GEOPOLITIČKI ČASOPIS

IDENTITET
BEOGRADA
 GEOPOLITIČKI ČASOPIS
ISSN 1820-0869
_____________________
Broj 1-2/2012
_____________________
Naučna redakcija:
Ivo GOLDSTEIN, Dušan JANJIĆ,
Miodrag LEKIĆ, Predrag MATVEJEVIĆ,
Anđelka MIHAJLOV, Vuk
OGNJANOVIĆ, Darko TANASKOVIĆ,
Predrag SIMIĆ, Aleksandra STUPAR,
Aleksandar MIRKOVIĆ, Erick VIVER,
Erick GORDI, Margerita PAULINI
Izdavač
Beograd, Obilićev venac 26/I
E-mail: h.edu@eunet.rs
www.limesplus.rs; www.hedu.biz
Za izdavača
Zorica STABLOVIĆ BULAJIĆ
Odgovorna urednica
Adele MAZZOLA
Urednik izdanja
Nikola SAMARDŽIĆ
Izvršna redakcija:
Haris DAJČ, Mijat LAKIĆEVIĆ,
Zorica STABLOVIĆ BULAJIĆ,
Maja VASILJEVIĆ,
Alenka ZDEŠAR ĆIRILOVIĆ
Tehnički urednik
Predrag Knežević
AUTORI:
Ivana BENOVIĆ – Nezavisna istoričarka umetnosti;
članica Međunarodnog udruženja likovnih
kritičara (AICA).
Zoran BLAŽINA – Univerzitet umetnosti u
Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd
Slobodan – Giša BOGUNOVIĆ – Akademija
arhitekture Srbije
Jovan BULAJIĆ – književnik
Jovan ĆIRILOV – teatrolog
Zoran ĆOSIĆ – Univerzitetski klinički centar
Dragoslav Mišović, Beograd
Simona ČUPIĆ – Univerzitet u Beogradu,
Filozofski fakultet, Beograd
Haris DAJČ – Univerzitet u Beogradu, Filozofski
fakultet, Beograd
Ingrid HULJEV – Univerzitet u Beogradu, Fakultet
primenjenih umetnosti, Beograd
Tamara KRSTIĆ – Radio Beograd
Adele MAZZOLA – Univerzitet u Beogradu,
Filološki fakultet, Beograd
Simona OGNJANOVIĆ – Nezavisna istoričarka
umetnosti
Željko OŽEGOVIĆ – Grad Beograd, Gradsko veće
Vesna PERIĆ – Radio Beograd
Ognjen RADONJIĆ – Univerzitet u Beogradu,
Filozofski fakultet, Beograd
Aleksandar RASTOVIĆ – Istorijski institut,
Beograd
Mirjana ROTER BLAGOJEVIĆ – Univerzitet u
Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd
Nikola SAMARDŽIĆ – Filozofski fakultet, Univerzitet
u Beogradu

Prodaja i pretplata CIP – Katalogizacija u publikaciji

Ivana Stojanović Narodna biblioteka Srbije, Beograd
32
Korektura LIMESplus: geopolitički časopis/
2004, Beograd (Obilićev venac 26/I)
Jelena Stojanović HESPERIAedu, 2006, Beograd
Za izdavača: Zorica Stablović Bulajić
Štampa Greenfield – 24 cm
Grafostil, Kragujevac Tri puta godišnje
ISSN 1820-0869= LIMESplus
COBISS SR-ID 114047756
 sadržaj br. 1–2/2012
Deo I – Uticaj i prožimanje kultura

UVODNIK 7 Nikola SAMARDŽIĆ: Ideja Beograda

11 Slobodan – Giša BOGUNOVIĆ: Id-entitet Beograda
25 Aleksandar RASTOVIĆ: Britanski putopisci o Beogradu u 19. i
20. veku*
37 Mirjana ROTER BLAGOJEVIĆ: Stvaranje modernog kulturnog
identiteta Beograda*
61 Nikola Samardžić: Identitet Beograda: Globalni grad ili globalno selo?
77 Simona Čupić: Trajanje i trenutak: Slika Beograda (1900–1941)*

Deo II – Razvoj i modernizacija za opstanak

UVODNIK 91 Željko OŽEGOVIĆ: Razvojni potencijali Beograda

97 Haris DAJČ: Uspon i degradacija savskog priobalja*
113 Zoran ĆOSIĆ: Put zdravih gradova
121 Ognjen RADONJIĆ: Privredna struktura i (ne)održivost modela
privrednog razvoja grada Beograda*
137 Zoran BLAŽINA: Vreme dizajna u Beogradu
147 Ingrid HULJEV: Odevanje – očitavanje trenutka

Deo III – Sukob tradicije i inovacije

UVODNIK 159 Adele MAZZOLA: Lament nad Beogradom …i opravdana nada

165 Jovan ĆIRILOV: BITEF i Beograd
169 Tamara KRSTIĆ: Književnost nad stoletnom mapom Beograda
177 Simona OGNJANOVIĆ, Ivana BENOVIĆ: Presek zbivanja
na sceni vizuelnih umetnosti
191 Vesna PERIĆ: Filmski Beograd trećeg milenijuma –
U traganju za (izgubljenim) identitetom
203 Jovan BULAJIĆ: Deset fragmenata iz dve decenije bespuća
 GEOPOLITIČKI ČASOPIS

IDENTITET
BEOGRADA

Deo I
Uticaj i prožimanje kultura
 UDK: 94(497.11 Beograd)
930.85(497.11 Beograd)
UVODNIK

IDEJA BEOGRADA
LIMESplus je izdanje za Jugoistočnu Evropu italijanskog geopolitičkog časopisa Li-
mes. Adele Mazzola je odgovorna urednica od osnivanja. Od 2004. do 2008. objavljeno
je 10 brojeva časopisa.
Italijanski časopis LIMES (http://temi.repubblica.it/limes/) pokrenuo je 1993.
Lučo Karačolo (Luccio Caracciolo), professor na Katedri za političku geografiju i ekono-
miju Fakulteta političkih nauka u Rimu.
Engleski partner časopisa Limes je Heartland, Eurasian Review of Geopolitics
(http://temi.repubblica.it/limes-heartland/).

B eograd se suočava s deficitima ljudskih i

ekonomskih resursa, i nema jasnu ideju svoje budućnosti u savremenoj regionalnoj i global-
noj konjunkturi. Jedna od putanja unapređenja tih resursa bila bi i otvorena rasprava o naj-
važnijim pitanjima prošlosti i strateškim reformskim i razvojnim opredeljenjima. Beograd
mora postati tema nauke i javne politike, podrazumevajući racionalne uvide u prošlost, i
rešenja koja će prethoditi problemima, umesto samoviktimizirajuće patetike, mitova i suo-
čavanja s posledicama ekonomskih, kulturnih ili ljudskih katastrofa.
U perspektivi bliske prošlosti i predstojeće budućnosti, Beograd istovremeno pripada
paradigmi jugoslovenske dezintegracije i paradigmi globalizacije. Odnos prema Beogradu
i njegovom savremenom identitetu podrazumeva odgovornost koja nije samo akademska.
Beograd je evropska prestonica koja je pretrpela najviše razaranja, migracija, ekonomskih
sunovrata i kriza identiteta u dva veka moderne istorije. Prethodno je bio najvažniji pred-
met rivalstva Osmanske i Habzburške imperije, i strateški cilj Srpske revolucije. Beograd
je evropska prestonica koja je u modernoj epohi najčešće bila ili odredište ili pokretač ratne
agresije. Dramatične društvene i ekonomske promene povremeno su vodile samodestrukciji.
Zahvaljujući upornosti koju je posvetio opstanku i traganju za sopstvenim smislom, Beograd
je trajao i kao sopstvena iluzija, kao nevidljiva, ali veoma osetna energija iščekivanja, na-
danja, uspona i padova. Beograd je istovremeno izvorište ogromnog stvaralačkog napora, i
crna rupa nostalgije, uzaludnosti i nesreće.
Oskudicu, u svojoj kulturnoj istoriji, u odnosu na evropske prestonice, Beograd je is-
punio jednom izuzetnom hronikom svakodnevice „običnih”, za oficijelnu ili „veliku” istoriju,
„malih”, nekad i anonimnih ličnosti, koje je nosila stihija opredeljenja sopstvene države, dr-
žava agresora i država saveznica, i ishoda odluka, posledica koje su obično duže trajale od
procesa koji su ih izazvali. Ukoliko je pojam kulture gotovo podudaran suštini odnosa koji
se uspostavljaju i u umetničkom stvaranju i u ritualima svakodnevice, i svesnim i nesvesnim,
kulturna istorija Beograda iziskuje jedan poseban pristup, i ona se ne može zaustaviti na
stvarnom i imaginarnom gradu, na gradu koji je opstao ili onome gradu koji je sahranjen 7
 IDENTITET BEOGRADA

u ruševinama, zabeležen, za pamćenje, samo na skicama, nacrtima, urbanim vedutama

ili fotografijama.
U svojstvu srpske i jugoslovenske prestonice, Beograd je uživao tri perioda relativno
mirnog razvoja: od „predaje ključeva” 1867. do početka Prvog svetskog rata 1914, drugi,
između 1918. i 1941, kad je izgradio obrise svoga evropskog identiteta, i od 1944. do po-
četka jugoslovenske dezintegracije 1991. Prvi i treći period trajali su po 47, drugi svega 22
godine. Između 1867. i 1914. u Beogradu su ubijeni knez Mihailo Obrenović, već 1868, i
kralj Aleksandar Obrenović 1903, i Srbija je vodila četiri rata, protiv Turske 1876–1878,
Bugarske 1885, i dva Balkanska rata 1912–1913. Kao jugoslovenska prestonica, nakon
ogromnih ratnih razaranja, patnji i gubitka najaktivnijeg stanovništva, Beograd je bio po-
prište žestokih političkih i nacionalnih obračuna, i podneo pritisak Velike depresije. Drugi
svetski rat nije proizveo samo razaranje i novu ljudsku tragediju. Brutalna posleratna so-
vjetizacija, migracije, drastična promena imovinske strukture i pritisci vladajuće ideologije,
koja je takođe bila promenljiva, nekad i nepredvidiva, to ponovo nisu bili povoljni uslo-
vi za nastavak urbanizacije i uključivanje u kulturne tokove razvijenog i slobodnog sveta.
Prestonica i simbol naizgled humanog i slobodnog socijalizma, Beograd je nakon rušenja
Berlinskog zida spustio Gvozdenu zavesu na sebe samog, svrstavajući se uz svet koji više
ne postoji, svet logora, redova, spiskova, komiteta, rezolucija, tačkica, oskudica, paranoje,
dostavljanja i dostavljača, očajanja i pesimizma, i na toj tački su ostala otvorena suštinska
pitanja njegove budućnosti.
Beograd je bio predmet i ljubavi i mržnje svojih žitelja, pridošlica, branilaca i
osvajača.
Podsticaji razvoja, ideje, projekti i, uporedo s tim, ruralizacije, provincijalizacije i de-
strukcije, takođe su dopirali i spolja i iznutra. Bio je i gradilište i poprište rušenja, i muzaj i
deponija, i zamka i utočište. Jedna je od evropskih prestonica dugoročno lišenih ekonomskih
i kulturnih sposobnosti i sklonosti da održavaju najmanje privid megalopolisa, glamura
i bogatstva. Istorija beogradske kulture otkriva značajne slojeve siromaštva, izolacije, sa-
moizolacionizma, samozaljubljenosti i samodovoljnosti. Za Beograd je njegova kulturna
antropologija jednako važna istoriji kulturnog stvaranja ili razaranja. Posebnost, „duh”,
„prožimanje” kultura, civilizacija i varvarstvo, čitaju se, u zamršenom jedinstvu složenih
odnosa, u onim posebnostima Beograda koji je istovremeno bio provincija velikih sistema
(u modernoj istoriji Ugarske, Austrije, Turske), urbano ostrvo ili metropola na ruralno-no-
madsko-palanačkom prostoru Zapadnog Balkana, nikad do kraja urbanizovan i nikad do
kraja ruralizovan. Nikad do kraja izgrađen, nikad u potpunosti u svakom smislu pokoren
i uništen. I centralne gradske zone su doziđivane, nadziđivane, urbana dinamika neuređe-
na, orijentalizirana, neretko i nasilna, fasade, urbani mobilijar, inače nestandardizovan,
pločnici, parkovi vandalizovani. I u kulturnoj istoriji Beograda prepoznaje se sistem odnosa
između neuređenih, otuđenih, korumpiranih institucija, urbanih vrednosti, lutajućih ljud-
8 skih grupa i tradicionalnog društva.
 IDEJA BEOGRADA

Balkanske kulture su o sebi ostavljale svedočanstva o velikim zamislima, dubokim

meditacijama, ali i naročitim mentalitetima. Samospoznaja Balkana odvija se u prostran-
stvu između uverenja o sumornom opstanku na margini, na dalekoj, usamljenoj granici, na
periferiji civilizacija, i mišljenja da je taj prostor ključno poprište evropske istorije. Beograd
ima izuzetno mesto, fizičko, kulturno, ekonomsko, smešten na mitskom Limesu koji je delio
varvare i civilizacije. Evropska kultura zapostavljala je Balkan u svojim povremenim odu-
stajanjima i od njegove prošlosti i od njegove budućnosti. Ali je Beograd i zanimljivo okrilje
ljudske svakodnevice.
I prošlost i budućnost Beograda podložni su neprestanom preispitivanju. Poslednja
validna, pouzdana kulturna istorija Beograda pojavila se u trotomnoj ediciji Istorija Beo-
grada koju je objavila Prosveta 1974. Od ostvarenja tog impresivnog projekta već nas deli
čitava jedna istraživačka generacija. Važan osvrt na njegovu kulturnu prošlost bila je Krat-
ka istorija Beograda Milorada Pavića, i ona je važan podsticaj, možda i opravdanje, da se
stvarni procesi i činjenice posmatraju i u jednom ličnom, intimnom osvetljenju. Jedno od
uporišta ovog projekta je Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka Sloboda-
na Giše Bogunovića, „atipični istorijsko-analitički enciklopedijski pregled najrelevantnijh
topografskih činjenica, građevina, ambijentalnih celina, ličnosti, pojmova i pojava u gradi-
teljskoj, arhitektonskoj i urbanističkoj kulturi Beograda,” ishod „jednog očevidno divovskog
posla, napisana uz ogroman naučno literarni instrumentarij, sa primernom naučnom stro-
gošću i tačnošću.” (Mihailo Mitrović).
Na početku XXI veka Beograd se suočava sa izazovima koji podsećaju na potrebu
jednog novog osvrta na onu prošlost koja otkriva suštinu njegove ljudske svakodnevice i va-
žnih slojeva kulturnog identiteta. Beograd ima šansu da se globalizaciji prepusti svojim
kreativnim snagama, umesto da tavori u onom nerazumevanju svoga vremena koje nije bilo
svojstveno generacijama koje su, u nekoliko navrata, iznele izuzetne napore modernizacije i
evropeizacije. U toku dve poslednje decenije Beograd posrće pod pritiskom post-ruralnog po-
pulizma, živeći punim plućima, u svakom smislu, traume političke i društvene dezintegraci-
je, ostavši bez daha u nastojanju da svome duhu privede sve koji, bez obzira da li su u njemu
ponikli, taj duh, u pustoši ovoga vremena, nisu u stanju da razumeju ili, najmanje, da ga
osete. Nove, zbunjene generacije otkrivaju nedostatak sposobnosti da sopstveni identitet ve-
zuju za racionalno promišljanje prošlosti i budućnosti. Beograd je prestonica u svakom smi-
slu nove države-nacije, takođe lišene jasnog prostornog, kulturnog i političkog identiteta.
Ovde je prepušten i sasvim slobodan prostor, da promišljanje Beograda i njegovog
identiteta ostane i sasvim lično.

Nikola Samardžić

9
 UDK: 711.4.01(497.11 Beograd):159.923.2

ID-ENTITET Slobodan – Giša BOGUNOVIĆ

BEOGRADA Akademija arhitekture Srbije

Umetanje diviza u reč „identitet”, te pokušaj uvođenja i eksplikacije novo-

stvorenog pojma, u najkraćem određuje pravac rada. Analiza sklonosti ka
personifikovanju grada isprva dovodi do zaključka o identitetu kao jednom
od brojnih, u grad transferisanih, pojmova čovekove vlastitosti. Kao njihov
primalac i nosilac, grad ima „identitet”, „duh”, „memoriju”, a često izrasta
i u „ličnost”, u kojoj se onda mogu razaznati njene instance. Po analogiji s
klasičnim egom, kao i jastvom dubinske psihologije, gradsko Ja se sagledava
kao racionalna osa ravnoteže, jedinstva i organizacije, ali i kao aktivirajući
činilac oblikovanja gradskog identiteta. Mehanizam nošen energijom na-
gona i principom zadovoljstva, nalik psihološkom idu, deluje njemu nasu-
prot, opirući se ustrojstvu i planovima urbanog sistema. Tvorac je entiteta
koji nema organizaciju, ne poznaje „vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni mo-
ral”. „Id-entitet”, kao opreka i naličje identiteta, javlja se u brojnosti svojih
emanacija: samovlasnoj gradnji, arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu
bez urbanista, gradskim područjima alijenacije, neprobirljivom rušenju,
primerima zaposedanja, potiranja javnog interesa... Rad se nastavlja na-
vođenjem primera ospoljenog id-entiteta i „id-iomatskih” građevina Beo-
grada (poput otuđenih aglomeracija industrijskog modernizma, građevi-
na pogaženih urbanističkih standarda, egzemplarnog ugrožavanja bonum
commune u renovacijama gradskih parkova, Mosta na Adi i dr.). Zaključu-
je se da je, umesto razvojnom svrhom, današnji izgled Beograda, u mnogo-
me determinisan prostim kauzalitetom, u koji se upliće nužda podmirenja
nižih potreba, samovlasno preinačavanje i ništenje planiranog, usvajanje
drugačijih, često protivrečnih i kratkoročnih ciljeva, što vrhuni legalizova-
njem brojnih neformalnih tvorevina koje grad potom prikriva lažnim očin-
stvom. Prenosnice vlastitosti se Beogradu otuda više ne daruju bona fide, on
je sve manje predmet personalizacije i personifikacije, empatije, sve ređe Ti
ili Ja, sve češće To (id): grad ugroženog identiteta i ojačanog id-entiteta.

Ključne reči: id-entitet, grad, Beograd, identitet, id, ličnost grada, gradsko Ja
11
 IDENTITET BEOGRADA

Uvodno pitanje

Ništa osim Beograda nije Beograd, Be-

ograd je ono što je Beograd a ne nešto drugo, a grad tačno istih svojstava kao Beograd,
morao bi biti Beograd. Ovo je logički tačno, ali je i trivia koja ukazuje na očiglednost
jednakosti sa sobom, jednakosti predmeta istih svojstava, stoga i prostu relaciju ekviva-
lencije. Logički principium identitatis je tek početak i uslov svakog govora o identitetu,
ali valja tim putem dalje, tamo gde se predmet stavlja među žive stvari. Takav, on namah
pokazuje lični identitet – stoji u prostoru, preživljava u vremenu, jedinstven i različit
od svega drugog. Kao ono što se, nezavisno od svakolikih izobražavanja, održava u po-
stojanosti, kao nepromenljivo u plimama promenljivog, posebno, celovito, određeno; a
opaža u neprekidnosti svoga prostornog i vremenskog trajanja. No, može li se nešto tako
idealno uopšte provući kroz tesnace stvarnosti, pojaviti u gradu koji je kroz istoriju nicao
iz vlastitog nestanka (V. Popa), a danas biva zahvaćen i nezadrživim spoljašnjim nara-
stanjem, uništavanjem i nestankom njegovih teško stečenih identitetskih mesta, unutra-
šnjim bujanjem u priticanju novih stanovnika, divljom gradnjom, depersonalizovanom
arhitekturom, samovlasnim rešenjima?
Ali počnimo od samog odnosa čoveka prema gradu, jer je i sam identitet ono što
im je zajedničko, ili je tek psihomotorna translacija jedne čovekove dragocenosti u grad,
koga potom lakše razume pomoću samoga sebe?

”Očovečavanje” grada
Osim tamo gde se pojavljuje kao literarni i pesnički topos, prenos koji čini da grad
odzvoni ljudskim osobinama nikada se ne sprovodi u celosti, tim tragom se uglavnom
ide samo donekle. Ovo otuda što je proces personalizacije i personifikacije neosvešćen
i emocionalan, i sama personifikacija je među stilskim figurama emocionalna figura, pa
kada „gradsko” postane odviše ljudsko, govor se netom osvesti i ustukne, a transfer ob-
ustavi. A možda bi upravo obrnuto bilo korisno – dovesti svu čovekolikost grada i sklo-
nost ka njegovom psihologizovanju do čistine na kojoj bi se i fenomen njegovog iden-
titeta pojavio jasniji. Proces, dakle, počinje, ali se obično i završava, u prostoru jezičkih
figura: grad je organizam, biće, ima lice i tkivo, glavna ulica je arterija, splet ulica krvotok,
a centar je srce grada. Beograd, primera radi, ima svoje bilo, takođe i hrbat, i kičmu, poput
beogradske via cardo – Knez Mihailove. Grad takođe ima jezgro, kao orah, no nikada
ljusku i spoljašnju koru. Noću spava i svako jutro se iznova budi. Ima život, telo, svoje
rak rane, stoga i smrt (svoje odumiranje). Posebno mu pristaju najozbiljnije „očovečene
prenosnice” (Bogdanović 2008, 17–78, 109), poput ličnosti i samosvesti. Grad, razume
se, takođe ima ili nema karakter, poseduje energiju i memoriju (Radović 2009, 4), njegovi
ambijenti imaju ili nemaju dušu, duh nekog mesta je prisutan ili izgubljen, to je grad sa
12 iden titetom ili bez njega...
 ID-ENTITET BEOGRADA

A pri svemu, premda se pomenuto toliko uobičajilo, izostaje važno pitanje. Ako
u grad tako štedro unosimo pozajmljenice fizičke i psihičke vlastitosti, zašto to ne
činimo i kada na red dođu ostala, pa i ona mračnija, carstva duševnog aparata naše
ličnosti?

Načini odnošenja
Različiti stepeni transfera, identifikacije, prisvojenja ili otuđenja profilišu odnošaj-
no polje ljudi i grada. Dve najosnovnije relacije se mogu opisati pomoću promenljivih
vrsta reči i amblematski sažeti u pokazni-nelični i prisvojni-lični odnos. Grad može biti
s one strane subjekta, otuđeno i nedosegnuto to – taj grad, ali i ono neposredno, blisko i
najbliže, moj grad. Javlja se i kao ti, biće koje oslovljavam, posmatram izbliza, ali se s njim
ne poistovećujem. Premda se moj glas odavno gubi u njegovim prostranstvima, premda
toliko narastao u složenosti da i svojim stanovnicima izgleda tajanstveno i divlje, grad
kao ti je prisan. To je biće s pogledom strelca, „pravim i nemim”, kako je pevao Crnjanski,
ali ne i prosta i otuđena naspramnost. On je nemi sabesednik, uzglavlje, krilo i uteha...
No prisnost teži i dalje: za junaka Supoovog romana, koji po mračnim ulicama Pariza
uhodi ljubljenu Žoržet, grad se, uzdignut u izmaglici, okreće kao Zemlja oko svoje ose,
ženstveniji nego ikad: Žoržet je postala grad, a grad ona (Solnit 2010, 208).

Pokazni odnos – grad kao id

Prečesto je grad samo to ili ono, od mene nezavisna naspramnost mimo svake bli-
skosti i uosećavanja, stvar, ens reale. U gradu se malo šta odvija zbog mene i zahvalju-
jući meni: on nije po meni, već po sebi. Kao nemi otpev drugosti, to ćuti. Ne dotiču me
njegovi procesi, dobra, tradicija, norme, istorija, budućnost, mnogo šta u njemu je van
moje volje, odgovornosti, ljubavi, verovatno i razumevanja. Suštinska nepripadnost me
oslobađa moralnih i estetskih skrupula te ponešto i prisvajam – najpre svačije kao mo-
je lično. U dobro iz kojeg se ne isključuju svi ostali, jer je zajedničko i javno, usuđujem
se da uključim ili u njemu prepoznam samo sebe. Ja sam puki korisnik grada, potrošač
javnih usluga, branitelj privatnog a ne javnog interesa, a ipak bih se uvredio da kažu da
nisam građanin.
Pokazni odnos je štetan i neprijateljski, upravo onoliko koliko to može biti volun-
tarizam divljeg graditelja i huligana, instrumentalizam tajkuna i antigrađanina. Za sve
koji se pr vi put ka njegovom centru penju Balkanskom ili Nemanjinom s nepoverljivim
izrazom došljaka, Beograd je nedokučena antifonija, jednako i za sve neprilagođene, ne-
prigrljene i neodomaćene, kojima je kuća drugde. Za sve koji ga koriste da bi se njime
okoristili, od bespravnog nadzidatelja vlastitog stana u mansardi do „novog divelopera”,
menadžera ili modernog gradskog upravljača – on je dobro ili loše ulučena prilika. Grad 13
 IDENTITET BEOGRADA

je nelična zamenica, bezlično i nelično to, ono, tuđin i stranština, latinsko id: neodređeno
„nešto”, odrično „ništa”, opšte, a u biti takođe neodređeno „svašta”.

Prisvojan odnos – grad kao ego

No Beograd, primera radi, može biti deo moga Ja, uprkos svemu što me u njemu
od njega odvraća – moj grad. Emocionalno prisvojen, moj grad je vlasništvo kome ne
treba katastarsko pečatanje, niti dokaz o prebivalištu i poreklu. I bez dokaza, u njemu
sam „kod kuće”, stanujem, u Hajdegerovom značenju reči, ne prebivam. Od njega se ne
otuđujem a da sebi ne naudim, kada iz mog grada odem, nešto se otkida, opraštam se od
njega kao od dela sebe. Ma koliko ogroman, zapleten i dugovečan, moj grad je smanjen
na moju sitnu, jednostavnu i kratkoveku meru, Ja ga je unelo u sebe, onako kao što se
jedno Ja poistovećuje s drugim Ja (Frojd 1979, 152).
Dakle moj grad, za grupu, zajednicu koja to jednako doživljava, i naš. Između dva
Platonova simbolona, dve čežnje ka sjedinjenju, između grada i čoveka ne stoji zev. Poput
arhetipskog civisa – branitelja utvrđenja, što više gradu pripadam, to jače štitim ono što
je u njemu svačije, zato što je moje. Samo u takvoj sraslosti gradska kultura nalazi svoj
visoki izraz. Njen nosilac je osvešćeni građanin, ne puki stanovnik, već sopstvenik grada
s vrhovnim pravom na takvu svojinu koja je ništa do prošireni prostor ličnosti, kadre i
voljne da ga brani od prostote, pogrešnih odluka, nasilja, ružnoće, pogani i neuređenosti,
ali i da doprinese boljitku, lepoti, izrastanju grada. Grad je pounutarnjen dotle da potpa-
da u domen vlastite krivice, vlastitog stida, ali i vlastitog zadovoljstva i ponosa. Tvorevina
je vlastite intimnosti, sazdan od cigala koliko i od primisli, sećanja, asocijacija, želja, pa
je u njemu „svaki dragi spomen od stene teži” (Bodler 1975, 90). Građanin je agens u
empatičkom, moralnom i estetskom odnosu sa gradom, izvor samonikle delatnosti i de-
lotvornosti.... Gradu nije potreban bolji zaštitnik od građanina, niti građaninu bolji od
grada: sadejstvujući, stvaraju se jedan i drugi.

Ličnosti čoveka i grada

Poistovećenost s gradom je najodgovornija za „očovečene prenosnice”, drugim
rečima, samo prisvojen i ličan, grad može imati ono što imam sam: dušu, identitet i
karakter. Ono što su moje najveće dragocenosti, bez čega i ne mogu biti što jesam, ono
jedinstveno u meni, rad sam da prenesem u grad i s njim podelim kao zajedničku imovi-
nu. Tako ću ga razumeti, ili barem koliko sebe.
Objašnjavajući urbanu situaciju iz sedamdesetih godina prošlog veka, „odsustvom
karaktera” i gubitkom „duha mesta”, pri čemu je ljudska identifikacija s takvim okru-
ženjem otežana i čak nemoguća, Norberg Šulc je u svom, danas već klasičnom navo-
14 du, zapisao: „Identitet čoveka, prema tome, zahteva identitet mesta. Identitet mesta ne
 ID-ENTITET BEOGRADA

obitava samo u apstraktnoj prostornoj strukturi koja čoveku omogućuje orijentaciju u

prostoru, već pr venstveno u specifičnom i konkretnom karakteru” (Norberg Šulc 2009,
563) (podvukao S.G.B.). Pojmovi s najčvršćim uporištem značenja u psihologiji kreću se
u otvorenoj transmisiji i transpoziciji, od čoveka ka gradu, kako bi se rastumačio i razu-
meo gradski entitet. Okruženje poseduje ono što imam i sam, a kada to nema ili izgubi,
s njim se ne mogu identifikovati. Mesto gubi svoj genius loci, upravo onako kao što bi ja
sam, izgubivši karakter i identitet, izgubio sebe.
U čitavom spektru odnošenja gde je grad to, moje ja ili ti, nešto ili svašta, čak i ona,
samo je korak do toga da zadobije i ličnost. Za sve ljudsko, naime, što se daruje gradu neo-
phodan je primalac, koji se implicitno pretpostavlja. On, međutim, ne mora biti ni takav,
u subjekt će nužno izrasti pošto, oduhovljen i očovečen, poklone primi. Tim pre što grad
i čovek velikodušno dele brojna svoja druga blaga i crte, te se kod pr vog jasnovido javlja
što i kod drugog: razvoj, rast, red, pravac, ciljevi, organizovanost, planiranje, dinamičan
i donekle integrisan sklop osobina i svojstava, racionalnost, uobličenost, i mnogo šta još.
Ali jednako i tome suprotno: nazadovanje, degeneracija, nered, besciljnost, neorganizo-
vanost, stihijnost, dezintegrisanost, iracionalnost, neobuzdanost, razobličenost…
To što je grad primalac i nosilac identiteta, karaktera i duha nije ipak dovoljno da
se sasvim čvrsto i uverljivo prometne u ličnost. Uverenje da tako nešto postoji utvrđuje,
naime, druga pretpostavka. Uprkos svim morfološkim, konfiguracijskim, arhitekton-
skim i drugim promenama kroz koje jedan istorijski grad u svome trajanju može proći,
u rasponu od najmanjih preoblikovanja, do potpunog potiranja njegovog prethodnog
stanja i izgleda, on nesumnjivo zadržava nešto dublje od imena i matematičko-geograf-
skog položaja. Taj nematerijalni stožer postojanosti, očuvane jednakosti sa sobom, ta
dubinska i osobna neponovljivost i zaokruženost iz jedinstvenog središta, koja se vidi i
ne vidi, podrazumeva i ne podrazumeva, zapravo i nema bolje ime nego ličnost grada.
Ako ne, kojim pojmom ili izrazom objasniti ono što je, primerice, nanovo okupljalo i
dizalo Beograd na istom mestu, pod različitim imenima ali istom svrhom, koji je u suda-
ru civilizacija, udarima na njegovu fizičku celovitost, čak 37 puta rušen u poslednja dva
milenijuma (Velmar-Janković 2011, 9)?

Gradotvorno Ja
Ličnost grada je, međutim, ona nevidljiva granica do koje se u naraciji najdalje
stiže, ali koja se dalje nerado prelazi. A u njoj se veoma jasno razaznaju i njene instan-
ce. Suprotstavljene snage rušenja i razaranja, s jedne, i oporavljanja i stalnog kreiranja
gradskog sveta, katkad i iz pepela, s druge, svakako zaslužuju imena. Do gradskog Ja se,
recimo, nikada ne dospeva, premda je put do njega logično prav. Po uzoru na ego, kao
i jastvo dubinske psihologije, to bi, uslovno govoreći, mogla biti ona pozitivna osa koja
gradu obezbeđuje ravnotežu, jedinstvo i stabilnost, u cilju kome se teži, ali koji je retko
dostižan (Hol i Lindzi 1983, 57,131). Pretpostavimo da su mu čvrsti temelji razum i 15
 IDENTITET BEOGRADA

razboritost, apolonska težnja ka organizaciji i sintezi sadržaja, te da je ovaj dostupni i

„ozareni” deo ličnosti vođen ekonomskim ciljem uspostavljanja harmonije među silama
koje dejstvuju u njemu i na njega (Frojd 1979, 166–167; Ellenberger 1970, 516–517). Ja
usklađuje, koordinira naloge spoljnog sveta, moralnih i društvenih instanci, kao i nago-
na, nalazeći srednji put razbora. Upravo onako kao što se, per analogiam, urbano plani-
ranje pokušava probiti kroz zagušu impulsa koji se nadovezuju oblikujući ili rastvarajući
grad, nalazeći najbolje puteve u rizomskom prepletu društveno-istorijskih okolnosti i
odnosa, tehnologije, kulture, politike ili prirodnih činilaca, usklađujući suprotstavljene
sile građenja i razgrađivanja, usmeravajući njegov razvoj i rast. Plan je determinanta,
svojevrsni generator koji deluje iznutra ka spolja, zapisao je Korbizje, a „spoljašnjost re-
zultat jedne unutrašnjosti” (Le Corbusier 1986, 177). Za gradsko Ja bi se stoga moglo
pretpostaviti da je osnova gradotvornosti, kao racionalni napor planiranja i organizacije,
te kao konkretni, stvaralački ishod toga delovanja.
Psihološko Ja, budući da je izvršilac ličnosti, takođe se doživljava i kao aktiviraju-
ći unutrašnji činilac pri oblikovanju identiteta (Hol i Lindzi 1983, 107,110). Ovog puta
u značenju različitosti, idiosinkrazije, individualiteta, osobenosti, unikatnosti. Paralela je
stoga moguća i ovde: teleološka osnova gradotvornih napora ne iscrpljuje se u pukoj funk-
cionalnosti, održivosti, ekonomiji ili estetici izgrađenog, već takođe u njegovom uposeblja-
vanju. Sav trud upravljača, arhitekata, planera i građana, u svom idealnom obliku i smera
jedinstvenosti građene sredine i nema smisla ukoliko sve sile usavršavanja ne pregnu da se u
toj celishodnosti uspe. Dosezanje hipotetične posebnosti moguće je pritom samo iz težišta
svesnog i racionalnog vođstva, ali, kako Ja teži osećanju kontinuiteta (Popović 1977, 125),
uz uvažavanje veza između između onoga što je urbana sredina bila nekada, što je danas, kao
i onoga što namerava biti sutra. Upravo kao što se psihološki identitet razumeva kao oseća-
nje jedinstvenosti i zaokruženosti iz središta svesnog Ja, tako se i gradotvorno Ja, intencijom
stalnog uposebljavanja i usavršavanja, može hipostazirati u kreatora „mesta”, identitetskih
obeležja i repera grada, pa otuda posredno i samih pretpostavki identifikacije.
No, savremeni grad je sve manje „mesto” a sve više „radnja” (Norberg Šulc 2009,
560) koja traje da se nikad ne dovrši. Nemajući granice, on ljudima ne prestaje da do-
nosi nove tovare i prizore, a menja se brže no što se menjaju oni sami (Vidi: Pajk 2008).
Njegovo unutrašnje i spoljašnje bujanje je kontinualni udar na stabilnost, jedinstvenost,
homeostatičku zaokruženost „mesta” – za gradsko Ja, to je neprestano iskušenje dis-
kontinuiteta i disocijacije, pri čemu upitanost o krajnjem ishodu takve „radnje” mahom
izostaje.

Zatamnjena polja id-entiteta

Uporedi li se realni izgled Beograda sa njegovom idealnom slikom iz brojnih
16 pla no va generalne, kao i detaljnije urbanističke regulacije, dobija se prava predstava o
 ID-ENTITET BEOGRADA

delovanju takvih, teško ukrotivih, disocijativnih sila. One katkad deluju i ranije, već u
„mirnoj luci” planova koji bi trebalo da jedni iz drugih proishode, no prečesto jedan
drugom protuslove. Podudaranje ispr va planiranog idealiteta i docnije opredmećenog
realiteta, naime, redak je ishod nalik srećnoj entelehiji; gradsko Ja, moglo bi se reći, tada
ostvaruje deo svoga pozitivnog nauma; dok je sve ono što iz te podudarnosti odstupa,
što se otrglo da preči ili strči, često skrnavi, odmaže i ruži, jeste entitet rođen stihijno,
u kolopletu brojnih pobuda, interesa, slučajnosti, korupcije, nevolje, strasti, neretko i
nasilja. Ta odmetnuta područja nekontrolisane urbanizacije koja se Beogradom šire tro-
dimenzionalno od nadogradnji, preko bizarnih primera arhitekture patopolisa – zdanja
čiji kvadrati zaposedaju parkove, trotoare ili delove zakonom štićenih gradskih šuma, do
čitavih naselja poput Kaluđerice, Busija, delova Batajnice ili Padine, njegova su očito-
vana bruka i pokora, ali se potom legalno udevaju u grad postajući deo gradskog jastva
koje ga s mukom i nevoljno prima u sebe pokušavajući da ga obavije racionalnošću svo-
je infrastrukture, humanih i kulturnih ciljeva. No njegova divlja fiziognomija, nesklad,
protivpravna, neplanska i parazitska struktura, suštinska nelogičnost, stilska i druga na-
zadnost, uvek će svedočiti o bastardnom poreklu, ma koliko ga Ja prihvatalo pod okrilje,
prikrivajući ga lažnim očinstvom.
„Grad se ne može praviti po porudžbini”, zapisuje na jednom mestu B. Bogda-
nović, „već nastaje prema nekim složenim, zametnim, skrivenim i relativno slobodnim
pravilima igre do kojih moderan urbanizam, obuzet manijom eg zaktnog planiranja, još
uvek ne može da prodre.” (Bogdanović 2008, 32). Mehanizam posve sličan psihološkom
idu, mračnom i nedostupnom delu ličnosti – taj kotao uzavrelih impulsa (Frojd 1979,
164) – deluje i u gradu i svom bezobzirnošću iz njega probija, opirući se ustrojstvu i
zakonitostima urbanog sistema. Predstavlja onaj neželjeni višak gradskog značenja, pre-
tećeg, iznenađujućeg, nekontrolisanog i nepoznatog, koji se otima čovekovoj potrebi za
familijarizacijom i psihološkim obrtanjem u homey environment (Vidi: Haapala 2011).
Njegovo skriveno, podrivajuće i neočekivano delovanje je antinomno predviđačkom ka-
rakteru svakog, otuda i urbanog planiranja, ono je ignorabimus ili ono što nećemo znati
– dok se ne pojavi u stvarnosti. Tvorac je entiteta satkanog od pletiva koje se u grad te-
ško upreda, koji s njim hoće, ali ga time ne učvršćuje već rašiva, s kojim je identifikacija
nemoguća ili sasvim otežana. Kao sam id, nošen energijom nagona i principom zado-
voljstva, takav entitet nema organizaciju, niti „poznaje vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni
moral” (Frojd 1979, 164–165). Id-entitet, pojam se sam nameće, predstavlja opreku i
naličje identiteta. Ako je reč o građevinama – identitetskim stožerima grada, tvorevine
id-entiteta njihova su protivnost; ukoliko je neka od pr vih dosegla do simbola, njen id-
entitetski pandan je anti-simbol; jednako kao što su uzornim primerima urbanog dizajna
suprotnost paradigme urbane razgradnje, a javnom interesu – samointeres. Id-entitet se,
otuda, u stvarnosti javlja u brojnosti svojih emanacija: samovlasnoj gradnji (bespravnoj,
neplanskoj, divljoj), arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu bez urbanista, gradskim pod-
ručjima alijenacije i depersonalizovane arhitekture, mirnodopskom zatiranju svedočan- 17
 IDENTITET BEOGRADA

stava gradskog trajanja u neprobirljivom rušenju, primerima zaposedanja, skrnavljenja,

potiranja javnog interesa i dobra... A niz je ovim tek započet, ali je za potrebe ovog rada
verovatno dovoljan.

Ospoljeni id-entiteti Beograda

Za razliku od tvorevina gradskog Ja, koje nastaju iz procesa ideiranja, oduhovljava-
nja, uobličavanja, uspinjanja i uposebljavanja, planskih, simboličkih, etičkih, estetičkih,
organizacionih delatnosti, a zapravo – viših potreba, id-entitet je uglavnom determini-
san nižim. On, štaviše, u mnogome zavisi od ekonomije nižih potreba, ali tako da raste u
snazi i pojavi što su više potrebe utišanije a niže glasnije, što je neznatnije uplitanje viših
a zadovoljenje nižih neposrednije. Imati krov nad glavom je čovekovo osnovno pravo iz-
vedeno iz preke potrebe za sigurnošću predvidljivog i strukturisanog sveta. Za legalnog
koliko i bespravnog graditelja važi isto, ali naselja ovog drugog grad uvode u začarani
krug nemoći njihovog integrisanja i emulacije, te sve lošijeg opsluživanja sve većeg broja
stanovnika. Naime, potreba koju bespravni graditelj neposredno podmiruje dovodi u
pitanje čak i samu funkcionalnost grada. Ova je opasnost u Srbiji srazmerna obimu ta-
kve gradnje, koju, po procenama UNECE (United Nations Economic Commission for
Europe), početkom trećeg milenijuma, čini čak do milion nelegalno izgrađenih stanova
i kuća, čija je vrednost 2011. utvrđena da iznosi deset milijardi evra. O stepenu ugrože-
nosti Beograda neformalnom gradnjom za sada nema preciznih podataka, ali je izvesno
da ga migracioni priliv čini sve većim: za proteklih devet godina stanovništvo prestonice
biva uvećano četiri procenta ili 63.000 stanovnika (Vidi: Ekoplan 2011; Ferenčak 2006,
14n9).
U jednom drugom vremenu, čitavoj generaciji žitelja nekadašnje Jugoslavije po-
treba za stanovima podmirivana je, istina zakonito i planski, ali takođe nesvakidašnje
neposredno i brzo, paripskom snagom i istrajnošću društva, u obećanju socijalističkog
blagostanja. Preovlađujući ishod bile su, suprotno očekivanjima, obezličene aglomera-
cije industrijskog modernizma, gde se rodna suština novih stanovnika gubila pre nego
potvrđivala. Iz ekonomije nižih potreba ispr va je stvaran i Novi Beograd, te je umesto
izgrađenog identiteta objedinjene gradske sredine, koju kreiraju prostorni odnosi i me-
sta privlačenja, stvorena id-entitetska megastruktura linearne i zonirane slike, oskud-
na javnim prostorima a bogata međusobno zamenjivim mestima teško raspoznatljivih
građevina zbunjujuće numeracije (Bogunović 2005a, 302–303). Tek godinama kasnije,
prodiranjem individualnog u kolektivno, uvođenjem čestica funkcionalnog i estetskog
diverziteta, pojedinačnih idiosinkratičnih građevina i novih sadržaja, dominantni pro-
storni obrazac Novog Beograda biće donekle izmenjen.
To, i pored svega, nije mogao biti dovoljan lek za sve beogradske prostore obezliče-
nja i postvarenja, pokazna mesta gde caruje nedohvatljivo i neuobličeno to. Nove forme
18 id-entiteta, takođe mimo očekivanja, nastajale su iz sve većeg uticaja privatnog vlasništva na
 ID-ENTITET BEOGRADA

ekonomiju grada. I samo višeznačno „mesto” vremenom biva svučeno na smisaonu ravan
„lokacije” ili „parcele”, a ova na mogućnost zarade novog „divelopera”. Uporedo, stari „pro-
fesionalizam birokratije”, a s njime i tradicionalno planiranje, uzmiče pred „novim menadže-
rizmom” u kojem prednjače biznis, korporacijske vrednosti, tehničko-ekonomske procedu-
re i kriterijumi (Vujošević i Petovar 2006, 373). Uvažavanje osobenosti mesta, građevina i
područja, kvaliteta urbanog okruženja, istorije, karaktera lokalne zajednice, za proizvođača
prostora, ali ništa manje i za novog gradskog upravljača, opstaje samo u meri u kojoj se to po-
dudara sa interesom investicija i probleskom zarade (Lazarević-Bajec i Maruna 2009, 108).
Nalazeći u njemu najefikasniji put do zadovoljenja, sve više izmičući kontroli gradskog Ja,
id se prerušio u novac.1
U atmosferi kršenja urbanističke regulative, korupcije, apatije ili čak odobravanja
stručne i šire javnosti, u Beogradu su slobodno nikle tvorevine nove „id-iomatike”: palate
pogaženih urbanističkih standarda poput TV Pink, „Intelios” u Mileševskoj ulici ili TC
„Ušće”. Izigravanje ili preudešavanje osnovnih urbanističkih i konzer vatorskih uslova po
nalozima moćnog naručioca, ali i popuštanje pred zahtevima naivnog estetizma do tačke
odricanja stručnjaka od vlastitih kompetencija – rađa i „turbo” arhitekturu (Bogunović
2006; Bogunović 2005b, 1443–1446). Nemoćne da održe korak s procesima moderni-
zacije, srušene su i brojne građevine Beograda 19. pa i 20. veka, mnoge ne zbog građe-
vinske i kulturne, već ekonomske zaostalosti. Kako grad nije zbirka starina gdegod je to
bilo nužno, ali ishod procesa obeleženog progonom siromaštva i useljavanjem bogatstva,
potvrdio je stanje u kome su vrednosti menjane za nevrednosti. Istina, neke od srušenih
građevina neko vreme su društveno branjene vrednosnim bedemom kao spomenička
baština, ali vazda manjkom novca koji je nužno uzmicao pred njegovim viškom. Niže
vrednosti rušile su zaštitu koju su u nekom trenutku uspostavile više, te je mizanscen
istorije i identiteta zamenilo pozorje tržišne održivosti, obrtnih finansijskih igara i mer-
kantilnih poduzeća. Posledično, čitave gradske oblasti i ulice poput Čubure ili nedavno
Bulevara kralja Aleksandra, pražnjene su od istorijske i kulturne složenosti, ambijental-
nih vrednosti i ekološkog kontinuiteta, ostajući bez rodoslova, humanog i estetskog lica
(Bogunović 2010b; 2010a).

1 Samo po sebi se razume da je gradskom idu najudobnije u najvećoj mogućoj oslobođenosti od

uslovljavanja gradskog ega. No, proširivanje gradskog građevinskog zemljišta na neizgrađena, do-
jučerašnja „zelena polja” (greenfield) je područje gde se i samo jastvo, u obećanju nesputanog de-
lovanja u području vankontekstualnosti, oseća slobodno. Na čistinama poput novobeogradskih,
oprobava se tvoračka sloboda modernističke neistoričnosti, razbaštinjenosti, desemantizacije i
vanvremenosti. Greenfield bi se stoga mogao nazvati gotovo idealnim stanjem usaglašenosti in-
teresa gradskog ida i ega. Nasuprot greenfieldu, polju vedre ideacije, pozitivnih očekivanja i slo-
bodne razvojnosti, stoji brownfield – zasenčeni prostor grada, mračan u svojoj zapuštenosti, ali
premrežen ograničavajućim nalozima kontekstualnog usklađivanja, zapleteniji i zakučastiji, ali
gradski reverberantniji, neretko i isplativiji. Id-entitetska mesta brownfielda su izazov, iskušenje,
no i prilika za najveću afirmaciju gradskog Ja. 19
 IDENTITET BEOGRADA

Pokazalo se da se procesi id-entitetskih aberacija posebno obrušavaju na osnovni

uslov i uporište identifikacije – postojanost mesta ili stabilitas loci.Već nekoliko izme-
njenih mesta može značiti izgubljen, koliko i iznova rođen grad, a velika preoblikovanja
urbane sredine izvesno su pretnje poistovećivanju građanina sa mestom. Institucije ko-
je stoje na braniku gradskog identiteta, međutim, nikada nisu bile dovoljno društveno
podržane i osnažene da i same ne budu zahvaćene vrtlogom gradskog ida. Vredni arhi-
tektonski, ambijentalni i urbanistički sačinioci „postojanosti mesta”, naime, dobijaju u
Srbiji institucionalnu potporu neobično kasno, tek po završetku Drugog svetskog rata,
usvajanjem opštih zakonskih normi i akata, te osnivanjem zavoda za zaštitu i naučno
proučavanje spomenika kulture (Krstić 2006, 98–99). Napadi na baštinu time ne jenja-
vaju. Kada se, naime, jedan katalog iz 1966 (Gordić 1966), sa spiskom vrednih građevina
Beograda, koje po vremenu nastanka pripadaju „dugom” 19. veku, uporedi sa današnjom
evidencijom kulturnih dobara, uočljivo je da je tokom manje od pola veka nestalo čitavo
manje naselje potencijalnih spomenika kulture.2 Među njima i one građevine koje su se,
branjene zakonom, a na posletku samo papirnatom i nejakom legislativom, domogle čak
i trećeg milenijuma. Nimalo iznenađujuće, jer, primera radi, prosečno vreme od nastanka
jednog spomenika kulture s beogradskog Vračara do trenutka njegovog stavljanja pod
zaštitu iznosi bezmalo 75 godina (ZZS).3 Drugim rečima, u otegnutom međuvremenu
delovanja gradskog ida, mnoge spomeničke vrednote teško su postajale nosioci gradskog
identiteta. Mimo pravovremene validacije i brige, id-entitetski preobražene, urušene su
ili preinačene nekada i dotle da ih službe više nisu mogle, a možda ni htele prepoznati.
U istom društvenom i političkom miljeu, partikularni, partokratski, kao i eko-
nomski samointeres moćnih društvenih grupa, ugrožava i sam koncept zajedničkog do-
bra. Budući da je i samo značenje koncepta difuzno, samointeres se iza njega mimikrij-
ski vešto skriva. Najčešće pukim potkupljivanjem ili mehanizmom uzvratnih ustupaka
i poklona, u koruptivnu i monopolsku mrežu prerušenog ida bivaju ulovljene državne
službe svih nivoa, urbanistički, građevinski i sudski činovnici. Nebranjenoj javnoj povr-
šini, dojučerašnjem državnom ili društvenom zemljištu, volšebno se dodeljuje nova „na-
mena” uprkos otporu građana, njegovih korisnika, jedinih pravih vlasnika i branitelja.
Već u oblasti ozakonjene terminologije planskih dokumenata, kvazistručnim svođenjem
trodimenzionalnih objekata pejzažne arhitekture na dvodimenzionalne „zelene povr-
šine”, otvara se mogućnost njihove lakše anulacije u stvarnosti, budućeg pretvaranja u
gradske praznine, zapravo neizgrađene prostore otvorene gradnji (Ćerimović 2010, 555,
556, 563). Pseudopreduzetništvo osokoljeno pseudourbanizmom, s više ili manje uspe-
2 Poput kuća u Jevremovoj ulici 22, Skender Begovoj 4, Pariskoj 5, Stjepana Radića 4, Gavrila
Principa 8, Zmaj Jovinoj 35, Rige od Fere 17, Kosovskoj 30, Crnogorskoj 6, Visokog Stevana 21,
Deligradskoj 7, Obilićevom vencu 15, Jelene Ćetković 9, Deligradskoj 11, Kursulinoj 35 (pre-
pravljena), Jelene Ćetković 4, Đure Daničića 13, Hilendarskoj 15a, Kneza Miloša 75, Kosovskoj
15, Kneza Miloša 87, i drugih.
20 3 Izuzimajući pritom Arheološko nalazište antički Singidunum, koje je zaštićeno 1964. godine.
 ID-ENTITET BEOGRADA

ha, pokušava da praznine „privede nameni” novog id-entiteta (”Peti park” na Zvezdari,
park u Šekspirovoj, Dobrinovićevoj ulici na Banovom brdu i dr.), pri čemu u zasleplje-
nosti prepoznaje i istorijske prostore kao potencijalnu parcelu (npr. Akademski park na
Studentskom trgu (Ćerimović 368)), a pojas gradske šume kao priliku za stanogradnju i
proširenja izgrađenog (Zvezdarska šuma). Trodimenzionalni svet postaje dvodimenzio-
nalan, racionalno se izvrgava u iracionalno, više potrebe u niže, a „prenamena” u sredstvo
vulgarne preraspodele dobara da bi jednom zajedničko (dobro) postalo zauvek privatno.
Sve veća prevlast izgrađene ili ispražnjene sredine nad prirodnom i parkovskom, vidljiva
je u nedavnim obnovama Terazijskog i Manješkog, posebno Tašmajdanskog parka, ali
i onog na Topličinom vencu, čime su njihove nasleđene prostorno-ekološke vrednosti
mahom svedene na dekorativne, ili čak uništene, a naglašena težnja uobličavanja po slici
javnih prostora trgova.
Istupanje u ime pr vorazrednog javnog interesa naročito prati izgradnju novoizgra-
đenog Mosta na Adi, ali krucijalno odlučivanje biva određeno simptomima „kretanja na-
ravi” pre nego diskurzivnim promišljanjem i jasnim uvidom u dalekosežniji smisao, po-
sledice i opštu korist od donetih odluka. Gromko obznanjivanje prednosti novog mosta
(inženjersko-arhitektonsko rešenje, simbolni potencijal, nesumnjiva estetizantnost), ne
prikriva protivsmislene izbore unajmanje neusklađene sa bonum commune: lokaciju koja
je nalagala premošćavanje tri vodene površine (zimovnik, reka Sava, rukavac) umesto
samo glavnog toka reke, probijanje magistrale (Unutrašnjeg magistralnog poluprstena)
kroz stari deo Beograda, područja od izuzetnog kulturno-istorijskog značaja i prirodnu
baštinu (Službeni glasnik 1987),4 izvesnost ogromnih ulaganja u budućnosti da bi most
uopšte pokazao svoju već preplaćenu upotrebnu vrednost (izgradnja novih pristupnica,
kao i tunela kroz Točidersko brdo), zaobilaženje postojećeg saobraćajnog rešenja (proje-
kat Metro-mosta), i drugo (Vidi: Bogunović 2011, 29–32).5 Razmetno skup za vreme
ozbiljne društvene i ekonomske krize, odmetnut od postojećih planova, zaštitarskih i
ekoloških aksioma, kao rešenje in potentio s debelom kreditnom omčom, Most na Adi
predstavlja entitet rođen u potpunoj zbunjenosti gradskog jastva.

Zaključak
Premda optočen satelitskim, a unižen divljim naseljima, pritisnut nagonskim rastom
i prilivom, množeći u sebi dugovečne i nerešene probleme saobraćaja, kanalisanja, asfaltira-
nja, ekologije, i mnoge druge, Beograd je danas ipak vođen opšteprihvaćenom strategijskom
i političkom uputnicom da predstavlja „motor razvoja Srbije”. Paradoksalno, njegov razvojni
4 Zbog posebnih prirodnih, estetskih, kulturnih i istorijskih vrednosti, prostorna kulturno-isto-
rijska celina „Topčider” je kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju, dok je Ada
Ciganlija područje prirodnih vrednosti u evidenciji Zavoda za zaštitu prirode Srbije.
5 Osim prilaznica već rešenih u tri nivoa, predviđaju se nove, kao i tunel koji će povezivati Topči-
der i Autokomandu. 21
 IDENTITET BEOGRADA

put, umesto da je opredeljen čvrsto ocrtanim društvenim ciljem i promišljanom svrsishod-

nošću (causa finalis), prepušten je pokretačkom uzroku (causa efficiens) i krajnje pojedno-
stavljen u skladu s nalozima investicione i mehanicističke logike. Bez jasnih ciljeva, šireći se
unutar i van sebe, sve veći grad stenje spasavajući sve manju Srbiju, koja se u njega pretače
kao u nespojenom sudu. Zahvaćen simptomima Kolhasove Veličine (Kolhas, Mau i Oma
2009, 724–725), sa opštinama razvejanim po Šumadiji, Sremu i Banatu, sve teže zadobija
i brani svoju posebnost. U neodmerenom narastanju ne jača i ne pronosi više potrebe, ne
pritiču mu znanja i novi oblici duhovne energije, izostaju vedrina i perspektive doseljava-
nja. Obremenjen motivacijama iz pomanjkanja a ne razvoja, jer u njega dovodi iznudica,
eg zistencijalna nevolja, neznanje i nemanje, zato što se drugde ne može, biva sve dalji idealu
oduhovljene urbane sredine višestrukih identiteta.
Teleološko ipak opstaje u planskim naporima gradskog Ja, u bavljenju svrhovitim
i održivim razvojem, kvalitativnom izrastanju i pokušajima aktualizacije velikih moguć-
nosti Beograda, ali njegov stvarni izgled iz toga često ne proishodi. Umesto razvojnom
svrhom, u mnogome je determinisan pukim kauzalitetom, u koji se upliće nužda pod-
mirenja nižih potreba, samovlasno preinačavanje i ništenje planiranog, usvajanje dru-
gačijih, često protivrečnih i kratkoročnih ciljeva, što vrhuni legalizovanjem tvorevina
brojnih hranitelja gradskog id-entiteta. U međuprostoru i međuvremenu delovanja
gradskog ida, stvorene su građevine pa i čitava naselja nove „id-iomatike”. Samointeres
moćnih društvenih grupa mimikrijski se skrio iza javnog interesa, a mnogo šta, uz hi-
tro donošenje i preudešavanje planova, pojednostavljeno je i prepušteno logici biznisa
i ekonomskih vrednosti, mimo učešća i odobravanja građana. Apsolutni monopol na
gradotvornost zaimala je građena sredina, na štetu poštovanja prirodne sredine i njenog
nasleđa, a izvorno novo isprednjačilo je i potisnulo oživljavanje, tanano inoviranje ili
nadograđivanje starog. Veliki modernistički argumenti dobili su na važnosti, iako učinci
progresa svud uokolo ne bacaju optimističke zrake. Značajni građevinski proboji, gran-
diozne sinteze tehnike, umetnosti i profita, postali su novi ideogrami političkih odme-
ravanja, ali i nabačene bankarske omče opšteg dužničkog igrokaza, pre nego apoteoze
čovekovog blagostanja.
Sve manje predmet empatije, personifikacije, identifikacije, Beograd je sve ređe ti,
tek nimalo ja, sve češće to. Vlastitost koja se gradu daruje, u njega prenosi – svest, duh,
karakter; identitet čoveka koji zahteva identitet mesta, i dalje postoje, ali u gradu ugro-
ženog identiteta i ojačanog id-entiteta.

Literatura:
Bodler, Š. 1975. Cveće zla, pariski splin, Beograd
Bogdanović, B. 2008. Tri ratne knjige. Novi Sad
22 Bogunović, S.G. 2005a. Arhitektonska enciklopedija Beograda. I. Beograd
 ID-ENTITET BEOGRADA

——— 2005b. Arhitektonska enciklopedija Beograda. III. Beograd

——— 2006. „Građevinsko nasilje ili kako je pobeđen zdrav razum.” Danas, 26. jun
——— 2010a. „Drveću postaje teško u Beogradu.” Politika, 1., 2. i 3. maj
——— 2010b. „Čubura bez rodoslova.” Politika, 30. oktobar
——— urednik. 2011. Akademija arhitekture Srbije. Rad–Dela–Komentari. Beograd
Ćerimović, V.Lj. 2010. „Moći zakonodavne i kvazistručne terminologije.” Izgradnja 9–10
Ekoplan. 2011. pristupljeno 30. decembra http://www.ekoplan.gov.rs/srl/Vrednost-nelegalnih-
objekata-procenjena-na-10-milijardi-evra-1200-c31-content.htm
Ellenberger, H. F. 1970. The Discovery of the Unconscious. The History and Evolution of Dynamic
Psychiatry. New York
Ferenčak, M. 2006. „Regulisanje i unapređenje neformalnih naselja u Srbiji”, u: Nacionalna konfer-
encija o stanovanju „Ka novoj stambenoj politici u Srbiji”, Beograd
Frojd, S. 1979. „Autobiografija, Nova predavanja za uvođenje u psihoanalizu.” u: Odabrana dela S.
Frojda, VIII, Novi Sad
Gordić, G. 1966. Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I. Katalog arhitektonskih objekata na području
Beograda 1690–1914, Beograd
Haapala, A. 2011. The Urban Identity: The City as a Place to Dwell. pristupljeno 30. decembra
http://www.eki.ee/km/place/pdf/kp3_01_Haapala.pdf
Hol, K.S., G. Lindzi 1983. Teorije ličnosti. Beograd
Kolhas, R., B. Mau & Oma. 2009. „Bigness, ili o problemu veličine.” u: Antologija teorija arhitekture
XX veka, ur. M.R. Perović, Beograd
Krstić, B. 2006. Zakonodavstvo arhitektonske baštine. Beograd
Lazarević-Bajec, N., M. Maruna, 2009. Strateški urbani dizajn i kulturna raznovrsnost. Beograd
Le Corbusier. 1986. Towards new Architecture. New York
Norberg Šulc, K. 2009. „Genius loci.” u: Antologija teorija arhitekture XX veka, ur. M.R. Perović.
Beograd
Pajk, Barton. 2008. „Grad u stalnim promenama.” u: Polja III/453, Novi Sad
Popović, B. 1977. Uvod u psihologiju morala. Beograd
Radović, R. 2009. „Velika ljudska tvorevina, čudo memorije, između snova i stvarnosti (...).” u: Forma
grada. Osnove, teorija i praksa. Beograd
Službeni glasnik. 1987. „Odluka o utvrđivanju nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog i od
velikog značaja.” Službeni glasnik SRS 47
Solnit, R. 2010. Lutalaštvo: istorija hodanja. Beograd
Velmar-Janković, S. 2011. Kapija Balkana. Brzi vodič kroz prošlost Beograda. Beograd
Vujošević, M., K. Petovar, 2006. „Javni interes i strategije aktera u urbanističkom i prostornom
planiranju.” Sociologija 48/4 (XLVIII)
Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. (ZZS). http://www.belgradeheritage.com/
zavod/vracar.html 23
 IDENTITET BEOGRADA

Abstract: The id-entity of Belgrade

Inserting division (en dash) in the word „identity” and an attempt to introduce and
explain the newly established concept, briefly determine the direction of this work. Analysis of
susceptibility to personification initially leads to the conclusion that identity stands as one of the
many terms of man’s subjectivity transferred to the city. As their recipient and carrier, the city
has the „identity”, the „spirit”, „memory”, and often grows into „personality”, in which can be rec-
ognized its instances. By analogy with the classic Ego, as well as the self of the analytic psychology,
the „Ego of the city” is viewed as a rational axis of balance, unity and organization, but also as
an activating factor in the formation of urban identity. The mechanism carried by the drive and
the principle of pleasure, like the psychological Id, acts contrary, opposing the organization and
planning of urban system. It is the creator of an entity that has no organization, no „evaluation,
not knowing good or evil, neither morality.” As the opposite and the reverse side of identity, „id-
entity” occurs in the number of its emanations: illegal construction, architecture without archi-
tects, urban planning without urban planners, areas of urban alienation, unselected demolition,
examples of abolishing the public interest... Work continues by stating examples of id-entity and
„id-iomatic” buildings of Belgrade (such as agglomerations of alienated industrial modernism,
edifices erected ignoring the standards of urban planning, exemplary betraying of bonum com-
mune in the renovation of city parks, Bridge at Ada, etc.). The conclusion is that, rather than by
development purposes, the present appearance of Belgrade, is largely determined by simple cau-
sality, activated by the necessity of satisfying lower needs, arbitrary alteration and abandoning
of concepts planned, the adoption of different, often contradictory and short-term goals, which
all crowns with legalization of a number of informal structures that city then conceals by false
paternity. Terms immanent to selfhood are thus no longer given to Belgrade bona fide, it is less
and less subject to personalization and personification, empathy, less frequently is You or Me,
increasingly it is It (Id) – the city of the affected identity and reinforced id-entity.

Keywords: Id-entity, city, Belgrade, identity, Id, personality of the city, Ego of the city

24
 UDK: 821.111-992.09:308(497.11 Beograd)”183/193”

BRITANSKI PUTOPISCI
O BEOGRADU Aleksandar RASTOVIĆ
U 19. I 20. VEKU* Istorijski institut, Beograd

Zbog svog povoljnog geografskog položaja Beograd je vekovima bio meta

stranih osvajača, ali i važna destinacija mnogobrojnih evropskih putnika i
putopisaca koji su ga rado i često pohodili. Britanski putnici su takođe rado
svraćali u njega, premda su mnogi od njih dolazili sa uvreženim stereotipi-
ma da se radi o prljavom, orijentalnom gradiću koji je krajnje nezanimljiv
i nema bog zna šta da ponudi onima koji su ga posećivali. Međutim, svi su
oni bili veoma iznenađeni onime što su videli. Od relativno male turske
varoši Beograd je vremenom izrastao u veliki evropski grad koji je pratio
sva najnovija modernizacijska dostignuća u raznim oblastima arhitekture,
infrastrukture, mode, kulture i slično. Sve te promene engleski putnici su
rado beležili u svojim putopisima i knjigama koje predstavljaju danas va-
žno i nezaobilazno svedočanstvo o razvoju i napretku srpske i jugoslovenske
prestonice na razmeđu devetnaestog i dvadesetog veka.

Ključne reči: Beograd, Srbija, Velika Britanija, putnici, pisci, novinari, slika grada

Pojačano interesovanje britanske jav-

nosti za Beograd i njegov balkanizam kako ističe Vesna Goldsvorti u svojoj studiji Iz-
mišljanje Ruritanije započinje početkom treće decenije devetnaestog veka, i to nekoliko
godina pre dolaska pukovnika Hodžesa, pr vog britanskog konzula u Beograd 1837. go-
dine. Inače, Balkan je počeo da postaje tema interesovanja zapadnog kulturnog kruga, a
samim tim i Engleza u drugoj polovini osamnaestog veka. Tako na primer erl Kroford
u svojim Memoarima iz 1753, opisuje učešće u bici za Beograd 1739, kada je i ranjen
(Goldsvorti 2000, 19).
Pr vi britanski putnici u Beogradu u devetnaestom veku nisu ostavili opširne po-
datke o prestonici mlade Kneževine Srbije. Oni saopštavaju tek po neku vest ili činjenicu
* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke
Republike Srbije (ev. br. 177009). 25
 IDENTITET BEOGRADA

o njegovom geografskom položaju, izgledu ili o političkoj klimi koja je preovladavala u

njemu. Za razliku od drugih delova Evrope u Velikoj Britaniji, kako primećuje Marija
Todorova, putopisna literatura je bila najpopularniji segment književnosti. Putopisi su se
po čitanosti nalazili na drugom mestu, odmah posle romana (Todorova 1999, 167). U
tom periodu prisutni su mnogi negativni klišei o Balkanu i Srbiji kao o divljim i eg zotič-
nim krajevima Istoka, a od sredine istog veka jedna od glavnih tema britanskih putopisa
o ovim krajevima je njihova odbrana od ruskog imperijalizma (Jelavich 1955, 396).
Pr vi britanski putopisac koji je kročio na tle Beograda bio je Džordž Tomas Kepl,
koji se tokom 1829, i 1830, nalazio na proputovanju kroz evropske delove Turske. Tom
prilikom obišao je i Beograd. Svoje utiske o srpskoj prestonici izneo je u delu Narative of
a Journey across the Balkans, by two Passes of Selimno and Paravadi; also of a Visit to Azari
and other Newly discovered Ruins in Asia Minor in the Years 1829–1830. In two Volumes,
London 1830. Na njega Beograd nije ostavio neki dublji utisak, sem što je pažnju obratio
na Kalemegdan o kome je ostavio podatak da se nalazi u katastrofalno lošem stanju. Pri-
metio je i da ružnoću grada ublažava poneka hrišćanska kuća koja razbija „jednoličnost
turske dr vene arhitekture”. (Levental 1989, 274).
Nakon Kepla u Beogradu je 1835. godine boravio Aleksandar Vilijam Kinglejk.
Kratka zapažanja o Beogradu ostavio je u knjizi Eothen objavljenoj 1844, koja se smatra
najboljim engleskim putopisom toga vremena (Момчиловић 1990, 61). Zadojen pred-
rasudama o Srbiji, napisao je da se Beograd nalazi na kraju Evrope, i da „ulazi u zemlju
koja sadrži sjaj i pustoš Istoka” (Кинглејк 1993, 6). Kinglejk je takođe ostavio sumornu
zabelešku o izgledu srpske prestonice primećujući da je muslimanski deo grada napušten
i pust, pun đubreta i ptica (rode i ždralovi), a da se u vazduhu oseća miris sprženih kora
od limuna, pomorandži i začina (Кинглејк 1993, 6).
Takođe, vrlo oskudna svedočanstva o Beogradu dao je Majkl Kvin, irski novinar i
izdavač u delu A Steam Voyage down the Danube iz 1835. On je Beograd predstavio kao
„sjajan skup džamija sa visokim belim minaretima”, dok je beogradska tvrđava „moć-
na građevina, dobro postavljena za odbranu” (Квин 1993, 27). Nešto opsežnije zapise
ostavila je Džulija Pardju, pesnikinja u putopisu The City of the Sultan and Domestic
Manners of the Turks publikovanom 1837. Vraćajući se parobrodom iz Carigrada 1836.
zadržala se u Beogradu tek nekoliko sati. Zabeležila je da je to poslednji grad u Evropi
koji ima minarete, dok je Kalemegdan na nju ostavio posebno snažan utisak. „Tvrđava
zastrašujuće izgleda i da je data nekoj evropskoj sili bio bi to opasan poklon”. Uočila je
da Osmanlije žive u podnošljivoj harmoniji sa Jevrejima, a ostavila je i važan podatak da
je u to vreme u gradu živelo dvanaest hiljada Srba i osam hiljada Turaka i Jevreja (Пар-
доу 1993, 34).
Fransis Er ve je Beograd dočarao u knjizi A Residence in Greece and Turkey izdatoj
1837. Njegove impresije o Beogradu su za razliku od njegovih sunarodnika pretežno po-
zitivne. Po njemu, to je stari i nadaleko čuveni grad oko koga su se vodile tolike bitke, i
26 koga su mnoge vojske toliko puta osvajale i gubile. Beograd je živopisan grad, neobičnog
 BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU*

izgleda, drugačiji od ustaljenih engleskih predstava, lepši i evropskiji od bilo kog grada
kroz koji je prošao. Koristeći kitnjaste stilske ekskursije piše da je „Beograd poslednji
spomenik Istoka, romantični predeo gde civilizacija nije toliko prodrla da bi uništila
iskonska obeležja zemlje, gde nošnja i običaji i danas podsećaju na najzanimljivije perio-
de, gde divlje, uzvišeno i živopisno naizmenično pokazuju svoje čari, gde se veličanstve-
nost i raskoš obilno ispoljavaju, i gde gruba priroda nikad nije osetila ljudsku ruku koja
sve kvari.” (Ерве 1993, 50–51)
Beograd je u tri navrata 1839, 1843, i 1844. obišao i diplomata i putopisac Endrju
Arčibald Pejton. Svoja zapažanja o izgledu grada, političkim, privrednim i kulturnim
prilikama izneo je u knjigama Servia, the Youngest member of the European Family, i The
Highlands and the Islands of the Adriatic. Pr vi put boraveći u Beogradu 1839. primetio
je da se radi o orijentalnoj varoši sa puno primesa Istoka u oblasti arhitekture, nošnji,
manirima, dok je već prilikom sledeće posete uočio da varoš gubi orijentalna obeležja,
da se u njemu puno gradi po evropskim nazorima (Момчиловић 2003, 163).
Veliko interesovanje za obilazak Balkana i Beograda, tih divljih i eg zotičnih de-
lova Evrope, podstakla je uredništvo čuvene londonske izdavačke kuće Džon Mjurej da
1840. godine objavi svojevrsni turistički vodič za putovanja po Turskoj odnosno njenim
evropskim delovima i provincijama. To samo pokazuje glad tamošnje javnosti za područ-
je Balkana (John Murray 1840). Naravno, sve je to bilo u sklopu narativne kolonizacije
tog prostora koja je započela odlaskom Bajrona u Grčku gde je trebalo da se pridruži
borbi Grka za oslobođenje (Goldsvorti 2000, XIV).
Beograd i Srbiju je tokom jula 1850. posetila i Lujza Hej Kar, i to u pratnji Vu-
ka Karadžića i njegove ćerke Mine (Lukić-Tipsarević 1988, 71). Ona je 1847. pr va na
engleski jezik prevela Rankeovo delo Istorija srpske revolucije. Uspomenu na putovanje
po Srbiji je sačuvala u dnevniku Nekoliko dana po Srbiji 1850. godine, koji je na njenu
molbu pedantno vodila Mina Karadžić. Zabeleške je kasnija prevela na francuski jezik, a
Čeda Mijatović, njen prijatelj, uz njenu dozvolu preveo na srpski jezik i objavio 1895. u
Brankovom kolu (Митровић 1964, 208; Лукић-Типсаревић 1983–1984, 47). Tokom
osamnaestodnevnog boravka pored Beograda posetila je i Obrenovac, Šabac, Loznicu,
odnosno Mačvu i Podrinje. Njene beleške ne sadrže političke ocene o Srbiji i njenim
vladarima, već donose zanimljive i kratke opise srpskih gradova, i podatke o karakte-
rističnim srpskim običajima koji su danas skoro zaboravljeni. Za Palež (Obrenovac) je
zapisala da je malo ali čisto mesto. Primetila je da na putu od Beograda do Šapca postoji
veliki broj krajputuša, dr venih ili kamenih spomenika koji označavaju mesto pogibije
junaka ili putnika sa ispisanim imenima i datumima njihove smrti (Лукић-Типсаревић
1983–1984, 755–756).
Srbiju su u više navrata i to 1862, 1863. i 1864, posetile Engeskinje Georgina Mjur
Mekenzi, i Adelina Paulina Irbi, i to u sklopu balkanske turneje kada su obišle i Make-
doniju, Staru Srbiju i Crnu Goru (Lukić-Tipsarević 1988, 75; Растовић 2000, 48). Kao
rezultat njihovih brižljivih zapažanja nastala je 1868. voluminozna knjiga Travells in the 27
 IDENTITET BEOGRADA

Slavonic Provinces of Turkey in Europe za čije je drugo izdanje 1877. Viljem Gledston,
veliki prijatelj slovenskih naroda, napisao inspirativni predgovor u kome je izrazio svoje
divljenje prema dve engleske putnice koje su objektivno prikazale stanje u kome se nala-
zila hrišćanska populacija u ondašnjim delovima evropske Turske.
Pr vi put na tle Kneževine Srbije Georgina Mekenzi i Adelina Irbi su kročile po-
četkom avgusta 1862, i to preko Niša, dolazeći iz pravca Jedrena. U Beograd su pristigle
4. septembra i tom prilikom su ih dočekali Franjo Zah i Nikola Krstić, inače njihov do-
maćin koji je imao zadatak da ih nauči srpski jezik. Tokom svoje pr ve posete Beogradu
odsele su u kući Alekse Simića (Ђорђевић 1983; Лазаревић 1929, 58). Prilikom više-
nedeljnog boravka Irbijeva i Mekenzijeva su se interesovale o političkoj situaciji u zemlji,
stanju sloboda, odnosu srpskog kneza prema načelima liberalizma, kulturnim prilikama
u gradu (Ђорђевић 1983, 396).
U Beograd su se ponovo vratile 24. septembra 1863. i u njemu ostale godinu dana,
sve do 29. septembra 1864. Zanimljivo je da su prilikom ovog boravka napisale veliki
deo svoje knjige Travells in the Slavonic Provinces i počele da prevode na engleski jezik
knjigu Istoriju serbskog naroda, koju je za potrebe učenika gimnazije priredio njihov pri-
jatelj i verni pratilac Nikola Krstić. Jednogodišnji boravak u Beogradu su iskoristile da
prisustvuju brojnim svečanostima, između ostalih i proslavi dana Svetog Save u novoo-
tvorenom Kapetan Mišinom zdanju, obiđu Topčider.
Nikola Krstić je u svojim memoarima beležio njihove beogradske aktivnosti,
premda su i one dosta oskudne i uglavnom sadrže njihove poglede na politički i dru-
štveni život onovremene Srbije i Beograda. Inače, Krstić je redovno izveštavao kneza
Mihaila o svojim razgovorima sa dve Engleskinje. U vezi sa opisom Beograda dragocen je
podatak da je Mjur Mekenzi 28. septembra 1863. posetila staro zdanje kneževog konaka
koje je nije impresioniralo, i koga je okarakterisala kao prljavu zgradu (Крстић 2005б,
127). Takođe, iz Krstićevih dnevničkih beleški doznajemo da su se u Beogradu viđale sa
svojim starim prijateljima, i to sa Filipom Hristićem, ali i sa vladikom Platonom Simo-
novićem (Крстић 2005а, 10).
U studiji Travells in the Slavonic Provinces samo su se u jednom pasusu u trinaestoj
glavi osvrnule na Beograd napominjući da leži na ušću dve plovne reke i da je prirodno
predodređen za glavnu stanicu za „gvozdene puteve koje će sjediniti Severno more sa
Egejskim i Crno more sa Jadranskim, u trgovini i u ratu on je ključ od istoka i već ga je
veliki engleski slobodnjak u trgovačkoj politici Kobden označio kao jedno od budućih
slobodnih evropskih pristaništa.” (Mackenzie and Irby 1877, 148). U nastavku konsta-
tovale su da je grad često menjao gospodare i da je bio bedem zapadne civilizacije i kapija
na tamnici turskog var varstva, a da je sada u rukama srpskog naroda (Mackenzie i Irby
1877, 148).
O Beogradu je u formi kratke pustolovne priče pisao i plodni viktorijanski roma-
nopisac i diplomata Čarls Liver. On je 1868. godine u Blekvuds Magazinu pod pseudo-
28 mom Bob Konsindajn objavio priču Šta sam radio u Beogradu. Autor piše o pustolo-
ni
 BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU*

vinama mladog Engleza koji zapada u dugove zbog kocke i beži iz zemlje u Beograd kod
svog druga, inače tamošnjeg britanskog diplomate. Vreme prekraćuje tako što se upušta
u analizu srpskog pitanja, a stanuje u jednom pansionu koji drži stara Albanka. Ovde je
reč o odsustvu njegovog neposrednog poznavanja grada, već je uglavnom sve bazirano
na bujnoj mašti, sa ponekom činjenicom. Međutim, i pored toga i ova priča pokazuje
koliko je britanska javnost bila zainteresovana za Beograd, makar se radilo o imaginaciji
(Goldsvorti 2000, 159–160).
Najopširnija svedočanstva o prestonici Kraljevine Srbije na kraju XIX veka osta-
vio je Herbert Vivijan u knjizi Servia. The Poor Man’s Paradise, štampanoj 1897. On je
Beograd posetio u zimu 1895, a zatim i u vreme obeležavanja petsto sedme godišnice
Kosovske bitke u leto 1896. Posvećujući Beogradu celo jedanaesto poglavlje (naslovlje-
no Prelepi Beograd) svoje knjige, autor napominje da je kao i njegovi prethodnici imao
predrasude o tom gradu kao i o Srbiji, jer dolazeći nije ništa spektakularno očekivao,
ali kada ga je video zaljubio se u njega (Vivian 1897, 195). Beograd je doživeo kao ma-
nju ali lepšu verziju Budimpešte. Za njega je to bio potpuno novi, moderan grad, skoro
zapadnjački u kome žitelji ne imitiraju najnoviju evropsku modu, već su tradicionalnu
nošnju prilagodili svojim potrebama. Kuće u gradu su udobne, ali po engleskim stan-
dardima gledano skromno nameštene, bez preteranog luksuza. Primetio je da je skoro
svaka druga kuća pretvorena u kafanu, a svaka druga radnja je menjačnica novca. Sedi-
šte ministarstva spoljnih poslova se izdvajalo po reprezentativnosti, ali ga je prenerazio
izgled zgrade Narodne skupštine koju je opisao kao bednu kolibu odnosno šuplju rupu
(Vivian 1897, 195).
Grad je bio vrlo uredan, a ulice čiste. Prijatno ga je iznenadilo da Beograđani rado
posećuju pozorište, koga opisuje kao lepu žutu zgradu, gde se dva do tri puta nedeljno
daju lake komedije i operete francuskih autora. Međutim, uočio je da život u prestonici
zamire već u devet sati uveče, kada ulice potpuno opuste. Sumirajući svoje impresije o
Beogradu zapisao je da je zadivljujuće da je grad doživeo toliki prosperitet od turskih
vremena, napominjući da su Terazije samo pre trideset godina izgledale kao loš zemljani
put u koji je putnik mogao da potone do kolena zbog blata (Vivian 1897, 195).
Za razliku od devetnaestog veka engleski putopisci koji dolaze u Srbiju i u Beograd
na početku dvadesetog stoleća šire dijapazon svog interesovanja i osim političkih tema
njih sve više interesuju i druga pitanja, na primer iz društvenog života (razvoj privrede,
izgled gradova i sela, običaji srpskog naroda, mentalitet, muzika, ishrana, nošnja, tok
modernizacije srpskog društva). Kao i njihovi prethodnici i oni su dolazili sa velikim
predrasudama i jednostranim sudovima o Srbiji i Srbima (Растовић 2005, 431). Me-
đutim, vrlo brzo stvarnost ih je demantovala i mnogi od njih su to i priznavali u svojim
radovima i putopisima (Растовић 2005, 432). Od brojnih putnika i putopisaca toga
doba koji su duže ili kraće boravili u Beogradu, i o njemu u većoj ili manjoj meri pisali u
svojim radovima izdvajaju se Herbert Vivijan, Meri Daram, Hari de Vindt, Džon Frejzer, 29
 IDENTITET BEOGRADA

Frenk Foks, Redžinald Rankin, Elen Dejvis, Alis i klod Askju, Izabel Haton, Frančeska
Haton, Malkolm Ber, Rebeka Vest.
Pored pomenutog Herberta Vivijana koji je i pr vih nekoliko godina dvadesetog
veka dolazio u Srbiju i svoja zapažanja o Beogradu ostavio u knjizi The Servian Tragedy
with some Impresions of Macedonia, štampanoj 1904, Beograd je obišla i antropolog Me-
ri Daram koja je zanimljiva zapažanja o srpskoj prestonici ostavila u odličnom putopisu
Through the Lands of the Serb, objavljenom 1904. Detaljno prikazujući Beograd istakla
je da on ima najlepši položaj i neobičnu spoljašnju lepotu. To je čist, svetao grad sa še-
zdeset hiljada stanovnika, većinom pravoslavnih Srba. Kuće su uglavnom građene na dva
sprata i veoma su solidne izrade. Grad obiluje dućanima, a ulice su široke i na njima uvek
vlada vesela atmosfera. Iznenađena njegovom lepotom zapisala je da „Beograd izgleda
tako napredan, a njegovi stanovnici veoma moderni, vojnici uredni, činovnici otmeni,
a novi vladini uredi tako zadivljujući da se čovek iznenadi kada sazna da je zemlja zbog
loše uprave finansijski skoro u očajnom stanju (Дарам 1997, 113).
U Beogradu se tokom 1904. godine obreli i čuveni britanski sineasti Arnold Mjur
Vilson i Frenk Storm Moteršo. Njihov boravak desio se u vreme krunidbenih svečanosti i
predstavljao je hrabar čin na koji su se odlučili s obzirom da su bili jedini Englezi koji su ne
samo došli u državu sa kojom njihova vlada nije imala diplomatske odnose da bi prisustvo-
vali tom svečanom činu već su po povratku serijom predavanja i filmskih projekcija približili
svojim sunarodnicima državu i narod koji su bili na crnoj listi britanske vlade.
Arnold Mjur Vilson je bio jedan od pr vih Engleza koji se saznavši iz britanske
štampe da se spremaju svečanosti povodom krunisanja kralja Petra obratio Aleksandru
Jovičiću izražavajući svoju želju da u svojstvu srpskog konzula u Šefildu prisustvuje tom
događaju (Кнежевић 1994, 170). O toj nameri Vilsona Jovičić je upoznao srpsku vladu
25. jula 1904. godine kada je i preporučio da im se rezer višu mesta za krunisanje. Mislio
je da bi njihova misija u Srbiji mogla da bude od velike koristi u vreme kada su odnosi
dve države bili zamrznuti.1 Iz jednog drugog izveštaja koji je 1. septembra te godine po-
slao u Beograd saznajemo da je Vilson posetio srpsko poslanstvo u Londonu tražeći da se
i njegovom prijatelju Frenku Stormu Moteršou, filmskom snimatelju, omogući odlazak
u Srbiju kako bi „sinematografisao najvažnije momente tih svečanosti”. Taj materijal bi
bio upotrebljen za prikazivanje javnosti na predavanjima. Za Moteršua je tvrdio da je
odani prijatelj Srbije i njenog kralja, a njegova predavanja i filmske projekcije bi bacile
novo svetlo na Srbiju koja se u Velikoj Britaniji i dalje smatrala zemljom kraljeubica.2
Arnold Mjur Vilson i Frenk Moteršo su u Beograd stigli 19. septembra 1904. Najdra-
gocenije svedočanstvo o krunisanju i prisustvu dvojice Engleza tim svečanostima ostavio je
Frenk Moteršo koji je između ostalog snimio scene sa beogradske ulice na dan krunisanja,

1 Arhiv Srbije, Ministarstvo inostranih dela, Političko odelenje, 1904, Fascikla-V, Dosije-II,
Poverljivo broj 1156, Jovičić-Pašiću, 12/25. VII 1904. (=AS, MIDS, PO, F, D, Pov. br.)
30 2 AS, MIDS, PO, 1904, F-V, D-II, K/252, Pov. br. 1466, Jovičić-Pašiću, 19. VIII/1. IX 1904.
 BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU*

svečanu povorku prilikom odlaska u Sabornu crkvu, smotru vojske na Banjici. Pored Beo-
grada, dvojica Engleza su posetila i Kraljevo, Rašku, manastire Žiču i Studenicu, Novi Pazar,
Andrijevicu, Cetinje. Celo putovanje je ostalo zabeleženo na filmskoj traci i slobodno mo-
žemo reći da predstavlja istorijski izvor pr vog reda. Po povratku u Veliku Britaniju, Vilson i
Moteršo su održali niz predavanja i filmskih projekcija sa sadržajem koji je snimljen tokom
boravka u Srbiji.
Beograd je 1905. posetio i novinar i putopisac Hari de Vindt koji je u srpskoj prestoni-
ci pr vi put boravio još 1876. za vreme srpsko turskog rata. Inače, svoje utiske sa putovanja po
balkanskim državama kao specijalni dopisnik The Westminster Gazette izneo je u knjizi Thro-
ught Savage Europe. S obzirom na to da je Beograd pr vi put posetio pred Berlinski kongres,
zanimljivo je njegovo upoređenje glavnog grada Srbije iz 1905. sa onim od pre tridesetak
godina. Ukazao je da je u Beogradu sedamdesetih godina devetnaestog veka živelo trideset
hiljada ljudi. Bio je to turoban, primitivan i prljav grad, neudoban za življenje. Međutim, bio
je iznenađen velikim promenama koje su ostvarene tridesetak godina kasnije. Prilikom nje-
gove druge posete primetio je da u gradu nema prašnjavih i blatnjavih ulica, da dominiraju
prostrani i dugački bulevari puni luksuznih automobila, a da moderni Beograd čine Terazije
s otmenim zgradama, odličnim hotelima, luksuznim stanovima, osvetljenim prodavnicama.
„Uveče taj kvart grada postaje modna pista na kojoj se mogu videti najelegantnija odela i
večernje toalete. Od svitanja do ponoći ulice i kafane vr ve od ljudi. Sa svojim beličastim
zgradama, veselim ulicama, raskošnim zelenilom, Beograd je najatraktivniji glavni grad među
balkanskim državama. To je moderna prestonica sa ljudima koji su ukusno i po meri obučeni
i u njemu nikada nije dosadno” (Windt 1907, 473–474).
Sredinom avgusta 1906. godine u Beogradu je nakratko boravio i britanski novinar
Džon Foster Frejzer o čemu svedoče i dva dokumenta srpskog ministarѕtva inostranih dela
(Растовић 2005, 482). Iz njih saznajemo da je Frejzer 19. avgusta uputio pismo Ljubomiru
Stojanoviću, tadašnjem predsedniku vlade, u kome izražava zahvalnost na dobrodošlici koja
mu je ukazana prilikom posete Beogradu. Inače, utiske sa putovanja po Srbiji i boravka u
Beogradu izneo je u studiji Pictures from the Balkans, objavljenoj u Londonu 1906. godine.
Svoje pr vobitne predrasude o Beogradu za koga je verovao da je azijski grad promenio je već
prilikom ulaska u njega tvrdeći da se radi o evropskom gradu, koji odiše čistoćom, belinom,
svetlošću. Dokaz da je Beograd moderan evropski grad potkrepio je postojanjem električnih
tramvaja, gradske električne rasvete (Растовић 2005, 485). U svojoj knjizi Frejzer se osvrnuo
i na beogradsku modu. Uočio je da bolje stojeći građani više i skoro ne oblače tradicionalnu
srpsku nošnju, već se oblače kao i građani u većini evropskih metropola (Petković 1996, 23).
Kuriozitet je da je prilikom posete Beogradu obišao i grobnicu kraljevskih supružnika Drage
Mašin i Aleksandra Obrenovića, primećujući da su jedini znaci koji govore o tome da se u
njima nalaze njihova tela dva dr vena krsta na kojima je pisalo Aleksandar Obrenović i Draga
Obrenović. Izrazio je nadu da će oni jednog dana, ipak biti sahranjeni onako kako dolikuje
položaju koji su zauzimali. Konstatovao je da je Evropa s pravom bila konsternirana zbog tog
ubistva koji će ostati zabeležen crnim slovima u srpskoj istoriji. Smatrao je i da srpski narod 31
 IDENTITET BEOGRADA

ne odobrava drastična sredstva koja su upotrebljena u uklanjanju bračnog para Obrenović.

Srbi su samo želeli njihovo udaljavanje s prestola ali ne i ubistvo (Растовић 2005, 486).
Tokom balkanskih ratova Beograd su posetili novinari Frenk Foks i Redžinald
Rankin. Foks, inače ratni dopisnik Morning Posta sa Balkana, posetio je Beograd u dva
navrata i to u predvečerje Pr vog balkanskog rata, a zatim i decembra 1912. Dragocene
podatke o srpskom glavnom gradu ostavio je u svojoj knjizi-dnevniku The Balkan Pe-
ninsula. Tako je, na primer, pod datumom 21. oktobar 1912, zabeležio da stare turske
četvrti grada čine uzani, nepopločani, prašnjavi sokaci sa niskim udžericama, dok mo-
derni srpski deo grada ima lepe građevine uglavnom izgrađene prema uzoru na ruski
arhitektonski stil, električne tramvaje, moderne puteve. U blizini železničke stanice, na
levoj turskoj strani ulice primetio je da se nalaze redovi kuća-straćara, a na drugoj strani
ulice velika škola (Fox 1915, 124–125).
Redžinald Rankin, ratni izveštač Tajmsa, tokom Pr vog balkanskog rata, zadržao
se samo jedan dan u Beogradu i to 22. oktobra 1912. Ipak, u svojoj studiji The Inner
History of Balkan War izneo je važne detalje o glavnom gradu Srbije, za koga je zapisao
da kopira Brisel (Rankin 1930, I 66). Dvorski konak je opisao kao „grozomornu žutu
palatu sagrađenu u rokoko stilu, gde su mučki ubijeni kralj Aleksandar i kraljica Draga”.
Kada se gleda sa ulice, palata deluje moderno i civilizovano, a unutra se dogodilo ubistvo
koje umnogome podseća na najkr vavije periode srednjevekovne istorije (Rankin 1930,
I 67).
Beograd je bio zanimljiva destinacija za mnogobrojne Engleskinje i Engleze i to-
kom Pr vog svetskog rata. Jedna od pr vih Engleskinja koja ga je obišla posle izbijanja
Pr vog svetskog rata, tačnije oktobra 1915. godine je bila Elen Čivers Dejvis, pripadnica
jedinice Farmera. Svoja zapažanja o Beogradu i Srbiji zabeležila je u knjizi A Farmer in
Serbia, objavljenoj 1916. godine. Gradom nije bila oduševljena. Za njen ukus bio je suvi-
še sumoran i pust. U to vreme Beograd je već bio zbog poprišta borbi bio u ruševinama
o čemu je pisala u svojoj knjizi (Petković 1996, 65).
Srpsku prestonicu su u dva navrata obišli britanski bračni par pisaca Alis i Klod
Askju, ali kao pripadnici Pr ve britanske poljske bolnice. Pr vi put su u njega kročili kra-
jem septembra 1915. godine kada su uočili da u njemu vlada neizvesnost i strah zbog
toga što je jedan austrijski avion bacio nekoliko bombi od kojih je poginulo nekoliko
građana. Inače, smatrali su da je Beograd jedini pravi grad u Srbiji, a posebno su bili odu-
ševljeni glavnom dugačkom ulicom koja je bila popločana dr vetom (Petković 1996, 77).
O Beogradu, ali i drugim mestima u Srbiji koje su posetili ostavili su dragocene podatke
u delu The Stricken Land: Serbia as We Saw It.
Posle završetka rata, poznati Englezi i Engleskinje nastavilu su da nesmanjenim
intezitetom dolaze u Beograd. Jedna od takvih osoba je bila Izabel Haton, koja je pripa-
dala Bolnici škotskih žena. Hatonova je u jesen 1919. godine postavljena za upravnika
ortopedske bolnice u Beogradu, tako da je na licu mesta mogla da oseti sve njegove čari.
32 Budno je pratila kako se Beograd oporavlja posle stravičnih ratnih razaranja, a jedan od
 BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU*

pokazatelja napretka je bio i živ i bogat umetnički, odnosno muzički život u prestonici.
Muzički komadi nisu izvođeni u pozorištu koje je bilo oštećeno tokom rata, već u voj-
noj školi jahanja gde je publika sedela na dr venim stolicama i pažljivo pratila premijeru
čuvenog dela Madam Baterflaj koji je preveden na srpski jezik (Petković 1996, 86). O
Beogradu i Srbiji Izabel Haton je pisala u dve svoje knjige With a Woman s Unit in Ser-
bia, Salonika and Sebastopol i Memories of a Doctor in War and Peace.
Veliki dobrotvor Frančeska Vilson koja je stigla u Srbiju tokom Pr vog svetskog
rata, preselila se u Beograd u zimu 1919. godine kada je otvorila obdanište za decu na
Kalemegdanu, dok je u Ortopedskom centru za invalide na Avali vodila brigu o ratnim
siročadima koje je podučavala zanatima. Pored Vilsonove u Beograd je po svršetku rata
doputovao i pisac i prirodnjak Malkolm Ber koji je u prestonici nove države dobio zapo-
slenje. Utiske o Beogradu je izneo u knjizi Slouch Hat. Zanimljivi su njegovi opisi grada
i okoline. Ber konstatuje da je okolina grada najlepša u proleće kada svaka srpska šljiva
buja od cvetova (Petković 1996, 93).
Najdragocenije i najlepše utiske o Beogradu između dva svetska rata ostavila je
kontroverzna britanska književnica Rebeka Vest u svojoj životnoj studiji Black Lamb
and Grey Falcon: A Journey Through Yugoslavia, čiji se pr vo izdanje pojavilo 1941. godi-
ne. O glavnom gradu Kraljevine Jugoslavije, Beogradu koga je posetila u tri navrata i to
1936, 1937. i 1938. godine pisala je u čak devet poglavlja ove zanimljive knjige to jest na
ukupno devedeset osam strana. Kalemegdan je ocenila kao jedan od najlepših parkova
na svetu koji poseduje čarobnu lepotu. Osvrćući se na geografski položaj jugoslovenske
prestonice slikovito je primetila: „Otkako su ljudi pr vi put naselili ovaj komad kopna
koji zadire u vodu, on je značio život za one koji su ga držali i smrt za one koji bi ga iz-
gubili. Njegov pramac zalazi između dve reke i gleda na istok preko ogromne panonske
ravnice koja se preko Mađarske prostire ka srednjoj Evropi. A iza njega leži sigurnost
valovitog terena i šume.” (Vest 2004, 359). Na Rebeku Vest je naročito snažan utisak
ostavio Meštrovićev spomenik pobedniku na Kalemegdanu koga je opisala kao ratni
spomenik Jugoslaviji i divnu neodevenu figuru (Vest 2004, 361). Konstatovala je da u
Beogradu nema velikih vila, velikih kola, skupih restorana, niti luksuznih zlatarskih i
krznenih radnji, jer je grad do nedavno bio balkansko selo to jest „sveto balaknsko selo”
(Vest 2004, 370). Detaljno se pozabavila ishranom Beograđana, primećujući da se u Be-
ogradu obilno jede i da je ishrana zasnovana na tradiciji finih i jakih začina pri čemu se
jede mnogo mesa, i malo salate i povrća. Stanovnici glavnog grada obilato koriste alevu
papriku kojom začinjavaju čorbe i kuvana jela, smatrajući da ona može da zameni zelenu
salatu (Vest 2004, 365).
Ocene britanskih putnika koji su posećivali Beograd tokom devetnaestog i dva-
desetog veka bile one šture ili obimne, predstavljale su značajna svedočanstva o izgledu
grada, njegovom razvoju, modernizaciji i urbanizaciji, običajima koji su vladali, modi,
kulturnim dešavanjima, društvenom životu koji se vodio kako na njegovim ulicama ta-
ko i u raznim gradskim institucijama. Podaci koje su zabeležili Englezi pokazuju ka- 33
 IDENTITET BEOGRADA

ko se jedna varoš sa dosta orijentalnih obeležja s početka devetnaestog veka postepeno

transformisala u grad sa evropskim elementima. Predrasude koje su pr vobitno stvarali
o Beogradu vrlo brzo su napuštali jer su se lično uveravali da ta negativna matrica o srp-
skoj prestonici, a koju su sticali pre polaska na put, ne odgovara istini i stvarnosti koju su
doživeli. Beograd je za većinu njih predstavljao prijatno iznenađenje.

Izvori:
Neobjavljeni:
Arhiv Srbije
Ministarstvo inostranih dela, Političko odelenje

Literatura:
Дарам, М. Е. 1997. Кроз српске земље. Београд
John Murray. 1840. A Handbook for Travellers in Turkey: describing Constantinople, European Tur-
key, Asia Minor, Armenia and Mesopotamia. London: John Murray
Ђорђевић, Ж. 1983. „Енглескиње А. П. Ирби и Ф. М. Мекензи у Србији 1862, 1863. и 1864.
године.” Историјски часопис 29–30 (1982–1983)
Ерве, Ф. 1993. „Цариградским друмом и бачком равницом.” у: Британски путници о нашим
крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад
Fox, F. 1915. The Balkan Peninsula. London
Goldsvorti, V. 2000. Izmišljanje Ruritanije. Imperijalizam mašte. Beograd.
Jelavich, B. 1955. „The British Traveller in the Balkans: the Abuses of the Ottoman Administration
in the Slavonic Provinces.” The Slavonic and East European Review 33/81 (June)
Кинглејк, А. В. 1993. „Од Земуна до Ниша.” у: Британски путници о нашим крајевима у XIX
веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад
Кнежевић, С. 1994. „Почасни конзул Арнолд Мјур Вилсон и његово учешће на крунидбеним
свечаностима у Београду 1904. Године.” Историјски часопис 39 (1992)
Крстић, Н. 2005а. Дневник. Јавни живот. I. приредили А. Вулетић и М. Јагодић, Београд
——— 2005б. Дневник. Приватни и јавни живот. II. приредили А. Вулетић и М. Јагодић,
Београд
Квин, М. Џ. 1993. „Дунавом кроз Војводину и Србију.” у: Британски путници о нашим
крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад
Лазаревић, Ј. 1929. Енглескиње у српском народу. Београд
Levental, Z. 1989. Britanski putnici u našim krajevima od sredine XV do početka XIX veka. G.
Milanovac
Лукић Типсаревић, И. 1983–1984. „Сећање Лујзе Хеј Кар на путовање по Србији 1850.
34 године.” у: Ковчежић. Прилози и грађа о Доситеју и Вуку, XXI. Београд
 BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU*

——— 1988. Sećanja britanskih putnica koje su putovale po našim krajevima u 18. i 19. Veku. Ju-
goslovensko-britanski odnosi. Beograd: Institut za savremenu istoriju
Mackenzie, M. M., and A. P. Irby. 1877. Travells in the Slavonic Provinces of Turkey in Europe. Lon-
don: Daldy, Isbister & co
Митровић, J. 1964. „’Нека Енглескиња’ коју Вук прати по путу по Србији 1850. године” у:
Ковчежић. Прилози и грађа о Доситеју и Вуку. VI. Београд
Момчиловић, Б. 1990. Из историје југословенско-британских културних веза од 1650. године до
II светског рата. Нови Сад
——— 2003. „Београд у путопису Ендруа Арчибалда Пејтона.” у: Београд у делима европских
путописаца. Београд
Пардоу, Џ. 1993. „Енглескиња у Земуну и Београду.” у: Британски путници о нашим крајевима
у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад
Petković, N. 1996. Britanci o Srbiji 1900–1920. Beograd
Rankin, R. 1930. The Inner History of the Balkan War. I–II. London
Растовић, А. 2000. Велика Британија и Србија 1878–1889. Београд
——— 2005. Велика Британија и Србија 1903–1914. Београд
Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd
Vest, R. 2004. Crno jagnje i sivi soko. Putovanje kroz Jugoslaviju. Beograd
Vivian, H. 1897. Servia. The Poor Man’s Paradise. London-New York-Bombay
Windt H de, 1907. Through Savage Europe. London

Abstract: British travelers about Belgrade in XIX and XX century

Due to its geographic position, for centuries Belgrade had been target of invaders, but also
important destination of numerous European travelers and writers that readily and often came
to it. British travelers were also glad to visit, although many of them came believing in stereotype
that it is a dirty Oriental town, utterly bland and with very little to offer. Anyway, all of them
were surprised with what they saw. From relatively small Turkish town, in time Belgrade grew
to become European city in line with the most modern achievements in different areas: architec-
ture, infrastructure, fashion, culture, and alike. British travelers were happy to record all these
changes in their journey descriptions and books, so today they are important and unavoidable
testimony of development and progress of Serbian and Yugoslav capital at the turn of the century
and early in the twentieth century.

Keywords: Belgrade, Serbia, Great Britain, travelers, writers, journalists, urban image

35
 UDK: 728.03(497.11 Beograd)”1800/1912”

STVARANJE MODERNOG Mirjana ROTER

BLAGOJEVIĆ
KULTURNOG IDENTITETA Univerzitet u Beogradu,
*
BEOGRADA Arhitektonski fakultet, Beograd

U rekonstrukciji Beograda i izgradnji u istorijskim ambijentima sve više je

prisutan negativan odnos prema očuvanju najstarijih stambenih zagrada
nastalih u periodu do Prvog svetskog rata, jer su one uglavnom u veoma
lošem stanju očuvanosti. Neophodno je da se ovaj trend zaustavi i delo-
vanje usaglasi sa savremenom doktrinom zaštite u svetu koja se zalaže za
humanu dimenziju održivog razvoja i poštovanje identiteta, autentičnosti
i slojevitost istorijskih ambijenata. Upravo porodične kuće i višeporodične
stambene zgrade nastale u gradu tokom XIX i početkom XX veka u savre-
menom dobu svedoče o počecima njegovog modernog razvoja i prosperiteta.
One su bile odraz integracije srpskog duštva u evropsko, ali i viševekovnog
razvoja pod orijentalnim uticajem. S jedne strane, u sebi sadrže globalne
karakteristike evropskih stambenih koncepata i dokaz su integracije Srbije
u savremene tokove, a s druge strane imaju brojne autentične karakteristi-
ke koje ih izdvajaju i daju im posebnu vrednost kao izraza očuvanja iden-
titeta i autohtone tradicije. Njihovim nestajanjem gube se osnovne istorij-
ske i kulturne vrednosti starih ambijenata, dokazi njihovog nastajanja i
razvoja, slojeviti karakter arhitekture i prepoznatljivost. Onemogućava se
praćenje i sagledavanje kontinuiteta razvoja stambene izgradnje u Srbiji i
porekla modernih shema koje su nastale u narednim periodima.

Ključne reči: identitet, tradicija, autentičnost, graditeljsko nasleđe, stambena arhitektura

Uvod – značaj očuvanje značenja, identiteta i autentičnosti istorijskih mesta

G radovi u kojima živimo odraz su inter-

akcije istorije i kulture prethodnih generacija sa savremenim trenutkom. Moderni urba-
* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke
Republike Srbije (ev. br. 177009). 37
 IDENTITET BEOGRADA

nistički razvoj od početka 20. veka, a naročito tokom druge polovine veka, doveo je do
uniformnog izgleda savremenih gradova, kao posledice sličnih životnih i kulturnih navi-
ka gradskih žitelja savremenog doba. Proces sveukupne globalizacije savremenog društva
uticao je negativno na nasleđeno tkivo istorijskih urbanih mesta, menjajući njihovu tra-
dicionalnu morfologiju i tipologiju ambijenata koji su se razvijali kroz istoriju. Gubitak
vlastitog identiteta, koji predstavlja osnovnu karakteristiku savremenih gradova, uticao
je da teoretičari arhitekture ističu značaj očuvanja istorijskih ambijenata i njihove prepo-
znatljive arhitekture kao nosilaca identiteta u savremenom gradu, jer oni grade i čuvaju
specifičnu memoriju mesta. Prema mišljenju Čarlsa Dženksa: „Staro se vrednuje ne toliko
radi njega samoga, koliko kao oznaka kontinuiteta među generacijama i kao spoj sa prošlo-
šću.” (Dženks 1985, 88).
Identitet mesta se u memoriji i svesti ljudi, između ostalog, najviše formira u za-
visnosti od njegove morfologije i izgleda građenih struktura. U našoj svesti, upravo ob-
likovanje građevina i slobodnih prostora daje mestima određeni specifični karakter koji
pamtimo. Delove istorijskih naselja, koji su u sebi sačuvali tragove prošlih vremena i
specifičnosti svoje tradicionalne arhitekture, žitelji savremenih gradova doživljavaju kao
mala harmonična ostr va, retke autentične ambijente koji nam govore o specifičnom raz-
voju, istoriji i kulturi određenih perioda i ljudi koji su u njima živeli. Kada se o njima
govori, naglašavaju se njihove posebne ambijentalne vrednosti i prepoznatljiv karakter,
jer oni sadrže one kvalitete koje podrazumevamo pod tradicijom i pojmovima auten-
tično, autohtono, samosvojno, unikatno, neponovljivo i sl. Pri tome se misli na njihov
specifičan, prepoznatljiv karakter, njihov karakteristični duh (genius loci) (Norberg-Šulc
1999, 51) nastao pod uticajem podneblja i tradicije, ali i specifičnog duha vremena (ze-
itgeist) (Vidi: Gombrich 2002, 163, 164–171) u kojima je ambijent oblikovan. Upravo
istorijska arhitektura reflektuje ideje, ukuse i kulturu vremena kada je nastajala, mani-
festujući u savremenom trenutku društvenu evoluciju kroz istorijsko vreme (Tournikiotis
1999, 23).
Posebno se među teoretičarima arhitekture Kristijan Norberg Šulc zalagao za po-
štovanje duha mesta, odnosno postojećeg okruženja, prirodnog i građenog, materijalnog
i nematerijalnog. Po njemu, građenjem se stvara jedan naseljeni pejzaž, materijalizuju se
i čine vidljivim duhovne i socijalne karakteristike, kao i kulturne i estetske vrednosti,
jednog mesta. Osoban karakter nekog mesta prisutan je u stvarima i delima, odnosno
materijalnim i nematerijalnim aspektima mesta, tako da čovek svoj identitet gradi kroz
identifikaciju sa svojim okruženjem. Zato, po Šulcu, duh mesta nije izraz nacionalnog
duha naroda, već izraz tradicionalnog duha naroda, odnosno rezultat svega što se na
nekom mestu taložilo kroz vreme i sublimisalo kao njegov autentični izraz. Stara naselja
i gradovi su u pošlosti pr venstveno bili mesta (place) sa svojim duhovnim značenjem i
istorijom, sa kojima smo mogli da se identifikujemo i jasno ih prepoznamo po specifič-
nostima njihovih građenih formi. Oni su davali ljudima koji su u njima živeli (ili danas
38 žive) osećanje pripadnosti i emocionalne sigurnosti (Norberg-Schulz 1978, 11–13).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Tumačenja teoretičara arhitekture vezana za značenje i duh mesta doprinela su

da se u doktrini zaštite kulturnog i graditeljskog nasleđa, poslednjih decenija XX ve-
ka, intenzivira razmišljanje kako da se da odgovor na pitanja: šta se podrazumeva pod
kontinuitetom tradicije, identitetom, autentičnošću i sl; odnosno, šta je u savremenom
trenutku vredno da se sačuva kao odraz memorije mesta, njegovog istorijskog i kultur-
nog trajanja?
Uočeno je da je poseban kvalitet društava iz prošlih epoha bilo to što je kod njih
bio prisutan kontinuirani proces prenošenja znanja, shvatanja i duhovnih vrednosti. Da
bi se to oživelo, doktrina zaštite kulturne baštine više se ne fokusira na preovladavajuće,
materijalne ostatke, već se u većoj meri usmerava na očuvanje same kulturne tradicije.1
Shvata se da je suština kvalitetne obnove i revitalizacije istorijskih građevina u razume-
vanju njihovog osnovnog duha, ideje i potrebe koja je dovela do njihovog nastanka, od-
nosno produbljenoj spoznaji nematerijalnih aspekata nasleđa i različitih dimenzija nje-
govog značenja.2 Smatra se da svi vredni elementi, uključujući i ljudska dela, ma koliko
skromna bila, imaju značaj u odnosu na celinu koji se ne sme zanemariti.3
Pored toga što se veća pažnja usmerava ka kulturnoj različitosti i kulturnoj speci-
fičnosti, odnosno specifičnom identitetu i autentičnosti nekog istorijskog mesta, ipak se
ravnopravno posmatraju i globalni uticaji i elementi koji pokazuju uključivanje u opšte
civilizacijske tokove razvoja, uticaj opšteg istorijskog i kulturnog konteksta, regionalnog
i šireg, u kome je određena građevina nastala.4
Posmatranje istorijskog mesta kao specifične i neponovljive tvorevine određene
kulture i podneblja, udruženih sa globalnim uticajima, zahteva da se jasnije sagleda i
definiše pojam autentičnost, odnosno koji su to elementi i kvaliteti koji doprinose da se
pojedina istorijska mesta izdvajaju u odnosu na sva druga i čuvaju za buduće generacije
kao autentični izraz njihove istorije i tradicije. Smatra se da se autentičnost izražava u
opiljivim i neopipljivim aspektima bilo koje ljudske delatnosti, da nije nepromenljiva,
već da je izraz istorijskog života i promena kroz vreme. U arhitekturi se izražava kroz
1 Na nematerijalne aspekte istorijskih mesta se pr vi put ukazuje u Preporuci o zaštiti i savremenoj
ulozi istorijskih područja (Safeguarding and Contemporary Role of Historic Areas, UNESCO,
1976). (Vidi: Jukilehto 2004, 9–10).
2 Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine (Convention for the Safeguarding of the
Intangible Cultural Heritage, UNESCO, 2003) označila je neopipljive tradicionalne i duhovne
zajednice, one koja ona prepoznaje kao svoju baštinu, kao značajne za očuvanje (Vidi: MKRS
2009).
3 Povelje iz Bure (Burra Charters, 1981, 1988, 1999) dalje razradjuju termin kulturni predeo, te
se istorijska mesta posmatraju kao predeli – mesta sa specifičnim tradicionalnim vrednostima i
nefizičkim aspektima koji im daju poseban karakter i vrednost. Dokument o autentičnosti iz Na-
re (Nara Document on Authenticity, 1994) dalje pojašnjava pojam autentično. (Vidi: Jukilehto
2003, 10–12).
4 Prepoznaju se zajedničke tradicije i uloga svake kulture u stvaranju zajedničkog evropskpg nasle-
đa koji povezuje narode Evrope. Helsinška dekleracija 1996. (Vidi: EXPEDITIO 2005). 39
 IDENTITET BEOGRADA

koncepciju i formu, materijal i suštinu korišćenja i funkciju, tradiciju i tehniku, situaciju

i položaj, duh i izraz, originalno stanje i istorijsko nastajanje. Ističe se da su kod vredno-
vanja autentičnosti nekog mesta ili građevina, posebno važni oni elementi koji izražavaju
njihov istorijski život, doprinos različitih društvenih, kulturnih i umetničkih perioda i
generacija. Važan je kontinuitet određene tradicije ili ideje koja je realizovana kroz vreme
u različitim oblicima i tehnikama.5
U odnosu na navedene aspekte i tumačenja duha mesta, identiteta i autentično-
sti istorijskih mesta, te potrebe da se oni bolje upoznaju, definišu, valorizuju i očuvaju
u savremenom dobu, neophodno je razmotriti i pojedine aspekte vezane za stvaranje i
trasformacije identiteta Beograda u novijoj istoriji. Mada grad ima kulturnu i graditelj-
sku baštinu koja seže daleko u prošlost, nažalost, ona nije očuvana u velikom obimu i nije
ravnomerno zastupljena u pojedinim etapama razvoja, tako da danas teško sagledavamo
pojedine periode urbanog razvoja grada i njegovog arhitektonskog oblikovanja. U dana-
šnjem građevinskom fondu najzastupljenija je savremena arhitektura iz perioda nakon
Drugog svetskog rata, u znatno manjoj meri su prisutne zgrade građene u međuratnom
periodu, a najmanje ima sačuvanih zdanja iz perioda pre Pr vog svetskog rata. Urbano i
arhitektonsko nasleđe novijeg doba se ne posmatra u svojoj ukupnosti, već se posebna
pažnja posvećuje samo monumentalnim javnim građevinam i pojedinim reprezentativ-
nim primerima stambene arhitekture. To proizilazi iz nedovoljnog poznavanja značaja
ovih početnih etapa razvoja za izgradnju modernog identiteta i lika srpske prestonice.
Najstariji istorijski ambijenti grada uglavnom se nalaze u okviru granica tzv. Starog
Beograda koji se razvijao tokom XIX i početkom XX veka,6 za koji je inicirana zašti-
ta kao kulturnog dobra, ali koja je već više godina u proceduri. Kako je grad značajnu
ekspanziju i razvoj doživeo u periodu između dva svetska rata, kada se grad proširio na
periferna područja ka istoku, jugu i zapadu – na Zvezdaru, Bulbuder, Pašino brdo, Du-
šanovac, Voždovac, Dedinje i Senjak, van zaštićenog područja ostaće mnogi značajni
istorijski ambijenti grada značajni po svom specifičnom karakteru i ambijentalnim vred-
nostima (Roter-Blagojević 2010, 65–76).
U ovom radu će se razmatrati upravo transformacije identiteta prostora definisa-
nog kao Stari Beograd, kako bi se istakle specifične etape njegovog razvoja koje su uticale
na stvaranje pojedinih prepoznatljivih ambijenata koji su važan deo savremenog identi-
teta grada. Mada će se posmatrati jedan relativno kratak vremenski period od samo jed-
nog veka, može se reći da on predstavlja vreme kada su se dešavale najznačajnije promene
u modernoj političkoj i kulturnoj istoriji Srbije i kada se rađao identitet Beograda kao
5 Koncept autentičnosti u kontekstu savremenog pluralističkog društva razmatran je 1994. na sku-
povima u Bergenu (Nor veška) i Nari ( Japan). (Vidi: Jukilehto 2002, 11–12, 14)
6 On se približno poklapa sa granicama gradskog reona utvrđenim 1906. Ta granica je bila kod
Trošarinske stanice na Topčiderskom drumu, dolinom Mokroluškog potoka (danas trasa Auto-
puta kroz Beograd), preko Svetosavskog platoa i imanja V. Kalenića (danas prostor oko Kalenić
40 pijace) i pravcem Grobljanske ulice. (Maksimović 1970, 315).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

moderne evropske prestonice. One su u mnogome bile posledica sudaranja i preplitanja

Istoka i Zapada, konzer vativnog i progresivnog, tradicionalnog i modernog, lokalnog i
globalnog. To je posebno bilo vidno u menama lika grada, koji je gubio svoja levantinska
obeležja, a usvajao srednjoevropska. Posebno je to bilo vidno kod nove racionalističke
regulacije grada i podizanju novih stambenih zgrada po ugledu na evropske varoši u če-
mu su se potpuno gubila, spontano nastala orijentalna obeležja stare balkanske varoši i
stare bondručne kuće. Novi stambeni oblici koncipirani i razvijani od početka XIX veka
bili su osnov na kome se tokom pr ve polovine XX veka razvijalo moderno stanovanje u
Srbiji. Zato je značajno njihovo trajno čuvanje, da bi se shvatila slojevitost i postepenost
transformacija, kako se kroz jedan vek postepeno dostizao razvoj modernih evropskih
metropola i oslobađalo od viševekovne zaostalosti (Roter-Blagojević 2008, 117–128).

Začeci transformacije orijentalnog evropskog identiteta grada

početkom XIX veka
Proces modernizacije graditeljstva u tek obnovljenoj kneževini Srbiji započinje
knez Miloš uvođenjem pr vih propisa o izgradnji i uspostavljanjem državnih ustanova ko-
je će se brinuti o regulaciji naselja i izgradnji u većim selima i varošicama u Srbiji (Maksi-
mović 1938, 54). Stara varoš Beograd opasana šancem bila je najrazvijenije naselje, ali još
uvek pod turskom vojnom upravom i muslimansko stanovništvo se opiralo promenama
i izgradnji. Međutim, veliko doseljavanje stanovništva uticalo je na izuzetno oživljavanje
građevinske delatnosti u Beogradu (Maksimović 1970; 1983). Pored potrebe za novim
državnim zdanjima u koja će se smestiti novoosnovane ustanove, veoma je bila izražena
i potražnja za novim stambenim prostorom. Kako je u gradu 1834. godine zabeleženo
7 033 hrišćana na samo 769 domova, jasno je da je život u varoši bio veoma neudoban,
jer su kuće bile u izuzetno trošnom stanju i relativno male (sa dve do tri prostorije) za
broj žitelja koji je u njima obitavao.7 Oskudica u građevinskom materijalu znatno je ote-
žavala razvoj grada u četvrtoj i petoj deceniji XIX veka. Vredniji i kvalitetniji materijali
i savremena masivna konstrukcija od kamena i opeke koristili su se samo kod izgradnje
reprezentativnih državnih zdanja i kuća najbogatijih građana. Ostale stambene zgrade,
kao i državna zdanja utilitarne namene, građeni su po tradicionalnom obrascu, u bon-
dručnoj konstrukciji, ili u kombinaciji bondruka i opeke.8

7 Pr vi popis stanovnika iz 1834. je u Beogradu zabeležio 7 033 hrišćana, Srba i Jevreja. Godine
1838. broj hrišćana se uvećao na 8 483, a pored njih živelo je i 2 700 Turaka, 1 500 Jevreja i 250
stranaca, što je ukupno 12 963 stanovnika. (Vidi: Radovanović 1974, 271, 274)
8 Najčešće je osnovna noseća konstrukcija bila od dr vene građe, a ispuna od pletera – čatme i ne-
pečene cigle – ćerpiča. Vezivo je (čak i onda kada se ispuna radila u opeci) bilo od blata (ilovače).
Došlo je do promene u obliku i nagibu krovnih površina, jer su (po ugledu na građevine u Voj-
vodini) krovovi bili većeg nagiba i pretežno pokriveni ravnim crepom. (Vidi: Nenadović 2002,
79, 85) 41
 IDENTITET BEOGRADA

Korišćenje tradicionalne bondručne konstrukcije, kao i činjenica da su majstori

koji su gradili stambene zgrade uglavnom bili domaćeg porekla ili stranci pridošli sa
Juga, uticali su tokom druge i treće decenije XIX veka, naročito kod stambenih zgrada,
da preovlada izgradnja po ugledu na zgrade orijentalnog tipa i narodno graditeljstvo pri-
sutno u srpskim varošima i selima u prethodnom periodu (Deroko 1968, 15–20; Kojić
1949, 66–83). Tokom četvrte decenije, u graditeljstvo su polako prodrli novi materijali
i tehnike građenja po ugledu na arhitekturu iz krajeva preko Save i Dunava, u Zemunu
i Pančevu.9 Da bi se ovo ostvarilo, bila je neophodna smena starih neimara i dunđera
sa juga Balkana bau-maisterima iz Zemuna i Pančeva vičnim građenju u masivnoj kon-
strukciji od opeke. Napori kneza Miloša da se za izgradnju državnih zdanja angažuju
graditelji sa strane, govore o njegovoj želji da se prekine orijentalna tradicija i potpuno
prihvati uticaj savremene zapadne klasicističke arhitekture (Kolarić 1966). Ipak, tek od
sredine tridesetih godina XIX veka su se u većoj meri primenjivali novi materijali i teh-
nike građenja, ali uglavnom kod državnih zdanja i privatnih kuća bogatijih građana, a
skromnije stambene zgrade u bondručnoj ili kombinovanoj bondručnoj i masivnoj kon-
strukciji podizane su i polovinom veka. To nam govori da su poreklo, ekonomska moć i
društveni status vlasnika kuće presudno uticali na način gradnje, primenjene materijale
i koncept stambenog prostora.
Danas jedan od retkih sačuvanih ambijenata Beograda koji još uvek čuvaju tragove
levantinskog identiteta grada i nekadašnjeg postojanja brojnog muslimanskog življa je
Dunavska padina. Da je ovaj deo grada dugo bio pod uticajem tradicionalnog orijental-
nog graditeljstva svedoče brojne stare fotografije koje dosežu do tridesetih godina XX
veka, ali su danas očuvan samo u retkim ostacima sakralne arhitekture – Bajrakli džamiji
i turbe na uglu Višnjićeve ulice, kao i jedna od najstarijih gradskih kuća iz turskog pe-
rioda, danas Vukov i Dositejev muzej (Đurić-Zamolo 1977, 131–137). S druge strane,
prostrana porodična kuća bogatog srpskog trgovca Božića (Gospodar Jevremova 19) po-
dignuta 1836. godine u ovom kraju10 svedoči o promenama i postepenom širenju srpskog
stanovništva na ovaj, nekada isključivo turski deo grada. Mada su i dalje svoje kuće gradi-
li u orijentalnoj tradiciji, bogati srpski građani su već prihvatali uticaje iz preka, pa se na
njihovim kućama pojavljuju ulazni portici sa klasičnim stubovima i timpanonima.
Drugi deo grada koji danas svedoči o njegovom razvoju u doba kneza Miloša,
dvadesetih i tridesetih godina XIX veka, je Savska padina i ambijent oko današnje Sa-
borne crkve i tadašnje Glavne čaršije (danas Kralja Petra ulica) u kojoj su dućane i kuće
imali srpski trgovci i zanatlije. Naspram crkve je knez Miloš podigao ili obnovio Stari

9 Vujović u odnosu na primenjene materijale i konstrukciju izdvaja tri etape: pr vu u kojoj se gradi
po tradicionalnom obrascu, definiše 1815–1825, drugu prelaznu u kojoj se pojavljuju pojedini
elementi zapadnjačke arhitekture 1825–1833. i završnu u kojoj se gradi u duhu zapadnjačke ar-
hitekture 1833–1839. (Vujović, 1986, 127–144).
10 Verovatno se nalazi na temeljima starije zgrade iz 18. veka, odnosno vremena austrijske vlasti.
42 (Vidi: Vujović 1986, 143).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

konak, svoje administrativno sedište u Staroj varoši, orijentalnog izgleda (Vujović 1986,
128–130), a kuća Nauma Ička (Vujović 1986, 131) i kuća danas poznata kao kafana
„Kod znaka ?” nam govore da su imućni trgovci iz kneževog okruženja sledili njegov
primer, takođe gradeći svoje kuće u orjentalnom duhu (Vujović 1986). Kosančićev ve-
nac i ambijent oko Varoš kapije zadržava karakter spontano nastalog hrišćanskog kraja,
a najreprezentativnije zdanje je svakako bio Knežev konak u Varoši (Konak kneginje Lju-
bice, Kneza S. Markovića 8), izgrađen 1829–1831. godine, sa orijentalnim prostornim
konceptom i bondručnom konstrukcijom, ali sa zidovima i svodovima od opeke, kao
spoljašnjim oblikovanjem kod koga se prepliću elementi orijentalne i zapadnjačke arhi-
tekture, pod uticajem ampira i klasicisma, što nam ukazuje na uticaj graditelja iz Vojvo-
dine (Vujović 1986, 137–139).
Istorijski ambijent oko Saborne crkve, izgrađene 1836. sa elementima barokne
i klasicističke arhitekture, u okruženju Novog kneževog konaka i zgrade kafane Kod
znaka ? danas svedoče o preplitanju orjentalnih i zapadnjačkih uticaja tokom pr vih go-
dina obnove Kneževine, što je davalo poseban karakter i slikoviti izgled varoši. Spontano
nastale ulice popločane kaldrmom i danas krivudaju Konsančićevim vencem, spuštajući
se niz padinu ka Karađorđevoj ulici i Savskom pristaništu, odolevajući više od dva veka
pokušajima regulacije i čuvajući poslednje tragove pr ve etape razvoja stambene arhitek-
ture grada, u vidu oronulih prizemnih kuća koje postepeno nestaju. Mada su davale spe-
cifičan identitet ovom delu grada stare kuće neumitno nestaju (što je slučaj sa zgradama
od bondruka koje su bile u Pariskoj 5, Svetozara Radića 4, a danas još uvek postoji stara
bondručna zgrada na Kosančićevom vencu 18 i u Fruškogorskoj 10).
Na osnovu današnjeg izgleda, teško je shvatiti da su do sedamdesetih godina XIX
veka i odlaska muslimanskog stanovništva iz varoši, upravo Savska padina i priobalni
deo kod savskog pristaništa, odnosno tadašnja Savska varoš i šire područje Varoš kapije,
bili najrazvijeniji poslovno-trgovački deo grada i veza sa Vojvodinom i drugim delovima
Habzburške monarhije. Ovde su podizane pr ve kuće po ugledu na srednjoevropske tr-
govačke ulice, najčešće kao obostrano ugrađene jednospratne zgrade u nizu, postavljene
na regulacionoj liniji ulice i sa stambenom ili kombinovano poslovno-stambenom name-
nom. Danas jedini sačuvani primeri su kuća Jakova Jakšića, tadašnjeg ministra finansija
i zgrada do nje (Karađorđeva 37 i 39)11, koje su bile svedočanstvo brzog razvoja savskog
priobalja u funkciji pristaništa i trgovine. Unutrašnji sadržaji zgrada su se razvijali po
dubini parcele u uličnim korpusima i dugim dvorišnim krilima, često sa dr venim tremo-
vima u prizemlju, sa kojih se dr venim stepeništem pelo na otvorene doksate na spratu.
U prizemlju su bili dućani i zanatske radnje, a na spratu stambene prostorije vlasnika.12
I kod njih se u konstrukciji, primenjenim materijalima, prostornom konceptu i obli-

11 Kuća J. Jakšića podignuta je 1832. (Vidi: Gordić 1966, 16–17).

12 Ove zgrade bile su prisutne u Savamalskoj ulici (Gavrila Principa) i Abadžijskoj čaršiji (Kraljice
Natalije). (Vidi: Deroko 1968, foto. dok. sl. 326). 43
 IDENTITET BEOGRADA

kovanju prepliću orijentalna tradicija i moderni zapadnjački uticaji (Roter-Blagojević

2006, 42).
Izgradnja mosta sredinom tridesetih godina XX veka, potpuno je razorila urbanu
morfologiju savskog priobalja, ali su i danas, neposredno uz most i u Karađorđevoj ulici,
sačuvani pojedini značajni primeri trgovačkih kuća reprezentativne stilske arhitekture,
koja svedoči o značaju ovog poteza i njegovom modernom evropskom izgledu sedam-
desetih i osamdesetih godina XIX veka. Nerešavanje problema intenzivnog teretnog sa-
obraćaja u priobalnoj zoni potpuno je devastiralo ovaj deo grada, doprinoseći gubitku
interesa za očuvanje njegove istorijske arhitekture i karaktera. U savremenim urbanistič-
kim planovima uglavnom se predlaže rušenje postojećih zgrada i intenzivna savremena
izgradnja na prostoru Kosančićevog venca i savskog priobalja, koje će potpuno prome-
niti njegov kulturni i graditeljski identitet vezan za pr ve etape razvoja srpske kneževine
početkom XIX veka. Izgubiće se najstariji tragovi graditeljstva, istorijska silueta savskog
fronta sa Sabornom crkvom kao dominantom, narušiće se uspostavljeni prostorni od-
nosi i tradicionalni identitet.
U isto vreme, sredinom tridesetih godina XIX veka, drugi smer razvoja graditelj-
stva u početnoj etapi razvoja, predvodila je politička i kultuna elita pridošla uglavnom
iz Vojvodine, koja je gradila svoje kuće po ugledu na varoši austrijske carevine – Zemun,
Pančevo i Novi Sad. Najizrazitiji primer građenja po evropejskom vkusu je kuća Cvet-
ka Rajovića, upravitelja varoši, izgrađena na samoj ivici varoši, naspram Gradskog polja
(Kalemegdana) i Utvrđenja. Ona, mada skromnih razmera, predstavlja izuzetan primer
veoma reprezentativne klasicističke arhitekture, jer je verovatno podignuta po projektu
inž. Franca Jankea pr vog školovanog državnog inženjera pridošlog iz Beča.13 I druge go-
spodske kuće, izgrađene oko Velike pijace (danas Studentski trg), u Gospodskoj ulici (danas
Brankova) i oko Terazija, tokom četvrte i pete decenije XIX veka, u potpunosti su bile
građene u duhu „…nove zapadnjačke arhitekture”.14 Jedna od novih zgrada na Velikoj
pijaci bila je jednospratna palata Jevrema Obrenovića, guvernera varoši, čije je planove
verovatno izradio palir Karel Arent (Vujović 1986, 149–150). Promene su se ogleda-
le u primeni masivne konstrukcije od kamena i opeke, novom prostornom konceptu i
arhitektonskom oblikovanju, koji je potpuno sledio obrasce tadašnje srednjoevropske
klasicističke arhitekture, u čemu se izražavao raskid sa orijentalnom prošlošću i prelaz na
moderni način življenja. Ipak, danas s velikim teškoćama možemo da govorimo o ovim
novim zgradama tadašnjoj Staroj varoši, jer je od pomenutih zgrada sačuvana samo Kuća
Cvetka Rajovića, kasnija Realka, što joj daje poseban istorijski i kulturni značaj.

13 Poznata je i kao zgrada beogradske Realke, nalazi se u Uzun Mirkovoj 14, a izgrađena je 1836–
37. (Vidi: Vujović 1986, 147–148).
14 U literaturi se kao karakterističan primeri navode kuća Stojana Simića na Terazijama, u Kralja
Milana ulici (kasnije Rusko poslanstvo) i jednospratna kuća D. Radovića, blizu Realke, jedna od
44 pr vih kuća od tvrdog materijala i sa balkonom. (Vidi: Nestorović 1955, 253).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Ukoliko se posmatra ukupna slika urbanog razvoja i napretka u graditeljstvu do

polovine XIX veka, može se zaključiti da je Beograd, tada najrazvijenija varoš u obno-
vljenoj Kneževini, ali još uvek pod turskom upravom i brojnim muslimanskim stanovni-
štvom, svoj identitet gradio na orijentalnom nasleđu. Samo pojedini ambijenti u Staroj
varoši opasanoj šancima, posebno priobalni deo oko Savskog pristaništa i Saborne crkve,
kao i prostor oko Velike pijace, počeli su da se menjaju pod uticajem Zapada, ali politička
i ekonomska situacija nije omogućavala bržu modernizaciju. Značajnu transformaciju je
doživela nakadašnja Sava-mala, izdvojeno naselje na padinama zapadnog Vračara, okre-
nutim ka Savi, gde je živelo srpsko stanovništvo. Ovde nastaje novi administrativni cen-
tar, na raskrsnici današnjih ulica Kneza Miloša i Nemanjine, sa državnim zdanjima kao
centrima tadašnje vlasti – Sovjetom, Kasarnom i Kneževim dvorom. (Vujović 1986, 147).
Započinje i razvoj novih trgovačkozanatskih ulica, Abadžijske i Savamalske, a nastaje i
savremeni rezidencijalni kvart sa regulisanim pravim i širokim ulicama, duž koji se place-
vi dele državnim činovnicima koji podižu male prizemne porodične kuće.15 Knez Miloš
na taj način započinje izgradnju moderni proevropskog Beograda, tzv. Novog Beograda,
van stare orijentalne varoši, jasno izražavajući kroz zapadnjačku klasicističku arhitekturu
državnih zdanja, raskid sa prošlošću i turskom političkom dominacijom.

Nestajanje tradicionalnog balkanskog identiteta srpske prestonice

sredinom 19. veka
Beograd aprila 1841. godine biva proglašen za prestonicu Kneževine što doprinosi
da se tendencija stalnog priliva stanovnika nastavlja, tako da je 1846. godine imao 14 386
stanovnika u 1 714 kuća. I kasniji popisi beleže dalji porast žitelja, uz tendenciju sma-
njenja broja stanovnika u jednom domu, što govori o stalnom poboljšavanju uslova sta-
novanja.16 Na osnovu sačuvanog Turskog plana iz 1863. godine, koji prikazuje vlasništvo
nad parcelama, odnosno gde su bile srpske, jevrejske i turske kuće, iz njega saznajemo da
je srpsko stanovništvo, u tom trenutku uglavnom, posedovalo placeve na prostoru oko
Varoš-kapije, Saborne crkve, Delijske ulice (približno na trasi današnje Knez Mihailove
ulice) i Velike pijace (danas Studentski trg). Turci su zadržali posede oko Stambol-kapije
i na celoj Dunavskoj padini, a Jevreji su, kao i prethodnih vekova, živeli na Jaliji, u blizi-
ni Dunava.17 Nastavlja se iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Stare varoši u šancu,
15 Ove kuće nisu sačuvane, bile su sa dve do tri prostorije, najčešće postavljene na regulacionoj liniji
ulice i prislonjene s jedne strane uz susednu zgradu, nastale pod uticajem vojvođanskih seoskih
i varoških kuća. (Vidi: Nestorović 1955, 252–254).
16 Broj stanovnika varoši se 1856. g. popeo na 18 860, a broj kuća je 1859. bio 2 095. Kasnije je
1862. u gradu bilo 1 241. srpska kuća i 1 118 turskih, od kojih su Srbi i Jevreji živeli u 1 509.
(1867. godine je bilo 24768 stanovnika), (1866. je bilo 3 458 kuća) (Vidi: Radovanović 1974,
271, 272, 273).
17 Plan su pr vi objavili G. Elezović i P. Popović kao Dva turska plana Beograda, BON, 1937,
250–252. (Vidi: Đurić-Zamolo 1977, 214) 45
 IDENTITET BEOGRADA

a njihove posede kupuje država ili novodoseljeni srpski žitelji. Roman Zmorski, poljski
putopisac, koji je 1855–56. godine boravio u Beogradu, zabeležio je da je bogatije srp-
sko stanovništvo sve više potiskivalo muslimanske žitelje iz centralnih delova grada, ka
Dorćolu i Dunavu, gde su zajedno živeli Turci, Jevreji i siromašni Srbi. On izdvaja novi
deo koji je imao udobne, ravne i široke ulice i u njima „… tvrdo zidane zgrade od opeke…”
(Zmorski 1967, 12, 16–22). I drugi putopisci koji su pedesetih godina boravili u gradu
uočili su promene u njegovom izgledu i postepeno menjanje lika, tako da Feliks Kanic
zapaža da je „…padao u oči oštro odudarajući zapadnjački ’kroj’ na Terazijama, Vračaru
i u pojedinim ulicama ’varoši’, kako na srpskim službenim zgradama, školama i mnogim
privatnim kućama, tako i na odevanju...” (Kanic 1967, 185).
I pored nestabilne političke situacije u Kneževini, usled promene dinastije i do-
laska kneza Aleksandar I Karađorđevića na vlast, tokom četrdesetih i pedesetih godina
ostvaren je značajan ekonomski napredak. Tome je doprinela dozvola za slobodnu plo-
vidbu celim tokom Dunava. Došlo je do bržeg razvoja trgovine, rečnog saobraćaja i po-
većanja broja zanata. Zanatski sloj građana je do kraja pedesetih godina bio najbogatiji, a
kasnije jača trgovački i činovnički sloj. Da se zemlja modernizuje, svedoči i otvaranje ma-
njih industrijskih preduzeća i radionica. Ipak, za razliku od prethodnog perioda, kada je
knez Miloš preduzimao obimne zahvate na regulaciji i izgradnji novih delova varoši, od
četrdesetih do šezdesetih godina su uglavnom parcijalno regulisani i komunalno opre-
mani samo pojedini delovi, kaldrmisani su kolovozi i trotoari, sađeni dr voredi, podizane
česme i sl. što je sve doprinosilo poboljšanju komunalne opremljenosti grada. Ostvaren
je i znatan kvalitativan skok u građevinarstvu, koji se ogledao u napretku tehnika građe-
nja i kvalitetnijoj izgradnji. U samom gradu mogli su da se nabave raznovrsniji materijali,
ali su oni bili preskupi za prosečne građane (Nestorović 2006, 160–169).
Polovinom XIX veka povećava se broj školovanih graditelja u državnoj službi,
jer u Srbiju dolaze brojni građevinari i inženjeri sa srednjoevropskog prostora, Nemci,
Česi, Slovaci i Italijani,18 ali se obrazuju i domaći kadrovi19 i donose pr vi zakonski akti
koja će regulisati izgradnju.20 Nastupio je novi period u razvoju srpske arhitekture, koja
18 U Odeljenju građevina u Ministarstvu unutrašnjih dela (kasnije je preraslo u Glavnu upravu gra-
đevina) pedesetih i šezdesetih godina 19. veka su radili: Jan Nevole, August Cerman, Jovan K.
Ristić, Josif Kasano, Franc Mil, Erazmus Klominski, Jovan Novak, Josif Silvić, August Lange,
Andrija Vuković, Jovan Francl i dr. (Vidi: Nestorović 2006, 165–168).
19 Knez Miloš je 1838. preporučio da se na Liceju zaposli jedan indžinir koji bi đacima pružio
osnovna znanja iz oblasti građevinarstva i tako ih pripremio za rad u državnoj službi. To je ostva-
reno 1839. kada je angažovan Atanasije Nikolić iz Novog Sada, obrazovan na Artiljerijskoj školi
u Beču i na Peštanskom univerzitetu. (Vidi: Roter-Blagojević 1997, 125–168).
20 Početkom četrdesetih godina javljaju se pr vi pokušaji da se organizuje posebna državna stručna
služba koja bi rukovodila poslovima oko izgradnje državnih zdanja. Do kraja pr ve polovine veka
tehničkim poslovima oko izgradnje državnih zgrada, regulacije i komunalnog uređenja varoši
bavilo se Građevinsko odeljenje pri Ministarstvu unutrašnjih dela (formirano 1851). Krajem pede-
setih godina formirana je posebna Glavna uprava građevina (sa posebnim Arhitektoničnim odelje-
46 njem), koja je 1862. prerasla u Ministarstvo građevina. (Vidi: Roter-Blagojević 1998, 249–255).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

više nije bila delo majstora – zidara i školovanih graditelja skromnog znanja, uglavnom
građevinskih inženjera, već su njeni tvorci postali arhitekti školovani u razvijenim sred-
njoevropskim centrima, Pešti, Beču i Pragu, gde su stekli veoma široko znanje iz inže-
njerstva i arhitekture. Promene su se ogledale ne samo u višem nivou izvođenja, već je
došlo i do promene stilskih shvatanja, jer su graditelji iz srednje Evrope doneli aktuelne
stilske tendencije, koje je u velikoj meri karakterisao romantičarski duh i okrenutost ka
nacionalnom srednjovekovnom nasleđu. On je bio veoma brzo prihvaćen jer su u Srbiji
dominirale snažno izražene nacionalne ideje o oslobođenju od tuđinske vlasti.
Promene su se posebno odrazile na izgradnju državnih zdanja, kojih ipak u ovom
periodu nije bio veliki broj. Najznačajniji domet je ostvaren na privatnoj reezidenciji,
gradjenoj po ugledu na evropske gradske palate, Kapetan Mišinom zdanju21, koje je pro-
jektovao arhitekta Jan Nevole, pr vi graditelj u državnoj službi, zaposlen 1845. godine u
zvanju arhitekte, s obzirom da je obrazovan na Umetničkoj akademiji u Beču.22 Ova dru-
ga dvospratna građevina u varoši23 građena je za tada najbogatijeg građanina, koji je kroz
njenu arhitekturu reprezentovao svoj imetak, ali i patriotizam poklanjajući je otečestvu u
prosvetne svrhe, odnosno za Veliku školu i ostale kulturne i obrazovne ustanove Kneže-
vine. Ambijent Velike pijace ispred zdanja Univerziteta bio je još uvek neuređen i imao je
orijentalna obeležja, mada ga već tada okružuju prizemne i spratne zgrade zapadnjačke
arhitekture. On je u tom trenutku bio glavni kulturni, obrazovni i poslovno-trgovački
centar Stare varoši u šancu, a njegova živost i izgled su veoma slikovito prikazani na Ka-
nicovom crtežu iz šezdesetih godina. Zbog političke situacije, prisutnosti turske vlasti
i vojne posade u tvrđavi i varoši, kao i činjenice da je muslimansko stanovništvo bilo u
posedu kuća i placeva, nije moglo da se započne uređenje i rekonstrukcija Stare varoši u
šancu, tako da je osim najužeg prostora oko Velike pijace, staro istorijsko jezgro grada još
uvek bilo zapušteno, sa oronulim turskim kućama.
Svojom solidnijom gradnjom i zapadnjačkom arhitekturom izdvajale su se samo
pojedina državna zdanja, vladarske rezidencije i kuće bogatih građana podizani na za-
padnom Vračaru, Zelenom vencu i Terazijama. Kao ambijent koji se postepeno uređuje,
uz otpore vlasnika parcela, bilo je upravo Terazije, koji svoj reprezentativni značaj do-
bija nakon uređenja Starog konaka kao nove kneževske rezidencije (Nestorović 2006,
173–174), za kneza Aleksandra Karađorđević. Uz konak se nakon povratka Obrenovića
na vlast 1860. godine gradi novi Dvorac za prestolonaslednika Mihaila.24 Kao i kod Ka-

21 Zgrada je verovatno započeta 1860. i završena 1863. (Vidi: Nestorović 1962–63, 81–97).
22 Jan Nevole (1812–1903) autor Vojne bolnice (1846–1849) i Artiljerijske škole (oko 1850). (Vidi:
Đurić-Zamolo 1981, 73–76) .
23 Pr va je bila Gostionica kod Jelena kod Saborne crkve, izgradjena 1841, u vlasništvu porodice
Obrenović. (Vidi: Nestorović 2006, 107).
24 Gradnju novog Dvorca započeo je knez Miloš na mestu gde je danas Novi dvor. Ne zna se po-
uzdano da li je autor projekta bio Kosta Šreplović (1836–1872). Kako je glavni državni arhitekta
tada bio Nevola, kome je Šreplović pomagao na izgradnji Kapetan Mišinog zdanja, možda je Nevola 47
 IDENTITET BEOGRADA

petan Mišinog zdanja, i na dvorcu se na slikovit način, u romantičarskom maniru, spajaju

srednjovekovne, orijentalne i klasično renesansne forme, što je bila tendencija u tadašnjoj
evropskoj istoricističkoj arhitekturi.
Podižu se i brojne gospodske kuće i rezidencije imućnih građana,25 veće porodič-
ne kuće u masivnoj konstrukciji, koje su po svojoj dispoziciji na parceli i prostornoj
organizaciji sledile zapadnjački koncept. U literaturi se kao značajni primeri navode dve
porodične kuće u Gospodskoj ulici, Filipa Hristića26 i Jovana Marinkovića27, kao i dve jed-
nospratne poslovno-stambene zgrade, Ilije Kolarca kod Pozorišnog trga28 i Valjevske banke
na Zelenom vencu.29 To nam govori da se nova stambena izgradnja uglavnom dešava na
prostoru izvan Stare varoši u šancu, gde su se polako oblikovali novi reprezentativni re-
zidencijalni ambijenti modernog zapadnjačkog izgleda. Ipak, siromašniji žitelji varoši i
dalje su gradili skromne zgrade na periferiji, najviše u kombinaciji bondručne i masivne
gradnje, koje su se sastojale od dve do tri prostorije i bile na prelazu iz seoskih u gradske
vidove stanovanja.30

Utemeljenje evropskog identiteta grada

u poslednjim decenijama XIX veka
Period nakon 1867. godine nakon ostvarivanja političke nezavisnosti tadašnje
Kneževine kao rezultata napora kneza Mihaila Obrenovića, te iseljavanja turskih voj-
nih posada iz tvrđava i muslimanskog stanovništva iz varoši, stvoreni su preduslovi za
započinjanje stvarne modernizacije i rekonstrukcije srpske prestonice. To je period kada
se rekonstruišu i Beč i Budimpešta, na koje se u svom predlogu za urbanističko uređe-
nje grada ugleda i Emilijan Josimović u svom predlogu regulacije Varoši u šancu 1867.
(Maksimović 1970, 636–641).

imao presudan uticaj na arhitekturu Dvorca, a Šreplović izradio planove. (Vidi: Nestorović 2006,
181–182; Đurić-Zamolo 1981, 110–111).
25 Oko 1860. g. podignuta je kuća Stevče Mihailovića (Kneza Miloša 43, ugao Birčaninove, poru-
šena pred Drugi svetski rat), koju je projektovao Andrija Vuković. Imala je prizemlje i sprat, ali
nije poznat njen pr vobitni izgled. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 32–33)
26 Prizrenska 13, izgrađena pre 1875. porušena. (Vidi: Nestorović 1955, 255–257)
27 Brankova 15, izgrađena oko 1860. g., porušena. (Vidi: Đurić-Zamolo, 11) Videti: Đurić-Zamo-
lo, Graditelji Beograda, 11.
28 U Makedonskoj ulici, izgrađena oko 1860. g., porušena. Zgrada je zabeležena na staroj razgled-
nici iz 1900. g. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 11).
29 Danas Zeleni venac 8, izgrađena oko 1860. porušena. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 146).
30 Osim malih jednoporodičnih kuća, koje su bile izgrađene na regulacionoj liniji ulice i ugrađene
sa jedne strane uz susednu zgradu, zabeleženi su i primeri prizemnih zgrada sa dva veća stana (sa
obe strane središnjeg kolskog prolaza koji je sa ulice vodio u dvorište). One su imale podužni
ulični korpus, celom širinom parcele, i bočna dvorišna krila, u kojima su se, ponekad, nizali mali
48 dvodelni i trodelni stanovi. (Vidi: Nestorović 1955, 256, 257).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Urbana transformacija stare orijentalne varoši započinje uređenjem nove Knez

Mihailove ulice i njenim povezivanjem sa Terazijama, te se nastavlja preko prostora Ve-
like pijace ka Dorćolu, gde su bila napuštena turska imanja, gde nove prizemne i spratne
kuće u masivnoj konstrukciji sa stilskom arhitekturom zamenjuju oronule bondručne
kuće. Tome je doprinelo poboljšanje ekonomskih prilika u zemlji i donošenje čvršće
zakonske regulative u građevinarstvu. Znatno bolje i lakše bilo je i snabdevanje građe-
vinskim materijalom, tako da su se raznovrsni materijali iz zemlje i inostranstva mogli
nabaviti na stovarištima lociranim duž Savskog pristaništa. U većoj meri su usavršeni i
građevinski zanati, jer je bilo više školovanih zanatlija, a u samom gradu otvoren je ve-
liki broj zanatskih radionica za izradu finijih građevinskih radova, stolarije i bravarije.
Ipak, još uvek nije bilo dovoljno modernih tehničkih uslova i finansijskih sredstava da
se savremeni građevinski materijali upotrebljavaju u većoj meri. Na povećanje obima
izgradnje uticalo je na osnivanje pr vih novčanih zavoda i društava koji su ulagali u gra-
đevinarstvo.31
Prosperitet grada privukao je veliki broj graditelja, inženjera i arhitekata iz ino-
stranstva, među kojima su preovladavali Srbi rođeni u Vojvodini i školovani u srednjo-
evropskim centrima, nemačkim i austrijskim visokim tehničkim školama i umetničkim
akademijama u Pešti, Beču, Minhenu, Cirihu, koji su potisnuli graditelje stranog porekla
(Roter-Blagojević 1997, 140–159). Oni su u graditeljstvo u Srbiji uneli elemente aktu-
elnih evropskih arhitektonskih shvatanja, akademskog nivoa. Deluje i pr va generacija
arhitekata rođenih u Srbiji, koji su se posle dobijanja osnovnog tehničkog obrazovanja
na Tehničkom fakultetu Velike škole usavršavali u inostranstvu na evropskim visokim
tehničkim školama i umetničkim akademijama. Najznačajniji predstavnici pr ve gene-
racije srpskih graditelja, koja je delovala tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, bili
su Andrija Vuković, Aleksandar Bugarski, Jovan Ilkić, Konstantin Jovanović i Svetozar
Ivačković (Đurić-Zamolo 1981, 22–28, 47–51, 55–58). Oni su osim značajnih državnih
zdanja, koja su projektovali kao državni arhitekti u Ministarstvu građevina, bili autori i
reprezentativnih prizemnih i spratnih kuća viđenijih građana, kao i pr ve dvospratne više-
porodične zgrada, stambene palate za rentiranje, po ugledu na srednjoevropske primere.
Autor najvećeg broja gospodskih kuća u varoši bio je Aleksandar Bugarski, koji je u svom
autografu naveo da je u Beogradu projektovao 120 javnih i privatnih zgrada, među koji-
ma je izdvojio 12 najznačajnijih u Knez Mihailovoj ulici i okolini (Nikić 1976, 63–67).
Teško je precizno utvrditi koje zgrade su projektovali drugi graditelji, jer nisu sačuvani
njihovi planovi i drugi podaci o gradnji, ali verovatno je čestoj angažovanosti Bugarskog,32

31 Godine 1882. osnovano je Prvo srpsko građevinsko društvo (koje je bilo deoničarsko društvo).
Jedan od najpoznatijih graditelja investitora sa vlastitim biroom bio je inž. Miloš Savčić, jedno
vreme ministar građevina, predsednik Beogradske opštine, predsednik upravnog odbora Pro-
metne i Izvozne banke. (Vidi: Nestorović 2006, 311, 314–317).
32 A. Bugarski je kao svoje pr vo značajno delo projektovao Kraljev dvor (1881–84). (Vidi: Stoja-
nović 1912, 21; Nestorović 1937, 51). 49
 IDENTITET BEOGRADA

kao i Ilkića,33 na izgradnji zdanja bogatih investitora (ministara, visokih državnih či-
novnika, advokata i trgovaca) doprinela činjenica da su bili visoko cenjeni dvorski arhi-
tekti. Jovanović, koji je takođe projektovao i izgradio brojne gospodske kuće, bio je sin
Anastasa Jovanovića, dvoroupravitelja Obrenovića i brat slikarke Katarine Jovanović, a
živeo je i imao privatni biro u Beču.34 Ova tri autora bila su najzaslužnija za utemeljenje
reprezentativnog akademskog lika glavnih beogradskih trgovačkih ulica – Terazija, Knez
Mihailove i Kralja Petra, što dovodi do potpune transformacije identiteta centralnih
delova varoši, kod kojih se potpuno zatiru orijentalni tragovi, ruše oronule džamije i
turski konaci.
Na samom kraju XIX veka navedenim graditeljima se pridružila sledeća, mlađa,
generacija – Milan Kapetanović, Dimitrije T. Leko, Milorad Ruvidić, Danilo Vladisa-
vljević i Milan Antonović, koja je u arhitekturu stambenih zgrada unela slobodniji pri-
stup i eklektičnije evropske uticaje. Za veliki broj zgrada izgrađenih u ovom periodu,
takođe nisu poznati autori, ali se može pretpostaviti da su one bile delo upravo ovih
arhitekata, kao i drugih građevinskih inženjera i arhitekata zaposlenih u državnim gra-
đevinskim službama (Nestorović 1937, 62–63; Đurić-Zamolo 1981, 22, 29, 32, 36, 40,
44, 67, 79, 86, 88, 96, 115), ali i graditelja koji su radili kao privatni preduzimači, na pr.
inženjeri Miloš Savčić i Jovan Smederevac.35 Pojedine manje porodične kuće su, prema
tuđim ili svojim planovima, podizali i građevinari-preduzimači, kao što su bili Ernest
Gajzler, baumajstor Haderera iz Beča, Štajnlehnerovi (otac Josif, sin Josif i unuk Gliša)
i Jovan Štok.36
Međutim, da bi se proces modernizacije i uvođenja evropskih standarda u izgrad-
nji zakonski utemeljio bilo je neophodno donošenje akata koji će propisati načine iz-
gradnje na teritoriji gradskog reona, kao i način usvajanja planova, njihovog sadržaja i
sl. Na dalji uspon građevinarstva presudno je uticalo donošenje Zakona građevinskog za
varoš Beograd (decembra 1896) i Građevinskog pravilnika za varoš Beograd (marta 1897,
izmenjenog i dopunjenog u pojedinim odredbama decembra 1898). Tek nakon njihovog
usvajanja i sprovođenja, graditeljstvo u Srbiji je dostiglo savremene standarde razvijene
Evrope u uključilo se u tokove modernog urbanog i arhitektonskog razvoja. Pojava pr vih
zakonskih propisa i standarda značajno je uticala na urbane, konstrukcijske, prostorne
i oblikovne karakteristike stambenih zgrada. Zakonsko definisanje prostora gradskog
33 S. Stojanović navodi da među arhitektama starije grupe "Ilkić se smatra kao radnik najplodniji i
najduhovitiji". (Vidi: Stojanović 1912, 21–22).
34 Palata Narodne banke kraljevine Srbije je izgrađena 1888–1890. (Vidi: Babić 1960, 7).
35 Inž. Savčić je nakon studija u Nemačkoj i povratka u zemlju 1891. sa arh. G. Bekerom osnovao
privatni biro za projektovanje i izvođenje. Približno u isto vreme, oko 1893.i J. Smederevac je
otvorio privatni biro. M. Antonović je takođe krajem 19. veka imao privatni biro. (Vidi: Stoja-
nović 1912, 31–37; Đurić-Zamolo 1981, 17, 91, 94).
36 J. Štajnlehner je svoje delovanje započeo u pr voj polovini 19. veka, njegova porodica je gradila
najznačajnija državna zdanja (Kapetan Mišino zdanje, Narodno pozorište i Kraljev dvor). (Vidi:
50 Stojanović 1912, 53–54; Gordić 1966, 31, 37).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

reona na kom su važili građevinski propisi, direktno je uticalo na to da se stambene

zgrade podignute u granicama reona, po važećim propisima i standardima, svojim ob-
likom, dispozicijom, kvalitetom gradnje i opremljenosti znatno razlikuju od kuća koje
su stihijski građene na okolnom prostoru, van reona, bez poštovanja osnovnih normi
gradnje. Da se u zakonu vodilo računa o poboljšanju uslova života u gradu, govori poda-
tak da je radi dobre insolacije domova propisano da „… visina kuća od trotoara do streje
na sme biti veća od širine ulice…” i da se u ulicama „… isključivo za obitavanje…” ne smeju
podizati zgrade koje bi zbog svoje namene bile „… na dosadu građanstvu…”.37 Uvođenje
zakonske odredbe da za sve nove zgrade treba da se priloži overeni projekat, sprečilo je
dalju izgradnja nekvalitetnih zgrada, koje su bile delo zidarskih majstora, a ne školovanih
inženjera i arhitekata.
Novim propisima je uvedeno i izvesno zoniranje u okvirima varoši, jer je bilo pred-
viđeno da se u centralnim delovima grada podižu zgrade u kontinualnom nizu, na regu-
lacionoj liniji ulice i celom širinom parcele, dok je u pojedinim delovima, na primer na
zapadnom Vračaru, bila predviđena izgradnja slobodnih vila, slobodnostojećih zgrada u
prostranim baštama. To je uticalo da se svojim specifičnim likom, karakterom arhitektu-
re i identitetom izdvoje pojedini kvartovi, posebno istočni i zapadni Vračar, koji i danas
predstavljaju rezidencijalni ambijenti specifične reprezentativne arhitekture (Krunska
ulica, Smiljaničeva, Zorina, Kneza Miloša i dr). 38
Centralni delovi grada i glavne trgovačke ulice (na Terazijama i Zelenom vencu, u
Knez Mihailovoj, Kolarčevoj, Vase Čarapića i Kralja Petra) su zadržale svoj trgovačko-
poslovni karakter, gde su se gradili nizovi jednospratnih zgrada, sa lokalima u prizemlju
i jednim ili dva stana na spratu. Najreprezentativnije jednospratne zgrade sa dućanima
u prizemlju podignute su od kraja šezdesetih do kraja osamdesetih godina u novoj Knez
Mihailovoj ulici. One danas nisu sačuvane na celom potezu te ulice, ali je najstariji am-
bijent u delu od Delijske česme do Kalemegdana (od Vuka Karađiće do Pariske) rela-
tivno dobro očuvan sa nizom jednospratnih trgovačkih zgrada koje svedoče o njenom
nastanku i danas su najznačajnija njena vrednost. O modernom karakteru ulice, na sa-
mom početku njenog razvoja, svedoče pr ve dvospratne višeporodične poslovno-stambe-
ne zgrade R. Barlovca (Knez Mihailova 40, oko 1872, arh. A. Bugarski), K. Mesarovića
(Knez Mihailova 18, 1883, arh. A. Bugarski) i N. Spasića (Knez Mihailova 33, 1889,
K. A. Jovanović), oblikovane po ugledu na monumentalne gradske palate s većim brojem
reprezentativnih stanova za rentiranje, građene krajem 19. veka u srednjoevropskim pre-
stonicama. Tokom poslednje decenije 19. veka nastavljeno je sa izgradnjom dvospratnih
stambenih palata – veoma reprezentativni predstavnici su palata osiguravajućih društava
37 Član 19. Zakona. (Vidi: Maksimović 1978, 27).
38 Građevinski pravilnik je predviđao „… podizanje zgrada po tipu vila” samo u ulicima u kojima ni-
su trgovinske i zanatske radnje. Vile su trebale da budu povučene 5m od regulacine linije, jedino
je u Ulici Kneza Miloša bilo dopušteno da vile budu na regulacionoj liniji. (Vidi: Maksimović
1978, 28, 33). 51
 IDENTITET BEOGRADA

„Nord Britiš i Merkantil” u Knez Mihailovoj ulici i palata „Anker” na Terazijama, obe
izgrađene 1899. godine prema projektu arh. Milana Antonovića (Đurić-Zamolo 1981,
12–14; Nestorović 2006, 337–349; Roter-Blagojević 2006, 56–57).
Ipak, prizemne jednoporodične kuće su i dalje činile najveći deo rezidencijalnog
fonda van najužeg gradskog centra – na Kosančićevom vencu, Dunavskoj padini, za-
padnom Vračaru, Kopitarevoj gradini i u drugim perifernim delovima varoši. One su se
gradile u solidnoj masivnoj konstrukciji, sa zidovima od kamena i opeke i fasadama sa
stilskim elementima obrađenim u malteru. Posebna pažnja posvećivana je obradi prozor-
skih otvora, ulaznih portala, krovnih venaca, atika i slično. Najreprezentativniji primeri
su bili: kuća Alekse Krsmanovića na Terazijama (Terazije 34, 1885. arh. J. Ilkić), kuća
arhitekte Ilkića na zapadnom Vračaru (M. Pocerca 32, 1895. arh. J. Ilkić) i kuća porodice
Vučo na Slaviji (Deligradska 2, 1893. arh. D. T. Leko). Pored njih izgrađeni su i pojedini
izuzetni primeri spratnih rezidencija imućnih građana, kao što su kuća Milana Piroćanca
ispod Pozorišta (Francuska ul. 7, oko 1885. arh. J. Ilkić), kuća Dimitrija Krsmanovića
kod Saborne crkve (Kneza S. Markovića 2, 1898 – 1899. arh M. Ruvidić), kuća Marka
Stojanovića (Pariska 15, 1899–1900. arh. K. A. Jovanvić), i kuća Jevrema Grujića (Sve-
togorska 17, 1896. arh. M. Kapetanović) (Roter- Blagojević 2006, 58).
Siromašni žitelji živeli su na obodu varoši oko gradskog reona, na Paliluli i istoč-
nim i južnim delovima Vračara u skromnim stanovima, sa jednom ili dve sobe, koji su
bili u samostalnim prizemnim zgradama ili su se nizali u prizemnim dvorišnim krilima.
Do danas su sačuvani samo pojedini skromni primeri ovih kuća u veoma lošem stanju,
koji rapidno nestaju, a zamenjuju ih savremene višespratnice.39
Krajem XIX veka započela je i gradnja kuća za odmor – poljskih vila ili vila letnji-
kovaca na padinama Topčiderskog brda i Senjaka, na prostoru južno od Mostara, za koje
V. Karić 1887. godine navodi da su bile: „… lepe gospodske kuće u vinogradima…”.40

Začetak identiteta moderne evropske metropole početkom XX veka

Početkom novog veka izgrađeni prostor varoši znatno se proširio tako da je utvr-
đena nova teritorija gradskog reona (1906) – od Trošarinske stanice na Topčiderskom
drumu i dalje dolinom Mokroluškog potoka, preko imanja V. Kalenića, Grobljanskom uli-
com, odakle je izbijala na Dunav (Maksimović 1970, 315). Ona se približno poklapa sa

39 Prostor oko Trga Slavija počinje da se izgrađuje već sedamdesetih godina 19. veka o čemu svedoći
prizemna kuća izgrađena u Beogradska 21 oko 1870. Posle osamdesetih godina bio je parcelisan
prostor iznad Zorine ulice, više Englezovca, tzv. Grantovac, između dan. Maršala Tolbuhina i
Krunske ulice. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 57–58).
40 Poznati primeri su: Simićev letnjikovac – Vila Miomir podignut 1885. i Vila Đ. Pavlovića (Vase
Pelagića 40), danas poznata kao Kuća kralja Petra, 1896. U zaostavštini arh. Konstantina A.
Jovanovića pronađene su skice za dvorac – letnjikovac i vilu, ali nema podataka da li su one bile
52 rađene za investitora u Srbiji. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 59; Babić 1960, 25–26).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

granicama prostora koji je u novije vreme, Generalnim planom 2021, definisan kao Stari
Beograd i u procesu je proglašenja za spomenik kulture.41
Grad se i dalje širio, te je do 1910. on zahvatio i prostor prema jugu i jugoistoku,
oko Čuburskog i Bulbuderskog potoka (danas prostor oko Južnog bulevara). Takođe su re-
gulisani i novi blokovi na istočnm Vračaru, tzv. Grantovca (između današnje Beogradske,
Krunske i Makenzijeve ulice) (Roter-Blagojević 2006, 60–61). Van ove regulisane grad-
ske teritorije i dalje se spontano naseljavalo stanovništvo koje nije moglo da plati visoku
rentu stanova u varoši, ni preskupe slobodne placeve u granicama reona. Gradska uprava
se, kao i u prethodnom periodu, i dalje suočavala sa problemom bespravne izgradnje, ne-
kontrolisanog širenja grada i prenaseljenosti postojećeg stambenog fonda.42
Beogradska opština i dalje nije imala jasno izgrađenu politiku sveobuhvatnog raz-
voja grada već je, zbog nedostatka materijalnih sredstava, sprovodila samo parcijalne
akcije tehničkog uređenja pojedinih delova (Maksimović 1970, 317). Nakon dobijanja
stranog zajma Opština je bila u mogućnosti da formira Tehničku upravu (1910) koja je
trebalo da se bavi planiranjem i praćenjem regulacije i izgradnje. Za direktora je posta-
vljen Eduar Leže, mladi inženjer iz Pariza (Nedić 1976, 206, 209). Međutim, izgradnja i
uređenje grada i dalje su tekli bez sveobuhvatnog plana, te su beogradski inženjeri i arhi-
tekte stalno kritikovali gradsku upravu zbog neadekvatnog pristupa rešavanju gradskih
problema. Oni su se, po ugledu na evropske metropole, zalagali za izradu Generalnog ur-
banističkog plana kojim bi se definisala ukupna politika razvoja grada i osmislila estetska
slika grada u duhu novih modernih evropskih urbanističkih teorija. Ali Generalni urba-
nistički plan koji je 1912. godine izradio francuski arhitekta Alban Šambon nije ispunio
očekivanja. Mada je plan bio pr vi pokušaj da se oblikuje celovita slika grada i u jedin-
stvenu celinu povežu stari i novi delovi, na njemu je preovladala težnja ka oblikovanju
monumentalnih kompozicija sa značajnim javnim građevinama, u duhu prevaziđenog
evropskog akademskog urbanizma prethodnog perioda. Grad je samo formalno preobli-
kovan u monumentalnu evropsku metropolu sa reprezentativnim bulevarima i trgovima,
po ugledu na Peštu, Beč i Pariz, dok su suštinski problemi grada i očuvanje identiteta i
nasleđene urbane strukture ostali su zanemareni (Milutinović 1980, 221–237).
Ipak, novi vek je doneo značajne promene u arhitektonskom oblikovanju javnih i
privatnih zdanja. Pored graditelja koji su bili aktivni krajem XIX veka na arhitektonsku
scenu stupa veliki broj novih mladih autora. To su bili graditelji školovani u inostran-
stvu, uglavnom na nemačkim akademijama i visokim tehničkim školama, i zaposleni kao
državni službenici u Ministarstvu građevina, Ministarstvu vojnom, Beogradskoj opšti-
ni i na Tehničkom fakultetu – Dragutin Đorđević, Nikola Nestorović, Petar Bajalović,
41 Teritorija Starog Beograda iz Nacrtu Generalnog urbanističkog plana 2021. definiše se na pribli-
žno istoj teritoriji – do Dunavske, Cvijićeve, Grobljanske, Golsvortijeve, Bulevara oslobođenja i
Bulevara F. Deperea. (Vidi: Nacrt Genaralnog plana 2002, 162).
42 Godine 1900. 69 769 žitelja je stanovalo u 5 692. kuće, dok je 1910. odnos bio 89 876 stanov-
nika na 6 964 domova. (Vidi: Radovanović 1974, 270–271, 291). 53
 IDENTITET BEOGRADA

Branko Tanazević i Milenko Turudić (Đurić-Zamolo 1981, 20, 36, 79, 106; Roter-Bla-
gojević 1997, 152–159). Takođe, bili su prisutni i graditelji iz pr vih generacija arhitekata
školovanih na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta (osnovanog 1897), Jelisaveta
Načić i Stojan Titelbah. Veliki broj zgrada su projektovali i izgradili inženjeri i arhitekte
koji su imali privatne tehničke biroe – tehničke kancelarije, kao što su bili Miloš Savčić,
Jovan Smederevac, Stojan Veljković, Sava Dimitrijević, Jovan Novaković, Matija Šnajder,
Oto Lorenc i drugi (Stojanović 1912, 18–25, 31–37). Pored njih zabeležena su i imena
brojnih građevinara: braća Spasić, Janaćko Kostić, Đura Nikolić, Andra Jovanović, braća
Filip i Vojin Stojanović, Ivan Stojanović, Gavra Saboljević, Neško Đorđević, Zarije Ra-
dosavljević, Milan Bogdanović, Mijajlo Jovanović, Bogdan Damjanović, Stevan Huibler,
Jozef Gara i Gašpar Miler (Stojanović 1912, 53–78).
Strani i domaći graditelji, uglavnom školovani na strani, doneli su nove tendencije
u oblikovanju privatnih zgrada, koje se ogledaju, uglavnom, u znatno modernijim kon-
cepcijama prostornog sklopa zgrada i organizacije stanova, kao i u promenama vezanim
za kompoziciju fasada i eklektičniju primenu stilskih i modernih, secesijskih i Ar-Novo
(Art Nuoveau), dekorativnih elemenata. Slikovita i koloristički bogata secesijska arhitek-
tura, kombinovana sa elementima klasične barokne i nacionalne srednjovekovne arhitek-
kture, tzv. Srpsko-vizantijskog stila, daje poseban identitet arhitekturi srpske prestonice.
Moderni uticaji se prepoznaju i u podizanju pr vih trospratnih stambenih plata s većim
brojem stanova za rentiranje zahvaljujući upotrebi novog materijala – armiranog betona
i savremenijh konstrukcijskih rešenja. Novina je i to što se fasadne površine oslobađaju
od punih zidnih masa, jer se na fasadama otvaraju veći otvori i obezbeđuje se veća osun-
čanost stanova i bolje vizure (Roter-Blagojević 2006, 62–67, 299–357).
Brzi razvoj grada i velika potražnja stambenog prostora uticali su na povećanje
vrednosti gradskog zemljišta i pojavu špekulisanja prilikom izgradnje višespratnih zgra-
da sa stanovima za prodaju ili rentiranje, što je bio negativan uticaj progresa. To je na-
ročito bilo izraženo kod zgrada u centralnom delu grada, jer se kod njihove izgradnje
maksimalno koristila površina placa, te su se mnoge prostorije osvetljavale preko malih
svetlarnika, okan,43 što nije pružalo zdrave uslove života u njima. Ipak, i pored izuzet-
no žive građevinske delatnosti i napretka, u Beogradu su se i dalje, pretežno, gradile
prizemne i jednospratne zgrade, skromnih razmera, sa prostranim baštama. Podaci iz
popisa 1906–07. godine potvrđuju da je grad još uvek imao karakter nerazvijene varoši,
a ne metropole, jer je bio naselje prizemnih kuća, koje su činile 83% ukupnog fonda,
dok je jednospratnica bilo 16%, a samo 1% višespratnica (ili svega 60 zgrada). Pored
toga postojeći stambeni fond je bio lošeg kvaliteta, o čemu govori podatak da je 52,7%

43 U članu 30. Građevinskog pravilnika za varoš Beograd, od 1. marta 1897. navodi se: „Okna (dvo-
rišta) za osvetljenje moraju imati najmanje 12 kvadratnih metara površine, ako imaju da osvetle
sobe i kujne, a ako osvetljavaju hodnike, nužnike i druge prostorije, u kojima se ne obitava, naj-
manje 6 kvadratnih metara površine. Okna za ventilaciju nužnika ne mogu imati manju površinu
54 od jednog kvadratnog metra. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 64).
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

stanova, uglavnom najamnih, imalo nedostatke (Đurić-Zamolo 1980, 9; Maksimović

1983, 31).
Velike dvospratne i trospratne stambene palate, sa poslovnim sadržajima u pri-
zemlju i stanovima na spratu, uglavnom su, i u ovom periodu, građene u glavnim trgo-
vačkim ulicama u centralnom delu grada, a podizala su ih osiguravajuća društva, banke,
štedionice i bogati građani. Specifičan spoj poslovne i stambene namene ostvaren je kod
velikog trospratnog bloka koji je izgradila Beogradska zadruga u Karađorđevoj ulici, kod
koga je u delu ka Svetonikoljskom trgu bio Hotel „Bristol”, a ka Maloj pijaci stanovi (Ka-
rađorđeva 48–50, projektovana 1910, završena 1912, arh. N. Nestorović). Izgradnjom
Palate Beogradske zadruge (Karađorđeva 48, 1907. A. Stevanović i N. Nestorović) i zgra-
da Đorđa Vuča (Karađorđeva 61, 1908. D. T. Leko) Mali pijac postaje jedan od najrepre-
zentativnijih ambijenata varoši. I u drugim prometnim trgovačkim ulicama podignute
su brojne trospratne i dvospratne zgrade među kojima su se, po svojim dimenzijama i
bogatoj arhitektonskoj obradi one podignute na na Prestolonaslednikovom trgu (Terazi-
jama) – Palata „Atina” (Terazije 28, 1902. D. T. Leko), palata J. Jovanovića-Šapčanina,
rentijera (Terazije 7, 1902. D. Vladisavljević i M. Savčić), palata V. Markovića (Terazije
38, oko 1905. N. Nestorović i A. Stevanović) i palata M. Viktorovića, dvorskog apoteka-
ra, (Terazije 22, oko 1910. Matia Šnajder). Pored toga i deo tadašnje Dubrovačke ulice
(dan. Kralja Petra), između Knez Mihailove i Vasine, dobija veoma reprezentativnu se-
cesijsku arhitekturu i prepoznatljiv izgled izgradnjom zgrade Žaka Bulija (Kralja Petra
58, oko 1910. S. Titelbah), zgrada Arona Levija (Kralja Petra 39, 1907. S. Titelbah) i
zgrada S. Stamenkovića (Kralja Petra 41, 1906–07. N. Nestorović i A. Stevanović). Kod
ovih modernih stambenih palata pojavljuje se, po ugledu na evropske prestonice, novi
element uličnog pročelja mezanin, međusprat između poslovnog i stambenog dela, pri-
sutan kod palate Dimitrija Živadinovića (Knez Mihailova 41, 1912, K. A. Jovanović),
palate Smederevske kreditne banke (Terazije 39, 1910, M. Ruvidić), palate Banke Nikole
Boškovića (Dr D. Jovanovića 1, 1914, N. Nestorović) i palate Vračarske štedionice (Kra-
lja Milana 9, 1906, D. Vladisavljević). On pokazuje dalje približavanje graditeljstva u
srpskoj prestonici tadašnjim evropskim modernim arhitektonskim trendovima (Đurić-
Zamolo 1980, 56; Đurić-Zamolo 1981, 80–81; Nestorović 2006, 446–451, 457–492;
Roter-Blagojević 2006, 64–65).
Posebno značajnu novinu, koja govori o usvajanju progresivnih koncepata sa Za-
pada, predstavljaju stambene zgrade socijalnog karaktera koje je podigla Beogradska op-
ština je 1910–1911 godine u tzv. Dunavskom kraju, industrijskom delu varoši, odnosno
prvi radnički stanovi prema projektu pr ve žene arhitekte u Srbiji Jelisavete Načić. Kom-
pleks sa više jednospratnih zgrada sa više stepenišnih vertilkala okruživao je zajedničko
dvorište iz koga se ulazilo u zgrade.44

44 Nalaze se na uglu ulica Đ. Đakovića 13 i Gundulićevog venca. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 71). 55
 IDENTITET BEOGRADA

Kao što je već rečeno, Beograd je dominantno bio naselje prizemnih porodičnih
kuća, koje su najzastupljenije bile na Dunavskoj padini, sa novim delovima od Vidinske uli-
ce (danas Cara Dušana) ka Dunavu (Budimska, Knez Miletina, Carigradska, Gundulićev
venac i dr.) i na zapadnom Vračaru (Deligradska, Birčaninova, Katićeva, Vojvode Milenka
i Kneza Miloša), sa novim delovima na prostoru Savinca (Kneginje Zorke, Mačvanska,
Mutapova, F. Kljajića i dr.). Formirane su i nove ambijentalne celine sa veoma lepo obli-
kovanim prizemnim porodičnim kućama u kojima su živeli državni činovnici, profesori,
advokati, generali i pukovnici kraljeve vojske i drugi viđeniji građani – na Kopitarevoj gra-
dini (J. Ćetković, Hilandarska, Đ. Daničića i dr) i na istočnom Vračaru, tzv. Grantovcu
(Kneginje Zorke, Kumanovska, Smiljanićeva i dr). Mogu se izdvojiti porodične kuće koje
su i danas sačuvane i daju posebni značaj ambijentima u kojima se nalaze – kuću Jovana
Cvijića (Jelene Ćetković 5, 1905) i kuću Dragoljuba Antonovića (Hilandarska 9, 1907. M.
Antonović) obe na Kopitarevoj gradini; kuća prof. Nikole Nestorovića (Kneza Miloša 40,
1903. N. Nestorović) i kuću prof. Henriha Lilera (Vojvode Milenka 50, 1903, Josipa Kova-
čevića) obe na zapadnom Vračaru (Roter-Blagojević 2006, 65–66).
Posebno su značajni sačuvani projekti za veće slobodnostojeće zgrade, povučene
od regulacije ulice i okružene baštom, u današnjoj Krunskoj i okolnim ulicama, ukazuju
da je neposredno pred Pr vi svetski rat bila planirana izgradnja tzv. vila u ovom, nakon
rata, ekskluzivnom rezidencijalnom delu grada. Takođe, na osnovu zapisa savremenika
saznajemo da je nastavljena izgradnja poljskih vila ili vila letnjikovaca na Topčiderskom
brdu, jedan od primera je vila trgovca Žike Bogdanovića.45
Pored navedenih solidno građenih prizemnih porodičnih kuća sa manje ili više
izraženom klasičnom akademskom ili modernom secesijskom dekorativnom obradom
spoljašnje arhitekture, u pr voj deceniji XX veka, kao i u prethodnom periodu, građene
su i znatno skromnije zgrade, s dvorišnim krilima koja su obuhvatala zajednička dvorišta,
iz kojih se ulazilo u više malih stanova.46 Njihova arhitektura je bila veoma jednostavna,
prilagođena skromnim materijalnim mogućnostima vlasnika, o čemu govori i njihov po-
ložaj, uglavnom na samom obodu varoši gde su, kao na primer na tzv. Novom selištu, na
nekadašnjim utrinama ili njivama, podignute brojne male kuće čiji su vlasnici bili sitni
činovnici, trgovci, zanatlije i slično, ipak one su ovim krajevima davale poseban slikoviti
karakter i duh koji danas nestaje zajedno sa ovim skromnim domovima.

45 Sačuvani su projekti za vile: prizemne u Smiljanićevoj 45 (1905), Krunskoj 54 (1908), Krunskoj

58 (1910); i spratne u Krunskoj 73 (1905) i Krunskoj 55 (1914). (Vidi: Đurić-Zamolo 1980,
table 333, 407, 254 i 329). Bogdanovićeva vila bila je podignuta prema projektu arh. J. Novaki-
vića. (Vidi: Stojanović 1912, 27–28)
46 Prema popisu iz 1907. dvorišni i jednosobni stanovi činili su 51% građevinskog fonda. Brojni
56 primeri su izgrađeni na Novom selištu- Čuburi. (Maksimović 1983, 30–32)
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Zaključak
Istorijska arhitektura je utkana u kolektivno sećanje stanovnika grada, formirano
unutar urbanih struktura, i prema mišljenju Alda Rosija, predstavlja svest o gradu i pre-
obražava postojeći prostor u delo zajednice. „Verovatno da nam ovaj značaj istorije, kao
kolektivnog sećanja, shvaćene kao odnos zajednice sa mestom i idejom o njemu, omogućava
ili pomaže da shvatimo značaj urbane strukture, njene osobenosti, kao i značaj arhitekture
grada koja predstavlja formu te osobenosti.” (Rosi 1996, 199–201).
Izloženi prikaz opšteg razvoja stambenog graditeljstva Beograda tokom XIX i na
samom početku XX veka, kroz opisivanje njegovih osnovnih karakteristika i raznovrsno-
sti vrsta stanovanja i njihove arhitekture, daje nam mogućnosti da sagledamo osobenosti
pojedinih faza razvoja, iz kojih nam je danas ostao relativno mali broj zgrada. Kuće iz
početne etape razvoja, do sedamdesetih godina XIX veka, najmanje su zastupljene, zbog
čega je izuzetno značajno očuvanje ono malo primera što je preostalo kako bi se shvatila
slojevitosti razvoja stambenih vidova u vremenu kada se Srbija uključivala u savremene
evropske tokove. Stambena arhitektura se tokom ovog, dosta teškog, perioda ipak stalno
unapređivala i približavala modernim evropskim standardima života, što je posebno bilo
vidno od osamdesetih godina XIX veka. Puna integracija u razvijenije okruženje ostva-
rena je tek neposredno pred Pr vi svetski rat, kada su višespratne poslovno-stambene
palate moderne arhitekture i konstrukcije reprezentovale konačno dostizanje evropskog
nivo graditeljstva.
Mada je istorijski građevinski fond iz perioda do Pr vog svetskog rata očuvan u
Beogradu veoma skroman, on je izuzetno raznovrstan i oslikava način života različitih
kategorija gradskih žitelja i njihova estetska shvatanja. Trebalo bi ga sačuvati u njegovoj
ukupnosti, a ne samo kroz najreprezentativnije primere, jer je on osnovni element koji
danas gradi osobeni karakter, autentičnost i ambijentalne vrednosti pojedinih istorij-
skih rezidencijalnih delova prestonice. Pored toga on je istinsko svedočanstvo negova-
nja starih tradicionalnih vrednosti i dostignutih novih modernih kulturnih vrednosti.
Njihovim nestankom nepovratno se gube materijalni dokazi izvorne strukture i izgleda
pojedinih delova grada na samom početku njihovog nastanka (Savske varoši, Kosanči-
ćevog venca, Dunavskog kraja, Grantovca, Stare Palilule, Novog selišta-Čubure i dr).
Fragmentarnim čuvanjem samo pojedinih istorijski ili arhitektonski vrednih zgrada gu-
bi se i celovitost ovih istorijskih stambenih ambijenata. Takođe, značajno se umanjuje i
vrednost sačuvanih primera, jer se njihova vrednost u velikoj meri zasniva na tome što
su one deo određenog ambijenta specifičnih karakteristika i istorijskog razvoja. Zajedno
sa zgradama nestaje i nematerijalna kulturna baština, karakter i odnos prema korišćenju
prostora, kao i specifični socijalni odnosi koji su im davali posebno značenje, specifičan
duh i identitet istorijskim ambijentima grada.

57
 IDENTITET BEOGRADA

Literatura:
Babić, Lj. 1960. „Život i rad arhitekte Konstantina A. Jovanovića, posebni deo.” Zbornik Arhitek-
tonskog fakulteta 6.
Deroko, A. 1968. „Narodno neimarstvo II.” Spomenik SANU 118.
Dženks, Č. 1985. Jezik postmoderne arhitekture. Beograd.
Đurić Zamolo, D. 1977. Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521–1867. Beograd.
——— 1980. Beograd 1898 – 1914, iz arhive Građevinskog odbora. Beograd.
——— 1981. Graditelji Beograda 1815–1914. Beograd.
EXPEDITIO – Centar za održivi prostorni razvoj. 2005. Evropske konvencije i preporuke u oblasti
kulturnog nasljeđa. Kotor: EXPEDITIO – Centar za održivi prostorni razvoj.
Gombrich, E. H. 2002. „In search of Cultural history.” in: Reading Architectural History, ed. D.
Arnold. London/New York.
Gordić, G. 1966. „Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I.” Saopštenja ZZSKGB 6.
Jukilehto, J. 2002. „Aspekt autentičnosti.” Glasnik Društva konzervatora 26.
——— 2003. „Konzervacija između prakse i teorije.” Glasnik Društva konzervatora 27 10–12.
——— 2004. „Konzervacija i razvoj u istorijskim urbanim prostorima.” Glasnik Društva konzer-
vatora 28.
Kanic, F. 1967. „Kraljevina Srbija i srpski narod.” u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih
pisaca. Beograd.
Kojić, B. 1949. Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji. Beograd.
Kolarić, M. 1966. Klasicizam kod Srba. II. Beograd: Građevinarstvo-Narodni muzej.
Maksimović, B. 1938. Urbanizam u Srbiji. Beograd.
——— 1970. Urbanistički razvoj Beograda 1830–1914. Beograd.
——— 1978. Idejni razvoj srpskog urbanizma. Beograd.
——— 1983. Ideje i stvarnost urbanizma Beograda. Beograd.
Milutinović, M. 1980. „Alban Šambon – Generalni urbanistički plan Beograda.” Godišnjak grada
Beograda 27.
Ministarstvo kulture Republike Srbije (MKRS). 2009. Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne
baštine. Beograd.
Nacrt Genaralnog plana Beograda 2021. 2002. Beograd.
Nedić, S. 1976. „Urbanističko uređenje Beograda od 1886 do 1914.” Godišnjak grada Beograda 23.
Nenadović, S. 2002. Ilustrovani rečnik izraza u narodnoj arhitekturi. Beograd.
Nestorović, B. 1955. „Evolucija beogradskog stana.” Godišnjak grada Beograda 2.
——— 1962–63. „Kapetan Mišino zdanje.” Godišnjak MGB 9–10: 81–97.
——— 2006. Arhitektura Srbije u XIX veku. Beograd.
Nestorović, N. 1937. Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća. Beograd.
Nikić, Lj. 1976. „Iz arhitektonske delatnosti Aleksandra Bugarskog u Beogradu.” Urbanizam Beogra-
58 da 46.
 STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Norberg-Schulz, C. 1978. „Building in Old Settings as a Problem of Place.” New Building in Old
Settings.
Norberg-Šulc, K. 1999. Egzistencija, prostor i arhitektura. Beograd.
Radovanović, M. 1974. „Demografski odnosi 1815–1914.” u: Istorija Beograda. II. Beograd.
Rosi, A. 1996. Arhitektura grada. Beograd.
Roter-Blagojević, M. 1997. „Nastava arhitekture na višim i visokoškolskim ustanovama u Beogradu.”
Godišnjak grada Beograda 46: 125–168.
——— 1998. „Pojava prvih zakonskih propisa i standarda u oblasti građevinarstva u Srbiji tokom
19. i početkom 20. veka.” Izgradnja 5 (maj).
——— 2006. Stambena arhitektura Beograda u 19. i početkom 20. veka. Beograd.
Roter-Blagojević, M., M. Nikolić. 2008. „Značaj očuvanja identiteta i autentičnosti u procesu urbane
obnove grada – uloga stambene arhitekture Beograda s kraja 19. i početka 20. veka u građenju
karaktera istorijskih ambijenata.” Nasleđe 9.
Roter Blagojević, M. 2010. „Redefinicija odnosa prema očuvanju stambene arhitekture Beograda 19.
i 20. veka.” u: Očuvanje graditeljskog nasledja – stvarno i moguće. Beograd.
Stojanović, S. 1912. Srpski neimar. Beograd.
Tournikiotis, P. 1999. The historiography of modern architecture. Cambridge, Massachusetts
Vujović, B. 1986. Umetnost obnovljene Srbije 1791–1848. Beograd.
Zmorski, R. 1967. „Na Savi i Dunavu.” u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih pisaca. Beograd.

Abstract: Creating the new modern cultural identity of Belgrade

Urban reconstruction and construction a new buildings in historical ambiances of Bel-
grade have an increasingly negative approach to safeguarding the oldest residential houses, erect-
ed prior to the WWI, as they are mostly in a bad state of preservation. Important is to stopped
such a trend and to bring it into harmony with the modern protection doctrine as seen elsewhere
in the world, standing up for a human dimension of the sustainable development and respecting
the identity, authenticity and layers of historical ambiances. And it is the family houses and the
apartment buildings, built in the 19th and the early 20th century, that in these modern times
testify to the beginnings of the modern development and prosperity of Belgrade. They reflected
the Serbian integration into the European trends, but also the centuries long history of the Otto-
man influence. On the one hand, they feature global characteristics of the European residential
concept, and on the other, there are numerous authentic characteristics that distinguish them,
bestowing them with a special value of the preserved identity and autochthon tradition. With
their disappearance, the essential historical and cultural values of old ambiances disappear as
well, the evidence of their origins and development, a layered character of architecture and its
recognisability. Consequently, the perpetual development of the residential concept in Serbia and
its modern design outcome in the subsequent periods are rendered hard to observe.

Keywords: identity, tradition, authenticity, built heritage, residential architecture 59

 UDK: 316.334.56:316.32
316.334.56(497.11 Beograd):316.7

IDENTITET BEOGRADA:
GLOBALNI GRAD ILI Nikola Samardžić
Univerzitet u Beogradu,
GLOBALNO SELO? Filozofski fakultet,Beograd

Beograd i srpska kultura kao celina nisu dovoljno razumeli hladnoratovsku

paradigmu i istočnoevropsku post-totalitarnu tranziciju koja je usledila.
Beograd je ostao na začelju procesa u koji su se uključile najuspešnije
istočnoevropske nacije nakon pada Berlinskog zida i dezintegracije
Sovjetskog Saveza, 1989-1991. Beograd i dalje nosi ožiljke siromaštva,
izolacije, etničke homogenizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U
nekoliko navrata oštećene su ili uništene veoma vredne građevine i spomenici.
Ideološka zloupotreba istorijskih promašaja čija je suština u svim ratovima
XX veka, Beograd je učinila nekad žrtvom, nekad i agresorom, ometajući
obnovu urbanog prostora i opšteg osećanja za zajednicu. Urbani pejsaž je
dodatno narušen siromaštvom, ili neodgovornim odnosom institucija i
građanstva u odnosu prema javnoj i privatnoj imovini.

Ključne reči: globalni grad, javni prostor, „rurbanizacija”, urbicid, urbani preobražaj

Gradovi su istorijske pozornice novog

doba. Gradovi su poprišta globalizacije, i kad takve svoje uloge nisu svesni, ili se toj ulozi
protive. U ekonomskoj, kulturnoj i društvenoj globalizaciji, svet je postao integrisan i
koherentan. Povezala su se ranije odvojena, lokalizovana tržišta. Proizvodnju i potrošnju
podstiču i usmeravaju globalne institucije i organizacije. Društveni obrasci i odnosi koji
su bili lokalni postali su globalni. I dok se globalizacija odvija pre svega u gradovima,
protekle decenije obeležio je rast gradova u veličini i strukturi, i njihovo prostiranje na
nove teritorije. Odigrao se preobražaj globalnog društva koje je postalo pretežno urbano,
razvijajući nove životne stilove.1
Savremeni urbani svet ipak nije uniforman. Globalna proliferacija političkih i
ekonomskih sloboda i vladavine prava zaustavila se na kulturnim granicama, i njen pro-
1 Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke
Republike Srbije (ev. br. 177009). 61
 IDENTITET BEOGRADA

dor se otežano odvija u autoritarnim sistemima ili sistemima s deficitom tradicije efikas-
nih institucija. Urbanizacija, urbani rast i globalna proliferacija urbanizma transformišu
prostorni i kulturni karakter društva. Nejednaka je dinamika urbanog razvoja u svakom
smislu. Migracije se u savremene globalne gradove, samom svojom dinamikom, ulivaju i
kao bujice ruralne kulture. Globalni grad je istovremeno i globalno selo.2 Bez obzira na
sve razlike i varijacije u tradiciji i kulturi između nacija i unutar nacija, globalni gradovi
otkrivaju više sličnosti nego razlika, pre svega u fizičkom izgledu, ekonomskoj strukturi
i društvenoj organizaciji. Dele jednake probleme nezaposlenosti, stanovanja, saobraćaja
i kvaliteta životne sredine (Clark 1996, XI-XII).
Prva globalna civilizacija je istorijska stvarnost proteklih decenija. Oko 1700. je
manje od 2% ukupnog svetskog stanovništva živelo u gradovima, i oni su bili koncen-
trisani u gradovima-državama. Prve promene odigrale su se u Britaniji tokom druge
polovine XVIII veka, prateći potrebe prvog industrijskog kapitalizma. Na osnovama
rane moderne humanističke i kapitalističke civilizacije, industrijski gradovi su zatim
nicali u severozapadnoj Evropi i severoistočnim SAD. Do početka XX veka oko 15%
svetskog stanovništva živelo je u gradovima. Globalna civilizacija i globalna urbanizacija
su pojave koje pripadaju tek drugoj polovini XX veka. Zapravo veći deo sveta nije bio
obuhvaćen urbanim razvojem do početka sedamdesetih.
Većina stanovnika današnjih gradova su neposrednog ruralnog porekla. Urban-
izacija do nedavno ruralnih zemalja je nagla promena koja se ne može osloniti na opiplji-
vo istorijsko iskustvo. I dok se selidba sa sela u gradove odigrava u lokalnom ambijentu,
taj proces je istovremeno najveće ljudsko pomeranje ikad zabeleženo u istoriji.
U gradovima se odvija i svetska ekonomija, u krugovima njihovih potreba, in-
frastrukture i razmene. Gradovi više nisu samo tačke kupoprodaje robe i usluga koje
uključuju neposrednu okolinu (takav je njihov ekonomski obrazac, za većinu, do početka
globalne ere), oni su centri artikulacije ukupnih odnosa sa svetom kao celinom. U gra-
dovima se proizvode, redistribuiraju ili troše roba i usluge globalnog porekla, i u njima
one stiču novu vrednost. Gradovi su osnove ćelije lokalnih ili nacionalnih mreža koje su
uključene u globalnu ekonomiju.
Globalno društvo je sve urbanije. Gradovi su centri proizvodnje i potrošnje ur-
bane kulture. Najveće i najgušće koncentracije stanovništva različitog porekla, u njima
se prepliću razna verovanja, uverenja, stilovi, vrednosti, tradicije i stavovi. Raznorodni
oblici mišljenja i ponašanja prenose i šire ljudske migracije i kretanje informacija i ide-
ja. U globalnim okvirima, nova urbana dinamika probija sve tradicionalne, ustaljene
granice, podrazumevajući granice gradova. Društvo postaje urbanizovano u tom smislu
da je sve veći broj ljudskih jedinki izložen kulturnim vrednostima koje su vezane za grad-
ski život.

2 Pojam se ne koristi u onom smislu u kojem ga je sugerisao Marshall McLuhan u svojim studijama
62 The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) i Understanding Media (1964).
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Urbani svet je heterogen. I dok je svetska populacija u geografskom smislu više

urbana nego ruralna, jasna podela na urbani i ruralni način života zahteva jednu više
vrednosnu nego prostornu, fizičku kvalifikaciju. Globalni gradovi su i globalna sela u
smislu kontinuiteta, i u prilagođavanju, ruralne kulture. Taj proces se takođe odvija u
toku poslednje četiri decenije. Tada se beleže i počeci novog talasa ruralne urbanizacije
Beograda. Dalje, postoje važne razlike unutar regiona i pojedinčanih država, i u okvirima
regiona i država, u veličini i razmerama urbane populacije. Primetne su i varijacije u
razmeštaju urbanih zajednica u skladu s brojem i veličinom gradova. Te razlike su ishod
složenih procesa koji nastaju u dinamici savremenih urbanih promena, koji imaju važan
uticaj na preoblikovanje sveta kao celine, dok se svet integriše usvajanjem načela urbanog
života. Postojeće geografske razlike i razlike u dinamici rasta ukazuju i na budućnost
urbane evolucije (Clark 1996, 9-13).
Globalni gradovi su tačke na putanji globalnog kruženja. Kruženje je verovatno
najvažnija putanja razmene roba, migracija, širenja ideja, tehnika ili vrednosti, promena,
inovacija, sloboda i bogatstva. Globalni svet je bogatiji, ili manje siromašan, i slobodniji,
ili manje sputan, od predglobalnog, i o tome svedoče egzaktne činjenice (UN 2004). Ali
svaki takav razvoj, a on je u globalnoj sferi utvrđen na činjenicama, da je, svaki istorijski
razvoj može biti i činilac destabilizacije, nekad i uništenja. U prošlosti su bile destruk-
tivne i civilizacije, ne samo varvari.
Gradovi opstaju na sistemima funkcija, koji ih povezuju sa okolinom, s
pripadajućim, zaposednutim ekonomskim prostorom, i sa susednim sistemima. Antički
grčki gradovi, povezani pomorskim putevima, pleli su geografske mreže u kojima su
nastajali veći politički entiteti, manje ili više postojani, u obliku federacija gradova-
država. Rimsko carstvo je proširilo grčke pomorske mreže u zaleđe, centralizovalo ih i
stabilizovalo. Ali nije osporavalo teritorijalni primat grada. Na antičkom iskustvu raz-
vijali su se i sistemi funkcija Venecije i Dubrovnika, ulazeći vremenom takođe duboko
u zaleđe. Pravoslavni svet u Jugoistočnoj Evropi je u toku dugotrajnog diskontinuiteta
zaboravio svoje urbano pra-poreklo, ali su Dubrovčani upravo Beograd vezali za to
prastaro nasleđe i iskustvo. Moderna epoha je sa svojim imperijalnim sistemima i novim
državama – nacijama politički i duhovno naizgled marginalizovala gradsku civilizaciju.
U modernim preobražajima gradovi su tokom XIX veka postajali centri nacionalizama,
lišavajući se pretežno kosmopolitskog karaktera, i kad su bili sasvim provincijalni. Jed-
no od ishodišta devetnaestovekovnog nacionalizma, totalitarizam je za sobom ostavio
gradove u ruševinama, prethodno „očišćene” na etničkom i rasnom principu. Naročito
žalosna sudbina odvijala se sa istočne strane Gvozdene zavese pošto je jedan od totali-
tarizama nadživeo i iskustvo i poruke kataklizme Drugog svetskog rata.
Globalizacija je tranziciju učinila opštom pojavom. Ne postoji dinamično
«netranziciono» društvo. Globalni gradovi ponikli su u stanju ideološkog pluralizma,
čiji je značaj postao drugorazredan u procesima posustajanja Hladnog rata, sloma ko-
munizma i političke, moralne i ekonomske diskreditacije države – nacije. U naporima 63
 IDENTITET BEOGRADA

da privuku kapital, talente ili međunarodnu pažnju, gradovi su se uključili u svetsko

tržište i globalno nadmetanje. Važan ekonomski resurs postali su znanje, tehnologije,
istorijsko nasleđe, imidž. Kultura je postala ekonomsko sredstvo i preimućstvo. Obnova
starih četvrti dobila je smisao kao i izgradnja novih arhitektonskih ikona globalizacije.
Gradovi se suočavaju s novim mogućnostima, izazovima i opasnostima. Njihova rastuća
globalna uloga podrazumeva jednu novu odgovornost. Nacionalne i međunarodne in-
stitucije su sve manje delotvorne. Kako bi se promovisali ovi oblici saradnje kultura,
gradovi postavljaju nove kulturne i političke modele. Pokreću «razgovor civilizacija»,
kako bi se uspostavila protivteža «sukobu civilizacija». Regionalni integracioni projekti
takođe se zasnivaju na inicijativama gradova i njihovih mreža. Evropski gradovi, u svojim
međusobnim vezama, uspešnije promovišu evropsko jedinstvo od zvaničnih nacionalnih
i evropskih institucija.
Globalne promene stvaraju nove napetosti i kontradikcije. Problemi industrijskih
gradova pripadaju prošlosti, podrazumevajući puteve izlaska iz takvih problema. Rast
dinamične kosmopolitske urbane klase, koja obitava pre u u globalnom arhipelagu nego
unutar nacionalne teritorije, ukazuje na potrebu da se razumevanje globalnih gradova
postavi u okvire nove stvarnosti i da se, uporedo, ponovo modelira konkretan urbani
prostor. Neki od važnih procesa odvijaju se gotovo spontano. Stare industrijske četvrti,
često smeštene na povoljnim lokacijama, dobijaju nova svojstva. I dok u razvijenim
društvima socijalna zaštita nudi sigurnost najnesrećnijima, konkretizuju se uvidi u nove
oblike isključivanja i socijalnog stresa koje proističu iz obrazovnih i kulturnih razlika.
Globalni gradovi su istovremeno globalna sela u tom smislu da siromašne imigrantske
četvrti ne pripadaju gradskom identitetu, niti globalnom arhipelagu. Socijalne pobune
i pobune i terorističke mreže ukazuju na opasnosti vezane za brze promene urbane
okoline. Globalizacija se odvija i u proliferaciji urbanog nasilja i terorizma (Barcelona,
Beirut, Casablanca, Istanbul, London, Madrid, Manchester, Moscow, Nairobi, New
York, Omagh, Paris, Riyadh, Rome, Tel Aviv, and Washington, DC) (Lindner 2006, 3).
Prilagođavanje tenzijama industrijskih gradova trajalo je u zapadnim društvima skoro
jedan vek. Nacionalna politika iz poslednjih nekoliko decenija, koja podrazumeva ulogu
međunarodnih institucija, okorelih i neefikasnih, nudi jednako prevaziđena rešenja
(Prévélakis 2008, 16-26).
Procesi urbanog rasta i urbane transformacije osnovna su strujanja globalizacije.
Tako je gradski prostor postao najvažniji sadržaj savremene istorije i kulture. Gradovi su
dominantna globalna stvarnost XXI veka. Globalizacija i naučni razvoj obesmislili su
predmetna i metodološka razgraničenja prostornih disciplina - geografije, istorije, arhi-
tekture. U urbane studije su uključene istorija umetnosti, studije savremenih umetničkih
pojava, težnji i alternativa, antropologija, studije književnosti i filma. I kritičko pros-
torno razmišljanje je transdisciplinarno. Istovremeno su relativizovane granice prošlosti
64 i budućnosti, i, u tom smislu, nauke i gradske politike.
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Globalizacija urbanog identiteta i kulture ne podrazumeva simplifikaciju stvar-

nosti koja otkriva jednu novu slojevitost. Identitet grada otkriva celokupnu društvenu
arhitekturu, njenu kreativnost, imaginaciju ili destrukciju. Gradski prostor je fizički i kul-
turni okvir savremenog svakodnevnog života. Grad je najdinamičnija interaktivna struk-
tura istorije. Gradski prostor se često, međutim, svodio na neku vrstu van-društvenog
sadržaja.
Beograd je istovremeno «globalni grad» i «globalno selo». Dramatični
preobražaji, tokom celog XIX i XX veka, odvijali su se, gotovo istovremeno, u smislu ur-
banizacije i ruralizacije. U nacionalnim i socijalnim pokretima (1804-1830, 1941-1945.
i 1989-1999), Beograd je gubio kosmopolitski karakter, ili se, tačnije, odvijala etnička
ili kulturna homogenizacija. Beograd je bio prestonica dva samo delimično podudarna
koncepta, srpskog i jugoslovenskog projekta. Inače su globalni gradovi utočišta migra-
nata i imigranata. Evropski ruralni prostor, u razvijenim regionima, urbanizovan je
zahvaljujući infrastrukturnim projektima, subvencijama i novim tehnologijama. Iden-
titet Beograda zato je složen i u istorijskom kontekstu, i u strukturi svoje tekuće sva-
kodnevice. Bez obzira na degradaciju iz poslednje dve decenije, Beograd je, ne samo
zahvaljujući svojim kontroverzama, izuzetan primer koji u važnim pojedinostima odu-
dara od istočnoevropskog post-totalitarnog obrasca razvoja. Osiromašen i zapušten, i
potom samo delimično obnovljen i revitaliziran, dok njegov delimičan oporavak nisu
pratile pozitivne demografske promene, naprotiv je beležio negativan priraštaj i u uk-
upnom broju stanovnika stagnirao, Beograd je u odnosu na ostatak Srbije, i velikog
dela bivšeg jugoslovenskog prostora, uspeo da zadrži one prednosti koje su ga činile u
prošlosti privlačnim. Njegova stvarnost gotovo da je postala sklop kulturno i vrednosno
neutralnih kulisa jedne stvarne, opipljive istorijske drame.
Identiteti su u stalnim procesima izgradnje ili razgradnje. Njihova jezgra, njiho-
va suština, samo su naizgled stalni, nepromenljivi. Savremena društvena dinamika se
odvija u onome «ubrzanju istorije» koje dopušta da se promene prate u «stvarnom
vremenu». Dinamici te stvarnosti pripada i diskurs identiteta, podrazumevajući nji-
hovu konstrukciju i dekonstrukciju, «proizvodnju», «invenciju», ili negaciju. Krize
kolektivnih identiteta često su supstitucija odgovorima na krize čije su osnove i dejstvo
egzaktniji. Pitanje identiteta, ko smo mi, je veoma složeno, i ono se «živi» u velikim
narativima i performansama kojima se konstruišu ponekad strastveno zamišljeni putevi
budućnosti, i tim putanjama se istovremeno tumače i prošlost i sadašnjost u kojoj se
odvijaju svakodnevne interakcije, međuljudski odnosi koji su pretežno lične, intimne,
subjektivne prirode. Stvaran, izmišljen ili umišljen, opipljiv ili virtuelan, identitet ru-
kovodi društvenim delovanjem, i nekad ga štaviše predviđa. Identitet postavlja ciljeve
i prioritete. Identitet je u centru nekih od najozbiljnijih savremenih problema, sukoba
društvenih zajednica, rasizma, diskriminacije, ksenofobije i marginalizacije (Wetherell
2006, VIII). 65
 IDENTITET BEOGRADA

Društvena struktura kolektivnih identiteta preuzimala je materijale za sopstvenu

izgradnju od istorije, antropologije, geografije, religije, seksualnosti. Osnovna odlika
identiteta je u stvarnim ili izmišljenim razlikama stvarnih ili izmišljenih ljudskih grupa
i njihovih kulturnih obrazaca. Granice identiteta su iscrtane percepcijama, emocijama,
uverenjima ili predrasudama. Podudarnost ili istovetnost identiteta postavljaju, ponekad,
izazove moćnije od onih koje proizvode razlike. Poput razlika, mehanizmima koji su
verovatno veoma slični, bliskost u karakterima može stvoriti odbrambene mehanizme
odbojnosti ili mržnje. Sličnosti su pretnja svakom individualnom karakteru. Michael
Ignatieff je u istraživanju etničkih mržnji na Balkanu podsetio na Frojdov „narcizam
malih razlika”. To se „prokletstvo” svodi na osećanje da zajedničke osobine, koje pojed-
inci dele, izgledaju manje važne od njihovog tumačenja percepcije sopstvenih identiteta
zasnovanih na sporednim razlikama koje ih dele.
Savremene opsesije identitetima imaju neposredno poreklo u kolapsu Hladnog
rata, u globalizaciji i uticajima postmodernističke teorije. Pad komunizma proizveo je
nove traume, zasnovane na neizlečenim, ili na nostalgijom obavijenim sečenjem koje
je ostalo pod ruševinama Berlinskog zida. Identitet je postao i traganje za smislom na
lokalnom nivou u procesima globalizacije. I pad komunizma i globalizacija proizveli
su opterećenje individualizmom koje je masama ponekad bilo nepodnošljivo. Kao da
je primalni bol rođenja u okrilju zajednice postao prihvatljiviji od patnje individualne
odgovornosti. Snagu nacionalnih mitova ponekad su zanemarivale i političke elite dok
su stvarale novi, pan-evropski identitet zasnovan na snazi institucija umesto na snazi
kolektivnog pamćenja, koje se zasniva i na potiskivanju, ili zaboravu, važnih činjenica.
Nadnacionalne institucije nisu uvek bile dovoljno privlačne u odnosu na koncepciju
države-nacije. Države-nacije uspele su da prežive zahvaljujući vitalnosti totalitarnih ideja
koje su pojedinca, naročito ukoliko pripada većinskoj grupi, štitile snagom kolektiva,
nekad i od sopstvene, individualne odgovornosti. Globalizacija je, isticanjem individ-
ualizma, istovremeno brisala različitosti, hraneći time nove kolektivizme. Oživeli su i
narativi čija se vitalnost potcenjivala, o jeziku, mentalitetu, ljudskim razlikama, ponovo
se lansirali mitovi i fantazije.
Istorija sopstvenog vremena nije dovoljno razumljiva, i, otud, naizgled paradoksal-
na. (Prošlost davnog vremena nije dovoljno razumljiva zbog nedostatka činjenica, itd.)
Globalizacija nije samo proces koji ukida ekonomske barijere. Globalizacija se sastoji od
niza događaja koji povezuju ili sukobljavaju kulture. „Jihad Vs. McWorld” je amerikan-
iziran u svome karakteru. Antiglobalistički pokreti, međunarodni kriminal i terorizam
su takođe globalne pojave. Globalizacija gotovo da podrazumeva amerikanizaciju, mada
više usled opsednutosti američkom globalnom moći nego zbog činjenice da je američko
društvo mala globalna zajednica. Amerikanizacija evropskih gradova se, konkretno,
odnosila na razvoj koji je tumačio jednu različitu tradiciju urbanizma, kad su i evropski
gradovi, po ugledu na američke ili kanadske, počeli da se prostorno razvijaju, mada više
66 na osnovama disperzije urbanih funkcija nego zbog rasta broja stanovnika: izgradnjom
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

dosadnih standardizovanih naselja sa šoping centrima i multipleks bioskopima. Istovre-

meni trend muzejizacije gradskog nasleđa dodatno je ugrozio lokalnu specifičnost, zas-
novanu na konkretnoj eksploataciji urbanog sadržaja koji je već pripao istorijskoj ar-
hitektonskoj tradiciji. Usput su nestajali barovi, restorani i prodavnice, javni prostori
ispunjeni lokalnim duhom i intimom (Hurley 2010, 1-54).
Ubrzanjem vremena, ili dramatikom svakodnevice, grad je, sam po sebi, postao ar-
tefakt. Dok ga istekle sekunde smeštaju, već, u istoriju, čije upoznavanje odbacuje potre-
bu poštovanje istorijske distance, sopstveno vreme postaje vredno beleženja, pamćenja,
debate. Godinu dana nakon napada na Svetski trgovinski centar 9. septembra u Nju-
jorku, Museum of the City of New York pomogao je da se prepoznaju ostaci, u funkciju,
artefakata, s lica mesta (Ground Zero), kako bi se sačuvali za naredna pokolenja, a online
memorijal žrtvama otvorio vizuelni arhiv sa 100.000 slika koje dokumentuju oporavak
tog mesta. Muzej je organizovao i izložbu Njujorkera arapskog porekla. Kako prvi put
u istoriji većina ljudi živi u gradovima, a svet konačno postao pretežno urban, gradovi
su dobili priliku da obnove onaj značaj koji su imali u pojedinim epohama, kad su, u
opštim okvirima koji su bili znatno uži od globalnih, bili jezgra civilizacija zasnovanih na
urbanim vrednostima, organizovanih oko gradskih institucija. Takav povratak u prošlost
je i napuštanje tekuće stvarnosti u kojoj su gradovi širom sveta počeli da podsećaju jedni
na druge (Jones, MacDonald i Darryl McInty 2008, 1-15). U svakom slučaju, konzer-
vacija istorijskih centara nije luksuz. Ona ima svoju ekonomsku ulogu, i, više od toga,
deo je kolektivne odgovornosti u razumevanju istorije i očuvanju kulturnog nasleđa,
podrazumevajući kulturnu različitost (Williams 2004, 402).
I Beograd je grad-muzej, mada njegovo funkcionalno urbano nasleđe pripada
novijem vremenu. Razvoj Beograda se dugo suočava s naizgled apsurdnim dualizmom
stvarnosti haotične, «divlje» gradnje, koja ugrožava i istorijsko nasleđe i urbani karakter
zajednice, i istovremeno je sputan sistemom zaštite koji je u suštini suprotan načelima
nepovredivosti privatne imovine i prioriteta otvorenog tržišta, i nije dovoljno racionalno
postavljen, tako da miri potrebe za konzervacijom, potrebe tržišta i imovinski suveren-
itet. Nemogućnost slobodnijeg, inventivnijeg prilagođavanja urbanog nasleđa savremen-
im graditeljskim i tehnološkim standardima, zajedno sa socijalnom politikom stanovanja
u najužem gradskom jezgru, koje vlasnike nekretnina oslobađa odgovornosti za izgled i
funkcionalnost fasada, plastike, ulaza, krovova i ostalih zajedničkih prostora, sve su to
okolnosti koje sputavaju brži i efikasniji prodor Beograda u urbani XXI vek.
U američkom i evropskim društvima projekti multikulturalizma su se strast-
veno podržavali u ime jednakosti i građanskih prava, isticanjem pozitivnih vrednosti
tolerantnog društva, i opšte potrebe za društvenom harmonijom. Kritičari multikul-
turalizma tvrde da je u pitanju koncept koji favorizuje manjinske ili marginalne zajed-
nice, podstičući nadmetanje i sukob, dok naglašava etničke i ostale kolektivne razlike,
potiskujući potrebe celine društva i individualizam. U svakom slučaju, privlačnost gra- 67
 IDENTITET BEOGRADA

dova je u mogućnosti iskustva i učestvovanja u bogatoj strukturi identiteta i kultura

(Nagle 2009, 24).
Multikulturalizam Beograda? Kulturne razlike su istovremeno bogatstvo svake
ljudske zajednice i izvorište sukoba. Identitet grada nije emanacija zatvorenog, hermetički
zapečaćenog društva i njegove prošlosti, nego je živa društvena konstrukcija naroda
s različitim istorijama čiji su životi počeli da se prepliću na jednom relativno malom,
ograničenom prostoru. Beograd je susret nacija, podrazumevajući i susret «srpskih»
nacija, doseljenika istovetnog nacionalnog identiteta ali veoma različitih kulturnih
specifičnosti (Weiss-Sussex i Bianchini 2006, 45-46). Moderna istorija Beograda beleži
oscilacije u kojima se asimilacija odvijala pod pritiskom, nekad i nasilno, i razdoblja koja
su asimilaciju smeštala pod okrilje tolerancije i traganja za zajedničkim imeniteljem je-
dinstvene urbane zajednice i njenog idetiteta. Moderna država nacija sazrevala je u pro-
cesima izgradnje institicija, širenja društvene osnovice uvažavanja «volje naroda», ali i
u procesima koji su naknadno dobili nazive kulturne asimilacije, etničkog čišćenja i ver-
skih progona. Ti procesi su se, možda neočekivano, na evropskim periferijama, preneli
i u XXI vek. U tim procesima su i srpska država i Beograd kao njena prestonica imali
ulogu agresora i žrtve. Protekla su cela dva veka od upada ustanika u Beograd kad su,
početkom 1806, napadima na civile pokušali da izmene njegov karakter koji su smatrali
neprijateljskim, tuđinskim i orijentalnim, a u pokoljima u kojima je etničko poreklo bilo
manje važno od kulturnog opredeljenja ili kulturne mimikrije, do napada na multikul-
turni Beograd 2004. ili 2008, uključujući napade na strana diplomatska predstavništva.
Da li se, nakon obračuna na kulturnoj osnovi, potom uspostavljala izvesna ravnoteža
migracijama iz provincija u kojima su pripadnici iste nacije, u Beogradu, zapravo pon-
ovo zaticali jedno različito, tuđe ili neprijateljsko urbano društvo? Da li su, u slučaju
Beograda, nasilje i društveni nered nastali u kontekstu politike identiteta, u borbi oko
suvereniteta i teritorijalnih principa u okruženju, tako da su se sukobi preneli i na sam
Beograd? Sva su ova pitanja ujedno veoma osetljiva, pre svega u onom smislu u kojem
su prepuštena budućnosti, i kad pripadaju istoriji koja ne dopire neposredno do tekućeg
vremena (Prato 2009, 1–20).
Posebnost Beograda u opštoj regionalnoj istoriji zasniva se na stvarnosti u ko-
joj je bio društveni i institucionalni okvir različitosti. Provincija na obodima dve im-
perije, osmanske i habzburške, relativno je rano stekao izvesne odlike regionalne kos-
mopolitske prestonice. Globalni grad dobio je, u savremenim tokovima, jednu takođe
sasvim posebnu ulogu. „Novi svetski nered” (the New World Disorder) je heterogenost
koju je globalizacija razvila u smislu jednog urbanog konglomerata koji podstiče transna-
cionalne migracije i razvoj informatičke ekonomije. Migracije su stvorile etničke i verske
tenzije, naročito po evropskim gradovima čiji su starosedeoci i imigranti bitno različiti u
etničkom i rasnom poreklu ili verskoj tradiciji. Dodatno su opterećenje materijalne i so-
cijalne razlike. Globalizacija i nemoć gradova i država da prevladaju snage tržišta doveli
68 su do «rasparčanih gradova» (partitioned cities) u kojima novi oblici podela vode do
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

isključenja manjina iz učešća u osnovnim strujanjima ekonomije, podstičući napetosti i

povremeno nasilje. Gradovi širom sveta istovremeno su utočišta manjinama, strukture
različitosti i poprišta vojnog i paravojnog nasilja, divljanja huligana, nekad i samovolje
neasimilovanih ili neprilagođenih individua i zajednica. Ako je kosmopolitizam gradova
bio privlačna snaga trpeljivosti i prosvećivanja u prethodnim vekovima, u globalnom
svetu multikulturalizma i politike identiteta razlike u gradovima podstiču sukobe, ili
gradovi kao simboli modernosti postaju mete napada fundamentalističkih pokreta koji
zahtevaju povratak na norme obično fiktivnog, zamišljenog tradicionalnog društva (Da-
vis i de Duren 2011, 1-16).
Razvoj, struktura, ekonomija i identitet gradova verovatno će biti najvažnije
društveno pitanje XXI veka. U toku velikih promena koje je pokrenuo pad Berlinskog
zida, pod pritiskom imigracije, globalnog prilagođavanja, ubrzanog tehnološkog napret-
ka i povremenih tržišnih poremećaja, evropski gradovi su stekli nov identitet. Oni više
nisu samo gradovi-muzeji. Gradovi su ponovo živi organizmi u kojima se vodi borba za
opstanak. Njihov identitet prepušten je nejasnoj budućnosti prožimanja kultura, koje su
ponekad nespojive, budućnosti saradnje ili sukoba tradicija i inovacija. Gradovi i dalje
privlače migrante i pustolove, proizvode masovna nezadovoljstva i ostale oblike izliva
kolektivnih emocija, inspirišu pisce i umetnike. Povremeno postaju ruralni konglome-
rati, u nemogućnosti ili u odustajanju od napora da urbanizacijom i asimilacijom uk-
rote pocese prepuštene društvenoj i kulturnoj stihiji. Gradovi su koncentracije nemira,
patologije, prilagođavanja ili nostalgije. «Fizičke granice ne predstavljaju više prepreku
protoku informacija i kapitala, a urbani način života postaje jedna vrsta opšteg dobra
dostupnog svima. Međutim, iako su pojačana urbanizacija i urbani rast uticali na st-
varanje i širenje gradova u kojima je, trenutno, smešteno oko polovine svetske populacije,
činjenica je da postoje drastične razlike u načinu i kvalitetu života. Danas, naime, ur-
bane vrednosti ne nailaze na prepreke u vidu prostornih distanci, već osnovne limitatore
njihovog širenja predstavljaju snažni uticaji tradicije, religije, porodičnog i regionalnog
parohijalizma...» (Stupar 2009, 13).
Beograd je u prvoj deceniji XXI veka doživeo vidan oporavak. Početak XXI veka
ipak nije obeležen diskontinuitetom u odnosu na prethodnu epohu. Srpsko društvo
nije uspelo da postigne jasan i većinski društveni konsenzus u razumevanju «istorije
sadašnjice», a stavovi i vrednosti mainstream-a srpske kulture u istom smislu nisu u
stanju da podstiču slobodan i racionalan dijalog prošlosti i budućnosti. Verovatno je i
identitet savremenog Beograda moguće precizno posmatrati u smislu navedenog rasko-
raka koji ne dopušta traganje za onim novim simbolima, estetikom ili liderstvom koji
bi podrazumevali i povratak na one tradicionalne vrednosti koje su Beograd, i u njego-
vim najtežim danima, definisale kao zajednicu izuzetnih individua, okupljenih na jed-
noj izuzetnoj geografskoj tački, ali prepuštenih nesrećnim prilikama i zlom vremenu.
Beograd i dalje burno preživljava traumu jugoslovenske dezintegracije, ali ta trauma još
uvek nije postala podsticaj jedne nove kreativnosti ili opšteg urbanog razvoja. U identitet 69
 IDENTITET BEOGRADA

Beograda spadaju i njegove iseljeničke zajednice, koje su ga napustile privremeno ili traj-
no, dok i one u sebi nose i psihozu krize, koju su odlaskom napustili, i emociju nostalgije,
koja ih vezuje i za podsvest i za racionalno sećanje. Obrazovni i kulturni profili iselje-
nika sami po sebi gotovo da definišu identitet grada koji su napustili, prepuštenog pos-
ledicama negativnog prirodnog priraštaja, oskudnim investicijama i oskudnim prilivom
novih stručnjaka, znanja i urbanih iskustava. Tokom poslednje decenije su prioriteti ob-
nove osnovne infrastrukture i regulatornih institucija učinili da budu zapostavljene od-
like urbaniteta zasnovane na potrebi očuvanja, interpretacije i daljeg razvoja kulturnog
identiteta. Istorijski, tradicionalni identitet Beograda ugrožen je državnom politikom
«nacionalnog identiteta» koja se poziva upravo na čuvanje tradicije. Srpska istorijska
tradicija gotovo da je lišena iskustva modernog evropskog urbaniteta. Zvanični državni
simboli i odgovarajuća kulturna politika pozivaju se na predanje feudalizma, klerikal-
izma i iskustva oslobodilačkih ratova. Beograd je u celoj svojoj modernoj i savremenoj
istoriji žrtva povremenog urbicida, i u stvarnosti «velike» istorije ratova i osvajanja, i u
stvarnosti povremenog narušavanja kontinuiteta urbane kulture.
Identitet savremenih evropskih gradova ponikao je i u procesima etničke homog-
enizacije i asimilacije, i Beograd u tom smislu nije usamljen primer. Zahvaljujući ot-
varanju evropskim uticajima koji su bili važni za izgradnju države, Beograd je krajem
XIX i početkom XX veka ponovo otvorio prostor kulturnom pluralizmu, a ulazak u
jugoslovensku zajednicu, čija je postao prestonica, učinio ga je, najzad, i kosmopolitskim,
u onoj meri u kojoj su to dopuštale konkretne okolnosti. U XX veku Beograd je pretrpeo
značajna razaranja i ljudske gubitke, 1915, 1941, 1944. i 1999. U prvim posleratnim
godinama, nakon 1944, Beograd je traumatiziran stihijskim doseljavanjem ruralnog i
planinskog stanovništva, političkim i ideološkim terorom, kulturnom degradacijom, i taj
se proces gotovo ponavljao od kraja šezdesetih i u poslednjoj deceniji XX veka.
Greške iz prošlosti ne postaju obavezno iskustvo za budućnost. Uloga istorije spa-
da i u povremeno podsećanje na njena znanja i poruke, naročito u svetlosti društvene
inercije, i nepromenljivosti ljudskog karaktera. Istovremeno državna prestonica i ljudska
zajednica specifičnog porekla i senzibiliteta, ozbiljno narušena stihijom, samovoljom ili
urbicidom poslednje decenije XX veka, Beograd se suočava sa ozbiljnim društvenim
poremećajima, i sitemskim propustima. Pod pritiskom dinamičnih istorijskih prom-
ena, stihija se prenela u XXI vek, u neuspehu pokušaja da se uspostavi vladavina prava,
da se privatizacijom izmeni ekonomska i društvena struktura, da radno aktivni slojevi
postanu obezbeđenje nezavisnih državnih institucija i demokratskog razvoja. Ponekad
se fenomen modernog urbaniteta u Jugoistočnoj Evropi smatra «rurbanizacijom», koja
se odnosi na usporen razvoj urbane infrastrukture i institucija. Time se tumači i relativan
nedostatak urbanog životnog stila. Važna pojava u tom smislu je specifična socijalna
diferencijacija, koja se odvija isključivo u materijalnom domenu. U urbanim gradskim
jezgrima, usred velikih stambenih kompleksa, opstale su «dvorišne» zajednice sa iz-
70 razitim ruralnim karakteristikama. Pojedina strateška rešenja se samo prilagođavaju
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

postojećim strateškim promašajima. Između 1965. i 1974, u razdoblju najintenzivnije

izgradnje, za koju se vezuje jedno pozitivno istorijsko pamćenje, provučen je auto-put
koji je, sa saobraćajnim čvorištima Mostar i Autokomanda, od najužeg urbanog cet-
ntra fizički odsekao rezidencijalna naselja Senjak, Dedinje, Topčidersko brdo, Banjicu
i Voždovac. Verovatno je, tada koncipirana, železnička stanica Prokop bila još jedan od
strateških promašaja. Istovremeno je Savska padina, izložena saobraćajnom i socijal-
nom pritisku železničke i autobuske stanice i teretnog drumsko-železničkog tranzita,
prepuštena propadanju i opštoj degradaciji. Važna transformacija u smislu nove izgrad-
nje i urbanizacije, kojom je revitalizovan i unapređen, odigrala se na Novom Beogradu
u poslednjoj deceniji. U toku demokratske tranzicije, u kojoj učestvuju i evropske in-
stitucije, nisu, međutim, uspostavljeni dovoljni uslovi za javno pretresanje važnih pi-
tanja poput restitucije, vlasničke transformacije javnog prostora i, naročito, gradskog
građevinskog zemljišta, ili rešavanja strukturalnih propusta u urbanom razvoju koji su
nasleđeni iz prethodnog vremena: nadziđivanje, doziđivanje, zastakljivanje, splavovi,
divlji parkinzi i deponije i ostali oblici uzurpacije nekad i najvrednijeg gradskog javnog
prostora, itd. Identitet Beograda su stanje i duh njegovih ulica. Ulice su slika discipline
i nereda, simboli i simptomi institucionalnog uređenja i duševnog stanja jednog grada
(Fyfe 1998, 1–11). U prestonici su odnosi između urbanog planiranja, arhitekture i
razvoja nacionalnog identiteta najneposrednije pod političkim uticajem, ali su i otpori
tim uticajima najrazvijeniji (Neill 2004, 17).
Beograd i srpsko društvo su se zatekli u izuzetno nepovoljno prostoru nera-
zumevanja hladnoratovske i tranzicione paradigme, u koju se uspešnije uključila većina
istočnoevropskih nacija nakon pada Berlinskog zida i u toku dezintegracije Sovjetskog
Saveza 1989–1991. Beograd i dalje nosi ožiljke siromaštva, izolacije, etničke homog-
enizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U nekoliko navrata su oštećeni ili gotovo
uništeni važni, nekad i izuzetno vredni, gradski objekti i spomenici. Bajrakli džamiju je
prvobitna srpska država, u doba autonomije sredinom XIX veka, brižljivo obnovila i
čuvala. Degradiran je odnos prema kulturnim i verskim manjinama. Ideološka zloupotre-
ba razaranja koja je Beograd pretrpeo u ratovima XX veka, u kojima je imao i ulogu
agresora, ne samo ulogu žrtve, takođe je jedan od činilaca koji sputava obnovu gradskog
prostora i opšteg duha zajednice, od ostataka Narodne biblioteke uništene 1941, do
ruševina nastalih tokom NATO intervencije 1999. Gradski pejsaž dodatno je narušen
siromaštvom, neodgovornim odnosom institucija i građanstva i prema tuđoj, i prema
javnoj, nekad i prema sopstvenoj imovini, svakodnevnim vandalizmom i propustima u
sprovođenju javnog reda i mira, građanske discipline i uzajamne solidarnosti. Očuvanje
ruševina, uključujući ideološku glorifikaciju Dobrovićevog generalštaba, gotovo da su
smišljena podsećanja, i pozivi na očuvanje komunizma, militarizma i nacionalizma.
Među svim pitanjima prošlosti i budućnosti Beograda, možda bi trebalo posebno
istaći sledeća: 71
 IDENTITET BEOGRADA

– Kako da humanističke nauke postanu jedno od sredstava rešavanja prob-

lema, umesto njihovog izvorišta, u beogradskoj urbanoj i srpskoj nacionalnoj politici,
ekonomiji i kulturi?
– Da li je Beograd globalni grad ili globalno «selo»? Da li će Beograd pronaći
jasnije mesto u opštim evropskim procesima i, naročito, u «debalkanizaciji» Balkana?
– Kakva je ponuda, za Beograd, idejnih i političkih zamisli, naročito onih koje se
odnose na institucionalnu, fiskalnu, ekonomsku i kulturnu decentralizaciju? Da li će se
proces decentralizacacije odnositi i na unapređenje gradske autonomije, demokratizaci-
je imovinskih i političkih prava, i podsticanja ekonomskih performansi, ili će Beograd
samo nositi teret ekonomske solidarnosti?
– Kakvi su realni izgledi oporavka važnih institucija: Narodni muzej, Muzej
savremene umetnosti, Narodna biblioteka? Da li postoji svest o potrebi da se takve in-
stitucije smeste u nove, funkcionalne objekte? Da li je Beograd kulturna metropola bez
zgrade opere?
– Da li je postignuta funkcionalna ravnoteža između potrebe da se zaštiti istori-
jsko nasleđe, i potrebe ekonomskog razvoja koji podrazumeva suverena prava na privatnu
imovinu?
– Na koji način oplemeniti i unaprediti javne prostore? Kako prilagoditi Beograd
zahtevima kulturnog razvoja i tržišne privrede?
– Kako postići sklad funkcionalnosti javnog prostora i javnog zdravlja? Kako
Beograd prilagoditi konceptu otvorenih, slobodnih gradova, u smislu investicionog i
urbanog razvoja, i kako ga, istovremeno, učiniti zdravijim i humanijim životnim pros-
torom?
– Kako postići sklad između multikulturne stvarnosti i potrebe za asimilacijom,
za izgradnjom društva individualne jednakosti i kolektivne odgovornosti u odnosu na
zajednicu? Kako uticati na popuštanje etničke i kulturne odbojnosti, naročito prema
Romima? Kako romsku populaciju učiniti odgovornijom prema sopstvenoj deci, i, u
skladu s tim, kako većinsku etničku zajednicu učiniti odgovornijom prema sopstvenoj
deci? Da li je budućnost beogradske romske populacije u povlađivanju rasnoj alijenaciji
većine, ili sopstvenoj samoizolaciji? Kako uticati na promene u tradicionalnom načinu
života, podrazumevajući razumevanje života, kojim se urgožavaju prava sopstvene dece
i ostalih nezaštićenih grupa? U kojoj meri će asimilacija podrazumevati pritiske na bri-
sanje kulturnih i ljudskih spefičnosti i razlika? Da li je moguća javna rasprava o obostra-
noj odgovornosti?
– Da li će strategija smanjenja siromaštva podrazumevati konkretniju, institucio-
nalizovanu pripadnost manjinskih i marginalizovanih grupa većinskom društvu?
– Kako Beograd vide stranci, i kako se Beograd ophodi prema strancima, prema
svemu «stranom», i svetu oko sebe?
Identitet Beograda zasnovan je na njegovoj stvarnoj i na njegovoj imaginarnoj
72 prošlosti.
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Sadašnjost i budućnost se transponuju u njegove medijske prikaze. Štaviše je i is-

torijski prostor grada i stvaran i imaginaran. Grad je i «narativan prostor». Tumačenja
Beograda su i u konvencionalnom znanju i u urbanim legendama, istina je i u prolaznoj
stvarnosti i u sterotipima. Stvarnost Beograda zapisana je u književnosti, na filmu, u
muzici, vizuelnim umetnostima, mitovima i legendama, turističkim vodičima, ona se
provlači kroz gradski marketing i promociju turizma, čuva se u svedočanstvima građana
i stranaca, prepliće u prepričavanjima i ogovaranjima, taksista, frizera, «ćoškara»,
Beograd je, najzad, i u institucijama kolektivnog pamćenja, u muzejima i sopstvenim
istorijama.
Izazov prošlosti i budućnosti globalnog grada je poseban i zbog činjenice da se
urbano iskustvo odnosi na svega nekoliko stotina godina razvoja «svetskog sistema»
(Immanuel Wallerstein). Ruralno iskustvo, koje obuhvata ogroman deo ljudske istorije,
postalo je neprimenljivo, bez obzira na funkcionalne slučnosti svake ljudske zajednice,
od malih tribalnih sela do megalopolisa. Svako ljudsko društvo raspolaže izvesnim ink-
luzivnim odlikama, omogućavajući razmenu vrednosti, transport i komunikacije. Istori-
jski početak gradskog društva je u procesima specijalizacije individua, društvenih orga-
nizacija, kultura i tehnologije.
Gotovo da je opšte, zajedničko osećanje čovečanstva da se svet ubrzano menja,
da je njegova evolucija primetna u stvarnom vremenu. Prošlost i budućnost Beograda
sažimaju se upravo u vremenu koje neprestano dobija na ubrzanju, dok se istorijski pros-
tor, i prostor koji pripada sažimaju. Teško je povući razgraničenje između nedavne is-
torijske prošlosti i sopstvenog trenutka, koji pripada sadašnjici. Pristup činjenicama, i
tehnologija njihove obrade i skladištenja, dopuštaju uvid u nagomilavanje pitanja koja
povezuju prošlost i budućnost. Na gradskom prostoru su ti fenomeni naročito očigledni.
Urbanizacija sveta približava ljudske grupe, i u fizičkom smislu, i u smislu uzajamne
percepcije. Jedna od najvažnijih pojava globalizacije je sažimanje prostora i vremena
(Giddens 1990, 1-18). Ubrzanje istorije, brisanje granica i razvoj tehnologija, naročito
informatike i komunikacija, sve su to bili procesi čiji se razvoj, ili uticaj, nisu mogli do-
voljno jasno predvideti u prethodnoj epohi. Potreba prevazilaženja teorija modernizacije
i svetskih sistema delimično se objašnjava upravo odvijanjem događaja koji pripadaju
fenomenu globalizacije: globalizacija menja sisteme vrednosti, transformiše pristup
informacijama i ekonomskim resursima, utiče na mobilnost i sposobnost održavanja
društvenih odnosa na globalnom nivou, komprimuje vreme i prostor na onaj način na
koji to u poslednjim decenijama čine primenjene tehnologije same po sebi, ističe važnost
novih lokalnih zajednica. Sirovine, roba, radna snaga, znanje i tehnologije osciliraju na
berzama više nego ikad ranije u prošlosti ekonomije (Eade 2005, 1–18).
Globalizacija dodatno relativizuje stanje bogatstva i siromaštva. Svet živi bolje nego
ikad, ali su strepnje i sumnje u sposobnost racionalizacije ekonomskih i biloških resursa
takođe izraženije. U bogatim društvima se produžava ljudski vek, siromašne zajednice
nisu još uvek u stanju da primenjuju kontrolu rađanja. Razvijene tehnologije sve su više 73
 IDENTITET BEOGRADA

deo rešenja, a «Treći svet» sve više uzrok problema u domenu globalnog zagađivanja ili
klimatskih promena. Najgrublja stratifikacija globalne uspešnosti i globalnog siromaštva
može se dovesti u vezu s polarizacijom životnih šansi u smislu tehnološkog znanja,
pristupa telekomunikacijama, nekad i kulturnim resursima, finansijske sposobnosti.
Siromašni su, na drugoj strani, obično uskraćeni osećanja da su uskraćeni. Dalje, teorije
globalnog društvenog razvoja značajno zaostaju za ukupnom istorijskom dinamikom
i na osnovu okolnosti u kojima globalne tehnološke olakšice razvijaju nove društvene
zajednice, stvarne ili virtuelne, prevazilazeći ustaljene klasne i ekonomske pozicije.
Percepcija siromaštva zapravo se transformiše u jednom drugom smeru. Globalne ko-
munikacije omogućavaju uvid u životne uslove na celoj planeti. Sve je jasnija struktura
nepovoljnih regionalnih ekonomskih i političkih konjunktura. Globalni gradovi imaju
značaju ulogu u percepciji siromaštva i suočavanju s njegovim ekonomskim i političkim
korenima. Relativizacija globalnog siromaštva podrazumeva nove pristupe i nove stan-
darde, ali socijalne teorije razvoja niti primena novih tehnologija nisu dovoljni da se
unapredi kvalitet života. Siromaštvo podrazumeva društvenu usamljenost, izloženost
bolestima, nekvalitetnoj hrani i vodi, nedostatku sigurnosne mreže oko pojedinca. Kom-
presija vremena i prostora omogućavaju da se društvene veze održavaju na daljinu, čime
se može umanjiti osećanje izopštenosti u percepciji društvene osujećenosti. Ali prolif-
eracija društvenih veza uključuje i proliferaciju svih iskušenja, izazova i problema koje
te veze podrazumevaju. Globalni grad u svakom slučaju dobija šansu da doprinese ideji
«prevazilaženja granica» u uslovima u kojima uporedo i blisko koegzistiraju bogatst-
vo i siromaštvo. Relatizovane, barijere uspeha i neuspeha se laške prevazilaze. Bogati i
siromašni u globalnom gradu dele isti prostor, pregovaraju o njegovom korišćenju, nekad
i ugrožavaju jedni druge, ali obostrana upućenost može doprineti obostranim interesima.
Nije slučajno u globalnom gradu upravo srednja klasa najranjivija izazove brzog pada u
siromaštvo. I svako pitanje srednje klase ostaje suštinsko pitanje demokratije, vladavine
prava i stabilnosti institucija. U tom smislu globalni grad preuzima odgovornost jedne
konstante u čijim se okvirima odvijao razvoj savremene gradske civilizacije, njenih pred-
nosti, njenih sloboda, i svih njenih kontroverzi.

Literatura:
Clark, David. 1996. Urban World/Global City. London/New York: Routledge
Davis, Diane E., and Libertun Nora de Duren. ed. 2011. Identity Conflicts in the Urban Realm. Cities
and Sovereignty : Identity Politics in Urban Spaces. Bloomington: Indiana University Press
Eade, John, ed. 2005. „Introduction”, in: Living the Global City. Globalization as a Local Process.
London: Routledge
Fyfe, Nicholas R. 1998. „Introduction: Reading the Street.” in: Images od the Street. Planning, Iden-
tity and Control in Public Space, 1-11. London: Routledge
74 Giddens, Anthony. 1990. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press
 IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Hurley, Andrew. 2010. Beyond Preservation. Using Public History to Revitalize Inner Cities. Philadel-
phia: Temple University Press
Jones, Ian, Robert R. MacDonald and Darryl McInty. ed. 2008. City Museums and City Develop-
ment. Plymouth: Realtamira Press
Lindner, Christoph, ed. 2006. Urban Space and Cityscapes. Perspectives From Modern and Contem-
porary Culture. London: Routledge
Nagle, John. 2009. Multiculturalism’s Double Bind. Creating Inclusivity, Cosmopolitanism and
Difference. University of Ulster, Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited
Neill, William J. V. 2004. Urban Planning and Cultural Identity. London: Routledge
Prato, Giuliana B. 2009. „Introduction – Beyond Multiculturalism: Anthropology at the Intersec-
tions Between the Local, the National and the Global”. Beyond Multiculturalism. Views from
Anthropology/. Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited
Prévélakis, Georges. 2008. „City Museums and the Geopolitics of Globalization.” u: City Museums
and City Development. ed. Ian Jones, Robert R. MacDonald and Darryl McInty, 16-26. Plym-
outh, Realtamira Press:.
Stupar, Aleksandra. 2009. Grad globalizacije. Izazovi, transformacije, simboli. Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu. Beograd: Orion Art
United Nations (UN). 2004. Development and Globalization: Facts and Figures. United Nations
Conference on Trade and Development. New York and Geneva: United Nations
Weiss-Sussex, Godela, and Franco Bianchini. ed. 2006. Urban Mindscapes of Europe. Amsterdam/
New York
Wetherell, Margaret. ed. 2006. Identity in the 21st Century. New Trends in Changing Times. Palgrave
MacMillan
Williams, Harold. 2004. „Historic Cities: The Sense of Place, Sacred and Secular.” u: Historic Cities
and Sacred Sites: Cultural Roots for Urban Futures ed. by Ismail Serageldin, Ephim Shluger,
and Joan Martin-Brown. Washington, D.C., The International Bank for Reconstruction and
Development.

Abstract: Identity of Belgrade: global city or global village?

Belgrade and the Serbian society as the whole have not sufficiently understood the
Cold War paradigm and the following Eastern-European post-totalitarian transition.
Belgrade remained at the bottom of the process that the most successful Eastern Europe-
an nations have joined after the Berlin Wall callapse and the disintegration of the Soviet
Union 1989-1991. Belgrade still bears the scars of poverty, isolation, ethnic homogeni-
zation, conspiracy theories and NATO intervention. On several occasions were damaged
or destroyed important, sometimes very valuable city buildings and monuments. Ideolog-
ical abuse of the historical failures that Belgrade has suffered during the twentieth cen-
tury wars, both as the victim as the agressor, impede the reconstruction of urban space
and the general community spirit. Urban landscape has further undermined by pov- 75
 IDENTITET BEOGRADA

erty, or the irresponsible attitude of institutions and citizenship in regard to the public
or private property. In this volume, we dare to raise the following important questions:
- How can the humanities become a means of resolving problems, rather than the
cause, in urban Belgrade and Serbian national politics, economy and culture?
- Is Belgrade a global city, or a global „village”? Whether Belgrade will find a clear place in
the general European processes and, particularly, in the „de-Balkanization” the Balkans?
- Is there a genuine offer in political ideas for the future, especially those related to the
fiscal, economic and cultural decentralization? Will the decentralization process improve
urban autonomy, democratization of property and political rights, and encouraging eco-
nomic performance. Will Belgrade only bear the burden of political populism and economic
solidarity?
- How shall we recover the important national and city institutions: the National
Museum, Museum of Contemporary Art, the National Library? Is there an awareness of the
need for such institutions to accommodate a new, functional role in the future? Is Belgrade a
global metropolis remaining deprived of the opera house, or the music halls?
- Where could be found a functional balance between the need to protect the historic
heritage, and the free market economy, including the sovereign rights of private property?
- How do we raise standards of public spaces? How to adjust the requirements of
Belgrade cultural development and market economy?
- How to achieve a balance of functionality between the public spaces and public
health? How to adapt Belgrade to the concept of open, free cities, in terms of investment and
urban development, and the concept of healthy city?
- How do strangers see Belgrade, and how Belgrade is treating treats and experienc-
ing foreigners?
- How to relax ethnic and cultural hostility, particularly against the Roma? How to make
the Roma population more responsible to their own future, and, accordingly, the majority eth-
nic community to the common future? Is the Roma future in convivance of racial alienation,
or the self-isolation? How to affect changes in traditional ways of life, irresponsible, selfish and
self-sufficient, which are always directed against the interests of children and other defenseless
groups? To what extent will the pressures of assimilation imply the erasure of cultural and hu-
man differences? Do we need a public discussion of mutual accountability?

Keywords: global city, public space, urbanization, urbicide, urban transformation

76
 UDK: 75.047(1-21/-22)(497.11)”19/20”:316.42
5.047(497.11 Beograd)”1900/1941”:316.42

TRAJANJE I TRENUTAK:
Simona Čupić
SLIKA BEOGRADA Univerzitet u Beogradu,
(1900–1941)* Filozofski fakultet, Beograd

Širom evropskog kontinenta, u razdoblju fin de siècle-a, uočavaju se di-

namične promene društvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobra-
žajima, revidiranju odnosa prema istorijskom i istoričnosti uopšte, te lo-
gičnom pojavljivanju slike modernog života kao vizuelne samospoznaje
epohe. Umetnost je ostavila trag o transforamciji javnog sveta, o fenome-
nima masovnih aktivnosti, uličnog života i nove slike grada. Ipak, tokom
svojih putovanja po Evropi, srpski umetnici su suviše fascinirani opipljivim
dokazima čežnjivo željene evropske prošlosti da bi uočili taj spektakularni
grad. Idealizovana i romantizovana istorija izazivala je veće interesovanje
od stvarnosti koja je, u poređenju s prošlošću, smatrana nevažnom i proza-
ičnom. Pojava radničke klase u Srbiji, kao i u svim pretežno ruralnim dru-
štvima, bila je blisko povezana sa procesom migracija seljaka u potrazi za
poslom. Određena industrijalizacijom, prostorna pokretljivost ljudi vodila
je ka pojavi ’radničke migracije’ koja je značajno oblikovala srpske gradove.
Prostorna pokretljivost nije se, zapravo, automatski poklapala sa društve-
nom pokretljivošću; To znači da napuštanje sela nije vodilo ka oblikova-
nju i prihvatanju novog, urbanog identiteta. Osećaj pripadnosti je i dalje
bio povezan sa kultom domovine i onemogućavao je suštinsku integraciju
pridošlih u novo okruženje. Društveni status, mentalitet, običaji, uslovi i
životna polja zabeleženi su na brojnim scenama srpskog slikarstva. Dela u
kojima se može uočiti težak gradski život, siromaštvo i depresija otkrivaju
činjenice o socijalnim razlikama koje su su nastale kao rezultat moderni-
zacije, urbanizacije i unapređivanja industrije. Na putanji modernizacije
od tradicionalnog do savremenog i evropeiziranog, teme i sadržaji sela i
grada simboličke su tačke početka i kraja takvog procesa.

* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke
Republike Srbije (ev. br. 177009). 77
 IDENTITET BEOGRADA

Ključne reči: grad, selo, Beograd, modernizacija, slikarstvo, srpski umetnici, društvena
pokretljivost

Š irom evropskog kontinenta, uočavaju

se dinamične promene društvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobražajima, re-
vidiranju odnosa prema istorijskom i istoričnosti uopšte, te logičnom pojavljivanju slike
modernog života kao vizuelne samospoznaje epohe. Ostavljajući trag o transformaciji
javnog sveta, o prostorima u kojima se klasna pripadnost gubila pod svetlima reflektora i
alkohola, o fenomenima masovnih aktivnosti, uličnog života i nove slike grada, umetnost
se poput karusela vrtela oko ovih „savremenih hramova”. Kako to objašnjava Grizelda
Polok – modernost, kao fenomen 19. veka prihvaćena je „kao produkt grada. Ona je u
mitskoj ili ideološkoj formi odgovor na nove kompleksnosti društvenog postojanja [...]
Modernost se sastoji od mnoštva reakcija na ogroman porast populacije, koje vode litera-
turi gomile i mase, ubrzavanju životnog ritma sa njegovim pratećim promenama u doži-
vljaju i regulisanju vremena i negovanju tog veoma modernog fenomena, mode promena
u karakteru gradova. Gradovi, koji su bili centri sasvim vidljivih aktivnosti – manufaktu-
re, trgovine, razmene – bivaju izdeljeni i raslojeni, sa sve manje vidljivom proizvodnjom,
dok njihovi centri, kao u Parizu i Londonu, postaju ključna mesta potrošnje i razmetanja,
stvarajući ono što Senet označava kao spektakularni grad” (Polok 2001, NS 6, Bg 8).
Tokom pr vih decenija 20. veka, prilikom svojih putovanja po Evropi, srpski umet-
nici su suviše fascinirani opipljivim dokazima čežnjivo željene evropske prošlosti da bi
uočili taj spektakularni grad. Kada se uporede Milovanovićev Karusel (1906) u Parizu i
Park Pinčo u Rimu (1916), Katedrala u Sevilji (1911) Branka Popovića, Eškičevićeve Di-
oklecijanove terme u Rimu (1916), Venecija (1906) i minhenski Paviljon u parku (1908)
Natalije Cvetković, te Pompeji (1907), Koloseum (1907), Notr Dam (1911), Trokadero u
Parizu (1911), Forum Romanum (1911) i Sv. Marko u Veneciji (1914) Nadežde Petrović,
skoro programski zvuče njene reči iz pisma majci: „Valjda ne misliš da živim ovde, pa ni-
šta da ne vidim, a kad se vratim kući da ne mogu reći da sam videla najlepše strane jedne
od evropskih prestonica. Nije to povođenje za Zapadom, već jedino moja želja da vidim
ono što kod kuće ne mogu videti” (Амброзић 1978, 64). Ipak, možda je više od mo-
gućnosti viđenja reč o traganju za izgubljenim vremenom, o potrebi da se u segmentima
istorije pronađu izvori nacionalnog kontinuiteta i kulturološkog razvoja, svedočanstva
o sačuvanim sećanjima drugih. Davanje prednosti trajanju nad trenutkom govori i o, u
osnovi, pasivnom stavu ove generacije srpskih umetnika – njihovom mirenju sa ulogom
posmatrača. Grčevito se pridržavajući pravila socijalne mimikrije, pr va generacija srpskih
modernista tražila je potvrdu svoje umetnosti u velikim narativima. Time su drastično
redukovane njene tematske i sadržinske preokupacije. Ne želeći da pokažu kako zalaze
78 u društveno sporne i neprihvatljive prostore, izbegavaju i izostavljaju hronike o mestima
 TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

javne zabave, noćnom životu i novim oblicima iskazivanja slobodne seksualnosti, dok fa-
scinacija kulturom prošlosti postaje oblik neoromantičarskog poimanja sveta, beg u pej-
zaže istorije. Početkom stoleća, srpski slikari još uvek ne žive dovoljno dugo građanskim
načinom života da bi se pobunili protiv njegove rutine i normi. Istim razlogom može se
objasniti i redukcija tematskog spektra – izostanak prostora „boemskog nezadovoljstva”
u kojima još nisu spremni da (pokažu kako) aktivno učestvuju. Drugim rečima, ideali-
zovane epohe prošlosti budile su interesovanje više nego stvarnost koja se, u poređenju
sa željenom istorijom, doživljava kao beznačajna i banalna.
Ipak, zbunjuje i skoro potpuno odsustvo slike novih prostora Beograda, koji se di-
namično razvijao i nesporno postajao glavni temelj liberalizacije i emancipacije srpskog
društva, te posredno i kulture. Jer kada je u Francuskoj, tokom druge polovine 19. ve-
ka, započelo impresionističko napuštanje ideje o slici kao poučnoj paraboli i uzvišenom
prizoru, nije se moglo ni slutiti da je reč o, kako će se ispostaviti, tematskom prevratu
izuzetnih srazmera. Jasno je, takođe, da je novouspostavljeni odnos prema neistoričnom,
nemitološkom i, u svakom pogledu, neglorifikovanom prizoru, bio odraz koliko umet-
ničkih, toliko i društvenih procesa. Novo, građansko društvo krčilo je sopstveni prostor.
Nouvelle couche sociale prepoznaje se u kafeima, gradskoj gužvi, pozorištu, na konjskim
trkama, kako uživa u trivijalnosti javne zabave kao sinonimu svih ugodnosti „modernog
života”. Još važnije je, međutim, da se novoformirano građanstvo ne libi da o tome ostavi
slikane dokaze, koji se uspostavljaju kao svojevrsni autoportreti epohe (Detaljno: Clark
1986). Otuda i pitanje zašto sličnu matricu ne prati srpska sredina, koju savremenici
kritikuju kao primitivnu, skromnog kulturnog nivoa, sa građanskim društvom „preko-
noći proizišlim iz opanaka”, (Грол 1939)1 ali koje bi upravo „novom slikom” (pa makar
bila i tek selektivna) moglo da ostavi drugačije svedočanstvo o sebi. Fotografija, iz 1925.
godine, seljaka koji sa svinjom prolazi ispred zgrade Narodnog pozorišta, na putu do
obližnje Velike pijace (na mestu današnjeg Studentskog parka), slika je društvenih pro-
mena. Slika je i kontinuirane modernizacije, često interpretirane kao jevropeizacije, koja
lagano menja vedutu srpske prestonice. Beogradska železnička stanica otvorena je još
1885. godine. Električna centrala na Dorćolu i gradsko osvetljenje pušteni su u rad 1893.
Sledeće godine konjski tramvaj, koji je od Kalemegdana do Slavije saobraćao kao pr va
linija gradskog prevoza, zamenjen je tramvajem na električni pogon, koji je išao od Tera-
zija do Topčidera. Pr vi automobil u grad je stigao 1903, vozom iz Beča. Šetalo se korzom
od „Albanije” do Akademije nauka, a nedeljom popodne išlo se na dansinge. Javne kuće
nalazile su se na kraju Dorćola, ali ih je bilo i u drugim krajevima grada, kao i u pone-
kom hotelu. Društvo „Trezvenost” formirali su 1901. godine lekari-antialkoholičari. Sve
se to čini, možda samo na početku, nedovoljnim, ali i tada podsticajnim ambijentom za
formiranje pr vog tematskog prototipa „slike modernog života”. Ipak, moraće da prođu
decenije da se ovi prizori bojažljivo pojave u tematskom repertoaru srpskih slikara. Da-

1 U pitanju je viđenje srpskog društva u decenijama koje su prethodile Pr vom svetskom ratu 79
 IDENTITET BEOGRADA

kle, ključna pitanja nisu samo kada i kako (se uočava modernizacija formalne strukture
slike), već i zašto; zašto nisu slikali železnicu, maskenbale, javne kuće, dansinge?
Još od kraja 19. veka uočava se revidiranje odnosa prema prošlosti oličeno u težnji
„građanske elite da potisne kulturno nasleđe strane osmanske vladavine iz uličnih prizo-
ra”, koje je dodatno podstaknuto prilagođavanjem „potrošnim dobrima novog tipa. [...]
’Zapad potiskuje sve više Istok u Beogradu. Fes počinje da se gubi pred šeširom, opanak
pred cipelom, minderluk pred krevetom, sukno pred evropskim odelom’ „ (Чалић 2004,
136–137). Ipak, sudeći po tematskoj apstinenciji, žanr-scena aktuelnog trenutka i dalje
je posmatrana kao indikativni recidiv viđenog, kao niz sociološki i ideološki neprihva-
tljivih motiva. Za prefinjeno istančan evropski ukus, kome se trebalo predstaviti, taj žanr
je bio orijentalno-pučki, a nimalo mondenski, pripadajuća slika Balkana kao mesta „gde
se Istok susreće sa Zapadom, a ono samo nijednom od tih svetova ne pripada u potpu-
nosti. To je Evroazija, dvosmislena zemlja između onoga što je pravi Istok i onoga što je
pravi Zapad, bastardna teritorija razgraničenja” (Noris 2002, 18). Branko Maksimović,
jedan od tvoraca generalnog urbanističkog plana iz 1923. godine, opisuje Pozorišni trg
u Beogradu kao mesto na kome su još uvek mogle da se vide stare i neugledne zgrade,
baš kao i straćare „koje su padale u oči svojom ružnoćom i zapuštenošću” (Максимовић
1980, 53). U neposrednoj blizini blatnjava kaldrma, miris roštilja i krezli, tradicionalne
„turske” kafane... Prema oceni Milana Grola, grad je pr vih decenija 20. veka, „progutan
Levantom, Balkanom, Peštom, ali naročito najezdom palanke svih rasa, jezika i vera oko
sebe, koja – iščupana iz korena – ovde sada ne živi ni pod svojim krovom ni u svojoj
máli, nego na ulici, u kafani, u bioskopu, ’baru’, ’bifeu’, u ’ćevabdžinici’, u radnji ’s užičkim
proizvodima’, u bezbrojnim kafanicama sa palanačkim panjem i roštiljem pred vratima,
ili u takozvanim lokalima ’umetničke boemije’, jednoj od najbanalnijih industrija u tom
vašarskom metežu” (Грол 1939). I karikatura objavljena u Narodnom blagostanju 1929.
godine pod nazivom Fatalnost geografskog položaja. Beograd se nalazi na sredokraći iz-
među divljačkog istoka i uglađenog zapada, (Народно благостање 1929) govori o uvre-
dljivim sudovima, makar jednog dela srpske elite. Predstava crnog muškarca, u afričkom
tradicionalnom kostimu, trebalo bi da predstavlja „divljački istok”, dok su obrisi grada i
luke u pozadini verovatno „uglađeni zapad”. Nezadovoljstvo prisustvom „orijentalnog”
u srpskom društvu i kulturi uslovljeno je permanentnim pokušajima definisanja sopstve-
nog mesta u širokom polju politike interesnih sfera, praćenim naglašenom potrebom da
se jasno podvuče nacionalni identitet. Aktuelno formiranje nacionalnih država obeležio
je „proces zaborava” s ciljem da se turska kultura pomeri iz neposredne u potpuno za-
ključenu prošlost (Slapšak 2000, 55). Posledično je prilikom opisivanja turskog nasleđa,
eg zistiralo ono zaziranje koje se po pravilu vezuje za ostatke „neprijateljske” kulture i
načina života, pre svega onog njenog dela koji je upisan u svakodnevicu (Slapšak 2000,
51). Neželjeni ostaci prošlosti izazivali su kompleks drugosti, potenciran frustrirajućom
idejom evropske prošlosti, idealizovane u svojoj nedostižnosti – „Evropa kao vremenska
80 kategorija (ako se vreme shvata kao razvoj), a ne Evropa kao geografski entitet.” (Todo-
 TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

rova 1999, 81). Pomenute društvene, političke i, često, emotivne dileme uočavaju se u
građenju „novog” kulturnog identiteta i u drugim zemljama regiona, koje se odlikuju
sličnim istorijskim nasleđem (Uporedi: Георгиева 2003).
Za razliku od (pre)teških reči nekih savremenika, raznolikosti beogradske vedu-
te predstavljaju, sa neskrivenim simpatijama, razglednice i ilustrovane dopisnice, rado
razmenjivane početkom 20. veka, na kojima je očigledan doživljaj balkanskog identiteta
u kolebanju između „jevropejstva” i „orijentalne različitosti” (Goldsvorti 2005, 2). Ta-
ko mlekadžije sa čezama, amreladžije, čokalije sa obramicama, bozadžije sa fesovima,
bostandžije, šećerdžije, sladoledžije, prodavci alve, luše, ušećerenog susama i orasa, ne-
smetano nude svoje proizvode mladim damama u evropskom ruhu. Na ulici su se pro-
davali i vrući škembići u saftu, kao i gibanica iz tepsija držanih nad žarom da bude topla
i kvalitetna „tako da se mast cedi niz bradu” (Милошевић 1977, 154). Da je gradski
život ostajao u znatnoj meri dragovoljno obojen mentalitetom, duhom i atmosferom
duboko ukorenjenih prethodnih vekova, dokazuju mnogobrojni predmeti svakodnevne
upotrebe, reči, anegdote i fotografije (Detaljnije: Тодић 1993, 82–86), koje nisu vezane
isključivo za niže socijalne grupacije. Tako se na fotografiji sa venčanja kralja Aleksan-
dra Obrenovića i Drage Mašin, 1900. godine, pred portom Saborne crkve, dok stoje na
kaldrmi posutoj slamom i prekrivenoj ćilimima, vide muškarci s fesovima pored onih
koji nose cilindre i žirado šešire. Na ženama se smenjuju libade i čipka, suncobrani i kike
upletene oko glave. I kod kraljevskog doma Karađorđevića, decenijama kasnije, srećemo
slične motive. Tokom prestone besede kralja Aleksandra I Karađorđevića, 1932. godine,
pirotski ćilimi su ukrašavali zidove i balkone u Narodnoj skupštini, umesto slika, mozai-
ka ili murala, kao svojevrsna srpska verzija francuskih dvorskih tapiserija. I balkon iznad
ulaza u dvor bio je ukrašen pirotskim ćilimom do početka Drugog svetskog rata. Da je
bilo i drugačijih interpretacija gradskih potreba, konfuzije identiteta i društvenih razli-
ka, među mnogim sličnim, pokazuje i epopeja projekta izgradnje Umetničkog paviljona
na Kalemegdanu, koju Milan Kašanin 1929. godine komentariše rečima: „Pr vi projekat
Paviljona, rad arhitekta Branislava Kojića, koji je dobio pr vu nagradu na konkursu, mo-
rao je biti napušten, jer se u beogradskoj Opštini našlo da će Paviljon, zamišljen u vrlo
interesantnom stilu šumadijskih kuća, ličiti na drumsku mehanu i nagrditi prestonicu
[...] Drugi projekat, po kojem je Paviljon najposle sagrađen, takođe je izradio Kojić, ovaj
put u nekom ’stilu’ koji nije ni klasičan ni moderan, no koji se opštinarima više svideo”
(Кашанин 1968, 117). Kao metafora jednog vremena, možda ponajbolje opstaju zapa-
žanja Isidore Sekulić u eseju Problem malog naroda, gde opisujući situaciju u Srbiji svom
engleskom prijatelju objašnjava: „Znate, s nama, s našim umetnicima i s nama uopšte, i s
našim evropejstvom, tako je nekako kao sa onim šumskim duhom koji je pridobio prin-
cezu i odveo je kući, ali ju je tu morao čuvati više no oči u glavi, jer je ona, pored simpatija
za novu okolinu i život, pokazivala i izvesne naklonosti da beži” (Sekulić 2003, 33).
Uopšte, kada je reč o predstavama beogradske vedute, retke su slike na kojima se
oseća ritam života gradskog centra, poput Terazija (1918) Natalije Cvetković, Beševiće- 81
 IDENTITET BEOGRADA

ve Hilandarske ulice pod kišom i Ugla Poenkareove i Pašićeve ulice (obe oko 1935), Stare
kafane „Albanija” (1936) Miodraga Petrovića ili Milunovićeve Knez Mihailove (1938).
Neveliki je i broj ostvarenja koja svedoče o letnjikovcima, vilama, rezidencijalnim grad-
skim četvrtima, onim prostorima modernog urbanizma u kojima se ogleda „buržoaski
običaj nastanjivanja daleko od fabričke buke i mešanja s radnicima” (Прост 2004, 30).
Čak i na onim malobrojnim radovima gde se vidi nečija vlastita kuća, nedvosmislena pri-
vilegija boljestojećih, kao na Josićevoj Vili na brdu (1936) ili Milunovićevoj Lozi (1942),
Na Senjaku (1942), Iz Topčidera (1943), ona se pojavljuje tek kao detalj u kultivisanom
isečku prirode. Vrt se tako prepoznaje kao istinski odraz obilja, transformisani pejzaž
koji svoje učesnike klasno određuje – autentičan građanski prostor. Slika prirode biva
oznaka društvenog statusa i porekla. Ali predstavljena u svom novom obličju ona je i
simbolička oznaka promene. Gvozdenovićevo Dečje igralište (1934), baš kao i Rado-
vićevi beogradski parkovi, Beševićev Studentski park (1936), svedočanstva su o zemlji
koja nije napuštena, već je prilježno i sistematično preoblikovana. To je prostor spajanja
iskonskog i modernog, geneza slike krajolika, ulepšano sećanje na prošlost, svedočanstvo
ruralno-buržoaske transformacije – oličenje novog društva i njegovih estetskih standar-
da. Ako je za radnike i seljake priroda bila sinonim teških poslova koje u njoj obavljaju,
za građane je ona mesto predaha i odmora (Uporedi: Clark 1986, 200–201). Upravo to
ideološko-prostorno podvajanje ilustruje Đurđe Teodorović Večernjom šetnjom (1935)
o kojoj govori: „Tražeći posao išao sam prema Dedinju. Bilo je predveče. Čujem topot
konja, okrenem se, a ono ide kavalkada konjanika gospođa i gospode i dece na konjima.
Ispred grupe konjanika bila su dva tucača kamena. Gospođa u žutom koja je bila na čelu
konjanika, prolazeći pored radnika-tucača i gomile kamena uzviknula je sa ushićenjem:
Ah, kako je lepo veče! Odmah mi je sinulo u glavi da to može biti dobra tema” (Prema:
Ћетковић 1991, 191). Kalemegdan (1919) Natalije Cvetković, Studentski park (1928) i
Karađorđev park (1932) Ivana Radovića, odnosno predstavljeni ljudi, sociološki su sim-
boli vertikalnog kretanja po društvenoj lestvici, klase koja ima vremena, želje i moguć-
nosti da poseduje isečak prirode, ili da u njemu provodi vreme u dokolici. To je slika
prostora ukrasnog šiblja, cveća i žbunja – biljki bez (korisnih) plodova. Slika preobražaja
koji je započeo 1904. godine „Naredbom o čuvanju baštica”, u kojoj beogradska opština
poručuje građanstvu da „travu ne utamanjuje, da cveće ne kida, preko ogradica ne prelazi
i da klupe ne premešta” (БОН 1904), a nastavio se razvijanjem i uspostavljanjem novih
kriterijuma, od marame do šešira, od gunja do kaputa, od potrebe do ukrasa.

II
Uslovljena industrijalizacijom devedesetih godina 19. veka, prostorna pokretlji-
vost stanovništva dovešće, tokom pr ve polovine 20. stoleća, do pojave „radne migracije”
koja će u znatnoj meri promeniti fizionomiju srpskih gradova. Privredni, socijalni i kul-
82 ni faktori stvarali su klimu koja je pogodovala procesu iseljavanja i nastajanja brojne
tur
 TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

fluktuirajuće radne snage. Ograničenja seoske privrede i istovremena socijalna i kulturna

privlačnost grada delovali su kao paralelni faktori ovog procesa. Najveći broj migranata
kao motiv za selidbu navodi: težnju za srećom, bekstvo od kontrole zadruge i seoske
zajednice i želju da se oslobode strogih moralnih predstava i pravila ponašanja (Чалић
2004, 181). Ipak, podaci vezani za promene u strukturi beogradskog stanovništva poka-
zuju da je potraga za poslom bila onaj ključni pokretač priliva pridošlica. Činjenica da je
broj muškaraca bio za četvrtinu veći od broja žena, pokazuje da su najčešće dolazili bez
članova porodice koji bi predstavljali dodatni ekonomski teret; da su se zadržavali tek
neko vreme, očigledno rukovođeni namerom da se vrate (Detaljno: Чалић 2004, 184–
185). Prostorna pokretljivost se iz navedenih razloga nije po automatizmu preklapala sa
socijalnom, odnosno napuštanje sela nije samo po sebi vodilo oblikovanju i prihvatanju
novog, gradskog identiteta. Tako je, na primer, kao direktna posledica migracija broj
nepismenih Beograđana porastao sa 10% 1914. godine na 20% 1929. godine. Emotivne
veze sa ostavljenom porodicom usporavale su proces asimilacije. Osećaj pripadnosti i
dalje se vezivao za kult zavičaja onemogućavajući suštinsku integraciju u novu sredinu.
U novonastaloj situaciji potreba za kolektivnim identitetom vodila je formiranju privre-
menih zajednica, etnički i klasno srodnih, čiji su se prostori življenja naslanjali na grad,
ali bez istinske namere da se s njim i spoje. Socijalni profil periferije oblikovan je elemen-
tima ruralnog pretvarajući u procesu rustifikacije potencijalna urbana naselja u „seoske
gradove”. Serije predstava gradske okoline, motivi sa Karaburme, Dušanovca i Topčidera
iz dvadesetih i tridesetih godina Borivoja Stevanovića, pejzaži Dušanovca (1924–26)
Miloša Golubovića, kao i niz Pogleda sa Topčiderskog brda (1935–38) Mila Milunovića,
pokazuju kako se šira gradska periferija, zapravo, nije razlikovala od sela.
Veliki priliv došljaka, povorke pečalbara, prouzrokovale su stalnu potrebu za no-
vim stambenim prostorom. Zbog visokih kirija u centru pridošlice su potiskivane ka
periferiji, gde nastaju čitava naselja prostih radničkih koliba „na ivici legalnosti”. Ide-
ološko-urbanistički koncept Verschönerung des Stadtbildes, ulepšavanja slike grada, od-
nosno osmišljeno društveno planiranje urbane ekspanzije, pri čemu su praktični ciljevi
podređeni simboličkoj funkciji predstavljanja, nije se znatnije uočavao u beogradskoj
veduti, osim po svom najbanalnijem segmentu – podvajanju gradskog jezgra i gradskih
rubova. Fotografija iz 1936. godine, zabrađenih devojčica u trećem razredu osnovne ško-
le u Mirijevu, baš kao i prizori seljanki koje čekaju u redu da skrate kosu ne zbog mode
već da bi je prodale u vremenu ekonomske krize, zapravo je slika onog neprivlačnog ali
stvarnog sveta gradske periferije. Povećanje broja stanovnika, nesumnjivo nije vodilo i
nastajanju kultivisane, tipično gradske strukture. Naprotiv – stalna migraciona strujanja
srodnih društvenih grupacija obezbeđivala su isključivo dotok stanara u gusto naseljene,
siromašne četvrti. Pošto su loši stanovi uvek mogli da se izdaju, ekonomski interesi ogra-
ničavali su zainteresovanost za ozbiljniju sanaciju periferije (Detaljnije: Marković 1992,
97). U godinama između dva svetska rata gustina stanovništva na području Beograda se
utrostručila. Porast broja stanovnika nije pratio i ekonomski boljitak sličnog intenziteta. 83
 IDENTITET BEOGRADA

Tako se u radničkim kvartovima sve veći broj ljudi ograničavao na sve manje prostora.
Na Karaburmi je, recimo, 1932. godine živelo oko 6.000 ljudi. Naselje nije imalo ni vo-
dovod ni kanalizaciju, a za zidanje objekata nisu se tražile građevinske dozvole. Važila
je za „prokleto mesto” jer je nedaleko od Pančevačkog mosta bilo gubilište za „obične” i
političke krivce. U blizini se nalazila i kafilerija gde su ubijani psi lutalice koji bi potom
bili odrani da bi koža bila štavljena za izradu rukavica (!). Prema podacima koje iste go-
dine iznosi Politika Beograd ima 950 ulica, od čega modernu kaldrmu (kocku) ima 210,
tursku kaldrmu 290, dok oko 400 ulica uopšte nema čvrst finalni sloj.
Upravo takvi radnički kvartovi, dvorišta sa zajedničkim nužnicima, okružena sta-
novima za iznajmljivanje, konopi podbočeni dr venim motkama na kojima se suši veš
opran u koritu, prepoznaju se u Bijelićevom Dvorištu u Lovćenskoj ulici (1928). Ne-
deljko Gvozdenović o beogradskoj periferiji priča: „Moja pažnja slikara otvarala se tim
izbledelim tarabama obojenim plavo, zeleno, šarenom rublju koje se suši u dvorištu i sve
to patinirano. [...] Vlasnici tih kuća bili su doseljenici iz unutrašnjosti, često seljaci koji
su se trudili da se nekako snađu u novoj sredini. Ali, ja nisam samo spolja posmatrao te
kuće s niskim prozorima, jedva metar iznad pločnika. [...] Ja sam ulazio u te male, tople
domove, u skromno nameštene sobe s dva kreveta i iznad kreveta neizbežnim fotogra-
fijama supružnika, ljudi iz naroda: on naočit, obično brkajlija, žena krepka, nešto tvrda
pogleda” (Prema: Харашић 1987, 36). O mentalitetu sredine i načinu života svedoči i
Motiv sa Čukarice (1927) Mladena Josića. Utisak koji prizor ostavlja ponajmanje se mo-
že dovesti u vezu s fragmentom „života u prestonici”. Da je reč o „kultivisanom” naselju
svedoči električni stub koji se uočava među brojnim kućama različitih tipova, visine, na-
čina i materijala gradnje, između kojih nepravilno vijuga blatnjava staza. Pred jednom od
kuća stoji bosonoga žena, opasana keceljom, sa detetom u naručju; na pragu preko puta
domaćica baca vodu „na ulicu”. Slične naherene kuće iskrivljenih krovova i privremenih
odžaka, fasade okrečene samo sa ulične strane, udžerice, dr vene tarabe, motke namesto
podupirača, prozori različitih veličina, ulične česme, šindra i dr vene klupice, sreću se
još od pr ve decenije veka na ostvarenjima Nadežde Petrović i Bete Vukanović,2 kasnije
kod Mihaila Petrova, Zima u Skadarliji (1926), Beograd pod snegom (1926), Beogradska
Skadarlija u zimu (1928), Motiv starog Beograda (1931), Ivana Radovića Jatagan-mala
(1928) i Jovana Bijelića, Beogradska periferija (1929), Vršačka ulica (1929), te na slika-
ma Skadarlije (1928), Kuhinje stare Beogradske mitropolije, Starog Beograda, Velike škole
u Beogradu, Kafane „Kičevo” (sve oko 1933) Koste Hakmana. Život društvene margine
možda je, ipak, najsugestivnije opisan u mapi grafika Jatagan-mala (1934) Arpada Ba-

2 „Nigde nisam imala da zadovoljim slikarsku radoznalost kao u jevrejskoj i ciganskoj mali. Na
Jajliji i Dorćolu stanovali su siromašni 'španski' Jevreji koji su dane provodili na ulici pred svojim
siromašnim stanovima... Da bih došla do što izrazitijih tipova, odlazila sam u amam u ulici Cara
Dušana i u mladim nagim ženama nalazila modele izvanrednih rasnih tipova. Često sam išla na
Čuburu gde su u ono vreme živeli mnogi Cigani, sa nekima sam bila u prijateljstvu, odlazila im
84 na slavu, dva ili tri puta na ciganski bal”; (Prema: Ristić 2004, 36).
 TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

laža. Ovoj seriji „socijalnih veduta Beograda”, kako ih je sâm autor nazivao, dogmatska
leva kritika zamerala je „detaljisanje, ponavljanje, pridavanje značaja drugorazrednim
sitnicama”. Ipak, stiče se utisak da je upravo ovim pedantnim detaljisanjem, bez agresiv-
ne manifestne agitacije, Balaž ostavio verodostojnu i sugestivnu hroniku pučkog miljea,
„metropole okružene sirotinjskim pojasom”. Problemi „obruča siromaštva”, „reonskog
pitanja”, odnosno sistemski nedefinisanog urbanog prostora, baš kao i, najčešće neuspeli,
pokušaji njihovog rešavanja, postaju paradigmatska mesta složenog procesa razvoja gra-
da – iako je modernizacija bila jedini izlaz iz nerazvijenosti i bede, upravo u navedenim
uslovima bilo ju je nemoguće sprovesti (Стојановић 2008, 24).
Projekcija socijalne stvarnosti konstituisala je sliku grada kao vizuelni produžetak
svakodnevice. Balažov bosonogi starac poduprt štakama koji u desnoj ruci drži šešir i
prosi, te Prosjak (1938) Bratislava Stojanovića, ogledalo su podataka banovinskih uprava
iz 1933. godine, prema kojima u jugoslovenskim gradovima blizu 250.000 ljudi živi od
milostinje i proseći. Među njima je dece, ne manje od 185.000, koja stalno borave na uli-
ci, bez staratelja i osigurane eg zistencije: „Propitali smo nekoliko od tih malih nesretnika
da utvrdimo šta njihovu psihu najviše interesuje... Pre svega ne znaju ništa... Jedan nam
je odgovorio da je po narodnosti Nastić. Školu ne pohađaju [...] Većina je imala samo
jednu strastnu želju – da se najede.” (Видаковић 1932, 56). Na tu, ne toliko strasnu že-
lju, koliko eg zistencijalnu potrebu, Dragan Beraković ukazuje, do krajnosti uprošćenim
narativom, na slici Hleb (1937): očigledno mučen glađu, naslonjen rukama na staklo, de-
čak rezignirano gleda u vekne hleba kroz izlog pekare; iza njega se vide fabrički dimnjak
i sirotinjske kuće. Isti utisak nemoćnog mirenja sa marginalnim društvenim statusom,
najobespravljenijih među obespravljenima – žena i dece – ostavlja Kujna br. 4 (1936)
Đorđa Andrejevića Kuna. Ovaj motiv sirove realnosti sirotinjskih kuhinja, sliku depre-
sije i beznađa, Kun dodatno naglašava monotonom sivom gamom kao jasnom aluzijom
na sivilo stvarnosti.
Nastanak radničke klase u Srbiji, kao i u drugim, prevashodno ruralnim društvi-
ma, neraskidivo je vezan za proces seoskih radnih migracija. Zato je, u navedenim okol-
nostima, formiranje radništva oblikovano više kao socijalni nego ideološki proces. Klasni
status, prostori življenja, mentalitet društveno izjednačenih radnika i seljaka, najjasnije
su preslikani u niz prizora iz javnog prevoza: Radovićev Rumunski seljak u vagonu treće
klase (1931), kao i crteži tušem i olovkom iste tematike, te Tabakovićevi Putnici u čeka-
onici treće klase (1931), Putnici treće klase (1936), U vagonu treće klase (1936), Putnici u
vozu treće klase (1936). Obaveze, potrebe i struktura grada uslovljavali su nužnu dnevnu
mobilnost kojom se javni prevoz uspostavlja kao mesto spajanja grada i sela, gradskog
jezgra i periferije, gunja, šubara i šešira – simbol svih putnika treće klase (Uporedi: Ме-
реник 2004, 24–26). Svet iscrpljenih, umornih, klonulih ljudi, na kojima se vidi težina
svakodnevice, beda, depresija, selektivno razotkriva prizore koji ukazuju na socijalnu
podvojenost, očiglednu posledicu modernizacije i industrijskog „napretka”. Za razliku
od slike sela i, još više, seoskog rada kao idealizovane veze sa zemljom, svojom zemljom 85
 IDENTITET BEOGRADA

(čak i kada ona to zapravo nije), slika grada u srpskom slikarstvu pr ve polovine 20. veka
je slika eksploatisanosti, alijenacije, društvene margine. Rumene seljanke u živopisnoj
nošnji ukrašenoj dukatima i vezom suprotstavljene su klonulim zabrađenim radnicama
koje dremaju na dr venim klupama kao slike promene, od sela ka gradu, od iskonskog do
savremenog. Na putanji modernizacije od tradicionalnog do savremenog i evropeizira-
nog, teme i sadržaji sela i grada simboličke su tačke početka i kraja takvog procesa.

Literatura:
Амброзић, К. 1978. Надежда Петровић. Београд: Српска књижевна задруга
Чалић, М. 2004. Социјална историја Србије 1815–1941. Београд: Clio
Ћетковић, В. 1991. Социјална уметност у Србији између два рата. Нови Сад: Академија умет-
ности у Новом Саду
Георгиева, М. 2003. Южнославянски диалози на модернизма. Българскомо изкуство и изкуствомо
на Сърбия, Хърватско, Словения (1904–1912). София: Издателство „Български худо-
жник”
Goldsvorti, V. 2005. Izmišljanje Ruritanije. Imperijalizam mašte. Beograd: Geopoetika
Грол, М. 1939. Из предратне Србије, Београд
Харашић, Г. 1987. „Свет сликане површине. Разговори са сликаром Недељком Гвозденовићем”,
u: Недељко Гвозденовић. Београд: Универзитет уметности у Београду
Кашанин, М. [1929] 1968. „Уметнички павиљон и Прва јесења изложба.” u: Уметничке кри-
тике. Београд: Култура
Clark, T. J. 1986. The Painting of Modern Life. Paris in the Art of Manet and His Followers. Princeton,
New Jersey: Princeton University Press
Максимовић, Б. 1980. „Од студентских дана до трновитих стаза урбанизма у Београду.” у: Бео-
град у сећањима 1919–1929. Београд: Српска књижевна задруга
Marković, P. 1992. Beograd i Evropa 1918–1941. Evropski uticaji na proces modernizacije Beograda.
Beograd: Savremena administracija
Мереник, Л. 2004. Иван Табаковић. Нови Сад: Галерија Матице српске
Милошевић, М. 1977. „Дечаштво у Молеровој улици.” у: Београд у сећањима 1900–1918. Бео-
град: Српска књижевна задруга
„Наредба о чувању баштица”. 1904. БОН, 14. фебруар
Народно благостање, 1929. 16. фебруар
Noris, D. 2002. Balkanski mit. Beograd: Geopoetika
Polok, G. 2001. „Modernost i ženski prostori.” u: 3+4. Novi Sad – Beоgrad
Прост, А. 2004. „Границе и простори приватности.” u: Историја приватног живота. Од Пр-
вогсветског рата до наших дана, прир. Ф. Аријес и Ж. Диби. Београд: Clio
Ristić, V. 2004. Beta Vukanović. Beograd: TOPY/Vojnoizdavački zavod/Muzej grada Beograda
Sekulić, I. [1932] 2003. „Problem malog naroda.” u: Balkan. Beograd: Plavi jahač
86
 TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

Slapšak, S. 2000. „Haremi, nomadi: Jelena Dimitrijević.” u: Žene, slike, izmišljaji, prir. B. Arsić. Be-
ograd: Centar za ženske studije
Стојановић, Д. 2008. Калдрма и асфалт. Урбанизација и европеизација Београда 1890–1914.
Београд: Удружење за друштвену историју
Тодић, М. 1993. Историја српске фотографије 1839–1940. Београд: Просвета/Музеј приме-
њене уметности
Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd: Biblioteka XX vek
Видаковић, С. 1932. Наши социјални проблеми. Београд

Abstract: Duration and The Moment: The Picture of Belgrade

(1900–1941)
All over the European continent in the fin de siècle one could see dynamic changes of the
social reality, which led to social transformations, a revised attitude towards historical elements
and historicity in general, as well as a logical appearance of the picture of modern life as a vi-
sual comprehension of the epoch. Art left traces of the transformation of the public world, of the
phenomena of mass activity, street life and a new urban picture. Still, on their journeys around
Europe, Serbian artists were more readily fascinated with the symbolism of historical remains of
the authentic European than with the new space of the modern city. Idealized and romanticized
history caused greater interest than reality which, compared with the past, was considered to be
insignificant and prosaic. The appearance of the working classes in Serbia, like in all predomi-
nantly rural societies, was closely associated with the process of migrations of villagers in search of
jobs. Conditioned by industrialization, spatial mobility of people led to the occurrence of „work-
ing migration”, which largely changed the shape of Serbian towns. Spatial mobility did not,
however, automatically match social mobility; that is, leaving villages itself did not lead to shap-
ing and accepting a new, urban identity. The feeling of belonging somewhere was still associated
with the cult of the homeland, and it disabled essential integration into the new surroundings.
Social status, mentality, customs, conditions and living areas were captured in many scenes in
Serbian painting. Works in which one can perceive hard city life, poverty and depression reveal
facts about social differences that resulted from the processes of modernization, urbanization and
industrial advancement. In the course of the Serbian community’s modernization from primor-
dial and traditional values to contemporary and Europeanized ones, the themes and contents of
villages and cities were symbolic points of the beginning and end of this process.

Keywords: urban, rural, Belgrade, modernization, painting, Serbian artists, social

mobility

87
 GEOPOLITIČKI ČASOPIS

IDENTITET
BEOGRADA

Deo II
Razvoj i modernizacija
za opstanak
 UDK: 352.07(497.11-21 Novi Beograd)”2000/2008”
UVODNIK 351.7/.8(497.11-21 Novi Beograd)”2000/2008”

RAZVOJNI POTENCIJALI Željko OŽEGOVIĆ

BEOGRADA Grad Beograd, Gradsko veće

N ikada nisam ni sanjao ni maštao da ću jed-

noga dana postati predsednik opštine Novi Beograd i da ću imati ogromnu privilegiju da
nešto konkretno uradim za svoj grad i sugrađane, da neke ideje sprovedem u delo i nešto
konkretno i vidljivo ostavim iza sebe. Prilike iz devedesetih odredile su ono što suštinski nije
bila moja želja niti ambicija, a to je da se bavim politikom.
Posle oktobarskih promena 2000. Godine politička i ekonomska situacija je bila
izuzetno teška, tačnije katastrofalna. Pivreda je bila na kolenima, infrastruktura u očajnom
stanju, institucije potpuno devastirane a zatečeni dugovi u opštinama i javnim preduzećima
bili su ogromni. Tek posle velikog ubeđivanja prihvatio sam mesto predsednika opštine i
ogromnu odgovornost da ovo stanje popravimo.
Jedino što sam obećao 12. oktobra 2000. godine na prvoj konstitutivnoj sednici na
početku mog prvog mandata predsednika opštine Novi Beograd, bilo je da ćemo moji sara-
dnici i ja dati sve od sebe i da ćemo Novi Beograd ostaviti boljim nego što smo ga zatekli.
Rukovođen principom da „kako priđeš nekom poslu, takvi su i rezultati” rekao bih da smo
naše obećanje dato građanima Novog Beograda u potpunosti ispunili i dobili poverenje da
još četiri godine vodimo opštinu.
Ideja i ogromna želja za suštinskim promenama omogućila je da od 2000. do
2008. godine, uz veliku pomoć pokojnog gradonačelnika Nenada Bogdanovića i mojih
saradnika, preporodimo opštinu Novi Beograd i da ga od „velike spavaonice”, kako su Novi
Beograd decenijama nazivali, pretvorimo u opštinu koja je doživela najbržu ekspanziju u
Beogradu i Srbiji, najveći investicioni bum u svojoj istoriji, opštinu koja je postala središte
poslovnog života prestonice i opština gde su godinama najviše prosečne plate u Srbiji. Novi
Beograd je postao opština poželjna za stanovanje i za život, jednom rečju postao je opština
budućnosti.
Političke promene koje su se desile 2000. godine bile su najvažniji preduslov da strani
investitori počnu da razmišljaju o Srbiji, od koje su ranije bežali, kao logičnom rešenju a
Novi Beograd sa svojom infrastrukturom i slobodnim građevinskim zemljištem je bio idealno
rešenje. Na ovo je dodatno uticala i okolnost da smo do donošenja Generalnog urbanističkog
plana 2003. godine radili na poboljšanju infrastrukture na Novom Beogradu. Urađeno je
nekoliko novih saobraćajnica i bulevara, poput Bulevara Zorana Đinđića, Bulevara Milu-
tina Milankovića i Tošinog bunara, nova telekomunikaciona infrastruktura, što je dodatno
uticalo na privlačenje investitora i na njihovu odluku da za sedište svojih kompanija izab-
eru upravo ovu beogradsku opštinu. Intenzivna transformacija Novog Beograda je počela 91
 IDENTITET BEOGRADA

upravo usvajanjem Generalnog urbanističkog plana 2003. godine koji je stvorio osnovu za
izgradnju i u onim delovima grada gde nisu postojali detaljni urbanistički planovi.
Kada sam 2003. godine govorio da će Novi Beograd postati poslovni centar Beograda
i Srbije i kada sam u jesen 2004. godine, prilikom otvaranja nove zgrade Societe General
Banke rekao da će Bulevar Zorana Đinđića biti „Wall street Beograda”, mnogi u to nisu
verovali ali to se u narednih nekoliko godina zaista upravo i dogodilo.
Naročito veliki investicioni bum se desio u periodu od 2005. do 2007. godine i iz
tog perioda su mi i dalje „žive slike” desetina kranova koji su parali širinu novobegradskog
neba. Poslovne zgrade su nicale na svakom koraku. Novi Beograd je postao poslovno sedište
velikih bankarskih, osiguravajućih i finansijskih institucija, šoping molova i biznis parkova
poput Airport city and Belgrade office park, najvećih green field investicija u regionu. Za
tih osam godina je otvoreno više od 45.000 novih radnih mesta a cene nekretnina koje su
pravi ekonomski izraz i pokazatelj privlačnosti i atraktivnosti nekog grada ili opštine vr-
toglavo su porasle. Tu atraktivnost smo dodatno uvećali izgradnjom škole, vrtića na B. Kosi,
uređenjem parkova i igrališta, izgradnjom skejt parka i biciklističkih staza i uređenjem
priobalja. Tražnja za stanovima je porasla a kolone automobila koje su se nekada slivale
prema gradu promenile su pravac prema Novom Beogradu.
Paralelno sa onim što je trebalo da popravi ekonomsku sliku prestonice radili smo i na
reanimaciji svih devastiranih sistema i javnih preduzeća u gradu i menjali sliku o lokalnoj
samoupravi kao „otuđenim birokratskim aparatima“ sa željom da ona postane pravi servis
građana.
Uvođenje informativnog intreraktivnog sajta, telefonskog automata, naručivanje do-
kumenata putem interneta i telefona i dostavljanje na kućnu adresu, štampanjem informa-
tivnih materijala, otvaranjem opštinskog uslužnog centra i skidanjem staklenih pregrada
uvodili smo i postavljali nove standarde usluga i na delu to pokazivali. Projekat opštine
Novi Beograd koji smo nazvali „Korak bliže građanima” postao je primer dobre prakse
koji je sve ovo podrazmevao i koji su kasnije uvodile i sve opštine u Beogradu i Srbiji. Za
ovaj projekat smo dobili 2003. godine nagradu od pokojnog premijera Đinđića za najbolju
opštinu u Srbiji.
Drugi naš projekat koji je postao primer dobre prakse je „Građanin inspektor” koji
sam 2008. godine lično osmislio. Taj projekat je kasnije prihvatilo više lokalnih samouprava
u Beogradu i Srbiji. Kako se on zaista primenjuje, nažalost, nemam konkretnog uvida ali
je ovaj projekat, onako kako sam ga zamislio, dao mogućnost za intenzivniju interakciju sa
građanima, pobljšanje rada i kontrolu inspekcijskih službi na koje su se mnogi građani žalili
i na koje i danas imaju primedbe.
Da smo stvari vodili u dobrom pravcu, potvrđivale su veoma česte poruke građana
koje su ostavljali u našoj knjizi utisaka: „Ovo je Evropa” ili „Nisam Vaš politički istomišljenik
92 ali svaka čast za ono što ste uradili”. Mislim da veće nagrade od tih poruka nema.
 RAZVOJNI POTENCIJALI BEOGRADA

Ipak, naš trud nije zapažen samo od naših sugrađana i zato smo dobili nekoliko
nagrada od različitih institucija: 2001. godine od Transparency internationala za najbolje
novo opštinsko rukovodstvo, 2003. godine za najbolju opštinu u Srbiji od tadašnjeg premi-
jera Zorana Đinđića i 2007. godine nagradu novinara Privredne komore Beograda kada
smo proglašeni opštinom budućnosti.
Građanima Novog Beograda je sve više imponovalo što nismo više opština o ko-
joj se doskora pejorativno govorilo, počeli su da se osećaju delom jednog važnog projekta
unapređenja i izgradnje boljeg života, počeli su da vole svoju opštinu i bivaju ponosni što
baš tu žive.
Ono što smo radili na Novom Beogradu je bilo kompatibilno sa onim što je radio
gradonačelnik Beograda Nenad Bogdanović zbog čega je i Beograd dobio 2005. godine na-
gradu Financial Timesa „Grad budućnosti južne Evrope”. Beograd se vratio na turističku
mapu Evrope i sveta, i postao destinacija koju preporučuju svi vodeći svetski časopisi.
Posle lokalnih izbora postao sam član Gradske vlade Beograda jer je novi gradonačelnik
Dragan Đilas smatrao da treba da budem deo njegovog tima koji će narednih godina voditi
Beograd i da deo stečenog iskustva stavim u službu svih Beograđana. Iako su u periodu od
2000. do 2008. godine ostvareni značajni rezultati u Beogradu i potpuno promenjena slika
nekadašnjeg „kiosk grada” pred nama su i dalje bili veliki izazovi i kapitalni projekti koje
je trebalo uraditi.
Posle skoro četrdeset godina izgrađen je novi most na Adi koji povezuje Čukaricu i
Novi Beograd, otpočela je izgradnja mosta Zemun–Borča, uložena sredstva u završetak
obilaznice oko Beograda, rekonstruisane velike saobraćajnice poput Bulevara kralja Alek-
sandra, Požeške, Savske, Resavske, asfaltirano mnogo puteva u prigradskim naseljima,
izgrađeno trideset devet vrtića čime su ukinute liste čekanja, izgrađeno osam škola, nas-
tavljenja izgradnja i dodela socijalnih i socijalno neprofitnih stanova, uvedeni podzemni
kontejneri, nabavljejni moderni tramvaji, otpočelo uvođenje kanalizacije u prigradskim
naseljima, prošireno finansiranje određenih socijalnih kategorija, unapređen gradski pre-
voz, urađeni projekti za izgradnju prve linije metroa.
Donošenje odluka o realizaciji nekih od ovih projekata nije bilo ni lako ni jednostavno
ali one su predstavljale preduslov za brži razvoj Beograda. Veliki potencijal i ogromnu raz-
vojnu šansu predstavalja upravo završetak mosta Borča – Zemun koji se intenzivno gradi
i koji će omogućiti razvoj „trećeg Beograda” sa leve obale Dunava. U jednom intervjuu u
„Vremenu” (10. april 2008. godine) tadašnji ministar za kapitalne investicije, a današnji
gradonačelnik, Dragan Đilas je izjavio da „su demokrate ponosne na ono što smo napravili
od Novog Beograda a ja planiram da po tom uzoru napravimo i Beograd 3”. Mislim da se
ta vizija upravo realizuje.
Akcenat u ovom mandatu će biti i otvaranje novih industrijskih zona koje će omogućiti
nova radna mesta i privlačenja investitora i na tome se intenzivno radi. Otvaranje tih zona
u prigradskim opštinama trebalo bi da omogući ravnomerniji razvoj Beograda. Ekonomska
kriza je donekle zaustavila onaj investicioni trend koji je bio izražen do 2008. godine i zato 93
 IDENTITET BEOGRADA

je potrebno, upravo sada, iskorististi ovo vreme i raditi na pripremanju i opremanju svih
onih potencijalnih lokacija i spremno dočekati prolazak ove krize. Samo oni koji budu imali
gotove planove i jasnu viziju moći će da privuku investitore.
Sa japanskom agencijom za razvoj i njihovom konsultanstskom ekipom radimo jednu
studiju o potencijalnoj izgradnji pogona za prečišćavanje otapadnih voda koji bi trebalo da
reši taj veliki problem Beograda gde se trenutno sve otpadne vode bez prečišćavanja ispuštaju
direktno u Dunav. Poštovanje ekoloških standarda je naša obaveza po međunarodnim kon-
vencijama, a i Evropska unija zahteva rešavanje ovog problema. Deo ovog projekta je bila
i naša poseta Japanu i obilazak devet postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u pet
gradova. Potpuno sam bio fasciniram njihovim tehnološkim dostignućima u ovoj oblasti
ali mnogo više ljudima, njihovom filozofijom života, urođenom disciplinom, filozofijom
poštovanja prema drugima i njihovoj posvećenosti opštem dobru. Kada su me pitali po pov-
ratku kakve impresije nosim sa tog putovanja u Japan, moj odgovor je bio jednostavan:
„Red, rad i disciplina.”
Pored krupnih investicionih zahvata radili smo i na donošenju nekih važnih odluka
koje nisu u gradu menjane još od devedesetih godina ili nikada nisu ni donete poput Odluke
o radnom vremenu ugostiteljskih objekata i Odluke i Plana o postavljanju plutajućih ob-
jekata i restorana kao i mnogih drugih kojim smo želeli da uredimo određene oblasti i koje
utiču na život naših sugrađana, ali i na turističku ponudu grada.
Turizam je velika šansa Beograda zato što je dugo bio van turističkih mapa i ruta i
sada se vraća veliko interesovanje koje moramo na pravi način iskoristiti. Porastu intereso-
vanja je značajno doprinela i Turistička organizacija Beograda svojim programima, nastu-
pima na sajmovima turizma ali je najviše doprineo taj pozitivan glas koji se širio o gradu
gde su ljudi „prijateljski raspoloženi, gde je pozitivna atmosfera i gde je zagarantovano na-
jbolji noćni provod”.
Uvek sam se suprostavljao takvom uprošćenom gledanju i trudio da istaknem da
Beograd nije samo to i da je Beograd pre svega grad kulture, grad koji ima preko 8700 kul-
turnih dešavanja godišnje što je retkost i za mnogo razvijenije gradove. Jedna od najvažnijih
kulturnih manifestacija je upravo pred vratima, a to je 57. Međunarodni sajam knjiga koji
će nam dovesti brojne goste, pisce i književnike iz regiona i inostranstva. Svake godine ovu
manifestaciju poseti skoro 150.000 posetilaca i ovaj sajam je, pored Frankfurta, Lajpciga i
Pariza, jedan od najznačajnijih sajmova u Evropi. Kao predsednik Odbora sajma knjiga
veoma sam ponosan na činjenicu da su naši sugrađani ovu manifestaciju svrstali na prvo
mesto kulturnih dešavanja u gradu. U konkurenciji sa FESTOM, BITEFOM, BEMU-
SOM, Oktobarskim salonom, Festivalom dokumentarnog i dugometražnog filma i mnogim
drugima, to zaista imponuje.
Kvalitetan život u jednoj prestonici podrazmeva zadovoljenje svih svih segmenata
savremenog života i neki kontinuirani planski razvoj u stabilnim uslovima. To Beograd
nikada nije imao. Na kapiji vetrova između Istoka i Zapada nebrojeno puta je bio rušen i
94 razvaljivan. Dodatni problem su predstavljali periodi u kojima su se dešavale ogromne mi-
 RAZVOJNI POTENCIJALI BEOGRADA

gracije i prilivi ruralnog stanovništva koje grad, što mu i jeste funkcija, nije mogao postepeno
da civilizuje već je dolazilo do obrnutnih proscesa. Neprekidno u nekom previranju ostao je
između čežnje i snova o modelima uređenosti zapadnih gradova i naše nespremnosti da se
prilagodimo takvom životu.
Istorijski nataloženi problemi i hronični nedostatak sredstava su realne činjenice zbog
kojih je daleko teže voditi ovaj grad nego nekim našim kolegama u drugim gradovima u
Evropi ali je to istovremeno i izazov kome je teško odoleti. Pristao sam da budem deo tima
gradonačelnika jer sam siguran da ćemo Beograd ostaviti, baš kao što sam ostavio i Novi
Beograd, mnogo boljim nego što smo ga zatekli.

95
 UDK: 711.553.4(497.11 Beograd)(091)

USPON I DEGRADACIJA Haris DAJČ

Univerzitet u Beogradu,
SAVSKOG PRIOBALJA* Filozofski fakultet, Beograd

Identitet grada je uslovljen njegovim položajem, stoga nezaobilazni deo

identiteta Beograda čine Sava i Dunav i gradsko priobalje ovih reka. Sav-
sko priobalje na desnoj obali Save sa zaleđem predstavljalo je jedan od
najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja
autonomije u prvoj polovini XIX veka. Da bi se razumelo sadašnje stanje
zapuštenosti priobalja, neophodno je pratiti njegov razvoj od vremena kada
je Beograd postao prestonica Srbije/Jugoslavije. I pored nekoliko velikih ur-
banističkih planova od 1923. do 2010. godine gradski planeri i dalje prepo-
znaju izazove razvijanja ovog dela Beograda. Nijedna opštinska vlast nije
bila u stanju da reši probleme ovog dela grada a ponekad su ponavljali i iste
greške. U toku ovog dugog perioda, grad se na obali Save razvijao stihijski
što je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji. U poslednjih nekoliko decenija
planovi koji su se odnosili na priobalje su išli u raskorak sa vremenom i mo-
gućnostima, umesto rešavanja očiglednih problema saobraćajne infrastruk-
ture, predlagani su planovi koji nikad nisu započeti. Najznačajniji i naj-
tragičniji simbol toga jeste, i do današnjeg doba, nerešiv problem železničke
stanice, mreže i tranzitnog saobraćaja kojima se tek treba pozabaviti.

Ključne reči: Savsko priobalje, Beograd, identitet grada, urbani razvoj, saobraćaj

I dentitet grada je uslovljen njegovim

položajem, stoga nezaobilazni deo identiteta Beograda čine Sava i Dunav i gradsko pri-
obalje ovih reka. Savsko priobalje na desnoj obali Save sa zaleđem predstavljalo je jedan
od najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja autonomije
u pr voj polovini XIX veka. Posebnost savskog priobalja kao i padine jeste u razvoju koji
nije nužno pratio razvoj grada i išao na bolje, suprotno tome priobalje deli sudbinu još
nekih delova grada i čini zaboravljeni i zapušteni identitet Beograda. Da bi se razumelo
sadašnje stanje zapuštenosti priobalja, neophodno je pratiti njegov razvoj od početka
stvaranja Beograda kao prestonice.
* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke
Republike Srbije (ev. br. 177009). 97
 IDENTITET BEOGRADA

***
Prostor savskog priobalja pripada širem pojasu Savske padine: ona se proteže do
Kalemegdana, beogradskog „grebena” (Knez Mihailove ulice), Terazijskog platoa i uli-
ca Nemanjine i Kneza Miloša. Često se, ipak, izjednačava i sa Savamalom (Bogunović
2005, 344) koja čini samo istorijski deo tog prostora: gornji deo današnje ulice Gavrila
Principa. Savsko priobalje pokriva prostor od ušća Save u Dunav do kraja Bare Veneci-
je i obale Železničkog mosta. U vremenu koje prethodi međuratnom (1918–1941) i
posleratnom periodu (nakon 1945) savsko priobalje i padina su predstavljali jedan od
najvažnijih delova grada. Na priobalju je bila i najprometnija granica Srbije od dobija-
nja autonomije, zatim nezavisnosti, sve do izbijanja Pr vog svetskog rata 1914. godine.
Osim za trgovačke potrebe ona je bila veoma važna za prodiranje kulturnog uticaja iz
Habzburške monarhije ali i ostatka Evrope. Pr ve generacije državnih stipendista su išli
preko te granice. Proces razvoja nije bio jednosmeran i iz razloga njenog ogromnog zna-
čaja su i građani koji su naseljavali savsko priobalje, naročito bogati trgovci, uradili što
su više mogli da od priobalja ali i padine naprave najsavremeniji deo Beograda. Hotel
Bristol kao i palata Beogradske zadruge su u vreme izgradnje bili najsavremeniji objekti u
Beogradu. Vrhunac uspona ovog dela grada je bio u formiranju Malog pijaca koji je osim
što je bio centar ovog dela grada označavao i njegov prosperitet i lepotu (Pavlović-Lon-
čarski 2005, 117). Razvoj savskog priobalja i Beograda nisu bili paralelni procesi: kako
se granica menjala i grad uvećavao, stanje priobalja se nije nužno poboljšavalo. Već na-
kon pr vih planova za varoš i grad od 1867. planeri su zaboravili na priobanje ili mu nisu
posvetili mnogo pažnje, te su na taj način na samom početku planskog razvoja Beograda
napravljene greške koje ni do druge decenije XXI veka neće biti ispravljene. Problem
saobraćajne mreže ovog dela grada je najveći paradoks njegove evolucije: dok je državna
granica išla priobaljem to je bila samo prednost ali kako se granica promenila, upravo su
zastarele saobraćajne mreže postale njegov najveći kamen spoticanja.

Savsko priobanje u vreme Kneževine i Kraljevine Srbije

Nakon što je Beograd postao prestonica Kneževine Srbije značaj priobalja je po-
stao još važniji nego u prethodnim godinama. Međutim, i pre 1841. u toku 20-ih i 30-ih
godina, Miloš Obrenović je počeo sa razvijanjem savskog priobalja i njenog zaleđa kao
alternative dunavskoj obali i padini koja je i dalje bila pod turskom upravom (Nestorović
1972, 8). Važna godina za razvoj Beograda i Srbije, samim tim i priobanja je 1830. ka-
da je donet pr vi Hatišerif kojim je Kneževini garantovana autonomija, period od 1830.
do 1867. godine predstavlja uokvirenu fazu razvoja priobalja (Bogunović 2005, 345).
On se može posmatrati i kao podeljen na tri celine u zavisnosti od političko-društvenih
okolnosti u državi: 1. Period od 1830. do 1841. kada su na čelu države bili Miloš, po-
98 tom Mihailo; 2. Period od 1841. do 1858. kada je knez Aleksandar na vlasti i poslednji
 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

3. Period nakon povratka dinastije Obrenović na vlast 1859. do dobijanja gradova od

strane turske uprave 1867. samim tim i cele beogradske varoši i tvrđave. U toku pr vog
perioda oko Karađorđeve ulice koja se prostire paralelno sa priobaljem formira se ko-
mercijalni centar grada. Njen najznačajniji objekat i simbol njenog trgovačkog značaja
je i ujedno najsavremenija građevina tog doba u Beogradu: Đumurkana (carinarnica)
sagrađena 1835. (Đurić-Zamalo 1981, 53). Veruje se da je Franc Janke bio arhitekta, ali
to su možda bili Cvetko Rajević ili Hadži Nikola Živković. Ona nije bila vizuelno impre-
sivna kao Saborna crkva ali je njena solidna konstrukcija zajedno sa zgradom Konzulata
dominirala priobaljem. Đumurkana je bila zgrada na dva sprata, donji nivo se koristio za
carinjenje robe i skladišta, a gornji za kancelarije. Konzulat je podignut nekoliko godina
ranije i bio je mešavina tradicionalno-orijentalnog stila i evropskih trendova neoklasi-
cizma tog vremena. Prevashodna namena Konzulata je bila za smeštaj stranih konzula i
diplomatskih misija, ali je to zdanje ostalo poznato kao hotel Kragujevac (Đurić-Zama-
lo 1988, 41). Ove dve zgrade su srušene nakon bombardovanja 1944. godine. Njihov
položaj na samom priobalju, funkcija i izuzetni značaj su pokazatelji veoma brzog raz-
voja priobalja u tom periodu i njegovog trgovačko-saobraćajnog značaja. Jako je važno
pomenuti da u ovom periodu priobalje nije bilo samo centar trgovačkog života, već i
kulturnog. Tako su se pr ve pozorišne predstave upravo odigravale u hotelu Kragujevac,
osim toga i rezidencijalni značaj ovog dela grada je rastao. Neparna strana Karađorđeve
je dobila nekoliko solidnih stambenih kuća sredinom veka od kojih su neke ostale do
danas (Roter-Blagojević 1991, 336). Dobijanje gradova 1867. i širenje Beograda na du-
navsku stranu je promenilo sliku Beograda: do tada su bila dva Beograda pod različitim
upravama: turski koji se nalazio na dunavskoj strani Beograda i pokrivao širi prostor
današnjeg Dorćola, a u okviru kojeg je spadala i tvrđava, i srpski koji je obuhvatao sve
ostalo. Priobalje je pripadalo srpskom delu grada ali ono je i pored toga bilo naseljeno
brojnom romskom populacijom, kao i grčkom i jermenskom (Nestorović 1972, 6). Pot-
puna kontrola nad Beogradom i tvrđavom omogućila je dalji nesmetan i još brži razvoj
savskog priobalja. Nakon 1867. Godine matematičar i beogradski urbanista Emilijan
Josimović je napravio pr vi plan beogradske varoši u šancu, međutim i njegov plan, kao i
plan Stevana Zarića iz 1878. nije se bavio mnogo savskim priobaljem. Razvoj priobalja
nakon primopredaje gradova (1867.) je zavisio od trgovine koja je bila najvećim delom
u rukama trgovaca koji su u periodu nakon 1867. do 1914. dali pečat zlatnoj epohi pri-
obalja i zaleđine (Pavlović-Lončarski 2005, 118). Najvažniji događaj u daljem razvoju
ovog dela Beograda je bilo sticanje nezavisnosti i odredba Berlinskog sporazuma koji je
Srbiju obavezao da se železnicom poveže sa ostatkom Evrope. Glavna železnička stanica
koja i danas nosi isto ime je bila gotova 1884. godine, nalazila se na delu Bare Venecije i
svojim neoklasičnim i renesansim stilom bila najimpresivnije zdanje priobalja (Nestoro-
vić 1972, građevine i arhitekti, 63). Razvoj železnice, povezivanje Beograda sa drugim
evropskim metropolama su doprineli najvećem bumu u razvoju priobalja, a materijalni
tragovi tog prosperiteta su vidiljivi kroz arhitektonska zdanja tog vremena (Pavlović- 99
 IDENTITET BEOGRADA

Lončarski 2005, 117). Simboli prosperiteta poslednjih decenija priobalja pred izbijanja
rata 1914. jesu hotel Bristol i Beogradska zadruga koji čine najznačajnija zdanja Malog
pijaca (Pavlović-Lončarski 2005, 117). Ova dva zdanja su predstavljala ne samo najsa-
vremenija arhitektonsko-projektantska dostignuća Beograda i Evrope tih godina, već i
krunu u zlatnoj epohi razvoja priobalja i privatnog kapitala bogatih trgovaca koji su
bili naručioci ovih ali i drugih palata savskog priobalja i padine. Arhitekti Beogradske
zadruge Andra Stevanović i Nikola Nestorović su radili na projketu od 1907 do 1912.
godine, dok je za hotel Bristol Nestorović bio jedini arhitekta (Nestorović 1972, 76).
Beogradska zadruga se koristila za bankarsko-osiguravajuće poslove i u njoj se nalazila
i berza, dok je hotel Bristol (u vlasništvu Beogradske zadruge) bio među najmodernijim
hotelima Beograda i, takođe predstavljao pr vi moderni stambeni blok (sa svih strana je
bio i ostao uokviren ulicama).
Razvoj Malog pijaca nije bio spontan, naprotiv, on se uklapao u regulaciju
Krađorđeve ulice gradskih planera iz 1893.i novi plan je učinio Krađorđevu daleko
poželjnijom za stanovanje. Potvrda za to se može videti u palatama i veoma solidnim
zgradama koji potiču iz tog vremena. Kuće u Krađorđevoj 53, 55 i 44 koje su izrađene
za trgovca Božidara Purića, Dimitrija Markovića i porodicu Nikolić su veoma dobri
primeri rezidencijalnih zgrada na prelazu iz 19. u 20. vek. (Pavlović-Lončarski 2005,
109). Međutim najimpresivnije palate i zrade su bile smeštene na samom Malom pijacu
ili oko njega, osim pomenute Beogradske zadruge i Hotela Bristol, značajne su palate u
kojima su živeli najbogatiji trgovci: braća Krsmanović su imali jednu od svojih palata u
Karađorđevoj 591; Luka Ćelović Trebinjac i njegova palata u Kraljevića Marka 1, koja
se nalazila preko puta Beogradske zadruge (koja je velikim delom osnovana i njegovim
ličnim kapitalom); palata Đorđa Vuča u ulici Kraljevića Marka 2,2 preko puta palate
Luke Ćelović Trebinjca. Pomenute palate su bile podignute u stilu domaćeg akademizma
koji je bio i najpopularniji arhitektonski stil tog vremena (Kadijević, 2005, 295–299).
Simbol Malog pijaca je bio crveni mermerni krst koji se nalazio na raskršću Travničke
i Karađorđeve ulice i koji je predstavljao simbol bombardovanja Beograda iz 1862. go-
dine. Postavljen nedugo posle događaja iz 1862. godine. Sam trg oko krsta je bilo jedno
od najpopularnijih mesta okupljanja Beograđana u decenijama koje su sledile. Kako je
i pojas oko krsta koji bio premešten u park u neposrednoj blizini Savskog mosta pao
u zaborav, takva je bila sudibina i Malog pijaca u godinama nakon 1918. Tako i statua
sirena koja je bila naručena za Mali pijac nikad nije stigla da bude postavljena usled izbi-
janja ratnog stanja u toku druge decenije 20. veka (Pavlović-Lončarski 2005, 115). Mali
pijac prati sudbinu Savskog priobalja i pada u zaborav 20-ih godina 20. veka.
1 Koja je sačuvana i uprkos zapuštenom stanju liči na palatu i u sadašnjim uslovima.
2 Zgrada koja je opstala do današnjih dana i koja je u procesu nacionalizacije i konfiskacije privatne
svojine nakon Drugog svetskog rata imala veoma dinamičnu istoriju vlasnika i korisnika prostorija
od prodavnice za traktorske delove do pekare i prodavnice za stočnu hranu (neobjavljena građa
100 iz Istorijskog arhiva Beograda).
 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

U isto vreme kada su dizane najveća zdanja tog vremena, priobalje je dobilo prugu
koja će u potonjem razvoju odlučujuće uticati na degradaciju ovog dela grada, to će se
primetiti već u pr vim godinama nakon Pr vog svetskog rata. Nova gradska klanica po-
dignuta je 1900. godine pored današnjeg Pančevačkog mosta (GUP 1950, 102). Zbog
pruge koja je povezivala klanicu i glavnu železničku stanicu, obale Dunava i Save odse-
čene su od gradskog jezgra. Upravo će postojanje pruge koja će ostati prisutna i nakon
pomeranja klanice dati današnjem priobalju identitet tranzitno-saobraćajnog čvora. Pr vi
Generalni urbanistički plan za Beograd, koji je izradio Albon Šambon 1912. (Maksi-
mović 1970, 647), više se odnosio na vizuelna rešenja pojedinih izazova, koja su bila i
elegantna i monumentalna, ali nisu davala praktične odgovore, niti su bila u skladu sa
stvarnošću društva i ekonomije. Plan nije predviđao dalji razvoj najvažnijeg trgovačkog
dela grada: savskog priobalja. Njegov najveći doprinos bio je plan uređivanja Terazijskog
platoa kao najvažnije buduće arterije Beograda. Gradski planeri su prihvatili tu ideju,
koja nije stigla da se ostvari zbog ratova koji su usledili 1912–1918. (Maksimović 1983,
36). Drugi deo Šambonovog plana koji se odnosio na priobalje bio je širenje Kalemeg-
dana. Plan je počeo da se ostvaruje na dunavskoj strani, ali su savsko priobalje i padina
najvećim delom ostali netaknuti (Maksimović 1983, 36).

Savsko priobalje u Kraljevini SHS/Jugoslaviji

Pr vi svetski rat je doneo velike promene. Na početku rata priobalje je trpelo posle-
dice bombardovanja, pr vo na udaru, budući da je bilo smešteno na samoj austro-ugarskoj

Mali pijac – današnji izgled 101

 IDENTITET BEOGRADA

granici. Uža od Dunava, Sava je bila pogodnija za bombardovanje gradskog jezgra. Gra-
đevinski polet iz poslednjih nekoliko decenija najednom je zaustavljen. Zašto? Nakon
1918. savska strana Beograda je izgubila nekadašnji značaj, naročito trgovački, i započela
je degradacija tog dela grada. Nestala je dotadašnja granica na Savi i Dunavu (dugoročno
ustanovljena još 1699). Nije više bilo graditeljskog poleta koji su nosile ugledne porodice
Krsmanović, Vučo, Leko, Ćelović (Lončarski-Pavlović 2005, 115). Gradske vlasti su 1921.
raspisale međunarodni konkurs za Gradski urbanistički plan, koji, međutim, nije doneo
očekivan ishod. Autori su se više interesovali za celovitu transformaciju urbane strukture
Beograda nego za pojedinačna rešenja urbanih celina (Maksimović 1970, 649).
Gradski odbor je u julu 1923. završio pr vi GUP u istoriji Beograda (Maksimović
1970, 650). Plan je imao da pretvori Beograd u prestonicu jedne daleko veće države od

102 Šambonov plan iz 1912. godine

 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

prethodne Kraljevine Srbije. Najveći nedostatak plana bio je u nemogućnosti jasnog raz-
graničenja „varoši” i periferija na kojima je predviđeno da nastaju fabrike i nove reziden-
cijalne četvrti za nove doseljenike i radnike (GUP 1950, 40). Ipak, plan je isticao značaj
obala obe reke i njihovog zaleđa. Trebalo je pomeriti tranzitni saobraćaj koji se kretao
duž Savske padine, ujedno i glavnu železničku stanicu (GUP 1950, 41). Bilo je i zamisli
o pešačkoj zoni koja bi spajala savsku i dunavsku obalu preko Kalemegdana sve do pri-
staništa (Roter 1991, 54). Ali je pomeranje železničke stanice bio prevelik izazov, i nije
se ostvarila i zamisao o širenju zelenih zona na naselja Jatagan mala i Pištolj mala (GUP
1950, 41). Mahale na Savskoj padini bile su dokaz kontinuiteta sa orijentalnim nasle-
đem, bez obzira na modernizaciju od poslednjih decenija 19. veka. Zaustavljanje ko-
mercijalnog zamaha dotad jednog od najuglednijih delova grada, doprinelo je opstanku
mahala, štaviše i njihovom širenju u pojasu savskog priobalja nakon 1918. ali i od 1945.
godine. Mahale ali i stambeni prostor socijalno ugroženih građana postali su sve vidlji-
viji deo identiteta priobalja. Savsko obalu su jednim delom naselile i osiromašene grčke
i jermenske izbegličke porodice koje su u Beogradu našle svoj dom između dva svetska
rata (UGB 3171). Nove okolnosti doprinele su otvaranju skromnih kafana i hotela, s
pratećim pojavama poput sitnog kriminala, skitnje i prostitucije (UGB 3171). GUP iz
1923. godine urbanisti su smatrali promašajem, sa argumentom da je previše usredsređen
na gradski centar i da nema jasna i praktična rešenja za delove grada van samog centra,
a toliko je redigovan i prepravljan (čak 190 puta do 1934.) da je početna ideja ustupila

GUP Beograd iz 1923. godine 103

 IDENTITET BEOGRADA

mesto potrebi za novim stambenim rešenjima u gradu koji se širio snažnim prilivom
doseljenika (GUP 1950, 41). Jedno od pitanja naročito primetnih na priobalju i padini
ostala je mreža tranzitnih puteva, naročito železničkih. Beogradu su bile potrebne no-
ve veze starih i novih delova grada, a najveća smetnja ostala je pruga od glavne stanice
do Pančevačkog mosta. Između 1923. i 1938. nije ostvaren nijedan od šest predloga za
izmeštanje železničke pruge (GUP 1950, 44). U međuratnom razdoblju Beograda nije
samo Ministarstvo za saobraćaj bilo nedosledno. Između 1923. i 1938. Uprava rečnog
saobraćaja iznela je nekoliko planova za uređivanje rečnog priobalja i pristaništa, i ti su
se planovi značajno menjali. O tome koliko je bilo različitih rešenja, primer je dužina
uređene obale koja je u aktuelnim urbanističkim planovima varirala od 15 do 45km
(GUP 1950, 45).
Paradoks razvoja Beograda jeste da je nakon oslobođenja 1918. godine postao me-
tropola kao nikada pre toga: stanovništvo je u grad dolazilo sa svih strana i osim što su
u Beograd došle mnogobrojne srpske izbeglice, bio je utočište i velikom broju migranata
iz raznih delova Evrope ali i iz drugih delova Kraljevine SHS. Tako se u Beogradu izme-
đu dva svetska rata povećao broj različitih etničkih grupa: od Grka i Jermena do Jevreja,
Rusa, Čeha. Sa druge strane paradoks je ležao u njegovom razvoju koji je doprineo de-
gradaciji nekada najprometnijih i najvažnijih delova grada kao što je bilo priobalje. Osim
razloga pomeranja granice ranijeg navedenog, na oblikovanje priobalja uticao je i pr vi
ideolog nove države: kralj Aleksandar, koji je bio najvažniji arbitar u skoro svim pitanji-

104 GUP Beograd iz 1950. godine

 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

ma i ključno je uticao i na oblikovanje međuratnog Beograda. Ugledne i bogatije gradske

porodice kao i svi koji su želeli da budu u blizini kralja preselili su se na beogradsko brdo
Dedinje (Bogunović 2005, 121). Sasvim je očekivano da u ovoj novonastaloj teritorijal-
noj konstelaciji porodice koje su ostale duž Savskog priobalja nisu imale značaj kao pre
1914. Kralj Aleksandar je bio posvećen izgradnji drugih delova grada koji su zaobilazili
i Savsko priobalje i padinu. Najveća „zasluga” kralja Aleksandra za zapečaćenu izolaciju
priobalja jeste most koji je po njemu posthumno dobio ime. Most Kralja Aleksandra
(otvoren krajem 1934. na čijim temeljima je podignut Brankov most) je napravio prio-
balje „periferijom” i degradiranim delom grada. Izazovi koji su se javili na području pri-
obalja nisu bili rešeni od strane gradskih planera. Gradske vlasti su prepoznale probleme,
ali ih nisu rešile iz nekoliko razloga: malo vremena koje su imali do početka novog rata;
veliki graditeljski polet koji je velikim delom bio stihijski i koji nije bilo lako obuzdati,
a koji je bio direktna posledica povećavanja broja stanovnika glavnog grada i sve većom
stambenom potražnjom; i nedostatak volje za rešavanje najvažnijih problema kao što je
bilo izmeštanje pruge.

Savsko priobanje u Jugoslaviji posle 1945.

Tokom Drugog svetskog rata najviše je stradala dunavska strana Beograda, ali je u
bombardovanjima pogođeno i nekoliko važnih zgrada na Savskoj padini (Narodna bibli-
oteka na Kosančićevom vencu) i na priobalju Đumurkana uz stradali hotel Kragujevac.
Novo posleratno društvo i nova ideologija prilagođavali su Beograd svojim zamislima
i potrebama. Pr vi GUP 1950. (GUP 1950, 5–10) predvideo je novi administrativni
centar na Novom Beogradu, koji je trebalo da smesti doseljenike. Novi Beograd posta-
jao je simbol novog poretka, njegovo institucionalno i društveno uporište. Stari centar
Beograda novoj ideologiji nije pružao dovoljno prostora. Pečat je ipak utisnut na Terazij-
skom platou, Trgu Marksa i Engelsa (danas Trg Nikole Pašića) i Slaviji. Oštećene zgrade
iz predratnog perioda se uglavnom nisu obnavljale. Bio je neprihvatljiv kontinuitet sa
starim Beogradom. Na savskom priobalju je, osim zdanja koja se nisu obnavljala uprkos
njihovom istorijsko-ambijentalnom značaju, stradao i most kralja Aleksandra iz 1934.
koji je jugoslovenska vojska digla u vazduh pred nemačkim ulaskom u grad rukovođena
prevaziđenim ratnim doktrinama. Zidanje novog mosta na temeljima starog je bio jedan
od centralnih graditeljskih poduhvata nakon 1945. Tako do 1957. na Savskom priobalju
nije podignut nijedan značajniji objekat osim novog mosta, vidno skromnijeg (koji je bio
podignut na temeljima starog mosta). Zidanje novog-starog mosta je samo bila potvrda
prethodne izolacije priobalja, jedina razlika je bila što su pored temelja sad bile ruševine
i što se predratni obim prometa na priobalju skoro izgubio. GUP iz 1950. predvideo je
pomeranje rečnog saobraćaja sa savske obale u Obrenovac, dok je plan bio da se velika
luka na Dunavu premesti u Smederevo. Već naredni plan iz 1972. priznaje poraz obe ove
ideje i one se napuštaju. 105
 IDENTITET BEOGRADA

Kao i GUP iz 1923, GUP iz 1950. posvetio je veliku pažnju železničkoj mreži.
Ponovo je pozvao da se izmesti železnička mreža iz centra grada i sa rečne obale (GUP
1950, 104). Jedan od većih i modernijih projekata posleratnog Beograda bio je, kao
i u predratnom Beogradu, zidanje sajma. Novi Sajam, smešten na obali Save, onemo-
gućio je ideju o pomeranju glavne železničke stanice ka Čukaričkoj padini (Mitrović
1975, 112). Nakon izgradnje Sajma 1957. železnička mreža je još čvršće bila vezana za
centar. Pruga je i dalje prolazila kroz priobalje i padinu, a odvajala je rečni front i grad.
Pomeranje klanice je bilo pomak u urbanom razvoju, ali nije doprinelo ukidanju pruge
ispod Kalemegdana. Pruga se idalje koristila u tranzitne svrhe. U Karađorđevu ulicu se
usmeravao i teški drumski saobraćaj, time je dodatno degradirana, kao i bulevar koji je
presecao kalemegdanski Donji grad (Mitrović 1975, 104). Obrenovac nije dobio luku, a
Savsko pristanište je nastavilo da služi za pristanak brodova i istovar robe. Železnička sta-
nica u blizini Bare Venecije koristila se za kargo terete i težak saobraćaj (Mitrović 1975,
105). Savsko priobalje i padina su vizuelno izmenjeni podizanjem Beton hale još 1937.
(Dželebdžić 2007, 200) na početku Karađorđeve ulice (Roter 1991, 103). Na osnovu
navedenih promena do kojih je došlo nakon 1950. može se zaključiti da nije došlo do
većih promena u izgledu priobalja nakon 1945. Najveći problem ostaje rešavanje teškog
tranzitnog saobraćaja.
Urbani razvoj posleratnog Beograda odvijao se pod ideološkim i demografskim
pritiscima. Pred početak rata 1941. Beograd je imao 320.000 stanovnika, a 1953. već
450.000 u užem gradskom području koje je obuhvatalo i Savsku padinu. Do 1971. uže
gradsko područje naseljavalo je više 770.000 stanovnika. Samo je u centralnim gradskim
opštinama Stari grad i Savski venac broj stanovnika opadao u toku šezdesetih (GUP
1972, 52). Stambeni fond se na Savskom vencu najsporije menjao u periodu između
dva popisa 1961. i 1971. stambeni fond u Beogradu povećao se za 18.500 stanova, da bi
na opštinu Savski venac otišlo svega oko 2% (GUP 1972, 64). Bili su specifični i uslovi
stanovanja. Savsko priobalje pogađalo je zagađenje životne sredine (GUP 1972, 59).
Za taj prostor se počeo vezivati i fenomen izrazito nepovoljne socijalne stratifikacije.
Staro jezgro Beograda pretrpelo je i snažne poremećaje tokom okupacije i holokausta,
te posleratne nacionalizacije i konfiskacije privatne imovine. Deo socijalne stratifikaci-
je se ogledao u tome da je radnički sloj koji se naročito povećao u pr vim posleratnim
godinama počeo da se naseljava u većem broju duž priobalja usled manjka stambenog
fonda ali i zapuštenosti ovog prostora koji je izgubio veliki broj „starih” stanara. Razvoj
priobalja je podrazumevao uređenje određenih kulturno-istorijskih celina i njihovu za-
štitu ali do toga nije došlo u dugom periodu nakon 1945. do druge decenije 21. veka.
Beograd je u periodu nakon 1945. nastavio da se razvija zanemarujući reke: iz decenije
u deceniju nekadašnja prigradska naselja i zaseoci su postali deo gradskog tkiva dok pri-
obalni položaj oko Save sistematski ostaje zanemarivan.
U posleratnim godinama gradski planeri nisu uspeli da pronađu dijalog sa svojim
106 pret hod nicima (iz 1923. i kasnije) i reše neke od problema koje su oni prepoznali. Nepo-
 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

stojanje i neprepoznavanje problema iz prošlosti samo je dodatno omogućilo ponavljanje

istih. U kasnijoj fazi tretiranja problema savskog priobalja, i pored toga što su oni prepo-
znati, gradski planeri nisu uspeli da ih reše.

Savsko priobalje nakon 1960-ih

Period većeg ekonomskog prosperiteta Jugoslavije nakon druge polovine 1960-ih
godina u tretiranju priobalja prati velika želja da se u sadržaj savskog priobalja unese nov
društveno-kulturni sadržaj, ta želja, koja je ostala iluzija je doživela svoj vrhunac počet-
kom 90-ih godina (Savski amfiteatar i prostori uz obale Save 1993, 173). GUP Beogra-
da iz 1972. nameravao je da Beograd preobrazi u modernu evropsku prestonicu (GUP
1972, 64). U nastavku savskog priobalja, jedan od najvećih poduhvata bila je izgradnja
Ade Ciganlije. Trebalo je unaprediti kvalitet života i rešiti probleme saobraćaja, naročito
putovanje stanovništva koje je radi posla svakodnevno pristizalo s periferija (commuterѕ)
(GUP 1972, 106). Za gradske planere, savsko priobalje je bio važan deo grada u okviru
očuvanja istorijskog ambijenta zaleđa, čiji značaj nije smeo biti narušen (GUP 1972, 4).
Jedan od prioriteta bila je zaštita i očuvanje određenih delova savskog priobalja odnosno
Savske padine (Kosančićevog venac, Saborna crkva). Predviđeno je i uvećanje zelenih
površina i isključivanje teretnog saobraćaja (Roter 1991, 332). GUP iz 1972. je prepo-
znao kao jedne od najvećih uzroka degradiranja priobalja tranzitni teretni i putnički
saobraćaj. Tako je namera ovog plana, kao i prethodna dva, bilo premeštenje glavne že-
lezničke stanice iz 1884. i pruge (GUP 1972, 116). Jedna od novina plana iz 1972. bio
je metro: kroz Savsku padinu bi prolazio jedan od dva kraka podzemne želenice koji bi
spajao južni deo grada sa gradskim centrom, ali taj plan nikad nije ostvaren (GUP 1972,
4) i pored toga što se ponavljao u svim narednim planovima uređivanja ovog dela grada.
Plan iz 1972. predviđao je da na savskoj obali ostane putničko pristanište koje bi razvija-
lo turistički potencijal Beograda. Taksi brodovi bi spajali grad preko obala Save i Dunava
(GUP 1972, 27). I taj deo plana revitalizacije gradskih obala je propao.
Na osnovu iskazanih namera i njihove realizacije, može se primetiti da svi veći ci-
ljevi urbanog razvoja nisu ostvareni. Zaštićena celina Varoš kapije i Kosančićevog venca
do danas je gotovo neizmenjena. Obala i rečno priobalje nisu imali nikakav značajni
preobražaj u decenijama nakon 1945. Problem železničkog transporta je ostao otvoren, i
u suštini se nije promenio od 1900. godine (GUP 1950, 104). Tranzitni drumski saobra-
ćaj je delimično rasterećen izgradnjom obilaznice Mostar pored Sajma 1970. (Mitrović
1975, 77), ali je ta obilaznica doprinela da važne rezidencijalne četvrti postanu odsečene
od gradskog jezgra. Razvoj Beograda zapravo se prilagođavao prevaziđenim koncepti-
ma putničkog i robnog saobraćaja. Struktura stanovništva se nije značajnije promenila
u ovom periodu, određeni delovi padine su postali revitalizovani, a Kosančićev venac i
njegov kulturni značaj postaje veći. Dolazi do nove stratifikacije stanovništva i bogatiji
građani se mogu naći u sve većem broju u delovima padine kao što je Kosančićev venac 107
 IDENTITET BEOGRADA

dok je priobalje i dalje ostalo za siromašne građane i radničke slojeve. Tranzitni saobra-
ćaj i zagađenje koje se naročito osećalo u priobalju je i dalje degradiralo ovaj deo grada
i činilo ga veoma nepopularnim za stanovanje. Urbanisti iz 1972. su otišli korak dalje
u odnosu na svoje prethodnike i osim što su prepoznali najvažnije probleme priobalja,
ipak su i rešili neke od njih kao što je zaštita istorijske ambijentalne celine određenih
delova priobalja i njegove zaleđine.
U dopuni GUP 1972. iz 1985. je sumorno konstatovano da uređenje gradskog sa-
obraćaja u centralnom delu grada i priobalju kao i izmeštanje železničke stanice i tranzit-
nih puteva koji su vodili preko priobalja nije uspelo (GUP 1985, 75). Oslobađanje desne
obale Save od višestrukih tokova saobraćaja i tehničkih postrojenja navodi se kao jedan
od najvažnijih ciljeva za revitalizaciju priobalja ali i otvaranje puta uređenja beogradske
varoši (GUP 1985, 76). Gradski planeri su smatrali da postepenim zatvaranjem užih i ši-
rih prstenova za obilazni saobraćaj motornih vozila oko užeg područija grada, može da se
reši problem koji ugrožava život tog dela grada i uređenje obalskog područja grada, kao
i drugih prostora kroz koji neprekinuto teče tranzitni promet kamiona i drugih teških
vozila (GUP 1985, 76). U periodu od donošenja GUP iz 1972. do sredine 80-ih godina
kvalitet života se pogoršao što se moglo pratiti i u prosečnom trajanju putovanja građa-
na kao i zagušenja u saobraćaju (GUP 1985, 128). Usled recesije s početka 80-ih i rasta
gradskog stanovništa kao posledice velikih unutrašnjih migracija u Jugoslaviji eksploa-
tacija javnog gradskog prevoza nije se razvijala po planu iz 1972. već je, da bi zadovoljila
potrebe rastućeg grada išla u suprotnom smeru od zacrtanog. Autobuski prevoz koji je
i najveći zagađivač i krivac za gužve, dodatno je potisnuo trolejbuse i tramvaje, a bio je
prisutan u gradskom prevozu putnika sa 84% 1982. u odnosu na 73% 1971. godine. Plan
iz 1985. je prepoznao da uprkos razvoju novih stambenih delova grada, novi stanovnici
Beograda i dalje dolaze u istorijski centar usled njegovog kulturno-društvenog sadržaja
jer sadržaja u novim naseljama nema. Kao logičan zaključak nameće se značaj očuvanja
istorijsko-kulturne celine centra grada kao i priobalja, što se samo delimično sprovodi u
centralnim delovima gradskog jezgra dok se stanje u priobalju samo pogoršalo u razma-
ku od 1972. do 1985. godine (GUP 1985, 75). Koncept „zelenih” gradova je bio poznat
i 70-ih u indutrijalizovanom Beogradu sa velikim prilivom stanovništva i razvijanjem
industrije, te je plan GUP iz 1972. predviđao da se Beograd „otvori”, dodatno „ozeleni”.
Realnost iz 1985. je bila vrlo siva za savsko priobalje i ekološka slika ovog područja je bila
daleko lošija u deceniji nakon 1972. Porast delatnosti teretnog i tranzitnog saobraćaja u
obalnom pojasu je osujetio svaki ozbiljan zahvat na ozdravljenju životne sredine i obnovi
istorijskih građevina (GUP 1985, 75). U kontaktnoj zoni stare beogradske varoši i reč-
nih obala nisu ostvareni strateški potezi iz 1972. kao ni dopune iz 1985, odnosno, lanac
ekološke sanacije priobalja nije bio pokrenut. Ekološka sanacija priobalja se neznatno
popravila u toku prve polovine naredne decenije ali usled zamiranja trgovine i privredne
delatnosti kao posledice embarga koji je trpela SR Jugoslavija u toku građanskih ratova
108 nakon 1991. godine.
 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

Savsko priobalje nakon 1990-ih: između jave i sna

Period nakon početka 1990-ih je počeo ekonomski ohrabrujuće i verovatno bi i
dugo očekivane promene priobalja doprinele lepšoj slici Beograda da građanski rat u Ju-
goslaviji nije zemlju gurnuo u pustoš i zamrznuo, a zatim i degradirao evoluciju Beogra-
da. Uprkos tome postojali su planovi za revitalizaciju savskog priobalja koji se mogu pra-
titi od početka 1990-ih, a od kojih je najobimnija bila studija mogućnosti transformacija
prostora u novo gradsko središte koju je SANU uredio 1993 (Studija 1993). Takva stu-
dija je bila očigledan kontrast tadašnjim društvenim okolnostima kao i mogućnostima
za preobražaj priobalja. Ideje i koncepti koje autori studije predlažu mogu se podeliti
u dve grupe: 1) one koji se naslanjaju na prethodno proklamovane planove koji se nisu
obistinili i 2) nove ideje i kocepte koji su u svojoj smelosti bili futurističko-fantastični
kao što je Savski CITY (Studija 1993, 144). Rešenja i mogućnosti studija su kontradik-
torni ili u zavisnosti od problema priobalja koje tretiraju, veoma nerealni. Uprkos tome
što se konstatuje da važeći plan Beograda nema urađen saobraćajni plan (Studija 1993,
171), autori navode plan izgradnje nekoliko linija metroa ne samo kao najbolji, već i
kao plan za koji postoje svi preduslovi (Studija 1993, 173). Ključ u rešavanju problema
putničkog železničkog i autobuskog saobraćaja vide u izgradnji podzemne železnice koja
bi na pojedinim etapama morala biti zaštićena i čeličnim omotačem zbog opasnosti od
prodiranja podzemnih voda (Studija 1993, 172). I pored konstatacija da je priobalje op-
terećeno tranzitnim saobraćajem u studiji se navodi da je železnička stanica u Prokopu
već značajno doprinela rasterećenju centralnog dela grada i savskog amfiteatra (radovi na
stanici u Prokopu nisu bili gotovi ni do 2010. i novog Generalnog urbanističkog plana za
Beograd). Autori su se, možda u duhu vremena stvaranja studije, takođe nadali skorom
završavanju drumskih saobraćajnica oko Beograda, odnosno obilaznice (Studija 1993,
162), što bi takođe doprinelo rasterećenju drumskog teretnog saobraćaja priobalja. Za
unapređenje kvaliteta i efikasnosti saobraćaja tramvaj je naveden, pored metroa, kao
idealan nosilac kretanja u savskom amfiteatru (Studija 1993, 174). Drugi deo planova
uređenja priobalja se odnose na ekološko-zelene i kulturno-društvene izazove prioba-
lja koji se smatraju veoma važnim u pretvaranju priobalja u novi centar grada (Studija
1993, 185). Otvaranje novog parka na savskom priobalju i korišćenje zelenih površina
se dovodi u vezu sa stvaranjem kulturno-društvenog centra na desnoj obali Save (Studija
1993, 189). Na osnovu tog plana priobalje bi dobilo veoma sadržajan kulturni, muzejski
ali i naučni sadržaj: Istorijski muzej, Nacionalni ekološki centar i Prirodnjački muzej,
Nacionalnu galeriju moderne umetnosti, Centar za praćenje razvoja nauke i tehnike ali
bi ukoliko ostane prostora priobalje moglo primiti i: Muzej srpskog pisma i pismenosti,
Srpski crkveno duhovni centar, Centar UNICEF-a za Srbiju i Nacionalnu operu i balet
uz koncertnu dvoranu (Studija 1993, 189). Za dalji razvoj priobalja kao novog centra
Beograda predviđen je i razvoj velikog tržnog centra ali i Svetskog trgovinskog centra
koji bi se nalazio iznad ulice Kraljice Natalije u parku ispod platoa kod terazijske česme 109
 IDENTITET BEOGRADA

(World Trade Center je bio projekat braće Karić kojim bi se ne samo zatvorila veza iz-
među Terazijskog platoa i savskog priobalja, već bi nestalo i vizuelnog kontakta). Takvi
projekti bi omogućili i značajan razvoj turizma (Studija 1993, 192). Jedini deo tog plana
ostvaren je na levoj obali Save izgradnjom tržnog centra „Ušće” što je daleko skormnije
od planiranog svetskog trgovačkog centra što ispunjava samo deo komercijalno-tržišnih
planova za širi prostor savskog amfiteatra.
Drugu grupu predloga su činili još smeliji predlozi za uređenje priobalja, od njih
najimpresivnije zvuči Savski CITY (Studija 1993, 144) ali ima i smelijih među kojima je
bio predlog da se ceo prostor podeli u tri polja: 1. „Ekopolje” u središnjem delu koji bi se
naslanjao na reku; 2. „Gradsko polje” sa promenjivim gradskim aktivnostima i 3. „Tehno
polje” koje bi sadržalo krupne saobraćajne sisteme, energetsku i drugu infrastrukturu
(Studija 1993, 141). Trebalo bi napomenuti da se u ovom predlogu pridaje veliki zna-
čaj neizgrađenom prostoru, naročito zelenilu, za slobodne aktivnosti stanovnika grada
u skladu sa očekivanim većim slobodnim vremenom u budućnosti (Studija 1993, 142).
Savski bulevar bi bio nastavak današnje Savske ulice ali bi se on nastavljao do Svetskog
trgovinskog centra odnosno podnožija Terazija, osim tog plana predviđeno je bilo i preu-
ređenje Sarajevske u „Knez Mihailovu” priobalja i podizanju dva priobalna trga kao nove
centre priobalja (Studija 1993, 142). Koliko je priobalje ostalo neatraktivno za stanovanje
najbolje se može primetiti na osnovu novoizrađenih objekata u period prve decenije 21.
veka kojih je od centralnih gradskih opština bilo najmanje u okviru savskog priobalja
(opštine Stari grad i Savski venac). I pored različitih planova silaska grada na reke tržišno
se to još nije pokazalo dovoljno interesantnim potencijalnim stanovnicima priobalja.
GUP za Beograd iz 2010. pod nazivom Generalni plan Beograda 2012. je kao i
prethodni planovi naveo veliki potencijal i značaj priobalja za dalje razvijanje grada i kon-
statovao da celina priobalja ima najveći prostorni potencijal za izgradnju novih central-
nih, komercijalnih i javnih sadržaja u centru Beograda (GUP 2010, 262). Gradski planeri
nisu napustili neke od ideja iznetih u studiji iz 1993. godine, već su dodali i neke nove
predloge: 1. Širenje komercijlanog i javnog sadržaja zauzima važno mesto kao i u pret-
hodnim planovima; 2. Obavezno učešće parkova, zelenih površina i ozelenjavanje pro-
stora priobalja zauzima važno mesto u planiranju. Po planu bi površina otvorenih javnih
prostora na obe strane Save činila oko 50% cele teritorije; 3. Prethodni razvoj „ekopolja”
bi omogućio da priobalje postane i ekskluzivan deo grada za stanovanje u čijem komšilu-
ku bi bio novi-stari Savski bulevar (što je, takođe baština studije iz 1993.) koji bi spajao
Karađorđevu i Savsku ulicu sa autoputem, zatim Beogradskim sajmom i Bulevarom voj-
vode Mišića u zoni iza Sajma; 4. Objekti kulture i obrazovanja nacionalnog i gradskog
značaja ostaju veoma važni u sadržaju priobalja, tako je potencijalno dobra lokacija za
zgradu opere (koja se šetala od Trga Republike preko parka „Ušće” sve do desne obale
Save i priobalja) Karađorđeva ulica uz Brankov most (GUP 2010, 263). Kao preduslov
za realizaciju ovih planova neophodno je izmestiti železničku i autobusku stanicu (GUP
110 2010, 248), što bi dovelo do rasterećenja saobraćajno-tranzitnog opterećenja priobalja.
 USPON I DEGRADACIJA SAVSKOG PRIOBALJA*

Železnička stanica bi bila premeštena u Prokop, a autobuska na Novi Beograd (GUP

2010, 264). Izmeštanje pruge oko Kalemegdana bi bilo omogućeno nakon pomeranja
glavne železničke stanice (GUP 2010, 248). Od plana iz 2010. se očekuje da reši neke od
decenijskih, vekovnih izazova za gradske planere u rešavanju problema uređenja prioba-
lja. Da li će on uspeti u tome, biće jasno nakon donošenja narednog generalnog plana.
I pored nekoliko velikih urbanističkih planova u periodu od 1923. do 2010. u ko-
jima su prepoznati najveći urbanistički izazovi priobalja, gradski planeri nisu bili u stanju
da ih reše. Paradoksalno, oni su ponekad ponavljali i iste greške. Grad se na obali Save
u toku ovog dugog perioda razvijao stihijski što je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji.
U poslednjih nekoliko decenija planovi koji su se odnosili na priobalje su išli u raskorak
sa vremenom i mogućnostima, umesto rešavanja očiglednih problema saobraćajne in-
frastrukture, predlagani su planovi koji nikad nisu započeti. Najznačajniji i najtragičniji
simbol toga jeste, sve do današnjeg doba, nerešiv problem železničke stanice, mreže i
tranzitnog saobraćaja. Problem koji je nekad jedan od najblistavijih delova grada načinio
zapuštenom tranzitnom zonom u samom centru grada.

Izvori
Objavljeni izvori:
GENERALNI URBANISTIČKI PLAN Beograd 1950.
GENERALNI URBANISTIČKI PLAN BEOGRADA 1972.
IZMENE I DOPUNE GENERALNOG URBANISTIČKOG PLANA 1985.
Savski amfiteatar i prostori uz obalu Save (SANU, odbor za III milenijum) 1993.
GENERALNI URBANISTIČKI PLAN BEOGRADA 2010.

Neobjavljeni izvori:
Istorijski arhiv Beograda: fond Uprava Grada Beograda (UGB), kutija 3171 – Savamalski kraj.

Literatura
Blagojević-Roter, Mirjana. 1991. „Problemi rekonstrukcije i revitalizacije dela Karađorđeve ulice na
potezu savskog pristaništa.” Arhitektonika Unapređenje stanovanje 23: 329–363.
Blagojević-Roter, Mirjana. 1997–1998. „Prilog proučavanju nastanka i razvoja naselja na prostoru
savske padine i transformacije njegovog razvijenog izgleda.” Zbornik radova arhitektonska
organizacija prostora 75: 91–129.
Bogunović, Slobodan. 2005. Arhitektonska Enciklopedija Beograda XIX i XX veka, I – III. Beograd:
Beogradska knjiga.
Dajč, Haris i Nikola Samardžić. 2011. „Dijalog istorije i grada – istorijski diskurs razvoja savske pa-
dine i priobalja 1923/1950/1970” u: Nasleđe i dijalog, urednik Milica Grozdanić. Beograd:
Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. 111
 IDENTITET BEOGRADA

Dželebdžić, Mirjana. 2007. „Zaštita revitališacije graditeljskog nasleđa 20. veka na prostoru prioba-
lja Beogradske tvrđave.” Nasleđe VIII: 199–208.
Đurić-Zamalo, Divna. 1981. Graditelji Beograda 1815–1914. Beograd: Muzej grada Beograda.
Đurić-Zamalo, Divna. 1988. Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu. Beograd: Muzej grada Beograda.
Kadijević, Aleksandar. 2005. Estetika arhitekture akademizma (XIX–XX veka). Beograd: Građevin-
ska knjiga.
Lončarski-Pavlović, Vera. 2005. „Mali pijac na Savi krajem XIX i početkom XX veka.” Nasleđe –
Heritage VI: 107–117.
Maksimović, Branko. 1970. Urbanistički razvoj Beograda 1830–1941. Beograd: Naučno delo Srpske
akademije nauka i umetnosti.
——— 1983. „Ideje i stvarnost urbanizma Beograda 1839–1941.” Zavod za zaštitu spomenika kul-
ture grada Beograda 1: 5–72.
Manević, Zoran. 1972. „Novija srpska arhitektura.” Muzej savremene umetnosti (mart-april): 9–38.
Mitrović, Mihajlo. 1975. Novija arhitektura Beograda. Beograd: Jugoslavija.
Nestorović, Bogdan. 1974. „Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka.” Saopštenja – Com-
munications X: 141–171.
Nestorović, Nikola. 1972. Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća. Beograd: Institut za arhi-
tekturu i urbanizam Srbije.

Abstra
ract: Rise & Decline of The Sava Slope
The identity of the city is determined by its position. An essential part of the identity of
Belgrade is marked by the Sava an Danube. Belgrade’s right bank of the Sava River and its
hinterland has constituted one of the most important parts of Belgrade since the first half of the
19th century. The development of the right bank of the Sava river has not kept pace with the
development of the city as a whole. To understand the current state of this neglect, it is necessary
to follow the coastline’s development since Belgrade became the capital of Serbia/Yugoslavia.
Despite several large urban development plans in the period since 1923, in 2010 city planners
were still recognising the challenges of developing this part of Belgrade. No municipal govern-
ment has been able to solve them and in fact they are more often than not repeating the same
mistakes. During this long period, the city on the banks of the Sava developed spontaneously
which in fact contributed to its further degradation. In recent decades, plans related to the coastal
area were unrealistic and overly ambitious. The obvious problems of transport and infrastructure
were never addressed. To this day, the problem of the railway station, the railway network and
transit traffic have yet to be properly addressed.

Keywords: Right bank of the Sava River, Belgrade, urban identity, urban development,
transport
112
 UDK: 316.334.56:614(497.11 Beograd)
351.77(497.11 Beograd)”2008/2012”
316.334.56:614(4)”1987/2013”

PUT ZDRAVIH Zoran ĆOSIĆ

Univerzitetski klinički centar
GRADOVA Dragoslav Mišović, Beograd

Zdrav grad je koncept i jedan od pristupa identitetu savremenog globalnog

grada. U ovome, modernom obliku, naziv potiče iz projekta Svetske
zdravstvene organizacije (World Health Organization) 1987. godine.
Od početka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mreže
zdravih gradova, prvenstveno su bili gradovi u kojima se značajno može
uticati na unapređenje zdravlja građana.
U prvoj deceniji XXI veka grad Beograd je postepeno obnavljao duh jedne
od evropskih prestonica, i ponovno uspostavio pokidane veze sa evropskim
okruženjem postepenim uključivanjem u proces evropskih integracija i
regionalne saradnje. Beograd je značajno promenio svoju demografsku i
socijalnu strukturu krajem XX veka, u dinamičnim promenama iseljavanja
dela mlađe i najobrazovanije populacije i velikim pritiskom izbeglica i
interno raseljenih lica, kao i imigranata iz osiromašenih krajeva Srbije.
Time je izmenjen urbani identitet grada, s dalekosežnim posledicama.
Svedoci smo zastoja i stagnacije u razvoju strukture zdravstvenih
ustanova. Uložena je jedna nova energija u ovu etapu razvoja zdravstva
i zdravstvene kulture, i ostvareno je međusobno prožimanje zdravstvenog
sektora, ekologije i infrastrukture. Sredstva koja se izdvajaju za te potrebe
i dalje nisu dovoljna.

Ključne reči: zdrav grad, javno zdravlje, Beograd, urbano

Uvod

Zdravi grad je termin koji se koristi u

javnom zdravstvu i koji ukazuje na mogući uticaj zdravstva, ekologije, urbanizma i javne
politike na dobrobit stanovnika gradova. Zdravi grad je koncept i težnja. To je pristup
urbanom i savremenom. U ovom modernom obliku naziv potiče iz projekta Svetske 113
 IDENTITET BEOGRADA

zdravstvene organizacije (World Health Organization) iz 1987. (Awofeso 2003; Ison

2009). Projekat „Zdravi grad” koji je pokrenula 1987. godine Regionalna kancelarija za
Evropu Svetske zdravstvene organizacije s ciljem da osnaži interes za pozitivni koncept
zdravlja u gradovima širom Evrope te da potakne i omogući direktnu saradnju među
njima na programima za unapređenje zdravlja bez barijera i političkih granica (O’Neill
et al. 2006; WHO 2012).
Dokumet WHO definiše zdrav grad kao (WHO 1998): „To onaj grad koji stalno
teži novom stvaranju i poboljšanju svoga materijalno-fizičkog i socijalnog okruženja i
stanja, povećanjem resursa zajednice, čime se omogućava stanovništvu da, podržavajući
jedni druge u radu i učestvovanju u svim funkcijama života maksimalno razvijaju svoje
potencijale”.
Od početka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mreže zdravih
gradova, pr venstveno su bili i drugi gradovi u kojima se značajno može uticati na una-
pređenje zdravlja građana.
Potrebno je podsetiti se da zdravlje nije samo odsustvo bolesti nego je stanje fizič-
kog, psihičkog i socijalnog blagostanja (O’Neill et al. 2006; Goodall 1987). Faktori koji
deluju na zdravlje su: medicinski, socijalni, ekonomski, biološki i ekološki (Dovijanić et
al. 1995). Socijalna politika jednog društva počiva na tri stuba: ekonomskom razvoju,
socijalnoj zaštiti ugroženih i nemoćnih, kvalitetu i dostupnosti zdravstva i obrazovanja.
Grad je više od naseljenog mesta i skupa ljudi koji ga nastanjuju i koji su organizovani u
jednom ograničenom prostoru. Grad je nastanjen prostor sa svim karakteristikama urba-
nog i gradskim sadržajima koji ga određuju (Goodall 1987; Kuper et al. 1996). Istorijski,
u Evropi, gradovi su podrazumevali urbanizovane celine u čijem centru se nalazi, ili se
nalazila, najčešće katedrala ili crkva i gradsko jezgro u kojem se obično nalaze i srednjo-
vekovne gradske zidine. Grad je relativno velika i permanetna naseobina. Najzad, to je i
mesto stvaranja intelektualnog i međusobnog prožimanja različitosti.

Zdravlje urbane zajednice

U poslednje vreme, svedoci smo ubrzanog razvoja i popravljanja opšte saobraćaj-
ne i druge infrastukture i ozbiljnih ulaganja u mrežu zdravstvenih ustanova Beograda.
Ipak, pitamo se šta je to potrebno da Beograd postane zdrav grad i da li je to ostvarljiv
cilj. U tradicionalnim društvima mali broj ljudi je živeo u urbanim područjima. Danas
u industrijalizovanim zemljama između 60–90 posto stanovništva živi u gradovima npr.
u Evropi 73%. Svetski trend je preseljavanje stanovništva u gradove gde već sada živi
polovina svetske populacije. Prema podacima Republičkog Zavoda za Statistiku u Srbiji
je 2005. u ruralnim krajevima živelo 42,8% a u gradovima 57,2%. Srbija je podeljena na
150 opština, 23 grada i Beogard kao glavni grad. Ima 29 upravnih okruga, ne računajući
114 Beograd koji je sedište organa državne uprave. Srbija ima 6169 naselja od toga 207 grad-
 PUT ZDRAVIH GRADOVA

skih naselja. Priliv stanovništva u velike gradove država slične našoj ekonomsko-socijal-
noj strukturi, nastaviće se narednih decenija (Leeuw 1999; WHOe 2012).
Dalji priliv stanovništva postavlja pitanje prostora za stanovanje i kapitala za iz-
gradnju i razvoj prostora kao i prateće infrastrukture. Težnja uređenom funkcionalnom
i lepom gradu uvek u našoj sredini ima protivtežu u stihijskom delovanju i stalnoj im-
provizaciji. U Srbiji je prisutan nezadrživ proces urbanizacije koji je praćen pojavom
nelegalne stambene izgradnje bez ikakvog plana i koncepta. Sva ta improvizovana ne-
planska izgradnja kasnije uslovljava potrebu za adekvatnim obrazovanjem i zdravstve-
nom zaštitom, koje nije moguće finasijski očekivati od države, što ima dugoročne štetne
posledice.
Određena stabilnost u stalnoj populaciji stanovništva grada je dobra, ali priliv no-
vog stanovništva u grad je još važniji. Univerziteti, kultura i umetnost skoncentrisani su
u Srpskim urbanim centrima kao posledica tradicije, specificnih društveno-ekonomskih
uslova i dugogodišnjeg razvoja centralizovane strukture vlasti, ali su svakako i posledica
koncentracije i dostupnosti kapitala. Gradovi sve više postaju mesta koordinacije toka
informacija rukovođenja poslovnim operacijama i razvijanja novih usluga i tehnologi-
ja Sve više dolazi do istovremene disperzije aktivnosti i moći određenog broja gradova
(Gidens 2001).
Zagađenje, stambena kriza, neodgovarajuća zdravstvena zaštita, hronični su pro-
blemi gradova u zemalja u razvoju. Gradske i regionalne vlasti u zemljama u razvoju
imaju problem privremenih naselja na obodima gradova gde su uslovi života potpuno
nepovoljni. Potrebna su značajna ulaganja da bi se napravio smeštaj za te ljude koji pri-
stižu u gradove (Ison 2009; Gidens 2001).
Globalizacija donosi značajne mogućnosti za razvoj urbanih područja. Sa privred-
nom integracijom, gradovi se pojavljuju kao subjekti na međunarodnom nivou da bi pro-
movisali sebe kao lokacije za investiranje i razvoj i da bi ostvarili samostalno-privredne
veze i preko granice svoje države. Globalizacija predstavlja mogućnost za urbane centre
u razvoju da postanu važna snaga privrednog rasta. U predmodernim društvima grado-
vi su bili zavisni entiteti ali su se i izdvajali iz ruralnih područja u okruženju. Moderni
gradovi su samostalni i nezavisni od ruralnog okruženja i povezani savremenim sredstvi-
ma transporta i elektronskim komunikacijama sa sličnim gradovima i izvan nacionalnih
granica. Finasijska tržišta su potpuno automatizovana gde elektronska trgovina smanjuje
potrebu oslanjanja na konvencionalne načine rada. Politička uloga gradova je sve veća.
Sve to pogoduje razvoju zdravstvene kulture u modernim gradоvima.
Zdrav grad je definisan proces, a ne rezultat. Zdrav grad nije onaj koji je postigao
određeni zdravstveni status već onaj u kome se teži potizanju jednog duha. To je sredina
svesna zdravlja koja nastoji da ga poboljša. Tako svaki grad može da bude zdrav grad, bez
obzira na njegov trenutni zdravstveni status (WHOe 2003; WHO 2010).
Organizacija zdravstva jednog grada je od izuzetnog značaja za funkcionisanje
društva u jednom velikom gradu. Proučavanje, praćenje i analiza zdravstvenog sistema 115
 IDENTITET BEOGRADA

su neophodni i komplemetarni sa funkcionisanjem urbane gradske zajednice. Zdravlje

jedne urbane zajednice je kompleksan koncept. Nije to samo odsustvo bolesti i zaraze
u nekom mestu gde žive ljudi nego je to stanje njihovog bitisanja koje se sastoji od niza
komponenti koje se mogu definisati kroz pitanja: Gde ti ljudi žive? Da li su oni zaposleni
ili ne? Koji su im socijalni i društveni ser visi dostupni ili nisu? U kakvom je stanju nji-
hova životna sredina? Svi ovi ekonomski i socijalni faktori mogu pojasniti stanje zdravlja
jedne urbane sredine.
Održavanje zdravog života je u širem značenju tog pojma nephodan uslov za sta-
bilnu urbanu zajednicu i kvalitetan razvoj.
Zdrav grad je onaj koji neprestano stvara i unapređuje svoje materijalno
bogastvo, proširuje svoje društvene kulturne resurse i omogućava ljudima da
međusobno podržavaju jedni druge u obavljanju svih funkcija života. Neop-
hodna je posvećenost zdravlju i procesima kojima se to ostvaruje, kao i pra-
vljenje takve strukture grada da se to može ostvariti.
Evropski projekat „Zdravi grad” realizovao se u nekoliko faza pri čemu su dosad
dovršene četiri faze. U pr voj fazi 1987–1992. godine cilj je bio ojačati učešće lokalne
zajednice, uklanjajući političke i institucionalne barijere u stvaranju široke društvene
politike zdravlja. Cilj ove faze bio je „izgraditi” i staviti u funkciju „infrastrukturu” za
sprovođenje projekta „Zdravi grad”. U pr voj fazi učestvovalo je 35. Očekivani produkt
ove faze – izgraditi infrastrukturu za sprovođenje projekta „Zdravi grad”. U drugoj fazi
od 1993. do 1998. godine cilj je bio usvajanje društvene politike zdravlja na nivou gra-
da, povezivanje raznih sistema u zajednici i građana u alijansu (savezništvo) za zdravlje;
te stvaranje, usvajanje i sprovođenje strateških dokumenata „Zdravog grada” – „Gradske
slike zdravlja” i „Gradskog plana za zdravlje”. Ti dokumenti predstavljaju osnovu za od-
ređivanje prioriteta u zajednici, strateško planiranje i brigu za zdravlje.
Treća faza od 1998. do 2003. godine imala je za cilj implementirati „Gradski plan
za održivi razvoj zdravlja” rukovodeći se dokumentima Regionalnog evropskog biroa
„Zdravlje za sve za 21. vek” i „Lokalni dnevni red za 21. vek”. U ovoj fazi, učestvovalo je
oko 50-ak velikih evropskih gradova.
Četvrta faza (2003–2008) okupila je više od 90 velikih evropskih gradova i još
mnogo manjih u okviru njihovih nacionalnih mreža. U ovoj fazi fokus interesa su
predstavljale četiri centralne teme: zdravo i urbano planiranje, zdravo starenje, proce-
na učinka na zdravlje i telesna aktivnost građana. Radi značajnih promena u okruženju
sredinom četvrte faze uvedeno je nekoliko novih podtema – zdravlje migranata, global-
no zagrevanje, pripremanje za krizne situacije (incidenti, katastrofe), kreativni gradovi
(promovisanje urbanog kvaliteta života kroz kreativnost) i socijalni marketing. Četvrta
faza Evropskog projekta zatvorena je u oktobru 2008. godine usvajanjem deklaracije koja
oblikuje vodeći izazov u petoj fazi.
Peta faza (2008–2013) se sastoji od tri centralne teme: razvoj okruženja koje
116 omo gu ćava brigu i podršku, zdrav život, te zdravo urbano okruženje i dizajn društvenih
 PUT ZDRAVIH GRADOVA

odrednica zdravlja, radi potrebe da se pravičnost ugradi u sve lokalne politike. Vodeći
izazov pete faze baziran je na deklaraciji i glasi: „Zdravi grad pre svega treba biti grad za
sve svoje stanovnike, inkluzivan, suportivan, socijalno osetljiv i sposoban da odgovori na
različite potrebe i očekivanja svojih građana”, a moto projekta u petoj fazi glasi „zdravlje
i pravičnost u svim lokalnim politikama” (WHO 2012; WHO 1998).
Danas je projekat „Zdravi grad” svetski projekat u koji je uključeno oko 2000
gradova širom sveta i jedan je od najperspektivnijih projekata za očuvanje i unapređe-
nje zdravlja. U uslovima života savremenog sveta i brojnih rizika za zdravlje, projekat
„Zdravi grad” motiviše države, lokalne zajednice i pojedince da preuzmu odgovornost
u brizi o ličnom i zdravlju svojih građana te da ga sopstvenim snagama unapređuju. Ur-
banizacija i zdravlje su zadnjih godina predmet interesovanja i rada značajnih
međunarodnih foruma kao što je bila konferencija povodom svetskog dana
zdravlja 2010. godine (World Health Day), posvećena urbanizaciji i zdravlju
gde je poseban akcenat stavljen na socijalno partnerstvo u urbanim centrima
(WHO 2010; Leeuw 1999).
Beograd se poslednjih decenija suočava s mnoštvom izazova: zagušenje saobraćaja,
buka, kvalitet vazduha, zdravlje stanovnika, sigurnost, kvalitet života i gradski prevoz.
U okviru programa strategije grada iz 2008, postavljeni su sledeći prioriteti:

Strateški prioriteti Begrada 2008–2012:

1. Zaštita prirode i životne sredine
2. Ekonomski razvoj
3.. Razvoj saobraćaja i saobraćajne infrastrukture
4.. Razvoj tehničke infrastrukture
5. Socijalni razvoj
6. Razvoj identiteta grada
7.. Razvoj institucija
Beograd ima složenu mrežu zdravstvenih ustanova i to:
16 domova zdravlja : Dr Milorad Vlajković Barajevo, Voždovac, Vračar, Grocka,
Zvezdara, Zemun, Dr Đorđe Kovačević Lazarevac, Mladenovac, Novi Beograd, Obreno-
vac, Dr Milutin Ivković – Palilula, Rakovica, Savski venac, Sopot, Stari grad i Dr Simo
Milošević – Čukarica, jednu apotekarsku ustanovu – Apoteka Beograd; pet zavoda –
Zavod za zdravstvenu zaštitu studenata, Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć,
Gradski zavod za gerontologiju, Gradski zavod za plućne bolesti i tuberkulozu i Gradski
zavod za kožno-venerične bolesti; četiri kliničko-bolnička centra Zvezdara, Dr Dragiša
Mišović – Dedinje, Zemun i Bežanijska kosa; Zavod za biocide i medicinsku ekologiju.
Zdravstveni sistem Beograda sastoji se od zdravstvenih ustanova, zdravstvenih radnika
kao i pružanja zdravstvenih usluga na tri nivoa zaštite. Zdravlje i težnja zdravom gra-
du nisu samo to. Grad Beograd ima razvijen sistem javnih usluga u oblasti socijalne i
zdravstvene delatnosti, obrazovne i kulturne institucije. Delovanje zdravstvenih institu- 117
 IDENTITET BEOGRADA

cija kreće se od pružanja usluga na nivou vrhunskih dostignuća savremene medicine do

elemetarne nefunkcionalnosti osnovnih potreba što je posledica hroničnog nedostatka
sredstava za razvoj i održavanje, neujednačenosti razvoja stihijnosti i danka prošlosti u
smislu nedostataka suštinskog koncepta i kontinuitea razvoja u turbulentnom dvade-
setom veku. U zdravstvu se primenjuju vrhunske najsavremenije tehnologije a s druge
strane na standardne procedure se neki put čekaju ili odlažu usled nedostaka kapaciteta.
Radi se vrhunska hirurgija a zbrinjavanje teško i neizlečivo obolelih od maligniteta i
drugih teških i neizlečivih bolesti u smislu palijativne nege prisutno je u rudimentarnim
formama. U kadrovskom smislu postoji dosta ljudi s visokim nivoom obrazovanja i tako
prepoznat ljudski potencijal potrebno je dodatno angažovati i motivisati. Jedan od pro-
blema je i u nejednakoj distribuciji zdravstvenih institucija na teritoriji grada, tako da su
neke delatnosti izrazito koncentrisane u centralnim zonama Beograda. Potom, prisutna
je i nejednaka dostupnost usluga i kvalitet istih. Grad Beograd ima otvorene mogućnosti
i realne kapacitete da razvije moderan sistem zdravstvene zaštite sa širokom dostupno-
šću. Ovaj moderan sistem podrazumeva pristup i diversifikaciju primarne zdravstvene
zaštite uz dodatnu promociju usluga u oblasti rekreacije rehabilitacije sporta. Uz to, po-
trebne su jasnije i čvršće veze sa privatnim sektorom, razvoj i uključivanje civilnog sek-
tora, kao i bolje korišćenje već razvijenijih grada.
Koncept zdravih gradova podrazumeva da razvoj grada, u našem slučaju Beogra-
da, treba da bude u direktnoj funkciji poboljšanja zdravstvenog stanja građana, i to kroz
stalnu procenu razvoja grada u smislu doprinosa boljem i kvalitetnijem zdravstvenom
stanju građana. Smatramo da je neophodno poboljšanje dostupnosti primarne zdrav-
stvene zaštite i stalnoj promociji kvaliteta primarne zdravstvene zaštite; multidisciplinar-
ni i multisektorski pristup (saradnja svih zainteresovanih resora naučnih službi i naučnih
institucija grada ali i udruženja građana) radi smanjenja pojava hroničnih nezaraznih
bolesti kroz stalno angažovanje u prevenciji pojava ovih bolesti, poboljšanje finansijske
održivosti sistema zdravstvene zaštite i izgradnja sveobuhvatnog informacionog siste-
ma; investiranje u razvoj profitabilnih projekata koji bi, u isto vreme, proširili ponudu
zainteresovanim stanovnicima Grada Beograda i to rekreativnih i modernih banjskih
kapaciteta ( u originalu Wellness, Spa centri itd ). Prisutna je i nebriga stanovništva pre-
ma sopstvenom zdravlju kao i neprepoznavanje zdravih stilova života kao načina kvali-
tetnog življenja.To je posledica nepostojanja kontinuiteta razvoja zdravstvene kulture i
višedecenijske nedovoljne brige države za promociju zdravlja i zdravog životnog stila.
Neophodno je uložiti sredstva u preventivno deleovanje i promociju zdravlja.
Sve to podrazumeva i aktivnosti u skladu s pozitivnim evropskim iskustvima ko-
ja se odnose na: smanjenje zagađenja vazduha, podsticanje rekreativne, to jest fizičke
aktivnosti stanovništva, zaštite pešaka, dece, starih i invalida, kao i dostupnost zelenih
površina široj populaciji.
118
 PUT ZDRAVIH GRADOVA

Zaključak
U pr voj deceniji 21. veka grad Beograd je postepeno vratio duh jedne od evrop-
skih prestonica i ponovno uspostavio pokidane veze s evropskim okruženjem, postepe-
nim uključenjem u proces evropskih integracija i regionalne saradnje u ekonomskom,
kulturnom i svakom drugom smislu. Grad je značajno promenio demografsku i socijalnu
sliku krajem dvadesetog veka, i kvalitativno i kvantitativno, kroz dinamične promene u
strukturi stanovništva grada, s velikim brojem izbeglica i interno raseljenih lica, kao i
imigranata iz osiromašenih krajeva Srbije, koji imaju značajan uticaj na urbani identitet
grada i njegovih pojedinih delova. Svedoci smo i pored godina zastoja i stagnacije da se
razvija struktura zdravstvenih ustanova Beograda. Prisutan je razvoj savremene urbane
zdravstvene kulture, kao i međusobno prožimanje zdravstvenog sektora, ekologije i in-
frastrukture. Da bi se to ostvarilo u skladu sa civilizacijskim zahtevima koji se postavljaju
pred nas, neophodno je da zdravlje bude visoko na političkim i socijalnim ciljevima poli-
tike Beograda i da se izgradi jak pokret za javno zdravlje. Potrebno je snažno naglašavati
jednakost, participativno upravljanje i solidarnost, međusektorsku saradnju i aktivnosti
na rešavanju determinisanih problema. To podrazumeva kombinovanje tri oblasti delo-
vanja urbanog planiranja modernog rukovođenja gradom i dalji razvoj zdravstva. Zdrav
grad je stalni proces i težnja koja se kontinuirano sprovodi kroz ekonomske, političke i
društvene procese.

Literatura:
Awofeso, Niyi. 2003. „The Healthy Cities approach — reflections on a framework for improving
global health.” Bull World Health Organ 81/3
Prof.dr Dovijanić P., Doc.dr Janjanin M., Dr sci.med. Gajić I., Dr sci.med. Radonjić V., Prof.dr
Đorđević S., Prof.dr Borjanović S. 1995. Socijalna medicina sa higijenom i epidemiologijom.
Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 6, 22–26
Gidens, Entoni. 2001. Sociologija. 4th edition. Cambrige: Politz Press, 603–605
Goodall, B. 1987. The Penguin Dictionary of Human Geography. London: Penguin
The City of Belgrade (Belgrade). 2008. City of Belgrade Development Strategy GOALS, CONCEPT
AND STRATEGIC PRIORITIES OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2008. Belgrade:
Belgrade City Council OSI/LGI (Open Society Institute / Local Government Public Service
Reform Initiative) http://www.palgo.org/files/knjige/strategy%20low%20english.pdf
Ison, Erica. 2009. „The introduction of health impact assessment in the WHO European Healthy
Cities Network.” Health Promotion International. 24(Supplement 1):i64–i71
Castells, M., ed. 2004. The network society: a cross-cultural perspective. London: Edward Elgar.
(ebook)
Kuper, A. and J. Kuper, eds. 1996. The Social Science Encyclopedia. 2nd edition. London: Rout-
ledge
119
 IDENTITET BEOGRADA

Leeuw, Evelyne de. 1999. „Healthy Cities: urban social entrepreneurship for health.” Health Promo-
tion International 14/3: 261–270
O’Neill M and P. Simard. 2006. „Choosing indicators to evaluate Healthy Cities projects: a political
task?” Health Promotion International 21/2: 145–152.
World Health Organization (WHO). 1998. Health Promotion Glossary http://www.who.int/en-
tity/healthpromotion/about/HPR%20Glossary%201998.pdf
——— 2010. World Health Day http://www.euro.who.int/worldhealthday/20100325_1
——— 2012. Healthy Cities and urban governance. Copenhagen: WHO Europe. http://www.who.
int/heli/risks/urban/urbenvdirectory/en/index.html
WHO Europe (WHOe). 2003. Healthy Cities and urban governance. WHO European Healthy
Cities Network.
——— 2012. Health impact assessment methods and strategies. http://www.euro.who.int/en/what-
we-do/health-topics/environment-and-health/urban-health/activities/healthy-cities
Constitution of the World Health Organization 22 july 1946 New York http://apps.who.int/gb/
bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf

Abstract: Healthy Cities

A healthy city is a concept and an approach to the identity of a global city. The
modern form of this phrase stems from a 1987 World Health Organization (WHO)
project. In the first decade of the XXIth century, the city of Belgrade gradually revived
its previous spirit of a European capital and managed to rebuild the severed links with
its European neighbors by gradually becoming involoved in the process of European
integrations and regional cooperation. At the end of the XXth century, Belgrade’s de-
mographic and social structure gradually changed as a result of the dymanic changes
caused by the emigration of a part of the young and best educated population and the
great pressure of refugees and internally displaced persons, as well as immigrants from
the empoverished parts of Serbia. This wrought changes to the city’s urban identity with
far reaching consequences. We are witness to the halt and stagnation in the development
of the structure of health care institutions. A new energy has been invested in this stage
of the development of the helath care sphere and health care culture and an interaction
between the health care sector, ecology and the infrastructure has been realized.

Keywords: healthy city, public health, Belgrade, urban

120
 UDK: 338.1/4(497.11 Beograd)”2000/2010”

PRIVREDNA STRUKTURA
I (NE)ODRŽIVOST
MODELA PRIVREDNOG
Ognjen RADONJIĆ
RAZVOJA GRADA Univerzitet u Beogradu,
BEOGRADA* Filozofski fakultet, Beograd

U radu se razmatraju pravci promene privredne strukture Beograda i kva-

litet tih promena u periodu nakon 2000. Osnovna karakteristika privrede
glavnog grada Srbije je deindustrijalizacija s jedne, i ekspanzija nerazmen-
skog sektora sa druge strane. Kako je osnovna karakteristika nerazmenskog
sektora da je uvozno zavisan i da nudi proizvode koji se troše na unutra-
šnjem planu, Beograd postaje glavni generator deficita na nivou srpske pri-
vrede. Druga strana medalje su velika zaduženost stanovništva i preduzeća
i velike zarade u bankarskom sektoru. Problem leži u tome što je dotadašnji
izvozni sektor devastiran, dok, istovremeno, nisu uspostavljeni novi izvori
prihoda. Navodi medija i gradskih zvaničnika da je Beograd poslednjih
godina omiljena destinacija inostranih turista je mit. Posete stranih turista
i zarada od turizma je nezadovoljavajuća.

Ključne reči: Beograd, privreda, turizam, privredna struktura, privredni rast

Veliki grad ne čini brojno stanovništvo.

Aristotel

Uvod

U periodu nakon Drugog svetskog rata

uspostavljen je centralistički ekonomski sistem koji je više trošio nego što je proizvodio.
* Ovaj naučni rad je deo projekta broj 179035 koji finansira Ministarstvo za nauku i zaštitu
životne sredine Republike Srbije. 121
 IDENTITET BEOGRADA

Stanovništvo je imalo utisak kvalitetnog i dobrog života iz razloga što se nije postavljalo
pitanje na koji način je takav život finansiran – iz realnih izvora ili na bazi pozajmljiva-
nja. Razvoj gradova je zavisio od planova države na bazi kojih su sredstva iz centralnog
budžeta bila distribuirana. Tokom ovog perioda glavna odlika Beograda je bila ubrzana
industrijalizacija, dinamična imigracija sa sela, nedovoljna razvijenost infrastrukture i
odsustvo privatnog vlasništva nad ključnim gradskim resursima. Sa smrću Josipa Broza
Tita, kreatora jugoslovenske verzije privrednog sistema, koji se zasnivao na kolektivnoj
svojini, pa samim tim i suboptimalnoj alokaciji retkih resursa, u pogon se pušta spi-
rala događaja koji su vodili raspadu SFR Jugoslavije i pogubnim građanskim ratovima
u Hr vatskoj i Bosni i Hercegovini. Tokom mračnih devedesetih godina prošlog veka
glavne karakteristike srpske privrede su bila hiperinflacija, do tada druga po razornosti
u ljudskoj istoriji1, pljačkanje stare devizne štednje građana, pljačka građana preko pa-
radržavnih banaka (Dafiment i Jugoskandik) kao i enormno bogaćenje političke elite i
njima bliskih „biznismena” kroz različite operacije u sivoj zoni. U toj sveopštoj konfuzi-
ji, gde su se građani u godinama koje su sledile, svakodnevno borili sa eg zistencijalnim
problemima, političke strukture su, bez ikakve ambicije strateškog razmišljanja, izbegle
da preduzmu ključne političke i ekonomske reforme. Zbog sankcija i ratova privredna
aktivnost je bila potpuno devastirana, dok je platni promet između Srbije i nacionalnih
i međunarodnih finansijskih institucija prekinut. U periodu tzv. „blokirane” transforma-
cije, politička elita je i dalje insistirala na političkoj centralizaciji, dok su zakoni vezani za
privatizaciju, denacionalizaciju, lokalnu samoupravu usvajani usporeno i bez adekvatne
implementacije. Urbano planiranje je bilo u zapećku, što je imalo za posledicu ilegalnu
gradnju čitavih naselja, stanova i poslovnih prostora. Glavni grad ratne i izolovane pri-
vrede se, prirodno, tokom čitavog ovog perioda suočavao sa dramatičnim privrednim
i industrijskim opadanjem, sunovratom u kvalitetu komunalnog ser visa i komunalne
i socijalne infrastrukture. Broj nezaposlenih je dramatično porastao zajedno sa sivom
ekonomijom, siromaštvom, nasiljem i kriminalom.
Konačno, krajem 2000. građani Srbije raskidaju sa ratnim režimom i na papiru
se opredeljuju za pokretanje procesa korenitih i sveobuhvatnih političkih i ekonomskih
reformi u cilju kreiranja održivog privrednog sistema. Na nivou grada Beograda osnov-
na strategija i cilj gradskih vlasti postaje kreiranje postmodernog grada – grada kojeg
karakteriše deindustrijalizacija i transformacija u pravcu centra usluga, obrazovanja, sa-
1 Najrazornija hiperinflacija do tada, desila se u Mađarskoj kada je u julu 1946. mesečna stopa in-
flacije iznosila 4,19 x 1016%. Tada je emitovana i novčanica sa najvećom nominalnom vrednošću
u istoriji čovečanstva od 100.000.000.000.000.000.000 penga. Potom je po razornosti sledila hi-
perinflacija u SR Jugoslaviji kada je mesečna stopa inflacije u januaru 1994. iznosila 3,13 x 108%.
Iste godine je emitovana novčanica u nominalnoj vrednosti od 500.000.000.000 dinara. Ipak,
u novembru 2008. je u Zimbabveu generisana hiperinflacija koja je prevazišla jugoslovensku, ali
ne i mađarsku. Mesečna stopa inflacije je iznosila 7,96 x 1010%, dok je emitovana novčanica u
122 nominalnom iznosu od 100.000.000.000.000 zimbabveanskih dolara.
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

obraćaja i konzumerizma (šoping, turizam, kulturni sadržaji, kafići, restorani, zabava,

rekreacija itd).2
Nedugo zatim, u takmičenju koje je organizovao Financial Times, Beograd je
za 2006. i 2007. izabran za grad budućnosti južne Evrope (Beograd 2011), dok je naj-
popularniji turistički vodič na svetu Lonely Planet u izdanju iz 2009. (1000 Ultimate
Experiences) proglasio Beograd za grad sa najboljim noćnim provodom na svetu.3 Ova
priznanja neumitno otvaraju pitanje da li je konačno Beograd na pragu uspostavljanja i
primene modela održivog privrednog razvoja?4
Privredni rast i promena privredne strukture Beograda nakon 2000.
Sa političkim promenama i narastajućim optimizmom, međunarodni investitori
su počeli u sve većem broju da pristižu u Srbiju, a najvećim delom u Beograd. Posledič-
no, dolazi do otvaranja srpske i beogradske privrede i dinamičnog rasta bruto domaćeg
proizvoda (BDP) i zarada i plata stanovništva (grafikon 1).
Grafikon 1. BDP Beograda i Srbije, 2000–2007. (u mlrd. dinara)
2500
2362.8

2000 1980.2

1687.8
1500
1384.3
1181 Beograd
1133
1000 972.9 990 Srbija
842
762.2 748
500 546
457
384.2 313
179
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Napomena: Za Beograd je BDP računan samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data procena
Privredne komore Beograda.
Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 2000–2006).
2 Strategija razvoja grada Beograda je usvojena 13. 11. 2011. (Blic 2011a). Osim razvoja industrije
usluga i saobraćajne infrastrukture, posebna pažnja je u ovom dokumentu poklonjena život-
noj sredini, razvoju gasovodnog sistema i obnovljivih izvora energije, novih telekomunikacionih
usluga i gradskih institucija. Strategija razvoja grada Beograda.
3 Iza su sledili Montreal (Kanada), Buenos Ajres (Argentina), Dubai (Ujedinjeni Arapski Emi-
rati), Solun (Grčka), La Paz (Bolivija), Kejptaun ( Južna Afrika), Baku (Azejberdžan), Okland
(Novi Zeland) i Tel Aviv (Izrael). (Blic 2009).
4 Održiv razvoj je po definiciji razvoj koji vodi ispunjavanju potreba postojećih generacija bez
ugrožavanja kapaciteta za zadovoljavanje potreba budućih generacija. Ovako definisan održiv
razvoj se sastoji od četiri komponente koje su međuzavisne i podjednako važne: ekonomska,
ekološka, socijalna i kulturna. 123
 IDENTITET BEOGRADA

Na grafikonu 1 možemo videti da je beogradski BDP dinamičnije rastao u odnosu

na srpski. U periodu 2000–2007. beogradski je rastao po prosečnoj nominalnoj godi-
šnjoj stopi od 30,2% (realnoj 4,8%), dok je srpski rastao po nominalnoj stopi od 28,9%
(realnoj 4,6%).5 U Beogradu živi oko 25% stanovništva Srbije dok je udeo Beograda u
srpskom BDP-u u periodu 2000–2007. u proseku iznosio 48,3% (grafikon 2).
Grafikon 2. Udeo beogradskog BDP-a u srpskom, 2000–2007. (u %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
46.4 47 48 54 50 50 50 48.3
20% 41
10%
0%

Beograd Srbija

Napomena: Za Beograd je BDP računat samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data

procena Privredne komore Beograda.
Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 2000–2006) i proračun autora.
Dinamičan razvoj Beograda možemo uočiti i kada analiziramo kretanje neto plata
u proseku kao i prosečnih neto plata po oblastima delatnosti. Kao što se može videti na
tabeli 1, prosečne neto zarade u Beogradu su za oko 30% iznad srpskog proseka. Pro-
sečna neto zarada u Beogradu je u periodu 2002–2010. rasla po prosečnoj nominalnoj
godišnjoj stopi od 18,4% što je znatno iznad srpskog proseka koji je iznosio 15,9%.6
Izrazite razlike u regionalnoj razvijenosti s jedne i dinamičan ekonomski razvoj
grada Beograda sa raznovrsnom ponudom kulturnih dešavanja, poslova i platama koje su
iznad (tabela 1) i nezaposlenošću koja je od 2004. ispod srpskog proseka (grafikon 3)7 su
podstakle značajnu unutrašnju imigraciju iz periferije ka centru (grafikon 4).8

5 Proračun autora.
6 Proračun autora.
7 Objašnjenje veće nezaposlenosti u Beogradu u odnosu na Srbiju u početnim godinama nakon
2000. bi moglo da bude da je zbog bržeg prodora ino kapitala i bržeg razvoja došlo pre do racio-
nalizacije broja zaposlenih jer je devedesetih godina prošlog veka zaposlenost u Srbiji održavana
fiktivno – radnici su bili zaposleni, primali su novac koji je država nemilice štampala, dok, isto-
vremeno, nije bilo ekonomske aktivnosti.
8 I pored negativnog prirodnog priraštaja, broj stanovnika Beograda je u periodu između 2001. i
124 2010. porastao sa 1,65 na 1,78 miliona što je prirast od 7,8%. (PKB) .
 Tabela 1. Prosečne neto zarade u Srbiji i Beogradu (u hilj. dinara) i prosečne stope godišnjeg nominalnog rasta prosečnih
neto plata u Srbiji i Beogradu (u %), 2002–2010.
Prosečna godišnja
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 stopa nom. rasta
Prosek neto ukupno – Srbija 9.208 11.501 14.108 17.443 2.7 29.9 32.746 31.733 29.929 15,9
Prosek neto ukupno – Bg 11.023 14.314 17.802 22.025 27.476 34.62 40.089 39.862 42.489 18,4
Prosek neto vanprivreda – Bg 11.651 15.074 18.018 21.782 27.068 35.277 39.901 41.744 42.863 17,7
Prosek neto privreda – Bg 10.759 13.951 17.693 22.154 27.699 34.239 39.788 38.849 42.275 18,7
1 Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 10.299 13.366 15.629 .9583 24.753 29.792 37.9583 37.958 39.937 18,5
2 Ribarstvo 10.473 11.583 18.881 28.614 21.3 21.321 25.6761 25.676 19.272 7,9
3 Vađenje rude i kamena 16.961 20.303 24.208 27.011 32.891 42.903 455.531 51.264 55.531 16,4
4 Prerađivačka industrija 9.375 11.506 14.701 18.159 23.488 29.097 34.211 39.706 37.519 18,9
Proizvodnja i snabdevanje el.energijom,
5 14.507 18.865 23.281 29.843 35.526 47.181 47.181 51.431 53.893 17,8
gasomi vodom
6 Građevinarstvo 9.345 11.453 14.494 17.277 21.078 26.745 33.098 31.327 33.936 17,5
Trgovina na veliko i malo, opravka
7 9.484 13.058 16.385 22.068 28.551 34.454 41.399 34.601 37.356 18,7
motornih vozila
8 Hoteliirestorani 9.458 11.041 14.015 17.454 21.269 25.653 28.408 23.102 23.871 12,3
9 Saobraćaj, skladištenje i veze 12.624 16.299 20.628 25.356 30.874 37.015 43.169 45.959 48.183 18,2
10 Finansijsko posredovanje 17.756 26.207 33.577 42.342 54.589 63.064 69.367 7582.154 82.154 21,2
Aktivnosti u vezi sa nekretninama
11 11.661 15.625 18.352 23.737 28.031 37.438 39.465 39.607 43.154 17,8
iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

Izvori: (MFRS; ZIS 2002–2010) i proračun autora.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

125
 IDENTITET BEOGRADA

Grafikon 3. Stopa nezaposlenosti u Beogradu i Srbiji, 1999–2010. (u %)

25

20

15

Beograd
10 Srbija

0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (MFRS; ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010), i proračun autora.

Grafikon 4. Prirodni i mehanički priraštaj u Beogradu 2000–2010. (u hiljadama)

30000

25000

20000

15000

10000 Prirodni priraštaj

Mehanički priraštaj
5000

-5000

-10000
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010).

Kada je u pitanju struktura privredne delatnosti, čitav period od 2000. do 2010.
karakteriše dalje urušavanje industrije i razmenskog sektora uopšte.9 Usled propadanja
industrije u ratnim devedesetim godinama prošlog veka i nadalje loše sprovedenog pro-
cesa privatizacije industrijska proizvodnja Beograda je 2010. bila na nivou od 59,9%
industrijske proizvodnje iz 1990. dok je na nivou Srbije ovaj iznos 45,5% (grafikon 5).
9 Proizvodi razmenskog sektora su namenjeni izvozu, dok su proizvodi nerazmenskog sektora na-
126 menjeni unutrašnjoj potrošnji.
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Grafikon 5. Industrijska proizvodnja u Beogradu i Srbiji, 1990–2010. (1990=100)

100

90

80

70

60

50
Srbija
40 Beograd

30

20

10

Izvori: (EBRD; PKB) i proračun autora.

Tabela 2. Ukupna zaposlenost u Beogradu (u hilj.) i udeo zaposlenosti u Beogradu u
ukupnoj zaposlenosti u Srbiji, 2002–2010.10
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ukupno zaposlenih u
551.298 567.949 595.239 613.744 623.769 617.737 628.363 613.803 596.801
Beogradu
Zaposleni u Beogradu kao
% ukupno zaposlenih u 27 27,8 29 29,7 31 31 31,4 32,6 32,3
Srbiji
Zaposleni ukupno u
363.075 369.015 360.247 361.167 335.286 328.672 335.28632 329.815 326.246
pravnim licima – Bg
Zaposleni, ukupno van-
privreda u pravnim licima 108.611 101.499 124.164 122.222 115.722 115.75 118.026 118.889 119.837
– Beograd
Zaposleni, ukupno
privreda u pravnim licima 254.464 267.516 236.083 238.945 219.564 212.917 214.296 219.56 296210.9
– Beograd

Izvori: (ZIS 2002–2010; RZS 2002–2010) i proračun autora.

Istovremeno, dolazi do ekspanzije nerazmenskog sektora: veleprodaje, malopro-
daje11, finansijskih usluga i tržišta nekretnina.

10 U pravna lica spadaju preduzeća, ustanove i druge organizacije u privatnom i javnom sektoru.
U pravnim licima je 2009. i 2010. bilo zaposleno 77%, odnosno 79% ukupno zaposlenih u
Beogradu. Ostatak je, ne računajući sivu ekonomiju, bio zaposlen kod preduzetnika, fizičkih
lica koja radi sticanja dobiti samostalno obavljaju delatnosti.
11 Godišnji promet u beogradskoj maloprodaji u pravnim licima je značajno porastao u periodu
2000–2010. sa nivoa od 20 na 500 milijardi dinara što je jednako prosečnom godišnjem nomi-
nalnom rastu u iznosu od 38%. Udeo beogradskog prometa u maloprodaji u ukupnom srpskom
maloprodajnom prometu je 2001. iznosio 29,7% dok je 2006. i 2007. ovaj udeo iznosio 33,3%, 127
 IDENTITET BEOGRADA

Dalje, na tabeli 2 se jasno vidi da je u Beogradu zbirno zaposlenost rasla po nomi-

nalnoj prosečnoj godišnjoj stopi od 1%, pri čemu je ona u vanprivredi rasla po stopi od
1,2%, dok je u privredi padala po stopi od 2,6%.12
Ako dalje obratimo pažnju na udeo zaposlenosti po oblastima delatnosti u privre-
di, videćemo da su svoj udeo u zaposlenosti najdinamičnije povećale trgovina, saobraćaj
i veze, finansijsko posredovanje i aktivnosti u vezi sa nekretninama. Sa druge strane, naj-
drastičniji pad u zaposlenosti je karakteristika prerađivačke industrije.

Tabela 3. Udeo zaposlenosti u pravnim licima u privredi po oblasima delatnosti u ukupnoj

zaposlenosti u privredi u pravnim licima u Beogradu, 2002–2010 (u %)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Poljoprivreda, šumarstvo
2,7 2,6 2,9 2,5 2,6 2,3 2,3 2,4 2,4
i vodoprivreda
Ribarstvo 0,03 0,02 0,03 0,03 0,04 0,04 0,04 0,0005 0,009
Vađenje rude i kamena 3,5 3,53 3,8 3,7 3,9 4 ka 3,8 3,9
Prerađivačka industrija 29 27,3 28 28 25 23,5 21 19 18
Proizvodnja i snabdevanje
el.energijom, gasomivodom 5,5 5, 5,5 5 5,4 5, 5,6 5,7 5,8
Građevinarstvo 11 10,4 11,4 11,3 11,4 10,3 10,3 9,9 9,2
Trgovina na veliko i malo,
opravka motornih vozila 13,7 14,2 15,6 15,51 15,51 15,5 15,4 15,6 16,5
Hoteliirestorani 3,5 3,3 3,3 3,3 3,1 3,2 3,2 2,8 2,4
Saobraćaj, skladištenje i veze 16 15,4 16,9 16,4 16,9 17,3 17,3 17 18
Finansijsko posredovanje 4,4 na 5,5 6,4 7,3 7,7 8,9 9,9 10,6
Aktivnosti u vezi sa nekretninama
iznajmljivanje iposlovne
6 7,1 8 10 10,5 10,3 11,7 12,3 13,1
aktivnosti

Izvori: (ZIS 2002–2010) i proračun autora.

Posledično, udeo razmenskog sektora u beogradskom BDP-u je pao, dok je, para-
lelno, udeo nerazmenskog sektora porastao (tabela 4).

odnosno 36%. U 2010. je veličina maloprodajnog prostora u Beogradu iznosila 1,13 miliona
kvadratnih metara što je bilo jednako 26,8% ukupnog maloprodajnog prostora u Srbiji. (ZIS
2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.
128 12 Proračun autora.
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Tabela 4. Udeo izabranih oblasti delatnosti u BDP-u Beograda, 2001–2005. (u %)

2001 20012 2003 2004 2005
1 Poljoprivreda, lov i šumarstvo 5 3,8 3,4 3,2 2,9
2 Ribarstvo 0,03 0,01 0,007 0,005 0,007
3 Vađenje rude i kamena 1,3 1,6 1,3 1,3 2,5
4 Prerađivačka industrija 31 28,4 25,2 23,8 24,5
Proizvodnja i snabdevanje
5 13 15,5 14,4 13,5 12,9
el.energijom, gasomi vodom
6 Građevinarstvo 7,3 9 10,8 12,8 12,2
7 Trgovina na veliko i malo,
opravka motornih vozila 18 18,6 23,2 23 22,1
8 Hoteli i restorani 2,5 1,9 2 1,7 1,9
9 Saobraćaj, skladištenje i veze 15,6 14,6 12,8 13,5 14,3
Aktivnosti u vezi sa nekretninama
10 6 5,3 6 6,6 6,4
iznajmljivanje i poslovne aktivnosti
11 Ostalo 0,27 1,3 0,9 0,4 0,3
Ukupno razmenski sektor
52,9 51,2 46,3 43,5 44,7
(1+2+3+4+5+8)
Izvori: (ZIS 2001–2006) i proračun autora.
Logično, zbog zaštićenosti od međunarodne konkurencije, pa samim tim i po-
tencijala monopolističke pozicije, najznačajnije strane privatne investicije su usmerene
upravo ka nerazmenskom sektoru.13
Privreda Beograda u funkciji generatora deficita
Dakle, jasno je da su u periodu nakon političkih promena nastupile značajne pro-
mene u privrednoj strukturi Beograda. Došlo je do daljeg urušavanja industrijske pro-
izvodnje s jedne, dok je s druge strane nerazmenski sektor ekspandirao. Gradske vlasti
danas vide Beograd kao grad konzumerizma, grad koji će najveći deo prihoda obezbeđi-
vati pružanjem usluga, među kojima turizam zauzima centralnu poziciju.
Pitanje koje se postavlja je da li se privredna struktura grada promenila u pravcu
koji obezbeđuje održiv razvoj – zadovoljenje potreba sadašnje generacije bez ugrožava-
nja zadovoljenja potreba budućih generacija? Naravno, osnovni uslov održivog privred-
nog razvoja je da manje trošimo nego što proizvodimo, to jest da deo svoje proizvodnje
prodajemo strancima kroz izvoz, dok je, istovremeno, vrednost uvoza ispod vrednosti
13 Na primer, norveški Telenor je investirao u telekomunikacije 1,5 mlrd. evra, belgijski Delhaize
je kupio maloprodajni lanac Maxi za 932 mil. evra, izraelski Engel Group je investirao u sektor
nekretnina 160 mil. evra, italijanska Banca Intesa je u bankarstvo investirala 508 mil. evra,
slovenački Merkator je investirao u maloprodaju 240 mil. evra, nemački Metro Cash and Carry
je investirao u veleprodaju 150 mil. evra itd. 129
 IDENTITET BEOGRADA

izvoza. U suprotnom, veći uvoz od izvoza predstavlja neto odliv bogatstva te stoga, vodi
neodrživom razvoju u dugom roku. Pogledajmo sada trgovinski bilans Beograda i Srbije
(grafikoni 6, 7 i 8).
Grafikon 6. Izvoz i uvoz Beograda, 2000–2010. (u mil. dinara)
700000

600000

500000

400000
Uvoz
300000 Izvoz

200000

100000

0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora.

Kao što vidimo, na nivou Beograda dolazi do značajnog odliva neto bogatsva ka
inostranstvu. U periodu 2000–2010. je izvoz rastao po godišnjoj nominalnoj prosečnoj
stopi od 39,4%, dok je uvoz, sa početno značajno višeg nivoa od izvoza, rastao po stopi
od 40,2% (grafikon 6).14 15 Da stvar bude gora, pokrivenost beogradskog uvoza izvozom
u istom periodu iznosi svega 23% u proseku (grafikon 7).16
Grafikon 7. Udeo izvoza u uvozu Beograda, 2000–2010. (u %)
100%

90%

80%

70%

60%

50% Uvoz

40% Izvoz

30%

20%

10%

0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora.

14 U 2000. je izvoz iznosio 6,8 mlrd. dinara, dok je uvoz bio na nivou od 20,6 mlrd. dinara.
15 Proračun autora.
130 16 Proračun autora.
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Kada dalje pogledamo učešće beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u

srpskom, vidimo da je učešće Beograda u srpskom izvozu u proseku 22%, uvozu zna-
čajnih 44,4% i trgovinskom deficitu ogromnih 66,5% (grafikon 8). Dakle, uloga grada
Beograda u generisanju deficita i neravnoteža na nivou cele zemlje je, nažalost, vodeća.
Grafikon 8. Učešće beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u srpskom izvozu,
uvozu i trgovinskom deficitu 2001–2010. (u %)
90

80

70

60
Udeo Bg izvoza u srpskom izvozu
50
Udeo Bg uvoza u srpskom uvozu
40

30 Udeo Bg deficita u srpskom

deficitu
20

10

0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (MFRS; ZIS 2001–2010) i proračun autora.

Uzrok leži u degradaciji izvoznog i ekspanziji nerazmenskog sektora pri čemu su
glavni dobavljači u nerazmenskom sektoru ino, a ne domaći. Dakle, maloprodajni lanci,
ekskluzivni i blještavi šoping molovi, kockarnice i kladionice (koje često rade 0–24),
velike banke u modernim zdanjima i špekulativne delatnosti u sektoru nekretnina su
kreirali iluziju boljeg života ponajviše kroz estetiku i prekomernu potrošnju i zaduživanje
stanovništva.17 U stvarnosti su upravo ovi sektori predstavljali glavni provodnik odliva
bogatstva ka inostranstvu. Kako stvari stoje, tako će biti i u skorijoj budućnosti. Razlog
tome je urušavanje industrije i poljoprivrede kroz nebrigu, nemar i nedostatak investicija
jer je orijentacija srpskog društva usmerena ka potrošnji, a ne stvaranju nove vrednosti.
Isto tako, važno je spomenuti neadekvatno sproveden proces privatizacije gde novi vla-
snici ili nisu bili sposobni da proizvedu višak ili su prevashodno bili zainteresovani za
kupovinu biznisa ne radi samog biznisa, već radi dolaska do ogromne imovine i nekret-
nina radi buduće preprodaje. Kao što se jasno vidi na tabeli 5, industrija i poljoprivreda,
sektori koji pretežno troše domaće inpute i sirovine, su u periodu 2000–2010. prosečno
u izvozu učestvovale sa 94%.18
17 Značajan faktor koji je takođe stimulisao prekomernu potrošnju je precenjeni dinar (jaka valuta
u slaboj ekonomiji) koji je kreirao iluziju kod stanovništva da njihovi dohoci, izraženo u evrima,
više vrede.
18 Proračun autora. 131
 IDENTITET BEOGRADA

Ako sa druge strane pogledamo strukuru uvoza po nameni, vidimo da je udeo

opreme, to jest realnog kapitala (investicije) zanemarljivo mali (prosečno 9%), dok je
udeo robe široke potrošnje, robe koju najviše kupujemo u maloprodaji, šoping molo-
vima, i konzumiramo u kafićima i restoranima nedopustivo veliki (prosečno 64%).19
Dakle, dinamičan rast beogradskog BDP-a u periodu nakon 2000. svoj izvor ima u pre-
komernoj finalnoj potrošnji domaćeg stanovništva koja je finansirana eksternim zaduži-
vanjem (provodnik – bankarski sektor koji više finansira državu i stanovništvo, a znatno
manje privredu).20 21
Tabela 5. Udeo industrije i poljoprivrede u ukupnom izvozu i udeo opreme i robe
široke potrošnje u ukupnom uvozu Beograda, 2000–2010. (u %)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udeo u izvozu
Poljoprivreda 7,3 4 14,7 7,2 5,1 8,4 7,9 7,1 4,9 6,8 7,1
Prerađivačka industrija 90,4 90,6 78 88 92 88 86 86 88 84 78
Udeo u uvozu po nameni
Oprema 10 11,9 15 12,8 57,67 9,1 7,5 7,6 7,7 7,3 6,7
Roba široke potrošnje 55 54 60 64 64 68 72,3 73 74 58 58
Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora.
Vratimo se sada pitanju Beograda kao postmodernog grada – grada konzumeri-
zma. Iz dosadašnjeg izlaganja je jasno da koncept konzumerizma u najvišoj meri zavisi
od toga ko kupuje domaće proizvode i usluge. U tom smislu smo, na pr vom mestu kon-
statovali, da se u Beogradu uglavnom prodaju uvozni proizvodi. Na drugom mestu, čak
i kada bismo pretpostavili da su na tržištu uglavnom domaći proizvodi, neophodnost je
da ih kupuju strani građani jer su benefiti prodaje domaćih proizvoda domaćem stanov-
19 Proračun autora.
20 Deficit budžeta grada Beograda je 2009. iznosio 17 mlrd. dinara i 2010. 18 mlrd. dinara. Deficiti
su pokriveni zaduživanjem u inostranstvu, zaduživanjem kod domaćih banaka i privatizacionim
prihodima (srpska paradigma).
21 Ne manje važno, veliki problem Beograda i Srbije je glomazan, neefikasan i skup javni sektor koji
je značajan generator deficita. Nije logično da na nivou grada zaposlenost u privredi koja generiše
poreske prihode opada, dok, s druge strane, zaposlenost u vanprivredi (javni sektor) raste. Tako
su, u proseku, neto zarade u privredi manje od neto zarada u vanprivredi. Štaviše, na nivou Srbije
se gotovo ista količina novca koja se potroši za plate u privatnom sektoru u kome je zaposleno 1,2
miliona stanovnika troši na zarade u javnom sektoru u kome je zaposleno tri puta manje ljudi.
Isto tako, u okviru javnog sektora dolazi do neracionalne raspodele. Na nivou Srbije su u 2011.
neto zarade u javnom sektoru, kontra logici, najmanje u obrazovanju (35.867 din.) i zdravstvu
(36.069 din.), dok je prosek u državnoj upravi i odbrani 41.667 din. Najveće plate u javnom
sektoru Srbije su u državnim agencijama. Na primer, prosečna plata u Agenciji za privatizaciju
je oko 100.000 din. Da apsurd bude veći, neto prosečne plate u javnim preduzećima gubitašima
su neprimereno visoke. Prosek u JAT-u je, na primer, 79.000 din. (više nego duplo u odnosu na
132 prosek u privatnom sektoru), dok je u Elektroprivredi Srbije 61.000 din. (Blic 2011b).
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

ništvu ograničeni iz razloga jer je tržište malo i ograničeno. Tako, dolazimo do mita krei-
ranog u javnosti da je Beograd u poslednjih nekoliko godina omiljena destinacija stranih
turista, što zbog bogatog kulturnog sadržaja, što zbog kvalitetnog noćnog provoda.22
I zaista, ako pogledamo grafikone 9 i 10, videćemo da je udeo Beograda u godi-
šnjem broju poseta stranih turista i broju noćenja stranih turista u Srbiji značajan i iznosi
oko 60%.
Grafikon 9. Udeo stranih turista u Beogradu u ukupnom broju turista u Srbiji,
2000–2010. (u %)
100%

90%

80%

70%

60%
Godišnji broj stranih turista
50% Srbija

40% Godišnji broj stranih turista

Beograd
30%

20%

10%

0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

Grafikon 10. Udeo noćenja stranih turista u Beogradu u ukupnom broju noćenja stranih
turista u Srbiji, 2000–2010. (u %)
100%

90%

80%

70%

60%
Godišnji broj noćenja - strani turisti
50% Srbija

40% Godišnji broj noćenja - strani turisti

Beograd
30%

20%

10%

0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

22 Beograd svakako nije omiljena destinacija za šoping jer su domaće trgovačke marže izuzetno visoke. 133
 IDENTITET BEOGRADA

Međutim, kada se pogledaju apsolutne brojke, rezultat je nezadovoljavajući. Tako

je, na primer, u 2009. i 2010. Beograd posetilo 370.000, odnosno 395.000 stranih turi-
sta što je na nivou Ljubljane koja je po broju stanovnika pet puta manji grad (grafikoni
11 i 12).

Grafikon 11. Strani turisti u Beogradu i Srbiji, 2000–2010. (u hilj.)

800

700

600

500

Godišnji broj stranih turista Srbija

400

Godišnji broj stranih turista

300 Beograd

200

100

0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

Istovremeno, Budimpeštu godišnje u proseku poseti oko 2,7 miliona turista, Prag
oko 4,5 i Beč 5 miliona.23 Štaviše, ako pogledamo sektor hoteli i restorani u Beogradu,
pr vo što možemo da primetimo je da je u tom sektoru prosečna neto plata daleko ispod
prosečne beogradske neto plate – 2009. je bila niža za 68% i 2010 za 77% (tabela 1).
Dalje, udeo sektora hoteli i restorani u beograskom BDP-u se sa nivoa od 2,5% 2001.
smanjio na 1,9% 2005. (tabela 4), dok je udeo zaposlenosti ovog sektora u ukupnoj za-
poslenosti u beogradskoj privredi (u pravnim licima) pao sa 3,5% 2002. na svega 2,4%
2010. (tabela 3).
Dakle, privreda Beograda se našla u raskoraku. Stari izvori izvoznih prihoda su
urušeni, dok, istovremeno, nisu kreirani novi što nas neizbežno navodi na zaključak da
je ovo stanje, nažalost, neodrživo.

23 Kada je to već tako, postavlja se cost-benefit pitanje buke koju proizvode kafići, barovi, diskoteke
i splavovi. Ako je posećenost stranih turista slaba, to zapravo znači da beogradska omladina ne
spava što je čini neproduktivnom, dok s druge strane, buka koju isti proizvode ugrožava odmor
produktivnog dela stanovništva. To je, čini se, i razlog zašto su gradske vlasti donele odluku u
februaru 2011. kojom se ograničava muzika i radno vreme kafića i restorana u stambenim zgra-
dama. Takođe, važno je pitanje splavova na Savi i Dunavu koji, načičkani jedan pored drugog,
134 ozbiljno ugrožavaju tok reke, pa samim tim i rečni ekosistem.
 PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Grafikon 12. Broj noćenja stranih turista u Beogradu i Srbiji, 2000–2010. (u hilj.)
1600

1400

1200

1000

Godišnji broj noćenja - strani turisti

800 Srbija
Godišnji broj noćenja - strani turisti
600 Beograd

400

200

0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

Zaključna razmatranja
Nakon ratnih godina, siromaštva, nemaštine i sveprisutne neizvesnosti srpska i
beogradska privreda su ušle u proces tržišnih reformi i otvorile se za ulaz stranog ka-
pitala. Neizostavno, posle dekade ekonomske neaktivnosti i procvata sive ekonomije,
plodovi reformi su bili trenutno uočljivi. Beograd je u stopi privrednog rasta prednjačio.
Posle godina praznih rafova u prodavnicama i čekanja u redovima za osnovne životne
namirnice, došlo je vreme modernih maloprodajnih objekata sa bogatim asortimanom,
luksuznih, čistih i prostranih multifunkcionalnih šoping molova i banaka koje su, za
potrošnjom gladnom stanovništvu, nudile kredite. Kako je vreme odmicalo, rastao je
promet u maloprodaji i posećenost šoping molova, dok su paralelno rasli trgovinski de-
ficit, profiti banaka i zaduženost stanovništva. S druge strane, proces propadanja po-
ljoprivrede i industrije, ključnih izvoznih sektora, je nastavljen. Uzroci tome ne leže u
nameravanoj akciji gradskih vlasti, već je deindustrijalizacija posledica nebrige, nemara,
dezinvestiranja i promašene privatizacije. Opet, održivi izvori prihoda nisu kreirani. Tu-
ristička ponuda Beograda je nerazvijena što je rezultiralo u nezadovoljavajućem broju
poseta i noćenja stranih turista. Postmoderni grad nije ni na putu da bude izgrađen, i
kako sada stvari stoje, ne čini se da će to biti slučaj u skorijoj budućnosti. Jedino što ostaje
su dugovi i neizvesna budućnost i zebnja koju breme dugova nosi.
Pitanje je kuda i kako dalje? Iz naše analize nedvosmisleno proizilazi da postojeći
tempo, a naročito kvalitet rasta beogradske i srpske privrede nije zadovoljavajući i da
treba, umesto potrošački orijentisane, preći na investicionu (razvojnu) i izvoznu strate-
giju. Umesto ekspanzije uvoza i razvoja zasnovanog na ulaganjima u nerazmenski sektor,
iskustva uspešnih zemalja u tranziciji pokazuju upravo suprotno: ulaganje u industriju 135
namenjenu izvozu. Ključni pokazatelj uspeha malih zemalja u tranziciji je učešće izvoza
u BDP-u jer na malom tržištu nije moguće optimizirati industrijsku proizvodnju.

Izvori:
Beograd. 2011. „Grad budućnosti južne Evrope.” pristupljeno 20. novembra
http://www.beograd.org.rs/cms/view.php?id=1223834.
Beograd. „Strategije razvoja grada Beograda.” http://www.beograd.rs/cms/view.
php?id=1451044.
Blic. 2009. 13. novembar.
Blic. 2011a. 13. novembar.
Blic. 2011b. 12. decembar.
European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). http://www.ebrd.
com/.
Ministarstvo finansija Republike Srbije (MFRS). http://www.mfin.sr.gov.yu/.
Privredna komora Beograda (PKB). http://www.kombeg.org.rs/.
Republički zavod za statistiku (RZS). 2000–2010. Statistički godišnjak Republike
Srbije.
Zavod za informatiku i statistiku (ZIS). 2000–2010. Statistički godišnjak Beograda.

Abstract: Economic Structure and (Non)Sustainability of Economic

Development of Belgrade Model
This paper investigates direction of Belgrade economic structure changes and quality of
these changes in the period after year 2000. Prime economy characteristics of Serbian capital
are deindustrialization on one hand, and expansion of non-exchange sector on the other. Since
prime features of non-exchange sector are dependence on import and offering of products con-
sumed in internal market, Belgrade becomes main deficit generator in Serbian economy. The
other side of the coin is high degree of debt with both population and enterprises and big profits
in banking sector. The cause of problem is that former export sector is devastated, while new in-
come sources were not established. Claims of media and city officials that Belgrade lately became
favorite destination of foreign tourists are a myth. Visits of foreign tourists and tourism income
are not satisfying.

Keywords: Belgrade, economy, tourism, economic structure, economic increase

 UDK: 7.05(497.11 Beograd)(091)

VREME DIZAJNA Zoran BLAŽINA

Univerzitet umetnosti u Beogradu,
U BEOGRADU Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd

Ovaj rad je lična refleksija o beogradskoj sceni dizajna i o situaciji u kojoj

se ona nalazi posle mnogih političkih, ekonomskih i kulturnih potresa ko je
su na putu kroz vreme zadesile ovu zemlju. Autor teksta i sam dizajner, već
nekoliko decenija aktivni učesnik, svedoči kako se ova scena razvijala.
Rad ima za cilj da s relativnom objektivnošću uradi sledeće:
– ponudi kratak istorijski pogled na razvoj dizajna u Srbiji, počevši od
1920. godine, pa sve do danas, podvlačeći kreativne vrhunce i neuspehe
tog perioda
– ispita i analizira trenutno mesto i ulogu dizajna u Srbiji, postavljajući
ga kako u opšti okvir vizuelnih umetnosti tako i u širi okvir celokupne
ekonomske, političke i kulturne situacije u zemlji. Rad se posebno bavi
preovlađujućim strujama u dizajnu koje su visoko indikativne za dubo-
ko ukorenjeno nerazumevanje i predrasude, posebno vezane za ovaj vid
umetnosti. Takođe, rad postavlja pitanje da li je neka određena društvena
grupa imala interes u podsticanju ovakvih struja.
– Dotakne se i postojećeg kritičkog i teoretskog opusa srpskog dizajna,
njegovog dometa, značaja i sposobnosti kao i ukazati na potrebu za
razvijanjem temeljnije, sistematičnije i kompetentnije teorije dizajna.
– Pruži uvid u skorašnji pozitivni razvoj beogradske dizajn scene (uprkos
sveukupnoj situaciji u Srbiji ), i na osnovu tih pozitivnih pomaka ponudi
verovanje koje se „tamo negde” već ostvaruje, da je dizajn medij koji će
slavu umetnosti nositi u dvadeset prvom veku, na način na koji je to činio
vizionar Stiv Džobs.

Ključne reči: Ključne reči: dizajn, Belgrade, društvo, urbano, umetnost, budućnost,
muzeji, digitalna tehnologija

137
 IDENTITET BEOGRADA

Od vremena s početka sedamdesetih,

kada sam u SKC-u slušao i gledao Viktora Papaneka1 pun nade, veliki svet posmatram
iz žablje perspektive dizajnerske struke, a on sve više liči na izgubljeni brod koji već sluti
svoju hrid. Nemamo daha da shvatimo, potreban nam je vremenski otklon jer ne vidimo.
Novi odnosi, medijski prostori, novo tržište i potrebe. U promenama se teško snalazi-
mo. Društveni život se seli iz realnog u virtuelni. Svet beogradskog dizajna nacrtan je iz
semantičke2 perspektive. Ona ne podrazumeva logiku poretka linearne3 vanvremenske
perspektive, da je nešto iza manje a nešto ispred veće, već je odnos veličina opsena i rela-
tivan pojam.
Godine iza nas, kako kaže Pekić, pojeli su skakavci, Beograd je početkom sedam-
desetih godina dvadesetog veka imao (a sad nema) veliki Dizajn centar na uglu Knez
Mihajlove i Zmaj Jovine pod vođstvom dr Miroslava Fruhta.4 Centar, koga je identifiko-
vao i danas moderan znak Milana Rakića, funkcionisao je na postulatima Bauhaus škole
i bio mesto okupljanja dizajnera iz zemlje (Jugoslavije) i inostranstva. Pratila ga je jaka
infrastruktura u vidu respektabilne srednje Škole za dizajn, koja je sarađivala i sa engle-
skim koledžima i Akademije za primenjenu umetnost i dizajn, gde su Ivan Tabaković5 i
Miloš Ćirić6 do sedamdesetih već uspostavili evropski model u obrazovanju dizajnera.
Zatim Muzej primenjene umetnosti, sa moderno uređenim galerijskim prostorom po
projektu prof. arh Milana Pališaškog u prestižnoj zgradi porodice Čelebonović, Udruže-
nje likovnih umetnosti primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije - ULUPUDS sa velikim
posleratnim imenima arhitekture, dizajna, fotografije, kostimografije. Pratio ih je časopis
„Industrijsko oblikovanje” Zavoda za ekonomiku domaćinstva (1975–1983 )… Većina
1 Viktor Papanek (1927–1998) Dizajner i profesor iz SAD. Gostovao je u Beogradu 1974. u Stu-
denskom kulturnom centru, gde je promovisao svoju knjigu „Dizajn za stvarni svijet”, (Papanek
1973).
2 Semantička (ikonološka) perspektiva ne rešava odnose veličina među likovima s obzirom na
njihovu udaljenost, već s obzirom na njihovu važnost. Već mala deca koriste semantičku perspek-
tivu; to nazivamo "emocionalni realizam", gde deca likove koje doživljavaju važnijima prikazuju
i većima. Svoju mamu dete će prikazati neproporcionalno velikom i time izraziti njenu važnost
i značenje, a svoja stavove i osećanja, vrednosne sudove i opredeljenja; time dečji crtež postaje
poruka. Tu se doslovno prikazuje ono što simbolično označavamo kao „velike” i „male” ljude:
svojoj hijerarhijskoj važnosti; stoga govorimo o perspektivi značenja.
3 Linearna perspektiva geometrijska konstrukcija zasnovana na a nedogledima, vidimo kako se svi
oblici koji se udaljuju od posmatrača pravilno smanjuju.
4 Miroslav Fruht (1922–2000) teoretičar i istoričar dizajna. Diplomirao na Pravnom fakultetu u
Beogradu. Zvanje doktora nauka stekao je tezom „Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnom
preduzeću.” (Fruht 1981).
5 Ivan Tabaković (1898–1977) Rođen u Aradu, u današnjoj Rumuniji. Školovao se u Budimpešti,
Zagrebu i Minhenu. 30-ih je bio član grupe „Zemlja”. U Beogradu je radio kao profesor na Aka-
demiji primenjenih umetnosti.
6 Miloš Ćirić (1931–1999) professor na FPU. Dizajner i teoretičar dizajna. (Vid: Ćirić 1982;
138 1986; 1988; 1991; 2009).
 VREME DIZAJNA U BEOGRADU

dobrih umetnika je bila relativno situirana i obezbeđena ateljeima koje su dobili od drža-
ve. Ipak, i u to vreme, među primenjenim umetnicima a naročito dizajnerima, osećalo se
nezadovoljstvo proisteklo iz uverenja da planska socijalistička privreda i nije plodno tle
za dizajn; prevlađivao je stav da je kapitalizam nedosanjano društvo koje donosi prepo-
rod, a dizajnu obezbeđuje materijalni stimulans koji relaksira, oslobađa kreaciju.
Paralelno, pre skoro 40 godina, imali smo u Beogradu par manjih preduzeća za
ekonomsku propagandu. Krenulo se od akviziterskih poslova, terenskih propagandista,
kontaktmena koji su ne retko sa preduzećima poslove pravili preko prasećih ušiju i pe-
vačica na kafanskom stolu. Stvari su se polako menjale uvođenjem termina marketing
sedamdesetih, i tako sve do „otkrića” gurua marketinga Filipa Kotlera početkom osamde-
setih i pojave domaćeg maga promocije i samopromocije Dragana Sakana, čoveka koji je
među pr vima gradio svoje kampanje empirijskom metodom i ispod čijeg kaputa su izašli
gotovo svi oni koji nešto danas znače u svetu srpskog advertajzinga.
Srećno-nesrećni spoj medija, dizajna i marketinga kod nas je dobio obrise dana-
šnjih odnosa upravo početkom osamdesetih. Samo jedan od mnoštva zapadnih modela,
uspeo je i kod nas pojavom marketing ili advertajzing agencija. Insistiralo se na tome da
je dizajn samo deo timskog rada, što je marginalizovalo ulogu dizajnera na više načina,
između ostalog prenošenjem prava na potpis dizajn produkta sa dizajnera na agenciju.
Taj novi koncept dovodi do mnogih nesporazuma pošto izvestan broj dizajnera ne
pristaje da se odrekne autorstva verujući da samo dizajnerska imaginacija i odgovornost,
bez obzira na impute tima, proizvodi utilitarnu ali i umetničku vrednost. Dobar primer
je izložba dizajnera Miloša Arizovića u Kulturnom centru Beograda 1996. Izložba oko
koje se podigla velika prašina usled toga što je Arizović potpisao radove koje je radio za
nekolicinu agencija. Pobunili su se kopirajteri, kreativni direktori, «account» menadže-
ri i ostali, tražeći u likovno grafičkim radovima svoj deo slave.
Danas u respektabilnom srpskom Art directors klubu, koji je striktno vezan za stru-
ku dizajn, skoro da je isti broj propagandista kao i dizajnera.
Ipak, mnogi dizajneri su sa pravom videli agencije kao veliku šansu da rade i da
se dalje usavršavaju, uverene da dizajn u marketingu može da se realizuje u neslućenim
formama, motivisani i mnogobrojnim advertajzing kolačićima kao što su promocija u
status art direktora ili priznanja na festivalima advertajzinga, na kojima je dizajn osnovno
izražajno sredstvo, a agencijama uglavnom samopromocija.
U datim društvenim okolnostima, urušavanja jednog i pojave novog, još nede-
finisanog društvenog sistema, došlo je do povezivanja pojedinih agencija sa političkim
establišmentom, što je dovelo do njihovog jačanja u centre moći koji su, u klimi nepo-
stojanja pravog tržišta, gušili rad i postojanje dizajnera free-lancer-a, studija za dizajn,
dizajnerskih menadžera pa i promociju institucije dizajnera zvezde.
Treba napomenuti da je obrazovna struktura onih koji su se profesionalno bavili
dizajnom u Beogradu u pre-informatičko vreme u najvećem broju slučajeva bila, diplo-
mirani dizajner, i po neki arhitekta ili slikar. Ako izuzmemo retke inženjere arhitekture, 139
 IDENTITET BEOGRADA

prethodne dve struke su uglavnom kod nas školovane da budu vrhunski kreativci. Elo-
kvencija neophodna za odbranu i definiciju stava, koja se uglavnom neguje kroz teoriju,
nije bila u pr vom planu. Ovo je kasnije, u strukturi marketinškog tima, imalo svoje re-
perkusije, obzirom da su ostali članovi tima uglavnom dolazili sa fakulteta društvenog
smera – sociolozi, psiholozi, ekonomisti, producenti…. Vizuelno ne previše kreativni ali
elokventni klikeraši sa dobrim organizatorskim sposobnostima, osećajem za racionalno
i nosom za novac, nadoknađivali su manjak vizuelne kulture i uglavnom vrlo brzo uspo-
stavljali odnos koji se u agencijama do danas nije promenio.

Digitalna tehnologija
U našem okruženju pr vi grafički MAC računari pojavili su se u Beogradu 1986.
(Brana & Zoran studio). Prelaz na digitalnu tehnologiju učinio je da otpadne cela jed-
na generacija dizajnera koji se nisu prilagodili. Svojim mogućnostima ova tehnologija je
doprinela formiranju nove svesti i senzibiliteta, i veoma uticala na promenu karaktera
dizajna tako da je, posle duže vremena, napravljen veliki i pozitivan otklon od Bauhaus
škole. Artificijelnost dizajna dobija na snazi, a dizajneru se istovremeno pružaju nove
mogućnosti da izrazi i pokaže dubinu i moć ličnog i spiritualnog.
S druge strane, lako dostupan softver daje jednako pravo bilo kome da veruje da
može da se bavi ovim poslom. Pojavilo se dosta onih iz profesija koje nisu bliske dizajnu,
autodidakta koji su nesvesni svog eklekticizma. Oni preplavljuju tržište, što samo po sebi
i ne bi bio problem da postoji pravo tržište. Softver je dobar alat u rukama jake kreativne
ličnosti, a gospodari nejakim, koji (ne)svesnim preuzimanjem postojećeg softverskog grafi-
zma počinju da produkuju upravo onu vrstu dizajna koji nanosi najvise štete našoj vokaciji.
Rezultati ovog procesa su porazni. Iako je očigledno da likovna, odnosno konceptualna
umetnost danas sve više crpi ideje primenjene umetnosti, sve glasnija je škola mišljenja
da dizajn nije umetnost. Verujem da taj stav proizilazi iz rezultata banalizacije grafičkih
komunikacija koje se kao agencijski produkt sve češće javljaju na tržištu u trivijalnim ogla-
snim ili outdoor kampanjama i nestručnim i naivnim projektima vizuelnog identiteta.
Pojavljuju se fantomske grupe „primenjenih umetnika” sa namerom da postanu
institucije pod okriljem države. Etabliraju nove cenovnike dizajnerskih usluga sa poniža-
vajućim iznosima u odnosu na ULUPUDS-ove cenovnike iz sedamdesetih godina. Oni
su pravljeni na nivou dogovora – ja ti uradim zaštni znak ti mi iskolmuješ kosu.
Duboko neshvatanje dizajna kao umetničke discipline je široko rasprostranjeno,
čak i među umetnicima. Činjenica je da svaki dizajner ne proizvodi uvek umetničko de-
lo, baš kao što ga ne proizvodi ni svaki slikar, vajar, muzičar, filmski reditelj itd. U jednoj
tv emisiji gost je bio umetnik kojeg veoma cenim kao našeg veoma uglednog slikara. Po-
zvan je da govori s pozicije dekana jednog privatnog fakulteta za primenjenu umetnost i
dizajn. U toj emisiji on je tvrdio, parafraziraću, da dizajn nije umetnost, te da je on više
140 tehnička podrška umetnosti.
 VREME DIZAJNA U BEOGRADU

Teorija i kritika
Da li srpski dizajn zapravo nema teorijsko i kritičko utemeljenje? Ne postoji rele-
vantna škola mišljenja koja prati, procenjuje i kritički oblikuje našu dizajnersku scenu.
Osim nekoliko časnih izuzetaka, uglavnom nema posvećenih istoričara umetnosti koji
vole dizajn i koji mogu relevantno da ustanove sistem vrednosti. Pojavljuju se retki i lo-
ši prevodi stručnih knjiga ili novi naslovi autora koji suštinski niti poznaju niti osećaju
dizajn. Ono što je vredno pomena na polju teorije poteklo je od samih dizajnera ili ne-
kolicine teoretičara koji se, nažalost, ne čuju daleko (M. Fruht, M. Mušić). Ne možemo
zaobići časopise: Industrijsko oblikovanje (1975–1983), Dizajn (1992–1993 ), nešto
kasnije Kvadart. Tu je i trotomno izdanje knjige Znakovito koja, bez obzira na subjek-
tivan pristup dizajnera autora po principu ovoga volim, ovoga ne volim, kao i na po-
jedine nedopustive interpretacije znakova umesto njihovog faktografskog prikazivanja,
ipak predstavlja dokumentarnu vrednost. I najzad, najbitnije, knjige dizajnera i profesora
Miloša Ćirića koje su napisane pre više od trideset godina i koje i danas predstavljaju
domaću dizajnersku Bibliju.
Puno je festivala, advertajzinga koji su zapravo festivali dizajna u advertajzingu.
Ljudi iz marketinga su bili vredni pa su ustanovili sisteme istraživanja kojima se valorizu-
je utilitarnost dizajna, iako tim principima valorizacije, koji potiču delimično iz preteče
savremenih grafičkih komunikacija – heraldike, a delimično iz Bauhaus škole, izmiču
nove vrednosti i značenja ostvareni evolucijom vizuelnih komunikacija i pojavom digi-
talne tehnologije.
Zavidim likovnim umetnostima na njihovoj muci koja se zove teorija i kritika,
uprkos tome što pojedini njihovi teoretičari gore od želje da postanu kalifi umesto kalifa.
Toliko tekstova koji približavaju i demistifikuju stvaralaštvo likovnih umetnika. Toliko
zapisa za buduća pokolenja – dokumenata vremena. U toj hiperprodukciji naravno ne-
ćemo tražiti istinu u pojedinačnim subjektivno obojenim tekstovima, već ćemo čitati
između redova. Važno je da se pisana kultura prenosi kroz generacije a inteligencija či-
taoca i vreme će biti sudije. Teorijski radovi kad je dizajn u pitanju, kod nas skoro da ne
postoje. Kroz vreme vas vode sačuvani uglavnom Ulupuds-ovi katalozi grupnih izložbi,
u kojima o dizajnerima nema ništa ili vrlo malo, obično ime i prezime, kućna adresa i
fotografija rada. Tu i tamo, doduše retko, poneka porodica dizajnera je sačuvala nešto
od opusa onih koji su nam prethodili. Mnogo značajnih stvaraoca je zaboravljeno, i već
u sledećem kolenu za njih niko i ne pita. Šta danas znače imena Nikola Masniković
(ULUPUS 1973) (znak Bemusa, Beobanke), Milan Martinović (ULUPUS 1973) (znak
studija B i Muzeja primenjenih umetnosti), Aleksandar Daskalović (ULUPUS 1973)
(znak Bim Slavije), Ivko Milojević (ULUPUS 1973) (znak Novosadskog sajma), Nena-
da Novakova…?
Muzej primenjene umetnosti je mesto dizajnerske nade. Dešavaju se povremeno
velike izložbe, ali čini se da nedostaje žara i energije, ideja, a možda i novca kada je dizajn 141
 IDENTITET BEOGRADA

u pitanju. Pre nekoliko godina ovaj muzej je napravio sjajnu izložbu povodom trideset
godina od smrti Dragoslava Stojanovića Sipa (Петровић-Раић 2003), kao i vrlo dobru
retrospektivnu izložbu našem doajenu Ljubomiru Pavićeviću Fisu (Pavićević 2008)7. Fis
je jedan od najstarijh i najdugotrajnijih živih grafičkih dizajnera. O Fisu je u katalogu
izuzetno nadahnuto pisao odličan teoretičar i likovni kritičar Dejan Đorić, i za to mu
hvala. Od Fisove izložbe nam je ostao katalog, a kako stvari stoje, to će jedino ostati od
njegove preko 60 godina duge i uspešne karijere. Da li postoji neko kome bi palo na pa-
met da napravi Fisu jednu ozbiljnu monografiju, ne zbog njega, nego zbog nas?
Desila nam se u Muzeju primenjene umetnosti i izložba Primenjena umetnost u
Beogradu 1918–1941. Izuzetan tekst Bojane Popović u pratećem katalogu, ali izgleda
tanka arhivska građa i nedovoljno sačuvanih kvalitetnih eksponata. Očekivanja su bila
velika, a posle razgledanja osećate opor ukus: nasleđe pretežno agrarne države, izašle iz
ratova. Insistiranje društva tog vremena na nacionalnom i tamo gde mu nije bilo mesto
imalo je za posledicu i problematičan stav u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn.
Iznad cele izložbe lebdi pitanje – da li je moguće da gledamo pravu sliku tog perioda?
Inkinostrio i Pomorišec na toj izložbi izgledaju kao retro i petparačka priča dok Dušan
Janković s nekoliko, nažalost, skromnih radova, vraća nadu da se u tom periodu ipak,
osim narodne radinosti, nešto dešavalo. Grupe Zenit koja je svojom avangardom dala
možda najjači pečat periodu 1918–1941 na izložbi uopšte nema. Koliko se u poslerat-
nom periodu stav društva promenio u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn? Uzmi-
mo za primer Srpsku akademiju nauka i umetnosti, gde danas osim likovnih, ne postoji
ni jedan primenjeni umetnik ili dizajner, a kako stvari stoje, u skorijoj budućnosti neće
ih ni biti...

Simpatična, gotovo neodoljiva društvena hipokrizija.

U Beogradu, u pričama građanskih krugova, često se nekada mogao čuti popu-
laran stav da je italijanski dizajn njihov brend, nije se razmišljalo o dubini i smislu iz-
govorenog. Periodični boravci u Londonu 1987–1992. učinili su da sam imao priliku
da živim stav da je njihov dizajn njihov nacionalni brend. To je potpuno novo iskustvo
koje vas ispunjava strahopoštovanjem i kod stranca apriori izaziva osećaj inferiornosti.
Sa kakvom snagom i samouverenošću da su najbolji, da su jedini, mediji podižu britan-
ski dizajn. Oseća se da je to državna politika, a dizajn strateški proizvod. Naravno, oni
nisu autistični, preko svojih moćnih medija ne obraćaju se samo sebi. Njihovo tržište su,
pre svega, njihove bivše kolonije, sad zemlje Commonwealth-a, a onda i ceo svet. Svaki
kreativni dizajner koji želi da se bori za svoju ideju može dobiti podršku u pr voj robnoj
7 Ljubomir Pavićević Fis, pionir srpskog i jugoslovenskog dizajna, zasigurno je naš najstariji i naj-
142 poznatiji dizajner.
 VREME DIZAJNA U BEOGRADU

kući iza ugla. A biti dizajner, naročito uspešan, tamo je statusni simbol. Zato je važno biti
i native speaker, inače ćete lako postati junak Romana o Londonu.
Dizajnerska hijerarhija se poštuje, junior dizajneri sa godišnjim platama daleko
su ispod senior dizajnera. Senior dizajerima i art direktorima često je u oglasu pored
plate na godišnjem nivou nuđena kuća kao smeštaj i službeni auto. Kategorija dizajnera
zvezde je tretirana finansijski i statusno kao i kategorija filmske ili rok zvezde. Oni su za
biznis korisni jer se promovisanjem njih kao nacionalnog brenda projektuje potreba za
tim brendom. Britanija je stvorila mnogo svojih značajnih imena . Zahvaljujući ovome,
Britanci imaju i veliko tržište koje traži taj brend, dakle imaju potražnju, zarađuju novac
i zapošljavaju ljude.
Naravno, da bi neko bio promovisan u dizajnera zvezdu njegov rad mora da vredi.
Originalnost bi trebalo da bude jedan od osnovnih kriterijuma. Sa druge strane, u po-
slednje vreme, verovatno zbog ubrzanja obrta kapitala, sve više se recikliraju stare stvari i
ser viraju se kao nove, sveže i originalne ideje novim generacijama, koje krupno otvorenih
očiju i usta hrle ka životu. Ipak, iskustvo mi daje za pravo da verujem da bi, u skoro svakoj
generaciji na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu, jedan student potencijalno
mogao da bude dizajner zvezda, a do sad je odškolovano više od šezdeset generacija.
U međuvremenu, kod nas se formiralo nekoliko grupa zainteresovane javnosti. U
pr voj grupi su oni koji bi da dizajnere nazovu žižnitelji, (termin zanatskog karaktera iz
vremena Svetog Save), polušaljivo obelodanio ga je arh. Pedja Ristić alias Pedja Isus, na
jednoj tribini sredinom devedesetih. Ili oni koji bi da dizajn zabrane, kako je to počet-
kom devedesetih formulisao vođa (trenutno odsutan) jedne poprilično desne stranke.
U drugoj grupi su umetnici poput Raše Teodosijevića, koji, u svom tekstu „Edin-
burška izjava – ko profitira od umetnosti a ko pošteno zarađuje (Todosijević 2002)” na-
braja, između ostalih: „plakateri, grafički urednici, dizajneri koji potkradaju umetnike”,
da bi zaključio, „i svi ostali jeftini politikanti koji su se na ’tajnovit’ način, preko svojih
roditelja i veza dočepali sinakure, pa sole pamet umetnicima i od tog besmislenog posla
zarađuju za dva života”.
U posebnu grupu mogli bi se uvrstiti oni koji sa „pogledom ka Evropi”, traže sa-
mo „mlade dizajnere” sa „novim idejama”. U sebi se pitate – zašto samo mladi a ne dobri
dizajneri? Poneti akademskom masom, a duboko zbunjeni i uplašeni sasvim izvesnim
rizikom da, ako postavite to pitanje, ne ispadnete glupi i odbačeni, počinjete da vičete
glasno da vas čuju, „Samo mladi dizajneri!” i već kao kameleon jednim okom gledate da
li vas posmatra grupa, a drugim tražite koji će zbunjeni slučajno da se izlane i naivno pita
„Zašto samo mladi a ne dobri dizajneri?” Onda ćete ga zgaziti većom žestinom nego što
bi vas zgazili oni od kojih ste zazirali. Osetićete veliko zadovoljstvo jer pripadate grupi.
Zašto samo mladi dizajneri s „novim idejama”? Zar nije logično da ne postoji do-
bar dizajn bez nove ideje? I kakve to ima veze sa godinama dizajnera? Zar nije logično
da dizajner kroz godine razvija, usavršava svoj kreativni rukopis i proizvodi kvalitet? 143
 IDENTITET BEOGRADA

Zašto ta urbana akademska masa kad ide na, ne daj Bože neku hiruršku inter venciju, ne
kliče „Hoćemo mladog hirurga s novim idejama!” Hipokrizija. Ali ne samo hipokrizija.
Filozofija palanke, interes i diskriminacija.
Zašto samo mladi dizajneri? Jedan od logičnih odgovora vezan je za određenu
interesnu grupaciju koja zna da su to jeftini dizajneri, čiji se mesečni dohodak kreće u
rasponu od 150 do 300 evra, a radno vreme od 9h do 23h. Često se dešava da mladi
dizajneri, kako bi dobili pr vu šansu, pristaju da rade besplatno i po šest meseci. U po-
slednjih nekoliko naših viđenja pred njegov odlazak Dragan Sakan mi je par puta polu-
rezignirano rekao „danas ovde nikoga ne interesuje kreacija, samo novac”.
I na kraju, zašto samo mladi dizajneri? O ovome treba otvoreno govoriti, i zbog sve
izraženije generacijske diskriminacije uopšte. Uvredljivi diskriminatorski tekstovi u me-
dijima prema starijima, poniženja u rijalitima i tv spotovima, u dnevnoj politici, na ulici.
Svi o tome ćute. Porušeni vrednosni sistem je doprineo da u današnjem srpskom društvu
sve više i bez otpora jačaju ultra desni stavovi, neko baš pokušava da nas vrati u vreme dva-
desetih godina prošlog veka, kad smo na velikim svetskim izložbama kao najsavremenije
srpske umetničke produkte izlagali pirotske ćilime, ne želeći da znamo da je deset godina
ranije (1910–1911), slovenska duša, Kazimir Maljevič postavio Evropi i svetu domaći
zadatak slikom crni kvadrat na beloj pozadini, i time stavio tačku na klasičnu umetnost.
Ovo je matrica po kojoj funkcioniše naše društvo u tranziciji iz građanskog u pri-
gradsko. Logična je onda pojava netrpeljivosti prema različitostima bilo koje vrste. Di-
zajn opasan i blagotvoran, može da pomogne, da prožima misao, aktivnost i delo, jer on
je znak, imidž i stav, on je naše lice pred svetom.

New Deal
Devedesete su donele politički besmisao koji je mnogo što-šta pojeo sledećim ge-
neracijama, ali struka je preživela. U Beogradu je gostovao Dejvid Karson, čovek koji se
pr vi usudio da u grafičkom dizajnu razbije tekstualni stubac, a od ostatka tipografije na-
pravi umetničko delo. On je jedan od dizajnera koji je smogao snage i hrabrosti da funk-
ciju podredi formi i da svetu kaže „za mene je dizajn pr vo umetnost a onda funkcija”.
U minijaturnom galerijskom prostoru Grafičkog kolektiva pojavila se godišnja iz-
ložba dizajna „Grifon”.
Od 2000. godine počinje dekada prestrojavanja i promene moći u svetu domaćeg
advertajzinga. Neke velike svetske advertajzing agencije sa svojim klijentima su došle
na naše tržište. Dogodila nam se i hiperprodukcija fakulteta i viših škola na kojima se
studira dizajn. Danas, u Beogradu, pored državnog fakulteta FPU ima još najmanje šest
privatnih fakulteta. Problem nije uslovljen nedostatkom kvalitetnih profesora već pro-
fitnom politikom vlasnika. Ti nedostatci se nadoknađuju agresivnim reklamnim kam-
panjama, čime se sve više nameću kao relevantni, dok se „državni” Fakultet primenjenih
144 umetnosti, sa višedecenijskom tradicijom i neospornim kvalitetom, po inerciji pona-
 VREME DIZAJNA U BEOGRADU

ša pasivno, gotovo indiferentno, neshvatajući da je na tržištu i da se stvari mogu brzo

promeniti.
Sticajem navedenih okolnosti broj dizajnera se višestruko povećao. Problem dobi-
janja posla je sve izraženiji. Veoma mali broj dizajnera danas ovde živi od struke. Opsta-
nak u dizajnu nije samo pitanje talenta već i psihičke i fizičke izdržljivosti, podrške oko-
line, sreće i osećaja da se ne propusti velika šansa koju često nije lako odmah prepoznati.
Nadarenima, osim mladosti (ako je imaju), ništa ne ide na ruku. Lome padovi, usponi, pa
opet padovi državnog projekta „Srbija u Evropskoj uniji”, a u svakom novom usponu i pa-
du egzistencijalna pitanja se sve više zaoštravaju. Državu sve direktnije osećamo kako nam
diše za vratom. Tržište se sužava i nestaje. Ekonomska depresija podseća na veliku krizu
dvadesetih godina prošlog veka iz koje se svet iščupao zahuktavanjem ratne mašinerije.
Američka kriza tog vremena donela je i neka socijalna rešenja „New Deal ”, socijal-
ni program javnih radova koje je potpomogla država radi očuvanja mnogih radnih mesta
ali i grana delatnosti u privredi i kulturi. Kod nas se događa nešto slično, umesto države,
kreativci sami sebe organizuju shodno vremenu u kome živimo. Pojavili su se značajni
festivali. Pre svih muzički festival EXIT na kom dizajn ima značajnu ulogu. Može se reći
da je EXIT kao kulturološki model otvorio put za kasnija dešavanja i pojavu festivala
vizuelnih komunikacija „No Name” u Čačku, kreativnosti „Mikser” i „Design week” i
multimedija kompjuter arta B-link u Beogradu….. Ovi festivali su uglavnom građeni na
entuzijazmu pojedinaca. Oni pozivaju kreativce da prilože svoje projekte koji su najčešće
urađeni nažalost za fiktivnog naručioca i izvedeni o trošku autora. U sad već prezaguše-
nom dizajnerskom prostoru Beograda, ipak ima sve više malih dizajn studija i neformal-
nih grupa dizajnera koje ne zavise od agencija i samostalno traže svoj put.
Kakva je perspektiva? Onakva kakvu imaju država i njen narod, ekonomija i trži-
šte, nauka i tehnologija, obrazovni sistem, sistem vrednosti, kultura... Istorija umetnosti
potvrđuje tezu po kojoj je kreativnost čoveku inherentna zato što kreacija uvek nađe put
i način. Istina je i dok je u izvesnim periodima kretivnost cvetala, u drugima je tinjala.
Hronološki gledano, umetnost je prešla veliki put od klasičnog perioda, kada je postojala
u okviru onoga što se zvalo techne. Posmatrajući svet iz one moje žablje perspektive sa
početka ove priče, još uvek verujem da je dizajn sastavni deo budućnosti ovog prostora,
onakve budućnosti u koju je verovao i kojoj je težio vizionar Steve Jobs, kao i da će ulo-
ga dizajna u toj budućnosti biti znatno veća od uloge nekih drugih vizuelnih umetnosti.
Ovde na Balkanu trebalo to vreme samo da dočekamo.

Literatura:
Ћирић, Милош. 1982. Графичка идентификација 1961–1981. Београд: СКЗ
Ћирић, Милош. 1986. Графичке комуникације 1954–1984. Београд: Вајат
Ćirić, Miloš. 1988. Heraldika 1, Grb: ilustrovani osnovni pojmovi. Beograd: Univerzitet umetnosti
Ћирић, Милош. 1991. Грб града Београда, Хералдика 2. Београд: Цицеро 145
Ћирић, Милош. 2009. Летопис симбола. I-V. Београд: Универзитет уметности
Fruht, Miroslav. 1981. „Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnoj organizaciji udruženog rada.”
Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu
Papanek, Viktor. 1973. Dizajn za stvarni svijet. Split: Nakladni zavod Marko Marulić
Pavićević, Ljubomir. 2008. Pola veka Fis dizajna: katalog izložbe: [04. 09. 2008 – 14. 09. 2008].
Beograd : Muzej primenjene umetnosti
Петровић-Раић, Маријана. 2003. Драгослав Стојановић Сип: (1920-1976): скица за портрет.
Београд : Музеј примењене уметности
Todosijević, Raša. 2002. Hvala Raši Todosijeviću: Muzej savremene umetnosti, Beograd, 2. novembar
– 22. decembar 2002. Beograd: Muzej savremene umetnosti
Udruženje likovnih i primenjenih umetnosti Srbije (ULUPUS). 1973. Oblikovanje u Srbiji : autori
i ostvarenja primenjenih umetnosti i dizajna. Beograd: ULUPUS

Abstract: The Period of Suffocated design in Belgrade

At one level this paper is a deeply personal reflection on the Belgrade design scene and
the situation in which it has found itself, in the wake of many political, economic and cul-
tural upheavals which have recently befallen this country. At another level, its author being
a designer himself, and having participated in, as well as witnessing the evolution of this
scene for several decades, the paper proposes to, with relative objectivity, do the following:
– offer a brief historical overview of the development of design in Serbia starting from
the 1920s to the present time, highlighting its creative pinnacles as well as setbacks.
– examine and analyze the current place and role of design in Serbia, placing it
within the framework of visual arts in general as well as within the broader frame-
work of the overall economic, political and cultural situation in the country. It par-
ticularly focuses on prevalent attitudes to design, which are highly indicative of a
deeply ingrained incomprehension of and prejudice to this particular kind of art.
Furthermore, it poses the question whether certain social grouping have a vested
interest in perpetuating this kind of attitudes.
– briefly discuss the existing critical and theoretical body of work on Serbian design,
its range, relevance and competence, whilst pointing to the need for developing a
better founded and more systematic and competent theory of design.
– give an insight into some recent positive developments on the Belgrade design scene (in
spite of the overall bleak situation in Serbia), and taking cue from these, and without
being prescriptive, offer some guidelines for the future, in which the role of design will
hopefully be recognized and appreciated in the way that visionaries like Steve Jobs have
anticipated will inevitably happen worldwide.

Keywords: Keywords: design, Belgrade, society, urban, art, future, museums, digital
technology
 UDK: 316.74:391(497.11 Beograd)”19/20”

ODEVANJE
Ingrid HULJEV
– OČITAVANJE Univerzitet umetnosti u Beogradu,
TRENUTKA Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd

Tekst obrađuje oblast Odevanja kao izvor / polazište u razumevanju

društvenog trenutka; snage mehanizama mode, uticaju na kulturu
odevanja i oblikovanju socijalnog ponašanja društva u celini.
Kroz istorijski sled sa akcentom na karakteristične tačke razvoja modne
industrije i profesionalnog okruženja u Jugoslaviji / Srbiji, pojašnjava
delovanje profesije i uticaju koji ima u oblikovanju današnjeg Beograda.
Kreativna industrija u svetu ima novo čitanje bogatog i dinamičnog sveta
mode sa razumevanjem potrebe multidicsiplinarnog pristupa u rešavanju
pitanja koja postavlja budućnost.

Ključne reči : Razumevanja snage mehanizama Mode, kvalitetno obrazovanje,

odgovornost profesionalne i društvene elite.

O devanje predstavlja neiscrpni izvor

informacija u razumevanju društvenih uslovljenosti, individualnih izbora i sudbina.
Beograd, u osnovi, živi kao svi veliki gradovi današnjice, sa svojim specifičnostima
odrastanja, geopolitičkim iskustvima, potencijalno otežavajućim ili olakšavajućim
mogućnostima čiji karakter, u krajnjem ishodu, određuje izbor i sposobnost njegove
elite.
Kao jedan od fenomena ODEVANJA, moda jeste najuticajniji faktor konstantnog
preispitivanja usvojenog u kulturi odevanja. To je složeni sistem koji nadilazi dizajniranje
samih proizvoda, sistem koji objedinjuje kreativnost, inovaciju i proizvodnju. Moda je
danas ozbiljna industrija u samom srcu moderne ekonomije. Promocija „nematerijalnog”
u modi 21. stoleća je u stalnom porastu; simulirajući realnost, gradi oblik potrošnje
koji podstiče ubrzanje ciklusa; periodična pojava izuzetno kvalitetnog dizajna postaje
usvojena vrednost, oblikuje i uslovljava kvalitet života.
Odevanje je najupečatljiviji način neverbalnog komuniciranja; veštinom koju
poseduje, čovek iskazuje sopstveni stav prema sebi i okruženju. U odnosu na stepen 147
 IDENTITET BEOGRADA

zrelosti i samosvojnosti, pojedinac nekritično prihvata obrasce ponašanja u odevanju i

određuje stepen identifikacije sa određenom grupacijom.
Kodeks odevanja, kao deo etikecije, prisutan je od davnih vremena; u prošlosti,
često strogo restriktivno, u cilju strukturisanja društva i određenih privilegija, danas kao
preporuka u cilju negovanja usvojenih obrazaca svojstvena uređenim civilizacijama. Šta,
kako i kad čovek oblači, uslovljava čovekovo ponašanje i obezbeđuje uređeniji sistem
međuljudske komunikacije. Taj nasleđeni sistem vrednosti istovremeno otvara prostor
potrebi za kreativnošću u traganju za kvalitetnim rešenjima u osavremenjivanju oblasti
odevanja i kroz modu kao odraz „umeće življenja u duhu s vremenom” („Art de vivre
dans `Air du temps” *1)
Beograd danas priča priču sopstvene prošlosti i kroz oblast ODEVANJA.
Početkom XX veka u Srbiji / Jugoslaviji, po uzoru na pariske modne salone, ot-
varaju se „Mode saloni” u kojima se uglavnom kopiraju modeli iz Pariza, Beča ili izrađuju
modeli po uputstvima i ilustracijama u dostupnim modnim publikacijama. Mnogo-
brojnije ruralno stanovništvo izrađuje tradicionalnu nošnju u kućnoj radinosti; odeća
prepoznatljivih obeležja koja vernim ponavljanjem motiva memoriše sopstvenu istoriju,
time održava usvojeni obrazac i strukturu socijalnog funkcionisanja.
Po završetku II svetskog rata u Srbiji / Jugoslaviji, novopostavljen socijalistički režim
zamenjuje termin MODA terminom UKUS*2. Od sredine ’50-ih godina prošlog veka
deo strateškog plana je izgradnja tekstilne industrije, naročito konfekcijske proizvodnje.
Nedostatkom iskustva i usvojenih znanja, skromnih kadrovskih kapaciteta, industrijska
proizvodnja nije u mogućnosti da obezbedi tržištu odgovarajući kvalitetan proizvod;
odeća se uglavnom šije u kućnoj radinosti ili koristi usluga krojača, nove „moderne”
proizvode kupci nalaze u komisionima. Ubrzana industrijalizacija ’60-ih trajno menja
demografsku strukturu društva; mladi napuštaju seoske sredine i tradicionalne obrasce
odevanja prilagođavajući se gradskim uslovima života.
Opredeljenost zvanične politike Jugoslavije za određeni stepen kontrolisane pro-
hodnosti i otvorenosti prema Zapadu stvorilo je specifični ambijent u kome se oblikovao
ukus u skladu sa zapadnim modnim tokovima, razvijala domaća odevna industrija, us-
postavljala snabdevenost tržišta i time uticalo na promene u odnosu na sopstveno ode-
vanje.
Od ‘64. porast lične potrošnje je prioritetan cilj sedmogodišnjeg plana, nastaje
srednja klasa socijalističke Jugoslavije. Liberalizacijom viznog režima sa zemljama Zapa-
da otvara se prostor šoping turizmu koji s vremenom postaje značajan vid snabdevanja
„modnom” odećom, ženski časopisi sve više prikazuju „inostranu” modu, komercijalne
reklame promovišu nove proizvode. Povoljni potrošački krediti, pokrenuli su povećanje
lične potrošnje, stvaranje potošačkih navika i dalekosežnu promenu mentaliteta. Modni
kreator Aleksandar Joksimović postaje zvanična modna zvezda socijalističke Jugoslavije,
a njegov „Grandiozni egzotizam”*3, prva autentična jugoslovenska verzija visoke mode
148 koja prerasta u pokušaj stvaranja oficijelne jugoslovenske konfekcije sa prepoznatljivom
 ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

upotrebom ornamentike. Odevna industrija kroz tzv. „lon” poslove, osposobljava tek-
stilno tehnološke kadrove, školovani modni dizajneri sve češće učestvuju u formiranju
proizvoda.
’70-ih „Masovno proizvedena odeća estetskih znamenja popularizovala je modu
i proizvela demokratizaciju simbola razlikovanja – zaštitnih znakova”.*4 U Srbiji / Jugo-
slaviji diferencijacija društva i potreba za statusnim simbolima vernim praćenjem mod-
nih trendova Zapada je ustanovljeni model ponašanja, naročito kod mlađe populacije.
U okviru najprestižnijih modnih manifestacija na Beogradskom sajmu, dva puta
godišnje prikazuju se kolekcije domaćih proizvođača iz cele Jugoslavije. U kompetitivnoj
atmosferi i promovisanju modnih kuća kroz kolekcije koje se, povremeno, potpisuju im-
enom modnog kreatora održavaju se modne revije, sporadično gostuju poznate modne
kuće zapadne Evrope. Sajam mode postaje mesto gde se susreću ne samo proizvođači i
trgovci, već prerasta i u jaku marketinšku manifestaciju koja privlači potrošače, naročito
žensku populaciju u potrazi za uzbuđenjem u otkrivanju modnih novosti.
U Evropi krajem ’80-ih, posle perioda krize, „Luxory” zauzima pobednički pijed-
estal i ostvaruje finansijski uspeh u Evropi. To je period koji označava početak liberalne
ekonomije sa „zlatnim dečacima” i „ženama od karijere” koji eksplicitnom upotrebom
simbola mogu putem odevanja da promovišu sopstveni uspeh i naglo stečeno bogat-
stvo. „Fashion is in Fashion” („Moda je u modi”), njen ritam reflektuje zasljepljujuće
karijere zvezda promoterstva i sveta zabave; modni dizajneri postaju atraktivne medijske
zvezde.
Sredinom ’80-ih Italija, Francuska, Nemačka započinju proces osposobljavanja
tekstilne proizvodnje za sopstvene potrebe u Kini, Rusija otvara svoje tržište Zapadu.
Na prostoru Srbije / Jugoslavije, istovremeno, preglomazan spor sistem nije u stanju da
reaguje na novonastale uslove u preraspodeli svetskog tržišta odevne industrije. Raspa-
dom Jugoslavije i tranzicijom pod koprenom ratnih dešavanja, nestala je svaka mogućnost
kvalitetne reorganizacije i trajno se gubi stučni kadar. Domaće novonastale proizvodnje
promovišu se u robne marke u uslovima ugroženog monetarnog sistema, tržište prela-
zi u sivu zonu, srednja klasa nestaje. U takvoj atmosferi marketing postaje jedini akter
nudeći fikciju uz podršku vladajuće nomenklature. Populizam zahvata sve oblasti života,
magičnošću sopstvenog povlađivanja lenjosti duha i tela, neverovatnom brzinom uba-
cuje tek donekle edukovanog kupca u vrtlog jeftinih kopija i estradnog miljea kojim
dominira manipulacija bazičnim emocijama.
Srbija, kao zemlja u tranziciji, danas je prvenstveno kupac. Domaća proizvod-
nja ima minornu ulogu u snabdevanju tržišta: Trikotaža Ivković, AMC, Mona, Jeger,
TFY, Azzaro, Nikola’s i dr. neguju svoje kupce prepoznatljivim asortimanom. Globalne
robne marke: Zara, Gap, Mango, Mexx, Marks & Spencer, Top Shop i dr. dominiraju
tržištem Beograda, bogatstvom i brzinom ponude odgovarajućih cena. Prestižne marke:
Marela, Max Mara, Burberry, Armani i dr. predstavljaju izvor odevanja finansijske elite.
Riplay, Levi’s, Benetton i dr. robne marke tog tipa opstaju kontinuirano u dinamičnoj 149
 IDENTITET BEOGRADA

komunikaciji sa svojim potrošačima. Kupovna moć određuje ponudu, s toga, za raz-

liku od velikih tržnih centara koji su prvenstveno postali mesta susretanja i zabave u
šarenom svetlucavom ambijentu uz muziku i žagor, mesto primamljivog snabdevanja za
posetioce iz zemalja okruzenja; Kineski tržni centar ostaje i dalje najfrekventnije mesto
kupovine, kao maloprodaja ili veleprodaja za domaćeg potrošača. Taj profil kupca čini
veliki procenat populacije; u želji da ostvare svoje ili potrebe svoje dece za primamljivim
proizvodom „koji je moderan”, tu nalaze rešenje. Beograd danas evidentno ima solidnu
ponudu odeće, koja je uglavnom prilagođena kupovnoj moći i profilu kupaca, prvenst-
veno mladoj populaciji koja je postala glavna ciljna grupa. Uopšte uzev, taj trend pratimo
i u razvijenim zemljama Evrope gde, za razliku od našeg tržišta, opstaje ponuda odeće
namenjena osobama srednje i starije dobi odgovarajućeg kvaliteta i dizajna, koji prati u
osnovi savremenost u kroju, boji i detalju.
Beograd karakteriše tranzicijski model funkcionisanja grada po principima mode
sa evidentnim nedostatkom energije i rešenosti njegove elite da definiše okvire u kojima
proverene vrednosti filtriraju efemernost „trendova” i omogućuju razvoj civilizovanog
suživota.
Posledice prepuštanja dominacije estradi u oblasti popularne kulture s početka
’80-ih i „liberalnog” glorifikovanja folk pevačice promovisane u najnoviji „brend”
tadašnje Srbije / Jugoslavije, časovi fiskulture uz bučno slušanje hitova nove zvezde u
nekim osnovnim školama beogradske periferije; profitabilnost „folklorizacije” zabavne i
rok muzike, uslovljavaju usvojena estetska znamenja u odevanju. Roditelji i deca dele istu
fascinaciju, oblikuje se nova generacija koja sa lakoćom prihvata, u nastavku, ponuđenu
folk kulturu ’90-ih i njene idole kao izraz nacionalnog i estetskog objedinjavanja. Para-
doksalno, u tom periodu ratnih razaranja i stradanja, iste zvezde estrade nalaze pogodno
tle i publiku u okruženju, u miljeu koji evidentno deli identične bazične vrednosti.
Beograd danas nudi svoj novi brend „ZABAVU” – splavovi postaju noćni simboli
grada, diskoteke, klubovi, restorani, nacionalno i internacionalno mešaju se u instant
kulturi zabave. Verski i porodični praznici gube svoj suštinski smisao, hedonizam postaje
cilj i „što se više pojačava proces individualizacije, paradoksalno prisustvujemo poletu
megaprovoda u javnom ali takođe i u privatnom prostoru”*5
Masovna kultura je generalno kultura potrošnje, kult zvezda, Spot–kultura, vlada-
vina zvuka nad muzikom, gde „kulturu priče na neki način zamenjuje kultura kretanja,
lirska ili melodijska kultura zamenjuje se filmskom kulturom izgrađenom na udaru i pro-
totipu slika na traganju za neposrednim osetom, na emociji u sinkopiranom ritmu”.*6
Instant kultura uslovljava kretanje po površini, bez preispitivanja ponuđenih
rešenja, uslovljava uniformisanost sopstvene estetizacije; idealne mere, bujna prsa,
frizure, način šminkanja, oblačenja i ponašanja prate dosledno ženski idol, čineći ga
time dostupnim. Posetioci Beograda danas uglavnom primećuju tu uniformiranost,
prenaglašenu šminku i isticanje stereotipa savršenog tela, provokativnog odevanja svojst-
150 venog scenskoj estetici folk zvezda; maskiranje sopstvene lepote i jedinstvenosti koje
 ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

nosi uzrast, a oblikuje nadogradnja odrastanja. Muška populacija istog miljea potencira
izgled večnog „mačo” dečaka, pokušaji maskiranja oblačenjem firmiranog odela, sklonost
pogrešnom tumačenju sveprisutnog trenda „kulta mladosti”, nedostatak stava i estetske
kultivisanosti, po pravilu razotkriva govor tela i odabir obuće. Nedostatak samopouz-
danja, naglašena potreba za pripadanjem po svaku cenu, niski stepen zahtevnosti prema
sopstvenom razvitku, prava na izbor i odgovornost koja iz toga proizilazi, izraz je kulture
odevanja i socijalnog ponašanja koji odgovara društvu koje funkcioniše po principima
mode, odmah i sad, bez vizije definisane strategijom.
Društvena diferencijacija bazirana samo na simbolima „mode” i „moći”, supsti-
tucija i upitna zamena vrednosti alarmantno ukazuje na krizu i poteškoće u pronalaženju
adekvatnih rešenja. To je okruženje u kojoj ova nova „posleratna generacija” pokušava da
ostvari prostor za kvalitetni sopstveni razvoj.
Proces individualizacije koji obeležava savremeni svet u društvu u kome opada
porodični autoritet, a jača dijalog kao vid vaspitanja, mladi pokazuju sopstveni ukus kao
vid pronalaženja sopstvene autonomije i individualnih merila koja su najčešće i merila
„peer group” generacijski uslovljena. Umeće odevanja postaje izraz, poruka i pokretač
promena ili u najmanju ruku njihov sastavni deo, snagom sopstvene prisutnosti moćno
sredstvo uspostavljanja dijaloga sa sobom i okolinom. U tom svetlu nastaje i drugi deo
Beograda, kritičniji, zahtevniji prema sebi i sopstvenom obrazovanju, otvoreniji, spre-
man da prihvati različitost kao deo našeg univerzuma, poštujuci pravo izbora vapi za
prostorom u kome može da ostvari samog sebe.
Ulicama Beograda prepliću se ova dva sveta, rasprostanjenost prvog ne umanjuje
značaj i uticaj drugog koji pokreće promene kroz izraz pojedinca ili organizovane mani-
festacije.
Odevanje globalno, danas često predstavlja ponavljanje usvojenih obrazaca ili
elitističku uniformisanost, bledu kopiju snažnih individua i usvojenih statusnih simbola.
Održivi razvoj, odgovorni dizajn, nomadizam u modi, multikulturalnost i potreba za
individualnošću su samo neki od problema koji određuju kreativni proces i sam kara-
kter kreativnosti u oblasti modne industrije. Multidisciplinarni pristup umetnika kao
što su Yukinori Maeda, Lucy Orta ili Erwin Wurm prožimanjem različitih kreativnih
disciplina otvaraju se kreativne mogućnosti i ostvaruju nove vrednosti. Oblast kreativne
idustrije u sferi odevanja i MODA kao jedan od segmenata, danas poseduje snagu da
proizvede široku paletu komercijalnih, dopadljivih, provokativnih i zanosnih vrednosti
koje su namenjene tržištu; istovremeno, nudi oblasti primenjene umetnosti izuzetna dela
koja prevazilaze samu utilitarnost ili trenutnu estetičnost, dela koja pomeraju stereotipe
otkrivanjem lepog preoblikovanjem silueta, proporcije, upotrebom boje i inovativnih
materijala. Izražavanjem različitih pristupa lepoti, pomera se i razumevanje sopstvenog
bića u odnosu na prostor, svetlo, zvuk i miris.
Položaj modnih dizajnera zavisi prvenstveno o njihovoj sposobnosti da se u odno-
su na moguće odrede i time osvoje okvir koji definiše prostor i karakter njihovog pro- 151
 IDENTITET BEOGRADA

fesionalnog rada. U periodu do 90’ položaj modnog kreatora je prvenstveno definisan

potrebom samog korisnika njegovih usluga i kapaciteta da investira u proces kreativnog
izražavanja u kome je dizajner, tada lakonski zvan modni kreator, radio prvenstveno
na modno dizajniranom komercijalnom proizvodu i promotivnim kolekcijama koje su
služile preduzeću u borbi za prestiž na tržištu i kao dokaz uspešnosti samog rukovodstva
preduzeća, a autoru kao slobodan prostor u kome moze iskazati sopstvene estetske stan-
darde. Stepen poštovanja samog modnog dizajnera, njegove pozicije u samom preduzeću
i autonomnost u radu zavisio je od snage njegove ličnosti i formiranih odnosa u preduzeću
koji su bili često promenjivi u zavisnost od ekonomskih i političkih kretanja. Sistem
velike industrijske proizvodnje, krajnje profesionalizovan, uslovio je ozbiljno shvatanje
uloge modnog dizajnera i važnosti njegovog visokog obrazovanja, a njegov zadatak da
zadovolji potrebe i zahteve krajnjeg kupca, prolazio je kroz filter službe prodaje sklone
ponavljanju uspešnih modela i izuzetno oprezne prema novostima za koje se modni
dizajner zalagao. U toj kompetitivnosti kadra unutar samih preduzeća pronalazila su
se nova rešenja kroz timski rad, primenom iskustva kroz lon poslove, poseti inostranim
sajmovim repromaterijala i gotovih proizvoda.
Potreba za sopstvenim učešćem u svetu modnog stvaralaštva na ovim prostorima
danas, može se prvenstveno posmatrati kroz rad modnih dizajnera srednje i mlađe gen-
eracije; kao izraz potreba za kreativnošću u kome se profesionalno ostvaruju u izrazito
otežanim uslovima pristupa repromaterijalu, nedostatku kvalitetnih stručnjaka u oblasti
oblikovanja i izrade odeće, opštem siromaštvu koje onemogućava ozbiljniji nastup na
tržištu. Pokušaj grupisanja mladih dizajnera u okviru projekta „Cumic District”, ukazuje
na neka od mogućih rešenja. Nestankom ozbiljnije proizvodnje, Beogradski sajam mode
izgubio je na značaju. Beogradska nedelja mode „BFW” je veoma posećena i medij-
ski dobro pokrivena; prezentacija kolekcija profesionalna, što doprinosi popularizaciji
mode i motiviše mlade dizajnere. Činjenica da u publici ne sede kupci već široka publika,
ovu kvalitetnu modnu manifestaciju ograničava na promociju gotovo virtuelnog sveta i
ugrožava njenu budućnost. Dugoročno gledano, budućnost razvoja kvalitetnog dizajna
u oblasti odevanja na našim prostorima je u realnoj opasnosti. Nemogućnost sticanja
praktičnih znanja u zaokruženom profesionalnom okruženju, primenu novih tekstilno
tehnoloških dostignuća u procesu realizacije osiromašuje potencijal.
Danas u dramatično promenjenim uslovima, nedostatak vizije i dugoročne strate-
gije ove industrije karakteristika je većine proizvođača u Srbiji. Ograničeni profesionalni
i finansijski potencijal domaće proizvodnje gde vlasnik – „gazda” ili njemu bliske osobe
određuju estetske standarde u kojima se modni dizajner mora kretati, karakteristika su
profesionalne nezrelosti, nesposobnosti da se prihvati profesionalizacija unutar defini-
sanog sistema koji omogućava uspešnost tržišnog pozicioniranja i razvoj sopstvene robne
marke koja može adekvatnom i pravovremenom primenom dobrog dizajna odgovoriti
152 na aktuelne modne trendove ne gubeći sopstvenu prepoznatljivost.
 ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

Samostalni modni dizajneri koji poseduju sopstvenu prodaju definisali su svoj

rad izborom klijentele kojoj se obraćaju i sopstvenim pristupom u dizajnu oblikovanja
i promovisanja: modno primereno, umereno avangardno, pomodno ili estradno. Ovo
poslednje je najraširenije, naravno, primereno dominantnoj estetici u sferi odevanja koja
karakteriše Beograd, predodređeno ličnom fascinacijom estradnim glamurom samih au-
tora, svime što to nosi, čineći ih vedetama tabloida i promocije tog socijalnog modela.
Istovremeno u ovom gradu opstaju dizajneri koji u svom radu neguju modno primerenu
liniju usaglašenu sa sopstvenim visokim estetskim standardima, uslovljeni sopstvenim
tehnološkim uslovima realizacije, s ciljem negovanja klijentele koja prati savremeno
oblikovanu odeću rafiniranog ukusa, vernu publiku koja se sa poverenjem oslanja na
ponuđeni dizajn proizvoda koji im omogućava sopstvenu identifikaciju. Umereno avan-
gardni autori uspevaju kroz sopstveni dizajn i primenu inovativnih materijala zadovoljiti
klijentelu koju karakteriše prvenstveno potreba za određenim stepenom provokacije,
više ili manje uspešno uspevaju da izbegnu zamku siluete koja se opasno približava es-
tradnom uzoru, što zavisi o stepenu autorskog kapaciteta i snage da pronikne u suštinu
ideje. Pomodno / dopadljivo atraktivne modne linije prate u potpunosti dominantnu
modnu ponudu Evrope, proizvode koji komuniciraju s kupcima po principu sada i
odmah, lišavajući se sopstvenog autorskog identiteta s visokim stepenom doslednog ko-
piranja; ponuda u kojoj, ponekad, ravnopravno opstaju u istom prostoru gotovi proiz-
vodi iz uvoza ili kineskog tržnog centra i sopstvene proizvodnje.
Marketinške i modne agencije vrše snažan uticaj na modnu scenu promovisanjem
sebi svojstvenih estetskih vrednosti u svim oblastima svog rada . Sliku dela „modne
scene” Beograda moguće je steći na BDW. U nekoliko turbulentnih dana, uz gužvu
koju stvara publika standarnim kašnjenjem početka modnih revija pojačava se tenzija
i iščekivanje momenta kada se gase svetla; u atmosferi velike žurke uz visoke decibele
kreću modne revije, smenjuju se kolekcije manje-više sličnih estetskih usmerenja; styling
postaje sredstvo, a provokacija po svaku cenu krajnji cilj. Iskrenom posvećenošću odišu, s
druge strane, modne revije autora koji grade svoj svet visoke likovnosti baveći se prven-
stveno idejom pretočenom u odevne predmete, grade sliku ili atmosferu uz znalačko po-
štovanje procesa i negovanjem sopstvenog kreativnog pristupa; kolekcije koje uglavnom
ostaju kao impresije kreativne vizije autora, bez značajnijeg daljeg pretakanja u proizvod
namenjen tržištu.
Potencijalno snažan uticaj, snažniji od vidnog dela „modne scene” Beograda na-
dolazi iz kruga mladih modnih dizajnera, kostimografa, grafičara, programera, industri-
jskih dizajnera, arhitekata, snimatelja, fotografa i generalno, kvalitetno visoko obrazo-
vanih mladih ljudi koji neopterećeno ulaze u svet kreativnosti, tragajući za sopstvenim
izrazom i primerenijim vrednostima. To je snaga koja vremenom može ukloniti pos-
ledice i samu politiku povlađivanja lošem ukusu koji za posledicu donosi neadekvatno
socijalno ponašanje i opasnost od otuđenja. 153
 IDENTITET BEOGRADA

Svi pokazatelji ukazuju da kvalitetne ižlozbe, umetnički saloni, koncerti, preda-

vanja, manifestacije i projekti kao što su BDW, BDF, BITEF, FEST, BEMUS, RING
RING, MIXER i sl. imaju izuzetnu važnost u pokretanju, oblikovanju kreativne indus-
trije u Srbiji i utiču na formiranje kritičke svesti u odnosu na samu kulturu življenja.
Kreativnost modnih dizajnera danas u svetu predstavlja značajan i profitabilan
proizvod u „Industriji mode” čiji sistem značajno obeležava i oblasti dizajna predmeta
za kuću i enterijera, gastronomije, kozmetike, ”oblikovanje ukusa” i dr.
Beograd je uvek imao „dizajnerskog kapaciteta”; nekadašnji univerzitetski centar
Jugoslavije / Srbije danas, sa respektabilnom tradicijom Univerzitet umetnosti, a poseb-
no Fakultet primenjenih umetnosti u oblasti izučavanja savremenog odevanja, tokom
svog rada odškolovao je značajan broj studenata, koji su posvećeno radili i rade u oblasti
ODEVANJA i modne industrije u zemlji i inostranstvu; ili su nastavili školovanje u
najrespektabilnijim školama Evrope i Amerike sa zavidnim rezultatima.
Kreativna industrija ima novo čitanje bogatog i dinamičnog sveta mode;
razumevajući povezanost i koleraciju različitih oblasti u cilju nalaženja odgovora na pi-
tanja koja postavlja budućnost, značaja uticaja na formiranje ljudske svesti i društva u
najširem smislu reči. Konformizmu u odevanju suprostavlja se preispitivanje usvojenih
vrednosti kao povod i cilj. Pitanja kao što su odgovorni dizajn i održivi razvoj su privi-
legija bogatih društava, a njihova inicijativa i projekti alarmantno ukazuju na žrtve koje
po pravilu rade u najsiromašnijim sredinama. U traganju za rešenjima u ovoj oblasti ot-
vara se komunikacija, razumevanje uzročno posledične povezanosti i nameće neophod-
nost razumevanja privilegije suživota, neophodnost sinteze društvenog angažovanja.
Moda je postala internacionalna u najširem smislu, „ne postoji više francuska
moda ili italijanska moda, neće nikad postojati kineska ili indijska moda. Interpret-
acija zapadne odeće koja nam stiže iz Japana, a uskoro iz Kine i Indije, koegzistira sa
oživljavanjem ranije skrivenim bogatim kulturnim nasleđem Holandije, Turske, Srbije i
dr. Kreativnost je neistražena. Moda ne može više biti izraz moći”*7

Literatura:
*1, *7 Institut Francais de la Mode , „Vingt ans de syste`me de la MODE „, IFM, Regard, 2008.
*2 , *3 Daniela Verimirović „Aleksandar Joksimović moda i identitet”, Utopija, Beograd, 2008.
*4 Ž.Lipovecki „ Lepota prolaznog” Izdavačka knjižnica Zorana Stojanovića Sremski Karlovci.
*5, *6 Ž.Lipovecki „ Paradoksalna sreća” Izdavačka knjižnica Zorana Stojanovića Sremski Karlovci.

154
 ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

Abstract: Clothing – Reading the moment

The text deals with the area of Clothing as a source and a starting point in under-
standing the social moment , the force of Fashions’ mechanisms, and the impact on the cul-
ture of dressing and shaping the social behavior of society as a whole.
Through historical sequence with emphasis on the development and the characteristic
points of the fashion industry and professional environment in Yugoslavia / Serbia clarifies
the effects of the profession and the impact it has in shaping the Belgrade today .
Creative industry, today has a new reading of a rich and dynamic world of Fashion with
an understanding of the needs for multidicsiplinary approach in resolving questions posed by
the future.

Key words: Understanding the power of Fashion mechanisms’, high quality education ,
professional and social elites bears the responsibility

155
 GEOPOLITIČKI ČASOPIS

IDENTITET
BEOGRADA

Deo III
Sukob tradicije i inovacije
UVODNIK UDK: 304.2(497.11 Beograd)(093.3)

LAMENT NAD
Adele MAZZOLA
BEOGRADOM …I Univerzitet u Beogradu,
OPRAVDANA NADA Filološki fakultet, Beograd

Ti, međutim, širiš, kao labud krila,

zaborav, na Dunav i Savu, dok spavaju.
Ti budiš veselost, što je nekad bila,
kikot, tu, i u mom krilu, vrisku, i vapaje.
U Tebi nema crva, ni sa groba.
Ti blistaš, kao kroz suze ljudski smeh…
Miloš Crnjanski

Na mom jeziku svi gradovi su ženskog roda.

A istina je da sam vrlo jasno u mom prvom opisu, vezanom za Parmu, grad u kome
sam rođena, naglasila da je za mene Beograd oduvek bio „duhovna majka” i osećala
sam da je čuvao, možda samo za mene, onu slatku privrženost duhovnog materinst-
va, bez ikakvog zahteva za pripadanjem. U tim septembarskim danima, još vrelim i
zlaćanim, vraćajuci se posle posla peške kući, kad bih povremeno morala da usporim
zbog neravnina na tom grubom mozaiku, pod nogama sam osećala toplinu okruglastih,
uglačanih kocki turske kaldrme, koja i dan-danas pokriva ulice u toj četvrti. Ustreptala
od uzbuđenja osećala sam kako mi privlači stopala, ali ne nasilno, već kao u šali, tom
pukom plodu moje mašte što je u samoći tih dana tražila i najmanji znak koji bi me
opredelio za pravi izbor. Tad su moji koraci još snažnije prijanjali , kao da sam htela da
se još više priljubim uz tlo po kojem hodam, da mu pripadam, sad kada više niko nije
dragovoljno želeo tu da živi.1
Bilo je to vreme prema kome – mi „Beograđani” – gajimo različita osećanja,
vreme Trećeg leta, tog nikad objavljenog rata, kada grad otkri da su se pod njegove
skute vratile neke vrste ptica koje su odavno nestale, što je protumačeno kao pozitivno
dejstvo sankcija. Ali, neko reče da je nasuprot tome iz Beograda otišla i jedna retka vr-
sta ljudi, možda zauvek. I, da ostanemo kod ekologije, vode Save i Dunava, prečišćene
zahvaljujući prekinutim plovidbama koje su obustavljene zatvaranjem prema Rumu-
niji, takođe su ponovo ugostile ribe i kupače. I to je bilo pozitivno dejstvo sankcija, kada
je već prozirno more hrvatskih ostrva bilo nedostupno. Ali svi su osećali da to plavlje
1 Aquae passeris CLIO, Beograd 2000, HESPERIA, Beograd 2007, 2009 (prevod Alisa E.
Vasilijevic). 159
 IDENTITET BEOGRADA

nebo, te bistrije vode, te ptice i te ribe nisu bili znaci da je grad zdrav, već su naprotiv
bili poput osmeha koji teško bolesna majka čuva za svoju decu kako bi im dala snage da
nastave život koji se u njoj polako gasio.2
Kada pokušam da tumačim taj moj transfer sa materijalno-društvenog (arhitektura,
ulice, putevi, gradsko uređenje) na ne-materijalno-duhovno, biološko, (način života, kul-
tura, ljudi) koji i dalje upražnjavam kada mislim o Beogradu pronašla sam razlog u nekoj
vrsti dvojnosti koja me odavno prati, u mogućnosti da živim tamo i ovamo, da primećujem
razlike i da kompenzujem nedostatke jedne i druge strane.
Valja reći, takođe, da kada mislim o strani gde sam rođena, uzimam u obzir celu
Italiju, gde se lako krećem od gore na dole pa i preko mora do ostrva, dok za ovu stranu
mislim isključivo na Beograd, jer ne krećem se više istom lakoćom po Srbiji kao nekada po
Jugoslaviji. Tako da Beograd, sam po sebi, u mom malom svetu, drži ponosno čitavu jednu
stranu. A, sve jedno, ne izlazi poražen. Da bi tako bilo, pažljivo biram povoljne okolnosti,
kada opisujem prednosti Beograda, i zaobilazim lukavo sve što može da pretekne u korist
druge strane, to jest sve ono što mi ovde najviše nedostaje. Nadasve arhitektura, koja je u
mojoi zemlji, vrlo slojevita po epohama nastanka i po stilovima, prirodno ukomponovana
bez reza, tako da se zdanja jedna pored drugih razlikuju i upotpunjuju.
A Beograd? Šta mi je nudio tolike godine da još uvek bilo gde da se nađem, bilo kojjm
lepotama budem okružena, u određenim trenucima misao mi se otkida i leti do grada na
ušće Save u Dunav tako da moram u sebi brzo da ga isceljujem misleći: „Pa, još malo pa
idem tamo.” Kakvi su to trenuci kada nešto, kao dugme, pritisne sećanja i budi u meni želju
za Beogradom? S godinama mi je postalo jasno da se to dešava kada osećam neku vrstu stege,
bilo da je grad u kome se u datom momentu nalazim previše malen, provincijalan, bilo da
je ponašanje ljudi koji me okružuju previše „usklađeno”, kao isforsirano uvažavanje „onog
što se mora, i kako treba” a ništa drugo do baviti se sitnicama koje život ne znače, poštovati
redosled dana prema satu a ne prema sopstvenim potrebama, a nadasve prekidanje razgovo-
ra kada se nudi drugačije shvatanje vrednosti. To znači da Beograd meni pruža disanje bez
zadrške i atmosferu slobodnog i velikog grada, velikodušno dozvoljava da se ponašam lično
i društveno u skladu sa mojim ritmom. Ali veličina Beograda leži prvenstveno u atmosferi
(jer šta reći onda o Rimu i Milanu?) jer je umerena a centar dešavanja brzo savladiv.
Beograd možemo brzo preći peške, sve je tu, i ljudi mogu da se sretnu slučajno, i viđaju bez
zakazivanja.
A zapravo u njegovom istorijskom centru, velikom „po meri čoveka” – kako bi rekli
arhitekti i sociolozi – nalazi se razlog čestih prekida neprestane reke ljudi koja neumorno
struji po njegovim ulicama. Naime, dešava se, dok poduže čekamo na raskršću zeleno svetlo
semafora, da odjednom preko puta nas iznenada iskrsne lice koje nas podseća na prijatelja
kog odavno nismo videli a s kojim smo nekada delili želje i razočaranja. Mislimo od prve,
da se radi o sličnosti, a odjednom, kada vidimo reakcije s druge strane i veliki osmeh ili
160 2 Ibid
 LAMENT NAD BEOGRADOM …I OPRAVDANA NADA

naglašen gest prepoznavanja, srce nam stane. A kada taj neminovni, nemi, topli zagrljaj čiji
intenzitet i dužina su direktno proporcionalni sa probuđenim emocijama, zaustavi slobod-
no kretanje ljudi oko nas, niko se ne buni. A znam i zašto. To je zato jer svako od nas ima
takvog prijatelja blizu ili daleko koga odavno nije video, i dok se pita kako i gde je nestao,
sigurno se nada da baš kao mi, može tako iznenada da ga sretne i da bez objašnjenja s tim
ponovnim zagrljajem oseti na tren atmosferu našeg Beograda. A i njegovu veličinu, koja
nije stvar prostora već količine emocija koje leže u srcima svih onih koji nisu uvek tu, a i dalje
bilo gde da žive, Beograd prepoznaju kao svoj grad.
Istine radi, u želji da prizovem baš tu atmosferu, netaknutu, kada me je po prvi
put grad zarobio zauvek sa svojim nenametljivim zagrljajem zaokruživši vreme i prostor
u kome sam bila uronila, moram se vratiti dosta unazad sa uspomenama. Na atmosferu
vremena urbanih dešavanja, vatrenih i bezazlenih svađa oko pozorišnog komada ili knjige.
Vremena manje zahtevnog sa materijalne strane (jedne iste farmerke su dugo služile za
sve prilike a lako je bilo sašiti dugu nabranu suknju od indijskog materijala za svečanosti)
a toliko zahtevnog sa strane intelektualnog razvoja. Bilo je sramota ne čitati, ne pratiti
kulturni život našeg grada. Ko se seća vremena kada su se u Beogradu u toku Festa, Bitefa,
Oktobarskog salona ili Sajma knjiga, čekalo sa nestrpljenjem da u Politici, Borbi ili Ninu
izađu kritike filma ili pozorišne predstave, izložbe ili nekog romana? Ko se seća vremena
kada su se članovi beogradskih porodica – a nisu morali biti naročito „intelektualni” – po-
delili na one koje više vole Andrića i na one čjie je srce više kucalo za Crnjanskog? U ovoj
drugoj grupi ubedljivo veći deo pripadao je ženskom rodu. Ovaj poslednji detalj, koji niti
doprinosi niti oduzima, slavi jednog i drugog pisca, služio mi je kao „captatio benevolentiae”
u toku susreta sa srpskim piscem i pesnikom koji je toliko setno pevao „naš” Beograd. Još se
sećam njegovog glasa, koji mi je preko telefona objasnijo kako da do njega dođem. „Iznad
Vltave sam”, jednostavno je rekao, a moje strahopoštovanje stečeno čitanjem „Romana o
Londonu” koji sam imala nameru da prevodim na italijanski – nije mi dalo hrabrost da
tražim tačnjiu adresu. A pošto tada nisam toliko dobro poznavala Beograd niti sve njegove
kafane, niti da se Vltava baš tako izgovara jer je ime češke reke, mislila sam da se radi o
nekoj ulici čije ime Crnjanski nije mogao tačno da izgovori zbog svog specifičnog „r”. Nije
ovde mesto da duže prenosim sve pojedinosti našeg dugog razgovora i njegovo obećanje da
mogu da ga konsultujem u svakom trenutku oko prevoda. Samo godinu dana kasnije, „moj
veliki Miloš” odleteo je iznad neba Beograda a ja sam odustala od prevoda. Za mene, on je
bio dragocen jer mi je pomogao da bolje shvatim razlike između njegove i moje zemlje, koju
je strasno voleo.
A onda su vremena počela da se menjaju i ta bezbrižna atmosfera da isčezava?
Nije više bilo prijatno dočekivati jutra u kafanama. Žučne, rasprave u osvit zore
koje su se nekada vodile oko predstave ili poslednje knjige iz pera nekog od prisutnih.
Ne zato što je među nama bilo bitnijih neslaganja, već zato što sam se ponovo osećala
strankinjom. I to, ne kao u prvo vreme, zato sto sam ja bila drugačija i loše govorila
srpski jezik, već zato što su oko mene ljudi postali drugačiji i govorili drugim jezikom. 161
 IDENTITET BEOGRADA

...Ne može se reći da je upravo taj novi jezik pokrenuo nedavnu istoriju Balkana, tako
tragično obesmišljenu, prevaziđenu, a pre svega zagušenu tolikim bolom i svirepošću.
Bez sumnje, moguće je dokazati da su najednom i mediji i političari uveli u svakodnev-
nu upotrebu kvaziliturgijisli jezik u kojem je srpski narod nazivan „nebeskim“ i obdari-
van svim karakteristikama koje uz to idu. 3
Tada, baš tada sve je počelo da se menja. I sve je krenulo naopako, kao neka vrsta tihe
stihije koja je mic po mic zauzela prostor našeg grada a koju nismo mogli zaustaviti.
Ali tada nije bilo tako lako kao što to izgleda danas u sećanjima. Iako se malo ko
u Beogradu zapravo stvarno plašio bombardovanja, stalno prisutan, preteći osećaj da
neko, leteći slobodno nebom iznad grada, hoće da pogodi „legitimnu metu”, izazivao
je zbunjenonst. I pometenost. Jer onaj ko je bombe bacao do tada je smatran prija-
teljem...
I upravo tih dana, kada su se zavijanja sirena za početak i za kraj opasnosti neu-
morno smenjivala ....osećala sam se povremeno kao da se nalazim između dva ludila,
jednog koje tutnji i preti iznad moje glave, spremno da udari, i drugog, pod mojim
nogama, srozanog na metu, koje ipak i dalje širi oko sebe nadmenu lažnu sigurn-
ost... Osećala sam u tom trenutku šizofreniju Evrope s dva lica, odakle sam, iz svakog
pojedinačno, tako dugo, u izobilju izvlačila ono što mi je nedostajalo kod onog drugog,
srećna što sam pronašla svoju malu privatnu formulu koja treba da izgladi, s nekoliko
sati putovanja, vekovni prekid nekog Kerularija vođenog kratkovidošću realpolitike.4
I zato početkom svake školske godine, zagledam s pažnjom lica mojih studenata, i
pitam se da li je to najzad ona generacija koja će probiti mentalni limes koji razdvaja
dve Evrope i ismejati ga, crpeći upravo iz svojih različitosti snagu prirodnog prava da
pripada Evropi zasnovanoj na toleranciji i multikulturalnosti, za čije stvaranje se svi
zalažemo i borimo.
Najzad posle više od deset godina mogu da pružim odgovor na završnu rečenicu mog
prethodno citiranog teksta. Poslednje generacije mojih studenata su najzad lišene bilo kog
kompleksa prema svetu, prema Evropi pogotovo. Ukidanje viza je puno doprinelo kao i brza
elektronska komunikacija sa njihovim vršnjacima iz bilo kog kraja sveta putem interneta.
Takođe, „s druge strane”, počelo je veliko interesovanje mlađeg sveta prema Beogradu, koji
se u poslednje vreme spominje u stranim časopisima kao „svetska prestonica zabave“. Tako da
se sve češće čuju grupe mladih u sred grada kako čavrljaju do kasno na različitim jezicima.
Zastanem ponekad, kada čujem moj maternji jezik, da bi „nediskretno” pratila njihov raz-
govor. Teme su uobičajne, kao kod svih mladih celog sveta, vesele ili informativne: šta ima
3 LIMESplus (BALKANSKA ALHEMIJA) Srbija, tako blizu, tako daleko HESPERIA, Beograd
Special 2005
4 Patriarh Mihailo Kerularije 1052. godine zatvarao je latinske hramove u Carigradu zbog toga što
su upotrebljavali beshvasni hleb čija materija nije valjana za evharistiju i započne proces udaljivanja
između Istoka i Zapada. Ovaj proces poznat kao veliki raskol ili veliki šizma je pokrenut i ubrzan
162 ne samo bogoslovskim ili crkvenim nego i političkim i kulturnim događajima.
 LAMENT NAD BEOGRADOM …I OPRAVDANA NADA

zanimljivo da se razgleda, gde bi se moglo ići uveče....Skoro da bih se umešala u razgovor u

želji da im pomognem da prodru do srca Beograda, ovi moji mladi zemljaci; mogla bih da
ih uputim prema mestima koja su obeležila moj boravak u Beogradu, u SKC, u Dom om-
ladine, u kafanu Kolarac ili, uveče, u Klub književnika...ali onda se setim da ne pripadaju
mojoj generaciji i da se skoro sve promenilo, mnoga od tih mesta više ne postoje ili su postala
nešto drugo, i strepim da posle razgledanja „tragova rata” u Kneza Miloša neumoljivo hoće
da se upute prema splavovima, ispraćeni od svojih beogradskih vršnjaka koji su se nudili kao
vodiči. I to bi za njih bilo sve o Beogradu…
Eto, sadašnje generacije koje su postale slične i nadomestile taj jaz fizičkih granica
između Istoka i Zapada, i to je dobro. Istovremeno sem zabave koje sve više liče jedna na
drugu, posetioci ne mogu da dopru do prave suštine ovog grada. Ako uzmemo primer grupe
koju sam spomenula, neko bi mogao da primeti da je lako zaokupiti pažnju turista ako je vaš
glavni grad Rim, dok je ovde sve staro i oronulo, rušeno tokom prethodnih ratova, čak i dva
velika Muzeja su previše dugo, predugo zatvoreni… To je tačno, ali o ovom drugom što mi
je Beograd nekada nudio, ne pamti se ništa. Vrednost tradicije nije u arhitekturi i zidanim
zgradama. Istorija je, pre svega, stasala kroz znanja i pamćenja. I kroz priče. I zato se zove
istorija. Često u toku časova osećala sam potrebu da o tome govorim studentima, šta je neka-
da bio Beograd, šta je zapravo bila Jugoslavija. Baš kao što i generaciji njihovih roditelja nije
bilo preneto šta je zapravo bila Srbija. Kada su od Jugoslovena svi postali Srbi, negirali su
potpuno bilo koje dobro Jugoslaviji. Rezultat je bio povratak unazad od skoro jednog stoleća.
Neosporna urbanizacija glavnog grada Jugoslavije sedamdesetih godina nije potisnula priče
o Beogradu devetnostoga veka o šetnjama gospode u fraku i rafiniranim gospođama u krino-
linima. Ako je to sigurno postojalo, postajali su i donatori čija su imena još uvek utisnuta u
najlepšim i najvažnijim zgradama „našeg” grada. A isto tako jugoslovensko vreme doprinelo
je urbanom razvoju kroz rasprostranjeno i pristupačno obrazovanje, dobro zdrastvo, sport
i bogat kulturni život.
Kulturni život koji se još uvek sa mukom probija, održava i duh grada. Vredelo bi
ga negovati i dalje, učiniti sve da se ta nit ne prekida. Lep primer koji mi je ulivao nadu
i vratio mi duh nekadašnjeg Beograda poklonio mi je selektor Bitefa: kartu za predstavu
reditelja Romea Castelluccia „Crni veo pastora” koja je otvorila ovogodišnju čuvenu mani-
festaciju. Dok sam posmatrala Jovana Ćirilova, pitala sam se odakle crpi toliku energiju,
entuzijazam i volju, vrline koje krase mladost. Posle uzbudljive predstave koja je potresla
sve nas koji volimo pozorište i koji smo ostali da raspravljamo sa rediteljem skoro do pola
noći, baš isto kao nekada, našla sam odgovor: raditi i verovati da se može, kao nekada,
i sa manjim sredstvima i sa manje razumevanja. I da ne treba posustajati. Reših da ga
pitam koju magičnu vodu beogradskog izvora pije: lukavo sam ga pozvala na „pastu alla
Norma”, znam da ne može da odoli, valjda će mi odati tajnu. Na sve sam spremna za
moj Beograd.

163
 UDK: 792.091.4(100:497.11 Beograd)(091)

Jovan ĆIRILOV
BITEF I BEOGRAD teatrolog

Beogradski internacionalni teatarski festival traje skoro već pola stoleća.

Od osnivanja do danas ambicije su bile da se beogradskoj pozorišnoj
publici predstave nove pozorišne tendencije od ekstremno avangardnih do
iskustava novog pozorišta primenjenog na klasiku.
Ta potraga za suštinski i formalno novim, traje sve do današnjih dana. To
je potvrdio i poslednji Bitef koji se i ovog septembra odvijao na različitim
pozorišnim scenama u Beogradu, pod sloganom IZLET U ISTINU.

Ključne reči: pozorište, umetnost, festival, avangarda, nove tendencije

Kada smo Mira Trailović i ja krajem 60-ih godina prošlog veka osnivali Beogradski
internacionalni teatarski festival (BITEF) pre svega smo mislili na našu publiku. Me-
đutim, pokazalo se od samog početka da Bitef dobija daleko šire evropsko značenje.
Jugoslavija je tih godina imala poseban geopolitički položaj, kao najznačajnija evropska
nesvrstana zemlja.
U tu zemlju sa istom lakoćom mogli su da uđu stranci sa Istoka i Zapada, sa Se-
vera i sa Juga.
Zemlje istočne Evrope (osim možda Poljske) nisu mogle ni da zamisle da osnuju
međunarodni festival sa trupama iz celog sveta. Mnoge provokativne trupe sa Zapada u
to vreme nisu imale pristup Sovjetskom Savezu i drugim zemljama Varšavskog pakta.1
Jugoslavija je bila jedina zemlja u kojoj je bilo mogućno nešto nezamislivo – da
se neposredno posle agresije snaga Varšavskog pakta na demokratski orijentisanu vlast u
Čehoslovačkoj održi festival na kojoj su samo mesec dana posle tog događaja bila pred-
stavljena i pozorišta i iz SSSR i iz ČSR.2
Tih godina na predstave Living teatra, Performance grupe, Open teatra, Theatre
de Soleil, Zadeka i Steina, Nurie Espert i Barbe, Pine Bausch i Kresnika, dolazili su mla-
di pozorišni umetnici Istoka kao na njima zabranjenu jeres i ulazili na mala vrata na sve
predstave. Danas su to značajni poslenici svetskog pozorišnog pejzaža.
Bitef nije imao na umu prevashodno tu kulturno političku ulogu. Ambicije su
bile pre svega pozorišne – dovesti i vrednovati nove pozorišne tendencije, kako one eks-

1 Katalozi Bitefa 1–45, 1967–2011.

2 Natalija Vagapova, Bitef: pozorište, festival, život; Službeni glasnik, 2010. god. 165
 IDENTITET BEOGRADA

tremno avangardne, tako i one koje iskustva novog pozorišta primenjuju na klasiku. Kao
inspiracija savremenog pozorišta, još od Antonin Artaud-a, na Bitef su takođe pozivane
trupe tradicionalne umetnosti Azije, Afrike i Latinske Amerike, kao stalne inspiracije
tragalačkog savremenog pozorišta.
Ta tendencija je u osnovi ostala prisutna na Bitefu do dana današnjeg. U vreme
kontraproduktivne izolacije treće Jugoslavije u oblasti kulture od strane svetske zajedni-
ce, za tragične greške političara za koje umetnici nisu bili krivi niti su s njima bili saglasni,
uloga Bitefa je bila da preživi i da svojoj publici i dalje prikazuje šta se dešava u svetskom
pozorištu.
Bitef je ulogu mosta između sveta i Beograda ostvarivao uporno i sa dostojan-
stvom. Mnogi su u svetu ubrzo shvatili štetu od izolacije jugoslovenskih umetnika od
sveta i pomogli da se Bitef ne samo ne ugasi, već ubrzo i vrati na nivo iz njegovih slavnih
pionirskih dana.
Bitef je težio da zaista svake godine prikaže šta se to novo rađa u svetu. Svodeći te
namere na ono osnovno što se u svetskom pozorištu događalo, može se reći da je Bitef
u pr voj deceniji poznih šezdesetih godina selekcijom posvećivao pažnju avangardnom
pozorištu toga doba od Living teatra do Grotovskog, sedamdesetih godina akcent je bio
na postmodernom pozorištu i koje se tada rađalo, pre svega sa Robertom Wilsonom koji
nije ni bio svestan da je predstavnik tog svetskog pokreta u umetnosti i filozofiji. Pr ve
decenije XXI veka Bitef je svojim izborom akcent stavio na neverbalni i postdramski
teatar. Koliko je Bitef stekao i sačuvao svoj autoritet govori i činjenica da je teatrolog
koji je skovao termin postdramsko pozorište Lehman, tih godina bio na čelu internaci-
onalnog žirija Bitefa.
Nove tendencije u teatru potvrdio je i poslednji Bitef koji se i ovog septembra odvi-
jao na različitim pozorišnim scenama u Beogradu, pod sloganom IZLET U ISTINU.
Istina je jedan od osnovnih pojmova filozofije od njenog nastanka
na samom početku evropske civilizacije u doba drevnih Grka sve do danas.
Mada pozorište nije ni sredstvo ni poprište otkrivanja istine u filozofskom smislu, ono
se ipak može shvatiti kao neka vrsta tragaoca za istinom u najširem smislu reči. Kada
se uozbilji, pozorište, čak i po cenu da bude neka vrsta Don Kihota, pokušava da nešto
saopšti o stvarnosti, fenomenima te stvarnosti čak i o svojoj suštini ili još bolje suštinama.
Koliko je ta potraga ličila na stvarnost ili koliko je tu stvarnost predstavlja-
la svojim sredstvima, rađali su se i nestajali mnogi periodi pozorišta, nazvani
najrazličitijim imenima, najčešće veoma bliskim, nekad čak istim, sa pravcima koji
su se dešavali u drugim umetnostima, a pogotovu u književnosti – kao što su klasi-
cizam, romantizam, realizam, naturalizam, ekspresionizam, nadrealizam, modern-
izam… Kako će biti nazvana neka pozorišna pojava zavisilo je i zavisi od toga kakav
je odnos te teatarske prakse prema stvarnosti, ili drugim rečima, prema – istini.
Kakav god odnos teatar imao prema stvarnosti, to jest istini u raznim epohama tokom
166 svog hiljadugodišnjeg postojanja, da li se više bavio stvarnošću datog trenutka ili je
 BITEF I BEOGRAD

pokušao da ispod vidljive površine pojavnosti ponire u poetsku potragu za suštinom

sveta i ljudskog bivstvovanja, pozorište je uvek bila neka vrsta izleta u istinu.
A ukoliko je kriza u društvu, ona istorijska, ekonomska ili moralna, bila veća,
pozorišni izlet uistinu bivao je uzbudljiviji, dramatičniji i potrebniji. Predstave koje smo
Anja Suša i ja izabrali za ovogodišnji BITEF, podržavale su taj koncept.
Za Beograd i kulturu Srbije osnivanje i trajanje Bitefa, sada skoro već pola stoleća,
možda je najznačajnije što je on živo i delatno otelotvorenje duge i žive tradicije mode-
rne. Ta tendencija moderne traje još od Jovana Skerlića, da bi između dva svetska rata
dobila snažnu potvrdu pojavom nadrealizma i zenitizma u nas. Taj živi glas modernizma
posle Drugog svetskog rata rekao je značajnu reč u protivstavu prema staljinističkom
retrogradnom socijalističkom realizmu, i to 1948. godine kada je to i politički bilo naj-
značajnije. Ta potraga za suštinski i formalno novim, traje sve do današnjeg dana, upravo
kao i sam Bitef, svojom težnjom da otkrije svetsko i naše, novo u moru komercijalizma,
trivijalnosti i filistarske upotrebe umetnosti.

Literatura
Jovan Ćirilov, Dnevnici; Grad teatar Budva, 1999.
Jovan Hristić, Pozorišni referati; Nolit, 1992.
Hans-Thies Lehmann, Postdramsko kazalište, Centar za dramsku umjetnost, 2005.
Muharem Per vić, Volja za promenom; Muzej pozorišne umetnosti Srbije, 1995.
Vladimir Stamenković, Kraljevstvo eksperimenata; Nova knjiga, 1987.
Natalija Vagapova, Bitef: pozorište, festival, život; Službeni glasnik, 2010.
Petar Volk, Bitef i pozorište; Prometej, 2003.
Katalozi Bitefa 1–45, 1967–2011.

Abstract: BITEF and Belgrade

The Belgrade International Theatre Festival (BITEF) has lasted for almost half a
century. Since it was established, its aim was to present Belgrade theatre lovers with new
theatre tendencies ranging from the extreme avant gaurde to the application of new theatre
trends to the classics.
This search for the fundamentally and formally new forms has lasted until the present,
as seen at the last BITEF held this September at various theatre venues in Belgrade under the
slogan VOYAGE INTO THE TRUTH.

Keywords: theater, art, festival, avant guarde, new tendencies

167
 UDK: 821.163.41.09”1895/2008”:911.375(497.11 Beograd)

KNJIŽEVNOST NAD
STOLETNOM MAPOM Tamara KRSTIĆ
BEOGRADA Radio Beograd

Rad predstavlja pojedine tačke na stogodišnjoj mapi književnog Beogra-

da. U hronološkom sledu izdvojena književna dela pokazuju razvoj slike
grada, uslovljene, kako različitim pravcima i tendencijama u književnosti
XX veka, tako i samom istorijom, socijalnim i kulturnim promenama. Me-
tamorfoze urbanog u književnim delima srpskih pisaca i na početku XXI
veka nastaju u sudaru nasleđene kulture, kulture jednog kolektiva i onog
pojedinca, junaka koji u grad učitava osećanje i duh svog vremena. Žan-
rovska određenja koja stoje u podnaslovima dela kao što su, „beogradski
roman” i „roman o Beogradu”, omeđiće gradski prostor teksta nad kojim
se rađa junak ili lik jednog dela. Zagledani podjednako u prošlost i savre-
menost grada, pokušavaće da istinu svog bića pronađu u velikom gradu i
poistovete je sa svim onim što jeste Beograd.

Ključne reči: srpska književnost, Beograd, roman o Beogradu, slika grada, identitet grada

„Književnost i umetnost su za nas beznačajne stvari. Sreća i dobro jednog naroda ne

leži u njegovom umnom i kulturnom napretku, kao što ste vi nekada mislili, već u mirnom
i pravilnom toku života (jelo, piće i odelo); i to kad mi niko ne remeti domaći mir, onda je
to prava sreća.
–Ah, – prekidoh je mi smo to nazivali svinjskim životom. Čoveku smo ostavljali
mnogo uzvišenije ciljeve...
– Bili ste na pogrešnom putu.
–Lepo, a šta će vam škole, kada one ne doprinose ništa ljudskoj sreći onakvoj kakvu
vi određujete?
– Samo zbog državnih potreba, inače, razume se , nisu nužne.”
Svetolik Ranković, U XXI veku

169
 IDENTITET BEOGRADA

„Majsko jutro 2011. godine posle Hristova rođenja, s punim sunčanim sjajem, širi se
nad pitomim Beogradom.
Po bregovima oko ogromnoga grada na sve strane letnjikovci i stanovi u vrtovima
punim šarenoga cveća. Po vazduhu ajeroplani kao leptirovi nose poštu u Ljubljanu Zagreb,
Zadar, Sarajevo, Skadar na Bojani, Ohrid, Prizren, Skoplje i Niš. Od nekadašnjih varo-
šica Zemuna i Pančeva postali su takođe veliki gradovi, vezani električnim tramvajima s
Beogradom. Na Savi i Dunavu je nekoliko mostova, a bezbroj parnih lađica vrše saobraćaj
vodom. Železnički vozovi iz centralne stanice jure svaki čas na sve strane u svim pravcima,
a najčešći su i najpuniji ka Jadranskom moru, ka Skadru na Bojani, ka Ulcinju i ka Du-
brovniku.”
Stojan Novaković, Nakon sto godina

„Beograd je posle 200 godina jedna od najvećih varoši na jevropejskom Istoku...”

Anonimni autor

Nasuprot godinama s kraja XIX veka,

u kojima još uvek preovladava realistična proza okrenuta ruralnom i seoskom životu,
navedeni delovi utopija nepoznatog autora, Stojana Novakovića (1842–1915) kao i pri-
povedne antiutopije Svetolika Rankovića, na koje je skrenuo pažnju Ivo Tartalja u knji-
zi Beograd XXI veka, primećujemo možda i pr ve napore i želje da se razume misterija
grada, njegovo planiranje i podizanje. Takve projekcije, koje prikazuju Beograd u XXI
veku, pokazuju bar delimično jednu od tri ideje o vrednovanju grada u poslednjih dve-
sta godina koje ističe Karl E. Šoške u svom tekstu „Ideja o gradu u evropskoj misli: Od
Voltera do Špenglera.”: grada kao vrline u kojem se uređena urbanistička slika prenosi i
na idealno socijalno, političko uređenje zemlje čija se prestonica prikazuje. U narednim
etapama grad će prerasti u porok, a potom će se razvijati kao grad izvan dobra i zla. Teško
je reći koliko je Beograd uspeo u svoju mapu od samo jednog veka da ucrta takve vrste
promišljanja i razvoja u književnosti pod stalnim pritiskom istorije, politike, rušenja i
dograđivanja.
„Slika grada se oblikuje kroz perceptualni zastor stvoren u nasleđenoj kulturi i
preobražen ličnim iskustvom” dodaje Šoške a dodaju i srpski pisci okrenuti urbanoj ima-
ginaciji i urbanoj prozi u XX veku. Od slike grada omeđenog pogledom na uređenu
površinu gradske zemlje i osvojenog neba nad gradom „tehnološkim čudima” u kojem
pojedinac utiskuje vrline, humanističke ideje oblikovanja idealnog mesta za stanovanje,
razvitak duhovnih sfera čovekovih kroz književnost i umetnost, i mogućeg susreta sa
drugim, razvijaće se književni grad do samog teksta, kao lavirinta u kojima se ukrštaju
istorijski, kulturni, društveni porazi generacija i pojedinaca. Grad će čitati nas same, pod
balastom nasleđa predaka, „palanačkog duha” i surove, sive svakodnevice zaprljane, za-
170 gađene nad neostvarenom slikom grada kao vrline, idealnog , tog „višnjega Jerusalima”
 KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

o kojem je maštao još Konstantin filozof kada je u XV veku u žitiju despota Stefana
Lazarevića napisao „I ko je kadar da pisanjem kaže kakav je položaj, izgled i lepota Be-
ograda”.
Kada je početkom januara 1895. godine u kragujevačkom listu „Potpora” obja-
vljena jedna od pr vih priča Svetolika Rankovića, naslovom „U XXI veku”, srpska knji-
ževnost je još uvek bila prevashodno okrenuta ka selu i prošlosti. Iako autor, zagledan u
budućnost, nigde direktno ne pominje ime grada u kojem su umesto palanačkih kućića
izgrađene „gromade gorostasnih dvorova i palata”, tehnološka čuda na nebu naspram ča-
sovničarske starudije iz XIX veka, koju poseduje gimnazijski profesor latinskog jezika, a
koji meri i vreme u 2095. godini, čini se da, opisuje prestonicu jednog „mirnog i srećnog”
uređenog birokratskog sistema u kojem, naravno, nema mesta za književnost i umetnost.
U svetlu ove pripovetke ne čini se onda čudno što je Svetolik Ranković u svojim poto-
njim romanima (Gorski car, Seoska učiteljica, Porušeni ideali), zagledan u savremenost
prikazivao nagone i mračne strane čoveka koji je u neprestanom sukobu sa svetom koji
ga okružuje. Takav svet razara i sam život junaka ali i idilične slike seoskog života, zapi-
sujući neukost, primitivizam i zaostalost sredine i ljudi svoga vremena.
Iz istog vremena treba pomenuti pripovetke Iz beogradskog života (1891) Sime
Matavulja u kojima se java grada dopunjuje snoviđenjima pripovednih likova, religio-
znom mistikom, čudima i predosećanjem smrti u velikom gradu. Bio to jedan od Ma-
tavuljevih načina da mistifkuje usamljenički, gradskim sivilom obojen život junaka iz
naroda u gradu.
Ove priče nagoveštavaju jedan smer urbane imaginacije u srpskoj moderni koji će
oslikavati položaj čoveka u gradu, način života, intimni svet junaka i osećanje obeskore-
njenosti. (o tome govori Aleksandar Jerkov u pogovoru „Antologije beogradske priče”).
Obeskorenjenost junaka predstavlja poziciju modernog čoveka, bačenog u svet koji nije
njegov. To je „došljak iz sveta koji je oblikovala naša realistička pripovetka” u Beogradu,
kakav je Čedomir Ilić, junak istoimenog romana Milutina Uskokovića (1914), koji se
smatra začetnikom beogradskog romana i nastavljačem zamisli Svetolika Rankovića o
romanesknom junaku izneverenih ideala. To je i povratnik iz rata, u međuratnoj književ-
nosti, i pariski đak koji se vraća u Beograd. Tako je i u romanu Terazije Boška Tokina gde
sama „varoš ima istu sudbinu koju imaju i ljudi”. Gotovo čitava međuratna književnost
počiva na urbanoj imaginaciji, a sama forma dela kao da postaje odraz pokidanosti mo-
dernog čoveka u razlomljenoj slici grada. Za formu Tokinovog romana „o posleratnom
Beogradu”, kako stoji u podnaslovu, važna je tehnika filma i kolažiranja, primetna već
na koricama knjige, kroz fotomontažu sastavljenu od slika Beograda (roman je objavljen
1932. godine). Poput trga nekog renesansnog grada, Terazije postaju centar iz kojeg novi
život grada počinje, mesto sa kojeg se pruža i razliva pogled ka novim predragrađima.
Mesto na kojem će se sabirati sva nova urbanistička i arhitektonska lica grada i svi por-
treti tadašnjih stanovnika: od intelektualaca, političara, novinara do činovnika. Mesto
dnevnog i noćnog svetla razlamaće gotovo sve segmente gradskog života, političkih, so- 171
 IDENTITET BEOGRADA

cijalnih, društvenih prilika, odsjaje dalekog sveta. Pokazatelj da će i pojedinac, a samim

tim grad, i u narednim decenijama i vekovima počivati i dalje „na disharmoniji”. Na
tasovima beogradskih Terazija biće Beograd koji je, samo prividno, nestajao, i Beograd
koji se formirao kao evropska varoš. Istok koji nije sasvim iščeznuo i Zapad koji se nije
odomaćio. Na tasovima Beograda sedeće „generacije koje u sebi nose raskršća” i prijatelji
iz mladosti koji će se na raskršću Terazija rastati a čiji će životi, pogledi, životna promi-
šljanja i duh ubrzanog vremena upravo oblikovati život i izgled grada. Imaginarni, mo-
gući, idealni grad pretvoriće se u jednu kritiku čitavog društva i nacije:
„Beograd je bio polučaršijski, polumondemski, primitivan, dekorativan, dinami-
čan, vizantijski, rafinovan, nemoralan, zakulisan, brutalan, temperamentan, nemilosr-
dan, pijan, bezobziran, familijaran, anahroničan. Besan i bedan u isti mah. Džungla. Far
vest. Carstvo komita i advokata. Postojbina patentiranih patriota, lažnih velikih ljudi,
snobova, spekulanata, političara koje niko nije voleo a ceo svet trpeo.
Beograd, drevna varoš na ušću Save i Dunava, sa divnim profilom nije imao svoje
’ja’. Nedovršena simfonija.”
Ubrzanje vremena i istorijskih tokova, promena politika, sudari kultura i civiliza-
cija usloviće da se nad hronikama samog grada, kao specifičnih književnih figura, kakve
imamo u delima Ive Andrića, oblikuje sam život i svest junaka u gradu. Pad,bombarodva-
nje i rušenje Beograda u Drugom svetskom ratu, a potom i oktobarski dani za oslobođe-
nje projektovaće se i na unutrašnji svet čoveka u pričama Ive Andrića, naslovljenih kao
„Beogradske priče” i pr vi put objavljenih kao celina 2010. godine. Zajedno sa romanom
Gospođica (1945), ove priče bi, prema rečima priređivača Žanete Đukić-Perišić mogle da
budu jedna moguća hronika Beograda. Nad ruševinama jednog grada i jednog društva,
Andrić će u svojim pričama evocirati enterijere kuća, živote i odnose u građanskim poro-
dicama u Beogradu od 1919. godine (kada i sam dolazi u Beograd), promene, slomove i
smrt pojedinca uslovljenih spoljnim prilikama: političkim, socijalnim, društvenim i eko-
nomskim promenama u godinama na kraju Drugog svetskog rata, snagu, ponosom onih
ljudi koji će aktivnim učešćem u borbama uspostaviti jedno novo društvo (ratne godine
proživeo u Beogradu), do imaginarne projekcije novih generacija iz 1994. godine (koje
nije doživeo) gde se nad dnevnikom ratnih godina dočekuje proslava četrdeset godina
od oslobođenja Beograda.
Kraj građanske kulture, samim tim i nestanak jednog Beograda, dolaskom nove
klase u oslobođeni Beograd (Očevi i oci, 1985. i Timor mortis, 1989.), biće uzrok i posle-
dica definitivnog kraha pojedinca, porodice, društva i države na kraju XX veka (Ubistvo s
predumišljajem, 1993) u delima Slobodana Selenića. Istorija Beograda XX veka oslikaće
se i kroz jezik junaka ovih romana. Različiti nanosi dijalekata, argoa i žargona dodatno
će potisnuti duh intelektualaca i gospode predratnog Beograda i osnažiti grubu, golu,
bahatu stvarnost jednog novog nastupajućeg posleratnog Beograda.
Veoma slično Slobodanu Seleniću, kada je u pitanju narativna struktura i jezik koji
172 do datno boji sliku vremena i prostora i kojim se predstavlja i diferencira i sam život juna-
 KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

ka ( što je odlika jedne generacije pisaca a pokazatelj povratak realizmu u „prepisivanju

života”) napisaće Dragoslav Mihailović u romanu Kad su cvetale tikve (1968) o bokseru
sa Dušanovca. Iako će i ovde kontekst vremena i političkih prilika (godine Informbi-
roa) u mnogome odrediti tok života junaka ipak će presudno, za njegov identitet, biti
odrastanje na beogradskoj periferiji. Tako će se i surovost i vrelina „beogradskog asfalta”
ucrtati u svest, jezik i život junaka romana Kad su cvetale tikve, predstavljajući u vreme
objavljivanja, ne samo političku provokaciju, već i književnu, prikazivanjem grada i po-
jedinca u jednom drugom svetlu. Interesantno je da će roman Dragoslava Mihailovića
otvoriti jedan novi prostor i uticati na formiranje drugačijeg i novog pravca u urbanoj
imaginaciji proze i pesničkog jezika grada.
Beograd je tema gotovo svih dela Svetlane Velmar-Janković. U njima se grad ob-
likuje kao prostor sećanja. Ožiljak (1956), Lagum (1990) i Prozraci (2007) koji pre-
rastaju u metaforu sećanja na grad i odrastanje nad presudnim ratnim godinama. U
realističkom prosedeu romana ukrstiće se perspektive ličnog, porodičnog, istorijskog,
ideološkog i politčkog Beograda XX veka, koji će se, zajedno s pričama o dorćolskim
ulicama (Dorćol,1981) i Vračaru čija priča započinje opisom iz XV veka i prostire se do
poslednjih godina XX veka (Vračar,1994), učiniti kao priprema za istoriografsku knjigu
o Beogradu, objavljenu 2011. godine, Kapija Balkana – brzi vodič kroz prošlost Beograda.
U maniru svojih romana, književnica gotovo lirski pripoveda o istoriji grada, od njego-
vog osnivanja do XX veka. Godine kada se uspostavljalo demokratsko srpsko društvo,
od 1903. do 1914. mnogi su opisivali kao zlatne, dok ih Svetlana Velmar Janković vidi
kao teške i „posute svetlucavim prahom razigranog uma srpskih naučnika, graditelja i
umetnika.”
U tim teškim godinama Stojan Novaković napisaće tekst Nakon sto godina o Be-
ogradu kao skladnom gradu, u čijem središtu stoji dom kulture sa Dositejevim imenom.
2011. Godine. Po mnogo čemu njegov opis grada ostaće i dalje nedosanjan san.
Na početku XXI veka, nedosanjan san o gradu „večitog podneva, bez sutona i
senke”, pojaviće se kao prolog i poetski refren u romanu Vladimira Pištala Milenijum
u Beogradu (2000). U realnosti koju prikazuje roman, biće to Beograd u poslednjim
decenijama XX veka, grad u rascepima koje su donele devedeste: nad „duhovnim” uru-
šavanjem od strane njegovih stanovnika i „telesnim” rušenjem u bombardovanju 1999.
godine. Fragmenti jednog vremena i odrastanja jedne generacije čiji se emotivni, prija-
teljski i životni oslonci gube nad ratovima, emigracijama, nad „roditeljskim grehom” a
onda i nad istorijom grada „nezaceljenih rana” predstavljaće će potragu glavnog junaka
za mozaikom koji će sakupiti sve te oprečne detalje svog života mozaik na kojem će, ko-
načno, biti ispisano: „ Beograd to sam ja!”
Beograd u XXI veku biće još jednom dat u poređenju sa prošlim vremenima u
romanima Mirjane Đurđević. Već samim naslovom Kaja, Beograd i dobri Amerikanac
(2010), autorka postavlja grad kao jedan od junaka svog romana. To je predratni Beo-
grad na čijim mapama se traži mogućnost „jednog Beograda u kojem niste živeli” ,kako 173
 IDENTITET BEOGRADA

stoji u podnaslovu romana, kao slika građanskog sveta u kome je drugost dobrodošla i
prihvata se, bilo da je reč o maloj budističkoj zajednici nastanjenoj na periferiji grada,
bilo da je reč o „dobrom Amerikancu”., diplomati u centru Beogradu. Preispitivanje sta-
vova, uvreženih mišljenja i predrasuda, stereotipa današnjeg čitaoca dozvoljava da se se
grad, u romanu, jednim delom razvija u drugom pravcu od onoga što je zapisano i u
zemljišnim knjigama. Svojom drugom stranom, podvući će u romanu paralele sa dana-
šnjicom Beograda. Otuda ovo postaje priča i o Beogradu u kojem danas živimo i koji se
ne razlikuje mnogo od onog pređašnjeg, pa čak ni u opstajanju „društva za ulepšavanje
Vračara”. Narav Beograda, Mirjana Đurđević produbiće studijama naravi i karaktera u
narednom romanu Bremasoni (2011), u kojem će sliku Beograda upotpuniti pisci Bra-
nislav Nušić i Borislav Pekić. Kroz likove pisaca posredno će progoviriti i njihova dela,
bar ona posvećena Beogradu. (Hodočašće Arsenija Njegovana Borislava Pekića, gotovo
sve drame Branislava Nušića i knjiga Beograd nekad i sad)
Mape i duh savremenog Beograda oslikaće se u romanu Mango (2008) Ljubice
Arsić, kroz potragu glavne junakinje za izgubljenim identitetom nad trivijalnošću i pra-
zninom življenja. Na ivici nebitisanja, prozirnosti, bezličja u kojem sve postaje jedno i
ništa, bez obzira da li ste u vrevi i sjaju centra ili na periferiji neostvarene svakodnevice,
junakinja će na mapi Beograda ucrtati ulice, kafiće, radnje i ljude koji će izgraditi mesto
u kome će nedostatak ljubavi, komunikacije, mudrosti, znanja biti prikriven „svetom
mrtvih, šarenih krpica.” U takvom gradu slatkasti ukus manga prelazi u otužnu gnjilež,
ljudsko postaje izgubljeno u svetu stvari i predmeta, a slika grada pretvara se u stanje uma
samog pojedinca. Naslov knjige raslojava se na definiciju manga kao voća i naziva jedne
robne marke čija se prodavnica nalazi u centru Beograda. Nije li ta vrsta i eg zistencijalne
i duhovne ugroženosti savremenog čoveka i njegovog opstanka u gradu o kojoj govori
Ljubica Arsić zapravo dostizanje sreće, mirnog i lagodnog života čiji vrhovni principi
postaju jelo, piće i odelo u ironizovanom pogledu na XXI vek Svetolika Rankovića, na-
vedenog na početku teksta!?
Na kraju, možda, još jednom se zagledati u beogradsko nebo, prostrano i visoko,
promenljivo a uvek lepo, kako piše Andrić u romanu Gospođica:
„Uvek lepo i bogato, kao naknada ovoj čudnoj varoši za sve ono čega u njoj nema
i uteha zbog svega onog što ne bi trebalo da bude.”
Svakako, na kraju ove jednovekovne šetnje, po jednoj od mogućih mapa književ-
nog Beograda, ucrtati velikim slovima još jedno ime.
Miloš Crnjanski nije napisao roman o Beogradu ali je napisao poemu Lament nad
Beogradom (1962), čiji će stihovi uvek biti pr va i poslednja primisao o gradu, čak i onda
kada je Beograd najudaljeniji.
Ti, međutim, sjaš, i sad, kroz san moj tavni,
kroz bezbroj suza naših, večan, u mrak, i prah.
Krv tvoja ko rosa pala je na ravni,
174 ko nekad, da hladi tolikih samrtnički dah.
 KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

Grlim još jednom na Tvoj kamen strmi,

I Tebe, i Savu, I Tvoj Dunav trom.
Sunce se rađa u mom snu. Sini.! Sevni! Zagmi!
Ime tvoje, kao iz vedrog neba grom. A kad i meni odbije čas stari sahat Tvoj,
To ime će biti poslednji šapat moj.

Literatura:
Andrić, Ivo. 1992. Gospođica, Sabrana dela, III. Beograd: Prosveta- Oktoih- SKZ-BIGZ
Crnjanski, Miloš. 2008. Lirika Itake i komentari. Beograd: Štampar Makarije-Oktoih
Deretić, Jovan. 1996. Istorija srpske književnosti. Beograd: Trebnik
Jerkov, Aleksandar. 1994. Antologija beogradske priče (pogovor). Beograd: Vreme knjige
Pištalo, Vladimir. 2000. Milenijum u Beogradu. Beograd: Narodna knjiga
Tartalja, Ivo. 1989. Beograd XXI veka. Beograd: SKZ
Tokin, Boško. 2011. Terazije, Romani srpske avangarde, prir. Gojko Tešić. Beograd: Službeni glas-
nik
Vladušić, Slobodan. 2008. „Urbano kao izazov”. prir. Slobodan Vladušić, Polja 453, Novi Sad

Abstract: Literature in a century old literary map of Belgrade

This essay represents highlights in a century old literary map of Belgrade. Chronologically
selected literary works show development of urban image, caused by different developments and
tendencies of the twentieth century literature as well as by history, social and cultural changes.
Cultural clashes, between the inherited one and the culture of the individual are causing the city
metamorphosis portrayed in the Serbian literature of XXI century. In the „novel about Belgrade”
or „Belgrade novel” the new hero or character will be born. Looking into old or contemporary
of the city it will try to find the true self in the big city and identify itself with the Belgrade as
it is.

Keywords: Belgrade, Serbian literature, Belgrade novel, urban image, urban identity

175
 UDK: 73/77:069.9(497.11 Beograd)”2011”

Simona OGNJANOVIĆ
PRESEK ZBIVANJA Istoričarka umetnosti
NA SCENI VIZUELNIH Ivana BENOVIĆ
Međunarodno udruženje
UMETNOSTI likovnih kritičara (AICA).

Razmatrajući ukupna zbivanja na beogradskoj sceni vizuelnih umetnosti,

autorke u ovom radu pokušavaju da izdvoje njene ključne fenomene i akte-
re, kao i da istaknu neke od najznačajnijih izložbi koje su obeležile izlagač-
ku sezonu tokom 2011. godine. Kao neizbežni predmet analize nametnula
se izlagačka delatnost nekoliko beogradskih muzeja, zatim rad oficijelnih
galerijskih prostora s posebnim osvrtom na izložbe istorijskog karaktera,
kao i aktivnost privatnih kolekcionara koja se poslednjih godina pokazala
izuzetno značajnom i bogatom. S druge strane, posebnu pažnju su privu-
kli novi vidovi samoogranizovanja, odnosno privatne inicijative koje bit-
no unapređuju umetnički život prestonice, a koje se nastavljaju na takvu,
svega nekoliko godina prisutnu i živu praksu. Takođe, izložbe umetnika
mlađe generacije, nekoliko zanimljivih ali nedovoljno artikulisanih feno-
mena, kao i kratak osvrt na Oktobarski salon našli su svoje mesto u ovom
pregledu. Najzad, neophodno je bilo podvući sva ona ključna mesta koja
jednako ugrožavaju ili unazađuju rad oficijelnog i nezavisnog sektora.

Ključne reči: izlagačka delatnost, vizuelne umetnosti, muzeji, galerije, privatne kolekcije,
inicijative samoorganizovanja

Uvod

Uobličiti jedan sveden i sintetički presek

umetničke produkcije, kao i izložbi i fenomena koji su obojili prošlogodišnju izlagačku
sezonu pokazalo se, možda pre svega, kao vrlo zahtevan i odgovoran poduhvat. Već na
samom početku suočile smo se sa neminovnošću da svaka sinteza samorazumljivo pod-
razumeva selektivnost, a svaka selekcija po prirodi je redukcija te otuda, bar delimično,
nužno određena subjektivnim izborom. Odabirom žarišta na koje se mora ukazati dužna 177
 IDENTITET BEOGRADA

pažnja ovim presekom se zato nudi samo jedan od mogućih pogleda, sa punom svešću
da je znatan deo relevantnog materijala svakako ostao nepomenut. Zapravo kao glavni
cilj, ovog relativno kratkog osvrta, nametnula nam se pre svega potreba da se s jedne stra-
ne mapiraju i podrže one pojave i tendencije koje to zaslužuju a koje su ili skrajnute ili
pak nedovoljno glasno pozdravljene, ali i sve izložbene aktivnosti relevantne i nužne za
svaku živu i odgovornu kulturnu sredinu. Ništa manje značajnim pokazaće se ambicija
da se ukaže i na presudna sporna čvorišta koja beogradsku scenu već predugo čine dis-
funkcionalnom, konfuznom, inertnom i nedovoljno atraktivnom. Kada se sve to ima u
vidu, naprosto je morala izostati, kao i zbog obima rada, svaka podrobna ocena i analiza
postavki iz muzeoloških i kustoskih aspekata. Ujedno, tako struktuirani ciljevi trebalo
je i da pomognu preglednoj i lakšoj sistematizaciji ključnih punktova.

***
Osim što je po svemu sudeći uzaludno, gotovo da je postalo i deplasirano zapo-
činjati svaki diskurs o aktuelnom stanju na umetničkoj sceni iskazom da su dve ključne
institucije kulture, Narodni muzej i Muzej savremene umetnosti u Beogradu, u procesu
rekonstrukcije te da je, s obzirom na neizvesnost datuma njihovog ponovnog otvaranja,
od urgentne važnosti osmisliti i realizovati daleko više programa nego što se to čini koji
bi omogućili da bogate zbirke i kolekcije iz ovih muzeja participiraju u umetničkom i
kulturnom životu zemlje i prestonice. Ipak, jednostavno je nemoguće ignorisati realitet i
zaobići barem detektovanje ovog činjeničnog stanja. Tako, ne računajući gostovanja, me-
đu programima koje je tim tragom Narodni muzej inicirao u Beogradu, na jednoj strani
stoje izložbe relativno konvencionalnog tipa poput one posvećene segmentu slikarskog
opusa Katarine Ivanović upriličene u Atrijumu muzeja, kao i izložba odabranih radova
Bore Baruha realizovana u saradnji i u prostoru Galerije RTS-a. S druge pak strane, kroz
jednu više neformalnu i sasvim drugačiju inicijativu, promovisana su odabrana dela do-
maćih i inostranih slikara. Preciznije, njihove kopije su bile izložene u javnom prostoru u
užem centru grada, a sve to u okviru projekta pod nazivom Art tura kojim je zamišljeno
da muzejski eksponati izađu u susret publici, a ne da se posmatrač poziva u muzej u koji,
ruku na srce, i nije pozvan.
Kada je pak reč o Muzeju savremene umetnosti, sa istim pretenzijama su i seg-
menti njegovih zbirki u nekoliko navrata bili izlagani u Beogradu i to pre svega u Legatu
Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića. Naime, u okviru kustoskog projekta pod nazivom
Grad - hronike urbanog prostora koncipiranog, kako to i sam naslov implicira, unutar
jednog ikonografskog, tematskog okvira, predstavljeni su brojni radovi autora koji su
delovali kako u međuratnim tako i u posleratnim godinama, a koje određuju sasvim ra-
znorodne umetničke poetike i pozicije. U drugom navratu, izložen je deo opusa Ivana
Radovića sa ciljem da se, isprativši sve faze slikarskog razvoja, ponovo ukaže pažnja i
178 otvore pitanja o radu ovog umetnika.
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Može se reći da se izvan muzejskog sektora gotovo svaka izložba istorijskog karak-
tera po pravilu interpretira i kao moguća, svojevrsna dopuna ovih sporadičnih inicijativa
i nedovoljno artikulisanih strategija. Naravno, to je samo nemila posledica a nipošto ne
i pretenzija pojedinačnih autora takvih projekata. U tom ključu se između ostalog može
vrednovati i nemali broj izložbi revijalnog i retrospektivnog profila, kao i postavke uob-
ličene povodom različitih godišnjica i jubileja koje su načelno i odnele značajnu prevagu
unutar institucinalnih programa tokom minule kalendarske godine. Među ovakvim pro-
jektima po veličini i značaju izdvaja se izložba Akademici – likovni umetnici iz umetničke
zbirke Srpske akademije nauka i umetnosti organizovane u Galeriji ove kuće povodom
170 godina od osnivanja Društva srpske slovesnosti, ali takođe i dve velike izložbe istog
formata, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka održane u Velikoj galeriji
Doma Vojske Srbije i Kolekcija Pavla Beljanskog: ponovo u Beogradu realizovana u istom
prostoru koju je, pomenimo, pratio, u nas vrlo retko prisutan, bogat program poput fil-
mova o umetnicima, debata, stručnih i audio vođenja, radionice za najmlađe posetioce,
ali i takozvana taktilna galerija koja omogućava slepim i slabovidim osobama da se na
adektvatan način upoznaju sa izloženom postavkom. Nipošto od manje važnosti nisu ni
nekoliko retrospektivnih izložbi monografske orijentacije posvećene značajnim umetni-
cima srpske moderne poput Milana Konjovića i Miodraga Protića održanih u Galeriji
Srpske akademije nauka i umetnosti, kao i predstavljeni izbori radova dva relativno retko
izlagana opusa, Rista Stijovića i Živka Stojsavljevića u Galeriji RTS-a.
Ujedno, i višegodišnji program posvećen problemu beogradskog enformela ko-
ji je inicirao i organizovao Kulturni centar Beograda takođe je moguće razmatrati i u
ovom ključu. Raznovrsni sadržaji u okviru tog projekta, inače uspešno privedenog kraju
prethodne godine, trebalo je da pokrenu preispitivanje i promišljanje različitih aspeka-
ta interpretacije i konceptualizacije beogradskog slikarstva materije, a osim izlagačkog
programa, realizovane su i promocije nekoliko publikacija ali i diskusije i debate o ovom
umetničkom i kulturnom fenomenu. Naravno, ovakvi projekti dragoceni su možda pre
svega za užu, stručnu javnost koja biva pokrenuta i upućena na kritičko mišljenje o onim
istorijskim pojavama koje se samo naizgled čine zaključenim. Važno je pomenuti da se
osim izložbe organizovane u okviru ovog projekta na kojoj su predstavljeni radovi umet-
nika starije generacije Vere Božičković, Miće Popovića i Lazara Vozarevića u ovaj pro-
blem, u jednoj široj ravni, uklopila i postavka u okviru ciklusa Kritičari su izabrali. U
pitanju je izložba vrlo retko viđenih dela protagonista vojvođanskog enformela Jožefa
Ača, Pala Petrika i Bogdanke Poznanović, a sve po izboru Jerka Denegrija.
Zanimljivo je, i to svakako treba naglasiti, da je već pomenuta izložba ostvarena
u saradnji sa Spomen-zbirkom Pavla Beljanskog u Domu Vojske između ostalog organi-
zovana sa jednom jasno uobličenom ambicijom koja podrazumeva promociju ličnosti,
zbirke i ukusa ove istaknute figure, darodavca i kolekcionara. Iznenađuje to da je ovo
pr vi put da ovoliki broj dela napusti matičnu Galeriju i da bude u ovom modalitetu i sa
takvim pretenzijama prezentovan javnosti. Moglo bi se reći da to delom stoji i u dosluhu 179
 IDENTITET BEOGRADA

sa zanimljivim i zapaženim fenomenom otvaranja i promovisanja privatnih umetničkih

kolekcija i njihovih vlasnika, kojem je beogradska, a u izvesnoj meri i srpska javnost, sve-
dok svega nekoliko poslednjih godina. Sasvim predvidivo, i ta pojava je interpretirana
kao sredstvo da se nadomesti nedostajuća muzejska aktivnost ali i kao dobra prilika da
se afirmiše izbor i ukus kolekcionara i da se promovisanim zbirkama pruži dignitet, koji
mnogi od njih svakako i zaslužuju. Ovaj trend mogao je ukazati i na jedan potencijalno
novi način finansiranja umetničke produkcije u našoj zemlji – još uvek na začetku, još
uvek praktikovan tek kod nekolicine malobrojnih ljubitelja umetnosti, ali, kako se uči-
nilo, ipak moguć. Međutim, čini se da je ova praksa bila relativno kratkog daha. Posle
ambicioznih projekata iz 2009. i 2010. u kojima su se posebno istakle izložbe kolekcija
Vujičić i Trajković, kao i kolekcije porodice Erić, Dušana Vujoševića i Đure Popovića, a
što sve kulminira otvaranjem pr vog privatnog muzeja u Srbiji u koji je smeštena zbirka
Madlene Zepter, godina 2011. bila je znatno skromnija u tom pogledu. Ipak, ono što je
izuzetno važno, i što bi se na duže staze moglo pokazati kao stvaran doprinos privatnih
kolekcionara umetnosti i kulturnom sektoru, jeste činjenica da su neke privatne zbirke
poput kolekcije Vujičić i Trajković uspele da promocijom i izlaganjem skrenu pažnju na
materijalnu i investicionu vrednost dela konceptualne umetnosti, ali i na značaj i poten-
cijalnu vrednost ulaganja u savremena umetnička dela. Iako se niko od njih nije usudio
da kupuje dela mladih umetnika, treba im odati priznanje jer su među pr vima rešili da
se ne upute već utabanim stazama i da ne kupuju samo dela „proverene vrednosti” već da
kolekcionarskim angažmanom i izlaganjem svojih zbirki utiču kako na aktuelne tokove
savremene scene, tako i na potencijalne istorizacije srpske umetnosti. Nešto drugačijim
povodom, ali koji svakako sudeluje u ovoj tendenciji, u Muzeju 25. maj Narodni muzej
je prezentovao javnosti poklon-zbirku Dragoslava Damnjanovića koja je ocenjena i po-
zdravljena kao nastavak ugledne tradicije darivanja, ali i kao autentična celina koja osim
što artikuliše ukus darodavca ujedno, mada nehotice, daje i odličan uvid u umetničke
prakse hronoloških međa koje obuhvata.

***
Kada se posmatra presek scene savremene vizuelne umetnosti u Beogradu u 2011.
godini može se primetiti da dominiraju samostalne izložbe organizovane kako u institu-
cionalnim galerijama tako i u neoficijelnim prostorima, a da su u manjoj meri zastupljene
velike grupne i autorske izložbe. Bacajući pogled u nazad, rezimirajući i sintetišući pret-
hodnu izlagačku sezonu nametnulo se jedno zapažanje koje nikako ne bi trebalo razume-
ti kao učitavanje nekog a priori, programski utemeljenog i uobličenog koncepta, već tek
kao naknadno i sasvim slobodno donesen uvid. Naime, u okviru nekoliko postavki koje
su se mogle videti tokom 2011. godine i to u značajnim galerijskim prostorima, moglo
se primetiti da su i dalje ne samo prisutni, već i relevantni umetnici koji su bitno odredi-
180 li identitet umetničke scene osamdesetih. Među takvim izložbama izdvajaju se projekti
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

realizovani u Galeriji 73 posvećeni radovima Vlastimira Mikića i Perice Donkova, zatim

izložba Jelice Radovanović i Dejana Anđelkovića u Magacinu koju je pratila monografija
Jasmine Čubrilo, potom retrospektivna izložba radova Rade Selaković u galeriji Haos,
izložbe Vladimira Perića Talenta u Legatu Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića i Gor-
dane Kaljalović i Đorđa Odanovića u Prodajnoj galeriji Beograd, i najzad izložba Milete
Prodanovića u Kulturnom centru Beograda. Iako se među ove izložbe može izuzetno
uvrstiti i ona posvećena istaknutom protagonisti beogradskih alternativnih i undergro-
und umetničkih praksi Điletu Markoviću u Galeriji SKC-a, za umetnike devete decenije
može se reći da su se mahom uklopili u tokove oficijelne umetničke scene i tokom godina
afirmisali kao njeni važni i ugledni protagonisti, od kojih su mnogi postali i profesori na
umetničkim fakultetima.
S druge pak strane, izložba održana u Salonu muzeja savremene umetnosti i Ga-
leriji Studentskog kulturnog centra pod nazivom Protiv umetnosti – Goran Đorđević:
kopije 1979–1985, nepobitno poziva na svojevrsnu rehabilitaciju, a posledično i na re-
valorizaciju jednog, u stručnoj literaturi i istorijskim pregledima nepravedno zapostavlje-
nog umetničkog opusa koji takođe pripada pomenutoj dekadi. Ujedno, ona provocira
kritičko i teorijsko promišljanje ne samo o kontekstualizaciji i interpretaciji stvaralaštva
ovog umetnika koji je delovao i „stvarao” unutar ali i, otvoreno i nedvosmisleno, protiv
sistema umetnosti, tako da problematizuje i potresa ustaljene paradigme i matrice kroz
koje je očekivano misliti i pisati o umetnosti. Tako se Đorđević, u sasvim osobenom
ključu, kroz ceo svoj takozvani kopistički opus uspešno poigrava sa temeljnim koncep-
tima sâme umetnosti: sa diskursom originalnosti, autentičnosti, ali i neponovljivosti i
unikatnosti umetničkog dela.
Najzad, kustoski projekat 20/4 Biljane Tomić i Ješe Denegrija održan u Kući lega-
ta, kroz prezentovanu foto-dokumentaciju predstavlja jedan svojevrsni osvrt na rad četiri
najznačajnija predstavnika takozvane nove skulpture iz poznih osamdesetih i pr ve polo-
vine devedesetih godina, ali i ujedno promociju njihove aktuelne umetničke produkcije.
U pitanju su radovi Srđana Apostolovića, Zdravka Joksimovića, Bate Krgovića i Dušana
Petrovića. Iako izlazi iz domena ovog preseka dešavanja, pomenutim važnim protagoni-
stima skulptorske scene, ali i generacije osamdesetih, mogla bi se priključiti i monumen-
talna skulptura Mrđana Bajića Radnička klasa ide u raj, predstavljena u kragujevačkoj
galeriji Rima. Treba dodati i to da su načelno izložbe skulpture, kako aktuelnih tako i
istorijskih skulptorskih praksi, nepravedno izostale i relativno retko viđene u izlagačkim
prostorima. Otuda je pomenuta izložba 20/4 i utoliko dragocena, jednako kao i veliki
revijalni preseci poput izložbe Skulptura – objekat: gde je granica koju su organizovali
Đorđe Arnaut, Savo Peković i Ljubomir Vučinić u Paviljonu Cvijeta Zuzorić, ili izlo-
žba Skulptura posle poznog modernizma u Galeriji 73. U ovom kontekstu su relevantne
i izložbe posvećene radu jednog umetnika poput izložbe Dragomira Mileusnića u Blok
Galeriji, Zorana Kuzmanovića u galeriji Arte, i izložbe Rista Stijovića u Galeriji RTS-a 181
 IDENTITET BEOGRADA

koja je inače tendenciozno obezbedila dodatni prostor ne bi li proširila svoju izlagačku

politiku u cilju promocije i izlaganja umetničke produkcije u ovom mediju.
U odnosu na generaciju osamdesetih, čini se da je rad umetnika osme decenije,
iako uvažen u internacionalnom kontekstu, tek u 2011. dočekao izvesnu, naravno zaslu-
ženu i dugo očekivanu afirmaciju na lokalnoj umetničkoj sceni. Može se pretpostaviti da
je početni impuls za ovu vrstu revalorizacije došao sa regionalne scene, pa se tako 2011.
godine dogodilo da tri nekadašnje jugoslovenske republike pošalju na Venecijansko bi-
jenale radove protagonista iz ove generacije. Na ovoj najreprezentativnijoj internacional-
noj smotri umetnosti na kojoj je Crnu Goru predstavljala Marina Abramović a Hr vatsku
radovi Tomislava Gotovca, predstavnik Srbije bio je Raša Todosijević čiji su se radovi
nakon venecijanske izložbe mogli videti u Legatu Zorić–Čolaković. Takođe, radovi Ere
Milivojevića iz kolekcije Erić prikazani su u Galeriji ULUS, a značajna za reafirmaci-
ju umetnosti sedamdesetih, posebno njenih vojvođanskih protagonista, bila je izložba
konceptualne umetnosti iz kolekcije Trajković, priređena u Ustanovi kulture Parobrod.
Važna izložba koja se svakako ne može zaobići kada se govori o umetničkim dešavanjima
u Beogradu u 2011. godini jeste izložba Kolomana Novaka u Galeriji Kulturnog centra
Beograda, koja je prikazala radove umetnika koji se od šezdesetih godina prošlog veka
aktivno bavi kinetičkom i luminokinetičkom umetnošću, a koja je i tada, ranih šezdese-
tih, na svetskoj sceni vizuelnih umetnosti bila tek na začetku.
Nosiocima scene savremene umetnosti u Beogradu ipak ćemo radije nazvati pred-
stavnike mlađe generacije umetnika u čijem se radu profilišu određene teme i problem-
ske celine koje stoje u neraskidivoj vezi sa savremenim društvenim i kulturnim kontek-
stom u kojem nastaju. Među njima svakako treba istaći aktuelna socio-politička pitanja
(siromaštvo, rat, nasilje, politike sećanja, fizički ili prekarni rad), zatim izdvajaju se i
problemi rodnog, seksualnog, etničkog i kulturnog identiteta kao i identifikacije raznih
spornih mesta vezanih za urbane strukture. Potom prisutno je i poigravanje elementima
popularne kulture kao i kritika konzumerizma, neoliberalizma, ali i bavljenje unutra-
šnjoumetničkim problemima i to pre svega statusom umetničkog dela i preispitivanjem
samog stvaralačkog procesa. Najzad, ovi mladi umetnici jednako tretiraju i sasvim pri-
vatne narative i formiraju prepoznatljive individualne mitologije. Približno u ovim, ali
i širim tematskim okvirima među predstavljanjima umetnika ove generacije izdvojile su
se izložbe umetničkog para Di-struktura u galerijama Artget i Treći Beograd, izložbe
Jamezdina, Ivane Ivković, kao i Siniše Ilića i Tine Gverović u galeriji Kulturnog centra
Beograda, Dušice Dražić u galeriji Doma omladine, u istoj galeriji izložbe Predraga Ter-
zića, Gorana Micevskog i Ane Knežević, kao i izložba Margarete Jelić u galeriji Haos. U
galeriji Zvono izlagao je Nikola Savić, koji živi u Londonu gde gradi uspešnu karijeru, a
njegove slike na kojima su ispisani biblijski citati mogu ukazivati na izmeštenost iz lokal-
nog konteksta kada se uporede sa temama i aktuelnim stvaralaštvom u Beogradu.
Galerija Umetničkog centra Univerzitetske biblioteke Svetozar Marković, trenut-
182 no je je dino mesto u Beogradu u kojem svaki mladi umetnik može dobiti priliku da
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

izlaže. Nije slučajno da je inovatna koncepcija, koja podrazumeva dijalog dvoje izlagača
u jednom prostoru, ujedno i praktičan način da se promoviše što veći broj mladih umet-
nika. Svojevrsnu podršku mladim umetnicima pružio je slikar Vladimir Veličković, iz
čijeg se fonda na godišnjem nivou dodeljuje nagrada. Po sličnom principu funkcioniše
i nagrada Dimitrije Bašičević Mangelos, koja je za 2011. dodeljena Marini Marković,
a koja takođe uključuje prateće izložbe na kojima izlažu finalisti i dobitnici nagrada za
produkciju iz prethodnih godina. Osim rada Marine Marković, koja se bavi pitanjima
konzumerizma, postmodernih obrazaca izgleda i postanoreksičnog tela zasnovanim na
sopstvenom iskustvu, na izložbi Mangelos nagrade za produkciju izdvojio se i rad Tanje
Juričan, koji je pokazao da se manjak kvalitetno izvedenih umetničkih radova ne može
pripisati nedostatku znanja ili ideja, već upravo nedostatku novca. Tanja Juričan je za-
hvaljujući sredstvima od nagrade, realizovala rad koji, kad je u pitanju tehnička izvedba,
može da stoji u bilo kojoj svetskoj galeriji i koji se, na primeru čoveka slepog od rođenja,
bavi pitanjem stvaralačkog procesa i razlike između onoga što vidimo i osećamo, odno-
sno doživljavamo vizuelno, verbalno i taktilno.
U Galeriji Doma Omladine, po vokaciji važnom žarištu umetničkih dešavanja ve-
zanih za mladu scenu, izdvojile su se izložbe Dušana Radovanovića i Marka Stojanovića.
Radovanović je, vođen idejom da na društveno nevidljiv problem ukaže tako što će ga
izložiti u kulturnom kontekstu, u galeriju doveo dvadesetak beskućnika da u njoj spa-
vaju, dok je Stijović ukazao na obesmišljavanje i trivijalizaciju dela „visoke” umetnosti u
kontekstu kiča, na primeru popularnih zabavnih medijskih sadržaja u kojima kao dekor
figuriraju neke od poznatih slika moderne i modernističke umetnosti. Među retkim mla-
dim umetnicima čije su preokupacije vezane isključivo za slikarstvo izdvaja se nekadašnji
polaznik novosadske akademije, Tadija Janičić, koji je u 2011. na beogradskoj sceni pri-
sutan sa čak dve izložbe, a koji je u svom radu razvio specifičnu poetiku koja formalno
pripada figuraciji, a tematski predstavlja kombinaciju psihodelije, banalnosti i humora.
Osim samostalnih izložbi, važan segment scene mlađih umetnika činili su projekti za-
snovani na saradnji umetnika i kustosa, među kojima su se izdvojile izložbe Maje Ćirić,
koja je u galeriji Kulturnog centra Beograda predstavila segment rada američkog umet-
nika Vorena Najdiha koji se bavi reinterpretacijom istorije umetnosti, i kustoski projekat
Božidara Boškovića, u kojem je predstavljen rad američkog umetnika Danijela Rotbarta
koji se, prezentujući elemente popularne kulture, kritički osvrće na američke mitove i
nacionalne simbole.
Činjenica da na sceni savremene vizuelne umetnosti u 2011. dominiraju samostal-
ne izložbe, uz primetan manjak grupnih, posebno autorskih izložbi, može biti pokazatelj
odsustva nekog zajedničkog imenitelja preko kojeg bi se artikulisale izvesne umetničke
pojave. Radovi većeg broja umetnika, naravno ne računajući prodajne, zajedno su pri-
kazani mahom na tradicionalnim revijalnim izložbama poput onih u Paviljonu Cvijeta
Zuzorić ili Galeriji 73. Redak poduhvat takvog profila predstavlja Oktobarski salon, bez
pogovora jedna od najreferentnijih manifestacija i sa najdužom tradicijom u oblasti vi- 183
 IDENTITET BEOGRADA

zuelnih umetnosti, koji je tokom decenija trpeo značajne idejne i strukturalne promene.
Jedna od najradikalnijih svakako se odigrala 2005. godine kada se iz revijalne tranfor-
misao u izložbu autorskog formata i kada je ujedno započelo angažovanje inostranih ku-
stosa i umetnika u realizaciji njegovih programa. Očekivano, to je u javnosti propraćeno
burnim reakcijama i formiranjem za našu sredinu uobičajeno radikalnih dihotomija.
Naravno, ono što se i povodom prošlogodišnjeg Salona pokazalo kao urgentno pitanje je
dramatično redukovan, malo je reći skroman budžet posebno imajući u vidu imperative
i očekivanja koja se pred njim postavljaju. Naravno i ove godine iznova je pokrenuto pi-
tanje nedostatka adekvatnog prostora, ali jasno, na taj problem se i dalje niko ne osvrće.
Iznenađujuće, otvoreno iskazano nezadovoljstvo postignutom saradnjom stiglo je i sa
adrese kustoskog para Galit Eilat iz Izraela i Alenke Gregorič iz Slovenije, ali i od tima
ispred Kulturnog centra Beograda. No, kada je reč o javnoj percepciji, najviše komen-
tara i kritika izmamili su koncept, teza i ukupne pretenzije autorki projekta, odnosno
izbor i ocena pojedinačnih radova koji su mahom nedovoljno uspešno odgovorili na
pretpostavljeni koncept. Naime, tema prošlogodišnjeg Salona bila je posvećena pre svega
konceptu odgovornosti u savremenom društvu i to odgovornosti prema sebi, drugome
te posledično i prema društvu u celini, ali šire, a s tim u neraskidivoj vezi, i problemu
poslušnosti odnosno neposlušnosti kao i pitanju konformizma i nekonformizma. Preci-
znije govoreći, trebalo je apostrofirati manje ili više aktuelna ali velika problemska soci-
jalna i politička žarišta u Srbiji, dovodeći ih tendenciozno u vezu sa srodnim iskustvima
u udaljenim geopolitičkim i kulturnim sredinama. Dakle, ravan lokalnog spram global-
nog izgubila bi u tom slučaju svaku esencijalnu razliku. Međutim, s pravom se tvrdi da
ni struktura Salona u celini, kao ni većina pojedinačnih radova ne uvode nikakve nove
pozicije već samo iznova upiru prstom u dobro poznata stanja i traumatska iskustva, ne
nudeći opcije izlaza ni moguće putokaze. To onda, sve ukupno, održava u neku ruku
živim jezgra tretiranih konfliktnih mesta. Ipak, treba pozdraviti vrlo bogat i zanimljiv
prateći program kroz koji se, na jednoj proširenoj platformi, mislilo i problematizovalo
mnoštvo srodnih, relevantnih i važnih pitanja.
Kao i kad je u pitanju Salon, primetno je, da se načelno retke kustoske koncepcije,
grupišu najčešće oko političkih tema, a u vezi s tim moguće je izdvojiti jedan fenomen
vezan za politike sećanja. Naime, brojne izložbe i manifestacije priređene u 2011. bave
se reprezentacijama fenomena vezanih za Titovu Jugoslaviju, i njenih društveno-politič-
kih i kulturnih osobenosti. Konteksti reprezentacije ovih pojava kreću se od kritičkih do
idealizatorsko-nostalgičnih. Tako je veliki i konceptualno šaroliki festival Mikser prošle
godine bio u znaku SFRJ, a najveći broj ovakvih manifestacija održan je u i oko Muzeja
25. maj, posebno važnog u ovom kontekstu kao istorijsko i amblematsko mesto sećanja.
Osim nekoliko performansa, od kojih je jedan održan na Dan mladosti, u ovom muzeju
priređena je i izložba Poslednja mladost u Jugoslaviji koja je ponudila presek novotalasne
muzičke scene predstavljene, ne bez nostalgije, kao poslednji talas inovacija u integral-
184 nom jugoslovenskom kulturnom prostoru pre nego što će se on konačno rasparčati. I šire
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

od Beograda može se primetiti slična ju-nostalgična crta. Titov bunker u Konjicu u BiH
pretvoren je u izložbeni prostor, a Titov brod Galeb ugostio je, paradoksalno, kolekci-
ju avangardne, neoavangardne i postavangardne umetnosti iz kolekcije Marinko Sudac.
Ovaj svojevrsni „rivajvl” uslovljen je kako savremenim tendencijama na područjima du-
ha i kulture tako, možda čak i u većoj meri, aktuelnim društveno-političkim okolnostima
koje po prirodi pozivaju na vraćanje u prošlost. U Muzeju 25. maj priređena je i izložba
Iza Gvozdene zavese koja je prikazala poljsku umetnost iz privatnih kolekcija nastalu
za vreme hladnog rata, i koja je ukazala na mnoge sličnosti, ali pre svega na razlike, u
odnosu na umetničke pojave u Jugoslaviji u istom periodu i dala jedan zanimljiv otklon
istorizacijama ovog perioda u srpskoj umetnosti.

***
Uprkos nepreglednom mnoštvu poteškoća koje uporno ugrožavaju i iscrpljuju
kulturni i umetnički život scene, u Beogradu je, tokom prethodne godine, preživelo ali i
zaživelo nekoliko izuzetno značajnih umetničkih uporišta. Naime, nakon nešto više od
godinu dana podizanja na noge fizičkog prostora, otvoren je i novi, kako jedan od nje-
govih osnivača Selman Trtovac apostrofira, mentalni prostor u beogradskoj umetničkoj
zbilji, svojevrsna umetnička zadruga koja pre svega počiva na bespogovornom ali uteme-
ljenom utopijskom poverenju u moć udruživanja, umrežavanja i participiranja umetnika
u zajednici i zajedništvu sa drugim umetnicima. Naime, reč je o projektu pod nazivom
Treći Beograd koji se nalazi na levoj obali Dunava, sa one strane pančevačkog mosta, na
kojoj se nažalost sasvim lako daju prebrojati institucije i centri kulture. Važno je istaći da
je Treći Beograd inicirao jednu teorijski i filosofski potkrepljenu, a za beogradsku scenu
nesvakidašnju vrstu umetničkog samoorganizovanja koja, kako se to ističe, na razini mi-
kroutopijskog opredmećuje jedno po svemu utopijsko mesto i jezgro umetnosti. U pita-
nju je potpuno nezavisna, privatna inicijativa koja se nedvosmisleno naslanja na iskustva
takozvane „dunavske umetničke rute” koju od pre svega nekoliko godina čine ITS-Z1
(International Test Site) u Ritopeku Dragana Ilića, ZMUC u Zemunu, Muzej Macura u
Novim Banovcima i Umetnička radionica Kuzman Zorana Kuzmanovića. Angažman
i rad ovih umetničkih struktura obeležio je zasigurno i proteklu umetničku sezonu. Či-
ni se da usled, sada već tradicionalnog izostanka bilo kakvog stabilnog institucionalnog
okvira u kojem bi delovali protagonisti vizuelnih umetnosti, ovakve strategije i inicijative
deluju i kao svojevrsni podvizi koje osim stručne javnosti medijski aparat nije dosledno
podržao. Otuda, to se trenutno nameće i kao gotovo nejefikasniji modalitet unutar i po-
moću kojeg bi se izvan oficijelnog sektora pojedinačni umetnički subjekti pokrenuli i ot-
počeli, uspostavljanje jednog alternativnog okvira, izvan normativnih matrica a u kojem
bi sami nametnuli sceni vlastite standarde. Kad je pomenuto da su u pitanju svojevrsni
podvizi to odista i jeste slučaj, budući da su te umetničke enklave, laboratorije umetnosti,
proizvodne radionice i najzad izlagački prostor muzejskog formata realizovani isključi- 185
 IDENTITET BEOGRADA

vo privatnim kapitalom, i to na obodnim, kulturno mrtvim beogradskim opštinama,

na obali Dunava a sve uz nadu da će uspeti da opstanu kao samoodržive. Takođe, ITS i
Treći Beogard možda su pre svih podignuti i sa idejom da omoguće i realizuju saradnje
internacionalnog karaktera ali i da podrže najraznovrsnije residence programe, radioni-
ce, debate, istraživačke projekte, dakle osmišljeni su pre kao multumedijalni prostori,
neograničavajući se samo na izlagačku delatnost. Ovakve umetničke strukture profilišu
se kao zaista autonomne jedinice, nastale izvan, a delom i protiv zvaničnog umetničkog
sistema pa tako i neopterećene priklanjanju zakonima i represije „umetničkog tržišta”.
Sam prošlogodišnji program u Trećem Beogradu bio je obeležen s jedne strane
nizom visoko simboličnih, performativnih umetničkih aktova koje su izneli upravo
umetnici koji su i osnivači ovog prostora ali i nekolicinom izložbi već istaknutih i afir-
misanih mladih autora. Ono što je nesporno od izuzetnog značaja i što svakako treba
pozdraviti jeste saradnja i umrežavanje sa inostranim umetnicima. Tako je zahvaljujući
Trećem Beogradu beogradska publika imala priliku da prisustvuje performansu ruske
umetničke grupe Kolektivne akcije čiji su radovi bili izloženi na ruskom paviljonu to-
kom prošlogodišnjeg Venecijanskog bijenala. Nažalost, ovaj događaj je ostao skromno
medijski propraćen. Srodne inicijative, kao što je pomenuto, demonstrira i Dragan Ilić
koji je u ITS-u ugostio čuvenog australijskog umetnika Stelarka, čoveka-mašinu koji se
bavi visokotehnološkom umetnošću, još uvek mistifikovanom, a u tehničkom smislu ve-
rovatno i neizvodljivom u našoj sredini. Osim ovog događaja, u Ritopeku je realizovana
nekolicina umetničkih i kustoskih programa koji, načelno govoreći, markiraju značajna
odstupanja u odnosu na regularan umetnički program beogradskih galerijskih i muzej-
skih prostora.
Takođe, u 2011. godini, gostovanja kako stranih umetnika, tako i kustosa i umet-
ničkih grupa, organizovali su i predstavnici pojedinih institucija. U Salonu Muzeja sa-
vremene umetnosti izložba koju je priredio Dejan Sretenović prikazala je radove dveju
Holanđanki, sestara bliznakinja L. i A. Raven, koje se bave pitanjem identiteta i tela. Iz
institucionalnog sektora potekla je i inicijativa da se u Beogradu predstavi i kustos mu-
zeja DDR, Robert Ruckel. Muzej Nemačke demokratske republike jedan je interaktivni
muzej neobičan po tome što se, za razliku od većine evropskih muzeja, izdržava u celini
od sopstvenih prihoda, a orijentisan je pre svega ka atraktivnim i popularnim sadržaji-
ma, pa se tako u njemu, gotovo iz pr ve ruke, može iskusiti život u Istočnoj Nemačkoj
pre rušenja Berlinskog zida. Ovo je svakako značajan događaj za, inače slabo umrežene,
muzejske radnike.

Zaključna razmatranja
Pošto je ovaj pregled, nadamo se, ipak pružio određeni uvid u ono što se u to-
ku 2011. godine izdvojilo na sceni vizuelnih umetnosti u Beogradu, smatramo da je u
186 zaključku uputno ukazati i na ono što se dešava „iza scene”. Bez namere da uzaludno
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

ponavljamo informaciju da su ključni muzeji nedostupni javnosti, smatramo da je važno

reći da je takva situacija pre svega simptom jednog stanja u kulturi i umetnosti za koje
je gotovo eufemizam reći da je letargično. Iako naoko, u ovako kratkom pregledu, scena
može delovati živo i ispunjeno samostalnim izložbama i povremeno većim i značajni-
jim projektima, treba imati u vidu da je većina izložbi organizovana isključivim trudom
samih umetnika i zalaganjem urednika programa i kustosa, čak i u nekim budžetskim
institucijama. Umetnici u najvećem broju slučajeva sami finansiraju produkciju dobrog
dela izložbe, neretko i kataloga, jer u većini ovih projekata izostaje podrška nadležnih in-
stitucija, koje poslovično izdavajaju malu količinu sredstava za sufinansiranje odabranih
programa. Tako se upravo u 2011. dogodilo da je jedan od ključnih nezavisnih umet-
ničkih centara, galerija Remont, čije se finansiranje jednim delom oslanjalo na podršku
institucija i koja je poslednjih deset godina bila važno mesto na beogradskoj i srpskoj
kulturnoj mapi, ostala bez prostora za izlaganje, a zbog čega je u njoj, tokom većeg de-
la godine, izostala svaka izlagačka aktivnost. Iako je ova galerija revitalizovana krajem
iste godine u novom, boljem i adekvatnijem prostoru u centru grada, to se dogodilo
zalaganjem organizatora programa ove galerije. Može se zaključiti da je jedini put ka
opstajanju na sceni vizuelnih umetnosti, zapravo samoorganizacija, i to putem štapa i
kanapa, odnosno fundraising-a i naslanjanja na, često veoma neizvesnu i nesistematsku
pomoć privatnog i nevladinog sektora. Slično se može reći čak i za izložbe u kojima je
predstavljana istorijska, odnosno međuratna i posleratna umetnost, a koje gotovo da ne
bi bilo moguće prirediti bez pomoći iz privatnih zbirki. U sistemu kulturnih dobara koji
nije samoodrživ, kakav je recimo američki (gde se muzeji i institucije kulture finansiraju
od donacija i prodatih ulaznica), u državi koja je tranziciona a u kojoj su zakoni dobrim
delom nasleđeni iz sistema iz kog se pokušava izaći, država je ta koja ima obavezu da se
brine o kulturnim institucijama i da ih materijalno podržava. Umesto umanjivanja bu-
džeta za kulturu, uputno bi bilo doneti zakone koji obezbeđuju poreske olakšice za ula-
ganje u kulturu, i time ohrabriti privatni sektor da učestvuje u umetničkom i kulturnom
životu prestonice i zemlje. I pored svega rečenog, iz institucionalnog sektora vezanog za
domen vizuelnih umetnosti izostaje inicijativa da se nešto promeni i apel zakonodavcima
i vlastodršcma da se izmenom zakona utiče na prakse finansiranja umetničke produkcije.
Sistem otkupa umetničkih dela, koji se do pre nekoliko godina primenjivao, ukinut je
i time je zadat poslednji udarac i tako nokautiranoj umetničkoj sceni, koja se posled-
njim snagama batrga i bori za opstanak kako bi malobrojnoj publici koja još uvek ima
kulturne potrebe obezbedila sadržaje koji nisu banalni, trivijalni i anestezirajući poput
onih koje nudi masovna, popularna medijska kultura. Kao jedino potencijalno efikasno
rešenje nameću se primeri gore pomenutih nezavisnih inicijativa zasnovanih na hvale
vrednom entuzijazmu, koje su, još uvek u eksperimentalnoj fazi, te će i njihov opstanak
zavisiti u velikoj meri od mogućnosti da ostvare i održe autonomiju u okviru labavog
umetničkog sistema. 187
 IDENTITET BEOGRADA

Konsultovana literatura i elektronski izvori:

Tatjana Bošnjak i dr, Poklon-zbirka Dragoslava Damnjanovića (katalog izložbe), Narodni muzej, Beograd
2011.
Jasmina Čubrilo, Jelica Radovanović i Dejan Anđelković: symptom. dj, Beograd 2011.
Ješa Denegri, Georg Schöllhammer, Dragoljub Todosijević-Raša: paviljon Srbije na 54. međunarodnoj izložbi
umetnosti - la Biennale di Venezia, Novi Sad 2011.
Ješa Denegri, Nikola Šuica, Kolekcija Trajković: Konceptualna umetnost u regionu (katalog izložbe), UK Paro-
brod, Beograd 2011.
Ješa Denegri, Skulptura posle poznog modernizma (katalog izložbe), Galerija 73, Beograd 2011.
Jerko Denegri, Jožef Ač, Pal Petrik, Bogdanka Poznanović: enformel u Vojvodini (katalog izložbe), Kulturni
centar, Beograd, 2011.
Ješa Denegri, Dugo trajanje slikarstva Miodraga B. Protića (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i um-
etnosti, Beograd 2011.
Lidija Merenik, Nove skulptotekture Mrđana Bajića (katalog izložbe), Galerija Rima, Kragujevac 2011.
Jelena Mežinski Milovanović, Akademici – likovni umetnici (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i um-
etnosti, Beograd, 2011.
Ljubica Miljković, Baruh – Bora Baruh (katalog izložbe), Galerija RTS, Beograd, 2011.
Koloman Novak, Luminokinetika (katalog izložbe), Kulturni centar Beograd,Beograd 2011.
Petar Petrović, Ivan Stanić, Katarina Ivanović: (slika u ogledalu) (katalog izložbe), Narodni muzej, 2011.
„Propeler, elektronski časopis za umetnsot i komunikaciju”, broj 3, 2011.
Olivera Skoko, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka (katalog izložbe), Velika galerija Doma
Vojske Srbije, Medija centar „Odbrana”, Beograd 2011.
Jelena Stojanović i dr, Vera Božičković Popović, Mića Popović, Lazar Vozarević: radovi (1958–1969) (katalog
izložbe), Kulturni centar Beograda, Beograd, 2011.
Miško Šuvaković, Bezbrižni Dušana Radovanovića (katalog izložbe), Dom omladine Beograd, Beograd
2011.
„Treći Beograd/Osnivanje, aktivnosti, akcije 2009–2011”, Edicija 3BGD, knjiga 1, Beograd 2012.
„Vreme je da se upoznamo” ( katalog 52. Oktobarskog salona), Kulturni centar Beograd, Beograd, 2011.
Nebojša Vasić, Stvaralaštvo jednog veka (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd
2011.

Za preglede kalendara dešavanja videti sajtove:

www.seecult.org;
www.arte.rs
www.artmagazin.info

Abstract: Visual Arts’ Scene of Belgrade

Examining overall activities at visual arts’ scene of Belgrade, in this paper the authors
are attempting to identify its significant phenomena and participants, as well as to highlight
some of the most important exhibitions that have marked art season during 2011. Exhibition
activities of several Belgrade’s museums were recognized as an unavoidable subject of analysis,
along with working practice of official galleries with particular review of historical exhibitions,
and activity of private collectors that turned out to be exceptionally significant and dynamic.
188 On the other hand, particular attention was addressed to the new self-organizing modalities,
 PRESEK ZBIVANJA NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

in other words individual initiatives that have been making a great improvement in art life of
the Capital, even though related to practice only present for several years. Moreover, young art-
ists’ exhibitions, a number of interesting but insufficiently differentiated phenomena, as well as
short review of The October Salon found its place in this essay. Eventually, it was obligatory to
underline all of those key places which have been menacing or obstructing activity of official as
much as independent sector.

Keywords: exhibitions, visual arts, museums, galleries, private collections, initiatives of

self-organisation

189
 UDK: 791.237.6(497.11 Beograd)”1947/2011”

FILMSKI BEOGRAD
TREĆEG MILENIJUMA:
U TRAGANJU ZA
(IZGUBLJENIM) Vesna PERIĆ
Univerzitet umetnosti u Beogradu,
IDENTITETOM Fakultet dramskih umetnosti, Beograd

U radu se razmatraju pojmovi urbaniteta i urbanog u savremenim

filmskim narativima, većinom reditelja debitanata. Istraživaćemo ove
pojmove kao i pojam urbicida koji je postao neuralgični fenomen ratova
na Balkanu devedesetih godina, detaljno analizirane u napisima Bogdana
Bogdanovića kao i Martina Kauarda (Martin Coward) koji je definisao
urbanitet kao „egzistencijalno stanje pluraliteta i heterogenosti”. U
analizi filmskih reprezentacija identiteta Beograda korišćene su teorijske
platforme istoričara i filozofa kao što su Andreas Hujsen (Andreas
Huyssen), Svetlana Bojm (Svetlana Boym), Pol Virilio (Paul Virilio) i
Fredrik Džejmson (Fredric Jameson). Beograd je pozicioniran ne samo
kao seting za melodramu ili socijalnu dramu u periodu tranzicije koju
označava 5. oktobar 2000. („Tamo i ovde” Darka Lungulova), već i kao
palimpsest, skladište sećanja i mesto nostalgije („Beogradski fantom”
Jovana Todorovića i „Montevideo” Dragana Bjelogrlića). Sa druge strane,
Beograd postaje i hronotop urbicida („Rat uživo” Darka Bajića, „Zemlja
istine, ljubavi i slobode” Milutina Petrovića, „Šišanje” Stevana Filipovića,
„The Box” Andrijane Stojković). Konačno, Beograd se poima kao tačka
moguće debalkanizacije, u kojoj se teret njegove burne istorije preobražava
kako u ponovno otkriveni šarm i egzotiku („Praktični vodič kroz Beograd
sa pevanjem i plakanjem” Bojana Vuletića) tako i u borbu za ljudska prava
oličena u kontroverznoj „Paradi” Srđana Dragojevića.

Ključne reči: urbanitet, urbano, urbicid, sećanje, filmovi nostalgije, de/balkanizacija

191
 IDENTITET BEOGRADA

Urbani identitet poziva se na zajedničko pamćenje i zajedničku prošlost, ali umesto

krvi, tla i isključivosti, njegov je koren u prostoru koji je stvorio čovek – u urbanoj koegzi-
stenciji koja je ujedno izvor otuđenja i radosnog zanosa.
Svetlana Bojm, Budućnost nostalgije
Zapažanje arhitekte i pisca Bogdana Bog-
danovića po kome „u svakom velikom romanu obitava bar jedan veliki grad” (Bogda-
nović 1994, 41) u potpunosti možemo primeniti i na film kroz parafrazu – u svakom
velikom filmu prisutan je bar jedan veliki grad. Dok ni pr vi srpski igrani film, Život i
dela besmrtnog Vožda Karađorđa (r. Čiča Ilija Stanojević, 1911) a ni pr vi jugoslovenski,
Slavica (r. Vjekoslav Afrić, 1947) iz svojih specifičnih ideoloških pozicija nimalo nisu
tematizovali urbani život i duh urbanog, kasnija jugoslovenska i nova srpska kinemato-
grafija umnogome eksploatišu kulise velikih gradova (poglavito Beograda) za posebno
vizuelno otkrivanje urbaniteta1.
Beograd je imanentno filmičan grad (kao i Njujork, Pariz, London) – kao jedan
od starijih evropskih gradova, on nosi potencijal za preplet više temporalnih ravni, patch-
work različitih arhitektonskih stilova – orijentalnog, srednje-evropskog, soc-realističkog,
korbizijeovski funkcionalističkog,2 i svedok je braka dveju reka. Krupni plan Beograda
nikada nije isti, ali zavisi li on od doslovnog položaja kamere, oštrine i ugla objektiva,
osvetljenja, osetljivosti kamere, ili pak od intencije samog oka koje ga gleda, a potom
re-prezentuje, i od horizonta očekivanja samog gledaoca...? I što je najvažnije, ko/šta je
taj Drugi u odnosu na koga se uspostavlja identitet Beograda – je li to kultura Orijenta
ili savremena potrošačka kultura Zapada, nacionalna mitomanija ili kosmopolitizam,
navijačke kame i kamenice ili zastava duginih boja, Svetosavski hram ili novobeogradski
geto blokovi, kolevka novog talasa ili Cecina „puna Marakana”...? Je li Beograd simptom
raspolućenosti na dve Srbije ili pak prevazilazi takvu polarizaciju noseći u sebi i kob auto-
destrukcije ali i duh progresivnih ideja?
Posebno je simptomatična pozicija Beograda tokom ratova devedesetih kao u i
post-petooktobarskoj tranzicionoj dekadi – na njega bismo mogli primeniti izraz trau-
matizovani sitiskejp (cityscape) koji je precizno upotrebila teoretičarka Nevena Daković
u svojoj minucioznoj studiji Balkan kao ( filmski) žanr dijagnostifikujući mesto gradskog
1 Filozof i politikolog Martin Kauard, koji promišlja fenomen urbicida (kojim ćemo se takođe
baviti) sa fokusom na rat u Bosni, određuje urbanitet kao „eg zistencijalno stanje pluraliteta ili
heterogenosti” (Coward 2009, 15) odnosno, „urbanitet karakteriše agonska heterogenost u kojoj
se identitet konstituiše u odnosu na različitost” (Coward 2004, 168). Kako navodi Bogdan Bog-
danović, „Reč urbanitet (...) u najvažnijim evropskim jezicima označava uvek isto: uglađenost,
artikulisanost, usaglašenost misli i reči, reči i osećanja, osećanja i pokreta...”(Bogdanović 1994,
32). U kontekstu razmatranja urbanog i urbaniteta na filmu podrazumevaćemo, pored pojma
pluraliteta, heterogenosti, i ton uglađenosti ali i oblik dekadencije, individualiteta, a sam grad
kao „alatku viđenja i razumevanja sveta, sredstvo intelekcije” (Bogdanović 1976, 11).
2 Važno je ovde zapaziti i da Beograd u nekim inostranim savremenim filmskim koprodukcijama
192 uspešno glumi Rim, Budimpeštu, Beč...
 FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

pejzaža u celovitoj „geoestetici Balkana” (Daković 2008, 181)3. Beograd je postao popri-
šte pa time i slika razaranja bivše zemlje, mesto burnih demografskih promena – odliva
mahom visokoobrazovanih mladih ljudi sa jedne i priliva stanovništa iz ratom zahvaće-
nih i devastiranih teritorija bivše Jugoslavije sa druge strane. Beograd kao grad, kao bog-
danovićevski „nanos uspomena” i „depozit antropološkog sećanja”, možemo čitati i kao
palimpsest, a svaki film tematski pozicioniran u Beograd otkrivamo i kao raslojavanje i
raščitavanje dubinskih nanosa i slojeva njegove povesti. Kao i za razarani i iznova građe-
ni Berlin, i za Beograd možemo reći „ovaj grad-tekst je ispisivan, brisan, i ponovo pisan
kroz vekove nasilja, i njegova čitljivost umnogome se oslanja kako na vidljive markere
izgrađenog prostora tako i na slike i sećanja koja su potisnuta i istrzana traumatičnim do-
gađajima”4. Filmske slike Beograda istovremeno su i nostalgične i traumatične, i istorične
i aistorične, eskapističke i naturalističke. Zanimljivo je zapaziti da se tematski za fluidni i
ambivalentni identitet Beograda tokom 90-ih kao i u protekloj deceniji, mahom oprede-
ljuju reditelji-debitanti, čiji će pr venci biti razmatrani u okviru ovog teksta.5 Beograd je i
poprište a i posledica urbicida, ali i topos večnog povratka u idealizovanu prošlost.

Filmska uprizorenja nostalgije6

Dve savremene filmske nostalgične reminiscencije o Beogradu žanrovski možemo
odrediti kao filmove nostalgije7. One, pak, apostrofiraju potpuno udaljavanje od modela

3 Za ovakva razmatranja identiteta Beograda na filmu od izuzetnog značaja je poglavlje Balkanski

grad u pomenutoj autorkinoj studiji u kome ona razmatra ostvarenja kao što su Rane, Apsolutnih
sto, Klopka, Sutra ujutro, Kad porastem biću Kengur, Sedam i po...
4 Istoričar Andreas Hujsen elaborirao je tezu o Berlinu i drugim gradovima kao urbanim palimpse-
stima u svojoj studiji Sadašnje prošlosti: Urbani palimpsesti i politika sećanja (Huyssen, 2003: 51)
5 Izuzetak su Miša Radivojević i Darko Bajić
6 Nostalgija (grč. nostos – povratak kući; algia – čežnja), kao neologizam kojeg je švajcarski stu-
dent medicine Johanes Hofer skovao u 17.veku, najpre je medicinsko-patološki označavala bol i
čežnju švajcarskih vojnika plaćenika za povratkom u domovinu. Kasnije, nostalgija dobija odlike
idealizacije prošlih iskustava i prošlosti uopšte. Svetlana Bojm u svojoj studiji Budućnost nostal-
gije ističe da je, za razliku od melanholije, koja se ograničava na polje individualne svesti, priroda
nostalgije povezana sa odnosom između individualne biografije i biografije određenih grupa ili
naroda, između ličnih sećanja i kolektivnog pamćenja. Nostalgija predstavlja želju za ponavlja-
njem nečeg neponovljivog i materijalizacijom nematerijalnog. Bojmova donosi podelu na dve
vrste nostalgije: restaurativnu i refleksivnu. Restaurativna naglašava nostos i predstavlja pokušaj
transistorijske rekonstrukcije izgubljenog zavičaja. Refleksivnu nostalgiju pothranjuje algia, sama
čežnja, i ona večito odlaže povratak u zavičaj – sa setom, sa ironijom, iz očajanja. Bojmova navodi
da je „nostalgija osećanje gubitka i raseljenosti, ali i romansa sa sopstvenom uobraziljom” (Bojm
2005, 16)
7 Dijagnostifikujući savremenu društvenu boljku nemogućnosti fokusiranja na sadašnjost, u jednoj
posve distopijskoj slici sadašnjosti, kritičar postmodernog društva, Fredrik Džejmson u knjizi
Postmodernizam ili kulturna logika poznog kapitalizma pripisuje savremenoj umetnosti i filmu
kanibalizaciju stilova iz prošlosti. Film koji nostalgično poriče sadašnjost i idealizuje prošlost 193
 IDENTITET BEOGRADA

nadiruće jugonostalgije i žala za (propuštenom) komunističkom prošlošću. Beogradski

Fantom (r. Jovan B. Todorović, 2009) i Montevideo, Bog te video! (r. Dragan Bjelogrlić,
2010) na svojstvene načine donose nostalgični potencijal urbanog Beograda distancira-
nog od ideje Jugoslavije i jugoslovenstva. S jedne strane, u Beogradskom Fantomu, iden-
titet Beograda i Beograđana jasno je postavljen kao osoben u odnosu na identitet Jugo-
slovena, a sa druge strane, u Montevideu..., kolektivni duh srpskog fudbalskog tima koji
će (paradoksalno) predstavljati Kraljevinu Jugoslaviju ponikao je susretom markantnih
beogradskih figura – fudbalera Moše i Tirketa.
Zasnovan na istinitim događajima iz 1979, desetodnevnim eg zibicijama ludih vo-
žnji ukradenim belim poršeom, koje bi se u svetlu savremene umetničke prakse mogle
svrstati u seriju performansa, u okvirima savremenog srpskog filma Beogradski Fantom
predstavlja svojevrstan žanrovski iskorak u doku-fikciju, igrani film sa elementima doku-
mentarizma. Vlada Vasiljević, alias Fantom, beogradski mangup i šmeker, izdvojio se kao
idealna urbana figura za projekciju žudnje za slobodom, individualizmom (nasuprot ko-
lektivizmu ju-socijalizma), ispitivanje granica autoriteta (nametnutog sistemom držav-
nog aparata i policije) i konačno, za rivalizaciju sa uber-figurom Josipa Broza. Te jeseni
1979. boraveći u Havani na Samitu Nesvrstanih, Broz je simbolički odsutan Otac-Bog,
božanstvo pred kolapsom – umreće naredne godine i označiti početak kraja jugosloven-
skog sna. Filmski Fantom, koji se naslanja na protagonistu kontroverznog (i bunkerisa-
nog) ostvarenja Mlad i zdrav kao ruža (r. J. Jovanović, 1971) je mladi buntovni sin koji
ruši poredak. I dok stihovi kultne muzičke numere Zemljo moja u interpretaciji Ismete
Kr vavac („I dok ja nisam tu, pokraj nje, da skupa predamo se snu...”) otvaraju uvodne
kadrove filma, na ironičan način razara se ideja nacije i Zemlje, nasuprot mitologizaciji
Grada - dekadencije, harizme i stila, oličenog u tipično romantičarsko-tragičnom heroju,
Fantomu. Neuhvatljivom, što izranja kao fantazam, prikaza, gotovo halucinacija – ne
kao san-idealizacija već kao san-simptom, simptom opresije. Nemuštost protagoniste
(Fantom u tumačenju mladog Milutina Miloševića), njegova neverbalna komunikacija
sa građanima, spektakularne vožnje i bekstva od beogradske policije, ambivalentna po-
zicija prestupnika-heroja, klasifikuju ga u mit, koji sa savremenim mladim gledaocem
rezonira čak i kroz stilizaciju ranjivog, sanjalačkog i usamljenog emo klinca. Beogradski
Fantom otvara prostor mnogih kritičkih čitanja a njegov istovremeno i provokativni i
nostalgični i duhoviti rukopis izdvaja ga iz okova naturalističko-realističkih inter vencija
nametnutih post-miloševićevskim trenutkom.

u Džejmsonovoj terminologiji postaje film nostalgije. Filmovi nostalgije nisu istorijski filmo-
vi (npr. istorijski epski spektakli; ono što bi po autorki Svetlani Bojm bio primer restaurativne
nostalgije) već obuhvataju filmove o prošlosti ali i filmove koji imaju specifičnu referencu na
prošlost, pobuđujući određenim elementima i mizanscenom osećanja vezana za tu prošlost. Ovi
filmovi i ne pokušavaju da reprezentuju stvarnu prošlost već eksploatišu kulturološke mitove i
stereotipe o toj prošlosti, oni „prilaze 'prošlosti' kroz stilističku konotaciju, komunicirajući pro-
194 šlost putem ispoliranog šljaštećeg kvaliteta slike.” ( Jameson 1991, 19).
 FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Rediteljski pr venac glumca Dragana Bjelogrlića Montevideo, Bog te video! kao

multimedijalni projekat obuhvata najpre istorijsko-biografski film o poduhvatu osniva-
nja fudbalske reprezentacije Kraljevine Jugoslavije koja putuje na pr vi mundijal u Uru-
gvaju 1930. Tim je obrazovan od igrača tadašnjeg Beogradskog sportskog kluba (BSK)
i rivalskog kluba Jugoslavija, a jezgro tima su činili Milutin Ivković (komunista i kasnije
partizan), potom, Blagoje Moša Marjanović i Aleksandar Tirnanić Tirke. U holivudsko-
melodramskom ključu, film tematizuje prijateljstvo i rivalitet dva čuvena igrača – Moše
(u tumačenju Petra Strugara), već uspostavljene fudbalske zvezde, i Tirketa (u tumačenju
Miloša Bikovića), čuburskog klinca u usponu. Montevideo... kostimima i scenografijom
evocira najpre trenutak beogradskog belle epoqea (buržujski atelje bogate slobodoumne
slikarke Valerije koja pronosi duh dekadentnog Pariza, posete elitnom Džokej klubu u
Beogradu, Mošinu vožnju gradom jedinstvenim „fordom T”), a takođe i duh beogradske
Čubure nižeg socijalnog staleža (iako nije sniman na samoj Čuburi). Objedinjujući liko-
ve najrazličitijh socio-kulturoloških obrazaca – građana, skorojevića, došljaka i proletera
pod jedinstven kišobran urbanog, Montevideo... je filmski primer refleksivne nostalgije.
Eskploatišući sa jedne strane la mode rétro a sa druge ciljajući na buđenje i zanos na-
cional-romantizma (intoniranje himne Bože pravde u toku ključne fudbalske utakmice,
koju, među retkima ne peva Milutin Ivković Milutinac), Montevideo postavlja Beograd
kao mesto u kome je jedino moguće generisati kolektivni duh pobede, mesto odakle su
ponikli tadašnji moderni vitezovi sa kopačkama koji će srpskom himnom braniti boje
Kraljevine Jugoslavije. Nacionalno preplavljuje duh urbanog, individualizam se gubi u
kolektivizmu, beogradski klinci postaju nacionalni reprezentativci.

Bekstvo iz crno-belog sveta

Ivana: Wow! Prelepo! It’s more beautiful than in the movies,
you know.
Dejvid: It’s not Belgrade...8

Nasuprot idealizaciji Grada i urbanog duha i žalu za nepovratnim vremenima u

pomenuta dva filma (refleksivne) nostalgije, stoji nekoliko savremenih filmskih ostvare-
nja čiji junaci, gonjeni centrifugalnom silom pribegavaju bekstvu iz Beograda.
U pr vencu Darka Lungulova Tamo i ovde (2009) njujorški andegraund muzičar
Robert (Dejvid Tornton) pristaje na ponudu mladog srpskog emigranta, Beograđanina
Branka (Branislav Trifunović) da otputuje u Beograd i formalno se oženi Brankovom
devojkom Ivanom kako bi ona dobila američku boravišnu vizu. Dejvid se u Beogradu
neočekivano zaljubljuje u Brankovu majku Olgu (Mirjana Karanović) – magija Beogra-
da, prizori dorćolskih ulica, neposrednost a katkada i intruzivnost njegovih stanovnika
8 U poslednjem kadru filma Tamo i ovde, Beograđanka Ivana koja konačno dolazi kod svog mla-
dića Branka u Njujork, opčinjena panoramom Velike jabuke kaže da je taj grad još lepši nego na
filmu, na šta Njujorčanin Dejvid odgovara „Ali nije Beograd”. 195
 IDENTITET BEOGRADA

uz delikantno razotkrivanje sredovečne žene, razvijaju ovu filmsku romansu u kojoj Be-
ograd „pobeđuje” Njujork. Koliko mladi par dvadesetogodišnjaka žudi da zauvek ode
iz besperspektivnog Beograda, toliko se sredovečni Amerikanac nalazi zatečen šmekom
grada ofucanih fasada, Generalštaba razrušenog NATO bombardovanjem, lokalne pi-
ljare, cigančića na Bajlonijevoj pijaci, klepetavog tramvaja, i kafana u kojima se služi slow
food i vino iz običnih staklenih čaša.
Drastičniji primer potrebe za bekstvom iz grada i zemlje usred početka jugosloven-
ske klanice predstavlja ostvarenje Andrijane Stojković The Box (2011) u kome autorka
donosi osvrt na početak raspada Jugoslavije kroz vizure trojice Beograđana, angažovanih
kao pakeri za jednu holandsku firmu. Protagonisti, pripadnici različitih (sup)kulturnih
grupa, u napuštenim ambasadama dobijaju insajderski uvid u intime stranih diplomata
koji se nakon donošenja sankcija 1992. iseljavaju iz Beograda. Pakerska trojka su Cvr-
le, mladi roker (Ivan Đorđević), Bili, vatreni navijač Cr vene Zvezde (Marko Janketić) i
Vladan, svršeni student elektrotehnike (Slobodan Negić). Kutija, odnosno brojne kutije
pri selidbama predstavljaju taj bazični nivo na koji je moguće svesti čitav život, materi-
jalni ostatak i svedok nekih minulih vremena, ali i televizijsku kutiju koja je početkom
’90-ih bespoštedno kontaminirala jugoslovensko društvo u raspadu. Autorka naglašava
taj osećaj bezizlaznosti ne samo crno-belom fotografijom već i dvodimenzionalnošću,
namernim nedostatkom doživljaja dubine, treće dimenzije. U trenucima svojih ispovesti,
gledajući direktno u kameru, u takozvanim testimonijalima, protagonisti sede na stolici
u potpuno ispražnjenom prostoru, sa belom pozadinom. Scenografija je svedena na tek
nekoliko komada nameštaja u poslednjoj ambasadi pred zatvarenje u kojoj protagonisti
borave, i ona predstavlja jasnu referencu na baš onaj crno-bijeli svijet, jednu od kultnih
pop-rok numera bivše Jugoslavije. Junaci su ogoljeni u tom prostoru, a sam prostor su-
geriše jedan nadrealni topos u kojem kao da je vreme stalo, istovremeno i zatvor ali i
jedino pribežište. Odsustvo boje u fotografiji sugeriše ono čega je najviše u stvarnom
životu bilo – a to je krv na ratištu zemlje u raspadu. Sam Beograd sveden je i „spako-
van” u svega nekoliko enterijera, ispražnjenih ambasada zapadnih zemalja. Od prestonog
grada preostale su samo kutije, a klaustrofobična perspektiva protagoniste Cvrleta koji
sanja jedino o muzičkoj karijeri potcrtana je kadriranjem u gluvoj sobi muzičkog studija
– muzika koja se naslanja na grunge9 i indie rok scenu tada dominirajućeg grada Sijetla
identifikuje beogradsku supkulturnu muzičku scenu kao opozit nadirućoj kontaminaciji
turbofolkom. Bekstvo je unutra, bekstvo u jedan imaginativni Beograd koji u sebi sadrži
i zadržava kosmopolitizam.
Apartno od pomenutih filmskih autora mlađe generacije, motiv bekstva iz rodnog
grada urušenog nekim novim socijalnim normama u svom opusu donosi i Miša Radivo-
jević. Ako je rani Radivojevićev alter ego bio buntovni lik Slobodana Berčeka iz Dečka
koji obećava po imenu Slobodan Milošević, mladić koji reprezentuje osobeni urbani duh

196 9 Bendovi Nirvana, Pearl Jam, Soundgarden...

 FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Beograda ’80-ih, njegov sredovečni alter ego svakako je Svetozar Cvetković kao prota-
gonista filmova Ni na nebu ni na zemlji (1994), Buđenja iz mrtvih (2005) i Odbačen
(2007) Radivojevićev alter ego je uvek jedan marginalizovani, razočaran intelektualac
(arhitekta, ili pisac, ili profesor književnosti), otuđeni mizantrop, građanin razorenih
ideala. U Ni na nebu ni na zemlji, on ni po koju cenu ne napušta Grad kao hronotop,
kao prostor vreme spoznaje sopstvene neprilagođenosti, nalazeći utehu u vožnjama čam-
cem kraj reke, podno Kalemegdana. U Buđenju iz mrtvih, pak, iz postmortem vizure, u
vreme NATO bombardovanja Beograda, junak sagledava mogućnost bekstva iz grada u
prošlo vreme, u reminscencije, u obračun sa likom oca koji reprezentuje sistem vrednosti
jugosocijalizma. Konačno, u Odbačenom, on zaista napušta klaustrofobični tranzicioni
Beograd kao kulise jednog neurotičnog, mahnitog autodestruktivnog hedonizma i pro-
nalazi smiraj u jednom potpuno drugačijem, primorskom gradu, Perastu, u kome Beo-
grad postaje samo maglovito sećanje na sebe ubijenog u gradu i grad ubijen u sebi. „Jer,
šta u stvari znači ’ubiti grad’? Znači – utuliti mu fizičku snagu, utrnuti mu metafizički
eros, volju za životom, pamćenje, samosvest. Razvejati memoriju na svih sedam vetrova,
pokazati mu i dokazati ne samo da ga nema, no da ga nikada nije ni bilo”. (Bogdanović
1994, 51).

Dvostruka ekspozicija: materijalni i duhovni urbicid

Bojim se, žalosno je reći, naših majstora rušitelja. Jer, gradovi se ne
ruše samo spolja i fizički već se mogu razarati iznutra i duhovno.
Bogdanović, Grad i smrt

Urbicid, kao doslovno rušenje gradskih naseobina, kao ciljano razaranje i devasta-
cija gradova čije se posledice mogu predvideti „odnosi se kako na destrukciju građevina
koje čine tkivo urbanog10 tako i na destrukciju specifičnog načina života u takvim mate-
rijalnim uslovima.” (Coward 2009, 39). Fizički, materijalni, opipljivi i eklatantni urbicid
tematizuju, između ostalih, dva meta-filmska ostvarenja, Rat uživo i Zemlja istine, ljuba-
vi i slobode koja doslovno elaboriraju tezu Pola Virilia da ratni sukobi proteklog stoleća u
novoj „logistici percepcije” dosledno primenjuju filmske tehnike, budući da je „reč o ratu
slikom i zvukom, umesto rata oruđima”. (Virilio 2003, 10) U Ratu uživo (r. Darko Ba-
jić, 2000) Sergej (Dragan Bjelogrlić), producent filma o beogradskim „šetnjama” ’90-ih,
suočen sa početkom NATO bombardovanja i pritiscima agenta DB, na samom setu
menja filmsku priču saobražavajući je trenutnim realnim okvirima, u kojoj će se pravi
Amerikanac – naturščik u ljubavnoj vezi sa Srpkinjom iskupiti za agresiju svojih suna-
rodnika. Rat uživo kao film o filmu i film u filmu naglašava neumoljivost stvarnosti u

10 Prevodeći sintagmu fabric of the urban, u traganju za ekvivalentom na srpski jezik opredelila sam
se za tkivo urbanog. 197
 IDENTITET BEOGRADA

odnosu na fikciju – stvarno bombardovanje Generalštaba, stvarna mobilizacija tonskog

snimatelja Sergejevog filma, bombardovanje zgrade RTS-a u kome gine montažer filma
i njegova devojka, gotovo bez ikakve vremenske distance iznova donose scenarističke
prerade filmske priče. Stvarni Beograd nalik je filmskom setu u tom brisanju granica
realnog i fiktivnog.
U Zemlji istine, ljubavi i slobode (r. Milutin Petrović, 2000) Beograd je mesto
evokacije mitskog kulta viteštva i ratništva oličenog u fikcionalnom junaku Nebojši iz
filma Čudotvorni mač (r. Voja Nanović, 1950). Trenutke žestokog NATO bombardo-
vanja protagonista, mladi televizijski montažer Boris (Boris Milivojević) provodi u im-
provizovanom skloništu psihijatrijske klinike elaborirajući svoje teze o teoriji i estetici
filma, u pokušaju iskupljenja, budući da je pre bombardovanja zgrade televizije montirao
režimske vesti. Reditelj se poigrava sa idejom ulaska i utapanja u svet filmske fikcije koja
nadilazi propadljivost i profano (nasuprot) svetom vremenu. Beograd je predstavljen
istovremeno i kao poslednji azil žrtava torture dekade devedesetih, i mesto kobi, fatuma,
ali, u imaginarijum – tumačeći naglas mrlje Roršahovog testa Boris piše, režira i montira
neki svoj film u kome je Beograd i grad intelektualki prinuđenih na prostituciju i grad
plaćenih ubica, Sodoma i Gomora koja odbrojava svoje poslednje dane.
Međutim, vratimo li se na pretpostavku da urbicid predstavlja i destrukciju stanja
heterogenosti i pluraliteta (ne samo nacionalnog, rasnog, religioznog, već i pluraliteta
mišljenja, govora i delanja) tj. destrukciju urbanog načina života, dolazimo do motiva
jednog mentalnog i duhovnog urbicida, koji je generisan iznutra. U Šišanju (2010) pri-
či o beogradskoj eskstremnoj huliganskoj navijačkoj grupi koja poziva na nasilje i linč
svih neistomišljenika, podržanoj od strane pojedinih političara i ideologa neofašizma,
antisemitizma i rasizma, homofobije i netolerancije, reditelj Stevan Filipović je doneo
portret jednog pada u nepovrat, jednog talenta u agresiju i mržnju, jedne inteligencije
u oličenje zla. Osećaj teskobe, neprilagođenosti, nedostatak harizmatične očinske figure
kod protagoniste Novice (Nikola Rakočević), povučenog inteligentnog matematičara
srednjoškolca, metastazira u čin mučkog ubistva romskog dečaka i prihvatanje fašistič-
ke ideologije u lokalnom miljeu. Beograd je „slikan” distorzirano, na mračnim, rubnim
lokacijama ispod savskih mostova, u podrumskim sastajalištima desničarskih esktremi-
sta upadljive fašističke ikonografije, na tribinama fudbalskih terena odeljenih metalnom
žicom i kordonima naoružanih policajaca – to je Beograd margine, straha, izolacije koja
se izvrće u patologiju, Beograd koji osuđuje sofisticiranost i kultivisanost (ono što je i
suština urbanog) stigmatizujući ih kao homoseksualizam (Novica će optužiti svog neka-
dašnjeg idola, profesora matematike, da je gej).
Neslavno održanu Paradu ponosa u Beogradu, 10. oktobra 2010, nekoliko dana
nakon premijere11 filma Šišanje, obeležio je čuveni amaterski video klip postavljen na
11 Slučaj je hteo da se beogradska premijera Šišanja, posvećenog svim žrtvama navijača huligana,
održi dan nakon incidenta na fudbalskoj utakmici između reprezentacija Srbije i Italije u Đenovi,
198 koja je stoga i prekinuta.
 FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

jutjubu sa sada već kultnom rečenicom mladog policajca upućenoj huliganu u Krunskoj
ulici: „Moj si Beograd došao da lomiš! Marš, bre!” Sublimirajući u toliko spontanom
ličnom iskazu „priču o neprestanoj borbi između gradoljublja i gradoomraze” i „arhe-
tipalni strah primitivaca od grada” (Boganović 1994, 30) policajac progovara ne iz po-
zicije čuvara reda i zakona već iz pozicije Beograđanina (a Beograđaninom se ili rađa ili
postaje, ili nikada ne prestaje). Fikcionalizovana Parada ponosa, danas, u tranzicionoj
Srbiji i post-petooktobarskom Beogradu, pokušaj je filmske inscenacije trijumfa grado-
ljublja, pa i po cenu žrtve jednog (fikcionalnog) lika.

Beograd je (ponovo?) svet

U najnovijem ostvarenju Srđana Dragojevića, Parada (2011)12 nakon rata u Bosni
(Lepa sela lepo gore, 1995), potom miloševićevskog Beograda ogrezlog u kriminalu, nar-
komafiji, turbofolku i ostalim strategijama nacionalizma (Rane, 1996), kao i neprekid-
nog pretapanja ordenja u granate u olovnom putu serbskog naciona (Sveti Georgije ubiva
aždahu, 2009), nova neuralgična tačka autorovog opusa postaje nemogućnost izražava-
nja slobode seksualne orijentacije, posve anacionalni i nadnacionalni fenomen. Zarad
verenice (Hristina Popović) koja po svaku cenu čezne da se distancira od dominantne
matrice turbofolka (lik inspirisan Jelenom Karleušom), kao propovednica liberalnih an-
ti-mačističkih pogleda, i borkinja za ljudska i prava homoseksualaca (nekadašnja pri-
padnica ruralne Srbije koja pravi emancipovani zaokret ka urbanom), danas periferni
kriminalac Limun (u tumačenju Nikole Kojo) najpre pozicioniran kao homofob, oku-
plja družinu diljem bivše Jugoslavije koja će obezbeđivati beogradsku Paradu ponosa
- Hr vata, Muslimana i kosovskog Albanca.13 Replika „Posle pevaljke i ratnih profitera,
Limun, ratnik – čuvar pedera” postaje know how za potpunu aboliciju od odgovornosti
učesnika paravojske u jugoslovenskim ratovima. Svoje iskupljenje skoro dve decenije ka-
snije Limun pronalazi u otkriću da i „pederi” jesu ljudi – iz diskursa nacionalizma tele-
portuje se u diskurs poštovanja ljudskih prava, i to na valu jugonostalgije. Ljupki „mini
moris” ofarban u ružičasto kojim Limun u društvu gej veterinara (Miloš Samolov) polazi
u avanturu, evocira eksploataciju ružičaste boje automobila iz Dragojevićevih ranih ra-
dova (Anđeli 1 i Anđeli 2) koja je tada predstavljala camp, chique i la mode retro, a sada,
u Paradi, identifikuje samo i jedino gayness i homoseksualizam, pripadnost stigmatizo-
vanoj grupi koja u ovom slučaju objedinjuje sve što je urbano i sofisticirano, naspram
mračnog, rušiteljskog i urbicidnog oličenog u grupi razularenih neofašista, navijača i
skinheadsa. Ideja da su doskorašnji krvni neprijatelji sa ratišta – „ustaša”, „četnik”, „balija”

12 Premijera filma održana je oktobra 2011, tri nedelje nakon zakazanog termina održavanja Parade
ponosa, koja je iz bezbednosnih razloga otkazana.
13 U osvrtu na film, hr vatski pisac i scenarista Ante Tomić protagoniste naziva „muškarčinama iz
dinarskog pojasa” u istoimenom autorskom tekstu u Jutarnjem listu. 199
 IDENTITET BEOGRADA

i „šiptar”14 – ujedinjeni u misiji „sačuvati Prajd” pod zastavom duginih boja, predstavlja
primer filmske utopije. Balkanske zađevice ulaze u svoj time out u jednoj humanoj misiji
koja potire sve nacionalne (i verske razlike) te celuloidni Beograd u vreme Prajda postaje
mesto instant debalkanizacije15. Utopijska slika oslanja se na ideju da je moguće nadrasti
plamenove ento-nacionalizama, i ujediniti se u odbrani jednog objedinjujućeg korelati-
va – ljudskih (a ne nacionalnih) prava.
Omnibus film Praktični vodič kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem (2011) re-
ditelja Bojana Vuletića na izvestan način sublimira sve pomenute aspekte reprezenta-
cije Beograda – od lociranja Beograda kao mesta pogodnog za emocionalnu eksploziju
muzičarke iz Francuske u koju se zaljubljuje mladi vozač (Žili Gaje i Marko Janketić),
preko motiva grada-grotla iz čijih čeljusti želi da pobegne sredovečna hostesa kulturnog
centra udajom za američkog diplomatu (Anita Mančić i Žan-Mark Bar), potom mesta
prepoznavanja dva slična senzibiliteta – srpskog i orijentalnog, u zagrljaju privlačne Be-
ograđanke i mladog biznismena Turčina (Nada Šargin i Baki Davrak), pa sve do slike
grada kao postojbine robusnih žena, u epizodi udaje Srpkinje i Hr vata (Hristina Popović
i Leon Lučev). Kao i u Tamo i ovde, Beograd je mesto nenadanih susreta ljubavnika, ’Pa-
riz Balkana’, ne svojom arhitekturom već l’amour senzibilitetom, onom kvintesencijom
kojom je moguće zavoleti i rugobu pojedinih fasada, i specifično orijentalno poimanje
vremena (i odgovornosti), iracionalnost i istovremenu autorioniju. Iako jasno pozicio-
niran u post-miloševićevski Beograd, Praktični vodič pokušava biti upravo praktičan, sa
jasnom „što je bilo – bilo je” političkom i ideološkom porukom – Beograd i Beograđani
nose svoje ožiljke iz burne dekade ’90-ih ali ih ne kriju, i svojevrsnom alhemijskom tran-
smutacijom ispostavljaju ih kao ultimativnu privlačnost. Sa strahovima i nadama svojih
manično-depresivnih i melanholičnih stanovnika, Beograd dokazuje da je (i dalje) svet
i istovremeno Istok Zapada i Zapad Istoka, i mesto buduće debalkanizacije čitavog re-
giona. Ne slučajno, upravo poslednja priča u omnibusu, romansa policajke iz Beograda
i hr vatskog policajca, njihova povest pred sam čin venčanja (koji će se desiti u Zagrebu)
simbolično ponovo obnavlja dijalog Beograda i Zagreba.

14 ”Paradu će se svatko prepoznati i doživjeti je svojom. Film je genijalan primjer umjetničke mani-
pulacije gdje je autor, besramno koristeći najužasnije političke nekorektnosti, napravio djelo koje
u cjelini nije moglo biti politički korektnije.” – ističe Ante Tomić u istoimenom tekstu.
15 Debalkanizacija bi predstavljala termin reverzibilan politički izrazito negativno konotiranom
terminu balkanizacija – fragmentaciji i rascepkavanju teritorija, koji Marija Todorova u svojoj
studiji Imaginarni Balkan pominje i kao „cepanje geografskih područja na manje jedinice, neret-
ko neprijateljsko nastrojene”, „politički nestabilne”, i kao „stvaranje malih državica sa manje-više
nazadnom populacijom, (...)ekonomski slabih koje su i (...)plen velikih sila” (Todorova 1997,
33). Debalkanizacija u slučaju bivših jugoslovenskih zemalja ne bi nužno označavala novu jugo-
200 integraciju ali integraciju u nekom drugačijem obliku svakako bi.
 FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Finalna montaža
U tebi nema besmisla, ni smrti
Miloš Crnjanski, Lament nad Beogradom

Filmska slika Beograda skener je svih njegovih neuralgičnih tačaka, izlečenih ili
tek otkrivenih socio-kulturoloških maligniteta, ogledalo koje niti šminka niti izobličuje,
brutalno i iskreno. Filmski Beograd nikada nije konfekcijska razglednica, memorijabilija
za poneti, niti muzejski artefakt. To je živo, pulsirajuće tkivo krpljeno štakama, prote-
zama, koje se iznova i iznova regeneriše i uz svaki ožiljak koji tvori novi narativ. Beo-
grad je grad-palimpsest i nikada nije tek puka filmska kulisa. Njegov višeznačan identi-
tet ovaploćuju njegovi stanovnici inficirani neponovljivim urbanim duhom autoironije,
melanholije i utopije. Finalna montaža za takav sirovi „materijal” ne postoji – Beograd
ne poznaje zakonitosti filmske naracije, on joj svesno izmiče, i njegova povest je hirbid
žanrova u kome se brišu granice fikcije i stvarnog, protagonisti su i gledaoci, gledaoci su
i naratori.
Beogradski bioskopi polako odumiru, no sam Beograd je poziv na jednu neprekid-
nu slobodnu filmsku projekcija pod otvorenim nebom. Vedrim ili tmurnim...
Filmografija:
Slavica, r.Vjekoslav Afrić, 1947, FNRJ
Život i dela besmrtnog Vožda Karađorđa, r. Čiča Ilija Stanojević, 1911, SR
Mlad i zdravkao ruža, r. Jovan Jovanović, 1971, SFRJ
Ni na nebu ni na zemlji, r. Miloš Radivojević, 1994, SRJ
Rat uživo, r. Darko Bajić, 2000, SRJ
Zemlja istine, ljubavi i slobode, r. Milutin Petrović, 2000, SRJ
Buđenje iz mrtvih, r.Miloš Radivojević, 2005, SCG
Odbačen, r. Miloš Radivojević, 2007, SR
Beogradski Fantom, r. Jovan B.Todorović, 2009, SR
Montevideo, Bog te video!, r. Dragan Bjelogrlić, 2010, SR
Tamo i ovde, r. Darko Lungulov, 2009, SR
Šišanje, r. Stevan Filipović, 2010, SR
The Box, r. Andrijana Stojković, 2011, SR
Vodič kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem, r. Bojan Vuletić, 2011, SR
Parada, r. Srđan Dragojević, 2011, SR

Literatura:
Bogdanović, B. 1976. Urbs & Logos. Niš
——— 1994. Grad i smrt. Beograd
Bojm, S. 2005. Budućnost nostalgije. Beograd 201
 IDENTITET BEOGRADA

Daković, N. 2008. Balkan kao ( filmski) žanr: Slika, tekst i nacija. Beograd
Jameson, F. 1991. Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism. Durham
Huyssen, A. 2003. Present Pasts: Urban Palimpsest and Politics of Memory. Stanford
Coward, M. 2004. „Urbicide in Bosnia.” in: Cities, War and Terrorism: Towards Urban Geopolitic,
ed. Graham, S.: 151–170
Coward, M. 2009. Urbicide: The Politics of Urban Destruction. New York
Todorova, M. 1997. Imagining The Balkans. New York
Tomić, A 2011. „Muškarčine iz dinarskog pojasa.” Jutarnji list, 28. decembar
http://www.jutarnji.hr/ante-tomic—muskarcine-iz-dinarskog-pojasa/996251/, po se ćeno
10.1.2012.
Virilio, P. 2003. Rat i film. Beograd

Abstract: Filming Belgrade in The Third Millenium: Searching For The

(Lost) Identity
In this paper I negotiate terms of urbanity and urban in contemporary film narratives,
mostly made by directors-newcomers. I will explore those terms as well as the term urbicide which
became a neuralgic phaenomenon of the Balkan wars of the 90s, scrutinized both in the writings
of Bogdan Bogdanović and Martin Coward, the latter defining urbanity „as an existential condi-
tion of plurality or heterogeneity”. Analyzing film representations of Belgrade identity I used the-
oretical platforms of historians and philosophers such as Andreas Huyssen, Svetlana Boym, Paul
Virilio and Fredric Jameson.
I posit Belgrade not only as a setting for a melodrama or social drama in transitional pe-
riod marked by October 5th, 2000 (Here and There by Darko Lungulov) but also as a palimpsest,
a memory depot and a place of the feeling of nostalgia (Belgrade Phantom by Jovan Todorović
and Montevideo by Dragan Bjelogrlić) . On the other hand, Belgrade becomes a chronotope of
urbicide (War Live by Darko Bajić, The Land of Truth, Love and Freedom by Milutin Petrović,
Skinning by Stevan Filipović, The Box by Andrijana STojković). Finally, Belgrade is discerned as
a point of possible de-balkanization, where the burden of its turbulent history transmutates both
into the rediscovered charm and exotics (Practical Guide to Belgrade with Singing and Crying by
Bojan Vuletić) and into the fight for the human rights such as controversial Gay Pride (Parade
by Srđan Dragojević).

Keywords: urbanity, urban, urbicide, memory, nostalgia films, de/balkanization

202
 UDK: 821.163.41-94

DESET FRAGMENATA Jovan BULAJIĆ

IZ DVE DECENIJE BESPUĆA književnik

PATRIOTE Beograd, 1992.

Svet se deli na konzer vativce i liberale. Beograd na pobednike i pobeđene. Neće
šajkača s petokrakom, ni titovka s kokardom. Pedeset godina tako, naopako. Zagledani
u prošlost budućnost prizivamo.
U gospodar Jevremovoj trube su budile nacionalnu svest, pozivale na marš. U boj!
U boj! Cigani vranjanski nikoga nisu ostavljali da mirno spava. Prestonica sva oblepljena
ogromnim plakatima. Slova ćirilična i latinična s prevodom na jezike manjina. Beograđa-
ni su se dozivali i prozivali, pa postrojavali. U pr vom ešalonu, strojevim korakom marši-
rali su IĆOVCI, oni sretnici čije se prezime završavalo na ić, stvorenja čiste kr vi.
GROBLJA Beograd, 1994.
– Nalazimo se na Bežanijskom groblju. Stara moja, nemoj da ti bude žao što te
sahranismo ovde na proplanku, golom i nezaštićenom. Znam da si volela par-
kove beogradske i cvrkut ptica. Sada za Novo groblje umiru neki drugi ljudi. Šta
bismo nas dvoje starih na Novom groblju? Znam rekla bi mi, da mi nismo tikve
bez korena. Još tridesetih godina prošloga veka sagradismo porodičnu grobnicu.
Pedesetih nam uzeše kuću, radnju i grobno mesto. U radnju uđe država, u kuću
general, a u grobnicu član Centralnog komiteta.
Starih Beograđana kao da više nema. Nestaju pod zemljom bez glasa na Bežaniji i
Lešću. I, Beograd, onaj stari, ostario i oronuo, umorio se. Njega će sahraniti u vlastitim
temeljima. Na Dorćolu će nići neke nove lepotice od stakla i gvožđa. Dići će se neke nove
zadužbine, čije će se ime šapatom izgovarati, a za poreklo neće smeti niko da pita.
IZBEGLICE Beograd, 1997.
Novi govor, unjkav i nazalan pritisnuo prestonicu. EKAVCI se povukli sa ulica,
iz kafića i restorana. IJEKAVCE još možeš sresti po mesnim zajednicama i književnim
promocijama.
JEKAVCI zauzeli prodavnice i pijace, pošte i stanice policijske, škole i kasarne.
EKAVCI kupuju meso na grame, JEKAVCI na kilograme. EKAVCI stoje u redu za še-
ćer i ulje, JEKAVCI prodaju i ulje i šećer.
– Jesu li to izbeglice? – pita jedan EKAVAC.
– Nijesu, no pribjeglice i izjelice – odgovara jedan IJEKAVAC.
– Pa gde su onda izbeglice?
– U izbegličkim kampovima i prihvatilištima. Gladni i žedni, bijedni. 203
 IDENTITET BEOGRADA

– Jesu li i oni JEKAVCI?

– Nego što su.
– Što ih ovi beogradski JEKAVCI ne pomognu, hrane i oblače?
– Hoće, kako ne! – nasmeja se IJEKAVAC - Pola im od svog profita ratnog i po-
ratnog poštom šilju. Svakog pr voga u mjesecu!
Beograd živi na crno. Hrani se na crno i oblači. Pije i puši na kredit. Prestonica
životari, preživljava ispod žita, ispod ruke, mimo zakona i iznad zakona.
RUŠENJE Beograd, 1999.
– Ulica Miloša Velikog pusta i bez saobraćaja. Samo su uplašeni građani pod pret-
njom sirena izmileli ispred svojih kuća. Napuštena američka ambasada zvrjala je
prazna. Albanska potonula u mrak, gluva i nema. Beograd je bdeo, zatvorenih
prozora i otvorenih očiju. Verovali smo da je naša prestonica isto što i Amster-
dam ili Madrid, Pariz ili London sve dok nas nisu probudile sirene.
Bomba tresnu u blizini. Zgrada klecnu pa posrnu. Iz Ministarstva unutrašnjih po-
slova suknu plamen, podiže se dim. Oglasiše se vatrogasci. Ludi komšija, s drugog sprata
obližnje zgrade otvori širom prozore i pusti muziku s radija. Kaluđersko kolo preseče
tišinu, čulo se pr vo jako, jače, pa najjače.
– Bujrum, Evropo, nazdravlje ti ratovanje!

PROMENE Beograd, 2000.

U noći odluke na prekretnici dva veka Beograd je znao da vojska neće izaći na uli-
ce. Rulja je bila jača od hulje. Pod udarcima zapadnog vetra tenkovi su uzmicali, topov-
ske cevi okrenute u nepokošenu englesku travu. Severozapadni povetarac oslobodiocima
je nudio krila, a jugozapadni grejao već uzavrelu krv.
– Nova vlast je neuka i krhka, lomljiva u struku, brzopleta. Sujetna je i ranjiva, ne-
iskusna. Ner vozna i pod tremom. Oslobodioci se lako zagrevaju, još brže hlade.
Čuvaj se, Beograde, ner vozne vlasti. Strpi se i sačekaj da spomenice počnu da
dele. Deleći ih i sami će se podeliti. Deobe su naša sudbina, mlečni put među
zvezdama.
Ostani svoj, Beograde, da te niko ne zgrabi i prisvoji za neko novo sutra ili preko-
sutra, tebe od juče i prekjuče, da te upotrebi ili zloupotrebi.
NADMETANJA Beograd, 2003.
Žuri Beograd, grabi napred i nazad, desno i levo. Obrće se, ne osvrće, razapinje
se, ne mari, nema vremena. Neka sila golema ubacila ga u 21. vek, odredila mu orjentir,
pravac i kotu.
Tutnji Miloševom i uzbrdo i nizbrdo. Zgrade podrhtavaju i sležu se u temeljima.
204 Guraju se i pretiču teški kamioni i trole. Sudaraju se luksuzni automobili iz Ulice kralja
 DESET FRAGMENATA IZ DVE DECENIJE BESPUĆA

Milana i tajanstveni džipovi sa zatamnjenim staklima iz Ulice Miloša Velikog. Na čuve-

noj raskrsnici, ukrštenici dva Obrenovića, svađaju se po naški. Nadmeću se ko je duži
a ko brži. Koja je ulica slavnija a koja važnija. Koja je na pravom putu? Miloševa sva
Senjaku i Dedinju okrenuta ili Milanova, kao strela prava, zagledana u kupolu Hrama
Svetosavskog.
Samo po neki zarđali jugo brekće usponom, dimi i ispušta gasove, postiđen i po-
sramljen, spuštenih farova i stidljivih žmigavaca kao da bi da nas podseti, šta smo, ko
smo i gde smo?
POSRTANJA Beograd, 2007.
Danas slava, sutra preslava. Nazdravljamo, zdravice držimo. Kucamo se i potu-
camo. Svi žanju, da poseje niko. Svi beru, niko da zalije. Svi slovo drže niko znoj ne
proliva.
Spaljujemo prošlost, poništavamo. Šta se desilo s tolikim preklinjanjima i zaklinja-
njima. Gde su kukumavčenja i druga ačenja. Užas od stalnih nadanja, vere, optimizma
bez pokrića i iščekivanja nečega što nikada doći neće.
Zbogom Evropo, izgubila si strpljenje. Mislio sam da se sunce na istoku rađa, da
danom na zapad putuje. Sad više ne znam kud vodi zvezdani put. Izgubili smo oboje
umorni od dugog hoda. Ti više nisi Evropa, a ni ja više nisam ja.
SVAĐE Beograd 2009.
Prestonicu pritisla vrelina tropska. Presahla česma terazijska i vodoskoci na oba
trga. Brodovi ne plove Savom ni Dunavom. Voda mutna i opasna. Vir do vira.
Sve kvarljivo smestilo se u hladnjake i frižidere. Samo nesrećni čovek, građanin
sam na žarkom suncu. Reč mu opora i jetka, misao opaka a želje rušilačke. On, mrk i
prek. I tvrd. Samo vreli asfalt omekšao.
Nesreća u glavu udarila pa svadljiv čovek naš, za gušu hvata, pištolj poteže, dugove
uteruje svoje i tuđe. Ko te pita rašta i zašta? Ništa ga pod milim Bogom tako ne pogađa
kao uspeh tuđ il kakava dobit tuđa.
– Za srce me je ujeo, veli čovek naš. Neću mu uspeh zaboraviti dok živ budem.
RASKOLI Beograd, 2010.
Sve se topi na četrdeset drugom stepenu Celzijusa. Topi se pločnik pod nogama,
smola crna. Tope se obećanja i reforme demokratske. Topi se sladoled i led. Otiču mla-
zom sećanja i obećanja. Tope se volja i nada. Samo jed i jad, jetkost i jarost ljudska odo-
levaju suncu. A zavist i sama vrela na visokoj temperaturi u zlobu se pretvara i mržnju.
Komšija komšiju da ne vidi očima. Zavadili se i oni koji se nikad kavžili nisu. Udari vođa
na vođu, sudariše se bankari i opštinari, kučkari i veterinari, generali i kadeti.
– Mreža mrežu premrežila. Na trgovima gradskim konopce razapeli pa veš tuđ
prljav na štrikove vešaju. 205
 IDENTITET BEOGRADA

U tom usijanom kolopletu čovek stvoren po liku Božijem moli i odgovor traži:
KO DR ŽI KONCE A KO PRAPORCE POD OVOM USIJANOM KAPOM PRE-
STONIČKOM?
PRAŠTANJA Beograd,2012.
Fasade zgrada neokrečene, građani namrgođeni, asfalt oštećen i prljav. Banjalučki
ćevap na sred Terazija. Dojadio Beograđanima leskovački. Višespratnice uvređene, tra-
fike se razmnožavaju i umnožavaju, guraju se s autormobilima. Nema Beograđanin gde
limuzinu da parkira.
– Beograd ćuti, ugiba se pod teretom, miruje. I prašta grešnima. Guši se i posrće u
praštanju. Ćuti i traje kao da je u ćutanju kraj mukama. U sedlu mu gospodari,
smenjuju se mamuzajući ga u tromom zamornom galopu.
A Beograd opet ćuti kao da ne zna bi li da umre ili da živi umirući.

206