W g p r o je k tu s e r y jn e g o

J O Z E F A C Z E S Ł A W A B IE S K A

O k ła d k ę i k a r t ą ty t u ło w ą p r o je k t o w a ła
K R Y S T Y N A T A R K O W S K A -G R U S Z E C K A

Ilu s tr a c je
J E R Z Y F L IS A K

S P IS T R E Ś C I

O d a u t o r a .......................................................... 7

P y ta - O dpo­
rn a w ie d z i

1. L it e r y i n u m ery 12 72
2. O d je d n e g o d o...................., 13 74
3. W y r a z y , które dziś zn aczą coś ca łk ie m
in n e g o ..................................................... 14 76
4. M ia ra , d a t a .................................. 15 78
5. P e c u n ia n on o le t 16 80
6. S p r a w y k s i ą ż k i ..................................... 17 83
7. D z ie s ię ć s i ó d e m e k ........................... 18 85
R e d a k to rz y
8. U m iło w a n ie m ą d r o ś c i ...................... 19 89
E U G E N IU S Z B I E D K A (w y d . I ) 9. L it t e r a docet — lit te r a n o c et . . . . 20 92
M A R I A G O S Z C Z Y Ń S K A (w y d . I I ) 10. Im ie n n ic y 21 96
11. Z ło te m y ś l i .......................................... 22 101
R e d a k to r te c h n ic z n y 12. C z y znasz te osoby pod in n y m i im io ­
AN N A M ARKOW SKA n a m i? 23 103
13. D z ie w ię ć m ia s t sta rych i je d n o n o w e 24 105
14. N a u k i ścisłe i p r z y ro d n ic z e . . . . 25 107
K o re k to r
15. P o d z n a k ie m A s k l e p i o s a ................. 26 109
IW O N A W ID E R A
16. N a s t a d i o n a c h ..................................... 27 U l
17. D e m o k ra c ja .antyczna w p r a k ty c e . . 28 114
18. Ś w ia t n i e w o l i ..................................... 29 117
19. A n ty c z n y P i t a v a l ....................... 30 120
F R IN T E D IN PO LAND
20. K r o n ik a w y p a d k ó w ........................... 32 123
P W „ W i e d z a P o w s z e c h n a ” — W a r s z a w a 1978 r . W y d a ­
n i e I I . N a k ł a d 20 000+300 e g z . O b j ą t o ś ć 9,1 a r k . w y d . , 21. N ie z w y k łe z g o n y ................................ 34 126
12 a r k . d r u k . P a p i e r d r u k . s a t., k l . I V , 70 g , 82X104. 22. P a r y ........................................................ 35 128
O d d a n o d o s k ła d a n ia w lu t y m 1977 r . P o d p i s a n o d o
d r u k u w l u t y m 1978. D r u k u k o ń c z o n o w k w i e t n i u 1978. 23. Jak s ię n o s ili i u b i e r a l i .................. 36 131
Z a k ł a d y G r a f i c z n e w K a t o w i c a c h , u l . A . C z e r w o n e j 138.
Z a m . 1010/3/77 C e n a z ł 25,—

5
 P y ta - O dpo­
rn a w ie d z i

24. P o d a n o do stołu ..................... .... 37 133

25. T o a l © t a ......................................................... 38 136
26. R u ch i g e s t ................................................ 39 139
27. W d a w n e j s z k o l e ...................................... 40 141
28. S k r ó t y ......................................................... 41 143
29. W b o sk im ś w i e c i e ................................. 42 144
30. K u l t y .............................................................. 43 147
31. S m o k i i p o tw o r y . . .... ......................... 44 149
OD A U T O R A
32. C u d o w n e p r z e m ia n y .......................... 46 151
33. P r z y ja c ie le c z ł o w i e k a ............................. 47 153
34. D z ie s ię ć r a z y o k w i a t a c h ........................ 48 157
35. O k r a in y ś w i a t a ........................................... 50 159 Z a w a r t e w te j k s ią żec zc e z a g a d k i z a n ty k u w ch o d zą
36. B arb arzyń cy ........................................... 51 161 do s e r ii m a ją c e j ju ż s w o ją tra d y c ję , a le ze w z g lę d u na
37. P o s ą g i .......................................................... 52 163 te m a ty k ę w y m a g a ją k ilk u s łó w w s tę p u czy w y ja ś n ie ­
38. K a m ie ń i c e g ł a ........................................... 54 165 nia. N ie je d e n z c z y te ln ik ó w b ę d z ie m o ż e ro z c z a r o w a n y
39. M a l a r s t w o ................................................ 55 167 za k re s e m ty c h za g a d ek , b o w o d n ies ien iu do a n tyk u
40. Ż y c ie m u z y c z n e ...................................... 56 169 n a jc h ę tn ie j i n a jc z ę ś c ie j p y t a m y o m ito lo g ię , h istorię,
41. T e a t r .......................................................... 57 171 lite r a tu rę . O w szem , to b ę d z ie tu ta j ta k że , a le n ie t y l ­
42. T r o c h ę o lit e r a t u r z e ................................. 58 173 ko. P ię tn a ś c ie z g ru b sza lic z ą c w ie k ó w k u ltu r y g r e c k o -
43. K o m u n i k a c j a ........................................... 59 176 - r z y m s k ie j to w ie lk i i b a rd z o w a ż n y r o z d z ia ł w h is to rii,
44. M a ła i duża t e c h n i k a ............................ 60 178 z a m k n ię ty ju ż i p r z e c z y ta n y , le c z b a rd z o w y r a ź n ie
45. A n t y k w c y f r a c h ...................................... 62 181 t r w a ją c y w św ia d om ości, a n ie r a z i p o d św ia d o m o ś ci
46. N a tro p a ch fig u r i w i e r s z y ................... 63 182 w ie k ó w p ó źn ie jszy ch . Z a s z liś m y d a le j i w y ż e j od
47. S ta ro ży tn o ść z m a r tw y c h w s ta ją c a . . . 64 185 G r e k ó w , a le to on i w ła ś n ie b y li p ie r w s z y m lu d em n a ­
48. P o s ie w s ta ro ż y tn o ś c i................................. 65 187 szej k u ltu ry , k t ó r y s ta w ia ł p y ta n ia i w y s u w a ł p r o b le ­
49. P o ls c y z n a w c y i m iło ś n ic y a n ty k u . . 66 189 m y do dziś a k tu a ln e i w ażn e, choć na p e w n o n ie r o z ­
50. A e n i g m a t a ................................................ 68 191 w ią z y w a ł ich w sp osób do dziś a k tu a ln y i w a ż n y .
G r e c k i p o s ie w c ie k a w o ś c i ś w ia ta , g r e c k a id e a -wyż­
szości c z ło w ie k a w ty m ś w ie c ie tk w ią ta k że u p o d sta w
k u ltu r y d z is ie js z e j. W ię c z je d n e j stro n y ch cem y
w ty c h p y ta n ia c h p o d k re ś lić w s z y s tk o , co b y ło in a c z e j,
z d ru g ie j p r a g n ie m y z w r ó c ić u w a g ę na w szy s tk o , co
b y ło p o czą tk ie m , za czy n em , sta rtem . S ta rą k u ltu rą n ie
z a c h w y c a m y się b e z k r y ty c z n ie , n ie w id z im y w n ie j
t y lk o m a r m u ró w i w sp a n ia ło ś ci. C h c e m y ta k że zob a ­
czy ć p o w s z e d n i d zień s ta ro ży tn o ś c i i to, co z n ie g o zo ­
stało.’ B ęd ą to m o ż e p y ta n ia n a jtr u d n ie js z e , a le w ła ś ­
n ie on e p o z w o lą na n ie je d n ą r e w iz ję p o ch op n ego sądu
i p rz e s ta rza łe j o p in ii o an tyk u .

7
 (ja k w „ a u r a ” ), e u (ja k w „E u ro p a ” ), u, tra n s k r y b u -
O b a w ia m y się, że p y ta ń tru d n y c h je s t tu w ię c e j n iż je m y z g o d n ie z tą w y m o w ą , w ię c np. A js c h y lo s , a n ie
ła tw y c h , a le to m ik a d r e s o w a n y je s t do m iło ś n ik ó w an ­ A is c h y lo s , itp .
tyk u , k tó ry c h tru d n ości n ie zn iech ęcą, le c z pod n iecą . G r e c k ie s p ó łg ło s k i a s p iró w a n e -oznaczane lit e r a m i
S zczu p łe r a m y k s ią ż e c zk i zm u sza ją do u proszczeń , X , x (c h i) — ja k w s ło w ie „c h a ta ” (ch oć G r e c y w y m a ­
k tó r y c h n ie d a ru je n a m n ie je d e n sp ecja lista , a le te ż
w ia li to r a c z e j ja k łch), ą> (p h i), p r z y d e c h o w e p,
n ie s p o d z ie w a jm y się w te j k s ią żec zc e w y c ze rp u ją c y c h ,
k t ó r e je d n a k u nas tr a d y c y jn ie w y m a w ia się ja k f,
p e łn y c h o d p o w ie d z i — m a ona za c e l je s zc ze b a rd z ie j
o r a z &,■& (th e ta ) u nas n a jc z ę ś c ie j w y m a w ia n e b e z
z a c ie k a w ić c ie k a w y c h . M a m y w p iś m ie n n ic tw ie p o l­
p rzy d ec h u , tr a n s k r y b u je m y z o z n a c z e n ie m p rz y d e c h u
sk im w y ją t k o w o b o g a ty w y b ó r d z ie ł lite ra c k ic h i n a u ­
p r z e z th d la o d ró żn ie n ia od n ie a s p iro w a n y c h K , « (k a p -
k o w y c h p o ś w ię c o n y c h a n ty k o w i (w stęp n ą o rie n ta c y jn ą
pa, k ), n , er (pi, p), T , x (tau, t).
b ib lio g r a fię zn a le źć m ożn a ch o ćb y w M a ły m s ło w n ik u
k u lt u r y a n ty c z n e j w y d a n y m r ó w n ie ż p rz e z ,,W ie d z ę
P o w s z e c h n ą ” ), m a m y w y b itn y c h , ś w ia to w e j s ła w y A k c e n t o w a n ie w grece i. ł a c i n i e
u czon ych i p is a rz y m iło ś n ik ó w a n tyk u . W k sią żk a ch
s z u k a jm y o d p o w ie d z i i p o s ze rze n ia w ia d o m o śc i, a ta k ­ D la ozn a czen ia s y la b y a k c e n to w a n e j s ta w ia m y nad
że w pism ach sa m y ch sta ro ży tn y ch , w co ra z lic z n ie j­ j e j sa m ogłosk ą zn a k ' , z w y ją t k ie m ty c h w y r a z ó w ,
szych w P o ls c e L u d o w e j p rzek ła d a ch z lit e r a t u r y g r e c ­ w k tó ry c h , ja k n a jc z ę ś c ie j w p o ls zc zy źn ie , a k cen t p a d a
k ie j i r z y m s k ie j. J e ś li ta z z a b a w y w y r o s ła k s ią żec zk a n a p rz e d o s ta tn ią sy la b ę . Z n a k u ' u ż y w a m y d la o d r ó ż ­
p o b u d zi do szerszej le k tu r y — sp ełn i s w o je zad an ie. n ie n ia o d p o lsk ic h z n a k ó w d ia k ry ty c z n y c h , np. w ó.
T o o zn a c za n ie a kcen tu j e s t t y lk o p r a k ty c z n y m u p ro ­
sz c z e n ie m i n ie o d d a je np, dość s k o m p lik o w a n e j a k -
T r a n s k r y p c ja w y r a z ó w greckich c e n tu a c ji g r e c k ie j. "■
i
C h o c ia ż z n a jd z ie C z y te ln ik w te j k s ią ż c e tro c h ę l i ­
te r i z n a k ó w g re c k ic h , je d n a k ż e p ra g n ą c ją u d ostęp ­
nić ta k że i tym , k t ó r z y a lfa b e tu i p is o w n i g r e c k ie j n ie
zn a ją , s to s u je m y tra n s k r y p c ję , a le n ie tak ą, ja k ą p o ­
słu g u ją s ię np. b ib lio te k a r z e , t y lk o tak ą, k tó ra u m o -
ż liw i dość p o p r a w n e w y m a w ia n ie w y r a z ó w g reck ich .
N ie o b ja ś n ia ją c teg o , co o b ja ś n ień n ie p o trz e b u je ,
z w r ó c im y tu ty lk o u w a g ę n a p e w n e z ja w is k a dla
g r e c z y z n y ch a ra k te ry s ty c zn e , ale i na p e w n e u p ro s z ­
czen ia, n a k tó r e się z d e c y d o w a liś m y .
P r z y sa m ogłosk a ch , p ra g n ą c u n ik n ą ć z b y tn ie g o k o m ­
p lik o w a n ia s p ra w y , n ie o zn a cza m y ich d łu g o ś ci c z y te ż
k ró tk o ś c i, choć g r e k a m ia ła d la od d a n ia ty c h z m ia n
iło cza s u n a w e t osobn e lit e r y (por. za g a d k a 1/4).
C h a ra k te ry s ty c z n e d la g r e k i d w u g ło s k i, d ź w ię k i
z a p is y w a n e za p o m o cą d w u sa m o g ło sek : ai, ei, o i, au,
eu, ou, a w y m a w ia n e u nas tr a d y c y jn ie : aj, e j, o j, au

8
pytania
1. L IT E R Y I N U M E R Y
S ztu k a p isan ia w s ta ro ży tn o ś c i n ie b y ła ła tw a , a le
sztu k a ra c h o w a n ia je s z c z e tru d n ie js z a . S p ró b u jm y t y l ­
k o d o d a ć k o lu m n ą rzy m s k ic h cy fr... A lfa b e t g re c k i,
p r z e r o b io n y z s e m ic k ie g o i sa m z k o le i b ą d ą c y w z o r e m
d la innych, n ie b y ł p r z e ję t y w s z ę d z ie je d n a k o w o i stąd
ró ż n ic e w o d c z y ty w a n iu p o szczeg ó ln y ch lite r , k tó r e
c z u je m y dziś je s zc ze (np. p r z y p o ró w n a n iu p o ls k ie g o
R z r o s y js k im P ). M o ż e p o m o g ą n am w o r ie n ta c ji
w tyc h z a w ik ła n y c h p ro b le m a c h p o n iższe p y ta n ia :
1. C z y w w y r a z a c h ła ciń sk ich m ożn a u żyć lit e r y
K?
2. J aką lic z b ę o zn a cza m y p o ła c in ie sy m b o le m M
i d la czeg o ?
3. C z y s ta ro ży tn i z n a li p rz e c in k i?
4. J a k ie są g r e c k ie ozn a czen ia sa m og łosek E i O?
• 5. Jak G r e c y p is a li lic z b y — za p o m o cą z n a k ó w
c z y lite r ?
6. C z y m ożn a po g re c k u n apisać d ź w ię k „ w ” ?
7. I l e z n a k ó w m a n a jd a w n ie js z e p ism o g r e c k ie ?
8. Ja k a je s t treść n a jsta rs ze g o za p isa n eg o zd a n ia
ła ciń sk ie g o ?
9. C o z n a c z y ły lit e r y A , C, N L na ta b liczk a ch r z y m ­
skich sę d zió w ?
10. J a k trz e b a w y m a w ia ć im ię n a jw y ż s z e g o b o g a
G r e c ji i d la czeg o ?
2. OD JEDNEGO DO..,
T a seria b ę d z ie t y lk o z a b a w k ą , zu p ełn ie m e c h a n icz­
n y m k o ja r z e n ie m ró ż n y c h p o ję ć w e d łu g cią gu liczb .
P o prostu trz e b a u zu p ełn ić b ra k u ją c e w tek sta ch w y ­
ra z y .
1. „J e d n e g o t y lk o ro d zę, a le ... p o w ie d z ia ła ...” w
b a jc e ...
2. N a jw y ż s z ą w ła d z ę w r z e c z y p o s p o lite j s p r a w o ­
w a ło d w u ...
3. T r z y ...: E u fro s y n e, A g la ja , T h a le ja .
4....... b ó s tw o o czterech ob licza ch w ś w ią ty n i o
czterec h d rz w ia c h n a F o r u m T r a n s ito r iu m w
R z y m ie .
5. P ię c iu ... b y ło c o ro c zn ie w y b ie r a n y c h w S p a rc ie
d la s p ra w o w a n ia w ła d z y s ą d o w e j i w y k o n a w ­
c zej.
6. Sześć o czek s ta n o w iło n a jw ię k s z ą ilość p u n k tó w
na je d n e j s tro n ie ...
S ió d e m k ę op u szcza m y, b o je s t osobna g ru p a p y ta ń :
7. D ziesię ć sió d em ek .
8. ...lat s ta n o w iło tz w . o k ta e te ris , do k tó r e j d o d a ­
w a n o ... m iesią ce, a b y z ró w n a ć la ta słon eczn e
z k s ię ż y c o w y m i.
9. D z ie w ię ć k s ią g m a ją D z ie je H e ro d o ta . J a k ie są
t y t u ły ty c h k siąg?
10. D z ie s ię c iu m ę ż ó w w y b r a n o w R z y m ie , a b y
o p r a c o w a li ...
11. „J ed en a stu ” m ia ło w A te n a c h z le c o n y n a d zó r
nad ...
1
O.
K T Ó R E D Z IS Z N A C Z Ą CO S
C A Ł K I E M IN N E G O 4. M IA R A , D A T A

P a sjo n u ją c a b y w a historia niektórych słów . W ciągu T r u d n o n a m sob ie w y o b r a z ić św ia t, g d z ie co k ilk a ­

w ie k ó w zm ienia się ich w ygląd , użycie, a przede d z ie s ią t k ilo m e tr ó w z m ie n ia ją się s y s te m y m ia r i w a g ,
wszystkim znaczenie. „ A k a d e m ia ” to początkowo g aj g d z ie k a ż d e m ia sto in a c z e j d a tu je w y d a r z e n ia , g d z ie
poświęcony h erosow i ateńskiem u A k ad e m o so w i i le ­ czas d z ie li się t y lk o z gru b sza. A n t y k od te j o g ro m n ej
żące w nim gymnasion — też coś innego niż znane z n a ­ ro z m a ito ś c i szed ł co p r a w d a k u p e w n e m u u je d n o lic e ­
szej historii szkolnictw a „gim nazjum ”, b o gym nasion niu, a le n ie d oszed ł doń n ig d y w t a k ie j m ie rz e , ja k
to miejsce, gdzie ćwiczono n ago — dopiero później cza sy nam w sp ó łczes n e (ch ocia ż i m y m a m y je s z c z e
n azw a szkoły platońskiej, a dziś n azw a różnego ro ­ k ło p o ty z o b c y m i w a lu ta m i, a n ie k ie d y n a w e t z k a le n ­
d zaju instytucji n aukow ych oraz, coraz częściej, tak ­ da rzem , n ie lic z ą c k ło p o tó w , ja k ie p rzy n o s zą co ra z
że specjalnego typu oficjalnych uroczystości. C o w ięc b a r d z ie j p r e c y z y jn e a p a ra ty p o m ia r o w e i z e g a ry ).
znaczyły daw n iej następujące sło w a (w n aw ia sie p o ­
d ajem y fo rm y oryginalne)?
1. J a k a w a lu ta o b o w ią z y w a ła w A te n a c h e p o k i k la ­
sy c zn e j?
1. M uzeum (gr. M u sejon , łac. M u seu m ) 2. J a k ie o d le g ło ś c i p o k o n y w a li d z ie n n ie ż o łn ie rz e
2. Sofista (gr. sophistes, łac. sophista) g r e c c y (w e d łu g K s e n o fo n ta ) — ok 10, ok. 20 c z y
3. O rkiestra (gr. orchestra)
ok. 30 k ilo m e tr ó w ?
4. L ib a c ja (łac. libatió)
3. C o to z n a c zy „ o d r u g ie j s tr a ż y ” ?
5. H ostia (łac. hostia)
6. L itu rg ia (gr. lejtu rgia ) 4. D la c z e g o „ w s z y s tk ie d r o g i p r o w a d z ą do R z y ­
7. G ram a ty k (gr. grammatikos łac. gram m aticus) ] m u” ?
8. D yd ask a lia (gr. didaskalia) 5. C o z n a c zy g r e c k i z w r o t : „n ie c h m ó w i w m o je j
9. T y ra n (gr. ti/rannos) w o d z ie ” ?
10. A sceza (gr. askesis) 6. O d k ie d y d a to w a n o
p r z y p o m o c y o lim p ia d ?
7. J a k a je s t n a jw c z e ś n ie j­
sza zn an a d a ta z h is to ­
r i i E u ro p y ?
8. J a k d a to w a n o w y p a d k i
w A te n a c h ?
9. C o to je s t a k m e (a lb o
ła c iń s k ie f lo r u i t )?
10. N o w ą e r ę z a c z y n a m y
od ro k u 1. W k tó r y m
w ie k u n o w e j ery za­
częto d a to w a ć w e d łu g
n o w e j ery ?

15
 5. P E C U N IA N O N O LE T
„ P ie n ią d z n ie cu ch n ie” m ia ł p o w ie d z ie ć cesa rz W e s -
p a z ja n w ą c h a ją c sztu k ą m o n e ty p o ch od zą cą z p od a tk u
od rzy m s k ic h u s tę p ó w p u b lic zn yc h . C y c e ro n n a z w a ł
p ie n ią d z e n e r v i r e r u m (n e rw a m i s p ra w ). I n a p e w n o
p ie n ią d z e m ia ły w ó w c z a s r ó w n ie w ie lk ie zn a c ze n ie ja k
dziś, choć k r ą ż y ło ich m n ie j i t y lk o m e ta lo w e .
1. S k ąd w ła ś c iw ie p o ch o d zi n a z w a : m on eta ?
2. J a k i b y ł k s zta łt i w y g lą d n a jw c z e ś n ie js z y c h p ie ­
n ię d zy ?
3. Ja k a „o b c a w a lu ta ” b y ła n a jb a r d z ie j cen ion a
w G r e c ji k la s y c zn e j?
4. C o to je s t „ s ó w k a ” ?
5. J a k k a ra n o w s ta ro ży tn o śc i fa łs z e r z y p ie n ię d z y ?
6. C o w s p ó ln e g o z m on etą m a e le k tro n ?
7. N a m on eta ch rz y m s k ie g o ce sa rstw a c z y ta m y cza ­
sem ja k b y k r ó tk ie sen ten cje. J a k ą r o lę p e łn iły ?
8. C z y ś w ia t a n ty c z n y zn ał b a n k i?
9. C z y z d a rz a ły się d e w a lu a c je w sta ro ży tn o ści?
10. J a k ie p ie n ią d z e e u ro p e js k ie m a ją do d ziś n a z w y
lu b sy m b o le p o ch od zen ia a n tyczn ego?
16
6. S P R A W Y K S IĄ Ż K I
„ N a jle p s z y m p o c z ą tk ie m ż y w o ta je s t n a u k a p is a n ia ”
{A r c h e m e g is te t u b iu ta g r a m m a ta ) — g ło s i se n ten c ja
w y p is y w a n a w ie lo k r o tn ie p rz e z b a k a ła r z y g re c k ic h
i d o dziś z a c h o w a n a w ć w ic z e n ia c h ich u czn iów . P r z y ­
n a leżn ość do k u ltu r y g r e c k ie j w o k re s ie p o w s ze ch n y m ,
tj. od k o ń ca I V w . p.n.e. do sch yłk u a n tyk u , ok re śla ło
g r e c k ie w y k s z ta łc e n ie , a n ie p o ch o d ze n ie. T r e ś c i k u l­
tu ra ln e p r z e n o s iły d z ie ła pisan e. P r z y j r z y j m y s ię b li­
ż e j s ta ro ż y tn y m k s ią żk o m .
1. C z y is tn ie li w s ta ro ży tn o śc i w y d a w c y k sią żek ?
2. C zy w lite r a tu rz e g r e c k ie j i r z y m s k ie j istn ia ły
p r z e k ła d y s ła w n y c h d zieł, ja k np. B ib lia ?
3. C o to je s t „k o d e k s ” (n ie m y lić z u sta w ą p ra w n ą )?
4. C zy m w y m a z y w a n o a n ty c zn e pism o?
5. C z y p o sia d a m y ja k ie ś s ta ro ży tn e a u to g ra fy ?
6. K t o b y ł p o sia d a czem p ie r w s z y c h w ię k s z y c h p r y ­
w a tn y c h b ib lio te k ?
7. C z y s ta ro ży tn i s te n o g ra fo w a li?
8. C o b y ło p rz y c z y n ą ro z p o w s z e c h n ie n ia p e r g a ­
m in u ?
9. C o to b y ły „ k s ię g i p łó c ie n n e ” w R z y m ie ?
10. G d z ie u m ieszczan o w k s ią żce s ta ro ży tn e j tytu ł?
2 — 500 z a g a d e k a n ty c z n y c h 17
7. D ZIESIĘĆ S IÓ D E M E K
„S z c z ę ś liw ą s ió d e m k ę ” o d zie d z ic z y ś lim y , m o żn a p o ­
w ie d z ie ć , p o s ta ro ży tn o śc i, p o d o b n ie ja k p r z e s ą d y z w ią ­
za n e z in n y m i lic z b a m i. W y s t a r c z y w s p o m n ie ć słyn n e
s ie d e m c u d ó w ś w ia ta — w y k a z b u d o w li i d z ie ł sztuki,
p o w s ta ły w I I I w . p.n.e.. i c ią g le p ó źn ie j „ a k t u a liz o ­
w a n y ” . A oto d ziesięć ch a ra k te ry s ty c zn y c h sió d em e k .
1. C z y p o tr a fis z w y lic z y ć sie d m iu m ę d r c ó w sta ro ­
ż y tn e j G r e c ji?
2. R z y m e m r z ą d z iło sie d m iu k r ó ló w . C o o nich
w ie m y ?
3. T y d z ie ń s ie d m io d n io w y to w y n a la z e k w sch od n i,
u nas p r z e ję t y od Ż y d ó w . C z y zn ała ty d z ie ń k u l­
tu ra a n ty c zn a g r e c k o -r z y m s k a ?
4. W szkołach p rz e d la ty k ilk u d zie s ię c iu p o w ta r z a ­
no często zd a n ie :„S ie d e m p a g ó r k ó w p ię tr z y s ię ” .
O co id z ie w ty m zdaniu ?
5. S ie d m iu b o h a te r ó w w a lc z y ło p r z e c iw T e b o m .
P r z y ja k ie j o k a z ji i k to to op isa ł?
6. „ S ie d e m m ia s t to c z y spór o ró d m ą d re g o H o ­
m era ” — to p ie r w s z a lin ijk a d w u w ie rs za .
A d ru ga?
7. C z y to m o ż liw e , ż e b y ktoś m ia ł na im ię S ió d m y ?
8. P e w ie n m ę d rz e c g r e c k i d z ie lił ż y w o t lu d z k i na
sie d m io le c ia . Jak?
9. S ie d e m sztu k w y z w o lo n y c h ... a leż to ś re d n io -
18
8. U M IŁ O W A N IE M Ą D R O ŚC I
„ F ilo z o fia ” t o g re c k a n a zw a n a u k i nauk. N a jp ie r w o b e j­
m o w a n o n ią w szys tk o , co d o ty c z y ło u czon ych r o z w a ­
żań, za p o m o cą k tó r y c h tłu m a czon o ś w ia t ju ż n ie
te o lo g ic zn ie , a le ro zu m o w o . P o te m od m a k rok osm osu
ś w ia ta p rz e n ie s io n o się w m ik ro k o sm o s lu d z k ie j j e d ­
nostk i, p o s ta w io n o w ię k s zą ilość p o d s ta w o w y c h z a g a d ­
n ień d o dziś n u rtu ją c y ch c z ło w ie k a m y ślą ceg o . R ó w n o ­
cześn ie s tw o rzo n o p o d s ta w y t e r m in o lo g ii n a u k o w ej.
Z filo z o fo w a n ia r o z w in ę ły się p o s zc ze g ó ln e s p e c ja li­
sty czn e n au k i, zw ła s zc za d z ię k i d z ia ła ln o ś c i n a jw ię k ­
szego filo z o fa a n tyk u , A r y s to te le s a (384— 322 p.n.e.).
A le z a g a d n ie n ia etyczn e, te o r ia p ozn a n ia , d ia le k ty k a ,
m e ta fiz y k a p o zo s ta ły w o b rę b ie s ta re j n au k i, c z y li f i ­
lo z o fii.
1. K t o w y w o d z ił ś w ia t z w o d y , a k to z og n ia ?
2. C o to je s t d a jm o n io n ?
3. W c z y je j nauce o d g r y w a w ie lk ą r o lę p r z e c iw s ta ­
w ie n ie : m a te r ia — fo rm a ?
4. K t o ra d z ił: „ Ż y j w u k r y c iu !” ?
5. W ie lk i o g ie ń p o ch ła n ia ś w ia t, k t ó r y o d ra d za się
na n ow o. C z y ja to nauka?
6. N a ś w ia t s k ła d a ją się m a le ń k ie c zą steczk i i p r ó ż ­
nia. Z ró żn y ch p o ło że n ie m , k s zta łtem i p o łą c z e ­
n ia m i c ia łe k — „n a s io n r z e c z y ” — zło żo n e je s t
w szy s tk o , co is tn ie je . C z y ja to nauka?
7. C o to je s t a ta r a x ia ?
8. K t o za le ca ł: „ W s tr z y m a j się od sądu !” ?
9. K t o b y ł p o ś re d n ik ie m m ię d z y g re c k ą filo z o fią
a R zym em ?
10. J a k i to osta tn i R z y m ia n in szu kał p ocieszen ia
w filo z o fii?
19
9. L IT T E R A DOCET — L lT T E R A N O C E T 10. IM IE N N IC Y

L it e r a u czy — lite r a szk od zi, ta k ie ła ciń sk ie p o w ie ­ W h is to r ii i lite r a tu rz e m ie w a m y czasem k ło p o ty

d zon k o m o żn a je s zc ze z rza d k a u słyszeć z ust w y c h o ­ z im ien n ik a m i. M n ie js z e , g d y id z ie o lu d z i z tej sam ej
w a n k ó w d a w n e j szk o ły . Ja k o hasło w y b ie r a m y je d la r o d z in y , ro z ró żn ia n y c h tr a d y c y jn ie : „ s ta r s z y ” i „ m ło d ­
s e r ii p y ta ń z e s ta w ia ją c y c h p o d o b n e im io n a i w y r a z y .
W ie m y , ja k często lu d z i n ie d o k szta łc o n y ch a lb o k s zta ł­ s z y ” a lb o „ o jc ie c ” i „ s y n ” ; w ię k s ze , g d y m y lą się
w p a m ię c i i ś w ia d o m o ś c i p o sta cie z ró ż n y c h epok.
con ych n ie c h lu jn ie pozn a ć p o ty m , ż e b ę d ą m ó w ili G r e c y m im o s w e g o b o g a c tw a o b ra z o w y c h im io n s p ra ­
o złu d zen iu „a p te c z n y m ” (ja k b o h a te r o w ie W ie c h a ) w ia ją w ię k s z y k ło p o t, bo za m ia st n a z w is k m u sim y
albo o „m ie c z u D em o s te n es a ” (ja k m ó w ią n ie k tó rz y ). p a m ięta ć ethnikd., tj. o k re ś le n ie m ia s t lu b k r a jó w , z k t ó ­
C zy o d ró żn ia m y :
rych p o c h o d zili; u R z y m ia n p o m a g a „ p ię t r o w e ” s z e r e ­
g o w a n ie p e łn e g o im ie n ia o b y w a te la . W y b ie r a m y po
k ilk u s ła w n ie js z y c h im ie n n ik ó w , za zn a czają c, że to
t. M e n a n d ra i M e a n d ra ? ty lk o w y b ó r , b o np. w ie lk ie e n c y k lo p e d ie w y m ie n ia ją
po k ilk a d z ie s ią t osób n o szą cych to sam o im ię. C z y t e l­
2. K o m o s i k om m os? n ik ó w p r o s im y w y m ie n ić p r z y n a jm n ie j d w ie p o stacie
3. S ok ratesa, K r a te s a i Izo k ra te s a ? o ty m sa m y m im ien iu .
4. K o s, K e o s i Eos?
5. F u r ię i k u rię?
1. A ja s (g r. A ja s , łac. A i a x )
t>. S c h o lia i sk olia ? 2. A le k s a n d e r (gr. A le x a n d r a s , łac. A le x a n d e r )
7. L u k ia n a i L u k a n a ? 3. A n ty p a t e r (g r. A n tip a tro s , łac. A n tip a te r )
8. E r y d ę i Ir y d ę ? 4. A r y s to fa n e s (gr. A ris to p h a n es , łac. A ris to p h a n e s )
5. K a t o n (łac. C ato)
9. L a r is ę i sarissę?
6. L iw iu s z (łac. L iv iu s )
10. S tra ton a i S trab on a ?
7. P lin iu s z (łac. P lin iu s )
8. P to le m e u s z (gr. P to le m a jo s , łac. P to le m a e u s )
9. S e n ek a (łac. S en eca)
10. W a r r o n (łac. V a r r o )

20 21
 C Z Y Z N A S Z TE O SO B Y PO D IN N Y M I
11. ZŁO TE M Y Ś L I IZ . IM IO N A M I?

W k s ią żk a ch o a n ty k u n ie je d n o k r o tn ie s p o ty k a m y r ó ż ­
Z g r e c k ie g o „ g n o m y ” (g n o m a j, l.p. g n o m ę ), z ła c in y ne im io n a ty c h sa m ych osób. C za sem (u nas aż za
„s e n te n c je ” (s e n te n tia e , l.p. s e n te n tia ) to k r ó tk ie zda n ia często ) to t y lk o k w e s tia b ą d ź to r ó ż n e g o sp olszczen ia,
z a w ie r a ją c e ja k ie ś o g ó ln e s tw ie r d z e n ie a lb o za lecen ie. bą d ź to n ie s y s te m a ty c z n e g o z a c h o w y w a n ia b rz m ie n ia
T e z w ię z łe p o d su m o w a n ia m ą d ro śc i lu d o w e j, n ib y o r y g in a ln e j g r e k i (np. T h u k y d id e s a lb o T u k id y d e s , a lb o
p r z y s ło w ia , n a jc z ę ś c ie j je d n a k p r z y p is y w a n e b y ły o k r e ­ T u c y d y d e s ; A js c h y lo s lu b Es c h y l) i ła c in y (W e r g iliu s z
ślo n y m p o sta ciom h is to r ii lub leg e n d y . L ite r a tu r a lub W e r g ili). A l e tru d n ie js z a sp ra w a , g d y im ię d o b rze
a n ty c zn a m a często c h a ra k te r g n o m ic z n y ; m ó w im y zn an e w fo r m ie g r e c k o -ła c iń s k ie j p o d a je s ię w tr a n ­
o g n om a ch sie d m iu m ę d rc ó w , filo z o fó w . T r a g ik E u r y ­ s k r y p c ji z ję z y k a , z k tó r e g o ono poch od zi. K ie d y in ­
p id es i k o m e d io p is a rz M e n a n d e r s ły n ę li ja k o „ k o w a le d zie j z n ó w k toś zn a n y je s t p o d im ie n ie m p r z y b r a n y m
g n o m ” . U k ła d a n o s p e c ja ln e z b io r k i — g n o m o lo g ia . K t o lub z m ie n io n y m . O to d ziesięć ta k ich im io n :
w ię c u k u ł n a stęp u ją ce p o w ie d z e n ia i ja k b r z m ią one
w o ry g in a le ?
1. A le k s a n d e r , p a s te rz na Id z ie
2. C za n d ra g u p ta
1. C z ło w ie k m ia r ą w s z e c h rz e c zy .
3. S ia m m u ra m a t
2. C z ło w ie k ie m jes te m , nic co lu d z k ie n ie je s t m i
4. M e n k e u re
obce.
5. T h o th
3. J a k a ż to w d z ię c z n a rz e c z c z ło w ie k , k ie d y jes t
6. Im u th es
c z ło w ie k ie m .
7. K a j sar
4. R ę k a r ę k ę m y je .
8. H erm a n
5. W s zy s tk o p ły n ie.
9. P yrra
6. W id z ę to, co lep sze, i p o c h w a la m ; id ę za ty m , co
10. A r y s to k le s
gorsze.
7. D o b ro ludu n a jw y ż s z y m p ra w e m .
8. S ło w o je s t c ie n ie m czynu .
9. K t o n ie chce p ra co w a ć, n iech te ż i n ie je.
10. N a jw y ż s z e p r a w o n a jw ię k s z ą k r z y w d ą .
13- D Z IE W IĘ Ć M IA S T STARYCH I JEDNO N O W E
14. N A U K I SC ISŁE I P R Z Y R O D N IC Z E

P o d a je m y d ziesięć n a z w m iast. W s z y s tk ie te m iasta

je s zc ze dziś is tn ie ją , je d n o w sta ro ży tn o śc i n ie istn ia ­
ło. N ie k tó r e z n a z w są b a rd z o p o d o b n e do d z is ie j­
szych , in n e u le g ły p rze k s zta łc e n iu , in n e zu p ełn ej
z m ia n ie ; n a zw a ła ciń sk a n o w e g o m ia s ta n a w ią z u je do
t r a d y c ji s ta ro ży tn e j. C z y p o tr a fim y z id e n ty fik o w a ć te
m iasta ?
1. S cu p i
W y k ła d k a żd e j p r a w ie n a u k i z a c zy n a się u p r z y k rz o ­
n y m : „J u ż s ta ro ży tn i G recy...” C ó ż je d n a k p o ra d zić na
to, sk oro r z e c z y w iś c ie d a li on i p o c z ą te k w ie lu naukom ,
ch o ćb y sk rom n y, a le w ia d o m o , ja k tru d n e są p ie r w s z e
k ro k i. N ie tru d n o nam dziś, sto ją c na ra m ion a ch G r e ­
k ó w , R z y m ia n i w s z y s tk ic h ich n a stęp có w , o g lą d a ć
o w ie le szersze h o ry z o n ty . Z a s ta n ó w m y się nad a n ty c z ­
ną p rzes zło śc ią n ie k tó ry c h d y s c y p lin n a u k o w y c h i o d ­
k ry ć.

2. A g r ig e n tu m
1. D la c z e g o m agn es n a z y w a się m a g n e se m i k to
3. M a ss a lia p ie r w s z y p o c z y n ił nad n im o b s e rw a c je ?

4. N o v u m E b óra cu m 2. J a k się n a z y w a ł i co n a p isał n a jw ię k s z y b o ta n ik

sta ro żytn ości?
5. C a lisia
3. J a k i to g r e c k i p o d rę c zn ik m a te m a ty k i b y w a ł
6. L u te tia P a r is io r u m u ż y w a n y w s zk o le d o cza só w n a jn o w s zy c h ?
7. T h ess a lo n ik e 4. K t o tw ie r d z ił, ż e słoń ce i k s ię ż y c to n ie b o g o ­
w ie , a le ty lk o w ie lk ie k a m ie n ie ?
8. A u g u sta T r e v e r o r u m
5. K t o je s t a u torem n a jsta rs ze j rz y m s k ie j e n c y ­
9. S in gid u n u m
k lo p e d ii i z ja k ic h d z ia łó w się ona sk ładała?
10. C o lo n ia A g r ip p in a
6. K o m u z a w d z ię c z a m y p ie r w s z y w ie lk i k a ta lo g
b ib lio te c z n y ?

7. C o to je s t b a n ia H e ro n a ?

8. J a k się n a z y w a a n ty c zn y w y n a la z c a s y m b o li a l­
g eb ra iczn y ch ?

9. C z y r o ln ic tw o a n ty c zn e u ż y w a ło m aszyn?

10. K t o p o z o s ta w ił n am spis d r y ja k w i i o d tru te k

i w ja k ie j fo rm ie ?

25
15. PO D Z N A K IE M A S K L E P IO S A
Ż y je m y w d o b ie r o z w o ju słu żb y z d r o w ia . W czasach
n a jn o w s z y c h p o stęp w te j d z ie d z in ie je s t o g ro m n y ;
o d k r y to p r z y c z y n y i z n a le zio n o m e to d y le c ze n ia w ie lu
ch orób, k tó r e d z ie s ią tk o w a ły lu d zk o ś ć d a w n y c h w i e ­
k ó w . T y m n ie m n ie j m e d y c y n a d z is ie js z a ch ętn ie p r z y ­
z n a je się do a n ty c zn e g o spadku i sta ro ży tn y ch p a tr o ­
n ó w , p o słu g u je s ię g re c k o -ła c iń s k ą term in o lo g ią . Z a ­
d a jm y k ilk a p y ta ń z d z ie d z in y s ta ro ży tn e j m e d y c y n y .
1. O d ja k d a w n a zn a m y fle g m a t y k ó w ?
2. K t o n a p is a ł p ie r w s z ą fa rm a k o p e ę ?
3. C z y is tn ia ły u rzą d zen ia sa n ita rn e w R z y m ie
e p o k i cesa rstw a ?
4. C o to b y ła „ś w ię t a c h o ro b a ” ?
5. C z y s ta ro ży tn i z n a li p s y ch o a n a lizę ?
6. C z y a n ty k zn a ł le c z n ic tw o sp ołeczn e?
7. S k ąd p o ch o d zi n a z w a „c e s a rs k ie g o c ię c ia ” ?
8. C z y m a m y ja k ie ś s ta ro ży tn e o p is y w ie lk ic h e p i­
d e m ii?
9. P r im u m n o n n o c e re — c z y je to zd a n ie i co ono
zn a c zy ?
10. C z y s ta ro ży tn i d o k o n y w a li s e k c ji a n a to m icz­
nych ?
26
16. N A S T A D IO N A C H
N a w e t w ś ró d lu d z i n ie m a ją c y c h p o ję c ia o a n ty k u n a j­
s z e rz e j ch y b a ro z p o w s z e c h n io n e są w ia d o m o ś c i o sta ­
r o ż y tn y m sp orcie. S ły s z y m y o ig rzy s k a c h o lim p ijs k ic h ,
ta k p ię k n ie op isa n ych w D y s k u o lim p ijs k im Jana
P a ra n d o w s k ie g o , o g im n a z ja c h i p a lestra ch , o w y s o k ie j
k u ltu rz e fiz y c z n e j sta ro ży tn y ch . C z y je d n a k p o tr a fim y
o d p o w ie d z ie ć na n ie k tó re p y ta n ia szc z e g ó ło w e ?
1. J a k ie zn a m y s p o rty z e s p o ło w e sta ro ży tn ości?
2. J a k i zn a m y sp rzęt s p o r to w y s ta ro ży tn y c h le k k o ­
a tle tó w ?
3. C zy m r ó ż n iły się od d zis ie js z y c h r ę k a w ic e b o ­
k s e r ó w g re c k ic h i rzy m sk ich ?
4. C z y zn a m y ja k ie ś a n ty c zn e re k o r d y ?
5. J a k ie b y ły k o n k u re n c je h ip p ic z n e na ig rzy s k a c h
o lim p ij skich?
6. C o to je s t A p o k s y ó m e n o s ?
7. C z y p o tr a fim y w s k a z a ć p o e ty c k i opis sp otk a n ia
p ię ś c ia rs k ie g o ?
8. J a c y p o e c i ż y li m .in. ze sp ortu ?
9. C z y k o b ie ta sta ro ży tn a u p r a w ia ła sport?
10. C z y m b y ł w ła ś c iw ie b ie g m a ra to ń sk i?
17. D EM O KRACJA A N T Y C Z N A W P R A K T Y C E 18. Ś W IA T N IE W O L I

P o ję c ie w ła d z y lu d o w e j (d e m o -k r a tia ) o d z ie d z ic z y liś m y
po H e lla d z ie i je j z a w d z ię c z a m y ten w ie lk i k ro k
w r o z w o ju c y w iliz o w a n e g o sp ołeczeń stw a . O c z y w iś c ie
n ie sp osób p o r ó w n y w a ć d e m o k r a c ję a n ty c zn ą z naszą,
bo a n ty k p r z y z n a w a ł p ełn e p r a w a w p a ń s tw ie ty lk o
w o ln y m o b y w a te lo m c z y s te j k r w i, n a to m ia st n ie d o­
pu szcza ł do u d zia łu w ż y c iu p o lity c z n y m k o b ie t i n ie ­
w o ln ik ó w o ra z p e w n y c h k a te g o r ii lu d n ości w o ln e j, np.
c u d z o z ie m c ó w b e z p r a w o b y w a te ls k ic h (ja k a teń scy
m e to jk o w ie ). R ó w n ie ż sposób r e a liz o w a n ia ró w n o ś c i
o b y w a te ls k ie j i c h a ra k te r in s ty tu c ji d e m o k ra ty c z n y c h
np. A t e n te ż m o g ą w zb u d zić ró ż n e r e fle k s je . A l e p r z y j ­
r z y jm y s ię n a jb a r d z ie j ty p o w y m in s ty tu c jo m g re c k im
i rzy m s k im .
1. C z y is tn ia ła „p r o k u r a tu r a ” i „a d w o k a tu r a ”
w a te ń sk im sądzie?
2. Z ilu s ę d z ió w sk ła d a ła się „ ła w a ” , k tó r a sk azała
na ś m ie rć S ok ra tesa ?
3. C o to je s t c u rs u s h o n o r u m ?
4. J a c y n ie w o ln ic y w A te n a c h m ie li p r a w o p o ło ż y ć
r ę k ę n a w o ln y c h ?
5. J a k w y g lą d a ły a n ty c zn e w y b o r y : b y ł y ja w n e
c z y ta jn e , p r z e z g ło s o w a n ie c z y lo s o w a n ie ?
6. I l e la t s łu ż y ł R z y m ia n in w w o js k u ?
7. K t o w G r e c ji r e p r e z e n to w a ł in te re s y o b y w a te li
je d n e g o p a ń s tw a w d ru g im ?
8. C o to b y ły k o m ic je ?
9. G d z ie g ło s o w a n o n og a m i?
10. N a czy m p o le g a ł sąd s k o ru p k o w y ?
P r a w ie ca łe d z ie je a n ty c zn e p r z y p a d a ją n a fo r m a c ję
n ie w o ln ic z ą . G łó w n e b r z e m ię tru d u i p r a c y s p o czy ­
w a ło na b a rk a ch lu d zi, k t ó r y m o d m a w ia n o n a w e t
cz ło w ie c z e g o im ien ia . In s ty tu c ja , t r w a ją c a p r z e z całą
sta ro ży tn ość, p r z y b ie r a ła o c z y w iś c ie p r z e r ó ż n e fo rm y ,
a le je j tre ś ć zasad n icza n ie u le g a ła zm ia n o m . N i e ­
w o ln ic y b y li, ja k się z d a je , n ie co le p ie j tra k to w a n i
w G r e c ji n iż w R z y m ie — P lu ta r e h o b u rza się, że
K a to n r a d z ił s p rze d a w a ć starych , n ie zd a tn y c h do p r a ­
c y n ie w o ln ik ó w d o m o w y ch . M im o r o z w o ju p o ję ć h u ­
m a n ita rn y ch in s ty tu c ja n ie w o ln ic tw a t r w a ć m ia ła d łu ­
go; p r z e t r w a ła a n ty k i fo r m a c je p ó źn ie js z e . N a w e t
w n a szy m w ie k u b y w a d o p ie r o o fic ja ln ie u su w an a
z u s tro ju n a jb a r d z ie j z a c o fa n y c h k r a jó w . S p ró b u jm y
je d n a k s p ra w d z ić , co w ie m y o n ie w o ln ic t w ie k la s y c z ­
nym :
1. C o to b y ło e r g à s tu lu m ?
2. W y m ie ń im io n a trzec h sły n n y ch p rzyw ód ców
p o w s ta ń n ie w o ln ic z y c h .
3. J a k i to szla ch e tn y n ie w o ln ik p a sie w p o em a c ie
H o m e r o w y m ś w in ie , a ja k i n ie g o d z iw y —- k o zy ?
4. K t ó r y n ie w o ln ik - filo z o f p o z o s ta w ił nam pod­
r ę c z n ik m ora ln ości?
5. G d z ie z n a jd o w a ły się g łó w n e r y n k i h a n d lu n ie ­
w o ln ik a m i?
6. J a k ie t y p o w e im io n a n o s ili n ie w o ln ic y w G r e c ji?
7. K t o w sta ro ży tn o śc i d o m a g a ł się u lżen ia d o li
n ie w o ln ic z e j?
8. K t o p o z o s ta w ił w s trz ą s a ją c y o p is p r a c y n ie ­
w o ln ik ó w w k o p a ln ia c h ?
9. C o o zn a cza p r z y s ło w ie : Q u o t s e r v i tô t hostes?
10. C o to b y ły k r y p t e je ?

28 29
 19. A N T Y C Z N Y P IT A V A L
T o w ła ś c iw ie a n a ch ro n izm m ó w ić o a n ty c zn y m „ p it a -
v a lu ” , bo ta n a zw a ro z p o w s z e c h n io n e g o d ziś gatu n k u
p u b lic y s ty c zn e g o p o c h o d zi od n a zw isk a a d w o k a ta p a ­
r y s k ie g o F ra n ç o is G a y o t d e P it a v a la , k t ó r y w r. 1734
o p u b lik o w a ł z b ió r szc z e g ó ln ie in te re s u ją c y c h p r z y p a d ­
k ó w s ą d o w y ch pt. Causes c é lè b re s e t in té re s s a n te s . O d
n a zw is k a P it a v a l w z ię ły n a z w ę w s z y s tk ie z b io r y te g o
ro d z a ju , ja k w y d a n e u nas E. E. K is c h a P ita v a l p ra s k i
i S. S zen ic a P ita v a l w arsza w ski. A l e sa m e p ro c e s y
i słyn n e s p r a w y s ą d o w e zn a ła ju ż p rz e c ie ż s ta r o ż y t­
ność. N ie w s z y s tk ie o m ó w io n e n iż e j w y p a d k i są ta k
słynne, ja k p roces S ok ra tesa , a le w s z y s tk ie zn a n e są
z h is to r ii b ą d ź z lite r a tu r y , c z y n a w e t m ito lo g ii.
1. S p ra w a to c z y ła się p rz e d sądem a teń sk im ; d o ­
t y c z y ła w ła ś c iw ie ż y c ia p o lity c z n e g o . P e w ie n
o b y w a te l p r o p o n o w a ł w y r ó ż n ie n ie w y b itn e g o
m ó w c y a te ń sk ieg o z ło ty m w ie ń c e m . W n io s e k
ten, fo r m a ln ie b iorą c, n ie b y ł w p o rzą d k u i z o ­
sta ł z a s k a rż o n y p r z e z p r z e c iw n ik a p o lity c z n e g o ,
r ó w n ie ż w y b itn e g o m ó w cę. S p ra w a są d o w a za ­
m ie n iła się w w ie lk i tu rn ie j k r a s o m ó w c z o -p o li-
ty c zn y . O b ie m o w y z a c h o w a ły się; je d n a z nich
u ch od zi za n a jw s p a n ia ls z y p o m n ik g r e c k ie j
w y m o w y . C o to za sp raw a, ja c y m ó w c y , ja k ie
p o lity c z n e o rie n ta c je ?
2. O b y w a te ls tw o w p a ń stw a ch a n ty c zn y c h b y ło
d o b re m za zd ro ś n ie p r z e z p e łn o p ra w n y c h o b y w a ­
t e li ch ro n io n y m . Z n a m y w ie le s p r a w o p r z y ­
w ła s z c z e n ie sob ie p r a w o b y w a te ls k ic h , a le n a j­
s ły n n ie js za je s t ta, w k tó r e j w y b it n y r z y m s k i
o r a to r b r o n ił G rek a , osk a rżo n e g o o n ie p r a w n e
p o d s z y w a n ie się pod im ię o b y w a te la rzy m s k ie g o ,
d a ją c p r z y ty m p ię k n y w y r a z s w e m u u m iło w a ­
10. J e d n y m z c ię żk ic h p r z e w in ie ń w G r e c ji b y ło
n iu g r e c k ie j k u ltu ry . J ak n a z y w a ł się o s k a rżo n y
i je g o ob roń ca?
30
3. S y n z a b ił m a tk ę, m o r d e rc z y n ię o jca . S p e łn ił
p o w in n o ść — o b o w ią z e k z e m s ty za ś m ie rć ojca,
a le z m a z a ł się r ó w n ie cię żk ą w in ą i p a d ł o fia ­
rą m ś c ic ie le k k r w i m a tc z y n e j, E r y n ii. K im
b y ł, ja k i za p a d ł na n ie g o w y r o k i ja k i u tw ó r
lite r a c k i n a m o ty m o p o w ia d a ?
4. K t o i p o co o b n a ż y ł p ie rs i p ię k n e j F r y n e ?
5. P r o c e s o ś w ię to k ra d z tw o s p o w o d o w a ł, w czasie
tr w a ją c y c h d zia ła ń w o je n n y c h , o d w o ła n ie w o d za
a te ń sk ieg o z flo t y p ły n ą c e j d o S y ra k u z, a w k o n ­
s e k w e n c ji je g o z d ra d ę i ża ło sn y w y n ik w y ­
p r a w y . J a k i to proces?
6. P e w n e m u in w a lid z ie ch cia n o co fn ą ć ren tę. M o w ę
są d o w ą w t e j s p r a w ie n a p is a ł d la n ie g o w y b it ­
n y m ó w ca , k tó r y sam n ie w y g ła s z a ł sw oich
m ó w . K t o b y ł ty m m ó w cą ?
7. W ie lk i p roces o z d z ie r s tw a w z a rz ą d za n e j p r o ­
w in c ji X w y t o c z y ł p r z e c iw k o A s ły n n y m ó w ca
B . P o z w a n y A ju ż p o p ie r w s z y c h k ro k a c h p r o ­
c e s o w y c h z lą k ł się i u c ie k ł; B w y k o ń c z y ł je d n a k
s w e m o w y , z a lic za n e d o n a jle p s z y c h u tw o r ó w
w lite r a tu rz e r z y m s k ie j. K t o to A , k to B, co X ?
8. W y s o k i u rz ę d n ik n a d u ży ł za u fa n ia p r z e b y w a ją ­
c e g o n a C a p r i cesarza. T e n d o k o n a ł k r w a w e j
k a źn i nad s w y m n ie d a w n y m p o w ie rn ik ie m , je g o
ro d z in ą i otoczen iem . C ia ło n ie n a w is tn e g o lu ­
d o w i d o s to jn ik a zosta ło w y d a n e na p a s tw ę tłu ­
m u i w rz u c o n e do T y b ru . O ja k ą s p ra w ę id zie ?
9. S k a rb n ik w ie lk ie g o z d o b y w c y u ciek a ze skar­
bem , k tó r y trw o n i. W w ie lk ą a fe r ę za m iesza n e
są w y b itn e osob istości A te n . J a k się n a z y w a ł
p r z e n ie w ie r c z y sk a rb n ik ?
zd ra d ze n ie ta je m n ic y m is te r ió w . C z y zn a m y j a ­
k ie ś s p r a w y s ą d o w e ta k ie g o ch a ra k teru ?
31
 20. K R O N IK A W Y P A D K Ó W
p adk i, czy m o ż e d o k ła d n ie j w y p a d k i, k tó r e z e b ra n e są
T ru d n o z a k w a lifik o w a ć do je d n e j k a te g o r ii p r z y -
w p o n iżs zy c h p y ta n ia c h , a le coś j e ch yb a łą czy , ja k iś
m o m en t d r a m a ty c z n y w y d a r z e ń czasem tra g iczn y ch ,
czasem w p r o s t p r z e c iw n ie . B a lib y ś m y się rę c zy ć ' za
ich au ten tyczn ość, a le t y le r a z y o n ich w ciągu w i e ­
k ó w o p o w ia d a n o , że z y s k a ły sob ie t r w a łe m ie js c e
w t r a d y c ji z w ią z a n e j z e z n a n y m i p o sta c ia m i i w y d a ­
r z e n ia m i s ta ro ży tn y m i.
7. H is to r y c y w o je n zn a ją p o ję c ie „o k r ę tu - p u ła p k i” ,
słu żą cego ja k o zasad zk a na o k r ę ty w ro g a . P e ­
w ie n w y r o d n y syn rz y m s k i u ż y ł o k rę tu ja k o
p u ła p k i, a b y u śm iercić w ła sn ą m a tk ę. J a k się
n a z y w a li m a tk a i syn?
8. U c z o n y r y s o w a ł w piask u (ta k ie b y ły a n ty c zn e
r y s o w n ic e ) fig u r y g e o m e try c z n e i n a w e t n ie
z d a w a ł so b ie s p r a w y , że w r o g o w ie są w m ie ­
ście. Ż o łn ie r z z d o b y ty m m ie c ze m w s z e d ł, d e p ­
cąc n a ry s o w a n e na p ia sk u koła... C zy m się
sk o ń c zy ła ta h istoria ?

1. „ I oto, ja k cia ło O r fe ja ,
T y s ią c P a s y j r o z d z ie r a g o w częś ci”
— p is ze N o r w id ( F o r te p ia n S zop en a , w . 110—
111).
D o c z e g o n a w ią z u je ?
2. H o m e r p o d o b n o u m a rł ze z m a r tw ie n ia , b o n ie
u m ia ł r o z w ią z a ć dość o b r z y d liw e j za ga d k i. C zy
ją zn a cie?
9. W y s k o c z y ł z k ą p ie li i b ie g ł n a go u licą w o ła ją c :
„ Z n a la z łe m !” K o m u i d la c z e g o z d a rz y ła się ta
zn ó w h istoria ?
10. O sta tn im i s ło w a m i k o n a ją c e g o ce sa rza m ia ły
b y ć : „ Z w y c ię ż y łe ś , G a lile jc z y k u !” C z y j d ra m a t
osob isty i za ra ze m d z ie jo w y p o d k r e ś la ją te
słow a?

3. A te ra z h is to ria rom a n ty czn a . R o z c z a ro w a n a

w m iło ś c i k o b ie ta z a k o ń c z y ła ż y c ie s k o k ie m do
m o rza z B ia łe j S k a ły. G d z ie to b y ło ?

4. O r z e ł p o r w a ł ż ó łw ia i w y p u ś c ił g o z e s zp o n ó w
na ły s in ę p o e ty , m y ślą c, że to skała, o k tó rą
r o z b ije ż ó łw ią skoru pę. N ie w ia d o m o , co się
stało z ż ó łw ie m , w ia d o m o , n ie s te ty , co z poetą.
A co? I ja k się n a z y w a ł poeta?

5. W e d łu g je d n e j w e r s ji ro zsza rp a ła p o e tę w M a ­
c e d o n ii s fo ra p só w , w e d łu g d r u g ie j, m n ie j e le ­
g a n c k ie j — g ro m a d a k o b iet, za k tó ry c h w r o g a
u ch od ził. K t o b y ł ty m p o etą?

6. P o ls k i w y b itn y filo lo g k la s y c z n y i p isa rz, J e r z y

K o w a ls k i, m a w ia ł na w y k ła d a c h , ż e filo lo g ia
rzy m s k a za c zę ła się od k lo ak i. D la czeg o ?

32 i 800 zagadek antycznych 33

21. N IE Z W Y K Ł E Z G O N Y 22 . PARY

A tera z tro ch ę m a k a b ry. J e ś li n a jk r ó c e j p rz e d s ta w io n a Z a b a w m y się te ra z n ie t y le w k o ja r z e n ie , co o d g a d y ­

h is to ria lu d zk o ś ci da się streścić w słow ach : „ r o d z ili w a n ie czy u zu p e łn ia n ie p a r. D o d z ie s ię c iu zn an ych
się, c ie r p ie li, u m ie r a li” , to śm ierć, k t ó r e j t o w a r z y s z y x a n ty k u im ion p ro s im y d o b ra ć p a rę. N p . d la P s y ch e
c ie rp ie n ie , s p o ty k a m y na k a żd ej stron icy d z ie jó w a n ­ parą b ę d z ie o c z y w iś c ie Eros, d la S o k ra tes a — K s a n ty -
ty c zn y c h ; c z ło w ie k p r z e z w y c ię ż a ją c y c ie r p ie n ie i p o ­ pa itd.
g o d n ie zn osżą cy śm ie rć je s t ty p o w o a n ty c zn y m b o h a ­
terem . O p o w ie ś c i zaś o n ie z w y k ły c h ro d z a ja c h śm ie rc i
za w s z e ch ętn ie słuchano. P r z y p o m n ijm y sobie: 1. P e r y k ie s i ...
2. P r o te s ila s i ..
3. L a w in ia i ...
1. K t o z g in ą ł od ra n y w p ię tę ?
4. P a n d o ra i ...
2. K t o m ó g ł u m rzeć t y lk o w p o w ie trz u ?
5. P a etu s i ...
3. K t o z a b ija ł lu d z i tak , że ich k r z y k n a ś la d o w a ł
6 . L i w i a i ...
ry k byka?
7. K a tu llu s i ...
4. K t ó r e g o z filo z o fó w z ja d ły w s zy ?
8. A k o n tio s i ...
5. C z y j ję z y k p o ś m ie rc i p rz e k łu w a n o z z em sty
9. C h lo e i ...
szp ilk ą ?
1 0 . A r c h ilo c h i ...
6. K t o z a ż y ł tru cizn ę u k ry tą w trz c in ie d o p isan ia?
7. D la c z e g o p o p e łn ia ją c y s a m o b ó js tw o R z y m ia n ie
p r z e c in a li sob ie ż y ły w g o r ą c e j k ą p ie li?
8. K o g o u g o to w a ły w k o tle w ła s n e có rk i?
9. K t ó r e g o z ce sa rzy r zy m s k ic h o tru to g rzy b a m i?
10. K o g o z a s zty le to w a n o 15 m arca 44 r. p.n.e.?

34 35
23. J A K SIĘ N O S IL I I U B IE R A L I
K o s tiu m s ta ro ż y tn y b y ł o w ie le b o g a ts zy , n iż b y m ożn a
sądzić ze szk o ln y ch p o d r ę c z n ik ó w h is to r ii i k la s y c y s -
ty c zn y c h p o są gó w , g d z ie p a n u je z w y k le ty lk o d o stojn a
rzy m s k a to g a i k r ó tk i je ź d z ie c k i p ła s zc zy k (ja k „ k o ­
szu la ” w a r s z a w s k ie g o k sięcia J ó z e fa ) a lb o stró j m a -
tro n (o ile r z e ź b ia r z n ie w o li a n ty c zn e j nagości...). N ie
z a w s z e z w r a c a m y n a le ż y tą u w a g ę na o d m ia n y stroju ,
na je g o ak cesoria , na m o d ę z w ią za n ą n ie t y lk o z sa­
m y m stro jem , a le w o g ó le z w y g lą d e m a n ty c zn e g o
c z ło w ie k a . Z o b a c z y m y teraz, czy je s te ś m y sp o strze­
gaw czy.
1. J a k i za ro s t i w ło s y n os ili: H o m e r, A ry s to fa n e s ,
M a u zolo s, D em osten es, C eza r, M a r e k A u r e li?
2. W czasach zu p ełn ie n ie d a w n y c h o d k r y to m o z a ­
ik ę p r z e d s ta w ia ją c ą „ d z ie w c z ę ta w b ik in i” .
Z ja k ic h cz a s ó w p o ch o d zi ta m o za ik a ?
3. K t o w A te n a c h i R z y m ie n osił sp odn ie?
4. N a z w y ty p o w e j o d z ie ż y g r e c k ie j z a c z y n a ją się
na chi..., chi... i hi... J a k ie to sztu k i o d zie ży ?
5. K t o w R z y m ie n osił to g ę o b ra m o w a n ą pu rp u rą?
6. G d z ie s ta ro ży tn i n o s ili p ie n ią d ze?
7. J a k w y g lą d a ł k o stiu m s p o r to w y za w o d n ik a
o lim p ijs k ie g o ?
8. C o to są w ła ś c iw ie k o tu rn y i k to j e nosił?
9. Jak w y g lą d a ł s ta ro ży tn y g u z ik i ja k g o zap in an o?
10. K ie d y i g d z ie b y ła m o d a na z ło te i sre b rn e
ś w ie r s z c z e w e w łosach ?
24 . P O D A N O DO S TO Ł U
P o w s ze d n i d z ie ń G re k a i R z y m ia n in a je s t na o g ó ł du żo
m n iej zn a n y n iż w ie lk ie d n i s ta ro ży tn e j h is to rii. C z ło ­
w ie k a n ty c zn y ja d a ł i p ija ł n a jc z ę ś c ie j co in n e g o n iż
m y, in a c z e j, w in n y c h ok oliczn ościa ch . A je d n a k is tn ie ­
je p e w ie n „s p a d e k a n ty c z n y ” i w te j d z ie d zin ie . M o że
po n iższe p y ta n ia p o m o gą nam u w y d a tn ić te p o d o b ie ń ­
stw a i ró żn ic e .
1. M y sia d a m y do stołu t r z y d o p ięciu r a z y d z ie n ­
nie. A G r e k i R z y m ia n in ?
2. C z y s ta ro ży tn i ja d a li ch leb z m asłem ?
3. S ły s z e liś m y o u cztach L u k u llu s a i pasztetach
z ję z y k ó w s ło w iczyc h . 2 ja k im i o w o c a m i m ożn a
łą c z y ć im ię n a jw ię k s z e g o sm akosza s ta ro ży tn o ­
ści?
4. „ M ię d z y u stam i a b r z e g ie m p u ch a ru ” . C o w ła ś ­
c iw ie z n a c zy to w y r a ź n ie od n a k r y te g o stołu
w y w o d z ą c e się p o w ie d z e n ie ?
5. C z y p o d ję lib y ś c ie się k r ó t k ie j in fo r m a c ji na t e ­
m a t zn an ych nam n a p o jó w a lk o h o lo w y c h w sta­
ro ży tn o ś ci?
6. C o z a w d z ię c z a ją a n ty k o w i ja ro sze?
7. „ A b o v o ” z n a c zy d o s ło w n ie „ o d ja jk a ” . C z y m o ­
ż e m y to w y r a ż e n ie ob ja ś n ić ab o v o ?
8. W y m ie ń p r z y n a jm n ie j t r z y u tw o r y lite r a c k ie
G r e c ji i R z y m u , k tó r y c h tłe m je s t uczta.
9. „ P a n e m et circ en s es!” C h le b a i ig r z y s k ! Z n a n y
o k rz y k r z y m s k ie g o ludu. K t o d o sta rcza ł eh leb a
m ilio n o w e m u m iastu w ep o ce cesa rstw a ?
10. W ja k ic h o k olica ch ś w ia ta s ta ro ży tn e g o ro s ły
c y tr y n y i p o m a ra ń cze?
25 . TO ALETA
C zystość osobista w o k re s ie cesa rstw a b y ła m o ż e p r z e ­
cię tn ie w y ż s z a n iż n a w e t d ziś w n ie k tó ry c h k ra ja c h
c y w iliz o w a n y c h . N a jw ię k s z e b u d o w le ce sa rsk ie g o R z y ­
m u to ła źn ie, w k tó ry c h w o ln i o b y w a te le sp ęd za li
p ró ż n ia c z o w ię k s z ą część dnia. N ie n a le ż y te ż z a p o m i­
nać, że m y to się i u tr z y m y w a n o czystość ta k że i p rz e d
e p o k ą cesa rstw a , ż e tro sk a o to a le tę b y ła od w ie k ó w
w a ż n y m c z y n n ik ie m w ż y c iu k o b ie t i lu d z i k u ltu r a l­
nych .
1. Z c ze g o w y k o n y w a n o w sta ro ży tn o śc i lu stra ?
2. C zy m czy szczon o zęb y ?
3. Jak n a z y w a ły się n a czyń k a , w k tó ry c h p r z e c h o ­
w y w a n o k o s m e ty k i?
4. C z y i c z y m m a lo w a ły się k o b ie ty sta ro ży tn e?
5. C z y m o żn a m ó w ić o sta ro ży tn y m m y d le ?
8. O ja k im „ w ie lk im p ra n iu ” o p o w ia d a H o m e r ?
7. K t o b ra ł k ą p ie l w m le k u oślim ?
8. Jak ch ro n ion o d e lik a tn ą c e rę od o p a le n izn y?
9. C z y is tn ia ły w s ta ro ży tn o ś c i w a n n y i tz w . sa ­
n ita ria ?
10. J a k ie b y ły ty p o w e p o m ie szczen ia r z y m s k ie j
ła źn i?
26 . RU CH I GEST
In n y strój, in n e o b y c z a je n a rzu ca ły in n e ru ch y, in n e
ges ty . O g lą d a ją c np. cza sop ism a z X I X w ., c z y ta ją c
k s ią ż k i z d a w n y c h ep ok , n a p o ty k a m y sceny, k tó re dziś
b y ły b y n ie do p o m y ś len ia . K t o d z is ia j w ą c h a sole
trz e ź w ią c e , k to „ fik s u je ” in n ych p rz e z m o n o k l lu b p in -
cenez, ja k często w id z im y w a c h lu ją c e się k o b ie ty ?
O ile ż o d le g le js z y je s t d la nas ru ch i g e s t s ta ro ż y t­
nych. P o m a g a ją g o o d tw o r z y ć te k s ty a n ty c zn y c h p i­
sa rzy, je s zc ze le p ie j a n ty c zn a rze źb a i m a la r s tw o w a ­
zow e. G est a n ty c zn y ż y j e je s zc ze s z c z ą tk o w o na p o łu d ­
niu E u rop y , n a ty k a m y się nań na u licach m iast
g re c k ic h i w ło s k ic h w scenach, k tó r e na nas ro b ią
w r a ż e n ie n ie m a l tea tra ln e.
1. C h y b a n a jb a r d z ie j d o s to jn y m g es te m w lite r a tu ­
r z e g r e c k ie j je s t p r z y z w a la ją c e s k in ie n ie Zeusa.
P r z y ja k ie j o k a z ji?
2. J a k w y g lą d a ły a n ty c zn e g e s ty p ro ś b y i z a k lin a ­
n ia?
3. M a m y w Q u o vad is b a r d z o a u ten ty czn ą scenę
b ła g a n ia W in ie ju sza o u w o ln ie n ie L ig ii. C o
w te j scen ie u zn a lib y ś m y za c h a ra k te ry s ty c zn y
gest?
4. M a ły ch ło p iec z b rą zu i w ie lu in n y ch ponosi
k o n s e k w e n c je ch o d zen ia i b ie g a n ia boso. Jaka
to rze źb a ?
5. W ja k im ru ch u z a tr z y m a ł r z e ź b ia r z a tty c k i
N ik e ze ś w ią ty ń k i na A k r o p o lu ?
6. T e n ruch w y k o n y w a n o ty lk o ra z w życiu . J ak
w y g lą d a ło s a m o b ó js tw o A j asa?
7. K r ó lo w a A lk e s tis u m ie ra w pałacu . C o ro b i ch ór
k o b ie t?
8. C z y s ta ro ży tn i s k ła d a li r ę c e d o m o d litw y ?
9. W ja k ie j c h a ra k te ry s ty c z n e j scen ie u w ie c z n ił
r z e ź b ia r z m ło d ą m ę ż a tk ę ateń sk ą H egeso?
10. J a k w y g lą d a ła p o s ta w a b o jo w a S p a rta n in a ?
I

28 . SKRÓTY
27 . W D AW NEJ SZKO LE

Id e a k szta łcen ia o b y w a te li je s t id e ą a n ty c zn ą ; w n a j­
le p s zy c h ok resa ch a n ty c zn e j k u ltu r y zn a jo m o ść c z y ­
ta n ia i p isan ia b y ła du żo p o w s ze c h n ie js z a n iż w n ie ­
je d n e j ep oce p ó ź n ie js z e j. Jak w y g lą d a ł d zień p o ­
w s z e d n i s z k o ły a n ty c zn e j, czeg o u czono i ja k u czono,
ja k ro d z iła się nauka o uczeniu ?
N ie b y ło w R z y m ie m a n ii s k ró tó w , k tó ra p a n u je o b e c ­
nie, a le k o szt m a te r ia łó w d o p isan ia i k ło p o ty te c h ­
n iczn e z w y k o n y w a n ie m n a p is ó w na k a m ie n iu i m eta lu
s k ła n ia ły d o p o s łu g iw a n ia się sk ró ta m i {n a o g ó ł d la
w s zy s tk ic h z ro z u m ia ły m i) p r z y ty p o w y c h fo rm u ła ch .
C zy p o tr a fic ie r o z s z y fr o w a ć p o n iżs ze s k ró ty i p o w ie ­
dzieć, g d z ie w y s tę p o w a ły ?

1. C o d o s ło w n ie z n a c zy o k re ś le n ie „ p e d a g o g ” ? 1. S .P.Q .R .

2. J a k w sta ro ży tn o śc i n a z y w a ł sią n a u c zy c iel

2. S.V .B .E .E .V .
„ s z k o ły p o d s t a w o w e j” ?

3. J a k w y g lą d a ły u c z n io w s k ie „ z e s z y ty ” ? 3. A.TJ.C.
4. C zy zn a m y w lite r a tu r z e a n ty c zn e j ja k ą ś scenę
z ż y c ia szk oły? 4. cos., coss.

5. C o o z d a b ia ło sa lę szkoln ą? 5. Q B F F F Q S
6. C o to b y ł y p ro g y m n a s m a ta ?
6. P L .S C .
[s p o r ]
7. K t o n a p isa ł p ie r w s z ą eu ro p e js k ą g ra m a ty k ę ?

8. J a k ie b y ły a n ty c zn e z a c zą tk i u n iw e rs y te tu ? 7. Q.I.S.S.

9. C z y m a m y ja k ie ś p o d r ę c z n ik i an tyczn e?
8. S .T .T .L .
10, C o to zn a c zy „a u to r z y k la s y c z n i” ?
9. B .M .

10. A .; C.;
Cn.; K .;
u. ;L.;
M .; M ’.;
p .; Q-;
S e x .;
S p.; T .;
T i.

41
40
29 . W B O S K IM S W IE C IE
W ś ró d p o sta ci m ito lo g ic z n y c h p a n teon u g r e c k o - r z y m ­
s k ie g o p a n u je sw o is ta h ie ra rc h ia i p e w ie n ruch. Są
w ie lk ie b ó stw a o lim p ijs k ie i s k ro m n e b o ż k i w ie js k ie ,
b o g o w ie p rz y b y s z e , p r z e d g r e c k ie b ó s tw a m ie js c o w e ,
w r e s z c ie is to ty b lis k ie b o gb m — h e ro s o w ie , bą d ź
b o s k ie j k r w i, b ą d ź u b ó s tw ien i. P r o s im y o d ga d n ą ć ich
im ion a , p o ch o d ze n ie, a tr y b u ty lu b b o s k ie p r z y g o d y .
1. S p ró b u jm y w y lic z y ć d w a n a ś c ie w ie lk ic h b ó s tw
o lim p ijs k ic h i n a zw a ć je p o ła c in ie i p o g reck u .
2. K ie d y Z eu s w sw y ch rom an sa ch w y s tę p o w a ł:
a ) ja k o ła b ęd ź, b ) ja k o z ło ty d eszcz i c) ja k o
z ie m s k i w ła d c a ?
3. K t ó r y z b o g ó w n osił na g ło w ie k o rz e c ze z b o ­
żem ?
4. N a cześć ja k ie g o b o g a w z n o s iły je g o g r e c k ie
c z c ic ie lk i o k r z y k „ E u ó j!” u nas częś cie j w l i ­
te ra tu rz e s p o ty k a n y w ła c iń s k ie j fo r m ie
„ E v o e !” ?
5. K t ó r a z b o g iń n a u c zy ła lu d z i u p r a w y zb ó ż?
6. K t o b y ł o jc e m w s z y s tk ic h r z e k i o b le w a ł w o k ó ł
z ie m ię ?
7. Ja k n a z y w a ły się n im fy : a) źró d eł, b)
i c) d r z e w ?
8. ... w y g n a ła M a r s a C eres g osp od a rn a
I p a n u je z P o m o n ą , F lo r ą i W e rtu m n e m ...
( P a n T a d e u s z , lis . V I , w . 480 l n a s t . )
C zym o p ie k o w a ły się te t r z y o sta tn ie b ó stw a ?
9. Ja k się n a z y w a li i c z y im i b y li sy n a m i d w a j
b liź n i b ra cia , je d e n ś m ie rte ln y , d ru g i n ie ś m ie r ­
teln y , k t ó r z y u k a z y w a li się ż e g la r z o m ja k o o g n i­
k i na m asztach ?
10. S y n e m ja k ie g o b ó s tw a e g ip s k o -g r e c k ie g o o g ło ­
sił się A le k s a n d e r W ie lk i?
42
30 . KU LTY
B o g a c tw o s ta ro ży tn e j r e lig ii, fo r m k u ltu i ry tu a łu je s t
ta k o g ro m n e, ż e o p a n o w a n ie te j je d n e j d z ie d z in y ż y c ia
a n ty c zn e g o ju ż je s t og ro m n ą sztuką. K a ż d e b ó s tw o
in a c z e j o d b ie ra ło n a leżn ą m u cześć i d a ry , k a żd a ś w ią ­
ty n ia m ia ła w ła s n e o b rzą d k i, k a ż d e j czy n n ości p u b lic z ­
n e j i p r y w a tn e j t o w a r z y s z y ły o fia r y , a ta k ż e często
w r ó ż b y . W o b y c za ja c h k u lto w y c h z a c h o w a ły s ię n ie ­
r a z p o zosta ło ści r e lig ii p ra sta ry ch , p rzed k la sy czn y ch .
N ie ja s n y sens tyc h o b rz ę d o w y c h czy n n ości stara się
w y ja ś n ić r e lig io z n a w s tw o p o ró w n a w c z e . Z g a d n ijc ie :
1. K ie d y p r z y p a d a ło ś w ię to u ro d zin n ie z w y c ię ż o ­
n e g o Słoń ca?
2. K t ó r e j b o g in i sk ła d a n o o fia r y z suki?
3. K t ó r e m u b ó s tw u s łu ż y li k a p ła n i-rz e z a ń c y ?
4. C o to je s t sistrum , i k o g o z n im p rze d s ta w ia n o ?
5. O d k o g o n a u c zy li się R z y m ia n ie w r ó ż y ć z w ą ­
tro b y ?
6. C o p rz e d s ta w ia w ie lk i f r y z P a rte n o n u ?
7. J a k ie k o le g iu m k a p ła ń s k ie ś p ie w a ło s ta ro d a w n ą
p ie śń do M a rsa ?
8. C o w ła ś c iw ie z n a c z y s ło w o p d n tife x ?
gór 9. C o to z n a c zy sk ła d a ć h e k a to m b y ?
10. J a k się n a z y w a u ro c zy s ta o fia r a ze ś w in i, z o w c y
i byka?
43
 7. M ia ły k o b ie c e g ło w y i torsy , a le b y ły p ta k a m i,
31. SM OKI I PO TW O RY
k t ó r e s w y m i m a g ic z n y m i p ie ś n ia m i u rzćk a ły
d a w n y c h ż e g la rz y .
«9-
8. J ed n y m z w ie lk ic h je g o c z y n ó w b y ło u p r o w a ­
P o g o d n a na o g ó ł m ito lo g ia g r e c k o -r z y m s k a n ie zn a tylu d zen ie z P o d z ie m ia t r ó jg ło w e g o psa, k tó r y m ia ł
b ó s tw z w ie rz o k s z ta łtn y c h , p o sta c i p ó łlu d zk ich i p ó ł- ogon w k s zta łcie w ęża , a na g r z b ie c ie m n ó s tw o
z w ie rz ę c y c h , ja k np. lu d y W sch od u , a le baśń h e ro ic zn a
g łó w w ę ż o w y c h .
o p o w ia d a nam te ż o n ie je d n y m sm oku, p o tw o r z e lu b
d z iw ie a n ty czn y m . O b e jr z y jm y k ilk a o k a z ó w te j g a ­ 9. B y ło ich trzec h , a le m ie li ra z e m trz y s ta rą k
le r ii i s p ró b u jm y o d ga d n ą ć ich im ion a .
i sto p ię ć d zie s ią t g łó w . P o m a g a li Z e u s o w i i n o ­
• w y m o lim p ijs k im b o go m w w a lc e ze s ta ry m i p o ­
1. C z ło w ie k z g ło w ą b y k a , lu d o ż e rc a , z a m k n ię ty tęg a m i.
w pa ła cu b e z w y jś c ia , p a d ł z r ę k i a te ń sk ieg o 10. P o r y w a ły w s w e szpon y i u n osiły dusze. N a j ­
herosa. b a rd z ie j d o k u cza ły p e w n e m u ślep em u k r ó lo w i,
2. S tu o k i stra ż n ik sk arb u s tr z e g ł p o jm a n e j p rz e z u nosząc je d z e n ie z je g o stołu a lb o je z a n ie c z y ­
H e r ę k o ch a n k i Zeu sa. Z a b ił g o H erm es . szczając.
3. J e j g r e c k ie im ię z n a c zy t y le co „ k o z a ” , a le ta
K o z a m ia ła ty lk o k o z i „ t o r s ” , k o zią g ło w ę
w środ k u cia ła i w y m io n a , p ie rś i g ło w ę lw a ,
w d o d a tk u z ie ją c e g o ogn iem , a o g o n w k s zta łcie
w ęża .
4. P o obu stronach C ie ś n in y M e s s y ń s k ie j g n ie ź ­
d z iły się d w ie p o tw o r y : je d n a d w u n a s to s to p o w e j
d łu gości, z sześciu g ło w a m i, a w kiażdym p ysk u
t r z y r z ę d y ostry ch k łó w . S z c z e k a ła ja k pies.
„ P o t w o r a ” p o d ru g ie j s tro n ie c ie ś n in y t r z y r a z y
n a d zień p o ły k a ła w o d y m o rza i t r z y r a z y na
d zień j e w y rz u c a ła . N ie w ie lu o k r ę to m u d a ło się
m ię d z y n im i p rzep ły n ą ć.
5. B o h a te r p r z y p o m o c y c z a r o d z ie js k ie j b ro n i z a ­
b ił p o tw o r a m o rs k ie g o , u w o ln ił p r z y w ią z a n ą do
sk a ły d z ie w c z y n ę i p o ś lu b ił ją.
6. D ziś n a z y w a m y ty m im ie n ie m (p is a n y m z m a łej
lit e r y ) g a tu n e k w ęża . K ie d y ś b y ł p o tę ż n y m w ę -
ż e m -b ó s tw e m zie m i, k tó r e g o m u s ia ł za b ić A p o l-
lon , a b y zd o b y ć m ie js c e d la s w e g o m aj w ię k s z e g o
san k tu ariu m . W ę ż a p o g rz e b a n o w m ie js c u , k tó r e
G r e c y u w a ż a li za śro d ek św ia ta .

44
 32. CUDOW NE P R Z E M IA N Y
M e ta m o rfo z y c z y li P rz e m ia n y O w id iu s z a o p o w ia d a ją
w 15 k s ięg a ch m ito lo g ię sta ro ży tn ą , o b e jm u ją c ą p r z e ­
r ó ż n e p rz e m ia n y : od p o w s ta n ia ś w ia ta z C h aosu a ż po
u b ó s tw ie n ie d u szy C ezara . P o e m a t je s t a rc y d z ie łe m
k o m p o z y c ji i z n ie g o to g łó w n ie w p ó źn ie js z y c h w i e ­
k ach p o zn a w a n o le g e n d y G r e c ji i R z y m u . A l e n ie ty lk o
O w id iu s z o p o w ia d a ł o cu d o w n y ch p rzem ia n a c h . R o i
się od n ieh w lite r a tu r z e g r e c k ie j i r z y m s k ie j. A oto
d ziesięć p r z y k ła d ó w :
1. J aka to m a tk a m ity c z n a d o s ło w n ie sk a m ien ia ła
z b o leśc i p o u tra cie d zie c i?
2. J aka tra g ic zn a h is to ria k o ń c z y się p rze m ia n ą
b o h a te r ó w w d u d k a , s ło w ik a i ja s k ó łk ę ?
3. D o czeg o n a w ią z y w a ł je d e n z c e s a rzy rzy m sk ich ,
k tó r y p rz e d ś m ie rc ią ż a r to w a ł z p r z e p o w ie d z ia ­
n ej m u p r z e m ia n y w k o m e tę ?
4. O ja k ie j a n ty c z n e j m e ta m o r fo z ie n a p is a ł p o e ­
m a t S a m u e l T w a r d o w s k i ze S k rz y p n y .
5. K t o k o g o i za co z a m ie n ił w p a ją k a ?
6. J a k się n a z y w a ł p e w ie n e g ip s k i k ró l, k tó r y się
w y s p e c ja liz o w a ł w p rzem ia n a c h i stał się p r z y ­
s ło w io w y m „ z m ie n n ik ie m ” ?
7. J a k i g w ia z d o z b ió r p rz y p o m in a n a m m iło ś ć p e w ­
n ej g r e c k o -e g ip s k ie j k r ó lo w e j d o j e j m ęża i k to
o ty m o p o w ie d z ia ł?
8. M o żn a p o ś m ie rc i za m ie n ić się w b ó s tw o i d o stą ­
p ić a p o teo zy , k tó ra je s t p r z y w ile je m w ła d c ó w ,
a le k to i k o m u k a z a ł p o ś m ie r c i z a m ie n ić się w ...
d y n ię ?
9. J a k i to w ie lk i p o em a t k o ń c z y się w e rs e m :
„P o d o b n a M e n to ro w i z w zro stu , kształtu ,
m ow y” ?
10. J a k ie d z ie ło r z y m s k ie o p o w ia d a — co p ra w d a
b a rd z o d łu go, a le też b a rd zo p ię k n ie — h is to rię
p r z e m ia n y w osła?
46
33 . P R Z Y J A C IE L E C Z Ł O W IE K A
A w ła ś c iw ie p r z y ja c ie le , n ie p r z y ja c ie le i ob o jętn i.
Ś w ia t z w ie r z ę c y , w y d a je się n am , zubożał od cza só w
a n ty c zn y c h ; w ie le d zik ic h g a tu n k ó w w y g in ę ło i le d w ie
p a m ię ć o n ich została. A je d n a k , ja k z o b a c z y m y z p o ­
n iższy ch p ytań , b y w a ło t e ż o d w r o tn ie — z w ie rz ę ta ,
k tó r e p r z e d s ta w ia m y sob ie na t le ja k ie g o ś k ra jo b ra zu ,
p r z y w ę d r o w a ły w to o to c z e n ie p ó źn ie j. P r z y o k a z ji
z a p y t a jm y o n ie k tó r e zn a n e z w ie r z ę ta , m ające sw o ją
k a r tk ę w h is to r ii lu b lite r a tu r z e a n ty c zn e j.
1. K o ń ten m ia ł w y ją t k o w o du żą g ło w ę (tak , że
z w a n o g o B y c z o g ło w y m ) i n ie diawał się p o s k ro ­
m ić. W k oń cu z n a la z ł je ź d ź c a , k t ó r y p r z e m ie ­
r z y ł na n im s p o ry k a w a ł św ia ta , a g d y w ie r z c h o ­
w ie c p o ch lu b n ej słu żb ie zg in ą ł, n a z w a ł je g o
im ie n ie m m iasto. C o to za koń?
2. K t o ło w ił m y s z y w g r e c k im dom u ?
3. C z y zn a m y ja k ie ś p s ie ra s y a n tyk u ?
4. C o m a w s p ó ln e g o w ie lb łą d z e słon iem ?
5. K t ó r y z p o e tó w s ta ro ży tn y c h za p is a ł g ło s y p ta ­
k ó w i p ła z ó w ?
6. K t o b y ł „ s o w io o k i” , k to „ w o lo o k i” , a k to „p s io -
o k i” ?
7. C zy s ta ro ży tn i ja d a li in d y k i?
8. J a k i p o em a t e p ic k i p o ś w ię c o n o w y łą c z n ie z w ie ­
rzę to m ?
9. K t o op ła k a ł w ie r s z e m w r ó b e lk a s w e j u k och a ­
n e j?
10. Od k tó r e g o z u czon ych d a tu je m y z o o lo g ię ja k o
n au kę?
47
34 . D ZIESIĘĆ R A Z Y O K W IA T A C H
N ie c h się n a m n ie zd a je, ż e d o p ie ro m y k o c h a m y k w ia ­
ty. W s ta ro ży tn o ś c i k w ia t y t o w a r z y s z y ły c z ło w ie k o w i
w ch w ila c h o d ś w ię tn y c h ju ż w ep oce m in o js k ie j. K w i a ­
t y często w y o b r a ż a n o na m a lo w id ła c h i w m o ty w a c h
d e k o ra c y jn y c h , w ie n ie c z k w ia t ó w n oszo n o p r z y o f ie ­
r z e i p r z y u czcie, k w ia t y b y ły o fia r ą b ie d a k a na o łta ­
rz u i p a m ią t k ą ' na g ro b ie . P o w s ta ły p ię k n e le g e n d y
o k w ia ta c h , a ich k la sy c zn e n a z w y u ż y w a n e są p o dziś
dzień . S p le ć m y i m y m a łą k la sy c zn ą w ią za n k ę .
10. J a k ie k w ia t y p o d o b n e d o l i l i i z a k w it a ły na łą ­
1. P e w n a w y s p a m ia ła ja k o s y m b o l ró ż ę i n a z y ­
w a ła się p o g re c k u R ó żą . S ta n ą ł na n ie j n ie g d y ś
n a jw y ż s z y posąg sta ro żytn ości. J aka to w y s p a ?
7. t y l k o je d n a tra g e d ia a n ty czn a m ia ła p o d o b n o
treść w y m y ś lo n ą p rz e z p o etę, a n ie p r z e ję ta
z m itu lu b h is to rii. J a k i b y ł ty tu ł te g o d r a ­
m atu ?
8. K w ia t je s t często p rzen o śn ią d la r z e c z y p ięk n ych .
M ó w im y o sty lu k w ie c is ty m . C z y zn a m y z l i ­
te r a tu r y a n ty c zn e j „ w y p i s y ” b io rą c e n a z w ę od
k w ia tó w ?
9. Z ja k ic h k w ia tó w u p la ta n o w ie ń c e z w y c ię z c ó w
w ig rzy s k a c h o g ó ln o g re c k ic h ?
ka ch P o d z ie m ia , a p o te m b a rd z o często w p o e z ji
w ie lu w ie k ó w (u nas np. m ło d o p o ls k ie j)?

2. N ie ch cia ł kochać d z ie w c z ą t, a k ie d y u jr z a ł o d ­
b ic ie w ła s n e j tw a r z y , za k o ch a ł się sam w sobie.
T a m g d z ie u m arł, w y r o s ły k w ia ty d z ie d zic zą c e
je g o im ię.
3. B y ł b lis k im i s e rd ec zn y m p r z y ja c ie le m A p o llo -
na i z g in ą ł tra g ic z n ie z r ę k i b o s k ie g o druha,
u go d zo n y rzu co n y m p rzez n ie g o d ysk iem .
Z k r w i m ło d zie ń c a r o z w in ą ł się k w ia t n oszący
je g o im ię.

4. N ie o c z e k iw a n ie z a k o ń czy ła się w y p r a w a p ię k n e j
k r ó le w n y p o k w ia ty . N a łą c e p o ja w ił się b y k —-
n ie -b y k , k tó r y ją p orw a ł... J a k się n a z y w a ła ta
k ró le w n a ?

5. E p os g reck i, ja k i nasza baśń, zn a ł c za ro d z ie js k ie

z ie le . J a k ono się tam n a z y w a i k o m u słu ży?

6y W y s ie w a ją c na ś w ię ta w ie lk a n o c n e rze żu ch ę n a­
w ią z u je m y do g r e c k ie g o z w y c z a ju , k tó r y k a za ł
czcić tra g ic z n ie z m a rłe g o b o g a u rzą d za n ie m je g o
„ o g r ó d k ó w ” . D o c z y je g o ku ltu n a le ż a ł te n z w y ­
cza j?

48 4 — 500 z a g a d e k antycznych.
35 . O K R A IN Y Ś W IA T A
G e o g r a fia to p o g r e c k u „o p is a n ie z ie m i” . L u d y a n ­
ty c zn e, zw ła s zc za G re c y , m ia ły na t y m p o lu w ie lk ie
o s ią g n ię c ia , choć o c z y w iś c ie ich o b ra z ś w ia ta w p o­
ró w n a n iu z n a szy m b y ł b a rd z o n ie p ełn y . O ty m , co się
d z ia ło p o za z ie m ia m i z n a n y m i im z w ła s n e g o d o ś w ia d ­
czen ia, m ie li p o ję c ie n ie ra z c a łk ie m fa n ta s ty c zn e . S p r ó ­
b u jm y z ilu s tr o w a ć tę w ie d z ę i n ie w ie d z ę .
1. C z y K o lu m b m ia ł w s w e j w y p r a w ie ta k że i „ a n ­
ty c zn e b o d ź c e ” ?
2. C o to b y ł y w ła ś c iw ie S łu p y H e rk u le s a ?
3. G d z ie są W y s p y C y n o w e ?
4. C o to je s t T a p r o b a n e — g ó ra , rze k a , m iasto,
w yspa?
5. K t o i k ie d y o d k r y ł m onsu ny?
6. K ie d y p o w s ta ła p ie r w s z a g r e c k a m ap a?
7. C z y m ożn a m ó w ić o G re k a c h w H im a la ja c h ?
8. C o to są p e r ip lu s y i p e rio d o s y ?
9. K t o to b y li S c y t o w ie i ja k ich d z ie lił H e r o d o t?
10. G re c k a n a zw a ja k ie j ch iń sk iej tk a n in y t r w a do
dziś d z ie ń w j e j n a z w ie a n g ie ls k ie j i r o s y js k ie j?
50
36 . BARBARZYŃCY
G r e c y a p o tem R z y m ia n ie n a z y w a li lu d y o ta c za ją c e
b a rb a rz y ń c a m i ( b á r b a r o j, b á rb a ri, l.p. b á rb a ro s , b á rb a ­
ra s ), co z p o czą tk u n ie m ia ło ża d n eg o zn a c ze n ia u je m ­
n ego, a ozn a cza ło t y lk o lu d z i m ó w ią c y c h n ie zro z u m ia ­
ły m ję z y k ie m (ta k ja k s ło w ia ń s k ie o k re ś le n ie N ie m ­
c ó w ). Z a p y ta jm y te r a z o n a z w y i* s ie d z ib y n ie k tó ry c h
lu d ó w „b a r b a r z y ń s k ic h ” .
1. Jak R z y m ia n ie n a z y w a li C e ltó w ?
2. S k ąd p o c h o d zi nasza n a zw a : G r e c y ?
3. K t o to b y li i g d z ie m ie s z k a li T r o g lo d y c i?
4. G d z ie m ie s z k a li w s p o m in a n i p r z e z W e r g ile g o
„C fltim i G a r a m a n t es” (n a jd a ls i G a ra m a n to w ie )?
5. S k ąd pochodąj, pisan e p r z e z nas z m a łe j lite r y ,
s ło w o „ w a n d a l” ?
6. Z ja k ie g o ludu p o c h o d z ili g y m n o s o fiś c i i k im
b y li?
7. G d z ie m ie s z k a li P ik to w ie , c z y li M a lo w a n i?
8. J aka je s t g r e c k o -r z y m s k a n a z w a M u rzy n ó w ?
9. J a k i lu d s ta ro ż y tn y p ija ł m le k o k o b y le ?
10. K t ó r y ze sta ro ży tn y c h p is a r z y p o z o s ta w ił n a m
n a jle p s z ą m o n o g r a fię e tn o g ra fic z n ą ?
51
37 . POSĄGI 5. C z y m m a (lu b m ia ł) z a ję te r ę c e H e rm e s P r a k -
sy telesa ?

S. Jak w yo b raża n o w r z e ź b ie g r e c k ie j P o k ó j?
R z e ź b a a n ty czn a za p ełn ia m u zea św ia ta od L e n in g r a ­
7. O co o s k a rż y li A te ń c z y c y F id ia sza ?
du po N o w y J o rk i od S z to k h o lm u p o Is ta m b u ł. T a
ciżb a p o s ą g ó w to r e s z tk i istn ych la s ó w sta tu i k a m ie n ­
n y ch i b rą zo w y c h , ja k ie „z a lu d n ia ły ” u lice i d o m y an­ 8. L e z ą c y b ro d a ty m ężczy zn a , a p r z y n im i na n im
ty c zn y c h m iast. P o s ą g i b ó s tw i h e ro só w , scen y r o d z a ­ szesn aścioro b a w ią c y c h się d ziec i. C o to za p o ­
jo w e i po p rostu p o r t r e t y rod zin n e. M im o zn iszczeń
p ó źn ie js z y c h w ie k ó w , m im o lik w id o w a n ia p o ga ń sk ich stać i ja k a s y m b o lik a sceny?
i „n ie m o r a ln y c h ” p o s ą g ó w p rz e z ch rześ cija n i m a h o ­
m etan , m im o w y p a la n ia z m a r m u ró w w a p n a , zostało 9. J a k i b y ł n a js ły n n ie js z y posąg b r ą z o w y an tyk u ?
ich je s z c z e b a rd z o w ie le . M u zea , zw ła s zc za w ło s k ie ,
o ra z n o w e w y k o p a lis k a , d a ją w ie lk ie p o ję c ie o ty m
b o g a c tw ie d z ie ł lu d z k ie j rę k i, od n ie zg ra b n y c h id o li 19. C o to są c h ry z e le fa n ty n y ?
e p o k i p r z e d m y k e ń s k ie j, p o p rz e z u śm iec h n ięte t a je m n i­
czo k o r y — d z ie w c z ę ta ateń sk ie, i h e ro ic z n ie n a g ich k u ­
r o s ó w — m ło d z ie ń c ó w sto ją c y c h s z ty w n o z w y s u n ię tą
t y lk o do p rzo d u stopą, d o istn y ch a rc y d z ie ł rea lizm u ,
d z ie ł a b so lu tn ie p o k o n u ją c y c h o p ó r k a m ie n n e g o m a ­
teria łu , ja k N ik e z S a m o tra k i, w z la tu ją c a dziś z p o ­
destu g a le r ii L u w r u . S p ra w d ź m y , c z y m a m y d o b rze
w oczach i p a m ię c i n a js ły n n ie js z e z ty c h rzeźb .

1. J a k i w ła ś c iw ie m o m en t p r z e d s ta w ił M yron
w s ły n n y m p o są gu D y s k o b o la ?

2. N a K a p ito lu stoi s ły n n y p o są g je ź d ź c a , op isa n y

m .in. p r z e z M ic k ie w ic z a . K t o je s t ty m je ź d ź -
cem ?

3. W ie le p o s ą g ó w a n ty c zn y c h m a na sk u tek sw y ch
p ó ź n ie js z y c h lo s ó w p o o d b ija n e nosy i u szk od zo­
ne tw a r z e . A l e je s t p e w ie n p o są g sie d zą c eg o
m ę ż c z y zn y , k tó r e g o tw a r z została ,^ d e fo r m o w a ­
n a ” p r z e z sa m eg o tw ó r c ę posągu , a d o k ła d n ie j
m ó w ią c , k tó r e g o z d e fo r m o w a n ą t w a r z r z e ź b ia r z
r e a lis ty c z n ie s p o rtre to w a ł. C o to za posąg?

4. J a k je s t u b ran a A r te m id a Ł o w c z y n i i k to je j
to w a r z y s z y ?

52
38 . K A M IE Ń I C E G Ł A 39 . M ALARSTW O

A n ty c z n e b u d o w n ic tw o to d la nas p rz e d e w s z y s tk im B a rd z o n ie w ie le p o zo s ta ło z w ie lk ie g o m a la r s tw a k la ­
r u in y w s p a n ia ły c h ś w ią ty ń , g r o b o w c ó w , te a tró w , p o r ­ syczn ego. N a jw ię c e j m o ż e m y p o w ie d z ie ć o m a la r s tw ie
ty k ó w , czasem p a ła c ó w i d o m ó w z k a m ien ia . Z c e g ły w a z o w y m , dość d u żo też z a c h o w a ło się z rz y m s k ie j
z a c h o w a ły się m u ry i a k w e d u k ty . N a jm n ie j w ie m y d e k o r a c ji ścien n ej. W ie m y je d n a k w ie le o p o zio m ie ,
o b u d o w n ic tw ie d re w n ia n y m . B u d o w n ic tw o b y ło sztu ­ k ie ru n k a c h , tech n ik a ch m a la rs tw a . A m o ż e n ie w ie m y ?
ką czcigod n ą, u św ięco n ą w legen d a ch . Z a jr z y jm y t e ­
r a z w z a k a m a rk i a n ty c zn y c h b u d o w li.
1. K t o b y ł tw ó r c ą sły n n y ch m a lo w id e ł w P o rtyk u
W z o r z y s ty m w A te n a c h i co on e p rz e d s ta w ia ły ?
1. M u z y k a trą b sp o w o d o w a ła upadek b ib lijn eg o C o o k re ś la m y n a zw ą s ty lu k o ry n c k ie g o w m a ­
Jery ch a . A ja k ie m ia sto w G r e c ji „z b u d o w a ło la r s tw ie w a z o w y m ?
s ię ” sam o p r z y w tó r z e m u zy k i? 3. W y m ie ń m y im io n a trz e c h w y b itn y c h m a la r z y
2. J a k ie m a m y n a js ły n n ie js z e k a m ie n io ło m y a n ­ g r e c k ic h !
ty k u i ja k i r o d z a j k a m ie n ia tam w y d o b y w a n o ? 4. G d z ie z a c h o w a ły się n a jc ie k a w s z e p o r t r e t y G r e ­
3. J a k i a u tor r z y m s k i p r z e k a z a ł nam n a jp e łn ie js z y k ó w z E g ip tu ?
w y k ła d a rc h ite k tu ry ? 5. J a k i p is a rz r z y m s k i p a r a ł się r ó w n ie ż m a la r ­
4. J a k w y g lą d a ła n a js ły n n ie js z a la ta rn ia m orsk a stw em ?
w sta ro ży tn o śc i i k ie d y ją zb u d ow a n o? 6 . K t o n a m a lo w a ł N a ro d z in y A f r o d y t y ?
5. C en tru m d o m u r z y m s k ie g o s ta n o w iło a triu m . 7. I l e fa r b m ia ł „ n a p a le c ie ” m a la r z g r e c k i?
C z y m w ła ś c iw ie b y ło i skąd w z ię ło sw ą n a zw ę? 8. W ja k i sposób d a tu je m y m a lo w a n e n a czy n ia
6 . C z y s ta ro ż y tn i z n a li a teń sk ie?
C .O .? 9. S k ąd się w z ię ło p o w ie d z e n ie : „ P a t r z , sze w c ze ,
7. C ze m u R z y m się z a ­ k o p y ta ” ?
w a lił? 10. C o to jes t en k a u styk a?
8. C z y m ożem y w y­
m ie n ić ja k ic h ś a n ­
ty c zn y c h u rb an is­
tó w ?
9. J a k ie b y ły n a jb a r ­
d z ie j m o n u m en ta l­
ne b u d o w le ś w ie c ­
k ie ce sa rsk ie g o R z y ­
m u?
10 . C o to są P r o p y le je ?

54 55
I
40 . Ż Y C IE M U Z Y C Z N E
S ło w o „ m u z y k a ” m ia ło w G r e c ji szers zy za s ięg n iż
w sp ó łcześ n ie, bo o b e jm o w a ło w s z y s tk o , co b y ło pod
o p ie k ą d z ie w ię c iu M u z, w ię c w d u że j m ie r z e r ó w n ie ż
lite ra tu rę . M u z y k a w n a szym zn a czen iu sta le t o w a ­
r z y s z y ła p o e z ji: d r a m a to w i i lir y c e , a i e p ik a m ia ła
m u z y c z n y a k om p a n ia m en t. W y k s z ta łc e n ie g r e c k ie b y ło
p a r e x c e lle n c e (G r e k u ż y łb y tu z w ro tu k a t’e x o c h e n )
m u zy czn e, o c z y m n ie z a w s z e p a m ię ta m y . A w ię c :
1. J aka b y ła h is to ria n im fy S y rin k s ?
2. J a k ie n a jw a ż n ie js z e in s tru m e n ty to w a r z y s z y ły
G r e k o m p r z y u cztach i o fia ra c h ?
3. K t ó r a ze szk ó ł filo z o fic z n y c h za p isa ła się w d z ie ­
ja ch m u z y k i?
4. Ilu g ło s a m i ś p ie w a ły g r e c k ie ch óry?
5. J a k ie z w ie r z ę t a u w a ż a li s ta ro ży tn i za b a rd z o
m u zy k a ln e ?
6. C z y w s ta ro ży tn o ś c i b y ły ja k ie ś o d p o w ie d n ik i
d z is ie js z y ę h a r ii o p e ro w y c h ?
7. J a k ie są n a z w y g r e c k ic h to n a c ji m u zy czn y ch ?
8. J a k w y g lą d a ły g r e c k ie „ n u t y ” ?
9. C z y w o g ó le m a m y za c h o w a n e u tw o r y m u z y c z ­
n e a n tyk u ?
10. C zy m o ż e m y p r z y to c z y ć ty t u ły a n ty c zn y c h
„ p r z e b o jó w ” ?
56
41. TEATR
S ło w o je s t g r e c k ie (łh e a tr o n , z w ią z a n e z cz a s o w n ik ie m
th e d o m a j „ o g lą d a m ” ) i g r e c k a sam a in s ty tu c ja — j e ­
den z n a jw ię k s z y c h w k ła d ó w w d z ie je n a szej k u ltu ry .
W ie lk a tra g e d ia g re c k a e p o k i a tty c k ie j z t r ó jc ą :
A js c h y lo s , S o fo k le s i E u ry p id e s, k o m e d ia z A r y s t o -
fanesem . i p ó źn ie js zy m , dziś d o p ie ro o d ż y w a ją c y m
z p a p iru s ó w M e n a n d rem , d ra m a t rzy m s k i, k t ó r y do
za p o ży c ze ń z G r e c ji p o tr a fił d o rzu cić n ie p o ś le d n i w k ła d
w ła s n y , w s z y s tk o to o m ó w io n e je s t w in n y c h z a g a d ­
kach . T u n a to m ia st c h c ie lib y ś m y z a ją ć się s a m y m i
p r z e d s ta w ie n ia m i o ra z ich fo r m ą z ew n ętrzn ą .
1.J a k liczn a b y w a ła w id o w n ia g r e c k ic h te a tr ó w ?
2.K t o w z n ió s ł p ie r w s z y te a tr w R z y m ie ?
3.I łu a k to r ó w w y s tę p o w a ło w g r e c k ie j tra g e d ii?
4.C o w ła ś c iw ie zn a c zy s ło w o „s c e n a ” ?
5.J a k a b y ła m a s zy n e ria t e a tr ó w a n ty c zn y c h ?
S.K ie d y w y s ta w io n o p ie r w s z e d r a m a ty w R z y m ie ?
7.C z y i g d z ie w y s tę p o w a li a k to r z y r z y m s c y p o za
tea trem ?
8. D o stro ju a k to ra i c z ło n k ó w ch óru n a leża ła
m aska. C z y z d e jm o w a n o ją w czasie p rz e d s ta ­
w ie n ia ?
9. J a k ie b y ły osta tn ie s ło w a a n ty c zn y c h k o m e d ii?
10. J a k ie zn a m y r d z e n n ie r z y m s k ie w id o w is k a sce­
niczn e?
57
42 . TRO CH Ę O L IT E R A T U R Z E
N ie b ę d z ie m y tu m ó w ić o p isa rza ch a n i o dziełach ,
t y lk o o g a tu n k a ch i ro d za ja c h . O g ro m n a ilość do dziś
u p ra w ia n y c h fo r m lite ra c k ic h b ie r z e sw ó j p o c zą te k
w G r e c ji; R z y m d o rz u c ił ich m n ie j, za to w w ie lu w y ­
p a d k a c h p o s łu ży ł ja k o p o m o st m ię d z y H e lla d ą k la ­
syczn ą i o k re s a m i p ó ź n ie js z y m i. S p y t a jm y o n a z w y
częściej lu b r z a d z ie j u ży w a n e , a le w c ią ż je s z c z e w l i t e ­
r a tu ro z n a w s tw ie w a żn e.
1. C o w ła ś c iw ie zn a c zy „ id y ll a ” ?
2. O ja k im g a tu n k u lite r a c k im t w ie r d z ili R z y m ia ­
n ie z d u m ą: „ C a ły je s t n a sz!” ?
3. J aką r o lę w s ta ro ży tn o ś c i o d g r y w a ły , zn an e t a k ­
ż e w n aszej lite r a tu rz e , a p o fte g m a ta ?
4. C z y p isan o w sta ro ży tn o śc i p o w ie ś c i i n o w e le ?
5. C o z a w ie r a A n to lo g ia P a la ty ń s k a i skąd p o ch o ­
d z i j e j n a zw a ?
6. J a k ie zn a m y n a jw a ż n ie js z e g a tu n k i lir y k i ch ó ­
ra ln e j?
7. C o t o są a n n a le s ?
8. J aka je s t n a jd a w n ie js z a z w ro tk a ?
9. C o to c h o lija m b y i m im ija m b y ?
10. J a k ie r o d z a je w y m o w y a rty s ty c z n e j z n a ł R z y m
i G r e c ja ?
43 . K O M U N IK A C J A
R ó ż n ie w y g lą d a ły s p r a w y k o m u n ik a c ji w ró ż n y c h k r a ­
ja ch i ok resa ch sta ro ży tn o śc i. W ie lk ie p a ń s tw a w y m a ­
g a ją d o go d n e j k o m u n ik a c ji, w ię c n ie d z iw i nas sieć
„p o c z to w a ” p a ń s tw a p e r s k ie g o i je s z c z e d o sk o n a lsze
d r o g i b ite R zy m u , a z d r u g ie j s tro n y n ie d z iw i te ż
k ie p s k i stan dróg, a często t y lk o śc ieżek , w r o z d r o b ­
n io n e j G r e c ji.
1. Z ja k ą szyb k ością sz ły lis ty w ep oce ce sa rstw a ?
2. J a k i to o jc ie c i syn s p o tk a li się u fa ta ln e g o
zb ie g u trzec h d ró g ?
3. K t o b y ł tw ó r c ą p ie r w s z e j r z y m s k ie j w ie lk ie j
d r o g i i k tó r ę d y ona p rz e b ie g a ła ?
4. C z y m a m y ja k iś op is s ta ro ży tn e g o te le g r a fu ?
5. K ie d y m ożn a b y ło p o ru szać się w z g lę d n ie b e z ­
p ie c z n ie na te r e n ie c a łe j G r e c ji?
6. J a k w y g lą d a ły ż a g le sta tk ó w g re c k ic h i r z y m ­
skich?
7. K t o z a m ie rz a ł p rz e b ić k a n a ł p r z e z P r z e s m y k
K o r y n c k i?
8. K t o n am z o s ta w ił n a jw d z ię c z n ie js z y p o e ty c k i
op is p o d r ó ż y w lite r a tu rz e r z y m s k ie j?
9. C o to je s t p r o p e m p tik ó n ?
10. C z y is tn ia ły w a n ty k u ta jn e d ep esze?
59
 D a jc ie ju ż ręk o m odpocząć; s p o k o jn ie ś p ijc ie m ły ­
44 . M A Ł A I D U Ż A T E C H N IK A n a r k i,
N ie c h s o b ie k o g u t o k r z y k ie m g ło ś n y m o z n a jm ia
ś w it,
B o n im fo m r z e c z n e j g łę b in y C e r e r a tr u d w a s z z le ­
c iła ,
O k re ś lo n o słu szn ie sta ro ży tn o ść ja k o „ ś w ia t b ez m a ­ W ię c r o z ig r a ł y s ię ż y w o , b iją c o k o ła b r z e g .
szyn, a le p ełen n ie w o ln ik ó w ” . N ie zn a czy to je d n a k , W i d z i c i e , o s ie w i r u j ą , a r o z k r ę c o n e s z p r y c h y
ż e b y w s ta ro ży tn o ś c i n ie zn an o o sią g n ięć te c h n ic z ­ Z t u r k o t e m p ę d z ą p o t ę ż n y c h k a m ie n i c ię ż a r d w u .
nych. Ś w ia d c z ą o ty m p r z e d e w s z y s tk im p o d z iw u Z n o w u n a s t ą p ił w i e k z ł o t y — b e z t r u d u i b e z w y s i ł k u
g o d n e d z ie ła a rc h ite k tu ry , ś w ia d czą p o m y s ły te c h n ic z ­ M o ż e m y z n o w u s p o ż y w a ć C e r e r y ś w ię t y d ar.
ne r o z w in ię te d o p ie r o w p ó źn ie js z y c h czasach. N a j w i ę ­ CP r z e ł. T . Z ie liń s k i)
c e j d o k on a n o tam , g d z ie do d zia ła n ia zm u sza ła n a j­
b a r d z ie j p a lą ca p o trz e b a — w tech n ice w o js k o w e j,
d la c e ló w ata k u i ob ro n y. A le i d ro b n e p o m y s ły te c h ­ 10. L ic z n e r z y m s k ie w o d o c ią g i w id a ć d ziś je s zc ze
niczne, tra k to w a n e p r z e z sta ro ży tn y c h ja k o z a b a w k i, w k r a jo b r a z ie K a m p a n ii, p o łu d n io w e j F r a n c ji,
za s k a k u ją czasem s w o ją „n o w o c ze s n o ś c ią ” .
H is z p a n ii, p ó łn o c n ej A fr y k i, B a łk a n ó w . J aka je s t
ich łaciń ska n a zw a ?
1. J a k ie u rzą d zen ia n a z y w a ły się p o ła c in ie „ b a -
ra n ” i „ ż ó łw ” i p o m a g a ły w z d o b y w a n iu m iast?

2. C z y m ożn a m ó w ić o a r t y le r ii w sta ro ży tn ości?

3. C z y z n a m y a n ty c zn y c h a n te n a tó w n ow oczesn ych
a u to m a tó w ?

4. K t o b y ł k o n s tru k to re m p ie r w s z e g o m e c h a n ic z ­
n e g o b u d zik a ?

5. Jak to b y ło z b r o n ią c y m i S y ra k u z z w ie r c ia d ła ­
m i?

6. K t o n a u c zy ł G r e k ó w sp a w a ć m e ta le ?

7. C z y w s ta ro ży tn o ś c i is tn ia ły k a sy p a n cern e?

8. D rą ż o n e w czasach n o w o ż y tn y c h z obu stron

ró w n o c z e ś n ie tu n ele a lp e js k ie m a ją a n ty c zn e g o
p o p rze d n ik a . G d z ie to b y ło i k to o ty m o p o ­
w ia d a ?

9. J a k i w y n a la z e k tech n iczn y o p ie w a p oeta A n t y -

p a te r z S yd o n u (I w . p.n.e.) w w ie rs z u :

60 61
 45 . A N T Y K W CYFRACH 46 . N A T R O P A C H F IG U R I W IE R S Z Y

P o d a w a n ie d a n ych c y fr o w y c h o czasach a n ty c zn y c h P o e ty k a { P e r l p o je tik e s ) i R e to r y k a ( R h e t o r ik e ) A r y s ­

to n a p ra w d ę b a rd z o tru d n a s p ra w a . O w szem , w y m ia r y to te le s a są w id o m y m s y m b o le m w a żn ości, p r z y p is y ­
z a c h o w a n y c h p o m n ik ó w a lb o o d tw o rz o n e z ru in z a r y ­ w a n e j t e o r ii i p r a k ty c e lite r a c k ie j w p o e z ji i p ro zie.
s y p la n ó w b u d o w li p o z w a la ją na p o d a n ie dość ścisłych S a m e n a z w y p o e z ji i p r o z y o d z ie d z ic z y liś m y p o a n ­
danych , a le ju ż o b lic z a ją c lic z b ę lu d n o ści lu b p o w ie r z ­ ty k u (gr. p ó je s is , łac. póesis, z w ią z a n e z p o je o „c z y n ię ,
ch n ię ob szaru p a ń stw a, s k a z u je m y s ię z k o n iec zn o ści t w o r z ę ” w ię c „ t w ó r c z o ś ć ” , łac. p ro s a z d a w n ie js z e g o
na p e w n ą d o w o ln o ść i r y z y k o błędu. T ru d n o , trzeb a p ro rs a „p ro s ta , n ie w ią z a n a ( m o w a ) ” ). P r z e k a z a ła nam
je d n a k sp rób ow a ć. t e ż s ta ro ży tn o ść b o ga tą te r m in o lo g ię fa c h o w ą lit e r a ­
tu ro z n a w s tw a . S p y t a jm y o n ie k tó r e z te rm in ó w .
1. J a k ie b y ły n a jw ię k s z e m iasta św ia ta a n ty c zn e ­
go i na ile m n ie j w ię c e j o b lic z a m y ich lu dność 1. C o to są fig u r y , a co tro p y ?
w s z c z y to w y m o k re sie ?
I lu n ie w o ln ik ó w m ia ły A t e n y e p o k i k la s y c zn e j? 2. C o to je s t d a k ty l i w ja k ic h u tw o ra c h w y s tę p u je ?
3. J aka b y ła w y s o k o ś ć : a) K o lo s a R o d y js k ie g o ,
3. J a k n a z w ie m y w y r a ż e n ie : b o p o m in ę to i to
b) M a u zo le u m w H a lik a rn a s ie , c) ś w ią ty n i A r t e ­ i tam to...?
m id y w E fe z ie ?
4. Jak się n a z y w a ła n a jw y ż s z a g ó ra G r e c ji i ile 4. C o to je s t ch iazm ?
w y n o s i j e j w ys o k o ść? 5. J a k a je s t ró żn ic a m ię d z y ep od em a epodą?
5. Ilu R z y m ia n p o le g ło w b it w ie pod K a n n a m i?
6 . Ilu ż o łn ie r z y lic z y ł le g io n rzy m s k i? 6. C o to są k la u zu le m e try c zn e ?
7. N a ile ty s ię c y osób szacu je się lu dność P o m p e i 7. J a k i ro d z a j w ie r s z a ja m b ic z n e g o b y ł n a jc z ę ś c ie j
p rz e d w y b u c h e m W e zu w iu sza ? u ż y w a n y w lite r a tu rz e i w ja k ic h ro d za ja c h ?
8 . J aka b y ła lic z b a lu d n ości ce sa rstw a r z y m s k ie ­
go w d o b ie ro z k w itu ? 8. W te k ś c ie k o lę d y m ó w i
9. J a k ie w y m ia r y n a jle p ie j o d p o w ia d a ją w y s o k o ś c i s ię o „ B e t le je m n ie b a r ­
k o lu m n y P a rte n o n u : d o 10 m , 10— 12 m , 12— d zo p o d ły m m ie ś c ie ” . J ak
— 15 m ? n a z w ie m y to ty p o w o a n ­
1 0 . Jak o b lic z o n o w s ta ro ży tn o ś c i o b w ó d k u li z ie m ­ ty c zn e w y r a ż e n ie ?
s k ie j i k to te g o d o k on a ł?
9. Ś m ia n o się, ż e C y c e ro n
często koń czył zdania
sw y c h m ó w w y r a ż e n ie m :
„es se v id e a tu r ” . C zem u
ta k c zy n ił?

10. C o to je s t cezu ra?

62 63

47 . STAROŻYTNO ŚĆ ZM AR TW YC H W STA JĄ C A
P o z n a je m y tre ś c i a n ty c zn e a lb o p o p r z e z s ło w a — u m ie ­
ję tn ą a n a liz ę z a c h o w a n y c h te k s tó w (ro b o ta filo lo g a ),
alb o p o p rz e z r z e c z y — b a d a n ie za c h o w a n y c h z a b y t­
k ó w c z y ch oćb y ś la d ó w k u ltu r y m a te r ia ln e j od m a łe j
w a z y do w ie lk ie j ś w ią ty n i (p ra c a a rc h e o lo g a ). D w a
o s ta tn ie w ie k i są ok re se m tr iu m fu a rc h e o lo g ii, d z ię k i
k tó r e j w ie m y o w ie lu sp ra w a c h ś w ia ta a n ty c zn e g o
zn a c zn ie w ię c e j i d o k ła d n ie j n iż d łu g i c ią g p o k o le ń
ż y ją c y c h m ię d z y n a m i a sta ro ży tn o śc ią . P r z y j r z y j m y
się te r a z o d k ry c io m i o d k ry w c o m .
1. B y ł ku p cem , k tó r y z r o b ił fo r tu n ę na han dlu fu ­
tra m i w R o s ji. O d m ło d o śc i u c z y ł się ję z y k ó w
i po prostu u b ó s tw ia ł H o m e ra , w ie r z ą c w k a żd e
je g o sło w o . D a n e m u b y ło o d k r y ć i „ T r o j ę ” ,
i in n e m ia sta w G r e c ji n a jd a w n ie js z e j. J a k się
n a z y w a ł i k ie d y ż y ł?
2. W y b u c h W e z u w iu s z a w 79 r. z a s y p a ł t r z y p o
d ziś d z ie ń o d k o p y w a n e m iasta. J ak się on e
n a z y w a ją ?
3. P o ls k i in ż y n ie r p ie r w s z y za c zą ł k o p a ć w s ta ro ­
ż y tn e j w y r o c z n i g r e c k ie j. J a k się n a z y w a ł o d ­
k r y w c a i g d z ie p r o w a d z ił s w o je p ra ce ?
4. J a k n a z y w a ło się g r e c k o -e g ip s k ie m iasto, k tó r e
b a d a ła p ie r w s z a p o lsk a w y p r a w a a rc h e o lo ­
giczn a ?
5. S k ąd p o c h o d zi w ię k s zo ś ć a n ty c zn y c h z a b y tk ó w
le n in g ra d z k ie g o E rm ita żu ?
6. C o to je s t e p ig ra fik a ?
7. J a k ie z a b y tk i a n ty c zn e z n a jd u je m y na ziem ia c h
p o lsk ich ?
8. J a k się n a z y w a p r a w ie c a łk o w ic ie o d k op a n e
m ia sto g r e c k ie w A z j i M n ie js z e j?
9. G d z ie o b ecn ie z n a jd u je się o łta r z p e rg a m e ń s k i?
10. D la c z e g o słyn n a r ze źb a z e z b io r ó w L u w r u n a ­
z y w a s ię W e n u s z M i l o ?
5 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h
48 . PO S IE W S T A R O Ż Y T N O Ś C I
N ie m a w y r a ź n e j g r a n ic y m ię d z y s ta ro ży tn o ś c ią i w i e ­
k a m i p ó ź n ie js z y m i. B y ły o k re s y ż y w s z e g o z a in te re s o ­
w a n ia sta ro ży tn o śc ią , m o m e n ty o d ro d zeń d a ją c e p o ­
tę ż n e b o d ź c e w nauce, lite r a tu rz e , sztuce. T e m a ty ,
p o sta c ie i id e e a n ty k u b y ły s y m b o la m i dość p o w s ze c h ­
n ie u ż y w a n y m i p rz e z w s z y s tk ie w ie k i p ó źn ie jsze.
P o d a n a n iż e j s e ria b a rd z o ró ż n y c h p y ta ń m o ż e u zm y ­
s ło w ić n a m r o d z a je t e g o p o b u d z a ją c e g o w p ły w u .
1. K t o z d r a m a tu r g ó w n o w o ż y tn y c h p o d ją ł tem a t
E u r y p id e s o w e g o H ip p o ly t a ?
2. W t e o r ii F r e u d a je d e n z k o m p le k s ó w n a zw a n o
im ie n ie m b o h a te ra a n ty c zn e j tra g e d ii. J a k ie to
im ię ?
3. W p o em a ta ch p e rs k ic h o p ie w a n e są c z y n y Is k e n -
d era. J a k ie je s t b a r d z ie j zn an e im ię te j postaci?
4. K t ó r e z d r a m a tó w S z e k s p ira d z ie ją się w s ta ro ­
ż y tn o ś c i i skąd c z e r p a ł ich a u to r w ia d o m o ś c i
o a n tyk u ?
5. J a k a w ie lk a p o w ie ś ć n o w o ż y tn a o p a rta je s t na
p la n ie p o em a tu h o m e r y c k ie g o i n osi im ię je g o
b o h a tera ?
6. C z y o b o k r z y m s k ie g o P a n te o n u i K a p ito lu is t­
n ie ją te ż in n e?
7. G d z ie szu k a li P o la c y g r o b u O w id iu sza ?
8. C o ozn a cza ty tu ł sztu k i G ir a u d o u x A m f i t r io n 38?
9. J a k n a z y w a m y w ie lk ie , m o n u m en ta ln e g r o b o w ­
ce? C zy m o ż e m y k ilk a z n ich w y m ie n ić ?
10. K t o b y ł p r z e w o d n ik ie m p o p ie k le w B o s k ie j k o ­
m e d ii D a n te g o ?
65
I

49 . PO LSC Y ZNAW CY I M IŁ O Ś N IC Y ANTYKU tra g e d ii, k o m e d ii, a u tor d z ie ła o losach C y c e r o ­

na w k u ltu rz e e u r o p e js k ie j.

9. Ś lą za k , k o le jn o p r o fe s o r u n iw e r s y te tó w : l w o ­
O d c z a s ó w renesansu , a n a w e t n ie co w c z e ś n ie j, tre ś c i w s k ie g o , w ro c ła w s k ie g ó , J a g ie llo ń s k ie g o , k r z e ­
r z y m s k o -g r e c k ie p r z e n ik a ją do n a szej k u ltu r y n a r o d o ­
w e j. S tw ie rd z o n o , ż e tru d n o z ro zu m ie ć a rc y d z ie ła lit e ­ w ic ie l ru ch u h u m a n is ty c zn e g o , w y d a w c a „ F i l o ­
r a tu r y s ta ro p o ls k ie j b ez z n a jo m o ś c i lite r a tu r y , h is to r ii m a t y ” i „ P r z e g lą d u K la s y c z n e g o ” , z n a w c a h isto ­
i m ito lo g ii a n ty c z n e j. W y b ie r a m y z d z ie jó w p o ls k ie j r ii k u ltu r y a n ty c zn e j i ś re d n io w ie c z n e j, s p e c ja ­
k u ltu r y d zies ięć postaci, k tó r e z a p is a ły s ię ja k o j e j lis ta w z a k re s ie h is to r ii r e lig ii i m a g ii.
b a d a c ze i z n a w c y . C z y p o tr a fic ie od ga d n ąć ich n a­
z w is k a ?
10. G dań szcza n in , p r o fe s o r A k a d e m ii W ile ń s k ie j,
a u to r p ie r w s z e j w P o ls c e , p o ła c in ie n a p is a n e j,
1. W y k ła d a ł lite r a tu r ę r zy m s k ą w L o z a n n ie . h is to r ii lit e r a t u r y g r e c k ie j.
I
2. P r z e ło ż y ł k s ię g ę Ilia d y i p o czą tek tr a g e d ii E u r y ­
pidesa, Z ja w is k a A r a to s a ; sa m p is a ł p ię k n e
u tw o r y ła ciń sk ie .

3. B y ł n a jw y b itn ie js z y m w s w e j ep o ce z n a w c ą sta­
r o ż y tn e j i ś r e d n io w ie c z n e j g e o g r a fii, w y b itn y m
h is to ry k ie m , p o p o w s ta n iu m u s ia ł iść na e m i­
g r a c ję .

4. P r o fe s o r W s z e c h n ic y J a g ie llo ń s k ie j, tłu m a c z t r a ­
g e d ii S o fo k le s a , a u to r w ie lk ie j h is to r ii lit e r a ­
tu r y r z y m s k ie j.

5. N a z y w a n o g o s a rm a c k im H o ra cy m ...

6. F ilo lo g i p o eta , tłu m a cz A js c h y lo s a i A r y s t o f a -

nesa, ś w ie tn y zn a w c a g r e c k ie g o teatru .

7. „ P in d a r p o ls k i” , a p r z y ty m n a śla d o w ca b u k o ­
lik i g r e c k ie j.

8. J ed en z n a jw ię k s z y c h filo lo g ó w k la s y c zn y c h
X I X i X X w ., p r o fe s o r w P e te rs b u rg u , a p ó ź ­
niej w W a rsz a w ie , badacz antycznej r e lig ii,

66
 7. Z ie m ią b y łe m z p o c zą tk u , u k ry ty w
c z e lu ś c ia c h
50 . A E N IG M A T A z ie m i.
T e r a z in n ą m i w a r t o ś ć i in n ą n a z w ę d a ł p ło m ie ń .
J u ż n ie n a z y w a m s ię z ie m ią , c h o ć m o ż n a za m n ie m ie ć
z ie m ię .

N a za k o ń czen ie k ilk a o r y g in a ln y c h z a g a d e k a n ty c z ­ 8. Sam z w ła s n e j w o li p rzych od zę i ró żn e

w s k a z u ję
nych, ła tw ie js z y c h i tru d n ie js z y c h , p o p ro s tu do o d g a d ­ k s z ta łty .
n ię cia . P o c h o d zą z d w u z b io r ó w p o e ty c k ic h : z g r e c k ie j W zb u d zam p różn e obaw y, w e w s z y s t k im p o d o b n e
A n t o lo g ii P a la ty ń s lc ie j, w ie lk ie g o sk a rb ca e p ig r a m ó w p r a w d z ie ,
ró ż n y c h epok, i z ła c iń s k ie j s e tk i za g a d ek , p r z y p is y w a ­ L e c z w id z i m n ie t y lk o te n , k t o p ie r w e j z a m k n ie s w e
n ych ż y ją c e m u w I V — V w . C e liu s z o w i F ir m ia n o w i oczy.
S y m fo z ju s z o w i. Z a g a d k i g r e c k ie są k u n s z to w n ie js z e
i tru d n ie js z e , p r z y czy m t r z y p ie r w s z e n a w ią z u ją do 9. N ie lę k a m s ię żadn ych zasadzek, p ok ryj om ego pod­
z n a n ych podań. Z a g a d k i S y m fo z ju s z a , w o r y g in a le l i ­ s tę p u ,
czą ce p o t r z y h e k sa m etry , b y ły p r z y p r a w ą u c z ty
B ó g b o w i e m t a k i e ł a s k i p r z y z n a w a ł t e j m o j e j p o s t a c i,
i m ia ły b a w ić b ie s ia d n ik ó w . S p ró b u jm y , c z y m o g li­
Ż e n ik t m n ie r u s z y ć n ie m o ż e , z a n im s ię s a m n ie p o ­
b y ś m y w z ią ć u d z ia ł w ta k ie j u czcie.
ru szy.

1. T e n t u t a j g r ó l> n i e m i e ś c i w ś r o d k u z w ł o k , 10. N ik t m n ie r o z c ią ć n ie m oże, choć u c ią ć m oże m n ie

A te g o tru p a z ze w n ą trz n ie k r y je żad en grób , k ażd y.
L e c z je d n y m i t y m s a m y m są o b a : t r u p i g r ó b . R ó ż n e j b y w a m ja b a r w y , a b ę d ę k ie d y ś i b ia ły ,
W o lę c z a r n y m p o z o s ta ć , m n ie j b ę d ę b a ł s ię p r z e ­
zn aczeń .
2. Z a b it y z a b iłe m z a b ó jc ę — le c z do P o d z ie m ia o n n ie
zszed ł
W c a le — ja je d n a k u m a rłe m .

3. Z a b iłe m b r a t a i z a b ił m n ie b r a t i z a b ił n a s o jc ie c ,
M a t k ę o b a j z g in ą w s z y z a b iliś m y ju ż p o ś m ie r c i.

4. Ty w id z is z m n ie , a ja c ie b ie . Ty p a trz y s z
n a m n ie
oczym a,
Ja oczym a n ie p a t r z ę , tao o c z u ja n ie p o s ia d a m .
C h c e s z z e m n ą m ó w ić , p o m ó w ię , je d n a k b e z g ło s u ,
T y m a s z g ł o s , m o j e u s ta n a p r ó ż n o s i ę o t w i e r a j ą .

5. O jc ie c je s t je d e n , a d z ie c i d w a n a ś c ie , z n ic h k a ż d e
M a z n ó w d w a k r o ć t r z y d z ie ś c i d z ie c i r ó ż n e g o r o d z a ju .
J e d n e są b ia łe z w y g lą d u , in n e z n ó w c z a r n e z p o s ta c i,
W s z y s t k ie są n ie ś m ie r te ln e , a je d n a k w s z y s t k ie m ija ją .

6. W ie lk ie p o s ia d a m z a le t y , choć w ła d a m
m a ły m i s i­
ła m i,
O t w ie r a m d o m y z a m k n ię te , z a m y k a m d o m y o t w a r t e ,
S t r z e g ę d la p a n a d o m u , m n ie z n o w u s t r z e ż e s a m p a n .

68 /
odpowiedzi
 1. L IT E R Y I N U M E R Y
1. T y lk o d w u , tj. w s ło w ie K a le n d a e o z n a c z a ją -
pym p ie r w s z y d zień m ies ią c a (stą d nasz k a le n d a r z )
i w im ie n iu K a es o . W obu w y p a d k a c h n a jc z ę ś c ie j
w s k ró c ie : K a i. i K . K ie d y R z y m ia n ie p r z e jm o w a li o d
G r e k ó w a lfa b e t, s to s o w a li p o c z ą tk o w o d la d ź w ię k u ,-,k”
lit e r ę K , a p r z e z C o zn a c za li z a r ó w n o „ c ” ja k „ g ” (p a ­
m ią tk ą te g o są z n o w u s k r ó ty C. i On. dla im io n G a ju -
sa i G n e ju s a ). P ó ź n ie j C „ p r z e ję ło fu n k c je ” „ k ” , z w y ­
ją tk ie m w y m ie n io n y c h d w u w y r a z ó w . G „ w y m y ś lo n o ”
d o p ie r o w d r u g ie j p o ło w ie I I I w . p.n.e.
2. M = 1000. R o zu m ia n o to ja k o s k r ó t s ło w a M iiZ e =
tysią c, a le r z e c z y w is te p o c h o d ze n ie sy m b o lu je s t in n e.
R z y m ia n ie d o o zn a czen ia c y f r u ż y li l it e r g r e c k ic h n ie
p r z y ję ty c h d o a lfa b e tu ła ciń sk ie g o . D la 1000 słu ż y ło
<5 (p h i), p rz e k s z ta łc o n e p ó źn ie j, w M . P a m ią tk ą po n im
z o sta ło p ó ł p h i — D, k tó r e ja k w ie m y , ozn a cza 500.
S to (c e n tu m ) ozn a czan o p o c z ą tk o w o 0 , p ó ź n ie j in ic ja ­
łe m C. L ( = 50) je s t b a rd z o d a lek ą p r z e r ó b k ą g r e c k ie ­
g o ch i, k tó r e zn an a n a m g r e k a d ru k u je ja k o X (d u że)
lu b x (m a łe), a le k tó r e w s ta ro ży tn y c h in s k ry p c ja c h ,
tzn. napisach, w y s tę p o w a ło w ta k ich k o le jn o fo rm a c h :
'i'. 4-, iL , L . V i X są n ie ja s n e g o p o ch o d ze n ia ; je d n o ­
s tk i ozn a cza n o po p rostu k re s k a m i: I. P a m ię t a jm y , ż e
za m ia s t d z is ie js z y c h „ r z y m s k ic h ” I V i I X p is a n o ’ p o
p ro s tu I I I I i V I I I I .
3. N ie . N a za c h o w a n y c h d o d ziś p a p iru sa ch p is a ­
no je d n y m cią g iem , n ie d z ie lą c b ez k o n ie c zn e j p o tr z e ­
b y w y r a z ó w a n i zdań. D o p ie r o g r a m a ty c y e p o k i a le k ­
s a n d r y js k ie j (ja k A r y s to fa n e s z B iza n c ju m , ok. 257— 180
p.n.e.) w p r o w a d z ili tz w . z n a k i d ia k r y ty c z n e (o d ró ż n ia ­
ją c e ) d la a k c e n tó w i p rz y d e c h ó w . Z n a k i p r z e s ta n k o w e
ja k o system p o w s ta ły jes zc ze p ó źn ie j, ju ż w ś r e d n io w ie ­
czu, a le ich n a z w y g r e c k o -ła c iń s k ie dziś je s z c z e s p o ty ­
k a m y (p u n k t, k o m m a ). P r z e c in k ie m b y ł p o czą tk ow o,
z n a k : /. G r e c k i zn a k z a p y ta n ia w y g lą d a ja k n asz ś re d ­
n ik : ;
4. E, e (e p s iló n = e k r ó tk ie ), H , ( eta = e d łu g ie ),
O, o (o m i k r o n = o k r ó tk ie ), Q, co, (o m e g a = o d łu g ie ). T a
p is o w n ia u k a zu je n a m od ra zu c h a ra k te ry s ty c z n ą c e ­
ch ę ję z y k ó w a n ty c zn y c h — r o z ró ż n ia n ie sa m o g ło s ek
d łu g ic h i k ró tk ic h .
72
5. U ż y w a n o lit e r a lfa b e tu s p e c ja ln ie ozn a czon ych .
T a k w ię c od 1 do 10 p isan o: a.', fi', y ', ó', e', , t,', r)',
0-', i ' o d 20 do 100: x', k', p', v', o', it', f ' , p ' od 200 do
900: a', x ', v ', cp', x ', V , w', ^ '• Z w r ó ć m y u w a g ę n a z n a -
(k i d la 6 — j j ' (s tig m a ), 90 — f ' ( k o p p a ), 900 — 3 '
(s a m p i), k tó ry c h n ie z n a jd z ie m y w n o rm a ln y m a lfa ­
b ecie, a k tó r e p r z e ję to z a lfa b e tu s e m ic k ie g o , a b y u zu ­
p e łn ić system . A ja k n a p isać 11 a lb o 347? P o prostu :
ia.' ( = 11) to S ' ( = 374). D la 1000 p is z e m y ,a , d la 10 000
,i. L ic z b y , zw ła s zc za w napisach, ozn a czan o te ż w in ­
n y sposób, z b liż o n y do ła ciń sk ie g o , np. 1 = 1, I I = 5
(p e n te ), A = 10 (d e k a ) itd .
6. T a k — u ży w a n ą w d ia le k ta c h lit e r ą j ? = v (va u ,
d ig a m m a ). K ie d y ch cia n o w g r e c z y ź n ie za p isa ć ła c iń ­
s k ie v ( — w ), pisan o tzw . d w u g ło s k ę ou, w y m a w ia n ą u:
pijèpo^ ( = V eru s), a lb o p ó ź n ie j (3, k t ó r e i dziś G r e c y
w y m a w ia ją ja k „ w ” . «¡,
7. T o p y ta n ie je s t n ieco p o d c h w y tliw e . Ć w ie r ć w i e ­
ku te m u a rc h ite k t a n g ie ls k i M ic h a e l V e n tr is (1922— 1956)
i filo lo g k la s y c z n y Joh n C h a d w ic k (ur. 1920) o d c z y ta li
tz w . p ism o lin e a r n e B e p o k i m in o js k ie j (tj. z I I p o ło w y
d r u g ie g o ty s ią c le c ia p.n.e.) i r o z s z y fr o w a li ję z y k t a b li­
czek m y k eń sk ic h ja k o b a rd z o sta rą g rek ę . P r ó c z s y m ­
b o li na o zn a czen ie p r z e d m io tó w i c y fr (ta b lic z k i m a ją
c h a r a k te r w y łą c z n ie in w e n ta r z y , s p is ó w itp .) w y s tę p u ­
j e ta m 87 z n a k ó w o zn a c z a ją c y c h je d n a k n ie lite r y ,
le c z s y la b y . G r e c k i a lfa b e t k la s y c z n y m a 24 lite r y .
8. T z w . s z p ila z P r e n e s te (fib u la P ra e n e s tin a ), z a ­
p in k a d o o d z ie ż y z ok. 600 r. p.n.e., n o s i napis: M a n io s
m e d fh e fh a k e d N u m a s io i, co w ła c in ie k la s y c zn e j
b r z m ia ło b y : M a n iu s m e fe c it N u m e r io (M a n iu s z z ro b ił
m n ie dla N u m e riu sza ).
9. S k r ó ty są ch yb a r ó w n ie s ta re ja k u ż y w a n ie p is ­
m a. W ię k s z ą ich ilo ść p o d a m y w in n y m m iejs cu , z n a j­
d z ie m y się te ż je s z c z e w a n ty c z n y m sądzie. T u r o z w ią ­
ż e m y t y lk o se k ret s ę d z io w s k ic h ta b lic z e k : A (b s o lv o )
z n a c z y „ u w a ln ia m ” (p o r. a b s o lu to r iu m ), C (o n d e m n o )
„ s k a z u ję ” (por. k o n d e m n a ta ), N (o n ) L (ig u e t ) t y le co
„ s p r a w a n ie ja s n a ” a w ię c w s tr z y m a n ie się od głosu.
10. Z eu s (a w ła ś c iw ie — ja k p is ze P a r a n d o w s k i —
D zeu s) w y m a w ia się je d n o z g ło s k o w o p r a w ie ja k
„ Z e łs ” b o to g re c k a d w u g ło s k a . U nas n ie s te ty n a w e t
a k to r z y w y m a w ia ją t o cza sem d w u zg ło s k o w o , ja k ła ­
c iń s k ie deus (= ib ó g ). T a k ic h d w u g ło s e k je s t w ię c e j
73

w g r e c e i ła c in ie ; m y na n ie z w r a c a m y za m a ło u w a ­
g i, b o choć la u r m ó w im y „ la ł r ” , to p e w ie n r o d z a j ż y ­
czeń n a z y w a m y la -u r k ą .
2. O D J E D N E G O D O ...
1. ...lw a ...lw ica ... E zop a. T a b a jk a je s t ch y b a b a r ­
d zo d o b ry m p r z y k ła d e m gatu n ku . Z w ie r z ę o t y p o w y m
ch a ra k terze , tu k r ó le w s k a lw ic a , w y g ła s z a z d a n ie dla
s ie b ie c h a ra k te ry s ty c zn e . B r a k t y lk o m o ra łu c z y je ś li
u żyć w y r a z u g r e c k ie g o , e p im y th io n . Ż y ją c y w V I w .
na w y s p ie S am os n ie w o ln ik E zo p (A js o p o s ) F r y g , w y ­
z w o lo n y p r z e z s w e g o p a n a Ia d m o n a , z a m o r d o w a n y
p ó źn ie j w D e lfa c h , za co b o g o w ie u k a ra li m ie s zk a ń ­
c ó w D e lf lic z n y m i p la g a m i, je s t m im o s w e j p r a w d o ­
p o d o b n ej h is to ry c z n o ś c i p o stacią r a c ze j le g e n d a rn ą .
B a jk i p o w s ta ły w c z e ś n ie j n iż le g e n d a o E zo p ie, a le ju ż
z k o ń ce m V w . p.n.e. w s z y s tk ie b a jk i z w ie r z ę c e p r z y ­
p is y w a n o E z o p o w i. Z b ió r b a je k w s w e j za c h o w a n e j
p o sta ci p o c h o d zi d o p ie ro z cz a s ó w du żo p ó źn ie js z y c h .
W ie m y , ja k o g ro m n ą k a r ie r ę z ro b iła b a jk a E z o p o w a
i je j lite r a c k ie p o to m s tw o w p iś m ie n n ic tw ie ś w ia to ­
w y m w tłu m a czen ia c h i p rz e ró b k a c h , ż e b y w y m ie n ić
t y lk o L a fo n t a in e ’a i K r y lo w a , a w lite r a tu r z e p o ls k ie j
B ie rn a ta z L u b lin a , K r a s ic k ie g o , L e m a ń s k ie g o , G a ł­
czy ń sk ieg o .
2. ... k o n s u ló w o c zy w iś c ie , n a jw y ż s z y c h rzy m s k ic h
u rz ę d n ik ó w s p r a w u ją c y c h w ła d z ę c y w iln ą i w o js k o w ą ,
w y b ie r a n y c h p r z e z lu d (w tzw . c o m itia c e n tu r ia ta ) na
ro k i s p ra w u ją c y c h sw ą w ła d z ę p o c z ą tk o w o od 15
m arca, p ó źn ie j od 1 sty czn ia . Z a c z a s ó w ce s a rs tw a k o n ­
su la t b y ł ju ż t y lk o g od n ością h o n o ro w ą , p r z y z n a w a n ą
p rz e z c e s a rzy na k ilk a m ie s ię c y lu d z io m w y r ó ż n ia n y m ,
czasem d ziec io m , a K a lig u la r a z n a w e t o b d a rz y ł n ią
k o n ia In c ita ta .
3. G r e c k ie C h a r y t y (r z y m s k ie G r a c je ), c ó r k i Z e u s o -
w e, b o g in k i czaru , w d z ię k u i p ię k n a , ze z ro zu m ia ły c h
w z g lę d ó w w y s tę p u ją c e często W ra z z b o g in ią m iło ś c i
A fr o d y t ą . Ic h im io n a zn aczą : R a d ość, P r o m ie n ie ją c a ,
K w itn ą c a .
4. Ia n u s Q u a d rifro n s , b ó s tw o d r z w i, o tw ie r a n ia
i w s z e lk ie g o początk u . Z w y k le b y ł Ia n u s t y lk o p o d w ó j -
74
n y — G ém in u s z d w ie m a b r o d a ty m i tw a r z a m i. P o ­
ś w ię c o n o m u p ie r w s z y m ie s ią c ro k u — Ia n u a riu s.
5. ... e fo r ó w (t y le co „n a d z o r c ó w ” ), m a ją c y c h fa k ­
ty c z n ie w y ż s z ą w ła d z ę n iż d w a j sp a rta ń s c y k r ó lo w ie ,
od k tó r y c h o d b ie r a li e fo r o w ie c o m ie się czn ą p rz y s ię g ę ,
że b ę d ą p o słu szn i p ra w o m . O n i te ż z w o ł y w a li ra d ę
s ta rc ó w ( g e r u z ja ) i o g ó ln e z g r o m a d z e n ie sp a rta ń sk ie
(a p e lla ), p r z e w o d n ic z y li w s p ra w a c h r o z p a tr y w a n y c h
p rz e d g e r u z ją i w y k o n y w a li je j u ch w a ły . B y li g łó w n y ­
m i s tr ó ż a m i s ły n n e j d y s c y p lin y s p a rta ń sk ie j.
6. ... k o s tk i do g r y , t y lk o że k o s tk i a n ty c zn e (łac.
ta li, gr. a s tr á g a lo j) m ia ły t y lk o c z te r y p ła s zc zy z n y , na
k tó r y c h m o g ły się z a trzy m a ć . P r z e c iw le g łe b o k i ozn a ­
czano szóstk ą i je d y n k ą , t r ó jk ą i c z w ó r k ą ; d w ó jk i
i p ią tk i n ie b yło. R zu ca n o c z te re m a k o stk a m i. N a j l e ­
p s zy m rz u te m b y ł „W e n u s ” , w k tó r y m k a żd a kostka
d a w a ła in n ą c y fr ę : jed en , trz y , c z te ry , sześć; n a jg o r ­
szy m — „ p ie s ” (ca n is ), k ie d y w s z y s tk ie k o s tk i d a w a ły
tę sam ą c y frę .
7. Z ob . z a g a d k i z g r u p y 7.
8. O siem , p o g re c k u o k tó . D o k a ż d e g o c y k lu 8 la t
k s ię ż y c o w y c h d o d a w a n o 3 m iesią ce. O k ta e te r is to j e ­
d n a z p ró b u n o rm o w a n ia c ią g ły c h a n ty c zn y c h k ło p o ­
t ó w z k a le n d a rz e m . Z a r a d z ił im n a w ie le w ie k ó w
Ju liu sz C e z a r w p r o w a d z a ją c w r. 45 p.n.e. e g ip s k i k a ­
le n d a rz sło n e czn y (p r z y c zy m d la w y r ó w n a n ia ra c h u n ­
ku r o k p o p r z e d n i o b lic z o n o na 445 d n i).
9. N a z w a n o je , a le ju ż w czasach p o H e ro d o c ie ,
im io n a m i m u z: I — K lio , I I — E u terp e , I I I — T a lia ,
I V — M e lp o m e n e , V — T e r p s y c h o r a , V I — E ra to , V I I —
P o lih y m n ia , V I I I — U ra n ia , I X — K a llio p e .
10. D e c é m v ir i lé g ib u s s c rib u n d is (d z ie s ię c iu m ę ż ó w
d la sp isa n ia p r a w ), o b ra n y ch w e d le t r a d y c ji w r. 451
p.n.e., o p ra c o w a ło d ziesięć ta b lic , a d r u g ie k o le g iu m ,
o b ra n e w ro k u n a stęp n y m , je s z c z e d w ie . W r. 449 k o n -
s u lo w ie o g ło s ili P r a w o X I I T a b lic , p ie r w s z y d ok u m en t
p r a w a rzy m s k ie g o , z k tó r e g o w y k s z ta łc ić się m ia ło
p r a w o p ó ź n ie js z e j E u ro p y .
11. ... w ię z ie n ia m i i e g z e k u c ja m i. P o g re c k u n a zy ­
w a li się h o j h én d ek a .
75

W Y R A Z Y , K T Ó R E D Z IŚ Z N A C Z Ą CO S
3. C A Ł K IE M IN N E G O
1. M u s e jo n to sa n k tu a riu m M u z, ś w ią ty n ia b ó s tw
o p ie k u ją c y c h się lite r a tu rą i n au ką. N a js ły n n ie js z e
M u s e jo n z a ło ż y ł w A le k s a n d r ii ok. r. 280 p.n.e. p ie r w ­
szy z P to le m e u s z ó w za ra d ą p e r y p a te ty k a D e m e trio s a
z F a le ro n u . M ia ło w ię c ono t r a d y c je n a u k o w e s z k o ły
A ry s to te le s a , a b y ło in s ty tu c ją z w ią z a n ą z d w o r e m
i p o św ięco n ą b a d a n io m n a u k o w y m . G r u p o w a ło o k o ło
se tk i u czon ych p o b ie r a ją c y c h p e n s ję z k a s y k r ó le w s ­
k ie j. In s ty tu c ja łą c z y ła n ie ja k o za d a n ia t o w a r z y s tw a
n a u k o w e g o i in s ty tu tu b a d a w c z e g o , m ia ła w ła s n e p r a ­
co w n ie , o b s e rw a to riu m a stro n o m iczn e, o g r ó d b o ta n ic z ­
n y i z w ie r z y n ie c . W y k ła d y b y ły r a c z e j na d a lszy m
m iejscu . S tosu n k i m ię d zy * u czo n y m i n ie u k ła d a ły się
n a jle p ie j, ja k m ó w ią u s z c z y p liw e zd a n ia o „ z ło t e j
k la tc e M u z ” . R o z k w it M u s e jo n u t r w a ł do poł. I I w .
p.n.e., a le istn ia ło ono a ż do ok. 400 r. n.e. M ia ło o g r o m ­
n e _ za s łu g i p r z e d e w s z y s tk im w d z ie d zin ie filo lo g ii
i h is to r ii (tu d o ch o d zi w p ły w w ie lk ie j B ib lio t e k i A l e ­
k s a n d r y js k ie j), a ta k ż e w m a te m a ty c e i w n au k ach
ścisłych.
2. S o fiśc i, p ła tn i n a u c zy c ie le m ą d rości, w y s tę p u ją
w V w % p.n.e. ja k o t y p o w y p r o d u k t d e m o k ra ty c z n y c h
stosu n k ów , g łó w n ie w A te n a c h . W sp o łe czeń s tw ie,
w k tó r y m d e c y d o w a ła n ie w o la w ła d c y , le c z g ło s o b y ­
w a te li, trz e b a b y ło u m ie ć p r z e m a w ia ć i p rz e k o n y w a ć .
T e g o w ła ś n ie u c z y li so fiści, k tó r y c h m ia n o („n a u c z y c ie ­
le m ą d ro ś c i” ) n ie ra z b y ło s y n o n im e m „ f i l o z o f ó w ” . Ł ą c z y
ich z a w o d o w e z a jm o w a n ie się n a u c za n ie m d la c e ló w
p ra k ty c z n y c h ; c e le m n a u k i je s t p o w o d z e n ie ż y c io w e
u czących się. S a m i s o fiś c i b y li d o b ry m p r z y k ła d e m k o ­
r z y ś c i c ią g n ię ty c h z w y k s z ta łc e n ia i r o b ili p o k a źn e m a ­
ją tk i. J ed n i u c z y li „ c n o ty ” , in n i ty lk o s z tu k i w y m o w y ,
p o tr a fia ją c e j w y k a z y w a ć n ie t y le p ra w d ę , co p r a w d o ­
p o d o b ień s tw o , in n i w r ę c z c h w y t ó w re to r y c z n y c h i sztu ­
czek lo g iczn y ch . O d ty c h ostatn ich , z w a lc z a n y c h n a j­
sk u tec zn iej p rz e z A ry s to te le s a , w y w o d z i się d z is ie js z y
p e jo r a t y w n y sens s łó w „s o fis ta ” i „ s o fiz m a t ” . J ed n a k
s o fis ty k a , d z ię k i p o d d a n iu b e z w z g lę d n e j k r y t y c e t r a d y ­
c y jn y c h p o g lą d ó w na r e lig ię , p a ń s tw o i m oraln ość, d z ię ­
k i w y w o ła n iu w ie lk ie g o fe r m e n tu u m y s ło w e g o , b y ła
za c zy n e m b u jn e g o r o z w o ju m y ś li g r e c k ie j i p rz y n io s ła
n ie je d e n w y n ik p o z y ty w n y . D o d a jm y , że w ep oce c e ­
sa rs tw a s p o ty k a m y się z tz w . d ru g ą s o fis ty k ą . C i n o w i
s o fiś c i to b y li o ta c za n i p o w s ze c h n y m p o d z iw e m m i­
76
s tr z o w ie w y m o w y a rty s ty c z n e j, w ir t u o z i ję z y k a , lu d z ie
p o tr a fią c y u p ięk szy ć sw ą r e to r y k ą w s z y s tk o , od m ia ­
sta, k tó r e o d w ie d z a li i k tó r e g o p o c h w a łę g ło s ili, po
r z e c z y ta k b łah e, ja k d y m lu b ły s in a . T a k ą z a b a w n ą
P o c h w a lę ły s in y S y n e z ju s z a z K y r e n y (C y r e n y ), o s ta t­
n ie g o re p re z e n ta n ta s o fis ty c z n e j r e t o r y k i (ż y ł ok oło
370 — o k o ło 413), m o ż e m y p r z e c z y ta ć w p o ls k im p r z e ­
k ła d z ie L . K o ty ń s k ie g o .
3. O r c h e s tra w t e a tr z e a n ty c z n y m („ta n e c z n ia ” , ja k
ją n a z w a ł T a d e u s z S in k o ) to o k r ą g ły p la c w cen tru m
te a tr u m ię d z y w id o w n ią i sceną, b ę d ą c y w ła ś c iw y m
m ie js c e m g r y s c en ic zn ej a k t o r ó w i ta ń c ó w chóru.
4. L ib a tio to u ro n ie n ie na z ie m ię k ilk u k r o p e l w in a ,
m le k a , o liw y p r z y p o siłk u , ja k o s y m b o lic z n a o fia r a dla
b ó s tw ; stała czy n n ość c z ło w ie k a s ta ro ż y tn e g o p r z y
w s z y s tk ic h o k a z ja c h p r y w a tn y c h i p u b lic zn yc h . P o
g re c k u ta k a p ły n n a o fia r a n a z y w a ła się spond e.
5. H o s tia je s t ła c iń s k ą n a zw ą z w ie r z ę c ia o fia rn e g o .
6. L e jt u r g ia to w ż y c iu p a ń s tw o w y m A te n e p o k i
k la s y c z n e j w a ż n e ś w ia d c z e n ia p o n oszon e na rz e c z p a ń ­
s tw a p r z e z z a m o ż n y c h o b y w a te li i m e to jk ó w . O p ła ­
ce n ie k o s z tó w p r z y g o to w a n ia ch óru d r a m a ty c z n e g o
( c h o r e g id ), w y s ta w ie n ie w ła s n y m su m p tem o k rę tu b o ­
jo w e g o (n a u k r a r ia ), p o n ie s ie n ie k o s z tó w p a ń s tw o w e j
„ p r o c e s ji” d o k tó r e g o ś z o b cy ch s a n k tu a rió w , w y s ta ­
w ie n ie u c z ty p u b lic z n e j, u tr z y m a n ie g y m n a s io n n a ­
z n a c za n o b o g a c z o m , k t ó r z y a lb o t r a k t o w a li to ja k o
z a s zc zy tn e w y r ó ż n ie n ie , a lb o s ta r a li się u n ik n ą ć z w ią ­
za n y c h z ty m k o s z tó w . J e d n y m ze sp o so b ó w u n ik n ię ­
c ia l e j t u r g i i b y ła t z w . a n tid osis; c z ło w ie k , k tó re m u n a ­
z n a czo n o le jt u r g ię na c z y jś w n io s e k , p r o p o n o w a ł z a ­
m ia n ę m a ją tk u z w n io s k o d a w c ą , a le z w a r u n k ie m p o ­
n ie sien ia p rz e z e ń le jtu r g ii. W czasach p ó ź n ie js z y c h z a ­
t a r ły się ró żn ice m ię d z y le jt u r g ia m i i u rzęd a m i, a s y m ­
p to m e m u padk u d u ch a o b y w a te ls k ie g o b y ła u ciec zk a
od je d n y c h i d ru g ic h .
7. G r a m a ty k ie m w p o ję c iu s ta ro ży tn y c h b y ł k a żd y ,
k to z a jm o w a ł się w s z y s tk im , co p isan e, a w ię c n ie t y l ­
k o ję z y k ie m , le c z ta k ż e lite r a tu rą , n a u k ą i w o g ó le
w s z y s tk im , co w c h o d z i w o b rę b o g ó ln e g o w y k s z ta łc e n ia
(w y łą c z y w s z y f i l o z o f i ę i r e to r y k ę ). P o p ro s tu u czo­
n ych s ta ro ży tn y c h n a z y w a n o g r a m a ty k a m i.
77
 8. D ziś n a z y w a m y ta k u w a g i sc en ic zn e do tek stu
d ra m a ty c zn e g o . D la s ta ro ż y tn y c h d id a sk a lia to b y ła
n o ta tk a o o k o liczn o ś cia ch w y s ta w ie n ia s z tu k i p o ra z
p ie r w s z y (a n a jc z ę ś c ie j i je d y n y ). O to np. d id a sk a lia
M e d e i: „S z tu k ę w y s ta w io n o za a rc h o n ta tu P y th o d o r a
w I- s z y m ro k u 87 O lim p ia d y ( = 431 p.n.e.). P ie r w s z e
m ie js c e z a ją ł E u fo rio n , d ru g ie S o fo k le s , tr z e c ie E u r y ­
p id es z n a s tę p u ją c y m i d ra m a ta m i: M e d e a , F ilo k t e t ,
D ik ty s , d ra m a t s a t y r o w y Ż e ń c y .”
9. T y r a n ia , choć b r z m i to p a ra d o k s a ln ie , z w ią za n a
b y ła z d e m o k r a c ją i s ta n o w iła w r o z w o ju p a ń s tw g r e c ­
k ic h w a ż n y eta p w r o z p r a w ie z u s tro ja m i a r y s to k r a ­
ty c z n y m i. T y r a n i V I I i V I w . p.n.e. b y li w y b itn y m i
p r z y w ó d c a m i, k t ó r z y z d o b y w a li w ła d z ę w w a lc e z a -
r y s to k r a c ją w o p a rc iu o m a s y lu d o w e . W ła d z a ta m ia ła
p ó źn ie j c h a r a k te r n ie u ś w ię c o n e j p r a w e m m o n a rc h ii
i rza d k o k ie d y tr w a ła d łu żej n iż je d n o , d w a p o k o le n ia ,
tzn. n ie p rz e k s z ta łc a ła się w m o n a rc h ię d zied ziczn ą .
W V w . p.n.e., k ie d y u g r u n to w a ły się ju ż g łę b o k o id e ­
a ły d e m o k ra ty c z n e , w ie lb io n o p r z e c iw n ik ó w ty r a n ó w ,
np. ty r a n o b ó jc ó w H a rm o d io s a i A r is t o g e jt o n a w A t e ­
nach. D r u g i ok res ty r a n ii, s p e c y fic z n y d la g r e c k ie g o
Z ach od u , to n a jc z ę ś c ie j r z ą d y p r z e c h w y tu ją c y c h w ł a ­
d zę d o w ó d c ó w w o js k o w y c h . D io n iz ju s z I , ty ra n S y ­
c y lii (430— 367 p.n.e.), b y ł ju ż ta k im ty p e m ty ra n a ,
k t ó r y u s p r a w ie d liw ia złą k a r ie r ę te g o w y ra z u .
10. A s c e z a to p o c z ą tk o w o p o p ro s tu ć w ic z e n ie , f i ­
zy c zn e i sp o rto w e . W z w ią z k u z p o r ó w n y w a n ie m .przez
filo z o fó w - m o r a lis t ó w „ p r a c y nad s o b ą ” z w y s iłk ie m
tre n u ją c e g o za w o d n ik a , n a z w a ta p rze s zła z czasem
z tru d u fiz y c z n e g o na ć w ic z e n ia d u ch ow e.
4. M IA R A , D A T A
1. Jed n ostk ą p o d s ta w o w ą w a lu t y a te ń s k ie j b y ła
sre b rn a d ra c h m a (d ra c h m ę ) o c ię ż a r z e ok. 4,31 g. M ia ła
ona 6 o b o li, a o b o l (o b o ld s ) 8 c h a lk ó j (lic z b a p o je d y n c z a
c h a lk u s = m ie d z ia k ). 100 d ra c h m d a w a ło m in ą (m n a ),
60 m in ta le n t (ta la n to n ). M o n e ty b ito z m ie d z i, s re b ra
i złota. N a jw ię k s z ą w a r to ś ć m ia ł z ło t y s ta te r w a r to ś c i
20 drachm -, s ta te r s r e b r n y (z w a n y te ż te tr a d r a c h m ą )
m ia ł 4 d ra c h m y . Is t n ia ły m o n e ty d w u d r a c h m o w e ( d i -
d ra c h m y ). Z e s re b ra b ito r ó w n ie ż sztu k i: p ó ł o b o la ,
78
o b o l, d w a o b o le , c z t e r y o b o le . M ie d z ia k i w y b ija n o
w sztu k a c h p o je d e n i d w a c h a lk ó j. N i e b y ło n a to ­
m ia s t m o n e t w a r to ś c i m in y i ta le n tu , choć is tn ia ły
o d p o w ie d n ie o d w a żn ik i. W ro zra ch u n k a ch p ie n ię ż ­
n y c h m in a i ta le n t b y ł y t y lk o w a r to ś c ia m i u m o w n y ­
m i, p o d o b n ie ja k np. a n g ie ls k a gw in ea .
Z. K s e n o fo n t (V — I V ) w . p.n.e.) w s w e j A n a b a z ie
o p is u je w y p r a w ę 10 000 G r e k ó w w słu żb ie p re te n d e n ­
ta do tro n u p e r s k ie g o C y ru s a M ło d s ze g o , za k o ń czo n ą
ś m ie rc ią C y ru sa , i s ły n n y o d w r ó t k u m o rzu , k tó r e g o
b y ł u czestn ik iem . O d le g ło ś c i p o d a je w g r e c k ic h sta ­
d ia ch (ok. 190 k m ) i p e rs k ic h pa ra sa n g a ch (ok. 30 sta ­
d ió w ). M a rs z d z ie n n y od p o s to ju d o p o stoju , n a z y w a n y
s ta th m ó s , w y n o s i p r z e c ię tn ie 5 p a ra s a n g ó w , a w ię c
o k o ło 30 k m , czasem m n ie j, cza sem w ię c e j (n a jw ię k ­
sze o d c h y le n ia — 3 i 8 p a ra sa n g ów , c z y li 18 i 48 k m ).
3. R z y m ia n ie d z ie lili n oc n a c z te r y s tra ż e (v ig ilia e ),
w e d le k tó ry c h m ie rz o n o czas. O c z y w iś c ie d łu gość tyc h
s t r a ż y b y ła zm ie n n a w za le żn o ś c i od p o r y ro k u , p o ­
d o b n ie ja k dłu gość g o d z in d zien n y ch . „ O d ru g ie j s tr a ­
ż y ” , tzn . w d r u g ie j ć w ie r c i n ocy.
4. N a F o r u m R o m a n u m o b o k M ó w n ic y (Rastra.)
w z n o s iły się U m b ilic u s U r b is (P ę p e k M ia sta , id e a ln e
ce n tru m R z y m u ) i z d o b io n a b rą ze m m a r m u ro w a k o ­
lu m n a M ilia r iu m A u r e u m (Z ło t y K a m ie ń M ilo w y )
w zn ie s io n a p r z e z A u g u s ta n a o zn a czen ie id e a ln e g o
p u n k tu p o c z ą tk o w e g o w ie lk ic h d r ó g p a ń s tw a r z y m ­
sk iego. W y p is a n o na n ie j z ło c o n y m i lit e r a m i o d le g ło ś c i
n a jw a ż n ie js z y c h m ia s t im p e riu m od R zy m u .
5. S ta r o ż y tn i n ie z n a li je s z c z e p o g o n i za czasem ,
ta k t y p o w e j d la n aszej w sp ó łczesn o ści. D o k ła d n ie j l i ­
c z y li t y lk o la ta , m iesiące, dni. D z ie ń p o d z ie lili n a g o d z i­
n y r a c z e j te o r e ty c z n ie , a p o r y d n ia o k r e ś la li dość p ły n ­
n ie : ran o, k ie d y się a g o ra z a p ełn ia , p ołu d n ie, o z m ie r z ­
chu. A l e b y ł y sy tu a cje , k ie d y i s ta ro ż y tn i m u s ie li
lic z y ć s ię z czasem . P r o c e s s ą d o w y w A te n a c h p r z e ­
w id y w a ł o k re ś lo n y czas na p r z e m ó w ie n ia stron . C zas
te n m ie r z o n o k le p s y d r a m i w o d n y m i, k tó r y c h u jścia
z a ty k a n o n a czas o d c z y ty w a n ia z e zn a ń ś w ia d k ó w , d o ­
k u m e n tó w itp. C z ło w ie k p e w n y s w e j s p r a w y m ó w ił
w s k a z u ją c n a p r z e c iw n ik a : „ N ie c h m i o d p o w ie na to
i n a to w m o je j w o d z ie ” (tzn. w cza sie d la m n ie p r z e ­
zn a c zo n y m ).
6. O d I V w . p.n.e., a le n ie p r z y d a to w a n iu „ u r z ę ­
d o w y m ” , le c z t y lk o w d zieła c h n a u k o w y c h a n ty c zn y c h
 c h ro n o g r a fó w , h is to r y k ó w itp . Z r e s z tą i on i s to s o w a li
cza sem in n e p o c z ą tk i er (E ra to sten e s np. od u pa d k u
T r o i, k tó re m u o d p o w ia d a łb y n asz r o k 1183 p.n.e.).
C h r o n o g r a f c h rz e ś c ija ń s k i E u zeb iu sz (p o ło w a I I I d o p o ­
ło w y I V w . n.e.) d a to w a ł w y p a d k i od u ro d zin A b r a h a ­
m a (2016 p.n.e).
7. R o k 776 a lb o w e d le ra c h u b y s ta ro ż y tn e j „ p i e r w ­
s z y r o k p ie r w s z e j o lim p ia d y ” , o b lic z o n y n a p o d s ta w ie
lis t z w y c ię z c ó w w ig r z y s k a c h o lim p ijs k ic h . B y ły b y to
w ię c p ie r w s z e h is to ry c z n e ig rzy s k a . S ta r o ż y tn i u w a ż a li
je t y lk o za w z n o w ie n ie ig r z y s k z a p o c z ą tk o w a n y c h p r z e z
H e ra k le s a , a ś w ia d e c tw a a rc h e o lo g ic z n e z O lim p ii te ż
w s k a z u ją n a is tn ie n ie d a w n ie js z y c h je s z c z e ig rzy s k .
O lim p ia d a to n a z w a c z te r o le tn ie g o ok resu p o m ię d z y
ig r z y s k a m i, sa m ych ig r z y s k s ta ro ż y tn i o lim p ia d a m i n ie
n a z y w a li.
8. W A te n a c h im ie n ie m je d n e g o z d z ie w ię c iu a r -
ch on tów , z w a n e g o e p ó n y m o s (tzn. w ła ś n ie „n a d a ją ­
c y im ię ” ), n ie t y le d a to w a n o , co n a z y w a n o rok.
9. A k m e to p o g re c k u t y le co „ s z c z y t ” , n a jw y ż s z y
p u n k t r o z w o ju . W ż y c iu lu d z i s ta ro ż y tn y c h m o m e n t
ten b y ł w a ż n ie js z y (d ość lo g ic z n ie !) od n a ro d z in , k t ó ­
ry c h często n ie n o to w a ł ż a d en u rząd, i śm ie rc i, w ię c
o k re ś la li on i czas ż y c ia lu d z k ie g o w e d le a k m e . P o
ła c in ie m ó w iło się ta k ż e o b ra z o w o : „ k w it n ą ł” (f l o r u i t )
w ta k im a ta k im czasie. Z te g o w y c ią g a n o te ż d a lsze
w n io s k i; np. „ k w it n ie n ie ” u czn ia od n oszon o do 40 ro k u
p o „ k w it n ie n iu ” m is tr z a i z ta k ie g o cią gu g e n e r a c ji
u k ła d a n o c h ro n o lo g ię w y d a r z e ń .
10. Z m a r ły w p o ło w ie V I w . op at r z y m s k i D io n i-
zju sz M a ły (D ion y siu s E x ig u u s ) w p r o w a d z ił d a to w a n ie
w e d łu g n o w e j e ry , tj. od ro k u n a ro d z in C h rystu sa, co
je d n a k p r z y ję ło się o g ó ln ie dużo p ó źn ie j. U c z o n y
op at p o m y lił się zre sztą w o b lic z e n iu n a rod zin , k tó r e
p o w in n y p rz y p a d a ć ja k ie ś 4 la ta w c z e ś n ie j.
5. P E C U N I A N O N O T,ET
1. P ie r w s z a m en n ica p o w s ta ła w R z y m ie n a K a p i ­
to lu ob ok ś w ią ty n i J u n on y O s tr z e g a ją c e j (lu n o M o n eta ,
od m ó n e o ). N a z w a „m o n e ta ” p r z y s z ła do nas, j a k i do
80
in n y c h ję z y k ó w , z ła c in y ; n a zw a „m e n n ic a ” ró w n ie ż , t y l ­
k o p o p r z e z d a lsze — n ie m ie c k ie — p o ś re d n ic tw o .
2. J e d n y m z m ie r n ik ó w w a r to ś c i w y m ie n n e j b y ło
w czasach d a w n y c h b y d ło , n ic w ię c d z iw n e g o , że n a j­
sta rs zy p ie n ią d z b y ł ze z ło ta i m ia ł k s zta łt k r o w ie g o
łb a lu b b y ł z m ie d z i i m ia ł fo r m ę n a śla d u ją c ą z d a rtą
z b y d lę c ia s k ó rę (na K r e c ie w I I ty s ią c le c iu p.n.e.). N ie ­
co p ó ź n ie js z y „p ie n ią d z ” m ia ł fo r m ę s z ta b e k lu b r o ż e n -
k ó w (o b e ló s ) — stąd a te ń sk ie o b o le , k tó r e p o c z ą tk o w o
b y ł y ch yb a ta k im i ro ż e n k a m i, ja k ie z n a le z io n o w ś w ią ­
t y n i H e r y . M o żn a u ją ć w d ło n i sześć ta k ic h ro ż e n k ó w .
A w ła ś n ie sześć o b o li lic z y „g a r ś ć ” — a tty c k a d ra c h m a !
(p o r. 4/1). W c z e s n y p ie n ią d z r z y m s k i, as w a ż ą c y ca ły
fu n t . (aes g ra v e = c ię ż k i b rą z), n o s ił te ż w iz e ru n e k
sztu k i b y d ła . Z g r e c k ic h m ia s t n a d c za rn o m o rs k ic h z n a ­
m y p ie n ią ż k i w k s z ta łc ie ry b e k .
3. P e r s k a . Z ło t e m o n e ty p e r s k ie n a z y w a n o d a r e j-
k a m i (g r. d a r e jk o s ) od u m ie s zc zo n e g o n a nich w iz e r u n ­
k u k r ó la D a riu sza I (p a n u ją c e g o w la ta c h 521— 485
p.n.e.), k t ó r y p ie r w s z y w p r o w a d z ił te n p r z e z w ie le w i e ­
k ó w n a ś la d o w a n y z w y c z a j. D a r e jk i o d p o w ia d a ły g r e c ­
k im s ta te ro m .
4. S o w a , p ta k A te n y , w y o b r a ż o n a b y ła na m o n e ­
ta c h a teń sk ich , k tó r e n a z y w a n o „ s ó w k a m i” (g la u k e s ),
ja k to do dziś b y w a z p o p u la r n y m i n a z w a m i m o n e t (por.
np. o k re ś le n ie 1 0 -zło tó w k i ja k o „ K o p e r n ik ” ).
5. M o n e t y fa łs z y w e od p o czą tk u to w a r z y s z ą a u ten ­
ty c z n y m , a h is to ria fa łs z e r s tw je s t r ó w n ie sta ra ja k
h is to ria p ien ią d za. F a łs z e r s tw a p o le g a ły b ą d ź to n a u j­
m o w a n iu p e w n e j ilo ś c i k ru szcu p rz e z o k r a w a n ie m o ­
n e ty , b ą d ź n a w y r a b ia n iu fa łs z y w y c h m o n e t z g o r ­
sz e g o stop u m eta lu . M o n e ty fa łs z y w e z w y k le w y k o ­
nan e b y ł y g o r z e j od p r a w d z iw y c h , a le ju ż w s ta ro ­
ż y tn o ś c i b y w a li m is t r z o w ie p o d ra b ia n ia . N a jc z ę ś c ie j,
ja k i w czasach p ó źn ie js z y c h , d z ia ła li w sp osób z o r ­
g a n iz o w a n y . P a ń s tw o b r o n iło się p r z e c iw ob cin an iu
m o n e t np. z ą b k o w a n ie m (k a r b o w a n ie m ), a p rz e d e
w s z y s tk im s u r o w y m i k a r a m i na fa łs z e r z y . W A te n a c h
g r o z iła im k a r a śm ie rc i. W w ie le w ie k ó w p ó ź n ie j, za
ce sa rza A u r e lia n a , o k o ło r. 225 w P a n n o n ii (d z is ie js z e
W ę g r y ) d z ia ła ła w ie lk a b a n d a fa łs z e r z y , k tó r a o g a rn ę ła
s w ą d zia ła ln o śc ią ca łe im p e riu m . C zęść ich p o s c h w y ta ­
n iu sk a za n o na śm ierć, część r o z p r o s z y ła się p o cesa r­
s tw ie i p rz y s tą p iła z n ó w do pracy... w m en n ica ch p a ń ­
s tw o w y c h . K i e d y je d n a k doszło d o p o n o w n e g o z o r g a n i­
6 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 81

z o w a n ia się fa łs z e r z y , n a r o z k a z ce sa rsk i a re s z to w a n o
7000 lu d zi, s p ro w a d z o n o do R z y m u i w t r y b ie d o ra ź ­
n y m ścięto. B y ła to ch y b a n a jk r w a w s z a a fe r a fa łs z e r -
sk a w d zieja ch .
6. E le k t r o n m a w g re c e d w a zn a c ze n ia : b u rszty n ,
a ta k ż e m e ta l, stop z ło ta i sreb ra, z k tó r e g o b ito m o ­
n e ty w L id ii (p ó ź n ie js z y m p a ń s tw ie K r e z u s a ) ju ż od
V I I w . p.n.e., ja k się z d a je od c z a s ó w k r ó la G y g e s a (ok.
680— 652).
7. W ła ś c iw ie n ie t y le se n ten c je, co ce s a rs k ie hasła
d n ia, a k tu a ln e s lo g a n y o zn a c ze n iu p ro p a g a n d o w y m .
N p . za A u g u s ta : S a lu s A u g u s ti (t y le co: d o b ro cesa rza ),
za T y b e r iu s z a : lu s t it ia (s p r a w ie d liw o ś ć ), za G a lb y : L i -
b e rta s P u b lic a (w o ln o ś ć p o w s ze c h n a ), za H a d ria n a :
T e llu s S ta b ilita („u s ta b iliz o w a n a ” zie m ia ).
8. W G r e c ji w a ż n ą osobą b y ł s p e c ja lis ta od p ie n ię ­
d z y ró ż n y c h k r a jó w , w e k s la r z z w a n y tra p e z y tą (tr a p e -
d z ite s ) od tra p e za (g r. tra p e d z a ) — c z w o r o n o ż n e g o stołu,
p r z y k tó r y m za s ia d a ł n a p la cu p u b lic zn y m , p r z y b r a m ie
m ie js k ie j w p o rc ie, w e w s z y s tk ic h m iejs ca ch , g d z ie „ t o ­
c z y ł s ię ” p ie n ią d z. W R z y m ie w e k s la r z e n a z y w a li się
m e n s a rii (o d m en s a — s tó ł) i n u m m u la r ii (od n u m m u lu s
— d r o b n y p ie n ią d z ). O b o k g łó w n e j czy n n o ś ci w y m ia n y
p ie n ię d z y tr a p e z y c i dość w c z e ś n ie z a c z ę li p r o w a d z ić in ­
te r e s y „b a n k o w e ” : p r z y jm o w a n ie d e p o z y tó w , p o ż y c z a ­
n ie n a p ro c en t (lic h w ia r s k i), fin a n s o w a n ie in te re s ó w .
D ru g im ty p e m „ b a n k ó w ” b y ły w ie lk ie ś w ią ty n ie , k tó r e
r ó w n ie ż p r z y jm o w a ły d e p o z y ty w ła d c ó w , p a ń s tw i osób
p r y w a tn y c h . M o żn a w ię c ja k o s w e g o r o d z a ju sy m b o l
tr a k to w a ć fa k t, że b u d y n e k n o w o jo r s k ie j g ie łd y n a W a ll
S tr e e t je s t w z o r o w a n y na n ie is tn ie ją c e j ju ż dziś s ły n ­
n e j ś w ią ty n i A r t e m id y w E fe z ie .
9. T a k . C ią g ły sp a d ek w a r to ś c i m o n e ty p o w o d o ­
w a ł p r ó b y u s ta w o w e g o p o w s tr z y m a n ia t e g o p rocesu ,
a le z d r u g ie j s tro n y w czasach s c h y łk u ce s a rs tw a r z y m ­
s k ie g o sa m o p a ń s tw o o b n iża ło w a r to ś ć p ie n ią d z a p r z e z
w y b ija n ie g o z c o ra z m n ie j w a r to ś c io w y c h s to p ó w m e ­
ta li. W k oń cu często n ie lic z o n o ju ż d ro b n ej m o n e ty , a le
ją w a ż o n o i p o s łu g iw a n o się w ro zra ch u n k a ch w o r e c z ­
k a m i z p ie n ię d zm i.
10. O d ro d zo n a G r e c ja n a w ią z a ła do t r a d y c ji a n ty c z ­
n e j w p r o w a d z a ją c ja k o w a lu tę d ra c h m ę . O d p o w ia d a ­
ją c y j e j r z y m s k i d e n a r ż y ł je s z c z e p r z e z d łu g ie w ie k i;
d ziś n a z w ę je g o d z ie d z ic z y ju g o s ło w ia ń s k i d in a r,
82
/
a s y m b o l p o c h o d zą c y od n ie g o m a i a n g ie ls k i p e n s
(w ła ś c iw ie p e n n y ) o z n a c z a n y d., i n ie m ie c k i fe n ig
(P fe n n ig , p is a n y często g o ty c k im ^ ze zn a c zk ie m d ia ­
k r y ty c z n y m ). A n g ie ls k i s z y lin g ( s h illin g ) skraca- się co
p r a w d a s., a le t o n ie od d z is ie js z e j n a z w y , t y lk o od ła ­
c iń s k ie g o s olid u s, co z a c h o w a ło się te ż w e w ło s k im
sa ld zie i fr a n c u s k ie j (d ziś ju ż t y lk o n a z w ie ) sou. F u n t
o zn a cza się p rz e k re ś lo n y m d u żym L : £, co je s t s k ró te m
od ła c iń s k ie g o lib r a ( = fu n t), od c ze g o t e ż p o c h o d zi n a ­
z w a p ie n ią d z a w ło s k ie g o — l i r (p o w ło s k u lir a ).
8. S P R A W Y K S IĄ Ż K I
1. Z h a n d le m k s ią żk ą s p o ty k a m y się w G r e c ji od
V w . p.n.e., a le o k s ię g a rz a c h -w y d a w c a c h s ły s z y m y
d o p ie ro w I w . p.n.e., w R z y m ie . W y d a w c ą p ism C y c e ­
ron a b y ł je g o p r z y ja c ie l T itu s P o m p o n i us A ttic u s
(109— 32 p.n.e.); H o r a c e g o w y d a w a ła fir m a b r a c i S o z ju -
s zó w , M a r c ja lis a — k s ię g a rz T r y fo n . P r o c e d u r a p o le ­
g a ła na ty m , że w y d a w c a d a w a ł te k s t do p o w ie le n ia
s w o im n ie w o ln ik o m — s k ry b o m i n a s tę p n ie r o z p r z e -
d a w a ł k s ią ż k i na w ła s n y ra ch u n ek . N ie b y ło n a to m ia st
ża d n e j o ch ron y p r a w a u torsk ich .
2. Z a P to le m e u s z a I I F ila d e lfa (285— 246 p.n.e.)
p r ż e ło ż o n o w A le k s a n d r ii B ib lię n a ję z y k g re c k i. N a z w a
t e g o p rz e k ła d u — S e p tu a g in ta ( = 70), z w ią z a n a je s t
z leg e n d ą , w e d łu g k tó r e j 72 tłu m a c z y m ia ło dokonać,
k a ż d y z osobna, w 72 d n i p rz e k ła d u k s ią g ś w ię ty c h
i te p r z e k ła d y m ia ły się zg a d za ć co do słow a . O d p r z e ­
k ła d ó w z a c zę ła się i p r z e k ła d a m i ż y ła d łu ższy czas
lite r a tu r a rzy m sk a . C zy ta m y , że se n a t z le c ił p r z e ło ż e ­
n ie p o d s ta w o w e g o d z ie ła o r o ln ic tw ie K a r ta g iń c z y k a
M a g o n a . A l e i ła ciń sk a lite r a tu r a p ię k n a -w y s z ła z p r z e ­
k ła d ó w . O k o ło r. 273 p.n.e., p r z y b y ł d o R z y m u je n ie c
w o je n n y z T a r e n tu A n d ro n ik o s , k t ó r y p o w y z w o le n iu
p r z y b r a ł im ię T . L Iw iu s z a A n d ro n ik a . P r z e ło ż y ł on d la
R z y m ia n O d y s e ję o ra z s z e re g g r e c k ic h t r a g e d ii i k o ­
m ed ii. D u żą część s ta rs z e j r z y m s k ie j lit e r a t u r y s c e ­
n ic zn e j s ta n o w iły p r z e k ła d y c z y r a c z e j p r z e r ó b k i
z g r e k i (P la u t, T e re n c ju s z). Z u tw o r ó w lir y c z n y c h w y ­
m ie ń m y p r z e k ła d y K a t u lla z S a fo n y i K ą llim a c h a
( W a rk o c z B e r e n ik i).
83
 3. K o d e k s (lac. c o d e x ) to ta w ła ś n ie fo r m a k s ią ż k i,
do ja k ie j dziś p r z y w y k liś m y , w o d ró żn ie n iu od z w o ju
(z k tó r e g o ła c iń s k ie j n a z w y v o lu m e n p o ch o d zi s p o ty ­
k a n y dziś u nas w o lu m e n a lb o w o lu m in ), k t ó r y b y ł
n a jp o w s z e c h n ie js z ą fo r m ą k s ią ż k i a n ty c zn e j. P ie r w s z e
k o d e k s y to p o p ro s tu c ie n iu tk ie d e szczu łk i, p o c z ą tk o ­
wo w ią z a n e p o k ilk a , p ó ź n ie j ra z e m o p ra w ia n e .
W p ie r w s z y m w ie k u n a szej e r y p rz e n ie s io n o tą te c h ­
n ik ę na k s ią ż k i z p a p iru su i p e rg a m in u , k t ó r e ja k o
w y g o d n ie js z e w u ży ciu i tań sze (d w u s tro n n e za p isa n ie
k a r t) z cza sem zu p ełn ie w y p a r ły d a w n y z w ó j.
4. Z p a p iru su z m y w a n o g ąb k ą , z p e rg a m in u w y ­
s k r o b y w a n o n o ż y k ie m . C e s a rz A u g u s t m ó w ił w s w e j
n ie u d a n e j t r a g e d ii A ja s , ż e „ A ja s r z u c ił się na g ą b k ę ” ,
co b y ło n ie z ły m ża rte m , b o w t r a g e d ii S o fo k le s a pod
ty m ty tu łe m A ja s rzu c a ł się na m ie c z p o p e łn ia ją c sa ­
m o b ó js tw o .
5. T a k — p a p iru s o w e u tw o r y lite r a c k ie , lis ty , d o­
k u m en ty , k w it y h a n d lo w e itp. W s zy s tk o , co dziś p o ­
sia d a m y z w ie lk ie j lit e r a t u r y g r e c k ie j i r z y m s k ie j,
zo s ta ło p rz e k a z a n e d ro g ą w ie lo k r o tn e g o p r z e p is y w a ­
n ia i p o w ie la n ia , n ie w o ln e g o od b łę d ó w , n ie p o r o z u ­
m ie ń i ś w ia d o m y c h p rzein a czeń . D la te g o spu ścizną
lite r a c k ą a n ty k u z a jm u je się o d rę b n y d z ia ł filo lo g ii
k la s y c z n e j, tzw . k r y t y k a tek stu , k tó ra w y p r a c o w a ła
n a u k o w e m e to d y o d tw a r z a n ia p ie r w o tn e g o tek stu
d z ie ła z n a ro s ły c h w ie k a m i zn iek szta łc eń .
6. S ły s zy m y , ż e b ib lio te k ę m ia ł ju ż t r a g ik E u r y p i­
des. C en n a b ib lio te k a A ry s to te le s a , o d zie d z ic z o n a p rz e z
T e o fr a s ta , z a w ę d r o w a ła p ó ź n ie j do A z j i M n ie js z e j
i ta m p r z e tr w a ła w p o d z ie m n e j p iw n ic y a ż do ok. 100 r.
p.n.e., k ie d y w y k u p ił ją ja k iś b ib lio fil i p r z e w ió z ł do
A te n . W k ilk a la t p ó ź n ie j d o stała się do R z y m u , g d z ie
n a stęp n ie p rzep a d ła . Jed n a z p r y w a tn y c h b ib lio te k
a n ty c zn y c h „ p r z e t r w a ła ” d o n a szy ch c z a s ó w w z a la ­
n y m la w ą H e rk u la n u m (p r a w ie 2000 z w o jó w w tz w .
'V illa d e i P a p ir i).
7. T a k . S te n o g r a fia jed n a k , choć to w y r a z g re c k i,
je s t te r m in e m n o w o ż y tn y m . A n t y k o k re ś la ł ta k i s k r ó ­
co n y zap is ja k o ta c h y g ra fię ( = szy b k o p is a n ie ). C hoć
w y n a le ź li ją p e w n ie G r e c y , d o c h o w a ło się t y lk o dość
du żo ś w ia d e c tw o j e j sto s o w a n iu w R z y m ie , p o c z y n a ­
ją c od T ir o n a , s te n o g ra fa p ism C y cero n a . S t e n o g r a fa ­
m i p o s łu g iw a ł się P lin iu s z S ta rs zy , a u to r H is t o r ii n a ­
84
t u r a ln e j; s to ik A r r ia n sp isa ł w y k ła d y E p ik te ta na
p o d s ta w ie n o ta te k s te n o g ra fic zn y c h . P o a n ty k u p o zo ­
s ta ły sp isy z n a k ó w s te n o g ra fic zn y c h , tz w . n o ta e T i r o -
n ia n a e.
8. R y w a liz a c ja w m ec e n a c ie k u ltu r a ln y m m ię d z y
P to le m e u s z a m i w E g ip c ie i A t t a lid a m i w m a ło a z ja ty c -
k im P e r g a m o n ie d o p r o w a d z iła do w y d a n ia •p r z e z P t o -
le m e u s z ó w z a k a zu ek sp o rtu p a p iru su do P e rg a m o n u .
W t e d y w P e r g a m o n ie w ró c o n o do d a w n e j p r a k t y k i p i­
san ia n a w y p r a w io n y c h sk ó ra c h z w ie rz ę c y c h , k tó r y m
p ó źn ie j n a d a n o z t e j r a c ji n a z w ę c h a rta P e rg a m e n a ,
tj. p e rg a m in .
9. L i b r i lin te i, o k tó r y c h w s p o m in a L iw iu s z ja k o
o „p łó c ie n n y c h a rc h iw a c h ” z c z a s ó w k r ó le w s k ic h
w R z y m ie . J ed n a k n a js ta rs z e w z m ia n k i o nich n ie są
w c z e ś n ie js z e n iż I I w . p.n.e. i ca ła ta h is to ria m ocn o
p a ch n ie leg en d ą .
10. U ż y w a n ie t y t u łó w k s ią ż e k ta k ja k d zisia j je s t
sto s u n k o w o późn e, ja k te ż i d z ie le n ie na r o z d z ia ły a lb o
p a r a g r a fy . P o e m a t y H o m e ra , D z ie je H e r o d o ta i in n e
d z ie ła p o d z ie lo n o na k s ię g i w d łu g i czas p o ich p o ­
w sta n iu . N ie r a z ty tu łe m b y ło w ła ś c iw ie p ie r w s z e zd a ­
n ie k s ią żk i, z a p o w ia d a ją c e j e j treść (ta k u H e ro d o ta ).
C zę ś c ie j n a to m ia st ozn a czan o k o n ie c k s ią żk i, np.: „ T a k
k o ń c z y się dzieło...” O z a w a r to ś c i k s ią ż k i w k s zta łcie
z w o ju in fo r m o w a ła w e tk n ię ta w e ń w y s ta ją c a n o ta tk a
na p a p iru s ie lu b s k ó rze (s illy b o s ).
7. D Z IE S IĘ Ć S IÓ D E M E K
1. T o n ie tru d n e , p o n ie w a ż na p r z e r ó ż n y c h lista ch
s ie d m iu m ę d rc ó w s p o ty k a m y p rz e s zło 20 im ion... C i
„ m ę d r c y ” to p o p rz e d n ic y p ó źn ie js z y c h filo z o fó w , w y ­
b itn e p o s ta c ie V I I i V I w . p.n.e., re p re z e n ta n c i p r a k ­
ty c z n e j m ą d ro ś c i ż y c io w e j, k tó rą w y p o w ia d a li w k r ó t ­
k ic h z d a n ia c h -se n ten c ja c h . N a jc z ę ś c ie j w y m ie n ia n i
b y li: 1) T a 1 e s z M ile tu , k u p iec, d z ia ła c z p o lity c z n y ,
p ie r w s z y fi l o z o f (p r z y p is u ją m u — a le te ż i C h ilo n o -
w i — zd a n ie: „ P o z n a j sa m eg o s ie b ie !” ); 2) P 111 a k o s
z M it y le n y na L esb os, p r a w o d a w c a ro d z in n e g o m iasta
(„ Z n a j sp osobn ą c h w ilę !” ); 3) B i a s z P r ie n y , k t ó r y
u ch od ząc z o jc z y z n y m ia ł p o w ie d z ie ć : „W s z y s tk o , co
85
 m o je , u n oszę ze s o b ą ” (c y to w a n e często p o ła c in ie :
O ra n ia m e a m e c u m p o r t o ); 4) S o l o n z A te n , p o lity k
i p o e ta („ N ic p o n ad m ia r ę !” ); 5) P e r i a n d e r z K o ­
ry n tu , n a jw y b itn ie js z y z g r e c k ic h t y r a n ó w („ Z b y t n i
p o śp iech je s t n ie b e z p ie c z n y !” ); 6) K l e o b u l o s z L i n ­
dos n a R o d o s („ N a jle p s z e u m ia r k o w a n ie !” ); 7) C h i l o n
ze S p a r ty („ O z m a rły c h m ó w d o b r z e ” , co często z p e w ­
ną p rze s a d ą c y tu je się p o ła c in ie : D e m o r tu is a u t b e n e
a u t n ih il — „ O z m a r ły c h a lb o d o b rze , a lb o n ic !” ). N a d ­
t o w y m ie n ia się E p i m e n i d e s a z K r e t y , M y s o n a
z C h e n y i je d y n e g o n ie - G r e k a rod em , S c y tę A n a c h a -
r z y s a (A n a c h a rs is ).
2. H is t o r y c y r z y m s c y w y m ie n ia ją im io n a s ie d m iu
k r ó ló w , z k t ó r y m i d osyć k ło p o tu m a d z is ie js z a n a u k a
h is to ry c z n a . Z le g e n d a r n y m i im io n a m i łą czo n o k o n ­
k r e tn e o s ią g n ię c ia ro sn ą c eg o R z y m u n a jd a w n ie js z e g o .
R o m u l u s (1) b y ł m ity c z n y m z a ło ż y c ie le m m ia s ta ;
N u m a P o m p i l l u s z (2) z o r g a n iz o w a ł k u lt y r z y m ­
s k ie i n a jd a w n ie js z ą r e lig ię ; T u l l u s H o s t i l i u s (3 )
z n is z c z y ł n a jg r o ź n ie js z e g o r y w a la R z y m u — sta re m ia ­
sto A lb a L o n g a ; A n k u s M a r c j u s z (4) z b u d o w a ł
p ie r w s z y m ost na T y b r z e ; T a r k w i n i u s z Stary
(5) r o z b u d o w a ł m ia s to ; S e r w i u s z T u l l i u s (6)
p o d z ie lił o b y w a te li n a k la s y m a ją tk o w e , u tw o r z y ł
z g r o m a d z e n ie lu d o w e (korn iej e c e n tu ria ln e ), o to c z y ł
R z y m m u ra m i, k tó ry c h r e s z tk i p r z e t r w a ły do d z is ia j;
ostatn i, T a r k w i n i u s z P y s zn y (7) z d o b y ł dla
R z y m u p r z e w o d n ic tw o w Z w ią z k u L a t y n ó w p o k o n u ją c
W o ls k ó w , a le t y r a ń s k im i r z ą d a m i w y w o ł a ł p o w s ta n ie
za k o ń czo n e w y p ę d z e n ie m k r ó la i o g ło s ze n ie m r e p u b li­
k i w r. 510 p.n.e. M ia ł b y ć tw ó r c ą F o r u m R o m a n u m
i fu n k c jo n u ją c e g o do dziś ściek u r z y m s k ie g o (C lo a c a
M á x im a ). T r z e c h osta tn ich k r ó ló w p o ch o d ze n ia e tru s ­
k ie g o , ch y b a z d o b y w c ó w n a jd a w n ie js z e g o R z y m u , h i ­
s to ria sk łon n a je s t u znać za p o sta c ie r z e c z y w is te .
3. T y d z ie ń ja k o m ia r a czasu, w y p o c z y n e k c o ty g o ­
d n io w y itp., n ie zn a n e b y ł y k la s y c z n e j G r e c ji i R z y m o ­
w i. G re c k a rach u ba czasu d z ie liła m ie s ią c na d ek a d y .
R z y m ia n ie z n a li o k re s y 9 -d n io w e m ię d z y d w o m a t a r ­
g a m i (n u n d in a e ). A l e p ó ź n y a n ty k z n a ł ju ż — pod
w p ły w e m W sch od u — k a le n d a rz a s tro lo g ic z n y , w k t ó ­
r y m p o s z c z e g ó ln e d n i n o s iły n a z w y c ia ł n ie b ie s k ic h
z im io n a m i b o g ó w , od p o n ie d zia łk u p o c z y n a ją c : d ies
L u n a e (K s ię ż y c a ), M a rtis , M e r c u r ii, Io v is , V é n e ris , S a -
tu rn i, S o lis (S łoń ca ). Z a c h o w a ły się te n a z w y w d u żej
m ie r z e w ję z y k u fra n c u s k im , w ło s k im o ra z (p r z e tłu ­
m a c zo n e ) w a n g ie ls k im i n ie m ie c k im .
4. „S ie d e m p a g ó r k ó w p ię - t r z y s ię ” — to fo rm u łk a
m n em o tec h n ic zn a d la za p a m ię ta n ia t r a d y c y jn e j d a ty
z a ło że n ia R z y m u na s ie d m iu w z g ó r z a c h w r. 753 p.n.e.
O w e w z g ó r z a o b ję t e o b s z a re m m ia s ta w ep o c e re p u ­
b lik a ń s k ie j to: 1) P a l a t y n (tu b y ła n a js ta rs za osa­
da, a p ó ź n ie j d z ie ln ic a b o g a c z y i p a ła c ó w cesa rsk ich —
sa m a n a zw a „p a ła c ” w y w o d z i s ię o s ta te czn ie od n a z w y
t e g o w z g ó r z a ); 2) K a p i t o l (ś w ię te w z g ó r z e ze ś w ią ­
t y n ia m i J o w is z a N a jle p s z e g o i N a jw ię k s z e g o , J u n o n y
i M in e r w y ); 3) A w e n t y n (tu b y ła s ły n n a ś w ią ty n ia
D ia n y , a sa m o w z g ó r z e z a m ie s z k iw a ła lu d n ość u b o ż­
s za ); 4) E s k w i l i n (tu z n a jd o w a ły się c m e n ta rze ; za
c z a s ó w cesa rstw a N e r o n z b u d o w a ł tu s w ó j Z ło t y D om ,
a T r a ja n te r m y ); 5) K w i r y n a ł (p o c z ą tk o w o osada
sa b ió sk a , w czasach p ó ź n ie js z y c h d z ie ln ic a lu k su so ­
w y c h d o m ó w i o g r o d ó w ); 6) C e l i u s i 7) W i m i n a l .
N a z w y ła c iń s k ie : (m on s) P a la tin u s , C a p ito lin u s , A v e n -
tin u s, E sąu ilin u s, Q u irin a lis , C a e liu s , V im in a lis .
5. K r ą g le g e n d teb a ń s k ich o losach r o d z in y E d y p a
d o s ta r c z y ł te m a tu m .in. t r a g ik o w i A js c h y lo s o w i, k t ó ­
r y w s w y m d ra m a c ie S ie d m iu p rz e c iw T e b o m p r z e d ­
s t a w ił w a lk ę s y n ó w - E d y p a , E te o k le s a i P o ly n e jk e s a ,
0 tro n teb a ń sk i. W y p ę d z o n y z o jc z y z n y P o ly n e jk e s p r z y
p o m o c y s w e g o teścia*, k r ó la A d r a s ta , z e b r a ł w y p r a w ę ,
w k t ó r e j b y li z n im A m fia r a o s , T y d e u s , E te o k le s , H ip -
p o m ed es, K a p a n e u s i P a r te n o p a jo s , i ru s z y ł n a T e b y .
E te o k le s i P o ly n e jk e s z g in ę li w b r a to b ó jc z y m p o je d y n ­
k u ; w y p r a w a zosta ła od p a rta .
6. L e g e n d a r n y tw ó r c a Ilia d y i O d y s e i, H o m e r, k t ó ­
r e g o is tn ie n ie je s t w czasach n o w s z y c h p rz e d m io te m
d łu g o w ie c z n e g o sp oru n a u k o w e g o (tzw . k w e s tia h o -
m e r o w a ) b y ł i w s ta ro ży tn o ś c i o b ie k te m sp o ró w .
P r z y c z y n ą b y ły a m b ic je m ia s t g re c k ic h , z k tó ry c h k a ż ­
d e p r a g n ę ło ch lu b ić się t a k z n a m ie n ity m zio m k ie m .
1 tu w y b r a n o sie d e m m ia s t p r e te n d u ją c y c h d o m ia n ą
h o m e ro w e j o jc zy z n y , a b y j e za m k n ą ć w w ie r s z u n a j­
b a r d z ie j zn a n y m w p o staci:
S m y rn a , R odos, K o lo fo n , S a la m is , C hios, A r g o s , A te n y .
A l e i ten w ie r s z p rz e in a c z a n o w tła c z a ją c na m ie js c e
in n y c h P y lo s , K y m e i in n e m iasta .
K ie d y w czasach n o w o ż y tn y c h filo lo g F. A . W o l f w y ­
s tą p ił w ro k u 1795 z e s w ą te o rią , w m y ś l k t ó r e j d z ie ło
H o m e r a m ia ło b y b y ć tw o r e m w ie lu ś p ie w a k ó w lu d o ­
w y c h , G o e th e n a w ią z a ł do n a szeg o w ie r s z a w d o w c ip ­
n y m e p ig r a m ie ta k ie j m n ie j w ię c e j tre ś c i:
S ie d e m m ia s t s ię k łó c iło , k t ó r e z n ic h go u r o d z iło
T e r a z g d y r o z d a r ł g o W ilk , k a ż d e n ie c h w e ź m ie s w ó j k ęs .
87

W o r y g in a le :
S ie b e n S tä d te z a n k e n s ic h d r u m . Ih n g e b o r e n z u h a b e n ,
N u n d a d e r W o l f i h n z e r r is s , n e h m e s i c h j e d e i h r S t ü c k .
C o do sa m eg o sp oru to dziś b o d a jż e p r z e w a ż a w nauce
s ta n o w is k o u m ia r k o w a n e g o u n ita ry zm u n a d p lu r a liz ­
m em (a w ię c p o g lą d o je d n o ś c i a u to rs tw a d zieła h o -
m e r o w e g o ). N ie w ą t p liw y m z y s k ie m ze sporu n a u k o ­
w e g o je s t p o g łę b ie n ie z n a jo m o ś c i p o e m a tó w i p r e c y ­
z y jn a (lite r a c k a , ję z y k o w a , r z e c z o w a ) a n a liza „ H o m e ­
r a ” . N o w s z e o d k r y c ia a rc h e o lo g ic z n e w za k re s ie k u ltu r
w c z e s n e j G r e c ji te ż tu w ie le p rz y n io s ły .
7. O w s z e m ; a m ó g ł b y ć te ż P ią t y i D z ie s ią ty , o c zy ­
w iś c ie p o ła cin ie. U b o g a w y o b r a ź n ia rz y m s k a n ie s tw o ­
r z y ła w ie lu im ion , to te ż w czasach n a jd a w n ie js z y c h
z a d o w a la n o się często „ n u m e r o w a n ie m ” d z ie c i: Secu n-
dus (D ru g i), Q u in tu s (P ią t y ), S e x tu s (S z ó s ty ), S é p ti-
m us (S ió d m y ), D écim u s (D z ie s ią ty ). T e im io n a u zy sk a ­
ł y p r a w o o b y w a te ls tw a . W p iś m ie ozn a czan o j e s k r ó ­
ta m i: Sec., Qu., S ex., Sept., D. O d im ie n ia (p r a e n o m e n )
S e p tim u s p o w s ta ło n a z w is k o r o d o w e ( n o m e n g e n ti­
le ), k t ó r e n o s ił np. cesa rz S e p ty m iu s z S e w e r.
8. J ed en z u tw o r ó w S o lo n a ta k d z ie li ż y w o t lu d z k i:
7 la t — u tra ta z ę b ó w , k res d z ie c iń s tw a ; d ru g ie 7 —
d o jrz a ło ś ć p łc io w a ; tr z e c ie — ro z ro s t cia ła , m ło d z ie ń ­
czość; c z w a r te — w ie k n a jle p s z y dla w o jn y ; p ią te —
czas na żon ę i d z ie c i; szóste — r o z w a ż n y u m ysł; s ió d ­
m e i ósm e — n a jw ię k s z y r o z w ó j rozu m u i w y m o w y ;
d z ie w ią te — je s z c z e k r z e p k i, a le ju ż sła b n ie; w d z ie ­
s ią te j s ió d e m c e — śm ierć.
NTie j e s t n i e w c z e s n ą j u ż d l a ń r a z p r z e z n a c z o n a m u ś m ie r ć .
(z p rz e k ła d u W . K lin g e r a )
9. GRAM l o q u i t u r , DIA v e r b a d o c e t , R H E v e r b a c o l o r a t ,
MUS c a n it, A R n u m e r a t , G E O p o n d e r a t, A S c o l i t a s tra .
(G R A M m ó w i, D I A s łó w u c z y , R E s ło w a u b a r w ia ,
M U Z ś p ie w a , A R l i c z y , G E O m ie r z y , A S b a d a g w ia z d y ).
S c h o la s ty c zn y w ie r s z m n e m o te c h n ic zn y w y lic z a cią g
n a u cza n ych w ś r e d n io w ie c z u 7 sztu k w y z w o lo n y c h ,
z a m y k a ją c y c h w s o b ie w ie d z ę lu d z k ą ; w w ie r s z u
p ie r w s z y m t r iv iu m (szk o łę p o d s ta w o w ą , por. t r y w ia l­
n y !), w d ru g im q u a d r iv iu m . A l e sam w y b ó r je s t an ­
ty c zn y . P o ś r e d n ik ie m m ię d z y a n ty k ie m i ś r e d n io w ie ­
c zem b y ło d z ie łk o M a r c ja n a K a p e lli (V w . n.e.), w k tó ­
r y m sie d e m sztu k to 7 dru ch en na ślu b ie M e r k u re g o
88
z F ilo lo g ią , a sam a sió d em k a to z re d u k o w a n y ju ż w y ­
b ó r z p ie r w s z e j r z y m s k ie j e n c y k lo p e d ii M . T e r e n c ju s z a
W a r r o n a (116— 27 p.n.e.), k tó r a o b e jm o w a ła I X k s ią g
D is c ip lin a e . P ie r w s z e sie d e m z n a m y ju ż ch yb a : g r a ­
m a ty k a , d ia le k ty k a , re to ry k a , m u zy k a , a ry tm e ty k a ,
g e o m e tria , a stro n o m ia ; d w ie ostatn ie, s p e c ja lis ty c z n e :
m e d y c y n a i a rc h itek tu ra , w y p a d ły z o g ó ln e g o w y ­
k szta łcen ia .
10. P le ja d y to w ła ś n ie sió d em k a g w ia z d , a ja k w i e ­
r z y li G r e c y — cór A tla s a , o im io n a ch : M a ja , T a y g e te ,
E le k tr a , A lk y o n e , A s te r o p e , K e la jn ó , M e ro p e . Jest to
je d e n z n a jd a w n ie j zn an ych g w ia z d o z b io r ó w (H e z jo d
o k re ś la ł w e d le nich p o r y ro k u ). „ P le ja d ą ” n a zw a n o
a m b itn ie s ió d e m k ę w y b itn y c h t r a g ik ó w e p o k i a le k s a n ­
d r y js k ie j, dziś n ie m a l c a łk o w ic ie za p o m n ia n yc h . D o ­
p ie ro fra n c u s k a P le ja d a z R o n s a rd e m u trz y m a ła się
w p a m ięc i.
8. U M IŁ O W A N IE M Ą D R O Ś C I
1. Z w o d y — p ie r w s z y g r e c k i u czo n y i fi l o z o f T a le s
z M ile tu ( V I I w . p.n.e.), k t ó r y — ja k się z d a je — u za ­
sa d n ia ł s w e t w ie r d z e n ie ty m , że w s z y s tk ie is to ty ż y w e
p o tr z e b u ją do ż y c ia w o d y i że n a sion a is to t ż y w y c h
są w ilg o tn e . T e o r ia je g o je s t p r z e ło ż e n ie m na ro z u m o ­
w a n ie r a c jo n a lis ty c z n e te o lo g ic z n y c h s p e k u la c ji d a w ­
n y c h r e lig ii.
W n ie m a te r ia ln y m og n iu w id z ia ł p o c z ą te k w s z e c h r z e ­
c z y H e r a k lit z E fe z u (ok. r. 500 p.n.e.). W p r z e c iw ie ń ­
s t w ie do T a le s a i je g o n a s tę p c ó w u w a ż a ł on, ż e m a te r ia
jest z m ie n n a i w s z y s tk o je s t w s ta n ie c ią g łe j p r z e m ia ­
n y („ P a n t a r h e j” — „ W s z y s t k o p ły n ie ” ).
Z c z te re c h ż y w io łó w : w o d y , p o w ie tr z a , z ie m i i ogn ia,
p o b u d za n ych p r z e z d w ie s iły — łą czą cą m iłość i d z ie ­
lą cą n ie n a w iś ć — w y w o d z ił ś w ia t E m p e d o k le s z A k r a -
g a n tu na S y c y lii (ok. 490 — ok. 430 p.n.e.).
2. S o k ra tes (469— 339 p.n.e.) t w ie r d z ił, że je s t w n im
ja k ie ś b ó s tw o w e w n ę tr z n e (d a jm c m io n ), k tó r e d y k tu ­
je m u zasad ę p o stęp o w a n ia . Z te g o u k u li je g o o s k a r­
ż y c ie le za rzu t w p r o w a d z a n ia p rz e z S o k ra tes a n o w y c h
b ó stw , k tó r y c h n ie u zn a je p a ń s tw o . S k a z a n y na
śm ie rć m u s ia ł w y p ić tru cizn ę.
89
 3. W e d łu g n a u k i A r y s to t e le s a is tn ie je cała d r a ­
b in a b y tó w , z k tó r y c h k a ż d y je s t m a te r ią d la w y ż ­
s z e g o od sie b ie , a u ży c za fo r m y n iższem u od s ie b ie
i o d m ie n ia go. U sp od u t e j d r a b in y je s t b e zk s zta łtn a
p ie r w s z a m a te ria , u szczy tu zaś. to, co p ie r w s z e , p r z e z
n ic in n e g o n ie p oru szon e, p o ru sza w s z y s tk o — w o ln a
o d m a t e r ii czy n n a m y ś l, bóg. F o r m a to isto ta rz e c z y ,
k tó r ą m ożem y p o ją ć ro z u m o w o , tk w ią c a w sa­
m e j rze c z y , a n ie od n ie j n ie za le ż n a , ja k p la to ń sk a
idea.
4. L a th e biosas to je d n a z zasad e t y k i E p ik u ra
(342— 270i p.n.e.), s ły n n e g o a te ń s k ie g o filo z o fa m a t e r ia ­
lis ty , u zn a ją c e g o za g łó w n y cel ż y c ia lu d z k ie g o r o z ­
k o sz (p o jm o w a n ą ja k o w o ln o ś ć od c ie rp ie n ia i s tr a ­
p ie ń ), g ło s zą c e g o s p o k ó j w e w n ę t r z n y d u szy i ciała.
O d r a d z a ł w ię c E p ik u r u d zia ł w ż y c iu p u b lic zn y m i z a ­
k ła d a n ie r o d z in y . S a m p ę d z ił p r o s ty i c ic h y ż y w o t
w k r ę g u od d a n y ch u czn ió w , od r. 306 p r z e b y w a ł w A t e ­
nach, w s ły n n y m O g r o d z ie E p ik u ra , a ż do ś m ie rc i po
d łu g ie j i b o le s n e j ch o ro b ie , k tó rą zn o s ił z r ó w n o w a g ą
i siłą w o li p r a w d z iw e g o m ęd rc a . O g ro m n a w ię k s zo ś ć
je g o d z ie ł (w r a z z g łó w n y m O p rz y ro d z ie w 37 k s ię ­
g a c h ) za g in ę ła ; p r z e t r w a ły t y lk o t r z y lis t y filo z o fic z n e
do u c z n ió w : H e r o d o ta (o filo z o f ii p r z y r o d y ), P y th o k le s a
(o m e te o r o lo g ii), M e n o jk e u s a (o e ty c e ) i d w a z b io r y
a fo r y z m ó w m o ra ln y c h . P e łn ie j p r z e k a z u je n a m n a u k ę
E p ik u ra d z ie ło je g o n a jw ię k s z e g o „ w y z n a w c y ” , R z y ­
m ia n in a L u k r e c ju s z a (T itu s L u c r e tiu s C aru s, ok. 94 —
ok. 55 p.n.e.), p o em a t w V I k s ięg a ch pt. O n a tu rz e r z e ­
czy (D e r e r u m n a tu ra ). W p o g lą d a ch n a ś w ia t fiz y c z n y
s zed ł E p ik u r za m a te r ia lis tą -a to m is tą D e m o k r y te m
(zob . z a g a d k ę 6). B o g ó w u w a ża ł za is to ty m a te r ia ln e ,
u tw o r z o n e z n a jd o s k o n a ls zy c h a to m ó w , p o d o b n e do
lu d zi, p ę d z ą c e s zczęs n y ż y w o t w p rz e s trz e n ia c h m ię ­
d z y ś w ia ta m i, a b so lu tn ie n ie za le ż n e i n ie in te r e s u ją c e
się ś w ia te m an i c z ło w ie k ie m . W e ty c e , ob ok w s p o ­
m n ia n e g o ju ż ce lu — r o z k o s zy , p o le g a ją c e j na u w o ln ie ­
niu się od p o trz e b („ N a jw ię c e j p r z y je m n o ś c i m a ten,
k to m a n a jm n ie j p o tr z e b ” ) i n ie z a m ą c o n y m s p o k o ju
ducha (a ta ra x ia ) — k ła d ł n a cis k na u w o ln ie n ie c z ło ­
w ie k a od lę k u p r z e d g r o ż ą c y m i s iła m i p r z y ro d z o n y m i
i n a d p rz y ro d z o n y m i, ja k b o g o w ie i śm ierć.
5. W e d le n a u k i s to ik ó w , s z k o ły filo z o fic z n e j z a ło ­
żo n ej ok. r. 315 p.n.e. w A te n a c h p r z e z Z en o n a z K i -
tio n , ś w ia t p r z e c h o d z i n ie s k o ń c z o n y c ią g c y k li. P r z y
koń cu k a ż d e g o z tyc h c y k li z o s ta je p o c h ło n ię ty p r z e z
w ie c z n y b o s k i ogień , p o c z y m o d ra d z a się n a n o w o ,
90
a b y p r z e b ie c d o k ła d n ie t e sam k o le je , co ś w ia t p o ­
p rz e d n i.
6. D e m o k r y t z A b d e r y (ok. 460 — ok. 370 p.n.e.) r o z ­
w in ą ł te o r ię a to m is ty c zn ą s w e g o n ie b a r d z o d la nas
u c h w y tn e g o p o p rze d n ik a , L e u k ip p a . O w e c ia łk a to
a to m y (p o g re c k u d o s ło w n ie „n ie p o d z ie ln e ” , „ n ie do
p o c ię c ia ” ), k tó r e są w ie c z n e , choć zło żo n e z n ic h cia ła
gin ą . Z n a js u b te ln ie js z y c h a to m ó w o g n ia sk ła d a się
dusza. W ia d o m o ś c i o ż y c iu D e m o k ry ta , ja k ie n a m
p r z e k a z u je sta ro ży tn ość, g ęs to s p o w iła leg e n d a . S ły ­
n ął z g łę b o k ie j u czoności; n a z y w a n o g o n a w e t „ M ą ­
d ro ś c ią ” (s o p h ia ), p r z e d s ta w ia n o t r a d y c y jn ie ja k o
„ś m ie ją c e g o się fi l o z o f a ” (w p r z e c iw ie ń s tw ie do „ p ła ­
c z ą c e g o ” H e r a k lita ). O g a r n ia ł całą w ie d z ę s w o ic h cza ­
s ó w : e ty k ę , fiz y k ę , m a te m a ty k ę i a stro n o m ię, z a g a d ­
n ie n ia lite r a c k ie , tech n ik ę. N a jw ię k s z y m i je g o (a m o że
i L e u k ip p a ) d z ie ła m i b y ły W ie lk i p o rz ą d e k św iata
i M a ły p o rz ą d e k św iata ( M e g a s d iá k o s m o s i M ik rd s
d id k o s m o s ). D e m o k r y t b y ł a u to rem w ie lu , b o ok. 70,
d z ie ł, n a p is a n y c h — ja k św ia d c z ą s ta ro ż y tn i — p ię k ­
n y m , ż y w y m i ja s n y m ję z y k ie m . Z te g o z a c h o w a ło się,
n ie s te ty , z a le d w ie pon ad 200 fr a g m e n tó w , w ty m
część p o d e jr z a n e j au ten tyczn ości.
7. A t a r a x ia — sp o k ó j, n ie p o d d a w a n ie się w z r u s z e ­
n io m w y w o ła n y m p r z e z c z y n n ik i z e w n ę trzn e , ta k ie
ja k : strach, b ó l, cie rp ie n ie , ra d ość — za le c a n a b y ła
z ró ż n y c h p r z y c z y n p r z e z ró ż n e s y s te m y filo z o fic z n e .
G ło s ili ją i fep ik u rejczy cy, i stoicy, i sc ep ty cy . Id e a ł
ta k ie g o n ie w z ru s z o n e g o m ę d rc a p r z e d s ta w ia H o r a c y :
S ł f r a c t u s illa b a t u r o r b is
I m p a v i d u m f e r l e n t r u in a e .
(C h o ć b y s ię z a w a lił i u p a d ł n a ń ś w ia t,
s z c z ą tk i p r z y g n io tą g o n ie s tr w o ż o n e g o .)
8. „ Ś w ia d e c tw o z m y s łó w je s t z a w o d n e, u m y sł lu d z­
k i je s t o m y ln y ” — g ło s ili s c e p ty c y — „ n ie m o ż e m y
d o tr z e ć d o p o zn a n ia p r a w d z iw e j n a tu ry rze c z y . N a j l e ­
p ie j w s trz y m a ć się od sądu .” S z k o łę sc ep ty czn ą z a ło ­
ż y ł P y r r o n z E lid y (ok. 365— 275 p.n.e.), k t ó r y sam nic
n ie pisał. N a u k ę s c e p ty k ó w p r z e d s ta w ił le k a r z i f i l o ­
z o f S e x tu s E m p iric u s (k o n ie c I I w . n.e.) w Z a ry s a c h
p y r r o ń s k ic h w I I I k s ię g a c h i P is m a c h s ce p ty c z n y c h
w X I księga ch .
9. C y c e r o n (M a rcu s T u lliu s C ic e ro , 106— 43 p.n.e.),
k t ó r y o b o k d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j i k ra s o m ó w c z e j
91
p o s ta w ił so b ie za c e l p r z y b r a n ie w szatę ła ciń sk ą f i l o ­
z o fii g r e c k ie j, tzw . N o w e j A k a d e m ii K a rn e a d e s a , k tó ­
r e j n a u k i s p ló tł je d n a k z in n y m i k ie r u n k a m i f i l o z o ­
fic z n y m i, z w ła s z c z a z e ty k ą stoicką. N a jw ię k s z ą je g o
zasłu gą b y ło s tw o r z e n ie ła c iń s k ie g o ję z y k a filo z o f ic z ­
n ego. Z p is m filo z o fic z n y c h C y c e ro n a n a jw a ż n ie js z e
to K s ię g i a k a d e m ic k ie (A c a d é m ic a ), O o s ta te cz n y m
d o b ru i złu (D e fin ib u s b o n o ru m e t m a lo r u m ), R o z ­
p ra w y tu s k u la ń s k ie (D is p u ta tio n e s T u s c u la n a e ), O n a ­
tu rz e b o g ó w (D e n a tu ra d e o ru m ), O lo s ie (D e F a to ),
O s ta ro ś ci (D e s e n e c tu te ), O p rz y ja ź n i (D e a m ic itia ),
O o b o w ią z k a c h (D e o f fic iis ).
10. B o e c ju s z (ok . 480— 524), tłu m a cz na ła c in ę P l a ­
ton a i A ry s to te le s a , u w ię z io n y prz'ez k r ó la T e o d o r y k a
p o d z a rz u te m zd ra d y , i po to rtu ra c h w y d a n y na śm ierć,
n a p is a ł w w ię z ie n iu u tw ó r p ro z ą p r z e ty k a n ą w ie r s z a ­
m i pt. O p o c ie s z e n iu , ja k ie d a je filo z o fia (D e c o n s o -
la tio n e p h ilo s o p h ia e ) w V k sięg a ch . C h oć b y ł ch rz e ś c i­
ja n in e m , p o cieszen ie, ja k ie m u d a ła filo z o fia , b y ła r a ­
c zej p r o w e n ie n c ji filo z o fic z n e j, a n ie r e lig ijn e j.
9. L ÍT T E R A D O C E T — L lT T E R A N O C E T
1. M en a n d er (g r e c k ie M e n a n d ro s , 342— 292
p.n.e.) to n a jw y b itn ie js z y p r z e d s ta w ic ie l tz w . k o m e d ii
n o w o a tty c k ie j, a u to r k o m e d ii ch a ra k te ró w , zu p ełn ie
o d m ien n y ch od sztu k k o m ic zn y c h s ta ro a tty c k ich ,
i „u s z la c h e tn io n y c h ” w p ły w e m tr a g e d ii E u ry p id e sa ,
z c h a r a k te r y s ty c z n y m w ą tk ie m m iło s n y m , g a le r ią
w y b o r n y c h p o sta c i i s k o m p lik o w a n ą n ie ra z in tr y g ą .
O d n iego , p r z e z r zy m s k ic h n a ś la d o w c ó w P la u ta i T e -
ren c ju s za , b ie r z e p o c z ą te k d u ża część d ra m a tu e u r o ­
p e js k ie g o . T w ó r c z o ś ć sa m eg o M e n a n d ra p rzes zła lo s y
b a rd z o u ro zm a icon e. S z tu k i je g o , o d rzu con e p rz e z
s z k o łę p ó źn e g o a n ty k u z p o w o d u n ie dość c zy s te g o j ę -
ję z y k a a tty e k ie g o , z a g in ę ły ; została p o n ich t y lk o duża
ilo ść ś w ie tn y c h u ry w k ó w , z w ła s zc za tz w . gn om , c z y li
se n ten c ji. O d n ie c a ły c h 100 la t o d k r y c ia p a p iru s o w e
p r z y n io s ły du że p a r tie k o m e d ii M e n a n d ra , ja k np. Sąd
ro z je m c z y (E p itre p o n te s j a lb o P e r ik e jr o m e n e (D z ie w ­
czy n a z u c ię ty m w a rk o c z e m ). W 1959 u jrz a ła na n o w o
ś w ia t ca ła k o m e d ia O d lu d e k ( D y s k o lo s ), w 10 la t p ó ź­
92
n ie j o d z y s k a liś m y du że części S a m ii (S a m ijk a ) i b a r ­
dzo in te r e s u ją c e j T a rc z y (A s p is ).
M e a n d e r (g r e c k ie M a ja n d r o s ) to r z e k a m a ło a z ja -
ty c k a (d ziś M e n d e r e z w T u r c ji), k tó r e j k r ę t y b ie g m ia ł
dać n a z w ę c h a ra k te ry s ty c z n e m u e le m e n to w i g r e c k ie ­
g o z d o b n ic tw a , m e a n d ro w i, u nas n a z y w a n e m u „ c y ­
g ań ską d r o g ą ” . W P o ls c e n a z w ę M e a n d ra p r z y ję ło
cza sop ism o p o ś w ię c o n e k u ltu r z e -a n ty c z n e j, w y c h o d z ą ­
ce od r. 1946.
2. O ba te g r e c k ie w y r a z y to t e r m in y z zak resu
d ra m a tu , a le k r a ń c o w o r ó ż n e g o zn aczen ia . K o m m o s (od
g r e c k ie g o k o p to — b iję , u d e rz a m ) to p o łą c z o n y z g w a ł­
t o w n y m i ru c h a m i la m e n t g r e c k ie j tr a g e d ii, p a rtia
ś p ie w a n a p rz e z a k to r a i a k to r ó w na p rz e m ia n z ch ó­
re m .
K o m o s , k t ó r y m ia ł dać n a z w ę k o m e d ii (k o m o d ia —
p ieśń k o m o su ), to ra d o sn y, r o z b a w io n y , n ie ra z w y u z ­
d a n y p och ód ś w ią te c z n y , p o łą c z o n y z u cztą. T a k im i
k o m o s a m i k o ń czą się s z tu k i A ry s to fa n e s a .
3. W s z y s tk ie t r z y im io n a o z n a c z a ją w y b itn y c h
p r z e d s ta w ic ie li filo z o fii i lite r a tu r y . Sokrates
(469— 399 p.n.e.), a te ń s k i f i l o z o f i n a u c z y c ie l m ło d z ie ­
ży, choć n ie n a p isa ł a n i je d n e g o d zieła , u w ie c z n io n y
zo sta ł w r a z ze sw ą nauką p r z e z u czn iów , P la to n a
i K s e n o fo n ta . S k ro m n y , b r z y d k i b ie d a k b y ł je d n y m
z ty c h lu d zi, k t ó r z y u w a g ę f i l o z o f i i z w r ó c ili n a c z ło ­
w ie k a i k t ó r z y w sp osób r o z u m o w y t w o r z y li e ty k ę .
S ły n n a m e to d a s o k ra ty c zn a d o ch o d ze n ia is to ty r z e c z y
za p o m o cą p y ta ń (tz w . m a je u ty k i, c z y li s z tu k i p o ­
ło ż n ic z e j, ja k ją n a z y w a ł sam S o k ra tes , syn a k u szerk i)
u d o w a d n ia ła lu d z io m ich n ie w ie d z ę w s p ra w a c h , co
do k tó r y c h z d a w a ło im się, że się na nich zn ają ,
i w s k a z y w a ła dobrą d ro g ę d o jś c ia do w ie d z y . B e z ­
k o m p ro m is o w y , o d w a ż n y i u c z c iw y m ę d rz e c p a d ł o f ia ­
rą z a w iś c i; o s k a rż o n y o p s u cie m ło d z ie ż y i w p r o w a ­
d z a n ie n o w y c h , n ie u zn a w a n y c h p r z e z p a ń s tw o b óstw ,
m u s ia ł z w y r o k u sądu a te ń s k ie g o w y p ić cyk u tę.
K r a t e s z T e b (ok. 365— 285 p.n.e.) b y ł w y b itn y m
p r z e d s ta w ic ie le m s z k o ły c y n ic z n e j, w ę d r o w n y m k a z ­
n o d z ie ją g ło s zą c y m d o b r o w o ln e u b ó s tw o i n ie z a le ż ­
ność m ęd rca , p o c ie s ze n ie i p o je d n a n ie . C ie s z y ł się p o ­
w szech n ą s y m p a tią i czcią. N a d r z w ia c h d o m o s tw
p isa n o p o z d ro w ie n ia d la K r a te s a , D o b re g o D ucha. J ego
lic z n e p ism a z a g in ę ły (p o z o s ta ły d ro b n e fr a g m e n ty ).
Z in n y c h K r a te s ó w na p a m ię ć z a s łu g u je K r a te s z M a i­
łoś, k t ó r y w r. 168 p.n.e. o b u d ził w R z y m ie z a in te re s o ­
w a n ie d la n a u k i g r e c k ie j.
93

I z o k r a t e s (g r. Is o k ra te s , 436— 338 p.n.e.) to m ó w ca
a teń sk i, k t ó r y m a ło p r z e m a w ia ł p u b lic zn ie , bo b y ł n e r ­
w o w y i m ia ł sła b y głos, a le w cią g u d łu g ie g o i b a rd zo
z a p ra c o w a n e g o ży w o ta w ychow ał w ie lu m ów ców
i s t w o r z y ł w ie lk ie d z ie ło — f ilo z o f ię w y m o w y , t r a k ­
to w a n ą ja k o w s tę p do a k ty w n e g o ż y c ia s p o łe c z n o -p o ­
lity c z n e g o . J ego u tw o r y — p is a n e w s p a n ia ły m j ę z y ­
k ie m a tty c k im , p ro z ą r y tm iz o w a n ą , d łu g im i, czasem
a ż n u żą c y m i z d a n ia m i — o b e jm u ją m o w y są d ow e, p o ­
p is o w e (ja k słyn n a P o c h w a la A t e n ) o ra z d zieła o tre ś c i
w y c h o w a w c z e j i p o lity c z n e j (s ły n n y P a n e g ir y k ). Z y ł
la t 98, do końca z a c h o w u ją c a k tyw n o ś ć. P r z e w id y w a ł,
że p rzy szło ś ć G r e c ji k s z ta łto w a ć się b ę d z ie w z w ią zk u
z M a c e d o n ią pod p r z e w o d n ic tw e m F ilip a .
4. K o s i K e o s t o w y s p y . P ie r w s z a , n a leżą c a do
a rc h ip e la g u S p orad , sły n n a od V w . p.n.e. ja k o s ie d z i­
ba s z k o ły le k a r s k ie j (H ip o k ra te s ), a w czasach w c z e s ­
n e g o h e lle n iz m u o ś ro d ek k o ła lite r a c k ie g o , d o k tó r e g o
n a le ż a ł m .in. T e o k r y t , tw ó r c a b u k o lik i. K eos, je d n a
z C y k la d , b y ła m .in. o jc zy z n ą d w u sły n n y ch p o e tó w
l ir y k i c h ó ra ln e j — S im o n id es a i B a k c h y lid e s a (V w.
p.n.e.).
E o s to znan a ju ż H o m e r o w i „r ó ż a n o p a lc a ” , „ w sza ­
fr a n o w e j sza cie” b o g in i J u trzen k a (łac. A u r o r a ). D la
k o ch a n k a s w e g o T ith o n a u p rosiła n ie śm ierteln o ś ć, a le
za p o m n ia ła o w ie c z n e j m łod ości, w ię c z e s ta rz a ł się,
z d z ie c in n ia ł, sta ł się w k oń cu św iers zc ze m . Im ie n ia
s w e g o u ż y c z y ła p o ls k ie m u p ism u f ilo lo g ii k la s y c zn e j
„E o s ” , je d n e m u z n a js ta rs zy c h p o lsk ic h p e r io d y k ó w
n a u k o w y c h (w y c h o d z i od r. 1894).
5. F u r i e to rz y m s k a n a zw a E r y n ii, g re c k ic h b o ­
g iń zem sty , z w ła s zc za za p rz e la n ą k r e w . T o on e ś c i­
g a ły m a tk o b ó jc ę O restesa , on e p iln o w a ły ś w ię to ś c i
p rzy sią g .
K u r i a (łac. c u ria ) to s to ją c y p o dziś d zień n a F o ­
ru m R o m a n u m b u d y n ek p o sied ze ń sen atu rzy m s k ie g o ,
w o b ecn ej p o sta c i w z n ie s io n y p r z e z Ju liu sza C eza ra
w r. 44 p.n.e., n ie w ie lk i, a le im p o n u ją c y . P ro s to k ą tn a
sa la (m n ie j w ię c e j 25X 17,5 m ) m ie ś c i p o d iu m dla
u rz ę d n ik ó w i m a r m u r o w e ła w y se n a to ró w . K u r ie
w lic z b ie m n o g ie j to 30 p o d s ta w o w y c h je d n o s te k o r g a ­
n iz a c ji p o lity c z n e j i w o js k o w e j lu d u r z y m s k ie g o od
n a jd a w n ie js z y c h cza sów .
6. S c h o lia to s ta ro ży tn e o b ja ś n ie n ia te k s tó w l i t e ­
ra c k ic h , to w a r z y s z ą c e im w d o b ry c h ręk opisad h , dla
nas b e zc en n e ź ró d ła a n ty c z n e j e r u d y c ji (n ie ra z k ło ­
94
p o tliw e , b o a n o n im o w e i k o m p ilo w a n e , z in fo r m a c ja ­
m i o r ó ż n e j w a rto ś c i). B e z s c h o lió w n ie r o z u m ie lib y ś ­
m y n ie k tó r y c h p is a r z y a lb o r o z u m ie li b a rd z o n ie p ełn ie.
S k o lia n a to m ia st to m iłe i le k k ie p io s e n k i b iesia d n e,
ś p ie w a n e p r z y u cztach a tty ck ic h , o tem a ta ch od m i­
ło sn y ch i p ija c k ic h do p a trio ty c z n y c h (np. p o c h w a ła
t y r a n o b ó jc ó w ). L e k k ie te u tw o r y p r z e ję ły w ie le cech
p ie ś n i lu d o w e j. Ś p ie w a ją c y s k o lio n t r z y m a ł w r ę c e g a ­
łą z k ę m irtu , k tó rą k o ń czą c p io s e n k ę p o d a w a ł d r u g ie ­
m u, co b y ło w e z w a n ie m do n a stęp n ej pieśn i.
7. L u k i a n (gr. L u k ia n ó s ) z S a m o s a ty (ok. 120
— p o 180), a u tor s a ty r y c z n y c h d ia lo g ó w filo z o fic z n y c h
n a ce ch o w a n y ch p o p u la rn ą m ą d ro śc ią cy n ic k ą . S ta ł się
je d n y m z n a jb a r d z ie j c z y ty w a n y c h i dziś je s z c z e p i ­
sa rzy . P a r o d iu ją c sta re g a tu n k i lite r a c k ie , z w ła s zc za
k o m e d ię i d ia lo g i p la to ń sk ie, k p ił z lu d o w y c h w ie r z e ń
r e lig ijn y c h , p o g lą d ó w s z k ó ł filo z o fic z n y c h , w s z e lk ie g o
sza rla ta ń s tw a . Z d z ie ł je g o n a jw a ż n ie js z e : S en , H is t o ­
ria p ra w d z iw a (p a ro d ia p o w ie ś c i p o d r ó ż n ic z e j), D ia ­
lo g i b ogów , D ia lo g i z m a rły c h , D ia lo g i h e te r, Ja k n a ­
le ż y p isa ć h is to rię ? , Ik a r o m e n ip p o s (fa n ta s ty c z n y
p o m y s ł p o d r ó ż y k o s m ic z n e j).
L uk a n (M . A n n a eu s L u can u s, 39— 65) z K o r d u -
b y (d ziś K o r d o w a ) w H is z p a n ii, b ra ta n e k filo z o fa S e ­
n e k i, z a m ie s za n y zo s ta ł w sp ise k p r z e c iw N e r o n o w i
i zm u szo n y do sa m o b ó js tw a . P o z o s ta w ił p o e m a t e p ic ­
k i O w o jn ie d o m o w e j (m ię d z y C e z a r e m i P o m p e j u -
szem ), z n a n y o g ó ln ie p o d ty tu łe m F a rs a lia (od b it w y
pod F a rs a lo s ). P o e m a t b a rd z o r e to r y c z n y , n a ła d o w a n y
se n ten c ja m i, r e p u b lik a ń s k i w w y m o w ie , ch oć n ie
w y k o ń c z o n y , d a je ś w ia d e c tw o w ie lk ie g o ta le n tu p o e ­
ty. O to je d n a ze sły n n y ch s e n te n c ji p o em atu :
V t c t r i X c a u s a (H is p l a c u i t , s o d u i e ta C a t o n i .
(S p r a w a z w y c ię s k a p o d o b a ła s ię b ó s tw o m , sp ra w a zw y­
c ię ż o n a K a t o n o w i.)
8. B o g in i E r y d a (E ris ), b ę d ą ca u o s o b ie n ie m sp o­
ru, ta k tó r a na w e s e lu P e le u s a i T e t y d y rzu ciła fa t a l­
n e ja b łk o z n a p isem „ D la n a jp ię k n ie js z e j” . S k u tk i w i a ­
d o m e : s p ó r b o giń , sąd P a r y s a itd . a ż do sp a le n ia T r o i
i sm u tn ych p o w r o t ó w b o h a te ró w . H e z jo d t w ie r d z ił co
p ra w d a , że są d w ie E r y d y , a je d n a z n ich „ p o z y t y w n a ” ,
n a k ła n ia ją c a do p ra cy , a le o te j p o H e z j o d zie ja k o ś z a -
pom n iano.
I r y d a (I r is ) to b o g in i t ę c z y i sa m a T ę c z a , a ta k ż e
szy b k a p o sła n k a b o g ó w , z w ła s zc za H e r y (np. w t r a ­
g e d ii E u ry p id e s a ) i Zeu sa.
95
 9. L a r i s a t o g łó w n e m ia s to T e s s a lii n a d rze k ą
P e n e jo s e m , m a ją c e dość n ie s z c z e g ó ln ą s ła w ę m iasta
c z a ro w n ic .
Sarissa — długa, cię żk a w łó c z n ia u ży w a n a w p ie ch o cie
m a c e d o ń s k ie j, k t ó r e j fa la n g i w k o le jn y c h s zere g a ch
n a je ż a ły s ię c o ra z d łu żs zy m i sa riss a m i a ż p o ok oło
5-m e tro w e .
10. S t r a t o n z L a m p s a k o s (z m a r ły ok. 270 p.n.e.),
u czeń T e o fr a s ta , tr z e c i k ie r o w n ik L ic e u m , w y b it n y
u czon y, fiz y k , m ech an ik , le k a rz , d o k o n y w a ł d o ś w ia d ­
czeń, z k tó r y c h w y n ik ła je g o te o r ia p r z e s tr z e n i (u d o ­
w a d n ia ł n ie c ią g ło ś ć D e m o k r y t o w e j p ró ż n i).
S ie d em n a śc ie k s ią g G e o g r a fii S t r a b o n a (64 p.n.e. —
— 21 n.e.) to o g r o m n y s k a rb in fo r m a c ji z d z ie d z in y an ­
ty c z n e j g e o g r a fii. D z ie ło to, o p a rte na ź ró d ła c h g r e c ­
k ich i rzy m s k ic h , o p isu je c a ły z n a n y a n ty k o w i ś w ia t od
H is z p a n ii i A f r y k i P ó łn o c n e j po In d ie i P e r s ję , od E tio ­
p ii p o k r a je n a d M o r z e m C z a r n y m i K a s p ijs k im .
10. IM IE N N IC Y
1. D w u A j a s ó w w a lc z y ło p o d T r o ją i o b a j n ie p o ­
w r ó c ili z w y p r a w y . A j as syn T e la m o n a , w ła d c a S a la -
m in y, n a jd z ie ln ie js z y z b o h a te r ó w p o A c h ille s ie i n a ­
z y w a n y w Ilia d z ie „ w ie ż ą A c h a jó w ” , sta cza p o je d y n e k
z H e k to re m , nad k tó r y m m a p r z e w a g ę , a le p o je d y n e k
p o z o s ta je n ie d o k o ń czo n y . P o ś m ie rc i A c h ille s a b ie r z e
u d zia ł w s ły n n y m s p o rze o je g o z b r o ję , a le p r z e g r y w a
z c h y tr y m O d y seu szem . A te n a zsy ła nań szał, p od cza s
k tó r e g o w y r z y n a t r z o d y m y ślą c, że z a b ija G r e k ó w ,
k t ó r z y g o s k r z y w d z ili. K ie d y z d a je so b ie s p r a w ę z tego,
co u czyn ił, z m y w a h a ń b ę s a m o b ó js tw e m . J e g o śm ie rć
je s t te m a te m S o fo k le s a „ t r a g e d ii c z c i” pt. A ja s .
D r u g i „ m a ł y ” A ja s , w ó d z L o k r y jc z y k ó w , d z ie ln y w o ­
jo w n ik , s ły n n y b ie g a c z, po z d o b y c iu T r o i s p la m ił się
ś w ię to k ra d z tw e m , o d r y w a ją c od o łta rza A t e n y d z ie ­
w ic z ą k a p ła n k ę-w ieszczik ę, K a ss a n d rę, i p o r y w a ją c
ś w ię t y p o są g — P a lla d io n . Z e m s ta b ó s tw a d o sięg ła go
w cza sie p o w r o tu — o k r ę t je g o u to n ą ł p o d cza s b u rzy,
a on sam z g in ą ł r a ż o n y p io ru n em .
2. A le k s a n d r ó w b y ło w ie lu . A le k s a n d e r to ta k że
im ię P a r y s a tro ja ń s k ie g o . Z w ła d c ó w n oszą cych to
im ię, częste w d y n a s tii m a c e d o ń s k ie j, n a js ły n n ie js z y
96
b y ł A le k s a n d e r I I I W ie lk i (356— 323 p.n.e.), syn F ilip a
i O lim p ia d y , tw ó r c a n a jw ię k s z e j m o n a rc h ii ś w ia ta a n ­
ty c z n e g o , z d o b y w c a , k t ó r y d o ta r ł a ż do In d ii. W a ż n ie j­
sze od d o k on a ń m ilita r n y c h b y ły , ja k się z d a je , je g o
k o n c e p c je p o lity c z n e , m ia n o w ic ie id e a z je d n o c z e n ia
W sch od u i Z a c h o d u w je d n y m p a ń s tw ie i „ z m ie s z a n ia ”
o b y c z a jó w . O n p ie r w s z y z ro z u m ia ł r o lę n a u k i, ob ok
sztab u w o js k o w e g o z a b ie r a ją c na s w e w y p r a w y u czo­
n ych , k tó r y c h za d a n ie m b y ło p o zn a w a n ie i b a d a n ie
n o w o o d k r y ty c h k r a jó w . Z m a r ł w B a b ilo n ie . P a ń s tw o
r o z d a r li n a stęp cy, a le p o d b o je A le k s a n d r a s ta ły się
p r o g ie m n o w e j ep ok i, z w a n e j 'h ellen istyczn ą , a je g o
postać ob ro sła s z y b k o leg e n d ą . Ś r e d n io w ie c z n e p o d a ­
n ie, zn a n e u nas ja k o H is to r ia o ż y w o cie i z n a m ie n i­
ty c h s p ra w a ch A le k s a n d ra W ie lk ie g o , k a z a ło m u n a ­
w e t w z la t y w a ć w n ieb iosa n a w o z ie z a p rz ę ż o n y m
w o r ły i w s z k la n e j b e czce op u szczać się n a dno
m o rza .
3. A n ty p a t e r (397— 319 p.n.e.), je d e n z n a jw y b it n ie j­
szych w o d z ó w F ilip a M a c e d o ń s k ie g o i A le k s a n d r a
W ie lk ie g o , n a le ż a ł d o n ie lic z n y c h d o s to jn ik ó w , k t ó r z y
p o ś m ie rc i A le k s a n d r a w y t r w a li aż do ś m ie rc i w w ie r ­
n o ś ci d la dyn a stii.
A n ty p a t e r z S y d o n u (p o ło w a I I w . p.n.e.) b y ł tw ó r c ą
k ilk u d z ie s ię c iu e p ig r a m ó w t z w . A n t o lo g ii P a la ty ń s k ie j,
m .in. n a jd a w n ie js z e g o ze zn an ych n a m w lite r a tu r z e
u tw o ru w y m ie n ia ją c e g o s ie d e m c u d ó w św ia ta .
4. S ły n n y A r y s to fa n e s (ok. 445 — p o 388 p.n.e.) to
n a jw y b itn ie js z y p o eta k o m e d ii s ta ro a tty c k ie j. B ył
p r z e d s ta w ic ie le m k o n s e r w a ty w n e g o c h ło p stw a a te ń ­
sk ieg o , a p r z e c iw n ik ie m r e w o lu c y jn e j d e m o k r a c ji
m ie js k ie j. Ż y ją c w ep oce w y n is z c z a ją c e j G r e c ję w o jn y
p e lo p o n e s k ie j od p ie r w s z y c h s w y c h u tw o r ó w o p o w ia ­
d a ł się za p o k o je m , a ta k u ją c ró w n o c z e ś n ie t e w s z y s t­
k ie z ja w is k a , k tó r e u w a ża ł za zgu b n e „n o w o ś c i” ; od
n o w o c ze s n e g o w y c h o w a n ia i n a u k s o fis t ó w po „ m o ­
d e rn is ty c z n ą ” — ja k n a o w e cz a s y — tr a g e d ię E u r y p i­
desa. W ty m m a ło p a r a le li w lite r a tu r z e ś w ia to w e j
m a ją c y m w id o w is k u , ja k im b y ła k o m e d ia je g o cza ­
sów , łą czą ca n a jo r d y n a r n ie js z e ż a r t y z n a jw s p a n ia ls z ą
lir y k ą , p o tr a fił A r y s to fa n e s s tw o r z y ć a rc y d z ie ła dziś
je s zc ze w r a c a ją c e na scen ę i a k tu a lizo w a n e . Z a c h o w a ­
ło się 11 z je g o k o m e d ii, m .in. o te m a ty c e p o k o jo w e j
(A c h a r n ia c y , P o k ó j), p o lity c z n e j ( R y c e rz e — p a m fle t
a ta k u ją c y p o lity k a -d e m a g o g a K le o n a ), s ą d o w e j (O s y ),
„ filo z o f ic z n e j” (C h m u ry , g d z ie pod p o stacią S o k ra tes a
p r z e d s ta w ił w s z y s tk ie n ie n a w is tn e m u p r ą d y r e w o lu ­
c ji u m y s ło w e j), fa n ta s ty c z n e j (P t a k i — z C h m u ro k u -
7 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 97
 k u łk o w e m , b a ś n io w y m m ia s te m m ię d z y z ie m ią a n ie ­
b em ). S z tu k i k o b ie c e to K o b ie ty na ś w ię cie T e s m o fo -
r ió w (a ta k lit e r a c k i na E u ry p id e s a ); L iz y s tr a ta (p o l­
s k ie w y m o w n e ty t u ły : G r o m iw o ja , B o jo m ir a ), w k tó r e j
k o b ie ty , a b y d o p ro w a d z ić do p o k o ju , p r o k la m u ją
„ s t r a jk m iło s n y ” ; K o b ie ty na z g ro m a d z e n iu lu d o w y m
( E k k le s ia d z u s a j), z p o m y s łe m „s e jm u n ie w ie ś c ie g o ” ,
o b ję c ia r z ą d ó w w p a ń s tw ie i o g ło szen ia w s p ó ln o ty
d ó b r p r z e z k o b ie t y — rozsądn e, u n ik a ją c e w o jn y g o s ­
p o d y n ie. P o m n ik ie m ś w ie tn e j k r y t y k i lit e r a c k ie j są
Z a b y ze sp o rem w P o d z ie m iu m ię d z y A js c h y lo s e m
i E u ry p id e s e m . O s ta tn ia z za c h o w a n y c h sztu k — P i n ­
to s (tj. b ó g B o g a c tw a ) — ro z trz ą s a p r o b le m y b o g a ­
c tw a i b ie d y .
D r u g i A r y s to fa n e s , z B iza n c ju m (257— 180 p.n.e.), k ie ­
r o w n ik s ły n n e j B ib lio t e k i A le k s a n d r y js k ie j, za p is a ł s ię
d o b rze w d z ie ja c h n a u k filo lo g ic z n y c h ja k o w y d a w c a
i b a d a cz d z ie ł lit e r a t u r y k la s y c z n e j i a u to r t r a k t a tó w
g ra m a ty c z n y c h .
5. P o r t r e t y obu K a t o n ó w t o sam a rzy m sk o ść . M a ­
r e k P o r c ju s z K a t o S ta r s z y (234— 149 p.n.e.), z w a n y
C en soriu s (C e n z o r) od u rzęd u , k t ó r y ch lu b n ie s p r a w o ­
w a ł, chłop, ż o łn ie rz, u rz ę d n ik rzy m s k i, z a s ły n ą ł g ł ó w ­
n ie ja k o z a c ie k ły p r z e c iw n ik w p ły w ó w g re c k ic h
i w r ó g K a r ta g in y ( „ C é te r u m c é n s e o C a rth & g in e m d e le n -
d a m esse” — „ A n a d to u w a ża m , że n a le ż y zn iszczy ć
K a r ta g in ę ” — d o d a w a ł p o k a ż d y m w y s tą p ie n iu w s e ­
n a cie). N a p is a ł d la syn a n ie z a c h o w a n ą p ie r w s z ą e n c y ­
k lo p e d ię d z ie jó w r z y m s k ic h pt. O rig in e s (P o c z ą tk i),
w k tó ry c h z za s a d y n ie w y m ie n ia ł im ion w o d z ó w p ró c z
w ła sn e go . Z a c h o w a ł się n a to m ia st tra k ta t O g o s p o d a r­
s tw ie w ie js k im (D e a g r ic u ltu r a ), d ok u m en t n ie t y lk o
lit e r a t u r y r o ln ic z e j, a le i w c z e s n e j k u ltu r y rz y m s k ie j,
o b y c za ju i p rzesąd u . S to s o w a ł p ro s ty , n ie o zd o b n y w y ­
k ła d , w y z n a ją c zasadę: R e m te ñ e v e rb a s e ą u e n tu r
(T r z y m a j s ię rze c z y , sło w a p r z y jd ą sam e).
M a r e k P o rc ju s z K a to U ty c e ń s k i (95— 46 p.n.e.), z a c ię ty
re p u b lik a n in , p r z e c iw n ik C ezara , łą c z ą c y t r a d y c je sta ­
r o r z y m s k ie j c n o ty ze s to ic k im i za s a d a m i filo z o fic z n y ­
m i, w s ła w ił się p rz e d e w s z y s tk im s a m o b ó js tw e m
w U ty ce , k tó ra tem u n ie n a zb y t s y m p a ty c zn e m u c z ło ­
w ie k o w i z a p e w n iło o p in ię m ę c ze n n ik a i s ła w ę p o ś m ie r­
tną, p o b r z m ie w a ją c ą je s z c z e w M ic k ie w ic z o w y m P a n u
T a d e u s z u (ks. I, w . 61):
D a le j w p o ls k ie j s z a c ie
S i e d z i K e j t a n ż a ł o s n y p o w o l n o ś c i s t r a c ie ,
W r e k u t r z y m a n ó ż o s t r z e m z w r ó c o n y d o łona-,
A p r z e d n im le ż y F e d o n i ż y w o t K a to n a .
98
6. G r e k A n d ro n ik o s , u ro d z o n y w g r e c k im T a re n c ie ,
p o z d o b y c iu m ia s ta ro d z in n e g o p r z e z R z y m ia n zn a la zł
się ja k o n ie w o ln ik w R z y m ie . W y z w o lo n y p r z y b r a ł
im ię s w e g o pan a L . L iw iu s z a S a lin a to ra i z w a ł się
od tą d L u c ju s z L iw iu s z A n d ro n ik u s . S ta ł s ię o jc e m
lit e r a t u r y r z y m s k ie j. P r z e ło ż y ł O d y s e ję w ie r s z e m sa -
tu rn ijs k im , p r z e r o b ił z g r e k i p ie r w s z e tr a g e d ie i k o ­
m e d ie , n a p is a ł p ie r w s z y ła c iń s k i h y m n lir y c z n y . U c z e ­
stniczył w założeniu pierw szego Collegium a u to r ó w
i a k t o r ó w d ra m a ty czn y ch . Z tw ó r c z o ś c i je g o z a c h o w a ło
s ię t y lk o k ilk a d z ie s ią t d ro b n y ch fr a g m e n tó w .
O c z y w iś c ie o w ie le le p ie j z n a n y je s t T y tu s L iw iu s z
(59 p.n.e. — 17 n.e.), od ro d z in n e j P a d w y z w a n y P a t a -
vin u s, a u to r n a jw ię k s z e j h is to r ii R z y m u p t. D z ie je od
za łoże n ia m ia s ta (A b u r b e c ó n d ita l ib r i ) w 142 k s ię ­
gach , z k tó ry c h z a c h o w a ły się ty lk o t r z y i p ó ł d z ie s ią t­
k a k s ią g ( I - X , X X I - X L V ) ora z s tres zc ze n ia z a g in io ­
n ych . D z ie je o b e jm o w a ły h is to rię R z y m u od cza só w
n a jd a w n ie js z y c h do rok u 9 p.n.e. W ie lk ie d zieło, w y ­
ro słe z id e a łó w tz w . a u g u s to w s k ie g o o d ro d z e n ia m o ­
ra ln e g o , tr a k to w a n e b y ło ja k o c ią g ła le k c ja m o r a ln o ­
ści z h is to rii, choć n ie sp ełn ia ło p o s tu la tó w s u r o w e j
h is to r io g r a fii (s z c z e g ó ln ie b e z k r y ty c z n e w o p o w ie ś c i
cz a s ó w d a w n y c h , b a je c zn y c h ). J es t je d n a k w y b itn y m
d z ie łe m lite r a c k im , k tó r e g o b o g a c tw o , p o etyc zn o ść n a r ­
r a c ji i p o d n io s ła re to ry c z n o ś ć m ia ły stać się w z o r e m
na w ie le w ie k ó w .
7. D w a j d o b rz e za p isa n i w lit e r a t u r z e P lin iu s z e to
s tr y j i b ra ta n e k . P lin iu s z S ta r s z y (G a iu s P lin iu s S e -
cundus, 23— 79) o b o k k a r ie r y u r z ę d n ic z o - w o js k o w e j
u m iło w a ł n a u k ę i b y ł je d n y m z n a jw ię k s z y c h w s ta ro ­
ży tn o ś c i t y t a n ó w p r a c y n a u k o w e j. C z y ta ł, n o to w a ł, p i­
sał na p rzech a d zce, w le k ty c e , w cza sie p o s iłk ó w . Z g i ­
n ą ł ś m ie rc ią b adacza, u d u szon y w y z ie w a m i w czasie
w ie lk ie g o w y b u c h u W e zu w iu s z a . Z p rz e s zło stu k s ią g
je g o d z ie ł p r z e tr w a ła je d y n ie H is to r ia n a tu ra ln a (N a -
t u r a lis h is to r ia ) w 37 k sięg a ch , w ie lk a e n c y k lo p e d ia
w ia d o m o ś c i w s z e lk ie g o r o d z a ju , w y d o b y ty c h z d w ó c h
t y s ię c y p rz e c zy ta n y c h p rz e z e ń d zieł. O k o ło d w u d ziestu
ty s ię c y in fo r m a c ji z n au k p r z y ro d n ic z y c h i h is to r ii
m ia ło sta ć się su m ą n a u k i i in fo r m a c ji, a cza sem d e­
z in fo r m a c ji n a w ie le p ó ź n ie js z y c h w ie k ó w .
O je g o ś m ie rc i i w ie lu in n y c h in te re s u ją c y c h fa k ta c h
z I w . o p o w ia d a ją lite r a c k ie lis t y je g o b ra ta n k a , P l i ­
n iu sza M ło d s ze g o (C. P lin iu s C a e c iliu s Secundus, 61
— p r z e d 114 n.e.), k t ó r y o b ra ł ty p o w ą k a r ie r ę u rz ę d ­
n iczą , u w ie ń czo n ą za rzą d em p r o w in c ji B it y n ii za ce sa ­
rz a T r a ja n a . Z ty c h lis t ó w b a r w n y c h i b o g a ty c h ,
99
 w sa m y m z a m ie rz e n iu lite ra c k ic h , d a ją c y c h w g lą d
w ż y c ie to w a r z y s k ie i lit e r a c k ie ep o k i, w y r ó ż n ia się
ostatn ia, X k sięga , z a w ie r a ją c a k o re s p o n d e n c ję z cesa ­
r ze m w s p ra w a c h a d m in is tr a c ji p r o w in c ji, sta n o w ią c a
ś w ie tn e ź ró d ło h is to ry c z n e o fu n k c jo n o w a n iu r z y m ­
s k ie j a d m in is tra c ji. P lin iu s z b y ł też a u torem p o c h w a ły
cesarza, s ły n n e g o P a n e g ir y k u o tw ie r a ją c e g o rzy m s k ą
s e rię t e j d w o r a c k ie j lite r a tu ry .
8. P to le m e u s z a m i n a z y w a li się m a c ed o ń sc y w ła d ­
c y E g ip tu , od P to le m e u s za sy n a L a go sa , k t ó r y p ie r ­
w s z y z r e z y g n o w a ł z w a lk i o całość sp ad ku p o A le k s a n ­
d rze W ie lk im i o g ło s ił się k r ó le m E g ip tu (z m a r ł w 283
lu b 282 r. p.n.e.), do P to le m e u s z a X I V (59— 44 p.n.e.),
b ra ta i m ęża s ły n n e j K le o p a tr y , z k t ó r e j ro z k a zu z o ­
stał z a m o rd o w a n y . W r, 43 o b w o ła n y zo sta ł k r ó le m
P to le m e u s z X V C eza rio n , syn C e z a ra i K le o p a t r y , z a ­
m o r d o w a n y na ro z k a z O k ta w ia n a w o siem n a stym
r o k u ż y c ia (r. 30 p.n.e.). Z c a łe j s e r ii P tolem eiu szó w
n a jle p ie j za p isa ł się w h is to r ii P to le m e u s z I I z w a n y
F ila d e lfe m (tj. M iłu ją c y m S io s trę , k tó rą e g ip s k im o b y ­
c z a je m p o ślu b ił), k t ó r y ż y ł w la ta c h 308— 246, a p a n o ­
w a ł od r. 284 p.n.e. B y ł w ła ś c iw y m tw ó r c ą sy stem u
r z ą d ó w m a c ed oń sk ich w E g ip c ie . R o z b u d o w a ł M u z e ­
um i B ib lio te k ę . K a z a ł p rze k o p a ć k a n a ł m ię d z y N ile m
i M o rz e m C z e r w o n y m , u fu n d o w a ł s ły n n ą la ta r n ię
m o rsk ą na F aros.
W A le k s a n d r ii d z ia ła ł te ż w la ta c h 121— 151 K la u d iu s z
P to le m e u s z, je d e n z n a jw ię k s z y c h a s tro n o m ó w i g e o ­
g r a f ó w s ta ro ży tn o śc i. J eg o n a jw a ż n ie js z e d z ie ła to
W ie lk i u k ła d (M e g is te S fjn ta x is ), le p ie j zn a n y w p ó ź ­
n ie js z y c h w ie k a c h p o d a ra b s k im p r z e k rę c o n y m t y t u ­
łe m A lm a g e s t — p e łn y w y k ła d g r e c k ie j t e o r ii a stro n o ­
m ic z n e j g e o c e n tr y c z n e j, k tó r a p o d n a z w ą p to le m e js k ie j
m ia ła się u trz y m a ć a ż do c z a s ó w K o p e r n ik a , i G e o g r a ­
fia w V I I I k s ięg a ch , to w a r z y s z ą c a m a p ie (n ie za c h o ­
w a n e j), p o d a ją c a d łu g o ś ci i s z e ro k o ś c i g e o g r a fic z n e se­
t e k m ie js c o w o ś c i. M im o n ie u n ik n io n y c h b łę d ó w w y n i­
k a ją c y c h z n ie d o k ła d n o ś ci in fo r m a c ji, n a k tó r y c h o p ie ­
r a ł się P to le m e u s z, i to d z ie ło b y ło a ż p o cza sy n o w o ­
ż y tn e p o d s ta w o w y m .
• 9. S e n ek a S ta r s z y (ok. 55 p.n.e. — ok. 40 n.e.) z K o r -
d u b y w H is z p a n ii zn a n y n a m je s t z p r z y g o to w a n e g o
d la s y n ó w z b io r u O r a to r u m s e n te n tia e , d iv is io n e s , c o ­
lo re s (S e n te n cje , p o d z ia ły , ozd ob n e w y r a ż e n ia m ó w ­
c ó w ), c z y li w y b o r u n a jle p s z y c h r e to r y c z n y c h p o m y ­
s łó w p r o z y e p o k i w c z e s n e g o ce sa rstw a , z a p a m ięta n y ch
p rz e z e ń z d łu g ie j p ra k ty k i.
100
J e g o s y n L u c ju s z A n n e u s z S e n e k a (5 lu b 4 p.n.e. —
65 n.e.), f i l o z o f stoick i, n a u c zy c ie l i o fia r a N e ro n a ,
s ły n ie p r z e d e w s z y s tk im z d ia lo g ó w filo z o fic z n y c h
i L is tó w m o r a ln y c h d o L u c y liu s z a ( E p is tu la e m o ra le s
ad L u c t t iu m ), d a ją c y w y k ła d s to ic k ie j e ty k i, o r a z d z ie ­
w ię c iu z a c h o w a n y c h b a r d z o r e to r y c z n y c h t r a g e d ii (m .in.
F e d ra , T y e s te s ), b ę d ą c y c h w z o r e m d la w c z e s n e j t r a g e d ii
r e n e s a n s o w e j.
10. M a r e k T e r e n c ju s z W a r r o z R e a te (M . T e r e n -
tiu s V a r r o Reatim us, 116— 27 p.n.e), w ie lk i e ru d y ta
i u c z o n y z la t sch y łk u r e p u b lik i r z y m s k ie j, a u to r D is -
c ip lin a r u m lib r i n o v e m (N a u k k s ią g d z ie w ię ć ) i H e b -
d om a d es (S ió d e m k i), k tó r e z a w ie r a ły p o r t r e t y i ż y c io ­
r y s y sie d m iu set sły n n y ch G r e k ó w i R z y m ia n , o ra z 41
k s ią g r ó w n ie ż e n c y k lo p e d y c zn y c h A n tią u ita te s r e r u m
h u m a n a ru m e t d iv in a r u m (S ta ro ż y tn o ś c i lu d z k ie i b o s ­
k ie ). W s z y s tk o to p rz e p a d ło ; za c h o w a ło się t y lk o p ięć
k s ią g z d z ie ła o ję z y k u ła c iń s k im o ra z D e r e ru s tic a
(O r o ln ic tw ie ) w trzec h k s ięg a ch , u k a zu ją c e z m ie n io n e
ju ż stosu n k i w g o s p o d a r s tw ie w ie js k im w Ita lii, k tó r e
w t e j e p o c e b y ło ju ż g o s p o d a rs tw e m w ie lk ic h la t y -
fu n d ió w i h o d o w li. Z a p is a ł się te ż w lite r a tu r z e p ię k ­
n e j ja k o a u to r S a tu ra e M e n ip p e a e (S a ty r y m e n ip p e j-
sk ie), w z o r o w a n y c h na g r e c k im f ilo z o f ie c y n ik im
z G a d a ry , h u m o ry s ty c zn y c h u tw o r ó w p is a n yc h m ie ­
sza n in ą p r o z y i w ie rs z a .
P u b liu s z T e r e n c ju s z W a r r o A ta c in u s (82— 35 p.n.e.) b y ł
e le g ik ie m i a u to rem p o e m a tó w d y d a k ty c z n y c h , c e ­
n io n y m p r z e z P r o p e r c ju s z a i O w id iu s z a .
11. ZŁO TE M YŚLI
1. A n th r o p o s m e tr o n p a n to n . T o zd a n ie P r o t a g o -
ra s a z A b d e r y ( V w . p.n.e.), je d n e g o z p ie r w s z y c h so­
fis tó w , z a w ie r a ją c e t y p o w y d la n ie g o (a le i d la in ­
n y ch ) sąd o w z g lę d n o ś c i w s z e lk ie j w ie d z y . N ie r o z ­
c ią g a ł te g o je d n a k , ja k s ię z d a je , n a z a g a d n ie n ia m o ­
ra ln o śc i.
2. H o m o su m , h u m a n i n il a m e a lie n u m p u to . T o
w ie r s z 77 z k o m e d ii T e r e n c ju s z a S a m o d rę k (H e a u t o n t i-
m o r u m e n o s ), p r z e r o b io n e j z re s z tą z k o m e d ii g r e c k ie j
M e n a n d ra , w y p o w ie d z ia n y p r z e z sta rca C h rem es a , g d y
101
 d ru g i sta rzec, M e n ed em u s, za rzu ca m u tro s z c z e n ie się
o n ie s w o je s p r a w y .
3. H o s c h a rie n e s t' à n th ro p o s , an à n th ro p o s e!
Jed n a z n a jp ię k n ie js z y c h m y ś li k o m e d io p is a rz a M e -
nan dra, u r y w e k n ie zn a n ej z ty tu łu k o m e d ii, g o d n y
a n ty c zn y o d p o w ie d n ik z n a n e g o z d a n ia G o r k ie g o : „ C z ło ­
w ie k , to b rz m i d u m n ie” .
4. C h e jr c h e jr a n ip t e j. Jed n a r ę k a d ru g ą m y je ,
dasz coś, to i w e ź m ie s z coś — c z y ta m y w e fr a g m e n ­
tach d o ry c k ie g o p o e ty E p ic h a rm a z V w . p.n.e., a u tora
n ie za c h o w a n y c h in te re s u ją c y c h d ra m a tó w . P o w ie d z e ­
n ie to s ta je się p r z y s ło w io w e ju ż w s ta ro ży tn o śc i, bo
c z y ta m y je u S e n e k i i u P e tro n iu s z a w ła c iń s k ie j
fo r m ie : M a n u s m a n u m la v a t.
5. P a n ta r h e j. T a k n a jz w ię ź le j u ją ł p o d s ta w o w ą
m y ś l s w e j filo z o f ii w ie lk i m a te r ia lis ta H e r a k lit z E fe z u
(ok. 500 p.n.e.), w id z ą c y w ś w ie c ie w ie c z n ą p rz e m ia n ę .
6. V id e o m e lio r a p ro b o q u e , d é té r io r a s e q u o r. T a k
m ó w i w O w id iu s z o w y c h M e ta m o r fo z a c h (ks. V T I, w .
20— 21) M e d e a w w ie lk im m o n o lo gu .
7. S a lu s p o p u li s u p re m a le x . Z e zd a n ia w r o z p r a ­
w ie C y c e ro n a O p ra w a c h (ks. I I I , ro zd z. 3), p o w s ta ­
łe j w r. 52 p.n.e. C za sem z n ie w ie lk im i, a le z n a m ie n ­
n y m i z m ia n a m i (np. r e i p ü b lic a e — p a ń s tw a — z a ­
m ia s t p o p u li) m a k s y m ę t ę u m ieszcza n o n a b u d y n ­
k a ch p u b lic zn yc h , m o n e ta c h itp . p r z e z w ie le w ie k ó w ,
aż p o c za s y d zisie jsze.
8. L o g o s e r g u s k iè . T o m y ś l D e m o k r y ta z A b d e r y
(ok. 460— 370 p.n.e.), n a jw ię k s z e g o filo z o fa m a te r ia -
lis ty c z n e g o sta ro ży tn o ś c i, p r z e c iw n ik a P la to n a , i je ś li
n ie t w ó r c y (b o t y m b y ł L e u k ip p o s ), to n a jp o w a ż n ie j­
sz e g o p r z e d s ta w ic ie la t e o r ii a to m is ty c z n e j. P r z y to c z o n e
zd a n ie w y r a ź n ie p o d n o s i zn a czen ie, ja k ie p r z y w ią z y ­
w a ł D e m o k r y t do p ra k ty c z n e g o d z ia ła n ia lu d z k ie g o .
9. E j tis u t h e le j e rg à d z e s th a j, m e d e e s th ie to . Z d a ­
n ie z I I L is t u A p o s to ła P a w ła d o T e s s a lo n icz a n (ro zd z.
3Mw e r s e t 10), zn an e w b a r d z ie j sk ró c o n e j fo r m ie : K t o
n ie p ra cu je, n iech n ie je , p r z y p o m in a nam , że p ism a
N o w e g o T e s ta m e n tu n a leżą r ó w n ie ż do lit e r a t u r y
g r e c k ie j, a P a w e ł ja k o o b y w a te l T a rs u m ia ł p r a w a
o b y w a te la r z y m s k ie g o i, ż e b y ta k p o w ie d z ie ć ; u czest­
n ic z y ł w g r e c k ie j k u ltu rze.
102
10. J u ż C y c e ro n , u k tó r e g o to p o w ie d z e n ie w f o r ­
m ie k la s y c z n e j: S u m m u m iu s s u m m a in iu r ia w y s t ę ­
p u je w d z ie le O o b o w ią z k a c h (D e o f f ic iis ) z r. 44 p.n.e.,
n a z y w a j e „o k le p a n y m s tw ie r d z e n ie m ” . T a k sa m o c y ­
t u je j e T e re n c ju s z. Sens o c z y w iś c ie ta k i, że p r a w o
e g z e k w o w a n e do osta tn ich g r a n ic s ta je s ię b e z p r a w ie m .
C Z Y Z N A S Z TE O SO B Y PO D IN N Y M I
l£ . IM IO N A M I?
1. T o o c z y w iś c ie P a r y s , k t ó r y w s p o rze trzec h
b o g iń : H e r y , A t e n y i A fr o d y t y , p r z y z n a ł p ie r w s z e ń ­
s t w a o s ta tn ie j. P a r y s , k t ó r y p o r w a ł p ię k n ą H e le n ę
i s p o w o d o w a ł ty m w o jn ę tro ja ń s k ą .
2. G r e c y n a z y w a li g o S a n d ra k o tto s, a — ja k w s k a ­
z u je fo r m a u ż y te g o w p y ta n iu im ie n ia — b y ł H in d u ­
sem , z a ło ż y c ie le m i k r ó le m p o w s ta łe g o z k o ń cem
I V w . p.n.e. p a ń s tw a M a u ry ó w , k tó r e u tr z y m y w a ło
stosu n k i z S eleu k osem , p a n u ją c y m nad w s c h o d n im i
o b s z a ra m i b y łe j m o n a rc h ii A le k s a n d r a W ie lk ie g o .
3. T o o r y g in a ln e im ię S e m ira m id y , k r ó lo w e j A s y ­
r i i z k o ń ca I X w . p.n.e., p o ch o d zą c ej z B a b ilo n u . J ej
m ą d r e i ro z tr o p n e r z ą d y o p lo tła w k r ó t c e leg e n d a ,
p rz y p is u ją c a j e j m n ó s tw o w s p a n ia ły c h c z y n ó w , np.
(n iesłu szn ie) b u d o w ę s ły n n y c h w is z ą c y c h o grod ó w
w B a b ilo n ie . M ia ła b y ć w y n a la z c z y n ią s p o d n i-s z a ra -
w a r ó w , s tro ju , k t ó r y w e d łu g G r e k ó w „ n ie w y r ó ż n ia ł
m ę ż c z y z n y od k o b ie ty ” . J e d n y m z n a jw c z e ś n ie js z y c h
r o m a n s ó w g re c k ic h b y ła p s eu d o h isto ry c zn a P o w ie ś ć
o N in o s ie i S e m ir a m id z ie ; u r y w k i P o w ie ś c i o d n a le ­
zio n o w p a p iru s ie z I w .
4. G r e c y n a z w a li go M y k e r in o s . B ył w ła d c ą
E g ip tu , fa r a o n e m I V d y n a s tii (p ie r w s z a p o ło w a I I I
ty s ią c le c ia p.n.e.), t w ó r c ą m a ją c y m w e d le o p o w ia d a n ia
H e r o d o ta lep szą s ła w ę od s w y c h p o p r z e d n ik ó w C h e -
op sa (C h u fu ) i C h e fr e n a (C h a fra ).
5. B o g a e g ip s k ie g o T h o th a u to ż s a m ia li G recy
z H e r m e s e m i n a z y w a ją c g o H e rm e s e m T r z y k r o ć W i e l ­
k im (T r is m e g is to s ) c z c ili ja k o p a tro n a m a g ii i nau k
ta je m n y c h o ra z au tora k s ią g „ h e r m e ty c z n y c h ” .
103
 6. J eszcze je d e n E g ip c ja n in n a z w a n y p o greck u ,
m ę d rz e c Im - h o - t e p (P r z y b y w a ją c y w P o k o ju ), ż y ją c y
ok. 3000 p.n.e., b u d o w n ic z y p ie r w s z e j k a m ie n n e j b u ­
d o w li w d z ie ja c h lu d zk ości, p ir a m id y s to p n io w e j k r ó la
Z osera . D la G r e k ó w b y ł b ó s tw e m id e n ty fik o w a n y m
z A s k le p io s e m , d la E g ip c ja n p a tro n e m p is a rz y , c z a ro ­
d z ie je m i le k a rz e m .
7. T a k z a p is y w a li i w y m a w ia li G recy i G oci
rz y m s k ie im ię C a e sa r (w y m a w ia n e p r z e z R z y m ia n
e p o k i k la s y c z n e j K a e s a r ). S tą d te ż p o w s ta ł p ó ź n ie j n ie ­
m ie c k i ty tu ł c e s a r s k i K a is e r. M y p r z y ję liś m y n a szego
„c e s a r z a ” z p ó ź n ie js z e j w y m o w y ła c iń s k ie j te g o słow a ,
a p a m ią tk i po K a is a r z e - K a is e r z e m a m y t y lk o w „ c e ­
sa rsk ich b u łe czk a ch ” — k a jz e rk a c h .
8. C es a rz A u g u s t b ił g ło w ą o m u r i w o ła ł: „ W a -
ru sie, o d d a j m i m o je le g io n y !” , a le g io n y te w y c ię li
w le s ie T e u to b u rs k im w r. 9 G e r m a n o w ie p o d w o d z ą
A rm in iu s za , n a c z e ln ik a C h e ru s k ó w . N ie m c y n a z y w a ją
tę b itw ę H e rm a n n s s c h la c h t, a A r m in iu s z a p o to c zn ie
H erm a n em , choć im ię je g o b r z m ia ło ch yb a in a c z e j,
m o ż e E rm in .
9. P y r r a z n a c z y t y le co ja s n o w ło s a . B y ło t o im ię...
A c h ille s a , k ie d y w p rz e b ra n iu d z ie w c z ę c y m p r z e b y w a ł
u k r ó la L y k o m e d e s a n a w y s p ie S k y ro s , u k r y ty p rz e z
m a tk ę , a b y g o n ie z n a le z io n o i n ie za b ra n o n a fa ta ln ą
w o jn ę tro ja ń s k ą . O d k r y ł go, ja k w ia d o m o , c h y tr y O d y -
seusz, k t ó r y p r z e b r a ł się za k u p c a i r o z ło ż y ł p rzed
k r ó le w n y m i ró ż n e b ły s k o tk i i b roń . M ło d a b lo n d y n k a
w y b r a ła b roń i ta rczę.
P y r r a to ta k ż e im ię ż o n y D eu k a lio n a , sy n a P r o m e ­
teusza. M a łż e ń s tw o to o c a la ło z p o to p u i o d n o w iło
lu d zk ość r z u c a ją c za s ie b ie k a m ie n ie , z k tó r y c h p o ­
w s t a li n o w i lu d zie.
10. A r y s to k le s (g r. A r is to k le s ) b y ł to p e w ie n m ło d y
c z ło w ie k z b a rd z o d o b re j a te ń s k ie j ro d z in y . Z a m łod u
tr e n o w a ł za p a ś n ictw o , a p o n ie w a ż b y ł s z e r o k i w b a ­
rach (p la ty s ), p r z e z w a n o g o P la to n e m i ta k ju ż zostało,
n a w e t k ie d y p o rz u c ił za p a ś n ictw o .
P la to n (427— 347 p.n.e.) b y ł w y b itn y m filo z o fe m i w i e l ­
k im p isa rzem . W d w u d z ie s ty m ro k u ż y c ia zo sta ł u cz­
n ie m S ok ratesa, k tó r e g o oso b o w o ś ć i n au k a m ia ły d e ­
cy d u ją c o z a w a ż y ć na je g o losach. P o śm ie rc i m istrza
p r z e z 12 la t p o d ró ż o w a ł. W płd. I t a l i i z a p o zn a ł się
z nauką p ita g o r e jc z y k ó w . W r. 387 p.n.e. z a ło ż y ł w A t e ­
104
nach, w g a ju h e ro s a A k a d e m o s a , szk o łę filo z o fic z n ą ,
słyn n ą A k a d e m ię . O d b y ł je s z c z e d w ie p o d ró ż e n a S y c y ­
lię, g d z ie u w ik ła ł się w s k o m p lik o w a n ą ta m te js z ą p o li­
ty k ę . D z ia ła ln o ś ć lite r a c k a P la t o n a r o z c ią g a się co n a j­
m n ie j n a 50 la t ż y c ia . M a m y p o d je g o im ie n ie m 36 d z ie ł
(n ie k tó r e n ie a u te n ty c zn e ). P la t o n b y ł tw ó r c ą n o w e j
ś w ie tn e j fo r m y lit e r a c k ie j — d ia lo g u filo z o fic z n e g o .
W d ia lo g a c h p r z e d s ta w ia ł s w e p o g lą d y n a jc z ę ś c ie j p o ­
p r z e z g łó w n ą p o stać d ia lo g ó w , S ok ra tesa . T y t u ły n a j­
w a ż n ie js z y c h u tw o r ó w (p o ch o d zą ce z w y k le od im io n
S o k ra te s o w y c h r o z m ó w c ó w ): O b r o n a S o k ra te s a (A p o -
lo g ia ), K r i t o n (o p o słu szeń stw ie p r a w o m ), E u ty fr o n
(o zb ożn ości), F a jd ro s (du sza i id e e ), F e d o n o (n ie ­
ś m ie rte ln o ś c i d u szy), F ile b (o n a jw y ż s z y m d o b ru ), U c z ta
(S y m p o z jo m — o m iło ś ci), T e a jt e t (o p o zn a n iu ), P a r -
m e n id e s (m e to d a d ia le k ty c z n a ), P a ń s tw o (P o lit e ja )
i P r a w a (N o m o j).
P la to n s t w o r z y ł n a jw ię k s z y i n a jb a r d z ie j w p ły w o w y
sy s te m id e a lis ty c z n y w s ta ro ży tn o śc i. S a m a n a zw a
id e a liz m u w y w o d z i się z je g o n a u k i o n ie zm ie n n y c h
b y ta c h — ideach , p r a w z o r a c h i p r a fo r m a c h rze c z y .
T y lk o on e is tn ie ją r z e c z y w iś c ie , a p r z e d m io ty m a ­
te r ia ln e są je d y n ie n ie d o s k o n a ły m ich od b icie m . Id e e
p o z n a je n ie m a te r ia ln a du sza lu d zk a , n ie za le ż n a od
cia ła i doskon alsza, n ie ś m ie rte ln a . O d ró ż n ia P la to n
w d u szy t r z y części: im p u ls y w n ą , z m y s ło w ą i rozu m ną.
C zęść ro zu m n a w in n a p a n o w a ć n a d p o zo s ta ły m i.
W h ie r a r c h ii id e i n a jw y ż s z e m ie js c e z a jm u je idea
d o b ra , tj. b ó stw o . P la to n g ło s i te ż n a u k ę o w ę d r ó w c e
dusz. Z d o b y w a n ie w ie d z y je s t t y lk o a n am n ezą , p r z y ­
p o m in a n ie m s o b ie p r z e z du szę te g o , co p o zn a ła w ś w ię ­
cie id e i. S t w o r z y ł te ż P la to n t e o r ię id e a ln e g o u stro ju
p a ń s tw o w e g o z r o z d z ie le n ie m o b y w a te li n a g r u p y
r z ą d c ó w - filo z o fó w , o b ro ń c ó w i r z e m ie ś ln ik ó w , z w y ­
ch o w a n ie m p a ń s tw o w y m , w s p ó ln y m u ż y w a n ie m d ó b r
i o r g a n izu ją c ą in g e r e n c ją p a ń s tw a w ż y c ie k a ż d e g o
o b y w a te la .
13. D Z IE W IĘ Ć M I A S T S T A R Y C H I J E D N O N O W E
1. S c u p i to d z is ie js z e S k o p je , s to lic a fe d e r a c y jn e j
R e p u b lik i M a c e d o n ii w J u g o s ła w ii. P o d d a w n ą n a zw ą
is tn ia ło d o w ie k u V I, k ie d y zo sta ło — p o d o b n ie ja k
za n a szy ch c z a s ó w ( w r. 1963) — zn iszczo n e p rz e z
t r z ę s ie n ie ziem i.
105
 2. A g r ig e n tu m , p o g re c k u A k r a g a s , je d n o z n a j­
w s p a n ia ls z y c h m ia s t g re c k ic h na S y c y lii, s to lic a t y ­
r a n ó w s y c y lijs k ic h , n o s i dziś n a z w ę A g r ig e n t o (d a w ­
n ie j G ir g e n ti). O to c z o n e je s t je s z c z e w id o c z n y m i m u -
ra m i k ilk u n a s to k ilo m e tr o w e j dłu gości, z n a jd u ją się
w n im r u in y k ilk u w s p a n ia ły c h św ią ty ń .
3. G r e c k a M a ss a lia , ła c iń s k a M a s s ilia , p ie r w s z a k o ­
lo n ia g r e c k a n a te r e n ie G a lii z z a ło ż o n y m ok . r. 600
p.n.e. p o rte m , to d z is ie js z a M a r s y lia . Z a c z a s ó w r z y m ­
sk ich o ś ro d e k k u ltu r y g r e c k ie j p r o m ie n iu ją c e j na
G a lię, p ie r w s z ą r zy m s k ą p r o w in c ję (stą d P r o w a n s ja ).
4. T a k s ię n a z y w a p o ła c in ie N o w y J ork . N a z w a
w p o ło w ie sta ra , b o o d zie d zic zo n a p o Y o r k u (E b ó r a -
cu m ) w B r y ta n ii, g łó w n e j k w a te r z e V I le g io n u i r e ­
z y d e n c ji c e s a rz y rzy m sk ich .
5. N a js ta r s z e m ia s to p o ls k ie c z y d o k ła d n ie j: n a j­
d a w n ie js z a za n o to w a n a n a zw a p o ls k ie g o m ia sta , K a ­
lisza , k tó r e g o p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e p o d a ł p o ra z
p ie r w s z y g e o g r a f P to le m e u s z (p o r. zag. 10/8). L e ż a ło
na s ły n n y m szla k u b u r s z ty n o w y m b ie g n ą c y m znad
B a łty k u do A k w i l e i n a t e r e n ie cesa rstw a .
6. L u te c ja , osad a n a d s ek w a ń sk a , w ła ś c iw ie g łó w n a
w ie ś p le m ie n ia P a r y ż j ó w , od k tó r e g o p ó ź n ie j p r z y ­
b ra ła n a z w ę P a r y ż a . Ju ż w o k re s ie r z y m s k im b y ło to
m ia s to w c a le p o k a źn e, m ia ło t e r m y i a m fite a tr , a le
cesa rz Ju lian A p o s ta ta b a rd z o się tu n u d ził.
7. T h e s s a lo n ik e to k o b ie c e im ię g r e c k ie , k tó r e g o
n ie ła tw o d o p a tr z y m y się w d z is ie js z e j n a z w ie m iasta
S a lo n ik i w g r e c k ie j M a c e d o n ii. N a z w a je s t p a m ią tk ą
p o d a tu ją c y m się od A le k s a n d r a M a c e d o ń s k ie g o z w y ­
c z a ju w ła d c ó w n a d a w a n ia im io n sw o ic h i c z ło n k ó w
s w o je j r o d z in y n o w o z a k ła d a n y m lu b o r g a n iz o w a n y m
m iasto m . S a m A le k s a n d e r z a ło ż y ł k ilk a n a ś c ie m ia s t
w ła s n e g o im ie n ia ze słyn n ą A le k s a n d r ią u u jś c ia N i ­
lo w e g o na czele. A d a le j z a k ła d a li w ła d c y h e lle n is ty c z n i
K a s s a n d rie , S e le u c je , A n tio c h ie itp. T h e s s a lo n ik e z a ­
ło ż y ł ok. r. 315 p.n.e. w ła d c a m a c ed o ń sk i K a s s a n d e r na
cześć s w e j żo n y , c ó r k i F ilip a M a c e d o ń s k ie g o i s io s try
A le k s a n d r a W ie lk ie g o . W czasach r z y m s k ic h to m ia ­
sto b y ło stolicą p r o w in c ji ilir y js k ic h i s ie d zib ą r z y m ­
s k ie g o p r e fe k ta .
8. A u g u sta T r e v e r o r u m to d z is ie js z y T r e w ir . P e ł ­
n ie js z a n a zw a rzy m sk a , ty p o w a d la k o lo n ii w o js k o ­
106
w y c h : C o lo n ia A u g u s ta T r e v e r o r u m (tj. k o lo n ia c e ­
sa rsk a k r a ju T r e w e r ó w ) w G a lii b e lg ijs k ie j. K ie d y
cesa rz D io k le c ja n w r. 292 n.e. p o d z ie lił c e s a rs tw o na
c z te r y części, rzą d z o n e p rz e z d w u a u g u s tó w i d w u ce ­
z a ró w , T r e w i r sta ł się r e z y d e n c ją cesa rza i „s to lic ą ”
d la B r y ta n ii, G a lii i H iszp a n ii. Z ty c h cza só w z a c h o w a ł
się s z e r e g z a b y tk ó w , z w ła s zc za sły n n a C za rn a B ra m a
(P o r t a N ig r a ).
9. S in g id u n u m to m ia s to r z y m s k ie p r o w in c ji M e z ji
u z b ie g u D u n a ju i S a w y , d z is ie js z y B e lg ra d , w k tó r y m
p r z e t r w a ło je s z c z e tro c h ę r z y m s k ic h p a m ią te k .
10. T u ta j z n ó w u s a m o d zie ln iła się p ie r w s z a część
n a z w y C o lo n ia A g r ip p in a , d a ją c im ię d z is ie js z e j K o ­
lo n ii n a d R e n e m (K ö ln ). W r. 51 n.e. cesa rz K la u d iu s z
za n a m o w ą ż o n y A g r y p in y u m ie ś c ił k o lo n ię rz y m s k ą
w d a w n y m g łó w n y m o śro d k u szczep u TJbiów, co sp o­
w o d o w a ło r o z k w it m iasta , p ó ź n ie js z e j s to lic y d o ln ej
G e rm a n ii.
14. n a u k i Ś c is łe i p r z y r o d n ic z e
1. G re c y op o w iad ali o pasterzu M agnesie, że kiedy
przechodził n ad k a w a łe m m agnesu, je g o ćw iek i
z sa n d a łó w i koniec lask i p rz y w a rły do ziemi. T y le le ­
genda. P ie rw s z ą n au k o w ą in fo rm acją jest z a c h o w a n a
u A rystotelesa w iadom ość o o b serw acjach T ale sa nad
p rzyciągan iem o p iłk ó w żelaza przez m agnes. P r z y p i­
sy w a n o tem u m etalo w i duszę. A w późnej starożyt­
ności op ow iad an o cudow ne baśnie, np. o żelaznym p o ­
sągu le c ą c e g o na P e g a z ie B e lle r o fo n ta , k t ó r y w is ia ł
w p ow ietrzu m iędzy w ie lk im i m agn esam i (podobnie
ja k leg e n d a rn a tru m n a M ah om eta w M ekce).
2. T e o fr a s t (T h e ó p h ra s to s ) z E resos na L es b o s (ok.
370— 285 p.n.e.), uczeń i następca A r y s to te le s a , k ie r o w ­
n ik L ic eu m i w ie lk i nauczyciel (m ia ł podobno w cią gu
s w e g o żyw ota około 2000 uczn iów !), k o n ty n u ow ał b a ­
dania biologiczne m istrza, tylko że jeśli A rystoteles
z a jm o w a ł się g łó w n ie zoologią, T eofrast p ośw ięcił się
botanice i m ineralogii. Z pism je g o w ięk sza część p rze­
padła, a le pozostały d w a p o d staw o w e dzieła botaniczne:
Badania nad roślinami w I X księgach, z a w ie rają ce opis
107
i k la s y fik a c ję i O przyczynach roślin w V I k sięg a ch ,
z a jm u ją c e się fiz jo lo g ią , o r a z k ilk a m a ły c h t r a k ta tó w .
W lite r a tu r z e p ię k n e j za p is a ł się T e o fr a s t d z ię k i Ch a ­
rakterom z ło ż o n y m z trz y d z ie s tu o b r a z k ó w t y p ó w lu d z ­
k ic h u sposobień. T e Charaktery n ie je d n o k r o tn ie n a śla ­
d o w a n o w czasach p ó ź n ie js z y c h (p ie r w s z y w e F r a n c ji
L a B r u y è r e , u nas Z o fia N a łk o w s k a ).
3. E lem en ty { S tojch eja ) w X I I I k s ię g a c h E u k lid es a
z A le k s a n d r ii ( I V — I I I w . p.n.e.), z a w ie r a ją c e s ta n d a r­
d o w y w y k ła d g e o m e tr ii k la s y c z n e j, ja k ją d ziś n a z y ­
w a m y „ e u k lid e s o w e j” , n a jb a r d z ie j zn a n e je g o d zieło .
Jeszcze do n ie d a w n y c h c z a s ó w s łu ż y ły ja k o p o d r ę c z ­
nik , np. w szk o ła ch a n g ielsk ich .
4. A n a k s a g o r a s z K la d z o m e n w A z j i M n ie js z e j (ok.
500— 428 p.n.e.), f i lo z o f o s ia d ły w A te n a c h , w z w ią z k u
z u p a d k ie m m e te o r y tu p o d A jg o s p o ta m ó j w r. 468 p.n.e.
w ys n u ł, z d a je się, te o r ię , ż e c ia ła n ie b ie s k ie o d e r w a ły
się od z ie m i i p r z e z ru ch r o z p a liły się do czerw o n o ś ci.
G ło s ił też, że k s ię ż y c u z y s k u je ś w ia tło od słońca.
O s k a r ż o n y za te p o g lą d y o b e z b o ż n ic tw o i z a g r o ż o n y
k a r ą śm ie rc i, z b ie g ł z p o m o cą P e r y k le s a do L à m p sa k o s ,
g d z ie z a ło ż y ł szk o łę. T a m te ż u m a rł.
5. J e ś li n ie lic z y ć p o w s ta łe g o z p o c z ą tk ie m I I w .
p.n.e. d z ie łk a K a to n a S ta rs ze g o , n a p is a n e g o d la syn a
je g o M a rk a , o b e jm u ją c e g o le c z n ic tw o , r o ln ic tw o , w y ­
m o w ę , a m o ż e i p r a w o o ra z p r a k ty c z n e w ia d o m o ś c i
w o js k o w e , p ie r w s z ą e n c y k lo p e d ią b y ła b y M a r k a T e -
re n c ju s za W a r r o n a (116— 27 p.n.e.) Nauk ksiąg dzie­
w ię c io ro , o b e jm u ją c a p ró c z p ó ź n ie js z y c h s ie d m iu sztu k
w y z w o lo n y c h r ó w n ie ż p o trz e b n ą p ra k ty c z n e m u R z y ­
m ia n in o w i m e d y c y n ę i a rc h ite k tu rę . P o r . za g . 7/9; 10/
/10 .
6. P o e ta i u czo n y K a llim a c h (K a lllm a c h o s ) z K y -
r e n y (ok. 305— 240 p.n.e.), je d n a z n a jw y b itn ie js z y c h
po sta ci e p o k i a le k s a n d r y js k ie j, o p ra c o w a ł p ie r w s z y k a ­
ta lo g w ie lk ie j b ib lio t e k i ta m te js z e j pt. Tablice (P in a -
kes), w y m ie n ia ją c y w y b itn y c h t w ó r c ó w w e w s z y s tk ic h
d zied zin a c h w ie d z y i ich d zieła , o b e jm u ją c y 120 k s ią g
i p o d z ie lo n y na 8 d z ia łó w . P r z y k a ż d e j z p o z y c ji K a l l i ­
m ach p o d a w a ł a u tora, p o c z ą te k o ra z o b jęto ść d zieła
(w p o e z ji ilość w e r s ó w ).
7. A le k s a n d r y jc z y k H e ro n , ż y ją c y ch yb a w I I w .
p.n.e., m a te m a ty k i m ech an ik , p re k u rs o r n o w o c ze s n e j
te c h n ik i, op isa ł tzw . fo n ta n n ę c z y t e ż „ b a n ię ” o p a rtą
na za s a d zie p o m p y t ło k o w e j, w k tó r e j p o w ie tr z e w y ­
p y ch a w y tr y s k u ją c ą w o d ę . Są w je g o d zieła c h p o c z ą t­
108
k i d y n a m ik i, n a u k i o ela sty czn o ści, n a u k i o c ie p le itd.,
itp.
8. D io fa n to s z A le k s a n d r ii ( I I I w .), a u to r A r y tm e ­
ty k i w X I I I k s ięg a ch (z te g o 6 za c h o w a n y c h ), p ie r w s z y
m a te m a ty k s ta ro ży tn y , k t ó r y s y s te m a ty c zn ie u ż y w a ł
s y m b o li a lg e b ra ic z n y c h . W o d ró żn ie n iu od in n y c h m a ­
t e m a t y k ó w a n ty k u n ie t r a k t o w a ł lic z b i sto su n k ó w
m ię d z y n im i g e o m e tr y c z n ie . Z n a ł s y m b o le m in u s i plu s
i s y m b o l na n ie w ia d o m ą . R o z w ią z y w a ł r ó w n a n ia lin io ­
w e i k w a d r a to w e , m .in. tz w . n ieo zn a czo n e, n a zy w a n e
dziś d io fa n ty c z n y m i. R ó w n a n ia sześcien n e r o z w ią z y w a ł
za p o m o c ą p rób . R a c h u n k i p r z e p r o w a d z a ł w sposób
o g r o m n ie p o m y s ło w y . J e g o d z ie ło b y ło p ob u d k ą do
o d k ry ć F e r m a ta ( X V I I w .). P r z y m io tn ik „ d io fa n ty c z n y ”
sta ł s ię dziś te rm in e m u ż y w a n y m w t e o r ii lic z b , a l­
g e b rz e i g e o m e tr ii a lg e b r a ic z n e j.
9. N a p ła s k o r z e ź b ie r z y m s k ie j z G a lii p r z e d s ta w io ­
n a je s t a n ty c zn a ż n iw ia r k a . W y o b r a ż e n ie to d o b rze
u zu p e łn ia w ia d o m o ść o ta k im u rzą d zen iu za c h o w a n ą
w H istorii naturalnej P lin iu s z a S ta rszego .
10. W I I I lu b I I w . p.n.e. ż y ł N ik a n d e r z K o lo fo n u ,
k t ó r y p o z o s ta w ił d w a p o e m a ty d y d a k ty c z n e , je d e n
T h e r ia k d (D r y ja k w ie ), o p is u ją c y ró ż n e g a tu n k i w ę ż ó w
i in n y c h ja d o w ity c h s tw o r z e ń o ra z z a le c a ją c y le k i na
ich u ką szen ia , d ru g i A le x ip h d r m a k a (O d tr u tk i) —
0 tru cizn a ch p o ch od zen ia ro ś lin n e g o , m in e r a ln e g o
1 z w ie r z ę c e g o , ja k r ó w n ie ż od tru tk a ch na nie. P o e m a ty
są ty p o w e d la ep o k i, k ie d y p o p u la rn e b y ły d zieła, k tó ­
r e tru d n o n a zw a ć lite r a tu rą n a u k o w ą w n a szy m sensie,
bo m ie s z a ją in fo r m a c je p r a w d z iw e z baśnią, uczoność
z p rzesąd em , a ró w n o c z e ś n ie n ie są b e le try s ty c zn e .
W n a szy m p o ję c iu je d n a k n a le ż ą r a c z e j d o h is to r ii
lit e r a t u r y n iż nauki.
15, P O D Z N A K IE M A S K L E P IO S A
1. H ip o k r a te s z w y s p y K o s (ok. 469— 399 p.n.e.),
s ły n n y le k a rz , p o d k tó r e g o im ie n ie m z a c h o w a ł się z b ió r
p ism le k a rs k ic h z w a n y C o rp u s H ip p o c r a te u m (K o rp u s
H ip p o k r a te js k i), d a ł te ż n a z w ę tz w . t e o r ii h u m o ró w , to
je s t s o k ó w o rg a n iczn y ch , od k tó r y c h p r o p o r c ji m a za ­
le ż e ć u sp o sob ien ie c zło w ie k a . S o k ó w je s t c z te ry : k r e w
109
(łac. san guis), ż ó łć (g r . c h o le ), cza rn a ż ó łć (g r . m e la jn a
c h o le ), ślu z (g r. p h le g m a ), a lu d zie, w k tó r y c h b io rą
p r z e w a g ą p o s z c z e g ó ln e „ h u m o r y ” , t o p o r y w c z y i z a p a l­
c z y w i s a n g w in ic y , z a ja d li i u p a rc i c h o le r y c y , r e f le k s y j­
n i i n ie z d e c y d o w a n i m e la n c h o lic y o ra z p o w o ln i, c h ło d ­
n i, z r ó w n o w a ż e n i fle g m a t y c y .
2. P e d a n io s D io s k o rid e s, le k a r z z I w . n.e., ż y ją c y
za c z a s ó w c e s a r z y K la u d iu s z a i N e ro n a , w d z ie le
O ś ro d k a ch le c z n ic z y c h (z n a n y m pod ła c iń s k im t y t u ­
łe m D e m a te ria m e d ic a ) w V k s ię g a c h o p isa ł ok. 600
ro ś lin i 1000 le k a r s tw w sp osób s y s te m a ty c zn y , z p o ­
d z ia łe m n a ś r o d k i ro ś lin n e , z w ie r z ę c e i m in e ra ln e . B y ło
t o p r z e z s z e r e g w ie k ó w d z ie ło p o d s ta w o w e .
3. T a k , n a w e t ja k n a o w e cza sy im p o n u ją c e . D e c y ­
d o w a ło o t y m d o b re z a o p a trz e n ie w w o d ę , k tó r ą s p ro ­
w a d z a n o s y s te m e m k ilk u n a s tu w o d o c ią g ó w . M ie s z k a ń ­
c y m ie li d u że m o ż liw o ś c i u trz y m a n ia czy sto śc i oso­
b is te j d z ię k i o g r o m n y m te rm o m , w k tó r y c h b u d o w ie
w s p ó łz a w o d n ic z y li k o le jn i cesa rze. Z n o ś n y b y ł system
ś c iek ó w , choć o c z y w iś c ie b r a k o w a ło k a n a liz a c ji w d z i­
s ie js z y m te g o s ło w a zn aczen iu . Z ty m w s z y s tk im R z y m
ce s a rs k i m ia ł le p s z e w a r u n k i s a n ita rn e n iż n ie je d n o
p ó ź n ie js z e w ie lk ie m iasto , n a w e t i d ziś w k r a ja c h z a ­
co fa n y ch .
4. „ Ś w ię t ą c h o ro b ą ” n a z y w a n o p a d a czk ę, k tó r e j
w y s tę p o w a n ie p r z y p is y w a n o siłom n a d p rz y ro d z o n y m
(m ia ły ją z sy ła ć na c z ło w ie k a b ó s tw a ). A l e ju ż H ip o -
k ra te s w p iś m ie p o ś w ię c o n y m p a d a czce s tw ie rd z a ł, że
n ie je s t ona a n i b a r d z ie j, a n i m n ie j „ ś w ię t a ” od in n ych
ch orób i tłu m a c z y ł r a c jo n a ln ie je j p r z y c z y n y .
5. P s y c h o a n a liz a w y n a le z io n a p r z e z w ie d e ń s k ie g o
le k a r z a Z y g m u n ta F r e u d a (1856— 1939) m a ja k b y p o ­
p r z e d n ic z k ę w in k u b a c ji, ro z p o w s z e c h n io n e j s z e ro k o
w a n ty c zn y m le c z n ic tw ie s a k ra ln y m . W s ły n n e j ś w ią ­
t y n i A s k le p io s a na w y s p ie K o s u k ła d a n o c h o ryc h na
n oc w k ru żg a n k a c h ś w ią ty n i, a r a n o k a za n o im o p o ­
w ia d a ć k a p ła n o m -le k a r z o m tre ś ć sn ów . N a p o d s ta w ie
ty c h o p o w ia d a ń p r z e p is y w a n o le c ze n ie .
6. O w szem . W A te n a c h b y li le k a r z e „ lu d o w i” , o p ła ­
ca n i z k a s y p u b lic z n e j, ś w ia d c z ą c y u słu g i o b y w a te lo m ,
o c z y m w s p o m in a np. A ry s to fa n e s .
7. O d C e z a r a (C a e s a r p o ch o d zi od caesus, d o s ło w ­
n ie „ w y c ię t y ” z ło n a m a tk i). S a m z a b ie g o p e r a c y jn e g o
w y ję c ia p łod u z n a n y je s t n a w e t w ... m ito lo g ii, g d z ie
110
D ion izos w y j ę t y z ło n a m a tk i S e m e li zo s ta ł „d o n o s z o ­
n y ” w u d zie o jc a Zeu sa, a sam b ó g le k a r z y A s k le p io s ,
syn A p o llo n a , b y ł d z ie c k ie m u ra to w a n y m c h iru r g ic z ­
nie z ło n a z m a r łe j n im fy K o ro n is . W czasach c e sa r­
s tw a r z y m s k ie g o z a b ie g c e s a rs k ie g o c ię c ia b y ł n o r ­
m a ln ie s to s o w a n y w c h iru rg ii.
8. W s tr z ą s a ją c y opis w ie lk ie j za ra zy , k tó r a w y ­
b u ch ła w A te n a c h w cza sie w o jn y p e lo p o n e s k ie j i k t ó ­
r e j o fia r ą p a d ł m .in. P e r y k le s , p o z o s ta w ił n a m h is to ­
r y k T u c y d y d e s w I I k s ię d ze s w e j W o jn y p e lo p o ­
n e s k ie j, o p isu ją c z a r ó w n o o b ja w y i p r z e b ie g e p id e m ii,
ja k i j e j sp o łe czn e sk u tk i. P o e ty c k o u ją ł r z e c z w ie lk i
p o eta r z y m s k i L u k r e c ju s z w V I k s ię d ze p oem atu
O n a tu rz e rz e czy .
9. „ P r z e d e w s z y s tk im n ie s z k o d z ić ” (d o m y ś ln e : ch o ­
re m u ) — zasad a o b o w ią z u ją c a do dziś w m e d y c y n ie ,
a p o ch od zą ca z tz w . a fo r y z m ó w , k ró tk ic h , z w ię z ły c h
m a k s y m le k a r z a -p r a k ty k a , p r z y p is y w a n y c h H ip o k r a -
te s o w i. In n e s ły n n e zd a n ie z ty c h a fo r y z m ó w , zn an e
w fo r m ie ła c iń s k ie j, to np.: A r s lo n g a , v ita b re v is ,
o cca s io p ra e ce p s, e x p e r ie n tia fa lla x , iu d ic iu m d if f ic ile
(S ztu k a t r w a długo, ż y c ie k ró tk o , sp osobność t r a fia
się n a g le, d o ś w ia d c z e n ie łu d zi, sąd je s t tru d n y ).
10. W o b e c o b o w ią z u ją c y c h w ró ż n y c h ep ok a ch z a k a ­
z ó w d o k o n y w a n ia s e k c ji z w ło k (P to le m e u s z e z e z w a la li
na s e k c je , stąd r o z w ó j m e d y c y n y w A le k s a n d r ii), sta ­
r o ż y t n i p o s łu g iw a li się m a te r ia łe m p o m o c n ic zy m z w ie ­
rzę c y m . T a k np. badań a n a to m iczn y ch n a m ałpach
d o k o n y w a ł G a le n (K la u d io s G a len o s ) z P e r g a m o n u (ok.
129 — ok. 199 n.e.), u szczytu s w e j k a r ie r y le k a r z
M a r k a A u r e le g o , w ie lk i p r a k ty k i te o r e ty k , k t ó r y d o­
k o n a ł o d k ry ć zw ła s zc za w a n a to m ii n e r w ó w i p ie r w s z y
d o w ió d ł, że i ż y ły , i tętn ice, z a w ie r a ją k r e w . B y ł osta t­
n im w ie lk im le k a r z e m a n tyk u , na ca łe w ie k i w y r o c z n ią
w m e d y c y n ie .
16. N A S T A D IO N A C H
1. M im o że a n ty c zn e w y c h o w a n ie fiz y c z n e b y ło
n a s ta w io n e n a z a p ra w ę ż o łn ie rs k ą o b y w a te li, sp ort
a n ty k u b y ł sp o rte m in d y w id u a ln e g o w y c z y n u i p r a w ie
n ie m o żn a m ó w ić o z a w o d a ch ze s p o ło w y c h . M o że ty lk o
g r y w p iłk ę, u p ra w ia n e od cz a s ó w b a rd z o d a w n ych ,
111
a w czasach p ó ź n ie js z y c h w r ę c z p o leca n e ja k o śro d ek
u trz y m a n ia z d r o w ia , r o z w ija ły p e w n e e le m e n ty zesp o-
ło w o ś ci. N ie c a łk ie m dla nas ja s n a g r a h a rp a s tu m , p o ­
le g a ją c a , ja k się z d a je , n a s z y b k im w y m ie n ia n iu p iłk i
p r z e z k ilk u g ra ją c y c h , b y ła m o ż e g rą zesp oło w ą .
E p is k y ro s u p r a w ia n y p r z e z c h ło p c ó w sp artań sk ich to
ju ż g r a zesp o ło w a , p r z y p o m in a ją c a ru g b y . W re s zc ie ,
zn an a n a m t y lk o z a n ty c zn e j p ła s k o rz e ź b y , g r a p o ­
dobn a d o h o k eja , co d o k tó r e j n ie m a m y je d n a k p e w ­
ności, c z y je s t zesp o ło w a , b o w id z im y t y lk o d w u za ­
w o d n ik ó w w p o z y c ji g r a c z y z k ija m i p r z y p iłc e ; p o ­
z o s ta li m a ją co p r a w d a k ije , a le w p rz e d s ta w io n e j
scen ie n ie b io rą a k ty w n e g o u d ziału . T r z e b a je s z c z e
w y m ie n ić r e g a ty , w y ś c ig i ło d zi, k t ó r e je d n a k n ie w c h o ­
d z iły d o p ro g ra m u ig r z y s k p a n h e lleń s k ic h , m im o że
G r e c y b y li p r z e c ie ż ż e g la r z a m i p a r e x c e lle n c e .
2. „ K o n k u r e n c je ” le k k o a tle ty c z n e w sta ro ży tn o śc i
to b ie g , sk o k w da l, rz u t d y s k iem , rzu t oszczepem .
B ie g a n o boso, w ię c n ie m a m o w y n a w e t o ta k im s p rz ę ­
c ie ja k p a n to fle . S k a k a n o z m ie js c a , u ż y w a ją c d o r o z ­
m ach u trz y m a n y c h w obu rę k a c h c ię ż a r k ó w ( h a lte re s )
k a m ie n n y c h lu b m e ta lo w y c h . D y s k i b y ły k r ę g a m i
z k a m ie n ia lu b m e ta lu (n a jc z ę ś c ie j b rą zu ); c ię ża r z a ­
c h o w a n y c h e g z e m p la r z y w a h a się od p rze s zło k ilo g r a ­
m a (1,24) d o p r a w ie sześciu k ilo g r a m ó w (5,7). O szcze­
p e m rzu ca n o p o s łu g u ją c się d o d a tk o w o r z e m ie n ie m
o w in ię ty m w śro d k u oszczepu i za c ze p ia n y m o p a le c ,
t a k a b y p r z y r z u c ie n a d a ć p o c is k o w i o b ró t i p rz e z to
z w ię k s z y ć dłu gość rzu tu .
3. R ę k a w ic e a n ty c zn e g o p ię ś c ia rz a m ia ły za d a n ie
k r a ń c o w o o d m ie n n e od w sp ó łczes n y o h nam — n ie
o s ła b ia ły ciosu, le c z g o w zm a c n ia ły . W ep oce d a w n ie j­
s zej b y ły to m ię k k ie r z e m ie n ie o p a s u ją ce r ę k ę od p a l­
c ó w aż p o za p rzeg u b . W I V w . p.n.e. z a s tą p iły j e „ p ił k i”
(s p h a jr a j) z t w a r d e j s k ó ry , z a w ią z y w a n e a ż p o ło k cie.
O s tre k r a w ę d z ie r z e m ie n ia c z y n iły j e n ie b e z p ie c z n y m i
d la p rz e c iw n ik a . A l e o s ta tn im k r o k ie m w z b r u ta liz o -
w a n iu boksu b y ł r z y m s k i caestus w z m a c n ia n y m e ta lo ­
w y m i k la m ra m i.
4. I tu je s t r ó ż n ic a m ię d z y a n ty k ie m i n a szy m i
czasam i. W z a w o d a c h g re c k ic h w y n ik n ie b y ł m ie ­
rzo n y , a z w y c ię s t w o w y n ik a ło z b e zp o ś re d n ie j r y w a ­
liz a c ji z a w o d n ik ó w . C h o d ziło o to, k t ó r y za w o d n ik ,
a n ie ja k i w y n ik je s t n a jle p s z y . O c z y w iś c ie w y n ik i
w y ją t k o w e za p a m ię ty w a n o , a le je ś li m o żn a b y ło dość
p r e c y z y jn ie ozn a czyć dłu gość sk ok u lu b rzu tu, to z m ie ­
112
rż e n ie czasu k r ó tk ie g o b ie g u b y ło te c h n ic z n ie w r ę c z
n ie m o ż liw e . In a c z e j b y ło z b ie g a m i d łu g im i i bardzo,
d łu g im i. I ta k c z y ta m y , że g o n ie c F e jd ip p id e s , w y s ła n y
p r z e z A t e ń c z y k ó w do S p a r ty z p rośb ą o p o m o c p r z e c iw
P e rs o m , p r z e b ie g ł o d le g ło ś ć p rz e s zło 220 k m (p r z e ła je !)
w d w a dni. E u ch idas z P ią t e j p r z e b ie g ł w r. 479 p.n.e.
do D e lf i z p o w r o te m (o k o ło 185 k m ) w cią g u je d n e g o
dnia, a le z a p ła c ił ż y c ie m za te n b ie g . Z e s k o k ó w s ły n ­
n y b y ł s k o k F a y llo s a z K r o t o n y (V w . p.n.e.) 5 5 -stopo-
w e j dłu gości, a w ię c d la p o je d y n c z e g o sk oku fiz y c z n ie
n ie m o ż liw y , to te ż z n a w c y s k ła n ia ją s ię do o p in ii, ż e
m u sia ł to b y ć tró js k o k d łu g o ś ci p o n a d 16 m.
5. N a jw y ż e j c e n io n o z w y c ię s t w a w w y ś c ig a c h w o ­
z ó w n a h ip o d ro m ie . D o k o n y w a n o d w u n a stu o k rą ż e ń
toru , co d a w a ło dystan s p r a w ie 18 km . O d r. 448 p.n.e.
(33 o lim p ia d a ) o d b y w a ły się te ż w y ś c ig i je ź d ź c ó w
w d w ó c h k a te g o ria c h ; k o n i i ź r e b c ó w (d o 3 la t). A g o n
h ip p ic z n y s k ła d a ł się z sześciu k o n k u re n c ji, t j. w s p o ­
m n ia n y c h d w ó c h je ź d z ie c k ic h i czte re c h w y ś c ig ó w w o ­
z ó w (k o n i, ź re b c ó w , m u łó w i k la c z y ). R o z r ó ż n ia n o
n a d to w y ś c ig i z a p r z ę g ó w d w u - i cztero k o n n y ch , w o z ó w
b o jo w y c h i w o z ó w p ro c e s y jn y c h . Is tn ia ła te ż k o n k u ­
r e n c ja k o m b in o w a n a , tz w . a p o b a ta j, b ie g n ą c y za r y d ­
w a n e m , z e s k a k u ją c y z n iego.
6. Z n a n y n a m z k o p ii w a ty k a ń s k ie j p o są g m ło ­
d zień ca o c zy s z c z a ją c e g o p o z a w o d a ch sk ro b a czk ą b łoto
i k u r z z r ę k i je s t je d n y m z n a jb a r d z ie j zn a n ych d zieł
s ły n n e g o r z e ź b ia r z a L iz y p a (L y s ip p o s ) z S y k io n u (d r u ­
g a p o ło w a I V w . p.n.e.), p o r tr e c is ty A le k s a n d r a M a c e ­
d o ń sk ieg o i z w y c ię s k ic h a tle tó w .
7. I d y l l a X X I I T e o k r y t a o D io s k u ra ch o p o w ia d a ,
ja k to A m y k o s , n ie g o ś c in n y k r ó l B e b r y k ó w , n ie ch cia ł
u ż y c z y ć w o d y A rg o n a u to m żą d a ją c, a b y ją so b ie z d o ­
b y li w w a lc e . Jeden z D io s k u ró w , F o ly d e u k e s , p r z e ­
c iw s t a w iw s z y je g o b ru ta ln e j s ile zręczn ość i „ t e c h n i­
k ę ” — „z n o k a u to w a ł” b a rb a rzy ń c ę . O p is ten u w a ża się
za n a jb a r d z ie j p r e c y z y jn y „ r e p o r t a ż ” s p o r to w y a n ty ­
ku. Is t n ie je ta k że opis te j sa m ej w a lk i w A r g o n a u t y -
k a ch A p o lo n iu s za R o d y js k ie g o o ra z p o d o b n e o p is y
W e r g ile g o w E n e id z ie (E n te llu s i D a re s ) i p o e m a c ie
S tacju sza .
8. P r z e d e w s z y s tk im t w ó r c y lir y k i ch ó ra ln e j, p i ­
s z ą c y p o c h w a ły z w y c ię z c ó w (e p in ik ia , l.p. e p in ik io n ) —
w ie lk a t r ó jc a ; S im o n id es (ok. 556— 468 p.n.e.), B a k -
ch y lid es ( V w . p.n.e.) i P in d a r (518— 438 p.n.e). Z a c h o ­
8 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 113
w a n e c z te r y k s ię g i P ie ś n i P in d a r a i n ie k tó r e z o d k r y ­
ty c h w p a p iru sa ch u tw o r ó w B a k c h y lid e s a s ła w ią z w y ­
c ię z c ó w o lim p ijs k ic h , p y ty js k ic h , n e m e jsk ich i is t m ij-
sk ich . N ie n a le ż y się je d n a k s p o d z ie w a ć w ty c h u tw o ­
rach du żo r e a lió w s p o rto w y c h , p o za w y m ie n ie n ie m
o k a z ji. D a w a ły on e p re te k s t d la isto tn y ch p a r t ii pieśn i,
tj. m ity c z n e j o p o w ie ś c i i g ło s zo n y c h z p a tosem nauk
m o ra ln y c h .
9. O w s z e m — w k r a ja c h d o ry c k ic h (S p a rta ), g d z ie
t a k ż e d z ie w c z ę ta p r z e c h o d z iły z a p ra w ę s p o rto w ą . B y ły
t e ż osobn e z a w o d y w b ie g u d la d z ie w c z ą t n a ś w ię c ie
H e r a jó w w O lim p ii, n a d ysta n sie o je d n ą szóstą k r ó t ­
s z y m n iż m ęski. Z a w o d y p o d o b n e o d b y w a ły się te ż
w a fr y k a ń s k ie j K y r e n ie , a n a C h ios d z ie w c z ę ta b r a ły
n a w e t u d zia ł w zap asach ra z e m z ch łop ca m i N a to m ia s t
n a w ie lk ic h ig r z y s k a c h o lim p ijs k ic h k o b ie t y w o g ó le
n ie m o g ły b y ć ob ecn e, z w y ją t k ie m je d n e j k a p ła n k i.
10. W e d łu g t r a d y c ji (dość p ó źn e j i za c h o w a n e j
w d w u ró żn y ch w e r s ja c h ) p o z w y c ię s t w ie nad P e r s a m i
p o d M a ra to n e m g o n ie c a te ń sk i p r z y b ie g ł do A te n i, w y ­
k r z y k n ą w s z y w d w u sło w a ch w ie ś ć o z w y c ię s tw ie ,
w y z io n ą ł ducha. L e g e n d a , ja k w y k a z a ł p o ls k i b a d a cz
a n ty c zn e g o sp o rtu B r o n is ła w B iliń s k i, łą c z y ró ż n e m o ­
t y w y , k tó r e s p lo tły się z h is to r y c z n y m fa k te m — p r z y ­
n ie s ie n ie m p r z e z g o ń c a w ie ś c i o z w y c ię s tw ie . D z is ie j­
s z y „m a r a to n ” d łu g o ś c i 42,195 k m to dłu gość d r o g i
r ó w n in n e j z M a ra to n u do A te n , o b ra n e j p r z y p ie r ­
w s z y c h n o w o ż y tn y c h ig r z y s k a c h o lim p ijs k ic h w G r e c ji
ja k o tra sa . J est je d n a k dru ga, k rótsza , choć t r u d n ie j­
sza d ro g a , p r z e z g ó r y (36,78 k m ). O c z y w iś c ie n ie w ia ­
dom o, k tó r ą z d w u d r ó g b ie g ł zw ia stu n z w y c ię s tw a .
17. D EM O KRACJA A N T Y C Z N A W PR A K TY C E
1. P r a w o g r e c k ie n ie zn ało o s k a rż y c ie la p u b lic zn e g o
i n a w e t z b ro d n ia m o g ła u jść b e zk a rn ie , je ś li n ie zn a ­
la z ł się o b y w a te l, k t ó r y ch cia ł w y s tą p ić z o s k a rżen iem .
T e n stan r z e c z y sta ł się je d n a k p rz y c z y n ą p o w s ta n ia
c h a r a k te r y s ty c z n e j k lę s k i sp o łe czn ej w A te n a c h , in ­
s ty tu c ji tz w . s y k o fa n tó w , o s k a rż y c ie li-s z a n ta ż y s tó w -
-d o n o s ic ie li, k t ó r z y t e r r o r y z o w a li o b y w a te li, zw ła s zc za
w czasach n ie p e w n y c h p o lity c z n ie .
114 I 115
P r z e d są d em o s k a rżo n y b r o n ił się sam , a le b a rd z o
w c z e ś n ie p o ja w ili się tz w . lo g o g r a fo w ie (p is a rz e m ó w ),
za o d p o w ie d n im w y n a g r o d z e n ie m p is u ją c y m o w y
ob roń cze, k tó r y c h trz e b a się t y lk o b y ło w y u c z y ć na
pa m ięć. N a jle p s i z n ich , np. m ó w c a L iz ja s z , p is a li
m o w y ś w ie tn ie p r z y s to s o w a n e do stanu i o s o b y k lie n ­
tó w . N a d to tzw . s y n e g o ro w ie (w s p ó ł- m ó w c y ) m o g li
osob iście w y s tę p o w a ć p r z e d są d em ja k o d o d a tk o w i
m ó w c y o b o k sa m ej s tr o n y w p ro c es ie.
2. C o ro c z n ie w y b ie r a n o w A te n a c h 6000 sę d zió w .
D z ie lo n o ich na d zies ięć s e k c ji. Z ty c h s e k c ji d o b iera n o
z e s p o ły s k ła d a ją c e się z 200, 400, 500 s ę d z ió w , w z a le ż ­
n ości o d w a g i s p r a w y . J a k się z d a je , ta k dużą lic z b ę
d o b ie ra n o d la te g o , ż e z je d n e j s tr o n y ch cia n o z a p e w n ić
p e łn ię d e m o k ra ty c z n e j r e p re z e n ta c ji, z d r u g ie j z a p o ­
b ie c p rz e k u p s tw u , m o ż liw e m u p r z y m n ie js z y m sk ła d zie
są d zą cym . S o k ra te s a s ą d ziło 500 s ę d z ió w ; o w in ie
o r z e k ło 280, a le k ie d y z g o d n ie z p r a w e m , p o zw a la ją cy / n
osk a rżo n e m u p ro p o n o w a ć w y m ia r k a r y , z a ż ą d a ł on
d la s ie b ie z a s zc zy tu — d o ż y w o tn ie g o ż y w ie n ia n a k oszt
p a ń s tw a w p r y ta n e jo n (b u d y n e k u r z ę d o w y p r y ta n ó w ),
0 k a r z e ś m ie rc i o rz e k ło 360, g d y ż H e lia ja (ta k się ten
sąd n a z y w a ł) p o c z y ta ły tę p r o p o z y c ję za p r o w o k a c ję
w o b e c sądu.
3. C u rs u s h o n o r u m (d o s ło w n ie : b ie g go d n o śc i) to
u stalon a w R z y m ie re p u b lik a ń s k im d la w y ż s z y c h u rz ę ­
d ó w k o le jn o ś ć ich s p r a w o w a n ia p r z e z o b y w a te la , u za ­
le ż n io n a d o d a tk o w o od je g o w ie k u . C z ło w ie k 2 8 -letn i
m ó g ł osiągn ąć god n ość k w e s t o r a (q u a e s to r), do
k tó r e g o n a le ż a ł za rzą d fin a n s o w y . P o k w e s tu rz e szed ł
e d y 1 a t (z a rz ą d m iasta , z a o p a tr z e n ie w zb o że i o r g a ­
n iz a c ja ig r z y s k ), c z y li u rzą d e d y 1 a (a e d ilis ). P o u k o ń ­
czen iu 40 la t m o żn a b y ło o b ją ć w ła d z ę są d o w n ic zą
1 zostać p r e t o r e m (p r a e to r ), a po 43 ro k u ż y c ia —
k o n s u l e m (c o n s u l). O b o k te g o n a jw y ż s z e g o u rzęd u
rz y m s k ie g o b y ł je s z c z e je d e n , t e o r e ty c z n ie n iższy , a le
c z c ig o d n ie js zy , b o m o g li b y ć n ań w y b ie r a n i t y lk o b y li
k o n s u lo w ie — u rząd c e n z o r a (ce n s o r), do k tó r e g o
n a leża ła n a jw y ż s z a k o n tr o la o b y w a te li i u rzęd ó w .
S z c z e g ó ln ie z a s zc zy tn e b y ło d la R z y m ia n in a os ią g ­
n ię c ie u r z ę d ó w d o k ła d n ie w ro k u ż y c ia u p r a w n ia ją c y m
do ich p ia s to w a n ia ( a n n o suo).
4. P e łn ią c y fu n k c je p o lic y jn e n ie w o ln ic y p a ń s tw o ­
w i, łu c z n ic y s c y ty js c y , w y ś m ie w a n i co p r a w d a w k o ­
m ed ia c h A r y s to fa n e s a za k a le c z e n ie ję z y k a i p r y m i­
t y w n e o b y c za je , a le — ja k się z d a je — m a ją c y dobrą
o p in ię rz e te ln y c h s tr a ż n ik ó w m ie js k ie g o p orządku .
 5. Z a d łu g o b y ło b y d a w a ć o d p o w ie d z i szczeg ó ło w e,
p o d a je m y w ię c t y lk o zasad y. W y b ie r a ć m ożn a b y ło
a lb o lo s u ją c u r z ę d n ik ó w (ta k n a jc z ę ś c ie j w d e m o k r a ­
ty c zn y c h A te n a c h ), co je s t r e a liz a c ją te o r e ty c z n e j
z a s a d y ró w n o ś c i o b y w a te li, a lb o g ło s u ją c na n ich (ta k
n a w e t w A te n a c h , g d y szło np. o g o d n ości z w ią z a n e
z z a rz ą d za n ie m fu n d u s za m i p u b lic zn y m i). G ło s o w a n ie
b y ło n a jc z ę ś c ie j ja w n e (je s z c z e P lin iu s z M ło d s z y g o r ­
s z y się z a rz ą d z o n y m r a z w sen a cie r z y m s k im ta jn y m
g ło s o w a n ie m ja k o n ie p o w a ż n y m ), p rzy czym np.
w R z y m ie g ło s o w a n o w e d łu g p o sz c z e g ó ln y c h tr ib u s
o n ie je d n a k o w e j liczeb n o ś ci, co d a w a ło z g ó r y p r z e ­
w a g ę s ta ry m p a tr y c ja ln y m t r ib u s w ie js k im n a d n o ­
w y m i, o b e jm u ją c y m i m asę lu d n o ści m ie js k ie j.
6. O b y w a t e l r z y m s k i z o b o w ią z a n y b y ł p o c z ą tk o w o
d o o d b y c ia d w u d z ie s tu w y p r a w w p ie c h o c ie (a lb o d z ie ­
się ciu w k o n n ic y ) na za s a d zie p o s p o lite g o ru szenia,
o b e jm u ją c e g o o b y w a te li od 17 d o 60 ro k u życ ia . O d
cz a s ó w M a riu s za w p r o w a d z o n o sy s te m w e rb u n k u
o c h o tn ic z e g o n a 20 la t w p ie c h o c ie lu b na 10 w k o n ­
n ic y.
7. Z d a w n e g o g r e c k ie g o o b y c za ju , w m y ś l k tó r e g o
w ię z y gościn n ości łą c z y ły n ie t y lk o g o s p o d a rz y i ich
g o ś c i (je d n i i d ru d z y n a z y w a li się p o g re c k u x e n o s ),
a le ta k ż e ich p o to m k ó w , r o z w in ę ła się w G r e c ji k la ­
s y c zn e j in s ty tu c ja ja k b y „g o s p o d a r z y ” o b y w a te li je d ­
n e g o p a ń s tw a {p o lis ) w d ru g im , za s tę p u ją c a n ie is tn ie ­
ją c e w ó w c z a s sta łe p r z e d s ta w ic ie ls tw a d y p lo m a ty c z n e
c z y k o n su la rn e. P r ó x e n o s , b ę d ą c y o b y w a te le m ja k ie g o ś
p a ń s tw a , o p ie k o w a ł s ię p r z y b y s z a m i z in n ego, s ta ra ł
się o z a s p o k o je n ie ich p o trz e b , r e p r e z e n to w a ł ich in te ­
r e s y w o b e c w ła s n y c h w ła d z p a ń s tw o w y c h . W p a ń s tw ie
s w y c h „g o ś c i” c ie s z y ł się za t o w y ją t k o w ą p o zy c ją .
G od n ość b y ła d zied zic zn a . Z cza sem p r o x e n ia stała
s ię z a s zc zy tn y m ty tu łe m , łą c z o n y m n ie r a z z o b y w a ­
te ls tw e m h o n o ro w y m .
8. K o m ic je (c o m itia , m ia n o w n ik 1. m n., ro d z a ju
n ija k ie g o ) to z g ro m a d z e n ia lu d o w e w R z y m ie . B y ło ich
k ilk a r o d z a jó w . N a js ta r s z e b y ły k o m ic je k u ria ln e (c.
c u ria ta ) — z e b ra n ie 30 k u r ii z a tw ie r d z a ją c y c h fo r m a l­
n ie u rz ę d n ik ó w . D a le j k o m ic je c e n tu ria ln e (c. c e n tu -
ria ta ), do k tó r y c h n a le ż a ło m .in. u c h w a la n ie p r a w , w y ­
b ó r w y ż s z y c h u rz ę d n ik ó w , w y p o w ia d a n ie w o jn y i za ­
w ie r a n ie p o k o ju , s k a z y w a n ie o b y w a te la na śm ierć.
C o m itia p le b is e t p o p u li t r ib u ta zb iera n o w e d łu g t r i ­
bus, a o b ie ra n o na n ich tr y b u n ó w lu d o w y c h i p r z e p r o ­
w a d z a n o p ro c e s y m n ie js z e j w a g i.
116
9. W sen a cie rzy m s k im . K i e d y za k oń czon o ju ż d y s ­
k u s ję nad ja k ą ś s p ra w ą i w y s u n ię to w n io s k i, p r z e ­
w o d n ic z ą c y z g r o m a d z e n ia w y g ła s z a ł fo r m u łę : „ W y , co
ta k u w a ża cie , p r z e jd ź c ie tu, w y , co m a c ie in n e zdanie,
na t ę s tr o n ę !” — i w t e d y o d b y w a ło się g ło s o w a n ie
p r z e z z m ia n ę m ie js c (d is ce s s io ), c o o k re ś la n o w y r a ­
ż e n ie m p e d ib u s ir e in s e n te n tia m (d o s ło w n ie : iść n o ­
g a m i n a w n io s e k ). Z a c z a s ó w r e p u b lik i, ja k ju ż w s p o ­
m n ie liś m y , n ie sto so w a n o g ło s o w a n ia ta jn e g o .
10. L u d a teń sk i, w ie c z n ie t r w o ż ą c y się o s w ó j d e m o ­
k r a ty c z n y u stró j, u s ta lił na w n io s e k K le js te n e s a z a ­
sadę, ż e co d o lu d z i z b y t p o p u la rn y c h i m a ją c y c h z b y t
w ie lk ie z n a c ze n ie w p a ń s tw ie m o żn a b y ło u rzą d zić
sąd s k o r u p k o w y , tzw . o s tra c y zm (o s tra k is m d s , a o s tr a -
k o n n a z y w a ła się sk o ru p k a g lin ia n a , n a jta ń s za „k a r tk a
p a p ie r u ” w s ta ro ży tn o ś c i). J e ś li w ię k s zo ś ć sp ośród 6000
o r z e k ła , ż e o s tra c y zm je s t p o żą d a n y , u rzą d za n o w n ie ­
d łu g i czas p o te m w ła ś c iw e g ło s o w a n ie . O b y w a t e l sk a ­
z a n y w ię k s zo ś c ią g ło s ó w u d a w a ł się na d z ie s ię c io le tn ie
w y g n a n ie n ie tra c ą c je d n a k m a ją tk u , p r a w a n i czci.
O s tr a c y z m y o d b y w a ły się p r z e z w ię k s z ą część V w .
p.n.e. (o d ok. 485— 417), a o fia r ą ich p a d a li ta k zasłu ­
ż e n i o b y w a te le , ja k A r y s ty d e s i T e m is to k le s .
18. Ś W IA T N IE W O L I
1. E r g a s tu lu m to ja k b y w ie js k ie w ię z ie n ie c z y obóz,
do k tó r e g o k ie r o w a n o za k a r ę n ie w o ln ik ó w (a czasem
i w o ln y c h p rz e s tę p c ó w ), k t ó r z y m u s ie li c ię ż k o p r a c o ­
w a ć , za k u c i w k a jd a n y i ż le tra k to w a n i.
2. W ia d o m o ś c i o p o w s ta n ia c h n ie w o ln ic z y c h , na
pew no n ie p e łn e i fr a g m e n ta r y c z n e , w y b ija ją się
w d z ie ja c h G r e c ji i R z y m u ja k o ż y w e z a p rz e c ze n ie
p o g lą d ó w a n ty c zn y c h te o r e ty k ó w , o d m a w ia ją c y c h n ie ­
w o ln ik o w i lu d z k ie j godn ości.
W G r e c ji s ły s z y m y o p o w s ta n ia c h ju ż w V w . p.n.e.,
k ie d y w r. 494 w ie s z c z e k K le a n d r o s s ta je w A r g o s na
c z e le ruchu s tłu m io n e g o z tru d e m i p o p r z e w le k ły c h
w a lk a c h . W k ilk a la t p ó ź n ie j w ła ś n ie n ie w o ln ic y d a ją
w ła d z ę ty r a n a s w e m u p r z y w ó d c y T e r o n o w i (T h e r o n )
w S e lin u n c ie na S y c y lii. W ie lk ie p o w s ta n ie n ie w o ln ic z e
w S y ra k u z a c h w r. 414 p.n.e. pod w o d z ą S osistra tosa
u p a d ło na sk u tek ta rć w ś r ó d sa m ych p o w s ta ń c ó w .
117
Z k o ń ce m w ie k u I I I p.n.e. s ły s z y m y o z b r o jn y m z r y w ie
n ie w o ln ik ó w z w y s p y C h ios p o d w o d z ą D rim a k o sa .
W R z y m ie s ły s z y m y o „b u n ta c h ” n ie w o ln ic z y c h w S e tii,
N o li, P r e n e s te ju ż z p o c z ą tk ie m I I w . p.n.e. S y c y lia ,
k r a in a c ię ż k ie j e k s p lo a ta c ji n ie w o ln e g o tru d u , b y ła w i ­
d o w n ią w ie lk ic h p o w s ta ń ju ż p o d p a n o w a n ie m r z y m ­
s k im w la ta ch ok. 138— 132 p.n.e. (w o d z o w ie : Eunus
i K le o n ) i w la ta ch 104— 99 p.n.e. (p r z y w ó d c y : S a lw iu s z
z w a n y T r y t o n e m i A te n io n ).
N a js ły n n ie js z e z p o w s ta ń p o d w o d z ą S p artak u sa, r o ­
d em z T r a ć j i, w y b u c h ło w s z k o le g la d ia t o r ó w w K a p u i
w 74 r. p.n.e. Z b ie g li n ie w o ln ic y u k r y li się na stok ach
W e zu w iu s z a . S p a rta k u s o d n ió sł s z e r e g z w y c ię s t w nad
w y s ła n y m i p r z e c iw n ie m u w o js k a m i i z g r o m a d z ił z e
z b ie g ły c h n ie w o ln ik ó w a rm ię s za co w a n ą na 60— 120 t y ­
s ię c y lu dzi. P r z e c iw S p a r ta k u s o w i sen a t w y s ła ł w o js k a
pod w o d z ą K ra ss u s a . W d e c y d u ją c e j b it w ie w A p u lii
(71 p.n.e.) S p a rta k u s p a d ł, a a rm ia je g o p oszła w r o z ­
s y p k ę i zo sta ła w y b ita . M ię d z y R z y m e m i K a p u ą
u k r z y ż o w a n o p r z y d ro g a ch ok. 6000 lu d zi.
O d I I I w . n.e. n a r a s ta ją ru c h y n ie w o ln ik ó w w p r o w in ­
cja ch , to w a r z y s z ą c e k r y z y s o w i u s tro ju i p rz y s p ie s z a ­
ją c e u p a d ek im p e riu m .
3. E u m a jo s, „ b o s k i ś w in io p a s ” , zre s ztą k r w i k r ó ­
le w s k ie j, o ra z M e la n tio s , n ie c n y k o ź la rz , o k ru tn ie o k a ­
le c z o n y i z a b ity p r z e z O d yseu sza.
4. E p ik te t z H ie r a p o lis w e F r y g i i (ok . 60— 140), f i l o ­
z o f s to ic k i, d z ia ła ją c y n a jp ie r w w R z y m ie ja k o w y z w o ­
le n ie c ce s a rs k ie g o zau szn ik a E p a fr o d y ta , od 89 r. na
w y g n a n iu w E p irze , g ło s ił w e w n ę tr z n ą w o ln o ś ć c z ło w ie ­
ka, w y z w o le n ie się sp od w ła d z y n a m iętn ości, p o d d a n ie
lo s o w i, r e z y g n a c ję z d ó b r t e g o ś w ia ta , z ro z u m ie n ie
i w y b a c z e n ie . N ie a ta k o w a ł n ie w o ln ic t w a ja k o in s ty tu ­
c ji, a le z a le c a ł ła g o d n o ść w o b e c n ie w o ln ik ó w , k tó r y c h
w s w e j nauce z r ó w n a ł z w o l n y m i N a u k s w o ic h n ie
spisał, u c z y n ił to je g o u czeń A r r ia n (A r r ia n ó s ) z N ik o -
m ed ii, ż y ją c y w la ta ch ok. 95— 175, w z a c h o w a n y m
P o d r ę c z n ik u ( E n c h e jr id io n ) o ra z w 8 k s ięg a ch D ia try b ,
z k tó r y c h z a c h o w a ły się 4.
5. N a tu r a ln y m i p u n k ta m i o ż y w io n e g o h a n d lu
w s z e lk im to w a r e m , a w ię c ta k ż e n ie w o ln ik a m i, b y ły
w ie lk ie m iasta, z w ła s zc za p o rto w e , g łó w n ie n a p o g r a n i­
czach etn iczn ych , b o s to s u n k o w o w c z e ś n ie w y r o b iło się
w G r e c ji p oczu cie, że n ie w ła ś c iw e je s t, b y n ie w o ln i­
k ie m b y ł G re k . H a n d lo w a n o w ię c n ie w o ln ik a m i na
w y s p a c h D elo s, C hios, C y p rze , Sam os, w m ie ś c ie B iz a n ­
118
cju m . W ep o ce r z y m s k ie j w A z j i M n ie js z e j, G a la c ji,
K a p p a d o c ji, B ity n ii. W ie lk im r y n k ie m b y ła K a r ta g in a .
P r z e d A le k s a n d r e m M a c e d o ń s k im tru d n o w ła ś c iw ie
m ó w ić o ja k im ś ś w ia to w y m r y n k u . W czasach h e lle ­
n is ty c z n y c h r o lę c e n tra ln e g o p u n k tu w ty m h a n d lu
p r z e jm u je D elos. C z y ta m y , że m ia n o ta m m o ż liw o ś c i
p r z y ję c ia i w y ła d u n k u d z ie s ią tk ó w t y s ię c y n ie w o ln i­
k ó w d zien n ie. T a m te ż p o w s ta ło h a n d lo w e „ p r z y s ło ­
w i e ” : „K u p c z e , p r z y b ija j d o b rzeg u , w y ła d u j, s p rze ­
d a n e !” D elo s b y ło w ie lk im p o ś re d n ik ie m h a n d lo w y m
m ię d z y W sch od em , G r e c ją i Ita lią . N i e d z iw , ż e i tu
s ły s z y m y ok. r. 130 p.n.e. o p o w s ta n iu n ie w o ln ic z y m .
R o lę w ie lk ie g o ry n k u s p e łn ia ł o c z y w iś c ie i sam R z y m .
6. N a jb a r d z ie j t y p o w e im io n a n ie w o ln ik ó w to te,
k t ó r e o k re ś la ją ich p o ch o d ze n ie: S y ro s a lb o S & risk os —
z S y r ii, D aos (łac. D a v u s ) ze szczep u D a h ó w , T h ra s s a —
n ie w o ln ic a z T r a c ji. Im io n a p o d k r e ś la ły t e ż ce ch y
fiz y c z n e n ie w o ln ik a , np. P y r r ia s (R u d z ie le c ). W R z y ­
m ie n ie w o ln ik cz a s ó w n a jd a w n ie js z y c h p r z y b ie r a ł t y lk o
im ię pan a z d o d a tk ie m - p o r = p u e r, t j. „c h ło p ie c , słu ­
g a ” (np. M a r c ip o r — n ie w o ln ik M a r k a ). B o g a tą s e rię
im io n n ie w o ln ic z y c h p r z e k a z a ła nam k o m e d ia g r e c k o -
-r z y m s k a , w k tó r e j n ie w o ln ic y o d g r y w a ją p o w a żn ą
r o lę .
7. O p a r te na p r a c y n ie w o ln ic z e j sp o łe c ze ń s tw o an ­
ty c z n e p r z y jm o w a ło in s ty tu c ję n ie w o ln ic t w a ja k o
tr w a łą , że w s z y s tk im i w y n ik a ją c y m i stą d k o n s e k w e n ­
c ja m i. P la to n m ó w i n a jw y ż e j o n ie c z y n ie n iu n ie w o l­
n ik a m i G r e k ó w i o ła g o d n y m ich tra k to w a n iu , A r y ­
s to te le s _ w id z i w nich n a rzę d z ia o b d a rzo n e duszą. D o ­
p ie r o filo z o f ia e p ik u r e js k a i sto ic k a , s k u p ia ją c e się
b a r d z ie j na c z ło w ie k u ja k o jed n o s tc e, w id z ą w n ie w o l­
n ik u c z ło w ie k a , co p r a w d a b e z d a le j s ię g a ją c y c h k o n ­
s e k w e n c ji p ra k ty c z n y c h . D ra m a t k la s y c zn y , tra g e d ia
i k o m e d ia , p r z e k a z a ły n a m g a rś ć zd a ń (z w ła s zc za
w u tw o ra c h E u ry p id e s a i M e n a n d ra ), św ia d c zą c y c h ju ż
o g łę b o k im p o jm o w a n iu c z ło w ie c z e ń s tw a n ie w o ln ik a .
P ie r w s z y m i je d y n y m p is a rz e m a n tyk u , k t ó r y p ię tn u je
n ie w o ln ic t w o ja k o in s ty tu c ję n ie zg o d n ą z p ra w e m n a ­
tu ry , je s t D io n C h ry zo s to m (ok . 40 — p o 103), w y ­
zn a w c a m ie s za n e g o c y n ic k o -s to ic k ie g o p o g lą d u na
ś w ia t. S to ik S e n ek a (ok. 4— 65) w s w o ic h pism ach ,
z w ła s zc za w L,istach do L-ucyliu sza, z d o b y w a się na
n a jp ię k n ie js z e w lite r a tu r z e r z y m s k ie j zd a n ia o n ie ­
w o ln ik a c h : „ T o n ie w o ln ic y , a le i lu dzie. T o n ie w o ln ic y ,
a le i w s p ó łm ie s zk a ń c y . T o n ie w o ln ic y , a le i p o k o rn i
p r z y ja c ie le . T o n ie w o ln ic y , a le i t o w a r z y s z e n ie w o li,
119
je ś li p o m y ś le ć , że lo s ma rów n ą w ła d z ę nad n im i
i nad n a m i.”
8. D io d o r S y c y lijs k i ( I w . p.n.e.) o p isu je w s w e j
B ib lio te c e w a r u n k i p r a c y w k o p a ln ia c h z ło ta w E tio p ii:
. . w s z y s c y są z a k u c i w k a jd a n y i m u szą d z ie ó i noc
n ie u s ta n n ie p ra c o w a ć , n ie m a ją c ża d n e g o w y p o c z y n k u
a n i m o żn o śc i u ciec zk i. S tr a ż n ic y r e k ru tu ją s ię z ż o ł­
n ie r z y b a rb a rzy ń s k ic h , m ó w ią c y c h o d m ie n n y m i j ę z y ­
k a m i, ta k ż e n ik t n ie m o ż e p rz e m o c ą a lb o ja k ą ś lu d zk ą
p rośb ą w z r u s z y ć p iln u ją c y c h . . . N a js iln ie js i fiz y c z n ie
w ś r ó d s k a za n y ch n a tę n ie s z c z ę ś liw ą p ra cę, w a lą ż e ­
la z n y m i m ło ta m i w t w a r d ą ja k m a rm u r sk a łę . . . w y ­
rą b u ją s z to ln ie i c h o d n ik i n ie w lin ii p r o s te j, le c z tak,
ja k w s k a z u ją ż y ł y p o ły s k u ją c e j sk a ły . P o n ie w a ż p r a ­
cu ją o n i w k r ę ty c h i p e łn y c h ciem n ości ch od n ik ach ,
są z a o p a tr z e n i w la m p y , k tó r e n oszą u m o co w a n e na
czołach . C zę s to z m ie n ia ją p o ło ż e n ie c ia ła z a le ż n ie od
w y s o k o ś c i i w ła ś c iw o ś c i s k a ły i r z u c a ją na z ie m ię w y -
łu p a n e b r y ły k a m ie n ia . A w s z y s tk o to o d b y w a się p r z y
n ie u s ta n n y m k r z y k u i b ic iu n ie lu d z k ic h d o zo rc ó w ...”
P o d o b n ie p r z e d s ta w ia p ra c ę w h iszp ań sk ich k o p a ln ia c h
sre b ra . P lin iu s z p is ze o lu d zia c h , k t ó r z y z a m k n ię c i
w k o p a ln i n ie o g lą d a ją w o g ó le ś w ia tła d zien n ego.
9. „ I l u n ie w o ln ik ó w , t y lu w r o g ó w ” — w y m o w n e
ś w ia d e c tw o s to s u n k ó w m ię d z y n ie w o ln y m i a w o ln y m i
w R z y m ie .
10. W S p a r c ie e fo r o w ie w y p o w ia d a li co ja k iś czas
ś w ię tą w o jn ę h e lo to m (n ie w o ln ik o m p a ń s tw o w y m ). O d ­
d z ia ły m ło d y ch S p a rta n w y r u s z a ły n a coś w r o d z a ju
e k s p e d y c ji p a c y fik a c y jn e j (c z y te ż k a r n e j), m a ją c e j
n a ce lu w y t ę p ie n ie n a jd z ie ln ie js z y c h h e lo tó w i s te r r o ­
r y z o w a n ie p o zo s ta ły c h ; n a z y w a ło się to Tcrypteja, c z y li
„ t a jn a w o jn a ” .
19. A N T Y C Z N Y P IT A V A L
1. W k r ó tc e p o b it w ie pod C h e ro n e ją (338 p.n.e.),
k tó r a p r z y p ie c z ę to w a ła k o n ie c n ie p o d le g ło ś c i G r e c ji,
o b y w a te l a te ń sk i K t e z y fo n t (K te s ip h o n ) w y s tą p ił z
w n io s k ie m o p rz y z n a n ie z ło te g o w ie ń c a m ó w c y D e m o -
s te n e s o w i (384— 322 p.n.e.) za je g o d zia ła ln o ść p o lity c z ­
n ą (a b y ł on s z e r m ie r z e m p o lit y k i a n ty m a c e d o ń s k ie j).
120
W n io s e k m ia ł u s te rk i fo rm a ln e , b o w ie m D em osten es
n ie z ło ż y ł je s z c z e o b o w ią z k o w e g o s p ra w o z d a n ia i r o z li­
czeń z e s p r a w o w a n e g o u rzęd u . S k o r z y s ta ł z te g o in n y
w y b it n y m ó w c a , w y s łu g u ją c y się M a c e d o n ii, A js c h in e s
(ok. 390— 315 p.n.e.) i w n ió s ł s k a rg ę p r z e c iw w n io s k o ­
d a w c y . P r o c e s b y ł w ie lk im s p o re m d w u p o s ta w p o li­
ty c zn y c h . O b ro ń cą K t e z y fo n t a b y ł sam D em osten es. N a
z a r z u ty A js c h in e s a , k t ó r y o b c ią ża ł g o w in ą za n ie p o ­
trze b n ą w e d łu g n ie g o C h eron eę, o d p o w ie d z ia ł n a jw y ­
b it n ie js z y z m ó w c ó w a tty c k ic h s ły n n ą m o w ą O w ie ń c u
( P e n t u s te p h a n u ), w k tó r e j p o s ta w ił p o m n ik s w o im
s ta ra n io m o cześć i n ie za w is ło ś ć A te n . A js c h in e s p r z e ­
g r a ł p ro ces i m u s ia ł p ó jś ć n a w y g n a n ie . O s ie d lił się
na R od os, g d z ie zm a rł.
2. P o e t a g r e c k i, A r c h ia s z , a ja k o o b y w a te l r z y m s k i
A u lu s L ic in iu s A rc h ia s , s ła w ił c z y n y L . L ic in iu s a L u -
cu llu sa, k t ó r y u zy s k a ł d la ń o b y w a te ls t w o lu k a ń sk iej
H e r a k le i, co p o c ią g a ło za sobą p r a w a o b y w a te ls tw a
rz y m s k ie g o . W r. 62 p.n.e. ja k iś G ra tiu s z a k w e s tio n o ­
w a ł o b y w a te ls t w o A rc h ia s z a . O b ro ń cą p o e ty b y ł C y ­
ceron , k t ó r y p ró c z o b r o n y fo r m a ln e j w s ły n n e j m o w ie
W o b rcm ie p o e ty A rc h ia s z a (P r o A r c h ia p o e ta ) d a ł
p ię k n ą p o c h w a łę lite r a tu r y .
3. T a s p ra w a je s t m ite m i je d n y m z n a jw ię k s z y c h
t e m a tó w g r e c k ie j p o e z ji. O res te s z a b ił w ła sn ą m a tk ę ,
K ly t a jm e s t r ę , k tó r a z a m o r d o w a ła s w e g o m ę ż a a je g o
o jc a — A g a m e m n o n a ; ś c ig a n y p r z e z b o g in ie z e m s ty
E r y n ie , O res te s sc h ro n ił się w ś w ią ty n i A t e n y w A t e ­
nach, a p o te m sta n ął p rz e d „s ą d e m r ó w n y c h ” na A r e o -
pa gu (W z g ó r z e A re s a ). L ic z b a g ło s ó w za i p r z e c iw
u w o ln ie n iu od w in y b y ła r ó w n a . P r z e w a ż y ł głos
A te n y , k tó r a u w o ln iła g o od w in y . O d tą d b y ło z w y ­
c z a je m , ż e p r z y r ó w n e j ilo ś c i g ło s ó w o rz e c z e n ie w y ­
p a d a n a k o rz y ś ć o sk a rżo n eg o . S p r a w ę O res te sa n a j­
p ię k n ie j p r z e d s ta w ił p o e ta A js c h y lo s w t r a g e d ii E u m e -
n id y , s ta n o w ią c e j trz e c ią część t r y l o g i i tr a g ic z n e j O r e -
s teja . S a m o m a tk o b ó js tw o O restesa , za k a ż d y m ra z e m
in a czej n a ś w ie tla n e , je s t te m a te m d r u g ie j części te j
t r y lo g ii, O fia r n ie (C h o e f o r o j), ja k r ó w n ie ż d w u je d n a ­
kow o z a ty tu ło w a n y c h (E le k t r a ) t r a g e d ii S o fo k le s a
i E u ry p id e sa . B o h a te rk a ty tu ło w a , s io s tra O restesa —
E le k tr a , je s t w n ich w y s u n ię ta na p la n p ie r w s z y ; ona
w ła ś n ie je s t tą, k tó r a p o p y ch a b r a ta d o d zia ła n ia.
4. M ó w c a H y p e r e jd e s (380— 322 p.n.e.), w s p ó łc z e s n y
D em o s te n es o w i, b r o n ił o s k a rż o n e j o b e zb o żn o ść p ię k n e j
h e te r y a te ń s k ie j, F r y n e . W e d le tr a d y c ji, a b y w zb u d zić
lito ść s ę d z ió w (a m o ż e i n ie t y lk o l i t o ś ć ) ro zerw a ł
121
 p rzed są d em j e j szatę, p o k a zu ją c , ja k a je s t p ięk n a .
U nas n a m a lo w a ł tę scen ę S ie m ir a d z k i. C a ła h is to ria
n a w ią z u je do n ie co d z iw n y c h d la nas g r e c k ic h o b y ­
c z a jó w są d o w y ch , k ie d y p r z e d tłu m e m s ę d z ió w s ta w a ł
o s k a rż o n y w g r o n ie r o d z in y i p r z y ja c ió ł. N i e b y ło ści­
słych k o d e k s ó w a n i m e to d są d o w y c h , w ię c o s k a rżen i
w r a z z b lis k im i u s iło w a li w s z e lk im i sp o so b a m i zys k a ć
lito ś ć i ła sk ę s ę d z ió w , od k tó r y c h w s z y s tk o za le ża ło .
5. H e r m y , s łu p y o z d o b io n e p o p ie r s ie m b ó s tw a i f a l -
lo sem , u s ta w io n e n a u lica ch i p la ca ch a teń sk ich , b y ły
u zn an e za ś w ię te . T o te ż , k ie d y p r z e d w y r u s z e n ie m w y ­
p r a w y na S y c y lię z o s ta ły ś w ię to k ra d c z o u szk od zon e,
w y b u c h ło w A te n a c h ż y w e o b u rz e n ie n a h e r m o k o p i-
d ów , c z y li s p r a w c ó w te g o w y c z y n u . P o d e jr z e n ie p a d ło
na A lc y b ia d e s a (A lk ib ia d e s , ok. 450— 404 p.n.e.) i je g o
to w a r z y s z y , a le ju ż p o w y r u s z e n iu w y p r a w y , w k t ó r e j
o s k a rżo n y b y ł je d n y m z w o d z ó w . W e z w a n y do A te n ,
w o la ł A lc y b ia d e s u ciec d o w r o g ie j S p a r ty w o b a w ie
p rz e d n a s tro ja m i tłu m u . Z o s ta ł za o c zn ie s k a z a n y na
ś m ie rć i p o z b a w io n y ca łe g o m a ją tk u . W r. 407 p.n.e.
d e m o k r a c ja a teń sk a o d w o ła ła A lc y b ia d e s a ; o b ra n o g o
w o d z e m n a c z e ln y m . W ty m s a m y m ro k u m u s ia ł on
zn o w u u ch od zić z A t e n do P e r s ji. Z g in ą ł z a m o rd o w a n y .
6. L iz ja s z (L y s la s , ok. 445— 380 p.n.e.), je d e n z d z ie ­
się ciu n a js ła w n ie js z y c h m ó w c ó w e p o k i a te ń s k ie j, s ły n ­
n y z u m ie ję tn o ś c i d o s tra ja n ia n a p isa n y ch p r z e z s ie b ie
m ó w do postaci. P o t r a fił w c z u w a ć się w p s y c h o lo g ię
s w o ic h k lie n t ó w i d o s to s o w y w a ć s ty l do ich p o ziom u .
S a m n ie m ó g ł w y s tę p o w a ć p u b lic zn ie, p o n ie w a ż b y ł
m e t o jk ie m (tj. p r z y b y s z e m sp oza A te n , n ie p o s ia d a ją ­
cy m p r a w o b y w a te ls k ic h ).
7. G a iu s V e r r e s , k t ó r y w la ta ch 73— 70 p.n.e. za ­
r z ą d z a ł ja k o p r o p r e to r p r o w in c ją S y c y lią , łu p ił ten
k r a j b e z o g lą d a n ia się na ja k ie k o lw ie k p ra w a . S ta n ą ł
p rz e d są d em sen a tu o s k a rż o n y o z d z ie rs tw a , a o s k a rża ł
g o C y cero n , k tó r e g o p ie r w s z a m o w a z ro b iła od ra zu
ta k ie w ra ż e n ie , że V e r r e s p o s ze d ł n a w y g n a n ie do
IVTassilii (M a r s y lia ). D ru g a m o w a C y c e r o n a w te j s p ra ­
w ie , sły n n a zw ła s zc za z u stęp u o w y r a b o w a n y c h p rz e z
V e r r e s a d zieła c h sztu k i, n ie zo sta ła ju ż w y g ło s z o n a ,
le c z t y lk o w y d a n a p r z e z m ó w c ę .
8. L . A e liu s S eian u s, w s z e c h p o tę ż n y d o w ó d c a p r e ­
to r ia n ó w i k o n su l r z y m s k i o d ro k u 27, p o u su nięciu
się cesa rza T y b e r iu s z a na C a p ri, r z ą d z ił w s z e c h w ła d n ie
R z y m e m i p a ń s tw em . K ie d y je d n a k z a m ie r z a ł osiąść
122
na tr o n ie cesa rsk im , T y b e r iu s z w y s to s o w a ł do sen atu
lis t, n a p o d s ta w ie k tó r e g o n ie d o s z ły z a m a c h o w ie c zo ­
s ta ł a re s z to w a n y , o s ą d zo n y i stra co n y .
9. H a rp a lo s , p r z y ja c ie l A le k s a n d r a M a c e d o ń s k ie g o ,
c ie s z y ł się je g o o g r o m n y m za u fa n iem . W r. 331 p.n.e.
p o w ie r z o n o m u z a r z ą d sk a rb u p a ń s tw a w B a b ilo n ie .
D ok on aw szy p o w a żn y c h s p r z e n ie w ie r z e ń H a rp a lo s
p r z e d p o w r o te m A le k s a n d r a z I n d ii u c ie k ł ze s k a r ­
b e m i s w o im o rs z a k ie m do A te n , g d z ie p r z e k u p ił w y ­
b itn y c h p o lity k ó w , m ię d z y in n y m i m o ż e n a w e t D e m o -
sten esa . O s k a rż o n y p r z e z H y p e r e jd e s a u c ie k ł na K r e t ę
i ta m z g in ą ł z r ę k i je d n e g o ze s w y c h p o d k o m en d n y ch .
10. M ó w c a A n d o k id e s b r o n ił się sam p r z e c iw k o za ­
r z u t o w i o n ie le g a ln y u d z ia ł w m is te ria c h w r. 399 p.n.e.
P o d o s k a rż e n ie m o z d r a d ę ta je m n ic m is t e r ió w z n a la z ł
s ię w c z e ś n ie j p o d o b n o n a w e t p o b o ż n y A js c h y lo s , a t a k ­
ż e A lc y b ia d e s (p o r. z a g a d k ę 5).
20. K R O N IK A W Y P A D K Ó W
1. Ś p ie w a k a z T r a c ji, O rfe u s za , u w a ża n e g o p r z e z
G r e k ó w za p ie r w s z e g o w o g ó le p o etę, m ia ły za b ić i r o z ­
sza rp a ć k o b ie t y tra c k ie , o p ęta n e p r z e z A f r o d y t ę m iło ś ­
cią d o n iego , k t ó r e j on n ie c h c ia ł o d w z a je m n ić . R o z ­
d a rte c ia ło p ie ś n ia rza w r z u c iły do r z e k i: g ło w a je g o
i lir a d o p ły n ę ły na w y s p ę L e s b o s i ta m z o s ta ły p rz e z
z b o żn y ch m ie s z k a ń c ó w p o g rzeb a n e . Z g ro b u o d z y w a ł
się n ie k ie d y d ź w ię k lir y . T a k s p ły n ę ło na L e s b o s b ło ­
g o s ła w ie ń s tw o p o e z ji, z k t ó r e j m ia ła w y s p a za s ły n ą ć
(S a fo n a , A lk a jo s ).
O r fe u s z to m ity c z n y t w ó r c a o rfiz m u , ru ch u r e lig ijn e g o
w w ie r z e n ia c h g re c k ic h , k tó r e g o n a jw a ż n ie js z y m e le ­
m e n te m b y ła w ia r a , ż e c ia ło je s t g ro b e m d u szy lu d z ­
k ie j, ż e c z ło w ie k p o n osi na d ru g im ś w ie c ie k a r ę za s w e
p r z e w in y na t y m i że dusza lu d z k a p r z e c h o d z i łań cu ch
w c ie le ń .
2. H o m e r ja k o s ta rzec m ia ł r a z ta k ą r o z m o w ę z p o ­
w r a c a ją c y m i z p o ło w u r y b a k a m i, za n o to w a n ą n a jk r ó ­
c e j w g r e c k im e p ig ra m ie :
„ L u d z i e z k r a i n y A r k a d i i, r y b a c y — c o ś m y z ło w ili? ”
„ C o ś m y c h w y c i l i , r z u c i l i m , c o n ie , n i e s i e m y z e s o b ą ” .
123
 H o m e r n ie m ó g ł od gadn ąć, o co id z ie , i n a t r z e c i d zień
zm a rł. A r o z w ią z a n ie b y ło p ro s te : w s z y (b o ch ło p cy
is k a li się w z a je m n ie ).
3. P o e tk a S a fo n a , n ie s z c z ę ś liw ie za k och a n a w go, n ie ta k z w a r te j a k S o fo k le s o w e , o d zn a c z a ły s ię n ie ­
p ię k n y m m ło d zie ń cu F a o n ie, sk o czy ła z ro z p a c z y d o
m o rz a z e s k a ły le u k a d y js k ie j (L e u k a s z n a c z y w ła ś n ie
B ia ła S k a ła ). T a k m ó w i p ię k n a leg e n d a . H is to ry c z n a
S a fo n a ( V I w . p.n.e.), n a jw ię k s z a z g r e c k ic h p o etek ,
a u to rk a p ię k n y c h , su b teln ych u tw o r ó w z w ią z a n y c h
g łó w n ie z ż y c ie m k rę g u (th ia s o s ) d z ie w c z ą t, k t ó r e w y ­
c h o w y w a ła w k u lc ie A f r o d y t y i M u z, b y ła żon ą K e r -
k y la s a i k o ch a ją c ą m a tk ą m a łe j K le is . L e g e n d a w y ­
snuła się z k ilk u fr a g m e n t ó w j e j p ie ś n i i p r z e n ie s ie ­
n ia na sam ą p o e tk ę le g e n d y o A fr o d y c ie i F a o n ie ,
p r z e w o ź n ik u m ity le ń s k im , c u d o w n ie o d m ło d zo n y m
p r z e z b o g in ię .
4. W e d łu g w y r o c z n i A js c h y lo s m ia ł z g in ą ć od
„c io s u z n ie b io s ” . N ie z b y t w ia r y g o d n a i p o zb a w io n a
p r a w d o p o d o b ie ń s tw a le g e n d a cios te n p r z e d s ta w ia w
p ostaci n ie szczęsn eg o ż ó łw ia . R y s e m p r a w d z iw y m
w te j h is to r ii je s t ch yb a t y lk o ły s in a poety...
5. T o z n ó w w y m y ś lo n a h is to ria o n a jm ło d s z y m
z t r ó jc y tr a g ik ó w , E u r y p id e s ie (ok. 485— 406 p.n.e.),
k t ó r y z m a r ł w M a c e d o n ii n a d w o r z e k r ó la A r c h e la o -
sa. P o s ta ć b a rd z o o d m ie n n a od obu k la s y c z n y c h p o ­
p r z e d n ik ó w , A j sch ylosa i S o fo k le s a . N ie z a z n a c z y ł się
w ię k s z ą a k ty w n o ś c ią w ż y c iu o b y w a te ls k im . B y ł sa­
m o tn ik ie m i w ię k s z ą część czasu s p ę d za ł p o d o b ­
n o n a S a la m in ie w ja s k in i z w id o k ie m n a m o ­
rze , s łu żą c e j mu za p r a c o w n ię . P r z y ty m po­
s ia d a ł je d n ą z p ie r w s z y c h w ię k s zy c h b ib lio te k
p r y w a tn y c h . B y ł u czn iem i g o d n y m k o n ty n u a to re m
filo z o fó w , J o ń c zy k a A n a k s a g o r a s a o ra z s o fis t ó w P r o -
d ik o sa i P ro ta g o ra s a , m ia ł te ż stać się „ filo z o f e m s c e­
n y ” i „ n a jtr a g ic z n ie js z y m z t r a g ik ó w ” . P o d o b n o n a p i­
sał 92 d r a m a ty ; n ie z n a m y ju ż w s z y s tk ic h ich ty tu ­
łó w , a pod im ie n ie m p o e ty z a c h o w a ło się t y lk o 19
sztu k, w ty m je d e n d ra m a t s a t y r o w y : C y k lo p , i je d n a
t r a g e d ia o w ą t p liw e j a u ten ty czn o ś ci: R h esos. T w ó r ­
czość E u ry p id e s a n ie zn a la z ła p o w o d z e n ia za ż y c ia
p o e ty , k t ó r y t y lk o p ię ć r a z y t r iu m fo w a ł w d io n iz y j-
sk im a g o n ie , le c z ty m w ię k s z e u zn a n ie z n a la z ła u p o ­
tom n ości, aż p o cza sy d zisie jsze. T w ó r c a ten p o d w a ­
ża ł w sw y c h tra g e d ia c h w a r to ś c i w je g o czasach p o ­
w s z e c h n ie u zn a w a n e, p o d d a w a ł sc e p ty c z n e j k r y t y c e
p o ję c ia o b oga ch , w y ro c z n ia c h , zasadach m o ra ln y c h ,
p o tę p ia ł w o jn ę , a w y o b r a ż e n ie o c z ło w ie k u h e ro ic z ­
124
n y m p r z y b liż a ł do ż y c ia (c o m ie li m u n a jb a r d z ie j z a
z łe w s p ó łc z e ś n i k r y ty c y ), w p r o w a d z a ł n a scen ę lu d z i
ta k ic h , ja k im i są, a n a liz o w a ł lu d z k ie n a m iętn o śc i,
p ie r w s z y w p r o w a d z ił d o t r a g e d ii m iłość. T r a g e d ie j e ­
je d n o k r o tn ie ta k im z a w ik ła n ie m a k c ji, ż e k o n ieczn a
b y ła in t e r w e n c ja „b ó s tw a z m a s z y n y ” ( d eus e x m d -
c h in a ). Z n a c z n ie z m ie n ił k o n s tru k c ję d ra m a tu : w p r o ­
w a d z ił do sztu k d łu g ie , e k sp o n u ją c e a k c ję p ro lo g i,
z m n ie js z y ł u d zia ł chóru, u ro zm a ic ił s c e n y a r ia m i so ­
lo w y m i a k to r ó w (m o n o d ie ). D z ię k i t y m w s z y s tk im in ­
n o w a c jo m b y ł te n os ta tn i t r a g ik e p o k i k la s y c zn e j
w ie lk im in ic ja to r e m d a ls z e g o r o z w o ju d ra m atu . P o d
k o n ie c ż y w o ta , z ra ż o n y a te ń s k im i stosu n k am i, p r z e ­
n iósł się na d w ó r m a ced oń sk i. R o zs za rp a n ie p rz e z k o ­
b ie ty p rz e n ie s io n o n a p o e tę z je d n e j z je g o ostatn ich
tr a g e d ii pt. B a c h a n tk i, w k tó r e j k r ó l P e n th eu s, n ie chcąc
u znać k u ltu n o w e g o b o g a D io n izo s a , z o s ta je r o z s z a r ­
p a n y p r z e z w ła s n ą m a tk ę A g a w ę i cio tk i. N ie z b y t ja s ­
na je s t d la nas opinia, ż e E u ry p id e s b y ł w r o g ie m k o ­
b ie t. P r a w d a , ż e na p r z y k ła d z u st H ip p o ly ta i in n y c h
p o sta c i s c e n y E u r y p id e s o w e j p a d a n ie je d e n z a r z u t w o ­
b ec p łc i n ie w ie ś c ie j, a le z d ru g ie j s tro n y n a jw s p a n ia l­
sze p o stacie n ie w ie ś c ie scen y a te ń s k ie j: A lk e s tis , E le -
k trę , M e d e ę , H e k a b ę , Ifig e n ię , s t w o r z y ł w ła ś n ie E u r y ­
pides.
•
6. K r a te s z M a llo s , w y b it n y u czon y i p ie r w s z y
k ie r o w n ik B ib lio te k i w P e r g a m o n ie , w cza sie p o b y tu
w R z y m ie w r. 168 p.n.e. w p a d ł d o C lo a c a M ä x im a
i z ła m a ł n ogę. C za s r e k o n w a le s c e n c ji w y p e łn ił w y k ła ­
d a m i, k tó r e m ia ły b y ć p o s ie w e m g r e c k ie j m y ś li w R z y ­
m ie. W nauce b y ł p r z e d s ta w ic ie le m d ra m a ty c z n e j t e ­
o r ii a n o m a lii, c z y li za s a d y n ie p r a w id ło w o ś c i w p o­
w s ta w a n iu fo r m ję z y k a . Z w a lk i a n o m a lis tó w z r e p r e ­
z e n to w a n ą p r z e z A le k s a n d r y jc z y k ó w a n a lo g ią w y n i ­
k ła w re z u lta c ie n a u k o w a g ra m a ty k a .
7. A g r y p in a M ło d s za (15— 59), có rk a G e rm a n ik a ,
ż o n a G n eiu sa D o m ic ju s za A h e n o b a rb a , k tó re m u u ro ­
d z iła syna, p o ślu b ion a p ó ź n ie j ( w r. 49) p r z e z s w e g o
w u ja , cesa rza K la u d iu sza . M ia ła otru ć m ęża, a b y za ­
p e w n ić tro n sw em u sy n o w i. T y m sy n em b y ł N eron .
M a ją c dość d z ie le n ia w ła d z y z m a tk ą , z w ła s zc za w o ­
b e c j e j o p o z y c ji p r z e c iw m a łże ń s tw u z P o p p e ą , uknuł
p la n u to p ie n ia j e j n a sta tk u -p u ła p ce, ta k sk on stru o­
w a n y m , że się na m o rzu z a c z ą ł rozp a d a ć. A g r y p in a
b y ła d o b rą p ły w a c z k ą i g d y sta te k się p o g rą ża ł, d o ­
p ły n ę ła d o b rzeg u , g d z ie ją za m o rd o w a n o . W y k o n a w ­
cą p la n u b y ł w y z w o le n ie c cesarza, A n ic e tu s .
125
 8. O b ie h is to r y jk i (8 i 9) d o ty c z ą A rc h im e d e s a
z S y r a k u z (ok . 287— 212 p.n.e.), k t ó r y b y ł je d n y m
z n a jw ię k s z y c h m a te m a ty k ó w sta ro ży tn o śc i, a ta k że
w y b itn y m fiz y k ie m i tech n ik ie m , w y n a la z c ą śruby.
M ia ł on p o w ie d z ie ć : „ D a jc ie m i g d z ie sta n ąć [tzn.
pu n k t o p a rcia ], a p o ru szę z ie m ię ” (D o s p u sto k a j ta n
ga n k in a s o ). W cza sie g d y R z y m ia n ie p o d w o d z ą M a r -
cellu sa o b le g a li S y ra k u z y , A rc h im e d e s w y m y ś lił m a ­
c h in y ob ron n e, k tó r e p o d n o s iły i p r z e w r a c a ły p r z y ­
p ły w a ją c e od m o rz a o k rę ty . H is to r ia o z w ie rc ia d ła c h
z a p a la ją c y c h o k r ę ty w ro g a , z w y k le p o d a w a n a w w ą t ­
p liw o ś ć , zn a la z ła o sta tn io o b ro ń c ó w s w e j a u te n ty c z ­
ności. H is t o r y jk ę p o d a n ą w p y ta n iu k o ń c z y s ły n n e
zd a n ie A rc h im e d e s a : „ N ie ru sza j m o ic h k ó ł!” (c y to ­
w a n e n a jc z ę ś c ie j w w e r s ji ła c iń s k ie j: N o li tu r b a r e
c ir c u lo s m e o s ) i p c h n ię c ie m iec ze m , k ła d ą c e k re s ż y ­
ciu u czon ego.
9. H e u re k a ! (a lb o , w w e r s ji d ia le k ty c z n e j: E u r e ­
k a !) — m ia ł z a w o ła ć ten że A rc h im e d e s , k ie d y p r z y
b a d a n iu z a w a rto ś c i zło ta w p o d fa łs z o w a n e j s re b re m
k o ro n ie k r ó la H ie r o n a z S y ra k u z o d k r y ł p r a w o o
c ię ża rze w ła ś c iw y m . D la o b ja ś n ie n ia a n e g d o ty o d ­
d a je m y g ło s W it r u w iu s z o w i: (A r c h im e d e s ) „ z a u w a ż y ł
sch od ząc do w a n n y , że ilo ś ć w o d y w y p ły w a ją c e j z w a n ­
n y o d p o w ia d a o b ję to ś c i cia ła z a n u rzo n e g o w w o d z ie ”
(p rz e ł. K . K u m a n ie c k i).
10. C es a rz J u lia n (332— 363), z w a n y p r z e z c h rz e ­
ś c ija n A p o s ta tą (O d s tę p c ą ), bo w y c h o w a n y w c h r z e ­
ś c ija ń s tw ie w r ó c ił d o p o g a ń s k ie j w ia r y p r z o d k ó w
i p r ó b o w a ł p r z y w r ó c ić je j d a w n ą ś w ietn o ś ć (ch oć n ie
p r z e ś la d o w a ł c h rz e ś c ija n ), z g in ą ł w cza sie w y p r a w y
na P e r s ję w o k o liczn ościa ch d o s y ć p o d e jrz a n y c h .
P r z y p is y w a n e m u o s ta tn ie s ło w a G a lila e e u ic is ti! są
w w ie lk im s k r ó c ie p o d su m o w a n ie m je g o p r z e g r a n e j
w a lk i z ch rz e ś c ija ń s tw e m .
21. N IE Z W Y K Ł E Z G O N Y
1. O c z y w iś c ie p o sia d a cz „ p ię t y A c h ille s o w e j” . T e -
ty d a , m a tk a A c h ille s a , k ą p a ła syn a w w o d z ie S ty k su ,
a b y go uczynić nieśm iertelnym . T rzy m ała go za pię­
tę, k tó ra w o b e c te g o się n ie „ z a h a r to w a ła ” i b y ła j e ­
dynym m iejscem dostępnym zranieniu. W e d łu g innej
126
w e r s ji trz y m a ła g o za p ię tę w ogniu , a le w y r w a ł g o
je j m ą ż P e leu s, k tó r e g o za to opu ściła. A c h ille s z g in ą ł
z r ę k i P a r y s a , k tó r y z a b ił g o strza łą , a w e d łu g in n e j
w e r s ji — z r ę k i b o g a A p o llo n a , k tó r e g o n ie usłuchał,
a w e d łu g je s z c z e in n e j A p o llo n s k ie r o w a ł w p ię tę A -
c h ille s a strza łę w y p u s zc zo n ą p r z e z P a ry sa .
2. A n te u s z (A n ta jo s ), syn P o s e jd o n a i Z ie m i (G a ­
ja ), d o p ó ty n ie m ó g ł b y ć z ra n io n y i z a b ity , d o p ó k i
d o ty k a ł s w e j M a tk i. M ie s z k a ł w L i b i i i zm u szał, o b ­
cych p r z y b y w a ją c y c h d o te g o k ra ju , a b y z n im w a l ­
c z y li, po c z y m ic h z a b ija ł. W k o ń cu je d n a k n a tk n ą ł
się na z d ą ża ją c e g o p o ja b łk a H e s p e ry d H e ra k le s a ,
k tó r y — p o d a re m n y c h w y s iłk a c h p o k o n a n ia g o na
z ie m i — za d u sił g o t r z y m a ją c w p o w ie trz u .
3. O k ru tn ik F a la r is , ty r a n A k r a g a n tu (w p ie r w ­
szej p o ło w ie V I w . p.n.e.), z a m y k a ł s w e o f ia r y w s p i­
ż o w y m byk u , pod k tó r y m ro z p a la n o ogn isk o, sm ażąc
n ie s z c z ę ś n ik ó w ż y w c e m . B y ć m oże, ż e ta p r a k ty k a
p o z o s ta je w z w ią z k u z e z n a n y m i n a S y c y lii o k ru tn y m i
ry tu a ła m i fe n ic k im i, w e d le k tó r y c h sp a la n o ż y w c e m
o f ia r y d la B aa la .
4. F e r e k y d e s a z S y ro s ( V I w . p.n.e.), sy n a B ab ysa ,
„ t e o lo g a ” , w c z e ś n ie s p o w iła le g e n d a o p o w ia d a ją c a
o je g o p r z y ja ź n i z P ita g o ra s e m i o b r z y d liw e j śm ie rc i,
m ia n o w ic ie z je d z e n iu p r z e z w y lę g łe w c ie le je g o
w s z y . P o d o b n ie m ia ł zre s ztą u m rzeć sp a rta ń s k i p o eta
A lk m a n , a p ó ź n ie j w R z y m ie S u lla. N a z w a g r e c k a tej
o b r z y d liw e j c h o ro b y b r z m i p h te iria s is (od p h th e ir —
w y m . f t e j r — w esz).
5. F u lw ia , żo n a A n to n iu s za , k ie d y d o sta ła w r ę c e
p rz y n ie s io n ą p r z e z s ie p a c zy g ło w ę C y c e ro n a , p r o s k r y -
b o w a n e g o p r z e z t r iu m w ir ó w w F o r m ia c h w r. 43
p.n.e., p r z e b ija ła ję z y k m ó w c y szp ilk ą. G ło w a i r ę c e
z o s ta ły na ro zk a z A n to n iu s za p r z y b it e d o m ó w n ic y
(r o s tr a ) na F o r u m R o m a n u m , t e j s a m e j, z k tó r e j p r z e ­
m a w ia ł za życ ia .
6. W ten sposób, a b y u n ik n ą ć c io s ó w sie p a czy
m aced oń sk ich , p o p e łn ił s a m o b ó js tw o w ś w ią ty n i P o ­
s e jd o n a na w y s p ie K a la u r ii o s ta tn i o b ro ń c a A te n
p rz e d d o m in a c ją obcą, m ó w c a D em osten es (384— 322
p.n.e.). P r z y g r y z a ją c w u stach t r z c in ę do pisan ia, ja k ­
b y się za s ta n a w ia ł, co m a napisać, z a ż y ł u k ry tą w
n ie j tru cizn ę .
127
 7. T e o p isy n ie o b ce są n a m z lit e r a t u r y p o ls k ie j,
ż e b y p r z y p o m n ie ć t y lk o śm ie rć P e tro n iu s za w Q u o
vadis. P o z w o le n ie z a d a n ia ś m ie rc i sa m em u so b ie b y ło
„ ła s k ą ” c e s a rz y w o b e c p o d e jr z a n y c h i sk a za n y ch na
śm ierć. P o n ie w a ż p r z y u p ły w ie k r w i w y s tę p u je p o ­
c zu cie s iln e g o z im n a i o c h ło d ze n ia org a n izm u , p r z e c i­
n a n o ż y ł y w g o rą c e j k ą p ie li, a b y to p r z y k r e u czu cie
zła go d zić.
8. F e lia s , s tr y j Jazona, d y b ią c y n a ż y c ie b ra ta
s w e g o A js o n a i b ra ta n k a , został o k ru tn ie i p o d s tę p n ie
— rę k o m a n a jb liż s z y c h — z a m o r d o w a n y p rz e z M e d e ę ,
k ie d y p r z y b y ła z J a zo n em z K o lc h id y . U d a ła się ona
d o Io lk o s i p o w ie d z ia ła có rk o m P e lia s a , że p o tr a fi o d ­
m ło d zić ich o jc a . A b y te g o d o w ieść, w r z u c iła p o c ię te g o
na k a w a ły sta re g o b a ra n a d o k o tła z w o d ą i z io ła m i
m a g ic zn y m i. P o z a g o to w a n iu w o d y z k o tła w y s k o c zy Ł
m ło d y o g n is ty capek. C ó r k i P e lia s a p o k r a ja ły w te d y
w ła s n e g o o jc a i u g o to w a ły w k o tle . O c z y w iś c ie z k o ­
tła ju ż n ik t n ie w y s ze d ł.
9. K la u d iu s z a (10 p.n.e. — 54 n.e.), o ry g in a ła , ją k a ­
łę, a le d o b re g o a d m in is tra to ra , k tó r y w 41 r. został
ce sa rze m w b r e w s w e j w o li, choć p o te m r z ą d z ił r z e t e l­
n ie i p o w a żn ie , m ia ła o tru ć p o tr a w ą z g r z y b ó w je g o
c z w a r ta żona, A g r y p in a , to ru ją c a d ro g ę d o tro n u
sw em u s y n o w i N e r o n o w i.
10. Ju liu sza C ezara , k t ó r y p a d ł pod cio sa m i s p i­
s k o w c ó w pod w o d z ą B ru tu sa i K a s ju s za . O tr z y m a ł 23
ciosy, p c h n ię ty p r z e z B ru tu sa, k tó r e g o w y ją t k o w o k o ­
chał, p o w ie d z ia ł p o g re c k u : „D z ie c k o ! t y te ż ? ” (T e k -
n o n ! K a j sy?), co le g e n d a p r z e r o b iła n a b a r d z ie j m o ­
n u m en ta ln e ła c iń s k ie : E t t u B r u te c o n tra m e ( I ty,
B ru tu sie, p r z e c iw m n ie !).
22. PARY
1. ... i A s p a z ja z M ile tu , c ó rk a A x io c h o s a , je d n a
z n a js ły n n ie js z y c h h e te r G r e c ji, osiad ła w A te n a c h .
B y ła k o b ie tą o w ie lk ie j in t e lig e n c ji i k u ltu rze, sk u ­
p ia ją c ą w s w y m dom u n a jc ie k a w s z e u m y s ły ó w c z e ­
sn ych A te n . P e r y k le s o d d a lił d la n ie j sw ą żonę. S y n
P e r y k le s a i A s p a z ji, P e r y k le s M ło d s zy , został na p o d ­
128
s ta w ie s p e c ja ln e j u c h w a ły lu d u a te ń s k ie g o u zn a n y za
p r a w e g o s y n a p o lity k a .
2. ... i L a o d a m ia . P r o te s ila s , b o h a te r tessalsk i, p o ­
ś lu b ił L a o d a m ię i w y r u s z y ł na w y p r a w ę tro jań sk ą .
B y ł p ie r w s z y m G re k ie m , k tó r e g o z a b ili T r o ja n ie , k ie ­
d y w y s k a k iw a ł z ok rętu na b rz e g . L a o d a m ia , u sły sza ­
w s z y o ś m ie rc i m ęża, u p ro siła b o g ó w , a b y g o j e j na
t r z y g o d z in y o d d a li. P o trzec h g o d zin a ch , k ie d y P r o ­
tesila s m ia ł ju ż w ró c ić d o H adesu , L a o d a m ia za b iła
się w je g o ram ion ach . Z te j m ity c z n e j o p o w ie ś c i z a ­
c z e rp n ą ł S. W y s p ia ń s k i te m a t s w e g o d ra m a tu P r o t e ­
silas i L a o d a m ia (1899).
3. ... i E n easz. L a w in ia , có rk a k r ó la L a ty n u sa
i A m a t y , n a rze czo n a T u rn u sa , p o p r z y b y c iu E n easza
do L a c ju m zosta ła m u o d d a n a za żonę. N a j e j cześć
h eros t r o ja ń s k i z a ło ż y ł m ia s to L a v in iu m .
H is to r ia E n easza, łą czą ca g r e c k ie p o d a n ia o u padk u
T r o i z d z ie ja m i Ita lii, je s t te m a te m E n e id y (A e n e is ),
r z y m s k ie j e p o p e i n a r o d o w e j. J e j tw ó r c a W e r g iliu s z
(P u b liu s V e r g iliu s M a r o 70— 19 p.n.e.) u ro d z ił się
w A n d e s k o ło M a n tu i, k s z ta łc ił w K r e m o n ie , a p ó źn ie j
w R z y m ie , g d z ie s tu d io w a ł u e p ik u r e jc z y k a S iron a .
W r. 42 p.n.e., g d y g r u n ty w ro d z in n y c h o k o lica ch
p o e ty d z ie lo n o m ię d z y w e t e r a n ó w w o je n d o m o w y c h ,
u tra c ił posia d łość rod zin n ą . O d z y s k a ł ją , ja k się z d a ­
je , d z ię k i za b ie g o m s w e g o m o ż n e g o p ro te k to ra , M e c e ­
nasa. K ilk a la t m ie s zk a ł w N e a p o lu , p o te m p o d r ó ż o ­
w a ł do A te n . W d ro d ze p o w r o tn e j z a c h o r o w a ł i u m a rł
w B ru n d izju m . Z w ło k i je g o s p o c zę ły w p o b liżu N e a ­
polu. L o s y ż y c io w e i tw ó r c z o ś ć stres zc za z w ię z ły n a ­
pis n a g ro b n y :
M a n t u a mer g e n u t t , C a l a b r l r a p u e r e , t e n e t n u n c
P a r t h e n o p e ; c e c i n i p a s c u a , r u r a , ćLuces
(M a n tu a d a ła m i ż y c ie , p o r w a li K a la b r z y , a d z ie r ż y
T e r a z N e a p o l ; ś p i e w a ł e m Ja ł a n y , p o l a n y , r y c e r z y .
P r z e ł. K . M o r a w s k i)
A lu z ja w k o ń cu te g o e p ig ra m u d o ty c z y trz e c h g łó w ­
n ych d z ie ł p o ety. B u k o lik i, c z y li S ie la n k i (B u c ó lic a ),
z w a n e te ż E k lo g a m i ( E c lo g a e ), to d z ie s ię ć u tw o r ó w
na t e m a t y p a s te rs k ie ; n a w ią z u ją do g r e c k ie j s ie la n k i
T e o k r y ta , a le są o w ie le m n ie j r e a lis ty c z n e , b a r d z ie j
d w o r s k ie i k o n w e n c jo n a ln e . G e o r g ik i tłu m a czo n e te ż
Z ie m ia ń s tw o (G e ó r g ic a ) w I V k s ię g a c h t o o p o w ie ś ć
o ż y c iu i p r a c y ita ls k ie g o ro ln ik a , p o c h w a ła Ita lii,
sło w e m , ła c iń s k i o d p o w ie d n ik H e z jo d o w y c h P ra c
9 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 129

i d n i. W r e s z c ie E n e id a , d z ie je „p o b o ż n e g o E n ea sza ” ,
z a m ie rz o n a ja k o r z y m s k i o d p o w ie d n ik eposu H o m e ­
r o w e g o . L ic z y 12 k sią g , z k tó ry c h 6 p ie r w s z y c h op o ­
w ia d a o w ę d r ó w k a c h E n easza z z e jś c ie m do P o d z ie m i
w łą c z n ie , 6 d a lszy ch o w a lk a c h w I t a lii, z a k o ń c z o ­
n y c h p o je d y n k ie m E n ea sza i Tu rn u sa. P o e m a t k o ń ­
c z y z a p o w ie d ź zla n ia się L a t y n ó w i T r o ja n w je d e n
lu d. J a k o w z ó r e p o p e i p r z y ś w ie c a ł te ż W e r g iliu s z o w i
epos a le k s a n d ry js k i, z w ła s zc za je g o w ą t k i m iło s n e
(s ły n n y rom an s D y d o n y , k r ó lo w e j K a r ta g in y , z E n e a ­
szem ). P o e ta n ie u k o ń c zy ł p r a c y nad p o em a tem i m ia ł
naw et życzyć sob ie, a b y r ę k o p is sp alo n o po je g o
śm ie rc i. J ed n a k z p o le c e n ia A u g u s ta p o eta V a riu s,
p r z y ja c ie l W e rg iliu s z a , w y d a ł E n e id ę , k tó ra w y p a r ła
w s z y s tk ie w c z e ś n ie js z e e p o p e je r z y m s k ie i sta n ęła w
s z e re g u n a js ły n n ie js z y c h d z ie ł lit e r a t u r y ś w ia to w e j.
M ic k ie w ic z m ó w ił o W e r g iliu s z u „n a sz p r z y ja c ie l
M a ro” .
4. ... i E p im eteu sz. P a n d o r a , p ie r w s z a k o b ie ta m i­
tu g r e c k ie g o , stw o rzo n a na ro z k a z Zeu sa p rz e z A te n ę
i H e fa js to s a , a o b d a ro w a n a p r z e z w s z y s tk ic h b o g ó w ,
p rzezn a czo n a została na k a r ę d la rod u lu d z k ie g o za
k r a d z ie ż b o s k ie g o o g n ia p r z e z P ro m e te u s za . O d d an a
za żon ę je g o bratu , E p im e te u s z o w i, o tr z y m a ła w p o ­
sagu b e c z k ę w y p e łn io n ą n ie szczęśc ia m i i p la g a m i.
P a n d o ra z c ie k a w o ś c i u c h y liła w ie k o , w y p u s z c z a ją c
n a ś w ia t n ieszczęścia. W b e czce zo sta ła t y lk o n a ­
d z ie ja .
5. ... i A r r ia . C a e cin a P a etu s, u czestn ik s p rzy s ię -
ż e n ia p r z e c iw c e s a r z o w i K la u d iu s z o w i w r. 42, z a m ie ­
r z a ł p o p ełn ić sa m o b ó jstw o , a le się w a h a ł. Ż on a je g o
A r r ia , a b y dodać m ę ż o w i o d w a g i, p r z e b iła się p ie r ­
w s z a s z ty le te m i p o d a ła m u go ze s ło w a m i: „ P a e t u -
sie, to n ie b o li!” (P a e te , n o n d o le t!).
6. i A u g u st. L iv ia D ru s illa , r o z w ie d z io n a żona
T y b e riu s z a K la u d iu s z a N ero n a , p oślu b iła w 38 r. p.n.e.
A u g u sta , ch ocia ż m ia ła ju ż syn a, p r z y s z łe g o cesa rza
T y b e riu s za , i b y ła w za a w a n s o w a n e j c ią ż y (d ru g i syn
D ruzu s). Z y s k a ła w ie lk i w p ły w na r z ą d y pa ń stw a,
A u g u s t k o ch a ł się w n ie j aż do śm ierci. T y b e r iu s z
u su nął m a tk ę od w ła d z y i w p ły w ó w ; u m a rła w r. 29
n.e. ja k o o s ie m d z ie s ię c io k ilk o le tn ia sta ru szk a .
7. ... i L e s b ia . N a jw ię k s z y lir y k r z y m s k i p rz e d
H o r a c y m G a iu s V a le r iu s C a tu llu s (87 — ok. 54 p.n.e.),
a u to r C A rm in a (P ie ś n i) — k s ię g i lir y k ó w i w ie r s z y
s a ty ry c z n y c h , za k o ch a ł się w K lo d ii, p ię k n e j, a le
130
/
o s ła w io n e j s io s trz e P u b liu s z a K lo d iu s z a , ż o n ie M e t e l-
lusa C e le ra . S w o ją m iło ś ć w y z n a w a ł w w ie rs z a c h , n a ­
z y w a ją c u koch an ą im ie n ie m L es b ia .
8. ... i K y d ip p e . A k o n tio s , p ię k n y m ło d z ie n ie c
z K e o s , z o b a c z y ł na D elo s śliczn ą d z ie w c z y n ę , w k tó ­
r e j się z m ie js c a zak och a ł. Z a k r a d ł się za n ią do
ś w ią ty n i A r t e m id y i p o d rzu c ił j e j o w o c p ig w y , na
k tó r y m n a p isał: „ P r z y s ię g a m na A r te m id ę , że w y jd ę
za m ą ż za A k o n tio s a !” K ie d y K y d ip p e (bo ta k się
z w a ła ) o d c z y ta ła to, z w ią z a ła się m im o w o ln ie p r z y ­
sięgą. T r z y r a z y m ia ła w y jś ć za m ąż i t r z y r a z y b o ­
g in i zsy ła ła na n ią gorą czk ę. O jc ie c K y d ip p y z w r ó c ił
się w t e d y do w y r o c z n i d e lfic k ie j, k tó ra w y ja ś n iła
sp ra w ę , i m ło d zi z a w a r li s z c z ę ś liw e m a łże ń s tw o . T ę
ro m a n ty c z n ą o p o w ie ść u m ie śc ił w s w y c h A j t i a (P r z y ­
c z y n y ) p o eta K a llim a c h (por. zag. 14/6), a w R z y m ie
O w id iu s z w sw y c h p o ety c k ic h lista ch , H e ro id a c h (H e -
r ó id e s ) z a m ie ś c ił też lis t K y d ip p y do A k o n tio s a (C y -
d ip p e A c o n t io ).
9. ... i D a fn is, m ło d z i b o h a te r o w ie u ro c z e g o r o ­
m an su p a s te rs k ie g o L o n g o s a , k t ó r y na tle czterec h
p ó r ro k u o p is u je n a r o d z in y m iło ś c i d w o jg a p r a w ie
d ziec i. U nas ten rom an s p ię k n ie s p o ls z c z y ł Jan P a -
ra n d o w s k i.
10. ... i N eo b u le . A r c h ilo c h z P a r o s ( V I I w . p.n.e.),
p ie r w s z y tw ó r c a ja m b ó w i e le g ii, syn a r y s to k r a ty
i n ie w o ln ic y , b y ł ż o łn ie rze m n a je m n y m . N a w y s p ie
T h a sos p o k och a ł p ięk n ą N e o b u lę , c ó rk ę L y k a m b e s a ,
k t ó r y n ie d o tr z y m a ł o b ie tn ic y o d d a n ia p o e c ie córk i.
A rc h ilo c h m ia ł ta k d o k u czy ć ja d o w it y m i ja m b a m i
c a łe j ro d zin ie , że c ó rk i L y k a m b e s a , n ie m o g ą c zn ieść
h a ń b y, p o w ie s iły się.
23. J A K S IĘ N O S I L I I U B I E R A L I
1. H o m e r — du ża b ro d a , s iln y z a ro s t; A r y s t o f a -
nes — b ez b ro d y , ły s a w y ; M a u zo lo s — b rod a, du że
w ą s y ; D em osten es — k r ó tk a b ro d a ; C e z a r — w y g o ­
lon y , ły s a w y ; M a r e k A u r e li — d o b r z e u trzy m a n a
k r ó tk a b rod a i b o k o b ro d y . T o n ie t y lk o ć w ic z e n ie w
s p o strze g a w czo śc i, a le te ż ilu s tra c ja ro z d z ia łu z h isto­
r i i k u ltu ry , k tó rą ktoś ż a r t o b liw ie c h c ia ł d z ie lić na
e p o k i b ro d a te i golon e. M ę ż c z y ź n i g r e c c y n o s ili b r o d y
131
aż d o cz a s ó w A le k s a n d r a M a ce d o ń sk ie g o , k t ó r y w p r o ­
w a d z ił m o d ą g o le n ia . B ro d a w r ó c iła za cesarza H a -
d ria n a (117— 138), k tó r y p o d ob n o u k r y w a ł pod z a r o ­
stem b liz n ą na tw a r z y . N a w e t w czasach „ g o lo n y c h ”
n o s ili b ro d ę p o p u la r n i filo z o fo w ie , skąd p o w ie d z e n ie ,
że „ n ie b ro d a i p ła s zc z c z y n ią filo z o f a ” .
2. W s p a n ia ła w illa r zy m s k a ( I I I — I V w .) o d k r y ta
n ie w ie le la t tem u w P ia z z a A r m e r in a na S y c y lii, p o ­
śród w ie lu s e t m e t r ó w k w a d r a to w y c h m o z a ik p r z y ­
n iosła jed n ą , na k tó r e j p r z e d s ta w io n o d z ie w c z ę ta z a j­
m u ją c e się sp o rte m i g im n a s ty k ą , w d w u c z ę ś c io w y c h
stro ik a c h (s u b lig a r), zu p ełn ie p r z y p o m in a ją c y c h m o d ­
n e k o s tiu m y b ik in i. T a k ie za sk oczen ia s p o ty k a ją nas
i g d z ie in d z ie j. M a lo w a n a s ta tu etk a W e n e r y w P o m ­
p e i nosi p ię k n y „ k o m p le t ” d w u c z ę ś c io w y d a m sk iej
„ b ie liz n y ” .
3. W A te n a c h — S c y to w ie , p e łn ią c y słu żb ę p o li­
c y jn ą n ie w o ln ic y p a ń s tw o w i, a w R z y m ie czy r a c z e j
w p a ń s tw ie r z y m s k im — G a llo w ie . S p o d n ie g a lic k ie
n a z y w a ły się b ra ca e i k ie d y C e z a r w p r o w a d z ił do se­
n a tu r z y m s k ie g o s e n a to r ó w w sp od n iach , b ra c a ti, b y ­
ło to k a m ie n ie m o b ra z y d la k o n s e rw a ty w n y c h R z y ­
m ian.
4. C h ito n w e łn ia n y lu b ln ia n y , d łu g i lu b k r ó tk i,
z r ę k a w e m do p o ło w y ra m ie n ia , s łu ży ł ja k o szata
sp od n ia m ę ż c z y zn o m i k o b ie to m . C h la jn a to n a rzu tk a
n a k ła d a n a na ch iton . C h la m id a (c h la m y s ) to m ęsk i,
k r ó t k i p łaszcz w e łn ia n y , sp in a n y na ra m ien iu . H im a -
tio n to z w y k ł y p ła t m a te ria łu u k ła d a n y s ta ra n n ie w
fa łd y , n o s zo n y p r z e z o b ie p łc i ja k o w ie r z c h n i płaszcz,
za rz u c a n y na c h ito n .
5. T z w . to g a p ra e te x ta ze s z la k ie m p u rp u ro w y m
u dołu noszona b y ła p rz e z c h ło p c ó w do s ie d e m n a s te ­
g o ro k u życia , a p o te m ju ż t y lk o p r z e z w y ż s z y c h u-
r z ę d n ik ó w , m a ją c y c h p r a w o do k rz e s ła k u ru ln e g o ,
i p rz e z lik to r ó w . S a m a tog a to o w a ln y p ła t m a te r ia ­
łu, d łu gości o k o ło p ię ciu m e tr ó w , k o lo ru b ia łe g o ; b y ła
o fic ja ln y m s tr o je m o b y w a t e li r zy m s k ic h (d la te g o
R z y m ia n ie o k r e ś la li się cza sem u ro c z y ś c ie gens t o -
ga ta ). S tr ó j ten, u k ła d a n y na c ie le i d r a p o w a n y b e z
p o m o c y ja k ic h k o lw ie k zapięć, n a rzu ca ł n o s zą cy m go
p o w a g ę i p o w o ln o ś ć ru c h ó w .
6. W ręk u , w ja k im ś w o re c z k u , w fa łd a c h sz a ty
(tz w . sin u s r z y m s k ie j t o g i) a lb o w u stach m ię d z y
zę b a m i a p o lic z k ie m , w n a tu ra ln e j p o rtm o n e tc e. D la ­
132
t e g o o b o la d la C h a ron a, p r z e w o ź n ik a dusz w P o d z ie ­
m iu , w k ła d a n o w usta n ie b o s zc zy k a , b o i ż y w y in a ­
czej n ie n osił „d r o b n y c h ” . K ie s z e n i s t r o je s ta ro ży tn e
n ie m ia ły .
7. W o g ó le g o n ie b y ło — w O lim p ii w y s tę p o w a ­
n o n ago. W e d le t r a d y c ji b y ło ta k od czasu, k ie d y w i-
g rzy s k a c h 15 o lim p ia d y (720 p.n.e.) b ie g a c z O rsip p os
z g u b ił w b ie g u p rzep a s k ę na b io d ra c h . W y d a je się
jed n a k , że w y s tę p o w a n ie z a w o d n ik ó w n a g o b y ło s ta ­
ry m m a g ic z n y m o b y c za je m , p o d o b n ie j a k np. o d b y ­
w a n ie n a g o p ie r w s z e j o rk i.
8. K o tu r n y ( k ó t h o r n o j), o b u w ie n a b a rd z o w y s o ­
k im ob ca sie, n oszon e b y ło p r z e z a k t o r ó w tra g e d ii. P a ­
s o w a ło do ich u ro czy s ty c h p o w łó c z y s ty c h szat, m a s k i
i w y s o k ie j f r y z u r y ( onk.os). D z ię k i ty m w s z y s tk im
e le m e n to m postać a k to ra n ie g u b iła się na o r c h e ­
s trze w ie lk ię g o tea tru .
9. T o p o d c h w y t liw e p y ta n ie . S ta ro ż y tn o ś ć n ie
zn a ła g u z ik ó w . D o p ie ro w V I I w . n.e. m ó w i się o u ży ­
w a n y c h w te j r o li „m ło te c z k a c h ” (m a lle o li) z b rązu .
P r z y n ie k tó r y c h sztu k ach o d z ie ż y p o d ob n ą r o lę s p e ł­
n ia ły s z p ile c z y a g r a fy (fifm la e ).
10. A r y s to fa n e s m ó w i o ta k im p r z y s tr o ju g ło w y
w „ d a w n y c h d o b ry ch cza sa ch ” . I r z e c z y w iś c ie na m a ­
lo w id ła c h w a z o w y c h z n a jd u je m y t a k u p ięk szo n y ch
m ężczy zn .
24. P O D A N O DO S T O Ł U
1. P y t a n ie s fo rm u ło w a n e je s t p o d c h w y tliw ie .
S ta r o ż y tn i w ep o ce k la s y c zn e j (b o je s z c z e n ie h o m e -
r o w e j), n ie s ia d a li, le c z k ła d li się d o stołu. P o d c za s
b ie s ia d y le ż e li na so fk a ch u s ta w io n y c h w „ p o d k o w ę ”
d o k o ła stołu (p o r. opis u czty N e r o n a w Q u o v a d is).
U c z to w a li w s p a r c i na le w y m łok ciu , p r a w ą rę k ą
(z w y k le w p r o s t p a lc a m i) p o słu g u ją c się p r z y je d z e ­
niu. Ilo ś ć p o s iłk ó w b y ła p o d o b n a ja k u nas (z w y k le
tr z y ), a le w n ie co in n y m u k ła d zie , b o g łó w n y — nasz
o b ia d — b y ł ra c ze j w ie c z e rz ą . T a t r a d y c ja w ie c z o r n e ­
g o o b ia d u u tr z y m a ła s ię w y r a ź n ie n a za c h o d zie E u ­
r o p y (F ra n c ja , A n g lia ).
133
 2. C h leb tak , choć in a czej w y g lą d a ją c y n iż nasz,
b o to b y ł p ła s k i p la ce k . R z y m ia n ie c z a s ó w n a jd a w ­
n ie js z y c h ja k o p o d s ta w y p o ż y w ie n ia nie u ż y w a li Chle­
ba, lec z ra c ze j g ę s te j z a c ie r k i z m ą k i. C h leb a n ie k r a ­
ja n o , le c z ła m a n o , ja k d ziś w e W ło szec h . N a s z e b u łk i
i r o g a le p och od zą te ż z a n ty k u ; ich k s zta łt n ie z w r a ­
ca n aszej u w a g i, a w t e d y m ia ł zn a c ze n ie szczeg ó ln e,
m a g ic zn e , o d w r a c a ją c e u rok. W y p ie k a n o j e w k s za ł-
cie s y m b o li m ęsk o ści i kob iecości.
M asła u ży w a li starożytni dosłow nie „n a le k a rstw o ”,
tzn. w celach leczniczych. N ajczęściej u ży w an ym tłu ­
szczem b y ła oliw a.
3. L u k u llu s n ie b y ł z n ie w ie ś c ia ły m sm akoszem .
B y ł to c z ło w ie k b a r d z o w y k s z ta łc o n y , m iło ś n ik g r e ­
c k ie j k u ltu ry , d o b r y a d m in is tra to r i d o w ó d ca . W cza ­
s ie w a lk z M itr y d a te m nad M o rz e m C za rn y m p o zn a ł
i p rz e n ió s ł do I t a lii w r. 76 p.n.e. u p ra w ę rosn ących
nad P o n te m d r z e w o w o c o w y c h , z w a n y c h p rz e z G r e ­
k ó w k e ra s o s (a ich o w o c k e ra s jo n ). R z y m ia n ie p is a li
tę n a z w ę cera sus, sk ąd n a zw a w ję z y k a c h n o w o ż y t ­
n ych — ta k ż e nasza czereśn ia .
4. K r ó l A n k a jo s , w ła d c a S am os, b y ł c ię ż k im p a ­
n em d la s w y c h n ie w o ln ik ó w . Jed en z nich p r z y sa ­
d zen iu w in o r o ś li p r z e p o w ie d z ia ł k r ó lo w i, że n ie b ę ­
d z ie z n ich p ił w in a . W in n ic a w y r o s ła , ja g o d y z e b r a ­
no, w in o w y tło c z o n o . K r ó l, p o d n oszą c do ust p ie r w s z y
p u ch ar z a k p ił z p r z e p o w ie d n i. N a to n ie w o ln ik :
W te le zd arza s łę m ię d z y u s ta m i a b r z e g ie m p u c h a r u ..
W t e jż e c h w ili d o n ies io n o k r ó lo w i, że w ie lk i d zik p u ­
sto s zy w in n ic ę . O d s ta w ił k ie lic h , c h w y c ił za oszczep,
w y p a d ł z pałacu i z g in ą ł od k łó w odyń ca. S tą d p r z y ­
s ło w io w a p rz e s tro g a , u nas te ż ty t u ł je d n e j z p o w ie ś c i
M a r ii R o d z ie w ic z ó w n y .
5. O c z y w iś c ie w in o . U ż y w a n e ja k i d ziś n a p o ­
łudniu, ja k o n a p ó j n a jp o s p o lits z y i n a jta ń s zy , n ie ra z
ta ń s zy od w o d y , z k tó rą je zre sztą z a w s z e m ie s za li
w s z y s c y , z w y ją t k ie m z d e k la r o w a n y c h p ija k ó w . D la
k o n s e rw o w a n ia d o d a w a n o doń ż y w ic y (i dziś np. w G r e ­
c ji i na S a r d y n ii p ija się ta k ie r e z y n o w a n e w in a ). B y ło
w ie le g a tu n k ó w , w ś ró d nich n ie k tó r e s z c z e g ó ln ie c e ­
n ion e, ja k h o ra c ja ń s k i c e k u b i fa le r n . G r e c k ie n a z w y
w in a s k ła n ia ją d o r e f le k s ji z h is to r ii k u ltu r y : o jn o s
to z d a je się z a p o ży c ze n ie z s e m ic k ie g o ; inna n a zw a
— m e th y słu ży ła ch yb a d a w n ie j m io d o w i p itn em u ,
k t ó r y i S ło w ia n ie p ija li. P iw o , p o g a rd z a n e p rz e z G r e ­
k ó w i R z y m ia n , b y ło r a c z e j n a p o je m s ą s ia d ó w ze
134
W s ch o d u : E g ip c ja n i m ie s z k a ń c ó w M e z o p o ta m ii, o ra z
P ó łn o c y : G a lló w i G e rm a n ó w . W ó d k a je s t „o s ią g n ię ­
c ie m c y w iliz a c y jn y m ” d o p ie r o śre d n io w ie c za . B y ć
m o ż e d la te g o sta ro ży tn o ść zn ała co p r a w d a p ija k ó w ,
a le n ie zn ała a lk o h o lizm u . D e lir iu m tre m e n s n ie je s t
ła cin ą k la syczn ą ...
6. B a r d z o dużo. W ię k s z o ś ć u ż y w a n y c h u nas j a ­
rz y n i p r z y p r a w ro ś lin n y c h ro ze s zła się w E u ro p ie co
p r a w d a w ś re d n io w ie c zu , a le w y s z ła z a n ty c zn e j I t a ­
l i i i G r e c ji. O to k ilk a p r z y k ła d ó w , g d z ie sa m e n a z w y
na t o w s k a z u ją : ceb u la (c e p u lla ), r z o d k ie w (radia:),
r ze p a (ra p a ), szp a ra g (a sp d ra gu s), kapu sta (c a p u tiu m ,
c o m p o s ta ), p ie tru s z k a (p e tr o s e lin u m ), k m in e k (c u m i-
n u m ). N ie w s p o m in a m y ju ż o n a zw a c h im p o r to w a ­
n y ch ze W sch od u „ k o r z e n i” : p ie p r z i cyn a m on .
K ie d y p rz e d k ilk u la ty V e n tr is i C h a d w ic k o d c z y ta li
p ra s ta re p ism o e p o k i p r z e d h o m e r o w e j (tz w . lin e a rn e
B ) i s tw ie rd z o n o , ż e te k s ty n im p is a n e są g r e c k ie , je d ­
n y m z p ie r w s z y c h o d c z y ta n y c h w y r a z ó w b y ła n a zw a
o le is te j r o ś lin y — k o le n d r y (w k la s y c z n e j g r e c e k o -
r ia n n o n , łac. c o r ia n d r u m , c o lla n d r u m ).
7. T r z e b a o d ró żn ić d w a p o d o b n e z w r o t y . H o r a c y
w s ły n n e j S z tu c e p o e ty c k ie j c h w a li H o m e ra , że o p o ­
w ie ś c i e p ic k ie j n ie zaczą ł „ o d j a j a ” (a b o v o ) z ło ż o n e g o
p r z e z L e d ę , z k tó r e g o — ja k w ia d o m o — w y lę g ła się
H e le n a , có rk a Z e u s a -ła b ę d z ia , p r z y s z ła p rzyczyn a
w o jn y tro ja ń s k ie j, a le w k r o c z y ł od razu „ w śro d ek
s p r a w ” (in m ed ia s re s ). A l e je s t i p o d o b n y z w r o t p o­
c h o d z e n ia k u lin a r n e g o : ,,od ja j a do ja b łe k ” . J a ja to
p rzek ą s k a , n a to m ia st o w o c e i dziś je s z c z e są d e se re m
k o ń c z ą c y m w y k w in t n ie js z y p o s iłe k , w ię c ab o v o ad
m a la to ty le , co „ o d p o czą tk u d o s a m e g o k o ń c a ” .
8. D la w y g o d y z g a d u ją c y c h w y lic z m y w ię c e j n iż
trz y . N a js ły n n ie js z a jes t U c z ta (S y m p ó s io n ) P la to n a ,
d ia lo g filo z o fic z n y , k tó r e g o g łó w n ą p ostacią je s t S o­
k ra te s. O n te ż w y s tę p u je w p r z y je m n e j U c z c ie K s e -
n o fo n ta . U c z ta T r y m a lc h io n a (C e n a T r im a lc h io n is ) to
s ły n n y u r y w e k z u szk od zon eg o rom an su S a tir ic o n ,
n a p is a n e g o p r z e z R z y m ia n in a P e tr o n iu s z a ; fr a g m e n t
s ta n o w i ś w ie tn y o b ra z w y s ta w n e j u c z ty w dom u no­
w o b o g a c k ie g o p a rw en iu sza . H o r a c y w 8 s a ty r z e I I
k s ię g i s w y c h S a ty r o p o w ia d a o u czcie u N a z y d ie n a .
U c z ta s ie d m iu m ę d rc ó w i R o z m o w y b ies ia d n e to t y ­
tu ły d w u p ism P lu ta r c h a z C h e ro n e i (o k . 46— ok. 120),
f ilo z o fa s z k o ły a k a d e m ic k ie j, je d n e g o z n a jp ło d n ie j­
szych i n a jp o c z y tn ie js z y c h p is a r z y a n ty k u . W s p o ­
135
 m n ia n e d w a p is m a n a leżą do g r u p y tz w . M o r a lió w ,
o b e jm u ją c y c h za g a d n ie n ia ety c z n e , lit e r a c k ie i r e l i g i j ­
ne.
C a łe 30 k s ią g (z k tó r y c h p o ło w a p rz e p a d ła ) z a jm o w a ­
ła U c z ta u c z o n y ch (D e jp n o s o p h is td j) A te n a jo s a z N a -
u k ra tis (ok . 200), p r a w d z iw a e n c y k lo p e d ia g a s tro n o ­
m iczn a , n a fa s z e ro w a n a c y ta ta m i z dzieł, k tó re
w p r z e w a ż a ją c e j części d o nas ju ż w całości n ie d o ­
ta r ły . J e j ła ciń sk a , m n ie j k u lin a rn a , p a r a le la to S a -
tu r n a lia R z y m ia n in a M a k ro b iu s z a (M a cro b iu s , ok.
400).
9. Ju ż za c z a s ó w r e p u b lik i je d n ą z n a jw a ż n ie j­
szych tro s k w ła d z y r z y m s k ie j b y ło z a o p a trz e n ie lu du
r z y m s k ie g o w ta n ią (czasem n a w e t d a r m o w ą ) ż y w ­
ność, p r z e d e w s z y s tk im zb oże. A p r o w iz a c ja (a n n o n a )
w czasach re p u b lik a ń s k ic h p o d le g a ła ed y lo m , od c z a ­
s ó w A u g u s ta z a jm o w a ł się n ią s p e c ja ln y w y s o k i u rz ę ­
dn ik, p ra e fe c tu s a n n on a e. It a lia w c z e ś n ie p rze s ta ła
b y ć s a m o w y s ta rc z a ln a ro ln ic zo , b o w ie m b y ła ra c ze j
k r a je m h o d o w la n y m . Z b o ż e d o w o ż o n o z S y c y lii, E g i­
p tu i r z y m s k ie j p r o w in c ji A fr ic a (d ziś A f r y k a pn .-
-zach .). P o d o b n ie i w G r e c ji e p o k i k la s y c z n e j s p r o w a ­
d za n o z b o ż e z ż y z n y c h k r a in n a d M o rz e m C za rn y m
i z S y c y lii.
, "i
10. T o p y ta n ie je s t ju ż c a łk ie m p o d c h w y tliw e .
Z n a n y w ie r s z M ic k ie w ic z a (n a ś la d o w a n ie G o e th e g o ):
Z n a s z ll t e n k r a j, g d z ie c y t r y n a d o jr z e w a ,
P o m a r a ń c z b la s k m a jo w e z ł o c i d r z e w a ?
n ie m ó g łb y p o w s ta ć w s ta ro ży tn o śc i. C y tr y n y znan o
w s ta ro ż y tn e j P e r s ji; p o m a ra ń c ze p r z y w ie ź li do E u ­
r o p y d o p ie ro P o r tu g a lc z y c y . A le... w ia d o m o ść o cu d­
n y m z ło ty m o w o cu d o ta rła do G r e k ó w z fa n ta s ty c z ­
nych k r a jó w baśni. Z ło te ja b łk a H es p e ry d , k tó r e z d o ­
b y w a ł H e ra k le s , m ia ły b y ć w e d łu g n ie k tó ry c h b a d a ­
c z y p o m a ra ń cza m i.
25. TO ALETA
1. Z w ie r c ia d ła s ta ro ży tn e sp o rzą d za n o ze stopu
m ie d z i i cy n y , m e ta lu dość ja sn e go , a p ó źn ie j ta k ż e
ze sre b ra , brązu , c y n y , n a w e t złota. B y ł y o n e z w y k le
m n ie js z e n iż n a sze (ś re d n ic a od 15 d o 20 cm ), o k rą g łe ,
136
z k r ó tk ą rą c zk ą d o tr z y m a n ia w d łon i. N ie znano
w s ta ro ży tn o ś c i lu s te r u m o co w a n y c h n a sta łe do j a ­
k ie jś d a m sk iej g o to w a ln i. N a jw y ż e j, ja k u k a zu je sce­
na na p o m p ej a ń sk im m a lo w id le , lu s tro k s zta łtu p r o ­
s to k ą tn e g o tr z y m a ła p r z y to a le c ie p a n i je d n a z j e j
n ie w o ln ic . G ła d k ą p o w ie rz c h n ię lu s tra czy szczon o
p ro s zk ie m p r z y p o m o c y s p e c ja ln ie z a w ie s z o n e j gąb k i.
L u s tra b y ły p r z e d m io te m zb y tk u , b o g a to zd o b io n y m ,
z w ła s z c z a n a rę k o je ś c i.
2. Z ę b y czy szczo n o p ro s z k ie m i szczo teczk ą . U ż y ­
w a n o te ż w o n n y ch p ły n ó w i p a s ty le k n a d a ją c y c h m i­
ły zap ach od d ec h o w i. M ó w ią c n a w ia sem , u m ia n o
tro s z c z y ć się o zęb y , a w R z y m ie zn an o n a w e t p r o t e ­
z y i z ło te z ę b y sztuczne.
3. A la b a s tro n , n a c z y ń k o w y r o b io n e z ce n n e g o k a ­
m ie n ia (np. o n y k su ) w fo r m ie g ru s z k i a lb o p ą czk a r ó ­
ż y itp., w k tó r y m p r z e c h o w y w a n o k o s z to w n y balsam .
A r y b a llo s to m a ła p ę k a ta fla s z e c z k a o c ie n k ie j, k r ó t­
k ie j s z y jc e i p ła s k im w y le w ie na p ły n n e w on n ości.
P y x is to z n ó w p u d e łe c zk o d r e w n ia n e lu b m e ta lo w e na
w o n n e m aści.
4. O c z y w iś c ie ta k . P u d r o w a n o cerę, a b y u czyn ić
ją b ie lszą , u ż y w a n o różu , fa r b o w a n o w ło s y . C o p r a w ­
da u ż y w a n ie ty c h ś r o d k ó w b a r d z ie j u ch o d ziło h e te ­
rom n iż k o b ie to m p o w a żn y m , m a tro n o m , a p r a w o ­
d a w c y g r e c c y i r z y m s c y w y s ila li się, a b y za k a za ć k o ­
b ie to m w s z e lk ie g o z b y tk u w u b io rz e i w y g lą d z ie z e ­
w n ę tr z n y m .
5. M y d ło , z a r ó w n o do m y c ia ja k i p ra n ia , w y s tę ­
p u je d o p ie ro od I V w . P o p r z e d n io u ż y w a n o ja k o ś r o d ­
k ó w m y ją c y c h i czy szczą c y ch p e w n y c h g a tu n k ó w
z ie m i a lb o s o li (np. z ie m ia k im o lijs k a ), a do p ra n ia
sody.
6. N a u sik a a , có rk a A lk in o o s a , k r ó la F e a k ó w , na
s k u tek z e s ła n e g o na n ią p r z e z A te n ę snu, w y b ie r a się
w r a z ze słu żeb n ica m i p ra ć b ie liz n ę u u jścia r z e k i. P o
p ra n iu g r a ją w p iłk ę i b u d zą śp ią c e g o w za rośla ch
r o z b itk a O dyseu sza. S łu żeb n e u c ie k a ją . N a u sik a a za ­
o p a tr u je p rz y b y s z a w ja d ło i p r z y o d z ie w e k . T o je d e n
z n a jb a r d z ie j u ro czyc h e p iz o d ó w O d y s e i, o p o w ie d z ia ­
n y w V I k s ię d ze poem atu .
7. S a b in a P o p p e a , żona N e ro n a , o k tó r e j k ą p ie ­
la ch n a p o d s ta w ie ź r ó d e ł r z y m s k ic h o p o w ia d a S ie n ­
k ie w ic z ;
137
 8. U ż y w a n o p a ra s o lek . P a r a s o lk a ch ro n iła od
słońca, n ie od deszczu. B y w a ła u ży w a n a i p rz e z m ę ż ­
czyzn , a le r a c ze j zn ie w ie ś c ia ły c h . P o e ta A rc h ilo c h ,
w y ś m ie w a ją c ja k ie g o ś d o ro b k ie w ic z a z p o d łe g o sta­
nu, u k a zu je te ż z s z y d e rs tw e m je g o p a ra s o lk ę .
9. T a k , ju ż od e p o k i m in o js k ie j. S a m ą n a z w ę
w a n n y s p o ty k a m y n a jw c z e ś n ie j w p o em ata ch H o m e ­
r o w y c h : a s à m in th o s , s ło w o p o ch o d ze n ia p r z e d g r e c k ie -
go, ja k w s k a z u je c h a r a k te r y s ty c z n e -in th o s . W p a ła ­
cach k re te ń sk ich i m y k e ń s k ic h is tn ia ły sta łe ła zien k i.
U s tę p y s p łu k iw a n e w o d ą is tn ia ły ju ż w k u ltu rz e m i­
n o js k ie j. P o d ty m w z g lę d e m cza sy n a stęp n e b y ły r a ­
c ze j c o fn ię c ie m do p r y m ity w u , p r z y n a jm n ie j w d o­
m ach p r y w a tn y c h . O w ie le le p ie j p r z e d s ta w ia ły się
u stęp y p u b lic zn e z s ie d z is k a m i k a m ie n n y m i i w o d ą do
s p łu k iw a n ia . T u ta j z a o p a t r y w a li się w y r a b ia ją c y su k­
n o fo lu s z n ic y w p o tr z e b n y dla ich p r o d u k c ji m ocz. Z a
to w ła ś n ie k a z a ł so b ie p ła c ić ce sa rz W e s p a z ja n , a na
c z y n io n e m u z a r z u ty p y ta ł, c z y p ie n ią d z z ty c h op ła t
cu ch n ie. S tą d p r z y s ło w ie : P e c u n ia n o n o le t (p ie n ią d z
n ie ś m ie rd zi).
10. O d p ro s ty c h ła ź n i k la s y c z n e j G r e c ji i w c z e s n e ­
g o R z y m u do w s p a n ia ły c h b u d o w li e p o k i cesa rstw a
w io d ła długa droga . Ł a ź n ie p ó źn e g o R z y m u b y ły to
in s ty tu c je , w k tó r y c h sp ęd za n o c a ły d zień na k ą p ie ­
la ch , le k tu rz e , r o z ry w k a c h , posiłk ach . Z a s a d n ic z y m i
p o m ie s z c z e n ia m i b y ły : a p o d y te riu m (sza tn ia lub r o z ­
b ie r a ln ia ), f r ig id a r iu m (c z y li b a s e n y zim n e), te p id a ­
r iu m (sa la k ą p ie li letn ic h i w y p o c z y n k u ), c a ld a r iu m
(k ą p ie le g o r ą c e ) i p o łą czo n e z n im i la c ô n ic u m (ła źn ia
p a r o w a ). Is tn ia ła je s z c z e sa la d o n a m a szcza n ia o liw ą
:— e la e o th e s iu m .
D o naszych c z a s ó w z a c h o w a ło się w ie le ła ź n i r z y m ­
skich, od A f r y k i po G a lię i od S y r ii po H iszp a n ię ,
w le p s z y m lu b g o rs z y m stan ie, od m a ły ch (a le dość
lu k s u s o w y c h ) ła ź n i w H e rk u la n u m po k o lo s y r z y m ­
sk ie, ja k T e r m y K a r a k a lli (118 000 m 2 p o w ie rz c h n i,
w ty m 25 000 m 2 u rzą d zeń ła z ie b n y c h ) a lb o je s z c z e
w ię k s z e T e r m y D io k le c ja n a (140 000 m 2 p o w ie rz c h n i
— 2000 m a r m u ro w y c h m ie js c d la k ą p ią cy c h się, zao­
p a trz e n ie w w o d ę p r z e z t r z y a k w e d u k ty ). W je d n e j t y l ­
k o części te g o b u d y n k u m ie ś c i s ię d ziś w ie lk i k o śció ł
i w ie lk ie m u zeu m .
26 . RU C H I G EST
1. W I p ie śn i (w . 528 i n a st.) Ilia d y Zeu s, o b iecu ­
ją c T e t y d z ie sp ełn ien ie j e j p ro ś b y o p r z e w a g ę dla
T r o ja n , a b y u czcić A c h ille s a , sam m ó w i, że s k in ie n ie
je g o je s t n ie z a w o d n y m p r z y rz e c z e n ie m :
T a k p o w ie d z ia ł i s k in ą ł c ie m n y m i -b r w ia m i K r o n id a .
S k r o n ie za ś w ła d c y w ie c z y s te o p ły n ą ł w ło s a m b r o z y js k i
B u jn y i z a d r ż a ł w s t r z ą ś n ię t y w p o s a d a c h O lim p o g r o m n y
( P r z e t. K . J e ż e w s k a )
D o d a jm y je d n a k , ż e to s k in ie n ie - p r z y z w o le n ie w y ­
g lą d a ło zu p ełn ie o d w r o tn ie n iż u nas. G r e k (i B u łg a r )
dziś je s z c z e z a p rz e c z a ją c k iw a g ło w ą z g ó r y n a dół,
a p o ta k u ją c k r ę c i n ią p o zio m o .
2. P r o s z ą c y c h w y ta p roszon ą osobę za p o d b ró d e k
a lb o p o d e jm u je pod k o lan a . Z a k lę c ia : „ N a t w o ją g ło ­
w ę ” , „ N a t w o ją b r o d ę ” , „ N a t w e k o la n a ” są d la nas
e g z o ty c zn e , a le m a ją n a jc z y s ts z y k la s y c z n y ro d o w ó d .
3. M o m e n t, w k tó r y m r o z r y w a tu n ik ę i u k a zu je
r a n y p o n ies io n e w słu żb ie dla o jc z y z n y . T o ch yb a b y ­
ł y dość częste sceny, np. w sądach , g d y ch o d ziło
o w z b u d z e n ie lito ś c i i w sp ó łczu cia p rz e z b a rd z o n a ­
oczn e u k a za n ie ra n lu b b lizn . C z ło w ie k s ta ro ży tn y ,
ja k i dziś je s zc ze p o łu d n io w ie c , b a r d z ie j r e a g o w a ł
u c z u c io w o na o b ra z n iż na sło w o . D la te g o te ż i m o ­
w ie to w a r z y s z y ł g est b a rd z o ż y w y , d la nas n ie ra z
p rzes a d n y .
4. T z w . S p in a r io (o d w ło s k ie g o s p in a = cie rń )
w P a la z z o d ei C o n s e r v a to ri na K a p ito lu je s t ca ły z a ­
to p io n y w czy n n o ś ci w y jm o w a n ia ze sto p y u w ie r a ją ­
c e g o ciern ia . T o je d e n z n a jw d z ię c z n ie js z y c h m o ty ­
w ó w g r e c k ie j rz e ź b y . •>
5. N a u skoku A k r o p o lu w A te n a c h , p rz e d ‘ P r o -
p y le ja m i, o d b u d o w a n o w la ta ch 1835— 1836, ja k o j e ­
den z p ie r w s z y c h p o m n ik ó w d a w n e j ś w ie tn o ś c i z od ­
n a le z io n y c h w tu reck ich b u d o w la c h w a la ją c y c h się
je s zc ze na m iejs cu resztek , śliczn ą ś w ią ty ń k ę b o g in i
z w y c ię s tw a , N ik e B e z s k rz y d łe j (N ik e A p te r o s ). N a b a ­
lu s tra d z ie b a stion u z a c h o w a ły się p ła s k o rzeźb y . Z nich
je d n a , w y ją t k o w o w d z ię c z n a , n ie s te ty b ez g ło w y ju ż,
p r z e d s ta w ia N ik e , k tó ra p o p r a w ia s p a d a ją c y j e j z e
s to p y sandał. P ię k n e s ło w a p o ś w ię c ił j e j m iło ś n ik a n -
139
 ty k u W ła d y s ła w W it w ic k i w sw ych P rz e c h a d z k a c h
a te ń s k ich .
6. Jeśli, ja k ś w ia d c z y lite r a tu r a g re c k a , t y p o w y m
r o d z a je m s a m o b ó js tw a k o b ie t b y ło w ie s z a n ie się (J o -
kasta, żona K r e o n a i in.), to m ę ż c z y zn a p r z e b ija ł się
m ie c ze m . N ie b y ło to je d n a k w p y c h a n ie m ie ­
cza w p ie rś, ja k to się p o p u la rn ie p rzy p u szcza ,
t y lk o rzu c a n ie się na ostrze b ron i, w b it e j rę k o je ś c ią
w zie m ię .
7. D o s ta re g o o b y c z a ju p o g r z e b o w e g o n a le ż y p łacz
„z o r g a n iz o w a n y ” , w y k o n y w a n y p r z e z k o b ie ty z g w a ł­
to w n y m i ru ch am i, s z a rp a n ie m w ło s ó w , k a le c ze n ie m
się p a z n o k c ia m i i g ło ś n y m z a w o d z e n ie m . M o ż e m y
i dziś zo b a c zy ć coś p o d o b n e g o np. n a p o g rz e b a c h c y ­
gań skich .
8. S k ła d a n ie r ą k do m o d lit w y je s t g e s te m dużo
m ło d s z y m n iż sta ro ży tn ość, z a ś w ia d c zo n y m d o p ie ro
od X I w . i b y ć m o że k o n ty n u u ją c y m d a w n ie js z e
z w ią z a n ie r ą k na zn a k n ie w o ln ic z e g o p o d d a n ia i p o ­
k o ry . P o k o r ę w y r a ż a li, co p ra w d a in a czej, ta k że sta ­
r o ż y tn i: G r e k s ta w a ł p rz e d b ó s tw e m z g ło w ą o d k r y ­
tą , R z y m ia n in z g ło w ą o k ry tą fa łd e m sza ty. R z y m ia -
« n ie k lę k a li te ż p rz e d b ó stw e m , co d la G r e k ó w b y ło
o b ce i u w a ża n e za g o d n e k o b ie t i n a z b y t d e w o c y jn e .
T a k sa m o p a d a n ie na t w a r z b y ło w G r e c ji b a rd z o
n ie p o p u la rn e i u w a ża n e za zn a k b a r b a r z y ń s k ie g o
p o d d a ń s tw a . N a z w a g r e c k a te g o aktu p ro s k y n e s is
(ja k b y „z e p s ie n ie s ię ” ) n a w ią z y w a ła do p e łza n ia w y ­
lę k n io n e g o psa. N a jb a r d z ie j ty p o w y m ru ch em p r z y
z w ra c a n iu się do b ó s tw a b y ło w y c ią g a n ie o tw a rty c h
r ą k z d ło ń m i s k ie r o w a n y m i ku p o s ą g o w i lu b m n ie m a ­
n e j s ie d z ib ie b oga , np. n ie b iosom lu b p o d zie m io m .
C h o d ziło o z w r ó c e n ie u w a g i n a m o d lą c e g o się, o c zy m
ś w ia d c z y fa k t, że np. u d erza n o d ło n ią w zie m ię . R o z ­
m aitość in n y ch g e s tó w m o d lite w n y c h je s t b a rd z o du ­
ża: czasem w y c ią g a n o je d n ą dłoń a lb o pod n oszon o p a ­
lec, k ie d y in d z ie j c a ło w a n o ś w ię t y p rz e d m io t, o b e j­
m o w a n o g o itp .
9. N a b a rd z o w ie lk ie j lic z b ie n a g r o b k ó w k o b ie t
a teń sk ich z cm e n ta rza d ip y lo ń s k ie g o z n a jle p s z e j ep o­
k i ( I V w . p.n.e.) u m ieszcza n o sc en y p o że gn a n ia , b ę ­
d ące dla nas ja k b y m ig a w k a m i z ż y w o ta a tty ck ie g o .
H egeso, m ło d o z m a rłą A te n k ę , u w ie c z n ił r z e ź b ia r z Cl
w m om en cie, k ie d y w y jm u je k o szto w n o ś ci z tr z y m a ­
n ej p r z e z n ie w o ln ic ę k a se ty .
140
10. P o s ta w ę b o jo w ą S p a rta n in a o d m a lo w a ł n am
„ id e a ln ie ” p o e ta T y r t a jo s w s w o je j za ch ęcie b o jo w e j:
. . . n ie c h k a ż d y o p i e r a s i ę m o c n o n a n o g a c h i w z i e m i ę
S t o p y z a r y j e c o s ił, z ę b y p r z y c i ś n i e d o w a r g .
U d a , g o le n ie i k o s tk i i p ie r ś i r a m io n a p o d b r z u ś c e m
T a r c z y s z e r o k ie j n ie c h t a k k r y j e , b y u s t r z e g ł s ię ra n .
P r a w ą z a ś r ę k ą n i e c h ż w a iw o p o t r z ą s a p o t ę ż n y m
oszczepem ,
A n a s z y s z a k u n i e c h d r ż y g r o ź n y p i ó r o p u s z , z n a k s ił.
...p o d c h o d z ą c d o w r o g a d łu g im o s z c z e p e m g o r a z i
A l b o n i e c h m i e c z e m m u c io s z a d a z b l i ż y w s z y s i ę d o ń
N o g ę s ta w ia ją c p r z y n o d z e , a ta r c z ę w s p ie r a ją c o ta r c z ę ,
K i t ę r ó w n a ją c d o k it, s z y s z a k w s z y s z a k ó w za ś rz ą d ,
P ie r ś p r z y b liż a ją c d o p ie r s i n ie c h ś m ia ło u d e r z a n a
w roga
O s z c z e p p o t ę ż n y l u b m i e c z s i l n i e u j ą w s z y w s w ą d ło ń .
(P r z e l. W . S t e f f e n )
27 . W D AW NEJ SZKO LE
1. P e d a g o g (gr. p a jd a g o g ó s i łac. p a ed a gogu s od
s łó w p a js , d o p e łn ia c z l.p. p a jd ó s, = ch łop iec, d ziec k o
i agro = p r o w a d z ę ) to n ie w o ln ik o d p r o w a d z a ją c y do
s z k o ły i p r z y p r o w a d z a ją c y z p o w r o te m do d o m u s w e ­
g o p a n icza , u w a ż a ją c y p r z y t y m n a o b y c z a je pu pila.
2. G ra m a ty s ta (g r. g ra m m a tis te s i łac. lit t e r a t o r
o d g r& m m a ta lu b lit t e r a e = lit e r y ), b o u c z y ł pisać,
c z y ta ć i ra c h o w a ć c h ło p c ó w m ię d z y 6 a 14 r o k ie m ż y ­
cia. P o w s tę p n y c h ć w ic z e n ia c h w c z y ta n iu i p is a n iu
p r z y s tę p o w a n o od ra zu d o le k tu r y p o e tó w , w s zk o le
g r e c k ie j p rz e d e w s z y s tk im H o m e ra , w r z y m s k ie j r ó w ­
n ie ż p o c z ą tk o w o O d y sei w ła ciń sk im p r z e k ła d z ie L i -
w iu s za A n d r o n ik a (por. zag. 10/6).
3. M a m y ta k ie „z e s z y ty ” z g r e c k ie g o E g ip tu ,
a w nich (c z y r a c z e j na n ic h ) w y p r a c o w a n ia ję z y k o w e
i ra c h u n k o w e, p r e p a ra c je do Ilia d y , k tó r e j ję z y k a
n ie r o z u m ie li ju ż ch ło p cy z E g ip tu w p ie r w s z y c h w i e ­
ka ch n a szej ery , b a — n a w e t k a rn e ć w ic z e n ia w r o ­
d z a ju w ie lo k r o tn e g o p r z e p is y w a n ia zd a n ia :
TJcz się, ch łop cze, p iln ie , abyś n ie b y ł b ity !
T e „ z e s z y t y ” n ie są z szy w a n e, r z a d k o te ż sp o rzą d zo n e
z p a p iru su (to b y ło za d ro g ie ). M a te r ia łe m p iś m ie n ­
141
 n y m b y ły p o w le k a n e w o s k ie m ta b lic z k i, a czasem
w r ę c z s k o ru p k i n a czy ń (ó s tra k a ), je d e n z n a jp o w s z e ­
c h n ie js zy c h i n a jta ń s zy c h m a t e r ia łó w p iś m ien n y c h
a n ty k u .
4. C h y b a n a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s ty c z n y je s t u -
t w ó r H e ro n d a s a ( I I I w . p.n.e.), k o m ic zn a scen k a N a u ­
cz y c ie l. S ta ra m a tk a p r z y p r o w a d z a do n a u c zy c ie la
s w e g o syn a n icp on ia , w y lic z a r e je s tr je g o ro z lic z n y c h
g r z e c h ó w i p ro s i o so lid n e u k a ra n ie w isu sa. D ru g a
część scen k i to b a rd zo r e a lis ty c z n y o b ra zek ch łosty,
w y m ie r z a n e j p r z e z b a k a ła rza u c z n io w i .p r z y tr z y m y ­
w a n e m u p rz e z k o le g ó w . R ó z g a to b a rd z o is to tn y e le ­
m e n t a n ty c zn e g o nau czan ia. H o r a c y je s z c z e w p ó ź ­
n ych la ta ch w sp o m in a r o z m iło w a n e g o w b ic iu n au ­
c z y c ie la O rb iliu s z a ( p la gosu s O r b iliu s ).
5. P o s ą g i A p o Ilo n a i d z ie w ię c iu M u z, o p iek u n e k
sztu k i nauk. D o w c ip n y k ita rz y s ta (zob. za g a d k ę 40/2)
S tra to n ik o s za p y ta n y , ilu m a u c z n ió w (a m ia ł ich
d w u ), w s k a z u ją c na s a lę i p osą gi, p o w ie d z ia ł: „ R a ­
zem z b o g a m i d w u n a s tu !”
6. P ro g y m n & s m a ta to t y p o w e d la r e to r y c z n y c h
te n d e n c ji s z k o ły ś re d n ie j a n ty k u w y p r a c o w a n ia na
f ik c y jn e te m a ty , p r z y g o to w u ją c e p r z y s z łe g o m ó w c ę do
o p a n o w a n ia w ła ś c iw e g o s ty lu d la baśni, o p o w ie śc i,
w y w o d u m o ra ln e g o , m a k sy m y , p o ch w a ł, op isó w , d y ­
s k u to w a n ia za i p r z e c iw tej sa m ej s p ra w ie , r o z w ija ­
nia o g ó ln ik ó w r e to r y c z n y c h (g r. to p o j, l.p. to p os, skąd
i d z is ie js z y te rm in lite r a c k i, łac. lo c i c o m m u n e s ). Ć w i­
czen ia te, u p r a w ia n e od I w . p.n.e. p r z y c z y n iły się
w du żej m ie r z e z a r ó w n o do r o z w o ju g r e c k ie g o r o ­
m ansu, ja k i p e w n y c h e le m e n tó w p ó ź n ie js z e j p o e ty k i
ś r e d n io w ie c z n e j.
7. D io n iz ju s z T r a k (D io n y s jo s T h r a x ) z A le k s a n ­
d r ii ( I I w . p.n.e.) n a p is a ł S ztu ką g ra m a ty cz n ą ( T e c h n e
g r a m m a tik e ), o b e jm u ją c ą p is o w n ię , fo n e ty k ę i m o r fo ­
lo g ię g r e k i (b e z sk ła d n i). Z te j k s ią ż e c zk i w z ię ły p o ­
c z ą te k w s z y s tk ie e u r o p e js k ie g r a m a ty k i.
8. R o lę u czeln i w y ż s z y c h p e łn iły w p e w n y m sen­
sie s z k o ły filo z o fic z n e , p o w s ta ją c e od I V w . p.n.e.
p r z e d e w s z y s tk im w A te n a c h . C e s a r z - filo z o f M a r e k
A u r e liu s z (121— 180) s t w o r z y ł w A te n a c h p ie r w s z e
c z te r y k a t e d r y ( t h r o n o j) d la czte re c h g łó w n y c h k ie ­
ru n ków (A k a d e m ia , L ice u m , Stoa, E p ik u r e jc z y c y ).
W p ó ź n y m c e s a r s tw ie s ły s z y m y je s zc ze o ś w ie tn y c h
142
„s z k o ła c h w y ż s z y c h ” na R odos, w B e r y to s (d z is ie js z y
B e jr u t), L u g d u n u m (d z is ie js z y L y o n ), B u r d ig a la (d ziś
B o r d e a u x ), a m o ż e i B o lo n ii.
9. M o żn a b y tu z a lic z y ć r ó ż n e r e to r y k i, a le n a jb a r ­
d z ie j c h a ra k te ry s ty c zn a b y ła i n a js z e rs z y z a s ię g m ia ­
ła k s ią ż k a M a rk a F ab iu sza K w in t y lia n a (ok. 40 — ok.
100) pt. W y k s z ta łc e n ie m ó w c y (In s t it u t io o r a to r ia )
w X I I k sięga ch , p r a w d z iw e r e p e r to riu m a n ty c zn e g o
w y k s z ta łc e n ia , o c z y w iś c ie p o d k ą te m w id z e n ia p o ­
trz e b m ó w c y .
10. Classis t o w je d n y m z e zn aczeń r o c z n ik m ło ­
d z ie ż y (k la sa ). A u c to r e s cld s s ici, to ci, k tó r y c h czy ta n o
w k la sie , a że czy ta n o n a jle p s z y c h , w ię c p r z y m io tn ik
p r z y b r a ł w re s z c ie s w o je p o z y t y w n e w a r to ś c iu ją c e
zn a czen ie. S zk o ła a n ty czn a w w ie lk ie j m ie r z e z a d e c y ­
d o w a ła o ty m , ja c y p is a rze i ja k ie d zieła o c a la ły d la
w ie k ó w p ó źn ie jszy ch , bo dla p o trz e b s z k o ły p r z e p is y ­
w a n o ty lk o te dzieła, k tó r y m p r z y z n a w a n o w a rto ś ć
kszta łcą cą , a a u to rzy , k tó ry c h ję z y k u w a ża n o za n ie
n a jle p s z y („ n ie - k la s y c z n y ” ), s z li w za p o m n ien ie. S tą d
z a s łu g i i g rz e c h y s z k o ły a n ty c z n e j, k tó ra np. o c a liła
d la nas tw ó rc zo ś ć A ry s to fa n e s a , a n ie m a l p o g rz e b a ła
M e n a n d ra .
28 . SKRÓ TY
1. S e n a tu s P o p u lu s Q u e R o m a n u s (S e n a t i L u d
R z y m s k i) — o fic ja ln a , u rz ę d o w a fo rm u ła , o tw ie r a ją c a
u rz ę d o w e a k ty i n a p isy, z d o b ią c a z n a k i w o js k o ­
w e itp.
2. S i va les b en e est e g o v a le o (Jeśliś z d ró w , to
d ob rze, ja je s te m z d r ó w ) — fo r m u ła g rze c z n o ś c io w a
o t w ie r a ją c a lis t rzy m s k i.
3. A b u r b e c ó n d ita (O d z a ło że n ia M ia s ta , tj. r. 753
p.n.e.) — fo rm u ła służąca do d a to w a n ia w y p a d k ó w
h is to r ii r z y m s k ie j. A b u rb e c ó n d ita lib r i (K s ię g i od z a ­
ło że n ia m ia s ta ) n a z y w a się te ż w ie lk ie d z ie ło h is to r y ­
czn e L iw iu s z a ; p or. zag. 10/6.
4. C ó n s u l (s z ó s ty p r z y p a d e k c ó n s u le ), c ó n s u le s
(s z ó s ty p r z y p a d e k c o n s u lib u s ), tj. k on su l, k o n s u lo w ie
143
)
 — ty c h s k r ó tó w u ż y w a n o w aktach u rz ę d o w y c h , p r z y
c zy m w y m ie n io n y s z ó s ty p r z y p a d e k (las. a b la tiv u s )
w y s tę p o w a ł z w y k le p r z y d a to w a n iu , na p o czą tk u d o ­
k u m en tu np.: M . T u llio C ic e ro n e F u r io B ib a c u lo css. =
Z a k on su latu M a r k a T u lliu s z a C y c e ro n a i F u riu sza B i-
bakulusa. I dziś je s z c z e w a k tach e r e k c y jn y c h , np.
b u d o w li lu b in s ty tu c ji, d o d a je się często po n o r m a l­
n e j d a cie: K ie d y p r z e w o d n ic z ą c y m R a d y P a ń s tw a
(m a rs za łk ie m S e jm u itp .) był...
5. Q u o d b o n u m f e l i x fa u s tu m fo r tu n a tu m q u e sit
(O b y [to] w y s z ło na d o b ro [szczęście], p o ży te k , p o ­
m y śln o ś ć) — fo r m u łk a t r a d y c y jn e g o życzen ia , u tr z y ­
m an a po dziś dzień , np. w za k oń czen iu m o w y r e k t o r ­
s k ie j, o tw ie r a ją c e j n o w y r o k a k a d e m ic k i.
6. P le b is c it u m = u ch w a ła lu du . S tą d nasz p le ­
biscyt.
7. Q u i in f r a s c r ip ti s u n t = n iż e j p o dpisan i.
8. S it t ib i te r r a le v is (N ie c h ci z ie m ia le k k ą b ę ­
d z ie ) — w n apisach na grob a ch .
9. B e n e m e r e n ti (D o b rz e za słu żon em u ) — fo r m u ­
ła na n a p isach h o n o ro w y c h .
10. T o cała se ria s k r ó tó w im io n rzy m s k ic h : A u lu s ;
G aiu s; G n a eu s; K a e s o ; D ecim u s; L u ciu s; M a rc u s ' M a -
n iu s; P u b liu s ; Q u in tu s; S e x tu s ; S p u riu s; T itu s ; T ib e ­
riu s. (Z o b . 1/1 i 7/7).
29. W B O S K I M Ś W IE C IE
1. E n n iu sz (239— 169 p.n.e.), z w a n y „ o jc e m p o e z ji
r z y m s k ie j” , w y m ie n ił j e w d w u h e k sa m etra c h sw oich
R o c z n ik ó w :
lu n o , V e s ta , M in e r v a , C e re s , D ia n a , V e n u s , M a rs ,
M e r c u r iu s , Io v is , N e p tu n u s , V u lc a n u s , A p o llo .
Z g re c k a im io n a te b rz m ią : H e ra , H e s tia , A te n a ( A t ­
h e n e ), D e m e te r, A r t e m id a (A r te m is ), A fr o d y t a ( A -
p h ro d ite ), A re s , H e rm e s , Z eu s, P o s e jd o n , H e fa js to s ,
A p o llo (A p o llo n ).
144
2. a) W p o s ta c i ła b ę d z ia u w ió d ł L e d ę , c ó rk ę T e s -
tiosa, k r ó la E to lii. P o to m s tw e m ich b y li: p ię k n a H e ­
len a, K ly t a jm e s t r a , b liź n ia c y D io s k u ro w ie ; K a s to r
i P o ly d e u k e s ; te n d ru g i b a r d z ie j zn a n y u nas pod
z la ty n iz o w a n y m im ie n ie m P o llu k s (łac. P o l l u x ) ; por.
te ż n iż e j zag. 29/9.
b ) W p o sta c i z ło te g o deszczu d o sta ł s ię do k o m n a ty
z a z d ro ś n ie s trze żo n e j D anae, c ó r k i A k ris io s a , i m ia ł
z n ią sy n a P erseu sza .
c) C n o t liw ą A lk m e n ę w p r o w a d z ił Z eu s w b łąd , p r z y ­
b ie r a ją c postać je j w ła s n e g o m ę ż a A m fit r io n a i m ia ł
z n ią sy n a H e ra k le s a . «
3. S a ra p is, b ó s tw o łą czą ce g r e c k ie w ie r z e n ia i p o ­
stać z e g ip s k im O z y r y s e m -A p is e m . K u lt je g o b y ł
ś w ia d o m ie p o p ie ra n y p rz e z P to le m e u s z ó w ja k o łą c z ą ­
c y ró ż n e lu d y pod ich p a n o w a n ie m . G łó w n a ś w ią ty ­
n ia b oga , S a rap eu m , z n a jd o w a ła się w A le k s a n d r ii.
P o s ą g b ó s tw a w y k o n a ł g r e c k i, r z e ź b ia r z B ry a k s is .
4. D io n izo s a , syn a Z eu sa i k r ó le w n y te b a ń s k ie j
S e m e li. M a tk a z m a rła p r z e d je g o u ro d zen ie m , g d y
ch ciała p r z y jr z e ć się b o s k ie m u k o c h a n k o w i w b lask u
je g o p io ru n ó w . P łó d został z a s zy ty w udo Z e u s o w e
i z uda u ro d zon y . B ó g ten p r z e w ę d r o w a ł ś w ia t w o to ­
czen iu b a ch a n tek (z w a n y c h te ż m en a d a m i), k o b ie t
o p ęta n y c h sza łem d io n iz y js k im , od zia n y ch w sk óry ,
z w ie ń c a m i na g ło w a c h i la s k a m i u w ie ń c z o n y m i liś ć ­
m i w in a w ręk u . D ion izos n a u c zy ł lu d z i u p r a w y w in ­
n ej la to r o ś li i w y tła c z a n ia w in a .
5. C ó r k ę b o g in i D e m e te r, K o r ę , z w a n ą te ż P e r s e ­
fon ą, p o r w a ł b ó g P o d z ie m ia H a d e s i u c z y n ił s w o ją
m a łżo n k ą . N ie s z c z ę ś liw a m a tk a szu k a ła c ó rk i po całej
z ie m i i n ie w r ó c iła m ię d z y b o g ó w . W k oń cu d o ta rła
d o k r ó la K e le o s a w E leu sis i ta m ja k o sta ra p ia stu n ­
k a w y c h o w y w a ła k r ó le w ic z a T r y p to le m o s a , k tó r e g o
n a u c zy ła u p r a w y zbóż. P o n ie w a ż n ieob ecn ość D e m e ­
t e r s p o w o d o w a ła n ie u ro d za j i g r o z iła ś w ia tu k lę s k ą ,
Z eu s k a za ł H a d e s o w i oddać m a tce P e rs e fo n ę . A l e P e r ­
sefon a, k tó r a sp o żyła w P o d z ie m iu zia rn k o ow ocu
g ra n a tu , n a le ż a ła ju ż do H adesu , w ię c tru d n ość r o z ­
s tr z y g n ię to p o ło w ic z n ie : P e r s e fo n a op u szcza ła P o d z ie ­
m ie co w io s n ę , k ie d y p ie r w s z e k ie łk i z b ó ż w y c h o d z ą
z ziem i, a po z b io ra c h w r a c a ła do H a d esu .
6. O cean (O k ea n ós), u sp o so b ien ie ob szaru w o d n e ­
go, k t ó r y w p ie r w o tn y c h w ie r z e n ia c h g r e c k ic h o b le w a
Z ie m ię , p ły w a ją c ą na n im ja k p ła s k i ta le rz . H e z jo d
10 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 145
o p o w ia d a , ż e O k ea n os w z w ią z k u z T e ty d ą s p ło d ził
r z e k i (b ó s tw a m ę s k ie ): N il, A lfe jo s , E ry d a n , S try m o n ,
M e a n d e r i je s zc ze p rz e s zło t r z y ty s ią c e in n ych . M ia ł
te ż c ó rk i O cean id y, k tó ry c h H e z jo d w y m ie n ia p r z e ­
szło czterd zieś ci. Z O ce a n id sk ła d a się ch ór w s p ó łc z u ­
ją c y p rz y k u te m u do s k a ły P r o m e te u s z o w i w d ra m a c ie
A js c h y lo s a .
7. B ó s tw a żeń s k ie, z a p e łn ia ją c e w w ie r z e n ia c h
g re c k ic h całą p r z y r o d ę i n a z y w a n e ta k ja k m ło d e k o ­
b ie ty n im fa m i, d z ie liły się „ w e d le s p e c ja ln o ś c i” : a ) W
ź ró d ła c h i stru m ie n ia c h ż y ły N a ja d y (ta k ą b y ła np.
sy ra k u sk a A r e tu z a ); b ) w g ó ra c h O r e a d y ; c) w d r z e ­
w a c h D r y a d y i H a m a d r y a d y . B y ły na p o g ra n ic zu ś w ia ­
ta b o s k ie g o i lu d z k ie g o . P r z e ś la d o w a n e p rz e z lu b ie ż ­
n y ch s a t y r ó w sa m e k o c h a ły czasem i p o r y w a ły p a s­
te rz y .
8. C eres to ła c iń s k ie im ię D e m e try . P o z o s ta łe b ó ­
stw a noszą ty p o w e im io n a rzy m s k ie . P o m o n a to o p ie ­
k u n k a o w o c ó w (p o m u m z n a c zy ja b łk o , o w o c). V e r t u m -
nus, k tó r e g o O w id iu s z u c z y n ił m a łżo n k ie m P o m o n y ,
to b ó s tw o p rzem ia n p ór ro k u (v e r t o = p r z e m ie n ia m )
i p łodn ości. P r z y w ę d r o w a ł do R z y m u — z d a je się —
z E tru rii. F lo r a (o d flo s = k w ia t ) to b ó s tw o w s z y s t­
k ie g o , co k w it n ie i rośn ie. O n a z n ó w p r z y w ę d r o w a ła
d o R z y m u od S a b in ó w . P o m o n a i F lo r a m ia ły w R z y ­
m ie s p e c ja ln e św ięta .
9. K a s to r i P o ly d e u k e s (z w a n y p o ła c in ie P o llu k s )
to D io s k u ro w ie , c z y li s y n o w ie Z eu sa i L e d y , b ra c ia
H e le n y i K ly t a jm e s t r y . A l e L e d a b y ła żoną T y n d a r a
i o jc o s tw o p o ło w y b liź n ią t p r z y z n a w a n o je m u ( K a -
sto ra i K ly t a jm e s t r ę ), D io s k u ro w ie b y li b o s k im i o p ie ­
k u n a m i S p a rty. K ie d y p o r w a li ra z c ó rk i s w e g o s t r y ja
L e u k ip p a , b ra c ia tych sió str, Id a s i L y n k e u s , r u s z y li
za n im i w pościg. D o s zło do w a lk i, w k tó re j z g in ę li
L y n k e u s i je d e n z D io s k u ró w , ś m ie r te ln y K a s to r.
Z eu s p o r w a ł P o ly d e u k e s a do n iebios, a le ten nie ch cia ł
p o z o s ta w ić b ra ta w P o d z ie m iu , w o b e c czeg o w ła d c a
O lim p u z e z w o lił k a żd em u z nich k o le jn o sp ęd zać j e ­
den dzień w ś ró d b o g ó w . O g n ik i u k a zu ją c e się na m a ­
sztach o k rę tó w , z w a n e w czasach p ó źn ie js z y c h o g n i­
k a m i ś w ię te g o E lm a , b y ł y ś w ia d e c tw e m ż y c z liw e j
ob ecn ości D io s k u ró w .
10. Z eu s A m m o n (J u p p ite r A m m o n ), p r z e ję t y p r z e z
G r e k ó w b óg e g ip s k ic h T e b , m ia ł słyn n ą w y r o c z n ię
w o a zie S iw a . W ty m A m m o n io n z ło ż y ł w iz y t ę A l e k ­
146
sa n d er M a c e d o ń s k i i o g ło s ił się p ó źn ie j sy n e m boga.
N a m on eta ch z p o rtr e te m A le k s a n d r a w id z im y na
g ło w ie k r ó la r o g i b a ra n ie, ś w ia d e c tw o b o s k ie g o p o ­
ch od zen ia , b o A m m o n b y ł b o s k im B a ra n em .
30. KU LTY
1. 25 g ru d n ia , k ie d y d n ia za c zy n a p r z y b y w a ć , r o ­
d z i s ię Słońce. W R z y m ie cesa rsk im b y ło to w ie lk ie
ś w ię to w c y k lu k u ltu Słoń ca, b ó s tw a w ó w c z a s je d n o ­
czą ceg o ju ż w je d n e j p o sta ci s z e re g b o g ó w d a w n y c h
i n o w y c h . N a jb a r d z ie j czczo n y m z ty c h b ó s tw b y ł
M itra , p e rs k i b ó g ś w ia tła i słońca, k tó r e g o k u lt p r z y ­
w ę d r o w a ł do G r e c ji po A le k s a n d r z e M a ce d o ń sk im ,
a do R z y m u po w o jn ie P o m p e ju s z a z p ira ta m i (67 p.n.e.).
K u lt r o z s z e r z y ł się siln ie w p ie rw s zy c h w iek a ch naszej
e r y i b y ł n a jp o w a ż n ie js z y m k o n k u ren tem w z r a s t a ją ­
cego ch rze ś c ija ń s tw a . W p o d ziem ia c h n ie k tó ry c h w ło ­
sk ich sta ry c h k o ś c io łó w o d k r y to m itr e a , m ie js c a z e ­
b ra ń c z c ic ie li M itr y . B y li n im i ty lk o m ę ż c z y źn i. K u lt
o b e jm o w a ł coś w ro d z a ju ch rztu k r w i, tzw . ta u r o b o -
liu m , p od cza s k tó r e g o k r e w z a rz y n a n e g o b y k a s p ły w a ­
ła na w ta je m n ic z a n e g o , u m ie szczo n e go pod d e sk a m i
p o ło ż o n y m i nad dołem . B y ło ta k że r y tu a ln e w ie ń c z e n ie
o ra z coś w ro d z a ju p o siłk u s a k ra m e n ta ln e g o . W ie r n i
p r z e c h o d z ili p rz e z sie d e m sto p n i w ta je m n ic z e n ia , od
n a jn iż s z e g o K r u k a do n a jw y ż s z e g o O jca . U s ta le n ie
w la ta ch 354— 360 c h rz e ś c ija ń s k ie g o ś w ię ta B o ż e g o N a ­
ro d z e n ia na 25 g ru d n ia m a s w o ją w y m o w ę w w a lc e
w s p ó łz a w o d n ic z ą c y c h k u ltó w .
2. O fia r y z su ki sk ła d a n o H e k a c ie , b a rd z o s ta re j
b o g in i g r e c k ie j, id e n ty fik o w a n e j w czasach p ó ź n ie j­
szych z A r te m id ą i b o g in ią k s ięży ca S elen ą , czczon ą
na ro zd ro ża c h . H e k a te b y ła w ła d c z y n ią ś w ia ta m o g ił
i c z a ró w .
3. O b y c za j k a s tr o w a n ia słu g b ó s tw a , n ie g r e c k i
i n ie rz y m s k i, w y w o d z i się z k u ltó w a zja ty c k ic h , k tó r e
w ę d r u ją c na te r e n y k u ltu r y a n ty c zn e j p r z y n io s ły tak że
i s w o je o b y c za je . C h a ra k te r y s ty c z n e je s t, że k a s tra c i
w y s tę p o w a li w k u lta ch w ie lk ic h b o g iń : a n a to ls k ie j
M a tk i, K y b e li, A ta r g a tis , n a w e t H e k a ty i A r t e m id y
e fe s k ie j. S a m o b y c za j ró ż n ie w y ja ś n ia n o — u p o d o b n ie -
147

n ie m c z c ic ie la d o b o g in i, m a g ic z n y m z w ię k s z a n ie m
p łod n ości b ó stw a , a p r z e d e w s z y s tk im w y m a g a n ą od
słu g b o g in i czystością.
4. Ł a c iń s k ie s is tru m z g r e c k ie g o s e js tro n , co o -
z n a cza in s tru m e n t „p o tr z ą s a n y ” , to ro d z a j g r z e c h o tk i
(z ło ż o n e j ze szta b ek m e ta lo w y c h u m ieszczon y ch w o-
w a ln e j r a m c e na k r ó t k ie j rą c zc e ) u ż y w a n e j w k u lc ie
Iz y d y , b o g in i e g ip s k ie j, o g r o m n ie r o z p o w s z e c h n io n y m
w R z y m ie za cz a s ó w cesa rstw a . K u lt I z y d y u p ra ­
w ia ł y k o b ie ty , ja k k u lt M it r y — m ę ż c z y ź n i (p o r. zag.
30/1).
5. O d E tru s k ó w , w ie lk ie g o lu du , k t ó r y p rzed
R z y m ia n a m i d o m in o w a ł nad Ita lią , a p r z y w ę d r o w a ł
p ra w d o p o d o b n ie z A z j i M n ie js z e j d ro g ą m orsk ą p rz e d
800 r. p.n.e. K u ltu r ę ich z n a m y g łó w n ie z w s p a n ia ły c h
g r o b ó w z m a lo w id ła m i o b ra z u ją c y m i ż y c ie E tru s k ó w ,
ju ż co p ra w d a dosyć z h e lle n izo w a n y c h . W r ó ż b ic i e tru s ­
cy c e lo w a li w sztu ce w r ó ż e n ia z w n ę trzn o ś c i z w ie rz ą t,
z w ła s zc za w ą tr o b y , z p o w ie d z e ń , n ie z w y k ły c h zd a rzeń ,
p io ru n ó w . N a z y w a n o tę „ w ie d z ę ” — „d y s c y p lin ą e tru ­
s k ą ” , j e j n a z w a ła ciń sk a b r z m i h a ru s p icin a (e tru s k ie
h a ru „ w ą t r o b a ” , łac. s p ic io „ o g lą d a m ” ), a sa m i w r ó ż ­
b ic i n a z y w a li się h a ru s p ik a m i ( h a ru s p e x , 1. m n. h a ru ­
spices). Z a c h o w a ły się n a w e t e tru s k ie m o d e le w ą tr o b y ,
o zn a czo n e s p e c ja ln ie dla c e ló w w ie s z c z e j n au k i. D o
dziś n ie o d czy ta n o je s zc ze ję z y k a E tr u s k ó w (p o za k i l ­
k u d zie s ię c io m a w y r a z a m i), co p o w a ż n ie u tru d n ia p o ­
zn a n ie te j in te r e s u ją c e j k u ltu ry .
6. Jed n a z n a jw s p a n ia ls z y c h b u d o w li G r e c ji, a te ń ­
sk a ś w ią ty n ia A t e n y - D z ie w ic y (P a r te n o n ), w zn ie s io n a
w la ta ch 447— 432 p.n.e. p rz e z a rc h ite k tó w Ik tin o s a
i K a llik r a te s a , p rz y o zd o b io n a rze źb ą p rz e z F id ia s z a
i je g o u c z n ió w (F id ia s z w y k o n a ł te ż w ie lk i p o są g k u l­
t o w y b o g in i), m a c ią g ły p ła s k o rz e ź b io n y fr y z . P r z e d ­
s ta w ia on je d n ą ze sta ły ch u ro czys to ści A te n , p ro c e s ję
ś w ię ta W ie lk ic h P a n a te n a jó w , w k tó r e j co c z te r y la ta
w 28 dniu m iesią ca H e k a to m b a jo n (tj. w dn iu u ro d zin
A t e n y ) o b y w a te le A te n d ą ż y li do ś w ią ty n i. W u ro c z y ­
sty m p o ch o d zie p o s tę p o w a li o b y w a te le , sz ły d z ie w c z ę ­
ta n iosące ś w ię te s p rzę ty , p r o w a d z o n o z w ie r z ę ta o f ia r ­
ne, je c h a li k o n n o e fe b o w ie , k w ia t a te ń s k ie j m ło d z ie ż y .
W ie z io n o d a r d la b o g in i, h a fto w a n y p ep lo s , r o z p ię ty
na m a s zc ie u s ta w io n e g o na k o ła ch ok rętu . T o w s z y s t­
k o w id z ie ć m ożn a je s z c z e dziś na p ła s k o rzeźb a ch P a r ­
ten on u, w y w ie z io n y c h w X I X w . z A te n p rz e z lo rd a
E lg in a i z n a jd u ją c y c h się w M u zeu m B r y ty js k im . N a ­
w ia s e m m ó w ią c , o d w ie d z in y u b o g in i w d n iu j e j ś w ię -
148
i
ta p r z y p o m in a ją nam , że s ta ro ż y tn i u p a tr y w a li w ś w ią ­
ty n i r z e c z y w iś c ie d o m -m ie s z k a n ie b ó s tw a , a n ie m ie j­
sce m o d litw y .
7. P r a s t a r y h y m n r y tu a ln y c a rm e n S a lia re , n ie z r o ­
z u m ia ły ju ż d la sa m y ch k a p ła n ó w rzy m s k ic h za r e p u ­
b lik i, b y ł p ieśn ią k o le g iu m Salióu>, c z y li „ t a n c e r z y ”
19 m a rc a w Q u in ą u a tru s (d z ie ń M a rs a i M in e r w y ) ora z
19 w r z e ś n ia — A r m ilu s t r iu m (r y tu a ln e oc zy szczen ie
b ro n i). S a lio u ń e w s ta ry m ita ls k im stro ju , ze sto żk o ­
w y m k a p e lu s ze m filc o w y m na g ło w ie , z m iec ze m u b o ­
ku, z ta rczą w fo r m ie ósem k i, z w a n ą a n c ile (p ie r w s z e
a u te n ty c z n e a n c ile m ia ło spaść z n ie b a ja k o d a r J o w i­
sza d la k r ó la N u m y , P o m p iliu s z a ), na le w y m ra m ie n iu
i z w łó c z n ią w p r a w e j ręce, ta ń c z y li r y tu a ln y ta n ie c
w o je n n y , ś p ie w a ją c s w o ją pieśń.
8. „ B u d o w n ic z y m o stu ” , c z y li ten, k t ó r y t w o r z y
m a g ic zn e m osty. K a p ła n i r z y m s c y a s y s to w a li n a jw y ż ­
szem u u rz ę d n ik o w i w je g o fu n k c ja c h sa k ra ln y ch .
L ic z b a ich w zra s ta ła w cią gu d z ie jó w r e p u b lik i od 3 do
16. G ło w ą k o le g iu m i w o g ó le ca łe g o r z y m s k ie g o k a ­
p ła ń s tw a b y ł póntifeoc: m a x im u s . Z a cz a s ó w p o ga ń sk ich
c e s a rs tw a god n ość tę s p r a w o w a ł sam cesarz.
9. H e k a to m b a zn a c zy w ła ś c iw ie po g re c k u o fia r ę
ze stu (h e k a to n ) w o łó w , a le p ó ź n ie j o k re śla n o ta k
k a żd ą o fia r ę z w ię k s z e j ilo ś c i z w ie r z ą t. O fia r a b y ła d la
c z ło w ie k a s ta ro ż y tn e g o g łó w n ą o k a z ją do p o siłk u
m ięs n eg o . Z a b ija n o z d r o w e sztu k i, a po zb a d a n iu m ię ­
sa z w ie r z ę c ia o fia r n e g o p r z e z k a p ła n ó w - fa c h o w c ó w
s p o ż y w a n o j e na p u b lic zn e j u czcie o fia r n e j.
10. S u - o v e -t a u r ilia (sus = Ś w in ia , o v is = ow ca , ta u -
ru s — b y k ), o fia r a rz y m s k a sp ełn ia n a w cza sie ś w ią t
r o ln ic z y c h (np. oc zy szcza n ia p ó l ch łop sk ich i g ra n ic
p a ń s tw a ) p rz e z k o le g iu m k a p ła ń s k ie F r a tr e s A r v a le s
(B r a c i R o ln y c h ).
31. SM OKI I PO TW O RY
1. P a s ifa e , żon a M in osa , k r ó la K r e t y , za p ło n ę ła n ie ­
n a tu ra ln ą n a m iętn ością do o g ro m n e g o b y k a , p r z y s ła ­
n e g o M in o s o w i p rz e z P o s e jd o n a . Z je j z w ią z k u z b y ­
k ie m n a r o d z ił się A s te r io s z w a n y M in o ta u re m , c z y li
149
 „M in o s o - b y k ie m ” . Z a m k n ię ty p r z e z M in o s a w z b u d o ­
w a n y m p rz e z D ed a la la b ir y n c ie M in o ta u r ż y w ił się
m ięs em p rz y s y ła n y c h z A t e n c o ro czn ie ja k o h a ra cz s ie d ­
m iu d z ie w c z ą t i sie d m iu m ło d zie ń có w . Z a b ił g o m ło d y
T e ze u s z i za pom ocą k łę b k a n ic i o tr z y m a n e g o od
c ó rk i M in osa , k r ó le w n y A r ia d n y (n ić A r ia d n y ), odna­
la z ł w y jś c ie z la b iry n tu . Ż e le g e n d a n a w ią z u je tu do
ja k ie jś p r z e d g r e c k ie j je s z c z e tr a d y c ji, ś w ia d c z y p r z e d e
w s z y s tk im is tn ie ją c y k ie d y ś na K r e c ie k u lt b y k a (u rz ą ­
d zan o s p e c ja ln e ta u ro m a c h ie , n ie t y le w a lk i b y k ó w , co
p o p is y m ło d y ch a k r o b a tó w i a k ro b a te k z r o z ju s z o n y ­
m i b y k a m i) i k u lt p o d w ó jn e j s ie k ie r y ( la b ry s ), od k t ó ­
r e j p o c h o d zi n a z w a la b iry n tu .
2. T o A r g o s (p o ła c in ie A r g u s ), s tr z e g ą c y Io n y , z a ­
m ie n io n e j w ja łó w k ę k o c h a n k i Zeu sa. „ A r g u s o w e s p o j­
r z e n ie ” je s t s p o jr z e n ie m lu d z i n ie u fn y c h i p o d e jr z liw y c h .
3. C h im e ra (gr. C h im a jra , łac. C h im a e ra = K ó z k a ),
có rk a dw u in n ych p o tw o r ó w : T y fo n a , k tó r e g o d o ln a p o ­
ło w a cia ła b y ła k łę b e m żm ij, i E c h id n y (Z m ii), m a ją ­
cej ogon w ę ż a za m ia st nóg. P o le g ła z r ę k i B e lle ro fo n ta ,
k t ó r y je c h a ł na P e g a z ie , a na ostrzu w łó c z n i m ia ł
c ię ż k i k a w a ł o łow iu . K ie d y ChimeVa zio n ę ła o g n iem ,
o łó w s to p ił się i z a b ił p o tw o ra .
4. T o S c y lla i C h a ry b d a (g r. S k y lla , C h & ry b d is),
0 k tó r y c h o p o w ia d a H o m e r w X I I k s ię d z e O d ysei.
5. P e rseu sz, syn Z eu sa i D an ae, z a b ó jc a M e d u zy ,
w r a c a ją c po d o k on a n iu te g o czyn u p rz e z E tio p ię, zo b a ­
c z y ł p r z y w ią z a n ą do sk a ły A n d r o m e d ę , c ó rk ę K e fe u s a
1 K a s jo p e i. D o d z ie w c z y n y z b liż a ł się p o tw ó r m o rsk i.
P e rs e u s z za b ił g o o tr z y m a n y m od b o g ó w m ie c ze m
w k s zta łc ie sierp a . C ią g u d a ls z e g o ła t w o się dom yślić...
ż y li d łu go i sz c z ę ś liw ie .
6. P y to n , ś w ię t y w ą ż , ż y ją c y w P y t o , n a z w a n e j
p ó źn ie j D e lfa m i. M ie js c e m je g o g ro b u b y ł O m phalos,
„ p ę p e k ” d e lfic k i, zn a c zą c y środ ek ś w ia ta , bo tu s p o ty ­
k a ły się d w a o b la tu ją c e z ie m ie o rły .
7. S y r e n y (S e jre n e s , l.p. S e jr e n ) g r e c k ie , w p r z e ­
c iw ie ń s tw ie np. do s y r e n y H . Ch. A n d e rs e n a , to nie k o -
b ie ty - r y b y , a le k o b ie ty -p ta k i, a d o k ła d n ie j p ta k i o k o ­
b ie cy ch g ło w a c h i torsach. H o m e r zn a ł ich d w ie, in n i
t r z y a lb o cztery . P ie ś n ia m i s w y m i w a b iły ku z g u b ie
ż e g la r z y . A r g o n a u c i im się o p a rli, bo O rfe u s z ś p ie w a ł
je s z c z e p ię k n ie j, a ja k so b ie z n im i p o ra d z ił O dyseu sz,
I
150
p o w in n iś m y p a m ię ta ć z H o m e ra . Z a w ie d z io n e r z u c iły
się w m orze. W y s p ę S y r e n u p a tr y w a n o w p o b liż u d z i­
s ie js z e g o S o rren to .
8. C e r b e r a (K e r b e r o s ), s tra ż n ik a P o d z ie m ia , k t ó r y
b y ł sy n e m E c h id n y i T y fo n a (zob . za g a d k ę 3), u p ro ­
w a d z ił H e r a k le s d o E rysteu sza . (B y ła to je d n a z je g o
d w u n a stu p ra c.) T a k ż e O rfe u s z p r z e m ó g ł p o tw o r a ,
o c z a r o w a w s z y g o s w o ją p ieśn ią.
9. H e k a to n c h e jr o w ie , c z y li S tu rę c y : K o tto s , B r ia -
reus, G yes, s y n o w ie U ra n o s a i G ai, s o ju s zn ic y Z eu sa
w w a lc e z T y ta n a m i.
10. H a r p ie (gr. H a r p y ja j — P o r y w a c z k i) to k o b ie t y -
-p ta k i: A e lló , O k y p e te , K e la jn ó (B u r z liw a , S z y b k o lo t-
na, C h m u rn a ). Ic h o fia r ą b y ł k r ó l F in eu s, a p r z e p ę d z ili
j e A rg o n a u c i, s y n o w ie B o rea sza , K a la is i Z etes. I m io ­
na i d z ie je tych p ostaci w s k a z u ją na ich p o ch od zen ie.
T o u oso b ien ia ś w ia ta w ic h r ó w i bu rz.
3 2 . C U D O W N E P R Z E M IA N Y
1. N io b e , có rk a T a n ta la i żon a A m fio n a , to g re c k a
m a tk a b o le ś c iw a . W y z w a ła z a w iś ć b o g in i L a to n y , m a t­
k i A p o llo n a i A r t e m id y , p r z e c iw s ta w ia ją c d w o jg u
b o sk im d ziec io m s w o je d w ie s ió d e m k i s y n ó w i córek.
Z e m s ta b ó s tw b y ła ry c h ła i o k ru tn a — pod strza ła m i
d z ie c i L a to n y p a d ła cała c ztern a stk a d ziec i N io b y , a ją
sam ą p o k a zu ją na g ó r z e S ip y lo s s k a m ie n ia łą z bólu .
A n ty c z n a g ło w a N io b y z pa ła cu w N ie b o r o w ie stała
się n a tc h n ie n iem d la K .I. G a łc z y ń s k ie g o do n a p isan ia
N io b e , je d n e g o z n a jp ię k n ie js z y c h je g o p o e m a tó w .
«
2. P a n d io n , k r ó l A te n , w y d a ł sw ą c ó rk ę P r o k n e za
T e reu sa , k r ó la T r a c ji. T e re u s k ła m liw ie n a p isał do
teścia, że P r o k n e zm a rła i p rosił, a b y p rzy sła n o doń
je j sio s trę F ilo m e lę . K ie d y ta p r z y b y ła , zad ał je j
g w a łt, a p otem w y r w a ł ję z y k , ż e b y n ie p o s k a rży ła się
sio strze. A l e P r o k n e d o w ie d z ia ła się o w s z y s tk im
z tk a n in y , na k tó r e j n ie s z c z ę ś liw a sio stra w y h a fto w a ła
całą h istorię. Z zem sty za b iła Ity sa , syna, k tó r e g o m ia ­
ła z T e re u s e m , i p o d a ła ojcu p ieczeń z w ła s n e g o d z ie ­
cka. K ie d y T e re u s o d k r y ł to i ch cia ł za b ić żonę, b o ­
151
 g o w ie z a m ie n ili g o w du dka, P r o k n e w s ło w ik a , k tó r y
ża lą c się w o ła im ię Ity s a , a F ilo m e lę w ja sk ó łk ę.
3. W e s p a z ja n (9— 79, cesarz od r. 69) u m ie ra ją c
n ie s tra c ił hu m oru. Z o b a c z y w s z y k o m e tę n a w ią z a ł do
o p o w ie ś c i O w id iu sza , w e d łu g k tó r e j dusza C e z a ra
z a m ien iła się w k o m etę, i p o w ie d z ia ł: „ T o się odnosi
do k r ó la P e r s ó w , b o on m a gęstsze w ło s y ” .
4. E ros (A m o r ) t r a fił r a z d w ie m a strza ła m i A p o l-
lo n a i n im fę D a fn e : A p o llo n a złotą strza łą m iłości, zaś
D a fn e o ło w ia n ą strza łą n ien a w iści. Z a k o c h a n y b óg
g o n ił p ię k n ą n im fę i ju ż m ia ł ją posiąść, a le D a fn e
u p rosiła b ó stw a , a b y z a m ie n iły ją w k r z a k w a w rzy n u .
T a k to D a fn is w d rz e w o b o b k o w e p rz e m ie n iła się
(1638), ja k m ó w ił sam ty tu ł p o em a tu T w a rd o w s k ie g o .
Z e w sp o m n ia n y c h ju ż M e ta m o r fo z O w id iu s z a z a c z e r ­
p n ą ł n asz p oeta tem a t s w e j sielan k i.
5. B o g in i A te n a , b o sk a p rzą d k a , w y z w a n a została
do w s p ó łz a w o d n ic tw a w p rz ę d ze n iu p rzez zu ch w a łą
A ra c h n ę , c ó rk ę k r ó la L id ii. A te n a z n iszczy ła tk a n in ę
L id y jk i, na k tó r e j p r z e d s ta w io n e b y ły m iło s tk i b o gó w .
A ra c h n e p o w ie s iła się z r o z p a c z y i w t e d y b o g in i za ­
m ie n iła ją w n ie stru d zo n e g o tk a c z a -p a ją k a . I tę h is to ­
r ię z n a jd z ie m y w M e ta m o rfo z a c h .
6. P ro te u s (g r. P r o te u s ), u H o m e ra p ó łb ó g i p a ­
s te rz m orsk ich trz ó d — fo k , u E u ry p id e sa k r ó l e g ip ­
ski, u m ia ł p rz y b ie ra ć p rz e ró ż n e p ostaci: lw a , sm oka,
w o d y , ognia, d rzew a , sk a ły , a le m ocn o trz y m a n y w r a ­
cał w re s z c ie do w ła s n e j p o sta ci i w y g ła s z a ł w te d y n ie ­
o m y ln e p rz e p o w ie d n ie . O d te g o c z a ro d z ie ja w z ię ło się
o k re ś le n ie „p r o te u s z o w a z m ie n n o ś ć” .
7. B e re n ik e , d ru g a te g o im ie n ia w ła d c z y n i E gip tu ,
có rk a M agasa, k ró la K y r e n y , p o ślu b iła P to le m e u s za I I I
i ja k o w o tu m za p o m y śln ość m ęża z ło ż y ła s w ó j w a r k o c z
w ś w ią ty n i. W ło s y k r ó lo w e j z n ik ły je d n a k z sa n k tu a ­
riu m , a n a d w o rn y (i d w o r n y !) a stron om K o n o n od n a ­
la z ł je na n iebie, g d z ie dziś je s zc ze św iec ą ja k o W a r ­
k o cz B e re n ik i. O p o w ie d z ia ł o ty m K a llim a c h z K y r e ­
ny, k tó r e g o u tw ó r p o e ty c k i o d n a le zio n y d o p ie ro w n a­
szym w ie k u w g r e c k im p a p iru sie, p o p rze d n io zn a n y
b y ł ty lk o ze ś w ie tn e g o ła c iń s k ie g o p rzek ła d u K a tu lla .
% \
8. C es a rz K la u d iu s z (10 p.n.e. — 54 n.e.), eru d yta,
o r y g in a ł o d z iw a c zn y c h i szo k u ją cy ch ob ycza ja ch , n ie ­
s z c z ę ś liw y w k o le jn y c h m a łżeń stw a ch , n ie p o p u la rn y
w senacie, a ■— ja k się z d a je — t r o s k liw y i d o b ry dla
152
p o d d a n ych w ła d c a i a d m in is tra to r Im p e riu m , został
za ra z p o śm ie rc i o k ru tn ie w y k p io n y p rz e z filo z o fa S e ­
n ek ę w u tw o r z e pt. U d y n ie n ie (A p o k o lo k y n to s is ), p i­
sa n ym c h a ra k tery sty c zn ą m iesza n in ą p o e z ji i p ro zy .
9. P o s ta ć M e n to ra z Ita k i, k tó re m u O d yseu sz w y ­
ru s za ją c na w o jn ę p o w ie r z y ł o p iek ę nad s w y m dom em ,
p r z y b ie r a w O d y sei b o g in i A te n a , u d z ie la ją c ra d i T e —
le m a c h o w i, i O d y s eu szo w i. O sta tn ie w e r s y O d y sei,
w k tó ry c h A te n a sk ła n ia do p o je d n a n ia O dyseu sza
i m ie s zk a ń c ó w Ita k i, a k ce n tu ją tę r o lę d o b re g o do­
rad cy. Im ię „ M e n t o r ” sta ło się p ó źn ie j r z e c z o w n ik ie m
p o sp o lity m . W e r s c y to w a n y ( O d y s e ja , ks. X X I V , w .
548 o r y g in a łu ) p r z y ta c z a m y w e d łu g k la s y c zn e g o u nas
d o tą d p rze k ła d u z ro k u 1873 p o e ty L u c ja n a S ie m ie ń -
s k ie g o (1807— 1877).
10. L u k io s z P a tra s n a p isa ł za g in io n ą g re c k ą p o ­
w ie ś ć o p rz e m ia n ie ja k ie g o ś L u k io s a w osła. N a n iej
w z o r o w a ł się z a c h o w a n y k r ó t k i u tw ó r L u c ju s z a lb o
o sioł (L u k io s e onos) pod im ie n ie m L u k ia n a . A l e n a j­
p e łn ie j r o z w in ą ł ten te m a t je d y n y z a c h o w a n y w całości
rom a n s łaciń ski, ś w ie tn e M e ta m o r fo z y (zn a n e le p ie j
pod ty tu łe m Z ło ty O sioł) A p u le ju s z a z M a d a u ry w A f ­
r y c e (ok. 123 — po 161), p y szn a fa n ta s ty c zn a o p o w ie ść
w X I k sięga ch o c ie k a w s k im m ło d y m czło w ie k u , k t ó ­
r y s w o ją c ie k a w o ść m a g ii o k u p ił p rze m ia n ą w osła.
W ie w p r a w d z ie , ja k się o d cza ro w a ć , a le na sku tek
sp lotu n ie p r z y ja z n y c h p r z y p a d k ó w c ią g le m u się to n ie
u d a je. W s w e j oślej p o sta c i w id z i ró ż n e p r z y g o d y
i s ły s z y w ie le z a d z iw ia ją c y c h op o w ie śc i, m .in. p ięk n ą
baśń o A m o r z e i P s y ch e . W r e s z c ie w ra c a do lu d z k ie j
postaci, o d c z a r o w a n y d z ię k i b o g in i Iz y d z ie , w k tó r e j
m is te ria się w ta je m n ic z a . T a je d n a z n a jp o c z y tn ie j­
szych k s ią że k lite r a tu r y ś w ia to w e j została p ię k n ie
sp olszczon a w ro k u 1925 p rz e z E d w in a J ę d r k ie w ic z a
(1899— 1971).
33. P R Z Y J A C IE L E C Z Ł O W IE K A
1. B y c z o g ło w y , p o g re c k u B u k ep h alo s, s w o je im ię
p o ls k ie B u c e fa ł b io rą c y p o p rz e z ła c iń s k ie B u cep h alu s
(p r z y c zy m sam ą n a zw ę k o n ia z gr. bus „b y k , k r o w a ”
i k e p h a le „ g ło w a ” w y w o d z ą a lb o od k s zta łtu łb a z w ie ­
rzę cia , a lb o o d w y p a lo n e g o n a je g o s k ó rze p iętn a

w fo r m ie k r o w ie g o łb a ), to s ły n n y w ie r z c h o w ie c A l e k ­
sandra M a ce d o ń sk ie g o , o k ie łz a n y p rzezeń , g d y b y ł p r z y ­
s z ły w ó d z je s z c z e k r ó le w ic z e m , a p o te m w ie r n ie m u
słu żą cy na szla k u w ie lk ie j w y p r a w y do A z ji, T e n c h y ­
ba n a js ły n n ie js z y k oń ś w ia ta z g in ą ł w r. 326 p.n.e., po
b it w ie nad H y d a sp ese m , g d z ie d la u czczen ia je g o p a ­
m ię c i A le k s a n d e r z a ło ż y ł m ia s to B u k e fa la .
2. N ie , n ie k o ty , k t ó r e w E g ip c ie z r o b iły k a r ie r ę
b o sk ą (b o g in i Bast), a w G r e c ji b y ły e g z o ty c z n e i m a ło
znane. Z w ie r z ę c ie m d o m o w y m p e łn ią c y m r o lę k o ta
b y ła tu łasica. O g lą d a m y ją n a m a lo w id ła c h w a z ora z
c z y ta m y o n ie j w lite r a tu rz e .
3. Jed n a z p ię k n ie js z y c h scen z O d y s e i p rz e d s ta ­
w ia c h w ilę , k ie d y s ta ry p ies A r g o s p o z n a je w n a d c h o ­
d zą c y m żeb ra k u s w e g o pana tu łacza i ze w zru s z e n ia
g in ie . T o p ie r w s z y pies w lite r a tu r z e g r e c k ie j, a le u j­
r z y m y ich w ię c e j, choć m o ż e n ie w ta k g o d n yc h rola ch .
W G r e c ji — ja k i dziś na W s ch o d zie — p sy w łó c z y ły
się sta d a m i po u lica ch m ia s t w p o s z u k iw a n iu b y le ja ­
k ie g o ja d ła . R o zró ż n ia n o ju ż w ie le ras i ich „ s p e c ja li­
z a c ję ” . N a jw ię k s z e i m o ż e n a js ły n n ie js z e b y ły m o lo s y
(n oszą ce tę n a zw ę od k r a in y szczepu M o lo s s ó w w E p i-
rze ), g roźn e, cza rn e, w ie lk ie dogi, k tó r e b y ły s tr ó ż a m i
d o m o stw a . S z y b k ie p sy la k o ń s k ie to p r z o d k o w ie c h a r­
tó w ; p o d o b n ie psy a rk a d y js k ie , o k tó r y c h m a w ia n o ,
że p a rzą się z lw a m i. P ie s k ie m lu k s u s o w y m b y ł m a l­
ta ń c zy k , często p r z e d s ta w ia n y na w a za c h . W I t a lii s ły ­
n ę ły p sy z U m b rii, E tr u r ii, S a len tin u m (K a la b r ia l. S z y ­
b k ie i ło w n e m ia ły b y ć p s y g a lic k ie . Z B r y t a n ii p r z y ­
w ie ź li R z y m ia n ie w I I I w . b u ld o g i i te r ie r y .
4. C o w s p ó ln e g o ? W ła ś c iw ie n a zw ę. S łoń p o g re c k u
to eleph as, d o p ełn ia cz e le p h a n to s , po ła c in ie e le p h a n -
tus. T o . s ło w o p rz e z g o c k ie u lb a n d u s p r z y w ę d r o w a ło
na z ie m ie s ło w ia ń s k ie , g d z ie ta k ie g o s tw o ru n ie w id y ­
w a n o , w ię c im ię je g o p rze n ie s io n o na r ó w n ie e g z o ty c z ­
n ego, a le b a rd z ie j zn a n eg o w ie lb łą d a . W n a z w ie p o l­
s k ie j z w ie r z ę c ia w y s tę p u je tu n a d to z ja w is k o tzw . e t y ­
m o lo g ii lu d o w e j, k ie d y w p r o w a d z a ją c o b cy w y r a z do
ję z y k a n a d a je m u się n ie ja k o (o c z y w iś c ie n ie ś w ia d o ­
m ie ) k s zta łt u p o d o b n io n y do s łó w w ła sn y ch , tłu m a czą ­
cy n ie ja k o n o w y w y r a z z zasobu w ła s n e j m o w y ,
w ty m w y p a d k u s k o ja rz e n ie w i e l - i - b ł ą d ja k b y p o d ­
k r e ś la ły w ie lk o ś ć i oso b liw o ść , od m ien n ość, „n ie n a tu -
ra ln o ś ć ” b u d o w y ob cego z w ie rz ę c ia . Z n a m y tak ich e t y ­
m o lo g ii dużo w ię c e j. Z e b y p r z y to c z y ć d w a je s z c z e p r z y ­
k ła d y z w ią z a n e z ję z y k a m i k la s y c z n y m i: „ k o ś c ió ł” n ie
154
m a n ic w s p ó ln e g o z „k o ś ć m i” , z k t ó r y m i w ią z a ła b y go
e ty m o lo g ia lu d o w a , a le w y w o d z i się z łac. c a s te llu m ,
„ m u r o w a n a t w ie r d z a ” , „z a m e c z e k ” , co ja k b y d o k u ­
m e n to w a ło s zczeg ó ln ą r o lę b u d o w li sa k ra ln y c h śre d ­
n io w ie c za . Z te g o ż c a s te llu m p o ch o d zi te ż sta re s ło w o
o k re ś la ją c e w a r o w n ię , zam ek , w o g ó le „ k a s z t e l” , zn a ­
n y nam d o b rze ch oćb y z S ie n k ie w ic z o w s k ic h K r z y ż a ­
k ó w . P r z y k ła d d ru g i: g w a r y lu d o w e i c z e r p ią c y z ich
zasobu p is a rze (Ż e ro m s k i, M ło d a P o ls k a ) czy n ią
z „c m e n ta r z a ” „s m ę ta r z ” k o ja r z ą c n a z w ę ze „ s m ę t­
k ie m ” , „s m ę te m ” itp. T y m c z a s e m /.cm entarz” w y w o d z i
s w ą p a r a n te lę z g re c z y zn y , od w y r a z u k o jm e t e r io n
„ m ie js c e w ie c z n e g o s p o czy n k u ” , z w ią z a n e g o e ty m o lo ­
g ic z n ie z cz a s o w n ik ie m k o jm a o „ ś p ię ” . P o ła c in ie
b r z m i to c o em eteriu m , sk ąd n ie d a le k o do „ c m e n ta r z a ” .
A h a ! A g d y b y k to ś sp yta ł, ja k po g re c k u „ w ie lb łą d ” ?
K d m e lo s , k t ó r y u nas b u d zić b ę d z ie r a c z e j s k o ja r z e ­
n ia u p a la c z y za g ra n iczn y ch p a p ie ro só w , a lb o d r o m a -
d a rio s łac. d ro m e d a riu s le p ie j u nas z n a n y d ro m a d e r
lu b d ro m e d a r, co o k re ś la z a le ty z w ie r z ę c ia w y ś c ig o ­
w e g o ( d ro m o s to „ b ie g ” ).
5. C ałą g a le r ię p ta k ó w p o k a za ł i g ło s y ich n a śla ­
d o w a ł A r y s to fa n e s w P ta k a c h , je d n e j ze s w y c h n a j­
le p s z y c h k o m e d ii, w y s ta w io n e j w 414 r. p.n.e. C h ó r y
te j k o m e d ii, je d n e z n a jp ię k n ie js z y c h w je g o t w ó r ­
czości, o d tw a r z a ją k ilk a k r o tn ie p ta sie głosy, np.:
k ik k a -b a u , k ik k a -b a u ; t o r o - t o r o - t o r o - t o r o - l i l i l i l i l i l i x .
P o d o b n ie w Ż a b a c h z r. 405 p.n.e. ch ór ża b p o d p ę d za
w io s łu ją c e g o na p o d z ie m n y m je z io r z e D io n izo s a d o n oś­
n y m : b r e k e k e k e x -k o ä x -k o d x .
6. T e t r z y p o d o b n e w y r a z y m u s im y p o d z ie lić na
t r z y g ru p y . E p ite t „ s o w io o k ie j” (g la u k o p is ), k t ó r y
w p oem a ta ch H o m e ra nosi b o g in i A te n a , je s t — ja k
się dziś u-Wiaża — n ie p o ro z u m ie n ie m , i to ju ż s ta ro ­
ży tn y m , b o w y w o d z o n o p r z y d o m e k z g la u x „ s o w a ” ,
a n a p r a w d ę p o w s ta ł z g la u k ö s „ m o d r y ” , w ię c n ie „ s o -
w io o k a ” , lec z „m o d r o o k a ” . „ W o lo o k a ” H e r a o d z ie d z i­
cz y ła s w ó j e p ite t p o w ie r z e n ia c h to te m is ty c zn y c h (p r z e ­
cie ż w In d ia c h k r o w y i dziś są ś w ię te ). N a to m ia s t
o k re ś le n ie „p s io o k i” n ie je s t a n i e p ite te m , an i n ie m a
ta k ie j b o g a te j h is to r ii: t o po p ro s tu w y z w is k o , k tó r e
w g n ie w ie rzu ca A c h ille s w t w a r z A g a m e m n o n o w i:
T y , c ię ż k i o d w in a , m a ją c y o c z y p sa, a s e r c e je le n ia !
( O j n o b a r e s , k y n ö s ö m m a t ’ e c h o n , k r a d l e n d L 'e lä p t io jo ! )
7. N ie s te ty , n ie m o g li. C o p r a w d a p o lsk a n a zw a
ty c h p ta k ó w o d d a je ła ciń sk ą i z n a c z y t y le co p ta k in -
155
 d y js k i (in d ic u s ), a In d ie b y ły zn a n e w sta ro ży tn o śc i,
a le in d y k i p och od zą z In d y j Z a ch od n ich , z A m e r y k i
(g d z ie je s z c z e dziś g d z ie n ie g d z ie ż y ją d zik o ), i na s to ­
ła ch e u ro p e js k ic h p o ja w iły się d o p ie ro na p o czą tk u
X V I w.
8. P r z e s ta w ie n ie w ie lk ie g o s ty lu e p ic k ie g o n a opis
s w a r ó w i w o jn y d ro b n y ch z w ie r z ą te k d a je d o sk o n a ły
e fe k t k o m ic zn y . P ie r w s z ą b o d a jż e p ró b ą te g o w l it e ­
r a tu rz e g r e c k ie j b y ła p r z y p is y w a n a H o m e r o w i W o jn a
ż a b io -m y s ia (B a tra c h o m y o m a c h ia ), g d z ie k r ó le w ic z
żabi, p rz e s tra s z o n y p r z e z w ę ż a w o d n e g o , to p i n ie fo r ­
tu n n ie w je z io r z e w ie z io n e g o na s w y m g r z b ie c ie m y ­
sie g o k r ó le w ic z a , p o c z y m m y s z y z z e m s ty ru s za ją
na w o jn ę z żab am i. B o g o w ie z a jm u ją p o z y c ję o p ie ­
k u n ó w obu stron, a w a lk a je s t ta k za ża rta , że n ie m oże
j e j p r z e r w a ć n a w e t g r o m Z e u s o w y , i d o p ie r o m u si o j ­
cie c n ie b ie s k i p osła ć ja k o „ s iłę in t e r w e n c y jn ą ” ra k i,
k tó r e s w y m i s z c z y p c a m i „ p a c y fik u ją ” w a lc z ą c e stron y.
E pos h e ro ik o m ic z n e m ia ło m ieć w ie lk ą p rzy szło ś ć w l i ­
te r a tu r z e ś w ia to w e j. Z te g o p o s ie w u je s t i M y szeis
(1775) Ig n a c e g o K r a s ic k ie g o .
9. E p ita fiu m na w r ó b e lk a u k och a n ej L e s b ii to
je d e n z n a jw d z ię c z n ie js z y c h w ie r s z y K a tu lla , d e lik a tn a
p a r o d ia liry c z n a , g a tu n e k s z c z e g ó ln ie ch ętn ie u p ra ­
w ia n y p ó ź n ie j w ca łe j lit e r a t u r z e e u r o p e js k ie j.
10. Z o o lo g ia n a u k o w a a n ty k u to p r z e d e w s z y s tk im
d z ie ło A ry s to te le s a . W p ra ca ch z te g o zak resu : B a d a ­
n ia nad z w ie rz ę ta m i (P e r i ta dzoa h is t o r ia j) w I X k s ię ­
gach , O częścia ch z w ie rz ą t ( P e r i d z o o n m o r io n ), w I V
księga ch , O p o ru s z a n iu się z w ie rz ą t (P e r i p o re ja s
d zo o n ), O ro z m n a ż a n iu się z w ie rz ą t (P e r l d zoon g e n e -
seos) w I V k sięg a ch , o p isa ł on ok. 540 g a tu n k ó w z w ie ­
rzą t. C h a ra k te r y s ty c z n e o b s e r w a c je A ry s to te le s a , d o ­
ty c z ą c e np. z w ie r z ą t m o rsk ich , p o tw ie r d z iła n au k a no­
w o ży tn a . U c z o n y w y c ią g n ą ł s z e re g w a ż n y c h w n io s k ó w
o g ó ln y c h , np. o r o li serca i sy stem u k rw io n o ś n e g o . Z a ­
s ta n a w ia ł się nad p r o b le m a m i d zied ziczn ości. N ie dał
co p r a w d a n a u k o w e j k la s y fik a c ji ś w ia ta z w ie rz ę c e g o ,
a le u to r o w a ł do n ie j d r o g ę p o p r z e z p o ję c ie r o z w o ju
ś w ia ta ż y ją c e g o od r o ś lin y do z w ie rz ę c ia .
156
34 . D ZIE S IĘ Ć R A Z Y O K W IA T A C H
1. R o d os, co p o g r e c k u z n a c z y ró ż a (rh o d o s , a częś­
c ie j r h o d o n w r o d z a ju n ija k im , p o r. n a z w ę ro ś lin y
ro d o d en d ro n , „r ó ż a n e c z n ik ” , a d o s ło w n y m p r z e k ła ­
d zie „ r ó ż o d r z e w ” — gr. d e n d ro n „ d r z e w o "), d u ża w y ­
spa n ie d a le k o w y b r z e ż y K a r ii w A z j i M n ie js z e j, za ­
s ie d lo n a p rz e z D o ró w . Z a m ie s z k iw a li oni t r z y m iasta :
Ia ly s o s , L in d o s i K ń m e jr o s , k tó r e z k o ń ce m V w . p.n.e.
p o łą c z y ły się w tzw . s y n o jk iz m ie (p o łą c z e n ie g m in )
w je d n o , n oszą ce im ię w y s p y . R o d o s p e łn iło od tą d
p rz e z k ilk a w ie k ó w b a rd z o w a ż n ą r o lę w ty m k ą cie
M o r z a Ś ró d zie m n e g o . W la ta ch 305— 304 p.n.e. o b le ­
g a ł m ia s to s ły n n y D e m e trio s P o lio r k e te s (Z d o b y w c a
M ia s t). Z m u s zo n y do o d stą p ien ia p o u p a rte j i h e r o ­
ic zn e j o b ro n ie m ie s zk a ń c ó w , p o z o s ta w ił s w ó j p a rk
m a s zy n o b lę żn ic zy c h . C z ę ś c io w o z te g o m a teria łu ,
c z ę ś c io w o za u zy sk a n e zań p ie n ią d ze, w z n ie ś li R o d y j-
c z y c y op iek u ń c ze m u b o g u w y s p y H e lio s o w i-S ło ń c u
o g r o m n y posąg zn a n y ja k o K o lo s R o d y js k i, w sp a n ia łą ą
n a gą postać o k o ło 3 6 -m e tro w e j w ys o k o ści. P o s ą g o d la ł
z b rą zu k o le jn y m i k o n d y g n a c ja m i r z e ź b ia r z C hares.
K o lo s a za lic zo n o w p o czet s ie d m iu c u d ó w św ia ta . S ta ł
t y lk o do ro k u 227 p.n.e., k ie d y o b a liło g o trz ę s ie n ie
zie m i. S z c z ą tk i b r ą z o w e g o o lb rz y m a w y r a b o w a li d o ­
p ie r o A r a b o w ie w V I I w . P o r. zag. 37/9.
2. N a r c y z ( N a rk is s o s ), syn b o g a r z e k i K e fls o s a . N a ­
w ia s e m m ó w ią c w y r a z y na -issos, -in th o s , -assos (gr.
K ó rin th o s = K o r y n t, g r. H a lik a rn a s s ó s = H a lik a rn a s )
są p a m ią tk a m i ję z y k a p r z e d g r e c k ic h m ie s z k a ń c ó w p ó ź ­
n ie js z e j G r e c ji.
3. H ia c y n t (H y a k in th o s , te ż im ię p r z e d g r e c k ie ),
p r a s ta r y b ó g, czczo n y w m ieś cie A m y k la j, n ie d a le k o
S p a rty . "W u k ła d zie p r ę c ik ó w k w ia tu w id z ie li G r e c y
a lb o p ie r w s z ą lit e r ę im ie n ia H y a k in th a (Y , b o H to
t y lk o za zn a cza n y oso b n y m z n a k ie m p r z y d e c h ), a lb o
ż a ło s n y o k r z y k A lA ,I.
4. E u rop a , có rk a A g e n o r a k r ó la T y r u , w y b r a ła się
z to w a r z y s z k a m i po k w ia ty . N a łą c e u k a za ł się p r z e ­
p ię k n y i b a rd z o ła g o d n y b yk . K ie d y o ś m ie lo n a k r ó ­
le w n a w s ia d ła na je g o g r z b ie t, r z u c ił się w m o rze i p o ­
p ły n ą ł z nią do części św ia ta , k tó r a m ia ła o trzy m a ć
j e j im ię . N a K r e c ie p o w iła m u s y n ó w M in o sa i R a d a -
157
 m a n ty sa , s ę d z ió w H a d esu . N ie trz e b a ch yb a d od a w a ć,
ż e ty m b y k ie m b y ł sam Zeu s.
5. N e p e n th é s , c u d o w n e e g ip s k ie z ió łk o , u ś m ie rz a ­
ją c e b ó le, tro s k i i złość, m iesza do w in a M e n e la o s o w i
i T e le m a c h o w i H e le n a w I V k s ię d ze O d y s e i (w . 220),
a b y p o p r a w ić b o h a tero m h u m o ry.
6. W u ro czys to ścia ch k u czci A d o n is a , tr a g ic z n ie
z m a rłe g o k o ch a n k a A fr o d y t y , u sta w ia n o w sre b rn y ch
k o szyczk a ch „ o g r ó d k i A d o n is a ” , s z y b k o w y h o d o w a n e
k w ia t y i zioła , p o d le w a n e z d a je się w in e m , d la te g o
te ż szy b k o w ię d n ą c e . „ O g r ó d k i A d o n is a ” b y ły p r z e j­
r z y s ty m sy m b o le m k r ó tk ie g o ż y w o ta sa m eg o boga.
O pis ś w ię ta z o s ta w ił nam T e o k r y t w sw y ch p y s zn y c h
Syrak.uzank.ach, c z y li K o b ie ta c h n a śuH ęcie A d o n is a
(S y ra k o s ja j e A d o n id d z u s a j).
7. A g a to n , p o eta tr a g ic z n y z k o ń ca w ie k u V p.n.e.
(je d n a z p o sta ci w U c z c ie P la to n a ), n a p is a ł p o d ob n o
tra g e d ię pt. A n th o s (K w ia t ) je d y n ą t r a g e d ię a n tyczn ą ,
w k tó r e j p o sta cie i a k c ja m ia ły b y ć s w o b o d n ie w y ­
m y ś lo n e p r z e z au tora.
8. A n t h o - lo g ia , t y le co „w ią z a n k a k w ia t ó w ” . N a j ­
s ły n n ie js za je s t A n to lo g ia P a la ty ń s k a , z w a n a ta k od
ręk o p is u p o ch o d zą c eg o z H e id e lb e r g u w P a la ty n a c ie ,
z a w ie r a ją c a z a p o c z ą tk o w a n y ju ż w I V w . p.n.e., a d e ­
fin it y w n ie za k o ń c zo n y p r z e z u czo n eg o b iz a n ty js k ie g o
K e fa la s a w X w . n.e., z b ió r e p ig r a m ó w g re c k ic h w 15
k sięg a ch , u łożon ych te m a ty c z n ie (np. e p ig ra m y m iło ­
sn e — k s ięg a V, w o ty w n e — k s ię g a V I, n a g ro b k o ­
w e — k s ię g a V I I ) . W X I V w . d a ł s w o ją p rz e ró b k ę
A n t o lo g ii m n ich M á x im o s P la n u d e s (A n t o lo g ia P la n u -
d e js k a ).
I s t n ie je te ż A n t o lo g ia ła ciń s k a — z b ió r p o e m a tó w ,
u ło żo n y w I p o ło w ie V I w . n.e. p rz e z n ie zn a n eg o n a m
b liż e j O k ta w ia n a w K a r ta g in ie , b a rd z o p o d z iw ia n y
w ś re d n io w ie c zu .
9. T o n ieła d n e, p o d c h w y t liw e p y ta n ie, b o z w y ­
c ię z c y o lim p ijs c y o t r z y m y w a li w ie n ie c n ie z k w ia tó w ,
le c z z g a łą z e k d z ik ie j o liw k i. N a ig rzy s k a c h p y ty js k ic h
w ie n ie c b y ł z liśc i w a w r z y n u , zaś na n e m e js k ic h i is t-
m ijs k ic h (k o ry n c k ic h ) — z d z ik ie g o seleru .
10. T o a s fo d e le , k tó r y c h p o d z ie m n a łą k a w spo­
m n ia n a je s t ju ż w O d y s e i (k s ię g a X I , w . 539).
158
35. o k r a in y Ś w ia ta
1. W G en u i, o jc z y s ty m m ieś cie sły n n e g o ż e g la rz a ,
p o k a zu ją p o dziś d zień to m tr a g e d ii S e n e k i M ło d s z e ­
go, o t w a r ty n a n a stęp u ją cy ch „ p r o r o c z y c h ” sło w a c h
ch ó ru M e d e i (w . 300 i nast.):
P o la t a c h p ó ź n y c h p r z y jd ą k ie d y ś w ie k i,
W k t ó r y c h O c e a n r o z lu ź n i s w e s w o r y
I ś w ia t T e t y d a o g r o m n y , d a le k i
I n o w e z ie m ie o d k r y je p r z e s tw o r y ,
Z e T h u le k r e s e m ju ż ś w ia t u n ie b ę d z ie .
(P r z e ł. K . M o r a w s k i)
T a k ż e i t e s ło w a m ia ły o d d zia ła ć na w y o b r a ź n ię
K r z y s z to fa K o lu m b a i za ch ęcić g o do o d k r y w c z e j p o ­
d ró ży . U ltim a T h u le , n a jd a ls z y z lą d ó w zn a n ych
w sta ro ży tn o śc i, to a lb o N o r w e g ia , a lb o Is la n d ia , a lb o
W y s p y S z e tla n d z k ie .
2. S łu p y H e rk u le s a , d w ie części w ie lk ie j góry,
k tó rą te n h ero s r o z d a rł i p o s ta w ił u k re su s w y c h w ę ­
d r ó w e k , to A b y la i K a lp e , c z y li d zis ie js za C eu ta (d o ­
k ła d n ie j D ż e b e l Z a tu t — W z g ó r z e M a łp ) i G ib r a lta r .
3. W y s p y C y n o w e , K a s s y te r y d y na płn. A t la n t y ­
ku , d o s ta rc z a ją c e rz a d k ie g o i b a rd z o ce n n e g o m eta lu ,
zn an e n a jp ie r w F e n ic ja n o m w y p ły w a ją c y m z G ades
(d z is ie js z y K a d y k s ) z H is z p a n ii, k t ó r z y je d n a k za ­
zd ro śn ie u k r y w a li ta je m n ic e m o rs k ie g o szlaku . P i e r ­
w s z y m G r e k ie m , k tó r y d o ta rł do tyc h k r a jó w , b y ł P y -
theas, ż e g la r z z M a s s a lii (M a r s y lii). Z k o ń ce m I V w .
p.n.e. o p ły n ą ł on d zis ie js zą płn .-za ch . F r a n c ję , p o te m
B r y ta n ię , d o ta rł do T h u le (zob. zag. 35/1) i m o ż e aż
do u jś c ia W is ły . S a m e K a s s y te r y d y to ch yb a n ie w y ­
spy, le c z p ó łw y s e p K o r n w a lijs k i.
4. W y s p a , d z is ie js z y C e jlo n , op isa n a p r z e z G r e ­
k ó w O n e s ik rito s a i M e g a s te n es a (k o n iec I V w . p.n.e.)
ja k o w ie lk i lą d na p o łu d n ie od In d ii, c ią g n ą c y się a ż
k u A fr y c e . O d k r y t y został p o n o w n ie o k o ło 50 r. p.n.e.
P o s e ls tw o z C e jlo n u p r z y b y ło do R z y m u , a h a n d e l
z n im r o z w ija ł się n ie p r z e r w a n ie , o c z y m św ia d czą
zn a le zio n e ta m lic z n e m o n e ty rz y m s k ie .
5. H ip p a lo s (p r a w d o p o d o b n ie I w . p.n.e.), k u p ie c
g r e c k i, „ o d k r y ł” m on su n y, w ia t r y z m ie n ia ją c e co p ó ł
159
ro k u k ie ru n e k , w ie ją c e n a O c e a n ie I n d y js k im m ię d z y
Z a to k ą A d e ń s k ą i p łn .-za ch . In d ia m i. O d k r y c ie to
m ia ło o g ro m n e zn a c ze n ie dla ż e g lu g i m ię d z y k r a ja m i
k rę g u ś ró d zie m n o m o rs k ie g o a In d ia m i i k r a ja m i D a ­
le k ie g o W sch od u .
6. A n a k s y m a n d e r ( V I I — V I w . p.n.e.), fi l o z o f m i-
le c k i z tz w . s z k o ły jo ń s k ie j, b y ł — w e d le t r a d y c ji s ta ­
r o ż y tn e j — a u to rem p ie r w s z e j m a p y św ia ta .
7. A le k s a n d e r M a c e d o ń s k i d o ta r ł — ja k w ie m y —
d o In d ii. Z e sły szen ia z n a li H im a la je ju ż g re c c y h i­
s to r y c y P e r s ji. M e g a s te n es , w y s ła n n ik k r ó la S e le u k o -
sa, sły s z a ł o w y d o b y w a n iu zło ta w T y b e c ie i H im a la ­
ja ch . Z w ia d o w c y w o js k m o n a rc h ó w h e lle n is ty c z n y c h
d o c ie r a li do lu d o ż e r c ó w z a m ie s zk u ją c y c h k o tlin y h i­
m a la js k ie . W p ły w y g r e c k ie s ię g a ły b a rd z o d a lek o,
o czy m ś w ia d c z ą ch o ćb y p e w n e r e lik t y k u ltu ra ln e
w B a k tr ii i In d ia c h ; np. p o s ą żk i B u d d y p o w s ta łe
w V i I V w . p.n.e. w y k a z u ją w y r a ź n ie cech y s z tu k i
g r e c k ie j.
8. P e r ip lu s (p o g r e c k u t y le co o p ły n ię c ie ) i p e r io ­
dos (o b e jś c ie ) to o p is y w y b r z e ż y , w z d łu ż k tó r y c h o d ­
b y w a ła się a n ty c zn a ż e g lu g a , lu b o p is y lą d o w y c h
s z la k ó w , b a r d z o w a ż n e ja k o s w o is te p r z e w o d n ik i
w p o d ró ż y d la k u p c ó w i ż e g la r z y . T w o r z y ł y on e r o z ­
le g łą g a łą ź lit e r a t u r y fa c h o w e j. N a jw a ż n ie js z e z za ­
c h o w a n y ch to P e r ip lu s M o rz a C z a rn e g o i P e r ip lu s
P s e u d o -S k y la k s a ( I V w . n.e.). N a js ły n n ie js z y „p e r io d o s ” ,
n ie za c h o w a n y , n a p is a ł H e k a ta jo s z M ile tu , au tor
w c z e ś n ie js z y od H e ro d o ta .
9. S c y to w ie , p le m io n a m ie s z k a ją c e od V I I do I I I w .
p.n.e. na w y b r z e ż a c h M o rz a C z a r n e g o i step ach
d z is ie js z e j U k r a in y o ra z B a łk a n ó w , b itn e , o w y s o k ie j
k u ltu rz e (sły n n e k u rh a n y !), n ie u le g ły n ig d y a n i m o ­
n a r c h ii W s ch o d u (P e r s ji), a n i G re k o m , k t ó r z y z a k ła ­
d a li s w e k o lo n ie na w y b r z e ż a c h , an i R z y m ia n o m . N a ­
to m ia s t n ie w ą tp liw ie u le g a li g r e c k im w p ły w o m c y w i l i ­
z a c y jn y m . H e r o d o t w s ły n n y m o p isie S c y tii w I V
k s ię d ze D z ie jó w , s ta n o w ią c y m b e zc en n e ź r ó d ło w i a ­
d o m o ści e tn o g r a fic z n y c h o ty m w ie lk im lu d zie, w y ­
ró ż n ia S c y tó w r o ln ik ó w , o s ia d ły ch w n a jb liż s z y m są­
s ie d z tw ie m iast greck ich , S c y t ó w z n a ją c y c h u p ra w ę
ro li, a le j e j n ie p ra k ty k u ją c y c h , i w re s z c ie S c y tó w
k o c z o w n ik ó w .
10. C h iń c z y c y n a z y w a li się po g r e c k u i ła c in ie S e ­
res, a n a z w a tk a n in y ch iń sk iej s e rik ó n p o c h a r a k te ­
160
r y s ty c zn y c h p rze k s zta łc e n ia c h fo n e ty c z n y c h (n a jw a ­
ż n ie js z e to zm ia n a p ły n n e j g ło s k i r w p ły n n ą : I)
dała z a r ó w n o r o s y js k ie szołk , ja k i a n g ie ls k ie s ilk .
36. BARBARZYŃCY
1. G a lla m i, ja k C e z a r za ra z w p ie r w s z y m zd a n iu
sw o ic h P a m ię tn ik ó w o w o jn ie g a llic k ie j. T e n w ie lk i
lu d, k tó r e g o s ie d z ib y r o z c ią g a ły się od W y s p B r y t y j ­
skich aż do G a la c ji w A z j i M n ie js z e j, a k tó r e g o k o le b ­
k a p ie r w o tn a z n a jd o w a ła się p ra w d o p o d o b n ie w p o ­
łu d n io w e j G e rm a n ii, za p isa ł się g r o ź n ie w d z ie ja c h
i G r e c ji, i R zy m u . Z w ie lk ic h n a ja z d ó w c e lty c k ic h
trz e b a w s p o m n ie ć z łu p ie n ie R z y m u w r. 390 p.n.e.,
s p lą d r o w a n ie D e lf (279 p.n.e.) i p r z e k ro c z e n ie H e lle s -
p o n tu (278 p.n.e.), za k oń czon e z a ło że n ie m p a ń s tw a
(w ła ś n ie G a la c ji) w A z j i M n ie js z e j. C i d z ie ln i w o j o w ­
n ic y, k tó r y c h p o r tr e ty za c h o w a ła w ie r n ie rze źb a h e l­
len is ty c zn a (G a ll u m ie r a ją c y , G a ll z a b ija ją c y swą ż o ­
n ę ), w n ie ś li p o w a ż n y w k ła d w u rz ą d z e n ia c y w iliz a ­
c y jn e i m ilita r n e R zy m u . K r a j, od nich n a z w a n y G a ­
lią (d z is ie js z a F r a n c ja ), p o d b ił C e z a r w la ta ch 53— 51
p.n.e. O p ró c z G a lii Z a a lp e js k ie j m ó w im y o G a lii
P r z e d a lp e js k ie j, tj. p ó łn o c n ej I t a lii, z a w o jo w a n e j p rz e z
n ich o k o ło r. 400 p.n.e., a po d łu g ich w o jn a c h o p a n o ­
w a n e j p r z e z R z y m ia n i m a ją c e j stać się je d n ą z n a j­
b o ga tszyc h części p a ń stw a.
2. Z ła c in y : G ra e c i, a to d la te g o , że p ie r w s z y
szczep h e lle ń s k i, z k tó r y m z e tk n ę li się R z y m ia n ie ,
z w a ł się G ra ik a m i. P e r s o w ie zaś n a z y w a li G r e k ó w J o­
n a m i (J a w a n a ). H o m e r n a z y w a ł G r e k ó w m ia n e m A c h a -
j ó w lu b D a n a ó w . N a z w a H e lle n o w ie , zre s ztą dość p ó ź ­
na, p r z y s łu g iw a ła p o c z ą tk o w o t y lk o m a łem u p o łu d n io -
w o te s s a ls k ie m u szczep o w i. J a k o n a zw a o g ó ln o g re c k a
u tr w a liła się w V I I w . p.n.e.
3. T r o g lo d y c i, c z y li d o s ło w n ie ja s k in io w c y , to n a ­
z w a b a r d z o p r y m ity w n e g o lu d u z a m ie s zk u ją c e g o g r o ty
sk a ln e p o obu b rz e g a c h M o rz a C z e rw o n e g o , a ta k że
płn .-za ch . A fr y k ę . D o c ie r a li do nich w y s ła n n ic y p ie r w ­
szych P to le m e u s z ó w , a du żo w c z e ś n ie j w sp o m in a
o n ich H e ro d o t, z a c ie k a w io n y ich o b y c za j am i, m .in.
sta d n y m sp osobem ż y c ia tyc h n a gu sów .
I I — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 161
 4. G a ra m a n ta m i n a z y w a n o p le m io n a a fr y k a ń s k ie
z a m ie s z k u ją c e o a z y n a S a h a rze, d o k o n u ją ce w y p a d ó w
na p o sia d ło ści r z y m s k ie za A u g u s ta i je g o n a stęp ców .
5. G e rm a ń s k ie p le m ię W a n d a ló w w y r u s z y ło ze
s w y c h s ie d z ib nad C isą w I I I w . n.e. i p o d b iło p r o ­
w in c ję H is z p a n ię w V w . n.e. W r. 429 p r z e p r a w ili się
W a n d a lo w ie d o A fr y k i, z d o b y li K a r ta g in ę , sta m tą d d o ­
k o n a li n a p a d u na R z y m w r. 455 p o d w o d z ą k r ó la G e j-
z e r y k a , pu stosząc m ia s to w sposób, od k tó r e g o w z ię ła
s ię n a z w a w a n d a liz m . R o z b ił ich a fr y k a ń s k ie p a ń s tw o
w ó d z cesa rza Ju styn ian a , s ły n n y B e liz a riu s z , w la ta c h
533— 534.
6. „ N a d z y m ę d r c y ” , b o ta k tłu m a c z y się n a zw a
g y m n o s o fis tó w (gr. g y m n o s o p h is ta j), to o c z y w iś c ie m ę ­
d r c y h in d u scy. Ic h t r y b ż y c ia i „ filo z o f i a ” siln ie od ­
d z ia ły w a ły na w y o b r a ź n ię G r e k ó w , k t ó r z y ch ętn ie m a ­
lo w a li z w ła s zc za o p is y sp otk a ń z n im i A le k s a n d r a M a ­
ce d o ń sk ieg o .
7. P ó łn o c n ą część B r y ta n ii, K a le d o n ię (d z is ie js z ą
S z k o c ję ), z a m ie s z k iw a ły p le m io n a ch yb a je s zc ze p r z e d -
g a lic k ie , o k re ś la n e w s p ó ln ą n a zw ą P ik t ó w (łac. P i c t i —
= M a lo w a n i). T e d z ik ie i n ie z a le ż n e s z c z e p y n ie b y ły
w p e łn i p o d b ite p r z e z R z y m ia n , k t ó r z y o d g r a n ic z a li od
n ich s w ą p r o w in c ję w a ła m i (H a d r ia n a i A n to n in a ),
a w k r a ju P ik t ó w m ie li t y lk o w y s u n ię te s tra ż n ic e
w o js k o w e .
8. E tio p o w ie (A jt h io p e s ), ¿ ż y li d o s ło w n ie „ lu d z ie
o sp a lo n y ch tw a r z a c h ” , „ o g o r z a li” . T r a f i l i w c z e ś n ie n a ­
w e t do g r e c k ic h p rz y s łó w , bo w A te n a c h m a w ia n o
o sp ra w a c h b e z n a d z ie jn y c h : „ w y b ie la ć E tio p a ” .
9. S c y t o w ie (H e r o d o t o p is u je n a w e t p ro c e d e r d o ­
je n ia k la c z y ), a ta k ż e in n e lu d y k o c z o w n ic z e , np. za
p ó źn e g o ce s a rs tw a — H u n n o w ie . P o r . zag. 35/9.
10. T a c y t (P u b liu s C o rn eliu s Tń citus, ok. 55 — p o 115).
w ie lk i, m o ż e n a jw ię k s z y r z y m s k i h is to ry k , k t ó r y m i­
m o z a r z e k a n ia się, że p is ze sin e ir a e t s tu d io (tj. b e z
n e g a ty w n y c h lu b p o z y ty w n y c h u p rze d zeń ), z o s ta w ił
w s w y c h R o c z n ik a c h i H is to r ia c h w s p a n ia ły (ch oć b a r ­
dzo c ie m n y ) o b ra z d z ie jó w c e sa rstw a , n a p isał w r. 98
s ły n n e d z ie łk o O p o cz ą tk u , p o ło ż e n iu , o b y cz a ja c h i lu ­
d a ch G e rm a n ó w (D e o r ig in e , s itu , m ó r ib u s ac p d p u lis
162
G e r m a n o r u m ), z w a n e n a jc z ę ś c ie j p o p rostu G e rm a n ia ,
o p is u ją c e z p e w n ą id e a liz a c ją p r y m ity w n e , a le c n o tli­
w e ż y c ie ty c h b a rb a rzy ń c ó w .
37 . PO SĄG I
1. Ż y ją c y w p o ło w ie V w . p.n.e. r z e ź b ia r z g r e c k i
M y r o n z E le u th e ra j, t w o r z ą c y g łó w n ie p o s ą g i z brązu ,
p r z e d s ta w ił s w e g o m io ta c za d y s k ie m w c h w ili, k ie d y
p o d o k o n a n iu zam a ch u m a w ła ś n ie w y r z u c ić k rą g .
Z n a m y to d zie ło , ja k w ie le in n y ch , t y lk o z k o p ii p ó ź ­
n ie js z y c h cza só w , a le d a je n a m ono d o b re p o ję c ie
o sztu ce a rty s ty , k t ó r y u m ia ł z a k lą ć w t w a r d y m m a ­
t e r ia le c h w ilę d y n a m ic z n e g o n a p ięcia .
2. B r ą z o w y p o są g k o n n y ce sa rza M a r k a A u r e le g o
(121— 180), filo z o fa na tro n ie , ś w ie tn y p o r tr e t fiz y c z ­
n y i d u c h o w y w ła d c y . W c ią g u w ie k ó w r ó ż n ie in te r­
p r e to w a n o t ę postać: p o d r ó ż n ic y ren esa n su w id z ie li
w n im „ W e s p a z y ja n a ” , z ust s a m o z w a ń c z e g o w ło s k ie g o
p r z e w o d n ik a m o żn a u słyszeć, że to „c e s a r z A g r y p p a ” ,
a w ię c postać n ie is tn ie ją c a , b o A g r y p p a , p r z y ja c ie l
A u g u s ta sam n ie b y ł cesa rzem . P o s ą g je s t o p isa n y
p r z e z M ic k ie w ic z a w w ie r s z u P o m n ik P io t r a W ie lk ie g o
(w 32 i n ast.) w U s tę p ie D z ia d ó w c z ę ś ci I I I .
3. R z y m s k ie M u zeu m N a r o d o w e w T e r m a c h p o sia ­
d a p o są g O d p o cz y w a ją ce g o b o k s e ra w p o z y c ji sie d z ą ­
ce j, dłu ta A p o llo n io s a , sy n a N e s to r a ( I w . p.n.e.). B o k s e r
m a w s p a n ia le u m ię śn io n y to rs ; na t w a r z y z o k ru tn y m
re a liz m e m od d a n o ś la d y sto czo n ych w a lk , b liz n y i d e ­
fo rm a c je .
4. B o g in i w le k k ie j, n ie s ię g a ją c e j k o la n szacie,
p rzep a s a n a w ta lii, id z ie p rz e d s ie b ie z łu k ie m z a w ie ­
s z o n y m n a p leca ch , w y p a tr u ją c z w ie r z y n y . O b o k n ie j
b ie g n ie ła n ia . N a js ły n n ie js z a z k o p ii je s t ch yb a ta
z L u w r u . O r y g in a ł g re c k i, n ie z n a n e g o nam dziś a u to ­
ra , o d la n y został z b rą zu w d r u g ie j p o ło w ie I V w . p.n.e.
5. H e rm e s , je d e n z n a js ły n n ie js z y c h p o s ą g ó w g r e c ­
k ic h , a p r z y ty m je d e n z za c h o w a n y c h r z a d k ic h o r y ­
g in a łó w , z n a le z io n y w cza sie w y k o p a lis k w O lim p ii
w ś w ią ty n i H e r y , w t y m sa m y m m ie js c u , g d z ie g o
163
o g lą d a ł P a u za n ia s z w I I w . n.e., je s t d z ie łe m A te ń c z y -
k a P r a k s y te le s a , r z e ź b ia r z a I V w . p.n.e. N a g i m a rm u ­
r o w y b ó g (ze ś la d a m i p o lic h r o m ii) tr z y m a na ra m ie n iu
b o g a -d z ie c ię D ion izosa, do k tó r e g o się u śm iecha. D z ie ­
ck o w y r y w a się k u czem u ś w g ó rze , p e w n ie k u k iś c i
w in o g ro n , trz y m a n e j p r z e z b o ga w n ie z a c h o w a n e j ju ż
d ru g ie j ręce.
6. N a jb a r d z ie j z n a n y z p o s ą g ó w b o g in i P o k o ju
(E jr e n e ) w y s z e d ł spod d łu ta K e fis o d o ta z A t e n (p ie r w ­
sza p o ło w a I V w . p.n.e.) i sta ł n a a teń sk im A re o p a g u .
B o g in i w d łu g ie j p o w łó c z y s te j sza cie trz y m a n a rę k u
z m a c ie rz y ń s k ą czu łością d zie c ię P o k o ju , b o żk a P lu to s a
(B o g a c tw o ).
7. N a jw ię k s z y r z e ź b ia r z G r e c ji, tw ó r c a A te n y
D z ie w ic y , A te n y P ró m a c h o s (P r z o d o w n ic z k i w b o ju ),
Z eu s a w O lim p ii, A t e ń c z y k F id ia s z (ok. 490— 420 r.
p.n.e.), k tó r e g o n a jle p s z e d z ie ła z a g in ę ły , b y ł b lis k im
p r z y ja c ie le m P e r y k le s a . W r o g o w ie P e r y k le s a o s k a r ż y li
rz e ź b ia r z a o s p r z e n ie w ie r z e n ie części zło ta p r z e z n a ­
cz o n e g o na p o są g b o g in i. O k a za ło się je d n a k , że F i ­
dia sz za ra d ą P e r y k le s a u m ie śc ił z ło to w p o są gu
w sposób, k t ó r y u m o ż liw ia ł z d ję c ie g o i zw a że n ie.
Z k o le i os k a rżo n o F id ia s z a o b ezb ożn ość, g d y ż m ia ł na
ta r c z y b o g in i w sc en ie b it w y z A m a z o n k a m i p rz e d s ta ­
w ić d w a p o r tr e ty : w ła s n y i P e r y k le s a . R z e ź b ia r z p o ­
szed ł na w y g n a n ie do E lid y , a le is tn ie je te ż w e r s ja ,
ż e z m a r ł w w ię z ie n iu a teń sk im .
8. P o s ą g b o ga N ilu , k t ó r y z g o d n ie z a n ty c zn y m i
w y o b r a ż e n ia m i p r z e d s ta w io n y je s t ja k o le ż ą c y , n agi,
b r o d a ty m ężczy zn a . B a w ią c e się p r z y n im szesn a ścio-
r o d z ie c i s y m b o liz u je szesn aście ło k c i p rz y b o ru r z e k i
w cza sie w y le w u , z a p e w n ia ją c e g o d o b r o b y t m ie s zk a ń ­
com k ra ju .
9. D z ie ło C h a resa z L in d o s , w s p o m n ia n y ju ż (zob.
z a g a d k a 34/1) b r ą z o w y p o są g H elio sa , o d le w a n y k o le j­
n y m i w a r s tw a m i i eta p a m i, w y s o k o ś c i 1 2 -p ię tro w e g o
dom u (36 m ). S ta ł t y lk o 60 la t, a le s ła w a je g o t r w a
dużo d łu żej. N ie n a le ż y so b ie w y o b r a ż a ć te g o k o lo sa
ja k o sta tu i u w e jś c ia do p o rtu , m ię d z y n o g a m i k t ó r e j
p r z e p ły w a ły o k rę ty , b o to te c h n ic z n ie n ie m o ż liw e , m i­
m o w e w n ę tr z n e g o k a m ie n n o -ż e la z n e g o ru s zto w a n ia
posągu.
10. C h ry sd s — po g r e c k u złoto, e le p h a s — kość s ło ­
n io w a . C h r y z e le fa n ty n y to posągi, w k tó r y c h n a d r e w - .
n ia n y trz o n w e w n ę t r z n y n a k ła d a n o p a r tie „c ia ła ” s p e ­
164
c ja ln ą tech n ik ą g ię ty c h p ły te k k o ści s ło n io w e j, a części
p osągu o k r y te sza tą w y k ła d a n o złotem . N a js ły n n ie js z e
c h r y z e le fa n ty n y : A te n ę P a rth e n o s i Z e u s a O lim p ijs k ie ­
go, s t w o r z y ł F id ia sz.
38. K A M IE Ń I C E G Ł A
1. A m fio n i Z eth os, s y n o w ie Z eu sa i A n tio p y , p o ­
rzu c e n i p r z e z m a tk ę po u rod zen iu , zo s ta li w y c h o w a n i
p r z e z pasterza. Z eth o s został p a sterzem , zaś A m fion .
o tr z y m a ł od H e rm e s a lir ę i sta ł się w s p a ń ia ły m m u z y ­
k ie m . P o u k a ra n iu p r z e ś la d o w c ó w s w e j m a tk i p r z y ­
s tą p ili do b u d o w y m u r ó w m iasta , z w a n e g o p ó źn ie j
T e b a m i od im ie n ia ż o n y Z eth osa. C u d o w n a m u z y k a
A m fio n a s p ra w ia ła , że k a m ie n ie sam e u k ła d a ły się
w m u ry .
2. C en n y k a m ień w y d o b y w a n o w w ie lu m ie js c o ­
w o ś c ia c h s ta ro ży tn e g o św ia ta . S ły n n e m a r m u ry d o b y ­
w a n o n a w y s p ie P a ro s (b ia ły ) i N ak sos (s z a ry ) ora z
w A t t y c e (p e n te lic k i i h im e tty js k i, ze w z g ó r z P e n t e -
lik o n i H y m e ttó s ). J ed n a k n a jw ię k s z e i n a js ły n n ie js z e
k a m ie n io ło m y z n a jd o w a ły się na S y c y lii, g d z ie s łu ż y ły
ró w n o c z e ś n ie ja k o ' m ie js c e k a ry . K a m ie n io ło m y s y r a -
k u za ń s k ie z ich o s o b liw o ś c ia m i m o żn a o g lą d a ć po dziś
dzień .
3. Jedną z ty c h k s ią żek an tyk u , k tó r e w y w a r ł y
n a jw ię k s z y w p ły w na w ie k i p ó źn ie js z e , je s t 10 k s ią g
d zieła O a r c h ite k tu r z e (D e a r c h ite c tu r a ) W itr u w iu s z a
P o llio n a , in ż y n ie ra i a rc h ite k ta ż y ją c e g o w czasach
A u g u sta . Z o s t a w ił on je d y n ą a n ty c zn ą su m m ę w ia d o ­
m o śc i a rc h itek to n ic zn y c h , od p la n o w a n ia m ia s t p o p rze z
ró ż n e t y p y b u d y n k ó w p u b lic zn y c h i p r y w a tn y c h a ż po
o m ó w ie n ie o b lic z e ń m a te m a ty c zn y c h i a s tro n o m ic z ­
n ych o ra z m a te r ia łó w i te c h n ik b u d o w y .
4. Z a lic z a n a do sied m iu c u d ó w ś w ia ta la ta r n ia na
w y s p ie F a ro s k o ło A le k s a n d r ii, z b u d o w a n a w la ta ch
300— 280 p.n.e. p rz e z a rc h ite k ta S ostra tosa z K n id o s .
D ź w ig a ła się ona na w y s o k o ś ć ok oło 120 m w trz e c h
k o n d y g n a c ja c h , z k tó ry c h p ie r w s z a b y ła c z w o r o -, d ru ­
g a ośm io b o c zn a , a n a jw y ż s z a o k rą g ła . U szczy tu la t a r ­
n i u m ieszczon o ogn isk o, w id o c z n e na ok oło 65 k m ,
k tó r e w d zień d y m em , a w n o c y b ły s k ie m ogn ia w s k a ­
135

z y w a ło d ro g ę ż e g la rz o m . W ie lk im o s ią g n ię c ie m te c h ­
n ic zn y m b y ł system w e w n ę tr z n y c łi ra m p i d ź w ig ó w
pod n oszą cych p a liw o k u s z c z y to w i. L a ta r n ia p r z e ­
tr w a ła k ilk a n a ś c ie w ie k ó w . O d n ie j, ja k s ię zd a je, za ­
p o ż y c z y ły sw ó j k s zta łt m in a re ty a ra b sk ich m ec ze tó w .
D ziś w ru in ach je j n a jn iż s z e j k o n d y g n a c ji m ieś ci się
fo r t w o js k o w y .
5. S ta r o ż y tn i łą c z y li n a z w ę c e n tra ln e j iz b y dom u
r zy m s k ie g o , a triu m , z w y r a z e m a te r (cza rn y), b y ła b y
to w ię c „c z a rn a iz b a ” , z a k o p c o n a od d y m u z n a jd u ją ­
ce g o się w n iej o g n isk a d o m o w e go , w d o d a tk u c ie m ­
na, g d y ż n ie p o sia d a ła ok ien , ja k p r z y ty k a ją c e do n ie j
ta b lin u m , g a b in e t pan a dom u. D ziś k w e s tio n u je się
a n ty c zn e w y ja ś n ie n ie n a zw y . W k a ż d y m ra z ie b y ło
to p o m ie szczen ie w dom u r z y m s k im n a jw a ż n ie js z e , tu
b o w ie m z n a jd o w a ły się k a p lic z k i b ó s tw o p iek u ń czy ch
dom u (la r ó w i p e n a tó w ), tu r o d y p a try c ju s z o w s k ie z a ­
w ie s z a ły m a s k i p rz o d k ó w . W dachu a tr iu m m ieś cił
się c z w o ro b o c zn y o tw ó r (c o m p lu v iu m ), p r z e z k t ó r y
u ch o d ził dym , a d o ch o d ziło tro ch ę ś w ia tła i cza sem
deszcz, k tó r e g o w o d a z b ie ra ła się w o d p o w ie d n im b a ­
sen ie w p o d ło d ze (im p lu v iu m ).
6. O k o ło r. 80 p.n.e. m ia ł n ie ja k i S erg iu s O ra ta
w y n a le ź ć system „p o d g r z e w a n ia ” p o m ie szczeń (h y p o -
c.austum ). S k u p o w a ł on sta re d o m y , z a p ro w a d z a ł
w nich s w o je u rzą d zen ia , a p o tem d ro g o s p r z e d a w a ł
S a m a zasada o g r z e w a n ia p o le g a ła na ty m , że na p o ­
d ło d ze c e g la n e j u sta w ia n o c e g ie łk i 10— 20 cm ś re d n i­
c y i 80 cm w y s o k o ś c i w n ie w ie lk ic h od stęp a ch od s ie ­
bie. N a to d o p iero p rz y c h o d z iła w ła ś c iw a posadzka.
Z ce n tra ln e g o p ieca ro z c h o d ziło się g o rą c e p o w ie trz e ,
p o d g r z e w a ją c e c e g ie łk i o g r z e w c z e i zn a jd u ją c ą się nad
n im i posa d zk ę. P o z a ty m s to s o w a n o system ce g la n y c h
r u r w ścianach.
7. K a m ie n n e b u d o w le R z y m u m ia ły p o szczeg ó ln e
b lo k i łą czon e m e ta lo w y m i k la m ra m i. P lą d r u ją c y m ia ­
sto b a r b a r z y ń c y w y r y w a li te k la m r y d la u zysk an ia
cen n ego m etalu , o s ła b ia ją c w y tr z y m a ło ś ć b u d o w li.
8. Ż y ją c y w V w . p.n.e. H ip p o d a m o s z M ile tu o p ra ­
c o w a ł p r o je k t p r z e b u d o w y P ireu su , u czestn ic zy ł w p la ­
n o w a n iu n o w o za k ła d a n eg o m ia sta T h u r io j w I t a l i i
w r. 443 p.n.e. o ra z S e lin u n tu na S y c y lii. P r z y p is y w a ­
no m u c h a r a k te r y s ty c z n y u kład k r z y ż u ją c y c h się pod
k ą te m p ro s ty m ulic, k t ó r y sta ł się o b o w ią z u ją c y p r z y
za k ła d a n iu m ia s t h e llen is ty czn y ch .
166
Z a A le k s a n d r a W ie lk ie g o ż y ł a rc h ite k t D e jn o k ra te s ,
k t ó r y b r a ł u d z ia ł w p la n o w a n iu A le k s a n d r ii nad N i ­
lem . O n ta k że m ia ł b y ć a u torem fa n ta s ty c z n e g o p o­
m y słu p r z e b u d o w y g ó r y A th o s n a g ig a n ty c z n y posąg
A le k s a n d ra , tr z y m a ją c e g o n a le w e j d ło n i m iasto,
a w p r a w e j cza rę z w ie lk im je z io r e m .
9. T e r m y , o k tó r y c h p is a liś m y g d z ie in d z ie j (zob.
z a g a d k ę 25/10), a n a d to a m fite a tr y , z k tó ry c h n a js ły n ­
n ie js z e K o lo s e u m , c z y li a m fite a tr F la w iu s z ó w , za c zą ł
b u d o w a ć W e s p a z ja n w r. 72 n.e. na m ie js c u Z ło te g o
D om u N e ro n a , a d o k o ń c zy ł je g o syn T y tu s w r. 80.
G ig a n ty c z n a b u d o w la , zn iszczon a trz ę s ie n ie m ziem i,
z a m ie n io n a w ś re d n io w ie c zn ą fo rte c ę , słu żąca ja k o k a ­
m ie n io ło m d la w ie lu in n y ch b u d o w li p ó źn ie js z e g o
R z y m u , t r w a po dziś dzień . Jest to o w a ln a k o n s tru k ­
c ja o w y s o k o ś c i 57 m, o osiach 188 i 156 m, a o b w o ­
d zie 527 m. A m fit e a t r K o lo s e u m m ie ś c ił 45— 50 t y ­
s ię c y w id z ó w . (T e a t r M a rc e llu s a , zb u d o w a n y p rzez
A u g u s ta d la u czczen ia p a m ię c i siostrzeń ca , m ó g ł p o ­
m ieś cić 20 ty s ię c y w id z ó w .)
10. W la ta ch 437— 432 p.n.e. a rc h ite k t M n e s ik le s
w z n ió s ł m o n u m en ta ln ą sk lep io n ą „ b r a m ę ” (c z y ra c ze j
„ p r z e d b r a m ie ” ) A k r o p o lu a te ń sk ieg o , s ły n n e P r o p y le -
je , b u d o w lę z m a rm u ru p e n te lic k ie g o , m ieszczą ce w e j ­
śc ie do zam k u i p in a k o te k ę , c z y li g a le r ię m a lo w id e ł.
B y ło to w s p a n ia łe r o z w ią z a n ie a rc h ite k to n ic zn e z a d a ­
n ia ; d z ie ło do dziś is tn ie ją c e je s t n a js ły n n ie js z y m
z p r o p y lę j ów .
39 . M ALARSTW O
1. P o ly g n o t (P o ly g n o to s ), p o ch o d zą c y z w y s p y T h a -
sos, o b d a rz o n y p ó źn ie j o b y w a te ls tw e m a te ń sk im , ż y ­
ją c y w V w . p.n.e., p ie r w s z y w ie lk i, choć n ie co je s zc ze
s u r o w y m a la r z g re c k i, n a m a lo w a ł p o r. 460 p.n.e. w
S toa P o jk ile , c z y li P o r ty k u W z o r z y s ty m w A te n a c h ,
sp a le n ie T r o i.
2. W a z y g r e c k ie s ty lu k o ry n c k ie g o z V I I w . p.n.e.
sta n o w ią ja k b y p r z e jś c ie od g e o m e tr y c z n e g o s ty lu cza ­
s ó w d a w n ie js z y c h do w ie lk ie g o m a la r s tw a w a z o w e ­
167
 g o A t e n e p o k i n a stęp n ej. P r z e d s t a w ia ją on e n a jc z ę ś ­
ciej p o sta cie z w ie rz ę c e , o rn a m e n ty o r ie n ta ln e i scen y
b o h a te rs k ie w k o lo r z e c z a rn y m na t le c z e rw o n y m .
3. Z eu k sis z H e r a k le i (k o n iec V w . p.n.e.) s tw o ­
r z y ł sły n n e d zie ła : R o d z in a c e n ta u ró w , P e n e lo p a , H e ­
lena. D o n a m a lo w a n e j p r z e z n ie g o k iś c i w in o g r o n
m ia ły p o d la ty w a ć p ta k i, w p r o w a d z o n e w b łą d w i e l ­
k im p o d o b ie ń s tw e m w iz e ru n k u do rze c z y w is to ś c i.
P a r r h a s jo s z E fe z u (V — I V w . p.n.e.), p ó źn ie j m ie s z k a ją ­
cy w A te n a c h , m a la r z i te o r e ty k m a la rs tw a , z a ro z u m ia ­
le c i ek sc en tryk . Z je g o d z ie ł s ły n n ie js z e są: R óża, T e -
zeusz, D e m o s (tj. L u d ), U le c z e n ie T e le fo s a , F ilo k te t,
O d yseusz u d a ją cy szaleńca. J ego tw ó r c z o ś ć m ia ła
od zn a cza ć się s u b te ln y m ry s u n k ie m i u m ie jętn o ś cią
p rz e d s ta w ia n ia uczuć p r z e ż y w a n y c h p r z e z n a m a lo w a ­
n e postacie.
A p o llo d o r o s z A te n (V w . p.n.e.) m ia ł p ie r w s z y w p r o ­
w a d z ić m a la r s tw o ilu zjo n is ty c zn e . D o n a js ły n n ie js z y c h
m a la r z y n a le ż e li te ż P o ly g n o t i A p e lle s (zob. z a g a d k i
1 o ra z 6 i 9).
4. N a s a rk o fa g a c h m u m ii G rek ów eg ip sk ic h
w p ie r w s z y c h czterech w ie k a c h n aszej e r y m a m y n a j­
ż y w s z ą b o d a j i n a jc ie k a w s z ą g a le r ię p o r t r e t ó w s ta ro ­
ż ytn y ch . Są to r e a lis ty c z n e p o d o b iz n y lu d z i ró ż n e g o
w ie k u i stanu, d z ię k i su ch em u k lim a to w i k r a ju za ch o­
w a n e do dziś w ca łe j ś w ie ż o ś c i b a r w i rysu n ku . J e ­
den z p o r tr e tó w z F a ju m m o ż e m y o g lą d a ć w M u zeu m
N a r o d o w y m w W a r s z a w ie .
5. M a r e k P a k u w iu s z (220 — ok. 130 p.n.e.), a u to r
t r a g e d ii n a ś la d u ją c y c h d z ie ła g r e c k ie i je d n e j sztu k i r o ­
d z im e j P a u lu s . U r y w k i je g o sztu k r z e c z y w iś c ie ś w ia d ­
czą o m a la r s k ie j w y o b ra ź n i.
6. A p e lle s z K o lo fo n u ( I V w . p.n.e.), m a la r z p o r ­
t r e tó w A le k s a n d r a i P to le m e u s za , w s ła w ił się s w o ją
A fr o d y tą A n a d y o m e n e (W y n u r z a ją c ą się z m o rza ),
w y k r ę c a ją c ą m o k re w ło s y . O b ra z z n a jd o w a ł się na
w y s p ie K o s, p ó źn ie j p rze n ie s io n o go do R zy m u . C h w a ­
lo n o w d z ię k o b ra z ó w A p e lle s a i ich k o lo ry t.
7. U ż y w a n o c zterec h p o d s ta w o w y c h k p lo r ó w : b ia ­
łe g o , żó łteg o , c z e r w o n e g o i cza rn ego. T o m ało, a le
m is tr z o w ie a n ty c zn i u z y s k iw a li e fe k t y z m ie s za n ia to ­
n ó w . P a le t ę d a liś m y w c u d z y s ło w ie ja k o w y r a ż e n ie ,
a le b y ła ju ż zn an a w s ta ro ży tn o śc i, p o d o b n ie ja k s z ta ­
lu g i i o c z y w iś c ie p ę d zle.
168
8. Z gru b sza d a tu je m y w a z y w e d łu g s ty ló w . T a k
w ię c w I X i V I I I w . p.n.e. b y ły tzw . w a z y g e o m e tr y c z ­
ne, n a jle p ie j r e p re z e n to w a n e p r z e z n a czy n ia z c m e n ­
ta rz a d ip y lo ń s k ie g o w A te n a c h ; w V I I w . p a n o w a ł s ty l
o r ie n ta liz u ją c y , c h a r a k te r y z u ją c y się z w ła s zc za t e m a ­
ty k ą z w ie rz ę c o -r o ś lin n ą ; w V I w . po ro k u m n ie j w i ę ­
cej 530 p.n.e. u p ra w ia n o m a la r s tw o c z a rn o fig u ro w e ,
p r z y k tó r y m t ło u tr z y m u je k o lo r w y p a lo n e j g lin y ,
a fa r b y n a ło żo n e są t y lk o na p o sta ci ry s o w a n e . Z m ie ­
n ia się to z k oń cem V I w ., k ie d y p o sta ci cz e rw o n e
lu b b ru n a tn e w y s tę p u ją na p o k r y ty m cza rn ą fa r b ą tle
(tzw . s ty l c z e r w o n o fig u r o w y ). O lb r z y m ia ilo ść zach o­
w a n y c h w a z p o z w a la na dość d o k ła d n e r o z ró ż n ia n ie
s t y ló w lo k a ln y c h i in d y w id u a ln y c h s t y ló w p o szcze­
g ó ln y c h a rty s tó w lu b s z k ó ł n a w e t tam , g d z ie n ie m a ­
m y s y g n a tu r y a rty s ty . B a rd zo c h a r a k te r y s ty c z n y b y ł
o b y c za j u m ieszczan ia na w a z ie im io n (ch łop ięcy ch ,
zn a c zn ie rz a d z ie j d z ie w c z ę c y c h ) z d o d a tk ie m k a ló s , k a ­
le (p ię k n y , p ię k n a ). .D zięki du żej ilo ś c i te g o ty p u za ­
b y t k ó w m o ż e m y n ie ra z d o k ła d n ie d a to w a ć p o w s ta n ie
n a c zy n ia (z p r z y b liż e n ie m do 10— 20 la t), g d y ż z n a m y
o k re s y p o p u la rn o ś ci w y c h w a la n y c h ch łop ców .
9. A p e lle s w y s ta w ia ł s w e o b ra z y n a w id o k p u ­
b lic z n y , a sam w u k ry c iu w y s łu c h iw a ł o p in ii p r z e ­
ch o d n ió w . P e w ie n s z e w c w y t k n ą ł b łą d w p r z e d s ta w ie ­
n iu b u tó w n a m a lo w a n e j p o sta ci i A p e lle s z a ra z b łą d p o ­
p ra w ił. W ó w c z a s s zew c za c zą ł k r y t y k o w a ć p r o p o r c je
n og i. W t e d y A p e lle s w rz a s n ą ł zza ob ra zu : „N ie c h
s z e w c n ie w y r o k u je o ty m , co je s t p o w y ż e j t r z e w ik a !” ,
co nam z a c h o w a ł P lin iu s z w fo r m ie ła c iń s k ie j: N e s u -
t o r s u p ra c re p id a m .
10. S p e c y fic z n a te c h n ik a m a la rsk a , p o le g a ją c a na
n a k ła d a n iu fa r b na k a m ie ń lu b d r z e w o p r z y p o m o cy
ro z g rz a n e g o , u tr w a la ją c e g o je w osk u . T a k ą w ła ś n ie te ­
ch n iką m a lo w a n e są p o r t r e t y n a s a rk o fa g a c h m u m ii
z E g ip tu g r e c k o -r z y m s k ie g o . P o r . zag. 39/4.
40. Ż Y C IE M U Z Y C Z N E
1. S y rin k s , n im fę a rk a d y js k ą , p o k o c h a ł b o że k P a n .
S y rin k s n ie o d w z a je m n iła m iło ści, a k ie d y n a ta rc z y ­
w y P a n ju ż ją m ia ł p o c h w y c ić , z m ie n iła się w t r z c i­
nę n a d b r z e g ie m r z e k i L a d o n . W ia tr , tr ą c a ją c y t r z c i­
169
n y i w y w o łu ją c y ich m u zy k ę, p o d su n ą ł b o ż k o w i p o­
m y s ł s p o je n ia w o s k ie m ło d y g ró ż n y c h dłu gości. Tak
p o w s ta ły in s tru m e n t (p o ls k ie m u lta n k i) n a z w a ł Pan
im ie n ie m n im fy . P ie r w s z ą s y r in g ę z ło ż y ł b o że k w ja ­
s k in i w p o b liż u E fezu .
2. A u ló s , in s tru m e n t d ęty , n a z y w a n y często n ie ­
słu szn ie fle te m , p o d o b n y r a c z e j do k la r n e tu lu b ob oju ,
n a jc z ę ś c ie j p o d w ó jn y , b y ł in s tru m e n tem a k o m p a n iu ją ­
cym p r z y p rz e d s ta w ie n ia c h d ra m a ty czn y ch , p r z y w y ­
g ła sza n iu e le g ii i p r z y u cztach. P o n ie w a ż g r a na a u lo -
sie zn iek szta łc a tw a r z , g r a li na n im lu d z ie n is k ie g o
stanu, n a jc z ę ś c ie j n ie w o ln ic y lu b je s z c z e częściej n ie ­
w o ln ic e . G r e c y u w a ż a li ten in stru m en t za fr y g ijs k i.
K ith a r a , in s tru m e n t s tru n o w y , zn a n y ju ż na K r e c ie
w d ru g im ty s ią c le c iu p.n.e. M ia ła sied em , d z ie w ię ć lu b
je d e n a ś c ie strun, k tó r e p o trą ca n o p a łe czk ą (p le k t r o n ).
L ir a (g r. ly ra ), in s tru m e n t stru n o w y , k tó r e g o p u d ło
r e z o n a n s o w e s ta n o w iła sk oru p a ż ó łw ia , to w a r z y s z y ła
p ieśn i m o n o d y czn ej, s o lo w e j i c h ó ra ln e j (zob . za ­
g a d k ę 40/6).
3. P it a g o r e jc z y c y b a d a li stosu n k i m ię d z y d łu gością
stru n y a w y s o k o ś c ią w y d a w a n e g o p rz e z n ią d źw ięk u .
Sam P ita g o ra s m ia ł o d k ry ć o k ta w ę , t e r c ję i k w a rtę .
N a w e t p ita gore.isk i u k ła d ś w ia ta je s t „ m u z y c z n y ” :
o b ra c a ją c e się s fe r y c ia ł n ieb ies k ic h w y t w a r z a ją b o sk ą
h a rm o n ię d ź w ię k ó w .
4. J ed n y m g łosem ; s ta ro ży tn o ść n ie zn ała p o lifo n ii.
5. D e lfin y . O c z a ro w a n e g rą k ith a ro d a A r io n a ,
w tr ą c o n e g o do m o rza p r z e z r o z b ó jn ik ó w , o c a liły m u
ż y c ie p r z e p r a w ia ją c g o na g rzb ie ta c h do b rzegu . G r e c y
n ie je d n o k r o tn ie o b s e r w o w a li u czu len ie d e lfin ó w na m u ­
zyk ę.
6. T z w . m o n od ie, p ie śn i s o lo w e a k to ra tra g ic z n e g o .
S ły n ą ł z n ich z w ła s zc za E u ry p id e s (np. m o n o d ia syna
b o h a te rk i, E u m elosa, w A lk e s tis , m o n o d ia Ijo n a w p r o ­
lo g u z a ty tu ło w a n e j je g o im ie n ie m sztu k i). P a r o d ie
„ a r i i ” E u ry p id e s o w y c h z n a jd u je m y w Ż a b a c h A r y s t o -
fan esa.
7. S ta r o ż y tn i z n a li zd oln ość m tffeyki do w y t w a r z a ­
nia ró żn y ch n a s tr o jó w i w ie r z y li w j e j w p ły w na
k s zta łc e n ie ch a ra k teru . P o s z c z e g ó ln e to n a c je m ia ły to,
co G r e c y n a z y w a li e th o s i co w ła ś n ie je s t e le m e n te m
fo r m u ją c y m od czu cia słuchacza. Z n a li w ię c to n a c ję
dorycką o c h a ra k te rz e m ęs k im i p o w a żn y m , u ż y -
170
w a n ą w h ym n a ch i lir y c e a p o lliń s k ie j, ch óra ch t r a ­
g ic z n y c h i tre n a ch ; n ieco ż y w s z ą h i p o d o r y c k ą ,
u ż y w a n ą np. w m on od ia ch tra g ic z n y c h i w d y ty ra m b ie ;
m i k s o l i d y j s k ą (tj. łid y js k ą m ies za n ą ), p a te ty c z ­
ną, w n ie k tó ry c h ch órach tra g ic z n y c h i w m u z y c e k i -
ta r o d y c z n e j; f r y g i j s k ą , b a rd zo o ż y w io n ą , b a k c h ic z -
ną w u tw o ra c h na aulos, w d y ty ra m b ie i tr a g e d ii;
je s z c z e ż y w s z ą h i p o f r y g i j s k ą , w p iosen k a ch b ie ­
sia d n yc h ; l i d y j s k ą , żałob n ą i p o g rz e b o w ą , o ra z h i-
p o l i d y j s k ą , r o z w ią z łą i lu b ieżn ą .
8. D la za p isa n ia m e lo d ii u ży w a n o z n a k ó w a lfa b e tu
pisan ych nad zg ło sk a m i p o e ty c k ie g o tekstu . D la ry tm u
w s ta w ia n o s y m b o le o zn a c za ją c e ilość je d n o s te k czasu.
9. L e d w ie k ilk a n a ś cie, w ty m a k o m p a n ia m en t do
u r y w k u E u ry p id e s o w e g o O restesa , sied em u tw o r ó w na
p a p iru sie : d w a pean y d e lfic k ie i tzw . E p ita f S e jk ilo s a
( I I w . p.n.e.) na k a m ie n iu ora z c z te r y m e lo d ie zach o­
w a n e w ręk o p is a c h ś re d n io w ie c zn y c h .
10. O w szem , ze w z m ia n e k w lite r a tu rz e . N a p r z y ­
k ła d A r y s to fa n e s c y tu je p o czą tek p ieśn i M a gn esa,
a T e o k r y t p io sen k ę M ó j L y k o s . W ie m y , że ch ętn ie ś p ie ­
w a n o pieśń o ty ra n o b ó jc a c h a teń sk ich : „ W g a łą ź m irtu
o w in ę m ie c z ja k H a rm o d io s i A r y s to g e jto n ...” W E g ip ­
cie h e lle n is ty c z n y m ś p iew a n o ch yb a słyn n ą P ie ś ń p o ­
r z u c o n e j d zie w czy n y ( Apok.ek.lejm .ene).
41. TEATR
1. M o żn a p o w ie d z ie ć , że w id o w is k a te a tr a ln e
w G r e c ji b y ły n a p ra w d ę m a s o w e, b o w ie m p ó łk o lis ta
w id o w n ia o b e jm o w a ła od k ilk u lu b k ilk u n a s tu do ok.
30 t y s ię c y m iejsc, p r z y c zy m k o s z ty w stęp u p o n osiło
p a ń stw o.
2. J a k ieś p r o w iz o r y c z n e t e a tr y d r e w n ia n e w zn o s z o ­
no w R z y m ie ju ż od p o ło w y I I I w . p.n.e., k ie d y z a ­
częto tam w y s ta w ia ć sztu k i scen iczn e. P ie r w s z y te a tr
z k a m ie n ia w z n ió s ł P o m p e ju s z w I w . p.n.e.
3. T r a g e d ia „z a c zę ła s ię ” z c h w ilą w y ło n ie n ia
p ie r w s z e g o a ktora, k tó r y m ó g ł p r o w a d z ić d ia lo g z ch ó­
rem lu b je g o p rz e w o d n ik ie m . T e g o p ie r w s z e g o a k tora
m ia ł w p r o w a d z ić na w p ó ł m ity c z n y T e sp is (T h e s p is )
171
z Ik a r ii. P ie r w s z e w y s ta w ie n ie tr a g e d ii w A te n a c h
p r z e z te g o p o etę d a tu je się na 535/534 p.n.e. D ru g ie g o
a k to ra w p r o w a d z ił A js c h y lo s , trz e c ie g o S o fo k le s ,
z ty m że w ostatn ich d ra m atach A js c h y lo s a ju ż w y ­
s tę p u je obsada z trzec h a k to ró w . D a le j ju ż się nie
posu nięto, choć o c z y w iś c ie na scen ie poza a k to ra m i
i ch órem m o g ło w y s tę p o w a ć w ię c e j osób; b y li to s ta ­
tyści, n a z y w a n i p o sta c ia m i n ie m y m i. A k t o r ó w (I, I I i I I I )
n a zy w a n o : p ro ta g o n is ta , d e u te ra g o n is ta i trita g o n is ta
(g r. p ro ta g o n is te s itd.). K a ż d y z nich m ó g ł g ra ć k i l ­
ka r ó l w te j sam ej sztuce d z ię k i tem u, że w y s tę p o w a ł
w m asce i k o stiu m ie. A k t o r a m i b y li w y łą c z n ie m ę ż ­
czyźn i, w y s tę p u ją c y ta k ż e w rola ch k o b iec y ch .
4. G r e c k ie skene, ła c iń s k ie scaena, t o „n a m io t” ,
„ b a r a k ” . P o c z ą tk o w o b y ła to p r y m ity w n a p r z e b ie r a l­
n ia a k to r ó w w sza ła sie lu b n a m io cie s to ją c y m za
o k rą g łą o rch e strą , na k tó r e j w y s tę p o w a n o .
5. Jako k u lis y s łu ż y ły czasem g ra n ia sto s łu p y o p o d ­
s ta w ie tró jk ą tn e j, m a lo w a n e na p o szczeg ó ln y ch śc ia ­
nach (p e r ïa k t o j). M a szy n a na k ó łk a ch (e k k y k le m a )
w y ta c z a ła się z b u d y n k u scen iczn ego, a b y u kazać w i ­
dzom , co stało się w e w n ę trzu (np. w y s u w a ły się
m a r y z postacią z a m o rd o w a n ą w pałacu ). P r y m ity w n a
b eczk a w y p e łn io n a k a m ie n ia m i (b r o n t e jo n ) b y ła m a ­
szyn ą do w y w o ły w a n ia p io ru n ó w . N a jb a r d z ie j znaną,
z w ła s zc za w tr a g e d ii p ó ź n ie js z e j m ach in ą b y ł d ź w ig
(gr. m e ch a n e , łac. m d c h in a ), na k tó r y m u k a z y w a ły się
o so b y b o sk ie w k r a c z a ją c e w za w ik ła n ą a k cję , a b y ją
r o z w ią z a ć , stąd o k re ś le n ie D e u s e x m a ch in a .
6. W rok u 240 p.n.e. L u c ju s z L iw iu s z A n d ro n ik u s ,
G r e k z T a re n tu , w y z w o le n ie c , m ia ł w y s ta w ić p ie r ­
w szą łaciń sk ą tra g e d ię , tłu m a czo n ą o c z y w iś c ie z g r e c ­
k ie g o . On te ż b y ł a u torem p ie rw s z y c h ła ciń sk ich k o ­
m ed ii, r ó w n ie ż tłu m a czon ych . P o r. zag. 10/6.
7. N a u lu b ion y ch r e c y ta c ja c h w dom ach i pałacach
cesa rstw a oraz... na p o grzeb a ch , g d z ie n o s ili m a s k i w y ­
b itn y ch zm a rły ch . A k t o r g r a ją c y r o lę oszczęd n ego c e ­
s a rza W e s p a z ja n a na je g o p o g r z e b ie w c z u ł się ś w ie tn ie
w sw ą ro lę. S p yta ł, ile k o s z tu je „ je g o ” p o g rzeb , na co
o d p o w ie d zia n o , że m ilio n sestercji. N a to a k to r r z e k ł
„ D a jc ie m i pół, a cia ło w rz u ć c ie do T y ib ru !”
8. O w szem — w tz w . p a ra b a zie, n a stęp u ją ce j w k o ­
m ed iach A ry s to fa n e s a m n ie j w ię c e j w p o ło w ie p r z e d ­
sta w ien ia . C h ó r o d k ła d a ł m a s k i i z w r a c a ł się do w i - '
d z ó w z w y p o w ie d z ią a u tora na te m a ty aktu aln e.
172
9. S ta r o ż y tn i n ie w s t y d z ili się żąd ać o w a c ji. P la u -
d ite ! K la s z c z c ie ! — ta k k o ń czą c sztu k ę m ó w ili a k to r z y
do pu b liczn ości.
19. O b o k sztu k p rz e ra b ia n y c h z g r e k i dość w c z eśn ie
z o b a c z y li R z y m ia n ie ta k ż e w ła s n e w id o w is k a scen icz­
ne. T r a g e d ie o te m a ty c e r o d z im e j n a z y w a n o f& bulae
p ra e te x ta ta e , od n oszo n ej w n ich u rz ę d n ic z e j to g i, zaś
k o m e d ie — fa b u la e to g a ta e , od z w y k łe j t o g i p ro s te g o
o b y w a te la . W id o w is k ie m b a rd zo p o p u la rn y m i czy sto
lu d o w y m b y ła tzw . a te lla n a , im p r o w iz a c ja scen iczn a
w y k o n y w a n a p r z e z t y p o w e postaci, ta k ie j a k błazen
M accu s (w y w o d z i się stąd n a z w is k o P la u ta — M a c -
cius), tłu ścioch B ucco, g arb u s D ossennus. J a rm a rczn e
te w id o w is k a p o d n ie ś li do r a n g i lite r a c k ie j ok. 100 r.
p.n.e. p o eci P o m p o n iu s i N o v iu s . Z a c h o w a ły się ty lk o
ty t u ły i g a rś ć fr a g m e n t ó w z ty c h sztuk.
42. T R O C H Ę O L IT E R A T U R Z E
1. Id y lla , z g r. e jd y llio n (łac. id y lliu m ), co z d r o ­
b n io n e z e jd o s — ro d z a j, a w ię c „ m a ły r o d z a j” , „m a ła
fo r m a ” ; z d ro b n ie n ie i g a tu n ek t y p o w y d la e p o k i a le k ­
s a n d ry js k ie j, k tó r a i z e p ik i w o la ła „ e p o s ik ” — e p y lio n .
I d y lla m i n a z y w a m y np. u tw o r y T e o k r y ta , i to słu szn iej
n iż b u k o lik a m i-s ie la n k a m i, bo n ie w s z y s tk ie z nich
są s ie ls k ie i p a stersk ie, a le w s z y s tk ie są dość d ro b n y ch
ro z m ia r ó w . P ó ź n ie j o c z y w iś c ie p o ję c ie id y l l i z la ło się
z b u k o lik ą .
2. O sa tyrze, w ła ś c iw ie je d y n y m s a m o d z ie ln ie p rz e z
R z y m ia n s tw o r z o n y m gatu n ku , b a rd z o osob istym , b a r ­
d zo z ró ż n ic o w a n y m w to n ie, m a ją c y m z w y k le fo r m ę
w ie rs z o w a n ą , a czasem b ę d ą c y m m ies za n in ą p r o z y
z w ie rs z e m . W y p o w ie d ź w s p o m n ia n a w p y ta n iu p o ch o ­
d zi z d z ie ła K w in t y lia n a (M . F a b iu s Q u in tilia n u s ok. 30
— p rz e d 100 p.n.e.) O w y k s z ta łce n iu m ó w c y (In s t it u tio
o r a to r ia ) ks. 10, ro zd z. 1, 93 „sa tu ra [...] to ta n o s tra e s t".
W m ia r ę r o z w o ju s ta w a ła się s a ty r a c o ra z o s tr z e js z y m
n a rzę d z ie m k r y t y k i osob istej i sp o łe czn ej. D z ie je r z y m ­
s k ie j s a ty r y z a c z y n a ją się od E n n iu sza (239— 169 p.n.e.),
a zw ła s zc za L u c y liu s z a (180— 102 p.n.e.), k t ó r y n a d a ł
je j z d e c y d o w a n y ch a ra k ter. W a r r o (116— 27 p.n.e.) u -
ż y w a ł m ie s za n in y w ie r s z y z p ro zą dla te m a tó w f i l o ­
zo fic zn y c h . M is tr z e m s a t y r y rz y m s k ie j b y ł H o ra c y . (P o
173
n im p is a li je s z c z e zn a n e s a ty r y P e rs ju s z , 34— 62, i J u -
w e n a lis , ok. 50— 127.) Q u in tu s H o ra tiu s F la ccu s (65— 8
p.n.e.), sy n w y z w o le ń c a , w y c h o w a n y b y ł w R z y m ie .
N a w y ż s z e stu d ia w y je c h a ł do A te n i ta m po ś m ie rc i
C e z a ra zo sta ł try b u n e m lu d o w y m w a rm ii B ru tu sa.
N a sk u tek te g o k ro k u p o b it w ie pod F ilip p i z n a la zł
s ię w b ie d zie. O jc ie c u m a rł, m a ją te k s k o n fis k o w a n o .
Z p o z y c ji s k r y b y p r z y k w e s to rz e , p a r a ją c e g o się d la
z a ro b k u p is a n iem w ie r s z y , w y d ź w ig n ę ła H o r a c e g o p r z y ­
ja ź ń i p o p a rc ie M ecen asa, k tó r y p o z y s k a ł p o e tę dla p o ­
l i t y k i A u g u sta , z a p e w n ia ją c m u d o sta tn i ż y w o t i w i ll ę
w Sabin u m . D z ie ła H o r a c e g o to k s ię g a E p od — u tw o r ó w
ja m b ic z n y c h , 4 k s ię g i P ie ś n i (C a r m in a ) — n a jw ię k ­
s z e g o d z ie ła r z y m s k ie j lir y k i, P ie ś ń W ie k o w a ( C a r ­
m e n s a e c u la re ) — u tw ó r na ju b ile u s z o w e u ro czys to ści
R z y m u , w ła ś n ie 2 k s ię g i S a ty r i 2 k s ię g i b lis k ic h im
te m a ty c z n ie L is tó w (E p is tu la e ) p o ś w ię c o n y c h r ó ż n e j
te m a ty c e — za g a d n ie n io m m o ra ln y m , p ro b le m o m l i ­
te ra c k im i w s p o m n ie n io m z życia . U w ie ń c z e n ie m te j
te m a ty k i je s t s ły n n y L is t do P iz o n ó w , s z e rz e j zn a n y
ja k o S z tu k a p o e ty c k a ( A r s p o é tic a ), m a ją c y o lb r z y m i
w p ły w na e u ro p e js k ą t e o r ię p o e ty c k ą i p o e ty k ę n o r­
m a ty w n ą p ó źn ie js z y c h w ie k ó w .
S. A p o fte g m a t (g r. a p ó p h th e g m a ), p o w ie d z o n k o ,
c z y li k r ó tk a d o b itn a w y p o w ie d ź p r z y p is y w a n a ja k ie jś
zn a n ej postaci, je s t ty p o w ą fo r m ą a n ty c zn e j a n e g d o ty ,
w ch o d zą cą n a jc z ę ś c ie j d o lite r a c k ic h b io g r a fii (ja k np.
u F lu ta r c h a ) i d o sk o n a le c h a r a k te r y z u ją c ą s w e g o b o ­
h a tera . P r z y k ła d : K r ó l sp a rta ń sk i p y ta n y p rz e z g a d a ­
t liw e g o b a lw ie r z a , ja k m a b y ć o s trzy żo n y , o d p o w ia d a :
„ W m ilc z e n iu !”
4. O d I w . p.n.e. m a m y z a ś w ia d c zo n e is tn ie n ie r o ­
m ansu, d a le k ie g o p r z o d k a p ó ź n ie js z e j p o w ie ś c i. R o ­
m an s a n ty c zn y to z w y k le h is to r ia p r z y g ó d i n ie b e z p ie ­
c z e ń s tw r o z d z ie la ją c y c h p a r ę k o c h a n k ó w , k t ó r z y j e d ­
n a k w k o ń cu s z c z ę ś liw ie się łączą. Z n a m y im io n a au ­
t o r ó w ty c h ro m a n só w , a le w ie m y o n ich o g r o m n ie
m a ło : n a w e t d a to w a n ie u tw o r ó w je s t c ią g le je s z c z e
p r z e d m io te m d y s k u s ji n a u k o w yc h . W e d le d z is ie js z e g o
stanu w ie d z y d a tu je m y n a js ta rs ze z a c h o w a n e ro m a n se
od koń ca I w . n.e. p o V w . N a js ły n n ie js z y z ty c h r o ­
m a n s ó w , H is t o r ie e tio p s k ie w X k s ięg a ch S y r y jc z y k a
H e lio d o r a (ok. 300), p r z e ło ż o n e n a ła c in ę w w ie k u X V I
p r z e z p o ls k ie g o h u m a n istę S ta n is ła w a W a r s z e w ic k ie g o
(p o te m na fra n c u s k i, a n g ie ls k i, w ło s k i, h iszp ań sk i, n ie ­
m ie c k i, h o le n d e rsk i, w ę g ie r s k i, p o lsk i, duński), w y ­
w a r ły o g r o m n y w p ły w n a r o z w ó j n o w o ż y tn e j p o w ie ś ć i
i dra m atu . O n o w e li w śc isły m t e g o s ło w a zn aczen iu
174
tru d n o m ó w ić . J a k o o d r ę b n y g a tu n e k n o w e la w s ta ­
r o ż y tn o ś c i n ie istn ia ła , a le w y r ó ż n ia m y n o w e lis ty c z n e
e p iz o d y w d zieła c h h is to ry c z n y c h , ro m a n s ie itp . i r o z ­
r ó ż n ia m y d w a n u r ty t e j n o w e li: b a ś n io w o -s e n ty m e n -
t a ln y i r e a lis ty c z n o -h u m o r y s ty c z n y (o b a ła t w o u -
c h w y t n e w Z ło t y m O ś le A p u le ju s z a , zob. z a g a d k ę 32/10).
5. W r ę k o p is ie B ib lio t e k i H e id e lb e r s k ie j w P a la -
ty n a c ie (d z iś c z ę ś c io w o w P a r y ż u ) z a c h o w a ło się 15
k s ią g zabioru e p ig r a m ó w g re c k ic h , k t ó r y n a ra s ta ł z k o ­
le jn y c h z b io r k ó w od p o c z ą tk u I w . p.n.e. (z b io r k i M e -
le a g r a , F ilip a , A g a t h ia s a ) i z o s ta ł o s ta te c z n ie z r e d a g o ­
w a n y p r z e z B iz a n ty ń c z y k a K e fa la s a w X w . T e n b o -
g aity w y b ó r u lu b io n e j p r z e z G r e k ó w m a łe j fo r m y
p o e t y c k ie j z cz a s ó w od V w . p.n.e. d o V I w . n.e. sam
z k o le i w y w a r ł w ie lk i w p ł y w n a r o z w ó j e u r o p e js k ie g o
e p ig ra m u , fr a s z k i itp . P o r . za g . 34/8.
6. S z c z y te m r o z w o ju g r e c k ie j l i r y k i b y ła p ieśń
ch ó ra ln a . J e j .t w ó r c y p is a li b ą d ź u tW o ry k u lt o w e d la
b ó s tw , np. p e a n y (g r. p a ja n e s ) d la A p o llo n a , d y t y r a m ­
b y (g r. d ith tfr a m b o j) d l a D io n iz o s a , h y m n y (g r . h y m n o j),
p a r th e n ia ; c z y li p ie ś n i c h ó r ó w d z ie w c z ę c y c h , p ro s o d ie ,
c z y li p ie śn i p r o c e s y jn e , b ą d ź t e ż u tw o r y m a ją c e czcić ,
lu d z i w y b itn y c h , np. e n k o m ia — p o e ty c k ie p o c h w a ły ;
e p in ik ia — p o c h w a ły z w y c ię z c ó w , t r e n y (g r . t h r e n o j), 1
c z y l i la m e n ty ża łob n e. T r ó j c a n a jw y b itn ie js z y c h t w ó r ­
c ó w l i r y k i c h ó ra ln e j, d z ia ła ją c a w w ie k u V I — V p.n.e.,
t o S im o n id e s z K e o s , B a k c h y lid e s i P in d a r .
7. A n n a le s , c z y li r o c z n ik i (o d an n u s = r o k ), z n o­
t a t e k ty p u k r o n ik a r s k ie g o p r z e k s z ta łc iły s ię w c h a r a k ­
t e r y s t y c z n y d la lit e r a t u r y r z y m s k ie j r o d z a j h is to r io ­
g r a f ii, k tó r e g o n a jw y b it n ie js z y m i p r z e d s ta w ic ie la m i
b y l i L iw iu s z i T a c y t (z o b . z a g a d k ę 10/6 i 36/10).
8. D ystych , c z y li d w u w ie r s z e le g ijn y , to je s t h e k s a -
m e t r z p e n ta m e tre m d a k ty lic z n y m , u ż y w a n y w e le g ii,
p o e m a c ie r e fle k s y jn y m n a r ó ż n e te m a ty : w o je n n e , m i­
ło sn e, p o lity c z n e , filo z o fic z n e .
S c h em a t d y s ty c h u e le g ijn e g o :
u . T 7 Z ] u . u z \ . J. z r z ’\ u —
~ >w | -£_ w J -Z. j J -X. w [ —Ć J -X .
Znak — ozn acza z g ło s k ę długą, zg ło s k ę k r ó tk ą :
d a k ty l, m o ż e b y ć (a le n ie w s z ę d z ie ) z a s tą p io n y
p r z e z -z.— ■, sp o n d ej. P r z y k ła d d y s ty ch u (p o czą tek
175

a u to b io g ra fic zn e j e le g ii O w id iu sza, k tó r y szczeg ó ln ie
u p od ob a ł sob ie tę m ia r ę ):
U le ego q u i f u e r i m t e n e r ô r u m lùsor a m ó ritm
Q u è m leg is , ù t n o r i s , à c c i p e , p o s t é r i t é s !
( K i m b y łe m ja , ż a r t o b liw y t w ó r c a s u b te ln y c h w ie r s z y
m ił o s n y c h .
K t ó r e g o c z y t a s z , a b y ś s ię d o w i e d z i a ł a , u s ł y s z o p o ­
to m n o ś c i!)
P ie r w s i e le g ic y to K a llin o s z E fezu i A rc h ilo c h z P a -
ros ( V I I w . p.n.e.). L ir y k a p ó źn iejsza w y t w o r z y ła w i e ­
le in n y c h układó\v w e r s ó w i strof, z k tó ry c h n a jb a r ­
d z ie j zn an e i p ó ź n ie j r ó w n ie ż i u nas n a śla d ow a n e są
s tr o fy : sa fick a i a lcejsk a , n oszące te n a z w y od stosu­
ją c y c h je często i u ch od zących za ich t w ó r c ó w p o e tó w :
S a fo n y (S app h ó, 612 — ok. poł. V I w . p.n.e.) i A lk a jo s a
(u nas z w a n e g o te ż za łac. A lc a e u s — A lceu szem , ok.
620 — V I w . p.n.e.).
9. Jam b „ k u la w y ” (ch olós), tzn. z p rzed o sta tn ią
sy la b ą długą za m ia st k r ó tk ie j, b y ł w ie r s z e m w p r o w a ­
d zon ym d o lite r a tu r y p rz e z p o e tę -ż e b r a k a H ip p o n a -
ksa z E fe z u ; s łu ż y ł k r y ty c e , s z y d e rs tw u i te m a ty c e
n ie p r z y s to jn e j. Ja k o p r z y k ła d d a jm y n a śla d u ją c y
w ie r s z o ry g in a łu („ iz o m e tr y c z n y ” ) d y s ty ch H ip p o n a k s a
w p r z e k ła d z ie S te fa n a S re b rn e g o :
D w a d n i z n ie w ió s t ą n à jw e s è le j c z lè k s p ę d z a ,
G d y j4 z a ż o n ę p ó jm ie i g d y w g r ó b k là d z ie .
Z a cz a s ó w a le k s a n d ry js k ic h o d ro d z ił się d z ię k i p o ecie
H e ro n d a s o w i, k t ó r y p isał w ja m b a c h k u la w y c h scen k i
m im ic z n e (tzw . m im ija m b y , gr. m im ia m b o j).
10. T r z y g łó w n e r o d z a je k ra s o m ó w s tw a to w y m o ­
w a sądow a, p o lity c z n a i p o p is o w a (e p id e jk ty c zn a ), p r z y
c zy m n ie z a w s z e ła t w o u stalić m ię d z y n im i gran icę.
43. K O M U N IK A C J A
1. P o c z ta rzym sk a, cu rsu s p u b lic u s , za strzeżon a
b y ła ty lk o d la k o re s p o n d e n c ji u rz ę d o w e j, z ty m że
o so b y p r y w a tn e za s p e c ja ln y m p o z w o le n ie m m o g ły
czasem k o rzy sta ć z je j usług. L is t y p rz e w o ż o n o w o ­
zam i, konno, czasem p e w n e od cin k i d r o g i o d b y w a li
176
• lu o ja ln i p o sła ń c y -b ieg a cze. Ś w ie tn y sy stem w ie l­
kich d ró g Im p e r iu m u ła tw ia ł fu n k c jo n o w a n ie ty c h
p o czt cesarskich . P r z e c ię tn ie p o k o n y w a n o o k o ło 80 km
d zien n ie, a le w w y p a d k a c h w y ją t k o w y c h z d a rz a ło się,
że w ia d o m o ś c i sz ły z szyb k ością 250 k m na dobę.
2. F a ta ln e t r ó j d ro ż ę w ra c a c o ra z to w te k ś c ie S o fo -
ltle s o w e g o K r ó la Edypa. T a m u z e jś c ia cia sn ych d ró g
czy d ró ż e k (b o G r e c ja n ie zn ała ta k d o b ry ch d r ó g ja k
R z y m ) s p o tk a li się L a jo s z E d y p e m , ta m doszło do
sta rc ia tra g ic z n ie z a k o ń czo n eg o ś m ie rc ią n ie p o zn a n e-
go o jc a z r ę k i n ie p o z n a n e g o syna.
3. A p p iu s C lau d iu s C aecu s, cen zo r w r. 312 p.n.e.,
w ty m ż e ro k u o t w o r z y ł p ie r w s z ą z w ie lk ic h d ró g r z y m ­
sk ich , n a zw a n ą od je g o im ie n ia V ia A p p ia , w io d ą c a
z R z y m u do C apui. W r. 295 p.n.e. zosta ła ona z a b ru ­
k o w a n a , w r. 244 p rzed łu żo n a aż do B ru n d isiu m (d z i­
s ie js ze B rin d is i). V ia A p p ia is tn ie je p o dziś dzień .
W p o b liż u R z y m u z n a jd u ją się p r z y n ie j sły n n e a n ty ­
czne n a g ro b k i (m . in. g r o b y S c y p io n ó w i n a g ro b e k C e ­
c y lii M e te lli).
4. M o ż e n a jb a r d z ie j m a lo w n ic z y m p r z e d s ta w ie ­
n ie m a n ty c zn e g o „ t e le g r a fu ” je s t op is s y g n a łó w o g n io ­
w y c h , n io s ą c y ch z g ó r y n a g ó r ę i z w y s p y na w y s p ę
w ie ś ć o z d o b y c iu T r o i p r z e z G r e k ó w , d o c ie ra ją c ą
w k o ń cu do pa ła cu A g a m e m n o n a , op is z n a jd u ją c y się
w p r o lo g u t r a g e d ii A js c h y lo s a A g a m e m n o n , s ta n o w ią ­
cej p ie r w s z ą część t r y lo g ii O re s te ja .
5. W o k re s ie „ ś w ię t e g o p o k o ju ” (e k e c h e jr ia ), o g ła ­
sza n eg o co c z te r y la ta na czas ig r z y s k o lim p ijs k ic h .
6. T a k ja k i dziś je s z c z e tz w . ż a g ie l ła c iń s k i —
c z w o r o k ą tn y , w k s z ta łc ie rom b u .
7. P r z e s m y k K o r y n c k i, Isth m os, p r z e z k t ó r y w sta ­
r o ż y tn o ś c i p rz e c ią g a n o s ta tk i p o lą d z ie za pom ocą
u rzą d ze n ia z w a n e g o d io lk o s , za c zą ł p r z e b ija ć w r. 67
n.e. cesa rz N e ro n , in a u g u ru ją c d z ie ło p ie r w s z y m w b i ­
cie m ło p a ty i w y n ie s ie n ie m p ie r w s z e g o k o sza ziem i.
P o ś m ie rc i N e r o n a (r. 68 n.e.) b u d o w y ju ż n ie u k o ń ­
czono. O b e c n ie is tn ie ją c y k a n a ł p rz e k o p a n o d o p iero
w la ta c h 1881— 1893, zre s ztą z g o d n ie z p la n e m N e ro n a .
In w e s t y c ja ta m ia ła du że zn a c ze n ie, g d y ż tr z y m a ją c y
s ię w y b r z e ż y ż e g la rz e , np. w d ro d ze z A z j i do Ita lii,
m u s ie li o p ły w a ć P e lo p o n e z .
12 — 500 z a g a d e k a n t y c z n y c h 177
 8. Jed en z n a jp r z y je m n ie js z y c h u tw o r ó w H o r a c e ­
g o to D ro g a do B r u n d is iu m (J te r B r u n d is in u m ), p r z y ­
je m n a r e la c ja z p o d r ó ż y p o e ty w g r o n ie z ło ż o n y m
z M e ce n a s a i je g o p r z y ja c ió ł, opis d ro b n y ch p r z y g ó d
w g osp od a ch i p o d ro d ze, p o d a n y z h u m orem i w d z ię ­
k iem .
9. P o d r ó ż w s ta ro ży tn o ś c i b y ła s p ra w ą n ie ła tw ą ,
częs to o n ie p e w n y m w y n ik u , to te ż n ie d z iw m y się, że
w p o e z ji u k s z ta łto w a ł się s p e c ja ln y ty p u tw o ru , z a ­
w ie r a ją c e g o ż y c ze n ia p o m y ś ln e j p o d r ó ż y i p o w r o tu ,
tz w . p ro p e m p tik ó n . Ż y c z liw i p o e c i p is a li j e d la lu d z i
b lisk ich , p isa n o ta k ż e ż a r to b liw e , z ło ś liw e u tw o r y dla
osób n ie lu b ia n y c h . P r z y k ła d y je d n y c h i d ru g ich m a ­
m y w p o e z ji g r e c k ie j (np. w T e o k r y t o w y c h T a liz ja c h )
i r z y m s k ie j (k ilk a u tw o r ó w H o r a c e g o ).
10. S p a rta ń s k a s k y ta le b y ł to k ij, na k tó r y m n a w i­
ja n o cia sn o w ą s k i d łu g i rze m ień , p o c z y m z a p is y w a ­
n o na n im p o p rze c z n ie , lin ijk a p o d lin ijk ą , w ia d o m o ś ć
p rzezn a czo n ą d la o d b io rcy . P o o d w in ię c iu r z e m ie n ia
zap is s ta w a ł się m ies za n in ą p o p rze s ta w ia n y c h i n ie ­
zro zu m ia ły c h z n a k ó w . P o s ła n ie c n ió s ł ten r z e m ie ń np.
do w o d z a w o js k sp artań sk ich , k t ó r y p o sia d a ł id e n ­
ty c z n e j g ru b o ś c i k ij, d z ię k i k tó rem u , p o n a w in ię c iu
nań rze m ie n ia , zap is u k ła d a ł się w p ie r w o tn y m p o ­
rz ą d k u i s ta w a ł się z n o w u c z y te ln y . T a k z a ta ja n o
w ia d o m o ś ć d la n ie w ta je m n ic z o n y c h n ied ostęp n ą . O to
p ie r w o w z o r y s z y fr u i t a jn e j d ep eszy.
44. M A Ł A I D U Ż A T E C H N IK A
1. „ B a r a n ” (łac. a rie s ) t o tara n , d łu g a b e lk a z a o p a ­
trzo n a n a końcu w m a s y w n y k a w a ł ż e la z a (często
w k s z ta łc ie g ło w y b a r a n ie j) i słu żąca do r o z b ija n ia
m u r ó w o b le g a n e g o m iasta . P o c z ą tk o w o n o s ili j ą o b le ­
g a ją c y , p ó ź n ie j z a w ie s z a n o ją na p o p rze c zk a c h i r o z -
k o ły s y w a n o , co z w ię k s z a ło s iłę u d erzen ia , a z m n ie j­
sza ło p r a c ę obsłu gi. W r e s z c ie ca łe u rz ą d z e n ie u m ie s z ­
cza n o n a k o ła ch i o k r y w a n o dach em , co b y ło je s z c z e
sk u te c zn ie js zą osłoną dla o b le g a ją c y c h . T o o sta tn ie
u rz ą d z e n ie n a z y w a ło s ię „ ż ó łw ie m ” (te s tu d o ), b o s p e ł­
n ia ło r o lę ż ó łw ie j sk oru p y. T e s tu d o n a z y w a n o te ż
„s k o r u p ę ” u tw o rzo n ą z z e tk n ię ty c h ze sobą ta rcz,
tr z y m a n y c h n a d g ło w a m i sztu rm u ją cy c h .
178
2. O w szem , zw ła s zc za od czasu r o z w o ju b ro n i
w op oce h e lle n is ty c z n e j (o d I V w . p.n.e.). U rz ą d z e n ia
w y r z u c a ły p o c is k i p r z y p o m o c y n a p ię ty c h lu b s k r ę ­
con ych p o w r o z ó w i lin ze ś c ię g ie n i ż y ł zw ie rz ę c y c h .
IV to r m e n ta t o ó n a g e r (b io r ą c y n a zw ę od d z ik ie g o o s­
ia), d rą że k u m ie szcza n y na p o d w o ziu i u tr z y m y w a n y
p r z e z k ilk a ela s ty c z n y c h c ię c iw , n a p in a n y sznu rem
/ «c ze p io n y m z ty łu p o d w o zia . U m ie s z c z o n y n a drą żk u
p o cisk po z w o ln ie n iu sznu ra w y la t y w a ł w k ie ru n k u
celu. B y ł to ja k b y p r o to ty p m io ta c za m in . K a ta p u lty ,
k tó ry c h zn an o k ilk a r o d z a jó w , cięższe i lż e js z e , m ia ły
p o ch y łe ło żysk o, na k tó r y m s p o c z y w a ł p ocisk . P o z w a ­
la ły na o w ie le d o k ła d n ie js z e ce lo w a n ie . P o c is k a m i
b y ły k u le a lb o s trza ły . K a ta p u lty , u ży w a n e p r z y o b ro ­
n ie S y r a k u z p r z e z A rc h im e d e s a , w y r z u c a ły 8 0 -k ilo -
jjra m o w e p o c is k i na o d leg łość b e z m a ła 200 m e tró w .
„ K a r a b in e m m a s z y n o w y m ” a n ty k u b y ł s k o n s tru o w a ­
ny p r z e z D ion izosa z A le k s a n d r ii p o ly b o lo n , w k tó r y m
s tr z a ły p o d a w a n e b y ły do w y r z u tn i a u to m a ty czn ie
p r z y p o m o c y łańcucha. M e c h a n ik K te s ib io s ( I I I w .
p.n.e.) w y n a la z ł m ach in ę, z w a n ą a e ró to n o n , k tó r e j p o ­
c is k i w y rz u c a ło sp rężon e p o w ie tr z e .
3. H e r o n z A le k s a n d r ii ( I I w . p.n.e.) z o s ta w ił ca­
łą k s ią żk ę o u rzą d zen ia ch a u to m a ty czn y ch ,'' ta k ich
ja k ś p ie w a ją c y p ta k , a u tom at w y le w a ją c y p o w r z u c e ­
niu m o n e ty p e w n ą ilość w o d y d o r y tu a ln e g o u m ycia
r ą k w ś w ią ty n i, a u to m a ty c z n y te a tr z y k (n a w e t z o p i­
sem sztu k , tj. k o le jn y c h m ec h a n iczn y ch scenek, tak ich
ja k b u d o w a n ie o k rę tó w , żeg lu g a , b u rza h a m o rzu ),
o r a z tzw . h o d o m e tr o b lic z a ją c y p rz e b y tą d rog ę, p o łą ­
czon y z k o ła m i p ojazdu .
4. P la to n w y n a la z ł z e g a r -k le p s y d r ę , w k tó r y m
w o d a , n a p ie ra ją c a n a g le na za m k n iętą część n a c z y ­
nia, w y p ie r a ła ze św istem p o w ie tr z e .
5. A rc h im e d e s m ia ł d la o b ro n y S y ra k u z u ży w a ć
k o m b in a c ji z w ie rc ia d e ł, sk u p ia ją cy c h p ro m ie n ie sło­
n e c z n e i za p a la ją c y c h o k r ę ty w ro g a . P o r. za g a d k ę
20/8.
P o d o b n e h is to r ie o p o w ia d a n o o z w ie rc ia d ła c h la ta r n i
m o r s k ie j na Faros, k tó re jed n a k , ja k się zd a je, s łu ż y ­
ł y ty lk o do w zm a c n ia n ia s iły ś w ia te ł la ta rn i.
6. T e o d o r z Sam os (V I w . p.n.e.), je d e n z n a j­
w s z e c h s tro n n ie js zy c h a r t y s t ó w i in ż y n ie r ó w s ta ro ż y t­
ności, a rc h itek t, rze źb ia rz , w y n a la z c a k ą to w n ic y , po-
z io m n icy , k lu cza , o b ra b ia rk i.
179
 7. T a k . Jedną z ta k ich ka s p a n c ern y ch m o ż e m y
o g lą d a ć na m a lo w id le w a z y a tty c k ie j, na k tó r y m m ło ­
da d z ie w c z y n a w y jm u je t r ó jn ó g z w y s o k ie j s z a fk o -
w a t e j kasy, z a m y k a ją c c z y m o ż e o t w ie r a ją c ją t r z y ­
m a n y m w ręk u k lu czem .
8. H e r o d o t w I I I k s ię d ze (ro zd z. 60) D z ie jó w o p o ­
w ia d a o tu n elu na Sam os, z b u d o w a n y m p r z e z E u p a -
lin o s a z M e g a r y . W y d r ą ż o n y w w y s o k ie j na 150 są ż­
n i (227 m ) g ó r z e K a s tr o tu n el ten m ia ł dłu gość 7 s ta ­
d ió w (ok. 1 k m ) i p r z e k r ó j k w a d r a t o w y o boku 8 stó p
(1,75 m ). S łu ż y ł d la p rz e p ro w a d z o n e g o p rz e z e ń k a n a -
łu -w o d o c ią g u o szero k o śc i 60 cm, a m ó g ł b y ć , rze c z
jasn a , u ż y w a n y r ó w n ie ż d la ruchu p ieszego. J a k p o ­
t w ie r d z ił y w y k o p a lis k a , tu n e l b y ł d rą żo n y r ó w n o ­
cześn ie z d w ó c h stron ; o d c h y le n ie p r z y z e tk n ię c iu się
k o r y t a r z y w y n io s ło z a le d w ie ok. 5— 6 m w p io n ie
i ok. 2— 3 m w p o zio m ie .
9. Jed n a z n a jc ię żs zy c h p ra c sta ro ży tn ości, m ie le ­
n ie zb o ża na żarn ach , z a c z y n a ją c e się od ś w itu t u r k o ­
te m k a m ien i, z o s ta je tu o d ję te m ły n a r k o m d z ię k i w o ­
dzie, k tó r a n a p ęd za m ły n . D a r C e r e r y to o c zy w iś c ie
ch leb. W ie r s z je s t p o c h w a łą e p o k o w e g o w y n a la z k u m ły ­
na w o d n e g o .
10. A k w e d u k t y , co m y tłu m a c z y m y d o s ło w n ie : w o ­
d o c ią g i (o d a q u a e d u c tu s ), są je d n y m z b a r d z ie j ch a ­
r a k te r y s ty c z n y c h s y m b o li r z y m s k ie j c y w iliz a c ji i m y ­
ś li te c h n iczn ej. N a js ta r s z y r z y m s k i a k w e d u k t, A q u a
A p p ia w R z y m ie , p o w s ta ł w r. 312 p.n.e., a pod k o n iec
ce s a rs tw a m ia stu d o sta rcza ło w o d y ju ż d z ie w ię tn a ś ­
cie g łó w n y c h a k w e d u k tó w , k tó ry c h r e s z tk i w id n ie ją
po dziś d zień w k r a jo b r a z ie R z y m u i o k o lic y . C h y b a
n a js ły n n ie js z y m w o d o c ią g ie m a n ty c zn y m je s t s ły n n y
P o n t du G a rd w e F r a n c ji, k o n s tru k c ja 4 8 -m e tro w e j
w yso k o ści, w s p a r ta na trz e c h rzę d a c h łu k ó w o d łu ­
g o śc i 269 m w n a jw y ż s z e j i 172 m w n a jn iż s z e j k o n ­
d y g n a c ji. W z n ie s io n o g o w r. 19 p.n.e.
S extu s Iu liu s F ro n tin u s , za rzą d ca z a o p a trze n ia w w o ­
dę (c u r a to r a q u a ru m ) z a ce sa rza N e r w y (k o n iec I w .
n.e.), p o z o s ta w ił n a m d z ie łk o O w od a ch m ia s ta R z y m u ,
b ęd ą ce p e łn y m h is to ry c z n o -te c h n ic z n y m op isem r z y m ­
skich w o d o c ią g ó w .
180
45. A N T Y K W CYFRAC H
1. W G r e c ji k la s y c z n e j A te n y , A r g o s , K o r y n t,
z p o c z ą tk ie m I V w . p.n.e. S y r a k u z y i A k r a g a s , w e p o ­
ce h e lle n is ty c z n e j A le k s a n d r ia m ia ły w ie le set t y s ię ­
c y m ie s zk a ń c ó w . R z y m na p o czą tk u ce sa rstw a m ia ł
o k o ło m ilio n a m ies zk a ń c ó w , S e le u c ja nad T y g r y s e m
w c h w ili z d o b y c ia p r z e z R z y m ia n : 300— 400 ty s ię c y
m ies zk a ń c ó w .
2. L u d n o ść A t t y k i na p o czą tk u w o jn y p e lo p o n es -
k ie j (r. 431 p.n.e.) o b lic z a się na 310 000, z te g o
110 000 n ie w o ln ik ó w ; o w ie k p ó źn ie j (323 p.n.e.) ok.
260 000, z te g o 106 000 n ie w o ln ik ó w .
3. a ) W z n ie s io n y p rz e z C h a re sa z L in d o s w la ta ch
305— 293 p.n.e. b r ą z o w y p o są g H e lio s a na R o d o s ( K o ­
lo s R o d y js k i) m ie r z y ł ok. 36 m w y s o k o ści, b ) zb u d o ­
w a n e w p o ło w ie I V w . p.n.e. M a u zo le u m w H a lik a r -
nasie od p o d s ta w y do szczy tu z p o są giem M a u zolo sa
— ok. 48 m , c) sły n n a ś w ią ty n ia A r t e m id y w E fe z ie
(r ó w n ie ż je d e n z sie d m iu c u d ó w św ia ta ), w zn ie s io n a
w p o ło w ie I V w . p.n.e., m ia ła w r a z z dach em ch yb a
ok. 25 m (sa m e k o lu m n y m ia ły b lis k o 18 m w y s o ­
kości).
4. O c z y w iś c ie O lim p (2918 m nad p o zio m m orza ).
5. Jed n a z n a jk r w a w s z y c h b it e w w h is to r ii R z y ­
m u m ia ła m ie js c e w le c ie r. 216 p.n.e., k ie d y s iln ie js z a
lic z e b n ie a rm ia rzy m s k a p r z e c iw s ta w iła s ię w o js k o m
H a n n ib a la . D z ię k i u m ie ję tn e m u m a n e w ro w a n iu ja z ­
dą H a n n ib a l w y g r a ł b it w ę i d o k o n a ł p r a w d z iw e j r z e ­
zi. Z 5 0 -ty s ięczn e j a r m ii r z y m s k ie j p a d ło ok. 36 t y s ię ­
cy lu d zi. B io r ą c p o d u w a g ę , ż e w w o jn a c h a n ty c zn y c h
n ie b y ło b r o n i m a s o w e g o z n iszczen ia i że z a b ic ie k a ż ­
d e g o p r z e c iw n ik a b y ło osob n ym fiz y c z n y m w y c z y n e m ,
K a n n y to w r ę c z n iesły ch a n a m asak ra.
6. P o d s t a w o w a je d n o s tk a a r m ii r z y m s k ie j, leg io n ,
lic z y ła 4200 p ie c h u ró w + 300 k o n n ych . M a riu s z z w ię k ­
s z y ł stan le g io n u do 6 ty s ię c y . Z a A u g u s ta le g io n l i ­
c z y ł ok. 5 ty s ię c y lu d z i i 120 kon n ych . S tr z e g ło w ó w ­
czas p a ń s tw a r z y m s k ie g o 25— 28 ta k ich le g io n ó w .
7. L u d n o ść P o m p e i w c h w ili j e j z a g ła d y lic z y ła
ok. 20 ty s ię c y .
181
 8. W e d łu g n a jo s tro ż n ie js z y c h o b liczeń ok. 55 m i­
lio n ó w , z czeg o 6 m ilio n ó w p r z y p a d a n a Ita lię , a ok.
m ilio n a na R zy m . (N ie k tó r z y sza cu ją lu d n ość c e s a r­
s tw a na ok. 100 m ilio n ó w .)
9. K o lu m n y P a rte n o n u (a p o d ob n ie i ś w ią ty n i Z e u ­
sa w O lim p ii) m ie r z y ły ok. 10,5 m w y s o k o ś c i, n ie ca łe
10 m m ia ły k o lu m n y M a u zoleu m , a ok. 12 m k o lu m n y
tzw . sta re g o A r t e m iz jo n , c z y li ś w ią ty n i A r t e m id y
z E fezu , k tó ra sp łon ęła w noc n a ro d zin A le k s a n d r a
M a c e d o ń s k ie g o (356 p.n.e.).
10. A s tro n o m i g e o g r a f, b ib lio te k a r z a le k s a n d r y j­
s k i E ra to sten es (ok. 284— 192 p.n.e.), u czon y o w s z e c h ­
stro n n y m w y k s z ta łc e n iu , d z ię k i czem u n a z y w a n o go
„ P ię c io b o is t ą ” { P e n ta th lo s ), z a u w a ż y ł r ó ż n ic ę w p o ­
z y c ji słońca w czasie le tn ie g o p rz e s ile n ia w A le k s a n ­
d r ii i S y e n e (A ssu a n ), le ż ą c e j o 5000 s ta d ió w na p o­
łu d n ie. O b lic z y w s z y w te n sposób dłu gość V 4o k rę g u
p o łu dn ik a, d oszed ł do w n iosk u , że o b w ó d z ie m i w y ­
nosi 250 ty s ię c y sta d ió w . N ie z n a m y co p ra w d a d o ­
k ła d n ie d łu g o ś ci stadion u , ja k im p o s łu g iw a ł się, a le —
p r z y jm u ją c n a jk o r z y s tn ie js z e z w y lic z e ń — w id z im y ,
że ró żn ica w stosunku do o b lic za n e j p rz e z nas d łu g oś­
c i p o łu d n ik a w a h a się od 80 do 430 k m , c z y li b łą d p o ­
p e łn io n y w y n o s i n a jw y ż e j n ie w ie le p o n ad 1% !
4S . N A T R O P A C H F IG U R I W IE R S Z Y
1. T ro p o s , to u ży c ie w y r a ż e n ia n ie w ła ś c iw e g o z a ­
m ia s t w ła ś c iw e g o alb o w y m ia n a d w u p o d ob n ych
o k reśleń , z k tó ry c h je d n o z a s tę p u je d ru g ie (np. „ C e r e -
r a ” za m ia st „ z b o ż e ” ). F ig u r y n a to m ia st to od m ie n n e
u k s z ta łto w a n ie ca łe g o z w r o tu (np. g d y za m ia st: „ N ik t
w to n ie w ie r z y ” m ó w i się: „ K t ó ż w to u w ie r z y ? ” lu b
„ N ie c h w to w ie r z y k to in n y !” ).
2. D a k t y l (g r . d a k ty lo s — p a lec, łac. d a c ty lu s ) to
stop a w ie r s z o w a , sk ła d a ją c a się z s y la b y d łu g ie j
i d w u k r ó tk ic h (— ^ p o e z ja a n ty c zn a op a rta je s t
n a za s a d zie ilo c za su z g ło s e k ) i w y s tę p u je n a jc zę ś c ie j
w p o e z ji e p ic k ie j, w tz w . h e k s a m e trze ( = 6 stó p d a k -
ty lic zn y c h ), ora z w e le g ii, tj. h e k s a m e trze p o łą czo n y m
z p e n ta m e tre m (2X 2,5 sto p y d a k ty lic z n e j). D a k ty l m o ­
że w y m ie n ia ć się ze s p o n d e je m (gr. s p on d a jos, łac.
spondaeus, z w ią z a n e z w y r a z e m spond é = o fia r a p ły n ­
na; por. zag. 3/4), tj. d w u d łu g im i (------- ).
3. T o fig u r a r e to ry c z n a p o m in ię c ia (g r. p a r á le j-
psis, łac. p r a e te r itio ), słu żąca do p o d k re ś le n ia tego,
c o s ię n ib y p o m ija .
4. C h ia sm os, n ie ja k o „u s ta w ie n ie na k rzyż” ,
w k s zta łcie g a c k i e j lit e r y c h i (X ), to ta k i s z y k w y ­
ra z ó w , w k tó r y m w d w u o d p o w ia d a ją c y c h so b ie z e ­
społach w y r a z ó w zesp ół d r u g i w y s tę p u je w o d w r o t­
n ym do p ie r w s z e g o u szereg o w a n iu :
A B B A
R o g a m i b y k i, d z ik i k ła m i się b ron ią.
5. E p od (gr. epodos w rod z. żeń s k im ) to ostatn ia
część zb u d o w a n e j s tr o fic z n ie p ie ś n i lir y c z n e j lu b p ie ś ­
ni ch óru d ra m a ty czn eg o , „d o ś p ie w ” p o s tr o fie i a n ty -
s tro fie . E p od a (g r. epodos, łac. ep od u s w rodz. m ęsk im ),
s a m o d z ie ln y u tw ó r p o e ty c k i o tre ś c i za c ze p n e j, ja k np.
s ły n n e E p o d y H o ra c e g o .
6. K la u z u la (łac. clá u s u la ), d o s ło w n ie „ z a m k n ię ­
c ie ” , „z a k o ń c z e n ie ” zdan ia, s ta n o w iła du żą tro s k ę w y ­
k w in tn y c h s ty lis tó w a n ty czn y ch . S zło o to, a b y za ­
k o ń czen ie zd a n ia m ia ło e le g a n c k i w y d ź w ię k , os ią g a n y
p rzez k o le jn e n a stęp stw o z g ło s e k d łu g ich i k r ó t -
kich. P ie r w s z y m , k t ó r y ś w ia d o m ie u ż y w a ł k la u zu l, b y ł
T r a z y m a c h z C h a lk ed on u (V w . p.n.e.), p o n im m ó w c y
Iz o k r a te s i D em osten es. D o r o z k w itu a ż b a r o k o w e g o
d o p r o w a d z ili k la u zu le tz w . m ó w c y a zja ń s c y , zw ła s zc za
H e g e z ja s z z M a g n e z ji. C y c e r o n p rz e n ió s ł p r a k ty k ę
k la u zu l do ła c in y . G łó w n y m i k la u z u la m i s ty lu c y c e -
ro ń s k ie g o b y ły :
d itro c h e j —
k r e ty k z e s p o n d e je m — >-> — -------
d ik r e ty k — <-» — — —
p eón I z e s p o n d e je m — w w -------
p o d w ó jn y s p o n d e j -------
K la u z u le m e tr y c z n e z o s ta ły z cza sem za s tą p io n e p rz e z
o p a rte n a za sa d zie a kcen tu k la u zu le ry tm ic z n e , z k t ó ­
r y c h w y s z ły t r z y tz w . ś r e d n io w ie c z n e cu rsu s, za stęp u ­
ją c e b o g a c tw o fo r m an tyczn ych .
7. T r y m e t r ja m b ic z n y , c z y li sześć ja m b ó w rów n e
trz e m m ia ro m (m e tr a ) p o d w a ja m b y :
U JL U Z |
<-< _£. w _£. ]G _i_ <
_< _i_
183
 b y ł w ie rs z e m ja m b o g r a fii, a p ó źn ie j n a jczęs ts zy m
w ie r s z e m d ia lo g u d ra m a ty c z n e g o (w tra g e d ii, k o m e ­
dii, d ra m a c ie s a ty r o w y m ). W d ra m a cie sta ro ła ciń sk im
m ie js c e je g o z a ją ł tz w . se n a r ja m b ic z n y . A oto izorae-
tr y c z n y przykład;.
C i e s z y ł a si<| r o z k w i t ł y d z i e r ż ą c w d ł o n i p ą k
(. F r a g m e n t j a m b ó w A r c h llo c h a w p r z e k ła d z ie
D ie r e z a b u k o liczn a :
P a s t o r u m M u s a m D a m o n i s e t || A l p h e s i b o e i
(P ie ś ń p a s te r z y , D a m o n a i A lfe s ib e u s a )
( W e r g i l i u s z , „ B u k o l i k a ” V111, to. 1)
S. S r e b r n e g o )

8. Jest to tro p z w a n y lito te s , d o s ło w n ie „ p o m n ie j­

s z e n ie ” , tzn. za p rz e c ze n ie p rz e c iw ie ń s tw a . N ib y to
w y r a ż a się ła g o d n ie ja k ą ś w ła ściw ość, ą w ła śn ie p rz e z
to się ją p o tę g u je . N p .: „ T o n ie m a łe ( — b a rd z o w i e l ­
k ie ) o s ią g n ię cie.”
9. W ła ś n ie d la u tw o rze n ia ła d n e j k la u zu li
try c z n e j, peon a I ze sp on d ejem .
10. Ł a ciń s k a caesura, d o s ło w n ie „ p r z e c ię c ie ” d łu ż ­
sz e g o w ie rs z a na m n ie js z e czło n y m etryczn e, c z y li
śre d n ió w k a , p r z e r w a w w y g ła s za n iu , p rzy p a d a ją c a
w w ie rs z u na k o n iec w y ra zu . R o z ró ż n ia m y c e zu ry
m ęs k ie lu b m ocn e (p o zgłosce d łu g ie j) i żeń sk ie lu b
s ła b ę (p o zgłosce k r ó tk ie j), d a lej o k re ś la m y j e z a le ż ­
n ie od p o z y c ji: p o trz e c ie j, p ią te j lu b sió d m ej p ó łs to ­
p ie, po trz e c im tro c h e ju (tzn. po e le m e n c ie tro c h e ic z -
nym — trz e c ie j stop y), w re s z c ie cezu ra zw a n a d ie -
rezą (g r. d ia jre s is , łac, d ia eresis — r o z e r w a n ie ) b u k o -
lic zn ą , bo często w y s tę p u ją c a w p o e z ji b u k o lic z n e j,
p o czterech stop ach d a k ty lic z n y c h w h ek sa m etrze.
P r z y k ła d y cezu r w ła ciń sk im h e k s a m e trzę ; P o p ią te j
p ó łs to p ie (p e n th e m im e ré s ):
U n u s h o m o n o b i s || c u n c t a n d o r e s t i t u i t r e m
(J e d e n c z ło w ie k z w le k a n ie m o c a lił n a m p a ń s tw o )
( W e r s z , , A n u a le s * * Ę n n iu s z a )
P'O tr z e c ie j i sió d m ej p ó łsto p ie ( tr ith e m im e r é s i h e -
p t h e m im e r é s ):
Q u i d v e d o l e n s j| r e g i n a d e u m Jj to t v o lv e r e casus
( N a d c z y m - b o le ją c k r ó l o w a b o g ó w t y l e p r z y g ó d p r z e c i e r ­
p ie ć )
( „ E n e i d a ” W e r g i l i u s z a , k s . I , to , 9)
P o trz e c im tro c h e ju (p o s t te r tiu m tr o c h a e u m ) w
c in ie rza d k a :
S p a r g e n s h ú m id a m e lla ]| s o p o r i f e r i i m q u e p a p a v e r
(M io d y w ilg o t n e r o n ią c i m a k , c o sen p r z y n o s i)
( „ E n e i d a ” , k s . I V , to. 486)
47 . STAROŻYTNOŚĆ ZM ARTW YCH W STAJĄCA
1. H e in ric h S c h liem a n n (1822— 1890) po cię żk ich l a ­
ta ch m ło d o śc i i w y tę ż o n e j p r a c y nad o p a n o w a n iem
ję z y k ó w (a p o zn a ł ich k ilk a n a ś cie), z r o b ił w ie lo ­
m e­ m ilio n o w ą fo rtu n ę ja k o k u p iec i w 1863 r. za c zą ł r e a ­
liz o w a ć s w o je m ło d zie ń c z e m arzen ia , s z u k a ją c ś la d ó w
o p ie w a n e j p r z e z H o m e ra p rzeszłości. K o p a ł w d o ­
m n ie m a n e j T r o i, w M y k en a ch , w T ir y n s ie . C o p r a w d a
za T r o ję H o m e r o w ą u w a ża ł in n ą z w a r s tw o s ie d le ń ­
czych , n iż to p r z y jm u je m y dziś, co p r a w d a z b y t d o­
s ło w n ie w ie r z y ł t e k s to w i Ilia d y , a le ten d y le ta n t o t­
w o r z y ł a rc h e o lo g ii d ro g ę d o w sp a n ia ły ch , n ie zn an ych
d otą d k u ltu r n a jw c z e ś n ie js z e j G r e c ji.
2. P o m p e i (z w a n e u nas te ż P o m p e ją ), S ta b ie
i H e rk u la n u m , za s yp a n e żu żlem i p o p io łe m i za la n e
la w ą W e zu w iu s z a . W r. 1748 z a c z ę ły s ię p r z y p a d k o w e
zn a le zis k a , od 1806 o d k o p y w a n ie ca łych m iast, t r w a ­
ją c e po dziś dzień . P r z e d s ię w z ię c ie je s t n ie sły c h a n ie
tru d n e i b a rd z o k o szto w n e . O d n a jb a r d z ie j zn an ych
w y k o p a lis k p o m p eja ń sk ich je s zc ze c ie k a w s ze są b a r ­
d z ie j n o w o c ze śn ie p r o w a d z o n e w y k o p a lis k a w z a la ­
n y m la w ą H e rk u la n u m . Są one cięższe tech n iczn ie, bo
la w a s tw a rd n ia ła na k a m ień , a le — p o n ie w a ż w ten
sposób u tru d n iła d o ta rc ie do p o g rz e b a n y c h d o m ó w r a ­
bu siom cza só w p ó źn ie js z y c h — o w ie le w ie r n ie j z a ­
ch o w a ła stan m iasta w c h w ili w yb u ch u . D o m y za ch o ­
w a n e są do w y s o k o ś c i I I p ię tra , a u rz ą d z e n ie i p r z e d ­
m io ty o d n a jd u je się d o k ła d n ie w ty c h sa m ych m ie j­
scach, g d z ie sta ły z k o ń cem I w .
3. D odona, n a jsta rs za z g re c k ic h w y r o c z n i, g d zie
ła ­ k a p ła n i Zeu sa, n ie m y ją c y n ó g S e llo w ie , w r ó ż y li
z szu m u liś c i ś w ię te g o dębu. P ie r w s z y m , k tó r y tu z a ­
c z ą ł w y k o p a lis k a , b y ł p o ls k i in ż y n ie r Z y g m u n t M i-
n e y k o (ur. 1840 W iln o , zm . 1924 A te n y ), p o w s ta n ie c
1863 r. C ię ż k o ran ny, w z ię t y do n ie w o li i sk a za n y na
śm ierć, M in e y k o u ciek ł z w ię z ie n ia i z R o s ji, p o tem

185
zo sta ł in ż y n ie r e m k o le jo w y m w słu żb ie tu re c k ie j.
W r. 1875 d o k on a ł o d k ry c ia s ta ro ż y tn e j D od on y ,
z k t ó r e g o „ o k r a d ł” g o n ie u c z c iw y w s p ó ln ik K a ra p a n o s.
4. E d fu (A p o llo n ó p o lis M a g n a ) w G ó rn y m E g ip ­
cie. T u ta j w r. 1937 ro z p o c zę ła p ra cę w sp ó ln a p o lsk o -
-fra n c u s k a m is ja , k ie ro w a n a p rz e z P o la k ó w : a rc h e o ­
lo g a K a z im ie r z a M ic h a ło w s k ie g o i p a p ir o lo g a J e rze g o
M a n t e u ffla (1900— 1954). Z d o b y c z e te j i d w u n astęp n ych
w y p r a w , z a b y tk i k u ltu r y g r e c k o -e g ip s k ie j, p a p iru sy
i o s tra k a w e s z ły c zęś cio w o do z b io r ó w M u zeu m N a r o ­
d o w e g o w W a r s z a w ie .
5. Z e z n a le zis k i o d k ry ć nad M o rz e m C za rn y m .
N a jc e n n ie js z e są z b io r y s ta ro ży tn o ś c i s c y ty js k ic h ,
w y r o b ó w z ło tn ic tw a i sztu k i sto s o w a n e j z k u rh a n ó w
n a d c za rn o m o rsk ich i m ia s t greck ich . N a d to E r m ita ż
m ie ś c i b o g a te z b io r y w a z greck ich , te ra k o t, r z y m s k o -
-g r e c k ie j r z e ź b y m a r m u ro w e j. Z b io r y n a d c za rn o m o r­
s k ie p och od zą z O lb ii (n a d lim a n a m i B oh u i D n ie p ru ),
T e o d o z ji, N y m fe jo n , P a n tik a p a jo n , F a n a g o r ii, T a n a is
u u jścia Donu.
6. E p ig r a fik a je s t n au k ą o n apisach (in s k r y p ­
c ja c h ) na m a te ria ła c h in n ych n iż „p iś m ie n n e ” (tj. p a p i­
rus, p e rg a m in , ostra k a ), z w y k le trw a ls z y c h , a w ię c na
k a m ien iu , w b r ą z ie i in n ych m eta la ch . Jest ona b a r ­
d zo w a ż n ą g a łę z ią s tu d ió w a n tyczn ych , b o je j d o k u ­
m e n ty p o z w a la ją nam pozn a ć b a rd z o szero k o życie
a n ty c zn e od te k s tó w u sta w i u k ła d ó w m ię d z y p a ń ­
s tw a m i po z w y k łe n a p is y z ż y c ia m ia sta s ta ro ży tn eg o ,
a n a w e t za p is y z u p e łn ie p r y w a tn e i n ie o fic ja ln e , ja k
ch oćb y n a p is y na ścian ach s z y n k ó w p o m p eja ń sk ich .
7. P r z e d e w s z y s tk im m o n e ty g r e c k ie i rzy m s k ie ,
k tó r e w y z n a c z a ją s z la k i sta ro ży tn y c h k u p c ó w na n a ­
szych ziem iach , d a lej w y r o b y z b rązu , sreb ra, złota
i szkła, b iż u te rię o ra z broń . N a jc z ę s ts z y m m ie js c e m
z n a jd o w a n ia tych im p o r tó w są cm en ta rzy sk a , z w ła s z ­
cza g r o b y zn a c zn ie js z y c h p r z y w ó d c ó w p le m ien n y ch .
8. P r ie n e , sta re m ia s to g re c k ie , po zn iszczen iu o d ­
b u d o w a n e w d r u g ie j p o ło w ie I V w . p.n.e., a od X I I I
w . n.e. opuszczone. B y ło to ty p o w e m a łe m iasto g r e c ­
k ie ze ś w ią ty n ią A te n y , tea trem , g im n a z ja m i, dość
d o b rze za c h o w a n y m i dom am i p ry w a tn y m i. M ia ło
w s ta ro ży tn o śc i ok. 5 ty s ię c y m ies zk a ń c ó w . Z a b y tk i
p o ch o d zą c e z n ie m ie ck ich w y k o p a lis k w P r ie n e
z koń ca X I X w . m ieszczą się dziś w B e r lin ie i Is ta m ­
b u le (K o n s ta n ty n o p o lu ).
186
9. W B e r liń s k im M u zeu m P a ń s tw o w y m w N R D .
W ie lk i o łta rz Z eu sa z I I I w . p.n.e., o z d o b io n y fr y z e m
p r z e d s ta w ia ją c y m w a lk ę b ó s tw o lim p ijs k ic h z g ig a n ­
ta m i, u fu n d o w a n y zo sta ł na p a m ią tk ę o d p a rc ia p rzez
P e r g a m o n n a ja zd u C e ltó w . C h r z e ś c ija n ie n a z w a li ten
ołta rz tro n em szatan a. O d k r y w c a P e rg a m o n u b y ł w y ­
b it n y a rc h e o lo g C a r l H u m a n n (1839— 1896).
10. M ilo to n o w o g r e c k a n a zw a w y s p y M elos, g d z ie
w 1820 r. z n a le z io n y zo sta ł w ś r ó d ru in s ły n n y posąg
A fr o d y t y , ozd ob a z b io r ó w L u w ru .
48 . P O S IE W S T A R O Ż Y T N O Ś C I
1. W ie lk i te m a t H ip p o ly ta i F ed ry (P h a jd r a ),
p r z e d s ta w io n y d w u k r o tn ie p rz e z E u ry p id e s a w n ie
z a c h o w a n y m H ip p o ly c ie z a k ry w a ją c y m o b lic z e i za­
c h o w a n y m H ip p o ly c ie u w ie ń c z o n y m z 428 r. p.n.e.,
p o d ją ł R z y m ia n in S e n e k a w tr a g e d ii H ip p o ly tu s w p o ­
ło w ie I w . n.e., a w n o w o ż y tn o ś c i te m a t te n o ż y ł w k i l ­
ku nastu o p ra c o w a n ia c h d ra m a ty c z n y c h i o p ero w yc h ,
z k tó r y c h n a js ły n n ie js z a je s t F e d ra J. R a c in e ’a z r. 1677.
O sta tn im b o d a j o p ra c o w a n ie m tego w ą tk u jest b a le t
F e d ra a u to rs tw a p o e t y J. C octea u i k o m p o z y to ra
G. A u r ic a z r. 1949. U nas n a w ią z y w a ł do tra g e d ii
E u ry p id e s a S z y m o n S z y m o n o w ie (1557— 1629) W ła ­
ciń sk ie j tr a g e d ii C a s tu s Io s e p h ( C zy sty J ó z e f), o p a rte j
na o p o w ie ś c i b ib lijn e j o J ó z e fie i żon ie P u ty fa r a .
2. T w ó r c a t e o r ii p s y c h o a n a liz y Z y g m u n t F re u d
(1856— 1939) o k r e ś lił ja k o k o m p le k s E d y p a p o d ś w ia ­
d o m y p o cią g do m a tk i, b io rą c n a z w ę z s ły n n e g o p o ­
da n ia teb a ń s k ieg o o E d y p ie, k t ó r y n ie ś w ia d o m ie za ­
b ił w ła s n e g o o jc a L a jo s a i p o ś lu b ił m a tk ę Jokastę.
T e m a t ten b y ł tłe m szere gu u tw o r ó w lit e r a t u r y a n ­
ty c zn e j, p rz e d e w s z y s tk im w ie lk ie j t r a g e d ii S o fo k le s a
K r ó l E dyp.
3. A le k s a n d e r M a c e d o ń s k i. S y n k ró la M a ce d o n ii
F ilip a i O lim p ia d y , u ro d z o n y w r. 356 p.n.e., w s tą p .ł
na tro n w 20 rokui życia . P o d p o r z ą d k o w a w s z y sobie
G r e c ję , w y r u s z y ł n a cz e le w o js k g reck o -m a c ed o ń sk ich
p r z e c iw P e r s ji. P o b iił w k ilk u w ie lk ic h b itw a c h (nad
G r a n ik ie m w r. 334, p o d Issos w r. 333, pod G a u ga -
m elą w r. 331) k r ó la D a riu sza I I I , p o d b ił ca łe t e r y t o ­
riu m p a ń s tw a p e rs k ie g o , d o ta rł a ż do In d ii, sk ąd za ­
187
w r ó c ił na sk u tek o d m o w y d a ls z e g o m arszu ze stro n y
w o js k m aced oń sk ich . Zmacrł w B a b ilo n ie na m a la r ię
w trz y d z ie s ty m trz e c im ro k u ż y c ia ( w r. 323 p.n.e.).
B y ł n ie t y lk o w ie lk im w o d zem , a le ta k że ś w ie tn y m
o rg a n iz a to re m i p o lity k ie m . M ia ł z a m ia r u tw o r z y ć
(i c zęś cio w o te g o d o k o n a ł) w ie lk ie pa ń stw o, je d n o ­
czą ce p o d le g łe m u lu d y na za s a d zie ró w n o śc i. Z a ło ż y ł
w ie le m ia s t n a z y w a n y c h je g o im ie n ie m z n a js ły n ­
n ie js z ą A le k s a n d r ią w E g ip c ie na czele, g d z ie został
p o ch o w a n y . G ro b u je g o po dziś d zień n ie od n alezion o.
P o s ta ć i d z ie je A le k s a n d r a szy b k o p r z e s z ły d o le g e n ­
dy na Z a c h o d zie (s ły n n y rom a n s ś re d n io w ie c z a )
i W sch od zie, g d z ie w ła ś n ie ja k o Is k e n d e r stał się b o ­
h a te rem p o e m a tó w i ro m a n só w .
4. T w ó r c z o ś ć S z e k s p ira w y k a z u je w ie le in s p ir a c ji
a n ty c zn y c h . N a p is a ł k ilk a d r a m a tó w z d z ie jó w s ta ro ­
ży tn e g o R z y m u (K o r io la n , J u liu s z C e z a r, A n to n iu s z
i K le o p a tr a , C y m b e lin , T y tu s A n d r o n ik u s ), tłe m s w o ­
ich k o m e d ii n ie je d n o k r o tn ie c z y n ił G re c ję , a K o m e d ia
p o m y łe k je s t p o łą c z e n ie m m o t y w ó w d w u sztu k P la u ta
(M e n a e c h m i i A m p h itr u o ). L ite r a tu r ę rzy m s k ą c z y ta ł
S z e k s p ir w o ry g in a ła c h : te m a ty k i k ilk u sztu k „ r z y m s ­
k ic h ” d o s ta rc z y ł m u a n g ie ls k i p r z e k ła d P lu ta rc h a .
5. W ie lk ie d z ie ło p is zą ce g o po a n g ielsk u I r la n d ­
c z y k a Jam esa J o y c e ’a (1882— 1941), n a p isan y w la ta ch
1914-— 1921 U lisses (p r z e k ła d p o ls k i M . S ło m c z y ń s k ie ­
go, 1969) — p o w ie ś ć -m o n o lo g w e w n ę tr z n y , u tw ó r s ta ­
n o w ią c y p r z e ło m w lite r a tu r z e X X w., n ie t y lk o t y ­
tu łem w s k a z u je na s w o je ź ró d ło lite r a c k ie , a le je s t
s w oistą n ow oczesn ą p a r a fr a z ą te m a tó w i m o t y w ó w
O d ysei w 18 ro z d z ia ła c h o d p o w ia d a ją c y c h 24 k s ię g o m
H o m e r o w e g o p oem atu . H e r o ic z n y m it g r e c k i został tu
w y z y s k a n y dla o s treg o k o n tra stu i u k a za n ia ż y w o ta
lu d z k ie g o w sposób a n ty h e ro ic z n y , w y z y w a ją c y .
6. O p ró c z p a n te o n ó w p r z e z m a łe „ p ” trz e b a w y ­
m ie n ić p a r y s k i P a n teo n , m ie js c e sp oczyn k u za s łu żo ­
n ych F ra n c u z ó w . Z n o w o ż y tn y c h K a p it o li n a jb a r d z ie j
zn a n y je s t w a s zy n g to ń s k i.
7. O w id iu s z p is ze w sw o ic h lista ch z w y g n a n ia
w T o m i (d ziś K o n s ta n c a w R u m u n ii), że n a u c zy ł się
ju ż ję z y k a G e t ó w i S a r m a tó w i że n a w e t t w o r z y p o e ­
z je w ty m ję z y k u , co m u z je d n a ło im ię" p ie r w s z e g o
p o e ty R u m u n ii. A l e id e n t y fik a c ja S a r m a tó w z p r z o ­
d k a m i P o la k ó w w y w o ła ła te ż w R z e c z y p o s p o lite j s z la ­
ch eck iej „p a tr io ty c z n e ” zaku sy, a b y szu kać ś la d ó w
g ro b u O w id iu s z a na zie m ia c h R z e c z y p o s p o lite j. U p a ­
t r y w a n o w ię c w D a w id g r ó d k u — O w id g r ó d k a i p o k a ­
z y w a n o tu g ró b p o ety. D z ie je t e j z a b a w n e j le g e n d y
z b a d a ł i p r z e d s ta w ił G u s ta w P rz y c h o c k i.
8. Jan G ira u d o u x , w y s ta w ia ją c w r. 1929 s w e g o
A m jit r io n a , d a ł p r z y ty tu le 38 ja k o o zn a czen ie k o ­
le jn e g o o p ra c o w a n ia te g o tem a tu w lit e r a t u r z e ś w ia ­
to w e j. W tw ó r c z o ś c i G ira u d o u x je s t w ię c e j te m a tó w
a n ty czn y ch , ż e b y w y m ie n ić ty lk o W o jn y tr o ja ń s k ie j
n ie b ęd zie (1935) i E le k tr ę (1937). A m jit r io n a n a p is a li
m .in. p o eta p o rtu g a ls k i L u iz C am oens, w ło s k i L o d o -
v ic o D olce, M o lie r (1668), p o eta a n g ie ls k i John D ry d e n
(1691), H e in ric h K le is t (1807).
9. M a u zo le a , od g ro b o w c a M a u zolo sa , w ła d c y K a -
r i i w p o ło w ie I V w . p.n.e., k t ó r y w z n ie s io n y ( w r. 353
p.n.e. i n a stęp n y ch ) p r z e z w d o w ę i sio strę MauzolosëT,
A r t e m iz ję , z a lic z a n y b y ł do c u d ó w św ia ta . W ie lk ie
g r o b o w c e w z n o s ili w R z y m ie cesa rze; do dziś is tn ie ją
m a u zo lea A u g u s ta i H a d ria n a (p ó ź n ie js z y za m ek
Ś w ię t e g o A n io ła ). D ziś m a ją sw e m a u z o le a p r a w ie
w s z y s tk ie w ie lk ie k r a je i stolice.
10. W id o m y m z n a k ie m z w ią z k ó w D a n te g o z r z y m ­
ską p rzes zło śc ią i p o e z ją je s t w y b ó r p rz e z e ń p o e ty
W e r g iliu s z a n a p rz e w o d n ik a p o P ie k le . O d e g ra ła tu
dużą r o lę tra d y c ja , k tó r a c zy n iła r z y m s k ie g o poetę
p o g a ń s k im p ro ro k ie m ch rześ cija ń stw a , w z w ią z k u
z m y ln y m in te r p r e to w a n ie m je d n e j z e k lo g W e r g iliu ­
sza, s ły n n e j „ C z w a r t e j” , ja k o z a p o w ie d z i n a rod zin
C h rystu sa. N ie z a le ż n ie od te g o D a n te p o d z iw ia ł r ó w ­
n ie ż t r a d y c je h is to ry c z n e R zy m u .
49. PO LSCY ZNAW CY I M IŁ O Ś N IC Y A N T Y K U
1. T o A d a m M ic k ie w ic z , stu d en t filo lo g ii k la s y c z ­
n ej n a U n iw e r s y te c ie W ile ń s k im w la ta ch 1815— 1819,
a p ó źn ie j n a u c zy c ie l ła c in y w g im n a z ju m w K o w n ie
(1819— 1823). W r. 1839 z a p ro s z o n y ja k o p r o fe s o r l i t e ­
r a t u r y r z y m s k ie j do L o za n n y , m ia ł ta m do c z e rw c a
1840 c y k l w y k ła d ó w . Z b r u lio n ó w M ic k ie w ic z a i n o ­
ta te k je g o słu chacza o d tw o r z y ł t e w y k ła d y J e r z y K o ­
w a ls k i i dziś są one d o stęp n e w to m ie V I I W y d a n ia
N a r o d o w e g o . Z a m iło w a n ie M ic k ie w ic z a i je g o w ia d o ­
m o śc i o a n ty k u z o s ta w iły t r w a łe p ię tn o na je g o t w ó r ­
189
czości, p o c z y n a ją c o d u tw o r ó w m ło d zie ń c z y c h , a k o ń ­
cząc na P a n u T a d e u s zu . N a p is a ł n a w e t k ilk a d r o ­
b ia z g ó w p o ła c in ie . O a n ty k u w tw ó r c z o ś c i M ic k ie w i­
cza n a p isa ł ob szern ą m o n o g r a fię T a d e u s z S in k o (p o ­
d o b n ie te ż o S ło w a c k im , W y s p ia ń s k im i in.).
2. T o z n ó w Jan K o c h a n o w s k i (1530— 1584), k t ó r y
s tu d io w a ł w P a d w ie , n a jw ię k s z y p o eta p o ls k ie g o r e ­
nesansu, a u to r ła ciń sk ic h P ie ś n i i E p ig ra m ó w , w y ­
d a w c a A ra te ó w . W je g o tw ó rc z o ś c i, ja k zre sztą w ca­
łe j lite r a tu r z e re n e s a n s o w e j, n a k a ż d y m k r o k u n a p o ­
t y k a m y ech a i w p ły w y a n tyk u , c z y to w lir y c e , c z y
w p ie r w s z y m p o ls k im d ra m a c ie O d p ra w a p o s łó w g r e ­
c k ic h (1578). T y t u ły w s p o m n ia n y c h w p y ta n iu p r z e ­
k ła d ó w : M o n o m a c h ia P a ry s o w a z M e n e la u s e m ( I I I ks.
Ilia d y ), A lc e s ty s m ęża od ś m ie r c i za stą p iła (część p r o ­
lo g u A lk e s tis E u ry p id e s a ), P h a e n o m e n a A ra to s a .
3. J oa ch im L e le w e l (1786— 1861), h is to ry k , p r o f e ­
sor w ile ń s k i i w a r s z a w s k i, p o p o w s ta n iu 1831 r. na
e m ig r a c ji w e F r a n c ji i B e lg ii. W y d a ł m .in. B a d a n ia
s ta ro ż y tn o ś c i w e w z g lę d z ie g e o g r a fii (1818), D z ie je sta­
r o ż y tn e I n d ii (1820), E tu d es n u m is m a tiq u e s e t a r c h é o ­
lo g iq u e s s u r le ty p e G a u lo is e t C e ltiq u e (1840).
4. K a z im ie r z M o r a w s k i (1852— 1925), p r o fe s o r i r e ­
k t o r U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o , w y b it n y z n a w c a
lit e r a t u r y r z y m s k ie j. B y ł w y k w in tn y m s ty listą , dał
k ilk a to m ó w e s e jó w o lite r a tu r z e i k u ltu rz e a n ty c z ­
n e j, m. in. R z y m . P o r t r e t y i szkice (1921), R z y m i n a ­
ro d y (1924), H is to r ia lit e r a t u r y r z y m s k ie j, 7 to m ó w
(1909— 1921). W p o le m ic e n a u k o w e j w a lc z y ł z u c z o ­
n y m p ru sk im T e o d o r e m M o m m s en e m o p o jm o w a n ie
sensu d z ie jó w rzy m s k ic h od s tr o n y lu d ó w u ja r z m io ­
n ych p r z e z R z y m . D a ł lite r a tu r z e p o ls k ie j k la s y c z n y
p r z e k ła d za c h o w a n y c h t r a g e d ii S o fo k le s a (1926).
5. H o ra tiu s S a rm à ticu s, M a c ie j K a z im ie r z S a r -
b ie w s k i (1595— 1640), je z u ita , te o r e t y k p o e z ji, a p r z e ­
de w s z y s tk im w y k w in t n y ła c iń s k i poeta. J eg o n a jw y ­
b itn ie js z e d zieła to L y r ic o r u m l i b r i I V (C z te ry k s ię g i
liry k ó w , 1625) i w y d a n e d ru k ie m d o p ie ro w 1757 S i l -
v ïlu d ia ( Ig ra s z k i leś n e). N a p is a ł te ż z a g in io n y , z w y ­
ją tk ie m fr a g m e n tó w , w ie lk i p o em a t L e c h ia s .
6. S te fa n S r e b r n y (1890— 1962), p r o fe s o r u n iw e r ­
s y tetu lu b e ls k ie g o , w ile ń s k ie g o , to ru ń s k ie go , p r z e ło ż y ł
w s z y s tk ie za c h o w a n e d r a m a ty A js c h y lo s a , osiem k o ­
m e d ii A ry s to fa n e s a , K r ó la E d y p a S o fo k le s a , w ie le u -
t w o r ó w lir y c z n y c h i in. B y ł ś w ie tn y m z n a w c ą g r e c -
190
k ie g o te a tr u i dram atu , u czon ym filo lo g ie m -p o e tą .
J a k o zasad ę p rz e k ła d u p o d e jm o w a ł p o m is trzo w s k u
tz w . iz o m e trię , tj. p rz e k ła d a n ie u tw o r ó w a n ty c zn y c h
m ia r ą w ie r s z a o ry g in a łu .
7. P in d a ru s P o lo n u s, S z y m o n S z y m o n o w ie , c z y li
S im o n S im o n id e s (1558— 1629), a u to r d w u p ie r w s z y c h
p o ls k o -ła c iń s k ic h t r a g e d ii C a stu s Josep h (w z o r o w a n y
na E u ry p id e s a H ip p o ly c ie te m a t b ib lijn e g o J ózefa,
p o r. zag. 48/1) i P e n th e s ile a (k r ó lo w a A m a z o n e k , so­
ju s z n ic z k a T r o ja n , z a b ita p r z e z A c h ille s a ), ła ciń sk ich
ó d p in d a ry c k ic h , a w lite r a tu r z e p o ls k ie j o r y g in a ln y
k o n ty n u a to r b u k o lik i g r e c k ie j w s w y c h S ie la n k a c h
(1614).
8. T a d e u s z Z ie liń s k i (1859— 1944), a u tor setek p ra c
w w ie lu ję z y k a c h , w s ła w io n y stu diu m n a d b u d o w ą
k o m e d ii a n ty c zn e j, k s ią żk ą o S o fo k le s ie , c y k le m h i­
s to r ii r e lig ii ś w ia ta a n ty c zn e g o , p o d r ę c z n ik a m i k u ltu ­
r y a n ty c zn e j i lit e r a t u r y g r e c k ie j o ra z w ie lu d z ie ła ­
m i „ z d z ie jó w id e i” — je d n a z n a jw ię k s z y c h i n a j­
b a r w n ie js z y c h p o sta ci w h is to r ii p o ls k ie j h u m a n is ty ­
k i. P o p o lsk u d o stęp n e są m .in .: R e lig ia s ta ro ż y tn e j
G r e c ji (1921), R e lig ia h e lle n iz m u (1925), R e lig ia r z e -
c z y p o s p o lite j rz y m s k ie j (1923— 1924), S ta ro ż y tn o ś ć ba­
je c z n a (1957), G r e c ja n ie p o d le g ła (1958), R z e c z p o s p o ­
lita rz y m s k a (1959), S o fo k le s i je g o tw ó rc z o ś ć tr a g ic z ­
na (1928).
9. R y s z a r d G a n sin ie c (te ż G a n szy n iec , 1888— 1958),
p r o fe s o r u n iw e r s y te tu lw o w s k ie g o , w r o c ła w s k ie g o i J a ­
g ie llo ń s k ie g o , z n a w c a h is to r ii k u ltu ry , w y b it n y i zasłu ­
ż o n y w y c h o w a w c a h u m a n is tó w .
10. G o t fr y d E rn est G ro d d e c k (1762— 1825), n a u c zy ­
c ie l C z a r to ry s k ic h w P u ła w a c h , p ó źn ie j p r o fe s o r lit e ­
ra tu r a n ty c zn y c h w W iln ie , m is trz M ic k ie w ic z a , a u to r
I n it ia h is to ria e G r a e c o r u m litte r a r ia e (1820— 1821), j e ­
d n e g o z n a jle p s z y c h w s w o im cza sie p o d r ę c z n ik ó w l i ­
t e r a t u r y g r e c k ie j.
50. A E N IG M A T A
1. A n t o lo g ia P a la ty ń s k a , k s ięg a V I I , u tw ó r 311. S ą
d w a r o z w ią z a n ia : b ib lijn e — z a m ie n io n a w słu p s o li
żona L o ta , i p o g a ń s k ie — s k a m ie n ia ła z b ó lu N io b e .
191
 2. T a m że , k s ię g a X I V , u tw ó r 32. M ó w i cen tau r N e s -
sos. P r z e s z y t y strza łą p rz e z H e r a k le s a za s w e n ie g o d n e
z a m ia r y w o b e c je g o ż o n y D e ja n iry , p o ra d z ił je j u m ie ­
r a ją c , a b y n a sy ciła k r w ią z r a n y k łę b e k w e łn y , b o to
z a p e w n i je j k ie d y ś o d zy sk a n ie w ie r n o ś c i m ęża. K ie d y
po la ta ch s k o rzy s ta ła z te j ra d y , „ D e ja n ir y p a lą ca k o ­
szu la ” sta ła się p r z y c z y n ą ś m ie rc i H e ra k le s a , k t ó r y
je d n a k ja k o p ó łb ó g n ie zszed ł do H adesu , le c z w s tą p ił
na O lim p .

3. T a m że , k s ię g a X I V , u tw ó r 38. S y n o w ie E d y p a
p r z e k lę c i p rz e z o jc a , E te o k le s i P o ly n e jk e s , z g in ę li
w z a p o w ie d z ia n y m w ty m p r z e k le ń s tw ie b ra tn im p o ­
je d y n k u . N a d ich z w ło k a m i (w e d le je d n e j z w e r s ji,
o d m ie n n e j n iż w d ra m a c ie S o fo k le s a ) p o p ełn iła sa m o ­
b ó js tw o ich m a tk a Jokasta.

4. T a m ż e k s ię g a X I V , u tw ó r 56. R o z w ią z a n ie : od ­
b ic ie w lu strze.

5. T a m że , k s ię g a X I V , u tw ó r 101. P o e ty c k a w e r s ja
z a g a d k i p r z y p is y w a n e j K le o b u lo s o w i, je d n e m u z s ie d ­
m iu m ę d rc ó w . R o z w ią z a n ie : rok, m iesiące, d n i i noce.
6. K lu c z ( C la v i s , S y m p h o s iu s IV )
V i r l u t e s m a g n a s d e v i r i b u s a f f e r o p a r v is .
P a n d o d o m o s c la u s a s , i t e r u m s e d c l a u d o p a t e n t e s .
S e r v o d o m u m d o m i n o , s e d r u r s u s s e r v o r a b Ip s o .

7. P ie n ią d z ( P e c u n ia , S y m p h o s iu s L X X X X I)
T e r r a f u l p r i m o , l a t e b r i s a b s c o n d l t a t e r r a e ',
N u n c a liu d p r e t i u m f la m m a e n o m e n q u e d e d e r u n t,
N e c i a m t e r r a v o c o r , l i c e t eco m e t e r r a p a r e t u r .

8. S en (S o m n u s , S y m p h o s iu s I C)
S p o n t e m e a v e n l e n s v a r ia s o s t e n d o f i g u r a s .
F in g o m e tu s v a n o s n u llo d is c r im in e v e r i.
S e d m e n e m o v id e t , n is i q u i su a lu m in a c la u d lt.

9. C ie ń (U m b r a , S y m p h o s iu s L X X X X V 1 I)
I n s id ia s n u lla s v e r e o r d e f r a u d e la t e n t l;
N a m d e u s a t t r i b u i t n o b is h a e c m u ñ e r a f o r m a e ,
Q u o d m e n e m o m o v e t , n i s i q u i p r l u s ip s e m o v e t u r .

10. W ło s (C a p illu s , S y m p h o s iu s , L . V I I I )
F in d e r e m e n u lli p o s s u n t, p r a e c ld e r e m u lt i.
S e d s u m v e r s i c o l o r , a lb u s q u a n d o q u e f u t u r u s .
M a lo m a n e r e n ig e r : m in u s u lt im a fa ta v e r e b o r .

192