ëå÷åáíà
âîäà è òóâèíöèòå ìàñîâî èäâàëè íà ïîêëîíåíèå. ×àê ïðåç 50-òå
ãîäèíè íà XX âåê ìåñòíèòå õîðà çàáåëÿçàëè, ÷å íàîêîëî âîäàòà å
ðàçìèëà ïî÷âàòà è îòäîëó ñå áåëåÿò åäðè çàîáëåíè êàìúíè. Çà-
ïî÷íàëè äà ãè ïðåíàñÿò çà ñòðîåæ íà êúùèòå ñè.  1961 ã. èçâîðúò
ïðåñúõíàë è ìåñòíèòå õîðà èçâèêàëè ãåîëîçè, êîèòî íå ìîãëè äà
îáÿñíÿò ïðè÷èíàòà. Âåðîÿòíî èìàëî ðàçìåñòâàíå íà çåìíèòå
ïëàñòîâå. Íî ñëó÷àÿò ñå ðàç÷óë, ñúáóäèë ëþáîïèòñòâîòî íà àð-
õåîëîçèòå è ïðåç 1971 ã. â Àðæàí çàïî÷âàò ðàçêîïêè. Èçïîä ñâå-
ùåíèÿ èçâîð èçíèêâà êàìåííà ãðîáíèöà ñ íåâèæäàíè ðàçìåðè:
äèàìåòúðúò é å 120 ì, à âèñî÷èíàòà íàä çåìÿòà - 4 ì. Íà äúíîòî é
ñå îêàçàëî, ÷å äðåâíèòå ñòðîèòåëè èçãðàäèëè èçêóñòâåíî åçåðî, â
êîåòî ñå ñòè÷àë ðàçòîïåíèÿò ñíÿã ïðåç ïðîëåòòà, à ëåòå âîäàòà
áëèêàëà îò ïîêðèâà íà ãðîáíèöàòà êàòî èçâîð.
347
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñõåìà íà ãðîáíèöàòà â Àðæàí ñ äèàìåòúð 120 ì. Â êàìåðèòå ñà ïîãðåáàíè
õîðà è êîíå, à â öåíòúðà å ïîëîæåí âëàäåòåëÿò.
Ïðåäè 2700 ãîäèíè òóê, â Óþê-Òóðàíñêîòî ïîëå, áèëî èç-
âúðøåíî íàé-ïèùíîòî ïîãðåáåíèå íà âëàäåòåë â àíòè÷íà Ñðåä-
íà Àçèÿ. Ñòðóïàëè ñå õèëÿäè ïîêëîííèöè, êîèòî çàêëàëè 300
êîíÿ è ãè îïåêëè íà îãíüîâå. Îòäåëíî, çà äà ñúïðîâîæäàò ïî-
êîéíèÿ âîæä êúì îòâúäíèÿ ñâÿò, ðèòóàëíî áèëè óáèòè îùå 160
îáÿçäåíè æðåáöè, âñè÷êèòå ðèæè íà öâÿò. Òåõíèòå ñêåëåòè áèëè
ïîäðåäåíè îêîëî è â öåíòðàëíàòà êàìåðà. Ðàçìåðèòå é ñà 8 íà 8
ì, âèñî÷èíàòà 2,2 ì.  äúðâåí ñàðêîôàã áèëî ïîëîæåíî òÿëîòî
íà âëàäåòåëÿ, à äî íåãî ñà ñàðêîôàçèòå ñúñ ñêåëåòè íà æåíà,
âåðîÿòíî ñúïðóãàòà ìó, è îùå ÷åòèðè ìúæêè ñêåëåòà. Òå áèëè
ðèòóàëíî óäóøåíè, çà äà ñúïðîâîäÿò ñâîÿ ãîñïîäàð â îòâúäíèÿ
ñâÿò. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òîâà ñà ïðèáëèæåíèòå ñëóãè íà âëàäåòå-
ëÿ - ãîòâà÷, êîíÿð, òåëîõðàíèòåë, âåñòîíîñåö. Â ñúñåäíèòå êà-
ìåðè áèëè îòêðèòè ñêåëåòèòå íà îùå îñåì äóøè, ñúùî óáèòè
ðèòóàëíî. Âúçðàñòòà íà åäèíèÿ å áèëà 18-20 ãîäèíè, à íà íàé-
âúçðàñòíèòå - êúì 60. Àðõåîëîçèòå îòêðèâàò, ÷å ïîäúò íà öåíò-
ðàëíàòà êàìåðà, ñ ðàçìåð 64 êâ. ì, å çàñòëàí ñ êîíñêè îïàøêè è
êîæè îò ñàìóð (áåëêà). Ñòåíèòå îò äúðâåíè ãðåäè áèëè îáëèöî-
âàíè ñ ïëúñòåíî êå÷å, óêðàñåíî ñ îðíàìåíòè íà äèâè æèâîòíè.
Íà 9 êì îò ñåëîòî èìà îùå 25 êàìåííè ãðîáíèöè ñ äèàìåòúð
äî 80 ì. Â òÿõ ñà îòêðèòè êåõëèáàð, äîíåñåí îò Æúëòî ìîðå è
Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ, ñòúêëåíè ïðåäìåòè îò Èçòî÷íîòî ×åðíîìî-
ðèå è ðàêîâèíè îò Èíäèéñêèÿ îêåàí.
 äîêëàäà íà ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêèòå Ìîíãóø Ìàííàé-
Îîë äî ñúâåòñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ñå ñïîìåíàâà ñàìî, ÷å
â Àðæàí ñòàâà âúïðîñ çà „öàðñêèé êóðãàí ðàííåñêèôñêîãî âðå-
ìåíè”. Äðóã èçñëåäîâàòåë íà ãðîáíèöàòà, Ìèõàèë Ãðÿçíîâ, âèæäà
ñõîäñòâàòà é ñ ïîäîáíè, îòêðèòè äàëå÷ íà çàïàä - â ñòåïèòå íà
Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå, ÷èÿòî äàòèðîâêà å ñ äâà âåêà ïî-êúñíî,
â VI â. ïð. Õð.23
Ãðîáíèöà íà äè-ëè â Àáàêàí
Èìà òåîðèÿ, ÷å èìåííî â äðåâíèÿ Àðæàí ñà æèâåëè àðãèïå-
èòå - íàðîä îò æðåöè, îïèñàí îò Õåðîäîò, ñ îðëîâè íîñîâå è
îñòðèãàíè ãëàâè. Ìåñòíîòî èì èìå çíà÷åëî „ñðåáúðíè” è ãðúö-
êèÿò èñòîðèê ãî ïðåâåë áóêâàëíî íà ñòàðîãðúöêè îò àðã - ñðåá-
ðî. Áúëãàðèòå îò Áîëæêî-Êìàñêà Áúëãàðèÿ ñúùî áèëè íàðè÷à-
íè ñðåáúðíè. Àðãèïåèòå â Àðæàí ñå çàíèìàâàëè ñ ëå÷åíèå ÷ðåç
òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïèòå è ñ ìóìèôèöèðàíå.  ãðîáíèöèòå íà
Àðæàí ñà îòêðèòè ñêåëåòè íà äåöà è ìëàäåæè, ÷èèòî ãëàâè ñà
îòâàðÿíè è ñà èçâúðøâàíè õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè, ãëàâíî â òèë-
íàòà îáëàñò. Ïîäîáíè ëå÷åáíè äåéñòâèÿ ñà áèëè õàðàêòåðíè çà
Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè. Â ãðîáîâå îò IX â. ñë. Õð., ïðè ñåëî Îäúð-
öè, Äîáðè÷êî, ñà îòêðèòè äåòñêè ÷åðåïè ñ òðåïàíàöèÿ ñ äîêàçà-
íà ëå÷åáíà öåë. Ïðè ñëó÷àèòå, êîãàòî ñå å èçâúðøâàëà âúðõó
ìúðòâåö, öåëòà å áèëà âçåìàíå íà ÷àñò îò ÷åðåïíàòà êîñò çà
àìóëåò, êîéòî èìà ìàãè÷åí, ïðåäïàçåí åôåêò.
×åðåïè ñ õèðóðãè÷åñêà íàìåñà, òðåïàíàöèÿ.
23
Ìàêñèì Êàðàäæîâ – „Â ïðàðîäèíàòà. Èñòîðèêî-ïúòåïèñíè áåëåæêè îò Àëòàé è Òÿí Øàí”, ÈÊ Îãëåäàëî, 2004
348
Ñïîðåä êèòàéöèòå ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà Åíèñåé, êúäåòî å
Àðæàí, æèâååë äðåâíèÿò íàðîä äè-ëè, ïðîèçíàñÿíî è êàòî òüî-
ëî. Çà óíãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè àëòàèñòè îò XX âåê Ïåòåð Ëèï-
òàê è Ëàñëî Ëèãåòè, èíòåðïðåòèðàíè îò Ïåòåð Þõàñ, èìåííî
íàðîäúò äè-ëè å ïðåäòå÷à íà áúëãàðñêèÿ äèíàñòè÷åí ðîä Äóëî.
Äè-ëè áèëè âñåïðèçíàòè çåìåäåëöè, ãðàäèíàðè, ìåòàëóðçè è
ñòðîèòåëè íà óêðåïëåíèÿ îò âàëîâå. Ñëåä ðàçïàäà íà Ñúâåòñêèÿ
ñúþç õàêàñêèÿò èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ ïóáëèêó-
âà „Èñòîðèÿ íà Õàêàñèÿ”, êúäåòî ñà ïîëçâàíè ñâåäåíèÿ çà äè-ëè
îò êèòàéñêè èçòî÷íèöè êàòî ëåòîïèñèòå „Õîó õàí-øó”, „Ñàí
ãî-÷æè”, „Òàéøèãóí øó” íà èñòîðèêà Ñúìà Öÿí, æèâÿë îò 145 ã.
äî 86 ã. ïð. Õð., è äð.
Åâðîïåèäíî íàñåëåíèå ìàñîâî ñå ïðåñåëèëî â òåðèòîðèèòå
íà äíåøåí Çàïàäåí Êèòàé, èäâàéêè îò Óðàë è Ïîâîëæèåòî ïðåç
3-2 õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ïî ò.íàð. Íåôðèòîâ ïúò, ñúîáùàâà ïðîô.
Êúçëàñîâ. Àðõåîëîçèòå ãî îöåíÿâàò êàòî íàé-ãîëÿìàòà ìèãðà-
öèÿ â ïðàèñòîðèÿòà. Ñúùåñòâóâà ïðåäïîëîæåíèå, ÷å òàçè ìèã-
ðàöèÿ å â ñëåäñòâèå íà ïðèðîäåí êàòàêëèçúì – îáðàçóâàíåòî íà
×åðíî ìîðå. Ãåîëîæêè èçñëåäâàíèÿ â ÷åðíîìîðñêèÿ øåëô ïî-
êàçâàò, ÷å ìîðñêèÿò ðåëåô íå å îáðàçóâàí ïî ïúòÿ íà åñòåñòâåíà-
òà åðîçèÿ, íàïðîòèâ, ãîâîðè çà âíåçàïíî íàõëóâàíå íà îãðîìíè
ìàñè ñîëåíà âîäà ïðåç Áîñôîðà è òîâà íàïîìíÿ íà áèáëåéñêèÿ
Ïîòîï. À è íå ìîæåì äà îáÿñíèì èíà÷å ñúùåñòâóâàíåòî ñåëè-
ùàòà îò Áðîíçîâàòà åïîõà, îòêðèòè ïîä âîäà â ×åðíî ìîðå. Ñàìî
ïî áúëãàðñêèÿ áðÿã òå ñà íàä äåñåò. Â êèòàéñêèòå õðîíèêè îïèñ-
âàëè áåëèòå õîðà êàòî âèñîêè íà ðúñò, ñ êðúãëè âäëúáíàòè î÷è,
ñ ãúñòè áðàäè è âåæäè. Èìàëè ñâåòëè èëè ðèæè êîñè, íî çà êè-
òàéöèòå íàé-íåäîïóñòèì áèë òåõíèÿò èçïúêíàë íîñ. Òåçè åâðî-
ïåèäè áèëè òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å óñïåëè äà ñòàíàò ÿäðîòî
íà íàðîäà, çàâëàäÿë â XII â. ïð. Õð. âëàñòòà â Êèòàé è âúçêà÷èë
íà ïðåñòîëà äèíàñòè÷íèÿ ðîä ×æúó. Èìåííî ïî òîâà âðåìå áèâà
íàëîæåí è âúçïðèåò íîâèÿò êóëò êúì Íåáåòî - Òÿí, èçìåñòèë
äîòîãàâàøíèÿ - êúì ìúðòâèòå ïðåäöè. Îòòîãàâà èäâà èçðàçúò
Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ çà Êèòàé, à çà ñàìèÿ èìïåðàòîð ñå âÿð-
âàëî, ÷å ïîëó÷àâà íåáåñåí ìàíäàò çà óïðàâëåíèå - òÿíìúí. Ñëåä
771 ã. ïð. Õð. â Êèòàé çàïî÷âàò ãîíåíèÿ ñðåùó õîðàòà ñ îñòðè
íîñîâå è êðúãëè î÷è, êîèòî áèâàò èçòèêàíè íà çàïàä êúì Àëòàé
è Òÿí Øàí. Â áèáëèîòåêàòà íà èìïåðàòîðà ðàáîòè ôèëîñîôúò
Ëàî Äçú, îñíîâàòåë íà äàîèçìà. Ñïîðåä îòêúñëå÷íèòå äàííè çà
íåãî òîé èìàë êðúãëè î÷è, èçïúêíàë íîñ è áóéíà áðàäà - áåëåçè,
õàðàêòåðíè çà äè-ëè. Â êðàÿ íà æèâîòà ñè Ëàî Äçú, êîãîòî êè-
òàéöèòå íàðè÷àò Áî-ÿí, ñúùî ïîòåãëèë íà çàïàä, êúäåòî íàïè-
ñàë ïðî÷óòèÿ ñè òðàêòàò „Äàî äå äçèí”.
Ãëàâà íà ìóìèÿ ñ åâðîïåèäíè ÷åðòè, îòêðèòà â Òàêëàìàêàí. Äàòèðàíà å îò
IV – III â. ïð. Õð. Ñúõðàíÿâà ñå â ìóçåÿ â Óðóì÷è, Êèòàé
Òàêà èçòèêàíèòå „åâðîïåéöè” ñðåùàò â îáøèðíèòå ðàéîíè
ìåæäó Àëòàé, Äæóíãàðèÿ è Òÿí Øàí èðàíîåçè÷íè ñàêè è ïëåìå-
íà îò óãðè. Ñ òÿõ òå îðãàíèçèðàò ñâîÿ äúðæàâà, íàðè÷àíà Äèí-
ëèí-õà îò êèòàéñêèòå õðîíèñòè. Íåéíèòå ãðàíèöè áèëè ñåâåðíî
îò ïëàíèíàòà Òÿí Øàí äî äíåøíèÿ ãðàä Ìèíóñèíñê, íà çàïàä äî
åçåðîòî Áàëõàø. Íàñåëåíèåòî é íàáðîÿâàëî 300 õèëÿäè äóøè è
60-õèëÿäíà âîéñêà, ñúîáùàâà êèòàéñêèÿò ëåòîïèñåö Ñúìà Öÿí
(145-86 ã. ïð. Õð.).
Äè-ëè ñå îòëè÷àâàëè íå ñàìî ñ åâðîïåéñêàòà ñè âúíøíîñò,
íî è ñúñ ñèëíî ðàçâèò èíäèâèäóàëèçúì, êîéòî å õàðàêòåðíà ÷åð-
òà ïî-êúñíî çà áÿëàòà ðàñà â Åâðîïà, ïèøå èçñëåäîâàòåëÿò Ãðóì-
Ãðæèìàéëî, ïîñåòèë Çàïàäåí Êèòàé ïðåç 1908 ã. Òå ìíîãî ëåñíî
ñå îòäåëÿëè åäèí îò äðóã è æèâååëè ðàçïîêúñàíî, êàòî ñàìî
îïàñíîñò îò âîéíà ìîæåëà äà ãè îáåäèíè. Ïîäâèæíè è åíåðãè÷-
íè, äè-ëè íàïóñêàëè ðîäíèòå ñè ìåñòà, êîãàòî êëèìàòè÷íèòå

óñëîâèÿ ñå ïðîìåíÿëè, à òîâà å ÷åñòî ÿâëåíèå â ëåñîñòåïíèÿ
ïîÿñ íà Ñðåäíà Àçèÿ îêîëî 50-èÿ ïàðàëåë. Òîãàâà ñå çàíèìàâà-
ëè ñ ëîâ íà äèâè æèâîòíè ñ öåííà êîæà. Âúâ âèñøà ñòåïåí äóõúò
íà õîðàòà äè-ëè áèë ñàìîñòîÿòåëåí è ðèöàðñêè. Ñ òåçè ñèëíè
ðàñîâè õàðàêòåðèñòèêè òå ñå ÿâÿâàò åäèíñòâåíèÿò íàðîä â Ñðåäíà
Àçèÿ, ó êîéòî ìîíîãàìèÿòà áèëà îñíîâíà ôîðìà íà ñåìåéñòâî-
òî - ïèøå Ãðóì-Ãðæèìàéëî â ñâîåòî „Îïèñàíèå íà ïúòåøåñòâè-
åòî â Çàïàäåí Êèòàé îò 1908 ã.”.
Ñåâåðíàòà äúðæàâà Äèíëèí-õà ñïîðåä êèòàéöèòå ñòàíàëà
íàé-ãîëåìèÿò äîñòàâ÷èê íà êîæè îò ñàìóð (áåëêà) è ìàðìîò â
Àçèÿ. È íåùî èçíåíàäâàùî - ñúùàòà ñòðàíà íà ëîâöèòå ñå ðàç-
âèëà êàòî óíèêàëåí öåíòúð íà çåìåäåëèå ñ èçêóñòâåíè íàïîè-
òåëíè ñèñòåìè. Îêîëî Åíèñåé ñà îòêðèòè ñëåäè îò êàíàëè, îò-
âåæäàùè âîäàòà êúì äàëå÷íè ñóõè ðàéîíè. Çà òàçè öåë ñå èçã-
ðàæäàò áåíòîâå è óêðåïèòåëíè âàëîâå ïîêðàé êîðèòàòà íà ïî-
ìàëêèòå ðåêè. Çíàöè îò òåçè èðèãàöèîííè ñúîðúæåíèÿ ñà îòê-
ðèòè ïðè ñòðîåæà íà ÿçîâèðèòå çà Ñàÿíî-Øóøåíñêàòà ÂÅÖ. Äè
ëè áèëè ïðèçíàòè çà íàé-èçòúêíàòèòå çåìåäåëöè è ãðàäèíàðè. Â
õðîíèêàòà „Òàí øó” ñå îòáåëÿçâà: „Òå ñåÿò ïðîñî, õèìàëàéñêè
å÷åìèê, ïøåíèöà. Ìåëÿò áðàøíîòî â ðú÷íè ìåëíèöè, ñåÿò
õëÿáà â òðåòàòà ëóíà (àïðèë), à æúíàò â äåâåòàòà ëóíà
(îêòîìâðè). Ïðàâÿò âèíî îò êàøà. Êîíåòå èì ñà íåîáè÷àé-
íî çäðàâè è åäðè. “ Èçòî÷íèêúò ñúîáùàâà çà áåçöåííèòå êîæè
îò ñàìóð, êîèòî ñå âíàñÿò îò ñåâåðíàòà äúðæàâà. Ñàìóðúò å èç-
âåñòåí â Áúëãàðèÿ êàòî áåëêà è íÿêîè íàøè åçèêîâåäè êàòî äîö.
Áîðèñ Ñèìåîíîâ ðàçâèâàò òåçàòà, ÷å ïî-êúñíèÿò åòíîíèì áóë-
ãàð å ïðîèçëÿçúë èìåííî îò àëòàéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà òîâà
æèâîòíî - áóëãà. Íî ïî-âåðîÿòíî å îáðàòíîòî, æèâîòíîòî äà å
ïîëó÷èëî èìåòî ñè îò òåçè, êîèòî ñà òúðãóâàëè ñ íåãî.
 îáëàñòòà íà çåìåäåëèåòî äè-ëè ñà íîâàòîðè çà öÿëà Ñðåä-
íà Àçèÿ - çà ïúðâè ïúò òå ñòðèâàò æèòíîòî çúðíî âúâ âîäåíèöè
ìåæäó äâà êðúãëè êàìúêà. Çà ïúðâè ïúò óïîòðåáÿâàò ïëóã çà îðà-
íå íà ïî÷âàòà, êàêòî è áðîíçîâè è æåëåçíè ñúðïîâå. Äè-ëè ñà
ïîëçâàëè õèëÿäè ðîáè îò ïëåìåíà, æèâååùè êðàé Åíèñåé, êîèòî
ó÷àñòâàëè â ñòðîåæà íà ñëîæíèòå ñèñòåìè çà íàïîÿâàíå è óêðå-
ïèòåëíèòå âàëîâå îêîëî ðåêèòå. Ñòðîãà àäìèíèñòðàöèÿ óïðàâ-
ëÿâàëà òàçè ðàçâèòà çåìåäåëñêà èíäóñòðèÿ.
Èìåííî â ñòðàíàòà Äèíëèí çà ïúðâè ïúò â Ñðåäíà Àçèÿ ñå
ïðîèçâåæäàò ìå÷îâå. Âîèíèòå íîñåëè íà ãëàâèòå ñè øëåìîâå,
óêðàñåíè ñ áðîíçîâè ðîçåòè ñ ôîðìà íà ïîëóêúëáî. Çäðàâèíàòà
íà íîâîòî îðúæèå îò ìåòåîðèòíî æåëÿçî áúðçî ñå ïðî÷óëà è
äèíëèíñêèòå çàíàÿò÷èè ïðîäàâàëè ñòîêàòà ñè â öåëèÿ Äàëå÷åí
èçòîê äî Æúëòî ìîðå. Ò. íàð. àíèìàëèñòè÷åí ñòèë â èçêóñòâîòî,
ïðèïèñâàí íà ñêèòèòå, ñå îêàçâà õàðàêòåðåí è çà áèæóòåðèòå îò
Äèíëèí.
Âúçìîæíî ëè å òå äà ñà ïðåäöè íà äèíàñòè÷íèÿ ðîä Äóëî,
ïîÿâèë ñå â Åâðîïà ñ íàøåñòâèåòî íà õóíèòå? Îò íàøàòà èñòî-
ðèÿ çíàåì, ÷å ïðàáúëãàðñêè ïëåìåíà, âîäåíè îò Àñïàðóõ, âåäíà-
ãà ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà Äóíàâà ñúçäàâàò äúðæàâà ñúñ ñâîÿ
ñòðîéíà îðãàíèçàöèÿ, ÿñíè ãðàíèöè è çàêîíè. Çà ïúðâè ïúò â Åâ-
ðîïà âëàäåòåëèòå Äóëî íàëàãàò òúðãîâñêè ìèòà è òàêñè âúðõó
ïðåìèíàâàùèòå ïðåç äúðæàâàòà ÷óæäè ñòîêè, ãëàâíî âèçàíòèéñêè.
Òåçè öåííè çíàíèÿ çà óñòðîéñòâî íà îáùåñòâîòî è íà òúðãîâñêè-
òå îòíîøåíèÿ íå ñà áèëè ïîçíàòè íèòî â ñúñåäíà Âèçàíòèÿ, íèòî
âúâ Ôðàíêñêàòà èìïåðèÿ. Ïðîèçõîäúò èì ìîæå äà ñå òúðñè â
äàëå÷íàòà äúðæàâà Äèíëèí.
 ëåòîïèñà „Òàéïèí õóàíþ-èöçè” çà íàðîäà, æèâååù ïî ãîð-
íîòî òå÷åíèå íà Åíèñåé, ñå êàçâà: „ Òÿõíàòà çåìÿ ïðîèçâåæäà
çëàòî, æåëÿçî è îëîâî. Òÿõíàòà äúðæàâà èìà æåëÿçî îò
íåáåñåí äúæä, ñúáèðàò ãî è ïðàâÿò íîæîâå è ìå÷îâå, ðàçëè÷-
íè îò îáèêíîâåíîòî æåëÿçî. Êîãàòî ïèòàìå ïðàòåíèêà èì
êàê äîáèâàò òîâà æåëÿçî, òîé ìúë÷è è íå îòãîâàðÿ. Ñàìî
êàçà: „Æåëÿçîòî å ìíîãî ÿêî è îñòðî è ðàáîòàòà ïî íåãî å
ìíîãî òðóäíà è èçêóñíà. “Òúé êàòî òÿõíàòà çåìÿ ïðîèçâåæ-
äà æåëÿçî îò áóéíèÿ äúæä, äúðâåòàòà ñå âëåäåíÿâàò è ñå
ïîÿâÿâà æåëÿçî. Êàòî ìèíå èçâåñòíî âðåìå, çåìÿòà ãî ïîã-
ëúùà. Çàòîâà å òîëêîâà îòáðàíî è îñòðî. Âñåêè ïúò ñëåä
íåáåñíèÿ äúæä õîðàòà ñúáèðàò (òîâà æåëÿçî) è âèíàãè èìà
ïîðàçåíè è óáèòè. Ïðè÷èíàòà íå å ñúâñåì ÿñíà, íî îáèêíîâåíî
ïðîèçâåæäàò ìíîãî äîáðî æåëÿçî.”24
24
ïî Ìàêñèì Êàðàäæîâ
ÀÂÈÒÎÕÎË
 äðóãà, ïî-êúñíà õðîíèêà, öèòèðàíà îò èçñëåäîâàòåëÿ Ãðóì-
Ãðæèìàéëî, ñå äàâàò ñâåäåíèÿ çà ìúæåòå - òå áðúñíàò ãëàâèòå ñè
è îñòàâÿò ñàìî êîñà îòçàä íà òèëà, êîÿòî çàïëèòàò. „ Òå ñà âèñîêè,
ñ ÷åðâåíè êîñè è çåëåíè î÷è. ×åðíèòå êîñè ñå ñìÿòà, ÷å íîñÿò
íåùàñòèå. Êîéòî å ñ ÷åðíà êîñà è ÷åðíè î÷è, å ïîòîìúê íà Ëè
Ëèí, õóíñêèÿ íàìåñòíèê â äúðæàâàòà Äèíëèí. Â òàçè ñòðà-
íà âñè÷êè áðúñíàò ãëàâàòà ñè è çàïëèòàò êîñà ñàìî íà òèëà.“
„Äè-ëè ãîâîðåëè íà óãðî è ñàìîäèéñêè íàðå÷èÿ ñïîðåä
òîïîíèìèòå, îñòàíàëè îò òÿõíîòî âðåìå. Íî â íèêàêúâ
ñëó÷àé åçèêúò èì íå å áèë äðåâíîòþðêñêè, êîéòî ñå ïîÿâÿâà
â òàçè çîíà ìíîãî ïî-êúñíî “, ñìÿòà ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ.
Ñëåä íàøåñòâèåòî íà õóíîðèòå íà÷åëî ñ êõàí-þ (øàíþé) Ìî-
äóí â 201 ã. ïð. Õð. íàðîäúò äè-ëè áèë ïðèñúåäèíåí êúì Õóíîð-
ñêàòà äúðæàâà. Òå âúçïðèåëè ñòðîãàòà âîåííà îðãàíèçàöèÿ íà õó-
íîðèòå. Ñëåä òðè ïîêîëåíèÿ îò ñúâìåñòíèÿ èì æèâîò ñå ðàæäà
ïúðâèÿò ñóïåðåòíîñ íà Àçèÿ, êàêòî ãî íàðè÷àò íÿêîè ñúâðåìåííè
èñòîðèîãðàôè. Ïî òîâà âðåìå ñà ïîñòðîåíè îáùåñòâåíè ñãðàäè è
äâîðåö â ðàéîíà íà äíåøíàòà ðåêà Àáàêàí.
 õðîíèêàòà „Õîó õàí øó” ñå îòáåëÿçâà, ÷å äúðæàâàòà Äèí-
ëèí-õà áèëà çàëÿòà ïúðâî îò òþðêîåçè÷íèòå ãÿíãóíè (êèðãèçè),
à ïî-êúñíî ïðåâçåòà îò æåñòîêèòå ïëåìåíà ñÿí-áè. Èíòåðåñíà
ïîäðîáíîñò ñúäúðæà õðîíèêàòà „Âåé ëþå”, êúäåòî ñå îòáåëÿç-
âà, ÷å ñëåä íàïóñêàíåòî íà õóíîðèòå è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò äè-
ëè ïî òåçè çåìè ñå ðàçâèâà êóëòóðàòà íà ãÿíãóíèòå (êèðãèçèòå),
íàðè÷àíà îò ðóñíàöèòå Òàùúêñêà. Òÿ æèâåå äî IV â. ñë. Õð., íî
íå çàïàçâà õóíîðñêàòà òðàäèöèÿ äà ñå ñòðîÿò ìîíîëèòíè ñãðàäè
è ñåëèùà. Àðõåîëîçèòå ïîïàäàò åäèíñòâåíî íà äúðâåíè æèëè-
ùà, âêîïàíè â çåìÿòà.
Ïîñîêàòà íà ìèãðàöèÿ íà ïî-ñâîáîäîëþáèâàòà ÷àñò îò ïî-
áåäåíèòå äè-ëè áèëà êúì Äæóíãàðèÿ è ïîäíîæèÿòà íà Òÿí Øàí,
êúäåòî æèâååëè òåõíè ñúáðàòÿ, ñúùî ñ åâðîïåèäíè ÷åðòè. Òàì
òå ïðîÿâÿâàò çíàíèÿòà ñè äà îðãàíèçèðàò äúðæàâà, ïðèäîáèòè
îùå â Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ ïðè äèíàñòèÿòà ×æúó. Ïúðâàòà
áèëà Öèí, à ñëåä ðàçïàäà é - îùå åäíà ñ èìåòî Âó-äó, ñïîðåä
êèòàéñêèòå õðîíèñòè. Òÿ ñúùåñòâóâàëà ÷àê äî 506 ã. ñë. Õð.
Îñòàíàëèòå â ðîäèíàòà ñè äè-ëè ñå ñìåñèëè ñ òþðêîåçè÷íè
ïðèøúëöè îò ð. Ñåëåíãà è òàêà ñå ðàæäà çàãàäú÷íèÿò íàðîä íà
óéãóðèòå. Òåõíèÿò ñúþç îò äåñåò (îí) ïëåìåíà ñå íàðè÷àë îíóé-
ãóð (îíîãóð).
Òðåòà ãðóïà âåðîÿòíî ñå èçíàñÿ íà ñåâåð ïî òå÷åíèåòî íà Åíè-
ñåé ÷àê äî ïîëóîñòðîâ Òàéìèð, êúäåòî áèëè èçâåñòíè íà ñúñåäíè-
òå ïëåìåíà êàòî äîëãàíè.  íà÷àëîòî íà XX âåê ðóñêà åêñïåäè-
öèÿ, âîäåí îò ñ À. À. Ïîïîâ, ïîïàäà íà òåõåí áèâàê. Äîëãàíèòå
æèâååëè â ìàëêè øåñòîúãúëíè ïàëàòêè îò åëåíîâà êîæà. Îòâúí
êîæàòà áèëà îáøèòà ñ ïîçíàòèÿ ó íàñ çíàê íà Òàíãðà – IYI. Äîë-
ãàíèòå èìàëè ñòðàõ îò ìúëíèèòå, ïðàùàíè îò Íåáåòî-áîã, è „èï-
ñèëîíúò” íà Òàíãðà áèë àìóëåòúò, êîéòî ãè ïàçåë ïðåç ëåòíèòå
ìåñåöè.
Íàðîäúò äè-ëè ñå äåëÿë íà áàé-äè (áåëèòå äè) è ÷è-äè (ðè-
æèòå äè). Ñëåä êàòî ñå óñòàíîâèëè â ðàéîíà íà Ñåäìîðå÷èåòî
áàé-äè ñå îòäåëèëè è ñå ñïóñíàëè íà þã êúì Ïàìèð, Èøêàøèì
è Õèíäóêóø ïî ïúòÿ íà àðæàíèòå (þå÷æè). Ïî òåçè ìåñòà áàé-
äè ñòàíàëè èçâåñòíè êàòî áàäè - áåëèòå õóíè. Òàì òå îñíîâàëè
ñâîÿ ãðàä Áîäèÿí. ×àñò îò òÿõ ïî-êúñíî ñå ïðåñåëèëà â Ñåâåðåí
Êàâêàç. Ïîòîìöè íà áåëèòå äè ñúñ ñâåòëè êîñè îáèòàâàëè è äî
äíåñ ïîäíîæèÿòà íà Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì.
Ðèæèòå ÷è-äè ïúê áèëè óâëå÷åíè îò ñåâåðíèòå õóíè â ïðèä-
âèæâàíåòî èì êúì Åâðîïà è ïî äðåâíèÿ Íåôðèòîâ ïúò, ìèíà-
âàù ñåâåðíî îò Àðàëñêî ìîðå, äîñòèãíàëè äî ðåêà Âîëãà. Âåêî-
âå ïî-êúñíî åäíî îò ïëåìåíàòà îêîëî Äíåïúð íîñåëî èìåòî ×äàð
áîëêàð, çàùîòî õîðàòà ìó áèëè ñ ðèæè êîñè.
À åòî êàê èçãëåæäà ãåíåçèñúò íà áúëãàðèòå ñïîðåä „Øàí êèçè
äàñòàíú” – åïîñà íà Âîëæêèòå áúëãàðè îò 882 ã.: „Äðóãàðèòå
íà Àóäàí ñ íàðîäèòå ñè – ïúò èçáðàí! – ïðåñåëèëè ñå â êðàé
íàé-ìèë, â ðîäèíàòà íà Àò – Àòèë. Ñëåä Àò ïîåëè âúâ
êåðâàí ñàêëàíöèòå íà Òàò Èðàí, Òàðâèë – ñ óðìèéöèòå íà
ïúò, â Ñàáàí ÷èðìèøè ãè çîâàò. Ïðåñåëèëè ñå… Ìëàä è
ñòàð ïðèçíàëè Àóäàí çà öàð. Àòèëà ãî íàðåêëè – äà! – ïî
èìåòî íà òàç ñòðàíà. Ñàáàíñêèÿò íàðîä ðåøèë, ñ ïðåñåë-
íèöèòå ñå ñðîäèë. Ïðèåë èñëÿìà.  ÷åñò íà Àò äíåñ òå ñå
áúëãàðè çîâàò. Çåìÿòà ïðèêàçíà Àòèë – î, êðàé áëàãîñëî-
âåí è ìèë! – ðîäèíà îáùà äíåñ å òÿ, Áúëãàðèÿ çîâåì ñåãà...”.
349
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Òðÿáâà äà ñå óòî÷íè, ÷å ïîíÿòèåòî
Áúëãàðèÿ âêëþ÷âà ìèòè÷íàòà Äóëî-
áà, Âåëèêàòà Ñòàðà Áúëãàðèÿ íà Êóð-
áàò (Êóáðàò), ×åðíà Áúëãàðèÿ, Âîë-
æêà Áúëãàðèÿ (Àòèë), Èñïîðîâà Áúë-
ãàðèÿ íà ðåêà Ñóëà (Äóíàâñêà Áúë-
ãàðèÿ).  ñêàçàíèåòî ñå ãîâîðè, ÷å ñè-
íîâåòå íà àëïà Áîÿí Èìåí - Ëàèø è
Èäæèê-Äóëî ñà îñíîâîïîëîæíèöè-
òå íà ñåäåì ðîäà, òðèìàòà ñèíà íà
Ëàèø ñà ðîäîíà÷àëíèöè íà òðè ðîäà
îò ïëåìåòî Óðìè, à ÷åòèðèìàòà ñèíà
íà Èäæèê – ðîäîíà÷àëíèöè íà ÷å-
òèðè ðîäà îò ïëåìåòî Õîí. Ñëåä
ñìúðòòà íà Ëàèø ïîä âîäà÷åñòâîòî
íà Èäæèê ñåäåìòå ðîäà ñå çàñåëâàò
â ïëàíèíèòå Õîí. Ïî-êúñíî Òàðâèë,
êîéòî å îò óðìèéöèòå, è Àò (Àóäàí-
Äóëî, Àòèëà), ïîòîìúê íà õîí, ñå
ïîáðàòèìÿâàò ñëåä ïîõîäà íà êàí
Àëàìèð (Àëåêñàíäúð Âåëèêè) â ïå-
ùåðàòà Áúëãàð25 è ñå íàðè÷àò áúë-
ãàðè. Ñåòíå êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿ-
âà è Òàò Èðàí, ïîáðàòèìÿâà ñå ñ òÿõ
è çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à áúëãàðèí.
Ñàêëàíè ñå íàðè÷àò âñè÷êè ñåâåð-
íîèðàíñêè ïëåìåíà – ñêèòè, ñàðìà-
òè, àëàíè, ìàñàãåòè è äð.
Ñëåä êàçàíîòî äîòóê èçãëåæäà,
÷å Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäè-
òå îò II – III â. ñë. Õð. ñå ÿâÿâà ïî-
ñêîðî íåùî êàòî çàâðúùàíå ó äîìà
çà íàðîäà, íàðåêúë ñåáå ñè „áúëãà-
ðè”. Äîêàçàíî å, ÷å íîâèòå-ñòàðè
çåìè íà Äóíàâñêèòå áúëãàðè ñà áèëè
çàñåëåíè ñ òåõíè ðîäñòâåíèöè äàëå÷
ïðåäè ïîÿâàòà íà Èñïîð (Àñïàðóõ) íà
áðåãîâåòå íà Äóíàâà.
Ñëåäè îò àñèòå îòêðèâàìå è â
Ìàëà Àçèÿ – ïëåìåòî àñèîíè (îêîí-
÷àíèåòî –îí å õàðàêòåðíî çà èìåíà-
òà íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà) è ãðàä Àñ
â Êèëèêèÿ, ÷èèòî æèòåëè ñà ñå íàðè-
èçâåæäàëè ïîòåêëîòî ñè îò Òðîÿ –
òàêúâ å ïðèìåðúò ñ ðîäîñëîâèåòî íà
ôðàíêñêèòå êðàëå. Â íÿêîè ðîäíè
ëåòîïèñè ñúùî ñå ñïîìåíàâà çà ïðî-
èçõîäà íà áúëãàðèòå îò Òðîÿ. Íàïðè-
ìåð â ñðåäíîâåêîâíàòà “Ïðèò÷à çà
Òðîÿ” ñå óòî÷íÿâà, ÷å ìèðìèäîíè-
òå íà Àõèë ñà ñòàíàëè áúëãàðè. Ïîï
Éîâ÷î Ïîïíèêîëîâ, ïúê èçâåæäà
ðîäîñëîâèÿòà íà áúëãàðñêèòå âëà-
äåòåëè îò Ïåëåìåí è Àíòèãîí, öàðå
íà Òðîÿ. Òåçè òâúðäåíèÿ âñå ïàê èìàò
ïðèíöèïíî îñíîâàíèå, ïðè ïîëîæå-
íèå ÷å òðîÿíöèòå ñà òðàêè. À çà íàé-
ñêåïòè÷íî íàñòðîåíèòå ùå ïðèâåäà
äðóã èçòî÷íèê – Ïðîëîãà íà „Ìëà-
äàòà Åäà” èëè ïî-èçâåñòíà ïîä èìå-
òî Ñíîðà Åäà. ×àñò 3-òà íà Ïðî-
ëîãà å îçàãëàâåí „Çà Òðîÿíöèòå”.
Ïðåäàâàì ãî òàêà, êàêòî å çàïèñàí
â 13-òè âåê, ïîñëåäâàí ñ ìîé ïðå-
âîä:
Íÿêîè èñòîðè÷åñêè ñú÷èíåíèÿ
ïðåäàâàò ôàêòè, ñïîðåä êîèòî òðà-
êèòå ñà èçâúðøâàëè íàïàäåíèÿ íàä
Äåëôèéñêîòî ñâåòèëèùå. Ìíîãî å
âåðîÿòíî ïðè íÿêîå îò òåçè íàïàäå-
íèÿ äà å îòâëå÷åíà Ïðîðèöàòåëêà-
òà íà ñâåòèëèùåòî – Ñèáèëà, (îò
ãð. Ñèâèëà). Ïúê è òðÿáâà äà ñå ñúã-
ëàñèì, ÷å íà ôîíà íà íàèìåíîâàíè-
ÿòà â Åäèòå è Õåéìñêðèíãëà êàòî
Àñãàðä, Ìèäãàðä è ïðî÷åå, èìåíà-
j ^ òà íà ìåñòíîñòèòå îêîëî ò.íàð. „Ñè-
„Nær miðri veröldinni var gert þat hús ok cÁ¾½ÄºÄÇÆ»º¶È¶ö½»ÂµÈ¶·»Çйƶº»Ã¶ÀÐ϶¾
herbergi, er ágætast hefir verit, er kallat Trjóa, þar Çȶµ  º»ÈÄ ö¿Á¾Íö ·¾Á¶ ¾ Ç» öƾͶ tÆÒĶ  òîâñêè íàäïèñ” äî ñåëî Ñèòîâî â
 
sem vér köllum Tyrkland. Þessi staðr var miklu ȶº»ÈÄÇ»¹¶À¶½¸¶Â»½»ÂµÈ¶öt¾ÆÀ¾È» tĸ¶ Ðîäîïèòå – Øóòãàðä, Óòãàðä32 è äð.,

meiri gerr en aðrir ok með meira hagleik á marga µÇÈÄ ·¾ÁÄ ¾½¹Æ¶º»ÃÄ ÂÃĹÄ ÅĹÄÁµÂÄ ÄÈ
lund með kostnaði ok föngum, en þar váru til. Þar ºÆɹ¾È» Ç ¸Ç¾ÍÀ¶È¶ žÏÃÄÇÈ ¾ ƶ½Ëĺ¾ ÀľÈÄ çâó÷àò îñîáåíî ïîçíàòè.
váru tólf konungdómar ok einn yfirkonungr, ok ȶ¾¶ÁÄöÁ¾Íþt¶Â¾Â¶ÁÄ̶ÆÇȸ¶¾»º¾Ã
lágu mörg þjóðlönd til hvers konungdómsins. Þar ̶Æ öº ¸Ç¾ÍÀ¾ ÀР¸ÇµÀÄ ̶ÆÇȸÄ ¾Â¶ÁÄ ÂÃÄ¹Ä Ïðåñåëåíèåòî íà àñèòå îò áðå-
váru í borginni tólf höfðingjar. Þessir höfðingjar öÆĺ¾ Ç È»ËþȻ ½»Â¾ d ¹Æ¶º¶ ¾Â¶ÁÄ  ¸Ä¼º¶ ãîâåòå íà ×åðíî ìîðå êúì Ñêàí-
hafa verit um fram aðra menn, þá er verit hafa í t»½¾¸Ä¼ºÄ¸»ÅÆ»¸Ð½Ëļº¶Á¾¸Ç¾ÍÀ¾ËÄƶÀľÈÄ
¾Â¶ÁÄ ö Ǹ»È¶ ¾ ¸Ç¾ÍÀÄ ÄÈ Íĸ»À ÇÐȸÄÆ»ÃÄ
veröldu, um alla manndómliga hluti. Einn konungr
gº¾Ã ÄÈ ̶ƻȻ ¸ tÆÒĶ Ç» öƾͶ nÉÃÄà ¾Á¾
äèíàâèÿ íàïîìíÿ è çà åäèí äðóã íà-
í Trjóu er nefndr Múnón eða Mennón. Hann átti
dóttur höfuðkonungsins Príamí. Sú hét Tróan. Þau
n»ÃÄà tÄ¿ ¸½»Á ºÐϻƵȶ ö ¸ÐÆËĸþµ Ì¶Æ ðîä, ïðåìèíàë ïî ñúùèÿ ïúò. Òîâà
qƾ¶Â¾ t¶½¾ Ç» À¶½¸¶Á¶ tÆĶà t» ¾Â¶Á¾ ǾÃ
áttu son. Hann hét Trór, er vér köllum Þór. Hann tÄ¿Ç» À¶½¸¶Á tÆÄÆ º»ÈÄ þ» öƾͶ»tÄÆ tÄ¿ ñà êèìåðèòå (êèìâðè) – êëîí íà
var at uppfæðslu í Trakíá með hertoga þeim, er ƶÇȻλ ¸ tƶÀ¾µ Åƾ Ë»ÆÌŶ öƻͻà mÄƾÀÉÇ
nefndr er Lóríkús, en er hann var tíu vetra, þá tók ¾ À¶ÈÄ ö¸ÐÆξ  ½¾Â¾ ¸½» ÄÆм¾»ÈÄ ö ·¶Ï¶ áúëãàðñêèÿ ïðàíàðîä, óñòàíîâèë ñå
÷àëè àñèè. Òîâà ñå ïðèïîêðèâà ñ òâúð-
äåíèåòî íà Ñíîðè, ÷å àñèòå ïðîèçõîæ-
äàò îò Òðîÿ, èëè êàêòî òîé ÿ íàðè÷à
Òðüîà. Îùå ïîâå÷å, ÷å è â ðîäîñëî-
âèåòî íà òðîÿíñêèòå öàðå ñðåùàìå
hann við vápnum föður síns. Svá var hann fagr Ǿ tĽ¾ tÄÆ ·»Î» ÀƶǾ¸ ¸ Á¾Ì» À¶ÈÄ Ç» 33
álitum, er hann kom með öðrum mönnum, sem þá Çз»Æ»Î» Ç ºÆɹ¾È» ¸Ç» »ºÃÄ ·» ÇÁÄÃĸ¶ ÀÄÇÈ íà ï-â Þòëàíä â Äàíèÿ . Ìàêàð è
er fílsbein er grafit í eik. Hár hans er fegra en gull. ö·¾È¶ ¸ ºÐ· lÄǶȶ ÂÉ ÅÄÀƶǾ¸¶ » ÄÈ ½Á¶ÈÄ òÿõíîòî ïðåñåëåíèå äà å ñòàíàëî â
Þá er hann var tólf vetra, þá hafði hann fullt afl. Þá lŶÈÄ ö¸ÐÆξ  ½¾Â¾ ºÄ·¾ ÅÐÁö ǾÁ¶
lyfti hann af jörðu tíu bjarnarstökkum öllum senn, qĸº¾¹¶Î»  »; Àļ¾ öÀÉÅ ¾ ÈŶ½ É·¾ ïî-ðàííè âðåìåíà, íÿêîè èçñëåäî-
ok þá drap hann Lóríkúm hertoga, fóstra sinn, ok mÄƾÀÉÇË»ÆÌŶÄǾÃĸ¾È»ÁµǾ¾¼»Ã¶ÂÉmÄƶ
konu hans, Lórá eða Glórá, ok eignaði sér ríkit ¾Á¾ eÁÄƶ ¾ ¸½» ̶ÆÇȸÄÈÄ tƶÀ¾µ o»¹Ä âàòåëè äîïóñêàò, ÷å àñèòå ñà ñúùè-
Trakíá. Þat köllum vér Þrúðheim. Þá fór hann víða öƾͶ» þ» tÆɺ˻¿ÂÉÆ Ǹ»È¶ ½»ÂµÈ¶ ö òå òåçè êèìåðè. Ïîäîáíà òåçà
um lönd ok kannaði allar heimshálfur ok sigraði s¾Á¶È¶ tŶ¸¶ÈÆйötÄÆÅĽ»Â¾È»ö¸Æ»º¾


èìåòî Àñèé – òàêà ñå å êàçâàë áðàòúò
íà Öàð Ïðèàì. Àñêàíèé å äðóã ëåãåí-
äàðåí âîæä íà ôðèãèòå (òðàêèéñêî
ïëåìå), íî ñúùî è ñèíúò íà Åíåé,
îñíîâàë ãðàä Àëáà â Èòàëèÿ, à Åíåé å
ñ÷èòàí çà íàñëåäíèê íà òðîÿíöèòå, êî-
èòî ñúùî ñà òðàêè. Àñêàíèÿ ñå å íà-
ðè÷àëà è åäíà çåìÿ â Ìàëîàçèéñêà
Ìèçèÿ.26
Ëåãåíäàòà çà äðåâíàòà Òðîÿ å îñòà-
âèëà ñëåäà âúðõó åâðîïåéñêàòà êóë-
òóðà. Ìíîãî åâðîïåéñêè âëàäåòåëè ñà
einn saman alla berserki ok alla risa ok einn inn ÄÅĽö ÅÄÁĸ¾Ã¾µ ǸµÈ ¾ ÅÄ·»º¾ ¸ »ºÃÄ ¸Ç¾È» çàñòúïâà Ãåîðãè Ñòîéêîâ Ðàêîâñêè:
mesta dreka ok mörg dýr. Í norðrálfu heims fann ·»ÆÇ»ÆÀ¾  ¾ ¸Ç¾ÍÀ¾ ¸»Á¾À¶Ã¾ ¾ ö¿¹ÄÁ»Â¾µ

hann spákonu þá, er Síbíl hét, er vér köllum Sif, ok ºÆ¶ÀÄþÂÃĹĽ¸»Æĸ»dÇ»¸»ÆöȶÅÄÁĸ¾Ã¶ö “Áúëãàðñêèÿò íàðîä èçëåçå â äðåâ-
fekk hennar. Engi kann at segja ætt Sifjar. Hon var Ǹ»È¶ ÄÈÀƾÁ ÈÄ¿ ¹¶º¶È»ÁÀ¶ Äö½¾ º»ÈÄ Ç» íîñòòà äî ×åðíîòî ìîðå äî ðåêà
allra kvinna fegrst. Hár hennar var sem gull. Þeira À¶½¸¶Á¶ s¾·¾Á ¶ ÅÐÀ þ» µ ½Ä¸»Â s¾Ê tµ ·¾Á¶
sonr var Lóriði, er líkr var feðr sínum. Hans sonr ÄȸǾÍÀ¾¼»Ã¾ö¿ÀƶǾ¸¶lÄǶȶ¾·»À¶ÈÄÄÈ Âîëãà îò âåëèêàòà Ñêàíäèíàâèÿ, è
var Einriði, hans sonr Vingeþór, hans sonr ½Á¶ÈÄ t»Ë»Ã Ǿà ·» mÄƾº¾ ¶ ÅƾÁ¾Í¶Î» ö 34
Vingener, hans sonr Móda, hans sonr Magi, hans ·¶Ï¶ Ǿ o»¹Ä¸ Ǿà ·» g¿Ãƾº¾ û¹Ä¸ Ǿà çâàõà ñå òàìî ãèìåðè è êèìåðè...”
sonr Seskef, hans sonr Beðvig, hans sonr Athra, er d¾Ã¹»ÈÄÆ û¹Ä¸ Ǿà d¾Ã¹»Ã»Æ û¹Ä¸ Ǿà nĺ¶ È äðóãè èñòîðè÷åñêè ëåòîïèñè ñâè-
vér köllum Annan, hans sonr Ítrmann, hans sonr û¹Ä¸ Ǿà n¶¹¾ û¹Ä¸ Ǿà s»ÇÀ»¸ û¹Ä¸ ǾÃ
c»º¸¾¹ û¹Ä¸ Ǿà bÈƶ ÈĽ öƾͶ» þ¿ böà äåòåëñòâóâàò çà êèìåðèéñêèÿ ïðî-
Heremóð, hans sonr Skjaldun, er vér köllum
û¹Ä¸ Ǿà jÈƶà û¹Ä¸ Ǿà w»Æ»Âĺ û¹Ä¸ ǾÃ
Skjöld, hans Bjáf, er köllum Bjár, hans sonr Ját,
hans sonr Guðólfr, hans sonr Finn, hans sonr
sÀµÁºÉÃ ÈĽ öƾͶ» sÀÒÄÁº û¹Ä¸ cµ¸ º»ÈÄ èçõîä íà áúëãàðèòå.  èñòîðèÿòà íà
öƾͶ» cµÉÆ û¹Ä¸ Ǿà ÉÈ û¹Ä¸ ǾÃ
Fríallaf, er vér köllum Friðleif. Hann átti þann son, eɺÄÁÊÆ û¹Ä¸ Ǿà v¾Ã û¹Ä¸ Ǿà vƾ¶Á¶Ê âîëæêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð òàðè-
er nefndr er Vóden. Þann köllum vér Óðin. Hann ÈĽ¾öƾͶ»þ»vƾºÁ»¿ÊtÄ¿¾Â¶Äý¾ǾÃ
var ágætr maðr af speki ok allri atgervi. Kona hans ÀÄ¿ÈÄÇ»À¶½¸¶dÄɺ»Ão»¹ÄöƾͶ»þ¿pº¾Ã õè” êèìåðèòå, íàðå÷åíè òàì êàìèð-
hét Frígíða, er vér köllum Frigg.”
tÄ¿ ·» Á¾Í»Ã Âм ÄÈ ÂкÆÄÇÈ ¾ ¸Ç¾ÍÀ¾ öè, ñå ðàçãëåæäàò êàòî äðåâåí íà-
ÇиÐÆλÃÇȸ¶ o»¹Ä¸¶ ¼»Ã¶ ·» vƾ¹¾º¶ ÀĵÈÄ
þ»½Ã¶»ÂÀ¶ÈÄvƾ¹ª ðîä, êîéòî ñå å ðàçñåëèë â Ñðåäíà

25
Ø. Ìàðäæàíè êàçâà â „Î÷åðê èñòîðèè Áîëãàðñêîãî è Êàçàíñêîãî öàðñòâ” – òðóäîâå íà IV àðõåîëîãè÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ, I, Êàçàí, 1884 ã.:”...ãðàä Áîëãàð,
ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ, å îñíîâàí îò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè...” Ìîëëà Àáäóðàõèì êàçâà â ñâîå ñú÷èíåíèå, ÷å Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, êîãàòî ñå îòïðàâÿë
íà Èçòîê, çà äà âîþâà, çàêîïàë â ïåùåðàòà ïðèïàñè è íà âðúùàíå íà ñúùîòî ìÿñòî îñíîâàë ãðàä, êàòî ãî íàðåêúë Áóíèãàð. Íà ïåðñèéñêè òîâà îçíà÷àâàëî: äúíî
íà ïåùåðà. Ïîñëå îò òåçè äóìè âúçíèêíàëî Áóëãàð.
26
Èâàí Ìèòåâ, „Àñèòå – Íàðîäúò íà Âîòàí. Ñëåäè êúì áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå”
27
ïðåâîäúò å ìàêñèìàëíî áóêâàëåí çà áåçïðèñòðàñòíîñò, òóê ñå èìà ïðåäâèä „ãðàä”
28
Òðîÿ
29
òóðöèòå
30
îò þrúðugur – ñèëåí, ìîãúù
31
áîéöè, êîèòî ñå áèåëè áåç ùèò è áðîíÿ, íàìåòíàòè ñ ìå÷è êîæè, îò êúäåòî èäâà èìåòî èì. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ÿäàò îòðîâíè ãúáè, îò êîèòî èçïàäàëè â òðàíñ, ãóáåëè
÷óâñòâî çà ñòðàõ è íå èçïèòâàëè áîëêà â áîÿ
32
Òåçè íàèìåíîâàíèÿ äîðè èìàò ïðåâîä – Þæåí ãðàä è Âúíøåí, Êðàåí ãðàä
33
Ïî Èâàí Ìèòåâ

350

Àçèÿ è îò íåãî ñà ñå îáðàçóâàëè íÿêîëêî íàðîäà îò èíäîåâðî-
ïåéñêîòî ñåìåéñòâî – ñàêè, ìàñàãåòè, àëàíè, àðìåíöè, â òîâà
÷èñëî è áúëãàðèòå.  ñâîÿòà “Èñòîðèÿ íà âîéíèòå” âèçàíòèéñêèÿò
ëåòîïèñåö Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ðàçêàçâà çà áúëãàðñêèòå ïëå-
ìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè. Òîé çàïî÷âà òàêà: ” ñòàðî âðåìå
õóíèòå, íà êîèòî òîãàâà âèêàõà êèìåðèéöè, æèâååõà (îòâúä Àçîâ-
ñêî ìîðå) è âñè÷êè ñå ïîâèíóâàõà íà åäèí öàð...”(ïî Ã. Öåíîâ).
Êàêòî è â Ëåòîïèñà íà Ðàêîâñêè, â òåçè èçâîðè ñúùî ñå çàñòúï-
âà ñõâàùàíåòî, ÷å êèìåðèòå ñà åäèí ïðàíàðîä, êîéòî ñå å ïîäå-
ëèë íà äðóãè íàðîäè. Äîêàòî åäíà ÷àñò îò áúëãàðèòå ñå ïðåñåë-
âà â Åâðîïà ïðåç III-II â. ïð.Õð., òî îñíîâíàòà ÷àñò îò áúëãàð-
ñêèÿ íàðîä ñå çàäúðæà â çåìèòå îêîëî Èìåîí (Ïàìèð), íà ñåâåð
îò Áàêòðèÿ. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâóâà âèçàíòèéñêèÿò èñòîðèê Àãà-
òèÿ: „Õóíñêèÿò íàðîä â ñòàðî âðåìå æèâååøå äî Àçîâñêîòî
ìîðå êúì èçòîê, íà ñåâåð îò ðåêàòà Òàíàèñ (Äîí), è ïîäîáíî íà
ìíîãîòî äðóãè âàðâàðñêè íàðîäè æèâååõà â Àçèÿ ïî ïëàíèíàòà
Èìàóà. Âñè÷êè òåçè íàðîäè ñå íàðè÷àõà îáùî ñêèòè è õóíè, à
ñïîðåä ðîäà: êóòðèãóðè, óòðèãóðè, äðóãè óëòèäçóðè, à äðóãè áó-
ðóãóíäè.” (ïî Ã. Öåíîâ)
Ñðåä òåçè ïëåìåíà, îòíåñåíè êúì õóíèòå, ñà è áúëãàðñêèòå
ïëåìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè, çà êîèòî ðàçêàçâà Ïðîêîïèé Êåñà-
ðèéñêè. Íà ñâîé ðåä îáà÷å è òåçè áúëãàðè áèâàò ïðèíóäåíè äà
ïîåìàò ïî ïúòÿ íà ïðåñåëåíèåòî. Ñâåäåíèÿ çà òîâà ñðåùàìå â
“Õðîíèêà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè”, îò II â. ñë. Õð.: „Â òîâà âðåìå
ïîòåãëèõà òðèìà áðàòÿ îò Âúòðåøíà Ñêèòèÿ, âîäåéêè ñúñ ñåáå ñè
30 õèë. ñêèòè. Òå èçìèíàõà åäèí ïúò îò 65 äíè îò êëèñóðèòå íà
ïëàíèíàòà Èìåîí. Ïúòóâàõà çèìíî âðåìå, çà äà íàìåðÿò âîäà è
ñòèãíàõà ðåêà Òàíàèñ... Êîãàòî äîñòèãíàõà äî ãðàíèöèòå ðîìåéñêè,
åäèí îò áðàòÿòà, íàðå÷åí Áóëãàðèîñ, âçå äåñåò õèëÿäè äóøè è ñå
îòäåëè îò áðàòÿòà ñè. Òåçè ñêèòè áÿõà íàðå÷åíè îò ðîìåèòå áúë-
ãàðè.”35 ßâíî å, ÷å áúëãàðèòå ñà ñå ðàçñåëâàëè â Åâðîïà îùå îò
âðåìåòî íà Àíòè÷íîñòòà è òåçè ïðåñåëåíèÿ ñà ïðîäúëæèëè äî
Êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå. Ñ òàêîâà ïðåñåëåíèå å ñâúðçàíà è ñòàðà-
òà èñòîðèÿ íà Áàâàðèÿ. Ñïîðåä ìàíàñòèðñêèòå õðîíèêè, Áàâàð-
ñêîòî êðàëñòâî å îñíîâàíî îò ïðåñåëíèöè îò èçòîê. Îò òÿõ ïðîèç-
õîæäà äèíàñòèÿòà íà áàâàðñêèòå êðàëå – ðîäúò íà Êðàë Áàëãåð.
„Â ïðàñòàðè âðåìåíà òîçè ðîä å æèâÿë â çåìèòå íà ñåâåð îò
Èíäèÿ, êúäåòî å áèë èçâåñòåí îùå ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèòå
öàðå Àñòèàã è Êèð, ò.å. ïðåç VI â. ïð. Õð. Ñëåä òîâà, îêîëî II â.
ïð. Õð. òîé ñå å ïðåñåëèë â ñâîèòå íàé-ñòàðè çåìè â ñúñåäñòâî â
íàé-èçòî÷íèòå êðàèùà íà Àðìåíèÿ, îòêúäåòî ñëåä íîâè áèòêè è
ïðåìåæäèÿ ñå å íàñî÷èë êúì ïîñëåäíàòà ñè ðîäèíà – Áàâàðèÿ.”36
Äèíàñòèÿòà íà Êðàë Áàëãåð å ïðîäúëæèëà äà óïðàâëÿâà è ïðåç
XV â. Ñïîðåä õðîíèêàòà íà Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð, çàñåäàâàë îò
1414 äî 1418 ã. â ãð. Êîíñòàíö â ãåðìàíñêàòà îáëàñò Áàäåí-Âþð-
òåìáåðã, òàì å óïðàâëÿâàë âëàäåòåë, íîñåù òèòëàòà Keiser von
Bulgarien (Öàð íà áúëãàðèòå) è Rex Caldeorum (Öàð íà õàëäåèòå).
 õðîíèêàòà ñå ïîÿñíÿâà: “Áúëãàðñêèÿò öàð, êîéòî òðÿáâà äà èìà
çà ïúëíîìîùèå è åäèí ïðåäñòàâèòåë íà Îðäàòà, è âëàäåå ñúùî
öàðñòâîòî íà õàëäåèòå.” Â õðîíèêàòà å èçðèñóâàí ãåðá ñ òðè
ëúâà, ðàçïîëîæåíè åäèí íàä äðóã. Ñúùèÿò ãåðá å èçâåñòåí è îò
Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî. Òîé è äíåñ å â ñèëà â ãåðìàíñêàòà
ïðîâèíöèÿ Áàäåí-Âþðòåíáåðã, à ñúùî è â Àíãëèÿ, êúäåòî ïúê å
çàèìñòâàí îò Óåëñ.
Âëÿâî: Çàãëàâíàòà ñòðàíèöà íà Õðîíèêàòà îò Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð. Íà íåÿ
ñå âèæäàò äâà ãåðáà – åäèí ñ òðè ëúâà, è åäèí ñ èçïðàâåí ëúâ, êàòî â
ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè ãåðá
Âäÿñíî: Ãåðáúò íà Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî
Õðîíèêàòà íà Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð ñúùî ñâèäåòåëñòâóâà, ÷å
êîãàòî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ å áèëà ïîä îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî, â
Þæíà Ãåðìàíèÿ å óïðàâëÿâàë âëàäåòåë, íîñåù òèòëàòà Öàð íà
34
Ãåîðãè Ñ.Ðàêîâñêè. Ñú÷èíåíèÿ ò. 4 – Ñ., 1980, 261-262ñ
35
Âàñèë Çëàòàðñêè. Èçâåñòèåòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè çà ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå Â: Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ ò.1 – Ñ., 1972, 53-69ñ
36
Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíèìîòî è íåîáè÷àéíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ – Ñ., 1993, 113 ñ.
37
ïî Øåãîð Ðàñàòå, „Íèå Áîëã-Àðèèòå”
38
Òàêà ñà íàðè÷àëè çåìèòå íà äíåøíà Ðóñèÿ ñúñ ñòîëèöà Õîëìãàðä – äí. Íîâãîðîä
39
äíåøåí Îäåíçåå
40
 ëåãåíäàòà „Çàáëóæäåíèåòî íà Ãèëâè” êðàëÿò íà Øâåöèÿ Ãèëâè ðàçãîâàðÿ ñ òðèìàòà êðàëå íà âíåçàïíî ïîÿâèë ñå êðåïîñòåí ãðàä, íàðå÷åíè ñúîòâåòíî Hár
(Âèñîêèÿ), Jafnhár (Ñúùî òîëêîâà Âèñîêèÿ) è Þríðji (Òðåòèÿ). È òðèìàòà ñà Îäèí, à ãðàäúò å Âàëõüîòë.
ÀÂÈÒÎÕÎË
áúëãàðèòå37. Ñ îãëåä íà êàçàíîòî äîòóê ñúâñåì óìåñòíî çâó÷è
ìèñúëòà íà Í. ß. Ìåðïåðò: „È òúé, â VIII - IÕ â. ïèñìåíèòå
èçâîðè íàçîâàâàò òðè ãðóïè áúëãàðè - íà Äóíàâ, ïðè Âîëãà è â
Ïðèàçîâñêî-Äîíñêàòà îáëàñò. Âñè÷êè òå áèëè ñâúðçàíè îò îá-
ùèÿ ïðîèçõîä è áèëè îñòàòúöè îò íÿêîãà îáøèðíîòî îáåäèíå-
íèå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà. Âïîñëåäñòâèå ïúòèùàòà èì ñå ðàç-
äåëèëè, ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè óñëîâèÿ è ðàçëè÷íàòà åòíè-
÷åñêà ñðåäà, çàîáèêàëÿùà ãè íà Äóíàâ, ïðè Âîëãà è â Ïîäîíèå-
òî, îïðåäåëèëè ïîÿâàòà íà ðåçêè ðàçëè÷èÿ ìåæäó òðèòå ïîñî÷å-
íè ãðóïè è çàãóáàòà èì íà íÿêîãà ñâúðçâàùàòà ãè îáùíîñò. Íî
ïðåç VIII â. òàçè îáùíîñò îùå íå áèëà èçãóáåíà - è â òðèòå îá-
ëàñòè áúëãàðèòå çàïàçâàëè ñâîÿòà êóëòóðà, ñúçäàëà ñå â Ïðèà-
çîâèåòî. Òîâà ñå äîêàçâà îò äàííèòå íà àðõåîëîãèÿòà”.
„Õåéìñêðèíãëà” ïðîäúëæàâà: „Ãîëÿìà ïëàíèíà âúðâè îò ñå-
âåðà êúì êðàéíèÿ þã. Òÿ ðàçäåëÿ Ãîëåìèÿ Ñâèòüîä îò äðóãèòå
äúðæàâè. Íà þã îò ïëàíèíàòà íå å äàëå÷å Òóðöèÿ. Òàì ïðèòåæà-
âàøå Îäèí ãîëåìè èìåíèÿ. Ïî òîâà âðåìå âîéíñòâàõà ðèìñêèòå
ïúëêîâîäöè ïî ñâåòà è ïîêîðÿâàõà öåëè íàðîäè è ìíîãî âîæäîâå
áÿãàõà çàðàäè òÿõ îò ñâîèòå âëàäåíèÿ. Ïîðàäè òóé, ÷å Îäèí áåøå
ÿñíîâèäåö è óìååøå ìíîãî, çíàåøå, ÷å ïîòîìöèòå ìó ùå æèâåÿò
íà ñåâåð. Òîãàç ïîñòàâè áðàòÿòà ñè Âüå è Âèëè äà óïðàâëÿâàò Àñã-
ðàä, à òîé ïîòåãëè ñ âñè÷êè äèè (áîãîâå) è ìíîãî íàðîä. Îòèäå
ïúðâî íà çàïàä â Ãàðäàðèêè38, à ïîñëå íà þã â Ñàêñëàíäèÿ. Ìíîãî
çåìè ïîêîðè íà øèð è äëúæ â Ñàêñëàíäèÿ è ïîñòàâè ñèíîâåòå ñè
äà ãè ïàçÿò. Ïîñëå îòèäå íà ñåâåð êúì ìîðåòî è ñå çàñåëè íà
îñòðîâ íÿêàêúâ. Íàðè÷à ñå ñåãà òîçè îñòðîâ Îäèíñåé39 âúâ Ôüî-
óí.”
ßñíî å, ÷å àñèòå íà Îäèí ñà òðúãíàëè îò çåìèòå íà áúëãàðè-
òå è ñà ñå ðàçñåëèëè äî Ñåâåðíèòå ìîðåòà. Çàùî ëè? Ìîæå áè,
çàùîòî íà ñåâåð â ñòóäåíîòî ìîðå ñå íàìèðà ïðèêàçíàòà ñòðàíà
×óëìàí. Çàùîòî Îäèíîâèòå àñè ñà ðàçêàçâàëè îêîëî îãúíÿ ñú-
ùèòå èñòîðèè, êîèòî Ìèõàèë Áàùó å ñúáðàë è çàïèñàë ïðåç 882
ã. Äðóã ôàêò ïîòâúðæäàâà òîâà êîñâåíî. Â èñëàíäñêèÿ åçèê ëè÷-
íèòå èìåíà íå ñà çàãóáèëè çíà÷åíèåòî ñè. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å,
÷å Èñëàíäèÿ îñòàâà çàòâîðåíà ñòðàíà äî Âòîðàòà Ñâåòîâíà Âîéíà
è ïðîöåñèòå ïî åâîëþöèîíèçèðàíåòî íà åçèêà ïðîòè÷àò ìíîãî
áàâíî â ñðàâíåíèå ñ äðóãèòå âèêèíãñêè äúðæàâè. Åäíî îò ìàë-
êîòî èìåíà, êîèòî íÿìàò ñîáñòâåí ñìèñúë å Îäèí (Óðinn). Íà
ïðúâ ïîãëåä Óðinn ñå ñâúðçâà ñ äóìàòà óður, êîÿòî îçíà÷àâà „áå-
ñåí, ãíåâåí, ëóä”. Îòòóê è å àíàëîãèÿòà ñ ãåðìàíñêàòà ôîðìà
Âóòàí / Âîòàí / Âîäàí, îò íåìñêîòî Wut – „ÿðîñò”. Ìíîãî èç-
ñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å Îäèí ñå ñâúðçâà ñ „ÿðîñò” è ïîðàäè òîâà
å áîã íà âîéíàòà. Áîãúò íà âîéíàòà âúâ âèêèíãñêàòà ìèòîëîãèÿ å
åäíîðúêèÿò Òþð, à Îäèí å áîã íà âîéíàòà äîòîëêîâà, äîêîëêîòî
òîé å áîã íà Âñè÷êî – áîã íà ïîåçèÿòà, áîã íà ìúäðîñòòà, íà
ìàãèÿòà... Îùå ïîâå÷å, äóìèòå óður è Óðinn íÿìàò îáù êîðåí.
Òîâà íàé-ëåñíî ñå âèæäà â òÿõíîòî ñêëîíåíèå – óður å ïðèëàãà-
òåëíî îò ìúæêè ðîä, âúâ âèíèòåëåí ïàäåæ å óðan, â äàòåëåí -
óðum, à â ðîäèòåëåí – óðs, ò.å. íåïðîìåíëèâàòà îñíîâà íà äóìà-
òà å óð. Óðinn ñå ñêëàíÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí - âèíèòåëåí ïàäåæ å
Óðin, â äàòåëåí – Óðni (òèïè÷íî îòïàäàíå íà êîðåíîâàòà ãëàñíà
ïðåä îêîí÷àíèå, çàïî÷âàùî íà ãëàñíà, êîåòî å õàðàêòåðíî è çà
áúëãàðñêèÿ åçèê), à â ðîäèòåëåí – Óðins, ò.å. íåïðîìåíëèâàòà
îñíîâà íà äóìàòà å Óðin. Íàèñòèíà, åäíî îò òúëêóâàíèÿòà íà
èìåòî íà Îäèí å „ßðîñòíèÿò”, íî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å
â „Åäèòå” Îäèí å íàðå÷åí ñ íàä 230 èìåíà è òèòëè, òîé å åäíîâ-
ðåìåííî åäíà ëè÷íîñò è òðèìà40. Åäèí èñòîðèê ìè ïîäõâúðëè
èäåÿòà, ÷å Îäèí ïðîèçõîæäà îò „åäèí, åäèíñòâåíèÿ”.  òîâà
èìà èçâåñòíà ëîãèêà, íî ìèñëÿ, ÷å Îäèí å ïî-ñêîðî ôîíåòè÷íà
äåôîðìàöèÿ íà èìåòî íà ìèòè÷íèÿ ðîäîíà÷àëíèê íà ðîäà Äóëî
– Àóäàí, îïèñàí â „Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà Øàí”. È äâàìàòà
ñà âåëèêè âîéíè è ïúòåøåñòâåíèöè, è äâàìàòà ñà ðîäîíà÷àëíè-
öè íà öàðñêè ðîäîâå, åäèíèÿ íà Èíãëèíãèòå, äðóãèÿ íà Äóëî.
Íÿêîè áúëãàðñêè èçñëåäîâàòåëè ñà ñêëîííè äà âèæäàò â íåãî
âåëèêèÿ õóíîáúëãàðñêè âëàäåòåë Àòèëà îò Ðîäà Äóëî, íî âñúù-
351
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íîñò ñòàâà äóìà çà Îäèí, èçâåñòåí è ïîä èìåòî Auðun41 â “Ñàãà
çà Èíãëèíãèòå” (îòäåëíî, â äðóãà ãëàâà íà Ïîåòè÷íàòà Åäà –
îñíîâà íà Öèêúëà íà Íèáåëóíãèòå, ñå ðàçêàçâà çà Àòëè-Àòèëà).
 ñòàòèÿòà „Íàêðàòêî çà òåíãðèàíñêàòà ðåëèãèÿ è ìèòîëî-
ãèÿ”42 ÷åòåì ñëåäíîòî, êîåòî ùå îñòàâÿ áåç êîìåíòàð:
„Ìèòîëîãè÷íî-èñòîðè÷åñêà õðîíîëîãèÿ
........................................
- 7502 ã. ïð. Ð. Õð. - îñíîâàâàíå íà Ñàìàðñêîòî öàðñòâî (Øó-
ìåð) îò öàð Ìàð (Ìàé), ðîäîíà÷àëíèê íà äèíàñòèÿòà Ìàðäóàí-
Äóëî; óïðàâëÿâà 300 ãîäèíè (7502 - 7202 ã. ïð. Ð. Õð.).
- 3182 ã. ïð. Ð. Õð. - ïîòîïúò â Ñàìàð (Øóìåð); ïðåñåëâàíå íà
ïîñëåäíèÿ ñàìàðñêè öàð Õîí-Àíáàë è èäåëñêèÿ ïúëêîâîäåö
Êóáåð÷åê â Õèí (Äàëå÷íèÿ Èçòîê).
- 2847 ã. ïð. Ð. Õð. - Ðîæäåñòâî íà Èäæèê-Õîí, ñèí íà àëïà
Áîÿí-Èìåí è ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå; óñëîâíî íà÷àëî íà
Õóíñêàòà Äúðæàâà.
- 653 - 625 ã. ïð. Ð. Õð. - “ñêèòñêà” õåãåìîíèÿ â Ñðåäíèÿ Èçòîê
ïî âðåìå íà öàðåòå Áóðòàñ Áóðäæàíòàé (ãðö. Ïðîòîòþåñ, àñèð.
Ïàðòàòóà) è íåãîâèÿ ñèí Ìàäæè (ãðö. Ìàäþåñ). Íà÷àëî íà 600-
ãîäèøíèÿ ïåðèîä íà “Òàçáàø” (“áðúñíàòèòå ãëàâè” èëè “ñèëíè-
òå óïðàâëåíèÿ”) - 653 - 153 ã. ïð. Ð. Õð.
..............................................................................
- 486 ã. ïð. Ð. Õð. - Ðîæäåñòâî íà Àóäàí-Áàðúñ (Äæóðàø, ñêàíä.
Îäèí, ãåðì. Âîäàí, Âîòàí), ñèí íà Àëâàð è ãåðîé íà åïîñà “Øàí
òàëãàó”. Îñíîâàòåë íà îäèíèçìà - êëîí íà íåáåñíàòà âÿðà, ðàç-
ïðîñòðàíåí ñðåä ñåâåðíî-åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Ñî÷è ñå êàòî
èçîáðåòàòåë íà Ôóòàðê - ðóíè÷åñêàòà àçáóêà (ñêàíä. Ðóíàòþð -
“Áîã íà ðóíèòå”).
- 209 ã. ïð. Ð. Õð. - âúçöàðÿâà ñå êàí Âèõòóí (Áåêòóí, êèò. Ìî-
Äóí, ìàäæ. Áåçòåð, Áåçòóð, òþðê. Îãóç-êàãàí, âîëæ.áúëã. Òèãàí),
ñî÷åí çà îñíîâîïîëîæíèê íà õóíñêèÿ êëîí íà äèíàñòèÿòà Äóëî,
ïðè êîéòî Õóíñêàòà Èìïåðèÿ äîñòèãà âúðõà íà ìîãúùåñòâîòî
ñè. Óïðàâëÿâà äî 174 ã. ïð. Ð. Õð.
- 153 ã. ñë. Ð. Õð. - âúçöàðÿâà ñå êàí Àâèòîõîë, íàðå÷åí
Àãàðäæà (“Ðàçìåíâà÷”), çàùîòî ñâàëÿ Åð-Òàø - ïîñëåäíèÿ
ïðåäñòàâèòåë íà äèíàñòèÿòà Àëàí â Èäåë è óñòàíîâÿâà
âëàñòòà íà Áóëÿðñêèÿ êëîí íà äèíàñòèÿòà Äóëî (Õóíãàð,
Îíîãóð).”
Ñúùåñòâåíè óñïîðåäèöè ñå íàáëþäàâàò ìåæäó ïðåäàíèÿòà
íà áúëãàðè è àñè. Ïî ñâîèòå ôóíêöèè îñíîâíèòå áúëãàðñêè áî-
æåñòâà îò Ñêàçàíèåòî îïðåäåëåíî îòãîâàðÿò íà òåçè îò Åäàòà:
Áàðèí – íà Îäèí; Êóáàð – íà Òîð; Õóðñà – íà Ôðåé; Áàðñ – íà
Õåéìäàëþð. Îñîáåíî ïîêàçàòåëíà å âðúçêàòà Áàðèí - Êóáàð.
Ïî îòíîøåíèÿòà ñè êàòî Áàùà-Áîã íà âîéíàòà: Ñèí-Áîã íà ãðú-
ìà òå îïðåäåëåíî îòãîâàðÿò íà Îäèí è Òîð. È íå ñàìî â òîâà ñå
çàêëþ÷àâà óäèâèòåëíîòî ñõîäñòâî ìåæäó áúëãàðñêèÿ áîã íà âîé-
íàòà è ñêàíäèíàâñêèÿ âúðõîâåí áîã. Â ïàìåò íà ñâîÿ çàãèíàë
áðàò Òóí Áóðè, Àëï Áàðèí å ïðèåìàë îáðàçà íà ïðåêðàñåí ñèâ
âúëê. Èìåòî Áóðè ñå ñðåùà è â ðîäîñëîâèåòî íà Îäèí – òàêà ñå
êàçâà äÿäî ìó. À âúëêúò å ëþáèìîòî ìó æèâîòíî. Ïîäîáíî íà
Îäèí, Àëï Áàðèí ñúùî å ïîâåëèòåë íà çàãèíàëèòå ãåðîè, æèâå-
åùè â íåãîâîòî ðàéñêî ñåëåíèå íà Íåáåòî. Òîé ðàçäåëÿ âîèíèòå
ñè íà äâå âîéñêè – íà ñâåòëè è òúìíè àëïè; òå âîþâàò ïîìåæäó
ñè è òàêà îïðåäåëÿò èçõîäà îò áèòêèòå íà Çåìÿòà. Ñúùî êàòî
âîèíèòå íà Îäèí, êîèòî ïðåç äåíÿ ñå ñðàæàâàò åäíè ñ äðóãè, à
ïðåç íîùòà ïèðóâàò â íåãîâèÿ äâîðåö Âàëõüîòë.
Àíàëîãèèòå â áúëãàðñêàòà è âèêèíãñêàòà ìèòîëîãèÿ ïîñòà-
âÿò âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ñàìàòà ñêàíäèíàâñêà ìèòîëîãèÿ. Â
“Ñàãà çà Èíãëèíãèòå” è â „Åäèòå” Îäèí å ïðåäñòàâåí â ðàçëè÷-
íî åñòåñòâî: â ïúðâèÿ èçòî÷íèê êàòî öàð, à âúâ âòîðèÿ – êàòî
âúðõîâåí áîã. Ñïîðåä “Ñàãà çà Èíãëèíãèòå” è ñúîòâåòíîòî áà-
âàðñêî ïðåäàíèå, Îäèí å îáîæåñòâåí ïðèæèâå – êàòî áîã íà
âîéíàòà; ïî êúñíî ñåâåðíèòå íàðîäè ñà çàïî÷íàëè äà ãî ïî÷èòà-
ëè è êàòî áîã íà ìúäðîñòòà è ïëîäîðîäèåòî. Âúïðîñúò å, êîé å
òîçè áîã, ÷èèòî ôóíêöèè ñå ïðèïèñàíè íà Îäèí è êàê å íàðè÷àí
ïðåäè òîâà? Èçãëåæäà îòãîâîðúò å â Ñêàçàíèåòî. Òàì ñå ðàçêàç-
âà çà Àëï Áàðèí êàòî áîã íà âîéíàòà, ñ ôóíêöèèòå íà Îäèí. Çà
íåãî íè íàïîìíÿ è èìåòî íà áîéíàòà èãðà áàðèò, èçïúëíÿâàíà
îò áàâàðöèòå â íåãîâà ÷åñò.
Òîâà äàâà îñíîâàíèå äà âèæäàìå â ïðåäàíèÿòà íà âîëæêèòå
áúëãàðè ïúðâîèçòî÷íèêà íà ìèòîâåòå îò Åäèòå, êàòî äîêàçàòåë-
41
 ñàãàòà ñå êàçâà „Ïî èìåòî íà Îäèí íàðåêîõà Àóäóí (Îéäóí) è íàðè÷àõà õîðàòà òàêà ñèíîâåòå ñè, à ïúê îò èìåòî íà Òîð å íàðå÷åí Òîðèð èëè Òîðàðèí èëè
ïðîèçëèçàò äðóãè íàèìåíîâàíèÿ êàòî Ùåéíòîð èëè Õàôòîð èëè îùå ïî-èçìåíåíè.”
42
Çåíò áóðäæàí êîëîáúð Äâèæåíèå “Âîèíè íà Òàíãðà”
352
ñòâî çà îáùèòå êîðåíè íà áúëãàðè è àñè. Íå ñàìî Áîã Îäèí-
Âîòàí, íî è ãðúìîâåðæåöúò Òîð – íåãîâèÿò ñèí, èìà ìíîãî îáùî
ñ íàøåòî íàðîäíîñòíî íàñëåäñòâî. Òåçè ñúîòâåòñòâèÿ ïîñòàâÿò
âúïðîñà çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà òàçè ëåãåíäà. Òîð èìà òðè
öåííè âåùè: ÷óêúò Ìüîëíèð, Ïîÿñúò íà ñèëàòà è åäíè æåëåçíè
ðúêàâèöè. Ïî æåëåçíèòå ñè àòðèáóòè òîé ìíîãî íàïîìíÿ çà
Æåëåçíèÿ áàùà îò ëåãåíäèòå íà Ëóäîãîðèåòî; ïîÿñúò ïúê å õà-
ðàêòåðåí åëåìåíò îò áúëãàðñêàòà íàðîäíà íîñèÿ. Èíà÷å ïî ôóí-
êöèèòå ñè Òîð ñúîòâåòñòâóâà íà Àëï Êóáàð îò áúëãàðñêàòà ìè-
òîëîãèÿ – èçâåñòåí êàòî ñâ. Èëèÿ â õðèñòèÿíèçèðàíèòå âÿðâà-
íèÿ íà äóíàâñêèòå áúëãàðè. Ñúùî êàòî Òîð, ñâ. Èëèÿ øåñòâóâà
ïî Íåáåòî ñúñ ñâîÿòà ãðúìîíîñíà êîëåñíèöà è áîðè ñå ñ íå-
áåñíèòå õàëè.
Åäèíñòâîòî ìåæäó ìèòîâåòå íà áúëãàðè è âèêèíãè èìà è â
äðóãè äâà êîìïîíåíòà: îñíîâíàòà òåçà è ïîñëàíèåòî êúì íàñ.
Áîãîâåòå â ñúçíàíèåòî íà ïðåäöèòå íè ñúâñåì íå ñà áåçñìúðòíè
èäåàëíè îáðàçè, êîèòî íå ãðåøàò èëè äåìîíñòðèðàò ñâîåòî ñú-
âúðøåíñòâî. Íàïðîòèâ, òå óìèðàò è ïðè÷èíÿâàò ñìúðò, òå ñà
íîñèòåëè íà ñúùèòå ñòðàñòè, äåòî ìú÷àò è íàñ õîðàòà, òåõíèòå
ãðåøêè è ïîðîöè â êðàéíà ñìåòêà ùå äîâåäàò äî êðàÿ íà ñâåòà.
Æèâîòúò èì å ó÷åíèå çà äîáðîäåòåë – ñòðàøíîòî å íå äà ãðå-
øèø, çàùîòî ÷ðåç ãðåøêèòå ñå ðàæäà ëèäåðúò; ñòðàøíîòî å äà
íå íîñèø îòãîâîðíîñòòà çà äåëàòà ñè. Â ìîìåíòà, â êîéòî áîãî-
âåòå ïðåñòúïâàò äàäåíàòà äóìà è óáèâàò çàðàäè çëàòî, çàïî÷âà
ñâúðøåêúò íà ñâåòà. Áîãîâåòå çíàÿò òîâà è âúïðåêè âñè÷êî ïðåä-
ïðèåìàò òàçè ñòúïêà, ìîæå áè, çà äà íè êàæàò, ÷å íå áèâà äà
æèâååì òåõíèÿ æèâîò. Òå ïðàâÿò ñâîÿ èçáîð, çà äà ìîæåì äà
ðàçáåðåì ñìèñúëà òîâà äà ïðàâèø íåùàòà ïðàâèëíî, äà ðàçáå-
ðåì äîáðîäåòåëòà è îòëèêàòà é ñ äîáðî è ëîøî, äà ðàçñúäèì çà
ñàìîæåðòâàòà êàòî îïðåäåëÿùà áåçñìúðòèåòî íà îíîâà, êîåòî
óìèðà, çà èçáîðà, êîéòî òðÿáâà äà íàïðàâèì, áåç çíà÷åíèå äàëè
íè õàðåñâà èëè íå...
Ñúùåñòâóâà ñïåöèôè÷íî ñõâàùàíå çà ðîëÿòà íà óïðàâëÿâà-
ùèÿ è òîâà ñõâàùàíå èìà äúëáîêè êîðåíè íàçàä âúâ âðåìåòî è å
õàðàêòåðíî çà âñè÷êè Ñêàíäèíàâñêè íàðîäè, íåçàâèñèìî îò òîâà
êàêâà å ôîðìàòà íà äúðæàâíî óïðàâëåíèå. Ñòàâà âúïðîñ çà ò.íàð.
“öàðñêà ñâàòáà”. Ïîíÿòèåòî å òâúðäå óñëîâíî è ñàìî ôîðìàëíî
ãîâîðèì çà áðàêîñú÷åòàíèå. Ïðîèçõîäà íà äóìàòà å ñòàðîñêàí-
äèíàâñêè – konungsvíxla, êúäåòî konungur îçíà÷àâà “öàð, êðàë”, à
víxl – “ïðîìÿíà”. Ñïîðåä äðåâíèòå âÿðâàíèÿ è öåðåìîíèÿ, âëà-
äåòåëÿò å âñòúïâàë îôèöèàëíî âúâ âëàñòòà ñè, ñëåä êàòî òîé
íàâúðøè ïúëíîëåòèå. Èíòåðåñíîòî å îáà÷å, ÷å ïúëíîëåòèåòî
íå å ñâúðçàíî òîëêîâà ñ âúçðàñò, êîëêîòî ñúñ ñâîåîáðàçíîòî
“èçðàñòâàíå” èëè ñúçðÿâàíå íà ëè÷íîñòòà ïî îòíîøåíèå íà ñúç-
íàíèåòî çà îòãîâîðíîñòòà. Îùå ñ ðàæäàíåòî íà ïðåñòîëîíàñëåä-
íèêà ñà ñå ïîäáèðàëè èçìåæäó îïðåäåëåíè ìîìè÷åòà íÿêîëêî,
êîèòî ñòàâàëè æðèöè íà áîãèíÿòà Çåìÿ è ñà áèëè îáó÷àâàíè çà
åäèíñòâåíàòà ñè ðîëÿ â æèâîòà – äà ïðåäàäàò íà âëàäåòåëÿ,
íàðåä ñ íåãîâîòî âúçìúæàâàíå, âëàñòòà íàä çåìÿòà è õîðàòà.
Êîãàòî íàñòúïâàëî âðåìå çà êîðîíàöèÿòà åäíî îò òåçè ìîìè÷å-
òà å áèëî îïðåäåëÿíî äà ñòàíå êðàëñêà æåíà. Öåðåìîíèÿòà ïî
ñâàòáàòà íà âëàäåòåëÿ ïðîäúëæàâàëà òðè äåíà. Òîëêîâà å îñòà-
âàëî è íà äåâèöàòà äà æèâåå. Ïðåç òåçè òðè äåíà òÿ å ïðåäñòàâ-
ëÿâàëà ñâîÿòà áîãèíÿ, ò.å. âëàäåòåëÿò ñå å æåíåë íå çà
ïðîñòîñìúðòíà, à çà Çåìÿòà. Çà òîâà âðåìå òÿ å áèëà äëúæíà äà
íàïðàâè îò äåòåòî ìúæ, âúïëúùàâàéêè îáðàçà íà Çåìÿòà, æðè-
öàòà ñèìâîëè÷íî å ïðåäàâàëà âëàñòòà íàä õîðàòà íà ÷îâåêà, êîé-
òî ïðåç öåëèÿ ñè æèâîò å ãîòâåí äà áúäå êðàë, íî çà òåçè òðè
äåíà òðÿáâà äà ïîåìå è îñúçíàå òåæåñòòà íà îòãîâîðíîñòòà íà
âëàäåòåëÿ, îòãîâîðíîñòòà çà ñúäáàòà íà íàðîäà. Ñëåä òîâà æðè-
öàòà å óìèðàëà, çàùîòî âëàñò ïðåäñòàâëÿâà íå ëè÷íîñò, à ôóíê-
öèÿ è ñ ïðèêëþ÷âàíå íà çàäà÷àòà è çíà÷åíèåòî ñè, ïðèêëþ÷âà è
ôèçè÷åñêîòî ñúùåñòâóâàíå íà ôîðìàòà. Èäåÿòà å, ÷å âëàäåòå-
ëÿò ïîëó÷àâà âëàñòòà ñè, çà äà ñëóæè è ñå ãðèæè çà íàðîäà ñè, à
àêî ñå íàëîæè äà ñå æåðòâà, òîé òðÿáâà äà å ñïîñîáåí äà âçåìå
ðåøåíèå çà òîâà.
 Øâåäñêàòà íàöèîíàëíà ãàëåðèÿ äíåñ ìîæå äà ñå âèäè êàð-
òèíà, êîÿòî èçîáðàçÿâà ëåãåíäà çà îáåñâàíåòî íà êðàëÿ, çàùîòî
ãîäèíàòà áèëà íåïëîäîòâîðíà è ìíîãî òåæêà çà íàðîäà. Ðåàëèñòè÷-
íîñòòà íà êàðòèíàòà å òàêàâà, ÷å ïúðâîíà÷àëíî Íàöèîíàëíàòà

ãàëåðèÿ íå ïîæåëàëà äà ÿ êóïè, êîåòî ñòîðèëè ÿïîíöè è ñëåä òîâà
ñå íàëîæèëî øâåäèòå äà îòêóïóâàò ïëàòíîòî îò ßïîíèÿ.
Àêî ïîñåòèòå Ïåðïåðèêîí, íå ïðîïóñêàéòå äà âèäèòå Õðà-
ìúò-óòðîáà äî ñ. Íåíêîâî. Òàì ùå ÷óåòå ñúùàòà ëåãåíäà. Òîâà
íàñëåäñòâî îò âðåìåòî íà òðàêèòå å îòêðèòî ïðåç 2001 ã. Âõîäúò
å îôîðìåí êàòî âóëâà. Íàâúòðå ñå ðàçâèâà ïåùåðà ñ äúëáî÷èíà
22 ì. Ñïåöèàëèñòèòå äîêàçâàò, ÷å ïúðâîíà÷àëíî êóõèíàòà å áèëà
êàðñòîâà è äúëáîêà åäâà 16 ì. ×îâåøêàòà ðúêà ÿ å èçäÿëàëà âúâ
âèä íà æåíñêà óòðîáà, ïî ñòåíèòå íà êîÿòî íåïðåêúñíàòî ñå ñòè-
÷à âîäà. À âúâ âúòðåøíèÿ þæåí êðàé íà ïåùåðàòà å èçäúëáàí
îëòàð, ñèìâîëèçèðàù ìàòêàòà.
Èñòèíñêàòà èçíåíàäà íàñòúïâà òî÷íî íà îáÿä. Òîãàâà ïðåç
íàðî÷íî èçñå÷åí ïðîöåï íà òàâàíà, âúâ âúòðåøíîñòòà ïðîíèêâà
ñëúí÷åâ ëú÷, êîéòî ñå ïðîåêòèðà íà ïîäà. Îáðàçóâà ñå èäåàëíî
îôîðìåí ñëúí÷åâ ôàëîñ, êîéòî ïîñòåïåííî ñå óâåëè÷àâà è óñò-
ðåìÿâà êúì îëòàðà-ìàòêà. Íî ñàìî ïðåç îïðåäåëåíî âðåìå íà
ãîäèíàòà, êîãàòî ñëúíöåòî ñå íàìèðà íèñêî íà ñåâåð, òîé ìîæå
äà å äîñòàòú÷íî äúëúã, çà äà îïëîäè ñèìâîëè÷íî óòðîáàòà. Ñïî-
ðåä èç÷èñëåíèÿòà òîâà ñà ìåñåöèòå ÿíóàðè-ôåâðóàðè. Íÿìà ñúì-
íåíèå, ÷å ñòàâà äóìà çà ïåùåðàòà-óòðîáà, êîÿòî ó÷åíèòå-òðàêî-
ëîçè áÿõà ïðåäâèäèëè òåîðåòè÷íî íà áàçàòà íà îñêúäíèòå äàí-
íè îò àíòè÷íèòå äîêóìåíòè.  òîçè õðàì ñå îñúùåñòâÿâàëà êóë-
ìèíàöèÿòà íà îðôè÷åñêèòå âÿðâàíèÿ. Ñïîðåä äðåâíèòå àâòîðè
èìåííî â òàêúâ îðôè÷åñêè õðàì íà î-â Ñàìîòðàêè ïîñâåòåíèòå
íåæåíåíè ìúæå (à-áèè) èçâúðøâàëè ñâîèòå ñåêñóàëíè îáðÿäè ñ
òðàêèéñêèòå ìîìè÷åòà. Ñìèñúëúò íà òåçè îðãèè å ìíîãî äúëáîê
- öàðÿò óìèðà è ñå ðàæäà ïåðèîäè÷åñêè, ïîäîáíî íà ïðèðîäàòà.
Çà äà ñå îñúùåñòâè òîâà òîé òðÿáâà äà ñå èçêà÷è âèñîêî â ïëàíè-
íàòà. Òàì âëàäåòåëÿò-ïúðâîæðåö ïðèíàñÿ â æåðòâà åäðî æèâîò-
íî èëè ÷îâåê, êîåòî ñèìâîëèçèðà íåãîâàòà ñîáñòâåíà ñìúðò.
Ñëåä òîâà âñòúïâà â ñèìâîëè÷åí áðàê ñ áîãèíÿòà-ìàéêà, îï-
ëîæäà ÿ è ñå âúçðàæäà. Òàêà ñå ñúçäàâà èäåÿòà çà ñèíà-ëþáîâ-
íèê, ðîäåí îò áîãèíÿòà-ìàéêà è âëÿçúë â ñíîøåíèå ñ íåÿ â íåé-
íàòà óòðîáà, ò.å. ïåùåðàòà. Êàêòî ïèøå Ìàêðîáèé, òîâà ñòàâà â
îðôè÷åñêîòî ñâåòèëèùå, ðàçïîëîæåíî â ïëàíèíñêèòå íåäðà.
Ðàçêðèâàíåòî íà ìíîãî äåòàéëè îò èç÷åçíàëèòå îðôè÷åñêè âÿð-
âàíèÿ ñòàíà âúçìîæíî ÷ðåç èçñëåäâàíåòî íà åäèí ñòðàíåí êóëò,
ñúõðàíèë ñå â äåáðèòå íà Ñòðàíäæà. Ñïîðåä íàðîäíèòå ñõâà-
ùàíèÿ ñâåòèöàòà Ìàðèíà îáèòàâàëà ïåùåðà, â êîÿòî çàäúëæè-
òåëíî òðÿáâà äà òå÷å âîäà, ñèìâîëèçèðàùà ñïåðìàòà, âëèâàùà
ñå â óòðîáàòà. À ñàìàòà Ìàðèíà áèëà çà÷åíàòà, ñëåä êàòî ìàéêà
é ìîëè Ñëúíöåòî çà ïîìîù. Âåäíúæ â ãîäèíàòà åðãåíè è ìîìè
ñå ñúáèðàò â òàêèâà ïåùåðè, çà äà ó÷àñòâàò â òàéíñòâîòî íà çà-
÷àòèåòî. Òóê íå ìîæå äà íå ñå íàïðàâè âðúçêà ñ îïèñàíàòà îò
Õåðîäîò ïîëîâà ðàçïóñíàòîñò íà òðàêèéñêèòå äåâîéêè, êîèòî
ñå ñúâúêóïëÿâàëè áåçðàçáîðíî â ïåùåðàòà-ñâåòèëèùå íà î-â
Ñàìîòðàêè. Ñúùèòå ðèòóàëè ñå èçâúðøâàëè â ðàííîòî îðôè-
÷åñêî ñâåòèëèùå íà Äåëôè. Íî ìîæå áè íàé-èíòåðåñíè ñà äàí-
íèòå â ïèåñàòà “Âàêõàíêèòå” íà Åâðèïèä. Ñïîðåä òÿõ, ïîñâåòå-
íèòå íà Äèîíèñ îðãèè ñå ïðàâåëè òî÷íî â òåçè ïåùåðè ñ òå÷àùà
âîäà-ñïåðìà, ñèìâîëèçèðàùè óòðîáàòà íà áîãèíÿòà-ìàéêà. Åòî
÷å îòíîâî ñå äîñòèãà äî êóëòà êúì Äèîíèñ, ÷èåòî ñâåòèëèùå ñå
òúðñè íà Ïåðïåðèêîí. Òî÷íî îò îêîëíîñòèòå íà ïåùåðàòà-óò-
ðîáà èçâèðà ðåêà Ïåðïåðåøêà, à Ïåðïåðèêîí îòñòîè íà îêîëî
20 êì ïî íåéíîòî òå÷åíèå. Åäâà ëè òðÿáâà äà èìà ñúìíåíèå â
òÿõíàòà âçàèìíà âðúçêà43.
Ìèòúò çà Äúðâîòî íà æèâîòà çàåìà öåíòðàëíî ìÿñòî â êîñìî-
ãîíèÿòà íà èíäîåâðîïåéñêèòå íàðîäè. Çà ïðèñúñòâèåòî ìó â
áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ ñâèäåòåëñòâóâà åäíà íàøà íàðîäíà ïå-
ñåí: “Èçðàñëî å âèñîêî äúðâî, â êîðåí ìó æúëò çìåé ëåæè, íà
ñðåäàòà òúíêà çìèÿ, íà âúðõà ìó îðåë ìúòè.”44 Â ïåñåíòà äîñëîâ-
43
ìàòåðèàëúò å îò www.perperikon.bg
44
Àíàíè Ñòîéíåâ. Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ – Ñ., 1994, 332 ñ.
45
Ïðåâîäúò å ìîé
ÀÂÈÒÎÕÎË
íî ñå ðàçêàçâà ìèòúò çà ÿñåíà Èãäðàñèë, ïðåäñòàâåí êàòî Ñâå-
òîâíî äúðâî â „Åäèòå”.  „Ñàãà çà Õàëôäàí ×åðíèÿ” ñå ðàçêàç-
âà çà ñúíÿ íà êðàëèöà Ðàãíèë – äîêàòî áèëà â ãðàäèíàòà, èçâà-
äèëà åäèí øèï îò ðèçàòà ñè. Êàêòî ãî äúðæàëà òîé ïðîðàñíàë è
åäèíèÿò ìó êðàé ñòèãíàë çåìÿòà è ïóñíàë êîðåíè, à äðóãèÿò ñå
èçâèñèë â íåáåòî âúâ âèä íà äúðâî – òîëêîâà âèñîêî, ÷å íå ìî-
æåëà äà âèäè âúðõà ìó. À íàé-ñòðàííîòî îò âñè÷êî å, ÷å äîëíàòà
÷àñò íà ñòâîëà áèëà ÷åðâåíà êàòî êðúâ, êîðîíàòà áèëà ïèùíà è
çåëåíà, à êëîíèòå îòãîðå – áåëè êàòî ñíÿã. Âúâ ôèëîñîôñêîòî
òúëêóâàíèå íà „Åäèòå” ÷åðâåíîòî ñèìâîëèçèðà âîèíà, çåëåíî-
òî – æðå÷åñòâîòî è ñàêðàëíîòî, à áÿëîòî – ïðîäóêòèâíàòà ñú-
çèäàòåëíà åíåðãèÿ. Äúðâîòî íà æèâîòà ñèìâîëèçèðà ðîäà, âëàñò-
òà, ðåñïåêòèâíî äúðæàâàòà, êîÿòî ñå ãðàäè âúðõó èäåÿòà çà ðîäà.
Ñèìâîëèêàòà íà íàøèÿ ðîäåí òðèáàãðåíèê îòêðèâàìå â „Õåéì-
ñêðèíãëà” – ôàêò, êîéòî å òðóäíî äà ñå ïðåíåáðåãíå ñ ëåêà ðúêà.
Êàê ñòîè òîçè ïðîáëåì ïðè ðóíè÷åñêèòå çíàöè? Íÿêîè èñòî-
ðèöè ñìÿòàò, ÷å ðóíèòå ñà ïðîèçëåçëè îò òåâòîíñêèòå ïëåìåíà
íà Ñåâåðíà Åâðîïà êúì 500 ã.ïð.Õð. Äðóãè ñà íà ìíåíèå, ÷å ñà
ïðèñïîñîáåíî ãðúöêîòî ðúêîïèñíî ïèñìî. Íÿêîè ïúê òâúðäÿò,
÷å òå ïðîèçõîæäàò îò ëàòèíñêàòà àçáóêà, èëè ïúê ÷å ñà áèëè
ñúçäàäåíè ïî âðåìå íà âèêèíãñêàòà öèâèëèçàöèÿ îêîëî 800
ã.ñë.Õð. Âúïðåêè âñè÷êî ÿñíî å, ÷å ðóíèòå áèëè èçïîëçâàíè îò
åçè÷åñêèòå ïëåìåíà îò Ñåâåðíà Åâðîïà. Òåçè ïëåìåíà ñà íè çà-
âåùàëè ìèòîëîãèÿ è ñàãè, êîèòî â ïî-êúñíèòå òåêñòîâå ñòàâàò
èçâåñòíè êàòî “Åäè”. Îòäåëíèòå ïîåìè áèëè ñúáðàíè â åäèí
ðúêîïèñ, íàðå÷åí “Êðàëñêè ðúêîïèñ” (Codex Regius) è òîé äàòè-
ðà îò ÕIII â. Áèë ñúñòàâåí ïîâå÷å îò 200 ãîäèíè, ñëåä êàòî Èñëàí-
äèÿ å ïðèåëà õðèñòîâàòà âÿðà. Òîâà, êîåòî äíåñ å èçâåñòíî êàòî
“Ñòàðàòà Åäà”, å ñáîðíèê îò âèêèíãñêè ïîåìè, ñúñòàâåí îò åäèí
èñëàíäñêè õðèñòèÿíñêè ñâåùåíèê íà èìå Ñàéìóíä. Çà „Ìëàäà-
òà Åäà” âå÷å ñòàíà âúïðîñ.  òåçè ñú÷èíåíèÿ ìíîãîêðàòíî ñà
îïèñâàíè êà÷åñòâàòà íà ðóíèòå. “Åäèòå” ïðåäñòàâÿò îòäåëíè
÷àñòè îò ïîñòîÿííàòà áîðáà ìåæäó áëàãîòâîðíîòî âëèÿíèå íà
Ïðèðîäàòà è âðåäíèòå ñèëè íà Õàîñà. Íî òå íè ïîêàçâàò íå
òîëêîâà ñ ïðîèçõîäà, êîëêîòî ñ ïðåðàæäàíåòî íà ðóíèòå. Òÿõ-
íîòî “ðàçêðèâàíå” íå áèëî íèùî äðóãî, îñâåí “ïðåîòêðèâàíå”
íà íåùî “çàãóáåíî”, çàùîòî ñïîðåä óñòíèòå ïðåäàíèÿ, ðóíèòå
èçãëåæäà ñå îòíàñÿò ìíîãî ïî-íàçàä âúâ âðåìåòî, îòêîëêîòî
ñàìèòå ïèñìåíè èçòî÷íèöè.
Ìèòîâåòå îáÿñíÿâàò êàê å çàïî÷íàë æèâîòúò, êàê ñå ðàçâèë
òîé íà òàçè ïëàíåòà è êàê ñúáèòèÿ, ñòàíàëè â ìèíàëè âðåìåíà,
èìàò ïðîäúëæèòåëíî âúçäåéñòâèå âúðõó ïîëîæåíèåòî íà õîðà-
òà. Òåçè ïðåäàíèÿ áèëè ñúçäàäåíè îò áåçïèñìåíè íàðîäè è óñò-
íî ñå ïðåäàâàëè îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå. Ìèòîâåòå ñà äåïî-
ëèòèçèðàíàòà èñòîðèÿ íà íàðîäèòå, òÿõíàòà èñòèíñêà ðîäîâà
ïàìåò, ëèøåíà îò ïðåòåíöèèòå íà äåìàãîãèÿòà.
Ïîåìàòà “Õàóâàìàóë”, (“Ñëîâîòî Ñâèøå”) â “Ñòàðàòà Åäà”
îïèñâà êàê Îäèí, ñòðåìåéêè ñå äà ïîñòèãíå çíàíèå, ñå ïîäëî-
æèë íà èçïèòàíèå, êàòî âèñÿë íàäîëó ñ ãëàâàòà îò åäíî äúðâî
äåâåò äåíîíîùèÿ áåç õðàíà è âîäà, ïðîáîäåí îò ñâîåòî ñîáñòâå-
íî êîïèå. Ïî âðåìå íà ñòðàäàíèåòî òîé îòêðèë ðóíèòå. Òå äàâà-
ëè ñðåäñòâî çà ïðèäîáèâàíå íà çíàíèå çà ñêðèòèòå ñèëè íà ïðè-
ðîäàòà è íà ïðîöåñèòå é. Òå ïðàâåëè âúçìîæíî âúçïðèÿòèåòî äà
äîñòèãíå îòâúä îáñåãà íà ôèçè÷åñêèòå ñåòèâà.  “Ïîåòè÷íàòà
Åäà” (1200 ã. ñë. Õð.), å çàïèñàíî:
Çíàì àç, âèñÿõ íà îíóé îáâåòðåíî äúðâî,
öåëè äåâåò äúëãè íîùè
íàðàíåí îò îñòðèå
è îòäàäåí íà Îäèí
ñàì æåðòâà íà ñàìèÿ ñåáå ñè,
íà îíóé äúðâî,
çà êîåòî íèêîé íå çíàå
äîãäå ïúëçÿò ìó êîðåíèòå.
Íå âçåõ õëÿá îò íèêîãî.
íèòî ðîã ñ âîäà.
Íàäîëó àç ñå âçèðàõ
è ðóíèòå ñúçðÿõ.
Ñ áóåí âèê ñúçðÿõ
è ïàäíàõ îò äúðâîòî àç.45
353
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Èñòîðèÿòà çà Îäèí, êîéòî âèñè íà äúðâî, èìà ïðèëèêè ñ òàëèñìàíè. Îãðîìíèòå êàìúíè, èçïèñàíè ñ ðóíè, êîèòî ñëóæå-
èñòîðèÿòà çà Ðàçïÿòèåòî. Âåðîÿòíî õðèñòèÿíñòâîòî ñòàíàëî ëè çà íàäãðîáíè çíàöè è ìåæäè, áèëè îñîáåíî ïîïóëÿðíè íà
ïðèåìëèâî çà ñåâåðíèòå íàðîäè îò÷àñòè, çàùîòî ñòðàäàíèÿòà Ñêàíäèíàâñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ðóíè÷åñêèòå øàðêè áèëè âãðàæäà-
íà Èñóñ íà êðúñòà íàïîìíÿëè çà èçïèòàíèåòî íà Îäèí, êîéòî íè è â ïîäðåäáàòà íà ãðåäèòå â ñãðàäèòå îò äúðâî è òóõëè è òàêà
ñúùî áèë ïðîíèçàí ñ êîïèå. Íî åäíà îò ðàçëèêèòå å, ÷å Îäèí ñòàíàëè îòëè÷èòåëíà ÷åðòà íà ãåðìàíñêàòà è äðåâíîáúëãàðñêà-
áèë ïðîâåñåí íàäîëó ñ ãëàâàòà! òà àðõèòåêòóðà. Ðóíè÷åñêîòî ïèñìî áèëî âêëþ÷åíî â òúðãîâ-
 åçîòåðè÷íèòå âÿðâàíèÿ è ìèñòèêè ñå å ñìÿòàëî âèíàãè, ÷å ñêèòå çíàöè, âúâ ôèðìåíèòå çíàöè, â ìîíîãðàìèòå è äîðè â õå-
äîëíèÿ (ìàòåðèàëíèÿ) è ãîðíèÿ (äóõîâíèÿ) ñâÿò ñà ñâúðçàíè ñ ðàëäè÷åñêèòå ãåðáîâå. Ñ äðóãè äóìè, ðóíèòå äî ãîëÿìà ñòåïåí
äúðâî (æèâîòà). Âèñåíåòî íàäîëó ñ ãëàâàòà ìîæå äà ñå ðàçãëåæ- ñà áèëè ÷àñò îò âñåêèäíåâíèÿ æèâîò.
äà êàòî äåéñòâèå íà ìúäðåö, êîéòî, çà äà ïîëó÷è ïî-ãîëÿìî ïîç-
íàíèå, äîáðîâîëíî ñå ïîñòàâÿ ìåæäó äâàòà ñâÿòà, ïðîìåíÿ ÿâ-
íîòî è òðàäèöèîííîòî, çà äà ïðîíèêíå â äðóãî áèòèå. Îáðúùà-
íåòî íàäîëó êúì äúðâîòî è ãëåäàíåòî êúì êîðåíèòå ìîæå äà ñå
òúëêóâà êàòî ñèìâîë íà âãëåæäàíåòî â äúëáèíèòå íà íåñúçíà-
òåëíîòî, êúäåòî ñå íàìèðà ñêðèòàòà åíåðãèÿ íà ïðîìåíèòå. Òî å
è ñèìâîë íà ñìúðòòà è çàðàæäàùèÿ ñå îò íåÿ íîâ æèâîò – ïðî-
òèâîïîëîæíîñòèòå, êîèòî èäåàëíî ñå äîïúëâàò. Îäèí æåðòâà Äðåâíèÿ ñèìâîë íà ñâàñòèêàòà (ãîðå âëÿâî) ñëóæåë êàòî ó÷åá-
ñåáå ñè, çà äà ìîæå äà ñå ïðåðîäè îòíîâî, íî ñ íîâî ïîçíàíèå çà íî êîëåëî çà Çàêîíà íà ñúòâîðåíèåòî îò íóëà äî äåâåò. Â ñêàíäè-
ñâåòà è Êîñìîñà, åãîòî äà ïðåðàñíå â èäåÿòà çà âèñøèÿ Àç è íàâñêàòà ìèòîëîãî-ôèëîñîôèÿ „×óêúò íà Òîð”. Â íåãî ñà ïîêà-
ðåçóëòàòúò å âèäåíèåòî íà ðóíèòå. Íàé-ÿðêîòî ïðîÿâëåíèå íà çàíè êðúãîâîòî, öèêëè÷íîòî, ñïèðàëíîòî è áåçêðàéíîòî äâèæå-
÷îâåøêèÿ æèâîò å æåðòâîãîòîâíîñòòà. Íå ñëó÷àéíî Îäèí ñå íèÿ íà Æèçíåíàòà ñèëà íà âñåëåíàòà (ïðåäñòàâåíà îò ãîðíèÿ
ïðèíàñÿ â æåðòâà íà ñàìèÿ ñåáå ñè – òúé Áîãúò Îäèí óòâúðæäà- äåñåí ñèìâîë), êîèòî ìîæå äà ñå ñðàâíÿò ñ Ìàãè÷åñêîòî êîëåëî
âà ×îâåêà Îäèí, ñàìî ÷ðåç ïðèåìàíåòî íà ÷îâåøêè îáðàç è áå- íà êîðåííèòå àìåðèêàíöè è ñ Êîëåëîòî íà Ñèëàòà ñ îñåì ñïèöè
çóñëîâíîòî æåðòâàíå, êîåòî îñìèñëÿ ÷îâåøêèÿ æèâîò è ïðàâî- â äðóãè òðàäèöèè (öåíòúð âëÿâî). Êèòàéñêèÿò äàîèñòêè ñèìâîë
òî íà èçáîð, ìîæå äà ñå äîñòèãíå áîæåñòâåíîòî. Çà äà áúäåø íà Âåëèêèÿ Ïðåäåë (ñðåäàòà âäÿñíî) ñúäúðæà äîïúëâàùèòå ñå
áîã, òðÿáâà äà ìèíåø ïúòÿ íà ÷îâåêà è òîçè èçáîð íÿìà íèùî ïðîòèâîïîëîæíîñòè íà Èí è ßí è ïðîöåñà íà ïðîìÿíà, ïðèñúù
îáùî ñ ÷îâåêîëþáèåòî – Íåáåòî è Çåìÿòà íå ñà õóìàííè. íà âñè÷êè ôèçè÷åñêè ïðîÿâëåíèÿ. Ñèìâîëúò Óàêàí-Òàíêà íà èí-
Äúðâîòî, íà êîåòî Îäèí áèë ïðîâåñåí, ñå íàðè÷à â íîðäè- äèàíöèòå îò Âåëèêèòå ðàâíèíè â Ñåâåðíà Àìåðèêà (äîëó âëÿâî)
÷åñêàòà ìèòîëîãèÿ “Äúðâîòî Èãäðàñèë” (Yggdrasill) è ñèìâî- áèë ïðåäñòàâÿíå íà åíåðãèÿòà, ïðîÿâÿâàùà ñå âúâ ôîðìà, è ôîð-
ëèçèðà Äúðâîòî íà æèâîòà. Ñòàðîñêàíäèíàâñêàòà äóìà “Yggur” ìà, ïðåâðúùàùà ñå îáðàòíî â åíåðãèÿ, êàêòî ñå ïîêàçâà è â áåçê-
å åäíî îò èìåíàòà íà Îäèí. Äóìàòà “drasill” (drösull) îçíà÷àâà ðàéíîòî äâèæåíèå íà ñèìâîëà íà ÷èñëîòî îñåì (äîëó âäÿñíî).
“êîí”, íî ìîæå äà ñå ïðåâåäå êàòî “áåñèëî”, îùå ïîâå÷å, ÷å Òàêà âñè÷êè òåçè äðåâíè ñèìâîëè, êîèòî î÷åâèäíî ïðîèçëèçàò îò
ïîíÿêîãà áåñèëêèòå ñà íàðè÷àíè “êîíå”. Ñïîðåä Ìåäîóç ïî- ðàçëè÷íè ÷àñòè íà ñâåòà, ñà ïîêàçàíè êàòî òÿñíî ñâúðçàíè è ïî-
äîáúð ïðåâîä íà “Yggur” å äóìàòà “Àç” (“Ek”) - èäåíòè÷íîñòòà êàçâàò íå ñàìî åäèíñòâî íà ó÷åíèÿòà, íî è îáù ïðîèçõîä.
íà èçíà÷àëíèÿ äóõ îòâúòðå, à “drasill” â ñìèñúë íà “íîñèòåë” èëè
“ïðåíîñèòåë”. Òàêà “ìîÿò êîí” å ñðåäñòâîòî, êîåòî ïðåíàñÿ èç-
íà÷àëíèÿ äóõ - òâîðåöà è ñúçäàòåëÿ, ÷ðåç ïúòåøåñòâèå âúòðå â
ìíîãîèçìåðíàòà äåéñòâèòåëíîñò, çà äà ìîæå äà ñå êóëòèâèðà,
äà íàäñêî÷è òîâà, êîåòî å ÷èñòî ÷îâåøêî. Òúé Äúðâîòî Èãäðà-
ñèë å äúðâî íà ñúùåñòâóâàíåòî íà “Àç-à”, âúâ è âúí îò Âðåìåòî.
Òàêà ðóíèòå áèëè ïðèåìàíè êàòî áîæåñòâåíî îòêðîâåíèå,
äàäåíî ñ ëþáîâ è ïðåäíàçíà÷åíî äà äîíåñå íà ÷îâå÷åñòâîòî
ïîëçà ÷ðåç ðàçáèðàíå íà òîâà êàê äåéñòâà ïðèðîäàòà è êàê ìîäå-
ëèòå, êîèòî ñúùåñòâóâàò â ïðèðîäàòà, äåéñòâàò è âúòðå â ÷îâå-
êà. Èìà èñòîðè÷åñêè èçâîðè, êîèòî ñâèäåòåëñòâàò çà òîâà, ÷å
õîðàòà îò äðåâíîñòòà ñà îáÿñíÿâàëè ïðîöåñèòå íà ïðåîáðàçóâà-
íå íà åíåðãèÿ-äóõ â ìàòåðèÿ è îáðàòíî ïîñðåäñòâîì òúëêóâàíå-
òî íà ïðîñòèòå ÷èñëà. Òàêèâà äàííè èìà çà íàðîäèòå îò Ñðåäíà
Àçèÿ ïðåç Åâðîïà è Åãèïåò äî öèâèëèçàöèèòå â Þæíà Àìåðèêà. Äðåâíîáúëãàðñêè ñèìâîëè, ñðåùàùè ñå ïðåäèìíî âúðõó êåðàìè÷íè îòëîìêè
Êîñìè÷åñêèÿ çàêîí çà òâîðåíèåòî å ñèñòåìàòà îò íóëà äî äåâåò, (íàé-âå÷å äúíà íà ãëèíåíè ñúäîâå).
÷ðåç êîéòî ìàòåðèÿòà ñå ïðîÿâÿâà îò íåâèäèìàòà åíåðãèÿ, à
ôîðìàòà ñúîòâåòíî ñå ïðåâðúùà îáðàòíî â åíåðãèÿ. Îò íóëàòà -
îò “Íèùîòî”, Ãèííóíãàãàï â ñåâåðíàòà ìèòîëîãèÿ - èäâà âñè÷-
êî, êîåòî ñúùåñòâóâà. Îò òîâà Íèùî ñå ðàæäà åäèíñòâåíîòî
Åäèíñòâî - åäíîòî, êîåòî ñúçäàâà ñâåòà íà ïðîòèâîïîëîæíîñòè-
òå. Ñëèâàíåòî íà äâåòå ñúçäàâà òðèàäà, êîåòî ïðèâåæäà â äâè-
æåíèå äåéñòâèåòî è ïðîòèâîäåéñòâèåòî, ò.å. ðàæäà ñå ñâåòà íà
ïðîìåíèòå. Äåâåò å ñáîðúò îò òðèòå òðîéêè íà áèòèåòî è âúðõúò
â ðàçâèòèåòî íà ñèñòåìàòà, ñëåä íåãî çàïî÷âà íîâ ïðîöåñ è ïî- Âëÿâî: êèìåðèéñêà áðîøêà ñúñ ñâàñòèêà îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, VIIIâ.
êàçâà çàâúðøåíèÿ êîñìè÷åñêè ìîäåë íà ìàòåðèÿòà è íà ïðåîá- ïð. Õð. Âäÿñíî: áúëãàðñêè îáðåäåí õëÿá ñ ïîäîáíî èçîáðàæåíèå
ðàçóâàíåòî â Ïðèðîäàòà, Âñåëåíàòà è ÷îâåøêèÿ ðîä, êàòî âñè÷-
êè ñå îáåäèíÿâàò, çà äà îáðàçóâàò öÿëî – ïîíÿòèåòî çà ñúâúð-
øåíñòâî.  ñâåòëèíàòà íà êàçàíîòî, ñòðóâà ìè ñå, ÷å òâúðäåíèå-
òî íà Ê. Ìåäîóç, ÷å Îäèí âåðîÿòíî å íîñåë äåâåò ïðú÷êè, àòðè-
áóò íà ëå÷èòåëèòå-øàìàíè, â êîèòî òîé ñúçèðà âñè÷êèòå 24 ðóíè,
çâó÷è ïðàâäîïîäîáíî. Äåâåòòå ïðú÷êè ñèìâîëèçèðàëè Êîñìî-
ñà - öåëîñòòà íà ñúùåñòâóâàíåòî, èçãðàäåíà â äåâåò “ñâÿòà” èëè
“ñôåðè” íà äåéñòâèòåëíîñòòà. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å
äåâåòòå àòðèáóòà ñà áèëè èçïîëçâàíè è îò äðóãè ëå÷èòåëè-ìúä-
ðåöè – îò êîëîáðèòå íà Âîëæêèòå è Äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè,
êàêòî ãîâîðÿò ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ. Ðóíè÷åñêèòå
çíàöè ñà áèëè èçïèñâàíè âúðõó ëè÷íè âåùè; âúðõó ùèòîâå è Äåâåòòå ïðú÷êè, êîèòî áèëè õâúðëåíè íà çåìÿòà, îôîðìèëè î÷åðòàíèå, â
äðóãè îðúæèÿ; íà æåçëè è øàìàíñêè ïîñîáèÿ, âúðõó àìóëåòè è êîåòî Îäèí âèäÿë 24-òå ðóíè÷åñêè çíàêà

354

Òåçè äâàäåñåò è ÷åòèðè ôîðìè ïî-êúñíî ñòàíàëè èçâåñòíè
êàòî Îáèêíîâåí èëè Ñòàð Ôóòàðê, çàùîòî ôîíåòè÷íèòå çíàöè
Ô-Ó-Ò-À-Ð-Ê âêëþ÷âàò ïúðâèòå øåñò ïðú÷êè, èçîáðàçåíè â íàé-
ðàííèòå çàïèñè íà óñòíèòå ðóíè÷åñêè ïîåìè è ïåñíè çà ðóíèòå -
“Åäèòå” è ïî òàêúâ íà÷èí ñòàâà ïðîòîòèïà, îò êîéòî ñà èçâëå÷å-
íè âñè÷êè äðóãè ðóíè÷åñêè ñèñòåìè. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä,
÷å ïîñëåäîâàòåëíîòî ïîäðåæäàíå, äàäåíî â “Åäèòå”, ìîæå äà
íå îòðàçÿâà íåïðåìåííî ðåäà, â êîéòî ñà áèëè ðàçêðèòè íà Îäèí.
Âñå ïàê áðîÿò íà ðóíè÷åñêèòå ôîðìè - äâàäåñåò è ÷åòèðè, îáõ-
âàùà íÿêîëêî âàæíè ïðèíöèïà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äîáðóäæà), Ïåòúð Äîáðåâ èçâåæäà îêîëî 60 äðåâíîáúëãàðñêè
ïèñìåíè çíàêà.46 Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñúùî ñå ñúñòîÿò îò ïðàâè ëè-
íèè, íî ïîä úãúë îò 90°; äðóãè ïúê èìàò çàîáëåíà ôîðìà. Îò
âñè÷êè òåçè ðóíè ñàìî íÿêîè èìàò ãðàôè÷íè ñúîòâåòñòâèÿ ñ ðó-
íèòå íà Îäèí. Òîâà å ñàìî çà Ìóðôàòëàð, íî çàòîâà ïúê ïî ãðà-
äåæèòå è êåðàìèêàòà íà Âåëèêè Áîëãàð è Áèëÿð âúâ Âîëæêà
Áúëãàðèÿ ìîãàò äà ñå ðàçïîçíàÿò âñè÷êèòå çíàöè îò Îäèíîâàòà
àçáóêà - Ôóòàðê. Òåçè ôàêòè ñúùî ïîñòàâÿò âúïðîñà çà èñòîðè-
÷åñêèòå âðúçêè ìåæäó áúëãàðè è àñè, êàêòî è çà ïèñìåíîñòòà íà
äðåâíèòå áúëãàðè – äàëè ñòàâà äóìà çà åäíà èëè ïîâå÷å ïèñìå-
íè ñèñòåìè.

Íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå äðåâíîáúëãàðñêè çíàöè âúðõó êàìåí-

24-òå ðóíè÷åñêè ôîðìè, çàáåëÿçàíè â ìîòèâà íà äåâåòòå ïðú÷êè
×èñëîòî äâàäåñåò è ÷åòèðè, â ñúîòâåòñòâèå ñ êîñìè÷åñêèÿ
çàêîí çà õàðìîíèÿòà, èìà ñòðóêòóðà, îáðàçóâàíà îò îêòàâè èëè
îñìèöè êàòî ìóçèêàëíè íîòè. Òåçè ðóíè÷åñêè îêòàâè, ïðåäñòàâ-
ëÿâàùè ðàçäåëÿíå íà òðè îñìèöè, ñúâïàäàò ñ äâèæåíèåòî íà
âåðòèêàëíèòå è õîðèçîíòàëíèòå ðàâíèíè íà âèñøå, ñðåäíî è
íèñøå íèâî è âúíøåí, öåíòðàëåí è âúòðåøåí ïëàí. Òå ñå îòíà-
ñÿò ñúùî è äî òðèòå îñíîâíè ñúñòîÿíèÿ íà ñúùåñòâóâàíåòî:
ôèçè÷åñêî, óìñòâåíî è äóõîâíî.  äîïúëíåíèå, äâàäåñåò è ÷åòè-
ðèòå ðóíè ìîãàò äà ñå ïîäðåäÿò â ÷åòèðè êóáà, âñåêè îò êîèòî äà
ñúäúðæà ïî òðè äâîéêè ïðîòèâîïîëîæíîñòè. ×åòèðè ïîêàçâà
ðàâåíñòâî è õàðìîíè÷íî ðàâíîâåñèå, à òðè - ñúòâîðåíèåòî íà
ìîäåëè íà ïðîìÿíà, êîèòî èçõîæäàò îò ñëèâàíåòî íà ìúæêàòà è
æåíñêàòà ïðîòèâîïîëîæíîñòè, îçíà÷åíè â åäíî è äâå. Òàçè ïî-
ðåäèöà îò äâàäåñåò è ÷åòèðè ðóíè å áèëà èçïîëçâàíà îò âñè÷êè
òåâòîíñêè íàðîäè è ñåâåðíîåâðîïåéñêè ïëåìåíà, ñïîðåä ïðî-
ôåñîð Ñâåí Á. Ô. ßíñîí, âèäåí øâåäñêè ðóíîëîã. Â íåãîâàòà
êíèãà “Ðóíèòå â Øâåöèÿ” ñå òâúðäè, ÷å îò íàìåðåíèòå íà òåðè-
òîðèÿòà íà äíåøíà Øâåöèÿ 3500 ðóíè÷åñêè êàìúíè è äðóãè íà-
õîäêè, îãðîìíàòà ÷àñò ñà çàïèñàíè ñïîðåä òîçè àðõàè÷åí ðåä îò
äâàäåñåò è ÷åòèðè ðóíè. Ïðîôåñîð ßíñîí è äðóãè èçñëåäîâàòå-
ëè îò ìèíàëîòî ñà ñòèãíàëè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å â ïîâå÷åòî
ñëó÷àè ðóíèòå íå ñà áèëè èçïîëçâàíè çà ñòðàõîâèòèòå öåëè íà
âðåäîíîñíîòî ìàãüîñíè÷åñòâî, âúïðåêè ÷å òúêìî ïîðàäè ìàãè-
÷åñêèÿ ñè õàðàêòåð íÿêîè íàäïèñè ñà òîëêîâà íåÿñíè. Èñòèíàòà
å, ÷å âñúùíîñò ðóíèòå íå ñà ìàãè÷åñêè ñèìâîë. Ðóíèòå ñà ïîêà-
çàòåë çà êà÷åñòâàòà è îòëè÷èòåëíèòå ÷åðòè íà ñèëèòå, êîèòî
âëèÿÿò âúðõó òîâà, êîåòî ñå ïîÿâÿâà çà æèâîò, êîåòî å èçÿâåíî è
êîåòî ïðîèçëèçà îò ôèçè÷åñêàòà ðåàëíîñò, êîåòî ïðèäîáèâàìå
â ñâîÿ ÷îâåøêè îïèò, êîåòî âëèÿå íà íàøèÿ æèâîò ñåãà è êîåòî
å â ïðîöåñ íà ïðåõîä è ïðåîáðàçóâàíèå. Íàëèöå å èçâåñòíî ñõîä-
ñòâî ìåæäó ðóíè÷åñêèòå ïèñìåíîñòè íà áúëãàðè è àñè. Ðóíèòå -
Ñâåùåíîòî ïèñìî íà Îäèí, ñà ñúñòàâåíè îò ïðàâè ëèíèè, ñêëþ-
÷åíè ïîä úãúë îò 60°. Îò íàäïèñèòå ïðè Ìóðôàòëàð (Ñåâåðíà
íè áëîêîâå îò àðõèòåêòóðíè ïàìåòíèöè íà ñðåäíîâåêîâíà Áúë-
ãàðèÿ. Ïîâå÷åòî îò òÿõ (ñ èçêëþ÷åíèå íà çíàêà “IYI”) íàé-âåðî-
ÿòíî ñà “çàïàçåíè ìàðêè” íà êàìåíîäåëíè ðàáîòèëíèöè. Ôàê-
òúò, ÷å ñå ñðåùàò âúðõó âñåêè 5òè - 10òè êàìåíåí áëîê âãðàäåí â
êðåïîñòíàòà ñòåíà íà Ïëèñêà, ãîâîðè, èìåííî, â ïîäêðåïà íà
òàçè òåçà. Ñúùåñòâóâà è ïðåäïîëîæåíèå, ÷å òåçè çíàöè èìàò
ñàêðàëíà ñèëà è çàòîâà ñà èçïèñâàíè íà ðàçëè÷íè ìåñòà ïî ñãðà-
äèòå íà äðåâíà Áúëãàðèÿ.47
È òàêà: Êîé ñúì àç, áúëãàðèíúò è êîé å ìîÿò Ðîä? Ìîæå ïúê
íàèñòèíà äà ñå îêàæå íåâúçìîæíî äà ñå îòãîâîðè íà òîçè âúïðîñ,
òà ïðåäöèòå íè ñà ïîëîæèëè íà÷àëîòî ñúâðåìåííàòà öèâèëèçà-
öèÿ â ñâåòà è òîçè âúïðîñ å òâúðäå ñëîæåí! Íèå ëè äà âúðâèì
êúì Åâðîïà èëè òÿ êúì íàñ! Àêî íèå íå çàïàçèì áúëãàðñêîòî,
íàøåòî ñè, ùå äîéäå âðåìå äà ãî êóïóâàìå îòâúí. Èçáðàëè ñìå
ñúäáàòà äà íè íàïðàâè òàêèâà, ÷å äà íå ñå ïîçäðàâÿâàìå ïî óëè-
öèòå, äà íå ñå ïîçíàâàìå, äà íå ñå ñðàìóâàìå îò ïîãîâîðêàòà
„Ïðåêëîíåíà ãëàâèöà ñàáÿ íå ÿ ñå÷å”. Íî åäèíñòâåíè íîñèì
ãîðäîòî èìå „áúëãàðè”, òîâà âå÷å å îòãîâîðíîñò, çàâåùàíà íè
îò äåäèòå. Çà íàñ îñòàâà ñàìî äà íàìåðèì êóðàæà äà íîñèì òàçè
îòãîâîðíîñò. Ïðåç 1970-òà ãîäèíà, ïðè îôèöèàëíîòî ïîñåùå-
íèå íà Òîäîð Æèâêîâ â ßïîíèÿ*, òîé áèë ïîñðåùíàò îò ñàìèÿ
Èìïåðàòîð Õèðîõèòî ñ äóìèòå „Çäðàâåé, áðàòîâ÷åäå!” Àêî íå
íèå, òî äðóãèòå ïîìíÿò...

46
Ïåòúð Äîáðåâ. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå – Ñ., 1992.
47
Ïî ìàòåðèàëè îò ñòàòèÿòà íà Æèâêî Àëàäæîâ “Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó ñòàðîáúëãàðñêèòå çíàöè” “Ðàçêîïêè è ïðîó÷âàíèÿ” êíèãà XXII Ñîôèÿ, 1991

* Còàâà âúïðîñ çà âîäåíàòà îò Òîäîð Æèâêîâ áúëãàðñêà äåëåãàöèÿ íà ìåæäóíàðîäíîòî èçëîæåíèå EXPO – 70 â ßïîíèÿ. Ïîñëå Æèâêîâ îùå äâà ïúòè
ïîñåùàâà ßïîíèÿ. Ïî âðåìå íà ñâîÿ ìàíäàò êàòî ïðåçèäåíò Ïåòúð Ñòîÿíîâ ñúùî å ïîñðåùíàò ñ âèñîêè ïî÷åñòè îò èìïåðàòîð Àêèõèòî. Èìïåðàòðèöàòà èì
ïðåäîñòàâÿ ëè÷íî ñâîÿòà ñïàëíÿ, êàòî âñÿêà ñóòðèí èì ñå íîñÿò öâåòÿ. Íà 14 äåêåìâðè 2004 ã. Êàòî ïðåìèåð íà Áúëãàðèÿ Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè å íà
îôèöèàëíî ïîñåùåíèå â ßïîíèÿ è å ïîêàíåí îò èìïåðàòîð Àêèõèòî íà ëè÷íà àóäèåíöèÿ è ÷àåíà öåðåìîíèÿ. Ñïîðåä îôèöèàëíîòî ñúîáùåíèå íèêîé äðóã ïðåìèåð
íå å êàíåí íà ïîäîáíà âèñî÷àéøà öåðåìîíèÿ. Îôèöèàëíî æóðíàëèñòèòå çà âñè÷êè òåçè ñðåùè äàâàò îáÿñíåíèåòî, ÷å ïîêàíèòå íà èìïåðàòîðà ñå äúëæàò íà
“èçêëþ÷èòåëíàòà ïîëèòè÷åñêà è äúðæàâíè÷åñêà ëè÷íîñò íà áúëãàðñêèÿ äúðæàâåí ãëàâà”. Çà ñâåäåíèå ïî ïðîòîêîë ÿïîíñêèÿò èìïåðàòîð ñå ñðåùà ñàìî ñ ïåò
âèñîêîïîñòàâåíè ÷óæäåñòðàííè ëè÷íîñòè â ãîäèíàòà. Ñïîðåä ó÷àñòíèê îò äåëåãàöèÿòà ïðè âèçèòàòà íà Æèâêîâ íà ó÷óäâàíåòî ìó îò îñîáåíîòî îòíîøåíèå êúì
íåãî è îáðúùåíèåòî “áðàòîâ÷åäå” òîé ìó îáÿñíèë, ÷å ÿïîíñêèòå ëåãåíäè ñî÷àò íà÷àëîòî íà áëàãîðîäíè÷åñêîòî ïîòåêëî íà èìïåðàòîðà (òîé ñå âîäè ñèí íà
Ñëúíöåòî) îò êîíåí íàðîä äîøúë â ßïîíèÿ îò Àçèÿ 1000 ã. Ïð. Õð. è ñúçäàë âîåííàòà îðãàíèçàöèÿ è âîåííè òðàäèöèè â ßïîíèÿ. (áåë. ðåä.)

355
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÂÚÐÕÓ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÍÎÒÎ ÈÌÅ
È ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ*
ÄÎÖ. Èâàí Òàíåâ Èâàíîâ,
Òðàêèéñêè óíèâåðñèòåò, Ñòàðà Çàãîðà
Èçêàçàíè ñà ìíîæåñòâî õèïîòåçè çà ñåìàíòèêàòà íà íà-
øèÿ åòíîíèì, íî â ñâåòëèíàòà íà óòâúðäåíèòå îò ñúâðå-
ìåííàòà èñòîðèÿ ôàêòè íèòî åäíà îò òÿõ íå ìîæå äà áúäå
ïðèåòà (1, ñòð. 353-354). Íàïðèìåð, ìíîãî ïîïóëÿðíàòà â
Ðóñèÿ õèïîòåçà, ÷å ïðàáúëãàðèòå èäâàò îò ðàéîíà íà ðåêà
Âîëãà è íîñÿò íåéíîòî èìå. Âñúùíîñò, âÿðíî å îáðàòíî-
òî, èìåííî ïðàáúëãàðèòå íà Êîòðàã ñà äàëè ñâîåòî èìå íà
òàçè ðåêà ñëåä òÿõíîòî çàñåëâàíå ïðè Âåëèêè Áîëãàð. Åäèí
áåçïîðåí óñïåõ â òîâà íàïðàâëåíèå å íîâèÿò ðåçóëòàò, äî
êîéòî äîñòèãàò íÿêîè ñúâðåìåííè áúëãàðñêè àâòîðè (1,
2), èçïîëçâàéêè ðå÷íèêîâèÿ ôîíä íà ìíîæåñòâî äðåâíè
íîñòðàäè÷åñêè è ïàìèðñêè åçèöè. Ãîëèéñêè (1) ïðàâè ñå-
ìàíòè÷åí àíàëèç íà îáùè çà òåçè åçèöè äóìè, êîèòî ñú-
äúðæàò â êîðåíà ñè ñú÷åòàíèåòî “áëã” èëè íåãîâè âàðèàí-
òè îò âèäà “ïëã”, “áëõ” è äð. ïîäîáíè ñúñ çâó÷åíå, áëèçêî
äî êîðåíà íà åòíîíèìà “áúëãàðè”. Èäåÿòà å, ÷å òåçè äóìè
ìîãàò äà áúäàò ìíîãî äðåâíè è îáùè çà íîñòðàäè÷åñêèòå
åçèöè è îòòóê ìîãàò äà èìàò ñìèñúë áëèçúê äî ñìèñëîâî-
òî ñúäúðæàíèå íà íàøèÿ åòíîíèì. Ðåçóëòàòúò å, ÷å íàé-
ãîëÿì áðîé äóìè ñ òàêúâ êîðåí èìàò ñìèñúëà “áÿë, áëåä,
ñâåòúë”, íî òîçè åâåíòóàëåí ñìèñúë íà êîðåíà “áëã” è íà
íàøèÿ åòíîíèì ñå ïðåíåáðåãâà ïîä ïðåäëîã, ÷å íèêîé íà-
ðîä íå áè ñå ñàìîíàðåêúë “áëåä”(1). Íà îñíîâàòà íà îñòà-
íàëèòå, ïî-ìàëêî íà áðîé ñúâïàäåíèÿ ñå ïðàâè èçâîä, ÷å
ñìèñúëúò íà åíòîíèìà ‘áúëãàð’ áè ìîãúë äà ñå ïðåäñòàâè
÷ðåç ñúäúðæàíèåòî íà äâå ñåìàíòè÷íè ãíåçäà. Ïúðâîòî
ãíåçäî ñå èçðàçÿâà ñ äóìèòå “ñâåòúë, áëåñòÿù, ñâåòêàâè-
öà”, à âòîðîòî ñ äóìèòå “âèñîê, âåëèê, ìîãúù” (1). Äî ïî-
äîáåí èçâîä ñòèãà è Ï. Äîáðåâ (2). Êàêòî èçãëåæäà, áúë-
ãàðñêèÿò åòíîíèì èìà ìíîãî äðåâåí ïðîèçõîä è â íåãî
ñåìàíòè÷íîòî ñúäúðæàíèå íà òåçè äâå ãíåçäà ñå ñëèâà â
åäíî îðãàíè÷íî öÿëî. Òîçè ÷èñòî åçèêîâ àíàëèç å äîñòà
óáåäèòåëåí, íî ñå íóæäàå îò ïðåêè èñòîðè÷åñêè äîêàçà-
òåëñòâà. Îñâåí òîâà, íàìåðåíèÿò ïî òîçè íà÷èí îðèåíòèð
çà âúçìîæíàòà ñåìàíòèêà íà íàøèÿ åòíîíèì ñå âìåñòâà â
åäíà âñå îùå äîñòà øèðîêà, ñïåêòðàëíî ïúñòðà ðàìêà, êî-
ÿòî ñå íóæäàå îò ïî-íàòàòúøíî êîíêðåòèçèðàíå, êîåòî å è
öåëòà íà ïðåäñòàâåíèÿ ïî-äîëó òðóä.
Ðèñ. 1 èëþñòðèðà äîáðå äîêàçàíîòî è äîêóìåíòèðàíî
èñòîðè÷åñêî ñúáèòèå çà ìèãðàöèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå îò
Ñðåäíà Àçèÿ â ïîñîêà êúì ñòåïòà ñåâåðíî îò Êàâêàç â ïúð-
âèòå âåêîâå ïðåäè è ñëåä í.å., íî ãëàâíî âúâ 2 â. ñë. í. å.
Êàêòî å èçâåñíî, â Ñðåäíà Àçèÿ è Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà
îò äúëáîêà äðåâíîñò (II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å.) ñà æèâååëè
ïëåìåíà è íàðîäè îò èíäî-åâðîïåéñêè òèï, ãëàâíî òîõàðè
è èçòî÷íî-èðàíöè (äðåâíîòî èì ñàìîíàçâàíèå å àðèéà, àðè-
*
(Áåë. ðåä.) Ïî-òî÷íèÿò òåðìèí å äðåâíè áúëãàðè, ÷óæäàòà èñòîðèîãðàôèÿ íå ïîçíàâà ïðàãúðöè, ïðàãåðìàíöè, ïðàðóñè.
** àðèàíè - ïîêëîííèöè íà ðàííîòî õðèñòèÿíñòâî. Ïî èìåòî íà åïèñêîïà íà Àëåêñàíäðèÿ îò IV â. Àðèàí – àíàòåìîñàí íà Íèêåéñêèÿ ñúáîð. – Áåë. ðåä.
*** “ãúðöè” Çà íåêàçèîííèòå èñòîðèöè å ÿñíî, ÷å Àë. Âåëèêè íå å ãðúê, à å îò ïëåìåòî ìàêåäîíè - òðàêèéöè. Òîâà å îñíîâåí ôàëøèôèêàò íà ãðúöêàòà
èñòîðèîãðàôèÿ. Âæ. Ðå÷èòå íà Äåìîñòåí ïðåä Àòèíñêèÿ ïàðëàìåíò - òîé íàðè÷à Ôèëèï Ìàêåäîíñêè “âàðâàðèí”, ãîâîðåù “âàðâàðñêè” åçèê. Îòêîãà ñòàíà
“ãðúê” å äðóãà òåìà. – Áåë. ðåä.
356
àíè**). Òîõàðèòå ñà æèâåëè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äíåñ
÷àñò îò ïðîâèíöèÿ Ñèíäçÿí - Çàïàäåí Êèòàé. Èçòî÷íî-
èðàíñêèòå ïëåìåííè îáùíîñòè (ñàðìàòè, ñàêè, ìàñàãåòè
è äð.) ñà íàñåëÿâàëè ðàéîíà íà Ïàìèð, âêëþ÷åí â ãðàíè-
öèòå íà ñëåäíèòå äúðæàâè: Áàêòðèÿ, Ñîãäèàíà, Ïàðòèÿ,
Ìåðâ è äð. Ñàðìàòñêèòå ïëåìåíà (àëàíè, ðîêñîëàíè, âå-
ðîÿòíî è áîëãè) ïúðâîíà÷àëíî æèâåÿò â ðàéîíà íà Áàêò-
ðèÿ.
 òîçè èçòî÷íîèðàíñêè ðàéîí íàé-ãîëÿì, íàé-ñòàð è
ïðîñëàâåí ãðàä å áèë äíåøíèÿ ãðàä Áàëõ, Ñåâåðåí Àôãà-
íèñòàí (3,4).  ïîñëåäíèòå ãîäèíè áå óñòàíîâåíî, ÷å ïëå-
ìåíàòà àðèéà ñà ñúçäàëè ìîùíà öèâèëèçàöèÿ âúðõó îá-
øèðíà òåðèòîðèÿ ñ öåíòúð ãðàä Áàëõ. Òîçè ãðàä ñúùåñò-
âóâà â ïðîäúëæåíèå íà íàä 3500 ãîäèíè è å áèë íàðè÷àí
ïðåç öÿëîòî òîâà âðåìå ñúñ åäíî è ñúùî èìå Áàëõ, ìàêàð
÷å â óñòàòà íà ñúñåäíèòå íàðîäè å çâó÷àë êàòî Áàõëèêà
ïðè èíäèéöèòå, Áàëë ïðè àðìåíöèòå, Áàëõ ïðè òàäæèêè-
òå, Áàêòðà ïðè “ãúðöèòå”*** íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Íà
ñðåäíîïåðñèéñêè åçèê òîçè ãðàä ñå å íàðè÷àë Áàõëè, êàòî
ïî-êúñíàòà ñðåäíîèðàíñêà ôîðìà íà òîâà èìå å áèëî Áàõ-
äè, êîåòî òî÷íî ïðåäàâà ïî-ðàííîòî ïðîèçíîøåíèå Áàõ-
ëè (3). Îêîëî ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. å áèëî
óïîòðåáÿâàíî è èìåòî Çàðèàñïà (Óòðèííî ñèÿíèå, ñâåòëè-
íà) çà íàçâàíèå íà ãðàäà è ñòðàíàòà îêîëî íåãî.
Ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå, â ïå-
ðèîäà îò II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. äî íåãîâîòî ðàçðóøàâàíå
îò àðàáèòå (709 ã. ñë. í. å.), à âïîñëåäñòâèå îò îãóçèòå (1155
ã. ñë. í. å.) è ìîíãîëöèòå (1221 ã. ñë. í. å.), Áàëõ å áèë íàé-
ãîëåìèÿ ãðàä â Ñðåäíà Àçèÿ è åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ãðà-
äîâå íà Èçòîêà (4). Â ñðåäíîâåêîâèåòî, ãðàä Áàëõ å áèë
ðàçïîëîæåí íà ðàâíà ìåñòíîñò. Íà þã îò íåãî, íà ðàçñòî-
ÿíèå 4 ôàðñàíãà ñå å íàìèðàëà íàé-áëèçêàòà ïëàíèíà Åë-
áóðç, à ïðåç ãðàäà å ïðîòè÷àëà ãîëÿìàòà ðåêà Áàëõ.
Öèâèëèçàöèÿòà íà àðèàíèòå â ðàéîíà íà Áàëõ å âúç-
íèêíàëà åäíîâðåìåííî ñ öèâèëèçàöèÿòà Õàðàïà è Ìîõåí-
äæî Äàðî â áëèçêèÿ ðàéîí íà ðåêàòà Èíä. Àêî öèâèëèçà-
öèÿòà íà áÿëîòî íàñåëåíèå íà àðèàíèòå å èìàëà ïîä÷åð-
òàíî âîåíåí, ìèëèòàðèñòè÷åí è ôðîíòîâè õàðàêòåð, òî òàçè
íà ïðîòîèíäèéñêîòî íàñåëåíèå îò íåãðîèäåí òèï â äîëè-
íàòà íà Èíä å áèëà ïðåäèìíî îò ñòîïàíñêè è òúðãîâñêî-
çàíàÿò÷èéñêè òèï (4).  êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. â
òîçè ðàéîí íàñòúïâàò ãîëåìè ïðîìåíè, èçðàçÿâàùè ñå ñ
ïîñòåïåííî èç÷åçâàíå íà ãðàäîâåòå íàñåëåíè, ñ ïðîòîèí-
äèéñêî íàñåëåíèå, âêëþ÷èòåëíî è òåçè â Õàðàïà è Ìî-
õåíäæî Äàðî è íàõëóâàíå íà àðèàíèòå â äíåøíà Ñåâåðíà
Èíäèÿ. Òîçè ìèãðàöèîíåí ïîòîê îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì

èíäèéñêèÿ ñóáêîíòèíåíò ñå å ïîäíîâÿâàë ìíîãîêðàòíî è
ïî-êúñíî. Îòòîãàâà è äî äíåñ, åçèöèòå, êóëòóðàòà è äî ãî-
ëÿìà ñòåïåí è ôèçè÷íèÿò îáëèê íà íàñåëåíèåòî îò èíäèéñ-
êèÿ ñâÿò (äíåøíèòå Èíäèÿ, Ïàêèñòàí, Áàíãëàäåø, Öåé-
ëîí è äð.) ñà ïðîìåíåíè îñíîâíî è ôîðìèðàíè ãëàâíî îò
íàñëåäíèöèòå íà àðèàíèòå.
Ïî-êúñíî, öèâèëèçàöèÿòà â Áàëõ ïîâëèÿâà ðåøèòåëíî
è íàñåëåíèåòî íà äíåøåí Èðàí. Ïðåç V â. ïð. í. å. (ñïî-
ðåä íÿêîè àâòîðè ïîíå ïåò âåêà ïî-ðàíî) â Áàëõ æèâåå Çà-
ðàòóñòðà, êîéòî ðåôîðìèðà ðåëèãèÿòà íà èðàíñêèÿ ñâÿò.
Íîâàòà ðåëèãèÿ çîðîàñòðèçúì å ñèíòåç íà êóëòóðàòà íà
îòñåäíàëîòî çåìåäåëñêî íàñåëåíèå, îñúçíàëî çàùèòíàòà
ðîëÿ íà äúðæàâàòà ñðåùó íàøåñòâèÿòà íà ñêèòàùèòå ñå-
âåðíè íîìàäè. Åçèêúò íà Áàëõ ïî òîâà âðåìå (óñëîâíî íà-
ðå÷åí àâåñòèéñêè ïî çàãëàâèåòî íà êíèãàòà “Àâåñòà”) ñòà-
âà äúðæàâåí è öúðêîâåí åçèê â Ïåðñèÿ è äðóãèòå èðàíñêè
äúðæàâè è ïî îòíîøåíèå íà åçèöèòå â òåçè ñòðàíè èçèãðà-
âà ðîëÿ, ïîäîáíà íà ðîëÿòà, êîÿòî å èìàë ëàòèíñêèÿò âúâ
ôîðìèðàíåòî íà åçèöèòå îò ëàòèíñêàòà ãðóïà. Ñ÷èòà ñå
÷å äàæå åçèêúò óðäó, ãîâîðåí äíåñ â Ïàêèñòàí ñúùî ïðîè-
çõîæäà îò àâåñòèéñêèÿ.
 èíäèéñêàòà ëèòåðàòóðà, ïèñàíà ïðåç I õèëÿäîëåòèå
ïð. í.å. (Ìàõàáõàðàòà è Ðàìàÿìà, äàæå â Êàìà ñóòðà) ãðà-
äúò Áàëõ ñå íàçîâàâà Áàõëèêà, ñúñ ñúùîòî èìå Áàõëèêà ñå
íàçîâàâà ñòðàíàòà ñ öåíòúð òîçè ãðàä è íåéíèÿò íàðîä.
Äðåâíîèíäèéñêèÿò àâòîð Ïàíèíè, æèâÿë ïðåç ñðåäàòà íà
I õèëÿäîëåòèå ïðåäè í.å. óïîìåíàâà ãðàä Áàëõ ïîä ôîð-
ìàòà Áàõëèêà.
Ïðåç ïåðèîäà VI -IV â. ïð. í.å. ðàéîíúò íà Áàëõ èçïàäà
âúâ âàñàëíà çàâèñèìîñò ñïðÿìî ïåðñèéñêàòà äèíàñòèÿ íà
Àõàìåíèäèòå, ñëåä êîåòî â Áàõëèêà çàïî÷âà íàõëóâàíå íà
ìíîãî÷èñëåíè ïëåìåíà è íàðîäè, ïðèâëå÷åíè îò áîãàòñò-
âàòà è ñëàâàòà íà òàçè ñòðàíà. Ïúðâè òàì îòñÿäàò è îñíîâà-
âàò ñåìåéñòâà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñúñ ñâîèòå âîéíèöè (330
ã. ïð. í.å.). Ñëåä ãðúêî-ìàêåäîíöèòå èäâàò ïàðòÿíèòå (248
ã.ïð.í.å.), êîåòî ïðåäèçâèêâà ñèëíà ìèãðàöèÿ íà ñàðìàòèòå
íà çàïàä êúì ñåâåðíîòî ïðè÷åðíîìîðèå (âèæ êàðòàòà). Íà
ñåâåð îò ×åðíî ìîðå ñå ïîÿâÿâàò àëàíèòå, êàêòî è ïúðâèòå
áúëãàðñêè ïëåìåíà, îñòàâèëè ïðàáúëãàðñêè èìåíà â èñòî-
ðèÿòà íà Ãðóçèÿ è Àðìåíèÿ îò âðåìåòî îêîëî íà÷àëîòî íà
í.å. Ñëåä ïàðòÿíèòå, â Áàêòðèÿ èäâàò òîõàðèòå* (þå-äæè)
(128 ã. ïð. í.å.), êóøàíèòå (1 âåê ñëåä í.å.) è õåôòàëèòèòå**
(âòîðàòà ïîëîâèíà íà 4 âåê ñëåä í.å.). Âñè÷êè òåçè ïëåìåíà
è íàðîäè ñà îò èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä è èäâàò îò ñúñåä-
íàòà Òàðèìñêà êîòëîâèíà, ïðîãîíåíè ïúðâîíà÷àëíî îò êè-
òàéöèòå, à âïîñëåäñòâèå îò æúëòèòå õóíè.
Ïðåç ïåðèîäà íà òàçè äðàìàòè÷íà ïðîìÿíà â óïðàâëå-
íèåòî è åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà Áàõëèêà/Áàëõàðà, òàçè ñòðà-
íà ñå íàðè÷à â ñúâðåìåííàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñ èìåíà-
òà íà íîâîïîÿâèëèòå ñå ïëåìåíà, Òîõàðèñòàí ïî âðåìå íà
óïðàâëåíèåòî íà òîõàðèòå (1 âåê ïð.í.å. - 1 âåê ñë.í.å.) è
Êóøàíñêà èìïåðèÿ ïî âðåìå íà ãîñïîäñòâîòî íà êóøàíè-
òå (1 - 4 âåê ñë.í.å.). Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å êóøàíèòå ñà ñúùî
òîõàðè, äîøëè îò ðàéîíà íà òàðèìñêèÿ ãðàä Êó÷à. Îñòà-
íàëèòå ïî ìåñòàòà ñè òîõàðè ñà àñèìèëèðàíè îò æúëòèòå
õóíè è ñå ñôîðìèðà íîâ åòíîñ òþðêè (íà êèòàéñêè òî-êó
îçíà÷àâà “ñèëíè õîðà”). Ïðåç 565 ãîä. ñë. í.å. â ðàéîíà íà
Áàëõ èäâàò è íîâîñôîðìèðàíèòå òþðêè è óïðàâëÿâàò ðà-
éîíà äî íàøåñòâèåòî íà àðàáèòå ïðåç ñðåäàòà íà 7 âåê.
* Îò ñòàðîáúëã. – òîõ – ïåòåë, àðè (ìí. ÷.), ò.å. ïåòëèòå, ïåòëüîâöèòå. – Áåë. ðåä.
** Õåôòàëèòè - ò.å. áåëèòå, öàðñêèòå õóíè, ãîñïîäàðè, ÿäðî íà õóíèòå. – Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Íåçàâèñèìî îò òåçè ïðîìåíè îáà÷å, äî êúñíè âðåìåíà
(5 â. ñë.í.å.) èíäèéöèòå ïðîäúëæàâàò äà ðåãèñòðèðàò ðà-
éîíà, íàðîäà è äúðæàâàòà îêîëî ãðàä Áàëõ ñúñ ñòàðîòî ìó
èìå Áàõëèêà. Íàïðèìåð, íà çíàìåíèòàòà íåðúæäàåìà æå-
ëÿçíà êîëîíà äî ãðàä Äåëõè (åäíî îò ñåäåìòå ÷óäåñà íà
ñâåòà) å ïîìåñòåí íàäïèñ-âúçõâàëà îò 4 âåê ñë. í. å. â ÷åñò
íà èíäèéñêèÿ öàð ×àíäðàãóïòà II, â êîéòî ñå êàçâà, ÷å òî-
çè öàð ïîêîðèë Ïåíäæàá è ïðåìèíàâàéêè ïðåç ñåäåì ïðè-
òîêà íà ðåêà Èíä, ïîáåäèë âàõëèêèòå (ò.å. æèòåëèòå íà
Áàõëèêà).  êèòàéñêè èçòî÷íèöè îò 7 â. ñë.í.å. ðàéîíúò íà
Áàëõ ñå óïîìåíàâà êàòî âëàäåíèåòî Ïî-õî-ëî, ò.å. Áàëõ, à
ñòîëèöàòà ìó ñå íàðè÷à ìàëúê öàðñêè ãðàä. Ïî äàííèòå
íà àë-Éà’êóáè, â åïîõàòà äî àðàáñêîòî íàøåñòâèå Áàëõ å
áèë ñòîëèöà íà öåëèÿ Õîðàñàí, à öàðÿò íà òàçè äúðæàâà
íîñåë èçòî÷íîèðàíñêàòà òèòëà òàðêàí (ïðîèçâîäíà îò
èðàíñêèÿ ãëàãîë tark - ñúäÿ). Óïðàâèòåëÿò íà ãðàä Áàëõ
ñúùî íîñåë òèòëàòà òàðêàí, óïîòðåáÿâàíà è â Äóíàâñêà
Áúëãàðèÿ äî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî ïîä ôîðìàòà
“óïðàâèòåë íà îáëàñò èëè ãðàä”.
 ïðîäúëæåíèå íà äåñåòèíà âåêà, äî åïîõàòà íà àðàáñ-
êîòî íàøåñòâèå (ñðåäàòà íà 7 â. ñë. í. å.), ãðàä Áàëõ áèë
ãîëÿì ðåëèãèîçåí è êóëòóðåí öåíòúð, êîéòî å ïðèâëè÷àë
ðåëèãèîçíè ïîêëîííèöè îò öÿëà Áàêòðèÿ è îêîëíèòå ñòðà-
íè (3). Óëèöèòå íà ñðåäíîâåêîâíèÿ Áàëõ áèëè øèðîêè è
ïðîñòîðíè. Â ãðàäà èìàëî ìíîæåñòâî âåëèêîëåïíè äâîðöè
è êàíàëè ñ ÷èñòà ïðîòî÷íà âîäà, îêîëî êîèòî ðàñòåëè íà-
ãúñòî äúðâåòà. Âúòðå â ãðàäà è îêîëî íåãî èìàëî òðè êîí-
öåíòðè÷íè êðåïîñòíè ñòåíè, ñòðîåíè îùå ïî âðåìåòî íà
Àëåêñàíäúð Âåëèêè è ïðåäè íåãî. Èçâúí âúíøíàòà ñòåíà
èìàëî îâîùíè ãðàäèíè è ëîçÿ. Îòãëåæäàëè ñå êàéñèè, çà-
õàðíà òðúñòèêà. Îòãëåæäàëè ñå ãîëÿìî êîëè÷åñòâî êîíå è
êàìèëè (ò.í. áàêòðèéñêè èëè áàëõñêè êàìèëè), êîèòî ñå èç-
íàñÿëè â Èíäèÿ è Êèòàé è ñå ñ÷èòàëè íàé-äîáðàòà ïîðîäà,
ïîðàäè ÷èñòàòà èì êðúâ è âåëèêîëåïíèòå ïàñáèùà îêîëî
ãðàäà. Îò ãðàäà ñå èçíàñÿëè îùå ñÿðà (íàðè÷àíà “êèáðèò”),
êàëàé, îðèç, îðåõè, æèâîòèíñêà ìàñ, ñàïóí, ñëúí÷îãëåäîâî
ìàñëî, ñïèðò, çàõàð.  ñú÷èíåíèåòî Õóäóä àë-’àëàì ãðàäúò
Áàëõ ñå íàðè÷à ïðèáåæèùå íà òúðãîâöè è òúðãîâñêè öåí-
òúð íà Èíäèÿ. Â åïîõàòà íà íàøåñòâèåòî íà àðèéà â Èí-
äèÿ, òå ñà ïðåíåñëè è êóëòèâèðàëè òàì îðèçà, êàìèëàòà, à
ñúùî è ãîëåìèÿ ìå÷, íàïðàâåí îò áðîíç (4).
Ñúùåñòâóâàò ìíîãî è óáåäèòåëíè äîêàçàòåëñòâà, ÷å
ïðàáúëãàðèòå, ìàêàð è êàòî ñúâêóïíîñò îò ìíîæåñòâî ïëå-
357
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìåíà, èäâàò îò ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ. Âàõàíäóð-áúëãàð èä-
âàò îò ðàéîíà íà èçòîê îò Ïàìèð, â ñàìàòà Òàðèìñêà êîò-
ëîâèíà. Ñúùî êó÷è-áúëãàð èäâàò îò ðàéîíà íà ãðàä Êó÷è,
Ñåâåðåí Òàðèì. Îíîãîíäóð - áúëãàð, ãëàâíîòî ïëåìå íà
êàíîâåòå Êóáðàò è Èñïåð èäâàò îò ðàéîíà ñåâåðíî îò ãðàä
Áàëõ. Ñïîðåä àðìåíñêè èçòî÷íèöè, ïðåç 2 â.ñë.í.å. íà ñå-
âåð îò Êàâêàç ñå çàñåëâà ïëåìåòî Áàñëèêè, êîåòî íàïîìíÿ
èíäèéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà íàðîäà Áàõëèêè îò ðàéîíà
íà ãðàä Áàëõ. Ñëåä òÿõíîòî çàñåëâàíå, òÿõíàòà íîâà çåìÿ
çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à Áàëêàð. Íå ñëó÷àéíî â èñòîðè÷åñ-
êèÿ åïîñ íà âîëæñêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð òàðèõè”, ãëàâ-
íèÿò ãåðîé Ãàçè Áàðàæ çàïî÷âà ñâîÿ ðàçêàç ñ äóìèòå “Íà-
÷àëîòî íà íàøèòå íà÷àëà å â ïëåìåíàòà ÈÌÅÍ (Èìåîí,
Ïàìèð) è ÑÈÍÄ (Èíäî-àðèèòå).”
Ïîðàäè ãîëÿìàòà áëèçîñò ìåæäó îñíîâàòà íà åòíîíèìà
áúëãàðè (áúëãàð-) è òîïîíèìà Áàëõ, êàòî èìå íà òàêúâ ãî-
ëÿì, âàæåí è èñòîðè÷åñêè óòâúðäåí ãðàä, îò ðàéîíà, íà êîé-
òî ñà äîøëè â Åâðîïà ïðàáúëãàðèòå, ìîæå äà ñå ñ÷èòà îáîñ-
íîâàíî äà ñå ïîäëîæè íà ñåðèîçåí àíàëèç âúçìîæíîñòòà
åòíîíèìà “áúëãàð” äà ïðîèçëèçà îò òîïîíèìà Áàëõ. Äðóãè
àâòîðè (1, ñòð. 398) ñúùî ñòèãàò äî èçâîäà, ÷å â íàçâàíèåòî
“áàëõèêà/áàõëèêà” â èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè å îòðàçåíà åä-
íà ìíîãî äðåâíà ôîðìà íà åòíîíèìà “áúëãàð”. Îñíîâàòà
íà íàøèÿ åòíîíèì “áúëãàð” ìîæå äà ñå ðàçäåëè íà äâå ÷àñ-
òè, “áúëã” è “àð”. Íÿêîè àâòîðè ïðèåìàò, ÷å ïðè ïðàáúëãà-
ðèòå íàñòàâêàòà “àð” å ÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî, íî
íå äàâàò ïðèìåðè íà äðóãè íàðîäè, äðåâíè èëè ñúâðåìåí-
íè, ïðè êîèòî òîâà äåéñòâèòåëíî äà å òàêà. Äðóãà âúçìîæ-
íîñò å íàñòàâêàòà ‘àð’ äà ñå ïðåâåäå ñ äðåâíîèðàíñêàòà äó-
ìà “àð” èëè “èð” êîÿòî çíà÷è “÷îâåê, ìúæ” (5, ñòð.59). Òàçè
íàñòàâêà å óïîòðåáåíà â åòíîíèìà íà ìíîãî äðóãè íàðîäè
(àâàð, õàçàð, ñóâàð, äàæå â êúñíèòå ìàäæàð, õóíãàð, òàòàð)
íàé-âåðîÿòíî ñ òîçè è ñìèñúë. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, ïúð-
âàòà ÷àñò “áúëã” âå÷å ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî îòäåëíà
äóìà ñúñ ñâîé åòèìîëîãè÷åí ñìèñúë. Îáà÷å òàçè åòèìîëî-
ãè÷íà åäèíèöà å óáåäèòåëíî áëèçêà ïî çâó÷åíå äî òîïîíè-
ìà Áàëõ. Êàòî öÿëî, åòíîíèìíàòà îñíîâà “áúëã(àð)” ìîæå
äà ñå ïðåâåäå êàòî ÷îâåê, ñúîòâåòíî õîðà îò ðàéîíà íà Áàëõ.
Äæåìøèä Ñàéÿð (6) îòáåëÿçâà, ÷å â äðåâíîñòòà
÷åñòî åòíîíèìèòå ïðîèçõîæäàò îò òîïîíèìè. Íàï-
ðèìåð, êóøàíèòå íîñÿò èìåòî ñè îò ãðàä Êó÷à â Òàðèìñ-
êàòà íèçèíà. Ïàðñóà â çíà÷åíèåòî ñè íà “ìÿñòî” å òîïî-
íèì, íî â çíà÷åíèåòî ñè íà “øèðîêîãðúä þíàê” å åòíîíèì
íà ïåðñèåö. Åòíîíèìúò “ìèäèåö” ïðîèçëèçà îò “Ìàäà”-
ìÿñòî, íî íîñè ðàçáèðàíåòî çà “îïèÿíåí, ÿðîñòåí â áîÿ”.
Ïîñî÷åíèÿò ïî-ãîðå íà÷èí íà îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêèÿ
åòíîíèì å ðàçóìåí è îò îùå åäíà ãëåäíà òî÷êà. Åòíîíè-
ìúò áúëãàðè íå å ðåãèñòðèðàí â Áàêòðèÿ îò çàâîåâàòåëè-
òå íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè, âúïðåêè ÷å ïî íåãîâî âðåìå è
ïî-êúñíî ñà ðåãèñòðèðàíè êíÿæåñòâà ñ íàèìåíîâàíèÿ
îò òèïà Áóëîð, Áàëõàð, Áóðãàð, Ïàëãàð âñå â ðàéîíà
èëè áëèçî äî ãðàä Áàëõ. Âåðîÿòíî èìåíàòà íà òåçè êíÿ-
æåñòâà ñà ñâúðçàíè ñ îáùîòî íàçâàíèå íà ðàéîíà “Áàëõè-
êà/Áàõëèêà”, êîåòî èäâà îò èìåòî íà öåíòðàëíèÿ ãðàä Áàëõ,
áåç äà ñå ñâúðçâàò ñ èìåòî íà îïðåäåëåí åòíîñ. Îò äðóãà
ñòðàíà, åòíîíèìúò “áúëãàð” ìîæå äà ñå å ñôîðìèðàë ïî-
êúñíî, êîãàòî ÷àñò îò èçñåëíèöèòå îò ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ
è ñòðàíàòà Áàëõèêà/Áàõëèêà ñà ñå óòâúðäèëè â ñåâåðíîòî
* Íÿìà åòíîíèì “ñëàâÿíè”, òîé å ïðîäóêò íà ïàíñëàâèçìà. Èìà òåðìèí âúâ âèçàíòèéñêèòå èçòî÷íèöè “ñêëàâèíè” – òîâà å ðåëèãèîçåí æàðãîí çà àðèàíèòå,
îçíà÷àâàù íå÷åñòèâåö, íîñåù ìðúñíà âÿðà, è çàòîâà ãè ïðåêðúùàâàò. Òîâà å ñòàíàëî è ïðè Áîðèñ I. Ïðè êîíñîíàíòíîòî èçïèñâàíå (áåç âîêàë) îò Á-å-ð-ã - ñòàâà
á-ð-ã, ò.å. “áðÿã”, îò Ïóëïóäåâà – ï-ë-â-ä-â (ò.å. Ïëîâäèâ), îò Âèñòóëà – Â-ñ-ë (ò.å. Âèñëà), îò Ñåðäèêà – Ñ-ð-ä-ö (ò.å. Ñðåäåö) è ïð., à â èñòîðèÿòà íè ïèøå,
÷å òîâà ñà “ñëàâÿíñêè” èìåíà - òîâà å õàðàêòåðåí íà÷èí çà ïèñàíå íà öúðêîâíèöèòå ñëåä Áîðèñ I. – Áåë. ðåä.
358
Ïðè÷åðíîìîðèå è áèõà ìîãëè äà ñå îáåäèíÿò è èäåíòè-
ôèöèðàò ïðåä íîâèòå ñè ñúñåäè êàòî “õîðà îò èçâåñòíèÿ
ðàéîí Áàëõ”. Òàçè âúçìîæíîñò çà ïî-êúñíà ïîÿâà íà
íàñòàâêàòà -àð â åòíè÷åñêî èìå ‘áúëãàðè’ ñå ïîäêðåïÿ
îò ôàêòà, ÷å ïî ñúùîòî âðåìå ïðåêèòå ñúñåäè íà “õî-
ðàòà îò Áàëõ”, àðìåíöèòå, ñà ãè íàðè÷àëè ñ äâå íà-
ïúëíî ðàâíîñòîéíè èìåíà, áóëê è áóëêàðê (7). Àêî ñó-
ôèêñúò -àð å ÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî, ñóôèê-
ñúò -ê â áóëêàðê (÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî â
àðìåíñêè) å èçëèøåí.
Ìíîãî òåæúê àðãóìåíò â ïîëçà íà èçêàçàíàòà õèïîòåçà
áè áèëî åäíàêâîòî ñìèñëîâî çíà÷åíèå íà äóìèòå “áúëã” è
Áàëõ. Ïðåäâèä íà äðåâíèÿ ïðîèçõîä è íà èíäîåâðîïåéñ-
êèÿ õàðàêòåð íà íàñåëåíèåòî íà ðàéîíà, íàé-ëîãè÷íî å òî-
ïîíèìúò Áàëõ äà å ïðàèíäî-åâðîïåéñêè. Ñúùåñòâóâàò äâå
ïðà-èíäîåâðîïåéñêè äóìè, áëèçêè ïî çíàêîâà è çâóêîâà
ñòîéíîñò äî èìåòî íà òîçè ãðàä, òîâà ñà bherýg (áõåðúã) è
bhergho (áõåðãõî) (8).
1) Äóìàòà bherýg (áõåðúã) èìà äâå çíà÷åíèÿ. Åäíîòî
çíà÷åíèå å “áÿë”, à äðóãîòî çíà÷åíèå å “áëåñòÿ, èñêðÿ, ñâå-
òÿ ñ îòðàçåíà ñâåòëèíà” ñ ïðîèçâîäíè “áëÿñêàâ, èñêðÿù”.
Òåçè çíà÷åíèÿ ñà áëèçêè äî ïîñî÷åíîòî ïî-ãîðå ïúðâî ñå-
ìàíòè÷íî ãíåçäî (1).  äðåâíîèðàíñêè èçòî÷íèöè ñå óïî-
ìåíàâà öàð Ñïàíäèéàò, ñèí íà Âèøòàñïà, êîéòî ïîñòðîèë
ñòîëèöà â ãðàä Áàëõ, íàðå÷åí Èñêðÿùèÿò Áàõë. Ìíîãî
ãðàäîâå ñà áèëè íàðè÷àíè âåëèêîëåïíè, áëåñòÿùè, íî â
ñëó÷àÿ å íàïúëíî âúçìîæíî ñàìîòî èìå íà ãðàäà äà îçíà-
÷àâà òî÷íî òîâà, ò.å. ãðàä Áàëõ äà îçíà÷àâà “Èñêðÿù Áÿë
ãðàä”. Ñìèñúëúò íà Çàðèàñïà (óòðèííà ñâåòëèíà) ñúùî ñå
ñúãëàñóâà ñ òàêîâà îáÿñíåíèå.
2) Äóìàòà bhergho îçíà÷àâà “ïëàíèíà”. Îò òàçè äóìà å
ïðîèçëÿçëà äóìàòà “berg” â åçèêà íà òðàêèòå, îçíà÷à-
âàùà “âèñîêî ìÿñòî, áðÿã, ïëàíèíà”. Ïðè ñëàâÿíèòå*
òÿ å ñòàíàëà “áðÿã”, à ïðè ãåðìàíñêèòå íàðîäè “berg”
- ïëàíèíà. Ïðè íàñåëåíèåòî îò ðàéîíà íà Áàëõ äóìàòà
bhergho âåðîÿòíî å ïðåìèíàëà â “áàëêàí”- ïëàíèíà. Äåéñ-
òâèòåëíî äóìè, ïîäîáíè íà “áàëêàí” ñúñ çíà÷åíèå íà ïëà-
íèíà èìà è äíåñ â ðàéîíà íà Ïàìèð (2). Ñìèñúëúò íà äó-
ìàòà bhergho ñúùî áè ìîãúë äà áúäå âëîæåí â òîïîíèìà
Áàëõ è äà ïðèâíåñå â åòíîíèìà áúëãàðè åòèìîëîãè÷åí ñìè-
ñúë, èçðàçåí ñ äóìè êàòî “âèñîê, ãîëÿì, âåëèê, ïëàíèíà”
(âòîðî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî). Èìà èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè,
â êîèòî åòíîíèìúò áúëãàðè å îñìèñëåí èëè ïðåâåäåí êàòî
ïëàíèíöè (9).
Íà èíäî-èðàíñêà ïî÷âà ñðè÷êàòà “år” â äðåâíèòå äóìè
bherýg - “áÿë, áëåñòÿù” è bhergho -”ïëàíèíà” î÷åâèäíî å
ïðåìèíàëà â “l”, êàêòî íàïðèìåð äóìàòà “arian” ñå å ïðå-
âúðíàëà â “àëàí” â èìåòî íà àëàíèòå, ïëåìåíà ðîäñòâåíè
è ñúñåäíè íà ïðàáúëãàðèòå. Íà âòîðî ìÿñòî, íà÷àëíîòî
ñú÷åòàíèå “bh” â äóìèòå bherýg è bhergho âåðîÿòíî ñå å
ïðîèçíàñÿëî êàòî “bah”. Òàêà, íà èíäî-èðàíñêà ïî÷âà äâå-
òå ïðàèíäîåâðîïåéñêè äóìè ñà ïðåìèíàëè â “bahlýg” è
“bahlgho” îò êîèòî ïðîèçëèçàò íàèìåíîâàíèÿòà Áàõë/Áàëõ
è Áàõëèêà/Áàëõèêà. Îñâåí îò ïðåõîäà “arian - alan”, òàçè
åçèêîâà òðàíñôîðìàöèÿ ñå ïîäêðåïÿ ñúùî îò ïîÿâàòà íà
äóìàòà “balkan” - ïëàíèíà îò íà÷àëíàòà ôîðìà bhergho. Â
ñàíñêðèò íàñòàâêàòà “-èêà” ñå å ïðèêà÷âàëà êúì èìåòî íà
äúðæàâè è ïëåìåíà (Ïåðñèêà - Ïåðñèÿ, Ëàçèêà -Ãðóçèÿ).

Íàëè÷èåòî íà äâåòå ôîðìè Áàõë/Áàëõ è Áàõëèêà/Áàëõèêà
â åçèöèòå íà ðàçëè÷íè íàðîäè îò òîçè ðàéîí ìîæå äà ñå
îáÿñíè ñ òîâà, ÷å â ïúðâèÿ ñëó÷àé çâóêà “h” èäâà îò íà-
÷àëíàòà ñðè÷êà “bh”, à â äðóãèÿ ñëó÷àé ïðè îòïàäíàëî íà-
÷àëíî “h” èäâà îò çàãëúõâàíå íà çâóêà “g” â ñëåäâàùàòà
ñðè÷êà. Òàçè åçèêîâà íååäíàêâîñò ñå îáÿñíÿâà ñ åòíè÷åñ-
êàòà íåõîìîãåííîñò íà ðàéîíà.
Âúçìîæíî å â åçèêà íà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íà ðàéîíà
çâóêúò “h” îò íà÷àëíàòà ñðè÷êà “bh” èçîáùî äà å îòïàä-
íàë, ïðè êîåòî èìåòî íà ãðàäà è ðàéîíà ñòàâà “Blýg” (Áëúã).
Èìåííî òîâà äðåâíî íàñåëåíèå îò ðàéîíà íà Áàëõ, êîåòî
å ïðîèçíàñÿëî èìåòî íà ãðàäà êàòî “Áëúã” âåðîÿòíî å äà-
ëî ÿäðîòî íà áúäåùàòà äðåâíîáúëãàðñêà îðäà. Äåéñòâè-
òåëíî, â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê îò åïîõàòà íà Ïúðâîòî áúë-
ãàðñêî öàðñòâî, åòíîíèìúò “áúëãàðè” å çàïèñâàí ïðåäèì-
íî êàòî “áëúãàðè”. Îò äðóãà ñòðàíà, âèæäà ñå, ÷å õàðàê-
òåðíèÿò çà áúëãàðñêèÿ åçèê çâóê “ú” â áúëãàðñêèÿ åòíî-
íèì ñå ñâúðçâà ñ åäíà èçêëþ÷èòåëíî äðåâíà ïðà-èíäîåâ-
ðîïåéñêà äóìà “bàhlýg - áÿë, áëåñòÿù”.
Àêî õèïîòåçàòà, ÷å áúëãàðñêèÿò åòíîíèì èäâà îò òî-
ïîíèìà ãðàä Áàëõ (Áÿë ãðàä), çà îêîëíèòå íàðîäè è çà ñà-
ìèòå áúëãàðè åòíîíèìúò áúëãàðè áè òðÿáâàëî äà å íîñåë
ñìèñúëà íà “áåëè, áëåñòÿùè, âèñîêè õîðà”. Ïî-äîëó ùå
áúäàò ïðåäñòàâåíè ìíîãî äîêàçàòåëñòâà çà òîâà.
Ðèìñêè èçòî÷íèöè ñî÷àò, ÷å ïðåç 1 â. îò í.å. íà ñåâåð îò
×åðíî ìîðå, îò Àçîâñêî ìîðå äî Ñåâåðåí Êàâêàç ñà æèâå-
åëè ñàðìàòè îò ïëåìåíàòà ðîêñîëàíè (áëåñòÿùè). Òÿõíà
ñòîëèöà å áèë ãðàä Óïñà (Áåëèÿò ãðàä). Òðÿáâà äà ñå ïîä-
÷åðòàå, ÷å ñàðìàòèòå ïðåäè äà äîéäàò òóê ñà áèëè îñ-
íîâíî íàñåëåíèå íà Áàêòðèÿ è ñà ðîäñòâåíè ñ ïðàáúëãà-
ðèòå. Òîõàðèòå è êóøàíèòå ñà ñúñòàâëÿâàëè çíà÷èòåëíà
÷àñò îò íàñåëåíèåòî, ìèãðèðàëî îò ðàéîíà íà Áàëõ è Ñðåä-
íà Àçèÿ â îáëàñòòà ñåâåðíî îò Êàâêàç è âëåçëè â ÿäðîòî íà
äðåâíîáúëãàðñêèÿ åòíîñ. Â ñàíñêðèòñêàòà ëèòåðàòóðà
åòíîíèìèòå áàõëèêè è òîõàðè ÷åñòî ñå ÿâÿâàò åêâèâà-
ëåíòíè. Åòíîíèìúò òîõàð* å çàåò îò òèáåòñêè åçèê è îçíà-
÷àâà ÁßËÀ ÃËÀÂÀ. Ñàìèòå òîõàðè ñà íàðè÷àëè ñåáå ñè
“àðøè”.  1941 ãîä. áåëãèéñêèÿò ó÷åí Âàí Âèíäåêåíñ óñòà-
íîâÿâà, ÷å ñàìîíàçâàíèåòî “àðøè” îçíà÷àâà ÁßË. Ïðåä-
õîäíîòî íàèìåíîâàíèå íà ãðàä Êó÷à, îòêúäåòî èäâàò êóøà-
íèòå å áèëî Áî (Ïî), êîåòî îçíà÷àâà ÁßË. Äàæå è äíåøíî-
òî íàñåëåíèå íà âñå îùå ñúùåñòâóâàùèÿ ãðàä Êó÷à íàðè÷à
ñåáå ñè ÁÅËÈÒÅ ÕÎÐÀ (1, ñòð. 383). Òîïîíèìúò Êó÷à è îò-
òóê åòíîíèìúò êóøàíè èäâà îò èìåòî íà äèíàñòèÿòà Êó-
÷à**, êîÿòî å óïðàâëÿâàëà ãðàä Áî ïðåç 1 â.ñë.í.å. Óñòàíî-
âåíî å, ÷å äóìàòà Êó÷à îçíà÷àâà “ñðåáúðåí, áëåñòÿù”. Ñúã-
ëàñíî ìíîãî ñòàðè ðóñêè äîêóìåíòè, èçïîëçâàíè îò ðóñíà-
êà Àíäðåé Ëèçëîâ çà íàïèñâàíå íà “Ñêèòñêà èñòîðèÿ”, â
ðàéîíà íà Òàðèì ñå å íàìèðàëà ñòðàíàòà Ñêèòèÿ, äåëÿùà
ñå íà ÷åòèðè ÷àñòè: Áåëãèàíà, Àðãîí, Àðñàòåð è Àíèà. Öâå-
òåëèí Ñòåïàíîâ ñâúðçâà ñòðàíàòà Áåëãèàíà ñ ðàçïîëî-
æåíèòå â Áàêòðèÿ áúëãàðñêè âëàäåíèÿ. Íàèìåíîâàíèÿ-
òà íà ñòðàíèòå Àðãîí è Àðñàòåð ïðîèçëèçàò îò òî-
õàðñêàòà äóìà “àðøè” - áåëè. Ñúùî òàêà ïðåç òîçè ïåðè-
îä èìåíàòà íà ìíîãî äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è äèíàñòè÷íè
ôàìèëèè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ
(Áàëóãà, Áóãóð, Êó÷à, Àðãè/Àãíè, Àðæóíà) íîñÿò ñìèñúëà
íà “ñðåáðèñò, áÿë, áëàãîðîäåí” (1, ñòð.384). Ñúùî, õåôòà-
ëèòèòå îò Áàêòðèÿ ñà áèëè íàðè÷àíè îò êèòàéöèòå
* Âæ. ìíåíèåòî íà ðåäàêöèÿòà çà åòíîíèìà òîõàðè îò ñòð. 357.
** Íà áúëãàðñêè äèàëåêò “êó÷à” îçíà÷àâà äîì, êúùà, èìà ãî è äíåñ ó íàñ, êàêòî è â ñðúáñêèÿ åçèê.
ÀÂÈÒÎÕÎË
“ÁÅËÈÒÅ ÕÓÍÈ”. Îñâåí òîâà, äðåâíîòî ñàìîíàçâàíèå
íà âñè÷êè ïëåìåíà è åòíîñè îò Èçòî÷åí Èðàí è Ñåâåð-
íà Èíäèÿ å áèëî “ària” (ìíîæåñòâåíî ÷èñëî “arian”, îò-
òóê èäâà íàèìåíîâàíèåòî Èðàí), êîåòî â îôèöèàëíàòà
íàóêà äíåñ ñå ïðåâåæäà êàòî “ÁËÀÃÎÐÎÄÍÈ, ×ÈÑÒÈ”,
íî ñúùî áè ìîãëî äà ñå ñâúðæå è ñ äóìàòà “àðæàí” -
“áëåñòÿù, ñðåáðèñò, áÿë”.
Êàòî îáîáùåíèå, ïðàáúëãàðèòå ñà âêëþ÷âàëè àêî
íå èçöÿëî, âåðîÿòíî â ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ïëåìåíà îò
ãðóïàòà íà ñàðìàòèòå è òîõàðèòå, êîèòî âñè÷êè ñà
áèëè íàðè÷àíè “ÁÅËÈ, ÁËÅÑÒßÙÈ, ÑÐÅÁÚÐÍÈ, ÁËÀ-
ÃÎÐÎÄÍÈ” è êîèòî ïðîèçõîæäàò îò ðàéîí, èçîáèëñ-
òâàù ñ íàèìåíîâàíèÿ íà ãðàäîâå è äúðæàâè ñúñ ñúùî-
òî çíà÷åíèå. Îòòóê ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å å òâúðäå
âåðîÿòíî è ñàìèòå áúëãàðè äà ñà âëàãàëè â ñâîÿ åòíî-
íèì ñúùèÿ ñìèñúë.
Ïðÿêî äîêàçàòåëñòâî çà òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñà êóáå-
ðîâèòå áúëãàðè âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà èçâåñòíè
êàòî “ñðåáúðíè” áúëãàðè. Â äåéñòâèòåëíîñò, â ìíîãî èíäî-
åâðîïåéñêè åçèöè äóìèòå “áÿë, áëåñòÿù” è “ñðåáúðåí” ñà
ïðîèçâîäíè îò åäíà è ñúùà äóìà hark. Â òàêúâ ñìèñúë âîë-
æêèòå áúëãàðè ìîãàò äà áúäàò íàðå÷åíè îñâåí “ñðåáúðíè”,
ñúùî è “áåëè, áëåñòÿùè”. Ëåòîïèñåöúò Ðàøèä-àä-Äèí, îïè-
ñàë ìîíãîëñêèòå íàøåñòâèÿ ñúîáùàâà, ÷å ìîêøèòå, áóðòà-
ñèòå è àðæàíèòå (áúëãàðèòå) áèëè ïîêîðåíè åäíîâðåìåííî
îò ìîíãîëèòå. Â íàðîäà àðæàíè, Òàòÿíà ßðóëèíà âèæäà âîë-
æêèòå (ñðåáúðíè) áúëãàðè (10). Çàáåëåæèòåëíî å òîâà,
÷å â òîçè òåêñò åòíîíèìúò “áúëãàðè” äèðåêòíî å çà-
ìåñòåí ñ äóìàòà “àðæàí”- ñðåáúðåí, áÿë, áëåñòÿù, áëà-
ãîðîäåí. Ñàìèòå êóáåðîâè áúëãàðè ñà íàðè÷àëè ñâîÿòà
äúðæàâà Èäåë, êîåòî å äðåâíà èíäîåâðîïåéñêà äóìà è
îçíà÷àâà “áëàãîðîäåí, àðèñòîêðàòè÷åí”(ñðàâíè ñ íåìñ-
êàòà äóìà edel ñúñ çíà÷åíèå “áëàãîðîäåí, áÿë” çàñèëåíî
â äóìàòà “edelweis”).
Øèðîêî èçâåñòíî å, ÷å â ïúðâèòå ãîäèíè íà Ïúðâîòî
áúëãàðñêî öàðñòâî ïî öÿëîòî íîâî åòíè÷åñêî çåìëèùå íà
áúëãàðèòå ñå ïîÿâÿâàò ìíîãî ñåëèùà è ìåñòíîñòè, íàä 40
íà áðîé (1, ñòð. 277-278), â ÷èåòî èìå ñòîè åòíîíèìúò áúë-
ãàðè/áëúãàðè. Òîâà íàïúëíî åñòåñòâåíî ñå îáÿñíÿâà ñ ôàê-
òà, ÷å ïî òåçè çåìè îòñÿäàò íîâè çàñåëíèöè, êîèòî íîñÿò
ñúñ ñåáå ñè åòíîíèì, ñ êîéòî òå î÷åâèäíî ìíîãî ñå ãîðäå-
ÿò. Ïðåç ïúðâèòå ãîäèíè íà òîçè ïåðèîä îáà÷å ñå ïîÿâÿ-
âàò è ìíîãî ñåëèùà, íàðå÷åíè ñúñ ñòðàííîòî èìå Áÿëãðàä
èëè Áåëãðàä è ðàçïîëîæåíè âñå ïî ãðàíèöàòà íà íîâîòî
áúëãàðñêî çåìëèùå. Òîâà ñà Áåëãðàä â äíåøíà Ñúðáèÿ,
Áåðàò â Àëáàíèÿ, Áåëãîðîä íà Äíåñòúð (Þæíà Óêðàéíà),
Áúëãðàä â Çàïàäíà Ðóìúíèÿ. Èñòîðèÿòà íà òåçè ãðàäîâå
ïîêàçâà, ÷å òîâà ÷èñòî áúëãàðñêî íàèìåíîâàíèå âúçíèêâà
ñàìî êîãàòî â òåçè ãðàäîâå èìà èëè ñå ïîÿâÿâàò áúëãàðè
èëè ãðàíè÷íè ãàðíèçîíè îò áúëãàðè.
Ïðåç 501 ã. ïðàáúëãàðèòå íàñåëÿâàò è îâëàäÿâàò ñå-
âåðíîòî êðàéáðåæèå íà ×åðíî è Àçîâñêî ìîðåòà, êúäåòî
ñå íàìèðà àíòè÷íèÿò âèçàíòèéñêè ãðàä Òèð (äíåøíèÿò Áåë-
ãîðîä Äíåñòðîâñêèé, áèâøèÿò Àê-êåðìàí - Áÿë ãðàä íà
òàòàðñêè*). 44 ãîäèíè ñëåä òîâà àíòèòå ïðåâçåìàò ãðàäà è
âåäíàãà ãî íàðè÷àò Áåëãîðîä. Ïðåç 677-679 ã. ãðàäúò å ðå-
çèäåíöèÿ íà áúëãàðñêèÿ êàí Àñïàðóõ. Òîâà ïîêàçâà ÷å â
ãðàäà ñà æèâåëè ìíîãî áúëãàðè, êîåòî ìîæå áè äàâà ïî-
âîä íà ñëàâÿíèòå äà ãî êðúñòÿò ÁßË ÃÐÀÄ.
359
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñëåä êàòî íÿêîëêî ïúòè ãðàä Ñèíãèäóíóì å ðàçðóøà-
âàí îò õóíè, ãîòè, ãåïèäè è àâàðè, îêîëî 630 ãîä. ñë.í.å.
ñëàâÿíèòå ãî ïðåâçåìàò è íàñåëÿâàò. Äîñòà ïî-êúñíî, ïðåç
827 ãîä. áúëãàðèòå óñòàíîâÿâàò âëàñò íàä ãðàäà è ãî ïðà-
âÿò âàæíà ãðàíè÷íà êðåïîñò íà ñâîÿòà äúðæàâà. Ñàìî 50
ãîäèíè ñëåä òîâà, ïðåç 878 ãîä. ñå ÿâÿâà ïúðâîòî ÷èñòî
ñëàâÿíñêî íàèìåíîâàíèå íà ãðàäà - Áåëãðàä. Òîâà îçíà÷à-
âà, ÷å â ïðîäúëæåíèå íà äâåñòà ãîäèíè ñëàâÿíèòå íå ãî
íàçîâàâàò òàêà, íî ñàìî êðàòêî âðåìå ñëåä ïîÿâàòà íà áúë-
ãàðèòå â íåãî òå ãî êðúùàâàò ÁßË ÃÐÀÄ. Óíãàðöèòå â ìè-
íàëîòî è äíåñ íàðè÷àò òîçè ãðàä Íàíäîð ôåõåð-âàð, êîå-
òî áóêâàëíî çíà÷è “áúëãàðñêè áÿë ãðàä” îò óíãàðñêàòî íà-
èìåíîâàíèå “íàíäîð” íà îíîãóíäóðèòå-áúëãàðè. Âúâ âñè÷-
êè ñðåäíîâåêîâíè õðîíèêè íà ëàòèíñêè åçèê, ãðàä Áåëã-
ðàä ñå íàðè÷à Alba bulgarica, ò.å. “Áúëãàðñêà Áÿëà”.
Äðóã ïðèìåð çà ñâúðçâàíå íà åòíîíèìà “áúëãàðè” ñ
“áÿë” å äðåâíèÿò è äíåøåí âàæåí ðåëèãèîçåí öåíòúð â Àë-
áàíèÿ, ãðàä Áåðàò. Â ïúðâèòå ãîäèíè íà áúëãàðñêàòà äúð-
æàâà òîçè ãðàä å íàñåëåí ñúñ ñëàâÿíè è áúëãàðè è ñå å
íàðè÷àë ñ íÿêîëêî èìåíà: Âåëèêà, Âåëåãðàä, Áåëãðàä, Ïóë-
õåðèóïîëèñ. Ïîñëåäíîòî èìå Ïóëõåðèóïîëèñ (Êðàñèâ
ãðàä) îò ãðúöêîòî ïîëèñ (ãðàä) è ëàòèíñêîòî pulcher (êðà-
ñèâ) å áëèçêî ïî çíà÷åíèå äî ñëàâÿíñêîòî Áåëãðàä. Îò ñâîÿ
ñòðàíà, áúëãàðñêîòî Áåëãðàä å áëèçêî ïî ñìèñúë, à Ïóë-
õåðèóïîëèñ ïî çâó÷åíå äî “Áúëãàðñêè ãðàä”, àêî “Áúëãàð-
ñêè” ñå ïðåâåäå êàòî ÁßË. Îò äðóãèòå íàèìåíîâàíèÿ íà
ãðàäà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å “Áúëãàðñêè” ìîæå äà îçíà-
÷àâà è “âåëèê, ãîëÿì” â ïúëíî ñúîòâåòñòâèå ñ âòîðîòî ñå-
ìàíòè÷íî ãíåçäî (1).
Äàëå÷ íà ñåâåð, íà ãðàíèöàòà ìåæäó Óíãàðèÿ è Ðóìú-
íèÿ** ñå íàìèðà ãðàä Äþëà ôåõåðâàð. Ïî âðåìå íà áúë-
ãàðñêèòå êàíîâå òîé ñå å íàðè÷àë Áúëãàð-ãðàä, â ïîñëåäñò-
âèå Áúëãðàä (2). Òàêà òîé å èçâåñòåí è äíåñ, íî íà óíãàðñêè
èìåòî ìó çâó÷è êàòî Äþëà ôåõåð-âàð, êîåòî ñå ïðåâåæäà
êàòî “áåëèÿ ãðàä íà äèíàñòèÿòà Äóëî”(2). Çàáåëåæåòå, ÷å è
â òîçè ñëó÷àé ïúðâàòà äóìà “áúëã” äèðåêòíî ñå ïðåâåæäà
êàòî ÁßË.
Ñ èçâåñòíà ïðåäïàçëèâîñò, êúì ñïèñúêà íà ïîñî÷åíèòå
ïî-ãîðå ãðàäîâå ìîæå äà ñå äîáàâÿò è ãðàäîâåòå è êðåïîñ-
òèòå Áÿëãðàä â þæíèòå Ðîäîïè, Áåëîãðàä÷èê â Çàïàäíà Ñòà-
ðà ïëàíèíà, êàêòî è ãðàä Áåëãîðîä áëèçî äî Õàðêîâ, îñíî-
âàí ïðåç 1596 ãîä. íà ìÿñòîòî íà ñòàðî ñåëèùå, íàðå÷åíî
Áåëîãîðîäüå èëè Áåëîãîðüå. Â ðàéîíà íà ïîñëåäíèÿ ãðàä
ñåãà ñå îòêðèâàò ìíîæåñòâî ïàìåòíèöè îò ïðèñúñòâèåòî
íà ïðàáúëãàðè. Íà îãðîìíàòà òåðèòîðèÿ íà áèâøèÿ Ñúâåò-
ñêè ñúþç èìà ñàìî äâà ãðàäà ñ èìåòî Áåëãîðîä, ïðè òîâà è
äâàòà ãðàäà ëåæàò íà ãðàíèöàòà íà çåìÿòà îáèòàâàíà îò ïðà-
áúëãàðèòå. Â ñúùîòî âðåìå, íà ñðàâíèòåëíî ìàëêàòà ïëîù,
îáèòàâàíà îò ïðàáúëãàðèòå, ñà îáðàçóâàíè îáùî 7 ãðàäà ñ
òàêîâà èìå, ïðè òîâà âñè÷êèòå ñà ãðàíè÷íè. Òîâà åäâà ëè å
ñëó÷àéíî è íàé-âåðîÿòíî å ñâúðçàíî ñ èäâàíåòî íà ïðàáúë-
ãàðèòå.
Ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò è ìíîæåñòâî äðóãè êîñâåíè äîêà-
çàòåëñòâà. Íàïðèìåð, â øèðîêî èçâåñòíèÿ è âñå îùå íåî-
áÿñíåí èçðàç “Òèõ áÿë Äóíàâ” äóìàòà “áÿë” áè ìîãëî äà
îçíà÷àâà “áúëãàðñêè”. Òîâà å íàïúëíî âúçìîæíî, àêî âçå-
* Åòíîíèì “òàòàðè” íÿìà. Âîëæêèòå áúëãàðè ñà íàðè÷àëè îáèäíî ìîíãîëèòå ñ äóìàòà “òàòàðè”. Òîé å íàëîæåí îò âåëèêîðóñêèÿ øîâèíèçúì
ñïðÿìî áúëãàðèòå. Äàòèðà îò âðåìåòî íà êíÿç Èâàí Ãðîçíè, ïðèåë òèòëàòà öàð íà ðóñè è áúëãàðè â 1552 ã. ñëåä ïðåâçåìàíåòî íà Êàçàí, çà äà
îïðàâäàå àãðåñèÿòà ñðåùó áúëãàðèòå, êàòî ïîñëå ãè îáÿâÿâà çà “òàòàðè”.
** Ðóìúíèÿ (Ðîìàíèÿ - ò.å. ïîòîìöè íà Ðèì) - èçìèñëåíî ïîíÿòèå îò 1865 ã. íà äîòîãàâàøíàòà îáëàñò Âëàõèÿ (Âàëàõèÿ). Îôèöèàëíèÿò åçèê äîòîãàâà è
íàäïèñèòå â öúðêâèòå, êàêòî è êîðåñïîíäåíöèÿòà íà Âëàøêèÿ êíÿç å áèëà íà áúëãàðñêè åçèê! Ñïîðåä åçèêîâåäè ïîâå÷å îò 30% îò ò.íàð. ðóìúíñêè åçèê å
ðîìàíèçèðàíà áúëãàðñêà ëåêñèêà è ãðàìàòèêà. – Áåë. ðåä.
360
ìåì ïðåäâèä, ÷å îò 6 äî îêîëî 15 âåê âåê ñë. í. å. ðåêà Äó-
íàâ å òåêëà ïî÷òè ïðåç ñðåäàòà íà áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî
çåìëèùå è áè ìîãëà ñ îñíîâàíèå äà íîñè èìåòî “áúëãàðñ-
êà” ðåêà. Ðàçáèðà ñå, ïî ñâåòà èìà ìíîãî òîïîíèìè è õèä-
ðîíèìè, â êîèòî ïðèñúñòâà ïðèëàãàòåëíîòî “áÿë”. Íèå ìî-
æåì äà òúðñèì äîêàçàòåëñòâà è â òàêèâà ñëó÷àè, ñàìî àêî
òå ñå íàìèðàò â ðàéîí ñúñ çíà÷èìî ïðàáúëãàðñêî ïðèñúñò-
âèå â ìèíàëîòî. Íàïðèìåð, ÷àñò îò íàñëåäíèöèòå íà âîëæ-
êèòå áúëãàðè (áàøêèðèòå) íàðè÷àò ñ èìåòî “Àã èäèë” ãî-
ëÿìàòà ðåêà Áåëàÿ, ïðèòîê íà Âîëãà, à ñàìàòà Âîëãà íàðè-
÷àò Èäèë.  ïðåâîä îò áàøêèðñêè “Àã èäèë”îçíà÷àâà “Áÿë
Èäèë, áÿëà Âîëãà”. Î÷åâèäíî îòòóê èäâà è ðóñêîòî íàèìå-
íîâàíèå “Áåëàÿ”, êàòî âòîðè÷åí ïðåâîä.  ñâåòëèíàòà íà
íàøàòà õèïîòåçà, õèäðîíèìúò Àã èäèë áè ìîãëî äà îçíà÷à-
âà è “Áúëãàðñêè Èäèë” èëè “Áúëãàðñêà Âîëãà”. Ïðåäè êó-
áåðîâèòå áúëãàðè, ðåêà Âîëãà ñå å íàðè÷àëà Àðàêñ. Ñúã-
ëàñíî îôèöèàëíàòà ðóñêà îíîìàñòèêà, èìåòî íà ðåêà Âîë-
ãà èäâà èëè îò ñëàâÿíñêàòà äóìà “âëàãà” (ñòðàííî çàùî èçî-
ïà÷åíà íà “âîëîãà”) èëè îò ôèíî-óãîðñêàòà äóìà “valge”,
êîÿòî çíà÷è “áÿë, áëåñòÿù”. Óãðî-ôèíèòå ñà áèëè êîðåí-
íîòî íàñåëåíèå ïî ãîðíîòî è ñðåäíî òå÷åíèå íà ðåêàòà äî
èäâàíåòî íà áúëãàðèòå. Õèïîòåçàòà ðåêà Âîëãà äà íîñè çà
èìå óãðî-ôèíñêàòà äóìà “valge- áÿëà” èçãëåæäà ïðàâäîïî-
äîáíà, íî íå îáÿñíÿâà çàùî òîâà èìå ñå ïîÿâÿâà åäâà ñëåä
èäâàíåòî íà áúëãàðèòå. Íàé-âåðîÿòíî õèäðîíèìúò Âîëãà
ñå å ïîÿâèë è óòâúðäèë â ìåñòíàòà óãðî-ôèíñêà ñðåäà ñëåä
èäâàíåòî íà êóáåðîâèòå áúëãàðè ïîðàäè ñúâïàäåíèåòî íà
ñìèñúëà è çâó÷åíåòî íà äâåòå äóìè “áúëãàð - áÿë” è “valge
- áÿë”. Ò.å. è òóê å ïðîðàáîòèë ñúùèÿò ìåõàíèçúì, êîéòî å
ïðîèçâåë “ñëàâÿíñêîòî” “Áÿëãðàä” ïðè ïîÿâà íà ïðàáúëãà-
ðèòå.
Ïðåäñòàâåíàòà ïî òîçè íà÷èí ñåìàíòèêà íà åòíîíèìà
“áúëã(àð)” ìîæå äà îáÿñíè è ïîä÷åðòàíèÿ êóëò íà áúëãà-
ðèòå êúì áåëèÿ öâÿò, èçðàçåí â áúëãàðñêèòå íàðîäíè íî-
ñèè è ïåñíè.  òåçè ïåñíè å õàðàêòåðíà ÷åñòàòà óïîòðåáà
íà èçðàçà “áÿëà áúëãàðêà, áåëè áúëãàðè”. Åäâà ëè áúëãà-
ðèòå ñà ïî-áåëè îò îêîëíèòå íàðîäè, íèòî, ÷å ñðåä òÿõ íå
ñå ñðåùàò è ïî-òúìíè õîðà. Ñúùî, äà ñè ñïîìíèì çà æå-
ëàíèåòî íà çàëîâåíèÿ õàéäóòèí äà áúäå îáåñåí â ñíåæíî
áÿëà ðèçà, çà ñú÷åòàíèåòî “áÿëà è ÷åðâåíà” êàòî íåîòìå-
íèìè ÷åðòè íà æåíñêàòà õóáîñò.  áúëãàðñêèòå íîñèè, íàï-
ðèìåð â Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ, îñíîâíèòå öâåòîâå ñà áÿë è
÷åðâåí. Õàðàêòåðíè çà áúëãàðñêèÿ åçèê ñà è òàêèâà èäèî-
ìè êàòî “îòèäå ñè îò áåëèÿ ñâÿò”, “áÿë äåí íå âèäÿ”, íî
ëèïñâàò èäèîìè, êîèòî äà ñå èçðàçÿâàò ñ äðóãè öâåòîâå.
Äóìàòà “áëàãîðoäåí” å îðèãèíàëíà ñòàðîáúëãàðñêà äóìà,
íî åäâà ëè îçíà÷àâà “ðîäeí ïî áëàã íà÷èí” èëè “ðîäeí â
áëàãî, ò.å., èìîò, áîãàòñòâî”. Íàé-âåðîÿòíî, ïúðâèòå áúë-
ãàðñêè ïðîñâåòèòåëè, “èçêîâàëè” òàçè äóìà ïðåç åïîõàòà
íà öàð Áîðèñ I ñà èìàëè ïðåäâèä “ðîäeí îò áúëãàðèí”.
Òàêà, â ñìèñúëà íà äóìàòà “áëàãîðîäåí” âåðîÿòíî å âëî-
æåíà ÷àñò îò ñåìàíòèêàòà íà åòíîíèìà “áúëãàðèí” - áÿë,
áëåñòÿù, àðèñòîêðàòè÷åí. Òîâà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè íà-
èñòèíà áëàãîðîäíè õîðà, ëè÷è îò òîâà, ÷å òå íèêîãà íå ñà
óáèâàëè ñâîèòå ïëåííèöè è íèêîãà íå ñà èìàëè ðîáè, íå-
ùî òâúðäå ðÿäêî ÿâëåíèå â äðåâíèÿ ñâÿò.

Ñ èçâåñòíà ïðåäïàçëèâîñò âëàãàíåòî íà ñìèñúëà “áÿë,
áëåñòÿù, áëàãîðîäåí” â åòíîíèìà íà ìíîæåñòâîòî íàðî-
äè, æèâåëè äúëãî âðåìå â ðàéîíà íà Ïàìèð (òîõàðè, êó-
øàíè, åôòàëèòè, ïî-êúñíî è áúëãàðè) ìîæå äà ñå îáîñíî-
âå èëè ñâúðæå ñúñ ñëåäíèòå ïåò îáñòîÿòåëñòâà: Ïúðâîòî,
íàé-ïðîçàè÷íî è íàé-ìàëêî âåðîÿòíî îáñòîÿòåëñòâî áè
ìîãëî äà áúäå ðàñîâèÿò îáëèê íà òåçè íàðîäè. Íà ñåâåð è
èçòîê îò òÿõ ñà æèâååëè íàðîäè îò æúëòàòà ðàñà (òèáåòöè,
ìîíãîëè, êèòàéöè). Íà þã îò òÿõ â Èíäèÿ ñà æèâååëè íåã-
ðîèäíè íàðîäè îò äðàâèäñêè ïðîèçõîä. Òîõàðèòå, áúëãà-
ðèòå è äðóãèòå èíäîåâðîïåéñêè íàðîäè ñà áèëè åäèíñòâå-
íèòå áåëè õîðà â òîçè ðàéîí íà ñâåòà è íèêàê íå å ÷óäíî,
÷å êàêòî òå, òàêà è îêîëíèòå íàðîäè ñà ãè íàðè÷àëè “áåëè
õîðà”.
Âòîðî, âå÷å ñåðèîçíî îáñòîÿòåëñòâî, ìîæå äà áúäå êàñ-
òîâîòî äåëåíå, õàðàêòåðíî çà èíäîàðèéñêèòå è èðàíñêèòå
ïëåìåíà ïðåç òàçè åïîõà. Òåçè íàðîäè ñà áèëè îðãàíèçè-
ðàíè â òðèêëàñîâà ñèñòåìà, êàòî âñÿêà êëàñà ñå å õàðàêòå-
ðèçèðàëà ñ îïðåäåëåí öâÿò, âàðíà. Âàðíà, íà ïîðòóãàëñêè
êàñòà, îçíà÷àâà öâÿò. Ïúðâàòà êàñòà ñà áèëè ñâåùåíè-
öèòå è ïëåìåííèòå âîæäîâå, õàðàêòåðèçèðàùè ñå ñ
áåëèÿ öâÿò è â ìíîãî ñëó÷àè íîñåùè áåëè äðåõè. Âòî-
ðàòà êàñòà ñà áèëè âîåííèòå, îòëè÷àâàíè ñ ÷åðâåíèÿ
öâÿò. Òðåòàòà êàñòà ñà áèëè çåìåäåëöè è çàíàÿò÷èè,
êîèòî îáùî ñà áèëè îòëè÷àâàíè ñ ðàçëè÷åí öâÿò ïðè
ðàçëè÷íèòå íàðîäè: çåëåí, ñèí èëè æúëò. Ìåæäó äðó-
ãîòî, îò òóê èäâàò è öâåòîâåòå â íàöèîíàëíèòå òðèáàãðå-
íèöè íà ìíîãî íàðîäè îò òîçè êðúã. Ïðè èíäî-àðèèòå, “áÿ-
ëàòà” êàñòà ñå å íàðè÷àëà áðàõìàíè. Îñíîâàòà íà äóìàòà
“áðàõìàí” å “áðàõ”, îñòàíàëîòî å íàñòàâêà çà îáðàçóâàíå
íà ïðèëàãàòåëíî èìå. Îáà÷å â òàçè îñíîâà ñúùî ñå ñúäúð-
æà ïîðåäèöà îò ñúãëàñíè (áðõ), áëèçêà äî êîðåíà “áëã”.
Òàêà ÷å äâåòå äóìè ìîãàò äà èìàò îáùà ñåìàíòèêà, ïðîè-
çëèçàùà îò äóìàòà “áÿë, áëàãîðîäåí”.
Êàòî òðåòî îáñòîÿòåëñòâî ìîæå ñå ïîñî÷è åòè÷íî-äó-
àëèñòè÷íàòà ïðåäñòàâà íà äðåâíèòå èðàíöè çà óñòðîéñò-
âîòî íà ñâåòà. Ñïîðåä òàçè ïðåäñòàâà ñâåòúò å ðàçäåëåí
íà äâå ÷àñòè, äîáðà (áÿëà) è ëîøà (÷åðíà). Òåçè ïðåäñòà-
âè ñà íàé-äîáðå ñúõðàíåíè ïðè èçòî÷íîèðàíöèòå, êîèòî
íå ñà âúçïðèåëè ðåôîðìàòà íà Çàðàòóñòðà. Äîáðèÿò áîã
Àõóðà Ìàçäà (Îðìàçä), èçîáðàçÿâàí êàòî ñëúíöå ðàçïðúñ-
êâà ñâåòëèíà çàåäíî ñ äðóãèòå áîãîâå, ìåñåöà è ïåòòå ïëà-
íåòè íàä “áåëèÿ” ñâÿò, â êîéòî æèâåÿò õîðàòà. Âúâ “äîë-
íèÿ èëè ÷åðíèÿ ñâÿò” å èìàëî ñàìî ìðàê è òàì æèâååë
çëîáíèÿò áîã Àõðèìàí, æàäóâàù äà ðàçðóøàâà è óáèâà.
Íàé-âåðîÿòíî, “áÿë” å áèëà ôèëîñîôñêî-ìîðàëíà êàòåãî-
ðèÿ â êîÿòî å âëîæåí ïîëîæèòåëåí ñìèñúë, à â êàòåãîðèÿ-
òà “÷åð”-îòðèöàòåëåí ñìèñúë. Ïðè áúëãàðèòå ñ òîâà ìî-
æå äà ñå îáÿñíè òðàäèöèÿòà äà ñå íàçîâàâàò íà÷àëíèòå
ïðèòîöè íà ðåêèòå ñ äâå èìåíà, íàïðèìåð Áåëè è Öúðíè
Äðèí â Ìàêåäîíèÿ, Àê Èäèë è Êàðà Èäèë â Áàøêîðòîñ-
òàí.  Áúëãàðèÿ èìà Áåëè è ×åðíè Èñêúð, Áåëè è ×åðíè
Âèò, Áåëè è ×åðíè Îñúì, Áåëè è ×åðíè Òèìîê, Áÿëà è
×åðíà Ìåñòà. Íå áè áèëî ÷óäíî, àêî òàçè äðåâíîèðàíñêà
àíòèòåçà å âëîæåíà è â ñëó÷àÿ Áÿëî ìîðå - ×åðíî ìîðå.
Îáÿñíåíèåòî, ÷å ïðè áúëãàðèòå “áÿë” å ñèíîíèì íà èçòîê,
à “÷åð” íà çàïàä (10) íå å íèêàê óáåäèòåëíà äàæå îò ïúðâî
ñðàâíåíèå ñ ïîñîêèòå íà ñâåòà. Ïðè áàøêèðèòå* èìà ìíîãî
* Âîëæêèòå áúëãàðè ñà ðàçäåëåíè îò ñúâåòñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íà: ÷óâàøè, òàòàðè, áàøêèðè, à ïî-êúñíî, ñ ïîìîùòà íà Êîìèíòåðíà, ñëåä 1934 ã. Äóíàâñêèòå
íà: ìàêåäîíöè, øîïè, ïîìàöè, ãàãàóçè, êàðàêà÷àíè. Ñòðàííî, íî òîâà ïðîäúëæàâà è â äíåøíî âðåìå ñ òåçàòà çà Ñúðáî-øîïè è ïîìàøêàòà íàöèÿ è èçäàäåíèÿ â
Ãúðöèÿ ïîìàøêî-ãðúöêèÿ ðå÷íèê. Îñîáåíî æåñòîêî å íàëàãàíåòî íà “ìàêåäîíñêî” ñàìîñúçíçàíèå â Áúëãàðèÿ è ÑÐ Ìàêåäîíèÿ ñëåä 1944 ã. îò ÁÊÏ è Þãîñëàâñêàòà
êîìïàðòèÿ. – Áåë. ðåä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîïóëÿðíà ëåãåíäà çà õàðàêòåðà íà “äâåòå ñåñòðè”, ðåêèòå
Àê èäèë è Êàðà èäèë, ðîäåíè îò áîã Óðàë, â êîÿòî å âëî-
æåí òî÷íî òîçè ñìèñúë íà áÿë/äîáúð è ÷åð/ëîø. Àê èäèë
å ñïîêîéíà, øèðîêîòå÷àùà ïðåç ðàâíèíàòà, äàðÿâàùà æè-
âîò è ðàäîñò, äîêàòî Êàðà èäèë å çëîáíà, àãðåñèâíà è ñèëíî
êðèâîëè÷åùà ïðåç ñêàëèòå íà ïëàíèíàòà.  òîçè ñìèñúë
ïðè íàñ èìà Ãîëÿìà (Áÿëà) è Ëóäà (×åðíà) Êàì÷èÿ. Èçã-
ëåæäà, ïðàáúëãàðèòå è äðóãèòå ñðîäíè èðàíñêè íàðîäè ñà
çàïàçèëè çà ñåáå ñè èìå, áëèçêî ïî ñìèñúë íà òîçè âëîæåí
â ìîðàëíàòà êàòåãîðèÿ “áÿë, áëàãîðîäåí”.
Íà ÷åòâúðòî ìÿñòî, ñúãëàñíî ìèòîëîãèÿòà íà äðåâíèòå
èðàíöè, áîãúò Àõóðà Ìàçäà (Ñëúíöåòî) ñúçäàë ïúðâèÿ ÷î-
âåê íà çåìÿòà íàðå÷åí Ãàÿ Ìàðåòàí, (Ãàéîìàðñ, Êàéóìàðñ,
Ãàéîìàðò) áóêâàëíî “ñëúí÷åâ æèâîò”.  ìèòîëîãèÿòà íà
äðåâíèòå èðàíöè Ãàÿ Ìàðåòàí èãðàå öåíòðàëíà è èçâúíðåäíî
ïîëîæèòåëíà ðîëÿ. Ñ÷èòà ñå, ÷å òîé å ïúðâèÿò ÷îâåê íà
çåìÿòà, ïðèòåæàâàë öàðñêà âëàñò, êàòî ïúðâè öàð íà Èðàí.
Òîé å ñúçäàë ïúðâèÿ êàëåíäàð ñ íà÷àëíà òî÷êà äåíÿò Íàó-
ðóç, êîãàòî ñóòðèíòà Ñëúíöåòî âëèçà â ñúçâåçäèåòî Îâåí.
Ñ÷èòà ñå ÷å Êàéóìàðñ îñíîâàë ãðàä Áàëõ è òîçè ãðàä å áèë
íåãîâà ñòîëèöà. Ïîäîáíî íà ñâîÿ ñúçäàòåë, Êàéóìàðñ áèë
“áÿë, áëåñòÿù, ëú÷èñò è âèñîê” (1, ñòð. 26). Êàêòî ñå âèæäà,
ôèçè÷åñêèÿò îáëèê íà Êàéóìàðñ ñúâïàäà íàïúëíî ñ ïðåäñ-
òàâàòà, êîÿòî ïðàáúëãàðèòå è äðóãèòå àðèéñêè íàðîäè îò
èçòî÷åí Èðàí è Ïàìèð ñà èìàëè çà ñåáå ñè. Ñëåä êàòî Àõ-
ðèìàí óáèë Êàéóìàðñ, îò òÿëîòî ìó ñå èçëåëè âñè÷êè áëà-
ãîðîäíè ìåòàëè, çëàòîòî è ñðåáðîòî.
Íà ïåòî ìÿñòî, ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà ïðàáúëãà-
ðèòå ñúùî ìîæå äà ñà ïîâëèÿëè èçáîðà íà òåõíèÿ åòíî-
íèì. Îò íàé-äðåâíè âðåìåíà â èðàíñêèÿ ñâÿò è â Ìåñîïî-
òàìèÿ ñà ïî÷èòàíè êàòî áîãîâå ñëåäíèòå íåáåñíè ñâåòè-
ëà: Ñëúíöåòî è Ìåñåöà êàòî ïúðâè ãëàâíè áîãîâå è ïåòòå
âèäèìè ñ ïðîñòî îêî ïëàíåòè Ìåðêóðèé, Âåíåðà, Ìàðñ,
Þïèòåð è Ñàòóðí. Äðåâíèòå íàðîäè îò Èðàí è Ìåñîïî-
òàìèÿ ñà îòêðèëè, ÷å çà ðàçëèêà îò âñè÷êè äðóãè íåáåñíè
ñâåòèëà, ñàìî òåçè ñå äâèæàò ïî íåáåòî è ñà ãè âúçïðèåëè
êàòî áîãîâå. Ïúòÿò íà ñâåòèëàòà-áîãîâå ñå î÷åðòàâà îò 12
ñúçâåçäèÿ, ÷èéòî èìåíà èìàò ìíîãî îáùè êîðåíè â åçèöè-
òå íà Åãèïåò, Ìåñîïîòàìèÿ, Èðàí, ïðåäàðèéñêà Èíäèÿ è
åçèêà íà ïðàáúëãàðèòå. Ñïîðåä ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè
íà òåçè íàðîäè, òåçè íåáåñíè òåëà-áîãîâå ñà èìàëè äîñòà-
òú÷íà ìîù çà äà âëèÿÿò âúðõó ñúäáàòà íà õîðàòà è õîäà íà
èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ. Èìà âå÷å äîñòàòú÷íî äîêàçàòåë-
ñòâà, ÷å òîçè ïàíòåîí íà áîãîâå-íåáåñíè ñâåòèëà å èãðàåë
ãëàâíà ðîëÿ è â ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå. Òåîôèëàêò Îõ-
ðèäñêè è Éîàí Åêçàðõ ïèøàò, ÷å â äîõðèñòèÿíñêè âðåìå-
íà áúëãàðèòå ïî÷èòàëè Ñëúíöåòî, Ìåñåöà è äðóãèòå çâåç-
äè.
Èçâîäúò, ÷å íåáåñíèòå ñâåòèëà-çâåçäè ñà áèëè âúðõîâ-
íè áîãîâå è ïðè ïðàáúëãàðèòå ñå ñúãëàñóâà ñ íàñêîðî ðàç-
øèôðîâàíàòà îò Öâåòåëèí Ñòåïàíîâ âúðõîâíà òèòëà íà áúë-
ãàðñêèòå êàíîâå - “êàíà ñþáèãè”. Òîâà îçíà÷àâà áóêâàëíî
“êàí íà çâåçäèòå, çâåçäåí êàí”, êàòî “ñþáèãè” èìà çà îñíî-
âà øóìåðñêàòà äóìà “ñóá”- çâåçäà è çàâúðøâà ñ òèïè÷íîòî
çà åçèêà íà ïðàáúëãàðèòå îêîí÷àíèå “-ãè”, èçðàçÿâàùî ïðè-
òåæàíèå. Îáèêíîâåíî âúðõîâíàòà òèòëà íà ïîâå÷åòî âëàäå-
òåëè îò äðåâíèÿ ñâÿò ïîä÷åðòàâà áîæåñòâåíèÿ ïðîèçõîä íà
òÿõíàòà âëàñò. Òèòëàòà “êàíà ñþáèãè” èçðàçÿâà ñúùîòî, ÷å
361
 ÀÂÈÒÎÕÎË
âëàñòòà íà êàíîâåòå ïðîèçòè÷à îò áîãîâåòå, êàòî â ñëó÷àÿ
îáà÷å ñå ïîñî÷âà, ÷å áîãîâåòå íà ïðàáúëãàðèòå ñà çâåçäè.
Àêî ïîèñêàìå äà õàðàêòåðèçèðàìå ñåìàíòè÷íî îñíîâ-
íèòå áîãîâå-íåáåñíè ñâåòèëà íà ïðàáúëãàðèòå, òî çà òîâà
ùå íè ñà íàïúëíî äîñòàòú÷íè ñàìî äâà åòèìîëîãè÷íè öåí-
òúðà: ïúðâèÿò èçðàçåí ñ äóìèòå “áåëè, áëåñòÿùè, èñêðÿ-
ùè” è âòîðèÿò ñ äóìèòå “âèñîêî ðàçïîëîæåíè, âåëèêè, ìî-
ãúùè”. Îáà÷å òåçè åòèìîëîãè÷íè öåíòðîâå ñúâïàäàò íà-
ïúëíî ñ ïîñî÷åíèòå ïðåäè òîâà åòèìîëîãè÷íè öåíòðîâå,
îïèñâàùè ñìèñúëà íà åòíîíèìà “áúëãàð” ïúê è íà îñòàíà-
ëèòå íàðîäè îò Èçòî÷åí Èðàí. Îò òîâà òîëêîâà ïëúòíî ïðè-
ïîêðèâàíå íà ñåìàíòèêàòà íà åòíîíèìà è ðåëèãèîçíàòà
ïðåäñòàâà çà áîãîâåòå íà ïðàáúëãàðèòå ñëåäâà, ÷å ìåæäó
òÿõ å âúçìîæíî äà èìà òÿñíà âðúçêà.
Êàòî èçðàç íà òàçè âúçìîæíà âðúçêà ìåæäó ñìèñúëà
íà åòíîíèìà “áúëãàð” è ðåëèãèîçíàòà ïðåäñòàâà çà òåõíè-
òå ãëàâíè áîãîâå ìîæå äà ïîñëóæè ôîðìàòà íà íàé-÷åñòî
èçïîëçâàíèÿ îò ïðàáúëãàðèòå ãðàôè÷åí çíàê IYI “èïñè-
ëîí ñ äâå õàñòè”. Òîçè çíàê å îòêðèò âúðõó íàä 100 ïðåä-
ìåòà, ñâúðçàíè ñ îðúæèÿòà, ñòðîèòåëñòâîòî è áèòà íà ïðà-
áúëãàðèòå íàâñÿêúäå, êúäåòî òå ñà èìàëè òðàéíè ïîñåëå-
íèÿ: Ñåâåðåíîòî ïðè÷åðíîìîðèå, íà ñåâåð è þã îò Äóíàâ
è â Ìàêåäîíèÿ. Íåãîâèÿò ñìèñúë äîñåãà íå å ðàçãàäàí, íî
ñå ñ÷èòà ÷å òîé å ïî-ñêîðî çíàê çà äåìîíñòðèðàíå íà åò-
íè÷åñêà, îòêîëêîòî íà ðåëèãèîçíà ïðèíàäëåæíîñò, ïîíå-
æå ñå îòêðèâà è âúðõó ïðåäìåòè, èçðàáîòåíè íÿêîëêî âåêà
ñëåä îôèöèàëíîòî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Íèå ñå
ïðèñúåäèíÿâàìå êúì ìíåíèåòî, ÷å çíàêúò IYI íå ïðåäñ-
òàâëÿâà ïîðåäèöà îò áóêâè è íå èçîáðàçÿâà äóìà, à å éå-
ðîãëèô, â êîéòî å çàêîäèðàí âàæåí çà ïðàáúëãàðèòå ñèì-
âîë. Ðàçêîäèðàíåòî ìîæå äà ñå èçâúðøè, êàòî õàñòèòå ñå
ïðå÷óïÿò íà äâå è ñëåä òîâà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì îáùèÿ
öåíòúð íà ñèìåòðèÿ:
362
Òàêà ñå ïîëó÷àâà çâåçäà, ñèìâîë íà “áÿëî, áëåñòÿùî,
âèñîêî èçäèãíàòî è ìîãúùî íåáåñíî ñâåòèëî” - áîã. Ïðè
òîâà, ïîëó÷àâà ñå çâåçäà ñúñ ñåäåì ëú÷à, êîëêîòî ñà íà
áðîé ïëàíåòèòå - ãëàâíè áîãîâå. Òàêà, â òîçè óïîðèòî ïîâ-
òàðÿí ïðàáúëãàðñêè çíàê IYI âåðîÿòíî å çàêîäèðàí ñìè-
ñúëúò íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì, à ñúùî è îñíîâàòà íà ïðà-
áúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ. Ïî ñúùåñòâî, ñúñ ïîìîùòà íà åäíà
åäèíñòâåíà äóìà, ñâîÿ åòíîíèì è íà åäèí åäèíñòâåí çíàê,
éåðîãëèôúò-çâåçäà IYI ïðàáúëãàðèòå ñà ïîñî÷âàëè êîè ñà
òåõíèòå áîãîâå è êîÿ å òÿõíàòà ðåëèãèÿ. Ìîæå áè êàòî
åäíà äàëå÷íà ðåëèêâà îò òàçè âðúçêà, â þãîèçòî÷íàòà ÷àñò
íà ãðàä Íàíäîð ôåõåð âàð (Áåëãðàä) èìà åäèí ãîëÿì êâàð-
òàë, íàðå÷åí “Çâåçäàðà”, âåðîÿòíî íà÷àëíî ïîñåëåíèå íà
áúëãàðèòå.
Íàïúëíî ðàçáèðàåìî å çàùî ñ îôèöèàëíîòî ïðèåìàíå
íà õðèñòèÿíñòâîòî ïðåç 9 âåê, ñìèñúëúò íà åòíîíèìà áúë-
ãàðè è íà äðåâíîáúëãàðñêèÿ çíàê-çâåçäà IYI ïîñòåïåííî
ñà çàáðàâåíè. Ïî ñúùåñòâî, â áúëãàðñêèÿ åòíîíèì, êàêòî
è â çíàêà IYI å áèë âëîæåí íå ñàìî åòíîîïðåäåëÿù, íî è
äúëáîêî ðåëèãèîçåí ñìèñúë. Ñ íàëàãàíå íà õðèñòèÿíñò-
âîòî, òîçè ñìèñúë å ñòàíàë íå ñàìî èçëèøåí, íî è äîíÿêú-
äå âðåäåí çà íîâèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè è â ðàìêèòå íà
íÿêîëêî âåêà å áèë èçêîðåíåí. Çà ñúâðåìåííèÿ áúëãàðèí
îáà÷å å êðàéíî íåîáõîäèìî äà çíàå ñìèñúëà íà ñâîåòî
èìå è ïúòÿ íà ñâîèòå ïðåäöè.
Ëèòåðàòóðà
1. Ïåòúð Ãîëèéñêè. Â êí.: Çèåçè, îò êîéòî ñà Áúëãàðèòå. Ïðåäõðèñòèÿíñ-
êà è ïðåäìþñþëìàíñêà ðåëèãèÿ è ìèòîëîãèÿ. ÒÀÍÃÐÀ ÒàíÍàêÐà ÈÊ. Ñî-
ôèÿ. 2003.
2. Ïåòúð Äîáðåâ. Â êí.: Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (ïî íàé-
ñòàðèòå öàðñêè è öúðêîâíè ëåòîïèñè). ÈÊÊ Ñëàâèêà - ÐÌ. Ñîôèÿ. 1955.
3. Ø. Êàìàëèääèíîâ (Èñòîðè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿ Þæíîãî Ñîãäà è Òîõà-
ðèñòàíà ïî àðàáîÿçû÷íûì èñòî÷íèêàì IX - íà÷àëà XIII ââ., Òàøêåíò, “Óçáå-
êèñòîí”, 1996, ñòð. 298-316).
4.The genesis of India - according to Bernard Sergent. A review by Koenraad
Elst, Leuven (Belgium), 31 August 1999. Genese de l’Inde, p.180
5. Àáðàð Êàðàìóëëèí. Â êí.: Òàòàðû: ýòíîñ è ýòíîíèì. Êàçàíü. Òàòàðñêîå
êíèæíîå èçäàòåëüñòâî. 1989.
6. Äæåìøèä Ñàéÿð. Â êí.: Êóëòóðà è ëèòåðàòóðà íà äðåâåí Èðàí. ñòð. 23
7. Åðåìÿí Ñ. Ò. Â êí.: Àðìåíèÿ ïî Àøõàðàöóéö, Åðåâàí, 1963
8. Èâàí Äóðèäàíîâ. Â êí.: Åçèêúò íà òðàêèòå. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ, 1976
9. Äåðáåíò - íàìå. Ìàõà÷êàëà. 1980.
10. ßðóëèíà Òàòÿíà. Âåëè÷èåòî íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ . Ñîôèÿ. 2001.

ÑÅÂËÈÅÂÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, ÑÂÅÙÀÐÑÊÎÒÎ ÒÅÊÅ
“ÄÅÌÈÐ ÁÀÁÀ” È ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ
ÑÀÂÀ ÊÎÑÒÎÂÀ
Ñåâëèåâñêàòà êîòëîâèíà å ðàçïîëîæåíà íà íàé-âàæíèÿ
ïúò ïðåç Ñðåäíèÿ Áàëêàí, çàãðàäåíà îò ïðåäáàëêàíñêè ïëà-
íèíè. Íà èçòîê å áàèðúò “Êàëåòî” (òî÷íî ñðåùó òîçè ïúò).
Òóê å áèëà âàæíàòà îòáðàíèòåëíà êðåïîñò, íàðå÷åíà öàð-
ñêà, ñâúðçàíà ñ Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êîéòî ïî ïðåäàíèÿ å
èìàë äâîðåö è êàçàðìè. Êðåïîñòòà å áèëà òðàêèéñêà, âè-
çàíòèéñêà è ïîñëå ïðàáúëãàðñêà äî òóðñêèòå çàâîåâàíèÿ,
êîãàòî å ðàçðóøåíà. Îò IÕ â. îêîëî êðåïîñòòà ñå ñúçäàâà
ïðàáúëãàðñêÿò ñðåäíîâåêîâåí ãðàä Õîòåë (Õîòàëè÷), êîé-
òî å ïðîó÷åí â àðõåîëîãè÷åñêî îòíîøåíèå. Îòêðèòè ñà
êðåïîñòíèòå ñòåíè, ìíîãî æèëèùà, íÿêîëêî öúðêâè è åä-
íà áàçèëèêà îò IV â., äâîðåöúò è äð. Íà ñåâåð å áàèðúò
Òåêåòî ïðè ñ. Êîðìÿíñêî ñ äðåâíî ñâåòèëèùå (òðàêèéñêî
è ïðàáúëãàðñêî), çàãðàäåíî îò ñåäåì äúáà. Îòòóê ñå îòê-
ðèâà ïðåêðàñíà ïàíîðàìà íà öÿëàòà êîòëîâèíà. Íà çàïàä
å Îâäèí áàèð ñúñ ñåëî Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè),
íà þãîçàïàä å òåêåòî íà ñåëî Ðÿõîâöèòå. Íà òåçè áàèðè å
èìàëî îòáðàíèòåëíè êðåïîñòè. Ïðåäàíèåòî ãîâîðè, ÷å íÿ-
êîãà òàçè êîòëîâèíà å áèëà åçåðî, íî â êîé ïåðèîä îò âðå-
ìå íå å òî÷íî ïðîó÷åíî. Íÿêîëêî äàííè íè íàâåæäàò íà
ìèñúëòà, ÷å òóê äåéñòâèòåëíî å áèëî åçåðî. Ñåëèùíàòà
ìîãèëà ïðè ãð. Ñåâëèåâî ñå íàìèðà òâúðäå âèñîêî îò ðåêà
Ðîñèöà â ìåñòíîñòòà “Ôóíêàòà”. Òàêîâà ðàçïîëîæåíèå èìà
è ñåëî Êîðìÿíñêî (ïîä áàèðà Òåêåòî) ñúùî è äðåâíîòî
ñåëî Ðàâà íà þæíàòà ñòðàíà íà Îâäèí áàèð. Äðóãî äîêà-
çàòåëñòâî - òðàêèéñêîòî èìå íà ð. Ðîñèöà å áèëî “Ëèãèí”
(ëàãî, ëàãóíà - åçåðî). Íà ð. Ðîñèöà ñå íàìèðà è ñåëî Ëú-
ãúò. Òåñíèíàòà ìåæäó äâàòà áàèðà Êàëåòî è Òåêåòî ïðè
ñ.Êîðìÿíñêî (êúäåòî ïðîòè÷à ð. Ðîñèöà è èçëèçà îò êîò-
ëîâèíàòà) ñå íàðè÷à “Óñòèòî”. È äíåñ ïðîëåòíî âðåìå ïðè
ïúëíîâîäèå òî÷íî ïîä öàðñêàòà êðåïîñò íà Êàëåòî ñå îá-
ðàçóâà ãîëÿìî åçåðî, à ñëåä îòòè÷àíå ìåñòíîñòòà ñå íàðè-
÷à “Îòëàê”, à áðîäîâåòå íà ðåêàòà - “Ãè÷èò”. Íà îòñðåù-
íèòå ñêàëè ïîä êðåïîñòòà è òåçè ïðè ñ. Êîðìÿíñêî å èìà-
ëî æåëåçíè õàëêè, âåðîÿòíî çà âðúçâàíå íà ëîäêè èëè ïîí-
òîíåí ìîñò.
Âåðîÿòíî íà òîâà ìÿñòî â ìåñòíîñòòà “Óñòèòî” ãðúö-
êèÿò õðîíîãðàô Àðèàí â ñâîÿòà êíèãà “Àíàáàçèñ” äàâà ïîä-
ðîáíî îïèñàíèå çà áèòêàòà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ
ìåñòíîòî òðàêèéñêî ïëåìå Òðèáàëè íà ð. Ëèãèí, êàòî ñú-
ùèÿò å ðúêîâîäèë ëè÷íî ñðåäíèÿ êîðïóñ íà áîéíèòå äåéñ-
òâèÿ. Òðèáàëèòå ñà ðàçáèòè, à òåõíèÿò öàð Ñèðì èçâåæäà
æåíèòå è äåöàòà íà Äóíàâñêèòå îñòðîâè. Âúçíèêâà âúïðî-
ñúò êàêâà å áèëà êóëòóðàòà íà òîâà àâòîõòîííî òðàêèéñêî
ïëåìå Òðèáàëè, íàñåëÿâàëî ñåëèùàòà â êîòëîâèíàòà è áðà-
íèëî òîçè âàæåí ïúò, íà êîéòî îò þæíàòà ñòðàíà íà Áàë-
êàíà (â ðàéîíà íà Êàçàíëúê) ñå å íàìèðàëà ñòîëèöàòà íà
òðàêèéñêèòå öàðå Ñåâò I, Ñåâò II, Ñåâò III ïðåç IVâ.ïð.
Õð. Äî êàêâà ñòåïåí å çàïàçåíà íåãîâàòà êóëòóðà è åçèê,
íåçàâèñèìî ÷å â ïî-êúñíî âðåìå ñå ñìåñâà ñ òàçè íà áúë-
ãàðèòå? Íåîáõîäèìî å äà îáúðíåì âíèìàíèå, ÷å ïðè çàâ-
ëàäÿâàíåòî íà òîçè âàæåí ïðåçáàëêàíñêè ïúò ïðàáúëãàðè-
òå ïîñòàâÿò çà îõðàíà ïî êðåïîñòèòå è ïðàáúëãàðñêè çà-
ñåëíèöè, âîéñêè ñúñ ñúîòâåòíè ïðàáúëãàðñêè íàèìåíîâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèÿ íà ñåëèùàòà. Ñëåä òóðñêèòå çàâîåâàíèÿ öàðñêàòà êðå-
ïîñò è ïî-ìàëêèòå îòáðàíèòåëíè êðåïîñòè ïî îêîëíèòå
áàèðè íà êîòëîâèíàòà ñà ðàçðóøåíè (òå ñòàâàò íåíóæíè) è
íàñåëåíèåòî íà Õîòàëè÷ ñå ïðåìåñòâà â Ñåâëèåâî, à îò
îêîëíèòå áàèðè âîéíèöèòå ñå ïðèáèðàò â ñåëèùàòà.
Íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà åäíî îò èíòåðåñíèòå ñåëè-
ùà - Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè). Òî ñå íàìèðà íà çà-
ïàäíàòà ñòðàíà íà Îâäèí áàèð (ñ íàáëþäàòåëíè êóëè íà
ñúùèÿ îùå îò òðàêèéñêî âðåìå) â ìàëêà êîòëîâèíêà, çàãðà-
äåíà îò çàïàä îò áàèð, èçäèãàù ñå êàòî êóïåí. Íà íåãî àð-
õåîëîçèòå îòêðèâàò íÿêîëêî ñëàâÿíñêè æèëèùà. Ìîæå äà
ñå ñìÿòà, ÷å ïðè ñ. Àêàíæåëàðè èìàìå äðåâíî òðàêèéñêî
íàñåëåíèå îò ðàçñåëåíîòî ñåëî Ðàâà (íàèìåíîâàíèå íà áî-
ãà Ðà) è ïðàáúëãàðñêè è ñëàâÿíñêè âîéñêîâè ÷àñòè. Ïî ïðå-
äàíèÿ å îñíîâàíî îò âîéñêè “àêàíæèè”. Ñïîðåä ïðîô. Ï.
Äîáðåâ îêîí÷àíèåòî “æèè”, å ïðàáúëãàðñêî, à íå òóðñêî è
å îñòàíàëî äî äíåñ â íàøèòå ãîâîðè. Ìîæåì ïî ðåäèöà
äàííè äà íàïðàâèì èçâîäà, ÷å òóê ïðåîáëàäàâà ïðàáúëãàð-
ñêî íàñåëåíèå (êîåòî íèå íå ìîæåì äà ðàçëè÷èì îò ìåñò-
íîòî òðàêèéñêî), èìà è ñëàâÿíñêè åëåìåíòè. Ñåëîòî íå ïðà-
âè èçêëþ÷åíèå îò äðóãèòå ñåëèùà, êîèòî ñà èìàëè êàòî
çàäà÷à äà îõðàíÿâàò âàæíèÿ ïðåçáàëêàíñêè ïúò ñ âîåííî
çíà÷åíèå. Òå ìîæå áè íå ñà ïëàùàëè äàíúöè è çàòîâà íå ñå
íàìèðàò â äàíú÷íèòå ðåãèñòðè îòïðåäè íà÷àëîòî íà ÕVI â.
Ïî âðåìå íà Îñâîáîæäåíèåòî ñ. Àêàíæåëàðè å áèëî öÿ-
ëîñòíî èñëÿìèçèðàíî. Èçõîæäàéêè îò èçñëåäâàíèÿòà íà
ïðîô. Áèñòðà Öâåòêîâà â òåçè ðàéîíè íå å èìàëî òóðñêà
êîëîíèçàöèÿ. Â ìíîãî ñåëèùà è îñîáåíî â Áàëêàíà äàæå ïî
âðåìå íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå êìåòîâåòå ñà áèëè áúëãà-
ðè. Èñëÿìèçèðàíåòî íà ñ. Êîðìÿíñêî å ñòàíàëî ïîñòåïåí-
íî, ïðîñëåäÿâàéêè îò çåìëÿ÷íèòå ðåãèñòðè. Òîâà ìîæå äà
ñå ïðèåìå è çà äðóãèòå ñåëèùà â ðàéîíà, âêëþ÷èòåëíî è ñ.
Àêàíæåëàðè. Èñëÿìèçàöèÿòà å ñòàíàëà ïîðàäè ìíîãîòî âúñ-
òàíèÿ çà îñâîáîæäåíèå èëè êàòî âîéíèãàíñêè ñåëèùà òå ñà
ïîëó÷àâàëè èçâåñòíè ïðèâèëåãèè. Òîâà ÿñíî ñå ïîä÷åðòàâà
â äîêëàäà íà àâñòðèéñêèÿ êîíñóë â Ðóñå (Ðóñ÷óê) îò 1852 ã.
Åìàíóåë ôîí Ðüîñëåð äî Àâñòðèéñêîòî ïðàâèòåëñòâî, â
êîéòî ñå îòáåëÿçâà: “...ãëàâíà ñúñòàâíà ÷àñò îò íàñåëåíèå-
òî íà òàÿ ïðîâèíöèÿ îáðàçóâàò áúëãàðèòå. Ïîòîìöèòå íà
òîÿ ñòàð ñëàâÿíñêè íàðîä ñå ïðîñòèðàò îáà÷å äàëå÷ çàä
ãðàíèöèòå íà òàÿ ïðîâèíöèÿ, íàðè÷àíà ñïîðåä òóðñêàòà äúð-
æàâíà ïðàêòèêà ñ èìåòî Áúëãàðèÿ - íàñåëåíè ñ áúëãàðè ñà
Ðóìåëèÿ è Ìàêåäîíèÿ ïî÷òè èçöÿëî, îò÷àñòè Òðàêèÿ, äîðè
Òåñàëèÿ, Àëáàíèÿ è þæíàòà ÷àñò íà Ñúðáèÿ. Ïðè çíà÷è-
òåëíîòî ðàçøèðåíèå íà òîÿ íàðîä, êîéòî äîñòèãà îò Äó-
íàâñêèòå óñòèÿ ÷àê äî ãðúöêàòà ãðàíèöà è òàêà ñâúðçâà òóð-
ñêàòà äúðæàâà íà äâå äèàìåòðàëíî ïðîòèâîïîëîæíè òî÷êè
ñ ÷óæäèòå ñúñåäíè äúðæàâè - ìîæå äà ñå ïðèåìå çà íåãî
öèôðàòà 4500 ìèëèîíà äóøè. Òóðöèòå ñïîðåä òåõíèÿ ïðîè-
çõîä ñå ðàçäåëÿò íà îñìàíëèè îò àçèàòñêî ïðîèçõîæäåíèå
è òàêèâà êîèòî ïúðâîíà÷àëíî ñà ïðèíàäëåæàëè íà äðóãè
ðåëèãèè. Îò ïúðâèòå (àçèàòñêèòå) èìà ìàëêî, ïî-ìíîãîá-
ðîéíè ñà äðóãèòå (êîèòî ïðîèçõîæäàò ïðåäèìíî îò áúëãà-
ðèòå - á. à.), êîèòî ñà ñå íàñòàíèëè ïðåäèìíî ïî áðåãà íà
363
 ÀÂÈÒÎÕÎË
×åðíî ìîðå è â îáëàñòòà íà Øóìëà (Øóìåí), Åñêè Äæóìàÿ
(Òúðãîâèùå), Îñìàí Áàçàð (Ðàçãðàä), Åñêè Ñòàìáóë (Ïðåñ-
ëàâ) è îáðàçóâàò åäíà ïî-êîìàêòíà ìàñà. Â Äîáðóäæà ñà
äîøëè îò Ðóñêàòà äúðæàâà è ìíîãîáðîéíèòå êàçàöè.” ßâ-
íî èçíåñåíîòî îò àâñòðèéñêèÿ êîíñóë ñå êàñàå çà èñëÿìèçà-
öèÿòà ïðåäèìíî íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, òúé êàòî ïðî-
âèíöèÿòà å íàñåëåíà ïðåäèìíî ñ áúëãàðè, êîåòî òîé ïîäò-
âúðæäàâà â äîêëàäà ñè.
Ñúùèòå äàííè èçíàñÿ è ïóáëèêàöèÿòà íà Ìèäõàò ïà-
øà, êîéòî å áèë óïðàâèòåë íà Ðóñåíñêàòà ïðîâèíöèÿ, íî
îòíàñÿùè ñå çà öÿëà Áúëãàðèÿ (âúâ ôðåíñêî ñïèñàíèå).
Íåêà ñåãà ñå íàñî÷èì êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò - êàêâî
íè ãîâîðÿò åòíîãðàôñêèòå äàííè è çàïàçåíè âÿðâàíèÿ íà
àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå â ñ. Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæå-
ëàðè), êîåòî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî å íàðå÷åíî òóðñêî. Ïî
åòíîãðàôñêè äàííè (îò øåâèöè, òúêàíè, îáëåêëî) òî ñå ðàç-
ëè÷àâà â ìíîãî îòíîøåíèÿ îò áàëêàíñêîòî íàñåëåíèå è ñå
ñâúðçâà ñ åòíîãðàôñêàòà áúëãàðñêà ãðóïà “êàïàíöè” îò ðà-
éîíà íà Ðàçãðàä, Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ðóñå, Òúðãîâèùå. Íÿ-
êîè äàííè ãîâîðÿò è çà Äîáðóäæà. Ïîäðîáíî íÿìà äà ñå
ñïèðàìå è ðàçãëåæäàìå íàðîäíàòà êóëòóðà. Ùå ñå íàñî-
÷èì ïðåäèìíî êúì âÿðâàíèÿòà è îáðÿäíèòå ïðàêòèêè. Ïðå-
äàíèÿòà è ïðîó÷âàíèÿòà ïîäòâúðæäàâàò, ÷å òå ñà ñå æåíå-
ëè çà áúëãàðè. Ïðàçíóâàëè ñà Âåëèêè Çàãîâåçíè, Âåëèê-
äåí, Ãåðãüîâäåí (êàòî êîëÿò àãíåòî ïðåä ãîëÿì êàìúê è
ñúñ ñâåù ìó ñëàãàò íà ÷åëîòî òî÷êà - âåðîÿòíî çíàêà íà
áîãà Ðà - “Ñëúíöå”). Ïî÷èòàò Åíüîâäåí. Âÿðâàò â Àäàì,
êàòî “ïúðâîáàùà”. Âñè÷êî òîâà ãîâîðè, ÷å òóê èìàìå åëèò-
íè ïðàáúëãàðñêè âîéñêè - áàãàòóðè, áàõàòóðè, êàçàöè, êà-
çàëáàøè. Çà êàçàëáàøèòå ïðîô. Ñòðàøèìèð Äèìèòðîâ ïè-
øå, ÷å òå ñà ïðàáúëãàðñêè âîéñêè îò Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà
êàí Êóáðàò, ïîñòàâåíè íà íàé-ñòðàòåãè÷åñêèòå ìåñòà â
ñòðàíàòà çà îõðàíà.
Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íåùî íà åäèí íà-
ðîä è íèêàêâè ïðåâðàòíîñòè, íîâè ðåëèãèè è âëàäåíèå îò
äðóãè íàðîäè íå ìîãàò âñåöÿëî äà îòìåíÿò ñòàðèòå âÿðâà-
íèÿ. Òå ñå íàñëàãâàò åäíî äî äðóãî, çà äà îñèãóðÿò çäðàâå,
ïëîäîðîäèå è áëàãîïîëó÷èå. Íå ñå ëè ñïàçÿò - òå ÷àêà çëî-
êîáà, íåùàñòèå. Îñîáåíî âíèìàíèå ùå îòäåëèì íà âåí-
÷àëíèòå êîñòþìè è ïîãðåáàëíèòå îáè÷àè. Ùå ñå ñïðåì íà
áóë÷åíñêèÿ âåí÷àëåí êîñòþì íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî. Òîâà
ïî ôîðìà å òðàäèöèîííàòà ÷åðâåíà øàïêà, õàðàêòåðíà çà
ðàéîíèòå íà Ïðåñëàâ. Íà íÿêîè îò òÿõ ñ ãàéòàíè å íàïðà-
âåí îòãîðå êðúñò è ñëúíöå, à íà äðóãè - ÷óäíî èçáðîäèðà-
íî èñêðÿùî ñëúíöå. Ñúùèòå øàïêè ïî ôîðìà, ñàìî ÷å
÷åðíè ñà íà ìîíàõèíèòå è äî äíåñ. Íà òÿõ (íà òåçè îò Áà-
òîøåâñêèÿ ìàíàñòèð) ñúùî îòãîðå îò ïëàò å íàïðàâåíî
ñëúíöå. Îò ðàéîíèòå íà Ãàáðîâñêèÿ áàëêàí (âåðîÿòíî ïî
êúñíî) íà ñúùàòà ïî ôîðìà øàïêà, íà òðàäèöèîííèÿ ñî-
êàé ñå ïîñòàâÿ îñìîëú÷íà çâåçäà âúâ âèä íà ñëúíöå, èçðà-
áîòåíà îò ñðåáðî è íàðå÷åíà “Òåïåëèê”. Òîâà ÿñíî íè ïî-
êàçâà, ÷å òóê èìàìå ìåñòíî àâòîõòîííî íàñåëåíèå, êàòî
åäíà ÷àñò å õðèñòèÿíèçèðàíî, à äðóãàòà îùå âÿðâà â áîãà
íà Ñëúíöåòî (Òàíãðèçúì).
Ïîñî÷èõìå, ÷å ÷àñò îò íàñåëåíèåòî å îò ðàçñåëåíîòî
äðåâíî ñåëî Ðàâà, îòêúäåòî ÿñíî ïðîëè÷àâà îòíîøåíèåòî
êúì Ðà. Ñëåäîâàòåëíî ñå ñðåùàìå ñ åäíà ñèëíà òðàäèöèÿ
íà áîãà Ñëúíöå Ðà, íàðå÷åí îùå “Ñóðèÿ”. È îòòàì: ñóðâà-
êè (ñóðâàêàðè, ñóðâà÷êà), ñóðèéíà âúçãëàâíèöà (ïîñòàâÿíà
íà ìëàäîæåíöèòå äà ëåãíàò ñëåä ñâàòáàòà), õàðàêòåðíà çà
òîâà ñåëî è çà êàïàíñêèòå ðàéîíè. “Ñóðèÿ” - îòòàì è ñóò-
ðèí (çàïàçèëà ñå è äíåñ òðàêèéñêà äóìà).
364
Ñåãà ùå îáúðíåì âíèìàíèå íà âåí÷àëíàòà æåíñêà ðè-
çà. Òî÷íî å ñïàçåíà òðàäèöèÿòà íà êàïàíñêàòà ðèçà - ÷åð-
íà áðîäåðèÿ îêîëî îãúðëèåòî (ñ íîâà ïðèáàâêà îò ìàëêè
çëàòíè òåëèëåéêè òóê-òàì); åëå÷å ñ ÷åðåí ãàéòàí îêîëîâ-
ðúñò. ×åðíàòà áðîäåðèÿ îêîëî îãúðëèåòî íà âåí÷àëíàòà
æåíñêà ðèçà è ñ ÷åðåí êîëàí å åäèíñòâåíàòà â ñòðàíàòà è å
õàðàêòåðíà ñàìî çà êàïàíñêèòå íàðîäíè êîñòþìè. Òàêèâà
ñà åòíîãðàôñêèòå äàííè è íà îòêðèòèÿ â öàðñêàòà êðåïîñò
“Õîòàëè÷” ãðîá íà ïðèíöåñà, ñàìî ÷å áðîäåðèÿòà å èç-
ïúëíåíà ñ ÷åðíè ìàíèñòà. Âåí÷àëíàòà êàïàíñêà ðèçà èìà
èçáðîäèðàíà íà ðúêàâèòå èëè ïîëèòå îñìîëú÷íà çâåçäà,
êîåòî â øóìåðñêàòà àçáóêà òîçè çíàê çíà÷è “áîã”. Òóê èìà-
ìå àáñîëþòíî ñúùàòà áðîäåðèÿ, ñúñ ñúùèòå öâåòîâå, ñà-
ìî ÷å çâåçäàòà å ïîñòàâåíà íà “ó÷êóðà” (ïðåïàñêàòà íà øàë-
âàðèòå). Áðîäåðèÿ ñ òàêà òðåòèðàíà îñìîëú÷íà çâåçäà ïî
ôîðìà è öâåòîâå å õàðàêòåðíà ñàìî çà “êàïàíñêàòà” áúë-
ãàðñêà åòíîãðàôñêà ãðóïà.
Ðàçãðàíè÷åíèÿ ìåæäó ìåñòíîòî òðàêèéñêî è ïðàáúë-
ãàðñêî íàñåëåíèå è òÿõíàòà íàðîäíà êóëòóðà è âÿðâàíèÿ å
òðóäíî äà ñå íàïðàâÿò. Ïî íàó÷íî èçñëåäâàíå ïðàáúëãà-
ðèòå ñà äðåâíè òðàêè, ïðåìèíàëè â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãè-
ïåò ñëåä Ïîòîïà (îïèñàí â Áèáëèÿòà è ëîêàëèçèðàí â ×åðíî
ìîðå) â V - IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà
å åçèêúò íà øóìåðèòå (ñúçäàëè è Åãèïåòñêàòà êóëòóðà) çà
êîéòî ó÷åíèòå äîêàçâàò, ÷å å áëèçúê ñ òðàêèéñêèÿ. Ìíîãî
îò íàèìåíîâàíèÿòà íà øóìåðñêèòå ñåëèùà îò òàçè åïîõà
ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè îò òðàêèéñêèòå ðàéîíè (Ëàðñà, Ñà-
ïàð, Ëàãàø, Óð, Ñàìàðà, Áåðîå è äð.). Îñâåí òîâà ìíîãî
îò çíàöèòå íà øóìåðñêàòà êëèíîïèñíà àçáóêà ñà èäåíòè÷-
íè ñ íàìåðåíèòå çíàöè ïî êåðàìè÷íè ïëî÷êè äî ñ. Êàðà-
íîâî (äí. Íîâîçàãîðñêî) è òåçè íàðèñóâàíè íà æåíñêàòà
ôèãóðêà îò ñ. Îðñîÿ (íà Äóíàâ), II õèë. ïð. Õð., êàêòî è ïî
ñúäîâå, ðèòóàëíè ñöåíè è äð. Òàêèâà îðíàìåíòè ñå èçïîë-
çâàò è äíåñ â òúêàíè, íàêèòè, áðîäåðèè è ïðè èçïèñâàíèòå
êåðàìè÷íè è ìåòàëíè ñúäîâå è äð. ïîä.
Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà íè íîñÿò ó÷óäâàùè ôàêòè (çà-
ïàçåíè ñðåä íàñåëåíèåòî íà Àêàíæåëàðè) èçðàçåíè íå ñà-
ìî ÷ðåç åòíîãðàôñêè äàííè, à è îòðàçåíè â òåõíèòå ñàê-
ðàëíè ñèìâîëè â äæàìèÿòà íà ñåëîòî. Íà òåõíèòå ìîëèò-
âåíè êèëèì÷åòà å èçòúêàíî òîâà â êîåòî ñå âÿðâà, êîåòî å
èçêîííî, òî ñå ïîñòàâÿ è íà âåí÷àëíèòå êîñòþìè. Íà ìî-
ëèòâåíèòå êèëèì÷åòà å èçòúêàíà îñìîëú÷íàòà çâåçäà, êàê-
òî è êðúñòúò ïî ôîðìà èäåíòè÷åí ñ òîçè íàìåðåí â êîâ÷å-
ãà â ïîãðåáàëíàòà ìîãèëà íà êàí Êóáðàò. Îñâåí òîâà â äæà-
ìèÿòà èìà (óñëîâíî äà ãî íàðå÷åì) èêîíîñòàñ è òî ïîñòà-
âåí íà èçòîê, äîêàòî â äæàìèèòå íå ñå ïîñòàâÿò òàêèâà, à
â ñòàðàòà äæàìèÿ â ãð. Ñåâëèåâî íÿìà äàæå èçïèñàíè èç-
âàäêè îò Êîðàíà. Áúëãàðèòå ñà îáâèíÿâàíè ïðè ïîêðúñò-
âàíåòî, ÷å ñìåñâàò õðèñòèÿíñòâîòî ñ òàíãðèçìà. Òóê íèå
íàãëåäíî âèæäàìå â äæàìèÿòà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, êîÿòî
å ìþñþëìàíñêè äîì, äà ñå ñìåñâàò äðåâíè âÿðâàíèÿ â áî-
ãà ñëúíöå Ðà ñ õðèñòèÿíñòâîòî è äà ñå ïîñòàâÿò íà íàé-
âèñîêî ìÿñòî, íà èêîíîñòàñà, ñàêðàëíè åëåìåíòè. Òîâà å
ÿâíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å íàðîäúò íå òàêà ëåñíî ñå îòêàçâà
îò òîâà, â êîåòî å âÿðâàë ïðåäè âåêîâå, äàæå õèëÿäîëå-
òèÿ, íåçàâèñèìî îò ïðåâðàòíîñòèòå íà èñòîðè÷åñêèòå è
æèòåéñêèòå ïðîìåíè. Â ïîòâúðæäåíèå íà òîâà å è çàïàçå-
íîòî ìíîãîãîäèøíî, ñòàðî äúðâî äî äæàìèÿòà âåðîÿòíî
çà èçâúðøâàíå íà ðèòóàëíè ïðàêòèêè (ïî äðåâíè òðàäè-
öèè) ïðåäè íåéíîòî ïîñòðîÿâàíå.
Áîãúò ñëúíöå Ðà (èçðàáîòåí îò äúðâî) å ïîñòàâåí íå
ñàìî íà èêîíîñòàñà, íî è â öåíòúðà íà òàâàíà íà äæàìèÿ-

Ïëî÷êà îò Êàðàíîâñêàòà ìîòðà – ñ êëèíîïèñíî ïèñìî
òà. Ñëúíöåòî íà èêîíîñòàñà å ïîñòàâåíî âúðõó ãîëåìè îð-
ëîâè êðèëå ( êîåòî áè ñòúïèñàëî âñåêè èçòúêíàò èçñëåäî-
âàòåë) â òúìíîñèí öâÿò è ÷åðíè ðåçêè íà ïåðàòà, èäåíòè-
÷åí ñ òîçè, êîéòî å íàìåðåí â ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ è ñå ïàçè â
Íàöèîíàëíèÿ ìóçåé â Äàìàñê, äàòèðàí ïðåäè öàð Ñàðãîí
- ïðåäè 2726 ã. ïð. Õð. Äàìàñêèÿò îðåë å ñ ëúâñêà ãëàâà è
ñ îïàøêà íà ðèáà. Òîâà å îñíîâíî âÿðâàíå íà òðàêèòå è
íàé-âå÷å íà ãåòèòå è òðèáàëèòå (åäèííàòà âðúçêà íà çåì-
íèÿ ñ íåáåñíèÿ ñâÿò). Íÿêîãà ìîæå áè Ñèðèéñêèÿò îðåë
äà å ñëóæèë çà çíàìå èëè å áèë ïîñòàâåí â ñâåòèëèùå,
çàùîòî èìà îò òðèòå ñòðàíè ïðîáèòè äóïêè. Ìîæåì ëî-
ãè÷íî äà ñå çàìèñëèì êîå å ïúðâè÷íîòî? Äàëè òîâà íàìå-
ðåíî òóê ïðè ãåòèòå (íàñåëÿâàëè ðàéîíèòå íà Äîáðóäæà è
Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ) è òðèáàëèòå (íàñåëÿâàëè Ñðåäíàòà Äó-
íàâñêà ðàâíèíà) èëè íàìåðåíîòî â ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ? Íèå
ñå äîïèðàìå äî åäíà äúëáîêà äðåâíîñò. Ñúãëàñíî èíäèéñ-
êèòå “Ïóðàíè” (ñáîðíèê äðåâíè êíèãè) Ñåì, ñèíúò íà Íîé,
ñëåä ïîòîïà ñå çàñåëâà íà þã îò ñíåæíèòå ïëàíèíè è íà
áðåãà íà ðåêà Åôðàò ïîñòðîÿâà õðàì, íàðå÷åí “Ïàíäà -
Ìàíäàðà” (çà ïàñòèðèòå) è òàêúâ ïîñòðîÿâà è â Åãèïåò ñúñ
ñúùîòî èìå. Ñúãëàñíî èíäèéñêèòå Ïóðàíè íåãîâîòî ïî-
ñåëåíèå â Åãèïåò å ðàéîí, íàðå÷åí Ìåðîå èëè Áåðîå. Íå-
îáõîäèìî å äà îñâåäîìèì, ÷å Áåðîå å òðàêèéñêîòî íàè-
ìåíîâàíèå íà ãð. Ñòàðà Çàãîðà. Â öåíòúðà íà òîâà ïîñåëå-
íèå å ïîñòðîåíà ñòîëèöà ñ íàèìåíîâàíèå Ìàíäàðà. Òîâà
èìå ñå çàïàçâà äúëãî âðåìå.
Íà áðåãà íà ð. Íèë Ñåì (èëè íåãîâ ñðîäíèê) ÷ðåç ìå-
äèòàöèÿ å ïîëó÷èë íÿêîè ñåêðåòíè ïîçíàíèÿ è äàð - àçáó-
êà, èçðàáîòåíà îò ìèòè÷íèÿ íàðîä Ïàíèñ, ÷èéòî ïðàîòåö
å áèë Êóáåðà. Îò òàçè àçáóêà ïðîèçëèçàò òðèòå áðàõàìñêè
àçáóêè â Èíäèÿ. Â Åãèïåò èìàëî îùå åäèí ðàéîí ñ õðàì -
íàðå÷åí Êàðäàìà. Íàðîäà ïàíèñ ïðåñåëåí íà èçòîê çàïî÷-
âàò äî ãî íàðè÷àò áàí.
ßâíî âñè÷êî ãîðåèçëîæåíî íàñî÷âà íàøåòî âíèìàíèå
êúì ðàéîíèòå íà Òðàêèÿ è Áåðîå è íåäàëå÷íàòà îò íåãî
ñåëèùíà ìîãèëà “Êàðàíîâî”, â êîÿòî å îòêðèòà ïúðâàòà
ïèñìåíîñò. Ìîæå áè å è îòòóê è ïëåìåòî êàðè. Ìîæåì
îïðåäåëåíî äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å èìåííî îò òîçè ðà-
éîí ñà Ñåì è Êàðäàì è ïðîèçëåçëèòå îò òÿõ íàðîäè, êîè-
òî äîíàñÿò òðàêèéñêèÿ åçèê, ïèñìåíîñò è êóëòóðà â Åãè-
ïåò. Ðàÿò ñå îïðåäåëÿ â “Òàìèðñêàòà êîòëîâèíà” ïðè ñâå-
ùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó è Òàíãðà. Àäàì å ñúçäàäåí ïðè ïëà-
íèíàòà Ìåðó êúäåòî æèâåå íàðîäúò Ìåðîå. Ïðè çàñåëâà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íåòî ñè â Åãèïåò Ñåì
íàðè÷à ðàéîíà Ìåðîå
èëè Áåðîå. Ìîæåì äà
èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å
ñëåä èçãîíâàíåòî íà
öàð Àäàìà ïðàîòåöà íà
Ñåì îò Ðàÿ âåðîÿòíî
ñúñ ñâîÿ íàðîä òîé ñå
çàñåëâà â Òðàêèÿ. Â ðà-
éîí êîéòî ñúùî å íàðå-
÷åí Ìåðîå èëè Áåðîå -
òðàêèéñêîòî èìå íà
Ñòàðà Çàãîðà. È äî äíåñ
òóê â ðàéîíà íà Ñòàðà
Çàãîðà ñå íàìèðàò ëè÷-
íè èìåíà Íîé, Íîþ,
Íàþ èäåíòè÷íè ñ ïðà-
îòåöà íà Åíîõ Íàéíàí
è âíóêà ìó Íîé. Ñëåäî-
âàòåëíî îòòóê ìîæåì
äà èçêàæåì ìíåíèå, ÷å
è ïðåäïîòîïíèòå öàðå
ñà ïðîèçõîæäàëè îò
Òðàêèÿ. Ôèãóðêàòà îò ñ. Îðñîÿ ñ êëèíîïèñíè
Ìîæå áè èìåòî çíàöè-ïèñìî
Ìàäàðà å ñâúðçàíî ñ
ìëÿêîòî, òúé êàòî ó íàñ èìà íàèìåíîâàíèå ìàäàðà - ñúä çà
ìëÿêî. Ìàíäðà - ìÿñòî çà îáðàáîòêà íà ìëÿêî; ìàòàí â Ñåâ-
ëèåâñêî, íàèìåíîâàíèå íà ìëÿêîòî, îò êîåòî å îòíåòî ìàñ-
ëîòî. Íà àíãëèéñêè ìàäàð å ìàéêà. Íàèìåíîâàíèåòî Ìà-
äàðà å ìîæå áè äðåâíîòî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå ïðè ñ. Ìà-
äàðà äî ãð. Øóìåí è ñëåä òîâà ïðàáúëãàðñêî. Îò òóê ìîæå
áè òðàêèòå Ãåòè ãî ïðåíàñÿò â Ìåñîïîòàìèÿ ñëåä Ïîòîïà â
V õèë. ïð. Õð. È ñàìî òîâà ëè å? Òå ïðåíàñÿò V - IV â.ïð.
Õð. ïúðâîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà îòêðèòî âúâ Âàðíåí-
ñêèÿ íåêðîïîë ñ àìóëåòà - áèê è áîãà ñëúíöå Ðà - Ñóðèÿ
(ñëúí÷åâ àìóëåò), Òðèáàëèòå - áóêîâè ëèñòà , ñ êîèòî è äî
äíåñ ñå îêè÷âàò çà çäðàâå íà Ãåðãüîâäåí â Ñåâëèåâñêî; ïèñ-
ìåíîñòòà - ÿðêî èçðàçåíà îò ñåëèùíàòà ìîãèëà îò ñ. Êàðà-
íîâî, Ãðàäåøíèöà è â æåíñêàòà ôèãóðêà îò ñ. Îðñîÿ (íà ð.
Äóíàâ); âåðîÿòíî è àðõèòåêòóðàòà íà çàêóðàòèòå è ðåäèöà
äðóãè ïðèñúùè íà êóëòóðàòà íà òðàêèòå. Òóê ðàçáèðà ñå ñòàâà
âúïðîñ çà îðåëà, êîéòî å ñàêðàëåí ñèìâîë çà âðúçêàòà íà
çåìíèÿ ñ íåáåñíèÿ æèâîò. Ãëàâàòà íà îðåëà ÿ âèæäàìå êàòî
øàïêà - øëåì íà àìàçîíêèòå îò II õèë. ïð. Õð. è äîñòèãíàë
äî äíåñ â æåíñêèÿ íàðîäåí êîñòþì îò Ñèëèñòðåíñêî. Ñú-
ùî òàêà îðåëúò å è â Ñâåùàðñêàòà ãðîáíèöà â Ðàçãðàäñêî
IVâ. ïð. í. å. íà ãåòñêèÿ öàð - Äðîìèõåò. “Àìàçîíêà” - ïðå-
âåäåíî îò òðàêèéñêè : “À” å îòðèöàíèå , “Ìà” å ìàéêà, èëè
“àìàçîíêà” å æåíà, êîÿòî íå å ìàéêà. Àìàçîíêèòå ñà îò òå-
çè ðàéîíè íà Òðàêèÿ.
Îâèäèé (ðèìñêè ïèñàòåë, çàòî÷åí â Äîáðóäæà ïðåç I
â. îò í. å.) çà áèòêàòà ñ äàêèòå ñúîáùàâà, ÷å ìúæåòå è æå-
íèòå ñå ðåäóâàò äà âîþâàò ñ ðèìëÿíèòå. Äðîìèõåò - ïðå-
âåäåíî (äðîìè å îò äîì - (äîì, ðîä, ïëåìå) “õåò” å ãåò. Â
òåçè ðàéîíè â ìíîãî ñëó÷àè è äî äíåñ çâóêúò “Ô ïðåìèíà-
âà â “Õ” - îñîáåíî õàðàêòåðíî çà Óêðàéíà. Íà òåêåòî â ñ.
Êîðìÿíñêî å íàìåðåí ïðúñòåí-ïå÷àò ñ îðåë è êîçëå - âçà-
èìîñâúðçàíè çåìíèÿò è íåáåñíèÿò ñâÿò (âåðîÿòíî çîäèÿòà
íà âèñîêîïîñòàâåíèÿ áúëãàðèí-ðúêîâîäèòåë; âúçìîæíî å
è äà ñà îòáåëÿçàíè ãîäèíè, îòðàçÿâàùè âàæíè ñúáèòèÿ îò
æèâîòà ìó èëè íà äúðæàâàòà).
365
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Îðåëúò ñå íàìèðà íà øàïêàòà íà êàíà íà Åãèïåò. Ñúùî øåâèöè, òúêàíè, ñúäîâå è äð. Íÿêúäå íà êèëèìèòå è òúêà-
òàêà îðëîâè ïåðà ñå ðàçâÿâàò íà ëÿâîòî ðàìî è çíàìåòî íà íèòå íà ðîìáîâåòå ñà ïîñòàâåíè è ñòèëèçèðàíè êðà÷åòà
êàí Êðóì ñúñ ñúùàòà ôîðìà è ðåçêè ïî òÿõ îò ñúêðîâèùå- ìîæå áè ñèìâîëèçèðàùè â ñëó÷àÿ “ñêàðàáåÿ” - ñâåùåíèÿ
òî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, êàêòî è òåçè îò èêîíîñòàñà â áðúìáàð - áîãà ñëúíöå.
äæàìèÿòà, íà îëòàðà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî. Îðåëúò ñå íà- Æèòåëè íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè) ñ ìþñëþ-
ìèðà ñàìîñòîÿòåëíî â ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèê- ìàíñêî âåðîèçïîâåäàíèå ìè ñúîáùàâàò, ÷å è òå âÿðâàò, ÷å
ëîø ñ ïðèáðàíè êðèëå. Äâóãëàâ îðåë ñå íàìèðà è íà ðèç- èìàò Àäàì. Êîé å Àäàì? Òóê âå÷å íåùàòà ñà êàòåãîðè÷íè.
íèöàòà íà öàð Ñàìóèë. Ãëàâàòà íà îðåëà è äî äíåñ ïðè- Ñúãëàñíî åäíà îò îñòàíàëèòå êíèãè íà Åíîõ (íåçàâèñèìî
ñúñòâóâà â ìúæêèÿ âåí÷àëåí êîñòþì íà Êàïàíåö, ïîñòà- ÷å å àïîêðèô îò V õèë. ïð. Õð.) ìîæå äà ñëóæè êàòî èçâîð
âåí íà øàïêàòà, ñúùî è íà îáðÿäíèÿ íîâîãîäèøåí êðàâàé íà äîêàçàòåëñòâà. Àäàì å ïðàïðàðîäèòåëÿò íà Çèåçè,
çàåäíî ñúñ ñëúíöåòî â ñðåäàòà. Îðåëúò å è íà øàïêàòà (ñî- êîéòî å ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå, ñúãëàñíî õðîíîã-
êàÿ) íà Âèäà Ðàäåâîé - êòèòîðêà íà Êðåìèêîâñêèÿ ìàíàñ- ðàôñêè äîêóìåíò îò 334 ã., ñúõðàíÿâàí è äíåñ âúâ Âà-
òèð - 1444 ã. Îðåëúò ìîæå áè íå èçðàçÿâà ñàìî âðúçêàòà òèêàíà è àïîêðèôíà êíèãà “Ñêàçàíèå î Ñèáèëå”. Ôðåíñ-
ìåæäó çåìíèÿ è íåáåñíèÿ ñâÿò; òîé å ñëóæåë ñúùî çà çíà- êèÿò àâòîð Ðîáåð-Æàí Âèêòîð, êîéòî ðàçãëåæäà êíè-
ìå, çà äîêàçàíà âîèíñêà ÷åñò è ãåðîèçúì â áèòêèòå, êàòî ãàòà íà Åíîõ â íàó÷åí àñïåêò îïðåäåëÿ Àäàì êàòî èç-
ñàêðàëåí ñèìâîë â äðåâíèòå ñâåòèëèùà èëè ðîäîâ ñèì- êàçâà õèïîòåçàòà, ÷å å ñúçäàäåí ÷ðåç èí âèòðî îò äîø-
âîë, çà äà äîñòèãíå äî äíåñ è äà ñå ïîñòàâè íà èêîíîñòàñà ëà ïî-âèñîêà öèâèëèçàöèÿ (áîãîâå) îò Êîñìîñà èëè îò
â äæàìèÿòà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, íàðàâíî ñ áîãà ñëúíöå Àòëàíòèäà. Íàé-äîáðå å îòðàçåíà òàçè öèâèëèçàöèÿ â èí-
Ðà, Ñóðèÿ - îñíîâåí áîã íà òðàêè è ïðàáúëãàðè. äèéñêàòà êíèãà ”Ìàõàáõàðàòà” (ïðåâåäåíî - “Âåëèêîòî ñêà-
Îùå îò V õèë. ïð. Õð. òðàêèéñêîòî ïëåìå Ãåòè çàíåñî- çàíèå çà Áõàðàòà”), çà êîÿòî íÿêîè ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å å ïîñ-
õà îðåëà íå ñàìî íà þã â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò. Òå ãî âåòåíà íà áúëãàðèòå.
îòíåñîõà è íà ñåâåð êàòî ïëåìå íàðå÷åíî ãîòè îò ãåòè, Ó÷åíèòå äîêàçâàò, ÷å òðàêèéñêèÿò åçèê å áëèçúê äî øó-
çà äà ñå âêëþ÷è â ãîòñêàòà êóëòóðà. Äà äîñòèãíå äíåñ â ìåðñêèÿ. Îò äðåâíîèíäèéñêèòå êíèãè “Ïóðàíè”, ÷åðïèì
ðàéîíèòå (îáõâàíàòè îò àâòîõòîííîòî “ãîòñêî” íàñåëåíèå) èíôîðìàöèÿ, ÷å òðàêèòå ñúçäàâàò øóìåðñêàòà è åãèïåòñ-
äî äíåøíà Áåëãèÿ è äà áúäå ïîñòàâåí îãðîìåí ñ ðàçïåðå- êàòà äðåâíà êóëòóðà. Ñåì, ñèíúò íà Íîé, ñå çàñåëâà íà þã
íè êðèëå íà ñãðàäà â öåíòúðà íà Áðþêñåë. Äíåñ íèå ãî îò Ñíåæíèòå ïëàíèíè è èìà äâàäåñåò è ïåò ñèíà, êîèòî
âèæäàìå äâóãëàâ è â ãåðáà íà Ðóñèÿ, êàêòî è â äíåøíèÿ çàñåëâà íà èçòîê. À íåãîâèÿò íàé-ìàëúê ñèí Çèåçè ñúçäàâà
ãåðá íà ÑÀÙ. È íàøèòå âîèíè äíåñ ïðåäè áèòêà ìèíàâàò áúëãàðñêè íàðîä è íàé-ãîëÿìàòà äðåâíà èìïåðèÿ â ñâåòà
âúâ âîèíñêè ñòðîé ïðåä Îðåëà. â 2750 ã. ïð. Õð., äîñòèãàùà íà þã - Èíäèéñêèÿ îêåàí, íà
Ñïîðåä àâòîðà Ðîáåð-Æàí Âèêòîð, êîéòî ñå ïîçîâàâà èçòîê äî ðåêà Èíä, íà ñåâåð äî Ñåâåðíèòå ìîðåòà, âåðîÿ-
íà êíèãàòà íà Åíîõ - Îðåëúò èçðàçÿâà ëåòÿùèÿ ÷îâåê (áîã, òíî è Òðàêèÿ (Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ) è ñå íàðè÷à “Öà-
àíãåë), êîéòî å ëåòÿë âèñîêî (÷ðåç ñúîòâåòíà òåõíèêà) è ðÿò íà ñâåòà” ïî ìíîãî ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò òàçè åïîõà.
ïëàâíî êàòî îðåë, èëþñòðèðàíî ÷ðåç ðèñóíêè îò èêîíè è Öàð Àäàì, ðîäîíà÷àëíèê íà Åíîõ, êîåòî ïðåâåäåíî îò òðà-
öúðêâè è äð. Äà íå çàáðàâÿìå è òîâà, ÷å ãåòèòå ñúçäàäîõà êèéñêè çíà÷è: “À” å îòðèöàíèå íà òðàêèéñêè, “äàì” å äîì,
è ãîëÿìàòà “õåòñêà” - “ãåòñêà” äúðæàâà â Ìàëà Àçèÿ è çà-
íåñîõà òàì ñâîÿòà äðåâíà òðàêèéñêà öèâèëèçàöèÿ îùå ïðå-
äè íàøàòà åðà. Äîêúäå ñà äîñòèãíàëè íåéíèòå ãðàíèöè íå
ñìå â ñúñòîÿíèå äà î÷åðòàåì.
Åäèí äðóã ñàêðàëåí îðíàìåíò å ðîìáúò. Êàêâî èçðàçÿ-
âà òîé? Íèå ãî âèæäàìå â æåíñêàòà ôèãóðêà îò Îðñîÿ -
òðè ïúòè ïîâòîðåí è ïîñòàâåí îòïðåä êàòî òÿñíà ïðåñòèë-
êà ñ òðè ÷åðòè÷êè â íåãî. Çà íàøå ó÷óäâàíå òîâà å ñúùèÿò
çíàê áåç âñÿêàêâà ðàçëèêà îò øóìåðñêàòà àçáóêà. È ñàìî
òîé ëè å?
Çíà÷èòåëåí áðîé îò çíàöèòå íà æåíñêàòà ôèãóðêà îò
Îðñîÿ îò II õèë. ïð. Õð. ñà è ïî áúëãàðñêèòå íàðîäíè øå-
âèöè è äî äíåñ. È íå ñàìî øóìåðñêè çíàöè íà êëèíîïèñ-
íîòî ïèñìî, íî áóêâè îò ïðàáúëãàðñêàòà àçáóêà. Ùî ñå
îòíàñÿ äî îðíàìåíòà ðîìá ñúùî ñëåäâà äà å ñàêðàëåí è
èçðàçÿâà ìîæå áè - ïëîäîðîäèå, “ñêàðàáåÿ” èëè “ñóðèÿ”
èëè “ïòèöà”. Íàðå÷åí å âúâ âúçãëàâíèöàòà íà êàïàíöèòå
îò Ïîïîâñêî (ñóðèéíà âúçãëàâíèöà), ñúñòîÿùà ñå îò äâà
ãîëåìè ðîìáà è â òÿõ ïî-ìàëêè â ðàçëè÷íè öâåòîâå è ñå
ïîñòàâÿ â ïîñòåëÿòà íà ìëàäîæåíöèòå. Ñúùàòà âúçãëàâ-
íèöà ñå íàìèðà è â ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, ïîñòàâåíà ïðè êîâ-
÷åãà íà Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà). Çàñåãà å óñòàíîâåíî,
÷å å áðàò íà êàí Îìóðòàã. Òîçè îðíàìåíò íàâÿðíî å ñ äðå-
âåí ïðîèçõîä è å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí ó íàñ. Íèå ãî âèæ-
äàìå ïðè Åãèïåòñêèÿ êàí îò II õèë. ïð. í.å. íà ïîñòåëêàòà
íà íåãîâèÿ ñòîë; íà îðåëà îò ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ; íà îðåëà îò Îðåëúò êåôàë ñ ëúâñêà ãëàâà è îïàøêà íà ðèáà îò ãð.
áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø; íà êîâ÷å- Ìàðè, Ñèðèÿ - ïðåäè Ñèðãîí - ïðåäè 1726 ã. ïð. Õð. Íàöè-
ãà íà êàí Êóáðàò; ïî íàøèòå èêîíè, öúðêâè è ìàíàñòèðè, â îíàëåí ìóçåé, Äàìàñê

366

ðîä, ïëåìå. Ñëåäîâàòåëíî Àäàì çíà÷è áåç äîì, áåç ðîä,ïî-
ðàäè êîåòî ñ îñíîâàíèå ìîæå äà ñå ïðèåìå õèïîòåçàòà íà
ôðåíñêèÿ àâòîð, ÷å Àäàì å ñúçäàäåí èí âèòðî. Ïî êíèãàòà
íà Åíîõ: “Àäàì å ïúðâèÿò ÷îâåê ñúçäàäåí îò ãîñïîäàðÿ íà
äóõîâåòå”. Ìàòóñàëåì, ñèíúò íà Åíîõ îòèâà ïðè Åíîõ çà
ñúâåò ïðè ðàæäàíåòî íà ñèíà ñè Ëàìåõ (áàùàòà íà
Íîé),òúé êàòî òîé íå å îò òÿõíàòà ðàñà - ñâåòúë å è ïðèëè-
÷à íà áîãîâåòå. Åíîõ ìó êàçâà, ÷å íÿêîè îò áîãîâåòå ñà ñå
ñâúðçàëè ñ æåíèòå íà ÷îâåöèòå è ÷å ñèíúò ìó å íåãîâ. Ñú-
ùîòî òðàäèöèîííî âÿðâàíå Äåâà Ìàðèÿ å äåâèöà, êîÿòî
ðàæäà Õðèñòîñ. À êàêâè ñà âÿðâàíèÿòà íà äðóãèòå èñëÿ-
ìèçèðàíè áúëãàðè - ìîæå áè òå äà íå ñå ðàçëè÷àâàò ìíîãî
îò òåçè íà êàçàëáàøèòå.
Íåêà ñåãà ñå çàíèìàåì ïî-ïîäðîáíî ñ ðàéîíà íà Ñâå-
ùàðè, Ðàçãðàäñêî è ïî-òî÷íî ñ òîçè íà òåêåòî “Äåìèð áà-
áà”. Îùå îò III õèë. ïð. Õð. òóê èìà ñåëèùíà ìîãèëà; ïðåç
II õèë. ïð. Õð. å äðåâíî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå è äðóãî èç-
ãðàäåíî âúâ âèä íà êðúã â ìåñòíîñòòà “Êàìåíåí ðèä” ñúñ
çàïàçåíè äî äíåñ îñíîâè, æåðòâåíè ÿìè, èçäúëáàíè â ñêà-
ëèòå, â êîèòî ñà õâúðëÿíè æèâè ïòèöè è íàé-âå÷å ïåòëè
êàòî êóðáàí. Èìà ðåäèöà äðåâíè ïðåäàíèÿ çà ìèñòåðèèòå,
êîèòî ñà èçâúðøâàíè â òåçè òðàêèéñêè ñâåòèëèùà è èçâúí
òÿõ. È äî äíåñ ïåòåëúò å ïî÷èòàí â ðàéîíà. Òóê ñå ïðàçíó-
âà “Ïåòëüîâäåí” ñúñ ñïåöèàëíè ðèòóàëíè ïðàêòèêè. Òîé å
ïîñòàâåí íà ñàìîñòîÿòåëíî ìÿñòî íàé-îòãîðå íà èêîíîñ-
òàñà â öúðêâàòà “Ñâ. Ãåîðãè” â ãð. Ðàçãðàä, ñòðîåíà â 1860
ã. Îñâåí òîâà â áëèçêèÿ ðàéîí äî ãð. Ðàçãðàä â Äîáðóäæà
ñå ñðåùà (ñå å íîñåë) æåíñêè íàðîäåí êîñòþì “Òðåáåíöè”
ñ øàïêà èëè çàáðàäêà âúâ ôîðìà íà ãðåáåí â ÷åðâåíî, ïðè-
ëè÷àùà íà ãðåáåíà íà ïåòåë.  íàðîäíèÿ êîñòþì â íÿêîè
ñåëà îò Âàðíåíñêî íà çàáðàäêàòà ñå ïîñòàâÿò ïåðà îò ïå-
òåë. Ìîæåì äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å Ãåòèòå ñà èçðàçÿ-
âàëè âðúçêàòà ìåæäó çåìíèÿ è íåáåñíèÿ ñâÿò ñúñ ñèìâîëà
îðåë. Òîâà ñâúðçâàíå ñ ëåòÿùèÿ ÷îâåê å áèëî ìîæå áè ïðå-
äèìíî çà àðèñòîêðàöèÿòà è æðåöèòå, äîêàòî íàðîäúò å èç-
ðàçÿâàë òîçè ñàêðàëåí ñèìâîë ñ ïåòåëà. Îðåëúò å áèë
õàðàêòåðåí ìîæå áè ïîâå÷å êàòî âîèíñêè, äúðæàâåí èëè
ïëåìåíåí çíàê. Òîé å ñëóæåë è çà çíàìå, çà ãåðá. Äî äíåñ
â òåçè ðàéîíè è â ðàéîíèòå íà Òðèáàëèòå, à ñèãóðíî è â
ìíîãî ïî-øèðîê àðåàë ïåòåëúò ñå êîëè íà Íîâà ãîäèíà.
Ñúùî òàêà ñ ïòèöèòå å ñâúðçàíà è íàé-ñòàðàòà Íîâà
ãîäèíà “Èãíàæäåí”, à è ìàñêèòå íà ÷àñò îò êóêåðèòå
ñà îò ïåðà íà ïòèöè. Òîâà ãîâîðè, ÷å ïåòåëúò å íàé-
äðåâíèÿò òðàêèéñêè êóðáàí â äàí çà áîãîâåòå è áîãà
ñëúíöå. Äðóãî äîêàçàòåëñòâî çà îðåëà è ëúâ-êåôàë, ñ îïàø-
êà íà ðèáà (èçðàçÿâàù âðúçêàòà ìåæäó çåìíèÿ, âîäíèÿ è
íåáåñíèÿ æèâîò), ñúçäàäåí â áëèçêà êîìïîçèöèÿ íà îðåëà
îò ãð. Ìàðè å òîçè îò àïëèêàöèÿ îò Ðàçãðàäñêî, âåðîÿò-
íî îò IV â. ïð. í. å. Íà òåêåòî, íàðå÷åíî “Òåêå Äåìèð
áàáà”, ñå íàìèðàò èçâîðèòå “Ïåòòå ïðúñòà” è ñðåùó òÿõ
åäíè îãðîìíè, âèñîêè ñêàëè êàòî òåçè â Ìàäàðà. Ðàéîíúò
å áèë ñâåùåíî ìÿñòî è ïðåç ðèìñêàòà åïîõà, ñâåùåíà è
ëåêîâèòà ñå ñìÿòà è âîäàòà íà èçâîðèòå è äî äíåñ, êîÿòî å
ðÿäêîñò çà òîçè ðàéîí.
Òóê â òîâà äðåâíî ñâåùåíî ìÿñòî ñ äðåâíè îðôè÷åñêè
òðàäèöèè êàí Îìóðòàã ñúãðàæäà ìàíàñòèð. Íà ñðåäàòà ìåæ-
äó öàðñêèÿ äâîðåö íà Äóíàâà è Ìóìæèëàíñêàòà (Ñâåùàðñ-
êàòà ìîãèëà) òîé ñúãðàæäà è âåëèêîëåïíàòà “Òóìáà”. Òîâà
å çàïèñàíî íà êîëîíàòà íà Îìóðòàã, ïðåíåñåíà â öúðêâàòà
“Ñâ. ×åòèðèäåñåò ìú÷åíèöè” â ãð. Âåëèêî Òúðíîâî. “Òóì-
áà” íà ñòàðîáúëãàðñêè å ãðîá, ìîãèëà, à ìîæå áè è ãðîáíè-
öà. “Òîìá” íà ôðåíñêè å ãðîá èëè íàäãðîáíà ïëî÷à. Ãîëå-
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáðÿäåí êîëåäåí õëÿá ñ Îáðî÷èùå, Äîáðè÷êî
ìèÿò áúëãàðñêè àðõåîëîã îò ÷åøêè ïðîèçõîä Êàðåë Øêîð-
ïèë (êîéòî ðàáîòè â ãð. Âàðíà) ïèøå â èçäàíèå “Áúëãàðñêà
èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà” â 1929 ã., ÷å: “Ãðîáíèöàòà íà “Äå-
ìèð áàáà òåêå” å ñúñ ñòàðè îñíîâè è âåðîÿòíî òîâà å ãðîá-
íèöàòà íà öàð Îìóðòàã.”
Ðàéîíúò îêîëî Òåêåòî è ìàíàñòèðà å îãðàäåí (ïî âèñî-
êèòå áàèðè) ñ òðè áúëãàðñêè êðåïîñòè. Íÿêîè îò òÿõ ïðå-
äè ñà áèëè òðàêèéñêè, à ñëåä òîâà è âèçàíòèéñêè. Â ïîä-
íîæèåòî èì ïðîòè÷à ðåêà ×åðíîäëàíèöà ñåãà íàðå÷åíà
Êðàïèíåö. Òóê å è òðàêèéñêèÿ ãðàä âåðîÿòíî Õåëèóñ. Â
ãðàä Õåëèóñ å èìàëî ñâåòèëèùå íà áîã Õåðìåñ. Ñïîðåä
Õåðîäîò òðàêèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ å ïî÷èòàëà áîã Õåð-
ìåñ êàòî ñâîé ïðàðîäèòåë. Õåðìåñ ñå ñìÿòà, ÷å å îò ãðàä
Õàðàì. Íà íåãî èìà ïîñâåòåíî íàèìåíîâàíèå íà ñúçâåç-
äèå. Â òîçè ãðàä Õåëèóñ ñà ñå äîáèâàëè öâåòíè ìåòàëè è
æåëÿçî. Ìîæå áè çàòîâà ïîãðåáàíèòå öàðå ãåòñêèÿò öàð
Äðîìèõåò â áëèçêàòà Ñâåùàðñêà ìîãèëà, ïîáåäèë ïðè ïúð-
âàòà áèòêà Ëèçèìàõ è áúëãàðñêèÿò öàð Îìóðòàã ñà íàðå-
÷åíè “Äåìèð áàáà” - “Æåëåçíèÿ áàùà” è ñà äàëè èìåòî íà
òåêåòî. Â Ñâåùàðñêèÿ ðàéîí èìà ìíîãî òðàêèéñêè ìîãè-
ëè, êîèòî ÷ðåç ðàçïîëîæåíèåòî ñè èçðàçÿâàò ñúçâåçäèå
“Ïëåÿäè” è äðóãè. Íÿêîè îò òåçè ìîãèëè ñà è ñ ïðàáúë-
ãàðñêè ïîãðåáåíèÿ. Îñâåí òîâà â ðàéîíà íà Ñâåùàðè å èìà-
ëî è çíà÷èòåëåí áðîé ãîëåìè èìåíèÿ, íàðå÷åíè “Áåéñêè”
è îòòóê - “Áåéñêàòà ðàâíèíà”, êàêòî å è â Ñåâëèåâñêàòà
êîòëîâèíà. Ñïîðåä ïðîô. Ï. Äîáðåâ òèòëàòà “áåé” å ïðà-
áúëãàðñêà äâîðöîâà òèòëà. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ðà-
éîíúò å çàñåëåí îò Êàçàëáàøè. Òå íå äðóæàò ñ òóðöèòå
è íå ñå æåíÿò çà òóðöè, à çà áúëãàðè. Îñâåí òÿõ â
Äîáðóäæà â ïî-êúñíî âðåìå ñà çàñåëåíè è ìíîãî êàçàöè
îò Ðóñèÿ. Òåçè êàçàëáàøè ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíè ñòà-
ðîáúëãàðñêè âîèíè (áîãàòóðè, áàõàòóðè) è îò ÕVIII â.
íàðå÷åíè ïî èìåòî íà ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãà-
ðèÿ ãð. Êàçàí êàçàöè èëè áàøêàçàöè, êîèòî ñà áèëè
íàé-äîáðèòå öàðñêè åëèòíè áúëãàðñêè âîéñêè âúâ Âå-
ëèêà Áúëãàðèÿ. Òÿõ ãè íàìèðàìå ïðè íàé-ñòðàòåãè÷åñêè-
òå ìåñòà íà äúðæàâàòà - âàæíè ïðîõîäè, ðóäíèöè (Ïåðïå-
ðèêîí - ïðè çëàòíèòå ðóäíèöè), ïî ãðàíèöèòå, â ñòîëèöàòà
è äð. Â Ñåâëèåâñêèÿ ðàéîí ïðè êðåïîñòèòå ñà çàñåëåíè
ñåëèùà è íàèìåíîâàíèÿ íà ìåñòíîñòè ñúñ ñúùèòå èìåíà,
êàêâèòî ñà òóê â Ñâåùàðñêèÿ ðàéîí: Áàëàáàíîâî, Áàëà-
äæà, Ðàéíèíî, ð. Êàíà, Òóòðàêàí è äðóãè ñòàðîáúëãàð-
ñêè äâîðöîâè òèòëè è èìåíà. Áëèçî äî Ñâåùàðè ñå íàìè-
ðàò è ìíîãî ïðàáúëãàðñêè ïîãðåáåíèÿ âúâ âèñîêè äåëâè
(êþïîâå, óðíè) è îòäîëó ïåïåë, ïîäîáíî íà ïîãðåáåíèåòî
367
 ÀÂÈÒÎÕÎË
íà êàí Êóáðàò â ñ. Ìàëà Ïåðåø÷åïèíà, Óêðàéíà è òîâà íà
Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà) íà Ðÿõîâñêîòî òåêå, Ñåâëèåâñ-
êî. Ñúùîòî å è â ìîãèëàòà - ïîãðåáåíèå íà Áîèë ïðè ñå-
ëèùåòî ïðè íàáëþäàòåëíàòà êðåïîñò íà òåêåòî â ñ.Êîð-
ìÿíñêî. Òîâà å ïðè÷èíàòà Ñâåùàðñêèÿò è Ñåâëèåâñêèÿò
ðàéîí âçàèìíî äà ñè âëèÿÿò. Â ãð. Àïðèëöè öÿë êâàðòàë ñå
íàðè÷à - Áàëàáàíè. Òóê å Òðîÿíñêèÿò ïðåçáàëêàíñêè ïúò.
Ïðåç 1530 ã. Äàóä ïàøà ðàçðóøàâà ìàíàñòèðà, òúé êà-
òî ïîëó÷àâà â äàðåíèå òîçè ðàéîí. Ñëåä âðåìå èçîñòàâÿ
ðàéîíà, çàðàäè òîâà, ÷å ñå ñëó÷âàò ìíîãî íåùàñòèÿ íà äî-
áèòúêà ìó. Òîãàâà Õàñàí Ïåõëèâàí - Êàçàëáàø, ñ ìàéêà
áúëãàðêà îò ñ. Ï÷åëèíî âúçñòàíîâÿâà ìàíàñòèðà è ãðîá-
íèöàòà íà “Äåìèð áàáà” îêîëî 1580 - 1590 ã. Ñìÿòà ñå
ïî ïðåäàíèå, ÷å Õàñàí Ïåõëèâàí å ïîãðåáàí â òàçè âúç-
ñòàíîâåíà ãðîáíèöà, íî íàó÷íî òîâà íå å ïîòâúðäåíî.
Ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à ãðîáíèöàòà íà “Äåìèð áà-
áà” èëè “Òþðáå”. Âòîðè ïúò ìàíàñòèðúò å ðàçðóøåí,
âåðîÿòíî è ãðîáíèöàòà îò ñóëòàí Ìàõìóä â 1826 ã. è
âúçñòàíîâåí â 1861ã. îò Êàçàëáàøêèòå ñåëà îò Òóò-
ðàêàíñêî è Èñïåðèõñêî. Òîãàâà ìàíàñòèðúò å ïîëó÷èë
è çåìèòå ñè. Ñëåä òîâà ïîñòåïåííî ñå ñàìîðàçðóøàâà,
ñ èçêëþ÷åíèå íà ãðîáíèöàòà. ßâíî òåêåòî å áèëî äðåâ-
íî ãåòñêî (òðàêèéñêî) ñâåòèëèùå è ñëåä òîâà áúëãàð-
ñêî ñúñ ñìåñâàíå íà Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâîòî è îò
ÕVI â. ñ íÿêîè ñèìâîëè è íà ìþñþëìàíñòâîòî. Â àðõè-
òåêòóðíî îòíîøåíèå çàñåãà ãðîáíèöàòà å êàìåííà, ñëåä
âõîäà - ÷åòèðèúãúëíî ïðåääâåðèå - ïîêðèòî ñ ëàìàðè-
Ãðåáåíñêè æåíñêè íàðîäåí êîñòþì îò XIX. âåê, Ñåâå-
ðîçàïàäíà Äîáðóäæà, êðàé Äóíàâà - Ñèëèñòðåíñêî
* Àðèàí, èìàëî å ñèíêðåòèçúì ìåæäó õðèñòèÿíñòâî è òàíãðèçúì. – Áåë. ðåä.
368
íà âúâ ôîðìà íà ïèðàìèäà. È òóê ñâúðçâàíåòî ìó ñ
ïîãðåáàëíèÿ ñèìâîë “ïîêðèâ - ïèðàìèäà”. Òóê ñòàâà âúï-
ðîñ çà äðåâíè ïîãðåáàëíè òðàäèöèè, êîèòî ñà ñå çàïàçèëè
ó íàñ è äî äíåñ. ×åòèðèúãúëíîòî ïîìåùåíèå íàïîìíÿ ïðà-
áúëãàðñêèòå ïèðàìèäàëíè ñâåòèëèùà. Ñëåäâàùîòî ïîìå-
ùåíèå å âúâ âèä íà ðîòîíäà ñúñ ñåäåì úãúëà “ðîòîíäà” -
áîãà ñëúíöå Ðà. ×èñëîòî ñåäåì å ÷èñëîòî íà ïðàáúëãàðñ-
êàòà äèíàñòèÿ. Âèæäàìå ãî íà ðîçåòàòà íà Îìóðòàã ñ èç-
ïèñàíèòå ñåäåì îòêðèòè ïëàíåòè. Ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìå-
ðó ñå èçîáðàçÿâà ñúñ ñåäåìåòàæíà ïèðàìèäà. Ñëåäîâàòåë-
íî òóê ñòàâà âúïðîñ çà ñèìâîëè íà öàðñêàòà ïðàáúëãàðñêà
äèíàñòèÿ. Ïîêðèâúò íà òîâà ïîìåùåíèå å ñ êðúãúë êóïîë
íÿêîãà ñ ïîëóìåñåö (âåðîÿòíî ñëîæåí ïî-êúñíî è êðúñòî-
âå ïî íåãî ñ êðúã ïî ñðåäàòà - áîãà ñëúíöå). Íà âúíøíàòà
èçòî÷íà ñòåíà å èçäúëáàí ðåëåô “Ñâ. Ãåîðãè”. Ïîëóìåñå-
öúò ñ êðúñòîâåòå è ðåëåôúò “Ñâ. Ãåîðãè” ñåãà ñà ïðåìàõ-
íàòè. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å Îìóðòàã å áèë õðèñòè-
ÿíèí*. Çà òîâà ãîâîðè íåãîâèÿò æåçúë, êîéòî çàâúðøâà ñ
êðúñò. Òóê ÿñíî ñå âèæäà (â àðõèòåêòóðàòà è ñèìâîëèòå,
âëîæåíè â íåÿ) çà ñìåñâàíå íà Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâî-
òî è âëîæåíèòå áúëãàðñêè öàðñêè äèíàñòè÷åñêè çíàöè. Âõî-
äúò íà ãðîáíèöàòà å îò ñåâåðîèçòîê. Äî íåãî èìà åäèí îã-
ðîìåí êàìúê îêîëî 1ì íà 2ì. Áúëãàðèòå, à ñúùî è òðà-
êèòå ñà îáîæàâàëè ãîëåìèòå êàìúíè è ñêàëè. Îãðî-
ìåí êàìúê èìà è â Ìàäàðà. Òîâà ñà ñâåùåíèòå ãîðè íà
áîãîâåòå è îáîæåñòâåíèòå öàðå íà òðàêèòå. Èçëîæå-
íîòî äîòóê îòðàçÿâà ñåãàøíîòî ñúñòîÿíèå íà àðõè-
òåêòóðàòà, íàðå÷åíà ãðîáíèöà íà “Äåìèð áàáà”, êîÿ-
òî ìîæå áè íå èçðàçÿâà ïúðâîíà÷àëíèÿ è âèä, òúé
êàòî å ðàçðóøàâàíà íÿêîëêî ïúòè. Èçõîæäàéêè îò ãðà-
ôèêàòà íà Ô. Êàíèö îò 1874 ã. - êâàäðàòíîòî ïîìåùåíèå ñ
ïèðàìèäàëíèÿ ïîêðèâ è äðóãîòî ñ êðúãëèÿ êóïîë ñà äâå
îòäåëíè â áëèçîñò ñãðàäè. Ñúùîòî ìîæå äà ñå óñòàíîâè
îò ñíèìêè îò ïî-êúñíî âðåìå, êàêòî è îò ðèñóíêàòà ïî ñïî-
ìåíè çà ìàíàñòèðà. Èçõîæäàéêè îò òîâà, ìîæåì äà èçêà-
æåì õèïîòåçàòà, ÷å ãðîáíèöàòà íà Îìóðòàã ïîñî÷åíà îò
Ê. Øêîðïèë å êâàäðàòíàòà ñãðàäà (ìàëêà ïî ðàçìåðè), êî-
ÿòî ïî ôîðìà å íà ïðàáúëãàðñêî ñâåòèëèùå è ñ ïîãðåáàë-
íèÿ çíàê - ïîêðèâ “ïèðàìèäà”. Òÿ ìíîãî ïðèëè÷à íà ïðà-
áúëãàðñêèòå êâàäðàòíè ñâåòèëèùà. Äðóãàòà ñãðàäà âåðî-
ÿòíî å áèëà öúðêâà êúì ìàíàñòèðà, ñòðîåíà îò êàí Îìóð-
òàã, è ìîæå áè å áèëà êâàäðàòíà. Ñåãàøíàòà å ðîòîíäà
ñúñ ñåäåì úãúëà (ïîäîáíî íà ðîçàòà íà Îìóðòàã ñúñ ñå-
äåìòå îòêðèòè ïëàíåòè). Ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ïîñòðîå-
íàòà öúðêâà íà Îìóðòàã íå å âúçñòàíîâåíà òî÷íî ïî îðè-
ãèíàëà. Ñåãàøíîòî ïîìåùåíèå å êàçàëáàøêà ãðîáíèöà ñúñ
ñåäåì úãúëà - (äðåâíè ïðàáúëãàðñêè ñàêðàëíè è äèíàñòè-
÷åñêè çíàöè), à îðèãèíàëíàòà ãðîáíèöà íà Îìóðòàã å ðàç-
ðóøåíà. Ïðåäñòîè àðõåîëîçèòå äà èçÿñíÿâàò è ñ íàó÷íè
äàííè äà äîêàçâàò èçêàçàíàòà õèïîòåçà. Îñâåí òîâà ïî
òðàäèöèÿ áúëãàðñêèòå öàðå íå ñà ïîãðåáâàíè â ñâåòè-
ëèùà è öúðêâè. Çà ðàçëèêà îò êàòîëè÷åñêèòå öàðåòå
îò Âåëèêî Òúðíîâî ñà ïîãðåáàíè îêîëî öúðêâàòà “Ñâ.
×åòèðèäåñåò ìú÷åíèöè”, à öàð Áîðèñ III ïðè öúðêâàòà
íà Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð. Ìîæåì äà èçõîæäàìå îò öúðêâà-
òà “Ñâ. Ãåîðãè”, ãð. Ñîôèÿ, êîÿòî å ðîòîíäà îò IV â. í. å. è
ðîòîíäàòà â ãð. Ñîëóí. Îñâåí òîâà ðîòîíäà èìà è â “Çëàò-
íàòà öúðêâà” â ãð. Ïðåñëàâ îò ïî-êúñíà åïîõà. Òâúðäå áëèç-
êà ïî êîíöåïöèÿ ñ òàçè íà “Äåìèð áàáà”, ñàìî ÷å òóê ðî-
òîíäàòà å ñ äâàíàäåñåò êîëîíè, ñâúðçàíè ñ 12-öèêëîâèÿ
êàëåíäàð íà ïðàáúëãàðèòå.

Îñâåí ìíåíèåòî íà Êàðåë Øêîðïèë, ÷å ãðîáíèöàòà å
íà öàð Îìóðòàã è èçëîæåíèòå ïî-ãîðå äîêàçàòåëñòâà, òðÿá-
âà äà ñå âçåìå ïðåäâèä è íàçâàíèåòî íà âîäåíàòà êíèãà íà
ìàíàñòèðà “Âèëÿåòèìå”, êîåòî ïðèêëþ÷âà äî 1926 ã. Òÿ
îáõâàùà ëåãåíäè çà öàð Èâàí Øèøìàí, çà Äåìèð áàáà,
Êðàëè Ìàðêî è äð.)q ïðåäàíèÿ îò ðàéîíà, èñòîðèÿ íà ìà-
íàñòèðà è äð. Ñúùîòî ñå íàðè÷à è Âèëàåòèìå íà “Äåìèð
áàáà - Ñóëòàí”, êîåòî ïðåâåäåíî îçíà÷àâà “Ðàéîí, æåëå-
çåí áàùà - öàð”. Öàð - òîâà å òèòëàòà íà æåëåçíèÿ áàùà.
Ñúùîòî å è ïîëîæåíèåòî ñ öàðñêàòà òèòëà íà Ãààçè áàáà
(ïî ïðåäàíèÿ è íàó÷íè äàííè - áðàò íà êàí Îìóðòàã). “Áà-
ëàáàí áàáà” å íåãîâàòà äâîðöîâà òèòëà, ïîãðåáàí íà “Òå-
êåòî” â ñ. Ðÿõîâöèòå â Ñåâëèåâñêàòà êîòëîâèíà. Òðÿáâà äà
ñå èçõîæäà è îò òîâà, ÷å íà Òåêåòàòà (ñâåùåíèòå ãîðè) ñà
ïîãðåáâàíè ïðåäèìíî öàðå è æðåöè.
Òåêåòî â Ñâåùàðè - òîâà äðåâíî ãåòñêî ñâåùåíî ìÿñ-
òî, ñ òðàêèéñêî íàçâàíèå “Òåêå” è ïî-êúñíî “Äåìèð áàáà”
ñ ðÿäêîñò çà ðàéîíà èçâîðíà âîäà, êîÿòî è äî äíåñ ñå ñ÷è-
òà çà “Ñâåùåíà” îò II õèë. ïð. Õð., à ìîæå áè è ïî-ðàíî
áåç ïðåêúñâàíå äîñåãà ñå ïîñåùàâà. Òóê íà ïðàçíèêà íà
ìàíàñòèðà “Ñâ. Ãåîðãè” íà Ãåðãüîâäåí ñå êîëè êóðáàí è ñå
ñòè÷àò ìíîãî õîðà - áúëãàðè è êàçàëáàøè (ìíîãî ðÿäêî â
ìèíàëîòî îðòîäîêñàëíè ìîõàìåäàíè) çà èçìîëâàíå çäðà-
âå, ïëîäîðîäèå è ùàñòèå. Ìíîãî îò òÿõ âðúçâàò êîíöè è
ëåíòè îò äðåõè çà çäðàâå ïî õðàñòèòå êðàé ïúòåêàòà êúì
ãðîáíèöàòà. Ïî òàçè ïúòåêà àðõåîëîçèòå ñà íàìåðèëè
êðúñò. Õðèñòèÿíñêèÿò ìàíàñòèð ñåãà íå ñúùåñòâóâà. Êàê-
òî è ïîñëåäíîòî ïîìåùåíèå îò íåãî, ïðåäíàçíà÷åíî çà
ãîñòè, íàðå÷åíî “Èìàíå”. Òî å ïðåäñòàâëÿâàëî ïî àðõè-
òåêòóðà è ñ îãðîìíà çàëà ñ äúðâåíà êîíñòðóêöèÿ ñ äâàíà-
äåñåò úãúëà (ñèìâîëèçèðàùè âåðîÿòíî 12-öèêëîâèÿ ïðà-
áúëãàðñêè êàëåíäàð) - ñ îãðîìíî ñëúíöå â öåíòúðà íà
òàâàíà. Âñè÷êî òîâà ðàáîòåíî îò òðåâíåíñêè ìàéñòîðè
ñëåä 1860 ã. Ïîåòî å çàäúëæåíèå îò Ðàçãðàäñêàòà îáùè-
íà äà âúñòàíîâè “Èìàðåòî”. Íà Òåêåòî å èìàëî è äðóãî
ïî-ìàëêî “Èìàðíå” , êîåòî ïî-êúñíî ñòàâà äæàìèÿ áåç
ìèíàðå, êîåòî â ïîñëåäñòâèå å äîèçãðàäåíî. Ãðîáíèöàòà
ñå å îáñëóæâàëà äîáðîâîëíî îò ïî÷èòàòåëè, êàêòî òîâà
íà Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà). Ìàíàñòèðúò ñå å ïîääúð-
æàë îò äàðåíèÿ íà ïîêëîííèöè êàçàëáàøè è â ïî-êúñíî
âðåìå îò ïîìîõàìåäàí÷åíè. Ïî ïðåäàíèÿ ñå ãîâîðè çà
ó÷åíèåòî íà èçâåñòíèÿ êàçàëáàø Áåäðåäèí - 1416 ã., êîé-
òî ïîâåæäà 300-õèëÿäíà àðìèÿ îò áúëãàðè, òóðöè, êàçàë-
áàøè ñðåùó Ñóëòàíà. Òîãàâà ñòîëèöà å ãð. Îäðèí. Ðàç-
áèò, è äâå ãîäèíè âîäè ïàðòèçàíñêà âîéíà â “Äåëè îðìà-
íà”. Îáåñåí â Ñåðåñ, òÿëîòî ìó èç÷åçâà è å ïîãðåáàíî â
Ðàçãðàäñêî. Íàçâàíèåòî “Äåëè îðìàí” å áúëãàðñêî. Ìà-
ñîâîòî ïîìîõàìåäàí÷âàíå íà ðàéîíà å ñòàíàëî â 1515 ã. â
Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ îò ñóëòàí Ñåëèì I (Ñâèðåïèÿ).
Ìíîãî îò èìåíàòà íà ñåëèùàòà è îñîáåíî íà òîïîíèìèÿ-
òà ñà îò òðàêèéñêè, ïðàáúëãàðñêè è áúëãàðñêè ïðîèçõîä
è ïî-êúñíî ñòàâàò òóðñêè. Â òåçè ðàéîíè èìà çàñåëåíè è
åíè÷àðè. Çàòîâà ñà íåîáõîäèìè ðå÷íèöè íà òðàêèéñêè è
ïðàáúëãàðñêè åçèê çà äà ìîæåì äà èçÿñíèì åçèêà è òî-
ïîíèìèÿòà íà òåçè ðàéîíè.
Ãðîáíèöàòà è ìàíàñòèðúò ñà ðàçðóøàâàíè íÿêîëêî ïú-
òè. Åäâà â 1861 ã. ñóëòàí Àáäóë Àçèñ âúçâðúùà ïðàâàòà íà
Òåêåòî êàòî ñâåùåíà îáèòåë. Çà ãðîáíèöàòà ñà ñå ãðèæåëè
ïî÷èòàòåëèòå îò êàçàëáàøêîòî íàñåëåíèå. Ïîêëîííèöè-
òå áåç ðàçëèêà íà âÿðà è íàðîäíîñò ñà ïîñðåùàíè, íàõðàí-
âàíè è èçïðàùàíè, ïèøå èñòîðèêúò Àíàíè ßâàøåâ. Äíåñ
òàçè ãðîáíèöà íà Äåìèð áàáà è Ñâåùàðñêàòà òðàêèéñêà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãðîáíèöà ñå îáñëóæâàò îò åêñêóðçîâîäè ñ íåîáõîäèìèòå
íàó÷íè áåñåäè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Ðàçãðàäñêèÿ èñòî-
ðè÷åñêè ìóçåé.
Òóê ìîæåì äà ïîñòàâèì âúïðîñà çà êàçàëáàøèòå è
òåõíèòå âÿðâàíèÿ è èçêàæåì ñëåäíàòà õèïîòåçà. Ïî
ôîðìà òå ìîãàò äà ñå çîâàò ìþñþëìàíè, à ïî ñúäúð-
æàíèå òå ñà ñòàðîáúëãàðñêè âîèíè (è òåõíèòå ñåìåéñ-
òâà), êîèòî ñå æåíÿò è çà áúëãàðè õðèñòèÿíè. Ïî
ñúäúðæàíèå òå ñìåñâàò äðåâíè òðàêèéñêè âÿðâàíèÿ,
Òàíãðèçúì è Õðèñòèÿíñòâî. Òîâà ñà ãåòè, òðèáàëè, ïðà-
áúëãàðè è îáùî íàðå÷åíè áúëãàðè. Ïðîô. À. Àøíÿêè îò
Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïèøå: “ Áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå ñúñ-
òîè îò ïëåìåíà - øóìåðè, ìèçîãåòè, (ìèçè, ãåòè) óãðè, ñà-
êè è äð.” Âìåñòî äà òúðñèì äàëè òå ñà øèèòè è äà ãè ïðè-
êà÷èìå êúì òîâà èëè îíîâà ìþñþëìàíñêî ó÷åíèå íàé-ïðà-
âèëíî å äà ãè íàðå÷åì ñòàðîâåðöè, òàêà êàêòî ãè íàçîâà-
âàò â èçäàíèåòî íà Åòíîãðàôñêèÿ èíñòèòóò íà ÁÀÍ çà ïðî-
ó÷âàíå íà Äîáðóäæà. Òîâà ñà íàé-âå÷å ïðàáúëãàðñêè âîè-
íè è òåõíèòå ñåìåéñòâà îáðàçóâàëè ñåëèùà ïðè âàæíè
ñòðàòåãè÷åñêè ìåñòà. Çàâîåâàòåëÿò ãè ïîêîðÿâà ôèçè÷åñ-
êè, íî íå è äóõîâíî. Òå çàïàçâàò ñâîèòå ñàêðàëíè âÿðâà-
íèÿ çà äà íè ãè ïðåäàäàò äíåñ è äà íè êàæàò êîè ñà è ÷å
òîâà ñà íàøè êðúâíè áðàòÿ. Íå ìîæåì äà ãè íàðè÷àìå øè-
èòè, à òðÿáâà äà ãè íàðè÷àìå ñòàðîâåðöè èëè íàøè áúë-
ãàðñêè ìþñþëìàíè, ñìåñèëè Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâî-
òî, à Èñëÿìúò îñòàâà ïðåäèìíî ôîðìàëíàòà ñòðàíà. Äà-
æå è íàçâàíèåòî “Ðàìàäàí” ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè å
îòäàâàíå äàí çà Ðà - áîãà ñëúíöå è Ìà - ìàéêàòà-áîãè-
íÿ íà õîðàòà ïî øóìåðñêè). Ñëåäîâàòåëíî íàé-òâúð-
äèòå êðåïèòåëè íà áúëãàðùèíàòà ñà òåçè äðåâíè ïðà-
áúëãàðñêè âîèíè. Ñâèêíàëè äà ÿ áðàíÿò ñ êðúâ è ìå÷ è äà
äàâàò æèâîòà ñè çà Áúëãàðèÿ. Ñëåäîâàòåëíî îò òåçè ðàéî-
íè îêîëî Ïëèñêà è Ïðåñëàâ èçëåçå Áåäðåäèí - îêîëî 1416
ã., è Ïàçâàíòîãëó îò Âèäèí, ñ ÷èñòî áúëãàðñêè èìåíà è
ïîâåäîõà íàðîäà ñ ãîëÿìà àðìèÿ îò áúëãàðè, òóðöè è äð. â
òîçè ðàíåí ïåðèîä ñðåùó òóðñêèÿ ïîðîáèòåë.
 êíèãàòà íà Åíîõ (íåçàâèñèìî, ÷å îò íÿêîëêî íåãîâè
êíèãè å îñòàíàëà åäíà è òî àïîêðèô) ñå äîáèðàìå äî ìíî-
ãî ñâåäåíèÿ çà áèòà íà òîãàâàøíèòå íàðîäè, âÿðâàíèÿòà,
áîãîâåòå, àíãåëèòå ïðèñúñòâèåòî íà õîðà ñ âèñîêà öèâè-
ëèçàöèÿ äîøëè îò Êîñìîñà èëè îò ïîòîïåíàòà Àòëàíòè-
äà. Íà îñíîâàòà íà òåçè êíèãè è ìîæå áè íà èç÷åçíàëèòå
äðóãè, ñà ñúçäàäåíè ñëåäâàùèòå ðåëèãèè. Êíèãàòà èìà
ìíîãî ïðîìåíè ïîëó÷åíè ïðåç åïîõèòå. Ïî ïðåäàíèå äîñ-
òèãíàëî äî íàñ - åãèïåòñêèòå æðåöè ñà êàçâàëè: “Àòëàíòè-
òå çíàåõà ìíîãî, íèå ñìå äåöàòà íà òàçè çåìÿ.” Íî â òàçè
äúëáîêà äðåâíîñò, ñúãëàñíî êíèãàòà íà Åíîõ òåçè õîðà (áî-
ãîâå), 200 íà áðîé, êîèòî ñà æèâåëè îêîëî 1000 ãîäèíè ñ
âèñîêà öèâèëèçàöèÿ ñà èìàëè ìîæå áè ìèñèÿ ÷ðåç èí âèòðî
äà ñúçäàäàò õîðà ñ èíòåëåêò êàòî òåõíèÿ - âèñîêîêóëòóð-
íè õîðà è äà ïðîìåíÿò áèîëîãè÷íî ÷îâåêà îò åíåîëèòíàòà
åïîõà. Òóê ôðåíñêèÿò àâòîð - Ðîáåð-Æàí Âèêòîð èçêàçâà-
ìå åäíà õèïîòåçà çà êîÿòî òðÿáâà äà ñå òúðñÿò îùå äîêà-
çàòåëñòâà. Òàçè ìèñèÿ ñå ïðîâàëÿ (íî ìîæå áè íå öÿëîñò-
íî), çàùîòî öàðÿò Àäàì å ñúçäàäåí èí âèòðî, à Åâà å ñúç-
äàäåíà îò íåãîâîòî ðåáðî - èëè ïàê èí âèòðî) äîêàòî äðó-
ãè áîãîâå îò Ìèñèÿòà ñå ñâúðçâàò êðúâíî ñ æåíè îò ìåñò-
íèòå æèòåëè. Ñïîðåä êíèãàòà íà Åíîõ è Áèáëèÿòà òå êðúâ-
íî ñúçäàâàò ïëîä. Âçåìàò îò çàáðàíåíèÿ ïëîä êàòî ñå ñâúð-
çâàò ñ æåíèòå îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. “Ãîðêî Âàì, çàêîí-
íèöè, ãäåòî âçåõòå êëþ÷à íà ïîçíàíèåòî: ñàìè íå âëÿçîõ-
òå è íà âëèçàùèòå ïîïðå÷èõòå” (Åíîõ è Áèáëèÿòà). Êàñàå
369
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñå çà öàðåòå è áîãîâåòå, íà- èçðàçÿâà ëåòÿùèÿ ÷îâåê ñ êðèëà
ðóøèëè èäåÿòà çà Ìèñèÿòà èëè ñ àïàðàòóðà è â ëåòåíåòî ñå
íà áîãîâåòå. Áîãîâåòå ñòà- ïîëó÷àâà êðúñòîâèäíà ôîðìà.
âàò îáèêíîâåíî öàðå. Êîë- Òîâà å îòðàçåíî â èêîíè è äðåâ-
êî âðåìå ñå å âîäèëà òàçè íè åãèïåòñêè ðèñóíêè. Áîãèíÿòà
áèòêà íå ìîæå äà ñå îïðå- - ìàéêà ïî åãèïåòñêè ðèñóíêè ÿ
äåëè Êîãà è Êúäå? Îò êíè- âèæäàìå ñ îãðîìíè êðèëå. Áîãè-
ãàòà íà Åíîõ ñå ðàçáèðà, ÷å íÿòà, êîÿòî íîñè âåíåöà íà ïî-
òåçè áîãîâå (àíãåëè) ñà ïðà- áåäèòåëÿ îò Äóâàíëè, Ïëîâäèâ-
òåíè êàòî áäèòåëè. Ìîæå áè ñêî å ñ êðèëå (V â. ïð. Õð.)
òÿõíàòà ìèñèÿ äà å èìàëà è Ìîãàò äà ñå èçðàçÿâàò ðàç-
äðóãè öåëè. Äà îñòàâÿò òåçè ëè÷íè ìíåíèÿ îòíîñíî êíèãàòà
ïúðâîáèòíè õîðà äà ñå ðàç- íà Åíîõ (åäíà îò ïúðâèòå êíèãè
âèâàò ñàìîñòîÿòåëíî, íî â ñâåòà îò V-IV õèë. ïð. Õð.). Íå-
áàâíî, è ñàìè äà ñúçäàâàò îáõîäèìî å íàøèòå ó÷åíè äà ñå
íàóêà. Òå ìîæå áè â òÿõíîòî çàïîçíàÿò è äà ÿ ðàçãëåäàò ïî-îá-
ðàçâèòèå äà ñúçäàäàò ãîëå- ñòîéíî, èçõîæäàéêè îò íèâîòî íà
ìè öåííîñòè â ïîñîêà êúì ñúâðåìåííèòå íàó÷íè äîñòèæå-
äîáðîòî è âçàèìíîòî óâàæå- íèÿ. Èñêàìå äà èçêàæåì ìíåíèå,
íèå êúì ÷îâåêà. Äà ñúçäàäàò ÷å ÿâíî ñëåä òîçè ïîòîï ÷àñò îò
íîâè íàó÷íè è äóõîâíè äîñ- Ìóìèÿ (èç Êíèãà íà ìúðòâèòå), îêîëî 1300 ã. ïðè. Õð. - ðèòóàë òðàêèéñêèòå ïëåìåíà îêîëî ×åð-
òèæåíèÿ ñ âñåëåíñêà öåí- “îòâàðÿíå íà óñòàòà” íî ìîðå, à ìîæå è ïîêðàé íÿêîè
íîñò. Àêî èì ñå ïðåäàäàò îò ãîëåìèòå ðåêè íà Òðàêèÿ ñå
íàãîòîâî äîñòèæåíèÿòà, çàðàäè òÿõíîòî íèçêî, íåî- ðàçñåëâàò â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò. Ñåì, ñèíúò íà Íîé
ëèòíî ðàçâèòèå, òå áèõà çëîóïîòðåáèëè ñ òÿõ. Ìîæå çàñåëâà ñâîèòå 25 ñèíîâå íà èçòîê (ñúãëàñíî èíäèéñêèòå
áè å òðÿáâàëî òåçè çíàíèÿ äà èì ñå ïðåäàâàò â çàâèñè- “Ïóðàíè”), êîèòî ñúçäàâàò (âñåêè îò òÿõ) ïî åäèí îò äðåâ-
ìîñò îò òÿõíîòî ðàçâèòèå. Àêî ñå ïðèåìå, ÷å ïîòî- íèòå íàðîäè. Ïðîô. Ï. Äîáðåâ òî÷íî îïðåäåëÿ íÿêîè îò
ïúò å ñòàíàë â ñëàäêîâîäíîòî åçåðî ×åðíî ìîðå îêîëî òåçè íàðîäè. Íàé-ìàëêèÿò ñèí íà Ñåì - Çèåçè äàâà íà÷à-
êîåòî å äîêàçàíî ÷ðåç àðõåîëîãè÷åñêè äàííè, ÷å å ñúç- ëîòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è ñúçäàâà îãðîìíàòà èìïåðèÿ,
äàäåíà íàé-äðåâíàòà âèñîêà êóëòóðà, èçêàçâàìå õèïî- íàðå÷åíà â øóìåðñêèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ “Öàðÿò íà ñâå-
òåçàòà, ÷å â ×åðíî ìîðå å áèë êîðàáúò íà Íîé.  ïîå- òà”, 2750 ã. ïð. í. å.
ìàòà “Ãèëãàìåø” ñå ãîâîðè çà çåìåòðúñ è çåìÿòà ñå Ñúãëàñíî ñâåäåíèÿòà îò “Ïóðàíèòå” - íàðîäúò “Ïàí” ñ
ðàçöåïâà ïðè ïîòîïà. Òîâà íå çíà÷è, ÷å ïîòîïúò íå å îá- öàð Êàðäàì ñå ïðåñåëâà â Ìåñîïîòàìèÿ. Êàðäàì ñúãëàñ-
õâàíàë è ðåêèòå è äàæå òåçè íà Ìåñîïîòàìèÿ. Áðèòàíñêà- íî äðåâíèòå òðàäèöèè å îò (äàì - ïëåìå) “Êàðè” îò Òðà-
òà àðõåîëîãè÷åñêà åêñïåäèöèÿ îò ÕIÕ â. äîêàçâà, ÷å ñëåä êèÿ. Ïëåìåòî “Ïàí” îòèâà íà èçòîê è çàïî÷âàò äà ãî
òîçè ãîëÿì Ïîòîï, êîéòî çàñèïâà â Ìåñîïîòàìèÿ ìåñòíî- íàðè÷àò “Áàí”, à ãðàä Áàí, å ãðàäúò íà öàð Çèåçè,
òî íàñåëåíèå, (êîåòî å ñ ìíîãî íèñêà êóëòóðà), ñëåä òîâà ïðàâíóê íà Åíîõ, ñúçäàòåëÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ïîñî-
èäâà íàðîä ñ åçèê, áëèçúê äî òðàêèéñêèÿ è ñ ïî-âèñîêà ÷åíî ÷ðåç Ñåì. Íàðîäúò íà Áàí å íîñèòåë íà ïèñìå-
êóëòóðà áëèçêà íàé-âå÷å ñ òàçè íà èçòî÷íèòå òðàêè. Ìîæå íîñòòà. Öàð Çèåçè îò ãð. Áàí ïîáåæäàâà âñè÷êè ãðà-
áè ñëåä òîçè ïîòîï äà èìà è äðóã, êîéòî îáõâàùà ïî-ìàë- äîâå è ñúçäàâà îãðîìíà èìïåðèÿ êàòî íàðè÷à ñåáå ñè
êî ïðîñòðàíñòâî â Ìåñîïîòàìèÿ - 200 íà 300 êì. “Öàðÿò íà ñâåòà” - 2750 ã. ïð. í. å. Òåçè ãðàäîâå âåêîâå
Ìèñèÿòà ñå ïðîâàëÿ, çàùîòî ÷àñò îò áîãîâåòå ñå ñâúð- âîþâàëè ïîìåæäó ñè è â åäèí ìîìåíò ñå îçîâàâàò ïî-
çâàò êðúâíî ñ æåíèòå íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Ðàæäàò ñå áåäåíè îò ãð. Áàí. Òîâà å áèëî åäèí ãîëÿì øîê çà òîçè
ãîëåìè õîðà (èñïîëèíè, âèñîêè äî 3 ìåòðà), êîèòî èçÿæ- äðåâåí ñâÿò. Êàê áèõà íàðåêëè òåçè íàðîäè íàðîäà - ïîáå-
äàò âñè÷êî ïðîèçâåäåíî. Òå çàïî÷âàò äà íàïàäàò æèâîò- äèòåë, èçõîæäàéêè îò äðåâíèòå òîãàâàøíè òðàäèöèè? Òå
íè è õîðà. Òîãàâà âúçñòàâàò òðàêèéñêèòå ïëåìåíà ïàðòè áèõà ãî íàðåêëè ïî íåãîâîòî ïëåìå, (êîåòî å èäåíòè÷íî ñ
è ìåäè è èçáèâàò òåçè öàðå è èñïîëèíè. Ñþðèåë öàð, íåãîâèÿ ãðàä “Áàí” èëè íàðîäà Áàíãàðè). Äúëãè âåêîâå
âîæä, ïðàâåäåí äàâà ñðîê 120 ãîäèíè íà òåçè îòöåïèëè ñëåä òîâà, êîãàòî ãðàäîâåòå íå èçðàçÿâàò âå÷å ñàìî ðàéî-
ñå öàðå äà ñå âðàçóìÿò è ñå ïðèñúåäèíÿò êúì ïðàâåäíè- íà íà ïëåìåòî ïî òðàäèöèÿ ïðîäúëæàâàò äà íàðè÷àò íà-
òå. Åíîõ è íåãîâèòå ïðàîòöè, êîèòî èçáðîÿâà ïîèìåííî ðîäà ïî èìåòî íà ãðàäà ïîáåäèòåë êàòî Ðèì - ðèìëÿíè,
è ïîðåä: Àäàì, Ñèò, Åíîñ, Íàéíàí, Ìàëàëååë è áàùà Òðîÿ - òðîÿíöè, òà è äî äíåñ ó íàñ. Ñ äðåâíîòî èìå “Ïàí”
ßðåä, ñà áèëè ïðàâåäíè. Âñè÷êè èìåíà ñà ñ òðàêèéñêè ïðîäúëæàâàò äà ãî íàðè÷àò íÿêîè õðîíîãðàôè êàòî íîñè-
êîðåí. Åíîõ êàçâà: “Àäàì å ÿë îò äúðâîòî íà ïîçíàíèåòî, òåë íà ïèñìåíîñòòà, âèñîêà äóõîâíà êóëòóðà è èíòåëåêò.
âèäÿë ñå å ãîë è ñà ãî èçãîíèëè îò ðàÿ.” Ìîæå áè ñå å Òîçè íàðîä ïðèåìà èìåíà â çàâèñèìîñò îò ãîâîðà íà ñúî-
ðàçáðàëî, ÷å å ñúçäàäåí èí âèòðî. ×àñò îò òðàêèòå ïðå- òâåòíèòå íàðîäè - Áàêòðè, Áàõàðè, Áóãàðè, Áàâàðè è äð.ïîä.
ìèíàâàò íà þã è íà èçòîê îêîëî ×åðíî ìîðå, íî â êîé Íî çà íàøèÿ íàðîä òîé ñè îñòàâà Áàíãàðè - Áúëãàðè. Äî
ïåðèîä îò âðåìå íå ìîæåì òî÷íî äà îïðåäåëèì. Çà òÿõ äíåñ îñòàâà ñòàðîáúëãàðñêàòà äâîðöîâà âîåííà òèòëà
Õåðîäîò ïèøå: “Áðèãèòå” ïðè Ñîëóí ñëåä ïðåñåëâàíåòî “Áàí”. Îñòàâàò íàèìåíîâàíèÿ íà ñåëèùà è ôàìèëèè - Áà-
ïðè ×åðíî ìîðå çàïî÷âàò äà ãè íàðè÷àò “ôðèãè”, îò “ìå- íîâî, Áàíîâ, Áàëàáàíîâ è äð.ïîä. Êìåòîâå íà ñåëèùà íà-
äè” ñòàâàò “ìèäè” è äð.” ðå÷åíè “Áàí”. Ñëåäîâàòåëíî ïúðâàòà êëèíîïèñíà ïèñìå-
Âàæåí âúïðîñ â êíèãàòà íà ôðåíñêèÿ àâòîð å õèïîòåçà- íîñò å äîíåñåíà îò Òðàêèÿ â Øóìåð. Òîâà ãîâîðè íàìåðå-
òà, ÷å êðúñòúò íå å òîçè, íà êîéòî å ðàçïúíàò Õðèñòîñ, à íàòà ãëèíåíà ïëî÷êà ñ êëèíîïèñ â ñåëèùíàòà ìîãèëà â ñ.

370

Êàðàíîâî, ìíîãîòî ïèñìåíè çíàöè ïî ôèãóðêàòà îò Îð-
ñîÿ, ñúäîâå è äð. Äî äíåñ ïî áúëãàðñêèòå èêîíè, íàêèòè,
øåâèöè ñå ïîñòàâÿò òåçè çíàöè, êàòî íÿêîè îò òÿõ ñà îáÿ-
âåíè çà ñàêðàëíè.
Õàðàêòåðíèòå îòëè÷èòåëíè çíàöè çà òåçè äðåâíè áúë-
ãàðè îùå îò ïåðèîäà â III õèë. ïð. Õð. ñà îñòðîâúðõèòå
øàïêè, òðèçúáåöúò (òðèëèñòíèêúò), ñåäìîòî ÷èñëî (îòãî-
âàðÿùî íà ñåäåìòå îòêðèòè ïëàíåòè), äðåâíèÿò ñëúí÷åâ
êàëåíäàð, íàé-òî÷åí â ñâåòà è äð. ßâíî íàé-âèñîêàòà äðåâ-
íà êóëòóðà çàïî÷âà îò Òðàêèÿ è òî êðàé ×åðíîìîðèåòî. Â
êíèãàòà íà öàð Åíîõ ñå êàçâà, ÷å áîãîâåòå ñå ðàçäåëÿò ïî
ôóíêöèè: åäíè îáó÷àâàò ìåñòíèòå õîðà íà ïèñìåíîñò; íà
ìåòàëîîáðàáîòêà; èçðàáîòâàíå íà îðúæèÿ; äàæå â èçïîëç-
âàíåòî íà ìàãèè: “Áàðêàÿë èì ïîêàçà êàê äà íàáëþäàâàò
çâåçäèòå, Àêáååë ãè ïîñâåòè â çíàöèòå, Òàìèåë ãè âúâåäå
â àñòðîíîìèÿòà, Àçàðàäåë èì ïîñî÷è äâèæåíèåòî íà Ëó-
íàòà” è ò. í. Ñëåäîâàòåëíî ãîëåìèÿò ïîòîï å ñòàíàë â ×åð-
íî ìîðå (ñëàäêîâîäíî åçåðî äîòîãàâà). Ñúãëàñíî äðåâíà-
òà ïîåìà “Ãèëãàìåø”: “ñëåä çåìåòðúñ çåìÿòà ñå ðàçöåïè”
(âåðîÿòíî ïðè Áîñôîðà). Òåçè îáó÷åíèÿ ñà ñòàâàëè òóê â
ðàéîíèòå íà ×åðíîìîðèåòî è Èçòî÷íà Òðàêèÿ, âåðîÿòíî â
êðàÿ íà V è íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð. Òàçè âèñîêà êóëòó-
ðà çà òîâà âðåìå òðàêèòå ïðåíàñÿò â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãè-
ïåò ñëåä ãîëåìèÿ ïîòîï.
 êíèãàòà íà Åíîõ ñå êàçâà, ÷å ùå èìà åäèí èçáðàí
íàðîä, êîéòî ùå ðàçíåñå òàçè âèñîêà êóëòóðà è èíòå-
ëåêò ïî ñâåòà. Ìîæå äà ñå èçêàæå õèïîòåçàòà, ÷å òàçè
ïúðâîíà÷àëíà ìèñèÿ íà áîãîâåòå çà ñúçäàâàíå íà èíòå-
ëåêò íà Çåìÿòà (ïî êîÿòî áîãîâåòå ñå ðàçäåëÿò) âå÷å
ùå áúäå èçïúëíåíà ïî äðóã âàðèàíò - â ïî-ïðîäúëæèòå-
ëåí ïåðèîä âúâ âðåìåòî. Êîé å òîçè èçáðàí íàðîä? ßâíî
òîâà å íàðîäúò íà Åíîõ, êîéòî âîäè íà÷àëîòî ñè îò
Àäàì (ñúçäàäåí ÷ðåç èíòåëåêòà íà áîãîâåòå èí âèòðî).
Òîåñò ïðîäúëæèòåëÿò íà ðîäà å íåãîâèÿò ïðàïðàâíóê -
öàð Çèåçè. Íàðîäúò êîéòî å îáó÷àâàí â ïèñìåíîñò è çíà-
íèÿ, íîñèòåë íà òîçè âèñîê èíòåëåêò - òîâà å òðàêèéñ-
êèÿò íàðîä, äîáèë ïðè ïðåñåëâàíåòî ñè íà èçòîê èìåòî
Áàí è äøøàì Áàíãàðè è Áúëãàðè. Òîçè áúëãàðñêè íàðîä
äåéñòâèòåëíî ðàçíàñÿ òàçè âèñîêà êóëòóðà è èíòåëåêò
îò äðåâíà Òðàêèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ, Åãèïåò, äðåâíà Áàêò-
ðèÿ, Çàïàäíà Èíäèÿ, Àâãàíèñòàí, Èíäóêóø, Ñðåäíà Àçèÿ,
Þæíà Ðóñèÿ, Êàâêàç, Áàëêàíèòå è Ñðåäíà Åâðîïà. Òîé
íàíîâî ñå âðúùà â ñâîèòå äðåâíè ðîäíè ìåñòà. È äî äíåñ
ïðîäúëæàâà äà äîêàçâà òîçè èíòåëåêò ïðåä ñâåòà ïðè
íàó÷íè ñúñòåçàíèÿ îò ñâåòîâåí ìàùàá ÷ðåç ðàçëè÷íè íà-
ó÷íè îòêðèòèÿ è òÿõíîòî ïðèëîæåíèå.
Íå äðóãàäå, à â äðåâíà Òðàêèÿ ñà çàïàçåíè îáîæåñòâå-
íè èìåíàòà íà Åíîõ ÷ðåç Åíüîâäåí, íà íàðîäà “Ïàí” ÷ðåç
íàé-äðåâíèÿ òðàêèéñêè áîã “Ïàí” ïðåäè Çåâñ. Íÿêîè ó÷å-
íè ñìÿòàò, ÷å Çåâñ è Çàëìîêñ ñà îáîæåñòâåíè èìåíà íà
Çèåçè. Îñâåí òÿõ èìàìå îáîæåñòâÿâàíå íà òðàêèéñêèÿ áîã
Áàê-õóñ èëè “Áàí-õóñ” ñ íåãîâèòå ìèñòåðèè ÷ðåç “Áàêõàí-
êèòå”. Áàí-õóñ, ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè, å Áàí-õóñ å âúî-
ðúæåí êîííèê (õóñàð îò ñâåùåíèòå âîéñêè) èëè âúîðúæå-
íèÿò êîííèê îò Áàí. Íàðîäúò íà Áàí å íàðè÷àí íå ñàìî
ëúêîíîñåö, íî è êîííèêúò îò Áàí. Â ñëåäâàùèòå åïîõè ñå
ÀÂÈÒÎÕÎË
ïîÿâÿâà íîâ áîã êîííèê - “Òðàêèéñêè êîííèê” â Áúëãàðèÿ
è ïðè õðèñòèÿíñòâîòî “Ñâ. Ãåîðãè” (ïîêðîâèòåë íà âîéñ-
êàòà). Òúé êàòî ìèñòåðèèòå íà Áàêõàíêèòå ñå ñâúðçâàò è ñ
âèíîòî, òîçè êóëò ìîæåì äà ãî ñâúðæåì è ñ öàð Äèîíè-
ñèé, ïðè õðèñòèÿíñòâîòî “Ñâ. Òðèôîí”. Öàð Äèîíèñèé -
ñúùî òðàêèåö å çàâîþâàë çåìèòå äî Èíäèÿ è ïëàíèíàòà
Ìåðó.
Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íåùî â åäèí íàðîä.
Íå äðóãàäå, à â Áúëãàðèÿ, â äðåâíà Òðàêèÿ ñå ïàçÿò òåçè
äðåâíè îáîæåñòâåíè òðàêèéñêè è ïðàáúëãàðñêè öàðå è ïðà-
îòöè. À ÷ðåç êàëåíäàðà íà Åíîõ òå ñà âëåçëè è â áúëãàðñ-
êèÿ ïàíòåîí è ïðàçíèöè. Çàïàçåíè ñà ìíîãî èìåíà êàòî
Áàíî, Áàíîâ, Áàíêîâñêè, Áàëàáàí, Áàíñêî, áàíäà (âúîðú-
æåíà ãðóïà) è äð. Êîé íàðîä èìà òîëêîâà íàçâàíèÿ ñ ïî-
äîáíè èìåíà? Àðõåîëîãè÷åñêàòà íàóêà ïðîäúëæàâà äà òúð-
ñè ãðàäà Áàí â Ìåñîïîòàìèÿ, íî äàëè íàñîêèòå £ ñà ïðà-
âèëíè êàòî òúðñè ãðàäà íà ëúêà, çàùîòî å ïðèëè÷àë íà
ëúê. Äàëè ïðàâèëíî ñå íàñî÷âà? Íå å ëè òîçè ãðàä Áàí â
Çàïàäåí Èðàí? Õàðàêòåðíîòî çà íàðîäà áàí å íå ñàìî ïèñ-
ìåíîñòòà, à è îñòðîâúðõèòå øàïêè, äîñòèãíàëè äî íàñ ÷ðåç
êàí Êðóì (íåãîâèÿ îñòðîâðúõ øëåì) è äî äíåñ ÷ðåç íà-
ðîäíèÿ êîñòþì è òðèçúáåöà (òðèëèñòíèêà) äðåâíî îðú-
æèå íà âèñîêà öèâèëèçàöèÿ. Îñòðîâúðõà øàïêà èìà è åäèí
îò ïîáåäåíèòå îò Äàðèé öàðå. Îñòðîâúðõà øàïêà è òðè-
ëèñòíèê èìà è êàíúò â åãèïåòñêàòà ìóìèÿ ïðè ñöåíàòà ñ
îòâàðÿíåòî íà óñòàòà íà ìúðòâèÿ êàí îò II õèë. ïð. Õð. È
òóê ñå íàëàãà äà ñå ñúãëàñèì ñ àâòîðà íà êíèãàòà À. Àøíÿ-
êè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ÷å áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò å ñúç-
äàäåíà îò ïëåìåíàòà øóìåðè, ìàñàãåòè (ìèçèãåòè), óãðè
(óíãàðè), ñàêè è äð.
Îò èçíåñåíèòå äàííè íå ìîæå äà íå ñå ñúãëàñèì è ñ
ä.è.í. îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò îò ìèíàëèÿ âåê - Ãàí÷î
Öåíîâ, ÷å áúëãàðèòå ñà äðåâåí íàðîä - äðåâíè òðàêè
ïðåìèíàëè íà þã îò ×åðíîìîðñêèòå ðàéîíè, à ìîæå è
îò äðóãè ðàéîíè íà Òðàêèÿ è ó÷àñòâàëè â Òðîÿíñêàòà
âîéíà - îêîëî 1300 ã. ïð. Õð.
Òîçè äðåâåí Áúëãàðñêè íàðîä, ñúçäàë òàçè îãðîìíà
äðåâíà öèâèëèçàöèÿ, çàñëóæàâà äà áúäå ïîäðîáíî èçó÷åí
îò ñâîèòå íàó÷íè ðàáîòíèöè è ñ ïîâå÷å íàó÷íè äîêàçàòåë-
ñòâà äà áúäå çàùèòàâàí íåãîâèÿ äðåâåí ïðîèçõîä è ñâåòî-
âåí ïðèíîñ.
ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
1. “Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà. Ñâåòëèíà âúðõó “Êíèãà íà Åíîõ” -
Ðîáåð-Æàí Âèêòîð - 1982ã.
2. “Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå” - Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ - ñï. “Àâèòîõîë”
êí.10, 11, 12-13 - 2000ã.
3. “Îáðÿäè íà îáåçñìúðòÿâàíåòî â äðåâíèòå òðàêè” -
ñò.í.ñ. Äèÿíà Ãåðãîâà - 1996ã.
4. Êàòàëîã íà Íàöèîíàëíèÿò ìóçåé â Äàìàñê - ãåí.Äèðåêòîð íà íàö.
Ìóçåé - 1976ã.
5. “Ñâåùàðè - ñåëî êðàé äðåâíè ñâåòèëèùà” - Áîðèñ Èëèåâ - 2000ã.
6. Åäíî îïèñàíèå íà Áúëãàðèÿ îò 1852ã. - “Î÷åðê íà Áúëãàðèÿ” - Åìàíóåë
Ôîí-Ðüîñåë, àâñòðèéñêè êîíñóë â Ðóñå - 1852ã.
Áúëãàðàñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà, Òîì I - 1928ã.
7. “Ñòàðîáúëãàðñêà ñúîáùèòåëíà ìðåæà îêîëî Ïðåñëàâ è êðåïîñòèòå ïî
íåÿ” - Êàðåë Øêîðïèë. Áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà, Òîì II - 1929ã.
8. “Äîáðóäæà - Åòíîãðàôñêè ïðîó÷âàíèÿ íà Áúëãàðèÿ” - ÁÀÍ - 1974ã.
9. “Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå” - ñò.í.ñ. Ïåòúð Äîáðåâ - 1994ã.
10. “Áúëãàðèòå - Áàøêèðè ïðåç âåêîâåòå è äíåñ” - À. Àøíÿêè - 1998ã.
11. “Áàùèíî îãíèùå - Ñåâëèåâî” - Ìèõàèë Òîïàëîâ - 1963ã.
371
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ -
ÍÎÑÈÒÅË È ÏÐÎÄÚËÆÈÒÅË
ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ
ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËÎÂ
Ñòðîèòåëñòâîòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà å âå-
ëè÷åñòâåíî. Åäíî îò íàé-äîáðîòî è ñàìîáèòíî â Åâðîïà.
Âèæäà ñå îò äâîðöèòå, êðåïîñòíèòå ñòåíè è öúðêâèòå íà
Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è äðóãèòå áúëãàðñêè êðåïîñòè.
Ñòðîÿëè ñà ñ ãîëåìè èçãëàäåíè ïðàâîúãúëíè êàìåííè áëî-
êîâå.  Ïëèñêà ñàìî åäíà ñãðàäà å îò òóõëè. Âåëè÷åñòâå-
íî âåëèêîëåïèå ñà âíóøàâàëè ãîëåìèòå ãëàäêè êðåïîñòíè
ñòåíè, îáãðàæäàùè Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è äðóãèòå êðåïîñòè.
Áèëè äåáåëè 2,60 ì è âèñîêè ñ êóëèòå 14-15 ì. Èìàëè ñà
îñîáåíà õóáîñò - õóáîñòòà íà ãîëÿìàòà, âèñîêà, çäðàâà ñòå-
íà, ãîâîðåùà çà ñèëà è ìîù.
Âúâ âúòðåøíèÿ ãðàä å áèë Êðóìîâèÿò äâîðåö îò 4800
êâ. ì. Ìàñèâíèòå ìó îñíîâè îò 63 ïðàâîúãúëíèêà ñ êàìåí-
íè ñòåíè, äåáåëè 2 ì, íîñåëè ãðàìàäíà ìíîãîåòàæíà êà-
ìåííà ñãðàäà. Òîçè äâîðåö å íàé-ñîëèäíèÿò, íàé-òåæêèÿò,
íàé-ïðåäñòàâèòåëíèÿò ãðàäåæ, êîéòî ñúùåñòâóâàë â Åâ-
ðîïà èçîáùî - ïðè òîâà â ìåñòíà òðàäèöèÿ. Äíåñ ãî ñðàâ-
íÿâàìå ñúñ Ñúäåáíàòà ïàëàòà â Ñîôèÿ. Âúðõó íåãî å ïîñ-
òðîåí ãîëÿì äâóåòàæåí äâîðåö íà Îìóðòàã. Òîâà å âåëè-
÷åñòâåíàòà ìó òðîííà è çà ïèðøåñòâà çàëà, äúëãà 52 è øè-
ðîêà 26.50 ì. Èçãðàäåíà å ïî ñúùèÿ íà÷èí îò ãîëåìè êà-
ìåííè áëîêîâå. Ïëàíúò å îñîáåí. Òîé å òðèêîðàáíà áàçè-
ëèêà, çàâúðøâàùà ñ àáñèäà, â êîÿòî å áèë õàíñêèÿò òðîí.
Îðèåíòèðàí å èçòîê-çàïàä. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å â “åçè-
÷åñêà” ñòðàíà, â ñòîëèöàòà íà “âàðâàðñêà” äúðæàâà ñå
ñòðîè áàçèëèêàëíà ñãðàäà, êîÿòî å ñïåöèôè÷åí ïëàí íà
õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà. Îìóðòàã ãî å ïîñòðîèë òàêà, çàùî-
òî å áèë õðèñòèÿíèí (àðèàí). Îòêðèòî ïðèçåìèå íà äâîðå-
öà ãî ïðàâè óíèêàëåí.
Âúâ âúòðåøíèÿ ãðàä ñà îùå ìàëêèÿò äâîðåö - õàíñêàòà
ðåçèäåíöèÿ, è äâàòà “åçè÷åñêè” õðàìà, èíòåðåñíî çàãàäú-
÷åí ñ íåîáè÷àéíèòå ïëàí íà îñíîâèòå è ãîëåìèòå ñè îáå-
ìè. Ïúðâèÿò å ñ äâà âïèñàíè åäèí â äðóã êâàäðàòà è äî
òÿõ ïðàâîúãúëíî ïîìåùåíèå. Îðèåíòèðàí å ïî ïîñîêèòå
íà ñâåòà. Â ñåâåðîçàïàäíèÿ úãúë íà îñíîâèòå ìó å âðÿçàí
âèçàíòèéñêè êðúñò ñ äâå ðîçåòè îò 6-è âåê - äîêàçàòåëñò-
âî, ÷å ñãðàäàòà å ñòðîåíà ïðåäè 681 ã. è òî îò õðèñòèÿíñêè
âëàäåòåë. Òÿ å ñâúðçàíà ñ ïîäçåìåí òàéíèê ñ Êðóìîâèÿ
äâîðåö. Ïðîô. Ìàâðîäèíîâ ïî ïëàíà è ãîëåìèíàòà é îò
425 êâ. ì ñìÿòà, ÷å å èìàëà àñòðîíîìè÷åñêî ïðåäíàçíà÷å-
íèå. Ñèãóðíî â íåÿ ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà êàíà ñà ðàáîòå-
ëè àñòðîíîìè. Áúëãàðñêèÿò ïðàäðåâåí êàëåíäàð è äíåñ
èìà ïðèëîæåíèå, ïëîä íà èçêëþ÷èòåëíè àñòðîíîìè÷åñêè
ïîçíàíèÿ. Íå å åçè÷åñêè õðàì è äðóãàòà ñãðàäà. Òÿ å äâîé-
íî ïî-ãîëÿìà, îò 829 êâ. ì. Ñúñòîè ñå îò äâà âïèñàíè ïðà-
âîúãúëíèêà. Îðèåíòèðàíà å èçòîê-çàïàä - áåëåã íà õðèñ-
òèÿíñêàòà öúðêâà.
Íåîñíîâàòåëíî å òâúðäåíèåòî, ÷å ïî-êúñíî å ïðåóñò-
ðîåíà â òàêàâà. Àêî áåøå åçè÷åñêè õðàì, íå ùåøå äà áúäå
îðèåíòèðàíà òàêà. Îñíîâèòå é ñà îáåçëè÷åíè îò ïî-êúñíè
372
ïîïðàâêè, èçïîëçâàíè â ñòðîåæà íà äâå ïîñëåäîâàòåëíè öúð-
êâè, è íå ìîãàò äà äàäàò íèêàêâè ïîäðîáíîñòè çà ñòðîåæà
é, íå äàâà è âúçìîæíîñò äà ñå ïðåöåíè êàêâî å áèëî ïðåä-
íàçíà÷åíèåòî é, ïðèçíàâà ãî ïðîô. Âàêëèíîâ â êíèãàòà ñè
“Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà”. Ïðîô. Ìàâðî-
äèíîâ â “Ñòàðîáúëãàðñêîòî èçêóñòâî” å êàòåãîðè÷åí, ÷å
íàëè÷èåòî íà ñêàëà â ñãðàäàòà â Ìàäàðà íå ÿ ïðàâè åçè÷åñ-
êè õðàì, áåç îòêðèâàíå íà êóëòîâè ïðåäìåòè èëè ðèñóíêè
ïî íåÿ. Ñìÿòà, ÷å òÿ å ôàëøèâà âõîäíà êóëà, êàêâàòî èìà
ïðè âõîäà íà êðåïîñòòà íà íîñ Êàëèàêðà. Íàìèðà, ÷å å áè-
ëà ïðåäñòàâèòåëíà ñãðàäà, óìàëåíî êîïèå íà Òðîííàòà çà-
ëà íà Îìóðòàã. Íå å åçè÷åñêè õðàì è ñãðàäàòà â Ïðåñëàâ ñ
äâàòà âïèñàíè êâàäðàòà, ñúùî îðèåíòèðàíà èçòîê-çàïàä. Òÿ
å öúðêâà ñ îñîáåí ïëàí è íå å ïðåóñòðîåíà â òàêàâà. Â òåçè
“åçè÷åñêè” õðàìîâå íå å îòêðèò íèòî åäèí êóëòîâ ïðåäìåò
èëè ðèñóíêè îò òàêúâ õàðàêòåð. Ìàâðîäèíîâ è Âàêëèíîâ -
íàé-äîáðèòå ïîçíàâà÷è íà ñòàðîáúëãàðñêîòî èçêóñòâî, íå
äàâàò êàòåãîðè÷íè ñòàíîâèùà êàêâî å áèëî ïðåäíàçíà÷å-
íèåòî íà òåçè ñãðàäè. Âàêëèíîâ îòêðîâåíî ïðèçíàâà, ÷å èç-
âîäèòå - òå äà ñà áèëè åçè÷åñêè õðàìîâå, íå ñå îñíîâàâàò
íà êîíêðåòíè èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè è äîêóìåíòè, à ñå
áàçèðàò ñàìî íà îáùè ðàçñúæäåíèÿ. Ïîíåæå íå ìîæå äà ñå
îïðåäåëè ïðåäíàçíà÷åíèåòî èì ïî îñíîâèòå èì - à ñàìî
òîâà îò òÿõ å äîñòèãíàëî äî íàñ, ïðîèçâîëíî ãè îïðåäåëÿò
çà “åçè÷åñêè” õðàìîâå, áåç äà èìà è êîñâåíè ìàòåðèàëíè è
äîêóìåíòàëíè ïîäàòêè çà òîâà.
Èçâîäèòå ñå áàçèðàò íà ãîëÿìàòà ôàëøèôèêàöèÿ â
èñòîðèÿòà íè, ÷å â 865 ã. ñà ïîêðúñòåíè áúëãàðèòå,
çàùîòî òåçè ñãðàäè ñà ïîñòðîåíè ïðåäè òîâà. Ïëèñêà,
Ïðåñëàâ è äðóãèòå êðåïîñòè ñà áèëè ñ íàé-âèñøåòî áèòî-
âî îáîðóäâàíå íà åïîõàòà. Âñè÷êè ñà èìàëè õèïîêàóñîâî
îòîïëåíèå, êàíàëèçàöèÿ, à Ïëèñêà å ïúðâèÿò ãðàä â Ñðåä-
íîâåêîâèåòî, êîéòî å èìàë âîäîïðîâîä. Ïðîçîðöèòå
èì ñà áèëè îñòúêëåíè. Òîâà ñà íàé-ñòàðèòå íàìåðåíè
ïëîñêè ñòúêëà â Åâðîïà.
Ïëèñêà å áèë íàé-ìíîãîëþäåí ãðàä îò 24 êâ. êì, íàé-
ãîëåìèÿò â Åâðîïà è â Ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ áàñåéí. Öà-
ðèãðàä å 16 êâ. êì, Ðèì - 11 êâ. êì, Áàãäàä - 7,5 êâ. êì,
Áîëÿð, ñòîëèöàòà íà Êîòðàã - 7 êâ. êì, Ïàðèæ - 4 êâ. êì,
Êèåâ - 1,5 êâ. êì. Ãðàäúò å èìàë 45 öúðêâè, áàçèëèêàòà ìó
å îò 3000 êâ. ì â ïàòðèàðøåñêèÿ êîìïëåêñ, êîéòî å áèë
âúâ âúíøíèÿ ãðàä è å áèë îãðàäåí ñ ÿêè, âèñîêè 10 ì êà-
ìåííè ñòåíè. Èçêëþ÷èòåëíîòî â áàçèëèêàòà å íå òîëêîâà
ìàùàáíîñòòà é, à â íîâàòîðñêèÿ é àðõèòåêòóðåí ïëàí, ñ
íåïîçíàòè äîòîãàâà ðåøåíèÿ âúâ ôàñàäàòà é è âúòðå - â
îôîðìÿíå íà êîðàáèòå é, ñ êîåòî ñå ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà
ðîìàíñêèÿ ñòèë â Åâðîïà.
Ïîäîáíà íà àðõèòåêòóðàòà îò Ïëèñêà å è Ïðåñëàâñ-
êàòà. Ïðåñëàâ å 7 ïúòè ïî-ìàëúê îò Ïëèñêà. Òóê å êðàñè-
âàòà êðúãëà öúðêâà ñ ïèùíàòà ñè öâåòíà êåðàìè÷íà óê-

ðàñà è èçÿùíà ôàñàäà ðîòîíäà, çàòîâà å íàðè÷àíà “çëàò-
íà”. Åäíà îò íàé-õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà ïðåñëàâñ-
êàòà àðõèòåêòóðà ñà ïîäïîêðèâíèòå ñêóëïòóðíè êîðíèçè
îò êðàñèâè ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè èëè ñòèëèçèðàíà ðàñ-
òèòåëíà óêðàñà. Òå ñà ñòîïëÿëè âíóøèòåëíèòå êàìåííè
ñòåíè è èì ïðèäàâàëè ÷àð.  ìóçåÿ Ïåðãàìîí - Áåðëèí,
ïðåç 1980 ã., âëèçàéêè â çàëàòà çà Àñèðîâàâèëîí, ïîìèñ-
ëèõ, ÷å å çàëà çà Ïðåñëàâ - ñúùèòå ïèùíè öâåòíè êåðà-
ìè÷íè óêðàñè è êðàñèâè êàìåííè êîðíèçè. Òîãàâà ðàçá-
ðàõ, ÷å Ìåñîïîòàìèÿ å ïðàðîäèíàòà íè. Íàëè áúëãàðèòå
ñà óïðàâëÿâàëè Âàâèëîí 1000 ãîäèíè, êàêòî óñòàíîâÿâà
Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ.
Çà áúëãàðñêèòå êàíîâå ìîíóìåíòàëíîòî ñòðîèòåëñò-
âî å èìàëî íå ñàìî ïðàêòè÷åñêî ïðåäíàçíà÷åíèå - â íåãî
ñà âèæäàëè è èçðàç íà ñèëà è ìîù.
Ñòðîèòåëñòâîòî íà Ïúðâàòà áúëãàðêàòà äúðæàâà ïî-
êàçâà, ÷å àðõèòåêòóðàòà é å áèëà çàâúðøåíà (òåõíè÷åñêè è
àðõèòåêòóðíî). Ïðè òîâà ñúñ çðÿë îïèò è óòâúðäåíè ïðèí-
öèïè ïðè ïëàíèðàíåòî è îôîðìÿíåòî íà ïðîñòðàíñòâîòî,
êîåòî ãî ïîñòàâÿ íàðàâíî ñ àíòè÷íîòî è êëàñèñòè÷íîòî.
Îôèöèàëíàòà íè èñòîðèÿ ïðèåìà, ÷å áúëãàðèòå áèëè “âàð-
âàðñêè íîìàäñêè” íàðîä. Íå æåëàÿ äà îáÿñíÿ êàê òåçè
“÷åðãàðè” çà òîëêîâà êúñî âðåìå îò 681 ã. ñà ìîãëè äà ñòà-
íàò îòëè÷íè àðõèòåêòè è òîëêîâà èçêóñíè ñòðîèòåëè, ÷å
ñà ñúãðàäèëè òåçè âåëè÷åñòâåíè êðåïîñòíè ñòåíè è ñãðà-
äè. Òúðñÿò ïðè÷èíàòà íå òóê, à â Ïðèàçîâèåòî, Êàâêàç,
Ñèðèÿ, Ìàëà Àçèÿ, äîðè â Ïåðñèÿ, îòêúäåòî ñà ñå íàó÷è-
ëè, êîãàòî áèëè â Êàâêàç?!
À íèìà ìîæå “÷åðãàðÿò” ñ ãëåäàíå äà ñòàíå âåù
àðõèòåêò è ñòðîèòåë? Çàòîâà ñà íåîáõîäèìè ñòîëå-
òèÿ çà îáó÷åíèå è ñúçäàâàíå íà òðàäèöèè. Òâúðäÿò ãî
òåçè, êîèòî íå æåëàÿò äà ñêúñàò ñ äîãìàòà, ÷å áúë-
ãàðèòå ñà êúñíè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíèòå è íå èñêàò
äà ïðèåìàò óñòàíîâåíàòà îò ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ èñòèíà
è äíåñ îò íîâàòà âúëíà èñòîðèöè, ÷å ïî íàøèòå çåìè
òå ñà ðàííè ïîñåëíèöè, îùå ïðåäè Õðèñòà. ×å òå ñà ñå
ñëåëè ñ òðàêèòå, êîèòî ñà çàâàðèëè òóê, è òàêà ñå å
ôîðìèðàë áúëãàðñêèÿò íàðîä, îòíà÷àëî íàðè÷àí ñêèò-
ñêè. Åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà å è Àíîíèìíàòà õðî-
íèêà îò Õ âåê, â êîÿòî ñå ñúîáùàâà, ÷å Êîíñòàíòèí
Âåëèêè ïîáåäèë ñêèòèòå (áúëãàðèòå) è ïðåâçåë ãðàäî-
âåòå èì Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è Äðúñòúð (Ñèëèñòðà), ïðè
êîåòî ãè ðàçðóøèë, à ïîñëå ãè âúçñòàíîâèë. Òîâà å ñòà-
íàëî â íà÷àëîòî íà ÷åòâúðòèÿ âåê. Ùîì òîãàâà ñà ñúùåñ-
òâóâàëè òåçè ãðàäîâå, ñå îïðîâåðãàâà îôèöèàëíîòî òâúð-
äåíèå, ÷å Ïëèñêà å ïîñòðîåíà îò õàí Àñïàðóõ, à Ïðåñëàâ
- îò öàð Ñèìåîí. Âúç îñíîâà íà òàçè õðîíèêà íÿêîè èñòî-
ðèöè òâúðäÿò, ÷å Êîíñòàíòèí Âåëèêè å ïîñòðîèë òåçè ãðà-
äîâå. Íî â íåÿ èçðè÷íî å çàïèñàíî, ÷å òîé ãè å âúçñòà-
íîâèë, à íå ñúãðàäèë. ßâíî å, ÷å òå ñà ìíîãî ïî-ñòàðè
ãðàäîâå - îòïðåäè âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè,
êàêòî è Êàðâóíñêà Áúëãàðèÿ. Êðóìîâèÿò äâîðåö â Ïëèñ-
êà å íàðå÷åí òàêà óñëîâíî, çàùîòî íÿìà äàííè êîé è
êîãà ãî å ïîñòðîèë, ñúùîòî å è çà äâîðåöà íà Îìóðòàã,
íåäàëå÷ îò íåãî.
Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà èñòîðèÿ
íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ” óñòàíîâÿâà, ÷å ïðàðîäèíàòà
íà áúëãàðèòå íå å Ïàìèð, à Ìåñîïîòàìèÿ, ÷å áúëãàðèòå
ñà ïîòîìöè íà Íîåâèÿ ñèí Ñèìà. Ïðèåìàò ãî è Ïåòúð
Äîáðåâ, Êîíñòàíòèí Êàìåíîâ è äðóãè àâòîðè, ïîçîâà-
âàéêè ñå íà ïðåïèñ îò Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô îò 394 ã.
Ïîòâúðæäàâà ñå è îò ïîñëåäíîòî èçðå÷åíèå íà Èìåí-
ÀÂÈÒÎÕÎË
íèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå: “ðåäè òîâà êàçàíèòå
àñèðèéñêè öàðå öàðóâà, êàêòî êàçàõìå, Íîâîäîõîíó-
ñîð.” Îò Ìåñîïîòàìèÿ áúëãàðèòå ñà ñå ðàçñåëèëè â
Êàâêàç è äðóãàäå. Ïî-êúñíî, ïðåç 10. âåê ïð. Õð., ïàê
îòòàì, íà÷åëî ñ öàð Õóäîí, ñå óñòàíîâÿâàò íà Áàë-
êàíèòå. Çàòîâà ãè íàðåêëè õóäîíè, ïî íåãîâîòî èìå.
Çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå òóê ïèøå è áèîãðàôúò íà
Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè Êàëèñòåí, æèâÿë ïðåç 4. âåê
ïð. Õð. Õóäîíèòå ñà ñå ñìåñèëè ñ òðàêèòå - íàðîä ñ
âèñîêà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà, êàêâàòî è òå
ñà èìàëè.
 ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà èìà åëåìåíòè îò àí-
òè÷íàòà è åëèíèñòè÷íàòà àðõèòåêòóðà, íàé-âå÷å îò ïúð-
âàòà. Òîâà äîêàçâà, ÷å òÿ å ñúùåñòâóâàëà è ñå å ðàçâèâà-
ëà åäíîâðåìåííî ñ òÿõ â äðåâíîñòòà, îòíà÷àëî ñ ïúðâà-
òà, ïî-êúñíî ñ âòîðàòà, êîÿòî å ïðèåìíèê íà àíòè÷íàòà.
Áúëãàðñêàòà å ïðîÿâèëà ìíîãî ïî-ãîëÿìà æèçíåíîñò, âúï-
ðåêè ÷å ñå âëèÿå è îò äâåòå, çàùîòî òå îñòàâàò â èñòîðè-
ÿòà, çàãèâàéêè, à òÿ ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà. ßâíî å
âúçíèêíàëà ìíîãî ïðåäè 681 ã., ïðåäè Êîíñòàíòèí Âåëè-
êè è ïðåäè ñúçäàâàíåòî íà Âèçàíòèÿ. Àêî áúëãàðèòå çà
ïðúâ ïúò áÿõà äîøëè íà Áàëêàíèòå ñ õàí Àñïàðóõ,
àðõèòåêòóðàòà èì ùåøå äà ñå ðàçâèâà ïîä âèçàí-
òèéñêî âëèÿíèå, à íå äà áúäå êîðåííî ðàçëè÷íà îò
íåÿ, ñúñ ñîáñòâåíà èíäèâèäóàëíîñò, íîñåéêè îñíîâíî
áåëåçèòå íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà è òàçè íà
íàðîäèòå îò Ìåñîïîòàìèÿ è åäíîâðåìåííî ñ àíòè÷-
íè è êëàñè÷åñêè åëåìåíòè.
Íåîáÿñíèìî çàùî ãîäèíè íàðåä íå ñå îáðúùà âíèìà-
íèå íà àðõèòåêòóðàòà íà òðàêèéñêèòå ãðîáíèöè. Òî
áåøå íàñî÷åíî èçêëþ÷èòåëíî ñàìî âúðõó íàìåðåíèòå â
òÿõ ìåòàëîïëàñòèêè, ñòåíîïèñè è áèòîâè ïðåäìåòè.
Ñëåä îòêðèâàíå íà ãðîáíèöàòà â Ñâåùàðè - Ðàçãðàäñ-
êî, ñå çàãîâîðè ñàìî çà èíòåðåñíàòà é âúòðåøíà êà-
ìåííà óêðàñà, âúïðåêè ÷å àðõèòåêòóðàòà é èìà âèñî-
êè äîñòîéíñòâà. Ñúùîòî å è ñ îòêðèòàòà ïðåäè íåÿ
ãðîáíèöà â Ìåçäåê - Ñâèëåíãðàäñêî, è íà äâåòå àðõè-
òåêòóðàòà å ìîíóìåíòàëíà, ñ âèñîêà ñòðîèòåëíà êóë-
òóðà, äîêàçâàùè íåïðåõîäíîñòòà íà òðàêèéñêàòà àð-
õèòåêòóðà. Çà òÿõ íå ñå ãîâîðåøå, à ñàìî ñå èçòúêâà-
õà óíèêàëíèòå õóäîæåñòâåíè êà÷åñòâà íà íàìåðåíî-
òî â òåçè ãðîáíèöè. Çàòîâà ñå íàïèñàõà òîìîâå, âêëþ÷è-
òåëíî è çà ïëàñòèêàòà íà Ñâåùàðè. Íå îñïîðâàì õóäî-
æåñòâåíèòå èì äîñòîéíñòâà, íî ïðåíåáðåãâàíåòî íà
òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà íå ñå îïðàâäàâà ñ íèùî.
Òîâà ñè ãî îáÿñíÿâàì ñ íåäîïóñòèìàòà íàöèîíàëíà
áåçëè÷íîñò è äà íå “äðàçíèì” ñúñåäíà Ãúðöèÿ?!
Åäâà ñëåä ðàçêîïàâàíå íà ìîãèëèòå â Äîëèíàòà íà öà-
ðåòå â Êàçàíëúøêî îò Ãåîðãè Êèòîâ, â êîèòî òîé îòêðè 10
âåëèêîëåïíè õðàìîâå - ãðîáíèöè â ìîãèëèòå Øóìàíåö íà
ãðèôîíèòå, Ñàøîâàòà, Îñòðóøà, Ìàëêàòà, Ãîëÿìàòà, Àð-
ñåíàëêà, Ñàðàôîâàòà è Ñëàâêîâàòà â Ðîçîâåö ñå çàãîâîðè
çà ìîíóìåíòàëíîñòòà íà ñòðîåæà èì è çà âèñîêèòå èì àð-
õèòåêòóðíè äîñòîéíñòâà. Âñè÷êè òåçè õðàìîâå ñà èçãðà-
äåíè â ñòèëà íà àðõèòåêòóðàòà íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúð-
æàâà îò äîáðå îáðàáîòåíè êàìåííè ïðàâîúãúëíè áëîêîâå
- êâàäðè. Åäíà îò òåçè ãðîáíèöè å îò íàé-ãîëåìèòå íà Áàë-
êàíèòå. Ñëåä ðàçêîïàâàíåòî èì èíòåðåñúò êúì àðõèòåêòó-
ðàòà èì îòñëàáíà, çà íåÿ ñå çàãîâîðè ìèìîõîäîì. Õàðàê-
òåðíî çà òåçè õðàìîâå-ãðîáíèöè å, ÷å âñè÷êèòå ñà èçãðà-
äåíè ïî åäèí è ñúùè íà÷èí, äîêàçâàùî íàëè÷èåòî íà óò-
âúðäåí àðõèòåêòóðåí è ñòðîèòåëåí ñòèë.
373
 ÀÂÈÒÎÕÎË
Åäâà ïðåç àâãóñò 2000 ã. ñëåä ðàçêðèâàíå êðàé ñ. Ñòà-
ðîñåë - Ïëîâäèâñêî, íà ãîëåìèÿ õðàì, ñå çàãîâîðè çà èçê-
ëþ÷èòåëíîñòòà íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà è ñòèë, âêëþ-
÷èòåëíî è â öÿëà Åâðîïà. Òîâà íàêàðà äàòñêàòà êðàëèöà
äà äîëåòè è äà ñå íàñëàäè íà õðàìà êðàé Ñòàðîñåë. Ðàç-
êîïêèòå ïðîäúëæàâàò. Äîñåãà ðàçêðèòîòî å âåëè÷åñòâåíî
è íåïîâòîðèìî. Î÷àêâà ñå öÿëîñòíîòî ðàçêîïàâàíå íà ìî-
ãèëàòà, çà äà áëåñíå àðõèòåêòóðíèÿò òðàêèéñêè ãåíèé. Õðà-
ìúò êðàé Ñòàðîñåë å èçãðàäåí â ñòèë, áëèçúê äî òîçè íà
Ìèêåíà. ×óâàò ñå ãëàñîâå, ÷å òîé å ïîñòðîåí â Ìèêåíñêè
ñòèë. Ïàê èçëèøíà ìàëîöåííîñò. Çàáðàâÿ ñå, ÷å ñ îòêðè-
âàíåòî íà Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë ïðåç 1972 ã. îò Èâàí Èâà-
íîâ ñå ðàçðóøè ëåãåíäàòà, ÷å êóëòóðàòà íà Åâðîïà å òðúã-
íàëà îò Ìèêåíà â ïîñîêà íà ñåâåð, à å áèëî îáðàòíîòî -
îò íàøèòå çåìè òÿ å ìèíàëà íà þã è íà çàïàä. Âàðíåíñêè-
ÿò íåêðîïîë å ïî-ñòàð ñ 2000 ãîäèíè îò Ìèêåíà. Çàòîâà
öåíòúðúò, îò êîéòî å çàïî÷íàëà äà ñå ðàçïðîñòðàíÿâà êóë-
òóðàòà, å Âàðíà! Îòòóê òÿ å ïðåíåñåíà â Ìèêåíà. Èçïóñêà
ñå è äðóã îñîáåíî âàæåí ôàêò - ÷å ñàìàòà ìèêåíñêà êóëòó-
ðà, êàêòî ñå óñòàíîâè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà 20-è âåê,
ñå å ðàçâèëà ïîä ìîùíîòî âëèÿíèå íà òðàêèéñêàòà. Òîâà å
ñòàíàëî ïî-êúñíî - ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà, îò 16-è äî 12-è
âåê ïð. Õð. Çàòîâà è â äâåòå êóëòóðè èìà ãîëåìè ñõîäñòâà
íå ñàìî â äúðæàâíî-îáùåñòâåíèòå ïðîöåñè, íî è â ñòðîè-
òåëñòâîòî è àðõèòåêòóðàòà. Íàóêàòà âå÷å ñìÿòà ìèêåíñ-
êàòà êóëòóðà çà ïðîèçâîäíà íà òðàêèéñêàòà è ÿ íàðè÷à Ìè-
êåíñêà Òðàêèÿ, à íå Òðàêèéñêà Ìèêåíà.
Âåëè÷åñòâåíèÿò õðàì êðàé Ñòàðîñåë å èçãðàäåí àðõè-
òåêòóðíî èçöÿëî íà ïðèíöèïèòå íà ìåñòíàòà ïðàäðåâíà
àðõèòåêòóðà, ÷èéòî ïðîäúëæèòåë è îáîãàòèòåë å òðàêèéñ-
êàòà. Õðàìúò å ïîñòðîåí ïðåç 4-è âåê, êîãàòî òóê ñà áúëãà-
ðèòå, çàòîâà ñòðîåæúò ìó å åäíàêúâ àðõèòåêòóðíî è òåõ-
íè÷åñêè ñ òåõíèÿ ñòèë. Ïðåç ëÿòîòî íà 2000 ã. ïðîô. Àëåê-
ñàíäúð Îâ÷àðîâ îòêðè âåëè÷åñòâåí äâîðöîâ êîìïëåêñ â
äðåâíèÿ Ïåðïåðèêîí - Êúðäæàëèéñêî. È òîé å èçãðàäåí â
ñòèëà íà õðàìà ïðè Ñòàðîñåë è òîçè íà Ïúðâàòà áúëãàðñ-
êà äúðæàâà.
Çàùî åäâà ñåãà ñå çàãîâîðè çà âåëèêîëåïíàòà òðà-
êèéñêà àðõèòåêòóðà? Êîãàòî å óñòàíîâåíî äåñåòêè ãî-
äèíè ïðåäè îòêðèâàíåòî íà Äîëèíàòà íà öàðåòå, Ñòàðî-
ñåë è Ïåðïåðèêîí ñ ðàçêðèâàíå íà ïðåäñòàâèòåëíèòå òðà-
êèéñêè ãðîáíèöè â Ìåçåê, Äúëáîêè - Ñòàðîçàãîðñêî, Ðó-
åö - Òúðãîâèùêî, ßíêîâî - Øóìåíñêî, Ìàëêî Áåëîâî - Ïà-
çàðäæèøêî, Âúë÷èïîë - Ñâèëåíãðàäñêî, Êàîëèíîâî, Ìúã-
ëèæ è Ñâåùàðè - Ðàçãðàäñêî, è îò ðàçêîïàâàíåòî íà äâàòà
òðàêèéñêè ãðàäà Ñåâòîïîëèñ è Êàáèëå êðàé ßìáîë?
Íå ìîãà äà ïðåìúë÷à âàíäàëèçìà, êîéòî çàõâúðëè âå-
ëèêîëåïíèÿ Ñåâòîïîëèñ â êàëòà íà ÿçîâèð Êîïðèíêà! Ãðîá-
íèöèòå, ïðåäñòàâèòåëíèòå ñãðàäè è êðåïîñòíèòå ñòåíè íà
äâàòà ãðàäà ñà èçãðàäåíè ïàê îò êàìåííè áëîêîâå ïî íà-
÷èí è ñòèë, åäíàêúâ ñ òîçè íà äâîðöèòå, öúðêâèòå è êðå-
ïîñòíèòå ñòåíè íà Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è äðóãèòå
êðåïîñòè íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà.
374
Çà âåëè÷èåòî íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà ñå ñúäè îò
ôàêòà, ÷å òÿ å îñòàâèëà îêîëî 3000 êðåïîñòè, 60 000 ìîãè-
ëè, ñòîòèöè ñâåòèëèùà, áåçáðîé îòêðèòè ñåëèùà è ïëîñ-
êè íåêðîïîëè. Âåëè÷èåòî é íå å íàïúëíî áëåñíàëî, çàùî-
òî ñàìî îêîëî åäíà òðåòà îò ìîãèëèòå ñà ðàçêîïàíè.
Äðóã ôàêò, óñòàíîâÿâàù íåïðåêúñíàòàòà îðãàíè÷íà
âðúçêà è ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó òðàêè è áúëãàðè è ÷å òå ñà
åäèí íàðîä, å ðóíè÷åñêàòà ïèñìåíîñò íà Ïúðâàòà áúëãàð-
ñêà äúðæàâà. Îùå ïðåç 1996 ã. îò òàçè òðèáóíà èçÿñíèõ, ÷å
òÿ íå å âúçíèêíàëà ñëåä 681 ã., íèòî å äîíåñåíà îò èçòîê,
êàêòî óãîäíè÷åñêè íè ñå âíóøàâàøå, à å ìåñòíà ïðàäðåâ-
íà ïèñìåíîñò, íàé-ñòàðàòà â ñâåòà. Íåÿ îòêðèâàìå âúðõó
Ïîáèòèòå êàìúíè êðàé Âàðíà îò âðåìåòî íà ìåçîëèòà, ïî-
êúñíî â Êàðàíîâî, Ãðàäåøíèöà, Îðåøàõà - Ëîâåøêî, Ìà-
ãóðàòà - Âèäèíñêî, âúðõó íÿêîè îò ñúäîâåòå íà Ðîãîçåíñ-
êîòî ñúêðîâèùå, âúðõó ïðåäìåòè îò Ìàëêîòî êàëå êðàé
Ñîçîïîë è ìíîãî äðóãè òðàêèéñêè ïàìåòíèöè. Ñúùèòå ðó-
íè èìà è âúðõó íÿêîè îò ñúäîâåòå íà ñúêðîâèùåòî îò Íàã
Ñåí-Ìèêëîø, ïî äâîðöèòå, öúðêâèòå, êðåïîñòíèòå ñòåíè
è ïî ñòðîèòåëíè ìàòåðèàëè â Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà,
Ïðîâàäèÿ, Øóìåí è äðóãèòå áúëãàðñêè êðåïîñòè.
Òàçè ïèñìåíîñò ñúùåñòâóâà è äíåñ ïî øåâèöèòå íà
áúëãàðêàòà, â óêðàñèòå íà âúçðîæäåíñêèòå êúùè - ïî ïî-
òîíè, äîëàïè è ïàðàïåòè è ïî êàìåííè ÷åøìè è äð.
Òðàêèéñêîòî äíåñ å è â äóõà íà áúëãàðèíà, êàòî ñàìî-
óâåðåí èíäèâèäóàëèñò, âÿðâàù â ñåáå ñè, íà êîéòî å ÷óæä
ìèñòèöèçìúò, âå÷íî òúðñåù íîâè ïðîñòîðè è çàâîåâàíèÿ.
Ïðàâè ñà îôèöèàëíèòå èñòîðèöè, ÷å àðõèòåêòóðàòà íà
Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà ñúñ ñâîÿòà ñàìîáèòíîñò å êî-
ðåííî ðàçëè÷íà îò âèçàíòèéñêàòà. Âèçàíòèÿ å ñòðîÿëà ñ
òóõëè íå ñàìî äâîðöèòå ñè, íî è êðåïîñòíèòå ñè ñòåíè.
Äîðè è òåçè íà Ðèì ñà îò òóõëè. Âèäÿõ ãî ëè÷íî ïðåç
1995 ã. Áúëãàðèíúò å ñòîðèë ñ êàìúê, ìàñèâíî è âå÷íî,
çàùîòî è òîé å âå÷åí.
Ïî ñòèëíèòå ñè îñîáåíîñòè ñòàðàòà áúëãàðñêà àðõè-
òåêòóðà è íà÷èí íà ñòðîåæ èìà ñõîäñòâî ñ àíòè÷íàòà è
åëèíèñòè÷íàòà, ñúñåäíèòå êóëòóðè âèíàãè âçàèìíî ñè âëè-
ÿÿò è îáîãàòÿâàò. Áúëãàðñêàòà å òåõåí ïðîäúëæèòåë, äî-
ðàçâèâàéêè ïðèíöèïèòå èì, à íå âèçàíòèéñêàòà àðõèòåê-
òóðà, êîÿòî å âñòðàíè îò òÿõ è èì å ÷óæäà. Âðúçêàòà íà
Åâðîïà ñ àíòè÷íàòà è åëèíèñòè÷íàòà àðõèòåêòóðà å
Áúëãàðèÿ, à íå Âèçàíòèÿ. Îòòóê òÿ òðúãâà íà çàïàä
ñ íîâàòîðñêèÿ ñòðîåæ íà Ãîëÿìàòà áàçèëèêà â Ïëèñ-
êà è ïî-êúñíî, ïðåç 13-è âåê, â æèâîïèñòà ñ Áîÿíñêèòå
ñòåíîïèñè íà ïúðâèÿ ðåíåñàíñîâ õóäîæíèê Èëèÿ, æè-
âÿë 30 ãîäèíè ïðåäè èòàëèàíåöà Äæîòî.
Ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà å áðèëÿíòåí ñèíòåç îò
âåëèêèòå ïðèíöèïè è òðàäèöèè íà òðàêèéñêàòà è íà íà-
ðîäèòå îò Ìåñîïîòàìèÿ, äîðàçâèòè è îáîãàòåíè ñ àí-
òè÷íè è åëèíèñòè÷íè ôîðìè. ×åñò å çà íàñ, ÷å ñìå òåõíè
ïîòîìöè.
Èçêëþ÷èòåëíàòà äóõîâíà ñèëà íà áúëãàðèíà å â ãåíà
ìó, à íå å èçòî÷åí ñóðîãàò, êîåòî è äîñåãà íè âòúïëÿâàò
êàçèîííèòå èñòîðèöè, íî êàêòî å êàçàíî â åäèí íàäïèñ:
...Áîã âèæäà...
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÏÎÒÎÌÖÈ ÍÀ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÎÒÎ

ÍÀÑÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÑÊÈß ÏÎËÓÎÑÒÐÎÂ
/ÀÂÒÎÕÒÎÍÍÎ - ÌÈÃÐÀÖÈÎÍÍÀ ÒÅÎÐÈß, ÊÀÒÎ ÑÈÍÒÅÇ ÌÅÆÄÓ ÒÐÀÊÎ-ÊÈÌÅÐÈÉÑÊÀÒÀ, ÕÓÍÑÊÀÒÀ È
ÏÀÌÈÐÑÊÀÒÀ ÒÅÎÐÈÈ ÇÀ ÅÒÍÎÃÅÍÅÇÈÑÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÒÅ
ÍÀÕÎÄÊÈ ÏÐÅÇ ÂÒÎÐÀÒÀ ÏÎËÎÂÈÍÀ ÍÀ XX ÂÅÊ /

ÈÍÒÅÐÄÈÑÖÈÏËÈÍÀÐÍÎ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ

Ä-Ð ÂËÀÄÈÌÈÐ ÕÐÈÑÒΠäîøëèòå îò èçòîê êèìåðèéöè åòíè÷åñêè ñà áèëè áëèçêè

gºÃ¶öÉÍö¾ÇȾö¾ö¸¶Èƾ»È¶Å¶
¸ Íĸ»ÎÀÄÈÄ Çнöþ» ÷åðíîìîðèå êèìåðèéñêè âúëíè, â ñúñòàâà íà êîèòî å èìà-
 Èĸ¶ û Âļ» º¶ ·Ðº» ëî è áúëãàðè, äîñòèãíàëè äî Ìàëà Àçèÿ, à åäíà òðàêî-
ÈÉÀ Âļ» ·¾ ¾Â¶ ûÏÄ êèìåðèéñêà ãðóïà ñå óñòàíîâèëà è â äíåøåí Àçåðáàéäæàí.
 µ À¶À û Ç» ¹Ä ½Ã¶»Á¾ ºÄ Ç»¹¶
bÁ»ÀǶúÐÆ wÉ·ÄÁÈ
Åäíà îò îñíîâíèòå íàñîêè íà ñï. “Àâè-òîõîë”, áå ïðî-
ó÷âàíåòî è ñúçäàâàíåòî íà åäèííà êîíöåïöèÿ çà áúëãàð-
ñêàòà èñòîðèÿ, êàòî òóê çà òîâà ñïîìîãíàõà è ïðåîòêðèâà-
íåòî òðóäîâåòå íà Äèìèòúð Ñúñåëîâ è ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ.
Âúïðåêè, ÷å íà ïðúâ ïîãëåä òåõíèòå íàó÷íè äèðåíèÿ çà
áúëãàðñêèÿ åòíîãåíåçèñ èìàò ðàçëè÷íè ïîñîêè,ñúùåñòâó-
âàõà è âúçìîæíîñòè çà ñèíòåç íà íàòðóïàíàòà è àíàëèçè-
ðàíà îò òÿõ íàó÷íà èíôîðìàöèÿ. Òàçè âúçìîæíîñò áå ïîä-
êðåïåíà îñîáåíî â êîíòåêñòà íà íîâèòå àðõåîëîãè÷åñêè
îòêðèòèÿ,îò ïîñëåäíèòå 50 ãîäèíè ïîòâúðæäàâàùà òåõíèòå
õèïîòåçè çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå.Òúðñåíåòî íà òîçè
ñèíòåç öåëè äà äîêàæå òåçàòà, ÷å âúïðåêè ãîëåìèòå ìèã-
ðàöèè íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè íàðîä, èìåííî áàëêàíñêà
Áúëãàðèÿ å íàøàòà “Îáåòîâàíà çåìÿ - çåìÿ çàâèíàãè“.
Èìåííî äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè ñà íàøàòà ïðàäðåâíà
ëþëêà, êîÿòî íàïóñíàõìå â çîðàòà íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ
è êúì êîÿòî ñå çàâúðíàõìå ïðåäè õèëÿäîëåòèå è ïîëîâè-
íà.Ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðåäëàãàíèÿò ñèíòåç áè
èçãëåæäàë àáñóðäåí, àêî ñå ïðèåìå, ÷å â ïåðèîäà IV-V â.
“õóíîðè“ å èäåíòè÷íî ïî çíà÷åíèå íà “õóíè“. Ðåäèöà èñòî-
ðè÷åñêè äàííè ïîäñêàçâàò, ÷å â åäíè ïî-øèðîêè åòíîã-
ðàôñêè ðàìêè òåðìèíúò “õóíîðè“ íå å èäåíòè÷åí ñ “õóíè”,
à îáîçíà÷àâà ãðóïà îò ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ñðîäíè êàòî
áèò, ðàñà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà åâðîïåèäíè íàðîäè, íàñå-
ëÿâàùè îãðîìíîòî ïðîñòðàíñòâî îò ðåêà Ñúð-Äúðÿ äî
åçåðîòî Áàéêàë. Â òîçè åòíîãåîãðàôñêè êîíòåêñò áúëãà-
ðèòå ñúùî ñà õóíè. Ñúãëàñíî íÿêîè ñâåäåíèÿ ïúðâàòà ïî-
ÿâà íà áúëãàðèòå â Èçòî÷íà Åâðîïà ìîæå äà ñå îáâúðæå ñ
ïîÿâàòà íà êèìåðèéöèòå ïðåç VIII â. ïð. Õð.Òàêèâà ïîäàò-
êè èìà â “Çîãðàôñêà Áúëãàðñêà èñòîðèÿ” (XVIII â.), ó Åð-
áåëüî äüî Ìîëåíâèë, Æîçåô äüî Ãèí, Äèìèòúð Õîìàòè-
ÿí è äîðè â “Äæàãôàð Òàðèõè“. Ñïîðåä åäíî îò ìíåíèÿòà
äî òðàêèòå, à ñïîðåä äðóãè äî èðàíöèòå. Óñòàíîâèëè ñå â
Ïðèàçîâèåòî, Ïðèêóáàíèåòî è ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêà
Äîí, êèìåðèéöè è áúëãàðè âëeçëè â êîíòàêò ñúñ çàâàðåíî-
òî òðàêèéñêî íàñåëåíèå. Îò ðàéîíà íà Ñåâåðíîòî Ïðè-
Îñîáåíî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ íàìèðàìå â èðëàíäñêèòå
ñàãè çà “Ôèð Áîëã”- íîðîäúò íà Áîëã, èçâåñòåí ñ òîâà, ÷å
äîíàñÿ íà Áðèòàíñêèòå îñòðîâè ðèòóàëà çà âëèçàíå â áèò-
êà ñ òúïàíè è ... ãàéäè! Ñïîðåä òåçè ñàãè, ìèòè÷íèòå ïðå-
ñåëíèöè íàïóñíàëè ïðàðîäèíàòà ñè íà Áàëêàíèòå áÿãàéêè
îò ãðúöêî ðîáñòâî, ñà è ïúðâèÿò íàðîä ñúçäàë äúðæàâ-
íîñò è äîðè çàêîíîäàòåëñòâî íà Áðèòàíñêèòå îñòðîâè.
Ñïîðåä Irish History - ñòðàíèöà â Èíòåðíåò, ïîñâåòåíà íà
äðåâíèòå ïðåñåëíèöè â Èðëàíäèÿ, ñå òâúðäè, ÷å ïðàðîäè-
íàòà íà íàðîäà Bolg å Òðàêèÿ. Ïîòâúðæäåíèå â òàçè íàñî-
êà íàìèðàìå â Encyclopedia of the Celts îòêúäåòî ñå ðàç-
áèðà, ÷å “fir bolg” å ðàâíîçíà÷íî íà “fir vulag” - êîåòî å
îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðîèçõîäà íà íàðîäà Bolg -
“vulag”î÷åâèäíî å ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ íà èìåòî “bolg”
(ñðàâíè bulgari è vulgaris). Òåçè äàííè áèõà ïîðîäèëè íå-
äîâåðèå, ñêåïòè÷åí ïðèñìåõ, îáâèíåíèå â íåäîñòîâåðíîñò
èëè íåñåðèîçíîñò â ëèöåòî íà îôèöèàëíàòà øêîëà áúë-
ãàðñêè èñòîðèöè. Íî ñâåäåíèÿ â ñúùàòà íàñîêà, íàìèðà-
ìå â ïîäìèíàòàòà ñ ìúë÷àíèå èñòîðèÿ íà âúçðîæäåíåöà
Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè, ïèñàíà íà îñíîâàòà íà ñòàðè íå-
äîñòèãíàëè äî íàñ èçòî÷íèöè â êîÿòî ñå òâúðäè, ÷å áúëãà-
ðèòå ñà âçåëè èìåòî íà èëèðèåöà Áîëã ñèí íà Êîëåäà, æè-
âÿë íà áàëêàíèòå îùå â VIII â. ïð. Õð. Ñúùàòà ïîäàòêà
èìàìå â äðóãàòà “çàáðàâåíà” èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ - “Çîã-
ðàôñêà èñòîðèÿ” îò íåèçâåñòåí âúçðîæäåíåö, ñúâðåìåí-
íèê íà Ïàèñèé, êîÿòî ñâèäåòåëñòâà, ÷å Áîëã å áúëãàðñêè
öàð. Ñúùî çà Áîëã êàòî áúëãàðñêè öàð ñå ãîâîðè â “Ëåòî-
ïèñ íà ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà”. Ñòðàííî å çàùî âñè÷êè
òåçè ñâåäåíèÿ ñà ïîäìèíàâàíè ñ íåäîâåðèå îò ñúâðåìåí-
íèòå íè èñòîðèöè. Îêàçâà ñå îáà÷å , ÷å âñè÷êè òåçè ñâåäå-
íèÿ ñå äîïúëâàò âçàèìíî â ñâåòëèíàòà íà ïîñëåäíèòå íà-
ó÷íè îòêðèòèÿ. Òåçèòå íà Ïåòúð Äîáðåâ( çà Ïàìèð êàòî
ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå), õóíñêàòà íà Ñúñåëîâ( çà Òàðèì,
êàòî ëþëêà íà áúëãàðèòå, êîèòî ñà õóíè), òðàêî-êèìå-
ðèéñêàòà íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ( çà òðàêèéñêèÿ ïðîèçõîä íà
áúëãàðèòå), êàêòî è íà çàáðàâåíèÿ “ðîìàíòèê“* Ã. Ñ. Ðà-
êîâñêè - ïðúâ èçðàçèë ñòàíîâèùåòî çà àâòîõòîííèÿ ïðî-

* Âèæ òîì 4 îò ñú÷èíåíèÿòà ìó (áåë. ðåä.)

375
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 1à
èçõîä íà áúëãàðèòå, ñå îêàçâàò âçàèìíî äîïúëâàùè ñå
÷àñòè îò ïúçåëà íà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Ñâúðçâà-
ùî çâåíî ìåæäó òÿõ ñà ñåíçàöèîííèòå, íàó÷íè îòêðèòèÿ
îò êðàÿ íà XX â. íà ó÷åíèòå Ïèòìàí è Ðàÿí çà ò. íàð. Ïî-
òîï ïðåäè 7 500 ã. â ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå, êàêòî è íàõîä-
êèòå, îò 50-å ãîäèíè íà XX â., íà åâðîïåèäíè ìóìèè â
ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí - ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé è ìóìèè-
òå îò Àëòàé.
Ïîòîïúò â ×åðíî ìîðå
Íåêà âçåìåì ïðåäâèä íàó÷íî èçäúðæàíàòà òåîðèÿ çà
Ïîòîïà â ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå äàòèðàí 5500 ã. ïð. Õð. íà
àìåðèêàíñêèòå ó÷åíèòå-ãåîëîçè Óèëÿì Ðàÿí è Óîëòúð
Ïèòìàí ïîäêðåïåíà îò ìîðñêèÿ èçñëåäîâàòåë è îòêðèâà-
òåë íà “Òèòàíèê” ä-ð Ðîáúðò Áàëàðä, äîêàçâàùà ÷å íàé-
äðåâíîòî íàñåëåíèå è ïðîòî êóëòóðà â ñâåòà ñà áèëè íà
Áàëêàíèòå è Ïðè÷åðíîìîðèåòî*. Òîâà íàñåëåíèå, ñïîëå-
òÿíî îò ïîâòàðÿùè ñå ïðèðîäíè êàòàêëèçìè å ìèãðèðàëî
â ïðîäúëæåíèå íà ìíîãî ãîäèíè â ðàçëè÷íè ïîñîêè. Ñïî-
ðåä òÿõ åäíè áåãúëöè ïðåìèíàëè îò ×åðíî ìîðå â Åãåÿ,
çàñåëèëè íÿêîè îñòðîâè êàòî Ñàìîòðàêè è ñòèãíàëè ÷àê
äî Äàëìàòèíñêèÿ áðÿã. Äðóãè èçáÿãàëè ïî ðåêà Äíåïúð è
ïîñëå îòèøëè íà çàïàä ïðåç Ñåâåðíà Åâðîïà äî Ïàðèæêà-
òà äîëèíà, äðóãè ïúê ïîåëè ïî ðå÷íèòå äîëèíè íà Äíå-
ïúð, Äîí è Âîëãà, ðàçïðúñêâàéêè ñå â øèðîêà äúãà îò
Þãîèçòî÷íà Åâðîïà äî Êàñïèéñêî ìîðå è îòâúä íåãî.Òúê-
ìî îêîëî ñåâåðíèòå áðåãîâå íà Êàñïèéñêî ìîðå òå îïè-
òîìèëè êîíÿ, è ñëåä 1600 ãîäèíè íàõëóëè íà êîíå îáðàòíî
â Èçòî÷íà Åâðîïà. Äðóã êëîí íàïóñíàë þãîèçòî÷íèòå ðà-
éîíè íà ×åðíî ìîðå è ïðåç Èçòî÷åí Àíàäîë äîñòèãíàëè
ïîðå÷èåòî íà Òèãúð è Åôðàò à äðóãè äîñòèãíàëè äàëå÷å
íà èçòîê äî Òàðèì, êîéòî ïî òîâà âðåìå å ãîëÿìî ìîðå ñ
ïëîäîðîäíà ðàâíèíà. Ïèòìúí è Ðàÿí ïîñî÷âàò â êàðòàòà
ñè,÷å òîâà å êëîíúò íà íîñèòåëèòå íà ò. íàð. Òîõàðñêà êóë-
òóðà. (ñí. 1a è 1á) Òóê å ìÿñòîòî äà ñïîìåíåì è áúëãàð-
* Çà ïîâå÷å ïîäðîáíîñòè âæ. “Íîâèÿò Ïîòîï” îò Ïèòìúí è Ðàÿí (áåë. ðåä.)
376
ñí. 1 á
ñêèÿò ïðèíîñ â òàçè íàó÷íî îáîñíîâàíà òåîðèÿ â ëèöåòî
íà ïðîô. Ïåòêî Äèìèòðîâ îò Èíñòèòóòà ïî îêåàíîëîãèÿ
íà ÁÀÍ, èçêàçàë ñúùàòà èäåÿ îùå ïðåç ñðåäàòà íà 80 ã. íà
XX âåê. Ïðåç 1993 ã.òîé ïîäêðåïÿ â íàó÷íàòà ñè êîðåñ-
ïîíäåíöèÿ ñ Ïèòìàí è Ðàÿí, òÿõíàòà òåîðèÿ çà Ïîòîïà
çàùîòî ïî ñúùåñòâî òÿ å è íåãîâà. Ïðîô. Äèìèòðîâ ó÷àñòâà
â ïîðåäèöà íàó÷íè åñêïåäèöèè â ×åðíî ìîðå, êàòî ïðåç
1985 ã. ïðè åêñïåäèöèÿ êðàé øåëôà ìó íà äúëáî÷èíà 90 -
120 ìåòðà îòêðèâà äîáèëàòà ïî-êúñíî èçâåñòíîñò “×èíèÿ
íà Íîé” êàòî âúçðàñòòà å äàòèðàíà íà 6-7000 ã. Ïðåç 2002
ã. ó÷àñòâà â åêñïåäèöèÿòà íà ä-ð Áàëàðä â ×åðíî ìîðå, à
ñúùàòà ãîäèíà, â àêâàòîðèÿòà íà Ñîçîïîë å îòêðèòà è íàé-
ñòàðàòà ëîäêà åäíîäðúâêà â ñâåòà íà 6000 ã äîêóìåíòèðà-
íà îò èñòîðèêà ïðîô. Áîæèäàð Äèìèòðîâ. Áåçñïîðíèÿò
ôàêò, ÷å è íàé-ñòàðîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà îò Âàð-
íåíñêèÿ õàëêîëèòåí íåêðîïîë ñ âúçðàñò 6-7000 ã., ñâèäå-
òåëñòâà çà âèñîêî ðàçâèòà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ â ðàéîíà
íà ×åðíî ìîðå è òîâà ñå âïèñâà áåçóñëîâíî â òåçàòà çà
Áèáëåéñêèÿ ïîòîï ñòàíàë èìåííî â òîçè ðàéîí. Ñïîðåä
ïðîô. Äèìèòðîâ : “... èìåííî òåçè õîðà ïðåæèâåëè Ïî-
òîïà ñà ïîñòàâèëè îñíîâèòå íà êèìåðñêàòà (øóìåð-
ñêàòà) êóëòóðà è öèâèëèçàöèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ. Ñëåä
óíèùîæèòåëíîòî íàâîäíåíèå, ñïîëåòÿëî òîãàâàøíî-
òî êðàéáðåæèå, ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò êèìåðèéöèòå ñà
ìèãðèðàëè êúì ñâîÿòà “Îáåòîâàíà çåìÿ” - Ìåñîïîòà-
ìèÿ, ïîëàãàéêè îñíîâàòà íà íîâà öèâèëèçàöèÿ â ãðàäî-
âåòå Óð è Íèíåâèÿ, ïîêîðÿâàéêè ïî ñâîÿ ïúò âàðâàð-
ñêèòå ñåìèòñêè ïëåìåíà, íàñåëÿâàéêè Åâðîïà è Àçèÿ.
Åäíà çíà÷èòåëíà ÷àñò îò òÿõ å îñòàíàëà òóê ïî òåçè
çåìè, çà äà ïîñòàâè îñíîâèòå íà ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÊÓË-
ÒÓÐÀ è äà ðåæèâåå âñè÷êè ïðåâðàòíîñòè íà âåëèêèòå
ïðåñåëåíèÿ íà íàðîäèòå.” (ñòð. 263-265- “Íîåâèÿò ïîòîï”)
Òàçè òåçà íà ïðîô. Äèìèòðîâ ñå äîïúëâà è ïîäêðåïÿ îò
Âàâèëîíñêàòà êàðòà íà ñâåòà èçïîëçâàíà êàòî äîêàçàòåë-
ñòâî îò Ïèòìúí è Ðàÿí (ñí. 2)  äîïúëíåíèå ùå êàæåì, ÷å
â ðàéîíà íà Ñòàðîçàãîðñêèòå ìèíåðàëíè áàíè ñà îòêðèòè

ñí. 2 Âàâèëîíñêà êàðòà íà ñâåòà âúðõó ãëèíåíà ïëî÷êà îò VI â.
ïð. Õð. Ñúñ ñïåöèàëíà ñòðåëêà å óêàçàíà ïîñîêàòà íà ñåâåðîçàïàä
îò Ìåñîïîòàìèÿ, îòêúäåòî ñà äîøëè äðåâíèòå Øóìåðè. Ñòðåë-
êàòà íàëîæåíà âúðõó ñúâðåìåííà êàðòà, ñî÷è ðàéîíà íà Áàëêàíè-
òå, à ÷àñò îò êëèíîïèñíèÿ òåêñò êúì ïëî÷êàòà ãëàñè: “... Îò
òàì äîéäîõà ïðàäåäèòå íè...”. (The Atlas of Mesopotamia has been
published in English by Thomas Nelson and Sons Ltd, London and
Edinburg, 1962)
íàé-ñòàðèòå ìåäíè ðóäíèöè â ñâåòà â êîèòî ïðåç V õèë.
ïð. Õð. ñà äîáèòè íàä 2000 òîíà ÷èñò ìåòàë. Ñïîðåä ðóñêèÿ
ó÷åí Â. Ì. Ìàññîí òî÷íî â ðàéîíà íà Âàðíà ñà íàìåðåíè
è ïúðâèòå ïðåäìîíåòíè ôîðìè-÷åðóïêè îò ñðåäèçåìíî-
ìîðñêèòå ìåêîòåëè Dentalium è Spondilus, à îñâåí òîâà â
ïåùåðàòà Ìèðèçëèâêà êðàé Îðåøåö, å îòêðèò è íàé-ñòà-
ðèÿò homo sapiens â Åâðîïà. Áåëãèéñêèÿò ó÷åí îò Áðþê-
ñåëñêèÿ Öåíòúð ïî ìóëòèëèíãâèñòèêà Õàðàëä Õàðìàí ïðå-
äèçâèêà ñåíçàöèÿ â íàó÷íàòà îáùíîñò ñ ïóáëèêàöèÿòà ñè
“ Óíèâåðñàëíà èñòîðèÿ íà ïèñìåíîñòòà “ è ñ èçÿâëåíèåòî
ñè íà ñèìïîçèóìà ïîä íàäñëîâ “Ïðîèçõîä íà ïèñìåíîñò-
òà” â ãð. Ìèëàíî ïðåç 2000ã. Ñïîðåä Õàðìàí ïúðâàòà
ïèñìåíîñò âúçíèêâà íå â Øóìåð, êàêòî å ïðèåòî äî ñåãà, à
ïî òðàêèéñêèòå çåìè â ïåðèîäà ìåæäó 5300-3500 ã. ïð. Õð.,
êàêòî è ÷å ïèñìåíàòà ñèñòåìà íà î. Êðèò ñå ðàæäà ñúùî
ïîä íåéíî âëèÿíèå. Çà äîêàçàòåëñòâî òîé ñå áàçèðà íà ãëè-
íåíèÿ ñúä ñ ïèñìåíè çíàöè îò ñ. Ãðàäåøíèöà - Âðà÷àíñêî
(íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð.); ãëèíåíèÿ ïå÷àò îò ñ. Êàðà-
íîâî - Ñòàðîçàãîðñêî ñ ãðàâèðàíè ïèêòîãðàìè è çíàöè
(âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV õèë. ïð. Õð.), êàêòî è ïàìåòíè-
öèòå îò Ðîäîïèòå*. Êîëêîòî äî çíàöèòå ïî “÷èíèÿòà íà
Íîé”, ìíåíèåòî íà Õàðìàí îòðàçåíî â ïèñìîòî ìó äî
ïðîô. Äèìèòðîâ å : “ Âàøàòà íàõîäêà å èçêëþ÷èòåëíî àò-
ðàêòèâíà. Çíàöèòå âúðõó “÷èíèÿòà íà Íîé”ñà âèñîêî àá-
ñòðàêòíè , âúïðåêè ÷å íàäïèñúò å ïî-ñòàð îò ïëî÷êèòå â
Òàðòàðèÿ( 5300 ã. ïð. Õð.) Àç ìèñëÿ, ÷å ñòå íà âåðíèÿ ïúò,
êîãàòî ñðàâíÿâàòå çíàöèòå îò “÷èíèÿòà íà Íîé” ñ ïðîòî-
øóìåðñêèòå çíàöè. Ïîíàñòîÿùåì àç ðàçðàáîòâàì õèïîòå-
çà, ñúãëàñíî êîÿòî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò å èìàëî èñòîðè-
÷åñêà âðúçêà ìåæäó ñòàðîåâðîïåéñêàòà è äðåâíî- øóìåð-
ñêàòà öèâèëèçàöèÿ”. Íî îòêðèòèÿòà íå ñïèðàò äî òóê. Äî
ñåãà ñå ñìÿòàøå ÷å Êèòàé å ëþëêàòà íà Èçòî÷íàòà ìåäè-
öèíà- àêóïóíêòóðàòà, ðåôëåêñîòåðàïèÿòà è ìîêñàòà (îá-
ãàðÿíåòî). Îùå ïðåç 2000 ã. Âàíÿ Èëèíêèíà îò Àðõåîëî-
ãè÷åñêèÿ èíñòèòóò íà ÁÀÍ îáúðíà âíèìàíèå íà àâòîðà,
* Ñïîðåä èçñëåäîâàòåëè íà òàçè òåìà ó íàñ èìà è îùå ïî-ñòàðè îáðàçöè íà ïðîòîïèñìåíîñò (áåë. ðåä.)
** Èíòåðåñíî å, ÷å èìà àíàëîãèÿ ìåæäó áúëã. äóìà “÷åêðúê” (êîëåëî çà íàâèâàíåíà ïðåæäà) è ñàíñêðèòñêàòà äóìà çà åíåðãèåí öåíòúð
- ÷àêðà (áåë. ðåä.)
ÀÂÈÒÎÕÎË
÷å âúðõó íÿêîè ïðåäìåòè îò òðàêèéñêè ñúêðîâèùà, êàêòî
è âúðõó ôèãóðè îò õàëêîëèòà ñ ÷îâåøêè è æèâîòèíñêè îá-
ðàçè èìà ñòðàííè òî÷êè è ëèíèè ñúâïàäàùè ñïîðåä íåÿ ñ
àêóïóíêòóðíè çîíè è òî÷êè. Îãëåæäàéêè âíèìàòåëíî åêñ-
ïîíàòè îò ðàçëè÷íè òðàêèéñêè ñúêðîâèùà, àâòîðà( êîéòî
å è ñïåöèàëèñò ïî àêóïóíêòóðà) êîíñòàòèðà, ÷å òÿ ñå îêàç-
âà ïðàâà çà íÿêîè îò åêñïîíàòèòå. Òàêà ñå óñòàíîâè, ÷å íà
íàíîñíèêà îò êîíñêà àìóíèöèÿ îò ñ. Ñâåùàðè (Øóìåíñêî)-
V âåê ïð. Õð. íà ÷îâåøêàòà ãëàâà â ìåæäóâåæäèåòî å âäúë-
ñí. 3
áàíà âàæíàòà ò. íàð. èçâúí ìåðèäèàííà òî÷êà – èí-òàí,
êîÿòî è â èíäóèçìà è éîãà å âàæåí åíåðãèåí öåíòúð (÷àê-
ðà**) (ñí. 3). Îñâåí òîâà ðàçïîëîæåíèåòî íà çëàòíèòå
ïëàñòèíè îò Âàðíåíñêèÿ õàëêîëèòåí íåêðîïîë ïî òÿëîòî
ñå îêàçâà, ÷å ñúùî ñúâïàäàò ñ îïðåäåëåíè âàæíè àêóïóíê-
òóðíè òî÷êè. Ä-ð Àíãåë Êàÿäæèåâ (÷ëåí íà áúëãàðñêîòî
äðóæåñòâî ïî Òðàäèöèîííà êèòàéñêà ìåäèöèíà, àâòîð íà
êíèãè è ðúêîâîäñòâà ïî èçòî÷íà ìåäèöèíà, ñ íàä 210 ïóá-
ëèêàöèè â ïåðèîäè÷íèÿ ïå÷àò è 22 íàó÷íè ïóáëèêàöèè â
ÑÀÙ, ßïîíèÿ, Ðóñèÿ, Ëàòâèÿ, Þæíà Êîðåÿ è Áúëãàðèÿ) å
áèë çàèíòðèãóâàí ñúùî îò Èëèíêèíà è å íàâëÿçúë äúëáî-
êî â òàçè òåìà. Òîé ìè ïðåäîñòàâè ñâîå èçñëåäâàíå ïî òîçè
âúïðîñ, êúäåòî å ðàçêðèë èíòåðåñíè íîâè äåòàéëè. Òàêà
íàïðèìåð, íàêîëåííèêúò îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà íà êîé-
òî å ïðåäñòàâåíà Âåëèêàòà òðàêèéñêà áîãèíÿ (â õèïîñòà-
çàòà £ íà Êèáåëà), íà äÿñíàòà ïîëîâèíà íà ëèöåòî èìà
ïîçëàòåíè èâèöè, êîèòî òî÷íî ñúâïàäàò ñ àêóïóíêòóðíèòå
ìåðèäèàíè, èçðàçåíè íà ëèöåòî, ïðåîòêðèòè ïðåäè 30 ã.
îòíîâî, îò âèåòíàìñêè ñïåöèàëèñòè ïî àêóïóíêòóðà. (âèæ
ñí. 4 à) Ïðè ïî-äúëáîêî âãëåæäàíå â àêóïóíêòóðíèòå òî÷-
êè íà óõîòî íà ñúùèÿ íàêîëåííèê, ä-ð Êàÿäæèåâ óñòàíî-
âÿâà, ÷å òîé ïðåäñòàâëÿâà íÿêîëêî àêóïóíêòóðíè äèàãðà-
ìè íà íÿêîëêî íèâà. Îñâåí òîâà ôèãóðèòå îò íàêîëåííè-
êà, ñúîòâåòñòâàò íà ïðîåêöèè íà âúòðåøíèòå îðãàíè âúð-
õó êîëÿíîòî è ïîäáåäðèöàòà (ñí. 4 á) Äðóã ïðèìåð ñ àêó-
ïóíêòóðíè òî÷êè è ïîõâàòè çà ëå÷åíèå ñ ìåòàëè è åëåêò-
ðè÷åñòâî ñà îòêðèòè íà æåíñêà ôèãóðà îò ñ. Ëîâåö-Ñòà-
ðîçàãîðñêî, (ñí. 5) íà êîÿòî êðàêàòà ñà îáâèòè ñ ìåäíè
ïëàñòèíêè è ìðàìîðíàòà ñòàòóåòêà îò ñ. Áëàãîåâî íàìè-
ðàùà ñå â Ðàçãðàäñêèÿ ìóçåé (ñí. 6) Íà íåéíîòî óõî ÿñíî
377
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 4 à
ñí. 4 á Ïðîåêöèè íà âúòðåøíèòå îðãàíè âúðõó êîëÿíîòî è ïîäáåä-
ðèöàòà. Ñðàâíè ãè ñ íàêîëåííèêà îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà!
* Ñõåìèòå íà êðàêàòà ñà äàäåíè ïî Ulrich Hecker “Neue Punktuelle
Schmerz - und Grandterapie” - 1998.
ñà äàäåíè 4 äóïêè íà óøèòå, â êîèòî ñå ñëàãàëè ìåäíè
õàëêè è 3 àêóïóíêòóðíè òî÷êè ïî ëèíèÿòà íà ïúïà, êàêòî è
íÿêîëêî ïî ëèíèÿòà íà óñòàòà. Íà ãëèíåí çîîìîðôåí ñúä
îò ñåëèùíàòà ìîãèëà Êîäæà Äåðìåí êðàé Øóìåí èìà
ñúùî àêóïóíêòóðíè ìåðèäèàíè, ìóñêóëíè äåðìàòîìè è
åíåðãèåí öåíòúð (äâà êîíöåòðè÷íè êðúãà ñ òî÷êà ,çà çíà-
÷åíèåòî èì âèæ I òîì “Àâè-òîõîë”) â ïðåäíàòà ÷àñò íà
378
òÿëîòî. (ñí. 7) Òóê äàâàìå ñõåìè çà ñðàâíåíèå, âúïðåêè
÷å íåñïåöèàëèñò òðóäíî áè îòêðèë ñõîäñòâàòà (ñí. 8à è
8á) Â äðóãà òðàêèéñêà ìîãèëà ïðè ñ. Ìúäðåö, ñà îòêðèòè
ñïåöèàëíè øèøåíöà ñ ëåêàðñòâà è àêóïóíêòóðíè èãëè îò
ñëîíîâà êîñò, ñ êðàñèâî èçðàáîòåíè äðúæêè ñ ôîðìà íà
ãëàâè. Âñè÷êî òîâà îáà÷å ïîðàäè íåçíàíèå îò ñòðàíà íà
àðõåîëîçèòå è èñòîðèöèòå, è ïîðàäè ëèïñà íà èíòåðäèñ-
öèïëèíàðåí ïîäõîä ïðè àíàëèçà èì, íå å íàìåðèëî ñâîå-
òî ìÿñòî â äíåøíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ. Ñïîðåä ä-ð Àí-
ãåë Êàÿäæèåâ àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè íà òåðèòîðèÿòà
íà áúëãàðñêèòå çåìè íåäâóñìèñëåíî ñî÷àò çà íàëè÷èå è
ïðàêòèêóâàíå íà àêóïóíêòóðà è ðåôëåêñîòåðàïèÿ â èçòî÷-
íà Åâðîïà 2000 ã. ïðåäè ïîÿâàòà £ â Êèòàé. Îêàçâà ñå ÷å
äîñåãàøíîòî ñòàíîâèùå, ÷å Êèòàé å ëþëêàòà íà àêóïóíê-
òóðàòà ïîäëåæè íà êàðäèíàëíî ïðåðàçãëåæäàíå.
Ìóìèèòå îò Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà
Îùå ïðåç 1995 ã. ñï. “Àâè-òîõîë” ïúðâî â Áúëãàðèÿ
èíôîðìèðà çà ñåíçàöèîííèòå íàõîäêè íà åâðîïåèäíè ìó-
ìèè â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí â Êèòàé. Çà ñúæàëåíèå è äî
ñåãà (2006 ã.) ðîäíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà îòìèíàâà ñ ìúë-
÷àíèå òîçè âúïðîñ. Äîðè íà ïðåäëîæåíèÿ îò ñòðàíà íà
ñúòðóäíèöè íà “Àâè-òîõîë” íà ïúðâàòà íàó÷íà êîíôåðåí-
öèÿ çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïðåç 1998 ã. (îðãàíèçèðàíà îò
ôîíäàöèÿ “Òàíãðà”), êúì èçâåñòíè íàøè èñòîðèöè çà ñú-
äåéñòâèå è îðãàíèçèðàíå íà íàó÷íà åêñïåäèöèÿ äî Êèòàé
èëè ïîíå îñúùåñòâÿâàíå íà êîíòàêò è ïîëó÷àâàíå íà ïî-
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 5 ñí. 6

ñí. 8à

ñí. 8á

âå÷å èíôîðìàöèÿ ïî òîçè âúïðîñ îò ìóçåÿ â Óðóì÷è íå áå

ñí. 7 Ãëèíåí çîîìîðôåí ñúä îò ìîãèëàòà
Êîäæà Äåðìåí
ïðîÿâåíî íèêàêâî ðàçáèðàíå èëè èíòåðåñ.×îâåê ñå ïèòà
ùî çà ó÷åíè ñà òåçè èñòîðèöè ïîâòàðÿùè ñòàðè äîãìè çà
áúëãàðèòå îò ïîñëåäíèòå 100 ã. è ÿâíî ñ÷èòàùè ñå ñà èçó-
÷èëè âñè÷êî è íÿìàùè íóæäà îò óñâîÿâàíå íà íîâè õîðè-
çîíòè â ïîçíàíèåòî. À ìàòåðèàëúò çà èçñëåäâàíå å îãðî-
ìåí è áè ïðåäñòàâëÿâàë èíòåðåñ çà àíòðîïîëîçè ñïåöèà-
ëèñòè ïî ñòîïàíñêà êóëòóðà,èñòîðèöè, åòíîãðàôè, ñïåöè-
àëèñòè ïî âîåííî äåëî, àðõåîëîçè è ïð. Òåçè íàõîäêè ñà
ðàé çà èñòèíñêèÿ ó÷åí è èçñëåäîâàòåë íà äðåâíîñòòà, íî
ÿâíî íå è çà íàøàòà çàêîñòåíÿëà èñòîðèîãðàôèÿ. Â Áúëãà-
ðèÿ ñàìî åêèï íà “Àâè-òîõîë” (âèæ I òîì íà “ Àâè-òî-
õîë”) óñïÿ äà àíàëèçèðà ïî äàííèòå â çàïàäíèòå ìåäèè è
îò äâàòà ôèëìà íà ÂÂÑ èçëú÷åíè ïî National Geografic
Chanal, ïîñâåòåíè íà íàó÷íèòå åêñïåäèöèè â Êèòàé íà

379
 ÀÂÈÒÎÕÎË
èçñëåäîâàòåëñêèÿ åêèï íà ïðîô. Âèêòîð Ìàèð îò óíèâåð-
ñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ, êàêâî ñâúðçâà òåçè ñåíçàöèîííè
îòêðèòèÿ ñ íàøàòà äðåâíà èñòîðèÿ.
Íî äà ñå âúðíåì â íà÷àëîòî ñ ìàëêî ïîâå÷å ôàêòîëî-
ãèÿ ïî âúïðîñà. Êèòàéñêèÿò èçñëåäîâàòåë Âàí Áèí Õóà
áèë çàíòðèãóâàí îò äàííèòå íà àíãëèéñêè èçñëåäîâàòåëè
îòêðèëè â íà÷àëîòî íà XX âåê â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí
íàìèðàùà ñå ïî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Òàðèì â ïðîâèíöèÿ
Ñèí Öçÿí-ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé ìóìèÿ íà åâðîïåèä. Òîãà-
âà àíãëèéñêèòå àðõåîëîçè íå ìîãëè äà íàìåðÿò ñìèñëåíî
îáÿñíåíèå îòêúäå ñå å ïîÿâèë áÿë ÷îâåê íà òàçè ãåîãðàô-
ñêà øèðèíà ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà è ñëó÷àÿò îñòàíàë â çàá-
âåíèå. Íî êîãàòî ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XX âåê êðàé
êðåïîñòòà Ãàî ÷àíã êèòàéñêè èçñëåäîâàòåëè îòêðèâàò ìó-
ìèè íà àçèàòöè , òîâà âå÷å ïîðîäèëî îñíîâàòåëåí èíòå-
ðåñ. Âàí Áèí Õóà ñå çàèíòåðåñóâàë êàêâà å âðúçêàòà ìåæ-
äó êèòàéñêèòå ìóìèè è òåçè íà åâðîïèåäèòå. Ïðåç 1979 ã.
ãðóïàòà íà Âàí Áèí Õóà ïðîó÷âà îàçèñèòå ïî ïîðå÷èåòî
íà ðåêà Òàðèì êúäåòî è äî ñåãà ñå èçïîëçâàò ïîäçåìíè
êàíàëè çà âîäà êîèòî ñà äúëãè 3000 êì. è íå ñå çíàå êîé ãè
å ïîñòðîèë.Ðàçïèòâàéêè çà äðåâíè ïîãðåáåíèÿ ,ìåñòíèòå
ëåãåíäè ãî îòâåæäàò â çàáðàâåíèÿ ãðàä Âóïó â ïóñòèíÿòà
Ãîáè. Òóê òîé ïðàâè ïúðâèòå ïîòðåñàâàùè îòêðèòèÿ íà
ìíîæåñòâî ìóìèè íà åâðîïåèäè. Ïðåç 1985 ã. â Òàêëà Ìà-
êàí çàïî÷âàò ìàùàáíè àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè , äîâå-
ëè äî ðàçêðèâàíåòî íà 130 äîáðå çàïàçåíè ìóìèè íà åâðî-
ïåèäè. Ïðåç âñè÷êèòå òåçè ãîäèíè èíôîðìàöèÿòà çà òåçè
îòêðèòèÿ íå å áèëà îôèöèàëíî ðàçïðîñòðàíÿâàíà.
Íà 28. 03. 1990 ã. øâåäñêà åêñïåäèöèÿ ñ ó÷àñòèå íà ÿïîí-
ñêè ó÷åíè îòèâà â ãð. Ëóëàí (ïðîâèíöèÿ Ñèí Öçÿí) , êîéòî
å áèë ãëàâåí ãðàä ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Òóê ñå ïðîâåæäà
íàé-ãðàíäèîçíàòà ïî ìàùàá åêñïåäèöèÿ, êàòî ïðè ðàçêîï-
êèòå ñà îòêðèòè äðåâíà êðåïîñò è ñúîðúæåíèå ñúñ ñòðàííà
ôîðìà – äúðâåíè êîëîâå ðàçïîëîæåíè êîíöåíòðè÷íî îêî-
ëî ìîãèëà ñ 6 òåëà (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 1) Òóê å îòêðèòà è
äîáèëàòà èçâåñòíîñò êàòî ìóìèÿ íà “êðàñàâèöàòà îò Ëó ëàí”.
 èíñòèòóòà ïî ãåîëîãèÿ â Óðóì÷è êèòàéñêè ñïåöèàëèñòè
ïðàâÿò àíàëèç íà òúêàíè îò ìóìèèòå ñ âúãëåðîä 14 è ðåçóë-
òàòèòå ñà çàøåìåòÿâàùè.Ìóìèÿòà íà “ ×åð÷åíñêèÿ ìúæ” å
äàòèðàíà íà 3000 ã., äåòñêàòà ìóìèÿ å íà 3500 ã., íî ðåêîðäà
å íà “êðàñàâèöàòà îò Ëóëàí”- 4000 ã.
Çàáåëåæèòåëíîòî å, ÷å ìóìèèòå ñà ñúñ ñâåòëè êîñè è
âèñîê ðúñò îêîëî 180 ñì. ñ êîåòî çà îíåçè âðåìåíà òå ñà
áèëè ãèãàíòè â ñðàâíåíèå ñ àçèàòöèòå. Ó÷åíèòå óñòàíîâÿ-
âàò, ÷å ñóõèÿò ïóñòèíåí âúçäóõ,ñîëåíèòå ïî÷âè , òîïëîòî
âðåìå è ñâîáîäíàòà öèðêóëàöèÿ íà âúçäóõà â îðèãèíàëíî
èçãðàäåíèòå ãðîáíè êàìåðè ñà äîâåëè äî ìóìèôèêàöèÿòà
è âåëèêîëåïíîòî ñúõðàíåíèå íà òåëàòà.
Âàí Áèí Õóà ïóáëèêóâà â ñâîÿ ìîíóìåíòàëåí òðóä ðå-
çóëòàòèòå îò íàõîäêèòå íà ìóìèè íà áåëè õîðà â Ñèí Öçÿí
ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Òåçè ïóáëèêàöèè ïðèâëè÷àò âíèìà-
íèåòî íà åêñïåðòà ïî ðàííà êèòàéñêà èñòîðèÿ îò óíèâåð-
ñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ ïðîô. Âèêòîð Ìàèð è ãî îòâåæäàò
â Êèòàé, êúäåòî ñ îôèöèàëíîòî ðàçðåøåíèå íà êèòàéñêè-
òå âëàñòè ïðîâåæäà íÿêîëêî ïîðåäíè íàó÷íè åêñïåäèöèè.
Òîé ïîñåùàâà ïúðâî ðàéîíà íà ñîëåíîòî åçåðî Áàð ëè
êàí, êúäåòî íàìèðà è äðóãè ñîëåíè åçåðà â ñúñåäñòâî,
äîêàçàòåëñòâî çà êîèòî ñà ìíîãîòî ñîëåíè êðèñòàëè.Òóê
* Òóê áèõìå ïîïèòàëè ãîñïîäà ñêåïòèöèòå êîé íàðîä â Åâðîïà ïî òîâà âðåìå å êîíåí è ñêîòîâúäåí è êàêâà å âðúçêàòà ìåæäó
“Øîòëàíäñêèòå” øàðêè è íàøåòî Ðîäîïñêî îäåàëî , çàùîòî è íå ñïåöèàëèñòà áè âèäÿë ÷å íàìåðåíîòî ïàð÷å îò îäåàëî â Òàðèì å ñúùîòî
êàòî íàøåòî òðàäèöèîííî Ðîäîïñêî îäåàëî, êàêòî è, ÷å ñà èçïîëçâàíè òðè îñíîâíè öâÿòà - áÿëî, çåëåíî è ÷åðâåíî? Áåë.ðåä.
380
ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè å èìàëî îãðîìíî ìîðå. Ñëåä òîâà
ñå çàïîçíàâà ñ Ëîíã Äæó Âàíçà - åäèíñòâåíîòî óêðåïëå-
íèå îò êàìúíè ïîñòðîåíî îò åâðîïåèäè ïðåäè 3000 ã. ñïî-
ðåä îôèöèàëíèòå êèòàéñêè èçòî÷íèöè, âúïðåêè, ÷å íà òå-
ðèòîðèÿòà íà Ñèí Öçÿí ñà îòêðèòè äåñåòêè ãðàäîâå îò òàêà
íàðå÷åíèòå Òîõàðñêè è Õóíñêè ïåðèîäè. (âèæ öâåòíî ïð.
¹ 2)
Òóê å íàìåðåí è áðîíçîâ êîòåë ñ àíàëîã â Åâðîïà (âèæ
öâåòíî ïð. ¹ 3).  ìóçåÿ â ãð. Óðóì÷è ïðîô. Ìàèð ñå
çàïîçíàâà ñ íåâåðîÿòíè íàõîäêè – ìóìèÿ ïðåòúðïÿëà õè-
ðóðãè÷åñêà îïåðàöèÿ â êîðåìíàòà ñòåíà, ñ îïåðàòèâåí øåâ
çàøèò ñ êîíñêè êîñúì, êîíñêî ñåäëî,êàìøèê, äâîéíî ðåô-
ëåêñåí ëúê ñúñ ñòðåëè, ñòîïàíñêè èíâåíòàð, èçäåëèÿ îò
êîæà, íåâåðîÿòíî çàïàçåí òåêñòèë è ïð. (âèæ öâåòíè ïð.
¹ 4, 5, 6, 7, 8, 9) Òîé ïîñåùàâà è åäèí îò “çàáðàâåíèòå”
ãðàäîâå ñòðîåíè îò ò. íàð. òîõàðè ñúùåñòâóâàë äî 300 ã.ïð.
Õð. Çàáåëåæèòåëíîòî òóê å ÷å òîé å ñòðîåí îò ïå÷åíè òóõ-
ëè è å íàáðîÿâàë îêîëî 30 000 æèòåëè (âèæ öâåòíî ïð.
¹ 10, 11). Òàêà ñå îêàçâà, ÷å â ñúñåäñòâî ñ Êèòàé îùå
ïðåäè 3000 ãîäèíè å èìàëî âèñîêî ðàçâèòà öèâèëèçà-
öèÿ, íîñèòåëè íà êîÿòî ñà áèëè åâðîïåèäè. Ïðîô.
Ìàèð ïîäêðåïÿ íàïúëíî ðåâîëþöèîííàòà òåîðèÿ çà
ðàçñåëâàíåòî íà åâðîïåèäè íà èçòîê äî Êèòàé.
Òàçè òåçà ñå ïîäêðåïÿ è îò àíòðîïîëîãà Äåéâèò Åíòú-
íè, êîéòî ïðè ñúâìåñòíè ðàçêîïêè ñ ðóñêè àðõåîëîçè â
ðàéîíà íà Áàòàé - þæåí Óðàë èçñëåäâà ñêåëåòà íà îáÿç-
äåí êîí íà âúçðàñò 5000 ã., äîêàçàòåëñòâî çà êîåòî ñà ñïå-
öèôè÷íèòå ìèêðî ñëåäè ïî ÷åëþñòèòå íà êîíÿ.Òîé ïðî-
âåæäà íàó÷åí åêñïåðèìåíò ñúâìåñòíî ñ Íþéîðêñêèÿ óíè-
âåðñèòåò çà äà óñòàíîâè êàêúâ ùå áúäå åôåêòúò îò þçäà
(ñúùàòà êàòî íàìåðåíàòà â Ñèí Öçÿí), â ÷åëþñòà íà íåî-
áÿçäåí êîí. Ñëåä íÿêîëêî ìåñåöà Äåéâèò Åíòúíè ñíåìà
ãèïñîâà îòëèâêà îò ÷åëþñòòà íà êîíÿ è êàêâî å óäèâëåíè-
åòî ìó - ðåíòãåíîâàòà ñíèìêà ïîêàçâà ñúùèòå ñëåäè êîòî
íà êîíÿ îò Áàòàé!! Íî ñåíçàöèîííèòå íàó÷íè îòêðèòèÿ íå
ñïèðàò äîòóê. Îò ìóçåÿ â Óðóì÷è êàíÿò åêñïåðòà ïî òåê-
ñòèëíà àðõåîëîãèÿ Àéðèí Ãóóä îò Ïåíñèëâàíñêèÿ óíèâåð-
ñèòåò äà èçñëåäâà ñúñòàâà íà íàìåðåíèÿ ñ ìóìèèòå òåê-
ñòèë íà êàðåòà. Ñàìàòà òÿ íå ïîâÿðâàëà è ñå îòíåñëà ñêåï-
òè÷íî, ÷å òîâà å äðåâåí òåêñòèë êîãàòî ãî âèäÿëà â ìóçåÿ,
ïîðàäè äîáðîòî ñúñòîÿíèå íà òúêàíòà è îñâåí òîâà çàÿâÿ-
âèëà, ÷å å èìàëà ïðåäè ãîäèíè âúëíåíà äðåõà ñúñ ñúùèòå
îðíàìåíòè.
Íî óäèâëåíèåòî £ áèëî îùå ïî-ãîëÿìî êîãàòî çàê-
ëþ÷åíèåòî íà åëåêòðîííèÿ àíàëèç ïîêàçàëî ÷å òîâà
å âúëíà íà 3000ã., êîÿòî áèëà ðàçïðîñòðàíåíà â Åâ-
ðîïà â æåëÿçíàòà åïîõà íî ðàçëè÷íà îò òàçè â Êè-
òàé.Äèàãîíàëíàòà íèøêà ïðè òúêàíå èçèñêâà òàêúâ
òèï ñòàí, êàêúâòî íèêîãà äîòîãàâà íå å áèë èçâåñòåí
â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Âúëíåíèòå ïëàòîâå ñå îêàçâàò
áóêâàëíî èäåíòè÷íè â ñòèëèñòè÷íî è òåõíîëîãè÷íî
îòíîøåíèå ñ ïëàòîâå îò ïðèáëèçèòåëíî ñúùàòà âúç-
ðàñò, îòêðèòè â öåíòðàíà Åâðîïà. Çàáåëåæèòåëíî-
òî å, ÷å ñúùèÿò íà÷èí íà òúêàíå, ôîðìè è öâÿò ñïî-
ðåä Àéðèí Ãóóä ñå ïðàâÿò è äíåñ â Åâðîïà è ñà èçâåñòíè
êàòî “Øîòëàíäêè”!!* (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 7).
Òóê ùå äîáàâèì ÷å âúâ ôèëìà ÿâíî ïîðàäè íåçíàíèå
èëè íåùî äðóãî àâòîðèòå íàðè÷àò òåêñòèë íàìåðåíàòà â

ãð. Õàí âåçàíà òúêàí ñ åëåìåíòè íàïîìíÿùè áúëãàðñêîòî
âåçìî. (âèæ öâåòíî ïð. ¹12) Äðóã ó÷åí ïðîô.Ïàîëî Ôðàí-
êàëàöè îò óíèâåðñèòåòà ïî ìîëåêóëÿðíà ãåíåòèêà â Ñàð-
äèíèÿ, ïîëó÷àâà ðàçðåøåíèå îò êèòàéñêèòå âëàñòè äà
íàïðàâè ÄÍÊ åêñïåðòèçà íà ìóìèèòå. Òîé âçèìà 25 ïðîáè
îò ìóñêóëíà òúêàí (îò âúòðåøíàòà ñòðàíà íà áåäðàòà è
ïîä ìèùíèöèòå), íî ïîðàäè áþðîêðàòè÷íè ïðîáëåìè èç-
íàñÿ ñàìî 11(âèæ öâåòíî ïð. ¹ 13). Ñúâìåñòíî ñ åêèï
îò Ñòåíôîðäñêèÿ óíèâåðñèòåò â Êàëèôîðíèÿ òîé ñðàâíÿ-
âà ìîëåêóëÿðíàòà ïðîáà îò ÄÍÊ íà ìóìèèòå ñ òåçè íà
åâðîïåéöèòå è àçèàòöèòå.
Êàòåãîðè÷íîòî íàó÷íî ñòàíîâèùå å, ÷å ìóìèèòå
ñà åâðîïåèäè îò êàâêàçêèÿ òèï íà òàêà íàðå÷åíàòà
“ïîíòèéñêà” ãðóïà - îáèòàòåëèòå íà ðàéîíèòå îêî-
ëî ×åðíî ìîðå â äðåâíîñòòà. Êúì òàçè ãðóïà, îáà÷å
êàêòî å èçâåñòíî, ó÷åíèòå îòíàñÿò ñêèòèòå, òðà-
êèòå, è....áúëãàðèòå!!
 íÿêîè ðàéîíè íà Ñèí Öçÿí ñà íàìåðåíè è ñìåñåíè
ïîãðåáåíèÿ íà åâðîïåèäè è àçèàòöè, íî íàé-ñòàðàòà êè-
òàéñêà ìóìèÿ å íà 2500 ã, äîêàòî 90% îò ìóìèèòå ñà íà
åâðîïåèäè. Ñïîðåä Âèêòîð Ìàèð ïðåñåëåíèåòî íà åâ-
ðîïåèäè òðúãâà îò ðàéîíà íà ñåâåðíîòî ïðè÷åðíî-
ìîðèå (âèæ öâåòíî ïð. ¹14) . Òîé ãè íàðè÷à óñëîâíî
“áåëèòå íîìàäè” è ãè ñâúðçâà ñ íîñèòåëèòå íà ò.
íàð. Òîõàðñêà êóëòóðà, èçèãðàëà îãðîìíà ðîëÿ çà ðàç-
âèòèåòî íà êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ.
Ïî òîçè äèïëîìàòè÷åí íà÷èí, ïðîô. Âèêòîð Ìàèð
äîðè èçêàçâà òåçàòà, ÷å êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ íå å àâ-
òîõòîííà, à å èíäóöèðàíà îò äîøëèòå åâðîïåèäè îò çà-
ïàä, êîåòî ñðåùà îñòðà ðåàêöèÿ îò Êèòàéñêà ñòðàíà, êîå-
òî å ðàçáèðàåìî, ÷å êîãîòî ðóõâàò ìèòîâå íå å ïðèÿòíî*.
Ñïîðåä íåãî, òîâà å ñòàíàëî îêîëî 2000 ã. ïð. Õð.è òîâà
ðàçñåëâàíå ïðîäúëæàâà áëèçî äî 1000 ïð. Õð. Ñëåä òîçè
ïåðèîä íàñòúïèëè ïðîìåíè â êëèìàòè÷íèòå óñëîâèÿ äî-
âåëè äî çàñóøàâàíå è ïðåñúõâàíå íà ðåêà Òàðèì è ïðåâðú-
ùàíåòî íà ïëîäîðîäíèÿ £ ðàéîí â ïóñòèíÿ.Òîâà ïðèíóäè-
ëî åâðîïåèäèòå äà òúðñÿò íîâè ðàéîíè â ñúñåäñòâî, ïðèä-
ðóæåíî îò ìíîæåñòâî âîåííè äåéñòâèÿ ñ êèòàéöèòå è äð.
íàðîäè, äîâåëî äî èçòëàñêâàíåòî èì îáðàòíî íà çàïàä,
êîåòî â ñâåòîâíàòà èñòîðèîãðàôèÿ ñå íàðè÷à “Âåëèêîòî
ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”. Çà íàñëåäíèöè íà òîõàðèòå íà
áàçà íà òúêàíèòå, íÿêîè ïåùåðíè ðèñóíêè íà õîðà ñúñ ñâåò-
ëè äî ðèæè êîñè è ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ÷åðåïèòå, ïðîô.
Ìàèð ïðèåìà, ÷å òîâà ñà êåëòèòå. Ñïîðåä àâòîðà íà ñòà-
òèÿòà îáà÷å òîâà ñà äðåâíè áúëãàðè èëè íàé-ìàëêîòî òåõ-
íè ðîäñòâåíèöè, â ïîäêðåïà íà êîåòî ãîâîðÿò ñàìè ïî ñåáå
ñè îòêðèòèòå ïðåäìåòè îò áèòà, äðåõè, õðàíà, îðúæèÿ,
ñåäëà, þçäè è ïðî÷èå êîèòî èìàò ñâîèòå áúëãàðñêè àíà-
ëîçè. Îñâåí òîâà å èçâåñòíî, ÷å ïî ñâîÿòà ïèãìåíòàöèÿ
òðàêèòå ñà ïðèíàäëåæàëè êúì ñâåòëèòå åâðîïåèäíè òèïî-
âå - ñ ðóñè èëè êåñòåíÿâè, íåðÿäêî ñ ÷åðâåíèêàâ îòåíúê
êîñè è ñèíè, ïúñòðè èëè çåëåíè î÷è. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà
å èçðàçúò (ñèíåîêè òðàêèéêè), ñ êîéòî ãðúöêèòå ïîåòè ñà
íàðè÷àëè òðàêèéñêèòå êðàñàâèöè. Íåïîçíàâàíåòî íà áúë-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ãàðñêàòà èñòîðèÿ, âîåííî äåëî, åòíîãðàôèÿ è ìèòîëîãèÿ
äàâàò ïîãðåøíàòà ïðåäñòàâà íà Ìàèð, ÷å òàâà ñà êåëòè,
êîåòî ùå äîêàæåì ñ ôàêòè ïî-íàäîëó. Êàêòî çà òðàêèòå,
òàêà è çà äðåâíèòå áúëãàðè å õàðàêòåðåí âèñîêèÿò ðúñò, à
êîëêîòî äî ïðîìÿíàòà îò ñâåòúë êúì òúìåí òèï, òîâà â
ãåíåòèêàòà ñå îáÿñíÿâà ñ íàòðóïâàíåòî íà ìíîæåñòâî ðå-
öåñèâíè ïðèçíàöè â ãåíîìà, êîèòî â äàäåí ìîìåíò ïîä
âëèÿíèå íà ôåíîòèïà (ôàêòîðè íà îêîëíîòî ñðåäà) ñòàâàò
äîìèíèðàùè. Íå ñëó÷àéíî ïîðàäè òîâà ïðè áúëãàðèòå ñà
èçâåñòíè äâà òèïà - áåëè (ñðåáúðíè) è ÷åðíè. Îñîáåíî
î÷åâèäíà å ïîðàçèòåëíàòà èäåíòè÷íîñò íà øàðêèòå íà âúë-
íåíèÿò òåêñòèë ñ áúëãàðñêîòî ðîäîïñêî îäåàëî, à
ïðåñòèëêè ñúñ çàïàçåíè öâåòîâå íà øåâèöèòå è îðíàìåí-
òè èìàò ñúùî ñâîèòå áúëãàðñêè àíàëîçè. Åäâà ëè å âúïðîñ
íà “ïðîñòà ñëó÷àéíîñò”, ÷å è äíåñ â Áúëãàðèÿ â ïëàíèíàòà
Ðîäîïà èçâåñòíà êàòî ðîäíîòî ìÿñòî íà ëåãåíäàðíèÿ òðà-
êèåö-Îðôåé, ñå òúêàò ò. íàð. ðîäîïñêè îäåàëà, êîèòî ñà
ïîðàçèòåëíî àíàëîãè÷íè ñ íàìåðåíèÿ âúëíåí òåêñòèë âúâ
Âóïó-Ñèí Öçÿí. Ñëó÷àéíè ñúâïàäåíèÿ èìà, íî êîãàòî òå
ñòàíàò ïîâå÷å îò íÿêîëêî òîâà ñå íàðè÷à â íàóêàòà çàêî-
íîìåðíîñò. Íî äà ïðîäúëæèì ñ ôàêòèòå. Íàìåðåíèòå
îáóâêè è áîòóøè ñ ìóìèèòå ñà àáñîëþòíî èäåíòè÷íè ñ
ïîäîáíè íàõîäêè îò Âîëæêà è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è îòãî-
âàðÿò òî÷íî ïî êðîéêàòà è òåõíîëîãèÿòà, èçïîëçâàíà îò
äðåâíèòå áúëãàðè. Ïîäìåòêèòå è òîêîâåòå ñà øèòè è ëå-
ïåíè ñ ðèáíî ëåïèëî (ñïåöèàëåí âèä òóòêàë), êîåòî å áèëî
âàæíà åêñïîðòíà ñòîêà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íÿêîè îò
æåíñêèòå ìóìèè èìàò íà ãëàâèòå ñè âèñîêè ÷åðíè øàïêè
(ãóãëè), ïîäîáíè íà êîèòî ñà íàìåðåíè êðàé ãð. Ñóáàøè
(Êàçàõñòàí è Òÿí Øàí) óêðàñåíè ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè. Ñ
ïîäîáíà øàïêîîáðàçíà óêðàñà å è ò. íàð. Óêîêñêà ìóìèÿ
îò Àëòàé. Ïîäîáíè øàïêè, èçâåñòíè îùå è êàòî ôðèãèéñêè
(òðàêèéñêè) ñà îòêðèâàíè â Ïàìèð è Õèíäóêóø - îáëàñòè
îáèòàâàíè îò äðåâíè
áúëãàðè. Ïîäðîáíè
ñâåäåíèÿ çà òîçè âèä
øàïêè íè äàâà èñòî-
ðèêúò Ïåòúð Äîáðåâ
. “... Íà øóìåðñêèòå
öèëèíäðè÷íè ïå÷àòè
îò III õèë. Ïð. Õð.
âñè÷êè Áîãîâå è Áîãè-
íè íîñÿò âèñîêè êîíó-
ñîâèäíè øàïêè, (ñí.
9) à ñúùîòî èçîáðà-
æåíèå íà áîãîâåòå
èìà è ïðè õåòèòå è õó-
ðèòèòå. (ñí. 10) Äîðè
åãåïåòñêèÿ Áîã Îçè-
ðèñ è ôàðàîíúò-ðå-
ôîðìàòîð Åõíàòîí ñà
èçîáðàçåíè ñ “âèñîêè ñí. 9 Øóìåðñêè áîãîâå âúðõó öèëèíäðè-
øàïêè”, êàêòî è ñâå- ÷åí ïå÷àò îò III -òî õèë. ïð. Õð.
ùåíàòà åãèïåòñêà áîãèíÿ-êðàâà Õàòîð å èçîáðàçåíà íà

*Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà ôàâîðèçèðàíàòà â ñâåòà ò. íàð. äðåâíîãðúöêà öèâèëèçàöèÿ. Ïðè ïîñåùåíèåòî ñè ïðåç 2005 ã. ó íàñ Êåíåò Ãàðåò
ôîòîãðàô íà ñï. National Geographic çàÿâè: “Îáè÷àì êóëòóðàòà íà òðàêèòå, òåõíèòå ìèòîâå, áîã Äèîíèñèé, Îðôåé. Âñè÷êî òîâà äðåâíèòå
ãúðöè âçèìàò îò òðàêèòå è ãî ïðåïðåäàâàò íà öÿëàòà åâðîïåéñêà öèâèëèçàöèÿ. Íî êîðåíúò å â Áúëãàðèÿ”. Ìåæäó äðóãîòî çàïèòâàë ëè ñå
å íÿêîé çàùî ñàìî ãúðöèòå è êèòàéöèòå â äðåâíîñòòà íàðè÷àò äðóãèòå íàðîäè- òðàêè, ñêèòè, õóíè, áúëãàðè è ïð. ñ òåðìèíà “âàðâàðè”?
Îñâåí òîâà ïðåç 1995, Ãðúöêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, èçäàâà êíèãàòà - “Òðàêèÿ”, â êîÿòî èìà íîâè “òðàêòîâêè” íà èñòîðèÿòà. Òàì èìà
ôîòîñè íà: ãàéäàð, îâ÷àð ñ êàâàë ïðåä ñòàäî ñ îâöå, ãúäóëàð, áàáà ïðåäÿùÿ ñ õóðêà, íåñòèíàðè, ïðàçíè÷íè áîðáè è ïð., íà íàñåëåíèå îò
äíåøíà ñåâåðíà Ãúðöèÿ, îò íà÷àëîòî íà XX â. Âñè÷êè òå ñà ñ òðàäèöèîííè áúëãàðñêè íîñèè, íî îáÿñíåíèÿòà ïîä ôîòîñèòå ãëàñÿò, ÷å òîâà
ñà... “òðàêèéöè” è òðàêèéñêè ðèòóàëè è îáè÷àè, êîèòî ñà åëèíè, ò. å. ãúðöè(!?) è òîâà å ãðúöêî êóëòóðíî íàñëåäñòâî!!!??? (áåë. ðåä.)

381
 ÀÂÈÒÎÕÎË
øó” íà èñòîðèêà Ñúìà Öÿí,
æèâÿë îò 145 ã. äî 86 ã. ïð. Õð.,
è äð. Ñïîðåä íåãî åâðîïåèä-
íî íàñåëåíèå ìàñîâî ñå å ïðå-
ñåëèëî íà òåðèòîðèèòå íà çà-
ïàäåí Êèòàé, èäâàéêè îò Óðàë
è ïîâîëæèåòî ïðåç III- II õè-
ëÿäîëåòèå ïð. Õð. ïî ò. íàð.
Íåôðèòîâ ïúò è àðõåîëîçèòå
ãî îöåíÿâàò êàòî íàé-ãîëÿìà-
òà ìèãðàöèÿ â ïðàèñòîðèÿòà.
 êèòàéñêèòå õðîíèêè îïèñâà-
ëè áåëèòå õîðà, êàòî âèñîêè ñí. 11 Íàðèñóâàíàòà îò Çàêà-
ðèÿ Êàçâèíè “áúëãàðñêà øàïêà”
íà ðúñò, ñ êðúãëè âäëúáíàòè â íåãîâàòà “Êîñìîãðàôèÿ”
î÷è, ñ ãúñòè áðàäè è âåæäè.
Èìàëè ñâåòëè èëè ðèæè êîñè, ñèíè î÷è, íî çà êèòàéöèòå
íàé-íåäîïóñòèì áèë òåõíèÿò èçïúêíàë íîñ. Òåçè åâðîïåè-
ñí. 10 Õóðèòñêè áîãîâå ñ “âèñîêè øàïêè” äè áèëè òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å óñïåëè äà ñòàíàò ÿäðî-
òî íà íàðîäà çàâëàäÿë â XII â. ïð. Õð. âëàñòòà â Êèòàé è
íÿêîè ðèñóíêè ñ òàêàâà øàïêà. Íî ìåæäó ïèñìåíèòå
ñâèäåòåëñòâà, îñòàâåíè îò àðàáñêè õðîíèñòè ñâúðçàíè ñ
íàöèîíàëíàòà íîñèÿ íà âîëæêèòå áúëãàðè íàé-õàðàêòåð-
íè è âïå÷àòëÿâàùè ñà áèëè “âèñîêèòå îñòðîâúðõè øàïêè”
íàðè÷àíè ñ äðåâíî áúëãàðñêàòà äóìà êàëàíñóâ.  “ Êîñìîã-
ðàôèÿ”- ïðèðîäî íàó÷íà åíöèêëîïåäèÿ íà Çàêàðèÿ Êàçâè-
íè ñúñòàâåíà ïðåç X â. èìà ðèñóíêà íà òèïè÷åí áúëãàðñêè
êàëàíñóâ, à ïðè÷èíàòà çà ïðîÿâåíèÿ îò íåãî èíòåðåñ êúì
òàçè øàïêà å, ÷å òÿ òâúðäå ìíîãî íàïîìíÿëà ïî ôîðìà
åäèí îñîáåí âèä ðèáà îò Êàñïèéñêî ìîðå, êîéòî Çàêàðèÿ
Êàçâèíè ðåøèë äà íàðå÷å “ðèáàòà ñ ôîðìà íà áúëãàðñêà
øàïêà”( SAMAKA ALA AL K ALANSUVA VA AL
BULGARIA) (ñí. 11) Tîâà ñà áèëè âíóøèòåëíè ãóãëè ñ âè-
ñî÷èíà äî 70 ñì. è áèëè ìíîãî òúðñåíè îò àðàáñêèòå òúð-
ãîâöè, êîèòî ïîñåùàâàëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ, çà êîåòî ñâè-
äåòåëñòâà åäèí ðàíåí àðàáñêè ñïèñúê îò ñòîêè, èçíàñÿíè
îò âîëæêèòå áúëãàðè, â êîéòî íà åäíî îò ïúðâèòå ìåñòà ñí. 12 Êîííèöè ñ “âèñîêè øàïêè”, íàðèñóâàíè âúðõó åòðóñêà âàçà ñ
ñòîè äóìàòà êàëàíñóâ”. Òåçè øàïêè ñà èçîáðàçåíè è íà èçòî÷åí ñþæåò îò VI â. ïð. Õð.
åòðóñêà âàçà ñ èçòî÷åí ñþæåò îò VI â. ïð. Õð., (ñí. 12) ñ
òàêèâà øàïêè ñà è ïðàòåíèöèòå íà èçòî÷íèòå íàðîäè íî-
ñåùè äàðîâå íà ñèíà íà öàð Äàðèé-Êñåðêñ. (ñí. 13). Ïðî-
÷óòèòå íÿêîãà “áúëãàðñêè øàïêè” è äî äíåñ ñå ñðåùàò â
çåìèòå íà íÿêîãàøíèòå âîëæêè áúëãàðè, íî íàé-äîáðå ñå
å çàïàçèëà òðàäèöèÿòà äà ñå íîñÿò âèñîêè øàïêè( ãóãëè)
ñðåä áúëãàðèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Êàêòî îòáå-
ëÿçâà Ïåòúð Äîáðåâ “ êúì êîéòî è êðàé îò áúëãàðñêèòå
çåìè äà ñå îáúðíåì - Ìèçèÿ, Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ, ùå
îòêðèåì íåïðåìåííî âèñîêàòà ÷åðíà èëè áÿëà ãóãëà”. Îñ-
âåí òîâà íàâñÿêúäå â Áúëãàðèÿ âèñîêèòå øàïêè ñà ÷àñò îò
îáëåêëîòî íà êóêåðèòå, êîèòî èçïúëíÿâàò è äî äíåñ âñÿêà
ãîäèíà ñâîèòå ðèòóàëíè èãðè íåïîçíàòè çà äðóãèòå “ñëà-
âÿíñêè íàðîäè”. Äðóãî îñîáåíî âàæíî äîêàçàòåëñòâî çà
áúëãàðñêàòà âðúçêà íà ìóìèèòå, ñà îðúæèÿòà è êîíñêàòà ñí. 13 Òðèìàòà ìúæå ñ “âèñîêè øàïêè”, èçîáðàçåíè íà êîëîíàòà
íà öàð Êñåðêñ
àìóíèöèÿ õàðàêòåðíè çà äðåâíèòå áúëãàðè, òðàêè è ñêèòè,
êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò ñáúðêàíè ñ äðóãè àíàëîçè- ñëîæ- âúçêà÷èë íà ïðåñòîëà äèíàñòè÷íèÿ ðîä ×æúó. Èìåííî
íî ñúñòàâíèÿ ðåôëåêñèâåí ëúê, õàðàêòåðíèòå ñòðåëè ñ òðè- ïî òîâà âðåìå áèâà íàëîæåí è âúçïðèåò íîâèÿò êóëò êúì
ðúáè( òðèïåðè) âúðõîâå îïèñàíè îò Îìèð â íåãîâàòà “ Íåáåòî - Òÿí èçìåñòèë äîòîãàâàøíèÿ - êúì ìúðòâèòå
Èëèàäà” êàòî òðàêèéñêè, êîíñêèòå ñòðåìåíà è ïðî÷èå, ïðåäöè. Îòòîãàâà èäâà èçðàçúò Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ
íåùà âñå íåïîçíàòè â Êèòàé è Çàïàäíà Åâðîïà. Òåçàòà çà çà Êèòàé, à çà ñàìèÿ èìïåðàòîð ñå âÿðâàëî, ÷å ïîëó÷àâà
ìèãðàöèÿ íà åâðîïåèäè íà Èçòîê ñå ïîäêðåïÿ è îò õàêàñêèÿ íåáåñåí ìàíäàò çà óïðàâëåíèå - òÿíìúí. Ñëåä 771 ã. ïð.
èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êàçëàñîâ â íåãîâàòà ïóáëèêà- Õð. â Êèòàé çàïî÷âàò ãîíåíèÿ ñðåùó õîðàòà ñ îñòðè íîñî-
öèÿ “Èñòîðèÿ íà Õàêàñèÿ”.  íåÿ òîé ñå ïîçîâàâà íà ñâå- âå è êðúãëè î÷è è áèâàò èçòèêàíè íà çàïàä êúì Òÿí Øàí è
äåíèÿ çà íàðîäà äè ëè (äèí ëèí) îò Êèòàéñêè èçòî÷íèöè íà ñåâåð êúì Àëòàé. Òóê ùå äîáàâèì, ÷å â áèáëèîòåêàòà
êàòî ëåòîïèñèòå “Õîó õàíøó”, “Ñàí ãî-÷æè”, “Òàéøèãóí íà êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð ðàáîòè ôèëîñîôúò Ëàî Äçú, çà

382

ñí. 14
êîéòî ñïîðåä îòêúñëå÷íè äàííè å èçâåñòíî, ÷å å èìàë êðúã-
ëè î÷è, èçïúêíàë íîñ è áóéíà áðàäà- áåëåçè õàðàêòåðíè çà
äè ëè. Íåãîâîòî ðîäîâî èìå å èçïèñâàíî êàòî Ïîÿí (Áîÿí).
 êðàÿ íà æèâîòà ñè Ëàî Äçú ñúùî ïîòåãëèë íà çàïàä, êú-
äåòî íàïèñàë ïðî÷óòèÿ ñè òðàêòàò “Äàî äå äçèí”. Äè ëè
ñà íàðè÷àíè “áÿëàòà ðàñà íà Öåíòðàëíà Àçèÿ” è ñå ñâúðç-
âàò ñ òàêà íàðå÷åíàòà Àôàíàñèåâà êóëòóðà, ÷èèòî ïîã-
ðåáåíèÿ îò III õèë. ïð. Õð. ñà áèëè îòêðèòè îò àðõåîëîçè-
òå â Ïðèáàéêàëèåòî. Èçñëåäîâàòåëè êàòî Àíäðåé Íèêè-
òèí, À. Õàëèêîâ è äðóãè ñìÿòàò, ÷å äè ëè, áúëãàðèòå è
êóìàíèòå ñà ðîäñòâåíè ïëåìåíà. Íàðîäúò äè ëè ñå îòëè-
÷àâàë íå ñàìî ñ åâðîïåéñêàòà ñè âúíøíîñò, íî è ñúñ ñèë-
íî ðàçâèò èíäèâèäóàëèçúì, êîéòî å õàðàêòåðíà ÷åðòà ïî-
êúñíî çà áÿëàòà ðàñà â Åâðîïà, ïèøå èçñëåäîâàòåëÿò Ãðóì-
Ãðæèìàéëî, ïîñåòèë çàïàäåí Êèòàé ïðåç 1908 ã. Òå ìíîãî
ëåñíî ñå îòäåëÿëè åäèí îò äðóã è æèâåëè ðàçïîêúñàíî,
êàòî ñàìî îïàñíîñò îò âîéíà ìîæåëà äà ãè îáåäèíè . Íî
íåêà ñå âúðíåì íàçàä è äà íàïðàâèì ìàëúê èñòîðè÷åñêè
àíàëèç. Êîé å äðåâíèÿ íàðîä îò III äî I õèë. ïð. Õð. â
èçòî÷íà Åâðîïà, êîéòî å êîíåí è ñêîòîâúäåí? Âñåïðèçíàò
íàó÷åí ôàêò å, ÷å òîâà ñà ò. íàð. Òðàêè è Ñêèòè, íî â ïåð-
ñèéñêèòå õðîíèêè îò âðåìåòî íà Àõàìåíèäñêàòà èìïåðèÿ
òðàêèòå è ñêèòèòå ñå íàðè÷àò ñ îáùîòî èìå “ÑÀÊÀ”, à íà
òðàêèòå ñå ãëåäà êàòî íà íàé-çàïàäíèòå “ÑÀÊÀ”. Àðåàëúò
íà íàðîäà èçâåñòåí, êàòî “ÑÀÊÀ” å îò åçåðîòî Îõðèä äî
åçåðîòî Áàëõàø (Áàëãàø). ( ñí 14)
Êàêòî îòáåëÿçâà è ðóñêèÿ àêàäåìèê Á. Á. Ïèîòðîâñêè
ñêèòñêàòà åêîñèñòåìà ñå å ðàçâèâàëà íà òåðèòîðèÿ ïîâå-
÷å îò 7000 êèëîìåòðà è “ ... àðõåîëîçèòå ïîñòåïåííî
èçâàäèõà íà ïîêàç îáùíîñò îò ìíîãî åëåìåíòè íà êóë-
òóðàòà îò ðåêà Äóíàâ íà çàïàä äî Âåëèêàòà êèòàéñêà
ñòåíà íà èçòîê, â åäíà øèðîêà ïîëîñà îò ñòåï, ïðåäï-
ëàíèíè è ïëàíèíñêè ïàñèùà, ìåæäó 40 è 50 ïàðàëåë.”
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òóê ùå îòáåëåæèì, ÷å ñïîðåä Õåðîäîò îñòðîâúðõèòå øàï-
êè ñå ñðåùàò ñðåä ñàêèòå, êîèòî ñà ñêèòè, “ ... çàùîòî
ïåðñèòå íàðè÷àò âñè÷êè ñàêè ñêèòè”. ( Õåðîäîò. Èñòî-
ðèÿ. ò. II, ñ. 177-178 , Ñ, 1990 ã.) Ïàê âúâ II òîì Õåðîäîò
öèòèðà åãèïåòñêèòå æðåöè, ñïîðåä êîèòî íàé-ñòàðèÿò íà-
ðîä íà çåìÿòà ñà ÁÐÈÃÈÒÅ( ÔÐÈÃÈÒÅ , êîåòî å ðàâíîç-
íà÷íî íà ÒÐÀÊÈÒÅ) Ïðåëþáîïèòíî å è òîâà, ÷å äðåâíè-
òå ïåðñè íàðè÷àò õîðàòà íîñåùè ãîëåìè êîíóñîâèäíè
øàïêè ñ îïèñàòåëíîòî è çàîáèêîëíî íàçâàíèå ÑÀÊÀ ÒÈÃ-
ÐÀÕÀÓÄÀ, êîåòî îçíà÷àâà áóêâàëíî “ ñàêèòå ñ âèñîêè-
òå øàïêè”. Ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ, êîéòî öèòèðà ñòàðè
àðìåíñêè èçòî÷íèöè, íàó÷àâàìå ÷å â êðúãà íà ò. íàð. Ñàê-
ñêè íàðîäè, íàé-èçâåñòíè ñà áèëè ìàñàãåòèòå, áúë-
ãàðèòå, õîðåìçèéöèòå è ñîãäèéöèòå.- ... “ Â ïðîñòðàí-
ñòâîòî ìåæäó Òóðêåñòàí è àðèéöèòå - ïèøå â åäèí îò ïðå-
ïèñèòå íà “Àøõàðà÷óéö” æèâåÿò 15 ñòàðè íàðîäà, êîèòî
ñà áîãàòè è ðàçâèòè â çàíàÿò÷èéñêî îòíîøåíèå. Îò òÿõ “
íàé-èçâåñòíè ñà ìàñàãåòèòå è áúëãàðèòå”. Òîâà ïîêàçâà,
ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ, “... ÷å çàä çàãàäú÷íèòå ÑÀÊÀ ÒÈÃ-
ÐÀÕÀÓÄÀ( ò. å. Ñàêèòå ñ âèñîêèòå øàïêè), ÷èåòî ñîá-
ñòâåíî èìå ïåðñèòå ñà ïðîïóñíàëè äà íàçîâàò, ñòîÿò
äðåâíèòå áúëãàðè- åäèí îò íàé-ãîëåìèòå, íàé-ñòàðè
è íàé-âëèÿòåëíè íàðîäè â íÿêîãàøíà Ñðåäíà Àçèÿ.”
Òóê å èíòåðåñíî äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ôàêòà, ÷å àðàá-
ñêèòå õðîíèñòè îò IX è X âåê, êàòî Àë Òàáàðè è Èáí Ôàä-
ëàí( êîéòî ïðåç 922 ã. ïîñåòèë Âîëæêà Áúëãàðèÿ), íàçîâà-
âàò áúëãàðèòå ñ èìåòî ÑÀÊÀëèáà (ÑÀÊëàáà), à ñúùî
òàêà íàðè÷àò è ñëîâåíèòå ñúñ ñúùîòî èìå, êîåòî îçíà÷à-
âà ÷å çà òÿõ èìåíàòà íà áúëãàðèòå è ñëîâåíèòå ñà ðàâíîç-
íà÷íè!
Êîëêîòî äî èìåòî Òîõàðè, àêî ïðîô. Ìàèð áåøå çà-
ïîçíàò ñ äðåâíîáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, ùåøå äà çíàå ÷å
èìåòî ñå èçâåæäà ëåñíî îò äðåâíî áúëãàðñêàòà äóìà çà
383
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ìåñåö- ÒÎÕ (ïåòåë) è íàñòàâêàòà çà ìí. ÷èñëî-ÀÐÈ (èëè
îçíà÷àâàùà îùå ÷îâåê èëè ìúæå), îò êîåòî íè ñòàâà ÿñíî
÷å îçíà÷àâà – “ìúæåòå-ïåòëè” èëè “ïåòëüîâöèòå” è å èí-
òåðåñíî êàê ïåòåëà êàòî ñîëàðåí ñèìâîë ñòàâà ñèìâîë íà
ãàëèòå à ñåãà è ëþáèì ñèìâîë íà Ôðàíöèÿ?
Ñïîðåä àâòîðà, ãîðåèçáðîåíèòå ôàêòè ñà äîñòàòú÷íè
êàòî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ïðè ìóìèèòå îò Òàðèì ñòàâà âúïðîñ
çà äðåâíè áúëãàðè èëè òåõíè ðîäñòâåíèöè.
Íàðîäúò Áîëã è ñêèòèòå
Ïðåç 2003 ã. êèòàéñêè ó÷åíè ñúîáùèõà , ÷å ñà îòêðèëè
íàé-ñòàðèÿ àíàëîã íà Ñòîóíõåíäæ â Êèòàé íà âúçðàñò 4100
ã. Íî òàêèâà ìåãàëèòè èçîáèëñòâàò ïî öåëèÿ ñâÿò, êàêòî è
íà Áàëêàíèòå. Àðõåîëîçèòå îïðåäåëÿò äàòàòà íà ïîñòðî-
ÿâàíå íà Ñòîóíõåíäæ ìåæäó 2000 è 1000 ã. ïð. Õð. Ìåãà-
ëèòúò ñå íàìèðà íà áëèçî 30 êì. îò ñêàëåí ìàñèâ ñ äðåâíà
êàìåíîëîìíà îò êîÿòî ñà äîáèâàíè êàìåííèòå áëîêîâå. Â
òîçè ðàéîí àíãëèéñêè àðõåîëîçè ïîïàäàò íà ïðàèñòîðè-
÷åñêè íåêðîïîëè, êîèòî ñà äàòèðàíè îêîëî 2000 ã. ïð. Õð.
Èçïîëçâàéêè ñúâðåìåííè ìåòîäè, êàòî êîìïþòúðíà òî-
ìîãðàôèÿ è òðèèçìåðíî êîìïþòúðíî âúçñòàíîâÿâàíå íà
íàé-äîáðå çàïàçåíèÿ ÷åðåï îò íåêðîïîëà ñå óñòàíîâÿâà,
÷å òîâà ñà åâðîïåèäè, êîèòî ñïîðåä àðõåîëîçèòå ñà
ïðèøúëöè â áðèòàíñêèòå îñòðîâè è èìåííî òå ñà ñòðî-
èòåëèòå íà Ñòîóõåíäæ! Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïåðèî-
äà íà ïîñòðîÿâàíå íà ìåãàëèòà ñúâïàäà ñ ïåðèîäà íà ðàç-
ñåëâàíåòî íà äðåâíîòî áàëêàíñêî íàñåëåíèå è íåêà òóê ñè
ïðèïîìíèì çà èðëàíäñêèòå ñàãè ãîâîðåùè çà íàðîäà
“Áîëã”. Ñúùî òóê å ìÿñòîòî äà äîáàâèì îñîáåíî ëþáî-
ïèòíèÿ ôàêò, ÷å â íàé-ñåâåðíèòå Áðèòàíñêè îñòðîâè ñå
íàìèðà ìåãàëèò ñ íàçâàíèåòî” ïðúñòåíà íà Brodgar “ (èëè
Brogar) - êðúã îò êàìúíè ñ äèàìåòúð 250 ìåòðà. Ñïîðåä
àíãëèéñêèÿ ó÷åí Àëåêñàíäúð Òîì òîâà å íàé-ïðàâèëíèÿò
êàìåíåí êðúã, êàêúâòî å íàìåðåí äîñåãà. Ïúðâîíà÷àëíî
ñå å ñúñòîÿë îò 60 êàìúêà, ïîñòàâåíè â êðúã ñ èíòåðâàëè
îò 6 0 åäèí îò äðóã. Äà ñå íàïðàâè òàêúâ êðúã îò êàìúíè
áåç ïîìîùòà íà ñúâðåìåííà òåõíèêà å àáñóðäíî. Îòíîñíî
ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó, Òîì ñìÿòà, ÷å òîçè ìåãàëèòåí ñòðî-
åæ è íÿêîè îò êàìåííèòå ïèðàìèäè íàîêîëî ñà îñòàíêè îò
äðåâíà îáñåðâàòîðèÿ çà íàáëþäåíèå íà Ëóíàòà - íàé-ñå-
âåðíàòà â Åâðîïà. Ïî âèçüîðèòå çà íàáëþäåíèå, êîèòî å
óñòàíîâèë Òîì, îáñåðâàòîðèÿòà å ôóíêöèîíèðàëà äî îêî-
ëî 1600 ã. ïð. Õð. Òàêèâà ìåãàëèòè ñ íàé-ðàçëè÷íè ôîðìè
èçîáèëñòâàò â Åâðîïà, íà î-â Ìàëòà, à íà î-â Êðèò è äðó-
ãèòå îñòðîâè â Åãåéñêî ìîðå îùå â äðåâíîñòòà ñà ñå èçäè-
ãàëè èñïîëèíñêè ìåãàëèòíè ïîñòðîéêè. Ñïîðåä ïðåäàíè-
ÿòà ïðîèçõîäúò èì áèë äåëî íà “äåöàòà íà Ïîñåéäîí” -
ïåëàçãèòå, ëåãåíäàðíè æèòåëè íà Åãåèäà è êàêòî å èçâåñò-
íî ïðåäøåñòâåíèöè íà òðàêèòå. Êîëêîòî äî ìåãàëèòà íà
îñòðîâèòå Îðêè, ëþáîïèòíî å ÷å îò 2002 ã. òå÷å ïðîìÿíà
íà íàçâàíèåòî îò Brodgar íà ... Bookan. Êàêúâòî è àíàëèç
äà áúäå íàïðàâåí íà èìåòî, íàáèâàò ñå íà î÷è äðåâíîáúë-
ãàðñêèòå êîðåíè Áîëã, Êàí è îêîí÷àíèåòî àð. Âèæäà ñå è
áúëãàðñêàòà äóìà áðîä + àð. Îñâåí òîâà Áðîãàð ïðè çà-
òúìíÿâàíå íà “ð”, ïðåìèíàâà â áëîãàð (áëúãàð), à íîâîòî
èìå Bookan å ó÷óäâàùî áëèçêî äî Bolkan. Âåðîÿòíî ïî-
ðàäè òîâà èëè ïî íåçíàéíà äðóãà ïðè÷èíà, àíãëè÷àíèí ïú-
òåøåñòâàë èç îñòðîâèòå Îðêè è äîêóìåíòèðàë ïðèñúñò-
* Ñâåòîâíàòà íàóêà å çàñâèäåòåëñòâàëà, ÷å òðåïàíàöèèòå ïî ÷åðåïèòå ñà áèëè õàðàêòåðíà ÷åðòà îò óìåíèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ïî
òîçè âúïðîñ âèæ “Åçîòåðèçúì è ëå÷èòåëñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè” “Àâèòîõîë - I ò.”
384
âèåòî ñè òàì å ïóñíàë â ñâîÿòà èíòåðíåò ñòðàíèöà ñíèìêà
íà ìåãàëèòà ïîä èìåòî “Stones of Bolgar” (âèæ öâåòíî
ïð. ¹ 15). Òóê ùå äîáàâèì, ÷å â èðëàíäñêè ñàãè ñå ãîâî-
ðè îùå çà Bolg Mac Buaian, êîéòî ïîáåæäàâàë ñ ìå÷ íàðå-
÷åí Calad-Bolg è ùå ïðèïîìíèì, ÷å ñïîðåä áúëãàðñêèòå
âúçðîæäåíöè Áîëã å ñèí íà Êîëàä. Åäíà èíòåðåñíà îñî-
áåíîñò å, ÷å îò òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ, êúäåòî
èçîáèëñòâàò òðàêèéñêèòå ìîãèëè, êîëêîòî ïî-íà èçòîê ñå
îòèâà îò ×åðíî ìîðå ñêèòñêèòå ìîãèëè ñòàâàò âñå ïî-âè-
ñîêè. Äðóã ìîãîçíà÷èòåëåí ôàêò å, ÷å ëåãåíäàðíèÿò êè-
òàéñêè èìïåðàòîð Öèí Øúõóàíäè ïî÷èíàë 210 ã. ïð. Õð. å
ïîãðåáàí ïî ñêèòñêè îáè÷àé - â ìîãèëà è â òîçè ñëó÷àé íè
ñòàâà èíòåðåñíî çàùî è äî ñåãà â Êèòàé íå èñêàò äà ðàç-
êîïàÿò ìîãèëàòà íà òîçè èìïåðàòîð (âèæ öâåòíî ïð. ¹
16). Îêîëî íåÿ âñè÷êî å ðàçêîïàíî è èçó÷åíî, êàòî òóê ñà
îòêðèòè èçâåñòíèòå âå÷å â öÿë ñâÿò ãëèíåíè âîéíèöè è êî-
ëåñíèöè íà èìïåðàòîðà, íî îôèöèàëíàòà âåðñèÿ çà äà íÿìà
îùå îòâàðÿíå íà ìîãèëàòà å,” ÷å íå òðÿáâàëî äà ñå ñìó-
ùàâà äóõà íà èìïåðàòîðà, êàêòî è ÷å ðàçêîïêè ùå èìà
êîãàòî ñà óáåäåíè â ïúëíîòî ñúõðàíÿâàíå íà òîâà êîåòî
ùå ñå îòêðèå”!?
Ìóìèèòå îò Àëòàé - õóíè èëè ñêèòè
 ðàéîíà íà Àëòàé êðàé ñåëèùåòî Ïàçàðúê îùå ïðåç
1929 ã. ñúâåòñêè âîåííè ïîïàäàò ñëó÷àéíî íà ìóìèèòå íà
çàìðàçåíè õîðà. Ñåðèîçíîòî èì èçó÷àâàíå çàïî÷âà ïðåç
ïåðèîäà 1947 - 1949 ã. êàòî åêèïúò íà ðàçêîïêèòå ñå âîäè
îò àðõåîëîãà Ñåðãåé Ðîäåíêî. Òîé îòêðèâà ïúðâîíà÷àëíî
äâå ìóìèè, åäíàòà íà ìúæ íà îêîëî 60 ã. ñ âèñîê ðúñò è
îñòðèãàíà ãëàâà, à äðóãàòà íà æåíà - íàä 40 ãîäèøíà âúç-
ðàñò. È äâàìàòà ñà ïðåòúðïåëè òðåïàíàöèÿ íà ÷åðå-
ïèòå â òèëíàòà ÷àñò*.  êîðåìíàòà îáëàñò, òðóïúò íà
ìúæà èìà õèðóðãè÷åñêè ðàçðåç äîñòèãàù äî ðúöåòå è êðà-
êàòà. Óñòàíîâåíî å, ÷å âúòðå å áèëà âïðúñêàíà òå÷íîñò (è
äîñåãà íåèçâåñòíà íà ó÷åíèòå) ïðåäè ðàçðåçúò äà áúäå çà-
øèò. Íà æåíàòà ñúùî ñà ïðàâåíè õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè
çà áàëñàìèðàíå. Êîñàòà é áèëà íàâèòà íà âèñîê êîê, ÷èéòî
ïúëíåæ áèë ñïëúñòåíî êå÷å. Ñúùàòà ãëåäêà å îòêðèòà è â
äðóãèòå ãðîáíèöè - îáùî 5, êàòî âñè÷êè ìúæå áèëè ñ ó÷óä-
âàùî âèñîê ðúñò - 186, 181 ñì. è ñ ïðåîáëàäàâàùî åâðîïå-
èäíè ÷åðòè. Ñàìî âúâ âòîðèÿ ãðîá å èìàëî èçðàçåí ìîí-
ãîëîèäåí òèï, à ñàìî â ÷åòâúðòèÿ - ñìåñåí. Ìóìèèòå ñà
äàòèðàíè íà âúçðàñò 2500 - 3000 ã. Âàæíè çà íàñ áúëãàðèòå
ñà îòêðèòèòå ñ ìóìèèòå, ò. íàð. ïëúñòåíè êèëèìè, êàòî
òåõíîëîãèÿòà, ïî êîÿòî ñà ïðàâåíè å óñòàíîâåíà îò ó÷åíè-
òå è òÿ å áèëà âàëÿíå íà âúëíàòà ñ êðîñíî - ðÿäêà òåõ-
íîëîãèÿ, êîÿòî ïî-êúñíî íå ñå ñðåùà â íèêîé òþðê-
ñêè íàðîä. Îñòðèãàíàòà îò îâöåòå âúëíà ñå èçïèðàëà, ðàç-
÷åïêâàëà ñå è íàêðàÿ ñå å ðàçáèâàëà íà ìàëêè êúäåëè, êî-
èòî ñå ïîäðåæäàëè ïî ñëîæíà ñèñòåìà âúðõó ãðóáà êîíî-
ïåíà ÷åðãà. Ñëåä äîáàâÿíå íà îðíàìåíòè íàâèâàëè ÷åðãà-
òà íà ðóëî, âúòðå ñ ïúëíåæà, à â ñðåäàòà íà ðóëîòî ñå ïîñòà-
âÿëî êðîñíî - äåáåë äúðâåí ïðúò. Ðóëîòî ñå îáëèâàëî ñ
âðÿëà âîäà, äîêàòî âúëíàòà ñå çàïàðè. Íàøèÿò åòíîëîã
Ðàéêî Ñåôòåðñêè ïðåç 1952-1963 ã. èçñëåäâà äîìàøíè
ïëúñòåíè êèëèìè â Êîïðèâùèöà, Âèäèíñêî, Ñðåäíîãîðè-
åòî è Ñòðàíäæà - Ñàêàð. Îêàçàëî ñå, ÷å â Ñàêàðñêî, äî
ñðåäàòà íà XIX â. èçãîòâÿëè ïëúñòåíèòå êèëèìè ïî

ñí. 15
ñí. 16
Âúçñòàíîâêà íà Óêîêñêàòà ïðèíöåñà, ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå
äàííè íà ÑÎ ÐÀÍ. Ãîðå, âëÿâî è äÿñíî ñà ôðàãìåíòè îò òàòóèðîâ-
êàòà îò ëÿâàòà ðúêà.
ñúùàòà äðåâíà òåõíîëîãèÿ - ñúñ çàëèâàíå ñ âðÿëà âîäà
íà âúëíàòà è âàëÿíåòî £ ñ êðîñíî. Çà áúëãàðèòå ïëúñòå-
íèÿò êèëèì èìàë ñàêðàëíî çíà÷åíèå. Çàòîâà íà âñÿêî íî-
âîðîäåíî äåòå ñå âàëÿëî ïëúñòåíî îäåàëî. Àêî áåáåòî ñå
ðàçáîëåå, òî íåïðåìåííî ñå óâèâà â òîâà îäåàëî. Àêî ïúê
óìðå - îäåàëîòî ñå èçãàðÿ â îãúíÿ. Áóëêàòà ó íàñ, â Áúëãà-
ðèÿ, â ðàéîíèòå íà Ñðåäíîãîðèåòî, Õàñêîâñêî è Ñòðàí-
äæàíñêî, ñïàçâàëà ïîäîáåí îáè÷àé äî ñðåäàòà íà XIX â. -
ïðåäè äà ñå çàäîìè, òÿ ñúùî âàëÿëà ñâîé ïëúñòåí êèëèì,
ñúñ ñòðîãî ñïàçâàíè òðàäèöèîííè îðíàìåíòè. Íà íåãî
ñïåëè ìëàäîæåíöèòå è òîé ïàçåë òåõíèòå òàéíè. Òåçè îòê-
ðèòèÿ ñòàíàõà èçâåñòíè â Áúëãàðèÿ åäâà â ïîñëåäíèòå 10
ã. Ó÷óäâàùî å çà íàñ çàùî ñúâåòñêèòå ó÷åíè îò òîâà âðåìå
(50-å ãîä. íà XX âåê) ñà “ïðîïóñíàëè” äà èíôîðìèðàò êî-
ëåãèòå ñè îò “áðàòñêà è ñëàâÿíñêà” Áúëãàðèÿ, íî çàòîâà
ïúê â ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ íà Òóðöèÿ îùå îò 80-å ãîäè-
íè íà XX âåê ïèøå çà åäíà îò ìóìèèòå, áåç íèêàêâî êîëå-
áàíèå è ñúìíåíèå, ÷å òîâà å ïúðâèÿò øàìàí íà....òþðêè-
òå?! Îñâåí íàõîäêèòå â Ïàçàðúê ïðåç 1990 ã. â ïëàòîòî
ÀÂÈÒÎÕÎË
Óêîê â ãîðåí Àëòàé ðóñêè àðõåîëîçè îòêðèâàò ìúæêà è
æåíñêà ìóìèÿ, íà 3000 ã. Æåíñêàòà ìóìèÿ å ïîãðåáàíà çà-
åäíî ñ øåñò êîíÿ è ïîãðåáàëíàòà êàìåðà å ñúùàòà êàòî íà
ìóìèÿòà îò Ïàçàðúê è å â çàìðàçåíî ñúñòîÿíèå. Îáëåêëî-
òî £ ñå ñúñòîè îò èçêóñíî íàïðàâåíà êîæåíà øóáà, áëóçà
îò ôèíî èçòúêàíà âúëíà, à íà ãëàâàòà èìà øàïêîîáðàçåí
íàêèò ñúñ çëàòíè ôèãóðè íà ãðèôîíè è äð. æèâîòíè è ïðè-
äîáèâà èìåòî Óêîêñêà ïðèíöåñà (ñí. ¹ 15). Íà ðàìåíåòå
íà ìóìèÿòà èìà òàòóèðîâêè íà æèâîòíè îò òèïè÷íèÿ ñêèò-
ñêè (çâåðèíåí) ñòèë.(ñí. ¹ 16) Ñïîðåä èñòîðèêà Àêàé
Êûíûåâ â òàòóèðîâêèòå å çàêîäèðàíà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî
ìîæå äà ñå ðàç÷åòå ñàìî îò ïîñâåòåíè (âåðîÿòíî âèçèðà
øàìàíè). Àðõåîëîãúò Âëàäèìèð Êóáàåâ ñ ó÷óäâàíå êîí-
ñòàòèðà, ÷å îáðàçèòå íà æèâîòíèòå è íàìåðåíèòå ïðåäìå-
òè ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè â äðåâåí Åãèïåò. Íåùî ïîâå÷å - â
òîçè ðàéîí ñå íàìèðà è àíàëîã íà Ñòîóíõåíäæ, êàêòî è
ôèãóðè âèäèìè îò ïòè÷è ïîãëåä, àíàëîãè÷íè ñ òåçè îò
ïëàòîòî Íàñêà. Ñïîðåä ðúêîâîäèòåëÿ íà åêñïåäèöèÿòà -
àðõåîëîãà è äîêòîð íà èñò. íàóêè Íàòàëèÿ Ïîëîñìàõ, ñêè-
òî-ñèáèðñêèòå ñèìâîëè ñà ðàçïðîñòðàíåíè îò Òèõèÿ
äî Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí è Ñêàíäèíàâèÿ. Òóê íàïúëíî
ñúì ñúãëàñåí ñ Íàòàëèÿ Ïîëîñìàõ è ùå äàì êàòî ïðèìåð,
ñèìâîë òâúðäå õàðàêòåðåí è îáù çà äðåâíèòå áúëãàðè,
òðàêè è ñêèòè, - ñâàñòèêàòà è íåéíàòà ðàçíîâèäíîñò – òðèê-
âåñòåðà( òðèìîäóëíà ñâàñòèêà). Äâàòà âèäà ñâàñòèêè ñå
ñðåùàò ïî áðîíçîâè òàëèñìàíè, âúðõó êàìúíè íàìåðåíè â
Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ( Ïëèñêà è Ïðåñëàâ), âúâ Âîëæêà Áúë-
ãàðèÿ (Áîëãàð), âúðõó êîëîíè, àïëèêàöèè, îáðåäíè õëÿ-
áîâå, èçïîëçâàíè è äî äíåñ ïðè êðúùåíåòà, êîëåäàðñêè
îáè÷àè, à ñúùî òàêà è â íàðîäíèòå íè øåâèöè( ñâàñòè÷íè
åëáåòèöè). Ïî ñòàòóèòå íà Áóäà ñâàñòèêàòà å èçïèñàíà
âúðõó ãúðäèòå ìó è ñå íàðè÷à “Ñúðöåòî íà Áóäà”. Íà ñàí-
ñêðèò äóìàòà ñâàñòèêà îçíà÷àâà áëàãîäåíñòâèå è ñèìâî-
ëèçèðà ñëúíöåòî è íåãîâîòî âå÷íî äâèæåíèå ïî íåáîñâî-
äà. Ïðå÷óïåíèòå ÷àñòè ñà ñèìâîëè íà ñòèõèèòå. Ñâàñòè-
êà èìà è íà òîãàòà íà áúëãàðñêèÿ öàð Êàëîÿí, à çà äà
äîêàæàò, ÷å ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíèòå áúëãàðè, êòèòî-
ðèòå íà öúðêâàòà â Äîáúðñêî (Ðàçëîæêî - þæíà Áúëãà-
ðèÿ) ñòðîåíà ñïîðåä àðõåîëîçè ïðåç 1122 ã. îñòàâÿò íà
åäíà îò ôóãèòå âúðõó èçòî÷íàòà ôàñàäà ñâîÿ “äðåâåí ïå-
÷àò”- ñâàñòèêà. Ïàê â òîçè ðàéîí – Êàòàðèíî (Ðàçëîæ-
êî) å îòêðèòà òðàêèéñêà ìðàìîðíà ïëî÷à äàòèðàíà ìåæ-
äó 2000-1500 ã. ïð. Õð. ñ ôèãóðà íà ñëúíöå è ïîä íåãî èìà
ñòèëèçèðàíî èçîáðàæåíèå íà äâàòà âèäà ñâàñòèêè ïðåï-
ëèòàùè ñå åäíà â äðóãà. (âæ öâ. ïðèë. ¹17)  Ïåé÷îâà-
òà òðàêèéñêà ìîãèëà å îòêðèòà ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ çà
êîíñêà àìóíèöèÿ - òðèêñåë ñúñ ñòèëèçèðàíà ôîðìà íà
òðè øèè è ãëàâè íà ãðèôîíè.(âæ öâ. ïðèë. ¹18) Åäâà
ëè å ñëó÷àéíî, ÷å íàé-ñòàðîòî èçîáðàæåíèå íà ñâàñòèêà
â Åâðîïà- âúðõó ôðàãìåíò îò ñúä è äàòèðàíî îò íà÷àëî-
òî íà 6 õèë. ïð. Õð.( ðàíåí íåîëèò), å íàìåðåíî â Äåâå-
òàøêàòà ïåùåðà (Ëîâåøêî-Áúëãàðèÿ), (âæ öâ. ïðèë.
¹19 Ïðåç ìåñåö àâãóñò íà 2006 ã. àðõåîëîãúò ïðîô. Íè-
êîëàé Îâ÷àðîâ ïóáëèêóâà ñåíçàöèîííèòå äàííè çà ïëî÷-
êà ñ ïèêòîãðàôñêè çíàöè íàìåðåíà â ïðàèñòîðè÷åñêî ñå-
ëèùå íà ñ. Òî÷èëàðå (ñåãà êâ. íà ãð. Ñúåäèíåíèå) íà âúç-
ðàñò 7000 ã., ñ êîåòî ñå îêàçâà ÷å ïëî÷êàòà å ïî-ñòàðà îò
òåçè íà Ãðàäåøíèöà è Êàðàíîâî. Ñïîðåä ó÷åíèòå òîâà å
íàé-äðåâíàòà ôîðìà íà ïèñìåíîñò â ñâåòà çà ñåãà, êîÿòî
å ïðîòîòèï íà ëèíåàðíîòî ïèñìî. (ñí. ¹ 17). Íà âúïðîñíà-
òà ïëî÷êà ñï. ÀÂÈ-ÒÎÕÎË îòäåëè öÿëà ñòàòèÿ â áð. 22 îò
2002 ã. Èíòåðåñíîòî, å ÷å íà ïëî÷êàòà ïðèñúñòâà êðúã ñ
385
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 17
òî÷êà-ñèìâîë íà Ñëúíöåòî õàðàêòåðåí ñúùî çà äðåâåí Åãè-
ïåò, Êèòàé è òâúðäå õàðàêòåðåí êàòî ðóíåí çíàê íà Ñëúí-
öåòî è ñèìâîë íà ÒÀÍÃÐÀ ïðè äðåâíèòå áúëãàðè. Òîâà
ñïîðåä àâòîðà å òâúðäå ñåðèîçíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ñèì-
âîëèòå íà ñâàñòèêàòà è Ñëúíöåòî ñà ïðåíåñåíè êàòî åçî-
òåðè÷íè ñèìâîëè íà èçòîê ïðè ïðåñåëåíèåòî íà äðåâíîòî
áàëêàíñêî íàñåëåíèå. Êàòî äîïúëíåíèå ùå îòáåëåæà, ÷å
èçîáðàæåíèÿòà íà ìèòè÷íèòå ãðèôîíè êàòî õàðàêòåðåí îð-
íàìåíò ïðèñúñòâà ïî äðåâíî áúëãàðñêèòå ñúêðîâèùà îò
Íàã Ñåíò Ìèêëîø( èçâåñòíî îùå è êàòî ñúêðîâèùå íà
Àòèëà), ïî àïëèêàöèè â Êóáåðîâà è Âîëæêà Áúëãàðèÿ, èìà
ãî â çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Âåëèêè Ïðåñëàâ è ïð., êîåòî
å òâúðäå àíàëîãè÷íî, êàòî ñòèëèñòèêà è çà ñêèòñêèòå ñúê-
ðîâèùà. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà õóäîæåñòâåíèòå îðíàìåí-
òè ñ äðàêîíè. Íî äà ïðîäúëæèì ñ èíôîðìàöèÿòà íà ðóñêè-
òå ó÷åíèòå çà Óêîêñêàòà ïðèíöåñà. Òå óñòàíîâÿâàò, ÷å ïðè
òàçè ìóìèÿ å íàïðàâåíà áàëñàìàöèÿ, êàòî çà ðàçëèêà îò
Åãèïåò, òóê òÿ å èçâúðøåíà, êàòî çà öåëòà ñà èçïîëçâàíè
ñïåöèàëíà ãëèíà è òðåâè îò ðàéîíà. Ñïîðåä Íàòàëèÿ Ïî-
ëîñìàê - â IV êíèãà íà “Èñòîðèÿ” íà Õåðîäîò ñå îïèñâà
ñêèòñêà áàëñàìàöèÿ. Ñëåä øåñò ãîäèíè ïðîó÷âàíå è àíà-
ëèç íà åêèï îò ãåíåòèöè, àíòðîïîëîçè, àðõåîëîçè ïîä ðú-
êîâîäñòâîòî íà àêàä. Âÿ÷åñëàâ Ìîëîäèí îò Ðóñêàòà Àêà-
äåìèÿ íà íàóêèòå, ó÷åíèòå óñòàíîâÿâàò, ÷å äðåâíèòå ìó-
ìèè ñå îòíàñÿò êúì ò. íàð. Ïàçàðúêñêà êóëòóðà ïðèíàä-
ëåæàùà íà ñêèòñêèÿ åòíîñ, êàêòî è ÷å âúëíåíèòå
òúêàíè íå ñà ñ êèòàéñêè ïðîèçõîä. Â Ìîñêâà å íàïðà-
âåí ÄÍÊ àíàëèç, êîéòî ïîñî÷âà, ÷å ìóìèÿòà íà Óêîêñêà-
òà ïðèíöåñà, íå å ìîíãîëîèä, à âúçñòàíîâêàòà íà ëèöåòî
ïî ÷åðåïà ïîêàçâà òèïè÷íî åâðîïåèäíè ÷åðòè (âæ öâ.
ïðèë. ¹21). Îò âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê ñ÷èòàì, ÷å íàõîä-
êèòå îò Àëòàé, ñàìî äîïúëâàò êàðòèíàòà è ïîäêðåïÿò òå-
çàòà íà ïðîô. Âèêòîð Ìàèð è äðóãèòå ó÷åíè çà ðàçñåëâà-
íåòî íà åâðîïåèäè íà èçòîê.
Ñïîðåä àâòîðà íà òîâà èçñëåäâàíå, ìóìèèòå îò Òà-
ðèì è Àëòàé ñå îêàçâàò îíîâà îáåäèíÿâàùî è ëèïñâàùî
äî ñåãà çâåíî âúâ âðåìåòî ìåæäó õóíñêàòà, ïàìèðñêàòà è
òðàêî-êèìåðèéñêàòà òåîðèÿ, ïîñòàâÿéêè äðåâíàòà áúëãàð-
ñêà èñòîðèÿ â íîâà ñâåòëèíà. Âñúùíîñò ñêèòè ñå îêàçâà
ñáîðíî ïîíÿòèå çà åäèí è ñúù ðîäñòâåí íàðîä, à ñú-
ùîòî âàæè è çà ò. íàð. õóíè( íàé- âå÷å çà ò.í.
çàïàäíè èëè Öàðñêè õóíè) à äîêîëêîòî ïðè òÿõ èìà
àçèàòñêè ïðèìåñ òî òå ñà îò ñìåñåíè áðàêîâå è ñà äî
10%. Íî òóê ëîãè÷íî èäâà èçâîäà , ÷å êèòàéöèòå
îçíà÷àâàò ñêèòèòå ñ èìåòî õóíè , êîåòî å î÷åâèäíî
îò àíàëèçà íà ðóñêèòå ó÷åíè çà ïðîèçõîäà è äàòè-
386
ðîâêàòà íà ìóìèèòå. Òåçàòà íà ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåî-
ðèÿ, ÷å ñêèòñêèÿ åòíîñ ...”èç÷åçàë”, ñëåä íåãî íåçíàéíî
êàê “èç÷åçíàëè” è õóíèòå è íàêðàÿ, ÷å ïðàáúëãàðèòå ( êîè-
òî áèëè òþðêè è ìîíãîëîèäè ?!), ñå “ ïðåòîïèëè â ñëàâÿí-
ñêîòî ìîðå”, áåç ñëàâÿíîôèëèòå äà íè îáÿñíÿò êàê òðàêè-
òå, êàòî íàé-ìíîãîáðîéíèÿ íàðîä ñïîðåä Õåðîäîò, à è
áúëãàðèòå, êîèòî “çàëÿëè” öåëèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ
ïðåç V è VI â. ñë. Õð. ñïîðåä âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè,
ìîãàò ïðîñòî òàêà äà ...èç÷åçíàò “ðîìàíèçèðàíè è ñëåä
òîâà ïðåòîïåíè” â íÿêàêâî ìîðå îò ñêëàâèíè?! Òîçè òåð-
ìèí – ÑÊËÀÂÈÍÈ å òî÷íèÿ òåðìèí îò âèçàíòèéñêèòå
õðîíèñòè ñ êîéòî òå áèäåéêè è öúðêîâíèöè íàðè÷àëè íåõ-
ðèñòèÿíèòå è àðèàíèòå(îáÿâåíè çà åðåòèöè) îçíà÷àâàù
áóêâàëíî ðîáè.  ñëó÷àÿ å áèë óïîòðåáÿâàí è êàòî ðåëè-
ãèîçåí æàðãîí çà “íå÷åñòèâöè”- õîðà èçïîâÿäâàùà ìðúñíà
âÿðà. Êàê ïîñëå îò ïðèëàãàòåëíîòî ñêëàâèíè ñòàíàõà åò-
íîñà “ñëàâÿíè”, å äðóãà òåìà íà êîÿòî íÿìà äà ñå ñïèðàì.
Íåêà òóê íàïðàâèì ñàìî åäíî îáùî îáçîðíî ñðàâíå-
íèå ìåæäó òðàêè è áúëãàðè, ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå äàííè
(âèæ òàáëèöàòà).
Ñïîðåä àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ äðåâíîáúëãàðñêèÿò
åçèê å ðîäñòâåí íà òðàêèéñêèÿ. Èíòåðåñíî å òîâà, ÷å ìíîãî
óæ ëàòèíñêè äóìè èìàò íåî÷àêâàíî òðàêî-áúëãàðñêà îñíî-
âà à îòòàì ñå ïîÿâÿâàò â íåìñêèÿ è àíãëèéñêèÿ. Îñâåí òîâà
îò Òèõèÿ îêåàí äî Àòëàíòèêà, êàêòî è Áëèçêèÿ Èç-
òîê èçîáèëñòâàò äðåâíîáúëãàðñêè òîïîíèìè-Øèïêà
(Øèïêè-ïðîõîä â Òèáåò), Áàéêàë, Áàë/ã/õàðà, Êó÷à, åçå-
ðî Áàëõàø, âðúõ Òåíãðè â Òÿí Øàí, Øóìåð-Ñóìåð,
Èñòúð (Èùàð), Ñàêàð- â þãîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ- Ñàêàð
â äðåâåí Åãèïåò, ðåêà Äóëî â Ìîíãîëèÿ, ãðàä Áóãàðà
(Áóõàðà), Áàëêàí, Àëïè, Êàí, Ïèðèí – Ïèðèíåè, ïëà-
íèíñêàòà âåðèãà Áóãàðà â Ïèðèíåèòå, äåñåòêè èìåíà
ñ îñíîâà Áîëã - Áóëãàðè-Áóëãàðî â Ñåâåðíà Èòàëèÿ è
Èðëàíäèÿ ïð. Òóê áèõìå äîáàâèëè ïîðàçèòåëíîòî ñõîä-
ñòâî ìåæäó äðåâíèÿò èðëàíäñêè âëàäåòåë Ugaine More,
êîéòî íîñè èìåòî íà áúëãàðñêàòà äèíàñòèÿ Óãàèí, êàêòî
è èìåòî Murtagh, êúäåòî àíàëîãèÿòà íà òîâà äðåâíî èð-
ëàíäñêî èìå å ïîðàçèòåëíà ñ èìåòî íà áúëãàðñêèÿ âëàäå-
òåë Îìóðòàã, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðåä
èðëàíäñêèòå èìåíà, ÷åñòî ñå ñëàãà áóêâàòà “`Δ.  èìåíà-
òà íà ìíîãî èðëàíäñêè ñåëèùà êàòî Borrisokane, Borris-
Idrone, Borrisoleigh, Borris-in-ossory îòêðèâàìå èñêîííî-
òî áúëãàðñêî èìå Áîðèñ. Òóê ùå äîïúëíèì èíòåðåñíîòî
ñâåäåíèå îò ñòàòèÿòà â èíòåðíåò îçàãëàâåíà Invasion Cyrcle
of Ireland, ñïîðåä êîÿòî íàðîäúò Áîëã ðàçäåëèë Èðëàí-
äèÿ íà ïåò ÷àñòè ìåæäó ïåòèìà áðàòÿ, êîåòî íè íàïîìíÿ
çà ëåãåíäàòà ñúñ çàâåòà íà Êàí Êóáðàò êúì ïåòòå ìó ñèíà.
È îùå åäíà ïðåëþáîïèòíà êîíñòàòàöèÿ ñâúðçàíà ñ èìå-
òî íà “ñëàâÿíñêèÿ” áîã Ïåðóí. Ñïîðåä ñïåöèàëèñòà ïî
îíîìàñòèêà Ë. Ãèäðèí (âèæ “Äðåâíåéøåÿ îíîìàñòèêà
Âîñòî÷íûõ Áàëêàí”ñòð. 88) “... è òàê, äðåâíåéøèé ñëîé
áàëêàíñêîé îíîìàñòèêè, âîñõîäÿùèé ê è-å, Per(k)un èëè
Per(k)u(n), ñîñòîâëÿþò èñêîííî ôðàêèéñêèå ëåêñåìû”, ò.å.
äóìàòà Ïåðóí å îò ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ïðîèçõîä !! Êàê îò òðà-
êèéñêà äóìàòà å ñòàíàëà “ñëàâÿíñêà“ îñòàâÿìå çà êîìåí-
òàð íà ñïåöèàëèñòèòå ïî ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåîðèÿ.
Îò öÿëîñòíîòî íè èçñëåäâàíå ïðîèçòè÷àò ñëåä-
íèòå ëîãè÷åñêè èçâîäè:
1. Äðåâíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è
Ïðè÷åðíîìîðèåòî çàïî÷âà äà ìèãðèðà ñëåä ïðèðîäåí êà-
òàêëèçúì(êàòàêëèçìè)- ò. íàð. Ïîòîï îêîëî 5 500 ã. ïð. Õð.
â íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè è â ðàçëè÷íè ïîñîêè.

2. Ìèãðèðà ãëàâíî íàñåëåíèåòî îêîëî áðåãà íà ×åðíî
ìîðå, à íàñåëåíèåòî îò âúòðåøíîñòòà ìèãðèðà â ïî-ìàëêà
ñòåïåí, êàòî ïî-ãîëÿìàòà ìó ÷àñò îñòàâà ïî ìåñòà.
3. Ïðåñåëåíèÿ èìà è â ïåðèîäà 3000 ­ 1000 ã. ïð. Õð.,
êàòî òîâà íàñåëåíèå å íîñèòåë íà äðåâíà êóëòóðà è ïî ïúòÿ
ñè íàëàãà äúðæàâíîñò, êàòî ïî òîçè íà÷èí îñúùåñòâÿâà
öèâèëèçàòîðñêà ìèñèÿ íà çàïàä è íà èçòîê äî Êèòàé è
ßïîíèÿ (äðåâíîòî íàñåëåíèå íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè ñà
Àéíèòå – áåëè õîðà, äíåñ íàáðîÿâàùè åäâà íÿêîëêî äå-
ñåòêè õèëÿäè).
4. Ðàéîíèòå íà äàëå÷íèÿ èçòîê, îáèòàâàíè îò ò. íàð.
ñêèòè, ñå ÿâÿâàò âòîðè÷íè ïîñåëåíèÿ, êàêòî è ðàéîíèòå íà
Ïàìèð, Õèíäóêóø è Òàðèì.
5. Ìíîãîáðîéíèòå äàííè îò òîïîíèìè è èìåíà íà ñòî-
êè è ïðåäìåòè îò áèòà ñ îñíîâà Áîëã (Áîëãàð) íè äàâà
îñíîâàíèå äà çàÿâèì, ÷å áúëãàðèòå ñà îñòàâèëè òðàéíè
êóëòóðíè ñëåäè îò ñâîåòî ïðåáèâàâàíå íà çàïàä è íà èç-
òîê è ñà ìíîãî ïî-äðåâíè â ñðàâíåíèå ñ äîñåãàøíàòà îôè-
öèàëíà âåðñèÿ.
6. Êîëêîòî äî âúïðîñà çàùî òå ñà âîäèëè íîìàäñêè
íà÷èí íà æèâîò, îáÿñíåíèåòî å, ÷å ñêîòîâúäñòâîòî è îòã-
ëåæäàíåòî íà õèëÿäè êîíå èçñêâà îãðîìíè òðåâíè ïëîùè,
à â òåçè óñëîâèÿ íàé-ïîäõîäÿùè ñå îêàçâàò êîæåíèòå äðå-
õè (ñ òÿõ ñà îáëå÷åíè è ñêèòèòå - âèäíî îò ìíîæåñòâîòî
èçîáðàæåíèÿ ïî ñêèòñêèòå ñúêðîâèùà). Íèêîé äî ñåãà íå
äàâà ñíîñíî îáÿñíåíèå êàê òåçè “íîìàäè” ñòðîÿò áåëîêà-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ìåííè êðåïîñòè îò äÿëàí êàìúê ùîì óñåäíàò çà ïî-äúëãî
âðåìå, è îò êúäå ñà òåçè óìåíèÿ?
7. Äîñåãàøíàòà òåçà áèòóâàùà â èñòîðèÿòà, ÷å îò èç-
òîê èìà Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà äèâè íîìàäè , êàêòî è ÷å
òàêà íàðå÷åíèòå õóíè è áúëãàðèòå ñà ìîíãîëîèäè, ïîäëå-
æè íà îñíîâíî ïðåðàçãëåæäàíå. Îò èçòîê, èçòëàñêàíè îò
êèòàéöè è ìîíãîëè, ñå ïðåñåëâàò îòíîâî íà çàïàä åâðîïå-
èäè, ÿäðîòî íà êîèòî å âîäåùàòà äðåâíîáúëãàðñêà äè-
íàñòèÿ ÄÓËÎ îò êîÿòî äèíàñòèÿ å êàí Àòèëà ñúçäàòåëÿ
íà îãðîìíàòà èìïåðèÿ íà ò. íàð. õóíè îò Óðàë äî ð. Ðåéí è
ðàçòúðñèëà Ðèìñêèÿ ñâÿò. È òîâà ñà ïîòîìöèòå íà ìèã-
ðèðàëîòî ïðåäè õèëÿäîëåòèÿ áàëêàíñêî è ïðè÷åðíîìîð-
ñêî íàñåëåíèå.
8. È òàêà â çàêëþ÷åíèå ñå íàëàãà òåçàòà, ÷å áúë-
ãàðèòå ñà ïîòîìöè íà ïðàäðåâíèÿ íàðîä Ïåëàçãè (Áå-
ëàçãè) ­ íàé-ñòàðèÿò èçâåñòåí íàðîä íà Áàëêàíèòå.
Áúëãàðñêèÿò åòíîñ å íàðè÷àí â ðàçëè÷íè ïåðèîäè îò
âðåìå îò ÷óæäèòå õðîíèñòè ñ ðàçëè÷íè èìåíà ­
“òðàêè”, “êèìåðè”, “ñêèòè”, “ñàðìàòè”, “ìèçè”,
“õóíè”, “áóðäæàíè”, “áóëõè”. Îñâåí òîâà çà èäåí-
òèôèêàöèÿ íà áúëãàðèòå ñà èçïîëçâàíè è èìåíà êàòî:
“îíîãóðè”, “óòèãóðè”, “êóòðèãóðè”, “óíîãîíäóðè”,
“êîãðàãè”, ”îãõîíäîð-áóëãàð”, ”êóïè-áóëãàð”, ”êó÷è-
áóëãàð”, “áàðñèëè (âàðñàöè, áåð÷óë, áåðçèòè)”, “õà-
çàðè”, “áóðòàñè” è äðóãè.
Âúïðåêè ìíîãîáðîéíèòå ñè ìèãðàöèè, ïîòîìöèòå íà
äðåâíîòî áàëêàíñêî íàñåëåíèå ñå çàâðúùàò ñëåä õèëÿäè
387
 ÀÂÈÒÎÕÎË
ãîäèíè îòíîâî â ïðàäðåâíàòà ñè çåìÿ ïðè ñâîèòå ðîäíèíè.
Èíòåðåñåí å è ôàêòà, ÷å òåðèòîðèÿòà íà òàêà íàðå÷åíàòà
Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, ó÷óäâàùî îáåäèíÿâà â ãðàíèöèòå ñè
âñè÷êè ñòàðè òðàêèéñêè ïîñåëåíèÿ, à îñâåí òîâà èìåòî íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñúäúðæà â îñíîâàòà ñè ÁÎËÃ
(ÁÀËÃ) è âëàäåòåëñêàòà òèòëà ÊÀÍ. Ôàêò å è ÷å íà ðúêî-
ïèñ-êàðòà ñúñòàâåíà îò Ñâ. Éåðîíèì(331-420 ã.) è ñúõðà-
íÿâàíà â Áðèòàíñêèÿ ìóçåé(ïðåïèñ íà ïî-ðàííà êàðòà íà
âëàäèêàòà Åâñåâèé (270-338), òåðèòîðèÿòà ïîä ðåêà Äóíàâ
å îçíà÷åíà, êàòî “Ìèçèÿ òóê è Áúëãàðèÿ”. Ñïîðåä àâòîðà
èìåòî áúëãàðè å ñâúðçàíî ñ âåðñêî ïîíÿòèå è çàòîâà â ïî-
ñòàðèòå õðîíèêè ëèïñâà. Áîëã-àðèè ñå ÿâÿâà ïî-êúñíî, êàòî
å îçíà÷àâàëî ïðèíàäëåæíîñò êúì âåðñêà äîêòðèíà ñúñ
ñëúí÷åâ êóëò è îçíà÷àâà “îçàðåíèòå”, “ñèÿéíèòå”, “ñèíî-
âå íà ñâåòëèíàòà”, “õîðà íà Ñëúíöåòî”. Íåêà íå çàáðàâÿ-
ìå è ôàêòà, ÷å ðåäèöà áúëãàðñêè ïëåìåíà - êóòðèãóðè,
óíóãóðè, óòèãóðè è äð. íîñÿò íàñòàâêàòà “ãóðè”, à äóìàòà
“ãóðî” íà ñàíñêðèò îçíà÷àâà “Ó÷èòåë”, “âèñø äóõîâåí
íàñòàâíèê”. Âåðîÿòíî ïúðâîíà÷àëíî íîñèòåëè íà òîâà èìå
ñà áèëè íîñèòåëèòå íà åçîòåðè÷íèòå ïîçíàíèÿ - æðåöèòå
(êîëîáðè) è àðèñòîêðàöèÿòà, à ïî-êúñíî è ïîä÷èíåíîòî
èì íàñåëåíèå ïðèåìà òîâà èìå. Äîêàçàòåëñòâî â òàçè íà-
ñîêà ñà äóìèòå íà Ñàâó Àðòúÿí - 89-ãîäèøíà àëòàéñêàòà
øàìàíêà çà çíà÷åíèåòî íà äóìàòà “áîëúãàð”, äîêóìåíòè-
ðàíî ïðåç 1998 ã. îò åêèïà íà â. “Íîùåí òðóä” Ìàêñèì
Êàðàäæîâ è Öâåòàí Òîì÷åâ ïðè ïîñåùåíèåòî èì â ðàéî-
íà íà äàëå÷íèÿ èçòîê è Àëòàé: “Áîëúãàð å ÷îâåê, êîéòî
îöåëÿâà ñëåä ïðåìåæäèÿ. Íèå âÿðâàìå, ÷å òàêúâ ÷îâåê å
áåëÿçàí è äóõîâåòå ãî ïàçÿò, çàùîòî òðÿáâà äà ãî áúäå...!”
Ñúùî òàêà, ñïîðåä àðàáñêèÿ ïúòåøåñòâåíèê Àáó Õàìèä
àë-Ãàðíàòè (1135 ã.) áúëãàðèí îçíà÷àâà - “çíàåù”, “ìúäúð
÷îâåê”, “ó÷åí ÷îâåê”, êîåòî òîé óçíàë îò êíèãàòà “Áóëãàð
Òàðèõè” (Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ) ïðè ïîñåùåíèåòî ñè â ñòî-
ëèöàòà íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ- ãðàä Áîëãàð.
È òàêà âñè÷êî â òîçè äðåâåí èñòîðè÷åñêè ïúçåë ñè èäâà
õðîíîëîãè÷íî íà ìÿñòîòî è êîéòî èñêà ùå ãî âèäè è îñúç-
íàå. Çà òîâà íà áàçàòà íà âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê,
ïðåäëàãàì ñèíòåçà ìåæäó òðàêî-êèìåðèéñêàòà, õóí-
ñêàòà è ïàìèðñêà òåîðèÿ, êîèòî íå ñè ïðîòèâàðå-
÷àò, à âçàèìíî ñå äîïúëâàò, äà ñå îçíà÷è êàòî àâ-
òîõòîííî-ìèãðàöèîííà òåîðèÿ çà åòíîãåíåçèñà íà
áúëãàðèòå. Ñïîðåä àâòîðà, âñè÷êè íàñòîÿùè è áúäå-
ùè àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ ó íàñ è ïî ñâåòà, ñàìî
ùå äîïúëíÿò ñ íîâè ôàêòè ïðàâîòàòà íà èçëîæåíà-
òà òåçà.
Âñå îùå âëàñòâàùàòà ïñåâäîíàó÷íà òåîðèÿ çà “ñëàâÿí-
ñêî-òþðêñêèÿò“ ãåíåçèñ íà áúëãàðèòå îòäàâíà å ïîâå÷å îò
ñìåøíà, æàëêà è îáñëóæâà ÷óæäè èíòåðåñè. Íå ìîæå òåî-
ðèÿ, íàëîæåíà ÷ðåç èäåîëîãèÿòà íà ðóñêèÿ ïàíñëàâèçúì â
Áúëãàðèÿ ïðåç XIX âåê, çàòâúðäåíà ïîñðåäñòâîì òîòàëè-
òàðíèòå ñðåäñòâà íà Êîìóíèñòè÷åñêèÿ èíòåðíàöèîíàë
ïðåç XX âåê è ïîëçâàùà îòðå÷åíàòà Ìàðêñèñòêî-Ëåíèí-
ñêà ìåòîäîëîãèÿ, ïðåç ïåðèîäà íà êîìóíèñòè÷åñêàòà äèê-
òàòóðà îò 1944 ã. äî 1989 ã äà å áàçà çà íàó÷íîñò è êîìïå-
òåíòíîñò íà äíåøíèòå èñòîðèöè ó íàñ. Íå ìîæå íà áàçà
âúçñòàíîâêà íà 2-3 ÷åðåïà è òî ñàìî îò åäèí ó÷åí, äà ñå
òâúðäè ÷å áúëãàðèòå ñà ìîíãîëîèäè. Òîâà èçèñêâà ïîâå÷å
388
âúçñòàíîâêè, êàòî å ëþáîïèòíî äà ñå èçñëåäâàò íàïðè-
ìåð ÷åðåïèòå ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ îò íåêðîïîëà êðàé
ãð. Äåâíÿ, íî îò ó÷åíè îò Çàïàäíà Åâðîïà, à íå îò îáðåìå-
íåíè îò áëèçêîòî íè ìèíàëî õîðà ñ äîãìàòè÷íî ìèñëåíå.
Íàóêà èìà òîãàâà, êîãàòî èìà òâîð÷åñòâî, îòêðèâàòåëñêè
äóõ è êîãàòî èìà ïîëåìèêà è ñïîðîâå. Íèêîé íå ìîæå äà
çàáðàíè òúëêóâàíåòî è èçñëåäâàíåòî íà èñòîðè÷åñêè òåìè
ñ äîâîäà, ÷å” âèå íå ñòå èñòîðèöè à ñòå ëþáèòåëè “ çàùî-
òî è èñòîðèÿòà íå å Áèáëèÿ çà äà áúäå êàòî öúðêîâíà äîã-
ìà ñ ïðàâîòî çà òúëêóâàíèå ñàìî îò îïðåäåëåíè ëèöà.
Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà â çàïàäíà Åâðîïà è Àìåðèêà îòäàâ-
íà ïîëçâà ïîìîùòà íà èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä çà
ðåøàâàíå íà èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè âúïðîñè. Çà-
òîâà å êðàéíî âðåìå ðîäíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà äà èçëåçå
îò ëåòàðãè÷íèÿ ñè ñúí è äà ïðîçðå èñòèíàòà. Àâòîõòîííî
- ìèãðàöèîííàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå òðÿá-
âà äà ñòàíå äîñòîÿíèå íà ñâåòîâíàòà íàóêà è äà çàëåãíå â
îñíîâàòà íà Áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà.
Áèáëèîãðàôèÿ
1. Àâðàìîâà Ìàÿ, Èâàíîâ Èâàí - “Âàðíåíñêè íåêðîïîë” - èçä.
Àãàòî, Ñîôèÿ 1994 ã.
2. àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ “Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê“ ÁÀÍ 1977 ã.
3. Ãèäðèí Ë.À. “Äðåâíåéøàÿ îíîìàñòèêà Âîñòî÷íûõ Áàëêàí “ ÁÀÍ
1981 ã. / ñòð. 88/
4. Äèìèòðîâ Áîðèñëàâ - “Àòëàíòèäà, ïîòîï è ×åðíî ìîðå” 2001 ã.
Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”
5. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ ñï “Àâè-òîõîë”, êí. 25, 2003 ã., ñòð. 25
6. Äèìèòðîâ Ïåòêî, Äèìèòðîâ Äèìèòúð “×åðíî ìîðå, ïîòîïúò è
äðåâíèòå ìèòîâå” - èçä. “Ñëàâåíà”, 2003 ã.
7. Äîáðåâ Ïåòúð. Ñòîïàíñêà êóëòóðà íà ïðàáúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ,
Ñîôèÿ, 1986 ã.
8. Äîáðåâ Ïåòúð. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà- íîâ ïðî-
÷èò. ÈÊ “Ïðîêñèìà” , Ñîôèÿ , 1991 ã.
9. Äîáðåâ Ïåòúð, Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè. ÈÊ “ Îãëåäàëî”, Ñî-
ôèÿ, 1998 ã.
10. Äîáðåâ Ïåòúð, Áúëãàðñêè îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà êàðòàòà
íà Åâðàçèÿ, Òàíãðà Íàê Ðà- Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñî-
ôèÿ,1998 ã.
11. Êàðàäæîâ Ìàêñèì - “Â ïðàðîäèíàòà. Èñòîðèêî-ïúòåïåñíè áå-
ëåæêè îò Òÿí Øàí è Àëòàé” - ÈÊ Îãëåäàëî, 2004 ã., ñòð. 29-31;
ñòð. 57-63; ñòð. 83-85.
12. Êèòîâ Ãåîðãè “Òðàêèéñêè êóëòîâ öåíòúð Ñòàðîñåë”
12. Ìàíäàäæèåâà Ìàðèÿ, “Âåëèêîòî åäèíñòâî íà ïðèðîäàòà è ÷î-
âåêà” êí. I, 1997 ã., ñòð. 253.
13. Ä-ð Êàÿäæèåâ Àíãåë “Ó÷åáíèê è ïðàêòè÷åñêî ðúêîâîäñòâî ïî
àóðèêóëîòåðàïèÿ“ ÷àñò âòîðà 2005 ã.
14. Ïèòìàí Ó. Ðàÿí Ó. “Íîåâèÿò ïîòîï“ ñëàâåíà 2000 ã. (ñòð. 230-
232; 263-265)
15. Ñïèñàíèå “Êèòàé” áð. 6, 2004 ã.
16. Íèêèòîâ Ñòåôàí “Äðåâíèòå öèâèëèçàöèè -2” Íàðîäíà ïðîñâå-
òà, Ñîôèÿ 1983 ã.
17. http//www.regnum.ru.news/112867.html
18. http://ziezi.net/bolg/
19. http://www.orkneyjar.com
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

ÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ ....................................................................................................................................................................... 7

Ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ

ÐÈÒÓÀËÍÈ ×ÀØÈ ­ ×ÅÐÅÏÈ ÏÐÈ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ......................................................................................................................... 15

Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ

ÑÚ×ÈÍÅÍÈß, ÏÓÁËÈÊÓÂÀÍÈ ÍÀÑÊÎÐÎ, ÇÀÍÈÌÀÂÀÙÈ ÑÅ Ñ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ È ÍÀÑÅËÅÍÈßÒÀ ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ

ÊÎÒËÎÂÈÍÀ  ÏÎÑËÅÄÍÎÒÎ ÕÈËßÄÎËÅÒÈÅ ÏÐÅÄÈ ÕÐÈÑÒÀ ................................................................................................ 26
ñò. í. ñ. àðõ. Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ

ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÒÐÀÄÈÖÈÈ È ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÊÎÐÅÍÈ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ .................................................................................... 34

Ñàâà Êîñòîâà

ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ È ÏÐÅÑÅËÅÍÈß ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................................................................................................ 38

ä-ð Æèâêî Âîéíèêîâ

ÍÀÐÎÄÚÒ ÃÎÑÏÎÄÅÍ ........................................................................................................................................................................................... 53

Ëú÷åçàð Òîøåâ

ÑÒÀÐÎÁÚÀÃÀÐÑÊÈ ÈËÈ “ÑÒÀÐÎÑËÀÂßÍÑÊȔ ....................................................................................................................................... 56

ïðîô. Äîðà Èâàíîâà — Ìèð÷åâà

ÐÅËÈÃÈß È ÐÅ×, ÂÐÅÌÅ È ÍÀÐÎÄ .................................................................................................................................................................. 58

Åìèë Çàõàðèåâ

ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎÉÊÎÂ ÐÀÊÎÂÑÊÈ ......................................................................................................................................................................... 64

Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ Åìèë Êîñòàäèíîâ è Åìèë Çàõàðèåâ

ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ ÎÒ ÈÍÄÈß ÄÎ ÀÄÐÈÀÒÈÊÀ ................................................................................................................................ 69

Ìàòî Ìàð÷èíêî

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÈÒÀËÈß ........................................................................................................................................................................................ 72

Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ

ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ ­ ×ÀÑÒ ÎÒ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ ........................................................................................................................................ 77

Ãàëÿ Ìàäæàðîâà

ÊÚÌ ÂÚÏÐÎÑÀ ÇÀ ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (VI­XII ÂÅÊ) ........................................ 85

Ðàéêî Ñåôòåðñêè

ÎÒÊÎËÅ ÑÌÅ Â ÅÂÐÎÏÀ ...................................................................................................................................................................................... 96

àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ

ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÊÓÒÈÈ È ÒÅÕÍÈÒÅ ÍÀÑËÅÄÍÈÖÈ ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ .............. 99

ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà

XÓHCKOTO ÍÀ×ÀËÎ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß ............................................................................................................................. 109

ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ

ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎÒÎ ÐÀÇÏÐÅÄÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ ................................................................................................. 115

Éîðäàí Äåòåâ

ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ ÁÅÐ×ÓË / ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ......... 122

ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà

ÒÀÐÈÌ È ÁÀÊÒÐÈß ............................................................................................................................................................................................... 140

Ïåòúð Ãîëèéñêè

ÒÅÍÃÐÈ ....................................................................................................................................................................................................................... 153

ïðîô. ä-ð Ëåí÷î Äèìèòðîâ

ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ ÎÒ VIII­Õ ÂÅÊ .............................................. 158

Ðàéêî Ñåôòåðñêè

ÁÎÉÍÈ ÈÇÊÓÑÒÂÀ, ÂÎÅÍÍÎ ÄÅËÎ È ÂÚÎÐÚÆÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈ, ÑÊÈÒÈ È ÄÐÅÂÍÈ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................... 165
ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ

ÏÐÈÍÎÑ ÊÚÌ ÏÐÎÓ×ÂÀÍÅÒÎ ÍÀ “ÏÅÐ×ÅÌÀ” ÈËÈ “×ÎÌÁÀÑÀ” Ó ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ...................................................... 206
Ðàéêî Ñåôòåðñêè

ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÇÈÅÇÈ - ÎÏÈÒ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß ............................................................................................................................ 216

ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ

ÒÐÀÊÈÒÅ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈ ....................................................................................................................................................................................... 220

Åìèë Êîñòàäèíîâ

!&'
 ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ .............................................................................................................................................. 236

Ä-ð Âåñåëèí Áåøåâëèåâ

ÃËÈÍÅÍÀ ÏËÎ×ÊÀ Ñ ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÎÒ ÕÀËÊÎËÈÒÀ ................................................................................................................. 246

Ãåîðãè Ñòîÿíîâ

ÇÀ ÐÀÇØÈÐÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÈÀËÅÊÒÍÀÒÀ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÊÍÈÆÎÂÅÍ ÅÇÈÊ È ÍÅÃÎÂÎÒÎ ÎÁÍÎÂËÅÍÈÅ . 253

ïðîô. ä.ô.í. Áëàãîé Øêëèôîâ

ÎÙÅ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ, ×Å ÂÈÇÀÍÒÈß Å ÄÅËÎ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ .................................................................................................... 258

Çäðàâêî Äàñêàëîâ

ÇËÀÒÅÍ ÏÐÚÑÒÅÍ Ñ ÐÓÍÍÈ ÇÍÀÖÈ .............................................................................................................................................................. 263

ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ

ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÂÚÏÐÎÑ Â ÐÓÑÈß (ÕVI-ÕÕ Â.) .......................................................................................................................................... 265

Íèêîëàé Ïàâëîâ

ÌÅÄÈÖÈÍÀÒÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÒÐÀÊÈ .......................................................................................................................................................... 268

Çäðàâêî Äàñêàëîâ

ÀÇÁÓÊÀÒÀ, ÍÀÐÈ×ÀÍÀ ÊÈÐÈËÈÖÀ .............................................................................................................................................................. 271

àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ

ÒÀÍÃÐÈÇÌÚÒ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ ÃÅÎÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÏÎÇÍÀÍÈÅ .......................................................................................... 275

Íèêîëàé Ïàâëîâ

ÊÚÄÅ Å ÈÇ×ÅÇÍÀËÀ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß?!... .......................................................................................................................................... 279

Ãóñìàí Õàëèëîâ

 ÑÈÁÈÐÑÊÀÒÀ ÄÎËÈÍÀ ÍÀ ÖÀÐÅÒÅ ......................................................................................................................................................... 290

Õåðìàí Ïàðöèíãåð

ÓÊÐÀÈÍÑÊÈ Ó×ÅÍÈ ÎÑÏÎÐÂÀÒ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ ÀÑÏÀÐÓÕ ÂÚ ÂÎÇÍÅÑÅÍÊÀ, ÑÏÐÀÂÊÀ ÇÀ ÂÚÇÍÅÑÅÍÑÊÎÒÎ
(ÊÈ×ÊÀÑÊÎ) ÑÚÊÐÎÂÈÙÅ ..................................................................................................................................................................... 297
Ã. È. Øàïîâàëîâ,ä-ð I ñò. íà íàóêèòå, äèðåêòîð íà ìóçåÿ

ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÏÎÇÈÖÈß ÇÀ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ ÀÑÏÀÐÓÕ (ÈÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÎÐ) ...................................................... 300
ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ

ÍßÊÎÈ ÁÅËÅÆÊÈ ÇÀ ÊÈÒÀÉÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................................................................................................................ 310

Ñàíïèí ×åí (Îòàâà, Êàíàäà)

ÅÍÜÎÂÄÅÍ ................................................................................................................................................................................................................ 314

Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÑÓÐÂÀ×ÊÀ Å ÄÐÅÂÍÈßÒ ÊÀÄÓÖÅÉ (ÑÈÌÂÎËÈ ÍÀ ÑÎËÀÐÍÀÒÀ ÃÎÄÈÍÀ) ............................................... 316

Ìèëîø Ñèäîðîâ

ÇÀ Ä-P ÃÀÍ×Î ÖÅÍÎÂ È ÎÙÅ ÍÅÙÎ... .......................................................................................................................................................... 319

Çäðàâêî Äàñêàëîâ

ÊÎÉ Å ÍÀÐÎÄÚÒ “ÂËÚÍÄÓД Ó ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÀÖÈ? ......................................................................................................................... 327

Ïåòúð Ãîëèéñêè

“ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍȔ ­ ÎÐÍÀÌÅÍÒÀËÍÈ ÊÎÌÏÎÇÈÖÈÈ ÎÒ XVIII È XIX ÂÅÊ ........................................................................... 331

Ðàéêî Ñåôòåðñêè

ÑÚÁÓÄÅÍÈßÒ ÄÓÕ ............................................................................................................................................................................................... 342

Éîðäàí Òàáîâ

ÊÎÉ ÑÚÌ ÀÇ ............................................................................................................................................................................................................ 344

Àéãèð Ñâåðèñîí

ÂÚÐÕÓ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÍÎÒÎ ÈÌÅ È ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ* ............................................................................................ 356

Äîö. Èâàí Òàíåâ Èâàíîâ, Òðàêèéñêè óíèâåðñèòåò, Ñòàðà Çàãîðà

ÑÅÂËÈÅÂÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, ÑÂÅÙÀÐÑÊÎÒÎ ÒÅÊÅ “ÄÅÌÈÐ ÁÀÁÀ” È ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ...... 363
Ñàâà Êîñòîâà

ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ - ÍÎÑÈÒÅË È ÏÐÎÄÚËÆÈÒÅË ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ .................... 372

Çäðàâêî Äàñêàëîâ

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÏÎÒÎÌÖÈ ÍÀ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÎÒÎ ÍÀÑÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÑÊÈß ÏÎËÓÎÑÒÐÎÂ ...................................... 375

Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

!'