The Only True God

By: Bro. Billybert Baddao

Deuteronomy 6:4
“Shema Israel YHWH elohanu YHWH echad:”

Deuteronomy 6:4-9
4. Hear, O Israel: The LORD our God is one LORD:
5. And thou shalt love the LORD thy God with all thine heart, and with all thy soul, and with all
thy might.
6. And these words, which I command thee this day, shall be in thy heart:
7. And thou shalt teach them diligently unto thy children, and shalt talk of them when thou
sittest in thine house, and when thou walkest by the way, and when thou liest down, and when
thou risest up.
8. And thou shalt bind them for a sign upon thine hand, and they shall be as frontlets between
thine eyes.
9. And thou shalt write them upon the posts of thy house, and on thy gates.

This is a foundational statement.

From the time na inilahad ito ni Moses sa bayan ng Diyos - ang Israel, ito ang naging pinaka
tanda ng covenant ng Diyos sa kanila (exclusively dahil naka-address ito sa Israel). Ito yung
binding covenant between God and Israel. Sa standpoint ng Diyos, ito ang Kaniyang batayan
ng Kaniyang pakikipagtipan sa Israel at sa standpoint naman ng Israel, ito ang batayan ng
kanilang relasyon at katapatan sa Diyos, at ang paglabag sa kautusang ito ay malinaw na
paglabag sa kalooban Niya (Deut. 6:1-2). Ito ang tinatawag na “Shema”, this is the heart of the
Jewish faith. Maging hanggang sa panahon natin ngayon ito pa rin ang kanilang
pananampalataya.

Notice, sa Shema, ang sabi ni Moses, “Hear O Israel…” Ito ay naka-address specifically sa
bayan ng Israel. Nung inilahad ito ni Moses tanging ang bayan ng Israel lang ang nasa harap
niya (Deut. 6:3).

At ang sabi niya, “The LORD our God is one LORD:”

Notice, ang salitang “LORD” ay capitalized.

Hindi ito yung ordinary term sa English na “lord”, na ang ibig sabihin ay “ruler” o “master”. Ito
mismo ang PANGALAN ng Diyos sa Lumang Tipan.

Sa ibang English translations madalas natin nakikita o nababasa ang pangalan na JEHOVAH,
ito ay hango sa salitang Latin na “Yehowah”. Sa original transcript (Hebrew Bible) ang sinulat
lamang ng mga Ancient Hebrews ay “YHWH” na ang Hebrew pronunciation ay “Yahweh”.

Sa original transcript makikita natin na ang pangalan ng Diyos ay nakasulat sa paraan na kung
tawagin ay Tetragrammaton, ito ay binubuo lamang ng apat na letra na puro katinig
(consonants), walang patinig (vowels).

Hanggang sa panahon natin ngayon, walang nakakaalam kung paano ito basahin o bigkasin
dahil ang mga sinaunang Hebrews (Ancient Hebrews) ay isinulat ito sa ganitong paraan, sa
kadahilanang hindi nila ito mabanggit o mabigkas. Sa normal nilang pakikipagusap, kapag
tungkol sa Diyos ang pinaguusapan nila at tutukuyin nila si Yahweh, dinadaan pa nila ito sa
pagsulat, huwag lang nila itong bigkasin, o pinapalitan nila ito ng salitang “Adonai”, isang
Hebrew language na ang ibig sabihin ay “my Lord”.

Sa bawat pagkakataon na babasahin nila ang ordinance na ibinigay ni Moses, ang

Deuteronomy 6:4, ang “YHWH” na nakalimbag doon ay pinapalitan nila ng salitang “Adonai”,
sa bawat banggit at bigkas nila ng “Adonai” alam nila na ang binabanggit o binibigkas nila ay
ang mismong pangalan ni Yahweh, ang nagiisang Diyos.

Nang dumating ang panahon ng mga King James translators, trinanslate nila ito sa wikang
English, pinalitan nila ang “YHWH” ng ganun ding salita na “Lord” sa wikang English, ngunit
upang makilala at matandaan natin na ito ay hindi yung normal term na “lord” kundi ito
mismo ang pangalan ni “Yahweh/YHWH”, nilakihan nila ang bawat letra nito “LORD”
(capitalized).

So kung babasahin natin ang Deut. 6:4

“Hear O Israel, Yahweh is our God, Yahweh is ONE.”
“Hear O Israel: The LORD is our God, the LORD is one.”

Meaning there is only one God Who is The LORD (YHWH).

Dinggin mo O Israel, si Yahweh ang ating Diyos, si Yahweh ay isa.

Ang sabi niya sa v.5 mahalin mo si Yahweh ng buo mong puso, buo mong kaluluwa at buo
mong lakas. Huwag kang maglilingkod sa ibang mga inanyuang diyos-diyosan o huwag kang
maglilingkod sa iba maliban kay Yahweh/YHWH.

At ang sabi niya sa v.6, “these words which I command you today shall be in your heart” (Ang
mga salitang ito, na aking iniuutos sa iyo, ay sasa iyong puso.)

Ang then sa v.7, ang sabi niya ituro mo ito sa iyong mga anak sa lahat ng pagkakataon. Kapag
gumigising ka, kung ikaw ay lumalakad, kapag ikaw ay nakaupo, at kung matutulog ka ituturo
mo ito sa mga bata, na si Yahweh ang nag – iisang Diyos.

And so, the message is clear, and the message is the foundation!

GOD IS ONE!

Mula sa Lumang Tipan mahigpit nang itinuro na ang Diyos ay iisa. Mayroon lamang iisang
Diyos. Si Yahweh ang nagiisang Diyos. (Isaiah 45:5)

Mula sa pagkabata ng mga Judio sinanay sila sa pagkatuto na si Yahweh ang nagiisang Diyos.
Sa paglipas ng ilang daang taon hindi ito nagbago, hindi ito nabura at hanggang sa panahon
natin ngayon ang Old Testament ay hawak – hawak natin at consistent sa pagtuturo na si
Yahweh ang nagiisang Diyos.

So kung titingnan natin, sa panahon ng 12 disciples (Peter, Andrew, James, John, Philip,
Bartholomew, Thomas, Matthew, James son of Alphaeus, Thaddaeus, Simon and Judas
Iscariot) mula pa sa kanilang pagkabata hanggang sa kanilang paglaki, at hanggang sa
panahon na natagpuan at tawagin sila ng ating Panginoong Jesucristo ay ito ang kanilang
nalalamang turo at pananampalataya, at bilang mga Judio at kabilang sa bansang Israel ito
ang kanilang pundasyon, na mayron lamang iisang Diyos, si Yahweh.

Dahil ito ang kanilang kinalakihang pundasyon, hindi nila natutunan na may dalawa o tatlo o
maraming Diyos, kundi, isa lang. Sa kanilang paniniwala at pananampalataya mayron lamang
iisang Diyos. At kung may dumating sa kanilang turo tungkol sa dalawa, tatlo o maraming
Diyos, alam nila na ito ay labag sa kautusan ni Moses at labag mismo sa sampung utos ng
Diyos. Ganoon sila kapanata, ganoon sila ka-dedicated, ganoon sila ka-committed sa kinikilala
nilang Diyos na si Yahweh.

Sa kabuuan ng Lumang Tipan (Old Testament) makikita natin na ang emphasis nito ay doon
lamang sa nagiisang Diyos.

Sa aklat ng Isaiah, mahigit sa 50 beses binanggit ang salitang “HOLY ONE”. Ito ay tumutukoy
kay Yahweh na Siyang nagiisang Diyos (Isaiah 40:25). Hindi sinabi dito na ang Diyos ay “Holy
two” o “Holy three” o “Holy four” o “Holy more”, kundi “HOLY ONE”.

At sa Bagong Tipan (New Testament), mismong ang Panginoong Jesus ang nagsalita
patungkol sa nagiisang Diyos:

Mark 12:28-31 NKJV

28Then one of the scribes came, and having heard them reasoning together, perceiving that
He had answered them well, asked Him, “Which is the first commandment of all?”
29Jesus answered him, “The first of all the commandment is: “Hear, O Israel, the LORD our
God, the LORD is one.
30And you shall love the LORD your God with all your heart, with all your soul, with all your
mind, and with all your strength. This is the first commandment.
31And the second, like it, is this: You shall love your neighbor as yourself. There is no other
commandment greater than these.”

Sa Matthew 22:40 binigay ni Matthew ang conclusion, “On these two commandments hang
ALL the law and the prophets.”
Mismong ang Panginoon ang nagsabi sa atin na ito ang una at ikalawang utos na pinakadakila
sa lahat ng utos at propeta. Ibig sabihin isa man sa mga ito ang nilabag natin ay maliwanag na
paglabag mismo sa Diyos.

Minsan, may mga taong magtatanong, “Bakit ba masyado nyong ginigiit ang oneness of God?
Nagdudulot lang kayo ng kalituhan eh, nagdudulot lang kayo ng divisions, nang dahil sa
katuruang oneness of God na yan nagkakaroon ng pagkakahati-hati sa buong Kristiyanismo.”

Tayo, ay tagapag bahagi at tagapagturo lamang ng Salita ng Diyos. Wala tayong karapatan na
ituro ang mga bagay ayon sa sarili nating haka at igiit kung ano ang gusto natin na maaring
mauwi lang sa tinatawag na “opinion” o “heresy”. Kundi kung ano ang itinuturo ng Salita ng
Diyos iyon ang ating ibinabahagi at itunuturo.

At mismong ang Bible ang nagsabi at nagsasabi, sa kabuuan ng Luma at Bagong Tipan, na
mayroon lamang iisang Diyos.

Ang Bagong Tipan ay hindi binago ang turo ng Lumang Tipan, at hindi sila kumokontra sa
isa’t isa, kundi nagtuturo ng pareho at ganun ding mensahe, na mayroon lamang iisang Diyos.

At maging ang Panginoong Jesucristo mismo at mga Apostol ay nagturo na mayron lamang
iisang Diyos.

Ephesians 4:6
One God and Father of all, who is above all, and through all, and in you all.

1 Corinthians 8:6
But to us there is but one God, the Father…

So kung sino man ang bumago ng katuruan na yan, sila ang nagdudulot ng kalituhan at
pagkakahati-hati.

Kailangan natin bumalik sa Bible. Kailangan natin sumangguni sa Salita ng Diyos. At kung ano
ang tinuturo ng Bible yun ang ipangaral natin at tayuan.
Isa sa mga kaibahan natin sa ibang believers ay kung paano tayo magbasa ng Bible. Tayo ay
naniniwala sa Lumang Tipan at ang Lumang Tipan ang ating pundasyon at panimulang
tagapagturo ng mga bagay tungkol sa iisang Diyos at pagdating natin sa Bagong Tipan
meron na tayong tamang kaunawaan dahil nagsimula tayo sa TAMANG panimula (biblical na
panimula). Nauunawaan natin ngayon na ang Bagong Tipan ay higit na kapahayagan o
greater revelation ng Lumang Tipan.

Ang sabi sa Galatian 3:24

“The law was our schoolmaster to bring us unto Christ, that we might be justified by faith.”

The “law”, in Greek word “nomos” which means anything established, ang “law” na ito ay hindi
lamang tumutukoy sa Mosaic law, kundi pati lahat ng sinulat sa Old Testament patungkol sa
Messiah na sinulat ng mga propeta, so it is referring to the Old Testament as a whole.

So kung titingnan natin, saan nagsimula ang mga Apostol patungkol sa katotohanan?
Sa Lumang Tipan. Nagsimula sila sa lahat ng katuruan ng Lumang Tipan. Doon sila unang
itinatag ng Diyos at ng Panginoong Jesucristo, so doon din nila itinatag ang katotohanan na
dinala at tinuro nila sa book of Acts (Acts 2:16), na siyang katuruan na dinadala natin ngayon
na tinatawag nating “Apostolic Truth”.

Unfortunately, karamihan sa mga Kristiyano ngayon ay nagsimula sa tinatawag na Church

Traditions, Greek Philosophy, Creeds and Writings, na lahat ng mga katuruang ito ay lumabas
lamang noong 4th, 5th and 6th Century na. Dahil sa mga katuruang ito, marami ang nagkaroon
ng problema pagdating sa pagunawa nila sa Lumang Tipan. Ginawa nilang pinaka pundasyon
ang mga Church Traditions at Greek Philosophy kung kaya’t pagbasa nila ng Lumang Tipan,
nasasala ng mga naunang kaalaman nila ang nais ipaunawa ng Scripture. Na sa halip, sa
Lumang Tipan dapat sila nagsimula. Kung sa Lumang Tipan tayo magsisimula, hindi na
kailangan ng Traditions, hindi na kailangan ng Creeds and Writings, dahil sa Lumang Tipan
lang malalaman na natin na may iisang Diyos at makikilala na natin ang nagiisang Diyos.

The Old Testament definition of God will never change, mula pa sa simula hanggang sa
dumating tayo sa kaharian ng Diyos ang pundasyon na nakatatag sa Lumang Tipan patungkol
sa nagiisang Diyos ay hindi magbabago!
Nung wala pa ang Bagong Tipan, at hindi pa naipapanganak ang ating Panginoon, ang
Lumang Tipan ay hindi tinatawag na luma. Maging sa panahon na ng umakyat ang Panginoon
sa langit ay ito ang hawak-hawak ng mga apostol sa kanilang pangangaral, hindi Lumang
Tipan ang tawag nila dito, ang tawag nila dito ay “Law” o “Scriptures” o “Letters”. Tinawag
lamang itong Lumang Tipan nung nailathala na ang Bagong Tipan at pinagisa sila bilang isang
Libro o yung tinatawag na “The Book”.

Pagdating naman natin sa Bagong Tipan, nauunawaan natin na si Jesus Christ ang
kapahayagan ng Diyos sa laman, nauunawaan natin na sa kaniya nananahan ang buong
kapuspusan ng pagka Diyos (Col. 2:9). Hindi siya pangalawang diyos, hindi siya kalahating
Diyos at kalahating tao (demigod), hindi siya parte/bahagi ng Diyos. Kundi siya ang mismong
nagiisang Diyos sa Lumang Tipan na nahayag sa laman sa Bagong Tipan.

Kung hindi tayo magsisimula sa Lumang Tipan, sinong Diyos ang makikilala mo na nahayag sa
laman? O kung hindi tayo magsisimula sa Lumang Tipan, sino maaari si Jesus sa pagkakakilala
mo?

Si Apostle Peter, mula sa pagkabata hanggang sa paglaki, ang Deuteronomy 6:4 ang
kinagisnan niyang turo at pananampalataya. Kung kaya’t hindi siya nagkamali sa sagot niya sa
tanong sa kanila ng Panginoon,

Matthew 16 NKJV
15 He said to them, “But who do you say that I am?
16 Simon Peter answered and said, “You are the Christ, the Son of the living God.”

Yahweh or Jesus, ano ang pangalan ng Diyos?

May mga nagsasabi na ang pangalan ng Diyos ay Yahweh/YHWH.

May mga nagsasabi na ang pangalan ng Diyos ay Jesus.

Ano nga ba ang pangalan ng Diyos? Yahweh o Jesus?

Ano ang pangalang inihayag Niya sa Lumang Tipan at ano ang relasyon nito sa pangalang
Jesus sa Bagong Tipan?

Marami sa mga Oneness believers and nagsasabi na ang pangalan ng Diyos ay Jesus at hindi
Yahweh/YHWH. Ito raw ay mga titulo lamang sa Old Testament, at may mga oneness
believers na nagtuturo na ang pangalan ng Diyos ay hindi nahayag sa Lumang Tipan
hanggang sa pagdating ng Bagong Tipan. Is this true?

Totoo na ang pangalan ng Diyos ay Jesus, ang problema, may mga pangangaral sa atin na
nagdudulot ng maling paniniwala at kaunawaan na naglalagay sa atin sa sitwasyon na tayo ay
mamimili sa dalawang ito, Yahweh o Jesus.

Kung pinipili natin ang pangalang Jesus na siyang pangalan ng Diyos, si YHWH ay hindi
totoong Diyos, at kung ang pinipili natin ang pangalang Yahweh, mangangahulugan na si
Jesus Christ ay tao lang at hindi Diyos.

Sino ang tinutukoy ni Jesus na “The only true God” sa John 17:3?

John 17:3
3
And this is eternal life, that they might know You, THE ONLY TRUE GOD, and Jesus Christ whom You
have sent.

Alamin natin:

Ang Bible ay binubuo ng Luma at Bagong Tipan.

Ang Bible ay Salita ng Diyos at ang Salita ng Diyos ay katotohanan (John 17:17)
Sanctify them by Your truth: Your word is truth.”
“

So what is the truth?

This is the truth, hindi natin kailangang mamili sa dalawang pangalan (Yahweh o Jesus). Ang
dalawang pangalang ito ay iisa at pareho lang, ngunit ang isa ay “extended form” lang nung
isa.
Sa Lumang Tipan pa lang, inihayag na ng Diyos ang Kaniyang pangalan.

Exodus 3:13-15
13 Then Moses said to God, “Indeed, when I come to the children of Israel and say to them,
“The God of your fathers has sent me to you, and they say to me, “What is His name?” what
shall I say to them?”
14 And God said to Moses, “I AM WHO I AM.” And He said, “Thus you shall say to the children
of Israel, “I AM has sent me to you.”
15 Moreover God said to Moses, “Thus you shall say to the children of Israel: “The LORD God of
your fathers, the God of Abraham, the God of Isaac, and the God of Jacob, has sent me to
you. This is My name forever, and this is My memorial to all generations.”

LORD = “YHWH” “Yahweh”

YHWH / Yahweh
 The third person singular form of the Hebrew verb “haya” , meaning “to be”
 Literally means “He is” or “He exist”. (SIYA NGA)
 It is a description of who God is (calling His name).

“Ehyeh” / “ehyeh asher ehyeh” (Exodus 3:14)

 The first person form of the Hebrew verb “haya”, meaning “to be”
 Literally means “I AM” (AKO NGA)

Jesus = “Yeshua”

“Yeshua” – a compound name. ito ay combination of name and a verb.

“Ye” – is the abbreviated form of “YHWH”

“Shua”/”Shuwah” – came from the Hebrew word for “yasha”, which means “salvation”

JESUS = “YHWH is salvation”

JESUS – ACTUALLY contains the name “YHWH” or “Yahweh” in abbreviated form.

YHWH describes WHO GOD IS, when it is combined with a verb it describes WHAT GOD
DOES.

JESUS – means YHWH or Yahweh has become salvation.

The ultimate expression of God’s name is found in JESUS, because Jesus is Yahweh who saves.

John 8
24. I said therefore unto you, that ye shall die in your sins: for if ye believe not that I am he, ye
shall die in your sins.
28. Then said Jesus unto them, When ye have lifted up the Son of man, then shall ye know that
I am he, and that I do nothing of myself; but as my Father hath taught me, I speak these
things.
40. But now ye seek to kill me, a man that hath told you the truth, which I have heard of God:
this did not Abraham.
54. Jesus answered, If I honour myself, my honour is nothing: it is my Father that honoureth me;
of whom ye say, that he is your God:
56. Your father Abraham rejoiced to see my day: and he saw it, and was glad.
58. Jesus said unto them, Verily, verily, I say unto you, Before Abraham was, I am.

Isa pang bagay:

Ang madalas nating binabanggit kapag nagpupuri at sumasamba tayo sa Diyos ay ang
salitang “HALLELUJAH”, ito rin ang binabanggit natin kapag nagpupuri at sumasamba tayo sa
Panginoong Jesus,

Ito ay hango sa Greek word na,

“Hallel” – meaning “Praise”

“YAH” – abbreviated form of Yahweh/YHWH

Kung si Jesus ay iba kay Yahweh, hindi mo pwedeng gamitin o banggitin ang salitang
“Hallelujah” kay Jesus kung ito pala ay naglalaman ng pangalan ni Yahweh, MALIBAN na
lamang na kilala mo kung sino si Jesus Christ.

The Concept of God

Naniniwala tayo na mayroon lamang iisang Diyos!

Ito ay mariing itinuturo ng Lumang Tipan, at mula sa Lumang Tipan hanggang sa Bagong
Tipan ang katuruang ito ay hindi nagbago.

Sa Lumang Tipan, bigyan natin ng pansin ang lahat ng mga salita na mismong ang Diyos ang
nagpahayag.

Sa aklat ni propeta Isaias (Book of Isaiah) and Diyos ay nagbigay ng matitindi o madiinang
pahayag na maging ang paniniwala at unawa ng turo ng mga Trinitarian ay mawawalan ng
saysay o bisa.

Isaiah 44:6 and 8

“Thus says the LORD, the King of Israel, And his Redeemer, the Lord of hosts: I am the First
and I am the Last; Besides Ne there is no God.”
“Do not fear, nor be afraid; Have I not told you from that time, and declared it? You are My
witnesses, Is thod besides Me? Indeed there is no other Rock; I know not one. ”

May mas payak o sisimple pa bang salita sa mga salitang pinahayag ng Diyos sa verse na ito?

Isaiah 44:24
“Thus says the LORD, your Redeemer, And He who formed you from the womd: “I am the
LORD, who makes all things, Who stretches out the heavens all alone, Who spreads abroad
the earth by Myself;”

Ang salitang “alone” ay nangangahulugan na walang ibang nilalang o diyos na present doon
maliban sa nagsasalita. At bago Niya sinabi ang salitang “alone”, nagpakilala muna Siya “I am
the LORD”, so yung nagsasalita doon ay si Yahweh at Siya ay nagiisa lang.

Bakit ganito na lamang kahigpit ang Diyos patungkol sa pagiging ISA Niya kung meron pala
siyang tatlong magkakahiwalay at magkakaibang persona o kung meron pala Siyang ibang
kasama?

At kung dalawa o tatlo pala sila, edi lahat ng pahayag Niya sa mga verses na ito ay misleading
o mapanlinlang.

Sa Trinitarian concept of God, sila ay naniniwalang may iisang Diyos ngunit ang Diyos na ito ay
nahahati sa tatlong magkakaibang persona (three distinct persons) na binubuo ng “AMA”,
“ANAK” at “BANAL NA ISPIRITO”, at ang tatlong ito ayon sa kanilang katuruan ay co-existed,
co-eternal, at co-equal. So kung tayo ang receiver ng katuruang ito, wala tayong ibang iisipin
kundi tatlong magkakahiwalay ang tinutukoy dito at hindi isa.

Kung gagamitin natin ang formula nila na co-existed, co-eternal, at co-equal, lumalabas na ito
ay tatlong magkakahiwalay na personalidad na sabay-sabay na lumitaw, at pare-parehong
nanggaling sa walang hanggan at pantay-pantay ang authority at kapangyarihan.

Well hindi ito ang nakikita at nauunawaan natin mula sa mga sinasabi sa book of Isaiah.
Contextually speaking, lalong hindi ito ang ibig sabihin mismo ng Diyos dahil mariin ang sabi
Niya sa Isaiah 45:5-7
5. I am the LORD, and there is no other; There is no God besides Me. I will gird you, though
you have not known Me.
6.That they may know from the rising of the sun to its setting that there is none besides Me. I
am the LORD, and there is no other;
7.I form the light and create darkness, I make peace and create calamity; I, the LORD, do all
things.
Kung iisipin natin na ang nagsasalita ay isa lamang sa tatlo sa Trinity, magiging tapat ba siya
sa sinasabi niyang “there is none besides me”?

At kung ipagpalagay natin na isa sa tatlo sa Trinity ang nagsalita nito, sino sa tatlo ang
sasabihin mo o pipiliin mong nagsalita nito?

Kung pare-pareho at pantay-pantay silang tatlo, siguradong mahihirapan kang magturo sa

mga anak mo kung ilan at sino ang Diyos ayon sa Deuteromy 6:7-9.

Ang nagiisang tunay na Diyos na nagpakilala at nagpahayag sa Lumang Tipan ay tapat at

totoo.

Kung Siya ay tapat at totoo, Siya’y hindi nagsisinungaling nung sinabi Niya na walang iba
maliban sa Kaniya.

At ang nagiisang tunay Diyos na ito ay may ipinahayag na sisira at babasag sa paniniwala at
katuruang co-existence, co-eternal at co-equal:

Isaiah 46:9
“Remember the former things of old, For I am God, and there is no other; I am God, and there
is none like Me,”

Napakalinaw ng mga salita at unawang binigay ng sinabi ng Diyos, na walang iba maliban sa
Kaniya at walang ibang kagaya Niya.

Wala tayong narinig at wala tayong nabasa na sinabi ng Diyos na hindi lang ako ang naririto
at hindi ako nagiisa. Tao lang ang nagsabi nyan, ni hindi natin nabasa ito sa Bible either
implicitly or explicitly or even contextually.

At ng dumating ang Panginoong Jesucristo, hindi Niya sinira o pinawalang-bisa ang anomang
itinuro ng LumangTipan patungkol sa iisang Diyos. Bakit? Dahil si Cristo ay iyong mismong
Diyos sa Lumang Tipan na nahayag sa laman.