144

XIV Psihologija grupe

Uz psihologiju stavova – drugo ključno područje socijalne psihologije

Određenje i osobine grupa

Čovek je socijalno biće i najveći deo svog života provodi kao član različitih vrsta
malih grupa (porodica, vršnjaka, klubovi, radne grupe, političke grupe).
Istovremeno, deo velikih društvenih grupa (klasa, rasa, nacija, država).

Uključenost ugrupe – zadovoljava dve vrste potreba:

-potrebe egzistencije (brojne materijalne i egzistencijalne potrebe);
-potrebe za društvom (socijalne potrebe): afirmacija, postignuće, gregarni
motiv, afilijativni motiv itd.

Tri razloga proučavanja grupa:

1. Važnost izučavanja psiholoških činilaca i procesa grupnih aktivnosti da bi se

bolje shvatili problemi i aktivnosti grupa kojima se bave i druge društvene
nauke (politička, istorijska, socijalna zbivanja);
2. Pripadnost grupama utiče ne samo na trenutno ponašanje već i na razvoj
pojedinca i njihovih karakteristika – socijalizaciju; formiranje ličnosti.
3. Najvažniji razlog – za psihologiju kao nauku: u toku funkcionisanja grupa
javljaju se važni psihološki fenomeni koje ne nalazimo proučavajući
pojedinačne jedinke (odnosi moći i uticaja, naklonost i nenaklonost, ugled i
prestož, određeni vidovi komunikacija; zatim, različiti vidovi grupne strukture,
grupne norme; menjanje stavova, vrednosti i drugih stečenih dispozicija;
karakteristični vidovi grupne dinamike – socijalna facilitacija, grupno
odlučivanje, konformiranje i sl.

Sherif & Cantril (1947): »Kada se pojedinac jednom identifikuje sa nekom

grupom i njenim kolektivnim akcijama njegovo ponašanje postaje u celini gledano
determinisano tom grupnom aktivnošću«

Pojam grupe

U početku sistematskog istraživanja grupe pažnja je bila usmerena uglavnom na

male grupe; nju je bilo moguće ispitivati u laboratoriji koristeći eksperimentalni
postupak- to omogućava, smatralo se, egzaktnost, pouzdanost i validnost
nalaza. U osnovi toga je shvatanje da je upoznavanjem psiholoških mehanizama
funkcionisanja male grupe – moguće upoznati osnovne zakonitosti grupe uopšte,
pa i društva u celini koje čini sistem grupa (znači, ceo socijalni sistem). Mala
grupa = društvo u minijaturi. Moreno: ako uredimo odnose u maloj grupi,
možemo popraviti društvo.
 145

Takođe, mehanizam interpersonalnih odnosa uzima se kao osnova grupnih

odnosa. Na pr. Olport: “nema ničega u grupi čega nema u pojedincu”

Pedesetih i kasnije – kritika ovakvog pristupa. Ne može se izučavanjem malih

grupa upoznati ceo društveni sistem. Ne može se funkcionisanje malih grupa
proučavati u laboratoriji. Realne male grupe nisu izolovane od društva, uključene
su u šire grupe i moraju se proučavati u socijalnom kontekstu. Potreba
razlikovanja vrsta grupa i posebnog izučavanja svake od njih. Uvođenje
neeksperimentalnih sistematskih izučavanja.
Šerif: Grupa je više nego suma svojih delova. Postoji posebna fenomenološka
realnost grupe.

Zvonarević: različiti skupovi ljudi mogu se analizirati na osnovu tri bitna

kriterijuma: kriterijum 1.prostorne blizine; 2.sličnosti i 3. “psihološke blizine”.

ad 1. Fizička blizina – govorimo o agregatu – činjenici da se na određenom

prostoru nalazi veći broj pojedinaca (ljudi koji čekaju tramvaj). Među njima ne
postoji nikakva interakcija; pod određenim uslovima (svađa) može da se pretvori
na pr. u paničnu gomilu.
ad. 2. Sličnosti – Na osnovu kriterijuma sličnosti govorimo o kategoriji ili klasi.
Podrazumevamo određen skup ljudi koji imaju jednu ili više zajedničkih osobina.
Svaka ljudska osobina može biti osnov formiranja određenih kategorija
(žene,mladi, ljudi različitih zanimanja, veroispovesti, ali i crvenokosi). Među
pripadnicima kategorija ne postoje interakcije, pa ni fizička blizina – već samo
zajedničke osobine. Pod određenim uslovima može se pretvoriti u neke druge
oblike: pošto nas neke zajedničke osobine potencijalno povezuju sa drugima –
može biti osnova nastajanja drugih oblika grupnog ponašanja. na pr. zajednički
položaj u procesu rada ili u društvu, zajednička sudbina - (manjine) – mogu biti
osnova nastanka socijalnih pokreta.
ad. 3 Na osnovu kriterijuma psihološke blizine – govorimo o grupi – to je
značenje koje se u psihologiji daje tom pojmu. Agregati i kategorije = određeni
oblici ljudskih skupina koji pod određenim uslovima mogu postati grupe, ali nisu
grupe po sebi.

Pod grupom podrazumevamo one društvene skupine:

- u kojima se pojedinci nalaze u neposrednoj ili posrednoj interakciji,
- postoji stabilizovanost odnosa (struktura)
- postoji svest o pripadništvu
- postoje zajedničke norme
- gde postoji važnost ostalih za pojedinca,
- u kojima pojedinci dele zajedničke interese i vrednosti
- postoji određena identifikacija sa skupinom,
- a skupina je funkcionalna za pojedinca (instrumentalnost za zadovoljenje
ciljeva, zajednički cilj).
 146

Grupama se nazivaju i veće skupine ljudi među kojima postoji interakcija ali koja
nije neposredna kao u maloj grupi – članovi takvih skupina ostvaruju zajedničke
zadatke jer postoji organizovano usklađivanje aktivnosti svih njih (publika,
škola, mnoge institucije koje se obično nazivaju organizacijama). Označavaju se
grupama i velike skupine populacije za koje je karakteristično osećanje
zajedničke pripadnosti ili čiji članovi imaju sličnu sudbinu (nacija, klasa,
država razne regionalne zajednice).

Svaka je grupa na određen način funkcionalna za pojedinca : pre svega

- daje mu osnovu identiteta (porodica)

- pomaže mu da ostvari ciljeve i zadovolji potrebe koje kao pojedinac ne bi
mogao (političke stranke) itd.

Šiber: Za razliku od agregata i kategorije – grupe predstavljaju organizovani

napor.

Vrste grupa

Podele su uglavnom arbitrarne. Ovde se navode one koje su značajne za

političko formiranje i ponašanje pojedinca.

1. Veličina grupe. Broj pojedinaca značajno utiče na grupnu strukturu i

dinamiku i na samog pojedinca. Najčešća podela na male, srednje i velike
grupe.

Koji kriterijum koji određuju koliki je broj pojedinca koji čine malu grupu: najčešći
kriterijum = mogućnost neposredne interakcije. Kada ga primenimo dolazimo do
7-8 članova – omogućava da se svi članovi međusobno opažaju (magični broj 7
kod neposrednog pamćenja). Na pr. porodica, prijateljske grupe, najuža politička
rukovodstva. Neki autori - i do 30 članova.
Povećanjem broja – neposredna interakcija je otežana, grupa se spontano
stuktuira, odnosi se hijerarhijski uspostavljaju, a komunikacija postaje
jednosmerna; grupa raspravlja, daje predloge ali je uticaj vođe odlučujući (na pr.
šira politička tela).
Dalje povećanje – dovodi do izrazite podele na vođu, odnosno uže rukovodstvo i
ostale – svaka neposredna interakcija postaje nemoguća, grupa se može
opredeljivati samo prema unapred datim predlozima (na pr. stranačke
konvencije).

2. Primarne i sekundarne grupe (podelu uvodi Cooley, 1909) uočava se

važnost tzv. odnosa “licem u lice”.
Primarne grupe: grupe kod kojih postoji blizak odnos i saradnja. Primarne –
fundamentalne u formiranju društvene prirode pojedinca; svojevrsno stapanje
pojedinca u zajedničku celinu, tako da postojanje i ciljevi grupe postaju pravo Ja
 147

za pojedinca – osećaj MI; uključuje simpatiju i identifikaciju; to su obavezno male

grupe u kojima postoji neposredna interakcija, čvrste međusobne veze i
spontanost ponašanja (porodica, prijatelji).
Sekundarne grupe: nemaju personalni karakter, određene su nekim ugovornim
odnosom među članovima; identifikacija sa njima nije cilj po sebi već
sredstvo za postizanje nekog drugog cilja (politička stranka).

3. Formalne i neformalne grupe – funkcija grupe za njene članove, odnosno

ciljevi koje žele postići – u velikoj meri određuju strukturu grupe pa time i
interakciju članstva. Postoje grupe čiju strukturu određuju sami članovi i one
čija je struktura određena spoljašnjim faktorom (prijatelji – neformalni; radne
organizacije, političke stranke – spolja dati).
Ove vrste grupa nisu međusobno isključive – prepliću se (porodica i prijatelji
– primarni po unutrašnjim odnosima ali porodica je formalnija po ciljevima,
aktivnostima i regulisanju unutrašnjih odnosa).

Rot, 1983 “Psihologija grupa”

Dve osnovne kategorije grupa : podela na osnovu jedne od bitnih karakteristika

grupa, prema kojoj su neke grupe slične a neke različite - struktuiranost grupa.

Pojam struktuiranosti (organizovanost u funkcionisanju) u kojima svaki član

ima/nema određen položaj i ulogu u vezi sa poslovima i zadacima grupe i u
vezi sa drugim članovima.

Nestrukturirane grupe (grupe u širem smislu):

a. Publika, agregat, ili mnoštvo – ljudi okupljeni na nekom prostoru koji imaju
delimično sličan ili isti cilj ali ne preduzimaju nikakvu zajedničku akciju u kojoj
bi svaki član imao svoje mesto i svoj zadatak. Najviše nestruktuirana.
b. Masa ili gomila – razlikuje se od prve ali neorganizovana aktivnost i
nepostojanje podele na uloge i položaje čine ih sličnim.
c. Socijalni pokreti – spontano nastali skupovi ljudi čiji članovi imaju slična
uverenja i ciljeve. Najmanje nestruktirirana.

Struktuirane grupe (grupe u užem smislu) : ne samo isti nego zajednički cilj,
ostvaruju ga međusobno povezanom i usklađenom aktivnošću, pri tome svaki
član (ili podgrupa) ima svoje mesto i ulogu.

a. male grupe – brojem ograničene (gore navedene karakteristike najviše dolaze

do izražaja)
b. organizacije – složene strukturirane skupine koje se sastoje od više manjih
struktruiranih grupa;
 148

c. velike društvene grupe – značajne za društveni život (klasa, nacija, država,

regionalna zajednica (gore navedene karakteristike najmanje dolaze do
izražaja).

Tri odlike koje karakterišu sve grupe (struktuirane i nestruktuirane):

1. Grupu čini određen broj osoba
2. Postoji neka vrsta povezanosti među njima (usmerenost interesa ka istom
sadržaju ili bar privremeno isti cilj)
3. Uticaj članova jednih na druge - interakcija (slabija ili jača)

Opšte osobine grupa

U istraživanju grupe uobičejena tri osnovna pristupa: istraživanje populacije,
strukture i sintaliteta.

Populacija: pod tim se podrazumevaju socijalne i psihološke osobine članova

grupe. Osnovna pretpostavka – da se pojedine grupe razlikuju po osobinama
svojih članova i da su te razlike delom uzroci različitih aktivnosti, usmerenosti,
uspeha u postizanju ciljeva. Politikološke analize: osobine članstva stranaka,
socijalni položaj članova jer se pretpostavlja da pojedine stranke reprezentuju
specifične socijalne interese.

Struktura. Bez obzire na motive nastanka grupa unutar nje uvek nastaju
određeni organizacijski oblici međusobnih odnosa = struktura grupe koja
određuje međusobnu interakciju (oblici socijalnih odnosa u određenoj situaciji).
Ljudi imaju posebne funkcije, određeni oblici komunikacije, osećanje grupnog
identiteta.
Različiti tipovi strukture i njeni elementi: najvažniji - rang ili hijerarhijska pozicija
koju ima pojedinac (status, rang, položaj, klika, deo, podgrupa). Označava odnos
među pojedincima u grupi.

Sintalitet. Pojam uveo Catell da bi označio ono što je jedinstveno za svaku

pojedinu grupu. Slično kao kod ličnosti za pojedinca koja je nešto više od zbira
pojedinačnih osobina. Sintalitet – “nadzbirni” kvalitet pojedine grupe (na pr.
sportska ekipa).

Specifične osobine grupa

Niz konkretnih osobina koje su značajne za grupno ponašanje i odnos pojedinca

prema grupi.

1. Homogenost grupe – odnosi se na sličnost osobina članova grupe (grupe

vršnjaka - sličnog uzrasta i pola). Sličnost pojedinca često osnov okupljanja
 149

članova grupe. Razlika između članova političkih stranaka i socijalnih pokreta

– veća homogenost, tj. sličnost osobina, među prvima.
2. Stepen u kome grupa deluje kao celina – postoje grupe u okviru kojih svi
deluju kao jedan (svi za jednog-jedan za sve) ali i one koje se sastoje od niza
podgrupa, klika ili frakcija. Zavisi od drugih osobina grupe ali i od “logike”
nastanka i ustrojstva grupe. Na primer Republikanska stranka u SAD –
funkcioniše kao čvrsta celina sa hijerarhijskom strukturom, dok Demokratska
stranka – svojevrsna koalicija niza interesnih grupa – sindikata, manjinskih
zajednica, pokreta žena i sl.
3. Fleksibilnost – unutargrupne procedure i pravila ponašanja (da li su kruta kao
kod verskih sekti ili fleksibilna kao kod grupa prijatelja).
4. Stabilnost grupe – podrazumevaju se promene u članstvu tokom vremena.
Grupe prijatelja izrazito stabilne i ne menjaju članove brzo. Postoje “ad hoc”
grupe – na godišnjem odmoru - kada se više ljudi druži jedno vreme.
5. Otvorenost grupe – spremnost grupe da primi nove članove. Postoje
isključive grupe (postavljaju posebne zahteve da bi se zaslužilo članstvo –
rituali “inicijacije”). Prijatelji, verske sekte, masoni i sl.
6. Usredsređenost grupe – one koje se zasnivaju na postizanju samo jednog
cilja: sportska ekipa, politička stranka; ili multifunkcionalne – porodica. I kada
prividno imaju samo jedan cilj grupe obično zadovoljavaju više potreba
pojedinca (za druženjem, ugledom i sl.)
7. Autonomija grupe – zavisnost od drugih grupa. Podmladak političkih stranaka
- koliko je zavisan od rukovodstva. Neformalne grupe su nezavisnije od
formalnih jer se zasnivaju na uzajamnoj privlačnosti članova, a ne na
spoljašnjim nagradama.
8. Bliskost članova grupe – međusobno poznavanje, neposrednost interakcija
(dimenzija po kojoj se razlikuju primarne i sekundarne grupe). Veće grupe su
manje bliske.
9. Grupna kontrola – stepen i način na koji kontrolišu i regulišu ponašanje svojih
članova. Kontrola zavisi od grupnih normi, što su one rigidnije to je veća
potreba kontrole njihovog prodržavanja. Zavisno od okolnosti – na selu veća
mogućnost kontrole nego u gradu. Zatvor – neograničena mogućnost
kontrole.
10. Participacija – grupe se razlikuju po tome koliko vremena pojedinac provede
u grupnim aktivnostima.
11. Važnost – tokom života pojedinac postaje član mnogih grupa (porodice, radne
grupe prijatelji , političke i sl. Svaka zadovoljava neke potrebe, ali se razlikuju
po značaju koji imaju za pojedinca. Grupni identiteti. Identifikacija sa grupom
pod određenim okolnostima može da jača ili slabi. Primer: nacionalna
pripadnost.
12. Emocionalni naboj (hedonistički ton) – pošto je članstvo u grupi funkcionalno
za pojedinca, on ima i određene emocije u vezi sa svojim grupnim
pripadništvom – zavisi od grupnog postignuća i položaja grupe u širim
društvenim relacijama. Socijalni identitet – samopoštovanje zavisi od
socijalnog poređenja. Manjinske grupe i manjinski identiteti.
 150

13. Položaj pojedinca u strukturi grupe – svaka grupa teži da uspostavi određenu
strukturu koja se ogleda u hijerarhijskim i komunikacijskim odnosima. Zavisno
od položaja pojedinac ima veći ili manji ugled i mogućnost odstupanja od
grupnih normi. Važno za proučavanje rukovodstva stranaka.
14. Zavisnost pojedinca od grupe – neke grupe su pojedincu date, a neke zavise
od njegovog izbora. Za neke je više vezan jer su mu neophodne (materijalna
zavisnost od porodice); mogućnost kontrole i sankcija (gubitak radnog
mesta); vrednosna vezanost (politički pokreti); mogućnost promene grupe
(grupa prijatelja u malom mestu - nasuprot takve u gradu).
15. Kohezivnost grupe – pojam koji ukazuje na solidarnost i jedinstvenost grupe –
ukupnost sila koje deluju na pojedinca da ostane u grupi, stepen u kome se
članovi grupe podvrgavaju grupnim normama. Izvori kohezivnosti – u vrsti
motivacije članova, njihovim očekivanjima, u poređenju sa drugim grupama.
Rezultat kohezivnosti – sposobnost grupe da zadrži svoje članove.
Sudelovanje u izvršavanju grupnih zadataka i grupnoj efikasnosti, osećanju
sigurnosti članova i moći grupe da utiče na svoje članove. Izrazito relevantna
karakteristika.

Obavezna literatura:
Rot, N: Psihologija grupa, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd,
1983, s. 21-27.