(http://praffulgadhavi.blogspot.

in ç÷kuøk{ktÚke {krníke yufXe

fheLku íku{s You Tube WÃkh {wfðk{kt ykðu÷k ònuh ðneðxLkk ðezeÞku
yLku ðfíkÔÞ{ktÚke ÷u¾f©eLke Mk÷kn ÷E yk ÃkwMíkf MktÃkqýo heíku íkiÞkh
fhðk{kt ykðu÷ Au.)
(økwshkík ònuh Mkuðk ykÞkuøk îkhk ykÞkursík)

G.P.S.C.Class I & II
PAPER - 3 : Mkk{kLÞ yÇÞkMk
SUBJECT CODE : 03
(Prelime Exam)
: ÷u¾f - MktÃkkËf :
©e «VwÕ÷ økZðe zkì. Mktíkku»k Ëuðfh
(D.Pharm, M.A., L.L.B., M.P.A.) (PTC, M.A., M.Ed. Ph.D)
Gadhavi Carrier Development Director, PCSS
Academy, Nadiad. M.L. Gandhi College Campus, Modasa.

®f{‚ :

yûkh «fkþLk, y{ËkðkË

1
• G.P.S.C. PAPER - 3 : Mkk{kLÞ yÇÞkMk

«fkþf : yûkh …Âç÷fuþ™

¼kutÞhk{kt, ©eS nkWMk, yu{.su. ÷kRƒúuhe …kA¤,
ƒqõMk RÂLzÞk™kt ¾k[k{kt, yì÷eMkrƒús, y{ËkðkË.
Vku™ : 079-26585888

®f{ík : Yk. 100/-

xtR… Ëuxª„ : yûkh …Âç÷fuþ™

¼kutÞhk{kt, ©eS nkWMk, yu{.su. ÷kRƒúuhe …kA¤,
ƒqõMk RÂLzÞk™kt ¾k[k{kt, yì÷eMkrƒús, y{ËkðkË.
Vku™ : 079-26585888

{wÿf : yku{ ykìVMkux, ,Mke.xe.yu{., y{ËkðkË.

No Part of this Publication can be reproduced in any form or by any

means without the prior written permission of the publisher.

2
«MíkkðLkk...

økwshkíkLkk økúußÞwyuþLk ÚkÞu÷k rðãkÚkeoyku ð»ko : 2006 ÃkAe G.P.S.C. Class-I &
Class-II Lke ykðLkkhe søÞkyku ytøku ykíkwhíkkÚke hkn òuELku íkiÞkhe fhíkk níkk. su{kt økwshkík
ònuh Mkuðk ykÞkuøku ðíko{kLk{kt ½ýk çkÄk VuhVkhku Mkneík Lkðe Ãkheûkk ÃkØríkLke MkkÚku Lkðku
yÇÞkMk¢{ {wõÞku. yux÷u fuðe heíku ? fÞk «fkhLkwt ðkt[Lk fhðwt ? suÚke Ãkheûkk{kt MkV¤íkk {u¤ðe
þfkÞ. su Lkðk rð»kÞ ykÔÞk Au íku{kt Mkk{kLÞ yÇÞkMk{kt MkhfkhLke rLkíke, fÕÞký ÞkusLkkyku,
Mk{MÞkyku yLku «&™, økwshkíkLke rþûký ÔÞðMÚkk, {kLkð MktMkkÄLk rðfkMk, fwËhíke ykÃkr¥k
ÔÞðMÚkkÃkLk (rzÍkMxh {uLkus{uLx), rðfkMk yLku ÃkÞkoðhýeÞ Mk{MÞkyku yLku WÃkkÞku, ¼khíkLke
MðkíktºÞ «kró yLku yu ÃkAe çkLku÷k {níðLkk çkLkkðku yk çkÄkLke MkkÚku h{íkku yLku ¾u÷fqË, Mkk{kLÞ
rð¿kkLk, hk»xÙeÞ yktíkh hk»xÙeÞ ½xLkkyku, hkusçkhkusLkk çkLkkðkuLkku MktÃkqýo fkuMko {kxu yuf ÃkwMíkf íkiÞkh
fhðwt yLku ¾qçks xqtfk økk¤k{kt fÃkÁt fk{ økýkÞ Au. Aíkkt Ãký MkV¤ ÷u¾fku yLku íku{Lke Mk÷kn
{wsçk íkiÞkh fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo Au.
yk ÃkwMíkf {kxu MÃkÄkoí{f ÃkheûkkLkk MkV¤ ÷u¾f ©e «VwÕ÷ økZðeLkku ç÷kuøk yLku íku{Lkk
V.T.V. Gujarati Channel yLku You Tube WÃkhLkk RLxhÔÞw yLku íku{Lkk Mku{eLkkhLkk
ÔÞkÏÞkLkku WÃkhÚke ònuh ðneðxLkk rð»kÞku {kLkð MktMkkÄLk rðfkMk, fwËhíke ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk
(rzÍkMxh {uLkus{uLx), rðfkMk yLku ÃkÞkoðhýeÞ Mk{MÞkyku yLku WÃkkÞku suðk rð»kÞku{kt Mk÷kn
Mkq[Lk ÷E yk ÃkwMíkfLku G.P.S.C. Class-I & II Lkk yÇÞkMk¢{ {wsçk Mktf÷Lk fhðk{kt
zkì. Mktíkku»k Ëuðfh su{ýu Vk¤ku ykÃku÷ Au yLku íku{Lkk îkhk ©e «VwÕ÷ økZðeLkk ç÷kuøk WÃkhÚke yk
MktÃkqýo ÃkwMíkf íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷wt Au. ðíko{kLk{kt MktÃkqýo {krníkeðk¤wt ÃkwMíkf çkLkkððkLkku yk yuf
MkV¤, Lk{ú «ÞkMk fhðk{kt ykðu÷ Au.
«Míkwík ÃkwMíkfLke W¥k{ çkkçkíkkuLku y{khk fíkoÔÞ íkhefu Mðefkhòu yLku ûkríkykuLku ûkBÞ økýe
MkwÄkhkí{f Ãkøk÷kt MðYÃku ykÃkLkk Mkq[Lkku y{ku Mkn»ko Mðefkheþwt.

– «fkþf

3
 yLkw¢{rýfk
1. ÞwrLkx-1 : økwshkíkLke ¼qøkku¤ ¼kiøkkur÷f, ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku ykiãkurøkf 1
Æ økwshkíkLke ¼qøkku¤ ¼kiøkkur÷f
– ykçkkunðk
– støk÷ku
– Ãkðoíkku
– LkËeyku
– ¼qMíkh
– ¾rLkòu
– «kýeSðLk
– MkMíkLk «kýeyku
– Ãkûkeyku
Æ økwshkíkLkku ykŠÚkf rðfkMk
– ykŠÚkf rðfkMk
– øk]n Wãkuøkku
– WòoLkk Lkðk †kuík
– ¾uíke
Æ ÞwrLkx-1.3 økwshkíkLkku Mkk{krsf rðfkMk
Æ ÞwrLkx-1.4 økwshkíkLkku yiãkurøkf rðfkMk - rLkøk{ku
2. ÞwrLkx-2 : Mkhfkhe Lkerík, fÕÞký ÞkusLkkykuLke Mk{MÞkyku yLku «&™ku 87
(f) çkk¤ rðfkMk
(¾) {rn÷k rðfkMk
(øk) ÞwðfkuLkku rðfkMk
(½) ykrËðkMke rðfkMk
([) Mkk{krsf árüyu ðtr[ík ðøkkuoLkku rðfkMk
(A) rðf÷ktøkkuLkwt fÕÞký

4
 (s) ðÞkuð]Ø ÷kufkuLkwt fÕÞký
(Í) fk{Ëkh fÕÞký
3. ÞwrLkx-3 : økwshkík{kt rþûký ÔÞðMÚkk-hkßÞ rLkíke. Mk{ks{kt Lkçk¤k ðøkkuoLkk 117
yLku {rn÷kykuLkk rþûký rð»kÞf «&™. rþûkýLkLkwt ¾kLkøke fhý. rþûkýLkk
ûkuºk{kt «ðuþ. økwýð¥kk, Ëhßòu íku{s Mk{krsf LÞkÞ MktçktÄe {wÆkyku,
Wå[ rþûkýLke MktMÚkkyku, Wå[ rþûký Mkk{uLkk Ãkzfkhku, Mkðorþûkk yr¼ÞkLk,
{æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkkLke ¼qr{fkLku {n¥ð
4. ÞwrLkx-4 : ¼khíkLkku {kLkð MktþkÄLk rðfkMk 126
• ÞwrLkx-4 ðÄíke {kLkððMíke yLku ÃkÞkoðhý ÞwrLkxLke YÃkhu¾k
Æ rþûký 143
Æ çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk 149
Æ ykhkuøÞ 153
– Ãkrhðkh fÕÞký fkÞo¢{
– þnuhe fhý
– {kLkð MðkMÚÞ
– ykçkkunðk yLku {kLkð MðkMÚÞ
– [uÃkehkuøkku
– ÃkkýesLÞ hkuøkku
– hkMkkÞýkuÚke «Ëqr»kík Ãkkýe yLku ¼kusLkÚke Úkíkk hkuøk
– «Ëqr»kík ÃkÞkoðhý yLku fuLMkh
– MktMÚkkÄLkLke ðu[ýe yLku {kLkð yrÄfkh
5. ÞwrLkx-5 : ¼khíkLkwt çktÄkhký 177
6. ÞwrLkx-6 : ykÃkr¥k (nkuLkkhík) Mkt[k÷Lk 213
7. ÞwrLkx-7 : «kf]ríkf MktMkkuÄLkku
ÞwrLkx-7.1 : «Ëq»ký
ÞwrLkx-7.2 : Mkk{krsf {wÆkyku yLku ÃkÞkoðhý

5
 ÞwrLkx-7.3 : ûkuºk fkÞo 382
ÞwrLkx-7.4 : RLVh{uþLk xìfTLkku÷kuS 404
– ÃkÞkoðhý yLku {kLkð MðkMÚÞ ytøku RLV{uoþLk xu<ku÷kuSLke ¼qr{fk
8. ÞwrLkx-8 : hk»xÙeÞ yLku yktíkh hk»xÙeÞ {n¥ðLke ½xLkkyku 409
9. ÞwrLkx-9 : h{íkøk{ík 460
10. ÞwrLkx-10 : {wÏÞ ½xLkkyku (¼khíkLke Mðkíktºk «kró Ãkqðuo yLku ÃkAeLkk çkLkkðku) 493
11. ÞwrLkx-11 : rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kìS 544
12. ÞwrLkx-12 : hkus-çkhkusLkk çkLkkðku 565-575

6
 1

ÞwrLkx-1
økwshkíkLke ¼qøkku¤
¼kiøkkur÷f, ykŠÚkf,
Mkk{krsf yLku ykiãkurøkf
2

ÞwrLkx - 1.1
økwshkíkLke ¼qøkku¤ ¼kiøkkur÷f, ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku
ykiãkurøkf

økwshkíkLke ¼qøkku¤ ¼kiøkkur÷f

– økwshkík ¼khík Ãkrù{ rfLkkhu 20_-01’Úke 24_-07’ W.y. yLku. 68_-04Úke 74_-04’ Ãkq. hu. ðå[u
ykðu÷wt Au. íkuLkwt fw÷ ûkuºkV¤ 1,96,024 [ku. rf.{e. Au.
– ík¤ økwshkíkLke ðÄkhu{kt ðÄkhu W¥kh-Ërûký ÷tçkkE 320 rf.{e. yLku Ãkqðo-Ãkrù{ Ãknku¤kE MÚkkLk¼uËu
80Úke 240 rf.{e. Au.
– Mkkihk»xÙLke ðÄkhu{kt ðÄkhu ÷tçkkE Ãkq. 5.344 rf.{e yLku Ãknku¤kE W.Ë.256 rf.{e. Au. fåALke
÷tçkkE Ãkq. 5.256 rf.{e. yLku Ãknku¤kE W.Ë.96Úke 112 rf.{e. Au, Ãký ykuAk{kt ykuAe Ãknku¤kE
24 rf.{e. Au.
– økwshkíkLke W¥khu {khðkz, {uðkz, rþhkune yLku yhðÕ÷e røkrh{k¤Lkk zwtøkhku ykðu÷k Au. Ërûký
Úkkýk rsÕ÷ku, Ãkqðo{kt ðktMkðkzk (hksMÚkkLk), ¾kLkËuþ ({nkhk»xÙ), y÷ehksÃkwh yLku Íkçkwyk
({æÞ«Ëuþ) íkÚkk MkÌkkrÿík røkrh{k¤k ykðu÷kt Au.
– Ãkrù{ íkhV yhçke Mk{wÿ, ¾t¼kíkLkku y¾kík yLku fåALkku y¾kík íkÚkk ÃkkrfMíkkLk ykðu÷kt Au. Ãkqðo
MkhnËu MkkíkÃkwzk yLku Ãkrù{½kxLke þk¾kyku Au.
– økwshkík W¥kh íkhV hý yLku ÃkðoíkkuÚke, Ërûký yLku Ãkqðo íkhV Ãknkzku yLku støk÷kuÚke yLku Ãkrù{u
Mk{wÿÚke [ku{uh hûkkÞu÷wt Au.
– ík¤ økwshkíkLkk çkkðeMk rsÕ÷kLkku 86,033 [ku.rf.{e., Mkkihk»xÙLkk rsÕ÷kLkku 64,339 [ku.rf.{e.
yLku fåA rsÕ÷kLkku 45,652 [ku.rf.{e. rðMíkkh Au.
– ffoð]¥k økwshkíkLkk ykþhu {æÞ ¼køk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ¼khíkLkk fw÷ ûkuºkV¤ Ãkife økwshkík 5.98
% rðMíkkh Ähkðu Au.
– økwshkíkLkk «ðuþ{køkkuo : {kLkðMktÃkfo{kt yk MkhnËku ytíkhkÞYÃk nkuðk Aíkk økwshkík{kt «ðuþ fhðkLkk
{køkkuo yk «{kýu Au :
(1) ykçkwLke ¾eý, (2) fåALkk y¾kíkLkku {køko, (3) fåALkk hýLkku {køko, (4) ¾t¼kíkLkku y¾kík,
(5) ¾kLkËuþLkku {køko, (6) Lk{oËkLke ¾eý, (7) {æÞ«Ëuþ{ktÚke ËknkuË yLku (8) zwtøkhÃkwhLke ¾eý.
 3
– økwshkíkLke Mke{k Mk{Þ «{kýu çkË÷kíke hne Au. rMkØhks yLku fw{khÃkk¤Lkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
økwshkíkLke Mk¥kk {uðzk, {khðkz yLku {k¤ðk MkwÄe rðMíkkhe níke.
– çk]nË {wtçkE hkßÞLkk rð¼ksLk çkkË zktøk rsÕ÷ku, Úkkýk rsÕ÷kLkk W{høkk{ íkk÷wfkLkkt 50 økk{ku
yLku Ãkrù{ ¾kLkËuþ rsÕ÷kLkk y¬÷fqðk íkk÷wfkLkkt 37, ík÷kuËk íkk÷wfkLkkt 46, LktËhçkkh íkk÷wfkLkkt
38 yLku LkðkÃkwh íkk÷wfkLkkt 38 økk{ku {¤eLku 156 økk{kuLkku W{uhku ÚkÞku.
– ÃkkìxwoøkeÍ nfq{ík Lke[uLkku Ëeð-Ë{ýLkku «Ëuþ 1962Úke ¼khíkLkku fuLÿþkrMkík «Ëuþ çkLÞku Au.
– Ërûký{kt Lku LkðMkkhe fu Ë{ý MkwÄe s níke. ðk½u÷k fk¤ Ëhr{ÞkLk W¥kh Mke{k ykçkw MkwÄe s níke.
økwshkík{kt {wMk÷{kLk Mkw÷{kLkkuLke Mk¥kk Ërûký{kt økkuðk MkwÄe yLku W¥kh{kt {uðkz yLku ÃkqÔ{kO ¾kLkËuþ
MkwÄe rðMíkhe níke.
– yfçkhLkk Mk{Þ{kt ¾kLkËuþ yLku {k¤ðkLkku ðÄkhu ¼køk økwshkíkÚke swËku Ãkzâku. ykihtøkÍuçkLkk
Mk{Þ{kt zeMkk yLku Ãkk÷LkÃkwhLkk çkË÷k{kt ðeh ËwøkkOËkMkLku ò÷kuh yLku Mkk[kuh ykÃkðk{kt ykÔÞkt
R.Mk. 1727{kt {hkXkykuyu Äh{ÃkwhLkk hkò ÃkkMkuÚke Lkøkh nðu÷e yLku Úkkýk rsÕ÷kLkk W{høkk{,
Ënkýw ðøkuhu íkk÷wfk ÷E ÷eÄk níke. ðMkE, Ë{ý yLku {wtçkE ÃkkìxwoøkeÍkuLkk fçkò{kt níkkt. íku{ktÚke
Ë{ý yLku Lkøkhnðu÷eLkku «Ëuþ ÃkkìxwoøkeÍku ÃkkMku hÌkku.
– çkkfeLkku {wtçkE MkrníkLkku «Ëuþ, ÃkkìxwoøkeÍ yLku {hkXkyku ÃkkMkuÚke ytøkúòuLku {éÞku.
– økwshkíkLkku «Ëuþ R.Mk. 1947 Ãknu÷knt 396 LkkLkkt{kuxkt hsðkzkt yLku rçkúrxþ Lke[uLkk Ãkkt[ rsÕ÷kLkku
çkLku÷ku níkku, Ãkhtíkw MkhËkh ðÕ÷¼¼kELke {]íMkÆeøkheÚke çkÄkt Ëuþe hkßÞkuLkwt rð÷eLkefhý ÚkÞwt.
– R.Mk. 1956Lkk ykìõxkuçkh{kt fåA yLku Mkkihk»xÙ Mkrník Mk{økú økwshkík rî¼k»ke {wtçkE MkkÚku òuzkÞwt.
íkífk÷eLk çkLkkMkfktXkLkku ykçkwhkuz íkk÷wfku hksMÚkkLk{kt {qfðk{kt ykÔÞku.

ykçkkunðk
– økwshkíkLkk {æÞ ¼køk{ktÚke ffoð]¥k ÃkMkkh Úkíkwt nkuðkÚke íkuLkku {kuxk¼køkLkku rðMíkkh W»ý frxçktÄ{kt
ykðu÷ku Au. íkuÚke økwshkíkLkk ËrhÞkrfLkkhu ykðu÷kt MÚk¤kuLku çkkË fhíkkt {kuxk¼køkLkk «ËuþLke ykçkkunðk
økh{ Au.
– fåA yLku Mkkihk»xÙLke ºký çkkswyu íkÚkk Ërûký økwshkíkLke Ãkrù{ çkkswyu Mk{wÿ nkuðkÚke ytËhLkk ¼køk
fhíkkt ËrhÞkfktXkLkkt MÚk¤kuyu økh{e Xtze ykuAe hnu Au.
– Mkkihk»xÙ yLku fåALkk ËrhÞkrfLkkhu ÃkðLkLke økrík f÷kf 8Úke 16 rf.{e. nkuÞ Au. rþÞk¤k fhíkkt
ÃkðLkLke økrík WLkk¤k{kt ðÄkhu nkuÞ Au.
– yku¾k, {ktøkhku¤ yLku {ktzðe ðøkuhu LkSf ÃkðLkLkku WÃkÞkuøk ÃkðLk[fe îkhk ðes¤e WíÃkLLk fhðk
{kxu ÚkkÞ Au.
– {u {rnLkk{kt MkkiÚke ðÄw økh{e nkuÞ Au. ËrhÞkrfLkkhkLke Ãkèe{kt yk {kMk{kt 31_Úke 33_ Mku. íkkÃk{kLk
4
hnu Au, ßÞkhu ytËhLkk W¥kh yLku {æÞ ¼køk{kt økwhwík{ íkkÃk{kLk 40_Úke 43_ Mku. MkwÄe hnu Au.
– [ku{kMkkLke þYykík Úkíkkt sqLkLkk {æÞ ¼køkÚke íku ½xðk ÷køku Au. [ku{kMkwt Ãkqhwt ÚkÞk çkkË rËðMkLkwt
íkkÃk{kLk ykìõxkuçkh MkwÄe ðÄíkwt hnu Au.
– òLÞwykhe {kMk{kt MkkiÚke ðÄw Xtze nkuÞ Au. Mkhuhkþ økwhwík{ íkkÃk{kLk hkßÞLkk ðkÞÔÞ ¼køk{kt 8_Úke
10_ Mku. yLku çkkfeLkk ¼køk{kt 11_ Úke 15_ Mku. hnu Au.
– W¥kh íkhVLkk XtzeLkk {kuòLku fkhýu íkkÃk{kLk ¾qçk ½xe òÞ Au. Lkr÷Þk yLku zeMkk{kt íku õÞkhu 5_.
Mku. yÚkðk íkku íkuLkkÚke Ãký ykuAwt ÚkE òÞ Au.
– 26 Ãkife 22 rsÕ÷k yux÷u 64% rðMíkkh yðkhLkðkh ðhMkkËLke íktøke yLkw¼ðu Au. Mkhuhkþ Ëh ºký
ðhMku yuf ðhMk ðhMkkËLke íktøkeLkku íkÚkk Ãkkt[ ðhMku yufkË ðhMk Ëwfk¤Lkku yLkw¼ð fkuE Lku fkuE
rsÕ÷ku fhu Au.
– økwshkík{kt LkiÉoíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkkuÚke sqLkLkk çkeò yXðkrzÞkÚke MkÃxuBçkhLkk çkeò yXðkrzÞk
MkwÄe{kt 95% ðhMkkË ÚkkÞ Au. sw÷kE {kMk{kt Mk{økú {kuMk{Lkku 41% ðhMkkË Ãkze òÞ Au.
– ík¤ økwshkík{kt ðhMkkËe rËðMkkuLke Mkhuhkþ MktÏÞk 42 yLku Mkkihk»xÙ-fåA{kt 23Lke hnu Au.
• Ëwfk¤ :
– økwshkík{kt Ëwfk¤ ytøkuLkku «Úk{ WÕ÷u¾ ¼e{Ëuð Mkku÷tfeLkk Mk{Þ (1200)Lkku {¤u Au. {wÂM÷{ fk¤{kt
Mkw÷íkkLk yn{ËþknLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk 1459{kt Ëwfk¤ Ãkzâku níkku yLku ½ýk {kýMkku {he økÞk
níkk.
– 1577{kt yfçkhLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk fåA{kt Ãkzu÷k Ëwfk¤Lku fkhýu ÄrLkfku yLku òøkehËkhkuLku Ãký
fåALkk {nkhkðLkku yk©Þ ÷uðku Ãkzâku níkku.
– 1623{kt snktøkehLkk Mk{Þ{kt yLku 1631-32{kt þknsnktLkk Mk{Þ{kt Mktðík 1687Lkku ‘MkíÞkrþÞk’
íkhefu yku¤¾kíkku Ëwfk¤ Ãkzâku níkku.
– økheçkku hkux÷k {kxu çkk¤fku ðu[íkk níkk. {hkXk y{÷ Ëhr{ÞkLk 1761Lkku Ëwfk¤ Mktðík 1817Lkku
‘Mkíkhk’ íkhefu òýeíkku níkku.
– 1790-91{kt Mktðík 1847Lkku ‘Mkwzíkk¤ku’ fk¤ Ãkzâku níkku. [kh ykLku {ý yLkksLkk Y.çku ÚkE økÞk
níkk.
– 1796{kt Mktðík 1952Lkku ‘çkkðLkku’ Ëwfk¤ yLku 1801{kt Mktðík 1857Lkku ‘Mk¥kkðLkk’ Ëwfk¤ Ãkzâku
níkku. 1813{kt Mkwhík yLku fåA{kt Ëwfk¤ Ãkzâkun íkku.
– 1868{kt íkezkuLku fkhýu Ëwfk¤ Ãkzâku níkku. 1880{kt LkËeyku{kt ykðu÷ ÃkqhLku fkhýu ¾uíkhku ÄkuðkE
økÞkt níkkt. {khðkzÚke ykðu÷k ÷kufku yLkks {kxu ÷qtXVkx fhíkk níkk.
– rçkúrxþ y{÷ Ëhr{ÞkLk1820, 1826, 1838, 1846, 1861, 1864, 1869 yLku 1877-78{kt
 5
Ëwfk¤ku Ãkzâk níkk.
– 1900{kt Mktðík 1956Lkk ‘AÃÃkrLkÞk’ Ëwfk¤{kt 22 ÷k¾ ÷kufku {he økÞk níkk. ZkuhkuLke nkrLk Ãký ½ýe
ÚkE níke. 1903-04, 1905, 1906, 1908 yLku 1910{kt økwshkíkLkk rðrðÄ ¼køkku{kt Ëwfk¤ suðe
ÂMÚkrík níke.
– 1923-24Úke 1927-28 yLku 1935-36Úke 1939-40 Ëhr{ÞkLk Ëwfk¤Lku íktøke òuðk {éÞkt níkkt.
ykÍkËe çkkË 1948-49{kt 125 {e.{e. fhíkkt ykuAku ðhMkkË Ãkzíkkt økwshkíkLkk {kuxk¼køkLkk rðMíkkh{kt
Ëwfk¤ Ãkzâku níkku.
– 1949-50{kt yríkð]rüLku fkhýu ÷e÷ku Ëwfk¤ Ãkzâku níkku. Mkk{kLÞ heíku Ërûký økwshkík Ëwfk¤{wõík
hÌkwt Au. íktøkeðk¤k «ËuþLkwt «{ký 63% Au.
– 1956 ¼qftÃk{kt ytòhLkøkh íkkhks ÚkE økÞwt níkwt. 1970{kt ¼Y[Lkku rðMíkkh ¼qftÃkÚke yMkhøkúMík
ÚkÞku níkku.
– 1975 yLku 1998{kt yLkw¢{u ÃkkuhçktËh ¾kíku íku{s ftz÷k-ò{Lkøkh rðMíkkh{kt ykðu÷kt ðkðkÍkuzktÚke
½ýwt LkwfMkkLk ÚkÞu÷wt. 2001Lke 26{e òLÞwykheLkk hkus ykðu÷k ¼e»ký ¼qftÃkÚke fåA yLku y{ËkðkË
rsÕ÷k{kt íkkhkS MkòoE níke.

støk÷ku
– ykçkkunðk yLku ¼kiøkkur÷f MÚkkLkLku æÞkLk{kt ÷uíkkt økwshkíkLkkt støk÷ku ðirðæÞðk¤kt Au. íku{kt ykr£fk,
{÷kÞk yLku yÂøLk yurþÞkLkkt ðkLkMÃkríkf ík¥ðku ÃkÚkhkÞu÷kt Au. ð¤e íkuLke ÃkkuíkkLke rðrþüMk{]rØ
Ãký Au.
– ¼khík{kt fw÷ ¼qr{Lkk ykhu 22% rðMíkkh{kt støk÷ku Au. 1952{kt Lk¬e fhkÞu÷e Lkerík {wsçk zwøkhk¤
rðMíkkh{kt 60% yLku {uËkLke «Ëuþ{kt 20% støk÷ rðMíkkh òuEyu.
– økwshkík{kt yk «{ký 10% s Au. 18,839 nuõxh{kt støk÷ku Au. Ãký ¾hu¾h íku 6% sux÷ku s
rðMíkkh Ähkðu Au.
– økwshkík{kt ðLkMÃkrík-MktÃkr¥kLke árüyu yuf W¥kh Mkkihk»xÙ yLku fåA{kt ykðu÷ku fktxkðk¤kt ð]ûkku
Ähkðíkku rð¼køk yLku çkeòu Ërûký økwshkík yLku Ërûký Mkkihk»xÙLkku {÷çkkhLku {¤íkku ykðíkku rð¼køk
Au.
– økwshkíkLkkt støk÷kuLku Lke[uLkk Mkkík {wÏÞ ½xfku{kt ðnU[e þfkÞ : (1) W»ýfrxçktÄLkkt Éíkw-«¼krðík
støk÷ku, (2) s÷s ðLkMÃkríkyku, (3) MkðkLkk : ík]ý¼qr{, (4) Mk{wÿrfLkkhkLkkt {ìtøkúkuð ([uh) ðLk, (5)
ûkkhMkrn»ýw «Ëuþ, (6) Mkqfk «Ëuþku yLku (7) MkðkLkk : ðLk¼qr{.
– ¼Y[-Lk{oËk rsÕ÷k{kt ¾sqhe yLku íkkzLkkt Ãkw»f¤ ð]ûkku WÃkhktík ¾uh, çkkð¤, Mkkøk, þe{¤ku, n¤Ëhðku,
ðktMk ðøkuhu Au. Ãkt[{nk÷-ËknkuË rsÕ÷k{kt Mkkøk, þe{¤ku, xe{hw, ¾uh, ¾sqhe yLku ðzkuËhk Akuxk
6
WËuÃkwh rsÕ÷k{kt Mkkøk, ¾uh, xe{hw íkÚkk V¤kW ð]ûkku Au. ¾uzk-ykýtË rsÕ÷k{kt hkÞý, V¤kW ð]ûkku
yLku çkkð¤ òuðk {¤u Au.
– Mkwhík, íkkÃke, LkðMkkhe, ð÷Mkkz yLku zktøk rsÕ÷k{kt Mkkøk, ¾uh, ç÷ìfðqz, MkkËz, MkuðLk, rçkÞku,
íkýA, ðktMk, ¾sqhe íkkz, xe{hw ðøkuhu ð]ûkku Au.
– Mkkihk»xÙLkk rsÕ÷kyku{kt ¾kMk fheLku økeh yLku røkhLkkhLkkt yLku yLÞ rðMíkkhLkkt støk÷ku{kt Mkkøk,
çkkð¤, økkuhz, ¾uh ðøkuhu ð]ûkku òuðk {¤u Au. Mkkihk»xÙ{kt 433% rðMíkkh{kt støk÷ku Au. fåA{kt
çkkð¤, økkuhz ðøkuhu fktxkðk¤k ð]ûkku yLku ½kMkLkkt çkezku rðþu»k Au.
– ßÞkt ðhMkkË Mkkhku Ãkzu Au yLku su «Ëuþku LkËeLke LkSf ykðu÷k Au íÞkt W»ý frxçktÄLkkt Mk{]Ø Éíkw-
«¼krðík støk÷ku ÃkÚkhkÞu÷kt Au.
– Éíkw «¼krðík støk÷ku Mkwhík yLku ð÷Mkkz rsÕ÷k{kt, zktøk yLku ¾kLkËuþ rsÕ÷kLke LkSf ykðu÷k
«Ëuþku{kt, Lk{oËkLkk rfLkkhk Ãkh yLku Ãkt[{nk÷ (økkuÄhk-ËknkuË) rsÕ÷kLkk fux÷kf ¼køkku{kt, yhðÕ÷e
nkh{k¤kLke xufheyku Ãkh yLku røkhLkkhLke ¾eýku{kt òuðk {¤u Au.
– økwshkíkLkkt 80% støk÷ku Mkwhík, íkkÃke, ð÷Mkkz, zktøk, ¼Y[, Lk{oËk, Ãkt[{nk÷, ËknkuË, Akuxk
WËuÃkwh yLku ðzkuËhk rsÕ÷k{kt yðu÷kt Au, çkkfeLkku rðMíkkh W¥kh økwshkík, Mkkihk»xÙ yLku fåA{kt
yðku÷ku Au.
– W¥kh økwshkík{kt çkLkkMkfktXk yLku MkkçkhfktXkLkkt støk÷ku{kt çkkð¤, Mk÷kh, þe{¤ku, ¾k¾hku, yswoLk,
MkkËz, çke÷e, xe{hw, {nwzku, Mkkøk ðøkuhu Au. {nuMkkýk rsÕ÷k{kt Mkík÷kMkýk rð¼køk rMkðkÞ fwËhíke
støk÷ku LkÚke. y{ËkðkË rsÕ÷k{kt çkkð¤, ¾eszku íkÚkk V¤kW ð]ûkku òuðk {¤u Au.
– yk støk÷ku{ktÚke çknuzkt, fzw, RLÿsð, yheXkt, {qMk¤e, rÃkíkÃkkÃkzku, økku¾hw, økh{k¤ku, yhzqMke,
nhzu ðøkuhu ðiËfeÞ yki»krÄyku {¤u Au. ðktMk {fkLkLkk çkktÄfk{{kt íkÚkk fkøk¤ çkLkkððk{kt ðÃkhkÞ
Au. Ãkt[{nk÷-ËknkuËLkkt støk÷ku ÷k¾ {kxu {n¥ðLkkt Au.
– ykíÞkhu Mkk{krsf ðLkefhý fkÞo¢{ Lke[u hMíkkLke çkkswyu íku{s hu÷ðu-÷kRLk, Lknuhku ðøkuhuLke
çkkswyu ðÄkhkLke Ãkzíkh s{eLk{kt ÍzÃkÚke Qøkíkkt ð]ûkkuLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au hýLkk fktXkLkk rðMíkkh{kt
hýLku ðÄíkwt íku{s huíke yLku ûkkh Qzíkkt yxfkððk økktzku çkkð¤ ðøkuhuLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au.
– {ktzðe çktËh LkSf huíke QzeLku ykøk¤ Lk ðÄu íku {kxu sÞf]»ý RLÿSyu ðu÷kLkwt ðkðuíkh fhe huíkeLkku
Vu÷kðku yxfkÔÞku níkku. fåALkk LkkLkk hýLkk fktXkrðMíkkh{t íkÚkk ¾khe s{eLk{kt økktzk çkkð¤Lkwt
ðkðuíkh ðLk¾kíkkyu nkÚk Ähe fåALkk hýLku ykøk¤ ðÄíkwt yxfkÔÞwt Au yLku yu nuíkwÚke Mkqhsçkkhe çktÄ
çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– Mk{wÿLke ¼khíkeðk¤k ¼køk{kt íkB{rhÞk fu [uhLkwt ðkðuíkh fhe s{eLkLkwt Äkuðký yxfkðkÞwt Au. ¾uzk
ykýtË yLku {nuMkkýk, rsÕ÷k{kt LkËeLkkt fkuíkhkuLku LkðMkkæÞ fhe ð]ûkku ðkðeLku s{eLkLkwt ðÄw Äkuðký
yxfkðkÞwt Au.
 7
– yk WÃkhktík, yku¾kLkk MkkøkhfktXu ÷e÷Lku þuðk¤ nkuÞ Au. yuf yuf Ãkøk÷u íkuLke Lkðe Lkðe «òrík {¤u
Au.

Ãkðoíkku
– økwshkíkLke W¥kh yLku Ãkqðo MkhnËu zwtøkhkuLke nkh{k¤k ykðu÷e Au.
– yhðÕ÷e, ®ðæÞ, MkkíkÃkwzk yLku Ãkrù{ ½kx suðe økwshkík çknkhLke røkrh{k¤kLkk AuzkYÃk yk Ãkðoíkku
Au.
– çkLkkMkfktXk rsÕ÷k{kt Ëktíkk íkk÷wfk{kt økwhwLkku ¼kt¾hku Lkk{Lkku zwtøkh s÷kuºkk ÃkkMku Au.
– y{ehøkZ ÃkkMku òMkkuhLkku zwtøkh Au. íku Ãkk÷LkÃkwhÚke 29 rf.{e. Ëqh Au. íkuLku MkkíkÃkzku Ãký fnu Au.
– ynª økúìLkkRx yLku LkkRMk (gneiss) ¾zfku òuðk {¤u Au.
– W¥kh{kt ykçkwLkwt Mkðkuoå[ rþ¾h (økwhwrþ¾h) Mk{wÿLke MkÃkkxeÚke 1,696 {e. Ÿ[wt Au. íku ðkMíkð{kt
hksMÚkkLk{kt yðku÷wt Au. økwshkíkLkku fkuR s Ãkðoík 1200 {exh fhíkkt ðÄkhu #[ku LkÚke.
– Ãký MkktMf]ríkf áüeyu rð{÷þkn yLku ðMíkwÃkk÷Lkkt Ëu÷ðkzkLkkt {trËhkuLku ÷eÄu íku økwshkíkLkk ytøkYÃk
Au.
– MkkçkhfktXk yLku çkLkkMkfktXk{kt ykðu÷e ykhkMkwh ðøkuhuLke røkrh{k¤k yhðÕ÷eLkku Vktxku Au yLku íku
«e-furBçkúÞLkfk¤Lkk sqLkk ¾zfkuLke çkLku÷e Au.
– ykhkMkwh røkrh{k¤k 160.93 rf.{e. ÷ktçke Au. økççkh íkhefu yku¤¾kíkk økúiLkkRxÚke çkLku÷k zwtøkh
WÃkh ytçkkSLkwt {q¤ MÚkkLkf Au.
– MkkçkhfktXkLkku W¥kh yLku Ãkqðo íkhVLkku ¼køk zwtøkhk¤ ¾uzçkúñk yLku #zhÚke {k÷Ãkwh íkk÷wfk MkwÄe
Vu÷kÞu÷k Au.
– EzhLkk zwtøkh WÃkh siLk {tËehku íkÚkk ¼øLk fkuxLkk yLku {trËhLkk yðþu»kku òuðk {¤u Au.
– Ãkt[{nk÷{kt nk÷ku÷ íkk÷wfk{kt ÃkkðkøkZ yLku ËknkuË rsÕ÷kLkk ÷e{¾uzk íkk÷wfk{kt híkLk{k¤Lkk
zwtøkhku ykðu÷k Au.
– íku 1,066.80 {e. Ÿ[ku Au. òMkkuhLke Ërûký 1.6 rf.{e. Ëqh ‘[ef÷kuËh {kíkk’Lkkuzwtøkh Au. íkuLkwt
rþ¾h 757 {e. Ÿ[wt Au.
– {nuMkkýk rsÕ÷k{kt W¥khu íkkhtøkkLke xufhe Au. íku 365.76 {e. Ÿ[e Au. ynª fw{khÃkk¤Lkk Mk{ÞLkwt
yrsíkLkkÚkLkwt siLk {trËh Au.
– ®ðæÞ yLku MkkíkÃkwzkLkk Ãkrù{ AuzkLkku ¼køk Ãkt[{nk÷, ËknkuË yLku ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ku Au.
– zktøkh{kt MkÌkkrÿ fu Ãkrù{ ½kxLkk ¼køkYÃk zwtøkhkuLke nkh{k¤k ykðu÷e Au. yk¾ku rsÕ÷ku zwtøkhk¤ Au.
• Mkkihk»xÙLkk Ãkðoíkku :
8
– Mkkihk»xÙ{kt çku røkrh{k¤kyku ykðu÷e Au. yuf LkiÉoíÞÚke RþkLk íkhV ÷tçkkÞu÷e Au, ßÞkuh çkeS
Ërûký{kt Ãkqðo-Ãkrù{ ykðu÷e Au.
– [kuxe÷k LkSfLkku [k{wtzk {kíkkLkk {trËhðk¤ku þtfw ykfkLkku zwtøkh 365.76 {e. Ÿ[ku Au.
– LkiÉoíÞ ¼køk{kt fux÷ef xufheyku yLku zwtøkhku Au íku Úkktøkk yLku {ktzðLkk zwtøkhku íkhefu yku¤¾kÞ Au.
íku ÄúktøkÄúk MkwÄe Vu÷kÞu÷k Au.
– ¼kðLkøkh rsÕ÷k{kt [{khze ÃkkMku ÚkkÃkku yLku EMkk¤ðk zwtøkhku Au.
– Ãknu÷e røkrh{k¤k 240 rf.{e. ÷ktçke Au, su ÃkkuhçktËhÚke 29 rf.{e. Ëqh çkhzkLke røkrh{k¤k YÃku 48
rf.{e.Lkk Ãkrh½{kt Vu÷kÞu÷e Au.
– çkeS nkh{¤kk 160 rf.{e. ÷ktçke Au. røkhLkkh økwshkíkLkkuMkkiÚke Ÿ[ku Ãkðoík Au íku WßsÞtík fu
hiðíkrøkrh íkhefu òýeíkku Au.
– íku 117.4.4 {e. Ÿ[ku Au. íkuLkkt Ãkkt[ rþ¾hku Au : økkuh¾kLkÚkLkwt (1117.40{e), ytçkk{kíkkLkwt
(1066.6 {e), yku½zLkwt, Ë¥kkºkuÞLkwt (1066 {e.) yLku fk¤fkLkwt rþ¾h (1004.3 {e) røkhLkkh Ãkðoík
íkhV síkkt hMíkk{kt WÃkhfkuxLkku rfÕ÷ku yLku yþkuf ðøkuhuLkk rþ÷k÷u¾ku Au. ËkíkkhLke xqf 846.77 {e.
Ÿ[e Au.
– MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷kLkk zwtøkhku RþkLk ¾qýkLke røkrh{k¤kLkk ¼køkYÃk Au.
– rþnkuh LkSf rþnkuhe {kíkk, Mkkíkþuhe ðøkuhuLkk zwtøkhku þnuhLke ºký çkkswyu ykðu÷k Au. Ãkkr÷íkkýk
LkSf siLkkuLkkt {trËhku Ähkðíkku þuºkwtòu zwtøkh 572 {e. Ÿ[ku Au.
– íkuLke Ërûkýu {kuhÄkh, r{ríkÞk¤k ðøkuhuLkk zwtøkhku Au, su Mkkðhfwtz÷k íkk÷wfk{kt ykðu÷k Au.
– {nwðkLke W¥khu ÷kUøkze ðøkuhu LkkLkk zwtøkhku ykðu÷k Au. ¼kðLkøkhÚke Ãkqðo íkhV ¾ku¾hk íkÚkk Ërûký
íkhV ík¤kòLkk zwtøkhku ykðu÷k Au íku 100 {e.Úke 300Úke sux÷ku Ÿ[k Au.
• fåALkk zwtøkhku :
– fåA{kt W¥kh, {æÞ yLku Ërûký Äkh-yu{ ºký nkh{k¤k Au.
– òuøkefk ¼ex, fehku, Íwhku, nçk÷ (nçkku) yLku fktMkLkk zwtøkhku íkuLkk ¼køkYÃk Au.
– Ërûký Äkh {kíkkLkk {Z ÃkkMkuÚke Lkef¤e hkunkLkku zwtøkh, Äçkðku ðøkuhuÚke þY ÚkkÞ Au {æÞ{kt {ktzðk
÷fe, ¾kºkkuz ðøkuhu Ërûký Äkh{kt ykðu÷k Au.
– W¥kh Äkh ÃkåA{, ¾zeh yLku «ktÚk¤{kt ÚkELku òÞ Au. íkuLkku fk¤ku zwtøkh (437 {e.) MkkiÚke Ÿ[ku Au.
– {æÞ Äkh fåALkk ðkÞÔÞ ¼køk{kt ÷¾Ãkík yLku ðkøkz ðå[u Ãkqðo-Ãkrù{ ykðu÷e Au.
– ÄeýkuÄhLkku Ãkrðºk zwtøkh 388 {e. Ÿ[ku Au. r÷øLkkRx fku÷Mkk Ähkðíkku Wr{Þk zwtøkh 274 {e. yLku
Íqhk 316 {e. Ÿ[ku Au. ¼qsLke ðkÞÔÞu ykðu÷ ðhkh 349 {e. Ÿ[ku Au. yk zwtøkhku Ãkh ð]ûkkuLke MktÏÞk
ykuAe Au.
 9

LkËeyku
– økwshkíkLke LkËeyku W¥kh ¼khíkLke LkËeykuLkk sux÷ku rðÃkw÷ s¤sÚÚkku Ähkðíke LkÚke yLku y{wf
LkËeykuLku çkkË fhíkkt çkkhu {kMk ðnuíke Ãký LkÚke.
– {n¥ðLke LkËeyku Lk{oËk, íkkÃke, {ne, Mkkçkh{íke, MkhMðíke, çkLkkMk, ¼kËh yLku þuºkwtS Au. LkkLke
LkËeyku{kt ¼kuøkkðku, {åAw, ykS, Mkwf¼kËh, ðkºkf, nkÚk{íke, {kÍw{, {uïku, þuZe, Ãkqýko, ytrçkfk,
ykihtøkk ðøkuhu Au.
– økswhkíkLke {kuxe LkËeyku økwshkík çknkhLkk hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ yLku {nkhk»xÙ{ktÚke Lkef¤e yk
hkßÞ{kt Ãkrù{ fu Ërûký çkksw ðne MkkøkhLku {¤u Au.
– økwshkíkLke Ãkrù{ økk{e LkËeyku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku yLku yhçke Mk{wÿLku {¤u Au. Mkkihk»xÙLke LkËeyku
fåALkk y¾kík, yhçke Mk{wÿ yLku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku {¤u Au.
– fåALke LkËeyku fåALkk y¾kíkLku fu hýLku yLku yhçke Mk{wÿLku {¤u Au, W¥kh økwshkíkLke YÃkuý,
çkLkkMk yLku MkhMðíke LkËeyku fåALkk LkkLkk hý{kt Mk{kE òÞ Au.
• {wÏÞ LkËeyku
• Lk{oËk :
– çkÄe LkËeyku Ãkife Lk{oËk MkkiÚke ÷ktçke Au. íku A¥keMkøkZLkk ®ðæÞk[÷ Ãkðoík{k¤kLkk {if÷ ÃknkzLkk
y{hftxf (1,066.80{e.) MÚk¤uÚke Lkef¤u Au.
– yk LkËeLke fw÷ ÷tçkkE 1312 rf.{e. Au, Ãký økwshkík{kt íkuLke ÷tçkkE 160 rf.{e. Au. íkuLkku fw÷
MkúkðrðMíkkh (catchment area) 98,796 [ku.rf.{e. Au. íkuLkk yuf çkux WÃkh fçkehðz ykðu÷ku Au.
íkuLku rfLkkhu [ktËkuË, fhLkk¤e, þwf÷íkeÚko suðkt íkeÚkoMÚk¤ku Au.
– ËrhÞkLke ¼híkeLke yMkh 40 rf.{e. MkwÄe hnu Au yLku 104 rf.{e. MkwÄe íku ðnkýðxk {kxu WÃkÞkuøke
Au. Lk{oËk LkËe Ãkh Lkðkøkk{-fuðrzÞk fkì÷kuLke LkSf ykþhu 122 {exhLke Ÿ[kELkk çktÄLkwt fk{fks
ÚkE økÞwt Au yLku ðÄw Ÿ[kE {kxu hsqykík fhe Au.
– hksÃkeÃk¤kLke xufhe{ktÚke Lkef¤íke fkðuheLku þwf÷íkeÚkoLke Mkk{uLke zkçke çkkswyuÚke ¼q¾e LkËe, ¼Y[Úke
24 rf.{e. Ëqh {nuøkk{ ÃkkMku s{ýe çkkswÚke {¤u Au.
– {æÞ«Ëuþ{ktÚke Lkef¤íke ykuhMktøk fhLkk¤e yLku [ktËkuË ðå[u íkuLku {¤u Au.
– fhsý, ytf÷uïh yLku hksÃkeÃk¤kLke ðå[u MkhnËYÃk W{hkðíke LkËe Ãký íkuLku {¤u Au.
– çktÄLke ÃkkA¤ rðþk¤ MkhËkh Mkhkuðh ykfkh ÃkkBÞwt Au. íku{ktÚke íkiÞkh fhkÞu÷e Lk{oËk Lknuh økwshkík,
hksMÚkkLkLku sYhe Ãkkýe Ãkqhkt Ãkkzþu.
10
• íkkÃke :
– MkqÞoÃkwºke ‘íkÃkíke’ fu ‘íkkÃke’Lkwt {q¤ {æÞ«ËuþLkk çkiíkw÷ rsÕ÷kLkk {w÷íkkE ÃkkMkuLkk Ãkrðºk Íhk{kt hnu÷wt
Au. íkuLke fw÷ ÷tçkkE 720 rf.{e. Au.
– WÃkhktík MkkuLkøkZ íkk÷wfk{kt íkkÃkeLkk WÃkhðkMkLkk ¼køk{kt WfkE çktÄ Ãký çktÄkÞku Au.
– þYykík{kt íku {æÞ«Ëuþ yLku rð˼o{ktÚke ðnu Au. AuÕ÷k 144 rf.{e. MkwÄe íku Mkwhík rsÕ÷kLkk fktÃkLkk
{uËkLk{kt ðnu Au yLku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku {¤u Au.
– yk LkËe Ãkh íkkÃke rsÕ÷kLkk fkfhkÃkkh ¾kíkuLkk çktÄLkwt Mkúkðûkuºk 60,450 [ku.rf.{e. Au yLku ðkŠ»kf
Mkhuhkþ «ðkn 17,365.3 {u½{e (MCM) Au.
• {ne :
– {æÞ økwshkíkLke {n¥ðLke LkËe Au. íkuLkku xkì÷u{eyu ‘Mophis íkhefu WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
– ÷kuf¼k»kk{kt íku {neMkkøkh íkhefu yku¤¾kÞ Au. yk LkËe {æÞ«Ëuþ{ktÚke hksMÚkkLkLkk ðktMkðkzk
rs÷k{kt ÚkELku økkuÄhk, ËknkuË, ykýtË, ðzkuËhk yLku ¾uzk rsÕ÷k{kt ðnu Au yLku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku
{¤u Au. íku ¼Y[ yLku ¾uzk rsÕ÷k ðå[uLke MkhnË YÃku Úkkuzk rðMíkkh MkwÄe ðnu Au.
– yk LkËe WÃkh ¾uzk rsÕ÷k{kt ðýkfçkkuhe íkÚkk Ãkt[{nk÷{kt fzkýk ¾kíku çku çktÄku ykðu÷k Au.
hksMÚkkLk{kt ðktMkðkzk LkSf {ne WÃkh ‘{kne’ çktÄ ykðu÷ku Au.
• Mkkçkh{íke :
– {uðkzLkk Zuçkh MkhkuðhLkk LkSfLkk rðMíkkh{ktÚke íku Lkef¤u Au yLku çkLkkMkfktXk, MkkçkhfktXk, {nuMkkýk,
økktÄeLkøkh, y{ËkðkË, ¾uzk yLku ykýtË rsÕ÷k{kt ÚkELku ðnu Au.
– íkuLke ÷tçkkE 321.87 rf.{e. Au. íkuLku ¾khe, ¼kuøkkðku, {uïku, {kÍq{, ðkºkf, Mkwf¼kËh, þuZe,
nkÚk{íke yLku yt½÷e LkËeyku {¤u Au.
– Mkkçkh{íke WÃkh {nuMkkýk rsÕ÷kLkk ¾uhk¤w íkk÷wfkLkk ÄhkuE LkSf çktÄ çktÄkÞku Au. Mkkçkh{íkeLkk
nuXðkMk{kt y{ËkðkË ¾kíku ðkMkýk çkìhusLkwt rLk{koý ÚkÞwt Au.
– y{ËkðkËLke Ërûkýku Äku¤fkÚke LkiÉoíÞu ðkiXk LkSf Mkkík LkËeykuLkku ¢{þ: Mktøk{ Úkíkku òÞ Au.
ðkiXk{kt fkŠíkf ÃkqŠý{kLkk rËðMku {u¤ku ¼hkÞ Au.
• MkhMðíke :
– Ëktík íkk÷wfkLkk [kuheLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤e W¥kh økwshkík{kt rMkØÃkwh yLku Ãkkxý ÃkkMkuÚke ðneLku fåALkk
hýLku {¤u Au. yk LkËe Ãkh ¼kxðk ¾kíku {wõíkuïh çktÄLkwt rLk{koý ÚkÞwt Au.
• {uïku :
– hksMÚkkLk{kt Lkef¤íke yk LkËe þk{¤kS LkSfÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
– íÞkt {uïku çktÄ çkktÄu÷ku Au. Ãkrhýk{u ËuðLke {kuheLkkt MÚkkÃkíÞku zqçk{kt økÞkt Au.
 11
• yLÞ LkËeyku
– Ërûký økwshkíkLke LkËeyku : Mkwhík yLku ð÷Mkkz rsÕ÷kyku{kt Ãkqýko, ytrçkfk, ykihtøkk, Ãkkh, fku÷f
yLku Ë{ýøktøkk {wÏÞ çkkh{kMke LkËeyku Au.
• ykihtøkk :
– Äh{ÃkwhLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤u Au. íku 192 rf.{e. MkwÄe Ãkrù{ rËþk{kt yLku íÞkh ÃkAe LkiÉoíÞ íkhV
ðneLku ytrçkfkÚke Ërûkýu 12.8 rf.{e. Ëqh Mk{wÿLku {¤u Au.
– ð÷kMkz ykihtøkk WÃkh ykðu÷wt Au.
• Ãkkh :
– yk LkËe 80 rf.{e. ÷ktçke Au yLku Ãkkhze íkk÷wfkLku ð÷Mkkz íkk÷wfkÚke swËku Ãkkzu Au.
– ykihtøkkÚke Ërûkýu 9.6 rf.{e. Ëqh íku Mk{wÿLku {¤u Au.
• fku÷f :
– Ë{ý íkk÷wfkLku ÃkkhzeÚke y÷øk Ãkkzu Au. íku{kt {w¾Úke 12.8 rf.{e. Ëqh fku÷f MkwÄe ¼híkeLke yMkh
ðíkkoÞ Au.
– LkËeLkku Ãkx Mkktfzku Au yLku Ëh ðhMku huíkeLkk Zøk{kt VuhVkh ÚkkÞ Au.
– LkËeLkk ¾zfk¤ Ãkx{ktÚke fk÷w {kA÷eyku {¤u Au. fku÷f LkSf LkËeLkku Ãkx 150 {e. Ãknku¤ku Au.
• çkLkkMk :
– çkLkkMkLkwt «k[eLk Lkk{ Ãkýkoþk Au. íku hksMÚkkLkLkk rþhkune rsÕ÷kLkk rMkhýðkLkk Ãknkz{ktÚke Lkef¤u
Au yLku ykçkwLkkt [hý Ãk¾k¤e [tÿkðíkeLke çkksw{kt ÚkELku zeMkk ÃkkMku ðneLku Ãkrù{ íkhV çku {w¾ YÃku
VtxkELku fåALkk hý{kt Mk{kE òÞ Au.
– yk LkËe Ãkh Ëktíkeðkzk ¾kíku çktÄLkwt rLk{koý ÚkÞwt Au.
• Ãkqýko :
– ÃkªÃk÷LkuhLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤u Au. íku 80 rf.{e. ÷ktçke Au. íkuLkk fktXk WÃkh {nwðk, LkðMkkhe yLku
s÷k÷Ãkwh yðku÷kt Au.
– LkðMkkhe ÃkkMku Ãkqýko çku Vktxk{kt ðnU[kE òÞ Au.
• ytrçkfk :
– ðktMkËkLke xufhe{ktÚke íku Lkef¤u Au yLku íku 64 rf.{e. ÷ktçke Au.
– ÃkqýkoÚke Ërûkýu 24 rf.{e. Ëqh Mk{wÿLku {¤u Au.
• Ë{ýøktøkk :
– økwshkíkLke Ërûký MkhnËu yk LkËe ykðu÷e Au. [ku{kMkk{kt ynª ½kuzkÃkwh ykðu Au.
12
– Ë{ýLkku «Ëuþ íkÚkk Äh{Ãkwh íkk÷wfkLkku fux÷kuf ¼køk íkuLkku ÃkeX«Ëuþ (hinterland) Au. LkËeLkk {w¾
yLku Mk{wÿÚke 8 rf.{e. MkwÄe Ë{ýLke nË Au.
– ¼híkeLke yMkh 13 rf.{e. MkwÄe sýkÞ Au. [ku{kMkk Ëhr{ÞkLk LkËeLkk {w¾ LkSf LkkLkkt ðnkýku
yk©Þ ÷u Au.
– LkkLke ¼híke ð¾íku 0.60 {e. Ãkkýe nkuÞ Au; Ãký ¼híkeLkwt «{ký 3.65 {e.Úke. 548 {e. nkuÞ Au.
íkuLkwt Mkúkðûkuºk 23,18.08 [ku.rf.{e. Au.
– Mkhuhkþ ðkŠ»kf ÃkkýeLkku sÚÚkku 3,509 {u½{e. (MCM) Au.
• ¾uzk rsÕ÷kLkeLkËeyku :
– yk LkËeLkku ÃkÈÃkwhký{kt ðkºkoÎLke íkhefu WÕ÷u¾ Au.
– ð]ºkLke níÞk fhðkÚke RLÿLku ÷køku÷e çkúñníÞkLkwt rLkðkhý ðkºkoÎLke yLku Mkkçkh{íkeLkk Mktøk{íkeÚko
(ðkiXk){kt ÚkÞwt níkwt.
– {ne WÃkhktík þuZe, ðkºkf, {uïku, ¾khe ðøkuhu LkËeyku ¾uzk rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au. Mkurxfk fu þuZe
ðehÃkwhÚke yÂøLk rËþk{kt ykðu÷k Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk Äk{kuËLkk zwtøkhk{ktÚke Lkef¤u Au. íkuLke ÷tçkkE
96 rf.{e. Au.
– íkuLku ÷qýe WÃkhktík fÃkzðts yLku fX÷k÷ ÃkkMkuÚke ðnuíke {nkuh LkËe {¤u Au.
– Úkk{ýk{kt þuZeLkk íkehu rMk‡Ä LkkøkkswoLk yLku økk÷ð Ér»kLkk yk©{ku níkk. zkfkuh LkSf þuZe ðnu
Au.
– íku ðkzkrMkLkkuh, XkMkhk, ykýtË, LkrzÞkË, {kíkh yLku {nu{ËkðkË íkk÷wfk{kt ðnu Au.
– ðkºkf fu ðkºkoÎLke hksMÚkkLkLkk zwtøkhÃkwhLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤e {ne LkËeLku Mk{ktíkh ðneLku ÃkwLkkËhk
ykøk¤ ¾uzk rsÕ÷k{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au.
– yk LkËeLkwt {nk¼khík{kt ðuºkðíke Lkk{ {¤u Au. ¾uzk ÃkkMku þuZe LkËe ðkºkfLku {¤u Au.
– ÃkwLkkËhk ÃkkMku íku fÃkzðts íkk÷wfk{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. {ktzðk ÃkkMku íkuLku {kÍq{ LkËe {¤u Au.
– íku yktíkhMkwçkk LkSfÚke ðnu Au íkuLkk fktXk WÃkh WíftXuïh fu ŸxrzÞk {nkËuðLkwt «rMkØ {trËh Au.
rþðhkrºk yLku sL{kü{eLkk rËðMku ynª {u¤ku ¼hkÞ Au.
– íku fÃkzðts, {nu{ËkðkË yLku {kíkh íkk÷wfk{ktÚke ðnu Au yLku 125 rf.{e. ÷ktçke Au {uïku hksMÚkkLkLkk
zwtøkhÃkwh rsÕ÷kLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤u Au yLku {nu{ËkðkË íkk÷wfk{ktÚke ðnu Au.
– {nuðkËçkkË íkk÷wfkLkk Mk{kÿk økk{u íku ðkºkfLku {¤u Au.
• ¼kËh :
– yk LkËeLkwt WËTøk{MÚkkLk sMkËýÚke W¥khu ykðu÷ ykýtËÃkhLkku [kuxe÷ku Au. íkuLke ÷tçkkE 193.12
rf.{e. Au.
 13
– «Úk{ 19 rf.{e. MkwÄe íkuLkku «ðkn Ërûkýøkk{e Au. sMkËýÚke suíkÃkwh MkwÄeLkku LkËeLkku «ðkn ÍzÃke
Au.
– suíkÃkwhÚke fwríkÞkýk MkwÄe íkuLkku «ðkn Ãkrùøkk{e Au .
– ynª Ãkx huíkk¤ yLku Ãknku¤ku Au. íkuLku s{ýe çkkswÚke fhLk¤ LkËe {¤u Au. ðktMkkðze, økkUz¤e,
Wíkkð¤e, VkuV¤, {kusðuýw, {eýMkh yLku ykuÍík suðe LkËeykuLku ÷eÄu yk LkËe Ãkwü ÚkkÞ Au.
– fwríkÞkýk MkwÄe ¼híkeLke yMkh sýkÞ Au. ÃkkuhçktËhÚke 30 rf.{e. Ërûkýu ykðu÷ LkðeçktËh ÃkkMku íku
yhçke Mk{wÿLku {¤u Au.
– fwríkÞkýk yLku LkðeçktËh ðå[u LkËeLkwt Ãkkýe ¾khwt Au.
– [ku{kMkk{kt íkuLke hu÷Úke ½uzLkk «Ëuþ{kt Ãkkýe ÃkÚkhkE òÞ Au yLku [ku{kMkk ÃkAe fÃkkMk, ½ô ðøkuhuLkwt
ðkðuíkh ÚkkÞ Au.
– yk LkËe WÃkh sMkËý, ykxfkux, LkðkøkZ, ÄkuhkS, WÃk÷uxk, økýkuË yLku LkðeçktËh ykðu÷kt Au,
suíkÃkwh LkSf ©eLkkÚkøkZ ¾kíku çktÄ çktÄkÞku Au.
– LkËeLkwt Mkúkðûkuºk 7,158 [ku.rf.{e. Au. Mk{økú Úkk¤kLkku 60% «{kýu ÃkkýeLkku Mkhuhkþ fw÷ ðkŠ»kf
sÚÚkku 42.5 {u½{e (MCM) Au.
• Mkkihk»xÙLke LkËeyku :
– Mkkihk»xÙLkk {æÞ ¼køk{kt çku røkrh{k¤k Au.
– Mkkihk»xÙLke ½ýe¾he LkËeyku íku{ktÚke Lkef¤u Au. íku Ãkife ¼kËh, þuºkwtS, ¼kuøkkðku, Mkwf¼kËh, {åAw,
ykS, ½u÷ku, fk¤w¼kh ðøkuhu {wÏÞ Au.
• þuºkwtS :
– þuºkwtS røkhLke ½qtze xufhe{ktÚke Lkef¤e Au. íkuLke ÷tçkkE 17h8 rf.{e. Au.
– ÷k¾kÃkkËh LkSfÚke Lkef¤u÷ LkËe ÷uð fu økkøkrzÞku 3.21 rf.{e. çkkË þuºkwtSLku {¤u Au. fhòçkkÚke
W¥khu 1.60 rf.{e. Ëqh íku ¼kðLkøkh rsÕ÷k{kt «ðuþu Au.
– þuZkðËh ÃkkMku ¼kðLkøkh-fwtz÷k {køko ÃkhÚke íku ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íÞktÚke íku fkt¢[ ÃkkMku ÚkELku ðnu Au.
– fkt¢[Úke Mkqhku¾khðk¤e yLku ÷er÷Þk-fwtz÷k íkk÷wfkLke ¾khkÃkkxðk¤e s{eLkLku fkhýu þuºkwtSLkwt Ãkkýe
¾khwt ÚkE òÞ Au.
– Äkhe ÃkkMku ¾kurzÞkh {kíkkLkk MÚkkLkf LkSf yLku Ãkkr÷íkkýk ÃkkMkuLkk hksMÚkk¤e LkSf yu{ çku çktÄku
yk LkËe WÃkh ®Mk[kE {kxu çktÄkÞk Au.
• ðZðký ¼kuøkkðku :
– yk LkËe [kuxe÷k íkk÷wfkLkk Lkðkøkk{ ÃkkMkuLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤u Au.
14
– íku [kuxe÷k, MkkÞ÷k, {q¤e, ðZðký yLku ÷ªçkze íkk÷wfkLkkt 31 økk{ku ÃkkMkuÚke ÃkMkkh ÚkELku Lk¤
MkhkuðhLku {¤u Au. íkuLke ÷tçkkE 100.8 rf.{e. sux÷e Au.
– yk LkËe WÃkh økkiík{økZ ÃkkMku LkkÞfk yLku MkwhuLÿLkøkh LkSf Äku¤e Äò çktÄ Au.
• ÷eftze ¼kuøkkðku :
– ¼e{kuhkLkk [kurx÷k íkk÷wfkLkk zwtøkh{ktÚke yk LkËe Lkef¤u Au yLku [kurx÷k, MkkÞ÷k ðZðký yLku
÷ªçkze íkk÷wfkLkkt çkÄkt ÚkELku 19 økk{ku ÃkkMkuÚke ðnu Au.
– íkuLke fw÷ ÷tçkkE 112.65 rf.{e. Au. MkkÞ÷k íkk÷wfkLkk ÚkkurhÞk¤e økk{ ÃkkMku yk LkËe WÃkh çktÄ
çktÄkÞku Au.
• {åAw :
– yk LkËe [kuxe÷k íkk÷wfkLkk ykýtËÃkwh-¼kz÷k økk{ ÃkkMkuÚke Lkef¤u Au. íkuLke ÷tçkkE 112.5 rf.{e.
Au.
– yk LkËeLkk fktXu ðktfkLkuh yLku {kuhçke þnuhku (hksfkux rsÕ÷ku) ykðu÷kt Au. íku {kr¤Þk (r{Þkýk)
ÃkkMku fåALkk LkkLkk hý{kt Mk{kE òÞ Au.
• Mkwf¼kËh :
– [kurx÷k ÃkkMkuLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤e ÄtÄwfk ÃkkMkuÚke ðneLku Äku÷uhk ÃkkMku íku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku {¤u Au.
• ¼kuøkkðku :
– yk Lkk{Lke çku LkËeyku Au. yk çktLku LkËeyku [kuxe÷k ÃkkMkuLkk zwtøkhku{ktÚke Lkef¤u Au.
• ½u÷ku :
– Mkkihk»xÙLkk {æÞðíkeo Vw÷Íh LkSfLkk zwtøkh{ktÚke ½u÷ku LkËe Lkef¤u Au. íku hksfkux, y{hu÷e yLku
¼kðLkøkh rsÕ÷k{kt ðnu Au.
– yk LkËe WÃkh ½u÷kMkku{LkkÚk, økZzk, yzíkk¤k, Lkðkøkk{ yLku ð÷¼eÃkwh ykðu÷kt Au. íku ¾t¼kíkLkk
y¾kíkLku {¤u Au.
– íkuLke ÷tçkkE 90.12 rf.{e. Au. íkuLkku ÃkkýeLkku fw÷ sÚÚkku 42.5 {u½{e. (MCM) Au.
• fåALke LkËeyku :
– fåALke W¥khðkrnLke LkËeyku hý{kt ÷wÃík ÚkkÞ Au, ßÞkhu çkeS LkËeyku yhçke Mk{ÿLku {¤u Au.
– fkuhe ¾kze {q¤ ®MkÄwLkku Vktxku níkku. 1819Lkk ÄhíkeftÃkLku fkhýu ®MkÄwLkku yk «ðkn ÷wÃík ÚkÞku. fåALke
¾khe, {Z, íkuhk Áÿ{kíkk ðøkuhu LkËeyku 48 rf.{e. ÷ktçke Au.
– Áÿ{kíkk íkÚkk yLÞ LkËeyku WÃkh çktÄ çkktÄe ®Mk[kELkkt ík¤kðku çkLkkÔÞkt Au. [ku{kMkkLkk çku {kMk s
LkËe{kt Ãkkýe hnu Au.
 15
• fk¤w¼kh :
– Mk{rZÞk¤k LkSf {æÞ Mkkihk»xÙLkk hkÞÃkwhLkk zwtøkh{ktÚke íku Lkef¤u Au.
– ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkk {æÞ yLku Ãkqðo rð¼køkLkwt Ãkkýe yk LkËe{kt ykðu Au.
– íku ¼kðLkøkhLke ¾kzeLku {¤u Au. íkuLke ÷tçkkE 95 rf.{e Au.

¼qMíkh
– ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk {wÏÞ ºký ¼qMíkheÞ yuf{ku Au :
(1) çkkÌk rîÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh, (2) ®MkÄw-øktøkk-çkúñÃkwºkLkku {uËkLke rðMíkkh yLku (3) rîÃkfÕÃkeÞ
rðMíkkh. økwshkík «Ëuþ rîÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhLkk ðkÞÔÞ íkhVe yøkú ¼q{e¼køk íkhefu y÷øk Ãkze ykðu
Au.
– økwshkíkLkwt Mk{økú ¼qr{á~Þ íku «ËuþLke ¼qÃk]ch[Lkk Ãkh yLku ¼qÃk]ch[Lkk íÞktLkk ík¤-¾zfkuLkk
rðíkhý Ãkh ykÄkrhík Au.
– yk ÃkifeLkku yuf «fkh çkìLzuz LkkRrMkf fkìBÃ÷uõMk (BGC) íkhefu òýeíkku Au.
– íku {æÞ {uðkzÚke Ërûký íkhV økwshkík{kt rðMíkhu÷ku Au. fux÷kf srx÷ ¾zfMk{qnku AkuxkWËuÃkwh,
çkkuzu÷e yLku Mkt¾uzkLke ykMkÃkkMk òuðk {¤u Au r«-fìrBçkúÞLk fk¤Lke yhðÕ÷e h[LkkLkk [ktÃkkLkuh-
©uýeLkk íku{s rLkBLk fzkÃÃkkLke rËÕneh[LkkLkk ¾zfkuLkwt rðíkhý çkLkkMkfktXk, MkkçkhfktXk, Ãkt[{nk÷
íku{s ðzkuËhk rsÕ÷kLkk ¼køkku{kt ÚkÞu÷wt Au LkkRMk, rþMx, õðkxoTÍkRx, rV÷kRx, fìÂÕþVkÞh,
fìÕfLkkRMk, MVrxf{Þ [qLkk¾zfku, ykhMkÃknký, økúiLÞw÷kRx ðøkuhu íku{kt òuðk {¤íkk rðrþü
¾zf«fkhku Au.
– yk «e-fìrBçkúÞLk ¾zfku økúìLkkRx, Ãkuø{uxkRx yLku økìçkúku íku{s zkì÷uhkRxLkkt ytík¼uoËLkkuÚke ¼uËkÞu÷k
Ãký Au.
– íkktçkk-sMkík-MkeMkkLkkt Äkíkw¾rLks, MkÕÞVkRz rLkûkuÃkku, {ìtøkurLkÍLkkt Äkíkw¾rLkòu, økúìVkRx, r[LkkE
{kxe, yìMçkuMxkìMk, MxeyuxkRx yk ¾zfku MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Au. yux÷wt s Lknª, økúìLkkRx, huíke¾zfku,
[qLkk¾zfku yLku ykhMkÃknký suðk R{khíke ÃkÚÚkhku Ãký ykŠÚkf WÃkÞkurøkíkkLke árüyu {n¥ðLkk çkLke
hnu÷k Au.
– fìrBçkúÞLkÚke xÙkÞkrMkf : WÃkh sýkÔÞk {wsçk furBçkúÞLkÚke xÙkÞkrMkf fk¤økk¤kLke ¾zfh[Lkkyku
økwshkík¼h{kt õÞktÞ òuðk {¤íke LkÚke; yÚkkoíkT ykÚke 170 fhkuz ð»ko yøkkW ÚkÞu÷e yhðÕ÷e
røkrhrLk{koýr¢Þk ÃkAeÚke îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhLkku økwshkík rð¼køk ËrhÞkE yMkh nuX¤Úke çknkh
Lkef¤e síkkt MÚkkÞe ¼qr{¼køk íkhefu hnu÷ku. Ãkrhýk{u íku Ëhr{ÞkLkLke ¼qMíkh[LkkykuLkku økwshkík{kt
y¼kð ðhíkkÞ Au.
16
– økswhkík hkßÞLkku {kuxku ¼qr{¼køk fktÃkLkk {uËkLke ykðhýÚke AðkÞu÷ku Au, íkku {æÞ fåA, {æÞ
Mkkihk»xÙ, çkLkkMkfktXk, MkkçkhfktXk, Ãkt[{nk÷, ËknkuË, ðzkuËhk, ¼Y[, Lk{oËk íku{s Mkwhík, LkðMkkhe,
ð÷Mkkz, zktøkLkk RþkLk íkhVe rðMíkkhku Ãknkze «ËuþkuLku ykðhe ÷u Au. fåA{kt ykðu÷wt LkkLkwt-{kuxwt hý
þw»fyÄoþw»f ðuhkLk¼qr{Lkku ÏÞk÷ ykÃku Au.
– Lk{oËk, íkkÃke, {ne yLku Mkkçkh{íke íku{Lke MknkÞf LkËeyku Mkrník hkßÞLke ÃkqðeoÞ s¤Ãkrhðkn-
h[LkkLkwt {k¤¾wt çkLkkðu Au.
– hkßÞLke {wÏÞ ík¤¼qr{Lkku W¥kh, RþkLk yLku Ãkqðo rð¼køk Ÿ[kýðk¤ku Ãknkze «Ëuþ nkuE «kËurþf
Zku¤kð Mk{wÿ íkhVe çkLke hnu÷ku Au.
– yk¾kÞu hkßÞLke Ãkrù{ MkhnË yhçke Mk{wÿ yLku íkuLkk VktxkYÃk ¾t¼kíkLkk y¾kík íku{s fåALkk
y¾kíkÚke ½uhkÞu÷e Au.
– økwshkíkLke ¾zfh[LkkykuLku ¼qMíkheÞ fk¤¢{Lkk Mkt˼o{kt {q÷ðíkkt íku ykŠfÞLkÚke yðko[eLk MkwÄeLke
nkuðk Aíkkt íku ÃkifeLkk yk¾kÞu Ãkur÷ÞkuÍkuRf ÞwøkLkk íku{s xÙkÞkrMkf fk¤Lkk ¾zfkuÚke ðtr[ík Au.
– yÚkkoíkT fìrBçkúÞLk, ykuzkuorðrMkÞLk, hkRÕÞwrhÞLk, zuðkurLkÞLk, fkçkorLkVuhMk, ÃkŠ{ÞLk yLku xÙkÞkrMkf
fk¤Lkk ¾zfku, íkífkr÷Lk ¼kiøkkur÷f MktòuøkkuLke «ríkfq¤íkkykuLku fkhýu s{kðx Ãkk{u÷k Lk nkuE, òuðk
{¤íkk LkÚke.
– «e-fìrBçkúÞLk Þwøk (yksÚke 60 fhkuz ð»ko yøkkWLkku 400 fhkuz ð»ko MkwÄeLkku fk¤økk¤ku) : yrík «k[eLk
fk¤Lkk yk ÞwøkLkk ¾zfku økwshkík hkßÞLkku ykþhu 29,000 [ku.rf.{e.Lkku rðMíkkh ykðhe ÷u Au yLku
ÃkkÞkLkk ¾zfMk{qnku h[u Au.
• swhkrMkf fk¤ :
– {uMkkuÍkìRf ÞwøkLkk swhkrMkf fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk fåA yLku Mkkihk»xÙLkk ¼køkku{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh
ËrhÞkE yrík¢{ý ÚkÞw÷wt, suLku Ãkrhýk{u ½ýe òzkELkk MíkhkuLke fýs{kðx ÚkE.
– økwshkíkLke swhkrMkf h[LkkLkk ¾zfku{kt fkìtø÷kì{hux, huíke¾zfku, [qLkk¾zfku, þu÷ yLku {k÷oLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
– Mkkihk»xÙ{kt {¤e ykðíke yk swLkk{kt sqLke ¼qMíkh[Lkk {kxu ¼qMíkhrðËku{kt {ík{íkktíkh «ðíkuo Au.
y{wf rLk»ýktíkku Mkkihk»xÙ{kt íkuLkk yÂMíkíðLku Lkfkhe fkZíkkt fnu Au fu yk fnuðkíkk swhkrMkf ¾zfku
¾hu¾h r¢xurþÞMk ðÞLkk Au.
– S.yuMk.ykE. îkhk 420 {exhLke ŸzkE MkwÄeLkk Ãkkíkk¤fqðkLkk þkhfk{{kt Lke[u íkhV swhkrMkf
¾zfku {éÞk s LkÚke.
– yk h[LkkLke [khe ©uýeLkk ZkuMkk Q÷kRx yLku økkuÕzLk Q÷kRxLkwt rðrþü {n¥ð Au.
– fåALkk swhkrMkf ¾zfku Sðkðþu»kÞwõík Au; su{kt çkúirfÞkuÃkkìz, ËwrLkÞk¼h{kt òýeíkk ÚkÞu÷k rMkVu÷kuÃkkìz,
÷u{ur÷çkúìtfLkk «kýe-yðþu»kku íku{s MkkÞfz, fkìrLkVMko yLku VLko «fkhLkk ðLkMÃkrík-ðþu»kkuLkku Mk{kðuþ
 17
ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt çkktÄfk{ {kxu òýeíkku ÄúktøkÄúkLkku huíke¾zf R{khíke ÃkÚÚkh íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
– yu swhkrMkf fk¤Lkku økýkÞ Au yLku fux÷kf ðLkMÃkrík-yðþu»kkuðk¤ku Au.
– økwshkíkLkk swhkrMkf ¾zfku fku÷Mkku, rMkr÷fk huíke, r[LkkE {kxe yLku yÂøLkrsík {kxe suðe ð¤íkhËkÞf
ÃkuËkþku Ãký Ähkðu Au.
– yk WÃkhÚke fnuðkÞ Au fu Mkkihk»xÙLkk ‘Qr{Þk’ yLku ‘¼qs’ MíkhkuLku swhk-r¢xurþÞMk fk¤Lkk økýðkLkwt
ÞkuøÞ ÷u¾kÞ.
• r¢xurþÞMk fk¤ :
– çkk½-©uýeLkk ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ r¢xurþÞMk ¾zfku íku{s yu s fk¤Lkk yÚkðk Úkkuzkf Lkðk Mk{ÞLkk
÷u{uxk-©uýeLkk LkËesLÞ yLku LkËeLkk¤sLÞ rLkûkuÃkku Ãkt[{nk÷, MkkçkhfktXk, ðzkuËhk yLku ¾uzk
rsÕ÷k{kt íku{s Mkkihk»xÙ{kt ðZðký LkSf {¤e ykðu Au.
– ®n{íkLkøkh huíke¾zf, MkkuLkøkeh huíke¾zf yLku rLk{kh huíke¾zf r¢xurþÞMk fk¤Lkk Au, suLkku çkktÄfk{{kt
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík, r[LkkE {kxe yLku yÂøLkrsík {kxe Ãký íkuLke ð¤íkhYÃk ÃkuËkþku Au.
– huíke¾zfku, [qLkk¾zfku yLku {k÷o yk Mk{qnLkk ¾zf«fkhku Au. yk ¾zfku yMktøkrík (unconformity)
Mkrník ykŠfÞLk ¾zfh[LkkLke WÃkh yLku zu¬Lk xÙiÃk ¾zfkuLke Lke[u hnu÷k Au.
– íku Sðkðþu»kÞwõík Au, su{kt ÷u{ur÷çkúìtf, xìMxÙkuÃkkìz, yìrfLkkìRz suðk yÃk]cðtþe íku{s fux÷kf Ãk]cðtþe
«kýe-yðþu»kkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– yk fk¤Lkk ¾zfku{ktÚke íkksuíkh{kt ífk÷eLk yÂMíkíð Ähkðíkkt MkheMk]Ãkku (dinosaur)Lkkt #zkt yLku
yÂMÚk fåA íku{s ¾uzk rsÕ÷k{ktÚke þkuÄe fkZðk{kt ykðu÷kt Au.
• zu¬Lk xÙìÃk h[Lkk :
– swhkrMkf fu r¢xurþÞMk h[LkkLkk ¾zfkuÚke WÃkh íkhV Ãkthíkw RÞkurMkLk ¾zfkuÚke Lke[u yMktøkrík Mkrník
Vkx«MVwrxík ßðk¤k{w¾esLÞ ÷kðkLkk ÚkhkuÚke çkLku÷k zu¬Lk xÙìÃk h[LkkLkk ¾zfku hnu÷k Au.
– yk h[LkkLkk ¾zfku hkßÞLkku ÷øk¼øk 57,000 [ku.rf.{e.Lkku rðMíkkh ykðhe ÷u Au. ßðk¤k{w¾esLÞ
yk h[LkkLkk ¾zfku Mkkihk»xÙ, fåA, ðzkuËhk, ¾uzk, Ãkt[{nk÷, MkkçkhfktXk, ¼Y[ yLku Mkwhík rsÕ÷kLkk
¼køkku{kt òuðk {¤u Au ðzkuËhk LkSf ÃkkðkøkZLke xufheyku{kt íku{s Mkkihk»xÙ{kt sqLkkøkZ LkSf
røkhLkkhLke xufheyku{kt yk ¾zfku {ìø{ksLÞ Mð¼uËLkLkk Ãkwhkðk Ãkqhk Ãkkzu Au yLku íku{kt yìrMkrzfÚke
çkurÍf çktÄkhýðk¤k «fkhku çkLku÷k Au.
– yk h[Lkkyku xÙìÃk ¾zfkuLke WÃkh íkhV hnu÷e Au .fkìtø÷kì{hux, huíke¾zf, þu÷ yLku [qLkk¾zfku yk
ÞwøkLkk {wÏÞ ¾zf«fkhku Au yLku íku Vkuhkr{rLkVh, ÷u{ur÷çkúìLf, økìMxÙkuÃkkìz, yurfLkkìRz yLku Ãkhðk¤kt
suðk Sðkðþu»kkuÚke Þwõík Au.
18
– ¾t¼kíkLkk y¾kík{kt ¼kðLkøkh LkSf Ãkeh{Lkk xkÃkwh{kt {¤e ykðíkk xŠþÞhe fk¤Lkk ¾zfku{ktÚke
çkfhe, zw¬h, nÙkRLkkuMkehMk yLku {uMxkuzkuLk suðkt MkMíkLk «kýeykuLkk Sðkðþu»kku {¤e yðku÷k Au.
– zu¬Lk xÙìÃk h[LkkLkk ¾zfku MkkÚku ^÷kuhkRx (yktçkkzwtøkh), çkkìõMkkRx (ò{Lkøkh yLku fåA) yLku
çkìLxkuLkkRx (fåA yLku Mkkihk»xÙ) suðe ð¤íkhYÃk ÃkuËkþku Mktf¤kÞu÷e Au.
– çkìMkkÕx yu yk h[LkkLkku {wÏÞ ¾zf«fkh økýkÞ Au, su {køkoçkktÄfk{ {kxuLke fÃk[e íkhefu yLku
ykh.Mke.Mke.Lkk fk{ {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
– ßðk¤k{w¾esLÞ yLÞ ¾zfku{kt nÙkÞku÷kRx, VuÕMkkRx, yìLzuMkkRx, rÃk[MxkuLk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhe
þfkÞ.
– yktíkhxÙìÃk Míkhku{ktÚke MkheMk]Ãk «kýeykuLkk yÂMÚk-yðþu»kku íku{s {kuxk fËLkkt rðntøkkuLkkt #zkt fåALkk
ytòh íkk÷wfkLkk ðeheøkk{ ÃkkMkuÚke {¤e ykÔÞkt Au. íkuLkwt ðÞ yksÚke 6-5 fhkuz ð»ko yøkkWLkwt
ytËksðk{kt ykÔÞwt Au.
– fuLkkuÍkìRf ÞwøkLke xŠþÞhe-õðkxoLkohe h[Lkkyku : Ãkur÷ÞkuMkeLkÚke Ã÷kÞkuMkeLk fk¤økk¤kLkk xŠþÞhe
h[LkkLkk ¾zfku Mkwhík, ¼Y[, fåA yLku Mkkihk»xÙLkk fux÷kf ¼køkku{kt {¤e ykðu Au.
– yk h[Lkkyku ¾rLksíku÷, fwËhíke ðkÞw, r÷øLkkRx, r[hkuze, yfef, rMkzuhkRx yLku VkìMVkuhkRx suðe
ykŠÚkf árüyu {n¥ðLke ÃkuËkþku Mkkhk «{ký{kt Ähkðu Au.
– Mkkihk»xÙLke rfLkkhkÃkèe Ãkh {¤íkku r{r÷Þku÷kRx - [qLkk¾zf-[kìf-Ã÷kÞMxkuMkeLk fk¤Lkku økýkÞ Au,
ßÞkhu økwshkíkLke ík¤¼qr{{kt òuðk {¤íkkt fktÃk, huíke ðøkuhu yðko[eLk Mk{ÞLkkt Au.
• økwshkík{kt ¼qftÃk :
– ¼qh[LkkLke árüyu økwshkíkLkkt {uËkLkku rn{k÷ÞLke ík¤uxeLkk {uËkLke «ËuþLkkt ytøk suðkt fu íkuLkkt
Mk{fk÷eLk Au.
– økwshkíkLkku fåA, ò{Lkøkh yLku ¼kðLkøkh-¼Y[Lkk ËrhÞkfktXkLkku «Ëuþ ¼qftÃkLku Ãkkºk Ãkèe{kt ykðu
Au. ¼qftÃkLku ÷eÄu økwshkíkLke ¼qr{-MkÃkkxe ¾qçk Äe{e r¢Þk îkhk Ÿ[eLke[e Úkíke hne Au.
– Lk¤fktXku, ¼k÷«Ëuþ yLku MkkuhXLkku ½uz«Ëuþ ¼qftÃkLku fkhýu Mk{wÿeÞ Vktxk{ktÚke WÃkh ykðeLku ¾uzðk÷kÞf
¼qr{{kt Ãk÷xkÞku Au. fåALkwt hý Ãký yk heíku Mk{wÿík¤{ktÚke Ÿ[wt ykðu÷wt Au.
– 21 sw÷kE, 1956Lkk hkus ytòh yLku íkuLke LkSfLkk 10 rf.{e. rðMíkkh{kt ¼khu ¼qftÃk yLkw¼ðkÞku
níkku. ftz÷k, ¼Y[ íkÚkk hksfkux{kt Ãký íkuLke yMkh ðhíkkE níke.
– yk ¼qftÃkÚke ytòh þnuh Lkkþ ÃkkBÞwt níkwt yLku 120 {kýMkku {heøkÞk níkk. ¼Y[ yLku íkuLke
ykMkÃkkMkLkkt 133 økk{kuyu 23{e {k[o, 1970Lkk hkus hkºku Mkkzk Mkkík ðkøÞu ¼qftÃkLkku ykt[fku
yLkw¼ÔÞku níkku.
– økwshkík{kt 1819, 1956, 1970 íkÚkk 2001Lkk ¼qftÃkku ¾qçk rðLkkþf yLku ÔÞkÃkf níkk. 1819Lkk
¼qftÃkÚke ò{Lkøkh rsÕ÷kLkk òurzÞkLkku MktÃkwýo Lkkþ ÚkÞku níkku.
 19
– sqLk 1819Úke LkðuBçkh, 1819 Ëhr{ÞkLk fåAu ¼qftÃkLkk yufMkku ykt[fk yLkw¼ÔÞk níkk. ¼qs,
ytòh, {kuÚkkuhk, íkuhk, fkuXkhk, Lkr÷Þk, {ktzðe yLku ÷¾Ãkík{kt {¤eLku 1,543 ½h yLku 500 {kýMkku
Lkkþ ÃkkBÞkt níkkt.
– ®MkÄwLke þk¾k fkuhe LkËeLkku «ðkn çkË÷kE økÞku níkku, Ähkík¤ Ÿ[wt ykðe síkkt ®MkÄLkku «ðkn fåAÚke
Ëqh økÞku níkku yLku ‘yÕ÷kn òu çktÄ’ çkLke økÞku níkku.
– yk WÃkhktík 5,180 [ku.rf.{e. rðMíkkh 3.5 {e. çkuMke økÞku níkku.
– ykÚke 150Úke 175 ½h Ãkze økÞkt níkkt. 2,000Úke 2,Ãk00 ½hLku Úkkuze yMkh ÚkE níke, 26 {kýMkku
{he økÞk níkk yLku 126Lku Eò ÚkE níke.
– 2001Lkk òLÞwykheLke 26{e íkkhe¾u Mkðkhu ÚkÞu÷k ¼e»ký ¼qftÃkÚke fåALkku «Ëuþ, Mkqhsçkkhe rð¼køk
íkÚkk y{ËkðkË þnuhLku ½ýwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
– 1819 ÃkAeLkku yk ¼khu ¼qftÃk níkku, íku{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh òLknkLke yLku {k÷r{f÷íkLku LkwfMkkLk
ÃknkUåÞwt níkwt.
– 2006 MkwÄe{kt íkuLkk ykþhu 1,200Úke ðÄw ÃkùkíkTftÃk ÚkÞk fhu÷k.
• økh{ ÃkkýeLkk Íhk :
– yk ÍhkLkkt Ãkkýe{kt MkkurzÞ{ õ÷kuhkRz, MkkurzÞ{ MkÕVux, fìÂÕþÞ{ MkÕVux, fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux yLku
rMkr÷fkuLk ykìõMkkRz {wÏÞ Au. Ãkt[{nk÷Lkk xqðk yLku ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk Ëuðfe WLkkELkk Íhk{kt
øktÄf ðkÞwLke íkeðú ðkMk ykðu Au. ¼qÃk]cLkk Ÿzký{ktÚke ÍhkLkwt Ãkkýe ykðíkwt nkuðkÚke íku økh{ nkuÞ
Au. yk ÍhkLkk ÃkkýeLkku [k{zeLkk hkuøkku {xkzðk {kxu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt økh{ ÃkkýeLkk Íhk fåA{kt {nkuh LkSf, Mkkihk»xÙ{kt økeh{kt íkw÷Mke~Þk{ íkÚkk ¼kðLkøkh
LkSf ½ku½k ¾kíku; MkkçkhfktXk{kt nhMkku÷, ¼Y[ rsÕ÷k{kt fkðe, ¾uzk rsÕ÷k{kt ÷Mkwtÿk yLku
Ãkt[{nk÷{kt xqðk ÃkkMku; ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk ðktMkËk íkk÷wfk{kt Ëuðfe WLkkE yLku Äh{ÃkwhLkk
støk÷rðMíkkh{kt ykðu÷k Au.

¾rLkòu
– økwshkík{kt yfef, ¼qíkzku (çkìLxkuLkkRx), çkkìõMkkRx, fìÕþkRx, r[LkkE {kxe, zkì÷ku{kRx, yÂøLkrsík
{kxe (VkÞh õ÷u), ^÷kìhkRx, r[hkuz,e {ìtøkuLkeÍ, htøkeLk {kxe (ochre), õðkxoTÍ, rMkr÷fk, MxeyuxkRx,
íku÷, fwËhíke ðkÞw, r÷øLkkRx, huíke, [kìf, økku÷f{]Ë-çkku÷ õ÷ì, çkeçkkZk¤f huíke ({ku®Õzøk MkìLz)
íkÚkk [qLkk¾zfku yLku huíke¾zfku ¾rLksYÃku {¤u Au.
– çkLkkMkfktXkLkk ytçkkS LkSfLkk zwtøkhku{ktÚke íkktçkwt, sMkík yLku MkeMkwt Ähkðíkkt Äkíkw¾rLkòu {¤e ykÔÞkt
Au.
20
– ¾rLks íku÷, r÷øLkkRx, çkkìõMkkRx yLku ^÷kìhkRx {wÏÞ ¾rLkòu Au. økwshkík ¾rLks rðfkMk rLkøk{
çkkìõMkkRx, r÷øLkkRx yLku ^÷kìhMkkRxLkwt ¾kuËfk{ fhkðe ðu[ký fhu Au.
– WÃkh sýkðu÷kt çkkfeLkkt ¾rLkòu {æÞ{ ð¤íkhËkÞf Au. huíke¾zfku yLku [qLkk¾zfku çkktÄfk{ íku{s
rMk{uLx {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.

«kýeSðLk
– økwshkíkLkku ËrhÞkrfLkkhku 1,660 rf.{e. sux÷ku ÷ktçkku Au. íku ¾trzÞ Aks÷e (continrntal shelf)
Þwõík nkuðkLku fkhýu Mk{wÿLkku yÃkíkx (off-shore) «Ëuþ V¤ÿqÃk Au yLku MkSð MktÃkr¥kÚke Mk{]Ø Au.
økwshkík{kt «kýeykuLkku WÕ÷u¾ «kýerðfkMkLkk ¢{{kt Lke[u {wsçk fhu÷ Au :
– «kf]ríkf yLku ¼kiøkkur÷f árüyu økwshkíkLku çku ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ : rîÃkfÕÃk yLku {wÏÞ ¼qr{. fåA
yLku Mkkihk»xÙ rîÃkfÕÃkku Au yLku íku økwshkíkLkk W¥kh ¼køk{t ykðu÷k Au. fåALkk Ãkrù{-Ërûký rfLkkhk
íkhV fåALkku y¾kík ykðu÷ku Au, ßÞkhu íkuLke W¥kh íkhVLke þu»k Mke{k hýÚke ½uhkÞu÷e Au {wÏÞ
¼qr{Lke Ãkrù{ Mke{k íkhV yhçke Mk{wÿ Au.
• rîÃkfÕÃkLkkt «kýeyku (fåALkk hýLkk «kýeSðku) :
– fåALke ðkÞÔÞ Mke{kyu LkkhkÞý Mkhkuðh Au. òufu yuf Mk{ÞLkwt yk rðþk¤ Mkhkuðh yksu ÷øk¼øk
¾kze{kt VuhðkE økÞu÷wt Au.
– LkkhÞký Mkhkuðh yLku íkuLku Vhíkku ykðu÷ku ¼qrðMíkkh «kýeyku {kxu y¼ÞkhÛÞ (sanctuary) íkhefu
ònuh fhðk{kt ykðu÷ku Au.
– íÞktLkk çkkð¤Lkk støk÷{kt ðkMk fhíkk Aªfkhk (gazelle), þÕfe feze¾kW (scaly anteater-pangolin)
nÞLk íkkhku (caracal) ðhw (Indian wolf) ½kuhz yÚkðk ½kuhk÷ (Indian bustard) suðkt ÃkýeoykuLke
òík ÷wÃík ÚkðkLke yýeyu ÃknkU[u÷e Au.
– LkkLkk hýLkwt {wÏÞ ykf»koý yux÷u ½wz¾h (wild ass) yk «kýe {æÞknTLkLkwt 45_ Mku. íkkÃk{kLk MknLk
fhe þfu A.u íku økh{e ykuAe Úkíkkt ykuhkfLke þkuÄ{kt ykMkÃkkMk ykðu÷k ðLk«Ëuþ yLku økúk{eý
rðMíkkh{t «ðuþu Au.
– íku yíÞtík [Ãk¤ yLku ¾zík÷ «kýe Au yLku f÷kfu 100 rf.{e. sux÷wt ytíkh fkÃke þfu Au. ¾uíkhLkk
Ãkkf yLku ½kMkLku LkwfMkkLk fhíkwt ½wz¾h ¾uzqíkku yLku rþfkheykuLkku ¼kuøk çkLku Au ½wz¾hLke ½xíke MktÏÞk
æÞkLk{kt hk¾eLku yk hýLkku rðMíkkh y¼ÞkhÛÞ íkhefu ònuh fhðk{kt ykÔÞku Au.
– fåALke W¥kh Mke{kyu ykðu÷ {kuxk hýLkku rðMíkkh ÃkkýeÚke ¼hkE òÞ Au yLku íkuLkkt AeAhkt Ãkkýe{kt
LkkLkk fËLkkt «kýe yLku þuðk¤ yíÞtík rðÃkw÷ «{ký{kt òuðk {¤u Au [ku{kMkkLku ytíku yk «Ëuþ{kt
Mkwh¾kçk (flamingo) ÃkkuíkkLkwt yLkku¾wt Lkøkh ðMkkðu Au.
 21
– «sLkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk íku ynª {k¤k çkktÄe çkå[ktLku WAuh Au. Mkwh¾kçkLkk ÷ktçkk Ãkøk, íkuLke ÷ktçke
zkuf, Lke[u ð¤u÷e [kt[ yLku íkuLke økw÷kçke-híkq{ze Ãkkt¾kuLku ÷eÄu íku Mkki fkuELkwt æÞkLk ¾U[u Au. økúe»{
ÉíkwLkwt ykøk{Lk Úkíkkt Mkwh¾kçk íÞktÚke [kÕÞkt òÞ Au.
• ËrhÞkE «kýeyku :
– fåALkku y¾kík çku rîÃkfÕÃkku ðå[u ykðu÷ku nkuðkÚke ÃkÞkoðhýLkkt rðÃkheík Ãkrhçk¤kuÚke {wõík Au. íku
AeAhku nkuðk WÃkhktík íkuLkku ËrhÞkrfLkkhku ðirðæÞÃkqýo Au.
– Ëk¾÷k íkhefu îkhfkçkuxLkku nLkw{kLk Ëktze Lkk{u yku¤¾kíkku ¼køk fkËðÞwõík Au, ßÞkhu yku¾kLke
ykMkÃkMkk ykðu÷ku rfLkkhku huíke yLku huíker{r©ík ¾zfkuðk¤k ËrhÞkE þuðk¤Úke AðkÞu÷ku yLku
«ðk¤Þwõík Au.
– Ãkrhýk{u òíkòíkLkkt ËrhÞkE «kýeyku yktíkh¼híke (intertidal) rðMíkkh{kt ðMkíkkt nkuÞ Au.
– fåALkk y¾kíkLke yk rðþu»kíkkLku ÷eÄu Mkhfkh yk «ËuþLku ËrhÞkE hk»xÙeÞ WãkLk (Marine National
Park) íkhefu ònuh fhu÷ Au ËwrLkÞk¼hLkk sið ði¿kkrLkfku {kxu yk yLkku¾ku WãkLk økýkÞ Au.
– VkìhkìrLkzk Lkk{u yku¤¾kíkk VkìhkìrLkz Mk{wËkÞLkkt «kýeyku MkìrhyìLÚkMkLke Lk¤eLke çkkÌk MkÃkkxeyu
[kurx÷kt fkuEf ðkh Ëu¾kÞ Au fkucktºke Mk{wËkÞLke su÷e rVþ yk ÃkkýeLke WÃke MkÃkkxeyu íkhíke nkuÞ
Au.
– yku¾kLkk ËrhÞkrfLkkhu þuðk¤Lke ðå[u yÚkðk ¾kçkkur[Þkt{kt MÃktËLk fhíkwt fìrMkÞkurÃkÞk Mkki fkuELkwt æÞkLk
¾U[u Au.
– íku s «{kýu ½ýe ðkh su÷eLke økku¤ yLku [Ãkxe íkfíke suðe Ëu¾kíke RõðurhÞk su÷e rVþ ¼híke
ð¾íku ÃkkýeLke çkknh VUfkÞu÷e òuðk {¤u Au.
– fåALkk y¾kík{kt ðkMk fhíkkt {wÏÞ «kýeykuLkku xqtfku Ãkrh[Þ Lke[u {wsçk Au :
– ðkˤe (sponge) {kuxu¼køku ðkˤe ÃkÚÚkhLku [kuxu÷e òuðk {¤u Au. ytøkq÷e-ðkˤe (finger sponge,
challinospilla) òtçkwrzÞk ðkˤe (purple songe, heliotrope) yïkˤe (horse sponge,
hippospongia) yLku økku÷ ðkˤe (tetilla) suðe ðøkkˤeyku ßÞkt íÞkt «Mkhu÷e nkuÞ Au.
– fkucktºke (coelenterates) huíke{Þ rfLkkhk Ãkh yLkuf MÚk¤u ®çkçkËune (discosoma) Mk{wÿVq÷ (sea
anemone) «Mkhu÷kt nkuÞ Au. íkuLkku ÔÞkMk ykþhu 12Úke 15 Mku{e. sux÷ku nkuÞ Au.
– nLkw{kLk ËktzeLkk fkËð{Þ rðMíkkh{kt Ëu¾kðu yríkþÞ {Lkkunh Mk{wÿVq÷ MkìrhyìLÚkMk òuðk {¤u Au
òíku rLk{koý fhu÷ yufkË {exh sux÷e ÷ktçke Lk¤e{kt íku hnuíkkt nkuÞ Au.
– Mknus Ãký MÃkþo Úkíkkt íkhík s íku Lk¤eLkk íker¤Þu ¾Mku Au.
– LkkLke ðLkMÃkrík suðkt Ëu¾kíkkt ykìçkur÷Þk, r÷xkufkÃkoMk, fu ÃÕÞq{w÷urhÞk suðkt fkucktºkeyku þuðk¤Lke
ykMkÃkkMk LkkLkk AkuzLke {kVf «Mkhu÷kt Ëu¾kÞ Au íku rn¡kuxkì(ìMLk Lkk{Lk rð»kLkku Mkúkð fhu Au, su
þhehLku ¾tsðk¤ WÃkòðu Au.
22
– yk ÃkÞkoðhý{kt ò¤ suðk ykfkhLkkt økkuøkkìrLkÞk fkucktºkeyku Ãký õðr[íkT òuðk {¤u Au.
• rxLkkuVkuhk :
– LkkLkk fËLkk yuðk yk Mk{wËkÞLkkt ÃÕÞqhkuçkúkìtrfÞk yLku rçkhkuE «kýeyku Ãkkýe{kt íkhíkkt nkuÞ Au.
• Ãk]Úkwf]r{ (platyhelminthes) :
– yk Mk{wËkÞLkwt yÂMíkíð Ãkkìr÷õ÷ìz f]r{ Ãkqhíkwt {ÞkorËík Au. íku ÃkÚÚkhLke Lke[u yÚkðk þuðk¤Lke ðå[u
òuðk {¤u Au
• LkqÃkwhfku (annelids) :
– LkurhMk LkqÃkwhf f]r{ huíke{kt ËxkÞu÷kt òuðk {¤u Au. fux÷ktf LkqÃkwhfku Ãkkuíku çkktÄu÷kt Lk¤kfkh-rLkðkMkku{kt
hnuíkkt nkuÞ Au.
– MkuçkuÕ÷k, Mkìçku÷urhÞk, xuhuçkuÕ÷k zuLzÙkurLkrhMk, Ã÷ìrxrLkrhMk yLku ÞqrLkzLkk rLkðkMkku huíke{kt ËxkÞu÷k nkuÞ
Au.
– Mkk{kLÞ heíku ÃkkuíkkLkk rLkðkMk{ktÚke ÃkkuíkkLkkt MkqºkktøkkuLku çknkh «Mkhkðe, íku ËrhÞk{kt MkwtËh, htøkçkuhtøke
Ãkw»Ãkðkrxfk h[u Au !
• Míkhfð[e (crustacea) :
– MktrÄÃkkË Mk{wËkÞLkk Míkhfð[e ðøkoLkkt ½ýkt «kýeyku ËrhÞk{kt ðkMk fhíkkt nkuÞ Au.
– fåALkk y¾kíkLkk f¤ý{kt Qøkíkkt MkwtËhe ð]ûkku ËrhÞkE Míkhfð[e yLku yLÞ «kýeyku {kxu ykËþo
ÃkÞkoðhý Ãkqh wt Ãkkzu Au.
– íÞkt rðrðÄ òíkLkk ®søkk ðkMk fhíkk nkuÞ Au.
– ykŠÚkf árüyu yøkíÞLkkt yuðkt stçkku (tiger prawn) ðktrÄÞku, MkktrZÞku íku{s òíkòíkLke Mk{ze yLku
fku÷{eLkk Lkk{u yku¤¾kíkk ®søkkíkku WAuh ykðkt f¤ýku{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh fhðkLkk «ÞkMk [k÷w Au.
– WÃkhtík yLkuf òíkLkk ®søkk ¾trzÞ Aks÷e «ËuþLkk ËrhÞkLkk íkr¤Þu ðkMk fhíkk nkuÞ Au.
– MkkÄw fh[÷ku hermit crab þt¾Lku ÃkkuíkkLkwt rLkðkMkMÚkkLk çkLkkðu Au. íku s «{kýu yktíkh¼híke
rðMíkkh{kt Vhíkk yLÞ fh[÷k{kt Veze÷-f[÷ku, rÃk÷wBLkMk yLku [ìrhçzMk suðkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– rnÃÃkk ÂMfð÷k, fkfku (sand lobster) suðkt Míkhfð[eyku fåALkk y¾kík{kt òuðk {¤u Au.
– fð[Äkhe {]ËwfkÞ (mollusca) Mk{wËkÞLkkt «kýeyku ËrhÞkrfLkkhu Äe{u Äe{u «[÷Lk fhíkkt, fkËð{kt
¾qtÃku÷kt, ÃkÚÚkhLku [kuxu÷kt fu Ãkkýe{kt íkhíkkt òuðk {¤u Au.
– çkux îkhfkLkku nLkw{kLk Ëktze rfLkkhkLkku {kuxkurðMíkkh fkËð{Þ Au.
– yk fkËð{kt ¾qýu÷kt huÍh-AeÃk (solen), fk[Ãkxe (window pane oyster yLku fýoAeÃk (pinna)
rðÃkw÷ «{ký{kkt ðkMk fhíkkt nkuÞ Au.
– huíke yLku ¾zfðk¤k rðMíkkh{kt ykðu÷kt Ãkxu÷k, ðeLkMk, {kÞk yLku fkuze suðkt «kýeykuLkkt fð[ku ½ýkt
 23
ykf»kof nkuÞ Au. rÃkhkuxLk íkÚkk Ãkkurþºkk suðk îeÃkkuLkk rfLkkhu Ãkrðºk þt¾ (conch, xanchus) Mkkhk
«{ký{kt ðMku Au.
– økËk ykfkhðk¤kt þt¾Lkk suðkt Ëu¾kíkkt BÞwhuõMkLkkt fð[ku Ãký Mkki fkuELkwt æÞkLk ¾U[íkkt nkuÞ Au. ¾zfLku
[kuxu÷e hnuíke fkMkkhk-AeÃk (edible oyster) yLku {kuíke-AeÃk (pearl oyster)Lkku WAuh rMk¬kLkk
ËrhÞkrfLkkhu fhðk{kt ykðu Au.
– ¾zf fu þuðk¤ðk¤k AeAhk Ãkkýe{kt ËrhÞkE MkMk÷kt (sea hare) yLku Ëu¾kðu yríkþÞ MkwtËh LkøLk
Ík÷hku (nudibranchs) Vhíkkt nkuÞAu. {u÷urçk hUøke, RÞkur÷Mk íkÚkk ËrhÞkE ÷eÄwt (doris) Lkk{u
yku¤¾kíke LkøLk Ík÷hku [Ãkxe nkuÞ A.
– LkøLk Ík÷hkuLku Mknus Ãký MÃkþo fhðkÚke íku ÃkkuíkkLkk þhehLku rALLkr¼LLk fhe Lkk¾u Au.
– ¾zf-¾kuË (rock-borer) AeÃk r÷ÚkkufìøkMk ÃkÚÚkh fu Ãkhðk¤k{kt Ëh ¾kuËeLku íÞkt hnu Au.
– Lkki-f]r{ (shipworm) suðkt {]ËwfkÞku nkuzeLku [kUxe nkuze{kt fkýkt Ãkkzu Au. {wõíkÃkýu íkhíkkt {]ËwfkÞku{kt
yüMkqºkktøke (octopus) MkurÃkÞk yLku ÷kur÷økku {n¥ðLkt Au.
– ¾kã «kýe íkhefu MkurÃkÞkLke rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au.
þq¤[{eo (echinodermata) Mk{wËkÞLkkt «kýeyku {kºk rhÞk{kt ðMkíkkt nkuÞ Au.
– fåALkk y¾kík{kt íku LkkUÄÃkkºk «ríkrLkrÄíð Ähkðu Au. [r÷íkþq¤ (echinood) ðøkoLkwt «kýe økku¤kfkh
yLku [Ãkxwt nkuÞ Au. íku huíkerfLkkhu ðkMk fhu Au.
– íkkhrfíkfkÞ (asteroid) þq¤[{eo Ãkkt[ ¼qsðk¤k íkkhk suðkt Ëu¾kÞ Au. Mkk{kLÞÃkýu Mk{wÿ-íkkhk
(sea-star) Lkk{Úke yku¤¾kíkkt þq¤íð[e «kýeyku ÃkÚÚkh fu Ãkhðk¤kLke Lke[u fu Ãkhðk¤kLke Lke[u
yÚkðk Ãkhðk¤k{kt Ëh çkLkkðeLku ðMku Au.
– Ãkrù{-¼khík íkkhk (West Indian stars), ÷k÷ htøkLkk hwrÄh íkkhk (bloodstar-Henricai) yLku
yìÂLÚkrLkÞk, fåALkk y¾kík{kt ßÞkt íÞkt Lkshu Ãkzu Au.
– MkÃkoÃkwåA (ophiuroidea) ðøkoLkkt þq¤[{eoykuLkk ¼qs MkkÃkLke ÃkqtAzeLke su{ økrík fhu Au. íku Ãký
ÃkÚÚkhLke Lke[u yÚkðk Ãkhðk¤k{kt Ëh çkLkkðeLku hnu Au.
– ykìrVÞkuLkurhMk, ykìrVÞkurÚkúõMk, ykìrVÞkuVkìr÷Mk MkÃkoÃk]åAku Ãký fåALkk y¾kíkLkkt ðíkLke Au rÃkåAíkkhf
(crinoidea) þq¤[{eoyku Ëu¾kðu Vw÷ suðkt nkuÞ Au.
– ½ýwt¾hwt þuðk¤ fu AeAhkt Ãkkýe{kt ðkMk fhíkwt ËrhÞkE f{¤ (sea lily) ¾e÷u÷k Ãkw»ÃkLke su{ ÃkkýeLku
íkr¤Þu «Mkhu÷wt nkuÞ Au.
– fkfze suðkt Ëu¾kíkkt (holothuriod) þq¤[{eo Mk{wÿ-ffox (sea-cucumber) þuðk¤ fu huíkeðk¤kt
AeAhkt Ãkkýe{kt ßÞkt íÞkt «Mkhu÷kt òuE þfkÞ Au.
– fux÷ktf økkiý Mk{wËkÞ (minor phyla)Lkkt «kýeyku Ãký fåALkk y¾kík{kt ðMku Au.
24
– yøkkW sýkðu÷ VkìhkìrLkz Ãký yuf økkiý Mk{wËkÞLkwt «kýe Au.
– fkËð{kt ¾qtÃkeLku MÚkkÃke SðLk ÃkMkkh fhLkkh ®÷øÞw÷k çkúìrfÞkuÃkkìzk økkiý Mk{wËkÞLkwt (minor phyla)
«kýe Au. rÃkhkuxLk rîÃk{kt AeAhkt Ãkkýe{kt ðkMk fhLkkhk çkkuLkur÷Þk yìõÞwhkìRrzÞk økkiý Mk{wËkÞLkwt
«kýe Au.
– íkuLkwt {wÏÞ þheh çkËk{ suðk ykfkhLkwt Au ßÞkuh þu»k ¼køk Ãkèe ykfkhLkku nkuÞ Au. íkuLkku {wõík Auzku
rîþk¾e nkuÞ Au.
– Lkh çkkuLkur÷ÞkLkwt Mðíktºk yÂMíkíð nkuíkwt LkÚke. íku fË{kt Mkqû{ nkuÞ Au yLku {kËkLkk þheh{kt ÃkhkuÃkSðe
íkhefu hnu Au.
– MkkRÃkLkõÞw÷kìRrzÞk økkiý Mk{wËkÞLkwt MkkRÃkLkõÞw÷kìRz ËrhÞkrfLkkhu Ãkkýe{kt íkhíkwt nkuÞ Au. çkký
suðk ykfkhLkwt çkkýf]r{ (sagitta) Ãký yuf økkiý Mk{wËkÞLkwt «kýe Au.
– ¼qr{ ÃkhLkkt «kýeyku (fexfku) : 60% sux÷e «kýeMk]rü{kºk fexfkuLke çkLku÷e Au.
– íkuÚke ßÞkt íÞkt fexfku òuðk {¤u Au íku{ktLkkt fux÷ktf {kLkð-ðMkkník{kt hne íÞkt ÃkkuíkkLkwt SðLk ÃkMkkh
fhu Au. ½ýk fexfku {kLkðLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au.
– Ëk¾÷k íkhefu ½h{k¾e {hzku, yríkMkkh, fkì÷uhk, xkRVkìRz suðk [uÃke hkuøkkuLkku Vu÷kðku fhu Au.
yìLkkìrV÷eMk {kËk {åAhLku ÷eÄu {÷urhÞkLkk stíkw {kLkðLkk ÷kune{kt «ðuþu Au.
– {kËk õÞw÷uõMk nkÚkeÃkøkkLkkt f]r{ykuLkwt Mkt[khý fhu Au. [ktÃkzLku ÷eÄu {hfeLkk stíkw {kLkðþheh{kt
«ðuþu Au.
– Ríkhze ¾hsðk {kxu sðkçkËkh Au. [{he (silver fish) fÃkzkt yLku fkøk¤Lku fkuíkhe ¾kÞ Au. ½ýk
fexfku Ãkk÷íkwt òLkðhLku LkwfMkkLkfkhf nkuÞ Au; Ëk¾÷k íkhefu, ½kuzk{k¾ (horse fly) ½kuzk yLku yLÞ
«kýeykuLkwt ÷kune [qMku Au yLku Mkwhk (MkzkLkku hkuøk) suðk stíkwLkku Vu÷kðku fhu Au.
– {kËk QÄE s{eLkLke ytËh hnu Au yLku íÞkt #zkt {qfu Au. QÄELkkt çkå[kt ykMkÃkkMkLkkt ykðu÷kt ð]ûkku,
½hLkkt R{khíke ÷kzft yLku VŠLk[hLku fkuíkheLku WÃkh síkkt nkuÞ Au.
– íku ÷kfzkLkku ¼qfku fhe Lkk¾u Au. ½ýk fexfku ¾uíkh{kt ÃkkfLku Ãký LkwfMkkLk fhíkk nkuÞ Au.
– fÃkkMk, fu¤kt, [efw yLku yLÞ ðLkMÃkríkykuLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzLkkh fexfku nkuÞ Au. WÃkÞkuøke fexfkuLke
MktÏÞk nkrLkfkhf fexfku fhíkkt ½ýe {kuxe Au.
– {Ä{k¾e {Ä yLku {eý ykÃku Au huþ{-VqËkt huþ{ ykÃku Au. ÃkíktrøkÞkt yLku {kuxk¼køkLkk fexfku
ÃkhkøkLkÞLk îkhk Vq÷{kt V÷efhý fhkðu Au.
– fux÷kf fexfku LkwfMkkLkfkhf SðkíkLkwt ¼ûký fheLku ÃkkfLku hûký ykÃku Au. ÃkíktrøkÞkt yLku ¼{hkLku
fkuý LkÚke òýíkwt ? MktæÞk-Mk{Þu «fkþ ÃkkzLkkh ykrøkÞk (fire fly) Ãký yuf fexf Au.
 25
– Äq¤{kt þtfw ykfkhLkku ¾kzku fhe Ëh{kt Z¤e Ãkzu÷e SðkíkkuLkwt ¼ûký fhLkkh ¼qðku fu ½w½ku (antlion)
økk{zkLkkt çkk¤fkuLku {kxu h{íkLkwt MkkÄLk çkLku Au.
• ¼qr{ WÃkhLkkt yÃk]cðtþeyku :
(1) ðkrýÞku, (2) {åAh, (3) fhkur¤Þku, (4 y) íkez, (4yk) ÃkíktrøkÞwt, (5 y) {Ä{k¾e, (5 yk)
{k¾e
s{eLk Ãkh ðkMk fhLkkh yLÞ Sðku{kt fhkur¤Þk, fkLk¾sqhku, ðªAe fu ðtËk suðk Sð Ãký yuf Þk
çkeò fkhýMkh {kLkðLkwt æÞkLk ¾U[u Au.
• fkÂMÚkh-{íMÞku :
(1) {wþe, (2) økkÞ-Lkkf rfhý {kA÷e, (3) ðesr¤f {kA÷e, (4) Mfux, (5) Ãkxhk
– {uhwtËtze (chordata) Mk{wËkÞLkwt «{uhwËtze (Protochordata) yìÂBVÞkìõMkMk huíke ËxkÞu÷wt nkuÞ Au.
– íkuLku þkuÄe fkZðwt {w~fu÷ nkuÞ Au. Ãkhtíkw íku «kýerðËkuLke Lksh{ktÚke Axfe þfíkwt LkÚke. ÃkqåA{uhwt
(hemichordata) yLkwMk{wËkÞLkkt yìrMkrzÞk «kýeyku Ëkz{Lkk Ãkkháþf çkesLkk ykfkhLkkt nkuÞ Au
íku MktÞwõík yìrMkrzÞk (compound ascidians) Mk{qn{kt ðkMk fhu Au yLku ÃkÚÚkhLku [kUxu÷kt nkuÞ Au.
– økwËkîkh ðkxu íku ÃkkýeLkk Vwðkhk Wzkzu Au. yuf÷Ãkýu ðkMk fhLkkh {kuxk fËLkkt yìrMkrzÞk, nzo{krLkÞk
AeAhkt Ãkkýe{kt hnuíkkt nkuÞ Au, ßÞkhu LkkLkk fËLkkt ÷kðuorþÞk Ãkkýe{kt íkhíkkt {k÷q{ Ãkzu Au.
– ËrhÞkE {íMÞku : (1) ÃkkÃk÷ux, (2) Ãktf{eLk, (3) ðk{, (4) s¤½kuzku, (5) Ëzku-{kA÷e, (6) S¼,
(7) Ëkuhk-{kA÷e, (8) {h¤, (9) rshk (flying fish)
– økwshkíkLkku ËrhÞkrfLkkhku ykþhu 1,660 rf.{e. ÷ktçkku Au íkuLke kMkÃkkMkLke ¾trzÞ Aks÷e
(continental)Lku ÷eÄu yÃkíkx (offshore region) {kA÷eykuÚke Mk{]Ø Au.
– Ãkkýe{kt «ðuþ fÞko rðLkk rfLkkhuÚke Ãký òíkòíkLke {kA÷eyku Lkshu Ãkzu Au; Ëk¾÷k íkhefu, fkËððk¤k
ËrhÞkrfLkkhu ÃkkýeLke çknkh MkÃkoøkríkLke {kVf «[÷Lk fhLkkh Ãktf{eLk (mud-skippper)Lku òuE
þfkÞ Au, ßÞkhu ¾zfðk¤ku rfLkkhku nkuÞ íkuðkt AeAhkt Ãkkýe{kt ftËwf{eLk (globe fish) y[qf
Ëu¾kþu. fkfw {kA÷e Lkk{u yku¤¾kíke yk {kA÷e rLkhwÃkÿðe Au.
– òufu MktõxMk{Þu Vw÷eLku rçknk{ýwt MðYÃk Äkhý fheLku Axfe sðkLkku íku «ÞkMk fhu Au.
– AeAhkt ÃkkýeLkk þuðk¤Þwõík íkr¤Þu {uzf-{kA÷e (toad fish) yLku S¼ suðe {kA÷e (sole fish)
Ëu¾kÞ Au.
– Mknus æÞkLk Ãkqðof rLknk¤ðkÚke íÞkt fËk[ s¤½kuzk (horse-fish)Lku Ãký òuE þfkÞ. ÷ktçkwt Lke[÷wt
szçkwt yLku ÷kfze suðk ykfkhLke fwtøkk {kA÷e (hemirhampus) Ãký yk ÃkÞkoðhý{kt ðMku Au.
– íkuhe yLku ¾zfðk¤k ËrhÞkrfLkkhu Mkkð[uíkeÃkqðof Vhðwt Ãkzu Au.
– ðes¤e{eLk (electric fish) yLku fkÂMÚk{eLk õÞkhu rðsr¤f ykt[fku ykÃku yÚkðk ftxf{eLk (sting
ray fish) õÞkhu zt¾u íku fnuðkÞ Lkrn !
26
• {eXk ÃkkýeLkkt {íMÞku :
(1) {]øk÷, (2) zkE (fk÷eo), (3) çkq{÷k (çkkìBçku zf Mk{wÿrLkðkMke), (4) ®þøkk¤k, (5) [kfMke, (6)
Zuçkhe
– yktíkh¼híke rðMíkkhÚke Mknus ËqhLkk (ykþhu 5Úke 15 {exh ŸzkE) rðMíkkh{kt {kAe{khku ykŠÚkf
árüyu yøkíÞLke {kA÷eyku Ãkfzíkk nkuÞ Au.
– Äku¤ (jew fish) Ëkuhk-{k÷e (thread-fin-fish) ¾øøkk, rçkzk÷{eLk (tachysurus) suðe ¼híke
ð¾íkuVMkkÞu÷e yufkË {exh ÷ktçke {kA÷e ò¤{kt ÃkfzkÞ Au.
– yk rðMíkkh{kt ÃkkÃk÷ux (pomfret) çkq{÷k (Bombay duck) suðe {kA÷eyku Ãký rðrþü ò¤Lke
{ËËÚke Ãkfzðk{kt yðku Au.
– yÃkíkx rðMíkkhLke ykŠÚkf árüyu yøkíÞLke {kA÷eyku 1Úke 1.5 {exh ÷ktçke R÷ {kA÷e, Lkkhku
(gymnothorax) yLku rMkÕðh fkìtøkh (muraenesox) Mkkhk «{ký{kt íkhíke nkuÞ Au.
– ykuAkð¥kk «{ký{kt Ãkèe{eLk (trichiurus), zkR (silve bar), çkuõxe (laters), ¾kzkðku (horse
mackerel), Zku{k (otolithus) hkðMk (polynemus sp.), Mkwh{kE (cubium) yLku rshk (flying
fish) ÃkfzkÞ Au.
– ËrhÞk{kt Sðíke õ÷wrÃkz fw¤Lke [kfMke (hilsa) {kA÷e $zkt {eXkt s¤kþÞku{kt òÞ Au.
– [ku{kMkkLke þYykík Úkíkkt [kfMke Lk{oËk LkËe{kt «ðuþeLku þwf÷íkeÚko fu Mknus ykøk¤ MkwÄe «ðkMk ¾uze
íÞkt #zkt {qfe Au. [ku{kMkk ËrhÞkLk Lk{oËk LkËe{kt {kAe{khku fhkuzkuLke MktÏÞk{kt [kfMke {kA÷e
Ãkfzíkk nkuÞ Au.
– {kuhðk (white bait), Ãkk÷ðk (giant herring), Ãkk÷ðe (slender herring), fkxe (razor-edge)
ÃkkÕ÷e (bony bream) yLku {ktËu÷e (anchovy) suðe ykŠÚkf árüyu yøkíÞLke õ÷wrÃkzu {kA÷eyku
Ãký yÃkíkx rðMíkkh{kt ÃkfzkÞ Au.
• {eXkt s¤kþÞLkkt «kýeyku ({kA÷eyku) :
– økwshkík{kt {ne, ðkºkf, Mkkçkh{íke, Lk{oËk, íkkÃke suðe yLkuf LkËeyku ðnu Au.
– økk{zkt íku{s þunhe rðMíkkh{kt Lk¤ Mkhkuðh, çkku¾ («ktríks), [tzku¤k yLku yksðk suðkt yLkuf
LkkLkkt{kuxkt ík¤kðku WÃkhktík Ëktíkeðkzk, fhsý, WfkE, ykS yLku hýrsíkMkkøkh suðkt {eXkt ÃkkýeLkkt
{kLkðMkŠsík s¤kþÞku ykðu÷kt Au.
– yk çkÄkt s¤kþÞku{kt {kA÷eyku Mkkhk «{ký{kt ðMku Au.
– ¾kMk fheLku MkkRr«rLkzu yLku MkkRÕÞwrhzu (rçkzk÷{eLk) fw¤Lke {kA÷eyku rðÃkw÷ «{ký{kt íkhíke
òuðk {¤u Au. fx÷k, hkunw (rohita), {økhe (marigal) yLku MkkÞr«LkMk {kA÷eyku {íMÞkuãkuøkLke
árüyu yøkíÞLke Au. íku{Lkku yu {kxu WAuh fhðk{kt ykðu Au.
 27
– Ãknkze (wallago) ®þøkk¤k (mystus) ®þøke (heteropneustes) fkrxÞk (Mystus sp,) suðe
rçkzk÷{eLkku (cat fishes) Ãký {íMÞkuãkuøkLke árüyu yøkíÞLke Au. WÃkhktík fwËLkk, Zuçkhe (barbus)
¼u÷kS (Labeo fimbriatus) fw[ko (Labeo gonius) yLku çkkzMk (tor) suðe MkkÞr«LkMk {kA÷e
{eXkt s¤kþÞku{kt «Mkhu÷e nkuÞ Au.
– yLÞ fw¤Lke {kA÷eyku{kt Ãkkºk (notopterus) {¤h (snake fish) çkk{ (mastecembalus) {kuzk
(goby) [k÷ (chela) yLku rx÷krÃkÞk {kA÷eyku {íMÞkuãkuøkLke árüyu {n¥ðLke økýkÞ Au.
• MkheMk]Ãk «kýeyku :
– MkheMk]Ãk ðøkoLkt «kýeyku{kt fk[çkkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ AuÄe{e økríkyu s{eLk Ãkh [k÷Lkkh hk{ fk[çkk
(testudo)Lku Mkki fkuEyu òuÞk nþu. íkuLkwt fð[ òzwt yLku ½wB{x ykfkhLkwt nkuÞ Au.
– fð[Lke «íÞuf íkfíkeLkk {æÞ¼køk{kt yuf Ãke¤wt xÃkfwt nkuÞAu yLku íÞktÚke rfhýkuLke su{ hu¾kyku
«Mkhu÷e nkuÞ Au.
– yu{erzzu fw¤Lkk fk[çkk {eXkt s¤kþÞku{kt ðkMk fhu Au. {ne LkËe{kt ðkMk fhíkk fux÷kf fk[çkkLkkt
fð[ 1 {exh sux÷kt ÷ktçkkt nkuÞ Au.
– fux÷kf økúk{ðkMkeyku íkuLkku WÃkÞkuøk Ãkkhýk íkhefu fhíkk nkuÞ Au.
– {eXkt s¤kþÞku yLku ËrhÞk{kt ðkMk fhíkk {]Ëwfð[e (soft shell) ÷e÷k fk[çkk (leather back)Lkwt
{ktMk MðkrËü økýkÞ AuíkuÚke yk fk[çkkLkku {kuxk ÃkÞku rþfkh ÚkkÞ Au.
– {kLkð{kt ¼eíke ÃkuËk fhLkkh MkkÃk Ãkkuíku Mð¼kðu çkefý nkuÞ Au. {kuxk¼køkLkk MkkÃk rçkLkÍuhe nkuÞ Au.
– s{eLk Ãkh ðMkíkk Lkkøk, fk¤kuíkhk (krait) yLku VwhMkk (viper) MkÃkkuo Íuhe nkuÞ Au. økwshkík{kt Ëu¾kíkk
LkkøkLkk VýkLke Ãk]c çkkswyu çku fk[ðk¤kt [~{kt suðe ykf]rík nkuÞ Au.
– fk¤kuíkhkLke ÃkeX Ãkh ykze f{kLkku suðk Ãkèk ykðu÷k nkuÞ Au. ykþhu 60-70 Mku{e. ÷ktçkk VwhMkk
Mkwhík, ¼Y[, ¾uzk W¥kh økwshkík yLku fåALkk hý yLku Mkqfk rðMíkkh{kt hnu Au.
– Mknus W~fuhkxÚke Ãký VwhMkk fhzðk «uhkÞ Au. økswhkíkLkk rçkLkÍuhe MkÃkkuo Äk{ý (rat snake) ÷e÷ku
MkkÃk, ysøkh yLku yktĤe [kfý (sand boa) LkkLkkt{kuxkt ð]ûkku Ãkh ðkMk fhíkkt nkuÞ Au.
– çkÄk MkkÃkku Mkk{kLÞÃkýu økhku¤e, ôËh, {kuxk fexfku yLku Ëuzfkt suðkt LkkLkkt fu {kuxk fËLkkt «kýeykuLkwt
¼ûký fhu Au.
– ík¤kðku{kt ðMkíkk {økh Ãký MkheMk]Ãk ðøkoLkkt «kýe Au s{eLk Ãkh hnuLkkh Mkhzk yLku íkuLkk MktçktÄeyku
Mkk{kLÞ heíku fk®[zk (garden lizards) íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– çkkøkçkøke[k, ðkze, ð]ûkku fu ðkz Ãkh nhíkkVhíkk fk®[zk økwshkík{kt ßÞkt íÞkt «Mkhu÷k nkuÞ Au.
– ½høkhku¤e (house lizard)Lku {kLkð-ðMkkník{kt hnuðwt øk{u Au. ðLkð]ûkku Ãkh Ëu¾kíkku fk®[zku fu fkfezku
(chamaleon) ÃkÞkoðhýLku yLkwYÃk [k{zeLkku htøk çkË÷íkku nkuÞ Au.
28
– Ãkkx÷k-½ku (varanus) s{eLk WÃkh ðkMk fhíke nkuÞAu. W¥kh økwshkík{kt MkkÃk suðwt Ëu¾kíkwt ÃkøkrðneLk
MkheMk]Ãk çkúkñýe (glass lizard) fk®[zkLkk fw¤Lkwt «kýe Au.
– ËuþLke «økríkLkwt Lkçk¤wt ÃkkMkwt yux÷u Ëqr»kík ÃkÞkoðhý, ÃkÞkoðhý{t ÚkÞu÷k «ríkfq¤ VuhVkhkuLku ÷eÄu ½ýkt
ðLÞ «kýeykuLke nk÷ík Lkü«kÞ ÚkE økE Au yLku SðMktÃkr¥kLkku {kuxk ÃkkÞk Ãkh Lkkþ ÚkE hÌkku Au.
– MkËT¼køÞu, yk rðLkkþLku yxfkððk ðLÞ SðkuLkk MkthûkýkÚkuo yLkuf Ãkøk÷kt ¼hkðk {tzâkt Au.
– ðLÞ Sðku ¼Þ{wõík ðkíkkðhý{kt Sðe þfu íku {kxu íkuLkk ðMkðkxðk¤k rðMíkkhku hk»xÙeÞ WãkLk yLku
y¼ÞkhÛÞku íkhefu ònuh fhkÞk Au.
– fåA{kt ykðu÷ LkkhkÞý Mkhkuðh, íÞktLkwt hý yLku íÞktLkku y¾kík suðkt hk»xÙeÞ WãkLkku WÃkhktík
Mkkihk»xÙ{kt økeh ðLÞ Sð y¼ÞkhÛÞ, ®nøkku¤økZ «f]rík-rþûký y¼ÞkhÛÞ, ðu¤kðËh fkr¤Þkh
hk»xÙeÞ WãkLk, ¾esrzÞk Ãkûke y¼ÞkhÛÞ, hkýkðkð, çkhzk ®Mkn y¼ÞkhÛÞ Au. Lk¤ Mkhkuðh{kt
Ãkûke y¼ÞkhÛÞ MÚkÃkkÞwt Au. WÃkhktík suMkkuh (rs. çkLkkMkfktXk), híkLk{nk÷ (rs. Ãkt[{nk÷) yLku
rÃkÃk÷kuË (rs. ¼Y[){kt hªA y¼ÞkhÛÞ Au. økktÄeLkøkh ($ÿkuzk) ¾kíku nhýkuLke Mkwhûkk yLku
yLÞ«kýeykuLkk yÇÞkMk {kx MktþkuÄLkfuLÿ (GEER Foundation) MÚkkÃkðk{kt ykÔÞwt Au.

MkMíkLk «kýeyku (Mammals)

– WãkuøkfhýLku fkhýu yhÛÞku ½xíkkt rðrðÄíkk íku{s MktÏÞkLke árüyu MkMíkLkkuLke MktÏÞk Ãký ½xðk
{ktze Au.
– ykþhu 30-40 ð»ko Ãkqðuo y{ËkðkËLkk ÃkhkrðMíkkh{kt nhíkktVhíkkt hkuÍ (Lke÷økkÞ), þeÞk¤, þknwze
(porcupine) Lkkur¤Þk, ðrýÞh suðkt «kýeyku òuðk {¤íkkt íku yksu ÷øk¼øk yá~Þ çkLÞkt Au, Ãkhtíkw
W¥kh økwshkíkLkk støk÷{kt ðkMk fhíkku ËeÃkzku fkuEf ðkh hMíkku ¼q÷e síkkt fqíkhkt, fqfzk, çkfhkt suðkt
«kýeykuLkku rþfkh fhðk y{ËkðkË suðk þnuh{kt «ðuþu íku yMkkÄkhý ½xLkk økýkÞ.
– yMk÷e r[¥kku yksu økwshkík{ktÚke Mkkð ÷wÃík ÚkE økÞku Au. ËeÃkzkLkku Mk{kðuþ rçk÷kzeLkk fw¤ (fam.
Felidae){kt ÚkkÞ Au.
– yk s fw¤Lkwt çkeswt «kýe ®Mkn økehLkk støk÷{kt ðMku Au.
– yk s fw¤Lkk ðk½Lkwt yÂMíkíð zktøkLkk støk÷ Ãkqhíkwt {ÞkorËík Au.
– ½ku½h rçk÷kzku (jungle cat) yLku hýLkk rçkÕzk ÃkkuíkkLkk ÃkÞkoðhý{kt hnuíkk nkuÞ Au. òufu fkuEf ðkh
½ku½h rçkÕzku rþfkhLke þkuÄ{kt ykMkÃkkMkLkkt økk{zkt{kt «ðuþu Au ¾hku.
– støk÷e rçk÷kzeLke yuf yLÞ òík zktøk yLku ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt hnuíke nkuÞ Au. støk÷e rçk÷kzku
hkíkku ðLkrçk÷kzku (caracal/red lynx) fåA{kt Lkshu Ãkzu Au.
– {ktMkknkhe fqíkhkt yLku íkuLkk LksËef Mk{wËkÞLkku Mk{kðuþ fw¤ (canidae){kt ÚkkÞ Au.
 29
– yk{ktLkkt ðhw (wokf) rþÞk¤ (jackal) Lkkh (wild dog) yLku ÷kUfze (fox) økwshkíkLkkt støk÷ku{kt
hnuíkkt nkuÞ Au.
– ðrýÞh (small civet) íkkzLkwt ðrýÞh, sh¾ (hyaena) hªA (sloth bear) yLku Lkkur¤Þk suðkt
yLÞ {ktMkknkhe «kýeyku Ãký økwshkíkLkk ðíkLke Au.
– fkuEf ðkh Mkkçkh{íke LkËe{kt Ëu¾kíke s¤rçk÷kze (otter) {kA÷eyku ¾kELku Sðu Au.
– þu¤ku, þknwze, AAwtËh ({æÞ yLku Ëûký økwshkík) yLku þÕfe feze¾kW (scaly anteater)Lkku {wÏÞ
yknkh yux÷u fezeyku. þÕfe feze¾kWLku QÄE çknw ¼kðu Au.
– íkuLke S¼ Mknus ÷ktçke yLku [efýe nkuÞ Au½ su hkVzk{kt ½wMkkzu Au yLku íkuLku [kUxu÷e fezeykuLku ¾kÞ
Au. íku rLkþk[h «kýe Au.
– økwshkík{kt òíkòíkLkkt [k{k[erzÞkt òuðk {¤u Au. íku çkÄkt rLkþk[h Au. ðzðkøkku¤ (fkying fox)
ð]ûkkuLke zk¤eyku Ãkh ŸÄwt ÷xfeLku rËðMk Ëhr{ÞkLk rð©ktrík ÷uu Au.
– V¤kuLkk hMk íku{Lkku {wÏÞ ¾kuhkf Au. sqLkkZ {fkLkku, Ëeðk÷Lke íkz yLku ÍkzLke çk¾ku÷ suðkt MÚk¤kuyu
ðkMk fhíkkt LkkLkt [k{k[erzÞkt - çkìx (pipistrellus) hkºku rðnkh fhíkk fexfkuLku ¾kíkkt nkuÞ Au.
– ½kMkðk¤kt ðLkku{kt SðLk øk]òhíkt MkMk÷ktLke MktÏÞk yksu Mkkð ½xe økE Au.
– ôËh yLku r¾Mkfku÷e suðkt hkuzuÂLþÞk fw¤Lkkt MkMíkLkku {kLkððMíkeLke ykMkÃkMkk {kuxe MktÏÞk{kt Lkshu
Ãkzu Au. r¾Mkfku÷eLke ÃkeX Ãkh Ãkkt[ Ãkxk ykðu÷k nkuÞ Au.
– ¾kuhkfLke þkuÄ{kt ½h{kt íku ½ýe ðkh «ðuþu Au. ºký Ãkxkð¤e r¾Mkfkue {wÏÞíðu støk÷ku{kt yLku {kuxkt
ð]ûkku Ãkh Ëkuzíke Lkshu Ãkzu Au.
– ½h, ¾uíkh, hý fu støk÷ suðkt hnuXkýku{kt òíkòíkLkk ôËh òuðk {¤u Au. Mus «òríkLkku ôËh
(house mouse) fË{kt LkkLkku yLku ÍzÃkÚke Ëkuze síkku Lkshu Ãkzu Au.
– sŠçk÷ (gerbil) Lkk{u yku¤¾kíkk fux÷kf ôËhku ¼usðk¤e søÞkyu, ßÞkuh hýLkk sŠçk÷ ôËhku fåA
yLku W¥kh økwshkíkLkk hý«Ëuþ{kt ðkMk fhíkk nkuÞ Au.
– xku¤k{kt VhLkkh yLku [k{ze Ãkh MkwtËh xÃkfkt Ähkðíkkt [eík¤ yLku fË{kt [eík¤ fhíkkt {kuxkt yufhtøke
Mkkçkh, yk{ nhýLke çku òíkku {wÏÞíðu økswhkíkLkk økeh, røkhLkkh yLku zktøk «Ëuþ{kt òuðk {¤u Au.
– nhýLkkt ®þøkzkt rðrðÄ þk¾kðk¤kt nkuÞ Au. nhý suðkt Ëu¾kíkkt fkr¤Þkh, f]»ý{]øk (black buck)Lkkt
®þøkzkt þk¾krðneLk nkuÞ Au.
– ½kMk yuLkku yknkh nkuÞ Au. ðøkh ÚkkõÞu íku f÷kfLkk 50Úke 70 rf÷ku{exhLke økríkyu Ëkuze þfu Au.
– nk÷{kt fkr¤ÞkhLkwt yÂMíkíð ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkk ðu¤kðËh y¼ÞkhÛÞ Ãkqhíkwt {kÞkorËík Au.
– y¼ÞkhÛÞLke çknkh rðþk¤ MktÏÞk{kt fkr¤Þkh W¥kh økwshkíkLkk fze íkk÷wfkLkk ¾k¾rhÞk xÃÃkk{kt
(Äh{Ãkwh-rðMkíkÃkwhLkk ðøkzk{kt) {wõík heíku nhíkkt-Vhíkkt òuðk {¤u Au. økúk{-«ò íku{Lkwt Mkthûký fhu
Au fkr¤ÞkhLke ½xíke síke MktÏÞkLku fkhýu ðu¤kðËhLku Mkwhrûkík MÚkkLkLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
30
– þk¾krðneLk ®þøkzktðk¤kt Ãkhkýe antelopeLkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
– LkkLkwt yLku þk¾krðneLk yuðwt yuf çkeswt antleope íku Aªfkhwt (chinkara) Au, su Aªf ¾kÞ Au.
– økwshkík{kt íku AqxktAðkÞkt òuðk {¤u Au. íku çkefý Ãký {¤íkkðzwt «kýe Au. {kýMkLkku MknðkMk íkuLku
øk{u Au.
– fkr¤ÞkhLkwt LksËefLkwt MktçktÄe Lke÷økkÞ (hkuÍ) ½kuzk yLku økkÞLkk MktfhýÚke ÚkÞu÷k MktíkkLk suðwt Ëu¾kÞ
Au.
– ¾uíkhku{kt fu yhÛÞku{kt rLk¼oÞÃkýu VhLkkh Lke÷økkÞLke økýLkk yøkkW yuf Ãkrðºk Ãkþw íkhefu fhðk{kt
ykðíke níke, Ãkthíkw yksu íkuLke MktÏÞk Mkkð ½xe økE Au.
– nhý suðk Ëu¾kíkk [ku®þøkk (four-horned antelope) Lku [kh rþøktzk nkuÞ Au. fkr¤Þkh{kt Ëu¾kíkkt
çku Mkk{kLkÞ ®þøkzkt WÃkhktík ykt¾Lke WÃkh LkkLkkt þq¤ suðkt ®þøkzktLke yuf òuz [ki®þøkk{kt òuðk {¤u
Au.
– çku òíkLkkt ðkLkh økwshkík{kt ðMku Au. nLkw{kLk ðktËhwt (common langur) yLku xqtfe ÃkqtAzeðk¤wt {ktfzwt
(rhesus monkey / macaca) fåA rMkðkÞLkk «Ëuþ{kt òuðk {¤u Au.
– {kuxu¼køku íku ÃkkuíkkLkku Mk{Þ ð]ûkku Ãkh rðíkkðu Au. {ktfzwt {wÏÞíðu økwshkíkLk Ãkqðo ¼køk{kt ðMku Au yLku
ðÄkhu Mk{Þ s{eLk Ãkh ÃkMkkh fhu Au.
– ßÞkt íÞkt {kLkðLkk nMíkûkuÃkLku ÷eÄu ½ýkt ðLÞ «kýeykuLkwt yÂMíkíð yksu ¼Þ{kt {wfkÞwt Au.
– yk nfefíkLku æÞkLk{kt hk¾eLku økwshkík Mkhfkhu ®Mkn, ðk½ r[¥kku, hªA, ½wz¾h, Mkkçkh, [eík¤,
fkr¤Þkh, nhý, Aªfkhkt yLku [ku®þøkk suðkt «kýeykuLku Mkwhrûkík «kýeyku íkhefu ònuh fÞkO Au yLku
íku{Lkk ðMkðkxLku y¼ÞkhÛÞLkku Ëhßòu yÃkkÞku Au.
– òufu nðu y¼ÞkhÛÞkuLkk Ëhßò{kt MkwÄkhk-ðÄkhk sYhe çkLÞ A.u
– s¤[h MkMíkLk «kýeyku : {eXkt s¤kþÞku{kt ðMkíke yLku s{eLk Ãkh Ãký Vhíke s¤rçk÷kzeLkwt
yÂMíkíð ½ýwt¾Át «kýe Mktøkúnk÷Þ Ãkqhíkwt {ÞkorËík nkuÞ Au.
– òufu íku fkuEf ðkh Mkkçkh{íke LkËe{kt òuðk {¤u Au. fËk[ {ne, Lk{oËk yLku íkkÃke{kt Ãký hnuíkkt nkuÞ.
{kA÷kt íku{Lkku {wÏÞ yknkh Au.
– Mkkihk»xÙLkk ËrhÞkrfLkkhkLke Mkkð LkËef ½ýe ðkh zkìÂÕVLkkuLku 10-12Lkk xku¤k{kt íkhíke òuE þfkÞ.
fË{kt {kuxe yLku ¾wÕ÷k ËrhÞk{kt ðkMk fhíke ðnu÷ fkuEf ðkh ËrhÞkrfLkkhu yLku LkËeLkk {w¾ ÃkkMku
VkMkkÞu÷e Ëu¾kÞ Au.
– ¼híke Ëhr{ÞkLk rfLkkhk ÃkkMku ykðu÷kt yk s¤[hku ÃkkýeLkk y¼kðu ËrhÞk{kt ÃkkAkt sE þfíkkt
LkÚke. fåALkk y¾kík{kt fux÷ef ðkh ËrhÞkE økkÞ (dugong /sea- cow) Ãkh òuðk {¤u Au.
 31

Ãkûkeyku
– økwshkíkLkkt ÃkûkeykuLku fkÞ{e hnuðkMke (permanent residents) yLku MÚk¤ktíkhe (migratory) yu{
çku «fkh{kt ðnU[e þfkÞ. {kuxk¼køkLkkt MÚk¤ktíkhe Ãkûkeyku Wå[íkh yûkktþ-ðMkkníkkuLke yríkþÞ
XtzeLku xk¤ðk økwshkík{kt «ðuþu Au. yk{ktLkkt {kuxu¼køku s¤[h SðLk økwòhLkkhkt Au.
– þnuhðkMke {kíkT hfkøkzk fu [f÷eLkk ftXæðrLkÚke Ãkrhr[ík nþu; Ãkhtíkw ÃkhkrðMíkkh{kt ðMktík ÉíkwLkk
ÃkhkurZÞu Lkh fkuÞ÷Lkku {Äwh yðks sYh Mkkt¼¤ðk {¤u.
– õÞkhuf Ãke¤ (golden oriole)Lkku (xeykuykuykuxeykuykuykuyuðku) yðks Ãký Mkkt¼¤ðk {¤u. MkqÞkuoËÞ
MkkÚku çkw÷çkw÷, Mk¬h¾kuh (sund bird) [fËe÷ (fantail fly catcher) þkurçkøkk (iora) V]ífe (ashy
long tail warbler) ðøkuhu Ãkûkeyku Ãký Mkw{Äwh ftXÚke økkíkkt nkuÞ Au. rËðMk Ëhr{ÞkLk MktæÞkMk{Þu
fu hkºku økkLkkh ÃkûkeykuLke MktÏÞk Ãký ftE ykuAe LkÚke.
– ÃkkuÃkx, Mkqzku (parakeet) ËiÞz (marpie) Lke÷ftX (blue cheek bee-eater) suðkt Ãkûkeyku øk{u íÞkt
økkíkkt nkuÞ A.u fqfzku Ãký MkqÞkuËÞ Mk{Þu ÃkkuíkkLke nMíke«økx fÞko ðøkh hnuíkku LkÚke.
– s{eLk Ãkh yÚkðk {fkLkkuLke xku[u çkuMkeLku xnwfLkkh {kuh íkku Zu÷Lke MkkÚku yð~Þ æÞkLk ¾U[u. íkuLkkt
ykf»ko f ÃkeAkt, MðkrËü {ktMk yLku¾uíkh{kt ÃkkfLku [ýðkLke ykËíkLku fkhýu íku ½ýe ðkh rþfkheykuLkku
¼kuøk çkLku Au.
– ¼khík Mkhfkhu {kuhLku hk»xÙeÞ Ãkûke íkhefu økkihððtíkwt MÚkkLk ykÃÞwt Au yLku Mkwhrûkík Ãkûke ònuh fÞwO Au.
– xur÷VkuLk fu xu÷eøkúkVLkk íkkh Ãkh nkh{kt çkuXu÷k Ãkíkhtøkk (green bee-eater) Lke fexf ÃkfzðkLke
ykËík æÞkLkÃkkºk Au.
– fexf Lksh{kt ykðíkktLke MkkÚku íkehLke {kVf þe½ú økríkyu WœLk fheLku íkuLku íku [kt[ ðzu ÍzÃku Au.
òíkòíkLkkt yçkkçke÷ku (swiftyLku swallow) yLku {k¾e{kh (flycatcher) nðk{kt WœÞLk fhíkk
fexfkuLku yæÄh s Ãkfzíkkt nkuÞ Au.
– fkËðLke økku¤eyku fhe {k¤ku çkktÄLkkh LkkLkkt íkkhkurzÞkt (Indian cliff swallow)Lkwt MÚkkÃkíÞfk{
rLknk¤ðk suðwt nkuÞ Au.
– rþÞk¤k{kt ÃkktËzkLku MkeðeLku {k¤ku çkktÄLkkh ËhSzku (tailor bird) fu ½kMk{ktÚke íkktíkýk çkLkkðe {k¤ku
çkktÄLkkh Mkwøkhe (weaver bird) Ãký yLkuf søÞkyu òuðk {¤u Au.
– ÷¬z¾kuË (woodpecker) íkku Íkz{kt fkýwt ÃkkzeLku {k¤ku çkLkkðu Au. íkkÃk¤ku, Mkkuxe suðku Ëu¾kíkku
fkurþÞku (black drongo, king crow) ÃkqtAzeLku n÷kðíkku ßÞkt íÞkt Lkshu Ãkzu Au. íku ÷zkÞf ð]r¥kLkku
nkuÞ Au.
32
¾kã f[hku, {qyu÷kt Zkuh, fqíkhkt, rçk÷kzkt suðktLkkt {ktMkLku ykhkuøkLkkh økkuÄ ÃkrhMkhLku MðåA hk¾u Au.
íku árüyu yu ÃkhkuÃkfkhe «kýe Au. økeÄLkk rÃkíkhkE økhwz, çkks yLku Mk{ze rþfkhe Ãkûke íkhefu òýeíkkt Au.
rLkþk[h ½wðz Ãký rþfkhe Ãkûke Au. {kuxu¼køku yk «kýeyku {kLkðLku nkrLkfkhf yuðkt «kýeykuLkwt ¼ûký
fhíkkt nkuÞ Au. òufu íku{ktLkkt fux÷ktf õðr[íkTfqíkhkt, rçk÷kzkt suðkt «kýeykuLku Ãký ÍÃkx{kt ÷E ÷u Au.

•
 33

ÞwrLkx - 1.2
økwshkíkLkku ykŠÚkf rðfkMk
– {u 1960{kt økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkhÚke økwshkíku ykŠÚkf ûkuºku nhýVk¤ ¼he Au.
– økwshkíkLke fw÷ s{eLk{ktÚke 50 fhíkkt Ãký Mknus ðÄkhu ¾uzký nuX¤ Au. hkßÞLke fw÷ s{eLk{ktÚke
25 % fhíkkt Ãký ðÄw s{eLk rçkLkWÃkòW Au.
– ¾uíkeLke {wÏÞ ÃkuËkþku{kt zktøkh, {fkE, çkkshe, ½ô suðk ¾kã Ãkkfku íkÚkk {økV¤e, fÃkkMk yLku
ík{kfw suðk hkufrzÞk Ãkkfku Au.
– WÃkhktík çkxkxk, {h[kt, EMkçkøkq÷, Shwt yLku hkÞzkLkwt WíÃkkËLk Ãký Xef «{ký{kt Úkíkwt nkuÞ Au
økwshkík{kt V¤ÿwÃk s{eLkLkwt «{ký LkkUÄÃkkºk nkuðk Aíkkt ðkhtðkh ykðíkk Ëwfk¤kuLku ÷eÄu yLkksLke
çkkçkík{kt hkßÞ Mðkð÷tçke çkLÞwt Lk níkwt.
– økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÃkAe ¾uíkeûkuºku yLkksLkk WíÃkkËLk{kt ºkýøkýku, íku÷erçkÞktLkk WíÃkkËLk{kt
ykþhu [kh økýku, {økV¤eLkk WíÃkkËLk{kt ËkuZøkýku, ík{kfwLkk WíÃkkËLk{kt [khøkýku, MkwÄkhu÷k rçkÞkhý
nuX¤Lkk rðMíkkh{kt 75.5 økýku.
– ¾kíkhLke ðÃkhkþ{kt 155 økýku, ®Mk[kELke ûk{íkk{kt 3.5 økýku, ðes¤eÚke [k÷íkk Ãkkýe ¾U[ðkLkk
ÃktÃkku Ähkðíkk fwðkykuLke MktÏÞk{kt 11 økýku yLku økúk{ rðãwíkefhý{kt 22 økýku ðÄkhku ÚkÞku níkku.
– WÃkhktík Mkhuhkþ «ríknuõxh yLkks WíÃkkËLk{t 3.5 økýku yLku íkur÷rçkÞk{kt 1.7 økýku ðÄkhku ÚkÞku
níkku. AuÕ÷k ºký ËkÞfk Ëhr{ÞkLk ykiãkirøkf ûkuºku Ãký hkßÞu LkkUÄÃkkíkh «økrík fhe Au; Ëk.ík.
LkkUÄkÞu÷kt ykiãkurøkf yuf{kuLke MktÏÞk{kt 6.5 økýku, ykiãkurøkf hkusøkkhe{kt 3.4 økýku, LkkLkkt ykiãkurøkf
yuf{kuLke MktÏÞk{kt 75 økýku, ykiãkurøkf íkk÷e{ ykÃkíke MktMÚkkykuLke MktÏÞk{kt 12 økýku, ðes¤eLke
WÃk÷ÇÞíkk{kt 118 økýku yLku ykiãkurøkf WíÃkkËLk {kxu ðes¤eLkkt òuzkýku{kt 22 økýku ðÄkhku ÚkÞku
Au.
– ½hðÃkhkþ {kxu ðes¤eLkk ðÃkhkþ{kt 115 økýku, {kÚkkËeX ykðf{kt E.Mk. 1970-71 yLku 2004-
05 ðå[u ykþhu 34 økýku ðÄkhku ÚkÞku níkku.
– ðknLkÔÞðnkhLkk ûkuºk{kt hMíkkLke ÷tçkkE{kt [kh økýku, hkßÞ ÃkrhðnLk çkMkkuLke MktÏÞk{t økýku,
hkßÞ ÃkrhðnLk çkMkku{kt {wMkkVhe fhíkk ËirLkf WíkkhwykuLke MktÏÞk{kt 7 økýku ðÄkhku LkkUÄkÞku níkku.
• ðnkýðxwt yLku ËrhÞkE ðuÃkkh
– «k[eLk fk¤Úke økwshkíke «ò ðuÃkkhe «ò íkhefu òýeíke Au.
– nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ÷kufkuLkwt økswhkík{kt ËrhÞk{køkuo E.Ãkq. ykþhu 3000 ð»ko Ãknu÷kt ykøk{Lk ÚkÞwt níkwt.
34
– íku ÷kufku fåA yLku Mkkihk»xÙ{kt íkÚkk Ërûký økwshkík{kt ¼Y[ yLku Mkwhík LkSf ðMÞk níkk.
÷kuÚk÷ yu Mkwf¼kËh LkËe WÃkhLkwt MkkiÚke ðÄw Mk{]Ø çktËh níkwt.
– ÷kuÚk÷Lkku Ĭku yLkwfk÷eLk rVrLkrþÞLk yLku hku{Lk ĬkÚke ðÄkhu rðfMku÷ku níkku.
– yk Ĭku 2093 {e. ÷tçkkE, 34.7 {e. Ãknku¤kE yLku 4.5 {e. ŸzkE Ähkðíkku níkku.
– ÷kuÚk÷Lkk ðuÃkkhLkk «{kýLkku ÏÞk÷ ð¾khLkk fË yLku ĬkLke rðþk¤íkk WÃkhÚke ykðe þfu Au.
– Mk{wÿLkk ðuÃkkhLkk Ãkwhkðk íkhefu EhkLke y¾kík{kt yðku÷ çknuheLkLke Mku÷¾zeLke økku¤ {wÿk Au.
– hkMk-y÷-fk÷k yLku VkR÷fk÷k{ktÚke {¤e ykðu÷e {wÿkyku økwshkíkLkku çknuheLk MkkÚkuLkku ËrhÞkE
MktÃkfo yLku ðuÃkkhe Mk[ðu Au.
– MkkøkkuoLkLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk E.Ãkq. 2250 ykMkÃkkMk ÷kuÚk÷Lkku Mkw{uh MkkÚku ½rLkc ðuÃkkhe MktçktÄ níkku.
– yk ðuÃkkh hkufz LkkýktLku çkË÷u ðMíkw-rðrLk{ÞÃkØríkÚke [k÷íkku níkku.
– rÃkhkr{z{ktÚke {¤íkwt ®MkÄw {÷{÷ økwshkík{ktÚke E.Ãkq. 3000 Ëhr{ÞkLk økÞwt níkwt.
– nzÃÃkkLkk ðuÃkkheyku EhkLke y¾kíkLkk {w¾«Ëuþ LkSf ykðu÷kt çktËh yççkkMk yLku çktËh çkwþkÞh
LkSf ðnkýku ntfkhíkk yLku íÞktÚke MkwMkk MkkÚku ðuÃkkh fhíkk níkk.
– çkkðuhw, ¼]økwfåA, MkwÃÃkkhf yLku MkwMMkkUËe òíkfku (E.Ãkq. 500Úke E.Mk. 700)Úke òðk, Mkw{kºkk,
(ÞðîeÃk, MkwðýoîeÃk), {÷kÞk yLku çk{ko (Mkwðýo¼qr{, nk÷Lkwt BÞkLk{kh), çkçkìrçk÷kuLk MkkÚkuLkk økwshkíkLkk
ðuÃkkh yLku ËrhÞkE MktçktÄkuLke rðøkík {¤u Au.
– ¼Y[Úke ðnkýku çk{ko yLku ©e÷tfk síkkt níkkt. MkwMMkkUËe òíkf «{kýu çk]{k (nk÷Lkwt BÞkLk{kh) yLku
¼Y[ ðå[u rLkÞr{ík ðuÃkkh [k÷íkku níkku.
– þfwrLkfk rðnkhLke siLk fÚkk{kt ¼Y[Lkku ðuÃkkhe ðuÃkkh {kxuLke ðMíkwyku ÷ELku ©e÷tfk økÞku níkku yuðe
rðøkík Au.
– fkirxÕÞLkk yÚkoþk†{kt sýkÔÞk «{ýu Mkkihk»xÙ{ktÚke Y, MkwíkhkW fkÃkz yLku nkÚkeËktLke rLkfkMk Úkíke
níke. yk rLkfkMk ËrhÞk{køkuo Úkíke níke.
– ûkuºkÃkfk¤ Ëhr{ÞkLk ¼Y[, MkkuÃkkhk, Mkku{LkkÚk ðøkuhu {kuxkt çktËhku níkkt.
– ‘ÃkurhÃ÷Mk ykìV Äe RrhrÚkúÞLk Mke’Lkk yLkk{e ÷u¾fu ¼Y[{kt hku{Lk rMk¬kykuLkwt [÷ý níkwt yu{
sýkÔÞwt Au.
– ¼Y[Lkku {oýk[kÞo ykìøkMxMk MkeÍhLku {éÞku níkku. ‘ÃkurhÃ÷Mk’Lkk ÷u¾fu økwshkíkLkkt çktËhkuLkkt hku{Lk
Lkk{ku ykÃÞkt Au.
– økwshkík{kt 32 sux÷kt MÚk¤ku{ktÚke hku{Lkkt ÷k÷ [f[rfík ðkMkýku, {wÿk, ËkYLke çkhýe ðøkuh {éÞkt
Au.
– ¼Y[Lke ykÞkík-rLkfkMkLke rðøkík ‘ÃkurhÃ÷Mk ykìV Äe RrhrÚkúÞLk Mke’{kt sýkðe Au.
 35
– yì÷uõÍkrLzÙÞk îkhk ¼Y[Lkku RrsÃík yLku Rxk÷eLkkt çktËhku MkkÚku çknku¤ku ðuÃkkh níkku.
– EhkLke y¾kíkLkkt çktËhku îkhk RrsÃík yLku yhçkMíkkLk{kt ykr£fkÚke MkkuLkwt íkÚkk ©e÷tfk yLku {÷çkkhÚke
íkuòLkk ¼Y[ ykðíkk níkk. RrÚkÞkurÃkÞk yLku ÍktÍeçkkh MkkÚku ¼Y[Lkku ðuÃkkh [k÷íkku níkku.
– hku{Lk Mkk{úkßÞ{kt çkkhef fkÃkz, yk¼q»kýku, MkwðkrMkík ÷uÃk, {kusþku¾Lke ðMíkwykuLke rLkfkMk Úkíke
níke. íkuLkk çkË÷k{kt MkkuLkwt ykÞkík Úkíkwt níkwt.
– hku{Lk RríknkMkfkh ÂÃ÷Lkeyu hku{Lkwt yZ¤f MkkuLkwt ZMkzkE òÞ Au. íku ytøku yk¢kuþ ÔÞõík fÞkuo níkku.
– ‘ðMkwËuð ®nze’ fÚkk{kt ðuÃkkheykuLkk rðrðÄ «fkLkk {k÷ MkkÚkuLke Mk{wÿÞkºkkLke rðøkík Au. ûkºkÃkfk¤
Ãkqðuo økwshkíkLkk ðnkýðxeyku ftçkkurzÞk, òðk, Mkw{kºkk, {÷Þw, çkúñËuþ, ©e÷tfk, ykr£fk yLku
ÞwhkuÃkLkk ËuþkuLke ¾uÃk fhíkk nþu íku{ sýkÞ Au.
– økwÃíkfk¤ Ëhr{ÞkLk nqýkuLke [zkEÚke ºkkMku÷k W¥kh ¼khíkLkk ÷kufku økwhkík{kt ykÔÞk níkk yLkuøkwshkíkLkkt
çktËhku îkhk ÃkhËuþ økÞk níkk yLku Ãkrù{ yurþÞk íkÚkk òðk-Mkw{kºkk ÃknkUåÞk níkk.
– økwshkík{kt fnuðík Au fu ‘su òÞ òðu íku Vhe Lk ykðu yLku ykðu íkku ÃkrhÞkLkkt ÃkrhÞktLku [k÷u íkux÷wt
÷kðu.’
– {iºkfku (470-788E.Mk.)Lke hksÄkLke ð÷¼e ½u÷ku yLku fk¤w¼khLkk Mktøk{ WÃkh ykðu÷wt çktËh níkwt,
‘Ëþfw{kh[rhík’, ‘fÚkkMkrhíMkkøkh’ yLku çkkiØ økútÚk ‘{tsq©e {q÷ fÕÃk’{kt yLku siLk MkkrníÞ{kt {nwðk
yLku ð÷¼eLkk ÃkhËuþ MkkÚkuLkk ðuÃkkh yLku ðnkýðxkLkk WÕ÷u¾ku Au ÌkwyuLk Mkktøku sýkÔÞwt Au fu
økwshkíkLkk ÷kufkuLke ykSrðfkLkwt MkkÄLk Mk{wÿ níkku.
– ð÷¼e{kt yLkuf fhkuzkrÄÃkríkyku níkk. Ãkrù{ Mkkihk»xÙLkk MkIÄðku ‘Ãkrù{ Mk{wÿLkk Mðk{e’ níkk.
Mkkík{e-ykX{e MkËe{kt [kðzk, sík, {uh, [wzkMk{k yLku yknehku òýeíkk ðnkýðxeyku níkk.
fåALkk òx fu síkku EhkLk MkwÄeLkkt ðnkýku{kt {k÷{ íkhefu fk{ fhíkk níkk.
– Mkku÷tfefk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík Mk{]rØLke xku[u níkwt. RçLk nkif÷u (E.Mk. 968-996) ¾t¼kíkLke fuhe,
LkkrhÞu¤, ÷ªçkw, [ku¾k yLku {ÄLke ÃkuËkþLke LkkUÄ ÷eÄe Au.
– ¼Y[{kt [eLk yLku ®MkÄÚke ðnkýku ykðíkkt níkkt. ¾t¼kík yLku ¼Y[Lkk ðuÃkkheykuLkkt {fkLkku ¼ÔÞ
níkkt. ¼Y[Lkk ÷kufku ðuÃkkh yÚkuo ÷tçkk «ðkMk ¾uzíkk níkk.
– Mkw{kºkk-[eLk yLku ¼Y[ ðå[uLkku ðuÃkkh {wMk÷{kLk ðuÃkkheykuLkk nkÚk{kt níkku. [ku÷wõÞ hkòyku
{wMk÷{kLk ðuÃkkheyku yLku ðnkýðxeyku íkhV WËkh yLku Mkrn»ýw ð÷ý hk¾íkk níkk. hkòLkk ðrýf
{tºkeyku Ãký ðuÃkkh fhíkk níkk.
– ðuÃkkh yLku þhkVeLkk ÄtÄk{kt ðrýfku fhkuzhßsw Mk{kLk níkk. fkuÃkku÷kuyu ÷kxLkk ðuÃkkheykuLke Lkerík{¥kkLkkt
ð¾ký fÞkO Au.
– [ki÷wõÞ þkMkLk Ëhr{ÞkLk ¾t¼kík Mk{]rØLke xku[u níkwt. WËÞLk yLku ðMíkwÃkk÷ yk çktËhLkk hûký {kxu
nt{uþkt Mkßs níkk.
36
– ðMíkwÃkk÷u þt¾, [kinký yLku MkkrËf Lkk{Lkk {kuxk ðuÃkkheLku nhkðeLku ¾t¼kíkku y¾kík [ktr[ÞkÚke {wõík
fÞkuo níkku.
– E.Mk. 1304 ÃkAe yÕ÷kWÆeLk ¾÷Syu ¾t¼kík{kt ‘çkxhçkf’ Lkk{Lkku ¾kMk yrÄfkhe LkeBÞku níkku.
– {n{Ë ík½÷¾Lkk Mk{Þ{kt RçLk çkíkwíkkyu (1342-47) økwshkíkLkkt ¾t¼kík, fkðe, øktÄkh, Ãkeh{
yLku ½ku½k çktËhLke {w÷kfkík ÷eÄe níke. ¾t¼kík þnuhLke {MsrsËkuLke yLku ÃkhËuþeykuLkkt ¼ÔÞ
{fkLkkuLke íkuýu «þtMkk fhe níke.
– yk fk¤u Þu{uLk, yku{kLk yLku RhkLkÚke ½kuzkLke ykÞkík Úkíke níke. ¾t¼kík yLku øktÄkhLkk ðuÃkkheykuLkku
{÷çkkh, fkUfý, [eLk, Þu{uLk, EhkLk, {Mfík, nkuh{Í, fkr÷õx MkkÚku çknku¤ku ðuÃkkh níkku.
– Mkw÷íkkLkkuLkk Mk{Þ{kt økwshkík{kt 84 çktËhku níkkt. Ëeð, ¾t¼kík, Mkku{LkkÚk, ¼Y[, hktËuh, ðMkE,
½ku½k, {ktøkhku¤ ðøkuhu {kuxk çktËhku níkkt.
– Ëeð økwshkíkLkk Mkw÷íkkLkkuLkwt Lkkifk{Úkf níkwt. økwshkík ‘ÃkqðoMk{wÿLke hkýe’Lkwt rçkhwË Ähkðíkwt níkwt; Ãkhtíkw
ËrhÞk WÃkh ÃkkìxwoøkeÍkuLke MkðkuoÃkhíkeíkk MÚkÃkkíkkt økwshkíkLkk ðnkýðxeykuLke fLkzøkík Úkðk ÷køke níke
yLku íku{Lku ÃkhðkLkku ÷uðk íkÚkk Ë{ý yLku økkuðk {khVík s ðuÃkkh fhðk Vhs ÃkzkE níke.
– ÃkkA¤Úke ytøkúuòu yLku z[kuLkwt Mk{wÿ WÃkh «¼wíð nkuðkÚke íku{Lkkt ðnkýku{kt ¼khíkeÞ {k÷Lke ykÞkík-
rLkfkMk Úkíke níke.
– økwshkík MkðoMktøkún{kt sýkÔÞk «{kýu ËwrLkÞkLkk ík{k{ ðuÃkkheyku Mkwhík ykðíkk níkk.
– MkwhíkLkk {kuxk ðuÃkkheyku{kt ðehS ðkuhk, {wÕ÷k {n{Ë y÷e, yn{Ë [÷uçke ðøkuhuLke økýLkk Úkíke
níke.
– MkwhíkLkk ¾òLkk{ktÚke rËÕneLkk çkkËþkn ðkhtðkh WÃkkz fhíkk níkk. þktríkËkMk Íðuheyu {w½÷ çkkËþknLku
Äehu÷ LkkýktLkk çkË÷k{kt çktËhkuLke QÃks ÷¾e ykÃke níke. MkwhíkÚke ®nËLkk çkÄk ¼køkku{kt Äkuhe hMkíkk
Vtxkíkk níkk.
– Mkwhík{kt ®nËw, {wMk÷{kLk, ÃkkhMke, ykhçk, íkwfo, EhkLke, ÞnqËe, z[, ytøkúus, rVhtøke yLku yk{uorLkÞLk
ðuÃkkheyku ðMkíkk níkk. ÃkkhMke íkÚkk ðrýfku ÞwhkurÃkÞ ðuÃkkheykuLkk Ë÷k÷ íkhefu fk{ fhíkk níkk.
– ykihtøkÍuçkLkk {]íÞw ÃkAe ytøkúuòuLkwt òuh ðæÞwt 1721{kt $ø÷ìLzLkk ðýfhkuyu ¼khíkLkk fkÃkzLke ykÞkíkLkku
rðhkuÄ fÞkuo.
– ÞwhkuÃkLkk yLÞ Ëuþkuyu Ãký ¼khík{ktÚke fkÃkzLke ykÞkík çktÄ fhe. íkuÚke økwshkíkLkk fkÃkz Wã?økLku
Vxfku Ãkzâku.
– RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu íku{Lke fkuXe MkwhíkÚke {wtçkE ¾Mkuzíkkt Mkwhík yLku ¾t¼kíkLkku ðuÃkkh {wtçkE ½MkzkE
økÞku.
– ¾t¼kík yLku MkwhíkLkwt çkkhwt fktÃkÚke ÃkwhkE síkkt 1853 ÃkAe hu÷ðuLkk ¼kuhÃkkx yLku Úkk¤½kx îkhk
{wtçkELku íkuLkk ÃkeX«Ëuþ MkkÚku òuzký {¤íkkt {wtçkELkku rðfkMk ÚkÞku.
 37
• ðuÃkkh
– ðknLkÔÞðnkhLkku ßÞkhu rðfkMk ÚkÞku Lk níkku íÞkhu yXðkrzf çkòh yÚkðk økwshe{kt {k÷ ðu[ðkLke
«Úk{ y{÷{kt níke yLku yLkks, fXku¤, {Mkk÷k, þkf¼kS yLku çkeS SðLk-WÃkÞkuøke [eòu
ðu[kíke.
– íku Mk{Þu økúk{ yÚkoíktºk Mðkð÷tçke níkwt yLku økk{Lke QÃks økk{{kt s ðu[kíke çkúerxþ y{÷ Ëhr{ÞkLk
¼khík{kt hu÷ðuLke þYykík ÚkE.
– íkuÚke økúk{ yÚkoíktºk{kt økýLkkÃkkºk ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt hu÷ðu-÷kRLkLke Mk{ktíkh þnuhku ðMkðk ÷køÞkt yLku
økk{zktLke QÃks ðu[ký yÚkuo þnuhku{kt ykððk ÷køke.
– íkuÚke ¾uzqíkku yLku yLÞ ðu[LkkhkykuLku VkÞËku ÚkÞku. økwsheLku çkË÷u MktøkrXík økýkÞ íkuðkt ÔÞðÂMÚkík
çkòhku yÂMíkíð{kt ykÔÞkt.
– yk þnuhku ykðf yLku òðfLkkt {n¥ðLkkt fuLÿku çkLke hÌkkt. ynªÚke økk{zktLkk yLku çkeòt LkkLkkt
fuLÿkuLkk ðuÃkkheyku ÃkkuíkkLkk ðu[kýLke sYhík Ãkqhíkku {k÷ ÷E sðk ÷køÞk.
– Wãkuøkku yLku ðuÃkkheLkk rðfkMkLke MkkÚkkuMkkÚk sÚÚkkçktÄ {k÷ Mktøkún fhe þfu íkuðk {kuxk ðuÃkkheykuyu
sÚÚkkçktÄ ðuÃkkh ÃkkuíkkLku nMíkøkík fhe ÷eÄku.
– yk WÃkhktík hkusøkkhe {u¤ððk {kxu ÷kufkuLkwt økk{zkt íkhVÚke þnuh íkhV MÚk¤ktíkh Ãký þY ÚkÞwt, su
yks rËLk MkwÄe yrðhík [k÷w Au. çkúerxþ y{÷Úke ®nË{kt «ðíkoíke þktríkLku fkhýu ÄtÄkWã?økLkku
y¼qíkÃkqðo rðfkMk ÚkÞku.
– hu÷ðuLku fux÷ef {ÞkoËkyku níke; íkuÚke ykÍkËe {éÞk çkkË Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku{kt {køkorðfkMk íkhV
æÞkLk furLÿ ÚkÞwt. íkuLku fkhýu ËqhËqhLkkt økk{zkt íku{s støk÷Lkk Ëwøko{ rðMíkkhkuLkkt økk{kuLku Mkktf¤e ÷uíkk
{køkkuo çktÄkÞk íkuÚke Ãký ðuÃkkhLkku rðfkMk yLkuføkýku ðÄe økÞku.
– ykÄwrLkf Mk{Þ{kt sÚÚkkçktÄ ðuÃkkh {kuxkt þnuhku{kt furLÿík ÚkÞku Au. yLkks, fXku¤, WÃkhktík sÚíkkçktÄ
ðuÃkkh{kt ®þøkíku÷, MkwíkhkW, økh{-huþ{e íku{s rMkLÚkurxf fkÃkz, Ëðkyku yLku hMkkÞýku, ¾kíkh
RsLkuhe {k÷Mkk{kLk, Shhwt, ðrhÞk¤e, EMkçkøkw÷ WÃkhktík ík{kfw, ÷e÷kt þkf¼kS yLku V¤kuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au økwshkík{kt {eXkLkwt WíÃkkËLk ËuþLkk WíÃkkËLkLkk 80% WÃkhktík Au.
– økwshkík{kt «ríkð»ko fhkuzku YrÃkÞkLkku sÚÚkkçktÄ ðuÃkkh ÚkkÞ Au íkuLkkÚke ÷kufkuLku hkusøkkhe Ãký «kÃík ÚkkÞ
Au.
– y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, hksfkux, ¼kðLkøkh, ò{Lkøkh, {nuMkkýk WÃkhktík yLÞ rsÕ÷k {Úkfku
yLku íkk÷wfkLkkt {wÏÞ {Úkfku Ãkh sÚÚkkçktÄ ðuÃkkhLkkt {Úkfku íkhefu rðfkMk ÃkkBÞkt Au.
• Aqxf ðuÃkkh :
– økúk{ yLku þnuhe rðMíkkh{kt yðku÷e MktÏÞkçktÄ ËwfkLkku îkhk Awxf ðuÃkkh fhðk{kt ykðu Au.
38
– yuÚke MÚkkrLkf ÷kufkuLke ðÃkhkþe sYrhÞkíkku Mktíkku»kkÞ Au. Aqxf ðuÃkkheyku LkSfLkk sÚÚkkçktÄ ðuÃkkhe
ÃkkMkuÚke {k÷ WÄkh ÷kðu Au yLku y{wf [ku¬Mk rËðMkku{kt íkuLkwt [qfðýwt fhu Au.
– íku Mk{Þ çkkË ÔÞks [qfððwt Ãkzu Au. ÃkkuíkkLke LkkýkfeÞ MkØhíkk WÃkhktík ÷kufkuLke {køkLku yLkw÷ûkeLku
hkurstËk ðu[ký {kxuLke [esðMíkwykuLkku sYh Ãkqhíkku Mktøkún fhu Au yLku su [esLke {køk ðÄw nkuÞ íku
{wsçk ÷kðeLku økúknfkuLku Mktíkku»ku Au.
– þnuhLkk Awxf ðuÃkkhe fhíkkt økk{zktLkk ykðk ðuÃkkheykuLke LkkýkfeÞ MkØhíkk {ÞkorËík nkuE íkuyku
{k÷Lkku {ÞkorËík Mktøkún fhu Au, ßÞkhu þnuhLkk Awxf ðuÃkkheLku ykðe {ÞkoËk Mkk{kLÞíkÞT LkzíkhYÃk
LkÚke çkLkíke.
– Awxf ðuÃkkh{kt íknuðkhku, ÷øLk suðk Mkk{krsf «Mktøkku íku{s ònuh hòyku{kt yufË{ íkuS ykðu Au,
ßÞkhu [ku{kMkk{kt ftEf ytþu ½hkfe {tË nkuÞ Au.
– yk{kt ÃkkLk-çkezeLke ËwfkLkku yÃkðkËYÃk Au.
– yksu XuhXuh ÃkkLkçkezeLke ËwfkLkku íku{s økÕ÷k yLku ¾q{[k Ãkw»f¤ «{ký{kt Q¼k ÚkE økÞk Au.
– íku{kt Ãký Mkk{krsf «Mktøkku, íknuðkhku íku{s ònuh hòLkk rËðMkkuyu ðuÃkkh yufË{ ðÄe òÞ Au.
– ÷kufku{kt ÃkkLk, çkeze, rMkøkkhux WÃkhktík {Mkk÷kLkkt íkiÞkh ÃkìfuxkuLke ðÃkhkþ yksfk÷ yufË{ ðÄe
økÞu÷e sýkÞ Au.
– Aqxf ðuÃkkh Mkk{kLÞík: hkufzuÚke s fhðk{kt ykðu Au, Ãký økúknfku Ãkrhr[ík nkuÞ yLku íku{Lke LkkýkfeÞ
MkØhíkk «{ký{kt Mkkhe nkuÞ íkku íku{Lkk Lkk{Lkwt ¾kíkwt þY fhðkLke «Úkk Ãký y{÷{kt Au.
– Awxf ðuÃkkh Lke[u sýkðu÷ [esðMíkwyku{kt Mkk{kLÞík: ÚkkÞ Au : (1) yLkks, frhÞkýkt yLku hku®sËe
Mkk{kLÞ ðÃkhkþLke [esðMíkwyku, (2) ÃkkLk, çkeze, ík{kfwLke ËwfkLkku su {kuxu¼køku {kr÷fku Ãkkuíku s
[÷kðíkk nkuÞ Au, (3) fkÃkz yLku nkurÍÞhe, (4) Ëðkyku, (5) íkktçkku-rÃk¥k¤, MxuLk÷uMk Mxe÷Lkkt
ðkMkýku WÃkhktík ¼ux ykÃkðkLke ðMíkwyku, (6) {eXkE yLku VhMkký, (7) V¤ku yLku þkf¼kS, (8)
Vq÷ yLku Vq÷kuLke çkLkkðxku, (9) íkiÞkh fÃkzkt su{kt Ãkwhw»kkuLkkt, {rn÷kykuLkkt yLku yðLkðe rzÍkRLk
íku{s htøkku{kt çkk¤fkuLkkt íkiÞkh fÃkzkt ðu[kÞ Au yLku (10) økh{ íkÚkk Xtzkt Ãkeýkt yLku ykRMk¢e{.
– ðMíkeðÄkhkLku fkhýu Aqxf ðuÃkkheLke ËwfkLkku ÷øk¼øk Ëhuf ÷¥kk{kt ykðu÷e nkuÞ Au.
– ðknLkÔÞðnkhLke ðÄu÷e Mkð÷íkkuLku yLkw÷ûkeLku økúk{eý rðMíkkh{kt Ãký ykðe ËwfkLkku òuðk {¤u Au.
– sÚÚkkçktÄ ðuÃkkh íku{s Aqxf ðuÃkkh þnuh{kt Mk{ktíkh heíku [k÷u Au Ëhuf rsÕ÷k{Úkf, íkk÷wfk{Úkf Aqxf
ðuÃkkhLkkt {Úkfku íkhefu fk{økehe çkòðu Au. Aqxf ðuÃkkhe Ãký hkusøkkhe {u¤ððkLkwt {n¥ðLkwt MkkÄLk
økýkÞ Au.
• rLkÞtrºkík çkòhku :
– rLkÞtrºkík çkòhku yÂMíkíð{kt ykÔÞkt íku Ãknu÷kt ¼khíkLkk ¾uzqíkkuLke ÂMÚkrík ËÞksLk níke.
 39
– Mkk{krsf «Mktøkku WÃkhktík {kuMk{{kt çkes ¾heËðk {kxu Ãký íku{Lku økk{Lkk þknwfkh ðuÃkkhe ÃkkMkuÚke
ÔÞksu Lkkýkt ÷uðkt Ãkzíkkt. íku{Lke Mkifkyu sqLke rLkhûkhíkkyu íku{Lkk þku»ký{kt ðÄkhku fÞkuo níkku.
– yu{ fnuðkíkwt fu ¾uzqík sL{u Ëuðk{kt, Sðu Ëuðk{kt yLku {hu Ãký Ëuðk{kt. ðuÃkkhe-þknwfkhLkk ynuMkkLk
nuX¤ ÃkkuíkkLke QÃks çkòh{kt «ðíko{kLk ¼kðku fhíkkt Lke[k ¼kðu íku{Lku ðu[ðk Vhs Ãkzkíke.
– yk{ íku{Lke ÃkkÞ{k÷e{kt ðÄkhku Úkíkku økÞku. ykuøkýeMk{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt Ërûký ®nËLkk ¾uzqíkkuyu
çk¤ðku fÞkuo. Ãkrhýk{u ¾uzqík hkník Äkhku 1879{kt y{÷{kt ykÔÞku.
– {wtçkE «ktík{kt yk fkÞËk nuX¤ MÚkkrLkf yLku rð¼køkeÞ çkòhku yÂMíkíð{kt yðkÞkt, Ãkhtíkw
ðknLkÔÞðnkh yLku MktËuþk-ÔÞðnkh yrðfrMkík nkuE ykswçkkswLkk «Ëuþku{kt «ðíkoíkk ¼kðku òýðkLkwt
{w~fu÷ çkLkíkwt.
– ð¤e ¾uzqíkku ykŠÚkf heíku ÃkAkík nkuE {kuMk{ rMkðkÞLkk Mk{Þ{kt ¾uíkÃkuËkþku{kt Úkíkk ¼kððÄkhkLkku
÷k¼ ÷E þfíkk Lk níkk.
– 1939 MkwÄe Mkhfkhe hknu ¾uzqíkkuLkwt þku»ký Úkíkwt yxfkððk swËe swËe Mkr{ríkykuLke ¼÷k{ýkuLkku y{÷
fhkíkku Ãký yk Aqxf Ãkøk÷ktykuLke ÍkÍe yMkh sýkíke Lknª.
– ®nË Mkhfkhu 1926{kt ÷kìzo r÷Lkr÷Úkøkku yæÞûkÃkËu ¾uíkeðkze ytøkuLkk ‘‘hkìÞ÷ fr{þLk’’Lke h[Lkk
fhe.
– íkuýu çkÄe s ¾uíkÃkuËkþkuLku ykðhe ÷uíkkt rLkÞtrºkík çkòhkuLke MÚkkÃkLkk íku{s íkuLku ÷økíkku Mkðoøkúkne
fkÞËk ½zðk ¼÷k{ý fhe. 1929Lke {æÞMÚk çkìt®føk yLðu»ký Mkr{ríkyu Ãký yk ¼÷k{ýkuLku
yLkw{kuËLk ykÃÞwt.
– «økríkþe÷ ðzkuËhk rhÞkMkíku hkìÞ÷ fr{þLkLke ¼÷k{ýku íkÃkkMkðk {kxu ‘{kurníku Mkr{rík’Lke h[Lkk
fhe.
– íkuLke V÷©wríkYÃku ðzkuËhk ¾uík-WíÃkLLk çkòhÄkhku y{÷e çkLÞku yLku fÃkkMkk rLkÞtrºkík ðu[ký {kxu
çkkuzu÷e ¾kíku 1939{kt «Úk{ rLkÞwrºkík çkòh MÚkÃkkÞwt AkuxkWËuÃkwh hkßÞu Ãký íkuLkk yk «fkhLkk fkÞËk
nuX¤ Zkufr¤Þk ¾kíku çkòh MÚkkÃÞwt níkwt suLku ÃkkA¤Úke çkkuzu÷e{kt Mkt÷øLk fhkÞwt níkwt.
– sqLkk {wtçkE «ktík{kt 1939{kt çkkìBçku yìrøkúfÕ[h÷ «kìzâwMk {kfuoxTMk yìfx ÃkMkkh fÞkuo.
– íkuLkk {wÏÞ rMkØktíkku{kt ¾uzqík (ðu[Lkkh) yLku ðuÃkkhe (¾heËLkkh) ðå[uLke yMk{kLkíkk Ëqh fhðe; ¾kuxkt
íkku÷{kÃkLku çkË÷u ÄhkðLkkh ¾uzqíkku, ÔÞkÃkkheyku, ykzríkÞkyku ðøkuhuLku s çkòh{kt «ðuþ; nkÚkk-
ÃkØríkLku çkË÷u ¾wÕ÷e nhkSÚke {kfuox Þkzo{kt {k÷Lkwt ðu[ký yLku «ðíko{kLk ¼kðkuLkwt íÞktLkk çkkìzo WÃkh
rLkËþoLk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhkÞku níkku.
– yk fkÞËk nuX¤ MkkýtË yLku ðeh{økk{ (1943), çkkð¤k (1944) yLku fÃkzðts (1946){kt rLkÞtrºkík
çkòhku MÚkÃkkÞkt níkkt.
40
– ykÍkËe ÃkAe ykðkt çkòhkuLke MÚkkÃkLkk{kt ðuøk ykÔÞku níkku. sqLkk {wtçkE hkßÞu yk çkòhkuLke
fk{økehe íkÃkkMke íku{Lku fkÞoûk{ çkLkkððk yuf rLk»ýktík Mkr{ríkLke h[Lkk fhe níke.
– íkuLke ¼÷k{ýku yLkwMkkh Mkr{ríkykuLkwt {k¤¾wt MkwáZ fhe íku{Lku fkÞoûk{ çkLkkððk «ÞíLkku fhkÞk níkk.
– LkðuBçkh, 1956Úke çk]nËT rî¼k»ke {wtçkE hkßÞ MÚkÃkkÞwt níkwt. íku{kt fåA yLku Mkkihk»xÙ rðMíkkhku Ãký
¼u¤ðe ËuðkÞk níkk.
– íku Ãkife Mkkihk»xÙ yuf{u 1955{kt WÃkh «{kýuLkku fkÞËku y{÷{kt {qõÞku níkku. sqLkkøkZ rs÷kLkk QLkk
¾kíku Mkkihk»xÙLkwt «Úk{ rLkÞtrºkík çkòh MÚkÃkkÞwt nwíkt.
– 1960{kt økwshkíkLkk y÷øk hkßÞLke h[Lkk Mk{Þu rLkÞtrºkík çkòhkuLke MktÏÞk 38 níke. 1963{kt
{wtçkE hkßÞLkk Äkhk «{kýu økswhkík ¾uík WíÃkLLk çkòh yrÄrLkÞ{ y{÷e çkLÞku níkku yLku çkÄkt
rLkÞtrºkík çkòhkuLku yk fkÞËk nuX¤ ykðhe ÷uðkÞkt níkkt. 1980-81 ÃkAe 50 Lkðkt. çkòhku rLkÞtrºkík
fhkÞkt níkkt.
– hkßÞLkk 184 íkk÷wfkLku 1988-89 MkwÄe{kt ykðhe ÷uðkÞk níkk.
– yk íkk÷wfk{Úkfku WÃkhktík çkeòt Ãkuxk{Úkfku {¤e fw÷ 364 sux÷kt çkòhku hkßÞ{kt fkÞkoÂLðík Au. zktøk
suðk yíÞtík ÃkAkík rsÕ÷k{kt Ãký yknðk ¾kíku ykðwt çkòh MÚkÃkkÞwt Au.
– yLkks, fXku¤, íku÷erçkÞkt, ík{kfw, ÷e÷kt þkf¼kS yLku V¤ku WÃkhktík Shwt, ðrhÞk¤e, EMkçkøkw÷
íkÚkk {h[ktLkk ðu[kýLku fkÞËk nuX¤ rLkÞtrºkík fhkÞwt Au.
– y{ËkðkËLkk þkf¼kSLkk çkòh{ktÚke $Ëkuh yLku {ÿkMk (nðu [uÒkkE) suðkt ËqhLkkt MÚkkLkkuyu þkf¼kSLke
rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au. Mkwhík, ð÷Mkkz yLku sqLkkøkZ rsÕ÷kLke ykVqMk yLku fuMkh fuheLke y{urhfk,
rçkúxLk hrþÞk, {æÞÃkqðo ðøkuhu Ëuþku{kt rLkfkMk fhkÞ Au.
– ykýtË, ðzkuËhk yLku f÷ku÷ ¾kíku ík{kfwLkk ðu[ký {kxu ¾kMk çkòhku Q¼kt fhkÞkt Au.
– ŸÍk yLku rMkØÃkwh ¾kíku Shwt, ðrhÞk¤e, ys{ku yLku EMkçkøkq÷ {kuxk «{ký{kt ðu[kðk ykðu Au.
– ŸÍkLkwt rLkÞtrºkík çkòh Ëuþ-ÃkhËuþ{kt Ãký rðÏÞkík Au. EMkçkøkq÷ Ëðk íkhefu Ãký WÃkÞkuøk{kt ykðu
Au.
• þhkVe ÃkØríkyku, çkìtrføk yLku ðe{ku
• çkìt®føk :
– fkuE Ãký «ËuþLke ykŠÚkf WLLkrík íku «Ëuþ{kt «kÃík MkkÄLk, MkúkuíkkuLkk yLku rðþu»ku fheLku LkkýkfeÞ
MkúkuíkLkk {n¥{ yLku ðksçke WÃkÞkuøk WÃkh ykÄkh hk¾u Au.
– ¼khíkLke su{ økwshkík{kt Ãký LkkýkfeÞ {k¤¾k{kt þknwfkhku yLku þhkVku, ðkrýßÞçkìtfku, Mknfkhe
çkìtfku, LkkýkfeÞ rLkøk{ku, Lkkýkhkufký fhíke ftÃkLkeyku, ÃkkuMx-ykìrVMk rð¼køk suðe yLÞ Mkhfkh
MktMÚkkyku íkÚkk SðLkðe{k rLkøk{ yøkíÞLkwt MÚkkLk Ähkðu Au
 41
• þknwfkhku yLku þhkVku :
– Lkkýkt ÄehLkkhe yk MktMÚkk Ãkwhkýe Au.«k[eLk MkkrníÞ{kt Ãký íkuLkku WÕ÷u¾ Au.
– ÃkkrýrLk, økkiík{ yLku fkirxÕÞu ÔÞksLkk Ëh ytøku 10%Úke 15%Lke {ÞkoËk yktfe níke íku Ëh Mkku÷tfe
økwøk{kt Võík 5%Úke 6% ÚkE økÞku níkku.
– Mk{Þ síkkt þhkV-þknwfkhkuLkwt ð[oMk ðæÞwt yLku ÔÞksLkku Ëh VheÚke ðæÞku.
– {w½÷ Mk{Þ{kt {kýuf[tË þuX yLku þktríkËkMk ÍðuheLkkt Lkk{ ¾qçk òýeíkkt níkkt. rçkúrxþ þkMkLk
Ëhr{ÞkLk LkkÚkkS Lkk{Lkk þkhkVu RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLku Lkuíkk÷ rðøkún ÷zðk {kxu LkkýktLkwt rÄhký
fÞwO níkwt.
– yZkh{e MkËe MkwÄe økwshkík{kt ÄehÄkhLkk ÄtÄk WÃkh hkßÞLkwt rLkÞtºký nkuÞ íku{ sýkíkwt LkÚke.
1879{kt ËϾý ¾uzqík Éýhkník yrÄrLkÞ{ ½zkÞku íku 1905Úke {wtçkE R÷kfkLkk çkÄk «ËuþkuLku ÷køkw
Ãkkzðk{kt ykÔÞku.
– íkuÚke rçkúrxþ þkMkLk nuX¤Lkk økwshkíkLkk Ãkkt[ rsÕ÷k{kt Ãký yk yrÄrLkÞ{ ÷køkw Ãkzâku. íku WÃkhktík
økwshkík yLku fkrXÞkðkzLkkt fux÷ktf Ëuþe hsðkzktyu Ãký yk fkÞËk suðk fkÞËk çkLkkÔÞk.
– íkuÚke þknwfkhkuLke ykfhe ÔÞks¾kW ÄehÄkhLke «ð]r¥k WÃkh ÃkØríkMkhLkku fkÞËuMkh ytfwþ ykÔÞku,
Ãkhtíkw íkuLke yMkh ÔÞkÃkf «{ký{kt ÚkE Lknkuíke íkuÚke {wtçkE þknwfkh yrÄrLkÞ{ (Bombay Money-
lenders Act), 1946 ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku.
– íku îkhk þknwfkhkuLkk LkkýkfeÞ ÔÞðnkhku WÃkh «Úk{ ðkh hkßÞLkwt yMkhfkhf yLku «økríkþe÷
rLkÞtºký ykÔÞwt. þknwfkhku {kxu ÃkhðkLkku, rnMkkçkrfíkkçk hk¾ðk {kxu Xhkðu÷kt Ãkºkfku íkÚkk íkkhýðk¤kt
yLku íkkhý ðøkhLkkt rÄhkýku WÃkh ÔÞksLkku rLkrùík Ëh yk fkÞËkLkkt rðrþü ytøkku níkkt.
– fXkuh [kufXk{kt fk{ fhðkLkwt þknwfkhkuLku ðMk{wt ÷køkðk {ktzâwt yLku çkeS íkhV Mknfkhe «ð]r¥kLkku ðuøk
ðæÞku íkuÚke økwshkík{kt ÃkhðkLkk Ähkðíkk þknwfkhkuLke MktÏÞk ¢{þ: ½xíke økE yLku 1961{kt 8,835
níke íku yÄeo ÚkE sELku 1980{kt Vfík 4,311 hne níke.
• ðkrýßÞ-çkìtfku :
– Mðíktºkíkk {¤e íku yøkkW økwshkík{kt rçkúrxþ nuX¤Lkk Ãkkt[ rsÕ÷k yLku LkkLkkt{kuxkt yLkuf Ëuþe
hsðkzkt níkkt.
– íkuÚke çkìt®føk-ÔÞðMÚkkLkku rðfkMk økwshkík{kt swËkt swËkt «kËurþf ûkuºkku{kt ðirðæÞÃkqýo hÌkku Au.
– {wtçkE{kt 1840{kt MÚkÃkkÞu÷e ‘‘çkìtf ykìV çkkìBçku’’yu y{ËkðkË yLku ¼Y[{kt þk¾kyku íkÚkk ðZðký,
Äku÷uhk yLku ¼kðLkøkh{kt «þk¾kyku W½kze níke.
– 1876{kt íkuLkwt Lkk{ VuhðkELku ‘‘{wtçkE «urMkzuLMke çkìtf’’ ÚkÞwt.
42
– 1922{kt yk çkìfLke MkkÚku f÷f¥kk «urMkzuLMke çkìtf yLku {ÿkMk «urMkzuLMke çkìfLkwt yuffehý ÚkÞwt yLkuíku{ktÚke
‘‘RBÃkerhÞ÷ çkìtf ykìV RÂLzÞk’’ yÂMíkíð{kt ykðe. íÞkhÃkAe íkuLkwt 1955{kt Mxux çkìtf ykìV RÂLzÞk{kt
YÃkktíkh ÚkÞwt.
– ¼kðLkøkh hkßÞ 1902{kt ¼kðLkøkh ‘Ëhçkkh çkìtf’ þY fhe níke íku Mkkihk»xÙ hkßÞLke h[Lkk Úkíkkt
1950{kt Mxux çkìtf ykìV Mkkihk»xÙ{kt ¼¤e økE.
– {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkzu 1908{kt ‘çkìtf ykìV çkhkuzk’Lke MÚkkÃkLkk fhkðe yLku ðzkuËhk hkßÞLkk
swËk swËk rsÕ÷k{kt çkìtfLke þk¾kyku yLku «þk¾kyku W½kzkðe. yk WÃkhktík ¾kLkøke ûkuºk{kt MkuLkxÙ÷
çkìtf ykìV RÂLzÞkyu 1928{kt ò{Lkøkh{k yLku çkìtf ykìV RÂLzÞkyu 1943{kt ¼qs{kt þk¾kyku
W½kze; ðrzÞk suðk fkrXÞkðkzLkk LkkLkfzk hsðkzkyu Ãký 1936{kt ðrzÞk{kt çkìtf W½kze. yk{
¼khík 1947{kt Mðíktºk ÚkÞwt íÞkhu økwshkík «Ëuþ{kt yLkwMkqr[ík ðkrýßÞçkìtfkuLke LkkLke {kuxe 156
þk¾kyku yLku økswhkík hkßÞLke 1960{kt h[Lkk ÚkE íÞkuh 334 þk¾kyku níke. yk{ Aíkkt yk çkÄe
çkìtfku{ktÚke çkìtf ykìV çkhkuzkLke {wÏÞ ykìrVMk ðzkuËhk{kt yLku Mxux çkìtf ykìV Mkkihk»xÙLke ¼kðLkøkh{kt
níke. íku rMkðkÞ çkkfeLke çkÄe çkìtfkuLke {wÏÞk ykìrVMkku økwshkík çknkh níke. 1969{kt 14 {kuxe çkìtfkuLkwt
hk»xÙeÞfhý Úkíkkt rhÍðo çkìtfu ÷ez çkìtf ÞkusLkk þY fhe níke íkuÚke Ëuþ{kt su{ su{ çkìt®føkLkku ÔÞkÃk
ðÄðk {ktzâku íku{ íku{ økwshkík{kt Ãký ðæÞku, suLke yktfzkðkh {krníke Lke[u «{kýu Au :
– yk{ íkku çkìtfkuLke þk¾kykuLke MktÏÞkLke árüyu økwshkík{kt çkì/®føkLkku rðfkMk ÚkÞku Au, Ãkhtíkw ¼khík{kt
ÚkkÃký : rÄhký økwýku¥kh 73.94% Au, ßÞkuh økwshkík{kt yk økwýku¥kh 69.05 % Au.
– íkuÚke yu{ fne þfkÞ fu çkìtfku økwshkík{ktÚke su rzÃkkìrÍx W½hkðu Au íkuLkk «{ký{kt íku hkßÞ{kt rÄhký
fhíke LkÚke.
– ð¤e y{ËkðkË, ¾uzk, ðzkuËhk, Mkwhík, ð÷Mkkz, hksfkux yLku {nuMkkýk yu{ økwshkíkLkk Võík 7
rsÕ÷k{kt çkìtfkuLke 64% þk¾kyku ¾q÷e níke, 71 rzÃkkìrÍx W½hkðkE níke yLku 78% rÄhký ÚkÞu÷wt
níkwt.
– íkuÚke yu{ Ãký fne þfkÞ fu çkìt®føkLkku rðfkMk økwshkíkLkk Ëhuf rsÕ÷k{kt yufMkh¾ku ÚkÞku Lk níkku.
• Mknfkhe çkìtfku :
– fuLÿ Mkhfkhu Mknfkhe {tz¤eykuLkku yrÄrLkÞ{ (Co-operative Societies Act) 1904 ½zâku íÞkhÃkAe
Mknfkhe «ð]r¥kyku Ëuþ{kt ÍzÃkÚke ðÄðk {ktze, þYykík{kt {wtçkE R÷kfkLke Mkhfkhu y{ËkðkË yLku
Äkhðkz rsÕ÷k{kt «kÞkurøkf Äkuhýu Mknfkhe þk¾ {tz¤eyku (Co-operative credit societies) þY
fhðk {kxu «kuínLk ykÃkðk {ktzâwt. Äe{u Äe{u {tz¤eykuLkku yLkw¼ð ðÄíkkt Mkh rðê÷ËkMk XkfhMke yLku
÷Õ÷w¼kE {nuíkkyu {æÞMÚk Mknfkhe çkìtfLke ÞkusLkk hsq fhe.
– íku Mk{Þu fkÞËk{kt fux÷ef økqt[ku níke íku Ëqh fhðk Mkhfkhu 1912{kt Lkðku yrÄrLkÞ{ ½zâku ÃkAe {wtçkE
{æÞMÚk Mknfkhe çkìtfLke MÚkkÃkLkk ÚkE. Mk{Þ síkkt 1929{kt hkßÞ Míkhu hkßÞ Mknfkhe çkìtf yLku
ÃkkÞkLkk Míkhu «kÚkr{f Mknfkhe {tz¤eyku – yu{ rºkMíkheÞ {k¤¾wt yÂMíkíð{kt ykÔÞwt.
 43
– 1954{k yr¾÷ ¼khíkeÞ økúk{ýe rÄhký Mkðuoûký Mkr{ríkLke ¼÷k{ýku yLkwMkkh yk {k¤¾wt MkwøkúrÚkík
fhðk{kt ykÔÞwt.
– økwshkík hkßÞ{kt 20007-08{kt 19 Mknfkhe çkìtfku yÂMíkíð{kt níke.
– íkuLkk ykþhu 36,000 MkÇÞku níkk. yk çkìtfu íku ð»ko Ëhr{ÞkLk Y.8,543 fhkuzLkwt rÄhký fÞwO níkwt. íku
s ð»ko{kt, 28,126 ¾uík{tz¤eykuyu Yk.3,330 fhkuzLkwt rÄhký fÞwO níkwt.
– ßÞkhu rçkLk-¾uíke Mknfkhe {tz¤eykuyu Yk.7,191 fhkuzLkwt LkkýkfeÞ rÄhký fÞwO níkwt, økwshkík hkßÞLke
s{eLk rðfkMk çkìtf yk ð»ko Ëhr{ÞkLk, Yk.147 fhkuz s{eLk-MkwÄkhýk {kxu ÄeÞko níkk.
• SðLkðe{ku :
– LkkLke çk[ík yufrºkík fhðk{kt SðLkðe{ku yøkíÞLkwt MkkÄLk Au. ÔÞÂõíkLkk SðLk WÃkhLkk òu¾{ Mkk{u
íku hûký Ãkqhwt Ãkkzu Au.
– ðe{k ftÃkLke rLkrùík {wËíkLkk ytíku yÚkðk {]íÞw «Mktøku ÔÞÂõíkLku yÚkðk íkuLkk ðkhMkËkhkuLku ðe{ku
Wíkhkðu÷e hf{ íkÚkk çkkuLkMk ykÃku Au.
– 1956 Ãknu÷kt SðLkðe{kLkku ÄtÄku ¾kLkøke ûkuºk{kt ¼khíkeÞ yLku rðËþue ftÃkLkeyku fhíke níke; Ãkhtíkw
íkk.1-9-1956Úke SðLkðe{k ÄtÄkLkwt ¼khík Mkhfkhu hk»xÙeÞfhý fÞwO yLku SðLkðe{k rLkÞ{Lke
MÚkkÃkLkk fhe.
– yk rLkÞ{Lkku nðu SðLkðe{k ÄtÄk{kt yufkrÄfkh Au. økwshkík{kt íkuLkk ðneðxe {k¤¾k{kt y{ËkðkË,
hksfkux yLku Mkwhík-yu{ ºký rð¼køk Au.
– nk÷{kt þnuhe rðMíkkh{kt íkuLkkt 22 yLku økúk{ rðMíkkh{kt 44-yu{ fw÷ 66 fkÞko÷Þku níkkt.
– LkkýkfeÞ ð»ko 1971-72{kt rLkøk{u 1,74,000 Ãkkìr÷Mkeyku MðefkheLku 136 fhkuz YrÃkÞkLkku ðe{ku
WíkkÞkuo níkku íku{kt W¥khku¥kh ðÄkhku Úkíkkt 1997-97{kt Ãkkìr÷MkeLke MktÏÞk 8,12,215 yLku ðe{kLke
hf{ 4,618 fhkuz YrÃkÞk ÚkE níke.
– ð»ko 2004-05{kt SðLk ðe{k rLkøk{Lkk økwshkík ¾kíkuLkkt fkÞko÷ÞkuLke MktÏÞk 142 ÚkE. ð»ko 2003-
04 íkÚkk ð»ko 2004-05{kt rLkøk{u yLkw¢{u 13.36 ÷k¾ ðe{k Ãkkìr÷Mkeyku íkÚkk 12.05 ÷k¾ Ãkkìr÷Mkeyku
{tsqh fhe níke. suLkwt LkkýkfeÞ {qÕÞ yLkw¢{u 11,711 fhkuz YrÃkÞk íkÚkk 10,573 fhkuz YrÃkÞk sux÷wt
yktfðk{kt ykÔÞwt Au.
• {nksLk
– ®nËLkk yLÞ «ktíkkuLke Mkh¾k{ýe{kt økwshkík{kt {nksLk MktMÚkk yuLkk þwØ MðYÃk{kt rðfMke Au.
– yuLkkt {q¤ økwshkíkLkk ðuÃkkhe MktMfkh{k t hÌkkt Au. W¥kh«Ëuþ, Ãktòçk, çktøkk¤, rçknkh yLku {nkhk»xÙ
suðk «Ëuþku{kt hkò-{nkhkò, Mkk{tíkku yLku ÷~fhe MkuLkkÃkríkykuLkwt {n¥ð níkwt, Ãký økwshkík{kt íkku
çkúkñý fu ûkrºkÞLkwt Lknª Ãký ðkrýÞkLkwt {n¥ð níkwt. íku fku{ ðøk Ähkðíke yLku íkuÚke su ðuÃkkh fhu íku
44
‘ðkrýÞku’ yuðe Mk{s ÔÞkÃkf ÚkE ÃkAe íku çkúkñý nkuÞ fu hsÃkqík. ykðk ðuÃkkhe MktMfkh Ähkðíkk
økwshkíku {nksLk«ÚkkLke r¾÷ðýe fhe níke.
– {nksLkku yLku Ãkt[ku ðå[u {q¤¼qík íkVkðík Au. fkheøkhkuLkkt Ãkt[ku ¿kkrík-ykÄkrhík níkkt, yux÷u fu MkkuLke
fu MkwÚkkhLke ¿kkrík yLku Ãkt[ yuf s nkuÞ yLku òu fkuE {kýMk ¿kkríkrðhwØ fk{ fhu íkku yuLku ÄtÄkfeÞ
Ãkt[{ktÚke Ãký çkrn»f]ík fhðk{kt ykðíkku.
– {nksLkkuLke çkkçkík{kt íku{ Lknkuíkwt. {nksLkku{kt ¿kkrík fu fku{kuLkk ¼u˼kð ðøkh ÔÞÂõík íkuLke MkÇÞ
çkLke þfíke; su{ fu, fkÃkz fu øk¤eLkkt {nksLkku{kt {wÂM÷{, ®nËw, siLk, ÃkkhMke- yu{ yLkuf fku{ku
yLku ¿kkríkykuLkk MkÇÞku nkuÞ.
– ÔÞÂõík ¿kkríkLkku økwLkku fhu íkkuÃký {nksLkku íkuLku fktE s fhíkkt Lknª, fkhý fu {nksLkku ¿kkrík-
ykÄkrhík Lknª Ãký ÔÞðMkkÞ-ykÄkrhík níkkt.
– ÷øk¼øk Mkku¤{k MkifkÚke {nksLkkuLkk WÕ÷u¾ku {¤e ykðu Au.
– Mk¥kh{k MkifkLkk ðehS ðkuhk, nrh ði~Þ yLku yçËw÷ økVqh suðk MkwhíkLkk ðuÃkkheyku yLku þktríkËkMk
Íðuhe suðk y{ËkðkËLkk ðuÃkkheyku {nksLkkuLkk Lkuíkk níkk.
– yu Mk{ÞLkkt {nksLkku fk{Lkk f÷kfku yLku {sqheLkk Ëhku Lk¬e fhíkkt, ðkh-íknuðkh yLku hòLkk
rËðMkku ònuh fhíkkt, [esðMíkwLkk ¼kðíkk÷ Ãkh rLkÞtºký hk¾íkkt yLku ÃkktshkÃkku¤, ÃkkXþk¤k fu
{ËhuMkkLkwt Mkt[k÷Lk Ãký fhíkkt.
– {nksLkku ÔÞÂõíkøkík ðuÃkkheLkkt rníkkuLkwt hûký fhíkkt; yux÷wt s Lknª, Ãký ð¾ík ykÔÞu íkuyku hkßÞLkk
sw÷{ku Mkk{u MktÞwõík yktËku÷Lk Ãký fhíkkt. WËknhý íkhefu, 1669{kt ßÞkhu MkwhíkLkk Ä{kOÄ fkÍeyu
fux÷kf ®nËwykuLku EM÷k{{kt ðx÷kÔÞk íÞkuh íkuLkku rðhkuÄ fhðk {nksLkku ¼uøkkt ÚkÞkt níkkt.
– íku{ýu Mkwhík{kt nzíkk¤ Ãkkze yLku yXðkrzÞk MkwÄe ËwfkLkku çktÄ hk¾e. hkßÞ Ãkh íkuLke yMkh yux÷e
çkÄe ÚkE fu Auðxu ykihtøkÍuçk yLku MkwhíkLkk fkÍeLku {kVe {køkðe Ãkze níke.
– yk{ {nksLkku hkßÞ Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð Ãkkze þfíkkt.
– Mk¥kh{kt Mkifk{kt Mkwhík, y{ËkðkË yLku ¾t¼kík suðkt Lkøkhku{kt {nksLkku yÂMíkíð Ähkðíkkt. ¾ktz,
Mkqhku¾kh, fkÃkz, fkøk¤, øk¤e, yfef yu{ ÄtÄkðkh {nksLkku níkkt yLku yu çkÄktLkku yuf MktÞwftík
yuf{ níkku. ‘Mkk{kLÞ {nksLk’ yLku ‘Lkøkh {nksLkku’ Ãký níkkt.
– ykuøkýeMk{k Mkifk Ëhr{ÞkLk økwshkíkLke {nksLk«Úkk{kt fkuE Vuh Ãkzâku Lknkuíkku. ½ýk rðËuþe rðîkLkku
yLku {wMkkVhkuyu yuðe LkkUÄ ÷eÄe Au fu {w½÷ku, {hkXk yLku ytøkúuòu þkMkLkfíkko íkhefu ykÔÞk Aíkkt
Ãký økwshkík{kt {nksLkÃkhtÃkhk Mkíkík [k÷íke níke.
– yksu yLkuf VuhVkhku ðå[u Ãký y{ËkðkË ðuÃkkhe {nk{tz¤u {nksLkLke fux÷ef ÃkhtÃkhkLku ò¤ðe
hk¾e Au. økwshkík{kt rðÔÄ ÔÞðMkkÞkuLku ÷økíkkt {nksLkku yksu Ãký MktøkXLk íkhefu «¼kð Ãkkzu Au.
– økwshkík ðuÃkkhe {nk{tz¤ (Gujarat Chamber of Commerce and Industry) MkkÚku Mkt÷øLk
 45
{nksLkku yLku yìMkkurMkÞuþLkLkwt ðøkeofhý (1993) fheyu íkku ðuÃkkhe {nksLkku yLku yìMkkurMkÞuþLkkuLke
MktÏÞk 208, çkktÄfk{ Wãkuøk MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt {nksLkku yLku yìMkkurMkÞuþLkkuLke MktÏÞk 20, yLÞ
ÔÞðMkkÞku yLku «ð]r¥kyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt {nksLkku yLku yìMkkurMkÞuþLkkuLke MktÏÞk 63 Au. fw÷ MktÏÞk
291 Au.

økwshkíkLkk øk]n Wãkuøkku

– økwshkík «k[eLk fk¤Úke Ãkxku¤w, {þY, rfLk¾kçk, yfefLke ðMíkwyku, rðrðÄ «fkhLkwt ¼híkfk{,
htøkkxe fk{, ÷kfzkLkwt fkuíkhfk{ ðøkuhu {kxu òýeíkwt níkwt.
• Ãkxku¤wt :
– Ãkxku¤k {kxu økwshkík{kt ykðu÷ ÃkkxLkøkh «ÏÞkík Au. ‘Ãkèfq÷’ WÃkhÚke yk þçË çkLÞku Au.
– fw{khøkwÃík Ãknu÷kLkk Mk{ÞLkk ËþÃkwhLkk ({tËMkku 2) ÷u¾{ktÚke sýkÞ Au fu ÷kx «Ëuþ{ktÚke MÚk¤ktíkh
fhe íÞkt sE ðMku÷k ÃkèðkÞku (Ãkxðk-Ãkxku¤k ðýLkkh fkheøkhku)Lke ©uýeyu E.Mk.436{kt íÞkt (ËþÃkwh)
MkqÞo{trËh çktÄkÔÞwt níkwt.
– nk÷ Ãkkxý{kt fMíkqh[tË yLku çkeswt yuf s fwxwtçk Ãkxku¤k çkLkkðu Au. yk f¤k Ãkwºk yLku ÃkwºkðÄwLku
ðtþÃkhtÃkhkÚke rþ¾ðkzkÞ Au.
– r{÷ku{kt M«u fk{ þY Úkíkkt yLku òìsuox yLku rMkLÚkurxf MkkzeLkwt WíÃkkËLk Úkíkkt Ãkxku¤ktLkk WãkuøkLku Vxfku
Ãkzâku níkku. yk f¤kLkwt rþûký ÷uLkkh {kxu Mkhfkhu Mfkì÷hrþÃk Ãký ònuh fhe Au.
• {þY :
– yk fkÃkz çkLkkððk f]rºk{ huþ{Lkku íkkýku yLku MkqíkhLkku ðkýku nkuÞ Au.
– ne{Yt{kt MkqíkhLkk íkkhLkku ðkýku Au. 1940{kt Ãkkxý{kt {þYLke 500 Mkk¤ níke yLku Y.2 ÷k¾Lkwt
fkÃkz íkiÞkh ÚkÞwt níkwt.
– Ãkkxý, Mkqhík yLku ŸÍ{kt yk fkÃkz íkiÞkh Úkíkwt níkwt. 1975100{kt fkheøkhku yk Wãkuøk{kt hkufkÞu÷k
níkk.
– Ãkkxý{kt ¾ºkeLkk 100 yLku þu¾Lkk 100 fkheøkhku {þYLkwt fkÃkz íkiÞkh fhíkkt níkkt. Ãkkxý{kt {þYLkk
fkheøkhkuLke Mknfkhe {tz¤e níke.
• rfLk¾kçk :
– {w½÷fk¤Úke MkkuLkuhe yLku YÃkuhe she{ktÚke çkLkíkwt huþ{e fkÃkz rfLk¾kçk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– y{ËkðkË, Mkqhík, ðzkuËhk, ¾t¼kík, Ãkkxý, ðeMkLkøkh, {økhkuzk, ŸÍk, WÃkuhk yLku økkuÍkrhÞk yk
fkÃkzLkkt WíÃkkËLkfuLÿku níkkt.
– yk fkÃkz ¼khík{kt ¼qíkÃkqðo hksðe fwxwtçkku yLku {u{ý fku{ ðÄw ðkÃkhíkwt níkwt. økwshkíkLkk Mkw÷íkkLkkuLkk
Mk{Þ{kt rfLk¾kçkkLkk íktçkwyku çkLkíkk níkk.
46
– nk÷ Mkkihk»xÙ{kt hsðkzkt Lkü Úkíkkt yLku {u{ý fku{u MÚk¤ktíkh fhíkkt rfLk¾kçkLke ¾Ãkík yLku WíÃkkËLk
çktLku ½xe økÞkt Au.
• MkwsLke :
– ¼Y[{kt íkuLkku Wãkuøk Au. yuf Ãký xktfe ÷eÄk rðLkk ðýkxLke MkkÚku ðå[u Y ¼hðk{kt ykðu Au.
– yk yuf «fkhLke xktfk rðLkkLke hòE Au.
• íkýAktE :
– yk ¾kMk «fkhLkwt fkÃkz MkqhíkLke rðrþüíkk Au.
– huþ{e fkÃkz WÃkh yuf çkksw ®Mkn, nkÚke ðøkuhuLke ¼kík AkÃkð{kt ykðu Au.
– yfefLke ðMíkwyku : yfefLkk ÃkÚÚkh ¼Y[ rsÕ÷kLkk híkLkÃkwh ÃkkMkuLke çkkðk ½kuhLke ¾ký{ktÚke {¤u
Au.
– {kuhçke, hkýÃkwh yLku {kÍw{ LkËeLkk Ãkx{ktÚke n÷fe òíkLkk ÃkÚÚkhku (messagate) {¤u Au. yfefLke
ðMíkwyku çkLkkððkLkku Wãkuøk «k[eLk fk¤Úke «Úk{ ð÷¼e yLku ¾t¼kík{kt «[r÷ík níkku.
• shefMkçk :
– shefMkçkLkk Wãkuøk {kxu Mkqhík òýeíkwt. yk rMkðkÞ y{ËkðkË yLku ò{Lkøkh Ãký sheWãkuøk {kxu
òýeíkk níkkt. hksfkux rsÕ÷kLkk ÄkuhkS{kt Ãký íkuLkk Úkkuzk fkheøkhku níkk.
– yk Wãkuøk{kt fk[k {k÷{kt huþ{e Ëkuhk, [ktËe yLku MkkuLkwt {wÏÞ níkwt.
– Mkqhík{kt íkuLkkt 1,800 sux÷k LkkLkkt{kuxkt fkh¾kLkkt{kt 30,000 ÷kufku fk{ fhíkk níkk. rfLk¾kçk yLku
{¾{÷ WÃkh MkkuLkuhe yLku YÃkuhe íkkhÚke ¼híkfk{ Úkíkwt níkwt.
– Mkk[e MkkuLkk-[kËeLke sheLkwt MÚkkLk rMkLÚkurxf Ëkuhkykuyu ÷eÄwt Au. [eLk, fkurhÞk yLku òÃkkLkÚke
yuBçkúkuEzhe {þeLkkuLke {kuxe MktÏÞk{kt ykÞkík fhðk{kt ykðe Au. íkuýu Ãkwhkýk she-WãkuøkLkwt MÚkkLk
÷eÄwt Au. yk Wãkuøk Mkqhík{kt rðfkMk ÃkkBÞku Au.
• ¼híkfk{ :
– ¼híkfk{Lkwt WËTøk{MÚkkLk çk÷qr[MíkkLk yLku yV½krLkMíkkLk Au. íÞktÚke Ãktòçk yLku ®Mk½ îkhk Mkkihkü»xÙ
yLku fåA{kt íku «[r÷ík çkLku÷ Au.
– Mkkihk»xÙ{kt ¼híkfk{{kt nkì÷uLz ðøkuhu ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku yLku ¼khíkLkk ®Mk½, Ãktòçk, çktøkk¤, {æÞ«Ëuþ
yLku hksMÚkkLkLke yMkh sýkÞ Au.
– yku¾k{tz¤Lkk ðk½uh hk{®Mkn {k÷{u nkì÷uLz{kt hneLku yk fk{ þe¾eLku fåALkk {ktzðeLke {ku[e
fkheøkhkuLku íkk÷e{ ykÃke níke.
– yk fk{ fhLkkhkyku fåA yLku Mkkihk»xÙLke {ku[e, sík, {íkðk, ÷kunkýk, ykneh, {uh, fkXe, hçkkhe,
fýçke, MkÚkðkhk, ykuMkðk¤, ðrýf ðøkuhu fku{ku Au. ®Mk½e çknuLkku Ãký yk fk{ MkkYt fhu Au.
 47
• {ku[e ¼hík :
– fåA{kt {ku[e ¼híkLkwt fk{ fhLkkhkyku {ktzðeLkk {ku[e yLku ¾kðzk íkÚkk çkLLkeLkk {íkðk yLku sík
Au.
– yk ¼hík ykhe ¼hík íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au. MkkxeLk fu huþ{e økS, yík÷Mk, fk~{ehe fu ÞwhkuÃkeÞ
økh{ fkÃkz WÃkh nehkLkk htøkeLk Ëkuhk yLku MkkuLkkLkk Íeýk íkkhÚke yk ¼hík fhðk{kt ykðu Au.
– õÞkhuf fw{¤k [k{zkt WÃkh Ãký yk ¼hík ¼hkÞ Au.
• fkXe ¼hík :
– Mkkihk»xÙ{kt fkXe fku{Lke çknuLkku nkÚkðýkxLkk fkÃkz WÃkh Zku÷k{kY, ðkAzk ËkËk (ðíMkhks Mkku÷tfe),
f]»ý÷e÷k, hk{kÞýLkk «Mktøkku, rðrðÄ «kýeyku yLku Ãkûkeyku, Vq÷økkuxk, fktøkhk ðøkuhuLke ¼kík
WÃkMkkðu Au.
– fkXe fku{{kt ÷øLkLkk «Mktøku ËefhkLku ykýk{kt ¼hík ¼hu÷ ½k½hk, [kf¤k, íkkuhý, xkuzr÷Þkt, Ëeðk÷
WÃkhLkk ÃkzËk ðøkuhu yÃkkÞ Au.
• ykneh ¼hík :
– ykneh fku{Lkk ¼híkfk{ WÃkh fkXe ¼híkLke yMkh Au. Ãke¤k Ãkkuík WÃkh ÃkkuÃkx, çkw÷çkw÷, Ãkqík¤eyku
ðøkuhuLke ykf]ríkyku WÃkMkkðkÞ Au.
– yk¼÷kLkku Ãký WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. [kf¤k, íkkuhý, ÃkzËk, xkuzr÷Þkt, fkÃkzwt, yLku [ku¤e WÃkh yk
¼hík ¼hkÞ Au. sqLkkøkZ rsÕ÷ku yk ¼hík {kxu òýeíkku Au.
• fýçke ¼hík :
– ¼kðLkøkh rsÕ÷{kt økkrhÞkÄkh ÃktÚkf{kt fýçke †eyku ½k½hk, [ku¤e, [tËhðk, çkkhMkkr¾Þkt, Úku÷e,
çk¤ËLke Íq÷, ykuþefkLkk øk÷uV ðøkuhu WÃkh yk ¼hík ¼hu Au.
– ÷k÷ fu ¼qhk htøkLkk òzk fkÃkz WÃkh yk ¼híkfk{ ÚkkÞ Au. [rýÞkLkk ¼híkfk{{kt ¼híkfk{{kt
yk¼÷ktLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. ÷øLk «Mktøku yk ¼hík ¼hu÷kt fÃkzk yÃkkÞ Au.
• {nksLk ¼hík :
– ðkøkz yLku ¼ws-{ktzðeLkk ykuMkðk¤ ðrýfku, MkkuLke ðøkuhu ¼kir{ríkf rzÍkELkku, nehk[kufze ¼kíkLkku
¼híkfk{{kt WÃkÞkuøk fhu Au. øk÷uV, xkuzr÷Þk, [kf¤k yLku ¼ªríkÞkt WÃkh íkuyku ¼hík ¼hu Au.
• {kuxe¼hík :
– {kuíkeLkkt íkkuhý, #Zkuýe, LkkrhÞu¤, Ãkt¾k, [kuÃkkx, Zetøk÷e, [kf¤k, [tËhðk ¼hðkLkwt fk{ y{hu÷e
rsÕ÷kLkk fkXe ðMíkeðk¤kt økk{ku{kt ÚkkÞ Au. yLÞ fku{ku{kt ËefheLku {kuíke¼hu÷e #Zkuýe íkÚkk Ãkt¾ku
yÃkkÞ Au.
– {kuíke-økqtÚkýeLkk yuf {kuíke yLku ºký {kuíke-økqtÚký yuðk çku «fkh Au.
48
– Mkkihk»xÙ{kt †eyku LkðhkþLkk Mk{Þ{kt ¼qtøk¤e yLku {kuíkeðk¤w íkÚkk {kºk {kuíkeðk¤wt íkkuhý çkLkkðu Au.
• htøkkxe fk{ :
– yk fk{ {kxu ò{Lkøkh, suíkÃkwh, økkUz¤, hksfkux, ¼kðLkøkh, y{hu÷e, rþnkuh, ðzkuËhk, çkøkMkhk,
¼ws, {ktzðe, ytòh, Mkqhík, LkðMkkhe, økýËuðe, ð÷Mkkz, çkkhzku÷e, [e¾÷e ðøkuhu òýeíkkt Au.
– fåA{kt htøkçkuhtøke [qtËze, MkkVk, rþhf, Y{k÷, WÃkhýkt, [kËhku ðøkuhuLkwt htøkkxe fk{ ÚkkÞ Au.
– [kuçkkhe íkÚkk ÷¾ÃkíkLkwt ysh¾ ÷k÷ ¼qr{fk WÃkh ¼qhk htøkLkk AkÃkfk{ðk¤wt fkÃkz Au. ò{LkøkhLke
çkktÄýe ð¾ýkÞ Au.
– suíkÃkwh{kt MkkzeLkkt LkkLkkt{kuxk 700 fkh¾kLkkt Au. ¼kËh LkËeLkwt Ãkkýe htøkfk{ {kxu ¾qçk s WÃkÞkuøke
Au.
– rþnkuh yLku y{hu÷e{kt ¾uzqík yLku økúk{sLkíkkLku yLkwfq¤ Ãkzu íkuðwt fkÃkz AÃkkÞ Au. {nuMkkýk
rsÕ÷k{kt fze yLku økktÄeLkøkh rsÕ÷k{kt ÃkuÚkkÃkwh yk fk{ {kxu r{÷Lkwt ðkÞ÷, {÷{÷, ÷kuLk, furBçkúf
íkÚkk Ãkkðh÷q{ yLku nuLz÷q{Lkwt fkÃkz ðÃkhkÞ Au. ÷½w yLku øk]nWãkuøk íkhefu yk WãkuøkLkku rðfkMk
ÚkÞku Au.
• ÷kfzkLkwt fkuíkhfk{ :
– ÷kfzkLkk fkuíkhfk{ {kxu ykuøkýeMk{e MkËe{kt y{ËkðkË «ÏÞkík níkwt. sqLkk fkuíkhfk{ðk¤kt {fkLkku
nk÷ Ãký y{ËkðkË, Ãkkxý, rMkØÃkwh, Ãkk÷LkÃkwh, ¾uzk, ¾t¼kík, Mkwhík ðøkuhu{kt òuðk{kt ykðu Au.
– swLkk fkuíkhfk{ðk¤k ÍY¾k, xufrýÞk, xkuz÷k, çkkhMkk¾, çkkhýkt ðøkuhu íkuLke Mkkûke Ãkqhu Au.
– Mkwhík{kt [tËLkLke ÷kfzkLke Ãkuxe WÃkh hk{kÞýLkkt yLku Mk{wÿ{tÚkLkLkkt á~Þku ðøkuhu fkuíkhðk{kt ykðíkkt
níkkt.
– nkÚkeËktíkLke Ãkuxe, ½huýktLke Ãkuxe, rMkøkkhux-fuMk. ÷kfzk fu nkÚkeËktíkLke rðrðÄ {qŠíkyku økwshkíkLkk
MkwÚkkhku çkLkkðíkk níkk. siLk yLku ði»ýð {trËhku{kt Ãkqík¤eyku, îk25k¤ ðøkuhu òuðk {¤u Au.
– rðMkLkøkh yLku ðktMkËk{kt Ÿx, ¼utMk, ðøkuhu «kýeykuLke ykçkunqçk ykf]ríkyku çkLkíke níke. Mðkr{LkkhkÞý
{trËhku{kt zkurhÞLk yMkhðk¤k Míkt¼ku WÃkh {k¤kLkk çkuh¾k, MðÂMíkf, [kufze, Ãkûkeyku ðøkuhu fkuíkhkÞkt
Au.
– {q¤e yLku ðZðkýLkkt Mðkr{LkkhkÞý {trËhkuLkwt fÚkk{tzÃkLkwt fkuíkhfk{ «uûkýeÞ Au. Mkt¾uzk, ÄkuhkS
yLku sqLkkøkZ{kt f÷kE yLku ÷k¾r{r©ík htøkðk¤kt çkkòuX, Íq÷ku, Zkur÷Þku, ½kurzÞwt, MkkuVkMkux, ðu÷ý
ðøkuhu çkLku Au.
– {nwðk{kt LkkLke Ãkuxeyku çkLkkððk{kt ykðu Au. ¼kðLkøkh{kt Ãkxkhk çkLku Au. ¾uzk yLku ðMkku{kt ËðuLke
íkÚkk Ëhçkkh økkuÃkk¤ËkMkLke nðu÷eLkwt fkuíkhfk{ MkwtËh Au.
 49
– h{fzkt, nìtøkh, ðu÷ý ðøkuhu çkLkkðLkkh ¾hkËe fu Mkt½krzÞk íkhefu yku¤¾kÞ Au. økkuÄhk, Ezh,
y{ËkðkË, Mkwhík, ÷qýkðkzk, Ãkk÷LkÃkwh, ðkzkrMkLkkuh, {kuzkMkk, Mktíkhk{Ãkwh, Mkt¾uzk, Ãkkxý, {nwðk,
sqLkkøkZ yLku ¼kðLkøkh yk øk]nWãkuøkLkkt fuLÿku Au.
• Äkíkwfk{ :
– Äkíkwfk{ {kxu rþnkuh, ðZðký, ÄúktøkÄúk, ò{Lkøkh, LkrzÞkË, ðzkuËhk, z¼kuE LkðMkkhe ðøkuhu òýeíkkt
Au.
– ynet ºkktçkwt, rÃk¥k¤, fktMkwt yLku MxuLk÷uMk rðrðÄ ðkMkýku çkLku Au. fktMkkLk ðkMkýkuLkku WÃkÞkuøk ¾qçk s
{ÞkorËík hÌkku Au.
– ò{Lkøkh yLku fåALkkt ytòh, {ktzðe, ¼ws, hkunk, fkuXkh ðøkuhu Mkqze, [ÃÃkw, íkk¤kt ðøkuhuLke çkLkkðx
{kxu òýeíkkt Au. ò{LkøkhLkkt Mkqze, íkhðkhLke {qX íkÚkk økw÷kçkLk íkk¤kt òýeíkkt Au.
– Mkqze WÃkh f÷kí{f fkuíkhýe òuðk {¤u Au. ÷ªçkze, yku÷Ãkkz yLku {kuxe ÃkkLku÷e{kt Mkqzeyku çkLku Au.
– ðzLkøkh, W{huX yLku Ãkes{kt yMºkk yLku [ÃÃkw çkLku Au. rÃk¥k¤Lke ËuðËuðeykuLke {qŠíkyku, siLk
íkeÚkofhLke {qŠíkyku ðøkuhu ½ku½k{kt çkLkíke níke.
– Zk¤kLke ykhíke, Ëeðe, hk{ yLku f]»ý÷e÷kLku hsq fhíkkt fktMkk íkktçkk-rÃk¥k¤Lkk f¤þku, Ãkqík¤eykuðk¤e
nª[fkLke Mkktf¤ku, ÃkkLkËkLke, Mkwhkne, ÃkkýeLkku fqòu ðøkuhu nS sqLke Äkíkwf÷kLkk Lk{qLkkYÃku Mk[ðkE
hÌkkt Au.
– ð¤e ¾uíkefk{ {kxu WÃkÞkuøke ykuòhku çkLkkðkíkkt níkkt. nk÷ íkuyku fçkkx, xuçk÷ ðøkuhu ÷ku¾tzLkwt
VŠLk[h yLku ÞtºkkuLkk rðrðÄ ¼køkku çkLkkðu Au. ò{Lkøkh{kt çkúkMk-WãkuøkLkku rðfkMk ÚkÞku Au.
– hksfkux yLku fåA{kt ¼qs MkkuLkk[ktËeLkkt f÷kí{f yk¼q»kýku {kxu òýeíkkt Au.
– hk¾ËkLke, ÃkkLkËkLke Vq÷ËkLke, y¥khËkLke ðøkuhu fåA{kt MkhMk çkLku Au. hksfkux{kt {eLkkfk{ðk¤kt,
nehk{kuíke szu÷kt yk¼q»kýku çkLku Au. yLku íkuLke {æÞÃkqðo yLku ÞqhkuÃk yLku y{urhfkLkk Ëuþku{kt rLkfkMk
ÚkkÞ Au.
• {kxefk{ :
– Lkr¤Þkt yLku #xku, {kx÷kt, fw÷ze, fkurzÞkt MkËeykuÚke fwt¼khku çkLkkðíkk ykÔÞk Au; Ãký nðu h{fzkt,
f÷kí{f fqòyku, xkEÕMk, hfkçke-ÃÞk÷k ðøkuhu Ãký økwshkík{kt çkLku Au.
– fwt¼khLkk çkLkkðu÷k økku¤k WÃkh MkVuË ¾zeLke rzÍkELkku òuðk {¤u Au. ÚkkLk, rþnkuh, ðktfkLkuh,
{kuhçke, çke÷e{kuhk ðøkuhu{kt r[LkkE {kxeLkkt hfkçke-ÃÞk÷k, çkhýe, ø÷uÍðk¤k {kxeLkk ðkxfk yLku
#xku, MkìrLkxhe ðuh ðøkuhu çkLkkðkÞ Au.
– Ãkíkhk¤kt-ÃkrzÞk yLku ÃkkÃkz-ðze íkÚkk [kìf suðk øk]nWãkuøkku {æÞ{ðøkoLkk ykŠÚkf xufkYÃk Ãký çkLku
Au.
50
– «k[eLk fk¤Úke [k÷e ykðíke øk]nWãkuøkkuLke ÃkhtÃkhk nS Ãký økwshkík{kt Sðtík Au yLku yk ÷½w yLku
øk]nWãkuøkkuLke ðMíkwykuLke rLkfkMk îkhk ®f{íke nqtrzÞk{ý Ãký {¤u Au.

Qòo-WíÃkkËLk yLku íkuLkk Lkðk Mkúkuíkku

– ykÄwrLkf Mk{Þ{kt Qòo {kLkðLkk ykŠÚkf-Mkk{krsf WíÚkkLk{kt yrík {n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
– ½høkÚÚkw «fkþ {u¤ððk WÃkhktík ¾uíke yLku WãkuøkkuLkku ÍzÃke rðfkMk íkuLkk Ãkh yð÷tçku Au. Mk{ksLke
«økrík íkuLke {kÚkkËeX ðesðÃkhkþLkk Mkt˼o{kt s yktfðk{kt ykðu Au.
– rðfrMkík ËuþkuLke íkw÷Lkk{kt yÕÃkrðfrMkík Ëuþku{kt ykðe ðÃkhkþ ÷øk¼øk LkøkÛÞ økýkÞ.
– rçkúrxþ y{÷ Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt ðes¤eLkkt {tzký ÚkÞkt íkuLkwt «Úk{ {kLk Mkwhík þnuhLku òÞ Au.
– økwshkíkLkkt Ëuþe hkßÞkuyu ÃkkuíkkLkkt ÃkkxLkøkhku WÃkhktík ÃkkuíkkLkk íkkçkkLkk rðMíkkhku{kt ykðu÷kt {kuxkt
{ÚkfkuLku hkßÞ îkhk yÚkðk íkku ¾kLkøke {kr÷fe îkhk ðes{Úkfku Q¼kt fhe ðes¤e Ãkqhe Ãkkze níke.
– yk{kt ðzkuËhk, ËuðøkZçkkrhÞk, Ëktíkk LkðkLkøkh, sqLkkøkZ, ÃkkuhçktËh, {kuhçke, fåA ðktfkLkuh, {ktøkhku¤,
{kýkðËh, ¼kðLkøkh ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
– y{ËkðkË þnuh{kt ðes¤e 28 {u, 1913 ÃkAe 1915 MkwÄe{kt ykðe.
– yk yiríknkrMkf Ãkrh«uûÞ{kt 1960{kt økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Mk{Þu økwshkík ºkeS Ãkt[ð»keoÞ
ÞkusLkk (1961-66)Lkk ykht¼u ykðeLku Q¼wt níkwt. hkßÞu ¾uíkerðfkMk yLku ykiãkurøkf «økríkLku
«kÄkLÞ ykÃÞwt níkwt.
– yMktÏÞ økk{ku ðes¤eÚke ðtr[ík nkuE økúk{ ðes¤efhýLkku nuíkw÷ûke fkÞo¢{ yÃkLkkðe hkßÞu økk{kuLku
ðes¤e ykÃkðk WÃkhktík fqðkykuLkwt ðes¤efhý fhe ÍzÃke ¾uíke fhðkLkwt çkezwt ÍzÃÞwt.
– økswhkíkLkk MkËT¼køÞu íkuLke ¼qr{ ÃkhÚke ¾rLksíku÷ yLku fwËhíke ðkÞwLkku rðÃkw÷ sÚÚkku {¤e ykðíkkt
ykiãkurøkf rðfkMkLke Lkðe rûkríkòuLkwt rLk{koý ÚkÞwt.
– íku÷þwØefhýLke rhVkRLkhe WÃkhktík ÃkuxÙku-hMkkÞý Wãkuøkku, hkMkkÞrýf ¾kíkh Mktfw÷ku yLku yLÞ
ykLkw»ktrøkf Wãkuøkku rðfMkkððkLke íkfku Q¼e ÚkE.
– hkßÞ{kt hMkkÞý-Wãkuøk, fkÃkz-Wãkuøk, Ëðk-Wãkuøk ðøkuhu rðfMku÷k níkk íkuLkwt ykÄwrLkfefhý fhðk
WÃkhktík Wãkuøk{kt ðirðæÞ ÷kðe hkusøkkheLke rðÃkw÷ íkfku Q¼e fhðkLke sYhík Q¼e ÚkE.
– yksu ðkÃkeÚke y{ËkðkË, {nuMkkýk, çkLkkMkfktXk yLku Mkkihk»xÙ rðMíkkh{kt yLku ykiãkurøkf ðMkkníkku
MÚkÃkkE Au. hkßÞLkk «kuíMkknLkLku fkhýu ËuþLkk ykiãkurøkf Lkfþk Ãkh økwshkík yøkíÞLkwt MÚkkLk Ähkðu
Au.
– yk Mk½¤k WãkuøkkuLkk Mkt[k÷Lk yLku rðfkMk{kt ðes¤e MkkiÚke yøkíÞLkwt MkkÄLk Au.
– QòoLkk çku «fkhku Au : (1) «ýk÷eøkík, yLku (2) rçkLk«ýk÷eøkík, «ýk÷eøkík «fkhku fku÷Mkku yLku
s¤rðãwík Au. {æÞ«Ëuþ yLku rçknkh suðkt ËqhLkkt hkßÞku{ktÚke fku÷Mkku ykÞkík fhðkLkwt ¾[ko¤ yLku
 51
Mk{Þ {køke ÷u íkuðwt Au. økwshkíkLkkt ðes{Úkfku fku÷MkkLke ¾kýkuÚke Ëqh ykðu÷kt nkuE fku÷Mkku {u¤ððk{kt
yLkuf yðhkuÄku hnu÷ Au; íku{ Aíkkt Qòo {u¤ððkLkkt yLÞ MkkÄLkkuLkku rðfkMk ÚkkÞ íÞkt ÷øke økwshkík
{kxu fku÷Mkk-ykÄkrhík ðes{Úkfku rMkðkÞ fkuE rðfÕÃk Lk níkku. økwshkík{kt {kuxk¼køkLkkt ðes{Úkfku
çk¤íký íkhefu fku÷MkkLkku s WÃkÞkuøk fhe ðes WíÃkLLk fhu Au.
– økwshkík{kt s¤rðãwík Võík 10 % s Au. Lk{oËk s¤rðãwík-{Úkf çktÄkE hÌkwt Au Ãkhtíkw íku{kt økwshkíkLkku
rnMMkku Võík 16% s Au; íkuÚke økwshkíku yLÞ MÚk¤u s¤rðãwík-{Úkfku MÚkkÃkðkLke sYh Q¼e Úkíkkt
fzkýk, WfkE íkÚkk ðýkfçkkuhe ¾kíku ykðkt {Úkfku MÚkkÃkkÞkt Au.
– Mkkihk»xÙLke LkËeyku{kt Ãkkýe çkkhu{kMk hnuíkwt LkÚke íkuÚke íÞkt ykðkt {Úkfku MÚkkÃkðkLke þõÞíkk ykuAe Au.
íkuÚke økswhkíkLku nk÷Lku íkçk¬u íkku Úk{o÷ rðãwík {u¤ððkLkku s rðfÕÃk hÌkku Au.
– økwshkík QòoLke ÃkkuíkkLke sYrhÞkíkLku ÃknkU[e ð¤ðk yLkufrðÄ Ãkøk÷kt ÷eÄkt Au yLku MÚkkrÃkík þÂõík
yLku rLk{koýþÂõík{kt økýLkkÃkkºk ðÄkhku fÞkuo Au.
– 1960{kt økwshkíkLke rðãwíkMÚkkrÃkík þÂõík {ktz 315 {uøkkðkìx níke íku{ktÚke 546 r{r÷ÞLk {uøkkðkìx
rðãwíkLkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt.
– hkßÞu QòorðfkMkLkkt W¥khku¥kh ÷eÄu÷kt Ãkøk÷ktLku Ãkrhýk{u MÚkkrÃkík þÂõík yLku rLk{koýþÂõík{kt su
ðÄkhku ÚkÞku Au íku Ãk].108Lkk fkuXku 1 «{kýu Au.
– ðes¤eLke {køkLku ÃknkU[e ð¤ðk Mkhfkhu ðes-WíÃkkËLk{kt ¾kLkøke MkknMkLku W¥kusLk ykÃkðkLke Lkerík
yÃkLkkðe Au.
– WÃkhktík økwshkík Ãkkðh rLkøk{Lke h[Lkk fhe Au su ¾kLkøke ûkuºk MkkÚku Ãkhk{þo fhe ¾kLkøke ðes{Úkfku
MÚkkÃkðk Ãkøk÷kt ÷E þfu.
• Lkðk Mkúkuíkku : rçkLk«ýk÷eøkík heíku Qòo Lke[uLkk Mkúkuíkku{ktÚke «kÃík ÚkE þfu Au :
(1) yýwrðãwík : {nkhk»xÙ{kt íkkhkÃkwh, hksMÚkkLk{kt fkuxk yLku økwshkík{kt fkfzkÃkkh ¾kíku yýwþÂõík Ãkt[u
yýwrðãwík {Úkfku çkktæÞkt Au. íku{ktÚke íkkhkÃkwh ¾kíkuÚke økwshkíkLku fux÷kuf rnMMkku Vk¤ððk{k ykðu Au.
(2) ¼híkesLÞ rðãwík : økwshkík ÷ktçkku ËrhÞkfktXku Ähkðu Au. fåA yLku ¾t¼kíkLkk y¾kík{kt 6Úke 8
{exh Ÿ[e ¼híke ykðu Au. íku{ktÚke ðes¤e WíÃkLLk fhðk «khtr¼f Mkðuoûký fhðk{kt ykÔÞwt Au.
fåALkk y¾kík{ktÚke 600 {u,ðkì. yLku ¾t¼kíkLkk y¾kík{ktÚke 7,000 {u.ðkì. ðes WíÃkLLk fhðkLke
ÞkusLkk Au. íku{kt fåALkk y¾kík{kt ntMÚk÷ ¾kze, Vktøk¾kze yLku Mkkhk¾kze ¾kíku {wÏÞ çktÄku çkktÄðkLke
ÞkusLkk Au.
(3) ÃkðLk[¬e îkhk Qòo : ¾t¼kík yLku fåALkk y¾kík Ãkh Vqtfkíkk ÃkðLkLkku ðuøk ½ýku Au. íku îkhk Qòo
WíÃkLLk fhðkLke þõÞíkk íkÃkkMkðk{kt yðke Au. ykðe heíku Qòo {u¤ððk{kt ÞwhkuÃkLkku nkì÷ìLz Ëuþ
«Úk{ Au. fåA{kt {ktzðekLkk ËrhÞkfktXu íku{s Mkkihk»xÙ{k îkhfk yLku ÷ktçkk ¾kíku ykðe ÃkðLk[¬eyku
Q¼e fhðk{kt ykðe Au. íkuLkk îkhk ðes¤e {u¤ððk{kt ykðu Au.
52
(4) Mkkih Qòo : MkkihþÂõíkLkku WÃkÞkuøk fheLku Qòo WíÃkLLk fhðkLke økswhkík{kt ½ýe þõÞíkkyku hnu÷e
Au. ¼kðLkøkh rsÕ÷k{kt yðkrýÞk ¾kíku ykðku Ã÷kLx Q¼ku fhðk{kt ykÔÞku Au. yk ÞkusLkk{kt Mkkih
fqfh, Mkkih þÂõíkÚke Ãkkýe økh{ fhðkLkwt økeÍh, Mkkih þeíkkøkkh, MkUrÿÞ f[hk{ktÚke Qòo WíÃkLLk
fhðe, çkkÞkìøkìMk Ã÷kLx ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(5) r÷øLkkRx-ykÄkrhík Qòo : fåA{kt r÷øLkkRxLkku rðÃkw÷ sÚÚkku {¤e ykÔÞku Au, íkuÚke íkuÚke ÃkkLkLÿku
¾kíku r÷øLkkRxLkku çk¤íký íkhefu WÃkÞkuøk fheLku Qòo WíÃkLLk fhðk {kxu yuf ðes{Úkf Q¼wt
fhðk{kt ykÔÞwt Au.
(6) fku÷MkkLkk «kÂÃíkMÚk¤u (pit-head) Ãkkðh «fÕÃk : fku÷Mkku ykÞkík fhðkLkwt ¾[ko¤ íku{s Mk{Þ {køke
÷u íkuðwt nkuE «kÂÃíkMÚkkLk LkSf ykðk MkwÃkh Úk{o÷ «fÕÃkku MÚkkÃkðk{kt ykðe hÌkk Au. fkuhçkk ¾kíku
ykðwt {Úkf çktÄkÞwt Au. íku{ktÚke økwshkíkLku fux÷kuf rnMMkku Vk¤ððk{kt ykÔÞku Au. çkeòt ykðkt fku÷MkkLkk
«kÂÃíkMÚk¤u {Úkfku MÚkkÃkðkLkwt rð[khkE hÌkwt Au.
(7) økìMk-ykÄkrhík Qòo : çkkìBçku-nkE{ktÚke rðÃkw÷ «{ký{kt økìMk WÃk÷çÄ ÚkðkÚke økwshkíkLkk Mkwhík
rsÕ÷kLkk fðkMk ¾kíku ykðku ðes-Ã÷kLx Q¼ku fhðkLkwt rð[khkE hÌkwt Au. íku WÃkhktík Mkkihk»xÙ{kt ðÄíke
síke ðes-{køkLku ÃknkU[e ð¤ðk {nwðk ¾kíku ykðku økìMk-ykÄkrhík Ã÷kLx Q¼ku fhðkLkwt Ãký rð[khkE
hÌkwt Au.
(8) Ã÷kÍT{k «fÕÃk : Qòo {u¤ððk{kt AuÕ÷k{kt AuÕ÷e Ãký MkkiÚke yøkíÞLke þkuÄ Ã÷kÍT{kLku ÷økíke Au.
íku{kt ðkÞwLke «r¢Þk fhe íkuLku y{wf [ku¬Mk Ÿ[k 100 r{r÷ÞLk oMku. Mktøk÷Lk (fusion) íkkÃk{kLku
ykuøkk¤e yLku yufºk fhe íku{ktÚke y{ÞkoË «{ký{kt Qòo {u¤ðe þfkÞ Au; fu{ fu, íku{kt ðÃkhkíkwt
«kÚkr{f fûkkLkwt zâwxurhÞ{ (nkEzÙkusLk Mk{MÚkkrLkf) Mk{wÿLkk s¤{ktÚke Ãkw»f¤ «{ký{kt {¤e hnu Au.
Ã÷kÍT{k yux÷u Ÿ[e {kºkk{kt ykÞrLkík (ionized) nkuÞ íkuðkuðkÞwYÃk ÃkËkÚko, su Mk{økú heíku rðãwík-
íkxMÚk nkuÞ Au. Ãkrù{Lkk Ëuþku nkRzÙkusLk{ktÚke Qòo {u¤ððk{kt ½ýk ykøk¤ Au. ¼khík{kt Mkki«Úk{
økwshkík{kt y{ËkðkËLke LkSf ¼kx{kt ykðe «Þkuøkþk¤k MÚkkÃkðk{kt ykðe Au. íÞkt MÚkkÃkkÞu÷k
Ã÷kÍT{k-rhyìõxhLku ‘ykrËíÞ’ Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au. yk ytøkuLkk þYykíkLkk «Þkuøkku y{ËkðkËLke
¼kiríkf MktþkuÄLk «Þkuøkþk¤kk (PRL){kt fhðk{kt ykÔÞk Au. økwshkíkLku ykiãkurøkf yLku ¾uíkrðfkMk
{kxu òuEíke QòoLkku ykÄkh yk ÞkusLkkLke MkV¤íkk Ãkh hnu÷ku Au.

økwshkíkLke ¾uíke
hkusøkkheLke árüyu økwshkík ¾uíke «ÄkLk hkßÞ Au. ð»ko 2006{kt Ãký hkßÞLke ÷øk¼øk 45.2 %
ðMíke ¾uíke Ãkh yð÷tçku Au.
• s{eLk yLku ðhMkkË : økwshkíkLke ¾uíke nuX¤Lke ÷øk¼øk 30% s{eLkLku ®Mk[kELke Mkøkðz {¤u Au.
yux÷u {kuxk ¼køkLkk rðMíkkhkuLke ¾uíke ðhMkkË Ãkh ykÄkrhík Au.
s{eLk yLku ðhMkkËLku æÞkLk{kt hk¾e økwshkík hkßÞLkk rðMíkkhLku 8 ¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ :
 53
(1) Ërûký økwshkíkLkku ðÄw ðhMkkËðk¤ku «Ëuþ : ynª ð»ko ËhBÞkLk Mkhuhkþ 1500 r{{e.Úke ðÄw ðhMkkË
Ãkzu Au. s{eLk Ÿze, fk¤e yLku fktÃkðk¤e nkuðkÚke ½ýe V¤ÿwÃk Au. yk rð¼køk{kt Mk{økú zktøk
rsÕ÷ku, LkðMkkhe rsÕ÷ku yLku økýËuðe íkk÷wfk rMkðkÞLkku Mk{økú ð÷Mkkz rsÕ÷ku yLku Mkwhík rsÕ÷kLkk
MkkuLkøkZ, ðk÷kuz yLku ÔÞkhk íkk÷wfkLkku rðMíkkh Mk{krðü ÚkkÞ Au.
(2) Ërûký økwshkíkLkku ytrçkfk yLku Lk{oËk LkËeLke ðå[uLkku «Ëuþ : ynª ð»ko ËhBÞkLk Mkhuhkþ 1,000Úke
1,Ãk00 r{{e. sux÷ku ðhMkkË Ãkzu Au. ynªLke s{eLk fk¤e {kxeLke yLku V¤ÿwÃk Au. yk rðMíkkh{kt
ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk çkkfeLkk íkk÷wfkyku yLku ¼Y[ rsÕ÷kLkk ytf÷uïh, ðkr÷Þk, ͽrzÞk, LkktËkuË,
zurzÞkÃkkzk yLku Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkku Mk{kðu ÚkkÞ Au.
(3) {æÞ økwshkíkLkku Lk{oËk yLku rðïkr{ºke LkËe ðå[uLkku «Ëuþ : ynª ð»ko ËhBÞkLk Mkhuhkþ 8Ãk0Úke
1,00 r{{e. sux÷ku ðhMkkË ÚkkÞ Au. s{eLk {æÞ{ fk¤e, økkuhkzw yLku Úkkuze zwtøkhk¤ Au. Mk{økú
Ãkt[{nk÷ íkÚkk ¼Y[ rsÕ÷kLkk ¼Y[, stçkwMkh yLku yk{kuË íkk÷wfkLkuyu ykðhe ÷u Au. yk WÃkhktík
ðzkuËhk rsÕ÷kLkku fhsý, rþLkkuh, z¼kuE, Mkt¾uzk, LkðMkkze yLku suíkÃkwh-Ãkkðe íkk÷wfkLkku rðMíkkh
Ãký yk rð¼køk nuX¤ økýkÞ.
(4) W¥kh økwshkíkLkku rðïr{ºke yLku Mkkçkh{íke LkËe ðå[uLkku yLku Mkkçkh{íkeLke W¥khLkku «Ëuþ : yk
«Ëuþ{kt ðkŠ»kf Mkhuhkþ 600 r{{e.Úke 850 r{{e. sux÷ku ðhMkkË ÚkkÞ Au. yneLke s{eLk økkuhkzw
yLku huíkk¤ Au. yk «Ëuþ{kt ðzkuËhk rsÕ÷k ðzkuËhk, ðk½kurzÞk, Mkkð÷e yLku ÃkkËhk íkk÷wfk, ¾t¼kík
íkk÷wfk rMkðkÞLkku Mk{økú ¾uzk rsÕ÷ku, Mk{økú økktÄeLkøkh rsÕ÷ku, MkkçkhfktXku rsÕ÷k, Ãkkxý, {nuMkkýk
yLku çkLkkMkfktXkLkku fux÷kuf rðMíkkh økýkðe þfkÞ.
(5) ¼k÷ fktXku : ¾t¼kíkLkk y¾kíkLke yksw çkkswLkk yk «Ëuþ{k ðkŠ»kf Mkhuhkþ 600 Úke 1,000 r{{e.
sux÷ku ðhMkkË ÚkkÞ Au. ynªLke s{eLk {æÞ{ fk¤e yLku ûkkhðk¤e økýkÞ Au. yk «Ëuþ{kt ¼Y[
rsÕ÷kLkku nktMkkux yLku ðkøkhk íkk÷wfku, ¾uzk rsÕ÷kLkku ¾t¼kík íkk÷wfku, y{ËkðË rsÕ÷kLkku Äku¤fk
yLku ÄtÄqfk íkk÷wfku, ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkku ð÷¼eÃkwh yLku ¼kðLkøkh íkk÷wfku íkÚkk MkwhuLËh Lkøkh
rsÕ÷kLkku økýkÞ Au.
(6) Ërûký Mkkihk»xÙ : ynª ð»ko Mkhuhkþ 600r{{e.Úke ðÄkhu Ãký 750 r{{eÚke ykuAku ðhMkkË ÚkkÞ Au.
s{eLk {æÞ{ fk¤e, AeAhe yLku [qLkkLkk ðÄw «{kýðk¤e A. Mk{økú sqLkkøkZ rsÕ÷ku yLku y{hu÷e
rsÕ÷ku, ¼kLkøkh rsÕ÷kLkk rþnkuh, ½ku½k, økkrhÞkÄkh, Ãkkr÷íkkýk, ík¤kò, {nqðk yLku Mkkðhfwtz÷k
íkk÷wfkLkk rðMíkkh íkÚkk hksfkux rsÕ÷kLkk suíkÃkwh, økkUzk¤, ÄkuhkS yLku WÃk÷uxk íkk÷wfLkku rðMíkkh
yk{kt ykðe òÞ Au.
(7) W¥kh Mkkihk»xÙ : ynª ðkŠ»kf Mkhuhkþ ðhMkkË 400 r{{e.Úke 700 r{{e. ÚkkÞ Au. yLku s{eLk
AeAhe, {æÞ{, fk¤eÚke huíkk¤ Au.Mk{økú ò{Lkøkh rsÕ÷k WÃkhktík hksfkux rsÕ÷kLkk ÃkzÄhe,
÷kurÄfk, sMkËý, hksfkux, ðktfkLkuh yLku {kuhçke íkk÷wfk ; MkwhuLÿ Lkøkh rs÷÷kLkk ðZðký, {q¤e
yLku MkkÞ÷k íkk÷wfk íkÚkk ¼kðLkøkh rs÷÷kLkk økZzk, çkkuxkË yLku W{hk¤k íkk÷wfk yk rð¼køk{kt
54
økýkÞ.
(8) W¥kh-Ãkrù{ rð¼køk : 500r{{e.Úke ykuAk ðkŠ»kf Mkhuhkþ ðhMkkËðk¤k yk «Ëuþ{kt Mk{økh fåA
rsÕ÷ku ykðe òÞ Au. WÃkhktík hksfkux rsÕ÷kLkku {kr¤Þk íkk÷wfku, MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷kLkk n¤ðË,
ÄúktøkÄúk yLku ËMkkzk íkk÷wfk : {nuMkkýk rsÕ÷kLkk Mk{e, nkhes yLku [kýM{k íkk÷wfk ; çkLkkMkfktXkLkk
Mkktík÷Ãkwh, hkÄLkÃkwh, fktfhus, ËrhÞkuËh, ðkð yLku ÚkhkË, íkk÷wfk íkÚkk y{ËkðË rs÷÷kLkk ðeh{økk{
íkk÷wfkLkku «Ëuþ yk rð¼køk nuX¤ økýkÞ.
WÃkhLkk Ëþkoðu÷ «Úk{ ºký rð¼køkku nuX¤Lkk rðMíkkh rMkðkÞLkk çkkfeLkk Mk{økú hkßÞLke s{eLk
V¤ÿwÃk økýe þfkÞ Lkne. økwshkík{kt ÷øk¼øk 1h ÷k¾ nufxh s{eLk ûkkhÞwõík Au. ykðe s{eLk{kt
yuíkeLkku «&™ ½ýku rðfx Au. økwshkíkLkk Ãkrù{ rfLkkhkLke s{eLk ËrhÞkLkk ÃkkýeLkk ÄMkkhkÚke
ûkkhðk¤e çkLke økE Au. W¥kh økwshkíkLke hý «Ëuþ LkSfLke íkÚkk fåALke s{eLk ykuAk ðhMkkËLku
fkhýu ûkkhÞwõík ÚkE Au. ¾uzk yLku y{ËkðË rsÕ÷kLke fux÷ef s{eLk ¼qík¤Lkk ÃkkýeLke MkÃkkxe Ÿ[e
ykððkÚke ¾khðk¤e çkLke økE Au. sqLkkøkZ rsÕ÷kLke ½uz rðMíkkhLke s{eLk Lke[kýðk¤e nkuðkÚk
ÃkkýeLkk s{ðkLku fkhýu ¾khe ÚkE økE Au. ykðe s{eLkLku ¾uíke {kxu LkðMkkæÞ fhðkLkk «ÞíLkTku ÚkE
hÌk kAu. yu s «{kýu {ne, ðkºkf, {uïku, çkLkkMk yLku Mkkçkh{íke ðøkuhu LkËeykuLkk fktXk fkuíkhkuÚke
Ãký su s{eLk Lkfk{e çkLke Au. íkuLku Ãký LkðMkkæÞ fhðkLkk MkV¤ «Þkuøkku hkßÞ{kt ÚkÞk Au.

rðrðÄ Ãkkfku
– økwshkíkLkk ¼kiøkkur÷f rðMíkkh 196 ÷k¾ nufxhLkku Au. yu{ktLke 188 ÷k¾ nufxh sux÷e WÃkÞkuøke
s{eLk{ktÚke 2006-07{kt 98 ÷k¾ nwfxh{kt f]r»k-ðkðuíkh ÚkÞw níkwt.
– fw÷ s{eLkLkk Ãk0 xfk WÃkhktík rðMíkkhLkku ¾uíke {kxu WÃkÞkuøk fhLkkh ¼khíkLkk 11 hkßÞku{kt økwshkíkLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– økwshkíkLkk {wÏÞ Ãkkfku{kt çkkshe, swðkh, ½ô, zktøkh, {fkE yLku fXku¤Lkk ÄkLÞ Ãkkfku íkÚkk {økV¤e
fÃkkMk, ík{kfw, SYt, þuhze yLku VhV¤krËLkk hkufrzÞk ÃkkfkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt ÄkLÞ ÃkkfkuLkk ðkðuíkhLkku rðMíkkh W¥khku¥kh ½xíkku òÞ Au. Mk{økúh ¼khík{kt ¾uíke nuX¤Lkk
fw÷ rðMíkkh{ktÚke 75 xfk rðMíkkh{kt yLkksLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au, ßÞkhu økwshkík{kt fw÷ rðMíkkh{ktÚke
÷øk¼øk ykþhu h8 xfk rðMíkkh{kt s ÄkLÞ ÃkkfkuLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt ðkðuíkh Lke[uLkk rðMíkkhLke árüyu ÄkLÞ Ãkkfku{kt çkkshe, «Úk{ MÚkkLku ykðu Au.
– yu ÃkAe ½ô, zktøkh yLku swðkhLkku ¢{ ykðu Au. økwshkík{kt yLkksLkk fw÷ WíÃkkËLk{kt çkksheLkku
rnMMkku 19 xfk sux÷ku Au.
– çkksheLkwt MkkiÚke ðÄw ðkðuíkh çkLkkMkfktXk rsÕ÷k{kt ÚkkÞ Au. yu WÃkhktík çkLkkMkfkXk, {nuMkkýk, ¾uzk,
fåA, ò{Lkøkh, MkwhuLÿLkøkh, hksfkux, y{hu÷e ðøkuhu rðMíkkhku{kt çkksheLkku Ãkkf ÔÞkÃkf «{ký{kt
ÚkkÞ Au.
 55
– ðzkuËhk, ¼Y[, yLku Ãkt[{nk÷{kt yuLkwt ðkðuíkh {ÞkorËík «{ký{kt Au. Mktfh òríkLkwt ðkðuíkh fhðkÚke
nðu WíÃkkËLk ðæÞku Au.
– Mk{økú Ëuþ{kt ðkðuíkh-rðMíkkhLke árüyu hksMÚkkLk yLku {nkhk»xÙ ÃkAe økwshkíkLkku ºkeòu ¢{ ykðu
Au.
– ½ôLkku Ãkkf økwshkík{kt {kºk rþÞk¤k{kt ÷uðkÞ Au. ¼k÷fktXkLke fk¤e s{eLk{kt ËkW˾kLke ½ôLkku
Ãkkf Mkkhk ÚkkÞ Au.
– {nuMkkýk, y{ËkðË, çkLkkMkfktXk, ¾uzk, MkkçkhfktXk, hksfkux, yLku sqLkkøkZ rsÕ÷k{kt ½ôLkku Ãkkf
rðþu»k ÚkkÞ Au. ½ôLkk fw÷ WíÃkkËLkLke árüyu økwshkík ¼khík{kt Mkkík{k ¢{u ykðu Au Ãkhtíkw nufxheËeX
WíÃkkËLk òuíkk Ãktòçk yLku Ãkrù{ çktøkk¤{kt ÃkAe økwshkík ºkeò ¢{u ykðu Au.
– ðkðuíkhLke árüyu økwshkíkLkku çkeòu yøkíÞLkku ÄkLÞ Ãkkf swðkh Au.
– WLkk¤ku yLku rþÞk¤ku yu çktLku Éíkw{kt ÷uðkíkku Ãkkf yk{ íkku økwshkíkLkk ÷øk¼øk ík{k{ rðMíkkhku{kt
ÚkkÞ Au. Aíkkt Mkqhík, ¼Y[, ðzkuËhk t, çkLkkMkfktXk, {nuMkkýk, sqLøkZ, yLku MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷k{kt
íkLkwt ðkðuíkh ðÄw ÚkkÞ Au.
– ½ôLke su{ økwshkíkLke «ò{kt [ku¾kLkwt MÚkk ¾kuhkf íkhefu {n¥kðLkwt nkuðk Aíkkt, ynª íkuLkwt ðkðuíkh
yLku WíÃkkËLk {ÞkorËík Au. Ãkt[{nk÷, ¾uzk yLku ð÷Mkkz rsÕ÷k{kt zktøkhLkwt ðkðuíkh rðþu»k ÚkkÞ Au.
– ðÄw WíÃkkËLk {kxu økwshkík{kt Ãktòçke, ShkMkk¤ suðe MkwÄhu÷e òíkkuLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au. 1998-99{kt
hkßÞ{kt zktøkhLkwt fw÷ WíÃkkËLk 13,795 ÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt yLku íkuLke nuXE 7,292 nufxh s{eLk
níke.
– ð»ko 2007-07{kt íkuLkwt fw÷ WíÃkkËLk 13,122 ÷k¾ xLk ÚkÞwt suLke nuX¤ 7.71 nufxhLkku rðMíkkh níkku.
2008-09{kt íkuLkwt fw÷ WíÃkkËLk 13.3 ÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt. suLke nuX¤ 7.74 nufxh rðMíkkh níkku.
– yLÞ ÄkLÞ Ãkkfku{kt {fkE, fkuËhk, sð, hkøke íkÚkk [ýk, íkwðuh, {øk, {X, yzË suðk fXku¤Lkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– {fkELkku Ãkkf MkkçkhfktXk ; fkuËhk, sð, hkøke ðøkuhuLkku zktøk íkÚkk Ãkt[{nk÷{kt yLku íkwðuhLkku Ãkkf Y[
yLku Mkwhík{kt ÚkkÞ Au. yk{ Aíkkt økwshkík{kt ÄkLÞ ÃkkfkuLkwt ðkðuíkh ykuAwt ÚkíkÞwt òÞ Au yLku hkufrzÞk
ÃkkfkuLkwt ¢{þ: ðÄíkwt òÞ Au.
– hkufrzÞk Ãkkf{kt økwshkík{kt {økV¤e, fÃkkMk yLku ík{kfwLkwt {níð rðþu»k Au. {økV¤e yLku fÃkkMkLkk
WíÃkkËLk{kt økwshkík Ëuþ¼h{kt {ku¾hu Au. ßÞkhu ík{kfwLke ÃkuËkþ{kt yu yktÄú«Ëuþ ÃkAe çkeò ¢{u
ykðu Au.
– ykðk hkufrzÞk ÃkkfkuLkk ðÄíkk síkk WíÃkkËLkLku fkhýu {kuxk ¾uzqíkkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík MkwÄhðk ÷øke Au
yLku íku÷Lke r{÷ku, fÃkkMkLkk rsLk÷, ¾ktzLkk fkh¾kLkk, [ku¾kLke r{÷ku suðk ¾uík ykÄkrhík WãkuøkkuLkku
rðfkMk Úkðk ÷ktøkÞku Au.
56
– ík{kfwLkk MkuðLk Mkk{u Mkhfkh Ãkûku su Íqtçkuþ WÃkkzðk{kt ykðe Au. íkuLku fkhýu ík{kfwLkk ðkðuíkh{kt
¢{þ: ½xkzku ÚkðkLkk ð÷ýku Ëk¾÷ ÚkÞk Au yLku íkuLku Ëçk÷u ¾uzqíkku ðifÂÕÃkf ÃkkfLkk ðkðíkh íkhV ð¤e
hÌkk A.
– Mk{økú ËuþLkk {økV¤eLkk fw÷ ðkðuíkh rðMíkkh{ktÚke 30 xfk sux÷ku rðMíkkh økshkík{kt Au.
– økwshkík{kt íkuLkk ðkðuíkhLkku rðMíkkh 1980-81{kt 21,790 ÷k¾ nufxh níkku,½ su ½xeLku 1996-97{kt
18030 ÷k¾ nufxh ÚkÞku níkku.
– {økV¤eLkwt WíÃkkËLk ðhMkkË Ãkh ykÄkrhík nkuðkÚke íkuLkk WíÃkkËLk{kt {kuxe ðĽx Úkíke hnu Au. Ëk.ík.
1988-89{kt ð»ko{kt {økV¤eLkwt WíÃkkËLk 28.73 ÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt, ßÞkhu 1990-91{kt íku 9.83
÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt.
– sqLkkøkZ, òLkøkh, y{hu÷e yLku hksfkux rsÕ÷k{kt yuLkt ðkðuíkh MkkiÚke ðÄw ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík
¼kðLkøkh, MkkçkhfktXk, Ãkt[{nk÷ yLku Mkwhík rsÕ÷k{kt Ãký yuLkwt ðkðuíkh Xef Xef «{ký{kt ÚkkÞ
Au.
– WíÃkkËLk{kt ¼khík{kt MkkiÚke {ku¾hu nkuðk Aíkkt nufxhËeX WíÃkLLk{kt økwshkíkLkwt MÚkkLk íkk{eLkkzw,
yktÄú«Ëuþ, W¥kh«Ëuþ yLk ÃktòçkLke ÃkAe ykðu Au.
– íkksuíkhLkk ðhT ËhBÞkLk Mktfh òíkkuLkwt ðkðuíkh ðÄkhe íkuLke WíÃkkËLk ûk{íkk ðÄkhðkLkk «ÞkMkku MkV¤
Lkeðzâk Au. 1998-99{kt hkßÞ{kt {økV¤eLkwt f÷ WíÃkkËLk 24,64Ãk ÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt. sÞkhu ð»ko
2006-07{kt íkuLkwt WíÃkkËLk 32,85 ÷k¾ xLk ÚkÞt níkwt.
– 2008-09 {kt 19.07 ÷k¾ nufxh rðMíkkh{kt 26.61 ÷k¾ xLk {økV¤eLkwt WíÃkkËLk ÚkÞwt níkwt. hkßÞ
MkhfkhLkk ¾uíkeðkze ¾kíkkyu ð»ko 2006Lkk {kæÞ{kt su rðøkíkku ònuh fhe Au íku {wsçk økík 3-4 ð»ko{kt
hkßÞ{kt fÃkkMkLkk ðkðuíkh{kt 300 xfk suxE÷ ðÄkhku LkkUÄkÞku Au.
– suLke rðÃkrhík yMkh hkßÞ{kt {økV¤eLkwt Ãke÷ký híke r{÷ku Ãkh ÚkE Au. íku ÃkqðuoLkk 70 ð»ko{kt hkßÞLkk
Mkkihk»xÙ «Ëuþ{kt {økV¤eLkk ÃkkfLkwt ð[oMð níkwt. 2006-07 {økV¤e nuX¤ ykþhu 19 ÷k¾ nufxh
s{eLk{kt ðkðuíkh ÚkÞwt Au. ßÞkhu fÃkkMkLkwt ðkðkuíkh 23 ÷k¾ nufxhs{eLk{kt ÚkÞu÷ Au.
– økík ð»ko (2005)Lke Mkh¾k{ýe{kt {økV¤eLkkðkðuíkhLke s{eLk{kt h.13 ÷k¾ nufxhLkku ½xkzku ÚkÞku
Au. Mkkihk»xÙ rðMíkkhLke 1,000 íku÷ r{÷kuLke ûk{íkk hÃk ÷k¾ xLk sux÷k íku÷Lkwt WíÃkkËLk fhðkLke Au,
suLke Mkk{u ð»ko 2005{kt yk r{÷kuyu {kºk 3 ÷k¾ xLk íku÷Lkwt WíÃkkËLk fÞwO níkwt. Mkkihk»xÙLkk ¾uzqíkku
{wÏÞ çku fkhýMkh {økV¤eLkk ðkðuíkhLku çkË÷u fÃkkMkLkwt ðkðuíkh fhe hÌkk Au. (1) fÃkkMkLke rLkfkMkLku
fkhýu íku{Lku Mkkhk ¼kð {¤u Au. (2) ðhMkkËLke yrLkrùíkíkk {økV¤eLkk ðkðuíkh {kxu yktíkhu yktíkhu
rLkÞr{ík heíku ðhMkkËLke sYh Ãkzu Au.
– {økV¤eLke su{ fÃkk Ãký økwshkíkLkku çknw {n¥kðLkku hkufrzÞku Ãkkf Au. ðzkuËhk, ¼Y[, MkwhuLÿLkøkh,
y{ËkðkË, hksfkux, {nuMkkýk, MkkçkhfktXk yLku ¾uzk rsÕ÷k{kt fÃkkMkLkwt ðkðuíkh rðþu»k ÚkkÞ Au.
¼Y[ rsÕ÷kLkku fkLk{ «Ëuþ ÷ktçkk íkkhLkk W¥k{ «fkhLkk fÃkkMkLkk WíÃkkËLk {kxu òýeíkku Au.
 57
– fk¤e, fMkðk¤e s{eLk fÃkkMkLku ðÄw yLkwfq¤ ykðu Au. íkuLkk WíÃkkËLkLke árüyu økwshkík MkkiÚke {ku¾hu
nkuðk Aíkkt nufxh ËeX WíÃkLLk{kt íku Ãktòçk yLku rhÞkýk ÃkAe ºkeò ¢{u Au.
– nufxhËeX WíÃkLLkËh ðÄkhðk rËÂøðsÞ, rðsÞ, Ëuðehks, suðe òíkkuLkwt ðkðuíkh ðÄíkwt òÞ Au.
E.Mk. 2008-09{kt 23.54 ÷k¾ nufxhrðMíkkh{kt 7.14 ÷k¾ xLk fÃkkMkLkwt ðkðuíkh ÚkÞwt nwt.
– ík{kfw yu økwshkíkLkku ºkeòu yøkíÞLkku hkufrzÞku Ãkkf Au. Mk{økú Ëuþ{kt ík{kfwLkk fw÷ ðkðuíkh-rðMíkkhLkku
÷øk¼øk 80 xfk s.x÷ku rðMíkkh {kºk ¾uzk rsÕ÷k{kt Au.
– ¾uzkLkk [hkuíkh «Ëuþ{kt yuLkwt ðkðuíkh Mkrðþu»k ÚkkÞ Au. WÃkhktík ðzkuËhk, {nuMkkýk, Ãkt[{nk÷ yLku
y{ËkðkË-yu [kh rsÕ÷k ík{kfwLke ÃkuËkþ {kxu òýeíkk Au. ík{kfwLkk WíÃkkËLkLku ÷eÄu W¥kh økwshkík{kt
çkeze yLku AªfýeLkk WãkuøkkuLkku rðfkMk ÚkÞku Au.
– yuhtzkLkk ðkðuíkh-rðMíkkh yLku WíÃkkËLk{kt økwshkík Ëuþ¼h{kt çkesu ¢{u Au. yk WÃkhktík nð þuhze
yLku çkxkxkwt ðkðuíkh Ãký ðÄw ÚkÞku níkku.
– WíÃkkËLk 2008-09{kt yLkw¢{u 20,03 ÷k¾ xLk V¤V¤krËLkk {wÏÞ Ãkkfku{kt fu¤k, [efw, çkkuh yLku
¾khuf Au. fu¤kLke ÃkuËkþ{kt økwshkík Ëuþ{kt Ãkkt[{kt ¢{u Au.
– yLÞ hkufrzÞk Ãkkfku{kt SY yLku EMkçkøkw÷ yøkíÞLkk Au.
– ðkðuíkhLkku fw÷ rðMíkkh {ÞkorËík nkuðk Aíkkt ÄkLÞ íku{s hkufrzÞk ÃkkfkuLkk WíÃkkËLk{kt økshkíku AuÕ÷k
ºký ËkÞfk (197Ãk-200Ãk){kt ½ýe «økrík fhe Au. økwshkík hkßÞLke h[Lkk xkýu yLkksLkwt WíÃkkËLk
18.9 ÷k¾ xLkÚke ðÄeLku 46 ÷k¾ xLk yrÄf ÚkÞwt Au. {økV¤e yLku yLÞ íkur÷rçkÞkLkwt WíÃkkËLk 19
÷k¾ xLk níkwt y 2006-07{kt 61 ÷k¾ xLk ÚkÞwt Au yLku fXku¤ ÃkkfkuLkwt 1.69 ÷k¾ xLkÚke ðÄeLku 5.81
÷k¾ xLk sux÷wt ÚkÞwt Au.
– nufxh ËeX ðÄu÷e WíÃkkËfíkkLku fkhýu yk þfÞ çkLÞwt Au. yLkksLkk ÃkkfkuLke WíÃkkËfíkk Ãknu÷e
Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1951-56) ËhBÞkLk økwshkík{kt nufxhËeX 336 rf.økúk{ níke. íku 2006-07{kt
ðÄeLku 1570 rføkúk. níke.
– yk{ ÷øk¼øk Ëhuf ÃkkfLke nufxhËeX WíÃkkËfíkk ðÄíke hne Au. økwshkík Mkhfkhu f]r»kMktþkuÄLk yLku
íkuLkk rðfkMkLku ðuøk ykÃkðk Ëktíkeðkzk ¾kíku MÚkkÃku÷ f]r»krðãk÷Þ yk Ëeþk{kt {n¥ðLke fk{økehe fhe
hÌkwt Au.
– hkßÞ MkhfkhLkk çkes rLkøk{ îkhk ¾uzqíkkuLku ðksçke ¼kðu Ÿ[e økwýð¥kkðk¤wt «{krýík rçkÞkhý {¤u
Au. hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLke ðÃkhkþ Ãký nðu ÞkuøÞ heíku yLku ðÄw «{ký{kt ÚkkÞ Au.
– ykðk ¾kíkhkuLke ðÃkhkþ{kt økwshkíkLkku ¢{ Ëuþ{kt Aêku Au, íkku ¾uz {kxu xÙufxhkuLke ðÃkhkþ{kt (Ãktòçk,
nrhÞkýk, W¥kh «Ëuþ yLku íkkr{÷Lkkzw ÃkAe) Ãkkt[{ku Au.
– ¾uzqíkkuyu Ãký nðu ¾uíkee{kt ði¿kkrLkf yr¼øk{ yÃkLkkÔÞku Au yLku Mkhfkhe ÷kuLk yLku MkkçkMkezeLke
{ËËÚke f]r»k-WíÃkkËLkLke ð]rØ {kxu «ÞkMkku ykËÞko Au.
58
– yk{ Aíkkt, ®Mk[kE-MkøkðzkuLke WÃk÷çæ{kt økwshkík nsw ½ýwt ÃkkA¤ Au. økwshkíkLkk s¤†kuíkku {ÞkorËík
Au.
– ðkðuíkh nuX¤Lke 68 xfk sux÷e s{eLk rçkLk-rÃkÞík Au yLku íkuLku {kºk ðhMkkË Ãkh ykÄkh hk¾ðku
Ãkzu Au.
– ðhMkkËLke yrLkÞr{íkíkk økwshkík{kt fnuðíkYÃk çkLke økE Au. Lk{oËk ÃkhLke MkhËkh Mkhkuðh kusLkk
fkÞkoÂLðík ÚkÞk ÃkAe økwshkíkLke ytËkrsík ðÄw 18 ÷k¾ nufxh s{eLkLku ®Mk[kELkku fkÞ{e ÷k¼
{¤íkk yk {w~fu÷e n¤ðe Úkþuyuðe Äkhýk Au.

®Mk[kE
– økwshkík hkßÞLkk 19 ÷k¾ nufxh ¼kiøkkur÷f rðMíkkh{ktLke ¾uzðk ÷kÞf 1h4 ÷k¾ nufxh Ãkife
1994-95 ykþhu 96 ÷k¾ nufxh rðMíkkh{kt ¾uíke ÚkE níke.
– sqLk, 2010Lkk ytíku hkßLke rðrðÄ ÞkusLkkyku îkhk WíÃkLLk ÚkÞu÷ ®Mk[kEþÂõík yLku {n¥k{ ðÃkhkþLke
ÂMÚkrík Lke[uLkk fkuXk{kt Ëþkoðu÷ Au.
– WíÃkkLLk ®Mk[kE þÂõík yLku {n¥k{ ðÃkhkþ (÷k¾ nufxh{kt)
– hkßÞ{kt Lk{oËk ÞkusLkk Mkrník ¼qøk¼o s¤ t®Mk[kELkku MktÃkqýo rðfkMk Úkþu íÞkhu Ãký hkßÞLkk ¾uzðk
÷kÞf rðMíkkh{ktÚke {kºk 7Ãk ÷k¾ nufxh sux÷e yux÷u fu Ãkhxfk s{eLkLku s ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤e
þfu Au.
• økwshkík hkßÞkt ®Mk[kELkku rðfkMk :
– MðkíktºÞ Mk{Þu hkßÞ{kt WÃk÷çÄ ®Mk[kE ûk{íkk {kºk 9.51 ÷k¾ nufxh sux÷e níke. ykÍkËe {éÞk
ÃkAe ykÞkusLk «r¢ÞkLkk VhMðYÃk ®Mk[kELkku ÍzÃke rðfkMk ÚkÞku Au.
– «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1951-56) ËhBÞkLk {kuxe /{æÞ{ 35 ÞkusLkkykuLkwt fk{ nkÚk Ähðk{kt
ykÔÞwt níkwt. íku{ktÚke {kºk h ÞkusLkkyku Ãkqhe ÚkE þfe níke.
– yk ÞkusLkkLkk ytíku 0.23 ÷k¾ nufxh ®Mk[kE þÂõík Q¼e fhðk{kt ykðe níke. çkeS Ãkt[ð»keoÞ
ÞkusLkk (1956-61) ËhBÞkLk ykøk÷e ÞkusLkkLke 33 ÞkusLkkyku yÄqhe níke.
– yLk 24 Lkðe ÞkusLkkyku þY fhðk{kt ykðe. íku{ktÚke 16 ÞkusLkkyku Ãkqhe ÚkE þfe níke. yk
ÞkusLkkLku ytíku 2.48 ÷k¾ nufxh rMkt[kE ûk{íkk Q¼e ÚkE þfe níke.
– ºkeS Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1961-66){kt fkuE Lkðe ÞkusLkk nkÚk Ähðk{kt ykðe Lk níke. Ãký çkeS
ÞkusLkkLke yÄwhe hnu÷e ÞkusLkk{ktÚke 23 ÞkusLkkyku ºkeS Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt Ãkqhe fhðk{kt ykðe.
yk ÞkusLkkLkk ytíku 3.41 ÷k¾ nufxh ®Mk[kE ûk{íkk Q¼e ÚkE þfe níke.
 59
– ðkŠ»kf ÞkusLkk (1966-69) ËhBÞkLk ykøk¤Lke 18 ÞkusLkkyku yÄwhe níke yLku 1 Lkðe ÞkusLkk þY
fhðk{kt ykðe. íku{ktÚke 6 ÞkusLkkyku Ãkwhe ÚkE níke. ðkŠ»kf ÞkusLkkLku ytíku 4.39 ÷k¾ nufxhLke
®Mk[kE ûk{íkk Q¼e ÚkE þfe níke.
– [kuÚke Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1969-78) Mk{Þu ykøk¤Lke 13 yÄqhe ÞkusLkkyku níke yLku 49 Lkðe þY
fhðk{kt ykðe níke. íku{ktÚke {kºk ÞkusLkkyku Ãkwhe ÚkE þfe níke. yk ÞkusLkkLkk ytíku 6.22 ÷k¾
nufxh ®Mk[kE þÂõík Q¼e ÚkE þfe níke.
– Ãkkt[{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1974-78) Mk{Þu 60 ÞkusLkkyku yÄqhe níke yLku 17 Lkðe ÞkusLkkyku þY
fhðk{kt ykðe. íku{ktÚke 13 ÞkusLkkyku Ãkwhe fhðk{kt ykðe níke. yk ÞkusLkkLkk ytíku 9.24 ÷k¾
nufxh ®Mk[kE ûk{íkk Q¼e ÚkE þfe níke.
– çku ðkŠ»kf ÞkusLkk (1978-80) ËhBÞkLk yøkkWLke 64 ÞkusLkkyku yÄwhe níke yLku 70 Lkðe ÞkusLkkyku
þY fhðk{kt ykðe. íku{ktÚke 7 ÞkusLkkyku Ãkwhe ÚkE níke. yk çku ðkŠ»kf ÞkusLkkLkk ytíku 19.1 ÷k¾
nufxh ®Mk[kE ûk{íkk Q¼e ÚkE þfe níke.
– Aêe (1980-85) yLku Mkkík{e (185-90 Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkykuLkk ytíku yLkw¢{u 10.15 yLku 1ûk,96
÷k¾ nufxh ®Mk[kE ûk{íkk W¼e ÚkE þfe níke.
– sqLk 2010 MkwÄe çkÄk s †kuíkku{ktÚke 31.65 ÷k¾ nufxh ¼qr{Lku ®Mk[kEÚke ykðhe ÷uðkLke ûk{íkk
Q¼e fhð{kt ykðe Au. suLke Mkk{u 23.89 ÷k¾ nufxh s{eLkLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
– økwshkík{kt ®Mk[kELkk MkkÄLkku : fqðk, Ãkkíkk¤fqðk, ík¤kðku, çktÄku, Lknuhku ðøkuhu ®Mk[kELkk MkkÄLkku Au.
– økwshkík{kt LkkLke ®Mk[kE îkhk ðÄw «{ký{kt ®Mk[kE ÚkkÞ Au yLku íku{kt ík¤kðku, çktÄkhk, [ufzu{,
ytík:†kð ík¤kðku, WînLk ®Mk[kE, fqðk, Ãkkíkk¤fqðk ðøkuhu MkkÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt ®Mk[E {kxu yLÞ MkkÄLkku fhíkkt fqðkLkku WÃkÞkuøk rðþu»k ÚkkÞ Au.
– hkßÞ{kt nðu ®Mk[kE {kxu Ãkkíkk¤fqðkLkku WÃkkuøk {kuxk «{ký{kt Úkðk ÷køÞku Au. økwshkík{kt sqLkk
ðzkuËhk hkßÞ îkhk nk÷Lkk {nuMkkýk rsÕ÷k{kt 1935{kt Mkki«Úk{ Ãkkíkk¤fqðku fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– Ãkkíkk¤fqðkLkk rðfkMk yÚko.. økwshkík Mkhfkhu 197Ãk{kt økwshkík s¤MktÃkr¥k rðfkMk rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk
fhe Au.
– 1990-91Lkk ð»ko ytíku rLkøk{u h,840 MkV¤ Ãkkíkk¤fqðkLkwt þkhfk{ fÞwO yLku íku{ktÚke 2392 Ãkkíkk¤fqðk
Ãkqýo fÞko Au, ßÞkhu 2,511 Ãkkíkk¤fqðk ®Mk[kE nuX¤ {qfðk{kt ykÔÞk níkk.
– nk÷ hkßÞ{kt fw÷ 4,070 Ãkkíkk¤fqðk îkhk 2.78 ÷k¾ nufxh ®Mk[kE þÂõík WíÃkkLLk fhe þfkAu
yLku íkuLkk îkhk 1.70 ÷k¾ nufxh rðMíkkh{kt {n¥{ ®Mk[kE ÚkE þfe Au.
– suLkk îkhk ÃkkýeLkk ík¤ Ÿ[kt ykðu Au yLku ykswçkkswLkk rðMkíkkhLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au. Ãk].92
Ãkh ykÃku÷ fkuXk{kt økwshkík hkßÞ{kt 1960-61Úke 2004-05 ËhBÞkLk rðrðÄ nuíkwyku {kxu WÃkÞkuøk{kt
÷uðkíkk fqðkykuLke rðøkík ykÃkðk{kt ykðe Au.
60
– økwshkík{kt Lknuhku îkhk ®Mk[kELkku rðfkMk çkn ykuAku ÚkÞku Au.
– 1937{kt {wtçkE hkßÞ ð¾íku Lke{ðk{kt ykðu÷ rðïïuhiÞk ®Mk[kE íkÃkkMk Mkr{ríkLkk ynuðk÷{kt
sýkÔÞwt níkwt fu økwshkík{kt LknuhÚke ®Mk[kE fhðkLke þfÞíkk LkÚke.
– yk Mk{Þu økwshkík{kt nkÚk{íke yLku ¾khefx yu çku {kí© Lkk{Lke Lknuhku níke ykÍkËe {éÞk ÃkAe
Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkyku{kt Lknuh ÞkusLkkykuLku ðÄw {n¥kð ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
– økwshkík{kt ®Mk[kELkk ðÄw rðfkMk {kxu LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄe ËrhÞk{kt Lkfk{k ðne síkk ÃkkýeLku hkue,
íku{ktÚke Lknuhku fkZðk{kt ykðe Au.
– hkßÞ{kt þuºkwtS, WfkE, ÄhkuE, ykuÍík, ykS, {kuxe Víkunðkze, {uïku, nkÚk{íke, ¼kËh, Yÿ{kíkk,
økku{k, ðøkuhu {kuxe íkÚkk {æÞ{ fËLke ÞkusLkkyku Ãkqhe ÚkÞ÷e Au, ßÞkhu Lk{oËk ðøkuhu rðrðÄ ÞkusLkkLkwt
fk{ [k÷w Au.
– hkßÞLke su LkËeyku ®Mk[kE {kxu Ãkkýe ÃkwY Ãkkzu Au. íku Lke[u {wsçk Au.
(1) íkkÃke :
– hkßÞLke Lk{oËk ÃkAeLke yk çkeS {kuxe LkËe Au. íkuLkk Ãkh 1. fkfhkÃkk yLku 2. WfkE ÞkusLkk ÚkÞu÷
Au.
– «Úk{ fkhkÃkkh ÞkusLkk 1953{kt Mkwhík ÃkMku 6h1 {exh ÷ktçkk yLku h4 {exh Ÿ[k ykzçktÄLke Ãkqhe
ÚkE.
– yk ÞkusLkkLk fw÷ ®Mk[kEþÂõík 1.99 ÷k¾ sux÷e níke. íkuLkkÚke Mkwhík yLku ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk
rðMíkkhkuLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
– yk LkËMk ÃkhLke çkeS WfkE ÞkusLkk {kuxe yLku yøkíÞLke çknwnuíkwf ÞkusLkk Au.
– yk ÞkusLkkLke rð[khýk 1949{kt ÚkE, 2959{kt íkuLk {tsqhe {¤e yLku 1966Úke yk ÞkusLkkLkwt fk{
þY ÚkÞwt. WfkE çktÄLke h[Lkk MkwhíkÚke 10Ãk rf{e. WÃkhðkðkMk{kt, WfkE økk{ ÃkkMk 4,928 {exh
÷ktçkk yLku 69 {exh Ÿ[k {kxefk{ yLku [ýíkhfk{Lke fhðk{kt ykðe Au.
– yk çktÄÚke h[kÞu÷ Mkhkuðh{kt 8,51,00 nufxh {exh sux÷wt Ãkkýe Mkt½he þfkÞ Au. çktÄ{kt hh sux÷k
Ëhðkò hk¾ðk{kt ykÔÞk Au.
– su{k s{ýk yLku zkçkk fktXu Úke Lknuhku fkZðk{kt ykðe Au. {wÏÞ LknuhLke ÷tçkkE Ãk8x rf{e sux÷e
Au.
– yk ÞkusLkkÚke Mkwhík ð÷Mkkz yLku ¼Y[ rsÕ÷kLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au. yk ÞsLkk îkhk WíÃkkLLk
ÚkÞu÷ fw÷ ®Mk[kEþÂõík 1.19 ÷k¾ nufxh sux÷e Au.
(2) Mkkçkh{íke :
– yk LkËe Ãkh {nuMkkýk rsÕ÷kLkk ¾uhk¤wt íkk÷wfkLkk ÄhkuE økk{ LkSf íkkhtøkkÚke Úkkuzu Ëqh 1,211 {exh
÷tçkku Ãkkfku çktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
 61
– çktLku fktXu çkktÄðk{kt ykðu÷k fk[k çktÄLke fw÷ ÷tçkkE 5,082 {exh sux÷e Au. yk çktÄÚke h[kÞu÷
s¤kþÞ{kt 90.8 fhkuz {exh sux÷wt Ãkkýe Mkt½hke þfkÞ Au.
– yk çktÄLke Ÿ[kE 43.60 {exh Au yLku íkuLkwt Ãkkýe Akuzðk {kxu ykX {kuxk Ëhðkò {qfðk{kt ykÔÞk
Au.
– LkËeLkk s{ýk yLku zkçkk fktXu yLkw¢{u 37 rf{e yLk 35.40 rf{e. ÷ktçke Lknuh çkktÄðk{kt ykðe
Au.
– yk ÞkusLkkÚke {nuMkkýk yLku MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk rðMíkkhLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au. ÄhkuE ÞkusLkkÚke
0.41 ÷k¾ nufxh sux÷e fw÷ rMkt[kE þÂõík Q¼e ÚkE þfe níke.
– yk ÞkusLkkÚke y{ËkðkË þnuhLku ykþhu 68 fhkuz ÷exh yLku økktÄeLkøkhLku ykþhu 4.54 fhkuz ÷exh
sux÷wt Ãkkýe ykÃkðkLkku «çktÄ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– yk ÞkusLkk WÃkhktík Mkkçkh{íke ¾eýLkk rðfkMkkÚkuo y{ËkðkË LkSf ðkMkýk økk{ ÃkkMku yuf ykZçktÄ
çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– yk çktÄ ykþhu 583 {exh ÷ktçkku Au. íku{kt 28 Ëhðkò {qfðk{kt ykÔÞk Au. yk çktÄ{ktÚke Víkunðkze
Lknuh fkZðk{kt ykðe Au.
(3) {ne :
– ¼wíkÃkqðo {wtçkE hkßÞu ðeMkfe MkËeLkk «Úk{ ËkÞfk{kt ¾uzk rsÕ÷kLkk Ãkrù{ ¼køkLku yAíkøkúMík
rðMíkkh ònuh fÞkuo yLku íkuLkk fkÞ{e yÚkuo 1905{kt {ne ÞkusLkLkk çke Lk¾kÞk, Ãký íku {kxuLkk
¾hu¾h «ÞíLkku ykÍkËe {éÞk ÃkAe ÚkÞk yLku 1968{kt yk {ne ÞkusLkk {tsqh ÚkE.
– {ne LkËe Ãkh íkuLkk «Úk{ íkçk¬k{kt ¾uzk rsÕ÷kLkk ðkzkrMkLkkuh íkk÷wfkLkk ðýkfçkkuhe økk{ ÃkkMku yuf
796 {exh ÷ktçkku yLku 25 {exh Q[ku ykzçktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– {ne LkËeLkk ¾eý rðMíkkh{kLkk rðfkMkLkku çkeòu íkçk¬ku fzkýk ÞkusLkk Au. Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk
Mktíkhk{Ãkwh íkk÷wfkLkk fzkýk økk{ LkSf yk LkËe Ãkh çkktÄðk{kt ykðuku yk çknwnuíkwf çktÄLke ÞkusLkk
Au.
– yk ÞkusLkkLkwt fk{ 1969Úke þY ÚkÞwt. fzký çktÄ ÃkkA¤ 172 [ku. rf{e. rðMíkkhLkwt s¤kþÞ çkLÞwt
Au. íku{kt 154.2 fhkuz ½Lk{exh Ãkkýe Mkt½he þfkÞ Au.
– fzkýktÄLke fw÷ ÷tçkkE 1383.56 {exh Au. íku Ãkife [ýíkhçktÄ yLku {kxe çktÄ yLkw¢{u 587.76 {exh
yLku 795.5 {exh ÷tçkkE Ähkðu Au. [ýíkhçktÄ yLku {kxeçktÄLke ÃkkÞkÚke ðÄw{kt ðÄw Ÿ[kE yLkw¢{u
58.22{exh yLku 32.92 {exh sux÷e Au.
– ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxu 15.54 {exh Ãknku¤k yLku 1,.02 {exh Ÿ[k h1 {kuxk Ëhðkò {qfðk{kt
ykÔÞk Au.
– fzkýk ÞkusLkkÚke 10,700 nufxh sux÷e fw÷ ®Mk[kEþÂõík Q¼e ÚkE þfe níke.
62
(4) çkLkkMk :
– yk LkËe Ãkh çkLkkMkfktXk rsÕ÷kLkk Ëktíkeðkzk ¾kíku 325.5 {exh ÷ktçkku çktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– yk çktÄÚke h[kÞu÷ s¤kþÞ 64.12 õÞqrçkf {exh Ãkkýe ¼he þfkÞ Au. íku{ktÚke fkZðk{kt yðku÷e
Lknuhku îkhk çkLkkMkfktXk rsÕ÷kLkk ÄkLkuhk, Ãkk÷LkÃkwh, zeMkk yLku fktfhus íkk÷wfkLke yLku {yuMkkýk
rsÕ÷kLkk Ãkkxý yLku rMkØÃkwh íkk÷wfkLke s{eLkLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
– yk ÞkusLkkÚke WíÃkLLk ÚkÞu÷ fw÷ ®Mk[kEþÂõík 0.44 ÷k¾ nufxh sux÷e Au.
(5) MkhMðíke :
– yk LkËe Ãkh {nuMkkýk rsÕ÷kLkk Ãkkxý íkk÷wfkLkk {kíkhðkze økk{ ÃkkMku yuf çkuhus çkktÄðk{kt ykÔÞku
Au, íkuLke fw÷ ÷tçkkE 2279 {exh Au.
– yk MkhMðíke çkuhusÚke Ãkkxý íkk÷wfkLkk hÃk økk{ku yLk [kýM{k íkk÷wfkLkk 20 økk{kuLku ®Mk[kELkku
÷k¼ {¤u Au.
– yk ÞkusLkkÚke fw÷ WíÃkLLk ÚkÞu÷e ®Mk[kEþÂõík 1,000 nufxh níke.
(6) ¼kËh :
– yrLkrùík ðhMkkË Mkk{u hksfkux yLku sqLkkøkZ rsÕ÷kLku hûký ykÃkkðk hksfkux rsÕ÷kLkk økkUzk¤
íkk÷wfkLkk økku{xk økk{Lke EþkLku ¼kËh LkËe Ãkh çktLku çkksw {kxeLkk ÃkuxkçktÄ MkkÚku yuf Ãkkfku çktÄ
çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– Ãkkfk çktÄLke ÷tçkkE ykþhu 387.2 {exh yLku Ÿ[kE 22.8 {exh Au. zkçke çkkswLkk yLku s{ýe
çkkswLkk {kxeçktÄLke ÷tçkkE yLkw¢{u 57 {exh yLku Ÿ[kE 57.5 {exh sux÷e Au. ßÞkhu íkuLke Ÿ[kE
30 {exh Au.
– yk çktÄÚke h[kÞu÷ Mkhkuðh{kt 262.5 fhkuz çÞqrçkf {exh sux÷wt Ãkkýe Mkt½he þfkÞ Au. yk ÞkusLkkÚke
35,750 nufxh sux÷e s{eLkLku ®Mk[kELkwt Ãkkýe ÃkqYt Ãkkze þfkÞ Au.
(7) þuºkwtS :
– yk LkËe Ãkh ¼kðLkøkh rsÕ÷k{kt Ãkkr÷íkkýk LkSf hksMÚk¤e MÚk¤u ykþhu 770 {exh ÷ktçkku Ãkkfku
çktÄ yLku 2,978 {exh ÷ktçkku fk[ku çktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
– Ãkkfk çktÄLke yLku fk[k çkÄtLke Ÿ[kE yLkw¢{u 31 {exh yLku 16.5 {exh sux÷e Au.
– yk çkÄtÚke h[kÞu÷ s¤kþÞ{kt 35 fhkuz õÞqrçkf {exh Ãkkýe Mkt½he þfkÞ Au. íku{ktÚke fkZðk{kt
ykðu÷e s{ýe yLku zkçke çkkswLke {wÏÞT LknuhLke ÷tçkkE 154 rf{e. sux÷e Au.
– ßÞkhu rðíkhf LknuhkuLke ÷tçkkE 300 rf{e. Au. yk ÞkusLkkÚke ¼kðLkøkh rs÷÷kLku ®Mk[kELkku ÷k¼
{¤u Au. íkuLke fw÷ ®Mk[kEþÂõík 0.34 ÷k¾ nufxh Au.
 63
– þuºkwtS Ãkh çkeòu çktÄ Äkhe ÃkkMku ¾kuzeÞkh {kíkkLkk {trËh LkSf çkktÄðk{kt ykÔÞku Au. íkuLkkÚke
y{hu÷e rsÕ÷kLke s{eLkLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
– yk çktÄ fw÷ 9,682 nufxh s{eLkLku ®Mk[kE Ãkqhe Ãkkze þfu Au.
(8) ¾khe :
– fåALke W¥khðkrnLke LkËeyku{kt ¾khe {wÏÞT Au. yk LkËe Ãkh Yÿ{kíkk ÃkkMku çktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞku
Au. yk çktÄLke fw÷ ®Mk[kEþÂõík îkhk 2,310 nufxh s{eLkLku Ãkkýe ÃkqY Ãkkze þfkÞ Au.
– ßÞkhu ¾hu¾h 1,050 nufxh s{eLkLku s íkuLkku ÷k¼ {éÞku Au.
– økwshkíkLke SðkËkuhe Mk{kLk Lk{oËk ÞkusLkk (MkhËkh Mkhkuðh) Ãkqhe Úkþu íÞkhu hkßÞ{kt 12 rsÕ÷kLkk
62 íkk÷wfk yLku 3,393 økk{ku{kt ÃkÚkhkÞu÷e 172 ÷k¾ nufxh s{eLkLku ®Mk[kELke Mkð÷ík {¤þu.
LkkUÄ : 1980-81{kt ®Mk[kE nuX¤Lkku yuftËh (gross) su 23,34,400 nufxh sux÷ku níkku íku ðÄeLku
2006-07{kt 52,78,700 sux÷ku níkku.
– hkßÞ{kt s¤MktÃkr¥k (water resources)Lkk †kuíkkuLkk rðfkMk fhðk {kxu hkßÞ Mkhfkhu yufðeMk{e
MkËeLke þYykík{kt ÷eÄu÷ Ãkøk÷ktyku :
(1) ®Mk[kELke LkkLke ÞkusLkkyku, [uf-zuBMk, fqðkykuLku [uíkLkðtík fhðk {kxu íkÚkk ík¤kðku{kt Ãkkýe Í{ðk
(percolation){kxu ½zu÷e ÞkusLkkyku {kxu ð»ko 2000-01{kt Yk. hÃk8 {tsqh fÞko níkk.
(2) ð»ko 2000-01{kt Yk.700 ÷k¾Lke hf{ [k÷w ®Mk[E ÞkusLkkyku nMíkfLkk s¤kþÞkuLke s¤¼tzku¤-
ûk{íkk ðÄkhðk {kxu {tsqh fÞko yLku íku {kxu Lkðe ÞkusLkk ½ze fkZe. suLkk îkhk íku{Lkk Zk¤ Ãkh nk¤zÙku
Ã÷Mk ^ÞwÍ økuxTMk (hydro plus fuse gates) çkuMkkzðkLkk Ãkøk÷kt ÷eÄk.
(3) økwshkík hkßÞ ¾uzqík Mknfkhe ®Mk[kE ÞkusLkk yk¾k Ëuþ{kt ®Mk[kE ûkuºkLke ÞkusLkkykuLkk y{÷Lke
çkkçkík{kt Mkðkuoå[ ¢{ Ähkðu Au.
(4) MknÞkuøk ®Mk[kE ÞkusLkk (Participating Irrigation Scheme) nuX¤ 13 ÃkkE÷x ÞkusLkLku y{÷
{kxu Mðefkhðk{kt ykðe Au.
(5) ð»ko 2000Lkk òLÞwykhe {kMk{kt hkßÞ Mkhfkhu MkhËkh Ãkxu÷ ÃkkŠxrMkÃkuxhe ðkuxh Ãkfkuo÷uþLk ÞkusLkLkku
þwt¼kht¼ fÞkuo níkku. yk ÞkusLkk nuX¤ òu fkuE MðiÂåAf MktMÚkk [uf-zuBMk çkLkkððk {kxu 40 xfk
ytËkS ¾[o fhðkLke íkiÞkhe çkíkkðu íkku hkßÞ Mkhfkh çkkfeLkk 60 xfk yLkwËkLkLkk YÃk{kt ykÃkþu.
yuðwt Xhkððk{kt ykÔÞwt. yk ÞkusLkkLke ònuhkík MkkÚku s 25000 yhSyku MkhfkhLku {¤e níke.
s.Lk. ykÄkhu þYykíkLkk A {kMk{kt s hkßÞ{kt 10,000 [uf-zuBMk çkLkkððk{kt ykÔÞk níkk.
Mk{Þktíkhu hkßÞ MkhfkhLkku Vk¤ku 80 xfk fhðk{kt ykÔÞku níkku. LkðuBçkh 2010 MkwÄe{kt hkßLkk
rðrðÄ rðMíkkhku{kt ykþhu 1.42 ÷k¾ [f-zuBMk çkktÄðk{kt ykÔÞk níkk.
(†kuík : MkkurþÞku-EfkuLkkur{f rhÔÞw 2010-11)
– ¼khíkLkk EríknkMk{kt ykðe ÞkusLkk ½zðkLkku yLku íkuLkk Ãkh y{÷ fhðkLkku sþ økwshkíkLku Vk¤u òÞ
64
Au. yk Mk{økú ÞkusLk Ãkh Yk.500 fhkuz sux÷ku ytËkS ¾[o Mkhfkhu {tsqh fÞkuo níkku, su{ktÚke Yk.200
fhkuz ¾uzqíkku ÃkkMkuÚke {éÞk níkk.
– hkßÞ{kt †kuík {wsçk ®Mk[kELke økŠ¼ûk{íkk (potential) yLku íkuLkku WÃkÞkuøk Ëþkoðíke rðøkíkku (÷k¾
nufxh{kt)
• ¾kLkøke fqðk Mkrník
– ÃkkýeLkk ðifÂÕÃkf †kuíkkuLku y¼kðu W¥kh økwshkík{kt ¼qøk¼os¤Lkku ðÄw Ãkzíkku WÃkÞkuøk Úkíkku hÌkku Au,
suLku fkhýu ÃkkýeLke ¼qøk¼o-MkÃkkxe Mkíkík 3–5 {exh Lke[u síke hne Au; Ëk.ík. {nuMkkýk rsÕ÷k{kt
ykLku fkhýu 100Úke 150 {exh Ãkkýe {¤íkwt LkÚke. ykLkk Wfu÷YÃku hkßÞ Mkhfkhu sqLkk fqðk Vhe
[uíkLkðtíkfhðkLkk, økk{zkLkk fqðkykuLku Ÿzk fhðkLkk ¾wÕ÷k fwðkykuLku ÃkkEÃk÷kELkkuÚke òuzðkLkk
Ãkøk÷kt ÷eÄk Au.
– yk fk{{kt su fw÷ ¾[o ytËksðk{kt ykðu Au íkuLkk 80 xfk hkßÞ Mkhfkh ¼kuøkðu Au yLku çkkfeLkk
{kºk 20 xfk ÷k¼kÚkeo ¾uzqíkku ÃkkMkuÚke W½hkððk{kt ykðu Au. yk «ð]r¥k nuX¤ 600 yhSyku «kÃík
ÚkE nkíke.
– 64 ÞkusLkkyku Ãkqýo fhðk{kt ykðe Au yLku 4Ãk ÞkusLkkyku Ãkqhe ÚkðkLkk ykhu Au.
(5) hkßÞ Mkhfkhu yuðku Ãký yiríknkrMkf rLkýoÞ ÷eÄku Au fu hksTÞ nMíkfLkk Ÿzk fqðkyku Au íkuLkwt Mkt[k÷Lk
¾uzqíkkuLku MkkUÃkðwt, þhík yu fu íku {kxu ykuAk{kt ykuAk Ãkkt[ ¾uzqíkku ¼uøkk Úkðk íkiÞkh nkuÞ. yk{
fhðkÚke ykðk fqðkykuLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fhfMkhÚke ÚkE þfþu.
(6) Ãkkík¤ fqðkyku{kt ûkk Ëk¾÷ Úkíkku yxfkððk {kxu hkßÞ Mkhfkhu Mkkihk»xÙ fåA yLku ËrhÞkrfLkkhkLke
LkSfLkk yLÞ «Ëuþku{kt / rðMíkkhku{kt fux÷ef ÞkusLkkyku y{÷{kt {qfe Au.
• MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk (Lk{oËk ÞkusLkk)
– økwshkíkLke SðkËkuhe fu fhkuzhßsw økýkíke yk ÞkusLkk ¼khíkLkk ÷kunÃkwY»k MkhËkh ðÕ÷¼¼kE
Ãkxu÷Lkk {Lk{kt ËkÞfkyku Ãknu÷kt MVwhe níke yLku yksu íkku íku hkßÞLkk ÷k¾ku LkkøkrhfkuLke ykfktûkkykuLkk
«ríkf Mk{e QÃkMke ykðe Au.
– yk ÞkusLkkLkku nuíkw hkßÞLkk fux÷kkf rðMíkkhku{kt ÃkeðkLkk ÃkkýeLke yAík Ëqh fhðk Ãkqhíkku s {ÞkorËík
LkÚke.
– yk çknw÷ûke ÞkusLkk Ãkqhe Úkþu íÞkhu økwshkík yLku Mkkihk»xÙLkk su økk{zk{kt ÃkeðkLkk ÃkkýeLke MkwrðÄk
LkÚke íku økk{zkLku ÃkeðkLkt Ãkkýe WÃk÷çÄ ÚkðkLke MkkÚkkuMkkÚk hkßÞLke ®Mk[kELke ûk{íkk{kt ðÄkhku Úkíkkt
yLkksLkk WíÃkkËLk{kt ðÄkhku Úkþu ; ðÄkhkLke rðã]ík þÂõíkLkwt MksoLk Úkíkkt hkusøkkheLke íkfkuLkwt rðMíkhý
Úkþu yLku çkufkhe{kt ½xkzku Úkþ; fÃkkMk yLku þuhze suðk hkufrzÞk ÃkkfkuLkk WíÃkkËLk{kt Ãký ðÄkhku Úkþ
yLku økwshkíkLkk MkðkOøkeý ykŠÚkf rðfkMkLku «kuíMkknLk {¤þu.
– Lk{oËk ¼khíkLke 7 {kuxe LkËeyku{ktLke yuf Au.
 65
– Lk{oËk rMkðkÞLke hkßÞLke yLÞT LkËeyku fw÷ Ãkkýe ÃkwhðXk fhíkkt Ãký Lk{oËk LkËeLkku Ãkkýe ÃkwhðXku
ðÄkhu Au. Ãkhtíkw Ëh ð»kuo íkuLkwt ykþhu 4,77,000 ÷k¾ ½Lk{exh Ãkkýe ðÃkhkÞk rLkk s ËrhÞk{kt
X÷ðkE òÞ Au.
– yu.Ãke.siLk ®Mk[kE Ãkt[Lkk 1972-73Lkk ynuðk÷ {wsçk ¼khík{kt MkkiÚke ðÄkhu yAíkøkúMík rðMíkkhku
økwshkík yLku hksMÚkkLkLkk hkßÞku{kt Au. Ëk.ík. ËuþLkk 119 xfk rsÕ÷k yAíkøkúMík Au íkuLke Mkk{u
1998{kt hkßÞLkk rsÕ÷kkuykuLke ÃkwLkh[oLkk ÚkE íku ÃkqðuoLkk økwshkíkLkk 10{ktÚke 12 yux÷u fu 73 xfk
rsÕ÷k yAíkø©Mík níkk.
– ËuþLke fw÷ ðMíkeLkk 11 xfk ÷kufku yAíkøkúMík rðMíkkhku{kt hnu Au.u ßÞkhu økwshkíkLke fw÷ ðMíkeLkk h7
xk ÷kufku íkuðk rðMíkkhku{kt ðMkðkx fhu Au.
– 1960{kt k÷øk økwshkík hkßLke MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkhÚke 2000MkwÄeLkk 40 ð»ko{kt hkßÞ{kt 12 ðkh
Ëw»fk¤ Ãkzâk yLku Mk{Þ síkkt Ëw»fk¤kuLke íkeðúíkk Ãký ðÄíke økE. Ëk.ík. 1961{kt Ëw»fk¤Lke MkeÄe
yMkh 2500 økk{zkLku MknLk fhðe Ãkze níke.
– ßÞkhu 1987-88{kt 15000 økk{zkyku íkuLkkÚke íkkhkS MkòoE níke. LkkUÄÃkkºk nfefík íkku yu Au fu
, hkßLke çkÄe s çkkh{kMke LkËeyku ¾uzkÚke ð÷Mkkz MkÄeLkk Ëûký økwshkíkLkk «Ëuþ{kt fuLÿeík ÚkÞu÷e
Au.
– ßÞkhu W¥kh økwshkík, Mkkihk»xÙ yLkufåA «ËuþkuLke LkËeyku{kt {kºk [ku{kMkk{kt Ãkkýe nkuÞ Au yu
LkËeyku ð»ko{kt 8Úke 9 {kMk MkwfkÞu÷e nkuÞ Au.
– Ërûký økwshkík{kt ðkŠ»kf ]Mkhuhkþ ðhMkkË 2,000r{{e. yÚkðk íkku íkuLkkÚke ðÄw ÚkkÞ Au, ßÞkhu W¥kh
økwshkík{kt íku 600Úke 1,000r{{eLke ðå[u nkuÞ Au.
– Mkkihk»xÙ yLku fåA rðMíkkhLkk ÷k¾ku ZkuhkuLku hkßÞLkk yLÞ rðMíkkhku{kt MÚk¤ktíkh fhðwt Ãkzu Au. 1985-
88Lkk økk¤k{kt Mkíkík ºký ð»ko MkwÄe Ëwfk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkE níke.
– suLku ÷eÄu ¾uíkÃkuËkþLke çkkçkík{kt ykþhu 5,000 fhkuz YrÃkÞk sux÷wt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt. WÃkhktík
Ëw»fk¤Lkk Mk{Þ ËhBÞLk yAíkøkúMík rðMíkkhku{kt ÷kufkuLku ÃkeðkLkwt Ãkýe ÃkqY Ãkkzðk, íku{Lku hkuS ykÃkðk
íkÚkk 16 ÷k¾ sux÷kt ZkuhZkt¾h {kxu hkník rþrçkhku Q¼e fhðk hkßÞ MkhfkhLku 1,500 fhkuz YrÃkÞk
sux÷ku ¾[o fhðku Ãkzku níkku.
– yk fkh{e ÃkrhÂMÚkríkLkk Mkt˼o{kt rð[kheyu íkku MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkLkku {wÏÞ nuíkw Lk{oËkLkk rðþk¤
s¤¼tzkhLku hkßLke «òLkk çknw÷ûke rníkkÚkuo WÃkÞkuøk{kt ÷uðkLkku Au.
– y{hftxfLkk Ãknkzku{ktÚke :ËT¼ðíke yk LkËe {æÞ«Ëuþ, {nkhk»xÙ yLku økwshkík{kt ðnu Au. yLku
¾¼kíkLkk y¾kík{kt X÷ðkÞ Au. 1,312 rf{e. ÷tçkkE Ähkðíke yk LkËeLkwt †kðûkuºk 48,796
[kurf{e sux÷wt Au.
– su{ktLkku 88 xfk rðMíkkh {æÞ«Ëuþ{kt h xfk rðMíkkh {nkhk»xÙ{kt yLku 10 xfk rðMíkkh økwshkík{kt
Au. {æÞ«Ëuþ{k íkuLkk ðnuýLke ÷tçkkE ykþhu 1,119 rf{e., {nkhk»xÙ{kt ykþhu 35 rf{e.
66
– íkÚkk økwshkík{kt ykþhu 158 rf{e Au. 1947-48{kt ÚkÞu÷ yÇÞkMkLku ykÄkhu íkuLkk {wsçk 1961{kt
¼khíkLkk íkífkr÷Lk ðzk«ÄkLk Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuYLkk ðhË nMíku yk ÞkusLkkLkku rþ÷kLÞkMk
fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– {q¤ ÞkusLkk {wsçk íkuLkk Ãkqýo s¤kþÞLke MkÃkkxeyu 163 {exh sux÷e Ÿ[kELkku çktÄ çkktÄðkLkwt rð[kÞwO
níkwt. Ãkhtíkw LkËeLkk ÃkkýeLkku {n¥k{WÃkÞkuøk fhðkLkk EhkËkÚke çktÄLke Ÿ[kE ðÄkhðkLke þfÞíkk
íkÃkkMkðk {kxu ÚkÞu÷e ktíkhhkßÞ {tºkýkyku ËhBÞkLk MkòoÞu÷ rððkËLku fkhý ¼khík Mkhfkhu 1969{kt
yk «&™ Lk{oËk s¤rððkË rxÙçÞwLk÷Lku MkkUÃÞku.
– íkuLkku [qfkËku ykuøkMx 1978{kt ònuh ÚkÞku yLku 1989-80{kt yk ÞkusLkkLkk y{÷Lkku «kht¼ ÚkÞku.
– íku{ Aíkkt ÃkÞkoðhý yLku ðLkMkthûkýLkk árü®çkËwÚke yk ÞkusLkk ¼khík Mkhfkh îkhk Vhe ŸzkýÚke
íkÃkkMkðk{kt ykðe yLku Auðxu 1987{kt fuLÿ Mkhfkhu íkuLku {tsqhe ykÃke yLku íÞkh ÃkAe s ÞkusLkkLkk
y{÷Lkwt fk]Þ {kuxk ÃkkÞk Ãkh nkÚk Ähðk{kt ykÔÞwt.
– Lk{oËk s¤rððkË rxÙçÞqLk÷Lkk [qfkËk {wsçk ¼Y[Úke 120 rf{e Ëqh Lkðkøkk{Úke 5.6 rf{e WÃkhðkMk{kt
çktÄ çkktÄðkLkku rLkýoÞ ÷ðkÞku. íkuLkk ÃkkÞkÚke íkuLke ðÄw{kt ðÄw Ÿ[kE 163 {exh çktÄLke Ãkqýo s¤MkÃkkxe
138.68 {exh yLku ÷tçkkE 1,210 {exh hnuþu.
– çktÄLku fkhýu h[kLkkh s¤kþÞLke ÷tçkkE 240 rf{e. yLku Ãknku¤kE 17.6 rf{e sux÷e hnu. yuðwt
Lk¬e ÚkÞwt.
– yLÞ rLkýoÞku{kt ykþhu 94,921.60 ½Lk {exh ÃkkýeLke MktøkúnþÂõík Ähkðíkk yk s¤kþÞLku ‘MkhËkh
Mkhkuðh’ Lkk{ ykÃkð{kt ykðu÷wt nkuðkÚke Lk{oËk ÞkusLkk økwshkík{kt ‘MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk’Lkk
Lkk{Úke ðÄw «[r÷ík çkLke Au.
– MkhËkh MkhkuðhLkk s{ý fktXuÚke þY Úkíke 78 {exh Ãknku¤e, 16 {exh Ÿze yLku hksMÚkkLkLke MkhnË
MkwÄeLke 460 rf{e ÷tçkkE Ähkðíke Lknuh rðïLke MkkiÚke {kuxe Lknuh ÚkðkLke Au.
– yk {wÏÞ Lknuh íkuLkk ðnLkûkuºk{kt Mkkçkh{íke, {ne, rnhý yLku ykuhMktøk suðe {kuxe LkËeyku ÃkhÚke
ÃkMkkh Úkþu. Lk{oËkLkwt Mk{økú Lknuhíktºk 40,000rf{e ÷ktçkw Úkþu, su{ktÚke 2,650 rf{e ÷tçkkE Ähkðíke
3Ãk sux÷eÃkuxk Lknuhku çkktÄðk{kt ykðþu yLku íku{kt r{Þkøkk{, ðzkuËhk, Mkkihk»xÙ yLku fåA þk¾k {wÏÞ
þnuh hnuþu.
– yk¾k rðïLkk MkkiÚke {kuxk Lknuhíktºk ÃkifeLkwt yk Lknuhíktºk çkLkþu. ÞkusLkkLkk rðãwík{Úkfku 1,450 {uøkk
ðkux rðãwíkþÂõík ÃkuËk fhe þfþu.
– Lk{oËk ÞkusLkk nX¤ ykðhe ÷uLkkhk 34.28 ÷k¾ nufxh rðMíkkh Ãkife 21.24 ÷k¾ nufxh rðMkú ¾uíke
÷kÞf Au. 1986-87 ð»koLke økýíkhe {wsçk yk ÞkusLkk Ãkh fw 6,406 fhkuz YrÃkÞk sux÷ku ¾[o
ytËksðk{kt ykÔÞku níkku. íku{kt økwshkík hkßÞLkku Vk¤ku 4,746 fhkuz YrÃkÞk økýkÞku níkku.
– 1988{k MÚkkÃkkÞu÷ økwshkík Lk{oËk rLkøk{Lke 1992Lke økýíkhe {wsçk çktÄ, Lknuhku yLku ÃkwLkðoMkðkxLkk
fkÞo Mk{uík yk ÞkusLkk Ãkh økwshkíkLku 8,575 fhkuz YrÃkÞk sux÷k Lkkýk ¾[oðk Ãkzþu.
 67
– yuðku íÞkhu yËks níkku, su{ktÚke ykuøkMx, 1992 MkwÄe yk ÞkusLkk ÃkkA¤ 2,053 fhkuz YrÃkÞk sux÷ku
¾[o ÚkE [qfÞku níkku. íkÚkk {wÏÞ çkktÄfk{Lkk MÚk¤ ÃkhLkwt 77 xfk sux÷wt ¾kuËfk{ Ãký ÃkqY fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt.
– økwshkík Lk{oËk rLkøk{Lke AuÕ÷e økýíkhe {wsçk 1991-92Lke ¼kðMkÃkkxe {wsçk yk ÞkusLkk Ãkh fw÷
13,180 fhkuz YrÃkÞkLkku ¾[o Úkþu yuðwt ytËksðk{kt ykÔÞwt níkwt.
– íku Aíkkt ÞkusLkk ÃkhLkk ¾[o ytøkuLkk ytËkòu çkË÷ðk Ãkzâ. ¼khíkLkk ykÞkusLk Ãkt[u 1986-87Lkk
¼kðkuyu økýu÷k 6,404 fhkuz YrÃkÞkLkk ytËksLku {tsqhe ykÃke níke. su{kt økwshkíkLkku rnMMkku 4,904
fhkuz YrÃkÞkLkku yLku ÞkusLkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yLÞT ºký hkßÞkuLkku rnMMkku 1,502 fhkuZ YrÃkÞk Lk¬e
ÚkÞu÷ku níkku. 1991-92 Lkk ¼kðu yk ytËks 13,180 fhkuz YkrÃkÞk sux÷ku ÚkkÞ Au.
– E.Mk. 2008-09 ®f{íku fhðk{kt ykðu÷ Vuh MkwÄkhýk çkkË fw÷ ¾q[ Yk. 39,240 fhkuz ytËksðk{kt
ykÔÞku níkku ßÞkhu {k[o 2010 MkwÄek{t ykþhu Yk. 31,400Lkku ¾[o ÚkÞku níkku.
– ÞkusLk ytøkuLkwt fk{fks ÃkqhòuþÚke ykøk¤ ÄÃkkððkLkk nuíkwÚke hkßÞ Mkhfkhu 1988{kt 2,000 fhkuz
YrÃkÞkLke Mk¥kkðkh MÚkkrÃkík {qze Ähkðíkk MkhËkh Mkhkuðh Lk{oËk rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk fhe Au yLku íkuLku
LkkýktfeÞ MkkÄLkku Q¼k fhðkLke Mk¥kk ykÃkðk{t yke Au. rLkøk{Lke MÚkkÃkLkkLkk «Úk{ ð»ko{kt s íkuLke
ÃkkMku 553 fhkuz YrÃkÞk sux÷e {qzef]ík yMfk{íkku Q¼e ÚkE níke.
– MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk yuf rðrðÄ ÷ûke ÞkusLkk Au. su{kt Lk{oËk LkËe Ãkh fkU¢ex økúurðxe çktÄLkwt
çkktÄfk{, 1,450 {uøkkðkuxLke fw÷ MÚkkrÃkík ûk{íkk Ähkðíkk çku rðã]ík {Úkfku yLku þYykík{kt 40,000
õÞqMkuf ÃkkýeLke ðnLkûk{íkk íkÚkk økwshkík-hksMÚkkLk MkhnËLkk ytrík{ Auzu 2,500 õÞqMkuf ÃkkýeLke
ðnLkûk{íkk Ähkðíke 460 rf{e. ÷ktçke {wÏÞ Lknuh MkkÚku ®Mk[kELke ÃkkýeLke ðnu[ýe {kxu fw÷
75,000 rf{e. ÷tçkkEðk¤e LknuhkuLkk LkuxðfoLkku Mk{kðuþ ÚkÞku Au.
– yk ÞkusLkk Ãkqhe Úkþu íÞkhu íku hkßLke {kuxk{kt {kuxe yLku ¼khíkLke ÞkusLkkyku{ktLke yu {kuxe LkËe ¾eý
ÞkusLkk (river valley project) Úkþu.
– ÞkusLkk Ãkqhe Úkþu íÞkhu yøkkWLkk ytËks {wsçk økwshkík hkßÞLke ðkŠ»kf ykðf{kt 1,400 fhkuz
YrÃkÞk sux÷ku ðÄkhku Úkþu.
– hkßÞLkk rsÕ÷kyku{ktÚke ÃkkýeLke yAíkðk¤k 12 rsÕ÷kLkkt 135 Lkøkhku yLku 8,215 økk{zktLke
ÃkeðkLkk ÃkkýeLke nk÷Lke íktøke fkÞ{ {kxu rLkðkhe þfkþu su{kt Mkkihk»xÙ yLku fåALkk çkÄk s rsÕ÷kLkkt
økk{zkt íkÚkk W¥kh økwshkíkLkkt MktÃkqýo yÚkðk ytþík: yAíkðk¤kt økk{zkt ykðhe ÷uðkþu.
– yk{ yk ÞkusLkk hkusLkwt 35,000 ÷k¾ r÷xh ÃkeðkLkwt Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkze þfþu íkuðku ytËks Au. WÃkhktík,
hkßÞLkk 14 rsÕ÷kLkk 75 íkk÷wfkLkkt 3,793 økk{zktLke 18 ÷k¾ nuõxh s{eLkLku ®Mk[kELke ÷k¼
{¤þu.
– yk{ yk ÞkusLkk 18 ÷k¾ nuõx s{eLkLku ®Mk[kELkwt Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzþu; íku{ktÚke 37,855 nuõxh s{eLk
fåA rsÕ÷kLke íkÚkk 3,86,000 nuõxh s{eLk Mkkihk»xÙ rðMíkkhLke hnuþu.
68
– yk Äkuhýu MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk fåA rsÕ÷k{kt nk÷ Au íkuLkk fhíkkt Mkkíkøkýe yLku Mkkihk»xÙ
rðMíkkh{kt çk{ýe ®Mk[kEþÂõíkLkwt MksoLk fhþu. ÞkusLkkLku fkhýu rðMíkhíke ®Mk[kE íkÚkk 1450 {uøkkðkìx
s¤rðãwík-þÂõíkLkk Mk]sLkLku fkhýu ¾uíkWíÃkkËLk{kt 45% yux÷u fu ðkŠ»kf 82 ÷k¾ xLk sux÷ku ðÄkhku
ÚkðkLke Mkt¼kðLkk Au. íkuLkwt {qÕÞ YrÃkÞk 400 fhkuz yktfðk{kt ykÔÞwt Au.
– íku{ktÚke 27 ÷k¾ xLk sux÷ku ðkŠ»kf ðÄkhku yLkksLkk WíÃkkËLk{kt Úkþu.
– yk ÞkusLkkLku fkhýu íkuLkk y{÷ Ëhr{ÞkLk Mkhuhkþ 2.75 ÷k¾ ÷kufkuLku ðkŠ»kf hkusøkkhe {¤þu íkÚkk
ÞkusLkk Ãkqhe ÚkÞk ÃkAe 3.97 ÷k¾ ÷kufkuLku hkusøkkhe {¤e þfþu. yk ÞkusLkkÚke fux÷kf WãkuøkkuLke
ÃkkýeLke {køk Mktíkku»kkþu yLku íkuLku ÷eÄu hkßÞLkk ykiãkurøkf WíÃkkËLk{kt ðÄkhku Úkþu. MkhËkh Mkhkuðh
Ãkqýoík: çktÄkþu íÞkhu íku 37,000 nuõxh sux÷ku rðMíkkh ykðhe ÷þu yLku íÞkuh íku {íMÞ-WãkuøkLkk
rðfkMk {kxuLkwt {n¥ðLkwt fuLÿ çkLke hnuþu.
– yk s¤kþÞ{ktÚke ðkŠ»kf 1,210 xLk {kA÷eLkwt WíÃkkËLk «kÃík Úkþu íkÚkk 400 sux÷kt fwxwtçkkuLku íku
hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkze þfþu. MkkÚkkuMkkÚk hkßÞ{kt rðãwíkþÂõík{k ðÄkhku Úkíkkt hkßÞLke ðkŠ»kf ykðf{kt
ykþhu 400 fhkuz YrÃkÞkLkku íkÚkk ÃkkýeÃkwhðXkLke ykðf{kt ytËksu 100 fhkuz YrÃkÞkLkku ðÄkhku
ÚkðkLke økýíkhe Au.
– yk{ Lk{oËk ÞkusLkk îkhk økwshkíkLku LktËLkðLk çkLkkððkLkwt hkßÞLke «òLkwt MðÃLk Mkk[k yÚko{kt Mkkfkh
Úkþu.
– ÃkÞkoðhýLke Mkwhûkk {kxu sYrhÞkík {wsçk Lk{oËk rLkøk{u ðLkefhý, {íMÞkuãkuøk-rðfkMk, íku{s {÷urhÞk
suðk hkuøkkuLkk rLkÞtºkýLkku ½rLkc fkÞo¢{ y÷{kt {qfðkLkku rLkýoÞ fÞkuo Au.
– ÃkÞkoðhý íkÚkk ÃkwLkðoMkðkxLku ÷økíkk fkÞo¢{kuLkk y{÷efhýLke «r¢Þk Ëhr{ÞkLk hkßÞLke MðiÂåAf
MktMÚkkykuLkku MkkÚk-Mknfkh {u¤ððk{kt ykðu Au, òufu ÃkwLkÔÞoðMÚkk yLku ÃkwLkðoMkðkx ytøkuLkk fkÞo¢{kuLkku
y{÷ fhðk {kxu nðu MkhËkh Mkhkuðh ÃkwLkðoMkðkx yusLMke Lkk{f y÷kÞËku ½xf Q¼ku fhðk{kt
ykÔÞku Au.
– Lk{oËk ÞkusLkkLke «økríkLke MkkÚkkuMkkÚk íkuLke MkkÚku «íÞûk yÚkðk Ãkhkuûk heíku Mktf¤kÞu÷e çkkçkíkkuLkwt Ãký
{qÕÞktfLk Úkíkwt hnu íku {kxu MktÏÞkçktÄ yÇÞkMkku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk níkk; su{kt s{eLk, Ãkkýe,
SðMk]rü, ðLkMÃkrík, ykhkuøÞ, ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ÃkkMkktyku, ðLÞ «kýeyku {kxuLkkt yÇÞkhÛÞku
yLku íku{Lkk rðfkMk suðe çkkíkkuLkku Ãký Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu÷ Au íku {kxuLke fkÞo-ÞkusLkkyku Ãký
íkiÞkh fhðk{kt ykðe Au yLku ykðe ÞkusLkkyku Ãkh MkkíkíÞÚke y{÷ ÚkkÞ íkuðk «ÞkMkku nkÚk Ähðk{kt
ykÔÞk Au.
– 1947-48Lkk yhMkk{kt Lk{oËk LkËeLke ¾eýLke økŠ¼ík þÂõíkLkku íkkøk {u¤ððk {kxu íkuLkku MkðkOøke
yÇÞkMk nkÚk Ähðk{kt yðkÞku níkku. yu Äkuhýu ÞkusLkkLkku {q¤ ¾hzku íkiÞkh ÚkÞku níkku.
– 1961{kt ðzk«ÄkLk sðknh÷k÷ LknuhwLkk nMíku Lkðkøkk{ ¾kíku LkuLkku rþ÷kLÞkMk Ãký fhðk{kt ykÔÞku
níkku; Ãkhtíkw Mk{Þ síkkt swËkt swËkt fkhýkuMkh ÞkusLkkLkku rðhkuÄ fhLkkhk Mkr¢Þ çkLÞk níkk.
 69
– ¼khíkLkk ykÞkusLk Ãkt[Lkk yuf MkÇÞ íkÚkk òýeíkk yÚkoþk†e zkì. hkò [ur÷Þkyu ònuh fÞwO fu
ykÞkusLk Ãkt[u yk ÞkusLkkLku {tsqhe ykÃkðkLkwt nsw çkkfe Au yLku íku{Lkk s Ãkøk÷u fuLÿ MkhfkhLkk
s¤MkkÄLk-{tºkeyu hkßÞMk¼k{kt ònuh fÞwO fu Lk{oËk ÞkusLkkLku fuLÿ Mkhfkhu {kºk ‘Mkiÿktríkf yLkw{rík’
ykÃke Au Ëhr{ÞkLk hk»xÙeÞ íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu ÞkusLkkLkku rðhkuÄ fhðk {kxu ‘Lk{oËk çk[kð
yktËku÷Lk’ suðkt MktøkXLkku Mkr¢Þ çkLÞkt.
– MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkkLku Ãkzfkhðk {kxu íkÚkk yk ÞkusLkk fkÞkoÂLðík ÚkkÞ íkku ÃkÞkoðhýLke çkkçkík{kt
fE Mk{MÞkyku yLku òu¾{ku Q¼kt Úkþu, íkuLkk «íÞu ÷kufkuLkwt æÞkLk ykfŠ»kík fhðk {kxu ËuþrðËuþ{kt
sLkyktËku÷Lkku Q¼kt fhðk{kt ykÔÞkt yLku íkuLkwt Lkuík]íð ‘Lk{oËk çk[kð yktËku÷Lk NBA Lkk{Lke
MktMÚkkyku fÞwO Au.
– Lkðe rËÕne ¾kíkuLkk ‘fÕÃkð]ûk’ Lkk{f ÃkÞkoðhý-Mk{qnu Lk{oËk ÞkusLkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt fux÷ktf fnuðkíkkt
òu¾{ku Ãkh «fkþ Ãký Ãkkzâkun íkku. íku{ktÚke s 1986{kt ‘Lk{oËk çk[kð yr¼ÞkLk’Lke þYykík ÚkE
níke.
– Lk{oËk ÞkusLkkLkk rðhkuÄeykuLke {wÏÞ Ë÷e÷ yu Au fu yk ÞkusLkk ÃkÞkoðhýLke árüyu {kuxk{kt {kuxe
ykÃkr¥k Au yLku íkuLkwt {qÕÞ Lkkýkt{kt yktfðkLku çkË÷u íkuLkkÚke «kýeSðLk, ðLkMÃkrík-MktÃkËk íkÚkk
ÃkhtÃkhkøkík heíku MkËeykuÚke rðrþü SðLk SðLkkhk {kLkðMk{qnku Ãkh rðÃkheík yMkh ÚkðkLkk árü®çkËwÚke
yktfðwt ðÄkhu Rü økýkþu.
– ÞkusLkkLkk rðhkuÄeykuyu ÞkusLkk {kxu rðïçkìtfLke «Þkursík MknkÞ Lk {¤u íku {kxu íkuLke Mk{ûk hsqykíkku
Ãký fhe, suLkk Mkt˼o{kt rðïçkìtfu 1991{kt íkuLkk RríknkMk{kt Ãknu÷e s ðkh fkuE ËuþLkk fkuE «fÕÃkLkk
Mkt˼o{kt {kuMko yæÞûk: Mk{eûkk Mkr{ríkLke h[Lkk fhe níke. ‘{kuMko Mkr{rík’ Lkk{Úke òýeíke çkLku÷e
yk Mkr{rík{kt çkúìzVzo {kuMko yæÞûk níkk.
– ÞkusLkkLke ÃkwLkðoMkðkx, ÃkwLk:MÚkkÃkLk yLku ÃkÞkoðhýeÞ yMkhku íkÃkkMkðk {kx íku{Lku fk{ MkkUÃkðk{kt
ykÔÞwt níkwt íkuLkk Mkt˼o{kt íku{ýu su {kÃkËtzku MðefkÞko níkk íku, 1978Lkku Lk{oËk rxÙçÞqLk÷Lkku [wfkËku,
¼khíkLkk ÃkÞkoðhý {tºkk÷ÞLke þhíkku, rðïçkìtf MkkÚku ÚkÞu÷k fhkhku íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ {sqh MktøkXLk
(convention)Lkk Xhkð (ILO) 107 Ãkh ykÄkrhík Au yuðku WÃkÞwoõík Mkr{ríkLkku Ëkðku Au. Mkr{íkeLkku
ynuðk÷ 18 sqLk 1992Lkk hkus çknkh Ãkzâku níkku.
• Mkr{ríkLkkt {wÏÞ íkkhýku yk «{kýu níkkt :
– MkhËkh Mkhkuðh ÃkrhÞkusLkkLke {kLkðeÞ yMkhkuLkku Ãkqhíkku ytËks rðïçkìtf íkÚkk ¼khík Mkhfkhu fhu÷ku
LkÚke.
– Lkðkøkk{ yLku fuðrzÞk ÃkkMku LkËe Ãkh çktÄkE hnu÷k 138.7 {exh Ÿ[kELkk Míkhðk¤k s÷køkkhLku
fkhýu økwshkík, {nkhk»xÙ yLku {æÞ«Ëuþ{kt 37,000 nuõxh s{eLk zqçk{kt sþu íkÚkk 3,00,000Úke
Ãký ðÄkhu ÷kufku rðMÚkkrÃkík Úkþu, su{Lkkt ÃkwLkðoMkðkx yLku ÃkwLk:MÚkkÃkLk þõÞ LkÚke.
70
– «Þkursík {wÏÞ Lknuh íkuLku {Úkk¤u 250 {exh yLku hksMÚkkLk MkhnËu 100 {exh Ãknku¤e ÚkðkLke Au
yLku íku {kxu zqçk{kt síke s{eLk fhíkkt çk{ýe s{eLk-ykþhu 80,000 nuõxh-Vk¤ððe Ãkzþu.
– zqçk{kt síkkt økk{kuLkk yuf ÷k¾ ÷kufku WÃkhktík ÞkusLkkLkk ònuh yLku ®Mk[kE {k¤¾kLku fkhýu ÷øk¼øk
1,40,000 ¾uzqíkku yMkhøkúMík Úkþu íkÚkk çktÄLkk nuXðkMk{kt hnuíkk ÷kufku{ktÚke {kuxe MktÏÞkLkk ÷kufkuLkk
SðLk Ãkh ÞkusLkkLke rðÃkheík yMkh Úkþu. 1985{kt ÞkusLkkLkk ¾[o {kxu rðïçkìtf MkkÚku íkuLke MknkÞ
ytøku su fhkhku fhðk{kt ykÔÞk Au íku {{wsçk zqçk{kt síkkt økk{kuLkk ÷kufkuLku s ‘ÞkusLkkÚke yMkhøkúMík’
(project affected persons) økýeLku ÃkwLkðkoMk yLku ÃkwLk:MÚkkÃkLkLkk nfËkhku økýðk{kt ykÔÞk Au
yLkuíkuLku ÷eÄu ËçkkýLke s{eLk{kt hnuíkk ykrËðkMkeykuLkku íkÚkk yMkhøkúMíkkuLkku íku{kt Mk{kðuþ fhðk{kt
ykÔÞku Lk níkku.
– ÞkusLkkLke ÃkÞkoðhýeÞ yMkhku rLkðkhðk {kxuLkk WÃkkÞkuLku ÃkrhÞkusLkkLkk {k¤¾kLke YÃkhu¾k{kt ÞkuøÞ
{n¥ð ykÃkðk{kt ykðu÷wt LkÚke.
– {kuMko Mkr{ríkLkk ynuðk÷ ÃkAe rðïçkìtf íkhVÚke Lk{oËk ÞkusLkkLku ykÚkeof MknkÞ Lk {¤ðkLke þõÞíkk
Q¼e Úkíkkt økwshkíkLkk íkífk÷eLk {wÏÞ{tºke [e{Lk¼kE Ãkxu÷u Lk{oËk çkkìLzLke ÞkusLkk ònuh fhe íkuLku
«òLkku W{¤fk¼uh «rík¼kð MkktÃkzâku. ¼khík Mkhfkhu Ãký íkuLku xufku ònuh fÞkuo níkku.
– økwshkík Mkhfkh, ÞkusLkkLkk Mk{Úkof rLk»ýktíkku íkÚkk yk ÞkusLkkLku ÷køkýe¼uh xufku ykÃkLkkh økwshkíkLke
çknwMktÏÞ «òLkk {íku {kuMko Mkr{ríkLkku ynuðk÷ yLku íkuLkkt íkkhýku økwshkíkrðhkuÄe, yufíkhVe yLku
ÃkqðoøkúnÞwõík níkkt; yux÷wt s Lknª, Ãkhtíkw Lk{oËk ÞkusLkkLkk nk÷Lkk {k¤¾k{kt MkwÄkhkðÄkhk Mkq[ððkLkwt
su yøkíÞLkwt fk{ Mkr{ríkLku MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt íku fk{ íkuýu fhu÷ LkÚke.
– økwshkík íkÚkk yk ÞkusLkkÚke ÷k¼kÂLðík ÚkLkkh ºký hkßÞkuLke yuðe yÃkuûkk níke fu Mkr{rík fux÷ktf
fÕÃkLkkþe÷ (innovative) íkÚkk rð[kh«uhf Mkq[Lkku fhþu yLku íku{ ÚkkÞ íkku íkuLkk Ãkh ÞkuøÞ rð[khýk
fhðkLke Ãký yk hkßÞkuLke íkiÞkhe níke. økwshkík hkßÞu íkku ÃkwLkðoMkðkx íkÚkk ÃkwLk:MÚkkÃkLk ytøku yøkkW
rLkÄkorhík fhu÷kt Äkuhýku{kt MkwÄkhk fhe íku ðÄw WËkh çkLkkððkLke Ãký íkíÃkhíkk çkíkkðe níke. rðMÚkkrÃkíkkuLkk
ÃkwLkðoMkðkx yLku ÃkwLk:MÚkkÃkLk ytøku økwshkíku su Äkuhýku MðefkÞko Au. íku ¾qçk WËkh íkku Au s, Ãkhtíkw
{nkhk»xÙ yLku {æÞ«ËuþLkk su rðMÚkkrÃkíkku økwshkík{kt ðMkkðx fhðkLke íkiÞkhe çkíkkðþu íku{Lku Ãký
íku WËkh ÄkuhýkuLkk ÷k¼ ykÃkðk{kt ykðþu yuðe økwshkík Mkhfkhu ònuhkík fhe íke.
– økwshkíku su Äkuhýku ËþkoÔÞkt íku Lke[u «{kýu Au :
– ¾uzkíke s{eLk Mkk{u ¾uzký÷kÞf s{eLk yÃkkþu yLku íku s{eLk WÃkkŠsík s{eLk sux÷k ykfkhLke
nþu. MkkÚkkuMkkÚk fkuE Ãký rðMÚkkrÃkíkLku ykuAk{kt ykuAe çku nuõxh sux÷e s{eLk ykÃkðk{kt ykðþu.
– s{eLkÄkhf rðMÚkkrÃkíkLkk ÃkwÏík ðÞLkk Ëhuf ÃkwºkLku Mðíktºk fwxwtçkLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykðþu yLku
íku Äkuhýu íkuLku ¾uzký {kxu y÷kÞËe s{eLk çkûkðk{kt ykðþu.
– s{eLkLkk MktÞwõíkÄkhf (joint holder)Lku íkÚkk íkuLkk ÃkwÏík ðÞLkk Ëhuf ÃkwºkLku ¾uzký {kxu y÷kÞËe
s{eLk {u¤ððkLkk nfËkh økýðk{kt ykðþu.
 71
– zqçk{kt síkk rðMíkkhLkk Ëhuf s{eLkrðnkuýk ¾uík{sqh íkÚkk íkuLkk ÃkwÏík ðÞLkk Ëhuf Ãkwºk ¾uzký {kxu
rðLkk {qÕÞu s{eLk {u¤ððk nfËkh økýkþu.
– zqçk{kt síkk rðMíkkhku{kt Mkhfkhe s{eLkku/støk÷rðMíkkhku{kt Ëçkký (encroachment) îkhk ¾uíke fhLkkh
íkÚkk íkuLkk ÃkwÏík ðÞLkk Ëhuf Ãkwºk ¾uzký {kxu s{eLk «kÃík fhðkLkk nfËkh økýkþu.
– Ëhuf fwxwtçkËeX ÃkwLkðoMkðkx {kxu 750 YrÃkÞk yLkwËkLk ykÃkðk{kt ykðþu íkÚkk òLÞwykhe, 1980Lku
ÃkkÞkLkwt ð»ko økýeLku yLkwËkLkLke hf{{kt ¢{þ: ðkŠ»kf ykX xfkLku Äkuhýu ðÄkhku fhe ykÃkðk{kt
ykðþu. MknkÞf yLkwËkLk (grant-in-aid)Lke hf{{kt Ãký íku s Äkuhýu ðÄkhku fhkþu.
– MÚk¤ktíkh fhLkkhk Ëhuf rðMÚkkrÃkík fwxwtçkLku Lkðk MÚk¤u ðkMíkrðf ðMkðkx fhðkLkk rËðMkÚke yuf ð»ko
MkwÄe Ëhuf {kMkLkk 25 rËðMkËeX hkusLkk 15 YrÃkÞk «{kýu SðLkrLkðkon ¼ÚÚkwt [qfððk{kt ykðþu.
– òu fkuE rðMÚkkrÃkík Mkhfkhu ykÃku÷ s{eLkLke yðuS{kt ¾kLkøke s{eLk ¾heËðk {køku íkku íkuLku íku
s{eLkLke ðksçke ®f{ík rLkÄkorhík fhe ykÃkðk{kt Mkhfkh îkhk rLkÞwõík Mkr{rík {ËË fhþu. yk{
fhðkÚke òu íkuLku
– ð¤íkhLke hf{ fhíkkt ðÄw ®f{ík [qfððe Ãkzu íkku ðÄkhkLke hf{ íkuLku {nuhçkkLkeLke hknu ( ) [qfíku
fhkþu. ð¤íkhLke hf{Lkku ðÃkhkþe ¾[o {kxu WÃkÞkuøk Lk ÚkkÞ íku {kxu íkuLke [qfðýe hkufz{kt fhkþu
Lknª; íkuLku çkË÷u íkux÷e hf{ rðMÚkkrÃkíkLkk Lkk{u çkìtf{kt íkuLkk ¾kíkk{kt s{k fhkþu.
– ¾uíke fhíkk ykrËðkMkeyku swËk swËk yLÞ rðfkMk-fkÞo¢{ku{kt òuzkE þfu íku {kxu íkÚkk íkuyku WíÃkkËf
yfM{kíkku Q¼e fhe þfu íku {kxu íku{Lku 5,000 YrÃkÞkLke {n¥k{ {ÞkoËk{kt 100% yLkwËkLk ykÃkðk{kt
ykðþu.
– rðMÚkkrÃkíkkuLku yfM{kík fu {]íÞw Mkk{u hûký (cover) ykÃkðk {kxu íku{Lkku 6,000 YrÃkÞkLkku ðe{ku
Wíkhkðe ykÃkðk{kt ykðþu.
– Ëhuf rðMÚkkrÃkík fwxwtçkLku {fkLk çkLkkððk {kxu 27 × 18 {e.Lkku Ã÷kìx rðLkk {qÕÞu ykÃkðk{kt ykðþu.
– rðMÚkkrÃkíkkuLku yøkúíkkLku Äkuhýu hkusøkkheLke íkf Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðþu. (14) rðMÚkkrÃkíkkuLku ¾uíke fhðk
Mkkhwt MknkÞ ykÃkðk{kt ykðþu.
– rðMÚkkrÃkíkku {kxu rçkLkMkhfkhe MðiåAef MktMÚkkyku {khVík Mkk{qrnf MktzkMk çkLkkðe ykÃkðk{kt ykðþu.
– yMkhøkúMík Ëhuf ÔÞÂõíkLkk fwxwtçkLku MktçktrÄík Mk{ÞLkkt ¼ÚÚkkt, hkufz MknkÞ yLku zqçk{kt økÞu÷k rðMíkkhku{kt
su Mkð÷íkku WÃk÷çÄ níke íku çkÄe s Mkð÷íkku ÃkwLkðoMkðkx {kxu Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ rðMíkkhku{kt Ãký
WÃk÷çÄ fhe ykÃkðk{kt ykðþu; Ëk.ík. ðes¤e, Ãkkíkk¤-fqðkyku, ÃkeðkLkk Ãkkýe {kxuLkkt {Úkfku,
þk¤kyku, Ëðk¾kLkkt, MktËuþkÔÞðnkhLke Mkð÷íkku ðøkuhu. WÃkhktík, hnuýktf {kxu 500 [ku.{e.Lkku Ã÷kìx
íku{s 45 [ku.{e.Lkwt Ãkkfwt çkktÄu÷ {fkLk rðLkk {qÕÞu ykÃkðk{kt ykðþu.
– sw÷kE 1992 MkwÄe 5,050 rðMÚkkrÃkíkkuLku ËhufLku 2 nuõxh sux÷e s{eLk Vk¤ððk{kt ykðe Au. su{ktÚke
3,813 rðMÚkkrÃkíkku økwshkíkLkk 424 {nkhk»xÙLkk íkÚkk 821 {æÞ«ËuþLkk Au.
72
– yk heíku fw÷ ðnU[kÞu÷e s{eLk ykþhu 10,107 nuõxh ÚkkÞ Au WÃkhktík 4,120 rðMÚkkrÃkíkkuLku {fkLk
{kxuLkk Ã÷kìx, 3,306 rðMÚkkrÃkík fwxwtçkkuLku 1.6 fhkuz YrÃkÞkLkk {qÕÞLke WíÃkkËf yfM{kíkku íkÚkk
4,519 fwxwtçkkuLku 1.61 fhkuz YrÃkÞk sux÷wt rLkðkon¼ÚÚkwt [qfððk{kt ykÔÞwt Au.
– íku s Mk{Þ økk¤k MkwÄe 373 rðMÚkkrÃkíkku yLku íku{Lkkt çkk¤fkuLku WíÃkkËf hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe
Au. rðMÚkkrÃkíkku {kxu ÃkwLkðoMkðkxLkk Lkðk MÚk¤u «kÚkr{f þk¤kyku, fwðk, nìLzÃkÃÃk, hMíkk, ðes¤e
suðe Lkkøkrhf MkwrðÄkyku Ãký Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe Au.
– yk ytøku ykìõxkuçkh, 1998 MkwÄe{kt su Ãkøk÷kt ÷uðk{kt yðkÞkt Au, íkuLke rðøkíkku yk {wsçk Au :
– økwshkík{kt 8,129 yMkhøkúMíkkuLkwt ÃkwLkÔMkoLk ÚkE [qfu÷ Au.
– yMkhøkúMík ¾uzqíkkuLku 16,196 nuõx hsux÷e s{eLk Vk¤ððk{kt ykðe Au.
– yMkhøkúMík ÔÞÂõíkyku{ktÚke 4,360 ÔÞÂõíkykuLku ÃkwLkðoMkðkx MknkÞíkhefu Y.65 fhkuz 10 ÷k¾ sux÷e
hf{ [qfððk{kt ykðu÷ Au.
– yMkhøkúMík fwxwtçkku{ktÚke 7,028 fwxwtçkkuLku WíÃkkËfeÞ yfM{kíkkuLke ¾heËe {kxu Yk.360 fhkuz 50
÷k¾Lke hkufz MknkÞ Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe Au. WÃkhktík, yk fwxwtçkkuLku íku{Lkk {kxu Lk¬e fhðk{kt
ykðu÷ Lkðk MÚk¤ MÚk¤ktíkh fhðk {kxu rðLkk {qÕÞu ðknLkLke Mkð÷ík Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe Au.
– yk ÞkusLkkLku fkhýu sux÷e s{eLkLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤þu íkuLke Mkh¾k{ýe{t ÞkusLkkÚke zqçk{kt
sLkkh s{eLk {kºk 1.65% sux÷e Au.
– økwshkík hkßÞLkk 76 sux÷k yAíkøkúMkíkT íkk÷wfk{ktÚke 30 íkk÷wfk íkÚkk 11 hý«ËuþLkk íkk÷wfk{ktÚke
8 íkk÷wfk yk ÞkusLkkÚke ÷k¼kÂLðík Úkþu.
– íkuðe s heíku ÞkusLkkLkk fw÷ ÷k¼kÚkeoyku{kt 52% LkkLkk yLku Mke{kLík ¾uzqíkku, yLkwMkqr[ík òíkeykuLkk
9.1% ÷k¼kÚkeoyku íkÚkk yLkwMkqr[ík sLkòríkykuLkk 8.7% ÷k¼kÚkeoyku Au yu heíku ÞkusLkkLkwt ykÞkusLk
ÚkÞwt A. yLkwMkqr[ík sLkòríkLke Ëhuf rðMÚkkrÃkík ÔÞÂõík Mkk{u 7 ÔÞÂõíkyku yk ÞkusLkkÚke ÷k¼
Ãkk{ðkLke Au.
rðMÚkkrÃkíkkuLku su MkwrðÄkyku çkûkðk{kt ykðþu íkuLkkt Äkuhýku Lk{oËk s¤rððkË rxÙçÞqLk÷u rLkÄkorhík fhu÷k
{kÃkËtzku fhíkkt Ãký ðÄw Ÿ[e økwýð¥kkLkkt Au, fkhý fu ¼khík Mkhfkh yLku økwshkík Mkhfkhu rxÙçÞqLk÷Lkkt
Äkuhýku{kt LkkUÄÃkkºk Ã{ký{kt MkwÄkhk fÞko Au yLku íkuLku Ãkrhýk{u rðMÚkkrÃkíkkuLku íku{Lkk {q¤ SðLkÄkuhý
fhíkkt ½ýwt Ÿ[wt SðLkÄkuhý «kÃík Úkþu yuðwt yk ÞkusLkkLkwt ykÞkusLk Au. ykLku fkhýu {kuMko Mkr{ríkLkku
{kLkð-yrÄfkhkuLkk ¼tøkLkku ykûkuÃk ðsqË ðøkhLkku íkÚkk y«Míkwík ÚkE òÞ Au.
– MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk Ãkqhe Úkíkkt yLkksLkk WíÃkkËLkLke çkkçkík{kt su rMkrØ {u¤ððk{kt ykðþu íkuLku
÷eÄu hkßÞLke nk÷Lke 15 ÷k¾ xLk yLkksLke ðkŠ»kf yAík íkku rLkðkhe þfkþu s WÃkhktík hkßÞ{kt
íkuLke ðkŠ»kf yLkksLke sYrhÞkík fhíkkt 10 ÷k¾ xLk ðÄkhu yLkksLke ÃkuËkþ Úkþu yLku íku îkhk ËuþLkkt
yLÞ hkßÞkuLke yAík rLkðkhð{kt økwshkík hkßÞ {n¥ðLkku Vk¤ku ykÃke þfþu. MkhËkh Mkhkuðh
 73
ÞkusLkkLku fkhýu rðãwíkþÂõíkLkk WíÃkkËLk{kt ðÄkhku Úkþu íkÚkk yk ÞkusLkk økwshkíkLke WfkE ÞkusLkkLke
su{ ÃkqhrLkÞtºký{kt Ãký {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðþu.
– MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk økwshkíkLkk s Lknª, Ãkhtíkw Mk{økú ËuþLkk ÍzÃke rðfkMk {kxu yrLkðkÞo Au yuðe
áZ {kLÞíkk økwshkíkLkk ík{k{ hksfeÞ Ãkûkku Mkrník Mk{Mík «òyu yLkufðkh ÞkusLkkLkk rðhkuÄe
yktËku÷LkkuLkku «ríkfkh fheLku ÔÞõík fhu÷ Au. ykìõxkuçkh, 2000{kt ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íku çktÄLke
rLkÄkorhík Ÿ[kE MkwÄe çkktÄfk{ {kxuLke fkÞorðrÄ Lk¬e fheLku ÃkhðkLkøke ykÃke níke.
– yk þfðíkeo [wfkËkLku yLkw÷ûkeLku 31 ykìõxkuçkh, 2000Lkk hkus çktÄLke Ÿ[kE 90 {exh MkwÄe ðÄkhðk
{kxuLkwt fk{fks ÞwØLkk Äkuhýu nkÚk Ähðk{kt ykÔÞwt níkwt.
yur«÷ 2006{kt «fkrþík {krníke {wsçk Lke[uLke rðøkíkku LkkUÄÃkkºk Au :
– LknuhLkk {w¾ (vanal head)Lkk MÚk¤u nðu MkhËkh Mkhkuðh «fÕÃk 250 {uøkkðkìxLkk 30 xfk (su 1000
{uøkkðkìxLkk 70 xfk ÚkkÞ Au) ðes¤eLkwt WíÃkkËLk fhu Au.
– yk yøkkW çktÄLke Ÿ[kE 110.64 {exh MkwÄe ÷E sðkLke ÃkhðkLkøke níke íkuLke søÞkyu ð»ko
2006{kt íku Ÿ[kE 121.90 {exh sux÷e ÷E sðkLke ÃkhðkLkøke {¤e Au yLku íku {wsçk çktÄLkk MÚk¤u
ÞwØLkk Äkuhýu fk{fks þY ÚkE sðkÚke 3-4 {kMk{kt íkux÷e Ÿ[kE nktMk÷ fhðk{kt ykðþu yuðwt
ytËksðk{kt ykÔÞwt Au.
– yk «fÕÃk økwshkík hkßÞ{k 18 ÷k¾ nuõxh s{eLkLku íkÚkk hksMÚkkLk{kt 75,000 nuõxh s{eLkLku
®Mk[kELkwt Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzþu. WÃkhktík, økwshkík hkßÞ {kxu íku 1,450 {ìøkkðkìx rðãwíkþÂõíkLkwt MksoLk
fhþu íkÚkk 2 fhkuz 35 ÷k¾ ÷kufkuLku ÃkeðkLkwt Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzþu. nk÷ (2006){kt 4.5 ÷k¾ nuõxh
s{eLk{kt ®Mk[kELkwt Ãkkýe {¤u Au su ÷ûÞktf fhíkkt {kºk 25 xfk sux÷wt s Au. 2006 ð»koLke ðhMkkËLke
{kuMk{{kt ðÄkhkLkk 3 ÷k¾ nuõxh s{eLk íku{kt ykðhe ÷uðk{kt ykðþu íkÚkk Mkkihk»xÙLke A Lknuhku{kt
Lk{oËkLkwt Ãkkýe ÃknkU[e sþu. økwshkík hkßÞ{kt «rík {kMk ðÄkhkLkk 50,000 nuõxhLkku W{uhku fhe
þfkþu yuðku ytËks Au.
– yíÞkh MkwÄe {æÞ«Ëuþ{kt 18,093 yMkhøkúMík fwxwtçkku, økwshkík{kt 1,148 fwxwtçkku íkÚkk {nkhk»xÙ{kt
789 fwxwtçkkuLkku ÃkwLk:ðMkðkx (resettlement) fhðk{kt ykÔÞku Au yLku íku{Lku [qfðkÞu÷ ð¤íkhLke hf{
Yk.1,600 fhkuz sux÷e ÚkkÞ Au.
– yMkhøkúMíkku{ktÚke ík{k{Lku sqÚk ðe{k ÞkusLkk nuX¤ ykðhe ÷uðk{kt ykðu÷ Au. yLku íku yLðÞu Ëhuf
yMkhøkúMíkLku yfM{kíkLkk rfMMkk{kt 3,000 YrÃkÞk yLku {]íÞwLkk rfMMkk{kt 6,000 YrÃkÞk sux÷e hf{
[qfðkþu yuðwt Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au.
– yMkhøkúMíkku Ãkh ykÄkrhík 417 ÔÞÂõíkykuLku íkÚkk 6 økk{kuLke yLÞ 44 ÔÞÂõíkykuLku íku{Lke ÷kÞfkíkLku
Äkuhýu Lkkufheyku ykÃkðk{kt ykðe Au.
– yMkhøkúMík ÔÞÂõíkyku{ktÚke 7,641 ÔÞÂõíkykuLku rLkðkon[ÚÚkk Ãkuxu 323.40 ÷k¾ YÃkeÞk sux÷e hf{
[qfððk{kt ykðe Au.
74
– yMkhøkúMkíkT fwxwtçkku {kxu 5,145 sux÷kt Ãkkfkt {fkLkku çkktÄðk{kt ykÔÞk Au.
– økwshkíkLke 15Úke ðÄw rçkLkMkhfkhe MðiåAef MktMÚkkyku ÃkwLkðoMkðkx íkÚkk ÃkwLk:MÚkkÃkLkLkk fkÞo{kt Mkr¢Þ
heíku Mktf¤kÞu÷e Au yLku íku fkÞoLke «økríkLkwt Mkíkík yLku ÍeýðxÚke Ãkrhðeûký () fhe hne Au.
ÞkusLkkLku fkhýu rðÃkheík yMkh Ãkk{u íkuðk ÷kufkuLke {w~fu÷eyku yLku VrhÞkËku æÞkLkÚke yLku ÄehsÚke
Mkkt¼¤ðk{kt ykðu Au yLku íku{Lku Mktíkku»k ÚkkÞ íku heíku íkuLkwt rLkhkfhý fhðk{kt ykðu Au.
– rðïLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt yíÞkh MkwÄe yÃkLkkððk{kt ykðu÷kt Äkuhýku fhíkkt økwshkík hkßÞku
yÃkLkkðu÷kt Äkuhýku MkkiÚke ðÄw WËkh Au yuðku yr¼«kÞ íkku rðïçkìtfu Ãký ÔÞõík fÞkuo Au.
– ykLkkÚke Ãký WËkh þhíkku MðefkhðkLke økwshkík Mkhfkhu íkiÞkhe çkíkkðe Au.
– MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk ÃkÞkoðhýeÞ Mktíkw÷LkLke árüyu ¼khu ykÃkr¥ksLkf Lkeðzþu yuðku ykûkuÃk {kuMko
Mkr{ríkyu fÞkuo níkku íkÚkk ÞkusLkkLkk ÃkÞkoðhýeÞ yÇÞkMk nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk s LkÚke yuðwt Ãký
Mkr{ríkyu íkuLkk ynuðk÷{kt LkkUæÞwt Au.
– nfefík{kt ÃkÞkoðhýeÞ yMkhku ytøku 1992 MkwÄe 48 sux÷k yÇÞkMk nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk níkk su{ktÚke
22 yÇÞkMk ÞkusLkkLku 1988{kt fuLÿ MkhfkhLke {tsqhe {¤e íku Ãknu÷kt s Ãkqhk ÚkÞk níkk, 11 yÇÞkMk
{tsqhe {éÞk ÃkAe Ãkqhk fhkÞk níkk, 8 yÇÞkMk Mkíkík [k÷w níkk yLku ðÄkhkLkk 7 yÇÞkMkku nkÚk
ÄhðkLkwt íku ð¾íku s rð[khkÞwt níkwt.
– ÞkusLkkLkk y{÷Lke MkkÚkkuMkkÚk ÃkÞkoðhýLku ÷økíkk MkðkOøke yLku Mkøkoðøkúkne yÇÞkMk Ãký rLkÞr{ík
heíku fhðk{kt ykðu Au; yux÷wt s Lknª, Ãkhtíkw íku{ktÚke Vr÷ík Úkíkkt fu Mkq[ðkíkkt Ãkøk÷kt Ãký nkÚk Ähðk{kt
ykÔÞkt.
– økwshkík hkßÞLke Lkerík yuðe hne Au fu ÞkuòLku fkhýu ÃkÞkoðhýLkk Mktíkw÷LkLku sux÷wt LkwfMkkLk ÚkðkLke
Mkt¼kðLkk Au íkuLkk fhíkkt íkuLke Mkwhrûkíkíkk {kxu, íkuLkkÚke Úkíkk LkwfMkkLkLku ¾k¤ðk {kxu yLku ûkríkÃkqŠík
fhðk {kxu yuføkýwt ðÄkhu ¾[o fhðk{kt ykðþu; Ëk.ík. zqçk{kt síkk 4,523 nuõx støk÷rðMíkkhLke
s{eLk yLku íkuLku ÷eÄu Lkkþ Ãkk{Lkkh 9,81,000 ð]ûkkuLke Mkk{u Ëw»fk¤økúMík fåA «Ëuþ{kt 4,560
nuõxh s{eLk{kt Lkðkt støk÷ku Q¼kt fhðk{kt ykðþu.
– WÃkhktík, 9,300 nuõxh s{eLk Ãkh Lkkþ Ãkku{÷ktstøk÷ku{kt ð]ûkkuhkuÃkýLke rðrðÄ ÞkusLkkyku nuX¤
LkðuMkhÚke ð]ûkku ðkððk{kt ykðþu. 27,204 nuõxh Mkúkðûkuºk{kt yLku 3,025 nuõxh støk÷ rðLkkLkk
MkúkðûkuºkLkku rðMíkkh, 235 nuõxh çktÄLku ÷økku÷øk støk÷rðMíkkh yLku 225 nuõxh sux÷ku çktÄLkku
rðMíkkh ðøkuhu økýíkkt fw÷ 45,089 nuõxh sux÷k rðMíkkh{kt ð]ûkkhkuÃkýLke Íqtçkuþ WÃkkzðk{kt ykðþu.
– yk «Þkursík ð]ûkkhkuÃký fkÞo¢{ nuX¤ {k[o, 1992 MkwÄe 16,350 nuõxh rðMíkkh{kt 2,16,12,000
sux÷kt ð]ûkku hkuÃkðk{kt ykÔÞkt Au. Mk{økú hkßÞ{kt ð]ûkkhkuÃký îkhk sux÷kt ð]ûkku hkuÃkðk{kt ykðþu íkuLke
MktÏÞk Mkt¼rðík ûkrík fhíkkt Mkkuøkýe ðÄkhu nþu.
– AuÕ÷kt 100 ð»koLkk yLkw¼ðLku ykÄkhu Mkt¼rðík ÃkqhLke ¾hkçk{kt ¾hkçk ÃkrhÂMÚkríkLku ÃknkU[e ð¤ðk
 75
{kxu íðrhík y{÷ fhe fkÞ yuðe ÞkusLkkyku (contingency plans)Lkk ¾hzk íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk
Au.
– Mk{økú «fÕÃkLkk y{÷ Ëhr{ÞkLk 36,000 rf.{e.Lke Lknuhku rçkAkððk{kt ykðþu yuðk {q¤ ytËks
Mkk{u yur«÷, 2006 MkwÄe 25,000 rf.{e. ÷tçkkELke Lknuhku Ãkqhe fhðk{kt ykðe Au.
– yk ÞkusLkkLku økwshkíkLke «òyu økwshkíkLke SðkËkuhe íkhefu yÃkLkkðe Au íkuLkk ykÞkusLk yLku
rðfkMk{kt økwshkíkLkk su ºký MkÃkqíkkuyu «þMÞ Ãkwhw»kkÚko ¾uzâku níkku íku ¼kE÷k÷¼kE Ãkxu÷ (¼kEfkfk),
çkkçkw¼kE sþ¼kE Ãkxu÷ (Lk{oËkrðfMkk {tºke) yLku [e{Lk¼kE Ãkxu÷ ({wÏÞ{tºke, økwshkík hkßÞ)Lkkt
Lkk{ Lk{oËk ÞkusLkk MkkÚku fkÞ{ {kxu Mktf¤kÞu÷kt hnuþ.
• Lk{oËk ÞkusLkkLke íkðkhe¾
– 1863{kt Lk{oËk LkËe Ãkh çktÄ çkktÄe íkuLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk økwshkík «ËuþLke ¾uíke {kxu fhðkLkku
«Míkkð hsq ÚkÞku. íku {kxuLke rðrÄMkhLke «Úk{ ÞkusLkk 1947{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðe.
– 1955{kt çkkøkeo, íkkðk yLku ÃkwLkkMkk ÃkhLkk «fÕÃkkuLkwt Mkðuoûký Ãkqhwt ÚkÞwt.
– ð»ko 2000{kt ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íku çktÄLke Ÿ[kE 138 {exh hk¾ðkLkk «Míkkð Ãkh {kunkuh
{khe. MkkÚkkuMkkÚk ÃkÞkoðhý yMkhøkúMíkkuLkwt ÃkwLk:MÚkkÃkLk ðøkuhu çkkçkíkkuLkwt rLkhkfhý fhðk {kxu Mkr{ríkykuLke
h[Lkk fhe.
– ð»ko 2006{kt Mkðkuoå[u yËk÷íku yuf þfðíkeo [wfkËk îkhk Lk{oËk f{kLz yurhÞk (NCA)Lku çktÄLke
Ÿ[kE 121.92 {exh MkwÄe ÷E sðk {kxu {tsqhe ykÃke yLku íku îkhk ‘Lk{oËk çk[kðku yktËku÷Lk’
(NBA)Lke íku ytøkuLke ðktÄk yhS fkZe Lkkt¾e.
– ð»ko 2010 MkwÄe MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk Ãkqýo Úkþu yuLkk «ÞkMkku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk níkk. økwshkík
MkhfkhLke íÞkh ÃkAeLke økýíkhe {wsçk yk ÞkusLkk ð»ko 2014{kt Ãkqhe Úkþu yuðe ònuhkík fhðk{kt
ykðe níke. yk ÞkusLkkLke fkÞoðkne Ãkh økwshkík Mkhfkh Ëh ð»kuo Y.2500 fhkuzÚke ðÄkhu hf{
Vk¤ððk Mk{Úko LkÚke. íkuÚke íku ¾hu¾h õÞkhu Ãkqhe Úkþu yuLkku [ku¬Mk ytËks fhe þfkÞ íku{ LkÚke.
– 1959{kt MkhËkh MkhkuðhLkk MÚkkLk Ãkh çktÄ çkktÄðkLke ÞkusLkk íkiÞkh fhðk{kt ykðe.
– 1961{kt íkífk÷eLk «ÄkLk{tºke Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuhwLkk nMíku rþ÷khkuÃký yLku çktÄLkk fk{Lke
þYykík fhðk{kt ykðe.
– 1965{kt ‘¾kuMk÷k Mkr{rík’yu nkRzÙkì÷kìrsf÷ yÇÞkMk Ãkqhku fÞkuo yLku Mk{økú Lk{oËk ¾eýLkk rðfkMk
{kxu Lk{qLkkYÃk yLku yLkwÃk{ ÞkusLkk (mater plan) íkiÞkh fhe.
– WÃkÞwoõík ÞkusLkk ytøku {æÞ«Ëuþ yLku {nkhk»xÙ hkßÞLke Mkhfkhkuyu ðktÄk Q¼k fÞko íkuLkk Wfu÷ {kxu
1969{kt ‘Lk{oËk s¤rððkË Ãkt[w (Narmada Water Disputes Tribunal)Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe
(1969-79).
76
– 1979{kt MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk ‘yktíkhhkßÞ «fÕÃk’ (multi-state project) ònuh fhðk{kt ykðe
yLku íkuLkk y{÷ {kxu {wÏÞ ½xf íkhefu økwshkík hkßÞLke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðe íkÚkk rðMÚkkrÃkíkku
yLku yMkhøkúMíkkuLku ð¤íkh [qfððk {kxu s{eLk MktÃkkËLk fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðk{kt ykÔÞku.
– 1987{kt fuLÿ Mkhfkh ÃkkMkuÚke ÃkÞkoðhýeÞ çkkçkíkku ytøku ÷e÷e Ítze {¤íkkt ÞkusLkkLkk y{÷efhýLke
þYykík fhðk{kt ykðe.
– rðïçkìtfu «fÕÃk {kxu 45-50 fhkuz zkì÷hLkwt Äehký ykÃkðkLkwt yøkkW Mðefkhu÷wt su{ktÚke 1993{kt 1
fhkuz 70 ÷k¾ zkì÷hLke [qfðýe çkkfe níke íku hË fhðk fuLÿ Mkhfkhu rðïçkìtfLku rðLktíke fhe. rðïçkìtfu
ÞkusLkkLkkt fux÷ktf ÃkkMkktykuLke xefk fhe.
– ykìõxkuçkh, 2000Úke {k[o, 2006 MkwÄe çktÄLke Ÿ[kELku {¤u÷e {tsqheLke rðøkíkku Lke[u sýkÔÞk {wsçk
Au :
(1) ð»ko 2002{kt : 85Úke 90 {exh
(2) {u {rnLkku, 2002 : 90Úke 95 {exh
(3) {u, 2003Lkk hkus : 95Úke 100 {exh
(4) 16-3-2004 : 100Úke 110.64 {exh
(5) 8-3-2006 : 110Úke 121.92 {exh
yk Ÿ[kE ðÄíkkt 15,650 ÷k¾ ½Lk{exh ÃkkýeLkku Mktøkún fhe þfkþu yLku ðÄw 3.5 ÷k nuõxh
s{eLkLku ®Mk[kELkwt Ãkkýe ykÃke þfkþu. WÃkhktík, ykþhu ðkŠ»kf 300 fhkuz ðes ÞwrLkxLkwt ðÄkhkLkwt
WíÃkkËLk fhe þfkþu. yk ðÄkhkLke Ÿ[kEyu ÞkusLkkLku ÷E sðk {kxu ytËkrsík 125 fhkuz YÃkeÞkLkku
¾[o Úkþu.
•
 77

ÞwrLkx - 1.3
økwshkíkLkku Mkk{krsf rðfkMk
• Mkk{krsf LÞkÞ :
– ykí{kLkku {kLkð íkhefu sL{ ÚkÞku íÞkhuÚke íkuLku fux÷kf n¬ku yÚkðk yrÄfkh {éÞk Au. yu yÚko{kt
{kLkð yrÄfkhLke çkkçkíku yu fËk[ {kLkðòík sux÷e s sqLke Au. ÔÞÂõíkLkk rðfkMk{kt yrÄfkh
{n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
– Mk{kLkíkkLkku nf, MðíktºkíkkLkku nf, MkktMf]ríkf nf, þku»ký rðhwØLkku nf, Ä{oLke MðíktºkíkkLkku nf,
þiûkrýf nf ðøkuhu {q¤¼qík 6 yrÄfkhku Ëhuf ¼khíkeÞLku Au. ðíko{kLk{kt ÃkhrsÞkík rþûkýLke n¬
yÃkkÞku Au.
– òu fu, yk {kLkð yrÄfkhku Mk{økú rðï{kt yLku Ëhuf {kLkð {kxu Au. {kLkð yrÄfkhku {kLkðeLke
MkktMf]ríkf Wí¢ktrík{kt MkkiÚke {n¥ðLkwt fË{ Au. {kLkðLkwt þku»ký, Mºke-Ãkwhw»k, Ä{o, òrík, ðtþLku ykÄkhu
Úkíkku ¼u˼kð, yLÞkÞ ðøkuhu yíÞtík yk½kíksLkf çkkçkík Au. yk ½xLkkyku, çkLkkðku {kLkðsøkík
{kxu þh{sLkf Au.
– rðï{kt ykÄwrLkf rðfkMkLke MkkÚku-MkkÚku çku {kuxk «fkhLke {kLkðòríkyku ÄLkðkLkku yLku økheçkku yu{
yÂMíkíð{kt ykðe Au. ÄLkðkLkku îkhk MktMkkÄLkkuLkk {n¥k{ WÃk¼kuøk fhðkLku fkhýu ÄLkðkLkku ðÄwLku ðÄw
ÄLkðkLk fu Mk{]Ø çkLke hÌkk Au.
– òu yk ÃkhtÃkhkøkík ðkhMkku ¼qtMkkE sþu íkku rðï MkktMf]ríkf çkkçkíkfu rLkÄoLk ÚkE sþu. yufçkeò MkkÚku
n¤e{¤eLku hnuðwt, MktÞwõík fwxwtçk«Úkk ðøkuhu ykÄwrLkf Mk{ks{kt, Ãkrù{e Mk{ks{ktÚke ¼qtMkkE økE Au.
– ykÄwrLkf rð¿kkLk, ÃkkýeLkwt «Ëq»ký yLku Ãkrhýk{u yuõðkøkkzoLkku VhrsÞkík WÃkÞkuøk ðøkuhu fkhýkuMkh
þnuhku{kt {kx÷ktykuLkku WÃkÞkuøk ykuAku fu Lknªðík ÚkE økÞku Au.
– ßÞkhu økheçkku ðÄw økheçk. rðïLkk swËk swËk ËuþkuuLke ðå[u Ãký yk çku MÃkü ðøko òuðk {¤u Au. Mk{Ø
hk»xÙ yLku rðfkMkþe÷, ÃkAkík Ëuþku Mk{]Ø çkLke hÌkk Au ßÞkhu, ÃkAkík hk»xÙku yux÷ku rðfkMk MkkÄe
þfíkk LkÚke.
– yuðe s heíku ÄLkðkLk yLku økheçkkuLke ðå[uLke ¾kE Ãký ðÄw Lku ðÄw Ãknku¤e Úkíke hne Au. ÃkAkík
ËuþkuLkwt íkíkk økheçk ÷kufkuLkk yrÄfkhkuLkwt hûký fhðwt íku «Úk{ fíkoÔÞ Au.
– økheçkkEÚke Ãkezkíkk ÷kufku, ykŠÚkf, Mkk{krsf, MkktMf]ríkf LÞkÞ {u¤ððk, ÃkkuíkkLke ÃkrhÂMÚkrík{kt
MkwÄkhku ÷kððk níkkþ çkLkeLku ¢ktrík fhu yu Ãknu÷kt íku{Lkk yrÄfkhkuLkwt hûký fhðwt òuEyu.
– yAíkÚke {wÂõík {u¤ðe, Mkkhk SðLk-ÄkuhýLke «kÂÃík fhðe Ëhfu ÔÞÂõíkLkku yrÄfkh Au. rðïLkk
rðfMkþe÷ Ëuþku{kt yk Mk{MÞk çknw {kuxe Au.
78
– ðirïfefhýÚke su ykÄwrLkf MkÇÞíkk Q¼e ÚkE Au íku yu{ {kLkíke níke fu ykÄwrLkf rð¿kkLk ÃkkMku çkÄe
s çkkçkíkkuLkku sðkçk hnu÷ku Au. Ãkhtíkw, rðïLke fux÷ef «k[eLk ykrËðkMke ÃkhtÃkhkyku fu MktMf]ríkLkk
÷kufku ÃkkMku ÃkÞkoðhý rðþuLkwt Ÿzwt ¿kkLk Ähkðu Au, «f]rík/ÃkÞkoðhý {kxu íkuyku Ÿze ykËh ¼kðLkk
Ähkðu Au.
– y¼ý, yrþrûkík yuðk ykrËðkMkeyku yLkuf ÃkuZeyku y™uf «fkhLkk hkuøkkuLke Mkk{u Ëuþe Ëðkyku fu
ðLkMÃkrík yki»krÄykuLkku WÃkÞkuøk fhu Au su yksLkk Mk{Þ{kt yfMkeh Ëðk Mkkrçkík ÚkE Au.
– yk MktMf]rík ÃkkMku nMík f÷kfkheøkhe, {qŠíkyku çkLkkððe, r[ºkfk{, ÷kuføkeíkku, Lk]íÞku, Lkkxfku, økeíkkuLkku
¼ÔÞ ðkhMkku Au. su{kt Ãký íku{Lku ÃkÞkoðhý «íÞuLkku Ÿzku «u{ òuðk {¤íkku nkuÞ Au, òu fu, yksLkk
Mk{qn {kæÞ{ku îkhk ykÄwrLkf MktMf]ríkLke íku{Lke Ãkh ÍzÃkÚke yMkh ÚkE hne Au yLku íku{Lkku f÷kðkhMkku
ÍzÃkÚke ÷wÃík ÚkE hÌkku Au.
– suLke MkeÄe yMkh fwt¼khku Ãkh íku{Lke f÷k Ãkh òuðk {¤u Au. Ã÷kÂMxfLke çkkux÷ku, fwtzkyku ðÃkhkíkk
ÚkÞk Au.
– ykrËðkMkeyku îkhk çkLkkððk{kt ykðu÷e ÃkÞkoðhý MLkune ðktMkLke yLkuf [esðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk
Lknªðík çkLke økÞku Au. òu {kLkð MktMf]ríkykuLkkt rðrðÄ ÃkkMkkyku æÞkLk Lknª ykÃkeyu íkku yk f÷kfkøkehe
Äe{u-Äe{u Lkkþ Ãkk{e sþu.

•
 79

ÞwrLkx - 1.4
økwshkíkLkku yiãkurøkf rðfkMk
• rðrðÄ Wãkuøkku
– økwshkík 1 {u 1960 y÷øk hkßÞ çkLÞwt íku rËðMkÚke s {nkhk»xÙ MkkÚku ykiãkurøkf yLku ykŠÚkf
rðfkMkLkk ûkuºku nheVkE fhe hÌkwt Au. su hkßÞ{kt {kÚkkËeX ¾uzký÷kÞf s{eLk yuf yufh fhíkkt Ãký
ykuAe nkuÞ íÞkt rðfkMkLkk MkkÄLk íkhefu ykiãkurøkf rðfkMkLku ykøk¤ fheLku [k÷ðkLke ÃkrhÂMÚkrík W¼e
ÚkkÞ yu Mðk¼krðf Au. økwshkíkLke hkßÞ ÔÞðMÚkk{kt fuLÿMÚkkLku hnu÷ hkßÞLkwt ykiãkurøkf rðfkMkíktºk
«økríkþe÷ yr¼øk{ yLku WËkh Lkeríkyu {kxu òýeíkwt çkLÞwt Au. økwshkíkLkk ykiãkurøkf rðfkMkLku
Ãkku»kf Ãkrhçk¤ku{kt Lke[uLkk {wÏÞ Au :
(1) {wtçkE - rËÕne çkúkuzøkus ÷kELk yLku íkuLke çkhkçkh Mk{ktíkhu nkEðuLku fkhýu ÃkrhðnLk {kxuLke Mkð÷íkkuLke
íkkífkr÷f WÃk÷ÂçÄÚke {wtçkELkk {wÏÞ çkòh MkkÚku MkeÄwt òuzký;
(2) {neÚke Ë{ýøktøkk MkwÄeLke çkÄe s çkkh{kMke LkËeyku {æÞ yLku Ërûký økwshkík{kt nkuðkLku fkhýu
WãkuøkkuLkk øktËk ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke çkuhkufxkuf Mkð÷ík;
(3) ð÷Mkkz, Mkwhík, ¼Y[, ðzkuËhk, ykýtË, LkrzÞkË yu{ ÷øk¼øk Mkku Mkku rf÷ku{exhLkk ytíkhu {kuxk
þnuhku nkuðkÚke rþûký {ktzeLku {LkkuhtsLk MkwÄeLke Mkk{krsf yktíkh-{k¤¾kfeÞ (infra-structure)
Mkðk÷íkkuLke Ãký Mkh¤ WÃk÷ÂçÄMk:
(4) økwshkík{kt rðsÃkwhðXku «{ký{kt Mkh¤íkkÚke WÃk÷çÄ:
(5) þktrík yLku Mkw{u¤¼Þko {swh MktçktÄku íku{s ðuÃkkhe {Lkkuð]r¥kLku fkhýu ðuuÃkkh-ÄtÄk {kxu ¾qçk yLkwfq¤
ðkíkkðhý;
(6) hkßÞ MkhfkhLkku «økríkþe÷ yr¼øk{ yLku ÃkqhuÃkqhku Mknfkh;
(7) W{høkktðÚke y{ËkðkË MkwÄe{ktt yLkuf søÞkyu ykiãkurøkf rðfkMk rLkøk{ îkhk ykiãkurøkf ðMkkníkkuLke
MÚkkÃkLkkLku fkhýu yktíkh-{k¤¾kfeÞ Mkð÷íkkuLke WÃk÷ÂçÄ ík{s
(8) ykiãkurøkf rðfkMk-rÄhký rLkøk{kuLkk «økríkþe÷ yr¼øk{Lku fkhýu ykiãkurøkf rðfkMk {kxu MkkLkwfq¤
ðkíkkðhý.
– økwshkík y÷øk hkßÞ íkhefu yÂMíkíð{kt ykÔÞwt íÞkhu y{ËkðkË fkÃkz-Wãkuøk {kxu, ðzkuËhk yLku
yíkw÷ suðk MÚk¤ku hMkkÞý yLku Ëðk-Wãkuøk {kxu, Mkqhík she-Wãkuøk {kxu, hksfkux zeÍ÷-yuÂLsLk
yLku VkWLzÙe-Wãkuøk {kxu, ò{Lkøkh rÃk¥k¤Lkk ¼køkku çkLkkððkLkk Wãkuøk {kxu rðfkMk-fuLÿku íkhefu
«MÚkkrÃkík níkkt s. yk rðfkMk-fuLÿku yLku íÞkLkwt ykirãrøkf ðkíkkðhý Ãký ¼krð rðfkMk W¥kuusLkk
{kxu {ËËYÃk çkLÞkt.
80
– yk çkÄwt nkuðk AíkktÞ hkßÞLkwt çkuík]íkeÞktþ fhíkkt ðÄw ykiãkurøkf WíÃkkËLk fkÃkz yLku íkuLke MkkÚku
ykLkw»ktrøkf Wãkuøkku{ktÚke Úkíkwt níkwt. yux÷u fkÃkz-Wãkuøkyu økwshkíkLkku {wÏÞ Wãkuøk níkku yu{ fne
þfkÞ.
– fkÃkz WÃkhktík økwshkík{kt she, fkøk¤, zeÍ÷-yuÂLsLk, Ëðkyku ðøkuhuLkwt WíÃkkËLk Úkíkwt níkwt. ð¤e
ÚkkLk yLku ðktfkLkuh{kt r[LkkE {kxeLkkt ðkMkýku yLku yLÞ WíÃkkËLkku, ¾t¼kík{kt yfef, Mkt¾uzk{kt
VŠLk[h, MkwhuLÿLkøkh{kt {þeLkhe íku{s y{ËkðkË yLku ðzkuËhk suðkt þnuhku{kt xuõMxkR÷ {þeLkhe
yLku íkuLkk ¼køkku suðe [esðMíkwykuLkwt {wÏÞíðu WíÃkkËLk Úkíkwt níkwt.
– Mkwhík{kt Ãkkðh÷q{ WãkuøkLkkt Ãkøkhý {tzkE hÌkkt níkkt yLku nsw ËqhLke rûkríksu nehk-WãkuøkLkku WËÞ
ÚkkÞ íkuðe þõÞíkkyku ðíkkoíke níke.
– y{ËkðkË{kt 74 fhíkkt Ãký ðÄw r{÷ku Ä{Ä{kx [k÷íke níke suLku Ãkrhýk{u fkÃkz-WãkuøkLkwt yk
{n¥ðLkwt fuLÿ ¼khíkLkk {kL[uMxh íkhefu yku¤¾kíkwt níkwt.
– 1960Lkk ËkÞfkLkk ykiãkurøkf økwshkíkLkwt yk r[ºk hkßÞLke MÚkkÃkLkk MkkÚku s yfuË{ ÍzÃkÚke ÃkrhðŠíkík
Úkðk {ktzu yuðe sçkhsMík ½xLkk ÷øk¼øk hkßÞLke MÚkkÃkLkkLke MkkÚku s ykfkh ÷E [qfe níke.
– yk ½xLkk yux÷u ðzkuËhk LkSf fkuÞ÷e ¾kíku økwshkík rhVkELkheLke MÚkkÃkLkk. ÷øk¼øk økwshkík
hkßÞLke MÚkkÃkLkkLke MkkÚku MkkÚku s ðzkuËhk ¾kíku yk rhVkELkheLke MÚkkÃkLkk fhe økwshkík{kt ytf÷uïh
yLku W¥kh økwshkíkLkk íku÷ûkuºkku{ktÚke ykðíkwt ¢qz ykìR÷ «kuMkuMk fhðkLke ÞkusLkk ½zkE, suýu økwshkíkLkk
ykiãkurøkf rðfkMkLkwt r[ºk Ãk÷xkðe Lkk¾ðk{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku níkku.
– økwshkík rhVkELkheLke MÚkkÃkLkk Ãkøk÷u Ãkøk÷u yk rhVkELkhe{ktÚke WÃk÷çÄ çkLkLkkh LkìÃÚkk suðk VexMxkuf,
LkìÃÚkk, çkuÂLÍLk íkÚkk yLÞ fur{f÷ WÃkh ykÄkrhík RÂLzÞLk ÃkuxÙkufur{fÕMk fkìBÃ÷uMk, økwshkík Mxux
VŠx÷kEÍMko, Ãkkìr÷{h fkìÃkkuohuþLk ykìV økwshkík (suLku ÃkkA¤Úke økwshkík Mxux VŠx÷kEÍh ftÃkLke{kt
¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞwt Au.), økwshkík ykÕf÷e, ÃkuxÙkurVÕMk, yu.çke.yuMk. Ã÷kMxeõMk, økwshkík
Ãkkìr÷çÞwxeLMk, Ãkkìr÷fu{ ðøkuhu yLkuf yufk{ku yÂMíkíð{kt ykÔÞk.
– ðzkuËhk Lkøkhe hkíkkuhkík fhðx çkË÷eLku ËuþLke yuf yøkúøkÛÞ ykiãkurøkf Lkøkhe íkhefu «MÚkkrÃkík
ÚkE. yuðwt fnuðkÞ Au fu nShkLkwt øktòðh ykiãkurøkf hkufký ykÔÞwt íÞkt MkwÄe ðzkuËhkÚke LktËuMkhe
MkwÄeLke ÷øk¼øk h0 rf÷ku{exh MkwÄeLke Ãkèe{kt su ykiãkurøkf hkufký ÚkÞwt íku Ëh [kuhMk rf÷ku{exhu
¼khík{kt MkkiÚke ðÄkhu níkwt.
– òÃkkLkLku çkkË fhíkkt yurþÞkLkk fkuE Ëuþ{kt ykx÷w {kuxwt hkufký ÚkÞwt Lk níkwt. yk heíku ðzkuËhk-LktËuMkhe
Ãkèe yk Mk½Lk hkufkýLku fkhýu ËuþeLke {wÏÞ ykiãkurøkf Ãkèe çkLke; Ãký ÃkuxÙkufur{fÕMk fktÃkkuohuþLk yLku
íkuLke MkkÚku Mkt÷øLk ykiãkurøkf yuf{ku{ktÚke su fk[ku {k÷ WÃk÷çÄ çkLÞku íkuLku Ãkrhýk{u økwshkík{kt
zkEÍ yLku RLxh{erzÞuxTMkÚke {tzeLku Vxeo÷kEÍh yLkuyku MkwÄeLke fur{f÷ yLku Mkt÷øLk ðMíkwykuLkwt
{kuxwt WíÃkkËLk þY ÚkÞwt.
 81
– yk yuf{kuLku Ãkøk÷u Ãkøk÷u ¼Y[ LkSf Ãkk÷us ¾kíku økwshkík fkçkoLk, ¼Y[ ¾kíku Lk{oËk ðì÷e
VŠx÷kRÍMko, íÞktÚke Úkkuzwt ykøk¤ økwshkík LkkÞ÷kìLMk, ytf÷uïh yLku ÃkkLkku÷eLke ykiãkurøkf ðMkkníkku{kt
yurþÞLk ÃkuELxÙMkÚke {ktzeLku VkRÍh, ø÷ìõMkku MkwÄeLkk yLku ÞwLkkExuz VkìMVhMkÚke {ktzeLku ÞwrLkf
Vk{koMÞqrxfÕMk MkwÄeLkk Ëðkyku, hMkkÞýku yLku htøkLkk yLkuf fkh¾kLkk, xìõMkxkR÷, ðe®ðøk,
xìõMåÞwhkR®Íøk suðe «ð]r¥k, Mkqhík ¾kíku nShk LkSf f]¼fkuLkwt ¾kíkhLkwt fkh¾kLkwt, rh÷kÞLMk
RLzMxÙeÍLkku ÃkuxÙkufur{fÕMk fkìBÃ÷uõMk yLku yuMMkkh Mxe÷Lkwt støke MÃkkìLs ykÞLko yLku yLÞ ÃkuËkþku
çkLkkðíkwt Mktfw÷, yku÷Ãkkz ¾kíku MkkÞLkkRzTMk yìLz fur{fÕMk, Mkwhík{kt MkeíkwhøÞk fur{fÕMk, WÄLkk{kt
çkhkuzk huÞkìLMk yLku LkðeLk VT÷kurhLk, yíkw÷ ¾kíku rMkçkíkw÷ yLku yíkw÷Lkk yuf{kuLku yLkuu ðkÃke
ykiãkurøkf ðMkkník{kt ð¤e ÃkkAk zkEMxV yLku RLxh{erzÞuxTMkÚke {ktze Ëðkyku MkwÄeLkk yLkuf
yuf{kuLku fkhýu ðkÃkeÚke y{ËkðkË MkwÄeLke Ãkèe ykiãkurøkf rðfkMkÚke Ä{Ä{íke WXe. yk Ãkèe{kt s
yt f ÷u ï h LkSf ðkr÷Þk ¾kíku økw s hkík økku ¾ hu s Úke {kt z e Ãku x Ù r VÕMk yLku ðkøkhk ¾kíku
ykE.Ãke.Mke.yu÷.Lkku çkòu ÃkuxÙku-fur{fÕMk «fÕÃk WÃkhktík fk[Úke {ktze Mfqxh çkLkkðíkk yLkuf LkkLkkt{kuxk
yuf{ku W{uhÞkt.
– Lk{oËk ðì÷e VŠx÷kEÍMkoLkwt ¾kíkhLkwt fkh¾kLkwt {uÚkuLkkì÷Úke {ktze R÷uõxÙkìrLkõMk MkwÄeLke ûkuºku «ð]¥k çkLÞwt.
nk÷ku÷ yLku fk÷ku÷ ¾kíkuLke ykiãkurøkf ðMkkníkku WÃkhktík fkþeÃkwhk, {f2Ãkwhk, Mkkð÷e, ÍøkrzÞk,
LktËuMkhe suðe ykiãkurøkf ðMkkníkku yLku Auf ¾qýk{kt rðê÷ WãkuøkLkøkh MkwÄe ykiãkurøkf rðfkMk
«MkÞkuo. yk{ hkßÞ yÂMíkíð{kt ykÔÞwt íÞkuh ykiãkurøkf rðfkMk{kt yuLkku ¢{ ykX{ku níkku íkuLkk çkË÷u
{kºk ºký s ËkÞfk sux÷k xqtfk Mk{Þ{kt yk hkßÞ {nkhk»xÙ ÃkAe çkeò Lktçkhu ykðeLku W¼wt hÌkwt níkwt.
(1) 1960{kt økwshkík y÷kÞËk hkßÞ íkhefu yÂMíkíð{ ykÔÞwt íÞkhu ÷øk¼øk çkuík]íkeÞktþ sux÷wt ykiãkurøkf
WíÃkkËLk fkÃkz yLku Mkt÷øLk Wãkuøkku{ktÚke Úkíkwt níkwt 2005Lke Mkk÷{kt yu ½xeLku ÷øk¼øk 33% sux÷wt
ÚkÞwt níkwt. yk{ AíkktÞ fkÃkz yLku Mkt÷øLk Wãkuøkku økwshkíkLkk {wÏÞ Wãkuøkku hnu Au s yLku hkßÞLkk
ykiãkurøkf rðfkMk{kt yuLkku {kuxku Vk¤ku Au. økwshkík hkßÞLke 1959 yLku 1960-61 íku{s 2005-
06Lkk ð»koLke ykiãkurøkf ÃkrhÂMÚkríkLke Mkh¾k{ýe Mkkhýe 1 yLku h{kt ykÃke Au.
– økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkkLkkt yøkkðLkk ð»kuo su ykiãkurøkf ÃkrhÂMÚkrík «ðíkoíke níke íku {wsçk fkÃkz
Wãkuøk {kuxk{kt {kuxku níkku. ¼khíkLkk {kL[uMxh økýkíkkt y{ËkðkË{kt fkÃkzLke 71 r{÷ku níke.
økwshkíkLke MÚkkÃkLkk ÃkAe yux÷u fu 1961{kt 2,169 ÷½w Wãkurøkf yuf{ku LkkutÄkÞu÷k níkk, su{Lke
Mkh¾k{ýe{kt MkÃxuBçkh, 2006Lkk hkus LkkutÄkÞu÷ yuf{kuLke MktÏÞk 3,12,782 sux÷e níke. íku{kt
ykMkhu 12.57 ÷k¾ fk{Ëkhku hkusøkkhe {u¤ðíkk níkk.
– E.Mk. 1960{kt hkßÞ{kt 3649 {æÞ{ yLku rðþk¤ Wãkuøkku LkkutÄkÞu÷ níkk, íku{kt ykþhu 3.46 ÷k¾
fk{Ëkhku hkusøkkhe {u¤ðíkk níkk ßÞkhu E.Mk.2009{kt 24,453 yuf{ku LkkUÄkÞu÷ níkk. íku{kt ykþhu
12.58 ÷k¾ {kýMkkuLku hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe níke. 2008-09Lkk yìLÞwy÷ Mkhðu ykìV
ELzMxÙeÍ {wsçk ËuþLkk fw÷ ykiãkurøkf WíÃkkËLk{kt 15.52% sux÷ku rnMMkku økwshkíkLku Vk¤u òÞ Au.
82
(2) hkßÞ{kt ÚkÞu÷ ykiãkurøkf rðfkMkLku Ãkrhýk{u hksÞLkk ykiãkurøkf rðfkMkLke íkhnk çkË÷kELku
ÃkuxÙkuhMkkÞýku, hkMkkÞrýf yLku Mkt÷øLk Ëðkyku suðk Wãkuøkku íkhVLke ÚkE Au. yuf yËkts {wsçk
2005Lkk ytík MkwÄe{kt ÃkuxÙkuhMkkÞýku yLku Mkt÷øLk WíÃkkËLkLkk ûkuºku økwshkík ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk
÷øk¼øk 60% sux÷tw WíÃkkËLk fhíktw ÚkÞwt Au. økwshkík{kt WíÃkkrËík fux÷ef {wÏÞ ðMíkwyku yLku ËuþLkk
WíÃkkËLk{kt íkuLkku Vk¤ku òuEyu íkku {ì÷u{kELk (100%), yu.çke.yuMk. (100), Ãkkìr÷r{ÚkkE÷ r{Úkur¢÷ux
(100%), MkkÞLkkRz MkkìÕx (100), Ãkkìr÷«kurÃk÷eLk (99.4%), Mkkuzk yìþ (93%), çkúku{eLk/çkúku{kEz
(74.5%), {eXwt (67.4%), {ìr÷f yuLknkRzÙkRx (61%), f÷kuhkur{ÚkuLk (54%), {uÚkuLkkì÷ (42.5%),
hur£shLx økìMk (40%), VkìMVurxf VŠx÷kRÍhku (36%), Ã÷kÂMxMkkRÍhku (39.5%), LkkRrxÙf yìrMkz
(34%), zkEÍ yLku rÃkø{uLx (35%), ytËkS þfkÞ.
– yk WÃkhktík ‘ïuík ¢kÂLík’Úke Ëuþ{kt òýeíkwt çkLku÷ økwshkík ykýtËLke y{q÷ zuhe, {nuMkkýkLke ËqÄ
Mkkøkh, MkkçkhfktXkLke Mkkçkh, çkLkkMkfktXkLke çkLkkMk MkwhíkLke Mk{q÷zuhe íku{s yLÞ zuheyku Úkfe
Mknfkhe ûkuºku ËqÄ WíÃkkËLk{kt yøkúMÚkkLku Au.
– {nuMkkýk íku{s ytf÷uïh yLku økktÄkhLkkt íku÷ ûkuºkkuLku yLku nShk{kt ÷kððk{kt ykðu÷ ¾Lkes íku÷
yLku økìMkLku Ãkrhýk{u ¢qz ykìE÷ íku{s økìMkLkk WíÃkkËLk{kt Ãký yk hkßÞ {ku¾hkLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
økwshkík rhVkRLkhe WÃkhktík nShk{kt økìMk¢ufh yLku ò{Lkøkh ¾kíku çku rhVkRLheykuLke MÚkkÃkLkk
rLkrùík YÃku ykfkh Ãkk{u Au.
– Ënus ÃkuxÙkufur{fÕMk yLku fur{fÕMkLke çknku¤k «{ký{kt ykÞkík fhíkkt çktËh íkhefu rðfkMk ÃkkBÞwt Au.
– íku{kt yãíkLk íkfLkefeÚke íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ rðþk¤ xktfeyku{kt íkuLkk Mktøkún íku{s rðíkhýLke
ÔÞðMÚkk økkuXððk{kt ykðe Au. hkßÞ Mkhfkhu ykþhu 450 [ku.rf{eLkk ÃkuxÙkufur{õ÷ ÃkuxÙkufur{fÕMk yLku
ÃkuxÙkur÷Þ{ {qzehkufkýLkk rðMíkkhLku rðrþ»x {qzehkufký rðMíkkh (Special Industril-SIR) ònuh
fÞkuo Au.
– íkuLkk ykÞkusLk yLku ðneðx {kxu økwshkík hkßÞ fux÷kf rLkøk{ku yLku ¾kLkøke ftÃkLkeykuyu yufºk
ÚkE yuf r÷r{xuz ftÃkLkeLke h[Lkk fhe Au. økktÄkh ûkuºku økìMk¢ufh îkhk Qòo Ãkqhe Ãkkze Au. Ënus çktËhLku
çkúkuzøkúus îkhk {wtçkE-rËÕne hu÷{køko MkkÚku Mkktf¤e ÷uðk{kt ykÔÞwt Au. Lk{oËkLkwt Ãkkýe Ãkqhíkk sÚÚkk{kt
WÃk÷çÄ Au. ÃkuxÙkuLkux yu.yuLk.S. r÷r{xuzu yu÷.yuLk.S. xŠ{Lk÷Lkku rðfkMk fÞkuo Au.
– yk rðMíkkh{kt rh÷kÞLMk, økwshkík ykÕf÷e, yku.yuLk.S.Mke., çke.yu.yuMk.yuV., økkuËhus, xkuhuLx,
S.yuLk.yuV.Mke., RLzkurV÷, yìÃkku÷ku ðøkuhu ftÃkLkeykuyu Wãkuøkku MÚkkÃÞk Au yÚkðk íkku MÚkkÃkðkLkwt
ykÞkusLk fÞwo Au. yk rðMíkkh{kt yËksu Yk.1,70,000 fhkuzLkwt {qzehkufký ÚkðkLke yÃkuûkk hk¾ðk{kt
ykðu Au.
– íku WÃkhktík rMk{uLx íku{s r÷øLkkEx, V÷kuhMÃkkh, çkkufMkkEx, ykhMk, økúuLkkEx, çkuLxkuLkkEx ðøkuhuLkwt
Ãký hkßÞ{kt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
 83
– E.Mk. 2001Lkk ¼Þtfh ÄhíkeftÃk{ktÚke fåALku Ãkøk ¼h fhðk {kxu fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkhu yLkuf
«kuíMkknLkku yLku MknkÞ-ÞkusLkkyku ònuh fhe níke.
– Ãkrhýk{u Mkkt½e RLzMxÙeÍ r÷r{xuz, yuMkkurMkÞuxuz rMk{uLx ft.r÷., RÂLzÞLk Mxe÷ fkìÃkkuohuþLk, S.
Ãke.xe. RLzÙMxeÍ, yËkýe, huýwfk þwøkMko ðøkuhuyu ykþhu Yk. 16000 fhkuzLkwt {qze hkufký fÞwo níkwt.
– nehk-Wãkuøk yk hkßÞ{kt yuf {wÏÞ Wãkuøk íkhefu rðfMÞku Au; su{kt Mkwhík, y{ËkðkË íku{s W¥kh
økwshkík yLku Mkkihk»xÙLkk f÷ku÷, rMkæÄÃkwh, rðMkLkøkh, Ãkk÷LkÃkwh, zeMkk, økkrhÞkÄkh, y{hu÷e suðkt
fuLÿkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. sh-ÍðuhkíkLke çkkçkík{kt yk¼q»kýkuLkk WíÃkkËLk yLku rLkfkMkûkuºku hksfkux
yksu Ëuþ{kt yøkúMÚkkLku Au.
– yk{ økwshkíkLkk ykiãkurøkf rðfkMku MÚkkÃkLkk ÃkAeLkk ËkÞfkyku{kt çknw {kuxwt fkXwtfkZâwt Au. yLku
ðirðæÞefhýLke rËþk Ãkfze Au. WÃkh Ëþkoðu÷k {wÏÞ Wãkuøkku Ëþkoðu÷ {wÏÞ Wãkuøkku WÃkhktík Aºkk÷,
y{ËkðkË, ðzkuËhk, ytf÷uïh, Mkwhík íku{s ðkÃke ¾kíku Ëðkyku WÃkhktík Ã÷kÂMxf, ÃkkuÕÞqþLk-fLxÙku÷
íku{s fkøk¤-WãkuøkLku ÷økíke {þeLkhe çkLkððkLkk Wãkuøkku yLku Ërûký økwshkík{kt ¢k^x-ÃkuÃkh yLku
÷¾ðkLkk fkøk¤ çkLkkððkLkk Wãkuøkku yk ¼kíkeøk¤ r[ºk{kt swËk swËk htøk Ãkqhu Au.
– y÷tøk ¾kíku ðnký ¼ktøkðkLkku Wãkuøk rðfMÞku Au suýu y÷tøkLkku rðïLkk yÔð÷ LktçkhLkk rþÃkçkúu®føk
ÞkzoLkku Ëhßòu ykÃÞku Au. y÷tøk rðï{kt çkeòu Lktçkh yk Wãkuøk{kt Ähkðu Au.
– yuLÞqy÷ Mkðuo RLzMxÙeÍ- 1988-89{ktÚke WÃk÷çÄ {krníke yLkwMkkh QLk, huþ{ yLku rMkLÚkurxf
xufMxkR÷ VkRçkh yLku fkuxLk xufMxkE÷ swÚk h4% fur{f÷ yLku fur{f÷ ÃkuËkþkuLkwt sqÚk 23.8%,
hçkh, Ã÷kÂMxf yLku ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþkuLkwt sqÚk 8.3% yLku fkøk¤Lke ÃkuËkþku 7.4% sux÷ku fw÷ Vk¤ku
hk»xÙeÞ WíÃkkËLk{kt Ähkðíkwt níkwt; suLku Ãkrhýk{u hkßÞLkku ykiãkurøkf WíÃkkËLkLkku ÃkkÞku rðþk¤ çkLÞku
níkku.
(3) økwshkík hkßÞ yÂMíkíð{kt ykÔÞwt íÞkhu y{ËkðkËÚke ðkÃke ðå[u ykiãkurøkf hkufkýLke árüyu ÷øk¼øk
85% sux÷tw hkufký ÚkÞu÷tw níkwt. Mkkihk»xÙLkku rnMMkku ÷øk¼øk 10%Úke 12% sux÷ku níkku ßÞkhu W¥kh
økwshkík 3Úke 4% sux÷ku rnMMkku Ähkðíkwt níkwt. yíÞkhu su hkufkýku ykðe hÌkkt Au íku {wsçk yk íkhun{kt
LkkutÄÃkkºk ÃkrhðíkoLk Úkþu yLku Mkkihk»xÙLkk rnMMkk{kt økýLkkÃkkºk ðÄkhku Úkþu.
(4) yk rMkrØykuLkk fkhýu yøkkW su ykþhu 67% ðMíke ¾uíke WÃkh Lk¼íke níke yLku hkßÞLkwt ytËksu 51%
sux÷wt yktíkrhf WíÃkkËLk ¾uík-ykÄkrhík ÃkuËkþku{ktÚke ykðíkwt níkwt íkuLku çkË÷u 2001Lke ðMíke-økýíkhe
«{kýu 58% sux÷e ðMíke ¾uíke-ykÄkrhík ÔÞðMkkÞ WÃkh Lk¼íke níke.
– økwshkíkLkk ykiãkurøkf rðfkMkLku fkhýu su Ãkrh{kýku WÃkMÞkt Au íku {wÏÞíðu yk {wsçk ðýoðe þfkÞ :
(1) økwshkíkLkku ðkŠ»kf ð]rØËh 16.8% sux÷ku Au su hkßÞLkk ÍzÃkÚke ÚkE hnu÷ ykŠÚkf/ykiãkurøkf
rðfkMkLkku Mkq[f Au.
84
(2) fuLÿeÞ yktfzkfeÞ MktMÚkkLk (Central Statistical Organisation) ðkŠ»kf Mkðuoûký yLkwMkkh økwshkík
hkßÞ{kt LkkUÄkÞu÷ fkh¾kLkkyku{kt E.Mk.2008-09 MkwÄe{kt fw÷ WíÃkkËfeÞ {qzehkufký Yk.2.30 ÷k¾
fhkuz ytËksðk{kt ykÔÞwt níkwt.
(3) ËuþLke 4.93% ðMíke yLku rðMíkkhLke árüyu 5.96% rðMíkkh Ähkðíkwt økwshkík ËuþLkk fw÷ ykiãkurøkf
WíÃkkËLk{kt ykþhu 15.5% Vk¤ku ykÃku Au yk{ WÃk¼kufíkk-ykÄkrhík çkòh {kxu økwshkík yuf
yøkúøkÛÞ WíÃkkËf íku{s çkòh íkhefu QÃkMÞwt Au.
(4) ËuþLkkt su [kh hkßÞkuLke {kÚkkËeX ykðf hk»xÙeÞ Mkhuhkþ fhíkkt Ÿ[e Au íku{kt økwshkík yuf Au.
(5) ËuþLke fw÷ rLkfkMk{kt økwshkík 22% sux÷ku Vk¤ku ykÃku Au, ßÞkhu Íðuhkík yLku híLkkuLke rLkfkMk{kt
økwshkíkLkku Vk¤ku 65% sux÷ku Au.
(6) 1991-2000Lkk ËMkfkLkk ÃkqðkoÄo{kt «kÚkr{f çkòh{ktÚke þuh{kt fhðk{kt ykðíkkt hkufkýku{kt økwshkíkLkku
Vk¤ku 30% níkku.
(7) y÷tøk yuf yøkúøkÛÞ rþÃkçkúu®føk Þkzo íkhefu QÃkMÞwt Au. 1991-92{kt (85 ðnký) íkkuzðk{kt ykÔÞkt
níkkt, 2010-11 Ëhr{ÞkLk 415 ðnkýku{ktÚke ykþhu 3.86 ÷k¾ xLk ¼tøkkh {u¤ððk{kt ykÔÞku
níkku.
(9) yurþÞkLke fur{f÷ Wãkuøk íkhefuLke {kuxk{kt {kuxe ðMkkník íkhefu ytf÷uïh QÃkMÞwt Au.
(10) ËuþLke {kuxk{kt {kuxe rhVkELkhe fkuÞ÷e ¾kíku ykðu÷ økwshkík rhVkELkhe Au íku WÃkhktík çku rhVkELkheyku
Mkkihk»xÙ{kt ò{Lkøkh ¾kíku MÚkkÃkðk{kt ykðe Au.
(11) çkÕf zÙøÍ yLku Vku{Þwo÷uþLMkLkk WíÃkkËLk{kt ÷øk¼øk 35% sux÷k Vk¤k MkkÚku økwshkík yøkúMÚkkLku Au.
yk s heíku zkÞMxV yLku RLxh{erzyuxTMk, Ã÷kÂMxf «kuMku®Mkøk, ÃkuxÙkufur{fÕMk, nehkWãkuøk, híLkku
yLku yk¼q»kýkuLkku Wãkuøk, rzÍ÷-yuÂLsLk, çkúkMkÃkkxo, xufTMxkEÕMk «kuMku®Mkøk, yLku zuhe-Wãkuøk{kt
økwshkík {ku¾hkLkwt MÚkkLk ¼kuøkðu Au.
(12) su heíkLkku ykiãkurøkf rðfkMk rûkríksu zkufkE hÌkku Au íku òuíkkt ykðíkkt ðhMkku{kt Ãký økwshkík hMkkÞý
yLku Mkt÷øLk Wãkuøkku{kt yøkúíkk¢{u hnu íku{ ÷køku Au.
(13) hkufkýLke ½rLk»XíkkLke árüyu, økwshkík y÷øk hkßÞ íkhefu yÂMíkíð{kt ykÔÞwt íÞkhu ðkÃke- y{ËkðkË
Ãkèe{kt 80% fhíkkt ðÄkhu ykiãkurøkf hkufký níkwt, su ÃkrhÂMÚkrík ykðíkkt ðhMkku{kt Úkkuze çkË÷kþu yuðkt
MÃk»x yutÄký Ëu¾kÞ Au. yk{ ykiãkurøkf hkufkýLke árüyu hkßÞLkku 10% rðMíkkh 80% ykiãkurøkf
hkufký Ähkðíkku níkku. su ykøkk{e ð»kkuo{kt Úkkuzk ðÄþu yuðtw Ëu¾kÞ Au.
(14) økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Mk{Þu su Ãkrhçk¤ku níkkt íku{ktÚke f{Mku f{ çku Ãkrhçk¤ku{kt çknw {kuxku Vuh
Ãkzâku Au. «Úk{ Ãkrhçk¤ ðesÃkwhðXkLke WÃk÷ÂçÄ ytøkuLkwt níkwt. økwshkíkLkwt 90% sux÷wt ðes-WíÃkkËLk
Úk{o÷ Au yux÷u økwshkík{kt ðes¤e {kut½e Ãkzu yu Mðk¼krðf Au, Ãký hkßÞ{kt ðes¤e-ÃkqhðXku
Mknu÷kEÚke {¤íkku níkku su ÃkrhÂMÚkrík ykøkk{e ðhMkku{kt fËk[ hnuþu Lkrn. hkßÞ{kt fw÷ {kÚkkËeX
 85
ðesðÃkhkþ ðÄíke [k÷e Au. ð¤e ykiãkurøkf rðfkMkLke økríkLku Ãkku»kðk ðes¤e-ÃkqhðXku yu yrík
ykð~Þf yktíkh{k¤¾kfeÞ Mkð÷ík Au. økwshkík{kt ðes¤eyu QòoLkku yuf {n¥ðLkku Mºkkuík Au.
fku÷Mkku fu yLÞ çk¤íkýLkk y¼kð{kt ðes¤eLku çk¤íký íkhefu ðkÃkhðk{kt ykðu Au. økwshkík hkßÞLke
{kÚkkËeX ðes¤eLke ðÃkhkþ Ëuþ{kt MkkiÚke Ÿ[e Au. yu{ fne hksÞ Mkhfkh {kÚkkËeX ðesðÃkhkþLku
økwshkíkLkk ykiãkurøkf yLku ykŠÚkf rðfkMkLke ÃkkhkþeþeYÃk økýkðu Au. økwshkíkLke {kÚkkËeX ðesðÃkhkþ
MkkiÚke Ÿ[e Au íku ðkík Mkk[e Ãký yuLke íkhunLkku Lke[uLke Mkkhýe WÃkhÚke ÏÞk÷ ykðþu :
– WÃkhkuõík {wÆk ÷ûk{kt hk¾eyu íkku QòoLkku çk[kð, Qòo-ykurzx, QòoLkk ðifÂÕÃkf MkkÄLkku, «Ëq»ký-
rLkÞtºký, fkx yLku fur{f÷ «Ëq»ký Mkk{u hûký suðk ûkuºku Lkðk WãkuøkMkknrMkfku yLku Lkðe ykiãkurøkf
«ð]r¥k {kxu yðfkþ Q¼ku Úkþu.
(16) 1,600 rf÷ku{exh sux÷ku ËrhÞÞkfktXku Ähkðíkwt økwshkík ËuþLkku ºkeò ¼køkLkku ËrhÞkfktXku Ähkðu Au.
yk{ AíkktÞ {eXkLkk WíÃkkËLk rMkðkÞ çktËhkuLkku rðfkMk íku{s {åAe{khe yLku ®søkk/fh[÷kLke ¾uíke
suðkt ûkuºkku{kt ¾kMk rðfkMk ÚkÞku LkÚke. {heLk «kuzfxTMk yufMÃkkuxo zuð÷Ãk{uLx yusLMke îkhk ð÷Mkkz,
¼Y[ ðøkuhu rsÕ÷k{kt íku{s fåA yLku Mkkihk»xÙ{kt yk «fkhLke «ð]r¥k {kxu Mkkhe íkf nkuðkLkwt íkkhý
fkZðk{kt ykÔÞwt Au. yuõðkfÕ[hLkk rðfkMkLke árüyu Ëuþ yLku økwshkíkLke Mkh¾k{ýe Lke[uLke Mkkhýe
WÃkhÚke {¤þu :
(17) ¾rLks-WíÃkkËLkLke árüyu Ãký økwshkík{kt ytçkkS ¾kíkuLkku {ÂÕx{ux÷ «fÕÃk WÃkhktík r÷øLkkRx,
VT÷kuhMÃkkh, çkkufMkkEx, çkuLxkuLkkRx íku{s rMkhkr{f WãkuøkLkk ûkuºku ½ýe íkfku WÃk÷çÄ ÚkE Au.
hkßÞ{kt økúuLkkEx ¾LkLk {kxuLke þYykík ÚkE Au yLku ykðíkkt ðhMkku{kt yu rËþk{kt Ãký Mkkhe íkfku
Ëu¾kÞ Au.
(18) ¾uíkÃkuËkþ Ãkh ykÄkrhík WãkuøkkuLke çkkík{kt økwshkík{kt rðïLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk 60% sux÷wt yuhtzkLkwt
WíÃkkËLk ÚkkÞ Au, su{ktÚke Ãkkur÷ykuÕMk, Ãkkur÷ÞwhuÚkeLk, LkkÞ÷kuLk-10, sux yuÂLsLk ÷qrçkúfLx ðøkuhu
suðkt Ÿ[e {qÕÞð]rØ Ähkðíkkt WíÃkkËLkku çkLkkððkLke rËþk{kt ykøk¤ ðÄe þfkÞ. yk s heíku økwðkhøk{,
– EMkçkøkw÷ (ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk 85% sux÷wt økwshkík{kt ÃkuËk ÚkkÞ Au), – {økV¤e (økwshkíkLkku
Vk¤ku ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk 25% sux÷ku Au), fÃkkMk (ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLk{kt økwshkíkLkku Vk¤ku 35%
Au.) ðøkuhu {wÏÞ ¾uíkÃkuËkþ WÃkhktík ík{kfw, Shwt, ðrhÞk¤e, hkÞzku suðk hkufrzÞk Ãkkf økwshkík Ãkfðu
Au. ykðíkkt ðhMkku{kt çkkøkkÞík WÃkh ykÄkrhík Wãkuøkku {kxu V¤ yLku þkf¼kSLke ò¤ðýe yLku
«r¢Þk fheLku Mknfkhe ûkuºku ðu[ký fhðk {kxuLke Vk{o®÷f VufxheÍ {kxu Ãký yðfkþ Au. – çkkøkkÞík
Ãkh ykÄkrhík Ãkkf{kt økwshkík fuMkh yLku ykVqMk suðe rðrþ»x òíkku Mk{uík fuheykuLkwt ykþhu 3,00,000
xLk, ÃkÃkiÞkLkwt ykþhu 7,22,000 xLk, fu¤kLkwt ykþhu 3Ãk,71,600 xLk, çkxkxkLkwt ykþhu 14,49,000
xLk, zwtøk¤eLkwt ykþhu 14,00,000 xLk yLku yLÞ þkf¼kSLkwt ykþhu 8,28,000 xLk sux÷wt ðkŠ»kf
WíÃkkËLk fhu Au. – økwshkík{kt Úkíkkt V¤ku{kt [efw, s{Y¾, Ëkz{, MkeíkkV¤ suðkt V¤kuLkk Ãký
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. þkf¼kS{kt Ãký ÷øk¼øk {wÏÞ «fkhLkkt çkÄkt þkf¼kS yk hkßÞ{kt ÃkuËk ÚkkÞ
86
Au. nðu MxÙkuçkuheLkwt Ãký økwshkík{kt WíÃkkËLk Úkðk {ktzâwt Au. yk{, çkkøkkÞík Ãkh ykÄkrhík Wãkuøkku
yLku Vqz-«kuMku®Mkøk Wãkuøkku {kxu Ãký økwshkík{kt Mkkhe íkfku Au.
(19) Ã÷kÂMxf yLku R÷ufxÙkurLkõMkLkk ûkuºku økwshkíku Mkkhe «økrík fhe Au. ËkuZ ËkÞfk Ãknu÷kt ËuþLkk fw÷
WíÃkkËLkLkwt yzÄk xfk sux÷wt Ãký R÷ufxÙkurLkfMkLkwt WíÃkkËLk økwshkík Lknkuíkwt fhíkwt íkuLku çkË÷u økwshkík
nðu ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk 4% sux÷wt R÷ufxÙkurLkfMk ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhu Au. økktÄeLkøkh ¾kíkuLke
¾kMk R÷ufxÙkurLkf ykiãkurøkf ðMkkník yLku økwshkík fkuBÞwrLkfuþLMk yuLz R÷ufxÙkurLkfMk r÷. suðkt
yuf{kuLkku yk{kt {kuxku Vk¤ku Au. MkkuVTxðuh zuð÷Ãk{uLxLkk ûkuºku rðfkMkLke Lkðe íkfku Q¼e ÚkE Au. íku
WÃkhktík ELV{uoþLk xufTLkku÷kuS, fkuBÞwrLkfuþLk, ykurVMk ykuxku{uþLk suðkt ûkuºku (su{kt {qÕÞð]rØLke íkfku
Mkkhe Au.) nðu ÃkAe rðfkMk sýkþu.
(20) yksu ðÄíkk síkk ykiãkurøkf rðfkMkLke MkkÚku MkkÚku «ðkMkLk yLku fwrhÞh-Mkuðk, fkuBÞwrLkfuþLk-MkuLxh,
çkU®føk-Mkuðk, MkuV rzÃkkuÍex ðkuÕx, {krníke Ãkqhe Ãkkzíke Mkuðk, E÷ufxÙkurLkõMk økursx ðøkuhu {kxu ò¤ðýe
íku{s rhÃkuh ytøkuLke Mkuðk suðkt íku{s yLÞ Mkuðkûkuºkku{kt Ãký rðfkMkLke Lkðe íkfku Q¼e Úkþu. nkuxu÷,
huMxkuhkt, VkMx Vqz [uLk, xÙkLMkÃkkuxo, yuBÞqÍ{uLx Ãkkfo yLku «ðkMkLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ {kuxu÷ íku{s
nkur÷zu rhÍkuxo suðe «ð]r¥k {kxu ykøkk{e ðhMkku{kt Lkðe íkfku Q¼e Úkþu yuðkt MÃk»x yutÄký ðhíkkÞ
Au.
– yk{ økwshkíkLkku rðfkMk ykiãkurøkf ûkuºku ðÄw økríkþe÷ çkLku yLku yufðeMk{e MkËe{kt økwshkík ËuþLkwt
yøkúík{ ykiãkurøkf yLku ykŠÚkf «økríkþe÷ hkßÞ çkLke hnu íkuðe þfÞíkkyku Ëu¾kÞ Au. yk MkkÚku
«Ëq»ký, ËrhÞkrfLkkhk LkSf {kuxk fur{f÷ yLku Mkt÷øLk Wãkuøkku ÚkðkLku fkhýu ÃkÞkoðhý yLku
s¤[hMk]rü WÃkh ¼Þ, ykiãkurøkf rðfkMkLke «ð]r¥k {kºk 10% sux÷k rðMíkkh{kt yLku ËrhÞkrfLkkhkLke
LkSf rðfrMkík nkuðkLku fkhýu MkthûkýLke árüyu òu¾{, {kU½wt SðLkÄkuhý yLku yktíkh{k¤¾kfeÞ
Mkð÷íkku WÃkhLkwt ¼khý yu yk rðfkMkLku fkhýu Q¼k Úkíkk ykðíke fk÷Lkk Ãkzfkhku nþu.
– E.Mk. 2004-05{kt fhðk{kt ykðu÷ ‘ðkŠ»kf ykiãkurøkf Mkðuoûký (Annual survey of industries)
yLkwMkkh hkßÞ{kt ykþhu 13,600 {æÞ{ yLku rðþk¤ Wãkuøkku{kt ytËksu Yk.1,23,000 fhkuzLkwt
{qzehkufký fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. MÚkkÞe yMfk{íkku{kt {qzehkufký ykþhu 3,87,000 ðÄw hf{Lke
{qÕÞð]rØ fhe níke. íku{ýu ytËksu 6.07 ÷k¾ {kýMkkuLku hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkze níke.
– hkßÞ{kt MkkiÚke ðÄw {qzehkufký (ykþhu 31 xfk) rhVkELkhe, ÃkuxÙkufur{fÕMk rðòýw, Qòo yLku
fku÷MkkLkk ûkuºkku{kt ÚkÞwt níkwt. hMkkÞýku yLku hkMkkÞrýf ðMíkwykuLkkt fkh¾kLkkyku{kt ykþhu 27 xfk
{qzehkufký ÚkÞwt níkwt. {q¤¼qík ÄkíkwykuLkk Wãkuøk{kt 10 xfk, fkÃkz Wãkuøk{kt 8 xfk yLku çkeLkÄkíkwyku
ðMíkwykuLkk Wãkuøkku{kt 7 xfk {qzehkufkýLkku ytËks fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– ykþhu 24 xfk fkh¾kLkkt fkÃkz-Wãkuøk {kÚku Mktf¤kÞu÷ níkkt. hMkkÞýku yLku hkMkkÞrýf ðMíkwykuLkwt
WíÃkkËLk fhíkkt fkh¾kLkkt 18 xfk sux÷kt níkkt. rçkLkÄkíkwfeÞ ðMíkwyku{kt WíÃkkËLk{kt ykþhu 7 xfk
fkh¾kLkkt Mktf¤kÞu÷ níkkt.
 87
– MkkiÚke ðÄw hkusøkkhe (ykþhu 22 xfk) hMkkÞýku ðMíkwykuLkk Wãkuøk{kt, ykþhu 21 xfk fkÃkz-Wãkuøk{kt,
rçkLkÄkíkwfeÞ ¾rLks ðMíkwyku{kt 15 xfk níke. ¾kãðMíkwyku yLku Ãkeýk{kt ykþhu 6 xfk {kýMkkuLku
hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe níke.
• MkkiÚke ðÄw ykiãkurøkf {qzehkufký (ykþhu 90Úke ðÄw xfk) y{ËkðkË, ¼Y[, økktÄeLkøkh, ò{Lkøkh,
Mkwhík, ðzkuËhk yLku ð÷Mkkz rsÕ÷kyku{kt fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. Yk. 100 fhkuzÚke ðÄw {qzehkufký
Ähkðíkk yuf{ku{kt ÚkÞu÷ fw÷ {qzehkufký E.Mk. 1983-90 ËhBÞkLk Yk. 2100 fhkuz, E.Mk. 1991-
95 Ëhr{ÞkLk Yk.22,500 fhkuz, E.Mk. 1996-h000 Ëhr{ÞkLk Yk. 54,300 fhkuz yLku E.Mk.
2001-0Ãk Ëhr{ÞkLk Yk.31.900 fhkuz ytËksðk{kt ykÔÞwt níkwt.
– ðkEçkúLx økwshkík ðirïf hkufkýfkh rþ¾h Ãkrh»kË (Vibrant gujarat global Inevestment
summit) Ëhr{ÞkLk fhðk{kt ykðu÷ Ëh¾kMíkku, y{÷{kt {qfðk{kt ykðu÷ «kusufxku yLku ykht¼
fhðk{kt ykðu÷ «kusufxkuLke {krníke Lke[u «Míkwík fhðk{kt ykðe Au.
– hkßÞLkk ykiãkurøkf rðfkMkLkku ÃkkÞku MÚkkÃkLkk ÃkAe E.Mk. 1970-71Úke E.Mk.2009-10 Ëhr{ÞÞkLk
¾uíke, Wãkuøk, Mkuðk ðøkuhu ûkuºkku{kt økýLkÃkkºk «økrík fhe Au. fw÷ WíÃkkËLk E.Mk. 1970-71{kt
Y.2190 fhkuz níkwt. íku E.Mk. 1970-71 Ëhr{ÞkLk WíÃkkËLk Y.1071 (48.9 xfk) ytËksðk{kt ykÔÞwt
níkwt. íku E.Mk. 2009-10{kt ðÄeLku Y.3,72,172 fhkuz (19.5%) ÚkÞwt níkwt. Ãkhtíkw xfkðkhe{kt ½xkzku
LkkUÄkÞku níkku.
– Wãkuøk ðøkuhu ûkuºkku{kt íku s Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk WíÃkkËLk Y.4Ãk6 fhkuz (h0.8h xfk)Úke ðÄeLku
Y.1,h3,h07 fhkuz (32.3%) ÚkÞwt níkwt.
– ßÞkhu Mkuðk, çku®føk yLku yLÞ ûkuºkku{kt Y.663 fhkuz (30.28 xfk)Úke ðÄeLku Y.1,75,021 fhkuz
(47.2 xfk)ÚkÞwt níkwt.
– hkßÞLkk ½hk¤w þwØ WíÃkkËLk{kt (NSDP) f]r»k ðøkuhu ûkuºkku{kt rnMMkku E.Mk.1970-71{kt 48.9 xfk
níkku su ½xeLku E.Mk.2009-10{kt 19.5 xfk ÚkÞku níkku. Wãkuøk ðøkuhu Vk¤ku 20.82 xfkÚke ðÄeLku
33.3 xfk ÚkÞku níkku. ßÞkhu çku®føk Mkuðk ðøkuhu yLÞ ûkuºkkuLkku rnMMkku 30.28 xfkÚke ðÄeLku 47.2 xfk
ÚkÞku níkku.
– hkßÞLkk LkkøkrhfkuLke {kÚkkËeX ykðf E.Mk.1970-71Lkk Y.829Úke ðÄeLku E.Mk.2009-10{kt
Y.63,061 ÚkE níke.

rLkøk{ku
økwshkíkLke «òLke «kÚkr{f sYrhÞkíkku Mktíkku»kkÞ yLku íkuLku rðfkMkLke Ãkqhíke íkfku {¤u íku {kxu rðrðÄ
ûkuºku MðkÞ¥k MktMÚkkykuLkku «çktÄ økwshkík hkßÞ îkhk ÚkÞu÷ku Au. ykðk rLkøk{kuLke MktÏÞk 51 Au, suLke ÞkËe
Lke[u {wsçk Au :
88
• {wÏÞ ftÃkLkeyku
(1) økwshkík ¾uík Wãkuøk rLkøk{ r÷., (2) økwshkík fkìBÞwrLkfuþLMk yuLz E÷ufxÙkurLkõMk r÷., (3)
økwshkík zuhe-rðfkMk rLkøk{ r÷., (4) økwshkík {íMÞkuãkuøk-rðfkMk rLkøk{ r÷., (5) økwshkík ykiãkurøkf
{qzehkufký rLkøk{ r÷., (6) økwshkík ¾rLks-rðfkMk rLkøk{ r÷. (7) økwshkík økúk{ãkuøk çkòh rLkøk{
r÷., (8) økwshkík yLkwMkqr[ík òrík ykŠÚkf rðfkMk rLkøk{ r÷., (9) økwshkík ½uxkt yLku QLk rðfkMk
rLkøk{ r÷., (10)økwshkík ÷½w-Wãkuøk rLkøk{ r÷., (11)økwshkík hkßÞ Lkkøkrhf ÃkqhðXk rLkøk{
r÷., (12) økwshkík hkßÞ çkktÄfk{ rLkøk{ r÷., (13) økwshkík hkßÞ rLkfkMk rLkøk{ r÷., (14)
økwshkík hkßÞ ðLkrðfkMk rLkøk{ r÷., (15) økwshkík hkßÞ nMík-Wãkuøk-rðfkMk rLkøk{ r÷., (16)
økwshkík hkßÞ nkÚkMkk¤-rðfkMk rLkøk{ r÷., (17)økwshkík hkßÞ s{eLkrðfkMk rLkøk{ r÷., (18)
økwshkík hkßÞ ÃkuxÙku-hMkkÞý rLkøk{ r÷., (19) økwshkík hkßÞ økúk{rðfkMk rLkøk{ r÷., (20)
økwshkík hkßÞ çkesrLkøk{ r÷., (21) økwshkík Mxux xufMxkE÷ fkuÃkkuohuþLk r÷., (22) økwshkík xÙufxh
rLkøk{ r÷., (23) økwshkík s¤MktÃkr¥k-rðfkMk rLkøk{ r÷., (24) økwshkík rVÕ{rðfkMk rLkøk{ r÷.,
(25) økwshkík «ðkMkLk rLkøk{ r÷., (26) MkhËkh Mkhkuðh Lk{oËk rLkøk{ r÷., (27) økwshkík hkßÞ
{qzehkufký r÷., (28) økwshkík Ãkku÷eMk nkWrMktøk fkuÃkkuohuþLk.
• Ãkuxk ftÃkLkeyku
(29) økwshkík yuøkúkuMku÷ ÃkuÂMxMkkEzTÍ r÷., (30) økwshkík ELMkuÂõxMkkEzTÍ r÷., (31) økwshkík ÷eÍ
VkELkk®LMkøk r÷., (32) økwshkík xÙkLMk rhMkeðMko r÷.., (33) Mxe÷ fkuÃkuohuþLk ykuðT økwshkík r÷.,
(34) økwshkík yuLku÷surMkõMk r÷,
(¾) ðiÄkrLkf rLkøk{ku
(3Ãk) økwshkík rðãwík çkkuzo, (36) økwshkík øk]n-rLk{koý çkkuzo, (37) økwshkík ykiãkurøkf rðfkMk
rLkøk{, (38) økwshkík BÞwrLkrMkÃk÷ VkELkkLMk çkkuzo, (39) økwshkík økúk{ øk]nrLk{koý çkkuzo, (40)
økwshkík øktËk ðMkðkx LkkçkqËe çkkuzo, (41) økwshkík hkßÞ LkkýkfeÞ rLkøk{, (42) økwshkík hkßÞ
{køko ðknLkÔÞðnkh rLkøk{, (43) økwshkík ð¾kh rLkøk{, (44) økwshkík ykrË-òríkrðfkMk rLkøk{,
(4Ãk) økwshkík ÃkkýeÃkqhðXk yLku økxh ÔÞðMÚkk çkkuzo, (46) økwshkík {urhxkE{ çkkuzo, (47) økwshkík
«Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo
(øk) «feýo
(48) økwshkík ÷½w{íke çkkuzo, (49) økwshkík {rn÷k ykŠÚkf rðfkMk rLkøk{, (50) økwshkík QòorðfkMk
MktMÚkk, (51) økwshkík s{eLkrðnkuýk {sqhku yLku n¤Ãkrík øk]nrLk{koý çkkuzo.
WÃkh Ëþkoðu÷ rLkøk{ku Ãkife fux÷kfLkkt fkÞkuo yLku rMkrØykuLku ÷økíke rðøkíkku ynª ykÃku÷e Au:
 89
• økw s hkík yki ã ku r økf rðfkMk rLkøk{ (GIDC) (Gujarat Industial Development
Corporation) :
– økwshkík hkßÞLkk ykiãkurøkf rðfkMk {kxuLke hkßÞ nMíkfLke MktMÚkk. økwshkík ykiãkurøkf rðfkMk
rLkøk{u, yksLkk rðfMkíkk Þwøk{kt økwshkíkLku ykiãkurøkf ûkuºku yktíkh{k¤¾kfeÞ MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkze
níke, suLku ÷eÄu økwshkíkLkwt ykiãkurøkf r[ºk AuÕ÷kt 30 ð»ko{kt ½ýwt çkË÷kÞwt níkwt.
– økwshkíkLkku ÍzÃke yLku ÔÞðÂMÚkík ykiãkurøkf rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu yk rLkøk{u swËk swËk rðMíkkhku{kt
ykiãkurøkf ðMkkníkkuLke MÚkkÃkLkk fhe níke. íku{kt hMíkk, Ãkkýe, ðes¤e, MktËuþku-ÔÞðnkh, çkìt®føk ðøkuhu
yktíkh{k¤¾kLke MkwrðÄkyku íkuuýu WãkuøkkuLku Ãkqhe Ãkkze níke. sYh sýkÞ íÞkt rLkøk{u ykiãkurøkf
ðMkkníkku{kt fkheøkhku íku{s yLÞ f{[koheyku {kxu hnuXký {kxuLkkt {fkLkkuLke Mkøkðz Ãký ykÃke níke.
– hkßÞ{kt swËk-swËk WãkuøkkuLkku Mktíkwr÷ík rðfkMk ÚkkÞ íku nuíkwÚke rLkøk{u fur{f÷ ÍkuLk, E÷ufxÙkurLkõMk
ÍkuLk, rMkhur{f ðMkkník, Ãkkðh÷q{ ðMkkník suðe ðMkkníkku MÚkkÃke níke. fur{f÷ Wãkuøkku {kxu fur{f÷
ÍkuLk{kt ÃkkýeLke WÃkÂÕçkÄ yLku øktËk ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke sYhe MkwrðÄk yLku E÷ufxÙkurLkõMk ÍkuLk{kt
«Ëq»kýhrník ÔÞðMÚkk ykiãkurøkf yuf{kuLku {¤u íku {kxu rLkøk{u MkwrðÄkyku ykÃke níke.
– 2006-07 MkwÄe{kt rLkøk{u fw÷ 243 ðMkkníkku{kt 12,000Úke ðÄw þuzLkwt çkktÄfk{ fhu÷ níkwt. íku s
«{kýu rLkøk{u 43 ðMkkníkku{kt 11,800Úke ðÄw ykðkMkkuLkwt rðíkhý fÞwO níkwt. rLkøk{u ykiãkurøkf
ðMkkníkku ÃkkA¤ ykþhu Yk.3,340 fhkuzLkku ¾[o fÞkuo níkku. yk ¾[o Ãkife ºkeò ¼køkLkku ¾[o økwshkík
hkßÞLkk ÃkAkík rðMíkkh{kt ÚkÞku níkku.
– fuLÿ Mkhfkhu ònuh LkeríkLkk yLkwMktÄkLku hkßÞLkk ¼Y[ rsÕ÷k{kt ðkøkhk ¾kíku, çkLkkMkfkXkt rsÕ÷k{kt
Ãkk÷LkÃkwh ¾kíku yLku fåA rsÕ÷k{kt yuf yu{ fw÷ ºký ykŠÚkf ð]rØfuLÿ (growth centres) MÚkkÃkðk
{kxu rLkøk{u MÚk¤íke ÃkMktËøke fheLku Ëhuf fuLÿLke fk{økeheLku ÍzÃke çkLkkððk ykÞkusLk fÞwO Au.
– yk WÃkhktík hkßÞ{kt çktÄ Ãkzu÷ {ktËe fkÃkz-r{÷kuLkk çkufkh fk{ËkhkuLku hkusøkkheLke íkfku Ãkqhe Ãkkzðk
{kxu hkßÞ íkhVÚke ònuh ÚkÞu÷ LkeríkLkk yLkwMktÄkLku rLkøk{u y{ËkðkË{kt Lkhkuzk,ðzkuËhk{kt {fhÃkwhk
ðøkuhu suðk MÚk¤kuyu zkÞ{t¤ ÃkkfoLke h[Lkk fhe Au íku{s ¼kx ¾kíku Íðuhkík {kxuLkwt Mktfw÷ Q¼wt fhðk
{kxuLke fkÞoðkne þY fhe Au.
– rLkøk{Lkk swËk swËk ykiãkurøkf rðMíkkhku{kt 14,000Úke fkh¾kLkkt fkÞohík Au yLku yk fkh¾kLkkykuLkwt
ðkŠ»kf xLko-ykuðh ykþhu Y.6,000 fhkuz Au. yk fkh¾kLkktyku{k ÷øk¼øk [kh ÷k¾ {kýMkkuLku
hkusøkkhe {¤u Au.
Ëuþ{kt økwshkík ykiãkurøkf rðfkMk-yktíkh{k¤¾kfeÞ MkwrðÄk Ãkqhe Ãkkzðk{kt yíÞkh MkwÄe yøkúuMkh hÌkwt
Au.
90
• økwshkík ykiãkurøkf {qzehkufký rLkøk{ r÷r{xuz (GIIC) (Gujarat Industial Inverstment
Corporation) :
– økwshkík{kt ykiãkurøkf {qzehkufkýLke «r¢ÞkLku ðuøkðtíke çkLkkððkLkk WÆuþÚke hkßÞ MkhfkhLke «uhýkÚke
MÚkÃkkÞu÷wt rLkøk{. hkßÞ{kt {æÞ{ íkÚkk {kuxk WãkuøkkuLku LkkýkfeÞ MknkÞ WÃkhktík MktÞwõík yLku yuMkkurMkÞux
ûkuºk{kt Lkðk Wãkuøkku MÚkkÃkeLku ykiãkurøkf rðfkMkLku økríkþe÷ çkLkkððk{kt yk rLkøk{ WÆeÃkfLke ¼qr{fk
¼sðíkwt níkwt.
– Wãkuøk-MkknrMkfLke «ÞkusLkkyku (projects) Lkk «uhf íkhefu rLkøk{Lke fk{økehe yíÞkh MkwÄe «þtMkLkeÞ
hne níke. AuÕ÷kt ÷øk¼øk 25 ð»ko{kt rLkøk{u yk çktLku ûkuºk{kt Mkkheyuðe «økrík nktMk÷ fhe níke.
– yuf rðfkMk÷ûke çkìt®føk MktMÚkkLke ¼qr{fk{kt rLkøk{u 1998 MkwÄe 3,975 ðÄw yuf{kuLku Yk.2,376 fhkuz
WÃkhktíkLke yLku h001{kt 96 fhkuzLke MknkÞ {tsqh fhe níke. yk MknkÞ îkhk hkßÞ{kt ðÄkhkLkwt
Yk.7,008 fhkuzLkwt {qzehkufký ÚkÞwt níkwt, íkÚkk 5.3 ÷k¾ ÔÞÂõíkyku {kxu hkusøkkheLke íkfku WÃk÷çÄ ÚkE
níke.
– rLkøk{Lke MknkÞLkku ykþhu 44% sux÷ku rnMMkku hkßÞLkk ÃkAkík rðMíkkh{kt MÚkkÃkðk{kt ykðu÷kt ykiãkurøkf
yuf{kuLkk Vk¤u økÞku níkku. yk Wãkuøkku {wÏÞíðu fkÃkz yLku ÃkuËkþku, hMkkÞýku yLku Ëðk-Wãkuøk,
Ã÷kÂMxf yLku yuÂLsrLkÞhªøk, ¾kã ÃkËkÚkkuoLkwt «kuMkurMktøk, fkøk¤ yLku fkøk¤Lke ÃkuËkþku, [k{zwt yLku
íkuLke ÃkuËkþku, rMkhkr{õMk ðøkuhu «fkhLkk níkk.
– rðfkMk÷ûke çkìtrftøk WÃkhktík ÔÞÂõíkøkík heíku yÚkðk ÞkuøÞ ¼køkeËkh MkkÚku rLkøk{u rðrðÄ «fÕÃkku
MÚkkÃkðk {kxuLke fk{økehe fhe yuf MkV¤ Wãkuøk-MkknrMkfLke ¼qr{fk ¼sðe níke. Mkhfkhe
LkeríkrLkÞ{Lkk {k¤¾k{kt hneLku ÔÞðMkkrÞf heíku WãkuøkLkwt Mkt[k÷Lk fhðk rLkøk{ sYhe fkÞoûk{íkk
Ähkðíkwt nkuðkÚke yk yuf{kuLku ykŠÚkf heíku Ãkhðzu íku heíku [÷kððk{kt rLkøk{ {kuxk¼køku MkV¤ hÌkwt
níkwt.
– «fÕÃk ðuÃkkhe Äkuhýu Äehu ÃkkuíkkLke {qze íku{ktÚke ÃkkAe ¾U[e ÷uðkLke Lkerík yÃkLkkðe níke, suÚke íkuLkku
WÃkÞkuøk Lkðk «fÕÃkku{kt fhe þfkÞ.
– rLkøk{Lkkt çkÄkt yuf{kuLkku y{÷ ÚkE økÞk çkkË «fÕÃkkuLkwt fw÷ {qzehkufký ykþhu Yk.25,000 fhkuzLkku
ytËks níkku. su{kt rLkøk{Lkku Vk¤ku Yk. 650 fhkuzLkku níkku. yk «fÕÃkku{kt 6 ÷k¾Úke ðÄw {kýMkkuLku
hkusøkkhe {¤þu, yuðe yÃkuûkk níke.
– yk «fÕÃkku{kt yuÂLsrLkÞhetøk, hMkkÞý, ÃkuxÙkufur{fÕMk, [k{zkLkwt þwØefhý, ÃkðLk-QòoLkwt WíÃkkËLk,
fwËhíke økuMkLkwt rðíkhý, E÷ufxÙkurLkõMk ðøkuhu rðrðÄ WãkuøkkuLkku Mk{kðuþ ÚkÞku níkku.
– «fÕÃkkuLke MÚkkÃkLkk ð¾íku rLkøk{ su íku rðMíkkhLkk Mk{íkku÷ rðfkMk {kxu Mkíkík «ÞíLkkuLku Ãkrhýk{u
hkßÞLkk 25 rsÕ÷k Ãkife 15 rsÕ÷k{kt SykEykEMke «urhík «fÕÃkku Q¼k ÚkÞk níkk. íku{ktLkk
fux÷kf «fÕÃkku{kt rLkøk{Lke MkkÚku rðïLke yøkúøkÛÞ ÃkuZeykuyu xufTrLkf÷ MknÞkuøk MkkæÞku níkku. yk
rLkøk{ nk÷{kt íkuLke «ð]r¥kykuLkwt ÃkwLk: ykÞkusLk fhe hÌkwt Au.
 91
• økwshkík fkuBÞwrLkfuþLMk yuLz E÷ufxÙkurLkõMk r÷r{xuz :
– økwshkík hkßÞ{kt ðeòýw-WãkuøkLkwt ð]rØ yLku rðfkMk fhðkLkk WÆuþÚke hkßÞMkhfkhu 1975{kt MÚkkÃkLkk
fhe. yk ftÃkLkeLke økwshkík MkhfkhLke Mkku xfk {kr÷fe Ähkðu Au.
– Wå[ fûkkLkk ÄtÄkËkhe ðeòýw yLku Mkt[khLku ÷økíkkt rðrðÄ WÃkfhýku yLku MkkÄLkku ytøku MktþkuÄLk,
rðfkMk yLku WíÃkkËLk fhðkLkku ftÃkLkeLkku {wÏÞ nuíkw hÌkku níkku.
• ftÃkLkeLke fk{økehe :
– ftÃkLkeLkk çku yuf{ku níkk. yuf ðzkuËhk ¾kíku yLku çkeòu økktÄeLkøkh ¾kíku ðzkuËhkLkk yuf{{kt LkkifkˤLku
WÃkÞkuøke WÃkfhýku, Mkt[kh-rð¼køkLkkt rðrðÄ MkkÄLkku, ðerzÞku yLku «Mkkhý {kxuLke sYrhÞkíkku ðøkuhu
swËe swËe rMkMx{kuLkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
– økktÄeLkøkh yuf{{kt {wÏÞíðu ¼khíkeÞ Ëqh-Mkt[kh rð¼køk {kxu E÷ufxÙkurLkf ÃkwþçkxLk xur÷VkuLkLkwt
WíÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au. 1991-92{kt ftÃkLkeyu 34.82 fhkuz YrÃkÞkLkwt ðu[ký fÞwO níkwt. 1992-
93Lkk ð»ko{kt yk ðu[ký ðÄeLku 81.87 fhkuz YrÃkÞkLkwt ÚkÞwt níkwt.
– ftÃkLkeyu yºku sýkðu÷kt ûkuºkku{kt MktþkuÄLk yLku rðfkMkLkk «ÞíLkku fÞko níkk. (y) zuxk {kuf÷ðkLke
MkwrðÄk {kxu xkE{ rzrðÍLk {ÂÕxÃk÷ yuMkuuMk rMkÂMx{{kt ðÃkhkíke xufTLkku÷kuSLku ykÄwrLkf çkLkkððe.
(çk) yuçke Ãkkðh yuÂBÃ÷VkÞhkuLkku WÃkÞkuøk fhe 300 ðkux MkwÄeLkk Mkkur÷z Mxux xe.ðe. xÙkLMkr{xhku
çkLkkððktt. (f) yku÷ EÂLzÞk hurzÞku{kt yuV yuV xÙkLMkr{xhku{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkLkkh ykhzeyuMk ðush
ÞwrLkx rðfMkððkt. (z) M÷ku yuð÷kLþ Mxze yuMxkrç÷þ{uLx (yuMk.yu.yuMk.E.) {kxu rzrsx÷ xur÷{uxÙe
WÃkfhýku rðfMkkððkt. (E) 2.5 rf. ðkuxLkkt yuV. yu{. xÙkLMkr{xhku rðfMkkððkt.
– økwshkík{kt ðeòýw-WãkuøkLkku rðfkMk ÚkÞku íku {kxu ftÃkLkeyu ðeòýw [fkMkýe yLku MktþkuÄLkk fuLÿ
MÚkkÃÞwt níkwt. yk fuLÿ{kt Wãkuøk-MkknrMkfkuyu WíÃkkrËík fhu÷ [esðMíkwykuLke [fkMkýe fheLku økwýð¥kk
MkwÄkhðk{kt {ËË Úkíke níke. yk rLkøk{Lke «ð]r¥k nk÷{kt ÃkrhMker{ík Au.
• økwshkík ¾rLks rðfkMk rLkøk{ (GMDC) ÷er{xuz :
– økwshkík{kt ¾rLksrðfkMk {kxu hkßÞ MkhfkhLke {kr÷feLke ftÃkLke, hkßÞ{kt WÃk÷çÄ {wÏÞ
¾rLksMktÃkr¥k{ktÚke ¾rLkòu çknkh fkZe ¾rLks-ykÄkrhík ykiãkurøkf WíÃkkËLkkuLkku rðfkMk fhðkLke
fk{økehe yk rLkøk{ fhu Au.
– yíÞkhMkwÄe{kt yk rLkøk{u ÷eøLkkEx, çkkufMkkEx, VT÷kuhMÃkkh suðkt yøkíÞLkkt ¾rLkòuLkwt WíÃkkËLk
fÞowt Au.
– 1964{kt LkkLkk ÃkkÞk Ãkh rMkr÷fk huíkeLkwt ¾kýfk{ fhíke yk ftÃkLkeyu yksu ykÄwrLkf xufTLkku÷kuS yLku
ði¿kkrLkf ÃkØríkÚke WÃkh rLkËuoþ fhu÷kt {n¥ðLkkt ¾rLkòuLkwt ¾kýfk{ fhðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe Au.
yksu yk rLkøk{ V÷kuhMÃkkh, r÷øLkkEx, çkkufMkkEx suðkt ¾rLkòu Mk{økú Ëuþ{kt Ãkqhkt Ãkkzu Au. AuÕ÷k
çku ËkÞfk{kt rLkøk{u yuf MkV¤ ðuÃkkhe ftÃkLke íkhefu Lkk{Lkk {u¤ðe Au.
92
– økwshkík{kt fåA rsÕ÷k{kt r÷øLkkExLkku 200 fhkuz {urxÙf xLkLkku rðÃkw÷ sÚÚkku rLkøk{u þkuÄe fkZâku
níkku yLku ykLkkÚke Ãký ðÄw sÚÚkku yk rsÕ÷k{kt WÃk÷çÄ ÚkðkLke þõÞíkk sýkÞ Au.
– fåA rsÕ÷kLkk ÃkkLkLÄúku ¾kíku r÷øLkkExLkku {çk÷f sÚÚkku nkuðkÚke rLkøk{u yk MÚk¤u ykÄwrLkf ÞtºkMkk{økúe
yLku ði¿kkrLkf ÃkØríkÚke r÷øLkkExLkwt ¾kýfk{ fÞwO níkwt. yk s MÚk¤u r÷øLkkEx-ykÄkrhík rðãwík{Úkf
Q¼wt fhðk{kt ykÔÞwt Au.
– Ërûký økwshkík{kt ¼Y[ rsÕ÷k{kt hksÃkkhze LkSf Ãký r÷øLkkExLkku Úkkuzku sÚÚkku {¤e ykÔÞku Au.
– yk rðMíkkh{kt íku{s Mkwhík rsÕ÷k{kt {¤e ykðu÷kt yLÞ ¾rLkòuLkwt Ãký ¾kýfk{ rLkøk{u nkÚk ÄÞwO
Au. íkuLkwt ¾kýfk{ fhe yk r÷øLkkEx Ërûký økwshkík{kt Auf ð÷Mkkz MkwÄe ykðu÷k rðrðÄ WãkuøkkuLku
Ãkqhku Ãkkzðk{kt ykðu Au.
– Mk{økú Ëuþ{kt V÷kuhMÃkkh ¾rLksÄkíkw Vfík ðzkuËhk rsÕ÷k{kt yktçkkzwtøkh ¾kíku {¤e Au. ykþhu 1.10
fhkuz {urxÙf xLk ¾rLks yk MÚk¤u WÃk÷çÄ Au.
– yk ¾rLksLkwt ¾kýfk{ rLkøk{u ykÄwrLkf ÞtºkMkk{økúe yLku xufTLkku÷kuSLkku WÃkÞkuøk fheLku þY fÞwO Au
yLku hkusLkk 70 {urxÙf xLk WíÃkkËLk fhðk{kt 1,000 ykrËðkMke ÔÞÂõíkykuLku hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkze Au.
– hkßÞLkwt yuf {n¥ðLkwt ¾rLks Au çkkufMkkEx yrík Wå[fûkkLkwt yuÕÞwr{rLkÞ{ ykufMkkEz Ähkðíkwt yk
çkkufMkkEx Mkkihk»xÙ yLku fåA rðMíkkh{kt {¤u Au.
– AuÕ÷kt fux÷ktf ðhMkkuÚke rLkøk{ {uðkMkk (ò{Lkøkh rsÕ÷ku) yLku Lkkhuze (fåA rsÕ÷ku){kt yk ¾rLksLkwt
¾kýfk{ fhu Au. rh£ufxhe Wãkuøk {kxu sYhe fuÕMkkELz çkkufMkkExLkwt WíÃkkËLk fhðk {kxu ÞkusLkk
íkiÞkh fhe Au.
– yk WÃkhktík W¥kh økwshkík{ktt ytçkkS ¾kíku rLkøk{u {ÂÕx{ux÷ «fÕÃk þY fhðkLke ÞkusLkk Au.
– íkktçkwt íkÚkk sMkík suðkt çknw{qÕÞ ¾rLkòu yk rðMíkkh{kt {¤e ykÔÞkt Au. hksMÚkkLk ¾kíku Lkk¾ðk{kt
ykðu÷ M{u®ÕxøkLkk «kuMkuMk VLkuoMk{kt ytçkkSLkkt yk ¾rLkòu fk[k {k÷ íkhefu ðÃkhkÞ Au.
– E.Mk. 2009-10{kt r÷øLkkELkwt WíÃkkËLk ykþhu 83.79 ÷k¾ xLk níkwt íku s ð»ko{kt 5.45 ÷k¾ xLk
çkkufMkkExLkwt WíÃkkËLk 4.65 ÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt.
– E.Mk. 2008-09 Ëhr{ÞkLku ftÃkLkeLkwt ðu[ký ykþhu Yk. 981 fhkuz yLku yuf{ku LkVku Yk. 236 fhkuz
níkku.
ftÃkLkeyu fåA{kt yu¢e{kuxk ÃkkMku 2 x 125 {uøkðkux{kt ðes¤e Ãkkðh-MxuþLku WíÃkkËLk þY fÞwO Au.
• økwshkík s¤MktÃkr¥k-rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuz (GWRDCL) :
– økwshkík hkßÞ{kt ¼qøk¼os¤Lkku ði¿kkrLkf ÃkØríkykuÚke ytËks fkZe Ãkkíkk¤fqðkyku îkhk ¼qøk¼os¤Lke
rðfkMkLke ÞkusLkkyku íkiÞkh fhe yLku hkßÞ{ktÚke {kuxe ®Mk[kE ÞkusLkkykuLkkt s¤kþÞku íkÚkk yk
ÞkusLkkykuLke çkkh{kMke Lknuhku Ãkh WËTðnLk ®Mk[kE ÞkusLkkyku íkiÞkh fhe íku îkhk ®Mk[kELke «ð]r¥kLku
ðuøk ykÃkðk íkÚkk íkuLkk îkhk hkßÞ{kt LkkLke ®Mk[kELke Mkøkðzku îkhk ÃkAkík ðøkoLkk LkkLkk yLku Mke{ktík
 93
¾uzqíkkuLku MkMíkk Ëhu ®Mk[kELke MkwrðÄk «kÃík ÚkkÞ íku {kxu hkßÞ Mkhfkhu {u, 1971{kt ¼khíkeÞ ftÃkLke
Äkhk (1956) Lke[u yk rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
– rLkøk{u 197ÃkÚke ÃkkuíkkLke þY fhe níke. rLkøk{uLke yrÄf]ík þuh{qze Yk.40 fhkuzLke Au. 31{e {k[o,
1993Lkk hkus rLkøk{Lke ¼hÃkkE ÚkÞu÷ þuh{qze Yk. 31.49 fhkuz níke. rLkøk{ hkßÞ Mkhfkh,
hk»xÙeÞ f]r»k yLku økúk{eý rðfkMk çkìtf yLku hk»xÙeÞf]ík çkìtfku ÃkkMkuÚke LkkýkfeÞ MknkÞ ÷ELku rðrðÄ
«ð]r¥kyku fhu Au.
– rLkøk{Lkwt fkÞoûkuºk yk {wsçk Au :
(1) Ãkkíkk¤fqðkykuLkk MÚk¤Lke ÃkMktËøke, ¾zfk¤ rðMkíkkh{kt ¼qøk¼os¤Lke «kGÞíkk, ËrhÞkfkXkt rðMíkkh{kt
¼qøk¼os¤ Ãkh Úkíke ËrhÞkLkk ÃkkýeLke yMkhkuLkwt MktþkuÄLk íkÚkk íku hkufðkLke ÞkusLkkyku fhðkLkwt fkÞo.
(2) ¼qøk¼os¤Lkk «kÃÞ sÚÚkkLkku íku{s ¼qøk¼os¤Lke økwýð¥kkLkku ytËks fkZe ¼qøk¼os¤Lkk Míkhku{kt
f]rºk{ ÃkØríkÚke s¤hkrþ{kt ðÄkhku fhðkLke heíkku.
(3) Ÿ[kýðk¤k rðMíkkh{kt WËTðnLk ®Mk[kE ÞkusLkkyku îkhk Ãkkýe ykÃkðwt.
– LkðuBçkh 2005 MkwÄe{kt ftÃkLkeyu fw÷ 4,478 xÞqçkðu÷ íkiÞkh fÞko níkk. íku{ktÚke 2,283 ¾uzqík Mknfkhe
{tz¤eyku yLku 338 rLkøk{ [÷kðu Au.
– 2004-05Lkk ð»ko{kt Mknfkhe {tz¤eykuyu ykþhu 75,292 nufxh yLku rLkøk{u 7,568 nufxh s{eLkLke
xÞqçkðu÷ îkhk ®Mk[kE fhe níke.
– LkðuBçkh, 2005 MkwÄe{kt 43 WËTðnLk ®Mk[kE ÞkusLkkyku Mknfkhe {tz¤eyku îkhk yLku 50 rLkøk{ îkhk
fkÞohík níke. íku îkhk ykþhu fw÷ 3,66h nufxh s{eLkLku ®Mk[kE Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe níke.
– E.Mk. 2004-0Ãk{kt rLkøk{u fw÷ 86,Ãkhh nufxh s{eLkLku ®Mk[kELke Mkð÷ík Ãkqhe Ãkkze níke.
¼qøk¼os¤ MktþkuÄLkûkuºku rLkøk{u «þtMkLkeÞ fk{økehe fhe Au. yk fk{økehe {kx rðï çkUfLke MknkÞ
rLkøk{Lku {¤e Au.
• økwshkík zuhe-rðfkMk rLkøk{ (GDDC) :
– Mknfkhe {k¤¾k{kt økkuXðkÞu÷ku ËqÄ-WíÃkkËLk ÔÞðMkkÞ økk{zktLke ykŠÚkf WLLkrík{kt {n¥ðLkku Vk¤ku
ykÃke þfu Au, íkuðe «íkerík Úkíkkt fuLÿ Mkhfkhu 1962{kt yk ÔÞðMkkÞLkk rðfMk {kxu yuf yÇÞkMk-
sqÚkLke h[Lkk fhe níke.
– yk sqÚkLke ¼÷k{ý {wsçk ËqÄ-WíÃkkËLkLkku ËqÄ-WíÃkkËfkuLkk Mknfkhe Mkt½ku {khVík økkuXððkLke Lkerík
Mkhfkhu Mðefkhe níke. økwshkík{kt 1946{kt ¾uzk rsÕ÷k{kt Mknfkhe ÃkØríkyu ËqÄ-WíÃkkËLkLke «ð]r¥kLkkt
{tzký ÚkÞkt.
– íku ÃkAeLkk çku ËkÞfk{kt {nuMkkýk, MkkçkhfktXk, ðzkuËhk, Mkwhík, çkLkkMkfktXk ðøkuhu rsÕ÷kyku{kt Mknfkhe
Äkuhýu zuhe-rðfkMk Úkðk ÷køÞku. MkhfkhLke Lku{ nkuðk Aíkkt yLÞ rðMíkkhku{kt yk ÄtÄkLkku Mknfkhe
{k¤¾k{kt rðfkMk ÚkE þõÞku Lkrn.
94
– ykðk rðMíkkhku{kt Mknfkhe Äkuhýu zuhe-rðfkMk {kxu ÃkkÞkLktw {k¤¾wt Q¼wt fhðk {kxu økwshkík Mkhfkhu
ftÃkLke Äkhk (1956) nuX¤ 1973{kt økwshkík zuhe-rðfkMk rLkøk{ r÷.Lke MÚkkÃkLkk fhe. yk rLkøk{Lkwt
þuh¼tzku¤ þYykík{kt çku fhkuz YrÃkÞkLkwt {tsqh fhðk{kt ykÔÞwt yLku íkuLke {wÏÞ f[uhe økktÄeLkøkh{kt
hk¾ðk{kt ykðe níke.
– rLkøk{Lkk ðneðx {kxu MkhfkhLke rLkÞwÂõíkÚke rLkÞk{f{tz¤ yÂMíkíð{kt ykÔÞwt. rLkøk{Lkk {wÏÞ
ðneðxe yrÄfkhe íkhefu ykE.yu.yuMk. yrÄfkheLku Lke{ðk{kt ykÔÞk níkk. yk rLkøk{Lkk {wÏÞ
WÆuþku Lke[u {wsçk níkk.
– zuhe-rðfkMkLke ûk{íkk Ähkðíkk rðMíkkhku{kt Mknfkhe {k¤¾k {wsçk (ykýtË ÃkuxLko) ykÞkusLk fhðwt
yLku íku {kxu sYhe zuhe Ã÷kLxku, ÃkþwËký Vufxhe ËqÄþeíkfuLÿku ðøkuhu MÚkkÃkðkt.
– zuhe-rðfkMk {kxu ÃkkÞkLkwt Mknfkhe {k¤¾wt økkuXððwt yLku yÃkqhíkwt nkuÞ íkku íkuLku MkwáZ fhðwt.
– ßÞkhu Ãký Mknfkhe ËqÄ-WíÃkkËf Mkt½ zuhe-rðfkMkLke fk{økehe Mkt¼k¤ðk Mkûk{ çkLku íÞkhu zuhe-Ã÷kLxku
yLku yLÞ Mkð÷íkkuLke sðkçkËkhe íku Mkt½Lku MkkUÃke Ëuðe.
– hkßÞ{kt zuhe-rðfkMk {kxu Mkhfkh íkhVÚke su fkuE Mkq[Lkk {¤u íku {kxu ÞkuøÞ fkÞoðkne fhðe.
– hkßÞLkk Mkkihk»xÙ yLku fåA rðMíkkhku{kt zuhe-rðfkMkLke økrík {tË níke. MkhfkhLkk ÃkþwÃkk÷Lk-¾kíkkyu
1957Úke 196ÃkLkk Mk{Þøkk¤k{kt ¼kðLkøkh, hksfkux, ò{Lkøkh yLku sqLkkøkZ{kt zuheyku þY fhe
níke; Ãký rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk Úkíkkt yk zuheykuLkku ðneðx íkçk¬kðkh íkuýu nkÚk{kt ÷eÄku. MkkÚkkuMkkÚk
y{hu÷e, fåA, Ãkt[{nk÷ yLku MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷kyku{kt Ãký zuheyku íkÚkk ËqÄþeíkfuLÿku MÚkkÃkðkLke
yLku ËqÄ-WíÃkkËfkuLke Mknfkhe {tz¤eyku h[ðkLke «ð]r¥k ykht¼e.
– ¼Y[, ð÷Mkkz, y{ËkðkË, økktÄeLkøkh yLku hksfkux rsÕ÷kyku{kt ËqÄ-WíÃkkËfkuLkk Mknfkhe Mkt½kuLke
«ð]r¥kyku [k÷w hk¾ðk yLku íkuLkk rðfkMk {kxu yk Mkt½kuLkku ðneðx rLkøk{Lku MkkUÃkðkLke sYrhÞkík
Q¼e ÚkE íÞkhu rLkøk{u yk sðkçkËkhe Mðefkhe yk Mkt½kuLku fkÞohík hkÏÞk.
– y{ËkðkË BÞwrLkrMkÃk÷ rLkøk{ nMíkfLke zuhe 1979{kt Mkhfkhu rLkøk{Lku MkkUÃke. y{ËkðkË þnuhLkk
ËqÄ ðkÃkhLkkhkykuLku Mkkhe økwýð¥kkðk¤wt ËqÄ rLkÞr{ík Ãkqhwt Ãkkzðk {kxu yLÞ rsÕ÷kykuLke zuhe{kt su
ðÄkhkLkwt ËqÄ níkwt íkuLkk ðu[ký {kxuLke ÔÞðMÚkk rLkøk{ îkhk økkuXððk{kt ykðe níke. nk÷{kt íku
fkÞkoÂLðík LkÚke.
– hk»xÙeÞ zuhe-rðfkMk çkkuzo Mkt[kr÷ík ‘ykuÃkhuþLk VT÷z’ fkÞo¢{Lkk çkeò íkçk¬k Ëhr{ÞkLk rLkøk{
nMíkfLke zuheykuLku ykðhe ÷uðk{kt ykðe níke, suÚke rLkøk{ nMíkfLkk zuhe-rðfkMkLkk fkÞo¢{kuLku ðuøk
{éÞku. su rsÕ÷kykuLkk Mknfkhe Mkt½kuLkku ðneðx yøkkW rLkÞ{Lku MkkUÃkkÞku níkku, íku Mkt½ku su{ su{
Mkûk{ Úkíkk økÞk íku{ íku{ íku rðMíkkhLke zuheyku íku Mkt½kuLku Vhe MkkUÃke Ëuðk{kt ykðe. ð÷Mkkz, ¼Y[,
Ãkt[{nk÷, y{ËkðkË yLku økktÄeLkøkh rsÕ÷kykuLke zuheyku yk rsÕ÷kLkk Mkt½ku nMíkf [k÷ðk ÷køke.
çkkfeLkk rðMíkkhku{kt ‘ykuÃkhuþLk VT÷z’Lkk ºkeò íkçk¬k{kt Ãký rLkøk{ nMíkfLke zuhe-rðfkMkLke
«ð]r¥kykuLku MknkÞ [k÷w hne, suÚke yk «ð]r¥kykuLku MkwáZ yLku Mkûk{ çkLkkððkLke íkf rLkøk{Lku {¤e
 95
níke, Ãkhtíkw íku{kt MkV¤ Lk Úkíkkt y{hu÷e, ¼kðLkøkh, ò{Lkøkh, sqLkkøkZ, MkwhuLÿLkøkh yLku fåA
rsÕ÷kyku{kt zuheyku LkuþLk÷ zuhe zuð÷Ãk{uLx çkkuzoLku nMíkf MkkUÃkðk{kt ykðe níke. Ëq½-WíÃkkËfkuLku
íku{Lkkt òLkðhkuLku Mk{íkku÷ yknkh {¤e hnu íku {kxu ËirLkf 200 xLk ÃkþwËký çkLkkðíkwt fkh¾kLkwt Ãký
LkuþLk÷ zuhe zuð÷Ãk{uLx çkkuzoLku MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt níkwwt. nk÷{kt rLkøk{Lke fkÞoðkne MÚkrøkík fhðk{kt
ykðe Au.
• økwshkík {íMÞkuãkuøk-rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuz (GFCDL)
– íkk. 17 rzMkuBçkh, 1971Lkk hkus økwshkík yuøkúku{heLk «kuzfxTMk r÷r{xuzLkk Lkk{u økwshkík ¾uík-Wãkuøk
rLkøk{Lke Ãkuxk ftÃkLke íkhefu MÚkkÃkðk{kt ykðu÷ ftÃkLke. íkuýu {k[o, 1983Úke økwshkík {íMÞkuWãkuøk
rðfkMk rLkøk{ r÷.Lkk Lkk{Úke yuf Mðíktºk MkknMk íkhefu ykufxkuçkh, 1983Úke fk{ fhðkLkwt þY fÞwO.
– yk MkknMk MÚkkÃkðk ÃkkA¤Lkku {wÏÞ WÆuþ hkßÞ{kt {åAe{khe «ð]r¥kLkku ðuÃkkhe Äkuhýu rðfkMk fhe
yk ûkuºku hkufkÞu÷e ÔÞÂõíkykuLku hkusøkkhe Ãkqhe ÃkkzðkLkku níkku. rLkøk{Lke yrÄf]ík þuh{qze Yk.2 fhkuz
níke. su Ãkife 1,21,92,300 YrÃkÞkLke {qze ¼hÃkkE ÚkÞu÷ níke.
(I) íkkò ÃkkýeLke {åAe{khe :
– hkßÞLkk ykrËðkMke rðMíkkh{kt {kAe{kh ¾uzqíkkuLke s{eLk rðrðÄ çktÄ çkktÄðk{kt ykðíkkt zqçke síkkt
yk ÔÞÂõíkykuLku WÃkSrðfkLkk yuf MkkÄLk íkhefu íkkò ÃkkýeLke {kAe{kheLke ÞkusLkk fzkýk, ÃkkLk{,
{ÄwðLk, fhsý ðøkuhu s¤kþÞku{kt þY fhðk{kt ykðe. yk ÞkusLkk nuX¤ yk ÔÞÂõíkykuLku {íMÞ-
WAuh {kxu sYhe MkkÄLkMkk{økúe íku{s LkkýkfeÞ MknkÞ MkçkrMkze fu ÷kuLkLkk MðYÃk{kt ykÃkðk{kt
ykðíke nkuÞ Au.
(II) zeÍ÷-ÃktÃk :
– {kAe{khe ÄtÄk{kt hkufkÞu÷e ÔÞÂõíkykuLku MkMíkk ¼kðu zeÍ÷ {¤e þfu íku {kxu rLkøk{ ÃkkuhçktËh,
òVhkçkkË, ðuhkð¤, yku¾k, [kzeºkk, YÃkuý, s¾ki, Mk÷kÞk yLku {ktøkhku¤ ¾kíku zeÍ÷-ÃktÃk [÷kðu
Au. yk ÃktÃk {khVík {íMÞkuWãkuøk fhLkkh ÔÞÂõíkykuLku ðu[kýðuhku yLku ykçkfkhe sfkík, zeÍ÷ Ãkh
ykÃkðkt Ãkzíkkt LkÚke. yk ÞkusLkkLku Mkkhku ykðfkh {¤íkkt W{høkk{ íkÚkk Mk[kýk çktËhku ¾kíku Ãký
Lkðk rzÍ÷-ÃktÃk MÚkkÃkðkLkwt rLkøk{u Lk¬e fÞwO Au.
(III) çkkux-rçk®Õzøk Þkzo «ð]r¥k :
– rLkøk{u {ktøkhku¤ ¾kíku çkkux çkLkkððkLkku snksðkzku [k÷w fÞkuo Au.
– yk snksðkzk{kt AuÕ÷kt 12 ð»ko{kt 153 çkkuxku çkktÄðk{kt ykðe Au.
– yk çkkuxLke ÷tçkkE 14Úke 14.18 {exh hnu Au. 1985Úke rLkøk{u yk çkkuxku çkktÄðkLkwt çktÄ fhe
28,32,33 yLku 36 {exh ÷tçkkELke çkkuxku {uMkMko y÷fkuf yuþzkWLk yuLz ft. r÷. (økwshkík MkhfkhLke
{r÷feLke) MknÞkuøkÚke çkktÄðkLkwt Lk¬e fhe yíÞkh MkwÄe{kt 431 çkkuxkuLkwt Yk. 212 ÷k¾{kt ðu[ký fÞwO
Au.
96
(IV) rVþ-ÃkkWzh :
– yk rLkøk{ {ktøkhku¤ ¾kíku rVþ{e÷Lkwt ðu[ký fhðkLke «ð]r¥k [÷kðu Au. hkßÞLkwt ÃkþwÃkk÷Lk-¾kíkwt
{h½k-WAuh {kxu rVþ{e÷Lkku WÃkkz fhu Au.
– yíÞkh MkwÄe{kt (1992-93 MkwÄe) 500 xLkÚke ðÄw, 23 ÷k¾ YrÃkÞk ®f{íkLkk rVþ-ÃkkWzhLkwt ðu[ký
ÚkÞwt Au.
(V) Ÿzk ËrhÞkLke {kAe{khe «ð]r¥k :
– rLkøk{u 23 {exh ÷tçkkELkk Ÿzk ËrhÞkLke {kAe{khe {kxuLkk [kh xÙku÷hkuLke ¾heËe fhe Ÿzk ËrhÞk{kt
{kAe{kheLkku ÄtÄku rðfMkkððkLkku «ÞíLk þY fÞkuo; Ãkhtíkw {íMÞ ÃkfzðkLke ûk{íkk, Qíkhíke økwýð¥kk
yLkuykuAe ÃkfzkðkLkk fkhýu yk fk{økehe çktÄ fhðe Ãkze níke.
– rLkøk{ íkhVÚke [kh xÙku÷hku rðþk¾kÃkèý{T ¾kíku {kAe{khe {kxuLke fk{økehe çkòððkLkk nuíkwÚke
ykÃkðk{kt ykÔÞkt.
– ð»ko 1990-91Úke xÙku÷hËeX ÃkfzðkLke ûk{íkk{kt ðÄkhku Úkíkkt LkVk{kt ðÄkhku ÚkÞku yLku íkuÚke «urhík ÚkE
rLkøk{u çkeò 3 xÙku÷hku ¾heËðkLkwt Lk¬e fÞwO níkwt.
(VI) ¼kt¼hk Ãkkýe{kt ®søkkWAuh ÞkusLkk :
– rLkøk{Lke ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík MkwÄkhðk {kxu rLkøk{u ¼kt¼hk Ãkkýe{kt ®søkkWAuhLke ÞkusLkk nkÚk Ähe
Au.
– yk ÞkusLkk ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk ðkMke-çkkuhMke økk{ ¾kíku nkÚk Ähðk{kt ykðLkkh Au yLku ®MkøkkÃkkuh
¾kíkuLke ftÃkLke MkkÚku íkfLkefe MknÞkuøk fhðk{kt ykðLkkh Au.
– yk «fÕÃkLkku fw÷ ¾[o Yk. 37h ÷k¾ ytËksðk{kt ykÔÞku Au.
(VII) {íMÞçkes-«ð]r¥k :
– ¾uzqíkkuLku sYhe {íMÞçkes Ãkqhwt Ãkkzðk íku{s ÃkkuíkkLke sYrhÞkíkLkk WÃkÞkuøk yÚkuo fkuMk{kzk økk{u rLkøk{u
{íMÞçkes-Vk{oLke ÞkusLkk nkÚk Ähe Au.
– 1990Úke 1994 Ëhr{ÞkLk Yk. 3h ÷k¾Lkkt {íMÞçkesLkwt WíÃkkËLk yLku Yk. 6 ÷k¾Lkku LkVku rLkøk{u
fÞkO Au. yk rLkøk{Lke fk{økehe nk÷{kt fr{þLkhux ykuðT rVþheÍ Mkt¼k¤u Au.
• økwshkík {urhxkE{ çkkuzo (GMB)
– 1,600 rf{e. ÷ktçkku ËrhÞkfktXku Ähkðíkk økwshkík hkßÞ{kt fw÷ 43 çktËhku ykðu÷kt Au. yk çktËhku Ãkife
ftz÷k MkkiÚke {kuxwt çktËh Au.
– Ëeð yLku Ë{ý LkkLkkt çktËhku Au. ftz÷k çktËhLkku ðneðx ftz÷k Ãkkuxo xÙMx ÃkkMku Au; ßÞkhu Ëeð-Ë{ý
çktËhku ¼khík MkhfkhLku nMíkf Au.
– çkkfeLkkt 40 çktËhkuLkku ðneðx økwshkík {urhxkE{ çkkuzo yuõx 1981 nuX¤ Ãk yur«÷, 1982 Lkk hkus
 97
økwshkík {urhxkE{ çkkuzoLke MÚkkÃkLkk fhe yLku çktËhkuLkkt rðfkMkrLkÞtºký yLku ðneðxLke rðrðÄ fk{økehe
yk çkkuzoLku MkkUÃke ËeÄe. íku yøkkW yk fk{økehe hkßÞ MkhfkhLkwt çktËh ¾kíkwt Mkt¼k¤íkwt níkwt.
– yk 41 çktËhku Ãkife 11 çktËhku {æÞ{ fûkkLkkt (intermediate) çkkfeLkk 29 LkkLke fûkkLkkt (minor)
Au.
– økwshkíkLkk 25 rsÕ÷kyku Ãkife 10 rsÕ÷kLku ËrhÞkfktXku {éÞku Au. çktËhku {khVík Úkíke {k÷Lke
nuhVuh{kt 90% nuhVuh 12 çktËhkuÚke yLku 10% nuhVuh çkkfeLkkt 29 çktËhkuÚke ÚkkÞ Au.
– økwshkík {urhxkE{ çkkuzoLkkt fkÞkuo MktûkrÃík{kt yk «{kýu Au : (1) çkkuzo nMíkf ykðu÷kt çktËhku{kt ðuÃkkh-
Wãkuøk {kxu sYhe Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðe yLku íku ytøkuLke MkøkðzkuLkku rðfkMk fhðku. (2) çktËhku {khVík
Úkíke ykÞkíkrLkfkMk yLðÞu sYhe {nuMkq÷, fhðuhk, Ve ðøkuhu ðMkq÷ fhðkt. (3) çktËhkuLkk ðneðx {kxu
ykð~Þf LkeríkrLkÞ{ku ½ze fkZðkt yLku íkuLkku y{÷ fhðku. (4) çktËh ykhkuøÞ rLkÞ{kuLkku y{÷
fhðku. (Ãk) swËkt swËkt çktËhLke {rhÞkËk Lk¬e fhðe íku{s {k÷Mkk{kLk [zkððk íkÚkk Wíkkhðk {kxu
ÞkuøÞ søÞk Lk¬e fhðe. (6) {íMÞkuãkuøk- rð¼køk ðíke çktËhkuLke yksw çkkswLkk rðMíkkh{kt {íMÞãkuøk
rðfMkkððk {kxu rðrðÄ ÞkusLkkyku yLku «ð]r¥kyku y{÷{kt {qfðe. (7)ðnkýku çkktÄðk, íku{Lke
{hk{ík fhðk yLku ò¤ðýe fhðk ÄkhkÄkuhý {wsçk ÔÞÂõíkøkík LkkýkfeÞ MknkÞ ykÃkðe.
• çktËhkuÚke ÚkÞu÷ xÙkrVf :
– økwshkík {urhxkE{ çkkuzo nMíkf ykðu÷kt 40 çktËhkuÚke 2008-09Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk ykþhu 1528 ÷k¾
xLkLkk {k÷Mkk{LkLkwt ÃkrhðnLk ÚkÞwt níkwt.
– yk Ãkife ykþhu 1080 ÷k¾ xLkLke ykÞkík fhðk{kt ykðe yLku ykþhu 448 ÷k¾ xLkLkku {k÷Mkk{kLk
rLkfkMk ÚkÞku.
• rðfkMkLkkt fk{ku :
– hkßÞLkk ykŠÚkf rðfkMk{kt çktËhkuLkku LkkUÄÃkkºk Vk¤ku hÌkku Au. ykøk¤ sýkÔÞwt íku «{kýu økwshkíkLku
ËuþLkk W¥kh yLku {æÞ «ËuþkuLkku rðMíkkh òuzkÞu÷ku nkuðkÚke yk çktËhkuLkk rðfkMk {kxu ¾qçk Wßsð¤
íkfku hne Au.
– hkßÞLke Mkkík{e yLku ykX{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku{kt hkßÞu çktËhrðfkMk {kxu ¾kMk òuøkðkE fheLku
rðrðÄ ÞkusLkkykuLkku Mk{kðuþ fÞkuo Au.
– ¼kðLkøkhLke LkSf y÷tøk{kt rþÃk-çkúurftøk-Þkzo{kt ËwrLkÞkLkk rðrðÄ ËuþkuLkk Lkfk{ktt ÚkÞu÷k yLku
ðÃkhkþ{ktÚke f{e fhðk{kt ykðu÷k snkòu íkkuzðkLke fk{økehe [k÷u Au.
– yk heíku ¼ktøkðk{kt ykðu÷k snkòu{ktÚke {¤u÷ ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkku fkxk{k¤ rh-hku®÷øk r{÷ku {kxu
fk[k {k÷Lkku yuf {kuxku Mºkkuík Au. 1992-93 ð»ko Ëhr{ÞkLk y÷tøk ¾kíku 137 snkòu íkkuzðk{kt
ykÔÞk níkk.
98
– yksu rðï{kt snks íkkuzðkLkk Wãkuøk{kt [eLk «Úk{ MÚkkLk Ähkðu Au. (45%) yLku y÷tøkLkku ¢{ktf
çkeòu Au (30%).
• økwshkík hkßÞ Lkkøkrhf ÃkqhðXk rLkøk{ r÷r{xuz (GSCSCL)
– rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk íkkhe¾ h ykuõxkuçkh, 1980Lkk hkus fhðk{kt ykðe níke. yk rLkøk{{kt ¾kã íku÷
íkÚkk yLkksLkku çkVh-Mxkuf, rð¼køkeÞ ¼tzkhku {khVíku ykð~Þf [esðMíkwykuLkwt ðu[ký íkÚkk Vhíke
ËwfkLkku {khVíku ykð~Þf [esðMíkwykuLkk ðu[kýLke fk{økehe fhðk{kt ykðu Au.
– rLkøk{ ÃkkMku hkßÞ¼h{kt fw÷ 200 økkuzkWLk rðíkhý-fuLÿku íku{s rð¼køkeÞ ¼tzkhku yLku 31 {kuçkkE÷
ðkLk WÃk÷çÄ Au. yk fk{økehe{kt Ëu¾hu¾ yLku rLkÞtºký {kxu økktÄeLkøkh ¾kíku ðze f[uhe WÃkhktík
4 «kËurþf f[uheyku yLku 20 rsÕ÷kf[uhe fkÞohík Au. rLkøk{{kt fw÷ ÷øk¼øk h,300 yrÄfkheykuLke
MktÏÞk Au.
– hkßÞLkk Mkk{krsf yLku ykŠÚkf heíku Lkçk¤k ðøkoLkk ÷kufku suyku Mkk{kLÞ heíku ¼kiøkkur÷f árüyu
Ÿzkýðk¤k, Ëwøko{, Ãknkze, hý, støk÷, ykrËðkMke rðMíkkh íkÚkk Ëwøko{ rðMíkkh{kt hnu Au íkuðk
rðMíkkhku{kt Mkk{kLÞ «òsLkkuLku ðksçke ¼kðu yLku Ãkqhíkk ðsLk{kt ykð~Þf [esðMíkwyku fhðkLkkt
þw¼ ykþÞÚke rLkøk{ îkhk fÕÃkíkhw yux÷u fu Vhíke ËwfkLk «ð]r¥k þY fhðk{kt ykðu÷ Au.
– hkßÞLkk 12 rsÕ÷k{kt ykðe 31 Vhíke ËwfkLkku fkÞohík Au. Vhíke ËwfkLkku îkhk ytfwrþík [esðMíkwyku
suðe fu, ½Wt-[ku¾k, ¾kã íku÷, ¾ktz íkÚkk rçkLkytfwrþík [esðMíkwyku suðe fu, íkwðuhËk¤, {økËk¤,
fXku¤, çkhAx yLkks, [k, {eXwt, {he-{Mkk÷k, ËeðkMk¤e, yøkhçk¥ke, çkuxheLkk Mku÷, Lkknðk-
ÄkuðkLkk Mkkçkw, ðku®þøk ÃkkWzh, Lkkuxçkwf ðøkuhuLkwt rðíkhý fhðk{kt ykðu Au.
• yLÞ «ð]r¥kyku :
– rLkøk{ îkhk øk]rnýeykuLke MkwrðÄkyku {kxu Mkwhík, Ãkk÷LkÃkwh, y{ËkðkË, LkrzÞkË yLku ¼qs yu{
Ãkkt[ søÞkyu økuMk yusLMke [k÷u Au. rLkøk{ økktÄeLkøkh yLku økktÄeÄk{ ¾kíku ÃkuxÙku÷-ÃktÃk/ rzÍ÷-ÃktÃk
[÷kðu Au.
– rLkøk{ ½ô-[ku¾k, çkhAx yLkks, ¾kã íku÷, ÷uðe ¾ktz WÃkhktík ykÞkurzLkÞwõík {eXwt, ytfwrþík
fkÃkz, rMk{uLx ðøkuhuLkku Ãký ÄtÄku fhu Au.
– rLkøk{ îkhk {æÞknTLk ¼kusLk ÞkusLkk nuX¤Lke sYrhÞkíkkuLku æÞkLk{kt ÷E ¾wÕ÷k çkòh{ktÚke ¾kã
íku÷Lke ¾heËe fhe 15 rf÷kuLkk Ãkuf zççkk{kt fÕÃkíkhw çkúkLz íku÷Lkk ðu[kýLke «ð]r¥k 1991Úke nkÚk
Ähðk{kt ykðe Au. yk «ð]r¥kÚke þk¤k{ktt ¼ýíkkt çkk¤fkuLku ÞkuøÞ økwýð¥kkðk¤wt íku÷ WÃk÷çÄ ÚkE þfu
Au.
– rLkøk{Lkwt xLkoykuðh MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkhu «Úk{ ð»kuo Yk. 79.96 fhkuz níkwt íku ðÄeLku MkLku 2004-05
Ëhr{ÞkLk Yk. 669 fhkuz sux÷wt ÚkÞu÷ Au.
 99
• økwshkík hkßÞ LkkýkfeÞ rLkøk{ (GSFC) :
– hkßÞ LkkýkfeÞ yrÄrLkÞ{ nuX¤ hkßÞ Mkhfkh îkhk MÚkÃkkÞu÷ «kËurþf rðfkMk {kxuLkku LkkýkfeÞ
½xf. Lkðk yuf{kuLke MÚkkÃkLkk yÚkðk [k÷w yuf{kuLkk rðMík]íkefhý, LkðeLkefhý, ykÄwrLkfefhý fu
rðrðÄefhý yÚkðk Ãkqhf MkkÄLkku (balancing equipment) fu çk[ík fhíke ÃkØríkyku {kxu yk
rLkøk{ rÄhký íkÚkk yLÞ LkkýkfeÞ Mkð÷íkku Ãkqhe Ãkkzu Au.
– ykiãkurøkf MktMÚkkLku sYhe MÚkkðh r{÷fíkku suðe fu s{eLk, fkh¾kLkwt, {fkLk (shed), Ã÷kLx yLku
{þeLkhe ðMkkððk WÃkhktík xufTrLkf÷ òýfkheLkku ¾[o, «kÚkr{f yLku «khtr¼f ¾[o EíÞkrË {kxuLke
LkkýkfeÞ sYrhÞkíkku íkuLke rðrðÄ rÄhký-ÞkusLkkyku îkhk yk rLkøk{ Ãkqhe Ãkkzu Au.
– økwshkík hkßÞ yLku ËkËhkLkøkh nðu÷eLkk fuLÿþkrMkík «Ëuþku{kt fkuE Ãký søÞkyu MÚkÃkkÞu÷ fu
MÚkÃkkLkh ykiãkurøkf yuf{kuLku rLkøk{ rÄhký ykÃke þfu Au.
– ¼køkeËkhe yLku Mðíktºk {kr÷feLke MktMÚkkyku {kxu rLkøk{ Yk. 60 ÷k¾ MkwÄe rÄhk ykÃke þfu Au.
Mknfkhe, ònuh íkÚkk ¾kLkøke r÷r{xuz ftÃkLke {kxu yk rÄhkýLke {ÞkoËk Yk. 90 ÷k¾ Au. rLkøk{
økwshkík ykiãkurøkf {qzehkufký rLkøk{Lkk MknÞkuøkÚke MÚkkÃkkÞu÷. yuf{Lku Yk. 240 ÷k¾ MkwÄe rÄhký
fhe þfu Au.
• rLkøk{Lke rÄhkýLke fux÷ef ÞkusLkkyku Lke[u {wsçk Au :
(1) ÷½w/MktÞwõík (mini composite) rÄhký ÞkusLkk, (2) ¾kMk {qze¼tzku¤ ÞkusLkk, (3) çkes {qze
¼tzku¤ ÞkusLkk, (4) Þtºkku {kxuLke rÄhký ÞkusLkk, (Ãk) økwýð¥kkrLkÞtºký WÃkfhýku {kxuLke ÞkusLkk,
(6) ykÄwrLkfefhý {kxuLke ÞkusLkk, (7) zkufxhku {kxu nkuÂMÃkx÷/Lk‹Mkøk nku{ {kxuLke MknkÞ ÞkusLkk,
(8){kS ÷~fhe f{o[kheyku {kxuLke ÞkusLkk, (9) {rn÷k Wã{rLkrÄ íkÚkk {rn÷k Wãkuøk MkknrMkf
ÞkusLkk (10) yLkwMkqr[ík òrík/sLkòríkLkk Wãkuøkfkhku {kxu ÞkusLkk, (t11) nkux÷/«ðkMkLk {kxuLke
ÞkusLkkyku, (12) yuf çkkhe (single window) ÞkusLkk, (13) çkòh MktçktÄe Mkð÷íkku yLku Vhíkkt
ðu[ký-fuLÿku {kxuLke ÞkusLkk, (14) LkuþLk÷ EÂõðxe Vtz ÞkusLkk, (15) rçkLkrLkðkMke ¼khíkeÞkuLku
rÄhký ÞkusLkk, íkÚkk (16)Mkk{kLÞ rÄhký ÞkusLkk.
– WÃkh rLkËuoþ fhu÷ rðrðÄ ÞkusLkkyku {kxu ÔÞksLkku Ëh, íkkhý, «ÞkusfkuLkku rnMMkku, Ëuðkt-{qzeLkwt
«{ký su íku ÞkusLkkLkke rðrþ»xíkk æÞkLk{kt hk¾e Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au.
– yk rLkøk{Lke f[uheyku hkßÞLkk «íÞuf rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au. WÃkhktík «kËurþf f[uheyku Ãký MÚkkÃkðk{kt
ykðe Au. rLkøk{Lkk fk{fksLkwt rðfuLÿefhý yLku Mk¥kkLke Vk¤ðýe fhðk{kt ykðu÷e nkuðkÚke
WãkuøkfkhkuLke {kuxk¼køkLke sYrhÞkíkku rsÕ÷k «kËurþf fûkkyu Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.
– rLkøk{Lke MÚkkÃkLkkÚke 2005-h006Lkk ð»koLkk ytík MkwÄe{kt rLkøk{u Lke[u {wsçk rÄhký ykÃÞwt Au :
rLkøk{u ykÃku÷e fw÷ MknkÞ
100
MknkÞLkkt ûkuºkku MktÏÞk (ytËks) hf{ (Y.fhkuz{kt) (ytËks)
÷½w Wãkuøkku 45,710 3,000
yýrðfrMkík rðMíkkhku{kt rÄhký
ÃkAkík rsÕ÷kyku 18,168 1,482
ÃkAkík íkk÷wfkyku 9,759 1,574
ykrËðkMke rðMíkkhku 13,599 1,935
íkk÷wfk ûkuºkku, økúk{eý rðMíkkhku 4,479 652
– rLkøk{u yíÞkh MkwÄe íkuLkk fkÞoûkuºk{kt LkkUÄÃkkºk fk{økehe fheLku WãkuøkLku rÄhký ykÃkðk{kt Mk{økú
Ëuþ{kt Wå[ MÚkkLk «kÃík fÞwO Au. rLkøk{Lkwt 95% rÄhký ÷½w WãkuøkLku {éÞwt Au.
– Lkðk Wãkuøk-MkknrMkfkuLku ykf»koðk, «uhðk yLku Wãkuøkûkuºku ÷kððkLkk nuíkwÚke rLkøk{ îkhk Mðíktºk heíku
íku{s yLÞ MktMÚkkykuLkk MknÞkuøkÚke ÔÞkðMkkrÞf íkÚkk rðfkMk÷ûke fkÞo¢{ku Þkusðk{kt ykðíkk nkuÞ
Au.
– hk»xÙeÞ yÃktøk LkkýkfeÞ yLku rðfkMk rLkøk{u, ËrhÞkfktXu økwshkík hkßÞ{kt yÃktøkkuLku MknkÞ fhðk
{kxu hkßÞ LkkýkfeÞ rLkøk{Lku ÃkMktË fhe Au. íku yÃktøk Wãkuøk-MkknrMkfkuLku xur÷VkuLk-çkqÚk, fBÃkÞqxhLkk
ðøkkuo, «kurðÍLk-Mxkuh, íkiÞkh fÃkzktLke ËwfkLk ðøkuhu þY fhðk {kxu Yk. 1 ÷k¾ MkwÄeLkwt rÄhký fhe
þfþu.
– E.Mk. 2004-0ÃkLkk ð»ko{kt 538 yuf{kuLku Yk. 2 fhkuzLke ÷kuLk Mkk{u Yk. 60 ÷k¾Lkwt rÄhký fÞwO níkwt.
rLkøk{u rÄhký fhu÷ Lkkýkt Ãkhík ÷uðk Ãkh æÞkLk furLÿík fÞwO nkuðkÚke Lkðwt LkkýkfeÞ rÄhký {kufqV
hk¾ðk{kt ykÔÞwt Au.
• økwshkík hkßÞ {køkoðknLÞÔÞðnkh rLkøk{ r÷r{xuz (GSRTCL) :
– yk rLkøk{Lke íkk.1÷e{u, 1960Lkk hkus MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. 7 nòhÚke ðÄw çkMkkuLkku støke fkV÷ku
Ähkðíkwt økwshkík yuMk.xe. rLkøk{ 16,217Úke ðÄw {køkkuo Ãkh çkMk-Mkt[k÷Lk fheLku ËirLkf 22.85 ÷k¾
{wMkkVhkuLku ðknLkÔÞðnkhLke Mkøkðz Ãkqhe Ãkkzu Au.
– íkuýu 2008-09Lkk ð»kkuo{kt fw÷ 87.50 fhkuz {kýMkkuLku {wMkkVhe fhkðe níke. yuMk.xe.Lkk 16 rð¼køkku
Au, 138 zuÃkku Au íku{s 15 rð¼køkeÞ ðfoþkuÃk Au. WÃkhktík heøkúurztøk fhðk {kxu y{ËkðkË, hksfkux
íkÚkk ¼Y[, ð÷Mkkz, y{hu÷e MÚk¤kuyu ºký Ã÷kLx Au.
– íku rMkðkÞ Ãkk÷LkÃkwh yLku økkuÄhk ¾kíku yãíkLk þeík ÃkØríkÚke xkÞh rhxÙuz fhðk çku Ã÷kLx MÚkkÃkðk{kt
ykÔÞk Au. rLkøk{Lke ðkŠ»kf ykðf ykþhu Yk. 1376 fhkuz níke. rLkøk{ {wMkkVhkuLku rðrðÄ Mkuðkyku
Ãkqhe Ãkkzu Au.
– íku{kt Ãkkýe ÃkeðkLke ÔÞðMÚkk, WÃkknkhøk]nku, ¾kýeÃkkýeLkk Mxku÷, {kneíkefuLÿku, Mkk{kLk½h, ykhk{øk]nku
ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 101
– íkksuíkh{kt y{ËkðkË ¾kíku yuMk.xe. rxfex rhÍðuoþLk{kt fBÃÞqxh-ÃkØrík Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe Au.
WLkk¤kLke hòyku Ëhr{ÞkLk ðÄkhkLkk xÙkrVfLku ÃknkU[e ð¤ðk Ëhuf rð¼køk{ktÚke ðÄkhkLke çkMkku
Ëkuzkððk{kt ykðu Au.
– òuðk÷kÞf MÚk¤ku, hkuShkuxeLkkt MÚk¤ku, íkeÚkoÞkºkk yLku rðnkhÄk{kuLkkt ÃkÞoxLkku fhkððk {kxu yuMk.xe.
íkhVÚke çkMkkuLke ¾kMk ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu Au.
– sLkíkkLke Mkh¤ {wMkkVhe {kxu çkMkMxuþLkku Ãkh çkuXfkuLkkt rhÍðuoþLk, yuzðkLMk çkw®føk, «kÞkurhxe,
LkkUÄýe ðøkuhu Mkð÷íkku ykÃkðk{kt ykðu Au. rðãkÚkeoykuLku ¼kzk{kt ¾kMk hkník ykÃkðkLke Lkerík
yÃkLkkðkE Au.
– {kLkðfÕÞkýLku ÷ûk{kt ÷E Ëhuf ytÄsLkLku íku{s íku{Lkk yuf {ËËLkeþLku, fuLMkhLkk Ëhuf ËËeoLku íkÚkk
íkuLkk yuf {ËËLkeþLku íku{s rðãkÚkeoyku ðøkuhuLku 50 xfkÚke ÷ELku 100 xfk MkwÄe ¼kzk{kt hkník
ykÃkðk{kt ykðu Au.
– WÃkhktík MðkíktºÞMkuLkkLkeykuLku íku{ýu ykÃku÷k ¼kuøkLke fËhYÃku yuMk.xe.Lke. çkMk{kt rðLkk {qÕÞu {wMkkVhe
fhðkLke Mkð÷ík ykÃkðk{kt ykðe Au.
– ½hzk yLku yþfík MðkíktºÞMkuLkkLke WÃkhktík íku{Lke MkkÚku {wMkkVhe fhLkkh íku{Lkk MknkÞfLku fu su
íku{Lke MkkÚku {wMkkVhe fhu íkuLku íku{s MðkíktºÞMkuLkkLkeLke rðÄðk ÃkíLke fu suLku Mkhfkh íkhVÚke ÃkuLþLk
ykÃkðk{kt ykðu Au íkuLku rðLkk {qÕÞu {wMkkVheLke Mkøkðz ykÃkðk{kt ykðu Au.
– rLkøk{ Ëuþ¼h{kt 1 r÷xh rzÍ÷ËeX MkkiÚke ðÄw rf{e. «kÃík fhe þõÞwt níkwt. rLkøk{{kt ykþhu Ãk8
nòh f{o[kheyku níkk.
• økwshkík hkßÞ ðLkrðfkMk rLkøk{ r÷r{xuz (GSFDCL) :
– ¼khíkeÞ f]r»k Ãkt[u MkLku 1973{kt ðLk yLku ðLÞ ÃkuËkþkuLkk WíÃkkËLk{kt ÍzÃke ð]rØ {kxu íku{s íkuLku
hk»xÙeÞ rðfkMk{kt ðÄkhu yMkhfkhf heíku Mkn¼køke çkLkkððk {kxu fhu÷e ¼÷k{ýku{ktLke yuf yu níke
fu swËkt swËkt hkßÞku{kt ðLkrðfkMk rLkøk{ku suðe MðkÞ¥k MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk fhðe yLku çkUfku ÃkkMkuÚke
rÄhký {u¤ðe rðrðÄ rðfkMkfkÞkuo nkÚk Ähkðkt.
– íku yLkwMkkh yk MðkÞ¥k MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1976{kt fhðk{kt ykðe níke. MÚkkÃkLkk-Mk{Þu yk
rLkøk{Lkwt þuh¼tzku¤ Vfík Yk. 1 fhkuz sux÷wt níkwt, su nk÷{kt ðÄeLku ÷øk¼øk Yk. 6 fhkuz sux÷wt Úkðk
ÃkkBÞwt Au.
– yk rLkøk{Lke ¼hÃkkE ÚkÞu÷e {qze (paid up capital) nk÷ ÷øk¼øk Yk. 4 fhkuzLke ykMkÃkkMk
ÃknkU[e Au íku íkuLke «økrík Mkq[ðu Au. yk rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk ÚkE íku ð¾íku Lke[uLkk {wÏÞ WÆuþku æÞkLk{kt
h¾kÞk níkk.
– ðLÞ ÃkuËkþkuLkkt yufºkefhý{ktLkk ð[urxÞk Ëqh fhðk yLku íkuLkk rLk»fkMkLk yLku ÔÞkÃkh{kt MkwÄkhku ÷kðe
íkuLku MkwáZ çkLkkððku yLku ðLÞ MktþkuÄLkkuLkku MkwÞkuøÞ yLku ði¿kkrLkf WÃkÞkuøk fhðku yLku íkuLkk Ãkh rLk¼oh
ykrËðkMke íkÚkk økheçk økúk{eýkuLku {¤íkkt ðuíkLk íku{s ð¤íkh{kt ð]rØ fhðe.
102
– rLkøk{Lke ÔÞðMÚkk {kxu su Mk÷knfkh {tz¤ h[ðk{kt ykðu÷ Au íku{kt íkuLkk yæÞ íkhefu ykrËðkMkeLku
s Lke{ðkLke íku{s íkuLkk Eíkh rLkÞk{fku{kt Ãký Mkkhk yuðk «{ký{kt ykrËðkMkeykuLku s Lke{ðkLke
ðiÄkrLkf òuøkðkE fhðk{kt ykðe níke.
– «Úk{ ð»ko{kt rLkøk{u Yk. 26.62 ÷k¾Lkk hkusøkkh÷ûke fkÞo¢{ îkhk 8.87 ÷k¾ {kLkðrËLk sux÷e
hkusøkkhe Q¼e fhe níke, ßÞkhu E.Mk. 2004-05{kt ykrËðkMkeykuLku 23 fuLÿku{kt fw÷ 7.56 ÷k¾
{kLkðrËLkLke hkusøkkhe Ãkqhe Ãkkze níke.
– íku s ð»ko{kt støk÷{ktÚke rðrðÄ ËðkLkk Akuz íkÚkk {Ä yufrºkík fhe ykþhu Yk. 1.50 fhkuzLkwt ðu[ký
fÞwO níkwt.
– ðktMkËk{kt þY fhðk{kt ykðu÷ VŠLk[h çkLkkððkLkk fkh¾kLkk{kt ykþhu 200 ykrËðkMkeykuLku hkusøkkhe
Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au. fuLÿLku ISO- 2000Lkwt «{kýÃkºk {éÞwt Au.
– ðLkrðfkMk rLkøk{u nk÷ ËMkuf sux÷e «ð]r¥kyku nkÚk Ähe Au. íku{kt økkiý ðLkÃkuËkþMkt[Þ; íkuLke MkVkE,
rðfkMk yLku ðu[ký; fk»X-ykÄkrhík Mktfr÷ík WãkuøkrðfkMk, ½rLk»X ð]ûk-ðkðuíkh, ykÞwðuorËf
yki»krÄrðfkMk íkÚkk fku÷Mkk ðu[ký ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– økwshkík hkßÞ nkÚkMkk¤ yLku nMíkWãkuøk rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuz (GSHCDC): nMíkf÷k{kt hkufkÞu÷k
fkheøkhkuLku sYhe «kuíMkknLk yLku {køkoËþoLk {¤u íku WÆuþÚke økwshkík hkßÞ nMíkWãkuøk-rðfkMk
rLkøk{ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk 1973Lkk ð»ko{kt fhðk{kt ykðe níke, ßÞkhu nkÚkMkk¤ rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk
E.Mk. 1979{kt fhðk{kt ykðe níke.
– ÃkkxýLkkt Ãkxku¤kt, fåALkwt çkktÄýefk{, Mkkihk»xÙLkwt ¼híkfk{, Mkt¾uzkLkwt ¼híkfk{, ÷kfzkLkwt VŠLk[h,
fkuíkhýefk{, çkúkMkfk{, {kxefk{ ðøkuhu f¤kyku{kt hkufkÞu÷k fkheøkhkuLku rLkøk{u hkusøkkheLke íkfku
WÃk÷çÄ fhe Au.
– rLkøk{ íkhVÚke fhðk{kt ykðíke fk{økehe{kt økwýð¥kkðk¤k fk[k {k÷Lkku ÃkqhðXku, {kfuoxLku yLkwYÃk
rzÍkELk, økwýð¥kk yLku f÷kí{fíkk ò¤ððk {kxu íkk÷e{ yLku WíÃkkrËík ÚkÞu÷ [esðMíkwLke fðkur÷xe
ftxÙku÷ ðzu [fkMkýeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– økwshkík Mkhfkhu økwshkík hkßÞ nkÚkMkk¤ rðfkMk rLkøk{ r÷. yLku økwshkík hkßÞ nMíkWãkuøk rðfkMk
rLkøk{ r÷.Lkwt yufefhý fhe sqLk, 2002{kt økwshkík hkßÞ nkÚkMkk¤ yLku nMíkWãkuøk rðfkMk rLkøk{
r÷r{xuzLke h[Lkk fhe níke.
– íku økwshkík çknkhLkkt 7 yuBÃkkurhÞ{ yLku hkßÞLkkt 14 yuBÃkkurhÞ{ îkhk {k÷Lkwt ðu[ký fhu Au.
– rLkøk{u 15 rsÕ÷kyku{kt 26 fk[k {k÷Lkk zuÃkku þY fÞko níkk. rLkøk{ íkhVÚke yk MÚk¤kuyu ðýfhkuLku
fk[ku {k÷ Ãkqhku Ãkkze íkiÞkh {k÷ íkuyku ÃkkMkuÚke Ãkhík ÷E MÚk¤ Ãkh s ðýfhe [qfððk{kt ykðíke
níke.
– rLkøk{u 22 ‘økhðe’ yuBÃkkurhÞ{ yLku 22 MkuÕMk fkWLxh hkßÞ{kt rðrðÄ søÞkyu íku{s hkßÞ çknkh
MÚkkÃÞkt Au.
 103
– E.Mk. 2009-10Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk fw÷ 79 «ËþoLkku (exhibitions) yLku 17 ykrËðkMke {u¤kykuLkwt
ykÞkusLk fÞwO níkwt. íkuýu 1,004 fkheøkhku yLku ykrËðkMkeyku {kxu swËe swËe rð{kÞkusLkk Lke[u ðe{ku
WíkhkÔÞku níkku. E.Mk. 2008-09Lkk ð»ko{kt rLkøk{Lkwt ðu[ký Yk. 1437 ÷k¾ ÚkÞwt níkwt.
• økwshkík ÷½w Wãkuøk rLkøk{ r÷r{xuz (GSIC) :
– økwshkík hkßÞLkk ÷½w WãkuøkkuLku MknkÞ yLku hûký ykÃkðk 196h{kt økwshkík Mkhfkh îkhk MÚkÃkkÞu÷
rLkøk{.
– yk rLkøk{ 10 þk¾kyku îkhk ½ýk ÷½w WãkuøkkuLku Mkuðk ykÃkíkwt níkwt. rLkøk{Lke Mkuðk{kt fk[k {k÷Lkwt
rðíkhý, ykÞkík {kxu {ËË, {kfuo®xøk {kxu yLkufrðÄ Mkuðk, sLkh÷ {kfuo®xøk, xuLzh {kfuo®xøk, Þtºk-
ykuòhku yLku fLMkÕxLMke íku{s E÷ufxÙkurLkõMkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
• LkkýkfeÞ ÂMÚkrík :
– rLkøk{Lkwt yrÄf]ík ¼tzku¤ Yk. Ãk fhkuzLkwt níkwt íku Ãkife Yk. 4 fhkuzLkwt ¼tzku¤ ¼hÃkkE ÚkÞwt níkwt. rLkøk{u
1990-91Lkk ð»ko{kt Yk. 25.25 ÷k¾Lkku [kuϾku LkVku fÞkuo níkku, ßÞkhu 1991-92{kt íkuLkku [kuϾku
LkVku Yk. 49.25 ÷k¾Lkku níkku. 1991-9hLkk ð»ko{kt rLkøk{u 4,000 WÃkhktík ÷½w Wãkuøk yuf{kuLku
rðrðÄ «fkhLke MknkÞ fhe níke. yk rLkøk{ nk÷ Ãkqhíkwt fkÞkoÂLðík LkÚke.
• MkhËkh Mkhkuðh Lk{oËk rLkøk{ ÷er{xuz (SSNC) :
– økwshkík Mkhfkhu 1956Lkk ftÃkLke Äkhk nuX¤ MkhfkhLke MktÃkqýo {kr÷feLke MkhËkh Mkhkuðh Lk{oËk rLkøk{
r÷r{xuz Lkk{Lke ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk fhe Au.
– yk ftÃkLkeLkku {wÏÞ WÆuþ MkhËkh Mkhkuðh (Lk{oËk) «fÕÃk Ãkqhku fhðkLkku Au. yk «fÕÃk yuf çknwWÆuþeÞ
«fÕÃk Au yLku økwshkík, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ yLku hksMÚkkLk - yk [kh hkßÞkuLkwt MktÞwõík MkknMk Au.
yk ÞkusLkk {kxu swËkt swËkt LkkýkfeÞ MkkÄLkku Q¼kt fhðk{kt ykÔÞkt Au. íku{kt rðïçkUfLke {ËËLkku Ãký
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– fuLÿMkhfkh, MktçktrÄík [khu hkßÞMkhfkhku yLku ònuh sLkíkkLke LkkýkfeÞ MknkÞÚke yk ÞkusLkk Ãkqýo
fhðkLke Äkhýk Au.
• økwshkík hkßÞ ÃkuxÙkur÷Þ{ rLkøk{ r÷r{xuz (GSPCL) :
– økwshkík Mkhfkhu yk rLkøk{Lke h[Lkk E.Mk. 1979{kt ÃkuxÙkufu{r÷fÕMkLkk «fÕÃkku {kxu fhe níke. íkuýu
‘híLkkfh’ íkhefu òýeíkwt nShk ¾kíku ykðu÷ ¼khíkLkwt yuf s yLku «Úk{ s{eLk-ykÄkrhík þkhfk{-
Úkk¤wt (land bared drilling paltform) çkktÄðk{kt MknÞkuøk ykÃÞku níkku.
– íku íku÷Lke þkuÄLkk fkÞo{kt «ð]¥k yuf {kºk hkßÞ rLkøk{ Au. íkuýu 1h ðkÞw yLku íku÷ûkuºkku þkuÄe fkZâkt
Au yLku 11Lkwt þkhfk{ ÚkE hÌkwt Au. rLkøk{Lku f]»ýk-økkuËkðhe ûkuºk{kt økuMk {¤e ykÔÞku Au.
– íkuLkk sÚÚkkLkku ytËks ykþhu 20TCF (Trillon cubic feet) {kLkðk{kt ykðu Au. íkuLkwt Lkk{ ËeLkËÞk¤
ûkuºk Ãkkzðk{kt ykÔÞwt Au.
104
– nk÷ nShk ðkÞwûkuºk{ktÚke 3 MSCD (Million standard Cubic Meters per day) (rËðMkLkk 30
÷k¾ «{ký¼qík ½Lk{ex2) fwËhíke ðkÞw WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu Au. íkuLkkt rðrðÄ íku÷ûkuºkku{ktÚke 500
rçkr÷ÞLk çkuh÷ ¾rLksíku÷ {u¤ððk{kt ykðu Au.
– íku÷ûkuºkkuLke þkuÄ{kt rLkøk{ fíkkh, r÷rçkÞk ðøkuhu Ëuþku MkkÚku MktÃkfo{kt Au. E.Mk. 2005-06 {kt íkuLkwt
ðu[ký ykþhu Yk. 1800 fhkuz níkwt. íkuLkku ðkŠ»kf LkVku Yk. 300 fhkuz níkku.
– økwshkík ðes¤e rLkøk{ r÷r{xuz (Gujarat power Corporation ltd.) : yk rLkøk{Lkwt fkÞo hkßÞ{kt
¾kLkøke íku{s MktÞwõík ûkuºk{kt rðrðÄ çk¤íkýku{ktÚke ðes¤e-WíÃkkËLkð]rØLkwt ykÞkusLk fhðkLkwt Au. íku
ÞkusLkkykuLkk íkfLkefe-ykŠÚkf rhÃkkuxo Ãký íkiÞkh fhu Au.
– rLkøk{u Lke[u Ëþkoðu÷ ðes¤e WíÃkkËLk-Wãkuøkku MÚkkÃkðkLke «r¢ÞkLku W¥kusLk Ãkqhwt Ãkkzâwt Au :
– økwshkík r{Lkh÷ zuð÷Ãk{uLx rLkøk{u 2,125 {uøkkðkuxLke r÷øLkkEx-ykÄkrhík ðes¤e-WíÃkkËLk Wãkuøk
yu¢e{kuxk (fåA){kt MÚkkÃkðkLkwt ykÞkusLk fÞwO níkwt. íku{kt WíÃkkËLk þY fÞwO Au.
– rLkh{k fur{f÷ ðfTMko r÷r{xuz MkkÚku ½ku½k, ¼kðLkøkh 2 x 125 {uøkkðkuxLkk r÷øLkkEx- ykÄkrhík
ðes¤e WíÃkkËLk fkh¾kLkk {kxu MkhfkhLkku EhkËkÃkºk íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞku Au.
– íkuðe s heíku økwshkík hkßÞ ÃkuxÙkur÷Þ{ rLkøk{ MkkÚku fkuðkÞk - y{hu÷e{kt 615 {kuøkkðkuxLkk ðes¤ef
fkh¾kLkk {kxu MktÞwõík Wãkuøk MÚkkÃkðkLke ÞkusLkk Au. økwshkík ÃkuxÙkufur{fÕMk rLkøk{ r÷r{xuz hk»xÙeÞ
Úk{o÷ ðes¤e rLkøk{ (NTPC) MkkÚku ÃkeÃkkðkð{kt 1,000 {uøkkðkuxLkwt ðes¤eLkwt fkh¾kLkwt MÚkkÃkðkLkku
fhkh fÞkuo Au.
– økwshkík Mxux ¾kËe økúk{ãkuøk çkkuzo ¾kËe yLku økúk{eý WãkuøkkuLkk rðfkMkLkwt ykÞkusLk fhu Au. E.Mk.
2009-10 Ëhr{ÞkLk ykþhu Yk. 25.50 fhkuzLke ¾kËeLkwt WíÃkkËLk ÚkÞwt níkwt.
– íku{kt ykþhu 12,000 fkheøkhku økkuXðu÷ níkk ßÞkhu økúk{eý WãkuøkLkwt WíÃkkËLk ykþhu Yk. 140
fhkuzLkwt níkwt. íku{kt ytËksu 56,600Úke ðÄw fk{Ëkhku økkuXðu÷ níkk.
– Mkhfkhu rðrðÄ rLkøk{kuLke h[Lkk hkßÞLkk Mktíkwr÷ík yLku MkðkOøke rðfkMk {kxu fhe níke. su fuLÿ
MkhfkhLkk rLkÞ{Lkku yLkwMkkh Mkr{rík ¼qr{fk{kt fkÞoþe÷ níke. fuLÿMkhfkhu E.Mk. 1991{k
WËkhefhýLke Lkerík ònuh fhe níke. Ãkrhýk{u WãkuøkMkknrMkfkuLku Wãkuøkku Wãkuøkku MÚkkÃkðk {kxu
AqxAkx {¤e níke.
– Ãkhtíkw hkßÞ MkhfkhLkk {n¥k{ rLkøk{kuLke WÃkÞkurøkíkk{kt ¼khu ½xkzku ÚkÞku níkku. Ãkrhýk{u íku{Lke
fkÞoûk{íkk yLku yÚko«krÃíkLke ûk{íkk{kt ½xkzku ÚkÞku níkku. fux÷kf rLkøk{ku ykŠÚkf LkwfMkkLk fhíkk ÚkÞk
níkk.
– yurþÞLk zuð÷ÃkçkUfu fhu÷ yÇÞkMk yLkwMkkh fux÷kf rLkøk{kuLku çktÄ, íkçkËe÷e, rLkðuþefhý, rð÷eLkfhý
íku{s ÃkwLkøkoXLk fhðkLke ¼÷k{ýku fhðk{kt ykðe níke.
 105
• ðknLkÔÞðnkh
(I) {køkkuo
– økwshkík{kt ykÍkËe Ãkqðuo hMíkkLkwt ½ýwt ftøkk¤ níkwt; fkhý fu økwshkík{kt ¼khíkLkkt yÄkO sux÷k hsðkzktykuLku
hMíkk çkktÄðk{kt hMk Lk níkku. íku{kLkkt {kuxk Ëuþe hkßÞÞyu ykðfLke árüyu hu÷ðuLkk rðfkMk íkhV
ðÄkhu ÷ûk ykÃÞwt níkwt. ð¤e ÃkhËuþe hu÷ðu-ftÃkLkeLku hMíkkLkku rðfkMk YtÄðk{kt hMk níkku.
– 1943{kt LkkøkÃkwh ÞkusLkk ½zkE yLku økwshkík {kxu 38,921.6 rf{e. hMíkkLkku ÷ûÞktf Lk¬e fhkÞku,
íku Ãkife 15,616 rf{e.Lkk Ãkkfk yLku 21,305.6 rf{e.Lkk fk[k hMíkkLku Mk{kðuþ fhkÞku níkku.
– 1947-48{kt 7,622 rf{e.Lkk hMíkk níkk. Ëh [ku.rf{e. ËeX yk «{ký {kºk [kh rf{e. níkwt.
– 1956{kt «Úk{ ÞkusLkkLku ytíku 896 rf{e. Ãkkfk yLku 9,000.08 rf{e. fk[k hMíkk níkk. çkeS
ÞkusLkkLku ytíku {k[o 1961{kt hkßÞLke MÚkkÃkLkk Mk{Þu fw÷ 22,29 rf{e.Lkk hMíkk níkk.
– Ëh Mkku [kurf{e.ËeX ykk «{ký 12.4 rf{e. ÚkÞwt níkwt. 1961{kt Ãkqýo Úkíke LkkøkÃkwh ÞkusLkkLkk ÷ûÞktf
fhíkkt 45 % hMíkk ykuAk çktÄkÞk níkkt.
– 1961Úke 1981Lke çkeS 20 ð»koLke ÞkusLkk Ëhr{ÞkLk 3,602 rf{e. hk»xÙeÞ Äkuhe{køko; 6,168
rf{e. hkßÞ Äkuhe{køko; 14,382 rf{e. rsÕ÷kLkk {wÏÞ {køko; 16,441 rf{e. rsÕ÷kLkk yLÞ {køkkuo
íkÚkk 17,035 rf{e. økúk{{køkkuoLkwt ykÞkusLk rð[khkÞwt níkwt. fw÷ 67,628 rf{e. ÷kçkk hMíkkLkwt
çkktÄfk{ nkÚk ÄhðkLkwt níkwt, Ãký 1979-80{kt ¾hu¾h 1,435 rf{e.Lkk hk»xÙeÞ Äkuhe{køkkuo, 9,097
rf{e.Lkk hkßÞ Äkuhe{køkkuo; 10,542 rf{e.Lkk rsÕ÷kLkk {wÏÞ {køkkuo; 20,591 rf{e.Lkk rsÕ÷kLkk
yLÞ {køkkuo yLku 13,463 rf{e.Lkk økúk{{køkkuo çktÄkÞk níkk. fw÷ 45,108 rf{e.Lkk hMíkk çktÄkÞk
níkk. hMíkkLke çkkçkík{kt ¼khíkLkkt 19 hkßÞku Ãkife økwshkíkLkku ¢{ yZkh{ku níkku. 1981{kt hMíkkLkwt
«{ký hh,6h9 rf{e.Úke ðÄeLku 47,426 rf{e. ÚkÞwt níkwt. Ëh Mkku [kurf{e. ËeX hMíkkLkwt «{ký 24
rf{e. ÚkÞwt níkwt.
• hMíkkLkk «fkh :
– LkkøkÃkwh ÞkusLkk «{kýu hk»xÙeÞ Äkuhe{køko, hkßÞ Äkuhe{køko, rsÕ÷kLkk {wÏÞ Äkuhe{køko, rsÕ÷kLkk
yLÞ {køko yLku økúk{{køko-yu{ Ãkkt[ ðøkkuo Lk¬e fhkÞk níkk.
– hk»xÙeÞ Äkuhe{køkkuo hkßÞLke hksÄkLke, {wÏÞ çktËhku, ykiãkurøkf fuLÿ yLku ÞkºkkÄk{kuLku Mkktf¤u Au.
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Lkt. 8 {wtçkE-y{ËkðkË-rËÕneLku òuzu Au. økwshkík{kt íkuLke ÷tçkkE 576 rf{e. Au.
372 rf{e. ÷ktçkku hk»xÙeÞ Äkuhe{køko 8yu y{ËkðkË-ftz÷kLku òuzu Au. 219 rf{e. ÷ktçkku 8çke hk»xÙeÞ
Äkuhe{køko çkk{ýçkkuh-ÃkkuhçktËhkuLku Mkktf¤u Au.
– r[÷kuzk-økktÄeLkøkhLkku 8C {køko 44 rf{e. ÷ktçkku Au. ftz÷kÚke hksMÚkkLk ÚkELku ÃkXký fkuxLku òuzíkku
15 LktçkhLkku {køko 272 rf{e. ÷ktçkku Au. hk»xÙeÞ Äkuhe {køkkuoLkku ¾[o ¼khík Mkhfkh ¼kuøkðu Au, ßÞkhu
çkkfeLkk {køkkuoLkku ¾[o hkßÞ Mkhfkh ¼kuøkðu Au. økwshkík{kt 2002{ktt 2382 rf{e.Lkk hk»xÙeÞ Äkuhe
{køkkuo níkk.
106
– økwshkík{kt 2002{kt 19,163 rf{e. ÷ktçkk hkßÞ Äkuhe{køkkuo níkk. yk {køko rsÕ÷kLkkt {wÏÞ yLku
yøkíÞLkkt þnuhkuLku íkÚkk LkSfLkkt hkßÞkuLku hk»xÙeÞ Äkuhe{køko MkkÚku òuzu Au.
– økwshkíkLku hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ yLku {nkhk»xÙ MkkÚku òuzu Au. y{ËkðkËÚke ÃkkuhçktËh, hksfkux,
¼kðLkøkh, çke÷e{kuhk, LkkrMkf, rnt{íkLkøkh-ykçkwhkuz ðøkuhu fw÷ 80 sux÷k ykðk hMíkk Au.
– yk rMkðkÞ ¢{ ykÃÞk rMkðkÞLkk 47 hkßÞ Äkuhe{køkkuo Au. rsÕ÷kLkk {wÏÞ{køkkuo ðuÃkkhe fuLÿkuLku
hu÷ðuLkkt {n¥ðLkkt MxuþLkku, çktËhku yLku hk»xÙeÞ yLku hkßÞ Äkuhe{køkoLku òuzu Au.
– rsÕ÷kLkk {wÏÞ{køkkuoLke ÷tçkkE 2007-08{kt 20,564 rf{e. níke. rsÕ÷kLkk íkk÷wfk yLÞ {køkkuoLke
÷tçkkE 10,252 rf{e. níke.
– økúk{{køkkuo fk[k {køkkuo Au. økúk{Ãkt[kÞíkku rsÕ÷kLkk {wÏÞ yLku yLÞ {køkkuo MkkÚku íku{Lkkt økk{kuLku
Mkktf¤íkk hMíkk çkktÄu Au. 1-4-1963Úke rsÕ÷k Ãkt[kÞík rsÕ÷kLkk {wÏÞ {køkkuo yLku yLÞ {køkkuo yLku
økúk{{køkkuoLku Ëu¾hu¾ hk¾u Au. 2007-08{kt 21,505 rf{e.Lkk økúk{{køkkuo níkk.
– WÃkh sýkðu÷ {køkkuo WÃkhktík fåALkk ÷¾ÃkíkÚke ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk W{høkk{ MkwÄe ykðu÷kt 40
çktËhkuLku Mkktf¤íkku 1,60h rf{e. ÷ktçkku ËrhÞkfktXkLku Mk{ktíkh Äkuhe{køko (coastal highway) Au.
– y{ËkðkËÚke ðzkuËhk ðå[uLkku «Ëuþ økwshkíkLkku MkkiÚke ðÄw rðfMkeík ykiãkurøkf «Ëuþ Au. íkuÚke yu çku
þnuhku ðå[u yuf yuõMk«uMk nkEðu íkiÞkh ÚkE økÞku Au. y{ËkðkË-ðzkuËhk hu÷ðu-÷kELkLku Mk{ktíkh
yk hMíkkLke ÷tçkkE 93 rf{e. Au. suLkkÚke 27 rf{e. ytíkh ½xâwt Au. {køkoLke [kh ÷uLk WÃkh 120
rf{e.Lke ÍzÃku ðknLkku Ëkuze þfu Au.
– ¼khík{kt 2,40,700 økk{kuLku hMíkkLkk òuzkýLkku ÷k¼ {éÞku Au. {kºk 40.7% økk{zktLku hMíkkLkku ÷k¼
{¤u Au. fuh¤{kt çkÄkt {¤eLku 1,300 økk{ku Au íku Ãkife 100% økk{ku yk ÷k¼ {u¤ðu Au. nrhÞký{kt
6,700 økk{ku Au íku Ãkife 99% økk{kuLku hMíkkLkk ÷k¼ {¤u Au. økwshkíkLkku ¢{ ºkeòu Au. økwshkLkkt
13,400 økk{Lkku hMíkkÚke òuzkÞu÷kt Au. íku{Lkwt yk «{ký 73.6 % Au.
(II) çktËhku
– økwshkíkLkku 1,600 rf{e. ÷ktçkku rfLkkhku ¼khíkLkk rfLkkhkLkku 30% rnMMkku Ähkðu Au. ¾t¼kík yLku
fåALkk y¾kíkku íkÚkk yhçke Mk{wÿ WÃkh ftz÷kLkwt {kuxwt fwËhíke çktËh; {ktzðe, Lkð÷¾e, çkuze, rMk¬k,
yku¾k, ÃkkuhçktËh ðuhkð¤, òVhkçkkË, ¼kðLkøkh, ¼Y[ yLku Mkwhík ({økËÕ÷k) - yu 11 {æÞ{
fûkkLkkt çktËhku yLku 29 ÷½wçktËhku Au.
– Ëeð yLku Ë{ý fuLÿþkrMkík «Ëuþ{kt Au. ftz÷kLkku ðneðx Ãkkuxo xÙMx Mkt¼k¤u Au. ßÞkhu økwshkíkLkkt
çktËhkuLkku ðneðx hkßÞ Mkhfkh Mkt¼k¤u Au, su {kxu {urhxkE{ çkkuzoLke h[Lkk fhkE Au.
– yk çktËhkuLkk ÃkeX«Ëuþ íkhefu økwshkík WÃkhktík hksMÚkkLk, Ãktòçk, nrhÞkýk, sB{w yLku fk~{eh,
rËÕne [tzeøkZ, rn{k÷[«Ëuþ, Ãkrù{ W¥kh«Ëuþ yLku Ãkrù{ {æÞ«Ëuþ, Ãkrù{ ¾kLkËuþ, ËkËhk-
Lkøkh nðu÷e yLku Ëeð-Ë{ýLkku 12 ÷k¾ [kurf{e.Úke ðÄw rðMíkkh yLku 12 fhkuzLke ðMíke Ähkðíkku
«Ëuþ Au.
 107
– {wtçkE yLku fku÷fkíkkLkkt çktËhku fhíkkt økwshkíkLkkt çktËhku yk ÃkeX«ËuþÚke MkkiÚke ðÄw LkSf Au yLku
fhkt[eLke ¾kux Ãkqhe Ãkkzu Au.
– yk çktËhku Ãkife ftz÷k, {ktzðe, Lkð÷¾e, çkuze, rMk¬k, yku¾k, ÃkkuhçktËh, ðuhkð¤, òVhkçkkË,
¼kðLkøkh, Mkwhík ({økËÕ÷k), ò¾ki, {wtÿk, Mk÷kÞk, ÃkeÃkkðkð, {nwðk, ík¤kò, Ënus, çke÷e{kuhk
yLku ð÷Mkkz ¾kíku {k÷Lke ykÞkíkrLkfkMk ÚkkÞ Au.
– ykÞkík-rLkfkMk : økwshkík{kt 26 Ëuþku{ktÚke ykÞkík yLku h1 Ëuþku{kt rLkfkMk ÚkkÞ Au. yøkkW ½e
Yk.íku÷erçkÞkt, yLkks ðøkuhu fk[k {k÷Lke rLkfkMk níke. nk÷ (2006) WÃkÞwofík ðMíkwyku WÃkhktík
Äkíkwyku (çkuLxkuLkkEx, [kuf, çkkufMkkEx, [qLkkLkk ÃkÚÚkhku), hMkkÞýku, rMk{uLx, ¾ku¤, íku÷erçkÞkt ðøkuhuLke
rLkfkMk ÚkkÞ Au. fku÷Mkk, fkuf, ¾kíkh, yLkks, ¾kíkhLke fk[e Mkk{økúe, ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþku, fkøk¤Lkku
{kðku, ÷ku¾tzLkku ¼tøkkh ðøkuhu ykÞkík ÚkkÞ Au.
– òÃkkLk, {÷urþÞk, ÃkkrfMíkkLk, EhkLke y¾kíkLkk Ëuþku, ®MkøkkÃkkuh, ÚkkE÷uLz, EhkLk, çknurhLk,
çkuÂÕsÞ{, £kLMk, nku÷uLz, Exk÷e, Ãkkuxwoøk÷, s{oLke, Ãkku÷uLz, hw{krLkÞk, zuL{kfo, MkkurðÞux hrþÞk,
Þw.yuMk., ÃkLkk{k, fuLkuzk, ykuMxÙur÷Þk, Ãkqðo ykr£fk yLku {kuhku¬kuÚke ykÞkík ÚkkÞ Au.
– çkktø÷kËuþ, ELzkuLkurþÞk, fkurhÞk, nkUøkfkUøk, ntøkuhe, {÷urþÞk, ©e÷tfk, íkiðkLk, [ufkuM÷kuðkrfÞk,
EÂßÃík, òÃkkLk, EhkLke y¾kíkLkk Ëuþku, ®MkøkkÃkkuh, ÚkkE÷uLz, EhkLk, Ehkf, çkuÂÕsÞ{, s{oLke,
hw{krLkÞk, MkkurðÞux hrþÞk, fuLkuzk, ykuMxÙur÷Þk ðøkuhu Ëuþku{kt rLkfkMk ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt ftz÷k {nkçktËh, 11 {æÞ{ fûkkLkkt yLku 29 LkkLkkt çktËhku fkÞohík Au. íku{kt ftz÷k çktËhu
2011-12{kt 8.25 fhkuz xLk {k÷Mkk{kLkLktw ðnLk fÞwO níkwt.
– su ¼khík¼h{kt «Úk{ Lktçkhu økýkÞ Au; ßÞkhu {æÞ{ íku{s LkkLkkt çktËhkuyu íku s ð»ko{kt 2.59 fhkuz
xLk {k÷Mkk{kLkLkwt ÃkrhðnLk fÞwO níkwt. yk Mk½¤kt çktËhkuLke ykÞkíkrLkfkMk ykþhu 1386.79 ÷k¾ xLk
níke.
– ðnký ¼ktøkðkLkku Wãkuøk y÷tøk yLku Mk[ký ¾kíku rðfMÞku Au. y÷tøk ík¤kòÚke 20 fe{e. yLku
¼kðLkøkhÚke Ãkqðo íkhV 50 fe{e. Ëqh ykðu÷wt Au. íkk.13-2-1983Úke yk WãkuøkLkku «kht¼ ÚkÞku níkku.
– ynª 80 Ã÷kuxku Au yLku 15,000 {kýMkkuLku hkuS {¤u Au. h010-11{kt yk snksðkzk{kt ykþhu
41Ãk ðnkýku ¼ktøkðk{kt ykÔÞkt níkkt. ykþhu 3.68 ÷k¾ xLk ¼tøkkh {u¤ððk{kt ykÔÞku níkku. íkuðe
s heíku ò{Lkøkh ÃkkMku Mk[kýk{kt 0.62 ÷k¾ xLkLkk ðnkýkuLkku ¼tøkkh {u¤ðkÞku níkku.
(III) hu÷ðu-ÔÞðnkh
– ¼khík{kt 62,211 rf{e. ÷ktçke hu÷ðu Au. íku Ãkife 5328 rf{e. hu÷ðu {køko 2009Lkk ytíku økwshkík{kt
níkk. íku{kt çkúkuzøkusLkk {køko 3193 rf{e; {exhøkusLkk 1364 rf{e. yLku LkuhkuøkusLkk 771 rf{e.
÷tçkkELkk níkk.
108
– økwshkík{kt hu÷ðuLke þYykík ykuøkýeMk{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt 1855{kt Wíkhký yLku ytf÷uïh ðå[u
(46.4 rf{e.) ÚkE níke. 1862{kt ¼khíkLkku «Úk{ Lkuhkuøkus hu÷{køko ðzkuËhk hkßÞ{kt z¼kuE-
r{Þktøkk{ ðå[u çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.
– 1860-1900 MkwÄe{kt ðzkuËhk-¼Y[, ðzkuËhk-{nu{ËkðkË, {nu{ËkðkË-y{ËkðkË yLku y{ËkðkË-
ðeh{økk{ ðå[u hu÷ðu-÷kELkku yÂMíkíð{kt ykðe níke. Mkkihk»xÙ{kt 1880{kt ¼kðLkøkhÚke ðZðký
yLku Äku¤k-suík÷Mkh ðå[u 1881{kt hu÷ðu-÷kELk þY ÚkE níke.
– ykÍkËe {¤e íÞkhu økwshkík{kt 2,769 rf{e; yLku ík¤ fåA{kt 254.4 rf{e. hu÷ðu níke. íÞkhçkkË
zeMkk-ftz÷k, økktÄeÄk{-ftz÷k, ¼e÷ze-hkýeðkzk, ®n{íkLkøkh -WËuÃkwh, fkLkk÷wMk-rMk¬k, ËnªMkh-
{kr¤Þk, fkLkk÷wMk-fkfÞu÷k, Íwtz-ftz÷k yLku {kuzkMkk fÃkzðýs hu÷ðuLkku W{uhku ÚkÞku Au.
– økwshkík{kt yuf s økusLke hu÷ðu Lk nkuðkÚke {k÷Mkk{kLkLke nuhVuh{kt íkÚkk Mkk{kLÞ sLkíkkLku {wMkkVhe{kt
yøkðz Ãkzu Au. Ãkhtíkw ¢{þ : Mk½¤e hu÷ðuLkwt çkúkuzøkus{kt ÃkrhðíkoLkLkwt fkÞo nk÷{kt ÷uðk{kt ykÔÞwt Au.
– ¼khíkLkkt yLÞ hkßÞku fhíkkt økwshkíkLke ÂMÚkrík Mkkhe Au. Ãkrù{ çktøkk¤, Ãktòçk yLku W¥kh«ËuþLku
çkkË fhíkkt økwshkík ¼khíkLkk yLÞ ¼køk fhíkkt Mkhuhkþ çkuðze hu÷ðu-÷kELk Ähkðu Au.
– ík¤ økwshkík{kt 90% hu÷ðu ¾uzk, Mkwhík, ð÷Mkkz, ¼Y[, Ãkt[{nk÷, y{ËkðkË yLku {nuMkkýk
rsÕ÷k{kt Au. çkLkkMkfktXk, fåA, MkkçkhfktXk yLku zktøk{kt hu÷ðuLke Mkøkðz ykuAe Au.
– Mkkihk»xÙ{kt hu÷ðuLkwt «{ký Mkkhwt Au. E.Mk. 2002{kt hu÷ðuyu økwshkíkLke hu÷ðuLkwt ðzwt {Úkf y{ËkðkË
rð¼køk swËku Ãkkze y{ËkðkË{kt s MÚkkÃkðkLkku rLkýoÞ ÷uðk{kt ykÔÞku níkku.
– fåALkk ftz÷k íkÚkk {wtÿk çktËhkuLkwt W¥kh ¼khík MkkÚku MkeÄtw òuzký fhðk {kxu Mk{r¾Þk¤e yLku Ãkk÷LkÃkwh
ðå[u Yk. 480 fhkuzLku ¾[uo çkktÄðk{kt ykðu÷ çkúkuzøkus hu÷{køko ftz÷k-rËÕneLkk ytíkh{kt ykþhu 130
rf{e.Lkku ½xkzku fhþu. íku W¥kh ¼khíkLkk {wtçkE îkhk Úkíkk hu÷ðnLk ¾[o{kt ykþhu 3h xfkLke çk[ík
fhþu.
(IV) rð{kLke Mkuðk
– økwshkík{kt y{ËkðkË, ðzkuËhk, ¼kðLkøkh, fuþkuË, ÃkkuhçktËh, hksfkux, ¼ws, ftz÷k yLku ò{Lkøkh
¾kíku rð{kLk½h Au. WÃkhktík nur÷fkuÃxh yLku LkkLkkt rð{kLk Qíkhe þfu íkuðe 12 Wíkhký-Ãkèe y{hu÷e,
ÄúktøkÄúk, zw{Mk, ¾kðzk, ÷ªçkze, {nuMkkýk, {kuhçke, ÃkhMkku÷e, hkÄLkÃkwh, hksÃkeÃk¤k, ðZðký yLku
ðktfkLkuh ¾kíku Au. {eXkÃkwh ¾kíku íkkíkk fur{fÕMk ftÃkLkeLkwt ¾kLkøke rð{kLk½h Au.
– ò{LkøkhLkwt rð{kLk½h Mkthûký-¾kíkwt Mkt¼k¤u Au, ßÞkhu çkeò rð{kLk½h Lkkøkrhf WœÞLk-¾kíkwt
Mkt¼k¤u Au. 1932{kt su.ykh.ze. íkkíkkyu WœÞLkLke þYykík fhe níke.
– {wtçkEÚke fhkt[e, {wtçkE yLku rËÕne, ¼kðLkøkh-Mkwhík yLku {wtçkE-ðzkuËhk ðå[u rð{kLkku îkhk {wMkkVhku
yLku xÃkk÷Lke nuhVuh ÚkkÞ Au.
 109
– ykÍkËe Ãkqðuo ¾kLkøke rð{kLke Mkuðk {ÞkorËík Äkuhýu [k÷íke níke. MðkíktºÞku¥kh Mk{Þ{kt yktíkrhf
WœÞLk {kxu EÂLzÞLk yuh÷kELMk íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku yuh EÂLzÞkyu yk fk{ Mkt¼k¤e ÷eÄwt Au.
– íkksuíkh{kt y{ËkðkË nðkE {ÚkfLku ËuþLkkt ÷øk¼øk çkÄkt s {wÏÞ þnuhku MkkÚku Mkktf¤ðk{kt ykÔÞwt
Au.
– WÃkhktík 26 òLÞwykhe, 1991Úke y{ËkðkË nðkE {ÚkfLku ÷tzLk íkÚkk LÞqÞkufo, MkªøkkÃkwh MkkÚku MkeÄwt
òuzðk{kt ykÔÞwt Au. yk Wzký çkwÄðkh, økwYðkh íkÚkk hrððkhu rËÕne ÚkELku íkÚkk þrLkðkhu {wtçkE
ÚkELku òÞ Au.
• ÃkÞkoðhý yLku «Ëq»ký-Mk{MÞkyku
– økwshkík Mkhfkhu ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý MkwÄkhðk {kxu yLku íku{Lke ÃkkÞkLke ykð~Þfíkkyku Ãkqhe Ãkkzðk
{kxu þY fhu÷k yr¼ÞkLkÚke hkßÞ{kt {kuxk¼køkLke ÃkÞkoðhý Mk{MÞkyku Q¼e ÚkE Au. su{ su{
yÚkoíktºk rðfkMk Ãkk{u Au íku{ íku{ Wãkuøkefhý yLku þnuhefhý ðuøk Ãkfzu Au.
– fwËhíke MºkkuíkkuLkku ðÄw Ãkzíkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au íkuÚke íku{Lkku nÙkMk ÚkkÞ Au íkÚkk s{eLk, s¤
yLku ðkÞwLke økwýð¥kk{kt ½xkzku ÚkkÞ Au, Ãkrhýk{u ÃkÞkoðhýLkwt Mkthûký fhðwt ¾qçk ykð~Þf çkLku Au.
– ð¤e ÷kufku{kt Ãký Úkkuzkt ð»kkuoÚke fwËhíke MºkkuíkkuLku SðLk Äkhf íkhefu MðefkhðkLkwt íkÚkk ÃkÞkoðhý «íÞu
fk¤S yLku òøk]rík hk¾ðkLkwt ð÷ý ðÄðk {ktzâwt Au.
– økwshkík{kt «Ëw»kýLke Mk{MÞkykuLke [[korð[khýk {kxu hkßÞLkkt ÃkkrhÂMÚkríkfe (Ecology) yLku
ÃkÞkoðhý Mk{sðkt ykð~Þf Au.
– økwshkíkLkk Ãkqðo ¼køk{kt fktÃk íku{s huíkk¤ s{eLk MkrníkLkku Wå[«Ëuþku yLku Ãkrù{ ¼køk{kt Mkkihk»xÙ-
fåALkk rLkBLk MíkhLke s{eLk MkrníkLkku ¾zfk¤ îeÃkfÕÃk-yu{ çku fwËhíke rð¼køkku Au.
– økwshkíkLkku ÃkqðorðMíkkh 300 {exhÚke 700 {exhLke Ÿ[kELkk Ãknkzku MkrníkLke MkÃkkx s{eLkLkku;
Mkkihk»xÙ-rðMíkkh 7Ãk {exhÚke 100 {exhLke Ÿ[kELkk Ãknkzku MkrníkLke s{eLkLkku íkÚkk fåA rðMíkkh
W¥kh, Ãkqðo yLku Ãkrù{{kt hý MkrníkLke Ÿ[k xufhk íku{s ûkkhr{r©ík, Wßsz Ÿ[eLke[e s{eLkLkku
çkLku÷ku Au.
– s{eLk-«Ëq»ký : økwshkík{kt hkßÞLke {kr÷feLkkt yLku íkuLkk ðLkrð¼køk îkhk ò¤ððk{kt ykðíkkt
ykþhu 18.87 ÷k¾ nufxh s{eLk Ähkðíkkt støk÷ku Au. støk÷ rðMíkkhLkk swËk swËk «fkhku «{kýu
[kh rð¼køkku òuðk{kt ykðu Au. (1) hkßÞLkk W¥kh yLku Ãkrù{ ¼køk{kt çkkð¤ suðkt fktxk¤kt, Mkqfkt
yLku LkkLkkt ð]ûkkuLkkt støk÷ku, (1) Mk{wÿrfLkkhu ÷e÷ktA{ ð]ûkkuLkkt støk÷ku, (3) {æÞ økwshkík yLku
Mkkihk»xÙLkkt òíkòíkLkkt Mkqfkt ð]ûkkuLkkt yLku (4) Ërûký økwshkík{kt Mkkøk suðkt ¼usðk¤kt ð]ûkkuLkkt støk÷ku.
ð]ûkAuËLk, Ãkþw[hý yLku øk]nkuÃkÞkuøke çk¤íký {kxu fku÷MkkLkwt WíÃkkËLk suðkt yLkuf fkhýkuLku ÷eÄu
økwshkíkLkkt swwtøk÷ku ykAkt ð]ûkkuðk¤kt çkLke økÞkt Au yLku Ãk0%Úke Ãký ðÄkhu rðMíkkhLkkt støk÷kuLke
WíÃkkËLkûk{íkk ½xe økE Au. økwshkík{kt støk÷-rðMíkkh ykAkuÃkkík¤ku nkuðk Aíkkt Ãký íkuLkkt støk÷ku
ÃkþwÃkûkeLke çkkçkík{kt Mk{]Ø Au. yk støk÷ku{kt 40 òrík/ «òríkLkkt ykt[k¤ðk¤kt Ãkþwyku ðMku Au, su{kt
110
yk¾k Ëuþ{kt Vfík økwshkík{kt s òuðk {¤íkkt ½qz¾hku (støk÷e økÄuzkt) yLku yurþÞkE ®MknkuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ð¤e yk¾k Ëuþku{kt òuðk {¤íkkt 425 òrík / «òríkLkkt Ãkûkeyku{ktÚke ºkeò ¼køkLkkt
Ãkûkeyku økwshkík{kt òuðk {¤u Au. hkßÞMkhfkhu ½qz¾h yLku ÃkûkeykuLkk MkneMk÷k{ík ðMkðkx {kxu
18 y¼Þkhýku yLku 4 hkxÙeÞ WÃkðLkku ònuh fÞko Au.
– s¤-«Ëw»ký : økwshkík{kt Ë{ýøktøkk, ytrçkfk, íkkÃke, Lk{oËk, ZkZh, {ne, Mkkçkh{íke, ykS yLku
¼kËh suðe {wÏÞ LkËeyku Mkrník 200 LkËeyku yLku ðnu¤kyku Au yLku {kuxkt þnuhku{kt ykðu÷kt ík¤kðku
Mkrník 18 Mkhkuðhku yLku ík¤kðku Au. íku{Lkkt ÃkkýeLke økwýð¥kk ykiãkurøkf yuf{ku íkÚkk þnuh / økk{Lke
økxhkuLkkt øktËkt ÃkkýeÚke çkøkzðk {ktze Au.
– ð¤e ykiãkurøkf rðfkMk{kt økwshkík ËuþLke ytËh yøkíÞLktw MÚkkLk Ähkðu Au. fkhýfu {wtçkE nkE-
WíÃkkrËík ÃkuxÙkur÷Þ{Lkwt nShk çktËhu Wíkhký, økktÄkh suðkt íku÷ûkuºkku{kt ¢qz ykuE÷ yLku fwËhíke økuMkLkk
þkuÄ yLku WíÃkkËLk, {kLkðþÂõík yLku ©{SðeykuLke WÃk÷çÄíkk íkÚkk hkßÞLkkt «kuíMkknLkðÄof
Ãkøk÷ktLku ÷eÄu økwshkík{kt ykiãkurøkf rðfkMk ÍzÃkÚke ÚkE hÌkku Au.
– ykiãkurøkf yuf{kuLkk {kuxk ¼køkLkkt yuf{ku ðkÃke yLku y{ËkðkË ðå[uLke Mkktf¤e s{eLkÃkèe{kt
ykðu÷k Au. yuf ytËks «{kýu hkßÞ{kt ykþhu 1,85,000 ÷½w yuf{kuLku 1,600 {kuxkt yuf{ku -
yu{ ÷øk¼øk 1,86,000 yuf{ku fkÞohík Au. íku{ktÚke 830 {kuxk íkÚkk {æÞ{ yuf{ku yLku 7,000
nòhÚke ðÄw ÷½w yuf{ku yu{ ÷øk¼øk 8,000 yuf{ku s¤ yLku ðkÞwLkwt «Ëq»ký fhu Au.
– yk yuf{ku ðkÃke, nShk, ðkr÷Þk, ÃkLkku÷e, ytf÷uïh ðzkuËhk, ðxðk, ykuZð, Lkhkuzk, f÷ku÷,
ÄúktøkÄúk, suíkÃkwh hksfkux yLku hkýkðkð{kt ykðu÷kt Au. yLku íku{kt Ãkku÷kË, [{o, LkkErxÙf yurMkz,
fkuÂMxf Mkkuzk, Mkkuzk yuþ, ÃkuxÙkufur{f÷ku, fur{f÷ku, VŠx÷kEÍhku, MkÕVh yurMkz, ¾ktz, rMk{uLx,
stíkwLkkþf Ëðkyku, fkøk¤ yLku íkuLkku {kðku, yki»kÄku ðøkuhuLkwt WíÃkkËLk fhíkkt fkh¾kLkkt, rhVkELkhe
yLku ËqÄLke zuheykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íkuyku çkÄkt hkßÞLke Ãkkh, íkkÃke, Lk{oËk, {ne, Mkkçkh{íke
yLku ¼kËh LkËeykuLkkt s¤Lktw ¾qçk «Ëq»ký fhu Au.
• ðkÞw-«Ëq»ký :
– MðåA nðk{kt Mk{krð»x yLku ykuÂõMksLk yLku ykuÍkuLk suðk ðkÞwyku «kýeykuLku WÃkÞkuøke ðkÞwyku
Au. nðk{kt yk÷trçkík rðrþ»x ÿÔÞku (suspended particular matter - SPM) yk ðkÞwykuLku yLku
nðkLku «Ëqr»kík fhu Au.
– fkh¾kLkkt yLku ðknLkku{ktÚke WíMkŠsík Äw{kzk{kt f÷kurhLk, nkEzÙkusLk f÷kuhkEz, MkÕVh zkÞkufMkkEz,
nkEzÙkufkçkoLk yLku LkkExÙkusLk-ykufMkkEz nkuðkÚke Íuhe ðkÞwyku çkLku Au yLku íkuLkkÚke Äq¤ yLku fkçkoLkLkk
hsfýku «¼krðík ÚkkÞ Au íku yuMk.Ãke.yu{. fnuðkÞ Au.
– rðïykhkuøÞ MktMÚkk (World Health Organisation - WHO) Lkkt Äkuhýku «{kýu yuf ½Lk{exh
nðk{kt 200 {kE¢kuøkúk{ yuMk.Ãke.yu{. {n¥k{ Mk÷k{ík {kºkkðk¤kt økýkÞ Au. ¼khík{kt 1995{kt
10 þnuhku{kt fhu÷k ðkÞwykuLkk Mkðuoûký yLkwMkkh rËÕne yLku fku÷fkíkk{kt 460, fkLkÃkwh{kt 350,
 111
sÞÃkwh yLku LkkøkÃkwh{kt 230, {wtçkE{kt hh0, y{Ëkðk{kt h00 íkÚkk niËhkçkkË, çkUøkk÷whw yLku
[uLLkkE{kt 150 {kE¢kuøkúk{ yuMk.Ãke.yu{. LkkUÄðk{kt ykÔÞkt níkk, Ãkhtíkw íÞkhÃkAeLkkt ð»kkuo{kt Ëuþ{kt
ðÄw yLku ðÄw ykiãkurøkfefhý ÚkðkÚke íkÚkk ðknLkku Ëkuzíkkt ÚkðkÚke yk çkÄkt s þnuhku{kt yuMk.Ãke.yu{.Lke
{kºkk ðÄe økE níke; Ãkrhýk{u ðkÞw-«Ëq»ký Ãký ðÄe økÞwt níkwt. økwshkík{kt y{ËkðkË WÃkhktík ðkÃke,
ðzkuËhk, f÷ku÷, ÄúktøkÄúk yLku hkýkðkð suðkt þnuhku{kt íkÚkk økwshkík ykiãkurøkf rðfkMk rLkøk{u
(S.ykE.ze.Mke.) MÚkkÃku÷e rðrðÄ ykiãkurøkf ðMkkníkku{ktÚke 10 ykiãkurøkf ðMkkníkLkkt MÚk¤kuyu Ãk
ðkÞw-«Ëq»ký ðÄðk {ktzâwt níktw.
– ðkÞw{kt «Ëq»kýLkkt yríkhufÚke þnuhku{kt Ë{ suðk ïMkLkíktºkLkk hkuøk, hõíkÃkrh¼ú{ý{kt [uÃkMkt¢{ý
yLku hfíkrðfkhLkk çkeò hkuøkku ðÄðk {ktzâk Au. ð¤e zeÍ÷ yLku fuhkuMkeLk n÷fkt çk¤íkýkuLkk
ðÃkhkþÚke ðknLkku{ktÚke WíMkŠsík Äw{kzk{kt MkeMkwt, çkuÂLÍLk, Ãkkur÷MkkEÂõ÷f yuhku{urxf nkEzÙkufkçkoLk
suðkt ½xfku nkuÞ Au, su{Lkk{ktÚke fuLMkh ÚkkÞ Au. íkuÚke þnuhku{kt ¼rð»Þ{kt fuLMkh suðk hkuøkku ðÄðkLke
þõÞíkk Au. hkßÞ{kt ykuøkMx 2010{kt ytËksu 1.23 fhkuz Þktrºkf ðknLkku níkkt; íku{kt 4.80 ÷k¾
ykuxkurhûkkyku íkÚkk 6.45 ÷k¾ (xuBÃkku yLku ykuxkurhûkkyku rMkðkÞLkkt) ðkrýßÞ nuíkwðk¤kt rºk[¢e
ðknLkku níkkt. íkuÚke Ëqr»kík Äw{kzk{kt ¾qçk ðÄkhku ÚkÞku Au, su ÷kufkuLkkt MðkMÚkÞLku nkrLkfíkko Au.
– ÃkÞkoðhý yLku ÃkkrhÂMÚkríkfe yufçkeò MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷kt Au, íkuÚke MkwÞkursík ykŠÚkf rðfkMk
{kxu ÃkÞkoðhýLkwt Mkwhûký fhðwt íku yuf Ãkqðoþhík Au. ykX{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt Lke[uLkk nuíkwyku
MkwrLkrùík fhðk{kt ykÔÞk níkk : (1) s{eLkku ði¿kkrLkf WÃkÞkuøk, ÃkÞkoðhý-÷ûke òøk]rík, rþûký,
MktþkuÄLk, íkktrºkf íkk÷e{, MkrðMíkh Mkðuoûký, ÃkkrhÂMÚkríkf (ecological) yÇÞkMk yLku ÃkkÞkLke
nfefíkkuLkwt Mktf÷Lk fheLku íku{Lke ûkríkyku rLkðkhðkLkkt Ãkøk÷kt íkÚkk (2) ÃkÞkoðhý÷ûke þiûkrýf fkÞo¢{kuLktw
ykÞkusLk íku{s þnuhe rðMíkkhku LkSf fwËhíke WÃkðLkku çkLkkðeLku íku{Lkwt rLkËþoLk fhðkLkwt ykÞkusLk.
– økwshkík{kt «Ëq»kýLkk rLkÞtºký yLku rLkðkhý fhðk {kxu íkÚkk ÃkÞkoðhýLke økwýð¥kk MkwÄkhðk {kxu
hkßÞMkhfkh îkhk ðxnwf{ku çknkh ÃkkzeLku yrÄrLkÞ{ku ÃkMkkh fheLku íkÚkk økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký
çkkuzoLke h[Lkk fhLke rðrðÄ Ãkøk÷kt ÷uðkLkwt þY fhðk{kt ykÔÞwt Au. (1) s¤-«Ëq»ký-rLkðkhý yLku
rLkÞtºký ðxnwf{ 1974 yLðÞu 15 ykufxkuçkh, 1974Lkk rËLku økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzoLke
MÚkkÃkLkk, (2) ðkÞw-«Ëq»ký-rLkðkhý yLku rLkÞtºký yrÄrLkÞ{ 1981 ÃkMkkh ÚkÞku íku ÃkAe økwshkík
«Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo îkhk ðkÞw-«Ëq»ký-rLkÞtºkýLkkt Ãkøk÷kt, (3) s¤-«Ëq»ký-rLkðkhý yLku rLkÞtºký
WÃkfh (cess) yrÄrLkÞ{ 1977 nuX¤ {¤u÷e Mk¥kkLke Yyu økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo îkhk
WÃkfhLke ðMkq÷kík íkÚkk (4) ÃkÞkoðhý-Mkthûký yrÄrLkÞ{ 1986 nuX¤ økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo
LkðuBçkh, 1986Úke ÷uðk {ktzu÷kt rðrðÄ Ãkøk÷ktyku.
– økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo ÃkÞkoðhýLkkt Mkthûký {kxu yLku íkuLke økwýð¥kk ò¤ðe hk¾ðk {kxu
Lke[uLkkt Ãkøk÷kt ÷uðk {kxu fkÞohík Au : (1) {q¤{ktÚke su «Ëq»kýLku yxfkððk {kxu yLku rLkÞtºký{kt
hk¾ðk {kxu rLkheûký, rLkÞtºký yLku Mkíkfoíkk áZ fhðkt; (2) «Ëq»kýLke «ríkfq¤íkkyku ykuAe fhðk
{kxu Lkðkt ykiãkurøkf yuf{kuLke MÚkkÃkLkkLkkt ÞkuøÞ MÚkkLk ÃkMktË fhðkt; (3) s¤MºkkuíkkuLkwt rLkheûký yLku
112
rLkÞtºký; (4) «Ëq»ký-rLkÞtºký {kxu Lkðe ÃkØríkyku ðefMkkððe; (Ãk) ÃkÞkoðhý÷ûke òøk]ríkLkk fkÞo¢{kuLkwt
rLkYÃký; (6) òu¾{e hMkkÞýku yLku f[hk Mkk{u ÃkÞoðkhýLkwt Mkthûký íkÚkk íku{Lkk MkneMk÷k{ík rLkfk÷
{kxu ÞkuøÞ «r¢Þkyku yLku «rðrÄyku rðfMkkððe íkÚkk (7) ÃkÞkoðhý WÃkh Ãkzíke yMkhku ytøkuLkk
{qÕÞktfLk-nuðk÷kuLke íkÃkkMk fhðe.
– «Ëqr»kík Úkðk Ãkkºk rðMíkkhkuLku «Ëq»kýLkkt òu¾{ku{ktÚke çk[kðe þfkÞ íku {kxu ykiãkurøkf yuf{ku îkhk
Akuzðk{kt ykðíkkt «Ëqr»kík ÃkkýeLku yufXwt fhðkLke yLku íkuLkku ÞkuøÞ rLkfk÷ fhðk {kxuLke «r¢ÞkykuLkwt
yktíkh{k¤¾wt íkiÞkh fhðk WÃkh økwshkík «Ëq»ký-rLkÞtºký çkkuzo ¾kMk ¼kh {qfu Au. ð¤e ykiãkurøkf
yuf{kuLku MkŠxrVfux, MÚkkLkrLkÄkohý {tsqhe yLku Mðef]rík ykÃkíkkt yøkkW Wãkuøk îkhk Mkt¼rðík ðkÞw-
«Ëq»kýLkku çkkuzo MkrðMíkh yLku æÞkLkÃkqðof yÇÞkMk fhu Au. íkËwÃkhktík çkkuzuo «Ëq»ký fhLkkhk ðkÞwykuLkk
½xfku ytøku Ãký fux÷ktf Äkuhýku MkwrLkrùík fÞko Au.

•••
 113

ÞwrLkx-2

Mkhfkhe Lkerík, fÕÞký ÞkusLkkykuLke

Mk{MÞkyku yLku «&™ku
(f) çkk¤ rðfkMk
(¾) {rn÷k rðfkMk
(øk) ÞwðfkuLkku rðfkMk
(½) ykrËðkMke rðfkMk
([) Mkk{krsf árüyu ðtr[ík ðøkkuoLkku rðfkMk
(A) rðf÷ktøkkuLkwt fÕÞký
(s) ðÞkuð]Ø ÷kufkuLkwt fÕÞký
(Í) fk{Ëkh fÕÞký
114

ÞwrLkx - 2
Mkhfkhe Lkerík, fÕÞký ÞkusLkkykuLke Mk{MÞkyku yLku «&™ku
2. (f) çkk¤ rðfkMk
– ÃkÞkoðhýLkk ík¥ðkuLke MkeÄe yMkh Mk{ks MkktMf]ríkf heík-rhðkòu Ãkh yMkh Ãkzu Au. yk Mk{ks yLku
MkktMf]rík heík-rhðkòuLke çknw MkeÄe yMkh {rn÷kyku yLku çkk¤fku Ãkh Ãkzíke òuðk {¤u Au.
– yksLkk ði¿kkrLkf Ãkwhkðk Ëþkoðu Au fu, Ëh ð»kuo 5 ð»koÚke LkkLke ðÞLkk {]íÞw Ãkk{Lkkhk çkk¤fku{kt 60
xfk sux÷k çkk¤fkuLkwt {]íÞwLkwt fkhý fwÃkku»ký Au. yk{ktÚke çku ík]íkeÞktþÚke ðÄw çkk¤fkuLkk {]íÞwLkwt fkhý
çkhkuçkh Lkk nkuÞ yuðe yknkh ÃkØríkyku Au.
– ð¤e, ykðk çkk¤fkuLkku {]íÞw yuf ð»koÚke LkkLke ô{h{kt s ÚkE òÞ Au. rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt Ëhuf 10
{]íÞw{ktÚke 7 {]íÞw ynª ykÃku÷k 5 {wÏÞ fkhýkuLku ÷eÄu yÚkðk íkku yu{ktLkk fkuE hkuøkkuLkk MktÞkuøkLkk
fkhýu ÚkkÞ Au. yk 5 {wÏÞ fkhýku yk {wsçk Au. (1) LÞw{kurLkÞk (2) Íkzk (3) ykuhe (4) {÷urhÞk
yLku (5) fwÃkku»ký rðï{kt Ëh 4 çkk¤fku{ktÚke 3 çkk¤fkuLkku ykuAk{kt ykuAk fkuE yuf hkuøkÚke íkku økúMík
nkuÞ Au s.
– ¼khík Mkhfkhu {rn÷k y™u çkk¤ rðfkMkLkk Lkuò nuX¤ E.Mk. 1993{kt {tsqh fhu÷k hk»xÙeÞ Ãkku»kf
yknkh Lkerík{kt {kíkkykuLkk Ãkku»ký ykhkuøÞ rþûký yLku rþþwyku íkÚkk LkkLkk çkk¤fkuLkk yknkh Ãkh
Ãkqhíkku ¼kh {qõÞku Au. çkk¤ {]íÞw«{ký yu fkuEÃký ËuþLkk rðfkMkLkwt Mkq[f Au.
– Mkk{kLÞ heíku yuf ð»ko fhíkkt ykuAe ô{hLkk çkk¤fku{kt {]íÞw «{ký ðÄw òuðk {¤u Au. çkk¤{]íÞw
«{ký{kt Ãký ðÄw rðfrMkík, {æÞ{ yLku ykuAku rðfkMk Ãkk{u÷k Ëuþku ðå[u {kuxku íkVkðík òuðk {¤u
Au. su{ fu, W¥kh y{urhfk, ÞwhkuÃk, hrþÞk, [eLk, òÃkkLk, ykìMxÙur÷Þk ðøkuhu Ëuþkuu{kt Ëh 1000
çkk¤fu 50 fhíkkt ykuAwt çkk¤{]íÞw «{ký níkwt. ÷urxLk y{urhfk yLku yurþÞkLkk Ëuþku{kt {æÞ{
çkk¤{]íÞw «{ký hnu÷wt Au.
– rðï{kt MkkiÚke Ÿ[wt çkk¤{]íÞw «{ký ykr£fk{kt ÷çkurhÞk{kt 200, rMkyuhkr÷ÞkuLk{kt 195 yLku
yV½krLkMíkkLk{kt 163 sux÷wt Au.
– ßÞkhu Lke[k{kt Lke[ku çkk¤{]íÞwËh Ëh nòhu 5 fu íkuLkkÚke ykuAku {kuLkkfku, MðezLk, Lkkuðuo, òÃkkLk,
®MkøkkÃkwh, rVLk÷ìLz, £kLMk ðøkuhu{kt òuðk {éÞku níkku. rðï ykhkuøÞk MktMÚkkLku rðïLkk ËuþkuuLku çkk¤{]íÞw
Ëh 50 fhíkkt Lke[kuu ÷kððkLkwt Mkq[Lk fÞwO Au.
 115

(f) Ãkt[ðxe ÞkusLkk

– hksÞLke økúkBÞ «òLke Mkw¾kfkhe {kxu íkÚkk økk{ku{kt MkwrðÄkÞwõík çkkøk-çkøke[kykuLkku rðfkMk ÚkkÞ
yLku økúkBÞ rðMíkkh{kt ykLktË-«{kuËLkk MkkÄLkku Mknu÷kRÚke WÃk÷çÄ ÚkkÞ.
– ÷kufku Mk{e Mkktsu ÃkkuíkkLkku Mk{Þ ykLktËÃkqðof ÔÞríkík fhe þfu, {rn÷kyku ÃkkuíkkLkk çkk¤fku MkkÚku
þktríkÚke Mk{Þ ÃkMkkh fhe þfu.
– økk{Lke ð]Ø ÔÞÂõíkyuk ykhk{Úke çkuMke Mk{Þ ÃkMkkh fhe þfu íkÚkk r[tíkLk fhe þfu íkuðk MÚk¤kuLkwt
rLk{koý fhðkLkku nuíkw Au. Ãkt[ðxe ÞkusLkk yLkwMkkh ÃkeÃk¤uk, ðz, nhzu, ðu÷, yþukf íkÚkk yLkuf
V¤kW ð]ûkku ðkððkLkkt Au. suÚke ÃkkhtÃkrhf MkktMf]ríkf ðkhMkk «íÞu ykMÚkk s¤ðkR hnu.
– Ëh ð»kuo 1 íkk÷wfkLkk çku økk{ku{kt Ãkt[ðxe ÞkusLkkLku {tswh fhðk{kt ykðu Au.
– yk ÞkusLkk hksÞ{kt ð»ko 2004-05 {kt y{÷{kt ykðu÷ Au. økúk{ ðLk ÞkusLkkLkk Äkuhýu ÃkÞkoðhý
WÃkÞkuøke «ð]rík îkhk økúkBÞ rðMíkkhLkk çkk¤fku yLku †eykuLku nhðk Vhðk, ykLktË «{kuË {kxu
MkwrðÄkÞwfík çkkøk-çkøke[k {kxuLkwt MÚk¤ WËT¼ðþu.
– ð»ko 2010-11 {kxu Y. 600 ÷k¾Lke òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ Au yLku ¾[o Y.600 ÷k¾ ÚkÞu÷ Au.
– ð»ko 2010-11 {kxu Y. 600 ÷k¾Lke òuøkðkR Mkq[ððk{kt ykðu÷ Au. íku Ãkife {knu rzMkuBçkh-2011
ytríkík Y. 452.03 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au yLku 453 Ãkt[ðxe rLk{koý Ãkk{u÷ Au.
– Y.1 ÷k¾ hkßÞ MkhfkhLke MknkÞÚke íkÚkk 50,000/-÷kufVk¤kLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu÷ Au.
– hksÞ{kt ð»ko 2004-05 Lkk LkkýktfeÞ ð»koÚke y{÷ fhðk{kt ykðu÷ Au.
– Ëhuf Ãkt[ðxe ÞkusLkk ËeX hksÞ Mkhfkh íkhVÚke Y.1 ÷k¾ yLku Y. 50 nòh ÷u¾u, økúk{ Ãkt[kÞík
Mð¼tzuk¤, ykiãkuøkef øk]nku, MðiÂåAf MktMÚkkyku ÃkkMkuÚke ÷kufVk¤ku {u¤ðe Mkkfkh ÚkR hnu÷ Au. yíÞkh
MkwÄe{kt 4,179 økk{kuyu Ãkt[ðxe ÞkusLkk y{÷{kt {qfe Au.

{æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkk

– {æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh îkhk þY fhðk{kt ykðe Au. suLkk ytíkøkoík Äkuhý 1 Úke 8Lkk
rðãkÚkeoykuLku rËðMk Ëhr{ÞkLk økh{ ¼kusLk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk ÞkusLkk {kxuLkku ¾[o fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ Mkhfkh ðå[u 75:25 Lkk økwýku¥kh{kt fhðk{kt ykðu
Au.
– rðfkMkþe÷ çkk¤fku{kt Ãkku»ký yLku ykhkuøÞLkk Äkuhý{kt MkwÄkhku fhðku.
– þk¤k Akuze Ëuíkk çkk¤fkuLkk Ëh{kt ½xkzku fhðku yLku nkshe ðÄkhðe íku{s økheçk çkk¤fku Lku þk¤kyu
ykððk {kxu ykfŠ»kík fhðk.
– økúkBÞ Míkhu Ãkqhf hkusøkkhLke íkfkuLke h[Lkk fhðe.
116
– Mkk{krsf yLku hkr»xÙÞ yufefhý fhðwt.
– rþûký rð¼køkLkk yLÞ «kÚkr{f rþûkýLkk LkkÞçk yrÄfkheykuLkku nkuÆku ÄhkðLkkh LkkÞçk f÷ufxhLku
íku{Lke Vhòu çkòðíkk Mkûk{ fhþu.
– LkøkhÃkkr÷fkLke fûkkyu ykÃkýe ÃkkMku LkkÞçk f÷ufxh íku{Lkk MxkVÚke y÷øk BÞwrLkrMkÃk÷ fr{þLkh
Au su Mðíktºk heíku ytfwþ hk¾u Au.
– íkk÷wfk Míkhu {k{÷íkËkh (íknuMke÷Ëkh) rð¼køk/íkk÷wfk fûkkyu {æÞknLk ¼kusLkLke ÞkusLkkLke
fk{økeheLkwt æÞkLk hk¾þu yLku LkkÞçk {k{÷íkËkhku/«kÚkr{f þk¤kLkk rLkheûkf ðøkuhuLku MknkÞ fhu Au.
– økheçke Ëqh fhðk {kxu hksÞ îkhk Ãkqhf «ÞíLkku fhðk.
– 180 økúk{{kt Mk{kLk heíku Äkuhý 1 Úke 5 {kxu 450 fu÷uhe yLku 20 økúk{ «kuxeLk yLku 265 økúk{ Mk{kLk
heíku, Äkuhý 6 Úke 8 {kxu 700 fu÷uhe yLku 20 økúk{ «kuxeLkLkwt ¼kusLk {kxuLkwt «{ký Lk¬e fhðk{kt
ykðu÷ Au.
– yXðkrzÞk{kt ¼kusLk Ãkºkf{kt Mkku{ðkhu ÷kÃkMke, Mkw¾ze yLku r{fMk þkf, {tøk¤ðkhu ¾e[ze ,þkf,
çkwÄðkhu Ëk¤-Zkuf¤e,økwYðkhu Ëk¤-¼kík, þw¢ðkhu {wrXÞk,nktzðku yLku þrLkðkhu Ãkw÷kð yLku þkf
ykÃkðk{kt ykðu Au. yk ðkLkøke Ãkºkf{kt MÚkkrLkf MðkË {wsçk rsÕ÷k îkhk VuhVkh ÚkE þfu Au.
– hksÞMíkhu ÞkusLkkLkwt Mkt[k÷Lk hksÞ MíkhLkk fr{þLkhLke fûkk Ähkðíkk yrÄfkhe fhu Au. yLku MktÞwfík
fr{þLkh, çku {ËËrLkþ fr{þLkhku yLku {k{÷íkËkhku ðøkuhu Mknfkh ykÃku Au.
– rsÕ÷kLkwt MktÃkqýo ðneðxe rLkÞtºký yLku ytËks ÃkhLkku ytfwþ íkuLkk îkhk hk¾ðk{kt ykðþu.
– rsÕ÷k Míkhu rsÕ÷k fûkk f÷ufxh {æÞknLk ¼kusLk ÔÞðMÚkkLkk WÃkhe Au yLku íku{Lku LkkÞçk f÷ufxh
îkhk {æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkkLkk ðneðxe fkÞo {kxu MknkÞ fhðk{kt ykðu Au.

Mktfr÷ík çkk¤rðfkMk ÞkusLkk (ICDS)

– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk nuX¤ Mk{ksLkk sYrhÞkík{tË íkÚkk ykŠÚkf heíku Lkçk¤k ðøkoLkk 0 Úke 6 ð»koLkk
çkk¤fku,Mkøk¼ko, Äkºke{kíkk ðøkuhuLku ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞk Au.
– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk fuLÿ ÃkwhMf]ík ÞkusLkk Au.
– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk 100 xfk ¼khík MkhfkhÚke [k÷íke ÞkusLkk Au.
– yk ÞkusLkk nuX¤ {wÏÞíðu Ãkqhf Ãkku»ký, Ãkqðo «kÚkr{f rþûký, hkuøk«ríkfkhf hMkeyku, ykhkuøÞ
íkÃkkMk, Mkt˼o Mkuðkyku, ykhkuøÞ yLku Ãkku»kýLke Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.
– ÞkusLkkLkku WÆuþ ykhkuøÞ yLku Ãkku»ký rþûký ykÃke ÞkusLkkLkk y{÷efhý {kxu ÷køkíkk ð¤økíkk
¾kíkk MkkÚku Mktf÷Lk fhe çkk¤fkuLkku Mkðkotøke rðfkMk fhðku. çkk¤fku{kt ykhkuøÞ yLku Ãkku»kýLkku Ëhsòu
MkwÄkhðku íkÚkk çkk¤fku{kt {ktËøkeLkwt «{ký, çkk¤{]íÞw, fwÃkku»ký íkÚkk þk¤k{ktÚke WXe síkkt çkk¤fkuLkwt
 117
«{ký ½xkzðk íku{s Mkøk¼ko, Äkºke{kíkkykuLku Ãkqhf Ãkku»ký yknkh yLku ykhkuøÞ rð»kÞf rþûký
ykÃkðk{kt ykðu Au.
– 6 ð»koLke ðÞ MkwÄeLkk çkk¤fku yLku íku{Lke {kíkkykuLkk ykhkuøÞ MkwÄkhýk {kxu rðïLkku {kuxk{kt {kuxku
«kusufx.

çkkr÷fk Mk{]rØ ÞkusLkk

– {rn÷k yLku çkk¤rðfkMk rð¼køkLke çkkr÷fk Mk{]Øe ÞkusLkkLkku WÆuþ Ëefhe yLku íkuLke {kíkk «íÞu
fwxwtçkLkku yLku Mk{ksLkku ÿrüfkuý çkË÷ðkLkku Au. fLÞkykuLkku þk¤k «ðuþ ÚkkÞ yLku íkuLkwwt rþûký Ãký
Mkíkík [k÷w hnu íku {kxu Ãký yk rð¼køk Mkíkík «ÞíLkþe÷ Au. fLÞkykuLkk çkk¤÷øLk yxfkððk íku{
s Mkk{krsf-ykrÚkof-þiûkrýf heíku ÃkAkík fLÞkykuLku MknkÞ fhðe yu {rn÷k yLku çkk¤rðfkMk
rð¼køkLke «kÚkr{fíkk Au.
– yk WÃkhktík fLÞkLku 1,000 YrÃkÞkLke Mfku÷hþeÃk Ãký ykÃkðk{kt ykðu Au. sÞkhu fLÞk ÷øLk fhðkLke
Wt{hu ÃknkU[u íÞkhu fLÞk yk hf{ {u¤ððk nfËkh çkLku Au.
– 15 ykuøkMx, MkLku 1997 ÃkAe sL{u÷e çkk¤feLkk fwxwtçkLku 500 YrÃkÞk MknkÞ fhðk{kt ykðu Au.
– LkuþLk÷kRÍ çkUf{kt yÚkðk ÃkkuMxyukrVMk{kt yktøkýðkze fkÞofíkkoLke {ËËÚke yk ¾kíkwt ¾ku÷e fLÞkLku
ykŠÚkf MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. sÞkhu fLÞk rþûký {u¤ðíke ÚkkÞ íÞkhu íkuLkk ¾kíkk{kt ºký Mkku
YrÃkÞk s{k ÚkkÞ Au.

r[htSðe ÞkusLkk
– Ëh ð»kou økwshkík{kt 12 ÷k¾ rþþwLkku sL{ ÚkkÞ Au. fux÷ef {kíkkyku suyku økheçke hu¾kÚke Lke[u Sðu
Au íkuðk Ãkrhðkh {kxu ykŠÚkf yLku Mkk{krsf fkhýkuMkh ¾íkhLkkf ÃkrhÂMÚkríkykuLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu
Au.
– r[htSðe ÞkusLkk ykðe {kíkkykuLke MknkÞ {kxu y{÷{kt ÷kððk{kt ykðe Au íku{Lkk {kxu ykŠÚkf
MknkÞ Mkwhûkk, Þkºkk ¼ÚÚkwt, MðkMÚÞ fuLÿ suðe MkwrðÄk Mkhfkh îkhk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– sÞkhu yk ÞkusLkk þY fhðk{kt ykðe íÞkhu rþþw {]íÞwËh yLku {kíkk {]íÞwËh ¾qçk s ô[ku níkku.
yk ÞkusLkkLkk y{÷efhý îkhk su íku rðMíkkhku{kt yk yktfzk{kt LkkUÄÃkkºk ½xkzku òuðk {éÞku Au.
– YrÃkÞk 200/- MðkMÚÞ ¾[o,YrÃkÞk 30/- Þkºkk ¾[o, yLku YrÃkÞk 30/- Lke ykrÚkof MknkÞ fhðk{kt
ykðu Au. yk ÞkusLkk nuX¤ 1,63,609 sux÷e {rn÷kykuyu íkuLkku ÷k¼ QXkÔÞku.
– ÞkusLkk nuX¤ ykrÚkof MknkÞ Ãký sYrhÞkík{tË ÃkrhðkhkuLku ykÃkðk{kt ykðu Au. BPL fkzo ÄkhfLku
÷k¼ {¤u Au.
118
– yk ÞkusLkk ÃkkÞ÷x ÞkusLkk íkhefu Ãkkt[ ÃkAkík rsÕ÷k çkLkkMkfktXk, ËknkuË, fåA, Ãkt[{nk÷ yLku
MkkçkhfktXk{kt rzMkuBçkh 2005 Úke þY fhðk{kt ykðu÷ Au. suLkk îkhk çkÄkt s çkeÃkeyu÷ fkzo Äkhf
ÃkrhðkhkuLku Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞk Au. nðu yk ÞkusLkk yk¾k hkßÞ{kt ÷køkw fhðk{kt ykðe Au.

2. (f) {rn÷k rðfkMk

(¾) Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞík ÞkusLkk
– ‘‘ðkË Lknª rððkË Lknª Ãkhtíkw MktðkË’’ îkhk yuf MkkÚku çkuMkeLku økk{kuLke MkwrðÄk íkÚkk yLÞ çkkçkíkkuLku
æÞkLku ÷R rLkýoÞ ÷uðk{kt ykðu íku Mk{hMk.
– økk{zk{kt ðuhÍuh, fkðkËkðk, ði{LkMÞ Q¼kt Lk ÚkkÞ íkuðe ¼kðLkk Wòøkh fhíke ÞkusLkk.
– Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞíkku{kt økk{Lkk rðfkMk {kxu yLÞ ÞkusLkkykuLkk yLku økúk{ Ãkt[kÞíkLkk ÃkkuíkkLkk
¼tzku¤ WÃkhktík Mk{hMk økk{ ÞkusLkk nuX¤ {¤u÷ yLkwËkLkLkku WÃkÞkuøk.
– Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞíkLku yuðkuzo yuLkkÞík fhðk{kt ykðu Au.
• ykufxkuçkh-2001 Úke y{÷efhý.
– Mkðo Mkt{ríkÚke [qtxkÞu÷ Ãkt[kÞíkkuLkk ÃkËkrÄfkheykuLke [qtxýe {kxu «kuíMkknf hf{.
– 5000 MkwÄe ðMkíke Ähkðíke Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞíkLku Y.2 ÷k¾ «kuíMkknf hf{ íku{s {rn÷k Mk{hMk
økúk{ Ãkt[kÞíkLku Y. 3 ÷k¾Lke «kuíMkknf hf{.
– 5000 MkwÄe ðMkíke Ähkðíke Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞíkLku Y. 3 ÷k¾ «kuíMkknf hf{ íku{s {rn÷k Mk{hMk
økúk{ Ãkt[kÞíkLku Y. 5 ÷k¾Lke «kuíMkknf hf{.
– çkeSðkh Mk{hMk ÚkLkkh økúk{ Ãkt[kÞíkLku 25 xfk ðÄw yLkwËkLk íku{s Mke.Mke. hkuz suðe ðÄkhkLke
{k¤¾køkík MkwrðÄk WÃk÷çÄ fhkððk {kxu.
– ºkeSðkh Mk{hMk ònuh Úkíkkt çkeS ðkhLkk «kuíMkknf yLkwËkLk{kt 25 xfk ðÄkhkLkwt yLkwËkLk íku{s
økk{{kt Mkku÷kh MxÙex ÷kExLke MkwrðÄk.
– hksÞ{kt ð»ko 2001 Úke 2009 ËhBÞkLk 7664 Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞík ònuh. íku Ãkife 40 {rn÷k
Mk{hMk økúk{ Ãkt[kÞík. rzMkuBçkh-2011 Ëhr{ÞkLk 10,405 sux÷e økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke [qtxýeyku Þkusðk{kt
ykðu÷ íku Ãkife 2,130 sux÷e økúk{ Ãkt[kÞíkku Mk{hMk ònuh ÚkE{kt Au.
– su{kt 251 sux÷e økúk{ Ãkt[kÞíkku {rn÷k Mk{hMk íkhefu ònuh ÚkÞu÷e Au.LkkýktfeÞ ð»ko 2011-12 {kxu
Y 100 ÷k¾Lke LkkýktfeÞ òuøkðkE hk¾ðk{kt ykðu÷ Au.
 119

Mk¾e {tz¤ ÞkusLkk

– hk»xÙeÞ f]r»k yLku økúk{eý rðfkMk çkUf (Lkkçkkzo) Lkk MknÞkuøk{kt Mk¾e{tz¤uk (MðMknkÞ sqÚkku/
yuMk.yu[.S.) Lke h[Lkk îkhk MkþÂõíkfhý fhðkLke ÞkusLkk Au.
• ÞkusLkkLkwt Lkk{
– yk ÞkusLkk Mk¾e{tz¤ MðMknkÞ sqÚkku - yuMk.yu[.S. íkhefu Ãký yku¤¾kþu yLku Mk{økú hksÞLkk
økúk{eý rðMíkkh{kt y{÷{kt {qfðk{kt ykðþu.
– yk ÞkusLkkLke {wËík «Úk{ íkçk¬u yk XhkðLke íkkhe¾Úke 31/1/2010 MkwÄeLke hnuþu. yk ÞkusLkk
Mktfr÷ík çkk¤ rðfkMk fkÞo¢{ (ykR.Mke.ze.yuMk) îkhk [÷kððk{kt ykðþu Au.
• ÞkusLkkLkku WÆuþ
– yk ÞkusLkk nuX¤ h[kÞu÷k Mk¾e{tz¤ku (MðMknkÞ sqÚkku-yuMk.yu[.S) íkhefu yku¤¾kþu.
– yk ÞkusLkk økúk{eý rðMíkkh{kt íkk.2/2/2007 Úke y{÷{kt {qfðk{kt ykðu÷ Au. yLku íku íkk.31/1/
2010 MkwÄe y{÷{kt {qfu÷ suLke yðrÄ íkk. 03/11/2011 MkwÄe yLku íÞkhçkkË rLkýoÞ ÚkkÞ íÞkt MkwÄe
y{÷{kt hnuþu.
– yk ÞkusLkk Mktfr÷ík çkk¤ rðfkMk ÞkusLkk (ykR.Mke.ze.yuMk.) îkhk [÷kððk{kt ykðu Au.
– økúk{eý økheçk fwxwtçkku sqÚk{kt MktøkrXík ÚkE çk[ík yLku yktíkrhf rÄhkýLkku yr¼øk{ yÃkLkkðu íkku
íku{Lke LkkLke {kuxe ykŠÚkf sYrhÞkíkku Mktíkku»ke þfkÞ.
– MðMknkÞ sqÚkku h[e MktøkrXík fhe íku{Lku Mkûk{ fhðk fkiþÕÞ ðÄoLk íkk÷e{ Ãkqhe Ãkkzðe, yktíkhef
{k¤¾kfeÞ MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkze ykŠÚkf «ð]r¥k MkkÚku Mktkf¤ðk íku{s rhðkurÕðtøk Vtz, çkUf rÄhký
MkkÚku òuzðk.
– f]r»k yLku økúk{eý rðfkMk çkUfLkk MknÞkuøk{kt MðMknkÞ sqÚkkuLku Mkr¢Þ fhðkLke yLku çkUf ÷efus MkkÚku
òuzðkLke Mk¾e{tz¤ku Lkk{kr¼ÄkLk îkhk yr¼ÞkLk MðYÃku MkþÂõíkfhý fhðkLkku Lkðku yr¼øk{
yÃkLkkððku.
• ÞkusLkkLke ÔÞqnh[Lkk
– «ðíko{kLk MðMknkÞ sqÚkkuLku yku¤¾ðk çkUf Mkuðk MkkÚku Mkktf¤ðk ðøkuhu ytøku sYhe zuxk yLku Ãkºkfku
íkiÞkh fhðkLke fk{økehe økúk{ rðfkMkLkk Ãkhk{þo{kt Lkkçkkzo íkiÞkh fhþu.
– yk ÞkusLkk ytíkøkoík Mk¾e {tz¤Lkk MkÇÞkuLku y÷øk y÷øk «fkhLke íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðþu.
1. økúqÃk zkÞLkur{f
2. Mkt½»ko rLkðkhý
3. Lkuík]íð rðfkMk
120
4. çkwf fe®ÃkøkLke íkk÷e{
5. ykŠÚkf «ð]r¥k {kxu íkk÷e{
– yk ÞkusLkk ytíkøkoík yktøkýðkze fkÞofíkko yu.Mke.ze.Ãke.yku., MkwÃkhðkRÍh yLku Mke.ze.Ãke.yku.Lku
RLMkuÂLxð («kuíMkknf hf{) {¤ðkÃkkºk Au.
• rhðku®Õðøk Vtz
– yk ÞkusLkk nuX¤ h[ðk{kt ykðLkkh Mk¾e{tz¤ Y. 5000/- rhðku®Õðøk Vtz økúkLx (ykuAk{kt ykuAw
Y.10,000/-çkUf rÄhký) {u¤ððkLku Ãkkºk Úkþu Mk¾e{tz¤Lku rhðku®Õðøk Vtz [wfððk{kt ykðþu.
– yk ÞkusLkk nuX¤ yktøkýðkze fkÞofhku, Mke.ze.Ãke.yku, MkwÃkhðkRÍh, çkUfku, ÷ez rsÕ÷k {uLkush,
MðiråAf MktMÚkk, yLku LkkçkkzoLke ¼qr{fk Lk¬e fhu÷e Au.

EÂLËhk ykðkMk ÞkusLkk (IAY)

– fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ Mkhfkh îkhk 75:25Lkk «{ký{kt økheçkehu¾k nuX¤ ÃkMktË ÚkÞu÷k ÷k¼kÚkeoyku
{kxu yLku íÞkhçkkË Ãkkt[ ð»ko WÃkhLkk {fkLkkuLku {hk{ík fhðk {kxu MknkÞ yÃkkÞ Au.
– økúkBÞ rðMíkkhLkk økheçke hu¾k nuX¤ Sðíkk ÷ûÞktf sqÚkLkk yLkw.òrík/sLkòrík,{wfík fhkÞu÷kt ðuXeÞk
{sqhku íkÚkk yLÞ ÷ûÞktf sqÚkLkk ÷k¼kÚkoeyuk. ykðkMkLke rLkÞík ÚkÞu÷ ÞwrLkx fkuMxLke {ÞkoËk{kt Lkðk
ykðkMk íkÚkk fk[k {fkLkLke økwýð¥kk MkwÄkhýkLkku (yÃkøkúuzuþLk) Lkku ÷k¼ {¤u Au.
– økheçke hu¾k nuX¤ ÷ûÞktf sqÚk ÃkifeLkk ÷k¼kÚkoeyku{ktÚke ÃkMktËøke MÚkkrLkf fu økúkBÞ Mk¼k {khVíku
fhkÞ Au.
– yuf Lkðk ykðkMkLke ÞwrLkx fkuMx Y.43,000/- Au, Ãký ykðkMk ¼qftÃk «ríkhkuÄf çkLkkððwt VhrsÞkík
Au. yuf fk[k {fkLkLke økwýð¥kk MkwÄkhýk (yÃkøkúuzuþLk) ytøku sYrhÞkík {wsçk Y.12,500Lke
{ÞkoËk{kt ÷k¼ {¤e Au.
– 20 [ku.{e.Ã÷eLÚk yurhÞk Ähkðíkwt ykðkMk çkktÄðkLkwt hnu Au.
– Mkhfkhu Vk¤ðu÷ ½hÚkk¤Lkku Ã÷kux yÚkðk {kr÷feLkk ¾uíkh fu Ã÷ukx WÃkh Ãkkfwt {fkLk çkktÄe þfu Au.
– ykðkMk{kt þki[k÷Þ yLku rLkÄoq{ [q÷k çkLkkððk VhrsÞkík Au.
– ÷k¼kÚkeoyku su íku rðMíkkhLke ykçkkunðk, ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík yLku MÚkkrLkf ÷kufkuLke Yr[ yLðÞu
ykðkMk çkktÄe þfu Au.
– ykðkMk ÷k¼kÚkeoyku îkhk çkktÄðkLkwt Au, íku{kt fkuLxÙkõx «Úkk çktÄ Au.
– ykðkMk {rn÷kykuLkk Lkk{u ykÃkðkLkwt Au.òu þfÞ Lk nukÞ íkuk MktÞwõík Lkk{u ykÃkðkLkwt hnu Au. yLku
yu heíku MkLkË MktÞwfík hk¾ðkLke hnu Au.
– yk ÞkusLkk{kt Y.36,000/- {n¥k{ {ÞkoËk{kt MknkÞ ykÃkðk{kt ykðu Au, íku{s {fkLkLke økwýð¥kk
ô[e ÷kððk MkkY {n¥k{ Y 12,500/- MknkÞ ykÃkðk{kt ykðu Au.
 121

fwtðhçkkRLkwt {k{uhwt ÞkusLkk

– yk ÞkusLkk nuuX¤ zçkÕÞwMkeze yLkwMkqr[ík òríkLkk ÷kufku ÃkkuíkkLke ËefheLkk ÷øLk {kxu ykŠÚkf {ËË
ykÃkðk{kt ykðu Au. su{Lke ðkŠ»kf ykðf YrÃkÞk 11,000 Úke ykuAe nkuÞ íkuyku ÃkkuíkkLke ËefheLkk
÷øLk {kxu 5000Lke MknkÞ {u¤ðe þfu Au.
– YrÃkÞk 2000 AkufheLkk {kíkk-rÃkíkk yLku YrÃkÞk 3000 rfMkkLk rðfkMkÃkºkLkk YÃk{kt AkufheLku ykÃkðk{kt
ykðu Au.

{íMÞ Wã{ ÞkusLkk

– yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòríkLku {kA÷eyku ðu[eLku ykí{rLk¼oh çkLkkððkLkku økwshkík MkhfkhLkku
«ÞíLk Au.íku{Lku sYhe íkw÷k yAqíkk suðk MkkÄLkku fu WÃkfhýku ¾heËðk {kxu ykŠÚkf MknkÞ fhu Au.
– YrÃkÞk 1000/-Lkk ¾[o MkkÚku 30% MknkÞíkk hksÞ Mkhfkh îkhk yLkwMkqr[ík òríkLke {rn÷kykuLku
ykÃkðk{kt ykðu Au. ð¤e, ®søkk {kA÷eLkk Ãkk÷Lk {kxu «rþûký ykÃkeLku {rn÷kykuLkk ykrÚkof
– ÃkkMkkt MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. fux÷kf fkÞo¢{ku îkhk çk[ík yLku hkufký {tz¤kuLke h[Lkk fhe þnuhe
{rn÷kykuLku (MkezeyuMk) Mkk{qrnf Äkuhýu ykŠÚkf Ãkøk¼h çkLkkðkÞ Au.
– WÃkhktík {rn÷k íku{s çkk¤ rðfkMk fkÞo¢{,çkk¤fku, Þwðk yLku {rn÷kyku {kxu ÃkwMíkfk÷Þ, MkkMf]ríkf,
þiûkrýf íku{s MðkMÚÞÚke òuzkÞu÷k {wÆkLkk rðfkMkLke Ãknu÷ hksÞ{kt fhðk{kt ykðe Au.

MkhMðíke MkkÄLkk ÞkusLkk

– økwshkíku zçkÕÞwMkezeLkk MknÞkuøk îkhk yuf Lkðe Ãknu÷ fhe Au. yk ÞkusLkk {kxu yuf fhkuz YrÃkÞk
Vk¤ððk{kt ykðu÷k Au. yk ÞkusLkk nuX¤ økwshkík Mkhfkh yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòríkykuLke
rðãkÚkeoLkeykuLku MkkRf÷ ykÃku Au.
– ykX{k ÄkuhýÚke Lke[u ¼ýíke Akufheyku {kxu YrÃkÞk 1500/- MkkRf÷ ¾heËðk {kxu ykÃkðk{kt ykðu
Au. yk WÃkhktík «kÚkr{f íku{s Wå[ rþûkýLkk rðãkÚkeoykuLku ykðkMk yLku ¼kusLkLke ÔÞðMÚkk
ykÃkðk{kt ykðu Au.

rðãðk MknkÞ yLku íkk÷e{ ÞkusLkk

– hksÞ{kt 18-40 ð»koLke {rn÷kyuk su rLk:MknkÞ fu rðÄðk Au.íku{Lkk ykŠÚkf MkþÂõíkfhý {kxu yk
ÞkusLkk çkLkkððk{kt ykðe Au. yk ÞkusLkk nuX¤ Y. 3000/- Lke MknkÞ ykÃkðk{kt ykðu Au su íku{Lku
MðrLk¼oh çkLkkððk {kxu {ËË fhu ykðu Au.
– 18-60 ð»koLke {rn÷kykuLku ÃkkuMx ykurVMkLkk {kæÞ{Úke ykrÚkof MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. íku{Lkk
çkk¤f {kxu YrÃkÞk 500/- Lke MknkÞ Ãký fhðk{k tykðu Au.(çkk¤f 18 ð»kuoLkku ÚkkÞ íÞkt MkwÄe).
122

Mkkík Vuhk Mk{qn ÞkusLkk

– økwshkík{kt Mk{qn rððknLku zçkÕÞwMkeze îkhk ykŠÚkf MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. su yLkwMkqr[ík òríkLkk
÷kufkuLke ðkŠ»kf ykðf YrÃkÞk 11,000 fhíkk ykuAe nkuÞ, íkuðk Ãkkt[ fu íkuÚke ðÄw òuzkLku Lk{oËk
©erLkrÄ «{kýÃkºkLkk YÃk{kt YrÃkÞk 3000/- ykÃkðk{kt ykðu Au.
– Mk{qn÷øLk fkÞo¢{{kt ÷øLk, fhðkÚke YrÃkÞk 1000/- Lke ðÄkhkLke MknkÞíkk fhðk{kt ykðu Au.

2. (øk) ÞwðfLkku rðfkMk

– Mkk{kLÞ heíku ðuÃkkhe {Lkkuð]r¥k íkÚkk Ãkku[x «f]ríkLkk nkuðkLkwt {Lkkíkk økwshkíku MkknMkûkuºku Ãký økkihðÃkkºk
rMkrØ {u¤ðe Au. Ãkðoík, Mkkøkh, ðLk-rðMíkkh, ¾eý«Ëuþ, LkËerðMíkkh suðk rðrðÄ MkknMkûkuºkkuLkwt
økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku ½u÷wt ÷køku÷wt Au. Ãkðoíkkhkuný-«ð]r¥kÚke íkuLku ðuøk {éÞku. Ãkðoík[Zký yLku yu
rðMíkkhkuLkk Ãkrh¼ú{ý suðe MkknrMkf «ð]r¥kLkku «kht¼ fhðk çkË÷ ‘Ãkrh¼ú{ý’ MktMÚkk (MÚkkÃkLkk
1960) íkÚkk íkuLkk MÚkkÃkf Äúwðfw{kh ÃktzâkLku Mkki«Úk{ ÞkË fhðkLkkt hnu.
– Mkkzk[kh ð»koLkk MkŠð÷ Ãkxu÷u íkuLke 9 ð»koLke çknuLk y{e MkkÚku ‘yr¼ÞkLk yuzðuL[Mko’ Lkk WÃk¢{u
3,810 {exhLke Ÿ[kRyu rn{k÷Þ{kt xÙu®føk fÞkoLkk Mk{k[kh «rMkØ ÚkÞk Au.
– ÃkðoíkkhkunýLke ÷kufr«Þíkk yLku {køk ðÄíkkt økwshkík Mkhfkhu sqLkkøkZ ¾kíku Ãkðoíkkhkuný íkk÷e{ fuLÿ
þY fÞwO. çkÄk {¤eLku 300 WÃkhktík íkk÷e{-rþrçkhku{kt 20,000 WÃkhktík Þwðf-Þwðíkeykuyu MkknMk
yr¼ÞkLkLke íkk÷e{Lkk MktMfkh ÍeÕÞk Au.
– økwshkíkLkku rðþk¤ ËrhÞkfktXku Ãký hkßÞLkk Þwðkðøko {kxu MkknMk«uhf Ãkzfkh suðku Au. MkkøkhíkhýLke
fkuR íkk÷e{-MktMÚkk LkÚke, Ãký økwshkík hkßÞLkk ‘hkßÞ Þwðf çkkuzo’Lkk WÃk¢{u nrh: yk©{-«urhík
yr¾÷ ¼khíkeÞ Mk{wÿ-íkhý MÃkÄko økwshkíkLkk MkkøkhfktXu Þkusðk{kt ykðu Au.
– 1962Úke økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Þwðf fÕÞký çkkuzuo Ãký Ãkðoíkkhkuný «ð]r¥kLkku «kht¼ fÞkuo. ‘Ãkrh¼ú{ý’
íkÚkk fLkf ËðuLkk Lkuík]íð yLku {køkoËþoLk nuX¤ fku÷us íkÚkk ÞwrLkðŠMkxeLkk rðãkÚkeoyku Ãkðoíkku ¾qtËíkk
ÚkÞk.
– 1964{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Ãkðoíkkhkuný-rþrçkhLkk rþrçkhkÚkeoykuLkwrLkLkËþoLk òuÞk ÃkAe íkkífk÷eLk
{wÏÞ{tºke çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk rLkýoÞ yLkwMkkh økwshkík Mkhfkh îkhk {kWLx ykçkw ¾kíku ‘Ãkðoíkkhkuný
MktMÚkk’ Lkk{Lke ¾zf-[ZýLke íkk÷e{-MktMÚkk MÚkÃkkR.
– «khtr¼f íkÚkk Wå[íkh íku{s rn{k÷Þ rðMíkkh{kt çkhV «Ëuþ{kt [ZkýLke íkk÷e{-MktMÚkk MÚkÃkký.
«khtr¼f íkÚkk Wå[íkh íku{s rn{k÷Þ rðMíkkh{kt çkhV «Ëuþ{kt [ZkýLke íkk÷e{-yu{ fw÷ 3
«fkhLke MkknrMkf íkk÷e{Lke {wÏÞíðu rðLkk {qÕÞu òuøkðkR fheLku økwshkík hkßÞu ¾qçk «uhf Ãknu÷
fhe. (yu s MktMÚkk{kt Äúwðfw{kh Ãktzâk íkÚkk íku{Lkkt ÃkíLke LktrËLke Ãktzâk swËk swËk Mk{Þu yk[kÞo íkhefu
hÌkkt níkkt.) yk ºkýuÞ MktMÚkkykuLke Ãknu÷, Íwtçkuþ íkÚkk íkk÷e{ yLku yr¼ÞkLk-ykÞkusLkLkk ðuøke÷k
 123
«ÞkMkkuLku Ãkrhýk{u økwshkíkLkk Þwðf-Þwðíkeykuyu Ãkðoíkkhkuný-ûkuºku {u¤ðu÷e rMkrØyku Mkkhýe YÃku Ãk].
505-506 Ãkh Ëþkoðe Au.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, økwshkík Mkhfkh, ‘Ãkrh¼ú{ý’ yLku yLÞ MktMÚkkyku îkhk 1962Úke 1984 MkwÄe{kt
økwshkíkLkk Þwðfkuyu rn{k÷ÞLkk ykþhu 26 rþ¾hku Ãkh ykhkunýku fÞkO Au, su Ãk]. 521Lke Mkkhýe{kt
Ëþkoðu÷ Au.
– 1972 Ãknu÷kt rn{k÷Þ-ykhkuný yu rðh÷ MkknMk {Lkkíkwt níkwt. yu yhMkk{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk
Þwðf fÕÞký çkkuzoLkk WÃk¢{u f{f Ëðuyu 6,096 {exh Ÿ[ku fkr÷LËe½kx íkÚkk 7 rn{LkËeyku Ãkkh
fheLku rn{k÷Þ-ykhkunýLkk MkV¤ yr¼ÞkLkLke Ãknu÷ fhe níke. yk yr¼ÞkLkLke MkV¤íkkLkk Ãkøk÷u
rn{k÷Þ Ãkh 4,877 {exhLke Ÿ[kRLkk yr¼ÞkLkku ÞkusðkLke ÃkhtÃkhk þY ÚkR. yk çkkçkíkLkku WÕ÷u¾
ykMkk{Lke yuf xe{ 1973{kt yk «Ëuþ WÃkh økÞu÷e íkuýu íkuLke rhÃkkuxo{kt ‘rn{k÷Þ {kWLxurLkÞ®høk
sLko÷’-1974{kt fhu÷ Au. 1978{kt MkkzkËþ ð»koLkk n»kkoÞw Ëðuyu 5,182 {exhLkk £uLzrþÃk rþ¾h
Ãkh ykhkuný fhðkLke rMkrØ {u¤ðe níke.
– çknwÄk [kuhðkzÚke ðuhkð¤ ðå[u Þkuòíke yk yíÞtík hku{kt[f yLku òu¾{e MÃkÄko{kt ¼khík¼hLkk
Þwðk-íkhðiÞk ¼køk ÷u Au. yk WÃkhktík yk s MktMÚkk íkhVÚke MkknMk{qŠík ðeh MkkðhfhLkk Lkk{ MkkÚku
Mktf¤kÞu÷e ‘Mk{wÿ nkuzeMÃkÄko’ Þkusðk{kt ykðu Au.
– yu Ãký yux÷e s hku{kt[f Lkeðze Au. ÔÞÂõíkøkík heíku, ËwrLkÞkLkk 7 {wÏÞ Mk{wÿku íkhðkLkwt yr¼ÞkLk
nkÚk ÄhLkkh yLku çkuze ÃknuheLku íkhðkLkwt fkiþ÷ Ëk¾ðLkkh LkkÚkwhk{ ÃknkzuLkku MkkøkhíkhýLkk ûkuºku
rðþu»k WÕ÷u¾ fhðkLkku hnu.
– 1994{kt $Âø÷þ [uLk÷ Ãkkh fhLkkh yurþÞkLkku MkkiÚke LkkLkku - 12 ð»koLkku íkhýðeh rhnuLk {nuíkk
{wtçkRLkku økwshkíke rfþkuh Au.
– økwshkík{kt Þwðf-ÞwðíkeykuLku MkknMkLkkt Lkðk ûkuºkku íkhV «uhðk{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Þwðf fÕÞký
çkkuzuo WÃkÞkuøke Ãknu÷ fhe yLku ÞþMðe fk{økehe çkòðe Au. yk MktMÚkkyu zktøkLkk øke[ yLku rðþk¤
støk÷rðMíkkh{kt yufeMkkÚku 200 rðãkÚkeoyku {kxu Ãkrh¼ú{ýLkwt ykÞkusLk fÞwO yLku «ríkð»ko [kÕÞwt.
– ð¤e fåALkk {kuxk hý«Ëuþ{kt 21 çknuLkku {kxu ‘^÷u®{økku rMkxe’ yòÞçkLkøkh Lkk{Lkwt yr¼ÞkLk
Mkki«Úk{ ðkh nkÚk ÄÞwO. økwshkík hkßÞ MkknMk yfkË{eLke «ð]r¥kLkk ¼køkYÃku hksMÚkkLkLkk økúux
RÂLzÞLk zuÍxo WVuo ‘Úkh’ hý{kt ÞkuòÞu÷wt 21 ÞwðfkuLkwt ÃkzfkhYÃk yr¼ÞkLk (1994) Ëuþ¼h{kt yu
«fkhLkwt Ãknu÷w s yr¼ÞkLk ÷u¾kÞwt Au.
– yLkuf MkÃkkuo, ðªAeyku íkÚkk òu¾{kuÚke ¼hÃkqh yuðwt yk yr¼ÞkLk MkknMkûkuuºku Mke{kr[nTLkYÃk çkLÞwt
níkwt.
– rn{k[÷«ËuþLke MkhfkhLkk MknÞkuøkÚke 4 Þkux íkÚkk zu fuLkq {u¤ðeLku Mkík÷s LkËe{kt 18 Þwðfku {kxu
Þkusðk{kt ykðu÷wt LkËe«ËuþLkwt yr¼ÞkLk Ãký hk»xÙfûkkyu WÕ÷u¾LkeÞ çkLÞwt Au.
124
– 1979{kt ÞkuòÞu÷wt y{ËkðkËÚke fLÞkfw{khe-hk{uïh MkwÄeLkwt 6,600 rf{e.Lkwt 20 rËðMkLkwt ¼qr{
yr¼ÞkLk Ãký ÃkqhuÃkwÁt hku{kt[f yLku Lkðíkh MkknMk¼ÞwO níkwt.
– MkknMk{kt ½ýkt òu¾{ku hnu÷kt Au, Ãký MkknMkLkku Ãkzfkh r[htSðe Au.
– yux÷u s yLkuf òu¾{ku ðuXeLku Ãký økwshkíkLkk Þwðf-Þwðíkeyku MkknMk fhðk{kt ÃkkAe ÃkkLke fhíkkt
LkÚke. yLku òLk Ãký nkuz{kt {qfe Ëu Au. Ãkðoíkkhkuný-ûkuºku òLk økw{kðLkkh ¼hík þwf÷, ÷u^xLkLx
fLko÷ þ{ko ykÞkursík yr¼ÞkLk{kt 2,134 {exh WÃkh Ãkkýe{kt ¾U[kR sLkkh nŠ»kËk Mðk{e íkÚkk
rºkþq¤ rþ¾h Ãkh {kuíkLku ¼uxLkkh ËeÃkf yktçkuøkktðfh suðkt Lkk{ku økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku MkknMkLke
fuzeyu MkËkÞ «uhýk ykÃkíkkt hnuþu.
– MkknMk«ð]r¥kLkwt hkuÃkkÞu÷ çkes nðu ð]ûk çkLkðk{kt Au íÞkhu økwshkíkLke Þwðíke ©e{íke [ki÷k òøkehËkh
Ëwøko{ yuðk ‘fk{X’ rþ¾h Ãkh ykhkuný fhðk MkV¤ hne; yux÷wt s Lkrn, Ãký íku yuðhuMxkhkunýLke
ÃkqðoíkiÞkheLkk ÃkMktËøke {tz¤Lke fûke MkwÄe ÃkMktËøke Ãký Ãkk{e níke. yk yu s Þwðíke Au fu su
økwshkík{ktÚke Mkki«Úk{ ð¾ík ©e fLkf ËðuLkk ykÞkusLk yLku Lkuík]íð nuX¤ fåALkk {kuxk hý{kt
ÞkuòÞu÷k çknuLkku {kxuLkk ‘V÷u®{økku rMkxe yr¼ÞkLk’ {kt ÃkMktËøke Ãkk{e níke yLku íku yr¼ÞkLk MkV¤
hÌkwt níkwt. íÞkh çkkË yk çknuLku yrðhík ftRf Lku ftRf MkknMk«ð]r¥k{kt ¼køk ÷R Mkíkík íkuLke ßÞkuík
[k÷w hk¾e suLkku ykLktË MkkiÚke rðþu»k íkku ©e fLkf ËðuLku Au fkhý fu íku{Lke yu çknuLkLke fhu÷e ÃkMktËøke
ÞÚkkÚko níke íku Ãkwhðkh ÚkÞwt.
– yk ík{k{ yr¼ÞkLkkuLke MkV¤íkk{kt yu rð¼køkLkk rLkÞ{kf ©e fLkf ËðuLke Lkuíkkøkehe, ykÞkusLk
yLku çknwÄk «íÞûk {køkoËþoLk rLkýkoÞf çkLÞkt níkkt.
– yLÞ MktMÚkkyku{kt ÞqÚk nkuMxu÷ yuMkkurMkÞuþLk ykuðT RÂLzÞkyu MkknMk«uhf «ð]r¥kyku Þkusðk{kt yLku
Ãkkh Ãkkzðk{kt fe{íke fk{økehe çkòðe Au.
– Ãkðoík íkÚkk støk÷rðMíkkh ¾qtËðkLkkt íkuLkkt yr¼ÞkLkku{kt ÞwðkLkku WÃkhktík ðze÷ku Ãký nkUþ¼uh òuzkíkk
nkuÞ Au. yk WÃkhktík ðzkuËhkLke ‘nkRfMko’ íkÚkk ‘{kuLxMko’ suðe MktMÚkkyku Ãký yk ûkuºku «þtMkLkeÞ
«ð]r¥k fhíke hne Au.
– nrh: yk©{u Ãký økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku [uíkLkk{Þ çkLkkððkLkk Ãkq.{kuxkLkk MktfÕÃkLku Ãkkh Ãkkzðk ykðe
«ð]r¥k{kt ykŠÚkf MknÞkuøk ykÃkeLku W{Ëk MkkÚk ykÃÞku Au.
– MkknMk«ð]r¥kLkk yk ûkuºku økwshkíkLke çknuLkkuLku rðþu»k WÕ÷u¾ fhðku òuRyu.
– LktrËLke Ãktzâk, Mðkrík ËuMkkR, fkurf÷k {nuíkk , røkhk þkn, [ki÷k òøkehËkh íkÚkk f]»ýk Ãkxu÷ ðøkuhuyu
økwshkíke çknuLkkuLke Ãkku[xíkk rðþuLkwt {nuýwt ¼ktøkðk{kt ÞkËøkkh fk{ fÞwO Au.
– Ãkðoíkkhkuný Ãkqhíkwt íkku økwshkíke çknuLkkuLke rMkrØ hk»xÙTfûkkyu {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk çkLke Au.
– yuf÷u nkÚku fi÷kMk {kLkMkhkuðhLke Þkºkk MkwÃkuhu Ãkqhe fhLkkh çkkçkw¼kR f~ÞÃk, fku÷uòuLkk Þwðf-
Þwðíkeyku{kt MkknMkLkku LkkË søkkzLkkh VkÄh Rhrðxe, 7817 {exhLke Ÿ[kRLkk LktËkËuðe rþ¾hu
 125
ÃknkU[Lkkh LktË÷k÷ Ãkwhkurník, 4000 rf{e.Lke rn{k÷Þ MkkRf÷Þkºkk{kt rð¢{sLkf rMkrØ {u¤ðLkkh
16 ð»koLke ðÞLkku nkŠËf hkð, 78 ð»koLke ðÞu Mkkçkh{íke yk©{Úke hks½kx MkwÄeLke {uhuÚkkuLk Ëkuz
fhLkkh MkknMkðeh Íeýk¼kR Lkkrðf, ðkuxh-Ãkku÷ku MÃkÄko{kt rMkrØ {u¤ðLkkh f{÷uþ Lkkýkðxe,
ntøkuhe ¾kíku ðÕZo r[ÕzÙLk [uMk{kt hk»xÙeÞ [uÂBÃkÞLkrþÃk {u¤ðeLku ¼khíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhLkkh 10
ð»koLke rhrØ þkn yLku LkuþLk÷ hku÷h Mfu®xøk MÃkÄko{kt yLkuf [tÿfku {u¤ðLkkh yk÷kÃk ¼è yLku
®[íkLk ¼è suðkt ½ýkt Lkk{ku økwshkík økkihðÃkqðof ÞkË fhe þfu íku{ Au.
– ßÞkhu rn{k÷Þ Ãkh fkuR ¾kMk {kuxk ykhkunýku økwshkík{ktÚke LkÚke ÚkÞkt, Ãkhtíkw rðÃkw÷ MktÏÞk{kt
økwshkíkLkk Þwðf-Þwðíkeyku 3962 {e.Úke ÷øk¼øk 4267 {e.Lke Ÿ[kR MkwÄeLkk ÃkðoíkkuLkk ykhkuný{kt
Ëh ð»kuo ¼køk ÷uíkk ÚkÞk yLku yk çkkçkík{kt ½ýe MktMÚkkyku ÔÞkðMkkrÞf árüyu yÂMíkíð{kt ykðe.
– íÞkh ÃkAe ÞwrLkðŠMkxe fûkkyu økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk rLkð]¥k rzhufxh ykuðT ÞqÚk-ðu÷Vuh ©e fLkf
Ëðuyu rLkh{k ÞwrLkðŠMkxe ykuV MkkÞLMk yuLz xufTLkku÷kuSLkk Þwðf-Þwðíkeyku {kxu ÃkkuíkkLke rzhuõxh
íkhefuLke Mkuðkyku ykÃkðkLkwt MkkíkíÞ ò¤ðe hkÏÞwt Au yLku Ëh ð»kuo 40Úke 56 Þwðf-Þwðíkeyku {kxu
ÃkkuíkkLke rzhuõxh íkhefuLke Mkuðkyku ykÃkðkLkwt MkkíkíÞ ò¤ðe hkÏÞwt Au yLku Ëh ð»kuo 40Úke 56 Þwðf-
ÞwðíkeykuLku yÕÃkkRLk õ÷kR®Bçkøk {kxu òýeíkk rn{k÷ÞLkk fktøkzk¾eý rðMíkkh{kt ykðu÷ «rMkØ
RLÿnkhk Ãkk÷ fu suLke Ÿ[kR ykþhu 4,435 {exh Au íku Ãkh ykhkuný fhðkLke MkknMk«ð]r¥k
2005Lkk ð»ko MkwÄe [k÷w hk¾e, yux÷wt s LkrnMk Ãký Mkík÷s rçkÞkMkLkk Mxe÷ yLku ÔnkRx ðkuxh{kt
ykÃkýk ÞwðkLkkuLku MkZðk¤e Lkkifk ntfkhðkLke, ðkuxhMk‹Vøk, fuøkURøk yLku ðkuxhMfªRøkLke íkÚkk zqçkíkkLku
çk[kððkLke íkk÷e{ ykÃkðkLkwt rn{k[÷ «Ëuþ MkhfkhLkk MknÞkuøkÚke [k÷w hkÏÞwt Au.
– ykÃkýe MkhnËku yku¤¾ku yux÷u hkßÞLke ËuþLke MkhnËku s Lkrn Ãký ÃkkuíkkLke ûk{íkk-Lkçk¤kR
ðøkuhuLku òýðk {kxu ÃkkrfMíkkLk çkkuzoh MkwÄeLkku rLkh{k ÞwrLkðŠMkxeLkk rðãkÚkeoyku {kxu rLkÄkorhík
Mk{Þ{ÞkoËk{kt ykþhu 2,000 rf{e. ytíkh fkÃkðkLkwt yLkku¾wt yuðwt {kuxhMkkRf÷ yr¼ÞkLk 2004Lkk
ykuõxkuçkhLke 3S íkkhe¾u MkV¤ heíku ©e fLkf Ëðuyu ÞkußÞwt; suLkk Ãkrhýk{MðYÃk hkßÞMkhfkh
íkhVÚke Mkt÷øLk þk¤k-fku÷uòu{kt yuf ÃkrhÃkºk ÃkkXðe ykðe «ð]r¥k fhðk Vh{kLk fhe íkuLku {kLÞíkk
ykÃke.
– rLkh{k ÞwrLkðŠMkxeyu yuf Lkðíkh «ð]r¥k ‘hkuçkkufkuLk’ hkuçkkux îkhk ðku÷eçkku÷, çkkMfuxçkku÷ ðøkuhuLke
MÃkÄko 2000-01Lkk ð»ko{kt þY fhe yLku hk»xÙfûkkyu økwshkíkLkk ÞwðkLkkuLke xwfze «Úk{ - rîíkeÞ
fûkk{kt AuÕ÷kt Ãkkt[ ð»koÚke «Úk{ ykðíke hne yLku Auf òÃkkLk MkwÄe - yktíkhhk»xÙeÞ fûkk MkwÄe
ÃknkU[kze.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe Ãký AuÕ÷kt 25 ð»kkuoÚke yk AIU ykÞkursík yktíkh ÞwrLkðŠMkxe Þwðf {nkuíMkð{kt
Ëh ð»kuo ykuAk{kt ykuAwt, yufÚke ÷R Ãkkt[ RðuLxTMk{kt «Úk{ ykðíke hne Au yLku rðãkÚkeoykuLke Mkw»kwÃík
þÂõíkykuLke yuf yku¤¾ ykÃkíke hne Au.
126
– hkßÞMkhfkhLkwt ÞqÚk çkkuzo Ãký Þwðk«ð]r¥k{kt Mkr¢Þ hÌkwt Au yLku Lke[u Ëþkoðu÷ {wÏÞ «ð]r¥kyku{kt
yøkúuMkh hÌkwt Au :
(1) MkktMf]ríkf «ð]r¥kyku{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ fûkkyu Lk]íÞ, Mktøkeík, ðkãMktøkeík, Lkkxâ, ÷kuføkeík, ðõík]íð
RíÞkrË{kt yks ÃkÞoLík Þwðf-ÞwðíkeykuLku ¼køk ÷uðk {kufÕÞkt yLku MkkÚku òuzu÷. ÞkËe{kt Ëþkoðu÷.
Þwðf-ÞwðíkeykuLku rðsuíkk çkLkðk {kxu íkfku Q¼e fhe ykÃke. ÞkËe Mkk{u÷ Au.
– íÞkhçkkË yk s MktMÚkkyu ®ðæÞÃkðoíkLke nkh{k¤k{kt 40 çkk¤fku; su{kt {wÏÞíðu ËeðkLk çkÕ÷w¼kR,
Mktík fçkeh, Syu÷yuMk, çke.yu{. RÂLMxxâqxLkkt ÃkMktË fhu÷ çkk¤fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au Úku{Lkk {kxu
ºký hkrºk yLku [kh rËðMkLke MkknMkÞkºkk økkuXððk{kt ykðe. íkuLku økwshkík hkßÞ støk÷ ¾kíkk
íkhVÚke W{Ëk Mknfkh «kÃík ÚkÞku níkku yLku Mk{økú ÷wýkðkzk þnuhLke sLkíkk, LkøkhÃkkr÷fk, hksðe
fwxwBçk ðøkuhu yk çkk¤fkuLku þw¼uåAk-rðËkÞ ykÃkðk yufºkeík ÚkÞkt níkk.
– yk çktLku «ð]r¥kLkk MkV¤Úk Mkt[k÷Lk{kt fw.rLkÍohe Ëðu yLku ©e n»kkoÞw Ëðuyu hkrºkrËðMk yuf fÞkO níkk.
íkuLkk Ãkrhýk{ MðYÃk ÃkAe íkku hkßÞ{kt yk «ð]r¥k Vq÷e-Vk÷e.
– Mk{wÿíkhý-MÃkÄko Ãký yuf ykøkðwt ykf»koý hÌkwt Au yLku hkßÞMkhfkhLkk «ÞíLkku íku{kt «þtMkLkeÞ hÌkk
Au. Ëh ð»kuo [kuhðkzÚke ðuhkð¤ ðå[uLkk yhçke Mk{wÿ{kt ¼kRyku {kxu 21 Lkkurxf÷ {kR÷, yLku
çknuLkku {kxu 16 Lkkur[f÷ {kR÷Lke MÃkÄkoLkwt ykÞkusLk fhkÞ Au yLku yu MÃkÄko WÃkhktík ykÃkýkt Þwðf-
ÞwðíkeykuLku Mk{wÿíkhýLke Mkqû{íkkÚke Ãkrhr[ík fhðk, íku{Lku ðÄw Mkûk{ çkLkkððk «rþûký-íkkr÷{
rþrçkhku Ãký ÞkuòÞ Au. íkuLkk Ãkrhýk{MðYÃku fux÷ktf Þwðf-Þwðíkeykuyu íku{kt Lkðk yktf rMkØ fÞko
Au. íku{Lkkt Lkk{kuLke ÞkËe yLÞ rðøkík MkkÚku ynª Ãkrhrþü 2{kt Mkk{u÷ Au. yk MÃkÄko yr¾÷ ¼khík
ðeh Mkkðhfh Mk{wÿíkhý-MÃkÄko íkhefu òýeíke çkLke Au.
– fw.ËerÃík Ëerûkík, rþðkLke {kuËe, ÷eLkk þkn, rLkfeíkk Ãkxu÷, þe÷k Ãkkhu¾, f{÷uþ Lkkýkðxe, r{rnh
òuþe rn{ktþw Ãkxu÷, çkk÷w¼kR hkýk, rfþkuh ðkMkrËÞk, þkiLkf òLke ðøkuhuyu yktíkh-hk»xÙeÞ MÃkÄko{kt
¼køk ÷eÄku níkku yLku økwshkíkLku feŠík yÃkkðe níke.
– hksfkuxLkkt ©e{íke rð©wrík ðktfkýe øktøkk LkËe{kt 81 Lkkurxf÷ {kR÷ íkÞkO níkkt.
– økwshkík hkßÞLkku h{íkøk{ík, Þwðk yLku MkktMf]ríkf «ð]r¥kykuLkku rð¼køk 2001Úke «ríkð»ko ÞwðkLk
ÃkðoíkkhkunfkuLku Ãkkrhíkkur»kfku yLku yuðkuzoÚke Lkðksu Au yLku ykðk MkknMkík¥ðLku rçkhËkððkLkwt MíkwíÞ
Ãkøk÷wt ÷u Au yLku AuÕ÷kt Ãkkt[ ð»ko{kt 40 Þwðf-ÞwðíkeykuLku ÃkwhMf]ík fhðk{kt ykÔÞkt Au. yLku yk{
5,334 {exhLke Ÿ[kRÚke 7397 {exhLke Ÿ[kR MkwÄe ykÃkýkt Þwðf Þwðíkeyku Ãkðoíkkhkuný{kt «ð]¥k
íkku hÌkkt s Au; su{Lkkt Lkk{ku {wÏÞíðu yk «{kýu Au; (1) fw. Lkun÷ çkúñ¼è (2) fkuMk økkurÃkfk
yrsík®Mkn (3) fkuMk yrïLke yrsík®Mkn (4) fuÃxLk MktsÞ hk{S¼kR Ë÷MkkrýÞk (5) yufíkk
ðkZiÞk (6) hÂ~{ {wLkþe (7) swøk÷ ÃkeXrzÞk (W.ð.10)
– ßÞkhu r{rnh LkkÚkw¼kR Ãknkzu, Íeýk¼kR òËð ðøkuhuyu ÷ktçkk ytíkhLkk Mk{wÿíkhý{kt ¼køk ÷R
rðsuíkk çkLke økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt.
 127
– fw.y[oLkk Ãkxu÷, Íwrhf ¾kíkuLke ÷ktçkk ytíkh Lke Mk{wÿíkhý-MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷ Síke ÷kðe níke.
– ©e Xkfkuh¼kR suðkyu íkku ðÕzo [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Rxk÷e ¾kíku ¼køk ÷eÄku níkku yLku ©e ®[íkLku Ãký
íku{kt ¼køk ÷R çkesw RLkk{ ¢kuyurþÞk ¾kíku «kÃík fÞwO níkwt.
– 13 ð»koLkk ©e YÃkuLk {nuíkkyu £kLMk, $ø÷uLz ðå[u ykððk-sðk {kxu [uLk÷{kt 52 rf{e.Lkwt íkhý fÞwO
níkwt. yrLkíkk MkwË, yrLk»kk þkn, zku÷e LkÍeh, {tshe ¼køkoð, yrðLkkþ MkkhtøkLku yk çkkçkík{kt
yswoLk yuðkuzoÚke Lkðksðk{kt ykðu÷.
– ©e hýrsík økkunu÷ Lkk{Lkk çkk¤fu 3 ð»koLke ô{hu ÃkkuíkkLkku s{ýku Ãkøk Ãkkur÷ÞkuÚke økúMík nkuðk Aíkkt
áZ rLkÄkoh hkÏÞku yLku hk»xÙeÞ fûkkLke íkhý-MÃkÄko{kt ¼køk ÷uðk Mkûk{ çkLke ½ýkt RLkk{ku SíÞkt.
24 ð»koLke ô{hu 1991{kt rðï [uÂBÃkÞLkrþÃk ykuMxÙur÷Þk ¾kíku ÞkuòR íÞkhu íku{kt ¼køk ÷eÄku yLku
Ãkkt[{k Lktçkhu rðsuíkk çkLÞk yLku 1997{kt ÷tzLk{kt ¼køk [kuÚkku Lktçkh rðsuíkk íkhefu {u¤ÔÞku.
– yk Þwðf çkkuzo Lke[uLke «ð]r¥kyku ykËhu Au :
(1) Þwðk WíMkð (íkk÷wfk, rsÕ÷k, «Ëuþ, hkßÞ yLku hk»xÙfûkk)
(2) ðeh Mkkðhfh yr¾÷ ¼khík Mk{wÿíkhý-MÃkÄko
(3) yktíkhhkßÞ «ðkMk
(4) ykrËðkMke {nkuíMkð
(5) ykÃkýe MkhnË yku¤¾ku
(6) Mktøkeíkrþrçkh
(7) MkkrníÞrþrçkh
(8) ðLkrðMíkkh-Ãkrh¼ú{ý
(9) MkkøkhfktXk-Ãkrh¼ú{ý
(10) Mk{wÿ {nksLk nkuze MÃkÄko
(11) Mk{wÿíkhý-rþrçkh
(12) Lk{oËk ©{-rþrçkh
(13) RLxhÔÞq-{køkoËþoLk-rþrçkh
(14) ÞkuøkkMkLk-íkk÷e{-rþrçkh
(15) ykrËðkMke Þwðfku {kxu Lkuík]íð íkk÷e{-rþrçkh
(16) økwshkík hkßÞ MkknMk yfkË{e
(17) ÞqÚk-nkuMxu÷ku
(18) MkknMk/þkiÞo, Mkuðk, ònuh Mkw¾kfkhe yLku íkçkeçke ûkuºku yuðkuzo
128
(19) Ãkðoíkkhkuný MktMÚkk, {kWLx ykçkw yLku sqLkkøkZ
(20) ykrËðkMke Þwðf-Þwðíkeyku {kxu MkkøkhfktXk-rðMíkkh-Ãkrh¼ú{ý
(21) røkhLkkh-ykhkuný
(22) hkßÞ ÞwðkÃkkrhíkkur»kf
(23) hkßÞ Ãkðoíkkhkuný yuðkuzo
WÃkhktík hkßÞLke «íÞuf ÞwrLkðŠMkxeyku Ãký yuf Lkrn íkku çkeò MðYÃk{kt Þwðf-fÕÞký«ð]r¥kyku Ëh
ð»kuo Þkusu Au yLku ÞwrLkðŠMkxe íkÚkk hkßÞ MkhfkhLkkt støk÷¾kíkwt íkÚkk «ðkMkLk¾kíkwt Ãký MkknMk«ð]r¥kyku
{kxu Mkr¢Þ çkLÞkt Au.

2. (½) ykrËðkMke rðfkMk

yLkwMkqr[ík sLkòrík yLku ÃkhtÃkhkøkík ðLkðkMkeykuLkku fkÞËku
– yk ÞksLkk fuLÿ Mkhfkh îkhk ÃkwhMf]ík Au.
– ÞkusLkk ytíkøkoík fçkò nuX¤Lke støk÷Lke s{eLk Ãkife {n¥k{ 4 nufxh{kt ¾uzkýLkku nf.
– økkiý ÃkuËkþ yufºk fhðkLkku, WÃkÞkuøk fhðkLkku yLku rLkfk÷ fhðkLkku nf.
– støk÷Lke s{eLk{kt [hý fhðkLkku nf.
– 13 rzMkuBçkh,2005 Ãknu÷kt støk÷{kt hnuíkk nkuÞ yLku íkuLkk Ãkh ykSrðfkLkku ykÄkh nkuÞ íkuðk
ykrËòríkLku {¤íkku nf.
– 3 ÃkuZe (13 rzMkuBçkh, 2005 yøkkWLkk 75 ð»koÚke ) støk÷{kt hnuíkk nkuÞ.............. íkuykuLku
WÃkhLkk n¬ku «kó ÚkkÞ Au.

{íMÞ Wã{ ÞkusLkk (yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòrík {kxu)

– yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòríkLku {kA÷eyku ðu[eLku ykí{rLk¼oh çkLkkððkLkku økwshkík MkhfkhLkku
«ÞíLk Au.íku{Lku sYhe íkw÷k yAqíkk suðk MkkÄLkku fu WÃkfhýku ¾heËðk {kxu ykŠÚkf MknkÞ fhu Au.
– YrÃkÞk 1000/-Lkk ¾[o MkkÚku 30% MknkÞíkk hksÞ Mkhfkh îkhk yLkwMkqr[ík òríkLke {rn÷kykuLku
ykÃkðk{kt ykðu Au. ð¤e, ®søkk {kA÷eLkk Ãkk÷Lk {kxu «rþûký ykÃkeLku {rn÷kykuLkk ykrÚkof
– ÃkkMkkt MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. fux÷kf fkÞo¢{ku îkhk çk[ík yLku hkufký {tz¤kuLke h[Lkk fhe þnuhe
{rn÷kykuLku (MkezeyuMk) Mkk{qrnf Äkuhýu ykŠÚkf Ãkøk¼h çkLkkðkÞ Au.
– WÃkhktík {rn÷k íku{s çkk¤ rðfkMk fkÞo¢{,çkk¤fku, Þwðk yLku {rn÷kyku {kxu ÃkwMíkfk÷Þ, MkkMf]ríkf,
þiûkrýf íku{s MðkMÚÞÚke òuzkÞu÷k {wÆkLkk rðfkMkLke Ãknu÷ hksÞ{kt fhðk{kt ykðe Au.
 129

Mðhkusøkkh ÞkusLkk (SGSY)

– MðrLk¼oh sqÚkLke (yuMkyu[S) swÚkLke h[Lkk fhðe, ykuAk{kt ykuAk 11 yLku ðÄw{kt ðÄw 20 MkÇÞkuLkwt
sqÚk h[e økheçke hu¾k nuX¤Lkk fwxwtçkkuLku ykrÚkof Mðhkusøkkhe Ãkqhe Ãkkzðe íkuLkk îkhk ¢{þ: økheçke
hu¾kÚke WÃkh ÷kððk.
• sYrhÞkík yLku MknkÞLkk Äkuhýku
– ykŠÚkf «ð]r¥k Mðhkusøkkhe, ÄtÄku fhðk {kxu ¾uíkeðkze íkÚkk zuhe Wãkuøk,ÃkþwÃkk÷Lk Wãkuøk, ®Mk[kR
íku{s rðrðÄ ykŠÚkf Mðhkusøkkhe {kxu yrík økheçk fwxwtçkkuLkk ÔÞÂõík/sqÚkku (yuMkyu[S)Lku hkßÞ
Mkhfkh/fuLÿ Mkhfkh îkhk MknkÞ-÷kuLk Ãkqhe Ãkkzðe.
– sLkh÷ fuxuøkheLkk çkeÃkeyu÷ «kusufx fkuMxLkk 30 xfk Ãkhtíkw Y.7500/- {ÞkoËk MkçkrMkze {kxu.
– {n¥k{ MkçkrMkze yLkw.òrík/yLkw.sLkòrík {kxu «kusufx fkuMxLkk 50 xfk MkwÄe Ãkhtíkw MkçkrMkze {n¥k{
Y.10,000 Lke {ÞkoËk.
– MðMknkÞ sqÚkLkk rfMMkk{kt «kusufx fkuMxLkk 50 xfk MkÇÞËeX Y.10,000/- yÚkðk Y.1.25 ÷k¾
ºký{ktÚke ykuAe nkuÞ íku {wsçk MkçkrMkze.
– ®Mk[kRLkk «kusufx{kt MkçkrMkzeLke {ÞkoËk ftR s Lknet.
• Mk{Þ {ÞkoËk
– ÞkusLkk ðkŠ»kf Äkuhýu su íku LkkýktfeÞ ð»ko{kt y{÷{kt hnu Au. Vfík çkUfku îkhk ÔÞrfík/sqÚkkuLke ÷kuLk
fuþLke yhS Ãkzíkh hnu íkku ÃkAeLkk LkkýktfeÞ ð»ko{kt {tsqhe {kxu «r¢Þk fhe þfkÞ.
• ÷kÞfkík
– yLkw.òrík, yLkw.sLk òrík, çkûkeÃkt[ yLku sLkh÷ fuxuøkheLkk økheçke hu¾k nuX¤Lkk fwxwtçkkuLke ÔÞÂõík
yLku MðMknkÞ sqÚkLkk MkÇÞku.

2. (½) rðf÷ktøkkuLkwt fÕÞký

• íkÚkk rðf÷ktøkku {kxu ÔÞðMkkrÞf yLku ÃkwLk: ðMkðkx fuLÿ : VRC
• VRC : ¼khík Mkhfkh yLku USA Mkhfkh ðå[u 1968{kt fhkh ÚkÞk. su {wsçk yÃktøkkuLku ÃkwLk:MÚkkÃkLk
{kxu {ËË {¤u íku {kxu çku søÞkyu ðkufuþLk÷ rhnurçk÷eyuþLk MkuuLxh MÚkkÃkðkLkk níkk. íku {wsçk {wtçkE
yLku niËhkçkkË ¾kíku VRC þY fhðk{kt ykÔÞk. çkkË{kt íku{kt ðÄkhku fhe 2- søÞkyu - yøkhík÷k,
y{ËkðkË, çkUø÷kuh, ¼qðLkuïh, [uLLkE, rËÕne, økkinkxe, niËhkçkkË, sçk÷Ãkwh, fkLkÃkwh, fku÷f¥kk,
÷wrÄÞkýk, {wtçkE, ÃkxLkk, ÃkkUze[uhe, ©eLkøkh, ÚkehwyLktíkÃkwh{T, WLkk (HP) yLku yLku ðzkuËhk ({kºk
yÃktøk çknuLkku {kxu) fkÞohík ÚkÞu÷ Au. ¼khíkLkk VRCLke ÞkËe «fhýLkk ytíku Au.
130
ÍzÃke ÃkwLk:MÚkkÃkLkLke fkÞoðkne fhðk {kxu VRC Mkkík søÞkyu Skill Training Workshop [÷kðu
Au. su y{ËkðkË, çkUø÷kuh, [uLLkE, niËhkçkkË, fkLkwÃkh, {wtçkE y™u ÚkehwyLktíkÃkwh{T ¾kíku [k÷u Au.
• Mkuðkyku : VRC îkhk yÃktøkkuLku Lke[u «{kýuLke Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au :
(1) yLkwfq÷LkLke Mk{MÞkyku {kxu yÃktøkkuLkk RLxhÔÞq îkhk ðiÞÂõíkf, Mkk{krsf, fkixwtrçkf, þiûkrýf,
ykŠÚkf yLku ÔÞðMkkrÞf ÃkrhÂMÚkrík òýðk{kt ykðu Au.
(2) yÃktøkkuLke çkkirØf ûkýíkk, {Lkkuði¿kkrLkf þÂõíkyku, ð÷ý, hMkLkk rð»kÞku, nkUrþÞkhe, ÔÞÂõíkíðLkk
¾kMk ÃkkMkku ðøkuhu WÃkhktík þkherhf ûk{íkk, {Lkkuði¿kkrLkf þÂõíkyku yLku {ÞkoËkyku ytøku [fkMkýe
fhðk VRC{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu Au.
(3) yÃktøkkuLke þÂõíkyku yLku xÙufþLk÷ rðþu [fkMkýe fhðe.
(4) yÃktøkíkkLkk «{ký rðþu rLk»ýktík zkìõxhkuLke ÃkuLk÷ îkhk [fkMkýe fhkððe yLku WÃkkÞku Mkq[ððk.
(5) VRC îkhk {tsqh ÚkÞu÷ rðrðÄ íkk÷e{ {kxuLkk xÙuzs suðk fu R÷uõxÙkurLkõMk, R÷urõxÙf÷, sLkh÷
r{furLkf, hurzÞku yuLz xe.ðe. rhÃku®høk, fku{orþÞ÷ «uÂõxTMk, yuhfÂLzþLz yuLz hur£shuþLk,
ykuxku{kuçkkE÷, f®xøk yuLz xu÷®høk, fkuBÃÞwxh yuÂÃ÷fuþLk, ðqz ðfMko yuLz [ux fu®Lkøk, ykxoMk yuLz
¢k^x, MfeLk r«®Lxøk, VkuxkuøkúkVe, {ux÷ xÙuzMk Mku¢uxheÞ÷ «uÂõxTMk, ÃkuR®Lxøk ðøkuhu{kt yÃktøkkuLke On
the job fuÃkurMkxe [fkMkðe.
(6) yÃktøkkuLke {ÞkoËk yLku rðþu»kíkk {wsçk fk{ MkkÚku yLkwfq÷Lk ÚkðkÞ Au fu fu{ íku ytøku ¾kíkhe fhðe
yLku íku Mkt˼uo ðkufuþLk÷ yLkwfq÷Lk {kxu ðfoþkuÃk xÙu®Lkøk ykÃkðe.
(7) MÚkkrLkf hkusøkkh çkòhLke sYrhÞkík {wsçk íkuLke Mfe÷ yLku ¿kkLk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu MkuLxh Ãkh
íkuykuLku ÔÞðMkkrÞf ykÞkusLk {kxu {ËË fhðe yLku Mðhkusøkkhe íkhV ðk¤ðk {kxu {køkoËþoLk ykÃkðwt.
(8) r{rLkMxÙe ykuV Mkku~Þ÷ sÂMxMk yuLz yu{Ãkkðh{uLx nuX¤ ELk Ã÷kLx xÙuR®Lkøk yÃkkðe yLku xÙu®Lkøk{kt
hMk yLku «uhýk s¤ðkE hnu íku {kxu MxkRÃkuLz [qfððwt.
(9) yÃktøkku {kxu rðrðË þiûkrýf MktMÚkkyku{kt yLku íkk÷e{e MktMÚkkyku{kt Lk¬e ÚkÞu÷e yLkk{íkLke Mkexku
Mkk{u {kuf÷ðk yLku {ËË fhðe.
(10) VRC ¾kíku LkkufheËkíkk íkhVÚke ¾k÷e søÞkyku LkkUÄkÞ íÞkhu W{uËðkhkuLke ¼÷k{ý fhðe yLku
Vku÷kuyÃk fkÞoðkne fhðe.
(11) rðrðÄ Mðhkusøkkhe ÞkusLkkyku nuX¤ ÞwrLkx MÚkkÃkðk {kxu ÷køkw Ãkzíke LkkýkfeÞ MktMÚkkykuLku ÷kuLk-
MknkÞ {tsqh fhðk ¼÷k{ý fhðe.
(12) «uhýkí{f fkÞo¢{ku rþrçkh ðkíkko÷kÃk ðøkuhuLkwt ykÞkusLk fhðwt.
yÃktøkkuLkk fÕÞký {kxu VRC fk{økehe fhe hne Au. økwshkík{kt y{ËkðkË yLku ðzkuËhk ¾kíku
rðf÷ktøkku {kxu ÔÞðMkkrÞf yLku ÃkwLk:ðMkðkx fuLÿ fkÞohík Au. ðzkuËhk ¾kíku {kºk yÃktøk çknuLkku {kxu
 131
fk{økehe fhðk{kt ykðu Au. yk fuLÿkuLku hkßÞ hkusøkkh íktºk íkhVÚke ÞkuøÞ Mkð÷íkku ykÃkðk{kt ykðu
Au. VRCLkk MktÃkfo MÚkkLkku yk {wsçk Au :
(1) ðkufuþLk÷ rhnurçk÷exuþLk MkuLxh Vkuh rVrÍf÷e nuÂLzfuÃz (VRC)
ykExeykE nkuMxu÷ rçk®Õzøk, ITI fwçkuhLkøkh fuBÃkMk, fwçkuhLkøkh, y{ËkðkË-382340
VkuLk : 079-22811629
(2) ðkufuþLk÷ rhnurçk÷exuþLk MkuLxh Vkuh rV{u÷ rVrÍf÷e nuLzefuÃz, ðzkuËhk.

(A) rðf÷ktøk MknkÞ (fÕÞkýfkhe) fkÞo¢{ku

rðf÷ktøkíkk yu Mk{ksLkwt Lkçk¤wt yLku rðþu»k {kðsík {ktøke ÷uíkwt ytøk Au. rðf÷ktøkku Mk{ksLkk {wÏÞ
«ðkn MkkÚku hne ©u»X fkhrfËeo ½zðk RåAwf nkuÞ Au. íkuykuLku ËÞk fu MknkLkw¼qríkLke Lknª Ãkhtíkw ÞkuøÞ
{køkoËþoLk yLku íkfLke ¾uðLkk nkuÞ Au. íkuyku{kt ÞkuøÞ MÃkÄkoí{fíkk rðfMkuu, fkhrfËeoLkk ½zíkh {kxu ÞkuøÞ rËþk
{¤u suLkk îkhk íkuykuLkku MkðkOøke rðfkMk ÚkkÞ yLku Mk{ksLke {wÏÞ Äkhk{kt Mk{kÞkusLk MkkÄe þfu yLku
Mð{kLk¼uh SðLk Sðe þfu Au íku yíÞtík sYhe Au. hkusøkkh rðrLk{Þ f[uheyku rðf÷ktøkkuLku {ËËYÃk Úkðk
rðþu»k fkÞo fhe hne Au. hkusøkkh f[uheLke fk{økeheLke [[ko fheyu íku Ãknu÷kt rðf÷ktøk fkuLku økýðk{kt ykðu
Au íku [fkMkeyu.
yþõík ÔÞÂõík (Mk{kLk íkf, yrÄfkh Mkthûký yLku MktÃkqýo ¼køkeËkhe) yrÄrLkÞ{ 1995Lke f÷{
2(2) yLðÞu “yþõík” yux÷u - (1) ytÄíð (2) Lkçk¤e árü (3) hõíkrÃkík {wfík (4) ïhýþÂõíkLke ¾k{e
(5) n÷Lk[÷LkLke ¾k{e (6) {tËçkwrØ yLku (7) {kLkrMkf {ktËøke.
• ytÄíð : ðÄkhu MÃküíkk {kxu yk ík{k{ ¼køkkuLke Ãký ÔÞkÏÞk [fkMkðe sYhe Au, (1) fkÞËkLke f÷{
2(a) yLðÞu “ytÄíð” yuðe ÂMÚkríkLkku WÕ÷u¾ fhu Au ßÞkhu ÔÞÂõík Lke[uLkk{ktÚke fkuE Ãký ÂMÚkríkLkku
¼kuøk çkLke nkuÞ.
(1) MktÃkqýo árürnLkíkk yÚkðk
(2) Mkkhe ykt¾u Lktçkhðk¤k òuðkLke þÂõík 6/60 yÚkðk 20/200 (MLku÷Lk) fhíkk ðÄw Lk nkuðk
yÚkðk
(3) 20 ytþ yÚkðk íkuÚke ðÄw ytþLkk ¾qýu òuðkLke ûkuºk {ÞkoËk.
• Lkçk¤e árü : fkÞËkLke f÷{ 2(çk) yLðÞu “Lkçk¤e árüðk¤e ÔÞÂõík” yux÷u WÃk[kh yÚkðk
«{ký¼qík ð¢e¼ðLkeÞ MkwÄkh ÃkAe Ãký òuðkLke ¾k{eðk¤e ÔÞÂõík su ÞkuøÞ MknkÞf {wÂõíkÚke fkuE
Ãký fkÞoLkwt ykÞkusLk yÚkðk y{÷ fhðk {kxu ár»xLkku WÃkÞkuøk fhðkLke Mkw»kwÃík þÂõík Ähkðíke nkuE.
• hõíkrÃk¥k {wõík : fkÞËkLke f÷{ 2(Úk) yLðuÞ ‘hõíkrÃk¥k {wÂõík yux÷u’ hõíkrÃk¥kLkku WÃk[kh fhðk{kt
ykÔÞku nkuÞ Ãký íku -
132
• nkÚk yÚkðk Ãkøk{kt MktðuËLkk økw{kðíke nkuÞ yLku ykt¾Lke yLku ykt¾Lkk ÃkkuÃk[kLke MktðuËLkk
økw{kðíke nkuÞ yLku yktrþf ½kík ÚkÞu÷ nkuÞ Ãký Ëu¾eíke ¾k{e Lk ÷køku íkuðe.
• yríkþÞ þkherhf ¾k{e íku{s ðÄu÷e ô{h, suLku fkhýu íku fkuE Ãký ÷k¼ËkÞf ÔÞðMkkÞ
nkÚk Ähe þfu Lknª.
• Ëu¾eíke ¾k{e yLku yktrþf ½kík ÚkÞu÷ nkuÞ Ãký Mkk{kLÞ ykŠÚkf «ð]r¥k fhðk þõÞ çkLkkðu
íkuðe íkuLkk nkÚk yLku Ãkøk{kt Ãkqhíke økríkþe÷íkk Ähkðíke,
• íkuðe fkuE Ãký ÔÞÂõík yLku “hõíkrÃk¥k {wõík” yu þçË«ÞkuøkLkku yÚko íku yLkwMkkh fhðku.
• ©ðýþÂõíkLke ¾k{e : fkÞËkLke f÷{ 2(A) yLðÞu ©ðýþÂõíkLke ¾k{e yux÷u Mkkhk fkLku Mkt¼k»kýLke
íkeðúíkkLkk ÔÞkÃk{kt MkkEX zurMkçk÷ yÚkðk íkuÚke ðÄwLkku ½xkzku.
• {tËçkwrØ : fkÞËkLke f÷{ 2(Ãk) {wsçk “{tËçkwrØ” yux÷u ÔÞÂõíkLkwt {øks çktÄ ÃkzðkLke yÚkðk
yÃkqhíkk rðfkMkLke ÂMÚkrík, su ¾kMk fheLku ykuAe çkwrØ íkhefu økýkÞ Au.
• n÷Lk[÷LkLke ¾k{e : fkÞËkLke f÷{ 2(Ë) {wsçk ‘n÷Lk[÷Lk”Lke ¾k{e yux÷u nkzfkt, MkktÄk
yÚkðk MLkkÞwykuLke ¾k{e suLkkÚke ytøkkuLkk n÷[Lk÷Lk{kt {n¥ðLkwt rLkÞtºký ykðíkwt nkuÞ yÚkðk fkuE
Ãký «fkhLkku {øksLkku ÷fðku.
• {kLkrMkf {ktËøke : fkÞËkLke f÷{ 2(Lk) yLkÔÞu “{kLkrMkf {ktËøke” yux÷u {tËçkwrØ rMkðkÞLke fkuE
Ãký {kLkrMkf rðf]r¥k.
yk{, yrÄrLkÞ{{kt 7 «fkhLke rðf÷ktøkíkk Ëþoððk{kt ykðu÷e Au. fkÞËkLke f÷{ 2(b) ÔÞÂõíkLke
yþõÞíkíkk (rðf÷ktøkíkk) MÃkü fhu Au. “yþõík ÔÞÂõík yux÷u íkçkeçke Mk¥kk{tz¤ îkhk «{krýík
fhu÷ [k¤eMk xfk fhíkk ykuAe Lk nkuÞ íkuðe fkuuE Ãký yþõíkíkkÚke Ãkezkíke ÔÞÂõík.” suÚke 40 % fu
íkuÚke ðÄw yÃktøkíkk nkuÞ íkuðk fuMk{kt yÃktøk íkhefuLkk ÷k¼ku {¤ðkÃkkºk ÚkkÞ Au.
• hkusøkkh f[uhe îkhk yÃktøkku {kxu Úkíke fk{økehe :
(1) Lkk{-LkkUÄýe : rðf÷ktøk ÔÞÂõík hkusøkkh f[uhe ¾kíku Lkk{-LkkUÄýe {kx ykðu íÞkhu rMkrð÷ MksoLkLkwt
40 % yÃktøkíkkLkk «{kýÃkºkLku ykÄkhu fkuBÃÞwxh Ãkh Lkk{-LkkUÄýe ykðu Au. yÃktøkíkkLke fûkk {wsçk-
suðk fu çknuhk-{qtøkk, ytÄ, ykuÚkkuoÃkurzf-íku {wçks LkkUÄ fhðk{kt ykðu Au. yÃktøkíkkLke xfkðkhe LkkUÄðk{kt
ykðu Au. íku{s yÃktøk ÔÞÂõíkyku ÃkkMkuÚke ¾kMk Vkuu{o{kt íkuLke rðøkík {u¤ððk{kt ykðu Au.
(2) Lkk{-LkkUÄýe hË fhíkk Ãknu÷k òý fhðe : Mkk{kLÞ heíku Lkk{-LkkUÄýe íkkS fhkððkLke sðkçkËkhe
W{uËðkhLke hnu Au. rLkÞík Mk{Þ{kt Lkk{-LkkUÄýe íkkS fhððk{kt Lk ykðu íkku fkzo hË fhðk{kt ykðu
Au. Ãkhtíkw rðf÷ktøkkuLkk fuMk{kt Lkk{-LkkUÄýe hË ÚkðkLkk 15 rËðMk Ãknu÷k ¾kMk Ãkºkku ÃkkXðeLku 15
rËðMk{kt Lkk{-LkkUÄýe rhLÞq fhkððkLke òý fhðk{kt ykðu Au.
(3) ¼÷k{ý{kt yøkúíkk : hkusøkkh f[uhe îkhk LkkufheËkíkkLke {ktøkýe yLðÞu ÷kÞfkík, ô{h, yLkk{íkLke
fûkk yLku rMkrLkÞkurhxeLkk ¢{kLkwMkkh ¼÷k{ý fhðk{kt ykðu Au. Ãkhtíkw yÃktøk ÔÞÂõíkykuLku yk{kt
 133
rðþu»k AqxAkx ykÃkðk{kt ykðu Au. fw÷ ¼÷k{ý Úk¤k Ãkkºk W{uËðkhkuLkk 10 % ÷u¾u, Mkk{kLÞ
yøkúíkk{kt Lk ykðíkk nkuÞ íkku Ãký, yÃktøk W{uËðkhkuLke ¼÷k{ý fhðk{kt ykðu Au.
(4) ¼÷k{ý{kt ô{h{kt AqxAkx : hkusøkkh f[uhe îkhk rLkÞ{kuLkwMkkh ðÞ-{ÞkoËk{kt ykðíkk W{uËðkhkuLke
¼÷k{ý fhðk{kt ykðu Au. Ãkhtíkw yÃktøk W{uËðkhkuLku su íku søÞk {kxu rLkÞík ÚkÞu÷ ðÞ-{ÞkoËk{kt
10 ð»koLke ðÞ{kt AqxAkx {¤ðkÃkkºk ÚkkÞ Au yLku ykÃkðk{kt ykðu Au.
(5) ¾kMk ÔÞðMkkÞ {køkoËþoLk : hkusøkkh f[uheLkk ÔÞðMkkÞ {køkoËþoLk yu{f îkhk sYrhÞkíkðk¤k
rðf÷ktøkkuLku ¾kMk {krníke {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðu A. rðrðÄ søÞkyku{k MkkÚku yÃktøkkuLku {¤íke
yLkk{ík, ðÞ-{ÞkoËk{kt AqxAkx, Ãkheûkk Ve{kt {¤íke {wÂõík, rðf÷ktøkku {kxuLke ¾kMk íkk÷e{
MktMÚkkyku ðøkuhu ytøkuLke {krníke Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au. sYh sýkÞ íkku {qÕÞktfLk {kxu ðkufuþLk÷
rhnurçk÷eyuþLk MkuLxh (VRC) ¾kíku {kuf÷ðk{kt ykðu Au. íku{s yLÞ f[uheykuLke Mfe{ {wsçk
yÃktøkkuLku õÞkt ÷k¼ku {¤e þfu íku çkkçkíkÚke yðøkík fhkððk{kt ykðu Au.
(6) Mk÷knfkh Mkr{rík : yÃktøkkuLku hkusøkkhe «ËkLk fhkððkLke fkÞoðkne Mkt˼uo rsÕ÷kfûkkyu yLku hkßÞfûkku
¾kMk Mkr{ríkyku {¤íke Ãkhtíkw nk÷{kt yk {wÆku rsÕ÷k hkusøkkh Mk÷knfkh Mkr{ríkLke çkuXf{kt [[oðk{kt
ykðu Au. yÃktøkkuLke LkkUÄýe, ÷kEð hrsMxh fhðk{kt ykðíke rðþu»k fk{økehe, Ã÷uMk{uLx «ð]r¥k
ðøkuhu ík{k{ fk{økeheLke Mk{eûkk fhðk{kt ykðu Au. çkuXf Ëh çku {kMku {¤u Au, çkuXfLkk yæÞûk rsÕ÷k
f÷uõxh©e hnu Au, MkÇÞ Mkr[ð ÃkËu hkusøkkh yrÄfkhe hnu Au yLku rsÕ÷kLke f[uheykuLkk ðzkyku,
ÄkhkMkÇÞku, yøkúýe Lkkøkrhfku ðøkuhu íkuLkk MkÇÞ MÚkkLku hnu Au.
(7) yÃktøk fÕÞký Ãkkrhíkkur»kf : rðf÷ktøkkuLku ©uc fkhrfËeoLkk ½zíkh{kt W{uËðkhku fhíkk rðþu»k Mkt½»ko
fhðku Ãkzu Au., suÚke ykðk MkV¤ rðf÷ktøkkuLku rçkhËkððk {kxu yLku «uhýkLkku Mºkkuík çkLku íku {kxu hkßÞ
Mkhfkh©e îkhk Ëh ð»kuo Ãkkrhíkkur»kf ykÃke çknw{kLk fhðk{kt ykðu Au. su{kt Yk. 5000 yLku «{kýÃkºk
yuLkkÞík fhðk{kt ykðu Au.
yÃktøk Ãkkrhíkkur»kf ykÃkðkLke ÞkusLkk 1977Úke y{÷{kt {qfkÞu÷ Au, su{kt Lke[uLke ÔÞÂõíkykuLku
Ãkkrhíkkur»kfÚke Lkðksðk{kt ykðu Au.
(1) yÃktøk ÔÞÂõíkykuLku fk{u hk¾Lkkh LkkufheËkíkkykuLku
(2) yÃktøk ÔÞÂõíkykuLku fk{ yÃkkðLkkh Ã÷uMk{uLx ykìrVMkhkuLku (hkusøkkh yrÄfkheyku)
(3) yÃktøk nkuðk Aíkkt ©uc Mðhkusøkkhe fhLkkh ÔÞÂõíkykuLku yLku
(4) yÃktøk nkuðk Aíkkt Lkkufhe fhíke yLku ©u»X fk{økehe fhíke ÔÞÂõíkykuLku
yk «fkhLkk yuðkuzo fuLÿ Mkhfkh îkhk Ãký Ëh ð»kuo ykÃkðk{kt ykðu Au. økwshkíkLkk ½ýk rðf÷ktøk
W{uËðkhku, LkkufheËkíkk, Mðhkusøkkh fhíkk Wãkuøk MkknrMkfku íkÚkk Ã÷uMk{uLx (hkusøkkh) yrÄfkheykuLku
yk yuðkuzo {¤u÷ Au. Ã÷uMk{uLx {kxuLkk ©uc hkusøkkh yrÄfkheyku íkhefuLkk hk»xÙeÞ yuðkuzo økwshkíkLkk
hkusøkkh ¾kíkkLkk yk yrÄfkheykuLku yíÞkh MkwÄe{kt «kÃík ÚkÞu÷ Au. (1) ©e hksuLÿ ¼è (y{ËkðkË)
134
(2) ©e ykh.yuLk. fkuxf (hksfkux. yk ÃkwMíkfLkk ÷u¾f) íkÚkk (3) ©e yuMk.ykh. rðsÞðøkeo.
(ykýtË)
(8) Mðhkusøkkh rþrçkhkuLkwt ykÞkusLk : hkusøkkh f[uhe îkhk Mðhkusøkkh {køkoËþoLk rþrçkhkuLkwt ykÞkusLk
fhðk{kt ykðu íÞkhu yÃktøk W{uËðkhkuLku Ãký yk{trºkík fhðk{kt ykðu Au, su{ íkuyku{kt Ãký Mðhkusøkkhe
yÃkLkkððk «íÞu hMk yLku hwr[ òøk]ík ÚkkÞ íkÚkk Mðhkusøkkhe{kt {¤íke ÷kuLk Mkøkðzku, MkçkrMkze ðøkuhu
ytøku {krníkøkkh ÚkkÞ yLku Mðhkusøkkhe yÃkLkkðe Ãkøk¼h ÚkkÞ, Mðhkusøkkhe {kxu [qfððk{kt ykðíke
MkçkrMkze yÃktøkkuLku ðÄkhu [qfððk{kt ykðíke nkuÞ Au.
(9) ykiãkurøkf ¼híke {u¤k{kt yk{tºký : hkusøkkh rðrLk{Þ f[uhe Wãkuøkøk]nkuLkk Mkðuo îkhk ¾k÷e
søÞkyku {u¤ðe yuf s søÞkyu LkkufheËkíkkyku yLku W{uËðkhkuLku yk{trºkík fhe ykiãkurøkf ¼híke
{u¤kLkwt ykÞkusLk fhu Au. yk fkÞo¢{{kt ÷kÞfkík Ähkðíkk yÃktøkkuuLku Ãký yk{trºkík fhðk{kt ykðu
Au yLku íkuykuLku hkusøkkhe {¤u íku {kxu LkkufheËkíkkykuLku yLkwhkuÄ fhðk{kt ykðu Au. fux÷ef ð¾ík
¾kMk {u¤kyku Ãký Þkusðk{kt ykðu Au.
(10) MktMÚkkykuLke hufzoLke [fkMkýe : fkÞËkLke f÷{ 33 yLðÞu ík{k{ MktMÚkkku (Mkhfkhe yLku økúkLx ELk
yuEz íku{s çkkuzo/fkuÃkkuohuþLk ðøkuhu){kt yÃktøkku {kxu 3 % yLkk{ík (1 % ytÄíð fu ykuAe árü {kxu,
1 % ©ðýLke ¾k{e {kxu yLku 1 % n÷Lk[÷LkLke rðf÷ktøkíkk fu {øksLkk ÷fðk {kxu) hk¾ðkLke nkuÞ
Au. hkusøkkh rðrLk{Þ f[uhe îkhk yðke MktMÚkkykuLkwt RLMÃkuõþLk fhðk{kt ykðu Au, yLkk{íkLke
xfkðkhe [fkMkðk{kt ykðu Au, rLkÞr{ík Ãkøk÷u (DP-1 and DP-II) hkusøkkh f[uheLku {kuf÷ðk
sýkððk{kt ykðu Au yLku PH {kxuLke yLkk{íkLke xfkðkhe ò¤ðe hk¾ðk Mk{sqíke ykÃkðk{kt ykðu
Au. økwshkík{kt yk y÷øk ¼híkeLkku ¾kMk yrÄrLkÞ{ 1982Úke yÂMíkíð{kt Au.
(11) MktÃkfeoÞ fkÞo (Liasosn & Assistance Work.) : Ëhuf rðMíkkh{kt yÃktøkku {kxu fk{ fhíke MðiÂåAf
MktMÚkkyku fu ÔÞÂõíkyku nkuÞ Au. hkusøkkh yrÄfkhe ykðe MktMÚkkyku MkkÚku yLku ÔÞÂõíkyku MkkÚku ¾kMk
MktÃkfo{kt hnu Au. suÚke MktMÚkkykuLke «ð]r¥kyku yLku yÃktøkkuLku {ËËYÃk ÚkðkLke ÔÞÂõíkLke rð[khMkhýeLkku
÷k¼ {¤e þfu. y{wf LkkufheËkíkkyku ÷køkýeÚke fu {ËËYÃk ÚkðkLke ¼kðLkkÚke yÃktøkkuLku hkusøkkhe
hk¾íkk nkuÞ hkusøkkh yrÄfkheykuyu ykðe LkkufheËkíkkyku MkkÚku økkZ MktÃkfo {u¤ððk òuEyu. V.R.C
Ãký ¾kMk yÃktøkku {kxu fkÞoðkne fhu Au íkuÚke íku{Lkk MktÃkfo{kt hnu Au yLku fkÞo¢{ku{kt yk{tºký ykÃku
Au. rðf÷ktøk fÕÞký fkÞo¢{ku{kt hku.y.«uhf nkshe ykÃku Au.
(12) yÃktøkku {kxu ¾kMk hkusøkkh Mku÷ : hkßÞLke ÃkMktËøkeLke hkusøkkh f[uheyku y{ËkðkË, hksfkux,
sqLkkøkZ ¾kíku rðf÷ktøkkuLku {ËËYÃk Úkðk ¾kMk yÃktøk Mku÷ fkÞohík Au. ßÞkt çkuhkusøkkheLke Lkk{-
LkkUÄýe, Mkçkr{þLk, Ã÷uMk{uLx «ð]r¥k ðøkuhu ík{k{ «ð]r¥k y÷økÚke fhðk{kt ykðu Au, ík{k{ hufzo,
y÷økÚke rLk¼kððk{kt ykðu Au yLku {krníke Ãký y÷økÚke fhðk{kt ykðu Au. hkusøkkh f[uhe ¾kíku
Úkíke Mkk{kLÞ W{uËðkhku {kxuLke ík{k{ «ð]r¥k yk ¾kMk Mku÷ îkhk fhðk{kt ykðu Au. yLÞ rsÕ÷kyku{kt
rsÕ÷k hkusøkkh f[uhe yk ¾kíku yk fkÞo MkkÚku fhðk{kt ykðu Au. rðf÷ktøk hkusøkkh Mku÷Lkk MkhLkk{kt
Lke[u {wsçk Au :
 135
(1) rðf÷ktøk hkusøkkh C/o, {ËËLkeþ rLkÞk{f hkusøkkh f[uhe, 0.4, LÞq{uLx÷ fuBÃkMk, yMkkhðk
{u½kýeøkLkh, y{ËkðkË-380016 VkuLk. (079) 26681021
(2) rðf÷ktøk hkusøkkh C/o, rsÕ÷k hkusøkkh f[uhe, çknw{k¤e Mkuðk MkËLk-2, ç÷kuf 1/2 huMkfkuMko,
hksfkux-360001 VkuuLk (0281) 2440419
(3) rðf÷ktøk hkusøkkh Mku÷ C/o, rsÕ÷k f[uhe, htøk{nu÷, ËeðkLk [kuf, sqLkkøkZ-362001, VkuLk
(0285) 2620139
Ëuþ¼h{kt rðf÷ktøk {kxuLke ¾kMk f[uhe/Mku÷ fkÞohík Au. íkuLke ÞkËe, yk «fhýLkk ytíku Lke[u {wsçkLkk
Ãkrhrþü{kt ykÃkðk{kt ykðu÷ Au. yøkkW økwshkík hkßÞ{kt y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, hksfkux,
{nuMkkýk{kt ¾kMk hkusøkkh f[uheyku (rðf÷ktøk {kxu) fkÞohík níke su nðu WÃkhkuõík Mku÷ MðYÃku [k÷u.
økwshkík{kt rðf÷ktøkku {kxu Mk{ks Mkwhûkk ¾kíkwt íkÚkk fux÷ef NGO Ãký hkusøkkh MknkÞf fkÞo¢{ku
«ËkLk fhu Au.

2. (s) ðÞkuð]Ø ÷kufkuLkwt fÕÞký

økheçk fÕÞký {u¤k
– {kLk.{wÏÞ{tºke©eLke ÃkrhfÕÃkLkk {wsçk hksÞ MkhfkhLkk swËkswËk rð¼køkku Økhk økheçkku yux÷u fu,
økheçke hu¾k Lke[u ykðhe ÷uðkÞu÷k fwxwtçkku yLku ÔÞrfíkyku {kxu yLku ð[urxÞkykuLkwt ð[oMð LkkçkqË
fhðk íku{s økheçkkuLku ÃkqhuÃkqhku ÷k¼ {¤e hnu íku {kxu y{÷{kt {qfu÷e rðrðÄ fÕÞkýfkhe ÞkusLkkyku
fu, su{kt swËk swËk nuíkw {kxu MknkÞ ykÃkðkLke ÞkusLkkyku MkwrLkrïík fhðk{kt ykðe Au.
– íku ík{k{ ÞkusLkkykuLkk ÷k¼kÚkeoykuLku yufs rËðMku íku{Lku {¤ðkÃkkºk MknkÞ yLku Mkhfkh©eLke
ÞkusLkkykuLke hf{ {¤e hnu íku {kxu «íÞuf rsÕ÷k{kt økheçk fÕÞký {u¤kLkwt ykÞkusLk fhe rsÕ÷kLkk
ykðk ík{k{ ÷k¼kÚkeoykuuLku yuf MkkÚku íku{Lku {¤ðkÃkkºk MknkÞ ykÃkðkLkk yuf Lkðíkh «ÞkuøkLku
{wrík{tík fhðkLkk nuíkwMkh hksÞ Mkhfkhu yk rð¼køk Økhk þY fhu÷ økheçk fÕÞký {u¤k{k AuÕ÷k
çku ð»ko{kt, (LkkýktfeÞ ð»ko 2009-10,2010-11){kt yk «fkhu ík{k{ íkk÷wfkykuLku ykðhe ÷uíkku økheçk
fÕÞký {u¤ku íkk÷wfkðkh Þkusu÷ Au. yk nuíkwMkh íkuLkk ðneðxe ykÞkusLk,«[kh «Mkkh, ÷k¼kÚkeoykuLku
÷økíke {krníke Mktfr÷ík fhðk yLku yLÞ ðneðxe ¾[o {u¤ððkLkk nuíkwMkh y÷kÞËe LkkýktfeÞ
òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ Au. yíÞkh MkwÄe fw÷ 342 økheçk õÕÞký {u¤k ÞkusLkkyuk Ãkife 57.59
÷k¾ ÷k¼kÚkeoykuLku ykðhe ÷R fw÷u Y.7947.00 fhkuzLke LkkýktfeÞ MknkÞ [qfððk{kt ykðu÷e Au.
– hksÞ{kt 50 økheçk fÕÞký {u¤k ð»ko 2009-10 {kt Þkusðk{kt ykÔÞk níkk.
– hksÞ{kt 292 økheçk fÕÞký {u¤k ð»ko 2009-10 {kt Þkusðk{kt ykÔÞk níkk.
– hksÞ{kt 300 økheçk fÕÞký {u¤k ð»ko 2011-12 {kt Þkusðk{kt ykÔÞk níkk.
136

yk{ ykË{e ðe{k ÞkusLkk

– yk{ ykË{e ðe{k ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ Mkhfkh îkhk ÃkwhMf]ík ÞkusLkk Au. su ÷kRV
RLMÞwhLMk fkuÃkkuohuþLk yukV RrLzÞk,økktÄeLkøkh îkhk Mkt[kr÷ík Au.
• ÞkusLkkLkku WÆuþ ÔÞkÃk yLku Ãkkºkíkk ..
– MkËhnwt ÞkusLkkLkku WÆuþ hksÞLkk økúkBÞ rðMíkkhLkk økheçke hu¾k nuX¤ Sðíkk 0 Úke16 økwýktf Ähkðíkk
s{eLk ðenkuýk yLku 18 Úke 59ð»koLke Wt{h Ähkðíkk økúk{eý s{eLk rðnkuýk fwxwtçkLkk ðzkLkwt yÚkðk
fwxwtçkLkk f{kLkkh MkÇÞLkwt fwËhíke {]íÞw yÚkðk yfM{kíkLkk rfMMkk{kt {]íÞw fu fkÞ{e yþfíkíkk yLku
ytþík.
– fkÞ{e yþfíkíkkLkk rfMMkk{kt Wfík fwxwtçkLkk ðkhMkËkh-Lkkur{LkeLku ðe{k Mkwhûkk îkhk ykŠÚkf MknkÞ
ykÃkðkLkku Au. yk ÞkusLkk nuX¤ MkÇÞ íkhefu LkkUÄýe {kx u økheçkehu¾k nuX¤ 0 Úke 16 Lkk økwýktf
Ähkðíkk s{eLk rðnkuýk fwxwtçkLkk ðzk yÚkðk fwxwtçkLkk f{kLkkh ÔÞÂõík fu su 18 Úke 59 ð»koLke Wt{h
Ähkðíke nkuÞ íkuLke Ãkkºkíkk hnuþu. yk ÞkusLkk nuX¤ fkuR Ãký «fkhLke ÷kuLk {¤e þfþu Lkne.
• yk{ ykË{e ðe{k ÞkusLkk nuX¤ ðe{k Mkwhûkk
– MkËhnwt ÞkusLkk nuX¤ ykðhe ÷uðkÞu÷ MkÇÞ fu suyku fwxwtçkLkk ðzk yÚkðk f{kíkk MkÇÞ nkuÞ yLku
íku{Lkwt yfM{kíkÚke {]íÞw fu fwËhíke {]íÞw ÚkðkLkk fkhýu yÚkðk yfM{kíkÚke Úkíke fkÞ{e yMk{Úkoíkíkk
fu yktrþf fkÞ{e yMk{ÚkoíkíkkLkk rfMMkk{kt Lke[u ËþkoÔÞk {wsçkLke ðe{k Mkwhûkk Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðþu.
– {kMxh Ãkku÷eMkeLke rLkrïík Lk¬e ÚkÞu÷ {wËík MkwÄe{kt MkÇÞLkwt fwËhíke heíku {]íÞw ÚkkÞ íkuk ðkhMkËkh-
Lkkur{LkeLku Y.30,000/- Lke ðe{k Lke hf{ [qfððkLke hnuþu.
– yfM{kíkÚke {]íÞwLkk rfMMkk{kt íkÚkk MktÃkqýo fkÞ{e yþfíkíkkLkk rfMMkk{kt Y. 75,000/-
– yfM{kíkÚke çku ykt¾ økw{kððe fu çku nkÚk fu çku Ãkøk økw{kððkLkk MktÃkqýo fkÞ{e yþfíkíkkLke rfMMkk{kt
yÚkðk yuf ykt¾yLku uyuf nkÚk fu çku Ãkøk økw{kððkLkk MktÃkqýo fkÞ{e yþfíkíkkLkk rfMMkk{kt Y.
75,000/-
yfM{kíkLku fkhýu yuf ykt¾ yÚkðk yuf nkÚk fu yuf Ãkøk økw{kðLkkh yktrþf fkÞ{e yþfíkíkkLkk
rfMMkk{kt Y.37,500/-
• ðÞ {ÞkoËk yLku Ãkkºkíkk....
– MkÇÞLke Wt{h 18 Úke 59 ð»ko ðå[uLke nkuðe òuRyu.
– økheçkehu¾k Lke[u Sðíkk s{eLk rðnkuýk fwxwtçkLkk {wÏÞ ðzk yÚkðk ykðk fwxwtçkLke f{kíke yuf
ÔÞÂõík.
 137

2. (Í) fk{Ëkh fÕÞký

{nkí{k økktÄe hk»xÙeÞ økúk{eý hkusøkkh çkknUÄhe ÞkusLkk (Mnrega)
– ÞkusLkkLkku nuíkw økúk{eý rðMíkkhku {kt hnuíkk ík{k{ Ãkrhðkh {kxu su íku LkkýktfeÞ ð»ko{kt çkknUÄhe
ykÃku÷ ykuAk{kt ykuAk 100 rËðMkLkk MkðuíkLk hkusøkkhLkku n¬ Ãkrhðkh ËeX «{kýu Au.
– ÃkrhðkhLkk hrsMxh ÚkÞu÷k ÃkwÏík MkÇÞku yuftËhu 100 rËðMkLkk hkusøkkh {kxu yhS fhe þfþu.
• ÞkuøÞíkk
– ònuh fhu÷ rsÕ÷kykuLkk økúk{eý rðMíkkhku{kt su ÃkwÏík MkÇÞku rçkLk fwþ¤ {sqhe fk{ fhðk EåAíkk
nkuÞ yLku su{Lku ðufLkef hkusøkkheLke sYrhÞkík nkuÞ íkuðk ík{k{ BPL/APL fwxwtçkku yk ÞkusLkkLkku
÷k¼ ÷E þfþu
– yk ÞkusLkk fwxwtçk ËeX 100 rËðMk hkusøkkh ykÃkðk {kxu Au.
• hrsMxÙuþLk {kxuLke ÷kÞfkík
– òuçk fkzo ¾kuðkE òÞ íkku Ãkt[kÞík ÃkkMku zwÂÃ÷fux fkzo {kxu yhS fhe þfkþu. òuçkfkzo Lk {¤ðk
yÚkuo fkuR VrhÞkË nkuÞ íkku íku çkkçkíku «kuøkúk{ ykurVMkh Mkn íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe©eLku sýkððkLkw
hnuþu.
– fk{Lke {ktøkýe {kxuLke yhS fhðk{kt ykðu íÞkhu Mk¤tøk 15 rËðMkLkk fk{Lke {ktøkýe fhðkLke
hnuþu. fk{Lke {ktøkýe fÞuoÚke økk{ Ãkt[kÞík îkhk 15 rËðMk MkwÄe{kt fk{ ykÃkðkLke ¾kíkhe ykÃkðk{kt
ykðu Au.
– fk{Lke {ktøkýe fhLkkh yhsËkh MÚkkrLkf hnuðkMke nkuðku òuEyu. MÚkkrLkf yux÷u økúk{Ãkt[kÞík
rðMíkkhLke ytËh hnuíke nkuÞ íkuðe ÔÞÂõík hrsMxÙuþLk {kxu yhS fhe þfþu.hkusøkkhLke sYrhÞkíkðk¤k
yhsËkhu økúk{ Ãkt[kÞík{kt Lkk{ LkkUÄkððkLkwt hnuþu yk Lkk{ LkkUÄýe fhkÔÞk çkkË økúk{ Mk¼k{kt
hrsMxh ÚkÞu÷ ÃkrhðkhkuLke sYhe ¾hkE fÞko ÃkAeÚke yuf yXðkrzÞk{kt økúk{Ãkt[kÞík îkhk ík÷kxe
f{ {tºkeLke MkneÚke yhsËkhLkk Vkuxkðk¤k òuçk fkzo RMÞw fhðk{kt ykðþu.
– òuçk fkzo {u¤ÔÞk çkkË hkusøkkheLke sYrhÞkík nkuÞ íÞkhu hkusøkkhe ykÃkðk {kxu økúk{Ãkt[kÞíkLku
yhS fhðkLke hnuþu.òuçk fkzo{kt ÃkrhðkhLkku hrsMxÙuþLk fkuzLktçkh, yhsËkhLkwt Lkk{ yLku òrík íkÚkk
fk{ fhðk {ktøkíkk fwxwtçkLkk MkÇÞkuLkk Lkk{ íkÚkk íku{Lke ô{h, ®÷øk yLku fwxwtçkLkk ðzk MkkÚkuLkku MktçktÄ
suðe fkÞ{e {krníke ykÃkðkLke hnuþu.
– økk{u fu økk{Úke Ãkkt[ rf.{e Lke rºksÞk{kt hkusøkkhe ykÃkðk{kt ykðþu. òu økúk{ Ãkt[kÞík yhS
fÞkoLke íkkhe¾Úke rËLk -15 {kt fk{økehe Lk ykÃke þfu íkuk økúk{ Ãkt[kÞíku hkuøkkhðktåAwykuLku çkuhkusøkkhe
¼ÚÚkw ykÃkðkLkwt hnuþu.
138
• çkuhkusøkkhe ¼ÚÚkw fÞk Mktòuøkku{kt LkÚke [qfððkLkwt
– hkusøkkhe {ktøkLkkh Ãkkuíku ÃktËh rËðMk{kt Ëþkoðu÷ fk{ Ãkh nksh Lk ÚkkÞ íkuk 100 rËðMkLke hkusøkkhe
{¤e [qfe nkuÞ íkku {sqhe ÷eÄk rMkðkÞ Mkíkík yuf yXðkrzÞkÚke ðÄw Mk{Þ økuhnksh hnu yÚkðk
{rnLkk{ktt fw÷ Mkkík rËðMkÚke ðÄw Mk{Þ økuhnksh hnuíkuk
• ðuíkLkLkwt [qfðýwt ..
– fk{ WÃkhLkk Ëhuf ©r{fLku ÷½wík{ ðuíkLk yrÄrLkÞ{ 1948 nuX¤ f]r»k ©r{f {kxu rLkÞík fhu÷ ðuíkLk
Ëh {wsçk ðuíkLk [qfðýk fhðk{kt ykðþu. ©r{fkuLku ðuíkLk [qfðýwt yXðkrzf Äkuhýu MÚkkrLkf ÷kufkuLke
nkshe{kt su íku ©{efLke Mkne/ytøkwXku ÷R ÃkkuMx yÚkðk çkUf îkhk fhðk{kt ykðþu.
– MktçktrÄík rsÕ÷kLkk yuMk.yku. ykh. {wsçk fk{Lkk «{ký{kt fhðk{kt ykðþu. yhsËkh huþLkfkzo
Ähkðíkku nkuðku òuRyu.
– ¼khík Mkhfkhu fkZe ykÃku÷ [qtxýe fkzoLkwt yku¤¾Ãkºk íkÚkk økúk{ Ãkt[kÞíkLkk MktçktrÄík rðMíkkh{ktÚke {ík
ykÃkðkLkk ¾kºke Ãkkºkíkk Ëþkoðíkuk Ãkwhkðku .
– çkUf ¾kíkkLke ÃkkMkçkwf Lke Vkuxku fkuÃke.
– ¾uíkeLke s{eLk nkuðkLke Mkkçkeíke.
– økúk{Ãkt[kÞíku ykfkhu÷e rçkLk¾uíkeLke s{eLk Ähkðk ytøkuLke Mkkçkeíke.
– yuf Ãkrhðkh{ktÚke yufÚke ðÄw ÔÞrõíkLku hrsMxh fhðk Ëuðk{kt ykðþu Lknª, yLku fkuR Ãký ÃkrhðkhLku
yufÚke ðÄw ð¾ík hrsMxh fhðk{kt ykðþu Lknet.
– ¾kuxk hrsMxÙuþLk rfMMkk{kt fkÞo¢{ yrÄfkhe çku Mðíktºk MkkûkeykuLke nkshe{kt yhsËkhLku MkwLkkðýeLke
íkf ykÃÞk ÃkAe hrsMxÙuþLk hË fhþu yuðk hË fhu÷kykuLke ÞkËe økúk{Mk¼k Mk{ûk {qfðkLke hnuþu.
– hkusøkkhe {kxuLkwt hrsMxÙuþLk Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk økúk{Ãkt[kÞík f[uheyu fk{fksLkk f÷kfku Ëhr{ÞkLk
fhkðe þfkþu.

íkeÚko økúk{ - ÃkkðLk økk{

– Lke[u sýkðu÷ nuíkwyku Wòøkh fhðk {kxuLke «kuíMkknf ÞkusLkk
‘‘¼kE[khku
Mkk{krsf MkËT¼kð
þktrík
økk{Lkku MkðkOøke rðfkMk’’
– hksÞLkk ¢k{ rðMíkkh{kt hnuíkk ÷kufku ðå[u ÃkhMÃkh MkËT¼kð ðÄu, Mkk{qrnf yu¾÷kMkLke ¼kðLkk
«çk¤ çkLku, yufíkk s¤ðkÞ íku{s ¼kE[khkLke ¼kðLkk ðÄu íku æÞkLku hk¾eLku Mk{økúík.
 139
– økúkBÞ fûkkyu Mk{hMk ÚkÞu÷ økk{ íku{s AuÕ÷k Ãkkt[ ð»ko{kt økk{{kt yufÃký økwLkku LkkUÄkÞu÷ Lk nkuÞ
íkuðe økúk{ Ãkt[kÞíkku {kxu íkeÚko økúk{ ÞkusLkk y{÷{kt {qfðk{kt ykðu÷ Au. ð»ko 2007-08 Úke ÃkkðLk
økk{ ÞkusLkkLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu÷ Au.
– ºký ð»ko{kt yufÃký økwLkku LkkUÄkÞu÷ Lk nkuÞ íkuðe økúk{ Ãkt[kÞíkku {kxu ÃkkðLk økk{ ÞkusLkk y{÷{kt
{qfðk{kt ykðu Au. yk ÞkusLkk yLðÞu Lk¬e fhu÷ {kÃkËtz {wsçk íkeÚko økúk{ íkhef u ÃkMktË fheLku Y.1
÷k¾ MkwÄeLkk ELkk{ ykÃkðkLke ÞkusLkk Au.
– ÃkkðLk økk{ {kxu Y. 50,000 yLkwËkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. yk hf{Lkk WÃkÞkuøkÚke økk{Lkk rðfkMkLkk
fk{ku nkÚk ÄhðkLkk hnu Au. yk ÞkusLkk nuX¤ yíÞkh MkwÄe{kt 859 íkeÚko økúk{ íkÚkk 216 ÃkkðLk økk{
ònuh fhðk{kt ykðu Au.
• íkeÚko økk{ - ÃkkðLk økk{ ÃkMktËøkeLkk Äkuhýku
– Mk{hMk økk{Lku yk ÞkusLkk{kt yøkúíkk¢{ ykÃkðk{kt ykðu Au.
– su økk{{kt AuÕ÷k ºký ð»ko{kt økwLkku LkkUÄkÞu÷ Lk nkuÞ íku økk{Lku ÃkkðLk økk{ íkhefu ÃkMktËøke fhe Y.
50,000/- «kuíMkknf økúkLx ykÃkðk{kt ykðu Au.
– su økk{{kt AuÕ÷k Ãkkt[ ð»ko{kt økwLkku LkkUÄkÞu÷ Lk nkuÞ íku økk{Lku íkeÚko økk{ íkhefu ÃkMktË fhe Y. 1
÷k¾Lke «kuíMkknf økúkLx ykÃkðk{kt ykðu Au.
– ÃkkðLk økk{Lke ÃkMktËøke{kt íkeÚko økúk{Lkk ÃkMktËøkeLkk Äkuhýku (Mk{Þøkk¤k rMkðkÞ) Lke[u {wsçk ÞÚkkðík
hnuþu.
– MðåAíkkLkwt ÞkuøÞ Äkuhý nkuðwt òuRyu. fLÞk fu¤ðýeLkku Ëh Ÿ[ku Ëh yLku zÙkuÃk ykWxLkku Lke[ku Ëh
ykð~Þf Au.
– {kËf fu fuVe ÿÔÞkuLkwt WíÃkkËLk, ðu[ký fu MkuðLk Úkíkwt Lk nkuðwt òuRyu.
– Mkk{krsf rððkËkuLkku y¼kð nkuðku òuRyu.
– [[ko yLku MktðkËkuÚke rððkËkuLkku rLkfk÷ Úkðku òuRyu.
– LkkýktfeÞ ð»ko 2010-11 {kt Y. 50 ÷k¾Lke òuøkðkR hk¾ðk{kt ykðu÷ Au. su Ãkife {k[o-11 ytríkík
fw÷ Y. 100 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
– ð»ko 2011-12 {kt íkeÚko økúk{, ÃkkðLk ÞkusLkk{kt Y. 50 ÷k¾Lke òuøkðkR Mkq[ððk{kt ykðu÷ Au. íku
Ãkife {knu rzMkuBçkh -2011 ytríkík Y. 12.50 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au yLku 15 íkeÚko økúk{ Ãkqýo ÚkÞu÷
Au.

MkðkuoËÞ ÞkusLkk
• ÞkusLkkLkk {q¤¼qík nuíkwyuk Lke[u {wsçk Au.
– ykÄwrLkf Mk{ksLkwt rLk{koý
140
– ¾uíkeðkze ÃkþwÃkk÷LkLku «kuíMkknLk
– ykuAwt ¾[ko¤ Ãký MktøkeLk ykÞkusLk
– yMÃk]~Þíkk rLkðkhý
– Mkk{krsf LÞkÞ, Mkk{krsf Mkuðkyku yLku rþûkýLku «kuíMkknLk
– ¾kËeøkúk{kuãkuøkLku «kuíMkknLk
– ¼qíkÃkqðo {wtçkE hksÞu ÃkqsÞ {nkí{k økktÄeSLku Mkk[k yÚko{kt ©Økts÷e ykÃkðk MkðkuoËÞ ÞkusLkkLkku
1949 Úke «kht¼ fÞkuo. yk ÞkusLkk MkLku 1960 Lke Mkk÷ MkwÄe økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt [k÷w
hne.
– íÞkhçkkË 1980 {kt yk ÞkusLkkLke Mk{eûkk fhðk{kt ykðe yLku íkkífk÷ef yMkhÚke çktÄ fhðkLkku
rLkýoÞ fhðk{kt ykÔÞku. yk ÞkusLkkLke fk{økehe økúk{ LkeríkLku ðhu÷ rLkckðkLk fkÞofhku s fhe þfu
íku{ sýkíkkt yk ÞkusLkkLke Mk{eûkk yLku ÃkwLk.
– rð[khýkLkk ytíku ykufxkuçkh-1991 Úke yk ÞkusLkk ÃkwLk: þY fhðk{kt ykðe. Mk{økú økwshkík hkßÞ{kt
nk÷ 25 MkðkuoËÞ fuLÿku nk÷ fkÞohík Au, su{Lku hksÞ Mkhfkh Y.10 ÷k¾Lke {ÞkoËk{kt økúkLx Vk¤ðýe
fhu Au. su{ktÚke Lke[u {wsçkLke «ð]r¥kyku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
• Vk¤ðkÞu÷ økúkLx{ktÚke Lke[u {wsçkLke «ð]r¥kyku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
1. rþûký, «kÚkr{f yLku «kiZ rþûký
- økúkLxLkk10 xfk
2. f]r»k yLku økkuÃkk÷Lk
- økúkLxLkk 10 xfk
3. ¾kËe yLku fwrxh Wãkuøk
- økúkLxLkk 10 xfk
4. ykhkuøÞ yLku MkVkR fkÞo¢{
- økúkLxLkk 10 xfk
5. Mkk{krsf «ð]r¥k, LkþkçktÄe Mknfkh
- økúkLxLkk 10 xfk
62. ðneðxe ¾[o
- økúkLxLkk 10 xfk
– ð»ko 2010-11 {kt Y. 250 ÷k¾Lke òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ níke. su Ãkife {k[o-11ytríkík Y.
211.70 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
 141
– ð»ko 2011-12 {kt Y.250 ÷k¾Lke òuøkðkR yk ÞkusLkk {kxu Mkq[ðu÷ Au. íku Ãkife {knu rzMkuBçkh-
2011 ytríkík Y. 125 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.

E-økúk{ rðï økúk{ ÞkusLkk

• E-økúk{ rðï økúk{ ÞkusLkkLkku «økrík ynuðk÷ ..
– hksÞLke ík{k{ økúk{ Ãkt[kÞíkku{kt ð»ko 2003-04 Úke þY fhe {k[o 2008 MkwÄe{kt 13,685 økúk{
Ãkt[kÞíkku{kt fBÃÞqxh nkzoðuhLke Vk¤ðýe fhðk{kt ykðu÷e Au.
– økúkBÞ fûkkyu 13,685 økúk{ Ãkt[kÞíkku{kt fBÃÞqxh {khVíku E-Mkuðkyku {kxuLke Mkøkðzku Ähkðíkwt Ëuþ{kt
yuf{kºk hksÞ.
• økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíku çkúkuzçkuLz E-fLkurõxðexe
– ík{k{ økúk{ Ãkt[kÞíkkuLkk çkúkuzçkuLz fLkuÂõxrðxeLkk òuzkýku MkkÚku økwshkík ËuþLkwt «Úk{ hksÞ.¾uzqíkkuLku
ykÃkðkLkk Úkíkkt 7/12 íkÚkk 8-y Lkk Wíkkhk, sL{-{hý «{kýÃkºk, [krhºÞ «{kýÃkºk, xuõMk
f÷ufþLk, yLÞ rð¼køkLkk yhS Ãkºkf MkkÚku fw÷ 202.08 ÷k¾ «{kýÃkºkku RMÞq fhðk{kt ykðu÷
Au.
– hksÞLke 13,685 økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíkuÚke ðes çke÷ f÷uõþLkLke fk{økehe nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ Au.
– økk{Lkk yuLk.ykh.S./yuLk.ykh.ykE. MkkÚku ELxhLkuxLkk WÃkÞkuøkÚke økúk{sLkku Økhk «MktøkkuÃkkík
ðkík[eík yLku MktÃkfo.
– ELxhLkux îkhk ¾uíke rð»kÞf , ykhkuøÞ rð»kÞf, yLku hkusøkkh rð»kÞf {krníkeLke økúk{ Ãkt[kÞíkku
¾kíku WÃk÷çÄíkk.
– økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíkuÚke ELxhLkux ðerzÞku fkuLVh®LMkøkLke MkwrðÄk.
– VOIP Lke MkøkðzLku fkhýu ík{k{ økúk{ Ãkt[kÞíkku yufçkeò MkkÚku rðLkk {qÕÞu ðkík fhe þfu Au.
– E-økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíkuÚke sL{-{hý «{kýÃkºkku, [krhºÞ «{kýÃkºk, xuõMk f÷ufþLk, yLÞrð¼køkLkk
yhSÃkºkf MkkÚku fw÷ 202.08 ÷k¾ «{kýÃkºkku EMÞq fhðk{kt ykðu÷ Au.
– 7/12 yLku 8-yLkk Wíkkhk ð»ko 2008 {kt 5.33 ÷k¾, ð»ko 2009 {kt 12.44 ÷k¾, ð»ko 2010{kt
27.17 ÷k¾ yLku ð»ko 2011{kt 21.84 økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíku ¾uzqíkkuLku EMÞq fhðk{kt ykðu Au.
– {kuhiÞk, íkk.Ãkk÷LkÃkwh, rs. çkLkkMkfktXkÚke þY fhe hksÞLkk ík{k{ íkk÷wfkLke yuf E-økúk{ Ãkt[kÞík
¾kíkuÚke ÃkkÞ÷kux çkuEÍ E-huþ{fkzo RMÞq fhðkLke fk{økehe nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ Au.
– ykE.xe.ykE.Lkk yuÃ÷efuþLk Vku{o ¼hðkLke yLku Äku.10 yLku 12LkkÃkrhýk{Lke fkuÃke E-økúk{
Ãkt[kÞík ¾kíkuÚke ykÃkðkLke þYykík fhðk{kt ykðu÷ Au.
142
• økúk{ õBÃÞqxh MkknrMkf yLku xe.yuMk.xe.yuMk.Ãke.
– E-økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíkuÚke rðrðÄ E-Mkuðkyuk Ãkqhe Ãkkzðk økúk{ Ãkt[kÞík{kt ÃkÂç÷f «kEðux ÃkkxoLkhrþÃk
{kuzu÷ yLkwMkkh økúk{ fBÃÞqxh MkknrMkfLke rLk{ýqf fhu÷ Au.
– E-økúk{ MkuLxhku ¾kíku Mkíkík fkÞohík hnu íku {kxu xufrLkf÷ íku{s íkk÷e{ MkÃkkuxo Ãkqhku Ãkkzðk {kxu fw÷
588 sux÷e xufrLkf÷ ÔÞÂõíkykuLkku {uuLkÃkkðh MkÃkkuxo Ãkqhku Ãkkzðk{kt ykðu Au.
• fu.Þw. çkuLz
– ík{k{ rsÕ÷k Ãkt[kÞík, íkk÷wfk Ãkt[kÞík yLku íkk÷e{ fuLØ ¾kíku htøkeLk xe.ðe. MkkÚku zkÞhufxh
rzrsx÷ rhMkuÃþLk rMkMx{ íku{s fw÷ 13,685 økúk{ Ãkt[kÞíkku Ãkife 7,400 økúk{ Ãkt[kÞíkku ¾kíku
fu.Þw.çkuLzLke MkwrðÄk.
– ík{k{ 26 rsÕ÷k Ãkt[kÞíkku Ãkife LkðeLk yÂMíkíð{kt ykðu÷ íkkÃke rsÕ÷k Ãkt[kÞík rMkðkÞ yLku 224
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkkuLkwt økwshkík Mxux ðkRz yuheÞk LkuxðfoÚke òuzký.
• íkk÷e{
– E-økúk{ rðïøkúk{ ÞkusLkk ytíkøkoík hksÞLkk 8,868 ík÷kxe f{ {tºkeykuLku fBÃÞqxhLke íkk÷e{ ykÃkðk{kt
ykðu Au.
– íku{s ºkeMíkheÞ Ãkt[kÞíke hksLkk [qtxkÞu÷k ÃkËkrÄfkhe©eykuLku Ãký íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðu÷ Au.
• Ãkt[kÞík rð¼køk yLku rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke ðuçkMkkRx
– Ãkt[kÞík rð¼køk yLku 26 rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke ðuçkMkkRx íkiÞkh fhe SMðkLk Ãkh yÃk÷kuz fhðk{kt
ykðu÷ Au.
• E-økúk{ rðïøkúk{ÞkusLkkLke rMkrØyku
– E-økúk{ rðïøkúk{ ÞkusLkk f÷kuÍ ÞwÍh økúwÃk{kt ËwrLkÞk{kt «Úk{ Au.
– ELxhLkux fLkurfxrðxe ytíkøkoík yurþÞkLkwt MkkiÚke {kuxw ðe-Mkux Lkuxðfo Au.
– E-økúk{ rðïøkúk{ «kusuõxLku Lke[uLkk ºký yuðkuzoÚke ÃkwhMfwík fhðk{kt ykðu÷ Au.
(1) KOCH CHALLENGER AWARD - 2008
– CAPAM - Certificate of Achievment - 2008
– Computer Society of India îkhk hk»xÙeÞ fûkkLkk ykWxMxu®Lzøk «kusuõx íkhefu Best e-
Governnance Project - 2008 Lkku yuðkuzo.
– LkkýktfeÞ ð»ko-2010-11{kt Y. 9,620 ÷k¾Lke òuøkðkR hk¾ðk{kt ykðu÷ Au. su Ãkife {k[o-11{kt
ytríkík fw÷ Y.7,515.20 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
– ð»ko 2011-12 {kxu fw÷ Y. 4000 ÷k¾Lke òuøkðkR Mkq[ððk{kt ykðu÷ Au. íku Ãkife {knu rzMkuBçkh-
2011 ytríkík Y. 1,543.50 ÷k¾Lkuk ¾[o ÚkÞu÷ Au.
 143
– E-økúk{ Ãkt[kÞík ¾kíku RLxhLkux fLkurfxrðxe yLku økúk{ fBÃÞqxh MkknrMkfLke MkuðkykuLkk Mk{LðÞÚke
¼khík Mkhfkh îkhk ËþkoÔÞk {wsçk økwshkík MkhfkhLkwt R-økðLkoLMk rçkÍLkuMk {kuz÷ fku{Lk MkŠðMk
MkuLxh íkhefu fkÞohík Úkþu.
– su yLðÞu økwshkík ¾kíku 6,000 fku{Lk MkŠðMk MkuLxhLke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷ Au. Ëhuf MkrðoMk MkuLxhLku B2C
yLku G2C MkŠðMk økk{Lkk økúkBÞsLkkuLku Mkuðk Ãkqhe Ãkkzu íku «fkhLkwt ykÞkusLk nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ Au.
íkk÷wfk Ãkt[kÞík f[uhe {kxu zuxkçkuÍ MkuLxh çku fBÃÞqxMko,yuf rfykuMf,sYhe fBÃÞqxh VŠLk[h
– íkÚkk {uLkÃkkðh MkÃkkuxoÚke Mkßs ÚkÞu÷ Au. 26 rsÕ÷k Ãkt[kÞíkuk íkÚkk 223 íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLke
f[uhe GSWAN fLkuÂõxrðxeÚke Mktf¤kR [qfu÷ Au. R-økúk{ rðïøkúk{ MkkuMkkÞxe hrsMxzo ÚkÞu÷ Au.
su Ãkt[kÞíke hksLke rºkMíkheÞ MktMÚkkLkwt fBÃÞqxhkEÍuþLk fhðk íku{s fku{Lk MkŠðMk MkuLxMkoLke fk{økehe
Ãký fhþu.
• ykøkk{e ykÞkusLk
– R-økúk{ ÞkusLkk nuX¤ ðÄw 5000 sux÷k ÷kufkuLkku Mk{kðuþ fhðkLkwt ykÞkusLk.
– R-økúk{ ÞkusLkk nuX¤ sLkWÃkÞkuøke B 2 C Mkuðkyku ykÃkðkLkwt ykÞkusLk .
– Ãkt[kÞíke hksLkk ºkýuÞ MíkhLkk ÃkËkrÄfkhe©eykuLku Mk½Lk íkk÷e{ îkhk õBÃÞqxh MkrníkLkwt ¿kkLk ykÃke
MkþÂõíkfhýLkwt ykÞkusLk.

çkufðzo rhrsÞLk økúkLx Vtz (BRGF)

– çkufðzo rhrsÞLk økúkLx Vtz ÞkusLkk rðfkMkLke «kËurþf yMk{íkw÷k Ëqh fhðk {kxu íkiÞkh fhðk{kt
ykðu÷ Au.
– su{kt økúkLxLke Vk¤ðýe rsÕ÷kyku{kt nk÷Lkk rðfkMk÷ûke «ðknLku Ãkqhf çkLkkððk {kxu fhðk{kt ykðu
Au. yk{, çke.ykh.S.yuV. ÞkusLkkLkku {wÏÞ WÆuþ LkkýktfeÞ MkkÄLkku Ãkqhkt Ãkkze «kËurþf yMk{íkw÷k
Ëqh fheLku rðfkMk fhðkLkku Au.
– yk ÞkusLkk 100 xfk fuLÿ Mkhfkh ÃkwhMf]ík ÞkusLkk Au.
– þYykíkLkk íkçk¬k{kt ð»ko 2003-04 Úke 2009-10 MkwÄe økwshkík{kt ºký rsÕ÷k Ãkt[{nk÷,zktøk yLku
ËknkuË{kt hk»xÙeÞ Mk{ rðfkMk ÞkusLkk y{÷{kt níke. íÞkhçkkË ¼khík Mkhfkh îkhk LkkýktfeÞ ð»ko
2009-10 {kt hk»xÙeÞ Mk{ rðfkMk ÞkusLkk (ykh.yuMk.ðe.ðkÞ) çke.ykh.S.yuV. ÞkusLkk{kt rð÷eLk
fhðk{kt ykðe. (ykh.yuMk.ðe.ðkÞ.) ÞkusLkk nuX¤ yk rsÕ÷kyku{kt rsÕ÷k ËeX Y.45 fhkuz ÷u¾u
ºký rsÕ÷kyku{kt Y.135 fhkus Vk¤ððk{kt ykðu÷ su Ãkife Y.135.94 fhkuzLkku ¾[o ÚkÞu÷ Au. suLke
xfkðkhe 100.69 xfk ÚkkÞ Au.
– nk÷{kt hksÞLkk 6 rsÕ÷kyku çkLkkMkfktXk, MkkçkhfktXk,zktøk,ËknkuË,Lk{oËk yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kykuLkk
48 íkk÷wfkyku{kt çke.ykh.S.yuV. ÞkusLkk y{÷{kt Au. yk ÞkusLkk nuX¤ {wÏÞíðu Lke[uLke çkkçkíkkuLkku
144
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yÃkqhíke MkøkðzkuLku ÷eÄu yÃkqýo hnuíke MÚkkrLkf {k¤¾krfÞ MkwrðÄkyuk íku{s yLÞ
rðfkMk÷ûke sYrhÞkíkkuLku Ãkqhe LkkýktfeÞ MkwrðÄk ykÃkðe.
– Ãkt[kÞík íku{s Lkøkh Ãkkr÷fk fûkkyu «þkMkLk ðÄw {sçkwík çkLku íku{s ykÞkusLk, y{÷fhý, yLku
rLkýoÞ ÷uðkLke ÔÞðMÚkk{kt ¼køkeËkhe ðÄu íku{s MÚkkrLkf sYrhÞkíkku {wsçkLkk fk{kuLkwt ykÞkusLk
Mk{kðuþ ÚkkÞ.MÚkkrLkf «þkMkLk íku{s ÷ukfkuLku íkuykuLkk rðfkMkLkk y{÷efhý íku{s Ëu¾hu¾ {kxu
«kuVuþLk÷ MknÞkuøk Ãkqhku Ãkkzðku,Ãkt[kÞíkLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷e fux÷ef {n¥ðLke sðkçkËkheyuk Mkkhe
heíku rLk¼kðe þfu íku {kxu Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkrLkf ûk{íkk ðÄkhðe íku{s MkwÄkhðe.
• xÙu®Lkøk MkuLxh
– hksÞ{k çke.ykh.S.yuV. rsÕ÷kyku{kt íkk÷e{Lke fk{økehe {kxu hksÞ økúk{ rðfkMk MktMÚkk
(yuuMk.ykR.ykh.ze.,MÃkeÃkk) y{ËkðkË{kt îkhk Ãkt[kÞíke hks MktMÚkkyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ f{o[kheyku
yLku ÃkËkrÄfkheykuLku Ëh ð»kuo {krníke ûk{íkk ðÄof íkk÷e{ ykÃkðkLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au.
– yuMk.ykR.ykh.ze Lku çke.ykh.S.yuV. nuX¤ xÙu®Lkøk {kxu Lkkuz÷ yusLMke rLkÞwfík fhðk{kt ykðu÷
Au. MktMÚkk îkhk xu÷e Mkuxfku{ îkhk MktMÚkkLkk {wÏÞ {Úkf y{ËkðkË ¾kíkuÚke yLku Ëhuf íkk÷wfkyku{kt
«íÞûk íkk÷e{ fkÞo¢{ku Þkusðk{kt ykðu Au. yk ÞkusLkk{kt Mk{krðü rsÕ÷kyku yLku ÃkËkrÄfkhe©eykuLke
{krníke yk {wsçk Au.
• rMkrØ
– çke.ykh.S.yuV. ÞkusLkk nuX¤ íkk÷e{ Mkufxh{kt ð»ko 2007-08 Úke 2010-11 Ëhr{ÞkLk Y.1,436.27
÷k¾Lke økúkLx {¤u÷ Au,su Ãkife Y.794.97 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
– yk ÞkusLkk nuX¤ çke.ykh.S.yuV. rsÕ÷kykuLkk fw÷ 27,752 ÃkËkrÄfkhe©eykuLke 100 xfk íkk÷e{
Ãkqýo fhðk{kt ykðu÷ Au. ðÄw{kt Lkðk [qtxkÞu÷k rsÕ÷k-íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk ÃkËkrÄfkhe©eykuLke íkk÷e{
Ãkqýo fhðk{kt ykðu÷ Au.
– A rsÕ÷kykuLkk 48 íkk÷wfkyku{kt íkk÷wfk fûkkyu 48 RLxh{ezeÞux rhMkkuMko MkuLxh Ãkife 32 rhMkkuMko
MkuLxhLke fk{økehe Ãkqýo fhðk{kt ykðu÷ Au. íku{s fw÷ Y. 462.48 ÷k¾Lke Mkk{u Y. 384.23 ÷k¾Lkku
¾[o fhðk{kt ykðu÷ Au. yk ÞkusLkk nuX¤ LkkýktfeÞ ð»ko 2010-11 {kt Y. 101.31fhkuzLke òuøkðkR
fhðk{kt ykðu÷ Au. suLke Mkk{u Y.72.79 fhkuzLkku ¾[o ÚkÞu÷ Au. íku{s fw÷ 10,617 ºký fk{ku Ãkife
9,711 fk{ku Ãkqýo ÚkÞu÷ Au.
– ð»ko 2011-12 {kxu Y.10310.70 ÷k¾Lke òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ Au. rzMkuBçkh-2011 ytríkík Y.
4,422.00 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
 145

Ãkt[kÞíke hks MktMÚkk{kt [qtxkÞu÷k ÃkËkrÄfkheykuLke íkk÷e{ ÞkusLkk

– hk»xÙeÞ økúk{ Mðhks ÞkusLkk ytíkøkoík Mk{økú hksÞLkk rsÕ÷k, íkk÷wfk íku{s økúk{ fûkkLkk [qtxkÞu÷k
ÃkËkrÄfkheykuLkk ¿kkLk yLku {krníke ûk{íkk ðÄkhðk {kxu íkk÷e{ fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykðu÷ Au yk fkÞo¢{ku rsÕ÷k,íkk÷wfk íku{s hksÞ fûkkyu
– yLku hksÞLkk rðrðÄ íkk÷e{ fuLÿku ¾kíku ykÞkursík fhðk{kt ykðu÷ Au.
– rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíkkuLkk [qtxkÞu÷k 1,27,399 ÃkËkrÄfkheyku yLku ¾kMk fheLku {rn÷k ÃkËkrÄfkheyku
íkuykuLke Vhs ÔÞðÂMÚkík heíku çkòðe þfu íku {kxu hksÞÔÞkÃke ºký rËðMkeÞ «kÚkr{f ÃkkÞkLke
íkk÷e{Lkwt ykÞkusLk Ãkqýo fhu÷ Au yLku ð»ko 2011-12 ËhBÞkLk ºký rËðMkeÞ çkurÍf VtfþLk÷ fkuMkoLkwt
ykÞkusLk fhðk{kt ykðu÷ Au.
– ð»ko 2011-12 {kxu Y.12.70÷k¾Lke òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ Au.
• økúk{Mk¼k
– {kLk. {wÏÞ{tºke©eLke hknçkhe nuX¤ ÷kuf{kLÞ sÞ«fkþ LkkhkÞýSLkk sL{ rËðMk 11/10/2001
Úke økwshkík{kt økúkMk¼kykuLke yMkhfkhf fk{økehe þY ÚkÞu÷ Au. økúk{Mk¼kyku ÷kufMkþÂõíkfhý yLku
÷kuf¼køkeËkheLke Íwtçkuþ YÃku nkÚk Ähðk{kt ykðe Au.
• økúk{Mk¼k-WÆuþku
– ÷kuf MkþÂõíkfhý
– íktËwhMík ÷kufþkneLke íkk÷e{ ÃkqYt Ãkkzíkwt {kæÞ{
– økheçkku yLku {rn÷kykuLku hsqykík fhðkLke íkf
– yrÄfkhe/f{o[khe yLku ÷kufku ðå[u Mkw{u¤¼Þko MktðkËLke íkf
– ÷kuf¼køkeËkhe
– Mkhfkh/Ãkt[kÞíkLke fk{økeheLkwt ÷kufku îkhk MkeÄwt Mkk{krsf yLðu»ký
– fw÷ Mk¥kh íkçk¬kyku{kt fw÷ 2,55,598 økúk{Mk¼kyku {¤e Au. 3,67,54,529 økúk{sLkku WÃkrMÚkík
hÌkk Au. íku{Lkk îkhk 9,45,510 «&™ku hsq fhðk{kt ykÔÞk Au. íku ÃkifeLkk 7,93,772 (83.95 xfk)
«&™kuLkku yíÞkh MkwÄe{kt rLkfk÷ fhðk{kt ykðu÷ Au.
• 13{k Lkkýkt Ãkt[Lke ¼÷k{ý yLðÞu Ãkt[kÞíke hks MktMÚkkLku ¼khík MkhfkhLkk MknkÞ
– ¼khík MkhfkhLku 12{k Lkkýkt Ãkt[Lke ¼÷k{ý yLðÞu hks MktMÚkkLku MktøkeLk çkLkkððk {kxu furLÿÞ
MknkÞ Ãkuxu ð»ko 2005-2010 Ëhr{ÞkLk «rík ð»ko Y.18,620 ÷k¾Lkk Äkuhýu fw÷ Y. 93,100 ÷k¾Lke
Vk¤ðýe fhðk{kt ykðu÷ níke.
– yk Lkkýkt Ãkt[kÞíke hksMktMÚkk {kxu rðfkMkLkk fk{ku ÃkkA¤ ¾[o fhðk{kt ykðu÷ níkk.
146
• yk ÞkusLkk ík¤u fuðk fk{ku ÷uðkÞu÷k ..
– ÃkeðkLkk ÃkkýeLke MkwrðÄkLkk fk{uk{kt f÷kuheLkuþLk, ÃkkýeLkwt þwrØfhý, ykh.yku.Ã÷kLx,Þw.ðe.rVÕxh,
ðhMkkËe ÃkkýeLkk MktøkúnLkk fk{ku nkÚk Ähe þfkÞ. nuLzÃktÃk, çkkuh,Ÿ[e xktfe, ÃkBÃk rðøkuhu.
– økúk{ MðåAíkk yLku MkVkR yLðÞu ÄLk f[hkLkk rLkfk÷, økxh, zÙuLkus,Mkwyus, øktËk ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke
ÔÞðMÚkk suðk fk{ku nkÚk ÄhkÞkt níkk.
– WÃkh {wsçk VtzLke Vk¤ðýe çkkË VtzLke yLÞ çk[ík hnuíke hf{{kt Lke[u {wsçkLkk Mkk{qrnf,rðfkMkLkk
yLku MÚkkrLkf sYrhÞkíkLkk fk{ku ÷uðkÞu÷k níkk.su{fu,
– yktøkýðkze fuLÿ
– sÞkurík økúk{ ÞkusLkk
– s¤ MktðÄoLkLkk{ fk{ku
– þk¤kLkk ykuhzk
– LkkLke ®Mk[kRLkk fk{ku
– «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ yLku Ãkuxk fuLÿku
– E-økúk{
– M{þkLkøk]n yLku fçkúMíkkLk
– Ãkkfk yktíkrhf hMíkkyku yLku yu«ku[ hkuz
– Ãkt[kÞík ½h f{ ík÷kxe-f{-{tºke ykðkMk
– MxÙex ÷kRx (rçkLk ÃkhtÃkhkøkík †kuíkLke MkkÚku)
• fk{ku {kxu Mkðkuoå[ yøkúíkk
– 12 {k Lkkýk Ãkt[ ík¤u nkÚk ÄhðkLkk fk{ku{kt {wÏÞ çku çkkçkíkku WÃkh æÞkLku furLÿík fhðk{kt ykðu÷
Au,yLku íku nuíkw {kxu MknkÞ Lke hf{ rLkÄkoheík fhðk{kt ykðu Au.
– ÃkeðkLkkt Ãkkýe {kxuLke ÔÞðMÚkk ytøku MknkÞLke hf{ (30 xfk)
– økúkBÞ MðåAíkk MknkÞLke hf{ (30 xfk)
– MÚkkrLkf rðfkMkLkkt yLÞ fk{ku {kxu MknkÞLke hf{ (40 xfk)

økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku W¥kusLk ykÃkðk {kxu Mkez {Lke

– økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ îkhk økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku Mðkð÷tçkLk, MðþkMkLk yLku MÚkkrLkf rðfkMkLkk
fk{ku yLku Vhòu Mkw«ík ÚkÞk Au. Ãkrhýk{u økúk{ðkMkeykuLku ÃkkuíkkLke yktfkûkk yLku þrfík yLkwMkkh
økk{Lkku MkðkOøke rðfkMk MkkÄðkLke yLkwfq¤íkk MkktÃkzu íku {kxu økúk{ Ãkt[kÞíkku ykÞkusLk Ãkqðof ÔÞðÂMÚkík
 147
heíku ðÄw fkÞoËûkíkkÚke ÃkkuíkkLke Vhòu yLku sðkçkËkhe yËk fhe þfu, økúk{ðkMkeyku MðÞtþÂõíkLkku
WÃkÞkuøk fheLku ÍzÃke Ãkøk÷kt ¼hðk økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku ½ýku {n¥ðLkku Vk¤ku ykÃke þfu.
– yk nuíkw {kxu MÃkÄkoí{f ðkíkkðhý Lke{koý fhðkLke ÿrüyu hksÞLke ík{k{ økúk{ Ãkt[kÞíkku {kxu ©uc
økúk{ Ãkt[kÞík MÃkÄko ÞkusðkLkwt Mkhfkhu rð[khu÷ Au. su{kt hksÞLke ík{k{ Ãkt[kÞíkkuLku ðMkíkeLkk ykÄkhu
ºký fuxuøkhe{kt ðnU[eLku økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku fuxuøkhe {wsçk Mkez{Lke (çkes {qze/«khtr¼f WÆeÃkLk MknkÞ)
ykÃkeLku nheVkRLke ¼kðLkk Q¼e fhe rðrðÄ ûkuºkku{kt Mkkhe fk{økehe fhLkkh økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku MÃkÄko
îkhk «kuíMkknf ÃkwhMfkh ykÃkðk{kt ykÃkðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ Au.
– yk ÞkusLkk îkhk økúkBÞ fûkkyu ÞkuøÞ Ãknu÷ ÚkkÞ yLku MÃkÄkoLke ¼kðLkk ðÄw òøk]ík çkLku íku nuíkwÚke íku{s
MðŠý{ sÞtrík ð»koLke Wsðýe WíMkkn¼uh ÚkkÞ íku nuíkwÚke «kuíMkknLk ÃkwhMfkhku ykÃkðkLkwt Lk¬e
fhðk{kt ykðu÷ Au.
– íkk. 16/11/11Lkk hkus økktÄeLkøkh {wfk{u {kLk. {wÏÞ{tºke©eLkk Lkuík]íð nuX¤ MkhÃkt[ Mkt{u÷LkLkwt
yÞkusLk fhðk{kt ykðu÷ níkwt. su{kt íkk÷wfk fûkkLke 2,102 økúk{ Ãkt[kÞíkku, rsÕ÷k fûkkLke 124 økúk{
Ãkt[kÞíkku, yLku hksÞ fûkkLke 6 økúk{ Ãkt[kÞíkku {¤e fw÷ 2,232 økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku Y.87.08 fhkuzLkk
RLkk{ku ykÃkðk{kt ykðu÷ Au.
– økúk{ Ãkt[kÞíkkuLku W¥kusLk ykÃkðk {kxu Mkez {Lke {kxu ð»ko 2010-11 {kxu Y.12,026 ÷k¾Lke òuøkðkR
fhðk{kt ykðu÷ Au. {knu {k[o-11 MkwÄe{ktY.12,024.75 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.
– ð»ko 2011-12 {kxu Y.8,900 ÷k¾Lke òuøkðkR Mkw[ððk{kt ykðu÷ Au. íku Ãkife {knu rzMkuBçkh-2011
ytríkík Y.8,799.50 ÷k¾Lkku ¾[o ÚkÞu÷ Au.

sðknh÷k÷ LknuY LkuþLk÷ yçkoLk rhLÞqy÷ r{þLk (JNNURM)

– ¼khíkLkku ¾qçk {níðkfktûke fkÞo¢{ Au.
– su.yuLk.yuLk.Þw.ykh.yu{. fuLÿ Mkhfkh îkhk ÃkwhMf]ík fuLÿ yLku hksÞLke ÞkusLkk Au.
– ÞkusLkk ytíkøkoík þnuhku{kt ÃkkÞkLke Mkð÷íkkuLkku rðfkMk fhðku.
– yktíkh {k¤¾kfeÞ Mkð÷íkku {kxu Ãkqhíkwt Vtz.
– þnuhe yLku yÄoþnuhe rðMíkkhku {kxu ykÞkursík rðfkMk.
– þnuhe økheçkkuLku Mkð÷íkku.
– fkuxo rðMíkkhku{kt øke[íkk rLkðkhðk Ãkh æÞkLk.
– þnuhe økheçkku {kxu MkwÄkhu÷k ðMkðkx, Ãkkýe, MkurLkxuþLk, rþûký, ykhkuøÞ yLku Mkk{krsf Mkwhûkk.
– Ãkkýe, økxhLke ÷kRLkku çkË÷ðe yLku hMíkk Ãknku¤k fhðk.
– þnuhe ðknLk ÔÞðnkh yLku {uxÙku «kusufx BRTS ðøkuhu {kxu.
148
– Ãkk‹føkLke Mkð÷íkku fhðk {kxu.
s¤ Mkt[ÞLke ò¤ðýe {kxu.

hk»xÙeÞ ÃkwLk:MÚkkÃkLk yLku ÃkwLk:h[Lkk Lkerík

– yk ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh îkhk ÃkwhMf]ík Au.
– ÞkusLkk ytíkøkoík «kusuõxLkk yMkhøkúMíkkuLku rðfÕÃku Mkð÷íkku Ãkqhe Ãkkzðe.
– fkÞ{e yMkh Ãkk{u íkuðk ÷kufkuLku Mkð÷ík Ãkqhe Ãkkzðe.
– ykrËðkMke ðøkuhu rðMíkkhku{kt 200Úke ðÄw fwxwtçkkuLku yMkh Úkíke nkuÞ íkuLkk {kxu Mkk{krsf yMkhLke
Mk{eûkk.
– yLkwMkqr[ík sLkòríkLkk 200Úke ðÄw yMkhøkúMíkku {kxu ykrËòrík rðfkMk ÞkusLkk.
– økúk{Mk¼k yÚkðk ònuh MkwLkkðýe VhrsÞkík.
– ¾MkuzÞk Ãknu÷k rMkæÄktík Lk¬e fhðku,þfÞ nkuÞ íkuk s{eLkLkk çkË÷u s{eLk.
– ÃkrhðkhLkk yuf sýLku «kusufx{kt hkusøkkhe.
– s{eLk yLku hkusøkkhe Lk yÃkkÞ íkku MknkÞ.
– yMkhøkúMíkku {kxu ftÃkLkeLkk þuhLkku rðfÕÃk.
– ¼qr{neLkku Mkrník yMkhøkúMík ÃkrhðkhkuLku ðMkðkxLke Mkð÷ík.
– yÃktøk, rðÄðk, yÃkrhrýík çkk¤kLkk Ãkrhðkhku ðøkuhuLku {krMkf Y.500 Lkwt ÃkuLþLk.
– {kU½ðkhe «{kýu LkkýktfeÞ VkÞËku.
– ðMkkník{kt yktíkh{k¤¾kfeÞ Mkð÷íkku.
– «kusufx yukÚkkurhxe îkhk ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhkuLkku rðfkMk.
– Ëhuf «kusufx {kxu ðneðxËkhLkk Lkuík]íð nuX¤ ÃkwLk:ðMkðkx Mkr{rík.
– VrhÞkË rLkðkhý {kxu íktºk.

{krníke yrÄfkhLkku fkÞËku – 2005

– fkÞËk ytíkøkoík Ëhuf ònuh íktºk ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððkLkku yrÄfkh.
– hufzo, ËMíkkðuòu, {u{ku, R-{uR÷, {tíkÔÞku, Mk÷kn, ÃkrhÃkºk, nwf{ku, ÷kUøkçkwõMk,fkuLxÙkõx, heÃkkuxTMko,
ÃkuÃkMko, MkuBÃk÷, {kuuzu÷, R÷ufrxÙf Vku{o{kt nkuÞ íkuðk zuxk {rxrhÞ÷ yLku sknuh íktºkLke ÃkkMku nkuÞ íkuðe
¾kLkøke MktMÚkkLke {krníke yLku y¾çkkhe ÞkËeykuLke {krníke {u¤ðe þfkþu.
– ËMíkkðuòu, hufzo yLku fk{ íkÃkkMke þfkÞ, íkuLke MkŠxVkRz Lkf÷ {u¤ðe þfkÞ.
 149
– {rxrhÞ÷Lkwt MkŠxVkRz MkuBÃk÷ {u¤ðe þfkÞ.
– r«Lx ykWx, V÷kuÃke, xuÃk, fuMkux yLku yLÞ R÷ufxÙkurLkf MkkÄLkku îkhk Ãký yufºk fhe þfkþu.

¼khík rLk{koý fkÞo¢{

– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík R÷urõxÙrMkxe{kt 2005 {kt þY fhkÞu÷ ‘‘hkSð økktÄe økúk{eý rðãwíkefhý
ÞkusLkk’’ yLðÞu ËuþLkk ík{k{ ½hku{kt ðes ÃkqhðXku ÃknkU[kzðku. økúk{ ðes¤efhý fkuÃkkuohuþLk Lkkuz÷
yusLMke íkhefu fk{ fhþu.økheçke hu¾kLke Lke[u hnuíkk ÷kufkuLku {Vík ðes fLkufþLk.
– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík hMíkk çkkçkíku ykrËðkMke yLku zwtøkhk¤ íku{s yLÞ rðMíkkhku{kt yuf nòhÚke
ðÄw ðMkðkxðk¤k økk{ku{kt çkkh{kMke hMíkk, «ÄkLk{tºke økúk{ Mkzf ÞkusLkk yLku økúk{ rðfkMk
{tºkk÷Þ.
– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík Ëhuf ðMkkníkLku ÃkeðkLkwt MðåA Ãkkýe ÃkqYt Ãkkzðwt suLkk y{÷ {kxuLke yusLMke
økúk{ rðfkMk rð¼køk Au.
– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík økúkBÞ rðMíkkh{kt xur÷VkuLkLke MkwrðÄk yLku y{÷efhý {kxu yusLMke fBÞwrLkfuþLk
yLku RLVku{uoþLk xufLkku÷kuS rð¼køk.
– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík ®Mk[kR ûkuºku ®Mk[kRLkku rðMíkkh ðÄkhðku yLku íkuLkk y{÷efhý {kxu hksÞ
MkhfkhLkk MknÞkuøk{kt fuLÿLkku s¤ MktÃkr¥k rð¼køk.
– ¼khík rLk{koý ytíkøkoík ðMkðkx ûkuºku økúkBÞ økheçkku {kxu ðMkðkxku çkktÄðk su{kt zwtøkhk¤ rðMíkkhku {kxu
Y.27,000 yLku yLÞ rðMíkkhku {kxu Y.25,000Lke yuf ½h {kxu økúkLx.

f]r»k {nkuíMkð
– f]r»k {nkuíMkðLkwt MðÃLk Mðíktºk ¼khík Ãknu÷kt MkhËkhðÕ÷¼¼kR Ãkxu÷u òuÞwt níkwt. íku{ýu rMkØktíkkuLku
æÞkLk{kt hk¾eLku ¾uzqíkkuLke Mkw¾ yLku Mk{]rØ{kt ðÄkhku ÷kððk {kxu 225 íkk÷wfkyku{kt f]r»k {nkuíMkðLkwt
ykÞkusLk fÞwO níkwt.2006 ÃkAe f]r»k {nkuíMkð yr¼ÞkLk yÚkou ykÞkrsík fhðk{kt ykðe hÌkwt Au.
– sqLk 2009{kt 18,600 økk{zktykuLkuu 230 f]r»khÚk Økhk Mkktf¤ðk{kt ykÔÞk níkkt.MktþkuÄfku, ði¿kkrLkfku,
rðþu»k¿kku, f]r»k yrÄfkheyku yLku {tºkeyku íku{s ¾uzqíkku YçkY ðkík fheLku {kxe rðþuLke òýfkhe
sirðf ¾uíke, «kiãkurøkfe yLku Mkq[Lkkyku, ®Mk[kE, s¤ðkÞw ÃkrhðíkoLk suðk {wÆk Ãkh {køkoËþoLk ÃkqÁ
Ãkzkâwt níkwt.
– su yuf Lkðe ¢ktríkLke þYykík Au. yk WÃkhktík Mkhfkh Økhk [kh MktþkuÄLk fuLÿku yLku rþûkk MktMÚkkyku
þY fhðk{kt ykðu÷ Au. Ãkþw nkuMxu÷ sLk¼køkeËkhe îkhk ¾ku÷ðkLke «MíkkðLkk Ãký Au.
150

hkr»xÙÞ f]r»k rðfkMk ÞkusLkk (RKVY)

– hkr»xÙÞ f]r»k rðfkMk ÞkusLkk (ykh.fu.ðe.ðkÞ.) ÷ûÞ f]r»k yLku Mk{ðøkeo ûkuºkkuLku Mk{økú rðfkMk
MkwrLkrïík fhðkLke MkkÚku 11 {e ÞkusLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk f]r»k ûkuºk{kt 4 xfk ðkŠ»kf ð]ræÄ «kÃík
fhðkLkku Au.
• fkÞo¢{Lkk WÆuþku
– hksÞ{kt f]r»k yLku Mkt÷øLk ûkuºkku{kt hkufký ðÄkhðk {kxu «uhýk.
– hkník yLku MðkÞík¥kk Ãkqhk Ãkkzðk {kxu hksÞkuLku ¾uíke {kxu ykÞkusLk yLku y{÷.
– hksÞku yLku rsÕ÷kyku {kxuLkk f]r»k ykÞkusLkLke ¾kíkhe fhðe.
– {níðÃkqýo Ãkkfuk{kt WÃksLkk sÚÚkk{kt ½xkzku fhðkLkku æÞuÞ nktMk÷ fhðku.
– ¾uzqíkkuLku yrÄfík{ ð¤íkh {¤u.
– f]r»k Mkt÷øLk ûkuºkkuLku Mktfr÷ík heíku MktçkkuÄðk {kxu
• ÃkkÞkLkk ÷ûkýku
– íku hksÞLke ÞkusLkk Au.
– yk ykhfuðeðkÞ {kxu hksÞ ÞkuøÞíkk hksÞ ò¤ðýe yÚkðk ðÄkhku f]r»k yLku MkkÚke ûkuºkku {kxu hksÞ
ÞkusLkk ¾[o Ãkh ykfÂM{f Au.
– ykÄkh ÷exe ¾[o Mkhuhkþ ºký ð»ko yøkkWLkk ¾[o Ëhr{ÞkLk hksÞ Mkhfkh îkhk fhðkLkk ¾[o Ãkh
ykÄkrhík Lk¬e ÚkkÞ Au.
– rsÕ÷k yLku hksÞ f]r»k ÞkusLkkykuLke íkiÞkhe VhrsÞkík Au.
– yk ÞkusLkk yuLkykhRSyuMk suðk yLÞ fkÞo¢{ku MkkÚku MktÃkkík «kuíMkkrník fhu Au.
– ¼tzku¤ ÃkuxLko 100 xfk fuLÿ Mkhfkh økúkLxuz Au.
– òu hkßÞ íÞkhÃkAeLkk ð»ko{kt íkuLkwt hkufký ½xkzu Au, yLku ykh.fu.ðe.ðkÞ. xkuÃk÷e çknkh òÞ,ÃkAe
«kusufx Ãknu÷kÚke s þY Mk{kó yLku Mktíkw÷Lk †kuíkku Ãkh hksÞku îkhk «ríkçkæÄ þfkÞ Au.
– íku «kuíMkknLk ÞkusLkk Au,íkuLke Vk¤ðýe ykÃkkuykÃk LkÚke.
– íku f]r»k yLku Mkt÷øLk ûkuºkkuLkwt Mktf÷Lk fhþu.
– íku ô[k MíkhLke hkník hksÞLku ykÃkþu.
– [ku¬Mk Mk{Þ ÷kRLk MkkÚku «kusufxMkLku ¾qçk «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykðu Au.
• MktçktrÄík ûkuºkkuLke ÞkËe yk ÞkusLkk nuX¤ ykðhe ÷uðkR
– Ãkkf Ãkk÷Lk (çkkøkkÞík Mkrník)
– Ãkþw Ãkk÷Lk, zuhe rðfkMk yLku {íMÞ
 151
– f]r»k MktþkuÄLk yLku rþûký
– f]r»k {kfuo®xøk
– ¾kã Mktøkún yLku ð¾kh
– s{eLk yLku s¤ Mkthûký
– f]r»k LkkýktfeÞ MktMÚkkyku
– yLÞ f]r»k yLk uMknfkh fkÞo¢{ku
• ykh.fu.ðe.ðkÞ. nuX¤ fuLÿeík rðMíkkhku
– hk»xÙeÞ f]r»k rðfkMk ÞkusLkk{kt huþ{ WíÃkkËLk yLku MktçktrÄík økríkrðrÄykuLkku Mk{kðuþ.
– hk»xÙeÞ f]r»k rðfkMk ÞkusLkk (ykhfuðeðkÞ) ytíkøkoík rð¥k Ãkku»kýLke Ãkkºkíkk {kxu MkhfkhLku huþ{
WíÃkkËLk yLku MktçktrÄík økríkrðrÄykuLku ykh.fu.ðe.ðkÞ. nuX¤ Mk{kðuþ fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo. yk{kt
huþ{fexLkk WíÃkkËLkLkk [hý MkwÄe huþ{ WíÃkkËLkLkku Mk{kðuþ hnuþu yLku MkkÚku s f]r»k WÄ{{kt huþ{
fexLkk WíÃkkËLk yLku huþ{ íkktíkýkLkk WíÃkkËLkÚke ÷RLku rðÃkýLk MkwÄeLke rðMíkkh «ýk÷e Ãký.
– nðu ykh.fu.ðe.ðkÞ. ÷k¼ huþ{ WíÃkkËLk rðMíkkh «ýk÷e{kt MkwÄkh, {kxeLkk MðkMÚÞLku Mkkhk
çkLkkððk,ð»koktíku Ãkkur»kík huþ{ WãkuøkLku rðfMkeík fhðk íkÚkk yufef]ík fex «çktÄLk {kxu ÷uðk{kt ykðe
þfu Au.
– huþ{Lkk fezkLkk çkesLku Mkkhk fhðk íkÚkk ûkuºk{kt {þeLkefhý {kxu nþu. yk rLkýoÞ çkòhLkk
çkwrLkÞkËe Zkt[kLkk rðfkMk íkÚkk Mkuhe Wã{Lku ðÄkhðk MknkÞíkk «ËkLk fhþu.økuhf]r»k økríkrðrÄyku {kxu
ÃkrhÞkusLkkyku nkÚk{kt ÷uðk{kt ykðe þfu Au. yLku ¼qr{ MkwÄkh ÷k¼kÚkkuo yuðk Mke{ktík yLku LkkLkk
¾uzqíkku rðþu»k ÞkusLkkyuk Mðef]ík fhe huþ{ fex Ãkk÷Lk ¾uzqíkLku yrÄfík{ ÷k¼ ykÃkðk{kt ykðe þfu
Au.

sðknh økúk{ Mk{]ÂæÄ ÞkusLkk (JGSY)

– økúk{eý rðMíkkh{kt RL£kMxÙf[h ûkuºkLkku rðfkMk ¾qçk s yøkíÞLkku Au. suÚke fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ
Mkhfkhu økúk{eý ûkuºk{kt MkwÔÞðÂMÚkík RL£kMxÙf[hLkk çkktÄfk{ {kxu yLkuf Ãkøk÷kyku ÷eÄk.ònuh
fkÞo¢{kuyu yk rËþk{kt Ãký LkkUÄÃkkºk ÞkuøkËkLk ykÃÞwt Au.
• nuíkw
– sðknh økúk{ Mk{]ÂæÄ ÞkusLkk ÃkwLkøkoXLk yLku ¼qíkÃkqðo sðknh hkusøkkh ÞkusLkkLke MkwÔÞðÂMÚkík yLku
ÔÞkÃkf ykð]r¥k Au.
– ÞkusLkkLke þYykík 1 yur«÷, 1999 ÚkR níke.
– ÞkusLkkLke h[Lkk økheçkkuLke ®sËøke{kt MkwÄkh ÷kððk {kxu fhðk{kt ykðe.
152
– ÞkusLkkLkku «kÚkr{f WÆuþ økúkBÞ rðMíkkh{kt xfkW RL£kMxÙf[h yLku xfkW r{÷fíkku W¼e fhðkLkku Au
suLkk ðzu hkusøkkhe Ãký W¼e ÚkR þfu.
– ÞkusLkkLkku çkeòu WÆuþ økúkBÞ rðMíkkhLkk çkuhkusøkkh økheçkkuLku hkusøkkh Ãkqhku Ãkkzðku.
– çkuhkusøkkh økheçkkuLku hkusøkkh Ãkqhku Ãkkzðku.
– fkÞo¢{ nuX¤ hkusøkkhe økheçke hu¾k nuX¤ Sðíkk ÷kufkuLku ykÃkðk{kt ykðþu.
• Mk¥kk
– ÞkusLkk Ãkqýo YÃku økúk{ Ãkt[kÞík Míkhu ÷køkw fhðk{kt ykðu Au.
– ðkŠ»kf ÞkusLkk yLku íkuLkk y{÷efhý {kxu økúk{ Ãkt[kÞík yuf {kºkLku yrÄfkh Au.
• ÔÞqnh[Lkk
– økúk{Mk¼kLke {tsqheÚke økúk{ Ãkt[kÞík ÞkusLkk fkÞo¢{Lkwt y{÷efhý fhu Au.
– çkeS ðneðxe Äkuhýu fkuR {tsqhe ÷uðkLke hnuíke LkÚke.
– ÞkusLkk ytíkøkoík Y.50,000Úke ðÄkhuLkk ¾[o Ãkh økúk{ Mk¼kLke {tsqheÚke økúk{Ãkt[kÞík íkuLku ðneðxe
Mk¥kkLku MkkUÃku Au.
– økúk{ Ãkt[kÞíkLku ÞkusLkk ytíkøkoík ðMkíke ykÄkhu Lkkýkt [qfððk{kt ykðu Au.
– ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ Mkhfkh ðå[u 75:25 Lkk økwýku¥kh{kt ðnU[kÞu÷ Au.

•••
 153

ÞwrLkx-3

økwshkík{kt rþûký ÔÞðMÚkk-hkßÞ rLkíke.

Mk{ks{kt Lkçk¤k ðøkkuoLkk yLku {rn÷kykuLkk
rþûký rð»kÞf «&™. rþûkýLkLkwt ¾kLkøke
fhý.
rþûkýLkk ûkuºk{kt «ðuþ.
økwýð¥kk, Ëhßòu íku{s Mk{krsf LÞkÞ
MktçktÄe {wÆkyku,
Wå[ rþûkýLke MktMÚkkyku,
Wå[ rþûký Mkk{uLkk Ãkzfkhku,
Mkðorþûkk yr¼ÞkLk,
{æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkkLke ¼qr{fkLku {n¥ð
154

ÞwrLkx - 3
rþûký
ðíko{kLk{kt yuf «fkhu su rþûký rðÞðMÚkk òuðk {¤u Au íku Ãkkt[ nòh ð»koLkku Mk{LðÞ Au su{kt
«k[eLk ¼khík íÞkhçkkË ykðu÷k ÞðLkku Mkkík{e MkËe ÃkAe ykðu÷k rðrðÄ ykhçk {wÂM÷{ku yLku Mkku¤{e MkËe
ÃkAe ykðu÷k ytøkúuòu yLku ytøkúuòuLkk økÞk çkkË ykÍkË çkkhíku {u¤ðu÷wt rþûký ¾hu¾h íkku ytøkúuS ÃkØrík
ykÄkheík Au Aíkkt Ãký yíÞkhLke rþûkýLke ÔÞðMÚkkLkku ykÃkýku rðMík MðYÃkÚke yÇÞkMk fheþwt su{fu
rþûkýLke «k[eLk ÃkØríkLkkt {wÏÞ æÞuÞku{kt ÄkŠ{fíkk y™u Lkiríkf ¼kðLkkLkku rðfkMk, [krhºÞrLk{koý, Lkkøkrhf
yLku Mk{krsf VhòuLkwt Ãkk÷Lk, Mkk{krsf, fkÞofwþ¤íkkLkku rðfkMk y™u MktMf]ríkLke ò¤ðýe, íkuLkku rðfkMk yLku
«Mkkh økýkðe þfkÞ. {kuxu ¼køku rþ»Þkuyu økwÁ ÃkkMku hne yÇÞkMk fhðku Ãkzíkku. yk©{, økwÁfw¤ Þk {X,
Ãkrh»kË, Mkt½suðk MktMÚkkyku{kt rþûký yÃkkíkwt. 8 ð»kuo WÃkLkÞLk ÃkAe rþûký {kxu 15-16 ð»ko økk¤ðkt Ãkzíkkt.
swËk swËk ðýkuo {kxu rðãkÇÞkMk {kxuLke ô{h swËe swËe níkk. 24 ð»kuo ËeûkkLík ÃkAe øk]nkMÚkk©{-SðLk þY
ÚkR þfíkwt. rðãkÇÞkMkLkk rð»kÞku{kt ðuË, Ãkwhký, ÔÞkfhý, ßÞkurík»k, Ëþoðþk† WÃkhktík ÔÞkðMkkrÞf fkiþÕÞku
{kxu ¾uíke fk{, ÃkþwÃkk÷Lk, ÞwØrðãk íku{s yLku nwLkhku þe¾ððk{kt ykðíkk.
økwÁ-rþ»Þ™ku MktçktÄ rÃkíkkrÃkºk suðku níkku. økwÁyu MkkUÃku÷w «íÞuf fk{ rþ»Þu fhðwt Ãkzíkwt. Lkerík{¥kk,
heík¼kík, ykí{MktÞ{ yLku MkwxuðkuLkk ½zíkh {kxu fzf rþMíkÃkk÷Lk níkwt. r¼ûkkxLk rþ»ÞLku Lk{úíkk þe¾ððk
{kxu Úkíkwt.
ðirËf y™u «k[eLk ÃkØrík{kt rþûkýMktMÚkkyku{kt MktMf]ík þe¾ðkíkwt. ÃkAe çkkiØ rþûkýÃkØrík{kt õÞkhuf,
MktMf]ík, Ãký {kuxu ¼køku «kf]ík ¼k»kk yÚkkoíkT ÷kuf¼k»kk{kt {Xku{kt ©{ýku îkhk ÄkŠ{f yÚkðk ÷irff yu{ çkÄe
òíkLkwt rþûký yÃkkíkwt. †erþûký {kxu yLkw{rík níke. yk{ çkkiØ rþûkýÃkØrík ÔÞðnkhu íkku çkkiØMkt½Lke ÃkØrík
níke.
AkÃkfk{ y™u fkøk¤ku WÃk÷çÄ Lk níkkt, íkuÚke ©ðý yLku M{]rík WÃkh ¼kh yÃkkíkku. M{]ríkLku rðfMkkððk
yLku íkk÷e{ ykÃkðk {kxu økwÁ{w¾u þe¾u÷wt ‘ftXMÚk fhkððk{kt ykðíkwt, yÚkkoíkT, {w¾ÃkkXÃkØrík y{÷{kt níke.
rþûký«ýk÷e{kt ðkËrððkË (þk†kÚko)Lku {n¥ð yÃkkíkwt. †eykuLku rþûký ykÃkðkLkku rLk»kuÄ Lk níkku. ÄkŠ{f
yLku ËkþorLkf rð»kÞku{kt Ãkkhtøkík †eyku þk†kÚko fhíke íkuðk áüktíkku {¤u Au.
¼khík ykðu÷k [eLke {wMkkVh R®íMkøk Ãkqðo ¼khíkLke Lkk÷tËk rðãkÃkeXLke MkkÚku ð÷¼e rðãkÃkeXLke
feŠíkLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
• ð÷¼e rðãkÃkeX :
– Mkkihk»xÙ{kt ¼kðLkøkhÚke 39 rf{e. Ëqh ykðu÷wt nk÷Lkwt ð÷¼eÃkwh «k[eLk Mk{Þ{kt yktíkhhk»xÙeÞ
ðuÃkkhLkwt «rMkØ çktËh yLku {n¥ðLkwt rðãkÄk{ níkwt.
 155
– rðãkÄk{ íkhefu ð÷¼e rðãkÃkeXLke ÏÞkrík Ëuþ¼h{kt «Mkhe níke. Auf øktøkk-Þ{wLkk «Ëuþ sux÷u
ËqhÚke rðãkÚkeoyku Wå[ rþûký {kxu ð÷¼e rðæÞkÃkeX{kt ykðíkk. ð÷¼e çkkiØ {XkuLkwt s fuLÿ níkwt
yu{ Lknkuíkwt.
– íku ðuË yLku siLk {ík {kxuLkwt rðãkÄk{ Ãký níkwt. LkkøkkswoLkMkqrhLke yæÞûkíkk Lke[u siLk ykøk{kuLke
ðk[Lkk íÞkt [kuÚke MkËe{kt íkiÞkh ÚkR níke.
– LkkðtËkLkk çku {nkLk rðãkLkku økwý{rík yLku ÂMÚkh{ríkyu íÞkt fux÷ktf ð»kkuo økkéÞkt níkkt. ‘ÉøðuË-
¼k»Þ’ yLku ‘rLkÁõík xefk’ Lkk fíkko MftËMðk{e ð÷¼e™k ðíkLke níkk. Ãkkt[{e MkËe{kt ð÷¼e{kt
{iºkf ðtþLke hksMk¥kk MÚkÃkkíkkt ð÷¼e rðãkÃkeXLku «kuíMkknLk {éÞwt yLku íku çkkiØ Ä{oLkk neLkkÞLkLkk
yÇÞkMkLkwt {wÏÞ fuLÿ çkLke økÞwt níkwt.
– hksMk¥kk íkhVÚke ¼qr{ËkLkku yLku yLÞ ËkLk {¤íkkt rðnkh{tz¤kuLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. Mkkík{e MkËe{kt
íÞkt Mkkuyuf rðnkhku níkk.
– íku{kt 6,000 r¼Ï¾w rðãkÚkeoyku hnuíkk níkk. Lkk÷tËkLke su{ ð÷¼e rðãkÃkeX{kt Ãký «ðuþ {u¤ððk
{kxu ÃkzkÃkze Úkíke. «ðuþLke Ãkheûkk{kt ËMk{ktÚke çkuºký s MkV¤ Úkíkk.
– íkuyku çkuºký ð»ko økk¤eLku çkkiØ LÞkÞ yLku ËþoLkLkwt Wå[ rþûký {u¤ðíkkt. ÃkAe íÞktLke ðkËMk¼k{kt
¼køk ÷R ÃkkuíkkLkk {íkLkwt «ríkÃkkËLk fhðk{kt Ãkkhtøkík Úkíkk. ðkËMk¼k{kt Wå[ ©uýe Ãkk{íkk rðîkLkkuLkk
Lkk{ rðãkÃkeXLkk Ÿ[k Ëhðkò Ãkh MkVuË yûkhku{kt ÷¾kíkkt.
– ð÷¼e rðãkÃkeXLkk MLkkíkfku ðneðxe ¾kíkkLke søÞk WÃkh rLk{kíkk. òu Ä{o, LÞkÞ yÚkoþk†,
MkkrníÞ yLku Lkk{wt suðk rð»kÞku yk rðãkÃkeX{kt þe¾ðíkk Lk nkuík íkku yk{ çkLkðwt þõÞ Lknkuíkwt.
– rðãkÃkeXLkk ytíkuðkMke rðãkÚkeoykuLkk {kæÞr{f rþûký{kt þçËrðãk, Ä{orðãk, LÞkÞrðãk, rþÕÃkrðãk
yLku r[rfíMkkrðãkLkk rþûkýLkku Mk{kðuþ Úkíkku.
– rðãkÃkeX{kt MkkÁt økútÚkk÷Þ Ãký níkwt. íkuLku Mk{]Ø fhðk {kxu {iºkf hkòyu MkeÄkt ËkLk ykÃkíkk. ð¤e
ð÷¼e Mkkuyuf ÷k¾kuÃkrík Lkkøkrhfku Ähkðíkwt Mk{]îLkøkh níkwt.
– íÞktLkk yk ÄLkÃkríkyku Ãký rðãkÃkeXLku ËkLk ykÃkíkk. R.Mk.480Úke 775 MkwÄe hksMk¥kk ¼kuøkðíkk
{iºkf hkòyku rðãkLkk {nkLk yk©ÞËkíkkyku níkk. ykhçk yk¢{ýÚke {iºkf hksMk¥kkLkku ytík
ykÔÞku yLku ÷øk¼øk [kh MkifkÚke [k÷íke Mk{]Ø ð÷¼e rðãkÃkeX Ãký Lkü«kÞ ÚkR.
– hsÃkqíkkuLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík hkßÞ{kt økk{zkt{kt rLkþk¤ku níke. Ãktrzíkku «k[eLk ¼khíkeÞ
rþûkýÃkØrík «{kýu rþûký ykÃkíkk. økwÁrþ»ÞMktçktÄ ½rLkc níkku. ÷¾ðk {kxu ¼kusÃkºkLkku WÃkÞkuøk
Úkíkku.
– økwshkíkLke MktMfkrhíkkLke árüyu Mkku÷tfe ðtþLkk ¼e{ËuðLkk hkßÞLke Mkkhe ÏÞkrík níke. yk Mk{Þu
¼khík{kt rðãkLkk {wÏÞ fuLÿku{kt yýrn÷ðkz ÃkkxýLke økýLkk Úkíke.
156
– Ãkkzkuþe rðãk«u{e ¼kushkòLke nheVkR{kt ¼e{Ëuðu økwshkík{kt rðãkrðfkMkLku ½ýwt «kuíMkknLk ykÃÞwt.
rðãkLke Ëhuf þk¾kLkk çkúkñý yLku siLk rðîkLku økwshkík{kt ykðíkk.
– ¼e{ËuðLkk Ëhçkkh{kt LÞkÞ, ÔÞkfhý, ðuËkLík yLku MkkrníÞ{kt «ÏÞkík rðîkLkku ÚkR økÞk. íkuyku{kt
þkLíÞk[kÞo yLku Mkwhk[kÞo òýeíkk Au. yk[kÞo nu{[tÿT {kuxwt Mðíktºk MktMf]-«kf]ík ÔÞkfhý ‘rMkØ ni{’
yhMkk{kt h[kÞwt. ©eÃkk÷, ðkø¼x suðk rðîkLkku Ãký yk Mk{Þ{kt ÚkR økÞk.
– {k¤ðk Síke ÷eÄk ÃkAe {k¤ðkLkku ÃkwMíkf¼tzkh økwshkík{kt ykÔÞku.
– {wÂM÷{ þkMkLkfk¤ Ëhr{Þk™ ®nËw ÃkkXþk¤kyku{kt MktMf]íkLkku yÇÞkMk Úkíkku yLku ®nËw Ä{oøkútÚkkuLku
fuLÿ{kt hk¾eLku rþûký yÃkkíkwt. hkßÞ{kt Äqr¤Þk rLkþk¤ku [k÷íke.
– íÞkt «kÚkr{f rþûký yÃkkíkwt. þk¤kyku {trËh, {X fu Ä{oþk¤k{kt [k÷íke {wMk÷{kLkkuLku {ÂMsË{kt s
ykðu÷ {fíkçk{kt «kÚkr{f rþûký yÃkkíkw.
– 4 ð»ko 4 {kMk yLku 4 rËðMkLke ô{hu {fíkçk{kt «ðuþ ykÃkíke ð¾íku rçkÂM{Õ÷kn MktMfkh fhðk{kt
ykðíkku yLku yhçkeLkwt rþûký yÃkkíkwt.
– {fíkçk ÃkAe ykøk¤ yÇÞkMk {kxu {ËhuMkk{kt rþûký yÃkkíkwt. fwhkLkLku fuuLÿ{kt hk¾eLku rþûký ykÃkðk{kt
ykðíkwt. fux÷ef {ËhuMkkyku y{ËkðkË, Ãkkxý, ¼Y[ ðøkuhu MÚk¤kuyu ykðu÷e níke.
– hkßÞLke yLku y{ehkuLke {ËËÚke {ËhuMkkLkwt fkÞo [k÷íkwt. {w½÷fk÷eLk økwshkík{kt rþûký yLku MkkrníÞLkwt
fuLÿ y{ËkðkË çkLÞwt níkwt.
– rþûký hkßÞLkwt {hrsÞkík fkÞo økýkíkwt. íku{ Aíkkt yfçkh, snktøkeh, þknsnkt, ykihtøkÍuçk suðk
çkkËþknkuyu rþûkýMktMÚkkykuLku {ËË fheLku hkßÞ{kt rþûký ÔÞðÂMÚkík heíku yÃkkÞ íkuLke fk¤S hk¾e
níke.
– VkhMke{kt hksfkh¼kh [k÷íkku. økwshkík{kt Lkkøkhku yLku fkÞMÚkku suðe fku{kuLkk ½ýk ÷kufkuyu VkhMke
¼k»kk þe¾e hkßÞLke {n¥ð™e Lkkufheyku {u¤ðe níke. çkku÷[k÷{kt «kËurþf ¼k»kk- økwshkíkeLkku
WÃkÞkuøk Úkíkku.
– yfçkh çkkËþknu ¾kþ Vh{kLk çknkh ÃkkzeLku økrýík,ÞwLkkLke r[rfíMkk,ykÞwðuoË,ßÞkurík»k yLku ¾økku¤
ðøkuhu rð»kÞkuLkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk fhe níke.{wÂM÷{ rþûkýfuLÿku{kt økrýík,¾økku¤ suðk rð»kÞku
þe¾ððk {kxu ®nËw rþûkfkuLke rLk{ýqf Úkíke.ÃkhËk-«Úkk nkuðkÚke {wÂM÷{ku{kt fLÞkfu¤ðýeLkku ÷øk¼øk
y¼kð níkku.y{ehku yLku òøkehËkhkuLku íÞkt ½uh rþrûkfkyku îkhk rþûký yÃkkíkwt.fwþ¤ fkheøkhku yLku
f÷kfkhku {khVík f÷kfkiþÕÞku yLku nwÒkhku þe¾ðkíkkt.fwþ¤ f÷kfkhkuLku ‘WMíkkË’ fnuðk{kt ykðíkk.
– {w½÷ Mk{Þ{kt økwshkík{kt y{ËkðkË, Mkqhík, Ãkkxý yLku Äku¤fkLkk rþûkýfuLÿku òýeíkkt níkk.
– y{ËkðkË, Mkh¾us, fwríkÞký(Mkkihk»xÙ) ðøkuhu MÚk¤kuyu Mkkhk ÃkwMíkfk÷Þku Ãký níkk.
– yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt siLk MkqrhykuLkku Vk¤ku LkkUÄÃkkºk hÌkku níkku. yk{kt rðsÞMkuLkMkqrh,
Mk{ÞMkwtËh, É»k¼ËkMk yLku rðãkMkki¼køÞLkkt Lkk{ yLku íku{Lke f]ríkyku WÕ÷u¾LkeÞ Au.
 157
– økwshkík{kt {hkXkfk¤{kt {hkXe MkqçkkykuLkk hkßÞðneðx Ëhr{ÞkLk rþûkýLkk ûkuºk{kt ¾kMk fkuR
LkkUÄÃkkºk ½xLkk fu rðfkMk ÚkÞkLkk rLkËuoþku {¤íkk LkÚke. yu Mk{Þ {nËtþu Mk¥kk xfkððkLkk Mkt½»koLkku
níkku.
– ÞwhkuÃkeÞ «ò {wÏÞíðu ðuÃkkh yÚkuo ¼khík{kt ykðe. rçkúrxþhku ykÔÞk íku Ãknu÷kt ynª rþûký Ëuþe
ÃkØríkyu [k÷íkwt níkwt. økwshkík {wtçkR R÷kfkLkku ¼køk níkwt.
– {wtçkR Lkurxð yußÞwfuþLk MkkuMkkÞxe Ëuþe rþûkýLkwt Mkt[k÷Lk fhíke. Äqr¤Þk þk¤k suðe økk{Xe þk¤kyku
[k÷íke. RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLke ykøk{LkÚke r¾úMíke Ä{oLkku Vu÷kðku fhðkLkk nuíkwÚke rþûkýLke ÞwhkuÃkeÞ
ÃkÆrík y{÷{kt ykðe. çkkRçk÷Lkku Ëuþe ¼k»kkyku{kt yLkwðkË fhe WÃkËuþ yÃkkíkku.
– yk{ ÄkŠ{f nuíkw Ãkkh Ãkkzðk rþûkýLkku Vu÷kðku fhkÞku. {wtçkR R÷kfk{kt Ëuþe ÃkØríkLkk rþûký{kt ðzk
rðãkÚkeo ({kurLkxh)Lke {ËËÚke rþûký ykÃkðkLke «Úkk [k÷w níke. {wtçkR «ktík{kt yuÂÕVLMxLku rþûký
ytøku fux÷ef {n¥ðLke ¼÷k{ýku fhe níke.
– fux÷ktf Ëuþe hkßÞku suðkt fu ðzkuËhk, sqLkkøkZ, ¼kðLkøkh yLku økkUz¤{kt ÚkÞu÷ rþûký«ð]r¥k ¾kMk
LkkUÄ {køke ÷u Au.
– ðzkuËhk{kt økkÞfðkz Mkhfkh MkÞkShkð ºkeòyu 1906-1907 Ëhr{ÞkLk VhrsÞkík rþûkýLke ÞkusLkk
Ëk¾÷ fhe. yk{kt økk{uøkk{ «kÚkr{f þk¤kyku yLku «íÞuf íkk÷wfk MÚk¤u ÃkwMíkfk÷Þ yLku Ëðk¾kLkk
{kxuLke Mkð÷ík Q¼e fhðk{kt ykðe.
– ðzkuËhk hkßÞ{kt 1891 MkwÄe{kt 559 «kÚkr{f þk¤kyku níke. [kh økk{Lkk sqÚk ðå[u ‘[kuhk’{kt
ík¤kxe îkhk Mkk{kLÞ hkuøk {kxu ËðkykuLkwt rðíkhý rðLkk {qÕÞu fhðk{kt ykðíkwt.
– yk yhMkk{kt †e-fu¤ðýeLku rðþu»k W¥kusLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt. yk çkÄe þk¤kyku{kt LkkíkòíkLkk
¼u˼kð ðøkh MkkiLku MkkÚku çkuMkkzeLku rþûký ykÃkðk{kt ykðíkwt níkwt.
– ðzkuËhk þnuh{kt MkkiÚke Ãknu÷e ytøkúuS þk¤k 1871{kt yLku fku÷us 1879{kt MÚkkÃkðk{kt ykðe níke.
yu fku÷us{kt 1882{kt 30 rðãkÚkeoyku níkk.
– íku{kt 1887{kt rð¿kkLkrð¼køk þY fhðk{kt ykÔÞku. 1890{kt ykxoMk yLku MkkÞLMk rð¼køk WÃkhktík
fkÞËkþk†, rMkrð÷ yuÂLsrLkÞ®høk yLku ¾uíkeðkzeLkk rzÃ÷ku{k {kxuLkk rð¼køkku þY fhðk{kt ykÔÞk.
1890{kt f÷k¼ðLkLke MÚkkÃkLkk ÚkR.
– ðzkuËhk{kt {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkz ºkeòyu ÃkkxýLkk siLk økútÚk¼tzkhku{ktÚke nMík«íkkuLke íkÃkkMk
fhðkLkwt fk{ {rý÷k÷ Lk¼w¼kR rîðuËeLku MkkUÃÞwt.
– íku{ýu 2,619 nMík«íkkuLke ðøkeof]ík Mkqr[ íkiÞkh fhe íku {wsçk ÃkwMíkfkuLkwt «fkþLk fhðkLke ¼÷k{ý
fhu÷e. íku {kxu 1893{kt ðzkuËhk{kt Mkhfkh íkhVÚke ¼k»kktíkh ¾kíkwt þY ÚkÞwt.
– yLktíkf]»ý þk†eyu yk fkÞo {kxu 10,000 nMík«íkku yLku 630 sux÷k ÃkwMíkfku ¼khík¼h{ktÚke
ðzkuËhk{kt ykÛÞkt. ÃkkA¤Úke «kåÞrðãk{trËh (ykurhÞuLx÷ RÂLMxxâqx) íkhefu Lkk{kr¼ÄkLk Ãkk{u÷e
yk MktMÚkk 1927{kt þY ÚkR, suLke ÃkkMku nk÷{kt 27,319 sux÷e nMík«íkku Au.
158
– yk nMík«íkkuLku ykÄkhu 1916Úke 1999 MkwÄe{kt 177 økútÚkkuLkwt MktÃkkÄLk-«fkþLk ‘økkÞfðkz ykurhÞuLx÷
rMkheÍ’ íkhefu ÚkÞwt Au. yk økútÚk{k¤kLkk «Úk{ MktÃkkËf Mke.ze. Ë÷k÷ níkk.
– yk MktMÚkkyu ðkÕ{erfhk{kÞýLke Mk{erûkík ykð]r¥k 1951 Úke 1975 MkwÄe{kt Mkkík ¾tzku{kt «fkrþík
fhe Au. MkÞkS MkkrníÞ{k¤k ©uýe{kt 650Úke ðÄw økwshkíke ÃkwMíkfku «rMkØ fhðk{kt ykÔÞkt Au.
– yk MktMÚkk îkhk ‘sLko÷ ykuðT ykurhÞuLx÷ RÂLMxxâqx’ yLku ‘MðkæÞkÞ’ ™k{Lkkt MktþkuÄLk-Mkk{krÞfku
«rMkØ fhðk{kt ykðu Au, «kåÞrðãk{trËh «kåÞrðãk yLku MktMf]ríkLku ÷økíkkt 46,500 ÃkwMíkfku Ähkðu
Au.
– Auf 1931Úke yk MktMÚkk{kt yLkwMLkkíkf rð¼køk þY fhðk{kt ykÔÞku Au, suLku yu{.yuMk.ÞwrLkðŠMkxeyu
ÃkkuíkkLkk ½xf íkhefu {kLÞ fÞkuo Au.
– Mkkihk»xÙLke Mkki«Úk{ þk{¤ËkMk fku÷us 1885{kt ¼kðLkøkh{kt MÚkÃkkR. yk s yhMkk{kt sqLkkøkZ{kt
çknkWÆeLk fku÷us þY ÚkR. íku ÃkAe [kh-Ãkkt[ ËkÞfk çkkË hksfkux hkßÞ{kt hksfw{kh fku÷us
MÚkÃkkR.
– økkUz¤ hkßÞLkk hksðe ¼økík®MknSyu fLÞkfu¤ðýe {kxu ¾kMk ÔÞðMÚkk fhe.
– økwshkíkLke Mkðo«Úk{ ytøkúuS þk¤k Ë÷Ãkíkhk{ ¼økw¼kR Lkk{Lkk Mk{ksMkwÄkhfu Mkqhík{kt þknÃkwh
{wMkkVh¾kLkk ÃkkMku 1834{kt þY fhe níke. ¼Y[{kt xf÷ yLku xkWLþuzu ytøkúuS þe¾ððkLkku ¾kLkøke
ðøko þY fÞkuo níkku.
– ykR.Ãke.r{þLk nkRMfq÷ Mkqhík{kt 1840{kt þY fhðk{kt ykðe níke. hksfkux{kt huðhLz fkh íkÚkk
ø÷kMkøkkuyu 1843{kt ytøkúuS þe¾ððk {kxuLkku ðøko ¾kuÕÞku níkku. 1849-41{kt Mkqhík{kt Mkhfkhe
nkRMfq÷ ÷kufkuLke {køkýeÚke þY fhðk{kt ykðe níke.
– y{ËkðkË{kt Ãký Mkh¾khe þk¤k 1846{kt yÂMíkíð{kt ykðe níke. LkkUÄÃkkºk rçkLkk íkku íku Au fu
Mkhfkhe þk¤kyku þY fhðk ÷kufVk¤ku Ãký yufºk fhðk{kt ykðíkku. yk «fkhLke þk¤kykuLku yutø÷ku
ðLkkoõÞw÷h Mfq÷ (yu.ðe.Mfq÷), MkwrÃkrhÞhu yu.ðe.Mfq÷, r{z÷ Mfq÷ fu økúk{h Mfq÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðíke níke.
– ÔÞkÞk{rþûký {kxu ðzkuËhk hkßÞ «uhýk¼qr{ níkwt. økwshkíkLke rðrþü {Õ÷krðãkLku hkßÞk©Þ
ykÃkLkkh hksðeyku{kt MkÞkÍehkð çkeò yLku ¾tzuhkðLkk Lkk{ òýeíkkt Au. MkÞkShkð ºkeòyu Ãký
ÔÞkÞk{rþûkýLku «kuíMkknLk ykÃÞwt níkwt.
– ©e{tík MkÞkShkð {nkhksu yLkwËkLk ykÃke ÷kufÔÞkÞk{-þk¤kykuLku «kuíMkknLk ykÃÞwt níkwt. ðzkuËhk
hkßÞ{k 1934Lkk ð»ko{kt ykðe 109 ÔÞkÞk{þk¤kyku níke.
– ¼khíkeÞ ÔÞkÞk{Lkk ÃkwhMfíkko «ku.{kýufhkðu ¼khíkeÞ ÔÞkÞk{rðãkLku Lkðk ÞwøkLku yLkwYÃk ÔÞðÂMÚkík
ykfkh ykÃÞku níkku. Akuxw¼kR Ãkwhkýe, ytçkw¼kR Ãkwhkýe yLku íku{Lkk MkkÚkeykuyu økwshkík{kt Xuh Xuh
ÔÞkÞk{þk¤kyku MÚkkÃke níke.
 159
– Mkkihk»xÙ{kt Mðk{e hkð yLku çknkWÆeLk¼kR þu¾ îkhk ÔÞkÞk{«ð]r¥k þY ÚkR níke. ¼khíkLkk ¢ktríkðeh
MkhËkh Ãk]Úðe®Mkn ykÍkËu (Mðk{e hkð) ¼kðLkøkhLkk {kuíke¼køk y¾kzkLke ÔÞkÞk{þk¤kLku f{o¼qr{
çkLkkðeLku ÔÞkÞk{«ð]r¥k{kt yLkuf ÞwðkLkkuLku íkiÞkh fÞko. Ãkwhkýe ¼kRykuyu þY fhu÷e ðzkuËhkLke ©e
÷û{eLkkÚk ÔÞkÞk{þk¤k Xuh Xuh yLkuf ÔÞkÞk{þk¤kykuLku rðfMkkððk{kt fkhýYÃk níke. økwshkík{kt
þkherhf rþûký{kt ÔÞkÞk{þk¤kykuLkwt ÞkuøkËkLk {nk{q÷wt Au.
– ÃkwMíkf¼tzkhku : hsÃkqík Mk{Þ{kt {k¤ðkLkku ÃkwMíkf¼tzkh økwshkík{kt ÷kððk{kt ykÔÞku níkku. {w½÷
çkkËþknku Ãký ÃkwMíkfkuLkk þku¾eLk níkk. nw{kÞqt, yfçkh, snktøkeh, þknsnkt, Ëkhk yLku ykihtøkÍuçkLkk
þkne ÃkwMíkf¼tzkhku Lkðkt yLku Ëw÷o¼ ÃkwMíkfkuÚke Mk{]Ø níkk. yk çkkËþknku ËqhLkk «ËuþkuLke Sík ÃkAe
íÞktLkk ÃkwMíkf¼tzkhku ÷R ÷uíkk.
– ykðk ÃkwMíkf¼tzkhku{kt økwshkíkLkk økútÚkk÷ÞkuLkk ÃkwMíkfku Ãký níkk. çkËkÞqt ÷¾u Au fu økwshkíkLke Sík
ÃkAe MkwtËh yLku Ëw÷o¼ ÃkwMíkfku þkne ÃkwMíkf¼tzkh{kt W{uhkÞkt níkk.
– yk ÃkwMíkfku RÂBíkÞk˾kLk økwshkíkeLkk fçkò{kt níkk. ÃkAe íkku ÃkwMíkfku yLku nMík«íkku ÃkwMíkf¼tzkh{kt
W{uhkíkkt hÌkkt.
– yfçkhu Mkkhkt ÃkwMíkfkuLkk yLkwðkËku fhkÔÞk níkk. snktøkeh økwshkík ykðu÷ku íÞkhu økwshkíkLkk rðîkLk
þu¾kuLku íkuýu ½ýkt ÃkwMíkfku ¼ux ykÃku÷kt. {w½÷kuLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk W¥k{ fûkkLkk ÃkwMíkf¼tzkhkuLkku
rðfkMk ÚkÞku.
– økwshkíkLkk Mkqçkk{kt s 14 ÃkwMíkfk÷Þku níkkt. íku Mk{ÞLkk Ëw÷o¼ y™u y{qÕÞ MktøkúnkuÚke íku ÃkwMíkfk÷Þku
Mk{]Ø níkk. økwshkíkLkk Mkqçkk{kt Wå[ rþûký {kxuLke {ËhuMkkyku MkkÚku yLkuf ÃkwMíkfk÷Þku Mkt÷øLk níkk.
– 2011{kt økwshkíkLke ðMíke A fhkuz ºký ÷k¾ níke. íku{kt MkkûkhíkkLkwt fw÷ «{ký 79.31 xfk níkwt.
– ÃkwÁ»kku{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 87.2 xfk níkwt yLku †eyku{kt 70.7 xfk níkwt. økwshkíkLkk økúk{eý
rðMíkkhku{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 68.1 xfk níkwt, ßÞkhu LkøkhrðMíkkhku{kt íku 86.5 xfk níkwt.
– 1991{kt økwshkík{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 61.3 xfk níkwt.
– fkuR Ãký «òLkku Wíf»ko íku «ò{ktLkk fux÷k ÷kufkuLku ÷¾íkkt, ðkt[íkkt yLku økýíkkt ykðzu Au íkuLkk Ãkh
yð÷tçku Au.
– su ÷ku¾kuLku ÷¾íkkt, ðkt[íkkt yLku Úkkuzwt økýíkheLkwt fk{ ykðzíkwt nkuÞ íku{Lku yûkh¿kkLkðk¤k fu Mkkûkh
÷u¾ðk{kt ykðu Au.
• çkwrLkÞkËe rþûký :
– økktÄeSLkk rþûký ytøkuLkk rð[khkuLku {qíko MðYÃk ykÃkðk 1937Lkk ykuõxkuçkh {kMk{kt ðÄko {wfk{u
fu¤ðýefkhkuLkwt yuf Mkt{u÷Lk çkku÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt. íkuýu Lke[uLke rMkØktíkku Lk¬e fÞko níkk :
(1) Mkkík ð»ko MkwÄe {Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLke òuøkðkR fhðe; (2) rþûkýLkwt {kæÞ{ çkk¤fLke
160
{kík]¼k»kk nkuðe òuRyu; (3) Mk{økú rþûkýðk¤k Ëhr{ÞkLk fuLÿMÚkkLku fkuR WíÃkkËf ©{ nkuðku òuRyu
yLku rðrðÄ fkiþÕÞku ¾e÷ððk {kxu Mk{LðÞ MkkÄe rþûký ykÃkðwt òuRyu.
– yk Ãkrh»kËu zku.Íkrfh nwMkuLkLkk yæÞûkÃkËu yuf Mkr{rík Lke{e íkuLku ÃkkÞkLke fu¤ðýeLkk æÞuÞku MkkÄu yuðku
rðøkíkðkh yÇÞkMk¢{ ½ze fkZðkLkwt fk{ MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt.
– yk «fkhLkk WíÃkkËf ©{ îkhk yÃkkíkk rþûkýLku çkwrLkÞkËe fu ÃkkÞkLkwt rþûký fnuðk{kt ykðu Au.
{kæÞr{ffûkkyu çkwrLkÞkËe rþûký ykÃkíke þk¤kykuLku W¥kh çkwrLkÞkËe þk¤kyku fnuðk{kt ykðu Au.
– økwshkík{kt ½ýe «kÚkr{f þk¤kyku{kt çkwrLkÞkËe rþûký yLku fux÷ef {kæÞr{f þk¤kyku{kt W¥kh-
çkwrLkÞkËe rþûký ykÃkðk{kt ykðu Au. yk{ktLke ½ýe þk¤kyku{kt {æÞðíkeo WíÃkkËf ©{ íkhefu f]r»k
yÚkðk fktíký-ðýkxLku yÃkLkkððk{kt ykÔÞkt Au.
– 1964-66Lkk fkuXkhe fr{þLku ‘çkwrLkÞkËe’ þçË ðkÃkÞko rðLkk «kÚkr{f þk¤kyku{kt yLÞ rð»kÞku MkkÚku
Mk{kòuÃkÞkuøke WíÃkkËf ©{Lku Ãký yuf rð»kÞ íkhefu þe¾ððk ¼÷k{ý fhe níke, íku «{kýu nk÷
økwshkíkLke Mkðo «kÚkr{f þk¤kyku{kt rþûký yÃkkÞ Au. MkkÚku çkwrLkÞkËe íku{s W¥kh-çkwrLkÞkËe «ðkn
Ãký [k÷w Au.
• yk©{þk¤kyku :
– ÃkAkík rðMíkkhku{kt rþûkýLkku ÔÞkÃk ðÄkhðk økwshkík MkhfkhLkwt fu¤ðýe ¾kíkwt yk©{þk¤kyku yux÷u
fu hnuðkLke Mkøkðz MkkÚkuLke þk¤kyku™u {kLÞíkk ykÃke íku{Lkk rLk¼kð {kxu ¾kMk yLkwËkLk ykÃku Au.
– nk÷ ykðe ÷øk¼øk 400 yk©{þk¤kyku Au, su{kt 300 WÃkhktík çkwrLkÞkËe þk¤kyku yLku 80 sux÷e
W¥kh-çkwrLkÞkËe þk¤kykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk þk¤kyku{kt rðãkÚkeoykuyu ¼ýðk MkkÚku hnuðkLkwt
VhrsÞkík nkuðkÚke yk¾ku rËðMk þiûkrýf íku{s MkktMfkrhf fkÞo¢{ku{kt ¼køk ÷uðkLkku nkuÞ Au.
– yk þk¤kyku{kt yLÞ çkwrLkÞkËe þk¤kyku suðk s yÇÞkMk¢{ku [k÷u Au. yk©{þk¤kykuLkk ðneðx
Ãkh Ëu¾hu¾ hk¾ðk fu¤ðýe ¾kíkk{kt yuf ¾kMk rð¼køk hk¾ðk{kt ykÔÞku Au.
{kuxk¼køkLke yk©{þk¤kyku MðiÂåAf MktMÚkkyku îkhk [k÷u Au yLku {kºk çku xfk þk¤kyku Mkhfkh
îkhk [k÷u Au.
• xufTrLkf÷ rþûký :
– ÍzÃke ykiãkurøkfefhýLkk s{kLkk{kt ykŠÚkf rðfkMk MkkÄðk{kt xufTrLkf÷ rþûkýLkku {n¥ðLkku Vk¤ku Au.
– hkßÞ{kt rzøkúe yLku rzÃ÷ku{kLkk Míkhu Xef Xef rðfkMk ÚkÞku Au. xufTrLkf÷ MktMÚkkyku{kt yýwRsLkuhe,
ÃkuxÙkufur{fÕMk, Ã÷kÂMxf Wãkuøk, hkMkkÞrýf ¾kíkh, R÷ufxÙkurLkõMk yLku fkuBÞwrLkfuþLk, fBÃÞqxh,
xur÷rðÍLk, ¾uíke, Wãkuøk ðøkuhuLkk yÇÞkMkLke Mkð÷íkku økwshkík{kt Q¼e ÚkR Au.
– økwshkík hkßÞu xufTrLkf÷ rþûkýLke økwýð¥kk íkhV ¼kh {qfðkLke Lkerík y¾íÞkh fhe Au. xufTrLkf÷
rþûký{kt {kæÞr{f íkÚkk Wå[ rþûkýLkk fux÷kf yÇÞkMk¢{kuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 161
– Mkhfkh íkhVÚke rsÕ÷kLkkt {wÏÞ {Úkfkuyu yuÂLsrLkÞrhtøkLkk rðrðÄ rð»kÞku {kxu Ãkkur÷xufTrLkf [k÷u Au,
su{kt {kæÞr{f þk¤ktík Ãkheûkk ÃkkMk fhu÷k rðãkÚkeoykuLku rzÃ÷ku{k fkuMkoLkwt rþûký ykÃkðk{kt ykðu Au.
íku{kt rMkrð÷, r{furLkf÷, R÷uÂõxÙf÷, R÷uõxÙkurLkõMk, xuõMxkR÷, ÃkuxÙkufur{fÕMk, fur{fÕMk, fur{f÷,
ykŠfxuõ[h, zÙk^xTMk{uLk ðøkuhuLkku ºký ð»koLkku rzÃ÷ku{k fkuMko [k÷u Au.
– yuÂLsrLkÞ®høk fku÷uòu Mkhfkh, ÞwrLkðŠMkxe íkÚkk ¾kLkøke MkknMkku [÷kðu Au yLku íku{kt [kh ð»koLkk
rzøkúe fkuMko yLku íku ÃkAe çku ð»koLkk {kMxMko rzøkúe fkuMko íkÚkk Ãkeyu[.ze. fûkkLkk MktþkuÄLkku [k÷u Au.
fLÞkyku {kxu y÷øk Ãkkur÷xufTrLkf MktMÚkkyku Ãký fux÷uf MÚk¤u [k÷u Au.
– fuLÿeÞ «ðuþ Mkr{rík îkhk RsLkuhe íkÚkk Vk{oMke fku÷uòu{kt rzøkúe yÇÞkMk¢{ku yLku Ãkkur÷xufTrLkf yLku
Vk{oMke MktMÚkkyku{kt Äkuhý 12™k rð¿kkLk-«ðkn ÃkAeLkk rzÃ÷ku{k RsLkuhe yLku Vk{oMke yÇÞkMk¢{ku{kt
rðãkÚkeoykuLku «ðuþ ykÃkðk{kt ykðu Au. ð»ko 2004-05{kt yuÂLsrLkÞ®høkLke ÃkËðe ykÃkíke MktMÚkkyku{kt
12,724 çkuXfku, ykŠfxuf[hLke ÃkËðe ykÃkíke MktMÚkkyku{kt 270 çkuXfku, Vk{oMke fku÷uòu{kt 1,485
çkuXfku níke. 2009Lkk ð»ko{kt yutrsrLkÞ®høk fku÷uòu{kt 31685 çkuXfku níke, Vk{oMke fku÷uòu{kt 5175
çkuXfku yLku ykŠfxuõ[hLke fku÷uòu{kt 510 çkuXfku níke.
– økwshkík hkßÞ{kt Äkuhý 10 ÃkAe RsLkuhe rzÃ÷ku{kt {kxu Ãkkur÷xufTrLkf MktMÚkkyku 25 Au ßÞkhu {kºk
rðãkŠÚkLkeyku {kxuLkk yÇÞkMk¢{kuLke 23 Au. yk{kt rMkrð÷, r{furLkf÷, R÷urfxÙf÷u, ykuxku{kuçkkR÷,
Ã÷kÂMxf yuÂLsrLkÞ®høk, xuõMxkR÷ {uLÞwVuf[®høk yLku xuõMxkR÷ «kuMku®Mkøk xufLkku÷kuS, {ux÷So
WÃkhktík fku{ŠþÞ÷ «uÂõxMk, ykŠfxuf[h÷ ykrMkMxLxrþÃk, fBÃÞqxh yuRzuz fku~åÞq{ rzÍkRLk yLku
nku{ MkkÞLMk íkÚkk fku{ŠþÞ÷ ykxo suðk rð»kÞku {kxuLkku «çktÄ Au.
– {kæÞr{f þk¤k-fûkkLke ÔÞðMkkÞe MktMÚkkyku ½ýk¾hk rsÕ÷k{kt Mkhfkh íkhVÚke [k÷u Au, su{kt ºký
fu [kh ð»koLkk MkŠxrVfux fkuMko rMkrð÷, r{furLkf÷, R÷uõrxÙf÷, R÷uõxÙkurLkõMk,xufTMxkRÕMk, zÙk^xTMk{uLk,
ykŠfxuõ[h ðøkuhu {kxu [k÷u Au.
– fku{ŠþÞ÷ fkuMko suðk fu xkRÃkhkR®xøk, þkuxonuLz, ykurVMk-{uLkus{uLx ðøkuhu Ãký fux÷ef MktMÚkkyku{kt
[k÷u Au. íku{Lke Ãkheûkk MkhfkhLkk fu¤ðýe ¾kíkk íkhVÚke [k÷íkw Ãkheûkkçkkuzo ÷u Au.
– ÃkwMíkfk÷ÞLkk ðneðx {kxu fux÷kf MkŠxrVfux yLku rzøkúe fkuMko [k÷u Au. rzøkúe fkuMko ÞwrLkðŠMkxeyku{kt
[k÷u Au.
– rþûkfkuLkk «rþûký {kxu fux÷kf MkŠxrVfux yLku rzøkúe fkuMko [k÷u Au íku {kxu ¾kLkøke MktMÚkkyku Au, yLku
fux÷ef MktMÚkkyku ÞwrLkðŠMkxeyku îkhk [k÷u Au.
– Ãkqðo«kÚkr{f íkÚkk «kÚkr{f rþûkfkuLke íkk÷e{Lku ytíku MkŠxrVfux ykÃkðk{kt ykðu Au. {kæÞr{f íkÚkk
Wå[íkh {kæÞr{f rþûkfku {kxu çke.yuz.Lke WÃkkrÄ {kxu ÞwrLkðŠMkxe-Mkt÷øLk fku÷uòu yÚkðk fux÷ef
ÞwrLkðÂÃMkxeykuLkk rþûkýrð¼køkku{kt òuøkðkR Au.
– Úkkuzef MktMÚkkyku økwshkík MkhfkhLkwt fu¤ðýe ¾kíkwt Ãký [÷kðu Au, su íkk÷e{Lku ytíku Mkhfkhe Ãkheûkkçkkuzo
rzÃ÷ku{k ykÃku Au.
162
– fkÞËkþk†Lke fku÷uòu {wÏÞíðu ¾kLkøke MktMÚkkyku [÷kðu Au. íku{kt yu÷.yu÷.çke. íkÚkk yu÷.yu÷.yu{.Lkk
fkuMko [k÷u Au.
– {urzf÷ fku÷uòu{kt fux÷ef MkhfkhLke, fux÷ef ÞwrLkðŠMkxeLke yLku fux÷ef ¾kLkøke MkknMkkuLke MktMÚkk
Au.
– íku{kt yu{.çke.çke.yuMk. íkÚkk íku ÃkAeLkku yu{.ze. íkÚkk yu{.yuMk.Lkku fkuMko [k÷u Au. ykÞwðuoËLke
fku÷uòu ykÞwðuoË ÞrLkðŠMkxe MkkÚku Mkt÷øLk Au.
– f]r»k(yurøkúfÕ[h)Lke fku÷uòu {wÏÞíðu Mkhfkh nMíkf Au yLku íku f]r»k-ÞwLkðŠMkxe MkkÚku Mkt÷øLk Au.
– íku{kt ¾uíkeðkze íkÚkk ÃkþwMktðÄoLkLkk yÇÞkMk¢{ku WÃkhktík yu rð»kÞku{kt MktþkuÄLkfkÞo [k÷u Au. MLkkíkf
yÇÞkMk¢{Lku ytíku çke.yuMk.Mke. (yuøkúefÕ[h) yLku íku ÃkAeLkk yLkwMLkkíkf yÇÞkMk¢{Lku ytíku
yu{.yuMk.Mke. (yuøkúefÕ[h)Lke WÃkkrÄ yuLkkÞík ÚkkÞ Au.
– økwshkík{kt rçkÍLkuMk-yuzr{rLkMxÙuþLk {kxuLke MLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf WÃkkrÄyku ykÃkíke yLkuf
rþûkýMktMÚkkyku Au. WÃkhktík y{ËkðkË{kt LkuþLk÷ rzÍkRLk RÂLMxxâqx{kt fku{ŠþÞ÷ ykxo ðøkuhu
rð»kÞku {kxu MkŠxrVfux yLku rzÃ÷ku{k yÇÞkMk¢{ku [÷kððk{kt ykðu Au.
– RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykuðT {uLkus{uLx{kt yLkwMLkkíkf WÃkkrÄ {kxuLkk rþûkýLke òuøkðkR Au. MkuLxÃk
Vkuh yuÂLðhkuLkBLx-Ã÷k®Lkøk yuLz xufLkku÷kuS{kt Mfq÷ ykuðT ykŠfxuõ[h, Mfq÷ ykuðT Ã÷k®Lkøk, Mfq÷
ykuðT yuÂLðhkuL{uLx yLku Mfq÷ ykuðT rçkÕzªøk MkkÞLMk yuLz xufLkku÷kuS{kt yuf ð»koLkk 2 íkuðk fw÷ 10
Mku{uMxhLkk rzÃ÷ku{kt fkuMko yLku 4 Mku{uMxhLkk yLkwMLkkíkf fkuMko {kxuLke òuøkðkR Au. ð»ko 2009-10Lkk
ytík{kt yu{.çke.yu.{kt çkuXfkuLke MktÏÞk 7,030 íkÚkk yu{.Mke.yu.Lke çkuXf MktÏÞk 3,580 níke.
– ykuõxkuçkh, 1999{kt økwshkík Mkhfkhu RLV{uoþLk xufTLkku÷kuS{kt nhýVk¤ ¼hðk {kxu økwshkík RLV{uorxf
r÷r{xuz Lkk{Lke MktMÚkk økktÄeLkøkh{kt þY fhe Au. yufðeMk{e MkËe{kt økwshkíkLku økkihð¼uh ÷R sðk
{kxu økwshkíkLke Mkkt«ík Mkhfkhu ÞÚkkÞkuøÞ rð[khýk yLku òuøkðkR fhe Au.
– rþûkýûkuºku fBÃÞqxh-ÞwøkLke þYykík ÚkR økR Au. yuf «fkhLkk ðirïf Mk{ksLkwt rLk{koý ÚkÞwt Au.
MktËuþkÔÞðnkhLke xufTLkku÷kuSyu yksu rðïLku LkkLkwt çkLkkÔÞwt Au. RLV{uoþLk xufTLkku÷kuSyu Lkðe ¢kÂLíkLkkt
{tzký fÞkO Au.
– økwshkík{kt «kÚkr{fÚke þY fheLku ÞwrLkðŠMkxe íku{s xufTrLkf÷ ûkuºku {kuxk VuhVkhku ÚkÞk Au Lku ÃkkuíkkLkk
çksuxLkku ykþhu 11% sux÷ku rnMMkku Mkhfkh rþûký ÃkkA¤ ¾[o fhu Au.
– rþûkýLkk rðrðÄ ûkuºkku{kt yuftËhu ÍzÃke «økíke Aíkkt Mkkðorºkf «kÚkr{f rþûký yLku ðMíke{kt MkkûkhíkkLkk
«MkkhLke árüyu økwshkíku ÷ktçke {s÷ ¾kÃkðkLke Au. 2011Lkk ð»ko{kt økwshkík{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký
79 xfk níkwt, Íu Mk{økú hk»xÙLke Mkhuhkþ 74 xfkLke íkw÷Lkk{kt ðÄkhu níkwt, Ãkhtíkw fuh¤ (94 xfk) yLku
{nkhk»xÙ (83 xfk) suðk hkßÞkuLke íkw÷Lkk{kt ykuAwt níkwt.
– 1991Úke 2011Lkk çku ËMkfk{kt Mk{økú Ëuþ{kt MkkûkhíkkLkk «{ký{kt 22 xfkðkheLkku ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku
níkku, íkuLke íkw÷Lkk{kt økwshkík{kt yu ðÄkhku 18 xfkðkhe sux÷ku níkku. «kÚkr{f rþûkýLkk Äkuhýu 6-
 163
8{kt ¼ýðkLke ðÞLkk (11Úke 14 ð»koLke ðÞLkk) 78.2 xfk çkk¤fku 2007-08{kt þk¤k{kt ¼ýíkkt
níkk, íkuLke Mkh¾k{ýe{kt fuh¤{kt yu «{ký 100 xfk, {nkhk»xÙ{kt 86.8 xfk yLku fýkoxf{kt 90.2
xfk níkwt. yk{ ykX ð»koLkk «kÚkr{f rþûký™u Mkkðorºkf çkLkkððkLkwt çktÄkhýeÞ ÷ûÞ nktMk÷ fhðk
{kxu Ãký økwshkíkLku nS ½ýwt fhðkLkwt hnu Au.

Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (SSA)

– Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (yuMk.yuMk.yu.),økwshkík hksÞ «khtr¼f rþûký Ãkrh»kË îkhk y{÷{kt {qfkÞu÷
ÃkrhÞkusLkk Au. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk ¼khík Mkhfkh îkhk Mk{økú Ëuþ{kt «khtr¼f rþûkýLkk Mkkðºkefhý
{kxuLkku fkÞo¢{ (UEE) Au.
– su ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ rLkÞ{ Lkt.86Lke òuøkðkR yLkwMkkh Mk{økú Mk{Þ {ÞkoËkLku ykÄeLk ÚkRLku 6
Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík rþûký ykÃkðk {kxu rLk{kÞu÷ yr¼øk{ Au.
– yk fkÞo¢{ nuX¤Lke {wÏÞ «ð]r¥kyuk suðe fu Lkðe þk¤kykuLkwt çkktÄfk{ fhðwt, þk¤k{kt MkwÄkhkLkk fk{
fhðk suðk fu ðøko¾tzLkwt rLk{koý fhðwt, þki[k÷Þ, ÃkkýeLke ÔÞðMÚkk íkÚkk þk¤kLke Mk{khfk{ {kxuLke
økúkLx Vk¤ððe suðe sðkçkËkheyku Ãkqýo fhðk çktÄkÞu÷ Au.
– yk WÃkhktík yÃkqhíkk rþûkfkuLke MktÏÞk{kt Lkðk rþûkfkuLke rLk{ýqtf fhe ðíko{kLk rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃke rþûký ÔÞðMÚkk ðÄkhu {sçkqík fhðe, ©uc rþûký Mkk{økúe rðfMkkððe, íkÚkk f÷Mxh, ç÷kuf
yLku rsÕ÷k ÷uð÷{kt «MÚkkrÃkík fhe rsÕ÷k Míkhu þiûkrýf {k¤¾kLku {sçkqík fhðk {kxuLkwt ÞkuøkËkLk
ykÃkðkLkku Au.
– yuMk.yuMk.yu. SðLk fkiþÕÞ MkrníkLkwt økwýð¥kkðk¤wt «khtr¼f rþûký ykÃkðk {ktøku Au. yk MkkÚku
fLÞk rþûkýLku W¥kusLk ykÃkðk íkÚkk þk¤k çknkhLkk yÚkðk íkku y÷øk íkhe ykðíkk çkk¤fku WÃkh
¾kMk æÞkLk ykÃke íkuyukLku fBÃÞqxhLkwt ¿kkLk ykÃke yksLke SðLkþi÷eLku Mk{fûk çkLkkððk {ktøku Au.
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (yuMk.yuMk.yu.)Lke {wÏÞ «ð]r¥kyku....
– rþûkfkuLke íkk÷e{
– Mkt[k÷Lk yLku ykÞkusLk
– ykrË òrík rþûký
– òrík rþûký
– þk¤k çkktÄfk{
– Lkkýkt yLku rnMkkçkLkwt ykÞkusLk
– {erzÞk yLku «ð]r¥kykuLkwt ËMíkkðuSfhý
– {uLkus{uLx RLVku{uoþLk rMkMx{
– rðf÷ktøk çkk¤fku {kxu Mktfr÷ík rþûký
– Mðýo sÞtíke økúk{
164

{æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkk

– {æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh îkhk þY fhðk{kt ykðe Au. suLkk ytíkøkoík Äkuhý 1 Úke 8Lkk
rðãkÚkeoykuLku rËðMk Ëhr{ÞkLk økh{ ¼kusLk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk ÞkusLkk {kxuLkku ¾[o fuLÿ Mkhfkh yLku hksÞ Mkhfkh ðå[u 75:25 Lkk økwýku¥kh{kt fhðk{kt ykðu
Au.
– rðfkMkþe÷ çkk¤fku{kt Ãkku»ký yLku ykhkuøÞLkk Äkuhý{kt MkwÄkhku fhðku.
– þk¤k Akuze Ëuíkk çkk¤fkuLkk Ëh{kt ½xkzku fhðku yLku nkshe ðÄkhðe íku{s økheçk çkk¤fku Lku þk¤kyu
ykððk {kxu ykfŠ»kík fhðk.
– økúkBÞ Míkhu Ãkqhf hkusøkkhLke íkfkuLke h[Lkk fhðe.
– Mkk{krsf yLku hkr»xÙÞ yufefhý fhðwt.
– økheçke Ëqh fhðk {kxu hksÞ îkhk Ãkqhf «ÞíLkku fhðk.
– 180 økúk{{kt Mk{kLk heíku Äkuhý 1 Úke 5 {kxu 450 fu÷uhe yLku 20 økúk{ «kuxeLk yLku 265 økúk{ Mk{kLk
heíku, Äkuhý 6 Úke 8 {kxu 700 fu÷uhe yLku 20 økúk{ «kuxeLkLkwt ¼kusLk {kxuLkwt «{ký Lk¬e fhðk{kt
ykðu÷ Au.
– yXðkrzÞk{kt ¼kusLk Ãkºkf{kt Mkku{ðkhu ÷kÃkMke, Mkw¾ze yLku r{fMk þkf, {tøk¤ðkhu ¾e[ze ,þkf,
çkwÄðkhu Ëk¤-Zkuf¤e,økwYðkhu Ëk¤-¼kík, þw¢ðkhu {wrXÞk,nktzðku yLku þrLkðkhu Ãkw÷kð yLku þkf
ykÃkðk{kt ykðu Au. yk ðkLkøke Ãkºkf{kt MÚkkrLkf MðkË {wsçk rsÕ÷k îkhk VuhVkh ÚkE þfu Au.
– hksÞMíkhu ÞkusLkkLkwt Mkt[k÷Lk hksÞ MíkhLkk fr{þLkhLke fûkk Ähkðíkk yrÄfkhe fhu Au. yLku MktÞwfík
fr{þLkh, çku {ËËrLkþ fr{þLkhku yLku {k{÷íkËkhku ðøkuhu Mknfkh ykÃku Au.
– rsÕ÷kLkwt MktÃkqýo ðneðxe rLkÞtºký yLku ytËks ÃkhLkku ytfwþ íkuLkk îkhk hk¾ðk{kt ykðþu.
– rsÕ÷k Míkhu rsÕ÷k fûkk f÷ufxh {æÞknLk ¼kusLk ÔÞðMÚkkLkk WÃkhe Au yLku íku{Lku LkkÞçk f÷ufxh
îkhk {æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkkLkk ðneðxe fkÞo {kxu MknkÞ fhðk{kt ykðu Au.
– rþûký rð¼køkLkk yLÞ «kÚkr{f rþûkýLkk LkkÞçk yrÄfkheykuLkku nkuÆku ÄhkðLkkh LkkÞçk f÷ufxhLku
íku{Lke Vhòu çkòðíkk Mkûk{ fhþu.
– LkøkhÃkkr÷fkLke fûkkyu ykÃkýe ÃkkMku LkkÞçk f÷ufxh íku{Lkk MxkVÚke y÷øk BÞwrLkrMkÃk÷ fr{þLkh
Au su Mðíktºk heíku ytfwþ hk¾u Au.
– íkk÷wfk Míkhu {k{÷íkËkh (íknuMke÷Ëkh) rð¼køk/íkk÷wfk fûkkyu {æÞknLk ¼kusLkLke ÞkusLkkLke
fk{økeheLkwt æÞkLk hk¾þu yLku LkkÞçk {k{÷íkËkhku/«kÚkr{f þk¤kLkk rLkheûkf ðøkuhuLku MknkÞ fhu Au.
•••
 165

ÞwrLkx-4

¼khíkLkku {kLkð MktþkÄLk rðfkMk

166

ÞwrLkx - (4) 4.1

{kLkð MktþkÄLk rðfkMk
ðÄíke {kLkððMíke yLku ÃkÞkoðhý ÞwrLkxLke YÃkhu¾k
• òrík Mk{wËkÞ :
– økwshkíkLkk {q¤ ðíkLkeyku nk÷ ykrËðkMke íkhef. yku¤¾kÞ Au økwshkík{kt 2001{kt íku{Lke ðMíke
74,81,160 níke su{kt ÃkwY»kku 37,90,117 yLku {rn÷kyku 36,91,043 sux÷e Au. íkuyku yøkkW
fk¤eÃkhs fu hkLkeÃkhs (hkLke-støk÷{kt ðMkíke Ãkhs-«ò) íkhefu yku¤¾kíkk níkk.
– çke.Mke.økwnkyu íku{Lku {kxu ðLk òrík fu ¼qr{sLk þçË «ÞkußÞku Au, ßÞkhu fkfkMkknuçk fk÷u÷fhu
íku{Lku røkrhsLk fÌkk Au. íkuyku støk÷ku, Ãknkzku yLku {uËkLk{kt ðMku Au. íku{Lke ¼e÷, ZkurzÞk, [kuÄhe,
fqtfýk, ðk÷e, LkkÞf fu LkkÞfzk, Äkýfk, økk{íke, çkkð[k, fku÷Äk, fkuxðkr¤Þ, {kð[e, íkzðe,
ík÷krðÞk, ð÷ðe, fÚkkuzeÞk, ðMkkðk suðe Ãkuxkòríkyku Au.
– íkuyku ykuMxÙur÷ÞkLke ykËeðkMke òríkLku {¤íkk ykðu Au. yux÷u íkuyku «kuxku-ykuMxÙu÷kuEz òíLkk fnuðkÞ
Au. íkuyku 150 Mku{e. fu íkuÚke Úkkuze ðÄkhu Ÿ[kE, [Ãkxkt Lkkf, ykøk¤ nkuX yLku ~Þk{ htøk Ähkðu
Au. íku{Lkk ðkt Mkwtðk¤k, ½uhk yLku ðktfzeÞk nkuÞ Au.
– ytíÞòu Ãký yk òríkLkk Au. Ãký íku{Lkk{kt ½ýwt òríkr{©ý ÚkÞwt Au. yk ðøkkuo nk÷ yLkwMkqr[ík òrík
íkhefu yku¤¾kÞ Au. 2001Lke ðMíke økýíkhe «{kýu íku{Lke ðMíke 35,92,715 níke. íku{Lkk{kt
ðýfh, ¼tøke, [{kh, MkuLk{k, íkqhe, ðøkuhu Ãkuxkrð¼køkku Au.
– økwshkíkLke ðMíke{kt Ãknku¤k {kÚkk ðk¤k çku Mk{qnku Au. ¼q{æÞ òríkLkk yuÕÃkkELk yLku rzLkkrhf yuðk
çku rð¼køkku A MkkÄkhý Ÿ[kE, Lke[wt Lku ÃkkA¤Úke [Ãkxwt {kÚkwt, økku¤ yLku {ku íkÚkk ykøk¤ Ãkzíkwt Lkkf
yu yuÕÃkkELk òríkLkk ÷ûkýku Au. Ÿ[ku çkktÄku , ÃkkA¤Úk [Ãkxwt çkktÄku çkrnøkkuo¤ Lkkf yu rzLkkrhf
òríkLkk ÷ûkýku Au. økwshkíkLkk Lkkøkhku yLku Mkkihk»xÙLkk fÃkku¤ ðkrýÞkLkku Ëu¾kð ½ýku ¼køku yk
ðøko{kt ykðu.
– yk{uorLkÞk ÷kufkuLku {¤íkk yk{uoLkkEz Au. ÃkkhMkeyku yk{uoLkkEz rð¼køkLkk Au. ykr£fk{ktÚke ykðeLku
økwshkík{kt ðMku÷k nçkMkeyku Lkuøkúexku òríkLkk Au. yk ÷kufkuLkk ðk¤ økqt[ðk¤k, Ÿ[kE 150 Mku{e. fu
Úkkuze ðÄkhu yLku fÃkk¤ ykøk¤ Ãkzíkwt nkuÞ Au.
– økwshkík{kt ykrËfk¤Úke yLkuf òríkyku ykðeLku ðMke Au. ÿrðzku yLku ykÞkuo WÃkhktík ÞkËðku, økúefku,
þf, nqýku, økwsohku, {uh, sík ðøkhu E.Ãkq. 140Úke 600 ËhBÞkLk ykÔÞk níkk.
– Mkku÷tfeykuLkk þkMkLk ËhBÞkLk W¥kh{ktÚke ykiËeåÞku, {kuZ çñýku yLku ©e{k¤eyku ykÔÞk níkk.
Ík÷k, òzuò, fkXe ðøkuhu òríkyku hsÃkqíkku MkkÚku ¼¤e sELku ûkrºkÞ çkLke økE. íkuyku ®Mk½, {khðkz
 167
yLku çk÷qr[MíkkLk{ktÚke ykÔÞk níkk. ÃkkhMkeyku yLku LkðkÞík {wMk÷{kLkku Ä{o ¾kíkh íku{Lkk Ëuþ{ktÚke
ynª ykÔÞk Au.
– {wÂM÷{ku Ãkife ykhçkku EM÷k{Lkk sL{ Ãkqðuo ¼khíkLkk Ãkr[{ fktXu ðMkíkk níkk. 1927 ÃkAe yV½kLk,
íkwfo, çk÷q[eyku yLku ykhçkku ykÔÞk. {hkXk MkhËkhku MkkÚku {hkXe ¼k»ke ÷kufku ðzkuËhk yLku LkðMkkhe
ðå[uLkk «Ëuþ{kt ðMÞk níkk yLku ÃkAe þnuhku{kt Vu÷kÞk níkk. ykuøkMx 1947 ÃkAe ®MkÄ AkuzeLku
®MkÄeyku ykÔÞk. íkuyku {nuLkíkLku MkknrMkf Au. yk{ økwshkík{kt yLkuf òríkyku ykðeLku ðMke Au.
• ðMíke : økwshkík{kt «Úk{ ðMíke økýíkhe (1872) «{ký «ËuþLke ðMíke 91,29,722 níke. 1891{kt
íku 1,08,52,000 ÚkE. 1872Úke 1898Lkk økk¤k{kt 17,22,278 sLkMktÏÞ ðÄe su ðÄkhku 15.9%
níkku. 1901Úke 2011 ËhBÞkLk økwshkík{kt fux÷e ðMíke ðÄe íku Lke[uLke Mkkhýe WÃkhÚke Mk{òþu.
ðMíke ðÄkhku : 1901-2011
ð»ko fw÷ ðMíke ËMkfkLkku íkVkðík ËMkfk ËhBÞkLkLke íkVkðíkLke xfkðkhe
1901 90,94,748 -17,58,252 -16.2 %
1911 98,03,587 +7,08,839 +7.79 %
1921 1,01,34,989 +31,402 +3.79 %
1931 1,14,89,820 +13,14,839 +12.92 %
1941 1,37,01,551 +22,11,723 +19.25 %
1951 1,62,62,657 +25,61,106 +18.69 %
1961 2,06,33,350 +43,70,693 +26.88 %
1971 2,66,97,475 +66,04,125 +29.39 %
1981 3,40,85,799 +73,88,324 +27.67 %
1991 4,11,74,060 +70,88,261 +20.80 %
2001 5,06,71,017 +94,96,957 +23.07 %
2011 6,03,83,628 +97,12,611 +19.17 %
WÃkhLkk fkuXk ÃkhÚke òýðk {¤u Au fu økwshkík hkßÞLke nk÷Lke (h011) ðMíke 6 fhkuzLkku yktf ðxkðe
økE Au.
168

¼khík/ ðMíke ËþfkLkku rðfkMkËh

økwshkík/rsÕ÷k h011 2001-h011
fw÷ Yh÷ yçkoLk fw÷ Yh÷ yçkoLk
1 2 3 4 5 6 7 8
EÂLzÞk 1,21,0193,422 83,30,87,622 37,71,05,760 17.64 12.18 31.80
00 økshkík (h4) 6,03,83,628 3,46,70,817 2,57,12,811 19.17 9.23 35.83
01 fåA 20,90,313 13,64,472 7,25,841 32.03 23.11 52.84
02 çkLkkMkfktXk 31,16,045 27,02,668 4,13,377 24.43 21.26 50.05
03 5kxý 13,42,746 10,61,716 2,81,033 13.53 12.44 17.87
04 {nuMkkýk 20,27,727 15,13,656 5,14,071 9.91 5.62 24.86
05 MkkçkhfktXk 24,27,346 20,64,318 3,63,028 16.56 11.14 61.25
06 økktÄeLkøkh 13,87,478 7,87,949 5,99,529 12.15 06.92 53.48
07 y{ËkðkË 72,08,200 11,49,436 60,58,764 22.31 -0.31 27.82
08 MkwhuLÿLkøkh 17,55,873 12,58,880 4,96,993 15.89 13.14 23.84
09 hksfkux 37,99,770 15,91,188 22,08,582 19.87 3.05 35.84
10 ò{Lkøkh 21,59,130 11,88,485 9,70,645 13.38 11.28 16.07
11 5kuhçktËh 5,86,062 3,00,236 2,85,826 9.17 8.99 9.35
12 swLkkøkZ 27,42,291 18,36,049 9,06,242 12.01 5.72 27.37
13 y{hu÷e 15,13,614 11,27,808 3,85,806 8.59 4.33 23.28
14 ¼kðLkøkh 28,77,961 16,97,808 11,80,153 16.53 10.64 26.21
15 ykýtË 20,90,276 14,56,483 6,33,793 12.57 7.98 24.77
16 ¾uzk 22,98,934 17,75,716 5,23,218 12.81 8.84 28.73
17 Ãkt[{nk÷ 23,88,267 20,53,832 3,34,435 17.92 15.91 32.00
18 ËknkuË 21,26,558 19,35,463 1,91,095 29.95 30.76 22.24
19 ðzkuËhk 41,57,568 20,97,791 20,59,777 14.16 5.12 25.12
20 Lk{oËk 5,90,379 5,28,765 61,614 14.77 14.38 18.2
21 ¼Y[ 15,50,822 10,22,413 5,28,409 13.14 0.42 49.88
22 zktøk 2,26,769 2,02,074 24,695 21.44 8.22 NA
 169
23 LkðMkkhe 13,30,711 9,21,599 4,09,112 8.24 3.19 21.63
24 ð÷Mkkz 17,03,068 10,68,993 6,34,075 20.74 3.85 66.35
25 Mkwhík 60,79,231 12,35,509 48,3,722 42.19 -8.43 65.52
26 íkkÃke 8,06,489 7,27,513 78,976 12.07 11.90 13.61
þnuhe rðMíkkh{kt ðMíkeLkku ð]rØËh 35.83 xfk íkÚkk økúk{ rðMíkkhkuLkkuð]rØ 9.23 xfk (2001-2011)
ytËksðk{kt ykÔÞku Au.
Lke[uLke fkuXk{kt rs÷÷kËeX þnuhe yLku økúkBÞ rðMíkkhLke ðMíke (xfkðkhe{kt) 2011
¢{ ¼khík/økwshkík/rsÕ÷krsÕ÷kËeX ðMíke (xfkðkhe{kt) 2007rsÕ÷kËeX ðMíke (xfkðkhe{kt) 2011
1 2 3 4 Ãk 6
økúk{eý þnuhe økúk{eý þnuhe
¼khík 72.19 27.81 68.84 31.16
00 økwshkík(h4) 62.64 37.36 57.42 42.58
01 fåA 70.00 30.00 65.28 34. 72
02 çkLkkMkfktXk 89.00 11.00 86.73 13.27
03 Ãkkxý 79.84 20.16 79.07 20.93
04 {nuMkkýk 77.68 22.32 74.65 25.35
05 MkkçkhfktXk 89.19 10.81 85.04 14.96
06 økktÄeLkøkh 68.43 31.57 56.79 43.21
07 y{ËkðkË 19.56 80.44 15.95 84.05
08 MkwhuLÿLkøkh 73.44 26.56 71.70 28.30
09 hksfkux 48.71 51.29 41.88 58.12
10 ò{Lkøkh 56.09 43.91 55.04 44.96
11 ÃkkuhçktËh 51.31 48.69 51.23 48.77
1h swLkkøkZ 70.94 29.06 66.95 33.05
13 y{hu÷e 77.55 22.45 74.51 25.49
14 ¼kðLkøkh 62.14 37.86 58.99 41.01
15 ykýtË 72.64 27.36 69.68 30.32
16 ¾uzk 80.06 19.94 77.24 22.76
170
17 Ãkt[{nk÷ 87.49 12.51 86.00 14.00
18 ËknkuË 90.45 9.55 91.01 8.99
19 ðzkuËhk 54.80 45.20 50.46 49.54
20 Lk{oËk 89.87 10.13 89.56 10.44
21 ¼Y[ 74.28 25.72 65.93 34.07
22 zktøk 100.00 NA 89.11 10.89
23 LkðMkkhe 72.64 27.36 69.26 30.74
24 ð÷Mkkz 72.98 27.02 62.77 37.23
25 Mkwhík 31.56 68.44 20.32 79.68
26 íkkÃke 90.34 9.66 90.21 9.79
LkkUÄÃkkºk çkkçkík yu Au fu su rsÕ÷kyku {nËTytþu økúk{rðMíkkh íkhefu yku¤¾kÞ Au. íku rsÕ÷kyku{kt
þnuhefhý{kt ÚkÞu÷ ðÄkhku ½ýku Ÿ[ku hÌkku Au. Ëk.ík., MkkçkhfçkktXk yLku çkLkkMkfktXk rs÷÷kyku{kt íku
yLkw¢{u 85 E 04 xfk yLku 86.73 xfk sux÷ku hÌkku Au.
1947{kt ËuþLkk ¼køk÷k ÃkZíkkt ykþhu ºkýuf ÷k¾ ®MkÄeykuyu økwshkík{kt MÚk¤ktíkh fÞwO níkwt.
– þnuhe yLku økúk{ðMíke : økwshkík{kt 1981{kt 1,96,01,635 ÷kufku þnuhku{kt ðMkíkk níkk. ¼khíkLke
fw÷ þnuhe ðMíke{kt økwshkíkLkku rnMMkku 6.6 xfk níkku. 1991{kt økwshkík{kt 1,41,64,301 ÷kufku
þnuh{kt ðMkíkk níkk. íku økwshkíkLke fw÷ ðMíkeLkwt 34.49 xfk sux÷wt «{ký níkwt. E.Mk. 2011{kt
hkßÞLke fw÷ ðMíke 6,03,83,628 níke.
– ðMíkeLke øke[íkk : ðMíkeLke øke[íkk V¤ÿwÃk s{eLk yLku ykiãkurøkf ðefkMk WÃkh ykð÷tçku Au. 191{kt
Ëh [ku.rf.{e. ËeX 174 ÔÞÂõíkyku níke. 2011{kt yk «{ký ðÄeLku 308 ÚkÞwt níkwt.
– økwshkík{kt MkkûkhíkkLk E.Mk.2011{kt 70.73 xfk níkku. (¼khíkLkku Ëh 65.46 % níkku.) yLkwMkqr[ík
òríkyku{kt MkkûkhíkkLkku Ëh su 2991{kt 61,07 níkku íku 2001{kt 70.Ãk0 LkkUÄkÞku (+ 9.43 %) níkku.
íku{s yLkwMkqr[ík sLkòrík{kt MkkûkhíkkLkku Ëh 1991{kt 36.45 % níkku íku 47.74 % ÚkÞku (+ 10.71)
níkku.
– 1991Lke Mkh¾k{ýe{kt 2011{kt hkßÞLkk çkÄk rsÕ÷kyku{kt MkkûkhíkkLkk Ëh{kt ðÄkhku ÚkÞku Au.
y{ËkðkË rsÕ÷k{kt MkkiÚke ðÄkhu 86.65 % íkku ËknkuË rs÷÷k{kt íku ykuAk{ ykuAku 60.60 % Au.
ßÞt MkwÄe ÃkwY»kku yLku †eykuLke MkkûkhíkkLkk ËhLke Mkh¾k{ýe fhíkkt sýkÞ Au fu hksÞ{kt ÃkwY»kkuLke
xfkðkheLkku ðÄkhku 87 23 % níkku. ßÞkhu †eykuLke xfkðkhMk 70.73 níke. (hk»xÙeÞ Mkhuhkþ yLkw¢{u
82.14 yLku 65.46 xfk níke.)
– íku{kt 3,46,70,717 Lke ðMíke økúk{rðMíkkh{kt yLku 2,57,12,811 þnuhe rðMkíkkh{kt níke. ð»ko
2001{kt hkßÞLke fw÷ ðMíke 5,06,71,017 ÚkE níke. su{kt ÃkwY»kku 2,63,85,577 yLku {rn÷kyku
 171
2,42,85,440 níke. E.Mk. 2011{kt hkßÞLke fw÷ ðMíke 6,03,83,628 níke. su{kt ÃkwY»kkuLke MktÏÞk
3,14,82,282 yLku {rn÷kykuLke MktÏÞk 2,89,01,346 níke. 1000 ÃkwY»kku Mkk{u {rn÷kykuLke
ðMíke 918 níke.
– hkßÞLkk økúk{eý rðMíkkhLke fw÷ ðMíke 3,46,70,717 níke. su{kt ÃkwY»kkuLke MktÏÞk 1,78,02,975
yLku {rn÷kykuLke MktÏÞk 1,68,76,842 níke. ËuþLke fw÷ ðMíke{kt økwshkíkLke ðMíkeLkwt «{ký 4E99
xfk níkwt yLku ðMíkeLke árüyu yuLkku ¢{ Ëuþ{kt 10{ku níkku. 200ûkLke ðMíke økýíkhe yLkwMkkh
ðMíke{kt yLkwMkqr[ík òríkLke ðMíkeLkwt «{ký 7.09 xfk ßÞkhu yLkwMkqr[ík sLkòríkLkwt «{ký 7.1 xfk
níkwt.
– fåA rsÕ÷k{kt yLkwMkqr[ík òríkLke ðMíke MkkiÚke ðÄkhu 1.7 xfk níke. ßÞkhu MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷k{kt
11.0 xfk yLku çkLkkMkfktXk{kt 10.8 xfk níke, zktøk{kt íku {kºk 0.5 xfk níke. hkßÞLke fw÷ ðMíke{kt
yLkwMkqr[ík sLkòríkLke ðMíkeLke xfkðkhe 14.8 níke. (íku{Lke fw÷ ðMíke 74,81,160. zktøk rsÕ÷kLke
fw÷ ðMíke{kt yLkwMkqr[ík sLkòríkLke ðMíkeLkwt «{ký 83.8 xfk níkwt. Lk{oËk rsÕ÷k{kt íku 78.1 xfk
níkwt. ßÞkhu ËknkuË rsÕ÷k{kt íku 7h.3 xfk níkwt.)
– E.Mk.2011{kt økwshkíkLkk rsÕ÷kyku Ãkife MkkiÚke ðÄw þnuhe ðMíke Ähkðíkk rsÕ÷k y{ËkðkË, Mkwhík,
ðzkuËhk yLku hksfkux níkk. MkkiÚke ykuAe ðMíke Ähkðíkk rsÕ÷k zktøk, Lk{oËk, íkkÃke yLku ËknkuË níkk.
1981{kt zktøk{kt þnuhe ðMíke Lk níke. Ãkhtíkw 2011{kt zktøkLke þnuhe ðMíke rsÕ÷kLke fw÷ ðMíkeLkk
10.9 xfk níke.
– 2011{kt økwshkík{kt 3,46,70,817 ÔÞfTyku økk{zkyku{kt ðMkíke níke. fw÷ ðMíkeLkk 57.42 % ÷kufku
økúk{rðMíkkh{kt ðMkíkk níkk. hksÞLke økúk{rðMíkkh{kt 2001Úke 2011Lkk ËMkfk{kt ðMíkeLke ð]rØLkku Ëh
9.23 % níkku.
– MkkûkhíkkLkku {n¥k{ Ëh ÃkwY»kku{kt økktÄeLkøkh rsÕ÷k{kt 93.59 % íkku ÷½w¥{ Ëh ËknkuË rsÕ÷k{kt
72.14 LkkUÄkÞku níkku. †eyku{kt Mkwhík rsÕ÷k{kt 81.02 % {n¥{ yLku ËknkuË rsÕ÷k{kt ÷½w¥k{
49.02 % níkku.
– 2011 ðMkíke økýíkhe {wsçk rsÕ÷kykuLke MktÏÞk 26.
– íkk÷wfkykuLk MktÏÞk 225
– økk{ku (towns)Lke MktÏÞk 348.
– økk{zkykuLke MktÏÞk 18,225.
– 7 ð»koLke WÃkhLke ðÞ Ähkðíkk MkkûkhkuLke MktÏÞk 4,19,48,677 níke. su{kt ÃkwY»kkuLke MktÏÞk
2,39,95,5200 yLku †eykuLke MktÏÞk 1,79,53,172.
– E.Mk. 2001Lke ðMíke økýíkhe {wsçk fw÷ fk{ËhkuLke MktÏÞk 2,12,55,521 níke su{kt ÃkwY»kkuLke
MktÏÞk 1,44,77,286 yLku †eykuLke MktÏÞk 67,78,235.
172
– ¾uzqíkkuLke fw÷ MktÏÞk 58,02,681, su{kt ÃkwY»k 25,09,651 yLku †eykuLke MktÏÞk 18,95,984.
– ¾uíkh{sqhkuLke fw÷ MktÏÞk 51,01,658 yLku †eykuLke MktÏÞk 26,52,007.
– MkkûkhíkkLkku Ëh 79,31 ÃkwY»kku 87.h3 yLku †eyku 70.73.
– ðMíkeLke øke[íkk («rík [kurf{e.) 1991 = 21ûk, 2001 = 258, 2011 = 308.
• LkkUÄ : E.Mk. 2011Lke ðMíke økýíkhe yLkMkkh Mkwhík rsÕ÷{kt ÚkÞu÷ MkkiÚke ðÄkhu ðMíke øke[íkk
(1378) ÃkAe y{ËkðkËrs÷÷kLkku ¢{ çkeòu ykðu Au. (890). fåA rsÕ÷k{kt ðMíke øke[íkk {kºk 46 Au.
«rík 1,000 ÃkwY»kkuLke Mkk{u †eykuLke MktÏÞk Mkwhík rsÕ÷k{kt {kºk 788 Au.
1. rðïLke ðMíke{kt ðÄkhku :
– Ãk]Úðe Ãkh «rík MkufLz ðMíkeLkwt «{ký ðÄíkwt òÞ Au. E.Mk. 1999{kt Ãk]Úðe Ãkh ðMíke 6 yçksLkku yktf
ðxkðe økE Au. íku ÃkAe 2011{kt LkðuBçkh {rnLkk{kt ðMíke 7 yçksLkku yktf ðxkðe økE Au.
– Ãk]Úðe Ãkh{kLkðMíke ¾qçk ÍzÃkÚke ðÄe hne Au. ßÞkhu, «kf]ríkf MktMkkÄLkku {ÞkorËík {kºkk{kt hnu÷k
Au.
– MktÞwõík hk»xÙTLkk yuf Mk÷knfkhu fÌkwt Au fu, “ðMíkeðÄkhLkwt fkhý yu LkÚke fu ÷kufku y[kLkf MkMk÷ktLke
su{ ðtþð]rØ fhðk {ktzâk Au.
– Ãkhtíkw, íku yu Au fu íkuyku {k¾eLke su{ {híkk çktÄ ÚkE økÞk Au.” SðLkLke MkÄhíke ÃkrhÂMÚkríkLku fkhýu
rðïLkk çkÄk s ¼køkku{kt {]íÞwËh{kt Äh¾{ ½xkzku ÚkE hÌkku Au.
– Mk{økú rðïLke ðMíke{kt Ëh ð»kuo 9 fhkuz ðMíkeLkku ðÄkhku ÚkE hÌkku Au. íku{ktíke yurþÞkLkku Vk¤ku 5.4
fhkuz suÞ÷ku Au. yux÷u fu, rðïLke ðMíkeð]rØLkk 60 xfk ðÄkhku yurþÞkLke ðMíke{kt ÚkkÞ Au.
– ykr£fk¾tz{kt Ëh ð»kuo 2 fhkuz ðMíkeLkku ðÄkhku ÚkkÞ Au. su rðïLke fw÷ ðMíkeLkk 20 xfk sux÷ku Au.
rðïLke 93 xfk sux÷e ðMíkeð]rØ íkku {kºk rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt s ÚkE hne Au.
– òu yk ðMíkkLku rLkÞtrºkík fhðk{kt Lknª ykðu íkku, ykðíkkt Úkkuzkt s ð»kkuo{kt ðMíke ðÄeLku 7 Úke 8
yçksLke ÚkE sþu.
2. Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe WÃkh {kLkððMíke :
– Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe Ãkh {kLkðe ÷øk¼øk 10 ÷k¾ ð»kkuoÚke ðMkðkx fhe hÌkku [u. Ëeðu (Deeve)Lkk
yLkw{kLk «{kýu, yksLke 10 ÷k¾ ð»ko Ãknu÷kt rðïLke ðMíke 1,25,000 sux÷e nþu. {kLkððMíkeLkk
RríknkMk Ëhr{ÞkLk ðMíkeðÄkhku ¾qçk Äe{ku níkku. ðkŠ»kf ðMíkeð]rØ Ëh 0.1 xfk fhíkkt ðÄw Lknkuíkku.
yk Ëhu ðMíke çk{ýe Úkíkkt 700 ð»ko ÷køku.
– E.Mk.Lke þYykík{kt rðïLke ðMíke 25 fhkuz sux÷e níke. yk Mk{Þu ðMíkeð]rØLkku Ëh 0.05 xfkLkku
níkku. E.Mk. 1650Lkk ytík MkwÄe{kt rðïLke ðMíke ðÄeLku 55 fhkuz sux÷e ÚkE níke. 1750 ÃkAe
ðMíkeð]rØ ¾qçk ÍzÃke çkLke.
 173
– 18{e MkËe Ãknu÷kt økýíkhe ÃkØrík rðfMkeLkk nkuðkÚke rðïLke ðMíke ytøku su ftE {krníke {¤u Au íku
{kºk yLkw{kLkku s Au. E.Mk. 1800Lke ykMkÃkkMk ðMíke 1 yçksLkk yktfLku yktçke Lk níke. yu ÃkAe
ðMíkeð]rØLkku Ëh 0.5 xfk ÚkÞku. yk Ëhu ðMíkeLku çk{ýe Úkíkkt 130 ð»ko ÷køku. E.Mk. 1930{kt rðïLke
ðMíke 2 yçksLke ÚkE økE. yu ÃkAeLkk 45 ð»ko{kt E.Mk. 1975{kt rðïLke ðMíke 4 yçksLke ÚkE
økE.
– rðïLke ðMíkeð]rØ{kt rðfMkíkk Ëuþku{kt ðÄw rðMVkuxsLkf ðÄkhku ÚkÞku Au. 1975Úke 1998{kt rðïLkk
rðfMkíkk ËuþkuLke ðMíke (H.D.R.-2000 «{kýu) 164.7 fhkuzLkku ðÄkhku ÚkÞku Au.
– ßÞkhu, Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku{kt {kºk 11.75 fhkuzLkku s ðÄkhku ÚkÞku Au. ykÚke rðfMkíkkt Ëuþku{kt
ðMíke rðMVkuxsLkf çkLke hne Au. E.Mk. 1999{kt rðïLke fw÷ ðMíke {¤eLku 6 yçksLke ÚkE økE
níke.
– yu ÃkAeLkk 12 ð»koLkk Mk{Þøkk¤k{kt E.Mk. 2011{kt LkðuBçkh {rnLkk{kt rðïLke ðMíke ðÄeLku 7
yçksLke ÚkE økE Au.
– ðMíkeð]rØ rðïLkk çkÄk Ëuþku{kt Mk{kLk LkÚke. rðfrMkík Ëuþku{kt ðkŠ»kf ð]rØËh 1.0 xfk sux÷ku Au.
rðï{kt MkkiÚke Ÿ[ku ðMíke ð]rØLkku Ëh ðkŠ»kf 3 xfk sux÷ku Ãkrù{ ykr£fkLkk Ëuþku, {æÞ ykr£fLk
Ëuþku, Ãkqðo ykr£fLk Ëuþku, ÷erçkÞk, Ãkrù{ Mknhk, çkkuxTMkðkLkk, Ãkrù{ yurþÞkLkk Ëuþku{kt òuðk {¤u
Au.
– yk Ëuþku{kt sL{ËhLkwt «{ký Ÿ[wt Au. ßÞkhu, {]íÞw Ëh{kt ½xkzku ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
3. rðïLkk fux÷ktf Ëuþku{kt ðMíkeLkwt «{ký :
– 20{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt ¼khík yLku [eLk suðk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ðMíke ÍzÃkÚke ðÄe hne. Mk{økú
rðï{kt ðMíkeLke Ërüyu [eLk 1 yçks 33 fhkuzÚke ðÄw ðMíke ÄhkðeLku «Úk{ MÚkkLku ykðu Au.
– ßÞkhu, 1 yçks 21 fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkwt ¼khík çkeò MÚkkLku ykðu Au. ¼khíkLke ðMíke W¥kh
y{urhfk, Ërûký y{urhfk yLku ykìMxÙur÷Þk yu ºkýuÞ s{eLk¾tzkuLke fw÷ ðMíke fhíkkt Ãký ðÄkhu Au.
– rðï{kt yuf yçksÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkwt [eLk rðïLke fw÷ ðMíkeLkk 19.20 xfk ðMíke Ähkðu Au.
¼khík rðïLke fw÷ ðMíkeLkk 17.34 xfk sux÷e ðMíke Ähkðu Au. yu ÃkAe rðïLke ðMíke{kt ºkeò Lktçkhu
ykðíkwt USA 31 fhkuz (Lkðu. 2011 ykurVrþÞ÷ ÃkkuÃÞw÷uþLk õ÷kuf) sux÷e ðMíke Ähkðu Au.
– su rðïLke fw÷ ðMíkeLkk 4.48 xfk ðMíke Ähkðu Au. 23 fhkuzÚke ðÄw ðMíke ÄhkðeLku ELzkuLkurþÞk ({u,
2010 MkuLMkMk) [kuÚkk MÚkkLku ykðu Au. 19 fhkuzÚke ðÄw ðMíke MkkÚku çkúkrÍ÷ (ykuøk. 2010 MkuLMkMk)
rðï{kt Ãkkt[{wt MÚkkLk Ähkðu Au.
– 17 fhkuz 79 ÷k¾Lke ðMíke MkkÚku ÃkkrfMíkkLk (2011 MkkurVrþÞ÷ ÃkkuÃÞw÷uþLk õ÷kuf) 6êwt MÚkkLk Ähkðu
Au. rðMíkkhLke árüyu ¾qçk LkkLkku Ëuþ çkktø÷kËuþLke ðMíke 14 fhkuz 23 ÷k¾ fhíkkt (2011 MkuLMk
rhÃkkuxo) ðÄw Au.
174
– su ðMíkeLke árüyu yÚkðk rðï{kt Lkðwt MÚkkLk Ähkðu Au. nt{uþkt yAíkLke ÃkrhÂMÚkrík Ähkðíkwt ykr£fkLkwt
ErÚkÃkkuÞrÃkÞk 8 fhkuzÚke ðÄw (2011 MkkurVrþÞ÷ yuÂMx{ux) ðMíkeLke MkkÚku rðï{kt 14{k MÚkkLku ykðu
Au.
– U.K. Lke ðMíke 6 fhkuz (2010 ykurVrþÞ÷ yuÂMx{ux), £kLMkLke ðMíke 6 fhkuz 50 ÷k¾ (2011
ykurVrþÞ÷ yuÂMx{ux), fuLkuzkLke ðMíke 3 fhkuzÚke ðÄw (2011 ykurVrþÞ÷ yuÂMx{ux), ykìMxÙur÷ÞkLke
ðMíke 2 fhkuz 27 ÷k¾Úke ðÄw (2011 ykurVrþÞ÷ yuÂMx{ux) ðMíke Ähkðu Au.
– Mk{økú rðï{kt ðMíkeLkwt rðíkhý ¾qçks yMk{kLk heíku ÚkÞu÷wt òuðk {¤u Au. su Ëuþku{kt ykŠÚkf rðfkMk
ðÄw Au, Mk{]rØLkwt «{ký ðÄw Au yu Ëuþku{kt ðMíkeLkwt «{ký ykuAwt Au.
– Ãkhtíkw, su Ëuþku rðfkMkþe÷ Ëuþku Au, ºkeS ËwrLkÞkLkk Ëuþku Au yuðk Ëuþku{kt ðMíkeLkwt «{ký ¾qçk Ÿ[wt
Au. ðÄw ðMíkeLkk fkhýu íkÚkk ðMíke{kt hnu÷k íkVkðíkLku fkhýu fux÷ktf økt¼eh «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au.
2. ðÄw ðMíkeÚke Q¼k Úkíkk «&™ku
(1) ykçkkunðk{kt ÃkrhðíkoLk :
– rðïLke ðÄíke síke ðMíkeLku fkhýu ðMíkwykuLke {ktøk{kt ¾qçk ðÄkhku ÚkÞku Au. ykiãkurøkf yuf{ku yLku
WíÃkkËLkku ¾qçk ðæÞk Au. suLkkÚke nðk, Ãkkýe, s{eLkLkwt «Ëq»ký, ÃkÞkoðhýLkwt «Ëq»ký ðæÞwt Au. ðirïf
íkkÃk{kLk ðæÞwt Au.
– ykuÍkuLk Míkh{kt økkçkzwt Ãkzâwt Au. rçkúrxþ yLku yLkurhfLk ði¿kkrLkfkuLkk yuf MktþkuÄLk «{kýu E.Mk.
1987{kt Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhý{kt ykuÍkuLk ðkÞwLkwt «{ký 50 xfk sux÷wt níkwt. su Äe{u-Äe{u ½xíkkt 40
xfk sux÷wt ÚkE økÞwt Au.
– WÃkøkúnkuLke íkMkðeh «{kýu, Ërûký Äúwð Ãkh 500 rf.{e. Úke 1200 rf.{e.Lkwt çkkfkuhwt ykuÍkuLk Míkh{kt
Ãkze økÞwt Au. su yíÞtík ®[íkkLkku «&™ çkLÞku Au.
– yk rfhýkuÚke þeíkfrxçktÄLkku çkhV, Ÿ[k rn{kåAkrËík rðMíkkhku{ktLkku çkhV Äe{u-Äe{u Ãkeøk¤íkku hÌkku
Au. òu yk çkkfkuhwt ðÄw {kuxwt Úkíkwt sþu íkku íkku Ãk]Úðe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk ðÄíkwt sþu yLku Ãkrhýk{u ÄúwðeÞ
rðMíkkhku{kt çkhV Ãkeøk¤þu yLku Mk{wÿLke MkÃkkxe Ÿ[e ykðþu.
– rðïLke yzÄk fhíkkt ðÄw ðMíke Mk{]Ø rfLkkhkÚke Ëqh 60 rf.{e.Lkk rðMíkkh{kt ðMku Au. Mk{wÿLke MkÃkkxe
ykðíkkt yk rðMíkkhku Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzþu. {kþo÷ ykEMk÷uLz, {k÷Ëeð, ÷ûkîeÃk, çkktø÷kËuþLkku
øktøkk-çkúñÃkwºkLkku {wr¾ºkfkuý «Ëuþ, LkkE÷Lkku {w¾rºkfkuý «Ëuþ, {wtçkE ðøkuhu suðk yLkuf îeÃkku,
rfLkkhLkk þnuhku zqçk{kt sþu.
(2) fwËhíke MktMkkÄLkkuLke yAík :
– ðÄíke síke ðMíkeLke {ktøk ðÄÚke òÞ Au. {ktøk yLku WÃkÞkuøk ðÄðkÚke VkurMk÷ ^Þwyu÷ LkSfLkk
¼rð»Þ{kt s Mk{kÃík ÚkE sþu.
 175
– ðirïf Míkhu ykçkkunðk{kt ÃkrhðíkoLk ykðíkkt fux÷ktf rðMíkkhku{kt yðkLkðkh Ëwfk¤ yLkw¼ðhkE hÌkkt
Au. ykÚke íÞkt ÃkeðkLkk ÃkkýeLke yAík, yLkksLke yAík Q¼e ÚkE Au.
– yk yAíkLke ÃkrhÂMÚkrík rðrðÄ ËuþkuLke ðå[uLkk ÞwØLkwt fkhý çkLke þfu íku{ Au. «kËurþf Lkðe
yki»krÄyku yLku ykiãkurøkf ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk {kxu «kËurþf sið rðrðÄíkk Ãkh rLkÞtºký sYhe Au.
– òu fu, íkuLkkÚke sið xufTLkku÷kìS{kt ðÄw «økríkþe÷ Ëuþku yLku sið-Mk{]rØ Ähkðíkkt ËuþkuLke ðå[u økt¼eh
ykŠÚkf Mkt½»ko Q¼ku Úkþu. fwËhíke rLkðMkLkíktºkkuLkk LkkþÚke nòhku «òríkyku Lkkþ Ãkk{þu.
– suLkkÚke ½ýwt {n¥ð Ähkðíkkt fwËhíke rLkðMkLkíktºkku{kt yÂMÚkhíkk Q¼e Úkþu. støk÷ku, s¤ÃkÕ÷rðík
s{eLkku, LkËeyku, s{eLk ðøkuhuLkku nÙkMk ÚkE hÌkku Au.
– ËrhÞkrfLkkhk «Ëuþku MkkiÚke ðÄw MktðuËLkþe÷ rLkðMkLkíktºkku Au. suLkku ÍzÃkÚke nÙkMk ÚkE hÌkku Au.
– su õÞkhu Lkkþ Ãkk{u yuðwt MktMkkÄLk {kLkðk{kt ykðíkwt níkwt íku {kuxk «{kýLke {íMÞ «ð]r¥kLku fkhýu Lkkþ
Ãkk{e hÌkwt Au. ËrhÞk{kt {kA÷eykuLkku ¼tzkh ÍzÃkÚke ½xe hÌkku Au.
(3) yLkksLke yAík :
– rðïLkk çkÄk s Ëuþkuu{kt ðÄíke síke ðMíkeyu, ðÄíkkt síkkt WãkuøkkuLku ¾uíke÷kÞf s{eLkLku Ãk[kðe Ãkkze
Au. 1980Lkk ËkÞfkÚke ðirïf Míkhu ÔÞÂõíkËeX ¾uíkefeÞ ÃkuËkþ{kt ð]rØ Úkíke çktÄ ÚkE økE Au.
– yksu rðïLke yLkksLke {ktøkLku Ãkqhe fhðe yþõÞ çkLke Au. fux÷ktf Ëuþku{kt yLkksLke yAík MÚkkÞe
fu fkÞ{e M{MÞk çkLke [qfe Au. su{ fu, ðÄw ðMíke Ähkðíkwt yk£fkLkwt RrÚkÞkurÃkÞk Mkík Ëwfk¤Lkku
Mkk{Lkku fhe hÌkwt Au.
– Ërûký ykr£fkLkk Ëh ºký{ktÚke çku çkk¤fkuLkwt ðsLk MkhkMkheÚke ykuAwt Au. ¼khík suðk yLkuf rðfkMkþe÷
Ëuþku{kt fwÃkku»kýLkku økt¼eh «&™ Au.
– rðïLke yksLke rðfkMk ÞkusLkkku ¼q¾ yLku fwÃkku»ký MktçktÄe MktMÞkykuLkku Wfu÷ ÷kðe þfu íku{ LkÚke.
rðï{kt ðMíkLke yMk{kLk ðnU[ýeLke su{ s Mk{]rØLke Ãký yMk{kLk ðnU[ýe òuðk {¤u Au. rðfrMkík
Ëuþku{kt rðïLke 15 xfk sux÷e ðMíke ðMkðkx fhu Au.
– ßÞkhu, íku r¤ïLke fw÷ ykðfLkk 79 xfk sux÷e ykðf {u¤ðeLku ði¼ðe SðLk Sðu Au. rðfrMkík Ëuþku
yuLku rðfMkþe÷ Ëuþku{kt «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk ÔÞÂõíkËeX WÃkÞkuøk ðå[uLkwt ytíkh Ãký ¾qçk ðÄkhu Au.
¼khík{kt Ãký Mk{]Ø ÷kufku yLku økheçk ÷kufkuLke ðå[u yMk{kLkíkkLke ¾kE «{ký{kt ðÄw {kuxe Au.
– rðïLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ðMíke{kt ÍzÃkÚke ðÄkhku ÚkE hÌkku Au. ßÞkhu, rðfrMkík Ëþku{kt ðMíke
ðÄkh{kt ½xkzku òuðk {¤u Au. ðMíke ðÄíkkt «kf]ríkf MktMkkÄLkku ÃkhLkku çkkus ðæÞku Au. òufu, yk çkkus
Mk{]Ø Mk{kòu îkhk Qòo yLku MktMkkÄLkkuLkk yríkþÞ yLku yLkwr[ík ðÃkhkþLku fkhýu Ãký ðÄe hÌkku
Au.
– MktMkkÄLkkuLke ðÄw Mk{kLkíkkÃkqðofLke ðnU[ýe Lkiríkf heíku sYhe çkLke Au. {ÞkorËík «{ký{kt hnu÷k
fwËhíke MktMkkÄLkkuLkku ðÃkhkþ ðÄíkkt íku Mkíkík ½xe hÌkk Au.
176
– ÃkÞkoðhý WÃkh íkuLke «ríkfq¤ yMkh Ãkze hne Au. rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt økheçke Ëqh fhðkLkk fkÞo¢{ku
yux÷k {kxu rLk»V¤ hÌkk Au fu, íkuLkk {kxu su fkuE Ãkøk÷kt WXkððk{kt ykÔÞk íku õÞkhuÞ Ãkqhíkkt nkuík
LkÚke. {ÞkorËík MktMkkÄLkkuÚke ðÄw ðMíkeLkwt Ãkku»ký ÚkE þfu íku{ LkÚke.
– ºkeò rðïLkk Ëuþkuu{kt ðÄw ðMíkeLku fkhýu yLLk Mk{MÞk økt¼eh çkLke Au. yuf ytËks «{kýu ykþhu
70 Úke 80 fhkuzLke ðMíkeLku yÃkqhíkku ¾kuhkf {¤u Au. ykÚke, «rík ð»ko ÷k¾ku ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au.
çkeò rðïÞwØ Ãknu÷kt rðfMkíkkt Ëuþku yLkksLke rLkfkMk fhíkkt níkkt, su ðMíkeð]rØLkk Ÿ[k ËhLku ÷eÄu
yLkksLke ykÞkík fhíkkt çkLÞk Au.
– yk ËuþkuLke ÃkAkík yLku «ýkr÷fkøkík ¾uík ÃkØríkLku ÷eÄu yLkksLkk WíÃkkËLk{kt ðÄkhku òuðk {¤íkku
LkÚke. ðkhMkkøkík ÃkØríkLku fkhýu ¾uíkhkuLkk fË LkkLkk çkLkíkk økÞk Au.
– LkkLk ¾kuíkhku{kt {kU½k Þktrºkf MkkÄLkku yÃkLkkðe þfkíkk LkÚke. ykÚke, yLkksLkwt WíÃkkËLk «{ký{kt
ykuAwt ÚkkÞ Au. ¾uíke{kt ð»ko{kt yuf s Ãkkf ÷uðkíkk «åALLk çkufkhe ðÄe AÚku.
(4) çkuhkusøkkhe :
– rðfkMkþe÷ hk»xÙku 2 Úke 3 xfkLkk Ëhu ðMíke ðÄíke nkuðkÚke çkufkheLke Mk{MÞk økt¼eh çkLke Au. rðïLkk
fux÷kf Ëuþkuu{kt {tË ykŠÚkf rðfkMk Au íkku fux÷kf Ëuþkuu yksu {tËeLkku Mkk{Lkku fhe hÌkk Au. çkk¤{]íÞwËh
½xâku nkuðkÚke 15 Úke 64 ð»koLke ðÞsqÚkLke ðMíke ðÄe Au. suLkkÚke, Ãký çkufkhe ðÄe Au.
– ykðk Ëuþku{kt ¾wÕ÷e çkufkhe, «åALLk çkufkhe, rþrûkík çkufkhe, {kuMk{e çkufkhe ðøkuhu òuðk {¤u Au.
økk{zktyku{kt ðMíke ðÄíkkt ÷kufku hkusøkkhe {u¤ððk {kxu þnuhku íkhV ðéÞkt Au.
– suýu þnuhefhýLke «r¢Þk íkus çkLkkðe Au. økúk{eý çkufkheLkk MÚk¤ktíkhu þnuhe çkufkheLke Mk{MÞk íkÚkk
ðMkðkxLkk «&™ku MkßÞko Au. MÚk¤ktíkheík ðMíkeÚke þnuh{kt ðMkðkx, Ãkkýe, hMíkk, økxh, ðknLkÔÞðnkh,
ðes¤e, þk¤kLkk {fkLkku, íkçkeçke Mkkhðkh, {LkkuhtsLkLkk MkkÄLkku ðøkuhu Mk{økðzku Ãkqhe ÃkkzðkLkkuku
økt¼eh «&™ MkòoÞ Au.
– yksu nòhku ÷kufku ÍttqÃkzkt çkktÄe yÚkðk VqxÃkkÚk Ãkh ðMkðkx fhu Au. ðknLkÔÞðnkh, Wãkuøkku,
fkh¾kLkktykuLkk fkhýu nðkLkwt «Ëq»ký ðæÞwt Au. Wãkuøkku yLku økxhkuLkk {r÷Lk Ãkkýe s¤kþÞku{kt
Akuzkíkkt ÃkkýeLkwt «Ëq»ký ðæÞwt Au.
– rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ÃkkýesLÞ hkuøkkuLku fkhýu «ríkð»ko 1 Úke 2 fhkuz ÷kufku {]íÞw Ãkk{e hÌkk Au. yuf
ytËks «{kýu E.Mk. 2025 MkwÄe{kt rðïLkk 48 sux÷k Ëuþku ÃkkýeLke íktøke yLkw¼ðíkk nþu.
– nðkLkk «Ëq»kýÚke Ëh ð»kuo rðï{kt ykþhu 30 ÷k¾ ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au. ½Lk f[khkLkk rLkfk÷Lkku «&™
økt¼eh çkLÞku Au.
– rðfkMkþe÷ ËuþkuuLku 1970Lkk ËMkfk MkwÄe{kt yu ÏÞk÷ ykÔÞku fu, òu ËuþLke yÚkoÔÞðMÚkkLku, LkkøkrhfkuLkwt
SðLkÄkuhý MkwÄkhðwt nþu íkku íku{ýu ðMíke ðÄkkhk Ãkh ytfwþ {qfðku Ãkzþu.
 177
– Mkk{kLÞ heíku ðirïf Míkhu ðMíkeð]rØLkk Ëhu{kt ½xkzku ÚkkÞ Au. òufu, rðrðÄ Ëuþku{kt yk ð]rØ Ëh{kt
íkVkðík òuðk {¤u Au. 1990Lkk ËMkfk MkwÄe{kt [eLk yLku ¼khík suðk ðMíke Ähkðíkkt Ëuþku{kt ðMíkeð]rØLkku
Ëh Lke[ku økÞku níkku. òufu, WÃk-Mknkhk ykr£fLk Ëuþku{kt ðMíke ð]rØLkku Ëh yksu Ãký Ÿ[ku Au.
4. þnuhefhý
– “þnuhefhý yu yuf rðfkMkLke «r¢Þk Au. íkuLku þnuhkuLkkt ûkuºkV¤ íkÚkk ðMíke{kt ÚkÞu÷k ðÄkhk îkhk
ËþkoðkÞ Au. íku{kt þnuhLkk Mkk{krsf, ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf {k¤¾k íkÚkk íku{Lkk rðíkhýLkk yÇÞkMkLkku
Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su þnuhe ykÞkusLk{kt WÃkÞkuøke çkLku Au.”
– heÍ{kLkLkk {ík «{kýu : “þnuhefhý yu ÃkrhðíkoLk yLku íkuLkkt Ãkrhýk{kuLke «r¢Þk Au, su{kt ¾uíkefeÞ
yÚkoíktºk{ktÚke ykiãkurøkf yÚkoíktºk{kt yLku LkkLkkt, Mk{kLk ÷krûkfíkkykuðk¤k ÷kufkuLkk Mk{ks{ktÚke,
{kuxkt, yMk{kLk ÷kûkrýfíkkykuðk¤k Mk{ks{kt ÃkrhðíkoLk Ãkk{u Au.”
– “þnuhefhý yu yuf ðMíkerð»kÞf ÂMÚkrík Au, su ËuþLke fw÷ ðMíke{kt þnuhe ðMíkeLkwt «{ký yÚk¤k
xfkðkhe Ëþkoðu Au.”
– ¼khíkLke ðMíke økýíkhe yLkwMkkh þnuhe ÔÞkÏÞk yk {wsçk Au. “ðMkkníkLke ðMíke 5000 fu íkuÚke ðÄw
nkuðe òuEyu, ðMíkeøke[íkk Ëh [ku.rf.{e. yu 400 yÚkðk Ëh [ku. {kE÷u 1000 fu íkuÚke ðÄw nkuÞ,
ykuAk{kt ykuAe 75 xfk Ãkwhw»k ðMíke ¾uíke rMkðkÞLke ykŠÚkf «ð]r¥kyku{kt hkufkÞu÷ nkuE íkÚkk MÚkkrLkf
ðneðx {kxu BÞwrLkrMkÃkkr÷xe, LkøkhÃkkr÷fk fu BÞwrLkrMkÃk fkuÃkuohuþLk suðe MktMÚkk nkuÞ íkku íkuLku ‘þnuh’
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.”
– ÷kuhe (Lowry 1991) {ík «{kýu þnuhkuLkku RríknkMk 5500 ð»ko Ãknu÷ktÚke þY ÚkÞku Au. ®MkÄw ¾eýLke
MktMf]rík íkÚkk íkuLku Mk{fk÷eLk MktMf]ríkLkk Mk{Þ{kt þnuhkuLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. ykiãkurøkf ¢ktrík Ãknu÷kt
þnuhkuLkkt fkÞkuo. {kÞkorËík nkuðkÚke þnuhkuLke MktÏÞk íkÚkk þnuhe ðMíke ¾qçk s ykuAe níke.
– E.Mk. 1800 MkwÄe rðïLke Võík 6 xfk ðMíke s þnuhe ðMíke níke. þYykík{kt MÚkÃkkÞu÷kt þnuhku
{kuxk¼køku hksÄkLkeLkk þnuhku, {wÏÞ ÄkŠ{f MÚkkLkku, MkiLÞLkk ðzkLkkt rLkðkMkMÚkkLk, ÷~fhe Akðýe
níkkt. ykÄwrLkf þnuhefhý ykiãkurøkf ¢ktríkLke MkkÚku þY ÚkÞwt.
– ykiãkurøkf ¢ktrík MkwÄe þnuhe ðMíke Äe{u-Äe{u ðÄe hne níke Ãký yu ÃkAe ðMíke Äe{u-Äe{u ðÄe hne
níke Ãký yu ÃkAe þnuhe ðMíkeLkwt «{ký ÍzÃkÚke ðÄe hÌkwt Au E.Mk. 1950{kt rðïLke 29 xfk ðMkíke
þnuhku{kt ðMíke níke, su E.Mk. 1986t ðÄeLku 42 xfk ðMíke þnuhku{kt ðMíke níke yLku 195{kt 45
xfk ÚkE.
– yk ÍxÃke þnuhefhý {kxu ykuAk rðfrMkík Ëuþku{kt Ÿ[ku fwËhíke ðMíke-ðÄkhkLkku Ëh sðkçkËkh Au.
ykÚke, økúk{eý rðMíkkhku íkhVÚke {kuxk «{ký{kt þnuhe rðMíkkhku íkhV MÚk¤ktíkh ÚkÞwt.
– E.Mk. 1975{kt rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt {kºk 27 xfk ðMíke þnuhku{kt ðMíke níke. E.Mk. 2000{kt þnuhe
ðMíke ðÄeLku 40 xfk ÚkE økE níke. yuf ytËks {wÏÞ 2030 MkwÄe{kt 53 xfk sux÷k ÷kufku þnuhku{kt
ðMkíkk nþu. rðïLkk rðfrMkík ËuþkuLke 75 xfk sux÷e ðMíke þnuhku{kt s ðMku Au.
178
2. rðïLkkt þnuhefhý :
– rðïLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt yuf yçks fhíkkt ðÄw þnuhe ðMíke Au. yk «{ký rðïLkk rðfkMkþe÷
Ëuþku{kt çknw ÍzÃkÚke ðÄe hÌkwt Au. rðïLkk 23 {kuxkt þnuhku suLke ðMíke yuf fhkuzÚke Ãký ðÄw Au,
íku{ktÚke {kuxk¼køkLkk þnuhku rðfkMkþe÷ ËuþLkkt Au.
– rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt MkkiÚke ðÄw þnuhefhý ÷urxLk y{urhfk{kt ÚkÞwt Au.
– E.Mk. 1950{kt rðï{kt yuf fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt {kºk çku s þnuhku níkk. MkkiÚke ðÄw ðMíke
LÞqÞkufo{kt yuf fhkuzÚke ðÄw níke. ßÞkhu çkeò Lktçkhu ykðíkk þktÄkE þnuhLke ðMíke 1 fhkuz sux÷e
níke.
– E.Mk. 2000Lke ðMíke økýíkhe «{kýu Mk{økú rðï{kt 1 fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt þnuhkuLke MktÏÞk
20Lke ÚkE níke. yksu rðï{kt ðMíkeLke árüyu MkkiÚke {kuxwt þnuh {uÂõMkfku Au. íkuLke ðMíke 2 fhkuz
58 ÷k¾Úke ðÄw Au.
– xkurfÞku çkeò Lktçkhu (2 fhkuz 41 ÷k¾ ðMíke) ykðu Au. LÞqÞkufo ðMíkeLke árüyu rðï{kt Aêk MÚkkLku
(1 fhkuz 57 ÷k¾ ðMíke) yLku þktÄkE Lkð{kt MÚkkLku (1 fhkuz 32 ÷k¾ ðMíke) ykðu Au. ¼khíkLkk
ºký {kuxkt þnuhku yuf fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðu Au.
– fku÷f¥kk 1 fhkuz 65 ÷k¾ fhíkkt ðÄw ðMíke (‘rðï{kt [kuÚkk MÚkkLku), {wtçkE 1 fhkuz 60 ÷k¾Úke ðÄw
ðMíke (rðï{kt Ãkkt[{kt MÚkkLku), rËÕne 1 fhkuz 32 ÷k¾Úke ðÄw ðMíke (rðï{kt yrøkÞkh{wt MÚkkLk)
Ähkðu Au.
– þnuhefhýLke árüyu ¼khík{kt økwshkíkLkwt MÚkkLk {nkhk»xÙ ÃkAe çkeswt Au. E.Mk. 1991{kt økwshkíkLke
þnuherðMíkhe 1 fhkuz 42 ÷k¾Lke níke. su E.Mk. 2001{kt ðÄeLku 1 fhkuzk 82 ÷k¾Lke ÚkE níke.
E.Mk. 1991{kt hkßÞ{kt 1 ÷k¾Úke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt 17 þnuhku níkkt. su E.Mk. 2001{kt ðÄeLku
27 þnuhku ÚkÞk níkkt.
3. þnuhLke ðMíke ðÄðkLkk fkhýku :
– þnuhefhý Ãkh yMkhfkhfíkkt Ãkrhçk¤ku{kt ykŠÚkf Ãkrhçk¤ MkkiÚke ðÄw sðkçkËkh Au.
– þnuhku{kt WãkuøkkuLkku rðfkMk ðÄw ÚkÞku nkuðkÚke hkusøkkhe {u¤ððk, økúkBÞ rðMíkkhku íkhVÚke þnuhe
rðMíkkhku íkhV ðMíkeLkwt MÚk¤ktíkh Úkíkwt nkuÞ Au.
– Mkk{krsf - ykŠÚkf òøk]rík ¾kMk fheLku Ÿ[wt SðLkÄkuhý {u¤ððkLke RåAkÚke Ãký þnuhefhý ðæÞwt
Au. økúkBÞ rðMíkkhku{kt ¾uíke Ãkh ðMíkeLkwt Ëçkký ðÄíkkt, ¾uík{qshku hkusøkkhe {u¤ððk þnuhku íkhV
MÚk¤ktíkh fhu Au.
– þnuhku{kt, fMkçkk{kt ðMíke ðÄíkkt íkuLkku rðfkMk {kºk íkuLke çknkhLke rËþk{kt, ykMkÃkkMkLke ¾uíke÷kÞf
s{eLkku, økku[hku, støk÷ku yLku s¤ÃkÕ÷rðík su{eLkkuLku þnuhku ÃkkuíkkLkk{kt Mk{kðíkk òÞ Au.
 179
– yux÷wt s Lknª Ÿ[e E{khíkkuLkk MðYÃku QæðoYÃku Ãký rðfMkíkk òÞ Au. òu, Ãknu÷uÚke s æÞkLk
hk¾ðk{kt ykðu þnuhkuLke, fMkçkkykuLke ykMkÃkkMkLke ¾wÕ÷e søÞkyku, nrhÞk¤e ðøkhLkku ÚkE òÞ
Au. ykÚke, ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý Lke[wt òÞ Au yÚkðk SðLkLke økwýð¥kk Lke[e òÞ Au.
– ÷kuhe (Lowry : 1991)Lkk {íkkLkwMkkh “þnuhe ðMíkeLku økúkBÞ rðMíkkhku ÷køku Au íkuLkk fhíkkt økúkBÞ
ðMíkeLku þnuhku ðÄw ykf»kof ÷køku Au. íkuÚke rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt ÷kufku økúkBÞ rðMíkkhku íkhVÚke þnuhe
rðMíkkhku íkhV ðkÞw MÚk¤ktíkh fhu Au.
– ðkMíkrðf ðuíkLk Ãký þnuhku{kt ðÄw Ÿ[k Au, þk¤kyku yLku ykhkuøÞ Mkuðkyku Ãký Mkkhe Au. su ÷kufku
WLLkrík MkkÄðk RåAu Au íku{Lkk {kxu þnuhku{kt W¥k{ íkf Au.”
(1) þnuhkuuLkwt ykf»koý :
– Mk{økú rðï{kt þnuhku ðÄwLku ðÄw {kuxkt Úkíkkt òÞ Au. LkkLkk fMkçkkyku þnuhku{kt Ãkrhý{íkk òÞ
Au.
– þnuh LkSfLkk økk{zktyku þnuhkuLkk Ãkhkt rðMíkkhku çkLkíkk òÞ Au.
– ¼khík{kt ðÄw ykðfLke yÃkuûkkyu økk{zkt{ktÚke þnuhku{kt ÷kufku MÚk¤ktíkrhík ÚkE hÌkkt Au.
– þnuhe rðMíkkhku{kt {kºk Mkkhe hkusøkkhe s {¤u Au. yu{ LkÚke Ãkhtíkw ðÄw Mkkhwt íku{s Wå[rþûkýLke
íkfku {¤u Au. Mkh¤íkkÚke MðkMÚÞ MkwrðÄkLke WÃk÷ÂçÄ Au. AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuoÚke ¼khík{kt
fux÷ktf MkwÄkhkyku suðkt fu, MðåA Ãkeðk÷kÞf Ãkkýe, ðes¤eLke Mkøkðz, MkVkE, f[hkLkk-
ÞkuøÞ rLkfk÷Lke ÔÞðMÚkk, Wå[ rþûkýLkk fuLÿku, MkkðosrLkf fkÞoûk{ ÃkrhðnLk ÔÞðMÚkk,
{LkkuhtsLkLkk MkkÄLkku, çkkøk-çkøke[k, MðkMÚÞ Mkwhûkk ðøkuhu MktçktrÄík MkwÄkhkyku {kºk þnuhkuLku
fuLÿ{kt hk¾eLku s fhðk{kt ykÔÞk Au. økúkBÞ rðMíkkhku{kt òuEyu íkux÷k rðfkMk fkÞkuo ÚkÞk
LkÚke.
– òu økúkBÞ rðMíkkhku{kt Lkðe hkusøkkheLke íkfku MkkÚku (ykiãkurøkf yuf{kuLkk rðfkMk MkkÚku) ykðe
Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu íkku þnuhku ÃkhLkwt ðMíkeLkwt ¼khý ykuAwt ÚkkÞ. Ãkhtíkw, yu{ fhðk
síkkt ¾uíke÷kÞf V¤ÿwÃk s{eLk, støk÷kuLku LkwfMkkLk Úkðwt òuEyu Lknª.
– òu xfkW rðfkMkLke MkkÚku þnuhkuLkk suðe s MkwrðÄk ÃkAkík ËqhLkk økúkBÞ rðMíkkhku{kt, Ãknkzku{kt
fu støk÷ku{kt ðMkíkk ykrËðkMke ûkuºkku{kt Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu íkku þõÞ Au fu, ðMíkeLkwt þnuhe
íkhVLkwt ykf»koý yLku MÚk¤ktíkh ykuAwt ÚkE òÞ.
(2) Lkøkh-ykÞkusLk :
– rðrðÄ þnuhe rðMíkkhkuLkk rðfkMk {kxu ÔÞðMÚkkrÃkík ykÞkusLk Úkðwt òuEyu.
– yuf MkwÔÞðÂMÚkík Lkøkh ykÞkusLk{kt s{eLkLkku çkwrØÃkqðof {n¥k{ WÃkÞkuøk, WãkuøkkuLkku rðfkMk,
ðknLk-ÔÞðnkhLkku y™u {køkkuoLkku rðfkMk, MkkðosrLkf ÃkrhðnLkLkku rðfkMk, Ãkkýe ÃkqhðXku,
ðes ÃkwhðXku, çkì®føk Mkøkðz, þiûkrýf MktMÚkkyku, íkçkeçke Mkøkðz, ÍqtÃkzÃkèeykuLke WLLkrík,
180
MkuLkexuþLkLke Mkøkðz, øktËk ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxuLkk yuf{ku, çkkøk-çkøke[k, {LkkuhtsLkLkk
MkkÄLkku ðøkuhu yLkuf çkkçkíkku sYhe Au. yk çkÄk s {wÆkyku MÚkkrLkf LkøkhÃkkr÷fkykuLkk
fkÞoûkuºk{kt ykðu Au.
– òu fu, fkuEÃký Lkøkh, fMkçkk fu økk{zktykuLkk SðLkLke ykËþo ÃkrhÂMÚkrík íÞkhu s þõÞ çkLkþu
ßÞkhu, «íÞuf Lkkøkrhf ÃkÞkoðhý ytøku òøk]ík çkLkþu.
– su þnuhe rðMíkkhkuLkwt rðfkMk ykÞkusLk ¾k{eÞwõík nkuÞ Au íÞktLkk ÃkÞkoðhý Ãkh økt¼eh «¼kð
òuðk {¤u Au. su{fu, nðk yLku Ãkkýe «Ëq»ký ðÄw nkuðwt, ½Lk f[hkkLkku yÞkuøÞ heíku rLkfk÷
ðøkuhu «ríkfq¤ yMkh ÃkuËk fhu Au.
– Mk{økú rðïLke ÷øk¼øk yzÄk ¼køkLke ðMíke þnuhku{kt ðMku Au. ¼khík{kt ykþhu 29 fhkuzÚke
ðÄw ðMíke þnuhku fu fMkçkkyku{kt ðMku Au.
– E.Mk. 1991{kt ¼khík{kt 23 {nkLkøkhku níkkt su 2001 MkwÄe ðÄeLku 40Lkk ÚkE økÞk níkkt.
W¥khku¥kh þnuhe ðMíke ¼khík{kt ðÄíke òÞ Au.
– 2001{kt ¼khík{kt ºký {uxÙkurMkxe - rðhkx Lkøkhku ({wtçkE, fku÷f¥kk, rËÕne) níkkt szu yuf
fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðu Au.
– ÃkÞkoðhýLkk hûkf íkhefu «íÞuf þnuhe ÔÞÂõíkyu þnuhLkk «çktÄ{kt Mknfkh ykÃkðku Ãkzþu.
þnuhLkk çkkøk-çkøke[kyku, nrhÞk¤e rðMíkkhku, LkËe, s¤kþÞku ðøkuhuLku Mkwhrûkík hk¾ðk Ãkzþu.
– LkSfLkk støk÷ku, ¾wÕ÷e søÞkykuLku Mkwhrûkík hk¾ðk, f÷k-MÚkkÃkíÞ, yiríknkrMkf M{khfkuLke
ÞkuøÞ ò¤ðýe ðøkuhu suðe çkkçkíkkuLke ÞkuøÞ ò¤ðýe ÚkkÞ íkku s þnuhesLkku Mkw¾e, MðkMÚÞ«Ë
SðLk Sðe þfu Au.
– òu WÃkhkuõík çkkçkíkkuLke fk¤S ÷E Lkk þfkÞ íkku þnuhe Mk{MÞkyku{kt ðÄkhku Úkíkku nkuÞ Au.
(3) rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkË r[nTLk :
– þnuhku{kt ðMíke ðÄíkkt MktMkkÄLkku Ëqh ÷kððk Ãkzu Au. rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkËr[nTLk yux÷u fkuE yuf
òríkMk{qnLku fwËhíke MktMkkÄLk Ãkqhk Ãkkzðk {kxu yLku yuLkk f[hkLkk rLkfk÷ {kxu sYhe s{eLk
«Ëuþ, yksu rðï{kt «íÞuf ÔÞÂõíkËeX MkhkMkhe rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkËr[nTLk 2-3 nuõxh s{eLk
Au.
– òufu yuf yLkw{kLk «{kýu {kºk 1-1 nuõxh s{eLk s Au. ykÚke, s{eLkLkku xfe Lk þfu yuðku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
(4) ÃkÞkoðhý yLku þnuhku :
– þnuhku {kºk ÃkkuíkkLkk Mker{ík rðMíkkh{kt s Lknª Ãkhtíkw, ykMkÃkkMkLkk ÃkÞkoðhý Ãkh Ãký ¾hkçk
yMkh Ãkkzu Au.
 181
– þnuhe fË-rðMíkkh ðÄíkkt íkuLke MkhnËu ykðu÷e ¾uíke÷kÞf V¤ÿwÃk s{eLkku ðMkkníke rðMíkkhku
yÚkðk íkku ykiãkurøkf yuf{kuLkk WÃkÞkuÞ nuX¤ ykðe òÞ Au.
– òu þnuhkuLkku MkhnËu støk÷ rðMíkkh ykðu÷ nkuÞ íkku íkuLkku Äe{u-Äe{u Lkkþ Úkíkku òÞ Au. Mk{økú
rðï{kt þnuhe rðMíkkhku fw÷ s{eLkLkk 2 xfk s{eLk Ãkh ykðu÷k Au.
– Ãkhtíkw þnuhesLkku fw÷ «kÃÞ ÷kfzkLkk 75 xfk ÷kfzkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. rðïLkwt fw÷ Ãkeðk÷kÞf
ÃkkýeLkk 60 xfk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk þnuhku{kt ÚkkÞ Au.
– yu{ktÚke yzÄk ¼køkLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk þnuheyku ¾uíke{kt rMkt[kE {kxu, yuf ík]¥keÞktþ
Ãkkýe Wãkuøkku{kt yLku çkkfeLkwt Ãkkýe ½hðÃkhkþ{kt yLku Ãkeðk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷u Au.
– þnuhku {kºk ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk s Lknª Ãkhtíkw, íkuLku ykÄkhu ykÃkíkk ËqhLkk ¾uíke÷kÞf s{eLk
rðMíkkhku, støk÷kuLkk rLkðMkLkíktºkkuLku Ëw»«¼krðík fhu Au.
(5) þnuhe rLkÄoLkíkk :
– rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt økúkBÞ rðMíkkhku{ktÚke ðÄw ÷kufku hkusøkkhe {u¤ððk þnuhku{kt MÚk¤ktíkh
fhíkkt hÌkkt Au. yríkþÞ þnuhefhýLkk fkhýu {kLkð©{ Vks÷ Ãkzâku yLku çkuhkusøkkheLkwt
«{ký ðæÞwt Au.
– yuLkk þnuhe økheçkku ðæÞk Au. íkuyku øktËfeÚke Q¼hkíke ÍqtÃkzÃkèeyku{kt hnu Au ßÞkt Ãkkýe
yLku ðes ÃkwhðXku Ãkqhíkk «{ký{kt WÃk÷çÄ LkÚke. ykðk rðMíkkhku økwLkk¾kuheLkk fuLÿku çkLkíkk
òÞ Au.
– rðïLke ykMkhu yuf yçks sux÷e ðMíke þnuhkuLke ÍqtÃkzÃkèeyku{kt ðMku Au.
– þnuhLke øktËe ÍqtÃkzÃkèeyku {kuxk¼køku økuhfkLkqLke heíku Mkhfkhe s{eLkku Ãkh çkLkkðkÞu÷e nkuÞ
Au. íku {kuxu ¼køku LkËe rfLkkhu, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkkuLku rfLkkhu, hu÷ðu÷kELkLke çkksw{kt,
Ãknkzeyku Ãkh ðMku÷e nkuÞ Au.
– þnuhe rðfkMk{kt ykðe ðMíke yðhkuÄYÃk nkuÞ Au. yk ðMíkeLku fu økheçkkuLku ÔÞðÂMÚkík fkÞËuMkhLkk
hnuXkýku Ãkqhk Ãkkzðkt yu økt¼eh «&™ Au. ð¤e, ðirïf {tËeLkk fkhýu þnuhe økheçk ðMíke{kt
¾qçk ðÄkhku ÚkÞku Au.
– økk{zktykuLkk økheçkku fhíkkt þnuhkuLkk økheçkkuLke nk÷ík ðÄw ËÞLkeÞ nkuÞ Au.
– økk{zktykuLkk økheçk ÷kufkuLku ðLÞ ÃkuËkþku #Äý {kxuLkk ÷kfzkt, LkËeLkwt þwØ Ãkkýe, ykSrðfkLke
¾uíke îkhk yLkks ðøkuhu Mknu÷kEÚke «kÃÃk nkuÞ Au.
– suLkk ykÄkhu íku ÃkkuíkkLkwt økwshkLk [÷kðe þfu Au. ßÞkhu, þnuhe økheçkkuLku fkuEÃký ðMíkw
{u¤ððk ÃkiMkk [qfððk Ãkzíkkt nkuÞ Au. ykÚke, þnuhe økheçkkuLke SðLkËþk ðÄw ¾hkçk nkuÞ
Au.
182
– øktËe ÍqtÃkzÃkèeyku{kt ðknLkkuLkk Äw{kzk, WãkuøkkuLkk Äq{kzkÚke ðkÞw«Ëq»ký Vu÷kÞu÷wt nkuÞ Au.
ykÚke, Sð÷uý ïkMkLkk hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLkðwt Ãkzíkwt nkuÞ Au.
– þnuhkuLke çkuhkusøkkh ðMíke{kt ð]rØ ÚkðkLkk fkhýu, yMkk{krsf «ð]r¥kyku, ykíktfðkË, yÃkhkÄe
«ð]r¥kyku ðÄu Au. ÃkÞkoðhý yLku ykhkuøÞ MktçktrÄík økt¼eh «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. ykÚke, òu {kºk
Lku {kºk ðMíke{kt ðÄkhku Úkíkku yxfkððk{kt ykðu íkku s xfkW rðfkMk MkkÄe þfkÞ.
• rðïLke yLÞ MktMf]ríkykuLkwt {n¥ð
– rðïLke çkÄe s MktMf]ríkLku ÃkkuíkkLkwt yÂMíkíð ò¤ðe hk¾ðkLkku MktÃkqýo nf Au.
– støk÷ku{kt hnuíke ykrË «òríkykuLku «f]ríkLke MkkÚku MkkiÚke ðÄw økkZ heíku Mktf¤kÞu÷e nkuÞ Au. íku{Lke
WÃkh ykÄwrLkf rð[khMkhýe, hnuýefhýe ÷kËðkLkku fkuE yrÄfkh LkÚke. fux÷ef ykrËðkMke òríkyku
ðLÞSðkuLkk Mkthûký {kxu MktÃkqýo Mk{ŠÃkík nkuÞ Au.
– hksMÚkkLkLkk rçk&™kuE òríkLkku ÷kufku ðLkMÃkrík yLk SðstíkwykuLkk hûký {kxu Mk{økú SðLkfk¤
Ëhr{ÞkLk fux÷ktf rMkØktíkkuLkwt Ãkk÷Lk fhu Au. {nkhk»xÙ{kt {kuhu òríkLkk ÷kufku {kuh yLku ôËhku «íÞu ðÄw
«u{k¤ nkuÞ Au.
– yk ykrËðkMkeykuLku íku{Lke MktMf]rík fu ÃkhtÃkhkykuLkwt LkwfMkkLk Lkk ÚkkÞ íkÚkk íkuyku ðÄw Mkkhwt SðLk Sðe
þfu yuðwt ykÄwrLkf rLkheûký MðkMÚÞ Mkwhûkk Ãkqhk Ãkkzðk òuEyu. yk MktMf]ríkkuLku íku{Lke SðLkþi÷eLku
{kLk ykÃkðwt òuEyu.
3. {kLkð ðkhMkku/Ähkunh :
– ykÃkýkt Ãkqðoòu îkh Mk[ðkÞu÷e Ãk]Úðe, «f]rík yksu ykÃkýLku ðkhMkkYÃku {¤e Au.
– ykÃkýu Ãký yk Ãk]ÚðeLku, «f]ríkLkwt síkLk fheLku ¼krð ÃkuZeLku ðkhMkk{kt ykÃkðkLke Au. fwËhíku ÃkkuíkkLke
y¾qx Mk{]rØ, Mkk{ÚÞo yLku MkkIËÞoLku Aqxu nkÚku ðuÞkO Au.
– {kLkðeÞ Ë¾÷ rðLkkLkk rLksoLk yhÛÞku, Ëwøko{ Ÿ[k Ãknkzku, ÃkhtÃkhkøkík økúkBÞ rðMíkkhku (ykÄwrLkf
«¼kð rðLkkLkk), ykiríknkrMkf rþÕÃk-MÚkkÃkíÞf÷k, «k[eLk rðþk¤ rðMíkkh{kt Vu÷kÞu÷k {trËhku fu
ÃkqòLkk MÚk¤ku, ykÄwrLkfkíkkÚke ¼hÃkqh þnuhLke MÚkkÃkíÞf÷k ðøkuhu fwËhíkLkk íkÚkk {kLkð MktMf]ríkLkku
ðkhMkku Au, òu fu, rðfkMkLke Ëkuz{kt {kLkðu íkuLku {u¤÷k {nk{q÷k ðkhMkkuLku ¼khu LkwfMkkLk ÃknkU[kzÞwt
Au.
– yksLkk {kLkðeLku MðåA ðkíkkðhýðk¤e, «Ëq»kýÞwõík Ãk]Úðe ðkhMkk{kt {¤e níke. ßÞkhu, ykÃkýu,
ykðLkkhe ÃkuZeLku yMðMA, «Ëq»kýÞwõík ÃkÞkoðhýðk¤e Ãk]Úðe ðkhMkk{kt ykÃkeþwt. ðkhMkk{kt su {éÞwt
Au íkuLku ykÃkýu ÍzÃkÚke økw{kðe hÌkk Aeyu.
– su{ fu, ¼khík{kt íkks{nu÷, {kuøk÷ þi÷eLke yËT¼wík E{khík «Ëq»kýLku fkhýu Ãke¤e Ãkze hne Au.
íku{kt õÞktf-õÞktf Mkqû{ rAÿku òuðk {¤u Au.
 183
– ystxk yLku E÷kuhkLke økwVkykuLke òuEyu íkuðwt Mkhtûký ÚkÞwt LkÚke. ÃkÞkoðhý MLkuneykuyu, ÃkÞkoðhý
«íÞu òøk]ík ÷kufkuyu Mkhfkhu, rçkLkMkhfkhe MktøkXLkkuyu ÃkÞkoðhýLke/«f]ríkLke/Ãk]ÚðeLkk yËT¼wík MkkIËÞo
ðkhMkkLke íkÚkk {kLkð MktMf]ríkLkk f÷k ðkhMkkLke ÞkuøÞ ò¤ðýe fhðe òuEyu.
4. MktMkkÄLkkuLkku Mk{kLk WÃkÞkuøk/ðnU[ýe :
– rðï{kt MktMkkÄLkkuLke ðnU[ýe ¾qçk s yMk{kLk heíku ÚkE Au. «Úk{ árüyu ykÃkýLku yu{ ÏÞk÷ ykðu
fu, støk÷{kt ðMíke ykrËðkMke «ò yLÞ ÃkuËkþku {u¤ððk, ÃkkuíkkLkku rLkðkon fhðk støk÷kuLkku Lkkþ fhe
hne Au.
– nfefík{kt yk rçk÷fw÷ ¾kuxwt Au. støk÷kuLkku, E{khíke ÷kfzwt {u¤ððk ð]ûkkuLkwt MkkiÚke ðÄw rLkftËLk
støk÷kuÚke ¾qçk s Ëqh çkuXu÷k ©e{tíkku îkhk ÚkÞwt Au.
– E{khíke ÷kfzwt {u¤ððk {kxu støk÷kuLkku çknw s {kuxku rnMMkku yksu Lkkþ Ãkk{e økÞku Au. rðïLkk
y{ehku îkhk MktMkkÄLkkuLkku {n¥k{ WÃkÞkuøk økheçkkuLkk ¼kuøku ÚkE hÌkku Au. rðfkMkþe÷ Ëuþku fhíkkt
MktMkkÄLkkuLkku ðÄw WÃkÞkuøk rðfrMkík Ëþku fhe hÌkkt Au. íkÚkk rðfkMkþe÷ ËuþkuLkk y{ehku økheçkku fhíkkt
MktMkkÄLkkuLkku ðÄw WÃkÞkuøk fhe hÌkkt Au.
– yk yLÞkÞe ðnU[ýeLku fkhýu õÞkhuf {kuxku rðLkkþ ÚkE þfu. rðïLkk su ËuMkku{kt ðMíkeðÄkhku ÍzÃke
Au íÞkt Mk{MÞkyku ðÄw Au.
– yk ðÄw ðMíkeLkk rðfkMk {kxu sYhe fwËhíke MktMkkÄLkku Ãkqhíkkt «{ký{kt WÃk÷çÄ nkuíkkt LkÚke yLku
ðkÃkhLkkhk ðÄíkk síkk nkuðkÚke yu MktMkkÄLkku ¾qxe Ãkzu Au.
– ËhufLku rðfMkðwt nkuÞ Au Ãký rðfkMkLkk MkkÄLkku WÃk÷çÄ Lk Úkíkkt rðfkMkLke økrík Äe{e Ãkzu Au.
– Ãkhkð÷tçkLk ðÄu Au. ykŠÚkf çkkus ðÄu Au. Mkk{kLÞ {kýMkkuyu fux÷ef ðMíkwyku rðLkk [÷kðe ÷uðwt Ãkzu
Au. ¼krð ÃkuZeLkku rðfkMk yðhkuÄkÞ Au. yk ÃkrhÂMÚkríkÚke Mk{økú rðï{kt ðMíkwLke «kÂÃík{kt íkeðú MÃkÄko
[k÷u Au.
– yAík Mktøkún¾kuheLku W¥kusLk ykÃku Au. yuLkkÚke ðMíkwykuLkk çkkð Ÿ[k òÞ Au. yk rð»kÞ[¢Úke
økheçkku ðÄw økheçk yLku y{ehku ðÄw y{eh çkLke hÌkk Au.
– íkuLkkÚke ðMíkwykuLkk ¼kð Ÿ[k òÞ Au. yk rð»kÞ[¢Úke økheçkku ðÄw økheçk yLku y{ehku ðÄw y{eh
çkLke hÌkk Au. yuf {ík {wsçk Mk{]Ø Ëuþkuyu yLkksLke íktøkeðk¤k ËuþkuuLku yLkks ykÃkðwt òuEyu.
– yk {íkLkku fur÷VkuŠLkÞk ÞwrLkðŠMkxeLkk ðMíkerð¿kkLkLke yLku y{urhfLk fkìtøkúuMkLkk MkÇÞ «kuVu. økuhux
nkŠzyu rðhkuÄ fÞkuo Au. íku{Lku {íku, ‘òu Mk{]Ø Ëuþku íktøkeðk¤k ËuþkuLku yLkks ykÃkíkkt s hnuþu íkku
íku{Lke ðMíke{kt ðÄkhku Úkíkku s hnuþu. íkuÚke íku{Lku yLkks Lk ykÃkeLku ¼q¾{hkÚke {hðk Ëuðk òuEyu’
rðïLke ðMíkeLku Ëhhkus 5 r{r÷ÞLk xLk yLkksLke sYh Ãkzu Au.
– rðï{kt yufçkksw MktÃkr¥kLke, MktMkkÄLkkuLke, yLÞkÞe ðnU[ýe. íkku çkeS çkksw MktÃkr¥kðkLk ÷kufku Qòo,
MktMkkÄLkkuLkku ÔÞÂõíkËeX ðÃkhkþ ðÄw fheLku íku{Lkku çkøkkz fhe hÌkk Au.
184
– suLkkÚke, LkSfLkk ¼rð»Þ{kt s fux÷kf MktMkkÄLkku (¾kMk fheLku ¾Lkesíku÷, fwËhíke økìMk) ¾qxe Ãkzþu.
ð¤e, ðkÃkheLku VUfe Ëku yuðe ðMíkwLkk WÃkÞkuøkLkk fkhýu f[hkLkwt «{ký ðÄe hÌkwt Au yLku íkuLkkÚke
ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÚkE hÌkwt Au.
– ykÃkýe SðLkþi÷e SðLk{kt ðÄw ÷ktçkku Mk{Þ xhe hnu íkuðe nkuðe òuEyu. rðfrMkík Mk{ks îkhk
MktMkkÄLkkuLkku, QòoLkku ðÃkhkþ ykÃkýe fÕÃkLkk çknkhLkku ðÄw Au.
– y{urhfLk çkkÞkufur{Mx yu[.ykh. nw÷uxLkk {ík {wsçk rðïLke Mk{økú ðMíkeyu Þw.yuMk.Lkk sux÷wt
SðLkÄkuhý «kÃík fhðwt nkuÞ íkku, yksLke ¾uíke yLku WãkuøkkuLke ÃkØrík{kt rðï{kt {kºk 1000
r{r÷ÞLk ðMíke s nkuðe òuEyu. rðï{kt ðMíkeLkku rðMVkux yux÷ku {kuxku rðfx «&™ Au fu, MktMkkÄLkkuLke
Mk{kLk ðnU[ýe çknw þõÞ LkÚke.
5. MkkðosrLkf MktÃkr¥k-MktMkkÄLkku :
– ÃkÞkoðhý, «f]rík Ãkh fkuE yuf ÔÞÂõíkyku fkuE yuf hk»xÙ {kr÷fe nf LkÚke. íku Mkki fkuELkwt Au. íku
MkrnÞkhwt Au. su{ fu, Ãkkýe, nðk, s{eLk, støk÷ku, økku[hku ðøkuhu MkrnÞkhe MktÃkr¥k Au.
– òufu, ¼khík{kt rçkúrxþ þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk ytøkúuòuyu {kºk ÃkkuíkkLkk ËuþLkk rník ¾kíkh yk MkrnÞkhk
MktMkkÄLk WVh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh s{kÔÞku yLku ¼khík{kt þkMkLk Ëhr{ÞkLk støk÷ MktMkkÄLk {kuxk
«{ký{kt Lkkþ ÃkkBÞw, {kÃkËtzkuLku MðefkÞkO níkk, MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk rLkÞtrºkík níkku y™u {kÃkËtzku
Mk{kLk WÃkÞkuøk Ãkh ykÄkrhík níkk, su{kt yu{Lkkt fkuE ytøkík rník òuzkÞu÷k Lknkuíkkt, ykÚke yk
ykrËðkMkeyku îkhk støk÷kuLkwt LkwfMkkLk Úkíkwt Lknkuíkwt.
– ¼khík{kt yk støk÷kuLku VheÚke MkSðLk fhðwt y½hwt çkLÞwt Au. ¼khík{kt ðLk ÃkÞkoðhýLkwt Mktíkw÷Lk xfkðe
hk¾ðwt. ð]ûkkhkuÃký «ð]r¥k rðfMkkððe, støk÷Lku hk»xÙeÞ MktÃkrík økýðe íkíkk støk÷kuLkwt MktÃkqýo hûký
fhðwt yu ðLkLkeríkLkk {wÏÞ WÆuþku Au.
– økúk{ rðMíkkhLkk ÷kufku, ykrËðkMke ÷kufkuLku çk¤íký, ½kMk yLku ¼kusLk «kÃík fhkððwt, E{khíke ÷kfzwt
Ãkqhwt Ãkkzðwt ðøkuhu nuíkwyku ðLkLkerík{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞk Au.
– ð]ûkWAuh fkÞo¢{{kt MºkeykuLku Mkk{u÷ fheLku ÔÞkÃkf sLkyktËku÷Lk þY fhðkLkk fkÞo¢{ku yk Lkerík{kt
½zkðk{kt ykÔÞk Au. suLkkÚke, yk MkkðosrLkf MktÃkr¥k/MktMkkÄLk VheÚke íkuLkwt {q¤ MðYÃk {u¤ðe þfu.
6. rLkðMkLkíktºkeÞ nÙkMk :
– ÃkÞkoðhýLkk rLkðMkLkíktºkLkku nÙkMk {kuxk¼køku Mk{ksLkk Mk{]Ø ðøko îkhk, WãkuøkÃkríkyku îkhk ÚkkÞ Au.
Ãkhtíkw yVMkkuMk yu ðkíkLkku Au fu, ÃkÞkoðhý nÙkMkLku {kxu {kuxu¼køku økúk{eý sLkíkkLku yÚkðk støk÷{kt
fu íkuLke ykMkÃkkMk hnuíkk ÷kufkuLku íku{Lke #Äý yLku [khkLke sYrhÞkíkLku fkhýu Ëku»ke {kLkðk{kt ykðu
Au.
– økku[hku Ãkh fu ¾uíke÷kÞf s{eLk Ãkh ßÞkhu, Wãkuøkku MÚkkÃkðk{kt ykðu Au íÞkhu yu s{eLkkuLku íkuLke
rLkðMkLkíktºkeÞ ¼hÃkkE Lk ÚkE þfu íkuðwt støk÷ rLkðMkLkíktºk MktçktÄe LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
 185
– «kf]ríkf ÃkÞkoðhý MktMkkÄLkku yk {qÕÞ Mkthûký ytøkuLke çkË÷kíke LkiríkfíkkLkk ytøk çkLkðk òuEyu.
{kLkðeyu yrð[khe ykzuÄz rðfkMkLkk ð÷ýÚke Ãk]ÚðeLkk MktMkkÄLkku íkku Mk{kÃík Úkþu s Ãký yuLke MkkÚku
fwËhíke ÃkÞkoðhýLkkt rLkðMkLkíktºkku Ãký nt{uþktLku {kxu Lkkþ Ãkk{þu.
– òu yk ÃkÞkoðhýLkku çkøkkx Úkíkku yxfkððkLkku «ÞíLk, fhðk{kt Lknª ykðu íkku ytøkúus frð yLku
Lkkxâfkh {kurhMk {uõxhr÷fu fÌkwt Au íku{, “Ãk]Úðe Ãkh AuÕ÷ku yðíkhLkkh {kLkðe, Ãk]Úðe ÃkhÚke rðËkÞ
÷uðk{kt «Úk{ nþu.”
• økheçkkE - Ëqr»kík ÃkÞkoðhý yLku fwÃkku»ký
– yksu rðïLkk ½ýk¾hk ËuþkuLkk ÷kufkuLkk SðLkÄkuhý{kt MkwÄkhku ÚkÞku Au. ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý Ÿ[wt
síkkt íkuyku Ãkkirüf yknkh ÷E þfu yLku hkuøkku Mkk{u ÷zðkLke ûk{íkk Ähkðu Au.
– ºkeò rðïLkk ËuþkuLke 75 xfk ðMíke, su{ktLke {kuxk¼køkLke ðMíke ¾qçk s økheçke{kt Sðu Au. íkuyku
yÃkqhíkk Ãkku»kýÚke ÃkezkÞ Au. rðï{kt 13 Úke 18 r{r÷ÞLk ÷kufku «ríkð»ko ¼q¾{hkÚke {]íÞw Ãkk{u Au.
– ºkeò rðïLkk Ëuþku{kt ÷kufkuLkk SðLkÄkuuhý{kt MkwÄkhku fhðkLke, Mkkhk Ãkkirüf ¾kuhkfLke sYrhÞkík Au.
òu Ãkkirüf yknkh Ãkqhíkk «{ký{kt {¤u íkku LÞw{kurLkÞk, ELVÕÞwyuLÍk, çkúkuLfkExeþ, Íkzk-QÕxe
yLku ûkÞhkuøkku Mkk{u íkuyku xfhe þfu.
– ¼khík{kt fwÃkku»ký yuf hk»xÙeÞ Mk{MÞk Au. çkk¤fku{kt fwÃkku»ký, {rn÷kyku{kt rLkhûkhíkk, rþþwyku
yLku LkkLkk çkk¤fkuLke Ãkku»kf yknkhLke sYrhÞkíkkuLke çkkçkík{kt y¿kkLk íkÚkk ykhkuøÞLke Ëu¾¼k¤
fhðkLke Mkð÷íkku Mkns Lk nkuðkLkwt Ãkrhýk{ Au. çkk¤fkuLkk MðMÚk rðfkMk yLku ð]rØ {kxu ÞkuøÞ
yknkhLkwt ¾qçk sË {n¥ð Au.
– {rn÷k y™u çkk¤ rðfkMk rð¼køk rþþwyku yLku LkkLkk çkk¤fkuLkk Ãkku»kf yknkh MktçktrÄík {wwÆykuLku
hk»xÙeÞ íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ {t[ku Ãkh «Míkwík fhíkku hÌkku Au.
– 2002 {U, {rnLkk{kt 55{kt rðï ykhkuøÞ MktøkXLku rþþwyku yLku LkkLkk çkk¤fkuLkk yknkh Ãkh ðirïf
fkÞoLkeríkLku Mðefkhe Au. íkÚkk 2003 sqLk{kt ¼khík{kt MktMkËu rþþw ËqÄ, yLkwfÕÃk, ËqÄ ÃkeðzkððkLke
þeþeyku íkÚkk rþþw yknkh (WíÃkkËLk, ÃkwhðXku yLku rðíkhý rðrLk{ÞLk) MktþkuÄLk yrÄrLkÞ{ 2003
MðefkÞko ÃkAe yu ykð~Þf çkLÞwt AÍu fu íkuLkku ÔÞkÃkf «[kh fhðk{kt ykðu.
– ÞkusLkk ykÞkuøku rþþwyku yLku LkkLkk çkk¤fku {kxuLke ÞkuøÞ yknkh ÃkØríkykuLkk {n¥ðLku Mðefkhíkkt
Ãknu÷eðkh ËMk{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkk hk»xÙeÞ Ãkku»ký ÷ûÞktfku{kt MíkLkÃkkLk íkÚkk Ãkqhf yknkhLkk
÷ûÞktfkuLku Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞk Au. yk{ktÚke {wÏÞ ÷ûÞku yk {wsçk Au :
– rþþwyku y™u çkk¤fkuLku {kxu yknkh ÃkØríkyku íkÚkk yuLke Ëu¾¼k¤{kt MkwÄkhkLku {kxu Ãkku»ký y™u
ykhkuøÞ rþûkýLku W¥kusLk ykÃkðwt. suÚke (A) ºký ð»koÚke ykuAe ðÞLkk ykuAk ðsLk{kt çkk¤fkuLkku Ëh
nk÷Lkk 47 xfkÚke ½xkzeLku 40 xfk fhe þfkÞ. (B) 6 ð»koLke ðÞLkk çkk¤fku{kt fwÃkku»kýLkk {k{÷kyku{kt
50 xfk MkwÄe ½xkzku fhe þfkÞ.
186
– þYÚke s MíkLkÃkkLk ({kLkwt «khtr¼f ËqÄ Ãkeðzkððwt)Lkk {k{÷kLkku Ëh nk÷Lkk 15.8 xfkÚke ðÄkheLku
50 xfku fhðku.
– Ãknu÷k 6 {rnLkk Ëhr{ÞkLk “{kºk MíkLkÃkkLk”Lkk {k{÷kLkku nk÷Lkk 55.2 xfk (0.3 {rnLkk {kxu
s)Úke ðÄkheLku 80 xfk fhðwt yLku
– 6 {rnLkkLke ðÞÚke Ãkqhf yknkh ykÃkðkLkk {k{÷kykuLkku nk÷Lkk 33.5 xfkÚke ðÄkheLku 75 xfk
fhðku.
çkk¤fku{kt ÷øk¼øk yzÄk {]íÞw fwÃkku»kýLkwt fkhýu s ÚkkÞ Au. ¾kuhkfLkku y¼kð, Ãkku»kýLke ¾kuuxe
ÃkØrík, [uÃke hkuøkku yÚkðk çktLkuLkk fkhýu {]íÞw Úkíkwt nkuÞ Au. fwÃkku»kðk¤k çkk¤fLku hkuøk ÷køkw Ãkzíkkt íkuLke
ÂMÚkrík ðÄw ¾hkçk çkLkíke nkuÞ Au. Mk{ÞMkh ÞkuøÞ Mkkhðkh Lkk {¤íkk íkuyku {]íÞw Ãkk{íkk nkuÞ Au,
Ãkku»kýLke ¾kuuxe heíkku-yÃkqhíkwt MíkLkÃkkLk, yÃkqhíkwt ¼kusLk fwÃkku»ký{kt ðÄkhu fhu Au. íkÚkk fwÃkkur»kík
çkk¤fku ðÄw ÍzÃkÚke çke{kh Ãkzíkk nkuÞ Au.
– çkk¤{]íÞwËh Lke[ku ÷kððk {kxu MíkLkÃkkLkLku «kuíMkknLk ykÃkðwt, ¼kusLk{kt MkwÄkhku fhðku, çkk¤fkuLku
rLkÞr{ík heíku Mkqû{ Ãkku»kfík¥ðku Ãkqhkt Ãkkzðk ðøkuhu WÃkkÞku îkhk çkk¤{]íÞwËh{kt ½xkzku fhe þfkÞ Au.
– Mk{økú rðï{kt {kºk 35 xfk rþþwykuLku SðLkLkk «Úk{ [kh {rnLkk Ëhr{ÞkLk {kíkkLkwwt ËqÄ {¤u Au
yLku {kuxk ¼køkLkk çkk¤fkuLku Ãkqhf yknkh ¾qçk s {kuzuÚke þY ÚkkÞ Au. Ãký Ãkku»kýLke árüyku
yÃkqhíkku yLku yMkwhrûkík nkuÞ Au. rþþw yðMÚkk{kt ¾kuxe yknkh ÃkØríkyku fwÃkku»kýLku sL{ ykÃku Au.
suÚke çkk¤fLkku ¿kkLkkí{f yLku Mk{krsf rðfkMk Lkçk¤ku Ãkzu Au. þk¤k{kt ¾hkçk Ãkrhýk{ ykðu Au.
íkÚkk ykøk¤ sELku WíÃkkËLk ûkýíkk ykuAe ÚkkÞ Au.
– MíkLkÃkkLk{kt Úkkuzku ðÄkhku fhðkÚke 5 ð»koÚke ykuAe ðkÞLkk çkk¤fkuLkk {]íÞw{kt 10 xfk sux÷ku ½xkzku
fhe þfkÞ Au. òu {kíkkyku Ãknu÷k [kh yLku þõÞ nku íkku 6 {rnLkk MkwÄe çkk¤fLku MíkLkÃkkLk fhkðu
íkku Íkzk, MktçktÄe rçk{kheyku ÚkðkLke þõÞíkk ½xe òÞ Au.
– MíkLkÃkkLkÚke çkk¤f MðMÚk hnu Au. MíkLkÃkkLk yu çkk¤fLkk {Lkku-Mkk{krsf rðfkMk Ãkh ykSðLk
«¼kðLke MkkÚkkuMkkÚk yu{kt Mkwhûkk yLku yLkwhkøk rðfrMkík fhu Au. {kLkk ËqÄ{ktLkk rðrþü ‘Vuxe yurMkz’
çkkirØf Míkh{kt ð]rØ yLku Mkkhe árü ríkûýíkk ykÃku Au. MíkLkÃkkLk fhðkðk¤k çkk¤fLkwt çkkirØf Míkh
MíkLkÃkkLk Lk fhðkðk¤k çkk¤fLke Mkh¾k{ýeyu 8 ytf ðÄw nkuÞ Au.
– MíkLkÃkkLk LkkLkk çkk¤fLke Srðík nuðkLke ûk{íkk ykhkuøÞ Ãkku»ký, çkk¤fku{kt rðïkMk yLku MkwhûkkLke
¼kðLkkLkk rðfkMkLku s Lknª. çkÕfu {ÂMíkf rðfkMk yLku þe¾ðkLke þÂõík{kt Ãký ðÄkhku fhu Au. ¼khík
Mkhfkh nt{uþkt hk»xÙeÞ íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ {t[ku Ãkh Ãknu÷kt 6 {rnLkk Ëhr{ÞkLk ‘{kºk MíkLkÃkkLk’ íkÚkk
yu ÃkAe Ãkqhf yknkh ykht¼ fhðk yLku çku ð»koLke MkwÄe MíkLkÃkkLk [k÷w hk¾ðk ËuðkLkku «kuíMkknLk
ykÃkíke nkuÞ Au.
 187
– ºkeò rðïLkk ½ýk Ëuþku{kt yLku ¾kMk fheLku Ërûký yurþÞk yLku MkçkMknhkLk yk£fk{kt {kíkk,
çkk¤fLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe yux÷u fu, ºký ð»ko sux÷k ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe MíkLkÃkkLk fhkððkLke «Úkk ¾qçk
«[r÷ík Au.
– 90Lkk ËkÞfkLke þYykíkÚke fhkÞu÷k þkuÄ yæÞÞLkkuÚke rþþw íkÚkk {kLke Ãkku»kýeÞ yLku ykhkuøÞ ÂMÚkrík
yLku rþþw rðfkMkLku {kxu Ãknu÷k 6 {rnLkk Ëhr{ÞkLk ‘{kºk MíkLkÃkkLk’Lkk ÷k¼fkhf «¼kðkuLke
òýfkhe «kÃík ÚkE Au. ‘{kºk MíkLkÃkkLk’ [uÃkLku ¾kMk fheLku yríkMkkhLkk (Ãkkík¤k Íkzk, su sL{ ÃkAe
Úkkuzk yXðkrzÞk{kt Úkíkk nkuÞ Au.) [uÃkLku hkufu Au. çkk¤fku{kt ÷kuneLke f{eLku Ëqh fhkð{kt {ËËYÃk Au.
{kLkk ËqÄ{kt Mkðkuo¥k{ siðkuÃk÷çÄ ÷kun¥ð nkuÞ Au : {kLkk ËwÄ{ktLke ËwøÄþfohk rþþwLku íkhík s Qòo
ykÃku Au.
– yk WÃkhktík yk ËwøÄþfohkLkku yu¾ ¼køk yktíkhzk{kt sELku ËwøÄkB÷ çkLkeLku íÞkt WÃkÂMÚkík nkrLkfkhf
SðkýwtykuLkku Lkkþ fhu Au íkÚkk fuÂÕþÞ{ yLku çkkS ¾LkeòuLku økúný fhðk{kt rþþwLku {ËË fh Au.
{kLkk ËqÄ{kt {¤íkk ÚkkÞ{eLk, rðxkr{Lk-yku yLku rðxkr{Lk-Mke suðk rðxkr{LkkuLkwt «{ký{ktLkk yknkh
Ãkh yð÷tçku Au.
– Mkk{kLÞYÃku yk çkÄk s rðxkr{Lk {kLkk ËqÄ{kt Ãkqhíkk «{kýk nkuÞ Au. þYykíkÚke MíkLkÃkkLk þY
fhkððkÚke {kíkkyku{kt Mkwðkðz ÃkAe ðÄw Ãkzíkwt hõíkMºkkð yLku ÷kuneLke f{eLke Mkt¼kðLkk ykuAe ÚkE
òÞ Au. {kºk MíkLkÃkkLkÚke {kLke «ríkhûkf ÃkØrík {sçkqík ÚkE òÞ Au.
– ykøkk{e øk¼oÄkhý{kt {kuzwt ÚkkÞ Au íkÚkk {Äw{un rÃkrzík {sçkqík ÚkE òÞ Au. MíkLkÃkkLkÚke MíkLk íkíkk
ytzkþÚke fuLMkh yLku ykuÂMxÞku-ÃkkuhkurMkMk (nkzfkt Lkçk¤k Ãkzðk) suðk hkuøkkuÚke {kíkkykuLkwt hûký ÚkkÞ
Au.
– {kíkkyku {kuxu¼køku 6 {rnLkkÚke Ãknu÷kt s ÃkkuíkkLkk çkk¤fLku «ðkne ÃkËkÚkkuo ykÃkíke nkuÞ Au. yu{Lku
yuðwt y¿kkLk nkuÞ. Au fu, {kºk MíkLkÃkkLk fhkððwt yÃkqhíkwt Au. rðï ykhkuøÞ MktøkXLk 2002Lkk «{kýu,
“MíkLkÃkkLk rþþwykuLkk MðMÚk rðfkMk {kxu yu{Lku ykËþo yknkh ykÃkðkLkwt yLkwÃk{ MkkÄLk Au. yu
{rn÷kykuLkk ykhkuøÞ {kxu {n¥ðÃkqhý Mkqr[íkkÚkkuo MkkÚku «sLkLk «r¢ÞkLkku yuf ¼køk Ãký Au.
– yk ytøku ðirïf Míkhu ònuh ykhkuøÞ {kxu ¼÷k{ý fhkE Au fu, rþþwykuLku yu{Lkkt SðLkLkkt Ãknu÷k
6 {rnLkk Ëhr{ÞkLk ‘{kºk MíkLkÃkkLk’ fhkðkÞk suÚke yuLkku Mkkhk{kt Mkkhku rðfkMk ÚkkÞ yLku ykhkuøÞ
s¤ðkE hnu. yux÷u s çkk¤fkuLke ðÄíke síke Ãkku»kf yknkhLke ykð~ÞfíkkLku Ãkqhe Ãkkzðk {kxu yu{Lku
çku ð»ko íkÚkk yuÚke ðÄw ô{h MkwÄe Mkíkík MíkLkÃkkLkLke MkkÚku Ãkku»kf yknkhLke árüÚke Ãkqhíkk «{ký{kt
yLku Mkwhrûkík Ãkqhf ¾kã ÃkËkÚkkuo {¤ðk òuEyu.”
– çkk¤fLkk 6 {rnLkkLke yðMÚkk ÃkAe Ãkqhf yknkhLkwt ykÞkusLk rþþwLkk MktÃkqýo rðfkMk {kxu ykð~f Au.
þYykíkLkk ºký ð»kkuo{kt ÞkuøÞ yknkh þi÷eÚke çkk¤f{kt «¾h çkwrØ rðfkMk yLku {ÂMík»f rðfkMkLku
{kxu ykð~Þf Au.
188
– ¼khík{kt {rn÷kyku, çkk¤fkuLkk fÕÞký íkÚkk ÃkÞkoðhýLke ÂMÚkrík ðå[u çknw økkZ MktçktÄ Au. økúkBÞ
rðMíkkhku{kt, støk÷ku{kt hnuíke ykrËðkMke òríkyku{kt íkÚkk ßÞkt ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík Mkkhe LkÚke nkuíke
íÞkt MºkeykuLkk ¼køku fk{Lke sðkçkËkhe ðÄw ykðíke nkuÞ Au. økúkBÞ rðMíkkhku{kt Mºkeykuyu Ãkeðk
{kxuLkwt Ãkkýe yksu Ãký ËqhLkk ûkuºkku{ktÚke ÷kððwt Ãkzíkwt nkuÞ Au, çk¤íký {kxuLkk ÷kfzkt ðeýe ÷kððk,
½kMk[khku ÷kððku, ÃkþwykuLke MkkhMkt¼k¤ ÷uðe ðøkuhu Mkík ©{ {ktøke ÷uíkk fk{ku Mºkeyku fhíke nkuÞ
Au.
– fk{Lkk «{ký{kt íku{Lku økheçkeLku fkhýu Ãkku»kýûk{ yknkh {¤íkku LkÚke. þnuhku{kt ykuAe ykðf
Ähkðíkk ÍqtÃkzÃkèeLkk rðMíkkhku{kt øktËfeLkwt Mkk{úkßÞ nkuÞ Au. ykðk rðMíkkhku{kt Mºkeyku yLku LkkLkk
çkk¤fku fwÃkku»kýLkku, ¼q¾{hkLkku rþfkh çkLkíkk nkuÞ Au. «Ëqr»kík ÃkÞkoðhý, Äw{kzkÚke ¼hu÷k ÍqtÃkzkyku{kt
yk Mºkeyku hnuíke nkuðkÚke ÷ktçku økk¤u íku ïkMk MktçktÄe hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLkíke nkuÞ Au.
– þnuhe rðMíkkh{kt yLkuf Mºkeyku hMíkkyku ÃkhÚke f[hku ðeýeLku {n¥ðLke ÃkÞkoðhýeÞ Mkuðkyku Ãkqhe
Ãkkzu Au. yk f[khk{ktÚke íkuyku Ã÷kÂMxf, Äkíkw íkÚkk yLÞ ÃkwLk[ko÷Lk ÞkuøÞ ðMíkwykuLku y÷øk fhu Au.
yk «r¢Þk{kt íkuyku yLkuf «fkhLkk [uÃke hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLku Au. íkÚkk ykðk fk{Lkk çkË÷k{kt ykðf
Lknªðík {¤íke nkuÞ Au.
– yk Mºkeyku økheçkkE yLku fwÃkku»kLku fkhýu yLkuf hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLkíke nkuÞ Au. ¼khíkLkk ÃkhtÃkhkøkík
Mk{ks{kt ½h{kt Ãkwhw»k ðøkoLku s{kzâk ÃkAe su ðÄu íku Mºke ðøkoLku ¼køku ykðíkwt nkuÞ Au. ykÚke, íkuyku
fwÃkku»kýLkku rþfkh çkLku Au. ð¤e, AkufhkykuLke Mkh¾k{ýeyu Akufheyku Ãkh ykuAwt æÞkLk ykÃkðk{kt
ykðu Au, AkufhkykuLku rþûkýLke MkwrðÄkykuÚke ðtr[ík hk¾ðk{kt ykðu Au. íkuÚke ykøk¤ síkkt yuLku
Mkíkík rðfMkíkk Mk{ks{kt xfðwt {w~fu÷ çkLkíkwt nkuÞ Au.

yÚkoíktºk
•
 189

ÞwrLkx - 4.2
rþûký
• Ãkqðo«kÚkr{f rþûký :
– økwshkík{kt «kÚkr{f þk¤kyku MkkÚku yÚkðk Mðíktºk heíku yZeÚke Ãkkt[ ð»koLkk çkk¤fku {kxu fux÷ef
Ãkqðo«kÚkr{f þk¤kyku [k÷u Au.
– þnuhku{kt BÞwrLkrMkÃkk÷exe íku fkuÃkkuohuþLk yLku økúk{rðMíkkh{kt Ãkt[kÞíkku ykðe Ãkqðo«kÚkr{f þk¤kyku
[÷kðu Au yLku ½ýe ¾kLkøke MktMÚkkyku Ãký ykðe þk¤kyku [÷kðu Au. yu{ktLke fux÷ef ytøkúuS
{kæÞ{ðk¤e Ãký Au.
– Ãkqðo«kÚkr{f rþûkýLkwt {wÏÞ æÞuÞ çkk¤fkuLku þk÷uÞ rþûký «íÞu yr¼{w¾ fhðkLkwt Au. íku{kt ½ýk
«fkhLke ÃkØríkyku yÃkLkkððk{kt ykðe Au, su{kt £kuçku÷Lke çkk÷ðkze, {kuLxuMkkuheLke ÃkØrík íkÚkk
çkwrLkÞkËe çkk÷ðkzeykuLke ÃkØríkykuLkwt r{©ý fhu Au, su{kt ‘òíku ¾k{ fheLku þe¾ku’ Lkku rMkØktík
y{÷{kt {qfðk{kt ykðu Au.
– yk þk¤kyku{kt h{íkku, økeíkku, Mk{qn«ð]r¥kyku yLku hkusçkhkusLke «ð]r¥kyku suðe fu s{ðwt, ÃkehMkðwt,
ðkMký MkkV fhe økkuXððkt, ykhkuøÞ«Ë xuðku Ãkkzðe ðøkuhu {wÏÞ Au.
– Ãkqðo«kÚkr{f fûkkLkk «Úk{ ð»koLku LkMkohe yLku çkeòt çku ð»kkuoLku swrLkÞh rfLzhøkkxoLk íkÚkk rMkrLkÞh
rfLzhøkkxoLk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. LkMkohe ðøkkuo çknw Úkkuze Ãkqðo«kÚkr{f þk¤kyku{kt nkuÞ Au.
– yk íkçk¬kLkwt rþûký íkÆLk {hrsÞkík Äkuhýu [k÷u Au yLku ½ýkt¾hkt çkk¤fku íku{kt yuf, çku fu ºký
ð»koLkwt rþûký ÷R «kÚkr{f þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. fux÷eÞ Ãkqðo«kÚkr{f þk¤kyku Úkkuzwt ÷¾íkkt,
ðkt[íkk yLku økýíkhe fhíkkt Ãký þe¾ðu Au, su ¾hu¾h RåALkeÞ LkÚke.
– MðkíktºÞ Ãkqðuo ¼kðLkøkhLke Ërûkýk{qŠík MktMÚkk{kt røksw¼kR çkÄufk íkÚkk íkkhkçknuLk {kuzfu Ãkqðo«kÚkr{f
rþûkýLke þYykík fhe níke. íku{Lku {kËk{ {kuLxuMkkuheyu Ãkkuíku «uhýk ykÃke níke. økwshkík{kt Ãkqðo«kÚkr{f
rþûkýLkku ÔÞkÃk nk÷ íkku ¾qçk ðæÞku Au.
– 1997-98{kt 2,638 çkk÷{trËhku níkk. íku{kt 1,65,852 çkk¤fku Ëk¾÷ ÚkÞkt níkkt.
– fw÷ 4,108 rþûkf-rþrûkfkyku yk çkk÷{trËhku{kt rþûký ykÃkíkkt níkk. çkk÷{trËhLkk rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃkðk {kxu yrøkÞkh yæÞkÃkLk-{trËhku Au.
– çkk÷{trËhku WÃkhktík Mk{ksfÕÞký-Mkt[kr÷ík çkk÷ðkzeyku íkÚkk yktøkýðkzeyku Au.
• «kÚkr{f rþûký :
– ¼khíkLkk hkßÞçktÄkhýLke 45{e f÷{ «{kýu çkk¤f 14 ð»koLke ô{h Ãkqhe fhu íÞkt MkwÄe íkuLku {Vík
yLku VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký ykÃkðk {kxu hkßÞ Ãkh sðkçkËkhe {qfðk{kt ykðe Au.
190
– yk f÷{{kt fux÷ef ðkh VuhVkh fhe rþûkýLku hkßÞ íkÚkk fuLÿLke MktÞwõík sðkçkËkhe{kt Ãký {qfðk{kt
ykÔÞwt Au. Aíkkt «kÚkr{f rþûkýLke {wÏÞ sðkçkËkhe hkßÞLku rþhu hne Au.
– çkk¤f Ãkkt[ ð»koLke ô{h Ãkqhe ÚkÞk ÃkAe «kÚkr{f þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkR þfu Au yLku Mkkík ð»ko «kÚkr{f
þk¤k{kt yÇÞkMk fhu Au. fkÞËkÚke «kÚkr{f rþûký VhrsÞkík çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au, Aíkkt ðkMíkð{kt
nsw ½ýkt çkk¤fku «kÚkr{f þk¤k{kt Ëk¾÷ Úkíkkt LkÚke yÚkðk yÄðå[uÚke þk¤k Akuze Ëu Au.
– yuf Þk çkeò fkhýu nsw çkk¤{swhe LkkçkqË ÚkR LkÚke.
– {wtçkR «kÚkr{f rþûký yrÄrLkÞ{, 1949Lke òuøkðkR yLkwMkkh «kÚkr{f rþûký ytøkuLke Mk¥kkyku,
Vhòu y™u LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLkwt rLkÞtºký íku{s {køkoËþoLkLkwt fkÞo «kÚkr{f rþûký rLkÞk{fLke f[uheLkwt
Au.
– hkßÞ Mkhfkh îkhk «kÚkr{f rþûkýLku ÷økíke su Lkerík Lk¬e fhðk{kt ykðu Au íkuLkku ÞkuøÞ y{÷
fhðku yLku íku ytøku sYhe Mkq[Lkkyku yLku {køkoËþoLk ykÃkðkLkwt fkÞo yk f[uhe îkhk ÚkkÞ Au.
– rsÕ÷k fûkkyu «kÚkr{f rþûkýLkku ðneðxe rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt rsÕ÷k rþûký Mkr{rík îkhk ÚkkÞ Au.
rsÕ÷k «kÚkr{f rþûkýkrÄfkhe rsÕ÷k rþûký Mkr{ríkLkk Mkr[ð íkhefu fkÞo fhu Au.
– rþûký, ykÞkusLk yLku MkwrLkÞtºký fkÞo{kt {ËË fhðk {kxu LkkÞçk rsÕ÷k «kÚkr{f rþûkýkrÄfkhe
fk{ fhu Au. y{ËkðkË, ðzkuËhk yLku Mkqhík {nkLkøkhÃkkr÷fkyku{kt LkøkhÃkkr÷fkLkk ÃkkuíkkLkk
þkMkLkkrÄfkhe fk{ fhu Au; ßÞkhu hksfkux {nkLkøkhÃkkr÷fk{kt hkßÞ MkhfkhLkk rþûký ¾kíkk{ktÚke
«ríkrLkÞwÂõík WÃkh {qfu÷k þkMkLkkrÄfkhe fk{ fhu Au.
– 31 yrÄf]ík LkøkhÃkkr÷fkyku íkÚkk økktÄeLkøkh þnuhLkk «kÚkr{f rþûkýLkk ðneðx {kxu þkMkLkkrÄfkheyku
íkhefu rþûký ¾kíkkLkk yrÄfkheyku fk{ fhu Au.
– økwshkík{kt 2001-02{kt «kÚkr{f þk¤kykuLke fw÷ MktÏÞk 36,750 níke yLku íku{kt ¼ýíkkt çkk¤fkuLke
MktÏÞk 76 ÷k¾ sux÷e níke. yk{kt 6,500 økk{zktyku{kt {kºk 1Úke 4 ÄkuhýLke þk¤kyku Au.
– 5{wt Äkuhý ¼ýðk {kxu fkt íkku çkkswLkk økk{{kt sðwt Ãkzu yÚkðk Mkrðþu»k fLÞkykuLku þk¤k Akuze Ëuðe
Ãkzu Au. òu fu Mkhfkhu nðu yk økk{ku{kt Ãkkt[{wt Äkuhý þY fÞwO Au.
– yk Äkuhý{kt ÃkÞkoÃík MktÏÞk Lk ÚkkÞ íkku Ãký Lkðk rþûkfLku {nuf{{kt MðefkheLku ¢{u ¢{u økwshkíkLkk
ík{k{ økk{ku{kt 1 Úke 7 Äkuhý þY fhðkLkku fkÞo¢{ y{÷{kt {wfkÞku Au. yk ík{k{ þk¤kyku{kt
þiûkrýf MkkÄLkku, Ãkkýe, {wíkhze-òsY ðøkuhu ÔÞðMÚkk ÚkR hne Au.
– ð»ko{kt 2009-10{kt hkßÞ{kt «kÚkr{f rþûký ykÃkíke rþûký MktMÚkkykuLke MktÏÞk 42145 níke, su{kt
¼ýíkk rðãkÚkeoykuLke MktÏÞk 86.01 ÷k¾ sux÷e níke.
– «kÚkr{f rþûkýLkk MkkðoºkefhýLke «r¢ÞkLku ðuøkðtíke çkLkkððk {kxu ðÄw çkk¤fkuLku þk¤kyu ykðíkkt
fhðkt íkÚkk yuf ð¾ík þk¤k{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷wt çkk¤f yÄðå[uÚke QXe Lk òÞ íku {kxu «kuíMkknf MðYÃku
Äku.1 Úke 7 Lkk yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[ík sLkòrík, çkûkeÃkt[ íkÚkk ykŠÚkf ÃkAkík rðãkÚkeoykuLku
hkßÞ Mkhfkh rðLkk {qÕÞu ÃkkXâÃkwMíkfku Ãkqhk Ãkkzu Au.
 191
– «kÚkr{f þk¤k{kt Mkk{kLÞ rþûkýLke òuøkðkR Au, íkuÚke økwshkík{kt økwshkíke ¼k»kkLkwt ðk[Lk÷u¾Lk,
Äkuhý Ãkkt[Úke hk»xÙ¼k»kk rnLËeLkwt ðk[Lk÷u¾Lk, økrýík, rð¿kkLk, Mk{ksrðãk-su{kt RríknkMk, ¼qøkku¤,
Lkkøkhefþk† ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ð¤e Mk{kòuÃkÞkuøke WíÃkkËf ©{ yLku þkhehef rþûký
VhrsÞkík rð»kÞku Au. yk WÃkhktík ½ýe þk¤kyku{kt ytøkúuSMk Mkeðý, r[ºkf÷k, Mktøkeík, Lk]íÞ suðk
rð»kÞku yiÂåAf Äkuhýu þe¾ððk{kt ykðu Au.
– «kÚkr{f þk¤kyku LkøkhÃkkr÷fk, fkuÃkkuohuþLk fu Ãkt[kÞíkku [÷kðu Au. WÃkhktík fux÷ef ¾kLkøke MktMÚkkyku
Ãký «kÚkr{f þk¤kyku [÷kðu Au.
– nðu ytøkúuS {kæÞ{Lke «kÚkr{f þk¤kykuLke MktÏÞk Ãký ðÄðk {ktze Au. yk rMkðkÞ WËqo, {hkXe,
®nËe, íkr{¤, íku÷wøkw, {÷Þk¤{ yLku ®MkÄe {kæÞ{Lke «kÚkr{f þk¤kyku Au.
– rsÕ÷kðkh «kÚkr{f rþûký fkÞo¢{ sqLk, 2005 MkwÄe{kt Ãkqýo fhðk{kt ykÔÞku níkku. ð»ko 2001{kt
Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu÷ Mkðorþûkk yr¼ÞkLk r{þLkLkku Mk{Þøkk¤ku ÷tçkkððk{kt ykÔÞku Au.
– AkufheykuLkk rþûkýLkk «Mkkh {kxu 2003-04 {kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu÷ ¾kMk fkÞo¢{ hkßÞLkk 21
rsÕ÷kyku{ktLkk 78 økúk{rðMíkkhku{kt yLku 13 þnuhe rðMíkkhku{kt þY fhðk{kt ykÔÞk Au.
– 26 òLÞwykhe, 2001Lkk hkus hkßÞ{kt ykðu÷, rðLkkþf ¼qftÃk{kt {kÞko økÞu÷k rðãkÚkeoykuLke rþþw
M{]rík{kt Mkhfkh{kLÞ ¾kLkøke þk¤kyku, yk©{ þk¤kyku íkÚkk {kæÞr{f íkÚkk Wå[íkh {kæÞr{fLkk
29 ÷k¾ rðãkÚkeoykuLku {kxu hkßÞ Mkhfkhu ‘rðãkËeÃk’ Lkk{Lke ¾kMk ÞkusLkk Ëk¾÷ fhe Au.
– yk ÞkusLkk nuX¤ MÚkkrLkf MktMÚkkykuLke «kÚkr{f þk¤kykuLku ðe{kLkku ÷k¼ ykÃkðk{kt ykÔÞku Au suÚke
íkuyku «kf]ríkf ykÃkËkykuLkku Mkk{kLkku fhe þfu yLku íku{Lkk ðk÷eyku hkník yLkw¼ðe þfu.
– ðk÷eyku ÃkkuíkkLke ËefheykuLku «kÚkr{f rþûký ÃkqÁt fhkðu íku {kxu hkßÞMkhfkhu ‘rðãk÷û{e’ çkkuLz
ÞkusLkk y{÷{kt {qfe Au.
– hkßÞLkkt su økk{zkyku{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 35 xfk fhíkkt ykuAwt Au, íku økk{zktykuLke AkufheykuLku
Ãknu÷k Äkuhý{kt «ðuþ ð¾íku Yk.1000Lkwt çkkuLz ykÃkðk{kt ykðu Au su Mkkík{k Äkuhý ÃkAe ðxkðe
þfkÞ Au.
– yk ÞkusLkk nuX¤ ð»ko 2004-05{kt hkßÞ Mkhfkhu YrÃkÞk 15 fhkuz sux÷e hf{ ykÃke níke suLkkÚke
ykþhu 1.52 ÷k¾ AkufheykuLku ykðhe ÷R þfkÞ.
– ð»ko 2005-06 {kxu yk ÞkusLkk nuX¤ YrÃkÞk ÃktËh fhkuz sux÷e hf{ Vk¤ððk{kt ykðe Au. su 1.50
÷k¾ AkufheykuLku ykðhe ÷uþu yuðku ytËks Au.
– «kÚkr{f fûkkLkk rþûkfkuyu ËMk{k Äkuhý ÃkAe çku ð»koLke íkk÷e{ íkk÷e{e fku÷uòu{kt ÷eÄu÷e nkuðe sYhe
Au. «kÚkr{f rþûkýLke LkzíkhYÃk Mk{MÞkyku{kt {wÏÞíðu {kuxk ðøkkuo, yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk íkÚkk
¼ýíkh «íÞu WÃkuûkk Au. yÃkÔÞÞ yLku MÚkrøkíkíkk ½xkzðk «Úk{ çku ð»koLke Ãkheûkk LkkçkqË fhðk{kt
ykðe Au.
192
– {æÞknTLk ¼kusLk Ãký çkk¤fkuLku þk¤k{kt yÇÞkMk fhðk xfe hnuðk {kxuLkwt ykf»koý Au. rþûkfkuLku
hk»xÙeÞ íkÚkk hkßÞ Ãkkrhíkkur»kfku ykÃkðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík rþûkfku {kxu hk»xÙeÞ rþûkf fÕÞký
rLkrÄ™e òuøkðkR Au. rðþu»k ÷½wík{ rMkrØ økwýfûkk fkÞo¢{ ytíkøkoík þk¤k ÃkkXâÃkwMíkf {tz¤ îkhk
ÃkkXâÃkwMíkfku íkiÞkh fhkðkÞ Au.
– {kæÞr{f rþûký : {kæÞr{f þk¤kyku{kt ykXÚke ËMk ÄkuhýLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku; Ãký sqLk 2012
Úke ykX{wt Äkuhý «kÚkr{f þk¤kLkku ¼køk çkLÞwt Au.
– økwshkík{kt {kæÞr{f þk¤kyku {wÏÞíðu rçkLk Mkhfkhe MktMÚkkyku [÷kðu Au. Úkkuze {kæÞr{f þk¤kyku
Mkhfkh fu MÚkkrLkf MðhkßÞ™e MktMÚkkyku [÷kðu Au. ytøkúuS {kæÞ{Lke fux÷ef ¾kLkøke þk¤kyku Ãký
Au.
– {kæÞr{f fûkkyu yÇÞkMk¢{{kt {kík]¼k»kk, hk»xÙ¼k»kk, ytøkúuS, økrýíkþk†, Mkk{kLÞ rð¿kkLk,
Mk{ksrðãk (su{kt RríknkMk, ¼qøkku¤, Lkkøkrhfþk†, hkßÞçktÄkhý ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
fux÷ef ¾kLkøke þk¤kyku{kt yk WÃkhktík Mktøkeík, Lk]íÞ, fBÃÞqxh, Mfu®xøk, ½kuzuMkðkhe, íkhý yLku
øk]nrð¿kkLk suðk rð»kÞku {hrsÞkík Äkuhýu þe¾ððkLke òuøkðkR Au.
– ð¤e fux÷ef Mkhfkhe íkÚkk ¾kLkøke þk¤kyku{kt fku{ŠþÞ÷, xufrLkf÷ fu f]r»kLkku Íkuf Ãký hk¾ðk{kt
ykðu Au.
– {kæÞr{f rþûkfku {kxu ykuAk{kt ykuAe MLkkíkf rzøkúe yLku íkk÷e{e çke.yuz.Lke rzøkúe sYhe nkuÞ Au.
MkhfkhLkwt fu¤ðýe ¾kíkwt yÇÞkMk¢{ íkiÞkh fhe íkuLkku y{÷ Mkh¾e heíku ÚkkÞ íkÚkk þk¤kLkku ðneðx
Mkh¾e heíku [k÷u Úku òuðk {kæÞr{f þk¤kykuLkwt rLkheûký fhu Au.
– rþûký {Vík nkuÞ Au yLku rþûkfkuLkku Ãkøkkh Mkhfkh [qfðu Au. fux÷ef ¾kLkøke þk¤kyku su Mkhfkhe
yLkwËkLk ÷uíke LkÚke íku rðãkÚkeoyku ÃkkMkuÚke Ve ÷u Au yLku rþûkfkuLkk Ãkøkkh Ãkkuíku [qfðu Au.
– Wå[íkh {kæÞr{f rþûký : Mk{økú Ëuþ™e MkkÚku økwshkík{kt Ãký 1976-77Lkk þiûkrýf ð»koÚke fkuXkhe
fr{þLkLke ¼÷k{ý «{kýu 10+2Lke rþûkýLke Lkðe íkhun Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe Au.
– rþûkýLke Lkðe íkhun «{kýu Äkuhý 11-12 {kxu Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku MÚkkÃk¤k{kt ykðe Au.
Ëþ Äkuhý ÃkAe rðãkÚkeo Wå[íkh {kæÞr{f þk¤k{kt xufTrLkf÷ fku÷uòu{kt fu «kÚkr{f rþûkfkuLke
íkk÷e{e MktMÚkk{kt Ëk¾÷ ÚkR þfu Au. WÃkhktík ½ýk rðãkÚkeoyku ðÄw rþûký ÷uðkLkwt Akuze ÔÞðMkkÞ{kt
Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. {kuxu ¼køku ¾kLkøke {tz¤ku Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku [÷kðu Au.
• Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku{kt çku «ðknku nkuÞ Au. :
(1) rðLkÞLk yÚkðk ðkrýßÞLkku yLku (2) rð¿kkLkLkku «Úk{ «ðkn{kt ytøkúuS, økwshkíke, rnLËe,
MktMf]ík, {Lkkurð¿kkLk, økrýíkþk†, yktfzkþk†, RríknkMk, ¼qøkku¤, yÚkoþk† yLku yLÞ ðkrýßÞLkk
rð»kÞku nkuÞ Au. rð¿kkLk-«ðkn{kt økwshkíke, ytøkúuS, MktMf]ík, ¼kiríkfþk†, hMkkÞýþk†, Sðþk†,
økrýíkþk†, yktfzkþkMºk ðøkuhu rð»kÞku nkuÞ Au. rð¿kkLkLkk rð»kÞku{kt «Þkuøkþk¤k{kt «Þkuøk fhðkLkwt
Ãký yrLkðkÞo nkuÞ Au.
 193
– rðLkÞLk yLku ðkrýßÞ-«ðknðk¤e þk¤kyku fhíkkt rð¿kkLk-«ðknðk¤e þk¤kykuLke MktÏÞk ½ýe
ykuAe nkuÞ Au. yk WÃkhktík ÔÞðMkkÞ÷ûke þk¤kyku þY fhkR Au.
– çkkh{k ÄkuhýLku ytíku çkkuzo íkhVÚke Wå[íkh {kæÞr{f þk¤ktík Ãkheûkk (nkÞh Mkuftzhe Mfq÷ yuõÍkr{LkuþLk)
÷uðk{kt ykðu Au.
– hkßÞ{kt {kæÞr{f yLku Wå[íkh {kæÞr{f rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLke MktÏÞk ð»ko 2009-10{kt
9,299 sux÷e níke su{kt 30.45 ÷k¾ çkk¤fku Ëk¾÷ ÚkÞkt níkkt. ð»ko 2003-04 {kt yk MktÏÞk
yLkw¢{u 7,641 yLku 24.76 ÷k¾ sux÷e níke.
– Wå[ rþûký : nkÞh Mkuftzhe Ãkheûkk ÃkkMk fÞko ÃkAe rðãkÚkeo rðLkÞLk, ðkrýßÞ, rð¿kkLk fku÷usLkk
ºký ð»koLkk rzøkúe yÇÞkMk¢{{kt òuzkR þfu Au. íku yuÂLsrLkÞ®høk, {urzf÷, Vk{oMke fu yuøkúefÕ[hLke
fku÷us{kt yÇÞkMk fhe MLkkíkfLke rzøkúe «kÃík fhe þfu Au yÚkðk fkuR xufTrLkf÷ fkuMko{kt Ëk¾÷ ÚkR
íkuLke rzøkúe fu rzÃ÷ku{k {u¤ðe þfu Au.
– Wå[ rþûký {kxu fux÷ef Mkhfkhe fu ÞwrLkðŠMkxe-Mkt[kr÷ík fku÷uòu Au; Ãkhtíkw {kuxk ¼køkLke rðLkÞLk,
ðkrýsÞ yLku rð¿kkLkLke fku÷uòu xÙMx fu MkkuMkkÞxe [÷kðu Au. ¾kLkøke MktMÚkkykuLku Mkhfkh yLkwËkLk
ykÃku Au. yLku yÇÞkMk¢{ ½zðkLkwt íkÚkk Ãkheûkk ÷uðkLkwt fk{ ÞwrLkðÂMkoxeyku fhu Au. økwshkík{kt nk÷
hkßÞMÚkkrÃkík Mkkík ÃkhtÃkhkøkík ÞwrLkðŠMkxeyku WÃkhktík yuf ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxe íkÚkk [kh f]r»k
ÞwrLkðŠMkxeyku Au. ykLke MkkÚku Mkhfkhu MÚkkÃku÷e rçkLkÃkhtÃkhkøkík MðYÃkLke Ãký fux÷ef ÞwrLkðŠMkxeyku
Au; Ëk.ík., çkk¤fku {kxuLke ÞwrLkðŠMkxe, hûkkþÂõík ÞwrLkðŠMkxe ðøkuhu. nðu fux÷ef ¾kLkøke MðYÃkLke
MktMÚkkykuLku Ãký ÞwrLkðŠMkxeLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk Lkeíke «{kýu yksu økwshkík{kt MktÏÞkçktÄ ¾kLkøke ÞwrLkðŠMkxeyku yÂMíkíð{kt Au; Ëk.ík.Mk rLkh{k,
MkuÃx, y{ËkðkË ÞwrLkðŠMkxe ðøkuhu. WÃkhktík økwshkík rðãkÃkeX íkÚkk fux÷ef økúk{rðãkÃkeXku ÞwrLkðŠMkxe
Mk{fûk økýkÞ Au. ÞwrLkðŠMkxeyku íkÚkk Mk{fûk fux÷ef hk»xÙeÞ rðãkÃkeXkuLku ÞwrLkðŠMkxe økúkLxTMk
fr{þLk yLkwËkLk ykÃku Au yLku çkkfeLkku ¾[o økwshkík Mkhfkh ¼kuøkðu Au.
– yk WÃkhktík fux÷ktf rðrþü fk{ku suðkt fu {fkLk, ÃkwMíkfk÷Þ, «Þkuøkþk¤k ðøkuhu {kxu ¾kLkøke xÙMxku
Ãký yðkhLkðkh ËkLk ykÃku Au. ÞwrLkðŠMkxe økúkLxTMk fr{þLk Ãký íkuLke Lkerík {wsçk yLkwËkLk ykÃku
Au. Wå[ fûkkLkk MktþkuÄLkku {kxu Ãký Þw.S.Mke. íkÚkk çkeS fux÷ef hk»xÙeÞ MktMÚkkyku ¾kMk yLkwËkLk
ykÃku Au.
– fku÷uòu{kt çku[÷Mko rzøkúeLkku ºký ð»koLkku fkuMko íkÚkk íku ÃkAe çku ð»koLkku {kMxMko rzøkúeLkku fkuMko ÞwrLkðŠMkxe
îkhk [k÷u Au.
– ½ýe ¾he ÞwrLkðŠMkxeyku {kMxMko rzøkúe, yu{.rV÷. rzøkúe íkÚkk Ãkeyu[.ze. rzøkúe {kxu rþûkýfkÞo fhu
Au, yÚkðk Mkt÷øLk fku÷uòu{kt ÞwrLkðŠMkxeyu rLkÞík fhu÷ yÇÞkMk¢{ku [k÷u Au.
– fku÷uòuLke MktÏÞk{kt yLku ÃkqðoMLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf yÇÞkMk¢{ku{kt fku÷uòu íku{s ÞwrLkðŠMkxeyku{kt
Ëk¾÷ Úkíkk rðãkÚkeoykuLke MktÏÞk{kt Mkkhku yuðku ðÄkhku ÚkÞku Au.
194
– RsLkuhe, íkçkeçke, ¾uíke, Vk{oMke, rð¿kkLk, ðkrýsÞ fku÷uòu {kuxe MktÏÞk{kt þY ÚkR Au. hkßÞ{kt
rçkÍLkuþ-yuzr{rLkMxÙuþLk yLku fku{Mko íkÚkk yuÂLsrLkÞ®høk, {urzf÷ ðøkuhu ÔÞðMkkÞ÷ûke þk¾kyku{kt,
hkßÞ yLku ÞwrLkðŠMkxeLkk rLkÞ{kuLku yÄeLk MktÏÞkçktÄ MðrLk¼oh (MkuÕV VkRLkkLMk) fku÷uòu þY fhðk{kt
ykðe Au.
– ð»ko 2009-10{kt hkßÞ{kt Wå[ rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLke MktÏÞk 1405 níke, su{kt 6.43 ÷k¾
rðãkÚkeoyku ¼ýíkk níkk. ð»ko 2004-05{kt yk MktÏÞk yLkw¢{u 747 íkÚkk 4.94 ÷k¾ níke. ð»ko
2003-04{kt yk MktMÚkkyku{kt rþûký ykÃkíkk yæÞkÃkfkuLke MktÏÞk 11,202 níke su ð»ko 2009{kt
20,054 ÚkR níke.
• «kiZrþûký :
– nk÷ çkk¤fku {kxu þk¤k{kt ¼ýðk sðkLkwt VhrsÞkík nkuðk Aíkkt çkÄkt çkk¤fku þk¤kyu síkkt LkÚke.
– økheçk yLku y¼ý {kçkkÃkLkkt fux÷ktf çkk¤fku fkÞËk rðYØ {sqhe fhðk síkkt nkuR íku{Lkkt {kçkkÃkLku
ykŠÚkf {ËË fhu Au yLku íkuÚke {kçkkÃk íku{Lku þk¤kyu {kuf÷íkkt LkÚke. yuÚke ½ýkt Þwðf-Þwðíkeyku
rLkhûkh hnu Au.
– 15 Úke 35 ð»koLke ô{hLkk rLkhûkh ÷kufku {kxu Mkhfkhu «kiZrþûkýLke ÔÞðMÚkk fhe Au. MkhfkhLkk MktÃkqýo
Mkkûkhíkk yr¼ÞkLk Lkku nuíkw ÷kufku{kt ÷øk¼øk Ãkqhe Mkkûkhíkk ÷kððkLkku Au.
– økwshkík{kt Mkðo rsÕ÷kyku{kt rsÕ÷k Mkkûkhíkk Mkr{ríkLke h[Lkk ÚkR Au. Mkr{ríkLkk MkÇÞkuuLku «kiZrþûkýLke
íkk÷e{ ykÃkðk økwshkík rðãkÃkeX{kt yuf rð¼køk MÚkkÃkðk{kt ykÔÞku níkku.
– íku{kt ÔÞðMÚkkÃkfku yLku [kðeYÃk ÷kufkuLku íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðe níke, íkÚkk «kiZku {kxu ðk[LkMkk{økúe
íkiÞkh fhðkLkwt fk{ fhðk{k ykÔÞwt níkwt.
– «kiZrþûký ÷uLkkhe ÔÞÂõíkykuLke Úkkuzu Úkkuzu Mk{Þu Ãkheûkk ÷uðk{kt ykðu Au yLku ðk[Lk, ÷u¾Lk íkÚkk
økýíkhe fhðkLkk fkÞo{kt 80 xfk økwý {u¤ðLkkhLku MktÃkqýo yûkh¿kkLk {u¤ðu÷k yux÷u fu Mkkûkh økýðk{kt
ykðu Au.
– «kiZrþûkýLkk ðneðxLkwt fk{ fu¤ðýe ¾kíkkLkk yrÄfkheyku fhu Au.
– 1980-81Úke 1989-90 Ëhr{ÞkLk «kiZrþûkýLke rðrðÄ ÞkusLkkyku{kt 1,20,891 ðøkkuo níkk yLku
íku{kt 40,69,876 «kiZkuLku ykðhe ÷uðkÞk níkk. rðrðÄ rsÕ÷kykuLku Mkku xfk Mkkûkh çkLkkððkLke
fk{økehe nkÚk ÄhkR Au.

Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (SSA)

– Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (yuMk.yuMk.yu.),økwshkík hksÞ «khtr¼f rþûký Ãkrh»kË îkhk y{÷{kt {qfkÞu÷
ÃkrhÞkusLkk Au. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk ¼khík Mkhfkh îkhk Mk{økú Ëuþ{kt «khtr¼f rþûkýLkk Mkkðºkefhý
{kxuLkku fkÞo¢{ (UEE) Au.
 195
– su ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ rLkÞ{ Lkt.86Lke òuøkðkR yLkwMkkh Mk{økú Mk{Þ {ÞkoËkLku ykÄeLk ÚkRLku 6
Úke 14 ð»koLkk ík{k{ çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík rþûký ykÃkðk {kxu rLk{kÞu÷ yr¼øk{ Au.
– yk fkÞo¢{ nuX¤Lke {wÏÞ «ð]r¥kyuk suðe fu Lkðe þk¤kykuLkwt çkktÄfk{ fhðwt, þk¤k{kt MkwÄkhkLkk fk{
fhðk suðk fu ðøko¾tzLkwt rLk{koý fhðwt, þki[k÷Þ, ÃkkýeLke ÔÞðMÚkk íkÚkk þk¤kLke Mk{khfk{ {kxuLke
økúkLx Vk¤ððe suðe sðkçkËkheyku Ãkqýo fhðk çktÄkÞu÷ Au.
– yk WÃkhktík yÃkqhíkk rþûkfkuLke MktÏÞk{kt Lkðk rþûkfkuLke rLk{ýqtf fhe ðíko{kLk rþûkfkuLku íkk÷e{
ykÃke rþûký ÔÞðMÚkk ðÄkhu {sçkqík fhðe, ©uc rþûký Mkk{økúe rðfMkkððe, íkÚkk f÷Mxh, ç÷kuf
yLku rsÕ÷k ÷uð÷{kt «MÚkkrÃkík fhe rsÕ÷k Míkhu þiûkrýf {k¤¾kLku {sçkqík fhðk {kxuLkwt ÞkuøkËkLk
ykÃkðkLkku Au.
– yuMk.yuMk.yu. SðLk fkiþÕÞ MkrníkLkwt økwýð¥kkðk¤wt «khtr¼f rþûký ykÃkðk {ktøku Au. yk MkkÚku
fLÞk rþûkýLku W¥kusLk ykÃkðk íkÚkk þk¤k çknkhLkk yÚkðk íkku y÷øk íkhe ykðíkk çkk¤fku WÃkh
¾kMk æÞkLk ykÃke íkuyukLku fBÃÞqxhLkwt ¿kkLk ykÃke yksLke SðLkþi÷eLku Mk{fûk çkLkkððk {ktøku Au.
• Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk (yuMk.yuMk.yu.)Lke {wÏÞ «ð]r¥kyku....
– rþûkfkuLke íkk÷e{
– Mkt[k÷Lk yLku ykÞkusLk
– ykrË òrík rþûký
– òrík rþûký
– þk¤k çkktÄfk{
– Lkkýkt yLku rnMkkçkLkwt ykÞkusLk
– {erzÞk yLku «ð]r¥kykuLkwt ËMíkkðuSfhý
– {uLkus{uLx RLVku{uoþLk rMkMx{
– rðf÷ktøk çkk¤fku {kxu Mktfr÷ík rþûký
– Mðýo sÞtíke økúk{

Mktfr÷ík çkk¤rðfkMk ÞkusLkk (ICDS)

– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk nuX¤ Mk{ksLkk sYrhÞkík{tË íkÚkk ykŠÚkf heíku Lkçk¤k ðøkoLkk 0 Úke 6 ð»koLkk
çkk¤fku,Mkøk¼ko, Äkºke{kíkk ðøkuhuLku ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞk Au.
– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk fuLÿ ÃkwhMf]ík ÞkusLkk Au.
– ykEMkezeyuMk ÞkusLkk 100 xfk ¼khík MkhfkhÚke [k÷íke ÞkusLkk Au.
– ÞkusLkkLkku WÆuþ ykhkuøÞ yLku Ãkku»ký rþûký ykÃke ÞkusLkkLkk y{÷efhý {kxu ÷køkíkk ð¤økíkk
¾kíkk MkkÚku Mktf÷Lk fhe çkk¤fkuLkku Mkðkotøke rðfkMk fhðku. çkk¤fku{kt ykhkuøÞ yLku Ãkku»kýLkku Ëhsòu
196
MkwÄkhðku íkÚkk çkk¤fku{kt {ktËøkeLkwt «{ký, çkk¤{]íÞw, fwÃkku»ký íkÚkk þk¤k{ktÚke WXe síkkt çkk¤fkuLkwt
«{ký ½xkzðk íku{s Mkøk¼ko, Äkºke{kíkkykuLku Ãkqhf Ãkku»ký yknkh yLku ykhkuøÞ rð»kÞf rþûký
ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk ÞkusLkk nuX¤ {wÏÞíðu Ãkqhf Ãkku»ký, Ãkqðo «kÚkr{f rþûký, hkuøk«ríkfkhf hMkeyku, ykhkuøÞ
íkÃkkMk, Mkt˼o Mkuðkyku, ykhkuøÞ yLku Ãkku»kýLke Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.
– 6 ð»koLke ðÞ MkwÄeLkk çkk¤fku yLku íku{Lke {kíkkykuLkk ykhkuøÞ MkwÄkhýk {kxu rðïLkku {kuxk{kt {kuxku
«kusufx.

çkkr÷fk Mk{]rØ ÞkusLkk

– {rn÷k yLku çkk¤rðfkMk rð¼køkLke çkkr÷fk Mk{]Øe ÞkusLkkLkku WÆuþ Ëefhe yLku íkuLke {kíkk «íÞu
fwxwtçkLkku yLku Mk{ksLkku ÿrüfkuý çkË÷ðkLkku Au. fLÞkykuLkku þk¤k «ðuþ ÚkkÞ yLku íkuLkwwt rþûký Ãký
Mkíkík [k÷w hnu íku {kxu Ãký yk rð¼køk Mkíkík «ÞíLkþe÷ Au. fLÞkykuLkk çkk¤÷øLk yxfkððk íku{
s Mkk{krsf-ykrÚkof-þiûkrýf heíku ÃkAkík fLÞkykuLku MknkÞ fhðe yu {rn÷k yLku çkk¤rðfkMk
rð¼køkLke «kÚkr{fíkk Au.
– 15 ykuøkMx, MkLku 1997 ÃkAe sL{u÷e çkk¤feLkk fwxwtçkLku 500 YrÃkÞk MknkÞ fhðk{kt ykðu Au.
– LkuþLk÷kRÍ çkUf{kt yÚkðk ÃkkuMxyukrVMk{kt yktøkýðkze fkÞofíkkoLke {ËËÚke yk ¾kíkwt ¾ku÷e fLÞkLku
ykŠÚkf MknkÞ fhðk{kt ykðu Au. sÞkhu fLÞk rþûký {u¤ðíke ÚkkÞ íÞkhu íkuLkk ¾kíkk{kt ºký Mkku
YrÃkÞk s{k ÚkkÞ Au.
– yk WÃkhktík fLÞkLku 1,000 YrÃkÞkLke Mfku÷hþeÃk Ãký ykÃkðk{kt ykðu Au. sÞkhu fLÞk ÷øLk fhðkLke
Wt{hu ÃknkU[u íÞkhu fLÞk yk hf{ {u¤ððk nfËkh çkLku Au.

MkhMðíke MkkÄLkk ÞkusLkk

– økwshkíku zçkÕÞwMkezeLkk MknÞkuË îkhk yuf Lkðe Ãknu÷ fhe Au. yk ÞkusLkk {kxu yuf fhkuz YrÃkÞk
Vk¤ððk{kt ykðu÷k Au. yk ÞkusLkk nuX¤ økwshkík Mkhfkh yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòríkykuLke
rðãkÚkeoLkeykuLku MkkRf÷ ykÃku Au.
– ykX{k ÄkuhýÚke Lke[u ¼ýíke Akufheyku {kxu YrÃkÞk 1500/- MkkRf÷ ¾heËðk {kxu ykÃkðk{kt ykðu
Au. yk WÃkhktík «kÚkr{f íku{s Wå[ rþûkýLkk rðãkÚkeoykuLku ykðkMk yLku ¼kusLkLke ÔÞðMÚkk
ykÃkðk{kt ykðu Au.
•••
 197

ÞwrLkx - 4.3
çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk
çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk
• Ãkqðo¼qr{fk :
– rðïLkk ÷øk¼øk Ëhuf Ëuþkuu{kt Mk{kLkYÃkÚke çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk Au. yk «&™ ykiãkurøkf heíku
«økríkþe÷ ËuþkuuÚke ÷E rðfkMkþe÷ ík{k{ Ëuþku{kt Au.
– òu fu rðrðÄ Ëuþku{kt yk Mk{MÞkLkk fkhýku yLku rðMíkkh y÷øk y÷øk Au. yuf ynuðk÷ {wsçk
ÞwhkuÃkeÞLk ÞwrLkÞLkLkk 27 Ëuþkuu{kt çkuhkusøkkheLkku Ëh ðík ð»koLkk ytíku 10 xfkyu ÃknkuutåÞku Au. Þwhku
MxuxLkk ytËks «{kýu LkðuBçkh 2009{kt çkufkhkuLke MktÏÞk 2.3 fhkuzu ÃknkU[e Au.
– ÞwhkuÃkLkk {kuxk Ëuþkuu{kt MÃkuLk{kt MkkiÚke ðÄw 19.4 xfk çkufkhe LkkUÄkE Au. ßÞkfu £kLMk{kt 10 xfk,
Exk÷e{kt 8.3 xfk, s{oLke{kt 7.6 xfk çkufkhe LkkUÄkE Au. LkuÄh÷ìLz [eLku ykìMxÙur÷Þk{kt ykËh
MkkiÚke ykuAku yLkw¢{u 3.9 íkÚkk 5.5 xfk òuðk {¤u÷ Au. ßÞkhu LkkLkk yuðk hkßÞ ÷uxkurðÞk{kt yk
Ëh 22.3 xfk òuðk {éÞku Au.
– y{urhfk{kt Ãký rzMkuBçkh 2009Lkk ytíku {kuxe Axýe Úkíkk çkuhkusøkkheLkku Ëh 10 xfkyu ÂMÚkh hÌkku
níkku. ¼khík Ãký yk ÂMÚkrík{kt çkkfkík LkÚke. Ëuþ yLku økwshkík hkßÞ{kt çkuhkusøkkheLke ÃkrhÂMÚkríkLke
ykðku, MktrûkÃík [[ko fheyu.
• Ëuþ yLku hkßÞ{kt çkuhkusøkkheLke ÃkrhÂMÚkrík :
– ¼khík{kt çkuhkusøkkheLke ÂMÚkríkLke òýfkhe{kt f]r»kûkuºk {n¥ð Ähkðu Au. fu su MkkiÚke {kuxwt Ãký
rMkÍLk÷ hkusøkkhe ykÃkíkwt rVÕz Au. òufu ËuþLke çkuhkusøkkheLkk yktfzkLke òýfkhe {kxu çku ÃkØrík
y¾íÞkh fhðk{kt ykðe Au. (1) LkuþLk÷ MkuBÃk÷ Mkðuo (NSS) su Ëh Ãkkt[ ð»kuo ÚkkÞ Au. (2) hkusøkkh
rðrLk{Þ f[uheLkk hkusøkkh çkòh {krníke «kuøkúk{ {swçk fkÞohík MktMÚkk íkÚkk íkuLkk ÷kEð hrsMxh
Ãkh LkkUÄkÞu÷k MðiÂåAf çkuhkusøkkhkuLke MktÏÞkLku økýíkhe{kt ÷uðkÞ Au.
– yk çktLku ÃkØríkykuLkk yktfzkykuLke {ÞkoËk Aíkkt ËuþLke hkusøkkheLkku yuf ytËks {¤u Au yLku íkuLkk
ykÄkhu ËuþLkk yÚkoíktºkLkwt ykÞkusLk Ãký yuf Vuõxh økýeLku fhe þfkÞ Au.
– yk çkuhkusøkkheLke Mk{MÞkLkku su ‘nkW’ Au. íku ðkMíkð{kt ¾hu¾h Au fu fu{ íku swËku «&™ Au Ãký
fkiþÕÞðkLk VkuMkoLku yk Mk{MÞkLkku çknw Mkk{Lkku fhðku Ãkzíkku LkÚke. økúkBÞ rðMíkkh{kt rMkÍLk÷ íkÚkk
þnuhe rðMíkkh{kt rþrûkík çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk ðÄw sýkÞ Au. yktfzkfeÞ Ãk]ÚÚkfhý yk {wsçk Au.
198
(1) LkuþLk÷ MkuBÃk÷ Mkðuo :
– 1999-2000Lkk NSSO ynuðk÷ {wsçk íkk. 01-01-2000Lkk hkus ËuþLkku fw÷ ‘Work Force’
(fkÞofk¤) 406 r{r÷ÞLk Au. fw÷ ðfo VkuMkoLkk 7 xfk Vkuh{÷ (MktøkrXík) ûkuºk{kt fkÞohík Au.
– ßÞkhu 93 xfk ðfoVkuMko ELkVkuh{÷ (yLk ykuhøkuLkkEz) ûkuºk{kt hkufkÞu÷ Au. yux÷u fu 369 r{r÷ÞLk
ðfoMk rçkLkMktøkrXík ûkuºk{kt hkufkÞu÷ Au. yk yktfzkfeÞ {krníke{kt MktøkrXík ûkuºkLke {krníkeLkku ykÄkh
hkusøkkhíktºkLkk EMI «kuøkúk{ yktfzk yufºkefhýLkku nkuÞ Au.
– NNSO {wsçk fw÷ ÷uçkh VkuMko 406 r{r÷ÞLk Au. íku{ktÚke 397 r{r÷ÞLk hkusøkkhe (Employed)
Ähkðu Au. íkuÚke Unemployed (çkuhkusøkkhe)Lke MktÏÞk Au 9 (Nine) r{÷eÞLk Au. su ðfoVkuMkoLkk ykþhu
2.23 xfk Úkíkkt íku çkuhkusøkkheLkku Ëh økÛÞku Au.
– 1999-2008{kt 28.11 r{r÷ÞLk MktøkrXík ûkuºk{kt íkÚkk rçkLkMktøkrXíkûkuºk{kt 368.89 r{r÷ÞLk ÷kufku
LkkLkk {kuxk fkÞo{kt hkufkÞu÷k (employed) níkk su MktÏÞk ËuþLke íku ð¾íkLke ytËkrsík ðMíke MktÏÞk
1004.10 r{r÷ÞLk MkkÚku ËþkoðkÞ Au, yk Mk{ÞLkku GDP rðfkMk Ëh 6.4 xfk níkku. fw÷ ðMíke{kt
çkk¤fku, rðãkÚkeoyku, øk]rnýeyku, ð]Øku, yþõíkku ðøkuhu økýíkk Ëuþ{kt çkuhkusøkkheLke MktÏÞk «{ký{kt
ykuAe yk ynuðk÷ {wsçk sýkÞu÷ Au.
(2) hkusøkkh rðrLk{Þ íktºk :
– hkusøkkh rðrLk{Þ íktºk (Employment Exchanges){kt çkuhkusøkkhLke Lkk{LkkUÄýe, Ã÷uMk{uLx yLku
÷kEð hrsMxhLke ò¤ðýeLke «r¢Þk rLkÞík ÚkÞu÷e Au. su LkuþLk÷ yuBÃ÷kuÞ{Lkux MkŠðMk (NSE)
fnuðkÞ Au.
– su ytíkøkoík íkkhe¾ 31-07-2009 ytrík{ Ëuþ{kt 969 hkusøkkh rðrLk{Þ f[uheyku, 83 ÞwLkðŠMkxe
hkusøkkh {krníke fuLÿku, 15 «kuVuþLk÷ hkusøkkh fuLÿku, 42 rðf÷ktøk hkusøkkh fuLÿ íkÚkk 1 Ã÷kLxuþLk
÷uçkh hkusøkkh fuLÿku fkÞohík níkkt.
– suLkk ÷kEð hrsMxh WÃkh íkk. 31-07-2009Lkk hkus fw÷ 382.12 ÷k¾ òuçk rMkfMko (hkusøkkhðktåAw)
LkkUÄkÞu÷k níkk. su{kt Ãkwhw»k W{uËðkhkuLke MktÏÞk 263.16 ÷k¾ íkÚkk Mºke W{uËðkhkuLke MktõÞk 124.98
÷k¾ níke. yk MktÏÞk LkkUÄkÞuu÷k çkuhkusøkkhkuLke Au.
– yk ÷kEð hrsMxhLkk yktfzk MkkÚku hkusøkkh rðrLk{Þ íktºk îkhk Úkíke «ð]r¥kyku suðe fu Lkk{LkkUÄýe
(hrsMxÙuþLk), hkusøkkhe «ËkLk (placement) Lkk{Lke ¼÷k{ý MktÏÞk (Submission) íkÚkk ¾k÷e
søÞkykuLke LkkUÄýe {u¤ððe (Vacancies Natified) Ãkh árü Vuhðíkkt yk íktºkLke fk{økeheLkku ÏÞk÷
{¤þu. ËuþLke yk {krníke ð»ko 2003Úke 7-2009 MkwÄeLke Lke[uLkk Ãkºkf-1{kt Ëþkoðe Au.
• økwshkík hkßÞ :
økwshkík hkßÞLke hkusøkkh íktºkLke fkÞoðkne yLku çkuhkusøkkhkuLke MktÏÞk çkkçkík òuEyu íkku sýkþu fu
íkk. 31-07-2010Lkk ytíku hkßÞ{k fw÷ 41 çkÄk «fkhLke hkusøkkh rðrLk{Þ f[uheyku fkÞohík Au. suLkk
÷kEð hrsMxh WÃkh LkkUÄkÞu÷k Job seekers (hkusøkkh ðktåAwyku)Lke MktÏÞk íkk. 31-03-2008Lkk ytíku
 199
794606Lke Au. yLÞ «ð]r¥k Lkk{LkkUÄýe, Lkk{ ¼÷k{ý, ðufuÂLMkÍ «kÂÃík Ã÷uMk{uLx Mk{uíkLke ð»ko 2000Úke
31-03-2008Lke yktfzkfeÞ {krníke Lke[uLkk Ãkºkf-2{kt Mkk{u÷ fhe Ëþkoðe Au.
fkuXku-1
økwshkík hkusøkkh rðrLk{Þ íktºkLke yur«÷ 2008 ytrík{ {krníke.
ð»ko Lkk{ LkkUÄýe Ã÷uMk{uLx Mkçkr{þLk ðufuÂLMkÍ ÷kEð hrsMxh
2003 290434 69646 245103 69911 999188
2004 212772 72558 247555 85233 921768
2005 206125 102525 344412 126166 855266
2006 247187 111521 463906 148886 803403
2007 343718 191761 854446 241563 799282
30-4-8 132356 99469 406626 124087 794606
hkßÞ{kt yk yktfzkyku{kt rþrûkík çkuhkusøkkhkuLkwt «{ký Ÿ[wt Au. su ÂMÚkrík {kuxk¼køku Ëhuf hkßÞku{kt
y™u yuftËhu Ëuþ{kt Au. hkßÞ{kt 2005{kt 7.42 ÷k¾ íkÚkk ð»ko 2009{kt 7.86 ÷k¾Lkk hrsMxh Mkk{u AuÕ÷kt
ºký ð»ko{kt rþrûkík çkuhkusøkkh (SSC y™u WÃkhLkk yÇÞkMk fhu÷k)Lke MktÏÞk Lke[u {wsçk Au. òu fu hkßÞ
îkhk yk MktÏÞk (W{uËðkhku)Lku Úkk¤u Ãkkzðk yLkufrðÄ «ð]r¥k ÚkkÞ Au.
fkuXku-2
ËuþLkk hkusøkkh rðrLk{Þ íktºkLke ð»ko 2003 Úke 31-07-2009 MkwÄeLke {krníke
ð»ko hkusøkkh f[uheyku Lkk{LkkUÄýe Ã÷uMk{uLx ðufuÂLMkÍ Mk{çkr{þLk ÷kEð hrsMxh
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
2003 945 5462.9 154.9 256.1 1917.3 41388.7
2004 947 5373.0 137.7 274.61 1801.4 40457.6
2005 947 5437.1 173.2 349.2 2402.0 39347.8
2006 947 7289.5 177.0 358.2 3029.5 41466.0
2007 965 5434.2 263.5 525.8 3666.1 39974.0
2008 968 5315.9 305.0 570.8 3344.0 39112.4
2009 969 3165.0 119.3 184.7 1260.8 38812.2
(òLÞw.Úke sw÷kE)
yk {krníke ÷k¾{kt Au.
200
• økwshkík{kt rþrûkík çkuhkusøkkhkuLke ÂMÚkrík :
þiûkrýf Míkh ð»ko 2007 2008 2009
1. yuMkyuMkMke 236613 236396 224866
2. rzÃ÷ku{k 23317 23650 24246
3. MLkkíkf 198943 221652 234347
4. yLkwMLkkíkf 33629 38771 46157
fw÷ 492502 520469 52916
• çkuhkusøkkhe rLkðkhýLkk «ÞkMkku :
– Ëuþ yLku økwshkík hkßÞLke çkuhkusøkkheLke yktfzkfeÞ {krníke MkkÚku íkuLkkt rLkðkhý (Removal of
unemployment) Lkk «ÞkMkku íkhV Lksh fheyu íkku yLkuf rðÄ «ÞkMkku, rðrðÄ fuLÿeÞ ÞkusLkkyku,
hkßÞLkk fkÞo¢{ku, økúkBÞ hkusøkkhe, þnuhe hkusøkkhe, íkk÷e{ MkwrðÄkyku, Mðíktºk hkusøkkhe MkhkÞ
fkÞo¢{ku, «rþûký ðøkuhu Úkfe çkuhkusøkkhLku {ËË fhðk{kt ykðu Au. Ãký Ëuþ ™u hkßÞ{kt fkiþÕÞLkk
(Skill level) ykuAwt Au. Ëk.ík. ËuþLkk ðfoVkuMko{kt þnuhe rðMíkkh{kt 19.6 xfk Ãkwhw»kku íkÚkk 11.2 xfk
Mºkeyku{kt {kfuoxçk÷ Mfe÷ (hkusøkkhûk{íkk) sýkE Au. ßÞkhu økúkBÞ rðMíkkh{kt yk xfkðkhe Ãkwhw»kku{kt
10 xfk íkÚkk Mºkeyku 6.3 xfk Au.
– su MkwÄkhðk {kxu Skill development fkÞo¢{ku suðk fu ITI Ãkkur÷xufrLkõMk ðøkuhuLkku ÔÞkÃk ðÄkhðk{kt
ykðe hÌkku Au. yuf ynuðk÷ {wsçk Ëuþ{kt 4700 ITI MktMÚkkyku{kt 6.9 ÷k¾ íkk÷e{kÚkeoykuLku ½rLkü
íkk÷e{ «ËkLk ÚkkÞ Au.
– ËuþLkk ykÞkusLk Ãkt[Lkk Task Force îkhk 10 ð»ko{kt 100 r{r÷ÞLk òuçk (Ëh ð»kuo 10 r{r÷ÞLk
òuçk) Lkðe Q¼e fhðk ¼÷k{ý ÚkE Au. ònuhûkuºkLke ¼híke (ykuÃkLk rh£wx{uLxMk) ònuhkíkku ¾qçk
òuðk {¤u Au.
– çkì®Lføkûkuºk{kt yuf fk[k ytËks {wsçk AuÕ÷k ºký[kh ð»kkuo{kt çknkh Ãkzíke ¾k÷e søÞkykuLke MktÏÞk
¾qçk {kuxe yk «{kýu sýkðu÷ Au. ð»ko 2007 ¾k÷esøÞk çknkh Ãkzu÷ íkuLke MktÏÞk 26649, ð»ko
2008-75221, 2009-43305 íkÚkk íkk. 30-06-2010 ytríkík 17268Lke ònuhkíkku ykðu÷ Au.
– fuLÿ MkhfkhLkk rðrðÄ íktºkku hu÷ðu, ÷~fh yLku ¼híke fr{þLkku îkhk Ãký {kuxe ¼híke AuÕ÷k ºký
[kh ð»koÚke òuðk {¤u Au. hkßÞ Mkhfkh{kt Ãký yuf ynuðk÷ {wsçk 2006-07{kt 10722, 2007-
08 11616, 2008-09{kt 13014, 2009-10{kt 13862 søÞkykuLke ònuhkíkku ykðu÷ yLku ¼híke
ÚkÞu÷, økwshkík Mkhfkh{kt ykøkk{e ºký ð»ko{kt ¼híke ÚkLkkh ¾k÷e søÞkLke MktÏÞk ykþhu 50,000
ÚkðkLkku ytËks Au.
 201
– yk íkku ònuh yLku MktøkrXík ûkuºkLkk yktfzkyku Au. rçkLkMktøkrXík ûkuºku Ãký yk «r¢Þk ¾kLkøke ÃkuZe{kt,
ftÃkLke{kt Wãkuøkku ðøkuhu{kt Úkþu íkuÚke rðrðÄ ûkuºkku{kt Mkt¼rðík hkusøkkhe/LkkufheLke íkfkuLkku ytËks
¼khík MkhfkhLkk MÃku~Þ÷ økúqÃku íkiÞkh fhu÷ Au.
– ðíko{kLk{kt Mk{økú ¼khík Ëuþ{kt MkkiÚke ðÄkhu hkusøkkhe ykÃkLkhwt hkßÞ økwshkík Au.
•
202

ÞwrLkx - 4.4
ykhkuøÞ
Ãkrhðkh fÕÞký fkÞo¢{
• {kLkð MktMkkÄLk rðfkMkLkk ykð~Þf yLku {wÏÞ ½xf íkhefu ykhkuøÞLkku rð[kh :
– ðMíkeLkku rðMVkux Úkíkku hkufðk {kxu ¼khík Mkhfkhu Ãkrhðkh rLkÞkusLkLkku yuf yMkhfkhf fkÞo¢{ [k÷w
fÞkuo Au. suLku ÃkkA¤Úke Ãkrhðkh fÕÞký fkÞo¢{ yuðwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au. ‘y{u çku y{khkt
çku’ suðk Mkqºkku yu{ Ëþkoðu Au fu «íÞuf fwxwtçk{kt çku Úke ðÄw çkk¤fku nkuðk òuEyu Lknª.
– E.Mk. 1977Úke ‘fwxwtçk rLkÞkusLk’ fu ‘Ãkrhðkh rLkÞkusLk’Lku fwxwtçk fÕÞký íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
“fwxwtçkLkk MkÇÞ íku{Lkk fwxwtçk ÃkkMkuÚke sYhe ykŠÚkf yLku ¼kðLkkí{f rLkrùíkíkk, Mk÷k{íke, «u{, nqtV
y™u ykËh, Mkns heíku {¤ðe þfíkk nkuÞ íkuðwt fwxwtçk íktËwhMík fwxwtçk fnuðkÞ.
– ykðe ÃkrhÂMÚkrík ÷kðð {kxu ¼khík{kt fwxwtçkrLkÞkusLkLke MkkÚku fkixwtrçkf fÕÞký ÞkusLkkyku, ykhkuøÞ
Mk{krsf fÕÞký ÞkusLkkyku, Mºke rþûkýLku W¥ksuLk, çkk¤ Mkthûký {kík]íð, íku{kt Mktfr÷ík çkk¤rðfkMk
ÞkusLkk, {krníke yLku «Mkkh, íkk÷e{ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík Mºke yLku çkk¤fku
{kxuLke MðkMÚÞ Mkuðkyku íðrhík, Mkíkík yLku {Vík ykÃkðk{kt ykðu Au.
• Mk{økú rðï{kt Ãkrhðkh rLkÞkusLk :
– Mk{økú rðï{kt E.Mk. 1960Úke øk¼orLkhkuÄ {kxu ¾kðkLke økku¤eykuLkku Mºkeyku WÃkÞkuøk fhíke ÚkE.
E.Mk. 1970Úke øk¼orLkhkuÄLkkt MkkÄLkkuLkku rðfkMk ÚkðkÚke íkuLkku WÃkÞkuøk ðæÞku. ykÚke sL{«{ký Lke[wt
økÞwt.
– ßÞkhu, rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt øk¼orLkhkuÄ {kxu MkkiÚke ðÄw Mºke ðtæÞefhý Úkíkwt òuðk {¤u Au. yu ÃkAe
Mºkeyku {kxuLke øk¼orLkhkuÄf økku¤eyku, ytík: øk¼koþÞ MkkÄLkku íkÚkk Ãkwhw»kku {kxuLkk fkuLzku{Lkku Lktçkh
ykðu Au.
– Mk{økú rðï{kt yLÞ Ëuþku fhíkkt [eLk yLku ¼khík{kt MÚkkÞe ðtæÞefhý ÃkØríkLkku ÔÞkÃkf Míkhu yLku
ðÄw «{ký{kt yMkhfkhf çkLÞk Au. ykÚke AuÕ÷k fux÷ktf ð»kkuo{kt yk çktLku Ëuþku{kt ðMíke ð]rØLkku Ëh
yux÷ku òuðk {¤u Au.
– E.Mk. 1984{kt fuhku (RrsÃík){kt {¤u÷e ‘ELxhLkuþLk÷ fkuLVhLMk ykuLk ÃkkuÃÞw÷uþLk zuð÷Ãk{uLx’Lkk
V¤MðYÃku E.Mk. 1996-97Lkk ð»koÚke ¼khík{kt fwxwtçk fÕÞký fkÞo¢{ yLðÞu fwxwtçk rLkÞkusLkLkk
÷ûÞktf LkkçkqË fhe ‘÷ûÞktf {wõík yr¼øk{” yÃkLkkððk{kt ykÔÞku Au.
 203
– rðfrMkík Ëuþku{kt ykðe Ëðkyku yLku MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk ðÄw ÚkkÞ Au. su{ fu, MkkiÚke ðÄw çkuÂÕsÞ{{kt
ykþhu 81 xfk, s{oLke{kt ykþhu 78 xfk, MðezLk{kt 78 xfk yLku ÂMðíÍh÷uLz{kt ykþhu 70 xfk
Mºkeyku íkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
– rðïLkk rðfkMkþe÷ fu rðfMkíkk Ëuþku{kt øk¼orLkhkuÄLkku MkkiÚke ðÄw WÃkÞkuøk ÷urxLk y{urhfkLkk ËuMkku{kt
Úkíkku òuðk {¤u Au. su{ fu, fkuMxkrhfk{kt 66 xfk sux÷e øk¼orLkhkuÄLkk MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
ßÞkhu, øk¼orLkhkuÄLkkt MkkÄLkkuLkku MkkiÚke ykuAku WÃkÞkuøk Mkçk-MknhkLkk ykr£fLk Ëuþku{kt òuðk {¤u Au.
su{ fu, {kirhxkrLkÞk suðk Ëuþku{k ykþhu 1 Úke 2 xfk sux÷e Mºkeku øk¼orLkhkuÄLkk MkkÄLkku ðkÃkhu Au.
– rðï{kt ðÄu÷k øk¼orLkhkuÄLkk MkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøku, rðï{kt 90 xfk sux÷ku VŠxr÷xe{kt ½xkzku fÞkuo Au
íkÚkk MºkeykuLke ÷øLkðÞ{kt ÚkÞu÷k ðÄkhkÚke Ãký VŠxr÷xe{kt 25 xfkLkku ½xkzku ÚkÞku Au.
– Mk{økú rðï{kt E.Mk. 2000Lkk ð»ko MkwÄe{kt MºkeLkk Mk{økú «sLkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk fw÷ 57 xfk sux÷e
Mºkeykuyu øk¼orLkhkuÄLke fkuELku fkuE ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku. òu fu, rðfrMkík Ëuþku{kt øk¼orLkhkuÄf
ÃkrØLkku WÃkÞkuøk 68 xfk sux÷ku ÚkÞku níkku.
– Ãknu÷kt fwxwtçk rLkÞkusLk ykìÃkhuþLkkuLke ÷ûÞktf rMkrØ Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðíkku níkku. íkuLkk çkË÷u nðu
ËtÃkríkLku ÃkkuíkkLke ÃkMktËøkeLke ÃkØrík yÃkLkkððkLkwt Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au. E.Mk. 1997-98Lkk ð»koÚke
fwxwtçk fÕÞký fkÞo¢{Lku çkË÷u “«sLkLk y™u ¼k¤ MðkMÚÞ fkÞo¢{”Lkku yr¼øk{ yÃkLkkððk{kt
ykÔÞku Au.
• ¼khík{kt Ãkrhðkh rLkÞkusLk :
– ¼khík{kt rðr¼LLk Mkk{krsf ðøko, rþûkýLkwt «{ký ÃkrhðkhLkk fË Ãkh MkeÄe yMkh fhíkwt òuðk {¤u
Au. ykÚke, hk¾ðk øk¼orLkhkuÄLkk «kÃÞ WÃkÞkuLke òýfkhe ÷kufkuLku ykÃkðe yu MkkiÚke yøkíÞLkwt Au.
– yk fkÞo MkhfkhLke ‘fwxwtçk fÕÞký’, ‘«sLkLk yLku çkk¤MðkMÚÞ fkÞo¢{’ îkhk, þk¤k-fkì÷uòuk{t
½rLkc ðMíkerþûký, çkk¤÷øLk rLk»kuÄ, {kuzkt ÷øLk yr¼ÞkLk, MºkeLke 20 ð»koLke ô{h ÃkAe s «Úk{
MktíkkLk, sL{ ytíkh ðÄkhðkLke rçkLkfkÞ{e ÃkØríkyku «[r÷ík fhðe, Mºke rþûký y™u òíkeÞ
rþûkýLku y½úíkk ykÃkðe, MºkeykuLku ykŠÚkf heíku Ãkøk¼h fhe Mkk{krsf Ëhßòu Ÿ[ku ÷kððku,
MðiÂåAf MktMÚkkykuLke ¼køkeËkheÚke, Mk{qn {kæÞ{kuLkk «[khÚke ðøkuhu îkhk yMkhfkhf çkLkkðe þfkÞ.
rðïLkk {ÞkorËík MktMkkÄLkku Ãkh ðÄíke síke ðMíkeLkk ¼khýÚke «òLku {krníkøkkh fhðe òuEyu.
• ðtæÞefhýLke ÃkØrík :
– ¼khík{kt fwxwtçk fÕÞký fkÞo¢{ ¾qçk MkV¤ hÌkku íku yk fkÞo¢{ ðMíke ðÄkhk Ãkh rLkÞtºký fhðk {kxu
yLkuf WÃkkÞku Mkq[ðu Au.
fwxwtçk-rLkÞkusLkLke fux÷ef {wÏÞ ÃkØríkyku yk {wsçk Au :
(1) LkMkçktÄe :
– yk MÚkkÞe ðtæÞefhý Au. su LkkLke þMºkr¢Þk îkhk ÚkkÞ Au. MºkeykuLke LkMkçktÄe{kt (Tubectomy)
su Lk¤e îkhk þw¢kýw MºkeLkk øk¼koþÞ{kt ÃknkU[u Au íkuLku çkktÄe Ëuðk{kt ykðu Au.
204
– Ãkwhw»kkuLke LkMkçktÄe{kt (Vasectomy) þwfkýw ÷E síke LkMkLku çkktÄe Ëuðk{kt ykðu Au. yk
þMºkr¢Þkyku Ãkezkhrník nkuÞ Au íkÚkk íkuLke fkuE ykzyMkh LkÚke.
(2) fkuÃkh xe :
– ¼khík{kt fkuÃkh-xeLkku ðÃkhkþ ÔÞkÃkf Au. Mºkeyku {kxuLkwt ytík:øk¼koþÞ{kt zkìõxhLke {ËËÚke
÷økkððk{kt ykðíkwt xe ykfkhLkwt MkkÄLk Au. yuf ð¾ík ÷økkÔÞk ÃkAe 10 ð»ko MkwÄe íku
yMkhfkhf Au.
– rðï ykhkuøÞ MktMÚkkyu yk MkkÄLkLku øk¼o yxfkððk {kxuLke MkkiÚke Mk÷k{ík yLku yMkhfkhf
ÃkØrík økýe Au. ÞkuøÞ Mkk[ðuíke yLku MðåAíkk ò¤ðeLku yk MkkÄLk økkuXððk{kt ykðu íkku
íkuLkkÚke fkuE íkf÷eVku fu ykzyMkh Úkíke LkÚke.
– fkuÃkh xeLke MkiØktríkf yMkhfkhfíkk 99.4 xfk yLku ÔÞðnkh{kt yMkhfkhfíkk 99.2 xfk
sux÷e Au.
(3) øk¼orLkhkuÄf økku¤eyku :
– Mºkeyku îkhk yk økku¤eyku rðrðÄ 50 «fkhLke ykðu Au.
– yu{ktLke {kuxk¼køkLke økku¤eyku{kt MºkeLkk yuMxÙkusLk yLku «kusuÂMxLk[ Lkk{Lkk ytzkþÞLkk
fuLMkh Mkk{u ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hûký ykÃku Au. su{ fu, 10 ð»ko MkwÄe økku¤e ÷uLkkh MºkeLku
ytzkþÞLkwt fuLMkh ÚkðkLkwt òu¾{ 80 xfk ½xu Au.
– MðMÚk {rn÷kyku hòurLkð]r¥k MkwÄe økku¤e ÷E þfu Au. íkuLkkÚke hòurLkð]r¥k Ëhr{ÞkLkLke
íkf÷eVku{ktÚke Ãký hkník {¤u Au. íkuLkk fux÷kf økuh÷k¼ Ãký Au. økku¤e ÷uðkLkwt þY fÞkO ÃkAe
ºkýuf {rnLku íkçkeçkLku {¤íkwt Mk÷kn¼ÞwO Au.
(4) rLkhkuÄ (fkuLzku{) :
– øk¼orLkhkuÄ {kxu yk yuf ¾qçk s ÔÞkÃkf heíku ðÃkhkíkwt MkkÄLk Au. íkuLkku WÃkÞkuøk Ãkwhw»kku îkhk
ÔÞkÃkfhýku ÚkkÞ Au. íku ½ýk «fkhLkk hkuøkkuLkk Vu÷kðkLku Ãký yxfkðu Au. íkuLkku WÃkÞkuøk fhíke
ð¾íku æÞkLk{kt hk¾ðk suðe çkkçkíkku Ãký ½ýe Au suðe fu fkuLzku{Lku økh{ MÚk¤kuyu {qfðwt Lkk
òuEyu.
– íkuLku Ãkkrfx/ÃkMko{kt {rnLkkyku MkwÄe {qfe hk¾ðk Lknª íkÚkk íkuLke Ãkh ÷¾u÷e yk¾he íkkhe¾
Ãknu÷kt yuLkku WÃkÞkuøk fhðku. Ãkwhw»kku îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk rLkhkuÄLke øk¼orLkhkuÄ yMkhfkhfíkk
MkiØktríkf heíku 97 xfk y™u ÔÞðnkh{kt 88 xfkLke økýkÞ Au.

þnuhefhý
– “þnuhefhý yu yuf rðfkMkLke «r¢Þk Au. íkuLku þnuhkuLkkt ûkuºkV¤ íkÚkk ðMíke{kt ÚkÞu÷k ðÄkhk îkhk
ËþkoðkÞ Au. íku{kt þnuhLkk Mkk{krsf, ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf {k¤¾k íkÚkk íku{Lkk rðíkhýLkk yÇÞkMkLkku
Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su þnuhe ykÞkusLk{kt WÃkÞkuøke çkLku Au.”
 205
– heÍ{kLkLkk {ík «{kýu : “þnuhefhý yu ÃkrhðíkoLk yLku íkuLkkt Ãkrhýk{kuLke «r¢Þk Au, su{kt ¾uíkefeÞ
yÚkoíktºk{ktÚke ykiãkurøkf yÚkoíktºk{kt yLku LkkLkkt, Mk{kLk ÷krûkfíkkykuðk¤k ÷kufkuLkk Mk{ks{ktÚke,
{kuxkt, yMk{kLk ÷kûkrýfíkkykuðk¤k Mk{ks{kt ÃkrhðíkoLk Ãkk{u Au.”
– “þnuhefhý yu yuf ðMíkerð»kÞf ÂMÚkrík Au, su ËuþLke fw÷ ðMíke{kt þnuhe ðMíkeLkwt «{ký yÚk¤k
xfkðkhe Ëþkoðu Au.”
– ¼khíkLke ðMíke økýíkhe yLkwMkkh þnuhe ÔÞkÏÞk yk {wsçk Au. “ðMkkníkLke ðMíke 5000 fu íkuÚke ðÄw
nkuðe òuEyu, ðMíkeøke[íkk Ëh [ku.rf.{e. yu 400 yÚkðk Ëh [ku. {kE÷u 1000 fu íkuÚke ðÄw nkuÞ,
ykuAk{kt ykuAe 75 xfk Ãkwhw»k ðMíke ¾uíke rMkðkÞLke ykŠÚkf «ð]r¥kyku{kt hkufkÞu÷ nkuE íkÚkk MÚkkrLkf
ðneðx {kxu BÞwrLkrMkÃkkr÷xe, LkøkhÃkkr÷fk fu BÞwrLkrMkÃk fkuÃkuohuþLk suðe MktMÚkk nkuÞ íkku íkuLku ‘þnuh’
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.”
– ÷kuhe (Lowry 1991) {ík «{kýu þnuhkuLkku RríknkMk 5500 ð»ko Ãknu÷ktÚke þY ÚkÞku Au. ®MkÄw ¾eýLke
MktMf]rík íkÚkk íkuLku Mk{fk÷eLk MktMf]ríkLkk Mk{Þ{kt þnuhkuLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. ykiãkurøkf ¢ktrík Ãknu÷kt
þnuhkuLkkt fkÞkuo.
– {kÞkorËík nkuðkÚke þnuhkuLke MktÏÞk íkÚkk þnuhe ðMíke ¾qçk s ykuAe níke. E.Mk. 1800 MkwÄe rðïLke
Võík 6 xfk ðMíke s þnuhe ðMíke níke. þYykík{kt MÚkÃkkÞu÷kt þnuhku {kuxk¼køku hksÄkLkeLkk þnuhku,
{wÏÞ ÄkŠ{f MÚkkLkku, MkiLÞLkk ðzkLkkt rLkðkMkMÚkkLk, ÷~fhe Akðýe níkkt. ykÄwrLkf þnuhefhý
ykiãkurøkf ¢ktríkLke MkkÚku þY ÚkÞwt.
– ykiãkurøkf ¢ktrík MkwÄe þnuhe ðMíke Äe{u-Äe{u ðÄe hne níke Ãký yu ÃkAe ðMíke Äe{u-Äe{u ðÄe hne
níke Ãký yu ÃkAe þnuhe ðMíkeLkwt «{ký ÍzÃkÚke ðÄe hÌkwt Au E.Mk. 1950{kt rðïLke 29 xfk ðMkíke
þnuhku{kt ðMíke níke, su E.Mk. 1986t ðÄeLku 42 xfk ðMíke þnuhku{kt ðMíke níke yLku 195{kt 45
xfk ÚkE.
– yk ÍxÃke þnuhefhý {kxu ykuAk rðfrMkík Ëuþku{kt Ÿ[ku fwËhíke ðMíke-ðÄkhkLkku Ëh sðkçkËkh Au.
ykÚke, økúk{eý rðMíkkhku íkhVÚke {kuxk «{ký{kt þnuhe rðMíkkhku íkhV MÚk¤ktíkh ÚkÞwt. E.Mk. 1975{kt
rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt {kºk 27 xfk ðMíke þnuhku{kt ðMíke níke.
– E.Mk. 2000{kt þnuhe ðMíke ðÄeLku 40 xfk ÚkE økE níke. yuf ytËks {wÏÞ 2030 MkwÄe{kt 53 xfk
sux÷k ÷kufku þnuhku{kt ðMkíkk nþu. rðïLkk rðfrMkík ËuþkuLke 75 xfk sux÷e ðMíke þnuhku{kt s ðMku
Au.
• rðïLkkt þnuhefhý :
– rðïLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt yuf yçks fhíkkt ðÄw þnuhe ðMíke Au. yk «{ký rðïLkk rðfkMkþe÷
Ëuþku{kt çknw ÍzÃkÚke ðÄe hÌkwt Au. rðïLkk 23 {kuxkt þnuhku suLke ðMíke yuf fhkuzÚke Ãký ðÄw Au,
íku{ktÚke {kuxk¼køkLkk þnuhku rðfkMkþe÷ ËuþLkkt Au. rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt MkkiÚke ðÄw þnuhefhý ÷urxLk
y{urhfk{kt ÚkÞwt Au.
206
– E.Mk. 1950{kt rðï{kt yuf fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt {kºk çku s þnuhku níkk. MkkiÚke ðÄw ðMíke
LÞqÞkufo{kt yuf fhkuzÚke ðÄw níke. ßÞkhu çkeò Lktçkhu ykðíkk þktÄkE þnuhLke ðMíke 1 fhkuz sux÷e
níke.
– E.Mk. 2000Lke ðMíke økýíkhe «{kýu Mk{økú rðï{kt 1 fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt þnuhkuLke MktÏÞk
20Lke ÚkE níke. yksu rðï{kt ðMíkeLke árüyu MkkiÚke {kuxwt þnuh {uÂõMkfku Au. íkuLke ðMíke 2 fhkuz
58 ÷k¾Úke ðÄw Au.
– xkurfÞku çkeò Lktçkhu (2 fhkuz 41 ÷k¾ ðMíke) ykðu Au. LÞqÞkufo ðMíkeLke árüyu rðï{kt Aêk MÚkkLku
(1 fhkuz 57 ÷k¾ ðMíke) yLku þktÄkE Lkð{kt MÚkkLku (1 fhkuz 32 ÷k¾ ðMíke) ykðu Au. ¼khíkLkk
ºký {kuxkt þnuhku yuf fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðu Au.
– fku÷f¥kk 1 fhkuz 65 ÷k¾ fhíkkt ðÄw ðMíke (‘rðï{kt [kuÚkk MÚkkLku), {wtçkE 1 fhkuz 60 ÷k¾Úke ðÄw
ðMíke (rðï{kt Ãkkt[{kt MÚkkLku), rËÕne 1 fhkuz 32 ÷k¾Úke ðÄw ðMíke (rðï{kt yrøkÞkh{wt MÚkkLk)
Ähkðu Au. þnuhefhýLke árüyu ¼khík{kt økwshkíkLkwt MÚkkLk {nkhk»xÙ ÃkAe çkeswt Au.
– E.Mk. 1991{kt økwshkíkLke þnuherðMíkhe 1 fhkuz 42 ÷k¾Lke níke. su E.Mk. 2001{kt ðÄeLku 1
fhkuzk 82 ÷k¾Lke ÚkE níke. E.Mk. 1991{kt hkßÞ{kt 1 ÷k¾Úke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt 17 þnuhku níkkt.
su E.Mk. 2001{kt ðÄeLku 27 þnuhku ÚkÞk níkkt.
• þnuhLke ðMíke ðÄðkLkk fkhýku :
– þnuhefhý Ãkh yMkhfkhfíkkt Ãkrhçk¤ku{kt ykŠÚkf Ãkrhçk¤ MkkiÚke ðÄw sðkçkËkh Au. þnuhku{kt WãkuøkkuLkku
rðfkMk ðÄw ÚkÞku nkuðkÚke hkusøkkhe {u¤ððk, økúkBÞ rðMíkkhku íkhVÚke þnuhe rðMíkkhku íkhV ðMíkeLkwt
MÚk¤ktíkh Úkíkwt nkuÞ Au.
– Mkk{krsf - ykŠÚkf òøk]rík ¾kMk fheLku Ÿ[wt SðLkÄkuhý {u¤ððkLke RåAkÚke Ãký þnuhefhý ðæÞwt
Au. økúkBÞ rðMíkkhku{kt ¾uíke Ãkh ðMíkeLkwt Ëçkký ðÄíkkt, ¾uík{qshku hkusøkkhe {u¤ððk þnuhku íkhV
MÚk¤ktíkh fhu Au. þnuhku{kt, fMkçkk{kt ðMíke ðÄíkkt íkuLkku rðfkMk {kºk íkuLke çknkhLke rËþk{kt, ykMkÃkkMkLke
¾uíke÷kÞf s{eLkku, økku[hku, støk÷ku yLku s¤ÃkÕ÷rðík su{eLkkuLku þnuhku ÃkkuíkkLkk{kt Mk{kðíkk òÞ
Au.
– yux÷wt s Lknª Ÿ[e E{khíkkuLkk MðYÃku QæðoYÃku Ãký rðfMkíkk òÞ Au. òu, Ãknu÷uÚke s æÞkLk
hk¾ðk{kt ykðu þnuhkuLke, fMkçkkykuLke ykMkÃkkMkLke ¾wÕ÷e søÞkyku, nrhÞk¤e ðøkhLkku ÚkE òÞ
Au. ykÚke, ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý Lke[wt òÞ Au yÚkðk SðLkLke økwýð¥kk Lke[e òÞ Au.
– ÷kuhe (Lowry : 1991)Lkk {íkkLkwMkkh “þnuhe ðMíkeLku økúkBÞ rðMíkkhku ÷køku Au íkuLkk fhíkkt økúkBÞ
ðMíkeLku þnuhku ðÄw ykf»kof ÷køku Au. íkuÚke rðfkMkþe÷ Ëuþkuu{kt ÷kufku økúkBÞ rðMíkkhku íkhVÚke þnuhe
rðMíkkhku íkhV ðkÞw MÚk¤ktíkh fhu Au. ðkMíkrðf ðuíkLk Ãký þnuhku{kt ðÄw Ÿ[k Au, þk¤kyku yLku
ykhkuøÞ Mkuðkyku Ãký Mkkhe Au. su ÷kufku WLLkrík MkkÄðk RåAu Au íku{Lkk {kxu þnuhku{kt W¥k{ íkf Au.”
 207
(1) þnuhkuuLkwt ykf»koý :
– Mk{økú rðï{kt þnuhku ðÄwLku ðÄw {kuxkt Úkíkkt òÞ Au. LkkLkk fMkçkkyku þnuhku{kt Ãkrhý{íkk òÞ
Au. þnuh LkSfLkk økk{zktyku þnuhkuLkk Ãkhkt rðMíkkhku çkLkíkk òÞ Au.
– ¼khík{kt ðÄw ykðfLke yÃkuûkkyu økk{zkt{ktÚke þnuhku{kt ÷kufku MÚk¤ktíkrhík ÚkE hÌkkt Au. þnuhe
rðMíkkhku{kt {kºk Mkkhe hkusøkkhe s {¤u Au. yu{ LkÚke Ãkhtíkw ðÄw Mkkhwt íku{s Wå[rþûkýLke
íkfku {¤u Au. Mkh¤íkkÚke MðkMÚÞ MkwrðÄkLke WÃk÷ÂçÄ Au.
– AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuoÚke ¼khík{kt fux÷ktf MkwÄkhkyku suðkt fu, MðåA Ãkeðk÷kÞf Ãkkýe, ðes¤eLke
Mkøkðz, MkVkE, f[hkLkk-ÞkuøÞ rLkfk÷Lke ÔÞðMÚkk, Wå[ rþûkýLkk fuLÿku, MkkðosrLkf fkÞoûk{
ÃkrhðnLk ÔÞðMÚkk, {LkkuhtsLkLkk MkkÄLkku, çkkøk-çkøke[k, MðkMÚÞ Mkwhûkk ðøkuhu MktçktrÄík MkwÄkhkyku
{kºk þnuhkuLku fuLÿ{kt hk¾eLku s fhðk{kt ykÔÞk Au. økúkBÞ rðMíkkhku{kt òuEyu íkux÷k rðfkMk
fkÞkuo ÚkÞk LkÚke.
– òu økúkBÞ rðMíkkhku{kt Lkðe hkusøkkheLke íkfku MkkÚku (ykiãkurøkf yuf{kuLkk rðfkMk MkkÚku) ykðe
Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu íkku þnuhku ÃkhLkwt ðMíkeLkwt ¼khý ykuAwt ÚkkÞ. Ãkhtíkw, yu{ fhðk
síkkt ¾uíke÷kÞf V¤ÿwÃk s{eLk, støk÷kuLku LkwfMkkLk Úkðwt òuEyu Lknª. òu xfkW rðfkMkLke MkkÚku
þnuhkuLkk suðe s MkwrðÄk ÃkAkík ËqhLkk økúkBÞ rðMíkkhku{kt, Ãknkzku{kt fu støk÷ku{kt ðMkíkk
ykrËðkMke ûkuºkku{kt Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu íkku þõÞ Au fu, ðMíkeLkwt þnuhe íkhVLkwt ykf»koý yLku
MÚk¤ktíkh ykuAwt ÚkE òÞ.
(2) Lkøkh-ykÞkusLk :
– rðrðÄ þnuhe rðMíkkhkuLkk rðfkMk {kxu ÔÞðMÚkkrÃkík ykÞkusLk Úkðwt òuEyu. yuf MkwÔÞðÂMÚkík
Lkøkh ykÞkusLk{kt s{eLkLkku çkwrØÃkqðof {n¥k{ WÃkÞkuøk, WãkuøkkuLkku rðfkMk, ðknLk-ÔÞðnkhLkku
y™u {køkkuoLkku rðfkMk, MkkðosrLkf ÃkrhðnLkLkku rðfkMk, Ãkkýe ÃkqhðXku, ðes ÃkwhðXku, çkì®føk
Mkøkðz, þiûkrýf MktMÚkkyku, íkçkeçke Mkøkðz, ÍqtÃkzÃkèeykuLke WLLkrík, MkuLkexuþLkLke Mkøkðz,
øktËk ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxuLkk yuf{ku, çkkøk-çkøke[k, {LkkuhtsLkLkk MkkÄLkku ðøkuhu yLkuf çkkçkíkku
sYhe Au.
– yk çkÄk s {wÆkyku MÚkkrLkf LkøkhÃkkr÷fkykuLkk fkÞoûkuºk{kt ykðu Au. òu fu, fkuEÃký Lkøkh,
fMkçkk fu økk{zktykuLkk SðLkLke ykËþo ÃkrhÂMÚkrík íÞkhu s þõÞ çkLkþu ßÞkhu, «íÞuf
Lkkøkrhf ÃkÞkoðhý ytøku òøk]ík çkLkþu.
– su þnuhe rðMíkkhkuLkwt rðfkMk ykÞkusLk ¾k{eÞwõík nkuÞ Au íÞktLkk ÃkÞkoðhý Ãkh økt¼eh «¼kð
òuðk {¤u Au. su{fu, nðk yLku Ãkkýe «Ëq»ký ðÄw nkuðwt, ½Lk f[hkkLkku yÞkuøÞ heíku rLkfk÷
ðøkuhu «ríkfq¤ yMkh ÃkuËk fhu Au.
– Mk{økú rðïLke ÷øk¼øk yzÄk ¼køkLke ðMíke þnuhku{kt ðMku Au. ¼khík{kt ykþhu 29 fhkuzÚke
ðÄw ðMíke þnuhku fu fMkçkkyku{kt ðMku Au.
208
– E.Mk. 1991{kt ¼khík{kt 23 {nkLkøkhku níkkt su 2001 MkwÄe ðÄeLku 40Lkk ÚkE økÞk níkkt.
W¥khku¥kh þnuhe ðMíke ¼khík{kt ðÄíke òÞ Au. 2001{kt ¼khík{kt ºký {uxÙkurMkxe - rðhkx
Lkøkhku ({wtçkE, fku÷f¥kk, rËÕne) níkkt szu yuf fhkuzÚke ðÄw ðMíke Ähkðu Au.
– ÃkÞkoðhýLkk hûkf íkhefu «íÞuf þnuhe ÔÞÂõíkyu þnuhLkk «çktÄ{kt Mknfkh ykÃkðku Ãkzþu.
þnuhLkk çkkøk-çkøke[kyku, nrhÞk¤e rðMíkkhku, LkËe, s¤kþÞku ðøkuhuLku Mkwhrûkík hk¾ðk Ãkzþu.
– LkSfLkk støk÷ku, ¾wÕ÷e søÞkykuLku Mkwhrûkík hk¾ðk, f÷k-MÚkkÃkíÞ, yiríknkrMkf M{khfkuLke
ÞkuøÞ ò¤ðýe ðøkuhu suðe çkkçkíkkuLke ÞkuøÞ ò¤ðýe ÚkkÞ íkku s þnuhesLkku Mkw¾e, MðkMÚÞ«Ë
SðLk Sðe þfu Au. òu WÃkhkuõík çkkçkíkkuLke fk¤S ÷E Lkk þfkÞ íkku þnuhe Mk{MÞkyku{kt
ðÄkhku Úkíkku nkuÞ Au.
(3) rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkË r[nTLk :
– þnuhku{kt ðMíke ðÄíkkt MktMkkÄLkku Ëqh ÷kððk Ãkzu Au.
– rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkËr[nTLk yux÷u fkuE yuf òríkMk{qnLku fwËhíke MktMkkÄLk Ãkqhk Ãkkzðk {kxu yLku
yuLkk f[hkLkk rLkfk÷ {kxu sYhe s{eLk «Ëuþ, yksu rðï{kt «íÞuf ÔÞÂõíkËeX MkhkMkhe
rLkðMkLkíktºkeÞ ÃkËr[nTLk 2-3 nuõxh s{eLk Au.
– òufu yuf yLkw{kLk «{kýu {kºk 1-1 nuõxh s{eLk s Au. ykÚke, s{eLkLkku xfe Lk þfu yuðku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
(4) ÃkÞkoðhý yLku þnuhku :
– þnuhku {kºk ÃkkuíkkLkk Mker{ík rðMíkkh{kt s Lknª Ãkhtíkw, ykMkÃkkMkLkk ÃkÞkoðhý Ãkh Ãký ¾hkçk
yMkh Ãkkzu Au. þnuhe fË-rðMíkkh ðÄíkkt íkuLke MkhnËu ykðu÷e ¾uíke÷kÞf V¤ÿwÃk s{eLkku
ðMkkníke rðMíkkhku yÚkðk íkku ykiãkurøkf yuf{kuLkk WÃkÞkuÞ nuX¤ ykðe òÞ Au.
– òu þnuhkuLkku MkhnËu støk÷ rðMíkkh ykðu÷ nkuÞ íkku íkuLkku Äe{u-Äe{u Lkkþ Úkíkku òÞ Au. Mk{økú
rðï{kt þnuhe rðMíkkhku fw÷ s{eLkLkk 2 xfk s{eLk Ãkh ykðu÷k Au. Ãkhtíkw þnuhesLkku fw÷
«kÃÞ ÷kfzkLkk 75 xfk ÷kfzkLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
– rðïLkwt fw÷ Ãkeðk÷kÞf ÃkkýeLkk 60 xfk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk þnuhku{kt ÚkkÞ Au. yu{ktÚke yzÄk
¼køkLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk þnuheyku ¾uíke{kt rMkt[kE {kxu, yuf ík]¥keÞktþ Ãkkýe Wãkuøkku{kt
yLku çkkfeLkwt Ãkkýe ½hðÃkhkþ{kt yLku Ãkeðk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷u Au.
– þnuhku {kºk ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk s Lknª Ãkhtíkw, íkuLku ykÄkhu ykÃkíkk ËqhLkk ¾uíke÷kÞf s{eLk
rðMíkkhku, støk÷kuLkk rLkðMkLkíktºkkuLku Ëw»«¼krðík fhu Au.
(5) þnuhe rLkÄoLkíkk :
– rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt økúkBÞ rðMíkkhku{ktÚke ðÄw ÷kufku hkusøkkhe {u¤ððk þnuhku{kt MÚk¤ktíkh
fhíkkt hÌkkt Au. yríkþÞ þnuhefhýLkk fkhýu {kLkð©{ Vks÷ Ãkzâku yLku çkuhkusøkkheLkwt
«{ký ðæÞwt Au.
 209
– yuLkk þnuhe økheçkku ðæÞk Au. íkuyku øktËfeÚke Q¼hkíke ÍqtÃkzÃkèeyku{kt hnu Au ßÞkt Ãkkýe
yLku ðes ÃkwhðXku Ãkqhíkk «{ký{kt WÃk÷çÄ LkÚke. ykðk rðMíkkhku økwLkk¾kuheLkk fuLÿku çkLkíkk
òÞ Au.
– rðïLke ykMkhu yuf yçks sux÷e ðMíke þnuhkuLke ÍqtÃkzÃkèeyku{kt ðMku Au. þnuhLke øktËe
ÍqtÃkzÃkèeyku {kuxk¼køku økuhfkLkqLke heíku Mkhfkhe s{eLkku Ãkh çkLkkðkÞu÷e nkuÞ Au. íku {kuxu
¼køku LkËe rfLkkhu, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkkuLku rfLkkhu, hu÷ðu÷kELkLke çkksw{kt, Ãknkzeyku Ãkh
ðMku÷e nkuÞ Au.
– þnuhe rðfkMk{kt ykðe ðMíke yðhkuÄYÃk nkuÞ Au. yk ðMíkeLku fu økheçkkuLku ÔÞðÂMÚkík fkÞËuMkhLkk
hnuXkýku Ãkqhk Ãkkzðkt yu økt¼eh «&™ Au. ð¤e, ðirïf {tËeLkk fkhýu þnuhe økheçk ðMíke{kt
¾qçk ðÄkhku ÚkÞku Au.
– økk{zktykuLkk økheçkku fhíkkt þnuhkuLkk økheçkkuLke nk÷ík ðÄw ËÞLkeÞ nkuÞ Au. økk{zktykuLkk
økheçk ÷kufkuLku ðLÞ ÃkuËkþku #Äý {kxuLkk ÷kfzkt, LkËeLkwt þwØ Ãkkýe, ykSrðfkLke ¾uíke îkhk
yLkks ðøkuhu Mknu÷kEÚke «kÃÃk nkuÞ Au. suLkk ykÄkhu íku ÃkkuíkkLkwt økwshkLk [÷kðe þfu Au.
ßÞkhu, þnuhe økheçkkuLku fkuEÃký ðMíkw {u¤ððk ÃkiMkk [qfððk Ãkzíkkt nkuÞ Au.
– ykÚke, þnuhe økheçkkuLke SðLkËþk ðÄw ¾hkçk nkuÞ Au. øktËe ÍqtÃkzÃkèeyku{kt ðknLkkuLkk
Äw{kzk, WãkuøkkuLkk Äq{kzkÚke ðkÞw«Ëq»ký Vu÷kÞu÷wt nkuÞ Au. ykÚke, Sð÷uý ïkMkLkk hkuøkkuLkku
¼kuøk çkLkðwt Ãkzíkwt nkuÞ Au.
þnuhkuLke çkuhkusøkkh ðMíke{kt ð]rØ ÚkðkLkk fkhýu, yMkk{krsf «ð]r¥kyku, ykíktfðkË, yÃkhkÄe
«ð]r¥kyku ðÄu Au. ÃkÞkoðhý yLku ykhkuøÞ MktçktrÄík økt¼eh «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. ykÚke, òu {kºk
Lku {kºk ðMíke{kt ðÄkhku Úkíkku yxfkððk{kt ykðu íkku s xfkW rðfkMk MkkÄe þfkÞ.

{kLkð MðkMÚÞ
(1) rðïLkk Mk{Mík ÷kufkuLku Ãkeðk {kxu þwØ Ãkkýe, hnuðk {kxu MðMÚk ðkíkkðhý, ¾kuhkf {kxu þwØ yLku
Ãkku»kýûk{ yknkh {¤ðku ¾qçk ykð~Þf Au.
(2) ÃkwLk:«kÃÞ yuðk Mkkih Qòo, ¼híke þÂõík, ÃkðLkþÂõík ðøkuhu îkhk Qòo {u¤ððkÚke «Ëq»ký ¾qçk s
½xþu. yk Mºkkuíkku {kLkð MðkMÚÞ Ãkh íku{s ÃkÞkoðhý Ãkh «ríkfq¤ yMkh fhíkk LkÚke.
(3) ðknLk-ÔÞðnkhLkk MkkÄLkku, ykiãkurøkf yuf{ku{kt Lkef¤íkk Äw{kzk Ãkh «r¢Þk fheLku nðk{kt AkuzðkÚke
÷kufkuLkk MðkMÚÞLku çknw LkwfMkkLk Úkíkwt LkÚke.
(4) sirðf ¾uíkeLku «[kh fhe yuLku ÔÞkÃkf çkLkkððe òuEyu.
(5) Mk{økú rðïLkk ÷kufkuyu ðíko{kLk yLku ¼krð ÃkuZeLkk MðkMÚÞ MkwhûkkLku æÞkLk{kt hk¾eLku fwËhíke MktMkkÄLkkuLkku
xfkW WÃkÞkuøk ÚkkÞ yu Ãkh æÞkLk furLÿík fhðwt Ãkzþu.
210
(6) ðMíke ð]rØ yLku økheçkkE yufçkeò MkkÚku økkZ MktçktÄ Ähkðu Au. ðMíkeð]rØ ykuAku Úkþu íkku økheçkkE
«{ký{kt ykuAe Úkþu. økheçkkELkk fkhýu øktËe ÍqtÃkzÃkèeyku yÂMíkíð{kt ykðu Au su rçkLkykhkuøÞ«Ë
ÃkÞkoðhý Ähkðu Au. ðÄw ðMíke «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLke yMk{kLk ðnU[ýe fhu Au. rðfkMkLkk çkÄk s
fkÞo¢{kuLke yMkV¤íkk ÃkkA¤ {kºk Lku {kºk ðMíke ð]rØ s sðkçkËkh økýkðe þfkÞ. ykÚke, òu ðMíke
ð]rØLkku Ëh Lke[u ykðu, ðMíkeLke MktÏÞk ykuAe ÚkkÞ íkku {kuxk¼køkLke ÃkÞkoðhýLke Mk{MÞkykuLkku Wfu÷
÷kðe þfkÞ.

ykçkkunðkLkku {kLkð MðkMÚÞ ÃkhLkku y¼kð

– {kLkðSðLk Ãkh ykçkkunðkLke çknw MÃkü yMkh òuðk {¤u Au. ÷k¾ku ð»kkuoÚke {kLkðe þeíkfrxçktÄ,
Mk{þeíkku»ký frxçktÄ, W»ýfrxçktÄ, rð»kwðð]¥keÞ «ËuþkuLke yrík rð»k{Úke Mk{½kík ykçkkunðk{kt
yLkwfq÷Lk MkkÄeLku ðMkðkx fhe hÌkku Au.
– {kLkðe yuf [ku¬Mk Mke{k MkwÄe ykçkkunðk-nðk{kLkk{t ykðíkk ÃkrhðíkoLkku MkkÚku yLkwfq÷Lk MkkÄe þfu
Au. Ãkhtíkw, õÞkhuf nðk{kLk{kt çknw ÍzÃke yLku íkeðú VuhVkhku ÚkkÞ Au íÞkhu íkuLke yMkh {kLkðeLkk
MðkMÚÞ Ãkh Ãkzu Au, íkku õÞkhuf {kLkðeLkk yÂMíkíð {kxu {kuxwt Mktfx Q¼wt ÚkkÞ Au.
– òu fu, ykLke yMkh økheçkku Ãkh ðÄw òuðk {¤u Au. yríkð]rü, yLkkð]rü Ãkqh, ðkðkÍkuzk - [¢ðkík,
Ëwfk¤ ðøkuhu suðe «ríkfq¤ ÃkrhÂMÚkríkLkk fkhýu su-íku rðMíkkhLkk ÷kufku (rðþu»kík: økheçk Mºkeyku Ãkh)
ðÄw òuðk {¤u Au. Mk{økú rðï{kt «rík ð»ko fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk fkhýu ykþhu 80,000Úke ðÄw ÷kufku
{]íÞw Ãkk{u Au.
– su{ktÚke ykþhu 95 xfk ÷kufku rðfkMkþe÷ fu økheçk ËuþkuLkk nkuÞ Au. nðk{kLk{kt y[kLkf ykðíkk
íkkuVkLkkuÚke òLk-{k÷Lku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. ðkðkÍkuzkt - ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkÚke {køko, {fkLkku,
nkìÂMÃkx÷ku, ðuÃkkh-ðkrýßÞLkk çkòh ðøkuhuLku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– ¾uíkeLkk Q¼k Ãkkfku, fwËhíke MktMkkÄLkkuLke ÃkkÞ{k÷e ÚkkÞ Au. E.Mk. 1997{kt y{urhfkLkk W¥kh{ktÚke
fuLkuzk íkhV ðnuíke ‘huz heðh’{kt AÕ÷kt 150 ð»ko{kt Lk ykÔÞwt nkuÞ íkuðwt Ãkqh ykððkÚke 5 rçkr÷ÞLk
y{urhfLk zkì÷hLkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
– E.Mk. 2003{kt økwshkík{kt ykðu÷k ¼khu ÃkqhÚke Mkwhík, ðzkuËhk yLku rsÕ÷k{kt ÃkqhÚke 52,000 {fkLkku
yLku ÍqtÃkzkykuLku LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt. Mkkihk»xÙ{kt 50 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt. Mkwhík rsÕ÷k{kt 700Úke
ðÄw Zkuhku {]íÞw ÃkkBÞk níkk.
– LkðuBçkh 2003{kt ¼khík{kt rðsÞðkzkLkk {kA÷eÃkèLk{Lkk ËrhÞkrfLkkhu ðnu÷e Mkðkhu ykðu÷k
ðkðkÍkuzkÚke 25 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkk. 25 {kAe{khku zqçke økÞk níkkt. 50,000 ÷kufkuLkwt MÚk¤ktíkh
fhkððwt Ãkzâwt níkwt.
– Ãkrù{ yurþÞkLkku 80 xfk rðMíkkh økh{ hý«Ëuþ Au. ynª Ëwfk¤ Mkk{kLÞ ½xLkk Au. 1998-99{kt
Ãkrù{ yurþÞkLkk ½ýk Ëuþku{kt Ëwfk¤Lke ÂMÚkrík Q¼e ÚkE níke. MkkiÚke ¾hkçk yMkh MkerhÞk WÃkh
 211
ÚkE níke. Ëwfk¤Úke yk Ëuþku{kt yLkksLkk ¼kðku{kt ¾qçk ðÄkhku, ½kMk[khkLke íktøke, Ãkþw-Ãkk÷Lk
«ð]r¥k{kt økxkzku, Lke[e ®f{íku ZkuhkuLkwt ðu[ký ðøkuhu yMkhku òuðk {¤e níke.
– økwshkíkLkk ðkhtðkh Ëwfk¤Lke ÂMÚkrík MkòoÞ Au. E.Mk. 2002{kt hkßÞ{kt Mkíkík ºkeò ð»kuo ðhMkkË
Ãkzâku níkku. ykÚke, 6915 hkník fuBÃkku îkhk, 795 ÷k¾ ÷kufkuLku Mkhuhkþ Mkhfkhu hkuS Ãkqhe Ãkkze níke.
hkßÞLkk fw÷ 182 íkk÷wfkyku{ktÚke 78 íkk÷wfkyku{kt ¾uíke ÚkE þfe Lk níke. zktøkh, fÃkkMk, fXku¤,
çkkshe {fkELkku Ãkkf MktÃkqýo Lkkþ ÃkkBÞku níkku.
– ðÄw ¼usðk¤k nðk{LkÚke {åAhkuLkku WÃkÿð ðÄíkkt hkuøkkuLkku Vu÷kðku Úkíkku nkuÞ Au. hkuøk Vu÷kðLkkhk
{åAhku ykçkkunðkLkk «íÞûk «¼kðku {kxu ðÄw MktðuËLkþe÷ nkuÞ Au. ¾kMk fheLku {hur÷ÞkLkk {åAhku,
ðÄw ðhMkkË, ðÄw ¼usLke ÃkrhÂMÚkrík{kt {÷urhÞkLkk Mkt¢{ý{kt MÚkkÞeÃkýwt nkuíkwt LkÚke.
– ykÚke íÞktLkk ÷kufku{kt sL{òík hkuøk-«ríkhkuÄf þÂõík nkuíke LkÚke. ykAe {kuMk{Lke ÃkrhÂMÚkrík suðe
ðhMkkË yLku íkkÃk{kLk yLkwfq¤ Lkk nkuÞ yuðkt «Ëuþku{kt økt¼eh hkuøk[k¤ku Vu÷kE þfu Au.

[uÃke (Mkt¢k{f) hkuøkku

– Mk{økú rðï{kt yLkuf Mkt¢k{f hkuøkuyu ÃkkAe Ëu¾k ËeÄe Au. íÞkhu íku Ãknu÷ktLkk fhíkkt ðÄw yk¢{f yLku
¼ÞkLkf nkuÞ Au. ¼khík{kt ûkÞ yLku {÷urhÞk ËkÞfkyku MkwÄe rçk÷fw÷ fkçkq{kt hÌkkt ÃkAe yksu yk
hkuøkkuyu Vhe ÃkkAe Ëu¾k ËeÄe Au. AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuo{kt rð¿kkLk {kxu ÃkzfkhYÃk yuðk, {kLkð MðkMÚÞ
{kxu nkrLkfkhf yuðk hkuøkkuLkku Vu÷kðku Mk{økú rðï{kt Vu÷kÞku Au. su{k (1) Aids yLku (3) MkkMko Au.
yk çktLku hkuøkkuLkku MkeÄku MktçktÄ ÃkÞkoðhý Ãkh yMkh fhu Au su{ fu, MkkMko hkuøku {rnLkk MkwÄe ÷kufkuLku çkeò
ËuþkuLke Þkºkk fhíkkt yxfkÔÞk níkk.
– ÃkÞkoðhý MkkÚku Mktf¤kÞu÷k [uÃke hkuøkkuLkku R÷ks ËkÞfkyku MkwÄe yMkhfkhf heíku Úkíkku níkku. su{fu.
xe.çke, yuÂLxçkkÞkurxf ËðkykuÚke yk hkuøkLkk Sðkýwyku Lkkþ Ãkk{íkk níkkt. Ãkhtíkw, Mk{Þ síkkt yk
SðkýwykuLke Ëðkyku Mkk{uLke «ríkhkuÄfíkk ðÄe økE yLku Lkðe s{eLkh[Lkkðk¤k Sðkýwyku yÂMíkíð{kt
ykÔÞk.
– suLke WÃkh yuÂLxçkkÞkurxf ËðkykuLke yMkh Úkíke LkÚke. ykÚke yuf Mk{Þu rLkÞtºký{kt níkku yuðku
xe.çke. çknw ÍzÃkÚke Vu÷kðk ÷køÞku. {kºk ËðkykuLke «ríkhkuÄfíkkÚke s hkuøkkuLkku ÃkwLksoL{ ÚkkÞ Au yu{
LkÚke. Ãkhtíkw, þnuhe øktËe-øke[ ðMíkeLkk fkhýu ïkMk MktçktÄe hkuøkku ÍzÃkÚke ðÄe hÌkk Au.
– þnuhe øke[ ÍqtÃkzÃkèe{kt Ãkeðk {kxu þwØ ÃkkýeLkku y¼kð, yLkwr[ík ¾wÕ÷e økxh ÔÞðMÚkk, f[hkLkk
rLkfk÷Lke yÔÞðMÚkk, fkËð-fe[z, {r÷Lk ÃkkýeÚke ¼hu÷k ¾kçkkur[Þk ðøkuhu yuf fkhýkuMkh yLkuf
hkuøkkuLkku ÃkwLksoL{ Úkíkku nkuÞ Au.
– su{fu Íkzk yLku {hzku íkÚkk [uÃke f{¤kLkk hkuøkeykuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkÞku Au. ðirïf økh{e
ðÄðkLke MkkÚku-MkkÚku hkuøkkuLkk ÷ûkýku{kt ÃkrhðíkoLkku Úkþu. {÷urhÞk, zuLøÞq, f{¤ku, {øksLkku fu {kÚkkLkku
íkkð ðøkuhuLkk Vu÷kððk{kt Ãký ÃkrhðíkoLkku ykðþu. ðÄw økh{-¼usðk¤e ykçkkunðk fku÷uhk suðk
hkuøk[k¤kyku Vu÷kðþu.
212
• yuEzTMk AIDS :
– yu fkuE hkuøk LkÚke. Ãkhtíkw, ÔÞðnkh{kt íkuLku yuf hkuøk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. HIV yu yuf
«fkhLkku ðkÞhMk Au. ykÚke íku rð»kkýwsLÞ hkuøk Au. íku [uÃke hkuøk Au. Ãkhtíkw, MktMkøkosLÞ hkuøk LkÚke.
HIV ðkÞhMk þheh{kt hkuøk«ríkfkhf þÂõík ½xkzu Au. íku{s [uíkkíktºkLkk hkuøkku ÃkuËk fhu Au.
– yk ðkÞhMk yrík Mkqû{ Au yLku íku yMk÷k{ík òíkeÞ MktçktÄku îkhk {kLkð þheh{kt «ðuþ fhu Au. yk
ðkÞhMk {kLkðeLkk þheh{kt hkuøk«ríkfkhf þÂõík ½xkzeLku yMktÏÞ «fkhLkk hkuøkku ÃkuËk fhu Au.
– Aids Mkki«Úk{ y{urhfk{kt E.Mk. 1981{kt «økx ÚkÞku y™u E.Mk. 1986 MkwÄe{kt íku rðï «rMkØ
ÚkELku çkÄe søÞku ðÄíkk ykuAk ytþu Vu÷kE hÌkku Au. AidsLkwt Ãkqhwt Lkk{ “Acquired immuno
Deficiency Syndrome” Au. yk{, Aids yux÷u {kLkð þheh{kt hkuøk«ríkfkhf þÂõíkLke {u¤ðu÷e
WýÃk. çkeS heíku fneyu íkku “yMk÷k{ík òíkeÞ MktçktÄku îkhk þheh{kt «þuðu÷k ðkÞhMkÚke hkuøk«ríkfkhf
þÂõík{kt WËT¼ðu÷e ¾k{e yLku íkuLke yMkhLku ÷eÄu {kLkðeLku Úkíkk hkuøkku yux÷u Aids.”
– {kLkð þhehLkk ÷kune{kt ïuíkfýku «ríkfkhf fku»kku íkhefu fk{ fhu Au. Ãkhtíkw, {kLkðeLkk þheh{kt HIV
ðkÞhMk Ëk¾÷ Úkíkk. ïuíkfýkuLke «ríkfkhf þÂõíkLkku ¢{þ: Lkkþ Úkðk ÷køku Au.
– íkuÚke íkçkeçke ¼k»kk{kt yuEzTMk ÚkÞku íku{ fnuðkÞ Au. HIV ðkÞhMk ½ýkt «fkhLke rçk{khe ÃkuËk fhu
Au yLku ÃkAe íku Aids MðYÃku Ãkrhý{u Au. su{fu, ðsLk ½xðwt, íkkð ykððku, WÄhMk, Íkzk Úkðk ðøkuhu
hkuøkku Ëðk ÷uðk Aíkkt {xu Lknª íkuðe ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au. yuEzTMkLkk {kuxk¼køkLkk ËËeoyku çku
ð»ko{kt {]íÞw Ãkk{íkk nkuÞ Au.
– HIV yux÷u Uman Immuno Deficiency Virus.yk ðkÞhMk ÃkkuíkkLke {u¤u ð]rØ fhe þfíkk LkÚke.
Ãkhtíkw, íku Ãkþw yÚkðk ðLkMÃkrík{kt yk©Þ ÷ELku íkuLkk fku»kkuLkk {q¤ ÿÔÞLkku WÃkÞkuøk fheLku MktÏÞk{kt
ð]rØ fhu Au.
– ykÚke, {kLkðeLkk su fku»kLku [uÃk ÷økkzâku nkuÞ Au, íku fku»kLkku Lkkþ fÞkO rMkðkÞ íkuLku Ëqh fhðkLkwt þheh
yÚkðk yki»kÄku {kxu ¾qçk frXLk Au yLku yux÷u s yíÞkh MkwÄe HIV {kxu WÃk[kh rðfMkkðe þõÞk
LkÚke.
– rðï ykhkuøÞ MktøkXLk MktÞwõík hk»xÙkuLkk ËËo rLkÞtºký {kxuLkk fuLÿkuyu yuEzTTMkLkk rLkËkLk {kxu zkìõxhkuLku
WÃkÞkuøk{kt ÷uðk {kxuLke {køkoËþof YÃkhu¾k Ãkqhe ÃkkzðkLkk nuíkwÚke HIV [uÃkLkk rðfkMkLkk 5 íkçk¬k
yk {wsçk ËþkoÔÞk Au. (1) HIV [uÃkLke «khtr¼f yðMÚkk (2) ÷rMkfkøkútrÚkyku Mkíkík Ãknku¤e Úkðe (3)
Aids MktçktÄe srx÷íkk (4) AidsLkku rðfrMkík íkçk¬ku (5) Aids r[¥k¼ú{Lke yðMÚkk. òufu, AidsLkk
s ËËeoyku yk íkçk¬k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íku sYhe LkÚke.
• fkhýku :
– zkì. zuhuf ÷uçk÷eLk yu AidsLkk hkuøkkuLkk WËT¼ð yLku rðfkMkLkk Ÿzk yÇÞkMke Au. íku{Lkk {ík «{kýu
rMkrVr÷Mk, økkuLkkurhÞk suðk hkuøkku AidsLkk Ãkqhkuøkk{e Au. òíkeÞ hkuøkku nXe÷k nkuÞ Au. íku sqLkk ÚkE
økÞk ÃkAe fu sz ½k÷e økÞk ÃkAe fkuE ËðkÚke {xu Lknª íÞkhu, fux÷efðkh ykðk hkuøkku AidsLkk
 213
sL{Ëkíkk çkLku Au. nXe÷k òíkeÞhkuøkLkku ¼kuøk çkLku÷k ÷kufku{kt HIV ðÞhkMkLkku hkuøk nkuðkÚke þõÞíkk
ðÄw Au.
– Aids ÚkðkLkk {q¤¼qík fkhýku{kt {wÏÞíðu yMk÷k{ík òíkeÞ MktçktÄ, òíkeÞ MðuåAk[kh, Mk]rü rðhwØLkwt
fkÞo, Lkþe÷k ÿÔÞkuLkwt MkuðLk, ðøkuhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. Mk{økú rðï{kt ykr£fkLkk WÃk¾tz Mknkhk{kt
yk hkuøkLkwt Mkt¢{ý ½ýwt ðæÞwt Au. íÞkt ÷kufku økheçkeLku fkhýu ðÄw Lku ðÄw MktÏÞk{kt yMkhøkúMík ÚkE hÌkk
Au.
– yk hkuøkeyku ykðfLkk Mºkkuíkku økw{kðe çkuMkíkk støk÷e òLkðkuhkLkk ðÄw Lku ðÄw rþfkh fhe hÌkk Au,
ðLkMÃkrík yki»krÄykuLkku ðÄw WÃkÞkuøk fhe hÌkk Au. ykr£fkLkk ÷kufkuLke yuf {kuxe {kLÞíkk yuðe Au
fu, yuEzTMk {kxu fk[çkkLkk #zk yufMkeh Ëðk Au ykÚke, çknw {kuxk «{ký{kt íkuLkku WÃkÞkuøk Úkðk ÷køÞku
Au.
– yk çkÄkLke fwËhíke rLkðMkLkíktºkLkku nÙkMk ÚkE hÌkku Au. økheçkkE yLku yuEzTMkÚke Ãkezkíkk yk hkuøkeykuLku
þwØ Ãkkýe, Ãkku»kýûk{ yknkh Ãkqhku ÃkkzeLku, ð]ûkkhkuÃký îkhk ðLÞ MktMkkÄLkLke ò¤ðýe fheLku yu îkhk
MknkÞíkk fhe þfkÞ.
– ¼khík{kt E.Mk. 2002 Ëhr{ÞkLk ykþhu 40 ÷k¾ ÷kufku yuEzTMkøkúMík níkkt. økwshkík{kt E.Mk.
2005-06{kt AidsLkk ËËeoykuLke MktÏÞk 1,659Lke níke. E.Mk. 2007-08{kt 1534Lke íkÚkk E.Mk.
2009-10{kt AidsLkk ËËeoykuLke MktÏÞk 932Lke ÚkE níke.
– Mk{ksLke ykŠÚkf yLku Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkríkLke yMkh yuEzTMk Ãkh Ãkzu Au. AidsLkk rð»kkýwyku yMk÷k{ík
òíkeÞ MktçktÄku, ç÷kz xÙkLMVTÞwÍLk îkhk, stíkwÞwõík MkkÄLkku îkhk, Lkþe÷k ÿÔÞkuLkk ÔÞMkLkeyku{kt «ðuþu
Au. ¼khík{kt ÷k¾ku Mºkeyku yLku Ãkwhw»kku ÞkiLkfkÞofhku Au.
– hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Ãkh ykðu÷k økúkBÞ rðMíkkhku{kt, fux÷kf ykrËðkMke Mk{wËkÞku{kt, {kuxk þnuhku{kt
ðu~Þk ÔÞðMkkÞ òuðk {¤u Au. {kuxk¼køkLke ðu~Þkyku òíkeÞ hkuøkÚke Ãkezkíke nkuÞ Au. íkuLkk îkhk
òíkeÞ hkuøkLkwt ykËkLk«ËkLk Úkíkwt nkuÞ Au. òíkeÞ hkuøkku nXe÷k nkuÞ Au. su sqLkk ÚkE økÞk ÃkAe
ËðkÚke {xíkk LkÚke íÞkhu fu÷efðkh íku AidsLkk sL{Ëkíkk çkLku Au. Mk{økú rðï{kt AidsLkku MkkiÚke ðÄw
Vu÷kðku ðu~Þkyku fhu Au.
– Lkþe÷k ÿÔÞkuLkwt MkuðLk fhLkkh ÔÞÂõíkykuLke hkuøk«ríkfkhf þÂõík íkÚkk þhehLke Mkthûkýkí{f þÂõík
Lkçk¤e Ãkze nkuÞ Au. ykÚke, HIV ðkÞhMk íku{Lkk Ãkh Mknu÷kEÚke nw{÷ku fhe þfu Au.
– ÔÞMkLkeyku Lkþe÷k ÿÔÞkuLkwt ELsufþLk yuf MkkuÞ îkhk yuçkeò MkkÚku WÃkÞkuøk{kt ÷uíkk nkuðkÚke AidsLkku
[uÃk yuf{kÚke çkeò ÔÞMkLke{kt ÍzÃkÚke ÚkkÞ Au. W¥kh-Ãkqðo ¼khík{kt Lkþe÷k ÿÔÞkuLkk ÔÞMkLkeykuLke
MktÏÞk ¾Qçk ðÄkhu Au. íÞkt AidsLkku Vu÷kðku ÚkðkLke þõÞíkk yLku ¼Þ ðÄw Au. HIVLkku [uÃk Ähkðíke
{kíkk îkhk çkk¤fLku sL{ Ëhr{ÞkLk yLku sL{ ÃkAe yu{ çktLku heíku [uÃk ÷køkðkLke þõÞíkk hnu Au.
214
• yuEzTMk yxfkððkLkk WÃkkÞku :
– AidsLku yxfkððk yLku rLkÞtºký {kxu ‘hk»xÙeÞ yuEzTMk rLkÞºký fkÞo¢{’ y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku
Au. yk fkÞo¢{ ÃkkA¤ ¼khík Mkhfkh fhkuzku YrÃkÞk ¾[uo Au yLku rðï ykhkuøÞ MktMÚkk Ãký íku{kt Vk¤ku
ykÃku Au.
– HIV Aids hkuøkLkk E÷ks íkÚkk rLkÞtºký {kxu hMke rðfrMkík fhðk {kxu yktíkhhk»xÙeÞ «ÞíLkku [k÷e
hÌkk Au. økwshkík Mkhfkhu MkwhíkLke {urzf÷ fkì÷us{kt Aids yLku HIVLkku [uÃk Ähkðíkk ËËeoyku WÃkh
ykÞwðuorËf ËðkykuLkk ykÄkhu ði¿kkrLkff Äkuhýu «Þkuøkku [k÷e hÌkk Au.
– AidsLku yxfkððk {kxu Mkhfkh îkhk yuEzTMkLke Mkk[e òýfkhe ykÃkíkk MkkrníÞLkwt rðíkhý ðÄkhðwt
òuEyu. þk¤k-fkì÷uòu{kt yÇÞkMk¢{{kt yuEzTMkLke Mk{MÞkLku MÚkkLk ykÃke, rðãkÚkeoykuLku yuEzTMk
rðþu rþûký ykÃkðwt òuEyu.
– òíkeÞ«ð]r¥kyku Ãkh ytfwþ hk¾ðku. Mk÷k{ík òíkeÞ MktçktÄ{kt rLkhkuÄLkku WÃkÞkuøk fhðku. yuf s
rçkLk[uÃke MkkÚku MktçktÄ hk¾ðku, MkòíkeÞ MktçktÄÚke Ëqh hnuðwt íkÚkk {w¾{iÚkwLkÚke Ëqh hnuðwt òuEyu.
– hõík ÷uðkLkk MkkÄLkku, AqtËýkt fu Lkkf-fkLk ðªÄðkLkk MkkÄLkku Vhe WÃkÞkuøk{kt ÷uíkk Ãknu÷kt Sðkýwhrník
fhðk. íkçkeçke Mkkhðkh{kt ðÃkhkíkk MkkÄLkku stíkw{wõík fheLku ðkÃkhðk yÚkðk Lkðk s MkkÄLkku ðkÃkhðk.
• ûkÞ (Tuberculosis) :
– þnuhku{kt øke[, øktËe ÍqtÃkzÃkèeyku{kt ykðu÷k ykuAk nðk WòMkðk¤k ½hku, øke[ ðMíkeÚke Q¼hkíkk
MkkðosrLkf MÚk¤ku{kt nðkLkk «Ëq»kýÚke, fwÃkku»kýÚke, ÷kufku ûkÞ, ïkMk MktçktÄe Mk{MÞkyku, VuVMkktLkk
fuLMkh ðøkuhu Sð÷uý hkuøkkuÚke ÃkezkÞ Au.
– Wãkuøkku yLku ðknLkkuLkk Äw{kzk, fku÷Mkk, ÷kfzkt çkk¤eLku [w÷kyku Ãkh hMkkuE fhðkÚke Úkíkk Äw{kzk,
çkeze-rMkøkkhux ðøkuhuLkk Äw{kzkÚke ûkÞLkk hkuøkkuykuLke MktÏÞk ðÄe þfu Au. yuf yËkts «{kýu, Mk{økú
rðïLke fw÷ yuf-ík]íkeÞktþ ðMíke ûkÞ hkuLkk SðkýwykuÚke Mkt¢r{ík ÚkE þfu Au.
– rðï{kt «ríkð»ko ûkÞhkuøkÚke ykþhu 20 ÷k¾ ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au. ûkÞhkuøk yu HIV ðk¤e ÔÞÂõíkykuLkk
{]íÞwLkwt yuf {wÏÞ fkhý Au y™u rðïLkk 11 xfk sux÷k yuEzTMkðk¤k ÷kufkuLkk {]íÞwLkwt fkhý ûkÞhkuøk
Au. rðï MðkMÚÞ MktøkXLku E.Mk. 1993{kt xe.çke.Lku ðirïf hkuøkYÃku ònuh fÞkuo Au.
– suLkkÚke yk VheÚke Vu÷kE hnu÷k hkuøkLke økt¼ehíkkLku æÞkLk{kt ÷E þfkÞ. rðïLke ykþhu 1 yçks
sux÷k ðMíke «ríkð»ko Ãknu÷eðkh ûkÞhkuøkLkku ¼kuøk çkLkþu. yuf ytËks «{kýk E.Mk. 2002 yLku
2020Lke ðå[u rðïLkk ykþhu 1 yçks sux÷k Lkðk ÷kufku ûkÞÚke yMkhøkúMík Úkþu. 15 fhkuzÚke ðÄw
÷kufku çke{kh Ãkzþu.
– òu yk hkuøk Ãkh ÍzÃkÚke fkçkq {u¤ððk{kt Lknª ykðu íkku 3.6 fhkuz sux÷k ÷kufku yuLkkÚke {]íÞw Ãkk{þu.
su ûkÞhkuøkÚke Mkkhðkh fhkðíkk LkÚke íkuðk ÷kufku Ëh ð»kuo ykþhu 10 Úke 15 yLÞ ÷kufkuLku [uÃk ÷økkzu
Au. xe.çke. økúMík Ëhuf ÔÞÂõík çke{kh Ãkzu s yuðwt sYhe LkÚke.
 215
– {kLkð þheh{kt xe.çke.Lkk Sðkýwyku yuf òzk {eý suðk Ãkz{kt nkuÞ Au. þhehLke hkuøk«ríkfkhf
ÔÞðMÚkk{kt yk SðkýwykuLku ð»kkuo MkwÄe rLkr»¢Þ hk¾ðkLke þÂõík nkuÞ Au ßÞkhu, ÔÞÂõíkLke hkuøk«ríkfkhf
þÂõík Lkçk¤e Ãkzu Au íÞkhu s yuLku xe.çke. ÚkðkLke þõÞíkk Q¼e ÚkkÞ Au.
– Mk{økú rðï{kt «ríkð»ko 80 ÷k¾Úke ðÄw ÷kufkuLku xe.çke. ÚkkÞ Au. (yux÷u fu rðï{kt Ëh MkUfzu yuf
ÔÞÂõíkLku xe.çke. ÚkkÞ Au.) WVMknkhk ykr£fk{kt xe.çke.Lkk ËËeoykuLke MktÏÞk ykþhu 20 ÷k¾ sux÷e
Au. HIV yLku yuEzTTMkLkk fkhýu yk MktÏÞk ÍzÃkÚke ðÄíke òÞ Au.
– Ëh ð»kuo Ërûký Ãkqðuo yurþÞk{kt xe.çke.Lkk ÷øk¼øk 30 ÷k¾ fuMk LkkUÄkÞ Au. Ãkqðo ÞwhkuÃkk{{kt xe.çke.Lkk
yZe ÷k¾Úke ðÄw fuMk ð»kuo LkkUÄkÞ Au. ¼khík{kt ûkÞhkuøkeykuLke MktÏÞk {kuxk «{ký{kt Au. 1.4 fhkuz
¼khíkeÞku ûkÞøkúMík Au. su rðïLkk ûkÞhkuøkeykuLke MktÏÞkLkku yuf íkík]ÞktMk ¼køk ÚkkÞ.
– ¼khík{kt Ëh ð»kuo Lkðk 20,000 xe.çke.Lkk fuMk LkkUÄkÞ Au. ûkÞhkuøk 15 Úke 50Lke ðÞsqÚkLkk fk{
fhLkkhk ðÞMf ÔÞÂõíkykuLku Úkíkku òuðk {¤u Au. yk yMkkæÞ rçk{kheÚke Ëh ð»kuo 1000 Úke ðÄw
¼khíkeykuLkk {]íÞw ÚkkÞ Au. økwshkík{kt E.Mk. 2005-06{kt ûkÞÚke Ãkezk hkuøkeykuLke MktÏÞk 77,087Lke
níke.
– E.Mk. 2007{kt 30,988 sux÷k ÷kufkuLku ûkÞ ÚkÞku níkku. su{ktÚke 164Lkk {]íÞw ÚkÞk níkkt. E.Mk.
2008{kt ûkÞ hkuøkkuLke MktõÞk 20,759Lkeníke. su{kt 215 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkk. E.Mk. 2009{kt
ûkÞhkuøkeykuLke MktÏÞk ½xðkLku çkË÷u ðÄeLku 25,976Lke ÚkE níke yLku íku{ktÚke 51 sux÷k ÷kufku {]íÞw
ÃkkBÞk níkk.
• ûkÞ ÚkðkLkk fkhýku :
– Mkk{kLÞ heíku ûkÞ yux÷u þhehLkwt ¾ðkíkk sðwt fu øk¤kíkk sðwt. ûkÞLkk ÷ûkýku{kt MkktsLkk Mk{Þu ËËeoLku
Íeýku íkkð ykðu, ðsLk ykuAwt Úkíkwt sðwt, þheh{kt Úkkf yLku [erzÞku Mð¼kð ðøkuhu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe
hnu íkku ËËeoLku xe.çke. Au fu Lknª íkuLke íkÃkkMk fhkððe òuEyu.
– çkÄk s «fkhLkk hkuøkku ûkÞhkuøk [uÃke LkÚke nkuíkk. Ãkhtíkw su ÷kufku VuVMkktLkk ûkÞhkuøk ÃkðLkÚke Vu÷kíkku
[uÃke hkuøk Au. VuVMkktLkk ûkÞ hkuøkeyku ßÞkhu Aªf ¾kÞ, QÄhMk ¾kÞ, Úkqtfu íÞkhu fu çkeòLke MkkÚku ðkík
fhu íÞkhu nðk{kt íkuLkk Sðkýwyku xâwçkhf çkeMke÷e Vu÷kE òÞ Au. ykÚke, ykðe nðk{kt ïkMk ÷uLkkh
ÔÞÂõíkyku (¾kMk fheLku LkkLkk çkk¤fku, Lkçk÷k ÷kufku)Lku Ãký ûkÞLkku [uÃk ÷køkðkLke þõÞíkk ðÄe òÞ
Au.
– rðï{kt ûkÞhkuøkLkku Vu÷kðku ÍzÃke çkLkðkLkwt yuf fkhý HIV Ãký Au. yk çktLku hkuøkku yufçkeòLkk
Vu÷kðkLku ÍzÃke çkLkkðu Au íkÚkk çknw {kuxe MktÏÞk{kt ÷kufku íkuLkkÚke yMkhøkúMík Au. òufu, fkuE ÔÞÂõíkLku
ûkÞhkuøk ÚkÞku nkuÞ Ãkhtíkw HIV økúMík Lkk nkuÞ íkuðe ÔÞÂõík ¤Äw økt¼eh heíku yMkhøkúMík nkuÞ Au.
– HIV yLku ûkÞhkuøk çktLkuÚke Ãkezkíke ÔÞÂõík fhíkkt Ãký {kºk ûkÞhkuøkÚke Ãkezkíke ÔÞÂõíkLkk nk÷ík ðÄw
¾hkçk nkuÞ Au. HIVðk¤e ÔÞÂõíkykuLkk {]íÞLkwt yuf {wÏÞ fkhý ûkÞhkuøk Au.
216
• WÃkkÞku :
– ûkÞhkuøkLke ÞkuøÞ Mkkhðkh ÷uðk{kt Lk ykðu íkku yu yMkkæÞ çkLke òÞ Au. ÷øk¼øk 50 ð»ko Ãknu÷kt
ûkÞ yu {nkhkuøk fnuðkíkku fkhý fu yuLke fkuE Ëðk níke Lknª. yu ÃkAe xe.çke.Lke su Ëðkyku þkuÄkE
yu Ëðkyku Mkk{u SðkýwykuLke «ríkfkhf þÂõík ðÄe. ykÚke xe.çke.Lkk Sðkýwyku WÃkh yk ËðkykuLke
fkuE yMkh Úkíke LkÚke.
– ûkÞhkuøkLkk ËËeoykuyu íkuLke Mkkhðkh{kt õÞkhuÞ Ãký çkuËhfkhe hk¾ðe òuEyu Lknª. su ûkÞhkuøkeyu
yrLkÞr{ík heíku Ëðk ÷u Au yÚkðk zkìõxhku yÄqhe Ëðk ÷¾e ykÃku Au yÚkðk ËðkLkku sÚÚkku yrLkrùík
nkuÞ Au. íÞkhu ûkÞhkuøkÚke LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– ûkÞhkuøkLke yÄqhe fu ¾hkçk Mkkhðkh yu ûkÞhkuøkLke rçk÷fw÷ Mkkhðkh fhkððk fhíkkt Ãký ðÄw ¾hkçk
Au. fkhýu fu yÄqhe fu ¾hkçk Mkkhðkh{kt xe.çke.Lkk SðkýwtykuLke Ëðk «ríkhkuÄf þÂõíkLkku rðfkMk
ÚkkÞ Au. ykðk Sðkýwyku WÃkh ËðkLke fkuE s yMkh Úkíke LkÚke.
– ykðk ûkÞhkuøkeykuÚke suLku Ãký [uÃk ÷køku Au íku{Lkk{kt Ãký yk s «fkhLkk Ëðk «ríkhkuÄf Sðkýwtyku
WíÃkLLk Úkíkk nkuÞ Au. yk «fkhLkk Ëðk «ríkhkuÄf Sðkýwtykuðk¤k xe.çke.Lke Mkkhðkh ÚkE þfu Au
Ãkhtíkw íku ðÄw ¾[ko¤ Au. ykðk hkuøkeykuLku ÷ktçke fu{kuÚkuhuÃke ÷uðe Ãkzu Au íku ¾qçk {kU½e yLku ðÄw Íuhe
nkuÞ Au.
– xe.çke.Lkk ËËeoykuLku rLkÞr{ík heíku Ëðkku ykÃkðe òuEyu. Ãkirüf yLku Ãkqhíkku yknkh {¤ðku òuEyu.
MðøkåA nðk, WòMkðk¤wt ðkíkkðhý Ãkqhwt Ãkkzðwt òuEyu íkuÚkk íku{Lkwt SðLk íkýkð{wõík nkuÞ íkku
ËðkykuLke Mkkhe yMkh Úkíke nkuÞ Au. yLku ûkÞhkuøk {xe þfu Au.
• {÷urhÞk :
– {÷urhÞk yu {åAh îkhk Vu÷kíke, ÃkhkuÃkSðe stíkwÚke Úkíke Sð÷uý rçk{khe Au. ðhMkkËLkk Ãkkýe
¾kzk-¾kçkkur[Þk{kt ¼hkE hnuíkkt, øktËfe Úkíkk{t íku{kt {åAhku Úkíkkt nkuÞ Au.
– E.Mk. 1880{kt yu þkuÄ ÚkE fu {÷urhÞk Ã÷kÍ{kurzÞ{ ðkEðuõMk yLku Ã÷kÍk {urzÞ{ VkÂÕMkÃkuh{
suðk «Sð îkhk Úkíkku hkuøk Au. {kËk yuLkkurV÷eMk {åAhLku ÃkkuíkLkk #zkLke ð]rØ {kxu ÷kuneLke sYh
nkuÞ Au.
– yk {kËk {åAh suLku fhzu Au íkuLkk þheh{kt Mkqû{ «Sðku Ëk¾÷ ÚkkÞ Au yLku íku ÔÞÂõíkLkk YrÄhLkk
hõíkf{ku MkkÚku ¼¤e òÞ Au. {kLkðþheh{kt yk «Sðku «ðu~Þk ÃkAe yLkuf ÃkrhðíkoLkku ykðu Au.
– þhehLkk «ríkhkuÄf ÔÞðMÚkkÚke çk[ðk {kxu yk Mkqû{ «Sðku Þf]ík yLku ÷k÷ htøkLke hõíkLke fkur»kfkykuLku
[uÃk ÷økkzu Au. Ã÷kÍk{kurzÞ{ ÷kuneLkk hõíkfýkuLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzeLku íkkuze Lkkt¾u Au. fux÷efðkh
ËËeoLku çkhkuz yLku Þf]ík Ãkh Mkkuòu Ãký ykðe òÞ Au.
• ÷ûkýku :
– {÷urhÞkLkkt ÷ûkýku {åAh fhzðkLkk 9 Úke 14 rËðMkku ÃkAe òuðk {¤u Au. òu fu, Ã÷kÍ{kurzÞ{Lke
rðrðÄ «òríkyku {kxu yk Mk{Þøkk¤ku swËku-swËku nkuE þfu Au.
 217
– Mkk{kLÞ heíku {÷urhÞk Xtze ÷køkeLku yktíkhu rËðMku ykðíkku íkkð Au. ykÚke íku ‘xkrZÞk íkkð’ fu
‘yufktíkrhÞk íkkð’ íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
– yk íkðk{kt y[kLkf s Xtze ÷køku yLku Xtze ykuAe Úkkíkt þheh økh{ ÚkE òÞ Au. {÷urhÞkÚke íkeðú
íkkð, {kÚkkLkku Ëw¾kðku, QÕxe yLku þhehLkku Ëw¾kðku ÚkkÞ Au.
– òu {÷urhÞkLke Mkkhðkh {kxu ÞkuøÞ Ëðkyku ÷uðk{kt Lk ykðu íkku yÚkðk íkku þheh{kt «ðuþu÷k «Sðku
Ëðk«ríkhkuÄf nkuÞ íkku yk çke{khe fu [uÃk ÍzÃkÚke ðÄeLku Sð÷uý çkLke þfu Au.
– {÷urhÞk ÷k÷ hõíkfý fkurþfkykuLku Lk»x fheLku, õÞkhuf {øks yuLku çkeò ytøkku MkwÄe hõíkLkwt ðnLk
fhLkkhe LkMkkuLku çktÄ fheLku (rMkrhçkú÷ {÷urhÞk) Sð÷uý çkLku Au.
• rðMíkkh :
– rðïLkk su Ëuþku{kt øke[, øktËe ðMkkníkku ykðu÷e Au, økheçkkE ðÄw yLku MðåAíkk Lknª yuðe ÃkrhÂMÚkrík
òuðk {¤u Au. íÞkt {÷urhÞk ÚkðkLke þõÞíkk ðÄw Au. rðfkMkþe÷ Ëuþku, yrðfrMkík ËuþkuuLke 40 xfk
økheçk ðMíkeLku {÷urhÞk ÚkðkLke þõÞíkk hnu÷e Au.
– þeíkku»ý ykçkkunðkðk¤k yLkuf Ëuþku{kt 20{e MkËeLkk {æÞ¼køk{kt {÷urhÞk WÃkh MkV¤íkkÃkqðof
ytfwþ {u¤ðkÞku níkku. Ãkhtíkw yksu {÷urhÞkyu yu Ëuþku{kt VheÚke Ëu¾k ËeÄe Au. rðïLkk W»ý
frxçktÄeÞ yLku þeíkku»ý frxçktÄeÞ yÚkðk íkku Mk{økú rðï{kt {÷urhÞk Úkíkku òuðk {¤u Au.
– {hur÷ÞkLkk yLkuf «fkh Au. fkÕMkeÃkuh{ fu Íuhe {÷urhÞk MkkiÚke ðÄw «ký½kíkf Au. rðï MðkMÚÞ
MktøkXLkLkk ynuðk÷ «{kýu, Ëh ð»kuo {÷urhÞk 30 fhzkuÚke Ãký ðÄw ÷kufkuLku økt¼eh heíku rçk{kh çkLkkðu
Au íkÚkk 10 ÷k¾Úke ðÄw ÷kufkuLkk Sð ÷u Au.
– økwshkík{kt E.ÞMk. 2005-06{kt 1,77,936 {÷urhÞkLkk fuMk LkkUÄkÞk níkk. E.Mk. 2007-08{kt
71,121 sux÷k fuMk LkkUÄkÞk níkk yLku E.Mk. 2009-10{kt 66,139 sux÷k ÷kufkuLku {÷urhÞk ÚkÞku
níkku.
• WÃkkÞku :
– {÷urhÞkLkk {åAhku Ëðk-«ríkhkuÄf çkLkíkkt òÞ Au. ykÚke rðrðÄ stíkwLkkþfku hkuøk Vu÷kðLkkhk {åAhkuLke
Mkk{u WÃkÞkuøke hÌkkt LkÚke. ykÚke, {åAhku Lkk ÚkkÞ yu {kxu MkkiÚke ©uc WÃkkÞ ðhMkkËLkk ¾kzk-
¾kçkkur[Þk{kt ¼hkíkk Ãkkýe, çktrÄÞkh ÃkkýeLke MkVkE fhðe yu Au.
– yk ¼hkÞu÷k Ãkkýe{kt stíkwLkkþfkuu Mk{Þktíkhu ELxh{eLx r«ðÂLxð rxÙx{uLx (IPIN) y™u stíkwLkkþfkuLkk
Atxfkððk¤e {åAhËkLke WÃkÞkuøk{kt ÷uðe òuEyu.
– ykxu{eMkeLkeLk çkuÍf fkuÂBçkLkuþLk ÚkuhÃkeÍ-yuMkxeyuMk suðe yMkhfkhf ykÄwrLkf ËðkÚke òu ËËeoykuLke
íkkífkr÷f Mkkhðkh fhðk{kt ykðu íkku yLkufLkwt SðLk çk[kðe þfkÞ Au.
218

ÃkkýesLÞ hkuøkku
– “ÃkkýesLÞ hkuøkku yux÷u Ãkkýe MkkÚku MktçktrÄík yLku fexfkuÚke Vu÷kíkk hkuøk.” rðïLkk su Ëuþku{kt
yríkðMíke Au. øktËe ðMkkník yLku øktËfe Vu÷kÞu÷e Au. MkkðosrLkf MÚkkLkku{kt yÃkqhíke MkVkE,
sLkòøk]ríkLkLkku y¼kð, ÃkÞkoðhýLkk rþûkýLkku y¼kð Au íkuðk Ëuþkuu{kt ÃkkýesLÞ hkuøkku ÚkkÞ Au.
Mk{økú rðïLke ykþhu 2.4 yçks ðMíke ¾qçk s øktËfeðk¤k ykðkMkku{kt hnu Au. ykðk ðkíkkðhý{kt
Mkt¢k{f hkuøkku Úkíkkt nkuÞ Au.
– rðïLkk Mkqfk rðMíkkh{kt yríkðMíke ðÄðkÚke ÃkkýeLkku {kuxku «&™ Au. yktíkhhk»xÙeÞ, hk»xÙeÞ, hksÞLkk,
ûkuºkLkk yLku MÚkkrLkf Míkhkuyu yu¾ s¤Lkerík ½zðkLke fu ‘Lke÷¢ktrík’Lke shrhÞkík Au. Lke÷¢ktrík
yux÷u, “ÃkkýeLke {ktøk yLku ÃkwhðXk{kt Mktíkw÷Lk ò¤ðeLku ÃkkýeLkku ÷ktçkku Mk{Þ xfe þfu yuðku WÃkÞkuøk
fhðku.
– ”{kLkðeLke rðfkMk MkkÄðkLke yksLke ÃkØrík ÃkkýeLkku ðÄw ðÃkhkþ yu çkøkkz fhðkLke hne Au.
s¤MktMkkÄLkkuLkk rðfkMk yLku MðkMÚÞ MktçktÄkuLku ÃkÞkoðhýLke Mk{MÞkykuLku æÞkLk{kt hk¾ðkLke sYrhÞkík
Au.
– rðïLkk yLkuf Ëuþku{kt s¤MktMkkÄLkkuLkk rðfkMk yLk íkuLkk «çktÄkuÚke ÃkkýesLÞ hkuøkku Vu÷kE þfu Au.
çktÄkuLkk rLk{koý, ®Mk[kELkk rðfkMkÚke, Ãkqh rLkÞtºkýÚke yLkuf hkuøkku suðkt fu {÷urhÞk,
rMkMxkuMkkur{MkyurMkMk, r÷BVuxexef VkE÷urhÞk, òÃkkLkeÍ {kÚkkLkku íkkð ðøkuhu Vu÷kíkkt nkuÞ Au. yk
ÃkkýesLÞ hkuøkkuLkwt yk {wsçk ðøkeofhý fhe þfkÞ.
• ÃkkýesLÞ hkuøkku (Water-borne diseases) :
– ðhMkkËLkk ÃkkýeLkk ¼hkÞu÷k ¾kçkkur[Þk, çktrÄÞkh Ãkkýe, s¤kþÞkuLkk Ãkkýe Wãkuøkku yLku ¾uíkeLkk
hkMkkÞrýf ÃkËkÚkkuoÚke, þnuhkuuLke økxhkuLkku f[hku Z÷ðkÚke, ÃkþwykuLkk {¤{qºkÚke «Ëqr»kík ÚkÞu÷k nkuÞ
íkku yLkuf hkuøkku Vu÷kE þfu Au.
– {hzku, Íkzk, {uLkuòExeMk, rnÃkuxkExeMk A yLku Ãkkur÷Þku suðk hkuøkku ÃkeðkLkk øktËk ÃkkýeÚke WíÃkLLk
ÚkkÞ Au. fux÷efðkh fku÷uhk yLku xkEVkuEz suðk økt¼eh hkuøkku Ãký Vu÷kíkk nkuÞ Au. Wãkuøkku{ktÚke
Lkef¤íkkt fux÷ktf «Ëq»kfku suðktfu, ûkkhku, yurMkz, ykÕf÷e, íkhíke yþwrØyku, íki÷e ÃkËkÚkkuo, htøk, Íuhe
hMkkÞýku, økh{ Ãkkýe, ðkÞwyku, LkkLkk Sðkýwtyku, hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚkkuo, {kLkð þheh Ãkh ½kíkf
yMkh WÃkòðu Au.
– ykðk ÃkkýeÚke htøkMkqºkku{kt rðfkh, ÷kune{kt rðfkh, fuLMkh, MLkkÞwykuLkk hkuøkku ðtæÞíðLkwt fkhý çkLku
Au. fkLkÃkwh{kt [{oWãkuøk{ktÚke Lkef¤íkwt yþwØ Ãkkýe øktøkk LkËe{kt Akuzðk{kt ykðu Au. yk Ãkkýe
yux÷wt çkÄwt yþwØ nkuÞ Au fu øktøkk LkËe yuf økxh Mk{kLk ÷køku Au.
– [{oWãkuøkLkk Ëqr»kík Ãkkýe{kt ‘çke yuLºkuûk’ «fkhLkkt Sðkýtwyku hnu÷k nkuÞ Au su hkuøk[k¤ku Vu÷kðu
Au. Mk{økú ¼kník{kt «Ëqr»kík LkËeyku yLku ¼qøk¼os¤Lkk ÃkkýeLkwt Ãk]Úk¬hý fhíkkt sýkÞwt Au fu, ykðk
 219
Ãkkýe{kt ¼khu Äkíkwyku suðkt fu ÷kun, sMkík, fuzeÞ{, MkeMkwt, Ãkkhku, {UøkuLkeÍ, rLkf÷ ykuøkuoLkkuõ÷kuhkELMk
íkÚkk yLÞ xkuÂõMkf ¼¤u÷kt níkkt. ykðk nkrLkfkhf ík¥ðkuÚke hkuøk«ríkfkhf þÂõík ½xe òÞ Au.
– LÞwhku÷kursf÷ rzMkkuzoMko ÷eðh, fezLkeLkk fkÞkuo WÃkh Ãký rðf]ík yLku økt¼eh yMkh Ãkzu Au. s¤kþÞku{kt
Akuzkíkkt Ãkkýe òu þwØ fheLku Akuzðk{kt ykðu íkÚkk þwØ fhu÷kt Ãkkýe Ãkeðk{kt yLku hMkkuE{kt WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu íkku ykðk hkuøkkuLkku Vu÷kðku ykuAku ÚkkÞ.
• Ãkkýe MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yuðku hkuøkLkku Vu÷kðku (Water related vector diseases) :
– øktËk çktrÄÞkh Ãkkýe{kt stíkwLkkþfkuLkku Atxfkð yLku MkVkE fhðk{kt ykðu Lknª íkku {åAhku, hkuøksLÞ
Sðkýwtyku Úkíkkt nkuÞ Au. yk {åAhÚke {÷urhÞk, VkE÷urhÞk (nkÚkeÃkøkku), zuLøÞq, suðe rçk{khe
Vu÷kE þfu Au. ¼khík{kt yuf Mk{Þu {÷urhÞk fkçkq{kt ykðe økÞku níkku.
– Ãkhtíkw yk {åAhku Ëðk «ríkhkuÄf ÚkE økÞk nkuðkÚke {÷urhÞk Vhe ÃkkAku Úkðk ÷køÞku Au. [ku{kMkkLkk
yk çktrÄÞkh Ãkkýe{kt {åAhkuLkk Vu÷kðkLku {khðk {kxu {kA÷eykuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
– RrsÃík{kt LkkE÷ LkËe Ãkh ykMðkLk çktÄ çktÄkíkk çktÄLke Lknuhku îkhk Ãkkýe çktrÄÞkh çkLkíkkt íku{kt øktËfe
Vu÷kíkk hkuøksLÞ SðkýwtykuÚke rMkMx{ekMkeMk hkuøk Vu÷kÞku níkku.
• Ãkkýe ykÄkrhík hkuøkku (Water based diseases) :
– s¤kþÞku{kt hnuíkkt s¤[hkuLkk «Sðku îkh Ãký {kLkðþheh{kt yLkuf hkuøkku ÚkkÞ Au. su{ fu, ¼khík{kt
økeLke Lkk{Lkk f]r{yku {kLkðeLkk Ãkøk Ãkh yMkh fhu Au.
– Mkk{kLÞ heíku yyuk f]r{yku çkk¤fkuLkk LkkLkk yktíkhzk{kt hnu Au. òu yuLke ÞkuøÞ Mkkhðkh fhðk{kt
Lk ykðu íkku çkk¤fLkku rðfkMk YtÄkÞ Au. ðÄw {kºkk{kt f]r{ Vu÷kE síkkt íku {]íÞwLkwt fkhý Ãký çkLke þfu
Au.
• ÃkkýeLke yAíkÚke Úkíkk hkuøkku (Water - scarcity deseases) :
– su rðMíkkhku{kt ÃkkýeLke yAík Au, MðåAíkkLkwt «{ký ykuAwt Au, íkuðk rðMíkkhku{kt ûkÞ, xexLkuMk (ÄLkwh)
ðøkuhu hkuøkku Vu÷kÞ Au.
– yk hkuøkðk¤e ÔÞÂõíkyku ßÞkhu ÃkkuíkkLkk nkÚk çkhkçkh Äkuíke LkÚke yÚkðk MðåAíkk ò¤ðíke LkÚke íÞkhu
íkuLkku [uÃk yLÞ ÔÞÂõíkLku ÷køke þfíkku nkuÞ Au.
• fwËhíke heíku s «Ëqr»kík Úkíkwt Ãkkýe :
– òu ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt ykMkuorLkf hnu÷wt nkuÞ íkku íkuLkkÚke {kLkðeLkk MðkMÚÞ Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzu Au.
Mkk{kLÞ heíku ykMkuorLkfÚke Mk{]Ø ¾zfku{kt ÚkELku Ãkkýe ðnuíkwt íkuðk Ãkkýe{kt ykMkuorLkfLkwt «{ký ðÄw
nkuÞ Au.
– fux÷ktf rðMíkkhku{kt ¾Lkes Wí¾LLk, Äkíkwf{o y™u E{khíke ÷kfzktLkk WÃk[kh suðk ykiãkurøk fkÞkuoLku
Ãký Ãkkýe{kt ykMkuorLkfLke {kºkk ðÄw òuðk {¤u Au.
220
– rðï MðkMÚÞ MktøkXLkLku MktÞwõík hk»xÙLkkt çkeò MktøktXLkkuLke MkkÚku {¤eLku ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt hnu÷k ykMkuorLkf
Ãkh yuf yãíkLk Mk{eûkk fhíkku rhÃkkuxo íkiÞkh fÞkuo Au. ¼khu ykMkuorLkfðk¤wt ÃkeðkLkwt Ãkkýe ÍuhLku yux÷u
fu, ‘ykMkuorLkfkurMkMk’Lku WíÃkLLk fhu Au.
– yk Íuhe ík¥ðLke MðkMÚÞ Ãkh ÷ktçkuøkk¤u yMkh òuðk {¤u Au. su Ãkkýe{kt ykMkuorLkfLkwt «{ký ðÄw nkuÞ
íkuðwt Ãkkýe òu 5 Úke 10 MkwÄe Ãkeðk{kt ykðu íkku íkuLkkÚke yLkuf hkuøkku ÚkE þfu Au. su{ fu, ÔÞÂõíkLke
nÚku¤eyku, ÃkøkLkk íkr¤Þk{kt Mk¾ík [fk{kt Ãkzðk, htøk{kt ÃkrhðíkoLk ykððwt, íð[kLkwt fuLMkh Úkðwt,
zkÞkrçkxeMk, nkE ç÷z«uþh fu (÷kuneLkwt Ÿ[wt Ëçkký), ç÷uzhLkwt fuLMkh, {qºkkþÞLkwt fuLMkh, {qºk®ÃkzLkwt
fuLMkh, VuVMkktLkwt fuLMkh yLku Ãkøk yLku ÃkªzeykuLke ÷kuneLke fkurþfkykuLku ÷økíkk hkuøkku WíÃkLLk ÚkE þfu
Au.
– ykMkuorLkfÚke Úkíkk yk hkuøkLku yxfkððkLkku MkkiÚke yMkhfkhf WÃkkÞ ÃkeðkLkk ÃkkýeLku ykMkuorLkf hrník
çkLkkððk òuEyu. su ÷kuf fwÃkku»kýÚke Ãkezkíkk nkuÞ íkku íkuðk ÷kufku{kt ykMkuorLkfLke yMkhku íkeðú heíku
òuðk {¤u Au.
– Mk{økú rðï{kt ykMkuorLkfLkwt fwËhíke «Ëq»ký yksuoÂLxLkk, çkktø÷kËuþ, ¼khík, [eLk, ÚkkE÷uLz, [e÷e,
{uÂõMkfku ðøkuhu{kt òuðk {éÞwt Au. çkktø÷kËuþ{kt íkuLke yzÄkÚke ðÄw ðMíkeLku ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt hnu÷kt
ykMkuorLkfÚke ¾qçk {kuxk «{ký{kt òu¾{ Au.
– ynª yk Ãkkýe fuLMkh fu yLÞ ½kíkf hkuøkku Vu÷kðe þfu Au. çkktø÷kËuþ{kt ykMkuorLkfÞwõík «Ëqr»kík
ÃkkýeLke yMkhÚke çk[ðk {kxu íkçkeçkku ykðwt Ãkkýe ÃkeðkLkwt çktÄ fheLku, {kA÷e suðwt «kuxeLkÞwõík ¾kuhkf
÷uðkLke Mk÷kn ykÃku Au. suLkkÚke þheh ykMkuorLkfLkk «¼kðÚke Äe{u-Äe{u {wõík ÚkE þfu. [eLkLkk
íkkEðkLk «ktík{kt ykMkuorLkfÚke økUøkheLk (fk¤k ÃkøkLkku hkuøk) ÚkkÞ Au.
• WÃkkÞku :
– ykMkuorLkfkurMkMkLku yxfkððk {kxu (1) MðåA, þwØ ÃkeðkLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu. (2)
Ãkkýe{kt ykMkuorLkfLkwt «{ký fux÷wt Au yuLke íkÃkkMk fhkðeLku ÷kufkuuLku íku ytøkuLke {krníke ykÃkðe. (3)
ykMkuorLkfLkk «Ëqr»kík Ãkkýeðk¤k «Ëuþku{kt ÷kufku{kt ykMkuorLkfkurMkMkLkkt «khtr¼f ÷ûkýkuLke íkÃkkMk fhðe
íkÚkk íku{Lke íð[kLke Mk{MÞkyku rðþu æÞkLk ykÃkðwt òuEyu. (4) fqðkyku ðÄÚkw Ÿzk ¾kuËðk. çkktø÷kËuþ{kt
1990Lkk ËkÞfk{kt fqðkLkk Ãkkýe{kt ykMkuorLkfLke {kºkk ¾qçk {kuxk «{ký{kt òuðk {¤e níke. òu ðÄw
ŸzkELkk ¼qøk¼os¤ ÷uðk{kt ykðu íkku yuLkkÚke «Ëq»kýLke Mkt¼kðLkk ykuAe ÚkE òÞ Au. (5) ÷kufkuLku
ykMkuorLkfkurMkMkÚke Úkíke økt¼eh yMkhku ytøkuLke òýfkhe ykÃkðe òuEyu íkÚkk yuLkkÚke çk[ðkLkk
WÃkkÞku {kxu MðkMÚÞ-rþûký ykÃkðwt òuEyu.
• Íkzk :
– Íkzk yLkuf «fkhLkk Úkíkkt nkuÞ Au. Mkk{kLÞ heíku Íkzk yux÷u ËËeoLku ðkhtðkh Ãke¤ku yÚkðk Ãkkýe suðku
Ãkkík¤ku {¤Lkku WíMkøko Úkðku. ËËeoLkk þhe{ktÚke ÃkkýeLkwt «{ký ½xðk ÷køku Au. ykt¾ku rV¬e ÚkE òÞ
Au. S¼ yLku {kuZwt ðkhtðkh MkqfkE òÞ Au.
 221
– íku sXh yLku yktíkhzkLkk [uÃk (gastrol intestinal infections) økuMxÙu ELxuMxeLk÷ ELVuõþLMkÚke
Vu÷kÞ Au. yk [uÃke Íkzk Ãkkýe suðk ÚkkÞ Au. ðkErçkúÞku fku÷uhk (vibrio cholera)Úke Úkkíkt fku÷uhk{kt
yÚkðk rnMxkur÷xefk (E.. histolitica) Lkk{Lkk y{kçkeÚke Úkíkk {hzk{kt Íkzku ÷kuneðk¤ku yLku
[efýk øk¤Vk suðku ÚkkÞ Au.
– Íkzk Mk{økú rðï{kt Vu÷kÞku÷u hkuøk Au. Mk{økú rðï{kt 4 xfk ÷kufkuLkk {]íÞwLkwt fkhý Íkzk Au. rðïLkk
5 xfk hkuøkeykuLkwt MðkMÚÞ Íkzk ÚkðkÚke ðÄw ¾hkçk ÚkkÞ Au.
– sXh yLk yktíkhzkLkk [uÃkLkk fkhýu rðï{kt «rík ð»ko ykþhu 22 ÷k¾Úke ðÄw ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au.
rðfrMkík Ëuþku fhíkkt rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt, ÃkAkík Ëuþku{kt Íkzk ðÄw Ãkzíkk òuðk {¤u Au.
• fkhýku :
– ßÞkt MðåAíkkLkwt «{ký ykuAwt nkuÞ Au, øktËfe Vu÷kÞu÷e nkuÞ íkuðk rðMíkkhku{kt yk hkuøk Úkíkku nkuÞ Au.
«Ëqr»kík Ãkkýe, Ëqr»kík ðkMke ¾kuhkf, Äkuðk {kxuLkk Mðå[ ÃkkýeLke íktøke nkuÞ Au íÞkt yk hkuøk Mkk{kLÞ
heíku Vu÷kíkku nkuÞ Au. Íkzk yLkuf Sðkýwtyku, rð»kkýwtyku yLku ÃkhkuÃkSðe - stíkwykuÚke Úkíkk nkuÞ Au.
– su Mkk{kLÞ heíku øktËk ÃkkýeÚke Vu÷kÞ Au. rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt þnuhe rðMíkkhku{kt MkuÂÃxf xktfe yLku
þki[k÷ÞkuÚke «Ëqr»kík ÚkÞu÷wt Ãkkýe, økúkBÞ rðMíkkhku{kt s¤kþÞku{kt fu {Lkw»ÞLkk, ÃkþwykuLkk {¤-{qºkÚke
Ëqr»kík Ãkkýe òu ÞkuøÞ WÃk[kh rðLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu íkku íkuðk ÃkkýeÚke Íkzk ÚkE þfu Au.
– «Ëqr»kík s¤kþÞku{ktÚke {u¤ðkÞu÷e {kA÷eyku, yk ÃkkýeLke rMkt[kEÚke ÚkÞu÷k þkf¼kSyku WÃkÞkuøk{kt
÷uðkíkk Ãký yktíkhzk, sXhLku [uÃk ÷køke þfu Au. ytøkík MðåAíkkÚke ÍkzkLkku [uÃk yuf ÔÞÂõíkÚke çkeS
ÔÞÂõíkLku ÷køke þfu Au. yk{, ykÃkýe ykMkÃkkMkLkk ðkíkkðhý{kt s ÍkzkLkk fkhf yuðe [uÃke ðknfku
nkuÞ Au.
– rðïLkk rðfrMkík Ëuþku{kt {kuxk ¼køku ÍkzkLkku hkuøk òuðk {¤íkku LkÚke. rðfrMkík Ëuþku{kt ¾qçk s
MðåAíkk ò¤ððk{kt ykðu Au, Ãkeðk {kxu þwØ Ãkkýe Mk{økú ÷kufku {kxu WÃk÷çÄ nkuÞ Au. ½hLke,
ykMkÃkkMkLkk ÃkÞkoðhýLke, þhehLke MkVkE ytøkuLke ¾qçks [ku¬MkkE hk¾ðk{kt ykðíke nkuðkÚke yk
Ëuþku{kt Íkzk ÚkðkLke þõÞíkkyku LknªðíkT hnu÷e nkuÞ Au.
– yuf yLkw{kLk «{kýu «Ëqr»kík Ãkkýe yLku ¼kusLkÚke Mk{økú rðï{kt 200 fhkuzÚke ðÄw ÷kufku yMkhøkúMík
çkLÞk Au. «rík ð»ko 30 ÷k¾Úke ðÄw çkk¤fku Íkzk ÚkðkÚke {]íÞw Ãkk{u Au. yuf yLkw{kLk «{kýu Ërûký-
Ãkqðo yurþÞk{kt Íkzk ÚkðkÚke 8.5 xfk ÷kufkuLkwt {]íÞw ÚkÞwt níkwt. su{kt 5 ð»koÚke ykuAe ðÞLkk çkk¤fkuLkwt
«{ký ðÄw níkwt. ¼khík{kt 5 ðÚkeo ykuAe ô{hLkwwt Ëhfu Ãkkt[{wt çkk¤f ÍkzkÚke {]íÞw Ãkk{u Au.
– økwshkík{kt E.Mk. 2007{kt ÍkzkLkk 3,37,610 fuMk LkkUÄkÞk níkkt. su{ktÚke Mkhfkhe yktfzk {wsçk 3Lkk
{]íÞw ÚkÞk níkkt. E.Mk. 2008{kt ÍkzkLkk 3,31,658 fu{ LkkUÄkÞk níkkt. su{ktÚke 2Lkk {]íÞw ÚkÞk níkkt.
ßÞkhu sw÷kE 2009{kt ÍkzkLkk 1,00,018 fuMk LkkUÄkÞk níkkt. su{ktÚke yufLkwt {]íÞw ÚkÞwt níkwt.
222
• WÃkkÞku :
– ÍkzkLkku [uÃk fux÷kf rËðMkkuÚke yLkuf yXðkrzÞkyku MkwÄe [k÷w hnuíkku nkuÞ Au. Ãkkýe suðk Íkzk{kt
þheh{ktÚke {kuxk «{ký{kt Ãkkýe, MkkurzÞ{, ÃkkuxurþÞ{ suðk ûkkhku (E÷uõxÙku÷Ex) Íkzk ðkxu ðne
òÞ Au.
– òu ËËeoLku ðkhtðkh ORS fu ¾ktz, {eXkÞwõík Ãkkýe Ãkeðzkððk{kt Lkk ykðu íkku Íkzk Sð÷uý Ãký çkLke
þfu Au. LkkLkk çkk¤fku{kt íkÚkk fwÃkku»kýLkku rþfkh çkLku÷e ÔÞÂõík ykuAe hkuøk «ríkfkhf þÂõík Ähkðíke
ÔÞÂõíkykuLku íkkífkr÷f Mk½Lk Mkkhðkh ykÃkðk{kt Lkk ykðu íkku hkuøk Sð÷uý çkLku Au.
– ÍkzkLkk hkuøkeykuLke MktÏÞk ½xkzðk íkÚkk yLÞ hkuøkkuLke Mkkhðkh {kxu fux÷ktf yøkíÞkLkk Mkq[Lkku :
(1) Ãkeðk {kxu þwØ Ãkkýe fu Wfk¤u÷wt Ãkkýe Ãkeðw. (2) þhehLke MðåAíkk yLku ¾kuhkfLke þwØíkk «íÞu
æÞkLk ykÃkðwt. ðkMke ¾kuhkf WÃkÞkuøk{kt Lkk ÷uðku. (3) ½hLke, ½h çknkhLke, s¤kþÞkuLke MkVkE{kt
MkwÄkhku ÷kððku. (4) yk [uÃk Lkk Vu÷kÞ íku ytøkuLke ÷kufku{kt òøk]rík ÷kððe. (5) hkuøk[k¤ku çkLkeLku
Vkxe Lkk Lkef¤u íku {kxu MkkðosrLkf MÚk¤kuyu øktËfe Lkk Vu÷kÞ íkuLke íkfuËkhe hk¾ðe. ÷kufkuLku íku ytøku
rþrûkík fhðk.
• Mkkhðkh {kxuLkk Mkq[Lkku :
(1) ÍkzkLkk ËËeoyku ðkhtðkh Íkzk ÚkðkÚke þheh{ktÚke {kuxk «{ký{kt Ãkkýe, MkkurzÞ{ yLku ÃkkuxurþÞ{
økw{kðu Au. ykÚke, ykðk ËËeoykuLku ðkhtðkh ¾ktz yLku {eXkðk¤wt Ãkkýe ykÃkíkkt hnuðwt. (2) ËËeoLkk
þheh{ktÚke òu ðÄw «{ký{kt Ãkkýe ðne òÞ, ðÄw yþÂõík, ÷ku ç÷z«uþh yÚkðk yLÞ Mk{MÞkyku
òuðk {¤u Úkku íkkífkr÷f zkìõxhLkku MktÃkfo fhðku.
– ¼khíkLkk økúkBÞ rðMíkkhku{kt ÷kufku{kt MðkMÚÞ MktçktÄe òøk]rík ykuAku «{ký{kt Au. øktËfeLke {kºkk ðÄw
«{ký{kt Au. AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuo{kt {kuxk-{kuxk ÃkkuMxhku îkhk «[kh fhíkkt ÍkzkÚke Úkíkkt {]íÞLkwt «{ký
ykuAwt ÚkÞwt Au.
– yk økúkBÞ rðMíkkhku{kt þheh{kt Ãkkýe ½xe síkkt {]]íÞw Úkíkwt yxfkððk, çkk¤fLku Ãkkýe{kt ¾ktz yLku {eXwt
ykuøkk¤eLku Ãkeðzkíkwt Ãkeõ[h - ÃkkuMxhku yLkuf MÚk¤kuuyu ÷økkððk{kt ykÔÞk Au. ykLkkÚke, çkk¤{]íÞwËh
½xe økÞku Au.

hMkkÞýkuÚke «Ëqr»kík Ãkkýe yLku ¼kusLkÚke Úkíkk hkuøkku

Wãkuøkku, rfhýkuíMkøkeo ÃkËkÚkkuo, Íuhe Äkíkwyku, stíkwLkkþf Ëðkyku, ¾uíke{kt ðÃkhkíkk hMkkÞýku ðøkuhuLku
fkhýu nðk, Ãkkýe yLku s{eLk hMkkÞýÞwõík fu «Ëqr»kík Úkíkk nkuÞ Au. yk «Ëqr»kík Ãkkýe yLku s{eLkLku fkhýu
Íuhe hMkkÞýku yLkks{kt, {kA÷eykuLkk þheh{kt, ½kMk[khk îkhk ËqÄk¤k ÃkþwykuLkk þheh{kt s{k ÚkkÞ Au.
yk hMkkÞýkuLkk Mkíkík s{k Úkíkk hnu÷k yMkkæÞ hkuøkkuLkku ¼kuøk {kLkðe çkLkíkku økÞku Au. yk{, hMkkÞýkuÚke
«Ëqr»kík ¾kuhkf yu yuf {wÏÞ Mk{MÞk Au. «Ëqr»kík yknkhÚke yLkuf hkuøkku Vu÷kÞ Au.
 223
• fku÷uhk :
– «Ëqr»kík ÃkkýeÚke fku÷uhk Úkíkku nkuÞ Au. ¼khíkLkk yLkuf þnuhkuk{t ¾wÕ÷e økxhku Au, økk{zktyku fu
þnuhkuu{kt ykðu÷k s¤kþÞku{kt Akuzðk{kt ykðíkkt økxhkuLkk {r÷Lk Ãkkýe, WãkuøkLkk hkMkkÞrýf f[hkðk¤k
øktËk ÃkkýeÚke yLkuf «fkhLkk rð»kkýwtyku, Sðkýwtyku, ÃkhkuÃkSðeyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– ykðk ÃkkýeLkku ÞkuøÞ WÃk[kh fÞkO rðLkk Ãkeðk{kt fu hMkkuE çkLkkððk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÚke Íkzk-
QÕxe suðku hkuøk[k¤ku Vu÷kíkku nkuÞ Au. yurþÞk yLku ykr£fkLkk Ëuþku{kt MðåAíkk yLku þwØíkkLkwt
«{ký ykuAwt nkuðkLku fkhýu fku÷uhk fux÷efðkh çknw {kuxk «{ký{kt hkuøk[k¤ku çkLkeLku Vkxe Lkef¤u Au
suLkkÚke yMktÏÞ ÷kufku {]íÞw Ãkk{íkk nkuÞ Au.
– yuf Mk{Þu Ërûký y{urhfk{ktÚke LkkçkqË ÚkÞ÷ku yk hkuøk ykþhu yuf MkËe ÃkAe VheÚke 1991{kt
Ãknu÷eðkh Ëu¾kÞku. ÷urxLk y{urhfk{kt Ãkkýe yLku ¾kãÃkËkÚkkuoLkk [uÃkLku fkhýu fku÷uhk Vu÷kÞku Au.
ynª çkhV yLku fk[k fu yÄf[hk Mk{wÿe ¾kã ÃkËkÚkkuoyu fku÷uhkLkku Vu÷kðku fÞkuo Au.
– fku÷uhk{kt [uÃkLkk «fkh «{kýu Íkzk fux÷kÞ rËðMkku MkwÄe fu yLkuf yXðkrzÞkku MkwÄe [k÷u Au. ykLkkÚke
þheh{kt Ãkkýe, MkkurzÞ{, ÃkkuxurþÞ{Lke ¼ÞkLkf QýÃk Q¼e ÚkkÞ Au.
– su fux÷efðkh ½kíkf Mkkrçkík ÚkkÞ Au. Mk{økú rðï{kt «Ëqr»kík Ãkkýe yLku ¼kusLkÚke Íkzk ÚkðkÚke 200
fhkuzÚke ðÄw ÷kufku yMkhøkúMík çkLÞk Au. ¼khík{kt Íkzk ÚkðkLku fkhýu 5 ð»koÚke ykuAe ô{hLkwt Ëhuf
Ãkkt[{wt çkk¤f {]íÞw Ãkk{u Au. økwshkík{kt sw÷kE 2009{kt Íkzk-fku÷uhkLkku hkuøk[k¤ku ÚkðkÚke ykþhu
yuf ÷k¾ ÷kufku yMkhøkúMík çkLÞk níkkt. su{ktÚke, yuf ËËeoLkwt {]íÞw ÚkÞwt níkwt.
• {eLkk{kíkk hkuøk :
– E.Mk. 1950-60Lkk Mk{Þ{kt Mkki «Úk{ðkh hkMkkÞrýf «Ëq»kýLke rðÄkíkf yMkh òÃkkLkLkk {eLkk{kíkk
WÃkMkkøkhLke ykMkÃkkMk hnuLkkhk ÷kufku{kt òuðk {¤e níke. yk WÃkMkkøkhLku rfLkkhu ykðu÷wt hkMkkÞrýf
¾kíkhLkwt ÞeMkku fkuÃkkuohuþLk AuÕ÷kt 12 ð»kkuoÚke «Ëqr»kík Ãkkýe yu{kt Xk÷ðíkwt níkwt.
– su{kt ÃkkhkLktwt «{ký ðÄw níkwt. yk Ãkkýe {kA÷ktykuLkk þheh{kt yLku íku îkhk {kLkðeykuLkk þheh{kt
{eÚke÷ {õÞwohe s{k Úk¤kÚke yLkuf ÷kufkuLkk nkÚk-ÃkøkLkk n÷Lk[÷LkLke ¾k{e, S¼Lkwt ÚkkuÚkhkððwt,
MktðuËLkLku ÷økíkk «&™ku, ©ðýLke ¾k{e, ykt[fe, árüLke ¾k{e, ÷fðkLkk ¼kuøk çkLÞk.
– yLkuf ÷kufku {]]íÞw ÃkkBÞk. yk hkuøkLkwt Lkk{ WÃkMkkøkhLkk Lkk{ WÃkhÚke ‘{eLkk{kíkk’ Lkk{ Ãkzâwt.
• r÷MxkurhÞk {kuLkkuMkExkuStMk (LM) :
– yk hkuøkLkk Vu÷kðk {kxu ¾kuhkf sðkçkËkh Au. òu fkuE Mºke øk¼oðíke nkuÞ yLku íku yk LM [uÃkLkku
¼kuøk çkLku íkku íkuLku øk¼oÃkkík ÚkðkLke þõÞíkk ðÄe òÞ Au yÚkðk íkku çkk¤f {]íÞw Ãkk{u÷wt sL{u Au.
– hkuøk«ríkfkhf þÂõík ykuAe Ähkðíke ÔÞrõíkykuLku íkÚkk LkkLkk çkk¤fkuLku yk [uÃk ÷køkíkk yuLkkÚke
MkuÃxeMkur{Þk (÷kune{kt ÍuhLkwt ÔÞkÃkðwt) íkÚkk {uLkeLkòExeMk Úkíkku nkuÞ Au. r÷MxkurhÞk {kuLkku õMkkExkuStMk
hkuøk Mkk{kLÞ heíku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe r£Í{kt hk¾ðkk{kt ykðu÷k Lkh{ [eÍ yLku hktÄu÷wt {ktMkLku
¾kðkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÚke ÚkkÞ Au.
224
– ykuAk íkkÃk{kLk Ãkh yu÷.yu{.Lke ð]rØ ÚkkÞ Au. yk hkuøkLkku Vu÷kðku y{urhfk, £kLMk, ÂMðíÍ÷ìLz,
ykìMxÙur÷Þk suðk yLkuf Ëuþkuu{kt ÚkkÞ Au. yk hkuøkLkku yuf fuMk E.Mk. 1999{kt y{urhfk{kt yLku E.Mk.
2000{kt £kLMk{kt ÚkÞku níkku. su yLkw¢{u nkux zkuøk yLku MkwðhLkwt Ëqr»kík {ktMk ¾kðkÚke ÚkÞwt níkwt.
• yuå[uherþÞk fku÷-E-fku÷e :
– E.Mk. 1982{kt Mkki«Úk{ yk rðrþü «fkhLkku [uÃke hkuøk þkuÄkÞku níkku. yk [uÃke hkuøk Mkk{kLÞ heíku
økki{tMkÚke, yuÕVk÷Vk (yuf «fkhLkwt ½kMk)Lkk ytfwh íkÚkk V¤kuLkk stíkwhrník Lkk fhu÷k hMkku, støk÷e
òLkðhkuLkk {ktMk, ÃkLkeh, ÷MMke ðøkuhuLku fkhýu Vu÷kíkku nkuÞ Au.
– yk hkuøk ÍzÃkÚke Vu÷kÞ Au. íkuLkkÚke ÷kurnÞk¤ Íkzk, rfzLke fk{ fhíke çktÄ ÚkkÞ Au. yk hku½ ½kíkf
Au. çkk¤fkuLku yk hkuøk ÷køkíkkt ½kíkf Mkkrçkík ÚkkÞ Au.
– E.Mk. 1996{kt òÃkkLk{kt yk hkuøkLkk fkhýku þk¤kLkk 6300 çkk¤fku yMkhøkúMík çkLÞk níkk íkÚkk çku
çkk¤fku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt. òÃkkLk WÃkhktík ykìMxÙur÷Þk, fuLkuzk, y{urhfk, Ërûký ykr£fk yLku
ÞwhkuÃkLkk yLkuf Ëuþku{kt ßÞkt økki{ktMk ¾ðkÞ Au íÞkt yk hkuøk Úkíkku òuðk {¤u Au.
• çkkuðkELk MÃktSVku{o yuMkuVu÷kuÃkiÚke (BSE) :
– E.Mk. 1985{kt Mkki«Úk{ $ø÷ìLz{kt yk hkuøkLke òýfkhe ÚkE níke. ½uxktyku{kt òuðk {¤íkk yuf
«fkhLkk fexfkuLkk fkhýu yk hkuøk ÚkkÞ Au. yk fexfku ZkuhkuLkk hktÄu÷k {ktMk yLku yu{Lkk nkzfkt{ktÚke
Zkuhku {kuxu çkLkkððk{kt ykðíkk ¾kã ÃkËkÚkkuo «Ëqr»kík fhu Au.
– çkkuðkELk MÃktSVku{o yuMkuVu÷kuÃkiÚke BSE stíkwykuLkk ðkn yuðk yk fexfLkk ÃkwLk[ko÷LkÚke yuf hkuøk[k¤ku
Vu÷kÞku suLkkÚke {kºk $ø÷ìLz{kt s {kuxe MktÏÞk{kt 1,80,000 sux÷k Zkuhku{kt rçk{khe Vu÷kE níke.
– yk hkuøk ZkuhkuLku Úkíkku yuf ½kíkf - Mkt¢k{f hkuøk Au. íkuLkkÚke MLkkÞwykuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. yk rçk{kheÚke
ZkuhkuLkk {øks yLku fhkuzhßswLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au íkÚkk íku{Lkk{kt MÃkts suðk ÃkrhðíkoLkku òuðk {¤u Au.
– yk ¾qçk ÍzÃkÚke Vu÷kÞ Au. yk hkuøk rðïLkk 19 sux÷k Ëuþkuk{t Vu÷kÞku Au. ÞwhkuÃkeÞ Mkt½Lkk ÷øk¼øk
çkÄk s Ëuþku WÃkhktík òÃkkLk{kt yuf ZkuhkuLkk Íqtz{kt yk hkuøk Vu÷kÞku Au.
• MkuÕ{kuLku÷urMkMk :
– yk hkuøk ½ýku sqLkku hkuøk Au. òufu, AuÕ÷k 25 ð»ko{kt íku ¾qçk Vu÷kÞku Au. {h[e yyuLku íkuLkk #zkLkk
¾kðkÚke Úkíkku yk hkuøk Au. ÞwhkuÃk yLku Ãkrù{ økku¤kÄo{kt yk hkuøk ðÄw òuðk {¤u Au.
• xÙe{uxkuzTÍ :
– xÙe{uxkuzTÍ (¾kuhkfÚke Vu÷kíkk f]r{yku) f]r{yku øktËk fu «Ëqr»kík s¤kþÞku{kt Úkíke {kA÷eyku yLku
ͪøkkLkkt ¾kuhkf{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÚke, íkkò-{eXkt ÃkkýeLke {kA÷eyku íku{s çkeò ¾kãÃkËkÚkkuo fk[k
yLku yÄf[hk hktÄu÷k ¾kðkÚke íku{kt hnu÷k Mkqû{ sirðfku Ãkux{kt òÞ Au.
– yk f]r{yku îkhk Þf]íkLke økt¼eh çke{khe Úkíke nkuÞ Au, Þf]íkLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au. yuuf yLkw{kLk
«{kýu, Mk{økú rðï{kt ykþhu [kh fhkuz sux÷k ÷kufku xÙe{uxkuzTÍ f]r{ykuÚke yMkhøkúMík nþu.
 225
– ¾kMk fheLku rðfkMkþe÷ Ëuþku, ÃkAkík Ëuþku fu ßÞkt MðåAíkk LkÚke fu øktËfe ðÄw Vu÷kÞu÷e Au íkuðk
Ëuþku{kt ðÄw òuðk {¤u Au. ÷urxLk y{urhfkLkk Ëuþku, Ërûký-Ãkqðo yurþÞkE Ëuþku{kt yk f]r{Úke Úkíke
çke{kheLkku ¼kuøk çkLku÷k ÷kufku òuðk {¤u Au.
• ðuheÞLx õxÍVuÕx sufçk zeÍeÍ (VCID) :
– E.Mk. 1996{kt yk yuf Lkðku s [uÃke hkuøk òuðk {éÞku. «Ëqr»kík Ãkþws ¾kã ÃkËkÚkkuo (zuhe ÃkuËkþku
íku{s {ktMk)Lkk fkhýu {kLkðeLk Úkíkku yk hkuøk Au.
– {kLkðe{kt Vu÷kíkkt yyuk MÃktSVk{o yuMkuVu÷kuÃkuÚkeLku ðuheÞLx, õxÍVuÕx zeMkeÍ fnuðkÞ Au. yk hkuøk
ÞwhkuÃkLkk Ëuþku - rçkúxLk y™u £ktMk{kt Úkíkku òuðk {éÞku Au. E.Mk. 2002{kt 119 sux÷k ÷kufku yk
hkuøkÚke yMkhøkúMík níkkt. su{ktÚke 5 fuMk £kLMkLkk y™u {kuxk¼køkLkk rçkúxLkLkk níkk.

«Ëqr»kík ÃkÞkoðhý yLku fuLMkh

– Mk{økú rðï{kt «ríkð»ko fuLMkhÚke 60 ÷k¾ sux÷k ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au. fuLMkh yux÷u “þheh{kt
yMkk{kLÞ fkurþfkykuLke yrLkÞtrºkík ð]Ø yLku «Mkkh, suLkkÚke þhehLkwt fkuEÃký yðÞð yMkhøkúMík
ÚkE þfu Au.” yux÷u s fuLMkh yLkuf «fkhLkk nkuÞ Au.
– Mkk{kLÞ heíku Mk{økú rðï{kt Mºke yLku Ãkwhw»k çktLku{kt òuðk {¤íkkt fuLMkhku{kt VuVMkktLkwt {kuxk yktíkhzkLke
Lke[uLke çkksw Úkíkwt fuLMkh, {¤kþÞLkwt yLku ÃkuxLkwt fuLMkh Mkk{kLÞ Au. MºkeykuLku Mkk{kLÞ heíku AkíkeLkwt
yLku øk¤kLkwt fuLMkh Úkíkwt nkuÞ Au. ¼khík{kt ík{kfw [kððkLkwt ÔÞMkLk ¾qçk s {kuxk «{ký{kt «Mkhu÷wt
Au. ykÚke {kuZkLkwt yLku øk¤k{kt yLLkLk¤eLkk ¼køkLkwt fuLMkh Úkíkwt òuðk {¤u Au.
• fuLMkh ÚkðkLkk fux÷ktf fkhýku :
– Mkt¢{ý ([uÃk) Vu÷kðíkkt fexfku îkhk Úkíkkt hkuøkku ÃkkA¤Úke fuLMkh{kt Ãkrhý{íkk nkuÞ Au. rðfrMkík,
ykiãkurøkf Ëuþku{kt 6 xfk sux÷k fuLMkh yLku rðfkþe÷ Ëuþku fu ßÞkt [uÃke hkuøk ðÄw Vu÷kÞu÷k nkuÞ Au
íÞkt 22 xfk sux÷k fuLMkhLkwt {q¤ fkhý fexfku Au.
– Þf]íkLkk Ãkýof]r{Úke rÃk¥kðkrnLkeLkk fuLMkh ÚkðkLke þõÞíkk ðÄu Au, nuÃkuxkErxMk çke yLku MkeLkk rð»kkýwÚke
(f{¤kÚke) Þf]íkLkwt fuLMkh Úkíkwt nkuÞ Au. ÃkurÃk÷ku{kt rð»kkýwÚke øk¤kLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au. nu÷efkuçkuõxh
ÃkkÞ÷kuheÚke ÃkuxLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au. ÃkhkuÃkSðe fexfkuÚke Úkíkkt [uÃkÚke rfzLkeLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au.
– rfhýkuíMkøkeo ÃkËkÚkkuoÚke, çkuÂLÍLk suðk hMkkÞýkuÚke ÕÞqfur{Þk (÷kuneLkwt fuLMkh), íð[kLkwt fuLMkh ÚkE þfu
Au. MkqÞoLkk Ãkkhòtçk÷e rðfhýku òu þheh Ãkh ðÄw Ãkzu íkku íkuLkkÚke íð[kLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au.
– yuMçkuxkuMk suðe ¾LkeòuÚke VuVMkktLkwt fuLMkh ÚkE þfu Au. yurLk÷eLk htøkkuÚke rfzLkeLkwt fuLMkh ÚkðkLke
þõÞíkk hnu÷e Au. Äq{úÃkkLkÚke VuVMkktLkwt fuLMkh ÚkkÞ Au. ¼khík{kt ík{kfwðk¤w ÃkkLk Mkíkík ¾kðkÚke,
{kuZk{kt ík{kfw ¼he hk¾ðkÚke øk¤kLkwt, {kuZkLkwt, yLLkLk¤eLkwt fuLMkh ðÄw «{ký{kt òuðk {¤u Au.
økwshkík{kt yLku ¾kMk fheLku Mkkihk»xÙ{kt yk «fkhLkwt fuLMkh ¾qçk ðÄw òuðk {¤u Au.
226
– Mk{økú rðï{kt «rík ð»ko fuLMkhÚke yuf fhkuzkÚke ðÄw ÷kufku ÃkezkÞ Au. «rík ð»ko rðï{kt 60 ÷k¾ ÷kufku
fuLMkhÚke {]íÞw Ãkk{u Au. yux÷u fu fw÷ {]íÞwËhLkk 12 xfkLkwt {]íÞw {kºk fuLMkhÚke s ÚkkÞ Au. yuf ytËks
{wsçk E.Mk. 2020 MkwÄe{kt «ríkð»ko 15 ÷k¾ sux÷k fuLMkhLkk yk fuMk LkkUÄkÞ Au.
• fuLMkhLku yxfkððkLkk WÃkkÞku :
– fuLMkh ÚkðkLkk fkhýkuLke òýfkhe ÷kufkuLku Au yLku yux÷u s yuLku yxfkððk Ãký þõÞ Au. fuLMkhLkk
ykþhu yuf ík]íkeÞktþ fuLMkh yuðkt Au fu su yxfkðe þfkÞ. Mk{økú rðï{kt Äq{úÃkkLk yu fuLMkhLkwt MkkiÚke
{kuxwt fkhý Au. Äq{úÃkkLkÚke VuVMkktLkwt fuLMkh ÚkkÞ Au.
– suLkkÚke 80 Úke 90 xfk {]íÞw ÚkkÞ Au. òu Äq{úÃkkLk çktÄ fhðk{kt ykðu Ãkkirüf yknkh ÷uðk{kt ykðu
íkÚkk fuLMkh fhLkkhk ÃkËkÚkkuo fkMkeoLkkuSLMkLkk MktÃkfoÚke Ëqh hneLku fuLMkh Úkíkwt yxfkðe þfkÞ. ¾kMk
fheLku rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ÷kufku{kt ík{kfw {kuZkt{kt ¼he hk¾ðkLke íkÚkk ík{kfw [kððkLke ¾hkçk ykËík
nkuÞ Au.
– yk ík{kfwÚke {kuZk{kt, yLLkLk¤e{kt, Ãkux{kt [ktËk Ãkzíkkt nkuÞ Au. ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Ëðkyku ÷uðk Aíkkt
yk [ktËkyku Lk {xíkkt Äe{u-Äe{u yu rðMíkkh{kt fuLMkh Úkíkwt nkuÞ Au. rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt 30 xfk
fuLMkhøkúMík ÷kufkuLkk {]íÞw {kxu ík{kfw sðkçkËkh Au. íkuLkkÚke {kuZkLkwt fuLMkh, yLLkLk¤e yLku ÃkuxLkwt
fuLMkh ÚkkÞ Au.
– yk fuLMkhLku yxfkððk {kxu rðrðÄ «fkhLke ík{kfwLke ÃkuËkþkuLke ònuhkík yLku íkuLkk WÃkÞkuøk Ãkh
«ríkçktÄ {qfðku òuEyu. ík{kfw{ktÚke çkLkkðkÞu÷e ðMíkwyku Ãkh hnu÷k fhðuhk{kt ðÄkhku fhðku. ík{kfwLke
ykËík fu ÔÞMkLk{kt ½xkzku fhðk {kxu þiûkrýf fkÞo¢{ku Þkusðk òuEyu>
– s{ðkLke ykËíkku MkwÄkhðkÚke, fuLMkh Úkíkwt yxfkðe þfkÞ Au. ðÄw Ãkzíkku ¾kuhkf, ðÄw Ãkzíkwt ðsLk íkÚkk
{uËð]rØÚke yLLkLk¤eLkwt fuLMkh, {kuxk yktíkhzkLkk Lke[uLkk ¼køkLkwt fuLMkh, økwÆkLkwt fuLMkh, MíkLkLkwt,
øk¼koþÞLkwt íkÚkk rfzLkeLkk fuLMkh ÚkðkLke þõÞíkk hnu÷e Au.
– çkhV{kt hk¾u÷k yLku ÷k÷ {ktMkLku ðÄw ¾kðkÚke fku÷kuhuõx÷ fuLMkh ÚkkÞ Au.
òu fuLMkhLkwt «Úk{ fu çkeò íkçk¬k{kt s rLkËkLk ÚkE òÞ íkku íkuLke yMkhfkhf Mkkhðkh þõÞ Au.
þheh{kt su fkuE LkkLke-{kuxe økktX ÚkkÞ íkuLku íkkífkr÷f þMºkr¢Þk îkhk Ëqh fhðe òuEyu. òu íku
fuLMkhLke økktX nkuÞ íkku.
– þMºkr¢Þk ÃkAe fu{kuÚkuhuÃke (Ëðkyku) yLku hurzÞkuÚkuhuÃke (yuõMk-hu) ËËeoLku ykÃkðe òuEyu. þYykíkLkk
íkçk¬k{kt s fuLMkhLkwt rLkËkLk ÚkE òÞ íkku fuLMkhLke Mkkhðkh heíku ÚkE þfu Au. íkkòt V¤ku yLku
þkf¼kS, Ãkkirüf ¾kuhkf ÷uðkÚke íku fuLMkh Mkk{u Mkwhûkk {¤u Au.
• fuLMkhLku rLkÞtºký{kt hk¾ðk {kxuLkk fux÷ktf WÃkkÞku :
(1) hk»xÙeÞ fuLMkh rLkÞtºký fkÞo¢{kuLkku ÔÞkÃkf heíku «[kh fhðku òuEyu.
(2) ík{kfwLke ònuhkíkku Ãkh «ríkçktÄ {qfðku òuEyu.
 227
(3) fuLMkh ytøkuLke òýfkhe ykÃkíkk þiûkrýf fkÞof{ku Þkusðk òuEyu.
(4) ÔÞMkLk {wÂõíkLkk fkÞo¢{ku ÔÞkÃkf çkLkkððk òuEyu.
(5) ¼khík{kt {kuZktLkk. øk¤kLkk - yLLkLk¤eLkk yLku AkíkeLkk fuLMkh Mkk{kLÞ Au. yk fuLMkh ytøkuLkk
«kÚkr{f ÷ûkýkuLke òýfkheLkku «[kh ÔÞkÃkf fhðku òuEyu. suÚke, þYykíkLkk «kÚkr{f íkçk¬k{kt
íkuLkku ÞkuøÞ WÃkkÞ ÞkuSLku íku{ktÚke {wÂõík {u¤ðe þfkÞ.
(6) fuLMkhLke Mkkhðkh ¾qçk s ¾[ko¤ Au. su økheçk ËËeoLku Ãkku»kkE þfíke LkÚke. fuLMkhLke Ãkezk{ktÚke hkník
yLku íkuLke Mkkhðkh {kxu ykuAk ¾[oðk¤k WÃkkÞkuLkku yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu rðfkMk fhðku òuEyu.
(7) fuLMkhLkk rLkÞtºký {kxu yktíkhhk»xÙeÞ ¼køkeËkheykuLkwt Lkuxðfo Q¼wt fhðwt òuEyu.

MktMkkÄLkkuLke ðnU[ýe yLku {kLkð yrÄfkhku

ÃkÞkoðhýLkk MktMkkÄLkkuLkk yLkuf {wÆkyku yuðk Au fu su suLku ÷ELku Mk{kLkíkk yLku {kLkð yrÄfkhLkk
«&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. su{ fu, ÃkÞkoðhýeÞ MktMkkÄLkkuLke Mk{kLk ðnU[ýe, Ãkku»kýûk{ yknkh, sið-ðirðæÞ,
ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ðøkuhu yLkuf {wÆkyku {kLkð yrÄfkhku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au.
• MktMkkÄLkkuLke Mk{kLk ðnU[ýe yLku {kLkð yrÄfkhku :
– fwËhíke ÃkÞkoðhý{kt hnu÷kt MktMkkÄLkkuLke Mk{kLk ðnU[ýe yu {kLkð yrÄfkhku{kt yrøkú{íkk Ähkðu Au.
rðïLkk fkuE Ãký Mk{ks{kt MktMkkÄLkkuLke yMk{kLk ðnU[ýe yLku ykŠÚkf rð»k{íkk yu SðLkLke nfefík
Au.
– fkuE Ãký {kLkð Mk{wËkÞ{kt ÄLkðkLk yLku økheçkku, Mºkeyku yLku Ãkwhw»kku, þnuhe yLku økúk{eý, ðíko{kLk
yLku ¼krð ÃkuZe ðå[u MktMkkÄLkkuLke ðnU[ýe çkkçkíku, rðfkMk çkkçkíku ½ýe yMk{kLkíkk òuðk {¤u Au.
rðfkMkþe÷ yLku yrðfrMkík Ëuþku fhíkkt rðfrMkík Ëuþku íku{s Mºkeyku fhíkkt Ãkwhw»kku (fkuEÃký Mk{ks{kt)Lke
íkku çkeS søÞkyu s MktMkkÄLkkuLkk y¼kðu ÷kufku økheçke hu¾kLke Lke[u SðLk Sðe hÌkkt Au.
– {kºk rðfrMkík Ëuþku yLku yrðfrMkík Ëuþkuu{t s yk ÃkrhÂMÚkík Au yu{ LkÚke. Ãkhtíkw, rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt
Mk{ksLkku fkuE yuf ðøko fwËhíke MktMkkÄLkkuLkk çkuVk{ WÃkÞkuøk îkhk ¾qçk ði¼ðe SðLk Sðu Au íkku çkeS
çkksw yu Mk{ksLkku çkeòu ðøko «kÚkr{f sYrhÞkíkkuLku Ãký {u¤¤e þfíkku LkÚke.
– Mk{ks{kt rðr¼LLk ytøkLku fwËhíke MktMkkÄLkkuLkku Mk{kLk WÃkÞkuøk fhðkLkku yufMkh¾ku yrÄfkh Au.
Ãkhtíkw, íku{kt ½ýe rð»k{íkkyku hnu÷e Au. su{fu, støk÷k{kt ykrËðkMkeyku ÃkkuíkkLkwt ½h çkLkkððk {kxu
ðktMkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. yk ðktMk fkøk¤Lkku {kðku yu fkøk¤ çkLkkððkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
– yk WãkuøkkuLku ðktMk ¾heËðk {kxu Mkhfkhe yLkwËkLkku {¤u Au. suÚke, íkuykuLku {kxu ðktMk ¾qçk s hMíkku
çkLke òÞ Au, ßÞkhu, støk÷{kt hnuíke MÚkkrLkf «ò {kxu ðktMkLke yøkíÞíkk ðÄw nkuðk Aíkkt íku{Lku
Mkhfkhe yLkwËkLkku Lk {¤ðkÚke ¾qçk Ÿ[e ®f{íku ðktMk íku{ýu ¾heËðk Ãkzu Au. su ÃkhtÃkhkøkík heíku {Vík
{u¤ððk yk MktMkkÄLkLkk {kLkð yrÄfkhLkku ¼tøk fhu Au.
228
– støk÷{kt ðMíke «ò ðLÞ «Ëuþku, ÷kfzkt yLku ¾kã ÃkËkÚkkuo yufrºkík fhu Au, støk÷ku yLku ½kMkLkkt
{uËkLkku{kt rþfkhe «ð]r¥k Ãkh rLk¼oh fhu Au. òu yk s{eLkLkku WÃkÞkuøk çkË÷kE òÞ yLku íku «kf]ríkf
rLkðMkLkíktºkLkku Mk½Lk ¾uíkeLkk yLku økku[hLkk {uËkLkku çkLkkððk{kt ykðu íkku íkuLke MkeÄe yMkh støk÷{kt
ðMkíkk ykrËðkMkeyku WÃkh Ãkzu Au.
– yuðku s yuf «&™ {kAe{khkuLkku Au. ÃkhtÃkhkøkík heíku {kA÷e ÃkfzLkkhk {kAe{khkuLke MkeËe s
nheVkE xÙku÷hkuðk¤k ykÄwrLkf {kAe{khku MkkÚku ÚkE hne Au. ykðk çkÄk s fkhýkuMkh su ðøko
«f]ríkLke ðÄw LkSf hÌkku Au. íkuLku s «kf]ríkf MktMkkÄLkkuÚke ðtr[ík fhðk{kt ykðe hÌkku Au. Mk{ksLkku
ÄrLkf ðøko «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLku çknw Mkh¤íkkÚke ¾heËe þfu Au. ßÞkhu yu MktMkkÄLkkuLku ykÄkhu SðLk
rðíkkðíkk ÷kufku íkuLkkÚke ðtr[ík hne òÞ Au.
– {kuxe LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄðkLkk fkhýu su s{eLkku zqçk{kt òÞ Au íku s{eLkku{kt ðMkíke ykrËðkMke «ò,
økúk{eý «òLku MÚk¤ktíkh fhe sðkLke Vhs Ãkzu Au. fux÷efðkh ¾ký WãkuøkLku fkhýu Ãký økúkBÞ «òLku
MÚk¤ktíkh fhðkLke Vhs Ãkzu Au. ykðe {kuxe rðfkMk ÞkusLkkykuÚke ðÄw ÷k¼ þnuhesLkkuLku fu WãkuøkkuLku
Úkíkku nkuÞ Au. ßÞkhu, ykrËðkMkeyku yLku økúkBÞ «òyu «kf]ríkf ÃkÞkoðhý yLku ykSrðfkLkk MkkÄLkku
økw{kððk Ãkzíkk nkuÞ Au. Mk{økú rðï{kt yk {kxu yktËku÷Lkku [k÷e hÌkk Au.
• Ãkku»kýûk{ yknkh yLku MðkMÚÞ ytøkuLkk yrÄfkhku :
– Ãkku»kýûk{ yknkh yLku MðkMÚÞ yu ÃkkÞkLkk fu çkwrLkÞkËe {kLkð yrÄfkh Au. SðLkLkku yrÄfkh yu
¼khíkeÞ çktÄkhýLkku yuf çkwrLkÞkËe yrÄfkh Au. ßÞkhu yuf nÙkMk Ãkk{u÷wt ÃkÞkoðhý {kLkðeLkwt ykÞw»Þ
xqtfkðu Au íÞkhu yk çkwrLkÞkËe çktÄkhýeÞ yrÄfkhLkku ¼tøk ÚkkÞ Au.
– rðfkþMke÷ Ëuþku{kt ykþhu 30 xfk ÷kufkuLku Ãkku»kýûk{ MkeÄku MktçktÄ ÔÞÂõíkLkk ð]rØ, rðfkMk, fk{
fhðkLke þÂõík, çkkirØf «rík¼k, hkuøk «ríkfkhkf þÂõík, Mk{ksLkk heík-rhðkòu, «ËuþLkwt ¼kiøkkur÷f
MÚkkLk ðøkuhuLke MkkÚku hnu÷ku Au. «Ëqr»kík ÃkÞkoðhý, økheçkkE, ðÄw ðMíke, fwÃkku»ký yLku ¼q¾ ðøkuhu
fkuEÃký ËuþLkk Mkk{krsf yLku ykŠÚkf rðfkMk{kt yðhkuÄf çkLku Au.
– xfkW {kLkð rðfkMk, MðkMÚÞ, Ãkku»kýûk{ yknkh ðøkuhu Mk{kLkíkkLke MkkÚku òuzkÞu÷k Au. ykÚke s yuf
xfkW SðLkþi÷e, MðkMÚÞ«Ë ÃkÞkoðhý, Ãkku»kýûk{ yknkh ðøkuhuLke MkkÚku Mk{ksLkk çkÄk s ðøko{kt
Mk{kLkíkk ÷kððk «ÞíLk fhðk Ãkzþu. fwÃkku»ký yLku ÃkÞkoðhýeÞ «&™kuLkku rLkfkMk ykðþu íkku s
Ãkku»kýûk{ yknkh yLku MðkMÚÞ ytøkuLkk «&™ku rLkðkhe þfkþu.
• çkkirØf MktÃkr¥kLkku yrÄfkh :
– støk÷{kt ðMkðkx fhíkkt ykrËðkMke ÷kufku ÃkhtÃkhkøkík heíku [k÷e ykðíke Ëðkyku fu hkuøkkuLkk E÷ks
{kxu MÚkkrLkf ðLkMÃkríkLkku WÃkÞkuøk fhíkkt nkuÞ Au. su{ fu, rð»kðð]¥keÞ yLku W»ýfrxçktÄLkk støk÷ku{kt
ðMkíkk ykrËðkMkeyku{kt {÷urhÞkLkk íkkð {kxu «k[eLk Mk{ÞÚke s ®MkfkuLkk ÍkzLke Ak÷Lkku, {qr¤ÞkLkku
WÃkÞkuøk fhkíkku níkku. Ãkhtíkw ði¿kkrLkf Zçku fkuE Ëðk çkLkkðe Lk níke fu íkuLkku ÔÞðÂMÚkík WÕ÷u¾ fhðk{kt
ykÔÞku Lk níkku.
 229
– ykrËðkMkeyku ÃkkMku yLkuf hkuøkkuLkk E÷ks {kxu MÚkkrLkf ðLkMÃkríkykuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku nkuÞ Au. íku{Lkk
yk ¿kkLk{ktÚke ykÄwrLkf Ëðk çkLkkðíke ftÃkLkeykuyu yLkuf Lkðe Ëðkyku su{ fu, ®MkfkuLkk Ak÷{ktÚke
ÂõðLkkELk Ëðk ðøkuhu þkuÄe ÷u Au íkÚkk íku{Lkk WíÃkkËLkLke ÃkuxLx Ãký fhkðe Au.
– ykÚke, nfefík{kt su MkËeykuÚke ykrËðkMkeyku îkhk Ëðk íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au íku Ëðk fkuE
Wãkuøk ftÃkLkeLkk Lkk{u ðu[kÞ Au yLku íku Wãkuøk ftÃkLkeyku yçkòu YrÃkÞkLke f{kýe fhíkk ÚkE òÞ
Au. ßÞkhu, {q¤ ykrËðkMkeykuLku fþwt s {¤íkwt LkÚke.
– yk{ Lk ÚkkÞ yu {kxu ykrËðkMkeykuyu yki»krÄ íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke ðLkMÃkríkLkwt, MkSðkuLkwt yuf
LkkUÄýeÃkºkf çkLkkððwt òuEyu. su{kt MÚkkrLkf ÃkuËkþku, íkuLkk WÃkÞkuøkku, Ëðk íkhefuLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke
ÃkØrík ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ fhðku ykð~Þf Au, ykÚke, íkuyku ÃkuxLx fhkðe þfu yLku íkuLke hkuÞÕxe {u¤ðe
þfu, íku{Lkk yrÄfkhkuLkwt hûký ÚkE þfu.
• ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØrík :
– ½ýwt fheLku MÚkkrLkf Mk{wËkÞku îkhk ðtþÃkhkøkík heíku yk r[rfíMkk yux÷u MðkMÚÞ {kxuLke yuðe ÃkØrík
fu su swËe-swËe ðLkMÃkríkyku, ¾Lkeòu, Ãkþs ÃkuËkþkuLke ykÄkh ÷ELku swËk-swËk hkuøkku{kt Mkkhðkh fu
yki»krÄ íkhefu íkuLku WÃkÞkuøk{kt ÷uðe. su{ fu, ¼khík{kt ykÞwðuoË ÃkØrík «k[eLk ðiãfeÞ ÃkØrík
ÃkhtÃkhkíke [k÷e ykðíke nkuÞ Au.
– fux÷ef ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØríkLkku MktçktÄ ykæÞkÂí{f þÂõík, þkherhf xufrLkf yLku {nkðhkyku
MkkÚku hnu÷ku nkuÞ Au. su{ fu, ¼khík{kt ÞkuøkkMkLk, æÞkLku ðøkuhu îkhk yLkuf hkuøkkuLku LkkçkqË fhe þfkÞ
Au.
– rðï{kt rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt, yrðfrMkík Ëuþku{kt yksu yk ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØrík ðÄw ÷kufr«Þ
çkLke Au, íkuLkk WÃkÞkuøkLkwt «{ký ÍzÃkÚke ðÄe hÌkwt Au. ykÞwðuoË, nkur{ÞkuÃkuÚke, yuõÞw«uþh ðøkuhu
ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØríkykuLke fkuE ykzyMkh nkuíke LkÚke.
– ð¤e íku fux÷efðkh «{ký{kt MkMíke yLku MÚkkrLkf Míkhu WÃk÷çÄ nkuðkÚke ðÄw ÷kufr«Þ çkLke þfu Au.
òufu, yk ÃkØrík îkhk s çkÄk s hkuøkkuLke Mkkhðkh þõÞ LkÚke íkÚkk íkuLkk îkhk fhkíkku R÷ks ðÄw ÷ktçkku
[k÷u Au.
– ¼khík{kt «kÚkr{f íkçk¬kLke fux÷ef rçk{kheyku ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØríkÚke s Ãkqhe ÚkE òÞ Au.
su{fu, þhËe, WÄhMk, íkkð {kxu yhzqMkeLkk ÃkktËzkLkku Wfk¤ku Ãkeðku, íkw÷MkeLkk ÃkktËzk {he yLku Mkkfh
MkkÚku ¾kðk n¤Ëh-¾ktz-½eðk¤wt LkðMkufwt Ãkkýe Ãkeðwt, Mkíkík ¾ktMke ykðíke nkuÞ íkuLkkÚke hkºku MkqE Lkk
þfkíkwt nkuÞ íkku Mkqíke ð¾íku Ëktík WÃkh çku-ºký xeÃkkt Ëuþe Ëeðu÷ ÷økkððwt suðe hkrºkLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
øk¤wt MkqfkÞ Lknª yLku ¾ktMke ykðu Lknª ðøkuhu. yLkuf rçk{kheyku [uÃke Au fu suLkku E÷ks hMkkuE{kt
ðÃkhkíkk {Mkk÷kykuÚke fu ykÞwðuorËf ËðkykuÚke s fhe þfkÞ Au.
230
– ¼khík{kt fzðk ÷e{zkLkk ÃkktËzk, íkw÷MkeLkk ÃkktËzk, n¤Ëh ðøkuhuLkku yLkuf hkuøkkuLkk R÷ks{kt
yuÂLxçkkÞkuxef íkhefuLkku E÷ks ÔÞkÃkf Au Ãkhtíkw, íkuLke ÔÞðÂMÚkík ði¿kkrLkf Zçku LkkUÄýe Lkk nkuðkÚke
íkuLkk WÃkÞkuøkku ytøkuLke ÃkuxLx rðfrMkík Ëuþu fhkðu Au.
– ¼khíkLkk zkÞkrçkxeMk, ÷kune{kt ø÷wfkuÍLke ¾k{e (nkEÃkkuz÷kEMker{Þk), MÚkq¤íkk yLku Ä{Lkeyku çktÄ
ÚkE òÞ íkku íkuLke WÃkh íkwðuhLkk ÷uÃk fhðkLkku WÃkkÞ ÃkhtÃkhkøkík, «k[eLk fu MkËeyku sqLkku Au. yk
ÃkhtÃkhkøkík ¿kkLkLke ði¿kkrLkh LkkUÄýeLkk ÚkE nkuðkÚke íkuLke ÃkuxLx yuf y{urhfLk ftÃkLkeLku ykÃkðk{kt
ykðe Au.
– ¼khíkLke ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf MktMkkuÄLk Ãkrh»kËu (Mke.yuMk.ykE.ykh. MktMÚkkyu) yk ÃkuxLxLku
Ãkzfhe Au. ykðe yLkuf ÃkuxLx ¼khíkLkk ÃkhtÃkhkøkík ¿kkLk Ãkh yrík¢{ý fhu Au. òufu, ykðk ¿kkLkLke
ÔÞðÂMÚkík ði¿kkrLkf ÃkØríkyu LkkUÄýe Lkk nkuðkÚke íkuLku ÃkzfkhÚke y½he çkLku Au.
– ykr£fk{kt ÷øk¼øk 80 xfk ÷kufku «kÚkr{f Mkwhûkk {kxu ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fhu
Au. rðfrMkík yuðk ykiãkurøkf Ëuþku{kt yk r[rfíMkk ÃkØrík Au.
– yksu yuðk yLkuf hkuøkku Au fu suLke ykÄwrLkf ði¿kkrLkf Zçku çkLkkððk{kt ykðu÷e ËðkykuLkk {q¤
ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØrík{kt òuðk {¤u Au. yksLke 25 xfk ykÄwrLkf Ëðkyku yuðe ðLkMÃkríkyku{ktÚke
çkLkkðkÞ Au suLkku WÃkÞkuøk ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk{kt Ãknu÷uÚke s Úkíkku nkuÞ Au.
– ¼khíkLkk «[r÷ík ÞkuøkkMkLk îkhk yLkuf rçk{kheykuLku Ëqh fhe þfkÞ Au. su{ fu, yMÚk{k, þhËe,
{kÚkkLke þhËe (MkkÞLMk), {kRøkúuELk, zkÞkrçkxeMk, MkktÄkLkk Ëw:¾kðk (ðk), ç÷z«uþh, [ÞkÃk[ÞLke
r¢ÞkLku ÷økíke íkf÷eVku ðøkuhu yLkuf rçk{kheyku òu ÞkuøÞ Ëu¾hu¾ nuX¤ ÞkuøkkMkLk fhðk{kt ykðu íkku
Ëqh ÚkE þfu Au.
– ÃkhtÃkhkøkík r[rfíMkk ÃkØríkLkku MkkiÚke {kuxku økuhVkÞËku yu Au fu, íku ðLkMÃkrík ykÄkrhík yki»krÄyku
nkuðkÚke çknw {kuxk «{ký{kt ðLkMÃkrík yLku íkuLku ykÄkrhík sið-ðirðæÞLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– rn{k÷Þ{ktÚke yki»krÄyku {u¤ððk yLkuf ðLkMÃkríkyku òu¾{{kt {qfkE Au. støk÷ku{kt ykðu÷e yk
ðLkMÃkríkykuLkk þku»ký Ãkh òu rLkÞtºký {qfðkk{kt Lknª ykðu íkku ðLkMÃkríkykuLke yLkuf Ëw÷o¼
«òríkykuLkk Lkkþ MkkÚku yLkuf «òríkykuLkk «kf]ríkf rLkðkMkkuLkku Ãký Lkkþ Úkþu, òufu {kºk yki»krÄ
{u¤ððk Úkíkkt ðLkMÃkríkLkk Lkkþ fhíkkt çkeò yLkuf fkhýkuMkh støk÷kuLkku Lkkþ ðÄw ÚkE hÌkku Au. íkÚkk
Mkhfkh îkhk, ðLkrð¼køk îkhk yki»krÄÞ {qÕÞku Ähkðíke ðLkMÃkríkykuLkwt yksu y÷øk s {kLkðMkŠsík
ðLk fux÷ef søÞkyu íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷wt Au.

MðåA økk{ - MðMÚk økk{ ÞkusLkk

– økk{{kt MkVkR ÞkuøÞ heíku ÚkkÞ yLku MkVkR «íÞu Mk¼kLkíkk, òøk]rík fu¤ðe MkVkRLkwt Ÿ[wt Míkh ÷kðe,
økúkBÞ SðLk Míkh ô[wt ÷R sðk {kxu «kuíMkknYÃku MkVkR yLku MðåAíkk {kxu MknkÞ ykÃkðk{kt ykðu
íkku MknkÞLkku WÃkÞkuøk økk{Lke MðåAíkkLke ò¤ðýe {kxu yLku MðåAíkkLkk MkkÄLkku ðMkkððk {kxu
 231
«uhkRLku økúk{ Ãkt[kÞík ÃkkuíkkLkwt økk{ MðåA yLku rLk{o¤ çkLku íku nuíkwÚke «uhkRLku frxçkØ çkLku íku {kxu
MkLku 2007-08 Lkk ð»ko{kt Lkðe ÞkusLkk y{÷{kt {qfðk{kt ykðe Au.
– ð»ko 2007-08Lkk ð»koLku hksÞ Mkhfkhu rLk{o¤ økwshkík ð»ko íkhefu WsððkLkku rLkýoÞ fhu÷ Au.suLke
yøkíÞLke çkkçkíkku Lke[u {wsçk Au. økúk{ Ãkt[kÞík{kt øktËfeðk¤e søÞkyku, ÃkÂç÷f økxh ÷kRLk yLku
{køkkuo WÃkh Ëðk AtxfkððkLke fk{økehe nkÚk Ähðe.
– WfhzkLkwt ÞkuøÞ MÚkkLku MÚk¤ktíkh fhkððwt yLku íku {kxu økk{ çknkh søÞk Lk¬e fhðe.økúk{ Ãkt[kÞík{kt
MkVkR ðuhku Ëk¾÷ fhe økúk{ MkVkR ÔÞðMÚkk MkÄLk çkLkkððe. økk{{kt ykðu÷ MÚkkrLkf MðhksÞLke
MktMÚkkLkk {fkLkku,þk¤kyuk,Ãkt[kÞík ½h yktøkýðkze, «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ ðøkuhu ík{k{ MÚk¤kuyu
þki[k÷ÞLkku «çktÄ fhkððku.
– økk{Lkk ònuh MÚk¤u rLk{o¤ økwshkík MktçktÄLkk Mkqºkku-ÃkkuMxhku ÷økkððk.
– økk{{kt ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{qrnf þki[k÷ÞkuLke ÔÞðMÚkk fhðe.
– økúkBÞ rðMíkkhku{kt MktÃkqýo MðåAíkk yr¼ÞkLkLkwt rLk{koý fhðwt.
– hnuýktf MÚk¤uÚke ÞkuøÞ ytíkhu Ãkþw ò¤ðýe MkwrLkrïík fhðe.
– su økk{ sux÷ku MkVkE ðuhku W½hkðþu íkux÷e hf{ hksÞ Mkhfkh yk ÞkusLkk nuX¤ «kuíMkknf økúkLx
íkhefu Vk¤ðþu.
– su økk{ 100 xfk MkVkE ðuhku W½hkðþu íkuLku 110 xfk ÷u¾u hkßÞ Mkhfkh yk ÞkusLkk nuX¤ «kuíMkknf
økúkLx íkhefu Vk¤ðþu.
– ð»ko 2010-11 Lkk LkkýktfeÞ ð»ko {kxu Y 200 ÷k¾Lke òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷ Au. íku Ãkife {k[o-
11{kt Y 200 ÷k¾ ¾[o ÚkÞu÷ku Au.
– ð»ko 2011-12 {kxu Y.200 ÷k¾ LkkýktfeÞ òuøkðkR fhðk{kt ykðu÷e Au.

hk»xÙeÞ økúk{eý ykhkuøÞ r{þLk (LkuþLk÷ Yh÷ nuÕÚk r{þLk)

– hk»xÙeÞ økúk{eý ykhkuøÞ r{þLk Ëuþ¼hLkk økúkBÞ ûkuºk{kt ykhkuøÞ MkwÄkhk fkÞo¢{ Au.
– ÞkusLkk 12 yur«÷,2005Lkk þY fhðk{kt ykðe.
– þYykíkLkk Äkuhýu yk fkÞo¢{ Mkkík ð»ko 2007-2012 {kxu hk¾ðk{kt ykÔÞku Au.
– fkÞo¢{ ykhkuøÞ {tºkk÷Þ îkhk [÷kððk{kt ykðu Au.
– ÞkusLkkLkku WÆuþ økwýð¥kkÞwfík ykhkuøÞ Mkuðkyuk ykÃkðkLkku Au.
– ÞkusLkk ytíkøkoík {wÏÞíðu çkk¤f yLku {kíkk {]íÞw Ëh ½xkzðku.
– çkk¤fku yLku {rn÷kykuLku ykhkuøÞ,Ãkkýe, MðåAíkk, hMkefhý yLku Ãkku»kýLke Mkð÷íkku ykÃkðkLkku Au.
– hkuøk yxfkÞíkLkkt Ãkøk÷k
232
– ðMkíke rLkÞtºký
– Mkk{krsf ykhkuøÞ fuLÿ îkhk økúk{eý ykhkuøÞ fuLÿLke MkwÄkhýk.
– økúkBÞ ykhkuøÞ yLku MkurLkxuþLk Mkr{ríkLke h[Lkk.
– ðÄw zkuõxhkuLke rLk{ýqf
– «kÚkr{f, Mkk{qrnf yLku rsÕ÷k ykhkuøÞ fuLÿ ¾kíku hkuøke fÕÞký Mkr{ríkLke rLk{ýqf
– Ëhuf rsÕ÷k nkuÂMÃkx÷Lku Y.20 ÷k¾Lke hf{ hkuøke fÕÞký Mkr{ríkLku Mkuðk MkwÄkhðk {kxu.
– {kuçkkR÷ {urzf÷ ÞwrLkx.
– sLkLke Mkwhûkk ÞkusLkk yLðÞu «Mkqíke yLku hMkefhý.
– økúkBÞ rðMíkkhLkk ÷øk¼øk 1000Lke MktÏÞkyu 1 ykþk fkÞohík Au.
– 2012-13Lkk çksux{kt ÞkusLkk {kxu 18,115 fhkuz Y.Lke hf{ Vk¤ððk{kt ykðe Au.

•••
 233

ÞwrLkx-5

¼khíkLkwt çktÄkhý
234

ÞwrLkx - 5
¼khíkLkwt çktÄkhý
• yk{w¾
– ¼khíkLkk çktÄkhýLkwt yk{w¾ hk»xÙ {kxuLkk ‘{urLkVuMxku’ Au íkuLkk Prospects yLku blueprint çktLku íkhefu
økýkðe þfkÞ.
– fLkiÞk÷k÷ {wLkMke yk{w¾Lku “¼khíkLke hksfeÞ sL{fwtz¤e” suðwt fnu Au. hk»xÙLkk æÞuÞ yLku
{níðfktûkkLkwt íku{kt «rík®çkçk Au.
– ykÞw»Þ ¼ÔÞ ytsr÷ ykÃkíkkt {nkLk hksLkiríkf ®[íkf yLkuoMx çkkfoh fnu Au fu íku {kLkðMkÇÞíkkLke
W{Ëk ¼kðLkkyku ÔÞõík fhu Au yLku òu ¼khíkLke «ò {kºk ¼kðLkk yLku ík¥ð¿kkLku s y{÷e çkLkkðu
íkku ¼khíkLke MðíktºkíkkLkk Mðøko{kt ÃkkukíkLke òíkLku Ëkuhe sþu.
– çktÄkhý ÃkkA¤Lke ¼kðLkk «òfeÞ Mkkðo¼ki{íð, Mðíktºkíkk, Mk{kLkíkk ðøkuhu {kLkð{qÕÞku, ÔÞÂõík-
hk»xÙ-rðïLkwt ykÃkýwt ykËþo r[ºk yk çkÄwt yk{w¾{kt ÔÞÂõík ÚkÞwt Au.
• Wå[ ¼kðLkkykuLkku «rík½ku»k :
– {nkLk yLku ¼ÔÞ ÃkËkÚkkuo íku{ s Wå[ ¼kðLkkykuÚke «[wh yk{w¾ hkßÞLkk LkeríkËþof rMkØktíkkuLkwt
÷½wMðYÃk (Miniature) Au yLku hk»xÙLkkt æÞuÞ, {níðkfktûkk ðøkuhuLkwt íku MÃkü «rík®çkçk Au.
– íku{kt -
(1) ðkýe, rð[kh, {kLÞíkk, Ä{o, Ãkqò ÔÞðMkkÞ, Mkt{u÷Lk yLku ðíkoLkLke MðíktºkíkkLke ÷kufkuLku
çkktÞÄhe ykÃkðk{kt ykðe Au.
(2) VhsLke, íkfLke yLku fkLkqLke Mk{kLkíkk {kxu
(3) Mkk{krsf, ykŠÚkf yLku hksfeÞ LÞkÞ - {kxu
(4) ÔÞÂõíkLkk økkihð
(5) hk»xÙLke yufíkk íku{s y¾trzíkk íku{s ÃkhMÃkh çktÄw¼kð
(6) yktíkhhk»xÙeÞ Mknfkh, þktrík yLku þw¼rLkckLke ð]rØ - ðøkuhu çkÄwt ÔÞõík ÚkkÞ Au.
– ¼khíkLku MktÃkqýo Mkkðo¼ki{, ÷kufíktºkkí{f «òMk¥kkf hkßÞ çkLkkððk ¼khíkLkk ÷kufku yux÷u ykÃkýu
çkÄwt s fhe Aqxeþwt yuðk áZ rLkÄkoh MkkÚku yk çktÄkhý ykÃkýu òíku h[eLku s Mk{ŠÃkík fÞwO Au.
(A) yk{w¾Lke þYykík “y{u ¼khíkLkk ÷kufku”Úke þYykík ÚkkÞ Au, íku Mkq[f Au. yk{, çktÄkhýLkk
rLk{koíkk ykÃkýu-¼khíkLkk ÷kufku s Aeyu. 1935Lke su{ yu ftE rðËuþe Mk¥kkLke ¼ux LkÚke.
– Lkunhwyu yu 1940{kt ykþk ÔÞõík fhu÷e fu “çktÄkhýLkk rLk{koý {kxuLke yr¼ÃMkk yLku ÃkeXçk¤
ËuþLkk rðþk¤ sLkMk{wËkÞ ÃkkMkuÚke ykðu íÞkhu s ÷kufþkne MðkíktºÞLke «kÂÃík ÚkE þfu.”
 235
– ¼khíkLke sLkíkkLkwt ytíkøkoík ÷ûÞ Au LÞkÞ, Mðíktºkíkk, ÔÞÂõíkLke økrh{k, hk»xÙeÞ yufíkk yLku rðï-
çktÄwíð ¼khík Mkt½Lkk WËT¼ð ÃkkA¤Lke þÂõík rðþu yk{w¾{kt Mkq[Lk Au. Ëuþ{kt s fkuE Mkkðo¼ki{
nkuÞ íkku íku «ò Au.
(B) çktÄkhýLkwt yk{w¾ ¼khíkLku MktÃkqýo Mkkðo¼ki{ ÷kufþkne økýhkßÞ íkhefu ònuh fhu Au. ¼khíku rçkúrxþ
fkuu{LkðuÕÚkLkk MkÇÞ çkLkðwt Þk Lkrn íku ¼khíkLke ÃkkuíkkLke RåAk Ãkh rLk¼oh Au. íkuLkwt íku{kt Mkq[Lk Au.
(C) yk{w¾ yLkwMkkh ¼khík ÷kufþkne «òMk¥kkf Au. ¼khík ÷kufþkne hkßÞ yux÷k {kxu Au fu íkuLku
Mkhfkh-MktMkË-fkhkuçkkheLke h[Lkk ÃkwÏíkðÞ {íkkrÄfkh Ähkðíkk Lkkøkrhfku Ãkh ykÄkrhík Au yLku
fkhkuçkkhe fu «ÄkLk{tz¤ ÷kufMk¼k «rík sðkçkËkh Au.
– ‘÷kufþkne’ þçË«ÞkuøkÚke yu MÃkü fhðk{kt ykÔÞwt Au fu, hkßÞLke Mk¥kkLkwt {q¤ «ò Au. ¼khíkLke
þkMkLkÔÞðMÚkk ÷kuf{ík yLkwMkkh Úkþu yLku ÷kufkuLke Mkhfkh ÃkkuíkkLkk rð[khku {ktøkýeLku rMkØ fhþu.
(D) yk{w¾ îkhk ÷kufku ¼khíkLku økýhksÞ-«òMk¥kkf hkßÞ íkhefu ònuh fhu Au. yuLkku yÚko yu Au fu
ËuþLkkt fkuE ðtþ ÃkhtÃkhkøkík yrÄf]ík ÔÞÂõíkLkwt þkMkLk Lkrn nkuÞ. ËuþLkku Mkðkuoå[ ðzku hk»xÙÃkrík-«{w¾
÷kufku fu íku{ýu [qtxu÷e ÔÞÂõíkyku îkhk ÃkMktË Úkþu yLku íku ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk «ÄkLkkuLke Mk÷kn
«{kýu fhþu yLku yk «ÄkLkku «òyu [qtxu÷e ÷kufMk¼kLku sðkçkËkh nþu.
(E) yk{w¾ îkhk ÷kufku hkßÞ Mk{ûk ÃkkuíkkLke Wå[ ¼kðLkkyku yLku ykËþkuoLkku ykAuhkuu ÏÞk÷ {qfu Au, su{
fu -
(1) Mkk{krsf LÞkÞLke MÚkkÃkLkk yAqík¼kðLku rík÷ktsr÷ ykÃkeLku s ÚkE þfu. ykŠÚkf LÞkÞ,
çkufkhe yLku ðuXLke «ÚkkLke LkkçkqËe íku{s LÞkÞe ðuíkLk {ktøku Au. ð¤e yuLkku yÚko yu ÚkkÞ Au
fu ©{Sðeyku ÃkkuíkkLkwt fk{ yuðe ÂMÚkrík{kt fhu suÚke íku{Lke ¼kiríkf ykð~Þfíkkyku Mktíkku»keLku
íkuyku ÃkkuíkkLkwt MkktMf]ríkf SðLk Ãký Sðe þfu; MkkÄkhý sLkíkkLkwt SðLkÄkuhý Ÿ[wt ykðu.
LÞkÞ yuðe ÂMÚkrík{kt s «kÃík ÚkE þfu. ßÞkhu {kºk ÔÞÂõíkLkk rníkLku çkË÷u MkrnÞkhwt yLku
Mkk{qrnf rník ÷ûk{kt hk¾eLku hkßÞ Lkerík ½zu Au.
(2) rð[kh, ðkýe, Ä{o fu ÃkqòLke Mðíktºkíkk ÔÞÂõíkLkk rðfkMk {kxu ykð~Þf Au yLku íku ðzu s
÷kufþkne Mkk[k yÚko{kt y{÷e çkLke þfu. ykðe ykðe MðíktºkíkkykuLke «kró {kxu çktÄkhý
îkhk ykÃkýLku {q¤¼qík yrÄfkh ¾qçk MÃkü heíku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au. yk yrÄfkhkuLke
«kÂÃík WÃkÞkuøk yLku Mkthûký {kxu Lkkøkrhfku LÞkÞk÷ÞLkku ykþhku ÷E þfu Au. ð¤e, ÄkŠ{f
MðíktºkíkkLku [rhíkkÚko fhðk {kxu s ykÃkýwt hkßÞ Ä{orLkhÃkuûk fu rçkLk-Mkkt«ËkrÞf hÌkwt Au.
(3) íku s «{kýu - íkf yLku {ku¼kLke Mk{kLkíkkLke ¼kðLkk Mkk{krsf - ykŠÚkf ÷kufþkneLkk
V÷fLku rðMíkkhu Au.
(4) yk¾hu íkku ÷kufþkneLkku yuf{ ÔÞÂõík Ãkkuíku s Au. ykÚke, hkßÞLkk Lkkøkrhf økheçk nkuÞ fu
íkðtøkh, çkúkñý nkuÞ fu nrhsLk, {sqh nkuÞ fu r{÷{kr÷f, ðzk«ÄkLk nkuÞ fu fkhfqLkLkwt
236
Mð{kLk yLku økkihð ò¤ððwt fu íkuLkk økkihðLkku ykËh fhðku yu Ãký ykÃkýk yk{w¾ îkhk
÷uðkÞu÷e «rík¿kkLkku yøkíÞLkku ¼køk Au.
(5) ÔÞÂõík ÃkAe ykðu hk»xÙ. ÔÞÂõík hk»xÙLkwt {n¥ðLkwt ytøk çkLke hnuðe òuEyu. hk»xÙLke yufíkk
«kÂÃík yLku MktðÄoLk Ãký ykÃkýe {n¥ðLke Vhs Au yLku hk»xÙ ÃkAe rðïLku Ãký ykÃkýwt
yk{w¾e MÚkkLk ykðhe ÷u Au.
(6) ÔÞÂõíkLkwt økkihð su{ hk»xÙLke yufíkkLkwt yðhkuÄf Lkrn, Ãký Ãkku»kf çkLke þfu íku{ hk»xÙLke
MktøkrXíkíkk Ãký rðïçktÄwíðLke «kÂÃík{kt ytíkhkÞYÃk Lkk çkLku yuðe Wå[ ¼kðLkk yk{w¾{kt
ÔÞõík ÚkE Au. yk{, ÔÞÂõíkÚke {ktzeLku søkík MkwÄe yuf MkSð, Mknfkhkí{f yLku Mk{økú÷ûke
árüÚke yk{w¾{kt Wå[ ykËþkuo ÔÞõík ÚkÞk Au, íkuÚke yk{w¾{kt çktÄkhýLku WËkík y™u {nkLk
çkLkkðu Au. òýu íkks{nu÷Lkwt su «rík®çkçk s{Lkk LkËeLku çkesu rfLkkhu ykðu÷k ÷k÷ rfÕ÷kLke
Ëeðk÷{kt szu÷e LkkLke ykhMkLke{kt Ãkzíkwt - LkkLkwt, Ãký MÃkü, «fkþ ðuhíkwt yLku {q¤ ðMíkwLku,
Mk{økúíkÞk ÏÞk÷ ykÃkíkwt - íkuðwt s «rík®çkçk çktÄkhýLkwt ykÃkýu LkkLkfzk yk{w¾{kt òuE
þfeyu Aeyu.
– çktÄkhýLke f÷{{kt fkuE ºkwrx hne økE nkuÞ Þk fkuE «çktÄ Þk f÷{Lkk yÚko½xLk rðþu rLk»ýkíkku ðå[u
íkeðú {ík¼uË Ãkzâku nkuÞ íÞkhu yk{w¾Lke ¼kðLkk «{kýu íkuLkku yÚko þkuÄðk{kt ykðu Au.
– çktÄkhý{kt þwt þwt Mk{krðü nkuÞ Au íkuLkku ykAuhku ÏÞk÷ íkuLkk yk{w¾{ktÚke {¤e hnuíkku nkuÞ Au. íkku
«òLke Wå[ ¼kðLkkyku yLku yÃkuûkkykuLkku íku{kt ÏÞk÷ fux÷k «{ký{kt h¾kÞku Au yLku ¼rð»ÞLke
YÃkhu¾k fuðe nþu yLku fuðe Úkþu íku ytøkuLkku ÏÞk÷ yk{w¾{ktÚke {¤e hnu Au.
– su hksLkeríkLkk {køkoËþofLkku ykAku yuðku ÏÞk÷ Ãký ykÃku Au. yk rMkðkÞ Ä{o, Mkhfkh, ÷kufkuLke
VhòuLkku Ãký íku{kt ÏÞk÷ (rð[kh Au.)
• {q¤¼qík n¬ku yLku Vhòu :
• ¼khíkLkk çktÄkhý{kt {q¤¼qík yrÄfkhku (n¬ku)
(1) Mk{kLkíkkLkku yrÄfkh
(2) MðíktºkíkkLkku yrÄfkh
(3) þkuu»ký Mkk{uLkku yrÄfkh
(4) ÄkŠ{{f MðíktºkíkkLkku yrÄfkh
(5) MkktMf]ríkf yLku rþûkýrð»kf yrÄfkh
(6) r{÷fík MktçktrÄík yrÄfkh
(7) çktÄkhýeÞ R÷ksLkku yrÄfkh
(8) {q¤¼qík yrÄfkhLkkt ÷ûkýku
(9) {q¤¼qík nfku Ãkh {ÞkoËk
 237
– Mk{ksLke Mkík «økríkþe÷ ÃkwLk:h[Lkk, ÔÞÂõíkLkku rðfkMk yLku Mkhfkh Mkk{uLkwt MðkíktºÞ yk çkÄkt {qÕÞku
÷kufþkne Mk{ks{kt Mkíkík Lksh Mk{ûk hk¾ðk{kt ykðu Au.
– ÷kufþkne{kt ÔÞÂõíkLkk økkihðLku Wå[ík{ MÚkkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. ÔÞÂõíkLkLke «ríkck fhðkLku yLku
ÔÞÂõíkøkík økkihð íkÚkk rðfkMkkÚkuo {kLkðeLku {kxu nf yrLkðkÞo çkLke òÞ Au.
– “fkÞËk-çktÄkhý ðøkh ykðk nfku MkV¤ ÚkE þfu Lkrn.” ykÚke çktÄkhý{kt {kLkðeLkk {kxu sYhe
nfkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au.
– hkßÞ «òyu «òSðLk Wíf»ko {kxu yÂMíkíð Ähkðíkwt nkuðkÚke ÔÞÂõíkLkk MktÃkqýo rðfkMk {kxu fux÷kf
{q¤¼qík yrÄfkhku íkuLkk LkkøkrhfkuLku ykÃku Au. yux÷u íkku yk nMkku ÷kufþkne hkßÞkLke ykÄkhþe÷k
Au. ykÚke ¼khíkLkk hkßÞçktÄkhý{kt Ãký ykðk nfkuLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
– nf yux÷u {kLkðeLkk ÔÞÂõíkíðLkk rðfkMk {kxu yuLku {¤ðe òuEíke s Mkøkðz fu íkf su ÂMÚkrík fu
Mkøkðz {kLkðeLke ytíkøkoík þÂõíkLke yr¼ÔÞÂõík {kxu ¾qçk sYhe Au yLku Mkk{krsf ÂMÚkrík{kt {kLkÃkqðof
hnuðkLke {n¥ðLke Au. íkuðe Mkøkðzku {q¤¼qík yrÄfkhku fnuðkÞ Au.
– {kLkðe{kt f÷k yÚkðk MkkrníÞLke MksoLkþÂõík nkuÞ íkku íkuLkuu íkuLkk rð[khLku ÔÞõík fhðkLkku yrÄfkh
nkuðku òuEyu. íkkus íkuLkk{kt hnu÷k MkkrníÞfkh fu f÷kfkh MðYÃk ÔÞÂõíkíðLku ©uc heíku rMkØ fhe þfu.
{æÞÞwøk{kt Mkk{tíkku-W{hkðku Mk{ksLkk Mkk{kLÞ ðøko{kt sL{u÷k f÷kfkhLku íkuLke r«Þík{kLkwt r[ºk Ãký
Ëkuhðk Ëuíkk Lkrn Ãký W{hkð ÃkkuíkkLkk fkuE rþfkh, hku{kLMk fu r«Þík{kLkk r[ºkLku Ëkuhðk íku f÷kfkhLku
Vhs Ãkkzíkk.
– ykðe ÂMÚkrík{kt f÷kfkh ÃkkuíkkLke ©uc MksoLkþÂõíkLku ¼køÞu s Ãkk{e þfíkku. íkuLkku rðfkMk yÃkqýo
hnuíkku. ykÚke {kLkðeLkk rðfkMk yLku økkihð yÚkuo þkMkLk fhíkk ykÄwrLkf ÷kufíktºk hkßÞku{kt yk
{q¤¼qík yrÄfkhLkwt rðþu»kYÃkÚke «ríkÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au. rîíkeÞ rðïÞwØ ÃkAe yurþÞk yLku
ykr£fkLkkt ÷kufþkne hkßÞku{kt Ãký ykðk yrÄfkhku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au.
• {q¤¼qík yrÄfkhkuLkwt MðYÃk :
– Mkk{kLÞ yrÄfkh yLku {q¤¼qík yrÄfkhku ðå[u ¼uË Au. Mkk{kLÞ yrÄfkhku hkßÞ íkhVÚke ykÃkðk{kt
ykðu Au. íku hkßÞku¥kh fu hkßÞMkŠsík nkuÞ Au yLku hkßÞ íku{Lku ÃkkAk ÷E ÷ELku ÔÞÂõíkLke Mðíktºkíkk
Ãkh yktrþf fu Ãkqýoík: ytfwþ {qfe þfu Au.
– ßÞkhu {q¤¼qík yrÄfkhku hkßÞu ykÃku÷ LkÚke, íku çktÄkhýu ykÃku÷ Au. su Mkkðo¼ki{ ËMíkkðus «{kýu
hkßÞLkwt æÞuÞ yLku Mk¥kkûkuºk Lk¬e ÚkkÞ Au. {q¤¼qík yrÄfkhku çktÄkhýu ykÃkðk{kt ykðu÷k nkuðkÚke
hkßÞ Lkkøkrhf MðkíktºÞLkk y{wf ûkuºk{kt Ëhr{ÞkLkøkehe fhe þfíkwt LkÚke. yk yrÄfkhku yk heíku
òuEyu íkku hkßÞ Mkk{uLkk Au yLku ÔÞÂõíkLkk ÃkkuíkkLkk rðfkMk {kxu íkuLku MkeÄk ykÃkðk{kt ykðu÷k Au.
– ykÃkýk çktÄkhýLkk ºkeò rð¼køk{kt yrÄfkhrð»kÞf fhðk{kt ykðu÷e òuøkðkEyku hkßÞLkk Mk¥kkûkuºk
ÃkhLke çktÄkhýeÞ {ÞkoËkyku suðe Auu. su{ fu Mk{kLkíkkLkk yrÄfkhLke Yyu hkßÞ Lkkøkrhf Lkkøkrhf
238
ðå[u ¼u˼kð (descrimination) Ãkkze þfu Lknª fu fu íku{Lke «íÞu yMk{kLk ðíkkoð hk¾e þfu Lkrn.
yk{ yk yrÄfkhku rLk»kuÄf (negative) Ãký Au yLku hkßÞLku çktÄLkfíkko Au.
• {q¤¼qík yrÄfkhkuLkwt MÚkkLk :
(1) {q¤¼qík yrÄfkhkuÚke Mkhfkh ykÃk¾wË çkLkíke yxfu Au.
(2) MkhfkhLkk ykÃk¾wË fu MðiÂåAf fkÞËkyku «ò ðkýe-rð[khLke MðíktºkíkkLkk yrÄfkh ðzu
rðhkuÄ fhe þfu Au.
(3) ykðk yrÄfkhkuLku ÷eÄu hkßÞLkk Mkk{kLÞ fkÞËk yLku ÔÞÂõík MðkíktºÞ ðå[u MÃkü rð¼ksLk
hu¾k ytfkÞ Au.
– fkhý fu Mkk{kLÞ fkÞËkLku MktMkË Mknu÷kEÚke ½ze þfu Au Ãký yrÄfkhku ykðk Mkk{kLÞ
fkÞËkÚke LkÚke yÃkkÞk Ãký íku MktMkËÚke Ãkh çktÄkhý îkhk ykÃkðk{kt ykðu÷k Au.
(4) ÷kufþkne{kt ÔÞÂõík MðkíktºÞLkwt {n¥ð ÃkkÞkLkwt nkuðkÚke {q¤¼qík yrÄfkhkuLku {kºk Mkk{kLÞ
MktMkËeÞ fkÞËkLkwt MðYÃk Lkrn ykÃkíkk, yuLku çkË÷u íku{Lku ËuuþLkk Ãkrðºk Mkkðo¼ki{ çktÄkhý{kt
{qfðk{kt ykÔÞk Au, fkhý íkku s {kLkðeLkk yrÄfkhkuLkwt MÚkkÞeíð, yu{Lke ÂMÚkhíkk y™u
rðrþüíkk s¤ðkE hnu.
– çktÄkhý{kt VuhVkh fhðkLkwt frXLk nkuðkÚke íku{kt Mk{kðuþ ÚkÞu÷k yrÄfkhkuLkwt økkihð Mk[ðkE
hnu Au. ykÚke s íku{Lku ¾wË çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
• {q¤¼qík nfkuLkwt hûký :
– LkkøkrhfLkk yrÄfkhku {kºk Wå[khý YÃku íkku yuLke ÔÞðnkh{kt fktE yMkh hnu Lkrn. ykÚke yuLku
ÔÞðnkhûk{ yLku yMkhfkhf çkLkkððk yËk÷íkLkwt ÃkeXçk¤ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
– yrÄfkhku LÞkÞÞkuøÞ Au yux÷u Mkðkuoå[ yËk÷ík yLku ðze yËk÷íkku ykðk yrÄfkhkuLkwt hkßÞLke
˾÷økeheÚke hûký fhu Au.
– fkuEÃký {Lkw»Þ òu LkkøkrhfLkk yrÄfkhLkk WÃk¼kuøk{kt ytíkhkÞ Lkkt¾u fu hkßÞ yuLku yu™k yrÄfkhÚke
ðtr[ík hk¾u íkku Lkkøkrhf íkuLke Mkk{u hûký {u¤ððk yËk÷ík{kt sE þfu Au.
– ÷kufþkne{kt çknw{íkeLkwt þkMkLk [k÷íkwt nkuðkÚke yMkrn»ýwíkk Mk¥kkÃkûk ÷½w{íkeLkk rníkLku «ríkfq¤
yMkh ÚkkÞ yLku yk nfkuÚke ðtr[ík hnu yuðku fkÞËku ÃkMkkh fhu.
– ykðwt rçkLk÷kufþkne fkÞo Lk ÚkkÞ íku {kxu nfkuLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au yLku nfku rðhwØ
MktMkË{kt fkÞËku ÃkMkkh ÚkkÞ íkku íkuLku yËk÷ík økuhçktÄkhýeÞ Xhkðe þfu Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhý{kt {q¤¼qík yrÄfkhku :
– ¼khíkLkk çktÄkhý{kt fw÷ 7 yrÄfkhku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au :
– r{÷fíkLkku yrÄfkh hË fhðk{kt ykÔÞku yLku VhrsÞkík rþûkýLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
 239
(1) Mk{kLkíkkLkku yrÄfkh : çktÄkhýLke árüyu Mkki Lkkøkrhfku Mk{kLk Au. hkßÞ fkuELke MkkÚku ¼u˼kð
hk¾íkwt LkÚke. økheçk fu Lke[k fw¤Lku ÷eÄu òu ÔÞÂõíkLkwt økkihð Mk[ðkÞ Lkrn íkku yuðk ÄkuhýkuLku ykÄkhu
WËT¼ðíke yMk{kLkíkkLke ¼kðLkk ÷kufþkne rðhwØ Au. ykÚke Mk{kLkíkkLkk yrÄfkh îkhk Mk{kLkíkkÞwõík
Mk{ksLke fÕÃkLkk fhðk{kt ykðe Au. yk yrÄfkhLku Ãkkt[ rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ.
(a) fkÞËkLke Mk{kLkíkk : yk yrÄfkhLkk {wÏÞ çku ÏÞk÷ku - fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkk yLku fkÞËkLkwt
Mk{kLk hûký.
– fkÞËk Mk{ûk Mk{kLkíkkLkku ÏÞk÷ fku{Lk ÷kìLkku Au. ßÞkhu fkÞËkLkk Mk{kLk hûkýLkku ÏÞk÷
y{urhfLk çktÄkhý{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞku Au.
– çktÄkhý{kt ¿kkrík, òrík, ®÷øk fu sL{MÚkkLkLkk fkhýkuMkh ÔÞÂõíkyku ðå[u ¼u˼kðku hk¾ðk
Ãkh «rík®çkçk Au.
– yufMkh¾k Mktòuøkku{kt {qfkÞu÷ ÔÞÂõíkyku fu çkkçkíkku MkkÚku fkÞËkLkku yufMk{kLk ÔÞðnkh fhðk{kt
ykðþu. su fkÞËk Mk{ûkLke Mk{kLkík fnuðkÞ Au. ð¤e, íku {wsçk fkuE ÔÞÂõík fu ðøkoLke
íkhVuý{kt hkßÞ ¾kMk rðþu»kkrÄfkh fhþu Lkrn.
– fkÞËkLkk Mk{kLk hûkýLkku yÚko yuðku ÚkkÞ Au fu Mk{kLk Mktòuøkku{kt fkÞËkLkku ÔÞðnkh Mk{kLk
s nkuðku òuEyu.
(b) ònuh ÃkËku fu Lkkufhe{kt Mk{kLkíkk : Ëuþ{kt hksfeÞ nkuÆkyku yLku Lkkufheyku {u¤ððk{kt Ãký
ËhufLku Mk{kLk yrÄfkh Au.
– Ä{o, òrík, fw¤ fu «Ëuþ, sL{MÚk¤ ðøkuhu fkhýkuMkh, fkuE ÷kÞf LkkøkrhfLku ònuh Lkkufhe
«kÃík fhðkÚke ðtr[ík hk¾e þfkÞ Lkrn. fkuE nrhsLk fu Mºke Ãký hk»xÙÃkrík, ðzk«ÄkLk fu
f÷uõxh çkLku íku þõÞ Au.
– yÃkðkËYÃku òuEyu íkku Mkk{kLÞ «òÚke ¾qçk Lke[e nhku¤{kt hnu÷ ÃkAkík òríkyku fu fku{ku
{kxu Mkhfkhe Lkkufheyku{kt fux÷ef yLkk{ík hk¾ðk{kt ykðu Au.
(c) MkkðosrLkf MÚk¤kuLkku Mk{kLk heíku WÃkÞkuøk : ònuh, Mkhfkhe fu MkksorLkf huMxkuhkt, rMkLku{k,
WãkLk fu nkìxu÷ ðøkuhu søkkyu yk yrÄfkhÚke ¼e÷ fu nrhsLk Mkðýo fku{kuLke MkkÚku s çkuMke
þfu Au. Vhe þfu Au, íkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfu Au. Ãknu÷kLkk økk{zk{kt ðMkðkÞk fku{Lkku {kýMk
økk{Lkk y{wf {nkuÕ÷k{kt rËðMkLkk Mk{Þu «ðuþe þfíkku Lkrn, yuðk á~Þ òuðk {¤þu Lkrn.
– y÷çk¥k, ykhkuGøkÞ yLku LkiríkfíkkLke árüyu fkuEÃký ÔÞÂõíkLku fkLkqLk îkhk MkkðosrLkf MÚkkLkkuLkku
WÃkÞkuøk fhíkkt hkufe þfkÞ.
– ð¤e, fkuE fqðku fu {trËh ÔÞÂõíkøkík {kr÷feLkkt nkuÞ, íkuLkku Ãký Ëhuf Lkkøkrhf Mk{kLkYÃkÚke
WÃkÞkuøk fhe þfu, yuðku çktÄkhýLkku yr¼«kÞ LkÚke.
240
(d) Mkk{krsf Mk{kLkíkk : Aqík-yAqíkLkku ¼u˼kð fkLkqLke árüyu {kLÞ LkÚke Ãký çkkæÞ Au.
yMÃk]~Þíkk rLkðkhýLkku fkÞËku çktÄkhýLke Mkk{krsf Mk{kLkíkkLke ¼kðLkkLku s ÔÞõík fhu Au
yLku yAqík fu yMÃk]~Þ økýkíke ÃkAkík òíkeykuLke WÒkrík {kxu ¾kMk ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe
Au.
– ÃkAkík òríkyku {kxu Mkhfkhe MktMÚkkyku yLku rþûký MktMÚkkyku{kt yLkk{ík søkkyku hk¾ðkLke
çktÄkhýeÞ òuøkðkE Au. (yLkwåAuË 17 - yMÃk]~Þíkk LkkçkqËe)
– ðÄkhkLke þiûkrýf Mkøkðzku y™u ykŠÚkf MknkÞ Ãký Mkhfkh îkhk ykÃkðk{kt ykðu Au.
(e) E÷fkçkkuLkeLke LkkçkqËe : rçkúrxþ þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk Mkh, hkÞçknkËwh, ¾kLk Mkknuçk ðøkuhu
Mkhfkhe r¾íkkçkku ÄhkðLkkh ÔÞÂõíkykuLkku ¼khíkeÞ Mkk{kLÞ «ò fhíkk yuf swËku Lku ‘WÃk÷ku’
økýkíkk ðøko níkku. Mk{kLkíkkLke yðhkuÄf ykðe «ò çktÄ fhe Ëuðk{kt ykðe Au.
– nðuÚke “hkßÞLkk fkuEÃký yrÄfkhÞwõík fu MkðuíkLk ÃkË Ãkh hnuLkkh ÔÞÂõík hk»xÙÃkríkLke Mkt{rík
ðøkh fkuE rðËuþe hkßÞ ÃkkMkuÚke ¼ux ykŠÚkf yLkwËkLk fu ÃkË «kÃík fhe þfu Lkrn. (f÷{-
18)
– Ãkhtíkw, rðãk, f÷k, rð¿kkLk, MkkrníÞ Mk{ksMkuðk ðøkuhu{kt «ðeýíkkLku fkhýu MkirLkfLke ÞkuøÞíkkLku
fkhýu «òLke WLLkrík{kt Mkrðþu»k Vk¤ku ykÃkLkkh ÔÞÂõíkLku ¼khík Mkhfkh ‘¼khíkhíLk’,
‘ÃkÈ©e’, ‘Ãkh{ðeh [¢’Lkku E÷fkçk ykÃke þfu Au. fkhý fu íkuLke ÃkkA¤ ðøko¼uËLkku nuíkw
Lkrn Ãký ÷kufkuLku Wå[ «fkhLke ÷kufMkuðk fhðk {kxu MkL{kLkðkLkku yLku «uhðkLkku Au.
(2) MðkÄeLkíkk-MðíktºkíkkLkku yrÄfkh : yk yrÄfkh{kt çktÄkhýu ÔÞÂõík-MðkíktºkíkkLkk yk¾k ûkuºkLku ykðhe
÷eÄwt Au. yuLkk ðøkh ÔÞÂõíkLkku MktÃkqhý rðfkMk ÚkE þfu Lkrn.
(a) rð[kh yLku ðkýeLke Mðíktºkíkk : LkkøkrhfLkk rðfkMk {kxu, «ò{ík fu¤ððk {kxu fu Mkhfkhe
LkeríkLke rLk¼oÞÃkýu [[ko fhðk {kxu, ÃkkuíkkLkk rð[khku «[kh {kxu yLku ÷kufþkne-ÞkuøÞ
Lkkøkrhfku ½zðk {kxu yk nf sYhe Au. (yLkwåAuË 19 - ðkýe MðkíktºÞ)
– {n¥ðLkk hk»xÙeÞ «&™ku rðþu yLku MkhfkhLke Lkerík rðhwØ Mk{k[kh-Ãkºkku Mk{k[kh AkÃke þfu
Au.
– y÷çk¥k, yk yrÄfkh {ÞkorËík Au. MðíktºkíkkLkku ËwhwÃkÞkuøk Lkk ÚkkÞ íku {kxu Mkhfkh fkÞËku
½ze þfu Au. (f÷{-16)
– (1) MkkðosrLkf þktrík yLku ÔÞðMÚkk (2) yÃkhkÄ fhðk {kxu W~fuhýe suðe çkkçkíkku{kt 1951Lkk
MkwÄkhk îkhk ¼k»ký fhðkLkk yrÄfkh Ãkh fux÷ef {ÞkoËk {qfðe Ãkze Au.
– (1) hkßÞLke Mk÷k{ík (2) çkeò hkßÞ MkkÚku {iºke¼Þko MktçktÄku (3) MkkðosrLkf ÔÞðMÚkk (4)
yÃkhkÄ fkÞoLke W~fuhýeÚke hkufðk (5) Lkerík{¥kk yLku rþüíkk ò¤ððk (6) yËk÷íkLkwt
yÃk{kLk Úkíkwt hkufðk (7) yÃk{kLk ÷u¾ (liel); yÃk{kLk ð[Lk (slander); çkËLkûke
 241
(defumation)Lku hkufðk - yk çkkçkíkku{kt LkkøkrhfkuLkk ¼k»ký y™u rð[khkuLke yr¼ÔÞÂõíkLke
Mðíktºkíkk WÃkh “ÞkuøÞ fu ytøkík fu çkwrØøkBÞ «ríkçktÄ” {qfe þfu Au. AíkktÞ ykðk «ríkçktÄku
‘ÞkuøÞ’ Au fu Lkrn íkuLkku rLkýoÞ yËk÷ík fhþu.
(a) þktríkÃkqðof, nrÚkÞkh rðLkk yufXk ÚkðkLke Mðíktºkíkk : «ò{íkLkk ½zíkh {kxu, ònuh þktrík{kt
¾÷u÷ Lk Ãkzu yu heíku þktríkÃkqðof, rLk:þMºk heíku Mk¼k ¼hðkLkku, Mkh½Mkku fkZðkLkku Þk r{®xøk
çkku÷kððkLkku yrÄfkh ¼khíkeÞ LkkøkrhfkuLku {u¤u÷ku Au. suÚke Ëu¾kðku ðøkuhu îkhk ÃkkuíkkLkk
rð[khku ònuh fhe þfu.
– yk MðíktºkíkkLke çkkçkík{kt Ãký MkkðosrLkf ÔÞðMÚkk yLku LkiríkfíkkLkk rník{kt hkßÞ ÞkuøÞ
«ríkçktÄ {qfe þfu Au. (f÷{ 16(3))
(c) MktMÚkkyku yLku Mkt½ku h[ðkLke Mðíktºkíkk : «ò{íkLkk ½zíkh {kxu çknwík{e ÃkûkLke rð[khMkhýe
hk»xÙrðfkMk {kxu rLkhwÃkÞkuøke ÷køku íkku íkuLke Mkk{u MktøkrXík ÚkE ÃkkuíkkLkk rð[khkuLkku «[kh fhðk
{kxu Ãkûk h[ðkLkku LkkøkrhfkuLku yrÄfkh Au.
– LkkøkrhfLkk MkðkOøke rðfkMk {kxu f÷k{tz¤ku, MkkrníÞMktøk{ku fu f÷{ku, ykŠÚkf rníkLke hûkk
{kxu ÔÞðMkkÞ{tz¤ku fu xÙuz ÞwrLkÞLkku suðe MktMÚkkyku fu rníksqÚkku MÚkkÃkðkLke Mðíktºkíkk ykÃkýLku
yk yrÄfkh îkhk {¤e Au.
– hk»xÙLkk rník{kt íku{s ykð~Þf sYrhÞkíkkuLkk Mkt˼o{kt ÞwrLkÞLkku fu MktøkXLkku fu MktMÚkkyku WÃkh
hkßÞ ‘ÞkuøÞ «rík¼kð’ {qfe þfu Au.
(d) nhðkVhðkLke Mðíktºkíkk : fkuE Mk¥kk ÃkûkLkku rðhkuÄe Lkkøkrhf ¼khíkLkk fkuE rðMíkkh{kt þktríkÃkqðof
íkuLke Mkk{u «[kh fhðk òÞ íkku íkuÚke Mkhfkh íkuLku íku MÚk¤{kt «ðuþ fhíkku yxfkðe þfu Lkrn.
– Ãký fku{e h{¾kýkuLkk rðMíkkh{kt fku{e ÃkûkLkk LkuíkkLku síkk yxfkððk hkßÞ ‘çkwrØøkBÞ
«ríkçktÄ’ {qfe þfu Au.
(e) MÚkkÞe ðMkðkxLke Mðíktºkíkk : ¼khíkLkku Lkkøkrhf ÃkkuíkkLku ßÞkt øk{u fu ÞkuøÞ ÷køku íku søÞkyu
hnuðkLkwt MÚkkLk çkLkkðe þfu Au.
(f) MktÃkr¥k-r{÷fík MktçktÄe Mðíktºkíkk : ¼khíkLkku Lkkøkrhf ÄLk f{kE þfu Au, íkuLkku Mkt[ fhe þfu
Au, íkuLku ðkÃkhe þfu Au Þk íku çkeòLku ykÃke þfu Au.
(g) ÔÞðMkkÞ yLku ÔÞkÃkkh WãkuøkLke Mðíktºkíkk : ¼khíkLkk LkkøkrhfLku fkuEÃký «fkhLkku ÄtÄku,
ÔÞðMkkÞ-Wãkuøk fhðkLkku Mk{kLk yrÄfkh Au.
– yk{ Aíkkt ònuh rník{kt íku fkuÃkkuohuþLk îkhk fu hkßÞ Ãkkuíku ÄtÄkWãkuøkLkwt Ãkqýo fu yktrþfYÃku
Mkt[k÷Lk fhe þfu Au.
(h) Sðhûký ðøkuhuLke Mðíktºkíkk : SðLk hûkk rðLkk çkÄk s yrÄfkhku yÚko ðøkhLkk çkLke òÞ
A u .
242
(f÷{-21)
– yk yrÄfkh îkhk SðLk yLku þkherhf hûkýLke ¾kíkhe ykÃkðk{kt ykðu Au.
– rþûký SðLkLkku s ¼køk Au. SðLk ò¤ððkLkk yrÄfkhLkku s ¼køk Au.
– ykhkuøÞ Ãký SðLk hûkýLkku s ¼køk nkuðkÚke rËÕne{kt yLku yLÞ søÞkyu (Mke.yuLk.S)
- (Compressed Natural Gas) çkMkku s [÷kððe yuðku fkuxuo ykËuþ ykÃÞku Au. s Mkkhe
Ãknu÷ Au.
(i) ÄhÃkfz yLku yxfkÞík Mkk{uLkku yrÄfkh : ònuh Mk÷k{íke rMkðkÞLkkt fkhýku {kxu ÄhÃkfz
ÚkE nkuÞ fu íkuLku 24 f÷kfÚke ðÄw Mk{Þ {kxu yxfkÞík{kt ÷uðk{kt ykðu íkku íkuLku {kxuLkwt fkhý
çkíkkððwt Ãkzu yLku íkuLke Mkk{u LkkøkrhfLku ÃkkuíkkLkku fuMk LÞkÞkÄeþ Mk{s hsq fhðkLku íkkfeË
fkLkqLke Mkøkðzku ykÃkðe òuEyu.
– òu fu 1950Lkk (Prevention Detention Act) fkÞËk (fu Misa) îkhk ònuh Mk÷k{íke fu
rníkLkk Lkk{u òu ÔÞÂõíkLke Mkhfkhu ÄhÃkfz fhe nkuÞ íkku íku WÃkhLkk yrÄfkhkuLkku ÷k¼ ÷E
þfíkku LkÚke. Ãký ykLkku ðÄkhu Ãkzíkku Mkhfkh WÃkÞkuøk fhu íkku íku ÷kufíktºk þkMkLk {kxu MkðoÚkk
yÞkuøÞ yLku «ríkfq¤ Au yuðe xefk ÚkkÞ s.
(3) þku»ký Mkk{uLkku yrÄfkh : økw÷k{, økheçk fu þkur»kík {kýMkLku {kxu WÃkhLkku yrÄfkh Lkfk{ku Lk çkLke
òÞ íku {kxu, ÔÞÂõíkLke {kLkð íkhefu «ríkck ÚkkÞ íku árüyu yk yrÄfkh {n¥ðLkku Au.
– 19{e MkËeLkk þku»ký¾kuh {qzeðkËe yÚkoíktºk{kt $ø÷ìLz ðøkuhu Ëuþku{kt ÷kufþkne hkßÞíktºk yÚkoneLk
çkLke økÞwt níkwt. íkuÚke yLkww¼ðLku ÷eÄu yk yrÄfkh nðu ½ýkt çktÄkhýku{kt Mk{krðü ÚkÞku Au.
– 14 ð»koLke Lke[uLkk ðÞLkkt çkk¤fkuLku ykÚke fkh¾kLkk{kt hk¾e þfkÞ Lknª. (f÷{ 24) ËuþLkk ¼krð
LkkøkrhfkuLku, íku{Lke ykŠÚkf rLk:MknkÞíkkLkku ÷k¼ ÷E íku{Lkk ykhkuøÞ yLku rðfkMkLku rð½kíkf
ÃkrhÂMÚkrík{kt fk{ fhkðeLku íku{Lkwt þku»ký ÚkE þfíkwt LkÚke. íku rMkðkÞ MºkeykuLkku ðuÃkkh ¼khu MkòLku
Ãkkºk Xhþu. (f÷{ 23(1) fkuE ÃkkMku ðuX rðLkk ðuíkLku RåAk rðhwØ fk{ ÷uðkLke ËkMk«Úkk Ãkh fk{
fhkðe þfu Lkrn.
– y÷çk¥k, ÞwØ fxkufxeLkk Mk{Þu fu MkkðosrLkf rník{kt hkßÞ Lkerík fu Ä{oLkk ¼u˼kð ðøkh LkkøkrhfkuLku
y{wf fkÞo fhðk Vhs Ãkkze þfu Au.
(4) ÄkŠ{f MðíktºkíkkLkku yrÄfkh : Ä{o-Mkrn»ýwíkk yLku MkðoÄ{o Mk{¼kð {kxu «k[eLk-fk¤Úke ¼khíku
rçkLkMkkt«ËkrÞf hkßÞ íkhefu ÃkkuíkkLku ònuh fÞwO Au. ykÚke ÄkŠ{f Mðíktºkíkk «{kýu ËuþLke fkuEÃký
fku{Lkku Lkkøkrhf ÃkkuíkkLke ÄkŠ{f {kLÞíkkyku fu rð[khku Ähkðe þfu Au yLku íkuLkku «[kh fhðk {kxu
MktMÚkkyku, rLkþk¤ku, fkì÷us, nkìÂMÃkx÷, yLkkÚkk©{ ðøkuhu ¾ku÷e þfu Au. (f÷{ 25-26)
– y÷çk¥k ÃkkuíkkLke ÄkŠ{f {kLÞíkkykuLkku «[kh yLÞ Ä{kuoLkk yLkwÞkÞeLku «ríkfq¤ fu yrníkfkhe nkuÞ
yuðe heíku fkuE íku{ fhe þfu Lkrn.
 243
– ÄkŠ{f çkkçkíkkuLkku ðneðx fhðkLkku y™u MÚkkðh íkÚkk støk{ r{÷fík ÄhkððkLkku Ãký yrÄfkh Au.
– MktÃkqýoÃkýu hkßÞLkerÄ{ktÚke [÷kðkíke þiûkrýf MktMÚkk{kt ÄkŠ{f rþûký ykÃke þfkÞ Lknª.
– hkßÞLku {kLÞ fhu÷ yÚkðk hkßÞLkerÄ{ktÚke MknkÞ {u¤ðíke rþûký MktMÚkk{kt rþûký ÷uíke fkuE
ÔÞÂõíkLku ÄkŠ{f rþûký{kt fu ÄkŠ{f WÃkkMkLkk{kt ¼køk ÷uðkLke Vhs Ãkkze þfkÞ Lknª. WÃkhktík -
– hkßÞLkku ÃkkuíkkLkku fkuE Ä{o LkÚke.
– hkßÞ Ä{oLke çkkçkík{kt ˾÷økehe fhþu Lkrn.
– fkuEÃký ÄkŠ{f «ð]r¥kLku hkßÞ xufku ykÃkþu Lkrn.
(5) MkktMf]ríkf yLku rþûký-rð»kÞf yrÄfkhku : Ëhuf ÔÞÂõíkLku ÃkkuíkkLkk ÔÞÂõíkíðLku rðfMkkððk {kxu ÞkuøÞ
÷køku íku rþûký, MkkrníÞ, f÷k ykrË MktMfkh «ð]r¥kyku fhðkLkku yrÄfkh Au.
– «k[eLk økúef yLku fux÷uf ytþu ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Mºkeyku Wå[ rþûký ÷E þfíke Lkrn. {kºk
Mk{ksLkku WÃk÷ku ðøko s MkkrníÞ yLku MktMf]rík, f÷k rðfMkkðe þfíkku.
– hkßÞLkk ðneðx Lke[u [k÷íke fu hkßÞLke LkkýkfeÞ MknkÞÚke [k÷íke fkuEÃký rþûký MktMÚkk{kt Ä{o,
Lkerík fu ¼k»kkLkk Äkuhýu fkuEÃký LkkøkrhfLku Ëk¾÷ fhðkLke íkf Ãkkze þfkíke LkÚke.
– Ä{o fu ¼k»kkLkk Äkuhýu h[kÞu÷e fkuE ÷½w{íkeLku fkuEÃký Ëuþ{kt ykðku yrÄfkh LkÚke.
(6) r{÷fík MktçktrÄík yrÄfkh : ÔÞÂõíkLkk rðfkMk yLku {kLkðe MðkÄeLkíkk {kxu MkkiÚke ðÄkhu sYhe Au
r{÷fík. r{÷fík rðLkk {kLkðe ÃkkuíkkLkku rðfkMk MkkÄe þfíkku LkÚke. r{÷fík îkhk ÔÞÂõík Wå[ rþûký
{u¤ðe þfu Au. SðLk sYrhÞkíkku yu ykhk{ËkÞf Mkøkðzku {u¤¤e þfu Au.
– r{÷fík ðøkh ÔÞÂõík ÷kufþkneLkk ÷k¼ {u¤ðe þfíkku LkÚke. ykÚke {kLkðeLku r{÷fík f{kðk, Mkt[Þ
fhðk yLku íku{kt ð]rØ fhðk íkÚkk íkuLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fu rLkfk÷ fhðkLkku yrÄfkh çktÄkhý îkhk
yÃkkÞku Au.
– fkuEÃký MÚkkðh r{÷fík fu støk{ r{÷fík yÚkðk íku{kt hnu÷wt rník yÚkðk fkuE ftÃkLkeLke ÔÞkÃkkhe
yÚkðk ykiãkurøkf {kr÷feLke fkuE r{÷fíkLkku ‘ÞkuøÞ ð¤íkh’Lkk «çktÄðk¤k fkÞËk rMkðkÞ hkßÞ
fçkòu ÷E þfu Lkrn. íkuðe {q¤ f÷{ níke, ð¤e íkuðk fkÞËk {kxu hk»xÙÃkríkLke {tsqhe {¤ðe
ykð~Þf Au. (f÷{ 31(2-3))
– Ãký ykðe r{÷fík òu ÔÞÂõík yuðe heíku WÃkÞkuøk fhu yÚkðk íkku yux÷k çkÄk «{ký{kt nkuÞ fu suÚke
Mkðo-MkkÄkhý sLkíkkLkk rníkLku yðhkuÄf ÚkkÞ yÚkðk íkku Mk{kSðLkLku nkrLk ÚkkÞ íÞkhu ònuh rník{kt
íkuLkk WÃkh rLkÞtºký {qfe þfkÞ yLku ‘ÞkuøÞ ð¤íkh’ ykÃkeLku Mkhfkh ÃkkuíkkLkk nMíkf ÷E þfu Au.
– ‘ÞkuøÞ ð¤íkh’ {kxu þku÷kÃkwhLkk r{÷{kr÷fu yËk÷ík{kt yhS fhe. ykÚke, yËk÷íku XhkÔÞwt fu -
þku÷kÃkwh r{÷{kr÷fLku ykÃkðk{kt ykðu÷wt ð¤íkh Ãkqhíkwt LkÚke. ykÚke þku÷kÃkwh r{÷{kr÷fLku íku{Lke
r{÷ ÃkkAe MkkUÃkðe. yk ÃkAe çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk ‘ÞkuøÞ ð¤íkh’ Lk¬e fhðkLke çkkçkík yËk÷ík
ÃkkMkuÚke Mkhfkhu ÷E ÷eÄe.
244
(7) çktÄkhýeÞ E÷ksLkku nf : hku{Lk ÄkhkþkMºk{kt fnuðík Au fu ßÞkt yrÄfkhku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au íÞkt
íkuLkk hûkýLke òuøkðkE nkuðe òuEyu.
– WÃkhLkkt 6 yrÄfkhkuLkk hûký {kxu íkÚkk íkuLkk ÔÞðnkhw y{÷ {kxu Lkkøkrhf fkuEÃký MktMÚkk fu Mkhfkh
Mkk{u Lkkøkrhf yËk÷íkLkku ykþhku ÷E þfu Au.
– zkì. yktçkuzfhu yk nfLku ‘yk¾kÞ çktÄkhýLkku ykí{k’ fÌkku Au.
(8) {q¤¼qík yrÄfkhku ÷ûkýku : yLÞ Mkh¾k{ýe{kt yk yrÄfkhku ½ýk s rðMík]ík yLku MÃkü heíku
Ëþkoððk{kt ykÔÞk Au.
– yrÄfkhku íkuLkk økwý «{kýu {ÞkorËík s nkuE þfu. {ÞkoËk rðLkkLkk yrÄfkhku yhksfíkk Vu÷kðu Au.
– yk yrÄfkhkuLke Mk÷k{íke {kxu Ãký çktÄkhý{kt òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au. yk {kxu s çktÄkhýeÞ
E÷ksLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
– yk yrÄfkhku {kºk fuLÿ Mkhfkh WÃkh s «ríkçktÄ {qfíkwt LkÚke. Ãký Ãkt[kÞíkkuÚke {ktzeLku MkkiÚke Wå[ Mk¥kk
WÃkh Ãký {ÞkoËk {qfu Au.
– yrÄfkhku {kºk hkßÞ Mkk{u s LkÚke Ãký y{wf yrÄfkhku ¾kLkøke ÔÞÂõíkyku yLku MktøkXLkku Mkk{u Ãký
ykÃkðk{kt ykÔÞk Au.
– çktÄkhý sýkðu Au fu {q¤¼qík yrÄfkhku WÃkh fkÃk {qfíkkt fu ÷E ÷uíkkt fkÞËku hkßÞ çkLkkðe þfu Lkrn
yLku ykðku fkÞËku íku çkLkkðu íkku {q¤¼qík yrÄfkhkuLke sux÷k «{ký{kt rðhwØ nkuÞ íkux÷k «{ký{kt
hË ÚkkÞ Au.
(9) {q¤¼qík nfku Ãkh {ÞkoËk : fkuEÃký ÔÞÂõík WÃkhLkk yrÄfkhkuLkku WÃkÞkuøk fhu íÞkhu -
(1) çkeS ÔÞÂõík fu ÔÞÂõíkMk{wnLkk yrÄfkh, WÃk¼kuøk fu fÕÞký{kt rðûkuÃk Ãkkze þfu Lkrn.
çkeòLkk yrÄfkh Ãkh íkhkÃk {khe þfu Lkrn.
(2) ð¤e íkuLkk WÃk¼kuøkÚke íku Mk{ksLkk rníkLku LkwfMkkLk ÃknkU[kze þfu Lknª. ònuh rník fu/yLku
Mk÷k{íke {kxu hkßÞ yrÄfkh Ãkh ytþík: yLku fk{[÷kW ytfwþ {qfe þfu Au.
(3) íku s «{kýu hk»xÙLkk rðþk¤ rník{kt fu Mkthûký {kxu yrÄfkhku Ãkh Mkhfkh ÞkuøÞ «ríkçktÄ {qfe
þfu Au. yk{ nf MkkÚku LkkøkrhfLke Vhs Ãký fu Mk{ks, hkßÞ fu LkkøkrhfLkk fÕÞkýLku çkkÄf
Lk ÚkkÞ.
(4) fxkufxeLkk Mk{Þ{kt Ãký hk»xÙ«{w¾ ¾kMk ònuhkík îkhk yk yrÄfkhku Ãkh y{wf Mk{Þ {kxu
ytfwþ {qfe þfu Au.
– fkuEÃký òíkLkk ¼u˼kð ðøkh Ëhuf òrík, ¿kkrík, Ä{o yLku ¼k»kkLkk ÷kufkuLku rþûký, r{÷fík fu
yLÞ rðþu»k ÷kÞfkík ðøkh ¼khíkLkk çkÄk LkkøkrhfkuLku {íkkrÄfkh-nfku yÃkkÞk, íku ykÃkýk
çktÄkhýrðËkuLkwt ¢ktríkfkhe fË{ fnuðkÞ. fkhý fu yufe MkkÚku ykx÷k Mkh¤ yLku {kuxk «{ký{kt fkuE
Ëuþ{kt Mºkeyku fu Ãkwhw»kkuLku yuf MkkÚku Lkkøkrhf nfku yLku hksfeÞ nfku yÃkkÞk LkÚke.
 245
• {q¤¼qík Vhòu :
(51-A) çktÄkhýLku ðVkËkh hnuðkLke yLku íkuLkk ykËþkuo yLku MktMÚkkykuLkku, hk»xÙæðsLkku yLku hk»xÙøkeíkLkku
ykËh fhðkLke.
(51-B) ykÍkËe {kxuLke hk»xÙeÞ ÷zíkLku «uhýk ykÃkLkkh Wå[ ykËþkuoLku ÓËÞ{kt Mkt½hðkLke yLku íkuLku
yLkwMkhðkLke.
(51-C) ¼khíkLkk Mkkðo¼ki{íð, yufíkk yLku y¾trzíkíkkLkwt Mk{ÚkoLk fhðkLke yLku íkuLkwt hûký fhðkLke.
(51-D) ËuuþLkwt hûký fhðkLkk yLku hk»xÙeÞ Mkuðk çkòððkLke nkf÷ ÚkkÞ íÞkhu íku{ fhðkLke.
(51-E) ÄkŠ{f, ¼k»kkfeÞ, «kËurþf yÚkðk rð¼kfeÞ {ík¼uËkuÚke Ãkh hneLku ¼khíkLkk ík{k{ ÷kufku ðå[u
MktðkrËíkk MÚkkÃkðkLke yLku ¼úkík]¼kðLke ¼kðLkk fu¤ððkLke yLku MºkeykuLkk økkihðLku nkrLkfkhf
ÔÞðnkhkuLkku íÞkøk fhðkLke.
(51-F) ykÃkýk MktÞkursík MktMf]ríkLkk ðkhMkkLku MkL{kLkðkLke íkÚkk íkuÚke íkuLkwt hûký fhðkLkwt.
(51-G) ðLkku, Mkhkuðhku, LkËeyku yLku ðLÞ «kýeyku Mkrník fwËhíke ÃkÞkoðhýLkwt hûký fhðkLke yLku
íkuLke MkwÄkhýk fhðkLke yLku Sðku «íÞu yLkwftÃkk hk¾ðkLke.
(51-H) ði¿kkrLkf {kLkMk, {kLkíkkðkË yLku S¿kkMkkð]r¥k yLku MkwÄkhkðkËLke ¼kðLkk fu¤ððkLke.
(51-I) ònuh r{÷fíkLkwt hûký fhðkLke yLku ®nMkkLkku íÞkøk fhðkLke.
(51-J) hk»xÙ Ãkwhw»kkÚko yLku rMkrØLkk Wå[íkh íkçk¬kyku ¼ýe Mkíkík «økrík fhíkwt hnu íku {kxu ÔÞÂõíkøkík yLku
Mkk{qrnf «ð]r¥kykuLkk ík{k{ ûkuºku Wíf]üíkk «kÃík fhðkLkku «ÞíLk fhðkLke.
• hkßÞLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku
– «k[eLk Mk{Þ{kt ËwrLkÞkLkk hkßÞku ‘Ãkku÷eMk hkßÞku’ níkkt. yux÷u fu íku{Lkwt fkÞo fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk
Ãkqhíkwt s {ÞkorËík níkwt. Ãkhtíkw, yksLkk ykÄwrLkf hkßÞ{kt MkhfkhLke sðkçkËkhe ðÄíke s òÞ Au.
– ÷kufku þktríkÃkqðof s Lkrn Ãký Mkkhe heíku Wå[ fûkkLkwt SðLk Sðe þfu íku {kxuLke sðkçkËkhe Ãký
hkßÞLke Au.
– yksLkk Mk{Þ{kt hkßÞ fkÞËku - yLku ÔÞðMÚkk WÃkhktík, rþûký, Wãkuøkku, ÃkAkík ðøkkuoLkku rðfkMk
ðøkuhu fkÞkuo Ãký fhu Au yux÷u fu hkßÞLkwt fkÞo Ãkku÷eMk hkßÞ{ktÚke ÃkrhðíkoLk Ãkk{e fÕÞký hkßÞ
íkhefuLkwt çkLÞwt Au yLku ykðku ÏÞk÷ ykÃkýk çktÄkhý{kt hksLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku íkhefu Au su
Lke[u {wsçk Au -
• hkßÞLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku : (f÷{ 37-51)
– çktÄkhýLkk rð¼køk-4 hkßÞLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku ykÃkðk{kt ykðu Au. ¾hu¾h íkku hkßÞLke
VhòuLkku rLkËuoþ fhu Au. yLkwåAuË-36{kt hkßÞ þçËLkku yÚko fuLÿ Mkhfkh, Ëhuf hkßÞ Mkhfkh, MktMkË,
hkßÞ rðÄkLkMk¼k íkÚkk ¼khík MkhfkhLkk rLkÞtºký nuX¤Lkk ík{k{ MÚkkrLkf fu yLÞ Mk¥kkrÄfkheyku
ÚkkÞ Au.
246
– ykÚke yk rð¼køk{kt rLkŠËü fhkÞu÷ {køkoËþof rMkØktíkkuLkku y{÷ fhðkLke Vhs {kºk fuLÿ Mkhfkh
fu hkßÞ MkhfkhLke s Lkrn Ãký MÚkkrLkf Mk¥kkykuLke Ãký Au. Ãkhtíkw fkLkqLke heíku íkuLkku y{÷ fhðk
hkßÞ çktÄkÞu÷ LkÚke. Ãkhtíkw, ÃkkuíkkLke Lkerík ½zíke ð¾íku yk rMkØktíkkuLkku y{÷ fhðkLke hkßÞLke
Lkiríkf Vhs Au.
– fkhý fu yyuk òuøkðkEyku ík{k{Lku Mkk{krsf, hksfeÞ íku{s ykŠÚkf LÞkÞ {¤e hnu íkuðe Mk{ksh[Lkk
MÚkkÃkðkLkku «ÞíLk fhðkLkku ykËuþ ykÃkíke òuøkðkE Au. LÞkÞíktºk îkhk {køkoËþof rMkØktíkkuLkk y{÷
{kxuLke çktÄkhý{kt fkuE òuøkðkE LkÚke.
– fkhý fu íkuLkkÚke fux÷ef {w~fu÷eykuLkwt MksoLk ÚkkÞ yuðwt níkwt. ykÚke ßÞkhu yLkwfq¤ Mktòuøkku sýkÞ
íÞkhu yk rMkØktíkkuLkku y{÷ fhðkLke íkuLke Lkiríkf Vhs çkLke hnu Au. (yLkwåAuË-37)
• ÷kufkuLkk fÕÞkýLke ð]rØ {kxuLke Mk{ksÔÞðMÚkk hkßÞ rMkØ fhþu (f÷{ 38) :
(1) su{kt Mkk{krsf, ykŠÚkf íkÚkk Mkk{krsf LÞkÞÚke hk»xÙeÞ SðLkLke ík{k{ MktMÚkkyku {krníkøkkh
ÚkÞu÷ nkuÞ íkuðe Mkk{krsf ÔÞðMÚkk þõÞ íkux÷e yMkhfkhf heíku rMkØ fheLku íkuLku hûký,
ykÃkeLku hkßÞ ÷kuffÕÞkýLke ð]rØ {kxu «ÞíLk fhþu.
(2) hkßÞ ¾kMk fheLku Võík ÔÞÂõíkyku ðå[u Lkrn, y÷øk y÷øk rðMíkkhku{kt hnuíkk yÚkðk y÷øk
y÷øk ÔÞðMkkÞku{kt hkufkÞu÷k ÷kufkuLkk sqÚkku ðå[u Ãký ykðfLke yMk{kLkíkk ykuAe fhðkLkk
«ÞíLkku fhþu íku{s Ëhßòu, Mkøkðzku yLku íkfkuLke yMk{kLkíkk LkkçkqË fhðkLkku «ÞíLk fhþu.
– LkeríkLkk [ku¬Mk rMkØktíkku hkßÞ yLkwMkhþu - su {wsçk hkßÞLke Lke[uLke rMkrØyku «kÃík fhðk «ÞíLk
fhþu.
(1) Ãkwhw»k yLku Mºke LkkøkrhfkuLku ykSrðfkLkwt Ãkqhíkwt MkkÄLk {u¤ððkLkku Mk{kLk yrÄfkh hnu;
(2) Mk{ksLke ¼kiríkf MkkÄLkMkk{økúeLke {kr÷fe yLku rLkÞtºkýLkwt rðíkhý ÷kufrník W¥k{ heíku MkkÄe
þfkÞ íku heíku ÚkkÞ;
(3) yÚkoíktºkLkwt Mkt[k÷Lk yuðe heíku ÚkkÞ fu suÚke MktÃkr¥k yLku WíÃkkËLkLkk MkkÄLkkuLke s{kðx Lk ÚkkÞ
yLku ÷kufrníkLku LkwfMkkLk ÚkkÞ íku heíku Lk ÚkkÞ;
(4) Ãkwh»kku yLku MºkeykuLku çktLkuLku yufMkh¾k fk{ {kxu Mk{kLk ðuíkLk {¤u;
(5) Ãkwhw»k yLku Mºke fk{ËkhkuLkkt ykhkuøÞ yLku þÂõíkLkku çkk¤fkuLke fw{¤e ðÞLkku ËwhwÃkÞkuøk Lk ÚkkÞ
yLku ykŠÚkf sYrhÞkíkLkk fkhýu íku{Lke ô{h fu þÂõíkLku yLkwfq¤ Lk nkuÞ íkuðk hkusøkkh{kt
òuzkðkLke LkkøkrhfkuLku Vhs Lk Ãkzu;
(6) çkk¤fkuLku MðMÚk heíku yLku MðkíktºÞ yLku økkihðÞwõík ÂMÚkrík{kt rðfkMkLke íkfku yLku Mkøkðzku
ykÃkðk{kt ykðu yLku çkk¤fku íkÚkk ÞwðkLkkuLku þku»ký Mkk{u yLku íku{Lke Lkiríkf yLku ykŠÚkf
WÃkuûkk Mkk{u hûký {¤u;
 247
(3) f÷{ LÞkÞ yLku {Vík fkLkqLke MknkÞ - (f÷{ 39-9) :
– hkßÞ fkLkqLke-«ÚkkLkk y{÷Úke Mk{kLk íkfLkk Äkuhýu LÞkÞLkku Wíf»ko MkÄkÞ íku{ fhþu yLku ¾kMk
fheLku, ykŠÚkf yÚkðk yLÞ yMk{ÚkoíkkykuLkk fkhýu fkuEÃký LkkøkrhfLku LÞkÞ {u¤ððk {kxuLke
íkfkuLkku RLkfkh fhðk{kt ykðþu Lknª.
– íku {kxu ÞkuøÞ fkÞËkyku ÞkusLkkyku yÚkðk yLÞ heíku {Vík fkLkqLke MknkÞLke òuøkðkE fhþu.
(4) økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkÃkLkk - (yLkw. 40) :
– hkßÞ økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkÃkLkk fhðk {kxu Ãkøk÷kt ¼hþu yLku íkuyku MðhkßÞLkkt yuf{ku íkhefu fk{
fhe þfu íku {kxu sYhe Mk¥kk yLku yrÄfkhku ykÃkþu.
(5) fux÷kf «Mktøkku{kt fk{, rþûký yLku {ËËLkku yrÄfkh (f÷{ 41) :
– hkßÞ ÃkkuíkkLke ykŠÚkf þÂõík yLku rðfkMkLke {ÞkoËk{kt hneLku, ð]ØkðMÚkk, {ktËøke y™u yÃktøkíkkLkk
«Mktøku yLku rðLkk ðktfu ðuXðe Ãkze íktøkeLkk yLÞ «Mktøku fk{, rþûký yLku ònuh {ËË {¤e hnu íku
{kxu yMkhfkhf òuøkðkE fhþu.
(6) fk{Lke LÞkÞe yLku {kLkðeÞ þhíkku yLku «Mkqrík hkník (yLkwåAuË - 42) :
– fk{Ëkh hkßÞ ðe{kÄkhku 1961, 1948{kt fk{Ëkhku {kxu yLkuf ÷k¼ku ykÃkðkLke òuøkðkE
Au, økúußÞwxe Äkhku ðøkuhu yk yLkwåAuËLke Ãkqíkoíkk {kxu ½zkÞu÷k fkÞËkyku Au.
(7) fk{Ëkhku {kxu rLkðkon ðuíkLk (yLkw. 43) :
– hkßÞ, ÞkuøÞ rðrÄ-rðÄkLkÚke fu ykŠÚkf ÔÞðMÚkk îkhk yÚkðk yLÞ fkuE heíku, ¾uíkeLkk, WãkuøkkuLkk
fu yLÞ «fkhLkk ík{k{ fk{ËkhkuLku fk{, rLkðkonðuíkLk, íku{s rþü SðLkÄkuhýLke yLku ðÃkhkþLkk
yLku Mkk{krsf yLku MkktMf]rík íkfkuLkk ÃkqhuÃkqhk WÃkÞkuøkLke ¾kíkhe ykÃkíke fk{Lke ÃkrhÂMÚkrík rMkØ fhðk
«ÞíLk fhþu yLku ¾kMk fheLku økúk{ rðMíkkhku{kt ÔÞÂõíkøkík yÚkðk Mknfkhe Äkuhýu øk]nWãkuøkkuLku
W¥kusLk ykÃkðkLkku «ÞíLk fhþu.
(8) WãkuøkkuLkk ðneðx{kt fk{ËkhkuLke Mkk{u÷økehe (yLkw. 43-yu) :
– hkßÞ, ÞkuøÞ rðrÄ-rðÄkLkÚke yÚkðk yLÞ heíku, fkuE Wãkuøk{kt hkufkÞu÷ MkknMkku, MktMÚkkyku yÚkðk
yLÞ MktøkXLkkuLkk ðneðx{kt fk{Ëkhku ¼køk ÷uíkk ÚkkÞ íku{ fhðk Ãkøk÷kt ÷uþu.
– ¼khíkLkk Mk{økú Ëuþ{kt Lkkøkrhfku {kxu Mk{kLk ËeðkLke fkÞËku fhðk hkßÞ «ÞíLk fhþu. (f÷{ 44)
– çkk¤fku {kxu {Vík yLku VhrsÞkík rþûkýLke òuøkðkE 14 ð»koLke ô{h Ãkqhe ÚkkÞ íÞkt MkwÄe fhðe.
(yLkw. 45)
– hkßÞ, ÷kufkuLkk Lkçk¤k ðøkkuoLkk yLku ¾kMk fheLku yLkwMkqr[ík sLkòríkykuLkk þiûkrýf yLku ykŠÚkf
rníkkuLke WLLkrík rðþu»k fk¤SÚke fhþu yLku Mkk{krsf yLÞkÞ yLku ík{k{ «fkhLkk þku»ký Mkk{u
íku{Lkwt hûký fhþu. (f÷{ 46)
248
– hkßÞ{kt ÷kufkuLkk Ãkku»kýLkwt Míkh yLku SðLkÄkuhý Ÿ[k ÷kððk yLku ònuh ykhkuøÞ MkwÄkhðkLku hkßÞ
ÃkkuíkkLke «kÚkr{f Vhòu{kt økýþu yLku yLku ¾kMk fheLku hkßÞ, yki»kÄLkk nuíkw rMkðkÞ, {kËf ÃkeýkLkk
íku{s ykhkuøÞLku nkrLkfkhf ÃkËkÚkkuoLkk WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktÄ {qfðkLkku «ÞíLk fhþu. (f÷{ 47)
– ¾uíke yLku Zkuh WAuhLke ykÄwrLkf yLku ði¿kkrLkf Äkuhýu ÔÞðMÚkk fhðkLkku hkßÞ «ÞíLk fhþu yLku
¾kMk fheLku økkÞku yLku ðkAhzktyku yLku yLÞ ËqÄk¤k yLku ¼khðknf ZkuhkuLke yku÷kËku ò¤ðe
hk¾ðk yLku íkuLke MkwÄkhýk fhðk yLku íku{Lke fík÷ fhðk «ríkçktÄ {qfðkLkkt Ãkøk÷kt ¼hþu. (yLkw.
48)
– ÃkÞkoðhýLkwt hûký yLku MkwÄkhýk yLku íku{kt MkwÄkh{kt fhðkLkku yLku ËuþLkkt støk÷ku yLku ðLÞSðkuLkwt
hûký fhðkLkku «ÞíLk hkßÞ fhþu. (yLkw. 48-yu)
– WÃkh {wsçk 1986{kt ÃkÞkoðhý Äkhku 1972Lkku støk÷ Mkthûký Äkhku yLku 1980 støk÷ Mkthûký Äkhku
ÃkMkkh fhu÷ Au.
– MktMkËLkk fkÞËkÚke yÚkðk íku nuX¤ hk»xÙeÞ {n¥ð íkhefu fhkÞu÷ Ëhuf f÷kí{f fu yiríknkrMkf {níð
Ähkðíkk M{khf yÚkðk MÚk¤ yÚkðk ÃkËkÚkoLkwt, ÞÚkk«Mktøk ÷qtxVkx, rðf]rík, rðLkkþ, MÚk¤ktíkh, rLkfk÷
yÚkðk rLkfkMk MkkÚku hûký fhðkLke hkßÞLke Vhs hnuþu. (yLkw. 49)
– hkßÞ, hkßÞ Mkuðkyku{kt Mkuðkyku{kt LÞkÞíktºkLku fkhkuçkkheÚke y÷øk fhðk Ãkøk÷kt ¼hþu. (yLkw. 50)
– yktíkhhk»xÙeÞ þktík yLku Mk÷k{íkeLke WLLkrík {kxu, hk»xÙku ðå[u LÞkÞe y™u {kLkðÃkqðofLkk MktçktÄku
ò¤ððk {kxu, MktøkrXík «òykuLkk yhMkÃkhMkLkk ÔÞðnkh{kt yktíkhhk»xÙeÞ fkÞËk yLku MktrÄykuLku
÷økíke Vhòu «íÞuLkku ykÄh ðÄkhðk yLku yktíkhhk»xÙeÞ «&™kuLkLkwt rLkhkfhý ÷ðkËe îkhk fhðkLku
W¥kusLk ykÃkðk «ÞíLk fhþu.
(1) yÃkeh÷ {kxu ¾kMk ÃkhðkLkøke ykÃkðkLke Mk¥kk :
– yMkkÄkhý Mktòuøkku{kt MkðkuoÃkhe yËk÷ík yÃke÷ {kxu ¾kMk ÃkhðkLkøke ykÃkðkLke Mk¥kk Ähkðu Au. òu
fu ÷~fhe yËk÷íku [wfkËk ytøku yÃke÷ fhðkLke ykÃke þfkÞ Lknª.
– ßÞkt LÞkÞLkk rMkØktíkLkku «&™ WÃkÂMÚkík Úkíkku nkuÞ íÞkt MkðkuoÃkhe yËk÷ík Ëhr{ÞkLkøkehe fhe þfu Au.
(2) Mk÷kn ykÃkðkLkku yrÄfkh :
– hk»xÙÃkrík fkuE fkÞËk fu ¾hzk WÃkhLkk [[koMÃkË {wÆkyku WÃkh Mkðkuoå[ yËk÷íkLke hkÞ {ktøke þfu.
– y{urhfkLke MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku Mk÷kn ykÃkðkLkku yrÄfkh LkÚke.
(3) yLÞ Mk¥kkyku :
– MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku Ãkkuíku ykÃku÷ [qfkËkykuLku Vhe [fkMke sðkLke Mk¥kk Au. íku LkÍehe yËk÷ík íkhefu
fk{ fhu Au.
– íkuLkk [wfkËkyku ¼rð»Þ{kt «{ký¼qík økýðk{kt ykðu Au yLku íkuLkk ríkhMfkh {kxu fkuEÃký ÔÞÂõíkLku
rþûkk ÚkE þfu Au.
 249
– su{ su{ Mk{ksLke yLku hkßÞLke sYrhÞkík ðÄíke [k÷e Au íku{ íku{ hksLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku{ktÚke
«uhýk ÷ELku Mkhfkh ÷kufkuLkk Mkk{krsf ykŠÚkf fÕÞký yÚkuo fkÞËkyku ½zu Au y™u íkuLkku y{÷ fhkðu
Au. rþûký, {krníke, fBÃÞqxh, zeðkELðuMxu{uLx ðøkuhu ûkuºk MkhMkkh sYh Ãkzu fkÞËkyku ½zíke hne
Au.
– yksu ykŠÚkf ûkuºku Vwøkkðku Lk ðÄu íku {kxu Mkhfkh Mkíkík æÞkLk hk¾u Au. yk{, Mkhfkh ÷kuffÕÞkýLkk
¼køkYÃku sðkçkËkh ¼qr{fk ¼sðe hne Au.
• LÞkÞíktºk
• LÞkÞíktºk :
– ¼khíkeÞ LÞkÞíktºk Mk¤tøk, MkwøkúrÚkík yLku rÃkhkr{z ykfkhLkwt Au.
– MkkiÚke Wå[ fûkkyu Mkðkuoå[ yËk÷ík ykðu÷e Au yLku rðrðÄ hkßÞkuk{t ðze yËk÷íkku ykðu÷e Au.
– ðze yËk÷íkkuLkk íkkçkk nuX¤ rsÕ÷k yËk÷íkku MkuþLMk yËk÷íkku yLku {nuMkq÷e yËk÷íkku ykðu÷e Au.
rsÕ÷k fûkkLke yËk÷ík nuX¤ íkk÷wfkLke Ãkuxk yËk÷íkku ykðu÷e Au.
– Lke[uÚke WÃkh MkwÄe yËk÷íkku yufMkqºkíkkÚke çktÄkÞu÷e Au.
– íkk÷wfk fûkkLke Ãkuzk yËk÷íkkuLke LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqtf hkßÞLkk ònuh Mkuðk Ãkt[ ðze yËk÷íkLkk
{wÏÞ LÞkÞkÄeþLke Mkt{ríkÚke hkßÞÃkk÷ fhu Au. yk yËk÷íkku{kt yÃkkÞu÷ [qfkËkLke rðhwØ rsÕ÷k
fûkkLke ËeðkLke fu VkusËkhe yËk÷íkku{kt yÃke÷ fhe þfkÞ Au.
– yk yËk÷íkku{kt {wÏÞ LÞkÞkÄeþku yLku çkeò {ËËLkeþ LÞkÞkÄeþku nkuÞ Au. yk LÞkÞkÄeþkuLke
rLk{ýqtf hkßÞLke ðze yËk÷íkLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþLke Mk÷kn «{kýu hkßÞÃkk÷ fhu Au.
– rsÕ÷kLke ËeðkLke yËk÷ík{kt «Úk{, rîíkeÞ, ík]íkeÞ fûkkLkk LÞkÞkÄeþku nkuÞ Au. yk rðrðÄ ðøkoLkk
LÞkÞkÄeþLku ykuAeð¥ke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– hkßÞLkk {wÏÞ yËk÷íkku nuX¤ Mkexe rMkrð÷ fkuxo yLku y{wf þnuhku{kt M{ku÷ fkuÍeÍ fkuxo nkuÞ Au.
– rsÕ÷k fûkkLke yËk÷íkkuLku {q¤ yrÄfkh yLku rðrðÄ yrÄfkhku «kÃík ÚkÞu÷k nkuÞ Au. ðze yËk÷íkLku
{wÏÞíðu rððkËLke Mk¥kkyku ykÃkðk{kt ykðu Au.
– ðze yËk÷íkku{kt {wÏÞ LÞkÞkÄeþku yLku «MktøkkuÃkkík yLÞ LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqtf hk»xÙÃkrík fhþu.
– ðze yËk÷íkkuLkk [qfkËkku rðhwØ Mkðkuoå[ yËk÷ík{kt yÃke÷ fhe þfkÞ Au.
(2) MkðkuoÃkhe yËk÷ík :
– ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷ík {wÏÞ LÞkÞkÄeþ yLku 13 LÞkÞkÄeþkuLke çkLku÷e Au. íku{kt MkwÄkhk fhe 17
yLku ÃkAe 1986{kt MkwÄkhku fhe íku MktÏÞk 25Lke Xhkððk{kt ykðu÷e Au.
– MktMkËLku LÞkÞkÄeþkuLke MktÏÞk ðÄkhðkLke Mk¥kk Au.
– hk»xÙÃkrík {wÏÞ LÞkÞkÄeþLke rLk{ýqtf fhu Au yLku çkeò LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqtf {wÏÞ LÞkÞkÄeþku
MkkÚku yLku sYh Ãkzu íkku ðze yËk÷íkLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþku MkkÚku {Mk÷ík fheLku fhu Au.
250
– rMkrLkÞkurhxeLkk ykÄkhu ykÍkËeLkk ð¾íkÚke s {wÏÞ LÞkÞkÄeþLke rLk{ýqtf Úkíke ykðe Au. {kºk
RÂLËhk økktÄe ðzk«ÄkLk níkk íÞkhu LÞkÞkÄeþLke økwýð¥kkLkk ykÄkhu rLk{ýqtf fhðkLke ðkík fhu÷e
Ãký VheÚke íku «&™ ÞÚkkðík ÚkE økÞku Au.
(3) {wÏÞ LÞkÞkÄeþLke ÷kÞfkíkku :
– íku ÔÞÂõík ¼khíkLke Lkkøkrhf nkuðe òuEyu.
– íkuyku ðze yËk÷ík{kt LÞkÞkÄeþLkku 5 ð»koLkku nkuÆku ¼kuøkðu÷ku nkuðku òuEyu.
yÚkðk
– 10 ð»koLkku ðze yËk÷íkLkku yuzðkufuxLkku yLkw¼ð nkuðku òuEyu
yÚkðk
– hk»xÙÃkríkLku {íku Lkk{ktrfík ÄkhkþkMºke nkuðku òuEyu.
– LÞkÞkÄeþLke rLkð]¥k ðÞ 65 ð»koLke hk¾ðk{kt ykðe Au.
– rLkð]¥k ÚkÞk ÃkAe ¼khíkLke Mk¥kk fu fkuE yËk÷ík MkkÚku ðfe÷kík fhðkLke {LkkE Vh{kððk{kt ykðe
Au.
– rLkð]¥k ðÞ Ãknu÷k økuh ðíkoýqtf, ÷kt[hwïík, ÃkûkÃkkíke LÞkÞ fu yþÂõíkLkk fkhýkuMkh nkuÆk ÃkhÚke Ëqh
fhe þfkÞ Au.
– MktMkËLkk çktLku øk]nku{kt fw÷ MkÇÞkuLke MktÏÞkLke çknw{íke íku{s nksh yLku {ík ykÃkíkk MkÇÞkuLke
çknw{íke Xhkð fhe hk»xÙÃkríkLku MkwÃkhík fhðk{kt ykðu íkku hk»xÙÃkríkLkk nwf{ îkhk LÞkÞkÄeþLku ÃkË
ÃkhÚke Ëqh fhe þfkÞ Au.
– nkuÆku Mðefkhíkkt Ãknu÷kt íku{ýu çktÄkhý yLku nkuÆk «íÞuLke sðkçkËkheLkk MkkuøktË ÷uðk Ãkzu Au.
(4) Mkðkuoå[ yËk÷íkLke Mk¥kkyku :
su{kt -
(1) {q¤ yrÄfkh,
(2) yÃke÷ yrÄfkh,
(3) Mk÷knLkku yrÄfkh,
– yLÞ (4) yLÞ çkeS Mk¥kkykuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(1) {q¤ yrÄfkh :
– {q¤ yrÄfkh Mk{ðkÞe «Úkk yÃkLkkðe nkuðkÚke fuLÿ yLku hkßÞku ðå[uLkk Mkt¼rðík rðrðË{kt rLkýkoÞf
íkhefu Vhs çkòððkLkwt fkÞo Mkðkuoå[ yËk÷íkLku MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
 251
– yk Mk¥kk nuX¤,
(1) Mkt½ yLku fkuE yuf fu íkuÚke ðÄw hkßÞku ðå[u
(2) hkßÞ-hkßÞ ðå[u,
(3) yuf çkksw Mkt½ yLku íkuLkk Ãkûkfkhku yuf fu ðÄw hkßÞku nkuÞ yLku íkuLke rðhwØ{kt yLÞ hkßÞku
nkuÞ, yk çkÄk ͽzkykuLkku Wfu÷ ÷kððk{kt ykðu Au.
(4) WÃkhktík MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku ÷kufþkneLke MkðkuoÃkhe yËk÷ík økýu÷e nkuðkÚke {q¤¼qík yrÄfkhkuLkwt
hûký fhðkLke íkuLku {q¤ Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe Au.
(5) {q¤¼qík yrÄfkhkuLkk ¼tøk çkË÷ MkðkuoÃkhe yËk÷ík swËk swËk nwf{ku fkZu Au. Ãkhtíkw fxkufxeLkk
Mk{Þ{kt {q¤¼qík yrÄfkhkuLkku y{÷ {kufqV hnuíkku nkuðkÚke ykðk nwf{ku çknkh Ãkkze þfíke
LkÚke.
(2) yÃke÷ yrÄfkh :
– ¼khík{kt MkðkuoÃkhe yËk÷ík yÃke÷ {kxuLke ytrík{ yËk÷ík Au. yk yËk÷íku ykÃku÷k rLkýoÞ yk¾he
yLku Ãkzfkhe þfíkk LkÚke yLku çkÄkyu MðefkÞo hk¾ðk Ãkzu Au.
– Mk{ðkÞe «Úkk{kt ykðe yÃke÷Lke Mk¥kk MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku yÃkkíke LkÚke.
– ¼khík{kt MkðkuoÃkhe yËk÷ík ÃkkMku [kh yÃke÷ yrÄfkh ûkuºkku Au :
(3) çktÄkhýLkk yÚko½xLk ytøkuLke yÃke÷ :
– hkßÞLke ðze yËk÷íku çktÄkhý yÚko½xLk MktçktÄe [wfkËk Mkk{u Mkðkuoå[ yËk÷ík{kt yÃke÷ fhe þfkÞ
Au.
– ðze yËk÷ík yuðwt «{kýÃkºk ykÃku fu Ëkðk{kt çktÄkhýLkk yÚko½xLkLkku yøkíÞLkku {wÆku Mk{kÞu÷ku Au.
íkku yÃke÷ ÚkE þfu Au.
(çk) ËeðkLke Ëkðkyku MktçktÄe yÃke÷ : ðze yËk÷ík yuðwt «{kýÃkºk ykÃku fu fkuE fuMk{kt 20,000/
- YrÃkÞk fhíkkt ðÄw hf{ MktzkuðkÞu÷e Au yÚkðk fkÞËkLkku {wÆku Mk{kÞu÷ku Au íkku MkðkuoÃkhe
yËk÷ík{kt yÃke÷ fhe þfkÞ Au.
(f) VkusËkhe Ëkðk ytøkuLke yÃke÷ : òu Lke[uLke þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk Úkíkwt nkuÞ íkku VkusËkhe Ëkðkyku
MktçktÄe [qfkËkyku WÃkh MkðkuoÃkhe yËk÷ík{kt yÃke÷ fhe þfkÞ Au :
– òu ðze yËk÷íkLku íkuLke íkkçkkLke yËk÷íku ykÃku÷ {wÂõík {kxuLkku fhe VktMkeLke Mkò Vxfkhe
nkuÞ,
– òu ðze yËk÷íku íkkçkkLke yËk÷ík{ktÚke fuMk ÃkkAku ¾U[e ÷eÄku nkuÞ yLku {]íÞwËtzLke Mkò
Vxfkhe nkuÞ,
– òu ðze yËk÷ík «{kýÃkºk ykÃku fu fuMk MkðkuoÃkhe yËk÷ík{kt yÃke÷ {kxu ÞkuøÞ Au íkku.
252
(z) yÃke÷ {kxu ¾kMk ÃkhðkLkøke ykÃkðkLke Mk¥kk : yMkkÄkhý Mktòuøkku{kt MkðkuoÃkhe yËk÷ík
yÃke÷ {kxu ¾kMk ÃkhðkLkøke ykÃkðkLke Mk¥kk Ähkðu Au. òu fu ÷~fhe yËk÷íku ykÃku÷k [qfkËk
ytøku yÃke÷ fhðkLke ykÃke þfkÞ Lknª.
– ßÞkt LÞkÞLkk rMkØktíkLkku «&™ WÃkÂMÚkík Úkíkku nkuÞ íÞkt MkðkuoÃkhe yËk÷ík Ëhr{ÞkLkøkehe fhe
þfu Au.
(4) Mk÷kn ykÃkðkLkku yrÄfkh :
– hk»xÙÃkrík fkuE fkÞËk fu ¾hzk WÃkhLkk [[koMÃkË {wÆkyku WÃkh Mkðkuoå[ yËk÷íkLke hkÞ {ktøke þfu.
– y{urhfkLke MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku Mk÷kn ykÃkðkLkku yrÄfkh LkÚke.
(5) yLÞ Mk¥kkyku :
– MkðkuoÃkhe yËk÷íkLku Ãkkuíku ykÃku÷ [qfkËkykuLku Vhe [fkMke sðkLke Mk¥kk Au. íku LkÍehe yËk÷ík íkhefu
fk{ fhu Au.
– íkuLkk [qfkËkyku «{ký¼qík økýðk{kt ykðu Au yLku íkuLkk ríkhMfkh {kxu fkuEÃký ÔÞÂõíkLku ÚkE þfu Au.
• fuLÿ (Mkt½) hkßÞ MktçktÄku
– fuLÿ{kt, ykÍkËe ÃkAe yuf s fkìtøkúuMkLke Mk¥kk þkMkLk níkwt yLku íku s «{kýu hkßÞkuLke rðÄkLkMk¼k{kt
÷øk¼øk fkìtøkúuMkLkwt þkMkLk nkuðkÚke, fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkhku ðå[uLkk çktÄkhýeÞ yrÄfkhkuLkk rððkËLkku
Wfu÷ - ÃkûkLke ytËhLke ðkxk½kxku - [[ko-rð[khýk îkhk ÷kððk{kt ykðíkku.
– Ãkhtíkw 1967{kt, Mkk{kLÞ [qtxýe{kt ¼khík{kt ÷øk¼øk 50 xfk hkßÞku{kt rðÃkûkkuLke Mkhfkh Mk¥kk-
þkMkLk{kt ykðe íÞkh MkwÄe ÃkûkLke ðVkËkheLkk Äkuhýu, fuLÿ-hkßÞkuLkk MktçktÄkuLkwt rLkÞ{Lk Úkíkwt níkwt. nðu
rðrðÄ ÃkûkkuLkk ð[oMð nuX¤Lke hkßÞ Mkhfkhku ÃkkuíkkLkk yrÄfkhku ytøku òøk]ík çkLke Au. fuLÿ yLku
hkßÞku ðå[uLkk MktçktÄku, çktÄkhýeÞ òuøkðkEyku {wsçk, Lk¬e fhðkLkku ykøkún ðæÞku Au.
– ¼khíkeÞ çktÄkhýLke f÷{ 245(1) {wsçk ¼khíkLke MktMkË, MktÃkqýo ¼khíkLkk «ËuþLku fu íkuLkk fkuEÃký
¼køkLku ÷køkw Ãkzu íkuðk fkÞËk ½ze þfu Au. ßÞkhu hkßÞLkk rðÄkLk{tz¤ku hkßÞLke «kËurþf Mke{kyku
Þk íkuLkk fkuEÃký ¼køkLku ÷køkw Ãkze þfu íkuðk fkÞËk ÃkMkkh fhe þfu.
– Ãkhtíkw çktÄkhýLke f÷{ 245(2) {wsçk, MktMkËu ÃkMkkh fhu÷k fkuEÃký fkÞËk ¼khíkLke «kËurþf {ÞkoËkykuLku
yku¤tøkeLku hkßÞ çknkhLkk «Ëuþku{kt y{÷e çkLke þfu.
– Mðk¼krðf heíku s hkßÞLkkt rðÄkLk{tz¤kuLku ykðe hkßÞ çknkh Äkhk ÷køkw ÃkkzðkLke - Mk¥kk {¤e þfu
Lknª yLku íku ¼khíkk{t Au Ãký Lkrn Ãkhtíkw hkßÞkuLke «ËuþLke MkhnËkuLke çknkhLke çkLkíke ½xLkkyku
MkkÚku hkßÞLku MktçktÄu Au yuðwt òu rðÄkLk{tz¤ «MÚkkrÃkík fhe þfu íkku hkßÞLkkt rðÄkLk-{tz¤ku ÃkkuíkkLke
«kËurþf Mke{kykuLke çknkh y{÷efhý ÚkE þfu íkuðk fkÞËk ½ze þfu.
 253
(2) Mkt½ yLku hkßÞLkk ðiÄkrLkf MktçktÄku :
– ¼khíkLkk Mk{ðkÞíktºk çktÄkhý {wsçk Äkhk ½zðkLke Mk¥kk Mkt½ yLku hkßÞku ðå[u ðnU[ðk{kt ykðe Au.
– su su rð»kÞku ytøku fkÞËk ½ze þfkÞ íku íku rð»kÞkuLku ºký ÞkËeyku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞk Au.
– ºkýuÞ ÞkËe{kt Mk{kðuþ Lk ÚkkÞ íkuðku fkuE rð»kÞ hne síkku nkuÞ íkku íkuðk rð»kÞ ytøku fkÞËku ½zðkLke
çkkfeLke Mk¥kk Mkt½ MkhfkhLku ykÃkðk{kt ykðe Au.
– ÞkËeykuLke yk h[Lkk 1935Lkk “Goverment of India Act”Lke Mk{kLk Au. yk ºký ÞkËeyku yk
«{ký Au :
– Lkt. (1) Mkt½ ÞkËe (2) hkßÞ ÞkËe(3) Mknðíkeo ÞkËe íkhefu çktÄkhý{kt ðýoððk{kt ykÔÞwt Au.
– Mkt½ÞkËeLkk rð»kÞku Ãkh {kºk Mkt½ Mkhfkh s fkÞËk ½ze þfu Au. hkßÞÞkËeLkk rð»kÞku Ãkh {kºk hkßÞ
ÞkËe s fkÞËk ½ze þfu Au ßÞkhu MktÞwõík ÞkËe (Mknðíkeo ÞkËe) Ãkh çktLku Mkhfkhku fkÞËk ½ze þfu.
– WÃkhktík (1) rËÕne (2) rn{k[÷ «Ëuþ (3) {rýÃkwh (4) rºkÃkwhk (5) yktËk{kL-rLkfkuçkkh (6) ÷ûÞîeh
yLku y{eLkËð xkÃkwyku (7) ËkËhkLkøkh nðu÷e (8) Ëeð-Ë{ý-økkuðk (10) Ãkkìtrz[uhe (10) [tËeøkZ
ðøkuhu fuLÿþkrMkík «Ëuþku ¼÷u su íku hkßÞku{kt ykðu÷k - íkkuÃký íkuLkk Ãkh fkÞËku ½zðkLkku fuLÿ (Mkt½)
MkhfkhLku s yrÄfkh Au.
(1) ÞkËeykuLkwt xqtfwt rððhý :
– WÃkhkuõík ºkýuÞ ÞkËeyku çktÄkhýLkk Mkkík{k Ãkrhr»x{kt ykÃkðk{kt ykðu÷e Au.
(a) Mkt½ ÞkËe :
– Mkt½ ÞkËe{kt 97 rð»kÞku Au.
– su{kt AuÕ÷u rð»kÞ Mkt½ MkhfkhLke þu»k Mk¥kk ytøkuLkku Au.
– Mkt½ ÞkËe{kt 12 rð»kÞku fhðuhk ytøkuLkk Au.
– Mkt½ fhfkhk ÃkkMku Mkthûk{, rðËuþ, çku®Lføk coinage RLÞkuhLMk ðøkuhu rð»kÞku Au.
– fu¤ðýe hkßÞ nMíkf Ãký çkLkkhMk rnLËw ÞwrLkðŠMkxe, rËÕne ÞwrLkðŠMkxe, y÷eøkZ {wÂM÷{
ÞwrLkðŠMkxe ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ Mkt½ ÞkËe{kt Au.
(b) Mknðíkeo ÞkËe :
– yk ÞkËeLkk 47 rð»kÞku Au.
– yk ÞkËeLkk çku ¼køk Ãkzu Au : (1) Mkk{kLÞ fkÞËku yLku (2) íku ytøkuLke ÔÞðnkhMktrníkk.
– Mknðíkeo ÞkËe{kt fhðuhk ytøku Ãký yuf rð»kÞLkku WÕ÷u¾ LkÚke.
(c) hkßÞ ÞkËe :
– yk ÞkËe{kt 66 rð»kÞkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
254
– Mkt½ ÞkËe{kt fhðuhk ytøku 12 rð»kÞku Au, ßÞkhu hkßÞ ÞkËe{kt 20 rð»kÞku Au. su{kt ¾uíkeLke
ykðf ÃkhLkk ðuhk, s{eLk yLku {fkLk ÃkhLkk fhku, {kusþku¾ ÃkhLkk fhku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
– WÃkhkuõík ËuþLkk LkkøkrhfkuLkk SðLkÄkuhý MkwÄkhðk {kxuLkk su rð»kÞku Au íku{ktÚke {kuxk¼køkLkk
hkßÞ ÞkËe{kt Mk{krðü ÚkÞu÷k Au. su{kt Ãkku÷eMk, LÞkÞ, MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku,
ykhkuøÞ, fu¤ðýe, ¾uíke, støk÷ku, Wãkuøkku, ¾kýku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2) ðiÄkrLkf MktçktÄku - Mkk{kLÞ Mktòuøkku :
– ÞkËe {wsçk - Mkt½ yLku hkßÞ MkhfkhkuLku fkÞËk ½zðkLke {¤íke Mk¥kkLkku çku heíku rð[kh fhðku òuEyu
: (1) ðiÄkrLkf MktçktÄku - Mkk{kLÞ ÃkrhÂMÚkrík{kt (2) ðiÄkrLkf MktçktÄku - fxkufxe{kt.
– Mkk{kLÞ Mktòuøkku{kt, Mkt½ ÞkËeLkk rð»kÞku ytøku Mkt½ MkhfkhkuLku yLku hkßÞ ÞkËeLkk rð»kÞku ytøku hkßÞ
MkhfkhLku yLku Mknðíkeo ÞkËeLkk rð»kÞku ytøku Mkt½ yLku hkßÞ MkhfkhkuLku fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk Au. yk
«{kýu íku{Lku «kÃík ÚkÞu÷k yrÄfkhku MktÃkqýo (plenary) Au.
– yk{ nkuðk Aíkkt, Mkk{kLÞ Mktòuøkku{kt Ãký çktÄkhýLke f÷{ 249 yLku 22 {wsçk - Mkt½ MkhfkhLku
hkßÞ ÞkËe{ktLkk rð»kÞku Ãkh fkÞËk ½zðkLkku yrÄfkh Au.
– f÷{ 249 {wsçk hkßÞ ÞkËe{kt fkuEÃký rð»kÞ ytøku Mkt½ Mkhfkh fkÞËku ½zðkuíku hk»xÙeÞ rník {kxu
sYhe Au. íkuðwt hkßÞMk¼k 2/3 çknw{íkeÚke Xhkð ÃkMkkh fhe Lk¬e fhu íkku Mkt½ MkhfkhLku íku yrÄfkh
«kÃík ÚkkÞ Au.
– ykðku fkÞËku yuf ð»ko fhíkkt ðÄw y{÷{kt hnuþu Lknª rMkðkÞ fu VheÚke Xhkð fhe fkÞËkLke {wÆík
÷tçkkððk{kt ykðu.
– 12 rLkÞwõík ÚkÞu÷k MkÇÞku rMkðkÞ hkßÞMk¼kLkk çkÄk s MkÇÞku hkßÞLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkk nkuðkÚke
hkßÞMk¼k ykðku Xhkð ÃkMkkh fhíkkt hkßÞLkk rníkLkku rð[kh fhþu s yuðwt Mkh¤íkkÚke {kLke ÷uðk{kt
ykÔÞwt Au.
– f÷{ 252 {wsçk çku yÚkðk ðÄw hkßÞkuLkk rðÄkLk øk]nku Xhkð ÃkMkkh fhe, íku Xhkð{kt sýkðu÷ hkßÞ
ÞkËeLkk rð»kÞ ytøku MktMkË fkÞËku ½xu íkuðwt MktMkËLku sýkðu íkku MktMkË íku rð»kÞ ytøku fkÞËku ½ze þfu.
(3) ðiÄkrLkf MktçktÄku-fxkufxe{kt :
– ßÞkhu Ëuþ{kt fxkufxe nkuÞ íÞkhu hkßÞÞkËe{kt Mk{krðü ytøku fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk MktMkËLku «kÃík ÚkkÞ
Au. (f÷{-250)
– ykðku fkÞËku fxkufxeLkku ytík ykÔÞk çkkË 6 {kMk MkwÄe y{÷{kt hnuþu.
– ykLkku yÚko yuðku LkÚke hkßÞ Mkhfkh fxkufxeLkk Mk{Þ{kt fkÞËku ½ze þfíke LkÚke. hkßÞ MkhfkhLkku
yk nf yçkkrÄík hnu Au Ãkhtíkw fkuEÃký rð»kÞ ytøku Mkt½ Mkhfkh yLku hkßÞ Mkhfkh çktLku fkÞËk ½zu
íkku yLku òu fkuE rðMktøkrík nkuÞ íkku íkuðk Mktòuøkku{kt MktMkËu ÃkMkkh fhu÷ fkÞËku y{÷{kt hnuþu. yk{
fxkufxe Mk{Þu Mkt½Lkk ðiÄkrLkf yrÄfkhku rðMík]ík ÚkkÞ Au.
 255
(4) hk»xÙÃkrík þkMkLk :
– ßÞkhu hk»xÙróLku yu{ ÷køku fu fkuEÃký hkßÞLkwt þkMkLk çktÄkhýeÞ heíku [k÷e þfu íku{ LkÚke íÞkhu íku
hkßÞ{kt hk»xÙÃkríkLkwt þkMkLk ÷køkw fhe þfu íku hkßÞLke ík{k{ ðiÄkrLkf fuLÿ Mkhfkh ¼kuøkðþu. (f÷{
356)
– fxkufxeLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk íku hkßÞ {kxu hkßÞðkËeLkk ík{k{ rð»kÞku ytøku fkÞËk ½zðkLkku yrÄfkh
MktMkËLku «kÃík ÚkkÞ Au.
(5) LkkýkfeÞ fxkufxe :
– f÷{ 360 ßÞkhu fkuEÃký hkßÞ{kt LkkýkfeÞ fxkufxe ònuh ÚkkÞ íÞkhÃu ykðe fxkufxe y{÷{kt nkuÞ
íÞkt MkwÄe hk»xÙÃkrík íku hkßÞLku fhe þfu Au. íkuLkk fkuEÃký Lkkýkrð»kÞfku yøkh rðíkrðÄkÞfku hk»xÙ«{w¾Lke
{tsqhe {kxu y÷øk hk¾ðk.
– WÃkh sýkðu÷ ºkýuÞ «fkhLke fxkufxe ònuh fhðkLke Mk¥kk fuLÿ ÃkkMku Au. hk»xÙ«{w¾Lkwt þkMkLk
fkuEÃký hkßÞ{kt ònuh fhðkLkwt nkuÞ fu fkuEÃký hkßÞ{kt LkkýkfeÞ ònuh fhðkLke nkuÞ íÞkhu Ãký
íku ytøku Mkt½ Mkhfkh (fuLÿ) rLkýoÞ ÷u Au.
(6) yÚko½xLkLkku «&™ :
– ðiÄkrLkf ûkuºk Mkt½ y™u hkßÞku ÃkkuíkÃkkuíkkLke {ÞkoËkyku MÃkü heíku Mk{S þfu Au. íku {kxu çktÄkhý{kt
ÞkËeyku ykÃkðk{kt ykðe Au.
– yk ÞkËeykuLke {ÞkoËk{kt hneLku fkÞËk ½zðkLkku MktÃkqýo yrÄfkh Mkt½ yLku hkßÞ MkhfkhkuLku Au.
– Aíkkt Ãký {kLkðSðLk ykÃkýu y÷øk y÷øk rð¼køk{kt ðnU[e þfíkk LkÚke. {kLkðSðLk Mk{økú heíku
yuf yLku yrð¼kßÞ yLku fkuEÃký Ëuþ{kt {kLkðSðLkLku Lksh Mk{ûk hk¾eLku s fkLkqLk ½zðk{kt
ykðu Au. íkuÚke fkuEÃk Mk{ðkÞíktºkLke Ëuþ{kt yufçkeòLku MÃkþo Ãký Lk fhu yu heíku rð»kÞkuLke ðnU[ýe
MkðoÚkk yþõÞ Au.
– Ãkrhýk{u MktMkË Þk hkßÞLkk rðÄkLk{tz¤ ßÞkhu fkuEÃký yu¾ ÞkËeLkk rð»kÞ ytøku fkÞËku ½zu íÞkhu,
Mkt¼ð Au fuu, yu fkÞËku ykMkwtrøkf heíku (incidntally) çkeS ÞkËeLkk íkuðk rð»kÞLku MÃkþuo Ãký ¾hku
íkuðk Mktòuøkku{kt, yuðk Mktòuøkku{kt, þwt yu fkÞËku ykLkwMktrøkf heíku çkeS ÞkËeLku MÃkþuo Au yux÷k {kxu
økuhçktÄkhýeÞ økýkþu yLku íkuÚke hË økýkþu ?
(7) nkËo yLku ík¥ðLkku rMkØktík :
– ßÞkhu fkuEÃký hkßÞLkk rðÄkLk{tz¤u ÃkMkkh fhu÷ fkÞËku, ÃkkuíkkLke çktÄkhýeÞ {ËkoÞk yku¤tøkðkLku
fkhýu, økuhçktÄkhýeÞ Au fu fu{ yuðk «&™ku Q¼ku ÚkkÞ íÞkhu yu «&™Lku ‘nkËo yLku ík¥ðLkk’ rMkØktíkLku
ykÄkhu íkÃkkMkðk{kt ykðu Au.
– yk rMkØktík «{kýu fkÞËkLkwt nkËo þu{kt hnu÷wt [u íku ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðu Au ð¤e, fkÞËku çktÄkhýeÞ
Au fu Lkrn íku Lk¬e fhíke ð¾íku Mk{økú fkÞËkLkku rð[kh fhðkLkku nkuÞ Au, Lkrn fu fkÞËkLkk fkuE yuf
¼køk Þk {uxk ¼køkLkku.
256
– yk rMkØktík «{kýu hkßÞ Mkhfkhu ½zu÷k fkÞËkLkwt nkËo yLku {wÏÞ ík¥ð hkßÞÞkËe rð»kÞ ytøkuLkwt s
nkuÞ yLku fkÞËku Võík ykLkw»ktrøkf heíku s Mkt½ ÞkËeLku MÃkþoÚkku nkuÞ íkku íku fkÞËku çktÄkhýeÞ økýkþu.
– Mkki«Úk{ ‘nkËo yLku ík¥ðLkku rMkØktík’ fuLkuzkLke yËk÷íku Mðefkhu÷ Au. su ¼khíku Ãký Mðefkhu÷ Au.
– çktÄkhýLke f÷{ 254 {wsçk Mkt½ yLku hkßÞ Mkhfkhkuyu, Mknðíkeo ÞkËeLkk yuf s rð»kÞ WÃkh fkÞËku
½zâku nkuÞ yLku yk{kt rðMktøkrík nkuÞ yLku íku{kt yu s rð»kÞ WÃkh Mkt½ MkhfkhLkku fkÞËku y{÷{kt
hnu Au Ãkhtíkw f÷{ 254(2) {wsçk ykðk fkÞËk ytøku hkßÞ Mkhfkhu hk»xÙÃkríkLke Mkn{íke {u¤ðe ÷eÄe
nkuÞ íkku íku fkÞËku MktMkËLkk fkÞËk MkkÚku rðMktøkík nkuðk Aíkkt Ãký íku hkßÞ{kt y{÷e çkLkþu.
(8) þu»k Mk¥kk :
– f÷{ 248 «{kýu - fkuEÃký ÞkËe{kt - hne síke çkkçkíkku fu rð»kÞku ytøku fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk Mkt½
Mkhfkh ÃkkMku Au. y{urhfk{kt yLku ykìMxÙur÷Þk þu»k Mk¥kk hkßÞku ÃkkMku Au.
• ðiãkrLkf Mk¥kkykuLkku rð¼ksLk :
– Mk{ðkÞíktºkLkk çktÄkhý{kt Mkt½ yLku hkßÞku ðå[uLkk ðneðxe MktçktÄkuyu yLkuf økqt[ðýku Q¼e fhe Au.
– ðneðxe íktºk îkhk fkÞËkyku yLku ykËuþkuLkk y{÷efhý ytøku çktÄkhý{kt {u MkwMÃkü òuøkðkE Lk nkuÞ
íkku fuLÿ y™u hkßÞku ðå[u ½»koý ÃkuËk ÚkkÞ Au. ykÚke ¼khík{kt ykðwt ½»koý ÃkuËk Lk ÚkkÞ íku {kxu,
çktÄkhýLkk ½zðiÞkyu Íeýðx¼he òuøkðkyku fhe Au.
– yk{ fhíke ð¾íku 1935Lkk Goverment of India ActLkku ykÄkh ÷uðk{kt ykÔÞku Au.
– nðu ykÃkýu Mkt½ - hkßÞ ðneðxe MktçktÄku rðþu WÃkhLkk {wÆkyku rð[khýk ykð~Þf çkLku Au.
(2) Mk{rðMíkheýo ðneðxe Mk¥kk :
– su{ Mkt½Lke ÞkËeLkk ík{k{ rð»kÞku Ãkh Mkt½ MkhfkhLku fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk Au íku{ s Mkt½ÞkËeLkk
ík{k{ rð»kÞku ÃkhLke ðneðxe Mk¥kk Ãký Mkt½ MkhfkhLke Au (f÷{-73) íku s «{kýu rðËuþku MkkÚku fhu÷
fhkhku yLku MktrÄykuLkku y{÷ fhðkLke Mk¥kk Mkt½ MkhfkhLke s Au.
– hkßÞÞkËeLkk rð»kÞku ytøku fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk yLku íku ytøkuLke ðneðxe Mk¥kk Ãký hkßÞ MkhfkhkuLke
Au. Ãkhtíkw ÞkËeLkk rð»kÞku ytøku fkÞËku ½zðkLkku yrÄfkh Mkt½ yLku hkßÞ çktLku MkhfkhLkku Au.
– Mkk{kLÞ heíku Mkt½ Mkhfkh Mknðíkeo ÞkËe ytøkuLkk rð»kÞ ytøkuLke ðneðxe Mk¥kk hkßÞ MkhfkhLke hnuþu
- rMkðkÞ fu Mknðíkeo rð»kÞ ytøkuLkk fkÞËkLkk y{÷ {kxuLke ðneðxe Mk¥kk Mkt½ MkhfkhLke MktMkËu ÃkMkkh
fhu÷ fkÞËk îkhk s {¤e þfu.
– zkì. yktçkuzfh fnu Au fu ‘òu Mkt½ MkhfkhLkk fkÞËkykuLkku y{÷ hkßÞ Mkhfkhku Lkrn fhu íkku Mkhfkh
{kxu {qf «uûkf çkLke çkuMke hnuðkLkku «Mktøk ykðþu. Mkt½ Mkhfkh {kxuu þwt ykðe ÂMÚkrík ÃkuËk ÚkkÞ íku
þwt ÞkuøÞ Au ?
– çktÄkhýLke f÷{ 256 f÷{ {wsçk - hkßÞ Mkhfkhu ÃkkuíkkLke fkhkuçkkhe Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk yu heíku
fhðkLkku Au fu íku hkßÞLku ÷køkw Ãkzíkk Mkt½ MkhfkhLkk fkÞËkLkËwËt Ãkk÷Lk ÚkkÞ. yux÷wt s Lkrn, Ãký
yu {kxu hkßÞLku sYhe ykËuþ ykÃkðkLke Mk¥kk Ãký fuLÿ MkhfkhLku Au.
 257
– WÃkhktík, Mk{økú ËuþLkwt ðneðxe fkÞo Mkh¤ heíku [k÷e þfu íku {kxu Ãký ykÃkýk çktÄkhýu fux÷ef
òuøkðkEyku fheAu, suÚke Mkt½ yLku hkßÞ çktLku yMkhÃkhMk yufçkeòLku ÃkkuíkkLke fkhkuçkkhe Mk¥kk MkkUÃke
þfu.
– yk heíku Mkt½ ÃkkuíkkLke Mk¥kk fu Vhòu hkßÞLku MkkUÃku yLku íkuLkku y{÷ fhðk{kt hkßÞLku su ðneðxe ¾[o
ÚkkÞ íku ¾[oLke sðkçkËkhe Mkt½ MkhfkhLke Au.
– Mkt½ yLku hkßÞ Mkhfkhku yufçkeòLku ÃkkuíkkLke ðneðxe Mk¥kkyku MkkUÃke þfu yu «fkhLke çktÄkhýeÞ
òuøkðkE ¼khíkLkk çktÄkhý{kt s Au yLÞ fkuE çktÄkhý{kt Lkrn.
(3) yktíkhhkßÞ Mkr{rík :
– ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íkLku hkßÞku-hkßÞku ðå[uLkk fkLkqLke yrÄfkhku rðþuLkk rððkËkuLkku rLkýoÞ
fhðk ytøkuLke ûkuºkkrÄfkh Au.
– Ãkhtíkw Mk{ðkÞíktºke çktÄkhýLkku yuðku yLkw¼ð Au fu fkLkqLke yrÄfkhku ytøkuLkk rððkËku rMkðkÞ çkeS
VrhÞkËku hkßÞku ðå[u WËT¼ðíke s nkuÞ Au. ykÚke hkßÞku ðå[u Mkw{u¤ yLku Mktf÷Lk hnu íkÚkk
rððkËkuLkku Wfu÷ ÷kððk {kxu f÷{-263 {wsçk {tºkýk (Muchinery) Q¼e fhðkLke hk»xÙÃkríkLku
Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe Au.
– òu ònuh rníkLke árüyu sYhe ÷køku íkku. hk»xÙÃkrík yktíkhhkßÞ Mkr{ríkLke fhþu. yk Mkr{ríkLkwt fkÞo
Lke[u {wsçkLkwt hnuþu -
(1) yktíkhhkßÞ íkfhkhku ytøkuLke íkÃkkMk fhe íku rðþu ¼÷k{ý fhðe.
(2) yuf fhíkkt ðÄw hkßÞkuLkwt yÚkðk fuLÿ yLku yuf fu íkuÚke ðÄw hkßÞkuLkwt Mkk{kLÞ rník suðkt
Mktf¤kÞu÷ nkuÞ íkuðe çkkçkíkku ytøku íkÃkkMk yLku [[ko-rð[khýk fhe ¼÷k{ýku fhðe yÚkðk
fkuEÃký íkíMk{ rð»kÞ Ãkh ¼k÷{ý fhðe Þk ¾kMk fheLku yu rð»kÞ Ãkhíðu Lkerík yLku fkÞoLkk
ðÄkhu Mkkhk MktÞkusLk {kxu ¼÷k{ýku fhðe.
(3) yk Mkr{rík Võík Mk÷kn s ykÃke þfu íkuLkk rLkýoÞku fkuE çktÄLkfíkko LkÚke.
– yk s òuøkðkELkk ykÄkhu, 1956Lkk hkßÞ ÃkwLk:h[LkkLkk fkÞËk «{kýu, ðneðxe Mkh¤íkk {kxu
¼khíkLkk Ãkkt[ ûkuºkku{kt ðnU[eLku Ãkkt[ ûkuºkeÞ Mkr{ríkykuLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðe Au.
– hkßÞ ÃkwLk: hsLkk{ktÚke Q¼k Úkíkk «&™ku, ykŠÚkf ykÞkusLk, ðneðxe «&™ku yLku Mkk{krsf rníkLkk
«&™kuLke [[ko fhe yu ytøku yk Mkr{rík ¼÷k{ýku fhu Au.
– Mkt½ MkhfkhLkk øk]n«ÄkLk «{wf y™u Ëhuf ûkuºkeÞ Mkr{rík{kt íku íku hkßÞkuLkk {wÏÞ«ÄkLk yLku hkßÞÃkk÷u
rLkÞwõík fhu÷k çku-çku «ÄkLkku nkuÞ Au.
– WÃkhktík ykÞkusLkÃkt[ yLku çkeS hk»xÙeÞ rðfkMk Mkr{rík Au. ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk íkuLkk «{wf yk
Mkr{rík{kt fuLÿ hkßÞ yLku yktíkhhkßÞ «&™, LkeríkLkwt yktíkhhkßÞ íkÚkk fuLÿ hkßÞ Mktf÷Lk ðøkuhu
çkkçkíkku ytøku [[korð[khýkLkwt fkÞo Mkr{rík fhu Au.
258
(4) yktíkhhkßÞ LkËe yLku íku ytøkuLke íkfhkh :
– yuf fhíkkt ðÄw hkßÞku{kt ÚkELku ðnuíke LkËeykuLkk ÃkkýeLkku ðÃkhkþ, ÃkkýeLkk ÃkwhðXkLke ðnU[ýe yLku
íkLkk ÃkhLkk ytfwþLkk yrÄfkhku hkßÞku-hkßÞku ðå[uLke yuf íkfhkhLkku yøkíÞLkku rð»kÞ Au.
– LkËeLkwt Ãkkýe yLku íkuLkk rðrðÄ-÷ûke WÃkÞkuøk Ãkh ykŠÚkf rðfkMkLkku ½ýku ykÄkh Au. íkuÚke ÃkkuíkkLkk
«Ëuþ{ktÚke ðnuíke LkËeLkk ÃkkýeLkku hkßÞ ðÄw{kt ðÄw WÃkÞkuøk fhðk RåAu Au yLku íÞktÚke s íkfhkhLke
þYykík ÚkkÞ Au.
– fkÞËkLke f÷{ku{kt òu yk «&™ yxðkÞ íkku yuLkku s÷Ëe Wfu÷ ykðu Lkrn. ð¤e fkÞËku hkßÞLkk
Mkk{qrnf rník-yrníkLku ÷ûk{kt ÷ELku [qfkËku ykÃke þfkþu Lkrn. ykÚke ykðk rððkËLkk Wfu÷ {kxu
çktÄkhýu yLÞ heíku Wfu÷ ÷kððkLkwt ÞkuøÞ {kLÞwt.
– çktÄkhýLke f÷{ 262 {wsçk ykðe íkfhkhkuLkk rLkýoÞ {kxu yuf íktºk Q¼wt fhðkLke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe Au. yk f÷{ «{kýu hkßÞ-hkßÞ ðå[uLke MkrnÞkhe LkËe fu LkËe fktXkLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk,
rð¼ksLk yLku rLkÞtºký Ãkhíðu fkuEÃký rððkË VUMk÷k {kxu MktMkËLkk Äkhk îkhk ykøk¤ ðÄe þfþu.
ykðk fkuE rððkË ytøku Mkðkuoå[ yËk÷ík fu yLÞ yËk÷íkLku nfq{ík LkÚke yuðwt MktMkË Xhkðe þfu.
– 1956Lkk Water dispute Act «{kýu - ykðk rððkË{kt Mkðkuoå[ yËk÷íkLku fu yLÞ yËk÷íkLku
nfq{ík LkÚke yuðwt Xhkððk{kt ykÔÞwt. çktÄkhýLke yk òuøkðkE nuX¤ MktMkËu 1956{kt 1956{kt Inter
Water State dispute Act. 1956 (yktíkhhkßÞ rððkË Äkhku, 1956){kt yuðe òuøkðkE Au fu
fkuEÃký yktíkhhkßÞ LkËeLkk fu LkËe ¾eýLkk ÃkkýeðÃkhkþ, ðnU[ýe fu rLkÞtºký ytøkuLke íkfhkh
ytøkuLkk rLkýoÞ {kxu yuf «krÄfhý (Tribunal) rLkÞwõík fhþu suLkku VUMk÷ku yk¾he økýkþu. suLkk Ãkh
ykøk¤ fkuE yÃke÷ ÚkE þfþu Lkrn. WÃkhktík 1955Lkk River Board Act «{kýu yktíkhhkßÞ LkËe
LkËe¾eý ÞkusLkkykuLkk rLkÞ{Lk fu rðfkMk {kxu, MktçktrÄík hkßÞkuLku Mk÷kn ykÃkðk, Mkt½ Mkhfkh LkËe
çkkuzoLke h[Lkk fhe þfþu.
(5) hkßÞÃkk÷ yLku ðneðxe MktçktÄku :
– ¼khík{kt AuÕ÷k 30 ð»koÚke hkßÞÃkk÷ yLku íkuLkk îkhk s¤ðkíkk Mkt½ yLku hkßÞLkk ðneðxe MktçktÄku
rððkËLkku «&™ çkLÞk Au.
– hkßÞku{kt swËk swËk ÃkûkkuuLke h[kÞu÷e Mkhfkh yuðk hkßÞ{kt hkßÞÃkk÷Lkku ÔÞðnkh, hkßÞLkk
rðÄkLk{tz¤ku{kt ÃkûkkuLke ÷½w{íke-çknw{íkeLkk ykÄkhu MkhfkhkuLke h[Lkk Þk ÃkíkLk ðøkuhu ytøku ÃkwLkŠð[kh
Úkðku òuEyu yuðe [[ko ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ yLku hksfeÞ ðíkwo¤ku{kt þY ÚkE Au.
– hkßÞÃkk÷ yu hkßÞLke fkhkuçkkhe Mk¥kkLkku ðzku Au. hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqf hk»xÙÃkrík fhu Au. hkßÞÃkk÷Lku
íkuLkk ÃkË ÃkhÚke Ëqh fhðkLke fu íkuLke uf hkßÞ{ktÚke çkeò hkßÞ{kt çkË÷e fhðkLke Mk¥kk Ãký hk»xÙÃkríkLku
s Au.
– ¼khík{kt hkßÞÃkk÷Lke [qtxýe fhðe fu rLkÞwÂõík fhðe yu rð»kÞ Ãkh ½ýe [[ko ÚkE níke. ¼khíkLke
íkífkr÷Lk ÃkrhÂMÚkríkyu rLk{ýqfLkku rLkýoÞ ÷eÄku níkku.
 259
– hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqf fkuEÃký hkßÞ{kt fhíke ð¾íku íku hkßÞLke Mkt{rík ÷uðkLke sYhe LkÚke. Ãký
¼khík{kt yuðe ÃkhtÃkhk rLk{koý ÚkE Au fu hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqf ytøku MktçktrÄík hkßÞLke Mkt{rík ÷uðe.
– hkßÞÃkk÷ «ÄkLk{tz¤Lke rLk{ýqf fhu Au yLku íkuLku çkhíkhV Ãký fhe þfu Au. hkßÞÃkk÷ Mkk{kLÞ heíku
«ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn «{kýu ðíkoðk çktÄkÞu÷ Au. Ãký hk»xÙ«{w¾ hkßÞÃkk÷Lku, MktçktrÄík hkßÞLkk
ðneðx ytøku ykËuþku ykÃke þfu Au yLku hkßÞÃkk÷ íku Ãkk¤ðk çktÄkÞu÷ Au.
– ßÞkhu Mkt½-hkßÞLkk MktçktÄku íktºk çkLku íÞkhu hkßÞÃkk÷ hkßÞLkk «ÄkLk{tz¤Lke RåAk {wsçk ðíkoþu íku{
{kLke þfkÞ Lkrn. hkßÞÃkk÷ hkßÞLke çktÄkhýeÞ ÂMÚkrík ytøku hk»xÙÃkríkLku ynuðk÷ {kuf÷u Au.
– yk ynuðk÷ {kuf÷íke ð¾íku, hkßÞÃkk÷ {kxu «ÄkLk{tz¤Lku ÃkqAðwt sYhe LkÚke. yk ynuðk÷
«ÄkLk{tz¤Lke RåAk rðhwØLkku Ãký nkuE þfu. hkßÞÃkk÷Lkk ynuðk÷ ÃkhÚke hk»xÙÃkrík hkßÞLkwt «ÄkLk{tz¤
çkh¾kMík fhe þfu Au.
(6) fxkufxe yLku ðneðxe MktçktÄku :
– fxkufxe Ëhr{ÞkLk ¼khíkLkwt çktÄkhý yLku yuf{íktºke çkLke òÞ Au. Mkt½ MkhfkhLkwt hkßÞ Mkhfkh ÃkhLkwt
ð[oMð yufË{ ðÄe òÞ Au.
(a) hk»xÙeÞ fxkufxe :
– ßÞkhu ÞwØ, çkkÌk yk¢{ý fu yktíkrhf fxkufxeLkku ¼Þ ònuh fhðk{kt ykðu íÞkhu íku fxkufxe
Ëhr{ÞkLk Mkt½, hkßÞkuLku íku{Lke fkhkuçkkhe Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk ytøku, ykËuþ ykÃke þfu Au. yk
ykËuþ hkßÞLku çktÄLkfíkko nkuÞ Au.
– ð¤e hkßÞðkËe Þk Mknðíkeo ÞkËeLkk fkuEÃký rð»kÞ WÃkh MktMkË, fkuEÃký fkÞËk îkhk, Mkt½
MkhfkhLku Þk íkuLkk yrÄfkheLku fkuEÃký Vhs MkkUÃke þfu Au yux÷u fu MktMkËu ÃkMkkh fhu÷ fkLkqLk
îkhk, hkßÞ nMíkfLkk rð»kÞ ytøku, Mkt½ Mkhfkh Þk íkuLkk yrÄfkheyku Mk¥kk nkÚk Ähe þfu Au.
(b) hkßÞ{kt hk»xÙ{w¾Lkwt þkMkLk :
– fkuEÃký hkßÞ{kt íktºk çktÄkhýeÞ heíku [k÷e þfu íku{ LkÚke íkuðe hk»xÙÃkríkLke ¾kíkhe ÚkkÞ íÞkhu
hk»xÙÃkrík hkßÞLkwt «ÄkLk{tz¤ çkh¾kMík fhe íÞkt hk»xÙÃkríkLkwt þkMkLk Ëk¾÷ fhe þfu.
– hk»xÙÃkríkLku yk ytøku ÞkuøÞ ¾kíkhe ÚkE þfu Lkrn íkku ytøku fkuEÃký fkuxo{kt rððkË Q¼ku fhe
þfu Lkrn yLku su hkßÞ{kt hk»xÙÃkríkLkwt þkMkLk Ëk¾÷ fhkÞwt nkuÞ íÞkt hkßÞLke ík{k{ ðneðxe
Mk¥kkyku hk»xÙrÃkíkkLkk nMíkf ÚkE òÞ Au.
– fkuEÃký hkßÞ{kt ‘çktÄkhýeÞ heíku íktºk [k÷e þfu íku{ LkÚke’ íkuðku rLkýoÞ hk»xÙ«{w¾ fhu Au
yux÷u fu íkuðku rLkýoÞ fuLÿ Mkhfkh ÷u Au íÞkhu hkßÞLke ðneðxe MðkÞ¥kkLkku, Mkt½ MkhfkhLke
íkhVuý{kt ÷kuÃk ÚkkÞ Au.
260
(c) LkkýkfeÞ fxkufxe :
– ßÞkhu fkuEÃký hkßÞ{kt LkkýkfeÞ fxkufxe ònuh fhðk{kt ykðu Au íÞkhu íku fxkufxe [k÷w nkuÞ
íku ËrhÞkLk Mkt½ hkßÞLku fhfMkh yLku LkkýkfeÞ ykir[íÞLkk çkeò Ãkøk÷kt ÷uðk ytøku ykËuþ
ykÃke þfu Au yLku yuðk ykËuþ hkßÞLku çktÄLkfíkko nkuÞ Au.
• hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqtf yLku Mk¥kkyku :
– ¼khíkeÞ Mk{ðkÞe «Úkk{kt Mkt½ yLku hkßÞkuLku yufçkeò MkkÚku òuzLkkh íkhefu hk»xÙ«{w¾ îkhk rLk{kíkk
hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ Au. ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík {kºk Mkt½ MkhfkhLkk s ðzk LkÚke. íkuyku Mk{økú ¼khíkeÞ
Mkt½ hkßÞLkk Ãký ðzk Au yLku íku nurMkÞíkÚke íkuyku hkßÞLku hkßÞÃkk÷kuLke rLk{ýqf fhu Au yLku hkßÞku
çktÄkhýeÞ yLku fkhkuçkkheLkk ykiÃk[krhf ðzk íkhefu ¼qr{fk ¼òðíkk nkuÞ Au.
– yk hkßÞÃkk÷ku hk»xÙÃkríkLku ykÄeLk Au yLku íkuLke ¾wþe nkuÞ íÞkt MkwÄe íkuyku xfe hnu Au. íku{Lke {wÆík
Mkk{kLÞ heíku 5 ð»koLke nkuÞ Au. hkßÞÃkk÷ íkhefu Lke{kíke ÔÞÂõík Mkk{kLÞ heíku çkeò hkßÞLke nkuÞ
Au.
– suÚke íku hkßÞLkk hksfkhýÚke Ãkh hne þfu. hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqf fhíkkt Ãknu÷k hk»xÙÃkrík íku hkßÞLkk
{w»Þ{tºke yLku «ÄkLk{tz¤Lku rðïkMk{kt ÷u Au. yk{ Aíkkt, íku{Lke {hS {wsçk fu RåAk yLkwMkkh
íku{Lke rLk{ýqf fhðkLkwt fkuE çktÄLk hk»xÙÃkríkLku LkÚke. hkßÞLkku Mk{økú ðneðx hkßÞÃkk÷Lkk Lkk{u [k÷u
Au.
– ykÃkýu MktMkËeÞ «Úkk yÃkLkkðe nkuðkÚke hk»xÙÃkrík «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn «{kýu fkÞo fhu Au. fuLÿLke
fkhkuçkkhek{t suðwt MÚkkLk hk»xÙÃkríkLkwt Au íkuðwt s MÚkkLk hkßÞÃkk÷Lkwt Au. íku{Lku Lkk{u ðneðx ðkMíkð{kt
«ÄkLk{tz¤ îkhk [k÷u Au. çktÄkhýu íku{Lku ÄkhkfeÞ yLku LÞkÞ ytøkuLke Mk¥kkyku ykÃku÷e Au.
(2) ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku :
– hkßÞ ÄkhkMk¼kLke çkuXf çkku÷kððkLkku, {w÷íkðe hk¾ðkLkku yLku çkh¾kMík fhðkLkku yrÄfkh hkßÞÃkk÷Lku
Au. íku{Lku ÄkhkMk¼kLku MktçkkuÄðkLkku yLku íku{kt MktËuþLku {kuf÷ðkLkku yrÄfkh Au. ÄkhkMk¼kyu ÃkMkkh
fhu÷k ¾hzk íku{Lke Mkne ÚkÞk ÃkAe s fkÞËkLkwt MðYÃk Äkhý fhu Au.
– íkuyku ¾hzkLku Lkk{tsqh fhe þfu, ÃkwLk: rð[khýk {kxu {kuf÷u÷ku ¾hzku ÄkhkMk¼k MkwÄkhk fÞkO ðøkh
Vhe ÃkMkkh fhu íkku hkßÞÃkk÷u íkuLku Mk{Mík ykÃkðe Ãkzu Au. ÄkhkMk¼kLke çkuXf [k÷w Lk nkuÞ íÞkhu
hkßÞÃkk÷Lku ðxnwf{ çknkh ÃkkzðkLke Mk¥kk Au.
– ÄkhkMk¼kLke çkuXf {éÞk ÃkAe A yXðkrzÞk{kt íku ðxnwf{ {tsqh Lk fhu íkku hË ÚkkÞ Au. y{wf
çkkçkíkkuLkk ðxnwf{ku hk»xÙÃkríkLke {tsqhe ÃkAe s çknkh Ãkkze þfkÞ Au.
(3) ðneðxe Mk¥kkyku :
– hkßÞ rðÄkLkMk¼k{kt çknw{íke Ähkðíkk ÃkûkLkk LkuíkkLke {wÏÞ«ÄkLk íkhefu íkuyku ðhýe fhu Au yLku
íku{Lke Mk÷knÚke yLÞ «ÄkLkkuLku Lke{u Au. {wÏÞ «ÄkLk yøkíÞLkk rLkýoÞkuLke òý hkßÞÃkk÷Lku fhu Au.
 261
– ðneðxLku ÷økíkk ík{k{ nwf{ku íku{Lkk Lkk{u s ÚkkÞ Au. íku{Lku hkßÞLkk yìfðkufux sLkh÷ yLku
hkßÞLkk ònuh Mkuðk Ãkt[Lkk MkÇÞkuLke rLk{ýqf fhðkLkku yrÄfkh Au.
– hkßÞ{kt rîøk]ne «Úkk yÃkLkkðu÷e nkuÞ íkku rðÄkLk Ãkrh»kË{kt f÷k, MkkrníÞ, rð¿kkLk yLku Mk{ksMkuðkLkk
ûkuºk{ktÚke øk]nLkk fw÷ MkÇÞkuLkk 1/6 ¼køkLkk MkÇÞku Lke{ðkLke Mk¥kk Au. økwshkík{kt yuf s øk]n s
hk¾ðk{kt ykÔÞwt Au.
– hkßÞ{kt çktÄkhýeÞ òuøkðkE þkMkLk Lk [k÷u íku{ nkuÞ íkku hk»xÙÃkrík çktÄkhýeÞ ònuh fhu÷e nkuÞ íkku
hk»xÙÃkríkLke RåAkÚke hkßÞÃkk÷ ík{k{ ðneðx Mkt¼k¤e þfu Au.
(4) LÞkÞ ytøkuLke Mk¥kk :
– hkßÞLke ðze yËk÷íkku{kt LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqtf fhíke ð¾íku hk»xÙÃkrík hkßÞÃkk÷Lke Mk÷kn ÷u Au.
– hkßÞLkk Mke{k rðMíkkh{kt økwLkuøkkhLku fhu÷e MkòLkku y{÷ yxfkððkLke Mk¥kk hkßÞÃkk÷Lke Au. yk
Mk¥kkykuLku y{÷ íku «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn ÷eÄe ÃkAe s fhu Au.
(5) hkßÞÃkk÷Lkwt çktÄkhýeÞ MÚkkLk yLku {n¥ð :
– ykÃkýu MktMkËeÞ «ýk÷e yÃkLkkðe nkuðkÚke hkßÞÃkk÷Lkwt MÚkkLk {kºk çktÄkhýeÞ s Au. yk Mk¥kkrðneLk
MÚkkLkLku fkhýu s ©e{íke rðßÞk÷û{e Ãktrzíku {nkhk»xÙLkk hkßÞÃkk÷ ÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt níkwt.
– çktÄkhýeÞ f÷{ 163(1) «{kýu hkßÞÃkk÷ «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn «{kýu ðíkoðk çktÄkÞu÷k Au. rMkðkÞ
fu íku{Lku çktÄkhý nuX¤ fkuE rððufçkwrØ «{kýu ðíkoðkLke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe nkuÞ. çktÄkhý{kt {kºk
yuf s søÞkyu çktÄkhýLkk Aêk ÃkrhrþüLkk 18(3) Vfhk «{kýu ykMkk{Lkk hkßÞÃkk÷Lku ÃkAkík
rðMíkkhku{kt çkkçkíkku{kt ÃkkuíkkLke çkwrØ «{kýu Ãkøk÷kt ¼hðkLke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe Au.
– yk{ Aíkkt ÔÞðnkh{kt rððufçkwrØÚke ðíkoðkLke Mk¥kkLkwt yÚko½xLk ðÄw Lku ðÄw WËkh çkLkíkwt òÞ Au yLku
íku îkhk fuLÿ MkhfkhLkk yusLx íkhefu hkßÞðneðx{kt nMíkûkuÃk fhu íkuðe þõíkkyku ðÄe Au.
– ykðe rððufçkwrØLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku ykÃkðk{kt ykðe LkÚke.
– hkßÞ ÄkhkMk¼kyu ÃkMkkh fhu÷k Äkhk hkßÞÃkk÷Lke Mkt{rík çkkË s y{÷{kt ykðu Au. y{wf ÄkhkMk¼k
{kxu fuLÿ MkhfkhLke Mkt{rík ÷uðkLkwt VhrsÞkík Au yLku hkßÞÃkk÷Lku ÞkuøÞ ÷køku íkku fkuEÃký fkÞËk
ytøku «{w¾Lke Mkt{rík ÷uðkLkk çknkLkk nuX¤ çkksw Ãkh hk¾e þfu Au.
– fkuE ÃkûkLke çknw{íke Lkk nkuÞ íkku íku ð¾íku hkßÞÃkk÷ rLkýkoÞf ¼qr{fk ¼sðe þfu Au. ßÞkhu
rðÄkLkMk¼k{kt çknw{íke ytøku Ëkðkyku «ríkËkðkyku hsq fhðk{kt ykðíkk nkuÞ íÞkhu hkßÞÃkk÷
ÃkkuíkkLkwt ÄkÞwO fhe þfu íkuðe ÂMÚkríkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
– ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt íku fuLÿLke Mk÷knÚke ËkuhðkÞ Au. íÞkhu ÃkhtÃkhk Mk{ðkÞe rMkØktík ½kíkf çkLku Au.
fkìtøkúuMkLkk yufÃkûk«¼kð nuX¤ hkßÞÃkk÷ku fuLÿ{kt yusLx íkhefu ðíkuo Au íkuðk ykûkuÃkku hksfeÞ Ãkûkku
íkhVÚke Úkíkk hnu Au. 1967 ÃkAeLke ÃkûkÃk÷xkLkwt hksfkhý þY ÚkÞwt íku{kt hkßÞÃkk÷kuyu yøkíÞLkku
¼køk ¼sÔÞku Au.
262
– íku{kt fkuE þf LkÚke. íkku ½ýk rfMMkkyku{kt hkßÞÃkk÷Lku fuLÿ MkhfkhLkwt Ëçkký Ãký hÌkwt Au íku {ík÷çk
fu íku{kt íkuyku Ëkur»kík LkÚke.
– «ÄkLk{tz¤ MÚkkÃkðk{kt fu Ëqh fhðk{kt yLku Äkhkøk]nLku çkh¾kMík fhðkLke Mk¥kkykuLkk Mkt˼o{kt
hkßÞÃkk÷Lkwt MÚkkLk fMkkuxeLkk [fkMku [zâwt Au. ykðk Mktòuøkku{kt íkxMÚk yLku rLk»Ãkûk ÔÞÂõíkLku yk
MÚkkLk Lke{ðk{kt ykðu íku sYhe Au.
– ySík«MkkË siLk fuuh¤{kt hkßÞÃkk÷ ÃkËu níkk AíkktÞ RÂLËhk økktÄeLke ðzk«ÄkLk íkhefu ÃkMktËøke{kt
ykøk¤ Ãkzíkku ¼køk ¼sððk rËÕne Ëkuze økÞk níkk. ykðk çkLkkðku hkßÞÃkk÷Lke rLk»Ãkûkíkk{kt þtfk
Q¼e fhu Au.
– hkßÞÃkk÷Lke Vhs yLku sðkçkËkhe rðþu çktÄkhý{kt yLku ykÃkýk swËk swËk Ãkt[ku îkhk þwt fnuðkÞwt
Au yu òuEyu íkku -
– ¼khíkLkwt çktÄkhý çkLkkðLkkh ‘çktÄkhýeÞ Mkr{rík’ níke. yu{kt økðLkoh (hkßÞÃkk÷)Lke rLk{ýqf...
ÃkMktËøke rðþu ßÞkhu [[ko [k÷u÷e íÞkhu íku{kt [[ko-Mkq[Lkku ÚkÞu÷kt - yu{kt (1) hkßÞLke rðÄkLkMk¼kyu
Mkq[ðu÷kt Lkk{kuLke ÞkËe{ktÚke fkuELke hkßÞÃkk÷ íkhefu ÃkMktËøke fhðe. (2) økðLkohLke MkeÄe s [qtxýe
fhðe - suðk Mkq[Lkku níkkt - Ãký
ytíku,
– økðLkohLke rLk{ýqtf hk»xÙÃkrík fhu íkuðwt Mkq[Lk ÚkÞwt...
– yk Mkq[Lk ßÞkhu çktÄkhý Mkr{rík{kt {qfðk{kt ykÔÞwt [[ko fhLkkhk MkÇÞku{kt fkìtøkúuMkLkk s MkÇÞku ðÄw
níkk...
– ‘økðLkohLke rLk{ýqf hk»xÙÃkrík fhu...’ - yuLkku yÚko yuðku fhðk{kt ykðu÷ku fu... yux÷u fu økðLkohLku
fuLÿ Mkhfkh Lke{u yLku yux÷u økðLkoh fuLÿ{kt su fkuE Ãkûk Mk¥kk{kt nkuÞ yuLkk íkkçkk{kt økýkþu.
– yk yÚko s yíÞkh MkwÄe{kt fhðk{kt ykÔÞku Au Ãkhtíkw økðLkohLke rLk{ýqtf hk»xÙÃkrík fhu íkuLkku yÚko
‘fuLÿ{kt Mk¥kk Ãkh nkuÞ íku Ãkûk fhu’ yuðku fE heíku ÚkkÞ ? nfefík{kt økðLkohLkk Lkk{ hk»xÙÃkrík Lk¬e
fhu yLku çknw çknw íkku Mkhfkh su ÃkûkLke nkuÞ yuLke MkkÚku [[ko fheLku rLk{ýqtf fhu yuðwt nkuE þfu. Ãkhtíkw
çktÄkhýLkwt yíÞkh MkwÄe fuLÿ Mkhfkh rðf]ík yÚko½xLk fhíke ykðe Au yLku yuf{ hkßÞ Mkhfkh
çktÄkhýeÞ heíku [k÷e þfu íku{ LkÚke ({ík÷çk fu fuLÿ MkhfkhLkk Rþkhu çkËRhkËkÃkqðof hkßÞ MkhfkhkuLku
Ëqh fhkíke ykðe Au.)
– yu s ð¾íku ykurhMMkkLkk fkìtøkúuMkLkk yuf MkÇÞ rðïLkkÚkËkMku (çktÄkhý Mk¼k{kt níkk) yíÞkhu su
ÃkrhÂMÚkrík Au yuLkku ¼Þ íÞkhu Ëu¾kzíkkt sýkÔÞwt níkwt fu, ‘{kLkku fu fuLÿ{kt su ÃkûkLke Mkhfkh nkuÞ, yuLkk
fhíkkt swËk s ÃkûkLke Mkhfkh «ktíkku{kt... hkßÞku{kt nkuÞ íkku þwt ÚkðkLkwt ? (Constitute Assembly
Debate, 3 May, 1948-Report)
 263
– yu ð¾íkLkk çktÄkhýMk¼kLke Drafting CommitteeLkk [uh{uLk zkì. yktçkuzfhu fÌkwt níkwt fu, ‘MktMkËeÞ
ÃkØríkLke Mkhfkh{kt hkßÞLkk ðzk (hk»xÙÃkrík) yu çku s fk{ fhðkLkkt nkuÞ Au. ðzk«ÄkLkLke rLk{ýqtf
yLku ÷kufMk¼k-MktMkËLkwt rðMksoLk...’
– økðLkohLke ÂMÚkrík rðþu íku{Lku ÃkqAðk{kt ykðu÷wt íkuLkk sðkçk{kt íku{ýu fnu÷wt fu, ‘hkßÞku{kt økðLkohLke
ÂMÚkrík hk»xÙ«{w¾ suðe s Au.’ òufu yu ÃkAe hkßÞku yLku fuLÿ ðå[uLkk MktçktÄku çkøkzíkk økÞk íku{ íku{
økðLkohLkk nkuÆkLkwt yð{qÕÞLk Úkðk ÷køÞwt.
– ðneðxe MkwÄkhýk f{eþLku 1967{kt fnu÷wt fu ‘økðLkohLkku nkuÆku fkuE Lkfk{k ÚkE økÞu÷k hksfkhýeyku
{kxu ÚkE økÞku Au.’
– 1967Lke [qtxýeyku ÃkAe yk¾k Ëuþ{kt yuðe ÂMÚkrík çkLku÷e fu swËk swËk hkßÞku{kt swËk swËk ÃkûkkuLke
yÚkðk MktÞwõík ÃkûkkuLke Mkhfkhku ykðu÷e, yu ð¾íku økðLkohLkk nkuÆkLkwt {n¥ð yLku sðkçkËkhe rðþu
òøk]rík ykðu÷e.
– 1970Lkk hk»xÙeÞ, rËÕne{kt S.yuMk. ÃkkXfu sýkðu÷wt fu ‘økðLkohu ßÞkhu ÃkkuíkkLke Mk¥kk ðkÃkhðkLke nkuÞ
íÞkhu yuLke WÃkh fkuE çkeS Mk¥kkyu ÃkkuíkkLke ˾÷økehe fhðe òuEyu Lknª yÚkðk fuLÿyu yuLke WÃkh
ytfwþ Lk {qfðku òuEyu fu ˾÷økehe Lk fhðe òuEyu.’
– yu ÃkAe hk»xÙÃkrík ðe.ðe. økeheyu økðLkohkuLke su Mkr{rík Lke{u÷e yuýu 1971{kt ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt
fnu÷wt fu, ‘çktÄkhý Lke[u su{ Ëhuf hkßÞ yuf y÷øk y÷øk yuf{ íkhefu ÃkkuíkkLke Mk¥kk ðkÃkhu Au yLku
hkßÞLke rðÄkLkMk¼kLku hkßÞLkwt «ÄkLk{tz÷ sðkçkËkh nkuÞ Au yu{ økðLkoh Ãký hkßÞLkk ðzk íkhefu
çktÄkhý{kt fnu÷e sðkçkËkheyku Mðíktºk heíku Mkt¼k¤u... yuýu hk»xÙÃkríkLkk «ríkrLkrÄ, Ë÷k÷ fu yusLx
íkhefu fk{ fhðkLkwt Lk nkuÞ.
– ’ yk MktçktÄ{kt hks{LLkkh fr{xeyu 1971{kt Report ykÃku÷ku fu, ‘økðLkohLkk økuhðíkoýtqf yÚkðk
rçkLk-ykðzík rðþu Mkw«e{ fkuxo îkhk fhkÞu÷e íkÃkkMk Ãkwhðkh Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe økðLkohLku nkuÆk ÃkhÚke
Ëqh fhe þfkÞ Lknª.
– MkhfkrhÞk f{eþLku 1988{kt fnu÷wt fu (fuLÿ-hkßÞ MktçktÄ{kt), ‘økðLkohku ÃkkuíkkLke {wÆík Ãkqhe fhu íku
Ãknu÷k yu{Lku hðkLkk fhðk{kt ykðu yÚkðk íku{Lke çkË÷e fhðk{kt ykðu yuLkk fkhýu íkuLkk nkuÆkLkwt
yð{qÕÞktfLk ÚkE økÞwt Au. fuLÿ Mkhfkhku ÃkkuíkkLkk hksfeÞ WÆuþku rMkØ fhðk s økðLkohLkk nkuÆkLkku
WÃkÞkuøk fhu Au.
– fuLÿLke ¼ksÃk Mkhfkhu fnu÷wt fu (MkhfkrhÞk fr{þLk Mk{ûk) ‘hkßÞ MkhfkhLkk çktÄkhýeÞ ðzk økðLkoh
Au, su Võík hkßÞ MkhfkhLku s sðkçkËkh Au, íkku çkeS çkksw sýkðu÷wt fu økðLkohLke rLk{ýqtf hk»xÙÃkrík
fhu Au yux÷u fu ¾hu¾h íkku fuLÿ Mkhfkh rLk{ýqtf fhu Au.’ yk{ çku çkksw íku çkku÷u Au.
• hkßÞLkwt «ÄkLk{tz¤/fkhkuçkkhe :
– hkßÞ{kt fkhkuçkkheLkk ðzk økðLkoh Au Ãký íkyku çktÄkhýeÞ yÚko{kt ðzk Au. Mkk[k yÚko{kt íkku hkßÞLke
fkhkuçkkhe Mk¥kkyku «ÄkLk{tz¤ Ähkðu Au. çktÄkhýLkk ykËuþ {wsçk «ÄkLk{tz¤Lku íku{Lkk fkÞo{kt {ËË
264
fhu Au yLku Mk÷kn ykÃku Au. Ãký «íÞûk ÔÞðnkh{kt íkku økðLkoh s «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn Mkq[Lkku
yLkwMkkh ðíkoðk çktÄkÞu÷k Au.
– çktÄkhýLke f÷{ 16 {wsçk økðLkohLku íku{Lkk fkÞkuo{kt {ËË fhðk {kxu {wÏÞ«ÄkLkLke ykøkuðkLke Lke[u
yuf «ÄkLk-{tz¤Lke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au. økðLkoh hkßÞLke ÄkhkMk¼k{kt çknw{íke ÄhkðLkkh
ÃkûkLkk LkuíkkLke {wÏÞ«ÄkLk íkhefu rLk{ýqf fhu Au y™u {wÏÞ«ÄkLkLke Mk÷kn {wsçk íkuyku yLÞ
«ÄkLkkuLke rLk{ýqtf fhu Au.
– «ÄkLk{tz¤ hkßÞLke rðÄkLkMk¼kLku MktÞwõík heíku sðkçkËkh Au yux÷u fu òu rðÄkLkMk¼k fkuE yuf
«ÄkLk Mkk{u yrðïkMkLke Ëh¾kMík ÃkMkkh fhu íkku yk¾k «ÄkLk{tz¤u hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au. MktMkËeÞ
þkMkLkLkk rMkØktík yLkwMkkh Ëhuf «ÄkLk ÄkhkMk¼kLkk MkÇÞ nkuÞ Au yLku òu «ÄkLkÃkËu rLk{kÞk çkkË
fkuE ÔÞÂõík 6 {kMk MkwÄe hkßÞLke ÄkhkMk¼kLkk øk{u íku yuf øk]nLke MkÇÞ Lk çkLke þfu íkku íkuLku
«ÄkLkÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
– «ÄkLkÃkËu rLk{kíkkt Ãknu÷kt økðLkoh ÔÞÂõíkLku çktÄkhýLku ðVkËkh hnuðkLkk MkkuøktË ÷uðzkðu Au. «ÄkLkkuLkk
¼kzk¼ÚÚkk íkÚkk Ãkøkkh hkßÞLke ÄkhkMk¼k fkÞËk ½zeLku Lk¬e fhu Au. «ÄkLk{tz¤Lku ytfwþ{kt
hk¾ðkLke yk yøkíÞLke [kðe Au.
• {wÏÞ{tºke yÚkðk {wÏÞ«ÄkLk :
– hkßÞLkk «ÄkLk{tz¤{kt {wÏÞ{tºkeLkwt ÃkË ½ýwt {n¥ðLkwt Au. Mkt½Lke fkhkuçkkhe{kt ðzk«ÄkLkLkk MÚkkLk suðwt
s {wÏÞ{tºkeLkwt Au. {wÏÞ{tºke ÄkhkMk¼k{kt çknw{íke Ähkðíkk ÃkûkLkk Lkuíkk Au yLku íkuyku «ÄkLk{tz¤Lku
Ëkuhðýe ykÃku Au. «ÄkLkkuLku swËk swËk ¾kíkkyku MkkUÃkðkLkwt yøkíÞLkwt fkÞo Ãký íkuyku s fhu Au.
«ÄkLk{tz¤, ÄkhkMkÇÞkuLku MktÞwõík heíku sðkçkËkh nkuE yøkíÞLkk rLkýoÞku «ÄkLk{tz¤Lke MktÞwõík
çkuXf{kt ÷uðk{kt ykðu Au.
– yk «ÄkLk{tz¤u ÷eÄu÷k rLkýoÞku ytøku hkßÞÃkk÷Lku {krníke ykÃkðk{kt ykðu Au. {wÏÞ«ÄkLkLkk
ÔÞÂõíkíðLke yMkh hkßÞíktºk WÃkh Ãkzu Au. Ãk. çktøkk¤Lkk {wÏÞ«ÄkLk çke.Mke. hkuÞ «ÄkLk{tz¤Lke
çkuXf{kt çkuMkíkk íÞkhu ÃkkuíkkLkwt ÄkÞwO ¾qçk ykMkkLkeÚke fhkðe þfíkk.
– hkßÞLkk rðfkMk{kt {wÏÞ{tºke fuLÿ ÃkkMkuÚke fux÷wt {u¤ðe ÷kðu Au. íku{kt íkuLke MkV¤íkk hnu÷e Au.
rðÄkLk{tz¤{kt ßÞkhu «ÄkLk fu «ÄkLkku ÄkhkMkÇÞkuLkk «&™Lkku sðkçk Lk ykÃke þfu íkku {wÏÞ{tºke
øk]n{kt nksh ÚkE «&™kuLkwt Mk{kÄkLk fhu Au.
– øk]nLkk yæÞûkLke rLk{ýtqf íkuyku Lk¬e fhu Au. hkßÞLkku ÷kuf{ík ÃkkuíkkLke íkhVuý{kt hnu íku {kxuLkk
÷kufr«Þ Ãkøk÷kt ¼hu Au. hkßÞLkk «ký«&™ku fÞk Au íkuLkk WÃkh æÞkLk furLÿík fhe yMkhfkh Ãkøk÷kt
¼hu Au. «ÄkLkku WÃkh íkuyku rLkÞtºký Ähkðu Au. sYh Ãkzu «ÄkLk{tz¤Lkwt rðMíkhý fu VuhVkh fhe yrðü
«ÄkLk-ÄkhkMkÇÞku Ëqh fhu Au.
 265
• Mkt½-ÞeËe, hkßÞ ÞkËe yLku Mk{ðíkeo ÞkËe :
– ¼khík{kt ½ýk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe - LkkýkfeÞ Mk¥kk fhðuhk Lkk¾ðkLke yLku ¾[oLke {tsqhe ykÃkðkLke
- fuLÿ MkhfkhLkk nkÚk{kt s hne Au.
– Ãknu÷uðk 1919Lkk ððLko{uLx ykìV RÂLzÞk yìõx {wsçk, «ktíkku{kt ytËksÃkºk íkiÞkh fhðkLke yLku fh
ðMkq÷ fhðkLke Mk¥kk «ktríkÞ (hkßÞ) MkhfkhLku {¤e.
– íÞkhçkkË 1935Lkk økðLko{uLx ykìV RÂLzÞk yìõx «{kýu fuLÿ yLku «ktíkku ðå[u, LkkýkLke Vk¤ýe
ytøku, fkLkqLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe.
– ykÃkýe çktÄkhýeÞ Mkr{ríkyu Mk{ðkÞíktºke çktÄkhý{kt LkkýkfeÞ MktçktÄkuLkku rð[kh fhðk yuf Ãkuxk
Mkr{rík Lke{e níke, suLkk çktÄkhý Mk¼kyu Mðefkh fÞkuo níkku.
– ¼khíkLke yufíkkLku {sçkqík fhðk {kxu LkkýkfeÞ çkkçkíkku WÃkh fuLÿLkku ytfwþ sYhe Au. Ãkrhýk{u yksu
hkßÞkuLku Lkkýkt {kxu Mkt½ WÃkh ykÄkh hk¾ðku Ãkzu Au.
– LkkýkfeÞ Mk¥kkLkwt fuLÿ Mkhfkh nkÚk{kt fuLÿefhý fhðkLke «ð]r¥k ½ýk Mk{ÞÚke ðÄíke òÞ Au.
ykÄwrLkf SðLkLke Mk{MÞkykuLkwt yk [ku¬Mk ¼krð Ãkrhýk{ Au. yksu hkßÞ ‘Ãkku÷eMk hkßÞ’ {xe
‘fÕÞký hkßÞ’ çkLke økÞwt Au. ËuþLke «òLkk fÕÞkýLke yk¾he sðkçkËkhe Mkt½ MkhfkhLke Au yu{
{LkkÞ Au.
– Mk{økú y{urhfkLke ykðfLkku 1/3 ¼køk yLku fuLkuzk{kt ÷øk¼øk 1/2 ¼køkLke ykðf fuLÿ Mkhfkh
{u¤ðe ÷u Au. Ãkhtíkw ËuþLkk LkkøkrhfkuLku hkßÞ Mkhfkh MkkÚku MkeÄku MktÃkfo Au. hkßÞðkËe íkhV Lksh
Lkk¾íkkt sýkÞ Au fu ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý Ÿ[wt ÷kððk {kuxe sðkçkËkhe hkßÞ Mkhfkhkuyu WÃkkzðe Ãkzu
Au. yk sðkçkËkhe Ãkqhe fhðk sux÷kt Lkkýkt hkßÞ Mkhfkhku Q¼e fhe þfíke LkÚke yLku íku {kxu Mkt½
Mkhfkh Ãkh ykÄkh hk¾ðku Ãkzu Au yLku yk{ktÚke Mkt½ yLku hkßÞku ðå[uLkk LkkýkfeÞ MktçktÄkuLke
þYykík ÚkkÞ Au.
– yLkw¼ðu çkÄu s yuðku Au fu Mktøk-hkßÞku ðå[u LkkýktLke çkkçkíkku ytøku {ík¼uËku Q¼k ÚkkÞ Au, su
õÞkhuf ði[krhf Mkt½»koLkwt MðYÃk Ãký Ãkfze ÷u Au. ykðk Mktòuøkku{kt Mkt½ yLku hkßÞku ðå[u LkkýktLke
Vk¤ðýeLkku rð[kh, su íku Mk{Þu Ãk÷xkÞu÷k Mktòuøkku {wsçk fhe þfkÞ íku {kxu çktÄkhý{kt LkkýktÃkt[Lke
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe Au.
(2) fhðuhkLke Mk¥kkLke ðnU[ýe :
– f÷{ 265 «{kýu, ÷kufkuLkk «ríkrLkrÄ rMkðkÞ fkuEÃký ÷kËe fu W½hkðe þfkÞ Lkrn, fkhý fu ÷kufkuLkk
«ríkrLkrÄyku s fkÞËku çkLkkðe þfu Au. Mkt½ yLku hkßÞku ðå[u fhðuhkLke Mk¥kkLke ðnU[ýe Ãký
ðiÄkrLkf ÞkËe îkhk ÚkE Au.
(a) fuLÿeÞ fhðuhk :
– ykðf ÃkhLkk fhðuhk (¾uíke rMkðkÞ), rLkøk{ fh, ykçkfkhe sfkíkku (ÃkeðkLkku ËkY, yVeý,
økktòu rMkðkÞLke [eòu : ðkhMkðuhku, MktÃkr¥k ðuhku (¾uíkeLke s{eLk rMkðkÞ), r{÷fíkLke ®f{ík
266
ÃkhLkk ðuhk, ftÃkLkeykuLkk {qze ÃkhLkk ðuhk, hu÷ðu ¼kzk yLku Lkqh ÃkhLkk ðuhk, xhr{Lk÷ xuõMk,
[uf, «kur{Mkhe Lkkux, rçkÕMk ykìV yuõMk[uLs ÃkhLkk fh íkÚkk ðkÞËk-çkòh ÃkhLkk fh,
y¾çkkh yLku y¾çkkhe ònuh¾çkhku ÃkhLkk fh yktíkhhkßÞ ÔÞkÃkkh{ktLkk ¾heË fu ðu[ký
ÃkhLkk fhðuhk.
(b) hkßÞkuLkk fhðuhk :
– ¾uíkeLke ykðf ÃkhLkku ðuhku, ¾uíkeLke s{eLk ÃkhLkku ðuhku, yuMxux zâwxe, s{eLk {nuMkq÷,
ÃkeðkLkku ËkY, yVeý, økktòu ðøkuhu ÃkhLke ykçkfkhe sfkík. - {LkkuhtsLk yLku {kusþku¾
ÃkhLkk ðuhk, hMíkk ÃkhLkk ðuhk, s{eLkku yLku {fkLkku ÃkhLkk ðuhk, Ãkþwyku yLku nkuzeyku ÃkhLkk
fhku, hkßÞ{ktLkk yktíkrhf ðuÃkkh ytøku ¾heË ðuhku yLku ðu[kýðuhku, ykuõxÙkuÞ, ðes¤e rçkLk-
y¾çkkhe ònuh¾çkhku, ðknLkðuhku ðøkuhu.
(c) fkuE fh Mknðíkeo LkÚke :
(d) þku¾ Mk¥kk Mkt½ MkhfkhLke :
– hkßÞðkËe çkkË fhíkk fhðuhk ÷kËðkLke W½hkððkLke Mkt½ MkhfkhLke Mk¥kk y{ÞkorËík Au.
– hu÷ðu íkkh-xÃkk÷, [÷ý îkhk Mkt½ Mkhfkh Ãkw»f¤ Lkkýk Q¼k fhu Au.
– hkßÞkuyu Mk¥kk ÃkhLkk ðknLkÔÞnkh îkhk Lkkýk {u¤ððkLkwt {kuxwt MkkÄLk «kÃík fÞwO Au.
(3) fux÷ktf fuLÿ fhðuhkLke ykðfLke hkßÞkuLke Vk÷ðýe :
– Mkt½ MkhfkhLke çkÄk s fhðuhkLke ykðf ÃkkuíkkLke ÃkkMku hk¾íke LkÚke. Ãkhtíkw ðÄíkk - ykuAk «{ký{k
hkßÞkuLku Ãký íku ykðf çktÄkhýLke òuøkðkE {wsçk Vk¤ðu Au.
– Mkt½ Mkhfkh fh ÷kËu Au yLku ðMkq÷ fhu Au íku{ktÚke fux÷kf ðuhkLke hkßÞkuLku Vk¤ðýe ÚkkÞ Au íkku
fux÷kf ðuhk hkßÞku yLku Mkt½ ðå[u ðnU[kÞ Au.
– ‘fh’ Þk ‘ðuhk’ Ãkh yMkh Þk VuhVkh fhLkkhwt fkuE Ãký rðÄuÞf hk»xÙÃkríkLke rMkVkhMk rðLkk Mkt½ Mkhfkh
MktMkË{kt hsq fhe þfíke LkÚke. (f÷{-(274))
– ík{k{ fuLÿeÞ MxuBÃk zâwxe, Ëðkyku, «MkkÄLkLkk MkkÄLkku ÃkhLke fuLÿeÞ ykçkfkhe sfkík Mkt½ Mkhfkh
Lk¬e fhu Au Ãkhtíkw íkuLke ðMkq÷kík yLku fçkòu hkßÞ MkhfkhkuLkku hnu Au.
– fuLÿeÞ ðkhMkËkhku yLku ¾uíkeLke r{÷fík rMkðkÞLke yuMxux zâwxe, xhr{Lk÷ xuûk, hu÷ðu ¼kzkt, Lkqh
ÃkhLkkt ¼kzkt, Mxkuf-yuûk[uLs - ðkÞËk çkòh ÃkhLkk xuûk. y¾çkkhku y¾çkkhe ònuh¾çkhku ÃkhLkk
fh, yktíkh-hkßÞ ¾heË-ðu[ký ÃkhLkk fh - yk çkÄk fhðuhk Lkk¾ðkLke yLku ðMkq÷Lke Mk¥kk Mkt½
MkhfkhLke nkuÞ Au Ãkhtíkw yk çkÄe ykðf hkßÞkuLku ykÃke ËuðkLke nkuÞ Au. yk ykðfLke ðnU[ýe fÞk
Äkuhýu hkßÞkuLku fhðeíku Mk¥kk MktMkËLku nkuÞ Au.
– LkkýkÃkt[Lke ¼÷k{ýkuLku Ãký ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.
 267
– ykðf ðuhkyku (Corporation Tax rMkðkÞLkk) W½hkððkLke yLku Lkk¾ðkLke Mk¥kk fuLÿ (Mkt½) MkhfkhLku
Au Ãký íku{ktÚke y{wf s ¼køk hkßÞkuLku Vk¤ððk{kt ykðu Au.
– fuLÿLke ykçkfkhe sfkíkku su Mkt½ MkhfkhLkk Mktr[ík LkerÄ{kt òÞ Au Ãký òu MktMkË fkÞËk îkhk y{wf
¼køk hkßÞ MkhfkhLku ykÃkðkLkwt Lk¬e fhu íkku íku ykÃke þfu Au.
(4) hkßÞkuLku MknkÞf yLkwËkLkku :
– f÷{ 275 {wsçk Mkt½ Mkhfkh hkßÞkuLku yLkwËkLk ykÃkðk{kt ykðu Au íku ÃkAkík yLku ykŠÚkf árüyu
Lkçk¤kt hkßÞkuLkk rðfkMk {kxu yÃkkÞ Au.
– ykðk yLkwËkLk ykÃkðk VhrsÞkík LkÚke.
– LkkýkÃkt[ ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt fux÷k «{ký{kt yLkwËkLk ykÃkðwt íku Lk¬e fhu Au.
• VhrsÞkík yLkwËkLk :
– su hkßÞkuyu, Mkt½ MkhfkhLke yLkw{rík ÷ELku, yLkwMkqr[ík sLkòríkykuLkk Wíf»ko {kxu fkuE ÞkusLkkyku
çkLkkðe nkuÞ íkuðk hkßÞkuLku ykðe ÞkusLkkykuLkk ¾[oLk ÃknkU[e ð¤ðk {kxu, økúkLx ykÃkðe fuLÿ {kxu
VhrsÞkík Au.
(5) LkkýkÃkt[ :
– WÃkhkuõík çkÄe ÔÞðMÚkk Ãkqhíke Lk nkuðkÚke Mkthûký, hkßÞkuLkk ykŠÚkf rðfkMk, Mkt½Lke sYrhÞkík,
ykŠÚkf {tËe, çkuhkusøkkhe ðøkuhu {kxu LkkýkÃkt[Lke h[Lkk fhu Au.
– f÷{-280 «{kýu Ãkt[u fuLÿeÞ fhðuhkLke ykðf fuLÿ yLku hkßÞku ðå[u ðnU[ðkLke yLku ykðfkuLku
hkßÞLku r¼LLk r¼LLk heíku ÞkuøÞ rMkØktík «{kýu ðnU[ðkLke nkuÞ Au.
– Mkt½Lkk Mktr[ík LkerÄ{ktÚke MknkÞf yLkwËkLk, hkßÞkuLku fÞk rMkØktíkLku ykÄkhu ykÃkðwt íku ytøku -
– íkÚkk - hkßÞkuLke yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[ík sLkòrík ðøkuhu ÃkAktík ðMkíkeLkwt «{ký, hksÞkuLke
¾[o-MktçktÄe sYrhÞkík, hkßÞkuLkk rðfkMkLke sYrhÞkík, hkßÞkuLke ÃkkuíkkLke ykðf LkkýkÃkt[ ÷ûk{kt
÷u Au.
– f÷{-281 {wsçk LkkýkÃkt[Lke ¼÷k{ýku yLku yk ¼÷k{ýku ytøku Mkhfkhu ÷eÄu÷kt Ãkøk÷kt LkkUÄ MktMkË
Mk{fûk {qfðkLke hk»xÙ«{w¾Lke Vhs Au.
(6) fxkufxe yLku LkkýkfeÞ MktçktÄku :
– f÷{-352 {wsçk hk»xÙÃkrík fxkufxe Mk{Þu -
(1) hkßÞðkËe{ktLkk fkuEÃký rð»kÞ Ãkh fh Lkk¾ðkLke, hkßÞu ÷kËu÷ fh{kt VuhVkh fhðkLke
yÚkðk hË fhðkLke.
(2) f÷{-268 Úke 279 MkwÄeLke f÷{ku «{kýu Mkt½ MkhfkhLke ykðf hksÞkuLku Vk¤ðýe ykÃkðk
MktçktÄu òuøkðkEyku Au. íku hk»xÙ«{wf {kufqV hk¾e þfu yÚkðk íku{kt ÞkuøÞ ÷køku íkuðk yÃkðkË{kt
VuhVkh fhe þfu. yk çktLku VuhVkhku LkkýkfeÞ ð»ko Ãkqhwt Úkíkkt MkwÄe hnu Au.
268
– çktÄkhý «{kýu hkßÞLkwt íktºk [k÷e þfu íku{ LkÚke íkuÚke íku MktMkËLku íku fkÞo hk»xÙ«{w¾ îkhk MkkUÃkkÞ Au
íku s heíku fuLÿ Mkhfkh s fhðuhk W½hkðu Au (hkßÞLkk) yLku íku fuLÿ ÃkkMku s hnu Au.
– LkkýkfeÞ fxkufxe hk»xÙ«{w¾ hkßÞLkk fkuEÃký ¼køk{kt ònuh fhu Au. íku {wsçk hkßÞLkk LkkufhkuLkk
Ãkøkkh{kt ½xkzku fhðk ytøku, hkßÞLkk rðÄkLk{tz¤u ÃkMkkh fhu÷ rðíkrðÄuÞfku ÃkMkkh fhu÷k nkuÞ íku ytøku
hk»xÙ«{w¾ fuLÿ-hkßÞkuLku çktÄLkfíkko ykËuþ ykÃke þfu.
(7) Lkkýk WAeLkk ÷uðkLke Mk¥kk :
– çktÄkhýLke f÷{-292 «{kýu Mkt½ MkhfkhLku ÃkkuíkkLkk ðtr[ík LkerÄLke ò{Lkøkehe Ãkh Lkkýkt WAeLkk
÷E þfu Au. yk Mk¥kk WÃkh hkßÞLkk Äkhkøk]nku {ÞkoËk ÷kËe þfu Au.
– Mkt½ MkhfkhLke fhðuhkLke Úkíke ykðf, xÙuÍhLke rçk÷ku, Mkt½ Mkhfkhu ÷eÄu÷e ÷kuLkku yLku hu÷ðu ¼kzkt,
íkkhxÃkk÷ su yLÞ MkkÄLkku îkhk {u¤ðu÷kt Lkkýkt ¼khík Mktr[ík LkerÄ{kt s{k ÚkkÞ Au.
– yk Lkkýkt MktMkËLke {tsqhe ðøkh ¾[eo þfkÞ Lknª.
– MktMkËu {tsqhe ykÃÞk yLkwMkkh s ¾[o fhe þfkÞ.
– WÃkh «{kýu Ëhuf hkßÞLkk fhðuhkLke ykðf, hkßÞ Mkhfkhu ÷eÄu÷e ÷kuLk, xÙuÍhe rçk÷ku, çkMk ¼kzkt
suðkt yLÞ MkkÄLkku îkhk Úkíke ykðfku, hkßÞ Mktr[ík LkerÄ{kt s{k ÚkkÞ Au. hkßÞLkk Äkhkøk]nkuLke
{tsqhe yLkwMkkh s íku ¾[eo þfkÞ Au.
(9) ykfÂM{f LkerÄ :
– íkkífkr÷f fu ykfÂM{f fkuE {w~fu÷e ykðe Ãkzu íkku hkßÞ Mkhfkhku yLku fuLÿ Mkhfkhku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk
ykfÂM{f Lkerík Q¼k fhu Au. íku{kt Ëw»fk¤, Ãkqh, ¼qftÃk, ðkðkÍkuzwt, hkuøk[k¤ku ðøkuhu ykfÂM{f Mk{Þu
fuLÿ ÃkkuíkkLke heíku hkßÞkuLku {ËË fhu Au.
• Mkt½ Mkhfkh : MktMkË, hk»xÙ«{w¾, ðzk«ÄkLk yLku «ÄkLk{tz¤
• ¼khíkLkk hk»xÙ«{w¾Lke ÷kÞfkík, Mk¥kkyku yLku MÚkkLk :
– ¼khíkLkwt çktÄkhý Mk{ðkÞe nkuðk Aíkkt y{urhfkLke {kVf Mk¥kkrð¼ksLkLkku rMkØktík MÃküÃkýu MðefkhkÞu÷
LkÚke. fuLÿ íku{s Ëhuf hkßÞLke fkhkuçkkhe nkuÞ Au. hk»xÙLkk ðzk hk»xÙÃkríkLkk MktMkËLkk çktLku øk]nku yLku
rðÄkLk{tz¤ku [qtxu Au.
– çktÄkhýLke f÷{ 52 «{kýu íkuyku ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík Au yLku íkuyku ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ ðzk Au.
Ãkhtíkw íkuyku fkhkuçkkheLkk ðzk Au. fux÷kf fnu Au fu ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLkwt MÚkkLk $ø÷ìLzLkk ðzk suðwt
Au. Ãkhtíkw fu.ykh. LkkhkÞýLku Mkkrçkík fhe ËeÄwt Au fu hk»xÙÃkrík MktMkËLke fkÞoðkne{kt ykzfíkhe heíku
¼qr{fk ¼sðe þfu Au.
– ¼khíkLkk Lkðk hk»xÙÃkrík zkì. yçËw÷ f÷k{u Ãký økwshkíkLkk ¼qftÃkÃkerzíkku yLku fku{e h{¾kýku{kt
yMkh Ãkk{u÷kykuLke {w÷kfkík ÷ELku Mkkrçkík fhe ËeÄwt Au fu hk»xÙÃkríkLkwt MÚkkLk ¼rð»Þ{kt {n¥ðLkwt
çkLkðkLkwt Au.
 269
– hk»xÙÃkríkLke {wÆík 5 ð»koLke nkuÞ Au. Ãkhtíkw hk»xÙÃkrík hkSLkk{wt ykÃkðk [knu íÞkhu ÃkkuíkkLkk nMíkkûkh{kt
(yLkwåAuË 56 «{kýu) WÃkhk»xÙÃkríkLku MktçkkuÄeLku Ãkºk ÷¾eLku hkSLkk{wt ykÃke þfu Au.
– WÃkhk»xÙÃkríkLku hk»xÙÃkríkLkwt hkSLkk{wt {¤u fu íkhík su íku{ýu ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLku òý fhðe Ãkzu Au.
hk»xÙÃkríkLke rLký{qtf Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe íkuyku íku{Lkk nkuÆk Ãkh [k÷w hne Au. hk»xÙÃkríkLku f÷{ 61 nuX¤
{nkr¼Þkuøk «Míkkð yLku «r¢Þk îkhk íku{Lku nkuÆk WÃkhÚke Ëqh fhe þfkÞ Au.
(2) hk»xÙÃkrík ÃkËLke ÷kÞfkíkku :
– íku ¼khíkLkku Lkkøkrhf nkuðku òuEyu.
– íku W{uËðkhLku 35 ð»ko Ãkqhk fhu÷k nkuðk òuEyu.
– ÷kufMk¼kLkk MkÇÞ íkhefuLke [qtxýe ÷zðkLke íkuLke ÷kÞfkík nkuðe òuEyu.
– fuLÿ Mkhfkh yÚkðk hkßÞ MkhfkhLkk ytfwþLke fkuE MÚkkrLkf yÚkðk Mk¥kk yrÄfkhe nuX¤ LkVkLkku nkuÆku
Ähkðíke nkuÞ íkuðe ÔÞÂõík hk»xÙÃkríkLke [qtxýe ÷ze þfu Lkrn.
(3) hk»xÙÃkríkLke [qtxýe :
– hk»xÙÃkríkLke [qtxýe MktMkËLkk çktLku øk]nLkk ík{k{ [qtxkÞu÷k MkÇÞku yLku hkßÞLke rðÄkLkMk¼kykuLkk
ík{k{ [qtxkÞu÷k MkÇÞku fhu Au. íku{kt Lke[u «{kýu hkßÞLkk ÄkhkMkÇÞku yLkuu MktMkËMkÇÞkuLkk {íkLke
®f{ík Lk¬e fhðk{kt ykðe Au.
hkßÞLke fw÷ ðMíke ×1 = {íkLke økýíkhe
hkßÞLkk [qtxkÞu÷k Äkhk-MkÇÞkuLke MktÏÞk
– MktMkË MkÇÞkuLkk {íkLke ®f{íkLkku ykÄkh ¼khíkLkk ík{k{ ÄkhkMkÇÞkuLkk {íkkuLke fw÷ ®f{ík WÃkh nþu.
ÄkhkMkÇÞkuLkk {íkkuLke fw÷ rft{ík = yuf MktMkË MkÇÞLkk {íkLke ®f{ík.
MktMkËLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞku
(4) hk»xÙÃkríkLke Mk¥kkyku :
(1) fkhkuçkkhe Mk¥kkyku : ¼khíkLkk ík{k{ fkÞkuo (fkhkuçkkhe) hk»xÙÃkríkLkk Lkk{Úke fhðk{kt ykðu Au.
– 355 f÷{ {wsçk Ëuþ{kt yktíkrhf yþktrík nkuÞ fu çkkÌk yk¢{ýLkku ¼Þ nkuÞ íkku hk»xÙÃkrík
îkhk fxkufxe ÷kËðk{kt ykðu Au.
– yk WÃkhktík, hk»xÙÃkrík Lke[u «{kýuLke rLk{ýqtf fhðkLke Mk¥kkyku Ähkðu Au.
(1) ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk yLku furLÿÞ «ÄkLkku.,
(2) ¼khíkLkk yìxLkeo sLkh÷,
(3) ¼khíkLkk fkìBÃkxÙku÷h yìLz ykìrzxh sLkh÷,
(4) Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþku,
(5) hkßÞLke ðze yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþku,
270
(6) hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ku,
(7) yktíkhhkßÞ Mkr{rík,
(8) LkkýktÃkt[,
(9) [qtxýe fr{þLkh
(10) yLkwMkqr[ík òríkyku yLku yLkMkqr[ík sLkòríkyku {kxu hk»xÙeÞ Ãkt[,
(11) ¼k»kkÃkt[, Mkt½, ònuh MkuðkÃkt[ yLku hkßÞkuLkk Mk{qn {kxu MktÞwõík Ãkt[.
(2) ÷~fhe Mk¥kkyku : f÷{ 53(2) yLkwMkkh ÷~fhe ˤku ÃkhLkku ytfwþ hk»xÙÃkrík{kt MÚkkrÃkík
fhkÞu÷ Au.
– ÷~fh WÃkh Mk¥kkLkku y{÷ fkÞËkLkk rLkÞ{Lk îkhk fhðk{kt ykðþu.
– ÷~fhLkk ˤkuLkk Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík hk»xÙÃkrík Au.
– Ãkhtíkw ÷~fhe ˤkuLke h[Lkk, íku{Lke LkkufheLke þhíkku ðøkuhu ytøku fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk MktMkËLku
Au.
– hk»xÙÃkrík MktMkËLke {tsqhe rðLkk ÞwØ ònuh fhe þfu Lknª.
– y{urhfkLkkt «{w¾Lku ÔÞkÃkf ÷~fhe Mk¥kkyku Au, íkuðe Mk¥kkyku ¼khíkLkkt hk»xÙÃkríkLku LkÚke.
(3) ðiÄkrLkf Mk¥kkyku : ¼khík{kt hk»xÙÃkrík MktMkËLkku ¼køk Au. òu fu íkuyku MktMkËLku sðkçkËkh LkÚke.
suyku «ÄkLk{tz¤Lke h[Lkk fhu Au, íkuyku «ÄkLk{tz÷ MktMkËLku sðkçkËkh Au. hk»xÙÃkríkLke
ðiÄkrLkf Mk¥kkyku Lke[u {wsçk Au.
(1) MktMkËLkwt WËT½kxLk «ð[Lk fhðkLke,
(2) MktMkËLke çkuXf çkku÷kððkLke fu {w÷íkðe hk¾ðkLke fu MktMkËLkwt rðMksoLk fhðkLke,
(3) MktMkËLku MktçkkuÄLk fhðkLke yLku MktËuþk {kuf÷ðkLke,
(4) fkìBÃxÙku÷h yìLz ykìrzxh sLkh÷Lkku ynuðk÷ hsq fhðkLke Mk¥kk,
(5) furLÿÞ ònuh Mkuðk ykÞkusLkku ðkŠ»kf ynuðk÷ hsq fhðkLke,
(6) yLkwMkqr[ík òrík yLku yLkwMkqr[ík sLkòrík {kxuLkk hk»xÙeÞ Ãkt[Lkku ynuðk÷ hsq fhðkLke,
(7) Mkk{krsf yLku þiûkrýf heíku ÃkAkík ðøkoLkk ÷kufkuLke ÂMÚkrík íkÃkkMkðk {kxu rLk{kÞu÷k Ãkt[Lkku
ynuðk÷ hsq fhðkLke.
WÃkhktík,
Lke[uLkk ¾hzk hsq fhðk {kxu hk»xÙÃkríkLke ¼÷k{ý sYhe Au.
(1) hkßÞkuLke MkhnËku yÚkðk Lkk{{kt VuhVkh fhðk {kxuLkku ¾hzku.
(2) LkkýkfeÞ ¾hzku.
 271
(3) Mktr[ík LkerÄ{ktÚke ¾[o fhðkLkku nkuÞ íkuðe fkuE çkkçkík ytøkuLkku ¾hzku.
(4) hkßÞLkwt rník su{kt nkuÞ íkuðku fhðuhku ÷kËðkLkku fu íku{kt VuhVkh fhðkLke çkkçkíkLku ÷økíkku
¾hzku.
(5) ÔÞkÃkkh-ðkrýßÞLkk MðkíktºÞ Ãkh rLkÞtºký {wõíkku ¾hzku.
(4) LÞkrÞf Mk¥kkyku :
(1) rþûkk {kV fhðkLke yÚkðk MÚkrøkík fhðkLke Mk¥kk : hk»xÙÃkríkLku Lke[uLkk fuMkku{kt fkuE økwLkk {kxu
Ëkur»kík Xhkððk{kt ykðu÷ fkuE ÔÞÂõíkLke rþûkk {kV fhðkLkku, íku fk{[÷kW {kufqV hk¾ðkLkku,
ykuAe rþûkk fhðkLkku yÚkðk íkuLku MÚkrøkík fhðkLkku yrÄfkh hnuþu.
– yuðk ík{k{ fuMkku{kt su{kt ÷~fhe yËk÷ík îkhk rþûkk fhðk{kt ykðu÷ nkuÞ, yÚkðk
– Mkt½Lke fkhkuçkkhe ßÞkt rðMíkhu÷e nkuÞ yuðe fkuEÃký çkkçkíkLku ÷økíkk fkÞËk rðhwØLkk økwLkk
{kxu rþûkk fhðk{kt ykðu÷e nkuÞ.
– Ëunktík Ëtz yÚkðk VktMkeLke MkòLkk Ëhuf rfMMkk{kt.
(5) ðxnwf{ «rMkØ fhðkLke Mk¥kk :
– ßÞkhu yMkk{kLÞ ÃkrhÂMÚkrík WÃkÂMÚkík ÚkÞu÷ nkuÞ yLku ykðk Mk{Þu MktMkËLke çkuXf [k÷w Lk nkuÞ íÞkhu
ðxnwf{ «rMkØ fhðkLke Mk¥kk.
– hk»xÙÃkríkLku y{wf Mktòuøkku{kt ðxnwf{ «rMkØ fhðkLke Mk¥kk (f÷{ 123 {wsçk) Ãkhtíkw yk ytøkuLke ¾he
Mk¥kk fuLÿeÞ fkhkuçkkheLku Au. fkhý fu nfefík{kt {tºke{tz¤Lke Mk÷kn yLku {ËË «{kýu s hk»xÙÃkríkyu
fkÞo fhðkLkwt Au.
– Mkt½ÞkËe yLku MktÞwõík ÞkËe yu{ fkuEÃký çkkçkík yu ytøku hk»xÙÃkrík ðxnwf{ çknkh Ãkkze þfu Au, Ãkhtíkw
ßÞkhu fxkufxeLke ònuhkík ÚkkÞ íÞkhu hkßÞðkËeLkk rð»kÞku WÃkh Ãký ðxnwf{ çknkh Ãkkze þfu Au.
– hk»xÙÃkrík {q¤¼qík yrÄfkhkuLkku ¼tøk Úkíkku nkuÞ íkuðk ðxnwf{ku «rMkØ fhe þfu Lkrn.
(6) Mkðkuoå[ yËk÷íkLke Mk÷kn ÷uðkLke Mk¥kk :
– f÷{ 352 nuX¤ hk»xÙÃkríkLku fxkufxeLke ònuhkík fhðkLke Mk¥kk Au.
– ßÞkhu hk»xÙÃkríkLku ¾kíkhe ÚkkÞ Au fu økt¼eh fxkufxe yÂMíkíð{kt Au fu suLkkÚke ¼khík yÚkðk íkuLkk fkuE
¼køkLke Mk÷k{íke fktíkku ÞwØ yÚkðk çkkÌk yk¢{ý yÚkðk yktíkrhf yþktríkLku ÷eÄu òu¾{{kt {qfkÞ
Au yÚkðk íkuðe ÃkrhÂMÚkrík ÃkuËk ÚkkÞ Au.
– yuf {kMk ÃkAe fxkufxeLkku y{÷ çktÄ Úkþu.
– f÷{ 360(1) nuX¤ hk»xÙÃkríkLku yuðe ¾kíkhe ÚkkÞ fu ¼khík yÚkðk íkku íkuLkk fkuEÃký ¼køkLke
LkkýkfeÞ ÂMÚkhíkk òu¾{kÞ Au íkku LkkýkfeÞ fxkufxe Q¼e ÚkÞk Ãknu÷k hk»xÙÃkrík LkkýkfeÞ fxkufxe
ònuhkík fhe þfu Au.
272
– hk»xÙÃkríkLku hkßÞÃkk÷Lkk ynuðk÷ WÃkhÚke yu{ ÷køku fu yLÞ heíku ¾kíkhe ÚkkÞ fu çktÄkhýeÞ òuøkðkE
yLkwMkkh Mkhfkh [k÷e þfu íku{ LkÚke íÞkhu íku yuf{ hkßÞ{kt hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷kËðk{kt ykðu Au.
(f÷{ 356)
(7) LkkýkfeÞ Mk¥kk :
– fkuEÃký LkkýkfeÞ ¾hzk hk»xÙÃkríkLke ¼÷k{ý ðøkh MktMkËLkk øk]nku{kt hsq fhe þfíkku LkÚke.
– hk»xÙÃkrík Ëhuf LkkýkfeÞ ð»koLke þYykík{kt Mkt½Lkk ytËksÃkºkLku MktMkË Mk{ûk hsq fhðkLke Mk¥kk Au.
– Mkt½ yLku hkßÞ ðå[u ykðfðuhkLke ðnU[ýe fhðkLke Mk¥kk Ãký íku{Lku Au.
– hk»xÙÃkríkLku LkkýkÃkt[Lke h[Lkk fhðkLke Mk¥kk Ãký Au.
(8) hk»xÙÃkríkLkk rðþu»kkrÄfkhku :
– hk»xÙÃkrík ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkku y{÷ fhðk {kxu fu ÃkkuíkkLke VhòuLkwt Ãkk÷Lk fhðk yÚkðk íku Mk¥kkLkku y{÷
yÚkðk Vhòu çkòðíkk íku{ýu fhu÷ f]íÞ {kxu yËk÷íkLku sðkçkËkh hnuþu Lknª. Ãkhtíkw, yk {kxuLkk
ykûkuÃkLke íkÃkkMk fhðk {kxu MktMkË fkuEÃký øk]n îkhk rLk{ðk{kt ykðu÷e yËk÷ík Ãkt[ Mk¥kk îkhk
hk»xÙÃkríkLkk ðíkoLkLke Mk{eûkk ÚkE þfu Au.
– hk»xÙÃkrík íku{Lkk nkuÆk WÃkh nkuÞ íÞkt MkwÄe íku{Lke Mkk{u fkuE VkusËkhe fkÞoðkne fhe þfíke LkÚke fu
[k÷w hk¾e þfíke LkÚke.
– hk»xÙÃkrík íku{Lkk nkuÆk WÃkh nkuÞ íÞkt MkwÄe íku{Lke ÄhÃkfz fhe þfkÞ Lknª yÚkðk íku{Lku fuË fhðkLke
fkÞoðkne fhe þfkÞ Lknª.
– hk»xÙÃkrík íku{Lke ytøkík nirMkÞík{kt hk»xÙÃkrík íkhefuLkku nkuÆku Äkhý fÞkuo nkuÞ íku yøkkW yÚkðk íÞkh
ÃkAeÚke fu f]íÞ yÚkðk íku fhu÷ nkuðkLkwt {k÷q{ Ãkzu íkku íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík Ëhr{ÞkLk fkuE yËk÷ík
hk»xÙÃkrík Mkk{u fkÞoðkne ÚkE þfu Lknª.
(9) hk»xÙÃkríkLkwt MÚkkLk :
– hk»xÙÃkríkLku ykÃkðk{kt ykðu÷ Mk¥kkykuÚke «¼krðík ÚkELku ½ýk rð[khfku {kLku Au fu òu hk»xÙÃkrík Äkhu
íkku Mkh{w¾íÞkh ÚkE þfu Au. 1961{kt ¼khíkLkk «Úk{ hk»xÙÃkrík zkì. hksuLÿ«MkkËu RÂLzÞLk ÷kì
RÂLMxxâqx{kt ykÃku÷k «ð[Lk ÃkAe yk rððkË ðÄw Wøkú çkLÞku níkku. ½ýk rððu[fku yLku ÄkhkþkMºkeykuyu
yk «&™Lke Aýkðx fhe níke fu çktÄkhýLke f÷{ 53 yLku fxkufxeLke Mk¥kkyku ykðe ÂMÚkrík MkSo
þfu.
– f÷{ 53{kt sýkðkÞwt Au fu Mkt½Lke fkhkuçkkhe Mk¥kk «{w¾Lke hnuþu yLku íku «íÞûk heíku òíku s yÚkðk
íku{LkkÚke økkiý yrÄfkheyku îkhk ¼kuøkðkþu. zkì. çke.yu{. þ{ko {kLku Au fu yk òuøkðkEyku íku{Lku
Mkk[k Mk¥kkÄeþ çkLkðkLke íkf Ãkqhe Ãkkzu Au. WÃkhktík f÷{ 74 {wsçk «{w¾Lku íku{Lkk fkÞo{kt {ËË yLku
Mk÷kn {kxu ðzk«ÄkLk MkkÚkuLkwt «ÄkLk{tz¤ hnuþu.
 273
– zkì. ze.yuLk. çkuLkhS yu{ {kLku Au fu hk»xÙÃkrík ðzk«ÄkLk yLku íkuLkk «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn ÷uðkLku
çktÄkÞu÷ LkÚke. òufu 42{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk {wsçk hk»xÙÃkríkLku su Mk÷kn ykÃku íku íku{Lku {kLkðe s
Ãkzþu.
– zkì. çke.ykh. yktçkuzfhu hk»xÙÃkríkLkk MÚkkLk rðþu MÃküíkk fhe níke fu $ø÷ìLzLkk çktÄkhý{kt hkòLkwt
MÚkkLk Au íku s MÚkkLk ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík ¼kuøkðu Au. íkuyku hkßÞLkk ðzk Au, Ãký fkhkuçkkheLkk Mkk[k
ðzk LkÚke. íkuyku hk»xÙLkk fu𤠫ríkf Au. yk{ Aíkkt $ø÷ìLzLkk hkò fhíkkt ftEf rðrþü MÚkkLk Ähkðu
Au.
– hk»xÙÃkrík Mkt½Lkk ðzk íkhefuLke Ãký sðkçkËkhe yËk fhu Au. hkßÞ{kt çktÄkhý {wsçk Mkhfkh fkÞo fhu
Au fu Lkrn íku òuðkLke sðkçkËkhe íku{Lke Au yLku íkuÚke íku{Lku hk»xÙÃkrík þkMkLk ònuh fhðkLke Mk¥kk
Ãký yÃkkÞu÷e Au.
– çkusnkuxu sýkðu÷ ºký yrÄfkhku «ÄkLkkuLku Mk÷kn ykÃkðkLkku, «kuíMkkrník fhðkLkku yLku [uíkðýe
ykÃkðkLkku íkuyku Ähkðu Au. hk»xÙÃkrík Mk{kðkÞíktºkLkk ðzk nkuðkÚke íku{Lku fuLÿ MkhfkhÚke Mðíktºk Mk¥kk
nkuðe òuEyu. [qtxýeÃkt[, LkkýkÃkt[ ðøkuhuLkk MkÇÞku yLku Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf
fhðkLke íku{Lku Mk¥kk Au.
– y{wf çkkçkíkku{kt íku{Lku Mk÷kn ÷uðkLke sYh LkÚke yLku íkuuLku ykÄkh¼qík {kLkðk{kt ykðíkk LkÚke.
ykðe çkkçkíkku{kt øk]n{kt çknw{íke økw{kðLkkh ÃkûkLke Lkuíkkøkehe økw{kðLkkh ðzk«ÄkLk òu hkSLkk{wt Lkk
ykÃku íkku çkhíkhVe, MktMkË{kt rðïkMk økw{kðLkkh «ÄkLk{tz¤Lke çkhíkhVe, ÷kufkuLkku rðïkMk økw{kÔÞku
nkuÞ íkuðe ÷kufMk¼kLke çkhíkhVe, fxkufxe ð¾íku ÷~fhe ðzk íkhefu Mk¥kk ¼kuøkðk{kt, ßÞkhu fkuE
çkkçkík WÃkh íku{Lke yLku «ÄkLk{tz¤ ðå[u {ík¼uË Ãkzu íÞkhu ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íkLku ÃkqAÃkhA
fhðkLke Mk¥kk.
– yk{ Aíkkt hk»xÙÃkrík Mk¥kkLkku ËwhwÃkÞkuøk Lkk fhu íku {kxu çktÄkhýu s íku{Lkk WÃkh rLkÞtºkýku {qfu÷k Au.
su{kt «ÄkLk{tz¤Lke MktøkrXík þÂõík, rðfÕÃk{kt ðzk«ÄkLk {u¤ððkLke {w~fu÷e. MktMkË{kt {nkr¼Þkuøk
fkÞoðkne îkhk íku{Lku Mk¥kk WÃkhíke Ëqh fhðkLke þõÞíkk.
• ÷kufMk¼kLkk yæÞûk :
– ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLkwt MÚkkLk ½ýwt s {n¥ðLkwt Au. ÷kufMk¼k MktÇÞku{ktÚke s yufLke yæÞûk (MÃkefh)
íkhefu ðhýe fhðk{kt ykðu Au. Mkk{kLÞ heíku Mk¥kkÄkhe ÃkûkLkku MkÇÞ s yk nkuÆk Ãkh [qtxkÞ Au.
– yk nkuÆk Ãkh ËkËk Mkknuçk {kð÷tfh, ©e yLktíkþÞ{Lk{T ykÞtøkh, ©e nwf{®Mk½, ©e Mkt¼ð huœe,
©e rÄÕ÷kuLk íkÚkk ©e çk÷hk{ ò¾z [qtxkE ykÔÞk Au. ðíko{kLk MÃkefh rþðhks Ãkkxe÷ Au.
– yæÞûkku ÃkûkkuÚke Ãkh hneLku ÃkkuíkkLke fk{økehe çkòðíkk nkuÞ Au yLku ykÚke íkuyku yk nkuÆk Ãkh [qtxkÞk
ÃkAe ÃkkuíkkLkk Ãkûk{ktÚke MkÇÞÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃku Au. òufu ¼khíkeÞ ÷kufMk¼kLkk «Úk{ MÃkefhu
yk{kt yÃkðkË fÞkuo níkku.
274
– rçkúxLk{kt nkuÆk Ãkh[k÷w nkuÞ íkuðe ÔÞÂõík VheÚke yæÞûkÃkËu [qtxkÞ íku nuíkwMkh rðhkuûkÃkûkku íku{Lke Mkk{u
nheV W{uËðkh Q¼ku hk¾íkk LkÚke. Ãkhtíkw ykÃkýu íÞkt nsw ykðe «ýkr÷fk Ãkkze LkÚke.
• yæÞûkLkk fkÞkuo : ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLkk fkÞkuo Lke[u {wsçk Au :
(1) øk]nLkk fk{fksLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au.
(2) øk]n{kt MkÇÞkuLku çkku÷kðkLke Aqx ykÃku Au.
(3) øk]nLke «ríkck yLku {ku¼k s¤ðkÞ íku heíku ÃkkuíkkLke fkÞoðkneLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au íkÚkk íkuLkwt síkLk ÚkkÞ
íkuLkwt æÞkLk hk¾u Au.
(4) øk]nLke fkÞoðkneLkk rLkÞ{kuLkwt yÚko½xLk fhu Au.
(5) fkÞoðkne çkkçkíku òu fkuE {ík¼uË Q¼ku ÚkkÞ íkku íku ÃkkuíkkLkku rLkýoÞ ykÃku Au yLku yk çkkçkíku íku{Lkku
rLkýoÞ yk¾he yLku çktÄLkfíkko çkLke hnu Au.
(6) øk]n{kt sYh Ãkzu íkku {íkËkLkLke fkÞoðkne nkÚk Ähu Au. òu fu íkuyku {íkËkLk{kt ¼køk ÷uíkk LkÚke. yk{
Aíkkt òu fkuE ¾hzk Ãkh çktLku Ãkûku Mkh¾k {íkku Ãkzu Au. íkku ðneðxeíktºkLke ÂMÚkhíkk òu¾{kÞ Lknª. íku
heíku ÃkkuíkkLkku rLkýkoÞf (Casting Vote) ykÃku Au.
(7) øk]nLke rðrðÄ Mkr{ríkykuLkk MkÇÞkuLke ðhýe fhu Au.
(8) øk]n{kt hsq ÚkÞu÷ ¾hzkyku{ktÚke fkuE ¾hzku LkkýkfeÞ ¾hzku Au fu Lknª íku ytøkuLkwt «{kýÃkºk ykÃku
Au.
(9) rðrðÄ «fkhLke Ëh¾kMíkkuLku Ëk¾÷ fhðk, Lk fhðk ytøkuLke {tsqhe ykÃku Au.
(10) ík{k{ ÃkûkkuLkk rníkkuLke rnVksík fhu Au.
– yk fkÞkuoLku ykÄkhu ykÃkýu fne þfeyu fu ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLkwt MÚkkLk økkihðþe÷ yLku {n¥ðÃkqýo
Au.
– ¼khíkLku ð»kkuo MkwÄe rçkúrxþ þkMkLk ÃkØríkLkku yLkw¼ð nkuðkÚke ykÃkýu MktMkËeÞ ÷kufþkne «ýk÷e
yÃkLkkðe Au. MktMkËeÞ «Úkk{kt ykÃkýu íÞkt rîøk]ne ÄkhkMk¼k Au. su ËuþLkk «&™ku yLku «økrík {kxu
[[korð[khýk fhe íku ytøkuLkk ¾hzkyku ÃkMkkh fhu Au.
– suLkk WÃkh hk»xÙÃkrík Mkne fhíkkt s ¾hzku fkÞËku çkLku Au. fkhkuçkkhe yÚkðk «ÄkLk{tz¤ íku fkÞËkykuLkku
y{÷ fhu Au. yk heíku MktMkËeÞ ÷kufþkne «Úkk [k÷íke nkuÞ Au. ¼khíkeÞ MktMkËLkkt çku øk]nku{kt WÃk÷wt
øk]n hkßÞMk¼k yLku Lke[÷wt øk]n ÷kufMk¼k íkkhefu yku¤¾kÞ Au.
– hk»xÙÃkrík y™u WÃkhk»xÙÃkrík MktMkËLkku s ¼køk Au. òufu, hk»xÙÃkrík MktMkË{kt õÞkhuÞ nkshe ykÃkíkk
LkÚke. íkuyku çktLku øk]nkuLkk Ëhuf MkºkLku çkku÷kðu Au, {kufqV hk¾u Au yLku MktMkËLkwt rðMksoLk fhðkLke Ãký
Mk¥kk Ähkðu Au. MktMkËLkk 545 MkÇÞku{ktÚke 542 MkÇÞkuLke «ò îkhk MkeÄe [qtxýe ÚkkÞ Au. ßÞkhu
çkkfeLkk ºkýLke hk»xÙÃkrík îkh rLk{ýqf ÚkkÞ Au.
 275
– ÷kufMk¼kLke {wÆík 5 ð»koLke nkuÞ Au. MktMkËLke çkeò hkßÞMk¼kLkk øk]nku{kt 250 MkÇÞku{ktÚke 238
MkÇÞkuLke Ãkhkuûk heíku yux÷u fu hkßÞLke rðÄkMk¼kLkk MkÇÞku îkhk [qtxýe ÚkkÞ Au. ßÞkhu 12 MkÇÞkuLke
rLk{ýqf hk»xÙÃkrík îkhk ÚkkÞ Au.
– yk MkÇÞkuLke ÃkMktËøke Mk{ksMkuðk-f÷k-rð¿kkLk-MkkrníÞ-h{íkøk{ík ðøkuhu{ktÚke fkuE yuf ûkuºk{ktÚke
fhðk{kt ykÔÞw Au. hkßÞMk¼k fkÞ{e øk]n Au. íku{kt Ëh çku ð»kuo 1/3 ¼køkLkk MkÇÞku rLkð]¥k ÚkkÞ Au.
hkßÞMk¼kLke {wÆík A ð»koLke nkuÞ Au.
– fkÞËk {kxuLkku Ëhuf ¾hzku øk]n{kt ðkt[Lk çkkË ÃkMkkh ÚkkÞ Au. rîøk]ne ÄkhkMk¼k{kt hkßÞMk¼kLku
Lkrnðík Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– ¼khíkLke MktMkË çktÄkhý «{kýu fkÞËku ½zu Au. WÃkhktík, íku MktÞwõík çkkçkíkku WÃkh Ãký fkÞËk ½zu Au.
çktÄkhý rðhwØ ½zu÷k fkÞËkLku yËk÷ík{kt Ãkzfkhe þfu Au yLku íku fkÞËkLku MkðkuoÃkhe yËk÷ík
økuhçktÄkhýeÞ ònuh fhe þfu Au.
• ÷kufMk¼k :
– 42{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkh {wsçk {kºk yuf s ð¾ík ÷kufMk¼kLke {wÆík 6 ð»koLke fhðk{kt ykðu÷e íku
rMkðkÞ yíÞkhu Ãký nk÷ íkuLke {wÆík 5 ð»koLke ÞÚkkðík hne Au.
– 21 ð»koLkku fkuEÃký ¼khíkeÞ Lkkøkrhf {ík ykÃke þfu Au.
– 25 ð»ko fu íkuÚke ðÄw ô{hLke ÔÞÂõík ÷kufMk¼kLke W{uËðkhe fhe þfu Au.
– øk]nLkk MkÇÞkuLkk fw÷ MkÇÞkuLkk 1/10 ¼køkLkk MkÇÞku nksh nkuÞ íkku s øk]nLkwt fkÞo ÚkE þfu Au. yk
MktÏÞkLku fkuh{ fnu Au.
– W{uËðkh økktzku fu økwLkuøkkh Mkkrçkík ÚkÞu÷ku Lkk nkuðku òuEyu.
– ÷kufMk¼kLke çkuXf ð»ko{kt A {kMkÚke ykuAk ytíkhLkk Mk{Þ{kt çku ð¾ík çkku÷ðk{kt ykðu Au.
– hk»xÙÃkríkLku çkuXfku çkku÷kððkLkku fu ðÄkhðkLkku fu ½xkzðkLkku fu íku {w÷íkðe hk¾ðkLkku nf Au. íku
çkh¾kMík hk¾ðkLkku Ãký nf Au.
– fxkufxe{kt hk»xTÃkrík íkkífkr÷f çkuXf çkku÷kðe þfu Au.
– ÷kufMk¼k{kt øk]nLkwt fk{fks [÷kððk {kxu [qtxkÞu÷k MkÇÞku{ktÚke yæÞûk yLku WÃkkæÞûk Lk¬e fhðk{kt
ykðu Au.
– yæÞûk WÃkkæÞûkLku Ëqh fhðk {kxu 1, rËðMkLke LkkurxMk ykÃkðk{kt ykðu Au.
– çknw{íke MkÇÞku îkhk yæÞûk WÃkkæÞûkLku Ëqh fhe þfu Au.
– íku{Lku Ëqh fhðkLkk XhkðLke [[ko [k÷íke nkuÞ íÞkhu íkuyku yæÞûk ÃkË Mkt¼k¤e þfu Lknª.
– MÃkefhLkwt ÃkË økkihðþk¤e LÞkÞkÄeþLkk suðwt íkxMÚk yLku LÞkÞe hk¾ðk{kt ykðwt çkLÞwt LkÚke.
– ßÞkhu øk]n{kt fkuE çkkçkíku Mkh¾k {ík Ãkzu íÞkhu MÃkefh ÃkkuíkkLkku rLkýkoÞkí{f {ík ykÃku Au.
276
• hkßÞMk¼k :
– hkßÞMk¼kLkk MkÇÞkuLke rðÄkLkMk¼kLkk MkÇÞku îkhk ÚkkÞ Au.
– yk øk]nLke MkÇÞMktÏÞk 250 Au. 12 MkÇÞkuLke hk»xÙÃkrík îkhk rLk{ýqf ÚkkÞ Au.
– yk øk]nLke {wÆík A ð»koLke nkuÞ Au.
– Ëh çku ð»kuo ºkeò ¼køkLkk MkÇÞku rLkð]¥k ÚkkÞ Au. íkux÷k s Lkðk MkÇÞku [qtxkÞ Au.
– hkßÞMk¼kLkk MkÇÞ çkLkðk {kxu ykuAe 30 ð»koLke nkuðe òuEyu Au.
– [qtxkÞu÷k MkÇÞkuLkk 1/10 ¼køkLkk MkÇÞku nkuÞ íkku s øk]nLkwt fk{fks ÚkE þfu.
– yuf ÔÞÂõík çku øk]n{kt [qtxkE þfíkku LkÚke yLku òu [qtxkÞ íkku íkuLku øk{u íku yuf øk]n{ktÚke hkSLkk{wt
ykÃkðwt Ãkzu Au.
– MktMkË øk]nku Mk{ûk su ¾hzk fu «&™ku hsq ÚkkÞ íkuLkk WÃkh rð[khrð{þo ÚkE þfu íku {kxu ºký
Mkr{ríkykuLke çktLku øk]nku rLk{ýqf fhu Au.
• MktMkËLke Mk¥kkyku :
– ykÃkýe MktMkË rçkúrxþ MktMkËLke {kVf Mkkðo¼ki{ LkÚke ¼khík{kt Mk{ðkÞe «Úkk yÃkLkkðu÷e nkuðkÚke
fuLÿ yLku ½xf hkßÞku ðå[u Mk¥kkLkwt rð¼ksLk fhðk{kt ykÔÞwt Au. ¼khíkLke MktMkË rLkÞík heíku Lke[u
{wsçk Mk¥kkyku Ähkðu Au.
(1) ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku : Mkt½ÞkËeLkk 97 rð»kÞku yLku MktÞwõík ÞkËeLkk 47 rð»kÞku WÃkh MktMkËLku
Mk¥kkyku Au.
– y{wf ÃkrhÂMÚkrík{kt (LkkýkfeÞ fxkufxe, çkkÌk yk¢{ý fu yktíkhrðøkúnLke ÂMÚkrík{kt) hkßÞðkË
rð»kÞku WÃkh MktMkË fkÞËk ½ze þfu Au.
– hkßÞMk¼kLkk 2/3 ¼køkLkk MkÇÞku hk»xÙÃkrík{kt hkßÞðkËeLke fkuE çkkçkík WÃkh fkÞËku ½zðkLke
{tsqhe ykÃku Au yLku MktMkË íkuLkk WÃkh fkÞËku ½zu Au.
– çku fu ðÄw hkßÞkuLke ÄkhkMk¼kyku Xhkð ÃkMkkh fhe hkßÞðkËeLke fkuE çkkçkík WÃkh fkÞËku
½zðk rðLktíke fhe íkku íkÚkk yk rMkðkÞLke þu»k Mk¥kkyku WÃkh MktMkË fkÞËk ½ze þfu Au.
(2) LkkýkfeÞ Mk¥kkyku :
– MktMkËLku ykÃkðk{kt ykðu÷e LkkýkfeÞ Mk¥kkku ¾hu¾h íkku ÷kufMk¼kLke Mk¥kkyku s çkLke hnu Au.
– LkkýkfeÞ ¾hzku «Úk{ ÷kufMk¼k{kt hsq ÚkkÞ Au íku{kt ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe hkßÞMk¼k{kt rð[khýk
{kxu {kuf÷ðkkt ykðu Au.
– òu 14 rËðMk{kt hkßÞMk¼k rLkýoÞ Lk ÷u íkku íkuLku ÃkMkkh ÚkÞu÷ku {kLkðk{kt ykðu Au.
– hkßÞMk¼k òu íku{kt MkwÄkhkðÄkhk Mkq[ðu íkku ÷kufMk¼k íkuLkk WÃkh ÃkwLk: rð[khýk fhe þfu Au.
íku ÃkAe ¾hzku MkeÄku s hk»xÙÃkríkLku s {kuf÷e Ëuðk{kt ykðu Au.
 277
(3) fkhkuçkkhe Mk¥kkyku :
– MktMkËLkk øk]nku{kt MktMkËMkÇÞkuLku íku{Lkk ¾kíkkLkk ðneðx ytøku [[korð[khýk fhe þfu Au.
– «ÄkLkku Lku «&™ku ÃkqAðkLke, XÃkfkLke Ëh¾kMík hsq fhðkLke, Mk¼kyku {kufwVeLke Ëh¾kMík hsq
fhðkLke yLku íkkfeËLkk fu yøkíÞLkk «&™ku WÃkh MkhfkhLke rLk»V¤íkk WÃkh «fkþ VUfðkLke
Mk¥kk MktMkËLku Au. WÃkhktík, ÷kufMk¼k{kt yrðïkMkLke Ëh¾kMík ÃkMkkh ÚkkÞ íkku «ÄkLk{tz¤u
hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
(4) yËk÷íkLke Mk¥kkyku :
– MktMkËLku hk»xÙÃkrík, WÃkhk»xÙÃkrík, MkðkuoÃkhe yËk÷ík yLku ðze yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþku íku{s
Mkh LkerÄrLkÞk{f yLku Mkh yLðu»kf suðk Wå[ yrÄfkheyku WÃkh fk{ [÷kððkLke Mk¥kk Au.
– MktMkË ÷kufMk¼kLkk MÃkefh yLku hkßÞMk¼kLkk LkkÞçk MÃkefhLku Xhkð ÃkMkkh fhe nkuÆk WÃkhÚke
Ëqh fhe þfu Au.
– WÃkhktík, ½ýe ònuh MktMÚkkyku yLku ÄÄoMkhfkhe MktMÚkkyku{kt økuhheríkku {kxu MktMkË Mkr{ríkLke
rLk{ýqf fheLku íkÃkkMk [÷kðe þfu Au.
(5) [qtxýe ytøkuLke Mk¥kkyku :
– MktMkË hk»xÙÃkrík yLku WÃkhk»xÙÃkríkLke [qtxýe{kt {íkËkLk fhðkLkku yrÄfkh Ähkðu Au.
– ÷kufMk¼k íkuLkk MÃkefh, zuÃÞwxe MÃkefh yLku hkßÞMk¼kLkk zuÃÞwxe MÃkefhLku [qtxu Au.
– MktMkËLku çktÄkhý{kt {n¥ðLke y™u fxkufxe Mk{Þu ÔÞkÃkf Mk¥kkyku «kÃík ÚkkÞ Au. sYh Ãkzâu íku {q¤¼qík
nfku Ãkh Ãký «ríkçktÄ {qfe þfu Au.
– hkßÞ ðkËe nkuðk Aíkkt fuLÿ Mkhfkh (MktMkË)Lke Mk¥kkykuLkku hkßÞku MkwÄe ÃkkuíkkLkku ÔÞkÃk Ähkðu Au.
hk»xÙÃkríkLku Ãký MktMkËLke Mk÷kn yLkwMkkh s ðíkoðkLkwt nkuÞ Au.
– çktÄkhý MktMkËLku fkÞËk ½zðkLke, y{÷ fhðkLke yLku íkuLkku ¼kuøkðzku fhðkLke íkÚkk sYh Ãkzu íkku
ÔÞÂõík fu MktMÚkkLku Mkò fhðkLke Mk¥kk Ähkðu Au. yk{, MktMkË ¼khík{kt MkðkuoÃkhe MÚkkLk Ähkðu Au.
• ¼khíkLkk «ÄkLk{tz¤ yÚkðk fkhkuçkkheLke Mk¥kkyku
– ykÃkýu MktMkËeÞ «fkhLke Mkhfkh yÃkLkkðu÷e nkuðkÚke ðkMíkð{kt fkhkuçkkhe Mk¥kk «ò îkhk [qtxkÞu÷k
«ríkrLkrÄyku{ktÚke ÃkMktË fhkÞu÷k «ÄkLk{tz¤ Ähkðu Au.
– ðzk«ÄkLk Lkuík]íð nuXyu¤ hk»xÙÃkríkLku Mk÷kn yLku {ËË fhðk {kxu «ÄkLk{tz¤Lke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe Au. Mkk{kLÞ heíku hk»xÙÃkrík íku{Lke Mk÷kn ÷uðkLku çktÄkÞu÷ Au.
– hk»xÙÃkrík ÷kufMk¼k{kt çknw{íke Ähkðíkk LkuíkkLku ðzk«ÄkLkÃkËu rLkÞwõík fhu Au yLku íku{Lke Mk÷kn
«{kýu «ÄkLk{tz¤Lkk «ÄkLkkuLku Lke{u Au.
– «ÄkLk{tz¤ ÷kufMk¼kLku MktÞwõík heíku sðkçkËkh Au.
278
– ðzk«ÄkLk hk»xÙÃkrík yLku «ÄkLk{tz¤Lku òuzíke fzeYÃk Au. íkuyku fkhkuçkkheLkk rLkýoÞkuÚke y™u yøkíÞLke
çkkçkíkkuÚke hk»xÙÃkrík ðkfuV hk¾u Au.
– øk]nLke fkÞoðkneLkku rLkýoÞ ðzk«ÄkLk MkkÚku {Mk÷ík fÞkO çkkË ÷uðkÞ Au.
– øk]nLku çkku÷kððwt, {w÷íkðe hk¾ðwt fu MÃkefhLke [qtxýe suðe çkkçkíkkuLkk rLkýoÞ ðzk«ÄkLkLke Mkt{rík çkkË
s ÷uðkÞ Au.
– yrðïkMkLkku «Míkkð õÞkhu nkÚk{kt ÷uðku íku ytøku MÃkefh íku{Lke MkkÚku Mk÷kn {Mk÷ík fhu Au.
– øk]nLke «&™ku¥khe ð¾íku òu fkuE «ÄkLk sðkçk ykÃkðk{kt rLk»V¤ òÞ Au íkku ðzk«ÄkLku íku{Lku {ËË
{kxu sðwt Ãkzu Au.
– fkuE ¾kíkkyku{kt Lk ykðíkk yLku ½ýk ¾kíkkykuLkLku ÷økíkk «&™ku íku{s Mkðoøkúkne çkkçkíkkuLku ÷økíkk
«&™ku íku{s Mkðoøkúne çkkçkíkkuLku ÷økíkk «&™ku ytøku ðzk«ÄkLk Ãkkuíku sðkçk ykÃku Au.
– rðhkuÄ ÃkûkLkk Lkuíkkku MkkÚku rð[khkuLke ykÃk-÷u fhe Lkeríkyku ðå[u íkVkðík Ëqh fheLku, yufMkqºkíkk
÷kððkLkku ðzk«ÄkLk «ÞíLk fhu Au.
– ðzk«ÄkLkLku øk]n rð¾uhðkLke Mk÷kn ykÃkðkLkku yrÄfkh Au.
– «ÄkLk{tz¤Lke MktÏÞk h[Lkk fu fkÞoðkne MktçktÄu çktÄkhý{kt fkuE WÕ÷u¾ LkÚke. «ÄkLkkuLke MktÏÞkLkku
ykÄkh sYrhÞkík WÃkh hnu÷ku Au.
– «ÄkLk{tz¤Lke rLk{ýqf {kxu fu¤ðýe, Ëhßòu fu r{÷fík suðe ÷kÞfkíkku LkÚke.
– MktMkËLkk fkuEÃký øk]n{kt MÚkkLk Lk Ãkk{u÷k MkÇÞkuLku Ãký «ÄkLk çkLkkðe þfkÞ Au. Ãký íku{Lku øk]n{kt
[qtxkE ykððwt Ãkzu Au.
– «ÄkLk{tz¤Lke {wÆík 5 ð»koLke nkuÞ Au.
– «ÄkLk{tz¤{kt [kh fûkkLkk «ÄkLkku nkuÞ Au.
(1) MkurLÿÞ fûkkLkk «ÄkLkku (2) hkßÞ fûkkLkk «ÄkLkku (3) LkkÞçk «ÄkLkku (4) LkkÞçk {tºkeyku.
– hkßÞ fûkkLkk «ÄkLkku su íku ¾kíkkLkku ðneðx Mkt¼k¤u Au.
– {kuxk ¾kíkkyku{kt MktMkËeÞ {tºkeykuLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðu Au.
– «ÄkLkkuLkk yk íkVkðík fkÞËkyku îkhk Lk¬e ÚkÞu÷ku nkuÞ Au.
– furçkLkux fûkkLkk «ÄkLkkuLkku Ëhßòu MkkiÚke Ÿ[ku nkuÞ Au. íkuyku ËuþLke ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku rðËuMk
Lkerík ½zu Au.
• íkuykuLkk {wÏÞ [kh WÆu~Þku nkuÞ Au :
(1) MkhfkhLke LkeríkykuLkku y{÷ fhðk {kxu Äkhk ytøkuLkk Mkq[Lkku fhðk.
(2) çkÄe s yøÞíkLkLke rLk{qýf fhðe.
(3) çkÄk s yktíkh¾kíkkfeÞ {ík¼uËkuLkku rLkfk÷ ÷kððku.
 279
(4) MkhfkhLke çkÄe s «ð]r¥kykuLkwt Mktf÷Lk fhðwt yLku LkeríkLkk y{÷Lkwt ÚkÞu÷wt {qÕÞktfLk fhðwt.
– Mkk{kLÞ heíku furçkLkux{kt MkðoMkt{ríkÚke rLkýoÞ ÷uðk{kt ykðu Au yLku MkðoMkt{ríkÚke rLk{ýqtf fhkð{kt
ykðu Au.
– {n¥ðLkk «&™ku ytøku Aýkðx fhðk {kxu furçkLkux Mkr{ríkyku Lke{u Au, íkuLkk ynuðk÷Lkk ykÄkhu
furçkLkux rLkýoÞ ÷u Au. ½ýe ð¾ík Mkhfkh yk Mkr{ríkykuLku rLkýoÞ fhðkLke Mk¥kk ykÃku Au. yk {wsçk
ykÞkusLkÃkt[ yíÞkhu {n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
– MktMkËeÞ «Úkk{kt «ÄkLk{tz¤Lkku ykÄkh yLku íkkfkík MktÞwõík sðkçkËkheLkk rMkØktík{kt hnu÷ku Au.
– yk¾wt «ÄkLk{tz¤ MktMkË{kt yLku MktMkË çknkh yuf sqÚk íkhefu ðíkuo Au.
– íku{Lkk ðå[uLkk {ík¼uËku ytøku «ÄkLk{tz¤{kt [[korð[khýk fhðk{kt ykðu Au.
– ËuþLke ykŠÚkf, Mkk{krsf y™u rðËuþLkeríkLkwt ½zíkh furçkLkux îkhk ÚkkÞ Au.
– su íku ¾kíkkLkk «ÄkLk yk LkeríkLkku y{÷ fhðk ¾hzk íkiÞkh fhkðe íkuLku MktMkË{ktÚke ÃkMkkh fhkðu Au.
øk]n{kt ÃkûkLke çknw{íkeÚke ¾hzk ÃkMkkh ÚkE òÞ Au.
– su íku ¾kíkkLkk «ÄkLkku Lk¬e fhu÷ Lkerík «{kýu ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkku ðneðx Mkt¼k¤u Au yLku íku ytøkuLkwt
{køkoËþoLk f{o[kheykuLku ykÃku Au.
– swËk swËk ¾kíkkyku ðå[u Mktf÷Lk fhðkLkwt fk{ ðzk«ÄkLk fhu Au.
– WÃkhktík, furçkLkux, fhðuhk, Mkthûký-¾[o yLÞ sðkçkËkheykuLkk ¾[oLkk «{ký ytøku [[korð[khýkÚke
rLkýoÞ ÷u Au.
• ðzk«ÄkLkLkwt MÚkkLk/Mk¥kkyku :
– ðzk«ÄkLk hksfeÞ ÃkûkLke çknw{íke Ähkðíkk Lkuíkk Au. ðzk«ÄkLk çkLÞk ÃkAe yæÞûk-WÃkkæÞûk yLku
fkhkuçkkheLkk MkÇÞku ÃkMktË fhðkLke {n¥ðLke fk{økehe fhu Au. fkhkuçkkhe {kxu yøkíÞLkk ¾kíkkyku
ytøku rLk»ýkík {tºkeykuLke/fkhkuçkkheLkk MkÇÞkuLke ÃkMktËøke fhu Au.
– fkuEÃký ûkuºkLkk «&™ku ytøku Mktíkku»kfkhf sðkçk Lk ykÃke þfLkkh «ÄkLk ðíkeÚke «ÄkLk{tºke (ðzk«ÄkLk)
sðkçk ykÃkðk øk]n{kt nksh ÚkkÞ Au. ÃkûkLke Lkerík yLku MkhfkhLke Lkerík ytøku Mk{íkku÷Lk ò¤ððkLkwt
fkÞo ðzk«ÄkLk Lk¬e fhu Au.
– swËk swËk ¾kíkkyku suðkt fu rðËuþ ¾kíkw, hu÷ðu ¾kíkw, Mkthûký ¾kíkw, fkÞËk ¾kíkw ðøkuhu ðnU[u÷k nkuðk
Aíkkt ðzk«ÄkLkLke yk¾kÞ «ÄkLk{tz¤ WÃkh yMkhfkhf Ãkfz nkuÞ Au. ðzk«ÄkLk ÷kuf{ík-ÃkkuíkkLke
íkhVuý{kt hnu yLku Mk¥kk{kt yMkhfkhf ðÄkhku ÚkkÞ, íku {kxu «ÞkMkku fhu Au.
– rðÿkune fu çk¤ðk¾kuh LkuíkkLku sYh Ãkzu Ãkûk{ktÚke nkfe fkZðkLkwt, {tºke{tz¤Lkwt rðMíkhý fhðkLkwt
ykÞkusLk Ãkt[Lke h[Lkk fhðkLkwt ðøkuhu fkÞkuo ðzk«ÄkLk fhíkk nkuÞ Au. yk{ ðzk«ÄkLk MktMkËeÞ
÷kufþkne{kt yøkíÞLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
280
• [qtxýe Ãkt[ yLku [qtxýe MkwÄkhk
– çktÄkhýLke 324Lke f÷{ yLkwMkkh [qtxýe Ãkt[Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au. [qtxýe Ãkt[ Lkðe {íkËkhÞkËe
íkiÞkh fhu Au. su {wsçk {]íÞw Ãkk{u÷k. çkË÷e ÚkÞu÷k ðøkuhuLkk Lkk{ f{e fhðk{kt ykðu Au yLku Lkðk
ÃkwÏík MºkeÃkwhw»kku, çkk çknkhÚke çkËe ÚkELku ykðu÷kykuLkk Lkk{ íku{kt W{uhðk{kt ykðu Au.
– [qtxýe Ãkt[Lke Mðíktºk nkuðkÚke íku{kt hksfeÞ Ë¾÷økehe ÚkE þfíke Lkíke MkkÚku MkkÚku íkxMÚk rLk»Ãkûk heíku
[qtxýe Þkuòíke hne Au. MktðuËLkþe÷ rðMíkkhku{kt ðÄkhkLkk Ãkku÷eMkˤku yLku sYhe çkLku íkku ðÄkhkLke
÷~fhe xwfzeyku {ktøke þfu. {wÏÞ [qtxýe fr{þLkhLku suðe heíku LÞkÞkÄeþLku Ëqh fhðk{kt ykðu Au.
– íkuðe «r¢ÞkÚke íkuðk fkhýku rMkðkÞ nkuÆk ÃkhÚke Ëqh fhe þfíkk LkÚke. [qtxýe fr{þLkhLkk nkuÆkLku
LkwfMkkLk ÚkkÞ íkuðe heíku íku{Lke Mkuðk þhíkku{kt VuhVkh fhe þfkÞ Lknª.
– MktMkË MkÇÞku yLku rðÄkLkMkÇÞkuLkk ¾[o WÃkh fkçkq hnu íku {kxu y{qf hf{Úke ðÄkhu ¾[o fhe Lknª.
[qtxýe Ãkt[ ÃkkuíkkLke Mk{Þ{ÞkoËk «{kýu [qtxýe fhðkLkku yrÄfkh Au.
– {íkËkhkuLke ô{h 21 ð»koÚke ½xkzeLku 18 ð»koLke fhðk{kt ykðe Au. økwLkuøkkh íkhefu Mkkrçkík ÚkÞk nkuÞ
yLku økwLkkLkku ykhkuÃk su{Lkk WÃkh nkuÞ íkuðk W{uËðkh [qtxýe ÷ze þfu Lk®n suLke yk [[ko [k÷w Au.
– çku çkk¤fku hnkuÞ íkuðk W{uËðkhkuLku [qtxýe rxrfx ykÃkðe Lknª. yuðku fux÷ef søkkyu y{÷ þY ÚkÞku
Au. ¼rð»Þ{kt ykLkku {kuxk ÃkkÞu y{÷ ÚkkÞ íku sYhe Au. ¼rð»Þ{kt ykLkku {kuxk ÃkkÞu y{÷ ÚkkÞ
íku sYhe Au. ßÞkhu [qtxýeLke ònuhkík ÚkkÞ íÞkhu y{wf ÷kufr«Þ Ãkøk÷kt Lkrn ÷uðkLkku MkhfkhLku [qtxýe
Ãkt[ ykËuþ ykÃku Au.
– yíÞkhu nk÷ yuðe ÃkrhÂMÚkrík WËT¼ðe Au fu ÷kufMk¼k yLku rðÄkLkMk¼kLkk ðMíke «{kýuLkk rðMíkkhkuLke
ÃkwLk: h[Lkk fhðe Ãkzu íku{ Au.
– Mkk{krsf MkktMf]ríkf heíku r¼LLk ÃkAkík ykrËðkMkeyku yLku yLkwMkqr[ík ¿kkríkyku {kxu yLkk{ík çkuXfkuLke
òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
– {kuxe {íkËkh rð¼køkku, {íkËkhkuLke ½ýe {kuxe MktÏÞk yuf MkÇÞ-yuf {íkËkh-rð¼køkLke [qtxýe
ÃkØríkyku yLku ¾k{eyku rðþu ytøkw÷erLkËuoþf fhe þfkÞ íku{ Au. òu [qtxýe MÃkÄko yLkuf fkuýeÞ nkuÞ
íkku ÷½w{íke {íku [qtxkE ykððkLke þõÞíkk ðÄe òÞ Au.
– [qtxýeLke ònuhkíkÚke {ktzeLku yk¾he Ãkrhýk{ku MkwÄeLke ík{k{ [qtxýe «r¢Þk Ãkh [qtxýe Ãkt[Lke
MkðkOøke yLku yufnÚÚkw Mk¥kk nkuÞ Au. yk [qtxýe Ãkt[Lku Mkhfkhe íktºkÚke y÷øk Ãkkze MðkÞík Ëhßòu
yÃkkÞku Au. hk»xÙÃkrík [qtxýe Ãkt[Lkk fr{þLkh íkÚkk yLÞ fr{þLkhkuLke rLk{ýqf ðzk«ÄkLkLke Mk÷kn
yLkwMkkh fhu Au.
– fkÃk {qfðkLke Mk¥kk fu çkhíkhV fhðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkrík ÃkkMku LkÚke fu ðzk«ÄkLk ÃkkMku Ãký LkÚke. [qtxýe
[qtxýe Ãkt[Lkk fr{þLkh þkherhf/{kLkrMkf ÃktøkwíkkLkk Ãkwhkð {¤u fu íku{Lke Mkk{u ¼úük[khLkk MÃkü
Ãkwhkðk {¤u íku íku{Lku çkhíkhV fhðk MktMkË{kt Xhkð hsq ÚkkÞ, MktMkËLkk çktLku øk]nku{kt 2/3 çknw{íkÚke
 281
Xhkð ÃkMkkh ÚkkÞ yLku «{w¾ íku{kt Mkn{ík ÚkkÞ íÞkhu [qtxýe fr{þLkh çkhíkhV ÚkE þfu ßÞkhu yLÞ
[qtxýe fr{þLkhLku {wÏÞ [qtxýe fr{þLkhLke ¼÷k{ýÚke Ëqh fhe þfkÞ : 1989Lkk Mkðkuoå[ yËk÷íku
ÃkkuíkkLkk [qfkËk{kt sýkÔÞwt fu Ãkt[ çknw{¾e nkuÞ íkku [qtxýe Ãkt[Lke fkÞoûk{íkk WÃkh yMkh Ãkze þfu
Au.
– þu»kLkLke {wÏÞ [qtxýe fr{þLkh íkhefu rLk{ýqtf ÚkÞk ÃkAe íku{ýu ¼úük[kh, y{÷Ëkhe òunwf{e,
hksfeÞ Ë¾÷økehe yLku Mkkðorºkf ½kuut½kx Mkk{u yuf÷k nkÚku {wfkçk÷ku fÞkuo. ykÚke yk{ sLkíkk{kt
íku yíÞtík ÷kufr«Þ çkLke økÞk. [qtxýe Ãkt[Lkk {wÏÞ [qtxýe fr{þLkhLke Mk¥kk yufnÚÚkw Lkk çkLke hnu
íku {kxu ðÄkhkLkk çku [qtxýe fr{þLkhku yu{ ºký [qtxýe fr{þLkhku [qtxýe Ãkt[Lkku fkh¼kh Mkt¼¤kþu
íkuðwt MktMkËu Xhkðu÷wt Au.
– MkkÚku MkkÚku sÞ«fkþ LkkhkÞýu Lke{u÷e íkkhkfwtz Mkr{ríku Ãký sýkðu÷wt fu ík{k{ [qtxýe fr{þLkhkuLke
rLk{ýqtf ytøku fuð¤ ðzk«ÄkLkLke Mk÷kn yLkwMkkh [k÷ðkLku çkË÷u ðzk«ÄkLk Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk
{wÏÞ LÞkÞ{qŠík yLku MktMkËLkk rðhkuÄ ÃkûkLkk ykøkuðkLkkuLke çkLku÷e Mkr{ríkLke ¼÷k{ýku yLkwMkkh
[k÷ðwt òuEyu. Mkhfkhu ykzuÄz yLku ÃkkuíkkLku yLkwfw¤ yuðe [qtxýe fr{þLkhkuLke rLk{ýqtf Lkk fhðe
òuEyu.
– [qtxýe Ãkt[Lke fk{økehe {kºk [qtxýe Ãkqhíke s {ÞkorËík Lk nkuíkk íkuLkwt fkÞoûkuºk rðþk¤ Au. [qtxýe Ãkt[
{íkrðMíkkh yLkwMkkh {íkËkhÞkËe MkwÄkh{kt fk{ Mkíkík [k÷íkwt hnu Au. yLÞºk hnuðk økÞu÷k {íkËkhkuLkwt
Lkk{ W{uhðkLkwt, {]íÞw Ãkk{u÷k {íkËkhkuLkk Lkk{ hË fhðkLkwt fkÞo íku Mkíkík fhíkwt hnu Au.
– Lkðk ÃkûkkuLke LkkUÄýe fhðkLkwt fk{ [qtxýe fr{þLkh fhu Au. ÃkûkLkkt sYhe «ríkfku Vk¤ððkt, XhkÞu÷
xfkðkhe fhíkkt ðÄkhu {ík {uøk¤Lkkh ÃkûkLku hk»xÙeÞ Ãkûk íkhefuLke {kLÞíkk ykÃkðe ðøkuhu fk{ íku fhu
Au.
– 1996Lke økýíkhe {wsçk ¼khík{kt fw÷ 7 hk»xÙeÞ Ãkûkku, 39 «kËurþf Ãkûkku Mkrník fw÷ 444 Ãkûkku Au.
hk»xÙeÞ Ãkûkku {kxu yLkk{ík hk¾u÷k «ríkfku çkeò Ãkûkku ðkÃkhe þfíkk LkÚke. LkkUÄkÞu÷k Ãkûkku yLku yÃkûk
W{uËðkhkuLku [qtxýe ð¾íku «ríkfku Vk¤ððk{kt ykðu Au.
– fkuEÃký ÃkûkLke hksfeÞ {kLÞíkk [qtxýe Ãkt[ hË fhe þfíke LkÚke íkuðwt Mkðkuoå[ yËk÷íku sýkÔÞwt Au.
Ãkûkku {kxu [ku¬Mk yk[khMktrníkk ½zðk{kt ykðe Au. ®nMkf ðkíkkðhý ÃkuËk Lk ÚkkÞ íku {kxu WL{kËe
¼k»kýku Ãkh Ãkt[u «ríkçktÄ {qõÞku Au. yk[khMktrníkkLkk Ãkk÷LkLkwt Ãký Ãkqhíkwt rLkheûký fhðk{kt ykðu Au.
– [qtxýe Ãkt[ ÃkûkLkk W{uËðkhu su ¾[o fÞkuo Au íkuLkk Ãkh Lksh hk¾u Au. W{uËðkhu ÃkkuíkkLke {ÞkoËk{kt
hneLku s [qtxýe ¾[o fhe þfu Au. [qtxýe ¾[oLkk rnMkkçkLke Ãký íkÃkkMk ÍzÃke {íkËkLkLke ÔÞðMÚkk
fhðk{kt ykðu Au. [qtxýe{kt çkkuøkMk {íkËkLk ytøku ðze yËk÷ík{kt VrhÞkË ÚkE þfu Au.
– W{uËðkhku {kºk çku søÞkyuÚke ðÄkhu søÞkyuÚke [qtxýe ÷ze Lk þfu íku [qtxýe ÷zu íkuLku 6 ð»ko MkwÄe
÷zðk Ãkh «ríkçktÄ {qfðk{kt ykðu íkuðe ¼÷k{ý fhkE Au. su W{uËðkhLku 16 xfk fhíkkt ykuAk {ík
{¤u íkuLke {kLÞíkk ykÃkkuykÃk hË ÚkkÞ íkuðe òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
282
– yLkw 102 {wsçk ËuþLkku Lkkøkrhf, su ÷kufMk¼k fu hkßÞMk¼kLke [qtxýe ÷zðk {ktøkíkku nkuÞ íku
Mkhfkh{kt MkðuíkLk nkuÆku Ähkðíkku nkuÞ, yÂMÚkh {Lkðk¤ku nkuÞ, Lkkýk Lknª [qfðLkkh Ëuðkr¤Þku nkuÞ
íku [qtxýe ÷ze þfíkku LkÚke WÃkhktík 1951Lkk ÷kuf-«ríkrLkrÄíð Äkhk {wsçk -
– òu [qtxýe{kt
(1) W{uËðkhu ¼úü heíkhMk{Lkku WÃkÞkuøk
(2) økwLkk {kxu çku fu íkuÚke ðÄw ð»koLke Mkò
(3) [qtxýe ytøkuLkk ¾[oLkku rnMkkçk ykÃkðk{kt rLk»V¤íkk
(4) Mkhfkh su{k 25 % fu íkuÚke ðÄw þuhku Ähkðíke nkuÞ íku{ zkÞhuõxh, {ìLku®søk yusLx fu yLÞ
nkuÆku
(5) MkhfkhLku {k÷-Mkk{kLk Ãkqhku ÃkkzðkLkk fhkh{kt rník.
yÚkðk
(6) hkßÞ Mkk{u çkuðVkE fu ¼úük[khLkk økwLkk {kxu Lkkufhe{ktÚke çkhíkhVe ðøkuhuLku fkhýu W{uËðkhLku
[qtxýeÃkt[ økuh÷kÞf Xuhðe þfu Au.
– ¼khík{kt yLkuf hksfeÞ Ãkûkku Au. ykÚke, ½ýeð¾ík rðhkuÄ ÃkûkLku {¤u÷ {íkkuLkk Mkhðk¤k fhíkkt Ãký
ykuAk {íkku «kÃík fhíkku yuf s hksfeÞ Ãkûk Mk¥kk «kÃík fhu Au. hksfeÞ ÃkûkkuLkk òuzký-rçkLk-
òuzkýÚke h[kíke MkhfkhÚke MktMkË{kt çktLku øk]nkuLke MktMkËMkÇÞkuLke MktÏÞkLke fuLÿ-hkßÞ MktçktÄku yLku
MkhfkhLke fkÞoþi÷e WÃkh yMkh Ãkzu Au. yLkuf hksfeÞ ÃkûkkuÚke ÷kuf{ík ½zíkh{kt yLkuf «fkhLkwt
hksfeÞ rþûký {¤e hnu Au.

•••
 283

ÞwrLkx-6

fwËhrík ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk

284

ÞwrLkx - 6
fwËhrík ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk
ykÃkr¥k (nkuLkkhík) Mkt[k÷Lk (Disaster Managmenr)
• rzÍkMxh {uLkus{uLx
‘‘fwËhíke ykÃkr¥k yux÷u fwËhík îkhk ykfÂM{f MðYÃku yLku Mk{ÞktLíkhu çkLkíke rðrðÄ ÄxLkkyku suLku
fwËhíke nkuðk Aíkkt Ãký {kLkð òík {kxu íku nkuLkkhík økýkÞ Au.’’
– «kf]ríkf ÃkÞkoðhýLku {kLkðLke MkkÚku MkeÄku MktçktÄ Au. íkuLke fux÷ef «kf]ríkf ½xLkkykuLke yMkh {kLkð
Ãkh ¾qçk {kuxe òuðk òuðk {¤u Au. fux÷ef «kf]ríkf ½xLkkyku çkLkíke hnu Au.
– ðkðkÍkuzwt fu [¢ðkík, Ãkqh, Ë»fk¤, ¼qftÃk, ßðk¤{w¾e «MVwxLk, MkwLkk{e suðe fwËhíke ykÃkr¥kyku
yðkhLkðkh Mkòoíke hnu Au.
– yk fwËhíke ykÃkr¥kykuLke {kLkðòík WÃkhLke yMkh ¾qçk økt¼eh nkuÞ Au. ykÃkr¥kykuLkku ¼kuøk ¾kMk
fheLku yÕÃkrðfrMkík yLku rðfkMkþe÷ Ëuþku ðÄw çkLku Au. rðfrMkík Ëuþku íkuLkku ykuAkt «{ký{kt ¼kuøk
çkLku Au. fkhý fu, rðfrMkík Ëuþkuuyu ykðe fwËhíke ykÃkr¥kyku Mkk{u fux÷kf «{ký{kt hûký {u¤ððk
{kxu ÔÞðMÚkkÃkLk fhu÷wt nkuÞ Au.
– õÞkhuf fwËhíke ykÃkr¥kyku yuðe Au fu su {kLkðeLke ÃkÞkoðhýLke ˾÷økeheLkk fkhýu Mkòoíke nkuÞ Au.
rËðMku-rËðMku ykðe ykÃkr¥kLkku ðÄw Lku ðÄw ¼kuøk {kLkð çkLkíkku òÞ Au. Ëk.ík. yuMkez ð»kko, y÷LkeLkku
ðøkuhu.
• rzÍkMxh {uLkus{uLx :
– rzÍkMxh yu çku swËk þçËkuLkku çkLku÷ku Au. suðkt ‘rzÍkMxh’ yux÷u ykÃkr¥k yLku {uLkus{uLx yux÷u
ÔÞðMÚkkÃkLk. suLku økwshkíke{kt ‘ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk’ fne þfkÞ Au.
– yk ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk þçË yuf yk¾k Mk{qn fu Mk{wËkÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au yLku ßÞkhu fkuE {kuxku
Mk{qn fwËhíke ykVíkkuLkku ¼kuøk çkLÞku nkuÞ íÞkhu íkuLku íku ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke Mk÷k{ík ykuAwt LkwfMkkLk ÚkkÞ
íku çknkh ykððk {kxuLke yøk{[uíkeyku yLku «ÞwÂõíkyku Þkusðk{kt ykðu Au. íkus rzÍkMxh {uLkus{uLxLke
{wÏÞ fk{økehe Au.
– ¼khík{kt fwËhíke ykVíkku suðe fu Ãkqh-ðkðkÍkuzwt, ¼qM¾t÷Lk, Ëw»fk¤-¼qftÃk yðkhLkðkh ykðu Au. yk
fwËhíke ykVíkkuLkk Ãkrhýk{u òLk-{k÷Lku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. ¼khíkLkk ËrhÞkrfLkkhkLkk «Ëuþku{kt
ðkðkÍkuzk, MkwLkk{e [¢ðkíkku ðÄw MkòoÞ Au. yktÄú«Ëuþ, ykurhMMkk, økwshkík, {nkhk»xÙ, fuhk÷k,
íkr{÷LkkzwLkk ËrhÞkrfLkkhkLkk «Ëuþku{kt ðkðkÍkuzkÚke ¼khu íkkhkS MkòoÞ Au.
 285
– ßÞkhu ¼khíkLkk fux÷ktf «Ëuþku yuðk Au fu ßÞkt Ëh ð»kuo fu A-A {rnLku ðkðkÍkuzwt Mkòoíkwt nkuÞ Au.
ykðk «Ëuþku s÷ËeÚke ÃkkuíkkLkku ykŠÚkf rðfkMk fhe þfíkk LkÚke. nt{uþk yk ykVíkku Mkk{u fuðe heíku
ÍÍq{e þfkÞ íkuLke fkurþþ{kt nkuÞ Au. W¥kh ¼khík, W¥kh-Ãkqðo ¼khík{kt Lkçk¤wt ¼qMíkh Ähkðíkk
«Ëuþku{kt yðkLkðkh ¼qftÃkku Mkòoíkkt nkuÞ Au.
– ¼khíkLke {kuxe LkËeyku suðe fu, øktøkk, Þ{wLkk çkúñÃkwºkk, fkuMke, Lk{oËk ðøkuhu{kt ðkhtðkh ÃkqhLke
ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au. økwshkík{kt Mkkihk»xÙ,W¥kh økwshkík, fåA, hksMÚkkLkLkk fux÷kf «Ëuþku
ðøkuhu{kt yðkLkðkh Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Mkòoíke nkuÞ Au. ykðe ykVíkkuÚke nòhku, ÷k¾ku ÷kufkuLku
íku{s «kýeykuLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. yk LkwfMkkLk ykuAwt ÚkkÞ fu Lkk ÚkkÞ yu {kxu Mkhfkhu ‘rzÍkMxh
{uLkus{uLx fr{xe’Lke h[Lkk fhe Au. yk fr{rxyu fux÷e fk{økeheyku Ãkh ¼kh {qõÞku Au. su{fu,
(1) ¼khíkLkk fux÷k rðMíkkhku{kt Ãkqh, ‘‘MkwLkk{e’’ ðkðkÍkuzwt, Ëw»fk¤, ¼qM¾t÷Lk ¼qftÃk ðøkuhu
fwËhíke ykVíkku yðkhLkðkh MkòoÞ Au. íkuLke òýfkhe {u¤ððe.
(2) su rðMíkkhku{kt fwËhíke ykÃkr¥kyku ykðíke nkuÞ íku rðMíkkhku{kt E{khíkku, {fkLkkuLkk çkktÄfk{
{kxu [ku¬Mk Lkeríkyku yLku fkÞËkyku ½zðk íkÚkk {k¤¾kfeÞ Mkøkðzku Q¼e fhðk Ãkh ¼kh
{qfðku.
(3) hkßÞ yLku fuLÿ Mkhfkhu fwËhíke ykÃkr¥kYÃk rðMíkkhkuLkk Lkfþk íkiÞkhfhðk, fwËhíke ykÃkr¥k
{kxu hk»xÙeÞ {wMkÆk ½zðkt, hkr»xÙÞ frLkrxyku çkLkkððe.
– ßÞkhu E.Mk. 1984Lkk rzMkuBçkh {rnLkk{kt ¼khíkLkk {æÞ«Ëuþ{kt ¼kuÃkk÷ økìMk Ëw½oxLkk ÚkE níke.
íÞkhu Ëw½oxLkk{kt ykþhu 2500 ÷kufku {]íÞw Ãkk{íkk níkk. ßÞkhu ykþhu 2 ÷k¾ ÷kufkuLku Íuhe økìMkLke
yMkh ðÄíkk ykuAk «{ký{kt ÚkE níke. yk yfM{kík ÃkAe ¼khík{kt rzÍkMxh {uLkus{uLx {kxu
ÔÞðÂMÚkík rð[khðk{kt ykÔÞwt yLku íkuLku ÷økíkk fkLkqLkku çkLkkððkLke þYykík ÚkE.
– ykfÂM{f ykðe fkuE Ëw½oxLkk Úkíkkt, fkuE fwËhíke ykÃkr¥k ykðe Ãkzíkkt Mk{ksLkwt, fkuE «ËuþLkwt fu ËuþLkwt
ÔÞðMÚkkíktºk ¾kuhðkE sðk Ãkk{u Au. yk ÔÞðMÚkkíktºkLku Úkk¤u Ãkkzðk fu yMkhøkúMíkkuLku þõÞ íkux÷e çkÄe
s {ËË fhðk yLkuf «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au.
– ykðe ÃkrhÂMÚkríkLkku Mkk{Lkku fhðku fkuEÃký Mk{ks fu Mkhfkh {kxu ¾qçks {ww~fu÷ Au. ykÚke, òu ykðe
ykÃkr¥kLkku Mkk{Lkku fhðkLkwt Ãknu÷uÚke s òu rð[khe hk¾ðk{kt ykðu÷wt nkuÞ íkku ½ýwt Mkh¤ çkLku Au yLku
yux÷u s rzÍkMxh {uLkus{uLx h[kÞwwt Au.
• fwËhíke nkuLkkhíkLke ÔÞkÏÞk :
– ðuçkMxh þçËfku»kLke ÔÞkÏÞk yk {wsçk Au : “rzÍkMxh yux÷u yuðe økt¼eh yu ®[íkksLkf Ëw½oxLkk
fu çkLkkð su ¾kMk fheLku rðrðÄûkuºku ÃkkÞ{k÷e ÷kðu Au.”
– rðï ykhkuøÞ MktMÚkk (WHO) yu rzÍkMxhLke ykÃku÷e ÔÞkÏÞk : “rzÍkMxh yux÷u yuðe nkuLkkhík fu
su {kLkð®sËøkeLku nkrLk, ykhkuøÞ yLku ykhkuøÞ Mkuðk{kt Ÿ[k «{ký{kt çkøkkz fhu yLku íku {kxu
yMkhøkúMík Mk{ks fu rðMíkkhLku çknkhÚke MknkÞ {u¤ÔÞk rðLkk [k÷e þfu íku{ Lk nkuÞ.” yk{, rðï
286
ykhkuøÞ MktMÚkkyu rzÍkMxh{kt ykhkuøÞ yLku ykhkuøÞMkuðkLku fuLÿMÚkkLku hkÏÞk Au. fkuEÃký nkuLkkhík
ykhkuøÞ MkuðkLkwt «{ký ykð~Þf nkuÞ Au.
– rzÍkMxh yux÷u yuðe ¼Þtfh ykVík fu Ëw½oxLkk fu suLkk Ãkrhýk{u {kLkðMk{ksLkwt yk¾wt ÃkkÞkLkwt {k¤¾wt
yMíkÔÞMík ÚkE òÞ Au. ÄhíkeftÃk, Ãkqh, hkuøk[k¤ku, ðkðkuÍkuzwt, Ëw»fk¤ suðe fwËhíke ykÃkr¥kykuLku
fkhýu çknw {kuxk «{ký{kt íkkhkS Mkòoíke nkuÞ Au.
– yk fwËhíke fu f]rºk{ ykÃkr¥k{ktÚke çknkh ykððk {kxu fu Mkk{kLÞ ÂMÚkrík MÚkkÃkðk {kxu ‘rzÍkMxh
{uLkus{uLx’ yrLkðkÞo Au. rzÍkMxh {uLkus{uLx yMkhøkúMík ÷kufkuLku xqtfk Mk{Þøkk¤k{kt Mkk{kLÞ ÂMÚkrík{kt
÷kðe þfu Au.
– rzÍkMxh {uLkus{uLxLkk {kLkðþÂõík yLku ykŠÚkfþÂõík yu çku yíÞtík {n¥ðLkk ÃkkMkkt Au. (I) ykÃkr¥k
ÃkAeLkk Mk{Þu hkník yLku (II) çk[kð fkÞo fhðk {kxu rðrðÄ ûkuºkkuLkk òýfkh yLku yLkw¼ðe
ÔÞÂõíkykuLke sYrhÞkík Q¼e ÚkkÞ Au. su{ fu, Mkhfkhe zkìõxhku, yìÂLsrLkÞhku, R÷uÂõxÙrþÞLkku,
MkirLkfku, MðÞtMkuðfku, Lkkøkrhfku, LkMkkuo íku{s Mkr[ðfûkkLkk yrÄfkheyku, hksfeÞ yLku ÄkŠ{f yøkúýe
÷kufku ðøkuhu yLkufLke sYrhÞkík Q¼e ÚkkÞ Au. yuðe s heíku rzÍkMxh {uLkus{uLx{kt LkkýkfeÞ ÂMÚkrík
Ãký ðÄw Mkkhe nkuðe sYhe Au. òu ykÃkr¥k Mk{Þu Lkkýk Mkhfkh íkhVÚke, çknkhÚke ykÔÞk nkuÞ fu,
Mkk{kLÞ ÷kufku yÚkðk f{o[kheyku íkhVÚke ykÔÞk nkuÞ íkku íku LkkýkLkwt ykÞkusLk ÞkuøÞ heíku fhðwt
sYhe çkLku Au.
– yk Lkkýk îkhk Mkhfkhe yrÄfkhe ÷kufkuLkku ÃkwLkoðMkðkx, MkkÄLkkuLke ¾heËe, íkçkeçke Mkkhðkhþk¤kyku,
nkìÂMÃkx÷ku ðøkuhu yLkuf çkkçkíkkuLkwt ykÞkusLk fhðkLkwt nkuÞ Au. yk {kxu LkkýkLkwt MkwÔÞðÂMÚkík çksux
ykÞkusLk yíÞtík ykð~Þf Au.
– fkuEÃký «Ëuþ{kt fwËhíke ykVíkku ykÔÞk ÃkAe yLkuf økt¼eh «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. Ëk.ík., [kuhe,
÷qtxVkx, Mkk{krsf yLkiríkfíkk, ¼úük[kh, hkuøk[k¤ku ðøkuhu. yk çkÄk «&™ku Q¼k Lkk ÚkkÞ íku {kxu
íkÚkk ykðk «&™kuLkku n÷ þkuÄðk {kxu rzÍkMxh {uLkus{uLx ½ýwt yøkíÞLkwt {tºk Auu.
• fwËhíke nkuLkkhíkLkwt MðYÃk : rðï{kt Mkòoíke rðrðÄ nkuLkkhíkkuLku æÞkLk{kt hk¾eLku íkuLkwt MðYÃk
(÷kûkrýfíkkyku) Lke[u ykÃkýku rðrðÄ MktMÚkkykuLkk yÇÞkMk îkhk òýe þõÞk Au. íku Lke[u {wsçk Au.
(1) fwËhíke ½xLkk :
– nkuLkkhík{kt {kuxu¼køku fwËhíke ½xLkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ði¿kkrLkfkuLkk {ík «{kýu Ãk]ÚðeLkk
Ãkuxk¤{kt ÚkE hnu÷kt VuhVkhku íkÚkk ÃkÞkoðhý{kt Úkíkkt «Ëq»kýkuLku fkhýu fwËhíke nkuLkkhíkku MkòoÞ
Au. ¾økku¤ ði¿kkrLkfku fwËhíke ykr¥kyku {kxu ykfkþe økúnkuLke rËþkykuLku sðkçkËkh økýu Au.
(2) r{÷fíkkuLkLkku Lkkþ :
– {fkLk-r{÷fíkku, ðMkkníkku, Wãkuøkku ðøkuhuLku fwËhíke nkuLkkhíkkuLku fkhýu {kuxwt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
yLku ½ýe r{÷fíkku Lkkþ Ãkk{u Au.
 287
– rðLkkþf ÄhíkeftÃkkuLku fkhýu s¤Lke søÞkyu MÚk¤ yLku MÚk¤Lke søÞkyu s¤ ÃkuËk ÚkkÞ Au.
(3) SðMk]rüLkku Lkkþ :
– fwËhíke nkuLkkhíkkuLku fkhýu {kLkðeykuLkk {]íÞwLke MkkÚku Ãk]Úðe WÃkhLke SðMk]rüLkkuu Ãký {kuxk
«{ký{kt Lkkþ ÚkkÞ Au. ¼khu ðhMkkË yLku ÃkqhLku fkhýu {kuxe MktÏÞk{kt Ãkþwyku {]íÞw Ãkk{u Au.
– MkwLkk{e suðe nkuLkkhíkkuLku fkhýu s¤Mk]rüLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. yríkþÞ Xtze yLku økh{eLku fkhýu
Ãkûkeyku yLku ðLÞMk]rü WÃkh rðÃkheík yMkh Ãkzu Au.
(4) {kuxe òLknkrLk :
– fwËhíke nkuLkkhíkku {nËTytþu {kuxk ÃkkÞk WÃkh nkuÞ Au. Mkk{kLÞ ¼qftÃkLkk ykt[fk fu Mkk{kLÞ
ÃkðLkku yLku ðhMkkË {kuxe nkuLkkhík Mksoíkk LkÚke Ãkhtíkw {kuxk «{ký{kt Ãk]Úðe WÃkh Úkíkkt VuhVkhku
{kuxe òLknkrLk Mksuo Au.
– Mkk{kLÞ heíku ËrhÞkrfLkkhu íkÚkk Ãknkze rðMíkkhku{kt fwËhíke nkuLkkhíkLku fkhýu {kuxe òLknkrLk
ÚkkÞ Au.
(5) ¾uíke ðkzeLku LkwfMkkLk :
– ¼khu ðhMkkË yLku rðLkkþf ÃkqhLku fkhýu íkÚkk Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík{kt ¾uíkeðkzeLkku Lkkþ ÚkkÞ
Au. íkuLku fkhýu yMkhøkúMík rðMíkkhku WÃkhktík íkuLke WÃkh ykÄkrhík ½ýk «Ëuþku {w~fu÷e{kt {qfkÞ
Au.
– yLkksLkku ÃkwhðXku ½xíkkt íkuLkk ¼kðku{kt íkeðú ðÄkhku ÚkkÞ Au yLku ònuhsLkíkk {w~fu÷e{kt
{qfkÞ Au.
(6) {kLkðSðLk ¾kuhðkÞ :
– fwËhíke yLku {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkkuLku fkhýu fux÷ktf rËðMkku MkwÄe Mk{økú {kLkðSðLk ¾kuhðkE
òÞ Au. íkkh-xur÷VkuuLk, MktËuþkÔÞðnkh, hu÷ðu, hkuz-hMíkkyku íkqxe Ãkzu Au.
– íkuLku fkhýu ½ýk økk{zkyku þnuhÚke Aqtxk Ãkze òÞ Au. íkuykuLku sYhe Mkøkðzku ÃknkU[kzðkÚke
Ãký {w~fu÷ çkLku Au. yk Mktòuøkku{kt nur÷fkuÃxhLke {ËËÚke Vqz Ãkìfux yLku MkkÄLkku Ãkqhkt Ãkkzðk{kt
ykðu Au.
(8) ÃkÞkoðhý{kt ÃkrhðíkoLk :
– fwËhíke nkuLkkhíkkuLkk fkhýu Ãk]ÚðeLkk ÃkÞkoðhý{kt LkkUÄÃkkºk ÃkrhðíkoLk ykðu Au. ÄhíkeftÃkkuLku
fkhýu LkËeLkk ðnuý çkË÷kÞ Au.
– yríkþÞ Xtze yLku økh{eLku fkhýu Éíkw[¢{kt VuhVkh ÚkkÞ Au yLku íkuLke rðÃkheík yMkh
¾uíkeðkze íkÚkk {kLkðSðLk WÃkh Ãkzu Au.
– «k[eLk Mk{Þ{kt økwshkík{kt ¾t¼kík, Mkwhík, ðzkuËhk, ÷kuÚk÷ ðøkuhu ËrhÞkrfLkkhkLkk òýeíkk
çktËhku níkkt. yksu yk çktËhkuLkk {kºk yðþu»kku òuðk {¤u Au.
288
(7) yrLkrùík ½xLkk :
– fwËhíke nkuLkkhíkku suðe fu ÄhíkeftÃk, ßðk¤{w¾e, yríkþÞ ðhMkkË, Ëw»fk¤, MkwLkk{e ykVíkku,
ðkðkÍkuzwt ðøkuhu yrLkrùík nkuÞ Au.
– ykðe ½xLkkyku õÞkhu yLku õÞk rðMíkkh{kt çkLkþu íkuLkku [ku¬Mk ÏÞk÷ yøkkWÚke ykðíkku
LkÚke. òu fu Mkuxu÷kExLke {ËËÚke ÃkðLkLke rËþk, ðhMkkËLke þõÞíkkyku ytøku ykøkkne ÚkE
þfu Au. Ãkhtíkw yLÞ nkuLkkhíkku ytøku nS MkwÄe rð¿kkLk ykøkkne fhe þõÞwt LkÚke.
• fwËhíke nkuLkkhíkLkk {wÏÞ WÆuþku :
ÄtÄkfeÞ Mkt[k÷LkLkku WÆuþ LkVku {u¤ððkLkku nkuÞ Au. ßÞkhu nkuLkkhíkLkk Mkt[k÷LkLkku WÆuþ {kLkð
fÕÞký÷ûke yLku rðfkþ÷ûke nkuÞ Au. su{kt hkßÞ fÕÞký, «òfÕÞký yLku Mk{ksLke {ËË fhðe íku yuf
VhsLkku ¼køk økýeLku Mkt[k÷Lk fhðk{kt ykðu Au. íkuLkk {wÏÞ WÆuþku Lke[u «{kýu LkkUÄe þfkÞ.
(1) {kLkð yLku SðMk]rüLkwt hûký
(2) nkuLkkhíkLkku Lkfkhkí{f yMkhku ½xkzðe.
(3) sLkSðLk ÃkwLk:MÚkkrÃkík fhðwt
(4) sLkSðLk ¼Þ{wõík fhðwt.
(5) Mkk{krsf sðkçkËkheykuLkwt Ãkk÷Lk.
(6) rðfkMkLkku Ëh ò¤ðe hk¾ðku
(1) {kLkð yLku SðMk]rüLkwt hûký :
– Mk{økú hkßÞ yLku Mk{ks{kt yhuhkxe Vu÷kÞ Au. Mk{ksLku Ëw:¾{ktÚke Wøkkhe ÷uðk íkÚkk {kLkð yLku
SðMk]rüLkwt hûký fhðk {kxu nkuLkkhík Mk{Þu ÍzÃke fk{økehe nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
– íMkwLkk{e, ÄhíkeftÃk, Ãkqh, ËrhÞkE íkkuVkLkku, støk÷ku{kt ËkðkLk¤, ðkðkÍkuzwt yLku rn{ð»kko suðe
nkuLkkhíkkuLku fkhýu {kuxk «{ký{kt {kLkðeyku íkÚkk ÃkþwÃkûkeyku {]íÞw Ãkk{u Au.
(2) nkuLkkhíkLke Lkfkhkí{f yMkhku ½xkzðe :
– fkÞoûk{ ÔÞðMÚkkíktºkLke {ËËÚke yMkhøkúMík rðMíkkhku{kt ÍzÃke fk{økehe îkhk sYhe ðMíkwykuLkku ÃkwhðXku
Ãkqhku ÃkkzeLku nkuLkkhíkLku fkhýu Mkt¼rðík Lkfkhkí{f yMkhku ½xkze þfkÞ Au.
– fwËhíke fu {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkkuLke ÔÞkÃkf Lkfkhkí{f yMkhku ÃkuËk Úkíke nkuÞ nkuÞ Au. ¼qftÃk, MkwLkk{e
íkÚkk ¼khu ðhMkkË yLku rn{«ÃkkíkLku fkhýu ½{k rËðMkku MkwÄe SðSðLk ¾kuhðkE òÞ Au. íkuLku fkhýu
ykð~Þf [esðMíkwyku {¤íke LkÚke yLku hkuøk[k¤ku Vkxe Lkef¤¤kLke þõÞíkk hnu Au.
– Ãkrù{Lkk Ëuþku ykðe nkuLkkhíkku ð¾íku ykÄwrLkf xìfTLkku÷kuS yLku MkkÄLkkuLku fkhýu íðrhík Ãkøk÷kt ¼he
þfu Au. ßÞkhu ykÃkýk Ëuþ{kt yk ytøku Ãkqhíke Mkßsíkk òuðk {¤íke LkÚke.
 289
(3) sLkSðLk ÃkwLk:MÚkkrÃkík fhðwt :
– nkuLkkhík Mktòuøkku{kt íkuykuLku ykð~Þf ðMíkwyku yLku hnuXký Ãkqhk ÃkkzeLku íkÚkk yMkhøkúMík rðMíkkh{kt
¾kuhðkE økÞu÷ ðes¤e, íkkh-xur÷VkuLk ðøkuhu Mkuðkyku ÃkwLk: þY fheLku sLkSðLk VheÚke Äçkfíkwt
fhðkLkku «ÞíLk fhðk{kt ykðu Au.
– fkuEÃký nkuLkkhíkLkwt yMkhfkhf Mkt[k÷Lk fhðkLkku yuf {n¥ðLkku WÆuþ ðuhrð¾uh ÚkÞu÷ sLkSðLkLku
ÃkwLk:MÚkkrÃkík fhðkLkku Au. nkuLkkhíkLku fkhýu yMktÏÞ ÷kufku çku½h çkuhkusøkkh çkLkíkkt nkuÞ Au.
(4) sLkSðLk ¼Þ{wõík fhðwt :
– nkuLkkhíkku MkòoðkLke Au. íkuðk ÏÞk÷Úke s ÷kufku{kt ¼Þ ÃkuËk ÚkkÞ Au. íkksuíkh{kt ðíko{kLkÃkºkku{kt
ykðu÷e rðøkíkku «{kýu Úkkuzk ð»kkuo{kt f÷f¥kk{kt ËrhÞkLkwt Ãkkýe ykswçkkswLkk rðMíkkhku{kt íkçkkne
{[kðþu, íkuðk Mk{k[khÚke ÷kufku{kt ¼Þ ÃkuËk ÚkkÞ íku Mðk¼krðf Au.
– nkuLkkhík ÃkAe Ãký ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ÷kufku ¼Þ Ãkk{íkk nkuÞ Au. økwshkík{kt ¼qftÃk ykÔÞk ÃkAe ½ýk
rËðMkku MkwËe ÷kufku hkºku {fkLkLke çknkh MkqE síkkt níkkt. nkuLkkhíkLkk Mkt[k÷LkLkku WÆuþ sYhe {krníke
yLku MkkÄLkku Ãkqhk ÃkkzeLku ÷kufkuLku ¼ÞÞwõík çkLkkððkLkku Au.
(5) Mkk{krsf sðkçkËkheLkwt Ãkk÷Lk :
– Mkhfkh ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe æÞkLk{kt hk¾eLku nkuLkkhíkLkk fkhýu yMkhøkúMík rðMíkkhkuLku hkník ÃknkU[kzu
Au. Mkk{krsf MktMÚkkyku yLku {kuxe ftÃkLkeyku ÃkkuíkkLkk MkkÄLkku yMkhøkúMík rðMíkkhku {kxu fk{ ÷økkzu
Au.
– íkuykuLkku {wÏÞ WÆuþ Mkk{krsf sðkçkËkhe yËk fheLku çk[kð fk{økehe{kt {ËËYÃk ÚkðkLkku nkuÞ Au.
Ëuþ{kt yLkuf ÄkŠ{f MktMÚkkyku íkÚkk ftÃkLkekuyu nkuuLkkhíkLkk Mkt[k÷Lk{kt {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe Au.
– fwËhíke nkuLkkhíkkuÚke Úkíkwt LkwfMkkLk yçkòu YrÃkÞkLkwt nkuÞ Au fux÷ef yMkhku yMkhøkúMík rðMíkkhLkk ÷kufku
÷ktçkk Mk{Þ MkwwÄe yLkw¼ðu Au. ykðk rðMíkkhku{ktÚke ðMíkeLkwt MÚk¤ktíkh Úkíkwt nkuÞ Au. òu [ku¬Mk WÆuþku
MkkÚku nkuLkkhíkLkwt fkÞoûk{ Mkt[k÷Lk ÚkkÞ íkku LkwfMkkLk yLku MÚk¤ktíkhLkwt «{ký ½xkze þfkÞ.
(6) rðfkMkLkku Ëh ò¤ðe hk¾ðku :
– su «Ëuþku{kt ðkhtðkh nkuLkkhíkku Mkòoíke nkuÞ íku «Ëuþku{kt sLkSðLk yLku ðuÃkkh-ÄtÄkuu ¾kuhðkE síkku
nkuðkÚke íku «ËuþLkku rðfkMkËh Lke[u òÞ Au. yk «ËuþLku {ËË fhðk {kxu Mkhfkh ÃkkuíkkLkk ¼tzku¤Lkku
WÃkÞkuøk fhu Au yLku íkuLku fkhýu yLÞ rðfkMk fkÞkuo yðhkuÄkÞ Au.
– fwËhíke fu f]rºk{ nkuLkkhíkLkk yMkhfkhf Mkt[k÷Lk îkhk rðÃkheík ÃkrhÂMÚkríkLku ÍzÃkÚke fkçkq{kt ÷ELku
Mkhfkh rðfkMkLkku Ëh ò¤ðe hk¾ðkLkku «ÞíLk fhu Au.
• nkuLkkhík Mkt[k÷Lk {kxuLkwt ÔÞðMÚkkíktºk :
nkuLkkhík Lkfkhkí{f yMkhku ½xkzðk {kxu íkuLkk yMkhfkhf ÔÞðMÚkkíktºk WÃkh ¾kMk ¼kh {qfðk{kt
ykðu Au. fux÷efðkh ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe yMkhøkúMík rðMíkkhLkk ÷kufkuLku MknLk fhðwt Ãkzu Au. Mkt[k÷Lk{kt
290
ÔÞðMÚkkíktºkLkwt {wÏÞ fkÞo çk[kð fk{økehe fhðkLkwt íkÚkk ÃkwLk:ðMkðkxLke ÔÞðMÚkk fhðkLkwt nkuÞ Au. Lke[u
Ëþkoðu÷ ÔÞðMÚkkíktºk nkuLkkhíkLkk Mkt[k÷Lk {kxu yMkhfkhf Mkkrçkík ÚkE þfu.
• nkuLkkhík Mkt[k÷Lk {kxuLkk ÔÞðMÚkkíktºkLke fk{økehe :
(1) {wÏÞ ytfwþ fkÞko÷Þ (Chief Control Office) :
– fwËhíke nkuLkkhíkLku fkhýu yMkh Ãkk{u÷kt rðMíkkhku{kt hkníkLke fk{økehe ÍzÃkÚke [k÷u íku {kxu íkuLku
÷økíkk Ëhuf «ÞíLkku WÃkh Ëu¾hu¾ hk¾ðkLkwt fkÞo yk rð¼køkLkwt Au.
– íku{s {krníke yLku sLkMktÃkfo rð¼køk ÃkkMku yMkhøkúMík rðMíkkhkuLke sYrhÞkíkku ytøku {¤u÷e {krníke
WÃkhktík yk rðMíkkh{kt [k÷e hnu÷e fk{økeheyku ytøkuLke {krníke {wÏÞ ytfwþ fkÞko÷Þ {u¤ðu Au íkÚkk
«Mkkh {kæÞ{ku íkÚkk MkhfkhLku Ãkqhe Ãkkzuu Au.
(2) {krníke yLku sLkMktÃkfo rð¼køk :
– yk rð¼køkLkk {n¥ðLkk fkÞkuo : (1) nkuLkkhík MkòoðkLke þõÞíkk nkuÞ íku rðMíkkh{kt sYhe [uíkðýe
ykÃkðe. (2) nkuLkkhík MkòoÞk çkkË yMkhøkúMík rðMíkkhkuLkku MktÃkfo MkkÄðku. (3) LkwfMkkLkLke {krníke-
yktfzk {u¤ððk yLku íkkrfËLke sYrhÞkíkku ytøku {krníke {u¤ððe. (4) {wÏÞ fkÞko÷ÞLku sYhe
{krníke íkÚkk Vkuxkuøkúk^Mk Ãkqhk Ãkkzðk. (5) yMkhøkúMík ÷kufkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤e íkuLkk rLkfk÷ {kxu
rðrðÄ MkkÄLkku-Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðe.
(3) MkkÄLk Vk¤ðýe rð¼køk :
– yk rð¼køkLkwt {wÏÞ fkÞo yu Au fu (1) yMkhøkúMík rðMíkkh{kt çk[kð fk{økehe {kxuLkk sYhe MkkÄLkku
Ãkqhk ÃkkzðkLkwt Au. íku{kt {wÏÞíðu fkx{k¤ ¾Mkzuðk {kxuLkk ¢uELk, xÙuE÷h xÙuõxhku, ÃkqhLkk rðMíkkhku{kt
÷kEV çkkux, ÷kEV sufuxMk, Ëkuhzkt, VkÞh «kuxuõþLkLkk MkkÄLkku, Mkezeyku, ÃkÚÚkh íkkuzðkLkk, ÷ku¾tzLkk
Mkr¤Þk fkÃkðkLkk MkkÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(4) íkçkeçke rð¼køk :
– nkuLkkhík{kt yLkuf ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au yLku yMktÏÞ ÷kufkuLku Eò ÚkkÞ Au. yk Mktòuøkku{kt íkçkeçke
rð¼køku {n¥ðLke fk{økehe çkòððkLke nkuÞ Au su{kt (1) yMkhøkúMík rðMíkkhku{kt zkìõxMko LkMkkuouLke
íku{sMkuðfkuLke xe{ {kuf÷ðe. (2) yìBçÞw÷LMk økkzeyku, MxÙu[Mko {kuf÷ðk. (3) yMkhøkúMík rðMíkkhku{kt
íkçkeçke Mkuðk fuLÿku Q¼k fhðk. (4) Eò Ãkk{u÷kykuLku «kÚkr{f Mkkhðkh ykÃkeLku LkSfLke nkìÂMÃkx÷ku{kt
¾Mkuzðk. yLku (5) {krníke rð¼køkLku {]íkfku yLku Eò Ãkk{u÷k ÷kufkuLke {krníke {kuf÷ðe íkÚkk ¾qxíkk
MkkÄLkku {tøkkððk.
(5) {kLkðþÂõík rð¼køk :
– yk rð¼køkLkk {wÏÞ fkÞkuo yu Au fu (1) su rðMíkkh{kt nkuLkkhík MkòoE nkuÞ íku rðMíkkhku{kt çk[kð
fk{økehe {kxu sYhe MkiLÞ, MðÞtMkuðfku, nku{økkzoÍ, Ãkkur÷Mkku ðøkuhu {kuf÷ðk (2) SðLksYhe MkkÄLk
Mkk{økúeLkk rðíkhý{kt {ËË fhðe. (5) EòøkúMík ÷kufku {kxu çk[kð fk{økehe fhe hnu÷ {uzef÷ MxkV
zkìõxhkuLku {ËËYÃk Úkðwt. (4) fkx{k¤ ¾Mkuzðk{kt {ËË fhðe ðøkuhu Au.
 291
(6) ÃkwLk: ðMkðkx rð¼køk :
– nkuLkkhíkLku fkhýu ½ýk ÷kufku ÃkkuíkkLke {fkLk-r{÷fkuík økw{kðu Au.
– ykðk ÷kufkuLku ntøkk{e Äkuhýu hnuXký Ãkqhk Ãkkzðk, xuLxLke ÔÞðMÚkk fhðe, Vqz Ãkìfux, Äkçk¤k, ðMºkku,
¾kuhkf ðøkuhuLkwt rðíkhý fhðwt íku{s ÃkwLk-ðMkðkx {kxuLke fk{økehe nkÚk ÄhðkLkwt fkÞo yk rð¼køkLkwt
Au.
– ¾kLkøke yLku Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku Ãký fk{økehe fhíke nkuðkÚke íkuykuLke MkkÚku ÞkuøÞ Mktf÷Lk MkkÄðwt
sYhe Au.
– yk çkÄk s rð¼køkku {kuxk¼køku yMkhøkúMík ÷kufkuLkk MktÃkfo{kt nkuðkÚke íkuykuLkk ynuðk÷ «{kýu {wÏÞ
ytfwþ fkÞko÷ÞÚke MkhfkhLku sYhe ynuðk÷ {kuf÷u Au. Mkhfkhe yrÄfkheyku «ÄkLkku Ãký yk rðMíkkhLke
{w÷kfkík ÷E «íÞûk {krníke {u¤ðu Au yLku íkuLku ykÄkhu yMkhøkúMík ÷kufkuLku sYhe MkkÄLk Mkk{økúe Ãkqhe
Ãkkzu Au.
– fwËhíke nkuLkkhíkku yxfkððe þõÞ nkuíke LkÚke AíkktÃký ÞkuøÞ Ãkøk÷kt îkhk ÃkrhÂMÚkrík ÍzÃkÚke fkçkq{kt
÷kðe þfkÞ yk {kxu Mkhfkhe «ÞíLkku WÃkhktík Mkuðk¼kðe MktMÚkkykuLkku Mknfkh sYhe çkLku Au.
– ð»ko 2001{kt økwshkík{kt ¼qftÃkLku fkhýu fåA rsÕ÷k{kt ðÄkhu LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt Ãkhtíkw yLkuf Mkuðk¼kðe
MktMÚkkyku íkÚkk Mkhfkhe «ÞíLkkuLku fkhýu Mk{økú fåA rðMíkkhLkwt sLkSðLk ÍzÃkÚke fkÞohík çkLÞwt Au.
yktËk{kLk-rLkfkuçkkh{kt MkwLkk{e nkuLkkhík ÃkAeLke çk[kð fk{økeheLku fkhýu íÞkt Ãký ÃkwLk:ðMkðkxLkwt
fkÞo ÍzÃkÚke ÚkE þõÞwt Au.
• rzÍkMxhLkk «fkhku Lke[u {wsçk Au :
rðï{kt yLkuf «fkhLke nkuLkkhíkku MkòoÞ Au. íkuLkk WËTøk{ ®çkËwLku æÞkLk{kt ÷uíkkt nkuLkkhíkLkk {wÏÞ çku
«fkhku Lke[u «{kýu LkkUÄe þfkÞ.
nkuLkkhíkLkk «fkhku
Ø
Ø Ø
fwËhíke rzÍkMxh (nkuLkkhíkku) {kLkðMkŠsík rzÍkMxh (nkuLkkhíkku)
1. ÄhíkeftÃk 1. hu÷ðu yfM{kíkku
2. MkwwLkk{e-ËrhÞkE ¼qftÃk 2. nðkE yfM{kíkku
3. ðkðkÍkuzwt 3. çkMk yfM{kík
4. rn{«Ãkkík 4. Mxe{h-Lkkifki zqçke sðe
5. ¼u¾zku ÄMke Ãkzðe (÷uLz M÷kE®zøk) 5. ¼e»ký ykøk
6. yríkþÞ ðhMkkË 6. {fkLk íkqxe Ãkzðk
292
7. ßðk¤k{w¾e 7. hkuøk[k¤ku
8. ËkðkLk¤ 8. {kLkð{uËLke (ÄMkkhku)
9. Ëw»fk¤ 9. fku{e íkkuVkLkku
10. íkeðú Xtze 10. ykíktfðkËe nw{÷k.
(y ) fwËhíke nkuLkkhíkku :
– yíÞkhu yLkuf ði¿kkrLkf MktMkkÄLkku ÚkÞk nkuðk AíkktÞ fwËhíke nkuLkkhíkkuLku {kLkðe yxfkðe þõÞku LkÚke
yLku íku fkhýÚke s ykÃkýu {kLkeyu Aeyu fu ‘‘¼økðkLk {nkLk Au’ fwËhíke nkuLkkhíkku õÞkhu Mkòoþu
yLku íku fux÷e rðLkkþf nþu íkuLke fkuE Mk[kux ykøkkne ÚkE þfíke LkÚke.
– AíkktÞ ¼qíkfk¤Lkk yLkw¼ðkuLku ykÄkhu nkuLkkhíkkuLke Mkt¼rðík rðÃkheík MkyhkuÚke çk[ðk {kxu yøkkWÚke
Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt ytøkuLke òøk]rík ðÄe Au. Lke[u Ëþkoðu÷ Ãkøk÷ktLku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(1) 2001{kt økwshkík{kt ¼qftÃk ykÔÞk ÃkAe {fkLk çkktÄfk{ ytøku Lkðk rLkÞ{ku «{kýu {fkLkLkku
ÃkkÞku íkiÞkh fhðku su{kt MkÃkkuo‹xøk ÷kuøk M÷uçkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2) hkßÞ{kt ðhMkkËLke rMkÍLk þY ÚkkÞ íku Ãknu÷kt xÙuLkus MkVkELkwt fk{ Ãkqhwt fhðwt.
(3) zu{Lkk MkxhLkwt ykuR®÷øk fhðwt suðe Mktfx Mk{Þu íku ÍzÃkÚke ¾ku÷e þfkÞ.
(4) Ëhuf rðMíkkh{kt VkÞh rçkúøkzLku íkkrfË fhðe yLku íkiÞkh hnuðk sýkððwt.
(5) Ãkqhíkkt «{ký{kt ÷kEVçkkux, hçkh xÞwçk, Ëkuhzk hkuzeyku ðøkuhu ÔÞðMÚkk fhðe.
(6) ònuh sLkíkkLku [uíkðýe ykÃkðk {kxu MkkÞhLk ÔÞðMÚkk økkuXððe.
(7) rðrðÄ «fkhLke nkuLkkhíkku ð¾íku Mkkð[uíkeLkk fÞk Ãkøk÷kt ÷uðk íku ytøku òøk]rík fuBÃkkuLkwt
ykÞkusLk fhðwt.
(çk) {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku :
– fux÷ef nkuLkkhíkku {kýMkkuLke çkuËhfkheLku fkhýu íkku õÞkhuf nuíkwÃkqðof Mkòoíke nkuÞ Au. íku{kt rðrðÄ
«fkhLkk {kuxk yfM{kíkkuuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ykðe nkuLkkhíkkuLku fkhýu Ãký sLkSðLk WÃkh
rðÃkheík yMkhku Ãkzu Au. ykÃkýk Ëuþ{kt hu÷ðu çkMkzÙkEðhku íkÚkk f{o[kheykuLke çkuhËfkheLku fkhýu ½ýk
hkßÞku{kt økt¼eh hu÷ðu çkMk yfM{kíkku MkòoÞk Au. íku{kt yMktÏÞ rËðMk MkwÄe hu÷ðu fu çkMk Ã÷uxVku{o
WÃkh Ãkzâk hnuðwt Ãkzu Au.
– LkkrðfkuLke çkuËhfkhe íku{s ðÄw {wMkkVhku ÷uðkLke ð]r¥kLku fkhýu LkËe{kt nkuze zqçke sðkLkk ½ýk çkLkkðku
çkLÞkt Au. ¼kuÃkk÷Lke økìMkËw½oxLkk Ãký [{o[kheykuLke çkuËhfkheLkwt Ãkrhýk{ níkwt. çkMk yfM{kíkku,
çkMkLkwt ¾eý{kt Ãkze sðwt, ðøkuhu {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku Au.
– økwshkík íkÚkk ¼khíkLkk fux÷ktf hkßÞku{kt ½ýeðkh Mkkt«ËkrÞf íkkuVkLkku ÚkÞkt Au yLku íku{kt òLk-{k÷Lku
{kuxwt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. nkuLkkhíkku Lke[u {wsçk fux÷ktf ykÞkursík Ãkøk÷kt sYhe Au.
 293
(1) hMíkkykuLkk ð¤ktf Ãknu÷kt çkBÃk økkuXððk {kxu fu suÚke MÃkez WÃkh ytfwþ hnu Au.
(2) hu÷ðu yuÂLsLk zÙkÞEðhkuLku [ku¬Mk Mk{ÞLku ytíkhu ÃkwLk: íkk÷e{ ykÃkðe íku{s {wÏÞ ykìrVMk
MkkÚku Mkíkík MktÃkfo{kt hnu íku {kxu {krníketMkt[khLkk ykÄwrLkf MkkÄLkku ykÃkðk òuEyu.
(3) ¾kLkøke LkkrðfkuLke nkuzeyku {kxu Ãký ÃkuMkuLsh fuÃkuMkexe Lk¬e fhðe yLku íkuLkwt [wMík heíku
Ãkk÷Lk fhkððwt.
(4) Mkkt«ËkrÞf íkkuVkLkku Lk ÚkkÞ íku {kxu rLkÞr{ík heíku rðrðÄ Mkt«ËkÞLkk «ríkrLkrÄykuLke {e®xøkku
Þkusðe. Ëhuf Mkt«ËkÞf yufçkeòLkk Ä{oLku {kLk ykÃku yLku ÷kufkuLke ÄkŠ{f ÷køkýe Lk Ëw¼k»k
íku heíku ðíkuo íkku fku{e íkkuVkLkkuLke þfÞíkk hnuíke LkÚke.
(5) Ëhuf rðMíkkh{kt VkÞh rçkúøkuz íkÚkk yìBçÞw÷LMkLke ÔÞðMÚkk økkuXððe.
(6) ðÄw {kLkð{uËLke yufrºkík Úkíke nkuÞ íkuðk íknuðkhku yLku {u¤kðzkyku «Mktøku [ku¬Mk MÚk¤u
yøkkWÚke Ãkqhíkkt «{ký{kt ÔÞðMÚkk økkuXðeLku Mkt¼r¤ík nkuLkkhík yxfkðe þfkÞ.
nkuLkkhíkku MkòoÞk ÃkAe Mkhfkh yLku MðiÂåAf Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku yMkhøkúMík rðMíkkhku{kt hkníkfkÞo
þY fhu Au. yk fkÞkuo{kt ònuh sLkíkk «íÞûk fu Ãkhkuûk heíku {ËËYÃk ÚkkÞ íkku s ÍzÃkÚke sLkSðLk ÃkwLk:MÚkkrÃkík
ÚkE þfu.
• nkuLkkhíkLke {krníke :
Mkk{kLÞ heíku fkuEÃký fkhýMkh nkuLkkhík MkòoE økÞk ÃkAe íkuLke Lkfkhkí{f yMkhku{ktÚke {kLkðSðLkLku
Wøkkhe ÷uðk {kxuLkk Mkt[k÷feÞ Ãkøk÷ktyku ÷uðk{kt ykðu Au. òu fu ðíko{kLk Mkuxu÷kEx Þwøk{kt fux÷ef nkuLkkhíkku
ytøku yøkkWÚke òýfkhe nkuðkÚke nkuLkkhík ytøkuLkk Mkt[k÷feÞ Ãkøk÷ktykuLkku yÇÞkMk çku íkçk¬k{kt ÚkE þfu.
nkuLkkhík ytøku Mkt[k÷feÞ Ãkøk÷kt
Ø
Ø Ø
nkuLkkhík Ãknu÷kt Ãkøk÷kt nkuLkkhík ÃkAeLkk Ãkøk÷kt
(Pre-Disasters Steps) (Post Disasters Steps)

(1) nkuLkkhík ytøku [uíkðýe
(2) MÚk¤ktíkh {kxuLke ÔÞðMÚkk
(3) «kÚkr{f Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðe
(4) Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt
(5) Mkíkík {krníke Ãkqhe Ãkkzðe.
(1) ònuh {kæÞ{ku îkhk òýfkhe ykÃkðe
(2) òLknkrLk-LkwfMkkLkeLke rðøkíkku {u¤ððe
(3) çk[kð fk{økehe {kxu MktÃkfo
(4) VkÞh rçkúøkuzLke {ËË
(5) EòøkúMíkLku nkìÂMÃkx÷{kt ¾Mkuzðk
(6) çk[kð fk{økeheLkwt ykÞkusLk-ytfwþ
294
(7) hkník {kxu Akðýe Q¼e fhðe
(8) hkuøk «ríkfkhkí{f MkkÄLkku
(9) SðLk sYrhÞkíkLkk MkkÄLkku Vk¤ððk
(10) MðiÂåAf MktMÚkkykuLku yknTðkLk
(11) LkkýkfeÞ {ËË
(12) yVðkyku WÃkh rLkÞtºký.
(A) nkuLkkhík Ãknu÷kt Ãkøk÷kt : Mkk{kLÞ heíku nkuLkkhík õÞkhu yLku õÞk rðMíkkh{kt Mkòoþu íkuLkku [ku¬Mk ÏÞk÷
yøkkWÚke ykðíkku LkÚke. Ãkhtíkw ðíko{kLk Mkuxu÷kRx Þwøk{kt nðk{kLk ytøkuLkku fux÷kuf ÏÞk÷ yøkkWÚke
ykðe òÞ Au. yk Mktòuøkku{kt nkuLkkhíkLke þõÞíkkðk¤k «Ëuþku fu rðMíkkhku{kt nkuLkkhík Ãkqðuo Lke[u
Ëþkoðu÷ Ãkøk÷kt ÷uðk{kt ykðu Au.
(1) nkuLkkhík ytøku [uíkðýe :
– Mkuxu÷kEx fu ðuãþk¤kyku íkhVÚke {¤u÷e {krníkeLku ykÄkhu Mkt¼rðík nkuuLkkhík ytøku Mkk{kLÞ
heíku LkËe íkÚkk ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt ðMkíkk ÷kufkuLku ònuh {kæÞ{kuLke {ËËÚke yøkkWÚke
[uíkðýe ykÃkðk{kt ykðu Au. íkuLku fkhýu òLknkrLk yxfkðe þfkÞ Au.
(2) MÚk¤ktíkh {kxuLke ÔÞðMÚkk :
– nkuLkkhíkLke þõÞíkkðk¤k rðMíkkhku{ktÚke MÚk¤ktíkh fhu÷k ÷kufkuuLku MÚk¤ktík fhðk {kxu yøkkWÚke
òý fhðk{kt ykðu Au.
– yk {kxu LkSfLkk rðMíkkhLke Mfq÷ku{kt fu Ÿ[kE¤k¤k rðMíkkhku{kt hkník fìBÃkku íkiÞkh fheLku
íÞkt MÚk¤ktíkh fhðk{kt ykðu Au.
(3) «kÚkr{f Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðe :
– nkuLkkhíkLke þõÞíkkðk¤k rðMíkkhku{ktÚke MÚk¤ktíkh fhu÷k ÷kufkuLku «kÚkr{f Mkøkðøkzku Ãkqhe
Ãkkzðe Ãký sYhe çkLku Au. {kuxu¼køku Mkk{krsf MktMÚkkyku Ãký Vqz Ãkìfuz, Ëðkyku, Äkçk¤k
ðøkuhuLkkt rðíkhý fkÞo{kt òuzkÞ Au.
(4) Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt ÷uðkt :
– nkuLkkhík Mk{Þu þwt fhðwt yu {w~fu÷eykuLkku fE heíku Mkk{Lkku fhðku, Mkkð[uíkeLkk fÞk Ãkøk÷kt
÷uðk ðøkuhu çkkçkíkkuLke ÷kufkuLku òý fhðk{kt ykðu Au.
– yk {kxu sYhe MkkÄLkku Ãký íkiÞkh hk¾ðk{kt ykðu Au. íku{kt VkÞh «kuxuþLk, nkuzeyku, xuLxku,
¢uELk, {kuçkkE÷, nkìÂMÃkx÷ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(5) Mkíkík {krníke Ãkqhe Ãkkzðe :
– nkuLkkhík ÃkqðuoLke Mk{økú ÃkrhÂMÚkrík ytøkuLkk ynuðk÷ku Mkíkík «Mkkrhík fheLku sLkíkkLku òøk]ík
hk¾ðe sYhe Au.
 295
– ÃkðLkLke rËþkyku fu ðhMkkËLke þõÞíkkyku rðþu ykçkkunðk Mk{k[kh ytøkuLke {krníke Mkíkík
heíku Ãkqhe Ãkkzðe òuEyu. òu ¼Þ x¤e økÞku nkuík íkku íku ytøku Ãký íkkfeËu òý fhðe òuEyu.
(B) nkuLkkhík ÃkAeLkk Ãkøk÷kt : fwËhíke fu {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku MkòoÞ íÞkhu nkuLkkhík Ëhr{ÞkLk yLku
nkuLkkhíkku ÃkAe Lke[u Ëþkoðu÷ Ãkøk÷kt ÍzÃkÚke nkÚk Ähðk òuEyu.
(1) nkuLkkhík fÞk rðMíkkh{kt fux÷k «{ký{kt MkòoE íkuLke {krníke ònuh {kæÞ{ku îkhk ònuh
sLkíkkLku ykÃkðe òuEyu.
(2) nkuLkkhíkLku fkhýu su r{÷fíkkuLku LkwfMkkLk ÚkÞwt nkuÞ yLku su òLknkrLk ÚkE nkuÞ íku ytøkuLke
{krníke yLku yktfzk yufrºkík fhðk òuEyu yLku {wÏÞ fkÞko÷ÞLku {kuf÷e ykÃkðe òuEyu.
(3) yMkhøkúMík rðMíkkhLkk ÷kufkuLku Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzðk òuEyu. yk {kxu hkník fuBÃkku yLku
xuLxkuLke ÔÞðMÚkk økkuXððe òuEyu.
(4) ¢uELk, xÙu÷h yLku xÙuõxhkuLke {ËËÚke fkx{k¤ ¾Mkuzðku yLku ËxkÞu÷k ÷kufkuLku çknkh fkZðk.
(5) yMkhøkúMík rðMíkkh{ktÚke Eò Ãkk{u÷k ÷kufkuLku {kuçkkE÷ nkìÂMÃkx÷ îkhk MÚk¤ WÃkh «kÚkrýf
Mkkhðkh ykÃkeLku nkìÂMÃkx÷{kt ¾Mkuzðk.
(6) fkx{k¤ yLku Ãkkýe ¼hkE sðkÚke íku rðMíkkh{kt hkuøk[k¤ku Vkxe Lkef¤u Lknª íku {kxu
hkuøk«ríkfkhf hMke, ËðkykuLkku Atxfkð ðøkuhu Ãkøk÷kt ÷uðkt.
(7) nkuLkkhíkÚke yMkh Ãkk{u÷kt ÷kufkuLku SðLk sYrhÞkíkLke ðMíkwyku suðe fu Vqz Ãkìfux, Äkçk¤k,
fÃkzkt, ðkMkýku, Ëðkyku ðøkuhuLkwt rðíkhý fhðwt.
(8) nkuLkkhík ytøku ¾kuxe yVðkyku Lk Vu÷kÞ íkuLkk WÃkh rLkÞtºký hk¾ðwt.
(9) MðiÂåAf MktMÚkkykuLku Mkuðk÷ûke fk{økehe{kt òuzkE sðk rðLktíke fhðe.
(10) yMkhøkúMíkkuLkk ÃkwLk: ðMkðkx {kxu ykðkMkkuLke yLku sYhe LkkýkfeÞ {ËË fhðe.
Ëhuf nkuLkkhíkku ð¾íku Mkk{kLÞ heíku WÃkh Ëþkoðu÷ Ãkøk÷kt ÷uðk{kt ykðu Au. yk Ãkøk÷kt ÷uðk{kt sux÷ku
rð÷tçk ÚkkÞ íkux÷u ytøku LkwfMkkLk yLku òLknkrLk ðÄu Au. íkuÚke yk ytøkuLkwt ÔÞðMÚkkíktºk òøk]ík nkuðwt òuEyu.
• nkuLkkhíkLke çk[kð fk{økeheLkk MkkÄLkku : nkuLkkhík ytøkuLke çk[kð fk{økehe {kxu Lke[u Ëþkoðu÷ MkkÄLkku
sYhe çkLku Au. fux÷efðkh sYhe MkkÄLkkuLkk y¼kðu çk[kð fk{økehe Mk{ÞMkh ÚkE þfíke LkÚke.
(1) ÍzÃke ðknLkÔÞðnkh
(2) MktËuþkÔÞðnkh-ðkÞh÷uMk
(3) VkÞh VkExh (yÂøLkþk{f)
(4) Mku^xe çkkux
(5) ÷ktçke Mkezeyku
(6) Ãkkuxuoçk÷ ¢uELk
296
(7) çkw÷zkuÍh
(8) VkÞh «qV økkh{uLx
(9) Ëkuhzk
(10) Ãkkuxuoçk÷ {kEf
(11) xuLx-«kuxufþLk ðku÷
(12) sLkhuxMko
(13) MkkÞhLk
(14) {kuçkkE÷ nkìÂMÃkx÷
(15) nur÷fkuÃxMko
ÃkkA÷kt ð»kkuoLkk yLkw¼ðu swËk swËk «fkhLke nkuLkkhík æÞkLk{kt hk¾eLku ÃkkuuíkkLkk rðMíkkhLke sYrhÞkík
«{kýu yk MkkÄLkku Mkt[k÷fku ÃkkMku nkuðk sYhe Au. Ëk.ík. ËrhÞk rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt ËrhÞkE íkkuVkLkku,
ðkðkÍkuzwt ðøkuhu ½xLkkyku ðkhtðkh çkLku Au. yk {kxu ÷kEVçkkuÞ, Ëkuhzkt, MkkÞhLk, nur÷fkuÃxMko, ðkÞh÷uMk,
ðøkuhuLke sYh Ãkzu. Ãkhtíkw ¾ký Wãkuøk{kt ykøk yfM{kíkLke þõÞíkk ðÄw nkuÞ íÞkhu VkÞh «kuxuõþLk, VkÞh
«qV økkh{uuLx ðøkuhuLke sYh Ãkzu Au. fux÷ktf MkkÄLkku suðkt fu {kuçkkE÷ nkìÂMÃkx÷, ÍzÃke ðknLkÔÞðnkh,
çkw÷zkuÍh, MkkÞhLk, sLkhuxMko ðøkuhu Ëhuf nkuLkkhík ð¾íku sYhe çkLku Au.
fux÷efðkh çk[kð fk{økeheLkk MkkÄLkku nkuðk AíkktÞ íkuLkku WÃkÞkuøk fhðk ytøku Ãkqhíke Mk{s nkuíke
LkÚke. íkuÚke yk Ëhuf MkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk ytøku íkk÷e{ ykÃkðe sYhe økýkÞ. Mkhfkh ÃkkMku nkuLkkhík Mkt[k÷Lk
{kxuLkwt ÞkuøÞ ÔÞðMÚkkíktºk nkuðwt òuEyu, íku{kt Ãkqhíkkt MkkÄLkku yLku íkk÷e{ Ãkk{u÷k f{o[kheyku nkuðkt sYhe Au.
• {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku yxfkððkLkk Ãkøk÷kt
– hMkkÞý y™u hurzÞku yuÂõxð «MkkhLku fkhýu yuðk ½ýk yfM{kíkku çkLku Au fu yk ykÃkr¥kyku økuhÔÞðMÚkkLku
fkhýu MkòoE Au, íku{ fne þfkÞ. Mkk{kLÞ heíku ðknLkÔÞðnkh, hkMkkÞrýf fkh¾kLkkyku yLku
yýw«Mkkhý ûkuºkku{kt Mkt[k÷LkLke ¾k{eLku fkhýu ykðe nkuLkkhíkku MkòoÞ Au.
– ykðe nkuLkkhíkku yxfkððk MðiÂåAf Ãkøk÷kt yLku VhrsÞkík fkÞËkyku ½zðk{kt ykÔÞkt Au. Exk÷e{kt
1976{kt stíkwLkkþf fkh¾kLkkyku{kt su Äzkfku ÚkÞku níkku íkuLku æÞkLk{kt hk¾eLku ykðk çkLkkðku yxfkððk
{kxu ÞwhkurÃkÞLk {køkoËŠþfk çknkh Ãkkzðk{kt ykðe Au.
– 1971{kt MktÞwõík hk»xÙMkt½ îkhk nkuLkkhíkLkk Mk{Þu hkníkLkk fkÞkuo {kxuLke fk{økehe þY fhðk{kt ykðe
Au. 1970 Úke 80Lkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk nkuLkkhíkLkk Mk{Þu çk[kð fk{økehe Mkkhe heíku ÚkE þfu íku {kxu
ÞkusLkkyku íkiÞkh fhðk{kt ykðe Au.
– 1990Lkk ËkÞfkLku ‘RLxhLkuþLk zefuEz Vkuh Lku[h÷ rzÍkMxh rhzõþLk’ íkhefu ònuh fhðk{kt ykÔÞku
Au. íkuLkku {wÏÞ WÆuþ ði¿kkrLkf yLku Þktrºkf òýfkhe îkhk «ò{kt nkuLkkhík yxfkððk {kxuLke òøk]rík
÷kððkLkku s níkku.
 297
– ÞwLkkuLkk sLkh÷ Mku¢uxhe fkìVe yLLkkLkLkk sýkÔÞk «{kýu “ykÃkýu çkÄkyu nkuLkkhíkLkk Mk{Þu «íÞk½kíke
ð÷ý çkË÷eLku nkuLkkhíkku hkufðk {kxuLkwt ð÷ý fu¤ððwt òuEyu... nkuLkkhík Úkíke yxfkððeyu íkku íkuLkku
E÷ks fhðk fhíkkt ðÄkhu {kLkðeÞ Au, yux÷wt s Lknª Ãký íku ðÄkhu MkMíkw Au.”
yktíkhhk»xÙeÞ MktMÚkkykuyu nkuLkkhíkkuLkk Mk{Þu òu¾{ rLkðkhðk {kxu {wÏÞ Lke[uLkk Ãkøk÷kt Mkq[ÔÞku Au
:
(1) Mkki«Úk{ yktíkrhf ¾k{eyku yLku rLkçko¤íkkkuLke {kusýe fhðe òuEyu.
(2) ðMkðkx yLku rðfkMk {kxu Mk÷k{ík nkuÞ íkuðk rðMíkkhkuLke [fkMkýe fhðe.
(3) MÚkkrLkf nkuLkkhíkLku fkhýu þõÞíkk Ähkðíkk òu¾{kuLke {kusýe fhðe òuEyu.
(4) nkuLkkhíkLkku «ríkfkh fhe þfkÞ íku {kxuLke yk[khMktrníkkLkku y{÷ fhðku.
(5) ykŠÚkf íku{s yLÞ «kuíMkknfku îkhk ykðe ÞkusLkkyku yLku yk[khMktrníkkLkku y{÷ fhkððku. Mk{økú
rðï {kxu MktÞwõík hk»xÙMkt½u, ELxhLkuþLk÷ MxÙuxuS Vkuh rzÍkMxh rhzõþLk (ISDR) Lkk{Lke yuf
MktMÚkk þY fhe Au. yk MktMÚkkLkku {wÏÞ nuíkw fwËhíke ykVíkku Mkk{u çkÄk ðøkkuoLkwt òu¾{ ½xu íku {kxu íku{Lku
íkiÞkh fhðkLkku Au íkÚkk swËk swËk ËuþkuLke Mkhfkhku, rçkLkMkhfkhe MktMÚkkyku, hküMkt½Lke yusLMkeyku
íkÚkk ði¿kkrLkf MktMÚkkykuLkk MknfkhÚke nkuLkkhíkLkk òu¾{ku ½xkzðk {kxuLkk «ÞíLkku fhðkLkku Au.
• rzÍkMxh {uLkus{uLxLkwt {n¥ð :
¼khík Mkhfkhu rzÍkMxh {uLkus{uLx {kxu yuf rLk»ýkík sqÚkLke h[Lkk fhe níke. suýu fux÷kf {wÆkyku
Ãkh ¼kh {qõÞku níkku. su Lke[u {wsçk Au :
(1) Mk{qn {kæÞ{, «[kh MkkÄLkku îkhk yMkhøkúMík ÷kufkuLku ðÄw Lku ðÄw áZ çkLkkððk òuEyu.
(2) yMkhøkúMík ÷kufkuLkk ÃkwLkoðMkðkxLku æÞkLk{kt ÷uðwt òuEyu.
(3) yìÂLsrLkÞhku, ykŠfxuõ[hku, yuLk.S.yku., LkeríkrLkÄkohfku, çkìLfku yLku yLÞ LkkýkfeÞ MktMÚkkyku
MkrníkLkk ÔÞkðMkkrÞfku yLku MktMÚkkykuLku rzÍkMxh rðþu òøk]ík fhðk òuEyu.
(4) ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkLkk rðrðÄ ÃkkMkktyku{kt WÃkÞkuøk {kxu ykÃkr¥kykuLke ðkMíkrðf yMkh yLku Ãkrhýk{
ytøku rðøkíkðkh ÃkkÞkLke yktfzkfeÞ rðøkík íkiÞkh fhðe òuEyu.
(5) ðíko{kLk ykÃkr¥k hkník {k¤¾kLku ykÃkðk {kxu ykÃkr¥kykuLke ðkMíkrðf yMkh yLku Ãkrhýk{ ytøku
rðøkíkðkh ÃkkÞkLke yktfzkfeÞ rðøkík íkiÞkh fhðe òuEyu.
(6) ykÃkr¥kYÃk rðMíkkh, ykÃkr¥kLkk Mk{Þu yLku yu ÃkAe, hkník yLku ÃkwLkoðMkðkxLkk Mkt˼o{kt ¼khíkLke
ðíko{kLk Lkerík{kt fux÷kf VuhVkhku ÷kððk òuEyu.
(7) hkßÞLkk fkÞËkyku, {kMxh Ã÷kLk, çkktÄfk{ rLkÞ{Lkku yLku rðrðÄ MÚkkrLkf MktMÚkkykuLkk ÃkuxkfkÞËkyku
ðøkuhu{kt yk MktçktÄu fux÷ktf MkwÄkhkyku ÷kððk òuEyu.
(8) rzÍkMxh {uLkus{uLxLke fk{økehe{kt íðrhík rLkýoÞku, MktMkkuÄLk, xìfTLkku÷kuS ðøkuhu yøkíÞkLkk Au.
298
(9) fwËhíke ykÃkr¥k ÃkAe LkwfMkkLkLke {kºkk yLku íkuLkk MðYÃkLkku yÇÞkMk fhe íkuLke ÍzÃke ykfkhýe fhðe
òuEyu.
(10) yMkhøkúMíkkuLkku Mknfkh {¤u íku {kxu «ÞíLk fhðk òuEyu.
(11) rzÍkMxh {uLkus{uLx{kt ykÃkr¥kLke y{øk[uíke yLku ykÃkr¥k çkkËLke fk{økeheLkwt ykÞkusLk fhðwt òuEyu.
(12) ðÄw òu¾{e rðMíkkhku{kt ykÃkr¥kLke ÃkqðoíkiÞkhe YÃku MktMkkÄLkku y™u LkkýkfeÞ MknkÞLke ÔÞðMÚkk fhðe
òuEyu.
(13) yMkhøkúMíkku {kxu çkkÌk MknkÞfkuLke {ËË {u¤ððk {kxuLkwt yÞkusLk fhðwt òuEyu íkÚkk çknkhÚke ykðu÷e
{ËËLkwt rðíkhý fhðk ÞkuøÞ ykÞkusLk nkÚk Ähðwt òuEyu.
(14) íðrhík hkník fk{økeheLku {n¥ð ykÃkðwt òuEyu.
(15) ykÃkr¥k ykÔÞk ÃkAe Ãkuxk Mk{MÞkyku [kuhe, ÷qtxVkx, hkuøk[k¤ku ðøkuhu Q¼k Lkk ÚkkÞ íkuLkwt ¾kMk æÞkLk
hk¾ðwt òuEyu.
(16) yMkhøkúMík ÷kufkuLku þkherhf yLku {kLkrMkf MðkMÚÞ {kxuLkk {urzf÷ fìBÃkLke ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu.
(17) yMkhøkúMík ÷kufkuLku íkkífkr÷f Mkuðkyku {¤u íkuðe ÔÞðMÚkk Q¼e fhðe òuEyu.
(18) ykÃkr¥k rLkðkhý {kxu MktþkuÄLk MktMÚkkyku h[ðe òuEyu.
• rzÍkMxh {uLkus{uLxLkwt {n¥ð :
(1) ykÃkríkLkku ¼kuøk çkLku÷k, níkkþ fu rLkhkþ, Ëw:¾e ÚkE økÞu÷k ÷kufkuLku {kLkrMkf MkktíðLkk ykÃke þfkÞ
Au, VheÚke {kLkrMkf heíku MðMÚk çkLkkðe þfkÞ Au.
(2) Ãkqh, ðkðkÍkuzwt, Ëw»fk¤ suðe ykÃkr¥k ytøkuLke yøk{[uíke ykÃkeLku Mkhfkhe íktºk yLku «òLku Mkòøk
fhe þfkÞ Au.
(3) yøk{[uíke, [uíkðýe îkhk òLk-{k÷Lke nkrLk rLkðkhe þfkÞ Au yÚkðk íkku ykuAe fhe þfkÞ Au.
(4) ÞkuøÞ MktËuþkÔÞðnkhLkk MkkÄLkku îkhk yVðkkuLku Vu÷kíke yxfkðe þfkÞ Au.
(5) rzÍkMxh {uLkus{uLxLke {ËËÚke rðþk¤ {kLkðMk{qnLku ykÞkusLkçkØ fk{økehe{kt Mkk{u÷ fhe þfkÞ.
(6) ykfÂM{f rLkýoÞku ÷uíkkt Ãknu÷kt ÞkuøÞ rðfÕÃkku íkiÞkh hk¾e þfkÞ Au.
(7) rzÍkMxh {uLkus{uLxLke {ËËÚke Mkk{krsf-ykŠÚkf LkwfMkkLke Mkk{u hûký {u¤ðe þfkÞ Au.
(8) rðrðÄ fk{økeheykuLku çkuðzkíke yxfkðe þfkÞ Au.
(9) fk{økehe{kt yufMkqºkíkk ÷kðe þfkÞ Au.
(10) rzÍkMxh {uLkus{uLx îkhk SðLksYhe [esðMíkwyku, ykð~Þf Mkuðkyku, {k¤¾køkík MkwrðÄkyku,
{kLkð©{ ðøkuhu çkkçkíkkuLke WÃk÷ÂçÄ ðÄw Mkh¤ yLku ÍzÃke çkLku Au.
(11) yÔÞðMÚkk, yktÄkÄtqÄe, yAík ðøkuhuLku Vu÷kíke yk {uLkus{uLx îkhk yxfkðe þfkÞ Au.
 299
(12) ÃkwLkoðMkðkxLkk fkÞo¢{ku{kt økríkþe÷íkk ÷kðe þfkÞ Au.
(13) ykÃkr¥køkúMík ÷kufkuLku ÍzÃke yLku Mk½Lk íkçkeçke MkkhðkhLkku ÞkuøÞ ÷k¼ ykÃke þfkÞ Au.
(14) Lkkýkt yLku Mk{ÞLkku ykÞkusLkçkØ ÞkuøÞ WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
(15) ykÃkr¥køkúMík ÷kufkuLku yk íktºkÚke rðïkMk çkuMke þfu Au.
yk{, rzÍkMxh {uLkus{uLxLkk fkhýu ykÃkr¥k Mk{Þu ðÄw Mkkhe Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkze þfkÞ Au yLku yux÷u s
rzÍkMxh {uLkus{uLx yrLkðkÞo Au.
• ykfÂM{f Ëw½oxLkkLkk «fkhku
ykfÂM{f Ëw½oxLkkykuLkk {wÏÞ çku «fkh Ãkzu Au. (y) fwËhíkMkŠsík yLku (çk) {kLkðMkŠsík.
(A) fwËhíke ykÃkr¥kyku :
– {kºk Lku {kºk fwËhík îkhk s Mkòoíke ykÃkr¥kykuLku fwËhíkŠsík ykÃkr¥k fnuðk{kt ykðu Au. yk
ykÃkr¥kyku {kuxk¼køku ¼kiøkkur÷f r¼»kÞ{íkkyku fkhýu Mkòoíke nkuÞ Au. yk ykÃkr¥kyku{kt Ãkqh,
ðkðkÍkuzwt, Ëw»fk¤, ¼qftÃk, ßðk¤k{w¾e, «MVwxLk, MkwLkk{e ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fux÷ef LkËeykuLkwt
ðnLkûkuºk ðÄw ðhMkkËe rðMíkkhku{kt nkuÞ Au. ðÄkhu fu rðÃkw÷ s¤sÚÚkku ÷E ykðíke LkËeykuLkk
WÃkhðkMkLkk ûkuºkku{kt ðhMkkË ðÄw «{ký{kt Ãkzu íkku LkËeykuLkkt Ãkqhíke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au. su{
fu, EþkLk ¼khík{ktÚke ðnuíke LkËe çkúñÃkwºkk rn{k÷ÞLkk rn{kåAkrËík rðMíkkh{ktÚke WËT¼ðu Au.
rðÃkw÷ s¤sÚÚkku Ähkðíke yk LkËeLkk ðnLk{køko{kt ðhMkkË Ähkðíkk Ãkzu Au. ykMkk{, {u½k÷Þ
hkßÞku{ktÚke yk LkËe ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
– yk hkßÞku rðïLkk ðÄw ðhMkkË Ähkðíkk «Ëuþku Au. ykÚke, yk LkËe{kt yðkhLkðkh ¼khu ÃkqhLke
ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au yLku yux÷u s yk rðMíkkhku{kt, çkktø÷kËuþ{kt ¼khu íkkhkS MkòoÞ Au. Lk{oËk
LkËeLkk WÃkhðkMk{kt, {æÞ«ËuþLkk rðMíkkh{kt ¼khu ðhMkkË Ãkzíkku nkuðkÚke, Lk{oËk{kt [ku{kMkk{kt
ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e Úkíke níke yLku rfLkkhLkk økk{zktyku{kt ¼khu-LkwfMkkLk Úkíkwt níkwt. Ãkhtíkw, nðu
íkuLke Ãkh çktÄkíkk ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLku xk¤e þfkE Au. íkÚkk ðÄkhkLkk ÃkkýeLkku Mktøkún fheLku Lknuhku îkhk
yAíkøkúMík rðMíkkhku{kt {kuf÷e þfkÞ Au.
(1) ðkðkÍkuzwt :
– ËrhÞkrfLkkhkLkk fux÷ktf «Ëuþku{kt ðkðkÍkuzwt, [¢ðkík MkòoÞ Au. nðkLkk Ëçkký{kt y[kLkf
ÃkrhðíkoLk ykðíkkt, nðkLkwt yufË{ n÷fwt Ëçkký Úkíkkt ¼khu Ëçkkýðk¤e nðk íÞkt yufË{ ÄMke
ykðu Au yLku yk ðkðkÍkuzwt fu [¢ðkíkLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
– [¢ðkíkLkk fuLÿ{kt nðkLkwt Ëçkký ¾qçk s Lke[wt nkuÞ Au. yk ðkðkÍkuzkLke fu [¢ðkíkLke økrík
¾qçk ðÄkhu nkuÞ Au. ËrhÞk{kt s ðkðkÍkuzwt hnu íkku íkuLkkÚke LkwfMkkLk Úkíkwt LkÚke nkuíkwt, rfLkkhkLkk
rðMíkkhku{kt ðkðkÍkuzwt ºkkxfu íkku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
300
– {fkLkkuLkk AkÃkhkt, ðknLkku Vtøkku¤kE síkkt nkuÞ Au. ¼khu økksðes MkkÚk ðhMkkË ÃkzðkÚke
Ãkkýe [khuçkksw ¼hkE hnuíkkt ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e Úkíke nkuÞ Au, ðes¤eLkk Úkkt¼÷kyku,
ð]ûkku Q¾ze síkkt nkuÞ Au.
– ¼khíkLku ykþhu 6100 rf.{e.Lke ÷tçkkELkku ËrhÞkrfLkkhku {éÞku Au. ykÚke, ðkðkÍkuzwt
yðkhLkðkh õÞktf Lku õÞkt Mkòoíkwt òuðk {¤u Au.
(2) Ëw»fk¤ :
– {kuMk{e ykçkkunðk Ähðkíkk ¼khík{kt Ëh ºký-[kh ð»kuo yufðkh Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík WËT¼ðu
Au.
– [ku{kMkk{kt Ãknu÷ku ðhMkkË Ãkze økÞk ÃkAe fux÷efðkh çkeòu ðhMkkË ¾qçk ÃkkAku ¾U[kÞ Au
yÚkðk íkku Ãkzíkku s LkÚke.
– õÞkhuf þYykíkLkku ðhMkkË Úkíkku LkÚke, íkku õÞkhuf ÃkkA¤Lkk çku {rnLkkykuk{t ðhMkkË Ãkzíkku
nkuíkku LkÚke. ykðe ÃkrhÂMÚkríkLkk fkhýu Ëw»fk¤ Ãkzu Au, íkku fux÷efðkh yuðwt Ãký çkLku Au fu,
[ku{kMkk Ëhr{ÞkLk ðhMkkËLkwt yuf xeÃkwt Ãký Lkk Ãkzâwt nkuÞ.
– Ëw»fk¤Lkk Ãkrhýk{u, yLkksLke íktøke, ÃkeðkLkk ÃkkýeLke íktøke, ðhMkkËLkwt yuf xeÃkwt Ãký Lkk
Ãkzâwt nkuÞ. Ëw»fk¤Lkk Ãkrhýk{u, yLkksLke íktøke, ÃkeðkLkk ÃkkýeLke íktøke, ÃkþwykuLku ½kMk[khkLke
íkÚkk ÃkkýeLke íktøke Ãkzíke nkuÞ Au, òu Mk{ÞMkh {ËË Lkk {¤e hnu íkku {kuxk «{ký{kt ÃkþwÄLk
yLku {kLkðe {]íÞw Ãkk{u Au.
(3) ¼qftÃk :
– Ãk]ÚðeLkk Ãkuxk¤Lke ¼qøkor¼f rn÷[k÷Lke «r¢ÞkLku fkhýu ¼qftÃk ykðu Au, su ¼qftÃkLke {kºkk
heõxh Mfu÷ «{k{ýu 6Úke ðÄw nkuÞ íkku ¼khu LkwfMkkLk MkòoÞ Au.
– E{khíkku ÄhkþkÞe ÚkkÞ Au. s{eLk Lke[u çkuMke òÞ Au. s{eLk{kt [ehkyku Ãkze òÞ Au.
fux÷efðkh yk¾e E{khík s{eLk{kt økhfkð ÚkE síke nkuÞ Au.
– ykðwt çkLkðkLku fkhýu yLkuf {kýMkku {]íÞw Ãkk{u Au. Ãkkhkðkh LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
(4) ßðk¤k{w¾e «MVwxLk :
– Ãk]ÚðeLke yktíkrhf rn÷[k÷Lke «r¢ÞkÚke s ßðk¤k{w¾e «MVwxLk ÚkkÞ Au, òu Ãkuxk¤{kt
økh{eLkwt «{ký ðÄe òÞ íkku íku Lkçk¤k ¼qMíkhku Ãkh Ëçkký fhu Au yLku yu økh{e ¼qftÃk
r¢ÞkÚke çknkh ykðe òÞ íkku ßðk¤k{w¾e «MVwxLk Úkíkwt LkÚke, Ãký fux÷efðkh yuðwt çkLku fu,
økh{e çknkh ykðe Lk þfíkkt {kuxk «{ký{kt Ãkuxk¤{kt yufºk ÚkkÞ Au yLku ÃkAe íku ðÄw Lku
ðÄw Ëçkký fhíkkt «[tz Äzkfk MkkÚku çknkh VUfkE òÞ Au, suLku ßðk¤k{w¾e «MVwxLk fnuu Au.
ßðk¤k{w¾e «MVwxLkÚke ¼Þtfh LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
 301
– sux÷k rðMíkkh{kt ÷kðk ÃkÚkhkÞ Au íkux÷k rðMíkkhLke s{eLk, ¼kÂM{f çkLke òÞ Au. íÞkt
ðLkMÃkríkLkku rðfkMk ÚkE þfíkku LkÚke.
– òLk-{k÷Lkwt ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. xkÃkwfeÞ «Ëuþku{kt, rfLkkhkLkk «Ëuþku{kt ßðk¤k{w¾e
Vkxíkkt fux÷efðkh yuðwt Ãký çkLku Au fu, xkÃkwLkku fu rfLkkhkLkku fx÷kuf ¼køk «[tz Äzkfk MkkÚku
Qze íkqxe òÞ Au.
– Mk{wÿ{kt ¼khu rðLkkþfkhe yuðk MkwLkk{e {kuòtyku Q¼k ÚkkÞ Au. yk íMkwLkk{e {kuòtyku
Mk{wÿLke Mkk{uLkk rfLkkhu ykðu÷k Ëuþku fu s{eLk¾tzku Ãkh Ãký ¼khu ¾wðkhe Mksoíkkt nkuÞ Au.
nòhku, ÷k¾ku {kýMkku {]íÞw Ãkk{íkkt nkuÞ Au.
(B) {kLkðMkŠsík ykÃkr¥kyku :
– su ykÃkr¥kykuLke ÃkkA¤ {kLkð MkeÄku sðkçkËkh nkuÞ íkuLku {kðMkŠsík ykÃkr¥kyku fnu Au. yk
ykÃkr¥kykuLkk fkhýu ÷k¾ku {kýMkku yMkhøkúMík çkLkíkkt nkuÞ íkku íku rzÍkMxhLke ½xLkk çkLke þfu Au.
– fux÷efðkh yuðwt òuðk {¤u Au fu, fwËhíke ykÃkr¥kyku fhíkkt {fkLk MkŠsík ykÃkr¥kyku ðÄw ¾íkhLkkf,
¼krð ÃkuZeykuLku LkwfMkkLk ÃknkU[zkLkkhe, òLk-{k÷Lku ðÄw LkwfMkkLk fhíke nkuÞ Au. íku Mk{økú
SðLkÔÞðnkhLku yMíkÔÞMík fhe Lkkt¾u Au, yk ykÃkr¥kyku{kt ykiãkurøkf ËwøkoxLkkyku, ykøk, ykíktfðkË,
fku{e h¾k{ýku, ÞwØ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ÄhíkeftÃk
• ÄhíkeftÃkLkku yÚko : “Ãk]ÚðeLkk Ãkuxk¤{kt fkÞ{ QÚk÷ÃkkÚk÷ku ÚkÞk s fhu Au. Ãkuxk¤{kt Úkíkkt ÍzÃke ¼q-
Mkt[÷LkkuLku ÷eÄu ¼q-MkÃkkxeLkku fux÷kuf Lkçk¤ku ¼køk yufkyuf ðuøkÚke ÄúwS QXu Au íÞkhu íku ÚkÞu÷e
ykfÂM{f ÄúwòheLku s ‘ÄhíkeftÃk’ fnu Au.
yuf ytËks «{kýu Ãk]Úðe Ãkh Ëh ð»kuo 10 ÷k¾Úke ðÄw ftÃkLkku ÚkkÞ Au, Ãkhtíkw, yu{ktÚke {Lkw»Þ Mknus
Ãký yLkw¼ðe þfu yuðkt íkku ð»kuo yufkË ÷k¾ sux÷kt s nkuÞ Au. {kuxk¼køkLkk ÄhíkeftÃkku Mk{wÿLke
yøkkÄ s÷hkrþ{kt Mk{kÃík ÚkE òÞ Au. ÄhíkeftÃk yufkyuf yLku ykfÂM{f ÚkkÞ Au.
ÄhíkeftÃk þY ÚkkÞ íku Ãknu÷kt yzÄe r{rLkx [uíkðýeYÃku {kuxk økzøkzkx yðks MkkÚku ÚkkÞ Au. yk
økzøkzkxLku [uíkðýe Mk{S {kLkðe ½hLke çknkh ¾wÕ÷k{kt Ëkuze òÞ íkku {]íÞwLkk {w¾{ktÚke çk[e þfu
Au. ÄhíkeftÃkLke íkeðúíkk fux÷e Au íku heõxh Mfu÷Lke {ËËÚke òýe þfkÞ Au.
òu heõxh Mfu÷ 3Lkku nkuÞ íkku MkÃkkxe Ãkh ykuAe Äúwòhe yLkw¼ðkíke nkuÞ Au. 6 Úke 7 MkwÄeLkk heõxh
Mfu÷ðk¤ku ÄhíkeftÃk øke[ ðMíke Ähkðíkkt rðMíkkhku{kt ¼khu LkwfMkkLk MkSo þfu Au. su{ fu, E.Mk.
2001{kt 26{e òLÞwykheyu ¼ws{kt ykðu÷k ¼qftÃkÚke ¼khu òLk{k÷Lkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
ykðk ÄhíkeftÃkÚke s{eLk Ãkh [ehk fu Vkxku Ãkze òÞ Au. Ãkðoíkku Ãký Äúwsíkk fu zku÷íkk òuðk {¤u Au.
heõxh Mfu÷ 8 fu íkuÚke ðÄw nkuÞ íkku, ¼qMkÃkkxe Ãkh çknw {kuxk VuhVkhku ÷kðu Au. ¼qftÃkLkk ‘P’ {kuòt
MkkiÚke ðÄw ¼ÞkLkf Au. ¼qftÃkLke rðLkkþf yMkhku su MkÃkkxe Ãkh òuðk {¤u Au.
302
íku yk {kuòtLku fkhýu ÚkkÞ Au. yk {kuòt Mk{wÿ{kt ÃknkU[u Au íÞkhu íÞkt Ÿ[k rðþk¤fkÞ yLku Mktnkhf
íMkwLkk{eMk {kuòt WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su rfLkkhkLkkt çktËhku yLku þnuhkuLku ¼khu LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au.
íMkwLkk{eMk {kuòt su MÚk¤u WíÃkLLk ÚkkÞ Au íÞkt rðLkkþf yMkh ÃknkU[kzu Au, yu MÚk¤uÚke Ãk]ÚðeLkk
økku¤kLke çkeS çkkswyu ykðíkk rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt Ãký yk {kuòtLke ½kíkf yMkh òuðk {¤u Au.
ÄhíkeftÃk ykðíkkt nkuÞ íkuðk rðMíkkhku{kt fu ÄhíkeftÃk ÍkuLk ònuh ÚkÞu÷k rðMíkkhku{kt ðMkðkx fhíkkt
÷kufkuyu ÄhíkeftÃk ykðu íku Ãknu÷ktLke su Mkk[ðuíke hk¾ðe sYhe Au. su Lke[u «{kýu Au.
(1) fkuEÃký «fkhLkk ðe{kLkk fkøkr¤Þk Mkwhrûkík MÚk¤u hk¾ku.
(2) ík{khk fk{Lkk MÚk¤u Lkk{, MkhLkk{k, fwwxwtçkLkk MkÇÞkuLkk Vkuxk MkkÚku yuf zkÞhe hk¾ku, íku{kt
ík{khe þkherhf MðkMÚkÞLke rðøkíkku LkkUÄe hk¾ku.
(3) ykfÂM{f Mktòuøkku {kxu Úkkuzef hkuf{ hf{ nt{uþk nkÚk Ãkh hk¾ku.
(4) yøkíÞLkk ËMíkkðuòu ÃkkýeÚke ¾hkçk Lkk ÚkkÞ íkuðe fkuÚk¤e{kt hk¾ku. íkuLke Lkf÷ku fhkðe yLÞ
MÚk¤u Ãký hk¾ku.
(5) ½hLke Mkòðx yuðe hk¾ðe fu yðhsðh Mkh¤ çkLku.
(6) ½h{kt fu ykìrVMk{kt ÄhíkeftÃk Mk{Þu yk©Þ ÷uðk {kxu {sçkqík xuçk÷ fu Ãk÷tøk hk¾ðk suÚke
ßÞkhu ÄhíkeftÃk ykðu íÞkhu, íkuLke Lke[u yk©Þ ÷E þfkÞ yLku WÃkhÚke ykðíke ðsLkËkh
ðMíkwÚke çk[e þfkÞ.
(7) ßÞkhu, ½h çkLkkððk{kt ykðu íÞkhu Y{kuLke Vhíke Ëeðk÷ku{kt ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk fheLku Ëhuf
Ëeðk÷Lku yufçkeò{kt òuze Ëuðe. Y{Lke ytËhLke Aks÷eyku Ãký Ëeðk÷ku MkkÚku {sçkqíkkEÚke
òuze Ëuðe.
(8) ûkríkðk¤k ðes¤e fLkuõþLk íkÚkk ÷efus økìMk fLkuõþLk íkhík s rhÃkuh fhkðe ÷uðk.
(9) Aík ÃkhLkk Ãkt¾kykuLku ÞkuøÞ heíku {sçkqík szðk.
(10) çknw{k¤e {fkLkku{kt Y{kuLke çkkheyku WÃkh çknkh ¼køk{kt Aks÷eyku çknw çknkh fkZðe Lknª.
Y{kuLke Ëeðk÷ku çknkh økì÷uheyku Ãký fkZðe òuEyu Lknª.
(11) ½hLke çknkh Mkwhrûkík søÞkyku òuE hk¾ku. ¾wÕ÷k{kt {fkLkkuÚke Ëqh, Íkz, xur÷VkuLk fu ðes¤eLkk
íkkhÚke Ëqh, {kuxk ònuhkíkLkk ÃkkrxÞkÚke Ëqh ðøkuhu søÞkyu sE þfkÞ.
(12) ½hLke Aks÷eyku, økìMk rMkr÷Lzh, Vq÷ËkLkeyku, fwtzk ðøkuhu ¼ªík MkkÚku òuzu÷kt hk¾ðk.
(13) çkuMkðk fu MkqðkLke søÞkLkk WÃkhLkk ¼køk{kt ðsLkËkh ðMíkwyku ÷xfkððe Lknª fu {qfðe Lknª.
(14) yXðkrzÞk Ãkqhíkwt ykfÂM{f sYh Ãkqhíkk ¾kuhkf, Ãkkýe, Ëðkyku yLku «kÚkr{f MkkhðkhLke
Mkk{økúe nkÚkðøke hk¾ku, su ÷ELku Lkef¤e sE þfkÞ. çke{kh ÔÞÂõíkykuLke Ëðk nkÚkðøke
hk¾ðe.
 303
(15) ¼qftÃk «ríkhkuÄf çkktÄfk{Lku ÷økíkk fkÞËkLkku y{÷ fhe MÚkkrLkf heíku Mkwhrûkík çkktÄfk{ fhðwt.
(16) LkSfLkk ykhkuøÞ fuLÿ, yÂøLk þk{f fuLÿ, Ãkku÷eMk [kufe ðøkuhuLke {krníke íkÚkk òýfkhe
hk¾ðe.
(17) fwxwtçk{ktÚke ykuAk{kt ykuAwt yuf ÔÞÂõíkyu «kÚkr{f MkkhðkhLke íkk÷e{ {u¤ððe.
(18) ¼khu yLku {kuxe ðMíkwyku çkkUÞík¤eÞu yÚkðk Lke[k{kt Lke[e Aks÷eyku hk¾ðe.
(19) ÄhíkeftÃkLkk fkhýku yLku yMkhku ytøkuLke òýfkhe {u¤ððe.
(20) ÄhíkeftÃkLke yMkh yLkw¼ðkÞ, ÄhíkeftÃkLke òý Úkíkkt çkuçkkf¤kt çkLkðwt Lknª.
(21) ¾wÕ÷e søÞkyu Q¼k nkuð íkku Äúwòhe çktÄ ÚkkÞ íÞkt MkwÄe íÞkt s hnku. ykìrVMk fu ^÷ux{ktÚke
íkkífkr÷f çknkh Lkef¤e sðwt. Lke[u Qíkhíkk Mk{Þu MkezeLkku WÃkÞkuøk fhðku. ÷e^xLkku WÃkÞkuøk
fhðku Lknª.
(22) sqLkk fu Ÿ[k {fkLkku, Zku¤kðku, ÄMke Ãkzu íkuðk {fkLkku yLku ðes¤eLkk íkkhÚke Ëqh [kÕÞk òð.
(23) þktík yLku MðMÚk r[¥ku ¾wÕ÷e søÞk íkhV [kÕÞk sðwt, Ëkuzðwt Lknª yLku þuheyku{kt yktxkVuhk
{khðk Lknª.
(24) òu ðknLk [÷kðíkk nku íkku Mkwhrûkík søÞkyu hkuzLke MkkEz{kt ðknLk hkufe ðknLkk{t s ¼hkE
hnku.
(25) fkuEÃký {fkLk{ktÚke çknkh sðkLkk {køko íkhV Ëkuzðwt Lknª, çkkheyku, fk[Lkk çkkhe-çkkhýkt,
yheMkk, VŠLk[h ðøkuhuÚke Ëqh hnuðwt.
(26) {fkLkLkk ytËhLkk ËhðkòLkk r÷Lx÷ nuX¤, Y{Lkk ¾qýk{kt, {sçkqík xuçk÷ fu Ãk÷tøk Lke[u
ÃkkuíkkLke òíkLku Mkwhrûkík hk¾ðk «ÞíLk fhku.
(27) {fkLkLke ytËh nku íÞkhu, Mkwhûkk {kxu ík{khk çktLku nkÚkÚke {kÚkwt Zktfe ËELku {fkLkLkk fkuEÃký
Mkwhrûkík ¼køk{kt yk©Þ ÷kuðku.
(28) ÄhíkeftÃkLke þYykík ÚkðkLke MkkÚku s nkÚkðøke ®f{íke yLku sYhe ðMíkw ÍzÃkÚke ÷ELku çknkh
Ëkuze sðwt òuEyu.
• ÄhíkeftÃk ykuMkhe økÞk ÃkAeLke Mkkð[uíke :
– ¾kuxe ËkuzÄk{ Lk fhðe, yøkkMke WÃkh, fXuzk ÃkkMku Q¼k Lkk hnuðwt, Eò Ãkk{u÷e ÔÞÂõíkyku
fu ík{khe ÃkkuíkkLke ÃkrhÂMÚkríkLku ðÄw ¾hkçk heíku hsq Lkk fhðe.
– yVðk Vu÷kððe Lknª, yVðk Mkkt¼¤ðe Lknª, {kLkrMkf heíku MðMÚk hnuðwt.
– ykí{rðïkMk fu¤ðeLku EòøkúMíkkuLku {ËË fhðe. ¼qftÃk Ëhr{ÞkLk fwxwtçkLkk MkÇÞku y÷øk ÚkE
økÞk nkuÞ íkku çkÄkLku yufrºkík fhðk «ÞkMk fhðku.
– ÄhíkeftÃk ykuMkhe økÞk ÃkAe Úkkuzk Mk{Þøk¤k Ëhr{ÞkLk LkkLkk ykt[fkyku ykðíkk hnu Au íkuÚke
{kLkrMkf íkiÞkhe hk¾ðe.
304
– ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhkuLke {krníke {kxu çkìxheÚke [k÷íkk hurzÞkLkku WÃkÞkuøk fhðku, hurzÞku íkÚkk
T.V. Ãkh òu fkuE Mkq[Lkk {¤u íkku y{÷ fhðk «ÞíLk fhku.
– LkwfMkkLk Ãkk{u÷k, Ãkze sðkLke íkiÞkhe nkuÞ íkuðk {fkLkkuLke ytËh íkkífkr÷f Lkk sðwt.
– fkuE ÔÞÂõík økt¼eh Eò Ãkk{u÷e nkuÞ yLku çkeòu fkuE ¾íkhku Lkk nkuÞ íkku íÞkt Lku íÞkt s íkuLku
hnuðk Ëuðe, ÃkrhÂMÚkrík Mkk{kLÞ çkLkíkk íkuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
– þuheyku{kt Mk{qn fu xku¤k{kt ¼uøkk Lk Úkðwt. çk[kð ðknLkkuLku ÃkMkkh Úkðk {kxu {køkkuoLku ¾wÕ÷k
hk¾ðk.
– LkwfMkkLk Ãkk{u÷k ½hLku Akuze Ëuðwt. Ãkkýe, ¾kuhkf, yøkíÞLke Ëðkyku ÷ELku síkk hnuðwt.
– ËxkÞu÷k {kýMkLke òý {¤íkkt çk[kð xwfzeLku çkku÷kðku.
– Lkkík-òík, ðuh-Íuh ¼q÷e, ík{k{ ykÃkr¥køkúMík ÔÞÂõíkykuLku {kLkðíkkLkk Äkuhýu {ËË fhðe
òuEyu.
– Ãkkýe, ðes¤e, økìMk çktÄ fhe Ëuðk, òu çktÄ nkuÞ íkku ¾ku÷þku Lknª.
– sYrhÞkík «{kýu çkkhe-çkkhýkt, fçkkx ¾qçk s fk¤SÃkqðof W½kzku, ðMíkwyku ÄMkeLkk Ãkzu íkuLke
fk¤S hk¾ku.
– Äw{úÃkkLk Lk fhðwt, ËeðkMk¤e Mk¤økkððe Lknª, økìMk ÷efus fu þkuxoMkfeox nkuE þfu Au. xku[oLkku
s WÃkÞkuøk fhðku.
– {fkLkLkk íkuxq÷k fk[Úke ík{khk ÃkøkLkwt hûký fhðk {sçkqík Ãkøkh¾kt Ãknuhðk.
– ykøk ÷køku íkku yÂøLkþk{f íktºkLke íkkífkr÷f {ËË ÷uðe.
– ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚko Zku¤kÞu÷ nkuÞ íkku íkífk¤ MkkV fhe Lkkt¾ðku.
• ÄhíkeftÃk {kxuLkwt rzÍkMxh {uLkus{uLx :
(1) fkÞËku, ÔÞðMÚkk s¤ðkE hnu íkuLkwt Mkíkík rLkheûký fhðwt.
(2) hkníkfkÞkuo{kt ¼úük[kh yLku yÔÞðMÚkk Q¼e Lkk ÚkkÞ íkuLkwt æÞkLk hk¾ðwt.
(3) fkx{k¤ Lke[u ËxkÞu÷k Sðíkkt {kLkð yLku ÃkþwykuLku çk[kððk {kxuLke fk{økehe «Ú{ nkÚk
Ähðe.
(4) yk{eo, ykhkuøÞ Mkuðk, çk[kðe xe{ku, VkÞh Mkuðkyku ðøkuhuLke Mkuðkyku yMkhøkúMík ÷kufkuLku
íkkífkr÷f {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu.
(5) ykð~Þf [esðMíkwyku íkkífkr÷f Äkuhýu Ãkqhe Ãkkzðe.
(6) {fkLkku Lke[u ËxkÞu÷k Sðíkkt {kLkð yLku ÃkþwykuLku çk[kððk {kxuLke fk{økehe «Úk{ nkÚk
Ähðe.
 305
(7) ÄhíkeftÃk ykuMkhe økÞk ÃkAe EòøkúMíkkuLku ÍzÃke Mkuðkyku {¤e hnu íku {kxu rzÍkMxh ftxÙku÷
Y{Lke MÚkkÃkLkk fhðe. yMkhøkúMík rðMíkkh MkkÚku Mkíkík MktÃkfo{kt hnuðwt.
(8) Mkhfkhe ònuhkík {wsçk hkufz hf{Lkwt rðíkhý fhðwt.
(9) yMkhøkúMík rðMíkkh{kt ðkMíkrðf LkwfMkkLk ytøkuLkwt MktMkkuÄLk fhðwt yLku ðkMíkrðf {krníke {u¤ððe.
(10) {urzf÷ MkuLxh Q¼k fhðkt, hkuøk[k¤ku Vu÷kÞ Lknª íkuLke íkfuËkhe hk¾ðe.
(11) Mk÷k{ík ykðkMkku{kt yMkhøkúMíkkuLkwt MÚk¤ktíkh fhkððwt.
(12) yMkhøkúMík ÷kufku {kxu ÃkwLkoðMkLk {kxu çkktÄfk{-LkkýkfeÞ MknkÞLke ÞkusLkk hsq fhðe.
(13) hkníkfkÞkuo [k÷w fhðkt, hkníkMkk{økúeLkwt rðíkhý fhðwt.
yk{, ÄhíkeftÃk ykðu íku Ãknu÷kt, ykÔÞk Mk{Þu yLku ÃkAeLke Mkkð[uíke {kxu WÃkhkuõík Mkkð[uíkeLkk
Ãkøk÷kt QXkððkt òuEyu. rzÍkMxh {uLkus{uLxLke fk{økehe hkßÞ MkhfkhLke MkeÄe Ëu¾hu¾ nuX¤ Úkðe òuEyu.
yk {kxu Mkhfkh ÃkkMku ÔÞðÂMÚkík íkk÷e{ Ãkk{u÷k ÔÞÂõíkykuLkwt íktºk nkuðwt òuEyu, fu su ykÃkr¥kLkk Mk{Þu
íkkífkr÷f Äkuhýu yMkhøkúMík rðMíkkhku{kt ÃknkU[e fk{økehe þY fhe þfu.
• s¤ «÷Þ :
1. Ãk]Úðe WÃkh ÃkkýeLkku rðÃkw÷ sÚÚkku òuðk {¤u Au. Ãk]ÚðeLke s{eLkLkku çku ík]ríkÞktþ ¼køk ÃkkýeÚke ZtfkÞu÷
Au. Ãk]Úðe WÃkh ykðu÷ Ãkkýe íkuLkk ºkýuÞ MðYÃk ½Lk, «ðkne yLku ðkÞw{kt òuðk {¤u Au.
yk ÃkkýeLkku sÚÚkku {wÏÞíðu Mk{wÿ{kt, Ÿ[k Ãkðoík, rþ¾hku íku{ s W¥kh-Ërûký Äúwð WÃkh ykðu÷
ø÷uþeÞhku{kt, ¼qøk¼o yÚkðk MkÃkkxe WÃkhLkk ÃkkýeLkk Mºkkuíkku{kt íku{s ðkíkkðhý{kt ykðu÷ ¼us{kt
òuðk {¤u Au.
ÃkkýeLkk swËk swËk Mºkkuíkku{kt ÃkkýeLkk [¢ òuðk {¤u Au. ÃkkýeLkk yk [¢ {wsçk Ãkkýe ø÷kuþeÞhku{ktÚke
økh{eLkk fkhýu Ãkeøk¤u Au yLku «ðkrník ÚkkÞ Au. Mk{wÿ yLku çkeò MºkkuíkkuLkwt Ãkkýe çkk»Ãke¼qík
ðhk¤{kt «ðíkuo Au yLku íkuLkkÚke ðkˤku çkÄkÞ Au.
yk ðkˤku ðhMkkËLkk Ãkkýe MðYÃku Ähíke WÃkh ðhMku Au. su «ðkrník fu rh[kso ÚkE ÃkkýeLkk MºkkuíkkuLku
VheÚke MkSðLk fhu Au. ÃkkýeLkk yk [¢Lke «r¢ÞkLkk fkhýu Ähíke WÃkh LkËe-Lkk¤kyku íku{s ðnuýkuLkku
rðfkMk ÚkÞku Au.
2. ðhMkkË :
yLkwfq¤ ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý Úkíkkt ðkˤku Ähíke WÃkh ðhMkkË ðhMkkðu Au. yk ðhMkkËe Ãkkýe s{eLk
WÃkh ykðu÷k Ãkðoíkku, ¾uíkhku, {fkLkku, støk÷ku ðøkuhu WÃkh Ãkzu Au. yk ÃkkýeLkku y{wf sÚÚkku ¼qøk¼o{kt
rh[kso ÚkkÞ Au yu MkÃkkxe WÃkh ykðu÷ ÃkkýeLkk Mºkkuíkku su{ fu zu{, [ufzu{, ík¤kðku{kt Mktøkúrník ÚkkÞ
Au.
ðhMkkËe ÃkkýeLkku ðÄkhkLkku sÚÚkku ðktf¤kyku yLku LkËeyku {khVík «ðkrník ÚkE Mk{wÿ{kt ¼¤e òÞ
Au. ðktf¤kyku yLku LkËeyku{kt «ðkrník ÚkLkkh yk Ãkkýe ðhMkkËLke íkeðúíkk (ÃkkýeLke ykðf) yLku
306
ÃkkýeLkk rh[kso íku{s Mktøkún (Ãkkýe Mktøkún) WÃkh ykÄkh hk¾u Au. xqtfk Mk{Þ{kt ðÄkhu ðhMkkË fu
ykuAe Mktøkún þÂõíkLkk fkhýu ðktf¤kyku fu LkËeykuLke ðnLk ûk{íkk fhíkkt ðÄkhu Ãkkýe «ðkrník ÚkkÞ
Au yLku ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
3. økwshkík{kt ðhMkkË :
ðhMkkËLke árü økwshkík rðrðÄíkkðk¤ku «Ëuþ Au. «ËuþLkk yuf ¼køk fåA{kt ¾qçk s ykuAku ðhMkkË
LkkUÄkÞ Au. ßÞkhu Ërûký{kt ykðu÷k zktøk{kt ¼khu ðhMkkË òuðk {¤u Au.
ðhMkkËLkk yk «{kýLku yktfzkykuLke árüyu òuEyu íkku fåALkk 350 {e.{e. Mkhuhkþ ðkŠ»kf ðhMkkË
MkkÚku zktøk{kt 2600 {e.{e. ðhMkkË LkkUÄkÞ Au. hkßÞLkk swËk swËk rsÕ÷kyku{kt Úkíkku Mkhuhkþ ðhMkkË
yktfzk{kt 852.68 {e.{e. sux÷ku Au.
4. Ãkqh (Flood) :
¼khu ðhMkkË fu çkeò fkhýkuMkh ÃkkýeLke òðf fhíkkt ykðf ðÄe òÞ Au yLku ÃkkýeLkku «ðkn ßÞkhu
Mkk{kLÞ heíku Ãkkýe ðøkhLke søÞk WÃkhÚke «ðkrník ÚkkÞ Au fu ¼hkÞ Au íÞkhu ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt
rLk{koý ÚkkÞ Au. yk ÃkrhÂMÚkrík çku «fkhLke nkuE þfu Au.
(y) LkËesLÞ Ãkqh : yk ÃkrhÂMÚkrík{kt Ãkkýe LkËeykuLkk íkx çktÄkuLku yku¤tøke ykswçkkswLkk rðMíkkhku{kt
«ðuþu Au. suLkk fkhýu íku rðMíkkhku{kt ðuøkÚke «ðkrník Úkíkkt ÃkkýeLkk fkhýu òLk yLku {k÷Lkk
LkwfMkkLkLke ÃkrhMkrÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
(çk) ykfÂM{f Ãkqh : yk ÃkrhÂMÚkrík{kt ðhMkkË ðÄw nkuðkÚke fu ðhMkkËLkk ÃkkýeLkku ÞkuøÞ rLkfk÷
Lk nkuðkLku fkhýu y{wf rðMíkkhku{kt Ãkkýe ¼hkE òÞ Au, íkuLkk fkhýu Mkk{kLÞ sLkSðLk
yMíkÔÞMík ÚkkÞ Au yLku òLk yLku {k÷Lku {kuxk ÃkkÞu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. ½ýe ð¾íku ðnuý{kt
ðÄw ðuøkÚke fu yku®[íkk Ãkkýe ykððkÚke Ãký ^÷uþ V÷zLke ÃkrhÂMÚkrík ÚkkÞ Au.
4. ÃkqhLkk fkhýku :
fkuEÃký rðMíkkh{kt swËk swËk fkhýkuMkh ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík MkòoE þfu Au. yk ÃkrhÂMÚkrík {kxu Lke[uLkk
ÃkifeLkk yuf fu íkuÚke ðÄw Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh nkuE þfu Au. ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík ÍzÃkÚke fu Äe{e heíku
MkòoE þfu Au.
(1) ¼khu ðhMkkË ÚkðkÚke
(2) WÃkhðkMkLkk zu{ku{ktÚke Ãkkýe AkuzðkÚke fu zu{ íkqxðkÚke
(3) ÃkkýeLke rLkfkMk yxfe sðkÚke.
• ÃkqhLke yMkhku :
(1) ÃkqhLkk Ãkkýe{kt zqçkðkLkk fu íkýkE sðkLkk çkLkkðku çkLku Au.
(2) Ãkkýe ¼hkððkLkk íku{s {k¤¾kfeÞ MkøkðzkuLku LkwfMkkLkLkk fkhýu ðknLk yLku MktËuþkÔÞðnkh
MkËtíkh ¾kuhðkE þfu Au.
 307
(3) ¼khu ðhMkkË yLku ÃkqhLkk fkhýu Ãkkýe ¼hkE òÞ Au fu íkeðú ðuøkÚke Ãkkýe ðnu Au. suLkk fkhýu
{k÷-r{÷fíkLku LkwfMkkLk Ãknkuut[u Au yLku {k¤¾kfeÞ Mkøkðzku{kt {kuxkt «{ký{kt ¼tøkký MkòoÞ
Au.
(4) ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Ãkkýe ¼hkðkLkk fkhýu ÃkeðkLkk ÃkkýeLkk Mºkkuík «Ëqr»kík Ãký ÚkE þfu Au yLku
øktËfe ðÄu Au.
(5) {k¤¾kfeÞ Mkøkðzku{kt Mkzf, Ãkw÷, hu÷ðu ÷kELk, Ãkkýe ÃkwhðXkLke ÃkkEÃkku, R÷uxÙef yLku
xur÷VkuLkLke ÷kELkkuLkku Mk{kðuþ ÚkE þfu Au.
(6) s{eLk ÃkhLkk çkktÄfk{ku fu Ãkkýe{kt ykuøk¤e þfu íkuðk ÃkËkÚkkuo{ktÚke çkktÄu÷ [ýíkh fk{ku, Ãkku÷k
ÃkkÞkðk¤k çkktÄfk{ku, MkeÄk/¢kuMk Q¼k ¼khLke fu yMkhLke Lkçk¤e «ríkhkuÄf ûk{íkk Ähkðíkkt
çkktÄfk{ku, ¼kUÞhk, ¼kUÞhk{ktLke E{khíkku EíÞkËe òu¾{{kt {qfkE þfu Au.
(7) ÃkqhLkk Ãkkýe{kt hMíkkkt ykðíke ík{k{ [eòu, r{÷fík, òLk{k÷Lkku Lkkþ ÚkkÞ Au.
(8) {kuxk «{ký{kt ykŠÚkf ¾wðkhe Lkkuíkhe þfu Au. ¾uíkeðkze, ðuÃkkh-ÄtÄk yLku WãkuøkkuLku LkwfMkkLk
ÃknkU[kzu Au.
(9) ykãMkk{økúe, MkktMf]ríkf [esðMíkwyku, ÃkþwÄLk, {kAe{khLke nkuzeyku yLku yLÞ ËheÞkE
Wãkuøkku ðøkuhu òu¾{{kt {qfkE þfu Au.
(10) {fkLkku, zu{, [ufzu{, yLkw©ðý, ík¤kðku, ®Mk[kE ík¤kðku íkkuze Lkkt¾u Au yÚkðk íkku LkwfMkkLkøkúMík
çkLkkðu Au.
(11) ykfÂM{f Ãkqh ÍzÃke økríkyu ykððkÚke ð]ûkku yLku ÃkÚÚkhkuuLku W¾kze Lkkt¾u Au.
(12) hMíkk, Ãkw÷ku íku{s hu÷ðu ÷kELkku{kt ¼tøkký Mksuo Auu. suLkk fkhýu ðknLkÔÞðnkh ¾kuhðkE òÞ
Au.
(13) ÃkqhLkk fkhýu ÃkkýeLkk MºkkðLke ÃkØríkyku, ÔÞðMÚkkLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. íku{s Ãkkýe ÃkwhðXku
«Ëqr»kík Úkíkkt hkuøk[k¤ku Vu÷ððkLke þõÞíkk hnu Au.
(14) s{eLk ¼eLke ÚkðkÚke ÄMke ÃkzðkLke fu ¼u¾z ÃkzðkLke Ëw½oxLkk Ãký çkLke þfu Au.
• ÃkqhrLkÞtºký {kxuLke ÃkqðoíkiÞkheyku :
Ãkqh WÃkh MktÃkqýo rLkÞtºký {u¤ððwt ½ýwt {w~fu÷ Au. íkuÚke s Ãkqh rLkÞtºký {kxu fux÷ktf {k¤¾køkík
Ãkøk÷ktyku yLku ÃkqhLku fkhýu WËT¼ðíkk MktfxkuLku æÞkLk{kt hk¾eLku íku ytøkuLke ÞkusLkkykuLke ÃkqðoíkiÞkhe
fhðe sYhe Au.
ðíko{kLk Mk{Þ{kt rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kuSLkk rðfkMkLku fkhýu Ãkqh ytøkuLke ykøkkneyku fhðe þõÞ
çkLke Au yLku íkuÚke s Ãkqh ykðu íku Ãknu÷kt yLku ÃkAeLkk Mk{Þ {kxu íkiÞkh fhu÷e ÞkusLkkyku îkhk ½ýe
òLknkLke rLkðkhe þfkÞ yLku {k÷r{÷fíkLku Úkíkwt Mkt¼rðík LkwfMkkLk ½xkze þfkÞ.
308
• ÃkqhLke íkeðúíkkLkk {kÃkËtzku :
yMkhøkúMík rðMíkkh (økk{ku, ÷kufkuLke MktÏÞk ðøkuhu) ÃkqhøkúMík rðMíkkh ([ku.rf.{e), ÃkkýeLke ŸzkE fu
Ÿ[kE, ÃkkýeLkk «ðknLke íkeðúíkk, yufXku ÚkÞu÷ku fkËð, ÃkqhLkku Mk{Þøkk¤ku ðøkuhu íkeðúíkkLkk {kÃkËtzku
Au.
• Ãkqh rLkÞtºký {kxuLkk {k¤¾køkík Ãkøk÷kt : Lke[u «{kýu LkkUÄe þfkÞ.
– ÃkkýeLkku Mktøkún : Ãkkýe yufXwt fhðk {kxu s¤kþÞkuLkwt çkktÄfk{ fhðwt.
– ¼qøk¼o s¤Lkwt rh[k‹søk : LkkLkk [ufzu{ çkktÄðk fu su LkkLkk «{ký{kt Ãkqh rLkÞtºkýLkwt fk{ fhe
þfu.
– s{eLkLkwt Äkuðký yxfkððkLkk Ãkøk÷kt : ÃkkýeLkk «ðknLku Äkuðký fhíkkt rfLkkhkÚke Ëqh ðnuðzkððk
{kxu Ãkqhíkk «kuxuõþLk ðkì÷ çkktÄðk.
– {k¤¾kfeÞ MkøkðzkuLkwt MkþÂõíkfhý/{sçkqíkefhý fhðwt.
– ð]ûkkhkuÃký : rfLkkhk LksfLke Ãkèe WÃkh ð]ûkkhkuÃký fhðwt.
– fkÞ{e M¤¤ktíkh fhðwt : Lke[kýðk¤k rðMíkkhku{ktÚke ðifÂÕÃkf ÔÞðMÚkk økkuXðe fkÞ{e MÚk¤ktíkh.
– ðhMkkËe ÃkkýeLkwt ðnLk fhíkk ðnuýku : Lkk¤k, fktMk, fuLkk÷ ðøkuhuLke MkÃkkxe Ÿze fhðe.
• Ãkqh {kxuLke ÃkqðoíkiÞkheLke fkÞoÞkusLkkyku : Lke[u «{kýu íkiÞkh ÚkE þfu.
– ÃkqhLke Mkt¼kðLkkðk¤k òu¾{e rðMíkkhkuLke rðøkík íkkhðeLku íkuðk rðMíkkhku {kxu ¾kMk fkÞo
ÞkusLkk ½zðe.
– ÃkqhLke Mkt¼kðLkkðk¤k rðMíkkhku{kt LkwfMkkLk ÚkðkLke þõÞíkk nkuÞ íkuðk sLkMk{wËkÞku, rð¼køkku
yLku ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLkk òu¾{ku ytøkuLke [ku¬Mk rðøkíkku æÞkLk{kt ÷E fkÞoÞkusLkk çkLkkððe.
– ÃkqhLke Mkt¼kðLkkðk¤k rðMíkkhku{k WÃk÷çÄ MÚkkrLkf MktMkkÄLkku íku{s ykðk rðMíkkhkuLke LkSf{kt
WÃk÷çÄ MktMkkÄLkkuLke rðøkíkku yufXe fhe Ã÷kLk{kt Mk{kððe, íku{s MkþÂõíkfhýLkk fkÞo¢{ku
nkÚk Ähðk.
– Ãkqh ytøkuLke Mk[kux ykøkkneyku yLku [uíkðýe yøkkWÚke ykÃkðe fu suÚke sLkSðLk yLku {k÷-
r{÷fíkLku ÚkLkkh LkwfMkkLk yxfkðe þfkÞ suÚke ÷kufku Mkwhrûkík MÚk¤u ¾Mke þfu.
– ÃkqhLke yðkhLkðkh Mkt¼k¤ðk¤k rðMíkkhku{kt ðMkíkk ÷kufku{kt ÃkqhLkk òu¾{Lke òýfhe {kxu
swËk swËk {kæÞ{ku îkhk sLkòøk]ríkLku ÷økíkk fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk.
– ykÃkr¥kLke MkkhMkt¼k¤ðk¤k ûkuºkku{kt rðrðÄ MÚkkrLkf «ò MkkÚku LkSf hneLku fk{ fhíkkt
MðÞtMkuðfu {khVíku ònuh rþûký yLku íkk÷e{ Ãkqhk Ãkkzðk.
– MÚkkrLkf ÷kufku ykÃkr¥k MkwMkßsíkkkt fuðe heíku Mkn¼køke ÚkE þfu íkuLkkÚke {krníkøkkh çkLke
ykðk ÷kufkuLku íku{Lkk «ÞíLkku{kt MknkÞ fhðkLkk «Míkkðku rð[khðk.
 309
– ÃkqhLke Mkt¼k¤ðk¤k rðMíkkhku{kt ykVík òu¾{ ÔÞðMÚkkÃkLk fkÞo¢{ ytíkøkoík çkLkkðxe fðkÞíkku
({kufzÙe÷) Mk{Þktíkhu ÞkuSLku sLkMk{wËkÞLku ykVík ÔÞðMÚkkÃkLk ytøku íkk÷e{çkØ fhðk.
– MÚkkrLkf WÃk÷çÄ nkuÞ íkuðk {kLkð MktMkkÄLkku yLku ¼kiríkf MkkÄLkku ðøkuhuLkku Mk{wr[ík WÃkÞkuøk
ÞkuøÞ Mk{Þu fhðku yLku ËqhLkk íku{s yMkw÷¼ rðMíkkhku{kt çk[kð hkník fk{økehe Mk{ÞMkh
ÚkkÞ íku ytøku ykÞkusLk fhðwt òuEyu.
– ykVíkLku fkhýu òLk, {k÷-r{÷fík yLku {k¤¾køkík MkwrðÄkykuLku Úkíke yMkhku{kt ½xkzku
fhðk ytøkuLke ÷ktçkkøkk¤Lke fkÞoÞkusLkk íkiÞkh fhe rðfkMkLkk rLkÞr{ík Ã÷kLk MkkÚku Mktf÷Lk
fhe, y{÷ fhðku.
• økwshkík{kt ÃkqhrLkÞtºký ÔÞðMÚkk
– ‘ÃkqhLke [uíkðýeLke ÔÞðMÚkk’Lkk yrÄûkf RLksuh©e, fktMk ðíkwo¤, Mxux ðktxh zuxk MkuLxhLkk rLkÞtºký
nuX¤ ÚkÞu÷ Au. su 1÷e sqLkÚke 31 ykìõxkuçkhLkk Mk{Þøkk¤k{kt MkhËkh xÙuR®Lkøk MkuLxh, ðk÷{e
fuBÃkMk-Mkuõxh-8, økktÄeLkøkh ¾kíku fkÞohík hnu Au.
– yk Mku÷ çkLkkMk, Ë{ýøktøkk, íkkÃke, Lk{oËk, {ne, Mkkçkh{íke ðøkuhu yktíkhhkßÞ LkËeykuLkk ‘økuEs/
÷uð÷’ yufXkt fhu Au yLku [ku{kMkk Ëhr{ÞkLk Ëh ºký f÷kfu íku{s ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík{kt Ëh f÷kfu
ÃkkýeLke MkÃkkxeLkk hufzo Ãký {tøkkðu Au. íkËwÃkhktík {kuxk yLku {æÞ{ «kusufxLke rðøkíkku yufXe fhu Au.
– {krníkeLkwt Mktf÷Lk fhe Lk{oËk, s¤MktÃkr¥k yLku Ãkkýe ÃkwhðXk íku{s {nuMkq÷ rð¼køkLku Mkqr[ík fhu Au.
sYh sýkÞu yLÞ rð¼køkkuLku Ãký {krníkøkkh fhu Au.
1. “V÷z {ì{kuhuLz{ - yuf WÃkÞkuøke ËMíkkðus” :
– hkßÞ MkhfkhLkk Lk{oËk, s¤MktÃkr¥k yLku Ãkkýe ÃkwhðXk rð¼køk îkhk «ríkð»ko “V÷z {ì{kuhuLz{”
Lkk{Lkwt ÃkwMíkf «fkrþík fhðk{kt ykðu Au. su{kt hkßÞLkk ík{k{ çktÄku, LkËeyku, {kuxk-{æÞ{ fûkkLkk
s¤kþÞkuLke ûk{íkk, rðrðÄ ÷uð÷Lke ÷økíke {krníke, hkßÞLkk çktÄku-s¤kþÞku MkkÚku òuzkÞu÷
MktËuþkÔÞðnkhLke MkwrðÄkyku-rçkLkíkkhe MktËuþk {Úkfku, MktÃkfo ÔÞÂõíkyku fu yrÄfkheyku, MktÃkfo Lkçkthku
íkíkk ‘Ãkqh’Lkk MktËŠ¼ík fux÷ef x{eoLkku÷kuS, Ãkqh-ðkðkÍkuzkLke [uíkðýeLkk-çkw÷uxeLkLkk Lk{qLkk, rðrðÄ
rMkøLk÷kuLke Mk{s MkrníkLke ík÷MÃkþeo rðøkíkku Ãkqhe Ãkkzu Au.
– (ðÄw rðøkíkku {kxu ®Mk[kE rð¼køk-{nuMkq÷ rð¼køkLkk ftxÙku÷YÃk yÚkðk rsÕ÷k ftxÙku÷Y{{kt WÃk÷çÄ
“V÷z {ì{kuhuLz{” ÃkwMíkfLkku Mkt˼o ÷uðku.) yktíkhhkßÞ LkËeyku{kt ykðíkk Ãkqh yLku zu{{ktÚke Akuzðk{kt
ykðíkk ÃkkýeÚke swËk swËk ÷uð÷u yMkh Ãkk{íkk økk{kuLke Mkqr[ ykÃkðk{kt ykðu÷e Au. íku îkhk swËk
swËk rMkøLk÷ku Lk¬e fhu÷k Au. ®Mk[kE rð¼køkLkk ‘V÷z {ì{kuhuLz{’{kt çktÄkuLkk ÷uð÷ Mkk{u swËk swËk
rMkøLk÷ku nuX¤ ykðíkk økk{kuLke rðøkík Ëþkoðíkk Lke[uLkk þçËku Mk{sðk sYhe Au.
3. MkVuË rMkøLk÷ (White Signal) :
– MkVuË rMkøLk÷ (ÔnkEx rMkøLk÷)Lkku yÚko ‘yu÷xo yux÷u fu [uíkðýe’ yuðku yÚko ÚkkÞ Au.
310
• yu÷xoLke ÔÞkÏÞk : ßÞkhu ÃkqhLkk yÚkðk zu{{ktÚke Akuzðk{kt ykðíkkt Ãkkýe òu LkËeLkkt çktLku fktXk
rðMíkkhLku yku¤tøku yLku fktXk rðMíkkhLkk økk{ yÚkðk íku rðMíkkh{kt ykðíke ònuh yÚkðk ¾kLkøke
ZkuhZkt¾h fu {k÷r{÷fík ðøkuhuLku ¾MkuzðkLke sYrhÞkík sýkÞ íku Mktòuøkku{kt MÚkkrLkf hnuðkMkeykuLku
ykøkkuíkhe òý fhðk {kxu yk þçË«Þkuøk fhðk{kt ykðu Au. yk òýu ykÄkhu økúk{ðkMkeykuLku {kºk
Ãkqh ytøkuLke økt¼ehíkkLkku s ÏÞk÷ ykðu íku yuLkku {wÏÞ nuíkw Au.
4. ¼qhwt rMkøLk÷ (Blue Signal) :
– ¼qhwt (çÕÞq rMkøLk÷)Lkku yÚko ‘yu÷xo Vkuh EðuõÞwyuþLk - yux÷u fu MÚk¤ktíkh {kxuLke [uíkðýe’ yuðku
ÚkkÞ Au.
• yu÷xo Vkuh EðuõÞwyuþLkLke ÔÞkÏÞk : WÃkhkuõík Mktòuøkku{ktÚke òýfkhe {u¤ðe Ãkqh yÚkðk zu{{ktÚke
Akuzkíkk ÃkkýeLkk ykðhk{kt ðÄkhku ÚkðkLkku nkuÞ yLku MkwrLkrùík ðhMkkËLku fkhýu Mk{Þ{kt ðÄkhku ÚkkÞ
yLku LkËeLkkt fktXkLkwt Ãkkýe ykuMkhðkLke rçk÷fw÷ þõÞíkk Lkk nkuÞ íku Mktòuøkku{kt yk rMkøLk÷Lkku WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu Au. yk rMkøLk÷Lku æÞkLk{kt hk¾e økk{/þnuh yÚkðk ßÞktÚke LkËe ÃkMkkh ÚkÚke nkuÞ íkuðk
rðMíkkh{ktÚke Mkk{kLÞ «òLku yLku íkuLke {k÷-{r÷fíkLku ¾MkuzðkLke sYrhÞkík hnuþu íku {kxuLke MktÃkqýo
íkiÞkhe fhðk {kxu rsÕ÷k/íkk÷wfk fûkkLkk {k¤¾kfeÞ MkkÄLkkuÚke ÷kufku Ãkrhr[ík ÚkkÞ íku «fkhLke
[uíkðýe, ònuhkík {kuxk ÃkkÞu ÚkkÞ íku heíkLkwt ònuhLkk{wt «rMkØ fhðwt yufË{ ykð~Þf Au. yk
Mktòuøkku{kt rsÕ÷k/íkk÷wfk økúk{ Ãkt[kÞík fûkkyu MÚk¤ktíkh {kxu xÙkLMkÃkkuxuoþLkLkk yLku Vqz ÃkìfuSMkLke
íkiÞkheyku MkkÚkuLke íku{s su íku rðMíkkhLke Ãkkýe Lk MÃkþeo þfu íkuðe søÞkyu Mkhfkh©eyu ykhrûkík
fhe ÷uðe sYhe Au.
5. ÷k÷ rMkøLk÷ (Red Signal) :
– íkkífkr÷f MÚk¤ktíkh ykð~Þf ÷k÷ rMkøLk÷ (huz rMkøLk÷)Lkku yÚko ‘R{eSyux÷e EðuõÞwyuþLk yux÷u
fu íkkífkr÷f MÚk¤ktíkh’ yuðku ÚkkÞ Au. E{eSyux÷e EðuõÞwyuþLkLke ÔÞkÏÞk yk ÃkrhÂMÚkríkyu fûkkyu
nkuÞ Au fu økk{{kt/þnuh{kt Ãkkýe «ðuþðkLkwt rLkrùík nkuÞ Au. WÃkhkuõík çktLk ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke ÃkMkkh
ÚkÞk çkkË íkÆLk ykð~Þf çkLkíke yk ½xLkk Au.
– yk Mktòuøkku{kt fkuE Ãký «fkhLke hkn òuÞk ðøkh MÚk¤ktíkh («Úk{ sLkMk{wËkÞ yLku íku ÞkË ZkuhZkt¾h
yLku sYhe sýkíke {k÷-r{÷fíkLkwt MÚk¤ktíkh) rLkrùík fhðk{kt ykðu Au. yøkkW çÕÞq rMkøLk÷ ð¾íku
fhu÷e íkiÞkheykuLkku MkwÔÞðÂMÚkík ykÞkusLk fheLku çkLkíke ½xLkkykuLku Mkk{u hk¾eLku íkkfeËu rþV®xøk
(MÚk¤ktíkh) «r¢Þk nkÚk ÄhðkLke hnu Au.
– økk{Lke/þnuhLke ÃkrhÂMÚkrík íku{s íku Mk{Þu ðhMkkËLke ÃkrhÂMÚkríkLku Ãký æÞkLk{kt hk¾e yk «r¢Þk
fhðe òuEyu. sYh sýkÞu rsÕ÷k/íkk÷wfkLkk yrÄfkhe©eykuLke {ËË Ãký ÷uðe òuEyu. Lk Mk{síke
yMkhøkúMík ÔÞÂõíkykuLku ¾Mkuzðk {kxu økúk{ hûkf ˤ/Ãkku÷eMk ˤLke Ãký {ËË {u¤ðe yk fkÞoðkne
fhðkLke hnu Au.
 311
6. çktÄku{kt ÃkkýeLkk MktøkúnLke ÂMÚkríkLkk Mkqr[íkkÚkkuo : Lke[u «{kýu Au.
(1) s¤kþÞ{kt Mktøkún þÂõíkLkk 70 xfkÚke ðÄkhu Ãkkýe ¼hkÞ íkku ðku‹Lkøk Mxus økýe [uíkðýe
yÃkkÞ Au.
(2) s¤kþÞ{kt Mktøkún þÂõíkLkk 80 xfkÚke ðÄkhu Ãkkýe ¼hkÞ íkku yu÷xo Mxus økýe Mkq[Lkk ykÃke
þfkÞ Au.
(3) s¤kþÞ{kt Mktøkún þÂõíkLkk 90 xfkÚke ðÄkhu Ãkkýe ¼hkÞ íkku nkE yu÷xo Mxus økýe [uíkðýe
yÃkkÞ Au.
– {nuMkq÷ rð¼køk, ®Mk[kE rð¼køk MkrníkLkk hkßÞ MkhfkhLkk Ãkqh rLkÞtºký íkÚkk ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Mk½¤k yrÄfkhe-f{o[kheykuyu ‘V÷z {ì{kuhuLz{’{kt Mkqr[ík ®Mk[kE ÞkusLkkykuLkk
ËhðkòLkk Mkt[k÷Lk {kxuLke òuøkðkEyku, Mkqr[íkkÚkkuo-Mkt˼kuo yLku òýfkhe yÃkkÞ íkku yMkhfkhf
yLku íðrhík rLkýoÞ ÷uðk{kt WÃkÞkuøke ÚkE þfu.
7. ðhMkkËLke yLku ÃkqhLke ykøkkne :
– Mkk{kLÞ heíku {kuMk{ rð¿kkLk rð¼køk Ëuþ{kt Úkíkk ðhMkkËLke ykøkkne fhu Au. ykøkkne {kxu {kuMk
rð¿kkLk rð¼køku ËuþLku swËk swËk 35 rð¼køkku{kt ðnU[u÷ Au. yk ykøkkne xqtfkøkk¤kLke (yux÷u fu
rËðMkÚke ºký rËðMk MkwÄeLke) {æÞ{økk¤kLke (3 rËðMkÚke 15 rËðMk MkwÄeLke) íku{s ÷ktçkkøkk¤kLke
(MktÃkqýo ðhMkkËe rMkÍLkLke) nkuÞ Au.
– yðfkþ{kt ykðu÷ Mkuxu÷kExkuLkk fkhýu nðu ðhMkkËLke ykøkkne ðÄkhu Mk[kux çkLke Au. fkuEÃký
rðMíkkh{kt ÚkLkkhk ðhMkkËLke LkkUÄýe su íku rðMíkkh{kt ykðu÷ ðhMkkË {kÃkfÞtºk{kt LkkUÄðk{kt ykðu
Au. ðhMkkËLke yk LkkUÄýe {e÷e{exh (yÚkðk #[{kt) fhðk{kt ykðu Au.
– yk heíku Mk{økú hkßÞ{kt íkk÷wfkðkh yLku zu{ku WÃkh ðhMkkËLkk yktfzk LkkUÄðk{kt ykðu Au.
– hkßÞ{kt ykðu÷ çkÄk zu{ku WÃkh Ãký ykðíkk ÃkkýeLke ®Mk[kE rð¼køk îkhk LkkUÄ fhðk{kt ykðu Au.
fkuEÃký s¤MLkkLk rðMíkkh{kt ykðu ykøkkne MkuLxÙ÷ ðkìxh fr{þLk îkhk fhðk{kt ykðu Au.
– zu{{kt WÃk÷çÄ Ãkkýe íku{s ykðfLku æÞkLk{kt ÷uíkk íku{ktÚke Ãkkýe AkuzðkLkku rLkýoÞ fhðk{kt ykðu Au.
Ãkkýe AkuzðkLkk fkhýu Lke[ðkMkLkk rðMíkkhku{kt ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au yLku íkuLke ykøkkne
Mkk{kLÞ ÷kufku {kxu fhðk{kt ykðu Au.
– V÷uþ V÷zLke ÃkrhÂMÚkrík yku®[íkk ¼khu ðhMkkËLkk fkhýu MkòoÞ Au yLku ½ýk rfMMkkyku{kt íkuLkwt
ÃkqðkoLkw{kLk Ãký {w~fu÷ nkuÞ Au.
– yk ykøkkne-òýfkhe ÷kufku MkwÄe Mk{ÞMkh yLku [ku¬Mk heíku ÃknkU[kzðk{kt {kxu Mkt[kh {kæÞ{ku,
®Mk[kE rð¼køk, {nuMkq÷ rð¼køk, Lk{oËk, s¤MktÃkr¥k yLku Ãkkýe ÃkwhðXk rð¼køk, {krníke rð¼køk,
Ãkku÷eMkíktºk yLku Ãkt[kÞíkíktºkLke ¼qr{fk økýe yøkíÞLke Au.
312
• Ãkqh Ãknu÷kt r{÷fíkLkwt hûký fuðe heíku fhðwt
– yøkíÞLkk ËMíkkðus íkÚkk ®f{íke [eòu WÃkhLkk {k¤u yÚkðk ÃkqhLkk Ãkkýe ÃknkU[e Lk þfu íkuðe
Mkwhrûkík søÞkyu hk¾ðk.
– ðes¤eÚke [k÷íkk MkkÄLkku LkwfMkkLkÚke çk[kððk WÃkhLkk {k¤u {qfðk òuEyu.
– ¼kUÞíkr¤ÞkLke Ëeðk÷kuLku ðkìxh «qV ÃkzÚke rMk÷ fhðe. suÚke ríkhkzku yxfkðe þfkÞ.
– su ÷kufku ÃkqhLke þõÞíkkðk¤k rðMíkkh{kt hnuíkk nkuÞ, íku{Lku ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk Ãkqh ytøkuLkk
RríknkMkLke òýfkhe {u¤ððe.
– r{÷fíkLku ÃkqhLkk ÃkkýeÚke LkwfMkkLk ÚkðkLke þõÞíkk fux÷e Au íku òýðwt.
– rðrðÄ Mk{k[kh {kæÞ{ku suðk fu ykfkþðkýe, ËqhËþoLk, MÚkkrLkf [uLk÷ ðøkuhu îkhk yÃkkíke
[uíkðýe yLku MkkðÄkLke Mkq[Lkkyku Mkkt¼¤ðkLke ykËík fu¤ððe.
– ÃkqhLke [uíkðýe Mkt¿kkykuLkwt ¿kkLk {u¤ððwt.
– çk[kð {kxuLke þõÞíkk Q¼e ÚkE þfu íkuÚke ÷kufkuyu çk[kð ÞkusLkk íkiÞkh hk¾ðe yLku
çk[kðLkk rðfÕÃkkuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk fhðwt.
– LkËe, ðktf¤k, ËrhÞkfktXkLkk rðMíkkhku{kt Ÿ[e ÂÃ÷LÚkðk¤k {fkLkku çkktÄðk.
– {w~fu÷eLkk Mk{Þ{kt ÃkqhðXku ÍzÃkÚke {¤e þfu íku heíku hk¾ðku.
– ÃkqhøkúMík rðMíkkhLkk ÷kufkuyu íkhíkkt þe¾ðwt
– {fkLkkuLke økxh ÷kELk{kt íkÚkk yLÞ òuzkýku{kt [uf ðkÕð ÷økkððku.
– ÃkrhðkhLkk Ëhuf MkÇÞkuLku õÞkhu økìMk, ðes¤e y™u Ãkkýe Mºkkuík çktÄ fhðk íkuLke òýfkhe
ykÃkðe.
– Ãkqh fu y[kLkf ykðíkk Ãkqh {kxu íkkífkr÷f sYrhÞkíkLke [esðMíkwykuLkku sÚÚkku su{ fu Mkqfe
¾kã Mkk{økúe, Ëðkyku, «kÚkr{f MkkhðkhLkkt MkkÄLkku, xku[o, ðÄkhkLkk çkìxhe Mku÷, ÷kfzwt,
Ã÷kÂMxf þexMk, r¾Õ÷k, nÚkkuze yLku fhðík, Ãkkðzku yLku huíkeLke Úku÷eyku ðøkuhu yufXkt fhe
Lkk¾ðkt.
– MÚk¤ktíkh fhðkLke þõÞíkk Ãký Q¼e ÚkE þfu Au. ykÚke ÷kufkuyu íku {kxuLke ÞkusLkk yLku
íkiÞkhe hk¾ðe yLku íku {kxuLkk rðfÕÃkku Ãký íkiÞkh hk¾ðk.
– òu ík{u ½h{kt nku íkku ytËh s hnku, çknkh Lkef¤þku Lknª.
– ík{khku yøkkWÚke íkiÞkh fhu÷ku fxkufxeLkku Mkk{kLk MkkÚku hk¾ku.
– xe.ðe. fu hurzÞku Mkkt¼¤íkk hnku suÚke Ãkqh ytøkuLke ytrík{ {krníke {u¤ðe þfkÞ.
– òu MÚk¤ktíkh fhðkLke Mkq[Lkk {¤u íkku íkhík s MÚk¤ktíkh fhku. MÚk¤ktíkhLkku su {køko Mkq[ððk{kt
ykðu íku s yLkwMkhku fkhý fu xqtf hMíkkyku fËk[ ÃkqhLkkt ÷eÄu çktÄ nkuE þfu.
 313
– «íÞuf ÔÞÂõíkyu MÚk¤ktíkh {kxu íkiÞkh hnuðw. sYhe ¾kã Mkk{økúe y™u Úkkuzef hkufz hf{ MkkÚku
hk¾ðe.
– «kýeykuLku ¾e÷uÚke Aqxk fhe Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzðk.
– fkuE Ãký {ËË {kxu Ãkku÷eMk fu VkÞh rð¼køkLkku õÞkhu yLku fuðe heíku MktÃkfo fhðku íkuLke Ëhuf
ÔÞÂõíkyu òýfkhe hk¾ðe.
– yLku ytíku òu yrÄf]ík Mk¥kk îkhk sýkððk{kt ykðu íkku íktºkLke Mkq[Lkk {wsçk ¼ÞsLkf MÚk¤
¾k÷e fhe Mkwhrûkík MÚk¤u síkwt hnuðwt.
– òu ík{u ½hLke çknkh nku, íkku Ÿ[kýðk¤k MÚk¤u ÃknkU[e òð yLku ÃkqhLkkt Ãkkýe ykuAk ÚkkÞ
Lknª íÞkt MkwÄe íÞkt s hnku.
– ÃkqhLkkt Ãkkýe{kt [k÷þku Lknª, fkhý fu íku{ fhðwt òu¾{e Au.
– òu ík{u fkh, Mfqxh, {kuxh çkkRf fu ykuxkurhûkk{kt {wMkkVhe fhe hÌkk nku yLku ÃkqhøkúMík
rðMíkkh{ktÚke ÃkMkkh Úkðkwt ykðu íkku rníkkðn Au fu ykÃk hMíkku çkË÷e Lkkt¾ku.
– òu ykÃkLkwt ðknLk çktÄ Ãkze òÞ íkku íkuLku Akuze ËELku Ÿ[kýðk¤k MÚk¤u ÃknkU[ðk «ÞíLk fhðku.
– ÃkqhøkúMík hMíkkykuÚke ½hkÞu÷k MÚk¤u ytÄkhwt ÚkkÞ íku Ãknu÷kt ðnu÷e íkfu çknkh [kÕÞk sðwt yÚkðk
MÚk¤ktíkh fhe ÷uðwt.
– ðes ÃkwhðXku çktÄ fhðku - ¾wÕ÷k ðkÞhkuLku yzfðwt Lknª.
– òu íkhíkkt ykðzíkwt nkuÞ íkku zqçkíkkLku çk[kððk.
– Ÿzk-yòÛÞk Ãkkýe{kt «ðuþ fhðku Lknª.
– Ãkqh çkkË ÃkqhLkkt ÃkkýeÚke [uÃke hkuøkkuLke Mkt¼kðLkk hnu Au. íkuÚke íkkífkr÷f Ëkõíkhe Mkkhðkh
÷uðe.
– þktík, Ÿzk, yòÛÞk Ãkkýe{kt «ðuþðwt Lknª.
– ÃkqhLkk Ãkkýe ykuMkhe økÞk çkkË LkËeLkk fktXk¤k rðMíkkh{kt sðwt Lknª.
– øktËk ¼hkÞu÷k Ãkkýe{kt ËðkLkku Atxfkð fhðku.
– ykÃkLkk ½huLku fkuE ríkhkz Au fu Lknª fu yLÞ fkuE LkwfMkkLk Au fu Lknª íkuLke [fkMkýe fhku.
Ëeðk÷ku, ¼kUÞíkr¤Þwt, Aík, Ëhðkò yLku çkkheyku íkÃkkMke ÷ku fu suÚke {fkLk Ãkze sðkLkku ¼Þ
Au fu Lknª íku òýe þfkÞ yLku íkkífkr÷f ¼ÞÚke MkkðÄkLk hne þfkÞ.
– òu ÃkqhLkkt Ãkkýe ½hLke ytËh nkuÞ yÚkðk {fkLkLke ykMkÃkkMk nkuÞ íkku íkuðk {fkLkLke çknkh
s hnuðwt Mk÷kn¼Þwo Au.
– hurzÞku yLku xur÷rðÍLk Ãkh nðk{kLk Mk{k[kh Mkkt¼¤ðkLkwt [k÷w hk¾ku yLku ßÞkhu yrÄf]ík
Mk¥kk îkhk fnuðk{kt ykðu íÞkhçkkË ÃkkuíkkLkk ½hu sðwt òuEyu. ÃkqhLkkt Ãkkýe ykuAk ÚkkÞ íkuÚke
íkf÷eVkuLkku ytík ykÔÞku íku {kLkðwt ¼q÷ ¼hu÷wt Au.
314
– ½hLke LkwfMkkLk Ãkk{u÷e-íkqxu÷e ykð~Þf ÷kELkku suðe fu økìMk, R÷uõxÙef ÷kELk, xur÷VkuLk
÷kELk, økxh ÷kELk RíÞkrË MkwrðÄkykuLkk ÃkwLk:MÚkkÃkLk {kxu yrÄf]ík ÔÞÂõíkyku-Mk¥kkrÄfkheLku
òý fhðe,.
– ½h{kt ÃkqhLkkt Ãkkýe MkkÚku òu¾{e Sðstíkw fu Íuhe MkkÃk ½MkzkELku ykÔÞkt nkuE þfu, íkku íkuLkkÚke
[uíkðwt.
– su ¾kãMkk{økúe ÃkqhLkkt ÃkkýeLkk MktÃkfo{kt ykðu÷ nkuÞ íkuLkku Lkkþ fhðku.
– Ãkqh{kt yMkh Ãkk{u÷k ðes¤eLke MkŠfx, ¼kuutÞíkr¤ÞkLke ¼êeyku, çkkuE÷h, økìMk rMkr÷Lzh
yÚkðk ðes¤eLkkt WÃkfhýku su{ fu {kuxhÃkBÃk ðøkuhuLke ÔÞðÂMÚkík [fkMkýe fhku. fkuE Mk¤økðk
Ãkkºk fu Äzkfku ÚkE þfu íkuðe fkuE [es Ãkkýe MkkÚku ykðe økE LkÚke íkuLke ¾kíkhe fhe ÷ku.
– økìMk ÷efLke [fkMkýe fhku, su økìMkLke ðkMkÚke fu økìMk ÷ef ÚkðkLkk yðksÚke ÏÞk÷{kt ykðe
þfu Au. çkkheyku ¾wÕ÷e fheLku íku {fkLkLke çknkh ykðe òyku.
– ÃkeðkLkk ÃkkýeLku WÃkÞkuøk{kt ÷uíkkt Ãknu÷kt Wfk¤eLku stíkwhrník fhðwt òuEyu. õ÷kuheLkÞwõík Ãkkýe
Ãkeðwt.
– ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík ÃkAe çk[kðLke fk{økehe Mk÷kn «{kýu íkkífkr÷f Äkuhýu fhðe òuEyu.
çk[kðLke fk{økehe {kxu fkuEÃký xqtfk hMíkkLkku Mknkhku Lk ÷uðku òuEyu.
– ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík ÃkAe MkkÄkhý ÂMÚkrík MÚkÃkkÞ íku çkkçkíku ßÞkt MkwÄe MÚkkrLkf yrÄfkheykuLke
Mk÷k{íkeLke Mkq[Lkk Lk {¤u íÞkt MkwÄe Mk÷k{ík yk©Þ MÚkkLk{ktÚke ½hu sðkLkku íkkífkr÷f
«ÞíLk Lk fhðku yLku íku MÚk¤u s hnuðwt.
• ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík{kt {ËË {kxu fkuLkku MktÃkfo fhðkLkku
ykfÂM{f Mktòuøkku{kt çk[kð {kxu VkÞh rçkúøkuz, Ãkku÷eMk, BÞwrLkrMkÃkkr÷xeLkk ftxÙku÷Y{, íkk÷wfk
{k{÷íkËkh f[uheLkk ftxÙku÷Y{Lkku MktÃkfo MkkÄe þfkÞ.
(1) su økk{-Lkøkh-þnuh{kt VkÞh rçkúøkuz MxuþLk nkuÞ íkuLkku MktÃkfo MkkÄðkLkwt Mkh¤ MkkÄLk Au. VkÞh
E{hsLMke VkuLk Mkuðk Lkt. 101.
(2) çk[kð {kxu Mkk{kLÞík: þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe MðÞt «ÞkMkþe÷ hnuðwt. çknkhLke {ËË rðLkk
WÃkkÞ s Lk nkuÞ íÞkhu VkÞh rçkúøkuzLke R{hLsMke Mkuðk Lkt. 101Lkku MktÃkfo fhe ÃkrhÂMÚkríkLke
Mkk[e {krníkeÚke ðkfuV fhe òýeíkwt yLku [ku¬Mk yku¤¾ MkkÚkuLkwt MkhLkk{wt yLku ÃkkuíkkLkwt Ãkqhwt
Lkk{ xur÷VkuLk Lktçkh ðøkuhu sýkðku.
(3) Ãkku÷eMk MkuðkLke ykð~Þfíkk nkuÞ íkuðk Mktòuøkku{kt Ãkku÷eMk R{hsLMke Mkuðk Lkt. 100 WÃkh
ÃkrhÂMÚkríkÚke ðkfuV fhe {ËË {kxu òý fhku.
(4) {k{÷íkËkh f[uheLkk ftxÙku÷Y{ WÃkh fuðk «fkhLke {ËËLke sYh Au yLku ÂMÚkrík MÃkü fhíke
rðøkíkku sýkðe {ËË {u¤ðku.
 315
(5) ÃkqhLkk fkhýu hMíkk fu Ãkw÷kuLku LkwfMkkLk ÚkÞu÷ nkuÞ íkku LkkÞçk fkÞoÃkk÷f EsLkuh-{køko yLku
{fkLk (Mxux) yÚkðk LkkÞçk fkÞoÃkk÷f EsLkuh©e - {køko yLku {fkLk (Ãkt[kÞík)Lkku MktÃkfo fhku.
(6) ®Mk[kE, ík¤kð, s¤kþÞ fu fuLkk÷ RíÞkrËLkk LkwfMkkLkLkk Mktòuøkku{kt LkkÞçk fkÞoÃkk÷f EsLkuh©e
(®Mk[kE)Lkku MktÃkfo fhku.
(7) økwshkík rðãwík çkkuzoLke ÷kELk íkqxe Ãkze nkuÞ íkku GEBLkk fkÞoÃkk÷f ELksuh©eLkku MktÃkfo fhku.
E{hsLMke{kt {ËË {kxu WÃkh Ëþkoðu÷ Mk½¤e ykuÚkkuhexeLkk xur÷VkuLk Lktçkh nkÚkðøkk hk¾ku.
– ¼qíkfk¤{kt økwshkíkLkk rðrðÄ rðMíkkhku{kt rðLkkþf ÃkqhLkk y™w¼ðku ÚkÞu÷k Au. 1979{kt hksfkux
rsÕ÷kLkk {kuhçke þnuhLkk WÃkhðkMk{kt ykðu÷ {åAw çktÄ ÃkqhLkk «fkuÃkÚke íkqxe økÞku níkku. AuÕ÷k 20
Úke 25 ð»ko{kt økwshkík Mkkík ð¾ík ÃkqhLkku ¼kuøk çkLÞwt Au.
– Ëhuf ykÃkr¥k Lkðk ÃkËkÚkoÃkkX ÷ELku ykðu Au íÞkhu rËLk-«ríkrËLk Úkíkk rðfkMkLke MkkÚku xìfTLkku÷kìSLkku
Mk{wr[ík WÃkÞkuøk fhe ÃkqhLke ykÃkr¥kLkku Mkk{Lkku fhðk {kxu Mkßsíkk fu¤ððe íku Mk{ÞLke {ktøk Au.
íkksuíkh{kt MkwhíkLke íkkÃke LkËe{kt ykðu÷k Ãkqh Mkwhík þnuhLku ÃkkÞ{k÷ fhe LkkÏÞwt Au.
– yk rðfx ÃkrhÂMÚkríkLkku Mkk{Lkku fhðk MkhfkheíktºkLke MkkÚku ík{k{ Mkk{krsf MktMÚkkyku yLku sLkMkuðfkuyu
MkkÚku {¤eLku fkÞo fhu íkku sLkSðLkLku ÍzÃkÚke Äçkfíkwt fhe þfkÞ.
• ðkðkÍkuzk Mkk{u [uíkðýe
¼khík{kt nðk{kLk ¾kíkkyu ðkðkÍkuzkLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt [kh MíkheÞ [uíkðýeLke ÔÞðMÚkk Mk{òðku.
– ¼khík{kt nðk{kLk ¾kíkkyu ðkðkÍkuzkLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt [kh MíkheÞ [uíkðýeLke ÔÞðMÚkk Q¼e
fhu÷ Au.
(1) «Úk{ [uíkðýe :
– Ëçkký h[kÞ fu íkhík s yk [uíkðýe çknkh Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk [uíkðýe ðkðkÍkuzwt ykððkLkk
yLkw{krLkík Mk{ÞLkk 72 f÷kf Ãknu÷kt ykÃkðk{kt ykðu Au. yk [uíkðýe íÞkhu ykÃkðk{kt ykðu Au
ßÞkhu Mk{wÿ{kt nðkLktwt ykuAwt Ëçkký MksoÞ Au yLku suLkkÚke økwshkík{ktt ðkðkÍkuzkLke þõÞíkk Q¼e ÚkkÞ
Au.
– yk çkkçkík ykÃkýLku yhçke Mk{wÿLkwt nðkLkwt Ëçkký ðkðkÍkuzk{kt õÞkhu Ãk÷xkE þfu Au íkuLkku ytËkrsík
Mk{Þ çkíkkðu Au.
– yk [uíkðýe nðk{kLk ¾kíkkLkk zkÞhuõxh sLkh÷ Ãkkuíku ykÃkíkk nkuÞ Au. su {wÏÞíðu ¼khík MkhfkhLkk
furçkLkux Mkr[ð çkeò rMkrLkÞh Mkr[ðkuLku íku{s Mkt÷øLk hkßÞLkk {wÏÞ Mkr[ð WÃkhktík {kæÞ{kuLkk
«ríkrLkrÄykuLku Ãký {kuf÷ðk{kt ykðu Au.
(2) çkeS [uíkðýe (MkkðÄ hnuðkLkku íkçk¬ku) :
– nðk{kLk çkøkzðkLke þYykík Ãknu÷ktLke yuðe çkeS [uíkðýe ðkðkÍkuzwt ykððkLkk yLkw{krLkík Mk{ÞLkk
48 f÷kf Ãknu÷kt ykÃkðk{kt ykðu Au. yk çkkçkík ykÃkýLku [uíkðu Au fu ËçkkýLkwt ðkðkÍkuzkLkk MðYÃk{kt
316
rðfrMkík Úkðwt [k÷wt Au.
– yk [uíkðýe çktËhku Ãkh çkkhkuçkkh íku{s {kAe{khku {kxu Ãký çkkhkuçkkh {kuf÷ðk{kt ykðu Au. MkkÚkkuMkkÚk
hkßÞLkk {wÏÞ Mkr[ð, rsÕ÷kLkk õ÷uõxhkuu íkÚkk {kæÞ{Lkk «ríkrLkrÄykuLku Ãký Mkíkík Mk{Þktíkhu
sýkððk{kt ykðu Au.
(3) ºkeS [uíkðýe ([uíkðýeLkku íkçk¬ku) :
– nðk{kLk çkøkzðkLke þYykík Ãknu÷ktLke yuðe ºkeS [uíkðýe ðkðkÍkuzwt ykððkLkk yLkw{krLkík Mk{ÞLkk
24 f÷kf Ãknu÷kt ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk [uíkðýe yu çkkçkík ònuh fhu Au fu ðkðkÍkuzkLkku WËT¼ð ÚkE [qõÞku Au yLku íkuLke MkkÚkkuMkkÚk
WÃkøkún {khVíku rsÕ÷kykuLke ðze f[uheykuLku {kuf÷ðk {kxuLke [uíkðýeLkwt {k¤¾wt íkiÞkh fhe Ëuðk{kt
ykðu Au.
(4) yk¾he [uíkðýe (ðkðkÍkuzkLkwt ykøk{Lk) :
– [¢ðkík ½MkðkLkwt nkuÞ íkuLkk çkkh f÷kf Ãknu÷kt yÃkkíke yk yk¾he [uíkðýe ðkðkÍkuzwt su íku Mkt¼rðík
rðMíkkh{kt ºkkxfðkLkwt nkuÞ íku ßÞkt MkwÄe ÃkðLk þktík Lk ÚkE òÞ íÞkt MkwÄe hnu Au. ðkðkÍkuzkLke
ÃkrhÂMÚkrík {wsçk çkeò çkw÷urxLkku Ãký ykÃkðk{kt ykðu Au.
(y) ðkðkÍkuzwt yMÚkkÞe ðíkoýqf Ähkðe þfu Au. su [¢ðkík-ðkðkÍkuzkLku ÷økíke [uíkðýe{ktLke
ík{k{ yLkrùíkíkkyku sðkçkËkh nkuÞ Au.
(çk) [¢ðkíkLku rLk»V÷ çkLkkðe þfkíkku LkÚke. [¢ðkíkLke MkkÚku ykÃkýwt yÂMíkíð fu¤ððkLkwt þe¾e ÷uðwt
òuEyu.
• [uíkðýe yLku çkw÷urxLkLke ÞkËe : MktçktrÄík ûkuºkLkk sðkçkËkh yrÄfkheyku yÚkðk «ríkrLkrÄykuLku
yurhÞk MkkRf÷kuLk ðkì‹Lkøk MkuLxhku (ACWC) yLku MkkÞõ÷kuLk ðkì‹Lkøk MkuLxhku (CWC) îkhk ÃkkXððk{kt
ykðíke [uíkðýe íkÚkk çkw÷urxLk :
(1) ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkhku {kxu çkw÷urxLk
(2) çktËhku {kxu [uíkðýe
(3) {Aðkhkuyku {kxu [uíkðýe
(4) ðkðkÍkuzk Ãkqðuo «Úk{ [uíkðýe yLku ykøk{Lk Mk{Þu yk¾he [uíkðýe (zkÞhuõxh sLkh÷ îkhk
ykÃkðk{kt ykðu Au.)
(5) ykfkþðkýe {kxu çkw÷urxLk
(6) MkkÞõ÷kuLk ðku‹Lkøk rzMku{eLkuþLk rMkMx{ îkhk çkw÷urxLk
(7) LkkUÄkÞu÷ yÚkðk yrÄf]ík WÃkÞkuøkfíkkoyku {kxu [uíkðýe
(8) {kæÞ{ku {kxu çkw÷urxLk (LÞqÍÃkuÃkh ðøkuhu)
 317
(9) WœÞLk rð¼køk {kxu [uíkðýe.
– çktËhku{kt Ãký ykðLkkh ðkðkÍkuzk rðþu ¾íkhkLke [uíkðýe rðrðÄ rMkøLk÷ku îkhk Ëþkoððk{kt ykðu Au.
nðk{kLk ¾kíkk îkhk [uíkðýe ytøkuLkk MktËuþk hkßÞ MkhfkhLku/Mxux ftxÙku÷ Y{Lku VuõMk, VkuLk yLku
nkux÷kELkLkk {kæÞ{Úke Mk{Þktíkhu ykÃkðk{kt ykðu Au.
– MkkÚku MkkÚku ykðk MktËuþkyku MktçktÄfíkko rsÕ÷kLkk f÷uõxh©eykuLku Ãký {kuf÷ðk{kt ykðu Au. hkßÞ
ftxÙku÷ Y{ îkhk nðk{kLk ¾kíkkLkk ðkðkÍkzkuLke [uíkðýe ytøkuLkk MktËuþkyku íkkífkr÷f rsÕ÷k
f÷uõxh©eyku yLku rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe©eykuLku nkux÷kELk, VuõMk, E-{uE÷, xur÷økúk{, xu÷uûk
yLku ðuçk÷kELk îkhk ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au.
– su rsÕ÷k ftxÙku÷Y{ îkhk MktËuþkÔÞðnkhLke WÃk÷çÄ ÔÞðMÚkk suðe fu VìõMk, VkuLk, ðkÞh÷uMk, E-
{uE÷, fuçk÷ xe.ðe., ËqhËþoLk, ykfkþðkýe ðøkuhu {kæÞ{ku îkhk íkk÷wfk ftxÙku÷Y{ yLku sLkMk{wËkÞ
MkwÄe ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au. íkk÷wfk fûkkyuÚke ¾kMk MktËuþkðknf, {kuçkkE÷ ÞwrLkx, ðkÞh÷uMk,
xur÷VkuLk, yuMk.xe. çkMk fu yLÞ WÃk÷çÄ Mºkkuík îkhk íkwhík s ðkðkÍkuzkÚke LkwfMkkLk ÚkðkLke þõÞíkkðk¤k
økk{ fu rðMíkkh MkwÄe ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au.
– økúkBÞ Míkhu ÷kuf Mk{wËkÞLku økúkBÞ ðneðxeíktºkLkk ytøk yuðk ík÷kxe íku{s MkhÃkt[©e, Ãkt[kÞíkLkk
MkÇÞ©eyku íku{s ¿kkríkLkk ykøkuðkLkkuLke {ËËÚke Ëktze Ãkexkðe, Mfq÷-{trËhLkk ½tx ðøkkze, Zku÷-
Lkøkkhk, ðk®sºkku, MkkÞhLk ðøkkze, Úkk¤eðkËLk, rhûkk, {kRf, ÷kWz MÃkefh îkhk, MÚkkrLkf fuçk÷
xe.ðe. RíÞkrË {kæÞ{ku îkhk økk{Lkk ¾qýu¾qýu ðMkíkk ÷kufku MkwÄe [uíkðýe ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au.
• ðkðkÍkuzk rLkÞtºkýLkk Ãkøk÷kt
– ðkðkÍkuzwt yu fwËhíke heíku MkòoÞu÷ ðtxkur¤ÞkLkwt fu [¢ðkíkLkwt íkkuVkLk Au, su ¼Þtfh rðLkkþ Lkkuíkhu Au.
íkuLku fkhýu ¾uíkeðkze yLku ÃkþwÄLkLku økýwt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– yk Mktfx Mkk{u hûk{ {u¤ððk {kxu [ku¬Mk «fkhLkk yk©Þ MÚkkLkku sYhe Au, su «Ëuþku fu rðMíkkhku{kt
yk «fkhLke ykÃkr¥k ðkhtðkh Mkòoíke nkuÞ íÞkt [ku¬Mk «fkhLkk yk©Þ MÚkkLkkuLku {tsqhe ykÃkðe
sYhe Au. Mkhfkh Ãký rsÕ÷k fûkkyu ðkðkÍkuzk rLkÞtºký {kxu sYhe Ãkøk÷kt ÷u Au.
• ðkðkÍkuzk{kt yk©Þ MÚkkLkLkwt {n¥ð :
– øke[ ðMíkeðk¤k ËrhÞkrfLkkhk fu ßÞkt {kuxk ÃkkÞu MÚk¤ktíkh rníkkðn LkÚke íku{s «kÞkurøkf Äkuhýu
þõÞ Ãký LkÚke íÞkt yk©Þ MÚkkLkku WÃkÞkuøke Au.
– Mk{wËkrÞf {fkLkku fu ßÞkt {kuxku {kLkðMk{qn yufºk Úkíkku nkuÞ su{ fu þk¤k, Ä{oþk¤k, {kuxkt Ëðk¾kLkk,
«kÚkoLkk nkì÷, Ä{oMÚkkLkku ðøkuhuLku ¾kMk rzÍkELkÚke íkiÞkh fhe þfkÞ.
– ðkðkÍkuzk yøkkWÚke þkuÄe hk¾u÷kt Mk÷k{ík yk©ÞMÚkkLkku{kt ykþhku ÷uðku yu òLknkrLk ½xkzðkLkku
MkV¤ WÃkkÞ Au.
– yk©Þ MÚkkLkLke rzÍkELk yuðe nkuÞ fu íkuLke ykuAk{kt ykuAe Ëeðk÷kuyu ÃkðLkLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu.
318
– yk©Þ MÚkkLkku Mkh¾k{ýe{kt Wå[kEðk¤e søÞkyu çkLkkððk ÃkMktË fhðk.
– yk©Þ MÚkkLkku{kt Mkk{qrnf hMkkuzk, ÃkkýeLke MkwrðÄk yLku MkurLkxuþLkLke òuøkðkE fhðe.
– rðfÕÃkYÃku ¾[ko¤ Aíkkt WÃkÞkuøke yuðk hnuXký Mkk{u òuzkÞu÷ ÔÞÂõíkøkík yk©ÞMÚkkLkku Ãký rðfMkkðe
þfkÞ.
– økku¤kfkh fu ytzkfkh rzÍkELkÚke ykuAk{kt ykuAk ÃkðLkLkku «ríkhkuÄ fhðku Ãkzíkku nkuÞ Au.
– yk©ÞMÚkkLk ykøk¤ ÃkðLkLke rËþk{kt {kxeLkk çk{o fu ðkLkMÃkríkf Ãkèk fhðkÚke ÃkðLk yðhkuÄe þfkÞ
Au, íkkuVkLkLke yMkh ½xkze þfkÞ Au.
– hnuXkýLkk {fkLk MkkÚku òuzkÞu÷, [kh Vqx s{eLk{kt ËçkkÞu÷, MkÃkkx, rMk{uLx, fkUr¢x yLku Mxe÷Lkk
ÔÞÂõíkøkík yk©ÞMÚkkLkku Ãký rðfMkkðe þfkÞ.
• Mkt[k÷fku îkhk rsÕ÷k fûkkyu ðkðkÍkuzk rLkÞtºkýLkk Ãkøk÷kt : Lke[u «{kýuLkk Ãkøk÷kt sYhe Au.
– ÃkðLk «ríkhkuÄf yLku Mkkhe økwýð¥kkðk¤k çkktÄfk{ku fhkððk.
– «ò ÃkkMku Ãkkýe, ÃkðLk íku{s íkkuVkLkku Mkk{u xfe þfu íkuðe heíku çkktÄfk{kuLkwt {sçkqíkefhý
fhkððwt.
– ½Mke ykðíkk ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxuLke (Drainage Facilities) ÞkusLkkyku MkwÄkhðe.
– ÃkðLk yðhkuÄLkwt ykÞkusLk økkuXððwt.
– ÃkðLk yLku íkkuVkLk Mkk{u hûký yLku yxfkð {kxu s{eLk WÃkÞkuøk ÔÞðMÚkkÃkLk (Land Use
Management) økkuXððk.
– ÃkðLkLkku {kh ¾{e þfu íkuðk çkktÄfk{ku fhðk {kxu fkÞËk{kt òuøkðkE fhðe.
– Mk÷k{ík yk©ÞMÚkkLkkuLke òuøkðkE fhðe.
– ðkðkÍkuzkLkk òu¾{ Mkk{u «ò{kt òøk]íkíkk rðfMkkððe.
– ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt ðLkefhý fhkððwt íku{s ðkðkÍkuzk «ríkhkuÄf «òríkykuLke hkuÃký
fhkððe. su ðkðkÍkuzk Mkk{u hûk{ ykÃke þfu.
– ÃkqhLkk Ãkkýe Mktøkúnðk Mkhkuðhku, çktÄ, ¾kEyku íku{s ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke ÞkuøÞ òuøkðkE
fhðe.
• rsÕ÷k fûkkyu ðkðkÍkuzk yøkkWLke ÃkqðoíkiÞkhe :
– yLkks, fuhkuMkeLk yLku rðrðÄ Mkqfk ¾kuhkfLke sYrhÞkík «{kýu yMkhøkúMíkkuLku MknkÞ fhðk
{kxu MktøkúnLke ÔÞðMÚkk økkuXððe.
– ykfÂM{f Mkuðk{kt WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ íku heíku ík{k{ Mknfkhe ðknLkku Mk{khfk{ fhkðe
çk¤íký MkkÚku íkiÞkh hk¾ðk.
– rsÕ÷k f÷uõxh©eyu nðk{kLk ¾kíkk íkhVÚke {¤íkk ík{k{ MkkÞõ÷kuLk çkw÷urxLkkuLke Mkíkík
Mk{eûkk fhe IMDLkk MkkÞõ÷kuLk ðku‹Lkøk MkuLxh MkkÚku Sðtík MktÃkfo{kt hnuðwt.
 319
– nðk{kLk ¾kíkkLkk yrÄfkhe©eykuyu Ãký ¼khík Mkhfkh y™u hkßÞ MkhfkhLkk MktçktÄfíkko
yrÄfkhe©eyku MkkÚku Sðtík MktÃkfo hk¾ðkLkku hnu.
– rsÕ÷k fûkkyu f÷uõxh©eLkk yæÞûkÃkýk{kt fux÷ef «kÚkr{f çkkçkíkkuLkk y{÷ {kxu yuf
rsÕ÷k fûkkLke ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk Mkr{rík çkLkkðe fkÞohík fhðe.
– «òsLkkuLku Mkt¼rðík ykÃkr¥k çkkçkíku ykÄwrLkf yLku ÃkhtÃkhkøkík ík{k{ WÃk÷çÄ MktËuþk-
ÔÞðnkhLkk MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhe y{ÞMkh [uíkððk.
– çktËh Mk¥kkrÄfkheykuyu ÃkrhÂMÚkrík WÃkh [ktÃkíke Lksh hk¾e ðkðkÍkuzwt ºkkxfðkLke ÂMÚkrík
sýkÞu AuÕ÷e [uíkðýeLkk íkçk¬u s ntøkk{e Äkuhýu fk{økehe MÚkrøkík fhkðe çktËh fk{ËkhkuLku
Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuze ÷uðk.
– rsÕ÷k{kt WÃk÷çÄ zeÍ÷ sLkhuxh MkuxLke ÞkËe íkiÞkh hk¾ðe suÚke ðesÃkwhðXku ¾kuhðkE òÞ
íÞkhu íkhík s ykøkkuíkhe ÔÞðMkÚkk {wsçk Ãkkýe ÃkwhðXku çkkuzo îkhk fçkòu {u¤ðe WÃkÞkuøk ÚkE
þfu.
– ykhkuøÞ y™u ÃkþwÃkk÷Lk rð¼køk îkhk yxfkðLkk Ãkøk÷kt {kxu Lku ðkðkÍkuzk çkkË hkuøk[k¤ku
Úkíkku yxfkððk Ãkqhíke ËðkykuLkku yLku hMkeLkku sÚÚkku sYhe MkkÄLkku Mkrník yufºk fhe hk¾ðku.
– MktËuþkÔÞðnkhLkk ÃkwLk:MÚkkÃkLk {kxu yøkkWÚke Ãkku÷eMk rð¼køk îkhk Mk÷k{ík MÚk¤kuyu HF
yLku VHF MkuxLke økkuXðýLke ÔÞðMÚkk íku{s ðkÞh÷uMk Mkux ÷økkðu÷k ðknLkkuLke ÔÞðMÚkk
hk¾ðe òuEyu.
– BÞwrLkrMkÃkkr÷xeyku yLku {wÏÞ Ãkt[kÞíkku îkhk ík{k{ ykuðhnuz Ãkkýe xktfeyku{kt sYrhÞkík
{wsçk ÃkkýeLkku sÚÚkku Mktøkún fhkððku íku{s ÃkkýeLkk xuLfh Mkkhe ÂMÚkrík{kt íkiÞkh h¾kððk
suðe ðkðkÍkuzk çkkË ÃkkýeLke sYrhÞkíkLku Ãknkuut[e ð¤e þfkÞ.
– rMkt[kE rð¼køkLkk f{o[khe/yrÄfkheyku îkh Lkçk¤k çktÄkuLkwt s{çkqíkefhý fhkðe ÷uðwt íku{s
®Mk[kE ÔÞðMÚkkLkk Ëhðkò Ãkh Mkíkík Ëu¾hu¾ hk¾e òøk]ík hnuðwt yLku sYrhÞkík {wsçk
ðÄkhkLkk ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxu ¾ku÷ðkLke ÔÞðMÚkk h¾kððe.
– {køko yLku {fkLk rð¼køk îkhk Lkçk÷k Ãkw÷ yLku hMíkkykuLkk Mk{khfk{ {kxu ykøkkuíkhe
ÔÞðMÚkk fhe ðkðkÍkuzk ÃkAe òu ¼ktøkíkqx ÚkkÞ íkku Ãký íkhík s Mk{khfk{ ÚkE þfu íkuðe
ÃkqðoíkiÞkhe h¾kððe.
– ðkðkÍkuzk ÃkAe ðknLkÔÞðnkh YÃku xqtfku yLku ËrhÞk ÔÞðnkh {kxu nkuzeyku, çkkux ðøkuhuLke
ÔÞðMÚkk fhkðe hk¾ðe.
– {kAe{khkuLku yøkkWÚke òý fhe íku{Lke çkkux íkÚkk ò¤eyku ÞkuøÞ yLku Mk÷k{ík MÚk¤u hk¾ðk
íkÚkk ¾Mkuzðk [uíkðýe ykÃkðe.
320
– ðknLkkuLke sYrhÞkíkkuLku ÃknkU[e ð¤ðk ¾kLkøke ðknLk[k÷fku yLku ðknLkku yøkkWÚke þkuuÄe/
yufrºkík fhe hk¾ðk, suÚke þkuÄ, çk[kð yLku hkník fk{økehe {kxu ðknLkLke ¾U[ WÃkÂMÚkík
ÚkkÞ Lkrn.
– Lke[kýðk¤k yLku zqçk{kt síkkt rðMíkkh{kt ÷kufkuLku yøkkWÚke [uíkðe, MÚk¤ktíkh {kxu íkiÞkh
hk¾ðk yÚkðk íkku Mk÷k{ík yk©Þ MÚkkLkku{kt MÚk¤ktíkh fhkððwt.
– yktíkhrsÕ÷kfeÞ yLku yktíkhhksfeÞ {k¤¾k MkkçkËk fhðk suðe MktËuþkÔÞðnkh íkÚkk yLÞ
{ËËøkkhe {u¤ðe þfkÞ.
– ðkðkÍkuzkLke [uíkðýe {éÞk ÃkAe {kýMkku íkÚkk ÃkþwykuLkwt Lke[kýðk¤k rðMíkkh{ktÚke MÚk¤ktíkh
fhkððk {kxu ÷kufkuLke òøk]íkíkk íku{s yLÞ ÔÞðMÚkk yøkkWÚke hk¾ðe.
– Mkhfkhe ðMkkníkkuLkk çkkhe-çkkhýktLkk fk[ RíÞkrË Vex fhkððk yLku Aík WÃkhÚke rçkLksYhe
yLku rçkLkWÃkÞkuøke Mkk{kLkLkku rLkfk÷ fhkððku òuEyu. suÚke íku sLkMkk{kLÞLku LkwfMkkLk Lk
ÃknkU[kzu.
– çkw÷zkuÍh íkÚkk ¼khuu ðknLkku f÷uõxhLkk nðk÷u {u¤ðe hk¾ðk.
– ykhkuøÞ ¾kíkk îkhk sLkh÷ nkìÂMÃkx÷ íkÚkk Mkhfkhe ËkõíkhkuLke xwfzeyku çkLkkðe íkiÞkh
hk¾ðe. (ËðkykuLkk sYhe sÚÚkk MkkÚku) suðe ðkðkÍkuzk ÃkAe íkhík s çk[kð yLku hkník
fk{økehe{kt WÃkÞkuøke ÚkE çkLku.
– ÷kuf ¼køkeËkhe ðzu rsÕ÷k ykhkuøÞ yrÄfkhe îkhk ÃkeðkLkk ÃkkýeLkk fqðk, xktfeyku, ðøkuhu{kt
õ÷kurhLkuþLkLke ÔÞðMÚkk fhkððe.
– rsÕ÷k rðíkhý yrÄfkhe îkhk MkMíkk yLkksLke ËwfkLkkuyu SðLk sYhe [esðMíkwykuLkku Ãkqhíkku
sÚÚku íku{s ÃkuxÙku÷, zeÍ÷, fuhkuMkeLk ðøkuhuLkku rðíkhýLkk MÚk¤u Ãkqhíkku sÚÚkku WÃk÷çÄ fhkððku.
– f÷uõxh îkhk MkiLÞ yLku íkuLkk nur÷fkuÃxhLke yøkkWÚke Ãkhk{þo îkhk ÔÞðMÚkk hk¾ðe. suÚke
nðkE Mkðoûký, hkníkLkwt rðíkhý, MktËuþkÔÞðnkh ðøkuhu fk{ku {kxu sYrhÞkík {wsçk ÔÞðMÚkk
økkuXðe þfkÞ.
– rsÕ÷k fûkkyuÚke þY fhe MÚkkrLkf fûkk MkwÄeLkk ík{k{ ftxÙku÷ Y{ sYhe MkkÄLkMkk{økúe Mkrník
fkÞohík fhðk suÚke nðk{kLk ¾kíkk îkhk {¤íke [uíkðýe íkÚkk yLÞ Mkq[Lkkyku yLku hsqykíkkuLkwt
ÞkuøÞ Mktf÷Lk ÚkE þfu.
– rsÕ÷kLke MðiÂåAf MktMÚkkyku íkÚkk rçkLkMkhfkhe MktMÚkkyku MkkÚku yøkkWÚke Mktf÷Lk fhe íku{Lke
ûk{íkk yLku fkÞofwþ¤íkkLkwt ûkuºk òýe íkËkLkwMkkh íku{Lku ÞkuøÞ fkÞoðkne {kxu WÃkÞkuøk{kt
÷uðkLke ÔÞðMÚkk økkuXððe.
– ðkðkÍkuzkLke [uíkðýe {éÞk ÃkAe íkuLkk ºkkxfðkLke rðøkíkku MktÃkqýoÃkýuu MktçktrÄík Ëhfu rðMíkkh{kt
þõÞ íku ík{k{ {kæÞ{ku îkhk ík{k{ ðøkoLkk ÷kufku MkwÄe ÃknkU[kzðe yLku MÚk¤ktíkhLke «r¢Þk
Mk{ÞMkh Ãkqýo fhðe.
 321
• ðkðkÍkuzk ytøku Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt
(1) yVðk Vu÷ðkþku Lkrn, þktík hnku, øk¼hkx fhþku Lkrn.
(2) hnuXkýLke {sçkqíkkLke ¾kíkhe fhe ÷ku yLku çkktÄfk{Lku ÷økíke ûkríkyku Ëqh fhku.
(3) Mk{[khku yLku [uíkðýeyku Mkíkík Mkkt¼¤íkk hnku.
(4) ykÃkLkk hurzÞku MkuxLku [k÷w nk÷ík{kt hk¾ku, [fkMke ÷ku.
(5) çkìxheÚke [k÷íkk hurzÞku ðkÃkhðk Mk÷kn¼ÞOw Au.
(6) MÚkkrLkf yrÄfkheykuLkkt Mkíkík MktÃkfo{kt hnuðk «ÞíLk fhku.
(7) òu òu¾{e rðMíkkh{kt hnuíkk nkuð íkku ðkðkÍkuzkLke «Úk{ ykøkkne Mk{Þu s MÚk¤ktíkh fhðwt
òuEyu.
(8) MÚk¤ktíkh Mk{Þu Mkk{kLk íkÚkk Zkuh-Zkt¾hLke Mk÷k{íkeLkwt æÞkLk hk¾ku yLku ¾qtxkÚke fu ¾e÷kÚke
Aqxkt fhe hk¾ku.
(9) {kAe{khkuyu ËrhÞk{kt sðwt Lkrn, çkkux Mk÷k{ík MÚk¤u ÷ktøkhðe.
(10) yøkrhÞkykuyu Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mke sðwt.
(11) ÷ýýe {kxu íkiÞkh ÃkkfLku Mk{ÞMkh ÷ýe ÷E Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzku. suÚke ÃkqhÚke Úkíkwt LkwfMkkLk
yxfkðe þfkÞ.
(12) {kuxk ð]ûkLke Lkçk÷e zk¤eyku, Mkqfkt, hkuøk{wõík ¼køkku fkÃke Lkkt¾ku. suÚke Ãkze sðkÚke Úkíkwt
LkwfMkkLk yxfkðe þfkÞ.
(13) fux÷kf ÷kfzkLkk ÃkkrxÞkt hk¾ku su çkkheyku{kt sze þfkÞ.
(14) yk©Þ ÷E þfkÞ íkuðk Ÿ[k MÚk¤ku æÞkLk{kt hk¾ku.
(15) hurzÞku, xku[o, VkLkMk, ðÄkhkLke çkìxhe MkkÚku hk¾ku.
(16) çke{kh ÔÞÂõíkyku {kxu ËðkykuLkku sYhe sÚÚkku íkiÞkh hk¾ku.
(17) Mkqfku LkkMíkku, Ãkkýe, Äkçk¤k, fÃkzkt yLku «kÚkr{f MkkhðkhLke fex MkkÚku hk¾ku.
(18) yøkíÞLkk xur÷VkuLk Lktçkh nkÚkðøkk hk¾ku.
(19) ½hLkk MkÇÞku yLku ¾kMk fheLku çkk¤fku{kt ðkðkÍkuzk yLku íkuLke yMkhku íku{s Mk÷k{íkeLkk
Ãkøk÷kt rðþu [[ko fhku sÚke fxkufxeLkk Mk{Þu fkuýu þwt fhðwt íkuLkwt íkuykuLku ¿kkLk hnu. yk{
fhðkÚke íkuykuLkku ¼Þ Ëqh Úkþu yLku ykÃkr¥k Mk{Þu ÍzÃkÚke Mk÷k{íke¼ÞkO Ãkøk÷kt ÷uðkLke MkqÍ
rðfMkþu.
(20) ðknLkku [k÷e þfu íkuðe ÂMÚkrík{kt hk¾ku.
(21) sYhe yLku ®f{íke Mkk{kLk Ãkìf fhe þfkÞ íku{ nkuÞ íkku WÃkhLkk {k¤u ¾Mkuze ÷uðku.
(22) ÃkeðkLkwt Ãkkýe çktÄ ðkMkýku{kt Mktøkúne ÷ku.
322
• ðkðkÍkuzkLke [uíkðýe {éÞk ÃkAe Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt :
(1) þõÞ çkLku íkku ðneðxe íktºkLkk MktÃkfo{kt hnku.
(2) ðkðkÍkuzwt øk{u íÞkhu {kºk Úkkuzk s f÷kf{kt rËþk, økrík yÚkðk íkeðúíkk çkË÷e þfu Au. {kxu
Mk÷kn Mkq[Lk yLku yãíkLk rðøkíkku {kxu Mkíkík hurzÞku Mkkt¼¤íkk hnku.
(3) Aqxk ÃkkrxÞkt, ÷ku¾tzLke [esðMíkwyku, ¾k÷e ÃkíkhkLkk zççkk íkÚkk yLÞ ðMíkwyku fu su WzðkÚke
òu¾{e çkLke þfu íku{ nkuÞ íku ytøku [kuõMkkE fhe ÞkuøÞ heíku ÞkuøÞ søÞkyu {qfku suÚke òu¾{
xk¤e þfkÞ.
(4) ssorhík {fkLk fu ð]ûk Lke[u yk©Þ ÷uþku Lknª.
(5) hurzÞku Ãkh Mk{k[kh Mkkt¼¤íkk hnku yLku Mkq[LkkykuLkku y{÷ fhku.
(6) ½h ¾k÷e fhðkLke Mkq[Lkk Lk {¤e nkuÞ íkku ½hLkk {sçkqík ¼køk{kt ykþhku þkuÄe ytËh s
hnku.
(7) çknw{k¤e {fkLkku WÃkh fu {fkLkkuLke Aík WÃkh hnuðkLkwt xk¤ku.
(8) ½hLke çknkh nkuÞ íkku ðes¤eLkk íkkhÚke Ëqh hnku. Úkkt¼÷k fu ðes WÃkfhýkuLku yzþku Lkrn.
(9) ðes«ðkn yLku økìMk fLkuõþLk çktÄ fhe Ëuðk.
(10) ½hLkk ík{k{ çkkhe-çkkhýkt çktÄ hk¾ku, LkkLkk çkk¤fkuLke rðþu»k fk¤S ÷ku.
(11) ¾wÕ÷e søÞk{kt MkÃkzkÞu÷kt nkuð íkku Mk÷k{ík ykþhku þkuÄku.
(12) [uíkðýe íkhV æÞkLk ykÃkku yLku Vhðk Lkef¤þku Lkrn.
(13) {kuxe çkkheyku çktÄ fhe {sçkqíkeÚke çkktÄe Ëku suÚke íkqxeLku LkwfMkkLk Lk fhu.
(14) ÔÞðMÚkkíktºkLke Mkq[Lkk {wÏÞ MÚk¤ktíkh fhe ÞkuøÞ yk©Þ {u¤ðku.
(15) òu MÚk¤ktíkh fÞwO nkuÞ íkku çkeò Mkq[Lk Lk {¤u íÞkt MkwÄe ÃkkAk Lk fhþku.
(16) ðknLk çk¤íký MkkÚku þõÞ nkuÞ íkku Mk¾ík yk©Þ Lke[u MktÃkfo fhku.
(17) çk[kð {kxu {sçkqík Ãkøkh¾kt yLku fÃkzkt Ãknuhku.
(18) MðMÚk hnku, ®n{ík fu¤ðku suÚke çkeòLku Ãký ®n{ík Ãkqhe Ãkkze þfkÞ.
(19) çk[kð {kxu {sçkqík Ãkøkh¾kt yLku fÃkzkt Ãknuhku.
(20) «kýeykuLku ¾e÷uÚke Aqxk fhe Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzðk.
(21) økìMk, ðes¤e yLku ÃkkýeLkk Mºkkuík çktÄ fhðk ytøku ½hLkk çkÄkyu òýfkhe hk¾ðe.
(22) ðknLk ntfkhíkk nku íkku yxfðe òð, ðknLk{kt s Mk÷k{ík MÚk¤u Q¼k hne òð. ËrhÞk
LkSf, Íkz Lke[u fu ðes¤eLkk Úkkt¼÷k fu ÷kELkku LkSf Q¼k hnuþku Lkrn.
 323
(23) xur÷VkuLk îkhk þõÞ nkuÞ íkku ftxÙku÷ Y{{ktÚke Mkk[e {krníke {u¤ððe yLku yVðkykuÚke Ëqh
hnuðwt.
(12) ðkðkÍkuzk Mk{Þu hu÷ fu ËrhÞkE {wMkkVhe rníkkðn LkÚke.
(24) {kAe{khkuyu ËrhÞk{kt Lk sðwt yLku nkuzeyku Mk÷k{ík MÚk¤u hk¾e ykþhku {u¤ððku.
(25) yøkrhÞkykuyu yøkhku Akuze Mk÷k{ík MÚk¤u yk©Þ ÷uðku.
(26) ðkðkÍkuzkLke “ykt¾”Lkku rðMíkkh þktík nkuÞ Au íkuLkkÚke Auíkhkþku Lkrn, ðkðkÍkuzwt þBÞk ÃkAe
Ãký Mk÷k{íkLke Mkq[LkkLke hkn swyku.
(27) ®n{ík fu¤ðe yLÞkuLÞ nqtV Ãkqhe Ãkkzku yLku {ËË fhku, øk¼hkþku Lkrn.
(28) ¾kuxe yÚkðk yÄqhe òýfkheðk¤e {krníke yÚkkoík yVðk Vu÷ðkíke yxfkðku, ykÄkh¼qík
Mkq[LkkykuLku yLkwMkhku.
(29) hurzÞku fu xe.ðe. WÃkh Mk÷k{íkeLkku MÃkü MktËuþ {¤u íÞkt MkwÄe hkn swyku.
(30) íkqxu÷k ðes¤eLkk íkkh, Ãkw÷ íkÚkk {fkLkkuLkk {k¤¾kÚke çk[ku, [uíkku.
(31) fkx{k¤{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt Ãkíkhkt, fk[Lkk xwfzk, MkkÃk suðk Íuhe SðstíkwÚke MkkðÄ hnku.
(32) ËrhÞkE «ðkMk fu {kAe{khku {kxu síkk yøkkW 24 f÷kf hkn swyku.
(33) ðes¤ef WÃkfhýku ¼eLkk nkuÞ íkku WÃkÞkuøk fhðkLkwt xk¤ku.
(34) økìMk fLkuõþLk ÷efus LkÚke íku [fkMke swyku. òu ÷efusLkku ÏÞk÷ ykðu íkku çkkheyku ¾ku÷e
{fkLkLke çknkh ykðe òyku.
(35) òu MÚk¤ktíkh fhu÷ nkuÞ íkku Mkq[Lkk {¤u íÞkhu s yLku Mkq[Lkk {wsçkLkk YÃk ÃkhÚke s ÃkkAk
VhðkLkwt hk¾ku.
(36) ðes¤eLkk MkkÄLkkuLku LkwfMkkLk ÚkÞwt nkuÞ íkku ½hLke ðes ÃkwhðXkLke {uRLk ÂMð[ çktÄ fhe
hk¾ðe, yrÄf]ík ÔÞÂõíkLku çkku÷kðe Mk{khfk{ fhkððwt.
(37) ÃkeðkLkk ÃkkýeLku Wfk¤eLku stíkwhrník fhðwt íÞkhçkkË WÃkÞkuøk fhðku.
(38) òu Ãkkýe yLku økxhLke ÷kELk{kt fkuEÃký «fkhLkwt LkwfMkkLk sýkÞ íkku MktzkMkLkku WÃkÞkuøk çktÄ
fhku yLku Lk¤Lkwt Ãkkýe Lk ðkÃkhku.
(39) çk[kð fk{økehe {kxu VkÞh rçkúøkuz, Ãkku÷eMk, BÞwrLkrMkÃkkr÷xe ftxÙku÷ Y{ yLku íkk÷wfk {k{÷íkËkh
f[uheLkku ftxÙku÷Y{Lkku MktÃkfo fhe þfkÞ Au.
(40) çk[kðLke fk{økehe íkkífkr÷f Äkuhýu ÞkuøÞ yusLMkeLke {ËËÚke nkÚk Ähðe, íku {kxu fkuEÃký
xqtfk hMíkkLkku Mknkhku Lk ÷uðku.
(41) ðkðkÍkuzk ÃkAe Mkwhrûkík ¾kuhkfLkku s WÃkÞkuøk fhðku.
324
• ðkðkÍkuzk ÃkAe yMkhøkúMíkkuLku {ËË fhðk {kxuLkk Ãkøk÷kt :
(1) òu MðMÚk nku íkku hõíkËkLk fhðk íkiÞkh hnku.
(2) ykðzík Ähkðíkk nku íkku «kÚkr{f Mkkhðkh Ãkqhe Ãkkzku.
(3) çk[kð fk{økehe{kt {ËË fhku suðe fu fkx{k¤{kt VMkkÞu÷k ÔÞÂõíkykuLke çk[kð fk{økehe.
(4) ½h AkuzeLku økÞu÷ ÷kufkuLku ÃkkAk ÷kððk{kt {ËË fhku.
(5) òLk{k÷Lkk LkwfMkkLkLke {krníke ¼uøke fhðk{kt {ËË fhku.
(6) fkx{k¤Lkk rLkfk÷{kt {ËË fhku suÚke ÂMÚkrík ÍzÃkÚke Mkk{kLÞ hnu.
(7) ¼ÞsLkf yLku yríkLkwfMkkLk Ãkk{u÷ {fkLkkuLke rðøkíkku yufXe fhðk{kt {ËË fhe ykðk {fkLkku
Wíkkhe ÷uðk {kxu íkífk¤ Mktf÷Lk fhku suÚke ¼krð LkwfMkkLk yxfu.
(8) ÷kufkuLku ®n{ík Ãkqhe Ãkkze yk½kík{ktÚke çknkh ykððk{kt {ËË fhku.
(9) {ËË {kxu ÞkuøÞ yusLMkeLkku MktÃkfo fhðkLke {krníke Ãkqhe Ãkkze {ËËYÃk Úkkyku.
(10) {ËË {kxu ÞkuøÞ fkÞohík MðiÂåAf MktMÚkkyku fu Mkhfkhe íktºkLku MÚkkrLkf rðøkíkku Ãkqhe Ãkkze
{ËËYÃk Úkkyku.
(11) hkník Mkk{økúeLkku ÔÞÞ Lk ÚkkÞ yLku sYrhÞkík{tËLku hkník {¤u íku {kxu Mkuðk ykÃkku.
(12) ÷kufkuLke r{÷fík Mkk{u òu¾{ nkuÞ íÞkhu Ãkku÷eMkLku òý fhe MknkÞf çkLkku.
(13) sLkSðLkLku ÍzÃkÚke Ãkqðoøkík çkLkkððk{kt Mknfkh ykÃkku.
(14) Ëw½oxLkk rLkÞtºký {kxu Lk¬e fhu÷ ÔÞÂõíkykuLku íku{Lkwt fk{ fhðk{kt yðhkuÄYÃk Lkk çkLkku.
(15) yVðkyku «íÞu æÞkLk Lk ykÃkþku yLku yVðkykuLkwt ¾tzLk fhku, ÷kufkuLku ÞkuøÞ Mk{s yLku
{køkoËþoLk ykÃkku.
• Ëw»fk¤Lkk fkhýku yLku WÃkkÞku
– {kuMk{e ykçkkunðk Ähkðíkkt «Ëuþ{kt ðkhtðkh Ëw»fk¤Lke ÂMÚkrík MkòoÞ Au. yk fwËhíke ykÃkr¥k{kt
¼qftÃk, ðkðkÍkuzk fu Ãkqh suðe çknw Úkkuzk s Mk{Þ{kt ykðíke ykÃkr¥k{kt Mkòoíke rðLkkþf yMkhku òuðk
{¤íke LkÚke.
– ¼khíkLkk RríknkMk{kt yuðk ¼Þtfh Ëw»fk¤ LkkUÄkÞk Au fu ßÞkhu, {kýMk {kLkð {]íkËunLku ¾kE síkku
nkuÞ. Ãkhtíkw, yksu ÍzÃke yLku fkÞoûk{ ðknLkÔÞðnkhLke ¾qçk Mkkhe MkøkðzkuLkk ÷eÄu ykðe fkh{e
ÃkrhÂMÚkríkLku xk¤e þfkÞ Au.
– Ëw»fk¤ Ãkerzík ÷kufkuLkwt, ZkuhkuLkwt yuf MÚk¤uÚke çkeò MÚk¤u MÚk¤ktíkh fhkðeLku yÚkðk íkku Ãkqhíkk «{ký{kt
Ãkkýe, yLkks, ½kMk[khku Ãkqhk ÃkkzeLku Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkríkLku økt¼eh çkLkíke yxfkðe þfkÞ Au.
÷kufkuLku ¼q¾u {híkkt çk[kðe þfkÞ Au.
 325
– òufu, ðkhtðkh, ðhMkkËLke ykuAe {kºkk fu Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík yLkw¼ðíkkt ¼khík{kt Mkhfkhu fkuE
Ëw»fk¤ rLkðkhý ÞkusLkk fu Lkerík çkLkkðe LkÚke.
• Ëw»fk¤ ÃkzðkLkkt fkhýku :
(1) s{eLkLke ¼us Mktøkún fhðkLke þÂõík{kt ½xkzku : ðÄw ¾uíkWíÃkkËLk {u¤ððk {kxu hkMkkÞrýf
¾kíkhku, stíkwLkkþf Ëðkyku yLku ®Mk[kELkku çknku¤ku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au. su s{eLkLke
¼usMktøkún þÂõík{kt ½xkzku ÚkkÞ íkku, Mkkhku ðhMkkË nkuð Aíkkt Ãkkýe MkÃkkxe ÃkhÚke Lkfk{wt ðne
sðkLku fkhýu, ¼qøk¼o{kt Lk QíkhðkLku fkhýu Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík MkòoÞ Au.
(2) nðk{kLk{kt ÃkrhðíkoLk : nðk{kLk{kt fux÷ktf VuhVkhku Úkíkkt, Ãkqhíkku ðhMkkË Lk ÃkzðkÚke Ëw»fk¤Lke
ÃkrhÂMÚkrík MkòoÞ Au. ¼khík {kuMk{e ykçkkunðk Ähkðu Au. ykÚke, ¼khík{kt WLkk¤kLkk ¼køkYÃku
hnu÷k [ku{kMkk{kt s ðhMkkË Ãkzu Au. sqLkÚke MkÃxuBçkh {rnLkkLkku Mk{Þøkk¤ku ¼khík{kt [ku{kMkkLke
Éíkw økýkÞ Au. yk Mk{Þu LkiÉíÞLkk ¼usðk¤kt ÃkðLkku ¼khík{kt ðhMkkË ykÃku Au. yk ÃkðLkku
rð»kwðð]¥kLke Ërûkýu rnLË {nkMkkøkh{kt íkiÞkh ÚkkÞ Au. yk ÃkðLkku íkiÞkh Úkðk ÃkkA¤ yLkuf
Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh Au. òu yk ¼usðk¤k ÃkðLk çkhkçkh íkiÞkh ÚkkÞíkku s ¼khík{kt [ku{kMkwt
Mkkhwt òÞ Au. hksMÚkkLkLkku «Ëuþ ¼usðk¤k ÃkðLkkuLkk {køko{kt ykðíkku Lk nkuðkÚke íku ðhMkkË
rðLkkLkku Mkqfku «Ëuþ hnu Au. økwshkíkLkk W¥kh rðMíkkh{kt ÃkðLkku ßÞkhu ÃknkU[u Au íÞkhu íku Mkqfk
ÚkE økÞkt nkuÞ Au. ykÚke ðhMkkË ykÃkíkkt LkÚke. ßÞkhu, yktÄú«Ëuþ{kt Ãký, õÞkhuf ðÄw
ðhMkkË Ãkzíkkt Ãkqh yLku õÞkhuf ðhMkkË Lk Ãkzíkkt Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík yðkhLkðkh Mkòoíke
hnu Au.
(3) støk÷kuLkku Lkkþ : MkÃkkx s{eLk {u¤ððk, støk÷ ÃkuËkþku, ÷kfzwt {u¤ððk {kxu støk÷ku {Lkw»Þ
îkhk Mkíkík fÃkkíkkt økÞkt Au. støk÷kuLkk fkhýu nðk{kt ¼usLkwt «{ký Mk[ðkE hnuíkwt níkwt su
ðhMkkËLku ¾U[e ÷kððk{kt {ËËYÃk níkwt. Ãkhtíkw, ¼us ðhMkkË ¾U[kE ykðíkku çktÄ ÚkÞku yÚkðk
ðhMkkËLke {kºkk{kt ½xkzku ÚkÞku Au.
(4) MkÃkkxe ÃkhLkk s¤Mºkkuík{kt ÃkrhðíkoLk : ðhMkkË ykuAku ÃkzðkLku fkhýu fu rçk÷fw÷ Lk ÃkzðkÚke
MkÃkkxe ÃkhLkk s¤Mºkkuík suðkt fu, LkËe, ík¤kð, Mkhkuðh ðøkuhu MkqfkE òÞ Au yLku yux÷u
ÃkkýeLke yríkþÞ íktøke Mkòoíkk Ëw»fk¤ Ãkzu Au.
(5) ¼qøk¼os¤ Lke[u sðwt : ¾uíkhku{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhku, stíkwLkkþf ËðkykuLkku ðÃkhkþ ðÄw Úkíkku
nkuðkÚke ®Mk[kE ðÄw fhðe Ãkzu Au. fux÷kf rðMíkkhku{kt ®Mk[kE WÃk÷çÄ LkÚke íÞkt fqðk,
Ãkkíkk¤fqðk îkhk ®Mk[kE fhðk{kt ykðu Au. ykÚke, ¼qøk¼os¤Lkwt Míkh Äe{u Äe{u ðÄw Ÿzwt ÚkE
hÌkwt Au.
• Ëw»fk¤ rLkðkhýLkk WÃkkÞku :
(1) ðknÔÞðnkhLke Mkøkðz : Ëw»fk¤økúMík rðMíkkh{kt xÙuLk îkhk ÃkeðkLkwt Ãkkýe, xìLfhku îkhk ÃkeðkLkwt
Ãkkýe íkÚkk ¾kãMkk{økúe ÃknkU[zkðkÚke Ëw»f¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Ãkh fkçkq ÷kðe þfkÞ Au. çknw
326
÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík [k÷w hnu íkku, fkÞoûk{ ðknLkku îkhk {kLkð yLku
ÃkþwÄLkLkwt MÚk¤ktíkh yLÞ MÚk¤kuyu fhkðe þfkÞ Au.
(2) WíÃkkËLk yLku ykðf : su «Ëuþ{kt ðMíkeLkku {kuxku¼køk økheçk nkuÞ yLku ßÞkt ònuh ¼tzku¤
«kÃík fhðwt {w~fu÷ nkuÞ íÞkt Ëw»fk¤Lke yMkh ðÄw økt¼eh çkLku Au. ykðk «Ëuþku{kt ¾uík
WíÃkkËLk yLku ÷kufkuuLke ykðf ðÄu íku {kxuLkk «ÞíLkku nkÚk Ähðk òuEyu.
(3) hkník fk{økehe : ßÞkhu, Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ íÞkhu, Mkhfkh íkhVÚke hkník
fk{økehe þY fhðe òuEyu. Ëw»fk¤ Ãkerzík ÷kufkuLku ònuh hkuSLku ÷k¼ ykÃkðkÚke, hkusøkkhe
ykÃkðkÚke, íkuyku ¼q¾{hkÚke çk[e þfu Au.
(4) hkníkËhu yLkks, ½kMk[khku : Ë»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík{kt hkníkËhu ÷kufkuLku yLkks ykÃkðkÚke
{kLkð {]íÞwyktf Lke[ku ÷kðe þfkÞ Au íkÚkk ÃkþwykuLku Ãkqhíkk «{ký{kt ½kMk[khku Ãkqhku ÃkkzðkÚke
{kuxk «{ký{kt ÃkþwÄLkLku {híkkt çk[kðe þfkÞ Au.
(5) Mkk{krsf Mkwhûkk, ÃkÞkoðhý Mkwhûkk : fkuE «Ëuþ{kt Ëw»fk¤ ÃkzðkLku fkhýu sLkSðLk ¾kuhðkE
òÞ Au. ykÚke, Mk{ksLke Mkwhûkk {kxu Mkhfkh îkhk ònuh Ãkøk÷kt QXkððk yrLkðkÞo çkLku Au.
yksLkk ykÄwrLkf ykiãkurøkf Þwøk{kt «Ëq»kýLkwt «{ký ¾qçk ðÄe økÞwt nkuðkÚke, ÃkrhÂMÚkrík
Mktíkw÷Lk{kt rðûkuÃk Ãkzâku Au. Ãk]Úðe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk Ÿ[wt økÞwt Au. yuLke yMkh Mk{økú Ãk]ÚðeLkk
nðk{kLk yLku ykçkkunðk Ãkh Ãkze Au. òu Mkhfkh îkhk «Ëq»kýLku ½xkzðk {kxuLkk ÞkuøÞ Ãkøk÷kt
÷uðk{kt ykðu íkku, ÃkÞkoðhýLke Mkwhûkk ÚkE þfu yLku yu îkhk Ëw»fk¤ fu yAíkøkúMík rðMíkkhkuLkwt
«{ký ½xkze þfkÞ.
(6) «Mkkh {kæÞ{ku : Mk{k[kh {kæÞ{ku, hurzÞku, xe.ðe. ðøkuhu îkhk Ëw»fk¤økúMík rðMíkkhkuLke,
Ëw»fk¤Ãkerzík ÷kufkuLke ðkMíkrðf ÃkrhÂMÚkrík hsq fheLku MkhfkhLku, MðiÂåAf MktMÚkkykuLku {krníke
Ãkqhe Ãkkze þfkÞ Au. íku{s òøk]ík fhe þfkÞ Au, çkeS heíku fneyu íkku, «Mkkh {kæÞ{ku îkhk
MkhfkhLku íkuLke sðkçkËkhe ytøku rËþkMkq[Lkku Ãkqhkt Ãkkze þfkÞ Au.
(7) ònuh Ãkøk÷kt : Ëw»fk¤ Mk{Þu ònuh sLkíkkLkk rník {kxu fux÷ktf yMkhfkhf ònuh Ãkøk÷kt
¼hðkt òuEyu. su{kt rçkLksYhe yLkksLkku Mktøkún Lk ÚkkÞ íku òuðwt òuEyu. yLkksLke ðnU[ýe
ÞkuøÞ heíku ÚkkÞ, ík{k{ ÷kufkuLku yLkks {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu. yk {kxu ÍzÃke
yLku fkÞoûk{ ðknLkÔÞðnkhLke Mkøkðz fhðe òuEy.
• ykøk ytøku Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt
– ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚko, ykìÂõMksLk íku{s [ku¬Mk íkkÃk{kLk rMkðkÞ ykøk ÷køke þfu Lknª. ½h, ykìrVMk,
Vuõxhe, støk÷ çkÄk s MÚk¤kuyu yk ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚkkuo hnu÷k nkuÞ Au. ðkíkkðhý{kt ykìÂõsLk Ãký
{kuxk¼køkLke søÞkyu WÃk÷çÄ nkuÞ Au.
 327
– íÞkhu, íkkÃk{kLk rLkÞtºký ½ýwt sYhe Au. ykøk Vkxe Lkef¤íke yxfkððk {kxu ykøk WÃkh [ku¬Mk
rLkÞtºký sYhe Au. yk rLkÞtºký [k÷w ykøk fkçkq çknkh Lk òÞ íku {kxu yLku su søÞkyu ykøk sYhe
LkÚke íku søÞkyu ykøk Lk ÷køku íku {kxu sYhe Au.
– {kuxk¼køku ykøkLke þYykík ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚkkuo îkhk íkkÃk{kLk {u¤ððkÚke ÚkkÞ Au. yk íkkÃk{kLk
{¤ððkLke «r¢Þk Äe{e fu ÍzÃke nkuE þfu Au. ykøk ÷køkðk {kxu yLkuf Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh nkuÞ
Au. suðkt fu, ¼q÷Úke çkuËhfkheÚke, òuýe òuELku, EhkËkÃkqðof LkwfMkkLk ÃknkU[kzðkLkk nuíkwÚke ðøkuhu
yLkuf Ãkrhçk¤kuLkk fkhýu ykøk Vkxe Lkef¤Úke nkuÞ Au.
• ykøk WÃkh rLkÞtºký :
(1) Mkki «Úk{ ykìÂõMksLkLkku ÃkwhðXku ½xkzðku yÚkðkíkku çktÄ fhe Ëuðku.
(2) íkkÃk{kLk Lke[u ÷kððwt.
(3) ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚkkuoLku Ëqh fhðku.
(4) ðes¤e òuzkýku çktÄ fhe Ëuðk òuEyu.
– ykøkLku rLkÞtºký{kt hk¾ðkLke yk «r¢Þk{kt yk çkÄk s Ãkøk÷ktykuLkku [ku¬Mk yLku Mk{wr[ík WÃkÞkuøk
ykøkLku ykøk¤ ðÄíke yxfkðe þfu Au yÚkðkíkku, rLkÞtºký{kt ÷kðe þfkÞ Au.
– ßÞkhu, ykøk ÷køku íÞkhu, ykøkÚke Mk¤øke QXu íkuðk ÃkËkÚkkuoLku ¾Mkuze Ëuðk{kt ykðu íkku ykøk Vu÷kíke
yxfu Au. íkuðe s heíku ykøkÚke «¼krðík ÚkÞu÷k ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚkoLku ð[{ktÚke fkÃke Lkk¾ðk{kt
yÚkðk íkku Ëqh fhðk{kt ykðu íkku ykøk ykøk¤ ðÄíke yxfu Au. su{ fu, støk÷{kt ykøk ÷køku íÞkhu,
ykøkLke ykMkÃkkMkLkk ð]ûkkuLke nkh{k¤k fkÃke Lkk¾ðk{kt ykðu íkku, ykøkÚke Mk{økú støk÷ rðMíkkh
çk¤eLku ¼M{ ÚkE síkkt yxfu Au. çkkfeLkk støk÷Lku çk[kðe þfkÞ Au.
– ¾Lkesíku÷Lkk fqðkyku{kt ykøk ÷køku íÞkhu, íkuLku ykìÂõMksLk {¤íkku ykuAku ÚkkÞ íku{ fhðk{kt ykðu
Au. yk{, fhðk {kxu nðkLkku «ðkn çktÄ fhðku Ãkzu Au yÚkðk fkçkoLk zkÞkìõMkkEz økìMkLkwt ykðhý
Q¼wt fhðk{kt ykðu Au, su ykøk {kxu yuf «ríkfkhf Ãkrhçk¤ Au.
– fkçkoLk zkÞkìõMkkEzLke nkshe{kt yøkk þõÞ LkÚke. íkuðe s heíku hMkkuzk{kt íku÷¼hu÷e ík¤ðkLke fzkE{kt
ykøk ÷køke nkuÞ íkku íkuLke WÃkh íkuLkk {kÃkLkwt yuf Zktfýwt {qfe ËuðkÚke íkuLku ykìÂõMksLk {¤íkku çktÄ ÚkE
sþu. òu õÞkhuf fkuE LkkLke Äkíkw Ãkh ykøk ÷køke nkuÞ íkku, íkuLkk WÃkh Mkqfe huíke Lkkt¾ðkÚke ykøk
nku÷ðkE sþu.
• ykøk ÷køke nkuÞ íÞkhu Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt :
(1) s{eLk Ãkh Lke[u ð¤u÷k hnuðwt.
(2) Äw{kzku yLku økìMk ïkMk{kt Lkk òÞ íku {kxu {kuZwt fÃkzktÚke Zktfe Ëuðwt.
(3) ykøk ÷køku íÞkhu R{hsLMke VkuLk Lkt. 101 WÃkh VkÞhrçkúøkuzLku VkuLk fhku yLku ykøkLkk
çkLkkðLkkt MÚk¤Lke [kuõfMk {krníke ykÃkku.
328
(4) R÷urõxÙrMkxe íkhík s çktÄ fhe Ëuðe. ykøk WÃkh Ãkkýe yÚkðk íkku Mkqfe huíke Lkkt¾ðe.
(5) ykøkÚke çk[ðk {kxu ½hLke çknkh íkhík Lkef¤e sðwt, ½h{kt Ãk÷tøk Lke[u fu fçkkx{kt MktíkkE
sðwt Lknª. íku yíÞtík òu¾{e Au. sux÷wt çkLku íkux÷wt ÍzÃke çknkh Lkef¤e sðwt, Lke[u Wíkhíke
ð¾íku ËkËhkLkku WÃkÞkuøk fhðku.
(6) yøkíÞLke ytøkík ðMíkw yufrºkík fhðk hkufkðwt Lknª, fkhý fu ykøk ¾qçk ÍzÃkÚke Vu÷kíke nkuÞ
Au. ykÚke, ÃkkuíkkLke òíkLku çk[kðe ÷uðe.
(7) òu Mkqfk ½kMkLke øktS{kt ykøk ÷køke nkuÞ íkku ykøk Lk «Mkhu íku {kxu ½kMkLke ÚkÃÃkeyku çkkswLkk
½hkuÚke Ëqh fhe Ëuðe.
(8) ßÞkhu fkuE ÔÞÂõíkLku ykøk ÷køku íÞkhu, su MkkÄLk {¤e þfu íku{ nkuÞ íkuLkkÚke ßðk¤kyku
çkwÍkðe Ëuðe òuEyu. Ãkkýe, Äkçk¤ku, fkìxLk fÃkzwt ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ. Mk¤økíkkt
{kýMkLku çk[kððk sLkkh ÔÞÂõíkLku Ãký ykøk Ãkfze ÷u Au. ykÚke, çk[kðLkkh ÔÞÂõíkyu
ÃkkuíkkLke ykøk¤ Äkçk¤ku, fk{¤ku, fkux yÚkðk fkìxLk xuçk÷ õ÷kuÚk ðøkuhu Ãkfze hk¾ðwt òuEyu.
òu fu, yk çkÄe ðMíkwyku QLk fu MkwíkhkW s nkuðe òuEyu.
yk{, ykøk ÷køku íÞkhu yk «{kýuLke íkfuËkhe fu Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt ÷uðk òuEyu.
• fwËhíke ykÃkr¥kykuLke yMkhku
(1) ¼qftÃk :
– ßÞkhu, fkuE «Ëuþ{kt ¼qftÃk ykðu Au íÞkhu íkuLkkÚke yLkuf Mk{MÞkyku Q¼e ÚkkÞ Au. su{ fu, hMíkkyku,
hu÷ðu, Ãkw÷ku, çktÄku, {fkLkku ðøkuhu çkktÄfk{Lku {kuxwt LkwfMkkLk ÃknkU[u Au.
– fux÷kf çkktÄfk{ ÄhkþkÞe ÚkE òÞ Au. íkku fux÷ktf s{eLk{kt Lke[u Qíkhe òÞ Au. s{eLk{kt,
hMíkkyku Ãkh {kuxe Vkxku, ríkhkzku Ãkze òÞ Au.
– òu ¼qftÃkLke íkeðúíkk ðÄkhu nkuÞ íkku s{eLk «Ëuþ Lke[u çkuMke òÞ Au yÚkðk íkku Ÿ[fkE Ãký ykðu
Au. fux÷efðkh yuðwt Ãký çkLku fu yuf «Ëuþ çkeò «ËuþÚke rçk÷fw÷ Aqxku Ãkze òÞ.
– LkËeyku ÃkhLkk çktÄ íkqxíkkt LkËeyku{kt ¼khu ½kuzkÃkqh ykðu Au. ykÚke, rfLkkhkLkk økk{ku íkýkE òÞ Au.
MkUfzku ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au. òLk-{k÷Lku LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. òu ¼qftÃk Mk{wÿ{kt rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt
ykðu íkku ¼tÞfh rðLkkþfkhe íMkwLkk{e {kuòtyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au yLku íku rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt íkkhkS
Mksuo Au.x
– ¼qftÃkÚke ðknLk-ÔÞðnkhMk, MktËuþk-ÔÞðnkh ¾kuhðkE òÞ Au. xur÷VkuLk, ðes¤eLkk Úkkt¼÷kyku íkqxe
síkkt nkuðkÚke íku Mkuðk çktÄ ÚkE òÞ Au. ÃkeðkLkk ÃkkýeLke ÃkkEÃk ÷kELkkuLk, økxh ÔÞðMÚkkLku, LkwfMkkLk
ÚkkÞ Au.
– ykð~Þf Mkuðkyku ðuh-rð¾uh ÚkE òÞ Au. {kLkð-ÃkþwÄLkLku òLknkrLk ÚkkÞ Au yÚkðk íku{Lku Eò
ÃknkU[u Au.
 329
¼fqtÃk{kt ÄhkþÞe ÚkÞu÷k {fkLkku{kt ËxkÞu÷e {]íkËunkuLkk Mk{ÞMkh çknkh fkZðk{kt Lk ykðu, íkuLkku
ÞkuøÞ rLkfk÷ fhðk{kt Lk ykðu íkku hkuøk[k¤ku Vkxe Lkef¤u Au.
– ykðk MÚk¤kuyu stíkwLkkþf ËðkykuLkku Atxfkð Mk{ÞMkh fhðku Ãkzu Au. ð]ûkku yLku {fkLkku ÄhkþÞe
ÚkðkLku fkhýu {køko{kt yðhkuÄku Q¼k ÚkkÞ Au. fux÷efðkh ykøk Ãký Vkxe Lkef¤u Au, yk{, ¼qftÃkLke
ykðe rðLkkþf yMkhku òuðk {¤u Au.
(2) ßðk¤k{w¾e «MVwxLk :
– ßðk¤k{w¾e VkxðkÚke fux÷efðkh ÃkðoíkkuLke h[Lkk Úkíke òuðk {¤u Au. xkÃkwfeÞ «Ëuþ{kt ßðk¤k{w¾e
rðMVkux ÚkðkÚke fux÷efðkh xkÃkwLkku Úkkuzku rðMíkkh Ëqh Vtøkku¤kE síkku nkuÞ Au.
– ËrhÞk{kt ¼Þtfh rðLkkþfkhe yuðk íMkwLkk{e {kuòtyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au, yk {kuòtyku rfLkkhk rðMíkkhku{kt
íkÚkk ËrhÞkLke Mkk{e çkkswyu ykðu÷k rfLkkhk «Ëuþku{kt Ãký {kuxk «{ký{kt rðLkkþ fhu Au. sux÷k
«Ëuþ{kt ÷kðk ÃkÚkhkÞ Au íÞkt Mk¾ík Lk¬h ¾zfku h[kÞ Au.
– ÷kðk ÃkÚkhkððkÚke íku rðMíkkh{kt ðLkMÃkríkLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. Mk¾ík ¾zfk¤ «Ëuþku{kt ðLkMÃkríkLkku
rðfkMk þõÞ LkÚke. ßðk¤k{w¾e{ktÚke su hk¾ çknkh VUfkÞ Au íku hk¾ ßÞkt ÃkÚkhkÞ Au íÞktLke s{eLkku
¼kÂM{f çkLke òÞ Au yLku ¾uíke {kxu rçkLkWÃkÞkuøke çkLke òÞ Au. sðk¤k{w¾e VkxðkÚke òLk-{k÷Lku
nkrLk ÃknkU[u Au.
(3) ðkðkÍkuzwt :
– ðkðkÍkuzwt fu [¢ðkíkLke ÍzÃk fu økríkLku ykÄkhu rðLkkþf yMkhku ðÄw fu ykuAe òuðk {¤u Au. òu
ðkðkÍkuzkLke økrík f÷kfLkk 118Úke 221 rf.{e. «rík f÷kfu nkuÞ íkku íkuLke {nkrðLkkþf yMkhku òuðk
{¤u Au. su{ fu, fk[k {fkLkku íkqxe òÞ Au, ðes¤e yLku xur÷VkuLkLke ÷kELkkuLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au,
hMíkkyku yLku hu÷ðuLku LkwfMkkLk ÃknkU[u Au.
– ðkðkÍkuzkLku fkhýu ¾qçk ðhMkkË ÃkzðkÚke LkËeyku{kt Ãkqh ykðu Au. fk[k {fkLkkuLkk AkÃkhkt WzðkÚke
òu¾{ ¾qçk ðÄe òÞ Au.
– òu ðkðkÍkuzk{kt ÃkðLkLke økrík ytËksu 222 rf.{e. «rík f÷kf nkuÞ íkku íku yrík {nkrðLkkþf
ðkðkÍkuzwt fu [¢ðkík fnuðkÞ Au. yk {nkrðLkkþf ðkðkÍkuzwt fnuÞk Au.
– ykðk ðkðkÍkuzkÚke hnuýkf yLku ykiãkurøkf E{khíkkuLku ÔÞkÃkf {k¤¾kfeÞ LkwfMkkLk ÃknkU[u Au.
MktËuþkÔÞðnkh MktÃkqýo ¾kuhðkE òÞ Au, hu÷ðu yLku hMíkk {køko{kt {kuxk «{ký{kt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– LkËe ÃkhLkk Ãkw÷ku íkqxe òÞ Au. çktÄku íkqxe òÞ Au. ykÚke, {kuxk «{ký{kt Ãkqh ykðu Au, ËrhÞkLkk Ãkkýe
s{eLk-rfLkkhkkt ½qMke ykðu Auu yLku rðLkkþ Mksuo Au.
(4) Ãkqh :
– ÃkqhLkk ÃkkýeLkk íkeðú ðuøk, Ãkkýe ¼hkE hnuðkLku fkhýu òLk-{k÷Lkwt ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. Ãkqh
ykððkÚke yLkuf ÷kufku, ÃkþwÄLk íkýkE òÞ Au fu zqçke òÞ Au.
330
– òu yk {]íkËunkuLkku íkkífkr÷f rLkfk÷ fhðk{kt Lk ykðu íkku, Ãkkýe øktÄkE QXu Au íkÚkk hkuøk[k÷ku Vkxe
Lkef¤u Au. ÷ktçkkMk{Þ MkwÄe Ãkkýe ¼hkðkLku fkhýu ÃkeðkLkk ÃkkýeLkk Mºkkuík «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. ÃkqhLkk
ÃkkýeLke økrík íkeðú nkuÞ íkku fux÷efðkh økk{Lkk økk{ íkýkE òÞ Au.
– ÃkqhLkk Ãkkýe ¼hkE hnuðkÚke {k¤¾kfeÞ Mkøkðzku suðe fu, hMíkkyku, hu÷ðu, ÃkkýeLke ÃkkEÃk÷kELk,
R÷uõxÙef yLku xur÷VkuLk ÷kELku ðøkuhu{kt ¼tøkký ÚkkÞ Au. suLkk Ãkrhýk{u ðknLk-ÔÞðnkh, MktËuþkÔÞðnkh
¾kuhðkE òÞ Au.
– s{eLk ÃkhLkk çkktÄfk{ku, fk[k {fkLkku, ¼kUÞhkðk¤e E{khíkku òu¾{{kt {wfkE þfu Au.
– {kuxk «{ký{kt ykŠÚkf ¾w{khe ÚkkÞ Au. ¾uíke, Wãkuøk, ðuÃkkhLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. ¾kã Mkk{økúe,
ÃkþwÄLk, MkktMf]ríkf [esðMíkwyku, {íM{Þ Wãkuøk, {kAe{khLke nkuzeyku ðøkuhuLku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ
Au.
– zu{, [ufzu{, ®Mk[kE ík¤kðze ðøkuhuLku íkkuze Lkkt¾u Au. ÃkqhÚke ÃkkýeLkk MºkkðLke ÃkØríkyku, ÔÞðMÚkkLku
LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. Ãkkýe «Ëqr»kík ÚkðkÚke hkuøk[k¤ku Vkxe Lkef¤u Au. ÃkqhÚke fux÷efðkh s{eLkLke
¼u¾zku ÄMke Ãkzu Au. ykÚke, fux÷efðkh {kuxk ÃkkÞu òLknkrLk ÚkkÞ Au.
(5) Ëw»fk¤ :
– ðhMkkË Lk ÃkzðkÚke, ÃkkýeLke íktøke MkòoÞ Au. suLku Ëw»fk¤ fnu Au. ¾uíke{kt ®Mk[kE Lk ÚkðkÚke Ãkkf
rLk»V¤ òÞ Au. ykÚke, yLkksLke Ãký íktøke Q¼e ÚkkÞ Au.
– ½kMk[khku Ãký {¤e þfíkku LkÚke. ykÚke, {kLkðku, Ãkþwyku Ãkkýe yLku ¼q¾{hkÚke Äe{u-Äe{u {]íÞw Ãkk{u
Au. fux÷efðkh ¼q¾{hkÚke x¤ð¤íkk ÷kufkuLku ÃkkuíkkLkk çkk¤fkuLku LkkLke yuðe hf{ {kxu ðu[e Ëuíkk nkuÞ
Au yÚkðk íkku yu{Lku Vhs Ãkzíke nkuÞ Au.
– yk fwËhíke ykÃkr¥kyku çknw Úkkuzk Mk{Þ{kt ¼ÞkLkf íkkhkS Mksuo Au. «ËuþLkk Mk{økú SðLkLku yMíkÔÞMík
fhe Ëu Au. fux÷efðkh yuðwt Ãký çkLku Au fu, {kºk ykÃkr¥kLkk Mk{Þu s Lknª Ãkhtíkw, ½ýkt ð»kkuo MkwÄe
íkku fux÷efk {]íÞwÃkÞOík yk ykÃkr¥kLke {kXe yMkh òuðk {¤u Au.
– suLkk fkhýu yuf «fkhLkwt {kLkrMkf Ëçkký Q¼wt ÚkkÞ Au. y[kLkf ykðu÷e ykÃkr¥kyku{kt ÃkkuíkkLkk
MðsLkkuLku økw{kðLkkh ÷kufku {kLkrMkf heíku ¼ktøke Ãkzu Au. íkuyku {Lkkurðf]ríkLkku ¼kuøk çkLku Au. íkuyku
ÃkkuíkkLke þÂõík, rðïkMk økw{kðe çkuMku Au. ½ýeðkh fwËhíke Ëw½oxLkk{kt fwxwtçkLkk çkÄk s MkÇÞku{ktÚke
{kºk yuf s ÔÞÂõík çk[e òÞ yLku çkkfeLkk {]íÞw ÃkkBÞkt nkuÞ íÞkhu, ykðe ÔÞÂõík {kLkrMkf heíku
yMðMÚk çkLke òÞ Au, ÃkkuíkkLkwt ÔÞÂõíkíð økw{kðe Ëu Au, íkku fux÷efðkh ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke ÞkËþÂõík
økw{kðe Ëu Au. ykðe {kLkrMkf Mk{MÞkLkku ¼kuøk çkLkLkkhLku {kLkrMkf WÃk[kh yLku Mkkhðkh ykÃkðe
òuEyu.
• yfM{kík ÚkkÞ íkku þwt ÚkkÞ ?
(1) yuf{ fu ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt ykøk ÷køke þfu. yk MkkÚku {kuxku rðMVkux Ãký ÚkE þfu
(2) {kuxku Äzkfku fu rðMVkux ÚkE þfu. MkkÚku MkkÚku ykøk Ãký ÷køke þfu.
 331
(3) yuf{{kt rçk®Õzøk, {þeLkhe Äþe Ãkzu, íku{s ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt çkkhe-çkkhýkt, {fkLk,
MxÙõ[h ðøkuhu ÄhkþkÞe ÚkE þfu.
(4) ykMkÃkkMk{kt økìMk ð¤íkh ÚkkÞ. økìMkLkk «Mkhýktf íkÚkk nðk{kLk yLku nðkLke rËþk{kt ÍzÃkÚke
ykøk¤ ðÄu.
(5) çkkuE÷h fu xktfe suðk Ãkkºk/ðuMk÷{kt rðMVkux ÚkkÞ íkku fwh[ufwh[k QzeLku ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt
Eò ÃknkU[kze þfu.
(6) økìMkLke LkwfMkkLkfkhf ðkMkLku fkhýu íku rðMíkkhLke Sðtík Mk]rü Lkkþ Ãkk{u.
(7) {kLkð {]íÞw ÚkE þfu. ïkMkkuïkMk MkrníkLke þkherhf íkf÷eV ÚkE þfu.
(8) yfM{kíkLku fkhýu øk¼hkx ÚkE þfu.
(9) ßð÷Lkþe÷ «ðkne Zku¤kE þfu.
(10) ðesÃkwhðXk{kt ¼tøkký fòoE þfu.
(11) ðkíkkðhý{kt «Ëq»ký Vu÷kE þfu.
(12) Íuhe hMkkÞýkuLkk fkhýu Eò ÃknkU[e þfu Au.
• ykiãkurøkf yfM{kíkkuLke yMkh fkuLku ÚkkÞ ?
(1) ykiãkurøkf yfM{kíkLkk Ãkrhýk{u rðMVkux, Äzkfku Úkíkkt, Äúqòhe fu ftÃkLkÚke çkkhe-çkkhýkt,
{fkLk, þuz ÄhkþkÞe ÚkkÞ íkku LkSf{kt fk{ fhíkkt {kýMkku-fk{ËkuhkuLku økt¼eh Eò ÚkE þfu
yÚkðk {]íÞw Ãkk{u.
(2) yuf{Lke ykMkÃkkMkLke ðMkíkeLku Ãký rðMVkuxÚke yMkh ÚkE þfu. Ãkkºk/ðuMk÷{kt Äzkfku ÚkkÞ íkku
fwh[ufÁ[k QzeLku Eò ÃknkU[e þfu.
(3) yuf{Lke ykswçkkswÚke ÃkMkkh Úkíkkt hknËkheykuLku Ãký Eò ÃknkU[kze þfu.
• ykiãkurøkf yfM{kík ytøku Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt
1. ykiãkurøkf yfM{kík Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt : ykiãkurøkf yuf{Lke MÚkkÃkLkk ykðk yuf{{kt yfM{kíkLke
þõÞíkk MkkÚku s ÚkkÞ Au. yMkkÄkhý Mktòuøkku{kt Úkíkk yfM{kíkLke Mkt¼kðLkkyku{kt Mkwhûkk íkhefu ÚkE
þfu íku {kxuLkku Lkkøkrhf Ä{o þwt fnu Au ?
(1) þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe Íuhe hMkkÞýkuLkk WíÃkkËLk fhíkkt yÚkðk WíÃkkËLk «r¢Þk{kt ðÃkhkþ
fhíkkt yuf{kuLke LkSf{kt ðMkðkx {¤ðku.
(2) ykiãkurøkf yuf{kuLke ykswçkksw{kt ðMkðkx fhíkkt ÷kufkuyu íku{Lkk hnuýktfLke ÃkkMkuLkk rðMíkkh{kt
fuðk «fkhLkk ykiãkurøkf yuf{ku ykðu÷k Au íkuLke òýfkhe {u¤ððe òuEyu.
(3) òu¾{e hMkkÞýkuLkk økwýÄ{kuo rðþuLkk MkkrníÞ, [kuÃkkrLkÞk, ð]¥kÃkºkku ðkt[ðk yLku xe.ðe./
hurzÞkuLkk fkÞo¢{ku òuðk-Mkkt¼¤ðk.
332
(4) òu¾ýe Ãkrhçk¤ku-Íuhe yuf{ku/hMkkÞýku ytøku rþrûkík òýfkh íkhðrhÞk ÞwðkLkkuyu yfM{kíkLkk
Mktòuøkku{kt çk[kð fuðe heíku ÚkE þfu íkuLke íkk÷e{ {u¤ððe òuEyu. suÚke yýeLkk Mk{Þu fk{
÷køke þfu.
(5) yfM{kík ÚkkÞ íkku çk[kð {kxuLkk WÃkkÞku ytøku òýfkhe {u¤ðku yLku ykðe òýfkhe {kxu
Mkhfkh MðiÂåAf MktMÚkkyku/ykiãkurøkf yuf{ îkhk Þkusðk{kt ykðíkk fkÞo¢{ku{kt Mkn¼køke
ÚkE òøk]rík fu¤ððe.
(6) yfM{kíkLkk Mktòuøkku{kt fE rËþk{kt MÚk¤ktíkh fhe fÞk Mk÷k{ík yk©ÞMÚkkLk{kt sðwt íku ytøku
Mk{wËkÞ ykÄkrhík Ã÷kLk çkLkkðku yLku Mk{òu.
(7) MÚk¤ktíkhLkk Mktòuøkku MkòoÞ íkku íðrhík MÚk¤ktíkh {kxuLkk WÃkkÞku yLku yðhsðhLkk hMíkkyku
ytøku Ãkqðoòýfkhe fu¤ðku.
(8) Mk÷k{ík yk©Þ MÚkkLku ÃknkU[ðk {kxu ÞkuøÞ rËþk íkhV ÷E síkk Mkkhe nk÷íkðk¤k yLku
ykuAk xÙkrVfðk¤k hMíkkyku ÃkMktË fhe hk¾ðk yLku íkuLke rðøkíkku Ã÷kLk{kt Ëk¾÷ fhðe.
(9) fwxwtçk {kxuLke ykÃkr¥k ÔÞðMÚkkÃkLk ÞkusLkk íkiÞkh fhe fwxwtçkLkk Ëhuf ÔÞÂõíkLku íkuLke Mk{sý
ykÃke ðkfuV fhðk.
(10) Íuhe hMkkÞýkuLkk økwýÄ{kuo yLku íkuLkkÚke çk[ðkLkk «kÚkr{f WÃkkÞkuÚke fwxwtçkLke Ëhuf ÔÞÂõíkLku
{krníkøkkh fhðe fu{ fu ½ýk hMkkÞýku htøk yLku øktÄ ðøkhLkk nkuÞ Au. ykt¾{kt Ãkkýe ykðu
yLku WÃkfk ykðu íkuðwt sýkÞ íkku hMkkÞýLke nkshLke rLkþkLke Au.
(11) rçkLksYhe yLku yÞkuøÞ ò¤ðýeLku ÷eÄu çkøkze økÞu÷k hMkkÞýkuLkku Lkkþ fhku.
(12) hMkkÞýku ðkÃkhíke ð¾íku yufLke MkkÚku çkeswt ¼u¤ððwt Lknª.
(13) hMkkÞýkuLkku WÃkÞkuøk fhíke ð¾íku Äw{úÃkkLk fhþku Lknª.
(14) òu hMkkÞý Zkuu¤kE òÞ íkku íkuLku íkwhík s MkkV fhe Ëku.
• ykiãkurøkf yfM{kíkLkk ykfÂM{f Mktòuøkku ð¾íku Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt :
(1) ykiãkurøkf yuf{{kt {kuxe nkuLkkhík Úkíkkt, yuf{{ktÚke fkuE ÔÞÂõík çknkh ¾çkh ÃknkU[kze þfu
íku{ Lk nkuÞ íkku Lkkøkrhf íkhefu Vhs ÚkE Ãkzu fu Mkhfkhe Mk¥kkÄeþkuLku, VkÞh rçkúøkuzLku, Ãkku÷eMk
rð¼køkLku ðøkuhuLku ÚkÞu÷ nkuLkkhíkLke «kÚkr{f ¾çkh ðnu÷e íkfu Ãknkuut[kze, Mkhfkhe {ËË
Mk{ÞMkh Ãknkuut[u íku {kxu MknkÞYÃk Úkðwt.
(2) Íuhe økìMk fu Íuhe hMkkÞýLkk ÷efusLkk rfMMkk{kt ykðk ík¥ðkuLke íkeðúíkk yLku ÃkðLkLke rËþk
RÚÞkrË Ãkrhçk¤kuLkk yLkwMktÄkLku yuf{Lke LkSfLkk ðÄw rðMíkkhku{kt ðMkíkk ÷kufku {kxu ¾íkhkYÃk
çkLke þfu Au.
(3) ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚkkuoLke nuhVuh îkhk Úkíkku yfM{kík ykswçkkswLkk çkeò yuf{ku, hknËkhe
ðknLkku RíÞkrË {kxu ¾íkhku ÃkuËk fhe þfu Au.
 333
• yMkhøkúMík ÷kufkuLkk {kLkrMkf WÃk[khku.
– Ëw½oxLkkLke ÃkrhÂMÚkrík yLku íkuLke yMkhkuLku fkhýu yMkhøkúMík ÷kufkuLke {kLkrMkf Mk{íkw÷k òu¾{kÞ Au.
fux÷kf ÷kufku ¼qftÃk, Ãkqh, íMkwLkk{e ðøkuhu suðe y[kLkf ykðe Ãkzu÷e ¼Þtfh Ëw½oxLkkLku fkhýu
{kLkrMkf rðf]ríkLkku ¼kuøk çkLku Au. ykðe ÔÞÂõíkykuLkku {kLkrMkf WÃk[kh fhðku sYhe çkLku Au.
{Lkkur[rfíMkk fu {LkkuÃk[kh yk heíku fhe þfkÞ.
(1) ykí{rðïkMk :
– ykÃkr¥køkúMíkk ÔÞÂõíkLku ÃkkuíkkLke òík ÃkhLkku rðïkMk QXe økÞku nkuÞ Au. ykÚke, ykðe ÔÞÂõíkyku{kt
«Úk{ ÃkkuíkkLke þÂõík rðþuLkku rðïkMk Q¼ku ÚkkÞ íkuðwt íkuðwt ðkíkkðhý Q¼wt fhðwt. ykðe ÔÞÂõíkykuLke
ÃkkuíkkLke fux÷ef sðkçkËkheyku nkuÞ Au.
– yk sðkçkËkheyku rðþu íkuLku òøk]ík fhðe òuEyu. suÚke fheLku íku s÷Ëe Mkk{kLÞ ÔÞÂõík çkLke þfu.
ÔÞÂõík fE heíku Mk{ks yLku fwxwtçk MkkÚku Mk{kÞkusLk MkkÄe þfu íkuLke rðrðÄ heíkku çkíkkððe òuEyu.
ÔÞÂõíkLku ÃkkuíkkLkk ÔÞÂõíkíð rðþu Mk¼kLk fhðku. íkuLkk{kt Ãkzu÷e Mkw»kwÃík þÂõíkku rðþu íkuLku ynuMkkMk
fhkððku Ãkzu.
(2) yMkhøkúMíkkuLku {qtÍðíke Mk{MÞkyku Ëqh fhðe :
– y[kLkf ykðe Ãkzíke fwËhíke ykÃkr¥kyku yLkuf LkkLke-{kuxe Mk{MÞkyku Q¼e fhu Au. ykðe
Mk{MÞkykuLkku Mkk{Lkku fhðk{kt yMkhøkúMík ÔÞÂõík þÂõík{kLk nkuíkku LkÚke.
– ykÚke, ykðe ÔÞÂõíkyku {kLkrMkf MðMÚkíkk økw{kðe çkuMku Au. ykÚke, íkuLkk {kLkrMkf WÃk[kh {kxu
¼ÂõíkLku {qtÍðíke fux÷ef Mk{MÞkyku rðþuLke ÔÞðÂMÚkík òýfkhe {u¤ððe òuEyu yLku íku Mk{MÞkykuLku
þõÞ íkux÷e s÷Ëe Wfu÷ðk «ÞíLk fhðku òuEyu.
(3) ÷kufkuLke nqtV :
– ykÃkr¥køkúMík yLku {kLkrMkf heíku yMðMÚk ÔÞÂõíkLku íkuLkk Mkøkkt-MktçktÄeyku, r{ºkkuLke nqtV, ykÄkh,
ykïkMkLk {¤u íku yøkíÞwt Au. yk ykÄkh Mk{ksLkk fux÷k ÷kufku ykÃku Au.
– íkuLkk WÃkh Ãký {kLkrMkf MðMÚkíkkLke ÂMÚkrík òuðk {¤u Au. ÷kufkuLke ÃkkuíkkLkk «íÞu fux÷k «{ký{kt
÷køkýe Au. su{ fu, ¼qftÃk Mk{Þu ÷kufkuuLku ÃkhMÃkh {ËË yLku Mknfkh {¤ðkÚke yMðMÚk ÔÞÂõíkykuLke
{kLkrMkfíkk WÃkh ¾qçk {kuxe nfkhkí{f yMkh Q¼e ÚkkÞ Au.
– ykðk fÃkhkt Mk{Þu Ëðk, ¾kuhkf, yk©Þ Akðýe suðe «kÚkr{f sYrhÞkíkku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu íkku
Ãký ÔÞÂõík {kLkrMkf heíku MðMÚk çkLkðk ÷køku Au.
– fkuEÃký fwËhíke ykÃkr¥k yu Ä{o, òrík fu ¼k»kkLku æÞkLk{kt hk¾eLku ykðíke LkÚke. yuf s ykÃkr¥køkúMík
rðMíkkhku{kt ðMkðkx fhíkkt ÷kufku y÷øk-y÷øk Ä{o, òrík, ¼k»kkLkk nkuÞ Au. fkuE yíÞtík økheçk íkku
fkuE íkðtøkh nkuÞ Au.
334
– ykÚke, ykÃkr¥køkúMík rðMíkkhku{kt {ËË yLku Mknfkh {kxu {kºk {kLkðíkkLku æÞkLkkt hk¾eLku Mkuðk fu {ËË
fhðe òuEyu. ËuþLkk fkuEÃký MÚk¤u {kuxe ykfÂM{f Ëw½oxLkk ÚkkÞ íÞkhu Mk{økú Ëuþ{kt {kLkðíkk¼ÞwO
ðkíkkðhý Q¼wt fhðwt òuEyu. ykðk Mk{Þu Lkkík-òíkLkk, Ä{oLkk ¼u˼kð ¼q÷eLku çkÄkLku yufMkh¾e
{ËË fhðe òuEyu. MðiÂåAf MktMÚkkykuyu íkífk¤ {ËË fhðe òuEyu.
– ykÃkr¥køkúMík rðMíkkh{kt [kuhe, ÷qtxVkxLke «ð]r¥k Lkk ÚkkÞ íku {kxu ÷kufku{kt òøk]rík ÷kððe òuEyu.
ËuþLkk Ëhuf LkkøkrhfLku «kÚkr{f Mkkhðkh {kxuLke xÙu®Lkøk VhrsÞkíkÃkýu ykÃkðe òuEyu. Ëhuf þiûkrýf
MktMÚkkyku{kt ykðe xÙu®Lkøk VhrsÞkík heíku þe¾ððe òuEyu.
• hkuøk yuf fwËhíke ykÃkr¥k :
¼qftÃk, Ãkqh, ðkðkÍkuzwt, Ëw»fk¤ ðøkuhu fwËhíke ykÃkr¥kykuLke su{ hkuøk yu Ãký fwËhíke ykÃkr¥k s Au.
fkhý fu, hkuøk[k¤ku Vkxe Lkef¤íkk yMktÏÞ ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au. òu ykðk hkuøkku Ãkh fkçkq ÷uðk{kt Lkk ykðu
íkku {kuxe MktÏÞk{kt {kLkðku {]íÞw Ãkk{íkkt nkuÞ Au. E.Mk. 1994Lkk MkÃxuBçkh yLku ykìõxkuçkh {rnLkk{kt Mkwhík
þnuh{kt Ã÷uøk Lkk{Lkku hkuøk Vkxe Lkef¤íkk yLkuf ÷kufku {]]íÞw ÃkkBÞk níkkt. ½ýkt ð»kkuo ÃkAe yk hkuøkku {kÚkwt
Ÿ[fíkk Mk{økú rðï{kt nknkfkh ÚkE økÞku níkku. Mkwhík{kt Ã÷uøk ÚkðkLkk yLkuf fkhýku níkkt. su{ktLkwt yuf {wÏÞ
fkhý yu níkwt fu, Mkwhík{kt íkkÃke LkËe{kt ¼khu rðLkkþf Ãkqh ykÔÞwt níkwt. yk ÃkqhLkkt Ãkkýe Mk{økú Mkwhík þnuh{kt
Vhe ðéÞkt níkkt, yk ÃkqhLkkt Ãkkýe{kt yLkuf «kýeykuLke MkkÚku, {kuxe MktÏÞk{kt ôËhku {]íÞw ÃkkBÞkt níkkt. yk
ôËhkuLkk {]íkËunku fkunðkíkk fu Mkzíkk Ã÷uøk Vkxe LkeféÞku níkku. Ãkqh, ¼qftÃk suðe fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk fkhýu
{kuxk «{ký{kt rðLkkMk Mkòoíkku nkuÞ Au. òu íkkífkr÷f Äkuhýu þnuhLke MkkV-MkVkE nkÚk Ähðk{kt Lkk ykðu
íkku, swtíkwLkkþf ËðkykuLke Atxfkð fhðk{kt Lkk ykðu íkku økt¼eh Ãkrhýk{ ykðíkwt nkuÞ Au. hkuøk[k¤ku Vkxe
Lkef¤íkku nkuÞ Au. yk hkuøk[k¤kLku Mknu÷kEÚke fkçkq{kt ÷E þfkíkku LkÚke. Ãkrhýk{u çknw {kuxe MktÏÞk{kt {kýMkku
{]íÞw Ãkk{u Au. ykðk, hkuøk[k¤kLke MkkiÚke ðÄw yMkh økheçk ÷kufku{kt ÍqtÃkzÃkèeyku{kt íkÚkk çknkhÚke MÚk¤ktíkh
fheLku ykðu÷k ÷kufku{kt òuðk {¤u Au íkÚkk Ãkwhw»kku fhíkkt Mºkeyku ykðk hkuøkLkku ¼kuøk s÷Ëe çkLku Au. ÔÞkÃkf
heíku Vu÷kÞu÷k hkuøkLke Mk{MÞkLku Ëqh fhðk {kxu ÷kufkuyu íkÚkk Mkhfkhe íktºku fux÷ktf [ku¬Mk Ãkøk÷kt íkfuËkhe {kxu
QXkððkt òuEyu. su yk {wsçk Au.
(1) øktËfe ðnu÷e íkfu MkkV fhðe òuEyu.
(2) MðåA ÃkeðkLkk ÃkkýeLke ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu. ÃkeðkLkwt Ãkkýe nt{uþk økk¤eLku, MðåA fheLku Ãkeðwwt,
ÃkeðkLkk ðkMkýku n{Uþkt MðåA hk¾ðk, ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt õ÷kurhLkLke xefzeyku Lkkt¾ðe òuEyu.
ÃkkýeLku Wfk¤eLku s Ãkeðwt òuEyu.
(3) ¾kuhkf íkkòu s ÷uðku òuEyu. ¾kýe-Ãkeýe çkòhku y{wf Mk{Þøkk¤k MkwÄe çktÄ hk¾ðk òuEyu - Íkzk
- Q÷xeLkkt rfMMkkyku{kt «ðkne ¾kuhkf s ÷uðku òuEyu.
(4) ½hLke ykMkÃkkMk fqzku-f[hku s{k ÚkÞku nkuÞ íkku íkkífkr÷f íku nxkðe ÷ELku MkkV-MkqVe fhðe òuEyu.
ðÄw øktËfe Lkk Vu÷kÞ íku {kxu stíkwLkkþf ËðkykuLkku Atxfkð fhðku òuEyu.
 335
(5) {åAhkuLke WíÃkr¥k yxfkðe òuEyu. {åAh yøkhçk¥ke fu ÷e{zkLkkt ÃkkËtzkLkku Äw{kzku fheLku {åAhLku
Ëqh hk¾ðk. MkqÞkuoËÞ yLku MkqÞkoMík Mk{Þu çkkhe-çkkhýkt çktÄ hk¾ðk òuEyu.
(6) ½hLke ykMkÃkkMkLkkt ÃkkýeLkk ¾kçkkur[Þk ¾k÷e fhkðe, ËðkLkku Atxfkð fhkððku. ¼hkÞu÷k Ãkkýe Ãkh
fuhkuMkeLk, çk¤u÷k £qz ykìR÷ fu yLÞ íku÷Lkku Atxfkð fhðku.
(7) ÃkeðkLkk Ãkkýe ÷efus þkuÄe íkkífkr÷f rhÃkuh fhkððk.
(8) Vhíkkt Ëðk¾kLkkt þY fhðkt òuEyu. suÚke, ík{k{ ÷kufLku ykhkuøÞ ytøkuLke «kÚkr{f MkwrðÄk íkkífkr÷f
{¤e hnu. íkkð ykðu íÞkhu ÷kuneLke íkÃkkMk fhkððe. òíku íku{s rçkLksYhe Ëðkyku Lk ÷uðe. zkìõxhLke
Mk÷kn «{kýu Ëðkyku ÷uðe.
(9) xe.çke., Ãkkur÷Þku, rºkøkwýe yLku ykuheLke hkuøk«ríkfkhf hMke {wfkððe.
(10) ½høkÚÚkwt ðÃkhkþ {kxuLkk ÃkkýeLke xktfeyku yXðkrzÞu ¾k÷e fhe MkkV fhðe.
(11) hkºku Mkqíke ð¾íku {åAhËkLkeLkku s WÃkÞkuøk fhðku.
yk{, hkuøk[k¤k suðe fwËhíke ykÃkr¥kÚke ykðe heíku çk[kð fhe þfkÞ.
• ðes¤eLke ykøkkuíkhe Mkkð[uíke :
ðkðkÍkuzwt yLku ðes¤e {kuxk¼køku MkkÚku s ÚkkÞ Au, ðes¤eLkk yuf Íçkfkhk{kt 12,50,00,000 ðkìÕx
sux÷e ðes¤e nkuÞ Au. yk ðes¤e fkuELkwt Ãký {kuík LkeÃkòðe þfu Au. ykÚke, ðes¤e {kxu çkuËhfkh hnuðwt
Lk òuEyu. yuf ðkíkLkwt æÞkLk hnu fu, ðes¤e íkuLkk {køko{kt ykðíke fkuEÃký ðMíkw Ãkh ºkkxfu Au. ßÞkhu, Ãký
ðes¤e ÚkkÞ íÞkhu fux÷ef æÞkLk{kt hk¾ðk suðe çkkçkíkku Lke[u {wsçk Au.
(1) R÷uõxÙef WÃkfhýku, ÃkkýeLke ÷kELk ¼usÚke Ëqh hk¾ðk, ðes¤e ÚkkÞ íÞkhu xe.ðe. çktÄ fhe Ëuðwt,
ðýðÃkhkíkk Ã÷øk Ã÷kÂMxf fðhÚke Zktfe Ëuðk.
(2) ðes¤eLkk ðknfku ðzu ½hLku «fkþe ðes¤eÚke Mkwhrûkík çkLkkððwt.
(3) ðes¤eLkk ðknf çkLku íkuðe fkuEÃký ðMíkwÚke Ëqh hnuðwt. ¼êk, hurzÞuxh, [q÷k, ÄkíkwLke Lk¤e, rMkLf,
VkuLk ðøkuhuÚke Ëqh hnuðwt. ðkðkÍkuzwt yLku ðes¤eLkwt íkkuVkLk ÚkkÞ íku Ãknu÷kt s yk WÃkfhýkuLkk ðkÞh
Ã÷øk{ktÚke fkZe ÷uðk. íkkuVkLk [k÷w nkuÞ íÞkhu íku{ Lk fhðwt.
(4) su rðãwík WÃkfhýkuLkku MktÃkfo Ã÷øk MkkÚku [k÷w nkuÞ suðkt fu, xe.ðe., r{ûkh, ç÷uLzh, BÞwrÍf rMkMx{,
EMºke, nìh zÙkÞh, R÷uõxÙef÷ huÍh ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk Lkk fhðku. òu ðes¤e ík{khk ½h WÃkh Ãkzu íkku
íkuLkku ðes¼kh ðnLk ÚkELku ík{khk MkwÄe ÃknkU[e þfu Au. ðes¤eLkk íkkuVkLk Ëhr{ÞkLk VkuLkLkku WVÞkuøk
fhðku Lknª. ðes¤e çknkh ykðu÷e xur÷VkuLk ÷kELkku Ãkh ºkkxfe þfu Au.
(5) rMkLf, çkkÚk yLku Lk¤ Mkrník Lk¤eykuLkku MktÃkfo xk¤ðku. çkkhe, çkkhýkt yLku ðes¤eLkk WÃkfhýkuÚke
Ëqh hnuðwt.
(6) þkuxMkŠfx ðes«ðkn ykÃkkuykÃk çktÄ ÚkE òÞ íkuðe ÂMð[ ðkÃkhðe. ½hLke Ëhuf ÔÞÂõíkLku {uRLk
ÂMð[Lke òý nkuðe òuEyu.
336
(7) ðes¤eLkk íkkuVkLk Mk{Þu Íkz Lke[uLkk Q¼k hnuðwt. rV®þøk hkuz fu Aºke Ãkfze hk¾ðe Lknª. R÷uÂõxÙf
íku{s xur÷VkuLkLkk Úkkt¼÷kLku yzðwt Lknª.
(8) ðes¤eLkk íkkuVkLk Mk{Þu òu ík{u {wwMkkVhe fhíkkt nkuð íkku ík{khk ðknLk{kt s hnuwðt. ðknLkku MkkiÚke Mkkhwt
hûký Ãkqhwt Ãkkzu Au.
ðesfhLx ÷køku íÞkhu ÷kfzkt suðe yðknf ðMíkw ðzu þkuf ÷køkLkkh ÔÞÂõíkLku ðes«ðknÚke Ëqh ¾Mkuze
Ëuðe. {uRLk ÂMð[ çktÄ fhe ðes«ðkn çktÄ fhðku. fhLx ÷køkLkkh ÔÞÂõíkLku yzâk rðLkk ËkÍTÞk WÃkh Ãkkýe
huzðwt. ËkÍu÷k ¼køk Ãkh [kUxu÷k fÃkzktLku W¾kzðwt Lkrn. zkìõxhLke ÃkkMku íkkífkr÷f ÷E sðwt.
• Ëw½oxLkkøkúMík E{khíkLkk yMkhøkúMík {kxu «kÚkr{f Mkkhðkh :
su ÷kufku Ëw½oxLkkøkúMík E{khíkLkk WVhLkk ¼køk{kt hnu÷k nkuÞ íku{Lku íkkífkr÷f çk[kðe ÷uðk. íkuykuLku
Mk÷k{ík søÞkyu fu Mkkhðkh {kxu íÞktÚke ¾Mkuze ÷uðk. E{khík{kt VMkkÞu÷k ÷kufkuLku ðÄw LkwfMkkLk Lkk ÚkkÞ íku
{kxuLke fk¤S ÷ELku Mkwhrûkík heíku çknkh fkZðk. fkx{k¤{kt VMkkÞu÷e ÔÞÂõík Mk¼kLkkðMÚkk{kt Au fu {qŠAík
yðMÚkk{kt íku ¾kMk [fkMkðwt. òu íku {qŠAík yðMÚkk{kt nkuÞ íkku íkuLku nðkLke yðhsðh ÚkkÞ íkuðe ÔÞðMÚkk
fhðe sYhe Au. ÔÞÂõík fkx{k¤{kt VMkkÞu÷e nkuÞ íÞkhu, íkuLkkt þhehLkkt fkuE ytøk Ãkh ðsLk Lkk Ãkzu íku
[fkMkeLku íkuLku LkwfMkkLk Lk ÃknkU[u íku heíku íkuLku çknkh fkZðe.
òu fkuE yMkhøkúMík çku¼kLk yðMÚkk{kt nkuÞ íkku íkuLke Lkkze yLku ïkMkkuåATðkMk òuELku, íku «{kýu
Mke.Ãke.ykh.Lke Mkkhðkh ykÃkðe. ÔÞÂõík ¼kLk{kt AAu fu Lknª íku íkÃkkMkðwt. íkuLku Äe{uÚke xÃkkheLku {kuxuÚke ÃkqAðwt
fu íku çkhkçkh Au fu Lknª ? ïkMkkuåATðkMk çkhkçkh [k÷u Au fu Lknª íku íkÃkkMke òuðwt, òu íku ÔÞÂõík ïkMk ÷uíke
Lkk nkuÞ íkku {kÚkwt ÃkkA¤ Z¤íkwt hk¾e, Lkkf Ãkfze çktÄ fhku. íkuLkk {kuZk WÃkh Mkkhðkh ykÃkLkkh ÔÞÂõíkyu
ÃkkuíkkLkk nkuX Mkßsz çktÄ fhe Ëuðk yLku çku Äe{k ïkMk - Ëhuf ïkMk ËMkÚke ÃktËh MkufLz {kxu ykÃkðk yu ÃkAe
Lkkze [k÷u Au fu Lknª íku òuðwt. øk¤kLkku su ¼køk ík{khe LkSf{kt nkuÞ íÞkt Lkkze þkuÄðe y™u 5Úke 10 MkufLz
Lkkze íkÃkkMkðe.
òu Lkkze Lk yLkw¼ðkíke nkuÞ íkku, Mke.Ãke.ykh (CPR) þY fhku. AkíkeLkk nkzfkt Lke[uLke çkkswLkku
¾kzku þkuÄe, yktøk¤eykuLke çkksw{kt s çkeò nkÚkLke nÚku¤e {qfðe. AkíkeLkk nkzfktÚke nkÚk fkZe ÷ELku çkeò
nkÚk{kt {qfku y™u yktøk¤eykuLkku AkíkeÚke Ëqh hk¾ku. 15 ðkh Ëçkkðku, ¾¼kyku nkÚk WÃkh ykðu íku{ økkuXðku,
AkíkeLkk nkzzktLku 1.5 #[Úke 2 #[ MkwÄe Ëçkkðku yuðk 15 Ëçkkýku ykÃkku. Ëhuf Ëçkký 10 MkufLz MkwÄe [k÷u
íkuðe heíku yLku nkÚk Mkíkík Akíke Ãkh hk¾eLku yLku ykt¾ku Mkíkík íkuLkk [nuhk WÃkh hk¾eLku WÃkh hk¾eLku WÃkh
Lke[u Ëçkký ykÃkku.
çku n¤ðk ïkMkkuåATðkMk ykÃkðk. nðkLkku {køko ¾wÕ÷ku fhku yLku {kÚkwt ÃkkA¤ Lk{kðku. Lkkf çktÄ fhe,
ík{khk nkuX íkuLkk {kuZk fhíkk çkhkçkh [exfkðe Ëku. 10Úke 12 MkufLz [k÷u íku «{kýu çku Äe{k ïkMkkuåATðkMk
ykÃkðk. ïkMk ykÃkðkLke «r¢Þk Vhe-Vhe fÞkO fhðe y™u ïkMk ytËh òÞ Au fu Lknª íku òuðk AkíkeLkwt Mkíkík
rLkheûký fhðwt.
 337
yuf r{rLkx ÃkAe, 5 MkufLz {kxu Lkkze VheÚke íkÃkkMkðe. òu ÔÞÂõíkLke Lkkze [k÷íke Lkk nkuÞ yLku íku
ïkMk ÷uíkku Lk nkuÞ íkku ËçkkýÚke yÃkkíkk ïkMkkuåATðkMkLke «r¢Þk 15Úke 30 r{rLkx MkwÄe [k÷w hk¾ðe.
Ëw½oxLkkøkúMík E{khík{kt ½kÞ÷ ÚkÞu÷e ÔÞÂõíkLku òu hõíkMºkkð Úkíkku nkuÞ íkku íkuLkk ½k Ãkh MkeÄwt Ëçkký
{qfðwt. òu ÷kune Lkef¤íkwt nkuÞ íkku íkuLku ÓËÞÚke WÃkhLkk ¼køk{kt hk¾ðkÚke çknkh ðnuíkk ÷kuneLkwt Ëçkký ykuAwt
Úkþu. ÷kune çktÄ fhðk zÙu®Mkøk {qfeLku Ãkkxku çkktÄðku. ÷kune ðnuíkwt yxfkððk {kxu ykzfíkhk ËçkkýLkku Ãký
WÃkÞkuøk fhe þfkÞ. Ãkkxku ðÄkhu {sçkqík-Mk¾ík heíku çkktÄðku Lknª. òu çkkÌk hõíkMºkkð fhíkkt yktíkrhf
hõíkMºkkð ÚkkÞ íkku íku ðÄw økt¼eh yLku òu¾{e Au.
òu fkuE ÔÞÂõíkLku Vuõ[h ÚkÞwt nkuÞ íkku, Vuõ[h ÚkÞu÷k ¼køkLku ÂMÚkh fhðku yLku xufku ykÃkðku òuEyu,
suÚke rçkLksYhe n÷Lk[÷Lk Úkíkwt yxfkðe þfkÞ yLku ðÄkhu LkwfMkkLk Úkíkwt hkufe þfkÞ. hõíkMºkkð íkÚkk yLÞ
EòykuLke Ãký Mkkhðkh fhðe. n÷Lk[÷Lk yxfkððk {kxu Ãkkxkyku yÚkðk ¾ÃkkrxÞkLkku WÃkÞkuøk fhðku.
rçkLksYhe n÷Lk[÷Lk Lk Úkðk Ëuðwt, nkzzktLkk AuzkykuLku ÃkkMku ÷kððkLkku fu Vuõ[h Xef fhðkLkku «ÞíLk fhðku
Lknª.
• ykøkÚke Úkíke Eòyku {kxu «kÚkr{f Mkkhðkh :
su ÔÞÂõíkLku ykøku Ãkfze nkuÞ íkuLke ßðk¤kyku çkwÍkðe Ëuðe òuEyu, yk {kxu Ãkkýe yÚkðk íkku
ßð÷Lkþe÷ Lkk nkuÞ íkuðe ðMíkwLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu. ËkÍu÷k ¼køk WÃkh Ãkw»f¤ Xtzwt Ãkkýe huzðwt fu suÚke
íkuLku Ãkezk ykuAe Úkþu yLku yíÞtík økh{eLku ÷eÄu ytËhLkk yðÞðkuLku ðÄw LkwfMkkLk Úkíkwt yxfu. òu hkMkkÞrýf
ÃkËkÚkkuoÚke çk¤ðkLkwt çkLÞwt nkuÞ íkku çk¤e økÞu÷k ¼køk WÃkh AqxÚke Ãkkýe huzðwt. ËkÍu÷e ÔÞÂõíkLku þktík Ãkkzðe
yLku íkuLkuu ykïkMkLk ykÃkðwt, òu sYh Lk nkuÞ íkku ËkÍu÷k ¼køkLku yzÄwt Lknª yLku òu sYhe nkuÞ íkku nkÚk
ÄkuELku MðåA fheLku s yzðwt - õÞkhuÞ Ãký VkuÕ÷kyku Vkuzðk Lknª, íkuLkk þhehu [kUxe økÞu÷k, çk¤e økÞu÷k
fÃkzktLkkt Íeýk xwfzkykuLku Ëqh fhðk Lknª. Ãký fÃkzkt Mk¤økíkkt nkuÞ íkku íkuLku yku÷ðe Lkkt¾ðk òuEyu, ËkÍu÷k
¼køk WÃkh õÞkhuÞ íku÷, ¢e{ fu MkuLx ÷økkzðwt Lknª. Mxhe÷kEÍz fhu÷k yÚkðk íkku [kuϾkt {÷{Ãkèk yLku
ÃkkxkykuÚke ËkÍu÷k ¼køkLku Zktfe Ëku. EòøkúMíkLku ykhk{«Ë ÂMÚkrík{kt økkuXðku. ËkÍu÷ku ¼køk WÃkh hnu íku heíku
ðÄw n÷Lk[÷Lk ÚkkÞ íku heíku Mkwðzkðku. EòøkúMíkLku yk½kík ÷køÞku nkuÞ íkuLke Mkkhðkh fhku yLku EòøkúMíkLku
nkìÂMÃkx÷{kt ¾MkuzðkLke ÔÞðMÚkk fhðe.
• yLÞ {n¥ðLkk «&™ku
• rðïLke fwËhíke nkuLkkhíkku xqtf{kt sýkðku.
• rðïLkk rðrðÄ Ëuþkuu{kt MkòoÞu÷ fwËhíke nkuLkkhíkkuLke fux÷ef {n¥ðLke rðøkíkku Lke[u «{kýu Au.
(1) ykr£fk Ëuþ{kt :
– Mk{økú ykr£fk{kt Ãkqh yLku Ëw»fk¤ suðe nkuLkkhíkku yðkhLkðkh çkLku Au. W¥kh ykr£fk{kt ÄhíkeftÃk
suðe nkuLkkhíkku ½ýeðkh MkòoE Au. yux÷kMk ÃkðoíkLke Mk{økú Ãkðoík{k¤k yLku ykr£fkLk rhVTx ðu÷eLkk
«Ëuþku{kt ÄhíkeftÃk yLku ßðk¤k{w¾eLkk çkLkkðku çkLku Au.
338
– ykðe nkuLkkhíkkuÚke {kuxk «{ký{kt {kLkðMktnkh íkÚkk r{÷fík yLku MktËuþkÔÞðnkhLke MkwrðÄkykuLku
¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au, íkuLku fkhýu ykŠÚkf «ð]r¥kyku yxfe òÞ Au yLku hkuøk[k¤ku Vu÷kÞ Au.
nkuLkkhíkku ytøkuLke [uíkðýe ykÃkðkLke ÃkØrík íkÚkk Mkt[k÷Lk ÔÞðMÚkk{kt ¾k{e Au íÞkt ykðe nkuLkkhíkku
Mk{økú yÚkoíktºkLku ¾hkuðe Lkk¾u Au.
– ykr£fk{kt 1972-73 íkÚkk 1984-85{kt {kuxk «{ký{kt Ëw»fk¤ Ãkzíkku níkku. yÃkqhíke ðknLkÔÞðnkhLke
ÔÞðMÚkkLku fkhýu yLkksLkk rðíkhý{kt yðhkuÄku Q¼k Úkíkk níkkt, íkuLku fkhýu Ëw»fk¤Lke íkeðú yMkh
òuðk {¤íke níke.
– Ërûký ykr£fkLkkt yu÷uõÍkLzÙk yLku òunLkeMkçkøko{kt E.Mk. 2000{kt ykðu÷k ¼ÞkLkf ÃkqhÚke ÷øk¼øk
3,000 fwxwtçkku WÃkh íkuLke {kXe yMkh Ãkze níke. Ãkrù{ ®nË {nkMkkøkh{kt ykðu÷k xkÃkwyku{kt
LkðuMkhÚke {u {kMk MkwÄe{kt ytËksu ËMk Ãk¾ík ðkðkÍkuzk MkkÚku Ãkw»f¤ ðhMkkË ykðu Au, su «kÚkr{f
MkwrðÄkkuLkku LkkMk fhe Ëu Au.
– íkuLku fkhýu ÃkÞoxLk{ktÚke Úkíke ykðf WÃkh rðÃkheík yMkh Ãkzu Au. ykŠÚkf «ð]r¥kyku hkufkE òÞ Au
yLku ÃkwLk:ðMkðkx íkÚkk {k¤¾kfeÞ MkwrðÄkyku Q¼e fhðk {kuxku ykŠÚkf çkkuòu WÃkkzðku Ãkzu Au.
– fuLÞk{kt Ëw»fk¤Lku Ãkrhýk{u Mkòoíke ÃkkýeLke íkeðú íktøke yLku íkuLku fkhýu ðes WíÃkkËLk WÃkh {kXe
yMkh Ãkzu Au. Ãkrhýk{u ðes¤eLkwt huþ®Lkøk fhðwt Ãkzu Au. 1999 yLku 2000{kt ðes¤eLkk huþ®LkøkLku
fkhýu rËðMkLkwt çku r{r÷ÞLk y{urhfLk zkì÷h sux÷wt LkwfMkkLk Úkíkwt níkwt. {kuÍkÂBçkf{kt E.Mk. 2000{kt
ykðu÷ ÃkqhLku fkhýu 273 fhkuz y{urhfLk zkì÷hLkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
(2) yurþÞk yLku ÃkìrMkrVf rðMíkkhku{kt nkuLkkhík :
– rðïLke {kuxk¼køkLke fwËhíke nkuLkkhíkku Ãkife 75 xfk nkuLkkhíkku 1970 Úke 1997Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk
yurþÞk yLku ÃkìrMkrVfLkk Ëuþku{kt çkLÞkt níkkt. yk nkuLkkhíkku{kt ðkðkÍkuzkLkwt «{ký «ríkð»ko ðæÞwt Au.
ßÞkhu ßðk¤{w¾e, ÄhíkeftÃk yLku íMkwLkk{e suðkt çkLkkðku{kt ÂMÚkhíkk s¤ðkE Au.
– yk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk yk rðMíkkh{kt ÷øk¼øk 1.4 r{r÷ÞLk ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt yLku 4,000
r{r÷ÞLk ÷kufku WÃkh íkuLke rðÃkrhíke yMkh ÚkE níke yLku AuÕ÷kt ºký ËkÞfk{kt fw÷ 138 r{r÷ÞLk
y{urhfLk zkì÷h sux÷ku ¾[o fhðk{kt ykÔÞku níkku. 1991 Úke 2000Lkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk yk rðMíkkh{kt
fw÷ {]íÞw yktf, 5,50,000 níkku su rðïLkk fw÷ {]íÞ[wLkk 85 xfk sux÷ku Au.
• 1971 Úke 2001Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk rðïLke nkuLkkhíkku
Ëuþ nkuLkkhíkLke MktÏÞk {]íÞw yktf
[eLk 200 Úke ðÄw 3,11,000
¼khík 300 Úke ðÄw 1,20,000
rVr÷ÃkkELMk 300 Úke ðÄw 34,000
RLzkuLkurþÞk 200 15,000
 339
çkktø÷kËuþ 181 2,50,000
¼khík 3 50,000
– Mkk{kLÞ heíku ËrhÞkrfLkkhu íkÚkk ßðk¤k{w¾eLke LkSfLkk «Ëuþkuu{kt fwËhíke nkuLkkhíkku ðÄw MkòoE Au.
– W¥kh Ãkrù{ ÃkìMkurVf, çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLkku Ërûký ¼køk, ¼khíkLkku Ãkqðo íkhVLkku «Ëuþ yLku
çkktø÷kËuþLkkt ËrûkýLkk ¼køk{kt ðkðkÍkuzkLkk çkLkkðku yðkhLkðkh çkLku Au.
– çkktø÷kËuþ, [eLku yLku ¼khíkLkk «Ëuþkuu ÃkqhLke þõÞíkkðk¤k Ëuþku Au.
– Ãkðoíkku yLku xufheðk¤k «Ëuþku suðkt fu [eLk, ¼khík, LkuÃkk¤, rVr÷ÃkkELMk yLku ÚkkE÷ìLz{kt yðkLkðkh
¼u¾zku ÄMke sðkLkk çkLkkðku çkLku Au. støk÷kuLkku Lkkþ ÚkðkLku ÷eÄu íkÚkk ¾uíkeLke «r¢ÞkLku fkhýu ykðk
çkLkkðku{kt ð]rØ ÚkE Au.
– yV½krLkMíkkLk, [eLk, ¼khík, EhkLk, LkuÃkk¤, rVr÷ÃkkELMk yLku ÃkìrMkrVf {nkMkkøkhLkk xkÃkwyku{kt
Ähíke Äúwòðu íkuðk çkLkkðku ðkhtðkh çkLku Au.
– ELzkuLkurþÞk, òÃkkLk yLku rVr÷ÃkkELMk{kt ßðk¤k{w¾e VkxðkLkk çkLkkðku ðkhtðkh çkLÞkt Au.
(3) ÞwhkuÃkLkkt Ëuþku{kt nkuLkkhíkku :
– Mkk{kLÞ heíku yk Ëuþku{kt Ãkqh yLku ÃkðLkLkk íkkuVkLkku ðkhtðkh MkòoÞk Au. y{wf Ëuþku{kt ÄhíkeftÃkku Ãký
Úkíkkt nkuÞ Au. 1999Lkk rzMkuBçkh{kt su ÃkðLkLkk íkkuVkLkku ykÔÞk níkkt íkuLku fkhýu Ãkkf, støk÷ku yLku
{k¤¾kfeÞ MkwrðÄkykuLku Ãkkt[ rçkr÷ÞLkLkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt, ßÞkhu 1991 Úke 1995Lkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
ykðu÷kt ÃkqhLku fkhýu 99 rçkr÷ÞLk ÃkkWLzLkwt LkwfMkkLk ytËksðk{kt ykÔÞwt níkwt.
– Ãkhtíkw E.Mk. 2000{kt su Ãkqh ykðu÷wt níkwt íku MkkiÚke rðLkkþf níkwt íkuLku fkhýu fw÷ 10.6 rçkr÷ÞLk
y{urhfLk zkì÷h ðe{k ¾[oLkk 25 xfk sux÷wt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt. íkksuíkhLkkt ð»kkuo{kt rþÞk¤kLkk
{rnLkkyku Ëhr{ÞkLk ÞwhkuÃk{kt ÷ktçkku Mk{Þ íkeðú ÃkðLkLkk íkkuVkLkku MkòoÞk níkkt íkuLkk Ãkrhýk{u Íuf
rhÃkÂç÷f, £kLMk, s{oLke, ntøkuhe, Exk÷e, Ãkkuxwoøk÷, ÂMðxÍh÷ìLz, Þw¢uLk yLku ÞwLkkxuz ®føz{{kt
ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík MkòoE níke.
– 1971Úke 1998Lkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk fw÷ 163 {kuxk Ãkqh ykÔÞkt níkk. yk {kxuLkk {wÏÞ fkhýku
nðk{kLk{kt VuhVkh, LkËeykuLkk WÃkhðkMk{kt Úkíkk VuhVkhku, s{eLkLkku ðÄkhu Ãkzíkku WÃkÞkuøk, hkuz hMíkk
yLku hu÷ðu ÃkkýeLkku Þktrºkf fk{økehe {kxu WÃkÞkuøk ðøkuhu økýðk{kt ykÔÞk níkkt.
– Ërûký{kt ykðu÷kt Ëuþku suðkt fu ¢kurþÞk, £kLMk, økúeMk, Exk÷e, M÷kuðrLkÞk yLku MÃkuLk{kt støk÷{t Ëð
yLku Ëw»fk¤Lke nkuLkkhíkku MkòoE Au. MkkErçkrhÞkLkkt «Ëuþ{kt ykøkLke nkuLkkhík ½ýeðkh MkòoE Au.
(4) ÷urxLk y{urhfk yLku fuhurçkÞLk{kt nkuLkkhíkku :
– yk Ëuþku{kt {kuxk¼køkLke fwËhíke nkuLkkhkíkku ¼u¾zku ÄMke ÃkzðkÚke ÄhíkeftÃk, Ëw»fk¤, ðkðkÍkuuzwt,
[¢ðkík (xkuŠLkzku), Ãkqh, ËrhÞkE ¼híke yLku ßðk¤k{w¾eLku fkhýu MksoE Au. 90Lkk ËkÞfk{kt fwËhíke
nkuLkkhíkkuÚke yk Ëuþkuì{kt fw÷ 65,260 ÷kufkuLkk {]íÞw LkkUÄkÞk níkk.
340
(5) W¥kh y{urhfk{kt nkuLkkhíkku :
– W¥kh y{urhfk{kt swËk swËk «Ëuþku{kt ÄhíkeftÃk, ßðk¤k{w¾e, [¢ðkík, ðtxku¤, çkhVLkwt{ íkkuVkLk,
Ëw»fk¤, Ãkqh yLku støk÷ku{kt ykøkLkk çkLkkðkuLku fkhýu nkuLkkhíkku MkòoE Au. Mkhfkhu Ãkqh y™ støk÷ku{kt
ykøkLku yxfkððk Ãkøk÷kt ÷eÄk Au.
– 1993{kt r{rMkrMkÃke LkËe{kt ykðu÷kt ÃkqhLku fkhýu 75 økk{ku íkkhks ÚkÞkt níkkt yLku 48 ÷kufku {]íÞw
ÃkkBÞkt níkkt. íkuLku fkhýu 10 Úke 20 rçkr÷ÞLk y{urhfLk zkì÷hLkwt ¾[o ÚkÞwt níkwt.
– 1997{kt y{urhfkLkk W¥kh{ktÚke fìLkuzk íkhV ðnuíke huz heðh{kt AuÕ÷kt 150 ð»ko{kt Lk ykÔÞwt nkuÞ íkuðwt
Ãkqh ykððkLku Ãkrhýk{u 5 rçkr÷ÞLk y{urhfLk zkì÷hLkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
(6) Ãkrù{ yurþÞk{kt nkuLkkhíkku :
– Ãkrù{ yurþÞkLkk «Ëuþku Mkqfk Au. ÷øk¼øk 80 xfk rðMíkkh{kt hý Au yLku yk rðMíkkh{kt Ëw»fk¤Lke
Mk{MÞk Mkk{kLÞ ½xLkk Au.
– 1930Lkk ËkÞfk{kt, 1960Lkk yLku 1990Lkk ËkÞfk{kt {kuxk «{ký{kt Ëw»fk¤Lke ÂMÚkrík MkòoE níke.
MkkiÚke {kXe yMkh MkerhÞk WÃkh ÚkE níke, Ëw»fk¤Lku fkhýu yLkksLkk ¼kð{kt ðÄkhku, Zkuhku {kxu
½kMk[khkLke íktøke, ½uxk WAuh{kt ½xkzku, ykuAe ®f{íku ZkuhkuLkwt ðu[ký ðøkuhu yMkhku òuðk {¤e níke.
(7) ¼khík{kt nkuLkkhíkku :
– ¼khík{kt yðkhLkðkh LkËeyku{kt Ãkqh, rn{k÷Þ «Ëuþku{kt ¼u¾zku ÄMke sðe, ¼qftÃk hkuøk[k¤ku ðøkuhu
nkuLkkhíkku MkòoÞ Au. íkuLku fkhýu yMktÏÞ ÷kufku {]íÞw Ãkk{u Au, ÷kufkuLkwt MÚk¤ktíkh ÚkkÞ Au, ZkuhZkt¾h
{]íÞw Ãkk{u Au.
– Ãkkf íkÚkk r{÷fíkkuLku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. ykðe fwËhíke nkuLkkhíkkuÚke ÃkuËk Úkíke {kXe yMkhku
rLkðkhðk ¼khík ÃkkMku Ãkqhíke ÔÞðMÚkk LkÚke. Ãkhtíkw AuÕ÷kt ËkÞfk{kt çkLku÷e nkuLkkhíkkuLku fkhýu nkuLkkhíkLkk
Mkt[k÷Lk (Disasters Management) Lkku ÏÞk÷ Mðef]ík çkLÞku Au. ÷kufku{kt Ãký òøk]rík ðÄe Au.
(y) rn{ð»kko : ¼khík{kt W¥khu ykðu÷kt rn{k÷[÷«uËþ{kt ðkhtðkh rn{ð»kkoLku fkhýu nkuuLkkhík
MkòoÞ Au. AuÕ÷u 2004{kt fk~{ehLkk ¾eý«Ëuþ{kt [k{ku÷e, Yÿ«Þkuøk, íkunhe-økZðk÷,
W¥khfkþe, ©eLkøkh yLku sB{w rðMíkkh{kt Mkíkík rn{ð»kkoLku fkhýu fw÷ 54 ÔÞÂõíkyku {]íÞw
Ãkk{e níke yLku ðes¤e íkÚkk xur÷VkuLk Mkuðkyku ½{k rËðMkku MkwÄe ¾kuhðkÞu÷e hne níke.
(çk) økwshkík{kt ðkhtðkh Ëw»fk¤Lke ÂMÚkrík Ãký MkòoÞ Au. AuÕ÷u 2002{kt Mkíkík ºkeò ð»kuo Ëw»fk¤Lke
ÂMÚkrík MkòoE níke. sw÷kE ytík MkwÄe{kt Ãký ðhMkkË Ãkzâku Lk níkku. Ãkrhýk{u 6,915 hkník
fìBÃkku îkhk 795 ÷¾ ÷kufkuLku Mkhfkhu hkuS Ãkqhe Ãkkze níke. hkßÞLkk fw÷ 182 íkk÷wfkyku{ktÚke
78 íkk÷wfkyku{kt fkuE ¾uíke ÚkE þfe Lk níke. zktøkh, fÃkkMk, fXku¤, çkkshe yLku {fkELkku
Ãkkf MktÃkqýo Lkkþ ÃkkBÞku níkku.
 341
(f) 2003{kt økwshkík{kt ykðu÷ ¼khu ÃkqhLku fkhýu Mkwhík, ðzkuËhk yLku ¾uzk rsÕ÷k{kt ÃkqhLku fkhýu
52,000 {fkLkku yLku ÍqtÃkzkykuLku LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt. Mkkihk»xÙ{kt 50 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞkt níkkt.
Mkwhík rsÕ÷k{kt 700Úke Ãký ðÄw Zkuhku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt.
(z) ¼khík{kt 2003{kt LkðuBçkh {kMk{kt rðsÞðkzkLkk {A÷eÃkèLk{Lkk ËrhÞkrfLkkhu ðnu÷e Mkðkhu
ykðu÷k ðkðkÍkuzkLku fkhýu 25 {kLkðeyku {]íÞw ÃkkBÞkt níkk yLku 25 {kAe{khku zqçke økÞk
níkkt yLku íku ð¾íkLkk {wÏÞ «ÄkLk yuLk.xe. hk{khkðLkk rLkðuËLk {wsçk 50,000 ÷kufkuuLku
Mk÷k{ík MÚk¤u ¾Mkuzðk{kt ykÔÞk níkkt. nur÷fkuÃxhkuLke {ËËÚke Vqz Ãkìfuxku Lkkt¾ðk{kt ykÔÞkt
níkkt.
(R) økwshkík{kt 26 òLÞw. 2001Lkk hkus rðLkkþf ¼qftÃkLku fkhýu økwshkíkLkk yLkuf rsÕ÷kk{t
rðLkkþ MkòoÞku níkku. ÄhíkeftÃkLkwt fuLÿ rçkLËw ¼ws níkwt. su{kt, 3,000 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞkt níkkt.
{kuhçke yLku {kr¤Þk{kt 125 ÷kufku, ðktfkLkuh{kt 40, ò{Lkøkh{kt 87, hksfkux{kt 10,
MkwhuLÿLkøkh{kt 55, sqLkkøkZ{kt 76, y{ËkðkË{kt 400, Mkwhík{kt 32 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞkt níkkt.
hkníkfk{ku {kxu huÃkez yuõMkLk VkuMko yLku yÄo÷~fhe ˤku fk{u ÷økkzâk níkkt. yLkuf ÷kufkuLku
xìLfku{kt, Mfq÷ku{kt íkÚkk MxurzÞ{{kt yk©Þ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku. yMkhøkúMík ÃkrhðkhkuLku
LkkýkfeÞ {ËË Ãký fhðk{kt ykðe níke. yLkuf Mkuðk¼kðe MktMÚkkykuLku ÃkwLk:ðMkðkxLke fk{økehe
þY fhe níke.
(E) íkksuíkh{kt 26{e òLÞwykhe 2005Lkkt hkus ¼khíkLkk yktËk{kLk-rLkfkuçkkh xkÃkwyku íkÚkk
íkkr{÷Lkkzw, fuhk÷k, yktÄú«Ëuþ yLku ÃkkìÂLz[uheLkk ËrhÞkrfLkkhu íMkwLkk{e {kuòykuyu íkçkkne
{[kðe níke. yktËk{kLk rLkfkuçkkh xkÃkwyku WÃkh ytËksu 3,000 {kýMkku {]íÞw ÃkkBÞkt níkkt.
íkkr{÷Lkkzw{kt 2500 {kýMkku yLku Ãkrù{ rfLkkhu 121 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt. ËrhÞkrfLkkhkLkk
rðMíkkh{kt ykðu÷ {fkLk-r{÷fíkku Lkkþ ÃkkBÞkt níkkt.
• rðïLke {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku
{kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku {kxu {kLkðeÞ fkhýku suðkt fu støk÷kuLkku Lkkþ, Ãkkýe yLku s{eLkLkk Mkt[k÷Lk{kt
çkuËhfkhe, ¼qøk¼o yýwÄzkfk, hkMkkÞrýf «Þkuøkku, LkËe WÃkh çktÄkíkk {kuxk zu{ ðøkuhu fkhýu sðkçkËkh
økýðk{kt ykðu Au.
(1) {æÞ yLku Ãkrù{ ykr£fk{kt støk÷ku MkkV ÚkðkLku fkhýu íÞktLkk nðk{kLk y™u ðhMkkË{kt {kuxku VuhVkh
ÚkÞku Au yLku íkuLku fkhýu Ëw»fk¤Lkwt òu¾ý ðæÞwt Au.
(2) ÞwhkuÃk{kt fwËhíke nkuLkkhíkku fhíkk {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkku îkÃhk ½ýwt ykŠÚkf LkwfMkkLk ÚkÞwt Au. íku{kt
ykiãkurøkf yMkM{kíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ÞtºkkuLkk ¼køkku{kt ½Mkkhku íkÚkk fk{ËkuhkLke ¼q÷, yýykðzík,
çkuËhfkhe ðøkuhu ykðe nkuLkkhíkku {kxu sðkçkËkh økýe þfkÞ.
(3) ÷urxLk y{urhfk yLku fuhuçkeÞLk Ëuþku{kt ¾kýLkk yfM{kíkku íkÚkk íku÷ ÷ef ÚkðkLku fkhýu nkuLkkhíkku
MkòoE Au.
342
(4) ¼khík{kt 1984{kt ¼kuÃkk÷{kt r{ÚkkE÷ ykEMkku MkkÞLkux økìMk ÷ef ÚkðkLku fkhýu ½ýk ÷kufku {]íÞw
ÃkkBÞk níkkt yLku ykswçkkswLkk «Ëuþkuu{ktÚke yMktÏÞ ÷kufkuLku MÚk¤ktíkh fhðwt Ãkzâwt níkwt. yk «fkhLke
½xLkkyku Lk çkLku íku {kxu ½ýk Ëuþku{kt ÃkÞkoðhýLku ÷økíkkt fkÞËkyku{kt sYhe MkwÄkhk fhðk{kt ykÔÞkt
Au.
(5) rËÕne{kt rMkLku{køk]n{kt ykøk ÷køkíkk ytËksu 60 ÔÞÂõíkyku {]íÞw Ãkk{e níke. ykøkLku fkçkq{kt ÷uðk
{kxu VkÞhrçkúzuLkk 200 f{o[kheykuyu Mkíkík çku f÷kf MkwÄe snu{ík WXkðe níke.
(6) ¼khík{kt 2002{kt nrhÞkýk{kt ËkËheøkk{Úke 6 rf.{e. Ëqh ykfkþ{kt 15,000 VqxLke Ÿ[kEyu
MkkWËe yìhðuÍLkwt sBçkku sux rð{kLk yLku fkÍMíkkLk yìh÷kELMkLkwt rð{kLk ðå[u yÚkzk{ý ÚkE níke
yLku íku{kt 350 {kýMkku {]íÞw ÃkkBÞk níkk.
(7) ¼khíkLkk yLkuf hkßÞku{kt Mkkt«ËkrÞf íkkuVkLkku îkhk ½ýe nkuLkkhíkku MkòoE Au. økwshkík{kt 28{e
VuçkúwykheLkkt hkus Mkkt«ËkrÞf íkkuVkLkku Vkxe LkeféÞk níkk. yk {kLkðMkŠsík nkuLkkhíkLku fkhýu {k÷-
r{÷fík yLku ÄtÄk-hkusøkkhLku ÚkÞu÷ LkwfMkkLkLku ytËks 2,000 fhkuz YrÃkÞk níkku. økwshkík RÂLMxxâqx
ykìV zuð÷kuÃk{uLx rhMk[oLkk rzhuõxh MkwËþoLk ykÞtøkhLkk {ík «{kýu yk íkkuVkLkkuLku fkhýu ykíktrhf
yLku rðËuþe hkufkýku WÃkh {kXe yMkh Ãkze Au.
(8) íkkr{÷LkkzwLkk fwt¼fkuý{ þnuh{kt ©ef]»ý þk¤k{kt {æÞknTLk ¼kusLk íkiÞkh fhðkLkk Mk{Þu ¼e»ký
ykøk ÷køke níke yLku íku{kt 8 Úke 10 ð»koLke ô{hLkk 100 rðãkÚkeoyku çk¤eLku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt.
íkkr{÷LkkzwLkk {wÏÞ«ÄkLk sÞ ÷r÷íkkyu þk¤kLkk Mkt[k÷fkuLku sðkçkËkh XuhkÔÞk níkk yLku yk[kÞoLke
ÄhÃkfz fhe níke.
y{urhfkLkk ðÕzo xÙuz MkuLxh WÃkh yktíkfðkËeLkku nw{÷ku Ãký {kLkðMkŠsík nkuLkkhík økýk.
• ðMíke - rðMVkux yLku íkuLke yMkhku
rðfkMk Ãkk{íkkt hk»xÙku{kt økheçke yLku çkufkhe {kxuLkwt {wÏÞ fkhý ‘ðMíke rðMVkux’ Au, íku{ ík{u {kLkku
Aku ? þk {kxu ?
1. ðMíke rðMVkuxLkku ÏÞk÷ :
– rðï{kt 1950 ÃkAe ðMíke{kt rðMVkuxsLkf ðÄkhku ÚkE hÌkku Au. 1830{kt ðMkíke 100 fhkuzLke (1
yçks) níke su 1930{kt 200 fhkuz ÚkE.
– yk «Úk{ yçks ðÄíkkt 100 ð»ko ÷køÞk níkk. 1960{kt ðMkíke 300 fhkuzLke ÚkE níke. yk{, 100
fhkuz ðÄðk 30 ð»ko ÷køÞk. 1975{kt ðMkíke 400 fhkuz ÚkE, yux÷u 100 fhkuz ðÄðk 15 ÷køÞk.
yk økýíkhe «{kýu Ãkkt[{k yçks {kxu 11 ð»ko yLku Aêk yçks {kxu 7 ð»ko ÷køkþu.
– rðïLke ðMíkeð]rØ{kt rðfMkíkk Ëuþkuu{kt ðÄw rðMVkuxsLkf ðÄkhku ÚkÞku Au. 1975Úke 1998{kt rðïLkk
rðfMkíkk ËuþkuLke ðMkíke{kt H.D.R. 200 «{kýu 164.7 fhkuzLkku ðÄkhku ÚkÞku Au, ßÞkhu Ÿ[k
ykðfðk¤k Ëuþkuu{kt {kºk 11.75 fhkuzLkku s ðÄkhku ÚkÞku Au. ykÚke rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíke rðMVkuxsLkf
 343
çkLke hne Au. yk Mk{Þøkk¤k{kt Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku{kt ðMkíke ð]rØLkku Ëh 0.5 % Au. ßÞkhu
rðfMkíkk Ëuþku{kt 2.0 % Au.
– rðfMkíkk Ëuþku{kt Ãký fwËhíke MkkÄLk MktÃkr¥kLkk «{ký{kt ßÞkt ðMkíke ðÄw Au íkuðk ¼khík, [eLk,
çkúkrÍ÷, RLzkuLkurþÞk, yksuoÂLxLkk suðk Ëuþku{kt ðMkíke rðMVkux MkòoÞku Au. yk{kt Ãký Ërûký yurþÞk
yLku ÷urxLk y{urhfkLkk Ëuþku{kt ðÄw ðMkíke rðMVkux MkòoÞku Au. yk Ëuþku{kt Ÿ[k ðMkíke ð]rØLkk Ÿ[k
Ëhu ykŠÚkf rðfkMkLku yðhkuæÞku Au. yk Ëuþku ðMkíkeò¤ ¼uËe þõÞk LkÚke.
– ðMkíke Mkt¢{ýLkk rMkØktík{kt çkeòu íkçk¬ku ðMkíke rðMVkux Ëþkoðu Au.
• ðMkíke rðMVkuxLkk fkhýku :
(1) {]íÞwËh{kt ÍzÃke ½xkzku :
– (a) rðfMkíkk Ëuþkuu{kt ¾uíke rðfkMkLku ÷eÄu yLkksLkwt WíÃkkËLk ðÄíkkt íkÚkk ðknLkÔÞðnkhLke
Mkøkðzku ðÄíkkt yLkksLke Mkh¤ yLku ÍzÃke nuhVuh þõÞ çkLkíkkt fwËhíke ykÃkr¥kÚke Úkíkkt
{]íÞwLkwt «{ký ½xâwt Au. (b) ykhkuøÞrð»kÞf Mkøkðzku ðÄíkkt [uÃke hkuøkÚke Úkíkkt {]íÞwLkwt «{ký
½zâwt Au. (c) ykŠÚkf rðfkMk Úkíkkt {kÚkkËeX ykðf ðÄíkkt íkçkeçke Mkøkðzku ÷uðe þõÞ çkLke
Au. ÷kufkuLkku Ãkqhíkku Ãkkirüf ¾kuhkf {¤íkkt hkuøkÚke Úkíkkt {]íÞw ½xâkt Au. (d) rþûkýLkku Vu÷kðku
Úkíkkt hkuøk ytøkuLke òýfkhe yLku WÃkkÞku ytøkuLke Mk{s ðÄíkkt {hýLkwt «{ký ½xâwt Au. (e)
Ëðk yLku þMºkr¢Þk ûkuºku yËT¼wík «økrík Úkíkkt {]íÞw «{ký ½xâwt Au.
(2) sL{Ëh Ÿ[ku nkuðkLkk fkhýku :
– (a) rðfMkíkk Ëuþkuu{kt Úkíkkt LkkLke ô{hLkk ÷øLk (b) MktÞwõík fwxtwçk«Úkk (c) ¾kuxk ÄkŠ{f ÏÞk÷ku
(d) økheçkehu¾k Lke[u Sðíke ðÄw ðMkíkeLkk ÷eÄu ðMkíke ÚkkÃkýYÃk çkLke Au. (e) fwxwtçkrLkÞkusLkLkku
yÃkqhíkku «Mkkh yLku «[kh (f) Mkk{krsf Mk÷k{íkeLke yÃkqhíke ÞkusLkk (g) {tË ykŠÚkf
rðfkMk suðk rðrðÄ fkhýu sL{Ëh ÍzÃkÚke ½xâku LkÚke.
• ðMkíke ðÄkhkLke yMkhku (ðMkíke rðMVkuxLkk Ãkrhýk{ku) :
(1) yLkksLke Mk{MÞk :
– ºkeò rðïLkk hk»xÙku{kt ðMkíke rðMVkuxLku fkhýu yksu yLLk Mk{MÞk rðfhk¤ çkLke Au. yuf
ytËks {wsçk ÷øk¼øk 70 Úke 80 fhkuzLke ðMkíkeLku yÃkqhíkku ¾kuhkf {¤u Au. ykÚke Ëh ð»kou
÷k¾ku ÷kufku {]íÞwLku ¼uxu Au. çkeò rðïÞwØ Ãknu÷kt yk rðfMkíkk hk»xÙku yLkksLke rLkfkMk fhíkk
níkk, su ðMkíkeð]rØLkk Ÿ[k ËhLku ÷eÄu {kuxkÃkkÞk WÃkh yLkksLke ykÞkík fhu Au.
– ykðe {kuxkÃkkÞk WÃkhLke ykÞkíkku òuELku yuðe ykøkkneyku ÚkE níke fu, 1975 Úke 1980Lkk
økk¤k{kt Mkk[e Xhe LkÚke, Aíkkt rðfMkíkk Ëuþku{kt yLkksLke yAík Ëqh ÚkE LkÚke yu Ãký
nfefík Au.
344
– rðfMkíkk ËuþkuLke yLLk Mk{MÞk {kxu Lke[Lkkt fkhýku sðkçkËkh Au. (y) ðMkíke 2 xfkÚke 3
xfkLkk Ÿ[k Ëhu ðÄu Au. (çk) rðfkMkLkk «ÞíLkÚke ykðf ðÄe Au yLku yk ËuþkuLke yLkksLke
{køktLke ykðf MkkÃkuûkíkk 7 % suðe Ÿ[e nkuðkÚke yLkksLke {ktøk{kt ðÄw «{ký{kt ðÄkhku ÚkÞku
Au. (f) yk ËuþkuLke ÃkAkík yLku «ýkr÷fkøkík ¾uíke ÃkØríkLku ÷eÄu yLkksLkk WíÃkkËLkkt ÚkE
hnu÷ku Äe{ku ðÄkhku (z) çkeS çkksw y{urhfk, fuLkuzk, ykìMxÙur÷Þk ðøkuhu rðfrMkík hk»xÙku îkhk
yLkksLkk ðkðuíkh nuX¤Lke s{eLk{kt fhðk{kt ykðe hnu÷ku ½xkzku.
– rðïLke yLLk MkBÞkLkwt {n¥ð Mk{S LkðuBçkh, 1974{kt hkuu{{kt rðï yLLk - Mkt{u÷Lk
Þkusðk{kt ykÔÞwt níkwt. su{kt ÷øk¼øk 100 hk»xÙkuyu ¼køk ÷eÄku níkku yLku ‘rðï yLLk fku»k’
MÚkkÃkðkLkwt Lk¬e fÞwO níkwt. Ãkhtíkw yLLk Mk{MÞk Wfu÷ðkLkku yk Mkk[k rË÷Lkku «ÞkMk Lkíke Ãký
{kºk Ëu¾kð Au
– yk WÃkhktík rðfMkíkk ËuþkuLke ðMkíkeLku Mk{íkku÷ yknkh Ãký {¤íkku LkÚke. ÔÞÂõíkLku 3,000Úke
ðÄw fì÷hu yLku 100 økúk{Úke ðÄw «kuxeLk hku®sËk ¾kuhkf{kt {¤ðwt òuEyu. Ãkhtíkw rðfMkíkk
ËuþkuLkk ÷kufkuLku íkuLkk ËhhkusLkk ¾kuhkf{ktÚke {kºk 2,000 fì÷he yLku 60 økúk{ «kuxeLk {¤u
Au. ykðk ËuþkuLkk økheçk ÷kufkuLku rçkLkþkfknkhe yknkh Ãký Ãkku»kkÞ íku{ LkÚke. yLkksLke
ykÞkíkku ÃkkA¤ ðÄw ¾[o ÚkðkLku ÷eÄu fe{íke nqtrzÞk{ý ¾[koðkÚke ykŠÚkf rðfkMk yðhkuÄkÞ
Au.
– H.D.R. 2000 «{kýu òuEyu íkku, ‘çkÄk rðfMkíkk Ëuþkuu{kt ËhhkusLkk ¾kuhkfk{ktÚke «kÃík
fì÷he 1970{kt 2145 níke íku ðÄeLku 1997{kt 2663 ÚkE Au. Ãkhtíkw yks Mk{Þøkk¤k{kt
ykuAk rðfMkíkk Ëuþku{kt yk «{ký 2108Úke ½xe 2099 ÚkE Au. ßÞkhu Ÿ[e ykðfðk¤k
Ëuþku{kt yk «{ký 3041Úke ðÄeLku 3412 ÚkE Au.
– yks heíku {kÚkkËeX ËirLkf «kuxeLkLkwt «{ký 1997{kt Mk{økú rðfMkíkk Ëuþku{kt 59 økúk{ Au.
ykuAk rðfMkíkk Ëuþku{kt 34 økúk{ Au ßÞkhu Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku{kt 13.4 økúk{ Au.
– yks heíku {kÚkkËeX ËirLkf «kuxeLkLkwt «{ký 1997{kt rðfMkíkk Ëuþku{kt 67 økúk{ Au, íku{kt Ãký
ykuAk rðfMkíkk Ëuþkuu{kt 51 økúk{ Au, ßÞkhu Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku{kt 105 økúk{ Au.
– xqtf{kt, rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíke ðÄkhkyu yuf çkksw yLkksLke {ktøk ðkÃkhe Au, Ãkhtíkw çkeS
çkksw ¾uíke WÃkh ðMkíkeLkwt ¼khý ðÄkhe rçkLkykŠÚkf ¾uzký ½xfku MkßÞko Au. ykÚke yLkksLkku
ÃkwhðXku ðÄkhe þfkÞku LkÚke yLku yLLk Mk{MÞk MkòoE Au.
(2) çkuhkusøkkhe{kt ðÄkhku :
– rðfMkíkk síkk hk»xÙku{kt 2.5 xfkÚke 3 xfkLkk Ëhu ðMkíke ðÄíke nkuðkÚke hkusøkkhe þkuÄðk
ykðLkkhkLke MktÏÞk yuf çkksw Mkíkík ðÄe hne Au. íkku çkeS çkksw {tË ykŠÚkf rðfkMkLku ÷eÄu
íkÚkk rðfkMkLkk þYykíkLkk íkçk¬k{kt ÃkkÞkLkk Wãkuøkku MÚkkÃkLkk nkuðkLku ÷eÄu íkÚkk yk Ëuþku{kt
{qzeLke yAík nkuðkÚke rðËuþe {qze WÃkh ykÄkh hk¾ðku Ãkzu Au yLku rðËuþe {qze MkkÚku
 345
{qze«ÄkLk rðËuþe xìfTLkku÷kìSLke ykÞkík fhðe Ãkzíke nkuuðkÚke hkusøkkheLke íkfku ykuAe Q¼e
fhkE Au.
– ykÚke yk hk»xÙku çkufkheLke Mk{MÞkÚke ÃkezkE hÌkk Au.
yk WÃkhktík ¼rð»Þ{kt çkk¤{]íÞwLkku Ëh ½xíkku nkuðkÚke íkÚkk 15 Úke 64 ð»koLke ðÞsqÚkLke
ðMkíke ðÄðkLke þõÞíkk nkuðkÚke íkÚkk W¥khku¥kh ykÞw»Þ - {ÞkoËk ðÄe hne nkuðkÚke ¼rð»Þ{kt
yk çkufkheLkku «&™ ðÄw íkeðú çkLkðkLke þõÞíkk Au.
– ykðk Ëuþku{kt ¾wÕ÷e çkufkhe, «åALLk çkufkhe, rþrûkík çkufkhe, {kuMk{e çkufkhe ðøkuhu Lksuh
Ãkzu Au. 1960{kt økheçk Ëuþku{kt çkufkh yLku yÄoçkufkhkuLke MktÏÞk 16.6 fhkuzLke níke. yux÷u
fu fw÷ {sqh ÃkwhðXk{kt 25 % {sqhku çkufkh níkk, íku «{kýu 1978{kt 25 fhkuz ÚkÞwt níkwt. yux÷u
fu fw÷ {sqh ÃkwhðXkLkk 30 xfk ÷kufku çkufkh níkk.
– yuf ytËks yuðku Au fu yk MktÏÞk 1983{kt 35 fhkuz ÚkE Au yLku yktfzku MkËeLku ytíku 1 yçks
ÚkðkLkku ytËks Au. yk{, {kuxk «{kýLke çkuhkusøkkheLku ÷eÄu ©{Lkku ËwÔÞoÞ Úkðk Ãkk{u Au.
– çkufkhe nkuðkLku fkhýu ©{«ÄkLk WíÃkkËLk ÃkØrík yÃkLkkððe Ãkzu Au íkÚkk WãkuøkkuLke
huþLkk÷kEÍuþLkLke «r¢Þk Äe{e hk¾ðe Ãkzu Au. ykÚke ykŠÚkf rðfkMk yðhkuÄkÞ Au.
W.D.R.2000 «{kýu òuEyu íkku ðkŠ»kf ©{Lkk ÃkwhðXk ð]rØLkku Ëh Lke[u {wsçk Au.
Ëuþku 1980-90 % 1990-99 (%)
(1) Lke[e y™u {æÞ{ ykðfðk¤k Ëuþku 2.1 1.9
(2) Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku 1.1 0.9
(3) Mk{økú rðï 1.9 1.7
– yk{, ðMíkeðÄkhkLku ÷eÄu Ÿ[k hnu÷k ©{ ÃkwhðXk ð]rØLkk Ëhu çkufkheLke Mk{MÞkLkwt MksoLk fÞwO
Au.
ðMíke rðMVkuxLku ÷eÄu s yk Ëuþku{kt {kuxk «{ký{kt ¾wÕ÷e çkufkhe, «åALLk çkufkhe, rþrûkík
çkufkhe, {kuMk{e çkufkhe òuðk {¤u Au.
– økúkBÞ ðMkíke ðÄíkkt ÷kufku hkusøkkhe þkuÄðk þnuhku íkhV ðéÞk Au, suýu þnuhefhýLke «r¢Þk
íkus çkLkkðe Au. økúk{eý çkufkheLkk MÚk¤ktíkhu þnuhe çkufkheLke Mk{MÞk íkÚkk ðMkðkxLkk «&™ku
MkßÞko Au.
(3) rðfkMkLkk ¼kuøku Mkkk{krsf MkuðkykuLkku «&™ :
– rðfMkíkk hk»xÙku{kt ðÄíke ðMkíkeLku ÷eÄu Mkk{krsfMk þiûkrýf, íkçkeçke, ðkLknÔÞðnkhLke yLku
ðMkðkx suðe Mkk{krsf MkuðeLke {ktøk ðÄíke òÞ Au.
– íkuÚke ykðk ËuþkuLke MkhfkhkuLku ykðe Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk ðÄwLkLku ðÄw ¾[o fhðku Ãkzu Au. yk
{kxu fux÷ktf MkkÄLkku rðfkMkLkk ûkuºk{ktÚke yk ûkuºk{kt Vk¤ððk Ãkzu Au.
346
– {kuxk¼køkLkk rðfMkíkk Ëuþku{kt yûkh¿kkLk Ähkðíke ðMkíkeLke xfkðkhe ½ýe ykuAe Au. Ëk.ík.
W.D.R. 2000 «{kýu 1998{kt ÃkwÏík ðÞLke (15 y™u íkuÚke ðÄw ô{h yrþrûkík ðMíkeLke
xfkðkhe Mk{økú Lke[e yLku {æÞ{ ykðfðk¤k Ëuþku{kt Ãkwhw»kkuLke 18 % yLku Mºkeyku 33 %
Au. ßÞkhu Ÿ[e ykðfðk¤k Ëuþku{kt 5 %Úke ykuAe nkuðkÚke þqLÞ økýkÞ Au. rðfMkíkk Ëuþku{kt
Ãký Lke[uLke ÂMÚkrík «ðíkuo Au.
Ëuþ Ãkwhw»kLke xfkðkhe MºkeLke xfkðkhe
ÃkkrfMíkkLk 42 71
LkuÃkk¤ 43 78
{kuÍkÂBçkf 42 73
MkuLkuøk÷ 55 74
çkktø÷kËuþ 49 71
¼khík 33 57
– Ãkrhýk{u ykðk Ëuþkuyu ÷øk¼øk 60 % ðMkíke {kxu rþûkýLke Mkð÷íkku fhðkLke Au. rðfMkíkk
hk»xÙkuLkk ÷kufkuLku rþûký, íkçkeçke Mkkhðkh, ðMkðkx, íkk÷e{ ðøkuhu Mkøkðzku Ãkqhíke ykÃke
þfkíke Lknª nkuðkÚke ðMkíkeLke økwýð¥kk Lke[e hnu Au yLku òu yk ¾[o fhðk{kt ykðu íkku
çk[ík yLku {qzehkufkýLkwt «{ký Lke[wt hnu Au.
– rþûký yLku MðkMÚÞ ÃkkA¤Lkwt {kLkð-{qzehkufký ðÄkhu ÚkkÞ Au, íku WíÃkkËfíkk ðÄkhu Au, Ãkhtíkw
yk {kxu ðÄw Mk{Þ òÞ Au.
– rðfMkíkk hk»xÙku{kt {kLkð ykÞkusLkLku y¼kðu þiûkrýf çkufkheLkku «&™ rËLk«ríkrËLk ðÄw íkeðú
çkLke hÌkku Aku.
– ykÚke ði¿kkrLkfku, zkìõxhku, yìÂLsrLkÞhku yLku rLk»ýkíkkuu Ÿ[k ÃkøkkhÄkuhý {kxu rðËuþku{kt ðMku
Au. íku{Lke «rík¼kLkwt rðËuþøk{Lk økheçk ËuþkuLku ðÄw økheçk çkLkkðu Au íkÚkk íku{Lkk ykŠÚkf
rðfkMkLku yðhkuÄu Au.
(4) þnuhefhýLkk «&™ku :
– rðfMkíkk hk»xÙku{kt ðÄíke síke ðMkíkeLku ¾uíkeLkk ûkuºk{kt Mk{kððkLke ykuAe þõÞíkk nkuðkÚke,
ðÄu÷e ðMkíke hkusøkkhe {u¤ððk þnuhku íkhV ð¤u Au.
– MktÞwõík hk»xÙMkt½Lkk yuf ytËks {wsçk “1980-87Lkk ËkÞfk Ëhr{ÞkLk rðfMkíkk Ëuþku{kt
þnuhLke ðMkíke{kt Mkhuhkþ 4 Úke 10 xfkLkk Ëhu ð]rØ ÚkE Au, ßÞkhu rðfrMkík Ëuþku{kt yk
«{ký Mkhuhkþ 0.9 xfkLkwt hÌkwt Au.” Ãkrhýk{u þnuh{kt ðMkðkx, Ãkkýe, hMíkk, økxh,
ðknLkÔÞðnkh, ðes¤e, þk¤kLkk {fkLkku, {LkkuhtsLkLkkt MkkÄLkku ðøkuhu Mkøkðzku Ãkqhe ÃkkzðkLkku
økt¼eh «&™ MkòoÞ Au.
 347
– yksu nòhku ÷kufku ÍqtÃkzkt çkktÄe yÚkðk VqxÃkkÚk WÃkh ðMkðkx fhu Au. þnuhLkk rðfkMkLkwt
ykÞkusLk ÞkuøÞ ykÞkusLk Lkk ÚkÞwt nkuÞ íkku xÙkrVfLkku Ãký «&™ WËT¼ðu Au.
(5) çk[ík yLku {qzehkufký :
– rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíke rðMVkuxsLkf heíku ðÄíke nkuðkÚke çk[ík yLku {qzehkufký WÃkh Ãký
rðÃkheík yMkhku sL{u Au. rðfMkíkk hk»xÙku{kt çk[ík Ëh Lke[ku nkuðk {kxu {wÏÞíðu Lke[uLkkt
Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh Au.
– (1) yk Ëuþku{kt ðMkíkeð]rØLkk Ÿ[k ËhLku ÷eÄu {kÚkkËeX ykðf Lke[e hnuðkÚke, «kÚkrýf
sYrhÞkíkku Mktíkku»kðk{kt s ykðf ¾[koE síke nkuðkÚke ËuþLkk fw÷ WíÃkkËLk{kt fkuE Vk÷ku
ykÃkíkk LkÚke Ãký ðÃkhkþ íkku fhíkk s nkuÞ Au. íkuÚke fw÷ çk[íkku ½xu Au. (3) rðfMkíkk Ëuþku{kt
çkufkheLkk Ÿ[k «{kýLku ÷eÄu Ãký ðÃkhkþ fhLkkh yLkwíÃkkËfeÞ ðMkíke ðÄíkkt çk[íkku ½xu Au.
– WÃkhkuõík fkhýkuMkh rðfMkíkk Ëuþku{kt çk[ík Ëh Lke[Ëku nkuðkÚke {qzehkufkýLkku Ëh Ãký Lke[ku
hnu Au. WÃkhktík Ÿ[k ðMíkeð]rØLkk ËhLku ÷eÄu ðMkíkerð»kÞf {qzehkufký ðÄw fhðwt Ãkzu Au.
ykÚke ykŠÚkf rðfkMk {kxu sYhe {qzehkufký ÚkE þfíkwt LkÚke. ykÚke s rðfMkíkk Ëuþkuyu
rðËuþ{ktÚke {qzeLke ykÞkík fheLku {qzehkufkýLkkuu Ëh ò¤ððk «ÞíLk fhðku Ãkzu Au.
(6) {kÚkkËeX ykðf :
– rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíkeð]rØLkku Ÿ[ku Ëh {kÚkkËeX ykðf Lke[e hk¾u Au. hk»xÙeÞ ykðfLkk
ðÄkhk Mkk{u ÍzÃkÚke ðMkíke ðÄðkÚke {kÚkkËeX ykðf ÍzÃkÚke ðÄe þfíke LkÚke.
– çkeS çkksw ðÄíke ðMkíke çk[ík yLku {qzehkufýLku yðhkuÄe hk»xÙeÞ ykðfð]rØLku Ãký {tË
çkLkkðu Au. ykÚke s rðfMkíkk hk»xÙkuLkk rðfkMkLkk yLkuf «ÞíLkku Aíkkt {kÚkkËeX ykðf ð]rØLkku
Ëh 1 xfkÚke 2.5 xfk ðå[u hÌkku Au.
– ßÞkhu rðfrMkík Ëuþku{kt yk Ëh 3 Úke 4 xfk hÌkku Au. MkuLkuøk÷, Mkku{kr÷Þk, nkExe suðk
fux÷kf rðfMkíkk Ëuþku{kt íkku {kÚkkËeX ykðfð]rØLkku Ëh Lkfkhkí{f hÌkku Au.
(7) rðï{kt ykðfLke yMk{kLkíkk :
– rðïLkk rðfrMkík Ëuþku{kt ðMkíkeð]rØLkku Ëh Lke[ku yLku {kÚkkËeX ykðfð]rØLkku Ëh Ÿ[ku
nkuðkÚke yk Ëuþku ðÄw Lku ðÄw ÄLkðkLk çkLkíkk òÞ Au.
– çkeS çkksw rðfMkíkk hk»xÙku{kt ðMkíkeð]rØLkku Ëh Ÿ[ku yLku {kÚkkËeX ykðfð]rØLkku Ëh Lke[ku
hnuðkÚke rðïLkk rðfrMkík yLku rðfMkíkk hk»xÙku ðå[uLke ykðfLke yMk{kLkíkkLke ¾kE ðÄíke
s òÞ Au. Ëk.ík. ¼khík fhíkkt y{urhfkLke {kÚkkËeX ykðf 1950{kt 47 økýe níke, íku
ðÄeLku 1995{kt 70 økýe ÚkE Au.
– 1960 fhíkkt 1987{kt rðfMkíkk Ëuþku fhíkkt rðfrMkík ËuþkuLkk {kÚkkËeX ykðfLkwt «{ký 11
økýkÚke ðÄe 50 økýwt ÚkÞwt Au. ykÚke Mk{kLkíkk ðÄe Au.
348
– H.D.R. 200 «{kýu òuEyu íkku G.D.P. Per Capita (1995 US$){kt òuíkk 1975{kt 720
Þw.yuMk. zkì÷h sux÷e rðfMkíkk ËuþkuLke MkhuhkMk {kÚkkËeX ykðf níke, su 1998{kt ðÄeLku
3,260 ÚkE Au.
– ßÞkhu Ÿ[e ykðfðk¤k ËuþkuLke {kÚkkËeX ykðf yks Mk{Þøkk¤k{kt 6,200 Þw.yuMk. zkì÷hÚke
ðÄeLku 23,900 zkì÷h ÚkE Au. yk{kt Ãký ykuAe ykðfðk¤k ËuþkuuLke {kÚkkËeX ykðf íkku
1998{kt 1050 Þw.yuMk. zkì÷h s Au.
– Mk{økú rðïLke Mkhuhkþ {kÚkkËeX ykðf 1998{kt 6,400 zkì÷h Au : yk{ Mkhuhkþ yLku ykuAe
ykðfðk¤k ËuþkuLke {kÚkkËeX ykðf{kt 1998{kt ÷øk¼øk A økýku íkVkðík Au. ßÞkhu Mk{økú
rðfMkíkk Ëuþku yLku Ÿ[e ykðfðk¤k ËuþkuuLke {kÚkkËeX ykðf{kt ÷øk¼øk Mkðk Mkkík økýku
íkVkðík Au.
– W.D.R. {wsçk “2001Lke Mkk÷{kt Ÿ[e ykðfðk¤k ËuþkuuLke Mkhuhkþ {kÚkkËeX ykðf (GN)
26,710 zkì÷h Au, sÞkhu Lke[e ykðfðk¤k ËuþkuuLke 430 zkì÷h yLku Lke[e íkÚkk {æÞ
ykðfðk¤k ËuþkuuLke 1,160 zkì÷hLke Au.”
– rðfMkíkk Ëuþkuu{kt Ãký ¼khík, rVr÷ÃkkRLMk, MkuLkuøk÷, {uÂõMkfku, fku÷trçkÞk, ÃkuY, çkúkrÍ÷,
ÚkkE÷ìLz ðøkuhu Ÿ[k ðMkíke ð]rØ Ëh ðk¤k Ëuþku{kt ykðfLke yMk{kLkíkk ðÄw Au ßÞkhu
rðfMkíkk Ëuþku{kt Ãký ©e÷tfk, Ërûký fkurhÞk, íkkEðkLk suðk Lke[e ðMkíke ð]rØðk¤k Ëuþku{k
ykðfLke yMk{kLkíkk ykuAe Au.
(8) økheçkkELke Mk{MÞk :
– rðfMkíkk ËuþkuuLke yríkðMkíke yLku ðMkíkeðÄkhku økheçke{kt ð]rØ fhu Au. ykðk Ëuþku{kt ðMkíke
{wÏÞíðu økk{zk{kt ðMku Au. økk{zk{kt ykðf yLku hkusøkkheLkwt {wÏÞ MkkÄLk ¾uíke Au. ðÄíke
síke ðMkíkeLku yLÞ ûkuºku hkusøkkhe Lk ykÃke þfkíkk ¾uíke WÃkh ðMkíkeLkwt ¼khý ðÄu Au.
– ykÚke s{eLkLkwt WÃkrð¼ksLk yLku ¾tzrð¼ksLk ÚkkÞ Au yLku rçkLkykŠÚkf ¾uzký½xfku
yÂMíkíð{kt ykðu Au. s{eLkLke WíÃkkËfíkk ½xu Au. ykÚke økúk{eý ûkuºku LkkLkk ¾uzqíkku yLku
økheçkkE çktLkuLkwt «{ký ðÄíkwt òÞ Au.
– ¾uíkeûkuºku hkuS Lknª {¤íkkt yLÞ ûkuºku Lke[kt ðuíkLku hkuS {u¤ððk íkiÞkh ÚkkÞ Au. yk{,
ðuíkLkLkk Ëh rðfrMkík ËuþkuLke Mkh¾k{ýe{kt ½ýk Lke[k nkuðkÚke Ãký økheçkkE ðÄu Au.
– yuf ytËks {wsçk 1970{kt rðïLkk ºkes ¼køk{kU Ëuþku{kt 38 fhkuz ÷kufku økheçkkELke hu¾k
Lke[u Sðíkkt níkkt.
– H.D.R.-2000{kt ËþkoÔÞk «{kýu ËirLkf $ 1 (1993 PPP US $) «{kýu økýíkkt 1989-
98Lkk Mk{Þøkk¤k{kt ykðf økheçkeLkk Äkuhý økýíkkt ¼khíkLke 44.2 % ½kLkk{kt rÍBçkkBçku{kt
36. 0 % ÃkkrfMíkkLkk{kt 31.0% ðMkíke økheçkkELke hu¾k Lke[u Sðu Au.
 349
(9) ¼kððÄkhku :
– rðfMkíkk ËuþkuLkk ¼kððÄkhkLke Mk{MÞkLkk {q¤{kt Ãký ðMkíkeðÄkhku s hnu÷ku Au. ðÄíke síke
ðMkíkeyuf çkksw ðÃkhkþe ðMíkwLke {ktøk{kt ðÄkhku sLBÞku Au, íkku çkeS çkksw ðMkíkeð]rØLkku
Ÿ[ku Ëh çk[ík yLku {qzehkufký WÃkh rðÃkheík yMkhku sL{kðe, ðÃkhkþe ðMíkwLkk WíÃkkËLk{kt
¾kMk ðÄkhku Úkðk Ëuíkku ™Úke.
– yk{, ðMíkeðÄkhkyu ðMíkwLke {ktøk yLku ÃkwhðXk ðå[u Mksuo÷ ytíkhu rðfMkíkk ËuþkuLkk VwøkkðkLke
rðfx Mk{MÞk íkhV Äfu÷e ËeÄk Au. yk Vwøkkðkyu yk Ëuþku{kt økheçkkELke Mk{MÞk rðfx
çkLkkðe Au, WÃkhktík ykŠÚkf rðfkMkLku yðhkuæÞku Au.
(10) ¾uíkeLkku Äe{ku rðfkMk :
– ¾uíke«ÄkLk rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíke ðÄkhkyu ¾uíkrðfkMk yðhkuæÞku Au. ðÄu÷e ðMkíkeLkuyLÞ
ûkuºku Mk{kððe þõÞ Lknª nkuðkÚke s{eLk WÃkh ðMkíkeLkwt Ëçkký ðæÞwt Au.
– Ãkrhýk{u ¾tz rð¼ksLk yLku WÃkrð¼ksLkLke «r¢Þk y{÷{kt ykðíkkt rçkLkykŠÚkf ¾uzký½xfku
MkòoÞk Au, suLke WÃkh Þktrºkf ¾uíke, ®Mk[kE þõÞ Lk hnuíkkt ¾uík rðfkMk {tË hÌkku Au. yk
Ëuþku{kt ¾uzqík Ãkqhíkwt ¾uíkûkuºku {qzehkufký Lke[e ¾uík WíÃkkËõíkkLku ÷eÄu fhe þfíkku LkÚke.
(11) ÃkÞkoðhý Ãkh yMkh :
– ðMkíke ðÄíkkt fwËhíkeMktÃkr¥k yLku sLkMktÃkr¥k ðå[uLke Mk{íkw÷k òu¾{kE ÃkÞkoðhýLke Mk{MÞk
MkòoE Au.
– ðÄu÷e ðMkíkeLkk hnuXkýLke Mk{MÞk Wfu÷ðk síkkt ð]ûkkuLkwt «{ký ½xíkkt, nðk{kt «Ëq»kýLkk
«&™ku MkòoÞAu. ðMkíkeLke øke[íkk ðÄíkkt nðk, Ãkkýe yLku yðksLkk «Ëq»kýku ðÄu Au.
(12) yLÞ yMkh :
– ðÄÚke síke ðMkíkeLku ÷eÄu ©r{fkuLku ÷kÞf fk{ ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe çk¤e þfíkwt LkÚke. ÷kufku{kt
rLkhkþk ðÄw ÔÞkÃkf çkLku Au.
– ÃkkuíkkLkwt yÂMíkíð xfkððk [kuhe, ÷qtxVkx fu økuhfkLkqLke «ð]r¥kyku{kt Ãkzu Au. yk{, Mk{ksLkwt
yLkiríkf yã:ÃkíkLk ÚkkÞ Au.
4. Mk{eûkk : xqtf{kt, rðfMkíkk Ëuþku{kt ðMkíkeðÄkhku ykŠÚkf rðfkMkLku «uhf çkLkkððkLku çkË÷u yðhkuÄf
ðÄw çkLku Au. ðÄíke ðMkíke yk Ëuþku {kxu yMfÞk{ík çkLkðkLku çkË÷u sðkçkËkhe ðÄw çkLke Au.
ðMkíkeðÄkhkyu yk ËuþkuLku Vwøkkðku, økheçkkE, çkufkhe suðe rðfhk¤ Mk{MÞkyku{kt Äfu÷e ÷eÄk Au.
ðMíkeð]rØLku òu {kLkðe Lknª yxfkðu íkku íku {kLkðeLkk rðfkMkLku Úkt¼kðe Ëuþu. ðMkíkeðÄkhkLke WËT¼ðu÷e
¼ÞkLkf yMkhkuLku ÷eÄu s rðfMkíkk ËuþkuLkk ðMkíkeðÄkhkLku ðMkíkerðMVkuxLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
•••
350
 351

ÞwrLkx - 7
«kf]ríkf MktMkkuÄLkku (Natural Resorces)
• ðirïf ÃkÞkoðhý yLku s{eLk-MktMkkÄLkku{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLkku
– ykÃkýwt ÃkÞkoðhý sirðf yLku ysirðf ½xfkuLkwt çkLku÷wt Au. «f]ríkLkk sirðf fu MkSð ½xfku{kt ðLkMÃkrík,
«kýeyku, Mkqû{ Sðkýwt SðstíkwykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– ðLkMÃkríkyku yLku «kýeyku {kºk rðr¼LLk MkSðíktºkkuLkk Mk{wËkÞku íkhefu s Sðe þfu Au. yk çkÄk
s MkSðku ÃkkuíkkLkk «kf]ríkf ykðkMkku MkkÚku ½r™cíkkÚke Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au, íku{s rðrþü ysirðf
ÂMÚkríkykuLke ykð~Þfíkk nkuÞ Au.
– su{fu, Ãkðoíkku, hýku, LkËeyku, Mkhkuðhku, Mk{wÿku ðøkuhu yk çkÄwt s {¤eLku ðLkMÃkríkyku yLku «kýeykuLkk
rðrþü Mk{qËkÞkuLku {kxu ykðkMkLke h[Lkk fhu Au.
– «f]ríkLkk sirðf yLku ysirðf ÃkkMkktyku yLku rðrþü MkSðíktºkkuLke ðå[u Úkíke r¢Þk - «ríkr¢Þk MkkÚku
{¤eLku rðr¼LLk «fkhLkk rLkðMkíktºkkuLkwt ½zíkh fhu Au. yu{ktLkk ½ýkt MkSðíktºkkuLkku WÃkÞkuøk ykÃkýk
¾kã MktMkkÄLk íkhefu ÚkkÞ Au.
• ðirïf ÃkÞkoðhýLkku RríknkMk
– {kLkðòríkLkku RríknkMk òuEyu íkku, ykþhu 10,000 ð»ko Ãknu÷kt {kLkðe rLksoLk støk÷ku{kt yLku
½kMkLkk {uËkLkku{kt Mk{qn{kt hnuíkku níkku.
– suLke {wÏÞ «ð]r¥k rþfkh níke. yu ÃkAe {kLkðe ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k fhíkkt þeÏÞku yLku
íÞkhÚke s {kLkðeyu ÃkkuíkkLke ykð~Þfíkkyku «{kýu ÃkÞkoðhý{kt VuhVkhku ÷kððkLkwt þY fÞwO. ðMíke
ðÄðkLke MkkÚku {kLkðeLke {ktøk{kt ðÄkhku ÚkÞku.
– yuLkk Ãkrhýk{u ðÄw Lku ðÄw yLkks WíÃkLLk fhðkLke yLku Ãkk÷íkwt ÃkþwykuLkku WÃkÞkuøk fhðkLke ûk{íkk{kt
ðÄkhku ÚkÞku. íÞkhÚke s yk fwËhíke rLkðMkLkíktºkku f]r»k rðMíkkhku{kt VuhðkÞk.
– þYykík{kt ¾uzqíkku ¾uíke{kt ®Mk[kE {kxu ðhMkkË, LkËe, ík¤kð ðøkuhu suðkt fwËhíke s¤ Mºkkuík Ãkh s
ykÄkh hk¾íkk níkkt.
– yu ÃkAe ¾uzqík ¼qøk¼os¤Lkku WÃkÞkuøk fhíkku ÚkÞku. LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄeLku rðþk¤ s¤kþÞku çkLkkðe
íku Lknuhku îkhk Ëqh ËqhLkk s{eLk rðMíkkh{kt ®Mk[kE fhðk ÷køÞku.
– ðÄwLku ðÄw ¾uík QÃks {u¤ððk ¾uzqíkkuyu nkRrçkúz rçkÞkhýku, hkMkkÞrýf ¾kíkhku, stíkwLkkþf ËðkykuLkku
WÃkÞkuøk þY fÞkuo Au. Ãkhtíkw, yk çkÄkÚke s ÃkÞkoðhý{kt yLkuf yrLkrùík rðMktøkríkyku Q¼e ÚkE Au.
– ðÄíke ðMíkeLke ðÄíke síke {ktøkLku Ãkqhe fhðk {kxu ðÄw ¾uíkÃkuËkþku ÷E s{eLkLkku Mk½Lk WÃkÞkuøk fheLku
rLkðMkLkíktºkkuLke ûkýíkk ½xkze Au.
352
– ðMíke ðÄkhku, ykiãkurøkf rðfkMk, þnuhefhý, çkunË «{ký{kt ðÃkhkþe [es-ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk yk
çkÄkLku Ãkrhýk{u çknw {kuxe {kºkk{kt ½Lk f[hku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. nðk, Ãkkýe, s{eLkLkk «Ëq»kýLku
fkhýu {kLkðeLkk ykhkuøÞ WÃkh ½ýe økt¼eh yMkhku þY ÚkE økE Au.
• AuÕ÷kt 100 ð»ko Ëhr{ÞkLk s{eLk yLku MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk{kt ykðu÷wt ÃkrhðíkoLk :
– AuÕ÷k 100 ð»ko Ëhr{ÞkLk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt sLkMktÏÞk{kt ÚkÞu÷e y¼qíkÃkqðo ð]rØLku fkhýu «kf]ríkf
MktMkkÄLkkuLke {ktøk{kt íkeðú ðÄkhku ÚkÞku Au.
– rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt Mkkhe íkçkeçke MkøkðzLku fkhýu sL{Ëh{kt ðÄkhku ÚkÞku Au. ßÞkhu yuLke Mkk{u
{]íÞwËh{kt ½xkzku ÚkÞku Au.
– ykÚke s ðMíke{kt Äe{u Äe{u ð]rØ Úkíke òÞ Au. suLkk fkhýu støk÷ku, ½kMkLkk {uËkLkku yLku s÷-
ÃkÕ÷rðík s{eLk rðMíkkhkuLku ¾uíke yLku WãkuøkkuLku ÷kÞf çkLkkðkE hÌkkt Au.
– støk÷ nuX¤Lke s{eLk ¾uíke fu Wãkuøk nuX¤ ÷ðkíkkt çknw {qÕÞ «kf]ríkf rLkðMkLkíktºkLkku ÍzÃkÚke ÷wÃík
Úkíkk økÞk Au.
– ðÄwLku ðÄw ykiãkurøkf rðfkMkÚke su{ WíÃkkËLk{kt ðÄkhku ÚkÞku Au. íku{ f[hkLkwt Ãký {kuxk «{ký{kt
WíÃkkËLk ÚkkÞ Au. økúkBÞ rðMíkkhku íkhVÚke þnuhku íkhVLkwt MÚk¤ktíkh ðæÞwt Au.
– AuÕ÷kt Úkkuzk ð»kkuo Ëhr{ÞkLk LkkLkk Lkøkhku {kuxk þnuhku{kt yLku þnuhku {nkLkøkhku - {uxÙkuMkexe{kt
VhuðkÞk Au. ðÄw øke[ ðMíkeðk¤k þnuhkuLke {ktøk ðÄw nkuÞ Au.
– ykMkÃkkMkLkk f]r»kûkuºkku{ktÚke «kÃík ¾kã ÃkËkÚkkuo, LkËe-MkhkuðhLkk Ãkkýe, E{khíke yLku #ÄýLkwt ÷kfzwt,
çkktÄfk{ {kxuLke Mkk{økúe, støk÷ku{ktÚke {¤íkkt WíÃkkËLkku ðøkuhu øke[ðMíkeðk¤kt þnuhe rðMíkkhku{kt økrík
fhe òÞ Au.
– rLksoLk yhÛÞLkk rLkðMkLkíktºkLkku yLku f]r»k-ûkuºkku{ktÚke «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLke þnuhe ðÃkhkþfkhku íkhVLke
økríkyu {kLkðòíkLke ðå[u MktMkkÄLkkuLke ðnU[ýe{kt økt¼eh yMkk{Lkíkk Q¼e fhe Au.
• Ãk]Úðe ÃkhLkk MktMkkÄLkku yLku {kLkð
(1) ðkíkkðhý (The Atmosphere) :
– ðkíkkðhý yu Ãk]ÚðeLke WÃkhLkwt yuf Mkwhûkk fð[ Au. Ãk]Úðe ÃkhLke SðMk]rü {kxu ðkíkkðhýLkk MkkiÚke
Lke[uLkwt Míkh ûkku¼ ykðhý yøkíÞLkwt Au. íku Ãk]Úðe MkÃkkxeÚke 12 k.m.Lke Ÿ[kE MkwÄe ykðu÷wt Au.
– íkuLke WÃkh ykðu÷wt Mk{íkkÃk ykðhý 50 k.mLke Ÿ[kE MkwÄe rðMíkhu÷wt Au. yk Mk{íkkÃk ykðhý{kt
MkÕVuxLkwt yuf Ãkz ykðu÷wt Au. su ðhMkkËe ðkˤkuLkk çktÄkhý {kxu yøkíÞLkwt Au.
– ykuÍkuLk ðkÞw MkqÞoLkk Mktnkhf yLku fuLMkhLkk fhkf yuðk Ãkkhòtçk÷e rfhýkuLku þku»ke ÷u Au. yk
ykuÍkuLkLkk Míkh rðLkk Ãk]Úðe Ãkh SðMk]rü þõÞ LkÚke. òufu, {kLkðeLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuÚke nðk{kt
«Ëq»kýLke {kºkk ¾qçk ðÄe Au. suÚke yk ykuÍkuLk Míkh{kt økkçkzwt Ãkzâwt Au.
 353
– MkqÞoLkk rfhýku îkhk Ãk]Úðe ÃkhLkwt ðkíkkðhý yufMkh¾wt økh{ Úkíkwt LkÚke. fkuEf rðMíkkh{kt økh{eLkwt
«{ký ðÄw yLku fkuEf rðMíkkh{kt XtzeLkwt «{ký ðÄw yLkw¼ðkíkwt nkuÞ Au. ykÚke, nðkLkk «ðknku ÚkkÞ
Au íkÚkk Ãk]ÚðeLkk swËk swËk ¼køkku{kt ykçkkunðk{kt, W»ýíkk{kLk{kt yLku ðhMkkËLke {kºkk{kt VuhVkhku
ÚkkÞ Au.
– yk yuf økríkþÂõík Ähkðíkwt srx÷ yuðwt rðrðÄ ½xfkuLkwt çkLku÷wt íktºk Au. òu íku{kt ¼tøkký Ãkzu íkku Mk{økú
{kLkðòík íkuLkkÚke «¼krðík ÚkkÞ Au.
– ðkíkkðhý yu {kLkðeLku ïkMkkuåAðkMk {kxu «kýðkÞw Ãkqhku Ãkkzu Au. «kf]ríkf rLkðMkLkíktºk{kt ðMkíkkt
ðLÞ«kýe Mk{qn yLku Ãkk÷íkw Ãkþwyku {kxu «kýðkÞw Ãkqhku Ãkkzu Au. ðLkMÃkrík {kxuLkku «kýðkÞw yuðku
fkçkoLk zkÞkuõMkkEz yk ðkíkkðhý Ãkqhwt Ãkkzu Au.
– yk Ãk]Úðe ÃkhLke MkSð Mk]rü nðk rðLkk Úkkuzef ûký Ãký Sðe þfíkkt LkÚke. íkuÚke íku{Lku Sðíkk hnuðk
{kxu nðkLku þwØ hk¾ðe s òuEyu. Ãkhtíkw, ðÄw Ãkzíkkt ykÄwrLkfhýu, ykiãkuøkefhýu nðkLku «Ëqr»kík fhu
Au.
– ykiãkurøkf yuf{ku îkhk nðk{kt fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz yLku Íuhe Äw{kzk «Mkhu Au.
ÃkuxÙku÷, zeÍ÷ suðk çk¤íký Ãkqhíkkt «{ký{kt ËnLk Lk Úkíkkt nðk{kt Äw{kzku Vu÷kÞ Au y™u «Ëqr»kík ÚkkÞ
Au.
– ‘økúeLk nkWMk RVuõx’ yux÷u fu ðkíkkðhý{kt fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLkk ðÄw «{ký{kt s{k ÚkðkÚke Ãk]Úðe
Ãkh økh{eLkwt «{ký ðæÞwt Au.
– nðkLkwt «Ëq»kýLkwt {wÏÞk fkhý ÃkuxÙku÷, zeÍ÷ (Vkurh÷ ^Þwyu÷)Úke [k÷íkkt ðknLkku suðkt fu Mfqxh, rhûkk,
{kuxhMkkEf÷, çkMkku, xÙf, fkh ðøkuhuLke MktÏÞk yLku íku{Lkk îkhk nðk{kt X÷ðkíkku Íuhe Äw{kzku Au.
– fwËhíke heíku s þwØ nðk {¤ðe Mkt¼ð LkÚke. {kLkðeyu íkuLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuLkk fkhýu yk
MktMkkÄLkLku Ëqr»kík fÞwO Au. nðkLkk «Ëq»kýÚke yLkuf hkuøkku suðkt fu, ïkMkkuåAðkMkLku ÷økíke rçk{khe,
VuVMkktLkk hkuøkku, fuLMkh ðøkuhu.
(2) s÷kðhý (Hydrosphere) :
– Ëhuf SðMk]rüLku Ãkeðk {kxu MðåA ÃkkýeLke ykð~Þfíkk Au. {kLkðeLke hkusLke ËirLkf r¢Þk {kxu Ãkkýe
ykð~Þf Au.
– ¾uíke{kt rMkt[kE {kxu yLku ykiãkurøkf yuf{ku{kt Ãkkýe sYhe Au, LkËe, ík¤kð, Mkhkuðh íkÚkk Mk{wÿ
suðkt s¤Mºkkuík{ktÚke {kLkðeLku ¾kã MktMkkÄLkku suðkt fu, {kA÷eku ͪøkk, fh[÷k, fð[ðk¤k «kýeykuyu,
Mk{wÿe ½kMk íkÚkk Ãkkýe{kt Úkíke ðLkMÃkríkyku «kÃík ÚkkÞ Au.
– ð¤e, LkËeyku ÃkhLke çknwnuíkwf ÞkusLkkyku{kt rðãwík WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au. Mk{wÿLke ¼híke -
þÂõíkLku LkkÚkeLku Ãký s¤rðãwík {u¤ðkÞ Au. yk{, SðMk]rü {kxu Ãkkýe yuf yøkíÞLkwt MktMkkÄLk Au.
354
– Mk{økú Ãk]Úðe ÃkhLkwt 3/4 ¼køk{kt s÷kðhý ykðu÷wt Au. Mk{wÿLkwt rLkðMkLkíktºk yLku s÷kðhýLkku {wÏÞ
¼køk Au. ßÞkhu, íkkswt Ãkkýe yu yuLkku {kºk yuf LkkLkku ¼køk Au.
– Mk{wÿ, LkËe, Mkhkuðhku yLku rn{k÷Þ suðkt rn{kåAkrËík rðMíkkhLkk íkksËk ÃkkýeLkwt LkðeLkefhý,
çkk»Ãke¼ðLk, ðhMkkË ðøkuhu «r¢Þk fwËhík{kt Mkíkík [k÷w Au.
– yu{ktÚke fux÷wt íkkswt Ãkkýe ¼qøk¼o s¤kþÞku{kt s{k Úkíkwt hnu Au. støk÷kuLkk Lkkþ suðe {kLkð «ð]r¥kÚke
s÷kðhý{kt økt¼eh ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk Au.
– s{eLk ÃkhLkwðwt ðLkMÃkríkLkwt ykðhý MkkV ÚkE sþu íkku, ðhMkkË îkhk {kxeLkwt Äkuðký ÚkE sðwt yLku
íku {kxe Ãkkýe MkkÚku ðneLku Mk{wÿ{kt s{k Úkþu.
– {kLkðLke hkusLke r¢Þkyku îkhk ÃkkýeLkwt «Ëq»ký ÚkkÞ Au, Wãkuøkku{ktÚke hMkkÞýku yLku {r÷Lk Ãkkýe
LkËe{kt yLku ËrhÞk{kt ¼¤u Au yLku s¤kþÞLku «Ëqr»kík fhu Au.
– su íku{kt hnuíke s¤[h Mk]rü {kxu ¾qçk nkrLkfíkko Au. yuf Mk{ÞLkk ¼hÃkqh Mºkkuík yksu «Ëq»kýLku fkhýu
¾qçk Ëw÷o¼ yLku ¾[ko¤ çkLÞkt Au.
(3) {]Ëkðhý (Lothosphere) :
– {]Ëkðhý fu s{eLk MktMkkÄLk {kLkðeLku yLkufrðÄ heíku WÃkÞkuøke Au. su{ fu, {kxe fu s{eLk yu
¾uík«ð]r¥kLkku {wÏÞ ykÄkh Au.
– {fkLk çkktÄfk{{t ÃkÚÚkh, huíke, [qLkku, fktfhe-fÃk[e ðøkuhu s{eLk{ktÚke «kÃík ÚkkÞ Au. {kxe{kt hnu÷k
Mkqû{ Ãkku»kfík¥ðku ðLkMÃkríkLke ð]rØLku {kxu ykð~Þf Au.
– s{eLk{kt hnuíkk LkkLkk Sðku, Mkqû{ «kýeMk{qnku, Vqøk ðøkuhu s{eLk{ktLkk yøkíÞLkk MkSðíktºkku
ðLkMÃkríkLkk yðþu»kku, «kýeykuLkk {¤Lku rð½rxík fheLku s{eLk{kt ¼u¤ðe ËELku ðLkMÃkríkLku Ãkku»kf
ÿÔÞku Ãkqhkt Ãkkzu Au. yk r¢Þk fwËhíke heíku s Úkíke nkuÞ Au.
– s{eLk{ktÚke {¤e ykðíkkt rðrðÄ ¾LkeòuLku ykÄkrhík yLkuf Wãkuøkku rðfkMk ÃkkBÞkt Au. ¼qøk¼o{ktÚke
{¤e ykðíkkt ¾Lkesíku÷, fku÷Mkku, fwËhíke ðkÞw ðøkuhu Mkt[k÷Lk þÂõíkLkk MktMkkÄLk ¾uíkeLkk Þtºkku,
Wãkuøkku{ktLkk {þeLkku, ðknLkku íkÚkk ½hku{kt sYhe Qòo Ãkqhk Ãkkzu Au. yk{, {]Ëkðhý yu SðMk]rü
{kxu yuf yøkíÞLkwt MktMkkÄLk Au.
– Ãk]ÚðeLkku sL{ 4.6 yçks ð»ko Ãknu÷kt økh{ ðkÞw{Þ økk¤ku MðYÃku ÚkÞku níkku. ykþhu 3.2 yçks ð»ko
Ãknu÷kt Ãk]Úðe ½ýe Xtze íkE økE níke yLku SðLkLkku ykht¼ ÚkÞku níkku. Ãk]Úðe ÃkhLkwt {]Ëkðhý ÷øk¼øk
6 Úke 7 k.m. sux÷e òzkE Ähkðu Au.
– yk {]Ëkðhý 92 sux÷k ík¥ðku{ktÚke {kºk 8 s ík¥ðku s{eLkMkÃkkxeLkk ¾zfkuLkk Mkk{kLÞ ½xfku Au.
yk ½xfku{kt 47 xfk ykìÂõMksLk, 28 xfk rMkr÷fkuLk, 8 xfk yìÕÞwr{rLkÞ{ yLku 5 xfk ÷ku¾tz Au.
ßÞkhu MkkurzÞ{, {uøLkurþÞ{, ÃkkuxurþÞ{ yLku fìÂÕþÞ{ 4-4 xfk sux÷kt Au. yk çkÄkt s ík¥ðku swËe-
swËe {kºkk{kt ¼uøkk ÚkELku ykþhu 200 sux÷kt MkkÄkhý ¾Lkesík¥ðkuLkkt r{©ýku çkLkkðu Au.
 355
– yk ¾LkeòuLkk ykÄkhu yLkuf Wãkuøkku rðfkMk ÃkkBÞk Au. ¾zfku ßÞkhu ¼ktøku Au íÞkhu {kxe çkLku Au.
suLke WÃkh ¾uíke ÚkE þfu Au.
(4) Sðkðhý (Biosphere) :
– SðLkLkk «íÞuf MðYÃkku {kxu ¼kusLk ykð~Þf Au. rðrðÄ Ãkku»kf MíkhLkk MkSðku Ãkku»ký {kxu yufçkeò
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au.
– MkSðku yLku Ãkku»kýLku y™w÷ûkeLku òuðk {¤íkk ¢{çkØ yktíkh yð÷tçkLkLku ykÄkh þ]t¾÷k, ¾kã -
þ]t¾÷k fu Ãkku»kýfze fnu Au. ðLkMÃkrík fu VMk÷ku yLku Ãkk÷íkw «kýeyku ÃkkMkuÚke {¤íkkt ¾kãÃkËkÚkkuo
{kLkðLke [ÞkÃk[ÞLke ykð~Þfíkkyku Ãkqhe fhu Au.
– Ãk]ÚðeLkk su Míkh{kt SðLkLkwt yÂMíkíð þõÞ Au. íku{kt nðk, Ãkkýe ¾zfku, {kxe yLku MkSð «kýeyku
Au. su Sðkðhý íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– Ãk]ÚðeLkk çkeò ykðhýkuLke Mkh¾k{ýeyu yk ykðhý Ãkkík¤wt Au. yk Sðkðhý{kt yuf rðþk¤
rðïÔÞkÃke SðLk ÔÞðMÚkk hnu÷e Au. yk Sðkðhý{kt {k¤¾kfeÞ yLku fkÞkoí{f rLkðMkLkíktºkkuLkk
yuf{kuLke òuðk {¤u Au.
– òufu, yk {k¤¾kLke ytËh Mkk{kLÞ heíku Mkh¾e ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík, ykçkkunðk, ðLkMÃkrík yLku
MkSðkuLkk Mk{wËkÞkuðk¤k ûkuºkkuLku Mkh¤íkk {kxu rðr¼LLk sið ¼kiøkkur÷f «Ëuþku{kt ðnU[e þfkÞ.
su{fu, rð»kwðð]¥keÞ «Ëuþ, W»ý frxçktÄeÞ «Ëuþ, Mk{þeíkku»ký frxçktÄeÞ «Ëuþ ðøkuhu yÚkðk íkku
ykr£fk ¾tz, y{urhfk ¾tz ðøkuhu.
– ðÄw rðøkíkku òuíkkt LkkLkk sið - ¼kiøkkur÷f yuf{kuLku MkwMÃkü yLku yku¤¾e þfkÞ yuðk rLkðMkLkíktºkku{kt
ðøkeof]ík fhe þfkÞ. su{fu, fkuE ykøkðe ÷kûkrýfíkk Ähkðíkku «Ëuþ yux÷u fu Ëuþ, hkßÞ, rsÕ÷k
yÚkðk íkku fkuE yuf ¾eý«Ëuþ, Ãkðoík «Ëuþ, LkËe fu Mkhkuðh ðøkuhu.
– çkÄkt s rLkðMkLkíktºkku{kt Mk{sðk{kt MkkiÚke Mkh¤ rLkðMkLkíktºk ík¤kðLkwt Au. fkuEÃký ík¤kðLke {k¤¾kfeÞ
rðþu»kíkkyku{kt íku{Lkwt fË, Ÿzký, ÃkkýeLke økwýð¥kkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– ík¤kðLkku rðMíkkh, íkuLkku rfLkkhkLkku AeAhku ¼køk íkÚkk ðÄw ŸzkELkku rðMíkkh çku swËe swËe ðLkMÃkrík
yLku «kýeMk]rüLku rðrþü ÃkrhÂMÚkrík Ãkqhe Ãkkzu Au.
– yk ík¤kð Ãkh yLkuf «fkhLkk [¢Lke yMkh òuðk {¤u Au. su{ fu, ð»koLkk swËk-swËk Mk{Þu ík¤kð{kt
ÃkkýeLkwt «{ký, ík¤kðLke ykswçkkswLke s{eLk ÃkhLkk rLkðMkLkíktºk{ktÚke su fktE Ãkku»kfík¥ðku ík¤kð{kt
ðne ykðu Au. íkuLkwt Ãkrhýk{ ðøkuhu yk çkÄe s çkkçkíkkuLke yMkh ík¤kð{ktLke MkSðMk]rü Ãkh Ãkzíke
MÃkü òuE þfkÞ Au.
• Ãk]Úðe ÃkhLkk rðrðÄ ykðhýku ðå[u «kf]ríkf [¢ku
– Ãk]Úðe ÃkhLkk ðkíkkðhý, {]Ëkðhý, s÷kðhý yLku Sðkðhý ÃkhMÃkh yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au
íkÚkk íku yufçkeòLkk Ãkqýoíð Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
356
– òu yk{ktLkk yuf Ãký ykðhý{kt yðhkuÄ WíÃkLLk ÚkkÞ íkku íkuLke yMkh çkeò ykðhýku Ãkh Ãkzíke
òuðk {¤u Au.
– ðkíkkðhý, s÷kðhý, {]Ëkðhý yk çkÄk s s÷[¢ îkhk òuzkÞu÷k Au. Mk{wÿ, LkËe, ík¤kðLkk
rLkðMkíktºkku{ktÚke ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk ÚkkÞ Au.
– su ðkíkkðhý{kt Ÿ[kEyu s¤Lku ÃkkýeLke ðhk¤ ðkˤku{kt VuhðkÞ Au. yk ðkˤkuLkwt ½Lke¼ðLk ÚkELku
ðhMkkË Ãkzu Au. {]ËkðhýLku yk heíku {¤íkkt ¼us yLku ðhMkkË Ãkh Mk{økú SðMk]rü rLk¼oh Au. yk
ðhMkkËÚke ¾zfkuLkwt rð½xLk ÚkE rðnkhý ÚkkÞ Au yLku íku {kxe{kt Ãkrhý{u Au.
– su ðLkMÃkríkLkk ð]rØ - rðfkMk{kt yøkíÞLke çkLke hnu Au. yuðe s heíku økríkþe÷ ÃkðLk Ãký ¾zfkuLkwwt
½Mkkhý fheLku, ¾ðký fheLku íkuLku {kxe{kt Vuhðu Au. yk{, yuf íkhV ðkíkkðhý, s÷kðhý,
{]Ëkðhý, ÃkhMÃkh MktðuËLkþe÷, srx÷ fzeyku Ähkðu Au.
– íkku çkeS íkhV yk ºkýuÞ ykðhýku Ãkh ykÄkrhík ÷k¾ku MkSðíktºk Ähkðíkwt Sðkðhý Au. Ãk]Úðe
ÃkhLkk yk çkÄk s MkSðíktºkku s{eLk yLku ÃkkýeLke MkÃkkxe Ãkh òuðk {¤íkk «{ký{kt Ãkkík¤k Ãkz{kt
s hnu Au.
– yk SðkðhýLku yLÞ ºký ykðhýkuLkk rðr¼LLk ½xfku MkkÚku yøkrýík òuzkýku Au yLku yux÷k {kxu
s nðk, Ãkkýe s{eLk yLku MkSðíktºkku ðå[uLkk yktíkhMktçktÄkuLku Mk{sðk {kxu rLkðMkLkíktºkLkku yfçktÄ
hk¾eLku íkuLkwt {qÕÞ Mk{sðwt sYhe Au.
• ÃkwLk: «kÃÞ yLku ÃkwLk: y«kÃÞ MktMkkÄLkku
(y ) ÃkwLk: «kÃÞ MktMkkÄLkkuLkku yÚko :
– “yufðkh WÃkÞkuøk{kt ÷eÄk ÃkAe íku ¾÷kMk Lk ÚkE síkkt çkeS ðkh «kÃík ÚkE þfu íku MktMkkÄLkkuLku
ÃkwLk:«kÃÞ MktMkkÄLk fnu Au.” su{ fu, støk÷ MktMkkÄLk, s¤ MktMkkÄLk ¾kã MktMkkÄLk ðøkuhu.
– òufu, ðkMíkð{kt yk MktMkkÄLkku Ãký [ku¬Mk {kºkk{kt s «kÃík ÚkkÞ Au. fkhý fu íku{Lkku MktçktÄ fwËhíke
[¢ku MkkÚkuLkku nkuÞ Au.
– {kLkðe íkuLke rðrðÄ «ð]r¥kykuLku fkhýu Mkíkík støk÷kuLkku Lkkþ fhíkku hÌkku Au. støk÷ku yuf ðkh Lkkþ
Ãkk{u íkku, íku{kt hnuíke yLkuf «òríkykuLke ¼hÃkqh MktÏÞk MkkÚku Ãkqýo rðfrMkík fwËhíke rLkðMkLkíktºkkuLkk
YÃk{kt íkuLku VheÚke ð]rØ Ãkk{íkkt nòhku ð»ko ÷køkþu. òu Mkíkík Lku Mkíkík støk÷ku fÃkkíkkt òÞ íkku þõÞ
Au fu íku ÃkwLk: y«kÞ çkLke òÞ.
– {íMÞ«ð]r¥k yksu ¾qçk {kuxk «{ký{kt ÚkE hne Au. {kA÷e ÃkfzðkLke «ð]r¥k{kt {kºk ÃkwÏík {kA÷eyku
Lknª Ãký, LkkLke-LkkLke {kA÷eyku Ãký ò¤{kt ykðe síke nkuÞ Au. ykÚke, þõÞ Au fu {kA÷eykuLkku
{kuxku sÚÚkku ½xe òÞ. {kA÷eyku ÃkkuíkkLke MktÏÞkLku ¼hÃkkE fhðk {kxu yux÷e ÍzÃke «sLkLk fhe
þfíke LkÚke.
 357
– MkqÞoLke økh{eÚke íkkòt ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk ÚkkÞ Au. yk çkk»Ãk fu ðhk¤ Ÿ[u [zíkkt íku{ktÚke ðkˤku
çkLku Au yLku ðkˤkuLkwt ½Lke¼ðLk Úkíkkt íku ðhMkkË çkLke Ãk]Úðe Ãkh Ãkzu Au. yk{, Ãk]ÚðeLku Ãkkýe ÃkkAwt
{¤u Au.
– yk ÃkkýeLkk MºkkuíkkuLkku yux÷ku yrÄf WÃkÞkuøk yLku yÃkÔÞÞ ÚkE hÌkku Au fu þõÞ Au fu íku y{wf Mk{Þ
ÃkAe MÚkkrLkf rðMíkkhku{kt MkqfkE òÞ.
– {kLkðeLke yLkuf «ð]r¥kykuÚke LkËe-Lkk¤ktyku ¼qøk¼o s¤ MkwØkt øktËk, Íuhe hMkkÞýkuðk¤kt Ëqr»kík çkLÞkt
Au yLku íku òu rLkÞtºký{kt Lknª ykðu íkku ykðk s¤kþÞkuLkk Ãkkýe rçkLkWÃkÞkuøke çkLke sþu.
– {kLkðeLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuÚke ßÞkhu fkuE ðLkMÃkrík fu «kýeLke «òríkLke MktÏÞk{kt yux÷ku çkÄku
½xkzku ÚkE òÞ fu íku ÃkkuíkkLke ÔÞkðnkrhf MktÏÞk xfkðe hk¾ðk {kxu ÍzÃke «sLkLk Lk fhe þfu íkku
íku «òrík ÷wÃík íkE òÞ Au.
– ykÃkýe òík çknkh yLkuf «òríkyku ÷wÃík Úkíke hne Au yLku íku{Lke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e yLÞ «òríkyku
Ãký «¼krðík ÚkE hne Au. ¼khíkLkk r[¥kk, {kzkøkkMfhLkk zkuzku yu ÷wÃík «òríkykuLkk òýeíkk
WËknhý Au.
– LkkLkk-LkkLkk Akuzðk, «kýeyku «rík ð»ko íku{Lkk ykðMkkuLkk rLkðkþLku fkhýu ÷wÃík ÚkE hÌkkt Au. ð¤e,
Mkíkík rþfkh Úkíkkt hnuíkkt «kýeykuLke Ãký ½ýe çkÄe «òríkykuLkk yÂMíkíð {kxu òu¾{ Q¼wt ÚkÞwt Au.
1. rLkðMkLkíktºkLkwt {wÏÞ Ãkrh[k÷f çk¤ :
– rLkðMkLkíktºkku yu MktMkkÄLkkuLkk WíÃkkËfku Au yLku MktMkkÄfku íkhefu fk{ fhu Au. yk rLkðMkLkíktºkkuLkwt
{wÏÞ Ãkrh[k÷f çk¤ MkqÞo Qòo Au. MkqÞo yu støk÷ku, ½kMkLkk {uËkLkku yLku s÷eÞ rLkðMkLkíktºkkuLku
ðLkMÃkríkLke ð]rØ {kx Qòo þÂõík Ãkqhe Ãkkzu Au.
– støk÷{kt ðLkMÃkríkLkk yðþu»kku suðk fu, ¾he Ãkzu÷k ÃkktËzkt, zk¤eyku ðøkuhu ÃkkAk Äe{u-Äe{u
{kxe{kt ¼¤e òÞ Au yLku yu heíku þu»k Mkk{økúeLkwt ÃkwLk[ko÷Lk ÚkkÞ Au.
– yuðe s heíku ½kMkLkk {uËkLkku ðÄw ÍzÃkÚke Mkk{økúeLkwt ÃkwLk[ko÷Lk fhu Au. ðhMkkËe Éíkw Ãkqhe ÚkÞk
ÃkAe {uËkLkku{kt ½kMk ÍzÃkÚke MkqfkE òÞ Au yLku íku ÃkkA¤Úke s{eLk{kt ¼¤e òÞ Au.
– Mk{økú s÷eÞ rLkðMkLkíktºkkuLkwt Ãkrh[k÷fçk¤ Ãký MkqÞoQòo Au. MkqÞo QòoÚke s¤kþÞ{kt
ðLkMÃkríkykuLkku ð]rØ rðfkMk ÚkkÞ Au. yuLkk ykÄkrhík s¤[h Sðku ð]rØ-rðfkMk Ãkk{u Au.
yk{, MkqÞo yu s¤[¢Lkwt Ãký [k÷fçk¤ Au.
– {kLkðeLkku ¾kuhkf «kf]ríkf yLku f]r»k çktLku rLkðMkLkíktºkku{ktÚke ykðu Au. ÃkhtÃkhkøkík heíku Úkíke
f]r»k rLkðMkLkíktºk ðhMkkË Ãkh ykÄkrhík níke.
– ðÄw Lku ðÄw yLkks {u¤ððk hkMkkÞrýf ¾kíkh yLku ®Mk[kE îkhk ÃkkýeLkku ðÄw WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu Au. Ãký, íku{ Aíkkt ÃkkfLkk rðfkMk {kxu íkku MkqÞo Qòo [k÷fçk¤ Au.
358
2. «kf]ríkf MktMkkÄLk yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Mk{MÞkyku (Natural resources and
associated problems) :
(1) «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku yMkk{kLk ðÃkhkþ :
– yksu rðï{kt rðfrMkík rðfkMkþe÷ ËuMkku MktMkkÄLkkuLke ðÄwLku ðÄw WÃkÞkuøk fhíkkt ÚkkÞ Au. ¼khík
yLku [eLk suðk ðÄw ðMíke Ähkðíkkt rðfkMkþe÷ (ËrûkýLkk) Ëuþku ðÄw sLkMktÏÞkLku fkhýu yLkuf
MktMkkÄLkkuLkku yrððufe yrík WÃkÞkuøk fhe hÌkkt Au.
– òufu, íku{ Aíkkt rðfrMkík ËuþkuLkk MktMkkÄLkkuLkk {kÚkkËeX ðÃkhkþ {kuxk¼køkLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku
fhíkkt Ãk[eMk økýku ðÄkhu Au. rðfrMkík Ëuþku{kt ¾Lkesíku÷, fwËhíke ðkÞw ðøkuhuLkku {kuxk «{ký{kt
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
– yu{Lkku ¾kãÃkËkÚkkuoLkku yLku yLÞ ÃkËkÚkkuoLkku ðÃkhkþ yLku çkøkkzLkwt «{ký ¾qçk {kuxwt Au. su{fu
U.S.A. rðïLke fw÷ ðMíkeLkk 4 xfk ðMíke Ähkðu Au.
– Ãký íku rðïLkk ÷øk¼øk 25 xfk sux÷k MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au. rðïLkk su Ëuþku ðÄw
fheLku {ktMkknkh Ãkh rLk¼oh Au. yu{ýu þkfknkhe Ëuþku fhíkkt økku[hku {kxu ½ýe ðÄkhu s{eLkLke
ykð~Þfíkk hnu Au.
• ¾uíke{kt s{eLkku ðÄw WÃkÞkuøk :
– ykÄwrLkf ¾uíke ÃkÞkoðhý MktçktÄe yLkuf Mk{MÞkyku WíÃkLLk fhu Au. ðÄw Lku ðÄw yLkks {u¤ððk
hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLkku ðÄw ðÃkhkþ yLku ®Mk[kE ðÄw fhðk{kt ykðu Au.
– ðÄw Ãkzíkkt ¾kíkh yLku ÃkkýeLkk fkhýu Úkíkkt s{eLk rçkLkWÃkòW yLku ¾khe çkLku Au. stíkwLkkþf
ËðkykuLkk AtxfkðÚke {kLkð Mk{MÞk {kxu òu¾{ Q¼wt ÚkkÞ Au yLku Mk{Þ síkkt f]r»k rLkðMkLkíktºkkuLkkt
{n¥ðÃkqýo ½xfkuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au.
(2) s{eLk ðÃkhkþLkwt ykÞkusLk :
– {kLkððMíke {kxu s{eLk yuf yíÞtík {n¥ðLkwt MktMkkÄLk Au. {kLkðeLke Ëhuf «ð]r¥k {kxu s{eLk
yuf ykÄkh Au. yk s{eLkLkk ðÃkhkþ {kxu rððfÃkqýo Lkerík yÃkLkkððe ¾qçk sYhe Au.
– ði¿kkrLkfku {kLku Au fu «f]rík yLku «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLke MkwhûkkLke Ëe½ofk÷eLk ykð~Þfíkkyku
{kxu Ëhuf rLkðMkLkíktºkLke ykuAk{kt ykuAe 10 xfk s{eLk yLku s¤kþÞkuLku rLksoLk MÚk¤ku íkhefu
Mkwhrûkík hk¾ðk òuEyu.
– ykÄwrLkf ykiãkurøkf Mk{Þ{kt rðïLkk çkÄk s Ëuþkuu{kt støk÷kuLkku ÍzÃkÚke LkkÚk ÚkE hÌkku Au.
s{eLkLkk ðÃkhkþLkwt MkkiÚke ðÄw nkrLkfkhf ÃkrhðíkoLk Mkkrçkík ÚkÞwt Au. støk÷kuLku MkkV fheLku
ykiãkurøkf Mktfw÷ku, {fkLk çkktÄfk{, çktÄku ðøkuhu çkLkkðkÞk Au.
– støk÷kuLku Mkwhrûkík hk¾eLku ykiãkurøkf Mktfw÷ku ðøkuhuLku ðifÂÕÃkf MÚkkLkku Ãkh çkLkkðe þfkÞ Au.
Ãkhtíkw, støk÷ku MkkV Úkíkkt Vhe yuðk s fwËhíke støk÷ku çkLkkðe þfkíkk LkÚke. yk støk÷ku
{kLkðeLku yLkuf heíku Mkuðkyku ykÃku Au.
 359
– su{fu ð]ûkku nðk{ktÚke fkçkoLk zkÞkuõMkkEz «kýðkÞw íkhefu ÷u Au yLku ykìÂõMksLk çknkh fkZu
Au. yk{, ðkíkkðhý{kt ykìÂõMksLkLkwt «{ký s¤ðkE hnu Au. íku s¤[¢Lkwt rLkÞ{Lk fhu Au,
s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkðu Au. støk÷ku{ktÚke yLkuf ÃkuËkþku {¤u Au suLkk ykÄkhu fwrxh
Wãkuøkku rðfkMk Ãkk{u Au. su{fu ÷k¾, {Ä, ¾kãÃkËkÚko, ½kMk[khku, #Äý, E{khíke ÷kfzwt,
yLkuf «fkhLke ðLkMÃkrík yki»krÄyku, ÃkrzÞk-Ãkíkhk¤k çkLkkððk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– yk støk÷kuLke s{eLk MkkV fhe yLÞ ðÃkhkþ{kt ÷uíkkt ÷ktçkkøkk¤u ÃkÞkoðhýLkwt yLku {kLkðòíkLkwt
½ýwt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– ðÄíke síke ðMíkeyu s{eLk MktMkkÄLkLkku ËwhwÃkÞkuøk fÞkuo Au. ykiãkurøkf f[hku, økúkBÞ yLku
þnuhe rðMíkkhkuLkk {r÷Lk Ãkkýe yLku f[hku s{eLk y™u Ãkkýe MktMkkÄLkLku ¾qçk «Ëqr»kík çkLkkðu
Au.
3. rLkðMkLkíktºkLke økwýð¥kk ò¤ðýe {kxuLkk Mkq[Lkku :
– ÃkÚðe Ãkh rLkðMkLkíktºkkuLke økwýð¥kk ò¤ðe hk¾ðk {kxuLkk fux÷kf WÃkkÞku yk {wsçk Au. (1)
«kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku Mkkð[uíkeÃkqðofLkku Ëe½ofk¤ MkwÄe WÃkÞkuøk. (2) ÃkÞkoðhýLkk MíkhLku Lke[wt
síkwt yLku «Ëqr»kík Úkíkwt yxfkððwt (3) sið ðirðæÞLke Mkwhûkk fhðe (4) ðMíke ðÄkhkLku yxfkððku
ðøkuhu suðe s heíku {kLkðeLke xfkW SðLkþi÷eLkkt fux÷ktf WÃkkÞku yk {wsçk Au : (1) ÷kufkuLkk
rþûký{kt, ¿kkLk{kt ðÄkhku fhðku. (2) «f]rík «íÞu ðÄw òøk]ík çkLkkððk (3) {kÚkkËeX ykðf{kt
ðÄkhku fhðku ðøkuhu.
(çk) ÃkwwLk: y«kÃÞ MktMkkÄLk :
1. ÃkwLk: y«kÃÞ MktMkkÄLkLkku yÚko :
– su MktMkkÄLkkuLku yuf ðkh WÃkÞkuøk{kt ÷eÄk ÃkAe Vhe íku «kÃÞ LkÚke íku MktMkkÄLkkuLku ÃkwLk: y«kÃÞ
MktMkkÄLk fnu Au.
– su{fu ¾Lkesíku÷, fku÷Mkku ðøkuhu. yk MktMkkÄLkkuLkku su heíkÚke ðÃkhkþ ÚkE hÌkku Au íku òuíkkt íku
çknw ÍzÃkÚke Mk{kÃík ÚkE sþu yLku VheÚke íkuLkwt ÃkwLk: rLk{koý ÚkE þfu íku{ LkÚke.
2. ¾Lkes MktMkkÄLk :
– ¾Lkes yuf MkwrLkrùík hkMkkÞrýf çktÄkhý yLku MkwMÃk»x ¼kiríkf økwýkuðk¤ku «f]rík{ktÚke {¤íkku
ÃkËkÚko Au. s{eLk{kt hnu÷kt ¾zfMíkhku yu yuf yÚkðk yLkuf ¾LkeòuLkwt yuðwt r{©ý Au fu
su{ktÚke WÃkÞkuøke ÿÔÞ su{fu Äkíkw-÷ku¾tz, yuÕÞwr{rLkÞ{ ðøkuhu fkZeLku íkuLkku WÃkÞkuøk ðÃkhkþe
[esðMíkw çkLkkððk{kt fhe þfkÞ Au.
– 10 ÷k¾ fu íkuÚke ðÄw ð»kkuoLkk Mk{Þøkk¤k{kt ¼]Ãk]c{kt ¾LkeòuLkwt çktÄkhý ½zkíkwt nkuÞ Au yÚkðk
íkku fkuE yuf ¾LkesLku çkLkíkkt 10 ÷k¾ fu íkuÚke ðÄw ð»kkuoLkku Mk{Þøkk¤ku ÷køku Au.
– yk ¾Lkeòu Äkíkw{Þ fu yÄkíkw{Þ nkuE þfu Au. su{fu, ÷kun, sMkík, {UøkuLkeÍ, çkkuõMkkEz,
íkktçkw ðøkuhu Äkíkw{Þ ¾Lkeòu Au. òu Mkk{kLÞ heíku Wãkuøkku{kt fk[k{k÷ íkhefu ðÃkhkÞ Au.
360
– yÄkíkw{Þ ¾Lkes MktMkkÄLk{kt fku÷Mkku, rðrðÄ {kxe suðe fu - [kELkk õ÷u, Vk[h õ÷u, fwtËe
fhðkLke {kxe, [qLkkLkku ÃkÚÚkh, rMkr÷fk, MkkurzÞ{ õ÷kuhkEz, r[hkuze ðøkuhu yøkíÞLke ¾Lkes
MktMkkÄLk Au.
– fux÷ktf {kýuf ðøkuhu ®f{íke ¾Lkes ÃkÚÚkhku íkÚkk MkkuLkk, [ktËe, Ã÷uxeLk{ suðe ®f{íke Äkíkw{Þ
¾Lkeòu rðþu»k fheLku ½huýkt çkLkkððk{kt yLku fux÷ef Ëðkyku çkLkkððk íkÚkk Wãkuøkku{kt
WÃkÞkuøke Au.
– Ãk]ÚðeLkk Ãkuxk¤{ktÚke Mkt[k÷Lk þÂõíkLkk Mºkkuík íkhefu WÃkÞkuøke yuðk MktMkkÄLkku - ¾Lkesíku÷,
fwËhíke ðkÞw, fku÷Mkku {kLkðeLke yLkuf ykŠÚkf «ð]r¥kyku{kt WÃkÞkuøke Au. yk ¾Lkeòu ¼qøk¼o{kt
«k[eLk ðLkMÃkríkyku yLku «ýk÷eykuLkkt {]ík yðþu»kku nxkELku çkLku Au.
3. ¾Lkes Wí¾LLk «ð]r¥k :
– ¾Lkeòu, ÄkíkwÃkÚÚkhkuLku ykiãkurøkf WÃkÞkuøk {kxu ¼qøk¼o{ktÚke çknkh fkZðkLke r¢ÞkLku ‘¾Lkes
Wí¾LLk’ fnu Au. ¾ký{ktÚke ¾Lkes çknkh fkZðkLke «r¢Þk Mkk{kLÞ heíku [kh íkçk¬k{ktÚke
ÃkMkkh ÚkkÞ Au : (1) ¾LkesLke þkuÄ (2) su s{eLk{ktÚke ¾Lkes ¼tzkh Au íkuLkku sÚÚkku fux÷ku
Au ? íkuLke ®f{íkLkku ytËks fkZðku (3) ¾Lkes ¼tzkh MkwÄe ÃknkU[ððkLkku {køko íkiÞkh fhðku.
(4) ¾ký{ktÚke ¾LkeòuLkwt Wí¾LLk fhe çknkh fkZðe.
– yksu ¾ký þkuÄðkLkwt fu ¾Lkes þkuÄðkLkwt fk{ ¼qøk¼oþkMºkeyku, ¼q¼kiríkf þkMºke, ¾LLk
RsLkuhku yLku ¼qhMkkÞý þkMºkeykuLke xe{ îkhk fhðk{kt ykðu Au.
– ¾Lkes þkuÄLkLke fu ÃkqðuoûkýLke ykÄwrLkf ÃkØríkyku{kt ûkuºkLkk Mkðuoûký yLku yÇÞkMk fhðk
{kxu, ¾Lkes MÚkkLkkuLke òýfkhe {u¤ððk {kxu GIS suðkt Ãkrh»f]ík WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu Au.
– ¾kýku çku «fkhLke nkuÞ Au. ¾Lkeòu Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe Ãkh ykðu÷kt nkuÞ íkku (1) MkÃkkxe ÃkhLke
¾ký (s{eLkLkwt yuf Ãkèk Ãkh ykðu÷e) yLku òu ¾Lkeòu Ãkuxk¤{kt ykðu÷e nkuÞ íkku (2) Ÿze
¾kýku (Mkwhtøk suðe), íkuLkk ykÄkhu ¾LkeòuLkwt Wí¾LLk y÷øk y÷øk heík fhðk{kt ykðu Au.
– ¾Lkeòu su rðMíkkh{kt ykðu÷e nkuÞ íkuLke ykMkÃkkMkLke ¼kiøkkir÷f ÃkrhÂMÚkríkLkku yÇÞkMk
fhðk{kt ykðu Au. ykuAk ¾[uo, ¾krýÞkykuLku ykuAk{kt ykuAwt Mktfx nkuÞ íkuðe Wí¾LLk ÃkØrík
yÃkLkkððk{kt ykðu Au.
4. ¾ký Mkwhûkk :
– fkuEÃký ¾ký{kt fk{ fhðwt ¼ÞsLkf Au. ¾kýLkk f{o[kheykuLke Mkwhûkk yLku ÃkÞkoðhýLke
ò¤ðýe yu çktLku ¾qçk {n¥ðLkk Au.
– s{eLkLke MkÃkkxe ÃkhLke ¾kýku fhíkkt ¼qøk¼o{kt hnu÷e ¾kýku{kt fk{ fhðwt ðÄw ¾íkhLkkf Au.
yLÞ ¾LkeòuLke Mkh¾k{ýeyu fku÷MkkLke ¾ký{kt fk{ fhðwt ðÄw ¾íkhLkkf nkuÞ Au.
 361
– ¼qøk¼o ¾kýku{kt ¾zfku fu AíkLkwt Ãkzðwt, Ãkkýe ¼hkððkLkwt òu¾{, yÃkqhíkkt nðk-WòMkLkwt
òu¾{ íkÚkk fku÷MkkLke ¾kýku{kt ¾qçk {kuxk rðMVkuxku Úkðk ðøkuhu {kuxk òu¾{ hnu÷kt Au. suLkk
fkhýu ½ýkt ¾kýf{o[kheyku {]íÞw ÃkkBÞkt Au.
– ÄkíkwLke ¾kýku{kt rðMVkuxfkuLkk WÃkÞkuøkÚke yLkuf ¾ký f{o[kheyku yýÄkhe nkuLkkhíkkuLkk
¼kuøk çkLku Au.
– ¾ký{kt ÷ktçkk Mk{Þ MkÄe fk{ fhðwt yu yÞkuøÞ {kxu nkrLkfkhf Au. ¾ký ¾kuËðkLke r¢ÞkÚke
su hsfýku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. íku ¾krýÞkykuLkk ïkMkkuåATðkMk{kt òÞ Au. suLkkÚke ÷ktçku økk¤u
‘fk¤wt VuVMkwt’ BÞwLkufkurLkÞkurMkMk Lkk{Lkk hkuøkLkku íkuyku ¼kuøk çkLku Au.
– ¾ký ¾kuËðk su zkÞLku{kExLkku rðMVkux fhðk{kt ykðu Au. íkuLkku Äw{kzku ¾qçk Íuhe nkuÞ Au.
fku÷MkkLke ¾ký{ktÚke Lkef¤íkku r{ÚkuLk økìMk ykhkuøÞ {kxu nkrLkfkhf Au. ÞwhurLkÞ{Lke ¾kýku{ktÚke
rLkf¤íkk rðrfhýku Sð÷uý çkLke þfu Au.
5. ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk Úkðwt :
– s{eLk{ktÚke ¾Lkes {u¤ððkLke r¢Þk fu Wí¾LLk r¢ÞkLku ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk fhLkkhe {wÏÞ
«ð]r¥k {kLkðk{kt ykðu Au.
– s{eLk{kt ¾ký ¾kuËðkÚke, ¾ký yLku íkuLke ykMkÃkkMkLke çknku¤e s{eLk yLÞ WÃkÞkuøk{kt
ykðíke LkÚke, íkux÷e s{eLkLke íktøke Q¼e ÚkkÞ Au, yk ¾LkeòuLkk ykÄkhu WãkuøkkuLkku rðfkMk
Úkíkkt. íku{ktÚke Lkef¤íkk ½Lk, «ðkne, ðkÞw{Þ f[hkLku fkhýu s{eLk, s¤kþÞ, ðkíkkðhý
«Ëqr»kík çkLku Au.
– yk heíku ÃkwLk: y«kÃÞ MktMkkÄLkLkk WÃkÞkuøkÚke Mk{økú ÃkÞkoðhý Ëqr»kík ÚkkÞ Au. yk Mk{MÞk
ytøku ðirïf sLk-òøk]rík sYhe Au. «kf]ríkf ÃkÞkoðhýLkwt LkwfMkkLk hkufðk {kxu Mkhfkh fkÞËkyku
çkLkkðu, Lkeríkyku çkLkkðu yu sYhe Au.
¼khíkLkk ðLkrð¼køku, ‘Mkthrûkík ðLkûkuºkLke LkkUÄýe hË fheLku MkhMfe ðk½ yÇÞkhÛÞ’ (hksMÚkkLk)
rðMíkkhLke s{eLk ¾ký ¾kuËðk {kxu Ãkèu ykÃke, MÚkkrLkf ÷kufkuyu íkuLke rðhwØ ÷zík ykÃke. E.Mk. 1991{kt
Mkðkuoå[ LÞkÞk÷Þ{kt yuf sLkrník Þkr[fk Ëk¾÷ fhe, xe.çke.yuMk.Lkk Mkr[ð hksuLÿ®Mknu æÞkLk ¾UåÞwt fu,
yk støk÷Lke ykMkÃkkMk ykuAk{kt ykuAe 70 sux÷e ¾eýku fkÞohík Au.
• støk÷ MktMkkÄLk
– fkuEÃký «ËuþLke fw÷ s{eLkLkk 33 xfk s{eLk Ãkh støk÷ ykðu÷k nkuÞ íku íkuLke ykŠÚkf, Mkk{krsf
yLku ÃkÞkoðhýeÞ Mkw¾kfkhe {kxu ¾qçk sYhe Au.
– ¼khík{kt íkuLke fw÷ s{eLkLkk {kºk 12 xfk s{eLk Ãkh s støk÷ku ykðu÷k Au. ßÞkhu økwshkík{kt {kºk
9 xfk s{eLk Ãkh støk÷ku ykðu÷k Au. {kxu yk støk÷kuLku {kºk Mkwhrûkík s Lknª Ãkhtíkw íkuLkku rðMíkkh
yLku ½Lkíkk ðÄkhðkLke ¾qçk ykð~Þfíkk Au.
362
2. støk÷ MktMkkÄLkLkwt {n¥ð :
– støk÷{kt hnuíkk ykrËðkMkeyku støk÷ MktMkkÄLk Ãkh s rLk¼oh nkuðkÚke íkuLkwt {n¥ð Mk{su Au. ykrËðkMkeku
s Lknª Ãkhtíkw Mk{økú {kLkðMk{ks ðLÞÃkuËkþkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au. su{fu, ½h{kt, ykìrVMk{kt ðÃkhkíkwt
VŠLk[h, fkøk¤, ÃkuÂLMk÷, çkkhe-çkkhýkt ðøkuhu{kt ðÃkhkíkwt ÷kfzwt, çk¤íký {kxuLkwt ÷kfzwt, ÷k¾, hk¤,
{Ä, MkÃkoøktÄk, yïøktÄk, þíkkðhe, Ätíkqhku ðøkuhu yLkuf «fkhLke yki»krÄyku støk÷ku{ktÚke ykÃkýu
{u¤ðeyu Aeyu.
– ykÃkýu su ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fheyu Au íku LkËeykuLkwt yÂMíkíð íkuLkk ¾eý«Ëuþku{kt ykðu÷k støk÷
«ËuþkuLkk fkhýu Au. øke[ ðLkMÃkrík Mk{qn ðhMkkËLku ¾U[e ÷kððk{kt {ËËfíkko Au.
– ð¤e, ðLkMÃkrík nðk{ktLkk fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLku «kýðkÞw íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷u Au íkÚkk ykìÂõMksLkLku
ïkMkkuåATðkMk{kt çknkh fkZu Au. íkuuÚke nðk{kt «Ëq»kýLke {kºkk ykuAe fhðk íkuLke yøkíÞíkk ½ýe ðÄw
Au.
3. støk÷kuLkku rðLkkþ (Deforestation) :
– ¼qíkfk¤{kt ¼khíkLkk çknw {kuxk rðMíkkh{kt støk÷ku Vu÷kÞu÷k níkkt. su {kLkððMíke îkhk Äe{u-Äe{u
fÃkkíkk hÌkkt Au. støk÷{kt ðMíke ykrËðkMke «òLkwt SðLk {kºk støk÷ MktMkkÄLk Ãkh s ykÄkrhík níkwt.
yk støk÷kuLkku çknw {kuxku rðLkkþ rçkúrxþ Mk{Þ{kt ÚkÞku.
– íku{ýu snkòu çkLkkððkLkwt ÷kfzwt {u¤ððk {kuxk «{ký{kt støk÷ku MkkV fÞkO. ytøkúuòuyu ¼khík{kt
ðLkrð¿kkLkLkku rðfkMk fÞkuo. støk÷kuLke ykhrûkík ©uýeyku çkLkkðe. ykÚke, støk÷ku Ãkh rLk¼oh fhíkkt
ykrËðkMkeykuLkku nf AeLkðkE síkkt yMktíkku»k Q¼ku ÚkÞku.
– ykÍkËe ÃkAeLkk Mk{Þ{kt, ytøkúuòuLkk økÞk ÃkAe ÷kufkuLku ÷køÞwt fu íkuyku ÃkkuíkkLke {hS «{kýu ðLkkuLkku
WÃkÞkuøk fhðkLkk yrÄfkhe Au. ykÚke, Ãký ðÄwLku ðÄw støk÷kuLkku Lkkþ ÚkE økÞku. ÷kfzkLke Mkíkík
fkÃkýe yLku rLk»fkMkLk yu s 1970Lkk ËkÞfk MkwÄe ðLkrð¼køkLkwt {wÏÞ fk{ níkwt. Ãký, ðLk fÃkkððkÚke
økt¼eh LkwfMkkLk ÚkÞwt Au.
4. støk÷kuLkk rðLkkþLkk fkhýku :
– Mk{økú rðï yLku ¼khík{kt støk÷kuLkk Lkkþ Úkðk ÃkkA¤Lkk {wÏÞ fkhýku{kt ¾kuËðkLke yLku ÷kfzwt
{u¤ððkLke «ð]r¥k hnu÷e Au. ¼khík{kt E{khíke ÷kfzwt, #Äý {kxuLkwt ÷kfzwt {u¤ððk {kxu {kuxk¼køkLkk
støk÷ku Lkkþ ÃkkBÞk Au.
– økúkBÞ rðMíkkhku{kt ðMkíkk økheçkku {kuxe MktÏÞk{kt çk¤íkýLkk ÷kfzkLkku WÃkÞkuøk ðÄw fhu Au. çk¤íký
{kxuLkk ÷kfzkt yLku E{khíke ÷kfzkLke sux÷e {ktøk Au íkuLkk «{ký{kt ð]ûkkuLku ykÃkýu Wøkkze þfíkk
LkÚke.
– ¾uíke{kt ®Mk[kE yLku {kuxk «{ký{kt s¤rðãwík {u¤ððk {kxu LkËeyku Ãkh {kuxk çktÄku çkktÄðk{kt
ykðíkkt {kuxk-{kuxkt støk÷ rðMíkkhku zqçk{kt økÞk Au íkÚkk yk støk÷{kt s ðMkíke yLku íkuLke Ãkh rLk¼oh
fhíke ykrËðkMke «òLkk ÃkwLkðoMkðkxLkku «&™ Q¼ku ÚkÞku Au.
 363
5. hk»xÙeÞ ðLkLkerík :
– ¼khíkLkk ÃkÞkoðhý yLku ðLk{tºkk÷Þku hk»xÙeÞ ðLk Lkerík 1988{kt çkLkkðe. su{kt ðLkkuLkk MktÞwõík
«çktÄ (Joint Forest Management (JFM), Lku {n¥ð ykÃkðk{kt ykÔÞwt. s{kt ðLkkuLkk xfkW «çktÄ
{kxu ðLk rð¼køk yLku MÚkkrLkf hneþku MkkÚku {¤eLku fk{ fhu Au.
– E.Mk. 200{kt ðLkkuLkk MktÞwõík «çktÄ JFMLke Lkðe Lkerík hsq fhðk{kt ykðe. su {wsçk su íku
ðLkrðMíkkhLke ykðfLkk ykuAk{kt ykuAk 25 xfk íku rðMíkkhLke MÚkkrLkf «òLku {¤u. 2002 MkwÄe{kt
¼khíkLkk 23 hkßÞku{kt JFMLke 63,618 Mkr{ríkyku îkhk 1,40,956 ðøko [ku. rf.{e. ûkuºkku{kt
ykðíkk ðLkkuLkwt Mkt[k÷Lk Úkíkwt níkwt.
– MktÞwõík ðLk «çktÄ (JFM) {kxu rðr¼LLk hkßÞkuyu økúk{ ðLkMkr{ríkykuLkk LkVkLkk xfk yk {wsçk
Lk¬e fÞkO Au. su{fu 25 xf, økwshkík, {nkhk»xÙ, ykurhMMkk yLku rºkÃkwhk{kt 50 xfk, yktÄú«Ëuþ{kt
100 xfk ðøkuhu.
– ¼khíkLkk yLkuf hkßÞku{kt {nuMkq÷Lke ykðfLkk 25 xfk økúk{rðfkMk {kxu ðÃkhkÞ Au. {kuxk¼køkLkk
hkßÞku{kt E{khíke ÷kfzkt rMkðkÞLke støk÷Lke yLÞ ÃkuËkþku ÷kufkuLku {Vík{kt «kÃÞ Au. fux÷kf
hkßÞku{kt økku[hku MktÃkqýo çktÄ fhe Ëuðk{kt ykÔÞk Au. suÚke, støk÷kuLkk ÃkwLkhwîkh{kt MknkÞíkk {¤u.
6. Mk{eûkk :
– E{khíke ÷kfzwt fkÃkðwt, ¾Lkes Wí¾LLk, LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄðk ðøkuhu rðfkMkþe÷ Ëuþku {kxu ykð~Þf
Au. Ãkhtíkw, òu ðÄwLku ðÄw ÷kfzwt {u¤ððk{kt ykðu íkku þõÞ Au fu støk÷Lkk rLkðMkLkíktºkkuLkk fkÞkuoLku
LkwfMkkLk ÃknkU[u Au.
– MkkiÚke ðÄw Ëw:¾ËkÞe çkkçkík yu Au fu, ßÞkt ¾Lkes MktMkkÄLkku rðÃkw÷ «{ký{kt WÃk÷çÄ Au íÞkt s støk÷
MktMkkÄLkku ykðu÷k Au íkÚkk LkËe ¾eýLkk MkeÄk Zku¤kðð¤k rðMíkkhku su s¤rðãwík {u¤ððk{kt WÃkÞkuøke
çkLku íkuðk rðMíkkhku{kt Ãký ðLk ykðu÷k nkuÞ Au.
– íkuÚke ÃkÞkoðhýkËeykuLke støk÷Lke Mkthûký MktçktÄe Lkeríkyku yLku ¾ký, ®Mk[kE rð¼køkkuLkk rníkkuLke
ðå[u Mkíkík Mkt½»ko [kÕÞk s fhu Au. støk÷kåAkrËík rðMíkkh{kt òu rðfkMk ÃkrhÞkusLkkLkku y{÷
fhðk{kt ykðu íkku støk÷e «kýeyku, Ãkûkeyku íkÚkk íÞkt ðMkíkk ykrËðkMkeyku ÃkkuíkkLkk yk©ÞÚke ðtr[ík
çkLke òÞ Au.
• s¤ MktMkkÄLk
– Mk{økú Ãk]Úðe MkÃkkxeLkk 71 xfk s÷kðhý ykðu÷wt Ayu. íku{ktÚke íkkswt Ãkeðk÷kÞf {kºk 3 xfk sux÷wt
WÃk÷çÄ Au. yk 3 xfk{ktÚke Ãký 2 xfk Ãkkýe ÄúwðeÞ rðMíkkhku{kt rn{YÃku hnu÷wt Au. çkkfeLkk 1 xfk
sux÷wt Ãkkýe LkËeyku, Mkhkuðhku, ík¤kð íkÚkk ¼qøk¼os¤ íkhefu hnu÷wt Au.
– íku{ktÚke Ãký {kºk yktrþf ¼køkLkku s MkSðMk]rü WÃkÞkuøk fhu Au. Mk{økú rðï{kt yk yuf xfk sux÷e
s¤khkrþ{ktÚke 70 xfk sux÷e ¾uíkeLke ®Mk[kE{kt 25 xfk sux÷e Wãkuøk{kt yLku {kºk 5 xfk sux÷e
s¤hkrþ ½hku{kt WÃkÞkuøke Au. òufu, ÃkkýeLke yk {kºk Ëhuf Ëuþ{kt y÷øk Au.
364
– ¼khík f]r»k«ÄkLk Ëuþ Au. ykÚke ¼khík{kt 90 xfk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk ¾uíke{kt, 7 xfk Wãkuøk{kt yLku
3 xfk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk ½hku{kt ÚkkÞ Au.
2. s¤MktMkkÄLk rðïLke yuf Mk{MÞk :
– yk MkËe{kt rðï{kt {kuxe Mk{MÞkykuLke yuf Mk{MÞk s¤MktMkkÄLkLke Au. yuf yLkw{kLk «{kýu Ëh ð»kuo
rðï{kt ykþhu 3800 õÞwrçkf rf{e. íkkswt Ãkkýe WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu Au. suLke {kºkhk 50 ð»ko
Ãknu÷kLkk «{ký{kt çk{ýe Au.
– su ykðíkk Úkkuzktf ð»kkuo{kt ðMíke{kt íkeðú ðÄkhku Úkíkkt ÃkkýeLkku ðÃkhkþ yLkuføkýku ðÄkhu nþu. yLkuf
yÇÞkMkkuLkk «{kýu yuf {kýMkLku hkusLkwt ykuAk{kt ykuAwt 20 40 r÷xh Ãkkýe Ãkeðk yLku hku®sËe r¢Þk
{kxu sYhe Au. Ãkhtíkw, Mk{økú rðï{kt yuf yçks fhíkkt ðÄw ÷kufku MkwÄe [kuϾwt Ãkkýe ÃknkU[e þfíkwt
LkÚke.
– rðïLkk 31 sux÷k Ëuþku ÃkkðeLkk ÃkkýeLke íktøke yLkw¼ðe hÌkkt Au. E.Mk. 2025 MkwÄek{t 48 ËuþkuuLku
ÃkkýeLke íktøkeLkku yLkw¼ð Úkþu. ¼khík{kt Ãký E.Mk. 2025 MkwÄe{kt Ãkkýe{kt økt¼eh yAíkLke ÃkrhÂMÚkrík
nþu.
– MktÞwõík hk»xÙLkk ytËks «{kýu, 2050 MkwÄe{kt ykþhu 4 rçkr÷ÞLk ÷kufkuLku økt¼eh s¤MktfxLkku Mkk{Lkku
fhðku Ãkzþu. suLku fkhýu Ëuþku - «Ëuþku ðå[u yLkuf Mkt½»ko Q¼k Úkþu. rðïLkk 100 sux÷k Ëuþku yuðk
Au fu íkuyku 13 {kuxe LkËeyku y™u {kuxk MkhkuðhkuLkk Ãkkýe{kt ¼køkeËkhe Ähkðu Au.
– ykðk s¤MktMkkÄLkLkk ¼kiøkkur÷f árüyu WÃkhLkk Ëuþku Lke[kýðk¤k Ëuþku{kt Ãkkýe ÃkwhðXku ÃknkU[kzðk{kt
òu yðhkuÄku Q¼k fhu íkku, rðï{kt hksfeÞ yÂMÚkhíkk Q¼e ÚkE þfu Au. su{fu, rðïLke MkkiÚke ÷ktçke
LkËe LkkE÷Lkk WËTøk{ MÚkkLk Ãkh EÚkkurÃkÞk yLku LkkE÷Lkk {wÏÞ «Ëuþ Ãkh ErsÃík ykðu÷wt Au.
– su LkkE÷Lkk s Ãkkýe Ãkh rLk¼oh Au. rðïþktrík {kxu yuLke yktíkhhk»xÙeÞ Mk{sqíkeyku yrLkðkÞo ÚkE
þ¾u su ykðk rðMíkkhku{kt Ãkkýe ðnU[ýeLku Mk{íkku÷ çkLkkðu. su{fu, ¼khík yLku çkktø÷kËuþu øktøkk
LkËeLkk ÃkkýeLkk WÃkÞkuøk {kxu Mk{sqíke fhkh fÞkO Au.
– ¼khík{kt ÃkkýeLkku «&™ fux÷kf rðMíkkhk{t íkeðú Au. ¼khíkLkk 20 {wÏÞ þnuhku ÃkkýeLke íktøke yLkw¼ðe
hÌkkt Au. ÃkkýeLkku MÚkkrLkf «&™ hkßÞÔÞkÃke çkLÞku Au. su{fu, fýkoxf yLku íkr{÷Lkkzw fkðuhe LkËeLkk
Ãkkýe {kxu íkÚkk fýkoxf yLku yktÄú«Ëuþ f]»ýk LkËeLkk Ãkkýe {kxu ͽze hÌkk Au.
3. MkÃkkxe ÃkhLkk yLku ¼qøk¼os¤Lkku ðÄw WÃkÞkuøk yLku s¤«Ëq»ký :
– ðÄíke síke ðMíkeLke MkkÚku-MkkÚku ÃkkýeLke {ktøk yLku ðÃkhkþ ðÄíke òÞ Au. {kuxk¼køkLkk ÷kufku
sYrhÞkík fhíkkt ðÄkhu ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fheLku íkuLkku ÔÞÞ fhe hÌkk Au. su{fu, hkus-çkhkusLkk ½h
ðÃkhkþ{kt ÃkkýeLkku ðÄw çkøkkz ÚkkÞ Au.
– ¾uzqíkku ¾uíke{kt sYhe nkuÞ íkuLkk fhíkkt ðÄw ®Mk[kE fhe hÌkk Au. Ãký íkuLkkÚke Ãkkýe yLku s{eLk yu{
çktLkuLkku çkøkkz ÚkkÞ Au. òu xÃkf ®Mk[kE ÃkØrík yÃkLkkððk{kt ykðu íkku, ¾uíkeûkuºku ÃkkýeLkku çkøkkz Úkíkku
yxfu Au.
 365
– ¼khík{kt {kuxk¼køkLkk ykiãkurøkf yuf{ku íku{Lkk hMkkÞýkuÞwõík «ðkne f[hkLku LkËeyku, ík¤kðku,
Íhýkt fu ËrhÞk{kt ðnuðzkðe Ëu Au yÚkðk MkeÄuMkeÄk s{eLkLke ytËh Qíkkhe Ëu Au. ykÚke {kºk MkÃkkxe
ÃkhLkk s Lknª Ãkhtíkw, ¼qøk¼os¤Lku Ãký Ëqr»kík çkLkkðu Au.
– ÷kufku ßÞkhu ÃkÞkoðhý ytøku òøk]ík yuðk Wãkuøkkuyu çkLkkðu÷ ‘nrhík WíÃkkËLk’Lkku WÃkÞkuøk fhðk ytøku
Mk¼kLk Úkþu íÞkhu íkuyku «Ëq»ký Vu÷kðLkkh ykiãkurøkf yuf{kuLkk WíÃkkËLkLkku yMðefkh fhþu.
– {kLkð Mk{ks ÃkÞkoðhý ytøku òøk]ík çkLkíkkt «Ëq»ký Vu÷kðLkkhkt ykiãkurøkf yuf{ku íkÚkk ¾uíke{kt su
ðÄw stíkwLkkþf ËðkykuLkku Atxfkð fhu Au íkuðe yLku íkuLkk îkhk ÷kufkuLkk MðkMÚÞLku økt¼eh nkrLk
ÃknkU[zkLkkhk WíÃkkËLkkuLkku WÃkÞkuøk Lknª fhu.
– Äe{u Äe{u ðÚkíke sLkòøk]rík Wãkuøkku Ãkh {kºk ÃkÞkoðhýMLkune {k÷ íkiÞkh fhðk íkÚkk ¾uíke{kt {kºk
sirðf ¾uíkÃkuËkþkuLkku s ðÄw Lku ðÄw ykøkún hk¾íke Úkþu. íkku s ÃkÞkoðhý Mkk[ðe þfkþu.
4. ®Mk[kE yLku rðãwík WíÃkkËLk {kxu Ãkkýe :
– ¼khíkLkk þnuhku{kt ðÄíke ðMíke yLku ykiãkurøkf yuf{ku{kt ÃkkýeLke ðÃkhkþ {kxu, Mk½Lk ¾uíke{kt
®Mk[kE {kxu, s¤rðãwík WíÃkLLk fhðk {kxu Mkíkík ðÄíke ÃkkýeLke {ktøkLku ÃknkU[e ð¤ðk LkËeyku Ãkh
{kuxk çktÄkuu çkktÄðk ykð~Þf Au.
– ¼khík{kt ®Mk[kE ÞkusLkkLke nuX¤ ykðíkku rðMíkkh E.Mk. 1900{kt 40 r{r÷ÞLk nuõxh sux÷ku níkku.
su. E.Mk. 1998{kt ðÄeLku 271 r{r÷ÞLk nuõxh sux÷ku ÚkÞku. yk{ktÚke ykþhu 30Úke 40 xfk sux÷k
rðMíkkhku çktÄkuLke WÃkh ykÄkh hk¾u Au.
– yk çktÄku îkhk Ëqh-ËqhLkk rðMíkkhku{kt ÃkkðeLkk Ãkkýe, ®Mk[kE, Wãkuøkku{kt íkÚkk s¤rðãwík WíÃkLLk
fhðk ÃkkýeLkku ÃkwhðXu Ãkqhk Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk çktÄku çktÄkðkLke MkkÚku s ÃkÞkoðhý MktçktÄe fux÷ef
økt¼eh Mk{MÞkyku Q¼e ÚkkÞ Au. su{fu çktÄku LkËeykuLkk {q¤ «ðknLku çkË÷u Au, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkku
yLku ¼híkeLkk {uËkLkku{kt ÃkrhðíkoLk ÷kðu Au, ðLk ðLkMÃkrík, «kýe «òríkykuLkk íkÚkk MÚkkrLkf ÷kufkuLkk
«kf]ríkf ykðkMkkuLkku rðLkkþ fhuu Au.
– Mk½Lk ®Mk[kE îkhk ¾uíke{kt yuðk Ãkkfku ÷uðk{kt ykðu Au fu suLku Ãkkýe ðÄw òuEyu Au. su{fu, þuhze
suðk hkufrzÞk Ãkkf. yk{, Úkíkkt ÃkkýeLke ðnU[ýe yMk{kLk heíku ÚkkÞ Au. Lknuhku îkhk {¤íke
®Mk[kELkku {kuxku rnMMkku {kuxk ¾uzqíkku {u¤ðu Au. ßÞkhu LkkLkk ¾uzqíkku ¾qçk ykuAwt Ãkkýe {u¤ðe þfu Au.
5. ‘Ãkkýe çk[kðku’ yr¼ÞkLk yÚkðk xfkW s¤-«çktÄ :
– Mk{økú rðïLkk ÃkkýeLkk MktMkkÄLkkuLkwt ðÄw Mkkhe heíku Mkt[k÷Lk fhðk {kxu «ríkhkuÄkí{f Ãkøk÷ktyku
ykð~Þf Au. ÷kufku{kt ÃkkýeLke yAíkLkk íkku¤kíkk Mktfxku «íÞu Mk¼kLk fhðk {kxu ‘Ãkkýe çk[kðku’
yr¼ÞkLk ykð~f Au. íku {kxuLkk fux÷ktf Ãkøk÷ktyku Lke[u {wsçk Au:
(1) LkËeLkk rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt LkkLkkt-LkkLkkt ykz çktÄku çkLkkðe, s¤Ã÷rðík s{eLkkuLkwt hûký
fhðwt.
366
(2) {kxeLkk ykzçktÄ çkLkkððk, s¤ Mktøkúne þfu íkuðk LkkLkk-LkkLkk MkkÄLkku rðfMkkððk, ðLkefhý
fhðwt, suÚke fheLku ¼qøko¼ s¤Míkh Ÿ[wt ykðu.
(3) {kuxe ®Mk[kE ÞkusLkkykuLku çkË÷u yuf LkkLkkt-LkkLkkt s¤kþÞkuLkwt rLk{koý fhðwt.
(4) çktÄ íku{s Lknuhku{kt øk¤íkh yxfkððwt.
(5) Ãknkzku fu xufheykuLkk Zku¤kððk¤k rðMíkkh{kt ßÞkt støk÷ku fÃkkE økÞk Au íÞkt s{eLkÄkuðký
ðÄw Úkíkwt nkuÞ Au. ykðk Zkuu¤kððk¤k rðMíkkh{kt ykzk Ãkk¤kyku çkLkkððkÚke, Lkk¤kykuLku çktÄ
fhðkÚke s{eLkÄkuðký yxfkðe þfkÞ íkÚkk s{eLk{kt ¼usLkwt «{ký Mkk[ðe þfkÞ Au yLku
ykAk-Ãkkt¾k ÚkE økÞu÷k støk÷rðMíkkh{kt VheÚke ð]ûkkuLke øke[íkk{kt ðÄkhku fhe fhðku òuEyu.
(6) ¾uíke{kt xÃkf ®Mk[kELkku WÃkÞkuøk ÔÞkÃkf çkLkkððku.
(7) ÷kufku sðkçkËkheÃkqðof ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fhu íkÚkk ÃkkýeLkku çkøkkz yxfu íku {kxuu ÃkkýeLkwt ÞkuøÞ
{qÕÞ ðMkq÷ðwt.
(8) þnuhe rðMíkkhku{kt ðhMkkËLkk ÃkkýeLkku ÞkuøÞ heíku Mkt[Þ ÚkkÞ yLku íku Lkfk{wt ðne Lk òÞ íkuLkk
Ãkøk÷kt ÷uðk.
(9) þnuhe rðMíkkh{kt ÃkkEÃkkuLkk ÷efus îkhk ÃkkýeLkku Úkíkku çkøkkz yxfkððku.
(10) þnuhe rðMíkkh{kt Lkfk{kt øktËk ÃkkýeLke WÃkh «r¢Þk fhe. çkkøk-çkøke[kyku{kt íkÚkk ¾uíke{kt
íkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ.
þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe LkËe «ðknLkku çktÄku çkktÄeLku yxfkððku Lknª. [ku{kMkk{kt ðhMkkË ðÄw
ykðíkkt çktÄku yLku Lknuhku ÃkqhLkk rLkr{¥k çkLku Au.
• rðïLke ¾kã Mk{MÞkyku
– ¼khík ¾kã - WíÃkkËLkûkuºku Mðkð÷tçke Au. ¼khík ÃkqhuÃkqhku ¾kuhkf ¾uíke{ktÚke, ÃkþwÃkk÷Lk yLku
{íMÞ«ð]r¥k{ktÚke {u¤ðu Au. su{ fu, ¾uíke{kt ðÄw Ãkkf {u¤ððk hkMkkÞkrýf ¾kíkhku, stíkwLkkþf
ËðkykuLkk WÃkÞkuøk íkÚkk ðÄw {kA÷eyku {u¤ððk s¤kþÞku{kt fux÷kf hMkkÞýkuLkk Atxfkð yLku yu
heíku {íMÞ«ð]r¥kÚke ðkíkkðhý, {]Ëkðhý yu s÷kðhý yux÷u fu ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– ¾kã yLku f]r»k MktøkXLk «{kýu xfkW ¾uíkeLke ÔÞkÏÞk {wsçk Au. “su s{eLk, Ãkkýe, ðLkMÃkrík íkÚkk
«kýeMk]rüLkk rsLkuxef MktMkkÄLkkuLkwt hûký fhu, ÃkÞkoðhýLku nkrLk Lkk ÃknkU[kzu íkÚkk ykŠÚkf árüyu
ÔÞkðnkrhff yLku Mkk{krsf árüÚke MðefkÞo nkuÞ.”
1. rðï{kt ¾kã Mk{MÞk :
– rðïLkk su Ëuþku{kt ðMíke ÍzÃkÚke ðÄíke òÞ Au. íÞkt {ktøkLkk «{ký{kt ¾kuhkf «kÃÞ LkÚke. rðïLkk
105 sux÷k rðfkMkþe÷ Ëuþku{ktÚke 64 Ëuþku{kt ðMíkeLke ð]rØLkk «{ký{kt ¾kã ÃkuËkþku WíÃkLLk ÚkE
þfíke LkÚke.
 367
– yk ËuþkuLke ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík yuðe Au fu íkuyku ¾kã - WíÃkkËLkLku ykÞkík fhðk {kxu Mk{Úko LkÚke.
E.Mk. 1960{kt ¼khík{kt ykðu÷e nrhÞk¤e ¢ktríkLkk fkhýu rðËuþku{ktÚke fhðk{kt ykðíke yLkksLke
ykÞkík çktÄ ÚkE yLku ¼khík ÃkÞkoÃík f]r»k WíÃkkËLk {u¤ðeLku Mðkð÷tçke çkLÞwt Au. Ãkhtíkw, ¾uíke{kt su
xufTLkku÷kìS WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðe íkuLke Mkk{u yLkuf «&™ku Q¼k ÚkÞk Au. su{ fu,
(1) V¤ÿwÃk ¾uíke÷kÞf s{eLkLku Ãkzíkh Lk hnuðk Aíkkt hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku ®Mk[kELkk ðÄw
WÃkÞkuøk îkhk íku{kt Mkíkík Ãkkf ÷uðk{kt ykðíkk yuLkwt þku»ký ÚkkÞ Au.
(2) ½kMkLkk {uËkLkku, støk÷ku, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkkuLku ¾uíke nuX¤ ÷ðkíkk ÃkÞkoðhý MktçktÄe økt¼eh
«&™kuu Q¼k ÚkkÞ Au.
(3) LkËeykuLkk fu {eXk s¤Lkk íkÚkk ËrhÞkE yu{ çktLku {íMÞ MktMkkÄLkku ¾k÷e ÚkE hÌkk Au.
(4) Ãkku»kýûký ¾kuhkfLke «kÂÃík{kt yMkk{Lkíkk Au. ykŠÚkf árüyu Lkçk¤k íkÚkk ykrËðkMkeyku
yksu Ãký ¾kuhkfLke økt¼eh Mk{MÞkykuLkku Mkk{Lkku fhe hÌkkt Au. Mk{ks{kt Mºkeyku yLku
çkk¤fku fwÃkku»kýLkku rþfkh çkLke hÌkk Au.
(yk «&™ku òuíkkt ÏÞk÷ ykðu Au fu, òu sLkMktÏÞkLke ð]rØLkku Ëh ½xe òÞ íkku Ãký ¼rð»ÞLke {ktøkLku
Ãkqhe fhðe yþõÞ nþu.)
– ¾kã WíÃkkËLk{kt, hMkkuE çkLkkððk{kt íkÚkk çkk¤fkuLku ¾ðzkððk{kt MºkeykuLke ¼qr{fk yøkíÞLke Au.
Ãkhtíkw, {kuxk¼køkLke økúkBÞMk{ksLke MºkeykuLku Ãkku»kýÞwõík ¾kuhkf çkkçkíku fkuE xufTrLkf íkk÷e{ {¤u÷e
nkuíke LkÚke.
– {kuxk¼køku Mºkeyku yLku AkufheykuLku Ãkwwhw»kku fhíkkt Ãkku»kýÞwõík ¼kusLk ykuAwt {¤u Au. yk yMk{kLkíkk
Ëqh fhðe yrík ykð~Þf Au.
– Mk{økú rðï{kt ÷kufku{kt ¼kusLkLke xuðku{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au. ðÄwLku ðÄw ÷kufku {ktMkknkh íkhV ð¤e
hÌkk Au. ÷kufku yLkksLke søÞkyu {ktMk ¾kíkk ÚkÞk Au. yux÷u ÃkþwykuLkk [khkLke {ktøk Mk{økú rðï{kt
ðÄe hne Au.
– suLke ykÃkqŠík f]r»k Ãkh rLk¼oh fhu Au. yu{kt «rík yuf{u ¾kã WíÃkkËLk {kxu yrÄf yuf{Lke sYh
Ãkzu Au. yuLkwt Ãkrhýk{ yu ykðu Au fu, rðïLkk økheçk ÷kufkuLku ÃkÞkoÃík ¼kusLk «kÃík Úkíkwt LkÚke.
2. ¾uíke WÃksLke Mk{MÞk :
– ¼khík{kt ¾uíke {kxuLke WÃkòð s{eLkLke yAík Au. ¾uíkhkuLkk fË Ãký LkkLkk nkuðkÚk, {kºk ¾uík-
ÃkuËkþkuu Ãkh yuf fwxwtçk Lk¼e þfu Lknª. ðkhMkkøkík «ÚkkLku fkhýu «íÞuf ÃkuZeLkk ykøk¤ ðÄðkLke MkkÚku
¾uíkhkuLkk ¼køk÷k Ãkzíkk òÞ Au.
– LkkLkk fËLkk ¾uíkhku{kt ¾uíke{kt Þktºkefhý Ãkku»kkíkwt Lk nkuðkÚke ¾uíke ÃkhtÃkhkøkík heíku ÚkkÞ Au. ¼khík{kt
{kuxk¼køkLkk ¾uíkhku{kt ð»ko{kt yuf s ðkh Ãkkf ÷uðk{kt ykðu Au. òu õÞkhuf yk Ãkkf{kt Sðkík ÷køkw
Ãkzu, fkuE hkuøk fu Mkzku ÚkkÞ íkku MktÃkqýo Ãkkf Lkkþ Ãkk{e òÞ Au yLku Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk ¾uzqíkLku fkuE
ykðf Lk {¤íkkt íku ËuðkËkh çkLku Au.
368
– òu yk ¾uzqíkku rðrðÄ ÃkhtÃkhkøkík ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fheLku, ¾uíkh{kt ½ýkt çkÄk Ãkkfku (Mk{LðeÞ Ãkkf
«çktÄ) rðfMkkðu íkku, ¾uíkeLke MktÃkqýo rLk»V¤ sðkLke þõÞíkk «{ký{kt ykuAe ÚkkÞ Au íkÚkk yfkçkorLkf
¾kíkhku yLku stíkwLkkþfkuLkku ðifÂÕÃkf WÃkÞkuøk fhðku òuEyu.
– ¼khík{kt fux÷ktf ytíkhk¤ rðMíkkhku{kt «kÚkr{f íkçk¬kLke MÚk¤ çkË÷íke ¾uíke yux÷u fu, støk÷ku
çkk¤eLku fhkíke ¾uíke îkhk støk÷ku Äe{u-Äe{u Lkkþ Ãkk{e hÌkk Au. ykÚke, ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÚkE
hÌkwt Au.
– Mk{økú rðï{kt ¾uíke{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku ®Mk[kELkk yrík WÃkÞkuøkÚke s{eLkku ûkkheÞ çkLkíke
økE Au. Mk{økú rðï{kt ½ýe çkÄe ¾uíke÷kÞf s{eLkLkwt ûkkhefhý yLku ÃkkýeLkku ¼hkðku yu «&™
Mkk{kLÞ Au. fux÷ktf «Ëuþku{kt ÃkkýeLke íktøkeLku fkhýu ¾uíkÃkuËkþku ykuAe {¤u Au.
– ÃkkfLkk hkuÃkkykuLke sirðf ðirðæÞíkk{kt WýÃkLku fkhýu Ãký ¾uíkÃkuËkþkuLke QÃks ykuAe {¤u Au. Mk{økú
rðïLkk çku ík]íkeÞktþ ÷kufkuLkku {wÏÞ ¾kuhkf [ku¾k, ½ô yLku {fkE Au.
– yksu rðï{kt {kuËkLkku, s÷Ã÷krðík s{eLkku yLku çkeò «kf]ríkf ykðkMkku{kt ÃkkfLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
{q¤ ðLÞMk]rüLkku Lkkþ ÚkE hÌkku Au. íku{ hkuøk, s{eLkLkwt ¾khkÃkýwt ðøkuhu «ríkfkh fhðk{kt Mkûk{
òíkkuLkk rðfkMkLke ûk{íkk Ãký ½xe hne Au.
– s{eLk yuÂLsrLkÞ®høkLkku WÃkÞkuøk yu ÃkhtÃkhkøkík ðýoMktfh òíkkuLkku yLku ÃkØríkykuLkku rðfÕÃk [fkMÞk
rðLkkLkku yLku òu¾ýe Au.
3. ¾kã Mkwhûkk :
– rðï{kt Ëh ð»kuo ykþhu 1.8 fhkuzku ÷kufku ¼q¾Úke yÚkðk fwÃkku»kýÚke {]íÞw Ãkk{u Au. su{kt çkk¤fkuLkwt
«{ký ðÄw Au. yLkuf ÷kufku yÃkqhíkk ¾kuhkfÚke, yLkuf WýÃkkuÚke ÃkezkÞ Au.
– Ãk]ÚðeLkk {ÞkorËík MktMkkÄLkku îkhk ykÃkýLku ¾kuhkfLkku {ÞkorËík sÚÚkku s «kÃík ÚkE þfu Au. òu rðï{kt
¾kuhkf WíÃkLLk ÚkðkLke ûk{íkk ðMíke ð]rØLke {ktøk «{kýu Lknª nkuÞ íkku, yhksfíkk Vu÷kþu yLku
Mkt½»kkuo Úkþu. fwxwtçkfÕÞký fkÞo¢{ îkhk ðMíkeLku fkçkq{kt hk¾ðk{kt ykðu íkku ¾kuhkfLke Mk÷k{íke {kºk
çkÄkLku Mk{kLk ðnU[ýeÚke s þõÞ çkLkþu.
– {kuxk¼køkLkk Mk{]Ø ÷kufku çkuËhfkheÚke ¾kuhkfLkku ¾qçk s çkøkkz fhu Au. suLkkÚke ytíku íkku ÃkÞkoðhýeÞ
MktMkkÄLkku Ãkh s {kuxwt Ëçkký ykðu Au.
– rðïLkk su Ëuþku ¾kuhkfLkku ðÄkhkLkku sÚÚkku Ähkðu Au íkuyku, su Ëuþku{kt íkuLke yAík Au íÞkt ykuAe ®f{íku
yLkksLke {kuxk sÚÚkk{kt rLkfkMk fhu Au. òu fu, yk ÃkrhÂMÚkrík yktíkhhk»xÙeÞ ÔÞkÃkkh MkkÚku MktçktrÄík
ykÞkusfku {kxu {n¥ðLke ®[íkkLkku rð»kÞ Au. fkhý fu, íkuLkkÚke yrðfrMkík ËuþkuuLkk ¾uzqíkkuLku íku{Lkk
yLkksLke ®f{ík ½xkzðk yLku nheVkE{k{t xfe hnuðk {kxu rçkLkxfkW ¾uíkÃkØríkyku yÃkLkkððk {kxu
{sçkqík fhu Au.
– LkkLkk fu Mke{ktík ¾uzqíkkuLku çkÄe s heíku ykÄkh ykÃkðku yu yrík ykð~Þf Au. suÚke íkuyku þnuhku{kt
sE yfwþ¤ ykiãkurøkf fk{Ëkhku çkLkðkLku çkË÷u fwþ¤ ¾uzqíkku s çkLke hnu.
 369
4. {íMÞ «ð]r¥k :
– rðïLkk yLkuf ¼køkku{kt {kA÷eyu «kuxeLk {kxuLkku yøkíÞLkku Míkkuík Au. rðïLkk yLkuf rðMíkkhku{kt ðÄw
«{ký{kt {kA÷eyku ÃkfzðkLku fkhýu yu{kt ¾qçk ½xkzku ÚkÞku Au. E.Mk. 1995Lkkt ¾kã yLku f]r»k
MktøkXLkLkk ynuðk÷ «{kýu rðïLkwt 44 xfk sux÷wt {kA÷e WíÃkkËLk yu {kuxk «{ký{kt þku»ký Au. 16
xfkLkwt Ãknu÷uÚke s yríkþku»ký Au, 6 xfkku nÙkMk ÚkÞu÷ku Au yLku 3 xfk su Äe{u Äe{u Mkh¼h ÚkkÞ Au.
– {kA÷e MktMkkÄLk{kt ¼ÞkLkf ½xkzku ÚkÞku Au. E.Mk. 1990Lkk ËMkfk{kt fìLkuzkyu fkuz {kA÷e çk[kððk
íkuLkk rþfkh Ãkh Ãkqhku «ríkçktÄ {qõÞku níkku. {kA÷kt ÃkfzðkLke ykÄwrLkf xufTLkku÷kìS{kt Þktrºkf xÙkW÷hku
yLku Íeýe økktxðk¤e ò¤Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
– ykÚke íku{Lkwt yrík-þku»ký ÚkkÞ Au. su rLkðonLkeÞ LkÚke. òu {kA÷eykuLke ÃkuËkþLkku rLkðonLkeÞ
WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkku, {kA÷eykuLku MkV¤íkkÃkqðof «sLkLk yLku rðfMkðk {kxu su Mk{ÞLke sYh Au íku {÷e
þfu. LkkLkk ÃkhtÃkhkøkík {kAe{khku su MktøkrXík xÙkW÷hkuLkku {wfkçk÷ku fhe þfíkkt LkÚke. íkuyku rðfkMk¢{kuÚke
MkkiÚke ðÄkhu «¼krðík Au.
5. sirðf ðirðæÞLku LkwfMkkLk :
– Mk{økú rðï{kt 50,000 sux÷e yku¤¾kÞu÷e fu ËMíkkðuS ¾kã ðLkMÃkrík Au. su{kt yknkhLkk 90 xfk
WíÃkkËLk {kºk 15 «fkhLke ðLkMÃkrík fhu Au.
– ykÄwrLkf ¾uík ÃkØríkÚke ÃkkfLke ÃkrhðíkoLkþe÷ òríkykuLku økt¼eh LkwfMkkLk ÃknkU[kzâwt Au. ¼khík{kt
{kºk [ku¾kLke s ÃkhtÃkhkøkík ÷kûkrýfíkkyku Ähkðíke swËe swËe 30 Úke 50,000 sux÷e òíkku Au.
– çknwhk»xÙeÞ çkÄe s ftÃkLkeyku [ku¾kLke Úkkuzef ÔÞkÃkkrhf òríkykuLku s W¥kusLk ykÃke hne nkuðkÚke,
¼khík{kt ¾uzqíkkuyu [ku¾kLke {kuxk¼køkLke òíkku AuÕ÷kt fux÷ktf ËkÞfkykuÚke økw{kðe ËeÄe Au. yk{,
fhðkÚke ¾kã MkwhûkkLku {kxu Mktfx Q¼wt ÚkÞwt Au. fkhý fu, ¾uzqíkku VMk÷ku{kt ÍzÃkíke Vu÷kíkk hkuøkkuLku
÷eÄu ÃkkuíkkLke çkÄe ÃkuËkþ økw{kðu Au. òu yLkksLke yLkuf søÞkyu yLkuf òíkku Wøkkzðk{kt ykðíke
nkuÞ íkku íku{kt ykLkkÚke hkuøk Vu÷kíkku LkÚke.
– òu Mk{økú rðï{kt ðLkMÃkríkLkk sirðf ÷kuÃkLku Äe{u Ãkkzðk{kt Lknª ykðu íkku, rðïLkeÞ ytËks «{kýu
E.Mk. 2025 MkwÄe{kt Mk{økú rðïLke ðLkMÃkrík òríkLkk 25 xfk yux÷u fu, ÷øk¼øk 60,000Úke ðÄw
ðLkMÃkríkLke «òríkyku Lkkþ Ãkk{þu.
– yk ÃkrhÂMÚkríkLku yxfkððk {kxu MkkiÚke ÔÞðnkhw WÃkkÞ Au ykÃkýk Mkthrûkík ûkuºkkuLkk íktºkku yLku íkuLkku
ÔÞkÃk ðÄkhðku, çkesÿÔÞLkku Mktøkún fhðku, çkesçkìLf çkLkkððe, ðLkMÃkríkLkk fku»k{tz¤Lkk MktðÄoLkLke
MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðe. òufu, yk çkËk WÃkkÞku yríkþÞ ¾[ko¤ Au.
– yksu ði¿kkrLkfku yu{ {kLke hÌkk Au fu, yLkksLke {ktøkLku ÃknkU[e ð¤ðk {kxu rðïLku ðnu÷e íkfu s{eLk
yLku ÃkkýeLkk Mkt[k÷LkLkk Lkðk {qÕÞku Ãkh ykÄkrhík çkeS nrhÞk¤e ¢ktríkLke sYh Au. su{kt ÃkÞkoðhý÷ûke
MktðuËLkþe÷íkk nkuÞ, Mk{kLkíkk, sirðf ðirðæÞLkwt Mkthûký íkÚkk ÃkkfLkk hkuÃkk MktçktrÄík støk÷e hkuÃkkykuLkwt
íku{Lkk s MÚkkLkkuyu Mkthûký fhðwt suðk {qÕÞkuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku nkuÞ.
370
– yu{ktÚke {kºk ¾kuhkf s {¤þu yu{ LkÚke Ãkhtíkw, íku yuðe ÞkusLkk íkiÞkh fhþu fu suLkkÚke ¾kuhkf yu
ÃkkýeLke ðnU[ýe ðÄw Mk{kLk Úkþu. hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku stíkwLkkþfkuLkk ðÃkhkþ ÃkhLkwt yð÷tçkLk
½xþu yLku Mkthrûkík rðMíkkhku{kt ÃkkfLkk hkuÃkkyku MktçktrÄík støk÷e ðLkMÃkríkykuLkk Mkthûký{kt ðÄw {ËË
{¤þu.
– s{eLkLkk Mkthûký {kxu ¾kMk fheLku ÃknkzeykuLkk Zku¤kðku Ãkh ¾uíkeLke ÞkuøÞ ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk
fhðku. s{eLk{kt fkçkorLkf ½xfkuLkku ðÄkhku fhðku, VuhçkË÷eð¤k Ãkkf ÷uðk, Mkqû{ Míkhu s¤rð¼ksfkuLkku
«çktÄ fhðku ðøkuhu ¾uíkeLke WíÃkkËLkûk{íkk ¼rð»ÞLke {ktøk «{kýu ðÄkhðkLkk [kðeYÃk WÃkkÞku Au.
rðïLku ¾kuhkf WíÃkLLk fhðk {kxu ðÄw Mkkhe yLku xfkW ÃkØríkykuLke ykð~Þfíkk Au.
6. ¾kãLkk ðifÂÕÃkf Mºkkuík :
– ¾uíke{kt Lkðe ÃkØríkyku yÃkLkkðe ¾kãÃkËkÚkkuo WíÃkLLk fhe þfkÞ. ¾kã-WíÃkkËLkLkk Lkðk {køkkuo
yÃkLkkððk òuEyu. su{fu, støk÷Lkk ÷kfzkt rMkðkÞLke yLÞ ÃkuËkþku {kxu Ãký WÃkÞkuøk fhðku.
– òu yk ÃkuËkþkuLkwt xfkW heíku ËkunLk fhðk{kt ykðu íkku íkuLkku ¼kusLk íkhefu WÃkÞkuøkË fhe þfkÞ. íku{kt
V¤ku, rçk÷kzeLkku xkuÃk, ðLkMÃkríkLkk hMk fu ËqÄ, økwtËh ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– støk÷{ktÚke ÃkhtÃkhkøkík yLku ykÄwrLkf yu{ çktLku «fkhLke Ëðkyku {¤u Au. su{fu, {kzkøkkMfhLkk
støk÷ku{kt Úkíkkt økw÷kçke çkkh{kMke ðu÷kyku yu çkk¤-ÕÞqfur{Þk {kxu íkÚkk W¥kh Ãkrù{ y{urhfk{kt
ykðu÷k Ãkrù{e Þuð ûkuºk{ktÚke {u¤ððk{kt ykðíkwt xuûkku÷ yu fuLMkh rðhkuÄe ÃkËkÚko Au.
– ykðe støk÷ ÃkuËkþku ykÄwrLkf Ëðkyku{kt {kuxk ÃkkÞu ðÃkhkþ Au. òu fk¤S hk¾ðk{kt Lknª ykðu íkku
ykðe ðLkMÃkríkykuLkwt ÔÞkÃkkrhf þku»ký ÚkðkLke þõÞíkk Au. þõÞ Au fu íkuLkku sz{q¤{ktÚke ytík ÚkkÞ
Au.
– Ëk.ík. ¼khík{kt Ãkrù{ ½kxLkk Ãknkze Zku¤kðkuLke ykuAe V¤ÿwÃk s{eLk{kt Lkkøk÷e ÃkkfkuLkku WÃkÞkuøk
fhð9ku yu yuf yLÞ rðfÕÃk Au. {kºk MÚkkrLkf «ò s yk Ãkkirüf VMk÷Lkku WÃkÞkuøk fhíke nkuðkÚke
íkuLke {kuxkÃkkÞu ¾uíke íkíke LkÚke.
– òu yk ÃkkfLku ÷kufr«Þ çkLkkððk{kt ykðu íkku Ãkzíkh s{eLk{ktÚke Ãký ¾kã WÃk÷çÄíkk ðÄkhe þfkÞ
íku{ Au. þnuhe rðMíkkhku{kt þkf¼kS, V¤ku MkkÚku yLkuf yuðk Ãkkf ÷E þfkÞ fu su ½h ðÃkhkþ{kt
÷eÄu÷k Lkfk{k Ãkkýe yLku Wfhzk{ktÚke WÃk÷çÄ Úkíkk ¾kíkhLke {ËËÚke Wøkkze þfkÞ.
– Mkqfe ykçkkunðk Ähkðíkk EÍhkÞu÷{kt ¾uíke ®Mk[kELke yAík Au. ynª ¾uíke{kt xÃkf ®Mk[kELke
þYykík fhðk{kt ykðe. ykÚke, ¾uzqíkku ®Mk[kELke ûk{íkk{kt 95 xfkLke ð]rØ fhe þõÞk. 20 ð»koÚke
ðÄw Mk{Þ{kt ¾uíke{kt ÃkkýeLkku ðÃkhkþ ðÄkÞkO rðLkk Ãký EÍhkÞu÷Lkwt ¾kã WíÃkkËLk çk{ýwt ÚkÞwt.
yksu, EÍhkÞu÷ þkf¼kS yLku V¤kuLkk ÃkkA¤Lkk rLkfkMkfkhku{ktLkwt yuf Au.
– ¼khík{kt þnuhku yLku fMkçkkyku{kt fux÷ktf ÃkhtÃkhkøkík Mk{wËkÞku íku{Lkk ½hkuLke ÃkkA¤Lkk ðkzkyku{kt,
½hku{kt ðÃkhkÞu÷k ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fheLku ÃkkuíkkLkk {kxu þkf¼kS Wøkkzíkk níkkt.
 371
– fku÷f¥kk Ãký íkuLkwt Lkfk{wt Ãkkýe Mk{wÿe Mkhkuðh{kt Akuzu Au, su{kt {kA÷e WAuh ÚkkÞ Au íkÚkk þkf¼kS
Wøkkzð÷k {kxu Ãký yu ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
– yíÞkh MkwÄe WÃkÞkuøk{kt Lk ÷uðkÞu÷k Mk{wÿe ¾kã ÃkËkÚkkuo{ktÚke çkLkíkkt ¼kusLkLku ÷kufr«Þ çkLkkðe íkuLkku
WÃkÞkuøk fhe þfkÞ. su{fu Mk{wÿe ½kMkLkku òu xfkW heíku ¾kuhkf{kt WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu íkku, yLkuf
rðfMkþe÷ Ëuþku{kt ¾kuhkfLke ykð~ÞfíkkykuLke ÃkqŠíkLkwt yuf {wÏÞ ÃkkMkwt çkLke þfu.
– Mk{ÂLðík fex «çktÄ{kt fexknkhe «kýeykuLkwt Mkthûký, ðLkMÃkríkLke stíkw-«ríkhkuÄe òíkkuLkku WÃkÞkuøk
yLku hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk WÃkÞkuøk{kt ½xkzku fhðku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
• Qòo (Mkt[k÷Lk þrõík) MktMkkÄLk
1. Mk{s :
– ÃkËkÚko rð¿kkLkeyku QòoLke ÔÞkÏÞk ykÃkíkkt fnu Au, Qòo yux÷u fk{ fhðkLkwt Mkk{ÚÞo. yk Qòo Ãk]Úðe
Ãkh rðrðÄ MðYÃku {¤u Au. fux÷ef Qòo íkífk÷ WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ yuðe nkuÞ Au ßÞkhu çkeS
QòoykuLke WÃkh «r¢Þk fheLku íkuLkwt YÃkktíkhý fheLku WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.
– Ãk]Úðe ÃkhLke SðMk]rü {kxu Qòo yu «kÚkr{f Mºkkuík Au, MkqÞo QòoLkku MkeÄku yLku rðr¼LLk «kf]ríkf
«r¢Þkyku îkh ykÃkýu WÃkÞkuøk fheu Aeyu. MkqÞoþÂõík ðLkMÃkríkLke ð]rØ{kt {ËË fhu Au.
– yk ðLkMÃkrík {kLkðeLke ¾kã Mkk{økúeLkku Míkkuºk Au. ðLkMÃkrík nðk{ktLkk fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLku «kýðkÞw
íkhefu ÷u Au yLku WåATðkMk{kt ykìÂõMksLkLku çknkh fkZu Au. su {kLkðe «kýðkÞw íkhefu ïkMk{kt ÷u Au.
MkqÞoQòo s¤kþÞku{Lkk ÃkkýeLku çkk»Ãk çkLkkðu Au. su ðkˤ çkLke ðhMkkË Ãkkzu Au.
– yksLkk VkurMk÷ #Äý yu ¼qíkfk¤{kt yuf Mk{Þu støk÷ku níkkt su «køkiríknkMkef Mk{Þ{kt MkqÞoLke
QòoÚke WíÃkLLk ÚkÞk níkkt.
2. QòoLkku ðÃkhkþ :
– QòoLkku ðÃkhkþ ½hfk{{kt, ¾uíke{kt, Þktrºkf MkkÄLkkuLkk ðÃkhkþ{kt, hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLkk WíÃkkËLk{kt,
Wãkuøkku{kt, ¾kýku yLku støk÷ku{ktÚke {¤íkk fk[k{k÷Lku yÚkðk íkiÞkh WíÃkkËLkkuLku yuf MÚk¤uÚke çkeò
MÚk¤u ÷E sðk {kxu hkuz yLku hu÷ðu ÷kELkku ðøkuhu çkLkkððk {kxu ÚkkÞ Au. {kLkðeLke fkuEÃký «ð]r¥k
fkuEÃký MðYÃkLke QòoLke {ËË rðLkk þõÞ LkÚke.
– Qòo MktçktrÄík fkuEÃký ykiãkurøkf íktºkku õÞkhuf MktÃkqýo ‘òu¾{ {wõík’ nkuíkk LkÚke. QòoLke ðÄíke síke
{ktøkLku fkhýu yk òu¾{ yLku yLkuføkýwt çkuðzkÞ Au. QòoLkk WÃkÞkuøkÚke íkkÃk ðÄu Au yLku ðkíkkðhý{kt
íkkÃk{kLk ðÄu Au.
– QòoLkkt fux÷ktf MðYÃkku nðk{kt fkçkoLk zkÞkuõMkkEz Akuzu Au. suLkkÚke ðirïf økh{e Q¼e ÚkkÞ Au.
LÞwÂõ÷Þh Qòo Ã÷kLx{ktÚke LÞwÂõ÷Þh Mkk{økúeLkk Úkíkkt økýíkhÚke ÃkÞkoðhýLku {kuxk «{ký{kt LkwfMkkLk
ÚkkÞ Au.
– Ãkh{kýw f[hkLkku ÞkuøÞ «çktÄ yLku Mk÷k{ík rLkfk÷ fhðkLke yûk{íkkyu rðï{kt ÃkÞkoðhý {kxu
økt¼eh «&™ Q¼ku fÞkuo Au.
372
3. rðï{kt QòoLke Mk{MÞk :
– Mk{økú rðï{kt ykþhu 2 rçkr÷ÞLk ÷kufkuLku ðes¤e rçk÷fw÷ {¤íke s LkÚke. íkku rðï{kt yuðk Ãký
½ýkt ÷kufku Au fu íku{Lku rðãwík Qòo Mkh¤íkkÚke «kÃÞ Au íkÚkk íkuyku rðãwíkLkku çkøkkz Ãký Ãkw»f¤ fhu
Au.
– rðãwík Qòo íkuLkk «Mkkhý Ëhr{ÞkLk s {kuxk«{ký{kt ðuzVkE òÞ Au. ðÃkhkþfkhkuu Ãký íkuLkku çkøkkz
ðÄw fhu Au.
yksu ÔÞkÃkf heíku yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu, QòoLkk WÃkÞkuøkLke Ëe½ofk÷eLk «ð]r¥k {kxu, ðirïf Míkhu
yuf yuðwt rLk{o¤ Qòoíktºk rðfMkkððwt òuEyu.
– su ykuAku fkçkoLk WíÃkLLk fhíkwt nkuÞ íkÚkk su QòoLkk {ÞkorËík, ÃkwLk: y«kÃÞ Mºkkuík Ãkh ykuAk{kt ykuuAku
ykÄkh hk¾íkwt nkuÞ.
– yuf ytËks «{kýu ÃkwLk:«kÃÞ Qòo yLku ÃkwLk:y«kÞ QòoLkk ðÃkhkþLke ÃkØríkyku òuíkkt yu{ {kLkðk{kt
ykðu Au fu nðu ÃkAeLkk 50 Úke 100 ð»ko Ëhr{ÞkLk rðãwík þÂõíkLkk WíÃkkËLkLke Mk{økú rðï{ktLke {kuxe
{ktøkLku ÃknkU[e ð¤ðk yMk{Úko Au.
4. QòoLke ðÄíke ykð~Þfíkk :
– Mk{økú rðï{kt E.Mk. 1950 Úke 1990Lke ðå[u QòoLke {ktøk [kh økýe ðÄe økE Au. AuÕ÷kt 22
ð»koku{kt rðï{kt ðes¤eLke {ktøk{kt çk{ýku ðÄkhku ÚkÞku Au.
– E.Mk. 2000{kt rðï{kt QòoLkku fw÷ ðÃkhkþ 9096 r{r÷ÞLk xLk íku÷ sux÷ku níkku. yux÷u fu rðïLke
«íÞuf ÔÞÂõíkËeX Mkhuhkþ 1.5 xLk sux÷wt íku÷ ðÃkhkíkwt nþu. yksu ðes¤ef QòoLkku WÃkÞkuøk MkkiÚke
ÍzÃkÚke ðÄe hÌkku Au.
– E.Mk. 1998{kt rðï MktMkkÄLku MktMÚkkLkk {ík «{kýu Mkhuhkþ y{urhfLk yuf ¼khíkeÞ fhíkkt 24 økýe
ðÄkhu QòoLkku ðÃkhkþ fhu Au. 2020 MkwÄe{kt W¥kh y{urhfk fhíkkt yurþÞk - ÃkìrMkrVf rðMíkkh
÷øk¼øk 40 xfk ðÄw QòoLkku ðÃkhkþ fhíkku nþu.
– ¼khík{kt ÷øk¼øk 200 ð»kkuoÚke fku÷Mkku {wÏÞ Qòo Míkkuºk hÌkku Au. 19{e MkËe{kt ¼khík{ktLke
ykiãkurøkf ¢ktrík fku÷MkkLku s yk¼khe Au.
– ðeMk{e MkËeLkk ytík MkwÄe{kt rðï{kt ÔÞkÃkkhe Äkuhýu QòoLkk ðÃkhkþ{kt 39 xfk sux÷k íku÷Lke
økýíkhe ÚkE níke. yuLkk ÃkAe çkeò ¢{u fku÷Mkku 24 xfk, ßÞkhu LÞwÂõ÷Þh Qòo 7 xfk yLku Ãkkýe
îkhk ÃkwLk: «kÃÞ Qòo MíkkuºkLke 6 xfkLke økýíkhe ÚkE Au.
– ¼khík{kt ÔÞkÃkkhe Äkuhýu ðÃkhkíke QòoMºkkuíkLkkt {wÏÞ 8 xfk, s¤rðãwík 5 xfk yLku Ãkh{kýw QòoLkku
Vk¤ku 1 xfk sux÷ku níkku. ßÞkhu, økúkBÞ rðMíkkhku{kt MkurLÿÞ ík¥kðku suðkt fu ÷kfzkt yLku Aký{ktÚke
{¤íke QòoLkku ÃkwhðXku ÷øk¼øk 40 xfk sux÷ku níkku.
 373
5. QòoLkk «fkh :
– QòoLkk {wÏÞ ºký «fkh Au. (y) ÃkwLk: «kÃÞ Qòo (çk) ÃkwLk: y«kÃÞ Qòo yLku (f) Ãkh{kýw Qòo.
Ãkhtíkw yk ðøkeofhý y[ku¬Mk Au. fkhý fu yLkuf ÃkwLk: «kÃÞ MºkkuíkkuLkku xfkW WÃkÞkuøk fhðk{kt Lknª
ykðu íkku íku ÃkwLk: «kÃÞ ÚkkÞ yu fhíkkt ðÄw ÍzÃkÚke yuLku Lkkþ ÚkE sþu.
(y) ÃkwLk: y«kÃÞ Qòo :
– ÃkwLk: y«kÃÞ QòoLkk su MktMkkÄLkku Au. íku{ktÚke rðãwík {u¤ððk {kxu íku{Lku Ãknu÷kt çkk¤ðe Ãkzu
Au, íku{ktÚke WíÃkLLk Úkíke økh{e ÃkkýeLku ðhk¤ çkLkkðu Au, su ÃkkEÃkku{ktÚke ÃkMkkh ÚkELku
xçkkoELkLke Ãkkt¾kuLku [÷kðu Au. íku{ktÚke [wtçkfeÞ Qòo ðes¤e çkLku Au. suLkku WÃkÞkuøk ykÃkýu
yLkuf WÃkfhýku{kt fheyu Aeyu.
(çk) ÃkwwLk: y«kÃÞ QòoLkk Míkkuºk :
– ÃkwLk: y«kÃÞ QòoLkk Mºkkuík{kt fku÷Mkku, íku÷ yLku fwËhíke økìMkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
¾Lkeòu «køkiríknkrMkf Mk{Þ{kt ðLkkuLkk íkÚkk rðþk¤fkÞ «kýeykuLkk zxkðkÚke fu íkuLke yÂM{yku
Ãkh fk¤¢{u fwËhíke «r¢Þk ÚkðkLke íkiÞkhe ÚkE Au.
– yk ‘VkurMk÷ ^Þwyu÷’Lkku sÚÚkku {ÞkorËík Au. yksu su Ëhu fku÷MkkLkku ðÃkhkþ ÚkkÞ Au íku òuíkk
nsw ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe [k÷u íkux÷k Ãkqhíkku Au Ãkhtíkw ¾Lkesíku÷ yLku fwËhíke ðkÞw ykðíkk 50
ð»kkuo Ëhr{ÞkLk ðÃkhkE sþu yuðe Äkhýk Au. ßÞkhu yk #Äýku çk¤u Au íÞkhu íku MktÃkqýo Lk
çk¤e síkkt íku{ktÚke fkçkoLk zkÞkuõÞkEz, øktÄf yLku LkkRxÙkusLkLkk ykuõMkkEzku yLku fkçkoLk
{kuLkkuõMkkEzYÃke f[hku ðkíkkðhý{kt ¼¤e sELku íkuLku Ëqr»kík fhu Au.
– nðk «Ëqr»kík Úkíkkt Mk{økú rðïLkkt ÷kufku{kt ïMkLkíktºkLke íkf÷eVku, á~Þíkk yLku ©kÔÞíkk Ãkh
ykzyMkh, hõíkfý{kt ½xkzku, fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz yLku MkÕVh zkÞkuõMkkEz ïkMk{kt «ðuþíkkt
rfzLke{kt yLku {øks{kt MkeMkwt s{k ÚkðkÚke íku Äe{u Äe{u ¾÷kMk ÚkkÞ Au, MkeMkkyLku ÃkkhkLkkt
MktÞkusLkku nðk{kt ¼¤íkk íku {kLkð þhehLkk rLkrùík ytøkku yLku ÃkuþeykuLku LkwfMkkLk fhu Au.
– htøkMkqºkku Ãkh yMkh Ãkzu Au. su{kÚke ¼krð ÃkuZeLku LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. Ãkh{kýw QòoLkk fuLÿku{ktÚke
nðk{kt ¼¤íkkt rfhýkuíMkøkeo fýku ïkMk{kt síkkt [k{zeLkk hkuøkku, ÕÞwfur{Þk, Þf]ík, rfzLke,
Ã÷enk, sXh, ÚkkEhkuEz ðøkuhu ytøkku Ãkh yk rfhýkuLke yMkhÚke Sðtík fku»kkuLke hkuøk«ríkfkhf
þÂõík{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
– htøkMkqºkku{kt rðfkh ÃkuËk ÚkkÞ Au yLku ¼krð ÃkuZeLkk MktíkkLkku rðf÷ktøk, rðf]ík sL{u Au.
ðkíkkðhý{ktLkk yk «Ëqr»kíkkuÚke yiríknkrMkf M{khfkuLku Ãký LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. su{fu, íkks{nu÷
Äe{u Äe{u Ãke¤kþ Ãkzíkku çkLÞku Au. yìrMkrzf ð»kko ÚkkÞ Au. suLkkÚke ½ýk støk÷ku yLku s¤kþÞku,
s¤[hku Lkkþ Ãkk{u Au.
– yk{ktLkk ½ýk økìMkku nrhíkøk]Lke su{ fk{ fhu Au. íku{kt MkqÞo«fkþ ytËh íkku ykðu Au Ãký økh{e
çknkh Lk sE þfíkk íku Ãk]Úðe Ãkh ðkíkkðhý{kt s fuË ÚkE òÞ Au. suÚke ðirïf økh{e WíÃkLLk
374
ÚkE Au, rðïLkk íkkÃk{kLk{kt ðÄkhku ÚkÞku Au. ykÚke, Mk{økú rðïLkk nðk{kLk yLku ykçkkunðk{kt
ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au.
– fux÷ktf rðMíkkhku{kt yLkkð]rü ÚkkÞ íkku fux÷ktf rðMíkkh{kt yríkð]rü ÚkkÞ Au. rn{kåAkrËík
rðMíkkhku Ãkeøk¤e hÌkkt Au yLku Mk{wÿLke MkÃkkxe Ÿ[e ykðe hne Au. Ãkrhýk{u Äe{u-Äe{u Mk{økú
rðïLkk Mk{wÿ rfLkkhkLkk rðMíkkhku zqçke sþu. Mk{wÿ s¤Lkk íkkÃk{kLk{kt ð]rØ Úkíkkt Ãkhðk¤k
suðk MktðuËLkþe÷ MkSðíktºkku Äe{u-Äe{u ÷wÃík Úkíkkt sþu.
(f) Ãkh{kýw Qòo :
– E.Mk. 1938{kt çku s{oLk ði¿kkrLkfku ykuxku nkLk yLku VeíÍ MxÙuMk{uLku Lkkr¼feÞ rð¾tzLk
ËþkoÔÞwt. íku{ýu þkuæÞwt fu, LÞwxÙkuLkLkk økku¤kLkku {khku [÷kðe ÞwhurLkÞ{Lkk Ãkh{kýwLku {æÞ
fuLÿ{ktÚke çku ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ. ßÞkhu LÞwÂõ÷Þh rð¼kSík ÚkÞku íkku fux÷ktf ÿÔÞku
Qòo{kt ÃkrhðŠíkík ÚkE økÞk.
– òufu Ãkh{kýw Qòo WãkuøkLkku rðfkMk 1950Lkk ËMkfLkk ytrík{ ¼køk{kt ÚkÞku. E.Mk. 1957{kt
U.S.A.Lkk ÃkuÂLMk÷ðurLkÞk{kt rðïLkku MkkiÚke Ãknu÷ku yLku {kuxku Ãkh{kýw Qòo Ã÷kLx fk{ fhíkku
ÚkÞku.
– ¼khík{kt zkì. nku{e ¼k¼kLku Ãkh{kýw Qòo rðfkMkLkk sLkf {kLkðk{kt ykðu Au. {wtçkE{kt
¼k¼k Ãkh{kýwt MktMkkuuÄLk fuLÿ ykÄwrLkf LÞwÂõ÷Þh xìfLkku÷kuSLkku yÇÞkMk yLku rðfkMk fhu Au.
– ¼khíkLkk 5 LÞwÂõ÷Þh Qòo fuLÿku Ãkh 10 LÞÂõ÷Þh rhyuõxh Au su ËuþLke 2 xfk sux÷e
ðes¤e WíÃkLLk fhu Au. yk fuLÿku {nkhk»xÙ, hksMÚkkLk, íkr{÷Lkkzw, W¥kh«Ëuþ yLku økwshkík{kt
ykðu÷k Au. ¼khíkLku ÞwhurLkÞ{ Íkh¾tz yLku ÚkkurhÞ{ fuh¤ yLku íkr{÷Lkkzw{ktÚke {¤u Au.
– LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh rðãwík WíÃkkËLkLku {kxu ÞwhurLkÞ{ 235Lkku WÃkÞkuøk fhu Au. 1 kg. ÞwhurLkÞ{
- 235{ktÚke {wõík ÚkÞu÷e Qòo 3000 xLk fku÷MkkLku çkk¤ðkÚke «kÃík Úkíke Qòo sux÷e nkuÞ
Au. ÞwhurLkÞ{ - 235Lkk Mkr¤Þk çkLkkðe LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh{kt ÷økkðe Ëuðk{kt ykðu Au.
– rLkÞtºkf Mkr¤Þk LÞwxÙkuLkLku þku»keLku íkuLkwt ¾tzLk fhe íkuLkwt Mk{kÞkusLk fhu Au. suLkkÚke rhyuõxh{kt
©uýeçkØ «ríkr¢ÞkÚke Qòo WíÃkLLk ÚkkÞ Au. «ríkr¢ÞkÚke Aqxe Ãkzu÷e QòoÚke ÃkkýeLkuøkh{
fheLku ðhk¤ çkLkkðkÞ Au. su ðes¤e WíÃkLLk fhLkkh xçkkoELkkuLku [÷kðu Au.
– ÞwhurLkÞ{Lkk Mkr¤Þkyku Mk{Þktíkhu çkË÷kíkkt hnuðk Ãkzu Au. íkuLke «ríkr¢Þk{kt yíÞtík økh{
Lkfk{wt Ãkkýe çknkh Lkef¤u Au. yk Ãkkýe yuf s¤«ðkn{kt Xtzw Ãkkzðk{kt ykðíkwt nkuðk Aíkkt
ÃkkýeLkk rLkðMkLkíktºkkuLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au.
– LÞwÂõ÷Þh f[hkLkku rLkfk÷ yuf yíÞtík økt¼eh Mk{MÞk Au. íkuLkk f[hkLkk rLkfk÷ {kxu, sqLkk
Ã÷kLx çktÄ fhðk{kt Ÿ[ku ¾[o ykðu Au. ¾Lkesíku÷ fu çkkÞku{kMkLke su{ nðk yLku Ãkkýe
rLkÞr{ík heíku «¼krðík Úkíkk LkÚke Ãkhtíkw íku QòoLkk çkeò çkÄk Mºkkuíkku fhíkkt MkkiÚke ðÄw
¾íkhLkkf Au. íku{kt Úkíke fkuE Ãký Ëw½oxLkk rðLkkþfkhe nkuÞ Au.
 375
– nòhkuLkk Sð ÷E þfu íkuðe, sirðf rðfkh WíÃkLLk fhLkkhe nkuÞ Au. hurzÞku-xeðe yuÂõxrðxeLku
fkhýu fkuE yuf rðMíkkhLku ËkÞfkyku MkwÄe «¼krðík fhe þfu íkuðe nkuÞ Au. hrþÞk{kt [uLkkuorçk÷,
Þw.yuMk.yu.{kt Úkúe {kEÕMk ykEMk÷ìLz{kt ¼Þtfh LÞwÂõ÷Þh Ëw½oxLkkyku ÚkE [qfe Au. ykðk
yfM{kíkkuÚke rLkhfwtþ Úkíke hurzÞku yìÂõxrðxe {kýMkòíkLku yLkuf ÃkuZeyku MkwÄe yMkhøkúMík fhu
Au.
• fku÷MkkLke ÃkÞkoðhý Ãkh Ãkzíke yMkhku :
– Mk{økú rðï{kt økúeLknkWMk ðkÞwyku (1) fkçkoLk zkÞkuõMkkEz (2) õ÷kuhkuV÷whku fkçkoLk ðkÞw (3) r{ÚkuLk
ðkÞw (4) LkkRxÙMk ykìõMkkEz ðkÞw ðøkuhu ðkÞwyku ðkíkkðhý{kt Vu÷kððk{kt yuf÷k fku÷MkkLkku Vk¤ku
MkkiÚke ðÄw Au. su sirðf økh{e WíÃkLLk ÚkðkLkk fkhýku{kt MkkiÚke {n¥ðÃkqýo fkhý Au.
– AuÕ÷kt 120 ð»kkuoLke yktfzkfeÞ yLku yLÞ {krníke MkkÚku rçkúrxþ ði¿kkrLkfkuyu ònuhkík fhe níke fu
E.Mk. 2050Lkk ð»ko MkwÄe{kt Ãk]ÚðeLkwt íkkÃk{kLk 1.5 Mku.økúu. ðÄeLku 4.5 Mku.økúu. sux÷wt ÚkðkLke þõÞíkk
Au. yk økýíkhe òu fu Mkhuhkþ ð]rØ Ëþkoðu Au. ßÞkhu, W»ýfrxçktÄLkku ðÄkhku 2 Mku.økúu. sux÷ku yLku
þeíkfrxçktÄLkku ðÄkhku 15 Mku.økúu. sux÷ku ðÄðkLke Mkt¼kðLkk Au.
– fku÷Mkk{ktÚke [k÷íkkt yLkuf rðãwík MktÞtºkku{kt ÂMÚkh - rðãwík yðûkuÃkfku suðk WÃkfhýku ÷økkðkíkk LkÚke.
òu ykðk WÃkfhýku ÷økkððk{kt ykðu íkku íku fku÷MkkLkk rLk÷trçkík hsfýkuLkk «Ëq»kýLku ykuAwt fhu Au.
fku÷Mkku çkk¤ðkÚke øktÄf yLku LkkRxÙkusLkLkk ykìõMkkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– su s÷çkk»Ãk{kt ¼¤u íkku íkuòçke ð»kko ÚkkÞ Au. yk íkuòçke ð»kkoÚke rðïLke Mk{økú SðMk]rü Ãkh
rðÃkheík yMkh Q¼e ÚkE Au. ÞwhkuÃk, y{urhfk yLku fìLkuzk{kt yuðk yLkuf ík¤kðku Au fu su{kt yurMkz
ð»kko ÚkðkÚke {kA÷ktykuLke MktÏÞk Äe{u-Äe{u ykuAe ÚkE økE Au yLku yksu yk ík¤kðku s¤[h Mk]rü
rðLkkLkk ‘{hu÷kt ík¤kð’ íkhefu íkuòçke ð»kkoÚke {kºk {kA÷ktyku s {]íÞw Ãkk{u Au yu{ LkÚke íku s{eLk
Ãkh Ãkzíkk Ãkkýe yLku çkhVLkk fkhýu s{eLk{ktÚke Äkíkw s{eLk{kt xfe þfíke LkÚke íku ûkkhYÃku ðne òÞ
Au.
– Ãkkhku yLku MkeMkkt suðe Íuhe Äkíkwyku Äe{u Äe{u s¤kþÞku{kt yufrºkík Úkíkkt íku {kA÷ktykuLkk þheh{kt
yLku íku îkhk {kLkð þheh{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ Au. suLkkÚke {kLkðe yMkkæÞ yuðk Sð÷uý hkuøkLkku ¼kuøk
çkLku Au.
– íkuòçke ð»kkoÚke s{eLkLke V¤ÿwÃkíkk ½xu Au, støk÷kuLke nrhÞk¤e Lkkþ Ãkk{u Au. {kLkð îkhk støk÷kuLkku
Mkíkík Lkkþ ÚkkÞ Au. íku yìrMkz ð»kko ÷kððk{kt {ËË fhu Au íkÚkk yìrMkz ð»kkoLkk fkhýu ð]ûkkuLkku fu
støk÷kuLkku ðÄw Lku ðÄw Lkkþ Úkíkku hnu Au.
– yìrMkz ð»kkoÚke E{khíkku, yiríknkrMkf M{khfku Ãkh rðÃkheík yMkhku òuðk {¤e Au. su{fu, íkks{nu÷Lke
MkVuËe, Íkt¾e Ãkze Au. íku Ãke¤kþ Ãkzíkku Ëu¾kÞ Au íkÚkk õÞktf õÞktf Mkqû{ rAÿku Ãký íku{kt òuðk {¤u
Au.
376
– ¼khík{kt {wtçkE, rËÕne, ykøkúk, ÃkqLkk, LkkøkÃkwh, y{ËkðkË ðøkuhu rðMíkkh{kt yìrMkz ð»kko ÚkkÞ Au.
rn{k÷ÞLkk fux÷ktf rðMíkkhku{kt yìrMkrzf çkhV ð»kko ÚkðkLkk fkhýu Ãke¤kþ Ãkzíkku fu fk¤kþ Ãkzíkku
çkhV ò{u÷ku òuðk {¤u Au.
– fku÷MkkÚke [k÷íkkt Úk{o÷ MxuþLkku fkì÷Lke Qzíke hk¾ suðku f[hku WíÃkLLk fhu Au. suLkku rLkfk÷ fhðk
{kxu {kuxk Wfhzk çkLkkðkLke ykð~Þfíkk Au.
– yk Wzíke hk¾{ktÚke #xku çkLkkðkÞk Au. su ðÄw {sçkqík nkuÞ Au. {kuxk «{ký{kt ÃkuËk Úkíke yk V÷kÞ
- yuþLkk ÃkrhðnLk y™u íkuLkku rLkfk÷ fhðk{kt su ¾[o ÚkkÞ íkuLku Úk{o÷ ÃkkðhLkk ¾[o - ®f{íku yLku
÷k¼ økýðku òuEyu.
• ¾Lkesíku÷Lke ÃkÞkoðhý Ãkh Ãkzíke yMkhku :
– ¼khík{kt {wtçkE yLku ykMkk{Lkk íku÷ûkuºkku{ktÚke {¤íkwt ¾Lkesíku÷ nk÷{kt ðkÃkhðk{kt ykðe hÌkwt Au.
fwËhíke heíku s íku÷Lke MkkÚku-MkkÚku økìMk Ãký «kÃík Úkíkku nkuÞ Au. Ãký ÷øk¼øk 40 xfk sux÷k økìMkLkku
çkøkkz ÚkkÞ Au.
– ¾Lkesíku÷ yLku fËwhíke økìMkLkk ËkunLk, MktMfhý, ÃkrhðnLk yLku WÃkÞkuøkLke «r¢Þk ðkíkkðhý Ãkh
økt¼eh «¼kð Ãkkzu Au. su{fu, øk¤íkhÚke nðk yLku Ãkkýe «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. òu íku{kt ykøk ÷køke òÞ
íkku yLkuf rËðMkku fu MkÃíkknku MkwÄe çkéÞk fhu Au. ¾kzeÞwØ Ëhr{ÞkLk íku÷Lkk fqðkyku fux÷kÞ MkÃíkknku
MkwÄe Mk¤økíkk hÌkkt yLku nðk Íuhe økìMkkuÚke «Ëqr»kík Úkíke hne níke.
– yk ykøkÚke ykþhu 5 rf{e.Lke Ÿ[kE MkwÄe ÃknkUåÞk yLku íkuLkku «[kh ¼khík MkwÄe ÚkÞku. Zku¤kÞu÷k
íku÷Lkk [efýk ÚkhkuLkku fkhýu Mk{wÿe íkxku Ãký «Ëqr»kík ÚkÞk suLku fkhýu Ãkûkeyku yLku {kA÷ekuLkku Lkkþ
ÚkÞku.
– ¾Lkesíku÷Lkk þwrØfhý fhíkkt íku{ktÚke ÷ðý yLku økúeMk suðku ½Lkf[hku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su ðkíkkðhýLku
LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au. Mk{wÿ{kt ykðu÷k íku÷Lkk fqðkÚke, íku÷Lkk xìLfhkuLke MkVkEÚke yLku snkòuLkk
íkqxðkÚke Ãkkýe Ãkh íku÷Lkwt [efýwt Ãkz çkkÍu Au.
– yu÷kMfkLkk Mk{wÿe rðMíkkh{kt ykìE÷ xuLfh ‘yuõMkkLk ðkìÕzus’ E.Mk. 1989{kt Ëw½oxLkkøkúMík ÚkÞwt níkwt.
íkuLku fkhýu ykMkÃkkMkLkk Mk{wÿLkku yuf {kuxku¼køk «Ëqr»kík ÚkE økÞku. ykìR÷ ftÃkLkeLku LkwfMkkLkLke
¾hkçk yMkhkuLku MkkV fhðk{kt {rnLkkyku ÷køÞk yLku íkuýu yk LkwfMkkLkLku ¼hÃkkE fhðk ÷k¾ku zkì÷hku
[qfÔÞk.
– Ãkhtíkw íku{ Aíkkt ÃkÞkoðhý ÃkhLke íkuLke «ríkfq¤ yMkhkuLku Ëqh fhe þfkE Lknª. y÷kMfkLkk íkx Ãkh
Ãkûkeyku, s¤rçk÷kzeyku, Mke÷, ðku÷hMk, {kA÷eyku íkÚkk yLÞ Mkk{wrÿf SðMk]rü Ãkh íkuLkku Ÿzku
«¼kð Ãkzâku níkku.
– íku÷Úke [k÷íkkt ðknLkku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, MkÕVh zkÞkuõMkkEz, LkkExÙMk ykuõMkkEz, fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz
yLku çkeò hsfý suðk ÃkËkÚkkuo nðk{kt Akuzu Au, su ðkÞw «Ëq»kýLkwt {wÏÞ fkhý Au. ðknLkku{kt ðÃkhkíkkt
MkeMkkÞwõík ÃkuxÙku÷Úke nðk{kt Vu÷kíkkt «Ëq»kfkuÚke MLkkÞwíktºkLku, rfzLkeLku, {øksLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
 377
– ðknLkku{kt fuxur÷rxf fLkðxoh ÷økkðeLku MkkMkkhrník ÃkuxÙku÷Úke íku{Lku [÷kðe þfkÞ. Ãký, MkeMkkhrník
ÃkuxÙku÷{kt çkuÂLsLk yLku çÞwxkzeLk nkuÞ Au. suLku fuLMkh WíÃkÒk fhLkkh r{©ýku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu
Au. rËÕne{kt, ¼khu ðknLkÔÞðnkhu Äúw{ÄwB{MkLke økt¼eh Mk{MÞkku Q¼e ÚkE níke.
– yk Mk{MÞkyku ½xkzðk {kxu {kuxk «{ký{kt ðknLkkuLku MkeyuLkS ðknLkku{kt ÃkrhðŠíkík fheLku ½xkzâwt
Au, yk MkeyuLkS{kt r{ÚkuLk økìMk nkuÞ Au.
– VkurMk÷ ^Þwyu÷Lkk ½xíkk MktMkkÄLkku Ãkh ¾khe fheLku íku÷ Ãkh, ¼khu rLk¼ohíkk hksLkeríkf-íkýkð,
yÂMÚkhíkk yLku ÞwØLku sL{ ykÃke hne Au. yksu rðïLkk fw÷ íku÷ ¼tzkhLkk 65 xfk íku÷Lkk ¼tzkhku
{æÞÃkqðoLkk Ëuþku{kt ykðu÷k Au.
• QòoLkk rðrðÄ Mºkkuíkku yLku WÃkÞkuøkku
ÃkwwLk: «kÃÞ QòoLkk íktºkku{kt yuðk MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au su çkhkçkh ÚkÞk fhu Au íkÚkk íku ykuAwt
«Ëq»ký Vu÷kðLkkhk nkuÞ Au. su{ fu, Mkkih Qòo, ÃkðLk Qòo, s¤rðãwík, ¼qíkkÃk Qòo, çkkÞku{kMk yLku
økkiçkh økìMk, ¼híke þÂõík ðøkuhu.
(1) Mkkih Qòo :
– MkqÞo yuf f÷kf{kt Ãk]Úðe Ãkh QòoLkku yux÷ku {kuxku ÄkuuÄ ðnuðzkðu Au fu, ykÃkýu yk¾wt ðhMk íkuLku ðkÃkhe
þfeyu. òu yk QòoLkku WÃkÞkuøk ÔÞkÃkf heíku fhe þfeyu íkku QòoLkk çkeò fkuEÃký MºkkuíkLke sYh
Lk Ãkzu.
(2) VkuxkuðkuÕxuEf Qòo :
– Mk{økú rðï{kt Mkkih xìfTLkku÷kìSLkk WÃkÞkuøkLke MkkiÚke ðÄw þõÞíkkyku VkuxkuðkuÕxuEf («fkþ{ktÚke hkMkkÞrýf
«r¢Þk îkhk ÃkuËk fhu÷e ðes¤e þÂõík) Mku÷{kt Au.
– yk VkuxkuðkuÕxuEf Mku÷kuLkku WÃkÞkuøk fheLku MkqÞoLkk «fkþLku MkeÄku s ðes¤e{kt ÃkrhðŠíkík fhkÞ Au.
– Mkkih Mku÷ ðes¤e çkLkkððk {kxu MkqÞoLke økh{eLkku Lknª, «fkþLkku WÃkÞkuøk fhu Au. Ãkeðe Mku÷{kt fkuE
økríkþe÷ ¼køk nkuíkk LkÚke íkÚkk íku ÃkÞkoðhý Ãkh fkuE «¼kð Ãkkzíkk LkÚke. íku yufË{ þktríkÚke,
[kuϾkE yLku Mk÷k{íkeÃkqðof fk{ fhu Au.
– Mkkih - Mku÷ rMkr÷fkuLkLkk çku y÷øk-y÷øk MíkhÚke çkLku÷k nkuÞ Au. íku çktLku{kt ðes«ðkn nkuÞ Au. yk
Mku÷ku Ãkh MkqÞo«fkþ Ãkzíkkt çktLku Míkh{kt ðes«ðkn Vhðk {ktzu Au yLku íkuLkkÚke ðes¤e WíÃkLLk ÚkkÞ
Au. yk Mku÷kuLku òuzeLku yuf {kuzâw÷ çkLkkðkÞ Au. ÷øk¼øk 40 Mku÷kuuLkwt yuf {kuzâw÷ yuf çkÕçk
Mk¤økkððk {kxu Ãkqhíkwt nkuÞ Au.
– ykðk {kuzâw÷kuLku ðkÞhkuÚke òuzeLku nkhçktÄ økkuXððkÚke ðÄw Qòo {u¤ðe þfkÞ Au. yk ©uýeyku yuf
½hLke ðes¤eLke sYhík Ãkqhe fhðk {kxu ÃkÞkoÃík Qòo WíÃkLLk fhe þfu Au.
– Ãkeðe Mku÷Lkku WÃkÞkuøk fu÷õÞw÷uxhku yLku ½rzÞk¤ku{kt ÚkkÞ Au. yk Mku÷ îkhk WÃkøkúnku, ÃkkýeLkk ÃktÃkku,
hks{køkkuo Ãkh «fkMk ÔÞðMÚkk ò¤ððk, {kuMk{ rð¿kkLk fuLÿku {kxu íkÚkk yLÞ R÷uõxÙex rMkMx{ku fu
su Ãkkðh÷kELkÚke Ëqh MÚkÃkkÞu÷e nkuÞ íkuLku Qòo Ãkqhe Ãkkzu Au.
378
– ðes¤eLkk ÃkwhðXk {kxu fux÷ef ftÃkLkeyku íku{Lkk Ãkkðh MkÃ÷kÞ Lkuxðfo{kt yk «fkhLkk Mku÷kuLke
ÃkØríkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– ÃkÞkoðhý {kxu yk Mku÷ ðhËkLk Au. íku nðk{kt Ãkkýe{kt «Ëq»kfku fu Íuhe÷k ÃkËkÚkkuo Akuzíkk LkÚke. yu{kt
rð-rfhýkuíMkøko fhLkkhk ÿÔÞku LkÚke yLku íkuLku fkhýu fkuE rðLkkþf Ëw½oxLkk Úkíke LkÚke. Mkkih Mku÷
rMkr÷fkuLk{kt çkLku Au.
– Ãk]Úðe Ãkh {kuxk «{ký{kt WÃk÷çÄ çkeò LktçkhLkwt ík¥ð Au. Ãký íkuLku Ãk]Úðe{ktÚke ¾kuËeLku fkZðwt Ãkzu Au.
yk ¾LkLk fkÞo ÃkÞkoðhý MktçktÄe Mk{MÞkyku Q¼e fhu Au. VkuxkuðkuÕxuEf ÃkØríkyku ßÞkhu, MkqÞo «fkþu
Au íÞkhu s fk{ fhu Au. íku {kxu QòoLkk Mkt[ÞLk {kxu çkuxheykuLke ykð~Þfíkk nkuÞ Au.
(y) ½hkuLku {kxu Mkkih Q»{k :
– ykÄwrLkf ½hku{kt yìh-fÂLzþ®Lkøk fu rnxªøkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su rçk÷fw÷ Qòo yÃk÷trçkík
Au. yuf Mkkih ½h fu ¼ðLkLke h[Lkk yuðe nkuÞ Au íku Ërûký{w¾e {kuxe-{kuxe fk[Lke çkkheyku{ktÚke
MkqÞoLke økh{eLkku Mktøkún fhe þfu.
– Mkkih¼ðLk{kt Ërûký rËþk{kt MkqÞoMÚk¤ çkLkkððk{kt ykðu Au yLku íku {kuxk W»{k yðþku»kfkuLke
su{ fk{ fhu Au. yk MkqÞoMÚk¤kuLke Vþo xkEÕMkLke yLku #xkuLke çkLku÷e nkuÞ Au, su rËðMk
Ëhr{ÞkLk økh{eLku þkuu»ku Au yLku hkºku ßÞkhu Xtze ðÄíke òÞ Au yLku íku{-íku{ yuLkku Akuzíkk
òÞ Au.
– rðïLke MkkiÚke Ãknu÷e Mkku÷kh þÂõíkÚke Mkt[kr÷ík nkìÂMÃkx÷ ykr£fkLkk {k÷e{kt ykðu÷e Au.
‘{k÷e’ MknhkLkk hýLku rfLkkhu ykðu÷wt nkuðkLku fkhýu, {kuxk«{ký{kt MkqÞo«fkþ {u¤ðu Au.
Mkku÷kh Mku÷kuLke ÃkuLk÷ {n¥ðÃkqýo WÃkfhýku [÷kððk {kxu yLku ËðkykuLkku ÃkwhðXku hurVshuxhku{kt
Xtzku hk¾ðk {kux sYhe Qòo Ãkqhe Ãkkzu Au, fux÷ktf Ëuþku{kt {kuxe E{khíkkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
Mkkih Mku÷kuLke ÷kufr«Þíkk{kt ¾qçk ðÄkhku ÚkÞku Au.
– yk WÃkfhýku{kt E{khík su{fu Aíkku Lku ¼ªíkkuLku çkLkkðíke ð¾íku Mkkih Mku÷kuLku çkLkkððk{kt ykðu
Au. yu{ktÚke ðes¤e WíÃkLLk ÚkkÞ Au íkÚkk Mkk{kLÞ rLk{koý Mkk{økúeykuLkk rðMÚkkÃkLkÚke ¾[o
Ãký ykuAku ÚkkÞ Au. s{oLke{kt yuðe 3000 BIVP ÃkØríkyku Au yLku òÃkkLk{kt yuðe 70,000
E{khíkku çkLkkððkLkku fkÞo¢{ Au.
(çk) Mkkih QòoÚke Ãkkýe økh{ fhðwt :
– Mkkih Qòo Ãkkýe økh{ fhðkLke yrÄfktþ ÃkØríkykuLkk çku {wÏÞ ¼køk nkuÞ Au. (1) Mkkih
Mktøkúknf yLku (2) ¼tzkh xktfe. Mkkih Mktøkúknf ÃkkýeLku økh{ fhu Au yLku ÃkAe íku Ãkkýe yuf
rðãwíkhkuÄf - økh{eLku ò¤ðe hk¾u yuðe heíku íkiÞkh fhu÷e ¼tzkh xktfe{kt òÞ Au.
– MkqÞoLkku «fkþLkk nkuÞ íÞkhu fk{ fhíke LkÚke. íkuÚke ½hku{kt yu¾ ÃkhtÃkhkøkík ÃkØrík íkuLkk
rðfÕÃkYÃku nkuðe òuEyu. EÍhkÞu÷Lkk 80 xfk ½hku{kt Ãkkýe økh{ fhðk {kxuLkk Mkkih rnxh
Au.
 379
(f) MkqÞo fqfh :
– MkqÞoíke WíÃkLLk økh{eLkku WÃkÞkuøk MkqÞo fqfhLke MknkÞíkkÚke MkeÄku ¼kusLk hktÄðk{kt fhe þfkÞ.
MkqÞofqfh yu ÄkíkwLkwt ¾ku¾wt Au, su ytËhÚke fk¤wt nkuÞ Au, suÚke økh{eLku þku»keLku íku ò¤ðe hk¾e
þfu Au.
– yuLkk ZktfýkLku Ãkhkðfo MkÃkkxe nkuÞ Au, su MkqÞoLke økh{eLku ÃkheðŠíkík fhe ¾kuu¾k{kt Ëk¾÷
fhu Au. ¾ku¾k{kt fk¤k zççkk nkuÞ Au, su{kt hktÄðk{kxuLke ¾kã Mkk{økúe {qfkÞ Au. ¼khík{kt
rðïLkku {kuxk{kt {kuxku MkqÞo fqfh fkÞo¢{ Au yLku yuf ytËks «{kýu 2 ÷k¾ fwxwtçkku{kt MkqÞo
fqfhLkku ðÃkhkþ ÚkkÞ Au.
(z) Mkkih QòoÚke [k÷íkkt yLÞ WÃkfhýku :
– Mk{wÿLkk ¾khk ÃkkýeLku, øktËk ÃkkýeLku þwØ fhðk {kxu Mkkih ÔÞðMÚkkyku îkhk ÃkkýeLku ÷ðýÞwõík
fhðkLke ÃkØríkyku rðfrMkík fhðk{kt ykðu Au. ßÞkt íkkswt yLku þwØ Ãkkýe {¤íkwt LkÚke yuðk
rðMíkkhku{kt íku ¾qçk {n¥ðLkwt Au. su{fu, Mk{wÿ rfLkkhkLkk rðMíkkhku, xkÃkwfeÞ rðMíkkhku ðøkuhu.
– ykÄwrLkf MÃkuMk Mk{Þ{kt MÃkuMk xufLkku÷kuSLku MkqÞo QòoLke ðÄw sYh Ãkzu Au. ytíkheûk AkuzLkk
fkhýus Mkkih Mku÷kuLkk rðfkMkLku W¥kusLk {éÞwt Au. ÷ktçke Þkºkk Ãkh Lkef¤u÷k ytíkheûk ÞkLk íkÚkk
ytíkheûk {ÚkfLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe MkqÞo s Qòo Ãkqhe Ãkkze þfu Au.
– VkurMk÷ ^Þwyu÷Lkk rðfÕÃk íkhefu MkqÞo QòoÚke ðknLkku Ëkuze þfu yuðe xìfTLkku÷kuS Mkh¤ yLku
ÔÞkÃkf çkLkkððe òuEyu. ykìMxÙur÷Þk{kt E.Mk. 1987Úke Ëh ºký ð»kuo Mkkih[kr÷ík ðknLkku {kxu
rðï Mkkih nheVkELkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au, su{kt ðknLkku 3000 rf{e.Lkwt ytíkh fkÃku
Au.
– E.Mk. 1981{kt ‘Mkku÷h [u÷uLsh’ Lkk{Lkwt nðkE sðks 5 f÷kf 20 r{rLkx{kt ÃkìrhMkÚke
QzeLku $ø÷ìLz ÃknkUåÞwt íkuLke Ãkkt¾ yLku ÃkqtAze{kt 16000 Mkkih Mku÷ [kUxkzu÷k níkk yLku yux÷e
Qòo WíÃkLLk fhíkkt níkkt suLkkÚke rð{kLkLkku Ãkt¾kuu yLku LkkLke rðãwík {kuxh [k÷e þfu.
– òÃkkLk{kt ¾uzqíkku Íuhe stíkwLkkþfkuLke yðuS{kt Mkkih[kr÷ík stíkwLkkþfkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
– E.Mk. 1980Lkk ËMkfk Ëhr{ÞkLk fur÷VkuŠLkÞk{kt MkkihíkkÃk rðãwík WíÃkLLk fhðk {kxu yuf {kuxwt
yuf{ MÚkkÃkðk{kt ykÔÞwt. su{kt 700 Ãkrhð÷Þ ykfkhLkk ËÃkoý níkkt. íku Ëhuf{kt 1.5 {exh
ÔÞkMk{kt 24 Ãkhkðíkof níkk.
– su MkqÞo QòoLku furLÿík fheLku rðãwík WíÃkkËLkLku {kxu ðhk¤ çkLkkðíkk níkk. íkuÚke çkkÞku{kMkðk¤k
MkqÞo«fkþ Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
(3) s¤rðãwík (Hydroelectric Power) :
– LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄeLku fwËhíke Zk¤{kt WÃkhÚke Lke[u Ãkzíkkt ÃkkýeLkk «ðknLkku WÃkÞkuøk fheLku xçkkoELk{kt
íku Ãkkýe ÃkMkkh fheLku íkuLku [÷kððk{kt ykðu Au. íku{ktÚke su rðãwík WíÃkLLk ÚkkÞ yuLku s¤rðãwík
fnuðkÞ Au.
380
– ÷ktçkk Mk{Þ [k÷íkkt nkEzÙku Ãkkðh Ã÷kLxMk QòoLkk MºkkuíkLkk YÃku yuLke ÃkwLk: «kÃÞíkk, Mkt[k÷Lk yLku
ò¤ðýeLkku ¾[o ykuAku ykðu Au. E.Mk. 1950Úke 1970Lkk ðå[u s¤rðãwík WíÃkkËLk Mk{økú rðï{kt
Mkkíkøkýwt ðæÞwt níkwt.
– ¼khík{kt 19{e MkËeLkk ytrík{ yLku 20{e MkËeLkk ykhtr¼f ð»kkuo{kt xkxk Ãkrhðkhu Ãkrù{e ½kx
{nkhk»xÙ{kt çkLkkÔÞku níkku. s{þuËS xkxkLke {wtçkE{kt MkwíkhkW yLku xuûkxkE÷ r{÷ku [÷kððk {kxu
QòoLkk yuf «Ëq»kýÞw{wõík MºkkuíkLke RåAk níke.
– yu{ýu òuÞwt fu fku÷MkkÚke [k÷íke r{÷kuLku fkhýu ÷kufkuuLku ïMkLkíktºkkuLkku [uÃke hkuøk ÚkkÞ Au. íku{ýu
rçkúrxþ Mkhfkh ÃkkMku rðãwík WíÃkkËLk {kxu çktÄku çkktÄðkLke ÃkhðkLkøke {køke. íku{ýu [kh rðãwík
s¤rðãwík çktÄku yktÄú, rþhkuðíkk, ð÷ðLk yLku {w÷þe çkktæÞk.
– xkxk rðãwík ÃkrhÞkusLkkLke yuf {n¥ðÃkqýo rðþu»kíkk yu Au fu, íku ÃkðoíkkuLkk ðÄw ðhMkkËe ûkuºkkuLkku
WÃkÞkuøk s¤kþÞ {kxu fhu Au. Ãkrù{ ½kxÚke Ãkqðo íkhV ðnuíke LkËeykuLku ík¤uxeLkk ¼køk{kt çkktÄðk{kt
ykðu Au yLku yk ÃkkýeLku MkwhtøkkuLku hMíku ÃknkzeykuLkk rþ¾h MkwÄe ÷E sELku íkxeÞ Ãkèe{kt fux÷kÞ
Mkku {exh WÃkhÚke Ãkkzðk{kt ykðu Au. Ãkkðh Ã÷kLx{kt {kuxe xçkkoELk{ktÚke yLku íkuLke rðhkx ykiãkurøkf
ÃkèeLku {kxu ðes¤e WíÃkLLk fhuu Au.
• s¤rðãwík økuh÷k¼ (Drawbacks) :
– çkÄk s rðãwík Mºkkuík{kt s¤rðãwík MkkiÚke MkMíke rðãwík Au. yk s¤rðãwíkLku fkhýu Mk{økú rðï{kt
ykiãkurøkf yLku f]r»kûkuºku «økrík ÚkE. Ãkhtíkw, íkuLkk fkhýu ÃkÞkoðhýLku ÷økíke fux÷ef økt¼eh Mk{MÞkyku
Q¼e ÚkE Au.
– s¤rðãwík WíÃkLLk fhðk {kxu çktÄku çkLkkðkíkk íku rðMíkkh{kt støk÷ku, ¾uíke÷kÞf s{eLkku Ãkkýe{kt zqçke
òÞ Au ykÚke, yk s{eLk{kt hnuíkk ykrËðkMkeyku, ¾uzqíkkuLkk ÃkwLkoðMkðkxLkku «&™ Q¼ku ÚkkÞ Au.
– støk÷kuLkk rðLkkþLku fkhýu s¤kþÞku{kt fktÃk, f[hku ½MkzkELku s{k ÚkkÞ Au. su nkEzÙku÷uõxÙef Ãkkðh
fuLÿkuLke ûkýíkk{kt ½xkzku fhu Au.
– rðMÚkkrÃkík ÔÞÂõíkykuLkk ÃkwLkoðMkðkxLke yuf yuðe Mk{MÞkk Au fu suLkku Wfu÷ {w~fu÷ Au. yLkuf {kuxe
s¤rðãwík ÃkrhÞkusLkkykuLke Mkk{u rðhkuÄ ðÄe hÌkku Au, fkhý fu yLkuf çktÄ ÃkrhÞkusLkkyku íkuLkkÚke
yMkhøkúMík ÷kufkuLkk ÃkwLkoðkMk yLku Ãkqhíkwt LkwfMkkLk ¼hÃkkE fhe þfkE LkÚke.
– s¤rðãwík rMkðkÞ ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk yLkuf fkÞkuo{kt ÚkkÞ Au. yu{kt ½hkuLke hku®sËe r¢Þk{kt, f]r»k yLku
ykiãkurøkf ykð~ÞfíkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au íkÚkk ÃkkýeLke ðnU[ýe{kt yMk{kLkíkk Q¼e ÚkkÞ Au.
– s¤rðãwík {u¤ððk çktÄku çkLkkðkíkk LkËeykuLkku WÃkÞkuøk suðku fu, Lkkifk[k÷Lk, {íMÞ «ð]r¥k {kxu
{w~fu÷ çkLÞku Au.
– ÄhíkeftÃkLke þõÞíkk Ähkðíkk [ku¬Mk rðMíkkhku{kt {kuxk çktÄku çkktÄðkÚke ÄhíkeftÃkLke Mkt¼kðLkk ðÄe
òÞ Au. íkuLkwt Ãkrhýk{ ÄhíkeftÃkku{kt ykðu Au íkÚkk òLk-{k÷Lke ¼khu ¾wðkhe ÚkkÞ Au.
 381
– rn{k÷ÞLke ík¤uxeLke xufheyku{kt ykðu÷k xunhe zu{Lke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt ykðwt çkLkðkLke þõÞíkk
¾qçk ðÄw Au. r[Ãkfku yktËku÷LkLkk ykøkuðkLk ©e çknwøkwýkyu Ëunhe çktÄLkk rðhkuÄ{kt ½ýkt ð»kkuo MkwÄe
÷zík ykÃke níke.
– {kuxe çknwnuíkwf ÞkusLkkykuÚke {kuxe, økt¼eh Mk{MÞkyku Q¼e Úkíke nkuðkÚke LkkLkk LkkLkk ykzçktÄku
çkLkkððk òuEyu. su ÃkÞkoðhýLku ykuAwt LkwfMkkLk fhu. [eLk{kt ykðk LkkLkk fu ykzçktÄkuu çkktÄðk{kt
ykÔÞk Au.
– LkkLkk-LkkLkk çktÄku çkLkkððk{kt [eLk {ku¾hkLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. ykðk LkkLkk çktÄkuuÚke [eLk 60,000
sux÷k xçkkoELkÚke 13.250 {uøkkðkux ðes¤e WíÃkLLk fhu Au yux÷u fu [eLk{kt fw÷ ðes¤e WíÃkkËLkLkk
30 xfk ðes¤e ykzçktÄku îkhk {u¤ðu Au. MðezLk, y{urhfk, Exk÷e yLku £kLMku Ãký rðãwík WíÃkkËLk
{u¤ððk {kxu LkkLkk çktÄ çkLkkÔÞk Au.
– s¤rðãwík {u¤ððk {kxuLkk LkkLkk yuf{kuLkku rðfkMk ¼khík {kxu yøkíÞLkwt MktMkkÄLk çkLke þfu íku{ Au.
fkhý fu, ¼khík MkkÚku Zku¤kðku ÃkhÚke ðuøkÚke ðnuíke LkËe Au íkÚkk sYhe ykŠÚkf ûk{íkk yLku xufTLkef÷
MktMkkÄLkku Ãký Au.
• çkkÞku{kMk yLku økkuçkhøkìMk (Biomass & Biogas) :
(y ) çkkÞku{kMk Qòo :
– ÷kfzwt, ðLkMÃkríks f[hku yu çkkÞku{kMk QòoLkk Mºkkuík Au. çkkÞku{kMkLkk ðÃkhkþLke ºký ÃkØrík Au.
(1) yuuLku çkk¤eLku økh{e yLku ðes¤e WíÃkLLk fhe þfkÞ. (2) r{ÚkuLk suðk økìMk #Äý{kt ÃkrhðŠíkík
fhe þfkÞ yÚkðk (3) «ðkne #Äý{kt ÃkrhðŠíkík fhe þfkÞ. «ðkne #ÄýLku sið #Äý Ãký
fnuðk{kt ykðu Au. íku{kt ykÕfkunku÷Lkk çku MðYÃk {¤u Au. EÚkkLkku÷ yLku {eÚkkLkku÷ çkkÞku{kMkLku MkeÄwt
s «ðkne #Äý{kt ÃkrhðŠíkík fhe þfkíkwt nkuðkÚke íku fkuEf rËðMk ykÃkýk ðknLkÔÞðnkhLk{kt yux÷u
fu fkh, çkMk, xÙf ðøkuhu {kxu sYhe {kuxk «{ký{kt #ÄýLkku ÃkwhðXku Ãkqhku Ãkkze þfkþu yLku zeÍ÷Lke
søÞkyu ðLkMÃkrík íku÷ku{ktÚke çkLku÷ sið-zeÍ÷ ðÃkhkþu.
– y{urhfk{kt MkkuÞkçkeLkLkk íku÷{ktÚke ykðwt #Äý çkLkkðkÞ Au. MktþkuÄf yíÞkhu yuðe þuðk¤ rðfrMkík
fhe hÌkk Au fu su íku÷ WíÃkLLk fhþu yLku íkuLku sið-zeÍ÷{kt ÃkrhðŠíkík fhe þfkþu yLku RÚkkLkku÷
WíÃkLLk fhðk {kxu ½kMk, ð]ûkku, ÷kfzkLkwt ¼qMkwt, ÍkzLke Ak÷, fkøk¤ yLku ¾uíkf[hk{ktÚke EÚkkLkku÷
WíÃkLLk fhðk {kxu Lkðk hMíkk þkuÄkÞ Au.
– VkurMk÷ ^ÞwyuÕMkLke Mkh¾k{ýe{kt çkkÞku{kMk ykuAk ðkÞw «Ëq»kfku WíÃkLLk fhu Au. Ãký çkkÞku{kMkLku
¾wÕ÷e nðk{kt Mk¤økkðkÞ íkku íku{ktÚke íkuLke íkw÷Lkk{kt Wå[ «{ký{kt LkkExÙkusLkLkk ykuõMkkEzku, fkçkoLk
{kuLkkuõMkkEz yLku çkeò fýÃkËkÚkkuoLkwt nðk{kt WíMksoLk Úkþu.
(çk) økkuçkhøkìMk :
– ðLkMÃkrík, ÃkþwykuLkk {¤-{qºk, WfhzkLkk yLku ½hu÷wt f[hk{ktÚke íkÚkk fux÷kf «fkhLkk ykiãkurøkf
f[hk{ktÚke su{fu, {kA÷eLkwt MktMfhý, zuhe yLku øktËk - {u÷k ÃkkýeLkk þwrØLkk Ã÷kLxMkLkk Lkfk{kt
382
f[hk{ktÚke økkuçkh økìMk WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au. íku{kt r{ÚkuLk, fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, nkEzÙkusLk
MkÕVkEz yLku s¤çkk»Ãk suðk økìMkkuLkwt r{©ý nkuÞ[ Au. r{ÚkuLk ßð÷Lkþe÷ økìMk nkuðkÚke ÍzÃkÚke
Mk¤øku Au.
– ¾kã ÃkËkÚkkuoLkk yuf xLk f[hk{ktÚke 85 ½Lk{exh økkuçkh økìMk WíÃkLLk fhe þfkÞ Au. íkuLkk WÃkÞkuøk
ÃkAe çkkfe ðÄu÷k ÃkËkÚko ¾kíkhLke su{ fk{ ykÃku Au.
– ¼khíkLkk økúkBÞ rðMíkkh{kt çkkÞkuøkìMk Ã÷kLxLke {ktøk ðÄíke økE Au. çkkÞkuøkìMk Ã÷kLx ÃkþwykuLkk {¤-
{qºk, AkýLkku WÃkÞkuøk fheLku økìMk WíÃkLLk fhu Au.
– suLkku WÃkÞkuøk #Äý íkhefu, çku çk¤íkýðk¤k yuÂLsLk [÷kððk{kt fhðk{kt ykðu Au. çkkÞkuøkìMkLkk
ðÃkhkþLku fkhýu hMkkuzk{ktLkku Äw{kzku ½xíkkt VuVMkktLkk hkuøkku ½xe økÞk Au.
– hk»xÙeÞ çkkÞkuøkìMk ÃkrhÞkusLkkLkk y™u Mkk{wËkrÞf/MktMÚkkøkík çkkÞkuøkìMk Ã÷kLx fkÞo¢{ îkhk çkkÞkuøkìMkLke
yLkuf ÃkrhÞkusLkkykuLku W¥kusLk ykÃkðk{kt ykðe hÌkwt Au. 1996{kt ¼khík{kt çkkÞkuøkìMk Ã÷kLx fkÞo¢{
îkhk çkkÞkuøkìMkLkku WÃkÞkuøk fhLkkhk 2.18 r{r÷ÞLk fwxwtçkku níkk.
– [eLk{kt çkkÞkuøkìMkLkku WÃkÞkuøk fhíkkt fwxwtçkkuLke MktÏÞk 20 r{r÷ÞLk Au. zuL{kfo f[hkLkk Wfhzk{ktÚke
{kuxk «{ký{kt çkkÞkuøkìMk WíÃkLLk fhu Au. íkÚkk 15 ¾uzqík Mkhfkhe MktMÚkkyku{ktÚke 25,000 {uøkkðkux
ðes¤e WíÃkLLk fhu Au.
– ÷tzLk{kt ykðu÷ku yuf çkkÞkuøkìMk Ã÷kLx Ëh ð»kuo 4,20,000 xLk þnuhLkk f[hk{ktÚke ð»ko{kt 30
{uøkkðkux ðes¤e WíÃkLLk fhu Au yLku íku{ktÚke 50,000 fwxwtçkkuLku ðes¤e {¤u Au.
– s{oLke{kt f[hkLkk ¼qr{ ¼hkðLkk 25 xfk ¼qr{ ¼hkð çkkÞkuøkìMk{ktÚke ðes¤e íkiÞkh fhðk{kt ykðu
Au. òÃkkLk{kt 85 xfk yLku £ktMkLkk 50 xfk f[hkLkku ykðe s heíku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
– Mk{økú rðï{kt ¾ktzMkheyku{kt WíÃkLLk Úkíkku huMkkËkh f[hku yu çkkÞku{kMk QòoLkku MkkiÚke {kuxku Mkt¼rðík
Mºkkuík Au. þuhzeLkk økku¤{ktÚke ÃkuËk Úkíkwt EÚkuLkku÷ ykuxku{kuçkkE÷ ðknLkku {kxuLkwt ©uc #Äý Au. yksu
çkúkÍe÷{kt yuf ík]íkeÞktþ ðknLkku íkuLkkÚke s [k÷u Au.
• MktrûkÃík Mk{sqíke
(1) ÃkðLkLkku QòoLkk Mºkkuík íkhefu õÞkhÚke WÃkÞkuøk þY ÚkÞu÷ Au ?
– çknw «k[eLk Mk{ÞÚke ÃkðLkLkku WÃkÞkuøk Qòo Mºkkuík íkhefu fhðk{kt ykðíkku níkku. ykþhu 2000 ð»ko
Ãknu÷kt [eLk{kt, ÃkŠþÞk{kt, yV½krLkMíkkLk{kt ®Mk[kE {kxu Ãkkýe ¾U[ðk, yLkks ˤðk {kxu
ÃkðLk[¬eyku çkLkkððk{kt ykðíke níke.
(2) ÃkðLk{ktÚke ðes¤e WíÃkkËLk fhðkLke þYykík fkuýu fhe ?
– ÃkðLk{ktÚke ðes¤e WíÃkÒk fhðkLkwt Ãknu÷kt íkçk¬kLkwt fk{ zuL{kfo{kt ÚkÞwt níkwt. zuL{kfo yLku fur÷VkuŠLkÞk{kt
{kuxe-{kuxe ÃkðLk xçkkoELku Mknfkhe {tz¤eyku ykðu÷e Au. ðes¤eLkwt WíÃkkËLk fheLku Mkhfkhe økúezLku
ðu[u Au.
 383
(3) ÃkðLk[¬e îkhk fux÷e Ÿ[kEyuÚke Qòo «kÃík ÚkkÞ Au ?
– ÃkðLkþÂõíkLke ÃkðLkLke økríkLkwt Ãkrhýk{ Au. ÃkðLkLke økrík Ÿ[kELke MkkÚku ðÄu Au. ßÞkt ÃkðLk[¬eyku
hk¾ðk{kt ykðu÷e nkuÞ íÞkt s{eLkÚke 10 {exhLke Ÿ[kEyu su Qòo «kÃík ÚkkÞ Au íkuLkkt fhíkkt 30
{exhLke Ÿ[kEyu WÃk÷çÄ Qòo 60 økýe yrÄf nkuÞ Au.
(4) ÃkðLk[¬eLkk {wÏÞ VkÞËk-{ÞkoËk xqtf{kt sýkðku.
– ÃkðLkþÂõíkLkku ÃkÞkoðhý Ãkhà çknw ykuAku «¼kð nkuÞ Au. ÃkðLkþÂõík WíÃkkËLkÚke fkuE Ãký «fkhLkk
ðkÞw «Ëq»kfku, ½Lk f[hku, rð-rfhýkuíMkøko WíÃkLLk Úkíkkt LkÚke. ÃkðLk þÂõík - ÃkðLk[¬eLke {wÏÞ
Mk{MÞk yu Au fu íkuLkkíke ½kU½kx WíÃkLLk ÚkðkLke, xe.ðe. rhMkuÃþLk ÃkhLke yMkh, Ãkûkeyku ÃkðLk[¬eyku
MkkÚku yÚkzkðkÚke {]íÞw Ãkk{ðk ðøkuhu Au.
– ÃkðLkûkuºkkuLke MÚkkÃkLkk {kxu s{eLkLkku ¾qçk {kuxku rðMíkkh òuEyu Au. òu fu, ÃkðLk[¬eLkk ykÄkh {kxu
ÃkkÞku Lkk¾ðk {kxu yLku íÞkt MkwÄe ykðLk-òðLkLkku hMíkku çkLkkððk {kxu su s{eLk ðÃkhkÞ Au. íku
ÃkðLk-ûkuºkLkk fw÷ ûkuºkV¤Lkk 1 xfk fhíkkt Ãký ykuAe nkuÞ Au. çkkfeLke s{eLkLkku WÃkÞkuøk ¾uíke {kxu
fu økku[h {kxu Ãký ÚkE þfu Au.
(5) yuf÷k ÃkðLkLkku ðes¤e {kxu WÃkÞkuøk þk {kxu Lk ÚkE þfu ?
– ÃkðLk yuf ykðíkof (yux÷u fu Vhe Vhe ykðíkku) Mºkkuík Au yLku ÃkðLkkuLkwt yuLke ¼kiøkkur÷f ðnU[ýe
Ãkh ykÄkh hk¾u Au. yux÷u ðes¤e {kxu yuf÷k ÃkðLkLkku MktMkkÄLk íkhefu WÃkÞkuøk ÚkE þfu Lknª. yuLke
MkkÚku ðes¤eLkk çkeò Ãkqhf yÚkðk ðifÂÕÃkf MºkkuíkLke Ãký sYh Ãkzu Au.
(6) økúeLk nkWMk RVuõxÚke ykçkkunðk{kt þwt VuhVkh ÚkkÞ Au ?
– ‘økúeLknkWMk RVuõx’Lkku fkhýu ykçkkunðk{kt yrLkÞr{ík yLku y[kLkf ÃkrhðíkoLk ykðu Au. suLkkÚke
ûkuºkeÞ s¤ÔÞðMÚkk MktçktÄe ÃkrhÂMÚkríkku WÃkh økt¼eh yMkh ÃkuËk ÚkkÞ Au.
(7) LkËeykuLkkt Ãkqh ykððkÚke «f]rík WÃkh þwt yMkh ÚkkÞ Au ?
– Ãkqh yu MkËeykuÚke ÃkÞkoðhýLke økt¼eh Mk{MÞk Au. støk÷kuLkku rðLkkþ yu ÃkqhLkwt {wÏÞ fkhý Au.
LkËerfLkkhkLkk støk÷ku Mku^xeðkÕðLkwt fk{ fhíkk níkkt.
– støk÷ku fÃkkðkÚke ðhMkkËLkwt Ãkkýe ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Äe{u Äe{u s{eLk{kt Í{ðkLku çkË÷u ÃkðoíkLkk
Zku¤kðku{kt hMíkku Úkíkkt yLku çknw {kuxk «{ký{kt ðnuíke s¤hkrþ yufË{ ðuøk MkkÚku ík¤uxeLkk «ËuþLku
ÄkuE Lkkt¾u Au, LkËeyku rfLkkhkLku íkkuzeLku Ãkqhíkk Ãkkýe ÷kufkuLkk ¾uíkhku yLku ½hku{kt Vhe ð¤u Au.
(8) rn{k÷Þûkuºk{kt støk÷kuLkk rðLkkþLkwt {wÏÞ fkhý þwt Au ?
– rn{k÷Þûkuºk{kt støk÷kuLkk rðLkkþLkwt {wÏÞ fkhý LkËeykuLkk ykðíkkt Ãkqh Au. Ëh ð»kuo øktøkk yLku íkuLke
þk¾k LkËeyku, çkúñÃkwºkk yLku íkuLke þk¾k LkËeyku{kt Ãkqh ykðíkk ¾eý{kt ykðu÷k økk{zkyku{kt ¼khu
íkkhkS Mksuo Au, òLk-{k÷Lkwt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
384
(9) Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík WËT¼ððkLkwt fkhý þwt ?
– rðïLkk yLkuf Mkqfk, yÚkoMkqfk rðMíkkhku{t ðhMkkË yrLkr{ík, yrLkrùík Au. ykðk «Ëuþku{kt õÞkhuf
yuðku Mk{Þ ykðu Au fu ßÞkhu ®Mk[kE {kxu, ÃkeðkLkk Ãkkýe {kxu, Wãkuøkku{kt ÃkkýeLke økt¼eh yAík
Q¼e ÚkkÞ Au, íkuLku fkhýu yðkh-Lkðkh Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
– yLkkð]rü fu Ëw»fk¤Lkk Mk{Þu ¾uíke rLk»V¤ òÞ Au. ¾uíke rMkðkÞ ¾uzqíkkuLku yLÞ fkuE ykðf Lkk
nkuðkÚke íkuykuLku yLkkð]rüLkku Mkíkík zh ÷køku Au.
(10) yLkkð]Âüðk¤k «Ëuþ{kt fkhý þwt fhu Au ?
– yuf fu ðÄw [ku{kMkk rLk»V¤ sðkÚke Ëw»fk¤ MkòoÞ Au. ËuþLkk y÷øk-y÷øk rðMíkkh{kt íku yðkhLkðkh
ÚkkÞ Au. ¼khík{kt ‘yLkkð]rüÚke Ãkerzík rðMíkkhku{kt Mkhfkh îkhk rðfkMk fkÞkuo [k÷u Au.
– su ytíkøkoík ÷kufkuLku ¾hkçk ð»kkuo{kt hkník fk{ku{kt - hkuzLkk çkktÄfk{, LkËeyku Ãkh [uf zu{ fu ykzçktÄ
çkLkkððk, ®Mk[kE ytøkuLkk økkiý fk{ku, ð]ûkkhkuÃkýLkk fk{ku îkhk {sqhe [qfððk{kt ykðu Au.
(11) yLkkð]rüLke økt¼eh yMkhku ½xkzðk þwt fhðwt òuEyu ?
– yLkkð]rüLke økt¼eh yMkhkuLku ½xkzðk {kxu fux÷ktf «ríkfkhkí{f Ãkøk÷kt ¼he þfkÞ Ãkhtíkw, íku Ãkøk÷kt
yøkkWÚke ÷uðk òuEyu. su{fu, su ð»ko{kt ÃkÞkoÃík ðhMkkË ÚkkÞ íÞkhu, ÃkkýeLkku rððufÃkqýo WÃkÞkuøk
fhðku, ÃkkýeLkk sÚÚkkLkwt Mkthûký fhðwt. òu yk{ fhðk{kt ykðu íkku Ëw»fk¤Lke økt¼ehíkk ykuAe ÚkkÞ
Au.
(12) ÃknkzkuLkk Zku¤kð Ãkh støk÷ku fÃkkE sðkÚke þwt ÚkkÞ Au ?
– ÃknkzkuLkk Zku¤kðku ÃkhLkk støk÷ku fÃkkE sðkÚke ðhMkkËe Ãkkýe Lke[u ÄMke sELku LkËeyku{kt ¼¤e òÞ
Au. støk÷kuLkwt ykðhý ðhMkkËLkk ÃkkýeLku íku s rðMíkkh{kt yxfkðeLku Äe{u-Äe{u ¼qøk¼o{kt rLkíkkhu Au.
– ykÚke ¼qøk¼os¤ MkÃkkxe Ÿ[e ykðu Au. yuf Mkkhk [ku{kMkkLkLku fkhýu ¼qøk¼os¤ MkÃkkxe Ÿ[e ykðu
íkku íkuLku yLkkð]rüLkk ð»kkuo{kt WÃkÞkuøk fhe þfkÞ. yLkkð]rüLke yðhkuLku ½xkzðk {kxu yk {kxe yLku
ÃkkýeLkwt Mkt[k÷Lk yLku ðLkefhý yu ÷ktçkkøkk¤kLke yMkh fhLkkhk «ríkfkhí{f Ãkøk÷kt Au.
(13) LkËeyku WÃkh çktÄ çkktÄðkLkwt þwt {n¥ð Au ?
– Mk{økú rðï{kt ykþhu 45000 fhíkkt ðÄw {kuxk çktÄku Au, su «ËuþLkk ykŠÚkf rðfkMk{kt yLku yÚkoÔÞðMÚkk{kt
{n¥ðÃkqýo ¼qr{fk ¼sðu Au. yuf ytËks «{kýu rð&ð{kt fw÷ ®Mk[kELkk 30 Úke 40 xfk ®Mk[kE çktÄku
Ãkh ykÄkrhík Au.
– yk çktÄku îkhk s¤rðãwík Ãký WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au. rðïLke fw÷ rðãwík ÃkwhðXkLke 19 xfk rðãwík
yks Mºkkuík{ktÚke {u¤ðkÞ Au. rðïLkk 150 Úke ðÄw Ëuþku çktÄku îkhk s¤rðãwík {u¤ðu Au. rðïLkk yu
MkkiÚke {kuxk Ëuþku [eLk yLku ¼khíku rðïLkk ykþhu 57 xfk sux÷k {kuxk çktÄku çkLkkÔÞk Au.
 385
(14) LkËeyku WÃkh çktÄku çkktÄðkÚke fE Mk{MÞkyku ÃkuËk ÚkkÞ Au ?
– LkËeyku WÃkh çktÄkuLkk fkhýu Q¼e Úkíke Mk{MÞkku : (1) LkËeyku Ãkh {kuxk çktÄku çkktÄðkÚke íÞktLkk
MÚkkrLkf íkÚkk ykrËðkMke ÷kufkuLkk SðLk, ykSrðfk, MktMf]rík Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzu Au. çktÄkuLkk
Lkfkhkí{f «¼kðkuÚke íkuyku yÃkuûkk fhíkkt ðÄw «¼krðík ÚkkÞ Au. íkÚkk {kuxk¼køku íkuLkk ÷k¼kuÚke
ðtr[ík hÌkk Au. ¼khík{kt çktÄku çktÄkðkÚke ykþhu 160 Úke 180 ÷k¾ ÷kufku rðMÚkkrÃkík ÚkÞk Au íkÚkk
íkuLkk ¼kir¥kf MðYÃk{kt VuhVkh ÚkkÞ Au. (3) çktÄ yLku íkuLke LknuhkuLke ykMkÃkkMkLke s{eLkku{kt ÃkkýeLkku
s{kð yLku s{eLk{kt ûkkhLkk «{ký{kt ð]rØ ÚkkÞ Au. (4) LkËeykuLkk rLkðMkLkíktºkku Ãkh økt¼eh «¼kð
Ãkzu Au. (5) «kýeykuLkk ykðMkkuLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au yLku íku{Lkk MÚk¤ktíkhLkk {køkkuo çktÄ ÚkE sðkLku
fkhýu íku{Lke ðMkíke{kt ½xkzku ÚkkÞ Au. (6) fwËhíke s÷ÃkrhðnLk {køkkuo yLku {kA÷eykuLke ð]rØ{kt
rðæLk ykðu Au. (7) LkËe rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt Mkzu÷e ðLkMÃkríkykuÚke fkçkoLk ytËh ðnuðkLkk fkhýu
s¤kþÞku{ktÚke økúeLk nkWMk økìMkLkku Mºkkð ÚkkÞ Au su nk÷{kt æÞkLk{kt ykðu÷e yMkh Au.
(15) ¼khík{kt økwshkík hkßÞ{kt Lk{oËkçktÄ yLku MkhËkh ÞkusLkkLku fkhýu fE Mk{MÞkyku ÃkuËk ÚkE Au ?
– ¼khík{kt MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk{kt çktÄLku fkhýu nòhku MÚkkrLkf ÷kufku rðMÚkkrÃkík ÚkkÞ Au. MÚkkrLkf
ykrËðkMkeykuLkk zqçke økÞu÷k ½hku yLku ykSrðfkLke ¾kuxLku ¼hÃkkE fhðk {kxuLke Wøkú {køkýeykuuLku
fkhýu rðï çkìLfu yk «kusuõx{ktÚke ÃkeAunz fhe Au.
– yk ÞkusLkkÚke yuf íkhV ykrËðkMkeyku yLku LkËeLkk ¾kze rðMíkkh{kt hnuíkk {kAe{khkuyu ÃkkuíkkLkk
½hku yLku ykSrðfkLkk Mºkkuík økw{kÔÞk Au.
(16) Mk{wÿLkk Ãkkýe{ktÚke fE heíku Qòo {u¤ðkÞ Au ?
– Mk{økú Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe WÃkh 71 xfk rðMíkkh{kt Ãkkýe ykðu÷wt Au. MkqÞoLke økh{eþÂõíkÚke Mk{wÿku{kt
«ðknku yLku ÃkðLkku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su{ktÚke íkhtøkku fu {kuòtyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yuf ytfks «{kýu
W»ýfrxçktÄLkk Mk{wÿku{kt yuf yXðkrzÞk{kt sux÷e Qòo þku»kkÞ Au íku rðï{kt fw÷ íku÷ ¼tzkhLkk 2
rxÙr÷ÞLk çkuh÷ ykìE÷Lke Qòo sux÷e Au.
– rðïLkk çkÄk s s{eLk¾tzkuLke Mk{wÿ rfLkkhk rðMíkkhLke s{eLkku Ãkh ÃkAzkíkkt Mk{wÿe {kuòtykuLke
QòoþÂõík ykþhu 2 Úke 3 r{r÷ÞLk {ìøkkðkux sux÷e Au. Mk{wÿLke yk økríkrðrþü QòoLku Mkktf¤eLku
rðãwík WíÃkLLk fhðkLkk «Þkuøkku E.Mk.1970Lkk ËkÞfk ÃkAe fhðk{kt ykÔÞk Au.
(17) Mk{wÿLke ¼híke-ykux{ktÚke fE heíku ðes¤e {u¤ððk{kt ykðu Au ?
– Mk{wÿLke ¾kze Ãkh yuf çktÄ çkktÄeLku ¼híke - ykuxLke þÂõíkLku sfze ÷uðk{kt ykðu Au. yu Ãk[e ¼híke
- ykuxLkk «ðknLku òuhÚke ykøk¤ Äfuu÷eLku xçkkoELk{ktÚke ÃkMkkh fheLku íku QòoLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
çku ÃkØríkÚke ¼híkeþÂõík LkkÚkeLku rðãwík WíÃkLLk fhkÞ Au.
(1) yuf{køkeo ÃkØrík{kt, [zíke ¼híkeLkk Mk{Þu ík¤kðLkku yuf Ëhðkòu ¾ku÷eLku ÃkkýeLku ytËh
ík¤kð{kt suðk Ëuðk{kt ykðu Au. yk Mktøkúrník ÃkkýeLku ykuxLkk Mk{Þu rðãwík WíÃkLLk fhðk {kxu
WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.
386
(2) rî{køkeo ÃkØrík{kt [zíke ¼híke{ktÚke yLku ykux{ktÚke yu{ ÃkkýeLkk ytËh ykððkLkk yLku
çknkh sðkLkk yu{ çktLku Mk{Þu rðãwík þÂõík WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au. ÷nuhkuLke þÂõík
økríkLku rðãwík{kt YÃkktíkh fhu Au. yuLku {kxu xçkkuo-sLkhuxh [÷kððk {kxu Qòo rLk»f»kof
WÃkfhýLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. Mk{wÿ{kt rðãwík WíÃkLLk fheLku íkuLku R÷urõxÙf ðkÞhku îkhk s{eLk
Ãkh «Mkkrhík fhe þfkÞ. òufu, QòoLkk yk MºkkuíkLkwt MktÃkqýo ÔÞnkh÷ûke MktþkuÄLk nS çkkfe
Au. Ãk]ÚðeLkk 400 Úke 600 W¥kh yLku Ërûký yûkktþð]¥kkuLke ðå[uLkk «Ëuþku{kt ÃkðLkLke økrík
MkkiÚke ðÄw nkuðkÚke yk íkhtøk QòoLke Mkt¼kðLkk ynª ðÄw Au.
(18) ¼híke-ykuxLkk «kìsuõxÚke rLkðMkLkíktºk WÃkh þwt yMkh Ãkzu Au ?
– ¼híke-ykux Ãkkðh «kìsuõxÚke ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkh{kt MktðuËLkþe÷ rLkðMkLkíktºkku{kt Sðrð¿kkLk
MktçktÄe ÃkrhðíkoLkku ykðu Au. íkuLkkÚke ËrhÞkrfLkkhu hnuíkkt s¤[h ÃkûkeykuLkk ykðkMkku yLku {k¤kykuLkku
Lkkþ ÚkkÞ Au, {íMÞ «ð]r¥k Ãkh ¾hkçk yMkh Ãkzu Au.
– òu fkuE LkËeLkk {w¾rºkfkuý «Ëuþ{kt xkEx÷ Ãkkðh «kìsuõx ykðu÷ku nkuÞ íkku íku Ëwr»kík s¤«ðknLku
Mk{wÿ{kt síkkt hkufu Au, ðnkýkuLkk ÞkíkkÞkík{kt òu¾{ku Q¼k ÚkkÞ Au, {kA÷eykuLkk «sLkLk Ãkh
¾hkçk yMkh Ãkzu Au. {kA÷eykuLke MÚk¤ktíkh heíkku Ãkh yMkh Ãkzu Au.
(19) {nkMkkøkh íkkÃk Qòo YÃkktíkhý Ã÷kLx þwt Au ?
– Mk{wÿLke WÃkhLke MkÃkkxeLkk økh{ Ãkkýe yLku Ÿzký{ktLkk Xtzk ÃkkýeLkk íkkÃk{kLkLke ðå[u hnu÷k
ytíkhLkku WÃkÞkuøk Qòo WíÃkLLk fhðk {kxu fhðk{kt ykðu Au. ykðk Ã÷kLxLku ‘{nkMkkøkh íkkÃk Qòo
YÃkktíkh Ã÷kLx’ fnuðkÞ. yk yuf Wå[ xufTrLkfðk¤ku Ã÷kLx Au su ¼rð»Þ{kt ¾qçk ®f{íkLke Ãkwhðkh
Úkþu.
– nk÷{kt {nkMkkøkh rðfkMk rð¼køkLkku yuf Ã÷kLx ríkhw[uLËwh, íkr{÷Lkkzw{kt Au su hkusLke yuf {uøkkðkux
ðes¤e WíÃkLLk fhu Au. çkeòu Ã÷kLx fåALkk y¾kík{kt ntMÚk¤e ÃkkMku ykðu÷ku Au.
(20) Ãkh{kýw Qòo Ã÷kLx rðþu xqtf{kt {krníke ykÃkku.
– E.Mk. 1938{kt çku s{oLk ði¿kkrLkfku ykuxku nkLk y™u £eíÍ MxÙuMk{uLku Lkkr¼feÞ rð¾tzLk ËþkoÔÞwt. íku{ýu
þkuæÞwt fu, LÞwxÙkuLkLkk økku¤kLkku {khku [÷kðe ÞwhurLkÞ{Lkk Ãkh{kýwLku {æÞ fuLÿ{ktÚke çku ¼køk{kt ðnU[e
þfkÞ.
– ßÞkhu LÞwÂõ÷Þh rð¼kSík ÚkÞku íkku fux÷ktf ÿÔÞku Qòo{kt ÃkrhðŠíkík ÚkE økÞk. òu fu, Ãkh{kýw
WãkuøkLkku rðfkMk 1950Lkk ËMkfkLkk ytrík{ ¼køk{kt ÚkÞku. E.Mk. 1957{kt USALkk ÃkuÂLMk÷ðurLkÞk{kt
rðïLkku MkkiÚke Ãknu÷ku yLku {kuxku Ãkh{kýw Qòo Ã÷kLx fk{ fhíkku ÚkÞku.
(21) zkì. nku{e¼k¼k rðþu xqtf{kt sýkðku.
– ¼khík{kt zkì. nku{e¼k¼kLku Ãkh{kýwt Qòo rðfkMkLkk sLkf {kLkðk{kt ykðu Au. {wtçkE{kt ¼k¼k
Ãkh{kýwt MktþkuÄLk fuLÿ ykÄwrLkf xufTLkku÷kuSLkku yÇÞkMk yLku rðfkMk fhu Au.
 387
(22) ¼khíkLkk LÞwÂõ÷Þh Qòo fuLÿku rðþu {krníke ykÃkku.
– ¼khíkLkk 5 LÞwÂõ÷Þh Qòo fuLÿku Ãkh 10 LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh Au su ËuþLke 2 xfk sux÷e ðes¤e
WíÃkLLk fhu Au. yk fuLÿku {nkhk»xÙ, hksMÚkkLk, íkr{÷Lkkzw, W¥kh«Ëuþ yLku økwshkík{kt ykðu÷k Au.
¼khíkLku ÞwhurLkÞ{ Íkh¾tz yLku ÚkkurhÞ{ fuh¤ yLku íkkr{÷Lkkzw{ktÚke {¤u Au.
(23) LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh rðãwík WíÃkkËLk xqtf{kt Mk{òðku.
– LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh rðãwík WíÃkkËLkLku {kxu ÞwhurLkÞ{-235Lkku WÃkÞkuøk fhu Au. 1 kg. ÞwhurLkÞ{-
235{ktÚke {wõík ÚkÞu÷e Qòo-3000 xLk fku÷MkkLku çkk¤ðkÚke «kÃík Úkíke Qòo sux÷e nkuÞ Au. ÞwhurLkÞ{-
235Lkk Mkr¤Þk çkLkkðe LÞwÂõ÷Þh rhyuõxh{kt ÷økkðe Ëuðk{kt ykðu Au.
– rLkÞtºkf Mkr¤Þk LÞwxÙkuLkLku þku»keLku íkuLkwt ¾tzLk fhe, íkuLkwt Mk{kÞkusLk fhu Au. suLkkÚke rhyuõxh{kt
©uýeçkØ «ríkr¢ÞkÚke Qòo WíÃkLLk ÚkkÞ Au. «ríkr¢ÞkÚke Awxe Ãkzu÷e QòoLke ÃkkýeLku økh{ fheLku
ðhk¤ çkLkkðkÞ Au. su ðes¤e WíÃkLLk fhLkkh xçkkoELkkuLku [÷kðu Au.
– ÞwhurLkÞ{Lkk Mkr¤Þkyku Mk{Þktíkhu çkË÷kíkkt hnuðk Ãkzu Au. íkuLke «ríkr¢Þk{kt yíÞtík økh{ Lkfk{wt
Ãkkýe çknkh Lkef¤u Au. yk Ãkkýe yuf s¤«ðkn{kt Xtzw Ãkkzðk{kt ykðíkwt nkuðk Aíkkt Ãkkýe rLkðMkLkíktºkkuLku
LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au.
(24) LÞwÂõ÷Þh Qòo Mºkkuík þk {kxu òu¾{e økýkÞ Au ?
– LÞwÂõ÷Þh QòoÚke ¾Lkesíku÷ fu çkkÞku{kMkLke su{ nðk yLku Ãkkýe rLkÞr{ík heíku «¼krðík Úkíkkt
LkÚke. Ãkhtíkw íku QòoLkk çkeò çkËk Mºkkuíkku fhíkkt MkkiÚke ðÄw ¾íkhLkkf Au. íku{kt Úkíke fkuE Ãký Ëw½oxLkk
rðLkkþfkhe nkuÞ Au.
– nòhkuLkk Sð ÷E þfu íkuðe, sirðf rðfkh WíÃkLLk fhLkkhe hurzÞku yuÂõxðexeLku fkhýu fkuE yuf
rðMíkkhLku ËkÞfkyku MkwÄe «¼krðík fhe þfu íkuðe nkuÞ Au.
– hrþÞk{kt [Lkkuorçk÷, Þw.yuMk.yu.{kt Úkúe {kRÕMk ykRMk÷ìLz ¼Þtfh LÞwÂõ÷Þh Ëw½oxLkkyku ÚkE [qfe
Au. ykðk yfM{kíkkuÚke rLkhtfwþ Úkíke hurzÞku yuÂõxðexe {kLkðòíkLku yLkuf ÃkuZeyku MkwÄe yMkhøkúMík
fhu Au.
(25) rsÞkuÚk{o÷ (¼qíkkÃkeÞ Qòo) s¤¼tzkh yux÷u þwt ?
– Ãk]ÚðeLkk ¼qøk¼o{kt hnu÷ku {uø{k økh{ ÚkELku Ãkeøk¤u Au íÞkhu ¼qíkkÃkeÞ Qòo (Geothermal energy)
çkLkðkLkwt þY ÚkkÞ Au. {uø{kLke økh{eÚke ¼qøk¼o{kt hnu÷k s¤¼tzkhku økh{ ÚkkÞ Au. su rsÞkuÚk{o÷
s¤¼tzkh íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– òu íkuLku çknkh ykððkLkku {køko íkku yk økh{ Ãkkýe çknkh ykðeLku økh{ ÃkkýeLkk Íhk çkLkkðu Au
yÚkðk íkku Wf¤íkk ÍhkLkwt MðYÃk Äkhý fhu Au.
– ykÄwrLkf xufTLkku÷kuS îkhk Ãk]ÚðeLke MkÃkkxeLke ¾qçk s Lke[u fqðk ¾kuËeLku ¼qøk¼o s¤¼tzkh MkwÄe ÃkkEÃkku
Wíkkhðk{kt ykðu Au yLku íku Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe Ãkh ÃktÃk îkhk økh{ ÃkkýeLkku yuf fkÞ{e Mºkkuík WíÃkLLk
fhu Au. yk SÞkuÚk{o÷ QòoLkku ‘MkeÄku’ «Þkuøk Au.
388
(26) ¼qíkkÃkeÞ QòoLkk WÃkÞkuøk rðþu xqtf{kt sýkðku.
– òÃkkLk, ykEMk÷ìLz, LÞqÍe÷ìLz suðk Ëuþku{kt 20{e MkËe{kt ykuhzkykuLku økh{ fhðk, ykiãkurøkf
fk{ku {kxu yLku rðãwík WíÃkkËLk {kxu ¼qíkkÃk QòoLkku {kuxk «{ký{kt WÃkÞkuøk fhkíkku níkku.
– yk Qòo s¤rðãwík sux÷es MkMíke nkuðkÚke íkuLkku WÃkÞkuøk W¥khku¥kh ðÄþu. òufu ¼qíkkÃkeÞ s¤kþÞkuLkk
Ãkkýe{kt {kuxk¼køku Mktûkkhf yLku «Ëq»kf ¾Lkes nkuÞ Au. ykÚke íkuLkku rLkfk÷ fhíkkt Ãknu÷kt íkuLkku
WÃk[kh fhðku sYhe Au.
(27) Qòo Mkthûký {kxu xqtf{kt Mk{òðku.
– QòoLkk ÃkkhtÃkkrhf Mºkkuík «f]rík yLku {kLkð Mk{ks Ãkh yLkuf «fkhLkk «¼kð Ãkkzu Au. ¼khíku
ÃkkuíkkLke rðãwíkLke sYrhÞkíkLku ½xkzu íkuðe yLku rLk{o¤ rðãwíkLkwt WíÃkkËLk fhu yuðe xìfTLkku÷kuS ytøkuLke
Lkeríkyku yÃkLkkððkLke ykð~Þfíkk Au. QòoLkku ðifÂÕÃkf WÃkÞkuøk fhðku íkÚkk ÃkwLk:«kÃÞ MºkkuíkkuLku
yÃkLkkððk òuEyu.
– ðes¤eLku WíÃkLLk fhðk {kxu LkkLkk-LkkLkk yLkuf çktÄku çktÄku çkktÄðk òuEyu íkíkk ðes¤eLkk «Mkkhý
Mk{Þu {kuxk «{ký{kt Úkíkku íkuLkku çkøkkz yxfkððku òuEyu. #ÄýLkk ÷kfzk {kxu {kuxk «{ký{kt
ð]ûkkhkuÃký fhðwt òuEyu. MktÞwõík ðLk, «çktÄ ¼rð»Þ{kt çknw s MknkÞf rMkØ ÚkE þfþu.
(28) ¼khík{kt Qòo «kÂÃík {kxu Mkûk{ [q÷k fux÷u ytþu WÃkÞkuøke Mkkrçkík ÚkkÞ Au ?
– Mkûk{ [q÷k{kt ÷kfzwt ðÄw yMkhfkhf heíku çk¤u Au. ðkÞw «Ëq»kýLku hkufðk {kxu íku{kt [{eLke Ãký nkuÞ
Au. ¼khík{kt ykðk [q÷k 2 ÷k¾Úke ðÄw ðu[ðk{kt ykÔÞk Au. Ãkhtíkw íku ¾hu¾h WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au
fu fu{ ? íku yuf «&™ Au. E.Mk. 1995{kt xkxk yuLkSo rhMk[o EÂLMxxâqxu fhu÷k yuf Mkðuo «{kýu
¼khík{kt 95 xfk økheçk økúk{eý yLku 60 xfk þnuhe økheçkku yksu Ãký hktÄðk {kxu yLku çkeò ½hu÷wt
fk{ {kxu ÷kfzkt, Akýkt yLku ¾uíkh{kt Ãkkf ÷kÔÞk ÃkAe ðÄíkk MkktXe yLku fthkXeyku Ãkh ykÄkh hk¾u
Au.
– çkkÞku{kMkLku çkkÞkuøkìMk{kt yÚk¤k RÚkkLkku÷ yLku r{ÚkkuLk÷ suðk «ðkne #Äý{kt ÃkrhðŠíkík fhe þfkÞ
Au. siðøkuhe yuf{Lkku ÔÞðÂMÚkík Mktøkúknf «kýes íkÚkk ðLkMÃkríks f[hkLku økìMk{kt ÃkrhðŠíkík fhe þfu
Au.
– su{kt 60 xfk r{ÚkuLk yLku 40 xfk fkçkoLk zkÞkuõMkkEz nkuÞ Au. íku f[hkLku MkzkðeLku ð÷kuðkLke íku{ktÚke
økìMk WíÃkLLk fhe þfkÞ Au. økìMk çkLÞk ÃkAe yu{ktÚke ðÄu÷e Mkk{økúeLkku ¾kíkh íkhefu WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au.
(29) Ãknkze Lkkt¤kyku s¤rðãwíkLkwt Mºkkuík fE heíku çkLku Au ?
– Ãknkze Lkk¤ktyku, Lknuhku fu LkËeyku Ãkh LkkLkk-s¤rðãwík yuf{ku çkLkkðe þfkÞ Au. íku{kt rðãwík
WíÃkkËLk økwwhwíðkf»koýLku fkhýu Lke[u ðnuíkk Ãkkýe Ãkh rLk¼oh fhu Au. ykðk s¤rðãwík yuf{ku ÃkÞkoðhý-
MLkune nkuÞ AuÞ íkuLkkÚke MÚkkrLkf ÷kufku rðMÚkkrÃkík Úkíkkt LkÚke, støk÷ku fu ðLÞSðLk ykðkMkkuLkku Lkkþ
Úkíkku LkÚke. íkÚkk íku s¤[h fu Ãk]ÚðeLkk siððirðæÞLkku Lkkþ fhíkk LkÚke.
 389
(30) ¼khík{kt QòoLkku çkøkkz ÚkkÞ Au, íkuðwt fE heíku fne þfkÞ ?
– ¼khík{kt ½hku{kt íkÚkk Wãkuøkku{kt ykð~Þfíkk fhíkkt ðÄw QòoLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{ fu Mxe÷
Wãkuøk{kt yuf xLk EMÃkkík WíÃkLLk fhðk {kxu ¼khík 95 ÷k¾ rf÷ku fu÷he QòoLkku ðÃkhkþ fhu Au.
– ßÞkhu Exk÷e{kt yuLku {kxu 43 ÷k¾ yLku òÃkkLk{kt 41 ÷k¾ rf÷kufu÷he ðÃkhkÞ Au. rMk{uLx
Wãkuøk{kt ¼khík{kt yuf xLk rMk{uLx çkLkkððk {kxu 20 ÷k¾ rf÷ku fu÷heÚke ðÄw Qòo òuEyu Au
ßÞkhu, s{oLke{kt 8.2 ÷k¾ yLku y{urhfk{kt 9.2 ÷k¾ rf÷kufu÷he òuEyu Au.
(31) QòoLke çk[ík fhðk {kxu þwt fhðwt òuEyu ?
– QòoLke çk[ík fhðk {kxu fkhLkkt ðsLk{kt n÷fe Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk Úkðku òuEyu. Mxe÷Lke søÞkyu
yuÕÞwr{rLkÞ{, VkEçkh ø÷kMk yÚkðk Ã÷krMxfLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkku ðknLkLkwt ðsLk 15 xfk sux÷wt ½xu
Au yLku 6 Úke 8 xfk #ÄýLke çk[ík ÚkkÞ Au.
– ðknLkku, Þktrºkf MkkÄLkku QòoLkku ykuAku ðÃkhkþ fhu íkuðk MktþkuÄLkku Mkíkík Úkðk òuEyu. zuL{kfo{kt Mkkhe
xufLkku÷kìSLkk ykÄkhu 300 r÷xhLkk r£sh rðLkkLkk hur£shuxh{kt QòoLkku ðkŠ»kf WÃkÞkuøk 350
rf÷kuðkux sux÷ku níkku su ½xeLku 90 rf÷kuðkux sux÷ku ÚkE økÞku.
(32) ‘s{eLk Mkthûký’ rðþu xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
– òu s{eLkLkku rððufÃkqýo WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkku, íku ÃkwLk: «kÃÞ MktMkkÄLk íkhefu økýkðe þfkÞ. {kLkðeLku ½h
çkLkkððk, ¾uíke fhðk, økku[hku {kxu, WãkuøkkuLkk rðfkMk {kxu, Lkøkh, fMkçkkyku ðMkkððk {kxu s{eLk
òuEyu Au. {kLkðeLke fkuEÃký «ð]r¥k {kxu s{eLk ykð~Þf Au.
– ykÚke s yu {n¥ðÃkqýo ðkík Au fu, {kLkðeyu y{qÕÞ yLku Lkkswf sið - ðirðæÞLke hûkk {kxu støk÷ku,
½kMkLkk {uËkLkku, s÷ÃkÕ÷rðík s{eLkku, Ãkðoíkku, Mk{wÿ rfLkkhkyku ðøkuhu rLksoLk ûkuºkkuLkwt Ãký Mkthûký
fhðwt òuEyu. çkeò fkuEÃký MktMkkÄLkLke su{ Ãk]Úðe Ãkh s{eLk Ãký {ÞkorËík Au.
– s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkððk ðLkMÃkríkLkwt ykåAkËkLk sYhe Au. ð]ûkku yLku ½kMkLkk {qr¤Þkt {kxeLku
sfze hk¾u Au. òu støk÷ku ykuAk ÚkE òÞ íkku, økku[hkuLke s{eLk yðrÄf [hkýLku fkhýu s{eLk
rçkLkWÃkòð ÚkE Wßsz çkLku Au.
– ¾uíkhku{kt Mk½Lk rMkt[kELku fkhýu ÃkkýeLkku ¼hkðku Úkíkkt Mk{Þ síkkt s{eLk ûkkheÞ çkLke òÞ Au su ¾uíke
{kxu rçkLkWÃkÞkuøke çkLku Au. s{eLk Ãkh yíÞtík Íuhe ykiãkurøkf yLku LÞwÂõ÷Þh f[hkLku VUfðk{kt ykðu
íkku íku s{eLk ÃkwLk:y«kÃÞ MktMkkÄLk çkLke òÞ Au.
– ykÚke s{eLkLkku rððufÃkqýo WÃkÞkuøk yu Mkkð[uíkeÃkqðofLkwt ykÞkusLk {ktøke ÷u Au. s{eLkLkk rðr¼LLk
WÃkÞkuøk íkku ÷øk¼øk øk{u íku søÞkyu fhe þfkÞ, Ãký Mkthrûkík ûkuºk (hk»xÙeÞ Ãkkfo yLku y¼ÞkhÛÞ)
íÞkt s çkLkkðe þfkÞ ßÞkt «kf]ríkf rLkðMkLkíktºkku nS Ãký y¾trzík nkuÞ. ykðk Mkthrûkík ûkuºkku s{eLk
- WÃkÞkuøkLkk ykÞkusLkLkwt yuf {n¥ðÃkqýo ÃkkMkwt Au.
390
(33) ‘s{eLkLkk nÙkMk’ WÃkh xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
– ¾uíke÷kÞf s{eLk{kt ðÄwLku ðÄw Mk½Lk ¾uíkeLku fkhýu Mktfx Q¼wt ÚkÞwt Au. Mk{økú rðï{kt Ëh ð»kuo 50
÷k¾Úke 70 ÷k¾ nuõxh s{eLk Wßsz Úkíke òÞ Au. ¾uíke{kt {kxeLkku ßÞkhu yrÄf Mk½Lk WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au íÞkhu ÃkðLk yLku ðhMkkËÚke íkuLkwt Äkuðký ¾qçk s ÍzÃkÚke ÚkkÞ Au.
– ¾uíke{kt ðÄkhu Ãkzíke ®Mk[kEÚke s{eLk ûkkheÞ çkLku Au. yk ¾uíkhku{kt ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk ÚkðkÚke
ûkkhku {kxeLke MkÃkkxe WÃkh ykðe òÞ Au. su s{eLk ¾uíke {kxu rçkLkWÃkÞkuøke çkLku Au. ðÄwLku ðÄw
®Mk[kEÚke s{eLkLke WÃkhLke MkÃkkxe{kt ÃkkýeLkku ¼hkðku ÚkkÞ Au. suLkkÚke ÃkkfLkk {q¤ «¼krðík ÚkkÞ
Au íkÚkk ÃkkfLke QÃks ykuAe ÚkkÞ Au.
– E.Mk. 1981-82{kt ÃktòçkLkk nkurþÞkhÃkwh yLku LkðkLkþnuh rsÕ÷k{kt ½ôLke VMk÷ku MkVuË ÚkE økE.
yk s{eLkkuLkwt Ãk]ÚÚkfhý fhíkkt ¾çkh Ãkze fu íku{kt Mku÷urLkÞ{Lkwt «{ký Íuhe nË MkwÄe ðÄe økÞwt níkwt.
Mku÷urLkÞ{ {kxe{kt yÕÃkktþu hnu÷wt yuf yuðwt ík¥ð Au.
– su «kýeyku yLku {kLkðeLkk ykhkuøÞ {kxu ykð~Þf Au. Ãký yuLke ykð~Þfíkk yLku yrÄfíkk ðå[uLkwt
ytíkh ykuAwt Au. 1 kg {kxe{kt 0.5 {kR¢kuøkúk{ fu yuLkkÚke yrÄf Mku÷urLkÞ{ MðkMÚÞ {kxu LkwfMkkLkfkhf
Au. ÃktòçkLkk fux÷kf ûkuºkku{kt Mkur÷rLkÞ{Lkwt 0.31 {kR¢kuøkúk{Úke ÷ELku 4.55 {kR¢kuøkúk{ «rík rføkúk.
MkwÄe Au.
– zktøkhLke ¾uíke{kt Ãkkýe ðÄw «{ký{kt òuEyu Au. Mku÷urLkÞ{ íkhík ykuøk¤e òÞ yuðwt nkuðkÚke íku
MkÃkkxeLke WÃkh ykðe òÞ Au. Ãkkýe ßÞkhu çkk»Ãke¼ðLk Ãkk{u Au íÞkhu Mku÷urLkÞ{ yu{ s s{eLk{kt
hne òÞ Au. yk{, Äe{u - Äe{u s{eLk{kt Mku÷urLkÞ{Lkwt «{ký ðÄíkkt íkuLke ¾hkçk yMkh ¾uíkeLkk Ãkkfku
Ãkh Ãkzíke òuðk {¤u Au.
– ¼khík{kt ðÄw Lku ðÄw ykiãkuøkefhýÚke þnuhe ðMkkníkku rðfMkíke økE Au yLku íkuÚke ¾uíkeLke s{eLkku
yLku ðLkku Mktfku[kíkk økÞk Au. suLke {kLkð Mk{ks Ãkh Ëwhkuøkk{e «ríkfq¤ yMkh òuðk {¤u Au.
(34) ‘{kxeLkwt Äkuðký’ rðþu xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
– «kf]ríkf rLkðMkLkíktºkkuLke ÷kûkrýfíkkyku, su{fu støk÷ yLku ½kMkLkk {uËkLk ðøkuhu {kxeLkk «fkhLke
WÃkh ykÄkh hk¾u Au. rðr¼LLk «fkhLke {kxeLkk ykÄkhu ¾uíkeLkk Ãkkf Lk¬e Úkíkk nkuÞ Au. yuf
rLkðMkLkíktºkLkku ËwhwÃkÞkuøk ÚkkÞ íkku [ku{kMkk{kt Ãkkýe yLku fux÷kf ðkÞwLku fkhýu {kxeLkwt Äkuðký ÚkkÞ
Au.
– støk÷{kt ðLkMÃkríkLkk {qr¤Þkt {kxeLku sfze hk¾u Au. Ãký, rðLkrðLkkþÚke {kxeLkwt Äkuðký ÍzÃkÚke ÚkkÞ
Au. Íhýktyku{kt {kxe ðne sELku LkËe{kt ¼¤e òÞ Au. ytíku íku îkhk Mk{wÿ{kt ¼¤eLku Lkkþ Ãkk{u Au.
rn{k÷ÞLkk Zku¤kðku íkÚkk Ãkrù{ ½kxLke xufheykuLke WÃkhLkk støk÷kuLkku Lkkþ ÚkðkÚke xufheykuLkk Zk¤
ÃkhÚke ðnuíkk ÃkkýeLke MkkÚku ÚkÚkwt {kxeLkwt Äkuðký MÃkü Ëu¾kÞ Au.
 391
– yk ûkuºkku ‘MktðuËLkþe÷ rLkðMkLkíktºkðk¤k ûkuºk’ fnuðkÞ Au. Ëh ð»kuo {kuxk «{ký{kt Úkíkwt {kxeLkwt Äkuðký
yxfkððk {kxu çk[u÷ støk÷kuLkwt Mkthûký fhðwt yrík ykð~Þf Au. yuLke MkkÚku-MkkÚku su rðMíkkhku{ktÚke
støk÷ku MkkV ÚkE økÞk Au íkuLkwt ðøkeofhý fhðwt ¾qçk yøkíÞLkwt Au.
– støk÷kuLkk yÂMíkíð yLku {kxeLke nksheLkku MktçktÄ ðLkkuLke {kxeLku sfze hk¾ðkLkk fkÞoÚke ðÄw {n¥ðLkwt
Au. støk÷ku{kt ¾híkkt yLku Mkzíkkt ÃkktËzkykuÚke {kxe Mk{]Ø çkLku Au.
– {kxe{kt hnu÷k Mkqû{ Sð, Vqøk, f]r{, fezk ðøkuhu yk ðLkMÃkrík s ykðþu»kkuLkk Zøk÷kLkwt rð½xLk fhu
Au. suLkkÚke {kxe{kt Ãkku»kfík¥ðku ¼¤u Au. Ãkhtíkw òu {kxeLkwt Mkíkík Äkuðký Úkíkwt hnuþu íkku þõÞ Au fu
¼rð»Þ{kt ËuþLke ¾kã - WíÃkkËLkLke ûk{íkk ykuAe Úkþu.
(35) «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk Mkthûký rðþu xqtfLkkutÄ ÷¾ku.
– rðïLkkt rLkðMkLkíktºkku WÃkÞkuøkLkku {kÞkorËík Míkh MkwÄeLkku s çkkus WXkðe þfu íku{ Au. òu MktMkkÄLkkuLkku
ËwhÃkkuÞøk fu yríkWÃkÞkuøk Úkíkku hnuþu íkku sirðf ÃkØríkyku yuLku Mkh¼h fhe þfþu Lkrn. MktMkkÄLkkuLkku
ðÄw «{ký{kt WÃkÞkuøk íku{Lkk «kf]ríkf Mktíkw÷LkLkku ¼tøk fhu Au.
– su sirðf MktMkkÄLkku ‘ÃkwLk: «kÃÞ’Lke ©uýe{kt ykðíkk níkkt, su{fu støk÷ku, Mk{wÿku, økku[hku yLku
s÷ÃkÕ÷rðík s{eLkku{ktÚke «kÃík Úkíkkt sirðf MktMkkÄLkku íku{Lkku yrík WÃkÞkuøk ÚkðkÚke nÙkMk ÚkE hÌkku
Au yLku þõÞ Aufu íku nt{uþkt Mk{kÃík Ãký ÚkE òÞ.
– fkuEÃký «kf]ríkf MktMkkÄLk {ÞkorËík Au. ÃkwLk: y«kÃÞ MktMkkÄLkkuLkku ykÃkýu yks s Mk½Lk WÃkÞkuøk
fhíkkt hneþwt íkku íku ÍzÃkÚke Mk{kÃík ÚkE sþu.
– Ëhuf «fkhLkk «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLku ÍzÃkÚke ytík íkhV ÷E síkkt çku MkkiÚke ðÄw LkwfMkkLk Ãkrhçk¤ku Au.
(1) Mk{ksLkk Mk{]Ø ðøkkuo{kt ðÄíkku ‘WÃk¼kuõíkkðkË yLku (2) sLkMktÏÞkLke ‘íkeðú ð]rØ’ yk çktLku
Ãkrhçk¤ku{kt ÔÞÂõíkøkík heíku ykÃkýu yu Lk¬e fhðkLkwt Au fu (1) ykÃkýu xqtfkøkk¤kLkk ÷k¼ku {kxu
rð[kheyu Aeyu fu ÷ktçkkøkk¤kLkk ÷k¼ku {kxu ? ¼krð ÃkuZe {kxu þwt MktMkkÄLkku çk[kðe þfeþwt ? (2)
fkuE yuf ÔÞÂõíkLkku ¼kiríkf ÷k¼ çkeò fkuELku LkwfMkkLkfíkko íkku LkÚke Lku ?
(36) rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt fE çku çkkçkíkku ÃkÞkoðhýLkk MíkhLku çkøkkzu Au ?
– Mkk{kLÞ heíku rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt Mktøkún¾kuhe yu {kuxk¼køkLkk ÷kufkuLke SðLkþi÷e çkLke økE Au.
ðMíke ð]rØ yLku íkuLkk Ãkrhýk{u MktMkkÄLkkuLke yAík yu rðfkMkþe÷ ËuþLkk ÷kufkuLku çknw ¾hkçk heíku
yMkhøkúMk fhu Au.
– ¼khík suðk Ëuþku{kt ÍzÃke rðfkMk fk{kuLke MkkÚku-MkkÚku ÍzÃke ðMíkeð]rØ ÚkE hne Au. yk çktLku Ãkrhçk¤ku
ÃkÞkoðhýLkk MíkhLku çkøkkzðk {kxu sðkçkËkh Au.
(37) Qòo çk[ík {kxu fÞkt ½høkÚÚkwt Ãkøk÷kt ÷uðk òuEyu ?
– ÔÞÂõíkLke ËirLkf SðLkþi÷e{kt MktMkkÄLkkuLkk ðÃkhkþ ytøkuLke òøk]rík ykðu íkku MktMkkÄLkkuLkku ½ýku s
çk[kð ÚkE þfu íku{ Au. su{fu, ËirLkf ðes ðÃkhkþ çk[kððk {kxu, (1) ÃkkuíkkLkk ½hku{kt çkÕçkkuLku çkË÷u
392
xâqçk÷kRxku yLku Qòohûkf çkÕçkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu. 40 ðkuxLke xâqçk÷kRx 100 ðkuxLkk
çkÕçk sux÷ku s «fkþ ykÃku Au. (2) ÃkkuíkkLkk Y{{ktÚke çknkh síkktLke MkkÚku s ÷kRx yLku Ãkt¾kyku
çktÄ fhe Ëuðk òuEyu. (3) xÞqçk÷kRx y™u çkÕçkkuLku MkkV hk¾ðk òuEyu. íkuLke WÃkh Äq¤ ò{ðkÚke
20 Úke 30 xfk sux÷ku «fkþ ykuAku ykðu Au. (4) {Lkøk{íkk fkÞo¢{ku Ãkqhku Úkíkkt s T.V. fu hurzÞku
çktÄ fhe Ëuðk òuEyu. (5) hMkkuE çkLkkððk {kxu «uþh fqfhLkku WÃkÞkuøk fhðkÚke 75 xfk sux÷e
Qòo{kt çk[ík ÚkkÞ Au. íkÚkk Mk{ÞLke Ãký çk[ík ÚkkÞ Au. (6) hMkkuE çkLkkðíke ð¾íku ðkMkýkuLku Zktfe
hk¾ðkÚke Qòo yLku Mk{Þ yu{ çktLkuLke çk[ík ÚkkÞ Au.
(38) xfkW SðLkþi÷e rðþu xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
– MktMkkÄLkkuLkk yMk{kLk yLku rçkLkxfkW WÃkÞkuøkLku ½xkzðku òuEyu. ðMíke ð]rØLku hkufðku òuEyu. Mk{økú
{kLkðòríkLke SðLkhûkkLku {kxu yk yrLkðkÞo Au. ÃkÞkoðhý fu «f]rík ÃkkMkuÚke ykÃkýu ËirLkf su ysið
ykÄkh «kÃík fheyu Aeyu su{ fu Mkkih Qòo, ykçkkunðk, Ãkkýe, {kxe ðøkuhuLkwt rðíkhý Mk{økú rðï{kt
yLku ËuþkuLkk rðr¼LLk ¼køkku{kt yufMkh¾wt LkÚke.
– «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk rðíkhý{kt MkkiÚke ðÄkhu rð»k{íkk MÚkkrLkf Míkhu òuðk {¤u Au fu ßÞkt MÚkkrLkf
÷kufku (ykrËðkMkeyku) MÚkkrLkÞ Míkhu «kÃík MktMkkÄLkkuLku ykÄkhu SðLk rLkðkon fhíkkt nkuÞ Au.
– yk MÚkkrLkÞ Míkhu ‘rðfkMk’ íkku ÃknkUåÞku s LkÚke yLku {kuxk¼køku yu{Lke Ãkh íku «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk
‘þku»ký’Lkku Ëku»k yLkwr[ík heíku {qfðk{kt ykðu Au. ðkMíkð{kt yu{Lkk MktMkkÄLkkuLku yu{LkkÚke Ëqh ÷E
sðkLkwt yu{Lku Ãkqhíkwt ð¤íkh òuEyu, suÚke «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk MkthûkýLke MkkÚku yu{Lkwt rník ðÄw
yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞ.
– SðLkþi÷eLku xfkW çkLkkððkLku {kxu «íÞuf ÔÞÂõíkyu ÄhíkeLke Ëhuf «fkhu MkkhMkt¼k¤ ÷uðe òuEyu.
Lkðk yLku MktðuËLkþe÷ ZtøkÚke «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku yu «f]ríkLke MkkÚku «u{ yLku yuLkk
ykËhLke ¼kðLkk Au.
– yuf ÷e÷wtA{ økku[h, yuf rLksoLk MÚkkLkLkwt MkkIËÞo, yuf «kf]ríkf ðLkLke ykLk-çkkLk-þkLk, ®sËøkeLkku
ykÄkh çkLkLkkh MkhkuðhkuLkwt MðåA Ãkkýe, Ãknkzeyku{ktÚke ðnuíkkt ÍhýktykuLkwt MVrxf suðwt MðåA Ãkkýe
fu yVkx-y{eÃk Mk{wÿLke ¼ÔÞ þÂõík yk çkÄkLkku rð[kh fhíkkt fkuEÃký ÔÞÂõík «kf]ríkf Mkthûký{kt
ÃkkuíkkLkwt ÞkuøkËkLk ykÃÞk rðLkk hne þfþu Lknª.
(39) Ãk]ÚðeLkk nðk{kLk yLku ykçkkunðk Ãkh støk÷Lke yMkhku xqtf{kt sýkðku.
(1) ð]ûkku «fkþtMk&÷u»kýLke r¢Þk îkhk fkçkoLk zkÞkuõMkkEz ÷u Au yLku ykìÂõMksLk çknkh fkZu Au.
ykÚke, nðk{kt ykìÂõMksLkLke {kºkk s¤ðkE hnu Au.
(2) fkuEÃký rðMíkkh{kt hnu÷k ð]ûkku yu rðMíkkhLkk íkkÃk{kLkLku 100 Mku. sux÷wt ½xkzu Au. nðk{kt
¼usLkwt «{ký ðÄkhu Au yLku yux÷u s yu rðMíkkh{kt ðkˤku ¾U[kE ykðu Au yLku ðhMkkË
ykÃku Au.
 393
(40) støk÷ku s¤rð¼ksfkuLke Mkwhûkk yLku {kxeLkk ÄkuðkýLkwt fE heíku rLkÞ{Lk fhu Au ?
(1) MkÃkkxe ÃkhÚke ðne síkkt ÃkkýeLkk «ðknLke økríkLku ½xkzu Au. (2) ykfÂM{f ÃkqhLku yxfkðu Au.
(3) ÃkkýeLkk «ðknLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe [k÷u yuðk Äe{k çkLkkðe yLkkð]rü Mkk{u hûký ykÃku Au. (4)
ð]ûkkuuLkk {q¤ s{eLkLku sfze hk¾íkk nkuðkÚke s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfu Au. (5) ðhMkkËLku MkeÄku
s{eLk Ãkh Ãkzíkku yxfkðeLku {kxeLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkðu Au. (6) {kxeLkk Ãkku»kfík¥ðku yLku íkuLkk
{k¤¾k fu çktÄkhýLku ò¤ðe hk¾eLku ¼qr{ çkìLfLkwt fkÞo fhu Au.
(41) støk÷Lkk MÚkkrLkf WÃkÞkuøk xqtf{kt sýkðku.
(1) MÚkkrLkf ykrËðkMkeyku støk÷ ÃkuËkþku Ãkh rLk¼oh Au. íkuyku ÃkkuíkkLkk ¾kuhkf {kxu ðLkku{ktÚke
ftË{q¤, V¤-Vq÷ {u¤ðu Au. støk÷{kt ykðu÷k s¤kþÞku{kt {íMÞ «ð]r¥k fhu Au. (2) íku{Lkk ÃkþwÄLk
{kxu ½kMk[khku {u¤ðu Au. (3) ½h çkLkkððk {kxu sYhe ÷kfzwt støk÷{kt hnuíkkt ykrËðkMkeyku íkÚkk
økúkBÞ rðMíkkhku støk÷ku{ktÚke {¤ðu Au. (4) xkuÃk÷eyku, Ëkuhzk, Ëkuhe, ò¤ ðøkuhu økqtÚkðk {kxu støk÷ku{ktÚke
huMkk {u¤ðkÞ Au. (5) huþ{ çkLkkððk {kxu huþ{Lkk fezkLkku WAuh (6) {Ä{k¾e Ãkk÷Lk yLku yu yu
îkhk {Ä {u¤ððwt. (7) ¼khíkLkk støk÷ku{ktÚke 450 òíkLke ðLkMÃkrík yki»krÄyku {¤u Au. íku{Lke Lkðe
yLku ykÄwrLkf ËðkykuLkk Mkt¼rðík Mºkkuík íkhefuLke [fkMkýe fhðkLkwt [k÷wt Au.
(42) støk÷kuLkku çkòhw WÃkÞkuøk/WíÃkkËf WÃkÞkuøk xqtf{kt sýkðku.
(1) støk÷ðkMkeyku støk÷ ÃkuËkþkuLku ykðfLkk Mºkkuík íkhefu íku{Lkwt ðu[ký fhu Au. (2) økkiý ðLÞ ÃkuËkþku
suðe fu, #Äý, V¤-Vq÷, økwtËh, huMkk ðøkuhu ðLkðkMkeyku Mktøkún fheLku ykðfLkk Mºkkuík íkhefu MÚkkrLkf
çkòhku{kt ðu[ký fhu Au. (3) E{khíke ÷kfzwt çkktÄfk{ {kxu, ykiãkurøkf WÃkÞkuøk {kxu, fkøk¤Lkku {kðku
çkLkkððk ðøkuhu {kxu ðûkku fÃkkÞ Au. ¼khík{kt ykðwt ÷kfzwt ykÃkíkk ð]ûkku ðLkrð¼køk îkhk fÃkkíkk nkuÞ
Au, Ãkhtíkw {kºk ¼khík s Lknª rðïLkk yLkuf ðLkku{kt økuhfkÞËuMkh heíku E{khíke ÷kfzwt ykÃkíkkt ð]ûkku
Mkíkík fÃkkíkk økÞk Au.
•
394

ÞwrLkx - 7.1
«Ëq»ký (Polution)
• ÃkÞkoðhýeÞ «Ëq»ký :
ÔÞkÏÞk - «Ëq»kýLkkt fkhýku, «¼kðku yLku rLkÞtºkýLkk WÃkkÞku - (1) ðkÞw «Ëq»ký, (2) s¤ «Ëq»ký
(3) {]Ëk «Ëq»ký, (4) Mk{wÿe «Ëq»ký, (5) æðrLk «Ëq»ký, (6) íkkÃk «Ëq»ký (7) Lkkr¼feÞ òu¾{ - ½
f[hkLkku «çktÄ : þnuhe yLku ykiãkurøkf f[hkLkkt fkhýku, «¼kðku yLku rLkÞtºkýLkk WÃkÞku - «Ëq»kýLku
yxfkððk{kt ÔÞÂõíkLke ¼qr{fk - «Ëq»ký ytøkuLkk fuMk yæÞÞLk - ykÃkr¥k Mkt[k÷Lk : Ãkqh, ¼qftÃk, ðkðkÍkuzk,
{kxe ÄMkðe/¼u¾zku ÄMkðe.
• «Ëq»kýLkku yÚko yLku «fkhku
1. «Ëq»kýLkku yÚko :
– “ÃkrhMkhLke yÚkðk ÃkÞkoðhýLke Mk{íkw÷kLkku ¼tøk yux÷u s «Ëq»ký” çkeS heíku fneyu íkku “MkSðkuLkk
SðLk {kxu sYhe swËk-swËk ½xfkuLku Ëqr»kík fhðkLke r¢ÞkLku «Ëq»ký fnu Au.”
– {kLkðe ßÞkhu «kÃík Úkíkkt Ëe½ofk÷eLk ÃkÞkoðhýeÞ ÷k¼kuLkku ¼kuøk ykÃkeLku {kºk xqtfkøkk¤kLkk ykŠÚkf
÷k¼ku {u¤ððk «ÞíLk fhu Au íÞkhu ykðwt ÚkkÞ Au. rLkðMkLkíktºkku{kt {kLkðeyu ¾qçk {kuxkt ÃkrhðíkoLkku
Q¼k fÞkO Au. suLkk Ãkh {kLkðeLkwt ÃkkuíkkLkwt SðLk rLk¼oh Au yuðkt - nðk, Ãkkýe, s{eLkLku AuÕ÷kt
fux÷ktf ËMkfkykuLkkt yLkuf «fkhLkk Ëqr»kík ÃkËkÚkkuoÚke {kLkðu Ãkkuíku s «Ëqr»kík fÞkO Au.
– ÃkÞkoðhý Ãkh ½kíkf «¼kð ÃkkzLkkh «Ëq»kfku{kt ½Lk, «ðkne yLku ðkÞw ÃkËkÚkkuoLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
{kLkð ykhkuøÞ Ãkh fkuE «Ëq»kýLkk ½kíkf «¼kðku yuLke «f]rík yLku «{kýLku ykÄkhu Lk¬e ÚkkÞ Au.
yuf Mkk{kLÞ {kLkðeLku hkusLke ykþhu 12 kg nðk òuEyu Au.
– su «{ký ¾kuhkf fhíkkt 12 Úke 15 økýwt ðæÞwt Au. yux÷u nðk{kt Úkkuzktf «Ëq»kfku Ãký òu MktfurLÿík ÚkkÞ
íkku ¼kusLk yuLkk yux÷k s «{ký fhíkkt ðÄw økt¼eh çkLke òÞ Au. Ãkkýe{kt ðnuíkk «Ëq»kfku{kt Ëqh-
Ëqh MkwÄe Vu÷kðkLke ûk{íkk nkuÞ Au. ¾kMk fheLku ËrhÞkE rLkðMkLkíktºk{kt.
• «Ëq»kfkuLkwt ðøkeofhý : rLkðMkLkíktºkLkk árüfkuýÚke «Ëq»kfkuLkwt ðøkeofhý yk heíku fhe þfkÞ.
(1) yMÚkkÞe fu rðLkkþe «Ëq»kfku : yk «Ëq»kfku «kf]ríkf «r¢ÞkykuÚke ÍzÃkÚke rð½rxík ÚkE Lkkþ Ãkk{u Au.
su{ fu ½hku{ktÚke Lkef¤íkwt øktËw-{u÷wt Ãkkýe, VUfe Ëe½u÷kt þkf¼kS ðøkuhu.
(2) MÚkkÞe fu Äe{u Äe{u Lkkþ Ãkk{íkkt «Ëq»kfku : yk «Ëq»kfku ÃkÞkoðhý{kt ð»kkuo MkwÄe yÃkrhðŠíkík Ëþk{kt
hnu Au yLku yuLkku Lkkþ Úkíkkt fux÷kÞ ËkÞfkyku fu yuLkkÚke Ãký ðÄw Mk{Þ ÷køke òÞ Au, su{fu
ze.xe.xe. stíkwLkkþf Ëðk, Ã÷kÂMxf ðøkuhu.
 395
(3) yrðLkkþe «Ëq»kfku : yk «Ëq»kfkuLkwt «kf]ríkf «r¢ÞkykuÚke rð½xLk Úkíkwt LkÚke. yufðkh ÃkÞkoðhý{kt yu
¼¤e òÞ ÃkAe íku{Lkku Lkkþ fhðku ¾qçk y½hku Au yLku yux÷u s íku s{k ÚkÞk fhu Au. su{ fu, MkeMkwt
yLku Ãkkhk suðkt Íuhe ík¥ðku, yýwMktçktrÄík Lkkr¼feÞ f[hku.
• «Ëq»kýLkk «fkhku : «Ëq»kýLkk {wÏÞ «fkh yk {wsçk Au.
(1) fwËhíkMkŠsík «Ëq»ký yLku (2) {kLkðMkŠsík «Ëq»ký.
(1) fwËhíkMkŠsík «Ëq»ký :
– fwËhíke heíku s MktÃkqýo þwØ nðk {¤ðe {w~fu÷ Au. fkhý fu, rLkÞr{ík heíku Úkíke fux÷ef «ð]r¥kyku
rMkðkÞ yLkufðkh fwËhík{kt s ykfÂM{f yLku rðrþü ½xLkkyku çkLku Au. su{ fu, ÄhíkeftÃk, ßðk¤k{w¾e,
yktÄe, ðkðkÍkuzwt, støk÷ku{kt y[kLkf ÷køkíkk ËðLku fkhýu Äq{kzku, hk¾, ÃkËkÚkofý, fux÷kf ðkÞwyku
ðkíkkðhý{kt ¼¤íkk íku nðkLku {r÷Lk çkLkkðu Au.
– fux÷kf Mkr¢Þ ßðk¤k{w¾e{ktÚke Lkef¤íkk ðkÞwyku{kt òu øktÄfLkwt «{ký ðÄw nkuÞ íkku íkuLke ykMkÃkkMkLkk
rðMíkehku{kt fkuE ðLkMÃkrík Qøke þfíke LkÚke. ËrhÞkrfLkkhkLkk «Ëuþku{kt ¼us íkÚkk íkuLke MkkÚku ¼¤íkkt
{eXkLkk hsfýku nðk{kt ¼¤íkkt nðkLku {r÷Lk çkLkkðu Au.
– fux÷efðkh LkËeykuLkk Ãkkýe{kt yLkufrðÄ fwËhíke MkurLÿÞ ÃkËkÚkkuo ¼¤íkkt nkuÞ Au. yk ÃkËkÚkkuo Ãkkýe{kt
fkunðkíkkt Ãkkýe{kt hnu÷k ykuÂõMksLkLke {kºk ykuAe ÚkkÞ Au. ykÚke, s¤[hMk]rü {kxu íku Ãkkýe
rçkLkMk÷k{ík çkLku Au.
(2) {kLkðMkŠsík «Ëq»ký : {kLkðeyu Wãkuøkku, fkh¾kLkkyku MÚkkÃkeLku íkuLkk yuf{ku îkhk nðk{kt fkçkoLk,
hk¾, hsfýku, swËk-swËk ðkÞwyku ðøkuhu ¼u¤ðeLku ðkíkkðhýLku fu ÃkÞkoðhýLku «Ëqr»kík fÞwO Au. {kLkð
«ð]r¥k îkhk fwËhíkLke Mk{íkw÷kLkku ¼tøk fhíkkt «Ëq»kýLku {kLkðMkŠsík «Ëq»ký fnu Au. íkuLkk «fkhku yk
{wsçk Au.
(1) nðkLkwt «Ëq»ký (4) Mk{wÿe «Ëq»ký (7) hurzÞkuyuÂõxð «Ëq»ký
(2) s¤ «Ëq»ký (5) yðksLkwt/æðrLkLkwt/½kU½kx «Ëq»ký (8) ½Lk f[hku
(3) s{eLk «Ëq»ký (6) Úk{o÷ (íkkÃk) «Ëq»ký (9) ½kíkf f[hku
• nðkLkwt «Ëq»ký :
1. nðkLkk «Ëq»kýLkku yÚko :
– “«Ëq»kf nðk yÚkðk nðkLkk «Ëq»kfkuLke ðkíkkðhý{kt nksheLku nðkLkwt «Ëq»ký fnu Au.” rðï ykhkuøÞ
MktMÚkkLk rLk»ýkíkkuLke Mkr{ríkyu ykÃku÷e ÔÞkÏÞk yLkwMkkh, “nðk«Ëq»ký þçË su ÃkrhÂMÚkríkyku{kt
½hçknkhLkk ykMkÃkkMkLkk ðkíkkðhý{kt hnu÷k ÃkËkÚkkuoLke s÷ËíkkÚke {kLkð fu íkuLkk ÃkÞkoðhý {kxu
nkrLkfíkko çkLke òÞ íkuðk ÃkËkÚkkuo Ähkðíkwt nkuÞ íku ÃkrhÂMÚkríkyku Ãkqhíkku {ÞkorËík Au.”
396
– rðï ykhkuøÞ MktMÚkkyu ykÃku÷e ÔÞkÏÞk «{kýu, “{kýMkLkk ykhkuøÞ, ðLkMÃkrík, r{÷fík{kt fu íkuLke
r{÷fíkLkk WÃk¼kuøk{kt ˾÷økehe fhu íkuðe nkrLkfíkko yMkh rLkÃkòððk Ãkqhíke nkuÞ íkux÷e s÷ËíkkÚke
nðk{kt {kLkð«ð]r¥k ðzu Ëk¾÷ fhkÞu÷ku ÃkËkÚko.”
2. ðkÞw «Ëq»kýLkku RríknkMk :
– Ãk]Úðe Ãkh {kLkðeyu ßÞkhÚke hMkkuE çkLkkððk yLku økh{e {u¤ððk {kxu ÷kfzwt çkk¤ðkLke þYykík
fhe íÞkhÚke ðkÞwLkk «Ëq»kýLke þYykík ÚkE yu{ {kLkð{kt ykðu Au.
– E.Mk. Ãkqðuo 400{kt rnÃÃkkufexMku nðkLkk «Ëq»kýLkku WÕ÷u¾ fÞkuo níkku. ßÞkhÚke fku÷MkkLke þkuuÄ ÚkE
yLku íkuLkk WÃkÞkuøk{kt ðÄkhku ÚkÞku íÞkhÚke ðkÞLkwt «Ëq»ký ¾qçk ðÄe økÞwt Au. ÷tzLk{kt 700 ð»ko Ãknu÷kt
fku÷MkkLkk ½q{kzkÚke Vu÷kíkk «Ëq»kýLku yuf Mk{MÞk íkhefu {kLkðk{kt ykðe níke.
– Mk{økú rðï{kt Mkki «Úk{ E.Mk. 1273{kt rçkúxLk{kt hkò yuzðzo Ãknu÷ktyu «Ëq»ký rðhkuÄe fkÞËku
çkLkkðeLku ÷kufkuLku ½hku{kt økh{e ò¤ððk {kxu fku÷MkkLkku WÃkÞkuøk fhíkkt hkuõÞk níkkt.
– E.Mk. 1300{kt fku÷MkkLkk WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktÄ {qfðk {kxu ðÄw yuf fkÞËku çkLkkðkÞku níkku yLku
fkÞËkLkku ¼tøk fhLkkhLku {]íÞwËtzLke Mkò ykÃkðk{kt ykðíke níke.
– ykiãkurøkf ¢ktríkLke þYykík Úkíkkt fku÷MkkLkku WÃkÞkuøk rçkúxLk{kt ÔÞkÃkf çkLÞku níkku yLku ÷tzLk{kt
«Ëq»ký yuf økt¼eh Mk{MÞk çkLke økE níke. E.Mk. 1952{kt ÷tzLk{kt Mkíkík 5 rËðMk MkwÄe Äúwð-
ÄwB{MkLke ¼Þtfh Ëw½oxLkk çkLke. þnuhLkk ðkíkkðhý{kt «Ëq»kfkuLke ¼kh s{kðx ÚkðkLku fkhýu 4000Úke
ðÄw ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt.
– 20{e MkËeLke þYykík{kt ðknLkku{kt ÃkuxÙku÷ yLku zeÍ÷Lkk WÃkÞkuøkLku fkhýu nðkLkwt «Ëq»ký ðÄðk
{ktzâwt. ÃkuxÙku÷ yLku zeÍ÷Lkk y½oËnLkLku fkhýu Äúwð ÄwB{Mk-M{kìøkLkk fkhýu nðkLke økwýð¥kk MktçktrÄík
økt¼eh Mk{MÞkykuLkku MkkiÚke Ãknu÷ku yLkw¼ð ÷kuMk yìtsu÷Mk{kt ÚkÞku níkku.
– yksu yLkuf rðfrMkík yLku rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ðknLkkuLkk Äq{kzkíke Q¼wt Úkíkwt «Ëq»ký ÃkÞkoðhýLke yuf
økt¼eh Mk{MÞk çkLÞwt Au. ¼khík{kt E.Mk. 1981{kt nðkLkk «Ëq»kýLku rLkÞtrºkík fhðk {kxu ‘ðkÞw«Ëq»ký
rLkÞtºký fkÞËku’ çkLkkððk{kt ykÔÞku Au.
– E. Mk. 1986{kt ÃkÞkoðhýLkku MkwhûkkÄkhku ÃkMkkh ÚkÞku. yk fkÞËkyku îkhk yksu Wãkuøkku fu swËk-swËk
ÔÞðMkkÞðk¤e ÔÞÂõíkykuLku yu Äkhk nuX¤ ykðíkkt yuf{ku òu «Ëq»ký Vu÷kðíkkt nkuÞ íkku fkÞËuMkh heíku
yxfkðe þfkÞ Au yLku íkuLke Ãkh Ãkøk÷kt ÷E þfkÞ Au.
– ¼khík{kt E.Mk. 1984{kt ¼kuÃkk÷{kt ÞwrLkÞLk fkçkkuoEzLkk fkh¾kLkk{kt ¾qçk {kuxe Ëw½oxLkk ÚkE níke.
¾qçk s Íuhe yuðku økìMk r{ÚkkE÷ ykRMkkuMkkÞLkkRz stíkwLkkþf, WíÃkkËf ÞtºkÚke yfM{kíku ðkÞw{kt
¼¤e økÞku. suLkk Ãkrhýk{u {kLkðeLkk MðkMÚÞ yLku íÞktLke s{eLk {kxe Ãkh íkuLkku «¼kð nsw yksu
Ãký yLkw¼ðe þfkÞ Au.
 397
3. nðkLkk «Ëq»kfku :
– ÃkÞkoðhý{kt «Ëq»ký Vu÷kðíkk {wÏÞ «Ëq»kfku ðkÞw íku{s hsfýku MðYÃku s nkuÞ Au. su{ktLkk 90 xfk
«Ëq»kfku ðkÞw MðYÃku s nkuÞ Au.
– nðkLkk {wÏÞ «Ëq»kfkuLku íku{Lkk MðYÃk y™u WËT¼ð r¢ÞkLku æÞkLk{kt hk¾eLku yk {wsçk ðøkeof]ík fhe
þfkÞ.
4. nðkLkk «Ëq»kýLke r¢Þk (nðkLkk «Ëq»kýLkk Mºkkuík) :
– {kLkðSðLk suLkk Ãkh ykÄkrhík Au íku nðk {q¤ yLku þwØ MðYÃku {¤ðe òuEyu. Ãkhtíkw fwËhíke heíku
s MktÃkqýo þwØ nðk {¤ðe {w~fu÷ Au, nðk «kf]ríkf fkhýkuÚke Ãký «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. su{ fu,
ßðk¤k{w¾e «MVkuxLkÚke hk¾, Äq¤, øktÄf, økìMkku çknkh VUfkÞ Au. støk÷ku{kt Ëð ÷køkðkÚke ðøkuhu
fkhýkuMkh nðk{kt «Ëq»kfku ¼¤íkkt nkuÞ Au. Ãký {kLkð «ð]r¥kykuÚke WíÃkLLk Úkíkk «Ëq»kfkuÚke rðÃkheík,
«f]ríkyu WíÃkLLk fhu÷k «Ëq»kfku ðkÞw{tz¤{kt Úkkuzk Mk{Þ {kxu s hnu Au yLku íkuLkkÚke ðkíkkðhý{kt
{kuxk ÃkrhðíkoLkku Mkòoíkk LkÚke.
– «kf]ríkf ½xLkkyku yLku {kLkð «ð]r¥kÚke WíÃkLLk Úkíkkt «Ëq»kfkuLku «kÚkr{f «Ëq»kfku fnuðkÞ Au. ykðk
Ãkkt[ «Ëq»kfku MktÞwõíkYÃku Mk{økú rðïLkk 90 xfk ðkÞw«Ëq»ký {kxu sðkçkËkh Au. yu{kt (1) fkçkoLk
ykìõMkkEz, (2) fkçkoLk zkÞkuõMkkEz (3) LkkRxÙkusLk ykìõMkkEz (4) MkÕVh ykìõMkkEz (5) çkk»Ãke¼ðLk
ÚkE òÞ íkuðkt fkçkorLkf r{©ýku ({kuxk ¼køku nkEzÙkufkçkoLk) íkÚkk Aqxk ÚkÞu÷k hsfý ÃkËkÚkkuo nkuÞ Au.
– «kÚkr{f «Ëq»kfkuLke ðå[u fux÷ef hkMkkÞrýf «ríkr¢ÞkykuÚke ðkÞ{wtz¤{kt WíÃkLLk Úkíkk «Ëq»kfkuLku
çkeò ¢{Lkk «Ëq»kf (Secondary Pallutants) fnu Au. su{kt MkÕ^Þwrhf yìrMkz, LkkRrxÙf yìrMkz,
fkçkorLkf yìrMkz ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(1) fkçkoLk zkÞkuõMkkEz (Co2) :
– rðïLke nðk{kt fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLkwt «{ký sux÷wt nkuðwt òuEyu íku fhíkkt 12 xfk ðÄe økÞwt Au.
ðknLkku, ykiãkurøkf yuf{ku{kt ðÃkhkíke ¼êyku{kt ðÃkhkíkk çk¤íkýÚke fkçkoLk zkÞkuõMkkEz WíÃkLLk
ÚkkÞ Au.
(2) fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz (Co) :
– fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz htøkneLk Íuhe økìMk Au. «kf]ríkf økìMk, fku÷Mkku, ÷kfzwt ðøkuhuLkwt yÃkqhíkwt ËnLk ÚkðkÚke
yk økìMk WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– {kºk ðknLkkuLkku Äw{kzku s fkçkoLk {kuLkkuõMkkEzLkku {kuxku Mºkkuík Au. Mk{økú rðï{kt «rík ð»ko ðknLkkuLke
MktÏÞk ðÄíke òÞ hne Au. yLkuf ðknLkku{kt yÃkqhíke fk¤SÚke «Ëq»ký rLkÞtºkýLkk WÃkfhýku {qfkíkkt
Lk nkuðkÚke nðk{kt «Ëq»kýwt «{ký ðÄe hÌkwt Au. Ãký íku fkuE MÚkkÞe «Ëq»ký LkÚke. fwËhíke «r¢Þkyku
yk ðkÞwLku yuðkt yLÞ r{©{ku{kt ÃkhðŠíkík fhu Au su nkrLkfkhf LkÚke nkuíkkt. ykÚke s ðkíkkðhý{kt
nðu ðÄw fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz Lkk ¼¤u íkku nðkLku fkçkoLk {kuLkkuõMkkEzÚke {wõík fhe þfkÞ.
398
(3) MkÕVzkÞkuõMkkEz (So2) :
– fku÷Mkku, ¾Lkesíku÷Lkku WÃkÞkuøk fhíke rhVkELkhe, ¾kíkhLkk fkh¾kLkk, sMkík, MkeMkktLkwt þwrØfhý
fhíkkt yuf{ku, ÷kfztwt, økìMk, ÃkMíke ðøkuhuLkk ËnLkÚke MkÕVh zkÞkuõMkkEz ðkÞwYÃku ðkíkkhý{kt ¼¤u Au.
ÃkkýeLke ðhk¤ MkkÚku yk ðkÞw r{© ÚkðkÚke øktÄfLkku s÷Ë íkuòçk çkLku Au.
(4) MkÕVh ykìõMkkEz :
– VkurMk÷ ^ÞwyuÕMk (¾Lkesíku÷, fwËhíke ðkÞwMk fku÷Mkku ðøkuhu) yÂ~{{ktÚke {u¤ðkÞu÷k çk¤íký çkLkkððk{kt
ykðu Au íÞkhu, MkÕVh ykìõMkkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
(5) LkkExÙkusLk ykìõMkkEz (N2O) :
– ÃkuxÙku÷, økìMk, ðknLkku, Wãkuøkku{kt ËnLk Úkíkkt íku÷ ðøkuhuLku fkhýu LkkRxÙkusLkLkk yLkuf òíkLkk ykìõMkkEz
WíÃkLLk ÚkkÞ Au nðk{kt hnu÷k ¼usLke MkkÚku yk ðkÞw r{© ÚkðkÚke ÄwB{Mk WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– ykuÍkuLk suðk çkeò ¢{Lkk ðkÞw «Ëq»kfkuLkk WíÃkkËLk{kt yk ðkÞw Ãký Mkk{u÷ nkuÞ Au su LkkUÄÃkkºk Au.
(6) nkEzÙkusLk MkÕVkEz :
– LkkRxÙkusLkÞwõík «kýes íku{s ðLkMÃkrík s ÃkËkÚkkuoLkk fkunðkxÚke nkEzÙkusLk MkÕVkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
(7) nkEzÙkusLk MkÕVkEz :
– LkkRxÙkusLkÞwõík «kýes íku{s ðLkMÃkrík s ÃkËkÚkkuoLkk fkunðkxÚke yk ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
(8) nkEzÙkusLk :
– nkEzÙkufkçkoLk nkEzÙkusLk yLku fkçkoLkLkk Ãkh{kýwykuðk¤kt r{©ýku Au. yk ðkÞw fktíkkuu $Äý{ktÚke
yÚkðk yÄqhk çkLku÷k #ÄýLkk yðþu»k nkuÞ Au.
– ßÞkhu ðhMkkË Ãksu Au. íku s{eLk MkÃkkxe Ãkh [efýwt Ãkz çkLkkðu Au yLku ßÞkt MkwÄe íku «r¢Þk fheLku
çkeò ¢{Lkk «Ëq»kfkuLkwt MksoLk fhe Lkk þfu íÞkt MkwÄe yuLku fkhýu fkuE økt¼eh Mk{MÞkyku Q¼e Úkíke
LkÚke.
– #Äý yLku nðkLkk «Ëq»ký{kt ykìÂõsLkLke ðÄw {kºkkLkku WÃkÞkuøk, ðkÞwykuLku çknkh síkkt hkufðk {kxu
ðkÕðLkku «Þkuøk yLku ðknLkku{kt fuxur÷rxf fLðxohkuLkku WÃkÞkuøk fhðku yuðk WÃkkÞku Au. suLkkÚke
nkEzÙkufkçkoLk ykuAku nðk{kt ¼¤u Au.
(9) MkeMkk íkÚkk ÃkkhkLkkt MktÞkusLkku :
– MkeMkwt yuf {wÏÞ ðkÞw«Ëq»kf Au. MkeMkkÞwõík ÃkuxÙku÷ ðkÃkhíkk ðknLkku{ktÚke íku Lkef¤u Au. MkeMkkhrník
ÃkuxÙku÷Lkku WÃkÞkuøk yk «Ëq»kýLku ½xkzðkLkku WÃkkÞ Au.
– ykiãkurøkf yuf{ku{ktÚke ykðk ÃkËkÚkkuo ¼M{ fu hsfýku MðYÃku yLkuf «fkhLkk Wãkuøkku{ktÚke nðk{kt
¼¤u Au. yk MktÞkusLkkuÚke {kLkðþhehLkk htøkMkqºkku, þhehLkk rLkrùík ytøkku, Ãkuþeyku Ãkh rðÃkheík
yMkh Ãkzu Au suLkkÚke ¼krð ÃkuZeLku LkwfMkkLk ÃknkU[u Au.
 399
(10) fýÃkËkÚkkuo :
– yk fýÃkËkÚkkuo Lk¬h ÃkËkÚkkuoLkk LkkLkk-LkkLkk fý nkuÞ Au. su{fu, ykøkLkk Äw{kzkLkk fý, Wãkuøkku{ktÚke
Lkef¤íke hk¾Lkk fý, Äq¤Lkk fý ðøkuhu ðkíkkðhý{kt Vu÷kE òÞ Au.
– ðkíkkðhý{kt Vu÷kÞu÷ yuMçkuxkuMk yLku Äq¤Lkk fýku y™u ykuãkurøkf yuf{ku{ktÚke Lkef¤íke hk¾ ðøkuhu
ïkMkkuïkMk îkhk VuVMkk{kt s{k ÚkkÞ Au yLku íkuLku ÷økíkk hkuøkku ÚkkÞ Au íkÚkk fuLMkh suðk hkuøkkuLkku ¼kuøk
Ãký {kLkð þheh çkLku Au.
• ðkíkkðhýLke Míkh h[Lkk :
– “Ãk]ÚðeLke [khuçkksw ðªx¤kELku ykðu÷k nðkLkk ykðhýLku ðkíkkðhý fnu Au.” yk ðkíkkðhý Ãk]Úðe
MkÃkkxeÚke MkUfzku rf÷ku{exhLke Qt[kE MkwÄe Au. Ãk]ÚðeLkk økwhwíðkf»koýLke yMkh yðfkþ{kt ßÞkt MkwÄe
hnu÷e Au íÞkt ðkíkkðhý Ãkqhwt ÚkÞu÷wt {kLkðk{kt ykðu Au. yk ðkíkkðhý ðkÞw, «ðkne yLku ½Lk ík¥ðkuLkwt
çkLku÷wt Au.
– ðkÞw ík¥ðkuLkk swËk-swËk ðkÞwyku yLku ÃkkýeLke ðhk¤ Au, «ðkne{kt {wÏÞíðu Ãkkýe yLku ½Lk ík¥ðku{kt
Mkqû{ hsfýku, ûkkhfýku, çkhVfýku, Sðstíkwyku ðøkuhu Au. Mkk{kLÞ heíku ðkíkkðhý{kt 78 xfk
LkkRxÙkusLk, 21 xfk ykìÂõMksLk, 00.03 xfk fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, s¤çkk»Ãk yLku nkRzÙkusLk,
rnr÷Þ{, LkeykuLk, r¢ÃxkuLk, ykuÍkuLk, ykøkkuoLk økìMkkuLkwt r{©ý nkuÞ Au.
– ðkíkkðhýLke Míkhh[LkkLke yLkuf {n¥ðÃkqýo ÷kûkrýfíkk Au. ðkíkkðhý{kt Ãk]ÚðeLke MkÃkkxeÚke Ÿ[u
íkhV síkkt íkuLkkt çktÄkhý{kt íkVkðík òuðk {¤u Au. yk íkVkðíkLku íkÚkk íkuLkk íkkÃk{kLk{kt Úkíkk VuhVkhLku
ykÄkhu swËk-swËk Míkhku{kt rð¼krsík fhðk{kt ykÔÞwt Au. su Lke[u {wsçk Au :
(1) ûkku¼ ykðhý (Troposhere) :
– Ãk]ÚðeMkÃkkxeLku ðªx¤kELku ykðu÷k ðkíkkðhýLkk «Úk{ ykðhýLku ‘ûkku¼-ykðhý’ fnu Au. rð»k]ðð]¥k
økh{ «Ëuþku Ãkh íku 16 rf.{e. MkwÄe, Mk{þeíkku»ký frxçktÄLkk «Ëuþku Ãkh 12 rf.{e. yLku Äúwðku Ãkh
ykþhu 8 rf.{e.Lke ô[kE MkwÄe Vu÷kÞu÷wt Au.
– ðkíkkðhýLkk fw÷ ðkÞw ÿÔÞLkk 75 xfk sux÷wt ÿÔÞ yLku ÷øk¼øk çkÄe s ÃkkýeLke ðhk÷ yLku hsfýku
yu{kt ykðu÷k Au. yk Míkh yux÷wt Ãkkík¤wt Au fu, òu Ãk]Úðe yuf MkhVsLk nkuík íkku yk rðþu»k Míkh
MkVhsLkLke Ak÷Úke ðÄw òzwt Lkk nkuík.
– Ãk]ÚðeMkÃkkxeÚke su{ Ÿ[u síkkt sEyu íku{ yk Míkh{kt nðkLkwt íkkÃk{kLk ½xíkwt òÞ Au yLku íku yuLke
MkkiÚke yøkíÞLke ÷kûkrýfíkk Au. yu{kt ykþhu Mkhuhkþ 1 rf.{e.Lke Ÿ[kEyu 6.50 Mku.Lkk Ëhu
íkkÃk{kLk ½xu Au.
– Ÿ[kELke MkkÚku yk Ëhu íkkÃk{kLk 500 Úke 700 Mku. MkwÄe ½xu Au. su Ÿ[kEyu íkkÃk{kLk Ÿ[kELke MkkÚku
½xíkwt yxfe òÞ Au íku Mke{kLku ‘ûkku¼-Mke{k’ fnu Au. yk Mke{k rðMíkkh{kt nðkLkwt íkkÃk{kLk ÂMÚkh Úkíkwt
nkuÞ Au.
400
(2) Mk{íkkÃk ykðhý (Stratoshpere) :
– ûkku¼ ykðhý ßÞkt Ãkqhwt ÚkkÞ Au, íÞktÚke nðkLkwt çkeswt ykðhý Mk{íkkÃk ykðhý þY ÚkkÞ Au. íku
ûkku¼-Mke{k WÃkh ykþhu 50 rf.{e.Lke Ÿ[kE MkwÄe rðMíkhu÷wt Au.
– yk ykðhý{kt Éíkwyku Úkíke LkÚke. yuLke nðk yíÞtík MðåA yLku Ãkkík¤e Au. ûkku¼ ykðhý fhíkkt
yk ykðhý{kt ÃkkýeLke ðhk¤ fu ¼usLkwt «{ký ÷øk¼øk 1000 økýwt ykuAwt nkuÞ Au. ßÞkhu, ykuÍkuLkLkwt
«{ký 1000 økýwt ðÄwt nkuÞ Au. yk ykðhý{kt ykþhu 20Úke 40 rf.{e.Lke ðå[uLke Ÿ[kE{kt
ykuÍkuLk ðkÞwLkwt «{ký ðÄw òuðk {¤u Au. íkuÚke yk rð¼køkLku ‘ykuÍkuLk ykðhý’ Ãký fnu Au.
– MkqÞoLkk yíÞtík økh{ Mktnkhf yuðk Ãkkhòtçk÷e rfhýku ðkíkkðhýLkk yk ¼køkku{kt þku»kkÞ Au. íkuLkk
÷øk¼øk 99 xfk sux÷k ¼køkLku Ãk]Úðe MkÃkkxe MkwÄe ÃknkU[íkk íku hkufu Au. ykuÍkuLk ðkÞw ykìÂõMksLk
ðkÞwLkku s yuf «fkh Au. ykìÂõMksLkLkk yuf yýw{kt çku Ãkh{kýwt nkuÞ Au, ßÞkhu ykuÍkuLkLkk yuf
yýw{kt ykìÂõsLkLkk ºký Ãkh{kýwt nkuÞ Au. íkuÚke íku ykìÂõMksLkÚke ËkuZøkýku ¼khu Au.
– ðes¤eLkku íký¾ku fu [{fkhku ÚkðkÚke ykìÂõsLkLkk yýwyku ykuÍkuLk{kt VuhðkÞ Au. íku stíkwLkkþf,
ykhkuøÞ«Ë Au íkÚkk MkqÞoLkk Mktnkhf rfhýkuÚke Ãk]ÚðeLkwt hûký fhu Au. yk Míkh{kt ðkˤku, ðtxku¤ Lkk
nkuðkÚke sux rð{kLkku ykuAk rðhkuÄ MkkÚku ÍzÃkÚke Qze þfu Au.
– Mk{íkkÃk ykðhý{kt Ãk]Úðe MkÃkkxeÚke 20 rf.{e.Lke Ÿ[kE MkwÄe nðkLkwt íkkÃk{kLk ÷øk¼øk ÂMÚkh hnu
Au. yu ÃkAe Ÿ[kELke MkkÚku íkkÃk{kLk Äe{u-Äe{u ðÄðk ÷køku Au yLku ykþhu 50 rf.{e.Lke Ÿ[kEyu
íkkÃk{kLk ðÄíkwt yxfe òÞ Au suLku ‘Mk{íkkÃk Mke{k’ fnu Au.
(3) {æÞkðhý (Mesoshere) :
– Mk{íkkÃk ykðhýLke WÃkh ykþhu 80 rf.{e.Lke Ÿ[kE MkwÄeLkk ðkíkkðhýLkk ¼køkLku {æÞkðhý fnu
Au. íku{kt Ÿ[kEyu síkkt íkkÃk{kLk ½xíkwt òÞ Au.
– ykþhu 80 rf.{e.Lke Ÿ[kEyu íku ½xíkwt yxfe òÞ Au. yk Ÿ[kELku ‘{æÞkðhý Mke{k’ fnu Au. yk
Mke{k rðMíkkh{kt nðkLkwt íkkÃk{kLk – 900 Úke – 1000 Mku, sux÷wt nkuÞ Au.
(4) W»{kðhý (Thermosphere) :
– {æÞkðhýLke WÃkh 80 rf.{e.Lke Ÿ[kEyuÚke þY ÚkE yðfkþ{kt ßÞkt ðkíkkðhý Ãkqhwt ÚkkÞ Au. íÞkt
MkwÄe rðMíkhu÷k ykðhýLku W»{kðhý fnu Au. yu{kt Ÿ[kELke MkkÚku íkkÃk{kLk ðÄíkwt òÞ Au. 350
rf.{e.Lke Ÿ[kEyu íkkÃk{kLk ykþhu 9000 Mku. sux÷wt nkuÞ Au.
– MkqÞoLkk Ãkkhòtçk÷e rfhýkuLkk Mkíkík {khkLku fkhýu W»{kðhýLke nðkLkwt ykÞLkefhý ÚkkÞ Au. nðk
ykÞLk{kt VhuðkÞ Au. yux÷u fu rðãwík{Þ çkLku Au. ðkíkkðhýLkk yk ykðhýLku ykÞLkkðhý Ãký fnu
Au. íku{kt Ÿ[kELke MkkÚku íkkÃk{kLk ðÄíkwt nkuÞ Au.
– rËðMk{kt íkkÃk{kLk ykþhu 5500 Mku. Úke 11000 Mku. sux÷wt yLku hkºku ½xeLku 1500 Mku. sux÷wt ÚkkÞ Au.
¾qçk Ÿ[k íkkÃk{kLkLku fkhýu yk ykðhýLku ‘W»{kðhý’ Ãký fnu Au. W»{kðhLkk 500 rf.{e.Lke
Ÿ[kE ÃkAeLkk ykþhu 2000 rf.{e.Lkk Ÿ[kE MkwÄeLkk ¼køkLku ‘çkkÌkkðhý’ fnu Au.
 401
– Ãk]Úðe MkÃkkxe Ãkh yLkw¼ðkíke Éíkwyku{kt {kºk ûkku¼kðhýLkk Lke[uLkk MíkhLke s rLkrùík ¼qr{fk
nkuðkÚke «Ëq»ký{kt íkuLkk «{ký{kt çkeò Míkhku {n¥ðLke ¼qr{fk Ähkðíkk LkÚke.
• ðkíkkðhýkt «Ëq»ký :
– nðk{kt hnu÷k fkuEÃký «Ëq»kfku ûkku¼ ykðhý{kt Q[u ÃknkU[e yuLke nðkLke MkkÚku Lke[u ykðu Au, íÞkhu
nðkLkwt {kuxwt «{ký yuLkku Lkkþ fhu Au yÚkðk íkku ¼kiríkf fu hkMkkÞrýf ÃkrhðíkoLkkuLku fkhýu íku YÃkktíkrhík
ÚkE økÞkt nkuÞ Au yÚkðk íkku ðhMkkË yu{Lkku ðkíkkðhý{ktÚke Ëqh fhe Ëu Au, íÞkhu íku ÃkkýeLke ðhk¤Lkk
fýku MkkÚku [kUxe òÞ Au, su ðhMkkË fu çkhV çkLkeLku Ãk]Úðe MkÃkkxe Ãkh ÃkkAkt Vhu Au.
– ðkíkkðhý{ktLkk ðkÞwyku Mkk{kLÞ heíku «Ëq»kfku{kt nðkLkwt ¼khu «{ký {u¤ðeLku yuLku rð¾uhe Lkk¾u Au.
ykLkkÚke «Ëq»kfkuLkwt «{ký ykuAwt ÚkELku MðefkÞo fûkkLkwt çkLku Au. Ãkhtíkw yuLkku rð¾uhkðkËLkku Ëh ÃkrhÂMÚkríkLkk
ykÄkh Ãkh hnu÷ku Au.
(y ) MÚk¤kf]rík (Topography) :
– Mkk{kLÞ heíku MkqÞo«fkþÚke Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe økh{ ÚkE òÞ Au. MktðnLkLke r¢ÞkLku fkhýu Ãk]ÚðeLkk
MktMkøko{kt hnu÷e nðk Ãký økh{ ÚkkÞ Au. yk økh{ nðk WÃkhLke Xtze nðkÚke n÷fe nkuÞ Au. íkuÚke
íku WÃkh òÞ Au. yk{, yk heíku Lke[uLke MkÃkkxe Ãkh WíÃkLLk ÚkÞu÷k «Ëq»kfku yMkhfkhf heíku Vu÷kE
òÞ Au.
– fux÷efðkh MkktsLkk Mk{Þu þktík ðkíkkðhý{kt yk «r¢Þk ŸÄe çkLku Au. MkqÞo«fkþðk¤k rËðMku MkqÞkoMíkLkk
f÷kf, çku f÷kf Ãknu÷kt s{eLk{ktÚke W»{k çknkh Lkef¤ðk ÷køku Au yLku s{eLk MkÃkkxeLke LkSfLke
nðk ÍzÃkÚke Xtze Úkðk ÷køku Au.
– su ÃkðLk Lk nkuðkÚke s{eLk Xtze çkLÞk ÃkAe Xtze nðkLke yuf ÂMÚkh MkÃkkxe çkLke òÞ Au. Ãkrhýk{u
Íkf¤ MkkÚkuLkwt ÄwB{Mk ò{ðk {tzu Au. ðnu÷e MkðkhLkku MkqÞo yk ÄwB{MkLku ¼uËe Mkfíkku LkÚke. Mk½Lk Xtze
nðk WÃkh Ÿ[u sE þfíkku LkÚke yLku WÃkhLke økh{ nðkÚke fuË ÚkE òÞ Au.
– ykMkÃkkMk Ãknkze rðMíkkh nkuðkLku fkhýu íku yu ûkuºkLke çknkh sE þfíke LkÚke. ¼]á~Þku (MÚk¤kf]ríkyku)Lke
yk ÷kûkrýfíkkyku su{kt «Ëq»kfku ÃkqhkÞu÷k nkuÞ yuðk yuf çktÄk hkMkkÞrýf rhyuõxh MkkÚku Mk{kLkíkk
Ähkðu Au. rþÞk¤kLke Éíkw{kt {kuxk¼køku hkrºkLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk ykðe Ëþk s¤ðkE hnu Au yLku
MkqÞkuoËÞLke Ãknu÷kt íkuLke íkeðúíkk MkkiÚke ðÄw nkuÞ Au. MkðkhLkku MkqÞo s{eLkLku økh{ fhu Au.
– íÞkhu ÃkkMkuLke nðk Ãký f÷kf-çku f÷kf{kt økh{ ÚkELku Ÿ[u [Zíke òÞ Au. òuhËkh ÃkðLk íkuLku rð¾uhe
Lkkt¾u Au. Xtzk «Ëuþku{kt ykðe ÃkrhÂMÚkrík yLkuf rËðMkku MkwÄe s¤ðkE hnu Au, ykðe ÃkrhÂMÚkríkLku
Äw{úTÄwB{Mk (Smog = Smoke + Fog) fnu Au.
– yuLkwt ©uc WËknhý E.Mk. 1952{kt ÷tzLkLkk Äúw{-ÄwB{MkLkwt Au. ÷tzLk{kt íku Mk{Þu ½hkuLku økh{ hk¾ðk
{kxu øktÄfÞwõík fku÷MkkLkku WÃkÞkuøk ÚkðkÚke ¾qçk {kuxk «{ký{kt Äq{kzku Úkíkku níkku. ð¤e, íkkÃk rðãwík
{Úkfku{ktÚke, ykiãkurøkf yuf{ku{ktÚke Ãký MkÕVh ykìõMkkEzÞwõík Äw{kzku {kuxk «{ký{kt Lkef¤íkku
níkku.
402
– ykfÂM{f «ríkfq¤ nðk{kLkLku fkhýu ðkíkkðhý{kt Äw{kzku yLku MkÕVh ykìõMkkEz suðk ðkÞw «Ëq»kfku
yufrºkík Úkðk ÷køÞk yLku ÷tzLk þnuh WÃkh fk¤w ÄwB{Mk AðkE økÞwt. ‘{xhLkk MkqÃk’ suðwt økkZ
Äq{úÄqB{Mk ÚkE økÞwt. su{kt á~Þíkk ¾qçk ykuAe níke.
– Äq{úÄwB{MkLkk yk [kh-Ãkkt[ rËðMkku{kt ÷kufku ïkMkLke íkeðú Mk{MÞkyku suðe fu ïkMk Lk¤e{kt çk¤íkhk,
¾ktMke, Lkkf ðnuðwt, øk¤k{kt ¾fhe çkkÍðe, WÕxe Úk¤e íkÚkk ykt¾kuu{kt çk¤íkhk ðøkuhuÚke Ãkezkðk ÷køÞk
yLku ykþhu 4000 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk.
(çk) nðk{kLkLke ÃkrhÂMÚkrík :
– økríkþe÷ ÃkðLkkuÚke «Ëq»kfku ÍzÃkÚke nðk{kt rð¾hkE òÞ Au. òu ÃkðLkLke økrík ykuAe nkuÞ íkku çktLkuLkwt
r{©ý ÚkkÞ Au yLku «Ëq»kfkuLkwt ¼khu «{ký s¤ðkE hnu Au. ÃkðLk ßÞkhu MkÕVh zkÞkuõMkkEz yLku
LkkRxÙkusLk ykìtõMkkEz rð¾uhe (YÃkktíkrhík) Lkkt¾u Au íÞkhu íku çkeò ¢{Lkk «Ëq»kf çkLku Au. su{fu
MkÕ^Þwrhf yìrMkzLkk xeÃkkt, MkÕVux íkÚkk LkkRxÙux ûkkhkuLkk fýku, LkkRrxÙf yìrMkzLke çkk»Ãk, yk hMkkÞýku
çku MðYÃk{kt :
(1) yìrMkz ð»kko : ðkˤku, çkhV, ÄwB{Mk íkhefu yLku
(2) þw»f yìrMkrzf fýkuLkk YÃk{kt. yu{ktÚke çkLkíkkt r{©ýLku yìrMkz s{kð rLkûkuÃkefhý fu yìrMkz
ð»kko fnu Au.
– yìrMkz ð»kkoÚke ¾qçk s LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. íkuLkkÚke yMÚkk{kt suðk ïkMkLkk hkuøkku Úkíkkt yfk¤{]íÞw ÚkE
þfu Au. yiríknkrMkf R{khíkku, {qŠíkyku, Äkíkwyku yLku {kuxhfkhkuLke [{fLku Ãký LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– yk yìrMkz s{kðx ÍkzLkkt ÃkktËzkykuLku MkeÄk s nkrLk ÃknkU[kzu Au íkÚkk ð]ûkku Lkçk¤kt Ãkze òÞ Au.
yìrMkz ð»kko{kt hnu÷k LkkRrxÙf yìrMkz yLku LkkRxÙuxLkk ûkkhku {kxe{kt LkkRxÙkusLkLkwt Míkh ¾qçk {kuxk
«{ký{kt ðÄkhu Au.
– ykÚke Ãknu÷kt ðLkMÃkríkLke ð]rØ{kt íkuS ykðu Au yLku {kxeLkk çkeò Ãkku»kfík¥ðku, su{ fu fìÂÕþÞ{ yLku
{ìøLkurþÞ{ ½xu Au. ytíku ðLkMÃkríkLke ð]rØ yLku þÂõík{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
• MkSðMk]rü Ãkh nðkLkk «Ëq»kýLke yMkh :
– fwËhíke heíku s {kLkðeLke ïMkLkr¢Þk{kt yuðkt yLkuf íktºkku Au su nkðLkk «Ëq»kýÚke çk[kðu Au. su{
fu, LkkfLke ytËhLkk ðk¤ {kuxk hsfýkuLkkuu Lkkf{kt «ðuþíkk yxfkðu Au. {kLkðeLke ïkMkLk¤eLkk
WÃkhLkk ¼køk{ktLke ytËhLke íð[kLkwt [efýwt Ãkz Íeýk fýkuLku sfze ÷u Au yLku ðkÞðeÞ-økìMksuðk
«Ëq»kýkuLku ykuøkk¤e Lkk¾u Au.
– ïkMkLk¤eLkk WÃkhLkk ¼køk{kt ßÞkhu «Ëq»kfkuLku fkhýu [¤ ykðu íÞkhu Aªf yÚkðk ¾ktMke ykðu Au yLku
íÞkhu «Ëqr»kík nðk yLku [efýku ÃkËkÚko [efkþYÃku çknkh ykðe òÞ Au. su ÔÞÂõík ÷ktçkk Mk{ÞÚke
Äúq{úÃkkLkLke ykËík Ähkðu Au fu nðkLkk «Ëq»kfku MkkÚku ÷ktçkk Mk{ÞÚke MktÃkfo{kt Au íkuLke fwËhíke «ríkhkuÄf
ÔÞðMÚkkyku Ãkh Ëçkký ykðu Au yÚkðk íkku íkuLku Lkçk¤e Ãkkze Ëu Au. Mkk{kLÞ heíku çkk¤fku, øk¼oðíke
 403
Mºkeyku, ð]Øku yLku yMÚk{k, ÓËÞ hkuøk, ïkMkkuåAðkMk suðk hkuøkÚke Ãkerzík ÔÞÂõíkyku nðkLkk «Ëq»kýÚke
ðÄw «¼krðík ÚkkÞ Au.
(1) ¼khu ðknLkÔÞnkh Ëhr{ÞkLk WíÃkLLk Úkíkku fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz ðkÞw þheh{kt «ðuþíkkt þhehLku
{¤íkkt ykìÂõMksLkLke {kºkk ½xe òÞ Au yLku Ãkux{kt økhçkz fu {kÚkkLkku Ëw¾kðku ÚkkÞ Au.
ykt¾ku{kt á~Þíkk ykuAe ÚkE òÞ Au. Äq{úÃkkLk yu fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz MkkÚkuLkk MktÃkfoLkwt MkkiÚke
{kuxwt fkhý Au. su nðk{kt 0.001 xfk fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz nkuÞ íku{kt f÷kfku MkwÄe hnuðkÚke
íkuðe nðk çknkuþe, fku{k íkÚkk {]íÞwLkwt fkhý Ãký çkLku Au.
(2) ¾Lkesíku÷Lke rhVkELkhe, ¾kíkhLkk fkh¾kLkkt sMkík yLku MkeMkkLkwt þwrØfhý fhíkkt yuf{ku
ðøkuhu{ktÚke MkÕVh zkÞkuõMkkEz ðkÞwYÃku ðkíkkðhý{kt ¼¤u Au. yk ðkÞwLkk ðÄw MktÃkfo{kt hnuðkÚke
VuVMkktLke nðkLke fku»kkuLke Lk¤e Mkktfze çkLku Au, çkúkUfkExeMk ÚkE þfu Au. ykt¾{kt çk¤íkhk,
y©wøkútrÚkyku Ãkh LkwfMkkLk, Ë{ suðk hkuøkku ÚkkÞ Au. yk ðkÞw Ãkkýe, nðk{ktLkk ykìÂõsLk íkÚkk
çkeò ÃkËkÚkkuo MkkÚku «r¢Þk fheLku øktÄÞwõík íkuòçk çkLkkðu Au. yk íkuòçk fýkuLke MkkÚku [kuutxe
òÞ Au yLku òu íkuðk fýku ïkMk{kt òÞ íkku VuVMkk{kt Mkzku WíÃkLLk fhu Au.
(3) LkkExÙkusLk ykìõMkkEzÚke yMÚk{k, çkúkUfkRrxMk, ïkMkLkk [uÃke hkuøkku, suðkt fu RL^ÕÞwyuLÍk,
þhËe, ÷ktçku økk¤u VuVMkkt íkÚkk ÓËÞhkuøk WíÃkLLk fhu Au.
(4) çkuLÍeLk, Vku{oÂÕznkEz suðk çkk»Ãke¼ðLk ÚkE þfu íkuðk fkçkorLkf r{©ýku yLku MkeMkwt, furzÞ{
suðkt Íuhe fýku {kLkð þheh{kt yLkuf rðfkhku, «sLkLk MktçktÄe Mk{MÞkyku, fu fuLMkh suðk
hkuøkku ÚkE þfu Au. Vkuxkufur{f÷Lkwt yuf ½xf ykuÍkuLk òu ðkhtðkh ïkMk{kt ÷uðk{kt ykðu íkku
íkuLkkÚke ïkMk{kt íkf÷eV, ¾ktMke íkÚkk ykt¾-Lkkf yLku øk¤k{kt çk¤íkhk suðe íkf÷eVku ÚkE þfu
Au.
• ðLkMÃkrík Mk]rü Ãkh nðkLkk «Ëq»kýLke yMkh :
– Mkíkík nðkLkk «Ëq»kfku MkkÚkuLkk MktÃkfoÚke ðLkMÃkríkLke «fkþ-Mkt&÷u»kýLke r¢Þk{kt yLku yu îkhk ðLkMÃkríkLke
ð]rØ{kt yðhkuÄ Q¼ku ÚkkÞ Au. ðLkMÃkríkLke Ãkku»kfík¥ðkuLke økúnýûk{íkk ½xu Au yLku ÃkktËzkt Ãke¤k fu
¼q¾hk htøkLkk çkLkkðe Ëu Au yÚkðk íkku ÃkktËzkt ¾he s òÞ Au.
– ÃkktËzktLkk rAºkku{kt ßÞkhu fux÷ktf ðkÞw «Ëq»kfku «ðuþ fhu Au íÞkhu íku ÃkkfkuLkk ÃkktËzktLku LkwfMkkLk fhu
Au. ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÃkktËzktyku ðkÞw «Ëq»kfkuLkk MktÃkfo{kt hnuíkkt ÃkktËzktLke [efýe MkÃkkxe
su ÃkkýeÚke yíÞkrÄf LkwfMkkLk hkufðk{kt {ËËYÃk çkLku Au, íkuLkku ðkÞw «Ëq»kfku Lkkþ fhe þfu Au, suLkkÚke
ÃkktËzktykuLku hkuøkku, fezkyku, yLkkð]rü yLku rn{ ÃkzðkÚke LkwfMkkLk ÚkE þfu Au.
– òu ðLkMÃkrík Ãkh MkÕVh zkÞkuõMkkEzLkku s{kð ðÄw nkuÞ íkku {kuxk¼køkLke zk¤eyku fzf yLku Mk¾ík
ÚkE òÞ Au yLku ¾he Ãkzu Au. ÷kunÄkíkw fu fku÷Mkku çkk¤eLku ðes¤e WíÃkLLk fhíkkt Þtºkku y™u ykiãkurøkf
yuf{ku{ktÚke íkÚkk ðknLkku{ktÚke Lkef¤íkkt ðkÞw«Ëqþfku{kt Ÿ[k «{kýLke MkkÚku ÷ktçkku Mk{Þ MktÃkfo{kt
hnuðkÚke ð]ûkku yLku AkuzðkykuLku LkwfMkkLk ÚkE þfu Au.
404
• ÃkËkÚkkuo Ãkh nðkLkk «Ëq»kýLkku «¼kð :
– nðkLkk «Ëq»kfku «rík ð»ko yçkòu YrÃkÞkLkwt LkwfMkkLk fhu Au. íkuLkkÚke ðknLkku y™u {fkLkLkk çknkhLkk
htøkkuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. Mk{økú rðï{kt nðkLkk «Ëq»kfkuÚke yiríknkrMkf E{khíkku, ykhMkÃknkýLke {qŠík,
MÚkkÃÞ f¤k, yrîíkeÞ M{khfku suðkt MÚk¤kuLkku htøk çkøk÷kE hÌkku Au fu Ãke¤kþ Ãkzíkku ÚkE hÌkku Au.
yLkuf MkËeykuÚke su yiríknkrMkf Mk[ðkE hÌkkt íkuLkk {kºk nðkLkk «Ëq»kfkuLkku fkhýu ÍzÃkÚke htøk
çkË÷kE hÌkk Au.
• Mk{íkkÃk ykðhý Ãkh nðkLkk «Ëq»kýLke yMkh :
– Ãk]Úðe MkÃkkxeLku MkqÞoLkk Mktnkhf yuðk Ãkkhòtçk÷e rfhýkuÚke çk[kðLkkh, ykuÍkuLk ðkÞw Mk{íkkÃk ykðhýLkk
WÃkhLkk ¼køk{kt hnu÷ku Au. su ‘ykuÍLk ykðh’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. Ãk]ÚðeLke MkÃkkxeÚke 60 rf.{e.Lke
Ÿ[kE MkwÄe íku rðMíkhu÷wt nkuðk Aíkkt MkÃkkxeÚke 20 Úke 25 rf.{e. MkwÄeLkk rðMíkkh{kt s íku MkkiÚke ðÄw
½è Au.
– ykuÍkuLk ykðhý{kt hnu÷k ðkÞwykuLkk yuf ÷k¾ yýw{kt{kt ykuÍkuLkLkku {kºk yuf yýw s nkuÞ Au.
ykÚke s ykukÍkuLkLke ½èíkk{kt Mknus Ãký VuhVkh ÚkkÞ íkku Ãký íku Ãk]Úðe ÃkhÚke MkSðMk]rü Ãkh
ykùÞofkhf yMkh Ãkkzu Au.
– ykuÍkuLk ykìÂõMksLkLkku s «fkh Au. ykìÂõMksLk yuf yýw{kt çku Ãkh{kýw (O2) nkuÞ Au, ßÞkhu
ykuÍkuLkLkk yuf yýw{kt ykìÂõsLkLkk ºký Ãkh{kýwt (O3) nkuÞ Au. fwËhíke heíku ðkíkkðhý{kt ðes¤eLkku
ík¾ýku fu [{fkhku ÚkðkÚke ykìÂõMksLkLkk yýwyku rð¾trzík ÚkELku ykuÍkuLk{kt VuhðkÞ Au. suLkk fkhýu
ykuÍkuLkLkk Ãkz{kt Mk{íkw÷k s¤ðkE hnu Au. þwØ nðk{kt fu «Ëq»kfkuuLkk y¼kð{kt fwËhíke heíku s
ykuÍkuuLkLkwt rLk{koý Úkíkwt hnu Au. Ãkhtíkw, «Ëq»kfkuLke nksheÚke ykuÍkuLk çkLkðkLke r¢Þk{kt ð½-½x ÚkÞk
fhu Au.
– E.Mk. 1985{kt fux÷kf rçkúrxþ MktþkuÄfkuyu ykuÍkuLk ÃkzLkk {kÃk «fkrþík fÞkO. suLkk ykÄkhu ÏÞk÷
ykÔÞku fu ykuÍkuLkLkku {kuxk «{ký{k rðLkkþ ÚkÞku Au. suLku ‘ykuÍkuLk økkçkzwt’ fu ‘ykuÍkuLk fkýwt’ fnu
Au.
– ykuÍkuLkLkk «{kýLku zkçkMkLk yuf{ (Davson Units - DU) Úke {kÃkðk{kt ykðu Au. Ãk]Úðe MkÃkkxeÚke
50 rf.{e. MkwÄeLkk ðkÞwLkk ‘Míkt¼’{kt ykuÍkuLkLkk MktÃkqýo «{kýLku ‘MktÃkqýo ykuÍkuLk Míkt¼’ fnuðk{kt
ykðu Au. Mk{wÿLke MkÃkkxe ÃkhLkk Mkk{kLÞ íkkÃk{kLk yLku Ëçkký Ãkh 100 zeÞw = 1 r{.{exh þwØ
ykuÍkuLk nkuðwt òuEyu.
– nðkLkk «Ëq»kfku suðkt fu, Mke.yuV.Mke. økìMkku, õ÷kuhkuV÷kuhku fkçkoLk ykuÍkuLkLkk ÃkzLke ½èíkk{kt ½xkzku
fhu Au. õ÷kuhku^÷kuhku fkçkoLMk yßð÷Lkþe÷, yufË{ ÂMÚkh, rçkLkÍuhe yLku WÃkÞkuøk fhðk{kt Mkwhrûkík
nkuÞ Au. ykÚke íku yuhkuMkku÷, yu.Mke., hur£shuxhku, yÂøLkþk{fLkkt Þtºkku suðk yLkuf ykiãkurøkf
WÃkÞkuøkku {kxu ykËþo økìMk Au.
 405
– Veý, VwðkhkLke su{ «ðkneLkku Atxfkð fhíkkt rxLkLkk zççkkyku suðkt fu, Ãkh^Þw{, Ëðkyku, Y{
£uþLkh ðøkuhu{kt õ÷kuhkuV÷kuhku fkçkoLk nkuÞ Au. yk ðkÞwLkku WÃkÞkuøk MkkuVk, [xkEyku, fk[, rzMÃkkuÍuçk÷
ø÷kMk, rðãwík-hkuÄLk {kxu Ãkìfu®søk Mkk{økúe {kxu, fkuÕz Mxkuhus ÚkkÞ Au. yk ðkÞwLkk ÂMÚkhíkkLkk økwýLku
fkhýu ðkíkkðhýk{t íkuLkwt SðLk ÷ktçkw nkuÞ Au.
– ykuÍkuLk ðkÞw {kxu ðÄw LkwfMkkLkfíkko «Ëq»kf nu÷kuLk økìMk Au. nu÷kuLk økìMk{kt õ÷kurhLkLkk çkË÷u çkúkur{LkLkk
Ãkh{kýwt nkuÞ Au. ykÚke íku, õ÷kuhku^÷kuhku fkçkoLkÚke Ãký ðÄw òu¾ýe Au. nu÷kuLkLkku WÃkÞkuøk yÂøLkþk{f
ÃkËkÚkkuo{kt ðÃkhkÞ Au. fkhý íku ykøk yku÷ðíkk Mk{Þu ÷kufkuLku íkÚkk WÃkfhýkuLku LkwfMkkLkfíkko LkÚke.
– õ÷kuhku^÷kuhku fkçkoLk yLku nu÷kuLk {wõík ÚkÞk ÃkAe íku ðkíkkðhýLkk WÃkhLkk Míkh{kt ÃknkU[e òÞ Au.
yLku Äe{u-Äe{u íÞkt Vu÷kE òÞ Au. òu fu, 10-15 ð»koLkku Mk{Þ ÷uíke yk ¾qçk s Äe{e «r¢Þk Au.
Mk{íkkÃk ykðhý{kt MkqÞoLkk Ãkkhòtçk÷e rð-rfhýku hkMkkÞkrýf çktÄLkLku AuËeLku õ÷kuhku^÷kuhku fkçkoLk{ktÚke
õ÷kurhLk ðkÞwLku {wõík fhe Ëu Au. íku ÃkAe ykuÍkuLkLkk yýwyku Ãkh yk¢{ý fheLku íku{Lku, ykìÂõsLkLkk
yýwyku yLku Ãkh{kýwyku{kt ðnU[e Lkkt¾u Au.
– Mk{økú Ãk]Úðe Ãkh õ÷kuhkuV÷kuhku fkçkoLkLkwt rðíkhý yufMkh¾wt nkuðk Aíkkt ykuÍkuLkLkku Lkkþ Ërûký Äúwð Ãkh
ÚkÞku Au. yuLxkforxfkLkk ðkíkkðhý{kt nðk{kLkLke ÃkrhÂMÚkrík yrík rð»k{ Au. ynª çkhVkåAkrËík
rðMíkkhLku fkhýu MktÞkuøk MkV¤ ÚkE òÞ Au.
– ykìMxÙur÷Þk, LÞqÍe÷uLz, Ërûký ykr£fk, Ërûký y{urhfkLkk fux÷kf ¼køkku{kt ykuÍkuLkLkwt Ãkz Ãkkík¤wt
ÚkE økÞwt [u. Mk{økú rðïLkk Ëuþku yk çkkçkíku Mkòøk çkLÞk Au. ¼khíku E.Mk. 1992{kt {kurLxÙTÞ÷ MktrÄ-
fhkh Ãkh nMíkkûkh fÞkO Au. suLkwt ÷ûÞ ykuÍkuLk MíkhLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzðk ÃkËkÚkkuoLkk WíÃkkËLk yLku
ðÃkhkþ Ãkh rLkÞtºký {qfðkLkku Au.
• ykuÍkuuLk Míkh{kt ½xkzku Úkíkkt Q¼e Úkíke ÃkrhÂMÚkrík :
– ykuÍkuLk Míkh Ãkkík¤wt ÃkzðkÚke fu ½xðkÚke yLkuf rðÃkheík rÃkrhÂMÚkríkyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au su Lke[u {wsçk
Au :
• ykçkkunðk ÃkhLke yMkh :
– nðkLkk «Ëq»kýLku fkhýu Mk{økú rðï{kt økh{eLkwt «{ký ðæÞwt Au. fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, LkkRxÙkusLk
ykìõMkkRz, r{ÚkuLk, õ÷kuhkuV÷kuhku fkçkoLk ðøkuhu økìMkLkk MktfuLÿeÞ ÚkðkÚke ykuÍkuLk Míkh Ãkkík¤wt Ãkzâwt Au.
íkÚkk Ërûký Äúwð ÃkhLkwt økkçkzwt {kuxwt ÚkE hÌkwt Au.
– ÃkkýeLke ðhk¤, õ÷kuhkuV÷kuhku fkçkoLk, fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, r{ÚkuLk, LkkRxÙkusLk ykìõMkkEz suðk ½xfku
Ãk]Úðe MkÃkkxee LkSf Ãkkh-hõík rðrfhýku (nafra-red)Lkk YÃk{kt økh{e þku»ku Au. su ‘økúeLknkWMk
yMkh’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. yk ½xLkk fk[Lkk ½h suðe Au. fk[Úke çkL÷k ½hLke Ëeðk÷ku MkqÞoLke
økh{eLku ytËh ykððk Ëu Au.
– yk økh{eLku ytËh hnu÷k ÃkËkÚkkuo þku»ku Au yLku ÃkkŠÚkð rðrfhýLkk Y{kt økh{eLku ÃkhkðŠíkík fhu Au,
su fk[Lke Ëeðk÷Lke çknkh sE þfíke LkÚke. yux÷u fu, yk økh{e økúeLknkWMkLke ytËh s fuË ÚkELku
406
hnu Au. Ãkrhýk{u fk[Lkk ½hLke ytËhLkwt íkkÃk{kLk ðÄu Au. (íkuLkkÚke ytËh Wøkkzðk{kt ykðu÷e
LkðMÃkríkykuLkku rðfkMk Mkkhku ÚkkÞ Au.)
• ðirïf økh{eLkk «ríkfq¤ «¼kð :
– Ãk]ÚðeLkwt íkkÃk{kLk ðÄðkÚke ÄúwðeÞ «Ëuþku{kt çkhV Ãkeøk¤þu suLkkÚke Mk{wÿLke MkÃkkxe ðÄþu yLku rfLkkhk
«Ëuþku ÃkkýeLke MkÃkkxe Ÿ[e sðkÚke Ãkkýe{kt zqçke sþu.
– òu Mk{wÿLke s¤MkÃkkxe ºký {exh sux÷e Ÿ[e ykðu íkku {k÷Ëeð suðk xkÃkwyku ÃkqhuÃkqhk Mk{wÿ{kt
økhfkð ÚkE òÞ.
– çkktø÷kËuþ, ¼khíkLkk rfLkkhkLkk yLkuf «Ëuþku Ãkkýe{kt zqçke òÞ. ðirïf økh{eÚke Äúwð «Ëuþku Ãkh
{nkrðLkkþf yMkh Q¼e ÚkkÞ. su{ fu y÷kMkk rn{kåAkrËík «Ëuþ{kt çknw s {kuxk «{ký{kt r{ÚkuLk
ðkÞw fuË ÚkÞu÷ku Au. økh{eÚke çkhV Ãkeøk¤ðkÚke íku{kt hnu÷ku r{ÚkuLk ðkÞw {wõík ÚkkÞ Au. yk r{ÚkuLk
ðkÞwÚke ðirïf økh{eLke «r¢Þk{kt ¾qçk ÍzÃkÚke ðÄkhku ÚkkÞ Au.
– íkkÃk{kLk{kt ðÄkhku ÚkðkÚke ¾uík-ÃkuËkþku ykuAe WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– MkqÞoLke Qòo ðnU[ýe{Lkkt Úkkuzkuf Ãký VuhVkh ÚkðkÚke «kf]ríkf rLkðMkLktºkku{kt ÃkrhðíkoLkku ykðe þfu Au.
fkuEf MÚk¤u yríkðhMkkËÚke ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík WËT¼ðu, íkku fkuEf søÞkyu Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e
ÚkkÞ Au. ykÚke, Ãknu÷ktLkku ðhMkkËe rðMíkkh hý«Ëuþ{kt VuhðkE òÞ yLku ¾uíkefeÞ s{eLk «uËMkku
ðuhkLk çkLke òÞ Au. økúeLk nkWMk RVuõxÚke «kf]ríkf ðLkMÃkríkLkk «Ëuyuþku, ¾uíkeLkk Ãkkfku, Ãkk÷íkw
Ãkþwyku íkÚkk Mkqû{SðkuLke «òríkyku{kt ÃkrhðíkoLk ykðe þfu íku{ Au.
– MkqÞoLkkt rðrfhýku ðÄðkÚke ðMºkkuLkk htøkkuLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. yiríknkrMkf E{khíkku ðøkuhu ÍzÃkÚke
Íkt¾k Ãkze òÞ Au íkÚkk íkks{nk÷ suðk yiríknkrMkf rþÕÃk MÚkkÃkíÞ Ãke¤kþ Ãkzíkkt htøkLkk òuðk {¤u
Au.
• {kLkðMk{ks ÃkhLke yMkh :
– ykuÍkuLk Míkh{kt økkçkzwt ÃkzðkLku fkhýu íkÚkk nðk{ktLkk «Ëq»kfkuLku fkhýu, økh{eLkwt «{ký Äe{u-Äe{u
ðÄe hÌkwt Au, MkqÞoLkk Ãkkhòtçk÷e rðrfhýkuLkkt ðÄðkÚke [k{ze çk¤ðkLke, {kuríkÞku ykððku, íð[k{kt
fh[÷eyku Ãkzðe, [k{zeLkk fuLMkh ðøkuhu yLkuf «fkhLkk hkuøkku ÚkkÞ Au. þhehLke hkuøk-«ríkfkhf
ûk{íkk{kt ½xkzku ÚkkÞ Au. ykÚke ykuhe, yAçkzk suðk [uÃke hkuøk, rð»kkýwsLÞ hkuøkku (þheh Ãkh
VkuÕ÷eyku Úkðe), {÷urhÞk ðøkuhu suðk hkuøkku ÚkkÞ Au.
• yLkks yLku yLÞ ¾kã WíÃkkËLk :
– MkqÞoLkk Ãkkhòtçk÷e rðrfhýku ðLkMÃkríkLke «fkþ Mkt&÷u»kýLke r¢Þk Ãkh MkeÄe yMkh fhu Au. ykÚke
ðLkMÃkrík{ktLkk Ãkku»kfík¥ðkuLkku sÚÚkku ½xe òÞ Au íkÚkk ðLkMÃkríkLkk ð]rØ-rðfkMk{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
fXku¤, fkuçkes suðk þkf¼kS{kt íkuLke yMkh rðþu»k òuðk {¤u Au.
 407
– MkqÞoLkk yk Ãkkhòtçk÷e rðrfhýku Mkqû{ ðLkMÃkrík y™u «kýeykuLku ðÄw LkwfMkkLk fhu Au. Mkqû{ «kýeyku{kt
rðrfhýkuLke yMkhÚke «sLkLkfk¤ ½xu Au. yk Sðku ËrhÞkE yknkh-þ]t¾÷kLkk ykÄkh nkuðkÚke
yu{Lke MktÏÞk, «òríkÞ Mkthh[Lkk{ktLkk fkuEÃký VuhVkh, {kA÷eyku yLk ͪøkk-fh[÷k suðk fku[÷k{kt
hnuíkk ËrhÞkE SðkuLkk WíÃkkËLkLku «ríkfq¤ heíku yMkh fhu Au.
• nðkLkk «Ëq»kLku yxfkððkLkk WÃkkÞku : nðkLkk «Ëq»kýLku yxfkððk {kxuLkk WÃkkÞku yk {swçk Au.
• ðMíke rLkÞtºký :
– Mk{økú rðïLke Mk{MÞk ‘«Ëq»ký’ {kxu {nËytþu {kLkððMíke sðkçkËkh Au. ðÄíke síke ðMíkeyu Ãkkuíkkwt
SðLk Mkh¤ çkLkkððk {kxu ÃkkuíkkLke {q¤¼qík sYrhÞkík nðk, Ãkkýe y™u ¾kuhkfLku «Ëqr»kík çkLkkððk
{kxu rðrðÄ MkkÄLkku yLku ÞtºkkuLkwt MksoLk fÞwO Au.
– rðïLke ðMíke Ëh ð»kuo 2.5 xfkLkk Ëhu ðÄíke hne Au. yk Ëhu ðÄíke ðMíkeyu sxr÷ Mk{MÞkyku Q¼e
fhe Au. ¼Þtfh rðLkkþfkhe yuðk «Ëq»kýLku yxfkððkLkwt MkkiÚke yøkíÞLkwt Ãkrhçk¤ ðÄíke síke ðMíkeLku
yxfkððkLkwt Au.
(1) çk¤íkýLkk ÃkËkÚkkuo{kt VuhVkh fheLku : ykiãkurøkf yuf{ku{kt Mkt[k÷Lk þÂõíkLkk MkkÄLkku íkhefu
fku÷Mkk fu ¾Lkesíku÷Lku s¤rðãwík, MkqÞoþÂõík fu Mk{wÿ{ktLke þÂõík rðfMkkðeLku nðkLkwt «Ëq»ký
hkufe þfkÞ.
(2) [e{LkeLke Ÿ[kE ðÄkheLku, «uMkeÃkexuxhLkk WÃkÞkuøkÚke : r{÷ku fu fkh¾kLkkLke [{e{Lke Ÿ[kE
sux÷e ðÄkhu nkuÞ íku{ «Ëqr»kík ðkÞwLke yMkh ykuAe. ð¤e, [e{LkeLke WÃkh «uMkeÃkexuxh
çkuMkkzðk{kt ykðu íkku íkuLkkÚke hs øk¤kELku ykðíke nkuðkÚke ðkíkkðhý{kt íku ¼¤íke yxfu Au.
(3) Mkku÷h çkuxhe fhu økìMkÚke ðknLkku [÷kðeLku : nðkLku ½q{kzkÚke ðÄ r{÷Lk ÚkÚke yxfkððk
ðknLkku{kt Mkku÷h çkuxhe fu «ðkne økìMkLkku çk¤íký íkhefu WÃkÞkuøk fheLku Äq{kzku Lk fhu yuðe
Mkt[k÷Lk þÂõíkÚke [k÷e þfu yuðkt ðknLkku çkLkkððk òuEyu.
• ¼khík{kt nðkLkwt «Ëq»ký :
– ¼khík{kt nðkLkk «Ëq»kýLke {kºkk ¾qçk s ðÄw Au. rðïLkk {kºk {kuxk {nkLkøkhkuLke nðkLke økwýð¥kkLkwt
{qÕÞktfLk fhLkkh rðï MðkMÚÞ MktøkXLku Lkðe rËÕneLku [kuÚkk LktçkhLkwt «Ëqr»kík {nkLkøkh økýkÔÞwt Au.
– ¼khíkLkk yLÞ þnuhkuLke Mkh¾k{ýyu MkkiÚke ðÄw «Ëqr»kík þnuhku{kt rËÕneLkwt MÚkkLk «Úk{ LkÚke. fuLÿeÞ
«Ëq»ký rLkÞtºký çkkuzo (Central Pollution Control Board - CPCB)Lkk òLÞwykhe-2003{kt
«fkrþík Ãkrhðuþ{kt sýkðkÞwt Au fu, Mk{økú rðï{kt MkkiÚke ðÄw Íuhe-«Ëqr»kík nðk y{ËkðkË{kt Au.
yu ÃkAe fkLkÃkwh, Mkku÷kÃkwh yLku ÷¾LkkiLkwt MÚkkLk ykðu Au.
– yk þnuhkuLke nðk{kt çkkhef-Íkýk fýkuLkwt «{ký 60 {kR¢ku økúk{ «rík ½Lk{exhÚke 3 Úke 4 økýwt
ðÄkhu Au. yk ynuðk÷{kt ïkMk{kt ÷E þfkÞ yuðk fýÃkËkÚkkuoLkk «{ký yLkwMkkh E.Mk. 2000Lkk
ð»ko{kt 29 þnuhkuyu «Ëq»kýLkk «{kýLkk ¢{{kt økkuXÔÞkt níkkt. yu{ktÚke 14 þnuhku{kt nðk{kt «Ëq»kýLkwt
«{ký ®[íkksLkf Míkh Ähkðu Au.
408
– fuLÿeÞ «Ëq»ký rLkÞtºký çkkuzou ðknLkkuLku nðkLkk «qË»kýLkk {wÏÞ Mºkkuíkku{ktLkk yuf økýkÔÞku Au. {kuxk
þnuhku{kt LkkRxÙkusLk zkÞkuõMkEzLkwt «{ký Mkk{kLÞ heíku, 60/m3Lkk ðkŠ»kf Mðef]ík ÄkuhýLke LkSf
Au.
– su þnuhku{kt ðknLkkuLke MktÏÞk ðÄw Au su{ fu, rËÕneLkk Úkkuzk rðMíkkhku, fku÷f¥kk{kt «Ëq»kýLkk {kuxk
«{kýLku fkhýu ðknLk ÔÞðnkhLkk «Ëq»kýLkk økt¼eh «¼kðku Mkq[ðkÞk Au, AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuoÚke
rËÕne{kt ðknLkku îkhkLkk «Ëq»kýLku ykuAwt fhðk fux÷ktf Ãkøk÷ktyku Mk¾ík heíku ÷uðk{kt ykÔÞk Au. su{
fu, Þqhku-2 (Euros-2) ÄkuhýkuLkk WÃkÞkuøkÚke $Äý{kt MkÕVhLkwt «{ký ykuAwt ÚkELku 500 ÃkeÃkeyu{ ÚkÞwt
Au. Mke.yuLk.S.Lkk fkhýu nðkLke økwýð¥kk MkwÄhe Au.
– ykiãkurøkf yuf{ku fhíkkt ðknLkkuÚke Úkíkk «Ëq»kýLkwt «{ký ¾qçk ðÄe økÞwt Au. 5{e yur«÷ 2002{kt
Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk ykËuþ{kt fuLÿ MkhfkhLku yLÞ «Ëqr»kík Lkøkhku rðþu fkÞoðkne ÞkusLkkyku íkiÞkh
fhðkLkku rLkËuoþ fÞkuo níkku.
• yiríknkrMkf M{khfkuLkwt Mkthûký :
– ÃkÞkoðhý rðþu»k¿k ðfe÷u yu{.Mke.{nuíkkyu E.Mk. 1984{kt ònuhrníkLke yhS Ëk¾÷ fhe níke.
su{k ykøkúkLkk ykiãkurøkf yuf{kuLkk «Ëq»kfkuÚke íkks{nu÷Lku ÚkLkkhk LkwfMkkLk ytøku r[tíkk «økx fhðk{kt
ykðe níke. MkÕVh zkÞkuõMkkEz yLku fý ÃkËkÚkkuoLkk MktÃkfoÚke íkks{nu÷Lku ‘Mktøku{h{hLkwt fuLMkh’
(Marval Cancer) ÚkÞwt níkwt. yu{kt ÷e÷/Vqøk ðøkuhu ÷køkðkÚke íkuLke MkÃkkxe ½MkkE hne níke. htøk
Ãke¤ku Ãkze hÌkku níkku.
– fý ÃkËkÚkkuoLke s{kðxÚke íku Ãke¤ku Ãkze hÌkku níkku. yËk÷ík{kt yhS fÞkOLkk 12 ð»ko ÃkAe Mkðkuoå[
yËk÷íku íkks{nu÷Lke ykMkÃkkMkLkk 292 WãkuøkkuLku «Ëq»ký rLkðkhý {kxu Ãkøk÷kt ÷uðk yÚkðk íkku yk
WãkuøkkuLku çktÄ fhðkLkk ykËuþ ykÃÞk níkk.
– yk [wfkËkÚke yk yuf{ku {kxu ÃkÞkoðhý MLkune $Äý, su{ fu, «kf]ríkf økìMkLkku WÃkÞkuøk yrLkðkÞo
çkLÞku, òu yu{ Lk fhu íkku yk WãkuøkLkwt MÚk¤ çkË÷eLku çkesu Wãkuøk [÷kððk yu{ Mkq[ÔÞwt níkwt. yk{,
íkks{nu÷Lkk Mkthûký{kt Mkðkuoå[ yËk÷íkLke ¼qr{fk yøkíÞLke çkLke hne níke.
• nðkLke økwýð¥kk Ãkh Ëu¾hu¾ :
– ¼khík{kt nðkLke økwýð¥kk fu nðkLkk «Ëq»kýLke Ëu¾hu¾ {kxu fkuE MkwMÚkkrÃkík ÔÞðMÚkk yksu LkÚke.
E.Mk. 1960Lkk ËMkfk{kt MkÕVh zkÞkuõMkkEz, LkkRxÙkusLk ykìõMkkEz yLku fý ÃkËkÚkkuo suðk Úkkuzk
«Ëq»kfku Ãkh Ëu¾hu¾ hk¾ðkLke þYykík fhðk{kt ykðe níke.
– fkçkoLk {kuLkkuõMkkRz, MkeMkk ðøkuhu «Ëq»kfku Ãkh Mker{ík fûkkyu Lksh hk¾ðk{kt ykðíke níke. ßÞkhu
çkuÂLÍLk, Íeýk fýku ðøkuhu suðk Íuhe «Ëq»kfku rðþu fkuE òýfkhe s níke Lknª.
– ‘hk»xÙeÞ ÃkÞkoðhý RsLkuhe MktþkuÄLk MktMÚkk (NEERI) LkkøkÃkwh îkhk ¼khíkLkk þnuhkuLke ykMkÃkkMkLke
nðkLke økwýð¥kk Ãkh yuf yktfzkfeÞ økýíkhe fhíkkt íktºkku íkiÞkh fhðkk{kt ykÔÞk Au. E.Mk. 1985{kt
 409
CPCB (Central Pollution Control Board) yu ËuþLke ykMkÃkkMkLke nðkLke økwýð¥kkLku æÞkLk{kt
hk¾íkku ÃkkuíkkLkku fkÞo¢{ (NAAQM) þY fÞkuo.
– yu {kxuLkkt yktfzk su-íku hkßÞkuLke «Ëq»ký rLkÞtºký Mkr{ríkyu ykÃÞk, su ÃkAe fuLÿeÞ Mkr{ríkLku
{kuf÷ðk{kt ykÔÞkt. òu fu nðkLkk «Ëq»kýLke WÃkh Ëu¾hu¾ hk¾íkkt yksLkkt íktºkku, ÃkÞkoÃík MktÏÞk{kt
Ëu¾hu¾ {ÚkfkuLkk y¼kðLku fkhýu þnuh{ktLkk «Ëq»kýLkwt Mkk[wt r[ºk ykÃke þfíkkt LkÚke íkÚkk «Ëq»kfkuLke
ÞkËe{kt yLkuf økt¼eh Íuhe «Ëq»kfku ÃkËkÚkkuoLkku nsw MkwÄe Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku LkÚke.
• fkLkqLke Ãkøk÷ktyku :
– E.Mk. 1980{kt ¼khík{kt fuLÿ Mkhfkhu nðk «Ëq»ký rLkÞtºký Xhkð ÃkMkkh fÞkuo níkku. E.Mk. 1981{kt
ÃkÞkoðhý («Ëq»ký yxfkð yLku rLkÞtºký) rðþu fkÞËku çkLkkÔÞku. ßÞkhu 1986{kt ÃkÞkoðhýLkku
MkwhûkkÄkhku ÃkMkkh ÚkÞku. yk fkÞËk{kt Mkki «Úk{ðkh s ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÃknkU[zLkkhe fkuE Ãký
«ð]r¥kyku fhLkkh MktøkXLkkuLku Mkò ykÃkðk {kxu sYhe yuðe Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe níke.
– ðkLknÔÞðnkhÚke Úkíkkt «Ëq»kýLkwt rLk{ÞLk fhðk {kxu E.Mk. 1989{kt fuLÿeÞ {kuxh ðknLk fkLkqLk
çkLkkðkÞku níkku. su ÃkkA¤Úke E.Mk. 1986{kt MkwÄkhðk{kt ykÔÞku. yk MkwÄkhk ÃkAe E.Mk. 1990{kt
rLkÞ{ku çkLkkððk{kt ykÔÞk níkk íkÚkk Mkki «Úk{ E.Mk. 1991{kt Ãknu÷eðkh ðknLk rLk{koíkkyku {kxu
½q{kzkLkk {kuxk «{ký{kt Mºkkð ytøkuLkk {kÃkËtzku y{÷{kt ykÔÞk. E.Mk. 2000{kt VheÚke íkuLku
MkwÄkhðk{kt ykÔÞkt.
– nðkLke økwýð¥kkLkk «çktÄLkkuLkk MkwMÃkü fkÞo¢{ku nsw MkwÄe ¼khík{kt þY ÚkÞk LkÚke. nðkLkk «Ëq»ký
ytøkuLkk yuf fzf fkLkqLkLke MkkÚku MkkÚku yuf Mk{ÂLðík árüfkuýLke sYh Au. yk {kxuLkkt fux÷kt Mkq[Lkku
yk {wsçk Au :
(1) fwËhíke $Äýku (ÃkwLk: y«kÃÞ)Lkku WÃkÞkuøk ½xkzâku. (2) ðknLkku{kt ðÃkhkíkkt $ÄýkuLke økwýð¥kk
MkwÄkhðe. (3) ÃkwLk:«kÃÞ QòoLkk WÃkÞkuøkLku ðÄkhðk «kuíMkknLk ykÃkðwt. (4) «Ëq»kýLkk rLkÞtºkýLku
çkË÷u íku yxfkððk {kxu Ëçkký fhðwt.
• s¤ «Ëq»ký (Water Pollution) :
• ÃkkýeLke «kÃÞíkk :
– Ãk]Úðe MkÃkkxe Ãkh Ãkkýe yrLkðkÞo ÃkËkÚko Au. ÃkkýeLkk fkhýu s SðLk þõÞ çkLÞwt Au. Mk{økú Ãk]Úðe
MkÃkkxeLkk 71 xfk sux÷k rðMíkkh{kt s÷kðhý ykðu÷wt Au. Ãký, yk{ktLkwt 97 xfk sux÷wt Ãkkýe
{nkMkkøkhku{kt Au. ßÞkhu þwØ yuðwt Ãkkýe {kºk 3 xfk sux÷wt Au.
– yu{ktÚke 2.997 xfk ÃkkýeLku rn{ MðYÃku rn{kåAkrËík rðMíkkhku{kt rn{ MðYÃku Au. ßÞkhu, {kºk
0.003 xfk sux÷wt s Ãkkýe ykÃkýLku {kxeLkk ¼us{kt, ¼qøk¼os¤, ÃkkýeLke ðhk¤, LkËe, ík¤kð,
Íhýkt, Mkhkuðh ðøkuhu YÃk{kt «kÃÃk Au.
– çkeò þçËku{kt fneyu íkku, Ãk]Úðe ÃkhLkwt Ãkkýe òu 100 ÷exh nkuÞ, íkku WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ yuðwt
íkkswt Ãkkýe {kºk 0.003 ÷exh (yzÄe [{[e) sux÷wt nkuík.
410
– LkËe, Íhýkt, Mkhkuðhku, s÷ÃkÕ÷rðík, s{eLkku, f]rºk{ s¤kþÞku{t hnuíkkt ÃkkýeLku MkÃkkxe ÃkhLkwt Ãkkýe
fnuðkÞ. su Ãkkýe s{eLk{kt Lkeíkhu Au yuLku ‘¼qøk¼o’ s¤ fnuðkÞ Au. huíke, fktfhk, íkr¤ÞkLkk rAÿk¤w
ÃkÚÚkh{ktÚke ÍýeLku Ãkkýe s{eLkLke ytËh su Míkh{kt s{k ÚkkÞ Au íku MíkhkuLku yufrðV{o fnuðkÞ Au.
– {kuxk¼køku yufrðV{o ðhMkkËLkk ÃkkýeÚke yuLke òíku s ¼hkE òÞ Au. ðhMkkËLkwt Ãkkýe {kxe yLku
¾zfku{ktÚke Í{eLku s{eLkLke ytËh [kÕÞwt òÞ Au. yk «r¢ÞkLku «kf]ríkf rh[kso fnu Au.
– s{eLk Ãkh Akuzðk{kt ykðu÷k fkuE Ãký «Ëq»kf yufrðVMko{kt ÃknkU[u íÞkhu íku ¼qøk¼os¤Lku «Ëqr»kík fhu
Au íkÚkk fqðk, Ãkkíkk¤fqðk ðøkuhu «Ëqr»kík Úkíkkt íkuLke MkeÄe yMkh ¾uíkeLkk Ãkkfku Ãkh òuðk {¤íke nkuÞ
Au.
– ¼khík{kt sqLkÚke MkÃxuBçkh{kt-[ku{kMkeLke Éíkw{kt s ðhMkkË ÚkkÞ Au. {kuMk{e ykçkkunðk Ähkðíkk
¼khík{kt Éíkw «{kýu ÃkðLkku rËþk çkË÷íkk nkuÞ Au. rþÞk¤k{kt s{eLk¾tz íkhVÚke Mk{wÿ íkhVLke
÷nuhku íkÚkk WLkk¤k{kt Mk{wÿku ÃkhÚke s{eLk¾tz íkhVLke ÷nuhku òuðk {¤u Au.
– {kuMk{e ykçkkunðkLke ÷kûkrýfíkk «{kýu fux÷efðkh ¼khík{kt [ku{kMkwt ¾qçk s {kuzwt þY ÚkkÞ yÚkðk
íkku ðhMkkË s Lkk Ãkzu. íkku ð¤e, fkuEf rðMíkkh{kt ðhMkkË ¾qçk s ðÄw Ãkzu íkku yríkð]rü ÚkkÞ íkku
fkuE¾ søÞkyu ðhMkkË s Lk ÚkkÞ íku Ëw»fk÷ suðe ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ. ð¤e, ð»ko{kt yuf [ku¬Mk
Éíkw Ëhr{ÞkLk ðhMkkË Úkíkku nkuðkÚke ð»koLkk çkkfeLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÃkkýeLkku Ãkqhíkku Mktøkún
fhðku sYhe çkLku Au.
• s¤-«Ëq»kýLkku yÚko :
– “su Ãkkýe íkuLkk rLkÄkorhík WÃkÞkuøk {kxu yÞkuøÞ çkLku íkuLku «Ëqr»kík Ãkkýe fne þfkÞ.”
– LkËe, Mkhkuðh{kt hnu÷wt 1 xfk fhíkkt Ãký ykuAwt Ãkkýe fwËhíke heíku s þwØ MðYÃk{kt {¤íkwt LkÚke. íku{kt
þYykíkÚke s ½Lk, «ðkne fu ðkÞwYÃke ÃkËkÚkkuo ðÄíkk-ykuAk «{ký{kt ¼¤u÷k s nkuÞ Au. Ãkhtíkw,
fwËhíke heíku s Úkíkkt s¤«Ëq»kýLke Mkk{u {kLkðMkŠsík s¤«Ëq»kýLkwt «{ký yLkuføkýwt ðÄw Au.
– Mk{økú rðï{kt íku{s ¼khík{kt s¤«Ëq»kýLke Mk{MÞk ¾qçk íkeðú Au. World Commission on
WaterLkk sýkÔÞk «{kýu, “rðïLke {wÏÞ LkËeykuLkk 50 xfkÚke LkËeLkk s¤rðMíkkhku økt¼eh heíku
½xe økÞk Au yLku íku «Ëqr»kík ÚkE økÞk Au. íkuLkkÚke ykMkÃkkMkLkk ÃkÞkoðhý íktºkku Íuhe çkLke økÞk Au.
÷k¾ku ÷kufkuLkk ykhkuøÞ {kxu òu¾{ Q¼wt ÚkÞwt Au. rðïLkk ÄrLkf y™u økheçk çktLku Ëuþku íku{kt Mkk{u÷
Au.”
• s¤«Ëq»kýLkk WËT¼ðMÚkkLkku :
– s¤«Ëq»ký WËT¼ð MÚkkLkku ßÞktÚke «Ëq»kfku Ãkkýe{kt «ðuþ fhíkkt nkuÞ íkuLku fne þfkÞ. su{ fu,
ykiãkurøkf yuf{kuu íkÚkk LkøkhÃkkr÷fkLke Ëqr»kík Ãkkýe fu «ðkne çknkh fkZíke ÃkkRÃkku,.
– fux÷ktf rðMíkkhku{kt ÃkkýeLkk «Ëq»kýLkk Mºkkuík fu WËT¼ð MÚkkLkku Mknu÷kEÚke Lk yku¤¾e þfkÞ íkuðk
nkuÞ Au. su{ fu, ¾uíkk{ktÚke Lkef¤íkwt «Ëqr»kík Ãkkýe, yurMkz ð»kko ðøkuhu.
 411
• s¤«Ëq»kýLkk fkhýku : Lke[u {wsçk Au.
(1) s¤«Ëq»kfkuLke fux÷e fûkkyku nkuÞ Au. {kLkð-ÃkþwykuLkk yþwØ {¤-{qºk, hkuøkkuLkk fkhýYÃk
yusLx fu su{kt Sðkýwt, rð»kkýwyku, Mkqû{Sðe fku÷e (Escherichia) yLku MxÙuÃxkufkuõMk
Vkyufk÷eMk (Streptococcus Faeclis) suðkt fkur÷Vku{o Sðkýwyku ¼hÃkqh «{ký{kt nkuÞ
Au. yk Sðkýwku {kLkðþheh{kt {kuxk yktíkhzk{kt ðËyu Au. su{kt íku fux÷ef Ãkk[Lkr¢Þyku
íkÚkk rðxk{eLk-‘fu’Lkk WíÃkkËLk {kxu sðkçkËkh nkuÞ Au. Ãkkýe{kt {¤{qºkLkwt ¼khu «{ký yk
SðkýwykuLke MktÏÞk ðÄkhu Au. ykðk Ëqr»kík ÃkkýeÚke Ãkux yLku yktíkhzkLkk hkuøkku ÚkkÞ Au.
(2) ÃkkýeLkk «Ëq»kfkuLke çkeS yuf fûkk ykìÂõMksLkLkku Lkkþ fhLkkh f[hkLke Au. yk fûkk{kt
ðkÞðeÞ Sðkýwyku (ykìÂõMksLk ÷uLkkh) îkhk sirðf f[hku rð½rxík ÚkkÞ Au. òu Ãkkýe{kt
sirðf f[hku ðÄw nkuÞ íkku, ykðkt SðkýwykuLke MktÏÞk ðÄw nkuðkÚke íku Ãkkýe{ktLkku ykìÂõMksLk
þku»ke ÷u Au. íkuÚke ÃkkýeLke økwýð¥kk çkøkzu Au. fux÷efðkh Ãkkýe øktÄkE QXíkwt nkuÞ Au. ykðk
s¤kþÞku{kt {kA÷eyku yLku ykìÂõMksLk Ãkh rLk¼oh yLÞ s¤[hku {]íÞw Ãkk{u Au. íÞkhu
yðkÞðeÞ (ykìÂõMksLk Lk ÷uLkkh) Sðkýwyku Lkfk{k f[hkLkwt rð½xLk fhðk {ktzu Au. yu{Lkwt
yðkÞðeÞ ïMkLk ËwøkOÄðk¤k yLku ¾hkçk MðkMÚÞðk¤k hMkkÞýku WíÃkLLk fhu Au, su {kLkð
MðkMÚÞ {kxu LkwfMkkLkfkhf nkuÞ Au.
(3) ÃkkýeLkk «Ëq»kfkuLke ºkeS fûkkLkk ysirðf ðLkMÃkrík Ãkku»kf «Ëq»kfku ykðu Au. su{kt Ãkkýe{kt
ÿÔÞ yuðk LkkRxÙux yLku VkuMVuxLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ykðk hMkkÞýkuÚke Ãkkýe{kt hnu÷e þuðk¤ku
íkÚkk yLÞ s÷eÞ ðLkMÃkríkykuLku ðÄw {kºkk{kt Ãkku»ký {¤íkkt íku yíÞkrÄf ð]rØ Ãkk{u Au. ykLku
Ãkrhýk{u ÃkkýeLke øktÄ, MðkË{kt VuhVkh ÚkkÞ Au yLku sið ÃkËkÚkkuoLke s{kðx ÚkkÞ Au. ykLku
fkhýu ÃkkýeLkk Lk¤ ò{ ÚkE òÞ Au. yk sið ÃkËkÚkkuoLkk rð½xLkÚke Ãkkýe{kt ykìÂõMksLkLke
{kºkk ½xu Au yLku íkuÚke s¤[h «òríkyku Lkkþ Ãkk{u Au.
– yksu ¾íkhku{kt ðÄw ¾uíkÃkuËkþ {u¤ððk hkMkkÞrýf ¾kíkhku ðÄw ðÃkhkÞ Au. suLkku Atxfkð ½ýwt
fheLku ðLkMÃkríkLke ykð~Þfíkk fhíkkt ðÄw nkuÞ Au. ¾kíkhku yLku stíkwLkkþfkuLkkt fkhýu {kxe
yLku Ãkkýe çktLku «Ëqr»kík çkLku Au. ðÄw ¾kíkh ðLkMÃkríkLkk yríkÃkkuu»kýLkwt fkhý çkLku Au. ßÞkhu
yk stíkwLkkþfku ‘siðMkt[Þ’ yLku “sið-«kiZíkk ykðÄoLk”Lktwt fkhý çkLku Au. s¤kþÞku{kt
stíkwLkkþfku ÃknkU[íkk íku s÷eÞ yknkh-þ]t¾÷k{kt ÃknkU[e òÞ Au. íkuLku ÃkAe Mkqû{ Sðku yLku
s÷eÞ ðLkMÃkríkyku þku»ku Au. su ðLkMÃkríkLku þkfknkhe {kA÷e ¾kuhkf íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷u
Au. yk þkfknkhe {kA÷eykuLku {ktMk¼ûke {kA÷eku íkÚkk íkuLku s¤[h Ãkûkeyku ¾kÞ Au.
yknkh-þ]t¾÷kLke «íÞuf fzeku{kt yk hMkkÞýku, su þheh{ktÚke çknkh Lkef¤íkkt LkÚke íku{Lkwt
Mkíkík fuLÿefhý ÚkÞk fhu Au yLku yk heíku nkrLkfkhf ÃkËkÚkkuouLkwt sið-ykðÄoLk Mkíkík ÚkÞk s
fhu [u. su LkwfMkkLkfíkko Au.
412
– ¼khík{kt ¾uíkhku{kt zezexeLkk WÃkÞkuøk Mkk{u «ríkçktÄ nkuðk Aíkkt {kuxk «{ký{kt íkuLkku WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au. zezexeðk¤wt Ãkkýe Äe{u-Äe{u s¤kþÞku{kt ¼uøkwt Úkíkwt nkuÞ Au. su ÃkkA¤Úke {kA÷kykuLkk
þheh{kt s{k ÚkkÞ Au. yk {kA÷eykuLku çkks, Mk{ze, suðkt rþfkhe Ãkûkeyku íkÚkk yLÞ
{kA÷eyku ¾kLkkhk Ãkûkeyku ¾kíkkt íku{Lkkt þheh{kt s{k ÚkkÞ Au. yuLkk «¼kðÚke Ãkûkeyku
Mkk{kLÞÚke ¾qçk Ãkkík¤k fku[÷kðk¤kt #zkt {qfu Au. ykðk #zkt Mk{ÞÚke Ãknu÷kt s Vqxe òÞ
Au yLku ytËh hnu÷k ÃkrhÃkõð çkå[kt {he òÞ Au.
(4) s¤«Ëq»kfkuLke [kuÚke fûkk{kt Ãkkýe{kt ÿkÔÞ yuðk fkçkorLkf hMkkÞýkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su{kt
yìrMkz, ûkkh, Ãkkhk íkÚkk MkeMkk suðe Íuhe ÄkíkwykuLkk r{©ý nkuÞ Au. Ãkkýe{kt yk hMkkÞýkuLke
nksheLku fkhýu íku Ãkeðk÷kÞf hnuíkwt LkÚke. s¤[h Mk]rüLku LkwfMkkLk ÃknkU[ Au, ¾uíkÃkuËkþ
ykuAe ÚkkÞ Au íkÚkk ykðk ÃkkýeLkk MktÃkfo{kt hnuíkk MkkÄLkku ÍzÃkÚke Mkze òÞ Au.
(5) stíkwLkkþfku, rzxhsLx íku÷, økuMkku÷eLk, Ã÷kÂMxf, MkkVMkqVeLkk hMkkÞýku suðkt yLkuf fkçkorLkf
r{©ýku s¤kþÞku{kt r{© Úkíkkt Ãkkýe «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. yk «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. «Ëq»kfku s¤[h
Mk]rü yLku {kLkðLkk MðkMÚÞ {kxu LkwfMkkLkfíkko Au.
(6) s¤kþÞku{kt {kxe, Lk¬h ÃkËkÚkkuo ykuøk¤e Lkk þfu íkuðk fýku Ãkkýe{kt ¼¤íkk íku «Ëqr»kík çkLku
Au. {kxeLkk ÄkuðkýÚke íkuLkk fýkuLkku Úkh {kuxe {kºkk{kt Ãkkýe{kt ò{e sðkÚke Ãkkýe{kt
MkqÞo«fkþLkk «ðuþLku yxfkðu[u. ykÚke s÷eÞ ðLkMÃkríkLke «fkþ Mkt&÷u»kýLke «r¢Þk {tË Ãkzu
Au yLku s¤kþÞkuLkk «kf]ríkf ÃkÞkoðhýLkwt Mktíkw÷Lk ¾kuhðkÞ Au. LkËe-ÍhýktykuLke «ðkn økrík
{tË Ãkzu Au, íÞkhu LkËe¾eý{kt rð¾hkÞu÷k fýku Lke[u çkuMku Au. ykðk yíÞkrÄf Lkfk{k
f[hkÚke {kA÷eykuLkkt «sLkLk MÚk¤kuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. íkÚkk ÷ktçkkøkk¤u f]rºk{ s¤kþÞku,
Mkhkuðhku ðøkuhuLku ò{ fhe íkuLku ¼he Ëu Au.
(7) Ãkkýe Mk{MÚkkrLkf «Ëq»kfkuÚke «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. hurzÞkuyuÂõxð ykRMkxkuÃk{kt yknkh þ]t¾÷kyku
yLku yknkhò¤ku{ktÚke ÃkMkkh ÚkELku íku rðr¼LLk ½xfku yLku ytøkku{kt s{k ÚkE òÞ Au. ykðk
ykRMkkuxkuÃMk{ktÚke Lkef¤íkkt ykÞLkfkhe rðrfhý sL{òík ¾kuz¾ktÃkýkuðk¤k çkk¤fku, fuLMkh
yLku «sLkLkLku {kxu LkwfMkkLkfíkko Au.
(8) rðãwík{Úkfku yLku Wãkuøk{kt ÃkkýeLkku ðÃkhkþ {kuxk «{ký{kt ÚkkÞ Au. yk yuf{ku{ktÚke çkhkh
Lkef¤u÷wt økh{ Ãkkýe MÚkkrLkf ÃkkýeLku økh{ fheLku ðhk¤ çkLkkðu Au. suLkkÚke xçkkoRLkku [k÷u
Au yLku ðes¤e WíÃkLLk fhu Au. ðhk¤Lke xçkkoRLkLke fkÞoûk{íkk Lk¬e fhðk {kxu ðhk¤Lku
xçkkoRLk{ktÚke LkeféÞk ÃkAe Ãkkýe{kt YÃkktíkhíke fhðk{kt ykðu Au. ykðk ½Lkefhý {kxu fkuE
s¤kþÞku{ktÚke Ãkkýe ÷uðk{kt ykðu Au. su økh{eLku þku»ke þfu. yk økh{ Ãkkýe ykuAk{kt ykuAwt
150 Mku.Úke ðÄw íkkÃk{kLk Ähkðíkwt nkuÞ Au. íkuLku ÃkkAwt s¤kþÞ{kt Akuzíkkt íku Ãkkýe ykìÂõMksLkLke
ÿÔÞíkk ½xkzu Au íkÚkk s¤[h «kýeykuLkk «sLkLk[¢ Ãkh «ríkfq¤ yMkh fhu Au.
 413
(9) Mkzfku yLku Ãkk‹føk ÷kuxTMk{ktÚke ðnuíkk Ãkkýe{kt ßÞkhu íku÷ ¼¤u Au íÞkhu íku MkÃkkxe ÃkhLkk Ãkkýe
yLku ¼qøk¼os¤ çktLkuLku «Ëqr»kík fhu Au. ¼qøk¼o xktfeyku{ktÚke Úkíkkt øk¤íkh Ãký «Ëq»kýLkku yuf
Mºkkuík Au. Mk{wÿ{kt íku÷Lkwt ÃkrhðnLk fhíkkt rðþk¤ xuLfhku Ëw½oxLkkøkúMík Úkíkkt Mk{wÿ{kt íku÷
Vu÷kðkÚke ÃkÞkoðhýLku ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
ykìõMkkLk ðkÕzuÍLke Ëw½oxLkk yíÞkh MkwÄeLke MkkiÚke {kuxe Ëw½oxLkkyku{ktLke yuf Au. h4{e {k[o 1989Lkk
rËðMku yufMkkLk ðkÕzuÍ Lkk{Lkwt íku÷ ¼hu÷wt xuLfh (su Vqxçkkì÷Lkk ºký {uËkLkku sux÷wt Ãknku¤wt níkwt) y÷kMfk{kt
ðkÕzuÍLke ÃkkMku r«LMk rðr÷Þ{ MkkWLz{kt Mkku¤ rf.{e. Ãknku¤e yuf ¾kze{kt ½qMke økÞwt níkwt. Ãkkýe{kt zqçku÷k
¾zfku MkkÚku yk xuLfhLkk yÚkzkðkÚke ÃkÞkoðhýLku {kxu ¼khu ¼Þtfh ykÃkr¥k WíÃkLLk ÚkE níke. Mk{wÿLke MkÃkkxe
Ãkh íku÷Lkku [efýku Úkh yuf{Ë ÍzÃkÚke 1600 rf.{e.Úke ðÄw ÷ktçke ËrhÞkE Ãkèe Ãkh AðkE økÞku níkku.
suLkkÚke ykþhu 3,00,000 Úke 6,45,000 sux÷kt s¤[h Ãkûkeyku yLku {kuxe MktÏÞk{kt s¤rçk÷kzeyku, ðnu÷,
nkçkoh Mke÷ku yLku {kA÷eykuyu Sð økw{kÔÞk níkkt. MkVkELkk fkÞkuo {kxu yufMkkÚku MkeÄku s 2.2 yçks
zkì÷hLkku ¾[o fÞkuo. Ãkhtíkw MkVkE {kxu ¼khu Ëçkkýðk¤k yLku økh{ ÃkkýeLkk suxkuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku
níkku. Ãkrhýk{u su íku÷ øk¤íkhÚke çkåÞk níkkt íku rfLkkhkLke ðLkMÃkríkyku yLku «kýeyku Ãký Lkkþ ÃkkBÞkt. yk{
ðÄw LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt. yufMkkLk ËeðkLke ð¤íkh íkhefu MktÞwõík Mkhfkh yLku y÷kMfk MkhfkhLku yuf yçks
zkì÷h ykÃkðk íkiÞkh ÚkÞwt. Ãkhtíkw òu yufMkkLku xuLfhLke ytËh çku Ãkzðk¤wt [kufXwt [Zkððk {kxu {kºk 2.25 fhkuz
zkì÷hLkku ¾[o fÞkuo nkuík íkku 85 yçks zkì÷hLke Ëw½oxLkk Úkíke yxfkðe þfkE nkuík.
Mk{wÿku{kt íku÷ «Ëq»kýLkku çku-ík]íkeÞktþ ¼køk ºký Mºkkuíkku{ktÚke Vu÷kÞ Au : (1) Mkzfku ÃkhÚke ðnuíkwt íku÷
(2) ðknLkku yÚkðk {þeLkkuLkk yuÂLsLk{ktÚke ÷wrçkú¢u®xøk ykìE÷Lkwt Úkíkwt yÞkuøÞ øk¤íkh íkÚkk (3) xuLfhku ¼híke
yLku ¾k÷e fhíke ð¾íku íÞkt Úkíkk íku÷Lkwt øk¤íkh, íku÷Lkk xuLfhku{ktÚke íku÷ ¾k÷e fÞkO ÃkAe {kuxk¼køku ÂMÚkhíkk
{u¤ððk {kxu íku{kt Mk{wÿs¤Lkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au íkÚkk xuLfh{kt Vheðkh íku÷ ¼hðk {kxu íku÷ðk¤k «Ëqr»kík
ÃkkýeLku ÃkkAwt Mk{wÿ{kt Akuzðk{kt ykðu Au. yk{, yk heíku íku÷Lkwt «Ëq»ký Vu÷kíkwt hnu Au.
• ¼qøk¼o s¤Lkwt «Ëq»ký :
– MkÃkkxe ÃkhLkk s¤«Ëq»ký fhíkkt s¤«Ëq»kýÚke Q¼k Úkkíkt òu¾{ku ½{kt ðÄw Au. ¼qøk¼os¤Lkku «ðkn
Äe{ku yLku ÂMÚkh nkuÞ Au. ykÚke íku{kt «Ëq»kfku MkÃkkxe ÃkhLkk ÃkkýeLke su{ s÷Ëe ykuøk¤e fu rð¾hkE
síkkt LkÚke. ð¤e, ¼qøk¼os¤Lku ÃktÃkÚke fkZðkLke yLku íkuLke þwrØfhýLke «r¢Þk ¾qçk Äe{e yLku
¾[ko¤ nkuÞ Au.
– ykÚke, ¼qøk¼os¤Lku «Ëqr»kík Úkíkwt yxfkððwt yrík ykð~Þf Au. ¼qøk¼os¤Lku «Ëqr»kík fhíkkt fux÷ktf
fkhýku yk {wsçk Au.
(1) yufrðV{o ÃkkýeLke Mktøkún ÔÞðMÚkkLke WÃkh fu LkSf{kt s ykiãkurøkf f[hkLkku y¼kð.
(2) þnuhku{kt þwrØfhý rðLkkLkk øktËkÃkkýeLkwt yLku f[hkLkwt ðnuðwt.
(3) ¾uíkhku{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhku, stíkwLkkþfkuLkku {kuxk «{ký{kt WÃkÞkuøk.
414
(4) økuMkku÷eLk fu yLÞ ½kíkf ÃkËkÚkkuoLku ¼qøk¼o{kt xktfe fu ¼tzkh{kt Mktøkúnðk{kt ykÔÞk nkuÞ yLku íkuLkkÚke
Úkíkwt «Ëq»ký.
(5) f[hku fhkÞu÷k ¾kzkyku{ktÚke Úkíkk «Ëqr»kík ÃkkýeLkwt øk¤íkh.
(6) yÔÞðÂMÚkík heíku çkLkkððkk{kt ykðu÷e yLku yMkwhrûkík MkuÂÃxf xuLfku.
(7) ¾kýkuLkku f[hku ðøkuhu fkhýkuMkh ¼qøk¼o s¤ «Ëqr»kík Úkíkwt nkuÞ Au.
– ¼khík{kt ¼qøk¼os¤Lkk «Ëq»kýLkk MkkiÚke ¾hkçk çkLkkðku ykMkuorLkf ÍuhyuÚke «¼krðík ÚkÞu÷k ¼qøk¼os¤
Ãkrù{ çktøkk¤ýkt òuðk {éÞk Au. ynªLke ÃkÞkoðhý rð¿kkLk MktMÚkk, òËðÃkwh rðïrðãk÷Þ AuÕ÷kt
14 ð»kkuoÚke Ãkrù{ çktøkk¤Lke ykMkuorLkf Mk{MÞkLkk Ãkrh{kýLkwt Mkðuoûký fhe hne Au. ‘zkWLk xq yÚko’
(ð»ko 11 ytf 2)Lkk yuf ynuðk÷ «{kýu ykMkuorLkf ÍuhLkk «¼kðLku Mkki «Úk{ W»ýfrxçktÄeÞ r[rfíMkk
MktMÚkk, fku÷f¥kkLkk íð[k rð¿kkLkLkk ¼qíkÃkqðo «kuVu.
– Mkknkyu òuÞku. 24 ÃkhøkýkLkk rsÕ÷kLkk fux÷kf hkuøkeykuLku [k{zeLkk zk½kyku (fkuZLku {¤íkk, Ãký
fkuZ Lknª) ÚkÞk níkkt. yk hkuøkLkk fkhýku íkÃkkMkíkk ÏÞk÷ ykÔÞku fu íku ykMkuorLkfLkk ÍuhLke yMkh níke.
– E.Mk. 1983{kt rzMkuBçkh{kt yuf MÚkkrLkf y¾çkkh{kt ykMkuorLkf ÍuhLkku Mkki «Úk{ ynuðk÷ AÃkkÞku.
yu{kt swËk swËk rsÕ÷k{kt ykðu÷k ºký økk{kuLke 63 ÔÞÂõíkyku ykMkuorLkfLkk Íuhe yMkhLkku ¼kuøk çkLke
níke. ¼qøk¼os¤{kt ykMkuorLkfLkk ykMkÃkkMk «{ký {kxu MktþkuÄLkfíkkoykuLkk yuf sqÚk «{kýu, ykMkuorLkf
WíÃkLLk ÚkðkLkwt fkhý fwËhíke Au. ßÞkhu, çkeò sqÚkLkk {ík «{kýu íku {kLkðMkŠsík Au.
– Ãknu÷e rð[khMkhýe «{kýu, rn{k÷Þ{kt øktøkk yLku çkúñÃkwºkk LkËeykuLkk WÃkhðkMk{ktÚke Lkef¤íkwt
ykMkuorLkf LkËeyku îkhk nòhku ð»kkuo MkwÄe {w¾rºkfkuý «ËuþLkk rfLkkhkLkk ¼køk{kt çkkhef fktÃk-
fkËð{kt ËçkkÞu÷wt hÌkwt nþu. Ãk. çktøkk¤Lkk {kuxk ¼køkLkk ykMkuorLkf Ãkerzík «Ëuþ 16 ÷k¾ ð»ko
Ãknu÷ktLkk çkLku÷k fktÃkLkk {uËkLkku Au. Ãkrù{ çktøkk¤Lkku ÃkwwYr÷Þk rsÕ÷ku fuÂBçkúÞLk ÃkqðoLkk íkçk¬k
(ykþhu 57 fhkuz ð»ko){kt çkLku÷k YÃkktíkrhík çkLku÷k ¾zfku yLku økúuLkkRxLkku rðMíkkh Au.
– su{kt MkÕVkRz ¾Lkes {kuxk «{ký{kt {÷e ykðu Au. rçkúrxþ rsÞku÷kursf÷ MkðuoLkk MktþkuÄfíkkoLkk {ík
«{kýu ¼qøk¼eoÞ árüyu øktøkk ßÞktÚke çkktø÷kËuþ{kt «ðuþu Au yu MÚk¤Lke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík fktÃkLkkt
{uËkLkku{kt ykMkuorLkfLke WÃkÂMÚkríkLkwt {wÏÞ fkhý nþu. yk rðMíkkh{kt fkËð Ãk]ÚðeLkk çkeò fkuEÃký
MÚk¤ fhíkkt ½è, Ãknku¤ku yLku MkÃkkx Au. yk fkËð{ktÚke ÚkELku ¼qøk¼os¤ Í{eLku Mk{wÿ MkwÄe ÃknkU[íkk
÷k¾ku ð»ko ÷køÞk nþu yLku íku{ktÚke ÷ktçkk Mk{ÞÚke ykMkuorLkf Ãkkýe{kt þku»kkíkwt hÌkwt nþu.
– MktþkuÄLkfíkkoyku{kt çkeò sqÚkLkk {ík «{kýu, ¼qøk¼os¤{kt ykMkuorLkfLkk yíÞkrÄf «{kýLkwt fkhý
¼qøk¼os¤ ðÄw «{ký{kt çknkh fkZðkLkwt Au. fux÷ktf ¾Lkeòu (ÃkkRhkRxku){kt ykMkuorLkf hnu÷wt nkuÞ
Au. su yufTrðVMko{kt Lke[u çkuAu÷k f[hk{kt ¼uøkwt ÚkkÞ Au. yk f[hkLke Lke[u ÃkkýeLkwt Míkh ½xíkkt
yufTrðVMkoLkk yuf ûkuºk{kt (suLku ðuzkuÍ ûkuºk Ãký fnu Au.) ykMkuoLkku ÃkkRhkRxLkwt ykìÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au
íkÚkk íkuLkk fkhýu íku{ktÚke y÷øk ÚkÞu÷wt ykMkuorLkf ÷ku¾tzLkk nkRzÙkuõMkkEz WÃkh ¼uøkwt ÚkkÞ Au. Ãkrù{
çktøkk¤ýkt ®Mk[kE{kt ¼qøk¼os¤Lkku WÃkÞkuøk ðÄw ÚkkÞ Au.
 415
– s{eLkLkk MíkhLke 20Úke 100 {exh Lke[uLkk rðMíkkh{ktÚke Ãkkýe çknkh ¾U[ðk{kt ykðu Au. su{kt
ykMkuorLkf ðÄw nkuÞ Au. yk çkkçkíkLke Mkkrçkíke íkhefu, ßÞkt MkwÄe ynª ¼qøk¼os¤ rMkt[kE fu ÃkeðkLkk
WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkwt Lk níkwt íÞkt MkwÄe ykMkuorLkfLkk «¼kðLke fkuE yMkh òuðk {¤e ™Úke.
– ykMkuorLkfÚke «Ëqr»kík ÃkeðkLkk ÃkkýeLkku 2 Úke 5 ð»ko MkwÄe WÃkÞkuøk fÞkO ÃkAe ykMkuorLkfLkk ÍuhLke yMkh
òuðk {¤u Au. íkuLkk «¼kðÚke [k{ze fk¤e Ãkzu Au íkuLku ‘rz^ÞwÍ {u÷kLkkurMkMk’ fnu Au. yu{ktÚke ÃkAe
MÃkkuxuz {u÷kLkkurMkMk WíÃkLLk ÚkkÞ Au su{kt Akíke, ÃkeX, MkktÄkyku Ãkh fk¤kt zk½kt Úkðk ÷køku Au yLku
ykøk¤ síkkt ‘ÕÞqfku{u÷kLkkurMkMk’ ÚkkÞ Au.
– íkuLkkÚke þheh WÃkh fk¤kt-MkVuË Äççkkt Úkðk {ktzu Au. ykMkuorLk¢kurMkMkLkk çkeò íkçk¬kk{t [k{zeLkku
fux÷kuf ¼køk Mk¾ík yLku huMkkðk¤ku ÚkkÞ Au. nkÚkLkk yLku ÃkøkLkk íkr¤Þk{kt økktXðk¤e ¾hçk[ze Mkqfe
[k{ze Úk¾kÞ Au. su ÍuhLkk ðÄw «{kýLku Ëþkoðu Au. ykðe [k{ze økUøkheLk yLku fuLMkhLke íkf÷eV
Q¼e fhe þfu Au. ykMkuorLkfLke yMkhÚke çkeS íkf÷eVku suðe fu, [k{zeLkwt fuLMkh, økkuRxh, zkÞkçkerxMk,
rÃk¥kkþÞLkwt rMkhkuMkeMk, çkhku¤Lkwt ðÄðwt ðøkuhu ÚkE þfu Au.
– ¼qøk¼o{ktÚke yríkþÞ Ãkkýe çknkh ¾U[ðkÚke ¼qøk¼o s¤Lkk «Ëq»kýÚke ^÷kuhkRz [uÃk fu ^÷kuhkurMkMk
ÚkkÞ Au. ¼khíkLkk 19 hksÞku{kt yLku rðrðÄ rLkðMkLkíktºkeÞ «Ëuþku{kt ^÷kuhkurMkMkLke Mk{MÞk òuðk
{¤u Au. ÚkkhLkk hý«ËuþÚke þY fheLku øktøkk LkËeLkk {uËkLke rðMíkkhku{kt íkÚkk ËrûkýLkk Ãknkze «Ëuþku
MkwÄe ^÷kuhkurMkMkLke Mk{MÞk òuðk {¤u Au.
– rðïLkk fux÷ktf ËuMkku suðk fu [eLk, ©e÷tfk, MÃkuLk, Rx÷e, ðuMx RÂLzÍ, {uÂõMkfku ðøkuhu{kt ¼qøk¼os¤{kt
^÷kuhkRzLke ðÄw {kºkk yu fwËhíke ½xLkk Au. rðþu»k¿kkuLkk {ík «{kýu ¼khíkeÞ ¼qøk¼o{kt V÷kuhkRzLke
yuf Ãkèe {æÞ-ÃkqðoÚke þY fheLku ÃkkrfMíkkLk yLku ¼khík{kt ÚkELku Ërûký-Ãkqðo yurþÞk yLku Ërûký [eLk
MkwÄe Vu÷kÞu÷e Au.
– ‘hkSð økktÄe hk»xÙeÞ ÃkeðkLkk ÃkkýeLkk r{þLk’Lkk yuf rhÃkkuxo «{kýu ¼khíkeÞ îefÕÃkLkk ík¤¾zku
(ykÄkhrþ÷kyku){kt yLkuf ¾Lkeòu ^÷ku÷kRzÞwõík Au. yk ¾zfku MkkÚku Ãkkýe ßÞkhu ½MkkÞ Au íÞkhu
V÷kuhkRz Ãkkýe{kt yLku {kxe{kt ¼¤e òÞ Au. yk ík¤¾zfku Ãknu÷uÚke s ykðk níkkt. AuÕ÷kt ºký
ËMkfk Ëhr{ÞkLk ¼qøk¼os¤Lkk yríkþÞ ¾U[kðkLkk fkhýu V÷kuhkurMkMkLke Mk{MÞk Q¼e ÚkE Au.
– E.Mk. 1970 yLku 1980Lkk ð»kkuo Ëhr{ÞkLk ¼khík Mkhfkhu ®Mk[kE yLku ÃkeðkLkk Ãkkýe {kxu økúk{eý
s¤ rðfkMk fkÞo¢{{kt {kuxk «{ký{kt {qzehkufký fÞwO. hkßÞ Mkhfkh íkhVÚke zeÍ÷ yLku ðes¤e {kxu
MkçkMkezeyku {¤¤kÚke ÷kufkuyu çkkuhfqðk çkLkkÔÞk. ¼qøk¼o{ktÚke Ãkkýe ðÄwLku ðÄw ¾U[ðkLku fkhýu
V÷kuhkRzLke Mk{MÞk ðÄw Vu÷kE>
– {kLkðþheh{kt V÷kuhkRz {wÏÞíðu ÃkeðkLkk Ãkkýe îkhk Ëk¾÷ ÚkkÞ Au yLku yuLkku ÷øk¼øk 96 Úke 99
xfk ¼køk þhehLkk nkzfk{kt ¼¤e òÞ Au. nkzfk{kt fìÂÕþÞ{ VkuMVuxLke MkkÚku yuLke Mkká~Þíkk nkuÞ
Au. V÷kuhkRzLke ðÄw {kºkkÚke ËktíkkuLkk nkfzkLkk fu yLÞ «fkhLkk ^÷qhkurMkMkLkwt fkhý çkLku Au.
416
– ËktíkkuLkk ^÷qhkurMkMkÚke Ëktík Íkt¾k, fk¤k fu ¾ze (M÷uxÚke ÃkuLk fu [kuf) suðk MkVuË çkLku Au. nkz®ÃkshLkk
Ã÷qhkurMkMk{kt nkfzkt yLku MkktÄkyku{kt yMkkæÞ, ¼ÞkLkf rðf]ríkyku ykðu Au. ^÷qhkurMkMkÚke yktíkhzkLke
íkf÷eVku yLku MLkkÞwykuLkk rðfkhku, øk¼oLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au yLku çkk¤fkuLkk çkwrØyktf (IQ) Ãkh
«ríkfq¤ yMkh Ãkzu Au.
– V÷kuhkRzÞwõík Ãkkýe{ktÚke ^÷kuhkRz fkZeLku s WÃkÞkuøk{kt ÷uðwt yu yuf{kºk yuLkku Wf÷u Au. yk
«r¢Þk {kxu yLkuf xìfTLkku÷kuSyku WÃk÷çÄ Au. Ãkhtíkw, xìfTLkku÷kìSLke ÃkMktËøke Ãkkýe{kt ^÷kuhkRzLke
{kºkk yLku MkkV fhðk{kt ykðíkk ÃkkýeLkk «{ký Ãkh yuLkku ykÄkh Au. yVMkkuMkLke ðkík yu Au fu
yuLkk {kxuLke ¼khíkeÞ xìfTLkku÷kuS{ktLke fkuEÃký xìfTLkku÷kuS MktÃkqýo LkÚke.
• ¼khík{kt LkËe{kt Úkíkkt «Ëq»kýLke Mk{MÞk yLku WÃkkÞku :
– rðïLke MkkiÚke ðÄw «Ëqr»kík LkËeyku{kt y{urhfkLke fku÷kuhkzku, Ërûký y{urhfkLke ÷uh{, ¼khíkLke
øktøkk-[eLkLke Ãke¤e LkËe yLku {æÞ yurþÞkLke y{w ËhÞk yLku Mkeh ËhÞk LkËeykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au. yk çkÄe LkËeyku “yíÞtík rçkLkykhkuøÞ«Ë” økýkðkE Au. {kºk yu{uÍkuLk yLku fkUøkku LkËeyku
s “ykhkuøÞ«Ë” økýkE Au. yk çktLku LkËeykuLkk íkx Ãkh yuftËhu çknw ykuAe ykiãkurøkf «ð]r¥kyku
ÚkkÞ Au.
– ¼khík{kt LkËeykuLku ÃkqsðkLke ÃkhtÃkhk fkÞ{ òuðk {¤e Au. Aíkkt LkËeyku Mkíkík «Ëqr»kík Úkíke hne Au.
þnuhefhý, ykiãkurøkfhý, ¾uíkeLke yÞkuøÞ ÃkØrík, rðr¼LLk ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf rhðkòu ðøkuhu
LkËeykuLkk «Ëq»kýLkk fkhýku Au. øktøkk yLku Þ{wLkk LkËe {uËkLke «Ëuþku{kt «ðuþíkkt s Lknuuhku îkhk
íku{Lkk Ãkkýe ¾U[e ÷uðkíkkt nkuÞ Au.
– ykÚke, {uËkLkLkk ykøk¤Lkk «Ëuþku{kt hnuíkkt ÷kufku {kxu ÃkkýeLkwt «{ký ykuAwt ÚkE òÞ Au. øktøkkrfLkkhu
ykðu÷k LkkLkk {kuxkt þnuhku yLku WãkuøkkuLku íkuLku LkËeLku çkË÷u økx÷ çkLkkðe ËeÄwt Au. ykðe s
ÃkrhÂMÚkrík Þ{wLkk LkËeLke Au. Þ{wLkk LkËe{kt hkusLkku 200 r{r÷ÞLk ÷exh sux÷ku f[hku rËÕne þnuh
Xk÷ðu Au. íku{kt 5 ÷k¾ r÷xhLkk D.D.T.ðk¤k f[hk MkrníkLkku çkeòu 20 r{r÷ÞLk r÷xh sux÷ku
ykiãkurøkf f[hku íkku swËku. rËÕneÚke ykøkúk ðå[uLke Þ{wLkk LkËeLkwt Ãkkýe Ãkeðk yLku MLkkLk {kxu
yÞkuøÞ Au.
– òu yk «Ëq»kýLku yxfkððk{kt Lknª ykðu íkku Auf y÷knkçkkË MkwÄe Þ{wLkkLkwt Ãkkýe WÃkÞkuøk{kt ÷E
þfkÞ íkuðwt Lknª hnu. fuLÿeÞ «Ëq»ký rLkÞtºký çkkuzoLkk ði¿kkrLkf yæÞÞLkku îkhk «kÃík yktfzkyku
Mkhfkh òýíke nkuðk Aíkkt yk Mk{MÞkLkku Wfu÷ ÷kððk{kt íku rLk»V¤ økE Au. þnuhkuuLkwt {u÷wt-øktËw Ãkkýe
LkËeykuLkk 75 xfk «Ëq»kýLkwt fkhý Au, ßÞkhu çkkfeLkk 25 xfk «Ëq»ký ykiãkurøkf f[hku yLku
«Ëq»kýLkk yrLkrùík MºkkuíkkuLkwt Ãkrhýk{ Au.
• s¤«Ëq»ký yxfkððkLkk WÃkkÞku :
– E.Mk. 1985{kt øktøkk MkVkE ÞkusLkkLkku ykht¼ ÚkÞku. Ëuþ{kt fkuE LkËeLke MkVkELke yk MkkiÚke {kuxe
ÞkusLkk níke. yk ÞkusLkk ytíkøkoík ¾[ko¤ yLku yufË{ Äe{e økríkyu [k÷íke nkuðkLku fkhýu ¾qçk
 417
xefkÃkkºk çkLke. çkeò íkçk¬k{kt øktøkkLke WÃkLkËeyku suðe fu Þ{wLkk, økku{íke, Ëk{kuËhLke MkVkELkku
Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku.
– E.Mk. 1995{kt hk»xÙeÞ LkËe Mkthûký ÞkusLkkLke þYykík ÚkE. yu{kt ¼khíkLke çkÄe s LkËeykuLku
Mkktf¤e ÷uðk{kt ykðe. yu{ktÚke {kuxk¼køkLke ÞkusLkkyku{kt økxhkuLkwt «Ëqr»kík Ãkkýe MkeÄwt sË LkËe{kt
¼¤íktw yxfkðe, yuLkku «ðkn çkË÷eLku Ãkhu÷kt yuLku þwrØfhý Ã÷kLx{kt ÃknkU[kzðkLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt
ykðe níke. LkËeLkk MkVkELkk yk fkÞo¢{Lke MkkiÚke {kuxe ¾k{e yu níke fu, ÷ktçkkøkk¤kLke yk
þwrØfhýLke MkwrðÄkykuLkku ¾[o fkuý WXkðþu.
– ðes¤eLkku yrLkrùík ÃkwhðXku yLku Ã÷kLxLke ðes¤e ÃkhLke ¼khu rLk¼ohíkkLku fkhýu {kuxk¼køkLkk
Ã÷kLxLkku WÃkÞkuøk ÚkE þfíkku Lk níkku. ð¤e, ¾uíkh{ktÚke Lkef¤íkk f[hkÚke LkËe{kt Úkkíkt «Ëq»kýLke
Mk{MÞk Ãkh fkuE æÞkLk ykÃke þfkÞwt Lk íkwt. {k[o 2005 MkwÄe{kt yk ÞkusLkk Ãkqhe ÚkðkLke níke.
¼khíkLkk 10 hkßÞkuLkk 46 þnuhku{kt 18 LkËeyku MkVkE MkkÚku Mktf¤kÞu÷e yk ÞkusLkkLke {tsqh ÚkÞu÷e
®f{ík 772.08 fhkuz YrÃkÞkLke níke. fuLÿ Mkhfkh yk çkÄku ¾[o ¼kuøkðe hne Au yLku ÃkÞkoðhý,
ðLk{tºkk÷Þku yk ÞkusLkkLkku Mk{LðÞ yLku Ëu¾hu¾ hk¾e hÌkkt Au.
– yk ÞkusLkkLke {wÏÞ «ð]r¥kyku{kt þnuhkuku yLku fMkçkkykuLkk s¤rLkfkMkÚke ÚkLkkhk «Ëq»kýLke çkwrØ,
øktËk ÃkkýeLke MktþwrØ {kxu Ã÷kLx MÚkkÃkðk, ðes¤eÚke [k÷íkkt M{þkLkøk]n íkiÞkh fhðkt, ykuAk
¾[oðk¤e MkVkELke MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðe, ðLkefhý, LkËerfLkkhkLkku rðfkMk fhðku yLku ½Lk f[hkLkk
rLkfk÷Lke ÔÞðMÚkk fhðe ðøkuhuLku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. þwrØfhýLkku WÃk[kh fhkÞu÷k ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk
çkkøk-çkøke[kyku{kt fu fq÷h{kt fu çkesu ßÞkt þõÞ nkuÞ íÞkt fhe þfkÞ Au. fux÷ktf ð»kkuo Ãknu÷kt
Úk{kuozMku yuf Lkðe xìfTLkku÷kuSLkku rðfkMk fÞkuo. suLku Yx ÍkuuLk «kuMkuMk (Root Zone Process) fnu Au.
– yu{kt «Ëqr»kík ÃkkýeLku rðrþü heíku íkiÞkh fhu÷wt çkhw/LkuíkhLke ò¤{ktÚke ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au. Lkuíkh
s÷Ã÷krðík s{eLkkuLke ðLkMÃkrík Au yLku íku ykMkÃkkMkLke nðk{ktÚke ykìÂõMksLk þku»ku Au. fkhý fu íkuLkk
Úkz{kt fkýkt nkuÞ Au. yk ykìrfMksLk yu{Lkk Ãkku÷k Úkz{ktÚke yu{Lkk Ãkku÷k {qr¤Þkt MkwÄe ÃknkU[e íkuLke
szku{kt «ðuþeLku yLkuf Sðkýwyku yLku VqøkLke ð]rØ {kxu yLkwfq¤ ÃkrhÂMÚkríkyku Q¼e fhu Au. yk
Mkqû{ «kýeyku øktËk ÃkkýeLke yþwrØykuLkwt ykìÂõMkzuþLk fhu Au. ykÚke, Auðxu çknkh ykðíkwt Ãkkýe þwØ
nkuÞ Au.
7. s¤-«Ëq»kýLku yxfkððk {kxuLke fkLkqLke òuøkðkEyku :
– ¼khík{kt ÃkkýeLkwt «Ëq»ký yxfkððk {kxu fux÷kf LkkUÄÃkkºk «feýo ÄkhkLke s¤«Ëq»ký ytøkuLke
òuøkðkEyku fhðk{kt ykðe Au. E.Mk. 1956{kt rhðh çkkuzoMk yuõx E.Mk. 1978{kt fkuMx økkzo yuõx,
E.Mk. 1978{kt VuõxrhÍ yuõx ðøkuhuLke òuøkðkEyku fhðk{kt ykðe Au.
– ¼khík{kt s¤«Ëq»kýLkk rðfkMk {kxu ‘fuLÿeÞ s¤«Ëq»ký rLkðkhý yLku ytfwþ çkkuzo’ íku{s ‘hkßÞ
s¤«Ëq»ký rLkðkhý yLku ytfwþ çkkìzo’Lke h[Lkk fhe Au. E.Mk. 197{kt Ãkkýe «Ëq»ký Äkhku ÃkMkkh
fÞkuo Au. yk Äkhk nuX¤ ykðíkkt yuf{ku òu «Ëq»ký Vu÷kðíkkt nkuÞ íkku fkÞËuMkh heíku íkuLku yxfkðe
418
þfkÞ Au.
8. ¼khík{kt Wãkuøkku îkhk LkËeyku{kt Vu÷kíkwt «Ëq»ký :
– ¼khíkLke ÷øk¼øk çkÄe s LkËeyku «Ëqr»kík Au. ¼khíkLke Ãkrðºk økýkíke øktøkk LkËe rðïLke MkkiÚke
ðÄw «Ëqr»kík LkËeyku{ktÚke yuf Au. ¼khíkLke çkÄe s LkËeykuLkk «Ëq»kýLkk fkhýku ykuAk-ð¥kk ytþu
yufMkh¾kt nkuE þfu Au. Ëk{kuËh LkËeLkk «Ëq»ký ytøkuLkku yÇÞkMk ‘zkWLk xw yÚko’{kt «fkrþík
fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– Ëk{kuËh LkËe Íkh¾tz/rçknkhLkk Ãk÷k{w rsÕ÷kLkk, AkuxkLkkøkÃkwhLke 50 rf.{e. Ërûký{kt øktøkkLke
þk¾k LkËe nwøk÷e LkËe{kt ¼¤íkkt Ãknu÷kt íku rðï{kt ¾LkeòuLkk MkkiÚke Mk{]Ø rðMíkkhku{ktLkk yuf ÃkèeLkkt
rðMíkkh{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk rðMíkkh ¼khíkLkk Wãkuøkku {kxu MkkiÚke yøkíÞLkku rðMíkkh Au. Ëuþ{kt
ðÃkhkíkk fku÷MkkLkku 60 xfk sux÷ku rnMMkku yk rðMíkkh{kt ykðu÷k AkuxkLkkøkÃkwhLkk rðMíkkh{kt Ãkèk{ktÚke
«kÃík ÚkkÞ Au.
– ynª Ãkkýe yLku ðes¤e Ãkqhíkk «{ký{kt {¤íkk nkuðkÚke fku÷Mkk Ãkh ykÄkrhík yLkuf Wãkuøkku ynª
MÚkÃkkÞk Au íkÚkk rMk{uLx, Mxe÷, hkMkkÞrýf ¾kíkh suðk Wãkuøkku yLku rðMVkuxf Ã÷kLx Ãký ynª
MÚkÃkkÞu÷k Au. ¾Lkeòu, ¾kýkuLkk Lkfk{k ÃkËkÚkkuo, ykiãkurøkf yuf{kuLkk Íuhe ÿÔÞku ðøkuhu Ëk{kuËh
LkËe{kt X÷ðkÞ Au. ykÚke, yk LkËeLkwt Ãkkýe yLku huíke çktLku fku÷MkkLkk [qhk yLku ykiãkurøkf f[hkÚke
«Ëqr»kík ÚkÞu÷kt Au.
– yk WÃkhktík Ëk{kuËhLke ¾eý{kt Mkkík Úk{o÷ Ãkkðh Ã÷kLx ykðu÷k Au. Íkh¾tz, rçknkh, Ãkrù{
çktøkk¤ yk ºký hkßÞku ðes¤e {kxu MktÃkqýoÃkýu yk ûkuºk Ãkh rLk¼oh Au. yk ðes¤e{Úkfku {kºk
sÚÚkkçktÄ ÃkkýeLke ¾Ãkík s fhu Au. yuðwt LkÚke Ãkhtíkw yuLke MkkÚku-MkkÚku ¾eýku{kt ykiãkurøkf yuf{kuLke
hk¾ Ãký Lkkt¾u Au.
– yk rðMíkkh{ktÚke {u¤ðkíkk fku÷MkkLkku 60 xfk ¼køk ¾wÕ÷e ¾kýku{ktÚke {u¤ðkÞ Au. su s{eLkLku
økt¼eh LkwfMkkLk fhu Au íkÚkk fku÷MkkLke MkkÚku-MkkÚku Lkef¤íkk ¾zfku yLku {kxeLkk rLkfk÷Lkku «&™ {kuxku
Au.
– AkuuxkLkkøkÃkwhLkk yk ykiãkurøkf ûkuºkLkk Wãkuøkku{kt ÞkuøÞ WÃk[kh Ã÷kLxku LkÚke. fku÷Mkk ykÄkrhík
WãkuøkkuLkk MkVkE Ã÷kLxku{ktÚke s nðk{kt fkçkoLkfýku, íku÷ yLku økúeMk MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt «Ëq»ký Vu÷kíkwt
nkuÞ Au.
– yk yuf{ku îkhk 20 xfk fku÷MkkLkku [qhku Ähkðíkku ½è høkzku ík¤kðku{kt VUfkÞ Au. fkËð Lke[u çkuXk
ÃkAe fku÷MkkLkk [qhkLku nkÚkÚke yufrºkík fhkÞ Au. Ãkhtíkw íku{ Aíkkt ík¤kðk{ktÚke LkËe{kt síkk Ãkkýe{kt
fku÷MkkLkk [qhk yLku íku÷Lkwt «{ký ¾qçk {kuxwt nkuÞ Au. su LkËeLku ¾qçk «Ëqr»kík fhu Au.
– fku÷Mkk ykÄkrhík çkeò {wÏÞ «Ëq»kf fkuf ¼êeLkk Ã÷kLx Au. su fku÷MkkLku ç÷kMx ¼êeyku yLku
VkWÂLzÙÍ{kt WÃkÞkuøkLku ÷kÞf çkLkkððk {kxu ykìÂõsLkLke økuhnkshe{kt 1100 Mku. MkwÄe økh{ fhu Au.
ykÚke fku÷MkkLkkt ðhk¤ çkLkeLku Qze òÞ yuðkt ½xfku Ëqh ÚkE òÞ Au yLku ¼êe{kt økh{, ðhk¤ Lk
 419
çkLke þfu yuðku fkuf çkkfe çk[u Au. yk økh{ fkufLku ÃkkýeLkk ¾qçk {kuxk «{kýÚke Äkuðk{kt ykðu Au.
yu ÃkAe yk íku÷ yLku fkçkoLk fýkuðk¤wt «Ëqr»kík Ãkkýe LkËe{kt Akuzðk{kt ykðu Au. ykÚke, LkËeLkk
«Ëq»ký{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
– ynªLkk {kuxk ¼køkLkk íkkÃkeÞ rðãwík {Úkfku (Thermal Power Plants) LkËe rfLkkhu ykðu÷k Au.
yk yuf{ku{kt WíÃkLLk ÚkE Qzíke hk¾ LkËeLkk Ãkkýe{kt ¼¤u Au. çkkuE÷hkuLke çkkux{-yuMk (íkr¤ÞkLke
hk¾){kt Ãkkýe ¼uøkwt fheLku ½è høkzku çkLkkðkÞ Au.
– ÃkkA¤Úke hk¾ VUfðkLkk ík¤kðku{kt Lkkt¾e ËuðkÞ Au. yk{kLkkt {kuxk¼køkLkkt ík¤kðku ¼hkE økÞkt Au
yLku rLkfk÷Lke ÃkkRÃkkuLkkt {kU ¼hkðkLku fkhýu çktÄ ÚkE økÞk Au. ykÚke, yk fkËð MkeÄku s LkËe{kt
ÃknkU[u Au.
• yMkhku :
– Ëk{kuËh LkËe yLku íkuLke þk¾k LkËeykuLke LkSfLke ¾eýku{kt Mºkkuík LkËeyku s Au. E.Mk. 1997{kt
yur«÷ {rnLkk{kt çkkufkhkuLkk Mxe÷Lkk fkh¾kLkk{ktÚke ykþhu 2 ÷k¾ ÷exh sux÷wt VhLkuMk ykuE÷
LkËe{kt ¼¤e økÞwt níkwt. su LkËeLkk ÃkkýeLkk «ðknLke MkkÚku-MkkÚku 150 rf.{e. Ëqh ËwøkkoÃkwh MkwÄe ÃknkU[e
økÞwt.
– yk Ëw½oxLkk çkLÞkLkk yuf yXðkrzÞk MkwÄe{kt 50 ÷k¾ ÷kufkuyu yk «Ëqr»kík Ãkkýe ÃkeÄwt níkwt. yk
Ãkkýe{kt íku÷Lke {kºkk MðefkÞo yuðk 0.03 r{÷eøkúk{ «rík÷exhLkk «{kýÚke 40 Úke 80 økýwt ðÄw
níke. Ëk{kuËh LkËeLkk «Ëq»ký rLkËkLk {kxu yLku «Ëq»ký Ëqh fhðk {kxu ‘Ëk{kuËh fkÞoðkne ÞkusLkk’
þY fhðkk{kt ykðe Au.
• s{eLk«Ëq»ký (Soil Pollution) :
1. s{eLk«Ëq»kýLkku yÚko :
– “s{eLkLkk ¼kiríkf, hkMkkÞrýf yLku sirðf økwýÄ{kuo{kt yuðk fkuEÃký rçkLksYhe yLku Lkk òuEíkkt
ÃkrhðíkoLkku (suLke yMkh {kLkðe íkÚkk yLÞ MkSðku Ãkh Ãkzu)Úke s{eLkLke fwËhíke økwýð¥kk íkÚkk
WÃkÞkurøkíkk Lkü ÚkE òÞ íkuðk «Ëq»kýLku s{eLk«Ëq»ký fnuðkÞ Au.”
– s{eLk yu yuf yuðwt «kf]ríkf MktMkkÄLk Au fu suLkku fkuE rðfÕÃk LkÚke. ÃkÞkoðhý RríknkMkfkh zkuLkkÕz
ðkìÕxohLkk {ík «{kýu ¾kíkh õÞkhuÞ V¤ÿwÃk {kxeLkwt MÚkkLk ÷E þfíkwt LkÚke. {kxeLke «r¢Þkyku{kt {ËË
fheLku íkuLke økwýð¥kk ðÄkhe þfkÞ Au. Ãkhtíkw õÞkhuÞ {kxeLkku Lkkþ fÞkO ÃkAe yuLku VheÚke WíÃkkrËík
fhe þfkíke LkÚke.
– {kxe/s{eLk yu {]ËkðhýLkwt MkkiÚke WÃkhLkwt yuf Ãkkík¤wt Ãkz Au. su{kt ¾Lkes, MkSðíktºkku, ðkÞw,
fkçkorLkf ÃkËkÚko yLku Ãkkýe/¼us nkuÞ Au. yk çkÄkLke MktÞwõíkík yMkhÚke ðLkMÃkríkLke ð]rØ ÚkkÞ Au.
{kxeLkk rLk{koý{kt ík¤¾zfku, íkkÃk{kLk{kt ÃkrhðíkoLk, ÃkðLk, økríkþe÷ Ãkkýe, rn{rþ÷kyku, ¾zfkuLkwt
hkMkkÞrýf yLku ¼kiríkf ¾ðký, ÷e÷, Vqøk ðøkuhu íkÚkk «kf]ríkf øk¤íkh ðøkuhuLke MktÞwõík yMkh òuðk
{¤u Au. {kxeLkk rðfkMk{kt Mk{Þ yLku ykçkkunðk ¾qçk {n¥ðLkk Au.
420
– økh{ ¼usðk¤e ykçkkunðk {kxeLkku rðfkMk ÍzÃke nkuÞ Au. ßÞkhu Mkqfe yLku Xtze ykçkkunðk{kt {kxeLkku
rðfkMk Äe{ku ÚkkÞ Au. ykçkkunðkLke ykËþo ÃkrhÂMÚkríkyku{kt Lkh{ yuðe {q¤¼qík Mkk{økúe{ktÚke 15
ð»ko{kt 1 Mku.{e. {kxe íkiÞkh ÚkE þfu Au. ßÞkhu «ríkfq¤ ykçkkunðkLke ÃkrhÂMÚkrík{kt {q¤¼qík
Mkk{økúe{ktÚke {kxe çkLkíkk MkUfzku ð»ko ÷køku Au.
2. {kxe/s{eLkLkk Míkhku :
– Ãkqðo rðfrMkík {kxe yLkuf Míkhku{kt økkuXðkÞu÷e nkuÞ Au. yk MíkhkuLku {kxeLke rûkríks-Mke{k fnu Au.
{kxeLkk «íÞuf Míkhku y÷øk-y÷øk heíku økkuXðkÞu÷k nkuÞ Au. {kxeLke Mke{kykuLke ºkktMke-ykze
YÃkhu¾kLku ‘{kxeLke YÃkhu¾k’ fnuðkÞ Au. MkÃkkxe WÃkhLkk yÔÞðÂMÚkík {kxeLkk MíkhLku ‘yku-Mke{k
(‘rûkríks’) fnu Au.
– su{kt {kuxk¼køku íkkòt ¾hu÷kt yLku yktrþf rð½rxík ÃkktËzkt, zk¤eyku, ÃkþwykuLkk {¤{qºk, Vqøk yLku
yLÞ sirðf ÃkËkÚkkuo nkuÞ Au. yk Mke{k MíkhLkku htøk Mkk{kLÞ heíku fk¤ku fu ¼q¾hku nkuÞ Au.
– {kxeLkk MkkiÚke WÃkLkk MíkhLku ‘yu-Mke{k (‘rûkríks’) Míkh fnuðkÞ Au. yu{kt yktrþf heíku rð½rxík sið
ÃkËkÚkkuo yLku fux÷ktf yfkçkorLkf ¾LkesLkkt fýku nkuÞ Au. ðLkMÃkríkykuLkk {q¤ WÃkhLkk yk çku Míkhku{kt
nkuÞ Au. yyuk Míkhku{kt ðLkMÃkríkLkk {qr¤Þk ßÞkt MkwÄe nkuÞ Au íÞkt MkwÄe {kxe ÃkkýeLku s{k fhu Au
yLku Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk íku Úkkuzk-Úkkuzk ÃkkýeLku fu ¼usLku Akuzíke hnu Au.
– yk çktLku MíkhkuLke ð[{kt {kuxe {kºkk{kt y¤rMkÞkt, Vqøk, Sðkýwyku y™u çkeò LkkLkk fexfku nkuÞ Au.
su ¼uøkk {¤eLku {kxe{kt ÃkkuíkkLke srx÷ yknkhò¤ çkLkkðu Au íkÚkk {kxeLkk Ãkku»kfík¥ðkuLkk ÃkwLkrLk{koý{kt
{ËËYÃk çkLkeLku íkuLke V¤ÿwÃkíkk{kt ðÄkhu fhu Au.
– çke-rûkríks/Mke{k yu ík¤-{kxe ¾uzkíke s{eLk Lke[uLke s{eLk fnuðkÞ Au. ík¤-{kxeLke Lke[uLke
s{eLkLku Mke-rûkríks/Mke{k fnuðkÞ Au. yu{kt Mkzu÷e yLku ½MkkÞu÷e Mkk{økúe nkuÞ Au. íku{kt sið ÃkËkÚkkuo
nkuíkk LkÚke.
– {kxeLkkt yíÞtík çkkhef fýku [efýe {kxe, fktÃk/fkËð, huíke, fktfhk ðøkuhuLke {kºk swËe-swËe nkuÞ Au.
[efýe {kxe, fktÃk, huíke yLku fktfhkLkk Mkh¾k «{kýðk¤e {kxeLku V¤ÿwÃk {kxe fnuðkÞ Au.
3. s{eLkLkwt Äkuðký yLku WÃkkÞku :
– s{eLkLkk yuf søÞkyuÚke çkeS søÞkLkk MÚkkLkktíkhýLku s{eLkLkwt Äkuðký (Soil Erosion) fnu Au.
s{eLkLkwt Äkuðký fwËhíke r¢Þk Au. su çkkÌk økríkþe÷ Ãkrhçk¤ku ÃkðLk, Ãkkýe, ðøkuhuLku fkhýu Mkíkík
[kÕÞk fhu Au.
– fwËhíke huíke Úkíkkt s{eLk Äkuðý fhíkkt {kLkð«ð]r¥kÚke Úkíkwt Äkuðký ðÄw ÍzÃke økríkÚke ÚkkÞ Au. su{
fu, ¾uíke, çkktÄfk{, ðLkrðLkkþ, ÃkþwykuLkwt yrík[hý ðøkuhu.
– {kxeLkk ÄkuðkýÚke íkuLke ˤËkhíkk yLku V¤ÿwÃkíkk ½xe òÞ Au. íkÚkk ¼usLku MktøkúnðkLke þÂõík Ãký
½xu Au. MkÃkkxe ÃkhÚke {kxe ÄkuðkELku AuÕ÷u s¤kþÞku{kt s{k Úkíkkt Ãkkýe «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. s¤[h
 421
Mk]rü Ãkh yuLke ¾hkçk yMkh Ãkzu Au. Mk{Þøkk¤ku, ykçkkunðk, ík¤¾zfLkk «fkhLkk ykÄkhu WÃkhLke
s{eLkLke MkÃkkxeLke yuf $[ áZíkk MíkhLku çkLkíkkt Mkk{kLÞ heíku 100 Úke 200 ð»ko ÷køku Au.
– {kxeLke WÃkhLke MkÃkkxe çkLkíkk MkUfzku ð»ko ÷køku Au. ßÞkhu, s{eLkLkwt WÃkhLkwt Míkh ¾wÕ÷wt çkLkíkkt íkuLkwt
Äkuðký «{ký{kt ðÄw ÍzÃkÚke ÚkkÞ Au. ykÚke WÃkhLke MkÃkkxeLke s{eLkLkk Mkthûký {kxu ÞkuøÞ Ãkøk÷kt
¼hðkt yríkykð~Þf Au. s{eLkLkwt Äkuðký ðÄw yxfkððkLke yLkuf xufTrLkfku Au. Mkk{kLÞ heíku yLkuf
{kxeLkk «Ëq»kýLku hkufðk {kxu çku «fkhLkk WÃkkÞku ðÄw «[r÷ík Au. su yk {wsçk Au. (y) «Ëuþ
WÃk[kh su{kt s{eLkLku WÃk[kh ÚkkÞ Au. (çk) ÃkkýeLkk rLkfk÷Lkku WÃk[kh su{kt ÃkkýeLkk «kf]ríkf
{køkkuoLkku WÃk[kh ÚkkÞ Au.
(y ) «Ëuþ WÃk[kh :
(1) ¾uíke {kxu rçkLkWÃkÞkuøke s{eLk Ãkh ðLkMÃkríkLkwt ykðhý íkiÞkh fhðwt. ykÚke, ðhMkkËÚke Úkíkwt
LkwfMkkLk yxfu.
(2) su-íku «Ëuþ{kt ðhMkkË fu Ãkkýe ßÞkt Ãkzíkwt nkuÞ íÞkt Ãkkýe ÍýeÍ{eLku s{eLk{kt ytËh òÞ
íkuðkt Ãkøk÷kt ¼hðkt.
(3) ðhMkkËLkk ðÄkhkLkk ÃkkýeLkk sÚÚkkLku çktÄkhk fu ík¤kð çkLkkðeLku Mktøkún fhðku. suLkkÚke MkÃkkxe
ÃkhLke {kxeLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfu yLku ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe Ÿ[e ykðu.
(4) LkËeLkk Lke[kýLkk íkÚkk ¾eý«Ëuþku{kt ©uýeçktÄ çktÄ/ykzçktÄ suLkkÚke ÃkkýeLkk ðnuýLke MkkÚku-
MkkÚku {kxeLkwt Äkuðký Lkk ÚkkÞ.
(çk) ÃkkýeLkk rLkfk÷Lkku WÃk[kh (økxh îkhk ðnuíkk ÃkkýeLkku WÃk[kh) :
(1) Lkk¤kyku/LkefkuLku ðÄw Ÿze çkLkkððk Lknª íkÚkk íkuLku çktÄ fhðkLkku «çktÄ fhðku. f[hku ðnuíkku
yxfkððku Lkk¤ktyku, Lkefku s{eLkLkk ÄkuðkýLku yxfkðu Au íkÚkk ¼qøk¼o s¤Lke MkÃkkxe Ÿ[e
ykðu Au.
(2) Lkk¤ktyku{kt «{ký{kt ðÄw MðåA ÃkkýeLku Lke[u ÃkMkkh fhðwt. «ðknLke økrík {tË fhðkÚke
¼qøk¼os¤{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
(3) LkËe rfLkkhkLkk ÃkkýeLkk s¤Mktøkún rðMíkkhku {kxuLkk WÃk[kh fhðk íkÚkk íku{kt ykuAk{kt ykuAku
f[hku hnu íku{ fhðwt. {k¤¾ktykuLke MÚkkrLkf ò¤ðýe fhðe.
(4) Ãkkýe {kxuLkk {k¤¾kLkk çkktÄfk{{kt MÚkkrLkf Mkk{økúe yLku fkiþÕÞLkku WÃkÞkuøk fhðku. çkktÄfk{Lke
®f{ík ykuAe ykðu yu{ fhðwt.
– s{eLk yLku ÃkkýeLkwt Mkthûký fhðk {kxu s{eLkLkk Zku¤kðku Ãkh íkÚkk Mk{wåÞhu¾kykuLke Mk{ktíkhu ÍeÚkhk
¾kzkku ¾kuËðk{kt ykðu Au. ykAk Zku¤kðku Ãkh, ykuAk yÚkðk {æÞ{ ðhMkkËe ûkuºkku{kt yk «ÞwÂõík
¾qçk yMkhfkhf Mkkrçkík ÚkE Au.
422
– ð]ûkku yLku ½kMkkuLke ÍzÃkÚke ðÄu yuðe «òríkyku WøkkzeLku LkkLkk-LkkLkk Ãkk¤kyku, ykzçktÄku çkLkkðe
þfkÞ yu{ nkuÞ Au. ßÞkt çktÄ çkLkkððk þõÞ LkÚke yuðk ðÄw Zku¤kððk¤k «Ëuþku{kt ÃkÚÚkhkuLke
Mk{hu¾eÞ çkuL[ çkLkkðeLku {kxe yLku ÃkkýeLkwwt Mkthûký fhðk{kt ykðu Au.
– Wßsz s{eLkLku ¾uíke÷kÞf çkLkkððk, ðnuíkk ÃkkýeLku s{k fhðk, s{eLk{kt ¼us ò¤¤e hk¾ðk
{kxu ÃkkýeLku Íe÷Lkkh rðMíkkhLkk WÃkhLkk ¼køkku{kt Mk{kuå[hu¾kykuLke Mk{ktíkhu Lkk¤ktyku Ãkh çktÄku yLku
Mkktfzk AeAhk ¾kzkyku çkLkkððk{kt ykðu Au. çku çktÄukuLke ðå[uLkk rðMíkkh{kt V¤ÿwÃk {kxeLkwwt ykðhý
rðfrMkík fheLku ¾uíkeLkk Ãkkf ÷E þfkÞ.
4. s{eLk yLku ÃkkýeLkwt Mkthûký fhðk {kxuLkk fux÷ktf WÃkkÞku :
(1) Lkk¤ktLke çktLku çkkswyu ½kMk, Akuz, ð]ûkku ðkðeLku yðhkuÄf çktÄ çkLkkððk{kt ykðu Au.
(2) {kxeLkwt Äkuðký yLku ÃkkýeLkk «ðknLku hkufðk {kxu {kxeLkk ykzçktÄ fu [ufzu{ ÍhýktLke çktLku
çkkswyu MÚkkrLkf {kxeÚke çkLkkððk{kt ykðu.
(3) ÍhýktLke çktLku çkkswyu ÃkÚÚkhkuÚke çktÄku çkLkkðeLku {kxe yLku ÃkkýeLkwt Mkthûký fhe þfkÞ.
(4) økurçkÞLkLkwt {k¤¾wt çkLkkððwt. su ÃkÚÚkhÚke çkLku÷wt nkuÞ Au. yuLku økuÕðuLkkRÍLke Mkktf¤{kt ÷ÃkuxeLku
çktÄ fhðk{kt ykÔÞwt nkuÞ Au. yuf økurçkÞLk {k¤¾k{kt Vuhku rMk{uLxLke yuf $[ òze, y¼uã
Ëeðk÷ yu {k¤¾kLkk ykÄkh «kÃík fhíkku yk VuhkurMk{uLxLkku rð¼ksf ÃkkýeLku hkufe hk¾ðk
{kxu yLku ÃkkýeLkk «ðknLku Íe÷ðk {kxu Mkûk{ nkuÞ Au. çktÄkhk yu {k¤kLkk íkr¤ÞkLke Lke[u
yLku Lkk¤kLke ykMkÃkkMk h[kÞu÷wt yuf ¼qøk¼o nkuÞ Au, su ¼qøk¼o s¤Lke økríkLku hkufu Au.
5. hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLkku ðÄw ðÃkhkþ :
– Mk{økú rðï{kt fux÷ktf ËMkfkykuÚke ¾uíke{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLkku ðÃkhkþ ðÄw ÚkE hÌkku Au. yuf
ytËks {wsçk rðï{kt ¾uíkeLkwt ÷øk¼øk 25 xfk WíÃkkËLk hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk ðÄw ðÃkhkþÚke ÚkE hÌkwt
Au. {kxeLkkt {wÏÞ ºký Ãkku»kfík¥ðku ÃkkuxurþÞ{, VkuMVhMk, LkkRxÙkusLku ðLkMÃkrík þku»ke ÷u Au. ¾kíkh
yk Ãkku»kfík¥ðkuLku Mkh¼h fhu Au.
– {kxe{kt hnu÷k çkeò Mkqû{ Ãkku»kfík¥ðku çkkuhkuLk, sMkík {ìøkurLkÍ yíÞtík ykuAk «{ký{kt ykð~Þf Au.
ÃkkfLke ÷ýýe Mk{Þu ÃkuËkþ {u¤ððk {kxu yk Ãkku»kf ík¥ðku yuLke MkkÚku {kxe{kt ¾kíkh ¼u¤¤eLku
Ãkku»kfík¥ðku Mkh¼h fhðk Ãkzu Au.
– ¾kíkhLke MkkÚku ðÄw ÃkuËkþ {u¤ððk stíkwLkkþf ËðkykuLkku WÃkÞkuøk ðÄw fhðk{kt ykðu Au. Sð-stíkwyku,
fexfku, Vqøk ðøkuhuLkku Lkkþ fhðk {kxu yk stíkwLkkþfku{kt hMkkÞýku nkuÞ Au.
6. stíkwLkkþfkuLkk WÃkÞkuøkÚke Q¼k Úkíkk «&™ku :
– stíkwLkkþfkuLkk WÃkÞkuøkÚke {kºk WÃkÿðfkheyku s Lknª Ãkhtíkw, rLkhwÃkÿðe «kýeyku yLku {kLkðeyku Ãký
{hu Au. ykðk LkwfMkkLk fhu Au. stíkwLkkþfku MÚkkÞe yÚkðk yMÚkkÞe nkuE þfu Au.
 423
– su stíkwLkkþfku MÚkkÞe nkuÞ Au íku{Lkku yufðkh WÃkÞkuøk fÞkO ÃkAe yuLke yMkh ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hnu
Au íkÚkk íku Mknu÷kEÚke rð½rxík Úkíkk Lk nkuðkÚke {kxe{kt yLku ¾kãþ]t¾÷k{kt ykðíkk «kýeykuLkk
þheh{kt s{k ÚkkÞ Au.
– su{ fu zezexe yu fkçkorLkf stíkwLkkþfku{ktLkwt yuf Au. yuf Mk{Þu yuLku ÃkqýoMðYÃkLkwt stíkwLkkþf {kLkðk{kt
ykðíkwt níkwt. zezexeÚke xuðkE økÞkt yLku yu{Lke Ãkh zezexeLke fkuE yMkh ÚkE Lk níke.
– þeíkku»ý «Ëuþku{kt zezexeLkwt yÄoSðLk 10Úke 15 ð»koLkwt nkuÞ Au. yux÷u fu fkuE «Ëuþ{kt òu 100 kg
sux÷wt zezexe Aktxðk{kt ykðu íkku 10-15 ð»kkuo ÃkAe yLku yuLkwt 50 kg «{ký{kt çkLkþu. (yÄoSðLk
yux÷u yux÷ku Mk{Þ su{kt AtxkÞu÷k hMkkÞýkuLkku yzÄku s ¼køk rð½rxík ÚkkÞ Au.) zezexeLkwt yÄoSðLk
{kxeLkk «fkh, ykçkkunðk, {kxe{kt hnuíkk Sðstíkwyku, «kýeykuLkku «fkh ðøkuhuLkk ykÄkhu y÷øk-
y÷øk nkuÞ Au.
– W»ýfrxçktÄeÞ rðMíkkhku{kt yuLkwt SðLk {kºk 6 {rnLkk sux÷wt s nkuÞ Au. rðïLkk yLkuf Ëuþku{kt
zezexeLkku WÃkÞkuøk «ríkçktrÄík Au. òu fu ¼khík{kt {åAhkuLku {khðk yLku rLkÞtrºkík fhðk {kxu zezexeLkku
ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. zezexe suðk MÚkkÞe stíkwLkkþfku {kxeLkk Íeýk fýku MkkÚku [kUxe òÞ Au.
– su ÃkðLk yLku Ãkkýe suðk økríkþe÷ ÃkËkÚkkuo Mkkíku yuf søÞkyuÚke çkeS søÞkyu MÚk¤ktíkh fhe òÞ
Au. ykÚke, yLÞ søÞkLke {kxe Ãký «¼krðík ÚkkÞ Au. MÚkkÞe stíkwLkkþfku «kýeykuLkkt þheh{kt Äe{u
Äe{u s{k ÚkkÞ Au. stíkwLkkþfkuLkk fuLÿefhýLku siðMkt[Þ fnuðkÞ Au.
– stíkwLkkþfÚke «¼krðík ÃkþwLku ßÞkhu fkuE {ktMk¼ûke «kýe ¾kÞ Au íÞkhu íku «kýeLkk þheh{kt yk
stíkwLkkþfku ðÄw «{ký{kt s{k ÚkkÞ Au. Ãkku»kýLkk Wå[¥kh Míkhkuðk¤kt «kýeykuLkkt þhehku{kt fkuE
ÃkËkÚkoLkk «{kýLke yk ð]rØLku “sið-ykðÄoLk” fnu Au. zezexe suðk stíkwLkkþfkuLkk fkhýu yk «r¢Þk
½kíkf Ãkqhðkh ÚkkÞ Au.
– stíkwLkkþfkuLke çkeS íkf÷eV yu Au fu, Äe{u-Äe{u Sðstíkwyku stíkwLkkþfkuÚke xuðkE òÞ Au yLku fux÷ef
ÃkuZeyku ÃkAe yk stíkwLkkþfkuLke íku{Lke Ãkh fkuE s yMkh Úkíke LkÚke. fux÷ktf stíkwLkkþfkuÚke hkuøkkýwykuLku
rLkÞtºkeík fhLkkh rþfkhe yLku ÃkhkuÃkSðe fexfku Ãký Lkkþ Ãkk{íkk nkuÞ Au. ykÚke yuf ðkh stíkwLkkþfkuLkk
WÃkÞkuøk fÞkO ÃkAe hkuøk Vu÷kðLkkh «òríkyku ÍzÃkÚke ðÄu Au. ÷ktçkk Mk{ÞÚke stíkwLkkþfkuLkk Úkkuzk Ãký
MktÃkfoÚke fuLMkh suðk hkuøkku ÚkE þfu Au.
7. stíkwLkkþfkuLkk WÃkÞkuøkÚke Úkíkkt VkÞËk :
– stíkwLkkþf ËðkykuLkk WÃkÞkuøkÚke fux÷ktf VkÞËkyku Ãký ÚkkÞ Au. su yk {wsçk Au. (1) stíkwLkkþfkuLkk
WÃkÞkuøkÚke Ãkkfku{kt íkÚkk hkuøkkuLkwt «{ký ½xâwt Au. ykÚke Mk{økú rðï{kt ¾uíke{kt stíkwLkkþfkuLkku WÃkÞkuøk
ðæÞku Au. (3) rðfMkíkkt Ëuþku{kt {kLkðeLkk ykhkuøÞLku {kxu stíkwLkkþfkuLkk WÃkÞkuøk rðLkk {åAhkuLku
rLkÞtrºkík fhðk yþõÞ Au.
– òu fu, yksu ðÄwLku ðÄw ¾uzqíkku WíÃkkËLkLkku yMkh Lkk ÚkkÞ íku heíku hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku stíkwLkkþfkuLkku
WÃkÞkuøk ½xkze hÌkk Au yLku íkuLkk rðfÕÃk{kt yLkuf Lkðk árüfkuý rðfMkkðkÞ Au. ðifÂÕÃkf f]r»k{kt
424
f]r»kLke ík{k{ ÃkhtÃkhkøkík ÃkØríkyku MðefkhkE Au. su{ fu sirðf f]r»k, ÃkhtÃkhkøkík ÃkkfkuLkk ðifÂÕÃkf
WÃkÞkuøk, Ãkkf Wøkkzðk {kxuLke ðifÂÕÃkf heíkku, ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe xfe þfu yuðe f]r»k.
– sirðf ¾uíke{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku stíkwLkkþf ËðkykuLkku WÃkÞkuøk fhkíkku LkÚke. yÚkðk íkku ¾uíke
ÃkhLkku stíkwLkkþfkuLkk Lkfkhkí{f «¼kðLku ykuAku fhðk yLkuf «fkhLke xìfTrLkfLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt
ykðu Au. ¾uíkh{kt s{eLk{kt Ãkku»kfík¥ðku s¤ðkE hnu yu {kxu fÃkkÞu÷k ÃkkfLkk yðMku»kkuLku ¾uz fheLku
¾uíkhLke {kxe{kt ¼u¤ðe Ëuðk{kt ykðu Au.
– ykÚke {kxe V¤ÿwÃk çkLku Au íkÚkk Mk¾ík çkLkíke yxfu Au. VuhçkË÷eLkk Ãkkf ÷uðkÚke s{eLkLke V¤ÿwÃkíkk
s¤ðkÞ Au. Äkuðký yxfu Au. ð¤e yk ¾uíkeLkk hkuøkkuLku rLkÞtrºkík fhe þfu Au. sirðf ¾uíkeLkk VkÞËk
yLku økuhVkÞËk çktLku Au. (1) yk ¾uíke [ku¬Mk ÃkrhÂMÚkríkyku{kt s ykŠÚkf heíku ÔÞðnkhw ÃkØrík{kt
rLkðMkLkíktºkLku ò¤ðk hk¾eLku Mkwhrûkík yLkks WíÃkLLk fhðkLke «ÞwÂõíkyku ys{kðkÞ Au.
– hkMkkÞrýf ¾kíkhku yLku stíkwLkkþfkuLke yMkh ½xkzðk {kxuLke yuf ÃkØrík Mk{ÂLðík stíkw/hkuøk «çktÄLkku
WÃkÞkuøk fhðkLke Au. su ÃkkfLkkt Ëhuf rLkðMkLktºkeÞ ÃkkMkktyku yLku yu{ktÚke WíÃkLLk Úkíke rðrþü
hkuøkkuLke Mk{s Ãkh ykÄkrhík Au. íku{kt sið-stíkwLkkþfkuLkku WÃkÞkuøk fhkÞ Au. sið-stíkwLkkþfku (1)
Mkqû{ Sðku{ktÚke, (2) ðLkMÃkríkyku{ktÚke yLku (3) sið-hkMkkÞýku yu{ ºký Mºkkuík{ktÚke {¤u Au. sið-
stíkwLkkþfku{kt yuðk yLkuf hMkkÞýku nkuÞ Au su fexfkuLkk Ãkk[Lk yLku fuMkkf»koýLke «r¢ÞkÚke s{eLkLke
ytËh hnu÷k ûkkhku s{eLkLke WÃkhLke MkÃkkxe Ãkh ykðíkkt Ãký s{eLk ðÄw ûkkheÞ çkLkíke òÞ Au. ykÚke
Mk{Þ síkkt ¾uík WÃks ½xu Au yLku ¾uíke÷kÞf hnuíke LkÚke.
• Mk{wÿe «Ëq»ký :
1. Mk{wÿe «Ëq»kýLkku yÚko :
– {kLkð îkhk «íÞûk fu y«íÞûk heíku ËrhÞkE ÃkÞkoðhý{kt yuðk ÃkËkÚkkuo r{r©ík fhðk suLkkÚke «ríkfq¤
yMkhku WíÃkLLk Úkðe. su{ fu Mk{wÿs¤Lke økwýð¥kk{kt ½xkzku. ËrhÞkE «r¢Þkyku{kt yðhkuÄku, {kLkð-
MðkMÚÞ {kxu òu¾{ Q¼wt Úkðwt ðøkuhu.” ËrhÞkE «Ëq»ký Vu÷kððk {kxu fux÷kf sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku
yk {wsçk Au. (1) ¾uíkhku{kt ðÄw ðÃkhkíkkt hkMkkÞrýf ¾kíkhku, stíkwLkkþfku ðhMkkËLkk Ãkkýe MkkÚku
ðneLku s¤Mºkkuík{kt yLku yu îkhk ËrhÞk{kt ¼¤u Au. (2) ËrhÞkrfLkkhkLkk þnuhkuLkwt {r÷Lk Ãkkýe,
ykiãkurøkf yuf{ku{kt ðÃkhkÞu÷wt «Ëqr»kík Ãkkýe MkeÄuMkeÄwt ËrhÞk{kt Akuzðk{kt ykðu Au. (3) Mk{wÿ{kt
íkhíke Mxe{hku ¾Lkes íku÷, økuMkku÷eLk, ykiãkurøkf hMkkÞýku, stíkwLkkþfkuLkwt çknw {kuxk «{ký{kt ðnLk
fhu Au. õÞkhuf ykðk snkòu Ëw½oxLkkøkúMík çkLku íkku íkuLkkÚke Mk{wÿe ÃkÞkoðhýLku Ãkkhkðkh LkwfMkkLk ÚkkÞ
Au. ¾kzeyku{kt, çktËhkuLkk «ðuþ{køkkuoLkk hMíkk Ãkh Mxe{hkuLke yðhsðh ÚkE þfu íku k{xu Mk{wÿík¤
Ãkh s{k ÚkÞu÷k fktÃkLkku rLkfk÷ fhðku Ãkzu. yk fktÃk, hkMkkÞrýf f[hku íkÚkk çkeò yLkuf «Ëq»kfkuLku
Mk{wÿ{kt Lkkt¾e ËuðkÞ Au. (4) ŸzkELkk Mk{wÿ{kt ¾Lkes íku÷Lke þkuÄ yLku rLkfkMkÚke Ãký Mk{wÿs¤
{kuxe {kºkk{kt «Ëqr»kík ÚkkÞ Au.
 425
2. fkçkorLkf f[hkÚke Úkíkwt «Ëq»ký :
– Mkk{kLÞ heíku MkkiÚke ðÄw f[hku øktËkÃkkýeLke Lkef fu økxhku îkhk, LkËeykuLke ¾kzeyku{kt yLku yu îkhk
Mk{wÿ{kt ÃknkU[u Au. Ãkkýe{kt hnu÷k ykìÂõMksLkLku fkhýu yk f[hku rð½rxík ÚkELku MÚkkÞe yfkçkorLkf
MktÞkusLk çkLkkðu Au. Aíkkt Ãký, SðkýwykuLke «ð]r¥kykuLku fkhýu Ãkkýe{kt ykìÂõMksLk ykuAku ÚkkÞ Au.
– òu yuf ÷exhËeX ykìÂõMksLk 1.5 r{÷eøkúk{Úke ykuAku ÚkkÞ íkku nðk{kt ykìÂõMkzuþLkwt «{ký ½xu Au.
yuLke søÞkyu yðkÞðeÞ (yuLkkhkuçkef) Sðkýwyku Mkr¢Þ çkLku Au. su ykìÂõMksLk rðLkk Ãký fkçkorLkf
ÃkËkÚkkuoLkwt ykìÂõMkzuþLk fhe þfu Au. yu{ktÚke ytíku nkRzÙkusLk MkÕVkEz, yu{kurLkÞk y™u r{ÚkuLk suðk
Íuhe ÃkËkÚkkuo WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– yk Mk{økú «r¢ÞkÚke yuLkuÂõMkf ÍkuLk íkiÞkh ÚkkÞ Au. su{kt ykìÂõMksLk «{ký{kt ykuAku nkuÞ Au. yk
ÍkuLkLku fkhýu yðkÞðeÞ Sðkýwyku, fðfku, ÞeMx yLku fux÷ktf «kuxkuÍkuykLku çkkË fhíkkt {kuxk¼køkLkwt
Mk{wÿe SðLk Lkkþ Ãkk{u Au y™u Ãkkýe{ktÚke ËwøkOÄ ykðu Au.
3. Mk{wÿs¤Lkwt «Ëq»ký yxfkððkLkk WÃkkÞku :
– Mk{wÿs¤{kt «Ëq»ký ykuAwt fhðk {r÷Lk ÃkkýeLkk WÃk[khLkk yuf{kuLke MÚkkÃkLkk fhðe òuEyu. f[hkLkk
«fkhLku æÞkLk{kt hk¾eLku «kÚkr{f, rîíkeÞ yÚkðk yk¾he ÂMÚkríkLkk WÃk[khku{ktÚke rðr¼LLk MíkhkuLkku
WÃkÞkuøk ÃkMktË fhe þfkÞ.
(y ) «kÚkr{f WÃk[kh (Primary treatment) :
– yk yuf{{kt Ãkkýe{kt hnu÷k «Ëq»kfkuLku Ëqh fhðk {kxu [kð¤, økk¤ý yLku f[hkLku Ãkkýe{kt íkr¤Þu
çkuMkkze Ëuðk suÚke MÚkq¤ «r¢Þkyku yÃkLkkðkÞ Au. økh{e fu M¢eLk{kt 2 Úke 7 Mku.{e.Lkk ytíkhu ztzk
nkuÞ Au. yuLkk ÃkAe íkkhLke ò¤e nkuÞ Au.
– økhýe{kt s{k ÚkÞu÷k ÃkËkÚkkuoLkk rLkfk÷Lku xk¤ðkLkku yuf WÃkkÞ r{©f Lkk{Lkk ÞtºkLkku WÃkÞkuøk
fhðkLkku Au, íku ¾hçk[zk fktfhk suðk ÃkËkÚkkuoLku ˤeLku yuLkk Íeýk xqfzk fhu Au. suÚke íkuLku Lkfk{kt
Ãkkýe{kt hnuðk ËE þfkÞ. økkéÞk ÃkAeLkwt øktËwt Ãkkýe yuf økúex [uBçkh{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
– yu{kt r{÷Lk ÃkkýeLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hnuðk ËuðkÞ Au. suÚke n÷fku fkçkorLkf ÃkËkÚkkuo Lke[u çkeMku òÞ.
økúex [uBçkh{ktÚke ÃkAe ÃkkýeLku yuf «kÚkr{f s{kð xktfe{ktÚke yufË{ Äe{e økríkyu ÃkMkkh fhðk{kt
ykðu Au. økrík Äe{e nkuðkÚke rð¾hkÞu÷k Lk¬h ÃkËkÚkkuo økwhwíðkf»koý çk¤Lku fkhýu Lke[u çkuMke òÞ
Au.
– yu ÃkAe Ãkkýe{kt õ÷kurhLk Lkkt¾ðk{kt ykðu Au. suÚke Sðkýwyku yLku ËwøkOÄ Lkkþ Ãkk{u Au. yyuk
«kÚkr{f WÃk[khÚke Mkk{kLÞ heíku ykìÂõsLkLke {kºkk{kt 35 xfk yLku Aqxk Ãkzu÷kt Lk¬h ÃkËkÚkkuo{kt 60
xfk sux÷ku ½xkzku ÚkkÞ Au.
426
(çk) rîíkeÞ WÃk[kh :
– {kuxk¼køkLke sirðf ykìÂõMksLk {ktøkLku ½xkzðk {kxu {wÏÞ ºký heíkkuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
(1) xÃkfíkkt øk¤ýkt (2) Mkr¢Þ fkËð «r¢Þk (3) ykìÂõMkzuþLkLkkt ík¤kð. yk WÃk[kh îkhk ykìÂõMksLkLke
{ktøk{kt ykuAk{kt ykuAku 85 xfk sux÷ku ½xkzku ÚkkÞ Au.
(1) xÃkfíkkt øk¤ýkt :
– {r÷Lk ÃkkýeLku {wêe suðk ykfkhLkk ÃkÚÚkhkuLkk økku¤kfkh Zøk÷k Ãkh Aktxu Au. ÃkÚÚkhkuLke ðå[uLke
søÞk{ktÚke nðk Mknu÷kEÚkE yðh-sðh fhe þfu yuðe ðkÞðeÞ yðMÚkk s¤ðkE hnu Au.
– ÃkÚÚkhkuLkk yk Zøk÷k Ãkh fe[z, Sðkýw, Vqøk, Mkuðk¤ ðøkuhu [kUxu÷k nkuÞ Au. yk fe[z
Mk{Þktíkhu ÃkÚÚkhkuÚke Aqxkuu Ãkze ÃkkýeLke MkkÚku ÍhýktLke Lke[u yufrºkík ÚkkÞ Au suLku ÃkAe rîíkeÞ
s{kð xktfe{kt {kuf÷e Ëuðk{kt ykðu Au. ßÞktÚke íkuLku çknkh fkZe ÷uðkÞ Au.
(2) Mkr¢Þ fkËð «r¢Þk :
– {r÷Lk ÃkkýeLku yuf {kuxe xktfe{kt ¼heLku f÷kfku MkwÄe SðkýwykuÚke ¼hÃkqh fkËð yLku nðkLkk
ÃkhÃkkuxk MkkÚku r{© fhðk{kt ykðu Au. suÚke Mkqû{Sðku yuLku rð½rxík fhe þfu. yk Ãkkýe ÃkAe
f[hk-s{kð xktfe{kt òÞ Au.
– ßÞkt {kuxk¼køkLkk Mkqû{«kýeyku fkËðLkk høkzk íkhefu Lke[u çkuMke òÞ Au. fkËðLkk yk
høkzkLku yuf ðkÞwhrník zkÞsuMxh{kt rð½rxík fhkÞ Au. íku{kt Äe{u-Äe{u Sðkýwyku fkçkorLkf
ÃkËkÚkkuoLku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, r{ÚkuLk yLku yLÞ MÚkkÞe WíÃkkËLkku{kt YÃkktíkrhík fhu Au.
– zkÞsuMxh{kt çkLkíkk økìMk{kt 60 xfk r{ÚkuLk nkuÞ Au. su #Äý íkhefu WÃkÞkuøke Au íkÚkk yk s
yuf{{kt yuLkk yLkuf WÃkÞkuøk ÚkE þfu Au. nsw Ãký ÿÔÞ ÃkrhÂMÚkrík{kt hnu÷k YÃkktíkrhík
fkËðLku Mkk{kLÞ heíku ÃktÃk îkhk Mkqfððk {kxu ÃkkÚkhðk{kt ykðu Au. yk Mkqfku fkËð W¥k{
¾kíkh çkLku Au.
– Mkr¢Þ fkËðLke xktfeyku yufMkh¾k Ãkrhýk{ku ykÃkíkk xÃkfíkk øk¤ýktykuÚke ykuAe søÞk hkufu
Au. íku øk¤ýktykuÚke Ãký MkMíke nkuÞ Au. íkÚkk ËwøkOÄ, {k¾e yLku {åAhkuLke Mk{MÞk «{ký{kt
ykuAku nkuÞ Au. íku sirðf ykìÂõMksLkLke {ktøk{kt ½xkzku fhu Au.
(3) ykìÂõMkzuþLkLkk ík¤kð :
– yk ík¤kð ykþhu 1 Úke 2 {exh Ÿzk, {kuxkt yLku AeAhkt nkuÞ Au. íku{kt yktrþf WÃk[krhík
fu fk[wt {r÷Lk Ãkkýe Mkqû{ Sð-stíkwyku fu «kýeyku îkhk rð½rxík ÚkkÞ Au. yuðkt ík¤kðkuLkwt
rLk{koý yLku «çktÄ Mknu÷ku nkuÞ Au.
– yu{kt «ðknLke ðĽx Úkíkkt fkuE Mk{MÞk Q¼e Úkíke LkÚke íkÚkk ÃkkýeLkk WÃk[khLkku ¾[o ykuAku
ykðu Au. òu fu, yk yuf{kuLku çkLkkððk yLku [÷kððk yrík¾[ko¤ nkuðkÚke yuLkku WÃkÞkuøk
¼køÞu s ÚkkÞ Au.
 427
• Mk{wÿ{kt íku÷Úke Úkíkwt «Ëq»ký :
(1) Mk{wÿ{kt xuLfh îkhk ¾Lkesíku÷Lkwt ÃkrhðnLk :
– Mk{økú rðï{kt ¾Lkesíku÷Lkwt ðkŠ»kf WíÃkkËLk ÷øk¼øk ºký yçks xLkLke ykMkÃkkMk Au. su{ktÚke yzÄk
¼køk sux÷wt ¾Lkesíku÷ Mk{wÿ {køkuo ÃkrhðnLk fhkÞ Au. íku÷Lkk xuLfh ßÞkhu ¾k÷e ÚkkÞ Au íÞkhu ÃkkAk
Vhíkk Mk{Þu snksLke Mk{íkw÷k ò¤ððk {kxu íku÷Lkk xuLfh{ktÚke Ãkkýe ¼hðk{kt ykðu Au íkÚkk íkhíkk
íku÷ðk¤k ÃkkýeLku y÷øk «Ëqr»kík ÃkkýeLke xktfe{kt MÚkkLkktíkrhík fhðk{kt ykðu Au. íku÷ ¼hðkLke
søÞkyu Lkðwt íku÷ yk xktfeLkk íku÷Lke WÃkh ¼hðk{kt ykðu Au.
(çk) £qz ykìE÷ ðkì®þøk :
– yk ÃkØrík{kt íku÷ fkZe ÷eÄk ÃkAe [kuutxu÷k íku÷Lku fk[k íku÷Lkk VwðkhkykuÚke fkZðk{kt ykðu Au.
– fux÷ktf ykÄwrLkf xuLfhku{kt y÷øk Mktíkw÷fku nkuÞ Au. suLkkÚke Mktíkw÷Lk ò¤ððk ¼hkÞu÷wt Ãkkýe íku÷Lkk
MktÃkfo{kt ykðíkwt LkÚke. yk{, ykðe ÃkØríkyku yÃkLkkððkÚke Mk{wÿs¤ ykuAwt «Ëqr»kík ÚkkÞ Au.
(2) þw»f ÷tøkh :
– Mk{wÿ{kt íkhíkkt çkÄk s snkòuLku Mk{ÞMkh {hk{ík, MkVkE {kxu, [kufXkLke MkVkE {kxu Mkqfk rfLkkhk
Ãkh ÷tøkh Lkkt¾ðwt Ãkzu Au. snksLke MkVkE {kxu fLxuLkhku{kt ðæÞwt ½xâwt íku÷ Mk{wÿ{kt Xk÷ðeLku íkuLku
MktÃkqýo ¾k÷e fhðk Ãkzu Au.
– ykÚke «Ëq»ký Vu÷kÞ Au. yk íku÷Lkwt «{ký ykuAwt nkuÞ Au. Ãkhtíkw ßÞkhu çkÄk s snkòuLkwt rð[kheyu
íkku yuLkwt «{ký ¾qçk ðÄe òÞ Au.
(3) Mk{wÿ{ktÚke íku÷Lkwt WíÃkkËLk :
– Mk{wÿ{kt íkr¤Þu íku÷Lkk fqðk ¾kuËðkÚke su fe[z Lkef¤u Au íku{kt ykþhu 70 Úke 80 xfk sux÷t íku÷ nkuÞ
Au. yk fe[zLku ¾kuËkýLkk Ã÷uxVku{oLke Lke[u íkr¤Þu VUfðk{kt ykðu Au. ykÚke Mk{wÿ{kt «Ëq»ký Vu÷kÞ
Au.
– Mk{wÿLkk íkr¤ÞuÚke su íku÷ Lkef¤u Au íku{kt Úkkuzwt Ãkkýe r{r©ík nkuÞ Au. yuLku rð¼ksfku{ktÚke ÃkMkkh fÞkO
ÃkAe Ãký çknkh Ãkkýe{kt Úkkuzwtf íku÷ íkku hne òÞ Au. su Mk{wÿ{kt X÷ðkíkk Ãkkýe «Ëqr»kík ÚkkÞ Au.
(4) xuLfhkuLke Ëw½oxLkkyku :
– Mk{wÿ{kt íkhíkk yLkuf snkòuLku ð»ko Ëhr{ÞkLk yfM{kík yuf rðþk¤ snks su{ fu, E.Mk. 1989{kt
24{e {k[uo y÷kMfk{kt ðkÕzuÍLke ÃkkMku r«LMk rðr÷Þ{ MkkWLz{kt yuf rðþk¤ snks ‘yuõMkkLk
ðkÕzuÍ’Lku yfM{kík Lkzâku níkku. Ãkkýe{kt zqçku÷k ¾zfku MkkÚku yk ykuE÷ xuLfh yÚkzkE økÞwt níkwt.
– Ãkrhýk{u ¾Lkes íku÷Lkuku [efýku Úkh yufË{ ÍzÃkÚke 1600 rf.{e.Úke ðÄw ÷ktçke Ãkèe{kt Vu÷kE økÞku
níkku. ykÚke ykþhu 2,00000 Úke 6,45,000 sux÷k s¤[h Ãkûkeyku yLku ¾qçk {kuxe MktÏÞk{kt Ônu÷
yLku {kA÷eyku, nkçko÷ Mke÷ku, Mk{wÿe s¤rçk÷kzeyku {]íÞw ÃkkBÞk níkkt. ykþhu 85 yçks zkì÷hLkwt
LkwfMkkLk ÚkÞwt níkwt.
428
(5) Mk{wÿs¤{kt íku÷Lkk «Ëq»kýLku rLkÞtrºkík fhðkLkk WÃkkÞku :
– Mk{wÿLke MkÃkkxeLkk Ãkkýe yLku «Ëqr»kík ËrhÞk rfLkkhkyku ÃkhÚke ¾Lkesíku÷Lke MkVkE fhðk yuf
hkMkkÞrýf rðMksofkuLke ÃkØrík yÃkLkkðe þfkÞ. yk ÃkØrík ¾qçk s ÷ktçkku Mk{Þ ÷uLkkhe yLku ðÄw ©{
÷uLkkhe Au.
– Mk{wÿs¤{kt íku÷Lkk Úkh WÃkh hkMkkrýf rðMksofku Aktxðk{kt ykðu Au. yuðk yLkuf þku»kfku íkiÞkh
fhðk{kt ykÔÞk Au. þku»kf Mkk{økúeLke [kufÃkèe íku÷Lke MkÃkkxe ÃkhÚke Mkíkík ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au
yLku ÃkAe íkuLku hku÷hku{ktÚke ÃkMkkh fheLku þku»kkÞu÷wt íku÷ Lke[kuðe ÷uðk{kt ykðu Au.
– Mk{wÿ{kt hnu÷k ¾zfku yLku çktËhkuLke Ëeðk÷kuLku ¼khu Ëçkkýðk¤e ðhk¤Úke fu rðMksofkuÚke MkkV fheLku
ÃkAe yuLke MkÃkkxeLku ÃkkýeLke ÄkhÚke MkkV fhðk{kt ykðu Au.
• Mk{wÿs¤Lkk «Ëq»kýkuLke yMkhku :
(1) Mk{wÿs¤{kt íku÷Lkk íkhíkk [efýk ÃkzÚke Mk{wÿe SðLku {kuxwt LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. rfLkkhkLkk fkËðLkk
rðMíkkhku, {uLøkúkuðLkk fkËðLkk rðMíkkhku yk íku÷Lku þku»ku Au. Ãkhtíkw su ðLkMÃkrík yk rLkðMkLkíktºkkuLkku
ykÄkh Au yu{Lku LkwfMkkLk ÃknkU[u Au. yk ðLkMÃkríkku{kt Vq÷, V¤ fu çkes{ktÚke ðLkMÃkríkLkk QøkðkLke
«r¢ÞkLku «ríkfq¤ yMkh ÃknkU[u Au.
(2) Mk{wÿ{kt fkçkorLkf f[hkLkk ¼khu «{kýLku fkhýu ‘÷k÷ ÷nuhku’ (huz xkRzÍ) íkiÞkh ÚkkÞ Au. yu{kt
VkExkuÃ÷uxkuLk{kt «Ëq»kýLkku yux÷ku íkeðú ðÄkhku ÚkkÞ Au fu su Mk{økú rðMíkkhLkku htøk Íkt¾ku Ãkze òÞ
Au. ÔÞkÃkkrhf {n¥ð Ähkðíke yLkuf «òríkykuLke ïkMkuÂLËÞku yLku çkeò ytøkku sfzE sðkLku fkhýu,
ò{ ÚkE sðkLku fkhýu yu «òríkyku Lkkþ Ãkk{u Au.
(3) s¤[h Ãkûkeyku Mkk{kLÞ heíku Ãkkýe{kt Ãkkt¾ku VVzkðeLku ÃkkuíkkLku MkkV fhíkkt nkuÞ Au. íku÷ðk¤k Ãkkýe
ÃkûkeLkkt ÃkeAkt fu Ãkkt¾kuLku ÷køku íkku yuLke ÃkkýeLku ÃkkAwt nXkððkLke ûk{íkk ykuAe fhu Au yLku íÞkhu Ãkkýe
Ãkkt¾kuLke ðå[u «ðuþeLku Ãkktfku yLku íð[kLke ðå[u ÃkwhkÞu÷e nðkLku «MÚkkrÃkík fhu Au. ÃkûkeLkk þhehLku
n÷fwt hk¾ðk {kxu nðkLkwt yk Míkh ¾qçk sYhe nkuÞ Au. yk nðkLkwt Míkh Ãkûkeyku {kxu W»{khkuÄf nkuÞ
Au. yuLkk rðLkk Ãkkt¾ku Ãk÷¤eLku ¼khu ÚkE òÞ Au. Ãkûkeyku Qze þfíkkt LkÚke yLku Äe{u Äe{u íku Lke[u
çkuMke sELku Ãkkýe{kt zqçke òÞ Au. òu yu{ Lkk ÚkkÞ íkku Ãký íku{Lke W»{khkuÄf þÂõík{kt ½xkzku
ÚkðkÚke, þhehLkwt íkkÃk{kLk ò¤ðk hk¾ðk {kxu þhehLke ytËhLkk ¼kusLk ¼tzkhLku ¾[oðk {ktzu Au yLku
íkuLkk fkhýu Ãký {kuxk ¼køku ÃkûkeLkwt {]íÞw ÚkkÞ Au. Mkk{kLÞ heíku Ãkûkeyku Ãkkt¾ku{kt [kt[ku {kheLku íkuLkkuu
MkkV hk¾u Au yLku yk «r¢Þk{kt íku÷ þhehLke ytËh síkwt nkuðkÚke ÍuhLku fkhýu yu{Lkkt yktíkhzkt,
{qºkkþÞ fu Þf]ík ¾hkçk ÚkkÞ Au.
(4) íku÷Lkk «Ëq»kýLke MkeÄe yMkh {kA÷eyku yLku yLÞ s¤[hku{kt Ãký òuðk {¤u Au. ¾qçk {kuxwt
ÔÞkÃkkrhf LkwfkMkLk ÚkkÞ Au. Mk{wÿe ¾kã ÃkËkÚkkuo{ktÚke ËwøkOÄ ykðu Au. íkÚkk yu{kt yktrþf rðfkh ykðu
Au. òu ykðku ¾kuhkf WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ íkku {kLkðþheh Ãkh Ãký íkuLke ykzyMkh Q¼e ÚkkÞ Au.
 429
(5) þkhzeÚke fkÃkðk{kt ykðu÷k ÄkíkwykuLkk xwfzkyku {kuxk¼køku Mk{wÿ íkr¤Þu s{k ÚkkÞ Au yLku yuLkkuÂõMkf
yðMÚkk Q¼e fhu Au. ykÚke íkr¤Þu Íuhe MkÕVkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u íkr¤ÞkLke SðMk]rüLkku
Lkkþ ÚkkÞ Au.
• yðksLkwt/æðrLkLkwt/½kuut½kxLkwt «Ëq»ký :
– yLÞ «Ëq»kýkuLke su{ yðksLkwt «Ëq»ký Ãký {kLkðeLke ykiãkurøkf «økrík íkÚkk ykÄwrLkf MkÇÞíkkLke
ykzÃkuËkþ Au. yk «Ëq»ký Ãkhíðu òuEyu íkux÷e Mk¼kLkíkk Lk nkuðkLku fkhýu íkuLke økt¼ehíkkLkku ½ýk
ykuAkLku ÏÞk÷ Au. yk yuf Äe{wt Íuh Au.
– “yðksLkwt «Ëq»ký yux÷u fu íkuÚke ðÄw {kuxk, ffoþ, rðMktðkËe yðkòu. yk{, yðksLkk «Ëq»ký{kt
yuf yðks LkÚke Ãký, çku fu íkuÚke ðÄw yðks ¼uøkk {¤u íkuLku yðksLkwt «Ëq»ký fnu Au.”
– ©e ç÷{TLkk {ík «{kyu, “½kU½kx yu rðûkuÃk fu ¾÷u÷ ÃknkU[kzðkLke çkkçkík Au yLku íku fkÞoËûkíkk{kt
ykzu ykðu Au.”
– «ÏÞkík ði¿kkrLkf yu÷uõÍkLzh økúunk{ çku÷u æðrLk{kÃkf ÞtºkLke þkuÄ fhe níke. ykÚke íku{Lkk Lkk{
ÃkhÚke yðksLke íkeðúíkk {kÃkðkLkk yuf{Lku çku÷ Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au. yk yuf ‘çku÷’Lkk yuf{Lkk
ËMk{k ¼køkLku ‘zuMkeçku÷’ fnu Au. xqtf{kt íkuLku DB íkhefu íkhefu ËþkoðkÞ Au. Mkk{kLÞ ðkík[eíkLkk þçËku
yu 10 Úke 12 DB{kt {ÃkkÞ Au.
– Mkk{kLÞ heíku, 30 DB MkwÄeLkku yðks Mkkt¼¤ðku øk{u Au. ykþhu 40 DBLkku yðks {kLkðeLku
yf¤kðu Au. ßÞkhu, yu ÃkAeLkku yðks LkwfMkkLk ðÄkhíkku òÞ Au. 80 Úke 100 DB MkwÄeLkku yðks
Mkíkík ðÄw Mk{Þ Mkkt¼¤e þfkíkku LkÚke. 100Úke 125 DBLkku yðks yMðMÚk fhu yuðku nkuÞ Au.
– ßÞkhu íkuLkkÚke ðÄw DBLkku yðks ºkksLkf ÷køku Au. sux rð{kLk ßÞkhu take off fheLku su økrík Ãkfzu
Au íkuLkku yðks 120 DB sux÷ku nkuÞ Au. ði¿kkrLkfkuLkk {ík {wsçk òu 85 DBLkku yðks {kLkðeLkk
fkLk WÃkh Mkíkík yÚkzkÞk fhu, íkku yuLkk fkLkLku fkÞ{e LkwfMkkLk ÚkkÞ Au yLku çknuhkþ ykðu Au.
ykì÷ RÂLzÞk RÂLMxxÞqx ykìV {urzf÷ MkkÞÂLMkMkLkk sýkÔÞk «{kýu, rËÕne, {wtçkE yLku fku÷f¥kkLkwt
½kU½kxLkwt «{ký r[tíkkfkhf Au. yktíkhhk»xÙeÞ Äkuhýku «{kýu, íku 45 DB nkuðwt òuEyu. Ãký yk
þnuhkuu{kt íku 95 DB nkuÞ Au yLku íku õÞkhuÞ Ãký 60 DBÚke ½xíkwt íkku LkÚke s.
– ¼khík{kt {wtçkE MkkiÚke ðÄw ½kuut½krxÞwt þnuh Au. íkuLkk fux÷kf MÚk¤u íkku ½kU½kxLke {kºkk 105 DBLke nkuÞ
Au. íÞktLke 30 xfk sux÷e ðMíke ½kU½kxøkúMík çkLke økE Au.
– Lkðe rËÕne{kt ykðu÷k hk»xÙeÞ ¼kiríkf «Þkuøkþk¤kLkk MktþkuÄfku îkhk fhðk{kt ykðu÷k yuf yÇÞkMk
{wsçk, çkòh{kt {¤Úkkt VxkfzkykuÚke WíÃkLLk Úkíkku ½kU½kx ðktALkeÞ (MðefkÞo) Míkh fhíkkt ½ýku çkÄku
Mkkhku nkuÞ Au. ÃkÞkoðhý (Mkthûký)Lkk MktþkuÄLk «{kýu E.Mk. 1999Lkk rLkÞ{ {wsçk æðrLkLkwt Lk¬e
fhðk{kt ykðu÷wt fu MðefkÞo nkuÞ yux÷wt Míkh 125 DB Au.
430
2. yðksLkk «Ëq»kýLke {kLkðþheh Ãkh Ãkzíke yMkhku :
– yðks yLku ½kU½kxLke ðå[uLkwt ytíkh ½ýwt fheLku ËhufLkwt ÔÞÂõíkøkík nkuÞ Au. yðksLkk Ÿ[k MíkhkuLkk
fux÷kf ¾qçk s nkrLkfkhf «¼kðku [ku¬Mk s ykÃkýk Ãkh Ãkzíkk nkuÞ Au. yuLkk «¼kðkuLke íkeðúíkk
¾qçk s ºkkMkËkÞf, Ëw:¾ËkÞf yLku ½kíkf Ãký Mkkrçkík ÚkE þfu Au.
– yríkþÞ ½kU½kuuxLke MkeÄe yMkh ©ðýþÂõík Ãkh Ãkzu Au. suLku {kuxk¼køku yMÚkkÞe «khtr¼f ÂMÚkíÞtíkh
fnuðkÞ Au. ykLkkÚke yMkh Ãkk{u÷e ÔÞÂõíkyku Äe{k yðkòu Mkkt¼¤e þfíke LkÚke nkuíke. {nkhk»xÙ{kt
økýkuþkuíMkð Ëhr{ÞkLk 10 rËðMkku MkwÄe fkLk Vkze Lkkt¾u yuðwt Mktøkeík Mkíkík ðøkkzðk{kt ykðíkwt nkuÞ
Au.
– økýuþ{tz¤kuLke LkSf hnuíke ÔÞÂõíkyku {kuxu ¼køku ykLke yMkh Ãkk{u Au. yk MÚkkÞe çknuhkþLku
‘½kU½kxsLÞ MÚkkÞe «khtr¼f ÂMÚkíÞtíkh’ fnu Au. ©ðýþÂõíkLke ûk{íkkLku Úkíkwt LkwfMkkLk fu su ÃkAe
õÞkhuÞ Mkkhwt ÚkE þfíkwt LkÚke.
– Mkk{kLÞ heíku 80 DBÚke ykuAk MíkhLkk yðkòuÚke õÞkhuÞ çknuhkþ ykðíke LkÚke. 80Úke 130 DBLkk
MíkhLkk yðkòuLke ntøkk{e yMkhku òuðk {¤u Au. fk{ Ëhr{ÞkLkLkk 95 DBLkk yðksLkk MktÃkfo{kt
ykðíkk ykþhu 50 xfk ÷kufku yMÚkkÞe çknuhkþLkku rþfkh çkLku Au yLku 105 DBÚke Ÿ[k yðkòu
Mkkt¼¤íkk ÷kufku fux÷ef nË MkwÄe MÚkkÞe çknuhkþÚke ÃkezkÞ Au. 150 DBÚke ðÄww yðks Mkkt¼¤Lkkh
{kýMkLkk fkLkLkk ÃkzËk Vkxe sðkLke þõÞíkk hnu Au.
– ½kU½kx Mkkt¼¤ðkLkku Mk{Þ yLku íkeðúíkk çktLkuLkk ykÄkhu çknuhkþ ykðíke nkuÞ Au. su{ fu ½kU½kx fhíkkt
{þeLkkuðk¤k fkhk¾kLkk{kt 95 zurMkçk÷Lkku yðks {sqhkuLku Ëhhkus 8 f÷kf 10 ð»ko MkwÄe Mkkt¼¤ðku
Ãkzu íkku íkuLku ykþhu 15 zurMkçk÷Lkwt MÚkkÞe LkwfMkkLk ÚkE þfu Au.
– yðksLkk «Ëq»kýÚke {kºk çknuhkþ s ykðu Au yuðwt LkÚke Ãkhtíkw, yðksLkk Ÿ[k «{kýÚke ÷kuneLkwt
Ëçkký ðÄu Au yLku LkkzeLke økrík çkË÷eLku ÷kuneLkk Ãkrh¼ú{ý Ãkh LkwfMkkLk Úkíkwt nkuÞ Au. ÷kuneLkwt
Ëçkký, ÓËÞhkuøk, Úkkf, [erzÞkÃkýwt, y®Lkÿk, [ktËk, ¼Þ, ðiæÞíð, Lku õÞkhuf økktzÃký suðk hkuøkku
Ãký ÚkkÞ Au. íkuÚke s ½kU½kxLku {]íÞwLkku þktík Ëqík fÌkku Au.
3. {kLkrMkf MðkMÚÞ Ãkh yðksLkk «Ëq»kýLke yMkh :
– yðksLkk «Ëq»kýÚke y®Lkÿk, [erzÞkÃkýwt, Úkkf, ®[íkk, íkýykð suðk {Lkkuði¿kkrLkf «¼kðku WíÃkLLk
ÚkkÞ Au. ÔÞÂõík æÞkLk furLÿík fhðk yMk{Úko çkLku Au. yÇÞkMk «{kýu su rðãk÷Þku þnuhLkk ½kU½kxðk¤k
øke[ rðMíkkhku{kt ykðu÷k Au íku{kt yÇÞkMk fhíkkt çkk¤fku{kt yÇÞkMkLkk Mkkhk Ãkrhýk{ òuðk {¤íkk
LkÚke.
– ½kU½kuuxÚke ÔÞÂõíkLke Mkk{kLÞ Mkkt¼¤ðkLke þÂõík{kt yðhkuÄ Q¼k ÚkkÞ Au. ykÚke íku [uíkðýeMkq[f
MktfuíkkuLku Ãký Mkkt¼¤e þfíkku LkÚke. ykÚke, yfM{kíkkuLke MktÏÞk ðÄe Au. rðþu»k fheLku fkh¾kLkkyku{kt
fk{Ëkhku{kt fk{ËkhkuLke fkÞoûk{íkk yLku WíÃkkËfíkk WÃkh Ãký yMkh Úkíke nkuðkÚke WíÃkkËLkLkwt «{ký
½xu Au. Ãkrhýk{u, fk{Lkk MÚk¤ku Ãkh Ëw½oxLkkykuLke MktÏÞk ðÄu Au.
 431
yk{, ½kU½kx fu yðksLkwt «Ëq»ký {kºk WÃkÿð LkÚke. yu MÃkü heíku SðLkLke økwýð¥kkLku «¼krðík
fhu Au. ykÚke s æðrLk«Ëq»kýLku ykuAwt fhðwt fu rLkÞtrºkík fhðwt ykð~Þf Au.
yðksLkk Mðefkhðk{kt ykðu÷k ykMkÃkkMkLkk yðksLkk Míkh (zurMkçk÷{kt)
rðMíkkh rËðMkLkk Mk{Þu (DB{kt) hkrºk Mk{Þu (DB{kt)
1. þktíkrðMíkkh 50 40
2. hnuXkýLkk rðMíkkh 50 45
3. ÔÞkðMkkrÞf rðMíkkh 65 55
4. ykiãkurøkf rðMíkkh 70 70
yðksLkk MíkhkuLkkt MktÃkfo{kt hnuðk {kxu Mkwhrûkík Mk{Þ-Mke{kLkwt yuf Äkuhý Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au.
òu yk Mk{Þ-Mke{kÚke ðÄw yuf ð»ko Mkíkík ½kU½kx Mkkt¼¤ðk ykðu íkku ÔÞÂõík{kt çknuhkþ ykðu Au.
Mk{ÞLke {ÞkoËk zkurMkçk÷Lkwt «{ký
1. 8 f÷kf 90 DB
2. 4 f÷kf 93 DB
3. 2 f÷kf 96 DB
4. 1 f÷kf 99 DB
5. 30 r{rLkx 102 DB
6. 15 r{rLkx 105 r{rLkx DB
7. 7 r{rLkx 108 DB
8. 4 r{rLkx 111 DB
9. 2 r{rLkx 114 DB
10. 1 r{rLkx 117 DB
11. 30 MkufLz 120 DB
12. fkLkLkk ÃkËzkLkwt íkífk÷ Vkxe sðwt 150 DB
4. ½kU½kxLku rLkÞtrºkík fhðkLkk WÃkkÞku :
– ½kU½kxLku rLkÞtrºkík fhðk {kxu [kh çkwrLkÞkËe heíkku Au. (1) Mºkkuík ÃkhÚke s yðks{kt ½xkzku fhðku.
(2) yðksLkk {køkoLku çktÄ fhðku. (3) {køkoLke ÷tçkkE ðÄkheLku (4) yðksLku økúný fhLkkhLku Mkwhrûkík
çkLkkðeLku. Mkk{kLÞ heíku Mºkkuík ÃkhÚke s yðks{kt ½xkzku fhðku yu yðks rLkÞtºkýLke MkkiÚke Mkkhe
ÃkØrík Au. su{ fu, ðknLkku yLku {þeLkkuLku Zktfe Ëuðkt, ykiãkurøkf yuf{ku{kt {þeLkkuLku [khuçkksw {sçkqík
heíku çkt½ fhðk.
432
– su{kt ytËh æðrLkþkuÄf Mkk{økúeLkwt ykðhý ÷økkðeLku {þeLkkuLku Zktfe Ëuðk. ykLkkÚke ½kU½kx ykuAku
Úkþu. {þeLkkuLku yLku yuLkk ykðhýkuLku £þoÚke y÷øk fhðk. yu{Lku rðrþ»x ®M«økku fu yðksþku»kf
Ãkizktyku Ãkh hk¾ðk. {þeLkkuLke ytËhLke ÃkkRÃkku {kxu MktÞkusfkuLkku WÃkÞkuøk fheLku ½kU½kxLkk Mºkkuík
ÃkhÚke s yðks{kt ½xkzku fhðku.
– ðknLkku yLku {þeLkkuLke rLkÞr{ík MkkhMkt¼k¤ ÷uðkÚke íku{Lke yðksLke {kºkk{kt ½xkzku fhe þfkÞ Au.
çkktÄfk{Lkk MÚk¤u Wr[ík ÞkusLkkyku yLku Mk{Þ rLkÄkohýLke xìfTrLkfLkk WÃkÞkuøkÚke ½kU½kxLku rLkÞtrºkík
fhe þfkÞ Au. ½kU½kx fhíkkt yìhfkuB«uMkhku fu yLÞ {þeLkku çkktÄfk{Lkk MÚk¤Úke Ëqh hk¾ðk íkÚkk íkuLke
[ku-ÃkkMk yMÚkkÞe Ëeðk÷ku çkLkkðeLku ½kU½kx ykuAku fhe þfkÞ Au.
– ðknLkÔÞðnkhLke øke[íkk, ðÄw økrík Ãký yðksLkk «{ký Ãkh {n¥ðLke heíku yMkh fhu Au. su{ fu,
ðknLkLke økrík çk{ýe ÚkkÞ íkku yðksLkwt «{ký 9 zurMkçk÷ su÷ðwt ðÄu Au yLku òu ðknLkÔÞðnkhLke
øke[íkk («rík f÷kfu ðknLkkuLke MktÏÞk) çk{ýe ÚkkÞ íkku yðksLke {kºkk ykþhu 3 DB ðÄu Au.
– ðknLkÔÞðnkhLke ‘Úkku¼ku yLku òyku’Lke xÙkrVf ÃkØrík fhíkkt yuýLkku Mkw[khw «ðkn ykAku ½kU½kx
WíÃkLLk fhu Au. yk ½kU½kx ykuAku fhðk {kxu {køkkuoLke MkwÞkuøÞ ÞkusLkk yLku YÃkhu¾k nkuðe òuEyu.
ðMkðkxLkk rðMíkkhku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk {køkkuo Ãkh ðknLkÔÞðnkhLke økríkLke Mke{k ½xkzðe òuEyu.
xÙfkuLku {kxu ðifÂÕÃkf Mkøkðz fhðe òuEyu. {wÏÞ {køkkuo Ãkh Wæðkofkh yðhkuÄfku ÷økkðeLku Ãký ½kU½kx
ykuAku fhe þfkÞ.
– ð]ûkkuu yðksLkwt Mkkhwt þku»ký fhu Au. íkuÚke {køkoLke çktLku çkkswyu fíkkhçktÄ ð]ûkkuu Wøkkzðk òuEyu.
çknkhLkk ½kU½kxLku hkufðk {kxu ½h, f[uhe, rÚkÞuxhku, Lkkxâøk]nku, nkìÂMÃkx÷kuLke ykswçkksw ð]ûkkuLke nkh
Q¼e fhðe òuEyu. ‘nðkE{ÚkfLke ykMkÃkkMk y{wf ytíkh’ ÃkAeLkk rðMíkkh øke[ð]ûkku yLku ÷e÷kuíkheÚke
AðkÞu÷kt hk¾ðk òuEyu. ½hku{kt, fkh¾kLkkyku{kt Ëeðk÷ku, Aík yLku ¼kUÞíkr¤ÞkLku {kxu Wå[
«fkhLke þku»kf Mkk{økúeykuLkku WÃkÞkuøk fhðkÚke ½kU½kxLkwt «{ký ½xu Au.
– yðksLkk Mºkkuík yLku íkuLku økúný fhLkkhLke ðå[uLkk hMíkkLke ÷tçkkE ðÄkhðe. yk yuf yMkhfkhf
WÃkkÞ Au. rð{kLke{Úkfku þnuhkuÚke Ëqh çkLkkððk òuEyu.
– rðþu»kYÃku íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷k RÞh{VMk (fkLk{kt ÃknuhðkLkwt MkkÄLk) fkLkLkk ÃkzËk MkwÄe ÃknkU[íkk
yðksLkk «{kýLku 40 DB MkwÄe ½xkze þfu Au. ykÚke, yuLkk WÃkÞkuøkÚke {kuxk yðkòu-½kU½kxÚke
ÔÞÂõík hrûkík hnu Au. yLkuf ftÃkLkeykuLke yr™ðkÞo sYhe Mkq[Lkk nkuðk Aíkkt {kuxk¼køkLkk {sqhku íkuLku
rLkÞr{ík heíku WÃkÞkuøk{kt ÷uíkk LkÚke.
• yðksLkwt «Ëq»ký yLku VkusËkhe fkÞËku :
– su fkuE ÔÞÂõík ònuh WÃkÿð fhíke nkuÞ íku ÔÞÂõíkLku ykðku WÃkÿð fhðkLke þhíke nwf{ fhðkLke
RÂLzÞLk ÃkeLk÷ fkuzLke f÷{-133 yLðÞu {ursMxÙuxLku Mk¥k ykððk{kt ykðe Au. ¼khík{kt yðksLkk
«Ëq»kýLku ÷økíkku fkuE ¾kMk Äkhku LkÚke.
 433
– Ãkhtíkw RrLzÞLk ÃkeLk÷ fkuzLke f÷{-268 yLðÞu ¼Lkíkk ònuh WÃkÿðLkk økwLkk{kt ½kU½kx yLku ftÃkLkeLkku
Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au. økwshkík{kt çkkìBçku Ãkku÷eMk yuõx-1951 y{÷{kt Au. yk Äkhk «{kýu, Ãkku÷eMkLku
yðksLkk «Ëq»kýLkk rLkðkhý {kxu rðþk¤ Mk¥kkyku ykÃkðk{kt ykðe Au.
– {kuxh ÂÔff÷ yìõx-1988 «{kýu rðrðÄ ðknLkku{kt Úkíkkt yðksLku ½xkzu yu heíku yu{Lke h[Lkk MkkÄLk
Mkk{økúe yLku ò¤ðýeLku ÷økíkk rLkÞ{kuLku ½zðkLke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe Au. fkh¾kLkk fu WãkuøkkuLkk
ÞtºkkuLkk yðks {kxu yLku ÷kWz MÃkefhkuLkk yðks {kxu Äkhk{kt fkuE s òuøkðkE LkÚke.
– Wãkuøkku{kt ÞtºkkuLkk yðks {kxu yLku ÷kWz MÃkefhkuLkk yðks ytøku fux÷ktf Mktòuøkku{kt VuõxheÍ yìõx-
1948 yLku rçknkh ftxÙku÷ ykìV ‘Äe LÞqÍ yìLz Ã÷u’ ykìV ÷kWz MÃkefh yìõx-1955Lkk Äkhk nuX¤
fkuEÃký økwLkkLku Ãkku÷eMk æÞkLk{kt ÷E þfu Au.
• Úk{o÷ (íkkÃk) «Ëq»ký :
1. Úk{o÷ «Ëq»kýLkku yÚko :
– fkuE Wãkuøkku{ktÚke, ðes¤e {Úkfku{ktÚke økh{ Ãkkýe LkËe fu ík¤kðku{kt Akuzðk{kt ykðu Au yLku {kuxk
¼køku íkkÃkeÞ «Ëq»ký fnu Au. ykiãkurøkf yuf{ku{kt Xtzf fhðkLkk nuíkwÚke ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fÞkO ÃkAe
økh{ ÚkÞu÷wt Ãkkýe yu s Mºkkuík{kt ÃkkAwt Akuzðk{kt ykðu Au. ðes¤e {Úkfku{kt ÃkkýeLku økh{ fheLku
ðhk¤ çkLkkðkÞ Au. ðes¤e çkLkkðíke xçkkoRLkku íkuLkkÚke [k÷u Au.
– ðhk¤Lke xçkkoRLkku yMkhfkhf heíku fk{fks fhu yu {kxu xçkkoRLkku{ktÚke ðhk¤ LkeféÞk ÃkAe yuLku Xtze
fheLku ÃkkAe Ãkkýe{kt YÃkktíkhrík fhkÞ Au. yk ½Lkefhý fkuE s¤Mºkkuík{ktÚke Ãkkýe ÷ELku fhkÞ Au
yLku íku Ãkkýe økh{eLku þku»ku Au. su Mkk{kLÞ heíku ykuuAk{kt ykuAwt 150 Mku. sux÷wt ðÄw økh{ nkuÞ Au.
íkuLku ÃkkAwt íku s s¤Mºkkuík{kt Akuzðk{kt ykðu Au.
2. Úk{o÷ «Ëq»kýLke yMkhku :
– ðes¤e yuf{ fu ykiãkurøkf yuf{ku{kt økh{ ÚkÞu÷wt Ãkkýe VheÚke {q¤ Mºkkuík{kt Akuzðk{kt ykðu Au.
Ãkkýe{kt økh{eLkku ðÄkhku ÚkðkÚke ykìÂõMksLkLke ÿkÔÞíkk ykuAe ÚkE òÞ Au íkÚkk [ku¬Mk {ÞkoËk MkwÄe
s økh{e{kt ðÄkhku ÚkkÞ íkku {kA÷eykuLkku ð]rØ Ëh ðÄu Au. ykÚke ðes¤e {ÚkfkuLke ÃkkMkuLke {kA÷eykuLke
WíÃkr¥kLkwt «{ký ðÄe òÞ Au. Ãkhtíkw òu ðes{Úkfku yðkhLkðkh çktÄ ÚkkÞ íkku íkuLke MkeÄe yMkh
ÃkkýeLkk íkkÃk{kLk Ãkh Ãkzu Au. nqtVk¤k Ãkkýe{kt hnuðk xuðkÞu÷e {kA÷e ÃkkýeLktwt íkkÃk{kLk ½xíkkt
Mkk{qrnf {]íÞw Ãkk{u Au.
– W»ýfrxçktÄLkk ËrhÞkE «kýeyku Mkk{kLÞ 20 Úke 30 Mku. sux÷k íkkÃk{kLk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íkku íku MknLk
fhe þfíke LkÚke. íkkÃk{kLk òu 370 Mku.Úke ðÄw íkku {kuxk¼køku MÃkts {ku÷Mf yLku ͪøkk {]íÞw Ãkk{u Au.
ykLkkÚke «kýeykuLke rðrðÄíkk{kt ½xkzkuu ÚkkÞ Au.
3. íkkÃkeÞ «Ëq»kýLku rLkÞtrºkík fhðkLkk WÃkkÞku :
(1) ðhk¤{ktÚke Ãkkýe çkLkkððkLkk MkkÄLk{ktÚke økh{ Ãkkýe çknkh ykðu íÞkhu yuLku Xtzk ík¤kð fu
þeík÷ Míkt¼{ktÚke ÃkMkkh fheLku íkkÃkeÞ «Ëq»ký rLkÞtrºkík fhe þfkÞ.
434
– økh{e nðk{kt ÷wÃík ÚkÞk ÃkAe ÃkkýeLku LkËe{kt Akuzðwt.
– yk økh{eLku yu s Ã÷kLx{kt ÃkkAwt Ãkkýe þeík¤ fhðk {kxu VheÚke WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ.
(2) íkkÃkeÞ «Ëq»kýLku ½xkzðk yu¾ {kuxk yLku AeAhkt ík¤kðLkwt çkktÄfk{ fhðwt. íku{kt økh{ Ãkkýe
ÃktÃk îkhk yuf çkkswÚke Akuzðk{kt ykðu Au íkÚkk Xtzw Ãkkýe çkeS çkkswÚke fkZe ÷uðk{kt ykðu Au.
ykÚke, økh{e nðk{kt ÷wÃík ÚkE òÞ Au.
– þeík¤ Míkt¼Lkk WÃkÞkuøk îkhk Ãký íkkÃkeÞ «Ëq»ký rLkÞtrºkík ÚkE þfu Au. íku ík¤kð fhíkkt ykuAe søÞk
hkufu Au. íku{kt {kuxk¼køkLke økh{e ðhk¤ ÚkELku MÚk¤ktíkrhík ÚkkÞ Au. ðhk¤{ktÚke Ãkkýe çkLkkððkLkk
MkkÄLkk{ktÚke ykðíkwt økh{ Ãkkýe Lke[u çkLkkðkÞu÷k Qæðo íkr¤Þkyku fu yðhkuÄfku Ãkh Aktxðk{kt ykðu
Au.
– íÞkhu yk Ãkkýe Ãkkík¤k ÚkhYÃku Lke[u ykðu Au. Míkt¼Lkk ykÄkhu çkLku÷e ÃkkRÃkku{ktÚke Xtze nðk Míkt¼{kt
«ðuþu Au yLku WÃkh QXíke ðhk¤ ðÄw Xtze çkLkíke òÞ Au. çknkhLke Xtze nðk íkÚkk ytËhLke økh{
nðkLkk ½Lkík¥ð{kt Vuh nkuðkÚke «kf]ríkf «ðkn s¤¤kE hnu Au íkÚkk ðÄkhkLke økh{e Míkt¼Lkk
ykÄkhÚke ykþhu 100 {exh Ÿ[kE Ãkh ¼¤e òÞ Au.
– Xtzw ÚkÞu÷wt Ãkkýe ¼kUÞíkr¤Þu s{k ÚkkÞ Au yLku ðes{ÚkfkuLkk ðhk¤{ktÚke Ãkkýe çkLkkððkLkk MkkÄLk{kt
ÃkkAwt {kuf÷e ËuðkÞ Au. òu fu, yk çktLku heíkku{kt økuh÷k¼ yu Au fu, çkk»Ãke¼ðLk îkhk Ãkkýe {kuxk
«{ký{kt økw{kððwt Ãkzu Au.
• hurzÞkuyuÂõxð «Ëq»ký :
– Ãkh{kýw þÂõík þkuÄkÞk ÃkAe íku {kLkðfÕÞký yÚkuo þktrík{Þ WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk fkÞo¢{kuLku ÷eÄu rËLk-
«ríkrËLk hkurzÞkuyuÂõxð ÃkËkÚkkuouLkku WÃkÞkuøk ðÄíkku økÞku Au. òu fu íkuLkku ËwhÃkÞkuøk {kLkðòíkLkku Lkkþ
fhu Au.
1. hurzÞkuyuÂõxð ÃkËkÚkoLkku yÚko :
– “ÞwhurLkÞ{ (U235) ÚkkurhÞ{ Ã÷qxkurLkÞ{ (Pu239) suðk ÃkËkÚkkuoLkwt rVþLk fheLku W»{k yuLkSo {u¤ððk{kt
ykðu Au. íkuLku hurzÞkuyuÂõxð ÃkËkÚkkuo fnu Au.”
– Ãkh{kýwLkk fuLÿku yktíkrhf heík yMÚkkÞe nkuðkÚke íku Ãkh{kýw{ktÚke rfhýkuíMkøkeo fýku yrðhíkÃkýu
LkeféÞk s fhu Au. ykðk fýku ykÕVk, çkexk, øku{krfhýkuu íkhefu yku¤¾kÞ Au. Ãk]Úðe Ãkh rfhýkuíMkøkeo
hs WíÃkLLk fhLkkh {wÏÞ WËTøk{MÚkkLk LÞwÂõ÷Þh-Ãkkðh MxuþLk íku{s Ãkh{kýw çkkìBçk Au.
– LÞqÂõ÷Þh Ãkkðh MxuþLkLke Ãkh{kýw ¼êe fu rhyuõxh{ktÚke ‘hurzÞkuyuÂõxð ðuMx’ Lkef¤u Au su çknw s
nkrLkfkhf nkuÞ Au. ykÚke íkuLku õÞkt yLku fuðe heíku Xufkýu Ãkkzðku yu «&™ ¾qçk s yøkíÞLkku Au.
2. Ãkh{kýw QòoLkku WÃkÞkuøk :
– Ãkh{kýw Qòo-Lkkr¼feÞ QòoLkku WÃkÞkuøk rðãwík þÂõíkLkk WíÃkkËLk{kt, ði¿kkrLkf MktMkkuÄLkku{kt, ykiãkurøkf
ûkuºku (ÃkuxÙkur÷Þ{ Wãkuøk ðøkuhu) {kLkðþheh{kt Úkíkkt hkuøkkuLke òýfkhe {u¤ððk {kxu ÚkkÞ Au. su{ fu,
 435
nkzfk{kt Vuõ[hLke íkÃkkMk {kxu, rðrfhýku (ûk-rfhýku)Úke fuLMkhLke Mkkhðkh fhðk {kxu hurz.kuyuÂõxð
Mk{MÞkrLkfkuLke ykRMkkuxkuÃk: Mk{MÚkkrLkfku yux÷u ík¥ðík: hkMkkÞrýf árüÚke Mk{kLk Ãkhtíkw íku{Lkk ½xf
Ãkh{kýwykuLke árüÚke rðr¼LLk yuðk çku Úke ðÄw yðMÚkkyku{ktÚke fkuE yufLke {ËËÚke hkuøkkuLkk rLkËkLkLku
{kxu yuõMkhuLkku rLkÞr{ík WÃkÞkuøk fheyu Aeyu.
– Ãkh{kýw çkesLkk rð¾tzLk (LÞwÂõ÷Þh VeÍLk){kt Ãkh{kýwLkk fuLÿMÚk ¼køkLku íkkuzðk{kt ykðu Au. yu{ktÚke
WíÃkLLk Úkíke QòoLkk yLkuf WÃkÞkuøk fhe þfkÞ Au.
– E.Mk. 1938{kt Mkki«Úk{ s{oLke{kt yuf Ãkh{kýLkwt rLkÞtrºkík rð¾tzLk fhðk{kt ykÔÞwt. Ãkhtíkw, Ãkh{kýw
çkkìBçk çkLkkðLkkh Mkki «Úk{ Ëuþ y{urhfk níkku. yu çkkìBçkLku ÃkAeÚke òÃkkLkLkk rnhkurþÞk yLku
LkkøkkMkkfe þnuhku Ãkh VUfðk{kt ykÔÞku níkku. Mk{økú rðï{kt Mkki«Úk{ ðes¤e çkLkkðLkkh Ãkh{kýw
rhyuõxh y{urhfk{kt E.Mk. 1951{kt çkLkkððk{kt ykÔÞwt níkwt. yu ÃkAe E.Mk. 1954{kt MkkurðÞík Mkt½u
ÃkkuíkkLkwt Ãknu÷wt rhyuõxh çkLkkÔÞwt.
– E.Mk. 1953{kt hk»xÙÃkrík õðkEx ze.ykEÍLknkuðhu ÃkkuíkkLkk ¼k»ký ‘þktríkLku {kxu Ãkh{kýw’{kt su
¼rð»Þðkýe fhe níke íku yk {swçk Au.
– “Ãkh{kýw ¼êeyku - rhyuõxMko yux÷e MkMíke ðes¤e ÃkuËk fhþu fu yuLku {kÃkðkLke sYh Lknª hnu.
WÃk¼kuõíkk yufðkh Ve [qfðeLku sux÷e RåAu yux÷e ðes¤eLkku WÃkÞkuøk fhe þfþu. Ãkh{kýw ðes¤eLkk
Mºkkuík Mkwhrûkík, MkkV yLku rðïkMkÃkkºk Mºkkuík nþu.
– ”yksu rðï{kt ykþhu 17 xfk rðãwík Qòo Ãkh{kýw {Úkfku{kt WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au. Mkk{kLÞ
heíku Ãkh{kýw QòoLkku WÃkÞkuøk yksu ðes¤eLkk yuf rðïkMkÃkkºk Mºkkuík íkhefu fhðk{kt ykðu Au, Ãkhtíkw
íku{ Aíkkt yLkuf økt¼eh Ëw½oxLkkykuyu hurzÞkuyuÂõxð fhkhÚke Mkwhûkk yLku yu™k rLkfk÷Lku {kxu ðirïf
Äkuhýu ®[íkk WíÃkLLk fhe Au.
3. Ãkh{kýw QòoLkwt MktMfhý :
– Ãkh{kýw Qòo/#ÄýLkwt MktMfhý yk {wsçk ÚkkÞ Au. yþwØ fu fk[wt ÞwhurLkÞ{, su{kt ðsLk «{kýu 0.2
xfk ÞwhurLkÞ{ nkuÞ Au, íkuLku MkÃkkxe ÃkhLke fu ¼qøk¼o ¾kýku{ktÚke ¾kuËðk{kt ykðu Au. fk[k ÞwhurLkÞ{Lkku
[qhku fhðk{kt ykðu Au, ÃkAe íku{kt yuf ÿkðf {u¤ðkÞ Au.
– ykÚke, ÞwhurLkÞ{ ½è çkLkíkkt yuf ‘Ãke¤e fuf’ «kÃík ÚkkÞ Au. yk Ãkk¤e fuf{kt 70 Úke 90 xfk
ÞwhurLkÞ{ ykuõMkkEz nkuÞ Au. fwËhíke heíku {u¤ðu÷k ÞwhurLkÞ{{kt rð¾tzLk ÞkuøÞ 235Lku MktMfhý fhðwt
sYhe Au. yu ÃkAe Þw-235Úke ðÄeLku 3 xfkLkku ÚkE òÞ Au. #Äý çkLkkððk {kxu Mk{]Ø ÞwhurLkÞ{Lkku
[qhku fhðk{kt ykðu Au yLku íku{ktÚke ÃkAe Mkr¤Þk çkLkkðkÞ Au.
– yk Mkr¤ÞkykuLku ÃkAe [kh {exh ÷ktçke ÄkíkwLke ÃkkRÃkku{kt Ãkqhe ÄELku, íku{Lku s ÃkAe rhyuõxhku{kt
÷økkðkÞ Au. rð¾tzLk ÃkAe Þw-235 Ãkh{kýwykuLke ½èíkk ykuAe ÚkE òÞ Au. ykþhu 3 ð»ko ÃkAe yk
#ÄýLkk Mkr¤Þkyku{kt yux÷u hurzÞkuyuÂõxð ÃkËkÚko LkÚke hnuíkku fu suÚke þ]t¾÷kLke «ríkr¢Þk [k÷w hne
þfu.
436
– ykÚke, yk Mkr¤ÞkykuLke søÞkyu Lkðk Mkr¤Þk ÷økkðkÞ Au. Ãkhtíkw yk Lkfk{k Mkr¤Þk{kt ÷øk¼øk
1 xfk Þw-235 yLku 1 xfk Ã÷wxkurLkÞ{ nkuÞ Au. yk Mkr¤Þk Ãkh{kýw rhyuõxhku{ktÚke WíÃkLLk Úkíkk
hurzÞkuyuÂõxð f[hkLkku {wÏÞ Mºkkuík Au.
– ði¿kkrLkfkuLku Ãknu÷kt yu{ ÷køkíkwt níkwt fu, #ÄýLkk ðÃkhkÞu÷k yk Mkr¤ÞkLkwt ÃkwLk: MktMfhý fhe #Äý
íkku {u¤ðe s þfkþu. íkÚkk Lkkr¼feÞ f[hkLke {kºkk Ãký ½xkzkþu. Ãkhtíkw, Mk{Þ síkkt ÃkwLk:MktMfhý
fheLku Mkr¤Þk çkLkkððkLkku ¾[o fk[e Äkíkw{ktÚke çkLkkððkLkk ¾[o fhíkkt ðÄw ÚkkÞ Au.
– yksu ¼khík Ãkh{kýw f[hkLku yufrºkík fhðkLku çkË÷u ðÃkhkÞu÷k #ÄýLkk ÃkwLk: MktMfhýLkk Ã÷kLx s
[÷kðu Au. yk «r¢ÞkLkk «íÞuf Ãkøk÷u nkrLkfkhf rðrfhýLkk MktÃkfoLkwt òu¾ý Q¼wt Au íkÚkk MðkMÚÞ
yLku ÃkÞkoðhýLku ÷økíke yLkuf Mk{MÞkyku Ãký Mkòoíke hnu Au.
– Ãkh{kýw QòoLkk yLkuf VkÞËkyku Au. íku{ Aíkkt fux÷ktf ykfÂM{f çkLkkðku ÃkAe Ãkh{kýw {Úkfku
íkhVLkku ÷kufkuLkku yr¼øk{ çkË÷kÞku Au. E.Mk. 1986{kt [Lkkuorçk÷ yýw{Úkf{kt yuf ¼Þtfh Ëw½oxLkk
çkLke níke. ([Lkkuorçk÷ yu ÞwfuLkLkwt LkkLkwt þnuh Au su, r¢yuðÚke Wíkhu çku÷kYMkLke Mke{k ÃkkMku ykðu÷wt
Au.) 1986{kt 25{e yur«÷u çkÃkkuhLkk yuf ðkøku Ã÷kLx Lkt. 4{kt yuf çknw {n¥ðÃkqýo «Þkuøk fhkíkku
níkku, fu òu ðhk¤ çkÄ fhðk{kt ykðu íku ÃkAe Ãký Vhíke xçkkoELk fux÷ef ðes¤e WíÃkLLk fhe þfu
Au ? Ãkhtíkw, ðes¤eLke {ktøk yLku {sqhkuLke Ãkk¤e çkË÷kðkLku fkhýu Ãkheûký{kt {kuzwt ÚkE økÞwt.
– ðes¤eLkwt 700 {uøkkðkuxLkwt «{ký ò¤ðe hk¾ðk {kxu ykìÃkhuxhku fkìBÃÞwxhLku «kuøkúk{ fhðk{kt rLk»V¤
økÞk yLku ðes ÃkqhðXku ½xeLku 30 {uøkkðkux s hne økÞku. ykÚke, íkkífkr÷f ðes ÃkqhðXku ðÄkhðkLke
sYrhÞkík Q¼e ÚkE yLku yLkuf rLkÞtºkf Mkr¤Þk rhyuõxh{kt ÚkE çknkh fkZe ÷uðk{kt ykÔÞk.
– yk Ëhr{ÞkLk #ÄýLkk yuf Mkr¤Þk Ãkh yuf rLkr»¢Þ økìMk (ÍuLkkuLk) s{k ÚkE økÞku. yk økìMku
LÞwxÙkuLkkuLku þkuu»ke ÷eÄk. ykÚke, ðes ÃkwhðXku ½xe økÞku. Ãkrhýk{u ðÄw Qòo {u¤ððkLkk «ÞkMk{kt
ykìÃkhuxhkuyu çkÄkt rLkÞtºkf Mkr¤Þk çknkh fkZe ÷eÄk. su MkwhûkkLkk rLkÞ{kuLkwt økt¼eh WÕ÷t½Lk níkwt.
– ÃkheûkýLkku ytrík{ íkçk¬ku þY ÚkÞku, íÞkhu [uíkðýeLkk rMkøLk÷u rhyuõxh{kt yíÞkrÄf «ríkr¢ÞkLkku
Mktfuík ËþkoÔÞku. Ãkhtíkw, íku{ Aíkkt Ãkheûký [k÷íkwt s hÌkwt yLku yux÷u s rhyuõxhku{kt Qòo WíÃkkËLk
Mkk{kLÞ MíkhÚke økÄe økÞwt yLku ðÄíkwt s økÞwt.
– ykuÃkhuxhkuyu rhyuõxh{kt VVe rLkÞtºkf Mkr¤Þk ÷E sLkkh yLku rð¾tzLk hkufLkkh ykÞíkkfk÷eLk
ÔÞðMÚkk Vhe þY fhe. Ãkhtíkw íÞkt MkwÄe{kt ¾qçk {kuzwt ÚkE [qõÞwt níkwt. [kh-Ãkkt[ MkufLz{kt rhyuõxh{kt
QòoLkwt «{ký çku nòhøkýwt ðÄe økÞwt. #ÄýLkk Mkr¤Þk ÷E sLkkh yLku rð¾tzLk hkufLkkh ykÞíkkfk÷eLk
ÔÞðMÚkk Vhe þY fhe. Ãkhtíkw íÞkt MkwÄe{kt ¾qçk {kuzwt ÚkE [qõÞwt níkwt. [kh-Ãkkt[ MkufLz{kt rhyuõxh{kt
QòoLkwt «{ký çku nòhøkýwt ðÄe økÞwt.
– #ÄýLkk Mkr¤Þk íkqxe økÞk. þeíkfhý {kxuLkwt Ãkkýe ðhk¤{kt VuhðkE økÞwt. yk ðhk¤Úke yuf «[tz
rðMVkux ÚkÞku. suLku fkhýu 1000 {urxÙf xLkLke fkurL¢xLke Aík Qze økE yLku rhyuõxh{kt ykøk ÷køke
 437
økE. ykÚke, rðïLke yfÕÃkLkeÞ yuðe yíÞtík ¾hkçk{kt ¾hkçk Ãkh{kýw Ëw½oxLkk ÚkE. Ëw½oxLkkLku
rLkÞtºký{kt ÷uíkkt 10 rËðMk ÷køÞk níkkt.
– yk Ëw½oxLkkÚke fux÷kf ÷kufku íkkífkr÷f {]íÞw ÃkkBÞk. ykþhu 1,16,000 ÷kufkuLku yu ûkuºkku{ktÚke MÚk¤ktíkrhík
fhkÞk níkkt. su{ktÚke ykþhu 24,000 ÷kufku yk rðrfhýkuLke yMkhÚke «¼krðík ÚkE [qõÞk níkkt.
xqtfkøkk¤kLkk Ãkrhýk{ku fhíkkt ÷ktçkkøkk¤kLkk Ãkrhýk{u ðÄw rðLkkþfkhe níkkt. [uLkkuorçk÷{kt yksu Ãký
yLkuf ÷kufku yuðk hkuøkkuÚke ÃkezkÞ Au, suLku [uLkkuorçk÷{kt ÚkÞu÷k rðMVkuxLkwt Ãkrhýk{ {kLkðk{kt ykðu
Au. Ëw½oxLkkLkk 10 ð»ko ÃkAe Ãký yuðk yLkuf ÷kufku ykðk hkuøkkuÚke ÃkezkÞ Au.
– yk Ëw½oxLkkLkk 10 ð»ko ÃkAe E.Mk. 1196{kt ynªLkk çkk¤fku{kt ÚkkRhkuEzLkk fuLMkhLkwt «{ký ðæÞwt.
su yk s Ëw½oxLkkLkk Ëe½ofk÷eLk yMkhku{ktLke yuf yMkh níke. ykLkk Ãkrhýk{u sL{òík rðf]ríkykuLkwt
«{ký ðæÞwt. fkhý fu zkìõxhku ÃkkMku Ãknu÷kt ykÔÞk Lk nkuÞ yuðkt çkk¤fkuLkkt fuMk ykððk {ktzâk. ykðk
çkk¤fku sL{Úke s {kuLkkuzuõxe÷e (yktøk¤eyku yufçkeò MkkÚku [kUxeLku ð]ûkLkku ykfkh ÷u íkuðe ¾k{e)
yLku Ãkku÷ezuõxe÷e (nkÚk yLku Ãkøk{kt Ãkkt[Úke ðÄw yktøkr¤Þku nkuðe)Lkk rþfkh níkkt.
– ¼khík{kt zkì. ÃkwøkkÍUzeLkk yuf MktMkkuÄLk ynuðk÷ «{kýu [uLLkkELke Ërûký{kt ykðu÷k f÷Þk¬{
Ãkh{kýw {ÚkfLke ykMkÃkkMkLkk økk{ku yLku fMkçkkyku{kt Ãký yuLku {¤íke ykðíke ½xLkkyku òuðk {¤u
Au.
– Lkkr¼feÞ Ëw½oxLkkykuÚke ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. yk LkwfMkkLkLke Mke{k yLku «fkh, rðrfhýLkk «fkh
yLku «{ký, íkuLkk MktÃkfoLkku Mk{Þøkk¤ku íkÚkk rðrfhýÚke «¼krðík fku»kkuLkk «fkh Ãkh rLk¼oh Au.
rðrfhýkuLke yMkhÚke rðf]ríkyku ykðe þfu Au.
– su fku»kkuLke sL{òík Mkth[LkkLku çkË÷e Lkkt¾u Au. ytzkþÞ yÚkðk ytzfku»kku{kt rðf]ríkyku ykðu Au.
suLkkÚke, yMkk{kLÞ ¾kuz-¾ktzÃkýðk¤kt çkk¤fku sL{u Au. ykÚke, þhehLkk fku»kku ({ßòíktíkwyku){kt
Ãký rðf]ríkyku ykðu Au yLku íkuÚke þhehLke {ktMkÃkuþeyku{kt yMkk{kLÞ ð]rØyku òuðk {¤u Au suLku
fuLMkh fnu Au. rðrfhýku MkkÚku ÷ktçkku Mk{Þ MktÃkfo{kt hnuðkÚke Mkk{kLÞ heíku çku «fkhLkk fuLMkh ÚkkÞ
Au. (1) ÕÞqfur{Þk (2) MíkLk fuLMkh.
• Ãkh{kýw QòoLke ½kíkf yMkhku :
(1) ykÕVk-fýku, çkexk-fýku íkÚkk øku{k-rðrfhýkuÚke Vu÷kíke hurzÞku Mkr¢ÞíkkLke yMkh {kLkðeLkk
þhehLku ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k MkwÄe nuhkLk fhu Au.
(2) hurzÞkuyuÂõxð Ãkh{kýwyku òu þheh{kt Ëk¾÷ ÚkkÞ íkku ¼Þtfh LkwfMkkLke MkòoÞ Au. íkuyku
þhehLkk MLkkÞwyku Ãkh ¾qçks yMkhfkhf heíku {khku [÷kðu Au. ykÕVk rfhýku þheh{kt Ëk¾÷
Úkíkkt LkwfMkkLkfkhf Lkeðzu Au.
(3) Ãkh{kýw çkkìBçk rðMVkux, nkRzÙkusLk çkkìBçk rðMVkux fu LÞqÂõ÷Þh rhyuõxhLkk yuÂõMkzuLx
ÚkðkLku fkhýu ¾qçk {kuxk «{ký{kt rfhýkuíMkøkeo fýku Vu÷kÞ Au. òÃkkLkLkk rnhkuþe{k yLku
Lkkøkkþkfe WÃkh Lkt¾kÞu÷k yýw çkkìBçkÚke nòhku rLkËkuo»k {kLkðeykuLkk òLk økÞk íkÚkk íkuLkkÚke
438
nðk{kt ¼khu «Ëq»ký Vu÷kÞwt. íkuLke nkrLkfkhf yMkhku nsw yksu ykx÷kt ð»kkuo ÃkAe Ãký
{kLkðyÂMíkíð {kxu Ä{feYÃk Au.
– E.Mk. 1984Lkk 3 rzMkuBçkhLkk hkus ¼kuÃkk÷{kt hkºku yuf ðkøÞkLke ykMkÃkkMk þnuh{kt ykðu÷k ÞwrLkÞLk
fkçkkoEzLkk fkh¾kLkk{ktÚke «ký½kíkf ðkÞwLkwt ykþhu 40 xLk ðsLkLkwt yuf økkZ ðkˤ ¼qr{ Ãkh
ÃkÚkhkE økÞwt. 40 [ku.rf.{e. sux÷k rðMíkkhk{t Vu÷kÞu÷k yk ðkˤÚke íkkífkr÷f 3,500 {kýMkku
yLku 1,600 WÃkhktík Ãkþwykuyu ÃkkuíkkLkk «ký økw{kÔÞk. 50,000 sux÷k ÷kufkuLku nkìÂMÃkx÷{kt Mkkhðkh
÷uðe Ãkze íkÚkk çku ÷k¾ sux÷k ¼kuÃkk÷ðkMkeyku yuf fu çkeò «fkhLke çke{kheLkku ¼kuøk çkLÞk Au.
E.Mk. 1986{kt Þw¢uLkLkk [uLkkuorçk÷ yýw{ÚkfLkk yfM{kíkÚke ykøkk{e 50 ð»ko{kt ÞwhkuÃkLkk 12 Ëuþ{kt
nòhku ÷kufku fuLMkhÚke {]íÞw Ãkk{u íkuðe þõÞíkk Au.
• Ãkh{kýw Qòo ytøku Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt :
– hurzÞkuyuÂõxð rfhýkuLke ½kíkf yMkhku ½ýe Au. ykÚke, íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÷kufkuyu fux÷ef Mkkð[uíke
hk¾ðe òuEyu.
– ðiãfeÞ ûkuºku MktþkuÄLk «Þkuøkþk¤k{kt, ¾uíkerð»kÞf MktþkuÄLk fhíkkt fu ykiãkurøkf ûkuºku MktþkuÄLkfkhkuyu
sYhe Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷kt ÷uðk òuEyu. X-ray {þeLk [÷kðLkkh {kýMkkuyu ÃkkuíkkLkk þhehLkwt rðrfhý
{kÃkLk fhíkkt hnuðwt òuEyu.
– yýwf[hku Ãk]Úðe Ãkh ÔÞkÃkf heíku «Ëq»ký Vu÷kðe hÌkku Au. ði¿kkrLkfkuyu yLku Mk¥kkÄeþkuyu yk f[hkLkk
rLkfk÷ {kxu fhkuzku YrÃkÞk ¾[eo íku{LkkÚke ÚkE þfu íkux÷k «ÞíLkku fÞkO Au. su{ fu, s{eLk MkÃkkxeÚke
500 {exh Ÿzu Mxe÷Lkk {sçkqík ÃkeÃk{kt yýwf[hku Ëkxe ËuðkÞk Au, ËrhÞk{kt Ãký Wíkkhe Ëuðk{kt
ykðu Au.
– ¾kMk «fkhLkk Ã÷kLx îkhk «r¢Þk fhe íkuLke íkeðúíkk ½xkze ËuðkÞ Au. y{urhfk yLku £kLMk suðk
Ëuþkuyu íkku sqLke ¾k÷e {eXkLke ¾kýku fu yLÞ ¾kýku{kt 300 Úke 400 {exh Ÿzu yýwf[hkLku Ähçke
ËuðkLke ÞkusLkk çkLkkðe Au. òu fu, yk ¾kýku ¼hkE òÞ ÃkAe þwt ? yk yuf økt¼eh «&™ Au.
• ½Lkf[hku :
1. «MíkkðLkk :
– «k[eLk s{kLkk{kt þnuhku{kt yutXðkz yLku yLÞ f[hku hMíkkyku Ãkh MkeÄku s VUfkíkku ßÞkt íku fkunðkíkku
fu Mkzíkku. ykLke WÃkh «ríkçktÄ {qfíkku fkÞËku Mkki «Úk{ yuÚkuLMk{k E.Mk. Ãkqðuo 320Lke ykMkÃkkMk
çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku. yu ÃkAe ¼q{æÞ Mk{wÿLke ykMkÃkkMkLkk þnuhku{kt f[hkLkk rLkfk÷Lke ÞkuøÞ
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe. òu fu, þYykíkLke yk heíkku rçk÷fw÷ yýÄz níke. ½ýwt fheLku þnuhkuLkk
fkuxLke çknkh fkuE ¾wÕ÷k ¾kzk{kt f[hku X÷ðkíkku níkku. õÞkhuf yk f[hkLku çkk¤e Lkkt¾ðk{kt ykðíkku
níkku.
– ¼khíkLkk ÷øk¼øk çkÄkt s þnuhku yLku {kuxkt økúkBÞ rðMíkkhkuLku òuzíkk hMíkkyku Ã÷kÂMxfLke htøk-çkuhtøke
fkuÚk¤eyku fu çkeò f[hkykuÚke ¼hu÷k òuðk {¤u Au. f[hku Lkk¾ðkLkk MÚk¤kuLkku y¼kð yu rðïLkkt
 439
yLkuf þnuhku yLku {kuxkt økk{kuLkku økt¼eh «&™ Au. f[hkLkku Zf÷ku fhðku fu çkk¤ðku yu ÃkÞkoðhý íkÚkk
MðkMÚÞLke árüÚke MðefkÞo LkÚke. f[hkLkku ÞkuøÞ rLkfk÷ yu f[hkLkk «çktÄLke Mk{ÂLðík ÞkusLkkLkku
yuf ¼køk nkuðku òuEyu.
– yuf MkrnÞkhk WÆuþLke ÃkqŠík {kxu íkuLku yufrºkík fhðku, WÃk[kh, ÃkwLk[ko÷Lk yLku ytrík{ rLkfk÷Lke
heíkku{kt Mk{LðÞ nkuðku sYhe Au.
2. þnuhe f[hkLke ÷ûkrýfíkkyku :
– þnuhe ½Lk f[hkLkk rLkfk÷Lkk yMkhfkhf Wfu÷ {kxu yk f[hkLkwt ðøkeofhý fhðwt òuEyu.
‘LkøkhÃkkr÷fkLkku ½Lk f[hku’ yu Mkt¿kkLkku WÃkÞkuøk Mkk{kLÞ heíku þnuh fu økk{kuLkkt {kuxk¼køkLkk
LkwfMkkLkhrník f[hkLkwt ðýoLk fhðk {kxu ÚkkÞ Au. suLku rLkÞr{íkYÃku s{k fheLku MktMfhýLkk fu rLkfk÷Lkk
MÚk¤ MkwÄe ÷E sðk{kt ykðu Au. yk f[hkLkku {wÏÞ Mºkkuík ½h, ÔÞkÃkkrhf fu yLÞ MktMÚkkyku Au.
– yk f[hk{kt ¾kýkuLkku, ¾uíkeLkku f[hku, ykiãkurøkf «r¢Þkyku, çkktÄfk{ fu íkkuzVkuzÚke Úkíkku f[hku, øktËk
Lkk¤kLkku fkËð ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðíkku LkÚke.
– þnuhkuLkk f[hk{kt yLkuf ÃkËkÚkkuo nkuÞ Au. su{ fu ¾kã f[hku (yutXðkz - þkf¼kSLkkt Akuzkt, {ktMkLkk
xqfzk, #zkLkk Akuzkt ðøkuhu) nkuÞ Au. suLku ¼us÷ f[hku fnu Au. íkÚkk Mkqfku f[hku suðku fu, fkøk¤,
Ã÷kÂMxf, Ã÷kÂMxfLkk zççkkyku, fk[Lke çkkìx÷ku, òzk ÃkqtXkLkk çkkìõMk, ÄkíkwLke çkLku÷e ðMíkwyku, Mk{k[kh
Ãkºkku, yuÕÞwr{rLkÞ{Lkkt Ãkkík¤kt Ãkíkhkt, ÷kfzktLkk xwfzk ðøkuuhu ¾ku¾kykuLkwt Ãkì®føk (xuxÙkÃkuf) ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au.
• þnuhku yLku ykiãkurøkf yuf{kuLkk f[hkLkk rLkÞtºkýLkk WÃkkÞ :
(1) {q¤ f[hkLkku íkÚkk íkuLkk Mºkkuík{kt ½xkzku fhðku :
– f[hkLkku s ½xkzku fhðku yu yuf yøkíÞLke heík Au. fkuE yuf [esðMíkw çkLkkððk {kxu þõÞ
nkuÞ yux÷e ykuAe Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk fhðku, su íku MÚk¤ WÃkh s WíÃkkËLkkuLkku ÃkwLk:WÃkÞkuøk
fhðku, WíÃkkËLkkuLkk Ãkì®føkLke Mkk{økúeLke MktÏÞk ½xkzðk {kxuLke YÃkhu¾k çkLkkððe. ÔÞÂõíkøkík
heíku ykÃkýu ¾heËe{kt rçkLksYhe ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk ½xkze þfkÞ. ykuAk{kt ykuAe Ãkì®føkLke
ðMíkwykuLke ¾heËe fhðe yLku Ã÷kÂMxfLke fkuÚk¤eykuLkk WÃkÞkuøk{kt ½xkzku fu íkuLkku WÃkÞkuøk s
çktÄ fhðku.
(2) ÃkwLk[ko÷Lk (Recycling) :
– ÃkwLk[ko÷Lk yux÷u “f[hkLkk yuðk ¼køkkuLkku VheÚke WÃkÞkuøk fhðku su ykŠÚkf {qÕÞ Ähkðíkku
nkuÞ.” ÃkwLk[ko÷Lk ÷k¼ËkÞf Au. yuLkkÚke MktMkkÄLkkuLkwt Mkthûký, ðes¤eLkk WÃkÞkuøk{kt ½xkzku
«Ëq»kýLkk «{ký{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
– yuÕÞwr{rLkÞ{, Mxe÷ suðe Äkíkwyku, fkøk¤, fk[ yLku Ã÷kÂMxf suðe ðMíkwykuLkwt ÃkwLk[ko÷Lk
þõÞ Au. çkkìõMkkEzLke fk[e ÄkíkwLkwt WíÃkLLk yLku íku{ktÚke Lkðwt yuÕÞwr{rLkÞ{ çkLkkððwt {kU½wt
440
Ãkzu Au. íkuÚke ÃkwLk[kor÷ík yuÕÞwr{rLkÞ{Lke {ktøk çknw {kuxe Au yLku yuÕÞwr{rLkÞ{ Wãkuøk{kt
yuLke ¼qr{fk {n¥ðÃkqýo Au.
– yuf xLk fkøk¤ çkLkkððk {kxu 17 sux÷k ð]ûkku fkÃkðk Ãkzu Au. ykÚke fkøk¤Lkwt ÃkwLk[ko÷Lk sYhe
Au, su støk÷ku fu ð]ûkkuLkwt Mkthûký fhu Au. fk[Lkku [qhku Lkðkufk[ çkLkkððk {kxu 50 xfk MkwÄe
ðes¤eLke çk[ík fhu Au. yk ÃkwLk[ko÷Lk yuf ÔÞðnkhw rðfÕÃk nkuðk Aíkkt Ãký íku yLkuf
Mk{MÞkyku Q¼e fhu Au.
– yk ÃkwLk[ko÷Lk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Mk{MÞkyku xìfTrLkf÷ fu ykŠÚkf çkkçkíkLku ÷økíke nkuÞ Au.
su{fu, Ã÷kÂMxfLkwt ÃkwLk[ko÷Lk {w~fu÷ Au. fkhý fu Ëhfu Ã÷kÂMxfLke ÃkkuíkkLke y÷øk hkMkkÞrýf
Mkth[Lkk nkuÞ Au. íku{kt yLkuf «fkhLkk Ãkkur÷{h hursLk ðÃkhkÞ Au. ykÚke, rð¼LLk Ã÷kÂMxfLkwt
yuf MkkÚku ÃkwLk[ko÷Lk þõÞ LkÚke. yuðe s heíku fkøk¤Lkk ÃkwLk[ko÷Lk{kt íkuLkk huMkk Lkçk¤k Ãkzu
Au íkÚkk íkuLkk WíÃkkËLkLkk htøk Ãkh rLkÞtºký hk¾ðwt yÄhtwt Au.
– ÷kfzkt fu MkuÕÞw÷kuÍLkk huMkk{ktÚke fk½¤ çkLkkððk fhíkkt hne fkøk¤Lke ÷wøkze çkLkkððkLke,
yuLkku htøk fkZðku yLku íkuLku Vu÷kððku {kUÄku Ãkzu Au. hÆe ¼uøke fhðe, y÷øk Ãkkzðe yLku íkuLkkt
ÃkrhðnLkLkku rnMkkçk ÃkuÃkhLkk ÃkwLk[ko÷LkLkk 90 xfk Ãkzu Au. íkuÚke fux÷efðkh Lkðk fkøk¤Lke
Mkh¾k{ýeyu ÃkwLk[kor÷ík fkøk¤ {kU½ku Ãkzu Au.
(3) ½Lkf[hkLkku rLkfk÷ :
– ½Lkf[hkLku {kuxk ¼køku ¼q¼hkð (s{eLk{kt ¾kzk{kt ¼heLku) fu çkk¤e Lkkt¾ðk{kt ykðu Au.
yuf MkVkEÃkqðof ¼q¼hkðLke ºký «kÚkr{f rðrþüíkkyku Au. (1) f[hkLku MkkðÄkLkeÚke ÞkuøÞ
heíku ÃkMktË fheLku íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷k yuf ¾kzk{kt ¼hðk{kt ykðu Au. (2) íkuLku ÔÞðÂMÚkík
heíku Vu÷kðeLku ¼khu {þeLkÚke ËçkkðeLku Mkßsz fhðk{kt ykð Au. (3) f[hkLku hkus ½è
{kxeLkk yuf ÚkhÚke Zktfðk{kt ykðu Au.
– ¼q¼hkðLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e {kuxk¼køkLke Mk{MÞkLkku ¼qøk¼os¤Lku ÷økíke Au. {kuxk ¼køku yyuk
¾kzkyku{ktLkwt Ãkkýe Í{e Í{eLku ¼qøk¼os¤ MkwÄe ÃknkU[e òÞ Au. ykÚke, ¼qøk¼os¤Lkk «Ëq»kýLke
òýfkhe {u¤ððe ykð~Þf çkLÞwt Au. ËçkkÞu÷k f[hk{kt Mkqû{«kýeykuLke r¢ÞkÚke rð½xLk ÚkkÞ Au
yLku r{ÚkuLk suðk Íuhe økìMk WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– òu íku 5 xfkÚke 15 xfkLke Mke{k MkwÄe nðk{kt ¼¤e òÞ íkku ¾qçk s rðMVkuxf Mkkrçkík ÚkE þfu Au.
yk ¾kzk{kt y¼uã yðhkuÄf ÷økkðeLku økìMkLke økrík rLkÞtrºkík fhe þfkÞ Au. yk yxfkðkÞu÷k
økìMkLku s{k fheLku MkÃkkxe WÃkh ÷kðeLku, Mkwhrûkík heíku r{©ý fheLku ðkíkkðhý{kt Akuze þfkÞ. yk{,
ykðk MkVkEÞwõík ¼q¼hkðkuLkwt yk yuf sYh ½xf Au.
– þnuhkuk{t f[hkLku [ku¬Mk íkkÃk{kLk Ãkh yLku Mk{ÞLke MkwÞkuøÞ ÃkrhÂMÚkríkyku{kt Mk{wr[ík heíku íkiÞkh
fhðk{kt ykðu÷e ¼êe{kt çkk¤ðk{kt ykðu Au. su{kt f[hkLke ßð÷Lkþe÷ {kºkk ykìÂõMksLk MkkÚku
¼¤eLku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz yLku Ãkk{e çkLkkðu Au, su ÃkAe ðkíkkðhý{kt ¼¤e òÞ Au.
 441
– ykìÂõMkzuþLkLke yk hkMkkÞrýf «r¢Þk {wõík ÚkkÞ Au. Ãkqýo ykìÂõMkzuþLk {kxu f[hkLku yuf f÷kf MkwÄe
8150 Mku. Ãkh ðkÞwLke ÞkuøÞ {kºkk{kt çkk¤ðku òuEyu. þnuhku{kt f[hkLku çkk¤ðkÚke íkuLkwt «{ký ykþhu
90 xfk yLku ðsLk 75 xfk sux÷wt ½xe òÞ Au. òu fu, f[hkLku çkk¤ðkÚke fux÷ktf «&™ku Q¼k ÚkkÞ
Au. su{fu nðk{kt Íuhe økìMk ¼¤u Au, nðk{kt Ÿzíke hk¾{kt íký¾k, ¾rLksfýku, fk¤kþðk¤k fýkuLke
MkkÚku çkkhef fýÃkËkÚkkuo nkuÞ Au.
– ËnLkLke hk¾{kt ík¤eÞu çkuMkíke hk¾ yLku nðk{kt Qzíke hk¾{kt ¼khu Äkíkwyku nkuðkLke Mkt¼kðLkk nkuÞ
Au. su ÃkÞkoðhý {kxu LkwfMkkLkfkhf Au. ykÚke s, f[hk{ktÚke Íuhe ðMíkwyku yLku ¼khu ÄkíkwykuÚke Þwõík
Mkk{økúeyku suðe fu, çkuxheyku yLk Ã÷kÂMxfLku y÷øk fhðe òuEyu.
– yu{kt ÔÞkÃkf ðkÞw «Ëq»ký Ãkh rLkÞtºkýLkk MkkÄLkkuLke, xìfTLkku÷kuSLkk òýfkhLke, Wr[ík «ð]r¥kyku
yLku ò¤ðýe {kxu fwþ¤ f{o[kheLke ykð~Þfíkk çknw sYhe nkuÞ Au. yk{, yk heíku MkVkEÃkqðofLkk
¼q¼hkð ËnLkLkk ykøk÷k ÷k¼ yLku LkwfMkkLk çktLku Au. f[hk «çktÄLke MkkiÚke yMkhfkhf ÃkØrík {q¤
Mºkkuík{kt ½xkzku yLku ÃkwLko[k÷Lk fhðkLke Au.
• ½kíkf yMkhku :
1. ½kíkf f[hkLkku yÚko :
– Mk{økú rðï{kt ykÄwrLkf Mk{ksu ½kíkf f[hkLkwt çknw {kuxk «{ký{kt WíÃkkËLk fÞwO Au. “hMkkÞý-
WíÃkkËf fkh¾kLkkyku, íku÷ þwrØfhý fhíke rhVkELkheku, fkh¾kLkktyku, rðøk÷Lk {kxuLke ¼êeyku
íkÚkk yLÞ Wãkuøkku îkhk WíÃkLLk Úkíkku f[hku òu {kLkðòík yLku ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk fhíkkt nkuÞ íkku
íkuLku ½kíkf f[hku fnuðkÞ Au.
– Mkk{kLÞ heíku f[hku ½kíkf íÞkhu çkLku ßÞkhu íku {kuíkLkwt fkhý çkLku yÚkðk íkku {]íÞw Ëh{kt ðÄkhku ÚkkÞ
fu fkuE yMkkæÞ hkuøk ÚkkÞ. f[hku ½kíkf íÞkhu fnuðkÞ fu ßÞkhu {kLkðLkk ykhkuøÞ fu ÃkÞkoðhýLku
«íÞûkYÃku ¼khu LkwfMkkLk ÃknkU[kzíkku nkuÞ yÚkðk ¼rð»Þ{kt LkwfMkkLk ÃknkU[kzðkLkku Mkt¼ð nkuÞ Au.
2. ½kíkf f[hkLke ÷kûkrýfíkkyku :
– ½kíkf f[hk{kt yk {wsçkLkk ÷ûkýku nkuÞ Au. (1) ¼kiríkf yÚkðk hkMkkÞrýf rð»kkfíkíkk (2)
«ríkr¢Þkþe÷íkk, (3) ßð÷Lkþe÷íkk yLku (4) ûkÞþe÷íkk - fkx [zðku. yk WÃkhktík hurzÞku yuÂõMkx
f[hkLku yLku Mkt¢kÞf f[hkLku Ãký ½kíkf f[hk{kt Mk{kðuþ fhðk{kt ykðu Au.
(1) ¼kiríkf yÚkðk hkMkkÞrýf rð»kfík f[hku (Toxic waste) :
– ¾qçk s ykuAe {kºkk{ktLkk yk Íuhe f[hkÚke {kLkðe yLku «kýeyku íkkífkr÷f {]íÞw Ãkk{u Au
yÚkðk ¼ÞkLkf hkuøkLkku ¼kuøk çkLku Au. fux÷kf ½kíkf f[hkLke ÷ktçkk Mk{Þu yMkh òuðk {¤u
Au.
– ykðk Íuhe f[hkÚke fuLMkh Úkíkwt nkuÞ Au. fux÷kuf f[hku htøkMkqºkku Ãkh rðfkh fhu Au. íkuLkkÚke
«¼krðík çkk¤fku yLku «kýeyku{kt ¾kuz¾ktÃký òuðk {¤u Au.
442
(2) «ríkr¢Þkþe÷ f[hku (Reactive waste) :
– yk ½kíkf f[hk{kt yuðk ÃkËkÚkkuo Au. su{kt f[hkLkku nðk yLku ÃkkýeLke MkkÚku MktÃkfo Úkíkkt s
íkeðú «ríkr¢Þk Úkíke {¤u Au. yk f[hku økh{ ÚkðkÚke fu íkeðú yk½kíkÚke rð½rxík ÚkkÞ Au.
íku{ktÚke Íuhe økìMkku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su{fu, ËkYøkku¤ku, LkkRxÙkuÂø÷MkheLk ðøkuhu.
(3) ßð÷Lkþe÷ f[hku (Reactive waste) :
– 600 Mku.Úke. Ãký ykuAk íkkÃk{kLku íku Mk¤øke QXu Au. íku Mktøkún, ÃkrhðnLk, rLkfk÷ Ëhr{ÞkLk
íkhík s Mk¤øke QXðkLke ûk{íkk Ähkðu Au. su{fu, ÃkuxÙku÷, ÚkeLkh, ykÕfkunku÷, ÃkuRLx ðøkuhu.
(4) ûkÞfkhf f[hku (Corrosive wastes) :
– fkx ÷køku íkuðk yk f[hk{kt hkMkkÞrýf «ríkr¢Þk Ëhr{ÞkLk ðMíkwyku yLku MkSð íktíkwykuLkku
Lkkþ ÚkkÞ Au. su{fu, yìrMkz yLku ûkkh.
(5) [uÃke/Mkt¢k{f fh[ku (Tnfectitons wastes) :
– nkìÂMÃkx÷ku{kt ðkZfkÃk Ëhr{ÞkLk Lkef¤u÷k sirðf Lkfk{k ÃkËkÚkkuo, ðÃkhkE [qfu÷e MkkuÞku,
Ãkèeyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(6) hurzÞkuykuÂõxð f[hku (Radioactive wastes) :
– Ãkh{kýw Qòo fuLÿ{ktÚke WíÃkLLk Úkíkku yk f[hku nòhku ð»kkuo MkwÄe ðkíkkðhý{kt xfe hnu Au.
suLke MkeÄe yMkh MkSðMk]rü Ãkh rðÃkheík heíku òuðk {¤u Au.
3. ½kíkf f[hkÚke WíÃkLLk Úkíke ÃkÞkoðhý MktçktÄe Mk{MÞkyku :
– ½kíkf f[hkLku {kuxk¼køku s{eLk Ãkh fu ¼qøk¼o{kt rLkfk÷ fhðk{kt ykðu Au. ykLkkÚke ¼qøk¼os¤
«Ëqr»kík ÚkkÞ Au. suLku MkwÄkhðkLkwt õÞkhuÞ þõÞ LkÚke.
– Mk{økú rðï{kt yksu yLkks WíÃkkËLk ðÄkhðk ÃkkfkuLkwt Mkthûký fhðk stíkwLkkþfkuLkku ðÄw WÃkÞkuøk ÚkE
hÌkku Au. yk stíkwLkkþfku {kxe{kt hne òÞ Au yLku ðneLku s¤kþÞkuLkk íkr¤Þkyku{kt Lke[u yðþu»kYÃku
hnu Au. yuLkk MktÃkfo{kt ykðu÷ fkuE ÃkËkÚko ¾kðkÚke, íð[k îkhk MktÃkfo{kt ykððkÚke, ïkMk îkhk
þheh{kt sðkÚke íkeðú fu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe xfe hnu yuðk Íuhe «¼kðku WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
– ykLkku yuf rðfÕÃk Mk{ÂLðík fex «çktÄ Au. yu{kt yLkuf «fkhLke ðLkMÃkrík yLku fexfkuLkku WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au. suLkkÚke fwËhíke «r¢Þk îkhk fwËhíke Mktíkw÷Lk fkuEÃký ûkuºk{kt Sð-stíkwykuLke MktÏÞk{kt
yríkð]rØLku hkufu íkÚkk fkuEÃký rðrþü ÃkkfLkk LkkþLku hkufu Au.
– ¼khu Äkíkwyku suðe fu, MkeMkwt, Ãkkhku, ykMkuorLkf yu çkÄk s ½kíkf ÃkËkÚkkuo Au. MkeMkwt {kuxk «{ký{kt
{¤íke ¼khu Äkíkw Au. íkuLkku WÃkÞkuøk çkuxheyku çkLkkððk, stíkwLkkþf Ëðkyku{kt, htøkku, ÃkkEÃkku, #Äý{kt
íkÚkk ðMíkwykuLkku ûkÞ Úkíkku yxfkððk {kxu «ríkhkuÄf sYhe Au íÞkt ÚkkÞ Au.
 443
– {kLkðe yLku ÃkþwykuLkk þheh{kt s{k ÚkÞu÷wt MkeMkwt {kuxk¼køku nkzfk{kt s{k ÚkkÞ Au. MkeMkwt YrÄhkr¼Mkhý
íktºkLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au. íku MLkkÞwíktºk{kt {ktMkÃkuþeykuLku LkwfMkkLk fhu Au íkÚkk íkuLkkÚke {øksLkk hkuøkku
Ãký ÚkE þfu Au.
– Ãkkhku yLkuf YÃkku{kt «kÃÞ Au. yuLkku WÃkÞkuøk fux÷ktf Ã÷kÂMxfkuLkk WíÃkkËLk{kt, õ÷kurhLkLkk WíÃkkËLk{kt
Ãkrhðíkof ÿÔÞ íkhefu ÚkkÞ Au. ÃkkhkÚke Úkíkk ÃkÞkoðhýLkk LkwfMkkLk {kxu ½ýwt fheLku õ÷kurhLk yLku
Ã÷kÂMxfLkk WíÃkkËLk suðe ykiãkurøkf «r¢Þkyku sðkçkËkh Au.
– {kLkðþheh{kt ÃkkhktLkku Lkkþ fhðkLke ûk{íkk {ÞkorËík Au. yknkh-ò¤{kt ÃkkhkLku ßÞkhu yLkuf
«kýeyku þku»ku Au íÞkhu yuLkku Mkt[Þ ðÄe òÞ Au. s÷eÞ ÃkÞkoðhý{kt ÃkkhkLku Mkqû{ «kýeyku þku»ku
Au yu îkhk {kA÷eykuyku{kt yLku ÃkAe {kLkðþheh{kt Ãkkhku s{k ÚkkÞ Au.
– Ãkkhku yuf Mktr[ík Úkíkwt Íuh Au yLku íku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe þheh{kt s{k ÚkELku hnu Au. su ÷ktçkkøkk¤u
{kLkðþhehLkk rLkrùík ytøkku, Ãkuþeyku yLku htøkMkqºkku Ãkh rðÃkheík yMkh fhu Au. suLkkÚke ¼krð ÃkuZeLku
LkwfMkkLk ÃknkU[u Au íkÚkk yuLkkÚke Ãkûkeyku yLku MkMíkLk «kýeykuLke «sLkLkþÂõík Lkkþ Ãkk{u Au.
– rðLkkR÷ õ÷kuhkEz hMkkÞýLkku Ã÷kÂMxf Wãkuøk{kt ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk ÚkkÞAu. yk Wãkuøk{kt fk{ fhíkkt
íkÚkk økìMkLkk øk¤íkhÚke Ãký yk hMkkÞýLkk MktÃkfo{kt ykðíkk ÷kufkuLku ÷ktçkk Mk{Þ (1 Úke 3 ð»ko MkwÄeLkk)
ÃkAe çknuhkþ, árü MktçktrÄík Mk{MÞkyku, hõíkLkk Ãkrh¼ú{ý{kt yÔÞðMÚkk yLku nkzfk{kt rðf]ríkyku
íkÚkk htøkMkqºkku{kt rðfkh ykðíkkt sL{òík ¾kuz¾ktÃkýku ykðe þfu Au.
– ½kíkf f[hkLkk «çktÄ{kt ¼q¼hkð yLku ËnLk WÃkhktík yLÞ ÃkØríkyku yÃkLkkððe òuEyu. Ãkku÷eõ÷kurhLkux
çkkRrVLkkR÷ku yLku rðLkkR÷ õ÷kuhkRzLke søÞkyu ykuAkt Íuhe hMkkÞýkuLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu.
òufu, Íuhe f[hkLke MktÃkqýo Mk{kÂÃík þõÞ LkÚke. Ãkhtíkw, ½kíkf f[hku ½xkzðk {kxuLke, yuLkwt ÃkwLk[ko÷Lk
yLku ÃkwLkhwÃkÞkuøk fhðk {kxuLke xìfTLkku÷kuSykuLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu.
• «Ëq»ký yxfkððk {kxuLkk WÃkkÞku
{kLkðeLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuLkk fkhýu ÃkÞkoðhý MktçktÄe «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. «Ëq»ký ½xkzðk,
ÃkÞkoðhýLke Mkwhûkk {kxu íkÚkk yuLke økwýð¥kk {kxuLkk fux÷ktf WÃkkÞku yk {wsçk Au.
(1) ð]ûkkuLke ò¤ðýe fhðe :
– Mkkøk, Mkk÷, {unkuøkLke ðøkuhu suðk W»ýfrxçktÄLkk Mk¾ík ÷kfzk{ktÚke çkLkkðu÷k VŠLk[h,
çkkhe-çkkhýkt ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk fhðku Lk òuEyu. støk÷ku{ktÚke yk ÷kfzwt fÃkkíkkt støk÷ku Lkkþ
Ãkk{u Au.
– þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe fkøk¤ yu ÷kfzktLke ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk ykuAku fhðku. xÃkk÷Lkk fðuhkuLkku
Ãký VheÚke þõÞ íkux÷ku WÃkÞkuøk fhðku.
– ðLkefhýLkk fkÞo¢{ku Þkusðk. ½hLke ykMkÃkkMk þõÞ íkux÷k ðÄw ð]ûkku WAuhðk òuEyu.
444
(2) nkrLkfkhf hMkkÞýkuLkku WÃkÞkuøk LknªðíkT fhðku :
– ÔÞkÃkkhe yìh-VuþLkhku, yuhkuMkku÷ M«uLke ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku. yuLkkÚke ykuÍkuLk
MíkhLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– Lkk¤kt, økxhku, s{eLk Ãkh stíkwLkkþfku, htøkku, íku÷, ÿkðfku, nkrLkfkhf hMkkÞýku Lk Lkkt¾ðk
òuEyu. ½h{kt òu sYhe nkuÞ íkku s stíkwLkkþfkuLkku Atxfkð fhðku.
– Sð-stíkwykuLke fux÷ef «òríkyku yLku «òríkykuLke MktÏÞk{kt ð]rØ yxfkðu Au. MkurLÿÞ
þkf¼kS, V¤kuLkku WÃkÞkuøk ðÄw fhe MkurLÿÞ ¾uíkeLku W¥kusLk ykÃkðwt. yuLkkÚke stíkwLkkþfkuLkku
WÃkÞkuøk ykÃkkuykÃk ½xþu.
(3) fwËhíke ¾kíkhLku WÃkÞkuøk fhðku :
– ½hLkk çkøke[k{kt, yøkkMke{kt fu {nkuÕ÷k{kt f[hkLkk r{©ýLkku zççkku çkLkkððku, fBÃkku®Mxøk
yÚkðk f]rºk{-fBÃkku®MxøkLkk ÔÞÂõíkøkík fu Mkk{qrnf Ã÷kLxLke þYykík fheLku çkøke[k {kxu
ykð~Þf ¾kíkh çkLkkðku. suLkkÚke hkMkkÞrýf ¾kíkhLkku WÃkÞkuøk ykuAku ÚkkÞ.
(4) QòoLkku çk[kð fhðku :
– (y) [k÷eLku sE þfíkk íkuðk LkSfLkk MÚk¤u sðk ðknLkkuLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku. [ku¬Mk MÚk¤u
sðk ðknLkku{kt ¼køkeËkhe fhðe. MkkðosrLkf ðknLkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku. suþe VkurMk÷ #ÄýLkku
WÃkÞkuøk ykuAku ÚkkÞ íkÚkk «Ëq»ký Ãký ykuAwt ÚkkÞ. (çk) Y{Lke çknkh òð íÞkhu Ãkt¾k, ÷kExku
çktÄ fhðk.
(5) VheÚke WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ íkuðe ðMíkwyku ðkÃkhðe :
– fkøk¤Lkk çkË÷u fkÃkzLkk LkuÃkrfLk, xwðk÷, Y{k÷ íkÚkk MÃktsLkku WÃkÞkuøk fhðku. þõÞ nkuÞ íÞkt
MkwÄe VheÚke ðÃkhkÞ yuðkt fÃk-hfkçkeLkku WÃkÞkuøk fhðku.
– fkøk¤, Ã÷kÂMxfLkk fÃk-hfkçke, zeþ ðøkuhu su ðkÃkheLku VUfe Ëuðk{kt ykðu Au yuLkku WÃkÞkuøk
Lkk fhðku. ðÃkhkþÚke [es-ðMíkwyku VUfe Ëuðk{kt ykðíkk zççkkyku ðøkuhu fu çkkux÷kuLke søÞkyu
Vhe ðkÃkhe þfkÞ yuðk fk[Lkk Ãkkºk{kt ¾heËðk.
þkf¼kS, frhÞkýwt fu yLÞ [es-ðMíkwyku ¾heËðk {kxu Ã÷kÂMxfLke fkuÚk¤eykuLkku WÃkÞkuøk
Lkk fhíkkt fÃkzktLke Úku÷eykuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
– xfkW yLku ðÄwLku ðÄw WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ yuðe ðMíkwyku ¾heËðe yLku þõÞ nkuÞ íkku íkuLku
VUfe ËuðkLku çkË÷u yuLkwt Mk{khfk{ fhkððwt. yk çkÄe s VUfe Ëuðkíke ðMíkwyku ßÞkhu f[hku
¼hðk{kt ykðu÷k ¾kzkyku{kt òÞ Au íÞkhu ¼qøk¼os¤ «Ëqr»kík ÚkkÞ Au.
(6) ÃkwLk[ko÷Lk (ÃkwLk:WÃkÞkuøk) :
– rh[kso fhe þfkÞ yuðe çkuxheykuLkku WÃkÞkuøk fhðku. su ðMíkwykuLke ÃkwLk[ko÷Lk {kxu Mðefkh
Úkíkku nkuÞ yuðkt y¾çkkhku, yuÕÞwr{rLkÞ{, fk[ ðøkuhu ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
 445
• ykx÷wt ykð~Þf fhðwt : Ëuþ{kt ykðu÷k yLkuf rçkLkMkhfkhe MktøkXLkku (yuLk.S.yku.){ktÚke fkuE{kt
MkÇÞ çkLkeLku fu MðÞtMkuðf çkLkeLku ÃkÞkoðhý íkÚkk «Ëq»ký yxfkððk ytøkuLkk rðÄuÞkí{f yr¼øk{ku
Ãkh rð[kh fheLku MÚkkrLkf «òLke LkkLke-Mk¼kykuLkwt ykÞkusLk fhðwt. ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhLkk sið-
ðirðæÞÚke {krníkøkkh Úkðwt. «kf]ríkf yLku MkktMf]ríkf ®f{íke ðkhMkkLke òýfkhe {u¤ððe. ykÚke yuLkk
Mkthûký ytøku Q¼e Úkíke Mk{MÞkykuLku Mk{sðk{kt {ËË {¤þu.
Mk¼kyku îkhk MÚkkrLkf «ò{kt rððufÃkqýo SðLkþi÷eLke {n¥ðíkk Mk{òðe íkÚkk Ëhuf ÔÞÂõíkLku yk
«&™ku ytøku Mkòøk fhðk.
(1) {khk hnuýktfLkk rðMíkkh rðþu nwt þwt òýwt Awt ?
(2) yuf {kLkðe íkhefu {khku WÆuþ {khe sðkçkËkhe þwt Au ?
(3) Ãk]Úðe yLku yLÞ SðMk]rü MkkÚku nwt fE heíku Mktf¤kÞu÷ Awt ?
(4) nwt su Ãký fkuE ðMíkwLkku WÃkÞkuøk fhwt Awt íku õÞktÚke ykðu Au ? - ykÃkýe ykMkÃkkMkLku rðMíkkhLku yLku
yu îkhk rðïLku hnuðk÷kÞf ðÄw Mkkhe søÞk çkLkkððk {kxu su ftE h[Lkkí{f fkÞkuo fhe þfkÞíku Ëhuf
ÔÞÂõíkyu fhðk òuEyu.
• ¼khík{kt stíkwLkkþfkuÚke Vu÷kíkwt «Ëq»ký
– ¼khík{kt sw÷kEÚke rzMkuBçkh-2000Lke ðå[u Lkðe rËÕne{kt ykðu÷k rð¿kkLk yLku ÃkÞkoðhý fuLÿ
(Centre of Science and Environment - CSE)Lke «Ëq»kýLkk Ëu¾hu¾ {kxuLke «Þkuøkþk¤kyu
çkkux÷ku{kt Ãkuf ÃkkýeLke 17 çkúkLzLkwt Ãk]ÚÚkfhý fÞwO. su{kt çkkux÷{kt Ãkuf fhu÷wt ÃkeðkLkwt Ãkkýe yLku
çkkux÷{kt Ãkuf «kf]ríkf ¾LkesÞwõík Ãkkýe çktLkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
– yk çkÄk Lk{qLkkyku{kt ykuøkuoLkkuõ÷kurhLk yLku ykuøkuoLkkuVkuMVhMk stíkwLkkþfku su ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw
ðÃkhkÞ Au. íkuLkk yðþu»kku òuðk {éÞk. ykuøkkuoLkkuõ÷kurhLk stíkwLkkþfku{kt økk{nufMkkEõ÷kuhkuMkkEõ÷kufMkuLk
(r÷LzuLk) yLku zezexe òuðk {éÞk. yk çkÄk s ík¥ðku ÞwhkuÃkeÞ ykŠÚkf Mk{wËkÞ îkhk rLkÄkorhík Mk{økú
ÞwhkuÃk{kt «Þkuòíkk MkwhûkkLkk {kÃkËtzkuLkk MíkhÚke ðÄw {kºkk{kt òuðk {éÞkt níkkt.
– yLkuf {kuxe ftÃkLkeyku îkhk ¼khík{kt WíÃkkrËík çkkux÷çktÄ ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt ykðk nkrLkfkhf ík¥ðkuLke
nkshe yu {kuxku økt¼eh «&™ Au. ¼khík{kt ÃkeðkLkk ÃkkýeLkku Wãkuøk ‘MðåA’ ûkuºk{kt s MÚkkÃke þfkÞ
yuðku fkuE rLkÞ{ LkÚke. {kuxk¼køkLkk çkúkLzLkk WíÃkkËLk Ã÷kLxku MkkiÚke ðÄw øktËk ykiãkurøkf rðMíkkhku{kt
fu ¾uíkhkuLke ðå[u ykðu÷k Au.
– {kuxk¼køkLke ftÃkLkeyku 24 Úke 152 {exhLke ŸzkE MkwÄe Ãkkýe {u¤ððk {kxu çkkuhfqðkLkku WÃkÞkuøk
fhu Au. Ã÷kLxLkk fk[k ÃkkýeLkk (WÃk[kh fÞkO rðLkkLkk) s{k fhu÷k Lk{qLkkyku{kt Ãký stíkwLkkþfkuLkk
yðþu»kku òuðk {éÞk níkk. yuLkku yÚko yu fu çkkux÷ çktÄ fheLku ðu[ðk{kt ykðíkk Ãkkýe{kt stíkwLkkþfkuÚke
«Ëqr»kík ¼qøk¼os¤Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
– ÃkkýeLkk þwrØfhý Ã÷kLx{kt ÃkkýeLku þwØ fhðkLke yLkuf heíkku Au. su{ fu, yk Ã÷kLxMk Ãkkík¤k çkkhef
øk¤ýkLke xìfTLkku÷kuS{kt yríkMkqû{ fkýðk¤e øk¤ýeykuÚke øk¤eLku Ãkkýe{ktLkk Mkqû{ Aqxk ÚkÞu÷k fýku,
446
ík{k{ Sðkýwyku, «kuxkuÍkuyk, rð»kkýwykuLku Ãký Ëqh fhe þfkÞ Au. LkiLkku Â^÷xhuþLk îkhk stíkwLkkþfku
yLku ðLkMÃkríkLkkþfku Ëqh íkku fhe þfkÞ Ãký yk ¤Äw ¾[ko¤ ÃkØrík Au íkÚkk yuLkku ¼køÞu s WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au.
– {kuxk¼køkLkk Wãkuøkku Mkr¢Þ [khfku÷Úke yrÄþku»ký fhðkLke «r¢ÞkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. su fkçkorLkf
stíkwLkkþfkuLku íkku Ëqh fhu Au Ãký ¼khu ÄkíkwykuLku Ëqh fhe þfíke LkÚke. stíkwLkkþfkuLku Ëqh fhðk {kxu yk
Ã÷kLx ÃkrhðŠíkík ÃkhkMkhý yLku ËkýkËkh Mkr¢Þ [khzku÷Lke heíkkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
– yux÷u WíÃkkËfku ¼÷u yk «r¢ÞkykuLkk WÃkÞkuøkLkku Ëkðku fhu Ãkhtíkw, stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kkuLke WÃkÂMÚkrík
Ëþkoðu Au fu, çkkux÷ çktÄ fheLku ðu[ðk{kt ykkðíkk ÃkkýeLkk WíÃkkËLk {kxu stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kÚke
«Ëqr»kík ¼qøk¼o s¤Lkku WÃkÞkuøk ÚkE hÌkku Au. ÃkkýeLkk çkÄk s Ã÷kLx ÃkkýeLku þwØ fhðkLke yLkuf
heíkkuLkku WÃkÞkuøk fhe hÌkk Au. íku{ Aíkkt ykðe ÃkrhÂMÚkrík Ëþkoðu Au fu Ëku»k ÃkkýeLku þwØ fhðkLke
heíkku{kt Au.
– yk Ãkkýe{kt stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kku ykuAk «{ký{kt nkuðkÚke íkuLke fkuE íkkífkr÷f yMkh òuðkt {¤íke
LkÚke. Ãkhtíkw yu{Lkk yíÞtík ykuAk «{ký{kt Ãký Mkíkík Úkíkkt MkuðLkÚke fuLMkh, Þf]ík yLku {qºkkþÞLkk
LkwfMkkLk, MLkkÞwíktºkLkk rðfkhku, hkuøk«ríkhkuÄf ÔÞðMÚkkLkwt LkwfMkkLk yLku sL{òík ¾kuz¾ktÃkýku WíÃkLLk
Úkðe ðøkuhu suðk hkuøkku ÚkE þfu Au.
– MkeyuELku çkkux÷{kt çktÄ ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kkuLkk ynuðk÷Lkk 6 {rnLkk ÃkAe Mk{økú
Ëuþ{kt ðu[kíke ÷kufr«Þ fkuÕz®zÙfLke çkúkLz çkkux÷ku{kt Ãký stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kku òuðk {éÞkt. íkuLkwt
fkhý yu fu rçkLk-ykÕfkunku÷ «fkhLkk Ãkuf ÃkËkÚkkuoLkwt {wÏÞ ½xf Ãkkýe Au íkÚkk ¼khík{kt yk Ãkeýkyku{kt
ðÃkhkíkkt ÃkkýeLku {kxu fkuE s {kÃkËtz Lk¬e fhðk{kt ykÔÞku ™Úke.
– ¼khík{kt 29 MkÃxu{çkh 2000 MkwÄe{kt çkkux÷ çktÄ Ãkkýe MktçktrÄík fkuE {kÃkËtz níkku s Lknª. yk s
rËðMku ¾kã ¼u¤Mku¤ rLkÞtºký rLkøk{ - 1954Lkk rLkÞ{{kt Vuh-rð[khýLkk fheLku Mkt½ MkhfkhLkk
MðkMÚÞ yLku Ãkrhðkh fÕÞký {tºkk÷Þu yuf ònuhkík (MktÏÞk 795 (E)) çknkh Ãkkze. E.Mk. 2001,
29 {k[oÚke ¼khíkeÞ {kÃkËtz çÞqhkuLke «{krýík AkÃk çkkux÷{kt çktÄ ÃkeðkLkk ÃkkýeLku {kxu yrLkðkÞo
fhðk{kt ykðe. òufu, stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kku, ytøkuLkk {kÃkËtz nS Ãký MÃkü Au.
– zkWLk xw yÚko {uøkurÍLkLkkt MkeyuMkE rhÃkkuxoLkk «fkþLk ÃkAe yLkuf Mkr{ríkykuLke h[Lkk fhðk{kt
ykðe. ¾kã ÃkËkÚkkuo{kt ¼u¤Mku¤ ytøkuLkk rLkÞ{ku{kt MkwÄkhk fheLku sýkððk{kt ykÔÞwt fu fkuEÃký
stíkwLkkþfkuLkk yðþu»kkuLke {kºk 0.0001 r{.økúk. ÷exh ËeX yLku yk yðþu»kkuLke fw÷ {kºkk 0.0005
r{.økúk. «rík r÷xh ËeXÚke ðÄw nkuðe òuEyu Lknª íkÚkk yu{ ònuhkík fhðk{kt ykðe fu, stíkwLkkþfkuLke
LkkUÄkÞu÷ Mke{kykuLku MkwrLkrùík fhðk {kxu Lk{qLkkykuLkwt Ãk]ÚÚkfhý Ãký yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu MðefkÞo
ÃkheûkýLke ÃkØríkykuÚke fhðk{kt ykðþu. yk ònuhkíkLkku y{÷ E.Mk. 2004, 1÷e òLÞwykheÚke
fhðk{kt ykÔÞku Au.
 447
• fwËhíke ykÃkr¥k/ykVíkku fu nkuLkkhíkku
1. fwËhíke ykÃkr¥kLkku yÚko :
– rðï ykhkuøÞ MktMÚkk (WHO) yu nkuLkkhíkkuLke ÔÞkÏÞk yk {wsçk ykÃke Au. “fwËhíke ykÃkr¥k fu
nkuLkkhíkku yuðe ½xLkk Au fu su {kLkð®søkeLku nkrLk, ykhkuøÞ yLku ykhkuøÞ Mkuðk{kt Ÿ[k «{ký{kt
çkøkkz fhu yLku íku {kxu yMkhøkúMík Mk{ks fu rðMíkkhLku çknkhÚke MknkÞ {u¤ÔÞk rðLkk [k÷e þfu íku{
Lk nkuÞ.”
– “«kf]ríkf yÚkðk {kLkðMkŠsík yíÞtík Ëw»«¼kððk¤e [h{ ½xLkkykuLku nkuLkkhíkku fu ykÃkr¥k fnu Au.
suLkk îkhk {kLkðMk{ks, ðLkMÃkrík, Mk]rü, «kýeMk]rüLku yÃkkh ûkrík ÃknkU[u Au.” ykÃkr¥kyku íkeðú
økríkÚke Úkíke ½xLkkyku Au. íkkuVkLkku, støk÷ku{kt ykøk ÷køkðe, MkwLkk{e ðøkuhu yLkw¼ðkíke hnu Au.
¼khíkLkk 36 hkßÞku yLku fuLÿþkrMkík «Ëuþku{ktÚke 22{kt yk ykÃkr¥kLkku yLkw¼ð ÚkÚkku hnu Au.
• fwËhíke ykÃkr¥kLkk MðYÃkku :
(1) [¢ðkíkku :
– ¼khíkLke ykçkkunðk {kuMk{e Au. ßÞkt Éíkw «{kýu nðkLkk ËçkkýLkk ykÄkhu rËþk çkË÷íkk
ÃkðLkku yLkw¼ðkÞ Au. rîÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLku ¾qçk ÷ktçkku Mk{wÿrfLkkhku {éÞku Au. íkuLke Ërûký{kt
rnLË {nkMkkøkh yLku íkuLkk ¼køkYÃku Ãkrù{{kt yhçke Mk{wÿ yLku Ãkqðo{kt çktøkk¤Lkku WÃkMkkøkh
ykðu÷ku Au.
– rnLË {nkMkkøkh rðïLkk 6 {wÏÞ ðkðkÍkuzkykuLke Mkt¼kðLkkðk¤k ûkuºkku{ktLkku yuf Au. yur«÷-
{u íkÚkk ykuõxkuçkh yLku rzMkuBçkh {rnLkkyku{kt yk [¢ðkíkku fu ðkðkÍkuzktyku Mk{wÿe rðMíkkh{kt
íkiÞkh Úkíkk nkuÞ Au. MkkiÚke ðÄw [¢ðkíkkuLke Mkt¼kðLkk ¼khíkLkk Ãkqðo rfLkkhkLkk rðMíkkhku{kt hnu
Au. ËuþLkk ykþhu 80 xfk [¢ðkíkku yk rfLkkhu s ºkkxfu Au.
(2) Ãkqh :
– {kuMk{e ykçkkunðk Ähkðíkk ¼khík{kt [ku{kMkwt yrLkÞr{ík yLku yrLkrùík Au. ËuþLkk fw÷
ðkŠ»kf ðhMkkËLkk 75 xfk sux÷ku ðhMkkË [ku{kMkkLkk {kºk 3 Úke 4 {rnLkk{kt s ÚkE òÞ Au.
yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk fux÷efðkh 2 Úke 4 rËðMkku{kt s {qþ¤Äkh ¼khu ðhMkkË Ãkzíkkt LkËeyku{kt
¼Þtfh ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
– Ëuþ{kt ykþhu 4 fhkuz nuõxh s{eLk Ãkqh-Mkt¼rðík ûkuºk íkhefu yku¤¾kÞ Au. ËuþLke çkÄe s
LkËeykuLkk fw÷ s¤sÚÚkkLkk 60 xfk s¤sÚÚkku Ähkðíke øktøkk, çkúñÃkwºkk-{u½Lkk LkËeyku{kt
¼khu rðLkkþf Ãkqh ykðíkkt nkuÞ Au, yk ÃkqhÚke òLk{k÷Lku Ãkkhkðkh LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
(3) Ëw»fk¤ :
– ¼khíkLkk fux÷kf rðMíkkhku ËrhÞkrfLkkhkÚke Ëqh ykðu÷k Au íkÚkk ¼usðk¤k {kuMk{e ÃkðLkkuLkk
{køko{kt íku «Ëuþku ykðíkk Lk nkuðkÚke yðkhLkðkh Ëw»fk¤ fu ÃkkýeLke yAíkLke ÃkrhÂMÚkrík
Mkòoíke nkuÞ Au.
448
– Mk{økú ËuþLkk fw÷ rðMíkkhku{ktÚke 16 xfk rðMíkkh Ëw»fk¤Lke þõÞíkk Ähkðu Au. Ëw»fk¤ yu
ÃkÞkoðhýLke {n¥ðÃkqýo økt¼eh Mk{MÞk Au. fkhý fu íku ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k MkwÄe MkhkMkheÚke
ykuAk ðhMkkËÚke MkòoÞ Au. Ëw»fk¤Úke Ãký Ãkkhkðkh LkwfMkkLk Úkíkwt nkuÞ Au.
(4) ¼qftÃk :
– ¼khík{kt W¥kh{kt Lkðe økuzÃkðoík{k¤kLkku rðMíkkh rn{k÷Þ ykðu÷kuu Au. su Lkçk¤wt ¼qMíkh
Ähkðu Au. yk «Ëuþ{kt yðkhLkðkh LkkLkk-{kuxkt ¼qftÃkLkk ykt[fk ykðíkk hnu Au. rn{k÷ÞLkk
Ãkzkze Zku¤kðku Ãkh ¼qftÃk ykððkÚke yfÕÃk LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. íkuLkkÚke ¼u¾zku ÄMke Ãkzu Au.
– LkËeykuLkk ðnuý{køko çkË÷kE òÞ Au. ¼qftÃk ykÔÞk ÃkAeLkk Úkkuzk Mk{Þu ¼khu ðhMkkËLke
ÃkrhÂMÚkrík Mkòoíke nkuÞ Au ykÚke, ¼qftÃkÚke çk[u÷k yk ¼khu ðhMkkËÚke {kÞko òÞ Au.
økwshkíkLkku fåA rðMíkkh Mk{wÿ{ktÚke ô[fkÞu÷ku Lkçk¤wt ¼qMíkh Ähkðíkku «Ëuþ Au. fåALkk
y¾kíkÚke ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku òuzíkku s{eLk «Ëuþ Ãknu÷kt Mk{wÿLke ¾kzeYÃku níkku.
– yk rðMíkkhku ¼qftÃk Mkt¼rðík «Ëuþku Au MkkiÚke rðLkkþfkhe fwËhíke ykÃkr¥kyku{ktLke yuf
ykÃkr¥k ¼qftÃk Au. ¼qftÃk y[kLkf s [uíkðýe rðLkk ykðíkku nkuÞ Au. MkufLz r{rLkxku{kt
ykðíkk íkeðú ¼qftÃkÚke çknw{k¤e E{khíkku ÄhkþkÞe ÚkE òÞ Au.
– ¼qtfÃkLku hkufðku yLku ¼qftÃk Ëhr{ÞkLk {kLkðkuLkwt MÚk¤ktíkh yþõÞ Au. ¼khíkLkk 50 Úke 60
xfk rðMíkkh{kt swËe swËe íkeðúíkkðk¤k ¼qftÃk ykðíkk nkuÞ Au. MkkiÚke ðÄw ¼qftÃkLke þõÞíkk
Ähkðíkk rðMíkkhku rn{k÷ÞLkk Ãknkze rðMíkkhku Au.
(5) MkwLkk{e :
– MkwLkk{e þçË òÃkkLke ¼k»kk{kt ykðu÷ku Au. Mkw.. yux÷u çktËh yLku Lkk{e-nami yux÷u ÷nuh
yuðku yÚko ÚkkÞ Au. Mk{wÿLkk íkr¤Þu ¼qftÃk ykððkÚke, ßðk¤k{w¾e rðMVkux ÚkðkÚke yÚkðk
íkku Mkkøkh{øLk Ãkðoík{k¤k fu rfLkkhu ykðu÷e Ãkðoík{k¤k fu rfLkkhu hnu÷e Ãkðoík{k¤kyku{kt
fkuEf fkhýkuMkh {kuxk «{ký{kt ¼u¾zku ÄMke Ãkzíkkt Ãký MkwLkk{e Q¼e ÚkE þfu Au. MkwLkk{e
yu rðþk¤, «[tz rðLkkþfkhe Mk{wÿe {kuòt Au. íkuLkkÚke Mk{wÿrfLkkhu ¼ÞkLkf ÃkrhÂMÚkrík Q¼e
Úkíke nkuÞ Au.
– Ÿzk Mk{wÿ{kt MkwLkk{e {kuòtyku «ríkf÷kfu 500 Úke 1000 rf.{e.Lke íkeðú økríkÚke ytíkh fkÃku
Au. íkuLke Ÿ[kE ykþhu 1 {exh sux÷e nkuÞ Au. ßÞkhu ‘¼qftÃkeÞ Mk{wÿe ÷nuh’ rfLkkhk íkhV
ykøk¤ ðÄu Au. íku{ íkuLke økrík ykuAe ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw, Ÿ[kE ðÄíke òÞ Au íku{ íkuLke økrík
ykuAe ÚkkÞ Au. õÞkhuf íkuLke Ÿ[kE 25 {exh fhíkkt Ãký ¤Äw nkuÞ Au. MkwLkk{e-yk rðÃkw÷
s¤hkrþLke 25 Úke 30 {e.Lke Ÿ[e Ëeðk÷kuLkk ðsLk {kºkÚke s yuLkk hMíkk{kt ykðíke Ÿ[e
E{khíkku ÃkkÞk{ktÚke ÄhkþkÞe ÚkkÞ Au íkÚkk ¾wÕ÷e s{eLkkuLkwt yuLkk ík¤¾zku MkwÄe Äkuðký fhe
Lkkt¾u Au.
 449
– E.Mk. 2004{kt 26{e rzMkuBçkhu rnLË {nkMkkøkh{kt Mkw{kºkkLkk rfLkkhk ÃkkMku Mk{wÿ{kt ykðu÷
rMkBÞw÷ xkÃkw Ãkh 9.3 rhõxh Mfu÷Lke {kºkkðk¤ku ¼fqtÃk ykÔÞku níkku. suLkk fkhýu «[tz
þÂõíkþk¤e MkwLkk{eLkwt MksoLk ÚkÞwt níkwt. yk «÷Þfkhe MkwLkk{e ÷nuhkuÚke rnLË {nkMkkøkhLkk
12 rfLkkhkLkk Ëuþku{kt ¼khu rðLkkþ ÚkÞku níkku. ykþhu 3,10,000 ÷kufku íkuLkkÚke {]íÞw ÃkkBÞk
níkkt.
– ¼khík{kt yk MkwLkk{eÚke yktËk{kLk-rLkfkuçkkh xkÃkwyku, íkr{÷Lkkzw, yktÄú«Ëuþ, ykurhMMkk,
fuhk÷kLkk rfLkkhkLkk rðMíkkhku{k ¼khu rðLkkMk MkòoÞku níkku. Mkhfkhe Mkqºkku yLkwMkkh îehÃkfÕÃkeÞ
¼khík{kt ykþhu 8223 ÷kufkuLkk {]íÞw ÚkÞk níkkt. ßÞkhu, xkÃkwfeÞ «Ëuþku{kt Mkhfkhe Mkqºkku
«{kýu ykþhu 3513 ÷kufku yLku rçkLkMkhfkhe Mkqºkku «{kýu ykþhu 10,000Úke Ãký ðÄw ÷kufku
{]íÞw ÃkkBÞk níkkt. Mk{økú rðï{kt ykðíke fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk RríknkMk{kt MkwLkk{eLke yk
Ëw½oxLkk MkkiÚke ðÄw rðLkkþfkhe yLku Sð÷uý níke.
(6) fwËhíke ykÃkr¥kykuLku rLkÞtrºkík fhðk {kxuLkk «çktÄku :
– Mk{økú rðï{kt yksu yu Mðefkhðk{kt ykÔÞw Au fu fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk ykðíkoLkku yLku
íkeðúíkk{kt ðÄkhku Úkðk ÃkkA¤ {kLkð«ð]r¥kyku ðÄw sðkçkËkh Au. fwËhíke ykÃkr¥k yLku
{kLkðMkŠsík ykÃkr¥k (yýw{Úkfku{kt Ëw½oxLkk, yýwÞwØ, Mk{wÿku{kt {kuxk «{ký{kt ÃkuxÙku÷ ÷efus,
{kLkðeÞr¢Þk MkŠsík ¼qM¾÷Lk, Íuhe hMkkÞýkuLkwt rð{ku[Lk ðøkuhu)Lkwt Mkt[k÷Lk yu yuf
çknwrðãkþk¾kfeÞ ûkuºk Au. su{kt yLkuf {wÆkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su{fu, ¼rð»Þ{kt
ykðLkkhe fwËhíke ykÃkr¥kykuLkwt yLkw{kLk, [uíkðýe ykÃkðe, su-íku ûkuºk ¾k÷e fhkððk íkÃkkMk
yLku çk[kðfkÞo, hkníkfkÞo, ÃkwLkŠLk{ký yLku ÃkwLkðkoMk fhkððku.
– yk yuf çknw-rð¼køkeÞ «çktÄ Au. fkhý fu yuLke MkkÚku «þkMkfku, Mkhfkhe íktºk, ði¿kkrLkfku,
rçkLkMkhfkhe MktøkXLkku, MðÞtMkuðfku íkÚkk sLkMk{wËkÞku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au. ykÃkr¥kLkk rLkÞtºký
«çktÄ{kt ykÃkr¥kLke yøk{ [uíkðýe yLku íkuLku ÷økíke «ð]r¥kyku, ykÃkr¥k [k÷w nkuÞ yu
Mk{ÞLke íkÚkk ykÃkr¥k Ãkqhe ÚkÞk ÃkAeLke ÞkusLkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk çkÄe s «ð]r¥kyku
yufçkeòÚke Ãkqhf Au. íku{Lkku Mk{LðÞ fhðku ¾qçk sYhe Au. íku{ Aíkkt çkÄk s rð¼køkkuLku
yufçkeò MkkÚku Mkktf¤ðk yíÞtík ykð~Þf Ãký Au.
– ¼khík ÃkkMku yLkuf «fkhLke ykÃkr¥kyku {kxu Ãknu÷uÚke s [uíkðýe ykÃkðk {kxu yLkuf ÃkØríkyku Au.
Ãkhtíkw, {kºk ykøkkneÚke s íku rðMíkkhLke «ò ykÃkr¥kykuÚke Mkwhrûkík hne þfu Lknª. ykÚke ykÃkr¥kykuLkwt
þ{Lk (mitigation) {n¥ðLkwt çkLke hnu Au.
– ‘þ{Lk’Lkku yÚko fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk Lkfkhkí{f fu rðLkkþkí{f «¼kðLku ykuAku fhðku yu{ ÚkkÞ Au.
ßÞkt ykÃkr¥kLkk fxkufxeLkk Mk{ÞLkk «çktÄ{kt íkuLke «ríkr¢Þk yLku ÃkwLk:h[Lkk {kxuLke yÕÃkfk÷eLk
ÔÞðMÚkk Au, íÞkt s þ{LkLke «ð]r¥kyku{kt Ëe½ofk÷eLk ÔÞðMÚkkLke þÂõík Au. fwËhíke ykÃkr¥kLkk
þ{LkLku yMkhfkhf çkLkkððk {kxuLke fux÷ef yøkíÞLke çkkçkíkku yk {wsçk Au.
450
(1) fwËhíke ykÃkr¥k ykðíkkt Ãknu÷ktÚke s íkuLkwt þ{Lk fhðkLke Ãkqhíke íkiÞkhe hk¾ðe òuEyu.
(2) fwËhíke ykÃkr¥kLkwt òu¾{ ½xkzðk {kxu «òLke RåAkyku yLku «kÚkr{fíkkLku {n¥ð ykÃkðwt
òuEyu.
(3) þ{LkLkk fkuEÃký WÃkkÞ{kt Mkhfkh, rçkLk-Mkhfkhe MktøkXLkku, ¾kLkøke ûkuºkku, ði¿kkrLkfku yLku
«òLke ðå[u [ku¬Mk «fkhLkwt Mktf÷Lk nkuðwt òuEyu.
• fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk þ{Lk
(1) fwËhíke ykÃkr¥kykuLkk Mkt¼rðík òu¾{Lkwt ykf÷Lk (assessment) yLku rð&÷»ký :
– fwËhíke ykÃkr¥kLkk MktðuËLkþe÷ MÚkkLkku rðþu {krníke {u¤ððe. ¼qíkfk¤{kt su MÚk¤kuyu fwËhíke
ykÃkr¥kykuLke ½xLkk çkLke Au. íku ytøkuLke {krníke, fwËhíke rLkðMkLkíktºkku, ðMíkeLke MktÏÞk yLku çkwrLkÞkËe
{k¤¾k ytøkuLke {krníke {u¤ððe.
– ykÃkr¥kLkk ÃkwLkhkðíkoLkku, íkuLke íkeðúíkk, yMkhku íkÚkk ykÃkr¥k ykÔÞk ÃkAe Mkk{kLÞ ÂMÚkrík{kt ÃkkAk
ykððk {kxu fux÷ku Mk{Þ ÷køku Au íkuLkku ytËks {u¤ððku.
– Mkt¼rðík yLku òu¾{Lke òýfkheLku Mk{Þktíkhu MkwÄkhíkk hnuðwt. ‘¼kiøkkur÷f {krníke ÔÞðMÚkk’ Lkk{Lkk
fBÃÞqxh «kuøkúk{ îkhk «kÚkr{f nfefíkkuLku Mkh¤íkkÚke yãíkLk çkLkkðe þfkÞ Au íkÚkk íkuLkk ykÄkhu íkuLkwt
{qÕÞktfLk Ãký ÚkE þfu Au.
(2) MktçktrÄík fu ÔÞkðnkrhf MktþkuÄLk xìfTLkku÷kuSLkwt MÚk¤ktíkh :
– ykÃkr¥kykuLkk yð÷kufLkLkkt WÃkfhýku yLku íktºkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku yu{Lku yãíkLk çkLkkððk, ykÃkr¥kyku
Ãkh Ëu¾huf hk¾ðe, ykøkkne fu [uíkðýeLke økwýð¥kk MkwÄkhðe, [uíkðýeLke Mkq[LkkykuLku çknw ÍzÃkÚke
«Mkkrhík fhðe ykð~Þf Au íkÚkk MkkÚku-MkkÚku ykÃkr¥k yLkwfhý (disaster simulation ykÃkr¥kLkku
Ëu¾kð {kºk) fhðkLke ykð~Þfíkk Au.
– ykÃkr¥kLke yøk{ [uíkðýe {u¤ððk {kxu rh{kux Mku®LMkøk, Mkuxu÷kEx yLku ðirïf ÃkrhÂMÚkrík (global
positioning system) suðe ytíkheûk xìfTLkku÷kuS {n¥ðLke Au. ¼khíkeÞ ytíkheûk MktþkuÄLk MktMÚkk
(ISRO) suðkt Mkhfkhe MktøkXLkku {kuMk{ rð¼køk, ®Mk[kE rð¼køk, yLÞ Mkhfkhe MktøkXLkku, þiûkrýf
MktMÚkkyku yLku rðïrðãk÷ÞkuLke {ËËÚke fwËhíke fu {kLkðMkŠsík ykÃkr¥kLkk þ{LkLke ÔÞqnh[Lkk íkiÞkh
fhðk {kxu ¾qçk yøkíÞLke ¼qr{fk Au.
(3) ÷kufòøk]rík yLku íkk÷e{ :
– ykÃkr¥k þ{LkLkwt MkkiÚke yøkíÞLkwt ÃkkMkwt su-íku rðMíkkh{ktLkk yrÄfkheyku yLku «òLku íkk÷e{ ykÃkðkLkwt
Au. þ{LkLke fkuEÃký yuf ÔÞqnh[LkkLku MkV¤ fhðk {kxu yLkwrð¼køkku (Inter-Sectional) yktíkrhf
(Inter-departmented)Lke ðå[u Mk{LðÞ íkÚkk xe{ðfo ¾qçk sYhe Au.
 451
(4) MktMÚkkfeÞ ÔÞðMÚkkyku :
– ykÃkr¥k ÃkAeLke ÔÞqnh[LkkykuLkk çkËu÷ fkÞo÷ûke ykÃkr¥k ÃkqðuoLkk WÃkkÞkuøk Ãkh æÞkLk ykÃkðwt sYhe Au.
yk {kxu MÚkkrLkf Mkhfkhe íktºkyu rðr¼LLk rð¼køkkuLkk rðfkMkfkÞkuo WÃkh Ëu¾hu¾ hk¾ðe òuEyu íkÚkk
þ{Lk {kxuLkk sYhe WÃkkÞku {kxu Mkq[Lkku ykÃkðk òuEyu íkÚkk þ{LkLkk rðrþü WÃkkÞku {kxu EsLkuhku,
MÚkÃkríkyku, zkìõxhku, ½kíkf hMkkÞýkuLkk «çktÄ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k hMkkÞý EsLkuhkuLkk sqÚk çkLkkððk
òuEyu.
(5) s{eLkLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk :
– ykÃkr¥k{kt ½xkzku fhðk {kxu Mkt¼rðík ûkuºkku{kt s{eLkLkk ÞkuøÞ WÃkÞkuøkLku W¥kusLk ykÃkðwt òuEyu.
ykiãkurøkf ûkuºkkuLku {kLkððMkkníkkuÚke y÷øk hk¾ðk òuEyu.
– s¤Ã÷krðík s{eLkkuLkwt hûký fhðwt òuEyu. s{eLkLkk ÞkuøÞ WÃkÞkuøk {kxuLke Lkeríkyku çkLkkððe òuEyu.
(6) ykÃkr¥k «ríkhkuÄf YÃkhu¾k yLku çkktÄfk{ rLk{koý ykÞkusLk :
– ykÃkr¥kLke þõÞíkk Ähkðíkk rðMíkkhku{kt çkktÄfk{ {kxuLke yLkwYÃk xìfTLkku÷kuS ÃkMktË fheLku Mkwhûkk{kt
ðÄkhku fhðku.
– yuÂLsrLkÞhku, MÚkÃkríkyku yLku xìfrLkrþÞLkkuLke ðå[u ykÃkr¥k «ríkhkuÄf çkktÄfk{ Mkk{økúe, xufTrLkfku
yLku ÞkuøÞ heík-hMk{kuLku W¥kusLk ykÃkðwt òuEyu.
(7) E{khíkkuLkkt {k¤¾kt yLku çkktÄfk{{kt Mkthûký ÃkrhðíkoLk :
– sqLke E{khíkku{kt Úkkuzkt ÃkrhðíkoLkku fheLku ykÃkr¥kLkk Mk{Þu yuLkk íkqxe ÃkzðkLke þõÞíkkLku ½xkzðe
òuEyu. E{khíkkuLku Mkwhrûkík çkLkkððk {kxuLkk fux÷ktf WÃkkÞku yk {wsçk Au.
– (1) E{khíkLke sqLke Ëeðk÷kuLku çknkhLke çkkswyu Lkðe Ëeðk÷ku çkLkkðe fu Ëeðk÷ku Ãkh xufk ÷økkððk.
(2) E{khíkLke ytËh Ëeðk÷ çkLkkððe. (3) rðþu»k «fkhLke £u{ku ÷økkðeLku. (4) Úkkt¼÷k yLku {ku¼Lku
rMk{uLxÚke Zktfe Ëuðk. (5) ÃkqhLkk Mkt¼rðík MíkhÚke WÃkh rðãwík {Úkfku çkLkkððk. (6) ¼qftÃk, Ãkqh,
yktÄe-íkkuVkLk, [¢ðkík ðøkuhuLku ¾{e þfu íkuðe rðrþü «fkhLke xktfeykuLke YÃkhu¾k çkLkkððe. yk{,
E{khíkkuLkk {k¤¾k{kt ÃkrhðíkoLk ÷kðeLku ykÃkr¥kLke íkeðú yMkhku ykuAe fhe þfkÞ.
• ¼khík{kt LkËe{kt ykðíkk Ãkqh yLku íkuLkk þ{LkLk WÃkkÞku :
(y ) Ãkqh þ{LkLkk WÃkkÞku :
– ¼khu ðhMkkË fu çkeò fkhýkuMkh Ãkkýe òðf fhíkkt ykðf ðÄe òÞ Au yLku ÃkkýeLkku «ðkn ßÞkhu
Mkk{kLÞ heíku Ãkkýe ðøkhLke s{eLk ÃkhÚke «ðkrník ÚkkÞ Au fu ¼hkÞ Au íÞkhu ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt
rLk{koý ÚkkÞ Au. yk ÃkrhÂMÚkrík çku «fkhLke nkuE þfu Au.
(1) LkËesLÞ Ãkqh : Ãkkýe LkËeykuLkk íkx-çktÄkuLku yku¤tøke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku{kt ðuøkÚke «Mkhu
Au. ykÚke òLk-{k÷Lku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
452
(2) ykfÂM{f Ãkqh : ðÄw ðhMkkË fu ðhMkkËe ÃkkýeLkku ÞkuøÞ rLkfk÷ Lk ÚkðkÚke y{wf rðMíkkhku{kt
Ãkkýe ¼hkE òÞ Au. suLkkÚke Mkk{kLÞ sLkSðLk yMíkÔÞMík çkLku Au. òLk-{k÷Lkwt {kuxk
«{ký{kt LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
– ¼khík{kt rn{k÷ÞLke ík¤uxeLkk rðMíkkhku, W¥kh ¼khíkLkk {uËkLke rðMíkkhku{kt yðkhLkðkh Ãkqh ykðu
Au. õÞkhuf íkku ð»ko{kt çku ðkh Ãkqh ykðu Au. øktøkk LkËeLkk {uËkLke rðMíkkhku, W¥kh «Ëuþ, rçknkh yLku
Ãkrù{ çktøkk¤ íkÚkk ykMk{{kt çkúñÃkwºkk LkËeLkkt fkhýu «ríkð»ko ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
[ku{kMkk{kt øktøkk yLku çkúñÃkwºkk LkËe yLku íkuLke þk¾k LkËeyku{kt MkkiÚke ðÄw s¤hkrþ nkuÞ Au.
– s¤rð¿kkLkeykuLkk yÇÞkMkLkk ykÄkhu yLkw{kLk fhðk{kt ykÔÞwt fu ¼khík{kt ðhMkkËLkk 18 xfk sux÷wt
s Ãkkýe çktÄku, s¤kþÞku{kt s{k ÚkkÞ Au. ßÞkhu çkkfeLkwwt 8 xfk sux÷wt Ãkkýe ðneLku Mk{wÿ{kt ¼¤e
òÞ Au. yuLkku yÚko yu s fu ¼khík{kt Ãkqh ykðíkkt s hnuþu.
– LkËeyku{kt ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e Úkðk ÃkkA¤ yLkuf fkhýku sðkçkËkh Au. íku fwËhíke heíku fu
{kLkð«ð]r¥kÚke yÚkðk íkku çktLkuLkk Mkk{qrnf ðhMkkËLkk ÃkkýeLku rðÃkw÷ {kºkk{kt þku»keLku s{k fhe hk¾u
Au yLku ÃkAe ð»ko Ëhr{ÞkLk Úkkuzwt-Úkkuzwt Ãkkýe Akuzâk fhu Au.
– yk støk÷ku fÃkkíkkt LkËeyku [ku{kMkkLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk {kxeÚke {r÷Lk ÚkE òÞ Au yLku ðuøkÚke
ðnu Au, [ku{kMkk ÃkAeLkk Mk{Þøkk¤k{kt LkËe{kt Ãkkýe MkqfkE òÞ Au. Ÿ[kELkk ðÄw ðhMkkËe ûkuºkku{kt
ÃkkýeLkku ðÄw{kt ðÄw rnMMkku ðhMkkË Ãkzâk ÃkAeLkk Úkkuzk s Mk{Þ ÃkAe ÃkqhLkk YÃku {wõík ÚkELku Lkfk{wt
ðne òÞ Au.
ÃkqhLkk þ{LkLkk WÃkkÞku{kt Mkth[Lkkí{f yLku yMkht[Lkkí{f çktLku «fkhLkk WÃkkÞkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• Mkth[Lkkí{f WÃkkÞku :
(1) ÃkkýeLkku Mktøkún : ðhMkkËLkk ÃkkýeLku hkufe hk¾ðk {kxu s¤kþÞkuLkwt çkktÄfk{ fhðwt. suLkkÚke Mkqfe Éíkw
Ëhr{ÞkLk rLkÞtrºkík heíku Ãkkýe Akuze þfkÞ.
(2) s{eLkLkwt Äkuðký yxfkððwt : çktÄ, Ãkqh yðhkuÄf Ëeðk÷ku çkLkkðeLku ÃkkýeLku rfLkkhk íkkuzeLku ðnuíkwt
yxfkððwt. suLkkÚke s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfu.
(3) ðhMkkËe ÃkkýeLkwt ðnLk fhíkk ðnuýku : ÃkkýeLkk «ðknLke ÂMÚkrík{kt MkwÄkhku fhðku, {kxeLkwt Äkuðký
hkufðk ÃkkýeLke Lkefku, Lkk¤k, fktMk, fuLkk÷ ðøkuhuLke MkÃkkxe Ÿze fhðe. økxh ÞkusLkkyku{kt MkwÄkhku
fhðku.
(4) ¼qøk¼os¤Lkwt rh[k‹søk : LkkLkk-Lkk [ufzu{ çkktÄðk fu su LkkLkk «{ký{kt Ãkqh rLkÞtºkýLkwt fk{ fhe þfu.
(5) ð]ûkkhkuÃký : rfLkkhk LkSfLke Ãkèe WÃkh ð]ûkkhkuÃký fhðwt.
(6) fkÞ{e MÚk¤ktíkh : Lke[kýðk¤k rðMíkkhku{ktÚke ðMkðkxLke ðifÂÕÃkf ÔÞðMÚkk økkuXðe fkÞ{e MÚk¤ktíkh
fhkððwt.
 453
• yMkth[Lkkí{f WÃkkÞku :
(1) ÃkqhLke Mkt¼k¤ðk¤k òu¾{e rðMíkkhkuLke rðøkík íkkhðeLku íkuðk rðMíkkhku {kxu ¾kMk fkÞo ÞkusLkk ½zðe.
(2) ykÃkr¥k {kxu ÃkqðoíkiÞkhe íkÚkk ÃkqhLke MkÃkkxeLkku «çktÄ, su{ fu V÷z Ã÷uLk Íku®Lkøk yLku V÷z «®Vøk.
(3) s¤ÃkÕ÷krðík s{eLkkuLkwt Mkthûký fhðwt.
(4) Ãkqh ytøkuLke Mk[kux ykøkkneyku yLku [uíkðýe yøkkWÚke ykÃkðe.
(5) ykÃkr¥k hkník, ÃkqhLkwt þ{Lk yLku sLk-ykhkuøÞ ytøkuLkkt Ãkøk÷kt ¼hðk.
(6) ÃkqhLke Mkt¼kðLkkðk¤k rðMíkkhku{kt ykVík-òu¾{ ÔÞðMÚkkÃkLk fkÞo¢{ ytíkøkoík çkLkkðxe fðkÞíkku
({kufzÙe÷) Mk{Þktíkhu ÞkuSLku sLkMk{wËkÞLku ykVík ÔÞðMÚkkÃkLk ytøku íkk÷e{çkØ fhðk.
(7) ykVíkLku fkhýu òLk, {k÷-r{÷fík yLku {k¤¾køkík MkwrðÄkykuLku Úkíke yMkhku{kt ½xkzku fhðk ytøkuLke
÷ktçkkøkk¤kLke fkÞoÞkusLkk íkiÞkh fhe rðfkMkLkk rLkÞr{ík Ã÷kLk MkkÚku Mktf÷Lk fhe, y{÷ fhðku.
(8) Ãkqh MktçktrÄík ðe{kLkwt ykÞkusLk fhðwt.
(çk) ¼qftÃk yLku íkuLkk þ{LkLkk WÃkkÞku :
– yuf ytËks {wsçk Ãk]Úðe Ãkh «rík ð»ko 10 ÷k¾Úke ðÄw ftÃkLkku ÚkkÞ Au, Ãkhtíkw íku{ktÚke {kLkð Mknus
Ãký yLkw¼ðe þfu yuðkt íkku ð»kuo yufkË ÷k¾ sux÷k s nkuÞ Au. {kuxk¼køkLkk ÄhíkeftÃkku Mk{wÿLke
ykøk¤ s¤hkrþ{kt Mk{kÃík ÚkE òÞ Au. òu rhõxh Mfu÷Lke {kºkLke 3Lke nkuÞ íkku MkÃkkxe Ãkh Äúwòhe
ykuAe yLkw¼ðkÞ Au.
– 6Úke 7 MkwÄeLkk rhõxh Mfu÷ðk¤ku ÄhíkeftÃk øke[ ðMíke Ähkðíkkt rðMíkkhku{kt ¼khu LkwfMkkLk MkSo þfu
Au. su{fu, 2001{kt 26{e òLÞwykheyu ¼qs{kt ykðu÷k ¼qftÃkÚke ¼khu òLk-{k÷Lkwt LkwfMkkLk ÚkÞwt
níkwt. yk ¼qftÃk ÃkAe yLkuf ð»ko ÃkMkkh ÚkE [qõÞkt nkuðk Aíkkt yksu Ãký {kýMkLkkt {øks{kt yux÷ku
s AðkÞu÷ku Au. yk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk {kuxk «{ký{kt ÃkwLkðkoMkLkwt fkÞo ÚkÞwt Au.
• ¼qftÃk ykðu íku Ãknu÷ktLke Mkkð[uíke :
– (1) ¼fqtÃk ykðíkk nkuÞ íkuðk rðMíkkhku{kt ¼qftÃk ykððkLkk fkhýku yLku yMkhkuLke òýfkhe {u¤ððe.
(2) ¼qftÃk «ríkhkuÄf çkktÄfk{Lku ÷økíkk fkÞËkLkku y{÷ fhe MÚkkrLkf heíku Mkwhrûkík çkktÄfk{ fhðwt.
(3) çknw{k¤e {fkLkku{kt Y{kuLke çkkheyku WÃkh çknkhLkk ¼køk{kt Aks÷eyku çknw çknkh fkZðe Lknª.
Y{kuLke Ëeðk÷ku çknkh økì÷uheyku Ãký fkZðe òuEyu Lknª. (4) çkuMkðk fu MkqðkLke søÞkLkk WÃkhLkk
¼køk{kt ðsLkËkh ðMíkwyku ÷xfkððe Lknª. (5) Aík ÃkhLkk Ãkt¾kykuLku ÞkuøÞ heíku {sçkqík szðk. (6)
ûkríkðk¤k ðes fLkufþLk íkÚkk ÷efus økìMk fLkuõþLk íkhík s rhÃkuh fhkððk. (7) fkuEÃký «fkhLkk
ðe{kLkk fkøk¤ku, yøkíÞLkk ËMíkkðuòu, Mkwhrûkík MÚk¤u hk¾ðk. (8) LkSfLkk ykhkuøÞ fuLÿ, yÂøLkþk{f
fuLÿ, Ãkku÷eMk [kufe ðøkuhuLke {krníke íkÚkk òýfkhe hk¾ðe. (9) fwxwtçk{ktÚke ykuAk{kt ykuAwt yuf
ÔÞÂõíkyu «kÚkr{f MkkhðkhLke íkk÷e{ {u¤ððe.
454
• ¼qftÃk Mk{Þu Mkkð[uíke :
– (1) ¼qftÃkLke yMkh yLkw¼ðkíkk, ykìrVMk fu ^÷ux{ktÚke íkkífkr÷f çknkh Lkef¤e sðwt. Lke[u Wíkhíkk
Mk{Þu MkezeLkku WÃkÞkuøk fhðku, ÷e^xLkku WÃkÞkuøk fhðku Lknª. (2) Äúwòhe çktÄ ÚkkÞ íÞkt MkwÄe ¾wÕ÷e
søÞk{kt síkkt hnuðwt. (3) sqLkk, Ÿ[k, {fkLkku, Zku¤kðku, ½Mke Ãkzu íkuðk {fkLkku yLku ðes¤eLkk íkkhÚke
Ëqh [kÕÞk sðwt. (4) òu ðknLk [÷kðíkk nku íkku íkwhík s Mkwhrûkík søÞkyu hkuzLke MkkRz{kt ðknLk hkufe
ðknLk{kt s ¼hkE hnuðwt. (5) {fkLkLkk ytËhLkk ËhðkòLkk r÷Lx÷ nuX¤, Y{Lkk ¾qýk{kt, {sçkqík
xuçk÷ fu Ãk÷tøk Lke[u ÃkkuíkkLke òíkLku Mkwhrûkík hk¾ðk «ÞíLk fhðku.
• ¼qftÃk Ãkqhk ÚkÞk ÃkAe íkuLkk þ{LkLkk WÃkkÞku :
(1) ¼qftÃk Ãkqhku ÚkÞk ÃkAe Úkkuzk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk LkkLkk-LkkLkk ykt[fkyku ykðíkk hnu Au íkuLke
{kLkrMkf íkiÞkhe hk¾ðe.
(2) ykí{rðïkMk fu¤ðeLku EòøkúMíkkuLku {ËË fhðe, ¼qftÃk Ëhr{ÞkLk fwxwtçkLkk MkÇÞku y÷øk ÚkE økÞk
nkuÞ íkku íku{Lku yufrºkík fhðkLkku ykøkún fhðku.
(3) Mkt[kh {kæÞ{ku îkhk su fktE Mkq[Lkk {¤u íkuLkku y{÷ fhðku.
(4) ûkríkøkúMík yLku Ãkze sðkLke íkiÞkhe nkuÞ íkuðk {fkLk{kt íkkífkr÷f ytËh sðwt Lknª.
(5) økt¼eh Eò Ãkk{u÷ ÔÞÂõíkLku òu çkeòu fkuE ¾íkhku Lkk nkuÞ íkku íÞkt Lku íÞkt s íkuLku hnuðk Ëuðe,
ÃkrhÂMÚkrík Mkk{kLÞ çkLkíkkt íkuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
(6) ËxkÞu÷k {kýMkLke òý Úkíkkt çk[kð xqfze çkku÷kððe.
(7) Ãkkýe, ðes¤e, økìMk çktÄ fhe Ëuðku, òu çktÄ nkuÞ íkku ¾ku÷þku Lknª.
(8) Äúw{úÃkkLk Lk fhðwt, ËeðkMk¤e Mk¤økkððe Lknª, økìMk ÷efus fu þkuxoMkŠfx ÚkE þfu Au. xku[oLkku s
WÃkÞkuøk fhðku rníkkðn Au.
(9) ßð÷Lkþe÷ ÃkËkÚko Zku¤kÞku nkuÞ íkku íkífk¤ MkkV fhe Lkkt¾ðku.
(10) ykøk ÷køku íkku yÂøLkþk{f íktºkLke íkkífkr÷f {ËË ÷uðe.
(11) EòøkúMíkkuLkuu ÍzÃke Mkuðk {¤e hnu íku {kxu rzÍkMxh ftxÙku÷ Y{Lke MÚkkÃkLkk fhðe.
(12) yk{eo, ykhkuøÞ Mkuðk, çk[kð xe{ku, Mkhfkhe íktºk, rçkLkMkhfkhe Mkuðk MktøkXLkku, VkÞh Mkuðkyku ðøkuhu
Mkuðkyku yMkhøkúMík ÷kufkuLku íkkífkr÷f {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk fhðe òuEyu.
(13) fkÞËku, ÔÞðMÚkk s¤ðkE hnu íkuLkwt Mkíkík rLkheûký fhðwt.
(14) hkníkfkÞkuo, [k÷w fhðkt, hknkíkMkk{økúeLkwt rðíkhý fhðwt.
(15) ðkMíkrðf LkwfMkkLk ytøku MktþkuÄLk fhðwt.
(16) yMkhøkúMíkkuLkk ÃkwLkoðMkLk {kxu çkktÄfk{ - LkkýkfeÞ MknkÞLke ÞkusLkk ònuh fhðe.
(17) Mkhfkhe ònuhkík {wsçk hkufz hf{Lkwt rðíkhý fhðwt.
 455
– økwshkíkLkk ¼qs{kt ykðu÷k ¼qftÃk{kt rçkLk-Mkhfkhe MktøkXLkkuLke ¼qr{fk ¾qçk s {n¥ðLke hne níke.
yk MktMÚkkykuLke ykðe ÃkrhÂMÚkríkyku{kt Ãkkrzík «ò MkkÚku MktÃkfo fhðkLke ÞkuøÞíkk yLku MÚkkrLkf
ÃkhtÃkhkyku ÃkhíðuLke MktðuËLkþe÷íkk ®f{íke {qzeYÃk Mkkrçkík ÚkÞk níkkt.
– ykÃkr¥k ÃkAe MºkeykuLkk ÔÞðMkkÞkuLku VheÚke þY fhðk {kxu økwshkík {rn÷k ykŠÚkf rðfkMk rLkøk{Lke
Ãknu÷ Ãký MÚkkrLkf yÚkoÔÞðMÚkkyku yLku ¼híkfk{Lkk çkòhkuLku ÃkwLkhwØkh fhðk {kxu ¾qçk yøkíÞLke
yLku LkkUÄÃkkºk níke. økwshkík f]r»k {tºkk÷Þu ¼qftÃkÚke yMkhøkúMík ÚkÞu÷k ¾uzqíkkuLku ¾uíkeLkkt ykuòhku
ykÃÞkt níkkt.
– økwshkík Mkhfkh, MkuÕV yuÃB÷kuEz rð{uLMk yìMkkurMkÞuþLk (SEWA-Mkuð) íkÚkk yuLkk suðe çkeS yLkuf
MktMÚkkyku îkhk ¼qftÃk yLku Ëw»fk¤Ãkerzík ÔÞÂõíkykuLku ykSrðfkLke Mk{qn ykÄkrhík Mkwhûkk «ËkLk
fhðk{kt Mkkhe ûk{íkk Ähkðu Au. økwshkíkLke yLkuf ÄkŠ{f MktMÚkkykuyu ¼qftÃkøkúMík yLkuf økk{zktLku Ë¥kf
÷eÄk níkkt. íku{ Aíkkt Ãký, çk[kð yLku ÃkwLkðkoMk çktLku {kxu Mkhfkh, MÚkkrLkf rçkLk-Mkhfkhe MktøkXLkku
yLku MÚkkrLkf «òLke ðå[uLkku Mk{LðÞ nS ðÄw ðÄkhðkLke ykð~Þfíkk Au.
• ¼khík{kt ykðíkkt [¢ðkíkku
1. ¼khík{kt ykðíkkt [¢ðkíkku :
– ðkðkÍkuzwt yu W»ýfrxçktÄLkk Mk{wÿe rðMíkkhku Ãkh WíÃkLLk Úkíkwt ðkíkkðhýeÞ (nðkLktw) íkkuVkLk Au.
nðk{kt n÷fkt yLku ¼khu Ëçkký MksoðkLku fkhýu ðkðkÍkuzwt WíÃkLLk ÚkkÞ Au. MkqÞoLke økh{eÚke Mk{wÿLke
MkÃkkxe ÃkhLke nðk økh{ ÚkkÞ Au.
– økh{ nðk n÷fe nkuÞ Au. ykÚke, íku Ÿ[u [Zu Au. yk nðk ßÞkhu Ÿ[u òÞ Au íÞkhu, íkuLke ¾k÷e
Ãkzu÷e søÞk ÷uðk {kxu [khu íkhV Äfu÷u Au. ðÄw Ÿ[kEyu síkkt økh{ nðk Xtze Ãkzu Au, íku{kt hnu÷ku
¼us Xhu Au y™u ¼khu ðhMkkËLkk YÃk{kt VuhðkE òÞ Au.
– yk Mk{Þu Mk{wÿLke MkÃkkxe Ãkh Xtze nðkLkwt Ëçkký ¼khu rËþk{ktÚke [k÷w s nkuÞ Au. ykÚke yux÷k
rðMíkkh{kt nðk{kt yuf «fkhLke ½q{he fu f[hkðku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk [¢ðkíkku økku¤kfkhu ½q{u Au
íÞkhu íkuLkwt fuLÿ ÂMÚkh hnu Au, su ‘ykt¾’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. [¢ðkík fu ðkðkÍkuzkLkku ÔÞkMk ykþhu
150 Úke 1000 rf.{e.Lkku nkuÞ Au. fux÷ktf ¾qçk íkkuVkLke [¢ðkíkLkku ÔÞkMk 30 rf.{e. sux÷ku Ãký nkuÞ
Au.
– Mkk{kLÞ heíku f÷kfLkk 15 Úke 30 rf.{e.Lke ÍzÃku økrík fhu Au. ÃkðLkku ¾qçk s ðuøke÷k nkuÞ Au.
Mkk{kLÞ heíku ÃkðLkLkku ðuøk f÷kfLkk 100 rf.{e.Úke Ãký ðÄw nkuÞ Au. yk [¢ðkíkLkku MkkiÚke yËT¼qík
¼køk yuLke ‘ykt¾’ Au. yyuk {æÞ ¼køk{kt nðk Lke[u Qíkhu Au.
– íkuÚke yu ¼køkLkk rðMíkkh{kt íkkuVkLk [k÷íkwt nkuÞ Au. íÞkhu, [¢ðkík{kt ÃkðLkku ¾qçk ðuøkÚke Ÿ[u [zu
Au yLku íkuÚke xqtfk Mk{Þøkk¤k{kt ÄkuÄ{kh ðhMkkË Ãkzu Au. W¥kh økku¤kÄo{kt ÍtÍkðkíke ÃkðLkku ðkðkÍkuzkLkk
fuLÿLke ykMkÃkkMk ½rzÞk¤Lke økríkLke rðÃkheík rËþk{kt VqtfkÞ Au.
456
– ðkðkÍkuzwt Ëhhkus Mk{wÿLke WÃkh 300 Úke 5000 rf{e. MkwÄe ykøk¤ ðÄu Au. Mk{wÿLke WÃkhÚke Vqtxkíkk
yk ÃkðLkku Mk{wwÿLkk økh{ Ãkkýe{ktÚke Qòo {u¤ðu Au. yhçke Mk{wÿ yLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt «rík
ð»ko Mkhuhkþ 5 Úke 6 ðkðkÍkuzkLkwt MksoLk ÚkkÞ Au. su{ktÚke 2-3 ¾qçk s «÷Þfkhe nkuÞ Au.
– W»ýfrxçktÄ{kt ðkðkÍkuzkt yu MkkiÚke ¾hkçk «kf]ríkf ykÃkr¥k Au. íkuLkkÚke WíÃkÒk Úkíkkt òu¾{ku {wÏÞíðu
ðuøke÷k ÃkðLkku, {qþ¤Äkh ðhMkkË Úkðku íkÚkk Mk{wÿ{kt ¾qçk s Ÿ[k QA¤íkkt íkkuVkLke {kuòtyku WíÃkLLk
ÚkkÞ yu Au. yk íkkuVkLke {kuòtyku rfLkkhu ºkkfxíkkt òLk-{k÷Lkwt ¼khu LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. [¢ðkíkLkk
yk¢{ý ÃkAe ¼khu ðhMkkË, ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík ¾qçk s rðLkkþ ÚkkÞ Au.
• [¢ðkík ytøku [uíkðýe
– ðkðkÍkuzk{kt «[tz þfrík nkuÞ Au. Mkk{kLÞ heíku ðkðkÍkuzwt «Úk{ 12 f÷kf{kt MkkiÚke þÂõíkþk¤e yLku
rðLkkþfkhe nkuÞ Au. yu ÃkAe íku Äehu Äehu Lkçk¤wt Ãkzíkwt òÞ Au. ðkðkÍkuzktLku rLkÞtrºkík fhe þfkíkkt
LkÚke. Ãký íkuLkk þ{Lk {kxuLke yMkhfkhf yLku fkÞoMkkÄf Lkeríkyku yLku ÔÞqnh[LkkykuLkk ykÞkusLkÚke
yuLke rðLkkþf yMkhkuLku ½xkze þfkÞ Au.
• yk [kh MíkheÞ [uíkðýe :
(1) «Úk{ [uíkðýe :
– ßÞkhu Mk{wÿ{kt nðkLkwt n÷fwt Ëçkký MkòoÞ fu íkhík s yk [uíkðýe çknkh Ãkkzðk{kt ykðu Au. su
ðkðkÍkuzwt ykððkLkk yLkw{krLkík Mk{ÞLkk 72 f÷kf Ãknu÷kt ykÃkðkk{t ykðu Au. yk [uíkðýe nðk{Lkk
¾kíkkLkk zkÞhuõxh sLkh÷ Ãkkuíku ykÃkíkk nkuÞ Au.
– su {wÏÞíðu ¼khík MkhfkhLkk furçkLkux Mkr[ð yLku çkeò MkerLkÞh Mkr[ðkuLku íku{s Mkt÷øLk hkßÞLkk
{wÏÞ Mkr[ð WÃkhktík {kæÞ{kuLkk «ríkrLkrÄykuLku Ãký {kuf÷ððk{kt ykðu Au.
(2) çkeS [uíkðýe (MkkðÄ hnuðkLkku íkçk¬ku) :
– n÷fkt ËçkkýLkku ðkðkÍkuzkLkk MðYÃk{kt rðfkMk [k÷w Úkíkkt ðkðkÍkuzwt ykððkLkk yLkw{krLkík Mk{ÞLkk
48 f÷kf Ãknu÷kt çkeS [uíkðýe ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk [uíkðýe çktËhku Ãkh íku{sË {kAe{khku {kxu Ãký çkkhkuçkkh {kuf÷ðk{kt ykðu Au. MkkÚkkuMkkÚk
hkßÞLkk {wÏÞ Mkr[ð, rsÕ÷kLkk f÷uõxhku íkÚkk {kæÞ{Lkk «ríkrLkrÄykuLku Ãký Mkíkík Mk{Þktíkhu òý
fhðk{kt ykðu Au.
(3) ºkeS [uíkðýe ([uíkðýeLkku íkçk¬ku) :
– nðk{kLk çkøkzðkLke þYykík Ãknu÷kt ðkðkÍkuzwt ykððkLkk yLkw{krLkík Mk{ÞLkk 24 f÷kf Ãknu÷kt çkeS
[uíkðýe ykÃkðk{kt ykðu Au.
– yk [uíkðýe yu çkkçkíkLke ònuhkík fhu Au fu ðkðÍkuzkLkkuW WËT¼ð ÚkE [qõÞku Au yLku íkuLke MkkÚku
WÃkøkún {khVíku rsÕ÷eykuLke ðze f[heykuuLku {kuf÷ðk {kxuLke [uíkðýeLkwt {k¤¾wt íkiÞkh fhðk{kt ykðu
Au.
 457
(4) yk¾he [uíkðýe (ðkðkÍkuzkLkwt ykøk{Lk) :
– ðkðkÍkuzwt ºkkxfðkLkk 12 f÷kf Ãknu÷kt yÃkkíke yk yk¾he [uíkðýe Au. ðkðkÍkuzwt su Mkt¼rðík
rðMíkkh{kt ºkkxfðkLkwt nkuÞ íku rðMíkkh{kt ßÞkt MkwÄe ÃkðLk þktík Lk ÚkE òÞ íÞkt MkwÄe ðkðkÍkuzkLke
ÃkrhÂMÚkrík «{kýu [uíkðýe yÃkkíke hnu Au.
– [¢ðkíkLku rLkÞtrºkík fhe þfíkkt LkÚke. íkuLku rLk»V¤ çkLkkðe þfkíkk LkÚke. Ãkhtíkw íkuLkk þ{Lk {kxuLke
yMkhfkhf íkÚkk fkÞoMkkÄf Lkeríkyku yLku ÔÞqnh[LkkykuLkk ykÞkusLkÚke yuLke yLkuf rðLkkþf yMkhku
½xkze þfkÞ Au.
• [¢ðkíkLkk þ{LkLkk WÃkkÞku :
– ËrhÞk rfLkkhk Ãkh ykøk¤Úke [uíkðýe ykÃku yuðkt MkkÄLkkuLku økkuXððkt. su ÃkqðkoLkw{kLk{kt ¾qçk WÃkÞkuøke
Mkkrçkík ÚkkÞ Au íkÚkk íkkuVkLkLkk {køko{kt ykðíkk rðMíkkhkuLkk ÷kufkuLku Ãknu÷uÚke MÚk¤ktíkrhík fhe þfkÞ
Au.
(1) Mkq[Lkk «MkkhýíktºkkuLkku rðfkMk : ykÃkr¥kþ{Lk{kt Mkt[kh {kæÞ{ku, rçkLk-ÔÞkðMkkrÞf hurzÞku (Amafeur
Radio) çknw {n¥ðLkk MkkÄLkku Au.
(2) ÃkðLkLkk yðhkuÄfku : ÃkðLkLke rËþk{kt {kxeLkk çk{o fu ðkLkMÃkríkf Ãkèk íkiÞkh fhðkÚke ÃkðLkLkk
íkkuVkLkLku yðhkuÄe þfkÞ Au. {kuòtykuLke ÷nuhkuLkk òuhLku ½xkzðk {kxu fu yMkhfkhf WÃkkÞ Au íkÚkk
íkuLkkÚke ÃkkfLku Úkíkwt LkwfMkkLk yLku {kxeLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfu Au.
(3) yk©ÞMÚkkLkkuLkwt rLk{koý : ðkðkÍkuzk{ktÚke çk[kð {kxu {n¥ðLkkt MÚk¤kuyu yk©ÞMÚkkLkku çkLkkððkÚke
{kLkðeLkk SðLkLke òLknkrLk ½xu Au. yk©Þ MÚkkLkku Ÿ[kEð¤e søÞkyu çkLkkððk.
(4) MÚkkÞe {fkLkkuLkwt rLk{koý : ¼khu íkkuVkLke, ðuøke÷k ÃkðLkku yLku ¼híkeLkk {kuòtykuLke Mkk{u xfe þfu íkuðk
fkurL¢xÚke MkwÞkuøÞ YÃkhu¾k yLku ykÞkusLk fheLku yuðkt ¼ðLkkuLkwt çkktÄfk{ fhðwt. økku¤kfkh yÚk¤k
ytzkfkh rzÍkELkÚke ykuAk{kt ykuAk ÃkðLkLkku «ríkhkuÄ fhðku Ãkzíkku nkuÞ Au.
(5) s{eLk-WÃkÞkuøk rLkÞtºký yLku ðMkkníkkuLkwt ykÞkusLk : Mk{wÿ rfLkkhuÚke 5 {e. MkwÄeLke ËrhÞkE Ãkèe{kt
fkuE ðMkkník fu ykiãkurøkf Ãkèe çkktÄðk {kxu ÃkhðkLkøke ykÃkðe òuEyu Lknª. yk rðMíkkh MkkiÚke ðÄw
yMkwhrûkík nkuÞ Au. {wÏÞ ðMkkníkku yLku yLÞ yøkíÞLkkt MktMÚkkLkku Mk{wÿÚke 10 rf.{e. Ëqh nkuðkt
òuEyu.
(6) íkk÷e{ yLku rþûký : [¢ðkíkLku rLk»V¤ çkLkkðe þfkíkku LkÚke. [¢ðkíkLke MkkÚku {kLkðeyu ÃkkuíkkLkwt
yÂMíkíð fu¤ððkLkwt þe¾ðwt òuEyu. ðkðkÍkuzktLke [uíkðýeLke Mkk{u «íÞw¥kh yLku íkiÞkheLke heíkkuLkwt
rLkËþoLk fhíkkt ÷kufòøk]ríkLkk fkÞo¢{ku òLk-{k÷Lkk ½xkzðk{kt ½ýk MknkÞf çkLku Au.
• ¼qM¾÷Lk (¼u¾zkuLkwt ½Mkðwt) yLku íkuLkk þ{LkLkk WÃkkÞku
1. ¼qM¾÷LkLkku yÚko :
– ¼qM¾÷Lk yu fwËhíke heíku yLku {kLkðMkŠsíkË Úkíke «fkuÃk (hazard) Au. ßÞkhu, yk ¼qM¾÷Lk
{kLkððMkðkx Ähkðíkk «Ëuþkuu{kt ÚkkÞ Au íÞkhu íku ykÃkr¥k çkLku Au. Mkk{kLÞ heíku ÃkðoíkeÞ ûkuºkku{kt,
458
MkeÄk Zku¤kðkuðk¤k «Ëuþku{kt yk ½xLkk Úkíke nkuÞ Au. rn{kåAkrËík ÃkðoíkeÞ «Ëuþkuu{kt rn{M¾÷Lk
Úkíkwt nkuÞ Au.
– “ßÞkhu fkuE Ãknkze Zku¤kð fu ½kxeLkk Ãkkïo Zku¤kðLkk ¾zf ÃkËkÚkkuoLku sfze hk¾ðkLkk çk¤ fhíkkt yu
¾zf ÃkËkÚkkuoLkku ¾qçk ¾zf ÃkËkÚkoÚke rð¼õík ÚkðkLkwt çk¤ ðÄe òÞ Au íÞkhu íku ¾zfÃkËkÚko Zku¤kðkuLke
{ËËÚke Lke[uLke íkhV økríkþe÷ çkLkeLku ÄMke Ãkzu Au.”
– rn{k÷ÞLkk Ãknkze Zku¤kðku Ãkh ¼qM¾÷LkLke ½xLkk yðkhLkðkh çkLku Au. yk «Ëuþ{kt {kLkð«ð]r¥kyku
suðe fu, støk÷ku fkÃkðk, ÃkkEÃk÷kELk fu LknuhkuLkwt ò¤ suðwt Lkuxðfo çkLkkððkÚke, ykzuÄz {fkLk çkktÄfk{Úke,
¾Lkes Wí¾LkLk fhðkÚke ¼qM¾÷Lk Úkíkwt nkuÞ Au. íkÚkk «kf]ríkf fkhýku suðk fu, ¼qftÃk ykððkÚke,
{qþ¤Äkh ðhMkkË fu ðkˤ VkxðkÚke, {kuxk «{ký rn{ð»kko ÚkðkÚke, MÚk¤ktíkrhík ¾zf ÃkËkÚkkuo ZøkYÃku
s{k ÚkðkÚke, ðLkMÃkrík fÃkkíkkt s{eLk ¾wÕ÷e çkLke síkkt, LkËe, ÃkðLk suðkt çkkÌk økríkþe÷ Ãkrhçk¤ku
îkhk Lke[uLkk Lkçk¤k ¾zf ÃkËkÚkkuouLkwt ½Mkkhý ÚkðkÚke íkuyku Lkçk¤kt Ãkze òÞ Au yLku ¼qM¾÷Lk ÚkkÞ Au,
ÃkkýeLke rLkíkkhþÂõíkÚke Lke[uLkk ¼qMíkhku{kt s÷kýwÞkusLk ÚkðkÚke Lkçk¤kt çkLkíkkt ¼qM¾÷Lk ÚkkÞ Au íkÚkk
Ãknu÷ktLkk ¼qM¾÷LkÚke Ãknkze Zku¤kðku ðÄw íkeðú çkLkíkkt Ãký ¼qM¾÷Lk ÚkE þfu Au.
2. þ{LkLkkt WÃkkÞku :
– ¼qM¾÷Lk yLku rn{«Ãkkík y[kLkf s íkÚkk íkeðú Úkíkkt nkuÞ Au. ykÚke, Ëhuf ¼qr{M¾÷Lk, rn{«ÃkkíkLkwt
yð÷kufLk fhðwt {kLkð îkhk þõÞ LkÚke.
(1) ¼ÞsLkf rðfkMk fkÞkuo hkufku :
– su-íku rðMíkkh{kt rðfkMk fkÞo¢{kuÚke MktçktrÄík MÚk¤kf]rík{kt, MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk{kt yLku íku
rðMíkkhLke s{eLk Ãkh ykðíkk Ëçkký{kt òu «ríkfq¤ ÃkrhðíkoLk ykðe þfu íkuðk nkuÞ íkku íkuLku
rðfMkkððk {kxuLke yLkw{rík ykÃkðe òuEyu.
(2) støk÷ku ò¤ðku :
– støk÷kuLku fÃkkíkkt yxfkððk òuEyu. ðÄw Lku ðÄw ð]ûkku WAuhðk òuEyu. s{eLk ¾wÕ÷e çkLkíkkt
íkuLkwt ðÄw s÷kýwÞkusLk íkÚkk ðÄw Äkuðký Úkíkwt nkuÞ Au. s{eLk Lkçk¤e çkLkíkkt ¼qM¾÷Lk ÚkkÞ
Au.
(3) ¼qøk¼os¤ ò¤ðku :
– ¼qøk¼os¤Lku ðÄw Lku ðÄw ¾U[kíkwt yxfkððwt, ¾Lkes Wí¾LkLkLke «ð]r¥k yxfkððe òuEyu.
LkËe, Lkk¤kt, Íhýktyku Ãkh ðktMkLkk çktÄ çkLkkððk òuEyu. xuhuMkLkwt rLk{koý, þý yLku Lkkr¤ÞuhLkk
huMkktykuLke ò¤kuLkwt rLk{koý fhðwt òuEyu. ¾wÕ÷e s{eLkku Ãkh ½kMk Wøkkzðwt òuEyu.
– yk çkÄe s fwËhíke ykÃkr¥kykuLku zk¤e íkku Lkk s þfkÞ. Ãkhtíkw, íkuLke yøkkWÚke [uíkðýe ykÃkðe,
MkwÞkursík ÞkusLkkyku yLku yMkwhrûkík «òsLkku îkhk çk[kðLke ÃkqðoíkiÞkheykuÚke yk ykÃkr¥kykuLkk
fkhýu Úkíkk sLk-{k÷Lkk LkwfMkkLkLku ykuAku fhe þfkÞ Au.
•
 459

ÞwrLkx - 7.2
Mkk{krsf {wÆkyku yLku ÃkÞkoðhý
• {kLkðLke rçkLk-xfkWÚke xfkW rðfkMk íkhVLke økrík
– Mk{økú rðï{kt çku ËMkfk Ãknu÷kt {kºk ykŠÚkf MkØhíkk rðfkMkLkwt {kÃkËtz níkwt. yux÷u su Ëuþkuu{kt ykŠÚkf
rðfkMk ðÄw níkku íku Ëuþku Mk{]Ø yLku «økríkþe÷ fnuðkíkk. ßÞkhu, su Ëuþku{kt økheçkkE ðÄw níke íku
Ëuþku rðfkMkþe÷ Ëuþku fnuðkíkk. rðï{kt ykiãkurøkf ¢ktríkLke þYykík ÞwhkuÃk{kt yLku ÃkAe y{urhfk{kt
ÚkE níke.
– ykÚke, ÞwhkuÃk yLku W¥kh y{urhfkLkk {kuxk¼køkLkk Ëuþku ykŠÚkf heíku ðÄw MkØh Ëuþku Au. yk Ëuþkuyu
ÃkkuíkkLkku rðfkMk ðÄw ÍzÃkÚke çkLkkððk {kxu ÃkkuíkkLkk Ëuþku ÚkÚkk rðïLkk yLÞ ËuþkuLkk «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku
çkuVk{ WÃkÞkuøk fÞkuo. ykÚke, rðï{kt Mk{]Ø Ëuþku yLku økheçk Ëuþku ðå[uLke ¾kE ðÄíke økE.
– Mk{]Ø Ëuþku økheçk ËuþkuLkk ¼kuøku ðÄw Lku ðÄw Mk{]Ø çkLkíkkt økÞkt. òufu, yksu yk s rðfrMkík ËuþkuuLku
ÏÞk÷ ykÔÞku Au fu, ðÄw Lku ðÄw ykŠÚkf Mk{]rØLke nkuzu ÃkÞkoðhýeÞ MktçktÄe yLkuf økt¼eh «&™ku Q¼k
fÞkO Au.
– Mk{økú rðï{kt 1970Lkk ËMkfk MkwÄe{kt rðfkMkLkk {kuxk¼køkLkk rLk»ýkíkku yu çkkçkíku çknw MÃkü níkkt
fu òu ÃkÞkoðhýLke Ëþk MkwÄkhðk{kt ykðu íkku {kºk Lku {kºk ykŠÚkf MkØhíkkÚke s ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý
MkwÄhþu Lknª. {kºk Lku {kºk ykŠÚkf rðfkMkLku fkhýu ÃkÞkoðhýLke økt¼eh Mk{MÞkku Q¼e ÚkE.
– su{ fu, støk÷kuLkku Lkkþ, nðkLkwt «Ëq»ký, ÃkkýeLkwt, s{eLkLkwt «Ëq»ký, f[hkLkk ÞkuøÞ rLkfk÷Lkku
y¼kð, ÷kufkuLkk MðkMÚÞ Ãkh ¾hkçk yMkhku íkÚkk çkeS yLkuf Lkfkhkí{f yMkhku Q¼e ÚkE økE.
{kºk hk»xÙeÞ Lknª Ãkhtíkw, ðirïf Míkhu Mk{ks{kt y{eh yLku økheçk ðå[uLke yMk{kLkíkkLkk økt¼eh
«&™ku Q¼k ÚkÞk. íkuykuLke SðLkþi÷eykuLke rð»k{íkkyu rðfkMkLke yk rçkLkxfkW ÔÞqnh[LkkLku ðÄw
Wøkú çkLkkðe.
• xfkW rðfkMk Mkk{u økktÄeSLkk rð[khku : ½ýkt ð»kkuo Ãknu÷kt økktÄeSyu yuðk økúkBÞrðMíkkhLke fÕÃkLkk
fhe níke fu su ÃkÞkoðhýLke Mk÷k{íkeLkk «çktÄ Ãkh ykÄkrhík nkuÞ. ½ýkt ð»kkuo Ãknu÷kt (¼khík ykÍkË
ÚkÞwt yu Ãknu÷kt) ykÄkrhík MðåAíkk yLku ÃkwLk[ko÷Lk fhe þfkÞ yuðe Mkk{økúeykuÚke çkLku÷k nðk-
WòMkðk¤e fwrxhkuLke sYrhÞkík Ëþkoðe níke. økúkBÞ rðMíkhku{kt {q¤ ðøkhLkk yLku MkkV hMíkkykuLke
sYrhÞkík sýkðe níke. økktÄeSLku {wÏÞ WÆuþyu {kuxkt-{kuxkt þnuhkuLkk ykiãkurøkf WíÃkkËLkkuLke søÞkyu
LkkLkk økk{zktyku{kt çkLku÷e ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk fhðkLkku níkku. ßÞkhu, Mk{økú rðï{kt xfkW SðLkþi÷e
suðku fkuE þçË òý{kt Lknkuíkku íkÚkk yk ÏÞk÷ku MkkÄkhý rð[khMkhýeykuLkku yuf rnMMkku Lknkuíkku
íÞkhu, {nkí{k økktÄeSyu ÃkkuíkkLkk {kxu ÃkkuíkkLkk Ëuþ {kxu yuf xfkW SðLkþi÷e rðfMkkðe níke.
økktÄeSLkk yk çkÄk s rMkØktíkku nðu fkuEÃký MðMÚk yLku xfkW rðfkMkLkkt ytøk økýkÞ Au.
460
– yLkuf ËMkfkyku Ãknu÷kt økktÄeSyu rðfkMkLke sËu ÔÞqnh[LkkykuLkkt Mkq[Lkku ykÃÞkt níkkt íku Mkq[Lkku yksu
Mk{økú rðï{k rLk»ýktíkku îkhk ðÄw Lku ðÄw MðefkhkÞk Au. økktÄeSLkk yk Mkq[Lkku rðfkMkLkk yuðk ÏÞk÷
Ãkh ykÄkrhík Au fu su rðïLkk ÷kufkuLke sYrhÞkíkku Mktíkkuþe þfu Au Ãkhtíkw, ÷kufkuLkk ytMkíkku»k fu ÷k÷[Lku
Lknª.
• {kLkð SðLkLke økwýð¥kk :
– ykŠÚkf Mk{]]rØ ðÄðkLke MkkÚku {kLkðSðLkLke økwýð¥kk çkøkze Au. rðïLkk {kuxk ykiãkurøkf yuf{kuyu,
{kuxk-{kuxkt ðuÃkkheykuyu xqtfk Mk{Þøkk¤kLke ykŠÚkf ð]rØLkku {køko yÃkLkkÔÞku Au. suLkkÚke, fwËhíke
MktMkkÄLkkuLkku çkøkkz íkÚkk ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk ÚkÞwt Au. su Vhe õÞkhuÞ ¼hÃkkE ÚkE þfu íku{ LkÚke.
rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ðÄíke síke ðMíkeLke SðLk sYrhÞkíkku ðÄw ðÄíke òÞ Au.
– Ãkhtíkw, ÃkÞkoðhýLkk ¼kuøku yk sYrhÞkíkkuLku Ãkqhe yÃkðLkkððe òuEyu fu suLkkÚke ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk
ÚkkÞ Lknª. yk çkkçkík íÞkhu s þõÞ çkLku fu ßÞkhu, Mk{økú rðïLke «íÞuf ÔÞÂõík ‘Ãk]ÚðeLke Mkwhûkk’Lku
æÞkLk{kt hk¾eLku yuf [ku¬Mk «fkhLke fhfMkhÞwõík SðLkþi÷e yÃkLkkðu.
– ÃkÞkoðhýLke Mkwhûkk yLku {kLkðSðLkLke økwýð¥kk ðÄkhðe çktLku rðfx «&™ku Au. E.Mk. 1972{kt
©e{rík RÂLËhk økktÄeyu Mxkìfnku{ Mkt{u÷Lk{kt sýkÔÞwt níkwt fu, “rLkÄoLkíkk yu MkkiÚke {kuxku «Ëq»kfu Au.”
yux÷u ßÞkt yuf çkksw yrík Mk{]Ø Ëuþku{kt ÃkÞkoðhýeÞ Mk{MÞk økt¼eh Au. íÞkt çkeS çkksw rðïLkk
yÕÃkrðfrMkík Ëuþku (ykr£fk, Ërûký y{urhfk, yurþÞkLkk ËuMkku){kt ÃkÞkoðhýLke Wãkuøkku Lknª Ãkhtíkw
økheçkkELke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Mk{MÞkyku swËk «fkhLke Au. yÕÃkrðfrMkík Ëuþku{kt ðÄw ðMíkeLku fkhýu
ðÄw Lku ðÄw «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku WÃk¼kuøk ÚkE hÌkku Au.
– «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk ðÄw WÃkÞkuøkÚke ykŠÚkf MkØhíkk{kt ¾qçk s yMk{kLkíkk ykðe Au. fux÷efðkh
ykðk Ëuþku{kt yktíkhrðøkún Úkíkku nÞku Au. íkku õÞkhuf Ëuþ-ËuþLke ðå[u ÞwØ Vkxe Lkef¤íkwt nkuÞ Au.
rðï{kt ðÄíkk síkkt yMktíkku»kLkk Wfu÷ {kxu, rðfkMk xqtfkøkk¤kLkk ykŠÚkf ÷k¼ku {kxu Lkrn Ãkhtíkw
÷ktçkkøkk¤kLkk xfe þfu yuðe Mk{]rØLku {kxu Úkðku òuEyu. su {kºk ðíko{kLk s Lknª Ãkhtíkw, ¼krð
ÃkuZeykuLkk SðLkLke økwýð¥kkLku Ãký Lk¬e fhu.
– rðï{kt yksLke ykŠÚkf rðfkMkLke yuðe ÃkØrík Au su fwËhíke MktMkkÄLkkuLku ¾qçk ÍzÃke WÃkÞkuøk fhu Au.
ykÚke, ¼rð»Þ{kt ÃkÞkoðhýLke yksu Au íkuLkkÚke yLkuf økýe ðÄw ¾hkçk yLku økt¼eh Mk{MÞkyku Q¼e
Úkþu. {kxu rðfkMkLke yksLke ÃkØríkyku fu ÔÞqnh[Lkkyku rðïLkk ÷ktçkkøkk¤kLkk rðfkMkLku {kxu rçkLk-
xfkW økýkÞ Au.
– rðïLkkt hk»xÙku E.Mk. 1992Lkk rhÞku Mkt{u÷Lk{kt yk {wÆkykuLku çknw MÃküÃkýu Mk{S þõÞk níkkt.
MktÞwõík hk»xÙ ÃkÞkoðhý yLku rðfkMk Mkt{u÷Lk UNCED (United Nations Conference on
Environment and Development)Lku {kxu yLkuf ËMíkkðuòu íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk níkkt. suLkk
fkhýu MÃkü ÚkÞwt fu, ÃkÞkoðhý yLku rðfkMkLke ðå[u økýku Ÿzku MktçktÄ Au íkÚkk Ãk]ÚðeLkwt síkLk fhðkLke
çknw ykð~Þfíkk Au.
 461
• xfkW rðfkMk :
– xfkW rðfkMk yuf yuðku rðfkMk Au fu su “¼krð ÃkuZeLke ûk{íkkLku «¼krðík fÞkO rðLkk ðíko{kLk ÃkuZeLke
sYrhÞkíkkuLku Ãkqhe fhu.” yk {kxu Ëuþku, òríkyku yLku ðøkkuo ðå[uLke Mk{kLkíkkLkwt æÞkLk hk¾ðk{kt ykðu
Au. xfkW rðfkMk{kt “fkuE Ãký rLkðMkLkíktºkLke ûk{íkkLke Mke{k{kt s hneLku çkÄk s ÷kufku rðþu»k fheLku
rLkÄoLk yLku yAíkøkúMík ÷kufkuLkk SðLkLke økwýð¥kk{kt MkwÄkhku fhðkLkku «ÞíLk fhðk{kt ykðu Au.
– su ÃkÞkoðhý MktçktrÄík Ëw»«¼kðkuLku ½xkzeLku ðÄw Mkkhk Mk÷k{ík SðLk íkhV ÷E òÞ Au íkÚkk íku{kt
{kLkðeÞ sYrhÞkíkku yLku ÃkÞkoðhýLke ykð~ÞfíkkkuLke ÃkhMÃkhk÷trçkíkkLku MðefkhðkLke þÂõík Au.
• ÃkÞkoðhý MktçktÄe òu¾{ :
– xfkW rðfkMk {kxu çkÄe s ykŠÚkf «ð]r¥kykuLkk ÃkÞkoðhý MktçktÄe yMkhkuLkku rð[kh fhðku òuEyu fu
suÚke ÷ktçkk Mk{Þøkk¤kLke yLku xfkW rðfkMkLku ðÄw yLkwfq÷ yuðe ykŠÚkf ð]rØ þõÞ çkLku. ¾kýku,
LkËeyku ÃkhLkk çktÄku, {køko çkktÄfk{, Wãkuøkku íkÚkk ÃkÞoxLk rðfkMk suðe yLkuf rðfkMk ÞkusLkkyku
ÃkÞkoðhý Ãkh økt¼eh yMkh fhu Au.
– ykLke yk «ð]r¥kyku þY fhíkkt Ãknu÷kt s íkuLkku yÇÞkMk fhðku òuEyu. rðfkMkLke fkuEÃký ÔÞqnh[Lkkyku
{kxu ði¿kkrLkf heíku yLku ÃkÞkoðhýLku ðVkËkh hneLku, ÃkÞkoðhýLkk «¼kðkuLke ykfkhýe Úkðe òuEyu.
ßÞkt MkwÄe yk ykfhýe Lkk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe fkuEÃký ÞkusLkkLku {tsqhe ykÃkðe òuEyu Lknª.
– fkuEÃký «Ëuþ{kt LkËeyku Ãkh çkktÄðk{kt ykðíkk {kuxk çktÄku, {køko çkktÄfk{, ¾Lkes Wí¾LkLk Wãkuøkku
ðøkuhu «ð]r¥kyku ÃkÞkoðhýLku ykÄkh ykÃkLkkh rLkðMkLkíktºkkuLku økt¼eh LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au. ðkíkkðhý{kt
ðÄíkk síkkt fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLkk «{kýLku ½xkzðk yLku ykìÂõMksLkLkk «{kýLku ò¤ðe hk¾ðk {kxu
støk÷ MktMkkÄLkLke ò¤ðýe ykð~f Au. støk÷ku fÃkkíkkt sið-rðrðÄíkk ½xu Au. yk sið-rðrðÄíkkLku
Ãk]Úðe Ãkh SðLkLkk Mkthûký {kxu Mkwhrûkík hk¾ðwt sYhe Au.
– òu ykÞkusLk fk¤SÃkqðofLkwt fhðk{kt ykðu íkku ÃkkÞkLkk ¼khu Wãkuøkku su {kuxk «{ký{kt nðk yLku
ÃkkýeLkwt «Ëq»ký íkÚkk {kuxk «{ký{kt f[hku WíÃkLLk fheLku ÃkÞkoðhý {kxu ÷ktçkkøkk¤kLkwt òu¾ý Q¼wt
fhu Au íkuLku rLkÞtrºkík fhe þfkÞ fu ½xkze þfkÞ. Ãkh{kýw rhyuõxhku, {kuxk hMkkÞý Wãkuøkku òu
fk¤SÃkqðofLkwt ykÞkusLk Lk hk¾u íkku yk yuf{ku{ktÚke WíÃkLLk Úkíkku f[hku økt¼eh ykŠÚkf yLku ÃkÞkoðhýeÞ
Mk{MÞk Q¼e fhe þfu Au íkÚkk yuLkkÚke Aqxfkhku {u¤ððkLkwt ¾qçk s ¾[ko¤ çkLku Au.
– Ãkh{kýw f[hkLke, Íuhe økìMk øk¤íkhLke ½kíkf yMkh ÷ktçkk Mk{Þøkk¤kLke íkku Au s. Ãkhtíkw ¼krð yLkuf
ÃkuZeyku WÃkh íkuLke ¾hkçk yMkhÚke Ãkezkíkk nkuÞ Au. ykÚke s, fkuEÃký ÞkusLkkLke, WãkuøkkuLke
ÃkhðkLkøke ykÃkíkk Ãknu÷kt yu™k ykŠÚkf ÷k¼kuLku yuLkk ÃkÞkoðhýeÞ MktçktÄkuLku æÞkLk{kt ÷uðe òuEyu.
ËuþyuLkk yuf sðkçkËkh Lkkøkrhf íkhefu, ðirïf Míkhu yuf MkrnÞkhk ¼krð Lkkøkrhf íkhefu, rðfkMkLke
çkÄe ÃkØríkyku Ãkh çkhkÃkh Ëu¾hu¾ hk¾ðe òuEyu. òu fkuE Ãký rðfkMkÞkusLkkyku fu Wãkuøk îkhk
ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk Úkíkwt nkuÞ íkku, ÃkwLk:rð[khýk {kxu yu MÚkkrLkf «þkMkLk, «Ëq»ký rLkÞtºký çkkuzo,
462
ðLkrð¼køk ðøkuhuLkk yrÄfkheyku Mk{ûk yuLke hsqykík fhðe yu ykÃkýe Vhs Au. ËuþLkk sðkçkËkh
Lkkøkrhf íkhefu ykÃkýkt rð[khku rðïMíkhLkk íkÚkk fkÞkuo MÚkkrLkf MíkhLkkt nkuðk òuEyu.
– Mkhfkhu {kuxe-{kuxe Lkðe ÞkusLkkykuLku ÃkhðkLkøke ykÃkíkkt Ãknu÷kt íku{Lku {kxu ÃkÞkoðhý-«¼kð
ykfkhýeLkk MktrûkÃík ynuðk÷Lkwt «fkþLk íkÚkk MkksorLkf MkwLkðkýeLkwt ykÞkusLk VhrsÞkík çkLkkÔÞwt Au.
ÃkÞkoðhýLkk LkwfMkkLkLkk ¼kuøku Mk{ksLkk ykŠÚkf ÷k¼Lku Mk{ÚkoLk ykÃke þfkÞ Lknª.
• Qòo MktçktrÄík þnuhe «&™ku
– «k[eLk Mk{Þ{kt ¼khík{kt fu ¼khíkLkk ÃkhtÃkhkøkík {fkLkku{kt íkkÃk{kLkLkk f]rºk{ rLkÞtºkýLke sYrhÞkík
yku[e Ãkzíke níke. yk {fkLkku{kt W»ýíkk{kLkLkwt Mkkhwt Mktíkw÷Lk ò¤ððk ÷kfzwt yLku #x suðe Mkk{økúe
ðÃkhkíke níke. ßÞkhu, yksu yíÞtík ykÄwrLkf Ÿ[k çknw{k¤e {fkLkku{kt fkurL¢x, fk[, Mxe÷ suðe
Mkk{økúeyku ðÃkhkÞ Au. su íkkÃk{kLkLkwt Mktíkw÷Lk ò¤ðe þfíkk LkÚke.
– ¼khík{kt E.Mk. 1950Lkk ËMkfk MkwÄe þnuhku{kt {kuxk¼køkLkk hMkkuE½hku{kt ÷kfzkt fu ÷kfzktLkk fku÷MkkLkku
WÃkÞkuøk Úkíkku níkku. yk {fkLkku{kt [e{Lkeyku níke íkÚkk hMkkuzkt {fkLkLkk yLÞ ¼køkÚke y÷øk níkkt.
ykÚke, nðkLkk «Ëq»kýLke Mk{MÞk Lknkuíke. yksu yu {fkLkkuLke søÞk ^÷uxkuyu ÷eÄe Au. #Äý{kt
÷kfzktLkwt MÚkkLk fuhkuMkeLku ÷eÄwt. ykÚke, þnuhe rðMíkkhku{kt Äq{kzkLkwt «{ký ðæÞwt. ¼khík{kt 1970 ÃkAe
þnuhku{kt {kuxk¼køku rðãwík Qòo yLku «kf]ríkf økìMk ðkÃkhíkku ÚkE økÞku.
– ¼khík W»ýfrxçktÄ{kt ykðíkku Ëuþ Au. ynª økh{eLkwt «{ký ðÄw Au. Ãknu÷kt nkÚkÃkt¾k ÃkAe rðãwík
Ãkt¾k îkhk økh{e Ëqh fhðk{kt ykðíke níke. yksu yuLkk MÚkkLku ðkíkkLkwfqr÷ík Þtºkkuyu ÷eÄwwt Au, su
rðãwík Qòo ðÄw ðkÃkhu Au. Xtzk «Ëuþ{kt Ÿ[e E{khíkku{kt fk[Lkku WÃkÞkuøk ðÄw ÚkkÞ Au. su økúeLknkWMkLke
RVuõx Q¼e fhu Au.
– MkqÞoLke økh{eLku çknkh síke yxfkððk íku WÃkÞkuøke Au. ¼khík suðk W»ýfrxçktÄeÞ Ëuþku{kt yksu
Ÿ[e, Lkðe E{khíkku{kt fk[ ðÄw WÃkÞkuøk{kt ÷uðkE hÌkku Au. fkíkLku fkhýu ðkíkkfwr÷ík ÞtºkkuLkku
WÃkÞkuøk fhðku VhrsÞkík çkLku Au. Ÿ[e E{khíkku{kt r÷^x [÷kððk {kxu, {kuxe MktÏÞk{kt ÷kExku,
Ãkt¾k, AC [÷kððk QòoLkku ðÃkhkþ {kuxk «{ký{kt ÚkkÞ Au.
• Mktøkúrník Qòo :
– ¼khíkLkk þnuhku{kt ÷ku¾tz, fk[, Mxe÷, rMk{uLx, yuÕÞwr{rLkÞ{, ykhMkÃknký íkÚkk çk¤u÷e #xku
ðÃkhkÞ Au. su QòoLkku WÃkÞkuøk ðÄw fhu Au.
– yk çkÄe Mkk{økúeLkk rLkfkMk, WÃk[kh, çkktÄýe yLku ðnU[ýe ðøkuhu «r¢Þkyku{kt ðÄw QòoLkku ðÃkhkþ
ÚkkÞ Au íkÚkk íkuLkkÚke nðk, Ãkkýe yLku s{eLk ðÄw «Ëqr»kík ÚkkÞ Au. yk Mk{økú «r¢Þk{kt ðÃkhkíke
QòoLku Mktøkúrník Qòo fu QòoLkwt {qíko MðYÃk fnuðkÞ Au.
 463
• ðknLkÔÞðnkh{kt QòoLkku ðÃkhkþ :
– ¼khík{kt ðknLkÔÞðnkh {kuxk¼køku VkurMk÷ ^ÞqyuÕMkLke Qòo Ãkh ykÄkrhík Au. ¼khíkLkk rðr¼LLk
þnuhku, fMkçkkyku, økk{zkyku{kt MkkðosrLkf ðknLkðÔÞðnkhLkku WÃkÞkuøk fhðkLku çkË÷u ÃkkuíkkLkk ¾kLkøke
ðknLkkuLkku ðÃkhkþ ðÄw fhu Au. ykLkkÚke Qòo ðÃkhkþ ðÄw ÚkkÞ Au. ¼khík suðk Ëuþku{kt ðÄw ðMíke
yu MkkiÚke {kuxe Mk{MÞk Au yLku ykÚke s fkuEÃký MkkðosrLkf MkwrðÄk fktíkku ykuAe yÚkðk íkku yÃkqhíke
Mkkrçkík ÚkkÞ Au.
– yk s çkkçkík MkkðosrLkf ðknLkÔÞðnkh {kxu ÷køkw Ãkzu Au. ¾kLkøke ðknLkkuLkk WÃkÞkuøkÚke Qòo
ðÃkhkþ ðÄw ÚkkÞ Au, xÙkrVf ò{Lke Mk{MÞk Q¼e ÚkkÞ Au íkÚkk nðkLkwt «Ëq»ký ðÄu Au. ðknLkkuLkk
Äw{kzk{kt fkçkoLk {kuLkkuõMkkEzLkwt «{ký ðÄw nkuðkÚke ïkMkLkk økt¼eh hkuøkkuÚke Ãkezkíkk ÷kufkuLke MktÏÞk
ðÄe òÞ Au. ykÚke, yu ¾qçk sYhe Au fu, þnuhku{kt yLku økk{zktyku{kt MkkðosrLkf ðknLkÔÞðnkhLku
ðÄw MkwrðÄk «ËkLk fhíkwt íkÚkk fkÞoËûk çkLkkððk{kt ykðu.
• s¤ Mkthûký - ðhMkkËe ÃkkýeLkku Mkt[Þ íkÚkk s¤rð¼ksf «çktÄ
– Mk{økú rðï{kt þwØ Ãkeðk÷kÞf Ãkkýe ðÄw Lku ðÄw Ëw÷o¼ çkLke hÌkwt Au. ykÚke, ÃkkýeLkwt Mkthûký yu
ÃkÞkoðhýLke ®[íkkLkku {wÏÞ rð»kÞ çkLÞku Au. støk÷ku fÃkkíkkt síkkt nkuðkÚke, Ãkkýe s{eLk{kt LkeíkhðkLku
çkË÷u MkÃkkxe ÃkhÚke ÍzÃkÚke ðne òÞ Au. ykÚke, ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe Ÿze Qíkhe hne Au. yLkuf
rðMíkkhku Ãkkýe {kxu {kºk fqðk Ãkh rLk¼oh Au. ykÚke, Ãký ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe Lke[e síke hne Au.
– þnuhe yLku ykiãkurøkf f[hk LkËe{kt Z÷ðkíkkt MkÃkkxeLkk Ãkkýe «Ëqr»kík Úkíkkt Ãkeðk ÷kÞf hÌkkt LkÚke.
{kLkðeLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuLkk fkhýu ÃkkýeLkku ðÄw çkøkkz yLku ÃkkýeLke íkeðú yAík ÚkE hne Au.
{kLkð-SðLkLkk Mk{økú rníkLkku ÃkkýeLkk Mkthûký MkÚku økkZ MktçktÄ hnu÷ku Au.
• ¼khík{kt s¤Mkt[Þ :
– ¼khík{kt yLkuf ÃkhtÃkhkøkík heíkku îkhk s¤Mkt[Þ ÚkkÞ Au. Úkkuzk ð»kkuo Ãknu÷kt ¼khík{kt ÃkkýeLkk Mºkkð
{kxu yLkuf LkkLke xktfeyku yLku Mkhkuðhkuk{t ÃkkýeLkwt Mkthûký fhðwt yu ÃkhtÃkhkøkík ¾uíkeLke yuf {níðLke
÷kûkrýfíkk níke. Mk{økú Ëuþ{kt økk{zktyku{kt yuf yÚkðk yLkuf MkrnÞkhk ík¤kð níkkt. suLkk ÃkkýeLkku
WÃkÞkuøk ÷kufku Mkkð[uíkeÃkqðof fhfMkhÚke fhíkk níkkt.
– ½hðÃkhkþ {kxuLkwt Ãkkýe çknw ËqhÚke ÷kððwt Ãkzíkwt nkuðkÚke ÃkkýeLke ®f{ík Mk{òíke níke yLku íkuLkku
çkøkkz Úkíkku Lk níkku. yLkuf ½hku{kt hMkkuzk{kt ðÃkhkÞu÷k ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk ½hLkk çkøke[k{kt fhðk{kt
ykðíkku níkku. yk{, Úkkuzk ð»kkuo Ãknu÷kt ¼khíkLkk ÃkhtÃkhkøkík ½hku{kt ÃkkýeLkk MkthûkýLkk «ÞíLkku
Mk¼kLk heíku fhðk{kt ykðíkku níkku. rçkúrxMk Mk{Þ{kt ¾kMk fheLku þnuhku{kt ÃkkýeLkku ÃkwhðXku Ãkqhku
Ãkkzðk {kxu Mk{økú Ëuþ{kt yLkuf LkkLkk-LkkLkk çktÄku çkLkððk{kt ykÔÞk níkkt.
– ykÍkË ¼khík{kt nrhÞk¤e ¢ktrík ÷kððk {kxu s¤-Lkerík çkË÷kE. {kuxe-{kuxe Ÿ[kE ÞkusLkkyku
çkLkkðkE. Ãkrhýk{u yLkks WíÃkkËLk ðæÞwt, Ëuþ{kt yLkksLke yAík ½xe íkÚkk rðËuþku{ktÚke íkuLke
464
ykÞkík ykuAe ÚkE. Ãkhtíkw, ®Mk[kE {kxu ÃkkýeLke ¾k{eÞwõík rðíkhý ÃkØríkLku fkhýu ËuþLkk fux÷ktf
rðMíkkhku{kt ÃkkýeLke yAík yLku yuLke MkkÚku òuzkÞu÷e Mk{MÞkyku Q¼e ÚkE.
– fux÷ktf rðMíkkhku{kt ðÄw ®Mk[kE ÚkðkÚke «rík ð»ko s{eLk yV¤ÿwÃk çkLkíke òÞ Au. ¾uíke{kt ðÄw Ãkzíke
Úkíke ®Mk[kE, yÔÞðÂMÚkík s¤ «çktÄkuLkk Ëw»«¼kðLku ÷eÄu ¼khík{kt Lkðe ®Mk[kE ÃkØrík íkÚkk s¤-
Lkerík yÃkLkkððk suðe yøkíÞLke çkLke Au.
(1) ykÄwrLkf ®Mk[kE ÃkØrík :
– ¾uíkhku{kt ÃkkýeLke çk[ík ÚkkÞ íkÚkk s{eLkLkku çkøkkz Úkíkku yxfu yu {kxu xÃkf ®Mk[kE (Drip
Errigation) yøkíÞLke Au. xÃkf ®Mk[kE{kt ÃkkýeLke ÃkkEÃkku îkhk hkuÃkktykuLkk {qr¤Þkt ÃkkMku
Ãkkýe Äe{u-Äe{u xÃkfðkt ËuðkÞ Au. ykÚke, hkuÃkk{ykuLku sYhe ¼us s{eLkLku {¤e hnu Au.
ykLkkÚke ÃkkýeLke ¾qçk çk[ík ÚkkÞ Au íkÚkk s{eLk ûkkheÞ çkLkíke yxfu Au.
– ÃkkýeLkk Mºkkð {kxu LkkLkkt-LkkLkkt ík¤kðku îkhk ðhMkkËe ÃkkýeLkk Mkt[ÞÚke ¾uíke yLku ½hu÷wt fk{
{kxu sYhe Ãkkýe «kÃík ÚkE þfu Au. yøkkþeyku Ãkh Ãkzu÷k ðhMkkËe ÃkkýeLku MkeÄkt s ¼qøk¼o{kt
WíkkheLku ¼qøk¼o yuÂõðVMkoLku s¤MktøkúknfLku VheÚke Mkh¼h fhe þfkÞ.
– ¼khíkLkk þnuhe rðMíkkhkuLkkt ½hku{kt ÃkkýeLkku ¾qçk s çkøkkz ÚkkÞ Au. ÃkkýeLkku ÞkuøÞ heíku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ yu {kxu ÃkkýeLkk {exh {qfðk òuEyu. xÃkfíkkt Lk¤ku, øk¤Úke ÃkkEÃkku îkhk
ÃkkýeLkku {n¥k{ çkøkkz ÚkkÞ Au. Lknuhku, çktÄku{ktÚke ÃkkEÃkku îkhk WÃk¼kuõíkk MkwÄe ÃkkýeLkk
ðnLk Ëhr{ÞkLk íkuLkku ¾qçk çkøkkz ÚkkÞ Au.
– yk çkøkkz{kt 50 xfk sux÷wt ÞkuøkËkLk ÃkkýeLkk øk¤íkhLkwt nkuÞ Au. ÃkkýeLke ðÄíke síke {ktøkLku
Ãkqhe fhðk fhíkkt ÃkkýeLke {ktøk ½xkzðe yÚkðk íkku íkuLkku fhfMkhÞwõík WÃkÞkuøk fhðku ðÄw
yøkíÞLkku Au.
(2) ðhMkkËe ÃkkýeLkku Mkt[Þ :
– ðhMkkËe ÃkkýeLkku òu þõÞ yux÷ku Mktøkú fhðk{k ykðu íkku [ku{kMkk ÃkAeLke Mkqfe Éíkw{kt íkuLkku
WÃkÞkuøk fhe þfkÞ. rðïLkk yLkuf rðMíkkhku{kt, ¾kMk fheLku þw»f «Ëuþku{kt ðhMkkËe ÃkkýeLkku
Mktøkún fhðkLke yk ÃkØrík ÃkhtÃkhkÚke [k÷e ykðu Au. òu fu, yk Mktr[ík Ãkkýe{kt þuðk¤ yLku
çkeòt Mkqû{ Sð-stíkwyku WíÃkLLk ÚkE þfu íku{ nkuÞ Au. suLkkÚke hkuøk yLku [uÃkMkt¢{ý Vu÷kE
þfu Au. ykÚke yk Mktr[ík ÃkkýeLku «Ëq»kýÞwõík yLku [kuϾwt hk¾ðwt yíÞtík yøkíÞLkwt Au.
– ðhMkkËe ÃkkýeLkk Mkt[Þ {kxu yksLke xufTLkku÷kìSyku{kt yøkkþeyku yLku LkuðktLkk ÃkkýeLku yuf
çktÄ xktfe{kt yufrºkík ÚkkÞ yuðe ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðu Au. suLkku WÃkÞkuøk [ku{kMkk ÃkAeLke
Mkqfe Éíkw Ëhr{ÞkLk ÚkE þfu. Mkqfk «Ëuþkuu{kt yk ÃkØrík MkkiÚke ðÄw ÷k¼fkhe Au.
– y{ËkðkË rsÕ÷kLkk Äku¤fk{kt íkku y{ËkðkËLke fxu÷ef Ãkku¤ku{kt yLkuf ð»kkuo Ãknu÷kktÚke
ðhMkkËe ÃkkýeLkku yk heíku Mktøkún fhðk{kt ykðe hÌkku Au. òu fu, yk ÃkØrík Ëhuf søÞkyu
ÔÞðnkh{kt LkÚke. fkhý fu, ÃkkýeLkk Mkt[Þ fhðk {kxuLke xktfeyku çkLkkððe ½ýe {kU½e Au.
 465
– yøkkþe Ãkh Ãkzíkk ðhMkkËe ÃkkýeLkk Mkt[Þ {kxu yuf yLÞ heík yuðe Au fu, yk Ãkkýe yuðe
heíku yufºk fhðk{kt ykðu Au fu s{eLk Ãkh ðneLku LkËeyku{kt ¼¤e sðkLku çkË÷u s{eLk{kt
Í{eLku fqðk{kt çkuøkwt ÚkkÞ. ykðe ÃkØríkyku yÃkLkkððkÚke ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe Ÿ[e ykðu Au
íkÚkk ykMkÃkkMkLkk fqðkyku{kt Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk Ãkkýe ¼hu÷wt hnu Au.
– hksMÚkkLkLkk {uðkzLkk «Ëuþ{kt s¤ Mktøkún fhðkLke yLku ÃkkýeLke ðnU[ýe {kxuLke ÃkhtÃkhkøkík
ÃkØrík òuðk {¤u Au.
(3) Lkk¤k/çktÄku çkLkkððk :
– LkËeLkkt LkkLkk-LkkLkk Lkk¤ktyku, ðnu¤ktyku fu Íhýktyku Ãkh ÃkÚÚkhÚke [ufzu{ fu ykzçktÄ çkLkkððk{kt
ykðu Au. suLkkÚke, [ku{kMkk{kt V¤ÿwÃk s{eLkLku ÃkkýeLkk «ðkn{kt zqçkíke çk[kðe þfkÞ Au.
ð»kkuo{kt íkçk¬kðkh çkLkkððk{kt ykðu Au. yuLke Ÿ[kE Äe{u-Äe{u Mkh¾e Ÿ[kELkk [ufzu{Úke
ðÄkhðk{kt ykðu Au. suLkkÚke Lkk¤kLkwt fË Lk¬e Úkíkwt nkuÞ Au.
(4) {uzeçktÄe :
– yk ÃkØrík{ktt Ãknkze Zku¤kð Ãkh ÃkÚÚkhÚke çktÄ çkLkkððk{kt ykðu Au. suLkkÚke ¾uíke {kxu s{eLk
Mk{Úk¤ fhðk{kt Mkh¤íkk hnu Au. {kxeLkwt Äkuðký yxfu Au íkÚkk s{eLkLke ytËh ¼us Mkwhrûkík
fhu Au.
(5) nuBçkh :
– {kuMk{e fu ntøkk{e Íhýkt Ãkh ÃkÚÚkhku, zk¤eyku yLku fe[z fu {kxeÚke ntøkk{e fu yMÚkkÞe
ykzçktÄ çkLkkððk{kt ykðu Au, suLkkÚke ÃkkýeLkku «ðkn yufË{ ykuAku ÚkE òÞ Au. ykÚke,
íku ®Mk[kE {kxu ¾uíkhku MkwÄe ÷E sE þfkÞ Au.
(6) ík¤kð :
– {uðkzLkku «Ëuþ çkktÄu÷k ík¤kð {kxu «ÏÞkík Au. WËÞÃkwh þnuh{kt yLkuf ík¤kðku ykðu÷k
nkuðkÚke íku ‘MkhkuðhLkwt þnuh’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– yk «Ëuþ{kt 5 ðe½kÚke LkkLkk s¤kþÞLku ík÷kE, {æÞ{ fËLkk MkhkuðhLku çktÄ fu ík¤kÃk íkÚkk
{kuxkt s¤kþÞkuLku Mkkøkh yÚkðk Mk{tËh fnuðkÞ Au.
(7) [f :
– [f yux÷u økk{Lku økku[h fu [hLkkuík s{eLkLkku yuf yuðku {kuxku xwfzku fu suLku fkux Lkk{Lkk yuf
ÃkÚÚkhLke Ëeðk÷Úke çktÄ fhu÷ku nkuÞ. yk [f{kt ð]ûkkhkuÃký fhðk{kt ykðu Au, Ãkþw[kh {kxu
½kMk WøkkzkÞ Au. íkuLke [khu nË{kt ¾kzkyku MkkÚku çktÄ yLku ÃkÚÚkhLkk Ze÷k çktÄku çkLkkðkÞ Au.
– Mkk{kLÞ heíku [fLkku WÃkÞkuøk Ãkþw[khk {kxu íkÚkk #ÄýLkk ÷kfzkt {u¤ððk {kxu ÚkkÞ Au. [f
{kxeLkwt Äkuðký Úkíkwt ½xkzu Au íkÚkk ¼qøk¼o s¤MkÃkkxeLku Ÿ[e ÷kððk{kt {ËË fhu Au.
466
(8) MkkÍk fqðk (MkrnÞkhku fqðku) :
– {uðkze ¼k»kk{kt MkkÍk yux÷u ‘MkrnÞkhwt’ yk fqðku ¾wÕ÷ku nkuÞ Au íkÚkk yuLkk ½ýk çkÄk {kr÷fku
nkuÞ Au. yhðÕ÷eLkk Ãknkze rðMíkkhku{kt ®Mk[kE {kxuLke yk çknw {n¥ðLke ÃkØrík Au.
WËÞÃkwh rsÕ÷kLkk ykþhu 70,000 sux÷k fqðkyku îkhk WËÞÃkwhLke 80 xfk sux÷e ®Mk[kELke
s{eLkkuLku Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk fqðkyku {kr÷fkuLku Ãký Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzu Au. ykðk
fqðk MkkðosrLkf MktÃkr¥k MktMkkÄLk Au.
• s¤rð¼ksf «çktÄ (Watershed management) :
– Ÿ[k Ãknkzku yLku íkuLkk Zku¤kðku ÃkhÚke ðnuíkkt Íhýktyku{ktÚke LkËe WËT¼ðu Au. Ãknkzku{ktÚke yLkuf
LkkLkk Íhýktyku ðneLku ÃkkýeLkkt {kuxkt Íhýktyku{kt {¤u Au. su {wÏÞ LkËeykuLke WÃkþk¾kyku fnuðkÞ
Au.
– “s{eLkLkk fkuE yuf yuf{ yLku yuLke s¤rLkfkMk ÔÞðMÚkkLkku «çktÄ s¤rð¼ksf fu s¤yðhkuÄf
«çktÄ fnuðkÞ Au.” s¤rð¼ksf «çktÄ{kt {kxe yLku ÃkkýeLkku «çktÄ íkÚkk ðLkMÃkríkLkwt ykðhý íkiÞkh
fhðk{kt ykðu÷wt nkuÞ Au. òu fkuE yuf s¤rð¼ksf yuf{Lke s¤rLkfkMk ÃkØríkLkku ÞkuøÞ «çktÄ fhe
þfkÞ íkku, Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk Ãkkýe Ãkqhwt ÃkkzeLku MÚkkrLkf rðMíkkh{kt Mk{]rØ ykðu Au yLku íkuLkkÚke
su íku rðMíkkhLkk ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhýLkwt Míkh Ÿ[wt ykðe þfu Au.
– s¤rð¼ksf «çktÄÚke ¾uíkefeÞ WíÃkkËLk{kt ð]rØ ÚkkÞ Au. Mkqfk rðMíkkhku{kt ¾uíke{kt yuf fhíkkt ðÄw
ÃkkfkuLke ¾uíke þõÞ çkLku Au. íkÚkk Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk Ãkeðk÷kÞf þwØ Ãkkýe «kÃík nkuðkÚke íÞktLke
«òLkk ykhkuøÞ{kt Ãký MkwÄkhku ÚkkÞ Au.
– {kxeLkk Mkthûký {kxu ÃknkzeykuLke MkkÚku-MkkÚku ÷ktçkk ¾kzkyku, xufhkykuLke yuf þ]t¾÷k çkLkkðkÞ Au.
suLkkÚke, ðhMkkËe Ãkkýe Í{eLku s{eLk{kt òÞ Au. yuLkkÚke ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe Ÿ[e ykðe òÞ Au.
½kMk, Vq÷, Akuz yLku ð]ûkku Wøkkzðk òuEyu. ðLkMÃkríkLkk {q¤ {kxeLku sfze hk¾u Au yLku [ku{kMkk{kt
s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkðu Au.
– Ãknkzeyku ÃkhÚke ðnuíkkt LkkLkk Lkk¤ktyku, Íhýktyku{kt zkxk {khe Ëuuðk. suLkkÚke Ãkkýe Íhýktyku{kt s
hnu Au yLku Ãknkzeyku ÃkhÚke ðneLku Lke[u síkwt LkÚke. yk {kxu rLkrùík fhu÷k MÚk¤kuyu LkkLkk ykz çktÄ
fu hkuf çktÄ çkLkkðkÞ Au. yk çkÄk s WÃkkÞku ©uc s¤rð¼ksf «çktÄLkk çktÄkhýeÞ ½xf ík¥ðku Au.
yuLkkÚke ¼qøk¼o s¤ MkÃkkxe Ÿ[e ykðu Au. íkÚkk Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk s¤kþÞku{kt Ãkkýe «ðkn
s¤ðkE hn Au.
• Ãkkýe Ãkt[kÞík :
– {nkhk»xÙLkk ÃkqLkk rsÕ÷k{kt {knwh økk{ ykðu÷wt Au. su Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík nt{uþkt yLkw¼ðu Au. ynª
®Mk[kE yLku ÃkeðkLkk ÃkkýeLke íktøke nt{uþkt yLkw¼ðkíke. ¾uíkeLkk Ãkkf Ãký Mkkhk fu MkV¤ heíku ÷E
þfkíkk Lk níkkt. yk yAíkøkúMík rðMíkkh{kt ©e rð÷kMkhkð Mkk¤twfu ‘ÃkkýeLke Ãkt[kÞík’ yktËku÷Lk þY
 467
fÞwO. yuf {trËhLke yV¤ÿwÃk s{eLk Ãkh rðfkMk {kxu s¤rð¼ksf (water shed development)Lkwt
rLk{koý þY fÞwO.
– LkkLkk ÃkkÞu þY fhðk{kt ykðu÷k yk rðþk¤ s¤rð¼ksf «çktË îkhk yk rðMíkkhLke s{eLk{kt
s¤Mkthûký yLku s¤Mkt[Þ ÚkðkÚke økk{{kt ÄehuÄehu ÃkkýeLkku Mkt[Þ ðÄíkku økÞku. økk{Lke 13 nuõxh
s{eLk{ktÚke 9.3 nuõxh s{eLk Ãkh ®Mk[kE Úkðk ÷køke, ykþhu 2.4 nuõxh s{eLk Ãkh ðLkefhý
fhðk{kt ykÔÞwt. 4 nuõxh sux÷e s{eLk{kt Í{íkk ÃkkýeLkku Mkt[Þ fhðkLke xktfe çkLkkðkE.
– yk Mkqfk rðMíkkh{kt fqðkyku ¾kuËðk{kt ykÔÞk. ¾uíkhku{kt çktÄ çkktÄðk{kt ykÔÞk. Mkk¤wtfuLke 24 yufh
s{eLk{kt yk «ÞíLkkuÚke 200 ®õðx÷ yLkks WíÃkLLk ÚkÞwt. su Ãknu÷kt yk s rðMíkkhLke 40 yufh
s{eLk{kt {kºk 10 ®õðx÷ s yLkks WíÃkLLk ÚkÞwt níkwt. ykLkkÚke çkeò økúk{ðkMkeykuyu Ãký Ãkkýe
Ãkt[kÞík{kt ¼køk ÷uðkLkwt þY fÞwO yLku yk rðMíkkh ÍzÃkÚke nrhÞk¤ku yLku WÃkòW çkLÞku.
• s¤ rð¼ksf «çktÄLkk rMkØktíkku :
– fkuE [ku¬Mk s{eLk «ËuþLkk s¤ MktçktrÄík {wÆkykuLkk Wr[f rðfkMkLkku yk fkÞo¢{ Au. yk fkÞo¢{Lkku
WÃkÞkuøk MºkkuíkÚke rðMksoLk MkwÄe fkuE yuf LkËeLkk «çktÄ {kxu fhe þfkÞ. s¤rð¼ksf «çktÄ{kt LkkLkkt
ÍhýktykuLkk ykÄkhu fkuE yuf ¾eýLkk «çktÄ ytøku Ãký rð[kh fhe þfkÞ.
– [ku{kMkkLkk ÃkkýeLku ÍzÃkÚke ðne síkkt yxfkððk. Íhýktyku Ãkh yðhkuÄfku Q¼k fheLku hkufçkktÄ
çkLkkðeLku Mºkkuík Ãkh ÃkkýeLku çk[kððwt yLku yuLku s{eLk{kt Í{ðk Ëuðwt yu ©uc s¤rð¼ksf «çktÄLkwt
yuf {n¥ðLkwt yuðwt {wÏÞ ÃkkMkwt Au. yu{ktÚke ¼qøk¼o yuÂõðVhkuLkkt s¤Mktøkúknfku{kt Ãkkýe VheÚke ¼uøkwt
ÚkkÞ Au yLku ¼qøk¼o{ktLkwt Ãkkýe Mkh¼h ÚkkÞ Au. støk÷kuLkku Lkkþ ÚkðkÚke Ãkkýe ÃkwhðXku ykuAku ÚkÞku
Au. ykÚke, ykðk «Ëuþ{kt ð]ûkku WAuhðk yu s¤rð¼ksf «çktÄLkwt yu¾ çkeswt yøkíÞLkwt ÃkkMkwt Au.
• rðMÚkkrÃkíkkuLke ÃkwLk:MÚkkÃkLkk - íku{Lkk «&™ku yLku ÷k¼k÷k¼ :
– fkuEÃký «Ëuþ{kt rðfkMkLke {kuxe ÞkusLkkyku suðe fuu, çktÄk çkLkkððk, ¾ký, {wÏÞ Mkzf, hu÷{køko
yÚkðk hk»xÙeÞ WãkLk ònuh fhðkÚke íku «Ëuþ{kt hnuíkkt ÷kufkuLku {kuxk¼køku çkesu õÞktf ðMkkððkLke
sYrhÞkík Q¼e ÚkkÞ Au. ÷kufkuLku rðMÚkkrÃkík fhðk yu ¾qçks {kuxe økt¼eh «&™ Au. yuLkkÚke
rðMÚkkrÃkíkkuLke, yu{Lkkt ÃkhtÃkhkøkík «kf]ríkf MkkÄLkku ÃkhLke yu{Lkk rLkðkonLke ûk{íkk ½xe òÞ Au yLku
íku{Lke WÃkh ¼khu {kLkrMkf Ëçkký ykðu Au. «kf]ríkf MktMkkÄLkku MkkÚku «økkZ heíku Mktf¤kÞu÷k ykrËðkMkeyku
{kxu Lkðk MÚk¤u Lkðe heíkÚke SðLk Sððwt yu ¾qçk s {w~fu÷ nkuÞ Au. ykÚke s, MÚkkrLkf sLkíkkLke
yLkw{rík rðLkk yuðe fkuE {kuxe ÞkusLkk þY fhe þfkÞ Lknª.
– ¼khík Mðíktºk çkLÞk ÃkAe, nrhÞk¤e ¢ktríkLku MkV¤ çkLkkððk {kxu Ëuþ{kt nòhku çktÄkuuLkwt rLk{koý ÚkÞwt.
suLkk Ãkrhýk{u ÷k¾ku ÷kufkuLku rðMÚkkrÃkík fhðk{kt ykÔÞk. yk rðMÚkkrÃkík ÷kufkuLku íku{Lkk ÃkwLkðkoMk {kxu
¾uíke÷kÞf s{eLkku ykÃkðkLke ònuhkík Mkhfkh íkhVÚke Úkíke nkuÞ Au. Ãkhtíkw, Mk{økú Ëuþ{kt yuðk yLkuf
WËknhýku Au fu ßÞkt ËkÞfkyku MkwÄe ÃkwLkðkoMk fkÞo Mktíkku»ksLkf heíku ÚkÞwt Lkk nkuÞ.
468
– rðMÚkkrÃkíkkuLkwt ÃkwLkðoMkLk fhkððk {kxu ðifÂÕÃkf s{eLk òuEyu. ðÄw ðMíke Ähkðíkkt ¼khík{kt ¾uíke÷kÞf
V¤ÿwÃk s{eLk Mknu÷kEÚke WÃk÷çÄ LkÚke. ykÚke, {kuxk¼køkLkk yMkhøkúMík ÷kufkuLku Lkfk{e Ãkzíkh
s{eLkku ykÃkðk{kt ykðu Au. ÃkwLkðkoMkLkku yÚko {kºk s{eLk ykÃkðe yux÷ku s LkÚke, Ãký yuLkkÚke
rðþu»k yÚko Ãký Au. økwshkík{kt Lk{koË ÞkusLkk çkLkkððkÚke rðMÚkkrÃkík ÚkÞu÷k ÷kufkuLkku ÃkwLkoðMkðkx
fhkðkÞku Au. yMkhøkúMík «íÞuf ÃkrhðkhLku ð¤íkh WÃkhktík ÃkwLkoðMkðkx økúkLx ykÃkðk{kt ykðe Au. ½h
çkLkkððk 60 × 90 VqxLkku yuf Ã÷kux rðLkk {qÕÞu yÃkkÞku Au. «íÞuf MÚkkrÃkík fwxwtçk su s{eLk Ähkðíkku
nþu yLku ÃkkuíkkLke {kr÷feLke 25 xfkÚke ðÄw s{eLk zqçk{kt síke nþu íkku yuLku MktçktÄfíkko hkßÞ{kt
ÞkusLkkLku ykÃkðk{kt ykðu÷e s{eLk sux÷e s s{eLk yLku ykuAk{kt ykuAe 2 nuõxh Ÿ[kE ÞkuøÞ
s{eLk ykÃkðk{kt ykðe Au.
– ÃkwÏíkðÞLkk «íÞuf ÃkwºkLku y÷øk Ãkrhðkh økýeLku s{eLk ykÃkðk{kt ykðþu. ÃkwLkoðMkðkxLkk Lkðk MÚk¤u
ðMkðkxLkk «Úk{ ð»ko Ëhr{ÞkLk fwxwtçk ËeX Ëh {rnLku 25 rËðMk {kxu ykuAk{kt ykuAwt Yk. 15Lkwt ¼ÚÚkwt
yÃkkÞwt Au. ÞkusLkkÚke yMkhøkúMík ÷kufkuLku Yk. 6,000Lkk SðLkðe{kLke ½hLke LkwfMkkLke Mkk{u Yk.
5,000Lkk ðe{kLke yLku ½hð¾heLkk LkwfMkkLkLke Mkk{u Yk. 10,000Lkk ðe{kLke Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðk{kt
ykðe níke. yk{, rðMÚkkrÃkíkku {kxu yÃkLkkððk{kt ykðu÷k yk Äkuhýku fËk[ Mk{økú rðï{kt MkkiÚke
WËkh yLku LkkUÄÃkkºk Au.
(1) rðMÚkkrÃkíkkuLkk ÃkwLkðkoMkÚke {kºk íkuykuLkk WÃkh s Ëçkký ykðu Au yu{ LkÚke. Ãkhtíkw, yu{Lkk ÃkwLkðkoMk
{kxu ÃkMktË fhðk{kt ykðu÷k rðMíkkhkuLkk ÷kufku Ãkh Ãký yuLkwt Ëçkký ykðu Au. yk çktLku Mk{qnku ðå[u
¼rð»Þ{kt MktMkkÄLkkuLku {kxu Mkt½»ko Ãký ÚkE þfu Au.
(2) W¥kh «ËuþLkk çkkÌk rn{k÷Þ rðMíkkh{kt íkunhe zu{ Ãkqýo heíku çktÄkE sþu íÞkhu, íkunhe þnuh yLku
ykþhu 100 økk{ku zu{kuLkk fkhýu zqçk{kt sþu. yk çktÄÚke ÷øk¼øk yuf ÷k¾ ÷kufku rðMÚkkrÃkík Úkþu.
Ãkhtíkw, yu{Lkk ÞkuøÞ ÃkwLkðkoMk yLku ð¤íkhYÃku ykÃkðk {kxu ¼køÞu s ftEf ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
fkhý fu, ðifÂÕÃkf s{eLk s «kÃÞ LkÚke. ßÞkt MkËeykuÚke fwxwtçkku ðMÞkt nkuÞ íÞkt yu{Lku yu{Lke {hS
rðhwØ çk¤Ãkqðof nxkððkÚke yu{Lku ¼kðkí{f yLku {Lkkuði¿kkrLkf yk½kík Ãký ÷køku Au.
(3) fux÷efðkh yuðe ÃkrhÂMÚkrík Ãký Q¼e ÚkkÞ Au fu ßÞkhu, sLkMk{qnku òíku s íkuykuLku fkuE çkeS
søÞkyu ðMkkððk {kxu rðLktíke fhíkkt nkuÞ. ¼khík{kt y¼Þkhýku yÚkðk hk»xÙeÞ ÃkkfoLke ytËh fu
yuLke Mke{k Ãkh ðMkíkk ÷kufkuLke çkkçkík{kt {kuxk¼køku ykðwt çkLkíkwt òuðk {éÞwt Au. økwshkík{kt ‘røkh
ðLÞSðLk y¼ÞkhÛÞ’Lke ÃkkMku ðMkíke MÚkkrLkf «òyu Mkhfkh ÃkkMku ðifÂÕÃkf s{eLkLke {ktøkýe fhe
níke. ynª yk rðMíkkh{kt yðkhLkðkh ®MknkuLkk yu{Lkk Zkuhku Ãkh nw{÷k Úkíkk níkkt. Ãkhtíkw, Mkhfkh
ËkÞfkykuÚke ßÞkt yu{Lkku ðMkðkx fhkðe þfkÞ yuðku «Ëuþ þkuÄðk{kt fu {u¤ðk{kt rLk»V¤ hne Au.
(6) rðMÚkkrÃkík ÚkðkÚke fu {q¤ «Ëuþ økw{kððkÚke rðLkkþLkwt òu¾ý {kºk ðLkMÃkríkyku fu Ãkþw-ÃkûkeykuLku s
ÚkkÞ Au yu{ LkÚke. rðïLkk yLkuf ykrËðkMke fçke÷kyku{ktLkku yuf òhðk ykrËðkMkeykuLkku fçke÷kuLke
ÍzÃkÚke MktÏÞk ½xe hne Au. íkuyku ®nË {nkMkkøkhLkk yktËk{kLk ËeÃkðkMke Au. Mkhfkhu s{eLk ÃkhLkk
 469
yu{Lkk ÃkhtÃkhkøkík yrÄfkheykuÚke ðtr[ík fÞkO ÃkAe yu{Lkwt SðLk òu¾{{kt {qfkE økÞwt Au. yu{Lku
yu{Lke ÃkhtÃkhkøkík SðLkþi÷eykuLkku íÞkøk fhðkLke Vhs Ãkkzðk{kt ykðu Au. ykÚke yk ykrËðkMkeykuLke
sLk-MktÏÞk ÍzÃkÚke Lkkþ Ãkk{e hne Au.
• ÃkÞkoðhýeÞ LkeríkþkMºk
{kLkðSðLk y™u íkuLkk fÕÞkýLkk çkwrLkÞkËe {wÆkyku MkkÚku ÃkÞkoðhýeÞ LkeríkþkMºkLku økkZ MktçktÄ hnu÷ku
Au. su yk {wsçk Au :
(1) MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk - Wr[ík WÃkÞkuøk yLku ðnU[ýeLke sYrhÞkík :
– LÞkÞe rðï{kt, MktMkkÄLkkuLke yksLkk Mk{Þ{kt ðÄw Wr[ík ðnU[ýeLke ykð~Þfíkk Au. yk {kxu
yktíkhhk»xÙe, hk»xÙeÞ yLku MÚkkrLkf ÃkkMkktyku Ãkh æÞkLk ykÃkðwt ¾qçk sYhe Au. Mk{ks{kt yuf ÔÞÂõík
ÃkkMku {ktz Srðík hnuðkLkkt MkkÄLku nkuÞ yLku çkeS ÔÞÂõík ÃkkMku MktMkkÄLkkuLkku ¼hÃkqh ði¼ð nkuÞ.
rðï{kt ÄLkðkLk yLku økheçk Ëuþku WÃkhktík Ëhfu Ëuþ{kt ÄLkðkLk yLku økheçk Mk{qnku íkÚkk ÄLkðkLk yLku
økheçk fwxwtçkku Ãký Au.
– ykŠÚkf rðfkMkLke Ëkuz{kt y{eh yLku økheçkLke ðå[u yMk{kLkíkk ¾qçk s ðÄe hne Au. y{eh ðÄw
Lku ðÄw y{eh íkÚkk økheçk ðÄwLku ðÄw økheçk çkLke hÌkk Au. {kLkðe òu «kf]ríkf MktMkkÄkuLkkuLkku WÃkÞkuøk
fhe hÌkku Au íku MktMkkÄLkku yhÛÞ «Ëuþ (støk÷ku, ½kMkLkkt {uËkLkku, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkku){ktÚke økúk{eý
rðMíkkh{kt Lku íÞktÚke þnuhe rðMíkkh{kt ykðu Au. MktÃkr¥kLkwt MÚk¤ktíkh Ãký yk s rËþk{kt ÚkE hÌkwt Au.
MktÃkr¥kLkwt yk yMk{kLk rðíkhý, s{eLk yLku yuLkkt MktMkkÄLkkuLke yMk{kLk ðnU[ýe yu ÃkÞkoðhýLkku
çknw {kuxku «&™ çkLÞku Au.
– E.Mk. 1985{kt yrLk÷ yøkúðk÷u íku{Lkk yuf ynuðk÷ ‘Status of India’s Environment’{kt
¼khíkLke ÃkÞkoðhý ytøkuLke Mk{MÞk Ãkh ¼kh {qõÞku níkku. íku{Lkk {ík «{kýu, yk Mk{MÞkyku {q¤
fkhý ÄLkðkLkkuLke yrík-WÃkÞkuøkLke yuðe ÃkØríkyku Au fu suLku fkhýu økheçkku ðÄw økheçk çkLke hÌkkt
Au. ykrËðkMkeyku, ¾kMk fheLku Mºkeyku yLku Mk{ksLkk çkeò nktrMkÞk{kt hnu÷k ðøkkuo ßÞkhu ykŠÚkf
rðfkMkLke yufË{ ðtr[ík hne økÞk íÞkhu, yk ðkík ðÄw Mk{òE. yrLk÷ yøkúðk÷u «kf]ríkf MktMkkÄLkku
yLku ÃkÞkoðhý ytøkuLkk fux÷kf yøkíÞLkkt {wÆkyku yk {wsçk ËþkoÔÞk Au.
(1) ÄLkðkLkku îkhk MktMkkÄLkkuLkk yrík WÃkÞkuøkLku fkhýu ÃkÞkoðhýLkku rðLkkþ ÚkE hÌkku Au.
(2) «kf]ríkf MktMkkÄLkku yLku yu îkhk ÃkÞkoðhýLkk rðLkkþLke MkkiÚke ¾hkçk yMkh økheçkku Ãkh Ãkze hnenA.
(3) «f]ríkLkwt ‘ÃkwLk:MksoLk’ su{ fu {kLkðMkŠsík støk÷ku ßÞkt Wøkkzðk{kt íku {kºk y{ehkuLke {ktøk «{kýu
WøkkzkÞ Au. yk fnuðkíkk «f]ríkLkk ÃkwLk:MksoLk{kt rLkðMkLkíktºk íkÚkk MÚkkrLkf økheçkkuLke sYrhÞkíkkuLku
æÞkLk{kt ÷uðkíke LkÚke.
(4) Mk{ks{kt MkkiÚke ðÄw økheçkkEÚke Ãkezkíkkt ðøko ÃkAkík, ykrËðkMkeyku íkÚkk yu{kt Ãký ¾kMk fheLku
MºkeykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
470
(5) «f]ríkLke íkÚkk Mk{ksLke çkÄe s çkkçkíkkuLku Mk{ßÞk rðLkk ÞkuøÞ «fkhLkku ykŠÚkf yLku Mkk{krsf
rðfkMk yþõÞ Au.
(6) «f]ríkLkwt Mkthûký yLku ÃkwLk:MksoLk fhðwt yu MkkiÚke {kuxe «kÚkr{f sYrhÞkík Au.
(7) MkrnÞkhk MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fheLku «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku çk[kð fhe þfkÞ íkÚkk «kf]ríkf ÃkuËkþkuLku
Mk{]Ø fhe þfkÞ. yu {kxu ÃkhtÃkhkøkík MktMf]rík ÃkkMkuÚke ½ýwt þe¾ðkLke sYh Au.
(8) {kºk ‘rðï Mkthûký ÔÞqnh[Lkk’ íkÚkk xfkW økúk{eý rðfkMkLke ðkíkku fhðe yu Ãkqhíkwt LkÚke. Mk{ksLke
yu {kLÞíkk ¾kuxe Au fu, økheçk økúk{eýku, støk÷{kt hnuíkkt ykrËðkMkeyku îkhk støk÷kuLkku rðLkkþ íkE
hÌkku Au. MkwíkhkW fkÃkzLke r{÷ku, Ã÷kÞðqz, hçkh, ¾ktz, [kìf÷ux, ¾kã Mkthûký (Vqz «kuMku®Mkøk),
Mkkçkw, ík{kfw, þý, Ãkìfu®søk Wãkuøkku ðøkuhu sið¼kh Ãkh ykÄkrhík Wãkuøkku {kxu s{eLk MktMkkÄLk, ðLk
MktMkkÄLk, Qòo, ®Mk[kE {kxu s¤ (LkËe) MktMkkÄLk ðøkuhuLke ykð~Þfíkk hnu Au. {kºk ykrËðkMkeyku
s Lknª Ãký, Mk{ksLke «íÞuf ÔÞÂõík støk÷ku{ktÚke «íÞûk yLku ÃkhkuûkYÃku «kÃÞ yuðkt yk MktMkkÄLkkuLkku
Úkkuzk fu ðÄw «{ký{kt WÃkÞkuøk fhu Au. yk{, støk÷ku{kt hnuíkkt ÷kufku fhíkkt íkuLkku ðÄw WÃkÞkuøk þnuh{kt
Ëqh hnuíkkt ÷kufku fhíkkt nkuÞ Au.
– fkuEÃký «kf]ríkf MktMkkÄLkLkk ðÄw WÃk¼kuøkÚke íkuLke ykMkÃkkMk fu íkuLke WÃkh rLk¼oh ÷kufkuLku íkuLke çknw
{kuxe ®f{ík [wfððe Ãkzu Au. su{ fu, støk÷Lkku rðLkkþ Úkíkkt íÞkt hnuíkkt ykrËðkMke økúk{eýku Ãkh, çktÄ
çktÄkíkk LkËe Ãkh yð÷trçkík ÃkhtÃkhkøkík {kAe{khku çknw {w~fu÷e{kt {wfkE síkkt nkuÞ Au.
(2) ÃkÞkoðhý rþûký :
– ©e yrLk÷ yøkúðk÷u yu{Lkk yuf ÷u¾{kt sýkÔÞwt Au fu, “÷kufku ßÞkhu økk{zktLkk ÷kufku {kxu ÃkÞkoðhý
rþûkýLke ðkíkku fhu Au íÞkhu {kuxu ¼køku {Lku ykùÞo ÚkkÞ Au yLku yíÞtík økwMMkku Ãký ykðu Au. ¾hu¾h
çkeò fkuEÃký ÷kufku fhíkkt òu fkuELku ÃkÞkoðhý rþûkýLke ðÄw{kt ðÄw sYh nkuÞ íkku íku fnuðkíkk þnuhe
íku{s rþrûkík ÷kufkuLku s Au.”
– rþrûkík þnuheyku, MkkÄLk MktÃkLLk ÷kufku fkuEÃký ÃkhtÃkhk-«u{e økúk{ðkMke fhíkkt ðÄw ¾kuxk «{ký{kt
MktMkkÄLkku yLku QòoLkku WÃkÞkuøk fhu Au. «kf]ríkf MktMkkÄLkÚke ¾qçk Ëqh hnuíkkt þnuheykuLku ÃkÞkoðhýeÞ
{wÆkykuLke {krníke ykÃkðk {kxu MkwykÞkursík ÃkÞkoðhý rþûký fkÞo¢{Úke Ãkrhr[ík fhðk òuEyu.
çkeS çkksw økúk{eý ÷kufku «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkku fhfMkhÞwõík WÃkÞkuøk yLku íkuLkk MkthûkýLke heíkkuÚke
Ãký Ãkrhr[ík Au.
– Ãkhtíkw, yksu ÃkÞkoðhý ytøkuLke Lkðe Mk{MÞkyku suðe Au fu, ðirïf økh{e, «Ëq»ký, stíkwLkkþfkuÚke
Q¼k Úkíkkt «&™ku ðøkuhu {kxu yuf y÷øk s «fkhLkk ÃkÞkoðhýLkwt rþûký þnuhe yLku økúk{eý yu{
çktLku ÷kufkuuLku ykÃkðwt sYhe Au. suLkkÚke yu{Lku yu{Lke {krníkeyku{kt hnu÷ WýÃkkuLkku ÏÞk÷ ykðu.
þk¤kLkk çkk¤fku yLku ÃkwÏík ðÞLkk ÷kufku {kxu ÃkÞkoðhý òøk]rík {kxuLkk rðrþü fkÞo¢{ku fhðkLke
sYrhÞkík Au.
 471
– ¼qíkfk¤{kt ¼khík{kt MkrnÞkhe MktÃkr¥kLkk MktMkkÄLkku{kt {kuxkt støk÷ku, økku[hku yLku s÷eÞ rLkðMkLkíktºkkuLkku
Mk{kðuþ Úkíkku níkku. MkrnÞkhe MktÃkr¥kLkk fkhýu ytøkúuòuLku yu{Lke sYrhÞkík {kxuLkwt E{khíke ÷kfzwt
Ãkqhíkkt «{ký{kt {¤íkwt Lk níkwt. ykÚke yu{ýu E{khíke ÷kfzwt Ãkqhwt ÃkkzLkkh ð]ûkkuLkk ð]ûkkhkuÃký {kxu
støk÷kuLku Mkhfkhe “ykhrûkík støk÷ku”{kt ÃkrhðŠíkík fhe ËeÄkt. ykÚke MÚkkrLkf «ò yk MktMkkÄLkkuLkk
MkthûkýLke rð{w¾ ÚkE økE. E{khíke ÷kfzwt ytøkúuòu îkhk Mkíkík fkÃkíkkt sËíkkt støk÷kuLkku rðLkkþ ÚkÞku
yLku s{eLk Wßsz çkLke økE.
– ¼qíkfk¤{kt MÚkkrLkf økúk{ Ãkt[kÞíkku îkhk þkrMkík økk{ku{kt ðLk-MktMkkÄLkkuLkku Mktøkún. økku[hkuLke ÔÞðMÚkk
íkÚkk støk÷kuLke Mkwhûkk {kxuLkk [ku¬Mk Lkerík rLkÞ{ku níkkt. yu Mk{Þu MkrnÞkhk MktMkkÄLkkuLkku ËwhwÃkÞkuøk
Lk ÚkkÞ yu {kxu [ku¬Mk Lkerík ÔÞðMÚkkyku níke. yk fkhýkuÚke MkthûkýLku «kuíMkknLk {¤íkwt níkwt íkÚkk
MktMkkÄLkkuLke Mk{kLk ðnU[ýe Úkíke níke. fkuEÃký rLkÞ{Lkku ¼tøk ÚkkÞ íkku Ãkt[kÞík yuLke Mkk{u íkífk¤
Ãkøk÷kt ¼heLku Ëku»keLku Ëtz fhíke níke. yk heíku MkrnÞkhkt MktMkkÄLkkuLku MÚkkrLkf Mk{wËkÞku îkhk MÚkkrLkf
Míkhu Mkthrûkík hk¾ðk{kt ykðíkkt níkkt. Ãkhtíkw, s{eLkLkk WÃkÞkuøkLke ÃkØríkyku çkË÷kíkkt yk ÔÞðMÚkkyku
Ãkze ¼ktøke yLku rðfkMkLke rçkLkykÞkursík ÔÞqnh[LkkLku fkhýu rçkLk-xfkW heík-hMk{ku þY ÚkE.
(3) W¥kh y™u ËrûkýLkk ËuþkuLke ðå[uLke Mk{kLkíkk yLku rð»k{íkk :
– ÃkÞkoðhýeÞ LkeríkþkMºkLkku MktçktÄ MktMkkÄLkkuLke ðnU[ýe yLku {kr÷fe MkkÚku Au. ðirïf Míkhu yuf çkksw
W¥kh y{urhfk yLku ÞwhkuÃkLkkt ÄLkðkLk ykiãkurøkf hk»xÙku Au íkku, çkeS çkksw ËrûkýLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku
Au.
– ykŠÚkf heíku ðÄw MkØh ÷kufkuLkku MktMkkÄLkku yLku QòoLkku ÔÞÂõíkËeX ðÃkhkþ yLku çkøkkz ðÄw Au. su
rðfkMkþe÷ ËuþkuLke økheçk «òLkk ¼kuøku ÚkE hÌkwt Au. yk yLÞkÞe ykŠÚkf ÔÞðnkhLku çkË÷eLku
ÔÞkÃkkhLke yuf Lkðe yrÄf - ðksçke ÔÞðMÚkk fhðkLke sYh Au.
(4) þnuhe - økúkBÞ Mk{kLkíkk :
– økk{zktykuLke MkksorLkf MktÃkr¥kLkku W¥khku¥kh ðÄw Lku ðÄw WÃkÞkuøk þnuhku fhe hÌkkt Au. økk{zktykuLke
MkrnÞkhe MktÃkr¥kLku þnuhku yLku ykiãkurøkf {Úkfku Ãk[kðe Ãkkze hÌkkt Au.
– økk{zktykuLke MkrnÞkhe s{eLkku ÃkkuíkkLkkt MktMkkÄLkkuÚke ðtr[ík ÚkE hne Au. yuf íkhV þnuhðkMkeyku
ÄLkðkLk çkLke hÌkkt Au íÞkt çkeS çkksw økúk{eý ÷kufku ¼qr{neLk yLku rLkÄoLk çkLkíkk òÞ Au.
(5) Mºke-Ãkwhw»k Mk{kLkíkkLke ykð~Þfíkk :
– ¼khíkLkk økúkBÞ rðMíkkhku{kt Mºkeyku Ãkwhw»kku fhíkkt ðÄw f÷kfku fk{ fhu Au. íku ykSrðfk {u¤ððk {kxu
ykMkÃkkMkLkk ðkíkkðkhý{ktÚke çk¤íkýLkwt ÷kfzwt yufrºkík fhe LkSfLkk þnuhku{kt ðu[u Au. ½hðÃkhkþLkwt
Ãkkýe {u¤ððk MkUfzku rf.{e. yuLku Ëqh [k÷ðwt Ãkzu Au, ¾uíkfk{, ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k, ½hfk{ ðøkuhu.
– yk çkÄk s fk{ku{kt hkusLkk 10 Úke 12 f÷kfLke Mk¾ík {nuLkík íkuLku fhðe Ãkzu Au. MºkeykuLkwt SðLk
MÚkkrLkf MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk yLku MkthûkýLke ÃkØríkyku MkkÚku ðÄw ½rLkcíkkÚke Mktf¤kÞu÷k Au. ykÚke,
472
MºkeykuLku rðfkMk yLku ÃkkuíkkLke ÃkrhÂMÚkrík MkwÄkhðk {kxu Mk{kLk íkfku ykÃkðe òuEyu. Ãký, nfefíku
íku{ fhðk{kt ykðíkwt LkÚke.
– Mºke-Ãkwhw»kLke Mkk{krsf yMk{kLkíkk støk÷ku{kt hnuíkk ÷kufku{kt ðÄw òuðk {¤u Au. ykrËðkMke MºkeykuLku
Ãkwhw»kku fhíkkt ðÄw {w~fu÷ sðkçkËkhe MkkUÃkðk{kt ykðu Au. su{fu, ¾uíkefk{, ËqhÚke Ãkkýe ÷kððwt,
ðLÞÃkuËkþku yufrºkík fhðwt, Ãkþw-Ãkk÷Lk «ð]r¥k fhðe ðøkuhu. Mºkeyku yLku Ãkwhw»kkuLkk SðLk{kt ykðe
rð»k{íkkLku fkhýu MºkeykuLku rþûký yLku MðkMÚÞ suðe MkwrðÄkyku ykuAe {¤u Au íkÚkk íku{Lke ÃkkMku
{nuLkík fk{Lke yÃkuûkk ðÄw hk¾ðk{kt ykðu Au. økúkBÞ MºkeykuLkku MktMkkÄLkku MkkÚku ðÄw økkZ MktçktÄ hnu÷ku
nkuÞ Au.
(6) MktMkkÄLkkuLkwt Mkthûký :
– MktMkkÄLkku yLku VkurMk÷ ^ÞqyuÕMkLke QòoLkku ËwwhwÃkÞkuøk yLku yrík WÃkÞkuøk Úkþu íkku, ¼krð ÃkuZeykuLku
SðLk rLkðkon fhðku ¾qçk s {w~fu÷ çkLkþu. ¼krð ÃkuZeykuLku {kxu MktMkkÄLkku Mkk[ððkt Ãkzþu. yk
MktMkkÄLkku Ãkh ¼rð»Þ{kt sL{Lkkh ÷kufkuLkku Ãký yux÷ku s yrÄfkh Au. ykÃkýu ¼krð ÃkuZeykuLku
MktMkkÄLkkuLku Mkk[ðLkkh xÙMxe s {kºk Aeyu.
• MktMkkÄLkku Ãkh ÃkþwykuLkku yrÄfkh :
– fwËhíke MktMkkÄLkku Ãkh {kºk {kLkðLkku s Lknª Ãkhtíkw ðLkMÃkríkyku yLku «kýeykuLkku Ãký yux÷ku s
yrÄfkh Au. su ðLkMÃkrík fu «kýeykuLke «òríkLku Ãk]Úðe Ãkh rðfMkíkkt ÷k¾ku ð»ko ÚkÞk Au yuðefkuE
Ãký yuf «òríkLkku rðLkkþ fhðkLkku ykÃkýLku fkuE yrÄfkh LkÚke. {kLkðe Ãk]Úðe ÃkhLkk SðLk-
[¢{ktLkku yuf Ëktíkku {kºk Au.
– økktÄeSLkwt ík¥ðËþoLk yk {kLÞíkk Ãkh s ykÄkrhík níkwt fu, {kLkðe yLÞ «kýeykuLkku Mðk{e LkÚke,
Ãkhtíkw yu Lke[÷k MíkhLkkt «kýehkßÞLkku {kºk xÙMxe Au.
– Wí¢ktríkLkk rðfkMk{kt Mðk¼krðf ¢{{kt «òríkyku Lkkþ Ãkk{u Au yLku rðïLkk rLkðMkLkíktºkkuLku Wí¢ktrík
ÃkAe Lkðe ðLkMÃkríkyku yLku «kýeykuLke «òríkykuÚke ¼he Ëu Au, Ãkhtíkw {kºk {kLkðeLke ˾÷økeheLkk
fkhýu Ãk]Úðe Ãkh «òríkykuLke MktÏÞk ÍzÃkÚke ½xe hne Au íkÚkk yuLkk Ãkrhýk{u LkSfLkk ¼rð»Þ{kt
{kLkðeLkwt ÃkkuíkkLkwt yÂMíkíð òu¾{{kt {qfkE sþu.
• r[Ãkfku yktËku÷Lk :
– MktMkkÄLkkuLkk Mkthûký {kxu økúk{eý Mºkeyku ðÄw òøk]ík nkuÞ Au. íkuLkku W¥k{ Ëk¾÷ku ‘r[Ãkfku yktËku÷Lk’
Au. ykþhu 300 ð»ko Ãknu÷kt hksMÚkkLk{kt yuf hkòyu [qLkku çkLkkððk {kxu ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt ykðu÷k
¾eszkLkk ð]ûkkuLku fÃkkððkLkku ykËuþ ykÃÞku.
– yk ð]ûkkuLku fÃkkíkkt yxfkððk {kxu y{]íkkËuðe Lkk{Lke yuf rçk&™kuE MºkeLke ykøkuðkLke nuX¤ MÚkkrLkf
Mºkeyku yu ð]ûkkuuLke MkkÚku ð¤øke økE. ¾eszktLkk yk ð]ûkku yuðkt Ëw÷o¼ MktMkkÄLkkuLkk ykÄkh níkkt suLke
Ãkh íÞktLkk çkÄkt s ÷kufkuLkkt SðLk rLk¼oh fhíkkt níkkt.
 473
– hkò îkhk yk MºkeykuLku ¢qhíkkÃkqðof {khe Lkkt¾ðk{kt ykðe. ÃkkA¤Úke hkòLku ÃkkuíkkLke ¼q÷Lkku ÏÞk÷
ykÔÞku níkku. Ãkhtíkw yk ¢qh ½xLkkLku ÷kufkuuyu ÞkË hk¾e yLku E.Mk. 1970Lkk Mk{Þ{kt yuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk
ÚkÞwt. rn{k÷ÞLkk «Ëuþ{kt XufuËkhku îkhk E{khíke ÷kfzkt {u¤ððk {kxu støk÷kuLkku rðLkkþ Úkíkku níkku.
yk rðLkkþLku hkufðk {kxu MÚkkrLkf Mºkeykuyu yuf ÷kuf-yktËku÷Lk þY fÞwO. MkwtËh÷k÷ çknwøkwýk yLku
[tze«MkkË ¼kx suðk ÃkÞkoðhý ðkËeyku yu íku{Lkwt Mk{ÚkoLk fÞwO. ð]ûkku MkkÚku r[ÃkfeLku su Mºkeykuyu Sð
økw{kÔÞk yu ½xLkkLke ÞkË{kt ÷kufkuyu yktËku÷LkLku ‘r[Ãkfku yktËku÷Lk’ yuðwt Lkk{ ykÃÞwt.
– ‘r[Ãkfku yktËku÷Lk’ ¾kMk fheLku økZðk÷ yLku W¥khk¾tzLke Ãknkzeyku{ktLke MÚkkrLkf Mºkeyku îkhk þY
ÚkÞwt níkwt. ynªLke MºkeykuLku ÏÞk÷ ykÔÞku fu, ÔÞkÃkkh yÚkuo E{khíke ÷kfzk {kxu íku{Lkkt MktMkkÄLkku
íku{LkkÚke Ëqh sE hÌkk Au. yu{Lku yu Ãký ÏÞk÷ ykÔÞku fu, støk÷kuLkk rðLkkþLku fkhýu økt¼eh
rðLkkþfkhe Ãkqhku ykÔÞk yLku ®f{íke {kxeLkwt Äkuðký ÚkE hÌkwt Au. yk yktËku÷LkÚke Mk{økú rðïu òÛÞwt
fu, «ðkne «ËuþkuLkk støk÷ku íÞktLke MÚkkrLkf «òykuLkk SðLkLkku ykÄkh nkuÞ Au. støk÷ku ¼÷u
Ãkrh{kýLke árüyu ykuAwt nkuÞ Ãkhtíkw íku yLkuf {n¥ðLke ÃkÞkoðhýeÞ Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzu Au. suðe fu
yuLkkÚke {kxeLkwt Mkthûký ÚkkÞ Au íkÚkk Mk{økú «ËuþLke «kf]ríkf s¤ÔÞðMÚkkLkwt íku Mkthûký fhu Au.
– ykÍkËe Ãknu÷kt Ãký rn{k÷ÞLke ík¤uxe{kt hnuíke Mºkeyku støk÷kuLkk rðLkkþLku hkufðk yuf{ík ÚkE
níke. økktÄeSLkk ytíkuðkMke {ehktçknuLk yk «Ëuþ{kt ykÔÞk íÞkhu yu{Lku Mk{òÞwt fu, ¾eýLkkt økk{ku
yLku øktøkkLkk {uËkLkku{kt ykðíkkt Ãkqh yu íÞktLkk støk÷kuLkk rðLkkþLku fkhýu Au. rn{k÷Þ «ËuþLkk [kuf
yLku Ãknku¤kt ÃkktËzkðk¤kt çkeò ð]ûkkuLke søÞkyu E{khíke ÷kfzwt yLku hurÍLkLku {kxu ÍzÃkÚke ðÄíkk [ez
ðûkkuLkwt ð]ûkkhkuÃký fhðwt yu yuf ¼khu {kuxe ÃkÞkoðhýeÞ ¼q÷ Au yLku íÞktLke Mkk{krsf íkçkkneLkwt fkhý
Ãký Au yu{ íku{Lkwt {kLkðwt níkwt. fkhý fu støk÷kuLkk rðLkkþLku fkhýu ÃkhtÃkhkøkík Ãknkze «ËuþLke «òLkk
WÃkÞkuøk{kt ykðíkkt yLkuf ðLÞ MktMkkÄLkku{kt ½xkzku ÚkÞku Au.
• ÃkÞkoðhýeÞ rþûký yLku òøk]ríkLkk Lkiríkf rMkØktíkku
– ¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íku ykËuþ ykÃÞku Au fu, þk¤kyku yLku fkì÷usLkk Míkhu ÃkÞkoðhý yæÞÞLkLkku
yÇÞkMk sYrhÞkík çkLkkððku. yuLkk Ãkrhýk{u, ÃkÞkoðhý ytøku òøk]rík ykðþu. ÃkÞkoðhý÷ûke yLkwfq¤
«ð]r¥k þõÞk çkLkþu, íkÚkk ÷kufku fhfMkhÞwõík xfkW SðLkþi÷e ÷kufku yÃkLkkðíkk Úkþu. ÃkÞkoðhý
ytøkuLkk Lkiríkf {wÆkyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k çku {n¥ðLkk ÃkkMkktyku (1) «f]ríkLkwt {n¥ð yLku (2) «f]ríkLkwt
MkkIËÞo yLku íkuLke ¼ÔÞíkkLku ò¤ððe.
(1) «f]ríkLkwt MktMkkÄLk íkhefuLkwt {qÕÞ :
– ËuþLkk sðkçkËkh Lkkøkrhf íkhefu, hkurstËe ®sËøke{kt Ãk]ÚðeLkk yÂMíkíðLku ykÃkýu {n¥ð ykÃkðkLke
sYrhÞkík Au. rnLËw Ä{oøkútÚkku, çkkiØ, siLk Ä{oþkMºk{kt SðLkLke yðMÚkk{kt Ãk]ÚðeLke «íÞuf «òríkLku
yuf rðrþü MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au. ykÃkýkt Ãkqðoòu «f]ríkLku {kíkk {kLkíkk fu Ãkqsíkk níkkt. íkuykuyu
«kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkwt Mkthûký fÞwO yLku ykÃkýLku yuLke ¼ux ykÃke Au. ßÞkhu, ðíko{kLk ÃkuZe «kf]ríkf
MktMkkÄLkkuLkku ðÄw Ãkzíkku WÃkÞkuøk yLku çkøkkz fhe hne Au. su ¼krð ÃkZeLku {kºk yuLke Lkfkhkí{f
yMkhku s ¼ux ykÃkþu.
474
– rðïLke, Mk{ksLke «íÞuf ÔÞÂõíkLku yu ÏÞk÷ Au fu støk÷ku nðkLku þwØ hk¾u Au yLku Mkqfe Éíkw
Ëhr{ÞkLk íku Ãkkýe hkufeLku MÃktsLke su{ fk{ fhu Au. Ãkhtíkw, íku{ Aíkkt Mk{ksLkk ðnuíkk yøkúýe ÷kufku
îkhk s «íÞûk fu Ãkhkuûk heíku støk÷ku fÃkkíkk hÌkk Au.
– «f]rík rðLkk SðLk þõÞ LkÚke. ykÃkýu «f]ríkLkk su MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu yLku suLkk Ãkh
ykÄkrhík Aeyu yuLkku rðÄuÞkí{f WÃkÞkuøk íÞkhu s þõÞ çkLku ßÞkhu ykÃkýu íkuLke Mk{kLkÃkýu ðnU[ýe
fheyu.
(2) «f]ríkLkk MkkrLkæÞ{kt rþûký (þktríkrLkfuíkLkLkwt {kìzu÷) :
(y) þktríkrLkfuíkLkLkwt {kìzu÷ þktríkrLkfuíkLk rðïrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk ©e hðeLÿLkkÚk xkøkkuhu fhe
níke. yk rðãk÷Þ{kt ÃkÞkoðhý Ãkh ykÄkrhík ík¥ð®[íkLkLkwt{ rMkûký ykÃkðk{kt ykðíkwt níkwt.
yk rðïrðãk÷Þ «k[eLk ¼khíkLkk økwwhwfw¤ku suðwt s níkwt. xkøkkuhu ÞwðkLkkuLku «k[eLk ÃkhtÃkhk
íkhV fu «f]rík íkhV ðkéÞk. xkøkkuhu yk rð[khkuLku Mktøkeík, Lk]íÞ Lkkrxfk yLku fkÔÞLkk {kæÞ{
îkhk «f]ríkLkk økwýøkkLkLku MkktféÞk. þktríkrLkfuíkLk{kt Ëhuf ÉíkwLkk WíMkðku {Lkkððk{kt ykðíkk
níkkt. xkøkkuhu ð»kkuo Ãknu÷kt E.Mk. 1928{kt s ð]ûkkhkuÃkýLke þYykík fhe níke. ¾hu¾h íkku,
þktríkrLkfuíkLk{kt su fktE «ð]r¥kyku ÚkE hne Au íkuLku s ÃkÞkoðhý rþûký yLku xfkW SðLkLkwt
MkkÄLk {kLkðk{kt ykðu Au. yneLke çkÄe s «ð]r¥kyku Mkthûký Ãkh ykÄkrhík Au.
– yk{, «f]ríkLkk MkthûkýLkkt Lkiríkf {qÕÞkuLke ÃkwLk:MÚkkÃkLkk {kxu ÃkÞkoðhý rþûký yLku MkthûkýLke
òøk]rík ÷kððkLke sYrhÞkík Au, yk {kxu þktríkrLkfuíkLk {kìzu÷Úke rþûký ykÃkðwt òuEyu
yÚkðk íkku ðÄw Lku ðÄw ÞwðkLkkuLku yhÛÞku{ktÚke «kÃík Úkíkkt «kf]ríkf MktMkkÄLkku Ãkh ykÃkýu fux÷k
çkÄk ykÄkrhík Aeyu íkuLkku ÏÞk÷ ykÃkðku òuEyu íkÚkk «f]ríkLkk yËT¼qík yLku MkwtËh ÃkkMkktykuLke
fËhh fhíkkt þe¾ðkzðwt òuEyu.
(çk) «f]ríkLkwt MkkIËÞo yLku íkuLke ¼ÔÞíkk ò¤ððe : {kLkðeLke ðÄw ykøk¤ ðÄðk fu yÂMíkíð xfkðe
hk¾ðkLke Ëkuz yuðe ÚkE Au fu, íkuLke ÃkkMku «f]ríkLkwt MkkIËÞo {kýðkLkku fu íkuLkwt {n¥ð Mk{sðkLkku
Mk{Þ s LkÚke. {kLkðe ÃkkMku MkqÞkuoËÞ, MkqÞkoMíkLkk MkkIËÞoLku {kýðkLkku, støk÷Lke rLkhð þktrík{kt
çkuMkðkLkku ÃkûkeykuLkk f÷hðLku Mkkt¼¤ðkLkku, ÃkktËzktLke ðå[uÚke ÃkMkkh Úkíkkt ÃkðLkLkk MkwMkðkxkLkwt
Mktøkeík Mkkt¼¤ðkLkku Mk{Þ ¼køÞu s Au. yufçkeòLkwt {kxe{ktÚke ytfwrhík ÚkELku LkkLkk Akuz{kt
ÃkrhðíkoLk Úkðwt, AkuzLku Lkðk ÃkktËzkt, Vq÷, V¤ ÷køkíkkt òuðkku ÷nkðku ¼køÞu s fkuELku {¤íkku
nþu. ykçkkunðk{kt ykðíkkt ÃkrhðíkoLkku MkkÚku rðr¼LLk Ãkþw-ÃkûkeykuLkk ÃkhMÃkh ykðíkkt MktçktÄku{kt
ykðíkkt ÃkrhðíkoLkku fu òuzký rðþu ¼køÞu s fkuELku ¾çkh nþu. «f]ríkLkk yk çkÄkt s yËT¼qík
ÃkkMkktyku Au. yk ÃkkMkktykuLkwt {n¥ð Mk{òþu íkku {kLkð SðLk Mk{]Ø çkLkþu.
– òu {kLkðeLku yu Mk{òþu fu, yhÛÞLku ÃkkuíkkLkwt yuf ykøkðwt {qÕÞ Au íkku {kLkðe «f]ríkLkk þku»kf
ÚkðkLku çkË÷u íkuLkk ðneðxfíkkoLke Mkk[e ¼qr{fk rLk¼kðþu. yhÛÞku rðLkkLke Ãk]Úðe WËkMk,
LkhMk, {kLkðçkknwÕÞ Ähkðíkk yfwËhíke á~Þ suðe çkLkþu.
 475
– rnLËw Ä{o{kt f{oLkk rMkØktíkLkku yk ÏÞk÷ yu {kLÞíkk Ãkh ykÄkrhík Au fu, “{kLkðeÚke {ktzeLku Ãkþwyku
MkwÄe çkÄkLkk s f{kuoLkk ykÄkhu yu{Lkku ykí{k yuf ÞkurLk{ktÚke çkeS ÞkuurLk{kt «ðuþ fhu Au.” ykLkkÚke
SðLkLkkt çkÄk s MðYÃkkuLkk yufíðLkku ÏÞk÷ ykðu Au. «k[eLk yLku yðko[eLk ík¥ð®[íkfkuLkk ík¥ð
ËþoLk «{kýu, “Ãkþwyku, ðLkMÃkríkyku Mkrník SðLk «rík y®nMkk yu s ¼khíkLkwt çkwrLkÞkËe ík¥ð®[íkLk
Au.” çkkiØ yLku siLk Ä{o «íÞuf Sð «íÞuLke y®nMkkLke ðkík fhu Au íkÚkk ‘SðLk’Lkk çkÄkt s MðYÃkkuLkwt
{n¥ð Mk{òðu Au.
– yuLkkÚke yu rð[khLkku sL{ ÚkkÞ Au fu, «kýeykuLkwt {n¥ð {kºk yu{Lkk WÃkÞkuøkLku fkhýu s LkÚke
Ãkhtíkw, yux÷k {kxu Ãký Au fu íkuyku Ãký Ãk]ÚðeLkk yufíðLkk yuf ytøkYÃk Au. ¼khíkLkk (rnLËw)
ík¥ð®[íkLk{kt Ãk]Úðe Ãkkuíku MkL{kLkLkeÞ yLku ÃkqsLkeÞ Au. yuLkkÚke rðhwØ ÃkkùkíÞ rð[khMkhýeLke
®[íkLk «r¢ÞkykuLkk yk ÃkkÞkLkk íkVkðíkku Au. òu fu Ãkrù{Lkk yLkuf ykÄwrLkf ík¥ð®[íkfku ÃkqðoLke yk
«f]ríkLku ò¤ððkLke fu íkuLkwt Mkthûký fhðkLke rð[khMkhýeykuLku {kLkð rðfkMkLkku yuf Lkðku ykÄkh
Mk{S hÌkk Au. íku{ Aíkkt Ãký, «f]ríkLkk þku»kýÚke Ëqh sELku «f]ríkLke MkkÚku Mkw{u¤Lke rËþk íkhVLkwt
rð[khÃkrhðíkoLk íÞkhu s ykðþu ßÞkhu rðïLke «íÞuf ÔÞÂõík «f]ríkLkk ‘yufíð’Lku Mk{S íkuLkku
ykÄkh fhíke Úkþu.
7. ÃkÞkoðhý MkthûkýLke Lkiríkf rð[khMkhýe yLku ÃkhtÃkhkøkík {qÕÞ yðMÚkkLkk Mkt˼o{kt çkkhík :
– ¼khíkLke «k[eLk ÃkhtÃkhk «{kýu Ãkðoíkku, støk÷ku, LkËeyku, Ãkþw-«kýeyku ¾qçk s {qÕÞðkLk økýkíkk
níkkt yLku fux÷ktf rðMíkkhku{kt yksu Ãký Au. «f]ríkLkk {kuxk¼køkLkk ík¥ðkuLkwt MkL{kLk yLku Mkthûký
fhðk{kt ykðíkwt níkwt. rnLËw Ä{o{kt ykrËðkMke MktMf]rík{kt støk÷kuLku ðLkËuðíkkyku yLku Ëuðeyku MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k {kLkðk{kt ykðu Au.
– fux÷ktf ð]ûkkuLku Ëuðe-Ëuðíkkyku MkkÚku Mkktf¤eLku Ãkqsðk{kt ykð Au. su{ fu, ÃkeÃk¤kLkk ð]ûkLke Ãkqò
fhðk{kt ykðu Au íkuLku fÃkkíkk LkÚke. {nkhk»xÙ{kt, økwshkík{kt ðzLke Ãkqò fhkÞ Au. ð»ko{kt yufðkh
íkuLke Vhíku MkqíkhLkku Ëkuhku ÷ÃkuxeLku íkuLkwt MkL{kLk fhkÞ Au.
– íkw÷MkeLku ¼økðkLk rð»ýw fu f]»ý MkkÚku Mkktf¤eLku «íÞuf rnLËw ½hku{kt íkuLku WøkkzkÞ Au. fux÷ktf ð]ûkku
÷û{e Ëuðe MkkÚku òuzkÞu÷k Au su{kt, yktçkk, yk{÷fe, íkw÷Mke, f¤ (¼økðkLk rð»ýw MkkÚku Ãký)Lkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íkw÷MkeLkk AkuzLkku MktçktÄ rÃkík]ykuLke Ãkqò fhðk MkkÚku Ãký Au. ¼økðkLk çkwØLku
ÃkeÃk¤kLkk ð]ûkLke Lke[u ¿kkLk«kÂÃík ÚkE níke. yk ð]ûkLkku MktçktÄ rð»ýw yLku f]»ý MkkÚku Ãký Au.
– rnLËw Ä{o{kt Lkkr¤ÞuhLkwt {n¥ð ¾qçk s ðÄw Au. ykMkkuÃkk÷ðLkk ÃkkLkLkwt ÄkŠ{f «Mktøkkuyu íkkuhý
çkktÄðk{kt ykðu Au. Vq÷ AkuzLku Ãký {n¥ðLkwt MÚkkLk {éÞwt Au. su{fu, økýÃkríkLku òMkqËLkk Vq÷ yLku
Ähku, þtfh ¼økðkLkLku f{¤Lkk Vq÷, ÄíkwhkLkk Vq÷ y™u rçk÷eÃkºk, nLkw{kLkSLku ykfzkLkk Vq÷, rð»ýw
¼økðkLkLku økw÷kçk, f{¤, ÃkkrhòíkLkkt Vq÷ ðøkuhu ¾qçk s r«Þ Au.
– rðr¼LLk ¼khíkeÞ MktMf]ríkyku{kt rðþu»k fheLku ykrËðkMke rðMíkkhku{kt støk÷kuLkk fux÷kf rðMíkkhLkku
fkuE Ëuðe-ËuðíkkLku Mk{ŠÃkík fhðk{kt ykðíkk níkk. yk støk÷ rðMíkkh yksu nðu ‘Ãkrðºk WÃkðLk’
476
íkhefu yku¤¾kÞ Au. yk Mkthrûkík WÃkðLkku{kt {kLkð ˾÷Úke y«¼krðík yuðe ðLkMÃkríkykuLke
«òríkyku òuðk {¤u Au.
– MÚkkrLkf ÷kufku s yuLkk WÃkÞkuøk fzf rLkÞtºký hk¾u Au. V¤Vq÷Lkk {n¥ðLkk fkhýu ð]ûkkuLke fux÷ef
«òríkykuLku Mkthrûkík hk¾ðk{kt ykðe Au. su{ fu, yktçkkLkk ð]ûkku, {nwzk ðøkuhu. {nwzkLkk ðûkkuLkk Vq÷
¾kðk {kxu, çkes{kt íku÷ yLku fk[ku ËkY çkLkíkku nkuðkÚke ykrËðkMke «ò íkuLkwt Mkthûk{ fhu Au. ¼khíkLkk
støk÷ku{kt yki»krÄÞ {qÕÞ Ähkðíke (ykþhu 350 Úke ðÄw) yLkuf ðLkMÃkrík ÚkkÞ Au. su{ fu, MkÃkoøktÄk,
ykïøktÄk, fk÷ku Ätíkwhku, þt¾kð÷e, Äku¤e {qMk¤e. fk¤e {qMk¤e, yk{¤k, çknuzkt ðøkuhu yk
ðLkMÃkríkykuLkku çknw ÍzÃkÚke rðLkkþ ÚkE hÌkku Au.
– Ãkþw-ÃkûkeykuLke yLkuf «òríkykuLku swËk-swËk Ëuðe-ËuðíkkykuLkk ‘ðknLk’ {kLkð{kt yLku Ãkqsðk{kt
ykðu Au. su{ fu økýÃkríkLkwt ðknLk ôËh Au. íku{Lkku MktçktÄ nkÚke MkkÚku Ãký Au. fkŠíkfuÞLkwt ðknLk {kuh
Au. ¼økðkLk rþðLkk øk¤k Vhíku Lkkøk ðªx¤kÞu÷k nkuÞ Au íkÚkk íku{Lkwt ðknLk LktËe Au. RLÿLkwt ðknLk
nkÚke Au. rð»ýw ¼økðkLkLkwt ðknLk økYz Ãkûke Au. íku{Lkk yLkuf Ãkþw yðíkkhku Ãký ËþkoðkÞk Au. su{kt
{íMkkðíkkh, fåAÃk yðíkkh, ðhkn yðíkkh, ™]®Mkn yðíkkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. f]»ý ¼økðkLkLku
økkÞ yíÞtík r«Þ Au. ðkLkh Ëuð nLkw{kLkS ©e hk{Lkk Ãkh{ ¼õík Au. íkÚkk íku{Lke {ËËÚke ©e hk{u
÷tfk Ãkh [ZkE fhe níke. MkqÞo ËuðLkwt ðknLk ½kuzkLkku hÚk Au. ËwøkkoËuðeLkwt ðknLk ®Mkn, ytçkkSLkwt ðknLk
ðk½, [tzeËuðeLkwt ðknLk fkr¤Þk, MkhMðíke Ëuðe íkÚkk çkúñkSLkwt ðknLk ntMk Au.
– «k[eLk ÃkhtÃkhk yu{ Ëþkoðu Au fu, yk «òríkyku su{Lku «f]ríkLkwt yuf {n¥ðLkwt ÃkkMkwt {kLkðk{kt ykðíkwt
íku MÚkkrLkf SðLk ÔÞðMÚkkLkku ykÄkh níkkt. ßÞkhÚke ¼khík{kt «f]ríkLkk þku»ký Ãkh ykÄkrhík ykÄwrLkf
rð¿kkLkLkku Vu÷kðku ÚkÞku íÞkhÚke ykÃkýe «k[eLk ÃkhtÃkhk fu su «f]ríkLkwt Mkthûký fhíke níke íkuLkku «¼kð
ykuAku Úkðk ÷køÞku.
• rðïLke ykçkkunðk{kt ykðíkkt ÃkrhðíkoLkku
– AuÕ÷kt fux÷kt ð»kkuo{kt Ãk]Úðe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk ½xâwt Au. AuÕ÷e MkËe{kt rðïLke MkÃkkxeLkwt Mkhuhkþ íkkÃk{kLk
0.060 Úke 0.20 MkuÂÕMkÞMk fhíkkt ðæÞwt Au. yíÞkh MkwÄe{kt ðirïf Míkuhu 1990Lkku ËMkfku íkÚkk 1998Lkwt
ð»ko MkkiÚke ðÄw økh{ níkkt. rðïLkk yLkuf Ëuþku{kt rðþu»k fheLku {æÞ yLku Wå[ yûkktMkku Ãkh ykðu÷k
Ëuþku{kt ðhMkkËLkwt «{ký ðæÞwt Au.
– 1970Lkk ËkÞfkLkk {æÞ¼køkÚke (ykøk¤Lkk 100 ð»kkuoLke íkw÷Lkkyu) ¼khu íkkuVkLkku MkkÚku ðkðkÍkuzkt
÷kðLkkhk y÷-LkeLkkuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk, íkeðúíkk yLku Mk{ÞkðrÄ ÔÞkÚkk Au. yurþÞk yLku ykr£fkLkk
fux÷kf ¼køkku{kt ðkhtðkh Ëw»fk¤ Ãkzu Au íkÚkk íkuLke íkeðúíkk ðÄe Au. yk çkÄw Mkkrçkík fhu Au fu,
{kLkðLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuLkk fkhýu Ãk]Úðe ÃkkuíkkLke Mk{íkw÷k økw{kðe hne Au.
– ykçkkunðk{kt ¼rð»Þ{kt ykðLkkhk ÃkrhðíkoLkkuLke ykøkkne fBÃÞwxh Ãkh ykÄkrhík {kìzu÷kuu ÃkhÚke
fhðk{kt ykðu÷k yLkuf «Þkuøkku Ãkh ykÄkrhík Au. yuLke økýíkhe ¼krð ðMíke ðÄkhku yLku QòoLkk
ðÃkhkþ suðkt Ãkrhçk¤kuLku ykÄkhu fhðk{kt ykðu Au. yktíkhMkhfkhe ÃkuLk÷Lkk ykçkkunðk ði¿kkrLkfkuyu
 477
yk MkËe{kt Éíkw ÃkrhðíkoLkkuLkwt yLkw{kLk fhðk {kxu yLkuf «ÞkuøkkuLkku ykÄkhu yu{ sýkÔÞwt Au fu,
LkSfLkk ¼rð»Þ{kt rðïLke MkÃkkxeLkk MkhkMkhe íkkÃk{kLk{kt 1.40 Úke 5.80 Mku.Lke ð]rØ Úkþu. yk
‘økh{eLk’Lkwt «{ký Ÿ[k yûkktþð]¥kkuLkk «Ëuþku{kt MkkiÚke ðÄw òuðk {¤þu. W»ýíkkLkku yk Ëþkoðu÷ku
Ëh AuÕ÷kt 10,000 ð»koLkk Ëh fhíkkt ðÄkhu Au.
– nðk{kLkLke rð»k{íkkLkkt yk ykðíkoLkku ðÄðkLke þõÞíkk ðÄw Au. yðkhLkðkh Ãkqh yLku Ëw»fk÷Lke
ÃkrhÂMÚkrík y÷-LkeLkku ykðþu íkÚkk íkuLke Wøkúíkk yLku íkeðúíkk ðÄþu. þeík÷ ÷nuhku fu XtzeLkwt «{ký
½xþu íkÚkk økh{ nðkLke ÷nuhku ðÄþu. E.Mk. 2100Lkk ð»ko MkwÄe{kt rðïLke Mkhuhkþ Mk{wÿe MkÃkkxe
9 Úke 88 Mku.{e. sux÷e ðÄþu. yksu Mk{økú rðï{kt yzÄk fhíkkt ðÄw {kLkððMíke Mk{wÿÚke Ëqh 60
rf.{e.Lkk rðMíkkh{kt ðMku Au. Mk{wÿLke MkÃkkxe Ÿ[e ykðíkkt yk ðMkkníkku Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzþu.
çkktø÷kËuþLkku øktøkk-çkúñÃkwºkk LkËeLkku {wÏÞrºkfkuý «Ëuþ, {kþo÷ ykEMk÷ìLz yLku {k÷Ëeð Mkrník
yLkuf LkkLkk îeÃkku, RrsÃíkLkku LkkE÷Lkku {w¾-rºkfkuý «Ëuþ MkkiÚke ðÄw yMkhøkúMík íkE þfu yuðk «Ëuþku
Au.
– rðïLke økh{e{kt ðÄkhku ÚkðkÚke Ëw»fk¤ku yLku ÃkqhLke {kLkðMk{ks Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzþu. íkkòt
ÃkkýeLkkt ÃkwhðXk Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzþu. Ãkkýe «Ëqr»kík Úkþu. {r÷Lk ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke ÔÞðMÚkkykuLku
LkwfMkkLk Úkþu. {hzku/Íkzk suðe [uÃke hkuøkkuLkk òu¾{Lkwt «{ký ðÄþu. Ëwfk¤Lkk «¼krðík rðMíkkhku{kt
«íÞûkYÃku íkÚkk Sðkíkku, ðLkMÃkríkyku yLku Ãkþwyku{kt hkuøkkuLke ð]rØ ÚkðkLku fkhýu yLkks WíÃkkËLk{kt
½xkzku Úkþu. ¼q¾{hk, fwÃkku»kýLkwt «{ký ðÄþu.
– ykçkkunðk{kt ykðíkkt ÃkrhðíkoLkkuÚke hkuøkðknf «òríkykuLke ðnuut[ýe Ãký «¼krðík ÚkE þfu Au.
{÷urhÞk, VkE÷urhÞk, zuLøÞw, Þ÷ku Veðh - Ãke¤kuíkkð, çkøkkEykuLku fkhýu Vu÷kíkk hkuøkku{kt {ÂMík»fLkku
íkkð ðøkuhu hkuøkku Vu÷kE þfu Au.
– ‘rðï MðkMÚÞ MktøkXLk’ (WHO) îkhk h[kÞu÷k yuf fkÞoˤu [uíkðýe ykÃke Au fu, ykçkkunðk{kt
ÃkrhðíkoLk ykððkÚke {kLkð MðkMÚÞ Ãkh økt¼eh yMkh Ãkzþu. ykçkkunðkLkk ÃkrhðíkoLkLkku ytËks
Ãknu÷uÚke s {u¤ðeLku íkuLkk MðkMÚÞ MktçktrÄík Mkt¼rðík «¼kðkuLku ½xkzðk [uÃkehkuøkku yLku hkuøkðknfkuLke
Ëu¾hu¾ hk¾ðe òuEyu.
– suÚke hkuøkkuLkku Vu÷kðku fhLkkh ðknfkuLke ¼kiøkkur÷f ðnU[ýeLke þYykíkLkkt ÃkrhðíkoLkkuLku òýe þfkÞ.
íkÚkk íkuLke Ãkh rLkÞtºký hk¾ðk {kxu ÃkÞkoðhý «çktÄLkk WÃkkÞku fhe þfkÞ. Ëwfk¤ yLku ÃkqhÚke Q¼k
Úkíkkt «&™ku rLkðkhýLke íkiÞkhe fhe þfkÞ. nðk yLku ÃkkýeLkk «Ëq»kýLkwt rLkÞtºký fhðwt {kLkð
ykhkuøÞ {kxu ¾qçk sYhe çkLkþu. rþûkýLkku, ÃkÞkoðhý rþûkýLkku nuíkw ÔÞÂõíkLkk ytøkík ðíkoLk{kt
ÃkrhðíkoLk ÷kðu yuðku nkuðku òuEyu.
• ðirïf økh{e (Global Warming) :
– E.Mk. 1882{kt £kLMkLkk økrýíkþkMºke SLk VkurhÞhu Ãk]ÚðeLku nqtVk¤e hk¾ðk {kxu fwËhíku fhu÷e
yËT¼wík ÔÞðMÚkk ytøkuLkku Mkki«Úk{ rð[kh hsq fÞkuo níkku. yu ÃkAe økúeLknkWMkLke MÃk»x Mk{s MðezLkLkk
478
hMkkÞýþkMºke Mðktíku ynuŠLkÞMku íku{s y{urhfLk ði¿kkrLkf [uBçkh÷eLku ykÃke níke. yk çktLk ði¿kkrLkfkuLkk
{ík «{kýu, Ãk]Úðe ÃkhLke Vks÷ økh{e ytíkrhûk{kt Mkk¼kh Ãkhík fhe ËuðkÞ Au. ßÞkhu, sYhe
økh{eLku hkufe ÷uðkÞ Au. Ãk]ÚðeLku ‘nqtVk¤e Äkçk¤e’ ykuZkze W»{eÞ Qòo Ãkqhe Ãkkze SðLkMk]rüLku
Äçkfíke hk¾ðkLkwt fkÞo økúeLk nkWMk ðkÞwyku fhu Au.
– MkqÞoLkkt xqtfe íkhtøk ÷tçkkEðk¤k Ãkkhòtçk÷e rfhýku Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhýLkk ykuÍkuLk Míkh{kt yðhkuÄkELku
ytíkrhûk{kt Mkk¼kh Ãkhík ÚkE òÞ Au. çkkfeLkkt rðrfhýku ðkíkkðhýLkk {kæÞ{ îkhk Ãk]Úðe MkÃkkxe MkwÄe
ÃknkU[u Au, íku{ktÚke 30 xfk rðrfhýku ÃkhkðíkoLk Ãkk{u Au. ßÞkhu, 45 xfk s rðrfhýku ¼qMkÃkkxe fu
s¤kþÞku{kt þu»kkÞ Au. yk{, MkqÞo{ktÚke {¤íke økh{eLkku {kuxku¼køk ðkíkkðhý{kt s ÃkkAku VUfkÞ Au.
yk çknkh síke hnuíke økh{eLkku Úkkuzkuf ¼køk ðkíkkðhý{kt hnu÷k fux÷k ðkÞwyku{kt þkuu»kkE òÞ Au.
suLku ‘økúeLk nkWMk ðkÞw’ fnu Au. fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, r{ÚkuLk, LkkRxÙMk ykìõMkkEz yLku õ÷kuhku^T÷kuhku
fkçkoLk ðkÞw økúeLk nkWMk ðkÞw Au. yk {wÏÞ [kh ðkÞwyku WÃkhktík çkeò fux÷ktf ðkÞwyku íkÚkk ÃkkýeLke
ðhk¤Lkku økúeLk nkWMk ðkÞwyku{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– Ãk]Úðe MkÃkkxeLkwt Mkhuhkþ íkkÃk{kLk ykþhu 150 Mku. sux÷wt Au. òu økúeLk nkWMk ðkÞwyku Lk nkuík íkku su
W»ýíkk{kLk «ðíkOíkw nkuík íkuuLkk fhíkkt yk íkkÃk{kLk 33 Mku. sux÷wt ðÄw Au. ykðk ðkÞwykuLke økuhnksheÚke
Ãk]Úðe MkÃkkxeLkku {kuxk ¼køkLkku rðMíkkh 180 Mku. fhíkkt ykuAwt íkkÃk{kLk Ähkðíkk nkuík.
– òu fu Mk{økú rðï{kt ykiãkuøkehý ¾çkq s ðÄe økÞwt Au. yuLkkÚke Ãk]Úðe ÃkhLke ykçkkunðkk{t økt¼eh
yMkhku òuðk {¤e Au. Ãk]Úðe ÃkhLke nðk{kt nkuðwt òuEyu íkuLkk fhíkkt fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLkwt «{ký 31
xfk sux÷wt ðÄe økÞwt Au, ykçkkunðk{kt ykðíkk ÃkrhðíkoLku rðþuLkk MktÞwõík hk»xÙ Mkt{u÷Lk{kt økúeLk nkWMk
økìMkku{kt ½xkzku fhðk {kxu yLkuf Ëuþkuyu yuf fhkh Ãkh nMíkkûkh fÞkO Au. íku{ Aíkkt Ãký íku yux÷wt
yMkhfkhf çkLÞwt LkÚke.
– ykçkkunðkLkk ÃkrhðíkoLkku ytøku ði¿kkrLkfyu Úkkuzk ð»kkuo Ãknu÷kt fhu÷e økýíkhe {wsçk ðirïf økh{e ¾qçk
ÍzÃkÚke ðÄe hne Au. E.Mk. 1995{kt ykEÃkeMkeMkeyu fhu÷e ykøkkne {wsçk òu nk÷Lke «ð]r¥kyku
[k÷w s hnuþu íkku 21{e MkËe{kt íkkÃk{kLk{kt 3.50 Mku Úke 100 Mku. MkwÄeLkwt ðÄe sþu. yksu yuðwt {kLkÞ
Au fu yk ðÄkhku yuLkk fhíkkt Ãký ðÄw nkuE þfu Au.
– AuÕ÷kt 120 ð»kkuoLke yktfzkfeÞ yLku yLÞ {krníke MkkÚku rçkúxeþ ði¿kkrLkfkuyu ònuhkík fhe níke fu
E.Mk. 2050Lkk ð»ko MkwÄe{kt Ãk]ÚðeLkwt íkkÃk{kLk 1.50 Mku. Úke ðÄeLku 4.50 Mku. sux÷wt ÚkðkLke þõÞíkk
Au. yk økýíkhe òu fu Mkhuhkþ ð]rØ Ëþkoðu Au. ßÞkhu W»ý frxçktÄLkku ðÄkhku 20 Mku. sux÷ku yLku
þeíkfrxçktÄLkku ðÄkhu 150 Mku. sux÷ku ðÄðkLke þõÞíkk Au. òu Ãk]Úðe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk ðÄþu. íkku,
ðhMkkËLkk «{ký{kt ðÄþu yLku yLku Mk{Þøkk¤k{kt Ãký ÃkrhðíkoLkku ykðþu. ¼khík suðk {kuMk{e
ykçkkunðkLkk «Ëuþ{kt ðkŠ»kf ðhMkkË{kt ¼khu ð½½x Úkþu. suLku fkhýu õÞktf ðÄw ðhMkkË Úkíkkt ÃkqhLke
ÃkrhÂMÚkrík Q¼e Úkþu íkku õÞktf Ëw»fk¤Lke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e Úkþu íkÚkk íku{Lke íkeðúíkk yLku ykðoíkLkku
Ãký ðÄþu.
 479
• íkuòçke ð»kko (Acid rain) :
1. íkuòçke ð»kkoLkku yÚko :
– ÃkÞkoðhýLke yk yuf yuðe Lkðe yLku økt¼eh Mk{MÞk Au. E.Mk. 1872{kt ytøkúus rðîkLk hkuçkxo yuøkMk
ÂM{Úku yk þçË«Þkuøk fÞkuo níkku. òu fu, yk Ãknu÷kt E.Mk. 1851{kt íkuýu {kL[uMxh{kt yk ytøku rðMík]ík
Mkðuoûký fheLku yurMkzÞwõík ðhMkkËLkk Lk{qqLkk yufrºkík fheLku yk «Ëq»kýLke yMkhfkhíkkLkku ÃkØríkMkhLkku
yÇÞkMk fÞkuo níkku. yurMkz ð»kko {kxu Mk{økú rðïLku [uíkðýe ykÃkLkkh yu rðïLkku Ãknu÷ku ði¿kkrLkf
níkku.
– ykiãkuøkefhý ðÄðkÚke nðk{kt MkÕV yLku LkkRxÙkusLk ykìõMkkEz nðk{kt ¼¤u Au yLku íku{ktÚke yìrMkz
çkLku Au. fku÷Mkk yLku ÃkuxÙkur÷Þ{kLkk ËnLkLku fkhýu MkÕVh ykìõMkkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su{kt MkÕVh
zkÞkuõMkkEz yLku MkÕVh xÙkÞkuõMkkE {wÏÞ nkuÞ Au. yk çktLku ðkÞwyku Ãkkýe MkkÚku MktÞkuòELku yurMkz{kt
VhuðkÞ Au.
– MkÕVh zkÞkuõMkkEz{ktÚke MkÕVÞwhMk yurMkz, ßÞkhu MkÕVh xÙkÞkuõMkkEz{ktÚke MkÕVÞwrhf yurMkz çkLku Au.
íkuðe s heíku {kuxh suðkt ðknLkku{ktÚke Lkef¤íkku LkkRxÙkusLk ykuõMkkEz ðkÞw ÃkkýeLke ðhk¤ fu nðk{kt
hnu÷k ¼us MkkÚku MktÞkuòELku fux÷ef hkMkkÞrýf «r¢Þkyku îkhk LkkRxÙef yurMkz{kt YÃkktíkh ÚkkÞ Au.
ykðwt íkuòçke ðkˤ ÃkðLkLkk «ðkn îkhk ½ýu Ëqh MkwÄe ½MkzkELku ßÞkt ÃkrhÂMÚkrík yLkwfq¤ nkuÞ Au
íÞkt ðhMkkËYÃku ðhMku Au. yk yurMkz ð»kko {kxu {wÏÞíðu fku÷MkkÚke [k÷íkk Wãkuøkku, rðãwík {Úkfku,
¾Lkesíku÷Úke [k÷íkk Wãkuøkku, rhVkLkheyku, ÃkuxÙku÷-zeÍ÷Úke [k÷íkkt yLkuf ðknLkku íku{s hkMkkÞrýf
Wãkuøkku sðkçkËkh Au.
– W¥kh y{urhfk, ÞwhkuÃk. Ërûký - Ãkqðo yurþÞk, òÃkkLk, [eLk{kt yurMkz ð»kkoÚke ÔÞkÃkf LkwfMkkLk ÚkuÞ
Au. y{urhfk{kt 70 xfk MkÕVh zkÞkuõMkkEz ðkÞw Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLkku îkhk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. fuLkuzk{kt
61 xfk MkÕVh zkÞkuõMkkEz íku÷Lkk þrØfhýLke rhVkELkheyku, ÄkíkwykuLkwt rðøk÷Lk ðøkuhu îkhk WíÃkLLk
ÚkkÞ Au. LkkExÙkusLk ykìõMkkEz {wÏÞíðu {kuxh ðknLk îkhk WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
2. íkuòçke ðhMkkËLke yMkhku : Mk{økú rðïLke nðk{kt «Ëq»kfkuLkwt «{ký ðæÞwt Au. suLkk fkhýu ðhMkkËLkk
Ãkkýe{kt yurMkzLkwt «{ký ðæÞwt Au. yk íkuòçke ð»kkoÚke Mk{økú MkSðMk]rü Ãkh rðÃkheík yMkh Q¼e
ÚkE Au.
(1) yk ð»kkoÚke Úkíkkt rðLkkþLke MkkiÚke ðÄw yMkh LkËe, Íhýkt, Mkhkuðhku ðøkuhu s¤kþÞkuLkk Ãkkýe
Ãkh òuðk {¤u Au. íkuòçke ð»kkoLkk Ãkkýe yk s¤kþÞku{kt ¼¤ðkÚke íkuLke s¤[h Mk]rü Lkkþ
Ãkk{u Au yLku s¤kþÞku øktÄkE QXu Au. U.S.A. ÞwhkuÃk yLku fuLkuzk{kt yuðk yLkuf ík¤kðku Au
fu su{kt yurMkz ð»kko ÚkðkÚke {kA÷ktykuLke MktÏÞk Äe{u-Äe{u ykuAe ÚkE økE Au yLku yksu yk
ík¤kðku s¤[h Mk]rü rðLkkLkk ‘{hu÷kt ík¤kð’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. Ërûký Lkkuðuo yLku MðezLk{kt
yurMkz ð»kkoÚke {eXkt ÃkkýeLke {kAe{kheLkku ÔÞðMkkÞ ÷øk¼øk çktÄ ÚkE økÞku Au.
480
(2) íkuòçke ð»kko s{eLk Ãkh Ãkzíkkt Ãkkýe yLku çkhVLkk fkhýu s{eLk{ktLke Äkíkw s{eLk{kt xfe
þfíke LkÚke. íku ûkkhYÃku ðne òÞ Au. Ãkkhku yLku MkeMkk suðe Íuhe Äkíkwku Äe{u-Äe{u s¤kþÞku{kt
yufrºkík ÚkkÞ Au. su ÃkkA¤Úke {kA÷ktyku{kt yLku yu îkhk {kLkðeLkk þheh{kt síkkt {kLkðe
yMkkæÞ hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLku Au.
(3) yurMkz ð»kkoÚke s{eLk Ãkh yurMkz s{k Úkíkwt òÞ Au. {kxeLkk fýku MkkÚku íkuLke y{wf «fkhLke
sirðf, hkMkkÞrýf «r¢ÞkÚke s{eLkLke V¤ÿwÃkíkk Äe{u Äe{u ½xe òÞ Au.
(4) íkuòçke ðhMkkË yLku Mkqfk yurMkz rzÃkkìrÍþLkÚke yiríknkrMkf E{khíkku, ðknLkku, ÃkÚÚkh yLku
ÄkíkwLke ðMíkwykuLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au. íkks{nu÷ Äe{uuÄe{u Ãke¤kþ Ãkzíkku Úkíkku òÞ Au íkÚkk
õÞktf õÞktf Mkqû{ rAÿku Ãký òuðk {éÞk Au. U.S.A.{kt LÞqÞkufoLkk çkkhk{kt ykðu÷e MðkíktºÞ
ËuðeLke «rík{k Ãký yurMkz ð»kkoLkku ¼kuøk çkLke níke. E.Mk. 1984{kt íkuLkku VheÚke SýkuoØkh
fhðk{kt ykðe Lkðwt MðYÃk ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkw.t Ãkku÷uLz{kt hu÷ðLkk Ãkkxkyku yurMkz ð»kkoÚke
¾ðkíkk síkk nkuðkÚke íkuLke WÃkh Ëkuzíke xÙuLkLke ÍzÃk f÷kfLkk 40 k..m.Úke ðÄw hk¾ðk{kt
ykðíke LkÚke. rðïLkk yLkuf þnuhku{kt ykðu÷e «ÏÞkík yiríknkrMkf E{khíkku yLku M{khfku
Ãkh yurMkz ð»koLke «ríkfq¤ yMkhku òuðk {¤u Au. ¼khík{kt {wtçkE, rËÕne, ykøkúk, ÃkqLkk,
LkkøkÃkwh, y{ËkðkË ðøkuhu rðMíkkh{kt yurMkz ð»kko ÚkkÞ Au. rn{k÷ÞLkk fux÷ktf rðMíkkh{kt
yurMkrzf çkhV ð»kko ÚkðkÚke Ãke¤kþ Ãkzíkku fu fk¤kþ Ãkzíkku çkhV ò{u÷ku òuðk {¤u Au.
(5) íkuòçke ðhMkkË ðLkMÃkríkLku sYhe s{eLk{ktLkk Ãkku»kfík¥ðkuLku ykuøkk¤eLku íkuLku Ãkkýe{kt ðnuðzkðeLku
ykøk¤ ÷E òÞ Au. íku «ð]r¥k{kt hnu÷k yuLÞwr{rLkÞ{ yLku Ãkkhk suðk Íuhe ÃkËkÚkkuoLku Ãký
ykuøkk¤e Lkkt¾u Au. su {wõík ÚkELku ÃkkýeLku «Ëqr»kík fhu Au yLku ðLkÂMÃkík{kt Íuh Vu÷kðu Au.
(6) yurMkz ð»kko ðLkMÃkríkLkk ÃkktËzktLke WÃkhLke {eý suðe [efýe MkÃkkxe{kt fkýkt ÃkkzeLku yLku
¼¾hk htøkLkk {]ík zk½kyku fheLku ðLkMÃkríkLke «fkþMkt&÷u»kýLke r¢ÞkLku «ríkfq¤ heíku «¼krðík
fhu Au. ykðk ð]ûkku{kt Sðkík ÚkkÞ Au. Auðxu íkuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. ðÄw Ÿ[kEyu ykðu÷kt Vh
yLku M«wMkLkk støk÷ku yurMkz ð»kkoÚke MkkiÚke ðËw LkwfMkkLk ÃkkBÞkt Au, støk÷kuLke Mkh¾k{ýeyu
¾uíkhku{ktLkku Ãkkf ykuAku «¼krðík ÚkkÞ Au. {kLkð îkhk støk÷kuLkku Mkíkík Úkíkku Lkkþ yurMkz
ð»kko ÷kððk{kt WÃkÞkuøke Au íkÚkk yurMkz ð»kkoÚke ðûkku fu støk÷kuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au.
(7) íkuòçke ð»kkoÚke ðLÞSðLk Ãkh ÷ktçkkøkk¤kLke yMkhku òuðk {¤u Au. ðLÞ «òríkyku Ãkh íkuLke
«ríkfq÷ yMkh Ãkzíkkt MktÃkqýo yknkh þ]t¾÷kLku íku ¾÷kMk fhe Lkkt¾u Au yLku Auðxu íku yk¾k
rLkðMkLkíktºkLku òu¾{{kt {qfu Au. rðr¼LLk s¤[hku yurMkzLkk y÷øk-y÷øk «{kýLku Mkne
þfu Au. su{fu, ÃkkýeLkwt PH Míkh 6.0Úke ðÄw nkuÞ íkku f÷u{ yLku {uV÷kÞLkwt {]íÞwLkwt «{ký
ðÄu Au. Ëuzfkt ðÄw yurMkrzf ÃkkýeLku MknLk fhe þfu Au. Ãkhtíkw, òu {uV÷kÞLke MktÏÞk ½xu íkku
íkuLkk Ãkh ykÄkrhík ËuzfktLke MktÏÞk Ãký ½xe þfu Au. s¤[hku Ãkh ykÄkrhík s{eLk ÃkhLkk
Sðku Ãký yMkhøkúMík ÚkE þfu Au.
 481
• íkuòçke ðhMkkËLkk WÃkkÞku :
– íkuòçke ðhMkkËÚke Úkíkkt «&™Lkku Wfu÷ {w~fu÷ Au. fkhýu fu íkuòçke ðhMkkË {kxu fkhý¼qík çkLkLkkhku
Ëuþ fu «Ëuþ yuf søÞkyu ykÔÞku nkuÞ Ãký, íkuLkk Ãkrhýk{u Úkíke íkuòçke ð»kkoLkku ¼kuøk çkLkLkkhku Ëuþ
fu «Ëuþ çkeS çkkswyu ykðu÷ku nkuÞ Au. su{fu, U.S.A.Lkk Wãkuøkku rLkBLk fûkkLkku fku÷Mkku çkk¤u Au.
ßÞkhu, íkuLkk «Ëq»kýÚke Úkíke yurMkz ð»kko fìLkuzk{kt ÚkkÞ Au. Lkkuðuo suðk Ëuþ{kt Wãkuøk-ÄtÄkLkku ¾kMk fkuE
rðfkMk òuðk s {¤íkku LkÚke. íku{ Aíkkt yurMkz ð»kko ÚkkÞ Au.
– íkuòçke ð»kkoLku hkufðkLkku MkkiÚke Mkkhku WÃkkÞ ðkíkkðhý{kt MkÕVh zkÞkuõMkkEz yLku LkkRxÙkusLk
ykuõMkkEzLkk WíMksoLkLku ½xkzðkLkku Au. ðes{Úkfku, Wãkuøkku yLku ðknLkku{kt VkurMk÷ çk¤íkýLkku WÃkÞkuøk
½xkzeLku íkuòçke ðhMkkËLku hkufe þfkÞ Au. su{fu, ykuAk øktÄfðk¤k fku÷MkkLkku WÃkÞkuøk fhðku,
fku÷MkkLku çkË÷u «kf]ríkf økìMkLkku WÃkÞkuøk fhðku, Wå[ fkurxLkk ðknLkku rðfMkkððk, fkh¾kLkktykuLke
[e{Lkeyku{kt MfTçkh ÷økkððk MfTçkh «Ëq»ký ðkÞwyku Ãkh Ãkkýe yLku [qLkkLkk r{©ýLku AktxeLku øktÄfLku
þku»ke ÷u Au. fux÷ef fLkðxohku{kt økìMkku ÄkíkwLkk ÷uÃkðk¤k {ýfkyku ÃkhÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
– su nkrLkfkhkf hMkkÞýkuLku ykuAk nkrLkfkhf çkLkkðu Au, ðkíkkðhý{kt Äw{kzku ykuAku fhðk {kxu
{kuxhçkMkku{kt yu{Lku ÷økkððk{kt ykðu Au. íkuòçke ð»kkoÚke «¼krðík ÚkÞu÷e {kxe Ãkh Mkqfku [qLkku
AktxeLku {kxe{kt hnu÷kt yurMkzLku rLkr»¢Þ fhðku òuEyu. yk «r¢Þk ‘[qLkku Aktxðku’ íkhefu yku¤¾kÞ
Au.
• ykuÍLk MíkhLkku nÙkMk :
– E.Mk. 1785{kt z[ hMkkÞýMkkMºke {h{u rLkheûký fÞwO fu, ßÞkhu nðk{ktÚke rðãwík íký¾kt ÃkMkkh ÚkkÞ
Au íÞkhu íkksøke¼he yLku õ÷kurhLkLke ðkMkLku {¤Úke rðrþü ðkMk Ähkðíkku ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
E.Mk. 1840{kt þkuÂçLkyu yk ðkÞwLkku Ãkrh[Þ ykÃÞku yLku íkuLkwt Lkk{ ‘ykuÍkuLk’ ykÃÞwt.
– økúef ¼k»kk{kt íkuLkku yÚko ‘ðkMkðk¤wt’ yu{ ÚkkÞ Au. Ãk]Úðe MkÃkkxeÚke 20 Úke 50 rf.{e.Lke Ÿ[kEyu
‘ykuÍkuLk ykðhý’ ykðu÷wt Au. MkqÞoLkkt Mktnkhf Ãkkhòtçk÷e rfhýkuLku ykuÍkuLk þku»ke ÷u Au. íku
ykìÂõMksLkLkku s «fkh Au. ykìÂõMksLkLkk yuf yýw{kt çku Ãkh{kýwt yux÷u fu O2 nkuÞ Au. ßÞkhu,
ykuÍkuLk{kt yuf yýw{kt ykìÂõMksLkLkk ºký Ãkh{kýwt yux÷u fu O3 nkuÞ Au. ykìÂõMksLk fhíkkt ËkuZøkýku
¼khu yk ðkÞw stíkwLkkþf Au. ðes¤eLkku íký¾ku fu [{fkhku ÚkðkÚke ykìÂõMksLkLkk yýwyku ykuÍkuLk{kt
VuhðkÞ Au. ykuÍkuLk íkus øktÄðk¤ku yíÞtík Íuhe økìMk Au.
– s{eLk Ãkh yuLkwt nkuðwt «Ëq»ký {LkkÞ Au. íkuLkkÚke Ë{, çkúkuLfkRrxMk suðe ïkMkLke rçk{kheyku ÚkkÞ Au
íku ðLkMÃkríkLku LkwfMkkLk fhu Au. íkuLkkÚke Ã÷kÂMxf yLku hçkh suðe ðMíkwykuLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw,
ðkíkkðhýLkk WÃkhLkk Míkh{kt ykuÍkuLk çkÄk s MkSðku {kxu ykð~Þf Au. fkhý fu íku MkqÞoLkk Mktnkhf
rfhýkuÚke Ãk]ÚðeLku hûku Au.
482
– ði¿kkrLkfkuyu E.Mk. 1970Lkk ËMkfk{kt yu þkuæÞwt fu, hur£shuxh yLku yuhkuMkku÷Lkk M«u{kt ðÃkhkíkkt
õ÷kuhku ^÷kuhku fkçkoLk (C.F.C.S) hMkkÞýÚke ykuuÍkuLk MíkhLku LkwfMkkLk ÚkE hÌkwt Au. C.F.C.SLkk
yýwyku ßÞkt MkwÄe C.F.C.SLku rð½rxík fheLku õ÷kurhLkLkk Ãkh{kýwykuLku {wõík fhu Au.
– yk õ÷kurhLkLkk Ãkh{kýw ykuÍkuLkLkk yýyku MkkÚku hkMkkÞrýf «r¢Þk fheLku íku{Lku ykìÂõMksLkLkk
yýwyku{kt ¾trzík fhu Au. ykìÂõMksLkLkk yýwyku MkqÞkoLkk rðrfhýkuLku þku»ke þfíkkt LkÚke. 1980Lkk
ËkÞfk ÃkAe ði¿kkrLkfkuyu yuLxkforxfkLke WÃkh ykuÍkuLkLkk MíkhLku Ãkkík¤wt ÚkÞu÷wt þku»ke fkZâwt Au. E.Mk.
1987{kt y{urhfLk yLku rçkúrxþ ði¿kkrLkfkuyu ykuÍkuLk Míkh{kt Ãkze hnu÷kt økkçkzkt Ãkh ÃkkuíkkLkwt fk{ þY
fÞwO. MkÃxuBçkh 1987{kt Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhý{kt ykuÍkuLkLkwt «{ký 50 xfk sux÷wt níkwt. Äe{u Äe{u ½xeLku
40 xfk sux÷wt ÚkE økÞwt Au. WÃkøkúnkuyu {kuf÷u÷e íkMkðeh «{kýu yuLxkforxfk Ãkh ykuÍkuLk Míkh{kt
çkkfkuhwt Ãkze økÞwt níkwt su 500 rf.{e.Úke 1200 rf.{e. sux÷wt Au. yk {kºk ði¿kkrLkfku s Lknª Mk{Mík
rðïLke «ò {kxu ®[íkkLkku rð»kÞ Au.
– ykuÍkuLk Míkh{kt Ãkzu÷k çkkfkuhk{ktÚke ÃkMkkh ÚkELku MkqÞoLkk Mktnkhf rfhýku {kLkðeLke [k{ze - çkk¤e
Lkkt¾e þfu Au. ykt¾kuLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au. ð]ûkkuLkk ¢kuLkkurV÷ yLku VkuxkurMkLÚkuMkeMk suðe r¢Þkyku
Ãkh rðÃkheík yMkh ÃknkU[kzu [u. Ërûký ÄúwðLkk þeík «Ëuþ{kt yk rfhýkuLke yMkhÚke íÞktLke MkSðMk]rü
LkkÚk Ãkk{u íkuðe þõÞíkk Au. yyuk rfhýkuÚke þeíkfrxçktÄLkku çkhV Äe{u-Äe{u Ãkªøk¤e hÌkku Au. òu yk
çkkfkuhwt {kuxwt Úkþu íkku Ãk]Úðe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk ðÄþu yLku Ãkrhýk{u Ërûký Äúwð yLku W¥kh Äúwð{kt hnu÷ku
çkhV Ãkeøk¤þu. Mk{wÿLke MkÃkkxe Ÿ[e ykðþu. ykÚke, fux÷ktf xkÃkwfeÞ «Ëuþku yLku rfLkkhkLkk çktËhku
Mk{wÿLkk Ãkkýe{kt zqçke òÞ yuðe þõÞíkk Au.
– ykuÍkuLk MíkhLkkt Mkthûký {kxu E.Mk. 1987{kt {kurLxÙÞ÷ fhkhLkk{k Ãkh rðïLkk Ëþkuyu nMíkkûkh fÞkO
Ãk[e yu{ Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt níkwt fu, E.Mk. 2000 MkwÄe{kt C.F.C.SLkk WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktÄ
{qfðk{kt ykðu yLku ÃkAe ÷øk¼øk 50 ð»ko MkwËe ykuÍkuLkLku ÃkhÚke Mkh¼h fhðk{kt ykðu. rðïLkk
÷½çkøk çkÍk s Ëuþku{kt C.F.C.SLkk WÃkÞkuøkLku ykuAku fhðk{kt ykÔÞku Au yÚkðk íkku «ríkçktÄ
{qfðk{kt ykÔÞku Au. òufu, nu÷kufkçkoLk, çkúku{eLk yLku ¾kíkh{ktÚke Lkef¤íkk LkkExÙMk ykuõMkkEz suðkt
fux÷ktf hMkkÞýku yLkkuu ykiãkurøkf MktÞkusLkkuÚke ykuÍkuLk Míkh Ãkh rðÃkheík yMkh Ãkze hne Au.
• Ãkh{kýw QòoÚke (Lkkr¼feÞ) Úkíkkt yfM{kíkku yLku rðæðtMk
1. yÂ~{ çk¤íkýkuLke Mkh¾k{ýeyu QòoLkk yuf MðåA yLku MkMíkk rðfÕÃkYÃku Ãkh{kýw QòoLkku rðfkMk
ÚkÞku Au. Ãkhtíkw, Ãkh{kýw QòoLkk ÷k¼kuLke MkkÚku yuLkk Ëw»«¼kðku yLkuføkýk ðÄw Au. {kºk yuf s
Lkkr¼feÞ yfM{kík {kuxk «{ký{kt yLku çknw ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k MkwÄe òLknkrLk, yMkkæÞ hkuøkku yLku
MktÃkr¥kLkkt rðLkkþLkwt fkhý çkLku Au. hurzÞkuyuÂõxð Ãkh{kýwíke «¼krðík ûkuºkku{kt ËkÞfkyku ÃkAe Ãký
fuLMkh, «sLkLk MktçktÄe Ëku»kku òuðk {¤uu Au íkÚkk íkuLkkÚke htøkMkqºkku{kt rðfkh ykðíkk ¼krð ÃkuZe Ãký
yMkhøkúMík nkuÞ Au.
 483
– Ãkh{kýwLkk fuLÿku yktíkrhf heíku yMÚkkÞe nkuðkÚke íku Ãkh{kýw{ktÚke rfhýkuíMkøkeofýku yrðhíkÃkýu LkeféÞk
s fhu Au. Ãk]Úðe Ãkh rfhýkuíMkøkeo hs WíÃkLLk fhLkkh {wÏÞ WËTøk{MÚkkLk LÞqõ÷eÞh-Ãkkðh MxuþLk
íku{s Ãkh{kýw çkkìBçk Au. Ãkh{kýw ¼êe fu rhyuõxh{ktÚke su ‘hurzÞkuyuÂõxð ðuMx’ Lkef¤u Au íku ¾qçk
s nkrLkfkhf nkuÞ Au.
– E.Mk. 1986{kt ¼qíkÃkqðo Þw.yuMk.yuMk.ykh. Lkk Þw¢uLkLkk [uLkkuorçk÷ Ãkh{kýw ðes¤e {Úkf{kt yuf
{w~fu÷ ÃkrhÂMÚkrík Qçke ÚkE. suLkkÚke, rhyuõxh{kt ykøk ÷køke yLku yLkuf rðMVkuxku ÚkÞkt íkuÚke
rfhýkuíMkøkeo hsfýku MkUfzku rf.{e. Ëqh MkwÄe Vu÷kE økE. yk Äq¤ fu hsfýku ÞwhkuÃk yLku W¥kh
y{urhfk MkwÄe Vu÷kE níke. yuLkk «¼kðÚke 3 ÔÞÂõík íkhík s íkÚkk 28 ÷kufku Úkkuzku Mk{Þ ÃkAe {]íÞw
ÃkkBÞk níkkt. ykþhu 259 yMkhøkúMík ÷kufkuLku nkìÂMÃkx÷{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykÔÞk. yk rðrfhýkuLke
yMkhÚke hûkðk {kxu 1,35,000 ÷kufkuLku íkkífkr÷f yLku E.Mk. 1991 MkwÄe{kt 1.5 ÷k¾ ÷kufkuLku
íÞktÚke MÚk¤ktíkheík fhðk{kt ykÔÞkt. yk yfM{kíkÚke ykþhu 6.5 ÷k¾ ÷kufkuLku økt¼eh yMkh ÚkE Au.
yk rfhýkuÚke fuLMkh, ÕÞwfur{Þk, ÚkkEhkuRz, xâw{Mko, ykt¾Lkk hkuøk ÚkE þfu Au.
– £kLMkLkk Lkkuh{ÂLz{kt ykðu÷u yuf Lkkr¼feÞ f[hkLkk WÃk[kh fuLÿLke ykMkÃkkMk h{íkkt çkk¤fkuLkkt yk
f[hkÚke yMkhøkúMík ÚkÞk Au. þõÞ Au fu, ¼rð»Þ{kt çkk¤fku ÕÞqfur{ÞkLkk hkuøkLkku rþfkh çkLku.
– rfhýkuíMkøkeo ÃkËkÚkkuoLkku Lkkr¼feÞ QòoLkku WÃkÞkuøk {kºk {kLkð s Lknª Ãkhtíkw, Mk{Mík MkSðMk]rü {kxu
rðLkkþfkhe çkLÞk Au. su{fu, y{urhfkyu Ãkh{kýw çkkuBçk çkLkkÔÞk yLku çkeò rðïÞwØ{kt E.Mk.
1945{kt òÃkkLkLkk çku þnuhku rnhkuþe{k yLku LkkøkkMkkfe Ãkh çku Ãkh{kýw çkkuBçk LkkÏÞk níkkt. yk çku
çkkuBçk îkhk nòhku ÷kufkuLkk Sð ÷eÄk, MkUfzku ÷kufku ½kÞ÷ ÚkÞk níkkt.
– yk Ëw½oxLkk{ktÚke çk[u÷k yLku yMkhøkúMík ÷kufkuLkk htøkMkqºkku Ãkh rðÃkheík yMkh Ãkzíkkt çkeS ÃkuZe Ãký
yLkuf yMkkæÞ hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLÞk Au. rfhýkuíMkøkeo fýkuLke yMkhe fuLMkh, ÕÞqfur{Þk, rðf÷ktøkÃkýw
ðøkuhu hkuøkkuLkku ¼kuøk yLkuf ÷kufku çkLÞk Au.
• Wßsz s{eLkLke MkwÄkhý
– støk÷ku fÃkkE sðkÚke s{eLkku ¾wÕ÷e çkLke økE Au. yk s{eLkku ðhMkkË, LkËe, ÃkðLk suðk Ãkrhçk¤kuÚke
Äkuðký Ãkk{u Au. s{eLkLkwt WÃkhLkwt Ãkz ÄkuðkE síkkt s{eLk yV¤ÿwÃk çkLku Au. ¼khík{kt yk Mk{MÞk
çknw økt¼eh Au. òu V¤ÿwÃk yLku Mkkhe s{eLkLkwt hûký fhðk{kt Lknª ykðu íkku ¼rð»Þ{kt yLkks,
þkf¼kS, V¤ku, ½kMk[khku, #ÄýLkkt ÷kfzktLke ¼khu íktøkeLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzþu. Wßsz ¼qr{Lke
MkwÄkhýk {kxuLkk MkhfkhLkk fkÞo¢{ku fux÷ef søÞkyu yMkV¤ hÌkk Au. yk s{eLkku yði¿kkrLkf
ÃkØríkÚke MkwÄkhu÷e nkuðkÚke ÃkAe íku {q÷ ¾hkçk Ëþk{kt VuhðkE økE Au. Wßsz s{eLkLkwt ðøkeofhý
yk {wsçk Au.
(1) Mkh¤íkkÚke MkwwÄkhýk ÚkE þfu yuðe s{eLk.
(2) Úkkuzef {w~fu÷eÚke ÃkAe MkwÄkhýk fhe þfkÞ yuðe s{eLk.
(3) yíÞtík {w~fu÷e MkwÄkhýk fhe þfkÞ yuðe s{eLk.
484
– çknw Mkh¤íkkÚke MkwÄkhe fu LkðMkkæÞ fhe þfkÞ yuðe s{eLkLkku ¾uíke {kxu WÃkÞkuøk ÚkE þfu Au. Wßsz
s{eLkLku LkðMkkæÞ fhðk {kxe{ktÚke ûkkhkuLkwt «{ký ykuAwt fheLku fhe þfkÞ. yk {kxu s{eLkLku rLkíkkh
yLku Ãkkýe ðnuðzkðeLku ÄkuðkÚke ûkkh ykuAku ÚkE þfu. yk s{eLk{kt rsMkk{, ÞwrhÞk, Ãkkuxkþ yLku
fBÃkkuMx Lkkt¾ðkÚke ¾uíkeLkk Ãkkf MkV¤ heíku ÷E þfkÞ Au.
– su s{eLkLku LkðMkkæÞ fhðk{kt Mknus {w~fu÷e Ãkzu íku{ nkuÞ yuðe s{eLkkuLkku WÃkÞkuøk f]r»k MktðÄoLk
ðãkLku (agro-forestry) {kxu fhe þfkÞ Au. ykðe LkðMkkæÞ s{eLkLkk yLkuf WÃkÞkuøk yuf MkkÚku ÚkkÞ
Au. yuf MkkÚku ¾uíke, ÃkþwÃkk÷Lk yLku ð]ûkkhkuÃký Úkíkwt nkuÞ Au. yk s{eLkkuLku LkðMkkæÞ fhðkLkku {wÏÞ
nuíkw ð]ûkku y™u ÃkkfLku ytËhkuytËh «MkkhðkLkku Au. suÚke yuf [ku¬Mk rðMíkkh{kt sirðf WíÃkkËLkLke yuf
Mk{ÂLðík ÔÞðMÚkk Q¼e fhe þfkÞ.
– su s{eLkLke MkwÄkhý fhðe yíÞtík {w~fu÷ nkuÞ yuLkku WÃkÞkuøk ðLkMktðÄoLk rðãk {kxu yÚkðk «kf]ríkf
rðLkMkLkíktºkkuLkk MksoLk {kxu fhe þfkÞ. su s{eLk ¾qçk s {kuxk «{ký{kt ykÕfu÷kELk ûkkhÞwõík Au
íÞkt ð]ûkku WAuhðk yíÞtík {w~fu÷ fu yþõÞ Au. ðÄw ûkkhðk¤e s{eLk{kt Lke÷røkrh, «kuMÃkurÃkMk yLku
yufurMkÞk rLk÷krxfk suðe «òrík Wøkkzðe þõÞ LkÚke, òu {q¤ {kxe, rsÃMk{ y™u ¾kíkhLkk r{©ý{kt
òu Akuz hkuÃkðk{kt ykðu íkku íkuLkku rðfkMk Mkkhku ÚkkÞ Au. ðÄw ûkkheÞ s{eLkku{kt ûkkhLku ðnLk fhe þfu
yuðk Ãkkfku - E¬z, íkktˤòu, ò{V¤ ðøkuhu suðk Ãkkf ÷E þfkÞ. yk s{eLkkuLku LkðMkkæÞ fheLku
Ëuþe «òríkyku ÷økkððkÚke MÚkkrLkf rLkðMkLkíktºk ÃkkuíkkLke çkÄe s «òríkyku MkkÚku LkðSðLk «kÃík
fhe þfu Au.
• Wßsz s{eLkLkk rðfkMkLke sYrhÞkík :
– Wßsz ðuhkLk s{eLkLku LkðMkkæÞ fhðkÚke fu íkuLkku rðfkMk fhðkÚke økk{zktykuLkk økheçkkuLk ykŠÚkf {ËË
{¤e hnu Au. yk MÚkkrLkf Wßsz s{eLkku ½kMk[khk, #Äý fu çk¤íký {kxuLkwt ÷kfzwt Ãkwhwt Ãkkzu Au.
{kxeLkwt Äkuðký yxfkðeLku, ¼usLkku Mktøkún fheLku s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkðu Au. yk rðfkMkfkÞoÚke
rLkðMkLkíktºkLkwt Mktíkw÷Lk s¤ðkE hnu Au.
– støk÷kuLkwt ðÄíkwt ykðhý ykçkkunðkLke MÚkkrLkf ÃkrhÂMÚkríkLku ò¤ðe hk¾u Au. yk støk÷ rðMíkkh
ÃkûkeykuLku ykf»kuo Au. òu ykMkÃkkMkLkk ¾uíkhkuLke SðkíkLku ¾kÞ Au. íku fwËhíke stíkwLkkþfkuLkwt fk{ fhu
Au. ðLkMÃkríkLkk Mk{qnku s{eLk{kt ¼us ò¤ðe hk¾eLku y™u s{eLk MkÃkkxe ÃkhLkk ÃkkýeLkk ðnuýLke
økrík ½xkzeLku {kxe ÄkuðkýLku rLkÞtrºkík fhu Au.
• Wßsz s{eLkLke MkwÄkhýkLke «r¢Þk :
(1) Mkki «Úk{ Wßsz s{eLkLkwt íkk÷wfk, rsÕ÷k yLku økk{{kt s{eLkLkk LkkLkk-{kuxk xwfzk õÞkt
ykðu÷k Au íkuLkwt Mkðuoûký fhðwt òuEyu yLku íkuLkwt Ãk]Úk¬hý økúkBÞ Ãkt[kÞík suðe MÚkkrLkf
MktMÚkkyku, ç÷kuf zuð÷Ãk{uLx yrÄfkheyku, {nuMkq÷ rð¼køkLkk f{o[kheyku íkÚkk ÃkÞkoðhý
þkMºkeyku yLku MÚkkrLkf økuhMkfkhe MktøkXLkkuLke {ËËÚke su íku rðMíkkhLke Mkk{qrnf sYrhÞkíkku
Ãkh ykÄkrhík yuf ÞkusLkk çkLkkððe òuEyu.
 485
(2) s{eLkLku Wßsz çkLkkðLkkhk Ãkrhçk¤ku rðþu {krníke {u¤ððe. ¾uíkeLke ðÄw Mkkhe ÃkØríkykuLkwt
¿kkLk ykÃkeLku Mke{ktík ¾uzqíkku, ¼qr{neLk ¾uzqíkku íkÚkk Mk{ksLkk Lkçk¤k ðøkkuoLkk ÷kufkuLku ÷kuLkLke
ÔÞðMÚkk fhe ykÃkeLku MknkÞíkk fhðe òuEyu. Ëwfk¤Lke Mkt¼kðLkk Ähkðíkk rðMíkkhku{kt ÃkÞkoðhý
ði¿kkrLkfkuyu ÃkkfkuLke ¾uíkeLke «ÞwÂõíkyku{kt sYhe VuhVkhku Mkq[ððk òuEyu. Wßsz s{eLkLke
«f]rík «{kýu ½kMkLke VMk÷ku Wøkkzðe íkÚkk ðLÞ «Ëuþku ykÃkLkkh ð]ûkku Wøkkzðk. ¾uzqíkkuLku
{kxeLke íkÃkkMk, ¼qr{«çktÄLke sYhe xufrLkfku rðþu {køkoËþoLk ykÃkðwt. ®Mk[kELke Lkðe xfkW
xufLkku÷kìSykuuLkwt ¿kkLk ykÃkðwt, ÃkkýeLkk ¼hkðkLkk rLkÞtºký {kxu {køkoËþoLk ykÃkðwt. s{eLkLkwt
Äkuðký hkufðk yLku fktÃk ò{ ÚkðkLku fkhýu ®Mk[kELkkt MkkÄLkkuLku LkVk{kt Úkíkkt yxfkððk {kxu
Mkk{qrnf «ÞíLkku fhðk òuEyu.
(3) s{eLkLku Mkk{qrnf «ÞíLk îkhk ÃkkAe V¤ÿwÃk çkLkkððkLkwt yuf WËknhý yk {swçk Au.
W¥kh «ËuMk{kt íkunhe rsÕ÷k{kt ykðu÷k Lkøk[kIË økk{{kt yuf Mk{Þu støk÷ku fÃkkE Lkkþ ÃkkBÞk
íkÚkk s{eLkLkwt Äkuðký {kxu «{ký{kt ÚkÞwt níkwt. E.Mk. 1987{kt ©e þku¼Lk®Mkn ¼tzkhe
MkuLkk{ktÚke rLkð]¥k ÚkELku ßÞkhu ÃkkuíkkLkk økk{ ÃkkAk ykÔÞk íÞkhu yk ÃkrhÂMÚkrík òuELku MíkçÄ
ÚkE økÞk. íkuyku 6 {rnLkk Ãk[e økk{Lkk {w¾e çkLÞk yLku íku{ýu økk{ rðfkMkLke rðr¼LLk
ÞkusLkkyku þY fhðkLke ònuhkík fhe. sðknh hkusøkkh ÞkusLkk îkhk yu{Lku ÷kufLkwt Mkkhwt
Mk{ÚkoLk {éÞwt. 1990{kt ðLkrð¼køk îkhk s÷rð¼ksfLkk rðfkMkLkk yuf ÷½w fkÞo¢{ {kxu 30
nuõxh Wßsz s{eLk ÃkMktË fhðk{kt ykðe. yk s{eLk Ãkh Zkuh [khðk Ãkh «ríkçktÄ {qfðk{kt
ykÔÞku yLku íku{kt #Äý yLku [khk {kxu ð]ûkkhkuÃký fhkÞwt. yk [khkLku Ãkkzkuþe økk{Lku ðu[eLku
ÃkiMkk yufrºkík fhðk{kt ykÔÞk. ©e ¼tzkheyu yk ÃkiMkkLkku WÃkÞkuøk økk{Lkk rðfkMk yLku
ò¤ðýeLkk fk{ku{kt fÞkuo. økk{Lkk yk Mkk{qrnf «ÞíLkÚke ynªLkk rLkðMkLkíktºk Ãkh ¼khu
yMkh ÚkE. yk rðMíkkh{kt ¼usLkwt «{ký ðæÞwt yLku økk{Lkk ÃkkýeLkk Mºkkuík ÃkkAk ¼hkE
økÞk. yk «ÞíLkkuÚke MÚkkrLkf ÷kufkuLku ÃkkuíkkLkk ËirLkf SðLk {kxuLkk «kf]ríkf MktMkkÄLkku ÃkkAk
Mkw«kÃÞ ÚkÞkt.
• WÃk¼kuõíkkðkË íkÚkk Lkfk{k WíÃkkËLkku
– ykÄwrLkf Mk{ksLke WÃk¼kuøkLke yksLke ÃkØríkyku ÃkwLk:y«kÃík MktMkkÄLkkuLku ½xkze hÌkku Au íkÚkk
rLkðMkLkíktºkLku rð»kÞwõík çkLkkðe hÌkku Au. ykiãkurøkf Ëuþkuu rðïLke fw÷ ðMíkeLke 20 xfk sux÷e ðMíke
Ähkðu Au. Ãkhtíkw, íkuyku rðïLkk 80 xfk sux÷k MktMkkÄLkkuLku WÃkÞkuøk fhu Au íkÚkk 80 xfk sux÷ku f[hku
WíÃkLLk fhu Au. WÃk¼kuøkLke heík¼kík «kf]ríkf MktMkkÄLkku ÍzÃkÚke ½xkze hÌkk Au íkÚkk rðr¼LLk
Mk{kòu{kt WÃk¼kuøkLke yMk{kLkíkkyku ðÄkhe hÌkkt Au.
– fkuEÃký ÔÞÂõíkLkk hku®sËk SðLk{kt ðÃkhkíke ðMíkwyku yLku MkuðkykuLkk WíÃkkËLk{kt «f]rík{ktÚke «kÃík
Úkíke çkÄe fk[e Mkk{økúeyLku QòoLkk WÃkÞkuøkLke ykÃkýu økýíkhe fheyu íkku ÃkÞkoðhýLkwt ¼khu LkwfMkkLk
ÚkÞu÷wt òuðk {¤þu. fkuE yuf fwxwtçk, þnuh fu Ëuþ{kt ÚkLkkhk, yrík WÃkÞkuøkLkk yktfzk yux÷k {kuxk
486
Au fu ykÃkýLku íkuLke Ãkh rðïkMk Lkk ykðu. su{fu, rðfrMkík Ëuþku{kt «rík ð»ko ËMk nòh fhkuz
zççkkyku, çkkux÷ku, Ã÷kÂMxfLkk ¾ku¾ktyku yLku fkøk¤Lkk fÃkkuLku VUfe Ëuðk{kt ykðu Au. ‘ðkÃkheLku VUfe
ËuðkÞ’ yuðe ðMíkwyku yk f[hk{kt ¾qçk {kuxk «{ký{kt ðÄkhku fhu Au. ¼khík{kt rn{k[÷ «Ëuþyu
Ã÷kÂMxfLkk WíÃkkËLk yLku WÃkÞkuøkLku rLkÞtrºkík fhLkkhwt Ãknu÷wt hkßÞ níkwt. yk hkßÞu Ëhuf «fkhLkk
Ãkkur÷ÚkeLk Ãkì®føk Ãkh «ríkçktÄ {qfðkLkku «Míkkð {qõÞku níkku.
– WÃk¼kuõíkkðkËLkku MktçktÄ Mkíkík Lkðe-Lkðe ðMíkwykuLke ¾heËe MkkÚku nkuÞ Au. SðLkLke sYhe
ykð~ÞfíkkykuLku Ãkqhe fhðkLku çkË÷u ðMíkwykuLke ¾heËeLke ytíkhneLk RåAkyku Ãkqhe fhðk{kt ykðfLkku
ðÄw{kt ðÄw ¼køk ÷kufku ðkÃkhe ¾heËkÞ [u. yuLke Mkk[e WÃkÞkurøkíkk Ãkh çknw æÞkLk yÃkkíkwt LkÚke.
WÃk¼kuõíkkðkËÚke VkÞËku fhíkkt WíÃkkËfkuu îkhk ÷kufkuLku ¾heËe fhðk {kxu «kuíMkkrník fhíkkt yuf
yÃkurûkík Ãkrhýk{ yu ykðu Au fu, ðMíkwLkk xfkWÃkýkLkk y¼kðu yÚkðk íkku VìþLk çkË÷kððkÚkesqLke
ðMíkwykuLkku ÷kufku íÞkøk fhu Au.
– rðfrMkík Ëuþku{kt ykðe MkMíke, VUfe ËuðkÞu÷e ðMíkwykuÚke Wfhzk Q¼hkE hÌkkt Au, yk ðMíkwyku yuðe
nkuÞ Au fu íku Úkkuzk Mk{Þ{kt çkøkze òÞ Au íkÚkk íkuLke {hk{ík fhðe þõÞ LkÚke. fux÷efðkh WíÃkkËLkLke
ònuhkík fhLkkhk Wãkuøkku WÃk¼kuøkLke ðMíkwykuLkku MktÃkqýo WÃkÞkuøk ÚkkÞ íku ¾hu¾h ½MkkE òÞ íkuLkk
fhíkkt çknw Ãknu÷uÚke s yu{Lku {kLkrMkf Míkhu sqLke çkLkkðe Ëu Au.
– Mk{økú rðï{kt WÃk¼kuõíkkðkËe Mk{kòu{kt Lkfk{e ðMíkwyku {kuxk «{ký{kt ykÃkýk ÃkÞkoðhýLku LkwfMkkLk
fhe hÌkwt Au. {kLkðeLke WíÃkkËLk yLku WÃk¼kuøkLke MktÞwõík «r¢ÞkykuÚke ½Lk, «ðkne yLku ðkÞwYÃku
yríkþÞ f[hku WíÃkLLk ÚkE hÌkku Au. økúk{eý y™u þnuhe f[hkLkk «çktÄLke Mk{MÞkyku y÷øk-y÷øk
Au.
– økúkBÞ rðMíkkhku{kt LkkLkwt fË-rðMíkkh Ähkðíkk nkuðkÚke Ãknu÷kt Mker{ík {kºkk{kt s f[hku WíÃkLLk fhíkkt
níkkt. yLku yuLkwt ÃkwLkðko[Lk fhðk{kt ykðíkwt níkwt. ykiãkurøkf ¢ktrík ÃkAe ðMíkwykuLkk WíÃkkËLkLke yíÞtík
sxr÷ xufLkku÷kursf÷ «r¢ÞkykuÚke f[hkLkk rLkfk÷Lke ÞkuøÞ ÔÞðMÚkk LkÚke. þnuhe fu ykiãkurøkf
rðMíkkhku fkøk¤, xeLkLkk zççkkyku, çkkux÷ku, Ã÷kÂMxf [k{zwt, ¾LkeòuLkk Lkfk{k ¼køkku íkÚkk
Ëðk¾kLkktykuLkk f[hkLkk YÃk{kt yLku stíkwLkkþfkuLkkt ðÄw WÃkÞkuøk, {]ík Ãkþwyku, {kLkðe íkÚkk ÃkþwykuLkk
{¤{qºk ðøkuhu f[hku WíÃkLLk fhu Au. yk f[hkLkwt fkuE ykŠÚkf {qÕÞ nkuíkwt LkÚke. yk{, ðMíkwykuLkku
ðÄw WÃk¼kuøk, Lkfk{e ðMíkwyku çkkçkíku ykðk yr¼øk{Lku fkhýu ÃkÞkoðhý Ãkh íkuLke yMkhku ÚkE hne
Au.
• ðMíkwykuLkk ðÃkhkþ{kt ½xkzku, ÃkwLkoðÃkhkþ, ÃkwLk[ko÷Lk
(1) fkuEÃký f[hk fu Lkfk{e ðMíkwLkk «çktÄ {kxu ½xkzku, ÃkwLkðoÃkhkþ, ÃkwLkðko[Lk (ytøkúuSLkk ºký R’s
Reduce, Re-cycle)Lkku ÏÞk÷ Lkðku Au.
(2) ykuAku çkøkkz Lk Úkðku òuEyu yu Ëhuf Mk{ksLkwt ÷ûÞ nkuðwt òuEyu. su{ fu, Ã÷kÂMxfLke fkuÚk¤eykuLku
çkË÷u fkÃkz fu þýLke ÃkwLkðoÃkhkþ{kt ÷E þfkÞ yuðe Úku÷eykuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
 487
(3) rðfrMkík Ëuþku{kt f[hkLkku WÃkÞkuøk Qòo WíÃkLLk fhðk ÚkkÞ Au. íÞkt ykiãkurøkf Lkfk{k f[hk{ktÚke
su{ fu Äkíkwyku yLku hMkkÞýku{ktÚke (Ãkkhk yLku LkkRxÙef yurMkz) VheÚke WÃkÞkuøkk{t ÷E þfkÞ yuðe
ðMíkwyku çkLkkððk {kxuLke Lkðe xufTLkku÷kìSLkku rðfkMk ÚkÞku Au.
(4) hMkkuzkLkk f[hk{ktÚke r{© fu sirðf ¾kíkh çkLkkðe þfkÞ yÚkðk {u÷k øktËk Ãkkýe{ktÚke çkkÞkuøkìMk
Ã÷kLx{kt #Äý çkLkkðe þfkÞ.
(5) fux÷ef Lkfk{e ðMíkwyku suLkku íku{Lkk {q¤YÃku WÃkÞkuøk fhe Lk þfkÞ íku{Lku Wãkuøk{kt ÃkAe {kuf÷e
þfkÞ, suÚke íkuLkwt rð½xLk fheLku íku{Lkku MktMkkÄLkLke su{ WÃkÞkuøk fheLku yuðe s yuf Lkðe ðMíkw çkLkkðe
þfkÞ. su{fu Ã÷kÂMxf, Äkíkw, fk[Lkk xwfzkykuLkwt ÃkwLkðko[Lk fhe Lkðe ðMíkw çkLkkðe þfkÞ Au.
su Lkfk{e Mkk{økúeyku ÃkwLkðoÃkhkþ fu ÃkwLk[ko÷Lk þõÞ Lk nkuÞ íku{Lkku ÞkuøÞ rLkfk÷ fhðku suÚke, íkuLke «ríkfq¤
yMkh ÃkÞkoðhý Ãkh Lkk Ãkzu.
(6) Íuhe f[hkLkku Ãkqhku WÃkÞkuøk fheLku ÞkuøÞ rLkfk÷ fhðku.
(7) økxhku, WãkuøkkuLkk «Ëqr»kík ÃkkýeLkûkku ÞkuøÞ WÃk[kh fhe, íku{ktLke fk[e Mkk{økúeLku y÷øk fheLku,
ÃkkýeLku LkËe fu s¤kþÞku{kt Akuzðwt, ÃkwLkðoÃkhkþ ÃkwLk[ko÷LkLkk rMkØktíkLkku yk ¢{{kt y{÷ Úkðku
òuEyuu.
(8) f[hkLkku MkkiÚke Mkkhku rðfÕÃk íku{kt ½xkzku fhðkLkku Au.
(9) çkeòu Mkðkuo¥k{ WÃkkÞ íkuLkku ÃkwLkðoÃkhkþ fhðkLkku Au.
(10) ºkeòu ytrík{ rðfÕÃk f[hkLkk ÃkwLk[ko÷LkLkku Au. su{kt yuf Lkfk{k ÃkËkÚkoLku yuf MktMkkÄLk{kt [ku¬MkÃkýu
YÃkktíkrhík fhe þfkÞ.
• ytøkúuSLkk 3R’s (½xkzku, ÃkwLkðoÃkhkþ, ÃkwLk[ko÷Lk)Lkku rMkØktík
fkuEÃký ÔÞÂõík, WãkuøkÚke þY fheLku Mk{økú ËuþLke «íÞuf ÔÞÂõík yk rMkØktíkLku yLkwMkhe þfu Au su
yk {wsçk Au.
(1) ¾kuhkf, Ãkkýe, fkøk¤, Qòo ðøkuhu fkuEÃký MktMkkÄLkLke sux÷e sYh nkuÞ yux÷kLkku s WÃkÞkuøk
fhðku.
(2) fkuEÃký Lkfk{e ÷køkíke ðMíkw çkeS fkuELku WÃkÞkuøke nkuÞ íkku íkuLku ykÃke Ëuðe. su{fu, sqLkkt fÃkzktLku
VUfe ËuðkLku çkË÷u sYrhÞíkðk¤kLku íku ykÃke Ëuðk. hMkkuzk{kt íkÚkk Lnkðk {kxu ðÃkhkÞu÷k ÃkkýeLkku
WÃkÞkuøk çkkøk{kt fhðku.
(3) fkøk¤, fk[, Ã÷kÂMxf, Äkíkw ðøkuhuLkwt ÃkwLk[ko÷Lk þõÞ Au. ykÚke, ykðe Lkfk{e ðMíkwyku su-íku
WãkuøkkuLku ÃkkAe ykÃkðe.
(4) ík{khk Mkqfk, ¼eLkk f[hkLku y÷øk fhðk. hMkkuzkLkk ¼eLkk f[hk{ktÚke {kuxk¼køku r{©¾kíkh çkLkkðe
þfkÞ Au. ßÞkhu, {kuxk¼køkLkk Mkqfk f[hkLkwt ÃkwLk[ko÷Lk þõÞ Au.
488
(5) þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe MxkEhkuVku{ yLku fux÷kf rðþu»k «fkhLkkt Ã÷kÂMxfku suðe sið yrðLkkþe ðMíkwykuLkk
WÃkÞkuøkÚke Ëqh yuðwt òuEyu. Lkfk{kt VUfe Ëuðk{kt ykðíkkt MxkEhkuVku{ yLku Ã÷kÂMxfLkk rð½xLk{kt
MkUfzku ð»kkuo ÷køku Au. {kuxk¼køkLkk Ã÷kÂMxfLkwt ÃkwLk[ko÷Lk þõÞ Au. Ãkhtíkw íku{kt ®f{ík MktMkkÄLk Qòo
ðÃkhkÞ Au.
(6) f[hku MkkðosrLkf MÚk¤kuyu Lkk VUfðku. íku y™uf hkuøkku WíÃkLLk fhe þfu íku{ Au. f[hkLkku ÞkuøÞ rLkfk÷
yu Lkfk{e ðMíkwykuLkk «çktÄLkwt {n¥ðÃkqýo ½xf Au.
(7) yuf òøk]ík Lkkøkrhf yLku WÃk¼kuõíkk íkhefu yuðe ðMíkwyku Lkk ¾heËðe fu suLkwt Ãkì®føk yLkuf Ãkz
çkLkkðeLku ¼khu¾{ ÚkÞu÷wt Lkk nkuÞ. yuðe ðMíkwykuLkku ykøkún hk¾ku fu su {q¤¼qík heíku sirðf Mkk{økúe{ktÚke
çkLku÷e nkuÞ.
• ÃkÞkoðhý Mkwhûkk Äkhku
– E.Mk. 1986{kt çkLkkððk{kt ykðu÷ku ÃkÞkoðhý Mkwhûkk Äkhku yu yuf {n¥ðÃkqýo çktÄkhýeÞ ËMíkkðus
Au. yuLkk ÃkkÞk{kt yktíkhhk»xÙeÞ yLkw¼ðku Au. E.Mk. 1972Lkk sqLk{kt, Mxkìfnku{{kt ykÞkursík
‘MktÞwõík hk»xÙ {kLkð ÃkÞkoðhý’ Mkt{u÷Lk{kt fhðk{kt ykðu÷e ònuh ½ku»kýkLkk WÆuþLke çkkðLkkLku
fkÞËku çkLkkðeLku ¼khík Mkhfkhu y{÷{kt {qõÞku Au.
– ¼khík{kt ÃkÞkoðhý ytøkuLkk fkÞËk «íÞûk fu Ãkhkuûk MðYÃku Ãknu÷kt Ãký níkkt. Ãkhtíkw, ÃkÞkoðhýLke Mkwhûkk
{kxuLkku yuf Mkk{kLÞ fkÞËku çkLkkððku sYhe níkku. Ãknu÷kt su fkÞËkyku níkkt íku fhíkkt yíÞkhLkk
fkÞËkyku rðþu»k «fkhLkk «Ëq»kýku, ½kíkf ÃkËkÚkkuo Ãkh furLÿík níkkt. Ãknu÷ktLkk fkÞËkykuLkku ÃkÞkoðhý
MkkÚkuLkku MktçktÄ Ãkhkuûk níkku.
– yk fkÞËkyku s{eLkLkk WÃkÞkuøkLku rLkÞtrºkík fhíkk, hk»xÙeÞ WãkLkku yLku y¼ÞkhÛÞkuLku Mkwhûkk
ykÃkLkkhk, ðLÞ SðkuLku Mkwhûkk ykÃkLkkhk níkkt. Ãkhtíkw, yuðku fkuE ÔÞkÃkf Äkhku Lknkuíkku yLku ÃkÞkoðhý
MktçktrÄík òu¾{kuLkkt fux÷ktf ÃkkMkktyku fkÞËkLkk hûký nuX¤ ykðíkkt Lknkuíkkt. ÃkÞkoðhý ytøkuLkk ¼krð
òu¾{kuLku yxfkððk íkÚkk ykiãkurøkf yLku ÃkÞkoðhý MkwhûkkLke ÔÞðMÚkk{kt yLkuf ¾k{eyku níke.
– MkwhûkkLkk ykðkt çknwrðÄ ÃkkMkktyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷e nkuÞ yuðe rLkÞ{Lk yusLMke (MktMÚkk)Lke sYrhÞkík
níke. yux÷u yuf yuðe Mk¥kkLke sYh níke su ÃkÞkoðhý MkwhûkkLke ÷ktçkkøkk¤kLke sYrhÞkíkkuLkwt yæÞÞLk,
ykÞkusLk yLku íkuLkku y{÷/fkÞkoÂLðík fhu íkÚkk ÃkÞkoðhý ykfÂM{f òu¾{kuLku xk¤¤kLke ÔÞðMÚkk fhu
íku{s yuLkku Mk{LðÞ fhu.
– ÃkÞkoðhýLke çkøkzíke ÃkrhÂMÚkríkLke ®[íkk ðÄe jne nkuðkÚke ÃkÞkoðhý Mkthûký Äkhku çkLkkððk{kt
ykÔÞku. E.Mk. 1970Lkk ËkÞfk{kt ÃkÞkoðhý Mkthûký yuf hk»xÙeÞ «kÚkr{fíkkLkku rð»kÞ çkLke økÞku.
òufu, yksu ÃkÞkoðhý MkwhûkkLku {kxu yuf ÔÞkÃkf Mkk{kLÞ Äkhku nkuðk Aíkkt ÃkÞkoðhýwt LkwfMkkLk ðÄíkwt
hÌkwt Au.
 489
– ÃkÞkoðhýLku çk[kððk {kxu yk ÄkhkLkku fzf y{÷ fhðku Ãkzþu. yk ÄkhkLkku y{÷ fhðk {kxu «òLke
¼køkeËkhe yLku Mk{ÚkoLk, Mkt[kh {kæÞ{ku, «þkMkfku, Lkerík{qÕÞku ½zLkkhkyku, òýfkh LkøkhÃkkr÷fkyku,
íkk÷e{ Ãkk{u÷k xufLkku¢uxkuLkwt Ãký Mk{ÚkoLk nkuðwt sYhe Au. suÚke ÃkÞkoðhý çkøkzíkwt yxfkðe þfkÞ.
• nðk «Ëq»ký «ríkçktÄ yLku rLkÞ{Lk Äkhku (The Air Prevention and Control of Pollution
Act)
– E.Mk. 1981{kt Mkhfkhu «Ëq»kýLku rLkÞtrºkík fhíkku yLku nðkLku MðåA hk¾ðk {kxu yk Äkhku çkLkkÔÞku.
yuLkkt MktrðÄkLk {wsçk, nðkLkk «Ëq»kýLkk Mºkkuíkku suðkt fu, ðknLkku, Wãkuøkku, ðes{Úkfku ðøkuhuLku
rLkrùík {ÞkoËkÚke ðÄw fý ÃkËkÚkkuo, MkeMkwt, MkÕVh zkÞkuõMkkEz, fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz, LkkExÙkusLk
ykuõMkkEz, fkçkoLkLkk çkk»ÃkeÞ r{©ýku yÚkðk yLÞ Íuhe ÃkËkÚkkuoLku nðk{kt AkuzðkLke {LkkE hnuþu.
– yk {kxu Mkhfkhu ðkíkkðhý{kt yLku çkeò fux÷kf Mºkkuík Ãkh «Ëq»kýLkwt «{ký {kÃkðk {kxu «Ëq»ký
rLkÞtºký çkkuzo çkLkkÔÞtwt Au. yuLku «rík ËMk ÷k¾ yÚkðk r{÷eøkúk{ fu {kE¢kuøkúk{ ½Lk{exhËeX {kÃkðk{kt
ykðu Au. Wãkuøkku, ðknLkku îkhk Akuzðk{kt ykðíkk fýÃkËkÚkkuo y™u økìMkkuLku nðkLkk Lk{qLkkLke íkÃkkMk
fhLkkhk WÃkfhýÚke {kÃkðk{kt ykðu Au.
yk Äkhku Ãk]ÚðeLkkt «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk Mkthûký {kxu çkLkkÔÞku Au. yk ÄkhkLkku {wÏÞ WÆuþ yk {wsçk
Au :
(A) nðkLkk «Ëq»ký Ãkh «ríkçktÄ, íkuLkku yxfkð yLku íkuLkk «Ëq»kýLkwt «{ký ½xkzðkLke ÔÞðMÚkk
fhðe.
(B) Äkhku y{÷{kt {qfðk {kxu fuLÿeÞ yLku hkßÞLkkt çkkìzkuoLke MÚkkÃkLkk fhðe.
(C) yk ÄkhkLke òuøkðkEykuLkwt y{÷efhý fhkððk {kxuLke Mk¥kkyku yLku «Ëq»ký yxfkððk
ytøkuLkk fkÞkuo yk çkkuzoLku MkkUÃkðk.
• çkkìzoLke Mk¥kkyku yLku fkÞkuo
– fuLÿeÞ çkkìzoLkwt {wÏÞ fkÞo Ëuþ{kt nðkLke økwýð¥kkLku MkwÄkhðkLkwt, nðkLkk «Ëq»kýLku yxfkððkLkwt rLkÞtºkýLke
òuøkðkEykuLkwt y{÷efhý fhkððkLkwt Au. yk çkkìzo nðkLke økwýð¥kk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e çkkçkíkku Ãkh fuLÿ
MkhfkhLku Mk÷kn ykÃku Au, hkßÞkuLkk çkkìzoLke «ð]r¥kykuLkku Mk{LðÞ fhu Au, xufrLkf÷ {ËË yLku
{køkoËþoLk ykÃku Au.
– nðkLke økwýð¥kk ytøkuLkk {kÃkËtz Lk¬e fhu Au. nðkLkk «Ëq»ký MkkÚku MktçktrÄík çkkçkíkku ytøkuLke {krníkeykuLku
yufrºkík fhe íku{Lkwt «Mkkhý fhu Au yLku ÄkhkLke òuøkðkEyku îkhk Lk¬e fhðk{kt ykðu÷kt çkeò fkÞkuo
Ãký fhu Au.
• hkßÞ «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzo :
– hkßÞ «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzoLku nðkLkkt «Ëq»kýLku yxfkððk yLku rLkÞtrºkík fhðk ytøkuLkk fkuEÃký
rð»kÞ Ãkh hkßÞ MkhfkhkuLku Mk÷kn ykÃkðkLke Mk¥kk Au. íku{Lku fkuE Ãký ÞkuøÞ Mk{Þu fkuEÃký
490
ykiãkirøkf Ã÷kLxLku, rLkÞtºkf WÃkfhýkuLku yÚkðk WíÃkkËLk «r¢ÞkLku íkÃkkMkðkLkku yLku «Ëq»ký rLkÞtºkýLku
{kxu WãkuøkkuLku sYhe Ãkøk÷kt ¼hðkLkku ykËuþ ykÃkðkLkku yrÄfkh Au. yuLku {kxu hkßÞ çkkìzo fkuE
«Þkuøkþk¤kLke MÚkkÃkLkk Ãký fhe þfu yÚkðk fkuE «MÚkkrÃkík «Þkuøkþk¤kLku {kLÞíkk ykÃke þfu Au.
– hkßÞ MkhfkhkuLku yk «Ëq»ký rLkÞtºký rðMíkkhkuLke ònuhkík fhðkLke íkÚkk ðknLkku{ktÚke çknkh Lkef¤íkk
Äw{kzkyku ytøku {kÃkËtz Lk¬e fhðkLke yÚkðk fux÷kf ykiãkurøkf Ã÷kLxLkku WÃkÞkuøk fhðk Ãkh «ríkçktÄ
{qfðkLke Ãký Mk¥kk Au.
• Mkòyku fu Ëtz :
– hksÞ çkkìzo îkhk Lk¬e ÚkÞu÷k «{kýÚke nðk «Ëq»kfku çknkh fkZíkk ykiãkurøkf yuf{kuLkk {kr÷fkuLku
Mkò fhðk{kt ykðþu. çkkìzo nðkLkwt «Ëq»ký Vu÷kðíkk ykiãkurøkf yuf{kuLkk {kr÷fku Ãkh ytfwþ {qfðk
{kxu fkuxo{kt yhS fhe þfu Au.
– ÄkhkLke fkuE òuøkðkE yÚkðk fkuE ykËuþLkwt fkuE Ãký WÕ÷t½Lk Wãkuøk [÷kðLkkhe ÔÞÂõíkykuLku ºký
{rnLkk MkwÄeLke su÷ yÚkðk 10,000 YrÃkÞkLkku Ëtz yÚkðk çktLku Mkò ÚkE þfu Au yLku òu yu ÃkAe
Ãký íkuLkwt WÕ÷t½Lk [k÷w hnu íkku Ãknu÷kt WÕ÷t½LkLke Mkò fÞkO ÃkAe WÕ÷t½LkLkk «íÞuf rËðMk ËeX Yk.
5000 MkwÄeLkku ðÄkhku Ëtz ¼hðkLkku ykËuþ Ãký ykÃke þfu Au.
• nðkLkk «Ëq»kýLku yxfkððk {kxu yuf òøk]ík LkkøkrhfLke Vhòu
(1) ík{khe ykMkÃkkMkLkk nðkLkwt «Ëq»ký Vu÷kðíkkt ðknLkLkk Lktçkh LkkUÄeLku {køko ÃkrhðnLk f[uhe (R.T.O.)
fu «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzoLku òý fhðe.
(2) nðkLkwt «Ëq»ký fhíkkt ykiãkurøkf yuf{kuLke òý «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzoLku fhðe yLku íku ytøku fkuE
Ãkøk÷kt ÷uðkÞkt fu Lknª íkuLke ¾kíkhe {u¤ððe.
(3) LkSfLkk ytíkhu [k÷eLku sðwt yÚkðk MkkRf÷Lkku WÃkÞkuøk fhðku. yrLkðkÞko nkuÞ íkku s ðknLkLkku
(4) þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe MkkðosrLkf ðknLkLkku WÃkÞkuøk fhðku.
(5) MktçktÄeyku yLku r{ºkkuLke MkkÚku ðknLkkuLke ¼køkeËkhe fhðe.
(6) yìh £uþLkMko yÚkðk çkeò yuhkuMkku÷ fu M«uLke ðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk Lkk fhðku. yu{kt õ÷kuVku^÷kuhku
fkçkoLk nkuÞ Au su ykuÍkuLkLkk MíkhLku LkwfMkkLk fhu Au.
(7) ¾ktMke fu Aªf ¾kíke ð¾íku Y{k÷Lkku WÃkÞkuøk fhðku. íkuLku ykzku hk¾ðku suÚke [uÃk Vu÷kíkku yxfkðe
þfkÞ.
(8) ònuh{kt fu MkkðosrLkf MÚk¤kuyu Äw{úÃkkLk fhðwt Lknª.
(9) su fkuE ÔÞÂõík fu Wãkuøkku nðkLkwt «Ëq»ký Vu÷kðíkkt nkuÞ íkuLke òý rsÕ÷k f÷uõxh suðkt MÚkkrLkf
yrÄfkheyku, «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzoLku, ðíko{kLkÃkºkku - «uMkLku òý fhðe suÚke su-íku ÔÞÂõík rðhwØ
íkuLkkt Ãkøk÷kt ÷uðkÞ, yk Ëhuf LkkøkrhfLke Vhs Au.
nðkLkwt «Ëq»ký hkufðwt yLku nðkLke økwýð¥kk ò¤ðe hk¾ðe yu «íÞuf LkkøkrhfLke sðkçkËkhe Au.
 491
• ÃkkýeLkwt «Ëq»ký yxfkð yLku rLkÞtºký Äkhku
– ÃkkýeLkk «Ëq»kýLku yxfkððk {kxu ¼khík Mkhfkh îkhk E.Mk. 1974{kt yk Äkhku ½zðk{kt ykÔÞku Au.
s¤kþÞku{kt rðr¼LLk «Ëq»kfkuLkk «{kýLke Ëu¾hu¾ hk¾eLku yu{Lkk {q¤ Mºkkuíkku Ãkh s yu{Lkwt rLkÞtºký
fhðwt yLku «Ëq»kýLku Vu÷kðkLkkhk ÷kufkuLku Mkò fhðe ðøkuhu.
– s¤«Ëq»ký yxfkððkLkku {wÏÞ WÃkkÞku{kt ÃkkýeLkk «Ëq»kýLku yxfkððwt, rLkÞtrºkík fhðwt, ½xkzðwt yLku
ÃkkýeLke MðåAíkkLke ò¤ðýe fhðe yÚkðk íkuLku ÃkwLk: MðåA çkLkkððwt íku yk ÄkhkLkk {wÏÞ WÆuþku Au.
Ãkkýe{kt «Ëq»kýLke Ëu¾hu¾Lku {kxu fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkhkuyu «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzo çkLkkÔÞk Au.
• «Ëq»ký çkkìzoLkkt fkÞkuo :
– ¼khík{kt Ãkkýe «Ëq»kýLke Mk{MÞkyku {kxu Ãkøk÷kt ÷uðk {kxu Mkhfkh÷u ‘«Ëq»ký çkkìzo’Lku fux÷e sYhe
Mk¥kkyku ykÃku÷e Au. ÄkhkLke òuøkðkEykuLkku ¼tøk fhðk {kxu Ëtz yLku Mkò Mkq[ðe Au. ÃkkýeLke íkÃkkMk
{kxu fuLÿeÞ yLku hkßÞ Míkhu «Þkuøkþk¤kyku MÚkkÃkðk{kt ykðe Au.
– suLkk îkhk ÃkkýeLkk «Ëq»kýLke ykfkhýe fhe þfkÞ íkÚkk Ëku»k Lk¬e fhðk {kxuLkk {kÃkËtz Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞk Au. fuLÿ yLku hkßÞ çkkìzoLku fux÷ktf fkÞkuo yLku Mk¥kkyku MkkUÃkðk{kt ykðe Au su yk
{swçk Au.
(y) fuLÿeÞ çkkìzo : fuLÿeÞ çkkìzoLku ÃkkýeLkk «Ëq»kýLkk yxfkð yLku rLkÞtºký {kxuLke fkuEÃký çkkçkík
{kxu MkfkhLku Mk÷kn ykÃkðkLke Mk¥kk Au. íku hkßÞ çkkìzoLkk fkÞkuoLkk Mk{LkÔÞLkwt yLku rððkËkuLkku
Wfu÷ ÷kððkLkwt fk{ fhu Au. ÃkkýeLkk «Ëq»ký çkkçkíku íkÃkkMk yLku MktþkuÄLk {kxu fuLÿeÞ çkkìzo
hkßÞLkk çkkìzoLku xufrLkf÷ {ËË yLku {køkoËþoLk ykÃku Au Úkíkk yk «r¢Þk{kt ÷tøkÕLk ÷kufkuuLku
{kxu íkk÷e{Lke ÔÞðMÚkk Ãký fhu Au. Mk{qn {kæÞ{ku îkhk Ãkkýe «Ëq»ký rðþuLkk ÔÞkÃkf òøk]rík
fkÞo¢{kuLkwwt ykÞkusLk fhðwt yLku Ãkkýe «Ëq»ký MkkÚku MktçktrÄík yktfzkykuLkwt «fkþLk fhðwt suðk
fkÞkuo fhu Au. fuLÿeÞ çkkìzoLkwt {wÏÞ fkÞo ËuþLke LkËeyku, Mkhkuðhku, Íhýktyku, ík¤kð, fqðkykuLke
MðåAíkkLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkwt Au.
(çk) hkßÞk çkkìzo : hkßÞ çkkìzo, hkßÞ MkhfkhkuLku «Ëq»ký ytøkuLke fkuEÃký çkkçkíkku rðþu Mk÷kn
ykÃkkðLke Mk¥kk Ähkðu Au. íku s¤«Ëq»kýLkk yxfkð {kxu ÔÞkÃkf fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk fhu Au.
s¤«Ëq»ký rðþuLke {krníke {u¤ðeLku yuLkwt «Mkkhý fhu Au. fuLÿeÞ çkkìzoLkk MknÞkuøkÚke MktþkuÄLk
fkÞo¢{ku{kt yÚkðk yk «r¢Þk{kt Mkt÷øLk hnuíkk ÷kufkuLku íkk÷e{ ykÃku Au. íku øktËkÃkýeLke
økxhku/Lkefku yLku ykiãkurøkf WíMksoLkLkwt, sYhe WÃk[kh fhðkLkk Ã÷kLxkuLkwt, þwrØfhý Ã÷kLxkuLkwt
yLku rLkfk÷Lke ÔÞðMÚkkykuLkwt rLkheûký fhu Au íkÚkk øktËk Ãkkýe yLku çkeò çknkh Akuzðk{kt
ykðíkkt {u÷k ÃkkýeLkk WÃk[kh {kxu MkMíke yLku rðïkMkÃkkºk ÃkØríkykuLkku rðfkMk fhu Au.
– ¾uíke{kt øktËk ÃkkýeLkk WÃkÞkuøkLke ÞkusLkk çkLkkðu Au. òu WíMkŠsík ÃkËkÚkkuoLku s{eLk Ãkh Akuzðk
sYhe nkuÞ íkku íku{ktLkk f[hkLku ykuøkk¤e Lkkt¾eLku ykuAk{kt ykuAku nkrLkfkhf çkLkkðu Au. íku
492
WãkuøkkuLku {kxu MÚkkLk Lk¬e fhðk {kxu hkßÞ MkhfkhLku Mk÷kn ykÃku Au. çkkìzoLkk fk{ku fhðk
{kxu «Þkuøkþk¤kyku Ãký çkLkkðu Au.
– hkßÞ çkkìzo ÃkkMku ÃkkýeLkk «ðkn Ãkrh{ký yLku rðþu»kíkkykuLkk Mkðuoûký yLku ËMíkkðuòuLku {kxu
rLkÞwõík yrÄfkheyku ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððkLke Mk¥kk Au. WíMkŠsík ÃkËkÚkkuoLkk Lk{qLkk ¼uøkk
fhðk {kxe yLku íku Lk{qLkkyku {kxu ykøk¤Lke fkÞo-«ýk÷e Mkq[ððkLke Mk¥kk Au. MktçktrÄík
çkkìzoLkk Ãk]Úk¬h fhLkkh yrÄfkhe/rLk»ýkík ÃkkMku {kuf÷ðk{kt ykðíkk Lk{qLkkLke íkÃkkMk fhðe
yLku íkuLkk Ãkrhýk{Lkku ynuðk÷ su-íku çkkuzo ÃkkMku íku {kuf÷u yuðe íkuLke ÃkkMku yÃkuûkk hk¾ðk{kt
ykðu Au.
– çkkìzo yu ynuðk÷Lke yuf Lkf÷ MktçktrÄík WãkuøkLku {kuf÷ðe Ãkzu Au. çkkìzoLku ËMíkkðuòu, LkkUÄýe
Ãkºkfku hrsMxh yLku fkuEÃký ¼kiríkf ðMíkwLkwt rLkheûký fhðkLkku yrÄfkh Au yLku òu íkuLku yuðwt
÷køku Au fu ÄkhkLke ytíkøkoík fkuE yÃkhkÄ ÚkE hÌkku Au íkku yu fkuE Ãký søÞkLke szíke ÷E
þfu Au.
– «Ëq»ký Vu÷kðíkk yuf{kuLku {kxu ËtzLke òuøkøkðkE Au. yu{kt çkkìzo îkhk {ktøkðk{kt ykðu÷e
{krníke Lk ykÃkðe, fkuE Ëw½oxLkk fu y«íÞrþík fkÞo ytøkuLke {krníke ykÃkðk{kt rLk»V¤ hnuðwt
ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fkÞËkLkwt Ãkk÷Lk Lkk fhLkkh fkuE ÔÞÂõík fu MktMÚkkLku ºký {rnLkkLke
fuË yÚkðk 10,000 YrÃkÞkLkku Ëtz yÚkðk çktLkuLke Mkò ÚkE þfu Au yLku yu ÃkAe Ãký òu
fkÞËkLkwt WÕ÷t½Lk [k÷w hnu íkku hkusLkk 5000 YrÃkÞk ÷u¾u ðÄkhkLkku Ëtz fhðk{kt ykðe þfu
Au.
– fkuE yÃkhkÄLku {kxu Mkò Ãkk{u÷e fkuE ÔÞÂõík òu íku yÃkhkÄ {kxu VheÚke yÃkhkÄe Mkkrçkík
ÚkÞk íkku çkeò yLku ºkeò Ëtz ÃkAe yuLku ykuAk{kt ykuAe çku ð»koLke fuËLke Mkò fhe þfkÞ Au
yLku ÃkAe íkuLku ðÄkheLku Ëtz Mkrník Mkkík ð»koLke Mkò Ãký fhe þfkÞ Au.
• ÃkkýeLkwt «Ëq»ký yxfkððk {kxu yuf òøk]ík LkkøkrhfkuLke Vhòu :
(1) ÃkkýeLku «Ëqr»kík fhíke ÔÞÂõík rðþu çkkìzoLku òý fhðe.
(2) ½hLke Lkef, WãkuøkkuLke Lkefku{kt fu hMíkk ÃkhLkkt Lkk¤k{kt yuðku fkuE f[hku Lk Lkkt¾ðku fu su
s¤kþÞku{kt MkeÄku ¼¤e òÞ.
(3) Lkfk{e [eòu ðnuðzkððk MktzkMkLkk V÷þLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku. fkhý fu íku [eòu økkÞçk Úkíke
LkÚke Ãkhtíkw çkeS fkuE søÞkyu Vhe çknkh Lkef¤eLku ÃkkýeLku «Ëqr»kík fhþu.
(4) çkkøk{kt r{© ¾kíkh - fBÃkkuMxLkku WÃkÞkuøk fhðku. (hkMkkÞrýf ¾kíkhLkku Lknª.)
(5) ½h{kt ðtËkyku yÚkðk çkeò fexfku fu SðkíkkuLku {khðk {kxu ze.ze.xe. {u÷kurþÞkLk, yurÕzÙLk
suðk stíkwLkkþfkuLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku. yuLkk çkË÷u Sð-stíkwykuLku Ëqh fhðk Mkqfk ÷e{zkLkk
ÃkkLkLkku WÃkÞkuøk fhðku. ðtËk Ëqh fhðk çkkuhef Ãkkðzh{kt [ýkLkku ÷kux yLku Úkkuzef ¾ktz
Lkkt¾eLku íkuLke LkkLke-LkkLke økku¤eyku çkLkkððe.
 493
• ðLÞ «kýe Mkthûký Äkhku
– ¼khík ykÍkË ÚkÞk ÃkAe E.Mk. 1952{kt hk»xÙeÞ ðLkLkeríkLkwt ònuhLkk{wt çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞwt níkwt.
yu ÃkAe Ãký ðLkrðLkkþ Úkíkkt hnuíkkt. Mk{Mík ðLkLkeríkÚke ÃkwLkho[Lkk yLku ÃkwLk:Mk{eûkk fhðk{kt ykðe
níke. E.Mk. 198{kt 7{e rzMkuBçkhLkk hkus ¼khík Mkhfkhu Lkðe hk»xÙeÞ ðLkLkerík ònuh fhe níke.
1. ðLÞ«kýe Mkthûký Äkhku :
– E.Mk. 1972{kt ðLÞ «kýe Mkthûký Äkhku ÃkMkkh ÚkÞku. yk ÄkhkLkku MktçktÄ hk»xÙeÞ WãkLkku yLku
y¼ÞkhÛÞku ytøkuLkk ònuhLkk{k yLku Mkq[Lkkyku MkkÚku Au. yk Äkhku hkßÞkuLkk ðLÞ SðLkLkk nuX¤
yLÞ «kýeykuLkk rþfkh Ãkh íkÚkk yLÞ ðLkMÃkríkLkk fkÃkðk Ãkh «ríkçktÄ Au.
– ðLÞSðLk Mkthûký Äkhk{kt E.Mk. 2002{kt fhðk{kt ykðu÷ku MkwÄkhku ðÄw Mk¾ík Au yu íku MÚkkrLkf «ò
îkhk MktMkkÄLkkuLkk ÔÞkðMkkrÞf WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktÄ {qfu Au. yk MkwÄkhk{kt Mkk{wËkrÞf yLkk{ík
rðMíkkhkuLke MÚkkÃkLkkLkku Lkðku ÏÞk÷ hsq fhðk{kt ykÔÞku Au. íku{kt yLkuf rð¼kðLkkyku çkË÷kE Au.
su{fu, Ãkþwyku{kt nðu {kA÷eykuLkku Ãký Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au. rLkðMkLkíktºkkuLkwt Mkthûk{ MkwrLkrùík
fhðk {kxu íku{kt støk÷kuLkk WíÃkkËLkkuLku ÃkwLkÔÞkoÏÞkrík fhðk{kt ykÔÞk Au.
– Lkðk Mkwhûkk Äkhk{kt yLkuf ÃkrhðíkoLkku fhðk{kt ykÔÞk nkuðk Aíkkt íkuLkku òuEyu yuðku y{÷ ÚkÞku LkÚke.
støk÷ku{kt økuhfkLkqLke rþfkhÚke yLkuf økt¼eh «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au. ðLkrð¼køk{kt f{o[kheyku ðÄkheLku
yu{Lku SÃk, nrÚkÞkhku, hurzÞku WÃkfhýku ðøkuhu Ãkqhk Ãkkzðk òuEyu suÚke íkuykuyu økuhfkLkqLke rþfkh
Úkíkku yxfkððk Mkûk{ çkLku.
2. Ëtz fu òu¾{ku :
– yk Äkhk ytíkøkoík ykÃkðk{kt ykðu÷k ÷kÞLMkLke þhíkkuLkku ¼tf fhLkkh ÔÞÂõíkLku yÃkhkÄe {kLkðk{kt
ykðþu. yÃkhkÄ fhLkkhLku fuËLke Mkò, ðÄkheLku ºký ðhMk MkwÄeLke fhe þfkÞ yÚkðk ÃkAe 25,000
YrÃkÞkLkku Ëtz fu çktLku Mkòyku fhe þfkÞ Au.
– yLkwMkqr[ík-1-2Lkk ¼køk-2{kt LkkUÄðk{kt ykðu÷k fkuE Ãký «kýeLkk {ktMkLkku WÃkÞkuøk fhðku, ÃkþwykuLkk
[k{zkLke M{]ríkYÃk fkuE ðMíkwLkk WÃkÞkuøk {kxu, ykuAk{kt ykuAe yuf ð»koLke fuËLke Mkò yLku 25,000
YrÃkÞkLkku Ëtz ÚkE þfu Au. økwLkkLke økt¼ehíkkLkk «{kýu yk MkòLku ðÄkheLku 6 ð»ko MkwÄeLke Ãký fhe
þfkÞ Au. fkuE yuf yÃkhkÄ çkeS ðkh yLku yu ÃkAe Ãký fhðk{kt ykðu íkku ykuAk{kt ykuAk 2 ð»koLke
fuËLke Mkò ðÄeLku 6 ð»ko MkwÄeLke ÚkE þfu Au yLku ykLke MkkÚku Yk. 10,000 ËtzLke òuøkðkE Ãký
fhðk{kt ykðu Au.
3. òøk]ík Lkkøkrhf íkhefuLke Vhòu :
(1) òu fkuE ðLÞ «kýeLkku økuhfkLkqLke rþfkh Úkíkku nkuÞ yÚkðk íkku {khðk{kt ykðu÷k «kýeLku
swyku íkku ðLkrð¼køkLkk Wå[¥k{ MÚkkrLkf yrÄfkheLku òý fhðe. òu yu ytøku fkuE fkÞoðkne
Lkk ÚkkÞ íkku hkßÞLkk {wÏÞ ðLÞSðLk hûký yrÄfkhe MkwÄe yk {krníkeLke òýfkhe ykÃkðe.
494
(2) ðLÞSðLkLkku Lkkþ fheLku çkLkkðkÞu÷k WíÃkkËLkLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku yLku çkeò ÷kufku Ãký
íkuLkku WÃkÞkuøk Lk fhu íkuðku «[kh fhðku.
(3) þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe ÷kfzktLkku íkÚkk íku{kt çkLkkðkÞu÷e ðMíkwLkku WÃkÞkuøk ½xkzðku.
(4) ðktMk, ½kMk yLku ÷kfzk{ktÚke çkLkíkk fkøk¤Lkk ËwhwÃkÞkuøkLku yxfkðku. fkøk¤ yLku ÃkhçkerzÞkykuLkku
ÃkwLkhwÃkÞkuøk þõÞ nkuÞ íÞkt fhðku òuEyu.
(5) Mkhfkh ÃkkMku ËuþLke sið-rðrðÄíkkLkk MkthûkýLke ¾kíkhe {ktøke þfu yuðk sqÚkLke h[Lkk fhku.
(6) ÃkþwykuLku Eò Lk ÃknkU[kzðe. çkeòykuLku «kýeyku MkkÚku ¢qhíkkÚke ðíkoíkkt hkufðk. ÃkûkeykuLkk
{k¤kyku Lkk íkkuzðk íkÚkk çkå[ktykuLku þõÞ yux÷e {ËË fhðe.
(7) ½kÞ÷ Ãkþw-ÃkûkeykuLku þõÞ yux÷e {ËË fhðe.
(8) «kýe Mktøkúnk÷Þ{kt sLkkhkykuLku «kýeykuLku ÃkÚÚkh VUfeLku nuhkLk Lkk fhðk, yu{Lku fþwt ¾ðzkððwt
Lknª.
(9) òu ykMkÃkkMkLkk fkuE «kýeykuLku E÷ksLke sYrhÞkík nkuÞ íkku, ‘ç÷q ¢kuMk’Lkku MktÃkfo fhðku íkÚkk
E÷ks yLku rðþu»k¿kkuLke MkkhðkhLke sYrhÞkík nkuÞ íkku íku{Lku çkku÷kððk.
(10) ykMkÃkkMkLkk r{ºk-ðíkwo¤{kt sið-rðrðÄíkkLkk Mkthûký ytøkuLke Mk¼kLkíkk WíÃkLLk fhðe.
(11) sið-rðrðÄíkkLkk Mkthûký MkkÚku fkuE MktøkXLkLkk MkÇÞku çkLkku. ‘ðÕzo ðkEz Vtz Vkuh Lku[h
RÂLzÞk (WWF) çkkuBçku yLku Lku[h÷ rnMxÙe MkkuMkkÞxe (BNHS) fu fkuE MÚkkrLkf rçkLk-
Mkhfkhe MktøkXLk ðøkuhuLkk MkÇÞ çkLkðwt òuEyu.
• ðLk Mkwhûkk Äkhku
• ðLk Mkwhûkk Äkhku :
– ¼khík{kt ðLk (støk÷) MktMkkÄLkLke Mkwhûkk {kxu Mkki«Úk{ E.Mk. 1894{kt hk»xÙeÞ ðLkLkerík ònuh
fhðk{kt ykðe níke. yu ÃkAe E.Mk. 1920{kt íku{kt MkwÄkhku ÚkÞku. E.Mk. 1927{kt çkLku÷k ¼khíkeÞ
ðLk Äkhk{kt Ãknu÷ktLkk ðLk Mkwhûkk Äkhk ytøkuLkk çkÄk s fkÞËkykuLkku Mk{LðÞ fhðk{kt ykÔÞku. yk
Äkhkyu Mkhfkh yLku ðLk-rð¼køkLku ykhrûkík ðLkku çkLkkððkLkku yLku ykhrûkík støk÷kuLkku WÃkÞkuøk
{kºk Mkhfkhe fk{kuLku {kxu s fhðkLke Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe. ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLkk ÷k¼ {kxu E{khíke
÷kfzwt {u¤ððk Mkthrûkík støk÷ku çkLkkÔÞkt su{kt MÚkkrLkf «òLku MktMkkÄLkkuLku WÃkÞkuøk fhðk Ãkh «ríkçktÄ
níkku. fux÷ktf støk÷ku Ãkh økúk{ Mk{wËkÞkuLkwt rLkÞtºký níkwt yLku íku økúk{ðLkku fnuðkíkkt níkkt.
– yu ÃkAe ¼khík ykÍkË ÚkÞk ÃkAe Ãknu÷e ðLkLkerík E.Mk. 1952{kt hk»xÙeÞ ðLkLkeríkLkwt ònuhLkk{wt
çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞwt níkwt. yk fkÞËku E.Mk. 1980Lkk ËkÞfk MkwÄe y{÷{kt níkku. sÞkhu yu{
Mk{òÞwt fu {kºk E{khíke ÷kfzk {kxu støk÷kuLkwt Mkthûký ÞkuøÞ LkÚke. ðLkku{ktÚke «kÃík Úkíke Mkuðkyku
yLku yuLke siðe - ðirðæÞ suðe {qÕÞðkLk ÄhkunhLkk MkthûkýLkwt {n¥ð E{khíke ÷kfzk{ktÚke {¤íkkt
 495
{nuMkq÷ fhíkkt ðÄw Au. íkuÚke yuf Lkðku fkÞËku çkLkkððku sYhe çkLÞku. yux÷u E.Mk. 1980{kt ÚkÞu÷k
ðLkMkwhûkk Äkhk{kt E.Mk. 1988{kt íku{kt MkwÄkhku fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– E.Mk. 1952Úke 1988Lkk ð»kkuo{kt støk÷kuLkku ykx÷ku çkÄku Lkkþ ÚkÞku fu støk÷ku yLku íkuLkk WÃkÞkuøk Ãkh
yuf ¾kMk Lkerík çkLkkððe sYhe ÚkE økE Au. Ãknu÷ktLke ðLk LkeríkykuLkk fuLÿ{kt {nuMkq÷Lke ykðf
Q¼e fhðe yu {wÏÞ çkkçkík níke. E.Mk. 1980Lkk ËMkfk{kt yu MÃkü ÚkE økÞwt fu støk÷kuLkwt Mkthûký
yu{Lkkt yLÞ fkÞkuo {kxu Ãký sYhe Au. su{fu, {kxe yLku ÃkkýeLke ÔÞðMÚkkykuLkk Mkthûký {kxu íkÚkk
rLkðMkLkíktºkLku Mkwhrûkík hk¾ðk {kxu sYhe Au. yu{kt MÚkkrLkf «ò {kxu støk÷ku{ktÚke {¤íke ÃkuËkþku
yLku MkuðkykuLkk WÃkÞkuøkLke ÔÞðMÚkk Ãký níke. E.Mk. 1988{kt 7{e rzMkuBçkhLkk hkus ¼khík Mkhfkhu
Lkðe hk»xÙeÞ ðLkLkeríkLke ònuhkík fhe níke suLkk {wÏÞ WÆuþku yk {wsçk Au.
(1) ðLkkuLkk Mkthûký îkhk ÃkÞkoðhýeÞ ÂMÚkhíkk ò¤ððe, nkrLkfíkko heíku yMkh Ãkk{u÷k ðLkkuLke ÃkwLk:h[Lkk
fhðe.
(2) ËuþLkk rsLkurxf Mºkkuíkku, LkkUÄÃkkºk Sðði¿kkrLkf rðrðÄíkkLkk «ríkrLkrÄYÃku LkiMkŠøkf ðLkkuLkwt sLkík fheLku
ËuþLkk «kf]ríkf ðkhMkkLku yxfkððk.
(3) s{eLk Äkuðký yLku ½MkkhkLku yxfkððk.
(4) rçkLkWíÃkkËf s{eLkrðMíkkh{kt Mkk{krsf ðøkeofhý yLku çknku¤k ðLkefhýLkk fkÞo¢{ku ÞkuSLku ËuþLkk
støk÷ MktMkkÄLk{kt ðÄkhku ¾hðku.
(5) ðLkkuLkku ykzuÄz Lkkþ Úkíkku yxfkððku, økúkBÞ y™u ykrË{ «òLke çk¤íký, ½kMk[khku, rðrðÄ
ðLkÃkuËkþku, LkkLkkt E{khíke ÷kfzkt ðøkuhu {kxuLke sYrhÞkíkku Mktíkku»kðe.
(6) ËuþLke ykð~Þf sYrhÞkíkLkku Mktíkku»kðk {kxu ðLÞ ÃkuËkþkukuLke WíÃkkËfíkk{kt ðÄkhku fhðku.
(7) ÷kfzktLkk rðfÕÃkkuLku ðÄw W¥ksLk ykÃkðw.
(8) yk WÆuþ rMkØ fhðk {kxu yLku «ðíko{kLk ðLkku WÃkhLkk ËçkkýLku ykuAwt fhðk {kxu ÷kufòøk]ríkLke
rðþk¤ [¤ð¤ ykht¼ðe.
– E.Mk. 1980Lkku ðLk Mkwhûkk Äkhku ðLk rðLkkþ hkufðk {kxu çkLkððk{kt ykÔÞku níkku. yu îkhk Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞwt fu, fuLÿ MkhfkhLke yøkkWÚke ÃkhðkLkøke ÷eÄk rðLkk støk÷kuLku yLk-ykhrûkík rðMíkkh
íkhefu ònuh fhðk{kt ykðu Lknª. ykðwt yux÷k {kxu Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt fu fux÷ktf hkßÞku rçkLk-
støk÷ WÃkÞkuøke fkÞkuoLku {kxu støk÷kuLku yLk-ykhrûkík fhðk ÷køÞk níkkt.
– yk hkßÞkuyu yrík-¢{ýkuLku rLkÞ{rík fÞkO yLku çkktÄ suðe ÞkusLkkykuÚke yMkhøkúMík ÚkÞu÷k ÷kufkuLku
yk yLk-ykhrûkík rðMíkkhku{kt ÃkwLk:MÚkkrÃkík fhðk{kt ykÔÞk. yux÷u yuf Lkðku fkÞËku íkkífkr÷f
y÷{kt ÷kððku yrLkðkÞo çkLke økÞku níkku. E.Mk. 1988Lkk Lkðk fkÞËk îkhk Ëuþ{kt ÍzÃkÚke ÚkE
hnu÷k ðLkrðLkkþ Ãkh ðÄw rLkÞtºký fhe þfkÞwt yLku yÃkhkÄeykuLku {kxu ËtzLke ÔÞðMÚkk Ãký fhe
þfkE.
496
• ykhrûkík støk÷ku{kt yÃkhkÄLku {kxu Ëtz :
– ¼khíkLkk fkuEÃkýk ykhrûkík støk÷{kt fkuELku Ãký ÷kfzwt fkÃkðkLke fu ykøk ÷økkzðkLke Aqx LkÚke.
Ãkk÷íkw - ÃkþwykuLku ykhrûkík støk÷ku{kt ½qMkðkLke ÃkhðkLkøke LkÚke. ð]ûk fkÃkðwt, ÷kfzwt, Ak÷ fu zk¤-
ÃkktËzkt ¼uøkkt fhðkt, ¾LkLk fkÞo fhðwt fu çkeS yLÞ ÃkuËkþku ¼uøke fhðe yu økwLkku Au, suLku {kxu 6
{rnLkkLke fuË fu 500 YrÃkÞk MkwÄeLkku Ëtz yÚkðk çktLkuLke Mkò ÚkE þfu Au.
– òu fkuE ðLÞÃkuËkþLke çkkçkíku støk÷{kt yÃkhkÄ fÞkoLkk Ãkwhkðkku {¤u íkku yu{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞu÷kt
çkÄkt ykuòhku yLku íku ÃkuËkþLku fE Ãký ðLk yrÄfkhe yÚkðk Ãkku÷eMk yrÄfkhe îkhk sÃík fhðk{kt
ykðe þfu Au.
– yk ÄkhkLke ytíkøkoík fkuE ðMíkwwLku sÃík fhLkkh yrÄfkhe yuLke sÃíke ÚkE Au íku Ëþkoðíkwt yuf rLkþkLk
÷økkðþu yLku sÃíkeLke yk {krníke {wfÆ{ku [÷kððkLkku yrÄfkh Ähkðíkk {ursMxÙuxLku ykÃkþu.
{ursMxÙuxLkk ykËuþ fu ðkuhtx rðLkk Ãký fkuEÃký ðLk yrÄfkhe yuðe fkuEÃký ÔÞÂõíkLke ÄhÃkfz fhe
þfu Au suLku rðþu fkuE Ãký þtfk nkuÞ.
• ðLk ÄkhkLku Mk{ÚkoLk ykÃkðk {kxu ÷uðkíkkt ykðíkkt Ãkøk÷kt :
(1) MÚkkrLkf nrhÞk¤eðk¤k rðMíkkh{kt, su{fu ykhrûkík Lku Mkthrûkík støk÷ku{kt, hk»xÙeÞ WãkLkku y™u
y¼ÞkhÛÞku{kt Úkíke rðLkkþf «ð]r¥kLke {krníke ðLk-rð¼køkLku íkÚkk Mk{qn {kæÞ{kuLku ykÃkðe.
fkÞËkLk ¼tøkLke yhSyku ðLk-Mkthûkf, rsÕ÷k ðLk yrÄfkhe, huLs ðLk yrÄfkhe, støk÷kuLkk
MktºkeykuLku fu rsÕ÷k fr{þLkh fu MÚkkrLkf Lkkøkrhf íktºk/LkøkhíktºkLku ykÃkðe.
(2) Mkhfkh îkhk ½zðk{kt ykðu÷k fkÞËkyku, rðMík]ík rLkÞ{ku íkÚkk ykËuþku ytøkuLke {krníke {u¤ððe.
(3) støk÷ rð¼køk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e rçkLk-Mkhfkhe MktMÚkkku MkkÚkuLkku MktÃkfo fhðku.
(4) hk»xÙeÞ WãkLkku yLku y¼ÞkhÛÞkuLkk yÂMíkíð yLku {n¥ð ytøku ÷kufku{kt òøk]rík ÷kððe.
(5) òu þõÞ nkuÞ íkku yÃkhkÄe ÃkûkLke rðhwØ yuf ònuh rníkLke yhS fheLku fkÞËkfeÞ fkÞoðkne fhku.
(6) støk÷ yLku ðLÞSðLk MktçktrÄík fkÞËku yLku rLkÞ{kuLkku y{÷ ÚkkÞ yu {kxu MktçktrÄík yrÄfkheyku Ãkh
Ëçkký ÷kððwt.
(7) sYh nkuÞ íkku fkÞËk, rLkÞ{kuLku çkË÷ðk {kxu sLk{ík îkhk Mkhfkh Ãkh Ëçkký ÷kððwt.
(8) ÃkÞkoðhýLke árüyu MktðuËLkþe÷ MkkðosrLkf ðknLkÔÞðnkh yLku MkkRf÷ {køkkuoLkku WÃkÞkuøk fhðku.
ðLk rðMíkkhku{kt øktËfe Lkk Vu÷kððe.
(9) ðÄw ð]ûkku ðkðeLku, WAuheLku nrhÞk¤eLkwt hûký fhðwt.
– òu fkuE ÔÞÂõík ykhrûkík støk÷ku, Mkthrûkík støk÷ku, hk»xÙeÞ WãkLkku, y¼ÞkhÛÞku yÚkðk fkuE çkeò
ðLkrðMíkkh{kt ÷e÷k/Mkqfk ð]ûkku fkÃku, støk÷Lke s{eLkku Ãkh yrík¢{ý fhu, ykøk ÷økkðu, f[hLkk
Zøk÷k fhu íkku yuLke {krníke MktçktrÄík ðLk/ðLÞSðLk yrÄfkheykuLku ykÃkðe. íkkífkr÷f fkÞoðkne
 497
fhkððk {kxu Ãkku÷eMkLkku MktÃkfo fhku. nfefík{kt fkuEÃk Mktòuøkku{kt yuf «kÚkr{f rhÃkkuxo (yuV.ykE.ykh.)
íkku LkkUÄkððku òuEyu. fkhý fu, íku yuf {n¥ðÃkqýo Ãkqhkðku Au.
• ÃkÞkoðhý, yrÄrLkÞ{kuLkk y{÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k {wÆkyku
– ykÃkýk Mk{økú ÃkÞkoðhý, MðkMÚÞ yLku Ãk]ÚðeLkk çkÄkt s MktMkkÄLkkuLke Mkwhûkk {kxu ÃkÞkoðhý ytøkuLkku
yrÄrLkÞ{ çkLkkððk{kt ykÔÞku Au. yuf ðkh ðirïf hk»xÙeÞ fu hkßÞ Míkhu ÃkAe yuLkwt y{÷efhý Úkðwt
sYhe Au. ÃkÞkoðhý yrÄrLkÞ{ yMkhfkhf heíku y{÷{kt {qfkÞ, MktçktrÄík yktfzkykuLkku Mktøkún
fhðk, rð»÷u»ký fhðk yLku fkÞËkLku y{÷ fhkðLkkhe yusLMkeLkk nkÚk{kt MkkUÃkðk {kxu yuf yMkhfkhf
yusLMkeLke sYh Au.
– fkuE ÔÞÂõík fu MktMÚkk fkÞËkLkku ¼tøk fhu íkku fkÞËkLke «r¢Þk îkhk yu{Lku Mkò fhkððe òuEyu. òøk]ík
Lkkøkrhfku îkhk fkÞËkLkk hûkýfíkko fu yrÄfkheykuLku íkuLke òýfkhe òuEyu> ¼khík{kt WWF-1,
BIAG yLku BNHS suðkt yLkuf rçkLkMkhfkhe MktøkXLkku Au. su ÃkÞkoðhý MkthûkýLkk rník{kt ykðe
çkkçkíkkuLku fkuxo{kt ÷E òÞ Au.
(1) ÃkÞkoðhýeÞ «¼kðLke íkÃkkMk (Environment Impact Assessment - EIA) :
– Mkhfkhe fu ¾kLkøke rðfkMkLke fkuEÃký ÞkusLkkyku {kxu ÃkÞkoðhý yuLku ðLk {tºkk÷ÞLku íkuLkk «¼kðkuLke
ykfkhýe fhðkLke ykð~Þfíkk Au. yk ykfkhýe{kt ¼kiríkf, sirðf yLku Mkk{krsf yrLkðkÞoíkkykuLku
æÞkLk{kt ÷uðe òuEyu. yk ykfkhýÚke fkuEÃký ÞkusLkk {tsqh ÚkÞk ÃkAe fkuLkk Ãkh þwt «¼kð Ãkkze
þfu íkuLkku ÏÞk÷ {u¤ðe þfkÞ Au.
– ÃkÞkoðhý yLku ðLk{tºkk÷Þu yuðe MktÏÞkçktÄ ÞkusLkkykuLke òýfkhe {u¤ðe Au. su{Lku ÃkÞkoðhýeÞ
ykÄkh Ãkh {tsqhe ykÃkðe fu Lkk ykÃkðe íku Lk¬e fhðkLke sYh Au. fkuEÃký rðfkMk ÞkusLkkÚke nðk,
s{eLk, Ãkkýe Ãkh, ð]ûkku Ãkh, Ãkþw-Ãkûkeyku Ãkh íkÚkk òu ÷wÃík ÚkðkLku ykhu ykðu÷e yuðe fkuE
MktfxøkúMík «òrík Ãkh íkuLke þwt yMkh Ãkzu Au íku íkÃkkMkðk{kt ykðu Au. ÃkÞkoðhý {tºkk÷Þu yuðk ºkeMk
WãkuøkkuLke ÞkËe çkLkkðe Au. su{Lke MÚkkÃkLkk fhíkkt Ãknu÷kt ykÃkr¥k «{kýÃkºk nkuðwt sYhe Au.
– rðr¼LLk WãkuøkkuLkk «¼kð swËk-swËk nkuÞ Au íkÚkk MÚkkLkkuLke yMkhkuLke MktðuËLkþe÷íkk Ãký y÷øk-
y÷øk nkuÞ Au. fux÷ktf rðMíkkh yíÞtík MktðuËLkþe÷ yLku rðrþü rLkðMkLkíktºkku nkuÞ Au, ßÞkhu çkeòt
fux÷kf rðMíkkhku{kt ðLÞSðLk yLku ÃkþwykuLke MktfxøkúMík «òríkykuLkkt hnuXkýku nkuÞ Au. ykðk
MÚk¤kuLkuWãkuøk {kxu {tsqhe ykÃkíkk Ãknu÷kt yk çkÄkt ÃkkMkktykuLkwt {qÕÞktfLk fhðwt sYhe Au. su{kt fkuE
rðfkMk Lkk ÚkÞku nkuÞ íkuðe Lkðe ÞkusLkkykuLku ‘økúeLk rVÕz’ ÞkusLkkyku fnuðk{kt ykðu Au. ßÞkhu, su
ÞkusLkkyku Ãknu÷uÚke s [k÷íke nkuÞ yLku nsw ðÄw rðMík]ík fhðkLke sYh nkuÞ yu{Lku {tsqhe {u¤ððk
{kxu yhSÃkºk ykÃkðwt Ãkzu Au. yu{Lku ‘çkúkWLk rVÕz’ ÞkusLkkyku fnuðk{kt ykðu Au.
– fux÷efðkh rðfkMkLkk rLk{koýLkk þYykíkLkk íkçk¬k{kt fux÷ef ÞkusLkkyku ½ýku {kuxku, Ãkhtíkw yMÚkkÞe
«¼kð Ãkkze þfu Au. ykøk¤ síkkt íku ykuAe LkwfMkkLkfkhf çkLku Au. fux÷ef ÞkusLkkyku{kt LkwfMkkLkfkhe
«¼kðku ½ýk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe [k÷w hnuíkkt nkuÞ Au. su{fu, Ãkh{kýw rhyuõxh ðøkuhu, ßÞkt rðLkkþf
498
½Lk f[hku Mkíkík WíÃkLLk ÚkkÞ Au. ykðe fux÷ef ÞkusLkkykuLkk «ríkfq¤ «¼kðkuÚke õÞkhuÞ Ãkqhe Lk
þfkÞ yuðwt fkÞ{e LkwfMkkLk Úkíkwt nkuÞ Au.
– ÃkÞkoðhý MktçktÄe ÃkhðkLkøke {u¤ððk {kxu ÞkusLkk «Míkwík fhLkkhu ‘hkßÞ «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzo’Lku
yhS fhðe Ãkzu Au. çkkìzo íkÃkkMk fheLku, ÃkÞkoðhý «¼kð ykfkhýe þY fhu Au. ykfkhýe fhLkkh
yusLMke ÞkusLkk «MíkwíkfíkkoLku íkÚkk ÃkÞkoðhý yLku ðLk{tºkk÷ÞLku yuf-yuf rhÃkkuxo {kuf÷ðk{kt ykðu
Au. fkhý fu, íku ÞkusLkkLke «ríkfq÷ yMkhkuLke íkÃkkMk fhðkLke íku{Lku Mk¥kk Au.
– ÃkÞkoðhý yLku ðLk{tºkk÷Þu E.Mk. 1997 Ãký yu{ Lk¬e fÞwO. MÚkkrLkf Míkhu yuf ònuh MkwLkkðýe Úkðe
òuEyu. «Ëq»ký rLkÞtºký çkkìzo MÚkkrLkf «uMk{kt yu MkwLkkðýe {kxu yuf ònuh¾çkh ykÃku Au. íku{kt
MktçktrÄík ÞkusLkkLke yu ÃkÞkoðhýeÞ «¼kð ytøkuLkwt rððu[Lk íkÚkk ÃkÞkoðhýeÞ «¼kð ykfkhýeLkku
Mkkhktþ ykÃku÷ku nkuÞ Au. ònuh «òLku íkuLku ðkt[ðkLku {kxu {qfðk{kt ykðu Au. íku{kt ònuh sLkíkk
MkwLkkðýeLkku Mk{Þ yLku MÚk¤ ònuh fhðk{kt ykðu Au. MkwLkkðýe ÃkAe ÞkusLkkLkk Mk{ÚkoLk yLku
rðhkuÄ{kt yr¼«kÞku {u¤ÔÞk ÃkAe Mk¼kLke fkÞoðkneLke ™kUÄ ÃkÞkoðhý yLku ðLk{tºkk÷ÞLku {kuf÷ðk{kt
ykðu Au. òu fu fux÷ef ÞkusLkkLkk yMkhøkúMíkkuLku nS Ãký Mkkt¼¤ðk{kt ykÔÞk LkÚke.
– fux÷efðkh ÃkÞkoðhýeÞ «¼kð ykfkhýe yÄqhk MktMkkÄLkku Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. ykÚke íku MktçktrÄík
rðMíkkh sið rðrðÄíkkLkk Mkthûký suðk «&™ku yLku ÃkÞkoðhý Ãkh íku ÞkusLkkLke ¼krð yMkhku yLku
«&™kuLke yÃkqhíke yMkhku Au. sið rðrðÄíkkLkk {wÆk Ãkh Ãkqhíkwt æÞkLk ykÃkðk{kt ykðíkwt LkÚke. yu{kt
«òríkykuLke yuf ÞkËe {kºk ykÃke Ëuðk{kt ykðu Au. Ãkhtíkw yu{Lke MktÏÞk ykÃkðk{kt ykðíke LkÚke.
– rðfkMk MktçktrÄík ÞkusLkkyku{ktÚke ÃkrhðŠíkík Úkíkkt MktMkkÄLkkuLke Mk{kLkíkk {kxuLkwt æÞkLk Ãkqhwt ykÃkðk{kt
ykðíkwt LkÚke. ÃkÞkoðhýeÞ ykfkhýe{kt yk økqZ «&™kuLke ¾qçk økt¼khíkkÃkqðof íkÃkkMk Úkðe òuEyu.
ÃkÞkoðhýeÞ «¼kðkuLke ykfkhýLke nuíkw rðfkMk ÞkusLkkykuLku hkufðkLkku LkÚke. òu fkuE WãkuøkLke
MÚkkÃkLkkÚke fkuE MktðuËLkþe÷ ûkuºkLku LkwfMkkLk ÚkðkLke þõÞíkk nkuÞ íkku íku Wãkuøk {kxu ykuAk MktðuËLkþe÷
MÚk¤Lke ÃkMktËøke fhðe òuEyu. fux÷ef ÞkusLkkykuÚke Mkt¼rðík «&™ku ðÄw økt¼eh Ëu¾kíkk nkuÞ íkku
íku{Lku Ãkzíke {qfðe òuEyu.
– fux÷ef rðfkMk ÞkusLkkykuÚke rðMÚkkrÃkíkkuLkk ÃkwLkoðMkðkxLkku «&™ Q¼ku ÚkkÞ Au. ykðk rfMMkkyku{kt
÷kufkuLke MÃkü Mkn{rík {u¤ððk ÃkAe s ÞkusLkkLkwt fkÞo fhðwt òuEyu. þõÞ nkuÞ íkku ÃkwLkðoMkðkxLku
rçk÷fw÷ xk¤ðku òuEyu. òu rðfkMk ÞkusLkkÚke ð]ûkku fÃkkíkk{t Úkíkkt nkuÞ íkku íkuLke Mkk{u yLÞ MÚk¤u
yux÷k fu yuLkkÚke ðÄw MktÏÞk{kt ð]ûkkuLku WAuhðk òuEyu.
(2) LkkøkrhfkuLke fkÞoðkneyku yLku fkÞofíkko sqÚkku (Citizen actions and action group) :
– yuf Lkkøkrhf íkhefu ÃkkuíkkLkk Ëuþ, hkßÞ, þnuh fu økk{{kt ÃkÞkoðhý yktËku÷LkLku {sçkqík çkLkkððk
{kxu fkÞofíkko sqÚkku{kt òuzkððwt òuEyu. «íÞuf Lkkøkrhfu ÃkÞkoðhý ytøkuLkk fkuE yÃkhkÄ fu MktfxLku íkuLkk
MktçktrÄík yrÄfkheykuLkk æÞkLk Ãkh ÷kððku òuEyu.
 499
– yu{kt Mkhfkhe yusLMkeyku, su íku rðMíkkhLke Ãkku÷eMk, ðLkrð¼køk, fr{þLkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. òu
ÞkuøÞ fkÞoðkne fhðk{kt Lkk ykðu íkku VrhÞkËe Lkkøkrhf fkLkqLke fkÞoðkne fhe þfu Au. yk nuíkwyku
{kxu E.Ãke.yu. yÚkðk zçkÕÞw.Ãke.yu. MkkiÚke ðÄw ÞkuøÞ fkLkqLke WÃkkÞ Au. yËk÷ík{kt fu Mkðkuoå[
yËk÷ík{kt Ãký ònuh rníkLke yhS Ëk¾÷ fhe þfkÞ Au. Mkðkuoå[ yËk÷íku MkthûkýLkk yLkuf
yíÞtík «çkwØ rLkýoÞku ykÃÞk Au.
– {n¥ðLkk ÃkÞkoðhýeÞ {wÆkyku Ãkh æÞkLk ¾U[ðk {kxu, Lkkøkrhf sqÚkku yktËku÷Lkku, Ähýkt Ähðkt ðøkuhu
fhe þfu Au.
(3) ¾k{kuþ ¾eý (Silent Vally) :
– Ërûký ¼khík{kt ¾k{kuþ ¾eý yu W»ýfrxçktÄ sið rðrðÄíkkLkwt yuf yLkku¾wt ûkuºk AÚku. 1970Lkk
ËMkfk{kt ynª yuf s¤rðãwík ÞkusLkkLkku «Míkkð {qfðk{kt ykÔÞku níkku. suLku yxfkðeLku E.Mk.
1984{kt yk rðMíkkhLku hk»xÙeÞ WãkLk íkhefu ònuh fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– yk rðMíkkhLku zqçkký{kt síkku yfððk yLku yu™k Mk{]Ø sið-rðrðÄíkkLkLku Mkwhrûkík hk¾ðk {kxu
fux÷kf ÃkÞkoðhý «u{eykuyu «ÞíLkku fÞkO níkkt.
(4) Lk{oËk ÞkusLkk :
– Lk{oËk çk[kðku yktËku÷Lk yu ËuþLkk rníkLkk Lkk{u ÃkkuíkkLkkt {fkLkku, ykSrðfk yLku SðLkþi÷eÚke
ðtr[ík fhkíkk MkkÄLkneLk økheçk ÷kufkuLkk yrÄfkhku {kxuLkk MkkiÚke økríkþe÷ - suLk yktËku÷Lkku{ktLkwt yuf
yktËku÷Lk Au.
– òu fu, rðMÚkkrÃkíkkuLku ÃkwLkðoMkðkx {kxu «íÞuf ÃkwÏík ô{hLke ÔÞÂõíkLku {fkLk yLku ¾uíke÷kÞf s{eLk
yÃkkE Au yLku yu MkkiÚke WËkh ÞkusLkk Mk{økú ¼khík{kt çkLke hne Au.
(5) sLk-òøk]rík (Public awareness) :
– ¼khík{kt ÃkÞkoðhý Ãkh MktðuËLkþe÷íkk ðLk-òøk]ríkLkk yuf {kuxk ÃkkÞkLkk yr¼ÞkLkÚke s ykðþu.
ÃkÞkoðhý Mkwhûkk Ãkh ¼kh {qfíkk {íkËkíkkykuLkku yuf {kuxku Mk{qn nkuÞ íkku s Lkerík-½zLkkhkyku
ÃkÞkoðhýLke MkwhûkkLku {kxu fk{ fhþu. ÃkÞkoðhýLkk rník {kxu Mkt[kh {kæÞ{kuLku «ð]ík fhðk yu
{n¥ðLkwt Au.
• «ð]r¥kykuLkk ÃkÞkoðhýeÞ rËðMkku/Ãkt[køkLkku WÃkÞkuøk (Using an environment calendar of
activities)
(1) 2S Vuçkúwykhe : (rðï s¤Ã÷rðík s{eLk rËðMk-world waterland day) :
– E.Mk. 1971{kt 2S VuçkúwykheLkk rËðMku {n¥ðLke yktíkhhk»xÙeÞ f¤ý¼qr{/s¤Ã÷rðík s{eLkkuLku
MktçktrÄík huýfk fhkh Ãkh hu{Mkh EhkLk{kt nMíkkûkh fhðk{kt ykÔÞk.
500
– f¤ýÞwõík s{eLkku yLku {kLkðòríkLku {kxu yuLkk {n¥ð ytøkuLke òøk-rík ÷kððk yk rËðMk WsðkÞ
Au. ík{khe ykMkÃkkMkLke ykðe s{eLkLkk ÞkuøÞ WÃkÞkuøk yLku ò¤ðýe {kxu yuf yr¼ÞkLk þY fhe
þfkÞ Au.
(2) 21{e {k[o : rðï ðLkMktðÄoLk rËðMk (World Forestry Day :
– yk rËðMkÚke ykÃkýk støk÷kuLkk rðfkMk {kxu y™u íkeðúíkkÚke Úkíkk rðLkkþ {kxu sLk-òøk]ríkLkk
yr¼ÞkLkLke þYykík fhe þfkÞ. ð]ûkkhkuÃký suðkt fkÞkuo fhe þfkÞ.
(3) 7{e yur«÷ : rðï MðkMÚÞ rËðMk (World Health Day) :
– E.Mk. 1948{kt yk rËðMku rðï MðkMÚÞ MktøkXLkLke þYykík ÚkE níke. yk rËðMku sLk-ykhkuøÞ,
ÔÞkðMkkrÞf ykhkuøÞ, yøktík MkVkE yLku MðkMÚÞ Mkwhûkk, ÃkÞkoðhý MktçktÄe hkuøkku yLku yu™k «fkhLke
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k rð»kÞku ytøkuLkwt yuf yr¼ÞkLk þY fhe þfkÞ.
(4) 18{e yur«÷ : rðï Ähkunh rËðMk (World Heritage Day) :
– fkuE MÚkkrLkf rfÕ÷k, Mktøkúnk÷Þ, MkktMf]ríkf M{khfLke {w÷kfkíkLkwt ykÞkusLk fhðwt. rðãkÚkeoyku{kt
MÚkkrLkf ÷kufku{kt çknw {qÕÞ MÚkkrLkf ðkhMkk Ãkhíðu Mk¼kLkíkk ÷kððk íku WÃkÞkuøke çkLke þfu.
(5) 22{e yur«÷ : Ãk]Úðe rËðMk (Earth Day) :
– E.Mk. 1970{kt 22{e yur«÷u Mkki«Úk{ y{urhfk{kt fux÷kf ÷kufkuyu Ãk]Úðe rËðMk {LkkÔÞku níkku. íkuLkku
{wÏÞ WÆuþ Ãk]Úðe Ãkh {kLkðòrík îkhk ÃkÞkoðhýLku {kxu ðÄíke Mk{MÞkyku íkhV æÞkLk ¾U[ð9kLkku
níkku.
– Mk{økú rðï{kt yk rËðMku hu÷eyku, MkVkE fkÞo¢{ku, rðþu»k «ËþoLkku yLku ÔÞkÏÞkLkku Þkusðk{kt
ykðu Au.
(6) 5{e sqLk : rðï ÃkÞkoðhý rËðMk (World Environment Day) :
– Mkki«Úk{ E.Mk. 1972{kt 5{e squLk MðezLk{kt Mxkufnku{{kt {kLkð ÃkÞkoðhý Mkt{u÷Lk{kt yk rËðMk
‘rðï ÃkÞkoðhý rËðMk’ íkhefu WsðkÞku níkku.
– yk Mkt{u÷Lk{kt Mk{økú rðïLkk Ëuþku ÃkÞkoðhýLkk ¼kuøku Úkíke {kLkð «økrík rðþu ÃkkuíkkLke ®[íkk ÔÞõík
fhðk yufXk ÚkÞk níkkt. Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk ÃkÞkoðhý ytøkuLkk su swËkt-swËkt fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk
fÞwO nkuÞ íkuLke hsqykík fhðk {kxu yk rËðMkLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ.
(7) 11{e sqLk : rðï sLkMktÏÞk rËðMk (World Population Day) :
– þk¤k-fkì÷uòu, rçkLkMkhfkhe MktøkXLkku îkhk ykÞkursík [[koMk¼kyku{kt sLkMktÏÞk yLku ÃkÞkoðhýLkk
Sðtík MktçktÄLke [[koyku fhe þfkÞ.
(8) 6êe ykìøkMx : rnhkuþe{k rËðMk :
– rnhkuþe{k rËðMkLkku WÃkÞkuøk ykÃkýe ¼kuÃkk÷ Ëw½oxLkk íkÚkk MkkurðÞuík Mkt½Lkk [uLkkuorçk÷ Ëw½oxLkkLke [[ko
fhðk {kxu fhe þfkÞ.
 501
(9) 16{e MkÃxuBçkh : rðï ykuÍkuLk rËðMk (World Ozon Day) :
– MktÞwõík hk»xÙu ykuÍkuLk MíkhLke Mkwhûkk {kxu yktíkhhk»xÙeÞ rËðMkLkk YÃk{kt ‘rðï ykuÍkuLk rËðMk-16{e
MkÃxu.’Lke ònuhkík fhe Au. E.Mk. 1981{kt yk rËðMku ykuÍkuLk ÃkzLkku Lkkþ fhLkkhk ÃkËkÚkkuoLkk
WíÃkkËLk yLku WÃk¼kuøk rLkÞtºký {kxu {kuÂLxÙ÷ fhkh Ãkh nMíkkûkh fhðk{kt ykÔÞk níkkt.
(10) 28{e MkÃxuBçkh : nrhík WÃk¼kuõíkk rËðMk (Green Consumer Day) :
– yk rËðMkLkku WÃkÞkuøk WÃk¼kuõíkkyku{kt rðr¼LLk ðMíkw rðþu Mk¼kLkíkk ÷kððk {kxu fhe þfkÞ. su
ðMíkwykuLkwt Ãkì®føk ¼khu Lkk nkuÞ íkuLkku WÃkÞkuøk fhðkLke íkhVuý{kt yuf yr¼ÞkLk [÷kðe þfkÞ.
(11) 1Úke 7 ykìõxkuçkh LÞSðLk MkÃíkkn (Wild life week) :
– ðLÞSðLk MkÃíkkn îkhk MktfxøkúMík «òÃkríkyku yLku rLkðMkLkíktºkku{kt Mkthûký ytøku [[koMk¼kykuLkwt
ykÞkusLk fhðwt. hkßÞkuLkk ðLkrð¼køk {kuxu ¼køku rðrðÄ «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fhu Au.
• sið - ðirðæÞLkwt Mkthûký
– ÃkÞkoðhýLku MkwÄkhðk {kxu yk MkqºkLku æÞkLk{kt hk¾ðwt. ‘rð[khku yk¾k rðïLku yLku fkÞo fhku MÚkkrLkf
Míkhu.” ykÃkýwt yÂMíkíð Ãk]Úðe, ðLkMÃkrík yLku ÃkþwykuLke yu 18 ÷k¾ «òríkykuLkk yufíð Ãkh
ykÄkh hk¾u Au.
– su rðr¼LLk rLkðMkLkíktºkku{kt ðMku Au. ¼khík{kt çkkfe çk[u÷kt yhÛÞkuLkku yuf {kuxku rðMíkkh yríkþÞ
½uhk Mktfx{kt Au. yk yhÛÞkuLkk Úkíkk rðLkkþÚke íkuLke «òríkykuLkku rðLkkþ ÚkkÞ Au. «òríkykuLkk
rðLkkþLku õÞkhuÞ Mkh¼h fhe þfkíkku LkÚke.
– yufðkh fkuE «òrík rð÷wÃík ÚkE òÞ íkku nt{þLku {kxu íku Lkkþ Ãkk{u Au. fkuE Ãký Lkkøkrhf rLkðMkLkíktºkLke
Mkwhûkk yLku sið rðrðÄíkkLkk Mkthûký {kxu yk {wsçk ÞkuøkËkLk ykÃke þfkÞ Au.
• Mkthûký {kxuLkk WÃkkÞku :
(1) ßÞkt yLku ßÞkhu Ãký þõÞ nkuÞ íÞkt ð]ûkkuLku fÃkkíkkt hkufðk òuEyu.
(2) fkøk¤Lkku WÃkÞkuøk fhfMkhÚke fhku yÚkðk WÃkÞkuøk{kt ½xkzku fhðku.
(3) Mk{[khÃkºkku y™u hÆe fkøk¤Lku f[hk{kt VUfðkLku çkË÷u yuLkwt ÃkwLk[ko÷Lk fhðwt. fkøk¤Lke Ãkuxe yLku
¼uxLke ðMíkwLke Ãkh ÷køkðk{kt ykðíkkt yuLkk yu fkøk¤Lkku ðkhtðkh WÃkÞkuøk fhðku.
(4) hk»xÙeÞ WãkLkkuMk y¼Þkhýku, støk÷kuLku çk[kððkLkk ykÞkusLk{kt ¼køk ÷uðku.
(5) ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku{kt Ëuþe «òríkykuLkk ð]ûkku ðÄw ðkðku. ÷kufkuLku Mk{òðku fu ðLkMÃkrík ykÃkýyk
SðLk {kxu rðrðÄ heíku {n¥ðLke Au.
(6) ÃkÞkoðhý, «f]ríkLkk Mkthûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷k rçkLk-Mkhfkhe MktøkXLk{kt òuzkððwt.
(7) Ãknkze Zku¤kðkuLke s{eLkLku þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe ÃkwLkðoMkLk fu yuðk fkuE yrík¢{ýÚke {wõík hk¾ðk
Ãkh ¼kh {qfðku. Ãknkze Zku¤kðkuLkku nÙkMk økt¼eh (ÃkÞkoðhýeÞ) Mk{MÞkyku Q¼e fhu Au.
502
(8) ðÃkhkÞu÷k fu ðt[kÞu÷k ÃkwMíkfku fu Mkk{krÞfkuLku þk¤kyku, nkìÂMÃkx÷ku fu ÃkwMíkfk÷Þku{kt ËkLk ykÃkðk.
(9) òu ík{khk þnuhLkku çkøke[ku ð]ûkku {kxu LkkLkku nkuÞ íkku yu{kt MÚkkrLkf Íkze-Íkt¾hkt, LkkLkku Akuz-ðu÷kyku
ðkðku. ÃkûkeykuLkk y™u fexfkuLkk SðLkLkku íku ykÄkh Au yLku yu «f]ríkLke yknkh þ]t¾÷kykuLkwt
yrð¼kßÞ ytøk Au.
(10) ð]ûkkhkuÃký, ðLÞSðLk MkÃíkknLke «ð]r¥k{kt ¼køk ÷uðku.
(11) ^÷ux fu yuÃkkxo{uLx{kt hnuLkkh Lkkøkrhfu fqtzk{kt Akuz ðkðeLku xuhuMk økkzoLk fu yøkkMke{kt økkzoLkx
çkLkkððku. íkuLku fkhýu ÃkÞkoðhýLke ò¤ðýe MkkÚku ½hLke MkwtËhíkk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
(12) ykuAku Ãkì®føkðk¤e ðMíkw ¾heËku. su fkøk¤ yLku Ãkì®føkLku {kxu fÃkkíkkt ð]ûkkuLkwt «{ký ½xkzþu, f[hku
½xkzþu.
(13) xkEøkh «kusuõx, yur÷VLx «kusuõx ðøkuhu ÞkusLkkykuLku Mk{ÚkoLk ykÃkðwt.
• Lknª fhðk suðkt fkÞkuo :
(1) rçkLk-sYhe Ãkrºkfkyku, [kuÃkkrLkÞkykuLku ¼uøkk fhðk Lknª.
(2) ÃkkxeoLkk ykÞkusLk{kt fkøk¤Lke Ã÷uxku, xeMÞw ÃkuÃkMko fu fkøk¤Lke Mkòðx fhðe Lknª.
(3) Ãkw»ÃkøkwåA ¼ux{kt ykÃkðkLkk çkË÷u fwtzk MkkÚkuLkku Akuz ¼ux{kt ykÃkðku yLku ÷kufkuLku «uhðk.
23. hnuXkýku/rLkðkMkkuLkwt Mkthûký
– støk÷kuLkk ÍzÃke rðLkkþÚke Ãkþw-ÃkûkeykuLkkt «kf]ríkf rLkðkMkku ½xe òÞ Au. ykLkkÚke yLkuf Ëw÷o¼ yLku
MÚkkrLkf «òríkykuLkku rðLkkþ ÚkE hÌkku Au. MktfxøkúMík rLkðMkLk-íktºkkuLkk Mkthûký {kxu ‘fhðk ÞkuøÞ
yLku yÞkuøÞ fkÞo’ yk {wsçk Au.
• fhðk ÞkuøÞ fkÞkuo :
(1) Ãkk¤uðk Ãkþw-ÃkûkeykuLku {kxu Mkkhwt ¼kusLk, ÞkuøÞ hnuXký y™u MkkhðkhLke ÔÞðMÚkk fhðe.
(2) Ãkûkeyku {kxuLke Mkk{kLÞ {krníke {u¤ððe. íku{Lkk {kxu ¾ku¾kyku{kt f]rºk{ {k¤kyku çkLkððk. Ãkûke
MLkkLkLke ÔÞðMÚkk fhðe. íku{Lku Ãkeðk {kxu yLku Ãkkt¾ku MkkV fhðk {kxu Ãkkýe sYhe Au. r[LkkE {kxe
fu Ã÷kÂMxfLkk {kuxk, AeAhk ðkMký{kt Ãkûke MLkkLkLke ÔÞðMÚkk fhe þfkÞ. íku{Lke ¾kã xuðkuLke
{krníke {u¤ððe. yk heíku ík{khk ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt ÃkûkeykuLku ðMkðkx {kxu «kuíMkknLk {¤þu.
(3) ßÞkhu fkuE «kýe Mktøkúnk÷Þ{kt òyku íÞkhu íÞktLkk Ãkþw-ÃkûkeykuLke òýfkhe {u¤ððe. íku{Lku Ãksððkt
fu Eò ÃknkU[kzðe Lknª.
(4) støk÷Lke {w÷kfkíku síkkt íÞkt f[hku Lkk VUfðku. çkeòu îkhk VUfkÞu÷k f[hkLku MkkV fhðku. rLkþkLkeðk¤k
{køkkuo Ãkh [k÷ðwt. yu æÞkLk hk¾ðwt fu ðLÞ«kýeykuLku þktrík yLku ykhk{Lke sYrhÞkík nkuÞ Au. yuLkk
rLkðMkLkíktºkLkwt yæÞÞLk fhðwt.
(5) çkkøk{kt Ãkkýe AktxeLku fu Ãkkýe xÃkfkðeLku r¾Mkfku÷e suðkt LkkLkkt «kýeykuLku íÞkt ykfŠ»kík fhðk. yuf
çkk÷xeLkk íkr¤Þu yuf Íeýwt fkýwt fheLku yu{ktÚke yuf Ëkuhku ÃkMkkh fhe fkuE ð]ûkLke zk¤e MkkÚku yu
 503
çkk÷xeLku çkktÄe Ëuðe. íku{ktÚke xeÃkwt-xeÃkwt fheLku ykt¾ku rËðMk Ãkkýe xÃkõÞkt fhþu. yk ÃkkýeÚke Ãkûkeyku
MLkkLk fhe þfþu.
(6) «kýeyku MkkÚku «u{k¤ çkLÞwt. Sð-stíkwyku, Ëunfkt, MkkÃk, økhe¤kuyku ½ku ðøkuhu «kýeyku MkkÚku ¢qhíkk
Lk yk[hðe, íku{Lke þktríkLkku ¼tøk Lkk fhðku.
• Lknª fhðk suðkt fkÞkuo :
(1) «kýeykuLku {kheLku çkLkkðu÷e ðMíkwyku suðe fu, [k{zkLke ðMíkw, r÷ÃkÂMxf suðe «MkkÄLk Mkk{økúe
ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk Lk fhðku.
(2) ÃkíktrøkÞk yLku çkeò fexfkuLku Ãkfzðk fu {khðk Lknª, ÃkíktrøkÞkt, ðtËk, ¼{hk, {Ä{k¾eyku, feze,
{tfkuzk ðøkuhu Ãkhkøkk{kLk {kxu yøkíÞLke fze Mk{kLk Au.
(3) fkuE Ãký Mkthrûkík-yMkthrûkík ûkuºkku{kt Ãkþwyku-«kýeykuLku nuhkLk Lk fhðk, Eò ÃknkU[kzðe Lknª, fkuE
½kÞ÷ «kýeykuLku swyku íkku íkhík s ðLk yrÄfkheykuLku òý fhðe.
(4) Ãkþw-ÃkûkeykuLkk «kf]ríkf hnuXkýkuLku ¾÷u÷ Lk ÃknkU[kðzðe fu íku{Lkku Lkkþ fhðku Lknª.
(5) ¼qr{fk ¼sðu Au.
(6) nkÚke Ëktík{ktÚke çkLkkðu÷e ðMíkwyku, fkÃk, f[kçkk, {økh ðøkuuhuLke [k{ze{ktÚke çkLkkðkÞu÷k ÃkMko, çkuMx,
çkqx ðøkuhuLkku çkrn»fkh fhðku, íku{Lkku WÃkÞkuøk fhðku Lknª.
(7) fhkur¤Þk suðk LkkLkkt «kýeyku sirðf fexf-rLkÞtºkf íkhefu fk{ fhíkkt nkuðkÚke íku{Lkku Lkkþ fhðku
Lknª.
• s{eLk/{kxeLkwt Mkthûký :
s{eLk fu {kxeLkk nÙkMkÚke Q¼e Úkíke ÃkÞkoðhý MktçktÄeík Mk{MÞkykuLkk MkthûkýLkk WÃkkÞku yk {wsçk
Au.
(1) Ãknkze, Zku¤kðk¤ku s{eLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkððk {kxu støk÷ku/ð]ûkku fÃkkíkkt yfxkðku, ðÄw Wøkkzðk.
(2) òu Ãknkze Zku¤kðku ykAk nkuÞ íkku, ÃkøkrÚkÞkt çkLkkðe ¾uíkeLkk WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ, yk{ fhðkÚke
ðhMkkËe s{eLkLkwt Äkuðký Úkíkwt yxfkððk s{eLk Ãkh ðLkMÃkríks yðþu»kkuLkwt Míkh çkLkkððwt.
(4) rf[Lk økkzoLkLke s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkððk íku{kt hMkkuzkLkku s f[hku ([kLkku fq[ku, þkf¼kSLke Ak÷-
AkurzÞk, yutXðkz ðøkuhu) W{uhðku. ¾uíkhkuLke s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkððk {hÄeykuLkk nøkkh, ÃkþwykuLkk
økuçkhÚke çkLkkðu÷wt ¾kíkh Lkktfðwt. MÚkkrLkf «kýe Mktøkún÷kÞ, ÃkþwÃkk÷fku ðøkuhuLkk ÃkþwykuLkk {¤{qºk{ktÚke
çkLkkðu÷wt sirðf ¾kíkh Lku fBÃkkuMx fheLku Mkkhwt ¾kíkh çkLkkðe þfkÞ íkÚkk íku ykðfLkku Mkkhku Mºkkuík çkLke
þfu Au. òu fu, yk ¾kíkh íkiÞkh ÚkE sþu. suLkkÚke s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkðe þfkþu.
(5) rf[Lk økkzoLk{kt /çkøke[k{kt yuf fBÃkkuMx ¾kzku çkLkkððku. su{kt hMkkuzkLkku f[hku Lkkt¾eLku WVh Úkkuze
{kxe Lkkt¾e Ëuðe. fux÷ktf yXðkrzÞkyku{kt íku fkunðkELku fu MkzeLku Ãkku»kfík¥ðkuLke árüyu Mk{]Ø yuðwt
¾kíkh íkiÞkh ÚkE sþu. suLkkÚke s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkðe þfkþu.
504
(6) sirðf ¾kíkhÚke íkíke ¾uíke{kt Íuhe stíkwLkkþfkuLkku WÃkÞkuøk Lknªðík ÚkE òÞ Au. ykÚke, s{eLk{kt
hnuíkkt Sð-stíkwykuLku LkwfMkkLk ÃknkU[íkwt LkÚke.
(7) hkßÞ{kt, þiûkrýf MktMÚkkyku{kt [k÷íkk ÃkÞkoðhý ytøkuLkk yr¼ÞkLkkuLku W¥kusLk ykÃkðwt.
• Lk fhðk suðkt fkÞkuo :
(1) s{eLkLke V¤ÿwÃkíkk ò¤ðe hk¾ðk{kt WÃkÞkuøke yuðkt y¤rMkÞkt ðøkuhu suðk «kýeyku {he Lkk òÞ
yu {kxu Íuhe stíkwLkkþ¾kuLkku Atxfkð (¾uíkhku/çkøke[k/fe[Lk økkzoLk{kt) fhðku òuEyu Lknª.
(2) fwËhíke heíku s s{eLk Ãkh Wøkuu÷k ½kMkLku fkÃkðwt Lknª ½kMk îkhk s{eLkLkku ¼us Mk[ðkE hnu Au, Ãkkýe
ðne stíkw yxfu Au íkÚkk ½kMk MkqfeLku s{eLk{kt ¼¤u Au íÞkhu íkku s{eLkLku fwËhíke ¾kíkh Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• s÷ Mkthûký :
{kuMk{e ykçkkunðk Ähkðíkkt ¼khík{kt MkhkMkhe ðkŠ»kf ðhMkkË Mkkhku Au. òu fu, íkuLkk fkuE yuf «Ëuþ{kt
yLkkð]rü íkku fkuEf «Ëuþ{kt yríkð]rüLke Mk{MÞk òuðk {¤u Au. ðhMkkËLke yMk{kLk ðnU[ýeLkk fkhýu íkÚkk
s¤Mktøkún ykuAku nkuðkÚke Ëhuf søÞkyu ÃkkýeLke íktøke yLkw¼ðkÞ Au. ¼khíkLke yk yuf {wÏÞ ÃkÞkoðhýeÞ
Mk{MÞk Au. yk yíÞtík {qÕÞðkLk yuðk «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkwt Mkthûký fhðk {kxuLkk fux÷ktf WÃkkÞku yk {wsçk
Au.
(1) ¾uíke{kt hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk ðÃkhkþÚke ðÄw ®Mk[kE fhðe Ãkzu Au. suLkkÚke s¤ yLku s{eLk çktLkuLkku
çkøkkz ÚkkÞ Au. yk çkøkkz Úkíkku yxfu íkku ®Mk[kE ðÄw yMkhfkhf çkLku yu {kxu ‘xÃkf ®Mk[kE ÃkØrík’
yÃkLkkððe òuEyu. ÔÞkÃkf çkLkkððe òuEyu.
(2) ðhMkkËe ÃkkýeLku Lkfk{e ðne síkkt yxfkðe, íkku Mktøkún fheLku, fhfMkhÃkqðof íkuLkku WÃkÞkuøk fhðku
òuEyu. òuíke s¤kþÞku ÃkhLkku çkkus ykuAku ÚkkÞ.
(3) LkËe-Lkk¤kyku{kt ðnuíkk øktËk f[hkLku rLkÞtrºkík fheLku ÃkkýeLkk «Ëq»kýLku yxfkððwt òuEyu.
(4) ½hðÃkhkþ{kt, hku®sËk fkÞkuo{kt þõÞ yux÷e ÃkkýeLke fhfMkh fhðe.
(5) hMkkuzk{kt ðÃkhkÞu÷wt Ãkkýe, fÃkzkt Lke[kuðu÷k ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fe[Lk økkzoLkLkk fqtzkyku{kt, f[khkuýkt
fhe þfkÞ. AkuzðkykuLku Ãkkýe nt{uþk Mkðkhu Ãkkðwt suÚke çkk»Ãke¼ðLk ykuAwt ÚkkÞ.
(6) ½hLkk çkÄkt Lk¤ku{kt Ãkkýe ÷efuzs Lkk ÚkkÞ íkuLkwt æÞkLk hk¾ðwt. Ãkkýe Mkíkík xÃkfíkkt hnuíkkt hkusLkwt
fux÷ktf r÷xh Ãkkýe çkøkzu Au.
(7) rzxhsLxLkku yLku ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk ½xkzðk {kxu ðkMkýku {ktsíkk Ãknu÷kt íku{Lku Ãk÷k¤eLku hk¾ðk,
¾heËðe. LkËe{kt yk {qŠíkykuLkk rðMksoLkÚke Ãkkýe Ëqr»kík ÚkkÞ Au. íku yxfkððk yk {qŠíkyku fkuEfu
¼ux ykÃkðe.
• QòoLkwt Mkthûký :
– VkurMk÷ ^Þwy÷ - fku÷Mkku, ¾Lkesíku÷, fwËhíke ðkÞw ðøkuhu QòoLkk ÃkwLk:y«kÃÞ Mºkkuík Au. Ãk]Úðe Ãkh
yksu su Ëhu VkurMk÷ ^Þwy÷ ðÃkhkE hÌkwt Au íku s Ëhu òu WÃkÞkuøk [k÷w hnuþu íkku, Ãk]ÚðeLkkt nk÷Lkk
 505
^Þwyu÷ ¼tzkhku {kºk Lku {kºk ykðíkkt 30 Úke 35 ð»ko MkwÄe ss [k÷u yux÷k Au íkuLkk rðfÕÃkkuyu ÃkðLk
yLku VkuxkuðkuÕxuEf Mku÷ku{ktÚke Qòo WíÃkLLk fhe íkuLkku WÃkÞkuøk ÚkE hÌkku Au. Ãkhtíkw íkuLkwt WíÃkkËLk
ðÄkhðwt òuEyu íkÚkk íkuLkku WÃkÞkuøk çkk¤f çkLkkððkLke sYrhÞkík Au. QòoLkk Mkthûký {kxuLkkt fux÷ktf
WÃkkÞku yk {wsçk Au :
(1) ðes çk[ík fhðk Ãkkðh Mkuðh çkÕçkkuLkku WÃkÞkuøk fhðku.
(2) {fkLkLke Ëeðk÷ku, AíkLku ykAk htøkÚke htøkðk, ykíke, «fkhLkwt ÃkhkðíkoLk ðÄw Úkþu yLku ðes çk[ík
ðÄþu.
(3) T.V. hurzÞku, rçkLk sYhe [÷kððk Lkk òuEyu. ðes WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk ½xkzðku òuEyu. ÷kRxku,
Ãkt¾k A. C. ðøkuhu rçkLksYhe [÷kððkLkk Lkk òuEyu. ðes WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk ½xkzðku òuEyu.
(4) hkßÞ nkuÞ íkku ÷kRxku ykuAk ðkìÕxusðk¤e ðkÃkhðe.
(5) økh{eLkk rËðMkku{kt ½hLku Xtzw hk¾ðk {kxu ½hu÷wt WÃkkÞku suðkt fu, çkkheyku{kt ¾MkLke xe¬eyku ÷økkððe,
÷e÷k htøkLkk ÃkzËk ÷økkððk ðøkuhÃu WÃkkÞku ÞkuS þfkÞ. ykÚke, A. C.Lkku WÃkÞkuøk ½xkze þfkÞ -
ðes ¾[o ykuAku ÚkE þfu.
(6) hMkkuE çkLkkððk, Ãkkýe økh{ fhðk MkqÞo Qòo, çkkÞku{kMk-QòoLkku WÃkÞkuøk ðÄkhðku.
(7) hMkkuE çkLkkððk «uMkh fqfhLkku WÃkÞkuøk ðÄkhðku, Ëk¤, [ku¾k ðøkuhu Ãknu÷uÚke Ãk÷k¤e hk¾ðk ykÚke,
íku ÍzÃkÚke [ze sþu.
(8) þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe fwxwtçkLkk çkÄk s MkÇÞkuyu MkkÚku çkuMkeLku ¼kusLk fhðwt, suÚke ¾kðkLkwt ðkhtðkh økh{
fhðwt Lkk Ãkzu, Ãkku»kf ík¥ðku çk¤e Lkk òÞ íkÚkk økìMk yLku ðes ðÃkhkþ ykuAku ÚkkÞ.
(9) yÇÞkMkLkwt xuçk÷ çkkhe ÃkkMku hk¾ðwt. fwËhíke «fkþ{kt yÇÞkMk fhkðíke ðes ðÃkhkþ ½xþu.
(10) nðkLkk «Ëq»kýLku ykuAwt fhðk {kxu MkkRf÷Lkku WÃkÞkuøk ðÄkhðku íkÚkk ËqhLkk ytíkh {kxu MkkðosrLkf
ðknLkLkku WÃkÞkuøk fhðku. ÃkkuíkkLkk ðknLkkuLkwt rLkÞr{ík MkŠð®Mkøk fhkðíkk hnuðwt.
•
506

ÞwrLkx - 7.3
ûkuºk fkÞo (Field-Work)
• ÃkÞkoðhýeÞ MktÃkr¥kykuLkk yæÞÞLk ytøkuLkwt {køkoËþoLk
– ÃkÞkoðhýeÞ rLkðMkLkíktºkLke «f]ríkLke LkkUÄýe {kLkðòík {kxu ¾qçk {n¥ðLke Au. «íÞuf rLkðMkLkíktºk
MÚkkrLkf sLkíkkLku {n¥ðÃkqýo Mkuðk ykÃku Au. yk rLkðMkLkíktºkkuLkwt þwØ MkkIËÞo÷ûke {qÕÞ, {LkkuhtsLk÷ûke
fu ykŠÚkf-Ãkrhýk{ {qÕÞ yktfLkwt {w~fu÷ Au.
– fkuE yuf rLkðMkLkíktºk y÷øk y÷øk MktMf]ríkyku, Mk{kòu îkhk r¼LLk-r¼LLk ÔÞÂõíkyku îkhk ÃkkuíkkLke
r¼LLk r¼LLk SðLkþi÷eLkk ykÄkhu y÷øk {n¥ð Ähkðu Au. su{ fu, støk÷{kt hnuíkk ykrËðkMke,
Mk{wÿ rfLkkhu hnuíkk {kAe{khku ÃkkuíkkLkk ÃkÞkoðhýLku yuf þnuhe fhíkkt y÷øk heíku Mkq[ðu Au.
– ßÞkhu þnuhesLk ÃkÞkoðhýLku ¾kMk fheLku nðk yLku ÃkkýeLke økwýð¥kk íkÚkk f[hkLkku rLkfk÷ yLku íkuLke
ÃkÞkoðhý ÃkhLke yMkhLkk Mkt˼o{kt swyu Au. yuðe s heíku, fux÷ktf Mk{ks{kt Mºke yLku Ãkwhw»k çktLkuLke
ÃkÞkoðhýLku òuðkLke árü y÷øk nkuÞ Au.
– ¼khík{kt Mk{økú rðMíkkhk{t Mºkeyku s {kuxk¼køku «kf]ríkf MktMkkÄLkku yufrºkík fhíke nkuÞ Au. íkuyku
ÃkÞkoðhýeÞ rLkðMkLkíktºkLkk nÙkMkLku yuf økt¼eh çkkçkík økýu Au yLku yux÷u s ÃkkuíkkLkk MktMkkÄLkkuLkkt
Lkkþ fhLkkhe «ð]r¥kykuLkku íkeðú heíku rðhkuÄ fhu Au. su{ fu, ¼khíkkt r[Ãkfku yktËku÷LkLke þYykík
MÚkkrLkf Mºkeku îkhk ÚkE níke.
– ykrËðkMkeyku, ¾uzqíkku, ÃkþwÃkk÷fku, {kAe{khku ðøkuhu «f]ríkLke LkSf hnuLkkhk ÷kufkuuLku ÃkkuíkLkk ÃkÞkoðhý
rðþuLke Ÿze Mk{s yLku òýfkhe nkuÞ Au. ßÞkhu, þnuhesLkku Ãkkuíku su MktMkkÄLkku {uu¤ðu Au íku yuLkkÚke
¾qçk s Ëqh nkuÞ Au. ykÚke, yk MktMkkÄLkku su rLkðMkLkíktºk{ktÚke ykðu Au íkuLkk {n¥ðLku, íkuLke MkwhûkkLku
íkÚkk íkuLkk nÙkMkÚke Úkíkkt LkwfMkkLkLku íkuyku Mk{S þfíkk LkÚke yLku yux÷u s fkuEÃký «kf]ríkf rLkðMkLkíktºkLke
yøkíÞíkk, íkuLkk WÃkÞkuøkku íkÚkk íku WÃk¼kuõíkkyku MkwÄe fuðe heíku ÃknkU[u íku òýðwt sYhe Au.
• yæÞÞLk {kxu {køkoËþoLk ykÃkíkk {wÆkyku (rLkðMkLkíktºkLkwt ûkuºkfkÞo)
(1) rLkðMkLkíktºk fÞk ¼kiøkkur÷f «Ëuþ{kt ykðu÷wt Au ? íkuLke ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkk, çkeò rLkðMkLkíktºkÚke
fE heíku y÷øk Au ? yuLke ðLkMÃkríkyku, «kýeyku fE heíku r¼LLk Au ? su{ fu, rLkíÞ ÷e÷kt
støk÷ku-rð»kwðð]¥keÞ «Ëuþ{kt ykðu÷k nkuÞ, ¾qçk s øke[ ðLkMÃkrík, çkkhu{kMk ÷e÷kA{
hnu÷k ð]ûkku, ÃkhkuÃkSðe ðu÷kyku, ðÄw Ÿ[kE yLku fËkðh Úkz Ähkðíkkt ð]ûkku, økkuhe÷k,
r[BÃkkLÍe, Íeçkúk, r[¥kk, ®Mkn ðøkuhu yLkuf «fkhLkkt «kýeyku, y™uf «fkhLke MkrhMk]rü
Ähkðíkkt nkuÞ Au.
 507
(2) yk rLkðMkLkíktºk{kt fÞk-fÞk MktMkkÄLkku «kÃÞ Au ? «kÃÞ MktMkkÄLkkuLkku þwt WÃkÞkuøk Au ? fkuý
yLku fuðe heíku íkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au ? su{ fu, W»ýfrxçktÄLkk støk÷ «Ëuþ{ktÚke yLkuf
MktMkkÄLkku {¤u Au. suðkt fu, E{khíke yLku çk¤íký {kxuLkwt ÷kfzwt, yLkufrðÄ yki»krÄÞ {qÕÞ
Ähkðíke ðLkMÃkrík, ÷k¾, rðrðÄ V¤ku, øk]nWãkuøk {kxu WÃkÞkuøke ðMíkwyku suðe fu, ðktMk,
¾k¾hkLkk ÃkktËzk-ÃkrzÞk, Ãkíkhk¤kt, xe{hwtLkk ÃkktËzk-çkeze çkLkkððk ðøkuhu {kxu {¤íkk nkuÞ
Au.
(3) rLkðMkLkíktºk fuðe heíku ÃkkuíkkLkwt fkÞo fhu Au ? íku{kt ðMíke «òríkykuLkk yktíkhMktçktÄku þwt Au ?
yu{Lke yknkh þ]t¾÷k þwt Au ? ðøkuhu çkkçkíkkuLke rðøkíku òýfkhe {u¤ððe òuEyu. fkuEÃký
rLkðMkLkíktºk yu MkSð yLku rLkSoð Ãkrhçk¤kuLkk Mktf÷LkÚke çkLkíkwt yuf íktºk Au. yk çktLku
Ãkrhçk¤ku ðå[u ÃkkhMÃkrhf MktçktÄ òuðk {¤u Au. su{ fu, LkËe, Mkhkuðh ðøkuhLkk Ãkkýe AeAhkt
nkuðkÚke MkqÞo«fkþ íkuLkk íkr¤Þk MkwÄe ÃknkU[e þfu Au. ykÚke íÞkt ðLkMÃkrík Qøke þfu Au. yk
ðLkMÃkrík Ãkh ykÄkh hk¾íke MkSð Mk]rü íÞkt WíÃkLLk Úkíke nkuÞ Au. rLkðMkLkíktºk Ãkh yMkh
fhíkkt ysirðf Ãkrhçk¤ku{kt s{eLk, Ãkkýe, íkkÃk{kLk, ÃkðLk, MkqÞo«fkþ, ¼uË, ðhMkkË ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk çkÄk s ík¥ðkuLke çknw MÃkü yMkh MkSð Mk]rü Ãkh Ãkzu Au. rLkðMkLkíktºk{kt
swËe-swËe yknkhò÷ Mðíktºk heíku fk{ Lk fhíkkt fwËhíke heíku yufçkes MkkÚku Mktf¤kELku ò¤
suðwt srx÷ MðYÃk Äkhý fhu Au. su{ fu, ík]ý¼qr{Lkk rLkðMkLkíktºk{kt ½kMkLku íkeíke½kuzkyku,
ôËh, MkMk÷kt, ½uxkt-çkfhkt, økkÞ-¼UMk, nkÚke, ½kuzk, nhý ðøkuhu ¾kíkk nkuÞ Au. ôËhLkwt
¼ûký MkkÃk fhu Au. MkkÃkLkwt ¼ûký {kuh, çkks, Lkkur¤Þku ðøkuhu fhíkkt nkuÞ Au. yk{, fwËhík{kt
Ãkku»kýMktçktÄe yLkuf rðfÕÃkku nkuðkÚke yknkhò¤ h[kÞ Au.
(4) yk çkÄk s «&™ku su-íku ûkuºk{kt rLkðMkLkíktºk{kt sELku MÚkkrLkf ÷kufkuLku ÃkqAðk òuEyu. íkÚkk
yk çkÄk s «&™kuLke òýfkhe, Ÿze Mk{s {u¤ððk {kxu, ¼qøkku¤þkMºke, ¼qøk¼oþkMºke,
ykçkkunðkþkMºke, ÃkÞkoðhýþkMºke, ðLkMÃkríkþkMºke, stíkw ði¿kkrLkf, s¤ ði¿kkrLkf íkÚkk ðLk
yrÄfkheykuLke {ËË ÷uðe òuEyu. fkuEÃký fwËhíke rLkðMkLkíktºk Mk{Þfk¤ «{kýu çkË÷kíkk
hnu Au. ykÚke, íku rLkðMkLkíktºkLkk ÃkÞkoðhýLke yiríknkrMkf Ãkkïo¼qr{Lkku Ãký yÇÞkMk fhðku
òuEyu.
• rLkðMkLkíktºkLkk ÃkÞkoðhýeÞ MktMkkÄLkkuLke LkkUÄýe :
– rLkðMkLkíktºkLkk ûkuºk Mkðuoûký Ëhr{ÞkLk su-íku MÚk¤Lke Mkk{kLÞ ÷kûkrýfíkkkuLke ði¿kkrLkf Zçku LkkUÄýe
fhðe òuEyu. ÃkÞkoðhýeÞ MÚk¤kuLke {krníke {kxu yuf yLkwMkqr[ íkiÞkh fhðe òuEyu.
– íku «{kýu «kÚkrýf y™u «íÞûk {krníke ði¿kkrLkf ÃkØríkÚke yufrºkík fhðe òuEyu. suðe fu, ûkuºkfkÞoLkku
WÆuþ, ÷ûÞ, fkÞo ÃkØrík, MÚk¤Lkwt yð÷kufLk, MÚkkrLkf ÷kufkuLke MkkÚkuLke {w÷kfkíkkuLkku Mkkh, íkuLkk
Ãkrhýk{ku yLku íkkhý.
508
• rðrþü ÷kûkrýfíkkykuLke LkkUÄýe :
– ûkuºk fkÞoLke fk{økeheLke LkkUÄýe çkLkkÔÞk ÃkAe Ëhuf rLkðMkLkíktºkLkk MktMkkÄLkkuLkku þwt WÃkÞkuøk Au íkuLke
ÞkËe íkiÞkh fhðe òuEyu. suLkk îkhk íku rðMíkkhLkk ÃkÞkoðhýLke YÃkhu¾k çkLkkðe þfkÞ, rLkðMkLkíktºk{ktÚke
«kÃík ðMíkwyku yLku rLkðMkLkíktºkLkk {qÕÞLku/{n¥ðLku Mk{S þfkÞ.
– ykðwt ûkuºkfkÞo y÷øk-y÷øk rLkðMkLkíktºk{kt fhðwt òuEyu íkÚkk íku{Lke yufçkeò MkkÚku Mkh¾k{ýe
fheLku yufMkh¾k ÷køkíkk rLkðMkLkíktºkku yufçkeòÚke fE heíku y÷øk Ãkzu Au íkuLkku ÏÞk÷ {u¤ððku
òuEyu.
• ûkuºkeÞ fkÞoLke «&™kð÷e
1. ûkuºkeÞ fkÞoLkku {wÏÞ WÆuþ þwt Au ?
(1) rLkðMkLkíktºk fÞk ¼kiøkkur÷f «Ëuþku{kt ykðu÷wt Au ? yuLkwt yûkktþeÞ MÚkkLk þwt Au ?
(2) rLkðMkLkíktºk{kt fÞk-fÞk MktMkkÄLkku ykðu÷k Au ? fux÷k «{ký{kt «kÃÞ Au ? yk MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøkku
þwt Au ?
(3) yk MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fkuý fhu Au ? fuðe heíku fhu Au ? fwËhíke rLkðMkLkíktºk{kt MÚkkrLkf ykrËðkMkeykuLkku
ðMkðkx hnu÷ku Au ? íkuyku MktMkkÄLkkuLkku fuðku WÃkÞkuøk fhu Au ? MktMkkÄLkku ËqhLkk þnuhe rðMíkkhku{kt fE
heíku WÃkÞkuøke Au ?
(4) MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk xfkW heíku ÚkkÞ Au ? òu xfkW heíku Lkk Úkíkku nkuÞ íkku, fux÷k Mk{Þøkk¤k{kt
MktMkkÄLkku Mk{kó ÚkE þf Au ? íkÚkk MktMkkÄLkkuLkk nÙkMk ÚkðkLke ÷kûkrýfíkkyku sýkðku.
(5) rLkðMkLkíktºkLkku òu xfkW WÃkÞkuøk Úkíkku Lkk nkuÞ íkku íku {kxu sYhe WÃkkÞku Mkq[ðku.
2. ûkuºkfkÞo ÃkØrík :
(1) MÚk¤ Ãkhh «íÞûk sELku rLkðMkLkíktºkLkwt rLkheûký fhðwt.
(2) MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk, xfkW WÃkÞkuøk {kxu «&™ku íkiÞkh fheLku MÚkkrLkf ÷kufkuLku «&™ku ÃkqAðk.
(3) ûkuºkfkÞo Ëhr{ÞkLk MÚkkrLkf ÷kufku MkkÚku íku{Lkk «&™ku íkÚkk MktMkkÄLkkuLkk WÃkÞkuøk çkkçkíku [[ko Mk¼k
íkkhýku Ëþkoððk.
(4) MÚkkrLkf ÷kufku MkkÚku [[ko rð[khýk ÃkAe xfkW SðLkþi÷e y™u nÙkMk Úkíkku yxfu íku {kxuLkk WÃkkÞku
Mkq[ððk.
(5) «&™kð÷eLkk sðkçkku ÃkhÚke rLk»f»ko íkkhððku - WÃkMktnkh
3. LkËeLkwt rLkðMkLkíktºk
1. LkËeLkwt - MktMkkÄLk íkhefu rLkheûký fhðwt :
(1) fkuEÃký LkËeLke s¤kþÞLke ykMkÃkkMk hnuíke MÚkkrLkf «ò íkuLkku þwt WÃkÞkuøk fhu Au ? - Ãkkýe
Ãkeðk {kxu, ½hu÷wt ðÃkhkþ {kxu, Wãkuøkku {kxu, ¾uíke fhðk {kxu fE heíku íkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ
 509
Au. s¤kþÞ{kt {íMÞ Wãkuøk rðfMÞku Au ? íkuLke ykMkÃkkMkLke s{eLk{kt ÃkþwÃkk÷fku íku{Lkk Zkuh
[hkðu Au ? ¾uíke{kt ®Mk[kE {kxu Lknuh ÔÞðMÚkk Au fu Mkçk{Mkeoçk÷ ÃktÃkÚke Ãkkýe ¾U[kÞ Au ?
(2) s÷eÞ rLkðMkLkíktºk fu s¤ MktMkkÄLkLkk Mkt˼o{kt íkuLke ykMkÃkkMkLke s{eLkLkk WÃkÞkuøkLke íkhun
þwt Au ? íkuLkku yÇÞkMk yLku s{eLkLkk WÃkÞkuøk{kt s¤ MktMkkÄLkLkwt {n¥ð Ëþkoðku. yu òýfkhe
{u¤ððe fu {kLkðe, Ãkk÷íkwt Ãkþwyku, støk÷e «kýeyku ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fhðk s¤MºkkuíkLke
ÃkkMku ykðu Au ? fu ÃkAe ÃkkýeLku íku{Lke ÃkkMku ÷E sðk{kt ykðu Au ?
• LkËe rfLkkhu ûkuºkeÞ rLkheûký :
(1) rLksoLk yhÛÞ rðMíkkh{kt ykðu÷k s¤kþÞkuLkwt rLkheûký fhðwt. íkuLkk Ãkkýe «{ký{kt ðÄw þwØ
nþu, íku s¤[hkuÚke, s÷eÞ ðLkMÃkríkÚke ¼hÃkqh nþu.
(2) yk s¤kþÞkuLke ykMkÃkkMk fkuE LkkLke økúk{eý ðMkkník ykðu÷e nkuÞ íkku íkuyku ÃkkýeLkku fux÷ku
yLku fuðku WÃkÞkuøk fhu Au ? íkuLke òýfkhe {u¤ððe.
(3) s¤kþÞLke ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLkheûký fhðwt, íkuLkk rfLkkhkyku, AeAhk rðMíkkhku, ŸzkELkk
rðMíkkhkuLke ŸzkE, LkËeyku økríkðuøk, ÃkkýeLkku sÚÚkku, xkÃkwyku ykðu÷k nkuÞ íkku íkuLkwt fË
rðMíkkh ykMkÃkkMkLke yLku xkÃkwLke s{eLkLkk WÃkÞkuøkku ðøkuhuLke {krníke {u¤ððe.
(4) støk÷ku{ktLke LkËe{kt/s¤kþÞ{kt fÞk fÞk «kýeyku Ãkeðk Ãkeðk ykðu Au ? nkÚke suðk «kýeyku
Lnkðk ykðu Au ? s¤kþÞLkku rðMíkkh yLku rðr¼LLk «kýeykuLke MktÏÞk fux÷e Au ? íkuLke
òýfkhe {u¤ððe.
(5) støk÷{kt s¤[h fÞk fÞk Au ? {kA÷eyku, {økh ðøkuhu, rðËuþe rþfkhe Ãkûkeyku, MÚkkrLkf
Ãkûkeku rþfkhe Ãkûkeyku fux÷k Au ?
(6) MÚkkrLkf ÷kufku {íMÞ «ð]r¥k MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au ? {kA÷eLkwt WíÃkkËLk fux÷twt Au ? þwt íkuyku
sYrhÞkík Ãkqhíke {kA÷e Ãkfzu Au ? fu ðuÃkkh yÚkuo {kA÷eyku Ãkfzu Au ? AuÕ÷k çku-ºký ËMkfk
Ëhr{ÞkLk {íMÞ WíÃkkËLk fux÷wt ÚkkÞ Au ? yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk MÚkkrLkf ðMíke{kt fux÷ku ðÄkhku
yLku {íMÞLkwt WíÃkkËLk fux÷k «{ký{kt ÚkÞwt ðøkuhuLke òýfkhe {u¤ððe.
(7) s¤[h {kxu WÃkÞkuøke yLku {kLkðe {kxu WÃkÞkuøke s÷eÞ ðLkMÃkríkLke òýfkhe {u¤ððe.
(8) þnuhe rðMíkkh{ktLkk s¤kþÞ, støk÷ku{kt ykðu÷k s¤kþÞ, su-íku s¤kþÞkuLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
fhíkkt nku íkuLkk ÃkkýeLkwt Ãkheûký fhðwt. íku þwØ Au ? fu Ëqr»kík Au ? fux÷k «{ký{kt Ëqr»kík Au ?
Ãkeðk÷kÞf Au fu fu{ ? fÞk «Ëq»kfku íku{kt hnu÷kt Au íkuLke òýfkhe {u¤ððe. Ãkkýe{kt «Ëq»ký
Vu÷kðLkkhkt Ãkrhçk¤ku fÞk fÞk Au ? íkÚkk Ãkkýe{kt «Ëq»ký Lkk Vu÷kÞ íku {kxuLkk ÷kuf{tíkÔÞku
òýðk. «Ëqr»kík ÃkkýeLke s¤[hku Ãkh þwt yMkh Ãkze Au íkuðe òýfkhe {u¤ððe ?
(9) støk÷{ktÚke þnuhe rðMíkkh{ktÚke ÃkMkkh Úkíke LkËe Ãkh þwt fkuE çktÄ çkLkkððk{kt ykÔÞku Au ?
WÃkhðkMk{kt çkLkkððk{kt ykðu÷k çktÄLku fkhýu s¤kþÞku{kt íkuLke þwt yMkh òuðk {¤u Au ? íkÚkk
510
s¤[hku, {íMÞ WíÃkkËLk ÃkhLke yuLke þwt yMkh Au ? çktÄLku fkhýu s¤kþÞku{kt Ãkkýe ykuAwt
ÚkÞwt nkuÞ íkku {kA÷kyku yLku yu {kA÷kyku Ãkh ykÄkrhík rþfkhe ÃkûkekuLke MktÏÞk fux÷k
«{ký{kt hnu÷e Au ?
• Ãkkýe MktMkkÄLkLkk yøkíÞLkk {wÆkyku :
(1) rËðMk Ëhr{ÞkLk ÃkkýeLkku ðÃkhkþ fÞk fÞk fkÞkuo{kt yLku fux÷k «{ký{kt ÚkkÞ Au ?
(2) ÃkkýeLkku ¾hu¾h WÃkÞkuøk yLku çkøkkz fux÷k «{ký{kt Au ?
(3) ½hðÃkhkþ{kt, ykiãkurøkf ðÃkhkþ{kt, ¾uíke{kt ®Mk[kELkk ðÃkhkþ{kt (xÃkf rMkt[kE ÃkØrík
yÃkLkkðeLku) ÃkkýeLkku ðÃkhkþ fuðe heíku ½xkze þfkÞ ?
(4) ðÃkhkÞu÷k, {r÷Lk ÃkkýeLkwt þwrØfhý fheLku çkkøk-çkøke[k, ¾uíkhku{kt WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ
fu fu{ ?
(5) su-íku s¤kþÞLke ykMkÃkkMkLkk MÚk¤kuLkwt yð÷kufLk fhðwt.
su{ fu, s¤kþÞ, LkËe fkÞ{e Au fu ntøkk{e ? íku{kt Ãkkýe ÃkwhðXku fux÷ku Au ? LkËe{kt ÃkkýeLkku
ðuøk fux÷ku Au ? LkËe fu s¤kþÞ AeAhk Au fu Ÿzk ? s¤kþÞLkku rðMíkkh fux÷ku Au ? íku{kt
ÃkqhLke ÃkrhÂMÚkrík fuðe Au ? ð»ko{kt fux÷eðkh Ãkqh ykðu Au ? ÃkqhÚke rfLkkhkLkk økúkBÞ fu þnuhe
rðMíkkhku, støk÷ rðMíkkhku Ãkh þwt yMkhku Ãkzu Au ? WÃkhðkMk{kt çkLkkðu÷k çktÄ{ktÚke Akuzðk{kt
ykðíkk ÃkkýeÚke fu ðhMkkËÚke Ãkqh ykðu Au ? çktÄLku fkhýu LkËe rðMíkkhku{kt ÃkkýeLke ð»ko
Ëhr{ÞkLkLke ÃkrhÂMÚkrík þwt nkuÞ Au ? ðøkuhu -
(6) s¤kþÞku{kt sirðf ík¥ðku fu MktMkkÄLkku {kA÷kt, ͪøkk, fk[çkk, Ëuzfkt, {økh íkÚkk MkktXk,
s¤s ðLkMÃkrík, ysirðf ík¥ðku huíke, {hrzÞk ðøkuhu fÞk fÞk hnu÷k Au ? íkuLkk WÃkÞkuøkku
yLku rLkðMkLkíktºk Ãkh Ãkzíke íkuLke yMkhku ðøkuhu.
(7) s¤kþÞ «Ëqr»kík ÚkÞwt Au ? s÷eÞ rLkðMkLkíktºk fux÷k «{ký{kt nÙkMk ÃkkBÞwt Au ? s¤kþÞLke
ÃkÞkoðhýeÞ ÂMÚkríkLke yiríknkrMkf YÃkhu¾k yLku íku{kt Úkíkkt ÃkrhðíkoLkLke òýfkhe {u¤ððe.
LkËeLkk ÃkkýeLku MðåA, þwØ hk¾ðk þwt «ÞíLkku fhe þfkÞ ? ÷kufòøk]rík ÷kððk þwt fhðwt
òuEyu ?
(8) ûkuºkfkÞo fhíke ÔÞÂõík s÷eÞ rLkðMkLkíktºk Ãkh fE heíku ykÄkrhík Au ? yk çkÄe s {krníke
{u¤ðeLku íkuLkwt rð&÷uý, yÚko½xLk fhðwt.
• økku[hku/ík]ý¼qr{/½kMkLkk «ËuþLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. MÚkkLk :
– su ½kMkLkk {uËkLkkuLkwt ûkuºkeÞ fkÞo fhðkLkwt nkuÞ íkuLkwt ¼kiøkkur÷f MÚkkLk þwt Au ? íkuLke ykçkkunðk fuðe Au ?
ðhMkkËLkwt «{ký, íkkÃk{kLkLkwt «{ký fux÷wt Au ? s{eLkLkku «fkh fÞku Au ? íkuLke {krníke {u¤ððe.
 511
– íkuLkk ykÄkhu ½kMk ð»koLkk fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkkÞ Au ? ½kMkLkku «fkh fÞku Au ? íku økku[h íkhefu
WÃkÞkuøke AXu fu Lknª ? ½kMkLkk ykÄkhu fkuE Wãkuøk rðfMke þfu Au fu Lknª ? íkuLke òýfkhe {u¤ððe.
2. WÃkÞkuøk :
– ½kMkLkk rLkðMkLkíktºkLke ykMkÃkkMk økúk{eý ðMkkník ykðu÷e Au ? MÚkkrLkf ÷kufuLku ½kMk fE heíku
WÃkÞkuøke Au ? Ãkþw[khk {kxu ½kMk WÃkÞkuøke Au ? ½kMk[khku {kºk ÃkkuíkkLkk Ãkþwyku {kxu s fkÃku Au fu
íkuLkwt çkòh{kt ðu[ký fhu Au ? íkuLke òýfkhe {u¤ððe. ½kMkLkku çk¤íký íkhefu fux÷ku WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au ?
3. ðnLkûk{íkk :
– ½kMkLkk {uËkLkLkku rðMíkkh fux÷ku Au ? ½kMk Ãkh ykÄkrhík ðLÞ «kýeyku fÞk fÞk y™u fux÷k «{ký{kt
hnu÷k Au ? íkÚkk Ãkk÷íkw Ãkþwyku fux÷e MktÏÞk{kt hnu÷k Au ? ½kMkLkk {uËkLkku íku çkÄkLku Ãkku»ke þfu Au
fu fu{ ?
– “½kMkLkwt {uËkLk fux÷k ÃkþwykuLku ykÄkh ykÃke þfu yu{ nkuÞ íkuLku yu {uËkLkLke ‘ðnLkûk{íkk’ (carrying
capacity) fnuðkÞ Au.” yuLkku yÚko yu fu, ½kMkLkk {uËkLk sux÷e ‘ðnLkûk{íkk’ Ähkðu Au. yux÷k s
«{ký{kt íku ík]ý¼ûke «kýeykuLkku Ãkku»ke þfu Au ?
4. hu¾kr[ºk :
– ½kMkLkk {uËkLkLkk s{eLk ðÃkhkþLkwt hu¾ktfLk-Lkfþku çkLkkððku, yk Lkfþkk{t fux÷ef çkkçkíkku suðe fu,
Ãkþwyku fux÷k «{ký{kt ykðu Au ? Ãkeðk Ãkkýe õÞkt òÞ Au ?
– LkSfLkk rðMíkkh{kt Íkze-Íkt¾hkLkk rðMíkkhku, støk÷ rðMíkkhku ykðu÷k Au ? MÚkkrLkf ÷kufku #Äý{kt
þwt ðkÃkhu Au ? ½kMk yÚkðk çk¤íký {kxuLkk ÷kfzkt õÞktÚke ykðu Au ? ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhðku.
5. ½kMkeÞ rLkðMkLkíktºkLkku nÙkMk :
– Ãkþw[khk íkhefu WÃkÞkuøke ½kMkLkk {uËkLkkuLke ‘ðnLk ûk{íkk’Lkk «{ký{kt Ãkþwyku hnu÷k Au ? òu ðÄw
støk÷e «kýeyku yLku Ãkk÷íkw Ãkþwyku íkuLkk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ íkku íku{Lkku rLk¼kð ÚkE þfu Au fu fu{
? MÚkkrLkf «ò îkhk ½kMkLke fkÃkýe ðÄwÚkíke nkuÞ íkku {kºk ½kMk s fÃkkE LkÚke síkwt Ãkhtíkw Mk{økú
rLkðMkLkíktºk Ãkh íkuLke rðÃkheík yMkh Ãkzu Au fu fu{ ?
– ½kMk ðÄw fÃkkíkk ík]ýknkheyku ¼q¾u {hu Au ? yÚkðk yLÞºk õÞkt MÚk¤ktíkheík ÚkkÞ Au ? yk
ík]ýknkheyku Ãkh ykÄkrhík ®nMkf «kýeyku ðkÄ-®Mkn ðøkuhu Ãkh þwt yMkh òuðk {¤u Au ? ½kMk{kt Úkíkkt
Sðstíkwyku y™u íkuLkku rþfkh fhíkkt MkheMk]Ãkku íkÚkk Ãkûkeyku Ãkh nÙkMkLke Úkíke yMkhku þwt Au ?
– ½kMkLkk {uËkLkkuLku MkkV fheLku íkuLkk þwt WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞk Au ? yuf Mkthrûkík ½kMkLkk {uËkLkkuLkwt
rLkðMkLkíktºk yLku nÙkMkøkúMík ½kMkLkk {uËkLkkuLkk rLkðMkLkíktºk{kt þwt íkVkðíkku hnu÷k Au ?
512
6. ¼kiøkkur÷f LkkUÄ :
– su ½kMkLkkt {uËkLkkuLkwt ûkuºkeÞ fkÞo fhðkLkwt nkuÞ íkuLke ykMkÃkkMkLkk «ËuþLkwt ¼]Ãk]c fuðwt Au ? su{u fu ½kMkLkk
W»ýfrxçktÄ{kt ykðu÷k Au ? rn{k÷ÞLkk ¾eý «Ëuþ{kt fu ík¤uxeLkk rðMíkkh{kt ykðu÷k Au ? yÄoMkqfk
«Ëuþ{kt ? þku÷k «Ëuþku ½kMkLku {kxu rðfkMk fhðk{kt ykðu÷k {uËkLkku støk÷ku MkkV fheLku {u¤ðkÞu÷k
Au fu fu{ ?
7. ½kMkLke økwýð¥kk yLku «íÞûk fu Ãkhkuûk WÃkÞkuøkku :
– ½kMk støk÷e fu Ãkk÷íkw Ãkþwyku {kxu WÃkÞkuøke Au. fÞk «fkhLkk «kýeyku íkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au ? òu
íku Ãkk÷íkw økkÞ-¼UMk-½uxkt-çkfhkt ðøkuhu fhíkkt nkuÞ íkku íkuLkkÚke zuhe Wãkuøk, {ktMk Wãkuøk, [{o Wãkuøk
ðøkuhu fux÷k «{ký{kt rðfkMk ÃkkBÞku Au ? WÃkÞkuøkLkwt «{ký xfkW Au fu Lkrn ?
– ½kMkLkk {uËkLkku Ãkh Ãkþw[hý íkçk¬kðkh ÚkkÞ Au ? yuLkku «çktÄ fhkÞ Au ?
• ÃkÞkoðhýeÞ RríknkMk :
– ykçkkunðkLkk {kuxkt ÃkrhðíkoLkku îkhk MÚkkrLkf ÷kufkuLkk yLku «kýeykuLkk yrík WÃkÞkuøkÚke ½kMkLkk
{uËkLkku{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLke LkkUÄ fhðe, AuÕ÷kt 2 Úke 3 Ëþfk Ëhr{ÞkLk yk rLkðMkLkíktºk{kt
ykðu÷k ÃkrhðíkoLkkuLke òýfkhe {u¤ððe.
– òu ½kMkLkk {uËkLkku støk÷ku çkk¤eLku {u¤ðkÞk Au ? ½kMkLkk {uËkLkku çkk¤eLku s{eLk fÞk WÃkÞkuøk{kt
÷uðkE Au ?
– ûkuºkeÞ fkÞo fhLkkhLkk hku®sËk SðLk{kt ½kMkLkku «íÞûk yLku Ãkhkuûk WÃkÞkuøk þwt Au ? ½kMk{ktÚke
çkLkkðíkk íku÷, fkøk¤ ðøkuhuLke {krníke yufXe fhðe.
• støk÷Lkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. MÚkkLk, ykçkkunðk :
– støk÷ «Ëuþ õÞk ¼kiøkkur÷f MÚkkLk{kt ykðu÷wt Au ? {uËkLk{kt, Ãknkzku{kt ykðu÷wt Au ? rð»kwðð]¥k Ãkh,
W»ýfrxçktÄ, Mk{þeíkku»ký fÞk frxçktÄ{kt fu yûkktþð]r¥k Ãkh ykÃku÷wt Au ? ðhMkkË, íkkÃk{kLkLkwt «{ký
fux÷wt Au ? ðLkMÃkríkLke øke[íkk fux÷e Au ?
2. støk÷Lkkt «fkh :
– støk÷Lkku «fkh fÞku Au ? rLkíÞ÷e÷kt støk÷ku, ¼usðk¤k fu Mkqfk ÃkkLk¾h støk÷ku ? þwtfwÿw{ (fktxk¤k)
støk÷ku, Íkze-Íkt¾hkLkkt støk÷ku ? ¼híkeLkk støk÷ku ? ðøkuhu.
3. WÃkÞkuøk :
– støk÷kuLkk «fkhLkk ykÄkhu fE fE ðLkMÃkrík òuðk {¤u Au ? rLkíÞ÷e÷kt støk÷ku{kt E{khíke ÷kfzkt
íkhefu WÃkÞkuøke fE fE ðLkMÃkrík ykðu÷e Au ? ÃkkLk¾h støk÷{kt E{khíke ÷kfzkt íkhefu WÃkÞkuøke
fE ðLkMÃkrík ? ¾kã ÃkËkÚkkuo ? yki»krÄ íkhefu ? V¤kW ðLkMÃkrík ? fkøk¤ çkLkkððk WÃkÞkuøke
ðLkMÃkrík ? çk¤íký {kxuLkk ÷kfzkt íkhefu ? yLÞ ðLÞ ÃkuËkþku {u¤ððkt suðe fu, ÷k¾, ÃkrzÞk-
Ãkíkhk¤kt, çkeze, fkøk¤, VŠLk[h, h{íkøk{íkLkk MkkÄLkku ðøkuhu.
 513
4. ÃkÞkoðhýeÞ {qÕÞ :
– støk÷ku{kt ðLkMÃkríkLke øke[íkk fux÷e Au ? ðLkMÃkrík fwËhíke heíku s nðk{kt ykìÂõssLkLkku W{uhku fhe
nðkLku þwØ çkLkkðu Au. ðÄw ðLkMÃkrík ðhMkkËLku ¾U[e, ÷kððk{kt {ËË fhu Au.
• Mkuðk :
– s¤[¢, ykçkkunðk Ãkh rLkÞtºký, ykìÂõMksLk{kt ðÄkhku, ðkíkkðhý{ktÚke fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLkku
½xkzku fhu Au.
5. støk÷ MktMkkÄLkLke ykfhýe :
– støk÷{ktÚke fE-fE ðLkMÃkrík yki»krÄyku fux÷k «{ký{kt «kÃÞ Au ? su{ fu, ¼khík{ktÚke 450
òíkLke yïøktÄk, MkÃkoøktÄk, þíkkðhe, çknUfkt ðøkuhu, yLÞ ÃkuËkþku suðe fu økwtËh, ÷k¾, {Ä,
çk¤íkýLkwt ÷kfzwt, E{khíke ÷kfzwt, V¤ku suðkt fu fuhe, yktçk¤k, hkÞý, fkuXk ðøkuhu.
– ðktMk, ½kMk, huMkkyku, {qr¤Þkt, ÃkrzÞk-Ãkíkhk¤k çkLkkððk {kxu ¾k¾hkLkk ÃkktËzk ðøkuhu yLkuf ðLÞ
ÃkuËkþku støk÷{ktÚke {¤u Au. fÞk-fÞk fwrxh WãkuøkkuLkku, Wãkuøkku suðkt fu fkøk¤, fkøk¤Lkku {kðku,
ðøkuhuLkku rðfkMk ÚkÞku Au ? íkuLkwt MÚkkrLkf, hk»xÙeÞ, yktíkhhk»xÙeÞ çkòh íkÚkk ÔÞkÃkkhe {qÕÞ þwt Au ?
MÚkkrLkf fux÷k ÷kufku ðLÞ ÃkuËkþku Ãkh rLk¼oh fhu Au ? {Ä WAuhLkk fux÷k fuLÿku ykðu÷k Au ? fux÷k
÷kufku ðLÞ ÃkuËkþku Ãkh rLk¼oh fhu Au ?
6. støk÷Lke sið rðrðÄíkk :
– støk÷{kt fÞk-fÞk «fkhLke ðLkMÃkríkyku òuðk {¤u Au ? òu W»ýfrxçktÄLkk støk÷ku{kt ðLkMÃkríkLke
rðrðÄíkk ðÄw íkÚkk íkuLkwt ÔÞkÃkkhe {qÕÞ fux÷wt Au ? fÞk «fkhLkk «kýeyku støk÷{kt ðMkðkx fhu Au ?
ík]ýknkhe «kýeyku, ®nMkf «kýeyku fÞkt-õÞkt Au ? íku{Lke MktÏÞk fux÷e Au ? MkheMk]rüLkwt «{ký,
ÃkûkeykuLkk «fkh yLku «{ký òu støk÷{kt s¤kþÞ ykðu÷wt nkuÞ íkku íku{kt fÞk-fÞk s¤[hku,
s¤Ãkûkeyku, rðËuþe Ãkûkeyku ykðu Au ? fux÷k «{ký{kt ?
– støk÷{kt hnuíke fu íkuLke ykMkÃkkMk hnuíke MÚkkrLkf «ò ÃkþwÃkk÷Lk fhu Au ? yk Ãkþwyku [hký {kxu
støk÷{kt òÞ Au ? fux÷efðkh Ãkk÷íkw ÃkþwykuLku íku{Lke ykMkÃkkMkLkk øktËk ÃkÞkoðhýÚke hkuøkku ÷køkw
Ãkzíkkt nkuÞ Au íkÚkk yk hkuøke Ãkþwyku støk÷{kt [hký {kxu síkt íkuLkk stíkwyku ½kMkLku y™u yu ½kMk îkhk
ík]ýknkhe støk÷e «kýeyku yLku íkuLkk îkhk ®nMkf«kýeyku{kt «ðuþíkkt íkuyku Ãký hkuøkLkku ¼kuøk çkLku
Au fu fu{ ? ðøkuhu.
7. støk÷Lkk rLkðMkLkíktºkLkku nÙkMk :
– ËwrLkÞkLkk {kuxk¼køkLkk støk÷ku {kLkðeÞ Ë¾÷økehe nÙkMk ÃkkBÞk Au. støk÷{kt fu íkuLke ykMkÃkkMk hnuíke
«ò íkÚkk ÷kfzkt fkÃkðkLkk ÔÞðMkkÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ÔÞkÃkkheyku îkhk støk÷kuLkk ð]ûkku fux÷kt «{ký{kt
fÃkkÞ Au ? fÃkkíkkt ð]ûkku E{khíke ÷kfzwt Ähkðu Au fu çk¤íký {kxuLkwt ÷kfzwt Ähkðu Au ? støk÷{kt, íku{kt
ykðu÷k s¤kþÞku{kt Ãkk÷íkwt Ãkþwyku fux÷k «{ký{kt WÃkÞkuøk fhu Au ? støk÷{kt ½kMk yLku ðLkMÃkríkLkwt
«{ký fux÷wt çkåÞwt Au yÚkðk fux÷k «{ký{kt [hký ÚkÞwt Au ?
514
– støk÷Lkku - MktMkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fux÷ku ÚkÞku Au ? íkuLkku xfkW heíku WÃkÞkuøk ÚkÞku Au ? su ð]ûkku fÃkkÞk
nkuÞ yuLke Mkk{u Lkðk ð]ûkku Wøkkzðk{kt ykÔÞk Au ? su-íku støk÷ rðMíkkh hk»xÙeÞ WãkLk íkhefu ?
y¼ÞkhÛÞ íkhefu ykhrûkík ònuh ÚkÞku Au ? støk÷e «kýeykuLkk MktðÄoLkLkk fuLÿku ykðu÷k Au ? støk÷e
ðLkMÃkríkykuLku Mkwhûkk ykÃkðk{kt ykðe Au ? Lkkþ Ãkk{u÷k støk÷kuLku MkSðLk fhðk þwt «ÞíLkku fhkÞk
Au ? Lkkþ Ãkk{u÷ støk÷ rðMíkkhLkk s{eLk Äkuðký fux÷k «{ký{kt ÚkÞwt Au ? støk÷Lkku yLku íku îkhk
ÃkÞkoðhýLkku nÙkMk ðÄw Lkk ÚkkÞ íku {kxu MÚkkrLkf «ò, Mkhfkh îkhk, rçkLk Mkhfkhe MktøkXLk îkhk, Úkíkkt
«ÞíLkku þwt Au ? Ãkqhíkk Au fu Lknª ?
– ûkuºkeÞ fkÞo fhíke ÔÞÂõík Ãkkuíku, íkuLke ykMkÃkkMkLkk ÷kufku fÞk-fÞk støk÷ MktMkkÄLkkuLkku ðÃkhkþ fhu Au
? yk ðÃkhkþ ½xkzeLku støk÷ çk[kððk þwt «ÞíLkku fhðk òuEyu ?
• ÃkðoíkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. ÃkðoíkLkLke ¼kiøkkur÷f LkkUÄ :
– ÃkðoíkLkwt ¼kiøkkur÷f MÚkkLk þwt Au ? íkuLke Ÿ[kE fux÷e Au ? çkhVkåAkrËík Ãkðoík Au fu fu{ ? Zku¤kðku
MkeÄk Au ºkktMkk Au ?
2. «fkh :
– ÃkðoíkLkk «fkh fÞk Au ? ßðk¤k{w¾e Ãkðoík Au ? økuz Ãkðoík Au - fux÷k Ÿ[k Au ? sqLkk økuz Ãkðoík
Au ? - þwt íku ½MkkhýLkk Ãkrhçk¤ku îkhk Mk{çkØ Zku¤kð Ähkðu Au ? íku støk÷kåAkrËík Au ? fu s{eLkLkwt
Äkuðký ðÄw ÚkELku ¾wÕ÷kt ¾zfku Ähkðu Au ?
3. ysirðf çkkçkíkku :
– ÃkðoíkeÞ rðMíkkh fÞk Mk{Þøkk¤k{kt Ÿ[fkÞu÷k Au ? fÞk «fkLkk ík¤¾zfku Au ? íkÚkk íku{kt fE fE
¾Lkes MktÃkr¥kLkwt fux÷k «{ký{kt ykðu÷e Au ? íkuLkwt Wí¾LkLk ÚkE þfu íku{ Au fu Lkrn ?
4. sirðf çkkçkíkku :
– ÃkðoíkLkk ¾eý «Ëuþ{kt {kLkð ðMkkníkku ykðu÷e Au ? Ëwøko{ rLksoLk Ãkðoíkku Au ? Ãkðoíkku sËtøk÷kåAkrËík
Au fu Lkrn ? fÞk «fkhLkk støk÷ku ykðu÷k Au ? Mktfwÿw{ (ðÄw Ãkðoíkku nkuÞ íkku) ÃkkLk¾h støk÷ku ? õÞk-
«kýeyku, Ãkûkeyku íÞkLkkt hnuðkMke Au ? çkkswLkk ¾eý«Ëuþ fhíkkt Ÿ[kELkk ÃkðoíkkuLke ykçkkunðk fuðe
Au ? su{ fu, rð»kwðð]¥keÞ {uËkLkku{kt {uËkLk fhíkkt Ÿ[kELkk Ãkðoíkku Ãkh {kLkð ðMkðkx ykçkkunðkLku
æÞkLk{kt hk¾eLku òuðk {¤u Au.
– støk÷ku ðhMkkË fux÷ku {u¤ðu Au ? íkuLkk ykÄkhu støk÷Lke ðLkMÃkrík yLku «kýeykuLkk «fkh íkÚkk «{ký
fux÷wt Au ?
5. MktMkkÄLk íkhefu WÃkÞkuøk :
– Ãkðoíkku ykuAku Zku¤kð Ähkðu Au ? Zku¤kð fkÃkeLku, ÃkøkrÚkÞkt ykfkhu ¾uíke ÚkE þfu íku{ Au ? fÞk
«fkhLkk ¾uíkeLkk Ãkkf ÷uðkÞ Au ? ([k, fkìVe, íkuòLk, [ku¾k ðøkuh) s¤Mºkkuík õÞkt õÞkt ykðu÷k Au ?
 515
LkËe ÃkMkkh ÚkkÞ Au ? Íhýkt, Mkhkuðh ðøkuhu íkuLkku WÃkÞkuøk MÚkkrLkf ÷kufku, MÚkkrLkf «kýeyku s {kºk
fhu Au ? fu çktÄ çkktÄeLku ËqhLkk ÷kufku îkhk (LknuhkuÚke) Ãký s¤Mºkkuíkku WÃkÞkuøke Au ?
ÃkðoíkLke ¾eý{kt fu Zku¤kðku Ãkh hnuíkk ÷kufkuLkwt SðLkÄkuhý, hnuýefhýe fuðe Au ? íkuyku ¾uíkeLke MkkÚku
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k fhu Au fu Lknª ?
6. òu¾{ :
– Ãkðoík ¼qftÃkLkk ûkuºk{kt ykðu Au ? ð»ko Ëhr{ÞkLk fux÷k ¼qftÃk ykðu Au ? fux÷e íkeðúíkkðk¤k nkuÞ Au
? Ãkðoík ÃkhÚke ¼u¾z ½MkðkLkwt «{ký fux÷wt Au ? ðÄw ðhMkkËÚke, ¼qftÃkÚke ¼u¾zku Äþu Au ? ð»ko{kt
LkËe{kt Ãkqh fux÷wt ykðuAu ?
– Ãkðoík ÃkhÚke ykðíke LkËeyku ðnLkðuøk íkeðú nkuÞ ykÚke yk rðLkkþf ÃkqhLke yLku WÃkhkuõík ykÃkr¥kykuLke
¾eý{kt hnuíkk MÚkkrLkf ÷kufku Ãkh, støk÷ Mk]rü Ãkh þtw yMkhku Ãkzu Au ? ðøkuhu {krníke {u¤ððe. yk
ykÃkr¥k Mk{Þu MÚkkrLkf ÷kufkuLkk, Mkhfkhe íktºkLke, rðËuþe Mkk{krsf MktøkXLkku, rçkLkMkhfkhe íktºkLke þwt
{ËË {¤u Au ?
– ûkuºkeÞ fkÞo fhLkkh ÔÞÂõíkLkk SðLk{kt ÃkðoíkeÞ MktMkkÄLkLkk þwt WÃkÞkuøkku Au ? ([k, fkìVe, íkuòLkk)
íkÚkk ÃkðoíkeÞ rLkðMkLkíktºk ò¤ððk þwt WÃkkÞku fhðk òuEyu ? ðøkuhuLke {krníke yufXe fhðe.
• Ãknkze Zku¤kð (Hill-Slop)Lkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. ¼kiøkkur÷f çkkçkík :
– Ãknkz fÞk «Ëuþ{kt ykðu÷ku Au ? íkuLke Ÿ[kE ? íkuLkku Zku¤kð ? Zku¤kðLke rËþk ? ðkíkkr¼{w¾ fu
ðkíkkrð{w¾ Au ? fÞk yiríknkrMkf Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Ÿ[fkÞu÷ku Au ? fÞk çkkÌk Ãkrhçk¤kuÚke
fux÷k «{ký{kt ½Mkkhý ÃkkBÞku Au ? (LkËe, rn{LkËe, ÃkðLkku ðøkuhu) Mk{çkØ Zku¤kð Au ? íkeðú Zku¤kð
Au ? íkuLkwt {Úkk¤wt {us ykfkhu (xuçk÷ ykfkhu) hnu÷wt Au ? rþ¾h MktçktÄe ÷kûkrýfíkk Ähkðu Au ?
2. ysirðf çkkçkík :
– Ãknkze rðMíkkh{kt LkËeLkk WËT¼ð MÚkkLk hnu÷k Au ? ðhMkkË fux÷k «{ký{kt {u¤ðu Au ? fÞk
s¤Mºkkuík ykðu÷k Au ? LkËe, Íhýkt, Mkhkuðhku ðøkuhu fkÞ{e Au fu ntøkk{e Au ? Ãknkz ¾Lkeòu fE
yLku fux÷k «{ký{kt Ähkðu Au ? ¾Lkes Wí¾LkLk ÚkkÞ Au ?
3. sirðf çkkçkík :
– ¾uíke÷kÞf s{eLk Ähkðu Au ? s{eLkLkwt Äkuðký fux÷k «{ký{kt ÚkÞwt Au ? støk÷«Ëuþ ykðu÷ku Au ?
fÞk «fkhLkwt støk÷ Au ? íkuLke ½Lkíkk yLku rðMíkkh fux÷ku Au ? íku{kt fE-fE sið rðrðÄíkk òuðk {¤u
Au ?
– MÚkkrLkf ÷kufku îkhk ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k fux÷k «{ký{kt ÚkkÞ Au ? íku{Lkk îkhk ÃkAw[khý fux÷wt ÚkkÞ
Au ? MÚkkrLkf fux÷k ÷kufkuLkk ðMkðkx Au ? íkuyku Ãknkze MktMkkÄLkkuLkku fux÷k «{ký{kt yLku xfkW
WÃkÞkuøk fhu Au fu Lknª ?
516
– Ãknkze Zku¤kðku ÃkhÚke hu÷ð{køko, çkwøkËk, hMíkkyku fux÷k «{ký{kt ÃkMkkh ÚkkÞ Au ? íku þnuhku fu
ykiãkurøkf ûkuºkLku òuzu Au ? íkuLkk ÃkhÚke ËirLkf yðhsðh fux÷e ÚkkÞ Au ?
– yk çkÄe çkkçkíkkuLke {krníke {u¤ÔÞk ÃkAe íku Ãknkze rðMíkkhLkku Lkfþku íkiÞkh fhðku. yk Lkfþk
MktçktrÄík {krníke Mkhfkhe rð¼køkkuLku Ãkqhe ÃkkzðkÚke ÃknkzkuLkk rLkðMkLkíktºkLkku fux÷k «{ký{kt nÙkMk
ÚkÞku Au ? íku yxfkððkLkk fÞk WÃkkÞku ÞkuS þfkÞ ? yk{, ûkuºkeÞ fkÞo fhðkÚke su-íku rLkðMkLkíktºkLkku
fux÷k «{ký{kt rðLkkþ ÚkE hÌkku Au yuLkwt ytËkrsík r[ºk {¤e þfu Au íkÚkk íku yxfkððk {kxuLkk
[ku¬Mk Ãkøk÷ktyku WXkðe þfkÞ Au.
• MÚkkrLkf «Ëqr»kík MÚk¤Lkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. «Ëqr»kík MÚk¤ :
– þnuhe rðMíkkh, fMkçkkt, økúkBÞ rðMíkkhku, ¾uíkefeÞ rðMíkkhku, ykiãkurøkf rðMíkkhku ðøkuhu.
2. «Ëqr»kík Mºkkuík :
– økxhkuLkk {r÷Lk ÃkkýeÚke ykiãkurøkf ðÃkhkþÚke Íuhe ÃkkýeÚke s¤kþÞku fux÷k «{ký{kt «Ëqr»kík ÚkkÞ
Au ? fÞk-fÞk «Ëq»kýfku Au ? WãkuøkLkk hMkkÞýku ? ¾uíkh{kt ðÃkhkÞu÷k stíkwLkkþfku ?
– ðknLk-ÔÞðnkh, ykiãkurøkf yuf{ku îkhk nðk{kt «Ëq»kýLkwt «{ký fux÷wt Au ? fÞk-fÞk «Ëq»kfku fux÷k
«{ký{kt hnu÷k Au ?
3. yMkhku :
– nðk, ÃkkýeLkk «Ëq»kýLke {kLkðSðLk Ãkh, «kýe-Ãkûkeyku Ãkh þwt yMkhku òuðk {¤u Au ? AuÕ÷kt çku-
ºký ËMkfk Ëhr{ÞkLk «Ëq»kýLku fkhýu Ãkûkeyku Ãkh þwt yMkh ÚkE Au ? þnuhe rðMíkkh{kt nrhÞk¤e
Lkkþ ÚkðkLke MkkÚku fÞk Ãkûkeyku yksu Ëu¾kíkk çktÄ ÚkÞk Au ? yÚkðk íku{Lke MktÏÞk Ãkh þwt yMkh òuðk
{¤e Au ? «Ëq»kýLkk fkhýLku {kLkðeLku, Ãkk÷íkw Ãkþwyku{kt fÞk-fÞk hkuøkku òuðk {¤u Au ? su{ fu,
ûkÞ, fkì÷uhk, {÷urhÞk, xkEVkuEz, fuLMkh ðøkuhu fux÷k «{ký{kt ÚkÞk Au ?
– þnuhe, ykiãkurøkf rðMíkkh{kt {r÷Lk ÃkkýeLku þwrØfhý fhðkLkk Ã÷kLx ykðu÷k Au ? ½Lk f[hkLkku
rLkfk÷ fuðe heíku ÚkkÞ Au ? økúk{eý rðMíkkh{kt MkwyuÍ ykÄkrhík çkkÞkuøkuMk, økkuçkh økìMk, Ã÷kLx íkÚkk
çkkÞku{kMk Ã÷kLx ykðu÷k Au ? íkuLkku WÃkÞkuøk fux÷ku ÔÞkÃkf Au ?
– þnuhe, ykiãkurøkf f[hk{ktÚke fux÷kLkku Lkkþ ÚkE þfu Au ? fux÷kLkku Lkkþ ÚkE þfu íku{ LkÚke ?
(Ã÷kÂMxf, fk[ ðøkuhu Lkkþ Lk ÚkkÞ yuðku f[hku Au.) f[hk{kt rð»kÞwõík «Ëq»kfku fux÷kt Au ? íkuLke
yMkh xqtfk fu ÷ktçkkøkk¤kLke Au ? (hMkkÞýku, htøkku, stíkwLkkþf Ëðkyku ðøkuhu ÃkkýeLku rð»k{Þ çkLkkðu
Au.)
– yk çkÄk s [kðeYÃk «&™ku fkuEÃký «Ëqr»kík MÚk¤Lku ÷økíkk Mkk{kLÞ «&™ku Au yLku Auðxu «Ëq»kýLku
yxfkððk þwt WÃkkÞku ÞkuS þfkÞ íkuLke {krníke yufXe fhku ?
 517
• ½Lk f[hkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. «MíkkðLkk :
– f[hku ÃkÞkoðhýLku Ëqr»kík fhLkkh, yLkuf hkuøkku Vu÷kðLkkh Ãkrhçk¤ Au. ßÞkt ðMíke ðÄw íÞkt f[hku ðÄw.
hnuýktf rðMíkkhku{kt, ykiãkurøkf «Ëuþku{kt, ÃkþwÃkk÷Lk-¾uík «ð]r¥k{kt {LkðeLke swËe-swËe «ð]r¥k{kt
swËk-swËk «fkhLkk f[hkLkku rLkfk÷ Úkíkku nkuÞ Au.
– WÃk¼kuõíkk yLkuf [esðMíkwykuLkku xfkW yLku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhíkk Lk nkuðkÚke f[hkLkwt «{ký ðÄe
òÞ Au. íkÚkk íkyku f[hkLkk «çktÄ rðþuLke òýfkhe Ähkðíkk nkuíkk LkÚke. f[hkLkwt «{ký sux÷wt ðÄw
íkux÷k Sðstíkwyku, {k¾e, {åAhkuLkwt «{ký ðÄw íkÚkk íkuLkk îkhk Vu÷kíkkt hkuøkkuLkwt «{ký ðÄw òuðk {¤u
Au. f[hku õÞktÚke WíÃkLLk ÚkkÞ Au íkuLkk ykÄkhu íkuLkku «çktÄ fE heíku fhe þfkÞ íku ytøkuLke {krníke
{u¤ðe þfkÞ Au.
2. ½h ðÃkhkÚkÚke WíÃkLLk ½Lkf[hku :
– ½hu÷wt ðÃkhkþe WíÃkLLk Úkíkku f[hku ‘½hu÷wt fu ½høkÚÚkw f[hku’ fnuðkÞ Au. òu íku yk¾k þnuhLkku ¼uøkku
ÚkÞku nkuÞ íkku íkuLku ‘Mkk{wËkrÞf f[hku’, ‘BÞwrLkMkkÃkkr÷xeLkku f[hku’ økúkBÞ rðMíkkhLkku nkuÞ íkku ‘økúk{
Ãkt[kÞíkLkku f[hku’ fne þfkÞ. yk f[hk çku «fkhLkk nkuÞ Au. (1) Lkk{ Ãkk{u yuðku f[hku siðef
f[hku, hMkkuzkLkku f[hku, ¼usðk¤ku f[hku. (2) yrðLkkþe - ysirðf f[hku - Ã÷kÂMxf, fk[,
ÄkíkwykuLkku f[hku suLkwt ÃkwLk[ko÷Lk ÚkE þfu Au.
3. Wãkuøkku{ktÚke rLkfk÷ fhðk{kt ykðu÷ku f[hku :
– fkuEÃký Wãkuøkku, ¾kýku{ktÚke Lkfk{ku ÃkËkÚko ½Lk f[hku WíÃkLLk fhu Au. yk f[hk{kt fux÷efðkh Íuhe
hMkkÞýku hnu÷k nkuÞ Au.
– suLke ÃkÞkoðhý Ãkh «ríkfq¤ yMkh Ãkzu Au. yk f[hk{kt fÞk fÞk hMkkÞýku hnu÷k Au íkuLke {krníke
{u¤ððe. ¾kýku{kt ¾Lkes Wí¾LkLk Ëhr{ÞkLk Lkef¤íkku f[hku yrðLkkþe nkuÞ Au íkÚkk ÷ktçkk Mk{Þ
MkwÄe íku ÃkÞkoðhý{kt xfe þfu Au. ¾kuËfk{ yLku çkktÄfk{ fkÞkuo îkhk Ãký ½Lk f[hku ÃkuËk ÚkkÞ Au.
4. nkìÂMÃkx÷{ktÚke Lkef¤íkku sið-r[rfíMkkfeÞ f[hku :
– nkìÂMÃkx÷{ktÚke Lkef¤íkku f[hku ¾qçk s nkrLkfkhf nkuÞ Au. yk f[hk{ktÚke ÷kune, ÃkYðk¤k Y,
Ãkèeyku, {ktMkÃkuþeykuLkk ÿÔÞku, swËk-swËk hkuøk{kt ÚkÞu÷k ykìÃkhuþLk{kt ÷kune, {ktMkLkk xwfzk, ðÃkhkÞu÷e
MkkuÞ, çkkìx÷ku, Ã÷kÂMxfLke fkuÚk¤eyku íkÚkk Ã÷kÂMxfLkku VUfðk ÷kÞf Mkk{kLk ðøkuhu.
– yk çkÄwt s [uÃke hkuøkkuLku WíÃkLLk fhLkkhwt nkuÞ Au. yuLkkÚke Sðkýwtyku, Vqøk, ÷e÷, rð»kkýwyku Vu÷kÞ
Au. yk f[hkLkku rLkfk÷ çknw s Mkkð[uíkeÃkqðof fhðku sYhe Au.
5. ¾uíkhkuLkku f[hku (sið¼kh/çkkÞku{kMk Ãkh ykÄkrhík f[hku) :
– ¾uíkeLkku Ãkkf ÷ýe ÷eÄk ÃkAe ¾uíkhku{kt yLkksLkk hkuzk, Akuzk, Mkqfwt ½kMk, Ãkhk¤, þuhzeLkk fqt[k ðøkuhu
f[hku òuðk {¤u Au.
518
– ¾uíkhku{ktÚke Lkef¤íkku f[hku çkkÞku{kMk Ã÷kLx{kt WÃkÞkuøke çkLke þfu Au. òu fu ¾uíkhku{ktÚke Lkef¤íkk
f[hk{kt ¾kíkh yLku stíkwLkkþf ËðkykuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk hMkkÞýku ðÄkhkLkk Ãkkýe îkhk
s¤Mºkkuík{kt s{k Úkíkk nkuÞ Au yLku yk Ãkkýe ÃkeðkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÚke yLkuf hkuøkku ÚkðkLke
þõÞíkk hnu÷e nkuÞ Au.
• «Ëqr»kík s¤MºkkuíkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. LkËeLkwt ðnLkûkuºk :
– LkËeLkk «ðkn {køkoLke ÷tçkkE fux÷e Au ? LkËe rfLkkhu fÞk-fÞk þnuh, ykiãkurøkf yuf{ku, økk{,
¾uíkfeÞ «Ëuþku ykðu÷k Au íkuLke {krníke {u¤ððe.
– s¤MºkkuíkLkku «fkh fÞku Au ? LkËe, ík¤kð, Mkhkuðh ðøkuhu ? òu ík¤kð{kt MÚkkrLkf «Ëq»kýLkk Ãkrhçk¤ku
fk{ fhíkkt nkuÞ Au. ßÞkhu LkËeLkk «ðkn{køko{kt ykðíkk þnuhku, ykiãkurøkf yuf{ku íkuLku «Ëqr»kík
fhíkkt nkuÞ Au. LkËe{kt «Ëq»ký Vu÷kðLkkhk yLkuf Ãkrhçk¤ku nkuÞ Au. ykÚke «Ëq»kýLke {kºkk ðÄw nkuE
þfu Au.
– LkËeLkk {køko{kt fÞk «fkhLkk ykiãkurøkf yuf{ku ykðu÷k Au ? hMkkÞý Wãkuøkku, [{oWãkuøkku òu
ykðu÷k nkuÞ íkku, LkËe{kt Íuhe hMkkÞýkuLkwt «{ký, rð»k{Þ SðkýwtykuLkwt «{ký ðÄw nkuÞ Au. ykðk
ÃkkýeLkwt þwrØfhý fhðwt yrík ykð~Þf nkuÞ Au. LkËe{kt Akuzðk{kt ykðíkk Ãkkýe WÃkh þwrØfhýLke
«r¢Þk fhðk{kt ykðe Au fu Lknª ?
– fux÷efðkh ykiãkurøkf yuf{ku îkhk þwrØfhý fÞko rðLkkLkk «Ëqr»kík Ãkkýe MkeÄk s ¼qøk¼o{kt Wíkkhe
Ëuðkíkk nkuÞ Au. ykðk yuf{ku fux÷k Au ? íkÚkk íku{Lkk îkhk ¼qøk¼o s¤ fux÷k «{ký{kt «Ëqr»kík ÚkÞk
Au ? íkuLke íkÃkkMk fhðe òuEyu - MkÃkkxe ÃkhLkk yLku ¼qøk¼oLkk «Ëqr»kík s¤Mºkkuík fÞk-fÞk «Ëq»kfku
Ähkðu Au ?
2. yMkhku :
– s¤MºkkuíkLkk «Ëq»kfku fÞk «fkhLkk Au íkÚkk «Ëq»kfkuLke s¤[hku Ãkh s÷eÞ ðLkMÃkrík Ãkh þwt yMkh Ãkze
Au ? su s¤kþÞ{kt LkkExÙkusLk, Ãkkuxkþ suðk «Ëq»kfkuLkwt r{©ý ÚkkÞ íkku s÷eÞ ðLkMÃkríkLkku ¾qçk ÍzÃke
ð]rØ rðfkMk Úkíkku nkuÞ Au. ykLke ¾qçk rðÃkheík yMkh s¤[hku Ãkh Ãkzíke nkuÞ Au. fux÷efðkh
Ãkkýe{kt ykìÂõMksLk ¾qxe síkkt s¤[hku {]íÞw Ãkk{u Au yLku Mk{økú s¤kþÞ øktÄkE QXu yuðe ÃkrhÂMÚkrík
Q¼e Úkíke nkuÞ Au.
– LkËe rfLkkhu, ík¤kðLke ykMkÃkkMk ¾uíkhku ykðu÷k nkuÞ íkku yk ¾íkhku{kt ðÃkhkíkk hkMkkÞrýf ¾kíkhku,
stíkwLkkþf Ëðkyku ðhMkkËLkk Ãkkýe{kt ðneLku Ëe{u-Äe{u s¤kþÞ{kt s{kt Úkíkk nkuÞ Au. ykÚke, íku
«Ëqr»kík Úkíkk nkuÞ Au. Ãkkýe{kt «Ëq»kýLke {kºkk fux÷e Au ? íkÚkk íkuLke s¤Mk]rü Ãkh yLku íkuLke WÃkh
Lk¼íkk Ãkûkeyku Ãkh, «kýeyku Ãkh þwt yMkh Ãkzu Au ? yk «Ëqr»kík Ãkkýe ÃkeðkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk
{kLkðþheh yLkuf hkuøkkuLkku ¼kuøk çkLkíkk nkuÞ Au.
– s¤kþÞ «Ëqr»kík Úkíkkt íkuLke {íMÞ WíÃkkËLkLke «ð]r¥k Ãkh þwt yMkh Ãkze Au ? íkuLke {krníke {u¤ððe.
 519
3. «Ëqr»kík ðkíkkðhýðk¤k «Ëuþku :
– nðkLkk «Ëq»kfku fÞk rðMíkkh{kt ðÄw òuðk {¤u Au ? þnuhe rðMíkkh{kt ðknLk-ÔÞðnkh, ykiãkurøkf
yuf{ku ðÄw ykðu÷k nkuðkÚke «Ëq»kýLke {kºkk nðk{kt ðÄw nkuÞ Au. nðk{kt fÞk «Ëq»kf ðkÞwykuLkwt
«{ký ðÄw Au íkÚkk íkuLkk fkhýu fÞk fÞk hkuøkku Vu÷kE þfu Au íkuLke {krníke {u¤ððe. yk «Ëq»kfkuLku
fE heíku ykuAk fhe þfkÞ ?
WÃkhkuõík çkÄe s {krníke fkuEÃký «Ëqr»kík MÚk¤Lkk ûkuºkeÞfkÞo{kt {u¤ððe òuEyu íkÚkk íkuLkwt Ãk]Úk¬hý
fheLku «Ëq»ký ykuAwt ÚkkÞ yu {kxuLkk «ÞkMkku fhðk òuEyu.
• Mkðoºk òuðk {¤íkkt ð]ûkku, fexfku yLku ÃkûkeykuLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. «MíkkðLkk :
– òu fkuE MkheMk]ÃkLkku, MkMíkLk «kýeykuLkku yÇÞkMk fhðku nkuÞ íkku hk»xÙeÞ WãkLkku fu y¼ÞkhÛÞLke
{w÷kfkík ÷uðe Ãkzu. ßÞkhu, ÷øk¼øk çkÄe s søÞkyu òuðk {¤íkkt ð]ûkku, fexfku yLku ÃkûkeykuLkwt
fkuEÃký MÚk¤u yux÷u fu ÷e÷e nrhÞk¤e Ähkðíkk þnuhe yLku økúk{eý rðMíkkhku{kt yÇÞkMk ÚkE þfu
Au ?
2. MÚk¤Lke {w÷kfkík{kt òuEíke Mkk{økúe :
– f[hku, ËqhçkeLk, ÷¾ðk {kxu yuf zkÞhe, ÃkuLk, ðLkMÃkrík, fexfku, MkheMk]Ãkku, MkMíkLkkuLke yku¤¾ {kxu
{køkoËŠþfk, ÃkwMíkfku ðøkuhu.
3. ûkuºkeÞfkÞo {kxuLkk Mkt˼oøkútÚkku fu ÃkwÂMíkfkyku :
(1) ‘yu{VeçkeÞLMk ykìV ÃkurLkLMkw÷h RÂLzÞk’ - ÷u. ykh.su. zurLkÞÕMk - ÞwrLk. «uMk (RÂLzÞk)
r÷.
(2) ‘çkzoMk : rçkÞkuLz ðku®[øk’ ÷u - yçËw÷ s{e÷ WVeo, ÞwrLkðŠMkxeÍ «uMk (RÂLzÞk) r÷.
(3) ‘Vuþðkìxh rVþþ ykìV ÃkurLkLMkw÷h RÂLzÞk’ - ÷u ykh.su. zurLkÃkÕMk - ÞwrLk. «uMk (RÂLzÞk)
r÷.
(4) ‘çkxh^÷kÞÍ ykìV ÃkurLkLMkw÷h RÂLzÞk’ - ÷u. f»ý{uÞ fwLíku, - ÞwrLk. «uMk (RÂLzÞk) r÷.
(5) ‘Ä çkwf yyukìV RÂLzÞLk çkzoMk’ ÷u - Mk÷e{ y÷e - «fkþf - çke.yuLk.yu[.yuMk.
(6) ‘nuLzçkwf ykìLk çkzoMk’ ÷u- Mk÷e{ y÷e
(7) ‘çkwf ykìV RÂLzÞLk xÙeÍ’ - ÷u. Ãke.ðe. çkku÷uf]ík
(8) ‘Ä çkwf ykìV RÂLzÞLk yurLk{ÕMk’ ÷u - yuMk.yu[. «uxh, «fkþf - çke.yuLk.yu[.yuMk.
(9) ‘çkwf ykìV RÂLzÞLk {{ÕMk’ - ÷u. yu[.yu[. «uxh
(10) ‘rVÕz økkEz xw Ä fku{Lk xÙeÍ ykìV RÂLzÞk’ - ÷u. Ãke.ðe. çkku÷u yLku ðkÞ, ðk½kýe
(11) ‘Ä çkwf ykìV RÂLzÞLk huÃxkEÕMk’ ÷u. - su.Mke. zurLkÞ÷
520
(12) ‘Ä çkkÞkuzkEðŠMkxe ykìV RÂLzÞk’ ÷u. E.fu. ¼Y[k, (Mkeze hku{) {uÃkeLk ÃkÂç÷®þøk
ðøkuhu suðk õx÷k ÃkwMíkfku{ktÚke ûkuºkeÞ fkÞo {kxuLkk Mkt˼o økútÚkku «kÃík ÚkkÞ Au.
• ðLkMÃkríkLkwt ûkuºkeÞfkÞo
(1) ík{u su rðMíkkhLku ÃkMktË fÞkuo nkuÞ íku rðMíkkh{kt Mkk{kLÞ heíku òuðk {¤íke 10 Úke 20 «òríkLkk
ð]ûkkuLku yÚkðk ÍkzeykuLkk 5 sux÷k Íw{¾kykuLke ÞkËe çkLkkðku. òu íku rðMíkkh{kt yki»krÄÞ {qÕÞ
Ähkðíke ðLkMÃkrík ykðu÷e nkuÞ íkku íkuLkk LkkUÄ çkLkkððe. fw{¤k Akuz fÞk-fÞk Au ? yLku fux÷k «{ký
Au ? íkuLke yuf ÞkËe çkLkkððe.
(2) su-íku «ËuþLke òýfkhe yÚkðk støk÷Lkk òýfkh fkuE ÔÞÂõík yÚkðk fkuE ðLkMÃkrík ði¿kkrLkf ÃkkMkuÚke
{krníke {u¤ððe. íku ûkuºk{kt fkuE Ëw÷o¼ «òrík ykðu÷e Au ? fE Au ?
(3) «Ëuþ{kt ykðu÷e ðLkMÃkríkykuLkk «fkhku yku¤¾ðk. íkuLke «òríkyku-ð]ûkku, Akuzðkyku, Íkzeyku,
ðu÷kyku, s{eLk{kt {q¤ Lkk Lkk¾íke yLku çkeò ð]ûkku Ãkh ykÄkrhík ÃkhkuÃkSðe ðu÷kyku, s{eLk
MkÃkkxe Ãkh Vu÷kíke sze-çkwèeyku, ½kMk, Íkze-Íkt¾hk ðøkuhu sið rðrðÄíkkykuLkwt rLkheûký fhðwt
(4) yk ðLkMÃkríkykuLke rðrþ»xkykuLkwt ðýoLk fhðwt, su{ fu, ðLkMÃkríkLke Ÿ[kE fux÷e Au ? Úkz fux÷wt
Ãknku¤wt fËkðh Au ? ðÄw Ÿ[kELke ðLkMÃkrík ÃkwMíkk Ähkðu Au ? ðÄw xfkW ð]ûk Au ? Ãkku[wt ÷kfzwt Ähkðu
Au ? ÃkktËzk fuðk nkuÞ Au ? ÃkktËzkykuLkku þku WÃkÞkuøk ÚkE þfu Au ? ¾k¾hkLkk ÃkkËtzk ÃkrzÞk-Ãkíkhk¤k
çkLkkððk, xe{hwLkk ÃkktËzk çkeze ðk¤ðk, WÃkÞkuøke Au, Lkk¤eÞuheLkk ÃkktËzk ½hLkk AkÃkhkt, fuð¤Lkk
ÃkktËzk yLkuf heíku WÃkÞkuøke nkuÞ Au. ðøkuhu ð]ûk yÚkðk AkuzLkk V¤-Vq÷ fuðk Au ? støk÷e fu
rçkLkWÃkÞkuøke Au ? fu WÃkÞkuøke Au ? su{ fu, {nwzkLkk Vq÷{ktÚke Ëuþe ËkY çkLku Au. yk{¤k, çknuXkt,
nhzuLkk V¤ yki»krÄÞ økwý Ähkðu Au. fux÷ktf V¤ku ¾kã ÃkËkÚko íkhefu WÃkÞkuøke Au. yk{, fkuEÃký
ðLkMÃkrík fE-fE rðþu»kíkkyku Ähkðu Au íkÚkk íkuLkku WÃkÞkuøk þwt Au ? «kf]ríkf rLkðMkLkíktºk{kt yu
ðLkMÃkríkLke ¼qr{fk þwt Au ? yk ðLkMÃkrík Ãkh õÞk «kýeyku, Ãkûkeyku rLk¼oh Au íkÚkk íkuLkwt yk©ÞMÚkkLk
Au ðøkuhLkwt ðýoLk fhðtwt.
– AuÕ÷k 2 Úke 3 ËMkfk Ëhr{ÞkLk ík{u su rðMíkkh{kt ûkuºkfkÞo fhku Aku íÞkt ðLkMÃkrík Ãknu÷kt fux÷e níke
yLku yíÞkhu íkuLkwt «{ký fux÷wt Au ? ðLkMÃkríkLkwt fux÷wt þkuu»ký ÚkÞwu Au ? fux÷e Lkkþ Ãkk{e Au ? ðøkuhuLkwt
ðýoLk fhðwt. òu ðLkMÃkrík Lkkþ Ãkk{e nkuÞ íkku íkuLku ykÄkrhík fÞk Ãkþw-Ãkûkeyku nðu òuðk {¤íkk LkÚke
ðøkuhuLkwt ðýoLk fhðwt òuEyu. su-íku ðLkMÃkríkLke yu heíku rLkðMkLkíktºk{kt þwt yøkíÞíkk Au íkuLkku ÏÞk÷
{u¤ððku.
• «kýeyku, ÃkûkeykuLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
(1) su rðMíkkhLku ÃkMktË fÞkuo nkuÞ íku rðMíkkh{kt fÞk-fÞk «kýeyku Ãkûkeyku òuðk {¤u Au ? íku{Lke {wÏÞ
÷kûkrýfíkkyku þwt-þwt Au ? fux÷k «fkhLkk Ãkûkeyku òuðk {¤u Au ? ÃkûkeykuLke fux÷ef òríkyku yuðe
Au fu su fwËhík{kt MkVkE fk{ËkhLkwt fkÞo fhu Au suðk fu, [f÷e, fkøkzku, {h½kt, íkuíkh, [k{kr[zeÞwt,
çkíkf, ÷¬z¾kuË, çkks, [e÷ ðøkuhu yk ÃkûkeykuLke MktÏÞk Mk{økú rðï{kt ykuAe ÚkE hne Au. ÃkMktË
 521
fhu÷k rðMíkkh{kt ykðk Ãkûkeyku fux÷kt «{ký{kt Au ? V¤ku ¾kLkkhk Ãkûkeyku, Vq÷kuLkku hMk ÃkeLkkhk
Ãkûkeyku fÞk yLku fux÷k ykðu÷k Au ? ðøkuhuLke ÞkËe çkLkkððe.
– fÞk-fÞk Sðstíkwykuyku-¼{hkt, ÃkíktrøkÞkt, feze, íkeíke½kuzk, y¤rMkÞkt ðøkuhu fexfku fux÷k «{ký{kt
ykðu÷k Au ?
– fÞk-fÞk «kýeyku-ík]ýknkhe, {ktMkknkhe ðøkuhu ykðu÷k Au ? íku{Lke MktÏÞk fux÷e Au ?
– yk çkÄk s Sðku rLkðMkLkíktºk{kt þwt ¼qr{fk ¼sðe hÌkku Au ? ÃkhMÃkh yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au
fu fu{ ? íkuyku rLkðMkLkíktºk{kt WíÃkkËf, ík]ý¼ûke «Úk{ WÃk¼kuõíkk, {ktMkknkhe-rîíkeÞ WÃk¼kuõíkk
yÚkðk íkku {]íkkðþu»kkuLkwt rð½xLk fhLkkh, ÃkhkøkkÄkLk fhLkkh, çkes Vu÷kðLkkh, stíkw-hkuøk Vu÷kðLkkh
Au ? ðøkuhuLke {krníke {u¤ððe.
– íkuykuLke yknkh þ]t¾÷k, yknkhò¤ yLku yknkh rÃkhkr{z{kt hnu÷e ¼qr{fk þwt Au ? íkuLke LkkUÄ
fhðe. íku{Lkku ¾kuhkf {u¤ððkLke ÃkØrík yLku ¾kuhkf rðþu {krníke {u¤ÔÞk ÃkAe «íÞuf «òríkLkk
ykðkMkku ytøkuLke òýfkhe {u¤ððe. ÃkûkeykuLkk {k¤k çkktÄðkLke ÃkØríkyku y÷øk y÷øk nkuÞ Au
íkuLke òýfkhe {u¤ððe. su{ fu Mkwøkúeð, ËhSzku ðøkuhu ÃkûkeykuLke {k¤ku çkktÄðkLke rðrþü ÃkØrík
nkuÞ Au. «íÞuf Ãkþw-ÃkûkeLkku «sLkLk Mk{Þøkk¤ku, ðøkuhuLke òýfkhe {u¤ððe.
– Ãkþw, Ãkûkeyku, SðstíkwykuLke ðíko{kLk ÂMÚkrík þw Au ? íku {kuxk «{ký{kt Au, Ëw÷o¼ Au fu MktfxøkúMík
Au, ðøkuhuLke LkkUÄ fhðe. òu íku «òrík Ëw÷o¼ nkuÞ íkku íkuLku çk[kððk þwt fhðwt íku Mkq[ððwt.
• fkuE Ãký rLkðMkLkíktºkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
• yøkíÞLkk {wÆkyku :
(1) yæÞÞLk {kxu fkuE çku Mkh¾k rLkðMkLkíktºkkuLkwt ðýoLk yuf Mkh¾e ÃkØríkÚke fhðwt. yuf s ðøkeofhý
nuX¤ ykðíkk çku swËk-swËk «Ëuþ{kt ykðu÷kt støk÷ku íkÚkk Ãknkzku fu ÃkðoíkeÞ rðMíkkhku, Mk{wÿ rfLkkhkLkk
rðMíkkhku, LkËeyku, Mkhkuðhku, {w¾-rºkfkuý «Ëuþku ðøkuhuLkk rLkðMkLkíktºkLkk yæÞÞLk {kxu ûkuºkeÞ fkÞo
fhðwt.
(2) yuf s ðøkeofhý nuX¤ ykðíkkt çku swËk-swËk «Ëuþku{kt ykðu÷k støk÷ku, rLkíÞ ÷e÷kt støk÷ku{kt fkUøkku
yLku yu{uÍeLk LkËeLkk ¾eýrðMíkkh{kt ykðu÷k støk÷ku. yk çktLku støk÷ rðMíkkhkuLkwt ¼kiøkkur÷f yLku
yûkktþeÞ MÚkkLk.
(3) yk çktLku støk÷ rðMíkkhLkk ysirðf ÃkkMkktykuLkk støk÷ fu rðMíkkh{kt ykðu÷wt Au íku ¼]Ãk]c íkuLke
ykçkkunðk (íkkÃk{kLk, ðhMkkLkwt rðíkhý) s{eLkLkku «fkh ðøkuhu.
(3) sið rðrðÄíkk-ðLkMÃkríkLkk «fkh, íkuLke øke[íkk, ðLÞ yki»krÄÞ{qÕÞ Ähkðíke ðLkMÃkrík, ðLÞ «kýeMk]rü,
ÃkûkkuLke rðrðÄíkk, Sðstíkwyku, MkheMk]rü, s¤kþÞ{kt ykðu÷k rðrðÄ s¤[hku, s¤Ãkûkeku ðøkuhu
sirðf ÃkMkktykuLke [[ko fhe ò¤ðýe fhðe.
522
(5) yuf s Mkh¾e «òríkLkk Ãkþw-ÃkûkeykuLke yLku íku{Lkk hnuXkýkuLke {krníke, ÷kûkrýfíkkyku yLku
WÃkÞkuøkkuLkwt ðýoLk fhðwt. siðrðrðÄíkkLke yknkh þ]t¾÷kyku, yknkh ò¤Lkwt ðýoLk fhðwt, MkthûkýLke
Mkt¼kðLkkLke {krníke {u¤ððe.
• fkuEÃký rLkðMkLkíktºkLkk ûkuºkfkÞo Ëhr{ÞkLk LkkUÄðk suðe çkkçkíkku :
Ãkðoík/Ãknkze «Ëuþku, hý«Ëuþ-yÄohý «Ëuþ, LkËe, ík¤kð, Mkhkuðh, Mk{wÿrfLkkhkLkk «Ëuþku, ½kMkLkk
{uËkLkku, økku[hku, støk÷«Ëuþ-fkuEÃký rLkðMkLkíktºkLkk yæÞÞLk {kxu sYhe Au. ûkuºkeÞ fkÞo {kxuLkk
fux÷ktf yøkíÞLkk {wÆkyku Lke[u {wsçk Au :
(1) rðrþü ¼kiøkkur÷f ÷kûkrýfíkkykuLku ykÄkhu rLkðMkLkíktºk fÞk Lkk{Úke yku¤¾kÞ Au ?
(2) su-íku rLkðMkLkíktºkLke sirðf yLku yirsðf rðrþüíkkyku fE-fE Au ? íku{kt fE-fE sið rðrðÄíkk
hnu÷e Au. (støk÷e «kýeyku, Ãkûkeyku ðøkuhu.)
(3) yk rLkðMkLkíktºkLke MkuðkykuLkku, íku{ktÚke «kÃÞ MktMkkÄLkkuLkku fuðku yLku fux÷k «{ký{kt WÃk¼kuøk ÚkE
hÌkku Au ? rLkðMkLkíktºk nÙkMk Ãkk{íkk fÞk ÷ûkýku òuðk {¤u Au ? (støk÷kuLkku Lkkþ, s{eLkLkwt Äkuðký,
s¤kþÞLkwt «Ëq»ký Úkíkkt rLkðMkLkíktºkku{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkku/ yuLkk ÷ûkýku{kt ÚkÞu÷k VuhVkhkuLke LkkUÄ.)
(4) rLkðMkLkíktºkLke ÃkuËkþkuLkku xfkW ðÃkhkþ, QòoLkk MktMkkÄLkkuLke, ÃkkýeLkku fhfMkhÞwõík WÃkÞkuøk, xfkW,
SðLkþi÷e yÃkLkkðeLku fkuEÃký rLkðMkLkíktºkLkku Lkkþ Úkíkku fuðe heíku yxfkðe þfkÞ ? yu îkhk
«f]ríkLke Mkt¼k¤ hk¾e þfkÞ.
(y) s¤[¢Lkwt yæÞÞLk : fkuEÃký «kf]ríkf «Ëuþ{kt ð»kkoÉwíkLkk Mk{Þøkk¤k{kt ûkuºkeÞ yæÞÞLk
fhðwt. Ÿ[kELkwt «{ký, ykçkkunðkLkk ík¥ðku ðøkuhuLku ykÄkhu ðhMkkËLkwt rðíkhý yLkuf «{kýu
òuðk {¤íkwt nkuÞ Au. yk çkÄk s {wÆkykuLku ykÄkhu rLkðMkLkíktºkLkk «fkhku (ðøkeofhý) Ëþkoððk.
su{ fu, støk÷ku (støk÷kuLkk «fkh), ½kMkLkk {uËkLkku (½kMkLkk «fkh), Mkqfk, yÄoMkqfk «Ëuþu,
Ÿ[kELkk rn{kåAkrËík fu Mk{wÿrfLkkhkLkk «Ëuþku ðøkuhu.
(2) ðhMkkË fux÷k «{ký{kt, fE Éíkw{kt Ãkzu Au ? ¼]Ãk]cLkk ykÄkhu ðhMkkËLkwt rðíkhý fuðwt ? fuðk
s¤kþÞku ykðu÷k Au ? MkÃkkxe Ãkh s¤Mktøkún fuðku Au ? s{eLkLke rLkíkkhþÂõík fuðe Au ?
Ãkkýe fux÷k «{ký{kt rLkíkheLku ¼qøk¼o{kt s{k ÚkkÞ Au ? ¼qøk¼o s¤MkÃkkxe fux÷e Ÿ[e Au
? ð»ko Ëhr{ÞkLk LkËe, ík¤kð, Mkhkuðh, fqðk, Ãkkíkk¤fqðk ðøkuhu{kt ÃkkýeLkwt fux÷wt «{ký
s¤ðkE hnu Au ?
(3) Zku¤kððk¤wt ¼]Ãk]c, ðÄw Zku¤kð, ykuAku Zku¤kð, ðLkMÃkríkLkwt ykåAkËLk fu ¾wÕ÷k Zku¤kðku,
ðhMkkËLkk «{ký, «fkhLkk ykÄkhu ËuþLk{kt fuð s¤Mºkkuík ykðu÷k Au ? LkËe, Íhýkt,
ÃknkzkuLke ¾eý{kt [khu-íkhVÚke Mkhkuðh{kt MktøkúnkÞu÷k Ãkkýe, ÃkkýeLkku «ðkn ðuøk fux÷ku Au
? ÃkqhLkwt «{ký, s{eLk ÄkuðkýLkwt «{ký fux÷wt Au ? ík¤uxe rðMíkkh{kt LkËeLkku ðnuý ðuøk
fkux÷ku, LkËeLkwt ½MkkhkfkÞo fuðwt Au ? LkËeLkk ðLksçkkusLkwt «{ký, rLkûkuÃký fkÞo (fktÃkLkk
{kuËkLkku) ÃkqhLkk {uËkLkku yLku zuÕxk «Ëuþku ðøkuhu)Lkwt «{ký ðøkuhu.
 523
(çk) ykìÂõMksLk [¢Lkwt yæÞÞLk : fkuEÃký «ËuþLkk ûkuºkeÞ yæÞÞLk {kxu íku «Ëuþ{kt ðLkMÃkrík fuðe
Au. støk÷ku øke[ Au ? ykuAk Au ? òu nrhÞk¤kt rðMíkkhku nkuÞ íkku «ËuþLkwt ðkíkkðhý þwØ nkuÞ
Au. fkhý fu, ðLkMÃkrík ÃkkuíkkLkk WåATðkMk{kt ykìÂõsMkLk çknkh fkZíkkt nkuÞ Au. MkqÞo«fkþ
yLku ðhMkkËLkk «{kýLkk ykÄkhu ðLkMÃkríkLkku ð]rØ-rðfkMk Úkíkku nkuÞ Au. s¤kþÞLke ŸzkE
òu ykuAe nkuÞ-AeAhe nkuÞ íkku MkqÞo«fkþ íkuLkk íkr¤Þk MkwÄe ÃknkU[e þfu Au suLkk ykÄkhu
s÷eÞ ðLkMÃkríkLkku rðfkMk Úkíkku nkuÞ Au. yk s÷eÞ ðLkMÃkríkLkk ykÄkhu yu s¤kþÞ{kt
s¤[hku ð]rØ rðfkMk Ãkk{íkkt nkuÞ Au.
(5) fkçkoLk [¢Lkwt yæÞÞLk : ðLkMÃkrík nðkk{t hnu÷k fkçkoLk zkÞkuõMkkEzLku «kýðkÞw íkhefu ÷u Au yLku
ykìÂõMksLkLku WåATðkMk{kt çknkh fkZu Au yLku yu heíku nðkLku þwØ hk¾ðk{kt ¾qçk WÃkÞkuøke Au. yksu
Ãk]Úðe ÃkhÚke {kuxk «{ký{kt støk÷ku fÃkkE økÞk Au. støk÷kuLkwt ykhûký ¾qçk s yøkíÞLkwt çkLÞwt Au.
Ãk]Úðe ÃkhLke SðMk]rü «kýðkÞw íkhefu ykìÂõMksLk ÷u Au. ðLkMÃkríkLkku Lkkþ Úkíkkt ykìÂõMksLkLke {kºkk
nðk{kt ykuAe ÚkkÞ yLku Ãkrhýk{u MkSðMk]rü Lkkþ Ãkk{e þfu Au. ykÃkýk ¾kuhkf{kt {n¥ðLkwt ½xf
fkçkoLk yu fkçkkuonkEzÙuzLkk YÃk{kt ðLkMÃkrík îkhk {u¤ðeyu Aeyu. yk{, nðkLku þwØ hk¾ðk {kxu Ãk]Úðe
ÃkhLke MkSðMk]rü xfkðe hk¾ðk {kxu ðLkMÃkrík ¾qçk s yøkíÞLke Au. íkuLkk rðLkk Mk{økú Ãk]Úðe ÃkhLke
MkSðMk]rü þõÞ LkÚke.
(z) LkkExÙkusLk [¢Lkwt yæÞÞLk : støk÷ rðMíkkh{kt ðLkMÃkríkLkk ¾he Ãkzu÷k ÃkktËzk, V¤-Vq÷,
zk¤¾kt, ¾uíkhku{kt Ãkkf ÷ýe ÷eÄk ÃkAe ÃkkfLkk ðLkMÃkríkss yðþu»kku fwËhíke heíku s{eLk{kt
r{© íkíkk nkuÞ Au. yk Vqøk, Mkqû{, fezk, y¤rMkÞk ðøkuhu Sðíkkt nkuÞ Au. íkÚkk íku{Lkwt
rð½xLk fhíkkt nkuÞ Au. rð½xeík ðLkMÃkríks, «kýes yðþu»kku îkhk s{eLk{kt LkkExÙkusLk
ík¥ð fwËhíke heíku s r{© Úkíkwt nkuÞ Au. suLkk îkhk ðLkMÃkríkLkku ð]rØ-rðfkMk ÍzÃke çkLkíkku nkuÞ
Au. su Ãk]ÚðeLke SðMk]rüLkk rðfkMk {kxu yøkíÞLkku Au.
(E) Qòo[¢Lkwt yæÞÞLk : fkuEÃký rLkMkLkíktºk{kt [kuõõMk rLkÞ{kuLku ykÃkeLku hneLku QòoLkwt ðnLk
Úkíkwt nkuÞ Au. nrhíkÿÔÞ Ähkðíke ÷e÷e ðLkMÃkríkyku «fkþ Mkt&÷u»kýLke r¢Þk îkhk Mkkih
QòoLkwt hkMkkÞrýf Qòo{kt YÃkktíkh fhe íkuLkku Mktøkún fhu Au. rLkðMkLkíktºkLkk Ëhuf MkSð{ktÚke
{kºk ÷e÷e ðLkMÃkrík s WíÃkkËf Au. íku Ãkku»ký {u¤ððk {kxu çkeò Ãkh ykÄkrhík LkÚke.
ðLkMÃkrík MkqÞoQòoLkku sYh {wsçk ðÃkhkþ fheLku ðÄkhkLke Qòo þfohk, Mxk[o, MkuÕÞw÷kuÍ,
[hçke, «kuxeLk ðøkuhu ÃkËkÚkkuo{kt VuhðkELku ðLkMÃkrík{kt Mktøkún ÚkkÞ Au. yk ð]ûkku LkðMÃkrík Ãkh
rðr¼LLk «fkhLkk fezkyku, Sðkíkku, fhkur¤Þk, fex¼ûke Ãkûkeyku, V¤-Vq÷ çkûke Ãkûkeyku,
«kýeyku, {kLkð-Lk¼u Au. yk çkÄkt s yknkh þ]t¾÷kykuLkkt ytøk Au. fkuE yuf yknkh
þ]t¾÷k{kt ykðe MkUfzku yknkh-þ]t¾÷kyku nkuÞ Au.ðLkMÃkrík ík]ýknkhe «kýeyku Lk¼u Au.
íkÚkk ík]ýknkhe «kýeyku Ãkh {ktMk¼ûke ({ktMkknkhe) «kýeyku Lk¼íkk nkuÞ Au. yk ÃkhMÃkh
Mktf¤kÞu÷e þ]t¾÷kykuLku yuf ‘SðLk ò¤’ íkhefu Ëþkoðe þfkÞ. «Úk{ ©uýeLkk WÃk¼kuõíkk{ktÚke
QòoLkwt ðnLk ¢{þ: rîíkeÞ fu ík]íkeÞ ©uýeLkk WÃk¼kuõíkkyku{kt ÚkkÞ Au. WÃk¼kuõíkkykuLkk
524
«íÞuf Ãkku»kf Míkhu «kÃÞ QòoLkwt «{ký ½xíkwt òÞ Au. íkÚkk íkuLkk ykøk¤Lkk Ãkku»kf Míkh {kxu
íku VheÚke «kÃík LkÚke.
yu ðkík ¾kMk LkkUÄðk suðe Au fu, fwËhíke ÃkrhMkh{kt ðLkMÃkríkLkwt «{ký «kýeSðLk fhíkkt ðÄw Au.
{ktMk¼ûke «kýeyku fhíkk ík]ý¼ûke «kýeykuLkwt «{ký ðÄw Au. yk ðLkMÃkrík, ík]ý¼ûke yLku {ktMk¼ûke
«kýeykuLke MktÏÞk{kt hnu÷k íkVkðíkLkku ytËks {¤ðe yuLku yuf yknkh rÃkhkr{z MðYÃku ðýoððwt.
• s÷eÞ rLkðMkLkíktºkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
1. LkËeLkwt rLkðMkLkíktºk : LkËe yuf økríkþe÷ Ãkrhçk¤ Au. ðhMkkËe ÃkkýeLke ykðf yLku ÃkkýeLke òðf
MkkÚku LkËeLkk s¤Míkh{kt Wíkkh [Zkð òuðk {¤u Au. LkËeLkk ðnLkûkuºk{kt Úkíkk ðhMkkËLkk «{kýLku
ykÄkhu fkÞ{e yÚkðk ntøkk{e s¤MktÃkr¥k nkuÞ Au. íkuLkk ykÄkhu LkËe{kt s¤[h Mk]Â»Þ òuðk {¤u Au.
LkËeLkk rLkðMkLkíktºk{kt sið yLku ysið yu{ çktLku ½xfku nkuÞ Au. LkËeLkku WÃkÞkuøk s¤[h yLku
MÚk¤[h çktLku Mk]rü fhíke nkuÞ Au. s¤[h Ãkkýe{kt hneLku yLku MÚk¤[h rfLkkhkLkk Ãkh hneLku WÃkÞkuøk
fhíkkt nkuÞ Au. LkËe, ík¤kð, MkhkuðhLkk {eXk Ãkkýe yLku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k SðkuLkk yÇÞkMkLku
‘r÷{Lkku÷kìS’ fnu Au.
(1) LkËeLkk íkr¤ÞkLkwt ¼]Ãk]c, rfLkkhkLke h[Lkk, LkËeLkku Ãkx, ŸzkE, s¤sÚÚkku, LkËe «ðknLke
økrík ðøkuhuLkku yÇÞkMk fhðku.
(2) LkËe{kt hnu÷e s¤[h Mk]rüLkwt yð÷kufLk fhðwt. {kA÷eykuLkkt «fkh, yLÞ s¤[h Sðku,
s÷eÞ ðLkMÃkrík ðøkuhuLke {krníke {u¤ððe.
(3) LkËerfLkkhkLke ðLkMÃkríkLkwt «{ký yLku «fkh, LkËeLkk ÃkkýeLkku WÃkÞkuøk fhLkkhk rðrðÄ
«kýeyku Ãkûkeyku, {kLkð ðMkkník-«fkh yLku ðMíkeøke[íkk ðøkuhuLke {krníke {u¤ððe.
(4) rfLkkhu ðMkLkkhk rðrðÄ «kýeyku, ÃkûkeykuLke «òríkLkk rLkðkMkkuLke rðþu»kíkkyku, rðrðÄ
«òríkykuLkku yMkhMkÃkhMkLkku MktçktÄ.
(5) LkËe{kt hnuíkk s¤[hkuLke yknkh-þ]t¾÷k, rfLkkhu hnuíkk MÚk[hLke yknkh-þ]t¾÷k, MÚk¤[h
yLku s¤[hLke yknkh þ]t¾÷kLke LkkUÄ fhðe.
(2) ík¤kðLkwt rLkðMkLkíktºku : ík¤kð fÞk ¼kiøkkur÷f ûkuºk{kt ykðu÷wt Au. íku rðMíkkh ðhMkkË fux÷ku Ähkðu Au.
ík¤kð {kuMk{e fu ntøkk{e Au yÚkðk íkku çkkh{kMke fu fkÞ{e Au. òu ík¤kð ntøkk{e nkuÞ íkku ðhMkkËe
rËðMkku Ëhr{ÞkLk íku fux÷wt Ãkkýe Ähkðu Au. íkÚkk [ku{kMkk ÃkAe Mk{Þøkk¤k{kt rþÞk¤k yLku WLkk¤kLke
Éíkw Ëhr{ÞkLk ík¤kð{kt fux÷wt Ãkkýe nþu íkuLkku ytËks {u¤ððku. ík¤kð{kt ÃkkýeLkk «{kýLku ykÄkhu
íku{k hnu÷e sið Mk]rü Ãkh fkuE «fkhLkk ÃkrhðíkoLkku ykðþu íkuLkku ytËks {u¤ððku.
[ku{kMkk{kt Ãkkýe ¼híkk ík¤kð{kt yMktÏÞ LkkLkk-{kuxk s¤[h Sðku ÃkkuíkkLkwt ½h çkLkkðíkkt nkuÞ Au.
ðhMkkËe Éíkw Ãkqhe Úkíkkt Äe{u Äe{u ík¤kð Mkqfkíkwt òÞ Au. rfLkkhkyku-AeAhk rðMíkkhku Ãknu÷kt Mkqfkíkkt
íÞkt ½kMk Íkzeyku Qøke Lkef¤u Au. su{ su{ ík¤kð ðÄw MkqfkÞ Au íku{-íku{ ík¤kðLke s¤[h Mk]r»x
 525
Lkkþ Ãkk{íke òÞ Au yLku yuLke søÞkyu MÚk¤[h «kýeyku yLku ðLkMÃkrík WíÃkLLk ÚkkÞ Au. ík¤kð
yufË{ MkqfkELk ¾kzk suðwt çkLku Au. fux÷ktf s¤[h fezkyku, «kýeyku s{eLkLke ytËh Mkw»kwÃíkkðMÚkk{kt
hnu Au. su çkeswt [ku{kMkwt ðÄíkkt ík¤kð{kt Ãkkýe ¼hkíkkt VheÚke çknkh ykðeLku Mkr¢Þ çkLku Au. «ríkð»ko
yk «r¢ÞkLkwt ÃkwLkhkðíkoLk ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw, yk ÚkðkÚke ík¤kð Äe{u-Äe{u fktÃk f[hkÚke ¼hkíkwt òÞ Au.
ðÄw AeAhwt çkLkíkwt òÞ Au yLku fux÷ktf ËkÞfkyku ÃkAe íku søÞkyu yuf støk÷ yÚkðk {uËkLke rðMíkkh
çkLke síkku nkuÞ Au. yk «r¢Þk yLkwøk{LkLke «r¢Þk fnuðkÞ Au.
(1) [ku{kMkk{kt ík¤kð ¼hkíkkt íku{ktLke SðMk]rü fÞk «fkhLke y™u fux÷k «{ký{kt Au íkuLke
{krníke {u¤ððe. s÷eÞ ðLkMÃkrík ÷e÷, þuðk¤ fu yLÞ ðLkMÃkrík fE-fE Qøk Au íkuLkku
ÏÞk÷ {u¤ððku. ík¤kð Mkqfkíkwt nkuÞ íÞkhu Lkkþ Ãkk{íke fu Mkqfkíke ðLkMÃkrík, Ãknu÷kt su Ãkkýe{kt
{kA÷eyku, fezkyku Ëuzfkt, økkuf¤økkÞ, y¤rMkÞkt ðøkuhu ÃkkýeLke Sðkíkku nðu fux÷kt «{ký{kt
òuðk {¤u Au íkuLkku ÏÞk÷ {u¤ððku.
(3) rçk÷fw÷ MkqfkE økÞu÷k ík¤kð{kt, fe[z{kt fE ðLkMÃkrík ½kMk, Íkzeyku Qøke Au ? Ëuzfkt,
økkuf¤økkÞ suðk «kýeyku nðu íÞkt òuðk {¤u Au ? íkuyku Mkw»kwÃíkkðMÚkk{kt hnu÷k Au ? ðøkuhuLkku
ÏÞk÷ {u¤ððku.
(4) MkkiÚke yøkíÞLke çkkçkík-ík¤kðLkwt Ãkkýe fux÷kt «{ký{kt «Ëqr»kík Au. íkuLke «Þkuøkþk¤k{ktíkÃkkMk
fhkððe íkÚkk «Ëq»kýLke íkuLke SðMk]rü Ãkh hnu÷e yMkhkuLke LkkUÄ fhðe.
(3) MkhkuðhLkk rLkðMkLkíktºkLke {w÷kfkík :
(1) MkhkuðhLkwt ¼kiøkkur÷f MÚkkLk, {eXks¤Lkwt fu ¾khk s¤Lkwt Mkhkuðh Au ? MkhkuðhLkwt ûkuºkV¤ (fË-
rðMíkkh) þwt {kuxwt fkÞ{e Au ? íku{ktÚke WËT¼ðíke LkËeyku, Íhýktyku ðøkuhuLkwt «{ký, MkhkuðhLke
ŸzkE-rfLkkhkLke íkÚkk {æÞ rðMíkkh{kt, Mkhkuðh{kt s¤sÚÚkkLkwt «{ký.
(2) MkhkuðhLke sið ðirðæÞ, {kA÷kt, fk[çkk, {økh ðøkuhu s¤[h Ãkûkeyku, MÚkkrLkf yLku rðËuþe
ÃkûkeykuLkwt «{ký yLku «fkh, ÃkûkeykuLke Ëhuf «òríkLkwt ÃkkuuíkkLkwt rðþu»k «fkhLkwt ¼kusLk nkuÞ
Au yLku íku ŸzkýLkk rðr¼LLk Míkhku Ãkh ¼kusLk fhu Au. swËk-swËk s¤[h ÃkûkeykuLke [kt[Lke
÷tçkkE, Ãknku¤kE, ÃkûkeykuLkk ÃkøkLke ÷tçkkE ðøkuhu íku fux÷e ŸzkEyuÚke ¼kusLk {u¤ðe þfþu
íkuLkku ÏÞk÷ ykÃku Au.
(3) MkhkuðhLkk rfLkkhu ðLkMÃkríkLke rðrðÄíkk yLku øke[íkk, ÃkûkeykuLkk rLkðkMkMÚkkLk íkhefuLke íkuLke
WÃkÞkurøkíkk fux÷kt yLku fÞk «fkhLkk ¼kusLk {u¤ðe þfþu íkuLkku ÏÞk÷ ykÃku Au.
(4) s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkLkk rLkðMkLkíktºkLke {w÷kfkík : s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkLkk rLkðMkLkíktºk{kt hnu÷e sið
ðirðæÞLke {krníke, ðLkMÃkríkLkk «fkhLke {krníke {u¤ððe, ðLkMÃkrík Ãkkýe{kt Qøku÷e Au ? íkhíke Au
? ðøkuhu. Ãkkýe{kt øktËfe fu «Ëq»kýLkwt «{ký, þuðk¤Lkwt yLku ½kMkLkwt «{ký, s¤ÃkÕ÷rðík s{eLkLkwt
ðýoLk - íku ¾zfk¤, huíkk¤, fktÃkðk¤e, fe[zðk¤e fu r{© «fkhLke Au ?
526
yk rLkðMkLkíktºk{kt hnuíkk «kýeyku, Ãkûkeyku, ðLkMÃkríkykuLke «òríkykuLkku ÃkhMÃkhLkku MktçktÄ Ëþkoðku.
rþÞk¤k{kt rðËuþe Ãkûkeyku, MkkEçkurhÞkÚke ykðíkk ÃkûkeykuLkwt «{ký ðÄw nkuÞ Au. ykþhu fux÷e
MktÏÞk{kt íkuyku ykðu Au íku Mk{økú {krníke Ëþkoðíkwt yuf hu¾kr[ºk fu Lkfþku íkiÞkh fhðku.
(5) Mk{wÿrfLkkhkLkk rLkðMkLkíktºkLke {w÷kfkík : Mk{wÿ rfLkkhkLkwt ¼kiøkkur÷f yLku yûkktþeÞ MÚkkLk, rfLkkhkLkwt
¼]Ãk]c - ¾zkfk¤, huíkk¤, fkËð-fe[zðk¤wt ðøkuhu.
(1) rfLkkhkLkk ¼]Ãk]cLkk ykÄkhu Mk{wÿ{kt hnu÷e rðrðÄ «òríkyku, ðLkMÃkríkykuLkk fe[zðk¤k
rfLkkhkyku {uLøkwð ðLkMÃkrík Qøke þfu Au, rfLkkhkyu Ëh çkLkkðeLku hnuíkk «kýeyku, íkhíke
ðLkMÃkríkyku ðøkuhu.
(2) rfLkkhk Ãkh hnuíkkt rðrðÄ s¤Ãkûkeyku, {íMÞ WíÃkkËLkLke «ð]r¥kyku.
(3) Mk{wÿ rfLkkhu ykðíkk {kuòt, ¼híke-ykuxLke {kºkk ðøkuhuLkku yÇÞkMk fhðku.
• ½kMkLkk rLkðMkLkíktºkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
(1) su ½kMkLkk «ËuuþLke {w÷kfkík ÷uðkLkk nku íku «Ëuþ fuðe ykçkkunðk, íkkÃk{kLk yLku ðhMkkËLkwt
«{ký yLku rðíkhý Ähkðu Au ? s{eLkLkku «fkh, ½kMkLkku «fkh Ähkðu Au, Ÿ[wt, çkhAx ½kMk
nkuÞ íkku Mkk{kLÞ heíku ík]ýknkheyku {kxu ¾kMk WÃkÞkuøke LkÚke nkuíkwt. Ãkhtíkw þwt íku økku[h íkhefu
WÃkÞkuøke ÚkkÞ Au ?
swËe-swËe Éíkw Ëhr{ÞkLk ½kMkLkk {uËkLkku fuðkt Ëu¾kÞ Au ? íku Vq÷ fu çkes fu zqtzk Ähkðíkk ½kMk
Au ? Mkqfwt fu ÷e÷wt ½kMk fÞk «kýeykuLkk WÃkÞkuøk{kt ykðe þfu Au ?
(2) ½kMkLkk «ËuþkuLkk yuf [ku¬Mk LkkLkk rðMíkkhLkwt ûkuºkfkÞo fhðwt - íku rðMíkkh{kt fÞk-fÞk fexfku,
¼{hk, íkeíke½kuzk, ÃkíktrøkÞk, yLÞ Sðstíkwyku hnu÷k Au ? íku{Lke MktÏÞk økýðk «ÞíLk
fhðku. íku{kt Ëh çkLkkðeLku hnuíkkt «kýeyku Ëuzfkt, MkMk÷kt, Lkkur¤Þk, MkkÃk ðøkuhuLkwt «{ký yLku
ytËkrsík MktÏÞk - ½kMkLkk {uËkLkku Ãkh Lk¼íkkt Ãkûkeyku - LkkLkk Ãkûkeyku, rþfkhe Ãkûkeyku
«fkh yLku «{ký - ½kMkLkk {uËkLkku Ãkh Lk¼íkkt «kýeyku, yLÞ ík]ýknkhe «kýeyku, Ãkk÷íkwt
Ãkþwyku.
(3) {uËkLkkuLke ykMkÃkMkk hnuíke {kLkð ðMíke, ÃkþwÃkk÷fku - fÞk fÞk Ãkk÷íkwt Ãkþwyku yLku fux÷k
«{ký{kt Au ?
yk çkÄe s SðMk]rü su ½kMkLkk {uËkLkku Ãkh Lk¼u Au íku{Lku yku¤¾eLku yuf ÞkËe çkLkkððe
yLku íku{Lke yknkh þ]t¾÷k Mk{sðe.
• hý«Ëuþ yLku yÄoMkqfk «ËuþLkk rLkðMkLkíktºkLke {w÷kfkík :
(1) hý«Ëuþ økh{ Au fu Xtzk ? õÞkt ykðu÷k Au ? Mkqfk, yÄoMkqfk hý«Ëuþ{kt fE ðLkMÃkrík òuðk {¤u
Au ? «kýeMk]rü, MkheMk]rü fÞk «fkhLke òuðk {¤u Au ? íkuLke MktÏÞk fux÷k «{ký{kt hnu÷e Au ?
hý{kt hýîeÃkku ykðu÷k Au fu fu{ ? hýîeÃkLke sið rðrðÄíkkLkku ÏÞk÷ {u¤ððku. õÞk «fkhLkk ®nMkf
 527
«kýeyku, Ãkþw, Ãkûkeyku fÞk «fkhLke ðLkMÃkrík ? {kLkððMíke ykðu÷e Au ? MÚkkÞe ðMkkník Au fu
rð[híke ? fuðk «fkhLke ¾uíke fhu Au ? õÞk «fkhLkk Ãkþwyku Ãkk¤u Au ? ðøkuhu.
(2) Ãkûkeyku, Sðstíkwyku, MkheMk]rü ðøkuhuLkk rLkðkMkMÚkkLkkuLkk «fkh, íkuLkku WÃkÞkuøk, Mk{økú SðMk]rüLkku
¾kuhkf, yhMkÃkhMkLkk MktçktÄ yLku yknkh þ]t¾÷k.
(3) su{ fu, Ãkþwyku Aký{kt fezkyku #zk {qfu yLkuf fezkykuLke WíÃkr¥k-fux÷ktf Ãkûkeyku yk fezkykuLkwt
¼ûký fhu. LkkLkk ÃkûkeykuLkk #zk, çkå[ktykuLku {kuxk rþfkhe Ãkûkeyku ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf çkLkkðu Au.
¼khíkLkk hý«ËuþLkk fux÷ktf rðMíkkh{kt Mkwh¾kçk Ãkûkeyku (økúux RrLzÞLk yMxzo) «sLkLkk nuíkwMkh-
#zk {qfðk ðMkkník s{eLk Ãkh {kuxk «{ký{kt çkLkkðíkkt òuðk {¤u Au. fåALkk hý«Ëuþ{kt støk÷e
økÄuzk (½wz¾h)Lkwt y¼ÞkhÛÞ ykðu÷wt Au.
• støk÷Lkk rLkðMkLkíktºkLkwt ûkuºkeÞ fkÞo
– ykhrûkík støk÷, y¼ÞkhÛÞ, hk»xÙe WãkLk ðøkuhuLke {w÷kfkík ÷uðk {kxu MktçktrÄík ðLk yrÄfkheLku
{¤ðwt òuEyu. ík{khk yÇÞkMkLkk nuíkwyku, {wÆkyku sýkððk - yu ytøkuLkwt ðÄw {køkoËþoLk, {krníke
íkuyku Ãkqhe Ãkkze þfu Au íkÚkk støk÷{kt sðk {kxu MÚkkrLkf òýfkh ÔÞÂõíkLke {ËË Ãkqhe Ãkkze þfu Au.
íkÚkk støk÷Lku ÷økíkwt MkkrníÞ íku{Lke ÃkkMkuÚke «kÃík ÚkE þfu Au.
1. støk÷Lkwt MÚkkLk :
– støk÷Lkwt MÚkkLk õÞkt ykðu÷wt Au ? õÞk yûkktMk-hu¾ktþ{kt ykðu÷wt Au ? fuðk ¼]Ãk]c{kt {uËkLk{kt,
Ãknkzku{kt, ík¤uxe{kt, {w¾-rºkfkuý «Ëuþ{kt õÞkt ykðu÷wt Au ? fuðe ykçkkunðk Ähkðu Au ?
• «fkh : MÚkkLkLkk ykÄkhu su-íku «ËuþLke ykçkkunðk yLkw¼ðkÞ Au. yu çktLkuLkk ykÄkhu støk÷Lkk rðrðÄ
«fkh Ãkzu Au. suðkt fu, rð»kwðð]¥keÞ rLkíÞ ÷e÷kt støk÷ku, W»ýfrxçktÄLkk ÃkkLk¾h støk÷ku, Ÿ[kELkk
¼]Ãk]cLkk þtfwÿw{ støk÷ku {uLøkúwð støk÷ku, Íkze-Íkt¾hk ðøkuhu.
2. sið rðrðÄíkk :
– ‘støk÷{kt (Ãk]Úðe Ãkh) ðMkðkx fhíkkt çkÄk s MkSðku suðkt fu, ðLkMÃkríkyku, «kýeyku, Mkqû{ Sðku,
Sðstíkw ðøkuhuLke «òríkyku yLku íku{Lke ÃkrhðíkoLk ûk{íkkLku sið rðrðÄíkk fnu Au.’ rðï{kt ÷øk¼øk
12 sux÷k Ëuþku sið rðrðÄíkkLkk fËkðh fuLÿku Au. su{kt ¼khíkLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ¼khík{kt
rðïLke 80 xfk sux÷e sið rðrðÄíkk òuðk {¤u Au. rðï{kt òuðk {¤íkkt ykþhu 81,000 òíkLkkt
«kýeyku yLku 16,000 òíkLke ðLkMÃkríkyku òuðk {¤u Au. sið rðrðÄíkkLkk Mkthûký {kxu rðïLkk 25
sux÷k ÃkkŠÚkð WÂM{ík MÚkLkku{ktÚke çku MÚkkLkku ¼khík{kt (1) Ërûký ¼khík{kt ykðu÷k Ãkrù{ ½kx yLku
(2) ÃkqðeoÞ rn{k÷Þ{kt Au. ¼khíkLkk støk÷ku{kt ð]ûkkuLke rðrðÄ òíkku, Ãkûkeyku, W¼ÞðkMke «kýeyku,
ÃkuxuÚke [k÷Lkkhkt «kýeyku, ðMkðkx fhu Au. ¼khík{kt swËe-swËe «fkhLkk støk÷ku{kt swËe-swËe «fkhLke
ðLkMÃkrík òuðk {¤u Au. rðrðÄ «òríkLkk ð]ûkku, Íkze-Íkt¾hkt, LkkLkk-LkkLkk Akuzðkyku, ðu÷kyku,
ÃkhkuÃkSðe ðu÷kyku ykðu÷k nkuÞ Au.
528
– ¼khíkLkk støk÷ku{kt yLkuf «fkhLkk fexfku òuðk {¤u Au. yuf ytËks {wsçk ¼khík{kt ykþhu 30,000Úke
Ãký ðÄw òíkLkk fexfku òuðk {¤u Au. suðkt fu ¾kLk¾sqhk, fkcf]r{, fezkyku, ðktËkyku ðøkuhu
ðLkMÃkríks yðþu»kku Ãkh Sðíkkt nkuÞ Au. òu yk SðstíkwykuLkku ¾kuhkf íkhefu WÃkÞkuøk fhLkkhkt
Ãkûkeyku Lkk nkuÞ íkku ÃkkýeMk]rü yLku {kLkðòríkLkk yÂMíkíð Mkk{u òu¾{ Q¼k ÚkkÞ. SðstíkwykuLku
¾kuhkf{kt WÃkÞkuøk ÷uLkkhk yLkuf Ãkûkeyku suðkt fu, [f÷e, íkuíkh, fkøkzku, ðLk{kuh, ½kuhkz, ¾z{kuh,
r[÷kuºkk, Mk{ze, ½wðz ðøkuhu ðMkíkkt nkuÞ Au. V¤ ¾kLkkhk Ãkûkeyku{t ÃkkuÃkx, {uLkk, þ¬h¾kuh,
çkw÷çkw÷ ðøkuhu. yk Ãkûkeyku ð]ûkLke xku[ Ãkh hnuíkkt nkuÞ Au. fex¼ûke Ãkûkeyku suðkt fu, V÷kÞ fu[Mko,
zÙkUøkku, çke ExMko, fkøkz, fkçkh, íkuíkh, {kuh, Mk{ze, økeÄ, çkks, çkøk÷k, MkkhMk ðøkuhu.
3. støk÷Lkk {k¤¾kfeÞ Míkhku yLku rLkðkMkMÚkkLkku :
– støk÷{kt ðMkrík rðrðÄ «òríkyku støk÷Lkk swËk-swËk Míkhku{kt òuðk {¤u Au. yk Míkhku yux÷u
s{eLkLke Lke[u-¼qøk¼o{kt, s{eLk MkÃkkxe Ãkh, Akuzðkyku, Íkze-Íkt¾hk, Úkzku þk¾kyku yLku ÍkzLke
½xkyku fu rþ¾h-Aºk.
– rðrðÄ «òríkykuLkk rLkðkMkku òuEyu íkku MkkÃk, ysøkh, ôËh, Lkkur¤Þku ðøkuhu s{eLkLke ytËh Ëh
çkLkkðeLku hnu Au. y¤rMkÞk, fexfku, WÄEyku, ðktËk, ftMkkhe ðøkuhu «fkhLkk Sðstíkwyku s{eLk Ãkh
¾he Ãkzu÷k ÃkktËzk, ðLkMÃkríks yðþu»kkuLke ðå[u hnuíkk nkuÞ Au. fhkur¤Þk, ÃkíktrøkÞk, LkkLkk-LkkLkk
Ãkûkeyku Akuzðkyku{kt, {kuxkt «kýeyku suðkt fu nhýkt, r[¥k÷, çkkh®Mkøkk, ðk½, ®Mkn, ËeÃkzk, hªA,
Lke÷økkÞ, ®[fkhk ðøkuhu «kýeyku {uËkLkku{kt fu Íkzeyku{kt hnuíkk nkuÞ Au.
– fk®[zk, ÷¬z¾kuË, ½wðz, [k{k[erzÞk, ðktËhkyku ðøkuhu ð]ûkLke þk¾kyku yLku ð]ûkLkk Úkzku{kt hnuíkkt
nkuÞ Au. Mk{ze, fkøkzk, r[÷kuºkk, çkks, ntMk, çkøk÷k ðøkuhu Ãkûkeyku ð]ûkkuLkk Aºk Ãkh hnuíkk nkuÞ
Au. fux÷ef ÃkhkuÃkSðe (ð]ûkku{ktÚke Ãkku»ký {u¤ðíke) ðu÷eyku ð]ûkkuLke ½xkyku{kt rðfMkeLku Lke[u nðk{kt
÷xfíke òuðk {¤u Au. yk{, støk÷{kt sið rðrðÄíkkLkk ykÄkhu swËk-swËk Míkhku{kt swËk-swËk Sðku
ÃkkuíkkLkk rLkðkMkMÚkkLk çkLkkðíkkt nkuÞ Au.
4. sirðf yLku ysirðf ÃkkMkktykuLkk ÃkhMÃkhLkk MktçktÄku :
– støk÷kuLke sið rðrðÄíkkLku støk÷Lke ysirðf çkkçkíkku MkkÚkuLkk MktçktÄ íkÃkkMkðk. su{ fu, støk÷{kt
ðhMkkË Mk{økú ð»ko Ëhr{ÞkLk Ãkzu Au ? fu {kºk [ku{kMkk{kt s Ãkzu Au ? ðhMkk ðÄw Au fu ykuAku Au íkuLke
òýfkhe {u¤ððe. ðhMkkËe rËðMkku Ëhhr{ÞkLk støk÷{kt fÞk Sðstíkwyku òuðk {¤u Au ? íku{Lke
yknkh þ]t¾÷k fuðe Au ? Lkðk ð]ûkku - Akuzðkyku fÞk-fÞk yLku fux÷k «{ký{kt Qøku Au ? ðøkuhu.
– ßÞkhu, ðhMkkË Lkk ykðíkku nkuÞ íkuðe Mkqfe Éíkw{kt nðu fÞk Sðstíkwyku nðu òuðk {¤íkk LkÚke ?
støk÷{kt Mkqfe Éíkw{kt ð]ûkku MkqfkE økÞk Au ? ðLkMÃkrík ÷e÷kt ÃkktËzk Ähkðu Au ? Mkqfe ÉíkwLkku
Mk{Þøkk¤ku fux÷ku Au ? yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk støk÷{kt ... ÷køke þfu íkuðe þõÞíkk fux÷e Au, íku
íkÃkkMkðe. Mkqfe Éíkw{kt støk÷{kt fÞk Ãkûkeyku «kýeyku hnu Au. õÞk ðLÞSðku yLÞºk MÚk¤ktfh fhe
 529
økÞk. st÷{kt ykðu÷k s¤kþÞ{kt Ãkkýe fux÷wt Au íkÚkk íku ðLÞSðkuLku Ãkkuþe þfu Au fu fu{ ? yk
ysirðf çkkçkíkkuLke çknw MkeÄe yMkh ðLÞ SðMk]rü Ãkh Ãkzu Au íkuLkku yÇÞkMk fhðku.
5. yknkh þ]t¾÷k (Ãkku»kýfze) :
– rLkðMkLkíktºk{kt rðrðÄ Ãkku»kf MíkhLkk MkSðku Ãkku»ký {kxu yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au. MkSðku
yLku Ãkku»kýLku yLkw÷ûkeLku òuðk {¤íkk ¢{çkØ yktíkh yð÷tçkLkLku yknkh þ]t¾÷k fu Ãkku»kýfze fnu
Au. yuf Ãkku»kýMíkh{ktÚke çkeò Ãkku»kýMíkh{kt QòoLke Úkíke VuhçkË÷e Ãkku»ký fze fnuðk{kt ykðu Au.
su{ fu, ÷e÷e ðLkMÃkrík «fkþMkt»÷u»kýe r¢Þk îkhk MkqÞoQòo{ktÚke ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf çkLkkðu Au. íku
Mðkð÷tçke Au.
– Íeýk fexfku ¾kuhkf {kxu LkkLke ðLkMÃkrík Ãkh ykÄkh hk¾u Au. ykÚke, ykðk fexfku «kÚkr{f fûkkLkk
WÃk¼kuõíkkyku Au. ßÞkhu, ðLkMÃkrík WíÃkkËf Au. Ëuzfktyku fexfkuLkwt ¼ûký fhu Au. íku rîíkeÞ fûkkLkk
WÃk¼kuõíkk Au. ßÞkhu økYz, çkks, {kuh, Mk{ze suðk Ãkûkeyku MkkÃkLkwt ¼ûký fhíkk nkuðkÚke íku [kuÚkk
WÃk¼kuõíkk çkLku Au. yknkh-þ]t¾÷kLkk fux÷ktf WËknhý yk {wsçk Auu.
- Vq÷-ÃkíktrøkÞk-fhkur¤Þk-fk®[zk
- çkes-ôËh-MkkÃk-Lkkur¤Þk
- çkes-{wrLkÞk-LkkLkk {kMkt¼ûke MkMíkLkku yLku rþfkhe Ãkûkeyku.
- Vq÷-þ¬h¾kuhku-MkLk çkzoÍ-rþfkhe Ãkûkeyku
- Vq÷-{Ä{k¾eyku-çke ExMko (yuf Ãkûke)
- ÃkktËzkt-ðktËhk-ðk½
- ½kMk-nhý-ðk½
– yuf s «òrík yLkuf yknkh þ]t¾÷k çkLkkðu Au. yk þ]t¾÷kyku ¼uøke {¤eLku yknkh ò¤ çkLkkðu
Au. fwËhík{kt yknkh ò¤ Mkh¤ nkuíke LkÚke. yuf s rLkðMkLkíktºk{kt swËe-swËe yknkhò¤ MðíktºkÃkýu
fk{ fhíke LkÚke. Ãkhtíkw, yk yknkh ò¤ fwËhíke heíku yufçkeò MkkÚku Mktf¤kELku ò¤ suðwt srx÷ YÃk
Äkhý fhu Au. fwËhík{kt yknkhò¤ ¼køÞu s yuf MkeÄe hu¾k{kt økkuXðkÞu÷e òuðk {¤u Au. yux÷u
fu, MkSð h[Lkk{kt Lke[÷k Ãkku»ký MíkhLkk MkSðLkku yuf fhíkkt ðÄw «fkhLkk MkSðku yknkh {kxu
WÃkÞkuøk fhíkk nkuÞ Au. su{ fu, ík]ý¼qr{Lkk ÃkrhÂMÚkrík íktºk{kt, ½kMkLku íkeíke½kuzkyku, ôËh, MkMk÷kt,
½uxkt-çkfhkt, økkÞ, ¼UMk, nhý, nkÚke, ½kuzk ðøkuhu ¾kÞ Au.
– ôËhLkwt ¼ûký MkkÃk, Lkkur¤Þk fu çkks fhu Au. MkkÃkLkwt ¼ûký çkks, {kuh, Lkkur¤Þk fhu Au. fwËhík{kt
Ãkku»kýMktçktÄe rðfÕÃkku yLkuf nkuðkÚke yknkh ò¤ h[kÞ Au. yk{, “fkuE yuf rLkðMkLkíktºkLke rðrðÄ
Ãkku»ký-fzeyku ÃkhMÃkh Mktf¤kELku yuf yknkh ò¤ suðe h[Lkk fhu íkuLku yknkh ò¤ íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.”
530
6. yknkh - rÃkhkr{z íkÚkk çkkÞku{kMk/sið¼khLke ðnU[ýeLkku ÏÞk÷ :
– yknkh-rÃkhkr{z{kt Lke[uLkk MíkhuÚke yLkw¢{u WÃkhLkk Míkh íkhV síkk «íÞuf MíkhLke ytËh SðkuLke
MktÏÞk{kt ¢r{f heíku ½xkzku Úkíkku òuðk {¤u Au. yux÷u fu, WÃkh síkkt Ëhuf Ãkku»ký Míkhu ¼ûkfLke MktÏÞk
½xu Au. su{ fu, ðLkMÃkrík WíÃkkËfku Au (íku Mðkð÷tçke Au.)
– yk ðLkMÃkrík Ãkh «Úk{ fûkkLkk ík]ýknkheyku Au yLku yk ík]ýknkheyku Ãkh rîíkeÞ fûkkLkk ®nMkf
«kýeyku hnu÷k Au.
7. sið¼kh/çkkÞku{kMk :
– “fkuEÃký MkSð{kt hnu÷k Sðtík ÿÔÞLku sið¼kh fnu Au.” «íÞuf Ãkku»kfMíkh Ãkh MkSðLkk sið¼kh
Ãkh yk rÃkhkr{z ykÄkrhík Au. MktÏÞkLkk ykÄkhu MkSðkuLkk Ãkku»kýMíkhLku çkhkçkh Mk{S þfkíkk LkÚke.
su{ fu, fkuE «kýe fu ðLkMÃkrík {kuxk nkuÞ Au íkku fkuE LkkLkk nkuÞ Au. yk çkÄkLku Mkh¾k økýe Lkk
þfkÞ. su{ fu, ðzLkwt ð]ûk, ÷e{zkLkwt ð]ûk yLku ½kMk yk çktLkuLku Mkh¾k økýe Lkk þfkÞ.
– ÷e{zkLkk ð]ûk fhíkkt ½kMkLkku sið¼kh ykuAku Au. støk÷{kt ykðu÷e ðLkMÃkríkykuLke sið Mkk{økúeLke
íkw÷Lkk{kt ík]ý¼ûkeykuLke MktÏÞk yLku sið¼kh ykuAku nkuÞ Au yLku íkuLkkÚke {ktMk¼ûkeykuLke MktÏÞk yLku
sið¼kh ykuAku nkuÞ Au.
– sið¼khLke árüyu feze yíÞtík Mkqûk{ Sð Au. Ãkhtíkw íku ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt nkuðkÚke íku {kuxk «{ký{kt
sið Mkk{økúe çkLke òÞ Au. fezeLke rLkðMkLkíktºkLkk fkÞkuo Ãkh {kuxe yMkh Ãkzu Au. yk çkÄe s çkkçkíkkuLkwt
yð÷kufLk fhðwt.
8. støk÷{kt {]íkkðþu»kkuLkwt [¢ :
– (støk÷{kt ¾he Ãkzu÷kt ÃkktËzk yLku Lkfk{e Mkk{økúeLkwt [¢) : støk÷Lke s{eLk Ãkh ð]ûkkuLkk ¾he Ãkzu÷kt
ÃkktËzktyku, ðLkMÃkríks yðþu»kku, «k{es yðuþu»kku, ÃkûkeykuLke nøkkh, «kýeykuLkk {¤-{qºk ðøkuhu
Mkk{økúe çknw {kuxk «{ký{kt Ãkzu÷e nkuÞ Au. yk {]ík Mkk{økúeyku{kt ¾qçk s {kuxe MktÏÞk{kt fezeyku,
y¤rMkÞkyku, fkLk¾sqhk, ðktËkyku yLku yLÞ fexfku hnuíkkt nkuÞ Au. íkuyku {kuxk «{ký{kt {]ík
Mkk{økúeLkwt rð½xLk fhu Au yLku íkuLku s{eLk{kt ¼u¤ðe Ëu Au. {]íkMkk{økúeykuLkk MkzkÚke, rð½xLkíke íku{kt
LkkRxÙkusLk, Ãkkuxkþ suðk Ãkku»kf ÿÔÞku s{eLk{kt ¼¤u Au yLku íkuLkkÚke støk÷Lke s{eLk fwËhíke heíku
s V¤ÿwÃk çkLku Au yLku ðLkMÃkríkLkk ð]rØ-rðfkMk {kxu sYhe Ãkku»kfÿÔÞ {¤u Au.
– òu yk «r¢Þk Lkk ÚkkÞ íkku støk÷Lkwt rLkðMkLkíktºk íkuLke Ãkqýoíkk økw{kðe Ëu Au. Mkqû{ Vqøk, Sðkýwyku,
rçk÷kzeLkk xkuÃk, çkúufux Vqøk ðøkuhu Ãký {]ík Mkk{økúeLku rð½rxík fheLku ðLkMÃkríkLku Ãkku»kf ÿÔÞ Ãkqhk Ãkkzu
Au.
– støk÷{ktLkk {]íkkðþu»kku støk÷{kt íkkÃk{kLk yLku ¼usLku ò¤ðe hk¾ðk{kt Ãký WÃkÞkuøke Au. su{ fu
{]íkkðþu»kku-¾hu÷k ÃkktËzk, «kýeykuLkk {¤-{qºk ðøkuhu{kt hnu÷wt ¼usLkwt «{ký íkÚkk {kxeLkk WÃkhLkk
Míkhku{kt ¼usLkwt «{ký y÷øk òuðk {¤þu. yuðe s heíku {]íkkðþu»kðk¤e s{eLk yLku ¾wÕ÷e s{eLk
yu çktLku{kt ¼usLkwt «{ký y÷øk-y÷øk òuðk {¤þu.
 531
9. «òríkykuLke rðrðÄíkk, rðÃkw÷íkk :
– støk÷{kt Mkk{kLÞ heíku fezeyku ðÄw òuðk {¤u Au. Ãk]Úðe Ãkh çkeS fkuE Ãký MkSð «òrík fhíkkt MkkiÚke
ðÄw MktÏÞk fezeykuLke Au. yuðe s heíku rðï{kt fkuEÃký «òrík Mk{qn fhíkkt ðktËk-¼{hkykuLke
«òríkykuLke MktÏÞk ðÄw Au. yLkuf «fkhLkk fexfku {kuxe {kºkk{kt òuðk {¤u Au. {kºk ¼khík{kt ykþhu
30,000 fhíkkt ðÄw òíkLkk fexkýwyku òuðk {¤u Au.
– rLkðMkLkíktºkLke ÃkqýoÚíkk yk LkkLke yLku ½ýe {n¥ðLke «òríkyku Ãkh ykÄkrhík Au. íku støk÷Lke
SðLk-ò¤Lkkt {wÏÞ ytøk Mk{kLk Au. su{ fu, fezkykuLkwt ¼ûký fex¼ûke Ãkûkeyku, W¼Þ[hku yLku
ôËhkuLkku rþfkh Au. yk Sðkíkku/fexfku, støk÷Lkk {]íkkðþu»kkuuLkwt rð½xLk fhuu Au. ðLkMÃkrík {kxu Ãkku»ký
Mkk{økúe Ãkqhe Ãkkzu Au. suLkkÚke ðLkMÃkríkLkku ð]rØ rðfkMk Mkkhku ÚkkÞ Au. yk ðLkMÃkrík yu {kLkðeLkku
¾kuhkf Au. ykÚke støk÷kuLkk {]íkkðþu»kku{kt hnu÷k fexfku Ãkhkuûk heíku {kLkðeLkk Ãkku»ký {kxu ykÄkhYÃk
Au.
10. ðLkMÃkríkykuLke rðr¼LLk «òríkyku :
– støk÷ku{kt ð]ûkkuLke yLkuf «òríkyku òuðk {¤u Au. ð]ûkku, Íkzeyku, Akuzðkyku, rðrðÄ «fkhLkk ½kMk,
s{eLk Ãkh Vu÷kÞu÷k rðrðÄ «fkhLkk ðu÷kyku, ð]ûkkuLke xku[u Vu÷kÞu÷k ðu÷kyku ðøkuhu rðrðÄ «fkhLkk
ð]ûkku støk÷{kt òuðk {¤u Au.
– ðLkMÃkríkLke fux÷ef «òríkku ¾qçk s Ëw÷¼o Au. òu støk÷ fkÃke Lkkt¾ðk{kt ykðu íkku íku Ëw÷o¼ «òrík
Ãkh Mk{kÃík ÚkE òÞ. ¼khík{kt rðï{kt òuðk {¤íke siðrðrðÄíkkLke 80 xfk siðrðrðÄíkk òuðk {¤u
Au. su{kt 16,000 òíkLke ðLkMÃkríkyku òuðk {¤u Au.
11. «kýeykuLke rðr¼LLk «òríkyku :
(y) «kýeyku : ¼khíkLkk støk÷ku{kt rðï{kt òuðk {¤íkkt ykþhu 81,000 òíkLkk LkkLkk-{kuxk
«kýeku òuðk {¤u Au. Ãkhtíkw, støk÷ku Lkkþ Ãkk{íkkt fux÷ktf ðLÞSðku Lkkþ«kÞ: çkLÞkt Au. òu
íku{Lkwt MktðÄoLk, síkLk fhðk{kt Lknª ykðu íkku íku{Lke ÷wÃík ÚkðkLke þõÞíkk Au. ¼khíkLkk
ðLÞSðku{kt hªA, ½wz¾h, ntøkw÷, ®Mkn, nkÚke, økUzk, çkkh®Mkøkk, fkr¤Þkh, ®[fkhk, çkVeo÷ku
ËeÃkzku, Mkkøkh½uLkw, ÷k÷ÃkkLzk, økkih, r[ºkk, M÷kuÚk, hªA, Mkkt¼h, çkeMkLk, þknwze, Lke÷økkÞ,
Íh¾, ËeÃkzk, s¤[h «kýeyku{kt {økh, ½rzÞk¤, fk[çkk, ÷uÄhçkuf fk[çkk (rðïLkk MkkiÚke
rðþk¤fkÞ fk[çkk su {kºk rLkfkuçkkh xkÃkw rðMíkkh{kt òuðk {¤u Au. íku nðu sqs MktÏÞk{kt s
Au.) rðrðÄ «fkhLke {kA÷e ðøkuhu.
(çk) Ãkûkeyku : s¤[h Ãkûkeyku yux÷u Ãkkýe MkÃkkxe WÃkh yLku ykfkþ{kt Wzíkkt Ãkûkeyku, -
ÞkÞkðkh Ãkûkeyku, fkrsÞku, çkøk÷k, çkíkf, Ãku÷efLk, ntMk, MÃkqLkçke÷, MkVuË ykEçkeMk,
ÃkeVkW÷, LkkEx nuþLk ðøkuhu ËuþLkk yLku rðËuþLkk Ãkûkeyku òuðk {¤u Au.
– MÚk¤[h Ãkûkeyku yux÷u s{eLk WÃkh hnuíkk yLku ykfkþ{kt Wzíkkt Ãkûkeyku-¼khík{kt [f÷e, ðLk{kuh,
¾z{kuh, ½kuhkz, r[÷kuºkk, Mk{ze, ½wðz, íkuíkh, økeÄ, çkks, fçkqíkh, MkVuË fçkqíkh, ÷e÷k fçkqíkh,
532
ÃkkuÃkx, þ¬h¾kuh, {uLkk, çkw÷çkw÷, ÷¬z¾kuË, ykurhyku÷ ðøkuhu yLkuf «fkhLkk Ãkûkeyku òuðk {¤u
Au. yk{ktÚke fux÷ktf Ãkûkeyku yuðkt Au fu su fwËhík{kt MkVkE fk{ËkhLkwt fkÞo fhu Au. suðkt fu, çkks,
[e÷, ÷¬z¾kuË, íkuíkh, çkíkf, [f÷e, [k{k[erzÞwt, fkøkzku, {h½kt ðøkuhu. òu fu, Mk{økú rðï{ktÚke
yk ÃkûkeykuLke MktÏÞk ykuAe Úkíke hne Au.
– yk çkÄkt s «kýeyku, Ãkûkeyku, ðLkMÃkríkLke «òríkyku fwËhík{kt yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Au. yk
sið rðrðÄíkkLku Mk{òu. òu støk÷ fkÃke Lkkt¾ðk{kt ykðu íkku, yk Ëw÷o¼ «òríkyku Lkkþ Ãkk{u yLku
íkuLkkÚke {kLkðòíkLku yfÕÃÞ LkwfMkkLk ÚkE þfu Au.
12. s¤[¢Lku «¼krðík fhíkwt støk÷ :
– støk÷Lkk ðkíkkðhý{kt ¼usLkwt «{ký ðÄw nkuÞ Au. støk÷ yuf ðkˤe (MÃktsLk)Lke su{ fk{ fhu Au.
støk÷Lke nðk{kt ¼us ðÄw nkuðkÚke íku ðhMkkËe ðkˤLku ¾U[e ÷kðu Au. çkkswLkk «Ëuþ fhíkkt íku yk
fkhýkuMkh ðÄw ðhMkkË {u¤ðu Au. ¾wÕ÷k {uËkLkku{kt yLkw¼ðkíkk Ÿ[k íkkÃk{kLk fhíkkt ð]ûkkuLke AkÞk{kt
íkkÃk{kLk «{ký{kt Lke[wt nkuÞ Au.
– s{eLk Ãkh Ãkzu÷kt fkunðkÞu÷k ðLkMÃkrík yLku «kýes yðþu»kkuÚke s{eLk{kt ¼us s¤ðkÞu÷ku hnu Au.
ð]ûkkuLkk Úkz yLku {qr¤Þk ÃkkýeLkku Mktøkún fhíkkt nkuÞ Au. Mkqfe Éíkw{kt støk÷Lke s{eLk ¾kuËðkÚke
s{eLk{kt ¼us fu íku ¼eLke òuðk {¤þu. yk{, støk÷Lkk ð]ûkku ðhMkkËLku ¾U[e ÷kðeLku, ð»ko Ëhr{ÞkLk
nðk{kt ¼us Äe{u-Äe{u Ãkqhku ÃkkzeLku, s{eLk{kt ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ¼usLku Mktøkúne hk¾eLku yuf ðkˤe
(MÃkts) suðwt fk{ fhu Au. yk{, støk÷ s¤[¢Lku «¼krðík fhu [u.
• yknkh-þ]t¾÷k, yknkh-ò¤ku, yknkh rÃkhkr{zku (rþfkh yLku rþfkheykuLkku MktçktÄ)
1. yknkh þ]t¾÷k :
– ðLkMÃkrík MkqÞo{ktÚke «fkþ Mkt&÷u»kýLke r¢ÞkÚke ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf çkLkkðu Au. íku Ãkkuíku Mðkð÷tçke Au. yk
ðLkMÃkríkLke fqtÃkýku, V¤, Vq÷, çkes ðøkuhuLku yLkuf «fkhLkk fexfku/Sðkíkku ¾kÞ Au. yk fexfkuLku
fk®[zkyku, Ãkûkeyku, økhku¤eyku, fhkur¤Þkyku, Ëuzfkt, ½ku, MkkÃk ðøkuhu ¾kíkk nkuÞ Au.
– LkkLkk ÃkûkeykuLkk #zk yLku çkå[ktykuLku, Ëuzfkt, MkkÃk, fk®[zk ðøkuhuLku {kuxk Ãkûkeyku suðktfu fkøkzk,
Mk{ze, {kuh, çkks ðøkuhu ¾kíkk nkuÞ Au. fux÷ktf Ãkûkeyku suðkt fu {kuh, {h½kt, íkuíkh ðøkuhuLku LkkLkk
«kýeyku suðkt fu rçk÷kze, fqíkhk-støk÷e fqíkhk, ðhw, rþÞk¤ suðk «kýeyku ¾kíkk nkuÞ Au. LkkLkk
«kýeykuLkku rþfkh {kuxk «kýeyku fhíkkt nkuÞ Au.
– yknkh-þ]t¾÷k (Ãkku»kýfze) ÃkhMÃkh Mktf¤kELku yuf yknkhò¤ h[Lkk fhu Au íkuLku ‘yknkh ò¤’ fnu
Au. fhkur¤Þkyku s{eLk Ãkh Mkhfíkk fexfkuLku Ãkfzðk {kxu Mkwhtøk suðe ò¤ çkLkkðu Au íkÚkk ð]ûkku ÃkhLkk
fhkur¤Þk Qzíkk fexfkuLku Ãkfzðk {kxu 3 VqxLkk ÔÞkMk MkwÄeLke rðþk¤fkÞ ò¤ çkLkkðíkk nkuÞ Au.
ÃkkuíkkLke ò¤{kt fexfkuLku ÃkfzLkkh fhkur¤Þku yu Mkh¤ ¾kã þ]t¾÷kLkwt WËknhý Au. yk fhkur¤Þk Ãkkuíku
Ãký yknkh þ]t¾÷kLkk s ¼køkYÃk Au.
 533
2. yknkh rÃkhkr{z :
– yknkh rÃkhkr{z rðrðÄ Ãkku»ký Míkhku{kt WíÃkkËfku, «kÚkr{f WÃk¼kuõíkk yLku íkuLke WÃkh rîíkeÞ
WÃk¼kuõíkk ÃkøkrÚkÞkLke su{ økkuXðkÞu÷k òuðk {¤u Au. yk rÃkhkr{z{kt Lke[uLkk MíkhuÚke yLkw¢{u
WÃkhLkk Míkh íkhV síkkt «íÞuf Míkh{kt SðkuLke MktÏÞk{kt ¢r{f heíku ½xkzku Úkíkku òuðk {¤u Au. yux÷u
fu, WÃkh síkkt «íÞuf Ãkku»ký Míkhu ¼ûkfLke MktÏÞk ½xu Au. ykÚke íku rÃkhkr{z íkhefu yku¤¾kÞ Au.
– yknkh rÃkhkr{z{kt WíÃkkËfku ðLkMÃkríkLke MktÏÞk çknw {kuxe {kºkk{kt nkuÞ Au. íku{kt QòoLkku sÚÚkku ðÄw
nkuÞ Au. íku ÃkAe «Úk{ ©uýeLkk WÃk¼kuõíkk{kt QòoLkwt ðÄw YÃkktíkh ÚkkÞ Au. çkÄe QòoLkw tYÃkktíkh Úkíkwt
LkÚke rîíkeÞ yLku ík]íkeÞ fûkkLkk WÃk¼kuõíkk{kt ¢{þ: MÚk¤ktíkheík Úkíke QòoLkwt «{ký ½xíkwt òÞ Au.
yknkh rÃkhkr{z{kt Qòo yuf MíkhuÚke çkeò Míkhu MÚk¤ktíkheík ÚkkÞ Au.
– yk QòoLkku WÃkÞkuøk «kýeykuLke rðr¼LLk «ðr¥kyku suðe fu, ¼kusLk {kxu rþfkh fhðk, ïkMkkuåATðkMkLke
r¢Þk {kxu, ¾kuhkf Ãk[kððk, «sLkLk{kt ðøkuhu{kt ÚkkÞ Au. yknkh rÃkhkr{z{kt yøkíÞLke æÞkLk
hk¾ðk suðe çkkçkík ðLkMÃkrík ¾qçk s rðþk¤ «{ký{kt, íkuLkk Ãkh ykÄkrhík ík]ý¼ûkeyku ykuAk yLku
íkuLkk Ãkh ykÄkrhík {ktMk¼ûke fu ®nMkf «kýeyku íkku {kºk Úkkuzk s Au.
3. ðLkMÃkríkLkk ÃkhkøkkÄkLk, çkeòuLkwt rð¾hkðwt :
– ðLkMÃkríkLkk ÃkktËzk, V¤ku yLku çkeòuLku Ãkûkeyku, r¾Mkfku÷k, ðktËhkyku ¾kíkkt nkuÞ Au. Vq÷kuLkk [{fËkh
htøkkuÚke ykf»kkoELku fezkyku, Ãkûkeyku íkuLkk hMkLku Ãkeíkk nkuÞ Au. hkºku Ëu¾kE þfu yu {kxu ÷øk¼øk
MkVuË yuðk yk Vq÷kuLku hkºku [k{k[erzÞk yLku ¼ýhk Vq÷kuLkk hMkLku Ãkeíkk nkuÞ Au. yk Mk{økú «r¢Þk
Ëhr{ÞkLk ðLkMÃkríkLkwt ÃkhkøkkÄkLk Úkíkwt nkuÞ Au.
– yLkuf ðLkMÃkríkyku ÃkhkøkkÄkLk {kxu «kýeyku Ãkh rLk¼oh nkuÞ Au. suÚke çkeòuLkku rðfkMk ÚkE þfu Au.
yk{, ðLkMÃkrík yLku yu îkhk støk÷ku ÃkwLkŠðfkMk {kxu LkkLkk-{kuxk Sðku Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. yk
Mk{økú [¢ fu MktçktÄ SLk-ò¤ {kxu ¾qçk s yøkíÞLkk Au. òu íku{ktLke yuf fze Lkçk¤e Ãkze fu íkqxe
økE íku Mk{økú SðLk-ò¤ Ãkh yuLke yMkh òuðk {¤u Au.
– ÃkhkøkkÄkLk ÚkðkÚke Vq÷ku, V¤ku, çkesLkku rðfkMk ÚkkÞ Au. fux÷ktf Ãkûkeyku ÃkkuÃkx, {uLkk, þ¬h¾kuh,
r[÷kuíkhk, r¾Mkfku÷k íkÚkk ðktËhk ðøkuhu V¤kuLku ¾kíkkt nkuÞ Au. V¤ku{kt hnu÷k çkes, Xr¤Þk íku{Lkk
yktíkhzk{kt ÚkELku {¤ MkkÚku çknkh ykðu Au yLku s{eLk{kt ytfwrhík Mkkhe heíku ÚkE þfu Au. yk{,
Ãkûkeyku Ëqh MkwÄe çkeòuLkk rð¾uhðk{kt yLku Lkðk AkuzLku Wøkkzðk{kt fu ðLkMÃkríkLkk ð]rØ rðfkMk{kt
yøkíÞLkku Vk¤ku ykÃku Au. ðLkMÃkrík ÃkkuíkkLke søÞkyu ÂMÚkh nkuÞ Au.
– Ãkhtíkw fwËhíku íkuLku yLÞ Sðku MkkÚku yuðe heíku Mkktf¤e Au fu íku{Lkku Vu÷kðku yLku rðfkMk yk heík Úkíkku
hnu Au. fux÷ktf çkes yufË{ n÷fkt nkuÞ Au. íku nðk îkhk rð¾hkE òÞ Au yLku Ëqh-Ëqh Lkðe
ðLkMÃkrík Qøkíke nkuÞ Au.
534
4. ÃkwLkhwíÃkkËLk :
– òu fu, su çkes{ktÚke ytfwh Vqxu yLku Akuz çkLku íku çkÄk s rðfkMk Ãkk{eLku ð]ûk çke þfíkk LkÚke. íku{ktLkk
{kuxk ¼køkLkk ík]ýknkheyku îkhk ¾ðkE òÞ Au. {kºk yuðkt çkes s {kuxkt ð]ûk çkLku Au. su{Lku íku{Lkk
ytfhwý yLku ð]rØ-rðfkMk {kxuLkk ík{k{ yLkwfq¤ ¼kiøkkur÷f Mktòuøkku WÃk÷çÄ çkLku.
5. ðLÞ Sðku yLku íku{Lkk yktíkrhf MktçktÄku :
– rðr¼LLk «fkhLkk Ãkûkeyku ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf {u¤ððk yufçkeòLke {ËË fhu Au. íkuyku {kuxk Mk{qnku{kt
yufçkeò MkkÚku ð]ûkku Ãkh ykð-ò fhíkkt nkuÞ Au. V¤ ¾kLkkhk Ãkûkeyku V¤ þkuÄíkkt ÃkktËzktykuLke ðå[u
hnu÷k fezkyku ¾wÕ÷k çkLke òÞ Au suLku fex¼ûke Ãkûkeyku Mknu÷kEÚke {u¤ðe þfu Au.
– støk÷{kt ðktËhkyku, r¾Mkfku÷e, ÃkkuÃkx ðøkuhu V¤ku Ãkqhk Lk ¾kíkkt Äo ¾kÄu÷k V¤ku s{eLk Ãkh VUfe Ëuíkkt
nkuÞ Au. suLku ík]ýknkheyku nhýk, MkMk÷kt, Mkkçkh suðkt «kýeyku ¾kÞ Au. ð]ûkLke xku[ Ãkh çkuXu÷k
Ãkûkeyku yLku ðktËhkyku rþfkhe «kýe ðk½, ËeÃkzk, MkkÃk, ysøkh ðøkuhuLku ËqhÚke òuíkkt s [eMkk[eMk
fhe {qfíkkt nkuÞ Au. ykÚke, nhý suðk ík]ýknkheykuLku [uíkðýe {¤e síke nkuÞ Au.
6. rþfkh yLku rþfkheyku :
– «kýeykuLkk htøk íku{Lku AqÃkkððk{kt {ËËYÃk Úkíkk nkuÞ Au. su{ fu, ðk½Lkk Q¼k [xkÃkxk, r[íkk yLk
ËeÃkzkk þheh ÃkhLkk økku¤ xÃkfkt, nhýLkk þheh ÃkhLkk xÃkfkt ðøkuhu støk÷Lkk «fkþ yLku AkÞk MkkÚku
¼¤e síkkt íkuyku AwÃkkE hnuíkk nkuÞ Au yLku Mkh¤íkkÚke òuE þfkíkkt LkÚke.
– ðk½, ËeÃkzk {kLkð rþfkheyku íku{Lku swyu íku Ãknu÷kt s íkuku {kLkðeLku òuE ÷uíkkt nkuE çknw Mkh¤íkkÚke
støk÷{kt yá~Þ ÚkE síkkt nkuÞ Au. òu íku{Lkk Ãkøk÷ktLkk íkkò rLkþkLk òuðk {¤u íkku íku{Lku þkuÄðk
Mknu÷k çkLku Au.
– nhý suðkt «kýeyku (yÚkðk fkuEÃký rþfkh) fkuEÃký økrík fu Mknsu Ãký yðks «rík yrík MktðuËLkþe÷
nkuðkÚke íkÚkk íku{Lke íkus Lksh yLku íkeðú ÄúkýuÂLÿÞ nkuðkÚke ykMkÃkkMk Vhíkkt ®nMkf «kýeykuLkku ÏÞk÷
ykðe síkku nkuÞ Au. ðk½, ËeÃkzk ÃkkuíkkLkku rþfkh {u¤ððk ¾qçk s Mkkð[uíkeÃkqðof «ÞíLk fhíkkt nkuÞ
Au. støk÷e fqíkhkyku Íqtz{kt Vhíkkt nkuÞ Au yLku rþfkh Ãký Íqtz{kt s fhu Au.
– çkks, [e÷ suðk Ãkûkeyku íkeðú økríkÚke WÃkhÚke Lke[u ÃkkuíkkLkk rþfkh Ãkh ÍÃkx {khíkk nkuÞ Au. Ãkhtíkw
yk çkÄk s rþfkheykuLku ÃkkuíkkLkku rþfkh {u¤ððk ½ýk «ÞíLkku fhðk Ãkzíkkt nkuÞ Au.
– LkkLkk-LkkLkk Sðstíkwyku {kuxk ¼køku ÃkkuíkkLkk rLkðkMkMÚkkLkk htøk{kt ¼¤e síkkt nkuÞ Au. su{ fu QÄEMk
÷kfzkLkk fezk íku su ð]ûkLkk Úkz fu zk¤eyku{kt hnu Au. íkuLkk suðk s Ëu¾kíkk nkuÞ Au. fkr[tzk ÃkrhMkh
«{kýu ÃkkuíkkLkku htøk çkË÷eLku AqÃkkE þfu Au, ÷k÷kt ÃkktËzkyku{kt hnuíkk íkeíke½kuzkkLkku htøk ÃkktËzktLkk
htøk suðku s nkuÞ Au. ÃkíktrøkÞk, ftMkkhe su Vq÷-Íkz{kt Vhíkkt nkuÞ Au fu ykhk{ fhíkkt nkuÞ Au íkuðku
s htøk Ähkðu Au.
 535
– çkÄk s ðLÞSðku ÃkkuíkkLkk ykøkðe yku¤¾ fu rLkþkLkeyku ÃkkuuíkkLke ÃkkA¤ {qfe síkkt nkuÞ Au. suLkk
îkhk íku «kýekuLku yku¤¾e þfkÞ Au. su{ fu, ðk½-®MknLkk Ãktòyku, íku{Lkk {q¤-{qºkLke øktÄ îkhk,
Ãkûkeyku íku{Lkk ÃkªAk yLku f÷n îkhk yku¤¾e þfkÞ Au.
7. rðrðÄ ðLÞSðkuLke yknkh-þ]t¾÷k yLku yknkh-ò¤ :
(1) fezeyku, WÄEyku Mkzu÷e fkunðkÞu÷e LkðMÃkrík Au - fhkur¤Þk LkkLke-LkkLke Sðkíkku ¾kÞ Au. (2)
ðtËk LkkLke Sðkíkku yLku ðLkMÃkrík ¾kÞ Au. (3) rþfkhe {uÂLxMk yyuLku zÙuøkLk ^÷kÞ suðk fexfku
LkkLkk fezk yLku SðkíkkuLku ¾kÞ Au. feze¾kW fezeykuLku ¾kÞ Au. ^÷kÞfu[Mko suðk Ãkûkeyku fezkyku
yLku Sðkíkku ¾kÞ Au. (4) ¼{hk yLku Sðzk ÃkktËzkt yLku fqtÃk¤kuLku ¾kÞ Au. (5) ÃkíktrøkÞk rËðMku
yLku ftMkkheyku hkºku Vq÷kuLkk hMkLkwt ÃkkLk fhu Au. (6) y¤rMkÞkt, f]r{yku {]íkkðþu»kkuLku ¾kÞ Au. (7)
rþfkhe Ãkûkeyku y¤rMkÞk, f]r{yku, ôËh, MkkÃk yLku LkkLkk Ãkûkeyku ¾kÞ Au. (8) çkw÷çkw÷ suðk
Ãkûkeyku V¤ ¾kÞ Au. Ãkhtíkw {k¤k{kt hnuíkk íkuLkk LkkLkk çkåAkykuLku fezk yLku EÞ¤ku ¾ðzkðu Au. (9)
Mk¬h¾kuh Vq÷kuLkk hMk Ãkeðu Au. (10) r¾Mkfku÷eyku fð[ yLku fku[÷kðk¤k V¤ku yLku MkkËk V¤ku
¾kÞ Au. (11) Mkkçkh, ¼Mkíkwt nhý, r[ík¤, ½kMk, íkkòt ÃkktËzkt yLku V¤ ¾kÞ Au. nkÚke [ku{kMkk{kt
½kMk yLku rþÞk¤k, WLkk¤k{kt ð]ûkkuLkk ÃkktËzkt ¾kÞ Au. (12) þknwze ð]ûkkuLkkt {ktMk÷, {qr¤Þkt yLku
ð]ûkkuLke Ak÷ ¾kÞ Au. (13) ðk½, Mkkçkh, r[ík¤, ðktËhkykuLkku rþfkh fhu Au. (14) r[¥kk ¼Mkíkkt
nhý, MkMk÷kt yLku ykMkÃkkMkLkk økk{kuLkk Ãkk÷íkwt ÃkþwykuLkku rþfkh fhu Au.
8. rðr¼LLk «òríkyku îkhk WÃkÞkuøkk{t ÷uðkíkk ykðkMkku :
– støk÷{kt Ëhuf Míkh{kt rðr¼LLk «òríkyku rLkðkMk fhíke nkuÞ Au. su{ fu WÄE, feze, MkkÃk, MkMk÷kt,
ôËh ðøkuhu s{eLk{kt Ëh çkLkkðeLku hnu Au. ftMkkhe, ðktËkyku, fhkur¤Þk rðrðÄ fezkyku ¾he Ãkzu÷k
ÃkktËzkyku{kt, fkunðkÞu÷e ðLkMÃkrík ðøkuhu{kt rLkðkMk fhu Au. ykrøkÞk (Fire-ants) ð]ûkkuLkk ÃkktËzkku
yLku ½xkyku{kt hnu Au. Ãkûkeyku ð]ûkkuLke zk¤ Ãkh {k¤k çkLkkðeLku hnuíkk nkuÞ Au. ðktËhkyku, {ktfzktyku,
ð]ûkkuLke zk¤ Ãkh hnu Au.
– ðk½, ®Mkn, r[¥kk, ËeÃkzk s¤kþÞLke ykMkÃkkMkLke Íkzeyku{kt AwÃkkELku hnu Au yLku Ãkkýe Ãkkðe
ykðíkkt «kýeykuLku rþfkh çkLkkðu Au.
– Mk{zeyku ð]ûkkuLke xku[ Ãkh hnu Au. ßÞktÚke íkuLku Mknu÷kEÚke ÃkkuíkkLkku rþfkh LkkLkk Ãkûkeyku, ôËh,
MkkÃk, Ëuzfkt ðøkuhuLku òuE þfkÞ Au yLku rþfkh ÚkE þfu Au.
– çke RxMko, zÙkuøkku suðk ÃkûkeykuLku íku{Lkwt ¼kusLk Sðkíkku ð]ûkkuLke zk¤eyku{ktÚke {éÞwt nkuðkÚke íku ð]ûkkuuLke
½xkyku{kt hnu Au. {kuxe r¾Mkfku÷eykuLku ¾kã Mkk{økúe fð[ðk¤k V¤ku, MkkËk V¤ku Íkz ÃkhÚke {¤íkkt
nkuðkÚke íku Íkz Ãkh s hnu Au yLku ¼køÞu s s{eLk Ãkh ykðu Au.
– yk{, støk÷Lkk «íÞuf SðLku ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf ßÞktÚke Mknu÷kEÚke {¤e hnuíkku nkuÞ Au íÞkt íku ÃkkuíkkLkwt
rLkðkMkMÚkkLk çkLkkðíkk nkuÞ Au.
•
536

ÞwrLkx - 7.4
RLVh{uþLk xìfTLkku÷kuS
– MkËeLkk ytrík{ ð»ko Ëhr{ÞkLk, RLV{uoþLk xìfTLkku÷kuS (ykR.xe.)yu {kLkð ®sËøkeLke ½ýe
ÃkrhÂMÚkríkyku{kt VuhVkh fÞkO Au. su fkuE xìfTLkku÷kuS fhe þfe LkÚke. ykR.xe. ykÃkýk Mk{ksLku
¾hu¾h ¿kkLk ykÄkrhík Mk{ks{kt çkË÷kð {kxu Mkk{ÚÞo Ähkðu Au. ykR.xe. ykÃkýLku yk «fkhLkk
{qÕÞktfLk îkhk LÞkÞe Mk{ksLke ¾kíkheLke íkf Ãký ykÃku Au.
– yíÞkhu {Lkw»Þ SðLkLkwt fkuE ûkuºk yuðwt LkÚke fu su{kt yuf yÚkðk çkeS heíku RLV{uoþLk xìfTLkku÷kuSLke
yMkh ÚkE Lkk nkuÞ. økwshkík hkßÞLkk ÷kufkuLku yr¼øk{÷ûke rðfkMkLkk Ãkrhýk{Lkk V¤ku [k¾ðk
{¤þu. yuðku ykËuþ Au fu ð»ko Ëhr{ÞkLk, ykR.xe. «ýk÷eLkku «kht¼ Lknª fhíke hkßÞ Mkhfkh
Mknfkhe ÔÞqnh[LkkykuLke h[Lkk fhþu fu su hkßÞLkk LkkøkrhfkuLke ®sËøkeLkk ík{k{ ÃkkMkkykuLku yMkh
fhíke nkuÞ.
– ykR.xe. Lkerík 2007-2011 {wsçk, økwshkík Mkhfkh yLku Mkk{kLÞ ðneðx rð¼køkLke Mkq[Lkk
«{kýu, ykE.xe. {kxu ©{ yLku hkusøkkh rð¼køk yLku íku™e økkiý f[uheyku {kxu LkkýkfeÞ ð»ko
2009-2010 Ëhr{ÞkLk, fw÷ çksuxLkk 3 % Yk. 251 ÷k¾Lke ¼÷k{ý fhðk{kt ykðe Au. ð»ko
Ëhr{ÞkLk rð¼køkLkwt ÷ûÞ ‘ònuh sLkíkk ÷ûke yr¼øk{’Lkku rðfkMk fhðk yLku íkuLkk Ãkh æÞkLk
ykÃkðk {kxu ykR.xe. «ð]r¥kykuLkk y{÷ {kxu ykR.xe. yuõþLk, Ã÷kLk hsq fhðkLkku Au.
– nk÷ [k÷w ð»ko Ëhr{ÞkLk Lke[u {wsçk ÃkAeLke ykR.xe. «ð]r¥kykuLkk y{÷ {kxu fkÞo fhu Au.
• S-MðkLk òuzký
– ðíko{kLk Mktòuøkku òuíkk, ykR.xe. «ð]r¥kykuLkk y{÷ {kxu yLku ÃkkÞkLkk MíkhLkk ÷kufku {kxu S-MðkLk
òuzký yrLkðkÞo Au.
– hkßÞkt 139 Mkhfkhe íkk÷e{ MktMÚkkyku yLku íkk÷e{ ftÃkLke 4 yLÞ «kËurþf f[uheyku ykðu÷e Au.
rð¼køk òuzký ¾[oLkk ytËks ytøku íku{ s òuzkýLke «r¢Þk ytøku rð¿kkLk yLku «kuãkurøkfe rð¼køkLku
¼÷k{ý fhþu. fw÷ ytËks {wsçk Yk.ík 250 ÷k¾ rð¿kkLk yLku «kuãkurøkfe rð¼køk îkhk ykÃkðk{kt
ykÔÞk. íku íkkhe¾ MkwÄe{kt 90 ykE.xe.ykE.Lkwt òuzký S-MðkLk MkkÚku fhðk{kt ykÔÞwt.
– nk÷{kt çkkfeLke 43 ykE.xe.ykE. yLku økúkBÞ ©{ rLkÞk{fLke f[uheLke çkkfeLke økkiý f[uheyku
{kxu Yk. 100,00,000/-Lke òuøkðkE ð»ko 2009-2010Lkk çksux{kt fhðk{kt ykðþu.
• nkzoðuh MktÃkkËLk
– íkkhe¾ MkwÄe{kt ykR.xe. «kusuõxLkku y{÷ fhðk {kxu ík{k{ 18 rsÕ÷kykuLke ykiãkurøkf Mk÷k{íke
yLku ykhkuøÞ rLkÞk{fLke f[uheyku{kt, ©{ rLkÞk{fLke ík{k{ 29 f[uheykuLku Ãkqhíke MktÏÞk{kt
 537
fkuBÃÞwxh îkhk MkkÄLkMkk{økúeÚke Mkßs fhðk{kt ykðe. nk÷, hkusøkkh yLku íkk÷e{ rLkÞk{fLke f[uhe
{kxu ykE.xe. «ð]r¥kyku yLku Mkhfkhe nuíkw ©uc heíku rMkØ fhðk {kxu ykÃkýu Ëhuf rsÕ÷k MíkhLke
ykR.xe.ykR. (ËMk fhíkkt ðÄkhu økýíkhe fk{ fhLkkhk nkuÞ yuðe) Lku 5 fkuBÃÞwxh ykÃkðkLkwt Ëhuf
íkk÷wfk MíkhLke ykR.xe.ykE.Lku 2 fkuBÃÞwxh ykÃkðkLkwt ykÞkusLk fÞwO Au.
– nk÷{kt, Mkr[ðk÷Þ Míkhu yLku 4 {wÏÞk÷Þku{kt ykR.zçkÕÞw, ze.yu{.yuMk. ÞkusLkk þY fhðk{kt
ykðe Au. rð¿kkLk yLku «kuãkurøkfe rð¼køk, S.ykh.Lkt.ykE.zçkÕÞw. ze.yu{.yuMk. ÞkusLkkLkku
ÔÞkÃk økktÄeLkøkh yLku y{ËkðkË ÂMÚkík 7 {wÏÞk÷ÞkuLke økkiý f[uheyku{kt rðMík]ík heíku Vu÷kððk
{kxuLke Ãknu÷ fhþu. rð¼køk yk «fkhLkku ÔÞðnkhw ynuðk÷ 5 Lk {u¤ðþu.
– yk «fkhLke f[uheyku{kt xe.Mke.yuMk.Lkk ÔÞðnkhw ynuðk÷Lkk Mkq[Lkku MkkÚku, nkzoðuhLke ykð~ÞfíkkLkku
ytËks fhðk{kt ykðþu. rð¼køk fkuBÃÞwxh nkzoðuh yLku yLÞ {krníke Mkt[kh ÔÞðMÚkk íkfLkefLkkt
MkkÄLkku {kxuLke ®f{ík Ãkuxu Yk. 93,00,000/-Lke òuøkðkE fhþu.
• Mkku^xðuh :
– y{ËkðkË yLku økktÄeLkøkh økkiý f[uheykuLkk Míkhu ykE.zçkÕÞw.ze.yu{.yuMk.Lkk rðMíkhý {kxu yk
rð¼køk yLku çkkuzo MkrníkLke íkuLke WÃkf[uheyku {kxu Mkku^xðuhLke ¾kux Ãkqhðk xe.Mke.yu{.Lkk ÔÞðnkhw
ynuðk÷ îkhk fkÞo fhðk{kt ykðu Au. fux÷ef f[uheyku{kt xe.Mke.yuMk.Lkk ÔÞðnkhw ynuðk÷Lkk
Mkq[LkÚke MkkuVuxðuhLke ykð~Þfíkk ytøkuLkku ytËks fkZðk{kt ykðu Au.
– rð¼køku Mkku^xðuhLku MktçktrÄík ík{k{ «ðíko{kLk yuÂÃ÷fuþLk su{ fu xe.yuMk.Ãke. Mkku^xðuh, ðuçkMkkRx
yLku ykR.zçkÕÞ.ze.yu{.yuMk.Lkk MktÞkusLk MkkÚku MkknMkð]r¥kLke Mkð÷íkku Q¼e fhðk íkuLku «kuíMkknLk
ykÃkðk {kxu Ãký ykÞkusLk fÞwO Au. ykÃkýu Ãký rð¼køk fûkkyu Mk÷kn ykÃkðk {kxu yuf ftxÙku÷ Y{
Q¼ku fhðkLkwt ykÞkusLk fÞwO Au.
– rð¼køku ðÕzo «kuMkuMkh MkkuVuxðuh, rMkMx{ Mkku^xðuh, yuLx«kEÍ Mk[o MkkuÕÞwþLk Mkku^xðuh, {kurLkx®høk
MkkuÕÞwþLk Mkku^xðuh yLku yLÞ RLV{ouþLk fkuBÞwrLkfuþLMk xìfTLkku÷kuS Mkku^xðuhLke rft{ík Yk.
50,00,000Lke òuøkðkE fhe Au.
• f{o[khe íkk÷e{ :
– ykR.xe. ÷kRçkúuhe, ÃkkÞkLke ykøkkuíkhe rðþu íkk÷e{ ykR.xe. ÞkusLkkLkk rðfkMkLku ykfkh ykÃku Au.
ykÚke, ík{k{ f{o[kheykuLku rþrûkík fhðkLkwt ykÞkusLk fÞwO níkwt fu suÚke íkuyku fkuBÃÞwxh WÃkh Mðíktºk
heíku fkÞo fhe þfu Au yLku ðneðxe fkÞoûk{íkk{kt MkwÄkhk {kxu RåAeík Ãkrhýk{ ykÃku. RLV{uoþLk
xìfTLkku÷kuS ÍzÃk Ãkrhðríkoík xìfTLkku÷kuS Au.
– f{o[kheykuLku «kuMkknLk ykÃkðk {kxu yLku fkuBÃÞwxh Mkku^xðuh yLku nkzoðuh ÃkkMkuÚke ðÄw{kt ðÄw {qÕÞ
MknkÞf fkÞo {u¤ððk rð¼køkLkk f{o[kheykuLku fkuBÃÞwxhLke íkk÷e{ ykÃkðe ykð~Þf Au. íkuÚke yk
{kxu Yk. 3,00,000÷¾Lke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
538
• Ãkh[qhý yLku yLÞ WÃk¼kuõíkk MktçktrÄík ¾[o
– rð¼køk yLku økkiý f{o[kheyku{kt nMík r÷r¾ík ÃkuÃkhku ÃkMktË Ãkzíkk LkÚke. f[uheykuLku Ãký r«Lxh
fhkÞ Au. íkuÚke, rðrðÄ yLku yLÞ WÃk¼kuõíkk MktçktrÄík ¾[o Ãkuxu Yk. 20,000Lke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe Au.
• ðkŠ»kf Vk¤ðýe fhkh
– nk÷Lke ÃkrhÂMÚkríkLke YÃkhu¾k òuíkk, rð¼køk îkhk nkzoðuh yLku Mkku^xðuhLke ¾heËe ðkìhtxe rÃkrhÞzLke
çknkh Au. íkuÚke íkuLkku ðkŠ»kf ò¤ðýe fhkh fhðku òuEyu. íkuÚke, ðkŠ»kf ò¤ðýe fhkh sYhe Au.
íkuÚke yk {kxu Yk. 3,00,000Lke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
– íkuÚke, rð¼køk R- økðLkoLMkLke «ð]r¥kyku îkhk ðÄkhu{kt ðÄkhu ÷kufeLke Mkuðk fhðkLkku yLku ð»ko 2009-
2010 {kxu ykR.xe. yktíkh{k¤¾kLkwt ykÞkusLk fhðkLkku ÷ûÞktf çkLkkÔÞku Au.
yk òuøkðkE Lkkxu Lke[u sýkðu÷ fkÞoLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu÷ Au.
ze.R.xe. yLku ykh.yu÷.Mke. {kxu S - MðkLk òuzký Yk. 100 ÷k¾
ykR.zçkÕÞw. ze.yu{.yuMk. {kxu nkzoðuhLke ¾heËe Yk. 96 ÷k¾
ykR.zçkÕÞw. ze.yu{.yuMk. {kxu Mkku^xðuhLke ¾heËe Yk. 50 ÷k¾
f{o[kheLku íkk÷e{ Yk. 3 ÷k¾
fkuBÃÞwxh WÃk¼kuõíkk÷ûke yLku rðrðÄ Yk. 2 ÷k¾
ðkŠ»kf ò¤ðýe fhkh Yk. 3 ÷k¾
fw÷ Yk. 251 ÷k¾
– íkuÚke fw÷ òuøkðkE ÷u¾u Yk. 251,00,000 ykÃkðk{kt ykÔÞk Au.
– ©{ yLku hkusøkkh rð¼køk
– ©{ yLku hkusøkkh rð¼køku WÃkh ðkŠ»kf - 1300 - ykìrVMk ¾[o nuX¤ Yk. 7,26,96,100/-
(ykþhu)Lke òuøkðkE fhe Au. íkkhe¾ 14-06-2007Lkk S.yu.ze. Xhkð «{kýu, rð¼køkLkk f{o[kheyku
yLku rð¼køkLkk WÃkheykuLku swËe swËe íkk÷e{ ykÃkðk {kxu «Úk{ ð»ko - 2010Lkk MktÃkqýo ykìrVMk ¾[o
ËeX 0.2 %Lke òuøkðkE yLku íkk{ Mkr[ð f[uheLku {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðþu.
– íku «{kýu 2009-2010 Lkk «Úk{ ð»koLkk ytËkrsík çksux{kt Yk. 2,60,000/-Lke òuøkðkE fhðk{kt
ykðe Au. yk {kxu «ðíko{kLk çkkçkík hsq fhðk{kt ykðe Au.
• Lkðe ÞkusLkkyku : (fw÷ Yk. 238.16 ÷k¾)
– yu÷.çke.ykh. 10 : yfM{kíkku hkufðk {kxu Mk÷k{íkeLke ykuhze yLku Mk÷k{íkeLkk «[kh yLku ykiãkurøkf
ûkuºk{kt íkk÷e{ {kxu MðÞtMkuðe MktMÚkkykuLku yLkwËkLk MknkÞ (Yk. 146.85 ÷k¾)
 539
¢{ Lkt. çkkçkík Yk. ÷k¾{kt
1. ykiãkurøkf ykhkuøÞ yrÄfkhe ðøko - 2 {kxu ºký søÞk Q¼e fhðe.
55.46
Ãkøkkh Yk. 8000-13500 (6.66 ÷k¾)
«{krýík MksoLkku - A søÞk ðøko - 2 ÔÞðMkkÞLkk fkhýu Úkíkk hkuøk {kxu
òu¾{e hMkkÞýkuLkk fkh¾kLkkyku{kt fk{ fhíkk fk{ËkhkuLkk íkçkeçke Ãkrhûký
{kxu. (rLkÞík Ãkøkkh Yk. 12,000/- Ãke.yu[.Lkk fhkhÚke ¼hðk{kt ykðþu.)
2. hksfkux{kt Lkðe «kËurþf ykiãkurøkf ykhkuøÞ«Ë «Þkuøkþk¤k Q¼e fhðk.
91.39
Ëhuf «Þkuøkþk¤k {kxu ykð~Þf sYrhÞkíkku.
rLkÞk{f MknkÞf (íkçkeçk) ðøko - 2 - yuf søÞk
(Ãkøkkh Yk. 8000-14050)
(2) rMkrLkÞh «Þkuøkþk¤k MknkÞ ðøko - 3 - yuf søÞk
(Ãkøkkh Yk. 4000-6000)
(3) swrLkÞh «Þkuøkþk¤k MknkÞ ðøko - 3 - yuf søÞk
(Ãkøkkh Yk. 3050-4590)
(4) zuxk yìLxÙe ykìÃkhuxh - ðøko - 3 - çku søÞk
(rLkÞík Ãkøkkh 5000/-)
(5) «Þkuøkþk¤k Mkuðf - ðøko - 4 - yuf søÞk
(rLkÞík Ãkøkkh Yk. 15,00/-)
(6) (6) Mkuðf ðøko - yuf søÞk
(rLkÞík Ãkøkkh Yk. 1500/-)
(çk) hksfkuxLke «kËurþf ykR.yu[.yu÷. {kxu ¼ðLk, VŠLk[h, xur÷VkuLk, MxuþLkhe,
ðes¤e, Íuhkuûk {þeLk, VuõMk {þeLk ðøkuhuLke Mkð÷íkku.
fw÷ Yk. 30,00 ÷k¾
(f) hksfkuxLke Lkðe «kËuurþf ykiãkurøkf ykhkuøÞ«Ë «Þkuøkþk¤k {kxu fkh¾kLkkLkk
ðkíkkðhýLkk Lk{qLkkykuLkku Mktøkún, Mk{eûkk yLku rLkheûk{ {kxuLkkt MkkÄLkku {kxu.
fw÷ Yk. 52,88 ÷k¾
(z ) MxkV {kxu ðknLkkuLkwt ¼kzwt yLku fkh¾kLkkLkk ðkíkkðhýLkk Ãkrhûký {kxuLkk
540
«kÚkr{f MkkÄLkku yLku fkh¾kLkkyku ©{ fhíkk fk{ËkhkuLke íkçkeçke Ãkrhûký {kxu.
fw÷. Yk. 24,00 «rík {kMk × 12 = Yk. 2.88 ÷k¾
fw÷ 146,85
(Yk. yuf fhkuz Au¥kk÷eMk ÷kf Ãkt[kMke nòh Ãkqhk)
• Xhkð
– íkk. 13-10-2008Lkk hkus {kLk. hkßÞfûkkLkk {tºkeþhe (Wãkuøk)Lkk yæÞûkMkÚkkLku ÞkuòÞu÷ 18{e
yuBÃkkðzo fr{xeLke çkuXfLke fkÞoðkneLke LkkUÄLkk {wÆk Lkt.-8Lkkt ÷uðkÞu÷ rLkýoÞ {wsçk hkßÞLkk {eXk
©{Þkuøke Ãkife «Úk{ íkçk¬k{kt 10,000/- MkkRf÷ku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðLkkh Au.
– íÞkhçkkË çkkfe hnu÷k {eXk ©{ÞkuøkeykuLku çkeò íkçk¬k{kt MkkRf÷ku Ãkqhe ÃkkzðkLke fkÞoðkne hðk{kt
ykðþu. yk ÞkusLkk{kt «rík MkkRf÷ YrÃkÞk 600/- AMkku ÃkqhkLkku Vk¤ku yøkrhÞk/{eXk ©{Þkuøkeðíke
MkkuÕx {uLÞwVuf[®høk yuMkkurMkÞuþLk ÃkkMkuÚke {u¤ððkLkku hnuþu yÚk¤k {eXk WíÃkkËf yøkrhÞk/{eXk
©{Þkuøke Ãkkuíku Vk¤ku ¼he þfþu.
– MkkRf÷Lke ¾heËe íkÚkk rðíkhýLke fk{økehe økwshkík hkßÞ RLzMxÙeÍ {kfuo®xøk fkuÃkkuohuþLk r÷.
(økúe{fku), økktÄeLkøkhLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷ Au. MkkRf÷Lke ¾heËe íkÚkk rðíkhý ytøk yºkuÚke økúe{fkuLku
sYhe LkkýkfeÞ hf{Lke [qfðýe fhðk{kt ykðu÷ Au.
– hkßÞLkk {eXk ©{ÞkuøkeykuLkku R~Þq fhðk{kt ykðu÷ fwxwtçk yku¤¾fkzo ÄhkðLkkhLku «rík fwxwtçk yuf
MkkRf÷ {u¤ððk Ãkkºk çkLku Au. MkkRf÷Lke rðíkh{ ÔÞðMÚkk MkwrLkÂùík fhðk {kxu Lke[u {wsçkLke
Mkq[Lkkyku ykÃkðk{kt ykðu Au. suLku æÞkLku ÷ELku fkÞoðkne fhðkLke hnuþu.
• þhíkku yLku rLkÞ{ku
(1) fwxtwçk yku¤¾fkzo ÄhkðLkkh {eXk ©{ÞkuøkeLku fwxwtçkËeX yuf MkkRf÷ {uu¤ððk n¬Ëkh hnuþu.
(2) yk MkkRf÷Lkku WÃkÞkuøk {eXk ©{Þkuøke Ãkkuíku yÚkðk ÃkkuíkkLkk fwxwtçkLkk MkÇÞ fhe þfþu.
(3) yk ÞkusLkk nuX¤ {u¤ðu÷ MkkRf÷ {eXk ©{Þkuøkeyu ºký ð»ko MkwÄe ðu[ký fu yLÞ fkuE {eXk
©{ÞkuøkeLku nMíkktíkh fhe þfþu Lknª.
(4) MkkRf÷ {u¤ððk {kxu {eXk ©{Þkuøkeyu yk MkkÚkuLkk Lk{qLkk{kt rsÕ÷k Mkhfkhe ©{ yrÄfkhe©e
(¾uík)Lku yhS fhðkLke hnuþu.
(5) rLkÞík Lk{qLkk{kt yhS {¤uÚke sYhe çkktnuÄhe íkÚkk ¾hkE fhðkLke íkÚkk MkkRf÷ {u¤ððkÃkkºk çkLku
Au íku {ík÷çkLke ¼÷k{ý fkÞorðMíkkhLkk {ËËLkeMk Mkhfkhe ©{ yrÄfkhe©eyu fhðkLke hnuþu.
(6) MkkRf÷Lkk rðíkhýLke fk{økkheLke ÔÞðMÚkk økúe{fku, økktÄeLkøkhLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷ nkuE íkuykuLke
MkkÚku Mktf÷Lk{kt hneLku fhðkLke hnuþu. MkkRf÷ {tsqh fhðkÃkkºk yhsËkh/÷k¼kÚkeoLke ÞkËeLke rðøkíkku
økúe{fkuuLku {kuf÷ðkLke hnuþu.
 541
(7) MkkRf÷ {kxuLke ÞkusLkkLkku Vk¤ku MkkuÕx {uLÞwVuõ[®høk yuMkkurMkÞuþLk ÃkkMkuÚke yÚkðk {eXk WíÃkkËf
{kr÷f ÃkkMkuÚke yÚkðk {eXk ©{Þkuøke ÃkkMkuÚke rsÕ÷k fûkkyu {u¤ðe Mkhfkhe ©{ yrÄfkheÚkúe (¾uík)
yu økwshkík økúk{ ©{Þkuøke fÕÞký çkkuzoLke çkìLfLkk ¾kíkk{kt s{k fhkððkLkk hnuþu. MkËhnwt Vk¤kLke
hf{ {éÞkLke ÃkûkfkhLku çkkuzoLke rLkÞík Lk{qLkk{kt ÃknkU[ ykÃkðkLke hnuþu.
(8) rsÕ÷k Mkhfkhe ©{ yrÄfkhe©eyu yk MkkÚku rçkzký fhu÷ Ãkºkfku {wçkLkk hrsMxhLkku rLk¼kð íkÚkk
yæÞíkLk hk¾ðkLkwt hnuþu íkÚkk Ëh {khu Ãkkt[{e íkkhe¾ MkwÄe{kt «økrík ynuðk÷ yºku {kuf÷ðkLkku
hnuþu.
(9) yk ytøku fkuBÃÞwxh{kt {kR¢kuMkkuVux ‘yuõMk÷’{kt økwshkíke ‘©]ríkVkuLx’{kt VkuÕzh íkiÞkh fhðkLkku hnuþu.
(10) su yhsËkh/÷k¼kÚkeoLku MkkRf÷ rðíkhý fhðk{kt ykðu÷ nkuÞ íkuLke LkkUÄ ÷k¼kÚkeoLkk fwxwtçk yku¤¾fkzo{kt
y[qf fhðkLke hnuþu.
(11) MkkRf÷Lkk rðíkhýLke ÔÞðMÚkk ytøku ‘økúe{fku’Lku MkkUÃkðk{kt ykðu÷ Au. MkËh MktMÚkkLkwt Mktf÷Lk{kt hne
fk{økehe fhðk sýkððk{kt ykðu Au. MktMÚkkLkwt MkhLkk{wt Lke[u {wsçk Au.
{uLkush (çkòh)
økwshkík Yh÷ RLzMxÙeÍ {kfuo®xøk fkuÃkkuohuþLk r÷. (økúe{fku)
ç÷kuf Lkt. 17, Ãkkt[{ku {k¤, Wãkuøk¼ðLk, Mkuõxh-11
økktÄeLkøkh 382 017
xu.Lk. 23227243, 23227065, 23223763
VuõMk Lkt. : 079-23227244
rçkzký WÃkh {wsçk
MkÇÞ Mkr[ð
økwshkík økúk{ ©{Þkuøke fÕÞký çkkuzo
økktÄeLkøkh
íkk. 12-05-09
¢{ktf økú©f/çkkuzo/{eAk þk¾k/
(1) Mkhfkhe ©{ yrÄfkhe©e .............. òý íkÚkk sYhe fkÞoðkne yÚkuo.
(2) yrÄf Wãkuøk, fr{þLkh©e (rðfkMk), Wãkuøk fr{þLkhLke f[uhe, økktÄeLkøkh
(3) {uLkush (økúe{fku), økktÄeLkøkh
(4) rnMkkçke yrÄfkhe©e, økwshkík økúk{ ©{Þkuøke fÕÞký çkkuzo, økktÄeLkøkh
(5) rMk÷uõx VkR÷.
•
542

ÞwrLkx-8

hk»xÙeÞ yLku yktíkh hk»xÙeÞ

{n¥ðLke ½xLkkyku
 543

ÞwrLkx - 8
«kf]ríkf MktMkkuÄLkku (Natural Resorces)
544
 545

ÞwrLkx-9

h{íkku yLku ¾u÷fqË : Ëuþ ¾u÷kze, h{íkkuLkk

rLkÞ{ku, ykÞkusLk, yuðkuzo, yktíkhhk»xÙeÞ
h{íkkuíMkð fu rðrðÄ xwLkko{uLx-MÃkÄkoyku.
h{íkLkk hufzo, íkksuíkhLkk Ãkrhýk{ku íku{s
yk {wÆkyku Mkt˼uo økwshkíkLke ÂMÚkrík.
546

ÞwrLkx - 9
h{ík-øk{ík
h{íkøk{ík
– «k[eLk fk¤Úke h{ík {kLkðeLkk SðLk¢{Lkk yuf ytøk íkhefu ÃkMÚkkrÃkík ÚkÞu÷e «ð]r¥k Au. {kLkðeLkk
WíÃkr¥kfk¤Úke íkuLke {wÏÞ yLku {kuxe økríkyku íkuLkk Ãkøk, nkÚk íkÚkk ÃkeX îkhk ÚkkÞ Au. ÃkøkÚke íku [k÷u
Au. Ëkuzu Au, fqËu Au, íkhu Au, Ÿ[u [zu Au yLku Ãkuxu Mkhfu Au, nkÚkÚke íku [eòuLku Íe÷u Au, VUfu Au, yVk¤u
Au yLku Äfu÷u Au, ÃkeXÚke íku zkçke fu s{ýe çkkswyu yLku ykøk¤ íkÚkk ÃkkA¤ íku{s Lke[u ð¤u Au yLku
f{h ykøk¤Úke þhehLku økku¤ Vuhðu Au. yk çkÄe økríkyku íkuLkk SðLk {kxu sYhe Au. íkuðe økrík ðøkh
¾kuhkf {u¤ððkLkk íkÚkk Ëw~{LkÚke çk[ðkLkk rðrðÄ «ÞkMkku ÚkR þfíkk LkÚke. yk çkÄe økríkyku fhðe
íkuLku øk{u Au. h{íkku{kt ykðe rðrðÄ Mðk¼krðf økríkyku fhðkLke nkuÞ Au, íkuÚke çkk¤fkuLku íkÚkk
ÞwðkLkkuLku íku øk{u Au. h{íkku h{ðkÚke çkk¤fkuLku yLku ÞwðkLkkuLku ykLktË {¤u Au íkÚkk íku{Lkku þhehrðfkMk
MkÄkÞ Au. íkuLke MkkÚku íku{Lkk {øksLkku yLku ykt¾, fkLk suðe çkkuÄurLÿÞku íku{s yk¾k LkkzeíktºkLkku
rðfkMk MkÄkÞ Au. yk{, çkk¤fLkk yLku ÞwðfkuLkk þkherhf, {kLkrMkf íkÚkk Mkk{krsf rðfkMk {kxu
h{íkku yrLkðkÞo Au.
– h{íkku ytøkuLke WÃkÞwoõík ¼qr{fk ¼khík íkÚkk økwshkíkLke h{íkkuLku Ãký ÷køkw Ãkzu Au. Ëhuf ËuþLke
ykøkðe MktMf]rík yLku SððkLke f¤k nkuÞ Au. h{íkku MktMf]rík y™u ÷kufSðLkLke f¤kLke ykhMke Au.
økwshkíkLke h{íkku Ãkh ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke yMkh Au. økwshkíkLke «ò LkøkhrðMíkkh, økúk{rðMíkkh yLku
ÃkAkík rðMíkkh{kt ðnU[kÞu÷e Au y™u su íku rðMíkkhLkk Mk{ksSðLk, ðkíkkðhý íkÚkk ÃkrhÂMÚkríkLku
yLkwfq¤ ykðu íkÚkk sYheÞkíkkuLku Mktíkku»ku íkuðe h{íkku su íku Mk{ksLkk ÷kufSðLk{kt ðýkR økR Au. yk
árüyu økwshkíkLke h{íkkuLku {wÏÞ çku «fkh{kt ðnU[e þfkÞ : (f) MkkËe yÚkðk økkiý h{íkku yLku (¾)
{kuxe yÚkðk {n¥ðLke h{íkku - rLkÞçkØ MÃkÄko÷ûke.
(f) MkkËe yÚkðk økkiý h{íkku :
– yk «fkhLke h{íkku{kt rLkÞ{kuLkwt çktÄLk ykuAwt yLku økrík MkkËe nkuÞ Au; íkuÚke çkk¤fku yLku rfþkuhku íku
Mknu÷kRÚke h{e þfu Au. þuheyku{kt xku¤u {¤e h{íkkt Akufhkt ykðe h{íkku MðÞt¼q «uhýkÚke h{u Au.
rðrðÄ Ëuþku{kt h{kíke MkkËe h{íkku WÃkh su íku ËuþLke MktMf]rík, ðkíkkðhý yLku heíkrhðkòuLke yMkhLku
fkhýu íku{Lkk MðYÃk swËkt swËkt nkuÞ Au, Ãkhtíkw {q¤¼qík r¢Þkyku{kt ¾qçk {¤íkkÃkýwt nkuÞ Au.
– ykÃkýk Ëuþ{kt yLku økwshkík{kt rþþwh{íkku, Ëkuzðk-fqËðk-VUfðkLke h{íkku, ÃkeAku ÃkfzðkLke h{íkku,
MktíkkfqfzeLke h{íkku, ÷¾kuxkLke h{íkku, fkuzeLke h{íkku, [ýkuXeLke h{íkku, Ãkíktøk [økkððkLke h{íkku,
¼{hzkLke h{íkku, {kuR-ztzkLke h{íkku, ËzkLke h{íkku,yktçk÷e-ÃkeÃk¤eLke h{íkku,Ëkuhe fqËðkLke h{íkku,
íkhðkLke h{íkku, y¾kzkLke h{íkku, çkkS-ÃkkMkk yLku fqfkLke ½h{kt h{e þfkÞ íkuðe h{íkku, W¾kýkt
 547
yLku ytíkfzeLke {kLkrMkf h{íkku ðøkuhu yLkuf «fkhku «[r÷ík Au yLku ÃkuZeWíkkf yk h{íkku s{kLkkLku
yLkwYÃk MkwÄkhkðÄkhk MkkÚku h{kíke ykðe Au. yk rMkðkÞ Ëþuhk íkÚkk yLÞ íknuðkhu ½kuzk, Ÿx, xktøkk,
çk¤Ëøkkzkt ðøkuhuLke MÃkÄkoyku Ãký «[r÷ík Au. yk çkÄk «fkhkuLke Mktrûkó {krníke Lke[u «Míkwík Au :
(1) rþþwh{íkku : LkkLkkt çkk¤fku òuÞu÷e çkkçkíkkuLkwt Mkns yLkwfhý fhu Au íkÚkk Mkðo fwËhíke «ð]r¥kyku yLku
÷ÞçkØ òuzfýkt {kxu ykf»koý Ähkðu Au. yk fkhýu Mkh¤ yLkwfhýku, fwËhíke «ð]r¥kyku íkÚkk ÷ÞçkØ
òuzfýktLke h{íkku LkkLkkt çkk¤fku {kxu yLkwfq¤ çkLke hnu Au. ykøkøkkze, ½kuzkøkkze, økkuÄkøkkuÄe, ykð
hu fkøkzk fZe Ãkeðk, [f÷e Qzu, økkÞ Qzu, Zªøk÷kZªøk÷e, ½h½h, rMkÃkkne-rMkÃkkne, yktçkku,
çkfhktLke ÍktÍh ðøkuhu yLkwfhý-h{íkku; [k÷ýøkkze, ÷ÃkMkýe, Íq÷k, [økzku¤, økku¤{xkt, VqËze,
huíke{kt Ëuhkt çkLkkððkt ðøkuhu fwËhíke «ð]r¥kyku íkÚkk økkÞ ¾kuðkýe, yzfkuËzfku, ËMíkk®Ãksh ðøkuhu
òuzfýkt-h{íkku - yk çkÄe ¾qçk «[r÷ík rþþwh{íkku Au.
(2) Ëkuz-fqË-VUf h{íkku : rLkÞík ytíkh ykuAk Mk{Þ{kt ËkuzðkLke, Ÿ[wt fu ÷ktçkwt XufðkLke íkÚkk Ëzku fu ®høk
yuðe fkuR [esLku Ëqh VUfðkLke MÃkÄkoykuLkku yk{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(3) ÃkeAku ÃkfzðkLke Þk Mkkíkíkk¤eLke h{íkku : swËe swËe ÃkrhÂMÚkrík{kt ÃkeAku ÃkfzðkLke h{íkkuLkku yk{kt
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su ÃkfzkÞ íkuLkk {kÚku Ëkð ykðu Au; yLku yu{ h{ík [k÷w hnu Au. MkkËe Mkkíkíkk¤e,
Lkkhøkku¤, yxeMkku{xeMkku, íkÕ÷AktÞzku, y¬÷¼q÷e, yuhtzku, Q¼e ¾ku, çkuXe ¾ku, ¾kurzÞkuÃkkzku,
Lkkøkhðu÷, ðk½çkfhe, økwÃk[wÃk fkuhzku, yktĤe r¾Mkfku÷e ðøkuhu ðiÞÂõíkf ÃkeAku ÃkfzðkLke íkÚkk
[fr¼Õ÷w (¾ku¾ku), ÷tøkze, nwíkwíkwíkw, ¾khkuÃkkx ðøkuhu Mkktr½f ÃkeAku ÃkfzðkLke h{íkku ¾qçk «[r÷ík Au.
(4) MktíkkfqfzeLke h{íkku : LkkLkkt çkk¤fkuLku ¾qçk r«Þ yuðe h{íkku{kt MktíkkR økÞu÷kt çkk¤fkuLku þkuÄe fkZðkLkkt
nkuÞ Au. zkneLkku ½kuzku ÚkÃÃkku, WXktøkíkwzktøk, yktxeVktxe ðøkuhu MktíkkfqfzeLke yíÞtík «[r÷ík h{íkku Au.
(5) ÷¾kuxkLke h{íkku : ÃkÚÚkh, fk[ yÚkðk ÷k¾Lkk çkLkkðu÷k ÷¾kuxk yLku ÷¾kuxeykuÚke h{kíke yk
h{íkku{kt rLkþkLk íkkfðkLkwt fkiþ÷ {wÏÞ Au. LkkLkk [kuøkkLk{kt ðå[u økçke çkLkkðe íkuLke ykMkÃkkMk yk
h{íkku h{kÞ Au. yk h{íkku{kt Mkk{kLk ÷¾kuxkLku ÃkkuíkkLkk ÷¾kuxk ðzu íkkfðkLkku nkuÞ Au. yÚkðk ð[ux
yktøk¤e Ãkh ÷¾kuxkLku [ZkðeLku yktxðkLkku nkuÞ Au : ¼èku, yu¬k-Ëwøøkk, çkkðeMk xku[k, ÃkkuMkkÃkkuMk,
Aqxf rçkÕ÷Mk, ¼ªíkÃkAkz ðøkuhu ÷¾kuxkLke «[r÷ík h{íkku Au yLku çkk¤fku þk¤k{kt rhMkuMk Ëhr{ÞkLk
yÚkðk {nkuÕ÷k{kt ¾qçk þku¾Úke h{u Au.
(6) Ãkíktøk [økkððkLke h{íkku : ðktMkLke Mk¤e{ktÚke çkLkkðu÷k f{kLk yLku ZZTZk WÃkh Mk{çkksw [íkw»fkuý
(zkÞ{tz) ykfkhLkku fkøk¤ [kUxkze íkÚkk Lke[u Vq{íkwt ÷økkðe Ãkíktøk çkLkkððk{kt ykðu Au; yLku íkuLku
fLÞk çkktÄe Ëkuhe ðzu [økkððk{kt ykðu Au. yk h{íkku Mkk{kLÞ heíku rËðk¤e ÃkAe þY ÚkkÞ Au yLku
W¥khkÞý MkwÄe [k÷u Au. LkkLkkt çkk¤fkuÚke {ktzeLku {kuxe ô{hLkk †eÃkwY»kku yk h{íkku þku¾Úke ¾u÷u Au.
ÃkíktøkLku Äkhe rËþk{kt íkÚkk WÃkh-Lke[u ÷R sðkLkku fkçkq íkÚkk Ze÷ {qfeLku íku{s ¾U[eLku Ãku[ ÷zkððkLke
ÞwÂõík ÷Ãkux-íkw¬÷- yk h{íkku{kt {wÏÞ fMkçk Au. yk rMkðkÞ LkkLkkt çkk¤fku ËkuheLkk xwfzkLku Xªfhk
çkktÄe ÷tøkrhÞkt ÷zkðu Au; yLku íku{ktÚke çk[u÷k LkkLkk xwfzk ðzu r½MMkk ÷zkðu Au.
548
(7) ¼{hzkLke h{íkku : W¥khkÞý ÃkAe ÃkíktøkLke h{íkku Ãkqhe ÚkkÞ yux÷u ¼{hzkLke h{íkku þY ÚkkÞ Au yLku
íku XuX nku¤e MkwÄe [k÷u Au. ¼{hzku MkkøkLkku, yktçkkLkku íkÚkk MkeMk{Lkk ÷kfzkLkku çkLkkððk{kt ykðu Au.
¼{hzkLke Lke[u ÷ku¾tzLke Ãkkík¤e yýeËkh yuf ¾e÷e (ykh) çkuMkkzðk{kt ykðu Au. íku ¼{hzkLku
‘yuf-ykhe ¼{hzku’ yLku ¼{hzk{kt WÃkh yLku Lke[u yu{ çku ykh çkuMkkzu÷e nkuÞ Au, íkuLku ‘çku-ykhe
¼{hzku’ fnuðk{kt ykðu Au. ¼{hzk WÃkh Ëkuhe (ò¤) ðªxe, ËkuheLkku Auzku yktøk¤e{kt ¼uhðe òuhÚke
s{eLk Ãkh Vtøkku¤e Vuhððk{kt ykðu Au. yk ËkuheLku ‘ò¤’ fnu Au. ¼{hzkLku ÂMÚkh Vuhððku, Äkhe
søÞkyu Vuhððku, Vhíkk ¼{hzkLku ò¤ ðzu WAk¤eLku yÚkðk yktøk¤eLke {ËËÚke nÚku¤e{kt ÷uðku,
¼{hzku MkeÄku nÚku¤e{kt Vhu íku{ yæÄh Ÿ[fe ÷uðku ðøkuhu fkiþ÷ku Au. yLku yuf fqtzk¤e, çku fqtzk¤e,
÷tøkze fqtzk¤e, [kf ò¤, ÷èw ò¤ yLku Mkkík ò¤ ðøkuhu íkuLkk «[r÷ík h{ík«fkhku Au.
(8) {kuR-ztzkLke h{íkku : ykLku ‘røkÕ÷eËtzk’ Ãký fnuðk{kt ykðu Au. yk h{ík yk¾k Ëuþ{kt «[r÷ík Au,
¼÷u Lku ÃkAe íku rðèe Ëktzw, Rxezfh, røkÕ÷eËtzk, fwèeËuòu fu yuðk fkuR Lkk{u yku¤¾kíke nkuÞ.
[kuøkkLk{kt yuf çkkswyu økçke çkLkkðe, ÷kfzkLkku ËkuZ Vqx ÷ktçkku Ëtzku yLku ðå[u òze íkÚkk çktLku Auzu
Ãkkík¤e yuðe ºkýuf $[ ÷ktçke {kuRÚke yk h{ík h{kÞ Au. ‘søkw’ Lke h{ík yux÷u ðfx, hUx, {qX,
Lkk¤, ytfe, çktfku Lku søkw yu «{kýu yLkw¢{u Vxfk {khðkLke h{ík íkÚkk ‘÷k÷{ ÷k÷’ yux÷u fu
s{eLk Ãkh røkÕ÷e Zk¤ Ãkzíke økkuXðe íkuLkk Auzk Ãkh Ëtzku xÃkkhíkkt QA¤u÷e røkÕ÷eLku Vxfku (xkuÕ÷ku)
{khðkLke h{ík - yk çku h{ík «fkhku ¾qçk òýeíkk Au. yk rMkðkÞ xkuÕ÷ku {khðkLke h{íkku{kt ‘ykçkf
Ëqtçkf’ íkÚkk ‘MkkuËtzk’ h{íkku Ãký ¾qçk h{kÞ Au.
– ¾e÷k ¾qt[k{ýe h{ík : yk h{ík {kuxk ¼køku [ku{kMkkLke ¼eLke {kuMk{{kt h{kÞ Au. ynª ðhMkkË
ÚkR økÞk ÃkAe ¼eLkkþ ¼he {kxe{kt yuf {kuxku ÷øk¼øk çku ðUík {kuxku yuðku ¾e÷ku - ¼eLke - Ãkku[e
{kxe{kt òuhÚke VUfeLku ¾qt[kzðk{kt ykðu Au - ynª ¾u÷kze ¾e÷ku ¾qt[kzíkku ¾qt[kzíkku - ykøk¤ ðÄu
Au. ßÞkhu ¾e÷ku ¾qt[u Lknª yLku Ãkze òÞ íkku ÃkAe çkeò ¾u÷kzeLkku Ëkð ykðu Au yLku íku Ãký ¾e÷k
¾qt[k{ýe fhíku fhíku ykøk¤ ðÄu Au. yk h{ík{kt yLkuf ¾u÷kzeyku ¼køk ÷R þfu Au. su ¾u÷kze
MkkiÚke ðÄw ytíkh MkwÄe ¾e÷ku ¾qt[kzðk{kt MkV¤ ÚkkÞ íku rðsuíkk ÚkkÞ Au.
(9) ËzkLke h{íkku : hçkhLkk Ëzk yÚkðk ÷qøkzkLke økqtÚk÷e Ëze fu ËzkLke h{kíke yk h{íkku h{ðk{kt sux÷e
ykLktË«Ë Au íkux÷e s òuðk{kt Ãký Au. {khËze, Ëzk{kh, Ëeðk÷Ëzku ðøkuhu íkkfðkLke íkÚkk Íe÷ðkLke
«[r÷ík h{íkku Au. yuf Auzu ðktfe ðk¤u÷e ÷kfze fu økuzeÚke h{kíke ‘økuzeËzk’ Lke h{ík ykÃkýe
ík¤ÃkËe hk»xÙeÞ h{ík Au. nku¤eLke ykMkÃkkMkLkk rËðMkku{kt íku ¾qçk þku¾Úke M{kÞ Au. yk{kt ‘Mkk÷Ëkð’
yLku ‘fqtzk¤kËkð’ yu çku {wÏÞ «fkhku Au. økuzeËzkLke h{íkLkwt ykÄwrLkf rLkÞ{çkØ MktMfhý yux÷u
‘nkufe’ ËzkLke h{íkku{kt yk rMkðkÞ ‘Lkkøkkuh[w’ yÚkðk ‘RzrhÞku økZ’ h{ík{kt Mkkík Xªfhe fu ÷kfzkLkk
fxfkLku yuf WÃkh yuf yu{ ÔÞðÂMÚkík økkuXðe økZ (Lkkøkkuh[wt) çkLkkðe íkuLku ËzkÚke íkkfðkLkku nkuÞ Au.
yk h{ík rfþkuhku{kt ¾qçk «[r÷ík Au.
 549
(10) yktçk÷e-ÃkeÃk¤eLke h{íkku : ðz Þk ÃkeÃk¤ku Þk yk{÷e fu yuðk Íkz WÃkh yk h{ík h{kÞ Au. ðz
¾qçk Vu÷kÞu÷ku íkÚkk zk¤eyku ¾qçk Lke[u MkwÄe ÷tçkkÞu÷e nkuðkÚke ðzLke ÃkMktËøke fhðe RåALkeÞ økýkÞ
Au. yk h{ík«fkh{kt Ëkððk¤ku Akufhku ð]ûk WÃkhLkk AkufhkykuLku Ãkfzðk «ÞíLk fhu Au yLku ð]ûk
WÃkhLkk Akufhkyku Ëkððk¤k AkufhkÚke ÃkfzkÞk rðLkk Lke[u Qíkhe s{eLk Ãkh fqtzk¤k{kt {qfu÷k ËtzkLku
Ãkøk Lke[uÚke Ëqh VUfe Íkz WÃkh [Ze òÞ Au. su ÃkfzkÞ íkuLku {kÚku Ëkð ykðu Au. yk h{ík{kt ®n{ík
yLku [Ãk¤íkk ¾e÷u Au. Ãký h{ík òu¾{fkhe ¾he.
(11) Ëkuhe fqËðkLke h{íkku : yk h{ík«fkh{kt 3.70 {exh ÷ktçke yLku yktøk¤e sux÷e òze Ëkuhe ÷R çktLku
Auzk yufuf nkÚk{kt hk¾e ËkuheLku {kÚkkLke WÃkhÚke íkÚkk ÃkøkLke Lke[uÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íku{ økku¤ VuhððkLke
nkuÞ Au. ykLkk Mkð¤k «fkhku íku{s ÷tøkze, MkkRf÷ ðøkuhu «fkhku yLku çkççkuLke òuz{kt ºký ºkýLkk
íku÷kt{kt fqËðkLkk «fkhku «[r÷ík Au.
(12) Ãkkýe{kt íkhðkLke h{íkku : ík¤kð fu LkËe fu ðkð-fqðk{kt Ãkkýe{kt ŸÄku íkkhku, [¥kku íkkhku, Q¼e íkkhe
ðøkuhu íkhðkLkk «fkhku, zqçkfe yLku Ÿ[uÚke Ãkkýe{kt ¼qMkfk {khðkLke h{íkku íkÚkk Ãkkýe{kt fkuR íkhíke
[esLku Ëqh Lkk¾e fu zqçke òÞ íkuðku rMk¬ku fu ÃkÚÚkh suðe [es Lkk¾e zqçkfe {khe íkr¤ÞuÚke þkuÄe
÷kððkLke fu íkheLku Ëqh VUfu÷e íkhíke [esLku ÷R ykððkLke h{íkku «[r÷ík Au.
(13) y¾kzkLke h{íkku : «k[eLk fk¤Úke y¾kzkLke h{íkku{kt fwMíke fuLÿMÚkkLku Au yLku íkuLkk rðfkMk {kxu
MknkÞf ÚkkÞ íku nuíkwÚke {÷¾{, Ëtz-çkuXf, ðsLk Ÿ[fðkLke fMkhíkku Þk h{íkku rðfMku÷e Au. {÷¾{
yu s{eLk çkknh 2.5 Úke 2.75 {exh hnu íkuðku s{eLk{kt Ëkxu÷ku ÷kfzkLkku Úkkt¼÷ku Au yLku íkuLke WÃkh
[Ãk¤íkkLkk yLkuf ¾u÷ku fhðk{kt ykðu Au. Ëtz íkÚkk çkuXf nkÚk, Äz yLku Ãkøk {kxuLke W¥k{ fMkhíkku
Au yLku MknLkþÂõíkLku rðfMkkðu Au, ßÞkhu ðsLk Ÿ[fðkLkk ÔÞkÞk{Úke MLkkÞwyku ½rLkc çkLku Au yLku
çk¤Lkku rðfkMk ÚkkÞ Au. y¾kzkLke h{íkku{kt yk rMkðkÞ ÷kXe, çkLkuxe, Zk÷-÷fze, s{iÞk, ¼k÷k,
ík÷ðkh ðøkuhu ÷zík-«fkhku, økw÷ktx, rÃkhk{ez, ®høk{ktÚke þheh fkZðwt hku®÷øk çku÷uLMk, çku÷uLMkLkk
rðrðÄ «Þkuøkku, ºký þeþk WÃkh ¾whþe {qfe þe»kkoMkLk ðøkuhu Mxtx «fkhLkk ¾u÷ku, íkÚkk ÷uS{,
{økˤ ðøkuhu ÷ÞçkØ ÔÞkÞk{ «fkhku ¾qçk «[r÷ík yLku òýeíkk Au. ðeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo Ëhr{ÞkLk
økwshkík{kt y¾kzkLke h{íkkuLkk «[kh yLku rðfkMk{kt ðzkuËhkLke ÏÞkíkLkk{ ÔÞkÞk{ MktMÚkkyku : (1)
LkkhkÞý økwÁLke íkk÷e{ MktMÚkk, (2) swB{k ËkËk ÔÞkÞk{ {trËh, (3) rík{ÃÃkk ð@{w¾-«urhík çkªçkò
ÔÞkÞk{þk¤k, (4) Ãkwhkýe çktÄwyku MÚkkrÃkík økwshkík ÔÞkÞk{ «[khf {tz¤. yu [kh ÔÞkÞk{ MktMÚkkykuLkku
yøkúýe Vk¤ku Au. Mkkðhfwtz÷k{kt ykðu÷ f]»ýfw{kh®MknS ÔÞkÞk{ {trËh - y¾kzk{kt ¾qçk s rðrðÄ
«fkhLke h{íkku h{kzu Au yLku Ëh sL{kü{eLke hkºkeyu hkºkeLkk 8-00 Úke 12-00 MkwÄe yk çkÄe s
h{íkku ònuh sLkíkkLku y¾kzk{kt ËþkoðkÞ Au su{ s÷íke, hku®÷øk çku÷uLMk, {÷¾{ ÷uS{, ÷kXe,
®Mkøk÷çkkh, zçk÷çkkh, s÷íke ®høk{ktÚke fqËðkLke h{ík MkkiÚke ðÄw hku{kt[f nkuÞ Au. yk ¾u÷ òuðk
yk¾wt økk{ sL{kü{eLke hkºkeyu y¾kzk{kt yufrºkík ÚkkÞ Au. íkk÷e{kÚkeoLkk MkðkOøke rðfkMk{kt
y¾kzkLke h{íkku yMkhfkhf Vk¤ku ykÃke þfu Au íku rLkŠððkË nfefík Au.
550
(14) «ðkMk yLku xÙu®føk : ÷ktçkk ytíkhLkk ÃkøkÃkk¤k yLku MkkRf÷«ðkMk, støk÷ fu ¾zík÷ «Ëuþ{kt Ãkrh¼ú{ý
íkÚkk LkkifkxLk ðøkuhu h{íkkuLkku yk{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fwËhíkLkk MktÃkqýo MktÃkfo{kt SðLkLkku yLkw¼ð
fhðkLke yk h{íkku ykLktËsLkf nkuðk WÃkhktík ¾zík÷Ãkýwt, ®n{ík íkÚkk Mk{ÞMkq[fíkkLkk økwýku íku{s
Mkk{krsf SðLkárü rðfMkkðu Au. yk «fkhLke h{ík«ð]r¥kLkk «[kh yLku rðfkMk{kt Ãkrh¼ú{ý,
{kuLxMko, zkuÂÕVLk ðøkuhu MktMÚkkykuLkku LkkUÄÃkkºk Vk¤ku Au.
(15) çkkS, ÃkkMkk, Ãk¥kkt yLku fqfkLke ½h{kt h{e þfkÞ íkuðe h{íkku : çkkS ËkuheLku fqxeykuLku çkwrØÃkqðof
¾MkuzðkLke h{íkku{kt þíkhts ([uMk) yu ¼khík{kt Mkifkyku sqLke, hkò{nkhkòykuLkk Mk{ÞÚke h{kíke
{wÏÞ h{ík Au. {q¤ yk h{ík ‘[íkwhtøk’Lkk Lkk{Úke R.Mk. Ãkkt[{kt Mkifk{kt ¼khík{kt «[r÷ík níke.yu{kt
MkwÄkhkðÄkhk ÃkAe íku þíkhts çkLke.yk{kt çku sý ¾u÷u Au yLku Ëhuf sýu 64 ¾kLkkðk¤e çkkse{kt
hkò,ðSh, nkÚke, Ÿx, ½kuzku íkÚkk ÃÞkËkt ðøkuhu {¤e ÃkkuíkkLke 16 fqxeykuLku çkwrØÃkqðof ¾Mkuze
«ríkÃkûkLke fqxeykuLku {khðkLke nkuÞ Au.
ÃkkMkkLke h{íkku{kt ÃkkMkkçkkS íkÚkk [kuÃkkx Þk MkkuøkXktçkkS {wÏÞ Au yLku økheçk íkÚkk íkðtøkh Mkki yk
h{ík þku¾Úke h{u Au. [kh sýÚke h{kíke yk h{íkku{kt ÃkkMkk Vufíkkt sux÷k Ëkýk Ãkzu íku «{kýu fqx
Þk MkkuøkXktLku ¢{Mkh ¾kLkk{kt ¾MkuzðkLkk nkuÞ Au; ÷køk {éÞu nrhVLke fqxeLku {kh¤kLke nkuÞ Au. yLku
Ãkkuíkk™e çkÄe fqxeykuLku rðsÞMÚkkLk ({æÞ½h) ÃknkU[kzðkLke nkuÞ Au.
– øktSVku {q¤ [eLk ËuþLke h{ík Au. rçkúrxþ þkMkLk Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt yk h{ík ykçkk÷ð]Ø Mkki{kt
¾qçk ÷kufr«Þ çkLke økR. íku{kt Zøk÷kçkkS, MkhçkkS, økúe{, ÍǼku, Ãkkt[ ºký çku, LkuÃkkur÷ÞLk,
rçkús, h{e ðøkuhu yLkuf «fkhku økwshkík{kt «[r÷ík Au yLku LkðhkþLkk Mk{Þu ½h{kt íkÚkk f÷çk{kt
íku{s {wMkkVhe Ëhr{ÞkLk xÙuLk{kt fu Ã÷uLk{kt fu çkMk{kt LkkLkkt{kuxkt Mkki Ãk¥kktLke yk rðrðÄ h{íkku ¾qçk
þku¾Úke h{u Au.
– fqfkLke h{íkku ¾kMk fheLku Akufheyku h{u Au yLku íku ÃkÚÚkhLkk yÚkðk ÷k¾Lkk çkLkkðu÷k Ãkkt[ yÚkðk
Mkkík fqfkÚke h{kÞ Au. yk{kt yuf yÚkðk ðÄkhu fqfkLku WAk¤eLku Íe÷ðkLkku fMkçk nkuÞ Au.
Lkð fqfk-çkkh fqfkLke h{ík Ãký MkkiÚke ðÄw çkwrØ÷ûke Au ynª ykze Q¼e ÷exe Ëkuhðk{kt ykðu Au
yLku h{ðk{kt ykðu Au. ykzk-Q¼k Mkux çkLkkððk{kt ykðu Au.
(16) W¾kýkt yLku ytíkfzeLke h{íkku : yk h{ík«fkhku{kt ¿kkLk MkkÚku økB{ík {¤u Au; yux÷wt s Lkrn, Ãký
W¾kýkt{kt íkku çkwrØLke fMkkuxe Ãký ÚkkÞ Au. W¾kýkt{kt yufÃkËe, rîÃkËe, rºkÃkËe y™u [íkw»ÃkËe íkÚkk
«&™ku¥khe yuðk «fkhku Au.
– ðLkøkzk{kt ÷kuneLkkt xeÃkkt ([ýkuXe); ¼{u ¼{u Ãký ¼{hku Lkrn, fkuxu sLkkuR Ãký çkúkn{ý Lkrn
(hu®xÞku), Ãkze Ãkze Ãký ¼ktøke Lkrn, fxfk ÚkÞk çku [kh, ðøkh Ãkkt¾u Qze økR, ík{u [íkwh fhku rð[kh
(hkík) suðkt «[r÷ík W¾kýkt ½ýkt Au.
 551
– ytíkfze{kt çku Ãkûk Ãkzâk ÃkAe Ëhuf Ãkûku, Mkk{ku Ãkûk frðíkk fu økeíkLke su fze çkku÷u íkuLkk AuÕ÷k yûkhÚke
þY Úkíke frðíkk fu økeíkLke fze çkku÷ðkLke nkuÞ Au. su Ãkûk rLkÞík Mk{Þ{ÞkoËk{kt frðíkk fu økeíkLke
fze çkku÷e Lk þfu íku nkhu÷ku økýkÞ Au.
(17) ðknLkËkuz : Ëþuhk suðk ðkhíknuðkhu ½kuzk, Ÿx, çk¤Ëøkkzkt, xktøkk ðøkuhu ðknLkku ËkuzkððkLke MÃkÄkoyku
½ýu Xufkýu ÞkuòÞ Au. yLku ÷kufku íku{kt ¾qçk hMk ÷u Au.
(¾) {kuxe h{íkku :
– yk «fkhLke h{íkku ¾qçk ÔÞðÂMÚkík, rLkÞ{çkØ yLku MÃkÄko ÷ûke nkuÞ Au íkÚkk íkk÷wfk, rsÕ÷k, hkßÞ
íkÚkk hk»xÙ íku{s ykíkthhk»xÙeÞ fûkkyu íku{Lke heíkMkh nheVkR ÞkuòÞ Au. Mkk{kLÞ heíku 14 ð»ko fu
íkuÚke {kuxe ô{hLkk Þwðf-Þwðíkeyku yk h{íkku ¾qçk þku¾Úke h{u Au. yk{kt økríkyku ¾qçk Mktfw÷ nkuðkÚke
fkiþ÷ku yLku ÞwÂõík-«ÞwÂõíkyku fu¤ððk {kxu rðrþ»x íkk÷e{Lke sYh Ãkzu Au. økwshkík{kt «[r÷ík
{kuxe h{íkkuLku ðiÞÂõíkf, îtî yLku Mkktr½f yu{ Lke[u {wsçk ºký rð¼køk{kt økkuXðe þfkÞ :
(1) ðiÞÂõíkf h{íkku : {køkeoÞ yLku {uËkLke ¾u÷fqË, MkkR®õ÷øk, s¤«ð]r¥kyku, rsBLkuÂMxõMk yLku {÷¾{,
ðuRx-r÷®^xøk, Ãkkðh-r÷®^xøk, þheh-Mkkicð, rLkþkLkçkkS, íkehtËkS, Ãkðoíkkhkuný ðøkuhu.
(2) îtî yLku swøk÷ h{íkku : fhkxu, fwMíke, fuh{, [uMk, sqzku, xurLkMk, xuçk÷xurLkMk, Vu®LMkøk, çkuzr{LxLk,
{w¬kçkkS, ®høkxurLkMk ðøkuhu.
(3) Mkktr½f h{íkku : øksøkúkn, fçkœe, ¾ku¾ku, ðku÷eçkku÷, çkkMfux çkku÷, nkufe, Vqxçkku÷, r¢fux ðøkuhu.
WÃkh Ëþkoðu÷e h{íkku Ãkife {÷¾{, íkehtËkS, fwMíke, fçkœe, ¾ku¾ku ðøkuhu ykÃkýk ËuþLke ÄhíkeLke
h{íkku Au, ßÞkhu nkufeLke h{ík ykÃkýe økuzeËzkLke h{íkLkwt yãíkLk MktMfhý Au.r¢fx rçkúrxþ
hkßÞfk¤Lke yMkhLku fkhýu ykÃkýu íÞkt ¾qçk «[r÷ík ÚkÞu÷e ytøkúuS h{ík Au. yk rMkðkÞLke yLÞ
h{íkku rðËuþe Au yLku yktíkhhk»xÙeÞ yMkhLku fkhýu ¼khík{kt íkÚkk økwshkík{kt «[kh Ãkk{u÷e Au.
• ykWxzkuh h{íkku : r¢fux, yuxfkurxõMk çkkMfux çkku÷, zkR®ðøk yuõðuMxÙuRLk nkufe, Vqxçkku÷, ðku÷eçkku÷,
÷kÞ ðku÷eçkku÷, þq®xøk fkhfuMk, {kWLxuLMk rþ$øk, Úke[ªøk, MkkR®õ÷øk nw¬, fçkœe, ÂMð®{øk ðkuxh
Ãkku÷ku, MkeÂMð®{øk.
• RLzkuh h{íkku : çkuzr{LxLk, çkku®õMkøk, [uMk fuh{, Vu®LMkøk, SBLkkÂMkfMk, þq®xøk, Ãkkðh÷exeLk,
ðuRx÷e^xªøk, çkkuze rçk®Õzøk.
• Éíkwðkh h{íkku : økwshkík{kt Éíkwðkh ÃkhtÃkhkøkík h{íkku Lke[u {wsçk h{kíke ðhíkkÞ Au :
Éíkwyku íknuðkhku Þwõík h{íkku
rþÞk¤ku ËuðrËðk¤e, Lkkíkk÷, {fhMkt¢krík, ÷ktçke Ëkuz, ¢kuMkfLxÙe Ëkuz, Ãkíktøk, ÷tøkh, r½MMkk, fçkœe,
¾ku¾ku,
(nU{ík,rþrþh) ¼khíkLkku «òMk¥kkf rËLk, ykxkÃkkxk, øksøkúkn, æðsÞwØ, xufheÞwØ, ¼sLk-MÃkÄko
WLkk¤ku nwíkkþLke, Äw¤uxe, hk{Lkð{e, økuzeËzk, LkkrhÞu¤-VUf, ¼{hzk, ÷¾kuxk, Ãkkt[efk, ËtzçkuXf,
552
(ðMktík, økúe»{) nLkw{kLk sÞtíke, y¾kºkes MkqÞoLk{Mfkh, Zk÷÷fze, ÷kXe ÷ztík,
røkÕ÷eËtzk, yktçk÷eÃkeÃk¤e
[ku{kMkwt økkufw÷y»x{e, ÷¾kuxeyku, ÃkkMkkçkkS, [kuÃkkx, þuíkhts,
¼khíkLkku MðkíktºÞrËLk, ÷kuføkeíkku, Lkkxâ«Þkuøkku,
(ð»kko, þhË) økýuþ[íkwÚkeo, økktÄesÞtíke, Lkðhkrºk, ðsLkŸ[f, {÷¾{, fwMíke, ÷uS{, ÷kufLk]íÞku,
hkMkøkhçkk, íkhý,
Ëþuhk, þhËÃkqŠý{k, rÄðk¤e Lkkifk[k÷Lk, ðknLkMÃkÄko, íkehtËkS, ÷tøkze,
Lkkøkkuh[wt, ËkuhzkfqË,
ËkY¾kLkwt, ÷zkR
MktøkXLk, W¥kusLk yLku rðþu»k {kuxe h{íkkuLke yktíkhþk¤k h{íkMÃkÄkoyku, yktíkhfku÷us h{íkMÃkÄkoyku,
økúk{-h{íkkuíMkðku, rðrðÄ ÔÞðMkkÞûkuºkeÞ h{íkMÃkÄkoyku ÔÞðÂMÚkík YÃku Mkûk{ MktMÚkkykuLkk yk©Þu
ÞkuòÞ Au.
• nrh :
– yk©{Lkk Ãkq.©e {kuxkyu Mk{ksLku çkuXku fhðkLkk {tºk MkkÚku ÷ktçkk ytíkhLke Ëkuz íkÚkk íkhýMÃkÄkoyku {kxu
su íku MktMÚkkLku Ãkkhkðkh «uhýk yLku MknkÞ fhe Au. økwshkíke ¼k»kk{kt ÔÞkÞk{rð¿kkLkLkk
yuLMkkRõ÷kuÃkerzÞkLkwt «fkþLk Ãký íku{Lke «uhýk yLku MknkÞÚke ÚkÞwt Au. yk h{íkkuLkk rLkÞ{Lk,
«Mkkh yLku rðfkMk {kxu y÷øk y÷øk h{ík{tz¤ku h[kÞu÷kt Au; su{Lkk Úkfe rsÕ÷k íkÚkk hkßÞfûkkyu
su íku h{íkLke MÃkÄkoyku ÞkuòÞ Au yLku rðsuíkkykuLku «Ëuþ Þk hk»xÙfûkkyu nheVkR{kt ¼køk ÷uðk
{kuf÷ðk{kt ykðu Au.
– økwshkík hkßÞ{kt ykur÷ÂBÃkf h{íkku {kxuLkkt h{ík{tz¤ku hkßÞ ykur÷ÂBÃkf {tz¤ MkkÚku MktÞkursík nkuÞ
Au. hkßÞ, «Ëuþ, rsÕ÷k íkÚkk íkk÷wfkfûkkLkk h{ík{tz¤ku íkÚkk h{íkMktMÚkkykuLku hkßÞ MkhfkhLke
¾u÷fqË Ãkrh»kË rLkÞ{ {wsçk {kLÞíkk ykÃke Mkhfkhe yLkwËkLkÃkkºk økýu Au íku{s su íku h{íkLkk ©uc
¾u÷kzeykuLku íku{Lke rMkrØ yLkwMkkh ytçkw¼kR Ãkwhkýe yuðkuzo, MkhËkh Ãkzu÷ yuðkuzo, yuf÷ÔÞ yuðkuzo,
sÞËeÃk®MknS yuðkuzo íku{s h{ík-Mfku÷hrþÃk ykÃke Lkðksu Au yLku rðrðÄ rsÕ÷k{kt h{íkrþûký-
fuLÿku [÷kðe Þwðf-Þwðíkeyku {kxu rðrþü íkk÷e{Lke òuøkðkR fhu Au.
– su íku h{ík{kt Wå[ fûkkLkk ÞkiðÄLkLku rðfkMkLke MktÃkqýo íkf {¤u íku {kxu 1973-74 Lke Mkk÷Úke
økktÄeLkøkh {wfk{u MÃkkuxoMk nkuMxu÷ økwshkík Mkhfkh íkhVÚke þY fhðk{kt ykðe Au. ÔÞkÞk{ yLku
h{íkøk{íkLke ði¿kkrLkf íkkr÷{ «kó fhe fkÞoËûk ÔÞkÞk{rþûkfku íkiÞkh ÚkkÞ íku {kxu økwshkík{kt
ÞwrLkðŠMkxe{kLÞ rzøkúe fku÷us íkÚkk Mkhfkh{kLÞ Mke.Ãke.yuz. íku{s ze.Ãke.yuz. yÇÞkMk¢{ku Ãký
hksÃkeÃk¤k, y{ËkðkË, yzk÷s, Rxku÷k, r¼÷kz ðøkuhu MÚk¤kuyu [k÷u Au. yk çkÄktLkk Ãkrhýk{u
h{íkøk{íkkuLkk ÔÞkÃk yLku Ãkkuík rðfMÞk Au. yLku Ãkðoíkkhkuný, íkhý, Mfu®xøk, rçkr÷Þzo, {÷¾{,
 553
¾ku¾ku ðøkuhu h{íkku{kt økwshkíkLkk ¾u÷kzeykuyu hk»xÙeÞ íkÚkk ykíkthhk»xÙeÞ ûkuºku økkihð«Ë fk{økehe
Ëk¾ðe Au.
– h{íkøk{íkLkk søkík{kt økwshkíkLkk yLkuf ¾u÷kzeykuyu AuÕ÷k yuf ËkÞfk{kt Mkðo©uc «ËþoLk fheLku
MkV¤íkkLkkt rþ¾hku Mkh fÞko Au íkku... yLkuf ¾u÷kzeykuyu yiríknkrMkf rMkrØyku {u¤ðeLku RríknkMk{kt
Lkðkt «fhýku yk÷uÏÞkt Au.
– fkuý fnu Au fu økwshkíkLkk ÞwðkLkku ÔÞkÞk{ðeh LkÚke ? íku{Lkk{kt ¾u÷Lke ¼kðLkk LkÚke? fu çknkËwh
yuÚ÷ex LkÚke? ík{u RLzkuh fu ykWxzkuh MÃkkuxoTMk MxurzÞ{ - økúkWLz Ãkh yuf ÷xkh íkku {khe swyku....!
ík{kuLku ykùÞo Úkþu ! Zøk÷kçktÄ çkk¤fku, rðãkÚkeoyku y™u ÞwðkLkku íkk÷e{ ÷uíkkt òuR þfkþu. yux÷wt
Lkrn Ãký MkkÚku MkkÚku ðk÷eyku Ãký yux÷k s WíMkknÚke íku{Lkkt çkk¤fkuLku «kuíMkkrník fhíkk òuR þfkÞ
Au. yksu ðk÷eyku{kt òøk]rík ykðe Au. íkuyku MÃkkuxoMkLkwt {n¥ð Mk{ßÞk Au.
– MÃkkuxoMk îkhk s rVxLkuMk, ÃkhVuõxLkuMk yLku furhÞhLku yËT¼wík heíku çkLkkðe þfkÞ Au, Mkòðe þfkÞ
Au íkuðwt Mk{síkk ÚkkÞ Au. MÃkkuxoMk yufuzu{e yLku MÃkkuxoMk xe[h Ãký MÃkkuxoMkLkk zuð÷Ãk{uLx{kt Mkkhku yuðku
MkÃkkuxo ykÃkíkk ÚkÞk Au. Mkkhe Wå[ fûkkLke íkk÷e{ ykÃkíkk fku[, MxurzÞ{ yLku RÂõðÃk{uLx, WÃk÷çÄ
ÚkÞkt Au. ykÄwrLkf yLku yãíkLk MkwrðÄk íku{s xufTrLkf÷ ðk¤k MxurzÞ{, Ãkq÷, fkux, økúkWLzMk rhLf,
huLs, xÙuf, çkkuzo ðøkuhu WÃk÷çÄ Úkíkk ¾u÷kzeykuLkk «ËþoLk{kt, íku{Lke MkV¤íkk{kt Mkkhku yuðku økwýkí{f
ðÄkhku ÚkÞku Au. rðrðÄ fûkkLke xwLkko{uLxTMk hk»xÙeÞ [uÂBÃkÞLkrþÃkLkk ykÞkusLkÚke Ãký økwshkíkLkwt Lkk{
h{ík-øk{íkLkk søkík{kt LkkUÄÃkkºk çkLÞwt Au. ¾u÷kzeykuLku ½hyktøkýu s rðrðÄ fûkkLke MÃkÄkoyku h{ðk
{¤u Au. su™k fkhýu Ãký íku{Lkk fkiþÕÞ{kt ðÄkhku ÚkÞku Au.
– h{ík øk{íkLkk rðfkMk{kt hkßÞ MkhfkhLkku Ãký ¾qçk s Mkfkhkí{f yr¼øk{ hÌkku Au. £kLMkLkk
rþûkýrðËT yLku ykur÷ÂBÃkf økuRBMkLkk sL{Ëkíkk çkuhLk rÃkÞhe ze fwçkríkLku su{ rþûký MkkÚku {íkøk{íkLku
yux÷wt s {n¥ð ykÃkðk «þtMkLkeÞ «ÞíLk fÞko níkk íku{ ykÃkýe Mkhfkhu Ãký Ëh ð»kuo ‘¾u÷
{nkfwt¼’Lkwt ykÞkusLk fheLku h{íkøk{íkLkwt {n¥ð rþûký yLku ÔÞÂõíkrðfkMk MkkÚku òuzðkLkku «þtMkLkeÞ
«ÞíLk fÞkuo Au. ‘¾u÷ {nkfwt¼’ yu LkkLkk{kt LkkLkk økk{zkLkk ¾u÷kzeykuLku Ãký «kuíMkknLk ykÃkíkku
¼ÔÞ h{íkkuíMkð Au. [uMkLke h{íkLku Mkhfkhu þiûkrýf yÇÞkMkLkk ¼køk YÃku MðefkheLku Ëhuf çkk¤fkuLku,
rðãkÚkeoykuLku yÇÞkMk{kt íku{s SðLk{kt Ãký ¾qçk s WÃkÞkuøke ÚkkÞ íkuðwt yr¼LktËLkeÞ Ãkøk÷wt ¼ÞwO
Au. Ëh ð»kuo ykÃkðk{kt ykðíkkt rðrðÄ fûkkLkkt ÃkwhMfkhku, RLkk{, MkL{kLk ðøkuhu îkhk økwshkíkLkk
¾u÷kzeykuLku «kuíMkkrník fhðk{kt ykðu Au. Mfku÷hrþÃk ykÃkðk{kt ykðu Au. Lkkufheyku Ãký ykÃkðk{kt
ykðu Au.
yk{ økwshkík{kt h{íkøk{íkLkku rðfkMk yLku rðMíkkh rðMík]ík «{ký{kt ÚkÞku Au.
• yuÚ÷urxõMk :
– [uíkLkk Mkku÷tfe, hrÍÞk þu¾, çkkçkw¼kR Ãkýw[k.
554
• hrÍÞk þu¾ :
– çkuMx ‘ßður÷ÞLk Úkúkuyh’ {rn÷k ¾u÷kze hne Au. 1986{kt ÃkríkÞk¤k ¾kíku 53 {exhLkku LkuþLk÷ hufkuzo
fÞkuo níkku. 1979 Úke 95 Ëhr{ÞkLk 37 sux÷k hk»xÙeÞ {uz÷ {u¤ÔÞk Au. su{kt 25 økkuÕz yLku 12
rMkÕðh {uz÷Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. 13 ð¾ík RLxhLkuþLk÷ xwLkko{uLx{kt ¼køk ÷eÄu÷ Au. MkkV økuRBMk{kt
økkuÕz {uz÷ {u¤ðu÷ Au, íku{kt çku ð¾ík LkuþLk÷ hufkuzo fÞko níkk. fw÷ 10 ð¾ík LkuþLk÷ hufkuzo LkkutÄkÔÞk
Au. nk÷ íkuyku ðzkuËhk{kt hnu Au.
• çkkçkw¼kR Ãkýw[k :
– ðkuf RðuLxTMk ©uc ¾u÷kze Au. ykuøkMx 2008{kt [eLk{kt çku®søk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ykur÷ÂBÃkfMkLke 20
rf{e [k÷ {kxu íkuyku õðkur÷VkÞ ÚkLkkh «Úk{ ¾u÷kze çkLÞk níkk. ykuõxkuçkh 2007{kt s{þuËÃkwh
¾kíku ‘ykuÃkLk LkuþLk÷ yuÚ÷urxõMk [uÂBÃkÞLkrþÃk’ {kt 1 f÷kf 23 r{rLkx yLku 40 MkufLzÚke Lkðku
hk»xÙeÞ rð¢{ MkßÞkuo níkku. ¼kuÃkk÷ ¾kíku Ãký RLxhMxux yuÚ÷urxõMk {ex{kt «Úk{ MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
– niËhkçkkË ¾kíku ºkýuÞ MkuLkkykuLke MkŠðMkeÍLkk h{íkkuíMkð{kt 50 rf{e. ðkuf{kt «Úk{ MÚkkLk {u¤ÔÞw
níkwt. yk{ ðkuf-«rík{k Ähkðíkk çkkçkw¼kR MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk {k÷Ãkwh íkk÷wfkLkk ytçkkðk suðk
LkkLkfzk økk{Lkk ðíkLke Au. nk÷ yk{eo{kt Au.
• yk[ohe :
– rËLkuþ ¼e÷, ½khrfÞk ¼e÷, {wfuþ ¼e÷, {økLk¼kR ¼e÷, sÞðLíkeçknuLk ðMkkðk.
• rËLkuþ ¼e÷ :
– íkehtËks Au. hk»xÙeÞ rð¢{Äkhf ¾u÷kze Au. s{þuËÃkwh ¾kíku Vuçkúwykhe 2004{kt ÞkuòÞu÷ ‘24{e
rMkrLkÞh LkuþLk÷ yk[ohe [uÂBÃkÞLkþeÃk’ {kt [uÂBÃkÞLk ònuh ÚkÞk. íku{ýu 50 {exh, 30 {exh,
ykuðh yku÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk yu{ çkÄk{kt ¼køk ÷eÄku yLku çkÄk{kt {uzÕMk {u¤ðLkkh økwshkíkLkku «Úk{
íkehtËks çkLÞku. yhu 50 {exh{kt íkku 360{ktÚke 309 ÃkkuRLx {u¤ðeLku LkuþLk÷ hufkuzo «MÚkkrÃkík fÞkuo
níkku.
– Mkki«Úk{ LkuþLk÷-økkuÕz {uz÷ 1996{kt {u¤ÔÞku níkku. 1997{kt rËÕne ¾kíku {uzÕMkLke nurxÙf LkkUÄkðe
níke. ynet Ãký 50 {exh{kt LkuþLk÷ hufkuzo LkkUÄkÔÞku níkku. íkuyku ðzkuËhkLkk LkMkðkze íkk÷wfkLkk
ËwøÄkLkk ðLkðkMke Au. nk÷ yuf÷ÔÞ yk[ohe MkuLxh [÷kðu Au.
• çkuzr{LxLk :
– yLkws økwÃíkk, ÃkkÁ÷ Ãkh{kh, ÃkÕfLk Lkkøkkuhe, Ãkqò Ãkhe¾, nw{uhk ÃkXký, ðiËune Ëðu, ðiþk÷e
çkkhiÞk, yLkw»fk Ãkhe¾.
• ÃkkÁ÷ Ãkh{kh :
– çkuzr{LxLkLke ¾u÷kze Au. Ãkuhkr÷ÂBÃkf yurþÞLk økuRBMk yLku ðÕzo [uÂBÃkÞLk ÃkkÁ÷ yswoLk yuðkuze
¾u÷kze Au. hk»xÙeÞ-yktíkhhk»xÙeÞ yLkuf MÃkÄkoyku{kt ¼køk ÷RLku Mkkík ð¾ík ðÕzo [uÂBÃkÞLk ÚkLkkh
ÃkkÁ÷ økwshkíkLkwt økkihð Au. økktÄeLkøkh{kt hnu Au. nk÷ íku ÃkkuMx-ykurVMk{kt MkŠðMk fhu Au.
 555
• ðiþk÷e çkkheyk :
– çkuzr{LxLkLke ¾u÷kze Au. MkhËkh Ãkxu÷ swrLkÞh yuðkuzo {u¤ðLkkh yktíkhhk»xÙeÞ xwLkko{uLx h{Lkkhe
økwshkíkLke MkkiÚke LkkLke ¾u÷kze 2006{kt 15 ð»koLke ðÞu çkLke níke. ©e÷tfk yLku [eLk{kt ÞkuòÞu÷
yurþÞk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt h{e níke.
• ÃkÕfLk Lkkøkkuhe :
– íku çkuzr{LxLk yLku {kuz®÷øk ûkuºku MkV¤íkk {u¤ðLkkh ðeMk{e MkËeLkk AuÕ÷k ËkÞfkLke Mkíkík [uÂBÃkÞLk
(Mxux) Ã÷uÞh níke. 2002 {kt [uÒkkR ¾kíku ÞkuòÞu÷ yku÷ RÂLzÞk ðw{LMk VuÂMxð÷{kt ®MkøkÕMk{kt
çkúkuLÍ yLku xe{ RðuLx{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. yk¢{f h{íkLke þi÷e Ähkðíke ÃkÕfLku økwshkík
ÞwrLkðŠMkxeLku Mkki «Úk{ ð¾ík ðuMxÍkuLk [uÂBÃkÞLk çkLkkðe níke.
• Ãkqò Ãkhe¾ :
– çkuzr{LxLk{kt Ãkqòyu 2008 {kt Ãkt[fw÷k ¾kíku ÞkuòÞu÷ 53{k hk»xÙeÞ þk¤k h{íkkuíMkð{kt rMktøkÕMk{kt
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. yk Ãknu÷kt 2006{kt ð÷Mkkz ÃkkMku yíkw÷ ¾kíku ÞkuòÞu÷ Mfq÷ økuRBMk{kt
Ãký økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ykuÃkLk økwshkík {ush hu®Lføk çkuzr{LxLk{kt íkuýu ®MkøkÕMk-zçkÕMkLkk
½ýk {uzÕMk {u¤ÔÞk Au.
• yLkw»fk Ãkhe¾ :
– çkuzr{Lx{kt yktíkhhk»xÙeÞ [tÿf SíkLkkhe økwshkíkLke «Úk{ çkuzr{LxLk øk÷o Au. ykuõxkuçkh 2011 {kt
òÃkkLk{kt r[çkk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞk ÞwÚk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt zçkÕMk{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– ykuøkMx 2011{kt RLËkuh ¾kíku ÞkuòÞu÷ yku÷ RÂLzÞk {ush hu®Lføk xwLkko{uLx{kt yLzh-15Lkk rð¼køk{kt
zçkÕMkLkw xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt. MðŠý{T ¾u÷ {nkfwt¼-2010{kt ®MkøkÕMk{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ðLkkh
yLkw»fk y{ËkðkË{kt hnu Au yLku yÇÞkMk fhu Au.
• rçkr÷ÞzoTMk :
– Mkíkeþ {kunLk, økeík MkuXe, MkkurLkf {wÕíkkLke, YÃkuþ þkn, æðÍ nrhÞk.
• økeík MkuXe :
– rçkr÷ÞzoTMk yLku MLkqfhLkk çkuíkks çkkËþkn. íkuyku ykX ð¾ík rðï rçkr÷ÞzoTMk rðsuíkk ÚkðkLkwt yËT¼qík
økkihð Ähkðu Au. Mkki«Úk{ 1985{kt 24 ð»koLke ðÞu ðÕzo yu{uhÃkkuh rçkr÷ÞzoTMk xkRx÷ SíÞwt níkwt.
hkSð økktÄe ¾u÷ híLk yuðkuzo {u¤ðLkkh økeík økwshkíkLkku yuf {kºk yý{ku÷ ¾u÷kze Au.
– 1976{kt s{þuËÃkwh{kt Mkki«Úk{ ðkh swrLkÞh LkuþLk÷ rçkr÷ÞzoTMk xkRx÷ SíÞwt níkwt. 986{kt ÃkÈ©e
yLku 1987{kt yswoLk yuðkuzo {u¤ðLkkh økeík MkuXeyu 1992{kt 1276 ÃkkuRLxTMkLke çkúuf LkkUÄkððk MkkÚku
rðïrð¢{ MkßÞkuo níkku. 1994 yLku 2002 yurþÞLk økuRBMk{kt {uzÕMk ¼khík {kxu SíkLkkh økeík
y{ËkðkË{kt hnu Au. íkuyku rçkÍLkuMk{uLk Au.
556
• MkkurLkf {wÕíkkLke :
– yu rçkr÷ÞzoTMk yLku MLkqfh yu{ çktLku h{íkLkku LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk ¾u÷kze hÌkku Au. íkuýu 1989{kt
Mkki«Úk{ ðkh Mxux hu®Lføk swrLkÞh rçkr÷ÞzoTMk-MLkqfh [uÂBÃkÞLkrþÃkLkk xkRx÷ SíÞkt níkkt.
– 1990-91 {kt swrLkÞh LkuþLk÷ rçkr÷ÞzoTMk [uÂBÃkÞLk hÌkku níkku. 1993{kt hkßÞ MkhfkhLkku sÞËeÃk®MknS
yuðkuzo {u¤ðLkkh MkkurLkf 1991{kt çkUøkk÷wÁ ¾kíku ðÕzo yLzh-21 MLkqfh [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Mku{eVkRLk÷
MkwÄe ÃknkUåÞku níkku.
• YÃkuþ þkn :
– rçkr÷ÞzoTMk{kt ®MkøkkÃkwh ¾kíku 2007{kt ÞkuòÞu÷ ‘ðÕzo rçkr÷ÞzoTMk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt 34 ð»koLkk YÃkuþu
ðÕzo xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt yuf÷ÔÞ, MkhËkh Ãkxu÷, sÞrËÃk®Mkn, rðï økwshkíke Mk{ks, MktMfkh
¼khíke yuðkuzoTMk {u¤ðLkkh YÃkuþu 1993{kt {kºk 19 ð»koLke ðÞu çkUøkk÷wÁ ¾kíku LkuþLk÷ swrLkÞh yLku
rMkrLkÞh rçkr÷ÞzoTMk{kt [uÂBÃkÞLkrþÃkLkk zçk÷ xkRx÷ {u¤ÔÞkt níkkt.
– {u-2012{kt ðzkuËhk þnuh{kt ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ rçkr÷ÞzoTMk yLku MLkqfh [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ‘LkuþLk÷
rçkr÷ÞzoTMkLkku r¾íkkçk’ {u¤ÔÞku níkku. 2006{kt fíkkh{kt Ëkunk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞLk MLkqfh økuRBMk’{kt
çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. íkuyku y{ËkðkË{kt hnu Au. rçkÍLkuMk{uLk Au.
• æLkÍ nrhÞk :
– rçkr÷ÞzoTMk yLku MLkqfMkoLkk søkík{kt ¼khíkLkku æðs Vhfkððk ÚkLkøkLkíkku {kºk 19 ð»ko (1993 sL{)Lkku
fÃkw r«LMk Au. rzMkuBçkh 2011{kt íkuýu yLkku¾e rMkrØ {u¤ðe níke. Mxux rçkr÷ÞzoTMk-MLkqfh [uÂBÃkÞLk
æðÍ «Úk{ ¾u÷kze çkLÞku fu su yuf MkkÚku A fuxuøkhe-MkçkswrLkÞh, swrLkÞh yLku r{rLkÞh{kt rçkr÷ÞzoTMk
yLku MLkqfh yu{ çktLku h{ík{kt økwshkíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkkt LkuþLk÷ hBÞku níkku. yux÷wt s Lkrn, ynª
Wíf]ü h{íkLkwt «ËþoLk fhíkkt íku ðÕzo [uÂBÃkÞLkrþÃk {kxu Ãký fðkur÷VkÞ ÚkÞku. æðÍ MkkiÚke LkkLke ðÞu
½ýkt çkÄkt xkRx÷ SíkðkLkku hufkuzo Ähkðu Au y{ËkðkËLkku rðãkÚkeo Au.
• çkkuze rçk®Õzøk :
– «¼wËkMk X¬h, rfhý zk¼e, Lkxðh÷k÷ zk¼e, ðehuLÿ fnkh, yÕÃkuþ fnkh.
• «¼wËkMk X¬h :
– ‘r{Mxh økwshkík’Lkwt xkRx÷ [kiË ð¾ík {u¤ððk çkË÷ ‘r÷Bfk çkwf ykuV hufkuzoTMk’{kt MÚkkLk Ãkk{Lkkh
íkuyku økwshkíkLkk økkihðþk¤e çkkuze-rçkÕzh Au. þhehMkki»XðLke MÃkÄko{kt ðuMxLko RÂLzÞk çkkuze-rçk®Õzøk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãký {uz÷ {u¤ðLkkh íkuyku ÚkLkøkLkíkk ÞwðkLk Au.
– sÞËeÃk ®MknS çkkhiÞk yuðkuzo {u¤ðLkkh «¼wËkMk y{ËkðkËLkk Au yLku yuÂLx fhÃþLk çÞqhku{kt
MkŠðMk fhu Au.
 557
• rfhý zk¼e :
– [wMík MLkkÞw yLku MVqŠík Ähkðíkk Mkíkík Ãkrh©{e çkkuzerçkÕzh ÞwðkLk. r{. RÂLzÞk rçkÕzhLkwt MkÃkLkwt
÷RLku Sðíkk íkuyku yLkuf ð¾ík ‘r{Mxh økwshkík’ Lkku yuðkuzo {u¤ðe [qõÞk Au. r{Mxh RÂLzÞk
MÃkÄko{kt íkuyku xkuÃk-xuLk{kt Aêk ¢{u hÌkk níkk.
• Lkxðh zk¼e :
– íkuyku ‘{kMxMko ðuMxLko RÂLzÞk’ Lkku r¾íkkçk Ähkðu Au. rMkrLkÞh rð¼køk{kt [kiË ð¾ík r¾íkkçk
{u¤ðLkkh rfhý zk¼eLkk rÃkíkk©e yLku fku[ Au. íkuyku RÂLzÞk Lk çkLke þõÞk Ãký íkuLkk Ãkwºk rfhýLku
r{Mxh RÂLzÞk çkLkkððk Mk¾ík {nuLkík fhe hÌkk Au yLku økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhðk Mkíkík Mkt½»ko
fhe hÌkk Au.
• çkkMfux çkku÷ :
– yûkÞ ykuÍk, ßÞkuríkfk ÃktzkÞ, hkÄk {nuíkk, ËeÃkk÷e økhk[, ËerÃkfk [kiÄhe, òøk]rík [kiÄhe, Lkunk
[kð÷k.
• fuh{ :
– MkwLke÷ økwÃíku, MktæÞk Ëuð[¬u, rLk÷ktçkhe fkh¾krLkMk
• MkwLke÷ økwÃíku : fuh{Lkk ®føk, Mxux yLku LkuþLk÷ h{e [qfu÷k íkuyku fuh{Lkk ©uc ¾u÷kze WÃkhktík
yBÃkkÞh Au. RLxhLkuþLk÷ yBÃkkÞMko ÃkuLk÷{kt Au. ðzkuËhkLkk rLkðkMke Au.
• rLk÷ktçkhe fkh¾krLkMk :
– ðzkuËhkLke fuh{-Ãkhe Au. ‘ykuÃkLk økwshkík fuh{ xwLkko{uLx’ {kt fuh{ õðeLkLkwt xkRx÷ {u¤ðLkkh
rLk÷ktçkhe ½ýkt çkÄkt ð»kkuo MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk hne Au yLku LkuþLk÷{kt økwshkíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhu÷
Au.
• MktæÞk Ëuð[¬u :
– fuh{Lke çÞwxe õðeLk Au. íkuyku su fkuR xwLkko{uLx{kt ¼køk ÷u íku ík{k{ xwLkko{uLx{kt rðsuíkk fu WÃkrðsuíkk
hÌkkt Au ‘ykuÃkLk y{ËkðkË xwLkko{uLx’ {kt Mk¤tøk [kh ð»ko MkwÄe ‘fuh{-õðeLk’ Lkwt xkRx÷ {u¤ðLkkh
f÷ku÷-RVTfku{kt hnuíkk MktæÞkS çkUf ykuV RÂLzÞk{kt MkŠðMk fhu Au yLku çkutfLke íku{s RLxh-çkUfLke
MÃkÄkoLkk íkuyku [uÂBÃkÞLk Ãký Au.
• [uMk :
– íkusMk çkkfhu, rLkhð hkSMkwççkk, ð÷Þ Ãkhe¾, {tÚkLk [kufMke, ytrfík hksÃkhk, ykR.Mke.{kuËe,
hksuLÿ Mðk{eLkkhkÞý, {Þqh Ãkxu÷, Äe{tík þkn, ytrfík ©eðkMíkð, VurLk÷ þkn, økkihktøk {nuíkk,
nuíkw÷ þkn, f{o Ãktzâk, yÃkeo þkn, æÞkLke Ëðu, yrLk÷k þkn, yLkwhe þkn, Íe÷ {nuíkk, Þuþk
økwÃíkk, rhrØ þkn, Lkerfíkk òu»ke, fshe [kufMke, Mðexe Ãkxu÷.
558
• íkusMk çkkfhu :
– [uMkLkku MkwÃkh Mxkh. økwshkíkLkku yuf {kºk yLku Mkki«Úk{ ‘økúkLz {kMxh’ [uMkLkk yLkuf rð¢{ku Ähkðíkku
økkihðþk¤e ¾u÷kze Au. çku ð¾ík yurþÞLk swrLkÞh [uÂBÃkÞLk-rðïLkkÚkLkLkk rð¢{Lke çkhkuçkhe fhu÷
Au. 1998{kt {kuMfku ¾kíku ‘ðÕzo ÞqÚk [uÂBÃkÞLkrþÃMk’{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ðLkkh «Úk{ økwßsw [uMk
Ã÷uÞh.
– 1991{kt {kºk 10 ð»koLke ðÞu MÃkÄko{kt ¼køk ÷uðkLkwt þY fhLkkh íkusMku 2004{kt økúkLz {kMxhLkwt
xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt. økwshkík hkßÞ MkhfkhLkku yuf÷ÔÞ, MkhËkh Ãkxu÷, MktMf]rík økkihð yuðkuzo
{u¤ðu÷k Au.
• æÞkLke Ëðu :
– [uMkLke [kuf÷uxe øk÷o Au. [uMk Ãkhe Au. 2007{kt ykt.hk. [uMk xwLkko{uLx{kt ‘ðw{Lk RLxhLkuþLk÷
{kMxh’ çkLkðkLkk çku LkkuBMko {u¤ðLkkhe økwshkíkLke «Úk{ {rn÷k ¾u÷kze Au. 2005{kt yurþÞLk ÞwÚk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt 14 ð»koÚke Lke[uLke ðÞ{kt økkuÕz {uz÷ SíÞku níkku.
– 2006{kt ðÕzo ðw{Lk rVzu [uMk {kMxhLkku r¾íkkçk {u¤ÔÞku níkku. 2004{kt fku{LkðuÕÚk [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
Ãký økkuÕz {uz÷ {u¤ðLkkh æÞkLke økkuÕzLk-[uMk øk÷o Au. ykuøkMx, 2012{kt økktÄeLkøkh ¾kíku yuf MkkÚku
150 ¾u÷kzeyku MkkÚku h{eLku yLkku¾e rMkrØ {u¤ðe níke.
• Mðexe Ãkxu÷ :
– íkuýu {kºk Lkð ð»koLke ðÞu økúeMk ¾kíku ÞkuòÞu÷e ðÕzo Mfq÷ [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃkLke ytzh-9 fuxuøkhe{kt
ðÕzo xkRx÷ SíÞwt níkwt. yk ðÕzo xkRx÷ yuf Ãký Mkux nkÞko ðøkh {u¤ððkLkwt yËT¼qík fkiþÕÞ ËþkoÔÞwt
níkwt. Úkzo ðÕzo Mfq÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk ÞwhkuÃk{kt økúeMkLkk nuÕfezefe ¾kíku 27 yur«÷Úke 6 {u-2007
Ëhr{ÞkLk ÞkuòR níke.
– Mðexeyu fw÷ Lkð økuR{{ktÚke Mkkík økuR{{kt rðsÞ yLku çku økuR{{kt zÙku {u¤ðe fw÷ ykX ÃkkuRLxÚke
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku yLku ÔÞÂõík økík íku{s xe{ MÃkÄko{kt rðsuíkk ÚkR çku økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞk
níkk. ðÕzo [uMk VuzhuþLkLku íkuLku ¾kMk ‘rVzu fuÂLzzux {kMxh’ Lkwt rçkÁË ykÃÞwt níkwt.
– sqLk, 2006 {kt RhkLk{kt ÞkuòÞu÷ yLzh-8 ‘yurþÞLk ÞwÚk økÕMko [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt yuf Ãký
{u[{kt ÃkhksÞ {u¤ÔÞk ðøkh økkuÕz {uz÷ {u¤ðe RríknkMk håÞku níkku.
• VurLk÷ þkn :
– yLzh-11 LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk, yurþÞLk ÞwÚk {uzr÷Mx VurLk÷ þknu {u, 2011{kt yuf MkkÚku 126
¾u÷kzeyku MkkÚku [uMk h{eLku økwshkík {kxu Lkðku hufkuzo MkßÞkuo níkku. yk 126 {u[{kt íku{ýu 124 {u[{kt
rðsÞ, 1 {u[{kt zÙku yLku {kºk yuf {u[{kt ÃkhksÞ {u¤ðe hufkuzo fÞkuo níkku.
– økðLko{uLx ykuV RÂLzÞk îkhk {kºk çkkh ð»koLke ðÞu ‘LkuþLk÷ [kRÕz yuðkuzo’ {u¤ðLkkh VurLk÷u
økwshkík MkhfkhLkku swrLkÞh yuf÷ÔÞ yuðkuzo, þktíkwËqík yuðkuzo {u¤ðu÷ Au. 2005{kt {kºk 10 ð»koLke
 559
ðÞu fku{LkðuÕÚk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 2007{kt ÞwyuR ¾kíku ÞkuòÞu÷ yurþÞLk yLzh 12
{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– yu s ð»kuo fku{LkðuÕÚk [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãký çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. íkuýu {kºk ykX ð»koLke
ðÞu Mfkux÷uLz ¾kíku rçkúrxþ [uMk xwLkko{uLx{kt ytzh-9 yLku ytzh-11 økúwÃk{kt økkuÕz {uz÷ íkÚkk ytzh-
8{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ðe yuf MkkÚku ºkýuÞ fuxuøkhe{kt {uz÷ {u¤ðe RríknkMk MkßÞkuo níkku.
• nuíkw÷ þkn :
– ytzh-9Lke LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk 2008 Lkðe rËÕne ¾kíku çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 2007{kt íkwfeo
¾kíku ÞkuòÞu÷ ðÕzo ÞwÚk [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt økwshkík yLku ¼khíkLkwt «ríkrLkrÄíð, 2008{kt Lkðe
rËÕne ¾kíku RLxhLkuþLk÷ ykuÃkLk [uMk xwLkko{uLx{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
• rLkhð hkòMkwççkk :
– íku{ýu Mkki «Úk{ 1993{kt çkúkrÍ÷ ¾kíku ÞkuòÞu÷ ðÕzo ytzh-26 [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ¼khíkLkwt
«ríkrLkrÄíð fÃíkkLk MðYÃku fÞwo níkwt. xkuÃk çkkuzo WÃkh h{eLku 4.9 ÃkkuRLxTMk {u¤ÔÞk níkk. 1995{kt
ykurMxÙÞk ¾kíku ðuÕzuLMk RÂLðxuþLk ykuÃkLk{kt 5.9 ÃkkuRLxTMk {u¤ÔÞk níkk.
– 1996{kt fku÷fkíkk ¾kíku økwzrhf RLxhLkuþLk÷ ykuÃkLk xwLkko{uLx{kt ©uc «ËþoLk, ykX ð¾ík Mxux
[uÂBÃkÞLk rLkhðu LknuÁ sL{þíkkçËe Wsðýe ð¾íku ‘ykuÃkLk økwshkík LknuÁ [uMk xwLkko{uLx’ Síke níke.
[uMkLke rðrðÄ MktMÚkkyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au.
• yÃkeo þkn - nehkfýe :
– RLxhLkuþLk÷ ðw{Lk {kMxhLkwt Lkku{o {u¤ðLkkh økwshkíkLke Mkki«Úk{ {rn÷k. íkuýu 1988{kt {kºk 13
ð»koLke ðÞu Mkçk-swrLkÞh økÕMko rð¼køk{kt Mxux [uÂBÃkÞLk ÚkðkLkwt økkihð {u¤ÔÞwt níkwt. {B{e yrLk÷kçknuLk
þkn Ãký ð»kkuoÚke rðrðÄ fuxuøkhe{kt [uMk [uÂBÃkÞLk Au.
– yÃkeo þkn 1992Úke 98 MkwÄe{kt Ãkkt[ ð¾ík Mxux [uÂBÃkÞLk çkLke níke. 1998{kt rçkúrxþ [uMk [uÂBÃkÞLkrþÃk
{rn÷k rð¼køk{kt «Úk{ ykðe níke. 1995Úke 1999 MkwÄe íkuýu $ø÷uLz ¾kíku ©uc «ËþoLk fhu÷ Au.
nk÷ ðfe÷Lkk ÔÞðMkkÞ MkkÚku òuzkÞu÷ Au.
• r¢fux :
– y{h®Mkn Lkfw{, Ë¥kkS økkÞfðkz, ytþw{kLk økkÞfðkz, ò{ hýS, Ëwr÷Ãk®MknS, Lkhe fkuLxÙkõxh,
Ãkku÷e W{heøkh, YMke Mkqhíke, rðsÞ nÍkhu, rðLkw {ktfz, yþkuf Ãkxu÷, Mk÷e{ ËwhkLke, nu{w yrÄfkhe,
ËeÃkf þkuÄLk, fhþLk ½kðhe, rfhý {kuhu, ysÞ òzuò, LkÞLk {UrøkÞk, Äehs ÃkhMkkýk, {wfwLË
Ãkh{kh, ÃkkŠÚkð Ãkxu÷, RhVkLk ÃkXký, ÞwMkwV ÃkXký, hrðLÿ òzuò, [uíkuïh Ãkqòhk, rMkØkÚko rºkðuËe,
Lkehs Ãkxu÷, {wLkkV Ãkxu÷, {kunLkeþ Ãkh{kh, Lke÷uþ {kuËe, YÃkf ÷urhÞz, ÂM{ík Ãkxu÷, ÃkkÞ÷
Ãkt[k÷, {eLkkûke X¬h, yr{»k Mkknu÷k.
560
• ò{ hýS :
– hksðe ¾u÷kze, {nkhkò MkkÚku ÷uxfxLkk {nkhkò økýkíkk hýrsík®MknS rð¼kS òzuò - ò{
Mkknuçk ykuV LkðkLkøkh -1895{kt ÷kuzoMkLkk yiríknkrMkf {uËkLk{kt «Úk{ {u[ hBÞk níkk. $ø÷uLzLke
xe{{kt Mk{kðuþ. xuMx r¢fux h{Lkkh Mkki«Úk{ ¼khíkeÞ r¢fuxh.
– «Úk{ xuMx-{u[{kt ykuMxÙur÷Þk Mkk{u çkeò Ëkð{kt yýLk{ 154 hLk ! $ø÷uLz ðíke xuMx «ðuþu s MkËe
VxfkhLkkh zçkÕÞw. S. økúuMk ÃkAe rîríkÞ yLku ÷t[ Ãknu÷k MkËe VxfkhLkkh «Úk{ 1895Úke 1904
Ëhr{ÞkLk Ëhuf MkeÍLk{kt yuf yuf nòh hLk $ø÷uLz ðíke 15 xuMx-{u[ hBÞk. fw÷ hLk 989, 307
VMxo f÷kMk {u[-24, 692 hLk 72 MkËe ! Mkðo©u»X 285 hLk. 1897{kt rðÍzLk r¢fuxh ykuV Ä Þh
ònuh ÚkÞk níkk.
• Ëwr÷Ãk®MknS :
– ò{LkøkhLkk hks ÃkrhðkhLkwt VhstË ò{ hýSLkk ¼ºkeò, ¼khíkLkk nkR fr{þLkh, Mkkihk»xÙ hkßÞ
ÃkÂç÷f MkŠðMk fr{þLkLkk [uh{uLk 1921Úke r¢fux{k ÃkËkoÃký ÄqtykÄkh. 1930{kt LkkuÄoBÃxLk þkÞh
Mkk{uLke {u[{kt 333 hLk çkLkkðeLku fkfk ò{ hýSLkku 285 hLkLkku rð¢{ 29 ð»kuo ¼ºkeòyu s íkkuzâku
! 1931Lkk ð»ko{kt íkku 12-12 MkËeyku Vxfkhe ËeÄe.
– 1929{kt $ø÷uLz rðYØ MkkWÚk ykr£fkLke xuMx-{u[Úke xuMx-søkík{kt ÃkËkoÃký. fw÷ 12 xuMx-{u[-ºký
MkËe. Ãkkt[ yÄo MkËe, fw÷ 995 hLk çkLkkÔÞk níkk. 205 VMxo f÷kMk {u[-50 MkËe, 64 yÄo MkËe.
rf÷ 15,000 Úke ðÄw hLk LkkUÄkÔÞk níkk. yku÷ RÂLzÞk MÃkkuxoTMk fkWÂLMk÷Lkwt yæÞûkÃkË Ãký Mkt¼k¤u÷wt.
yksu ¼khíkeÞ r¢fuxsøkík{kt íku{Lkk Lkk{Lke ¾qçk s «ríkrcík xwLkko{uLx ÞkuòÞ Au.
• y{h®Mkn Lkfw{ :
– hksfkuxLkk yiríknkrMkf ¾u÷kze. sqLk 1932{kt ÷kuzoTMkLkk {uËkLk Ãkh ¼khík-$ø÷uLz ðå[uLke Mkki «Úk{
yiríknkrMkf xuMx-{u[ h{ðkLkwt økkihð Ähkðu Au. s{kuze çkuxTMk{uLk {ezeÞ{ VkMx çkku÷h. 25-06-
1932 Lkk hkus ¼khíkLke Mkki«Úk{ yrÄf]ík yiríknkrMkf xuMx {u[{kt 10{k ¢{u h{eLku Mkki«Úk{
yÄoMkËe VxfkhðkLkwt çknw{kLk Ähkðu Au. çktLku Ëkð{kt çkççku rðfux Ãký ÍzÃke ©uc Ëu¾kð fÞkuo níkku.
– 1933-34{kt [uÒkkR ¾kíku ºkeS xuMx {u[{kt «Úk{ Ëkð{kt $ø÷uLzLkk 7 rðfux {kºk 86 hLk{kt ÍzÃkeLku
ÍtÍkðík MkßÞkuo níkku. ßÞkhu çkeò Ëkð{kt [kuÚkk ¢{u h{ík{kt 48 hLk çkLkkðe yku÷hkWLz Ëu¾kð fÞkuo
níkku. 1936 {kt $ø÷uLz Mkk{uLke ºký xuMx-{u[kuLke ©uýe{kt fw÷ 10 rðfuxku yLku 143 hLk LkkUÄkðe ©uc
Ëu¾kð fÞkuo níkku.
– «Úk{ Ëkð{kt ÷kuzoMk ¾kíku 6 rðfux {kºk 35 hLk{kt ÍzÃke ¼khíkLku ÃkhksÞ{ktÚke Wøkkhe zÙku MkwÄe ¾ut[e
sðk{kt {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃÞwt níkwt. {kºk 30 ð»koLke ðÞu 1940{kt yðMkkLk ÚkÞwt.
 561
• rðsÞ nòhu :
– çktLku Ëkð{kt Mkki «Úk{ MkËeyku VxfkhðkLkwt yiríknkrMkf økkihð. 1947-48 {kt yurz÷uz ¾kíku 111 íku{s
145 hLk çkLkkÔÞk níkk. ¼khíkLku Mkki«Úk{ xuMx-rðsÞ íku{Lkk Lkuík]íð nuX¤ 1951-52 {kt [uÒkkR ¾kíku
$ø÷uLz rðYØ h{íkkt {éÞku níkku.
– xuMx fÃíkkLk íkhefu «Úk{ çku Ëkð{kt MkËe VxfkhLkkh xuMx r¢fux{kt Mkki«Úk{ 1000 yLku 2000 hLk
LkkUÄkðLkkh yLku xuMx r¢fux{kt Mkíkík ºký Ëkð{kt MkËe LkkUÄkðLkkh «Úk{ ¼khíkeÞ r¢fuxhLkwt økkihð
Ähkðu Au.
• rðLkw {ktfz :
– rðLkw {ktfz yLku Ãktfs hkuÞu 1955-56 {kt [uÒkkR ¾kíku LÞqrÍ÷uLz rðYØ «Úk{ rðfuxLke ¼køkeËkhe{kt
rðïrð¢{sLkf 413 hLk çkLkkÔÞk níkk! su{kt rðLkw {ktfzLkk 231 hLk níkk. yk Ãknu÷kt {wtçkR ¾kíku
yk s xuMx ©uýe{kt LÞqrÍ÷uLz rðYØ 232 hLk VxfkÞko níkk.
– 1952{kt ÷kuzoTMk ¾kíku ykuÃkLkh íkhefu çkeò Ëkð{kt 184 hLk LkkUÄkðe rð¢{ MkßÞkuo níkku. rðLkw {ktfz
MkËe yLku Ãkkt[ rðfux ÍzÃkLkkh «Úk{ ¼khíkeÞ yku÷hkWLzh çkLÞk níkk. 1952-53{kt ÃkkrfMíkkLkLke
xe{ Mkki«Úk{ ¼khík{kt h{ðk ykðe íÞkhu rðLkw {ktfzu «Úk{ xuMx-{u[{kt s ÃkkrfMíkkLkLke 13 rðfux
131 hLk{kt ÍzÃke ÍtÍkðík MkßÞkuo níkku. «Úk{ Ëkð{kt íkku ykX rðfux {kºk 52 hLk{kt s ÍzÃke níke.
1951-52Lke $ø÷uLz Mkk{uLke xuMx-©uýe{kt MkkiÚke ðÄw 34 rðfux ÍzÃke níke. fw÷ 44 xuMx {u[{kt
2109 hLk yLku 162 rðfux ÍzÃke níke.
• Lkhe fkuLxÙkõxh :
– 1952{kt hýS fuÃk {u¤ðíkkt s çktLku Ëkð{kt MkËe. 1957-58{kt Mk¤tøk [kh {u[{kt MkËeLke yËT¼qík
rMkrØ LkkUÄkðe níke. 1952Úke 1971 Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkwt 10 ð»ko MkwÄe fÃíkkLkÃkË Mkt¼kéÞwt su rð¢{
Au. ykuÃk®Lkøk zkçkkuze çkuxTMk{uLk.
– 1961-62{kt ðuMxRÂLzÍ «ðkMk{kt fókLk níkk yLku çkkçkkozkuÍ R÷uðLk Mkk{u h{íkkt VkMx çkku÷h [k÷eo
røkúrVÚkLkk yuf çkkWLMkhu ¾kuÃkhe íkkuze Lkkt¾e! íkífk¤ nkuÂMÃkx÷{kt ¾MkuzkÞk. ðuMxRÂLzÍLkk fÃíkkLk
£uf ðkuhu÷yu hõíkËkLk fÞwO yLku çk[e økÞk Ãký yu ÃkAe õÞkhuÞ r¢fux h{e Lk þõÞk. fw÷ 31 xuMx-
{u[, 52 Ëkð{kt 1611 hLk, yuf MkËe yLku yrøkÞkh yÄo MkËeÚke çkLkkÔÞk níkk.
• ytþw{kLk økkÞfðkz :
– Ä økúux ðku÷Úke rðÏÞkík ytþw{kLk økkÞfðkzu ykuÃkLkh Ãkuh íkhefu Lkk{Lkk {u¤ðe, 1974{kt fku÷fkíkkLkk
RzLk økkzoLMk{kt ðuMxRÂLzÍ Mkk{uLke {u[Úke yktíkhhk»xÙeÞ r¢fux{kt ÃkËkoÃký.
– 1982-83{kt s÷tÄh ¾kíku ÃkkrfMíkkLk Mkk{uLke {u[{kt Mkíkík 671 r{rLkx MkwÄe Ãke[ Ãkh Q¼k hneLku
201 hLk VxfkÞko níkk. 40 xuMx-{u[, 15 ðLk-zu {u[ hBÞk níkk. rLkð]r¥k çkkË rMk÷uõxh íkhefu Mkuðk
ykÃku Au.
562
• sþw Ãkxu÷ :
– y{ËkðkËLkku ¾u÷kze. ykuVfx çkku÷h. 1959-60{kt ykuMxÙur÷Þk Mkk{u fkLkÃkwhLke Lkðe Ãke[u Ãkh yuf
Lkðku RríknkMk MkßÞkuo. økúeLk Ãkkfo {uËkLk Ãkh sþw Ãkxu÷u he[e çkuLkkuò ykuMxÙur÷ÞLk r¢fux xe{Lkk Lkð
¾u÷kzeykuLku {kºk 69 hLk{kt íktçkw ¼uøkk fheLku RríknkMk MkSo ËeÄku. ykuV ÂMÃkLkh sþw Ãkxu÷u yk xuMx-
{u[{kt fw÷ 14 rðfuxku ÍzÃke níke yLku ¼khíkLku ½hyktøkýu ykuMxÙur÷Þk Mkk{u Mkki«Úk{ yiríknkrMkf
rðsÞ {éÞku níkku.
– yk ¼ÔÞ Ëu¾kðLke rðÍzLku Ãký LkkUÄ ÷eÄe níke. hýS {u[ku{kt 140 rðfuxku, 7 xuMx-{u[{kt fw÷ 29
rðfuxku ÍzÃke. ÃkÈ©eLkku R÷fkçk {éÞku níkku.
• ËeÃkf þkuÄLk :
– xuMx «ðuþu s MkËe VxfkhLkkh økwshkíkLkk y{ËkðkËLkk «Úk{ çkuxTMk{uLk. 1952{kt ÃkkrfMíkkLk Mkk{uLke
fku÷fkíkk ¾kíkuLke xuMx-{u[{kt yk økwßsw ÞwðkLku ÃkkrfMíkkLke çkku÷hkuLku Íqze Lkkt¾íkkt þkLkËkh 110 hLk
LkkUÄkÔÞku níkk.
– hýS xÙkuVeLke 29 {u[{kt 1267 hLk LkkUÄkÔÞk níkk. «Úk{ fûkkLke {u[{kt 1810 hLk LkkUÄkÔÞk níkk.
nk÷ fku®[økLke Mkuðk ykÃku Au.
• fhþLk ½kðhe :
– hksfkuxLkku r¢fuxh. zkçkkuze çkuxTMk{uLk. {erzÞ{ VkMx çkku÷h. 1972{kt hýS{kt «ðuþ. 1975{kt
xuMxÃkËkÃkoý. 1977-78Lkk ykuMxÙur÷Þk «ðkMk{kt yurz÷uz ¾kíkuLke Ãkkt[{e xuMx{kt 7 rðfux, 138 hLk{kt
ÍzÃke ©u»X Ëu¾kð fÞkuo níkku.
– 1978-79{kt «ðkMke ðuMxRÂLzÍ Mkk{u 6 xuMx-{u[kuLke ©uýe{kt 27 rðfuxku ÍzÃke níke. fw÷ 39 xuMx{kt
913 hLk, 109 rðfux ÍzÃke níke.
• {wfwLË Ãkh{kh :
– hýS xÙkuVe r¢fuxLkk RríknkMk{kt yLkuf yiríknkrMkf «fhýku yk÷u¾Lkkh {wfwLË Ãkh{khu yuf s hýS
xÙkuVe {u[Lkk çktLku Ëkð{kt þkLkËkh MkËeyku [kh ð¾ík VxfkhðkLke yËT¼qík rMkrØ LkkUÄkðe Au.
– íku ¼khíkLkku «Úk{ yLku rðïLkku [kuÚkku ¾u÷kze Au. 1987-88{kt hksfkux ¾kíkuÚke hýS{kt ÃkËkÃkoý.
18 ð»ko{kt økwshkík íkhVÚke 79 hýS xÙkuVe {u[, 20 MkËe, 32 yÄoMkËe, fw÷ 6,620 hLk. s{kuze
r{z÷ ykuzoh çkuxTMk{uLk. zkçkkuze ÂMÃkLkh níkk.
– hýS xÙkuVeLke yuf {kuMk{{kt 500 fu ðÄw hLk ¾zfðkLke rMkrØ Ãkkt[ ð¾ík. yVMkkuMk fu xe{{kt
ÃkMktËøke Lk ÚkR þfe.
 563
• ÃkkŠÚkð Ãkxu÷ :
– rðfuxfeÃkh. y{ËkðkËLkku zkçkkuze çkuxTMk{uLk. 17 ð»ko 152 rËðMkLke ðÞu 8{e ykuøkMx 2002Lkk hkus
$ø÷uLz «ðkMk{kt Lkku®xøknk{ ¾kíku xuMx-{u[{kt ÃkËkÃkoý fÞwO yLku MkkiÚke LkkLke ðÞLkk rðfuxfeÃkhLkku
Lkðku rðïrð¢{ LkkUÄkÔÞku.
– yk Ãknu÷kt çkktø÷kËuþ{kt ÃkkrÚkoð Ãkxu÷Lkk ÞþMðe Lkuík]íð nuX¤ RÂLzÞk ytzh 17 xe{u yurþÞk fÃk
ytzh-17 r¢fux xwLkko{uLx{kt rðsuíkkÃkË {u¤ÔÞwt níkwt. 2010 MkwÄe{kt 20 xuMx-{u[ îkhk fw÷ 683 hLk
LkkUÄkÔÞk níkk. rðfux ÃkkA¤ 41 fu[ 8 Mx®BÃkøk fÞko Au.
– ßÞkhu ðLk-zu{kt 14 {u[ îkhk fw÷ 132 hLk, 12 fu[ yLku 3 Mx®BÃkøk fÞko Au. xuMx-{u[ hBÞk ÃkAe
hýS xÙkuVe h{ðkLke þYykík fhLkkh «Úk{ r¢fuxh Au. 2006-07Lke hýS {kuMk{Úke hýS{kt
ÃkËkÃkoý fÞwo Au.
• rfhý {kuhu :
– yuf xuMx-{u[{kt yuf Ëkð{kt Ãkkt[ Mx®BÃkøk fhðkLkku rðïrð¢{ ÄhkðLkkh ðzkuËhkLkk rfhý {kuhuyu
1986{kt xuMx fuÃk {u¤ðíkkt $ø÷uLz Mkk{uLke ºký xuMx-{u[Lke ©uýe{kt 16 fu[ ÍzÃkeLku Lkðku ¼khíkeÞ
rð¢{ LkkUÄkÔÞku níkku.
– 1987-88{kt «ðkMke ðuMxRÂLzÍ Mkk{u [uÒkkR ¾kíku 1 fu[, 6 Mx®BÃkøkÚke fw÷ 7 rþfkh ÍzÃkðkLkku
rð¢{ fÞkuo níkku. 49 xuMx{kt 110 fu[ yLku 20 Mx®BÃkøkÚke fw÷ 130 rþfkh, 94 ðLk-zu{kt 63 fu[
yLku 27 Mx®BÃkøk MkkÚku fw÷ 90 rþfkh ÍzÃÞk Au. yswoLk yuðkuzo {u¤ÔÞku Au.
• LkÞLk {kUrøkÞk :
– ðzkuËhkLkk rðfuxfeÃkh. íku{ýu 1996{kt rËÕne ¾kíku ykuMxÙur÷Þk Mkk{u ykuÃkLkh íkhefu h{ík{kt þkLkËkh
152 hLk LkkUÄkðe MkkiLku ykùÞo[rfík fhe ËeÄk níkk. fw÷ 44 xuMx, 68 Ëkð, 6 ð¾ík yýLk{ 1442
hLk, 1 MkËe, 6 yÄoMkËe LkkUÄkðu÷ Au.
– rðfux ÃkkA¤ fw÷ 107 rþfkh su{kt 99 fu[ yLku 8 Mx®BÃkøk Au. 1994{kt ðLk-zu r¢fux{kt ÃkËkÃkoý.
yuf ðLk-zu {u[{kt rðfux ÃkkA¤ Ãkkt[ fu ðÄw rþfkh ÍzÃkðkLke rMkrØ ºký ð¾ík LkkUÄkðe níke. 140
ðLk-zu {u[{kt 127 hLk, 154 rþfkh, 110 fu[, 44 Mx®BÃkøk Au.
• RhVkLk ÃkXký :
– ðzkuËhkLkku zkçkkuze çkuxTMk{uLk. VkMx çkku÷h. 2003{kt yurz÷uz ¾kíku ykuMxÙur÷Þk Mkk{uLke çkeS xuMx-
{u[Úke xuMx-ÃkËkÃkoý. 2007{kt «Úk{ xTðuLxe-20 ðÕzofÃkLke VkRLk÷{kt {uLk ykuV Ä {u[Lkku yuðkuzo
{u¤ÔÞku níkku. RhVkLku 2005-06{kt fhkt[e ¾kíku ÃkkrfMíkkLk Mkk{uLke ºkeS xuMx-{u[Lkk «Úk{ rËðMku
s «Úk{ ykuðhLkk AuÕ÷k ºký Ëzu ºký çkuxTMk{uLkLku þqLÞ hLku ykWx fhe nurxÙfLke rMkrØ {u¤ðe níke.
– 100 rðfux yLku 1000 hLk Ãkqhk fhLkkh RhVkLk ¼khíkLkku Mkkík{ku yku÷hkWLzh çkLÞku níkku. fw÷ 29
xuMx {u[, 40 Ëkð, 1105 hLk, 100 rðfux, 8 fu[ ÍzÃÞk Au. ðLk-zu r¢fux{kt Ãký 100 rðfux, 1000
hLk Ãkqhk fÞko Au. 107 ðLk-zu, 78 Ëkð, 1369 hLk, 152 rðfux, 18 fu[ ÍzÃÞk Au.
564
• ÞwMkwV ÃkXký :
– ðzkuËhkLkku yku÷hkWLzh. s{kuze çkuxTMk{uLk. ykuV ÂMÃkLkh. ðLk-zu yLku xTðuLxe-20 RLxhLkuþLk÷Lkku
nkzonexh Ã÷uÞh økýkÞ Au. RhVkLkLkku {kuxku ¼kR Au. MxÙkRf-hux. íku MkkiÚke Ÿ[ku Au. ykRÃkeyu÷Lkku
Ãký Ä{kfuËkh, {kU½ku ¾u÷kze hÌkku Au.
• {wLkkV Ãkxu÷ :
– R¾h yuõMk«uMk, ¼Y[ rsÕ÷kLkk R¾h økk{Lkku ¾uzqíkÃkwºk. VkMx çkku÷h {wLkkVu {k[o-2006{kt {kunk÷e
¾kíku xuMx fuÃk {u¤ðíkk s $ø÷uLzLke 7 rðfux ÍzÃkeLku ÍtÍkðík MkßÞkuo níkku.
– {wLkkV 140Úke Ãký ðÄw ÍzÃke økríkyu çkku®÷øk fhu Au. sqLk-2006{kt ðuMxRÂLzÍ Mkk{uLke 4 xuMx-
{u[{kt 14 rðfuxku ÍzÃke níke. 9 xuMx-{u[{kt 28 rðfux{kt, 28 ðLk-zu, 34 rðfuxku ÍzÃke Au.
• hðeLÿ òzuò :
– ò{LkøkhLkk yku÷hkWLzh ¾u÷kze. 2008-09Lke hýS xÙkuVe{kt Lkð {u[{kt 739 hLk, 42 rðfux, 232
Mkðkuoå[ hLk hÌkk níkk. Vuçkúwykhe 2009{kt ðLk-zu fuÃk fku÷tçkku ¾kíku {u¤ðíkkt s ©e÷tfk Mkk{u 60 hLk
LkkUÄkÔÞk níkk. íku ðLk-zu, ykRÃkeyu÷ xTðuLxe-20Lkku yku÷hkWLzh ¾u÷kze hÌkku Au.
• [uíkuïh Ãkqòhk :
– hksfkuxLkku Í{fËkh çkuxTMk{uLk. Mkkihk»xÙLkku zkuLk çkúuz{uLk. ºkuðze MkËeLke nurxÙf MksoLkkh [uíkuïhu [u÷uLs
xÙkuVe r¢fux xwLkko{uLx{kt hðeLÿ òzuò MkkÚku ¼køkeËkhe{kt 520 hLk çkLkkÔÞk níkk.
– 23 ykuøkMx, 2012Lkk hkus [uíkuïhu niËhkçkkË ¾kíku LÞwrÍ÷uLz rðYØ fkhrfËeoLke [kuÚke xuMx-{u[
h{íkkt þkLkËkh 159 hLk VxfkÞko níkk. su «Úk{ xuMx-MkËe níke. ðLkzkWLk ykðeLku MkËe LkkUÄkðe
níke. xuMx-{u[{kt MkËe VxfkhLkkh Mkkihk»xÙLkku «Úk{ ¾u÷kze çkLÞku.
• Vqxçkku÷ :
– økw÷kçk [kinký, fw.rðïk Ãkxu÷, hk{k {fðkýk, {kLk®Mkn [kinký, ÃkkÞMk yçkúkn{, É[k fkðkXu.
• økw÷kçk [kinký :
– Vqxçkku÷Lke h{íkLkk yktíkhhk»xÙeÞ huVhe Au. 1998{kt íku{Lku çkuMx huVhe ykuV RÂLzÞkLkwt rçkÁË rVr÷ÃMk
xÙkuVe MkkÚku ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt. íkuykuyu 1974{kt huVheLke Ãkheûkkyku ÃkkMk fheLku - Vqxçkku÷Lkk
{uËkLk{kt ¾u÷kze huVhe íkhefu økwshkík yLku ¼khíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhu÷ Au.
• {kLk®Mkn [kinký :
– {kLk®Mkn [kinkýu ¾u÷kze yLku fku[ íkhefu ©uc Mkuðk ykÃke Au. 1984{kt ¼khíkLke ËkðuËkh xe{{kt
íku{Lke ÃkMktËøke ÚkR níke. 1986Lke hk»xÙeÞ «ríkÞkurøkíkk{kt økwshkíkLku õðkxoh VkRLk÷ MkwÄe ÷R
sðk{kt íku{Lkku ÞþMðe Vk¤ku hÌkku níkku. Vqxçkku÷ íku{Lkk SðLk{kt ðýkR økÞku Au.
 565
• fw.rðïk Ãkxu÷ :
– Vqxçkku÷Lke yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze Au. {kºk 12 ð»koLke ðÞu rðÞuxLkk{{kt h{kÞu÷ ytzh-13 økÕMko
Vqxçkku÷ VuÂMxð÷{kt ¼køk ÷uLkkhe xe{{kt MÚkkLk {u¤ðLkkh íku yuf {kºk økwshkíke Þwðíke níke.
– 2008{kt rðÞuxLkk{ Mkk{u økku÷ VxfkheLku yktíkhhk»xÙeÞ fkhrfËeoLkwt økku÷ ¾kíkwt ¾ku÷kðLkkh fw.rðïk
Ãkxu÷Lku rðïkMk Au fu íku yuf rËðMk ¼khíkLke fuÃxLk çkLkþu.
• ÃkkÞMk yçkúkn{ :
– Vqxçkku÷Lkku ©uc ¾u÷kze hÌkku Au. yrøkÞkh ð»ko MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk xe{Lkku {n¥ðLkku ¾u÷kze íku{s
‘Mktíkku»k xÙkuVe’ hk»xÙeÞ fûkkyu yrøkÞkh ð¾ík hBÞku Au. 1996{kt Ã÷uÞh ykuV Ä xwLkko{uLx, Ä çkuMx
økku÷feÃkhLkk yuðkuzoTMk {u¤ðu÷ Au. Vqxçkku÷{kt økwshkíkLkwt økkihð hÌkku Au.
• rsBLkkÂMxõMk :
– f]Ãkk÷e Ãkxu÷, Mk÷kuLke çkwfMku÷h, rhrØ ¼kðMkkh, rð¼qrík çkÄufk.
• f]Ãkk÷e Ãkxu÷ :
– Ä{osLke rsBLkkMx-øk÷o, 1989{kt rsBLkkÂMxf{kt ©uc «ËþoLk fhðk {kxu ¼khíkeÞ h{íksøkíkLkku
‘yswoLk’ yuðkuzo íku{Lku «kÃík ÚkÞku níkku.
• Mk÷kuLke çkwõMku÷h X¬h :
– økwshkíkLke ðLzhVw÷ Ã÷kÂMxfLke çkkçkeozku÷u, r{÷urLkÞ{ Ã÷uÞh, ðw{Lk ykuV xw{kuhku, WòMk {rn÷k,
rh{kfuoçk÷ ÃkMkoLk, «kuÂMxs ykuV yðh Mkqhík rMkxe, rðrþü ÔÞÂõík 1998- suðk rðrðÄ yuðkuzoMk
{u¤ðLkkh Mk÷kuLkeyu 1996-97{kt hk»xÙeÞ fûkkyu A-A {uzÕMk {u¤ðe økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt.
íku 1995Úke 99 MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk hne níke.
– ÃkqLkk ¾kíku ÞkuòÞu÷ 20{e LkuþLk÷ MÃkkuxoTMk Vkuh ðw{Lk ykuÃkLk{kt çkkh ð»koLke çkk¤kyu çku÷uLMk rçk{
RLðuLxTMk{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 1998{kt [kRLkk{kt þkt½kR ¾kíku ÞkuòÞu÷ 11{e ðÕzo
rsBLkurþÞkzo{kt ¼køk ÷uLkkhe ¼khíkLke {kºk Mkkík ¾u÷kzeyku{kt yuf{kºk økwshkíke ÞwðíkeLke ÃkMktËøke
ÚkR níke su MkkiÚke LkkLke ðÞLke {kºk 14 ð»koLke ¾u÷kze níke. yLkuf ÃkwhMfkhku yLku Zøk÷kçktÄ fÃk-
xÙkuVe-{uzÕMk {u¤ðLkkh Mk÷kuLke nk÷ rVrÍÞku zkufxh Au.
• rhrØ ¼kðMkkh :
– rsBLkkMxLke Zªøk÷e, {kºk 11 ð»koLke ðÞu s 44 {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk su{kt 31 økkuÕz, 10 rMkÕðh yLku
3 çkúkuLÍ níkk. ykur÷ÂBÃkf h{ðkLke Ïðkneþ Ähkðíke rhrØyu 1997-98{kt [eLk ¾kíku ÞkuòÞu÷
yurþÞLk Mfq÷ økuRBMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ¼køk ÷RLku yktíkhhk»xÙeÞ fkhrfËeo «kht¼ fÞkuo níkku.
• nkufe :
– rfþLk fðuo-{k{k, þtfh [kinký, {kunB{Ë nwMkiLk, yu{. yu{. {MkqË þknçkwÆeLk, økku®ðË økýÃkíkhkð
Mkkðtík, rþðkS økkÞf ðkz, su.ze.Lkøkhðk÷k, hksuþ Ãkðkh, ðeýkçknuLk Ãkk÷¾eðk÷k, feŠíkËkçknuLk
Ãkxu÷, {Lkk÷e økheðk÷k, Lkunk xwtrzÞk, fw.ËerÃkfk {qŠík
566
• økku®ðË økýÃkíkhkð Mkkðtík :
– yrð¼kßÞ økwshkíkLkk ðzkuËhk þnuh{kt Ãkku÷eMk ¾kíkk{kt fkuLMxuçk÷ íkhefu Lkkufhe fhíkk Mkk{kLÞ
Ãkku÷eMk f{o[khe Ãký nkufe{kt ykøkðe yku¤¾ Q¼e fhíkkt 1960{kt hku{{kt ÞkuòÞu÷ ykur÷ÂBÃkf{kt
¼khíkeÞ xe{{kt ÃkMktË ÚkLkkh yuf{kºk økwshkíke níkk.
• rþðkS økkÞfðkz :
– yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze, 1962{kt y{ËkðkË{kt þkneçkkøk MxurzÞ{ ¾kíku Lkðk íkiÞkh ÚkÞu÷. su.ze.
Lkøkhðk÷k MxurzÞ{{kt ÞkuòÞu÷ Mkki«Úk{ yktíkhhk»xÙeÞ nkufe MÃkÄko{kt ¼køk ÷uLkkh ¼khíkeÞ xe{{kt
ÃkMktË ÚkÞk níkk.
• hksuþ Ãkðkh :
– yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze R.Mk.1994{kt fuLÞk ¾kíkuLkk «ðkMk{kt ¼khíkeÞ xe{{kt ÃkMktË ÚkLkkh yktíkhhk»xÙeÞ
¾u÷kze çkLÞk níkk. 1992-93{kt íkuyku hk»xÙeÞ fku®[øk fuBÃk {kxu ÃktMkË ÚkÞk níkk.
• ðeýk Ãkk÷¾eðk¤k :
– yktíkhhk»xÙeÞ {u[{kt økku÷ VxfkhLkkh økwshkíkLke {rn÷k ¾u÷kze çkLke níke. 1964{kt ¼khík{kt
h{kÞu÷ òÃkkLk Mkk{uLke xuMx-{u[{kt ÃkMktË ÚkÞk ÃkAe ¼khík su {u[{kt SíÞwt níkwt íku{kt rðsÞe økku÷
VxfkhðkLkwt yiríknkrMkf økkihð ðeýkçknuLku {u¤ÔÞwt níkwt. òÃkkLk Mkk{u h{kÞu÷e xuMx-{u[ku{kt yuf {kºk
xuMx-{u[{kt s ¼khík SíÞwt níkw.
• ËerÃkfk {qŠík :
– yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze Au. økku÷feÃkh Au. yktíkhhk»xÙeÞ MÃkÄkoyku{kt ©uc Ëu¾kð fhðk çkË÷ swrLkÞh
yLku rMkrLkÞh yuf÷ÔÞ yuðkuzoTMk {u¤ðLkkh ËerÃkfkyu 2003{kt «Úk{ yk£ku-yurþÞLk økuRBMk-niËhkçkkË
¾kíku, 2004{kt Lkðe rËÕne ¾kíku Ãkkt[{e yurþÞkfÃk íku{s 2005{kt ®MkøkkÃkkuh ¾kíku [kh hk»xÙkuLke
xwLkko{uLxTMk{kt økkuÕz {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk.
– 2009{kt ÚkkR÷uLz ¾kíku rMkrLkÞh yurþÞkfÃk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ßÞkhu 2000{kt
fwyk÷k÷BÃkwh ¾kíku ÞkuòÞu÷ ºkeS swrLkÞh yurþÞkfÃk{kt 2006{kt Ëkunk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞLk
økuRBMk’{kt çkúkuLÍ {uz÷ SíkeLku økwshkíkLkwt yLku ËuþLkwt økkihð ðÄkÞwO níkwt.
– yk WÃkhktík yksuoÂLxLkk ¾kíku ðÕzofÃk-2010{kt Lkðe rËÕne ¾kíku fku{LkðuÕÚk økuRBMk h{eLku íku{ýu
yLkfu yktíkhhk»xÙeÞ xwLkko{uLx h{ðkLkku økwshkíkLkk h{ík-øk{íkLkk nkufeLkk RríknkMk{kt yuf Mkwðýo
«fhý yk÷uÏÞwt Au suLkwt økwshkík økkihð yLkw¼ðu Au.
• {kWLxurLkÞ®høk :
– Äúwðfw{kh Ãktzâk, LktrËLke Ãkxu÷, Mkwhuþ Ëðu, Ãkhuþ hkð¤ Lkehs ¼è, Mkus÷ X¬h, fuÃxLk, yrïLke
Ãkðkh, W{k yGÞh, MktËeÃk ðiã, nu{k ðiã, «kÚkoLkk ðiã, «k[e ðiã.
 567
• MktËeÃk ðiã :
– økwshkík MkhfkhLkku MkknrMkf-«Úk{ yuðkuzo {u¤ðLkkh Ãkðoíkkhkunf. íkuyku 1993Úke rðrðÄ rþ¾hku Ãkh
ÃknkU[ðk Ãkðoíkkhkuný fhe hÌkk Au. yLkufLku íkk÷e{ Ãký ykÃku Au. íkuyku [Lÿrþ÷k, Úku÷w, fkr÷rLÿ
MkkíkkuÃktÚk, MkwËþoLk ðøkuhu rþ¾hku Mkh fhe [qõÞk Au. íku{Lkkt ÃkíLke ©e{íke nu{k ðiã Ãký Ãkðoíkkhkune
Au. ÃkwhMfkh rðsuíkk Au.
• «kÚkoLkk-«k[e ðiã :
– yk çktLku çknuLkku Ãkðoíkkhkunýûkuºku MkkiÚke LkkLke ðÞu MkkiÚke ðÄw Ÿ[kRyu Ãkðoíkkhkuný fhðkLkku r÷Bfk
çkwf ykuV hufkuzoMk{kt MÚkkLk Ähkðu Au. MkkiÚke LkkLke ðÞu ðeMk nòh Vqx sux÷e Ÿ[kRLkk rn{k÷ÞLkk
rþ¾hku Mkh fhðk çkË÷ íku{Lku hk»xÙÃkrík ©e yu.Ãke.su.yçËw÷ f÷k{u Ãký ¾kMk yr¼LktËLk ÃkkXÔÞk
níkk. 14{e LkðuBçkh, 2004Lkk hkus çkk¤rËLk rLkr{¥ku Lkðe rËÕne{kt ¼khík Mkhfkh ðíke íku{Lkwt
çknw{kLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
– fw.«kÚkoLkk {kºk 11 ð»ko 5 {rnLkk yLku 29 rËðMkLke ðÞu {kWLx fkr÷LËe Mkh fhLkkh MkkiÚke LkkLke
ðÞLke Ãkðoíkkhkunf çkLke níke. yk rMkrØ sqLk 2001{kt {u¤ðe níke. ßÞkhu LkkLke çknuLk fw.«k[eyu
sqLk 2001{kt s 6 ð»ko, 29 rËðMkLke MkkiÚke LkkLke ðÞu {kWLx fkr÷LËe Ãkh 17,000 Vqx Ÿ[wt [Zký
[ZeLku çkk¤ Ãkðoíkkhkunf íkhefu rðïrð¢{ LkkUÄkÔÞku níkku. yk{ çktLku çknuLkkuyu r÷Bfk çkwf ykuV
hufkuzoMk{kt Lkk{Lkk {u¤ðu÷ Au. hkßÞ Mkhfkh îkhk yk ðiã ÃkrhðkhLku yuðkuzoMk ykÃkðk{kt ykðu÷ Au.
• Mkus÷ X¬h :
– íku økwshkíkLke Ãkðoíkkhkune MkwtËhe hne Au. fw÷w{Lkk÷e, ykçkw, W¥khfkþe suðkt rðrðÄ MÚk¤kuyu Ãkðoíkkhkuný
yLku çkhVeÞ Ãkðoíkkhkuný fhu÷ Au. yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík «kró ‘LknuÁ RÂLMxxâqx ykuV {kWLxurLkÞ®høk’
(W¥kh fkþe)Lkku ykRMk yuLz MLkku yuzðkLMk fkuMko yu økúuz{kt ÃkkMk fhLkkh Mkus÷u 20,000 Vqx MkwÄeLkwt
[Zký MkV¤íkkÃkqðof fhu÷ Au.
• Ãkkðh r÷®^xøk :
– rLk÷kuVh [kinký, fÕÃkLkk [kinký, «k[e þkn.
• rLk÷kuVh [kinký :
– íku hksfkuxLke ÃkkðhVw÷ yktíkhhk»xÙeÞ {rn÷k ¾u÷kze Au. MkÃxuBçkh 2004{kt r«xkurhÞk{kt ÞkuòÞu÷
‘ðÕzo Ãkkðh r÷®^xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt’ 90 rføkúk. ðsLk økúqÃk{kt ¼køk ÷R fw÷ 370 rføkúk. ðsLk
Ÿ[feLku [íkwÚko MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
– yur«÷-{u 2004{kt WÍçkurfMíkkLkLkk ÍhkVþkLk{kt ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞLk Ãkkðh r÷®^xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt
Mkðo©uc Ëu¾kð fhíkkt [kh-[kh økkuÕz {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk. yk Ãknu÷kt 2003{kt yk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
s íku{ýu [kh-[kh rMkÕðh {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk. Mkíkík çku ð»ko MkwÄe íku yurþÞkLke ÃkkðhVw÷ ðw{Lk hne
níke.
568
• «k[e þkn :
– íku Ãkkðh r÷®^xøk yLku ðuRx r÷®^xøkLke ÃkkðhVw÷ {rn÷k ¾u÷kze Au. sÞËeh®MknS çkkhiÞk yuðkuzo
yLku [íkwÚko ÃkwÁ»kkÚko økkihð yuðkuzo {u¤ðLkkh «k[e Mxux{kt swrLkÞh yLku rMkrLkÞh [uÂBÃkÞLk Mkíkík ºký
ð»ko hne níke.
– yku÷ RÂLzÞk RLxh ÞwrLkðŠMkxe ¾kíku Ãký íkuýu h{eLku ©u»X «ËþoLk fhu÷ Au. Mxux, ðuMxÍkuLk,
ÞwrLkðŠMkxe{kt Mkíkík ykX ð»ko MkwÄe [uÂBÃkÞLk hne Au.
• þq®xøk :
– ÷ßò økkuMðk{e, LktËk hkðík, ÍuLke X¬h, rLkhk÷e zurðz, fku{÷ çkkhkux, r«Þtfk þkn, Ãkqò-r«Þtfk
ð{ko, hksuþ®Mkn hksÃkqík, nkŠËf hksÃkqík, sÞ®Mkn hksÃkqík, hkurník Ãkt[k÷, rLkŠ{ík zurðz.
• ÷ßò økkuMðk{e :
– ÷ßò økkuMðk{e økwshkík yLku ¼khíkLke yktíkhhk»xÙeÞ {rn÷k þqxh Au. 2010{kt Lkðe rËÕne ¾kíku
h{kÞu÷ 19{k fku{LkðuÕÚk økuRBMk{kt 50{e hkRV÷ 3 ÃkkurÍþLk rMkrLkÞh ðw{Lk xe{Lke MÃkÄko{kt
‘rMkÕðh {uz÷’ íkusÂMðLke Mkkðtík MkkÚku {u¤ÔÞku níkku.
– íku fku{LkðuÕÚk økuRBMk{kt {uzÕMk {u¤ðLkkhe økwshkíkLkk RríknkMkLke «Úk{ {rn÷k þqxh çkLke. yk
Ãknu÷k y{urhfk{kt ÞkuòÞu÷ ðÕzofÃk-2010{kt ©u»X Ëu¾kð fhíkkt 581Lkk Mfkuh MkkÚku [íkwÚko MÚkkLk
{u¤ÔÞwt níkwt. [eLk{kt ÞkuòÞu÷ 16{e yurþÞLk økuRBMk{kt Ãkkt[{w MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
– 2008{kt ÃkkrfMíkkLk{kt ÞkuòÞu÷ [kuÚke MkkWÚk yurþÞLk þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk yLku 2009{kt çkktø÷kËuþ{kt
ÞkuòÞu÷ Ãkkt[{e MkkWÚk yurþÞLk þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt íku{ýu ºký-ºký økkuÕz {uzÕMk yLku yuf
çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞk níkk. LkuþLk÷ ÷uð÷u ÷ßòyu 2006, 2008, 2009{kt Lkðk hufkuzoÍ MkkÚku økkuÕz
{uzÕMk {u¤ÔÞk níkk. yuLk.Mke.Mke. yLku yuzðuL[Mko{kt çkuMx fuzuxLkwt rçkhwË {u¤ðu÷ Au.
• ÍuLke X¬h :
– 1980Úke 90Lkk ËkÞfkLke økwshkíkLke ©uc {rn÷k þqxh níke. 1983-84{kt {æÞ«Ëuþ{kt {knkuð ¾kíku
ÞkuòÞu÷ 27{e LkuþLk÷ þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt yuh hkRV÷ ykuÃkLk MkkRx 10{e. Mkçk-swrLkÞh
MÃkÄko{kt hufkuzo MkkÚku økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ßÞkhu rzÞh þq®xøk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– 1985{kt [uÒkkR ¾kíku ÞkuòÞu÷ 28{e LkuþLk÷ þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãký - ÃkwLkhkðíkoLk fhíkkt yuf
økkuÕz y™u rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 1986{kt fkuÕnkÃkwh ¾kíku çku rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞk níkk.
1987{kt y{ËkðkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ 30{e LkuþLk÷ þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt çku økkuÕz, yuf rMkÕðh yLku
yuf çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– yk{ 1993 MkwÄe íku Mkíkík hk»xÙeÞ fûkkyu rðrðÄ {uzÕMk Lkðk hufkuzoTMk MkkÚku Síkíke hne níke yLku
økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhíke hne. ÍuLke yu Mk{Þ{kt þq®xøkLke r«LMkuMk økýkíke níke.
 569
• nkŠËf-sÞ®Mkn hksÃkqík :
– þq®xøk{kt hkßÞ yLku hk»xÙeÞ fûkkyu yLkuf [tÿfku yLku ÃkwhMfkhku {u¤ðLkkh þq®xøk çkúÄMko nkŠËf y™u
sÞ®Mkn hksÃkqík yu økwshkíkLkk økkihðþk¤e þqxMko Au.
– [kh [kh ð¾ík ‘ÃkwÁ»kkÚko økkihð yuðkuzo’ {u¤ðLkkh yLku Mkkík ð»ko MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk hnuLkkh hksÃkqík
çktÄwykuyu ½ýk Lkðk rð¢{ Ãký LkkUÄkÔÞk níkk. íkuyku 1990Úke þq®xøkLke ËwrLkÞk{kt íku{Lkk rÃkíkk©e
çkuMx þqxh - ©e hksuþ®Mkn hksÃkqíkLkk {køkoËþoLkÚke yLku «kuíMkknLk yLku íkk÷e{-fku®[økÚke ykÔÞk
yLku Lkðkt «fhýku yk÷uÏÞkt.
• hkurník Ãkt[k÷ :
– þq®xøk{kt 1972Úke Mkr¢Þ yuðk ©e hkurník¼kRyu 1973{kt yku÷ RÂLzÞk swrLkÞh rzrðÍLk þq®xøk
xwLkko{uLx{kt rîríkÞ MÚkkLk yLku xe{{kt «Úk{ MÚkkLk {u¤ðe MkV¤íkkLke ÞkºkkLkk ©eøkýuþ fÞko níkk.
– 1994Úke 2002 Ëhr{ÞkLk y{ËkðkË hkRV÷ f÷çk íkÚkk Mxux ÷uð÷Lke {u[{kt 60Úke ðÄw {uz÷ íkÚkk
h®Lkøk xÙkuVe Síke níke. sÞËeÃk®MknS çkkhiÞk yuðkuzo {u¤ðLkkh ©e hkurník¼kRLku VeLkfoçkw-s{oLke
yuhðuÃkLk çkLkkðíke ftÃkLkeyu ‘økkuÕzLk ÃkeLk çkuÍ ykuV ykuLkh’ ykÃke MkL{kLkeík fhu÷.
• LktËk hkðík :
– ¼khíkLkk Mkki «Úk{ çkuMx nku{økkzoMk hkRV÷ þqxh. «òMk¥kkfrËLkLke 50{e MkwðýosÞtrík «Mktøku ¾kMk
‘hk»xÙÃkrík yuðkuzo’ {u¤ðLkkh ©e{íke LktËk hkðík çkuMx þqxMko Au.
– 1991{kt «Úk{ yku÷ RÂLzÞk S.ðe.{kð÷tfh þq®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk ð¾íku 22 M{ku÷çkkuh ykuVLk
MkkRx yuMkxeze hkRV÷ 50 {exMko («kuLk) MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷ 1993{kt 36{e LkuþLk÷ þq®xøk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Lkðk rð¢{ MkkÚku rMkÕðh {uz÷ yLku 1994{kt [uÒkkR ¾kíku 37{e LkuþLk÷ [uÂBÃkLkrþÃk{kt
104 íkkð MkkÚku økkuÕz {uz÷ yLku çkúkuLÍ {uz÷ SíÞkt níkkt. íkuÚke 2004{kt ykrMkMxLx çkxkr÷ÞLk
f{kLzh çkLÞk.
• ÂMð®{øk :
– MkwrVÞkLk þu¾, ytþw÷ fkuXkhe, hknw÷ [kuõMke, Lke÷ fkuLxÙkfxh, ®[íkLk Ãkxu÷, rn{ktþw Ãkxu÷, f{÷uþ
Lkkýkðxe, Ãkrhíkk Ãkkhu¾, fkLk÷ þkn, yrLkþk þkn, ðtrËíkk ÄkrhÞk÷, økeíkktsr÷ Ãkktzu, y[oLkk
Ãkxu÷, Ésw Ëkuþe, W{tøke ¼kðMkkh, {k÷rðfk rLkíÞkLktË{, fe‹íkfk Ãkktzu, MksLke Ãkxu÷.
• MkwrVÞkLk þu¾ :
– ËrhÞkR MkknMkûkuºku hk»xÙÃkrík «rík¼kËuð®Mkn Ãkkrx÷Lkk ðhËT nMíku ‘íkuLk®Mkøk Lkkuøkuo LkuþLk÷ yuzðuL[h
yuðkuzo’ 2010{kt {u¤ðLkkh MkwrVÞkLk hkufMxkh Au. MkknMk-«ð]r¥kûkuºku ykðwt ¼ÔÞ MkL{kLk {u¤ðLkkh
MkwrVÞkLk økwshkíkLkku Mkki«Úk{ yiríknkrMkf ¾u÷kze Au.
– r÷Bfk çkwf ykuV hufkuzoMk{kt MÚkkLk {u¤ðLkkh MkwrVÞkLk MkkiÚke LkkLke ðÞu yux÷u fu {kºk 17 ð»koLke ðÞu
Lkð Lkð sux÷k ËrhÞkyku íkhðkLkku yËT¼qík hufkuzoMk Ähkðu Au. MkwrVÞkLku $Âø÷þ [uLk÷ WÃkhktík
570
yhurçkÞLk Mk{wÿ, ÃkŠþÞLkøkÕV, ÃkurMkrVf ykuMkLk, yux÷kÂLxfk ykuMkLk, yurzÙÞkrxf Mke, {urzxuhurLkyLk
Mke íku{s RÂLzÞLk ykuMkLk {kºk 17 ð»koLke ðÞ{kt s íkhðkLkku hufkuzo Ähkðíkku økwshkíkLkku rðïrðÏÞkík
økkihðþk¤e ¾u÷kze Au.
• ytþw÷ fkuXkhe :
– MkqhíkLkku íkhðrhÞku íkihkf Au. ‘fku{LkðuÕÚk økuRBMk’ Lkðe rËÕne-2010 {kxu ÃkMktË ÚkLkkh ytþw÷u hk»xÙeÞ
fûkkyu rðrðÄ [uÂBÃkÞLkrþÃMk{kt ¼køk ÷RLku 2010 MkwÄe{kt 10 økkuÕz, 4 rMkÕðh yLku 6 çkúkuLÍ {uzÕMk
{u¤ðu÷ Au.
– ‘MkhËkh Ãkxu÷’ yuðkuzo {u¤ðLkkh ytþw÷u 2008{kt niËhkçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ 62{e rMkrLkÞh LkuþLk÷
yufðurxfMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt 100 {exh £e MxkR÷{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ykðe hk»xÙeÞ
fûkkyu rMkrØ {u¤ðLkkh íku AuÕ÷kt ºkeMk ð»koLkku Mkki«Úk{ ¾u÷kze çkLÞku níkku. 2005{kt ÞkuòÞu÷ ‘62{e
yuLÞwy÷ ÷kUøkuMx LkuþLk÷ ÂMð®{øk{kt 81 rf{e.Lkk íkhý{kt rMkÕðh {uz÷ çkuxh {ex hufkuzo MkkÚku
{u¤ÔÞku níkku.
• hknw÷ [kufMke :
– íkhýLkku {uz÷ rðLkh ÂMð{h Au. ykuøkMx-MkÃxuBçkh 2008{kt y{]íkMkh ¾kíku ÞkuòÞu÷ 35{e swrLkÞh
LkuþLk÷ ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt íku{ýu 200 {exh çkxh^÷kÞ{kt 2 r{rLkx yLku 23 MkufLz ykÃke
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– ykðe rMkrØ {u¤ðLkkh íku AuÕ÷k 10 ð»koLkku Mkki «Úk{ ÂMð{h çkLÞku níkku. yk WÃkhktík 100 {exh
çkxh^÷kÞ{kt Ãký ©uc «ËþoLk fhíkkt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. {kºk [kiË ð»koLke ðÞu 2008 MkwÄe{kt
íku{ýu fw÷ 11 LkuþLk÷ yLku 73 Mxux ÷uð÷Lkk {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk.
– nk÷ íkuLke ÃkkMku 2012 MkwÄe{kt fw÷ 32 LkuþLk÷ yLku 130Úke ðÄkhu - Mxux ÷uð÷Lkk {uzÕMk Au. swrLkÞh
MkhËkh Ãkxu÷ yLku hkßÞ h{íkðehLkk yuðkuzo {u¤ðLkkh hknw÷ çkxh^÷kÞLkku çkuxh ÂMð{h Au.
• Lke÷ fkuLxÙkõxh :
– íkhýûkuºku Lkðk rð¢{ku Mksoíkku íkihkf Au. {kºk çkkh ð»koLke ðÞu íku hkßÞfûkkLke økúqÃk MÃkÄko{kt [uÂBÃkÞLk
çkLÞku níkku yLku çku hufkuzo Ãký LkkUÄkÔÞk níkk. 2009{kt hkßÞfûkkLke xwLkko{uLx{kt økúqÃk [uÂBÃkÞLk ÚkRLku
[kh hufkuzo LkkUÄkÔÞk. hküeÞ fûkkyu yuf çkúkuLÍ {uz÷ Ãký SíÞku. 2010{kt LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt
Lkðk rð¢{ku LkkUÄkÔÞk.
– hküeÞ MíkhLke xwLkko{uLx{kt [kh Mkwðýo yLku yuf hsík[Lÿf {u¤ðe hkßÞLkwt Lkk{ hkuþLk fhu÷ Au.
38{e swrLkÞh LkuþLk÷ yuõðurxf [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt yuf økkuÕz yLku Ãkkt[ rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞk níkk.
– 57{e LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk{kt Mkkík ð»ko sqLkku hufzo çkúuf fhíkkt [kh økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞk níkk. 53{e
rMkrLkÞh økwshkík Mxux yuõðurxf [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ºký økkuÕz yLku çku rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞk níkk.
 571
• ®[íkLk Ãkxu÷ :
– sÞËeÃk®MknS yLku MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzo {u¤ðLkkh. íkuyku 1999{kt ðkuxh Ãkku÷kuLke RÂLzÞLk xe{Lkk
fuÃxLk hÌkk níkk. 1995{kt [kuhðkz-ðuhkð¤ ËrhÞkR íkhý MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷, 1994{kt Rxk÷e
¾kíku ðÕzo ÷kUøk rzMxLMk ÂMð®{øk, 1996{kt fkurhÞk ¾kíku, 2001{kt Þw.yuMk.yu.{kt ÞkuòÞu÷ rðrðÄ
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ¼køk ÷eÄku níkku. LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk{kt Ãký ©uc «ËþoLk fheLku Mkwðýo{Þ Ëu¾kð
fÞkuo níkku.
• f{÷uþ Lkkýkðxe :
– f{÷uþ Lkkýkðxe yux÷u ©uc íkihkf, ©uc {køkoËþof yLku ©uc ykÞkusf, MÃkÄko Mkt[k÷f yrÄfkhe.
1968Úke 73 MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk. 1968Úke 83 MkwÄe rMkrLkÞh LkuþLk÷ yuõðurxf [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
økwshkíkLkwt «ríkrLkrÄíð. 1969Úke 72 MkwÄe økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt økkuÕz {uz÷; 1973-75{kt ¼khík,
©e÷tfk yLku çkktø÷kËuþ ðå[uLke rºkfkuýeÞ ðkuxh Ãkku÷ku MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷; 1977{kt ¼khíkeÞ ðkuxh
Ãkku÷ku xe{Lkk fuÃxLk 1978{kt ÷tzLk yLku Rxk÷e ¾kíku ÷kUøk rzMxLMk ÂMð®{øk{kt ¼køk ÷eÄku.
– 2004Úke {kMxh ÂMðr{tøk [uÂBÃkÞLkþÃk{kt Mkwðýo{Þ «ËþoLk. hk»xÙeÞ, yktíkhhk»xÙeÞ yurþÞLk økuRBMk,
fku{LkðuÕÚk, yk£kuyurþÞLk, ðÕzo ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk, VeLkk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt huVheÚke xfTrLkf÷
zkÞhufxh MkwÄe Mkuðk ykÃke hÌkk Au. íku{Lkk {køkoËþoLk nuX¤ íkiÞkh ÚkÞu÷ MkUfzku íkhðiÞkyku rðï{kt
økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhe hÌkk Au.
• y[oLkk Ãkxu÷ :
– sÞËeÃk®MknS yLku yuf÷ÔÞ yuðkuzo {u¤ðLkkh y[oLkk Ãkxu÷u 1988{kt ÂMðxTÍ÷uoLz ¾kíku ÷kUøk rzMxLMk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt «Úk{ MÚkkLk {u¤ðe r÷Bfkçkwf ykuV hufkuzoT{kt MÚkkLk {u¤ÔÞwt.
– 1989{kt rËÕne ¾kíku yku÷ RÂLzÞk Mfw÷ økuRBMk{kt hufkuzo MkkÚku ºký økkuÕz, 1991{kt [kuhðkzÚke
ðuhkð¤ ËrhÞkR íkhý{kt økkuÕz {uz÷, fku÷tçkku ¾kíku ÞkuòÞu÷ MkkWÚk yuþÞLk økRBMk{kt çkúkuLÍ {uz÷
{u¤ÔÞk níkk.
• VhLkkÍ yuÂLsrLkÞh :
– MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzoÚke MkL{krLkík, VhLkkÍ 1986Úke 1989 MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLk, 1985{kt ðÕzo ðkuxh
Ãkku÷ku{kt RÂLzÞk xe{Lkk «Úk{ økku÷feÃkh íkhefu ÃkMktËøke ÃkkBÞkt níkk.
• yLkwò ½ku»k :
– sÞËeÃk®MknS yuðkuzo {u¤ðLkkh íku ÂM«tøkçkkuzo zkR®ðøkLke økkuÕzLk øk÷o níke. 1985{kt yurþÞLk yus
økúqÃk{kt ÂM«tøkçkkuzo{kt økkuÕz {uz÷, 1989 rºkÃkwhk ¾kíku LkuþLk÷ ®M«øk çkkuzo{kt økkuÕz {uz÷, 1990{kt
{wtçkR ¾kíku ®M«økçkkuzo{kt økkuÕz y™u nkRçkkuzo{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞk níkk.
572
• yrLkþk þkn :
– sÞËeÃk®MknS íkÚkk MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzo {u¤ðLkkh yrLkþk 1993Úke 1996 MkwÄe økwshkík Mxux
ykuÃkLk rð¼køk{kt [uÂBÃkÞLk hne níke. [kuhðkzÚke ðuhkð¤ 16 Lkkuxef÷ {kR÷Lkwt ytíkh Mkíkík ºký
ð¾ík økkuÕz {uz÷Lke nurxÙfÚke Ãkqýo fÞwO níkwt. {wtçkR ¾kíku ÞkuòÞu÷ þkuxo rzMxLMk{kt «Úk{ MÚkkLk MkkÚku
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– 2000Lkk ð»ko{kt íkkRðkLk{kt ÞkuòÞu÷ 14{e yurþÞk ÃkurMkrVf ÂMð®{øk yuLz zkR®ðøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
200 {exh çkxh^÷kÞ{kt [kuÚkwt y™u 400 {exh RÂLzrðzâwy÷ {uz÷{kt Ãkkt[{wt MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
1999 yLku 2000{kt yrLkþkyu [kh Lkðk rð¢{ku MÚkkÃkðk MkkÚku økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt [uÂBÃkÞLkLkwt
rçkÁË {u¤ÔÞwt níkwt.
• Ãkrhíkk Ãkkhu¾ :
– yuf÷ÔÞ yuðkuzoÚke MkL{krLkík Ãkrhíkk ¾hu¾h s÷Ãkhe Au. økkuÕzLk øk÷oÚke rðÏÞkík Ãkrhíkkyu 2003{kt
niËhkçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yk£kuyurþÞLk økuRBMk’{kt 4 x200 {exh £e MxkR÷ he÷u{kt økkuÕz {uz÷,
2004{kt RM÷k{kçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘MkkWÚk yurþÞLk økuRBMk’{kt çku økkuÕz {uz÷, 2006{kt fku÷tçkku
¾kíku 4 x100 {exh £e MxkR÷ íkÚkk 4 x100 {exh r{z÷u he÷u{kt Lkðk yktf MkkÚku çku økkuÕz {uz÷,
Mfq÷ økuRBMk yLku Mxux ÷uð÷u Ãký-yLkuf økkuÕz {uz÷ {u¤ðLkkh Ãkrhíkk økkuÕzLk rVþ hne Au.
• fkLk÷ þkn :
– MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzoÚke MkL{krLkík yu ËrhÞkLke zkuÂÕVLk Au. [kuhðkzÚke ðuhkð¤ 16 Lkkuxef÷ {kR÷
íkhý MÃkÄko{kt Lkðk hufkuzo MkkÚku økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ¢kuyurþÞk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘ðÕzo ÷kUøk
rzMxLMk ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk’Lke MkkiÚke LkkLke ðÞLke ÂMð{h íkhefu «Úk{ LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk yLku
yku÷ RÂLzÞk rð{uLMk{kt økkuÕz {uzÕMk {u¤ðu÷k Au.
– rzMkuBçkh-2002{kt ÃkqLkk ¾kíku 48{k hk»xÙeÞ þk¤k h{íkkuíMkð{kt 3 fktMÞ[tÿf òLÞwykhe 2003{kt
økktÄeLkøkh ¾kíku 32{ku yr¾÷ ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ {rn÷k {nkuíMkð yuf økkuÕz-rMkÕðh yLku çkúkuLÍ
{uz÷ {u¤ÔÞk níkk.
• ðtrËíkk ÄkrhÞk÷ :
– MkhËkh Ãkxu÷ yLku h{íkðeh yuðkuzo {u¤ðLkkh çkxhV÷kÞ ÂMð{h Au. sqLk 2009{kt sÞÃkwh ¾kíku
ÞkuòÞu÷ 36{e swrLkÞh LkuþLk÷ ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ©uc Ëu¾kð fhíkkt çku økkuÕz, yuf rMkÕðh
yLku çku çkúkuLÍ MkkÚku fw÷ Ãkkt[ {uzÕMk SíÞk níkk. yk ©uc Ëu¾kð MkkÚku íkuLke ÃkMktËøke rVLkk ðÕzo
[uÂBÃkÞLkrþÃk yLku Aêe yurþÞLk yuRs økúqÃk ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk {kxu ÚkR níke.
– 2007{kt RM÷k{kçkkË ¾kíku «Úk{ MkkWÚk yurþÞLk økuRBMkLkk yLzh-14{kt yuf økkuÕz yLku rMkÕðh
{uz÷ {u¤ÔÞk níkk. òLÞwykhe, 2007{kt økkuðk ¾kíku Mfq÷ økuRBMk{kt ºký økkuÕz {uz÷ {u¤ðe nuxÙef
MkSo níke sqLk, 2007{kt økkuðk ¾kíku 24{e MkçkswrLkÞh LkuþLk÷{kt çku økkuÕz, yuf çkúkuLÍ {uz÷ SíÞk
níkk. 53{e yLku 54{e LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt hufkuzo MkkÚku økkuÕzLk nurxÙf LkkUÄkðe níke.
 573
• økeíkktsr÷ Ãkktzu :
– ÂMð®{øk Ãkw÷Lke çkuf MxÙkuf yLku £e MxkR÷Lke hufkuzo øk÷o Au. 2008Úke 12 MkwÄe Mkíkík [kh ð»ko MkwÄe
çkuMx ÂMð{hLkku yuðkuzo hkßÞfûkkyu {u¤ðLkkh økeíkkstr÷ yur«÷, 2012{kt niËhkçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷
LkuþLk÷ VuzhuþLk fÃk{kt MkkiÚke LkkLke ðÞLke íkihkf íkhefu MkL{krLkík ÚkR níke. yux÷wt s Lkrn, Ãký
200 {exh çkuf MxÙkuf{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ðe MkkiLku ykùÞo[rfík fhe ËeÄk níkk.
– LkðuBçkh, 2011{kt ÞkuòÞu÷ 57{e LkuþLk÷ Mfq÷ ÂMð®{øk [uÂBÃkÞLkrþÃk - ytzh-14{kt 100 {e. £e
MxkR÷ MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ðLkkhe yuf{kºk økwshkíke-íkihkf níke ßÞkhu 200 {e. £e MxkR÷{kt
rMkÕðh {uz÷ yLku 200 {exh RÂLzrðzâwy÷ {uz÷, 4 x100 {e. £e MxkR÷ he÷u{kt, íku{s 4 x100
{exh r{z÷u he÷u{kt çkúkuLÍ {uz÷ SíÞk níkk. MðŠý{T ¾u÷ {nkfwt¼-2011{kt økeíkktsr÷yu ytzh-
16{kt çkuMx ÂMð{h yuðkuzo {u¤ÔÞku níkku.
• Mfu®xøk :
– Lk{Lk Ãkkhu¾, ðuýw fÃkkMke, MkÃkLkk ËuMkkR, ÂM{íkk þuX, þeík÷ ðMkwtÄhk, [ktËLke Ãkxðk, þeík÷ Ãktzâk,
rfhý ßÞkuíkfkih, Ëw÷khe Ãkhe¾, Mkkir{÷ Ãkxu÷, yk&™k ¼kW, ykhkune ËuMkkR, {irÚk÷e Ãkhe¾, Ãkqò
hkXkuz, neh Ãkxu÷, Ëuðktþe Ë÷k÷, ÃkqsLk Ãkxu÷, hknw÷ hkýk.
• Lk{Lk Ãkkhu¾ :
– Mfu®xøkLke ËwrLkÞk{kt ¼khík yLku økwshkíkLkwt Lkk{ Mkki «Úk{ðkh hkuþLk fhLkkh Lk{Lk Ãkkhu¾u 1986{kt
òÃkkLkLkk ykufkðk þnuh{kt ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞLk [uÂBÃkÞLkrþÃk’ {kt yu¾ Lknª Ãký ºký-ºký Mkwðýo[tÿfku
{u¤ðeLku Lkðku RríknkMk yk÷uÏÞku níkku.
– yk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ¼khíku «Úk{ ðkh ¼køk ÷eÄku níkku. su{kt 19 ð»koLkk yk økwßsw ÞwðkLku yËT¼qík
«ËþoLk fhíkkt çkuMx MfuxMko Lkku yuðkuzo {u¤ÔÞku níkku.
• MkÃkLkk ËuMkkR :
– MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzoÚke MkL{krLkík MkÃkLkk ykŠxÂMxf Mfu®xøkLke r«LMkuMk hne Au. ykŠxÂMxf Mfu®xøk{kt
ykX-ykX ð»ko MkwÄe LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk hnuðkLkwt økkihð Ähkðíke MkÃkLkk yu Mk{Þu ‘Mfu®xøk-çkuçke’,‘Mfu®xøk-
zku÷’ Úke MkwrðÏÞkík níke.
– 1986{kt Lk{Lk Ãkkhu¾ MkkÚku òÃkkLk{kt íkuýu Ãký ©uc «ËþoLk fhe økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt.
MkÃkLkkS ykŠxÂMxf Mfu®xøkLke ‘zÙe{ øk÷o’ níke. nk÷ íku yktíkhhk»xÙeÞ ss Au.
• ÂM{íkk þuX :
– MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzoÚke MkL{krLkík ÂM{íkk þuX 1978Úke 1981 MkwÄe ‘Mkwðýo Ãkhe’ hÌkk níkk. ‘Mfu®xøk
õðeLk’Lkwt {kLkðtíkw rçkÁË {u¤ðLkkh ÂM{íkkSyu 1978{kt 7{e yr¾÷ ¼khíkeÞ ykuÃkLk hku÷ Mfu®xøk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt [uÂBÃkÞLkLkwt rçkÁË {u¤ÔÞwt níkwt. íkku 1979{kt 21{e hk»xÙeÞ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt rMkrLkÞh
rð¼køk{kt ‘õðeLk ykuV rVøkh Mfu®xøk’Lkwt økkihðþk¤e rçkÁË {u¤ÔÞwt níkwt.
574
– ykX{e yr¾÷ ¼khíkeÞ ykuÃkLk hku÷h Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt íkku ©uc MfuxhLkku yuðkuzo {u¤ÔÞku
níkku. 1981 MkwÄe{kt 27 Mkwðýo, 11 hsík yLku 1 fktMÞ MkkÚku fw÷ 39 [tÿfku {u¤ÔÞk níkk. 1994Úke
íkuyku fku®[økLkwt fkÞo fhu Au.
• þeík÷ ðMkwtÄhk :
– MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzoÚke MkL{krLkík þeík÷ Mfu®xøkLke økkuÕzLk øk÷o hne Au. 1990{kt ÞkuòÞu÷ 28{e
hk»xÙeÞ hku÷h Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt þeík÷u ykŠxÂMxf yLku MÃkez yu{ çktLku [uÂBÃkÞLkrþÃk Ãkkt[-
Ãkkt[ Mkwðýo[tÿfku {u¤ðeLku Síke ÷eÄe níke.
– yu ð»kuo s íku ‘ykŠxÂMxf õðeLk ykuV RÂLzÞk’ ònuh ÚkR níke. þeík÷ 1987Úke Mkíkík hk»xÙeÞ
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãkkt[-Ãkkt[ [tÿfku Síkíke hne yLku þku-fuRMkLke þku¼k ðÄkhíke hne níke.
– 1986{kt þeík÷u Mkíkík 60 f÷kf Mfu®xøk fheLku yuf Lkðe rMkrØ {u¤ðe níke. 1983{kt rMkrxÍLk
fkWÂLMk÷ îkhk ÞkuòÞu÷ 42 rf.{e.Lkk ‘hku÷hÚkkuLk’ MÃkÄko{kt «Úk{ ykðe níke. Mfu®xøk{kt 150Úke ðÄw
Mkwðýo[tÿfku {u¤ðeLku íku økkuÕzLk MfuxMko çkLke níke.
• [ktËLke Ãkxðk :
– sÞËeÃk®MknS çkkhiÞk yuðkuzoÚke MkL{krLkík íku ykŠxÂMxf hku÷h Mfu®xøkLke Ãkhe níke. Mfq÷ ykuV
ykŠfxufLke rðãkŠÚkLke [ktËLke Ãkxðkyu 1995{kt òÃkkLk{kt LkkøkkuÞk ¾kíku ÞkuòÞu÷ Aêe yurþÞLk
hku÷h Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ykŠxÂMxf hku÷h MÃkÄko{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– 1983{kt [tzeøkZ ¾kíku ÞkuòÞu÷ 23{e LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Mkki«Úk{ ðkh çku rMkÕðh {uzÕMk
{u¤ÔÞk níkk. 1984{kt {Mkqhe ¾kíku ÞkuòÞu÷ 13{e yku÷ RÂLzÞk ykuÃkLk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt A-A
økkuÕz {uz÷ {u¤ðe yiríknkrMkf rMkrØ {u¤ðe níke.
– 1984Úke 1988 MkwÄe hknw÷ hkýk MkkÚku ÃkuhMfu®xøk{kt Mkíkík LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk hne níke.
• ykhkune ËuMkkR :
– Mfu®xøk Ãkhe ykhkune 1993{kt rºkðuLÿ{T ¾kíku ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt £e Mfu®xøk{kt [uÂBÃkÞLk
çkLke níke. hk»xÙeÞ Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Mkíkík ©uc «ËþoLk fhe ‘ykuðh yku÷ ykŠxÂMxf Mfu®xøk
[uÂBÃkÞLkrþÃk’Lkku yuðkuzo [kh-[kh ð¾ík {u¤ÔÞku níkku (1994Úke 1997)
• Ãkqò hkXkuz :
– hksfkuxLke yktíkhhk»xÙeÞ Mfu®xøkLke ¾u÷kze hne Au. fkhøke÷{kt þneËe ðnkuhLkkh y{h sðkLkku {kxu
Mfu®xøk WÃkh Ëuþ-¼ÂõíkLkkt økeíkku økkRLku MkirLkfku {kxu Vtz yufXwt fÞwO níkwt. Mktøkeíkûkuºku rðÏÞkík {nuLÿ
fÃkqhLkk nMíku ¾kMk rðrþü ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh Ãkqò Mktøkeík yLku Mfu®xøkLke økkuÕzLk øk÷o hne Au.
– MktøkeíkLke ÄqLk Ãkh {Lk{kunf f÷kí{f Mfu®xøk «ËþoLk îkhk RLkËkuh ¾kíku Mki÷kLkk {nkhkò ©e
rð¢{®Mkn íkÚkk {nkhkýe ©e{íke [tÿkËuðeLku ¾wþ fhe Ëuíkkt rðþu»k ÃkwhMfkh {u¤ÔÞku níkku. ðuýwçknuLk
hkýkLkk {køkoËþoLk nuX¤ íkiÞkh ÚkÞu÷ Ãkqòyu 1996{kt ÃkríkÞk÷k ¾kíku 34{e MkçkswrLkÞh, swrLkÞh
 575
LkuþLk÷ hku÷h Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt çku økkuÕz {uz÷ £e MxkR÷ yLku rVøkh Mfu®xøk{kt {u¤ÔÞk níkk.
1997{kt ÃkqLkk ¾kíku 1998{kt rðþk¾kÃkèLk{T ¾kíku økkuÕz {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk.
• neh Ãkxu÷ :
– MkhËkh Ãkxu÷, yuf÷ÔÞ yuðkuzoMk yLku hkßÞ MkhfkhLkk rðrþü yuðkuzoMk {u¤ðLkkh neh Mfu®xøk
h{íkLke r«LMkuMk hne Au. hku÷h Mfu®xøkLke íkku rnhkuRLk hne Au.
– {u,2005{kt Ërûký fkurhÞkLkk rsykuLsw ¾kíku ÞkuòÞu÷ 11{e yurþÞLk hku÷h Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃkLke
5000 {exh he÷u huMk MÃkÄko{kt çkúkuLÍ {uz÷, 2001{kt íkkRðkLk ¾kíku ÞkuòÞu÷ Lkð{e yurþÞLk hku÷h
Mfu®xøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãký çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. íku 1994Úke ËMk ð»ko Ëhr{ÞkLk ykX ð¾ík
Mxux y™u Ãkkt[ ð¾ík LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk hne níke.
– økkihð ÃkwÁ»kkÚko yuðkuzo {u¤ðLkkh neh Ãkxu÷u niËhkçkkË - rðþk¾kÃkèLk{T ¾kíku ÞkuòÞu÷ 32{e LkuþLk÷
økuRBMk{kt çku økkuÕz yLku yuf rMkÕðh {uzÕMk {u¤ðeLku LkuþLk÷ {uz÷ xu÷e{kt økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk
fÞwO níkwt. yux÷wt s Lkrn, Ãký RríknkMkLkwt yuf Lkðwt «fhý yk÷uÏÞwt níkwt.
– íku Mfu®xøkLkwt neh hne Au. nehu yíÞkh MkwÄe{kt fw÷ 43 økkuÕz, 24 rMkÕðh yLku 9 çkúkuLÍ {uzÕMk {u¤ÔÞk
Au. íkuýu hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhu÷ Au.
• xurLkMk :
– {Lke»kk {nuíkk, Lkíkkþk òu»ke, frh~{k Ãkxu÷, W{tøk [œk, Lkerfíkk ¼khîks, rLkÞrík þuèe, ytrfíkk
hiLkk, Ãkqò Ãkhe¾, ËurðLËh®Mk½ ¼wMkkhe, ËeÃkk [¢ðíkeo, yLkkrníkk søkríkykLke, yuþk Mkt½ðe, Mkqhs
ËuMkkR, ðirËf {wLþk, Mk{eÃk {nuíkk, Lkkuðk Ãkxu÷.
• {Lke»kk {nuíkk :
– xurLkMk{kt hk»xÙeÞ fûkeyu økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhLkkh Mkki «Úk{ {rn÷k ¾u÷kze çkLkðkLkwt økkihð
Ähkðu Au. 1989-90{kt hk»xÙeÞ fûkkyu «Úk{ ¢{ktf Ähkðíke {Lke»kk 1985Úke 1990 MkwÄe Mkíkík Mxux
[uÂBÃkÞLk hne níke.
– yktíkhhk»xÙeÞûkuºku 1991{kt íkuýu rÍBçkkçðu, ÍkÂBçkÞk, fuLÞk, [uÂBÃkÞLkrþÃk Síke níke ßÞkhu
RLzkuLkurþÞk{kt õðkxoh VkRLk÷ swrLkÞh ykuMxÙur÷ÞLk ykuÃkLk-1992{kt «Úk{ hkWLz MkwÄe swrLkÞh
rðBçkÕzLk yLku Þw.yuMk.ykuÃkLk{kt Ãký «Úk{ çku hkWLz MkwÄe h{e økwshkíkLkwt Lkk{ økúkLzM÷u{ xwLkko{uLx{kt
¼køk ÷RLku hkuþLk fÞwO níkwt.
• frh~{k Ãkxu÷ :
– xurLkMk{kt ÃkkuíkkLkku frh~{k ËþkoðeLku økwshkíkLkwt Lkk{ hk»xÙeÞ ûkuºku økwtsíkwt fÞwO níkwt. 1995{kt ÃkxLkk ¾kíku
ÞkuòÞu÷ Mkçk-swrLkÞh LkuþLk÷ ÷kuLk xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt- økÕMko zçkÕMk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku
níkku.
576
– yu s ð»kuo íkuýu økwshkík Mxux {ush huÂLf{ xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk ytzh-14Lkku r¾íkkçk Ãký {u¤ÔÞku
níkku. yk WÃkhktík yLkuf hk»xÙeÞ MÃkÄko{kt frh~{k ËþkoÔÞku níkku.
• ËeÃkk [¢ðíkeo :
– MkhËkh Ãkxu÷ (swrLkÞh) yuðkuzoÚke MkL{kLkeík ËeÃkkyu 1999{kt RLzkuLkurþÞkLkk ÃkkxLkøkh sfkíkko{kt
ÞkuòÞu÷ ‘«Úk{ yurþÞLk Mfq÷ økuRBMk’{kt ytzh-18{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 1996Úke 2003
MkwÄe Mkíkík ytzh-14 yLku 16{kt Mxux [uÂBÃkÞLk hne níke.
– 2003{kt ÞkuòÞu÷ 28{e LkuþLk÷ VuÂMxð÷ Vkuh ðw{LMk{kt Mkðo©uc Ëu¾kð fheLku ÔÞÂõíkøkík íku{s xe{
MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞk níkk. ßÞkhu 48{e LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk{kt Ãký yLzh-19{kt ÔÞÂõík
íku{s xe{ MÃkÄko{kt rMkÕðh {zÕMk {u¤ÔÞk níkk. fwr[Ãkwze Lkkxâ{kt Ãkkhtøkík xurLkMkLke ©uc ¾u÷kze.
• yLkkrníkk søkríkÞkLke :
– hkßÞ h{íkðeh yLku Aêku Ãkwhw»kkÚko økkihð suðk yuðkuzoÚke MkL{krLkík yLkkrníkkyu 2006{kt LkkRSrhÞk
¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘ðuMx ykr£fk swrLkÞMko MkŠfx’ xwLkko{uLxLkk zçkÕMk{kt ykRxeyuVLkwt xkRx÷ {u¤ÔÞwt
níkwt.
– yk Ãknu÷k 2005{kt ÞwøkkLzk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘RMx ykr£fk, swrLkÞMko MkŠfx’ xwLkko{uLxLkk zçkÕMk{kt
Ãký Mkki «Úk{ yktíkhhk»xÙeÞ xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt. 48{k LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMkLkk ytzh-14{kt rMkÕðh
yLku çkúkuLÍ, 49{k LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMkLkk ytzh-17{kt økkuÕz yLku çkúkuLÍ, 50{k LkuþLk÷ Mfw÷
økuRBMkLkk ytzh-17{kt çkúkuLÍ yLku 51{e LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ðe Ròhkþkne
MÚkkÃke níke. 2004{kt yu.Mke.xe.yuV. ykuÃkLk yku÷ RÂLzÞk hu®Lføk xu÷uLx rMkheÍ{kt ytzh-18{kt
íku{ýu xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt.
• yuþk Mkt½ðe :
– sÞËeÃk®MknS yuðkuzoÚke MkL{krLkík yuþk xurLkMkLke [uÂBÃkÞLk ¾u÷kze hne Au. LkðuBçkh-rzMkuBçkh
2001{kt sÞÃkwh ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yku÷ RÂLzÞk xurLkMk yuMkkurMkÞuþLk swrLkÞh hu®Lføk xwLkko{uLx’ Lkk
ykuÃkLk LkuþLku÷ fuxuøkhe{kt ytzh-14 yLku 16 rð¼køkku{kt çkuðze rMkrØ {u¤ðe níke.
– òLÞwykhe 2003{kt ÞkuòÞu÷k 28{e rð{uLMk LkuþLk÷ MÃkkuxoTMk VuÂMxð÷Lkk xurLkMk ELðuLx{kt çku økkuÕz
{uz÷ {u¤ÔÞk níkk. 2003Lke LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk [uÂBÃkÞLkrþÃkLkk ytzh-19Lkk rð¼køk{kt rMkÕðh
{uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
• ytrfík hiLkk :
– 2001{kt ykuÃkLk swrLkÞh LkuþLk÷ xurLkMk xwLkko{uLx{kt ©uc Ëu¾kð fhíkkt ‘MkŠxrVfux ykuV {urhx’
{u¤ÔÞwt níkwt. íku 2000Lkk ð»ko{kt ytzh-8Lke Mxux [uÂBÃkÞLk hne níke.
 577
• Lkkuðk Ãkxu÷ :
– íku xurLkMk søkíkLke 2007Lke ytzh-14Lkk rð¼køkLke RÂLzÞk Lktçkh ðLk yLku ytzh-16Lkk rð¼køk{kt
RÂLzÞk Lktçkh Úkzo hne Au. ykuøkMx-2006{kt çkUøkk÷whw ¾kíku ÞkuòÞu÷ yu.ykR.xe.yu. MkwÃkh rMkheÍ{kt
ytzh-14Lkk rð¼køk{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– rzMkuBçkh, 2005{kt ÞkuòÞu÷ 51{e LkuþLk÷ Mfw÷ økuRBMk{kt økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 52{e yLku
53{e LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt Ãký økkuÕz {uz÷ {u¤ðeLku økkuÕzLk nuxÙef LkkUÄkðe níke. ðÕzo swrLkÞh
[uÂBÃkÞLkrþÃk {kxu ÃkMktË ÚkÞu÷ Lkkuðk xurLkMkLke økkuÕzLk øk÷o hne Au.
• W{tøk [œk :
– 1995Úke xurLkMk fkuxo øksððkLkwt þY fÞwO níkwt íku yksu Ãký - y{urhfk{kt xurLkMkLkk fku[ íkhefu fkÞohík
Au. ytzh-14Lke fuxuøkhe{kt LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt çkúkuLÍ {uz÷, LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ytzh-
19{kt Ãktòçk Mkk{u 2-1Úke rðsÞ {u¤ðe økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 1993{kt íkku íku xurLkMkLkku nehku hÌkku
níkku. RÂLzÞkLkk xkuÃk xuLk{kt íku MkuðLÚk ¢{u hÌkku níkku.
• ËurðLËh®Mkøk ¼wMkkhe :
– yuf÷ÔÞ yuðkuzoÚke MkL{krLkík ËuðLËh®Mkøk ¼khíkLkk xurLkMk RríknkMkLkku «Úk{ yuðku ¾u÷kze hÌkku fu
su ykR.xe.yuV. ðÕzo xe{ {kxu ÃkMktË ÚkÞku Au. 1999{kt yurþÞkLkk ytzh-14{kt Lktçkh ðLk ¾u÷kze
ònuh ÚkÞku níkku. íkuýu fku÷tçkku ¾kíku yuf økkuÕz, çku rMkÕðh, çkUøkfkuf ¾kíku yuf økkuÕz - yuf rMkÕðh
{uz÷ {u¤ðe ©uc Ëu¾kð fÞkuo níkku.
– 1997-98{kt øðkr÷Þh yLku sÞÃkwh ¾kíku ÍkuLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk {u¤ðe níke. 1998{kt [uÒkkR ¾kíku
LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt hLkMkoyÃk hÌkku níkku. íku ytzh-10, 12, 14 yLku 16{kt Mkíkík [uÂBÃkÞLk hÌkku
níkku. hk»xÙeÞ-yktíkhhk»xÙeÞ fûkkyu Ãký økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt. nk÷ íku xurLkMk yufuzu{e
RÂLMkxxâqx [÷kðu Au.
• Mkqhs ËuMkkR :
– yu xurLkMk fkuxo WÃkh Qøkíkk Mkqhs suðku íkusMðe ¾u÷kze hÌkku Au. sqLk, 2004{kt yku÷ RÂLzÞk xurLkMk
yuMkkurMkÞuþLk îkhk yuMk.xe.yuV. MÃkÄko ÞkuòR níke su{kt yk íkuh ð»koLkk Mkqhsu ytzh-14Lkk rð¼køk{kt
®MkøkÕMkLkwt xkRx÷ SíÞwt níkwt.
– 2003{kt Mkqhsu ðzkuËhk ¾kíku økwshkík Mxux hu®Lføk ykuÃkLk xurLkMk xwLkko{uLx ytzh-12Lkwt xkRx÷ SíÞwt
níkwt. yLku Mkqhík ¾kíku ÞkuòÞu÷ 49{e yku÷ RÂLzÞk LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt rMkÕðh {uz÷ ytzh-
14{kt {u¤ÔÞku níkku. 2004{kt {wtçkR ¾kíku ÞkuòÞu÷ yku÷ RÂLzÞk xu÷uLx rMkheÍ ykuÃkLk swrLkÞh
xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ytzh-14{kt ®MkøkÕMk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. nðu yu xe Ãke xwLkko{uLx
h{e hÌkku Au.
578
• ðirËf {wLþk :
– íkuýu hk»xÙeÞ fûkkyu xurLkMk{kt zçkÕMkLke RðuLx{kt Mkíkík Lkð ð¾ík xkRx÷ SíkeLku RríknkMk{kt yuf
Lkðwt s «fhý yk÷uÏÞwt níkwt. yur«÷, 2006{kt økwhøkkOð ¾kíku yku÷ RÂLzÞk RLxhMxux xurLkMk{kt íkÚkk
rzMkuBçkh{kt y{ËkðkË ¾kíku 52{e LkuþLk÷ Mfq÷ økuRBMk{kt økkuÕz {uz÷ SíkðkLke rMkrØ LkkUÄkðe níke.
– yu s ð»kuo [uÒkkR{kt ÞkuòÞu÷e yurzËkMk hk»xÙeÞ xurLkMk MÃkÄko{kt ®MkøkÕMkLkku r¾íkkçk SíÞku níkku.
yurþÞLk hu®Lføk xurLkMk ©uýe{kt çkUøkfkuf, çkunrhLk yLku {wtçkR ¾kíku ÞkuòÞu÷e ©uýeLke zçkÕMk MÃkÄko{kt
xkRxÕMk SíÞkt níkk. 2008{kt ÃkkrfMíkkLk{kt RM÷k{kçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘ykR.xe.yuV.’ xurLkMk
xwLkko{uLx{kt ¼køk ÷uíkkt íku{ýu ®MkøkÕMk íku{s zçkÕMk{kt ©uc «ËþoLk fheLku çkuðze rMkrØ {u¤ðe níke.
– 2009{kt ykuMxÙur÷ÞLk ykuÃkLk yLku rðBçkÕzLk xurLkMkLke swrLkÞh xwLkko{uLx h{ðk {kxu ÷kÞfkík {u¤ðe
níke. su Ãký yuf yiríknkrMkf MkV¤íkk çkLke níke.
• Þkuøkuþ þkn :
– íkuyku {kMxMko yLku ðuxhLMk xurLkMkLkk Mxkh Ã÷uÞh hÌkk Au. 2009{kt ËwçkR ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘ËwçkR
ykuÃkLk rMkrLkÞh xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt 20 ËuþkuLkk 70Úke ðÄw rMkrLkÞh ¾u÷kzeykuyu ¼køk ÷eÄku
níkku yLku íku{kt íku{ýu ©uc «ËþoLk fhíkkt-xkRx÷ SíkðkLke rMkrØ {u¤ðe níke. Ãkt[kðLk ð»koLke ðÞ
Ähkðíkk íkuykuyu 16Úke ðÄw RLxhLkuþLk÷ xwLkko{uLxTMk{kt xkRx÷ SíÞkt Au.
– 2004{kt ÃkkrfMíkkLk{kt fhkt[e ¾kíku ykR.xe.yuV-45 Ã÷Mk rð¼køk{kt xkRx÷ {u¤ÔÞwt níkwt. ÚkkR÷uLz{kt
çkUøkfkuf ¾kíku ÞkuòÞu÷ ðuxhLMk yurþÞLk ykuÃkLk rMkrLkÞMko xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt íku{ýu Mkðo©uc
Ëu¾kð fhíkkt xkRx÷ SíkeLku ðuxhLMkLkk RríknkMk{kt yuf Lkðwt MkV¤íkkLkwt «fhý yk÷uÏÞwt Au.
• Äehs nk÷kýe :
– nk÷ MkkX ð»ko WÃkhLkk Au yLku fku[ Au. Ãký 1959 {kt íkuyku ykuÃkLk Ík÷kðkz xurLkMk xwLkko{uLx
[uÂBÃkÞLk çkLÞk níkk. 1962 yLku 63{kt ykuÃkLk Mkkihk»xÙ xurLkMk [uÂBÃkÞLk 1962 yLku 1964 Úke 1968
Ëhr{ÞkLk økwshkík ÞwrLkðŠMkxe xurLkMk [uÂBÃkÞLk, 1966-67{kt yku÷ RÂLzÞk RLxh-ÞwrLkðŠMkxe xurLkMk{kt
WÃkrðsuíkk hneLku RríknkMk yk÷uÏÞku níkku. 1991-92, 1997-98 Mxux xurLkMk ðuxhLk [uÂBÃkÞLk hÌkk
níkk. nðu íkuyku rðrðÄ MktMÚkkyku{kt {køkoËþoLk ykÃke hÌkk Au.
• xuçk÷xurLkMk :
– f{÷uþ {nuíkk, {÷Þ X¬h, Lkehs ykuf, ÃkrÚkf {nuíkk, Mkwfuíkw ÔÞkMk, ðiËune ykuf, ò{ çknuLkku,
«MkÒkk Ëkuþe, {Lke»kkçkk hkýk, MkkuLk÷ òuþe, ð»kko Mkku÷tfe, MkÃkLkk þ{ko, MxuVe økkuBMk, rs¿kuþ
sÞMðk÷, fÕÃkuþ X¬h, rûkríkþ Ãkwhkurník, rËÔÞk økkurn÷, nh{eík ËuMkkR.
• f{÷uþ {nuíkk :
– yswoLk yuðkuzo, rþð AºkÃkrík yuðkuzo, Vuh Ã÷u xÙkuVeÚke MkL{krLkík íkuyku 1982Úke 1994Lkk ð»kkuo
Ëhr{ÞkLk ykX ð»ko - ykX ð¾ík LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk ÚkðkLkku hufkuzo Ähkðu Au. yk WÃkhktík ºký ð¾ík
 579
LkuþLk÷ hLkMkoLkk r¾íkkçk Ãký {u¤ÔÞk níkk. 1981 yLku 1983{kt ÃkuLxkøÞw÷h fLxÙeÍ{kt [uÂBÃkÞLk,
1990 MkkV økuRBMk [uÂBÃkÞLk, 1992{kt ðÕzo çkUf [uÂBÃkÞLkLkk xkRx÷ íku{ýu {u¤ÔÞk níkk.
– íkuykuyu 1982 yLku 86{kt yurþÞLk økuRBMk, 1988 yLku 92{kt ykur÷ÂBÃkõMk{kt Ãký ¼køk ÷eÄku níkku.
íku{ýu 13 {uz÷ MkkV økuRBMk{kt, 8 {uz÷ fku{LkðuÕÚk [uÂBÃkÞLkrþÃMk{kt, 6 {uz÷ ðÕzo çkUf [uÂBÃkÞLMk{kt,
10 {uz÷ ÃkuLxkøÞw÷h RLxhLkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃMk{kt {u¤ÔÞk níkk. 1982Úke 86, 88, 89 yLku
90Lkk ð»kkuo{kt íkuyku ¼khíkeÞ xuçk÷xurLkMk xe{Lkk fuÃxLk níkk. 1998Úke íkuyku LkuþLk÷ fku[-yrÄfkhe
íkhefu fkÞohík hÌkk Au.
• {÷Þ X¬h :
– y{ËkðkËLkk yktíkhhk»xÙeÞ xuçk÷xurLkMk ¾u÷kze {÷Þ X¬hu Mkkík ð»ko MkwÄe Mxux [uÂBÃkÞLkrþÃk Síkðk
MkkÚku 50Úke ðÄw ð¾ík ‘{ush hu®Lføk xuçk÷xurLkMk’ xkRxÕMk {u¤ÔÞkt níkkt. 1988{kt íku swrLkÞh ÷uð÷u
¼khíkLkk [íkwÚko ¢{Lkk ¾u÷kze çkLÞk níkk.
– Rrsó{kt ÞkuòÞu÷ RLxhLkuþLk÷ xwLkko{uLx{kt íku{ýu rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. yku÷ RÂLzÞk ÃkÂç÷f
Mkuõxh xuçk÷xurLkMk MÃkÄko{kt-1995, 96 yLku 97{kt rðsÞ {u¤ðeLku xkRxÕMkLke nurxÙf MkSo níke.
yku÷ RÂLzÞk yu÷.ykR.Mke. [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt A ð¾ík [uÂBÃkÞLk ÚkðkLkku rð¢{ Ähkðu Au.
• ÃkrÚkf {nuíkk :
– ¼kðLkøkhLkku yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze. yuf÷ÔÞ, ‘©e fkLkS ËuMkkR økwshkík «rík¼k yuðkuzo’ yLku
rðï økwshkíke Mk{ksLkwt {kLkËT MkÇÞÃkË {u¤ððkLkwt økkihð {u¤ðu÷ Au.
– Mk¥kkðeþ sux÷e RLxhLkuþLk÷ xwLkko{uLx h{Lkkh ÃkrÚkfLkwt y{urhfkLke MktMÚkk ykRLkk îkhk rðþu»k
MkL{kLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. 2009{kt Ãkxýk ¾kíku ÞkuòÞu÷ rMkrLkÞh LkuþLk÷ xuçk÷XurLkMk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt rMkÕðh {uz÷ SíkeLku òÃkkLk ¾kíku ÞkuòLkkh ðÕzo xuçk÷ xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk {kxu
ÃkMktË ÚkLkkh ÃkrÚkf Mkíkík [kuÚkk ð»kuo Ãký ðÕzo [urBÃkÞLkrþÃk {kxu ÃkMktË ÚkLkkh Mkki«Úk{ økwshkíke
¾u÷kze çkLÞku níkku.
– 2007{kt økwðknkxe ¾kíku ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ økuRBMk{kt Mkki«Úk{ ðkh økwshkíkLku çkúkuLÍ {uz÷ yÃkkÔÞku
níkku. 2000{kt ËuðkMk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ytzh-17 LkuþLk÷ Mfq÷ xuçk÷xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt økkuÕz {uz÷
{u¤ÔÞku níkku. 2004{kt RLxh ÞwrLkðŠMkxe xuçk÷xurLkMk xwLkko{uLx{kt Ã÷uÞh ykuV Ä xwLkko{uLx çkLÞku
níkku.
• nh{eík ËuMkkR :
– MkqhíkLkku xuçk÷xurLkMkLkku yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze Au. sqLk, 2012{kt çkuÂÕsÞ{Lkk MkkLxkuMk ¾kíku ÞkuòÞu÷
‘çkúkrÍ÷ ykuÃkLk xuçk÷xurLkMk xwLkko{uLx’{kt {uLMk ®MkøkÕMkLkwt xkRx÷ SíkLkkh «Úk{ ¼khíkeÞ ¾u÷kze.
çkuÂÕsÞ{Lkk fuzÙef LÞqrxLkLku 4-2Úke nhkðeLku ytzh-21Lkwt xkRx÷ SíÞwt níkwt.
– yk Ãknu÷kt LkðuBçkh, 2011{kt çknurhLk ¾kíku h{kÞu÷ ðÕzo [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt (swrLkÞh) çkúkuLÍ {uz÷
{u¤ðe RríknkMk MkßÞkuo níkku. swrLkÞh MkhËkh Ãkxu÷ yuðkuzo {u¤ðLkkh nh{eíku 85Úke ðÄw økkuÕz {uzÕMk
580
{u¤ÔÞk Au. su{kt Lkð yktíkhhk»xÙeÞ yLku ËMk hk»xÙeÞ fûkkLke MÃkÄkoykuLkk Au. økkuÕz, rMkÕðh yLku
çkúkuLÍ {¤eLku fw÷ 150Úke ðÄw {uzÕMk {u¤ÔÞk Au.
• rûkríkþ Ãkwhkurník :
– ¼kðLkøkhLkk ¾qçk s òýeíkk yLku yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík Ähkðíkk xuçk÷xurLkMkLkk ¾u÷kze. 1971Úke
xe.xe. h{ðkLkwt þY fhLkkh íkuyku 100Úke ðÄw økwshkík {ush hu®Lføk, 50Úke ðÄw LkuþLk÷ xwLkko{uLxTMk
hBÞk Au. Vuçkúwykhe, 1996{kt fku[eLk ¾kíku ©uc h{ík «ËþoLkÚke LkuþLk÷ xe{{kt ÃkMktË ÚkÞk.
– sqLk 1996 Ëhr{ÞkLk LkkuðuoLkk ÷e÷enu{h þnuh{kt h{kÞu÷ rðï ðÕzo ðuxhLk xuçk÷xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
r«õðkxoh MkwÄe h{e fkuLMkku÷uþLk ÃkkurÍþLk.
– sqLk, 1998{kt Ãký {kL[uMxh ¾kíku r«õðkxoh VkRLk÷ MkwÄe h{e fkuLMkku÷uþLk ÃkkurÍþLk LkðuBçkh,
1998{kt fku[eLk ¾kíku LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLk, 1987{kt rËÕne ¾kíku h{kÞu÷ rðï xuçk÷ xurLkMk
[uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ykurVrþÞ÷ íkhefu fk{økehe fhe níke.
• ð»kko Mkku÷tfe :
– íku ¼kðLkøkhLke ÃkªøkÃkkUøk Ãkhe Au. 1993{kt {kºk Lkð ð»koLke ô{hu sqLkkøkZ ¾kíku çkk¤h{íkkuíMkð{kt
‘çkuMx, Ã÷uÞh’Lkwt rçkhwË. sqLk, 1996{kt y{ËkðkË ¾kíku ‘«Úk{ ykuÃkLk økwshkík {ush hu®Lføk
xuçk÷xurLkMk xwLkko{uLx{kt Mkçk-swrLkÞh økÕMko rð¼køk{kt [uÂBÃkÞLk, swrLkÞh økÕMko{kt hLkMkoyÃk. yk
ÃkAe Mkíkík ð»kkuoð»ko nurxÙf [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt LkkUÄkðíke hne.
– òLÞwykhe, 2000{kt rËÕne ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘26{e LkuþLk÷ MÃkkuxoTMk VuÂMxð÷ ðw{LMk’Lke [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt
çkúkuLÍ {uz÷ xe{ RðuLx{kt {u¤ÔÞku níkku. 2003Lkk rzMkuBçkh{kt øðkr÷Þh ¾kíku ÞkuòÞu÷ yku÷ RÂLzÞk
RLxh ÍkuLk÷ ÞwrLkðŠMkxe [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt ¼kðLkøkhLke {rn÷k xe{Lku rMkÕðh {uz÷ yÃkkðe ¼kðLkøkh
ÞwrLkðŠMkxeLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt.
• ðiËune ykuf :
– ykuf Vur{÷e yu xuçk÷xurLkMk Vur{÷e hÌkwt Au. ÃkÃÃkk-{B{e yLku ¼kR Lkehs ík{k{ xuçk÷xurLkMkLkk ©uc
¾u÷kze y™u {køkoËþof hÌkkt Au. íkuLku yk þku¾ ðkhMkk{kt {éÞku. ¼kR Lkehs økwshkíkLkku ©uc ¾u÷kze
hÌkku níkku. ðiËuneyu 1984{kt RLËkuh ¾kíku, Mkçk-swrLkÞh rð¼køk{kt ík]ríkÞ MÚkkLk {u¤ðeLku çkúkuLÍ
{uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– 1986-87{kt {wÍVhÃkwh ¾kíku ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt swrLkÞh rð¼køkLkk zçkÕMk{kt ¼køk
÷uíkkt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. ðiËuneyu hksfkuxLke LkuþLk÷ Ã÷uÞh ò{ çknuLkku{ktLke nMkeLkk ò{
MkkÚku òuze çkLkkðeLku {uz÷ SíÞku níkku. íku 1984Úke 1986 MkwÄe Mkçk-swrLkÞh Mxux [uÂBÃkÞLk hne níke
ßÞkhu 1887Úke 1989 MkwÄe swrLkÞh-Mxux [uÂBÃkÞLk hne níke. ÞwrLkðŠMkxe{kt Ãký Mkíkík [uÂBÃkÞLk hne
níke.
 581
• «MkLLkk Ëkuþe :
– ÄúktøkÄúk þnuhLke xuçk÷xurLkMk ðehktøkLkk «MkÒkk 1992Lke r÷Bfk xÙkuVe rðsuíkk ¾u÷kze Au. 1992-93{k
r{Íkuh{ ¾kíku ÞkuòÞu÷ Mfq÷ økuRBMk{kt íkuýu rîríkÞ Lktçkh {u¤ððk MkkÚku rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
íkuýu hk»xÙeÞ fûkkLke ykuøkýeMkÚke ðeMk xwLkko{uLx h{eLku økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhu÷ Au.
• {Lke»kkçkk hkýk :
– ¼kðLkøkh þnuhLke ‘xuçk÷xurLkMk õðeLk’ {Lke»kçkk hkýk Þw.yuMk. ykuÃkLk [uÂBÃkÞLkrþÃk h{Lkkhe Mkki
«Úk{ økkihðþk¤e {rn÷k ¾u÷kze çkLke níke. íkkr{÷Lkkzw{kt R-hkuz ¾kíku, Vuçkúwykhe, 1992{kt
ÞkuòÞu÷ ‘16{e LkuþLk÷ ðw{LMk xuçk÷xurLkMk [uÂBÃkÞLkrþÃk’ {kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ðLkkh {Lke»kkçkk
hkýkyu 18 ð»koLke fkhrfËeo{kt Zøk÷kçktÄ ÃkwhMfkhku {u¤ðuu÷ Au.
– 2003{kt ÃkqLkk ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘rMkrLkÞh LkuþLk÷ [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ðLkkh {Lke»kkçkkyu
1993{kt RLËkuh yLku 1994{kt økwðknkxe ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yku÷ RÂLzÞk ÃkkuMx÷ xuçk÷xurLkMk
[uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt ®MkøkÕMk, zçkÕMk yLku xe{ RðuLxLkk ºkýuÞ r¾íkkçkku {u¤ðeLku økwshkík Mkfo÷Lku
Mkki«Úk{ ðkh [uÂBÃkÞLk çkLkkððkLkwt økkihð {u¤ÔÞwt níkwt.
• MkkuLk÷ òu»ke :
– ¼kðLkøkhLke xuçk÷xurLkMk Ãkhe. íkuýu hk»xÙeÞ MÃkÄkoyku{kt ¼køk ÷RLku 20Úke ðÄw {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk.
su{kt 11 Mkwðýo, 6 hsík yLku ¾ktMÞ [tÿfkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. 1992{kt hkßÞ MkhfkhLkku ‘swrLkÞh
yuðkuhuz’ {u¤ÔÞku níkku.
• MkÃkLkk þ{ko :
– íku ¼kðLkøkhLke xuçk÷xurLkMkLke ykþkMÃkË {rn÷k ¾u÷kze hne Au. 2003{kt økktÄeLkøkh ¾kíku ÞkuòÞu÷
‘ðw{LMk VuÂMxð÷’ {kt íkuýu zçk÷ rMkrØ {u¤ðe níke. ®Mkø÷Mk{kt rMkÕðh {uz÷ yLku xe{ RðuLx{kt
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
– ßÞkhu økw÷çkøkko ¾kíku ÞkuòÞu÷ Mfq÷ økuRBMkLkk ytzh-17 rð¼køk{kt ®MkøkÕMk{kt rMkÕðh {uz÷ yLku
xe{ RðuLx{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞk níkk. [uÒkkR ¾kíku 2002{kt ÞkuòÞu÷ swrLkÞh LkuþLk÷
[uÂBÃkÞLkrþÃkLkk ytzh-17Lkk rð¼køk{kt xe{ RðuLx{kt çkúkuLÍ {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
• xÙkÞÚ÷kuLk :
– Ãkqò [kiÉr»k, Wðoþe Mkkhtøk
• Ãkqò [kiÉr»k :
– xÙkÞÚ÷kuLk Ãkhe. íku MkqhíkLke ¾qçkMkqhík {rn÷k ¾u÷kze Au. íku ºký h{íkLke {kMxh> Au. xÙkÞÚ÷kuLk{kt
- 750 {exh ÂMð®{øk, 20 rf÷ku{exh MkkR®õ÷øk yLku Ãkkt[ rf÷ku{exh ËkuzðkLkwt nkuÞ Au.
– yk ºkýuÞ ¼uøke h{ík yux÷u xÙkÞÚ÷kuLk. MkhËkh Ãkxu÷ yLku þÂõíkËqík yuðkuzo {u¤ðLkkh 2009{kt
fÍkrfMíkkLkLkk fkufrMkxkW þnuh{kt ÞkuòÞu÷ ‘swrLkÞh yurþÞLk fÃk’ MÃkÄko{kt ©uc Ëu¾kð fhíkkt çkúkuLÍ
582
{uz÷ {u¤ÔÞku níkku. 2007 Vuçkúwykhe{kt økwðknkxe ¾kíku ÞkuòÞu÷ 33{e LkuþLk÷ økuRBMk{kt økkuÕz {uz÷
{u¤ÔÞku níkku.
– 2007{kt ¼kuÃkk÷ ¾kíku ÞkuòÞu÷ RÂLzÞLk xÙkÞÚ÷kuLk VuzhuþLk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Ãký økkuÕz {uz÷
{u¤ÔÞku níkku. 2008{kt rðþk¾kÃkèLk{T ¾kíku Ãký ‘17{e LkuþLk÷ rMkrLkÞh xÙkÞÚ÷kuLk [uÂBÃkÞLkrþÃk’{kt
økkuÕz {uz÷ {u¤ÔÞku níkku. íkuýu swrLkÞh, Mkçk-swrLkÞh, rMkrLkÞh yLku ykuÃkLkLkk ÚkRLku fw÷ 150Úke
ðÄw {uzÕMk xÙkÞÚ÷kuLk{kt {u¤ðu÷ Au.
• ðuRx r÷®^xøk :
– fÕÃkLkk [kinký, «k[e þkn, y÷fk þkn
• fÕÃkLkk [kinký :
– ík{u fÕÃkLkk fhe Lk þfu íkuðe h{íkkuLke {krnh {rn÷k ¾u÷kze Au. íku fhkxu, swzku, ðuRx r÷®^xøk,
Ãkkðh r÷®^xøk, hu®M÷øk yLku çkku®õMkøkLke Mxux [uÂBÃkÞLk LkuþLk÷ RLxhLkuþLk÷ Ã÷uÞh Au.
– fhkxu{kt ç÷ufçkuÕx - ([kh zkLk) Ähkðu Au. 1990 Úke 2010 MkwÄe{kt íku{ýu ík{k{ h{íkku{kt økkuÕz {uz÷
yufÚke ðÄw Mk¾ík {u¤ðu÷ Au. íkuLke ÃkkMku ÷øk¼øk 110Úke ðÄw {uzÕMk yLku yuðkuzoMk Au. 2008{kt
©e÷tfk ¾kíku ÞkuòÞu÷ RLxhLkuþLk÷ MÃkkuxoMk {ex{kt fkíkk{kt økkuÕz {uz÷ {éÞku níkku. ÃkwÁ»kkÚko økkihð
yuðkuzo, MxuxLkku MÃku~Þ÷ yur[ð{uLx yuðkuzoMk «kÃík ÚkÞu÷ Au.
• Þkuøk :
– ðiþk÷e {fðkýk, {u½Lkkçkk Ík÷k, nkËeo ËuMkkR, íkkrhfk økkunu÷, ÃkkÞ÷ Ãkt[k÷, sir{Lk Ãkt[k÷
• ðiþk÷e {fðkýk :
– hksfkuxLke Þkuøkkfw{khe. íku yktíkhhk»xÙeÞ ¾u÷kze Au. 2004{kt MÃkuLkLkk {urzÙz þnuh{kt ‘13{e rðï
Þkuøk MÃkÄko’ ÞkuòR níke. su{kt hksfkuxLke yk {kºk [kiË ð»koLke Zªøk÷eyu ÞkuøkLkwt Mkðo©uc «ËþoLk
fheLku ykŠxÂMxf Þkuøkk{kt økkuÕz {uz÷ yLku yuÚ÷urxf Þkuøkk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ðeLku rðïMÃkÄko{kt
¼khíkLkwt Lkk{ hkuþLk fhe Lkðku RríknkMk yk÷uÏÞku níkku.
– økwshkíkLke ¾qçk s ðnk÷e yLku Zªøk÷e suðe ðiþk÷eyu 2002 yLku 2003{kt økktÄeLkøkh yLku Mkqhík
¾kíku ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ økuRBMk{kt Ãký ©uc Þkuøk-f÷kLkwt «ËþoLk fheLku økkuÕz {uzÕMk {u¤ÔÞk níkk.
2003 yLku 2004{kt íkkr{÷LkkzwLkk fkt[eÃkwh{{kt ÞkuòÞu÷ yku÷ RÂLzÞk Þkuøk VuÂMxð÷ yLku
fkuÂBÃkrxþLk{kt Mkðo©uc ytøk{hkuzLkk Ëu¾kð fheLku [uÂBÃkÞLkrþÃk {u¤ððk WÃkhktík ‘r{Mk Þkuøkkfw{khe’Lkwt
{kLkðtíkw rçkÁË {u¤ÔÞwt níkwt.
– 2004{kt fkuÕnkÃkwh ¾kíku ÞkuòÞu÷ [íkwÚko LkuþLk÷ Mkçk-swrLkÞh, swrLkÞh y™u rMkrLkÞh Þkuøk-MÃkÄko{kt
¼køk ÷RLku çku Mkwðýo[tÿfku Síkðk MkkÚku ðÕzofÃk{kt ¼køk ÷uðk {kxu ÃkMktË ÚkR níke.
 583
• {u½Lkkçkk Ík÷k :
– ¼kðLkøkhLkkt ‘Þkuøkfw{khe’ Au. 2006{kt LknuÁ Þwðk fuLÿ (¼khík Mkhfkh)Lkku rzrMxÙõx ÞwÚk yuðkuzo
{u¤ðLkkh {u½Lkkçkkyu Aêe yku÷ RÂLzÞk Þkuøk [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt VrhËkçkkË ¾kíku yuf økkuÕz íkÚkk
rMkÕðh {uz÷, ytçkkS ¾kíku ÞkuòÞu÷ LkuþLk÷ Þkuøk MÃkÄko{kt ykŠxÂMxf Þkuøk{kt rMkÕðh {uz÷, ykuÃkLk
økwshkík Þkuøk MÃkÄko{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
• sir{Lk Ãkt[k÷ :
– y{ËkðkËLkku Þkuøk hksfw{kh Au. íkuLke ¾kMk rðrþüíkk yu Au fu íku hkuÃk-Ëkuhzk Ãkh Þkuøk fhu Au !
{÷¾{ Ãký fhu Au ! 2006{kt VrhËkçkkË ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yku÷ RÂLzÞk Þkuøk fkuÂBÃkrxþLk’{kt
økkihððtíkw rîíkeÞ MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt. 2010{kt ÚkkR÷uLz{kt çkUøkfkuf ¾kíku ÞkuòÞu÷ ‘yurþÞkfÃk Þkuøkk
MÃkÄko’ {kt íkuýu ykŠxÂMxf Þkuøkk{kt økkuÕz {uz÷ yLku heÄr{f Þkuøkk{kt rMkÕðh {uz÷ {u¤ÔÞku níkku.
Ëkuhzk Ãkh s ÞkuøkLkk ykMkLkku fhðkLkk íku{s {÷¾{Lkk Ëkð fhðk{kt Ãký {krnh.
yswoLk yuðkuzo rðsuíkk ¾u÷kzeyku
yuðkuzo rðsuíkk MÃkkuxoTMk ð»ko rðþu»k rðøkík
1. ©e MkwÄeh ¼kMfhhkð Ãkhçk ¾ku-¾ku 1970
2. fw.yA÷k yu{. Ëðu ¾ku-¾ku 1971
3. ©e WËÞLk r[Lkw¼kR hkRV÷ þq®xøk 1972
4. fw.¼kðLkk yu{.Ãkhe¾ ¾ku-¾ku 1973
5. ©e fwèe r¢&™Lk ðku÷eçkku÷ 1978
6. ©e ÃkkÚkkuo økktøkw÷e çkuzr{LxLk 1982
7. ©e økeík MkuXe rçkr÷Þzo 1985
8. ©e Lk{Lk Ãkkhu¾ hku÷h Mfu®xøk 1988
9. fw.f]Ãkk÷e Ãkxu÷ rsBLkkÂMxf 1989
10. ©e rfhý {kuhu r¢fux 1992
11. ©e LkÞLk {kUrøkÞk r¢fux 1998
12. fw.ÃkkÁ÷ Ãkh{kh çkuzr{LxLk 2009 rðf÷ktøkku {kxuLkku ¾kMk yuðkuzo
Ãkuhkr÷ÂBÃkf
13. ©eMkwrVÞkLk þu¾ ËrhÞkR-íkhý 2010 íkuLk®Mkøk Lkkuøkuo yuzðuL[Mko
yuðkuzo MkknMkûkuºku økwshkíkLku
Mkki «Úk{ yuðkuzo
584
Þwðk«ð]r¥k
– Mkk{kLÞ heíku ðuÃkkhe {Lkkuð]r¥k íkÚkk Ãkku[x «f]ríkLkk nkuðkLkwt {Lkkíkk økwshkíku MkknMkûkuºku Ãký økkihðÃkkºk
rMkrØ {u¤ðe Au. Ãkðoík, Mkkøkh, ðLk-rðMíkkh, ¾eý«Ëuþ, LkËerðMíkkh suðk rðrðÄ MkknMkûkuºkkuLkwt
økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku ½u÷wt ÷køku÷wt Au. Ãkðoíkkhkuný-«ð]r¥kÚke íkuLku ðuøk {éÞku. Ãkðoík[Zký yLku yu
rðMíkkhkuLkk Ãkrh¼ú{ý suðe MkknrMkf «ð]r¥kLkku «kht¼ fhðk çkË÷ ‘Ãkrh¼ú{ý’ MktMÚkk (MÚkkÃkLkk
1960) íkÚkk íkuLkk MÚkkÃkf Äúwðfw{kh ÃktzâkLku Mkki«Úk{ ÞkË fhðkLkkt hnu.
– 1962Úke økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Þwðf fÕÞký çkkuzuo Ãký Ãkðoíkkhkuný «ð]r¥kLkku «kht¼ fÞkuo. ‘Ãkrh¼ú{ý’
íkÚkk fLkf ËðuLkk Lkuík]íð yLku {køkoËþoLk nuX¤ fku÷us íkÚkk ÞwrLkðŠMkxeLkk rðãkÚkeoyku Ãkðoíkku ¾qtËíkk
ÚkÞk. 1964{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Ãkðoíkkhkuný-rþrçkhLkk rþrçkhkÚkeoykuLkwrLkLkËþoLk òuÞk ÃkAe
íkkífk÷eLk {wÏÞ{tºke çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk rLkýoÞ yLkwMkkh økwshkík Mkhfkh îkhk {kWLx ykçkw ¾kíku
‘Ãkðoíkkhkuný MktMÚkk’ Lkk{Lke ¾zf-[ZýLke íkk÷e{-MktMÚkk MÚkÃkkR. «khtr¼f íkÚkk Wå[íkh íku{s
rn{k÷Þ rðMíkkh{kt çkhV «Ëuþ{kt [ZkýLke íkk÷e{-MktMÚkk MÚkÃkký. «khtr¼f íkÚkk Wå[íkh íku{s
rn{k÷Þ rðMíkkh{kt çkhV «Ëuþ{kt [ZkýLke íkk÷e{-yu{ fw÷ 3 «fkhLke MkknrMkf íkk÷e{Lke {wÏÞíðu
rðLkk {qÕÞu òuøkðkR fheLku økwshkík hkßÞu ¾qçk «uhf Ãknu÷ fhe. (yu s MktMÚkk{kt Äúwðfw{kh Ãktzâk
íkÚkk íku{Lkkt ÃkíLke LktrËLke Ãktzâk swËk swËk Mk{Þu yk[kÞo íkhefu hÌkkt níkkt.) yk ºkýuÞ MktMÚkkykuLke
Ãknu÷, Íwtçkuþ íkÚkk íkk÷e{ yLku yr¼ÞkLk-ykÞkusLkLkk ðuøke÷k «ÞkMkkuLku Ãkrhýk{u økwshkíkLkk Þwðf-
Þwðíkeykuyu Ãkðoíkkhkuný-ûkuºku {u¤ðu÷e rMkrØyku Mkkhýe YÃku Ãk]. 505-506 Ãkh Ëþkoðe Au.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, økwshkík Mkhfkh, ‘Ãkrh¼ú{ý’ yLku yLÞ MktMÚkkyku îkhk 1962Úke 1984 MkwÄe{kt
økwshkíkLkk Þwðfkuyu rn{k÷ÞLkk ykþhu 26 rþ¾hku Ãkh ykhkunýku fÞkO Au, su Ãk]. 521Lke Mkkhýe{kt
Ëþkoðu÷ Au.
– 1972 Ãknu÷kt rn{k÷Þ-ykhkuný yu rðh÷ MkknMk {Lkkíkwt níkwt. yu yhMkk{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk
Þwðf fÕÞký çkkuzoLkk WÃk¢{u f{f Ëðuyu 6,096 {exh Ÿ[ku fkr÷LËe½kx íkÚkk 7 rn{LkËeyku Ãkkh
fheLku rn{k÷Þ-ykhkunýLkk MkV¤ yr¼ÞkLkLke Ãknu÷ fhe níke. yk yr¼ÞkLkLke MkV¤íkkLkk Ãkøk÷u
rn{k÷Þ Ãkh 4,877 {exhLke Ÿ[kRLkk yr¼ÞkLkku ÞkusðkLke ÃkhtÃkhk þY ÚkR.
– yk çkkçkíkLkku WÕ÷u¾ ykMkk{Lke yuf xe{ 1973{kt yk «Ëuþ WÃkh økÞu÷e íkuýu íkuLke rhÃkkuxo{kt
‘rn{k÷Þ {kWLxurLkÞ®høk sLko÷’-1974{kt fhu÷ Au. 1978{kt MkkzkËþ ð»koLkk n»kkoÞw Ëðuyu 5,182
{exhLkk £uLzrþÃk rþ¾h Ãkh ykhkuný fhðkLke rMkrØ {u¤ðe níke.
– Mkkzk[kh ð»koLkk MkŠð÷ Ãkxu÷u íkuLke 9 ð»koLke çknuLk y{e MkkÚku ‘yr¼ÞkLk yuzðuL[Mko’ Lkk WÃk¢{u
3,810 {exhLke Ÿ[kRyu rn{k÷Þ{kt xÙu®føk fÞkoLkk Mk{k[kh «rMkØ ÚkÞk Au. ÃkðoíkkhkunýLke
÷kufr«Þíkk yLku {køk ðÄíkkt økwshkík Mkhfkhu sqLkkøkZ ¾kíku Ãkðoíkkhkuný íkk÷e{ fuLÿ þY fÞwO. çkÄk
{¤eLku 300 WÃkhktík íkk÷e{-rþrçkhku{kt 20,000 WÃkhktík Þwðf-Þwðíkeykuyu MkknMk yr¼ÞkLkLke
íkk÷e{Lkk MktMfkh ÍeÕÞk Au.
 585
– økwshkíkLkku rðþk¤ ËrhÞkfktXku Ãký hkßÞLkk Þwðkðøko {kxu MkknMk«uhf Ãkzfkh suðku Au. MkkøkhíkhýLke
fkuR íkk÷e{-MktMÚkk LkÚke, Ãký økwshkík hkßÞLkk ‘hkßÞ Þwðf çkkuzo’Lkk WÃk¢{u nrh: yk©{-«urhík
yr¾÷ ¼khíkeÞ Mk{wÿ-íkhý MÃkÄko økwshkíkLkk MkkøkhfktXu Þkusðk{kt ykðu Au. çknwÄk [kuhðkzÚke
ðuhkð¤ ðå[u Þkuòíke yk yíÞtík hku{kt[f yLku òu¾{e MÃkÄko{kt ¼khík¼hLkk Þwðk-íkhðiÞk ¼køk
÷u Au. yk WÃkhktík yk s MktMÚkk íkhVÚke MkknMk{qŠík ðeh MkkðhfhLkk Lkk{ MkkÚku Mktf¤kÞu÷e ‘Mk{wÿ
nkuzeMÃkÄko’ Þkusðk{kt ykðu Au. yu Ãký yux÷e s hku{kt[f Lkeðze Au. ÔÞÂõíkøkík heíku, ËwrLkÞkLkk 7
{wÏÞ Mk{wÿku íkhðkLkwt yr¼ÞkLk nkÚk ÄhLkkh yLku çkuze ÃknuheLku íkhðkLkwt fkiþ÷ Ëk¾ðLkkh LkkÚkwhk{
ÃknkzuLkku MkkøkhíkhýLkk ûkuºku rðþu»k WÕ÷u¾ fhðkLkku hnu. 1994{kt $Âø÷þ [uLk÷ Ãkkh fhLkkh
yurþÞkLkku MkkiÚke LkkLkku - 12 ð»koLkku íkhýðeh rhnuLk {nuíkk {wtçkRLkku økwshkíke rfþkuh Au.
– økwshkík{kt Þwðf-ÞwðíkeykuLku MkknMkLkkt Lkðk ûkuºkku íkhV «uhðk{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk Þwðf fÕÞký
çkkuzuo WÃkÞkuøke Ãknu÷ fhe yLku ÞþMðe fk{økehe çkòðe Au. yk MktMÚkkyu zktøkLkk øke[ yLku rðþk¤
støk÷rðMíkkh{kt yufeMkkÚku 200 rðãkÚkeoyku {kxu Ãkrh¼ú{ýLkwt ykÞkusLk fÞwO yLku «ríkð»ko [kÕÞwt.
ð¤e fåALkk {kuxk hý«Ëuþ{kt 21 çknuLkku {kxu ‘^÷u®{økku rMkxe’ yòÞçkLkøkh Lkk{Lkwt yr¼ÞkLk
Mkki«Úk{ ðkh nkÚk ÄÞwO. økwshkík hkßÞ MkknMk yfkË{eLke «ð]r¥kLkk ¼køkYÃku hksMÚkkLkLkk økúux
RÂLzÞLk zuÍxo WVuo ‘Úkh’ hý{kt ÞkuòÞu÷wt 21 ÞwðfkuLkwt ÃkzfkhYÃk yr¼ÞkLk (1994) Ëuþ¼h{kt yu
«fkhLkwt Ãknu÷w s yr¼ÞkLk ÷u¾kÞwt Au. yLkuf MkÃkkuo, ðªAeyku íkÚkk òu¾{kuÚke ¼hÃkqh yuðwt yk
yr¼ÞkLk MkknMkûkuuºku Mke{kr[nTLkYÃk çkLÞwt níkwt. rn{k[÷«ËuþLke MkhfkhLkk MknÞkuøkÚke 4 Þkux íkÚkk
zu fuLkq {u¤ðeLku Mkík÷s LkËe{kt 18 Þwðfku {kxu Þkusðk{kt ykðu÷wt LkËe«ËuþLkwt yr¼ÞkLk Ãký hk»xÙfûkkyu
WÕ÷u¾LkeÞ çkLÞwt Au. 1979{kt ÞkuòÞu÷wt y{ËkðkËÚke fLÞkfw{khe-hk{uïh MkwÄeLkwt 6,600 rf{e.Lkwt
20 rËðMkLkwt ¼qr{ yr¼ÞkLk Ãký ÃkqhuÃkwÁt hku{kt[f yLku Lkðíkh MkknMk¼ÞwO níkwt. yk ík{k{ yr¼ÞkLkkuLke
MkV¤íkk{kt yu rð¼køkLkk rLkÞ{kf ©e fLkf ËðuLke Lkuíkkøkehe, ykÞkusLk yLku çknwÄk «íÞûk {køkoËþoLk
rLkýkoÞf çkLÞkt níkkt.
– yLÞ MktMÚkkyku{kt ÞqÚk nkuMxu÷ yuMkkurMkÞuþLk ykuðT RÂLzÞkyu MkknMk«uhf «ð]r¥kyku Þkusðk{kt yLku
Ãkkh Ãkkzðk{kt fe{íke fk{økehe çkòðe Au. Ãkðoík íkÚkk støk÷rðMíkkh ¾qtËðkLkkt íkuLkkt yr¼ÞkLkku{kt
ÞwðkLkku WÃkhktík ðze÷ku Ãký nkUþ¼uh òuzkíkk nkuÞ Au. yk WÃkhktík ðzkuËhkLke ‘nkRfMko’ íkÚkk ‘{kuLxMko’
suðe MktMÚkkyku Ãký yk ûkuºku «þtMkLkeÞ «ð]r¥k fhíke hne Au. nrh: yk©{u Ãký økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku
[uíkLkk{Þ çkLkkððkLkk Ãkq.{kuxkLkk MktfÕÃkLku Ãkkh Ãkkzðk ykðe «ð]r¥k{kt ykŠÚkf MknÞkuøk ykÃkeLku
W{Ëk MkkÚk ykÃÞku Au.
– MkknMk«ð]r¥kLkk yk ûkuºku økwshkíkLke çknuLkkuLku rðþu»k WÕ÷u¾ fhðku òuRyu. LktrËLke Ãktzâk, Mðkrík
ËuMkkR, fkurf÷k {nuíkk , røkhk þkn, [ki÷k òøkehËkh íkÚkk f]»ýk Ãkxu÷ ðøkuhuyu økwshkíke çknuLkkuLke
Ãkku[xíkk rðþuLkwt {nuýwt ¼ktøkðk{kt ÞkËøkkh fk{ fÞwO Au. Ãkðoíkkhkuný Ãkqhíkwt íkku økwshkíke çknuLkkuLke
rMkrØ hk»xÙTfûkkyu {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk çkLke Au.
586
– yuf÷u nkÚku fi÷kMk {kLkMkhkuðhLke Þkºkk MkwÃkuhu Ãkqhe fhLkkh çkkçkw¼kR f~ÞÃk, fku÷uòuLkk Þwðf-
Þwðíkeyku{kt MkknMkLkku LkkË søkkzLkkh VkÄh Rhrðxe, 7817 {exhLke Ÿ[kRLkk LktËkËuðe rþ¾hu
ÃknkU[Lkkh LktË÷k÷ Ãkwhkurník, 4000 rf{e.Lke rn{k÷Þ MkkRf÷Þkºkk{kt rð¢{sLkf rMkrØ {u¤ðLkkh
16 ð»koLke ðÞLkku nkŠËf hkð, 78 ð»koLke ðÞu Mkkçkh{íke yk©{Úke hks½kx MkwÄeLke {uhuÚkkuLk Ëkuz
fhLkkh MkknMkðeh Íeýk¼kR Lkkrðf, ðkuxh-Ãkku÷ku MÃkÄko{kt rMkrØ {u¤ðLkkh f{÷uþ Lkkýkðxe,
ntøkuhe ¾kíku ðÕZo r[ÕzÙLk [uMk{kt hk»xÙeÞ [uÂBÃkÞLkrþÃk {u¤ðeLku ¼khíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhLkkh 10
ð»koLke rhrØ þkn yLku LkuþLk÷ hku÷h Mfu®xøk MÃkÄko{kt yLkuf [tÿfku {u¤ðLkkh yk÷kÃk ¼è yLku
®[íkLk ¼è suðkt ½ýkt Lkk{ku økwshkík økkihðÃkqðof ÞkË fhe þfu íku{ Au.
– MkknMk{kt ½ýkt òu¾{ku hnu÷kt Au, Ãký MkknMkLkku Ãkzfkh r[htSðe Au. yux÷u s yLkuf òu¾{ku ðuXeLku
Ãký økwshkíkLkk Þwðf-Þwðíkeyku MkknMk fhðk{kt ÃkkAe ÃkkLke fhíkkt LkÚke. yLku òLk Ãký nkuz{kt {qfe
Ëu Au. Ãkðoíkkhkuný-ûkuºku òLk økw{kðLkkh ¼hík þwf÷, ÷u^xLkLx fLko÷ þ{ko ykÞkursík yr¼ÞkLk{kt
2,134 {exh WÃkh Ãkkýe{kt ¾U[kR sLkkh nŠ»kËk Mðk{e íkÚkk rºkþq¤ rþ¾h Ãkh {kuíkLku ¼uxLkkh
ËeÃkf yktçkuøkktðfh suðkt Lkk{ku økwshkíkLkk ÞwðkðøkoLku MkknMkLke fuzeyu MkËkÞ «uhýk ykÃkíkkt hnuþu.
– MkknMk«ð]r¥kLkwt hkuÃkkÞu÷ çkes nðu ð]ûk çkLkðk{kt Au íÞkhu økwshkíkLke Þwðíke ©e{íke [ki÷k òøkehËkh
Ëwøko{ yuðk ‘fk{X’ rþ¾h Ãkh ykhkuný fhðk MkV¤ hne; yux÷wt s Lkrn, Ãký íku yuðhuMxkhkunýLke
ÃkqðoíkiÞkheLkk ÃkMktËøke {tz¤Lke fûke MkwÄe ÃkMktËøke Ãký Ãkk{e níke. yk yu s Þwðíke Au fu su
økwshkík{ktÚke Mkki«Úk{ ð¾ík ©e fLkf ËðuLkk ykÞkusLk yLku Lkuík]íð nuX¤ fåALkk {kuxk hý{kt
ÞkuòÞu÷k çknuLkku {kxuLkk ‘V÷u®{økku rMkxe yr¼ÞkLk’ {kt ÃkMktËøke Ãkk{e níke yLku íku yr¼ÞkLk MkV¤
hÌkwt níkwt. íÞkh çkkË yk çknuLku yrðhík ftRf Lku ftRf MkknMk«ð]r¥k{kt ¼køk ÷R Mkíkík íkuLke ßÞkuík
[k÷w hk¾e suLkku ykLktË MkkiÚke rðþu»k íkku ©e fLkf ËðuLku Au fkhý fu íku{Lke yu çknuLkLke fhu÷e ÃkMktËøke
ÞÚkkÚko níke íku Ãkwhðkh ÚkÞwt.
– ßÞkhu rn{k÷Þ Ãkh fkuR ¾kMk {kuxk ykhkunýku økwshkík{ktÚke LkÚke ÚkÞkt, Ãkhtíkw rðÃkw÷ MktÏÞk{kt
økwshkíkLkk Þwðf-Þwðíkeyku 3962 {e.Úke ÷øk¼øk 4267 {e.Lke Ÿ[kR MkwÄeLkk ÃkðoíkkuLkk ykhkuný{kt
Ëh ð»kuo ¼køk ÷uíkk ÚkÞk yLku yk çkkçkík{kt ½ýe MktMÚkkyku ÔÞkðMkkrÞf árüyu yÂMíkíð{kt ykðe.
– íÞkh ÃkAe ÞwrLkðŠMkxe fûkkyu økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLkk rLkð]¥k rzhufxh ykuðT ÞqÚk-ðu÷Vuh ©e fLkf
Ëðuyu rLkh{k ÞwrLkðŠMkxe ykuðT MkkÞLMk yuLz xufTLkku÷kuSLkk Þwðf-Þwðíkeyku {kxu ÃkkuíkkLke rzhuõxh
íkhefuLke Mkuðkyku ykÃkðkLkwt MkkíkíÞ ò¤ðe hkÏÞwt Au yLku Ëh ð»kuo 40Úke 56 Þwðf-Þwðíkeyku {kxu
ÃkkuíkkLke rzhuõxh íkhefuLke Mkuðkyku ykÃkðkLkwt MkkíkíÞ ò¤ðe hkÏÞwt Au yLku Ëh ð»kuo 40Úke 56 Þwðf-
ÞwðíkeykuLku yÕÃkkRLk õ÷kR®Bçkøk {kxu òýeíkk rn{k÷ÞLkk fktøkzk¾eý rðMíkkh{kt ykðu÷ «rMkØ
RLÿnkhk Ãkk÷ fu suLke Ÿ[kR ykþhu 4,435 {exh Au íku Ãkh ykhkuný fhðkLke MkknMk«ð]r¥k
2005Lkk ð»ko MkwÄe [k÷w hk¾e, yux÷wt s LkrnMk Ãký Mkík÷s rçkÞkMkLkk Mxe÷ yLku ÔnkRx ðkuxh{kt
ykÃkýk ÞwðkLkkuLku MkZðk¤e Lkkifk ntfkhðkLke, ðkuxhMk‹Vøk, fuøkURøk yLku ðkuxhMfªRøkLke íkÚkk zqçkíkkLku
çk[kððkLke íkk÷e{ ykÃkðkLkwt rn{k[÷ «Ëuþ MkhfkhLkk MknÞkuøkÚke [k÷w hkÏÞwt Au.
 587
– ykÃkýe MkhnËku yku¤¾ku yux÷u hkßÞLke ËuþLke MkhnËku s Lkrn Ãký ÃkkuíkkLke ûk{íkk-Lkçk¤kR
ðøkuhuLku òýðk {kxu ÃkkrfMíkkLk çkkuzoh MkwÄeLkku rLkh{k ÞwrLkðŠMkxeLkk rðãkÚkeoyku {kxu rLkÄkorhík
Mk{Þ{ÞkoËk{kt ykþhu 2,000 rf{e. ytíkh fkÃkðkLkwt yLkku¾wt yuðwt {kuxhMkkRf÷ yr¼ÞkLk 2004Lkk
ykuõxkuçkhLke 3S íkkhe¾u MkV¤ heíku ©e fLkf Ëðuyu ÞkußÞwt; suLkk Ãkrhýk{MðYÃk hkßÞMkhfkh
íkhVÚke Mkt÷øLk þk¤k-fku÷uòu{kt yuf ÃkrhÃkºk ÃkkXðe ykðe «ð]r¥k fhðk Vh{kLk fhe íkuLku {kLÞíkk
ykÃke.
– rLkh{k ÞwrLkðŠMkxeyu yuf Lkðíkh «ð]r¥k ‘hkuçkkufkuLk’ hkuçkkux îkhk ðku÷eçkku÷, çkkMfuxçkku÷ ðøkuhuLke
MÃkÄko 2000-01Lkk ð»ko{kt þY fhe yLku hk»xÙfûkkyu økwshkíkLkk ÞwðkLkkuLke xwfze «Úk{ - rîíkeÞ
fûkk{kt AuÕ÷kt Ãkkt[ ð»koÚke «Úk{ ykðíke hne yLku Auf òÃkkLk MkwÄe - yktíkhhk»xÙeÞ fûkk MkwÄe
ÃknkU[kze.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe Ãký AuÕ÷kt 25 ð»kkuoÚke yk AIU ykÞkursík yktíkh ÞwrLkðŠMkxe Þwðf {nkuíMkð{kt
Ëh ð»kuo ykuAk{kt ykuAwt, yufÚke ÷R Ãkkt[ RðuLxTMk{kt «Úk{ ykðíke hne Au yLku rðãkÚkeoykuLke Mkw»kwÃík
þÂõíkykuLke yuf yku¤¾ ykÃkíke hne Au.
– hkßÞMkhfkhLkwt ÞqÚk çkkuzo Ãký Þwðk«ð]r¥k{kt Mkr¢Þ hÌkwt Au yLku Lke[u Ëþkoðu÷ {wÏÞ «ð]r¥kyku{kt
yøkúuMkh hÌkwt Au :
– (1) MkktMf]ríkf «ð]r¥kyku{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ fûkkyu Lk]íÞ, Mktøkeík, ðkãMktøkeík, Lkkxâ, ÷kuføkeík,
ðõík]íð RíÞkrË{kt yks ÃkÞoLík Þwðf-ÞwðíkeykuLku ¼køk ÷uðk {kufÕÞkt yLku MkkÚku òuzu÷. ÞkËe{kt
Ëþkoðu÷. Þwðf-ÞwðíkeykuLku rðsuíkk çkLkðk {kxu íkfku Q¼e fhe ykÃke. ÞkËe Mkk{u÷ Au; swyku
Ãkrhrþü 1.
– íÞkhçkkË yk s MktMÚkkyu ®ðæÞÃkðoíkLke nkh{k¤k{kt 40 çkk¤fku; su{kt {wÏÞíðu ËeðkLk çkÕ÷w¼kR,
Mktík fçkeh, Syu÷yuMk, çke.yu{. RÂLMxxâqxLkkt ÃkMktË fhu÷ çkk¤fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au Úku{Lkk {kxu
ºký hkrºk yLku [kh rËðMkLke MkknMkÞkºkk økkuXððk{kt ykðe. íkuLku økwshkík hkßÞ støk÷ ¾kíkk
íkhVÚke W{Ëk Mknfkh «kÃík ÚkÞku níkku yLku Mk{økú ÷wýkðkzk þnuhLke sLkíkk, LkøkhÃkkr÷fk, hksðe
fwxwBçk ðøkuhu yk çkk¤fkuLku þw¼uåAk-rðËkÞ ykÃkðk yufºkeík ÚkÞkt níkk. yk çktLku «ð]r¥kLkk MkV¤Úk
Mkt[k÷Lk{kt fw.rLkÍohe Ëðu yLku ©e n»kkoÞw Ëðuyu hkrºkrËðMk yuf fÞkO níkk. íkuLkk Ãkrhýk{ MðYÃk
ÃkAe íkku hkßÞ{kt yk «ð]r¥k Vq÷e-Vk÷e.
– Mk{wÿíkhý-MÃkÄko Ãký yuf ykøkðwt ykf»koý hÌkwt Au yLku hkßÞMkhfkhLkk «ÞíLkku íku{kt «þtMkLkeÞ hÌkk
Au. Ëh ð»kuo [kuhðkzÚke ðuhkð¤ ðå[uLkk yhçke Mk{wÿ{kt ¼kRyku {kxu 21 Lkkurxf÷ {kR÷, yLku
çknuLkku {kxu 16 Lkkur[f÷ {kR÷Lke MÃkÄkoLkwt ykÞkusLk fhkÞ Au yLku yu MÃkÄko WÃkhktík ykÃkýkt Þwðf-
ÞwðíkeykuLku Mk{wÿíkhýLke Mkqû{íkkÚke Ãkrhr[ík fhðk, íku{Lku ðÄw Mkûk{ çkLkkððk «rþûký-íkkr÷{
rþrçkhku Ãký ÞkuòÞ Au. íkuLkk Ãkrhýk{MðYÃku fux÷ktf Þwðf-Þwðíkeykuyu íku{kt Lkðk yktf rMkØ fÞko
Au. íku{Lkkt Lkk{kuLke ÞkËe yLÞ rðøkík MkkÚku ynª Ãkrhrþü 2{kt Mkk{u÷ Au. yk MÃkÄko yr¾÷ ¼khík
ðeh Mkkðhfh Mk{wÿíkhý-MÃkÄko íkhefu òýeíke çkLke Au.
588
– fw.ËerÃík Ëerûkík, rþðkLke {kuËe, ÷eLkk þkn, rLkfeíkk Ãkxu÷, þe÷k Ãkkhu¾, f{÷uþ Lkkýkðxe, r{rnh
òuþe rn{ktþw Ãkxu÷, çkk÷w¼kR hkýk, rfþkuh ðkMkrËÞk, þkiLkf òLke ðøkuhuyu yktíkh-hk»xÙeÞ MÃkÄko{kt
¼køk ÷eÄku níkku yLku økwshkíkLku feŠík yÃkkðe níke.
– ßÞkhu r{rnh LkkÚkw¼kR Ãknkzu, Íeýk¼kR òËð ðøkuhuyu ÷ktçkk ytíkhLkk Mk{wÿíkhý{kt ¼køk ÷R
rðsuíkk çkLke økwshkíkLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO níkwt.
– fw.y[oLkk Ãkxu÷, Íwrhf ¾kíkuLke ÷ktçkk ytíkh Lke Mk{wÿíkhý-MÃkÄko{kt økkuÕz {uz÷ Síke ÷kðe níke.
– ©e Xkfkuh¼kR suðkyu íkku ðÕzo [uÂBÃkÞLkrþÃk{kt Rxk÷e ¾kíku ¼køk ÷eÄku níkku yLku ©e ®[íkLku Ãký
íku{kt ¼køk ÷R çkesw RLkk{ ¢kuyurþÞk ¾kíku «kÃík fÞwO níkwt.
– 13 ð»koLkk ©e YÃkuLk {nuíkkyu £kLMk, $ø÷uLz ðå[u ykððk-sðk {kxu [uLk÷{kt 52 rf{e.Lkwt íkhý fÞwO
níkwt. yrLkíkk MkwË, yrLk»kk þkn, zku÷e LkÍeh, {tshe ¼køkoð, yrðLkkþ MkkhtøkLku yk çkkçkík{kt
yswoLk yuðkuzoÚke Lkðksðk{kt ykðu÷.
– ©e hýrsík økkunu÷ Lkk{Lkk çkk¤fu 3 ð»koLke ô{hu ÃkkuíkkLkku s{ýku Ãkøk Ãkkur÷ÞkuÚke økúMík nkuðk Aíkkt
áZ rLkÄkoh hkÏÞku yLku hk»xÙeÞ fûkkLke íkhý-MÃkÄko{kt ¼køk ÷uðk Mkûk{ çkLke ½ýkt RLkk{ku SíÞkt.
24 ð»koLke ô{hu 1991{kt rðï [uÂBÃkÞLkrþÃk ykuMxÙur÷Þk ¾kíku ÞkuòR íÞkhu íku{kt ¼køk ÷eÄku yLku
Ãkkt[{k Lktçkhu rðsuíkk çkLÞk yLku 1997{kt ÷tzLk{kt ¼køk [kuÚkku Lktçkh rðsuíkk íkhefu {u¤ÔÞku.
– hksfkuxLkkt ©e{íke rð©wrík ðktfkýe øktøkk LkËe{kt 81 Lkkurxf÷ {kR÷ íkÞkO níkkt.
– økwshkík hkßÞLkku h{íkøk{ík, Þwðk yLku MkktMf]ríkf «ð]r¥kykuLkku rð¼køk 2001Úke «ríkð»ko ÞwðkLk
ÃkðoíkkhkunfkuLku Ãkkrhíkkur»kfku yLku yuðkuzoÚke Lkðksu Au yLku ykðk MkknMkík¥ðLku rçkhËkððkLkwt MíkwíÞ
Ãkøk÷wt ÷u Au yLku AuÕ÷kt Ãkkt[ ð»ko{kt 40 Þwðf-ÞwðíkeykuLku ÃkwhMf]ík fhðk{kt ykÔÞkt Au. yLku yk{
5,334 {exhLke Ÿ[kRÚke 7397 {exhLke Ÿ[kR MkwÄe ykÃkýkt Þwðf Þwðíkeyku Ãkðoíkkhkuný{kt «ð]¥k
íkku hÌkkt s Au; su{Lkkt Lkk{ku {wÏÞíðu yk «{kýu Au; (1) fw. Lkun÷ çkúñ¼è (2) fkuMk økkurÃkfk
yrsík®Mkn (3) fkuMk yrïLke yrsík®Mkn (4) fuÃxLk MktsÞ hk{S¼kR Ë÷MkkrýÞk (5) yufíkk
ðkZiÞk (6) hÂ~{ {wLkþe (7) swøk÷ ÃkeXrzÞk (W.ð.10)
– yk Þwðf çkkuzo Lke[uLke «ð]r¥kyku ykËhu Au :
(1) Þwðk WíMkð (íkk÷wfk, rsÕ÷k, «Ëuþ, hkßÞ yLku hk»xÙfûkk)
(2) ðeh Mkkðhfh yr¾÷ ¼khík Mk{wÿíkhý-MÃkÄko
(3) yktíkhhkßÞ «ðkMk
(4) ykrËðkMke {nkuíMkð
(5) ykÃkýe MkhnË yku¤¾ku
(6) Mktøkeíkrþrçkh
 589
(7) MkkrníÞrþrçkh
(8) ðLkrðMíkkh-Ãkrh¼ú{ý
(9) MkkøkhfktXk-Ãkrh¼ú{ý
(10) Mk{wÿ {nksLk nkuze MÃkÄko
(11) Mk{wÿíkhý-rþrçkh
(12) Lk{oËk ©{-rþrçkh
(13) RLxhÔÞq-{køkoËþoLk-rþrçkh
(14) ÞkuøkkMkLk-íkk÷e{-rþrçkh
(15) ykrËðkMke Þwðfku {kxu Lkuík]íð íkk÷e{-rþrçkh
(16) økwshkík hkßÞ MkknMk yfkË{e
(17) ÞqÚk-nkuMxu÷ku
(18) MkknMk/þkiÞo, Mkuðk, ònuh Mkw¾kfkhe yLku íkçkeçke ûkuºku yuðkuzo
(19) Ãkðoíkkhkuný MktMÚkk, {kWLx ykçkw yLku sqLkkøkZ
(20) ykrËðkMke Þwðf-Þwðíkeyku {kxu MkkøkhfktXk-rðMíkkh-Ãkrh¼ú{ý
(21) røkhLkkh-ykhkuný
(22) hkßÞ ÞwðkÃkkrhíkkur»kf
(23) hkßÞ Ãkðoíkkhkuný yuðkuzo
WÃkhktík hkßÞLke «íÞuf ÞwrLkðŠMkxeyku Ãký yuf Lkrn íkku çkeò MðYÃk{kt Þwðf-fÕÞký«ð]r¥kyku Ëh
ð»kuo Þkusu Au yLku ÞwrLkðŠMkxe íkÚkk hkßÞ MkhfkhLkkt støk÷¾kíkwt íkÚkk «ðkMkLk¾kíkwt Ãký MkknMk«ð]r¥kyku {kxu
Mkr¢Þ çkLÞkt Au.

•••
590

ÞwrLkx-10

¼khíkLke MðkíktºÞ «kró Ãkqðuo yLku

yu ÃkAe çkLku÷k {n¥ðLkk çkLkkðku.
 591

ÞwrLkx - 10
{wÏÞ ½xLkkyku
¼khíkLke MðkíktºÞ «kró Ãkqðuo yLku yu ÃkAe çkLku÷k {n¥ðLkk çkLkkðku
• 2 Vuçkúwykhe, 1857 : 19{e ÃkkÞˤLkk MkirLkfkuLkku çknuhk{Ãkwh{kt rðÿkun.
• 29 {k[o, 1857 : çkhkfÃkwh{kt MkirLkfkuyu [hçkeðk¤e fkhíkqMkkuLkku WÃkÞkuøk fhðkLke Lkk Ãkkze.
• 10 {u, 1857 : {uhX{kt MkirLkfkuLkku rðÿkun.
• 10-30 {u, 1857 : rËÕne, rVhkusÃkwh, çkkuBçku, y÷eøkZ, Exkðk, çkw÷LË þnuh, VheËkçkkË, çkhu÷e,
{whkËkçkkË, þknsnktÃkwh íkÚkk yLÞ «Ëuþku{kt rðÿkun þY ÚkÞku.
• 12 {u, 1857 : çknkËqhþknLku ¼khíkLkk Mk{úkx çkLkkððk{kt ykÔÞk yLku rËÕne Ãkh yrÄfkh {u¤ÔÞku.
• sqLk, 1857 : øðkr÷Þh, ¼híkÃkwh, ÍktMke, y÷knkçkkË, ViòçkkË, MkwÕíkkLkÃkwh, ÷¾Lkki ðøkuhu{kt
þYykík.
• 5 sqLk, 1857 : LkkLkk MkknuçkLku fkLkÃkwhLkk Ãkuïk ònuh fÞko.
• sw÷kE, 1857 : ELËkih, Mkkøkh, {qnw, Íun÷çk yLku MkeÞk÷fkuxLkk MktMÚkkLkku Ãkh
• ykìøkMx, 1857 : Mkkøkh yLku Lk{oËk ¾eýLkk MktÃkqýo «Ëuþ{kt yMkirLkfkuLkku rðÿkun
• 20 MkÃxu., 1857 : rËÕne Ãkh ytøkúuòuLkk rLkf÷MkLkLkk Lkuík]íð{kt ÃkwLk:yrÄfkh {u¤ÔÞku.
• ykìõxkuçkh, 1857 : fkuxk{kt rðÿkunLkku rðMíkkh
• LkðuBçkh, 1857 : Mktøkúk{eykuyu sLkh÷ rðBzn{Lku fkLkÃkwh ÃkkMku nhkÔÞku.
• 6 rzMkuBçkh, 1857 : fkLkÃkwhLkwt ÞwØ Mkh fkìr÷Lk fiBçk÷u SíÞwt. íkkíÞk xkuÃku ¼køkeLku ÍktMkeLke hkLke ÃkkMku
sELku {¤e økÞku.
• {k[o, 1858 : ÷¾Lkki Ãkh ytøkúuòuyu ÃkwLk:yrÄfkh {u¤ÔÞku.
• 3 yur«÷, 1858 : Mkh Ìkwhkusu ÍktMke Ãkh ÃkwLk:ÃkkuíkkLkku yrÄfkh {u¤ÔÞku.
• yur«÷, 1858 : søkËeþÃkwh (rçknkh) Lkk fwtðh®Mknu rðÿkun fÞkuo.
• {u, 1858 : ytøkúuòuyu çkhu÷e, søkËeþÃkwh, fkÕÃke SíÞwt. ¼khíkeÞ rðÿkuneykuyu hkurn÷¾tz{kt AkÃkk
{khe yk¢{ý þY fÞwO.
• sqLk, 1858 : ytøkúuòuyu øðkr÷Þh SíÞwt.
• sw÷kE-rzMku., 1858 : MktÃkqýo ¼khík Ãkh ytøkúuòuyu ÃkwLk:Mk¥kk «kÃík fhe.
592
1857 Lkku Mktøkúk{
¼khíkeÞ rðÿkune Mk{Þ(rðÿkun) fuLÿ rçkúrxþh-ËçkkðLkkhk
Mk{Þ
• çknkËwhþkn sVh, ðfík ¾kt 11,12 {u 1857 rËÕ÷e rLkf÷MkLk-nzMkLk 21 MkÃxu, 1857
• LkkLkk Mkknuçk - íkkíÞk xkuÃkuu 5 sqLk, 1857 fkLkÃkwh fIÃkçku÷ 6 MkÃxu, 1857
• çkuøk{ nshík {nk÷ 4 sqLk, 1857 ÷¾Lkki fIÃkçku÷
{k[o, 1858
• hkýe ÷û{eçkkE, íkkíÞk xkuÃku sqLk, 1857 ÍktMke, øðkr÷Þh Ìkw hkus 3 yur«÷, 1858
• r÷Þkfík y÷e 1857 yÕnkçkkË, çkLkkhMk fLko÷ Lke÷ 1858
• ¾kLk çknkËwh ¾kt 1857 çkhu÷e ---- 1858
• {ki÷ðe yn{Ë WÕ÷k 1857 ViòçkkË ---- 1858
• yS{wÕ÷k 1857 VíkunÃkwh sLkh÷ huLkzo 1858
1857 Lkku Mktøkúk{ yMkV¤ ÚkðkLkk fkhýku
• Mk{ÞLkk rLkÄkorhík Mk{Þ fhíkkt ðnu÷ku rðÃ÷ð þY ÚkÞku.
• ÞkuøÞ furLÿík Lkuík]íðLkku y¼kð níkku. Ëhuf Lkuíkk ÃkkuíkkLke heíku íkÚkk ÃkkuíkkLkk MðkÚko {kxu ÷zíkk níkkt.
• ¼khíkLkk ½ýkt hkßÞku ¾kMk fheLku ËrûkýLkkt hkßÞku, çktøkk¤... ðøkuhuyu fkuE s ¼køk ¼sÔÞku Lknª.
• ¼khíkLkk hkò-hsðkzkykuyu Mkr¢Þíkk çkíkkðe Lknª.
• ¼khíkLke ÷zkÞf «ò suðe fu þe¾, økkuh¾k ðøkuhuyu yk Mktøkúk{{kt fkuE s ¼køk ¼sÔÞku Lknª.
• MðkíktºÞ ÷zkE ÷zLkkhkykuLkkt þ†ku fhíkkt ytøkúuòu ÃkkMku íkkuÃk, ykÄwrLkf hkEVÕMk... ðøkuhu þ†ku
níkkt.
• ¼khíkLkkt çkwrØSðe ðøkuo fkuE s Mknfkh ykÃÞku Lknª.
• ytøkúuòuLku ¼khíkeÞ Lkhuþku ÃkkMku Mktøkúk{ Ëçkkððk {kxu {ËË {¤e. ÃkrxÞk÷k, øðkr÷Þh, niËhkçkkË,
SË ðøkuhuyu {ËË fhe
1857 Lkku Mktøkúk{Lkk Ãkrhýk{ku
• yk Mktøkúk{Lku fkhýu ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷LkLku yuf Lkðe rËþk {¤e.
• ¼rð»Þ{kt Mktøkúk{ {kxuLke ÞkusLkk Lk¬e ÚkE þfe.
• rçkúrxþ MktMkËu RMx RÂLzÞk ftÃkLke ÃkkMkuLkwt þkMkLk Mk{kÃík fÞwO yLku íkksLkwt þkMkLk ykÔÞwt.
• yk Mktøkúk{u VheÚke ytøkúuòuLku hkò, hsðkzk, s{eLkËkhku {kxu ÃkkuíkkLke Lkeríkyku{kt rð[khýk fhðk
{kxu {sçkqh fÞkO.
• ytøkúuòuyu “¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku” Lke Lkerík yÃkLkkðe.
 593
• Ëuþe hkßÞkuLku Mkk{úkßÞ{kt ¼u¤ððkLke Lkerík hË fhe.
• ytøkúuòu yLku ¼khíkeÞ MkirLkfkuLkwt «{ký 1:h Lk¬e fhðk{k ykÔÞwt. Wå[ ðýoLkk rnLËwykuLku Mktøkúk{
{kxu Ëku»ke {kLkeLku íku{Lke ¼íkeo Ãkh «ríkçktÄ {qõÞku. ¼khíkeÞ MkirLkfku{kt yufíkkLke ¼kðLkk íkkuzðk
{kxuLkk «ÞkMkku fÞko.
• çkkxo÷ £uhu yLku Mkh MkiÞËLke Lkerík yÃkLkkððe Ãkze, su{kt ¼khíkeÞku yLku ðneðxe y÷økíkk Ãký yk
Mktøkúk{Lkwt fkhý nkuðkÚke yrÄfkh yÃkLkkðe Lkerík yÃkLkkðe.
• Ä{kOíkhý «ð]r¥k Ãkh rLkÞtºký ÷kððwt ÃkzÞwt.
¼khíkLkk ytøkúus þkMkfku
• çktøkk¤Lkk økðLkoh
hkuçkxo f÷kRð 1757-1760
nku÷ðu÷ 1760
ðuLMke xkxo 1760-1765
f÷kRð 1765-1767
ðuhu÷Mx 1767-1769
fkŠxÞh 1769-1773
ftÃkLkeLku ykÄeLk ¼khíkLkk økðLkoh
(rLkÞk{f Äkhku - 1773)
ðkuhLk nuMxªøMk 1773-1785
Mkh òuLk {ifVhMkLk 1785-1786
÷kuzo fkuLkoðkur÷Mk 1786-1793
Mkh òuLk þkuh 1793-1798
rh[zo ðu÷uM÷e 1798-1805
÷kìzo fkuLkoðkur÷Mk 1805-1807
y÷o ykìV r{Lxku 1807-1813
÷kìzo nuMxªøÍ 1813-1823
÷kìzo yu{nMxo 1823-1828
rðr÷Þ{ ðxhçkÚko 1828
÷kìzo rðr÷Þ{ çkuÂLxf 1828-1833
594
¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷
([kxoh yufx-1833 ykÄeLk)
÷kìzo rðr÷Þ{ çkuÂLxf 1833-1835
Mkh [kÕMko {uxfkV 1835-1836
÷kìzo ykìf÷uLz 1836-1842
÷kìzo yu÷Lkçkhku 1842-1844
Mkh nuLkhenk‹zøk 1844-1848
÷kìzo zu÷nkWMke 1848-1856
÷kìzo fi®Lkøk 1856-1858
¼khíkLkk ðkÞMkhkuÞ - íkksLkk þkMkLk nuX¤
(¼khíkeÞ fkWÂLMk÷ yufx-1858)
÷kìzo fi®Lkøk 1858-1862
÷kìzo yuÂÕøkLk («Úk{) 1862-1863
Mkh òuLk ÷kuhuLMk 1863-1869
÷kìzo {u[ku 1869-1872
÷kìzo LkkÚkoçkwf 1872-1876
÷kìzo r÷xLk 1876-1880
÷kìzo zVrhLk 1884-1888
÷kìzo ÷iLMkzkWLk 1888-1894
÷kìzo yuÂÕøkLk rîríkÞ 1894-1899
÷kìzo fÍoLk 1899-1905
÷kìzo r{Lxku - rîríkÞ 1905-1910
÷kìzo nk‹zøk - rîríkÞ 1910-1916
÷kìzo [uBMkVkuzo 1916-1921
÷kìzo rhzªøk 1921-1926
÷kìzo RŠðLk 1926-1931
÷kìzo ®ðr÷økxLk 1931-1936
÷kìzo r÷Lkr÷Úkøkku 1936-1944
 595
÷kìzo ðuðu÷ 1944-1947
÷kìzo {kWLx çkuxLk {k[o-1947 Úke sqLk 1948
ytøkúuòuLke {nuMkq÷ fh ÃkØrík
Lktçkh ÔÞðMÚkkLkwt Lkk{ «ðíkof rðMíkkh xfk þYLkwt ð»ko
1 MÚkkÞe çktËkuçkMík ÷kìzo fkuLkoðkur÷Mk çktøkk¤ «kLík 19% 1793
2 {nk÷ðkze çktËkuçkMík {kuxeoLk V÷ux {hkXk, Ãktòçk, 30%
1801 {ÿkMk
3 hiÞíkðkhe ÃkØrík Mkh xku{Mk {wLkhku {wtçkE «kLík 15% 1820
økðLkohkuLkwt fkÞo
• hkuçkxo f÷kEð
- ¼khík{kt £uL[kuLke {níðfktûkkykuLku Mk{kÃík fhLkkh
- fýkoxf rðøkúnkuLkwt fwLkunÚke Mkt[k÷Lk fhLkkh
- ¼khík{kt rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkku ÃkkÞku Lkkt¾Lkkh níkku
- RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk hkRxhLkk MÚkkLk ÃkhÚke íku çktøkk¤kLkk økðLkohLkk ÃkË MkwÄe ÃknkUåÞku.
- Ã÷kMkeLkk ÞwØ{kt rðsÞ yLku þnuLkþkn þknyk÷{ ÃkkMkuÚke ËeðkLke {u¤ððe yu yuðe ½xLkkyku Au
su{ýu ¼khíkeÞ RríknkMkLku {níðLkku ð¤ktf ykÃÞku.
• ðkuhLk nuMxªøÍ (1772-1781)
- 1772 {kt fkuxo ykìV zkÞhufxhLkk ykËuþ îkhk íkuýu Mkhfkhe ríkòuheLkwt MÚk¤ktíkh {wŠþËkçkkËÚke fku÷fkíkk
fÞwO.
- “çkkuzo ykìV huðLÞw” îkhk f÷ufxhkuLke rLk{ýqtf fhe.
- “LÞkÞ MkwÄkhku” îkhk íkuýu s{eLkËkhkuLkk LÞkrÞf yrÄfkhku AeLkðe ÷eÄk.
- rnLËw íkÚkk {wÂM÷{Lkk fuMk íku{Lkk fkÞËk{kt fhðkLkk nwf{ku fÞkO.
- 1781 {kt {wÂM÷{ rþûký {kxu {ÿuMkkLke MÚkkÃkLkk fhe.
- økeíkkLkk ytøkúuS yLkwðkËfkh rðr÷Þ{ rð÷rfLMkLku ykùÞo ykÃÞku.
- ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLku ÔÞÂõíkøkík ÔÞkÃkkh fhðkLke {LkkE Vh{kðe.
- {wøk÷ Mk{úkxLku {¤íkwt 26 ÷k¾Lkwt ðkŠ»kf ÃkuLþLk çktÄ fhkÔÞwt.
- 1774 {kt f÷f¥kk{kt Mkðkuoå[ LÞkÞk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. íkuLkwt fkÞoûkuºk f÷f¥kk Ãkqhíkwt
rMkr{ík níkwt
- rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx{kt íkuLkk WÃkh 1788 Úke 1795 MkwÄe {nkr¼Þkuøk [kÕÞku Ãkhtíkw rLkËkuo»k Aqxâk.
596
• ÷kìzo fkuLkoðkur÷Mk (1786-1793)
- rsÕ÷kykuLke MktÃkqýo þÂõík f÷ufxhkuLku ykÃke.
- 1790-92 Lkk {æÞ{kt rsÕ÷k VkusËkhe yËk÷íkkuLku çktÄ fheLku [kh Vhíke yËk÷íkku ºký çktøkk¤ íkÚkk
yuf rçknkh {kxu rLkÞwõík fhe.
- 1793 {kt fkuLko ðkur÷Mk fkuz çkLkkÔÞku.
- rsÕ÷kykuLke Mke{k Lk¬e fhe Ãkku÷eMk [kufeLke MÚkkÃkLkk fhe yLku yuf Ãkku÷eMk RL[ksoLke rLk{ýqtf
fhe.
- «þkMkrLkf ÔÞðMÚkkLkwt ÞwhkuÃkeÞfhý fÞwO. ¼khíkeÞku {kxu MkqçkuËkh, s{kËkh, «þkMkrLkf Mkuðk{kt
{wrMkV, MkËh, y{eLk íkÚkk zuÃÞwxe f÷ufxhÚke Ÿ[k ÃkË {¤íkk Lk níkk.
• ÷kìzo ðu÷uM÷e (1798-1805)
- MknkÞfkhe MktrÄLkku sL{
- MktrÄ{kt òuzkLkkhk hkßÞku, niËhkçkkË (1798), {iMkwh (1799), íkktòuh (1799), yðÄ (1801),
Ãkuþðk (1801), ¼kUMk÷u (1803), ®MkrÄÞk (1804)
- yk Mk{Þ{kt £ktMkeykuLkku ¼Þ Ãkqhk ¼khík{kt níkku. íkuLkk Mk{Þ{kt s fýkoxf rðøkún ÚkÞku su{kt xeÃkw
yk ÷zkÞ{kt {hkÞku.
- f÷f¥kk{kt Lkkøkrhf Mkuðk{kt ¼híke fhðk {kxu ÞwðfkuLku «rþûký ykÃkðk “fkuxo rðr÷Þ{ fkì÷us” Lke
MÚkkÃkLkk fhe.
- RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLku ÔÞkÃkkhe ftÃkLkeLke søÞkyu hksLkiríkf þÂõíkLkk YÃk{kt Vuhðe Lkkt¾e.
• ÷kìzo rðr÷Þ{ çkuÂLxf (1828-1835)
- yuf WËkh økðLkoh sLkh÷
- ¼khíkeÞ hkßÞíktºkLke ykÃk¾qË «f]rík{kt ytøkúuòuLke MðkíktºÞ¼kðLkk ykÃke.
- ðuXLkk fk{ku çktÄ fhkðe Mkhfkhe ¾[o ½xkze ykŠÚkf MkwÄkhk fÞko.
- «kurðÂLMk÷ yLku yÃke÷ fkuxkuo Lk»x fheLku íkuýu {kuxk ÃkkÞk 5hLkku LkkýktLkku ËwÔÞoÞ yxfkÔÞku.
- 1829 Lkk fkÞËkÚke MkíkeLku “økwLkkEík {kLkð®nMkk” ònuh fhðk{kt ykðe.
- Äkhku-30 ÃkMkkh fheLku 1829 {kt XøkkuLku {ËË fhLkkh Mkk{u Ãký fzf nkÚku fk{ ÷uðkLke òuøkðkE
ÚkðkÚke XøkkE çktÄ fhe.
- 1835 {kt “f÷f¥kk {urzf÷ fkì÷us” Lkku ÃkkÞku LkktÏÞk
 597
• ÷kìzo zu÷nkWMke (1848-1856)
- ¾k÷Mkk LkeríkLku sLkf. íkuLkk ºký ÃkkÞkLkk rMkØktíkku (1) ytøkúuòu ¼khík{kt MkðkuoÃkhe níkk. (2) MkðkuoÃkhe
Mk¥kkLke {tsqheÚke s ykr©ík hkßÞku çkk¤fkuLku Ë¥kf ÷E þfu. (3) MkðkuoÃkhe Mk¥kkLku íkuLke RåAk nkuÞ
íkku {tsqhe Lkk ykÃkðkLkku Ãký yrÄfkh Au.
- yk Lkerík yLkwMkkh Mkíkkhk, suíkÃkwh, Mkt¼÷Ãkwh, çk½kx, WËÞÃkwh, ÍktMke, LkkøkÃkwh, fhki÷e, yðÄLku
rçkúrxþ Mkk{úksÞ{kt òuze ËeÄk.
- íkkuÃk¾kLkkLkwt {wÏÞ {Úkf f÷f¥kkÚke {uhX yLku MkuLkkLkwt ðzw{Úkf rMk{÷k{kt ÷E økÞku.
- MkirLkfku{kt ¼khíkeÞ MkirLkfku{kt fkÃk íkÚkk rçkúrxþ MkirLkfku{kt ðÄkhku fÞkuo.
- f÷f¥kk, {ÿkMk yLku {wtçkE{kt rðïrðãk÷ÞkuLke MÚkkÃkLkk fhe.
- huÕðuLkku sLkf : {wtçkEÚke Úkkýk MkwÄe hu÷ [÷kðe
- íkkh-xÃkk÷Lke þYykík fhLkkh zu÷nkWMke níkku.
- 1854 {kt “ÃkkuMx ykìVeMk yufx” ÃkMkkh fheLku {wtçkE, {ÿkMk yLku f÷f¥kk{kt {nkrLkËuoþf rLkÞwõík
fÞkuo.
- Ëuþ{kt h ÃkiMkkLke ®f{íkLkk Ãkºk {kuf÷ðkLke ÔÞðMÚkk fhe.
- øktøkk LknuYLku 8 yur«÷, 1854 {kt ®Mk[kE {kxu ¾ku÷ðk{kt ykðe.
- økúktz xÙtf hkuzLkwt rLk{koý fkÞo þY fÞwO.
- ònuh çkktÄfk{ ¾kíkkLke þYykík fhe.
• Mkh òuLk ÷kuhuLMk (1863-1869)
- 1865 {kt ¼qíkkLkeyku MkkÚku Mk{sqíke fhe ðkŠ»kf 5000 YrÃkÞkLke MknkÞíkkLkk çkË÷k{kt 18 Ãknkzku Ãkh
yrÄfkh {u¤ðÞku.
- 1866 íkÚkk çkwtËu÷¾tz íkÚkk hksÃkqíkkLkk{kt 1868-69 {kt Ëw»fk¤ ÃkzÞku. [uBçkðu÷ nuLkheLke yæÞûkíkk{kt
Ëw»fk¤ ykÞkuøkLkwt økXLk fÞwO.
- 1865{kt ¼khík yLku ÞwhkuÃk ðå[u «Úk{ Mk{wÿe xu÷eøkúkV MkuðkLke þYykík fhe.
• ÷kìzo fÍoLk (1899-1905)
- “Ãkku÷eMk MkwÄkhk” ytíkøkoík 1902 {kt Mkh yìLzT Þw £ushLke yæÞûkíkk{kt Ãkku÷eMk ykÞkuøkLkwt økXLk fÞwO.
«ktíkeÞ Ãkku÷eMkLke MÚkkÃkLkk, furLÿÞ økwÃík[h rð¼køkLke MÚkkÃkLkk fhe.
- rðïrðãk÷Þku Ãkh Mkhfkhe rLkÞtºkýku ðÄu íku {kxu Mkh xku{Mk hi÷uLkk yæÞûkÃkËu rðïrðãk÷Þ ykÞkuøkLkwt
økXLk fÞwO.
- s{eLk {nuMkq÷Lku WËkh çkLkkððkLkk nuíkwÚke 16 òLÞw, 1902 {kt ¼qr{ «Míkkð ÷kððk{kt ykÔÞku.
- Mkk{úkßÞLke f]r»k rð¼køkLke MÚkkÃkLkk fhe.
598
- ÃkwhkíkLk rþ÷k÷¾uLkk hûkýLkku 1904 Lkku fkÞËku, yËk÷íke «r¢Þk ÍzÃke çkLkkððk rMkrð÷ «kuMkesh
fkuzLkk MkwÄkhkyku fÞko.
- 1905 {kt “çktøkk¤Lkwt rð¼ksLk” fÞwO. Ãkqðo çktøkk¤{kt çktøkk¤, yMk{{kt [Zøkkð, Zkfk, hksþkne
{¤e yuf Lkðku «ktík çkLkkÔÞku. {wÏÞ {Úkf Zkfk níkwt. 20 sw÷kE, 1905 çktøkk¤ rËðkMk, yufíkk
rËðMk, fk¤ku rËðMk.
- yk ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku Lkerík yLkwMkkh níkw.
• ÷kìzo r{Lxku- rîríkÞ (1905-1910)
- r{Lxku - {ku÷uo rhVku{o yufx-1909 {níðLke ½xLkk níke. su{kt fuLÿ yLku «ktíkeÞ ÄkhkMk¼kyku{kt
[qtxkÞu÷k Mk¼ÞkuLkk ðÄkhkLke MkkÚkkuMkkÚk, fku{e {íkËkh {tz¤kuLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
- 1907 {kt yuLøk÷ku - hrþÞk Mk{sqíke fhe.
- [eLk yLku yVeýLkku ðuÃkkh ykuAku fhðkLkku fhkh Ãký fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• ÷kìzo nk‹zøÍ (1910-1916)
- hkò yuBÃkhh sÞkuso Ãkkt[{ktyu yLku hkýe {uheyu rnLËLke {w÷kfkík ÷eÄe íÞkhu 1911 Lkku rËÕne
Ëhçkkh íku{Lkk MkÞ{Lke {níðLke ½xLkk níke.
- hksÄkLke f÷f¥kkÚke rËÕne Vuhððk{kt ykðe.
- rnLËesLkku MkkÚku yÞkuøÞ ðíkoLk {kxu {nkí{k økktÄeSyu Ërûký ykr£fk{kt [¤ð¤ nkÚk Ähe.
- RÂLzÞLk rhr÷V yufx-1914 y{÷e çkLÞku.
• ÷kìzo [uBMkVkuzo (1916-1921)
- {kuLxuøÞw [uBMkVkuzoLkk Mkn«ýuíkk nkuðkÚke 1919 Lkku økðLko{uLx ykìV RÂLzÞk yufx îkhk «ktíkku{kt
rîMíkheÞ MkhkheLkku y{÷ fheLku fuLÿLke Mk¥kk{kt ðÄkhku fÞkuo.
- çku nku{Y÷ ÷eøkLke MÚkkÃkLkk
- fkuøkúUMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk ðå[u Mk{sqíke (1916)
- økktÄeS îkhk Mkkçkh{íke yk©{Lke MÚkkÃkLkk (1916), y{ËkðkË{kt MkíÞkøkún (1918), [tÃkkhý
MkíÞkøkún (1917), ¾uzk MkíÞkøkún (1918)
- rík÷fLkwt 1 ykìøkMx, 1920 {]íÞw
- r¾÷kVík Mkr{ríkLkwt økXLk yLku yktËku÷Lk (1920-21)
- yMknfkh yktËku÷LkLke þYykík (1920-22)
- yk Mk{Þ{kt sr÷Þkðk÷k çkkøkLkk økku¤eçkkhu [¤ð¤Lku sL{ ykÃÞku.
- ÃkqLkk{kt {rn÷k fkì÷usLke MÚkkÃkLkk (1916)
- Mkh yuMk.Ãke. ®Mknk rçknkh ÷u.økðLkoh íkhefu rLkÞwÂõík.
 599
• ÷kìzo he®zøk (1921-1926)
- [kihe [kihk çkLkkð yLku økktÄe îkhk yMknfkh yktËku÷Lk ÃkkAwt ÷eÄwt.
- r[¥khtsLkËkMk yLku {kuíke÷k÷ LknuY îkhk Mðhks ÃkkxeoLkwt økXLk (1922)
- 1923 {kt ¼khíkeÞ rMkrð÷ MkuðkLkwt $ø÷ìLz yLku ¼khík çktLku søÞkyu yuf MkkÚku ÃkheûkkLke þYykík.
- 1925 {kt ¼khíkeÞ fBÞwrLkMx ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk.
• ÷kìzo EhrðLk (1926-1931)
- r¢rùÞLk ðkEMkhkuÞLkk YÃk{kt «ÏÞkík
- MkkÞ{Lk fr{þLkLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe.
- 1929 {kt rËðk¤eLke ½ku»kýk
- økktÄeSLke ËktzeÞkºkk (1930)
- 1930 Lke «Úk{ økku¤{uS Ãkrh»kË{kt fkUøkúuMku çkrn»fkh fÞkuo.
- 1931 Lkk økktÄe - EhrðLk fhkh Úkíkkt {eXkLkk MkíÞkøkúnLkku ytík ykÔÞku.
• ÷kìzo rð®÷økzLk (1931-1936)
- çkeS økku¤{uS Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fhe. (1931)
- 1932 ºkeS økku¤{uS Ãkrh»kË
- 1935 økðLko{uLx ykìV RÂLzÞk yufx
- 1935 çk{koLkwt ¼khíkÚke y÷øk Úkðwt.
- 1934 LkhuLÿ Ëuð yLku sÞ «fkþ LkkhkÞý îkhk MkkurþÞk÷RMx fkUøkúuMk ÃkkxeoLke h[Lkk.
- 1936 MktÃkqýo ¼khík rfMkkLk Mk¼kLke MÚkkÃkLkk.
• ÷kìzo r÷Lkr÷Úkøkku (1936-1943)
- økðLko{uLx ykìV RÂLzÞk yufx-1935 y{÷e çkLÞku.
- 1941 {kt òÃkkLkLkk ÞwØ «ðuþLkku fxkufxeðk¤ku íkçk¬ku r÷Lkr÷Úkøkku {kxu “ykìøkMx ykìVh” hsq fhðk
fkhý¼qík çkLÞku.
- r¢ÃMk r{þLk rLk»V¤ økÞwt.
- 1942 Lke rnLË Akuzku [¤ð¤Lku þktík Ãkkze ËeÄe.
• ÷kìzo {kWLxçkuxLk (1947-1948)
- rnLËLkk AuÕ÷k ðkEMkhkuÞ
- fkUøkúuMk yLku ÷eøk ðå[u fkuE Mk{sqíke þõÞ Lk nkuðkÚke ¼køk÷k yuf {kºk Wfu÷ çkkfe hÌkku níkku.
¼køk÷k Mkk{uLkku ÃkkuíkkLkku rðhkuÄ Akuzðk {kxu økktÄeSLku Mk{òðe þõÞk níkkt.
600
- 15 ykìøkMx, 1947 ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk yuðk çku Lkðk MktMÚkkLkku yÂMíkíð{kt ykðíkk AuÕ÷e
ðkEMkhkuÞøkeheLkku ytík ykÔÞku níkku.
• rçkúrxþ þkMkLkfk¤ Mk{ÞLkk ykÞkuøk / Mkr{ríkyku
¢{ ykÞkuøk ð»ko yæÞûk økðLkoh-sLkh÷/ WÆu~Þ
ðkEMkhkuÞ
01 ELkk{Þ ykÞkuøk 1952 ELkk{ ÷kìzo zu÷nkWMke s{eLk MktçktÄe
rððhý
02 ËwŠ¼ûk ykÞkuøk 1880 rh[zo MxÙu[e ÷kìzo r÷xLk Ëw»fk¤ Ãkezeík íkÚkk
rLkðkhý nuíkw
03 ntxh ykÞkuøk 1882 rðr÷Þ{ ntxh ÷kìzo rhÃkLk rþûkýLkku rðfkMk

04 yuxrfLMkLk 1886 yuxrfLMkLk zVheLk Lkkøkrhf Mkuðk{kt

®nËeykuLke MktÏÞk{kt
ðÄkhku fhðkLkku
rð[kh
05 yVeý ykÞkuøk 1893 - ÷iMkzkWLk yVeýLkk ÔÞMkLkLku
hkufðkLkku nuíkw
06 nhþu÷ Mkr{rík 1893 nhþu÷ ÷iMkzkWLk xfMkk÷ MktçktÄe
rð[kh
07 ËwŠ¼ûk ykÞkuøk 1898 suBMk ÷kÞ÷ yuÂÕøkLk «Úk{ ËwŠ¼ûk ykÞkuøk
Ãkh rð[kh
08 ËwŠ¼ûk ykÞkuøk 1901 {ufzkuLkkÕz fÍoLk çkeò Ëw]r¼ûk ykÞkuøk
Ãkh rð[kh
09 ®Mk[kE ykÞkuøk 1901 ðkuÂÕðLk Mfkux fÍoLk ®Mk[kE ÔÞðMÚkk{kt
LkkýktfeÞ rð[kh
10 rðïrðãk÷Þ 1902 Úkku{Mk hu÷u fÍoLk ¼khíkeÞ
rðïrðãk÷ÞLke
ÂMÚkrík Ãkh rð[kh
11 £usLk ykÞkuøk 1902 £ush fÍoLk Ãkku÷eMk «þkMkLk
fkÞoÃkØrík Ãkh rð[kh
 601
12 þkne ykÞkuøk 1912 EMkÂÕøkxLk nkŠzøÍ Lkkøkrhf Mkuðk{kt
¼khíkeÞkuLke
¼køkeËkhe Ãkh
rð[kh
13 {uf÷uøkLk Mkr{rík 1914 {uf÷uøkLk nkŠzøÍ Mknfkhe LkkýktfeÞ
ÔÞðMÚkk MktçktÄe
rð[kh
14 f÷f¥kk rðïrðãk÷Þ ykÞkuøk (Mkuz÷h) 1917 {kRf÷ Mkuz÷h
[uBMkVkuzo
f÷f¥kk
rðïrðãk÷Þ{kt
økwLkkykuLke íkÃkkMk
15 þkne ykÞkuøk 1923 ÷kìzo ÷e he®zøk Lkkøkrhf Mkuðk{kt
Vu÷kÞu÷k Ëku»kku Ëqh
fhðk
16 ¼khíkeÞ AxLke 1923 ÷kìzo #[fiÃk he®zøk rþûký MktçktÄe rð[kh
17 ¼khíkeÞ MkUznxo 1925 yìLzw MfeLk he®zøk ¼khíkeÞ MkuLkk{kt
¼khíkeÞfhý Ãkh
rð[kh
18 çkx÷h Mkr{rík 1927 nhfkuxo çkx÷h RŠðLk Ëuþe hkßÞku yLku
ytøkúus MkhfkhLkk
MktçktÄku Ãkh
19 MkkÞ{Lk ykÞkuøk 1927 òìLk MkkÞ{Lk RŠðLk 1919 Lkk fkÞËkLke
Mk{eûkk
20 r÷Lkr÷Úkøkku ykÞkuøk 1928 r÷Lkr÷Úkøkku RŠðLk ¾uíke MktçktÄe
Mk{MÞkyku Ãkh
rð[kh
21 r÷zMku ykÞkuøk 1929 r÷zMku RŠðLk ¼khík{kt {þeLkhe
MkuðkLkku rðfkMk
22 ¼khíkeÞ ðiãkrLkf 1929 rVr÷x nxkuoøk RŠðLk rþûkýLke
ÃkrhÂMÚkríkLke Mk{eûkk
602
23 ÔnkEx÷u ykÞkuøk 1929 su. yu[.ÔnkEx÷u RŠðLk fk{ËkhkuLke ÂMÚkrík
Ãkh Mk{eûkk
24 Mk«q Mkr{rík 1929 íkus çknkËwh Mk«w rðr÷øxLk çkuhkusøkkheLke Mk{MÞk
Ãkh Mk{eûkk
25 ¼khíkeÞ nË Mkr{rík 1935 ÷kuhe nu{Lz rðr÷øxLk {íkrðMíkkhLkk ûkuºkkuLke ÔÞðMÚkk
nuíkw
26 hk»xÙeÞ ÞkusLkk 1938 sðknh÷k÷ r÷Lkr÷Úkøkku ykŠÚkf ÞkusLkk
27 r¢ÃMk r{þLk 1942 MxuVzo r¢ÃMk r÷Lkr÷Úkøkku hksfeÞ yðhkuÄ Ëqh
fhðk
28 ËwŠ¼ûk íkÃkkMk 1943 [kÕMko ðwz ðuðu÷ çktøkk¤Lkk Ëw»fk¤Lkkt
fkhýku Ãkh rð[kh
29 MkksuoLx ÞkusLkk 1944 òìLk MkksuoLx ðuðu÷ rþûkýLkku rðfkMk
30 furçkLkux r{þLk 1946 ÃkirÚktf ÷kuhuLMk ðuðu÷ Mk¥kkLke ykÃk÷u
fhðkLkku nuíkw
• ¼khík{kt ytøkúuòu ykðíkk ÷kËðk{kt ykðu÷k rðrðÄ fkÞËkyku su Lke[u {wsçk Au :
• huøÞw÷u®xøk yufx (1773)
- Vkuxo rðr÷Þ{Lkk økðLkoh sLkh÷ yLku íkuLke Ãkrh»kË [kh MkÇÞku îkhk çktøkk¤Lke Mkhfkh [÷kððe.
(ðkuhLk nu®MxøÍ «Úk{ økðLkoh sLkh÷)
- {wtçkE yLku {ÿkMk «ktíkku{kt þktrík yLku ÞwØLke çkkçkíkku{kt økðLkoh sLkh÷Lke Ãkrh»kËLke Ëu¾hu¾ yLku
rLkÞtºký fhðkLkku yrÄfkh
- f÷f¥kk{kt Mkwr«{ fkuxoLke MÚkkÃkLkk su{kt yuf {wÏÞ LÞkÞkrÄþ (Ãknu÷ku {wÏÞ LÞkÞkrÄþ : EBÃku)
- ftÃkLkeLke LkkufhkuLku fkuEÃký «fkhLke ¼ux yLku ÷kt[ ÷uðk Ãkh «ríkçktÄ
• rÃkxTMk RÂLzÞk yufx (1784)
- huøÞw÷Urxøk yufxLke ¾k{e MkwÄkhðk {kxu - ¼khíkLke çkkçkíkku{kt 6 fr{§hkuLkwt çkkuzo - hksÞ Mkr[ð,
Lkkýk Mkr[ð, [kh r«rðfkWÂLMk÷Lkk MkÇÞ - ºký fr{§hkuLke økwÃík Mkr{ríkLke h[Lkk - økwÃík Mkr{rík
îkhk økwÃík ykËþkuo {kuf÷íkk níkk - MkuLkk, {nuMkw÷, MkwÄkhýk çkkçkíkku MkeÄk çkkuzoLkk nkÚk{kt - ftÃkLkeLkk
Mkt[k÷fku çkkuzoLkk MkÇÞkuLke WÃkh sE þfíkk Lknkuíkk. - økðLkoh sLkh÷kuLke fkWÂLMk÷kuLkk MkÇÞkuLke
MktÏÞk 3 - fkuEÃký rLkýoÞ çkkçkíku Mk{kLk {ík ÚkkÞ íkku økðLkoh sLkh÷ yuf ðÄkhkLkku {ík ykÃke þfu
- {wtçkE yLku {ÿkMkLku MktÃkqýoÃkýu çktøkk¤e MkhfkhLku nMíkf - ykËuþ Lk {kLkLkkhLku MkMÃkuLz fhe þfkíkku.
 603
• [kxoh yufx (1813)
- ftÃkLkeLkk [k Lkk ðuÃkkh yLku [eLk MkkÚku ðuÃkkhLkk yufkrÄfkh{kt fkuE «§ WÃkÂMÚkík Lkk ÚkÞku.
- rþûkýLkk rðfkMk {kxu yuf ÷k¾ YrÃkÞk ykÃkðk.
- Lkkufhe{kt ykÔÞk Ãknu÷k ftÃkLkeLkk MkuðfkuLku $ø÷ìLz sELku «rþûký {u¤ððwt sYhe fÞwO.
• [kxo yufx (1833)
- ftÃkLke îkhk [eLk MkkÚkuLkku ðuÃkkh yLku [k Lkk ðuÃkkhLkku yufkrÄfkh Mk{kÃík fheLku ¼khík MkkÚkuLkku
rLk:þwÕf ðuÃkkh þY fÞko.
- Vkuxo rðr÷Þ{Lkk økðLkoh sLkh÷Lkwt ¼khíkLkk økðLkoh sLkh÷Lkk YÃk{kt ÃkwLk:Lkk{fhý.
- økðLkohLke Ãkrh»kË{kt yuf fkLkqLke MkÇÞ ÷uðk{kt ykðþu.
• [kxoh yufx (1853)
- çktøkk¤ {kxu y÷øk ÷u. økðLkohLke rLkÞwÂõík : zu÷nkWMke ¼khíkLkku «Úk{ økðLkoh sLkh÷ çkLÞku.
- ¼khíkeÞ yrÄfkheLke rLkÞwÂõík yLku ÃkkAk çkku÷kððkLke Mk¥kk Mk{kÃík fhe.
- ¼khíkeÞ rMkrð÷ Mkuðk{kt ¼khíkeÞ yrÄfkheykuLke ¼híke {kxu ònuh{kt MÃkÄkoí{f ÃkheûkkLke þYykík.
• økðLko{uLx ykìV RÂLzÞk yìfx (1858)
- ftÃkLkeLkwt þkMkLk Mk{kÃík yLku rçkúrxþ þkMkLk îkhk þkMkLk Mkt¼kéÞwt.
- çkkuzo rLkËuoþf yLku rLkËuoþf {tz¤Lke Mk{kró - ¼khík {kxu yuf hkßÞ Mkr[ðLke rLk{ýqtf
- ¼khíkLkku økðLkoh sLkh÷ ðkEMkhkuÞ çkLÞku. (÷kìzo fi®Lkøk)
• {ku÷uo r{Lxku MkwÄkhk (1909)
- rðÄkLk Ãkrh»kËku{kt MkeÄe [qtxýeLke þYykík - {wÂM÷{ku {kxu y÷øk [qtxýe ûkuºkLke ÔÞðMÚkk
- «ktíkeÞ rðÄkLk Ãkrh»kËLkku rðMíkkh fÞkuo.
- Ãkrh»kËLkk çktLku íkçk¬u fkÞkuo{kt ð]rØ fhðk{kt ykðe.
••
19 {e MkËeLkk ÄkŠ{f - Mkk{krsf yktËku÷Lkku rnLËw ÄkoŠ{f - Mkk{krsf yktËku÷Lk
MktMÚkkLkwt Lkk{ ð»ko MÚk¤ MÚkkÃkf WÆu~Þ
ykí{eÞ Mk¼k 1815 f÷f¥kk hk{ {kunLk hkÞ ®nËw Ä{oLke ¾hkçke WÃkh
yk¢{ý íkÚkk yufuïhðkËLkku
«[kh - «Mkkh
çkúñ Mk{ks 1828 f÷f¥kk hk{ {kunLk hkÞ Ãknu÷k çkúñ Mk¼k Lkk{ níkwt.
WÆu~Þ WÃkhkufík
604
Ä{o Mk¼k 1829 f÷f¥kk hkÄkfkLík Ëuð çkúñ Mk{ksLkkt rðhkuÄ{kt
MÚkkÃkLkk ÚkE. WøkúðkËe ®nËw
Ä{oLke hûkk fhðe.
íkíðçkkurÄLke Mk¼k 1839 f÷f¥kk ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh hk{ {kunLkhkÞLkk rð[khkuLkku
«[kh fhðku.
{kLkð Ä{o Mk¼k 1844 Ëwhík Ëwøkkohk{ {tAkhk{ òrík «ÚkkLkk sz rLkÞ{kuLku
íkkuzðk.
Ãkh{ntMk {tz÷e 1849 {wBçkE ËkËkuçkk Ãkktzuhtøk òrík «ÚkkLkk sz rLkÞ{kuLku
íkkuzðk.
hkÄkMðk{e MkíÞMktøk 1861 ykøkúk íkw÷Mkehk{ yufuïhðkËLkk rMkØktíkkuLkku «Mkkh
fhðku.
¼khíkLkku çkúñ Mk{ks 1866 f÷f¥kk fuþð[tÿ MkuLk {q¤ çkúñMk{ksÚke rð¾qxk
Ãkzu÷k, {wÏÞ {wÆku Mk{ks
MkwÄkh.
«kÚkoLkk Mk{ks 1867 {wBçkE zkì. ykí{khk{ Ãkktzwhtøk yu{.S. hkLkzu, ykh.S.
¼tzkhfh MkÇÞ çkLÞk, ®nËw
Ä{oLkk rð[khku yLku ÔÞðnkhku{kt
MkwÄkhku fhðku níkku.
ykÞo Mk{ks 1875 {wBçkE Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke rnLËw Ä{o{kt MkwÄkhýk íkÚkk ®nËw
Ä{o ÃkrhðíkoLk Úkíkk hkufðk
rÚkÞkuMkkurVf÷ MkkuMkkÞxe 1878 LÞqÞkufo {kËk{ yu[.Ãke. ç÷kðMfe ¼khík ykÔÞk íkÚkk {ÿkMk
LkSf yz[kh{kt ðzw {Úkf
çkLkkÔÞwt.
MkkÄkhý çkúñ Mk{ks 1878 f÷f¥kk ykLktË {kunLk çkkuMk, rþðLkkÚk þk†e çkúñ Mk{ks{kt
çkeò ¼køk÷k, Mk{ksLke
ÔÞðMÚkk yLku Mk{ks MkwÄkhLkk
«§u fu.Mke. MkuLkLkk Þwðfkuyu
¼køk÷k ÃkzÞk.
zu¬Lk rþûkk Mk{ks 1884 ÃkqLkk S.S. yøkhfh ÞwðfkuLku Ëuþ Mkuðk {kxu íkiÞkh
fhðk.
RÂLzÞLk LkuþLk÷ 1887 {wBçkE yu{.S. hkLkzu ¼khíkeÞ Mk{ksLke ¾hkçke Ëqh
 605
fhðe íkÚkk {rn÷k fÕÞký
fhðwt.
MÃku~Þ÷ fkuLVhLMk Ëuð Mk{ks 1887 ÷knkuh rþðLkkhkÞý yÂøLknkuºke
çkúñMk{ksLkk rðhkuÄe íkÚkk
økwÁLku Ãkqsíkk níkk.
hk{f]»ý r{þLk 1897 çku÷wh Mðk{e rððufkLktË {kLkðíkkðkËe yLku Mkk{krsf
fkÞkuo fhðk.
¼khík Mkuðf Mk{ks 1905 {wBçkE økkuÃkk÷ f]»ý økku¾÷u {kík]¼qr{Lke Mkuðk {kxu
¼khíkeÞkuLku Ëhuf ûkuºk{kt íkiÞkh
fhðk. ÃkwLkk Mkuðk MkËLk
1909 ÃkqLkk h{kçkkE hkLkzu
{rn÷k fÕÞký{kt ðÄkhku fhðk.
Mkku~Þ÷ MkŠð÷ ÷kuøk 1911 {wBçkE yuLk. yu{. òuþe ÷kufku {kxu SðLk fkÞo íkÚkk
yu{Lkwt fkÞo ðÄkhu MkkYt
çkLkkððwt.
Mkuðk Mkr{rík 1814 yÕnkçkkË yu[.yuLk. fwtsYt fwËhíke
ykÃkÂ¥kyku Mk{Þu Mk{ks Mkuðk,
rþûký, MkVkE, MktMf]rík rðfkMk
fhðku.
Mkuðk Mkr{rík çkk¤ 1914 {wBçkE ©ehk{ ðksÃkuÞe ¼khík{kt çkk¤ MfkWx
yktËku÷LkLkwt ¼khíkeÞfhý fhðw
MfkWx yuMkkuMkeyuþLk ðe{uLk RÂLzÞLk yuMkkuMkeyuþLk 1923 {ÿkMk ---
¼khíkeÞ {rn÷kLkwt fÕÞký
hnLkw¼kE {sËÞkMLkLk Mk¼k 1851 {wBçkE LkkihkuS ÃkwhËwLkS
shÚk]MxÙ Ä{o MkwÄkh íkÚkk ÃkkhMke
{rn÷kLkwt ykÄwrLkfefhý
(ÃkkhMke Ä{o MkwÄkhf MktøkXLk) ËkËk¼kE LkðhkuS (yðuMíkk Ãkrðºk Ä{oøkútÚk, ynw{
{sËk yu{Lkk Ëuðíkk)
rLkhtfkhe 1840 Ãktòçk ËÞk÷ËkMk, Ëhçkkhk ®Mkn þe¾ Ä{oLkwt þwØefhý
Lkk{Äkhe 1857 Ãktòçk hk{®Mkn þe¾ Ä{oLkwt þwØefhý
606
{wÂM÷{ ÄkoŠ{f - Mkk{krsf yktËku÷Lk
MktMÚkkLkwt Lkk{ ð»ko MÚk¤ MÚkkÃkf WÆu~Þ
Ëkh W÷ W÷q{ 1866 ËuðçktË {ki÷kLkk nwMkiLk yLku ynu{Ë {q¤ EM÷k{Lku ÃkwLkŠsrðík
fhðku.
LkðËk W÷ W÷{k 1894 ÷¾Lkki {ki÷kLkk rþçk÷e, Lkw{kLke {wÂM÷{ rþûký ÔÞðMÚkkLke
MÚkkÃkLkk, Ä{o - rð¿kkLk rðfkMk
yn÷ yu nËeMk 19 {e MkËe Q¥khkÄo Ãktòçk {ki÷kLkk MkEËLkkSh
nwMkuLk Ä{oþk†Lke [kh
rð[khÄkhkLkku Mðefkh.
ÃkuøktçkhLkwt ð[Lk - fwhkLk Ä{oøkútÚk
{kLkðk ÷køÞk.
çkhu÷ðe 19 {e MkËe Q¥khkÄo Ãktòçk {ki÷kLkk ynu{Ë rhÍk
¾kLk sqLkk EM÷k{e «ÚkkLke
þYykík fhe.
fkrËÞkLke yÚkðk yn{rËÞk yktËku÷Lk 19{e MkËeLkk ytík{kt Ãktòçk r{òo økw÷k{ ynu{Ë
Mk{kSykuÚke EM÷k{Lkwt hûký,
¼khíkLkku {kuxk{kt {kuxku MktøkrXík
Mk{qn
{kunt{Ë yusÞwfuþLk fkU£uMk 1886 y÷eøkZ Mkh MkiÞË yn{uË ¾kLk
{wÂM÷{kuLku Ãkrù{e Zçku rþrûkík
fhðk (y÷eøkZ yktËku÷Lk)
• yktËku÷Lk fhðkLkk {wÏÞ fkhýku
- {kuøk÷ Mkk{úksÞLkk Ãkík ÃkAe ¼khíkLke hkßfeÞ yufíkk Lk»x Ãkk{e, ytøkúuòuLke þku»ký Lkerík ðÄe.
- ¼khíkeÞku Ãkh ykŠÚkf, Mkk{krsf SðLk Ãkh ½kíkf «¼kð ÃkzÞku.
- Mk{ks{kt fwrhðkòu, ¼u˼kð, ÄkŠ{f ytÄ©Øk ðÄðk ÷køke.
- 1813 {kt r¾úMíke ÃkkËheykuLkwt ðÄkhu «{ký{kt ykøk{Lk ÚkÞwt. çktLku Ä{kuo Ãkh «nkh [k÷w fÞko.
Ä{koLíkhLke «ð]r¥kLku ðuøk {éÞku.
- ¼khíkeÞ Mk{ks ytÄ©Øk, ðnu{ku, y¿kkLkíkk, fwrhðkòu, ¿kkrík «Úkk suðk yrLk»xkuLke [qtøkk÷{kt
níkku.
- Mktfwr[ík yLku fqÃk {tzqf Mk{ks{kt †eykuLke ÂMÚkrík çkËíkh níke.
- çkk¤feLku ËqÄ Ãkeíke fhðkLkku rhðks, Mkíke «Úkk, rðÄðk rððkn rLk»kuË ðøkuhu suðk fwrhðkòuLkku ÔÞkÃk.
 607
- ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Ãkrù{e MkÇÞíkk Mðefkhðk{ktÚke hkufðk.
- ¼khíkeÞ ykí{økkihð íkÚkk ykí{rðïkMk ÃkuËk fhðku.
• yktËku÷Lk{kt ¼køk ¼sðLkkh
- ¼khík{kt AkÃk¾kLkkLke þYykík ÚkðkLku fkhýu «kuíMkknLk {éÞwt. rð[khkuLke ykÃk-÷u ÚkðkÚke Mk{k[kh
Ãkºkku, Ãkrºkfkyku, ÃkwMíkfku «fkrþík Úkíkk íku{kt Vfík ytøkúuòuLke yLÞkÞe LkeríkLke xefk s Lknª Ãkhtíkw
MkkÚkkuMkkÚk ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ rð[khku Ãký AÃkkíkk níkk.
- yktËku÷LkLkku «kht¼ ytøkúuS ¼k»kkLkk yÇÞkMkLkk ÞkuøkËkLk WÃkh hÌkku. yk ¼k»kkyu Ãkrù{e MktMf]rík
yLku MkÇÞíkkLkku Ãkrh[Þ fhkÔÞku. Ãkrù{Lke Mðíktºkíkk, Mk{kLkíkk, ÷kufíktºk yLku hk»xÙeÞíkkLkk rð[khkuÚke
¼khíkeÞku «¼krðík ÚkÞk.
- Ãkrù{Lkk ði¿kkrLkf ¿kkLk, çkwrØðkË yLku {kLkðíkkðkËLkk rMkØktíkkuLke ¼khíkeÞ Mk{ks WÃkh ÔÞkÃkf
yMkh ÚkE. Lkðk ¿kkLkLke {ËËÚke ÃkkuíkkLkk Mk{ks{kt òøk]rík ÷kððkLke þYykík fhe.
- {ìfMk{q÷h, {kurLkÞuh rðr÷ÞBMk, rðr÷Þ{ òuLMk ðøkuhu ytøkúus rðØkLkkuyu MktMf]ík økútÚkkuLkku yÇÞkMk
fÞkuo yLku Ãkhe[Þ {u¤ÔÞku, «k[eLkíkkLkk økkihðLke Mk¼kLkíkk hk»xÙeÞ ¼kðLkkLkk WËÞ{kt yøkíÞLkwt
Ãkrhçk¤ Ãkqhðkh ÚkÞwt.
• çkúñku Mk{ks
- hkò hk{ {kunLk hkÞu E.Mk.1814 {kt “ykí{eÞ Mk¼k”Lke þYykík fhe. E.Mk.1828 {kt yk
Mk¼kLkwt Lkk{ çkË÷eLku “çkúñku Mk{ks” hk¾ðk{kt ykÔÞwt.
- yk Mk{ksLkku nuíkw Mkk{krsf ðnu{ku, ytÄ©Øk, fwrhðkòu Ëqh fhe yufuïhðkËLkku «[kh fhðkLkku níkku.
íkuÚke E.Mk. 1825 {kt ðuËktík fkì÷us þY fhðk{kt ykðe.
- yk MktMÚkkLkk MkÇÞku ËuðËuðeyku, {qŠíkÃkqò fu LkkíkòíkLkk ¼u˼kð{kt {kLkíkk Lk níkk.
- hkò hk{ {kunLkhkÞLkk yðMkkLk ÃkAe ykøkuðkLke ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuhu ÷eÄe níke.
- íku{ýu çkúñkuMk{ksLkwt çktÄkhý ½zÞw yLku íkuLkwt çkúñ Mk{ks Lkk{ ykÃÞwt. íku{ý MktMÚkkLkk MkÇÞku {kxu
«rík¿kkÃkºk yLku çkúñku ÃkkMkLkk Lkk{Lke «kÚkoLkk Ëk¾÷ fhe.
- çkúnku Mk{ksLkk rMkØktíkkuLkk «[kh fhðk {kxu íkíð çkkurÄLke Ãkrºkfk Lkk{Lkwt Mkk{rÞf þY fÞwO. íkíðçkkurÄLke
ÃkkXþk¤kLke MÚkkÃkLkk fhe.
- E.Mk.1857 {kt fuþð[tÿ MkuLk çkúñkuMk{ks{kt òuzkÞk yLku Ãkqýo Mk{ÞLkk fkÞofíkko çkLÞk.
- fuþð[tÿ MkuLku íku{Lke ðkýe yLku rð[khku îkhk MktMÚkkLke MkÇÞ MktÏÞk{kt ðÄkhku fÞkuo. íku{ýu Mk{økú
çktøkk¤, íkr{÷Lkkzw, Ãktòçk{kt çkúñkuMk{ksLke þk¾kyku MÚkkÃke.
- fuþð[tÿ MkuLkLku ËuðuLÿLkkÚk xkøkkuh MkkÚku {ík¼uË Úkíkk íku{ýu E.Mk. 1866 {kt “Äe çkúñku Mk{ks ykìV
RÂLzÞk” Lkk{Lkk Lkðk çkúñkuMk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe.
- çkúñkuMk{ks{kt MkwÄkhýk fhðk íku{s rðrðÄ fwrhðkòu Ëqh fhðk {kxu {níðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃku÷wt Au.
608
• ykÞo Mk{ks
- ykÞo Mk{ksLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1875 {kt Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeyu fhe.
- Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeyu ðuË Ä{oLkku «[kh fhe ÷kufkuLku ðuË íkhV ÃkkAk¤ ð¤kuLkku WÃkËuþ ykÃÞku.
- íku{ýu “MkíÞkÚko «fkþ” Lkk{Lkku økútÚk ÷¾e Ãkqhðkh fÞwO fu ðuËku{kt {qŠíkÃkqò, r¢Þkfktzku, çkk¤÷øLk,
Mkíke«Úkk, yMÃk]~Þíkk suðk yrLk»xku hnu÷k LkÚke íkuÚke íkuLke Mkk{u ÷kufkuLku òøk]ík fhðk Íwtçkuþ [÷kðe.
- ËMk rMkØktík níkk (1) ðuËkuLkk Mðíktºk yLku AuÕ÷k þçËLkku Mðefkh (2) «íÞuf MkÇÞ 100 {ku ¼køk ykÞo
rðãk÷Þ yLku ykÞo«fkþLku ykÃkþu. (3) ðuËku ykÄkrhík yÇÞkMk (4) {qŠíkÃkqòLkku rðhkuÄ (5) íkeÚkoÞkºkk
yLku yðíkkhðkËLkku rðhkuÄ (6) çkk¤rððknLkku rðhkuÄ (7) rnLËe íku{s MktMf]ík ¼k»kkLkku Vu÷kðku (8)
f{kuo{kt rðïkMk (9) ÃkwLksoL{{kt rðïkMk (10) çknwÃkÂíLkíðLkku rðhkuÄ.
- ykÞoMk{ksLku MkirLkf rnLËwíð Lkk{Úke Ãký yku¤¾kÞ Au. ykh.Mke. {s{wËkh “ykÞo Mk{ks «kht¼Úke
s WøkúkðËe Mkt«ËkÞ níkku. yk Mk{ksLkku «{w¾ Mºkkuík hk»xÙeÞíkk níkku.”
- økwYfw¤ ÃkØríkLke þYykík fhLkkh yLku yu{ktÚke ÷k÷-çkk÷-Ãkk÷, økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u suðk Lkuíkk
ykÔÞk. su fèh rnLËw Ä{oLke ¼kðLkkLke MkkÚku ¼khíkeÞ hk»xÙeÞíkkLkk Mk{Úkof çkLÞk.
- Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeyu s Mkki «Úk{ Mðhks þçËLkku WÃkÞkuøk fÞkuo.
- MÚkkÃkLkk : ÷knkuh{kt ËÞkLktË yutø÷ku ðirËf (1886), nheîkh ÃkkMku fktøkze{kt økwÁfw¤ rðïrðãk÷Þ
(1902)
• hk{f]»ý r{þLk
- Mðk{e rððufkLktËu íku{Lkk økwY hk{f]»ý Ãkh{ntMkLke ÞkË{kt çku÷qh{kt E.Mk.1897 {kt hk{f]»ý r{þLkLke
MÚkkÃkLkk fhe.
- {wÏÞ ykËþo rðrðÄ fkÞkuo îkhk {kLkð Mkuðk fhðkLkku níkku.
- ¼qftÃk, hkuøk[k¤ku, hu÷Mktfx, Ëw»fk¤ suðe fwËhíke ykÃkr¥kyku Mk{Þu hkníkfkÞkuo yLku íkçkeçke Mkkhðkh
îkhk Mk{ksMkuðkLkwt fk{ fhu Au.
- sLkMkuðk yu s «¼w MkuðkLkk MkqºkLkku fkÞoÚke y{÷
- rðïLku yæÞkí{ðkËLke ¼ux ykÃke.
- yk r{þLkÚke suðe heíku rnLËw Ä{o òøkúík ÚkÞku íkuLku fkhýu MkRMxh rLkðuËeíkkyu Wøkú rnLËwðkË fÌkku.
- r{þLkLke þk¾kyku ÃkkrfMíkkLk, çk{ko, ©e÷tfk, {÷urþÞk, VeS xkÃkw, {kuhurþÞMk, y{urhfk yLku
ÞwhkuÃk Au.
• rÚkÞkuMkkurVf÷ Mk{ks
- MÚkkÃkLkk E.Mk.1875 {kt y{urhfk{kt {iz{ nu÷Lk ÃkuxÙkuðLkk ç÷uðMxef yLku nuLkhe Mxe÷ yÕfkxu fhe.
¼khík{kt {ÿkMk{kt E.Mk.1892 {kt yzÞkh{kt ÚkE.
 609
- yk MktMÚkkLkwt fkÞo Mk{ks MkwÄkh, þiûkrýf rðfkMk yLku hk»xÙeÞ òøk]r¥k ÷kððe. MkðkorÄf Vu÷kðku Ërûký
¼khík{kt ÚkÞku.
- rÚkÞkuMkkurVf÷Lkku yÚko : ¼økðkLkLkwt ¿kkLk
- Mk{ksLkk «uhýk†kuík çkúkñý íku{s çkkiØ økútÚkku hÌkk.
- ºký WÆu~Þ : (1) ¼kE[khkLke ¼kðLkk «Mkkrhík fhðe. (2) «k[eLk Ä{o ËþoLk, ¿kkLk-rð¿kkLkLkk
yÇÞkMk{kt {ËË fhðe (3) fwËhíke rLkÞ{kuLke þkuÄ íkÚkk {kLkðLke fwËhíke þÂõíkykuLkku rðfkMk fhðku.
- yuLke çkuMkLxu çkLkkhMk{kt MkuLxÙ÷ rnLËw Mfq÷Lke MÚkkÃkLkk fhe.
• ðuË Mk{ks
- E.Mk.1864 {kt fuþð[tÿ MkuLkLkk «ÞkMkkuLke V¤ MðYÃku {ÿkMk{kt ðuËMk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe.
- E.Mk. 1871 {kt fu. fu. ©eÄh÷q LkkÞzqyu Lkk{ çkË÷eLku çkúñMk{ks ykìV MkkWÚk RÂLzÞk hkÏÞwt.
- «{w¾ Lkuíkkyku{kt yuLk. çkw[eykn Ãktíkw÷w, ykh ðufxhíLk
• Þtøk çktøkk¤ yktËku÷Lk
- yk yktËku÷Lk WøkúðkËe yktËku÷Lk níkwt.
- suLku huzef÷ fnuðkÞwt
- Lkuík]íð yutø÷ku RÂLzÞLk nuLkhe rðr÷Þ{ zuhkrsÞkuyu fÞwO.
- zuhkrsÞku rnLËw fkì÷us{kt «kæÞkÃkf níkk. íkuyku £ktMkLke ¢ktríkÚke «¼krðík níkk. MkwhuLÿLkkÚk çkuLkSoyu
zuhkSykuLkk rþ»Þkuyu “çktøkk¤Lke MkÇÞíkkLkk ykøkuðkLk” yLku y{khe òríkLkk rÃkíkk fÌkk.
- zuhkrsÞkuyu yufuzur{f yuMkkuMkeyuþLk, MkkuMkkÞxe Vkuh Äe yufðeSþLk ykìV sLkh÷ Lkkì÷us, yutø÷ku
RÂLzÞLk rnLËw yuMkkuMkeyuþLkLke, çktøkrník Mk¼k yLku zeçkuxªøk f÷çkLke MÚkkÃkLkk fhe.
- {wÏÞ fuLÿ rnLËw fkì÷us níkwt. E.Mk.1834 {kt yu÷rVMxLk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• «kÚkoLkk Mk{ks
- MÚkkÃkLkk E.Mk.1867 {kt fuþð[tÿ MkuLkLke «uhýkÚke {nkhk»xÙ{kt ÚkE.
- Mk{ksLku {sçkqík fhðk zkì. ykí{khk{ Ãkktzwhtøku «ÞíLk fÞkuo.
- ÃkzËk «Úkk, çkk¤÷øLk, çknw ÃkÂíLkíð ðøkuhu Ëq»kýku Mkk{u Íwtçkuþ [÷kðe.
- íkuýu †eykuLke WLLkrík, fLÞk fu¤ðýe, rðÄðk ÃkwLk:÷øLk, yktíkh ¿kkíkeÞ ÷øLk ðøkuhuLkku «[kh fÞkuo.
- hkºke þk¤kyku, rðÄðk øk]nku, yLkkÚkk©{ku suðe MktMÚkkyku MÚkkÃke.
- LÞkÞ{qŠík hkLkzuLkk «ÞíLkkuÚke Ãkqýu{kt “zu¬Lk yusÞwfuþLk MkkuMkkÞxe”, {wtçkE{kt “rðÄðk ÷øLk {tz¤”
Lke MÚkkÃkLkk fhe.
- hkLkzuLkk ÃkÂíLk h{kçkkE hkLkzuyu Mk{ks Mkuðk yLku †eykuLke WLLkrík {kxu ykÞo {rn÷k Mk{ks yLku
Mkuðk Mk{ks Lkk{Lke MktMÚkkyku þY fhe.
610
• hnLkw¼kE ¼ksËÞkMkLk Mk{ks
- ÃkkhMke Ä{oLkk ËkËk¼kE LkðhkuS, VhsËkuLkS LkkuhkuS, yuMk.yuMk. çktøkk¤eLkk «ÞkMkkuÚke MÚkkÃkLkk
ÚkE.
- yk Mk{ksu ÃkkhMke Mk{ksLku ykÄwrLkf ÃkrhÄkLk{kt ÷kððkLkku «ÞkMk fÞkuo.
- {ne÷kykuLkwt rþûký, rððkn yLku yu{Lkku Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkríkykuLku ÔÞðÂMÚkík çkLkkððkLkku «ÞkMk
fÞkuo.
• yn{rËÞk yktËku÷Lk
- r{òo økw÷k{ yn{Ëu {wÂM÷{ Mk{ks yLku Ä{o{kt MkwÄkhýk ÷kððk E.Mk. 1899 {kt yuf yktËku÷Lk
[÷kÔÞw suLkk Lkk{ ÃkhÚke yn{rËÞk yktËku÷Lk Lkk{ ÃkzÞwt.
- yk yktËku÷LkLkk «ýuíkkyu ÃkkuíkkLku nÍh {kunt{ËLke Mk{fûk {kLÞk. fux÷kf Mk{Þ ÃkAe ÃkkuíkkLke òíkLku
f]»ýLkku yðíkkh Ãký {kLkðk ÷køÞk.
- rMkØktíkkuLke ÔÞkÏÞk ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf çkhkneLk yu yn{rËÞk{kt fhe Au.
- yk yktËku÷Lk ÃktòçkLkk økwYËkMkÃkwh rsÕ÷kLkk fkrËÞk Lkøkh{kt þY ÚkÞwt.
• yr÷økZ yktËku÷Lk
- «ýuíkk Mkh MkiÞË ynu{Ë níkk.
- {wÂM÷{ Mkt«ËkÞLkk rþûký, Mkk{krsf yLku ykŠÚkf «økrík íkÚkk yu{Lkk ykÄwrLkfefhý {kxu rðrðÄ
fkÞo fhðkLkku WÆu~Þ níkku.
- E.Mk.1864 {kt rð¿kkLk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fhe.
- E.Mk. 1875 {kt {kunt{Ë yutø÷ku ykurhÞuLx÷ fkì÷usLke MÚkkÃkLkk fhe, yksu y÷eøkZ {wÂM÷{ ÞwrLkðMkeoxe.
- Lkuíkkyku{kt r[hkøk y÷e, yÕíkkV nwMkiLk (frð), LkSh yn{Ë, {ki÷kLkk rþð÷e Lkki{kS níkk.
- RríknkMkfkhkuyu yk yktËku÷LkLke ®LkËk fhe Au fkhý fu {wÂM÷{ Mkt«ËkÞLke þYykík ÚkE yLku yk
¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷LkLkk rðhkuÄ{kt hÌkku.
- çku æÞuÞ níkk. (1) ytøkúus yLku {wMk÷{kLkkuLkk MktçktÄku ÔÞðÂMÚkík fhðk (2) {wMk÷{kLkku{kt ykÄwrLkf
rþûkýLkku Vu÷kðku fhðku.
• ËuðçktÄ yktËku÷Lk
- yktËku÷Lk WÕ{k «k[eLk {wÂM÷{ rðãkLkk yøkúýeykuyu [÷kÔÞwt.
- çku {wÏÞ WÆu~Þ : {wMk÷{kLkku{kt fwhkLk íkÚkk nËeMkLke þwØ rðãkLkku Vu÷kðku íkÚkk rðËuþe þkMkfku rðYØ
sunkËLke ¼kðLkk çkLkkðe hk¾ðe.
- WÕ{kLku {kunt{Ë fkrMk{ LkLkkiíðLke yLku hþeË yn{Ë øktøkkuneLkk Lkuík]íð{kt ËuðçktÄ yktËku÷LkLke
þYykík MknkhLkÃkwh (W.«.) {kt yuf rðãk÷Þ E.Mk. 1866 {kt ÚkE.
 611
- yk yktËku÷Lk y÷eøkZ yktËku÷Lk fhíkk rðYØLkwt níkwt. íku{ýu MkiÞË ynu{Ë MÚkkrÃkík MktÞwfík ¼khíkeÞ
hks¼õík Mk¼k yLku {wÂM÷{ yutø÷ku ykurhÞLx÷ Mk¼k rðYØ Víkðku çknkh ÃkkzÞku.
• Mkeøk Mk¼k
- MkhËkh XkfwhMkªøk MktÄkLkðkr÷Þkyu E.Mk. 1873 {kt fhe
- Ãkrù{Lkk rð[khku yLku íkfoçkØ ËrüfkuýÚke «¼krðík ÚkELku þe¾kuyu y{]íkMkh{kt ®Mkn Mk¼k yktËku÷Lk
[÷kÔÞwt.
- MktMÚkk {wÏÞ ¾k÷Mkk rËðkLk níke.
- yuLkwt LkkLkwt YÃk yfk÷e ÷nh níkwt.
- nuíkw þe¾ ÷kufku{kt Mkk{krsf Ëq»kýku Ëqh fhðkLkku íkÚkk ÃkkùkíÞ fu¤ðýeLku W¥kusLk ykÃkðkLkku níkku.
• íkYý †e Mk¼k
- E.Mk. 1819 {kt r¾úMíke Ä{oLkk «[khfkuyu MÚkkÃkLkk fhe.
- Lkuík]íð su.E.ze. çkuxLku fÞwO.
- E.Mk. 1849 {kt çkkr÷fk rðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhe.
• ytøkúuòuLkk fkhýu ykðu÷k Mkk{krsf MkwÄkhýkLkk fkÞËk
(1) Mkíke «Úkk
- yfçkh, Ãkuþðkyku WÃkhktík ftÃkLkeLkk fux÷kf økðLkoh sLkh÷kuyu fkuLkoðkur÷Mk, nuMxeøÍ ðøkuhuyu «ÞíLkku
fÞko níkk.
- fkLkqLke Ãkøk÷k ÷uðkLkku ©uÞ - ÷kìzo rðr÷Þ{ çkuÂLxfu 1829 {kt 17 {k MkwÄkhk yLkwMkkh rðÄðkykuLku
Sðíke Mk¤økkððkLku økwLnku ònuh fÞkuo.
- «Úk{ çktøkk¤{kt yLku íÞkhçkkË 1830 {kt {wBçkE yLku {ÿkMk{kt Ãký ÷køkw fÞko.
(2) çkk¤ níÞk
- hksÃkqíkku{kt «ÏÞkík níke.
- ÷kìzo nk‹zøkLku 1795 {kt çktøkk¤Lkk 21{k MkwÄkhku yLku 1804 {kt rLkÞ{ 3 {kt çkk¤ níÞkLku MkkÄkhý
níÞk {kLke.
- 1870 {k yk rËþk{kt çkeò fkÞËk Ãký çkLÞk.
(3) ËkMk «Úkk
- $ø÷ìLzu yk «Úkk Ãkh 1833 {kt «ríkçktÄ {qõÞku.
- ¼khík{kt 1843 {kt økuhfkLkqLke ònuh fhe.
612
(4) rðÄðk ÃkwLkorððkn
- f÷f¥kkLkk MktMf]ík rðãk÷ÞLkk yk[kÞo Eïh[tÿ rðãkMkkøkhu yk {kxu «ÞíLkku fÞko. yu{ýu ðuËkuLkk
yÇÞkMk ÃkhÚke rðÄðk rððknLke {kLÞíkk Mkkrçkík fhe.
- økðLkoh sLkh÷ zu÷nkWMkeyu 1856 {kt rnLËw rðÄðk ÃkwLkorððkn fkÞËk îkhk rððknLku {kLÞíkk ykÃke.
- yk ûkuºk{kt «ku.ze. fu. fðuo yLku rðhuMk®÷øk{ Ãktxw÷wyu fkÞo fÞwO.
- fðouyu ÃkqLkk{kt 1899 {kt rðÄðk yk©{Lke MÚkkÃkLkk fhe. yu{Lkk «ÞkMkkuLku s fkhýu 1906 {kt
{wBçkE{kt ¼khíkeÞ {rn÷k rðïrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
(5) †e rþûký
- E.Mk. 1819 {kt fku÷f¥kk{kt íkYý †e Mk¼k Lkk{Lke MktMÚkk þY fhe.
- su.ze. çkuxLku E.Mk. 1849 {kt fku÷f¥kk{kt çkkr÷fk rðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhe.
- E.Mk. 1854 {kt [kÕMko ðwzLke ¼÷k{ký{kt æÞkLk ykÃÞwt.
- E.Mk. 1926 {kt yr¾÷ ¼khíkeÞ {rn÷k Mkt½Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
- 1956 {kt rnLËw W¥khkrÄfkh fkÞËk «{kýu †eykuLku rÃkíkkLke r{÷fík{kt ¼køk, çknw, rððkn, Ënus
«Úkk Ãkh «ríkçktÄ {qõÞku.
• òrík«ÚkkLkku rðhkuÄ yLku Ër÷íkkuîkh yktËku÷Lkku
ð»ko MktMÚkk MÚkkÃkf MÚk¤
1932 nrhsLk Mkuðf Mkt½ {nkí{k økktÄeS rËÕ÷e
-- yr¾÷ ¼khíkeÞ Ër÷ík ðøko Mkt½ zkì. çke. ykh. yktçkuzfh {wtçkE
1906 rz«uMf f÷kMk r{þLk MkkuMkkÞxe çke.ykh. rþLËu {wtçkE
1909 ykí{ Mk{kLk yktËku÷Lk hk{kMðk{e LkkÞfh Ë.¼khík
1925 sMxeMk Ãkkxeo Mke.yuLk. {wËkr÷Þkh, xe.yu{. LkkÞh Ë.¼khík
1899 òrík rLkÄkohý Mk¼k- çktøkk¤
1903 ©eLkkhkÞý Ä{o ÃkrhÃkk÷Lk Þkuøk{ - fuhk÷k
• ¼khík{kt Mk{k[kh ÃkºkkuLkku RríknkMkku
- ¼khík{kt r«Lxªøk «uMk ÷kððkLkku ©uÞ ÃkkuxwoøkeÍkuLku òÞ Au.
- E.Mk. 1557 {kt økkuðkLkk fux÷kf ÃkkËheykuyu «Úk{ ÃkwMíkf AkÃÞwt.
- E.Mk. 1684 {kt ftÃkLkeyu ¼khík{kt r«Lxªøk «uMkLke MÚkkÃkLkk she.
- «Úk{ Mk{k[kh Ãkºk E.Mk. 1780 {kt çktøkk¤ økuÍux suBMk ykìøkMxTMku «fkrþík fÞwo.
 613
- «Úk{ ¼khíkeÞ ytøkúuS Mk{k[kh Ãkºk E.Mk. 1816 {kt øktøkkÄh ¼èk[kÞuo çktøkk¤ økuÍux «fkrþík fÞwO.
su Mkkókrnf níkwt.
• 19{e MkËe{kt ytøkúuòu îkhk MktÃkkrËík yøkíÞLkkt Mk{k[kh Ãkºk
Mk{k[kh Ãkºk MÚk¤ ð»ko
xkEBMk ykìV RÂLzÞk {wBçkE 1861
MxuxMk {iLk f÷f¥kk 1878
#Âø÷þ {iLk f÷f¥kk --
Viz ykìV RÂLzÞk f÷f¥kk --
{ÿkMk {u÷ {ÿkMk 1868
ÃkkÞrLkÞh y÷knkçkkË 1876
rMkrð÷ yìLz r{r÷xhe økuÍux ÷knkih ---
• ...òýku...
- 1857Lkk Mktøkúk{ ÃkAe ÷kÞMkLMk «Úkk Ëk¾÷ fhe.
- 1867 {kt hSMxÙuþLkLkku fkÞËku ÷kððk{kt ykÔÞku.
- 1878 {kt Ëuþe ¼k»kk Mk{k[kh Ãkºk fkÞËk îkhk ¼khíkeÞ Mk{k[kh ÃkºkkuLku MkeÄk rLkÞtºký{kt ÷kððk{kt
ykÔÞk.
- 1910 Lkk fkÞËk îkhk «fkþfu hSMxÙuþLk Ve MÚkkrLkf MkhfkhLku ykÃkðkLke hnuþu.
- 1931 {kt RÂLzÞLk «uMk R{hsLMke yufx ÷køkq fÞko.
• 19{e MkËe{kt ¼khíkeÞku îkhk «fkrþík Mk{k[kh Ãkºkku
Mk{k[kh Ãkºk MktMÚkkÃkf - MktÃkkËf ¼k»kk MÚkkLk ð»ko
y{]íkçkòh Ãkrºkfk {kuíke÷k÷ ½ku»k çktøkk¤e, ytøkúuS f÷f¥kk 1868
Mkku{ «fkþ Eïh[tË rðãkMkkøkh çktøkk¤e f÷f¥kk 1869
çktøkðkMke òuøkªËh LkkÚk çkkuMk çktøkk¤e f÷f¥kk 1881
MktSðLke çktøkk¤e f÷f¥kk
rnLËw ðehhk½ððk[khe ytøkúuS {ÿkMk 1878
fuMkh rík÷f {hkXe {wtçkE 1881
{hkXk fu÷fh ytøkúuS
rnLËw hkLkzu ytøkúuS {wtçkE 1881
Lkurxð ykuÃkerLkÞLk ðe.yuLk. {ktz÷ef ytøkúuS {wtçkE 1864
çktøkk¤e MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS ytøkúuS
¼khík r{ºk çkk÷{wfwLË økwÃík rnLËe
614
rnLËwMíkkLk {ËLk {kunLk {k÷ðeÞ rnLËe
«íkkÃk LkkhkÞý r{© rnLËe fk÷kfktfh (W.«.)
çkBçkE ËÃkoý çkk¤ þk†e {hkXe {wtçkE 1832
frðð[Lk MkwÄk ¼khíkuLËw nrhùtÿ rnLËe W.«. 1867
nrhùtÿ {uøkuÍeLk MkÂå[ËkLktË rMkLnk ytøkúuS 1872
¿kkLk «ËkrÞLke LkðeLk[tÿ hkÞ rnLËe 1866
rnLËe «rËÃk çkk÷f]»ý ¼è rnLËe W.«. 1877
RÂLzÞLk rhÔÞw S.yuLk. LkxuþLk ytøkúuS {ÿkMk
{kuzLko rhÔÞw hk{kLktË [uxSo ytøkúuS f÷f¥kk
Þtøk RÂLzÞk {nkí{k økktÄe ytøkúuS y{ËkðkË 1919
LkðSðLk {nkí{k økktÄe rnLËe, økwshkíke y{ËkðkË 1919
nrhsLk {nkí{k økktÄe rnLËe, økwshkíke ÃkqLkk 1933
RÂLzÃkuLzuLMk {kuíke÷k÷ LknuY ytøkúuS 1919
yks rþð«MkkË økwÃík rnLËe
rnLËwMíkkLk xkRBMk fu. yu{. Ãkrh¬h ytøkúuS rËÕne 1920
LkuþLk÷ nuhkÕz sðknh÷k÷ LknuÁ ytøkúuS rËÕne 1938
WËLík {kíkoLz swøk÷ rfþkuh rnLËe fkLkÃkwh 1826
Ë rxÙçÞqLk MkhËÞk÷ ®Mkn ytøkúuS [tËeøkZ 1877
y÷ rn÷k÷ {ki÷kLkk yçËw÷ f÷k{ WËqo f÷f¥kk 1912
y÷ rçk÷køk {ki÷kLkk yçËw÷ f÷k{ WËwo f÷f¥kk 1913
fk{huz {ki÷kLkk {kunt{Ë y÷e ytøkúuS
n{ËËo {ku÷kLkk {kunt{Ë y÷e WËqo
«íkkÃk Ãkºk økýuþ þtfh rðãkÚkeo rnLËe fkLkÃkwh 1910
økËh økËh Ãkkxeo îkhk ytøkúuS, Ãktòçke MkkLk£ktMkeMfku 1913
{ÿkMk MxiLzzo yuLke çkuMkLx ytøkúuS 1914
fku{Lkðe÷, LÞq RÂLzÞk yuLke çkuMkLx ytøkúuS 1914
Mkku~Þkr÷Mx yuMk. yu. zkìtøku ytøkúuS 1922

••

¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk : W˼ð yLku rðfkMk
• ¼khík{kt hk»xÙeÞ òøk]r¥kLkk fkhýku
- ¼khík{kt ytøkúuòuLkwt ÔÞkÃkkrhf {qze hkufký
- ¼khík{kt ðknLk ÔÞðnkhLkk ykÄwrLkf MkkÄLkkuLkku rðfkMk
- 5rù{e ËwrLkÞk MkkÚku MktÃkfo íkÚkk Ãkrù{e rþûký
- rçkúrxþ þkMkLkLke ¼khíkeÞ rðhkuÄe Lkeríkyku
- 19 {e MkËeLkk Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f MkwÄkhýkLkk yktËku÷Lkku
- ¼khíkeÞ «uMk yLku MkkrníÞLkwt «ËkLk.
• hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLke MÚkkÃkLkk Ãknu÷kLke MktMÚkkyku
MktMÚkk ð»ko MÚkkLk WÆu~Þ
rnLËw fkì÷us 1817 f÷f¥kk
MkkÄkhý ¿kkLk Mk¼k 1838 çktøkk¤
çktøkk¤ s{eLkËkh Mk¼k 1838 f÷f¥kk
çktøkk¤ rçkúrxþ yuMkkuMkeyuþLk 1843 f÷f¥kk
RÂLzÞLk yuMkkuMkeyuþLk 1876 f÷f¥kk
{wtçkE «uMkezuLMke yuMkkuMkeyuþLk 1885 {wtçkE
RMx RÂLzÞk yuMkkuMkeyuþLk 1866 ÷tzLk
{ÿkMk Lkurxð yuMkkuMkeyuþLk 1852 {ÿkMk
615
Ãkrù{Lkwt WËkhðkËe ËþoLk
Mkhfkhe rð¼køkku{kt ÚkE hnu÷k ¼ú»xk[kh,
Mk{k[khÃkºkkuLke Mðíktºkíkk ðøkuhu {kxu rð[kh
s{eLkËkhkuLkk rníkkuLkwt hûký, çktøkk¤, rçknkh
yLku ykurhMMkkLkk s{eLkËkhkuLke yk ykÄwrLkf
¼khíkLke Ãknu÷e MkkðosrLkf yLku hksLkiríkf
MktMÚkk níke.
¼khík {kxu hksLkiríkf yrÄfkhkuLke {ktøkýe.
yk MktMÚkk ÷Uz nkuÕzMko MkkuMkkÞxe yLku çktøkk¤
rçkúrxþ yuMkkuMkeyuþLkLkk rð÷Þ ÃkAe çkLke.
¼khíkLkk yrÄfkhkuLke {ktøkýe fhðkLke yk
«Úk{ MktMÚkk níke.
rþrûkík {æÞ{ ðøkoLkwt «ríkrLkrÄíð fhðwt íkÚkk
íku{Lku MkkðosrLkf fkÞkuo{kt hMk ÃkuËk fhkððku.
¼khík{kt rMkrð÷ MkŠðMkeMk ÃkheûkkLkw t
ykÞku s Lk fhðw t . Mkhfkhe ÃkËku Ãkh
¼khíkeÞkuLke rLk{ýqtf fhkððe.
íkífk÷eLk ¼khíkeÞ Mk{MÞkyku WÃkh rð[kh
1857 Lkk Mktøkúk{eykuLke rLktËk fhe. Ãký sLk
Mk{ÚkoLk Lkk {éÞw íkuÚke çktÄ ÚkE økÞwt.
616
{ÿkMk {nksLk Mk¼k 1884 {ÿkMk MÚkkrLkf MktøkXLkku yLku MktMÚkkykuLkk fkÞkuoLku
Mkt{ur÷ík fhðwt.
ÃkqLkk MkkðosrLkf Mk¼k 1870 ÃkqLkk ÷kufku{kt hksLkiríkf [uíkLkk søkkzðe
RÂLzÞk r÷øk 1875 -- ¼khíkeÞ ÷kufku{kt hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkk
søkkzðe yLku hksLkiríkf rþûký «ËkLk fhðwt.
• ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMk
- MÚkkÃkLkk Mk{Þ : 28 rzMkuBçkh, 1885 çkÃkkuhu 12 ðkøku
- MÚk¤ : {wtçkE (økkufw¤ËkMk íkusÃkk÷ MktMf]ík fkì÷usLkwt ¼ðLk)
- MktMÚkkÃkf : yu÷Lk ykufxurðÞLk Ìkw{ (Mfkux÷uLz rLkðkMke)
- yæÞûk («Úk{) : ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkhS
- MkÇÞ : fw÷ 72, {wÏÞ MkÇÞku ËkËk¼kE LkðhkuS, rVhkusþkn {nuíkk, ËeLkþk yuË÷S
ðk[k,
fkþeLkkÚk íki÷tøk, ðe. hk½ðk[kÞo, yuLk.S. [tÿkðhfh, yuMk. Mkwçkúk{ÛÞ{
ðøkuhu.
- WÆu~Þ : ¼khíkeÞku{kt Ëuþ «u{, MktÃkfo yLku r{ºkíkk ðÄkhðe, hk»xÙeÞ yufíkkLke ¼kðLkk
{kxu «kuíMkkrník
fhðk. rþrûkík ðøkoLke MktÃkqýo Mkn{íkeÚke Mkk{krsf rð»kÞ Ãkh rð[kh fheLku
¼khíkeÞ
fÕÞký {kxu fE rËþk{kt fÞk ykÄkh Ãkh fkÞo fhðw yu rð[khðwt.
- Xhkð : (1) ¼khíkLkk ðneðxe íkÃkkMk {kxu ‘hkuÞ÷ fr{þLk’ Lke rLk{ýqtf fhðe.
(2) $ø÷ìLz{kt fkÞohík “RÂLzÞk fkWÂLMk÷” Lku çktÄ fhðe.
(3) ûkuºkeÞ yLku furLÿÞ ÔÞðMÚkkLkku rðMíkkh fhðku.
(4) ¼khíkeÞ MkLkËe Mkuðk ÃkheûkkLkwt ykÞkusLk ¼khík íkÚkk Rø÷uLz çktLku{kt ÚkkÞ
Lku ô{hLke
{ÞkoËk 19 ð»koÚke ðÄkheLku 23 Lke fhkÞ.
(5) MkirLkf ¾[ko{kt fkÃk {qfðku.
(6) $ø÷ìLzÚke ykÞkík fÃkzkt Ãkh ÃkwLk:ykÞkík fh ÷økkzkÞ.
(7) çk{ko suLkk yrÄfkh Ãkh ®LkËk ÚkE Au íku y÷øk ÚkkÞ.
(8) çkÄk s Mkhfkhe Xhkðku çkÄk s «ËuþkuLke hksfeÞ ÃkkxeoykuLku {kuf÷kÞ.
(9) ykøk¤Lkwt yrÄðuþLk f÷f¥kk{kt çkku÷kððk{kt ykðu.
 617
• “ykLke h[Lkk MkhfkhLke rLkrùík økwÃík ÞkusLkk níke.” hsLkeÃkk{ Ë¥k :
yu.yku. Ìkw{
- hnuðkMke : Mfkux÷uLz
- ¼khíkeÞ MkLkËe yrÄfkhe íkhefu ð»kkuo MkwÄe hÌkk.
- E.Mk. 1855 {kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkk {nk{tºke hÌkk, su E.Mk. 1906 MkwÄe hÌkk.
- ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMkLkk rÃkíkk fnuðkÞ Au.
- E.Mk. 1859 {kt ÷kufr{ºk Mk{k[khÃkºk{kt {ËË fhíkk níkk.
- E.Mk. 1870 Úke 1879 ¼khík MkhfkhLkk {tºke hÌkk.
- ÷uVTxuLkLx økðoLkhLkwt ÃkË XwfhkÔÞwt níkwt.
- ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ : “Ìkw{ MðíktºkíkkLkk Ãkwòhe níkk. yu{Lkwt ÓËÞ ¼khíkLke økheçke íkÚkk ËwËoþk {kxu
hzíkwt níkwt.”
• yktËku÷Lk «Úk{ [hý (1885-1905) (WËkhðkËe Þwtøk)
Lkuíkkyku
- ËkËk¼kE LkðhkuS, {nkËuð, økku®ðË hkLkzu, rVhkusþkn {nuíkk, MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS, ËeLkþk íkk[k,
ÔÞku{uþ [tÿ çkuLkhS, økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u, Ãktrzík {ËLk{kunLk {ku÷rðÞk.
{kLÞíkk
- çktÄkhýeÞ heíku ÷zík [÷kððe. ytøkúuòuLke LÞkÞr«Þíkk{kt rðïkMk níkku. ykÚke Lkuíkkykuyu «kÚkoLkk
Ãkºkku, M{hýÃkºkku ðøkuhu îkhk {ktøkýe fhe.
fkUøkúuMkLke {ktøkýe su Mðefkhe Lknª
{ktøkýe ð»ko
- ¼khíkeÞ Ãkrh»kË ¼tøk fhku 1885
- ¼khíkeÞ MkLkËe MkuðkLke Ãkheûkk ¼khík íkÚkk $ø÷ìLz{kt yuf MkkÚku ÚkkÞ 1885
- fkÞo Ãkkr÷fk yLku LÞkÞÃkkr÷fkLku yufçkeòÚke y÷øk fhku. 1886
- xufrLkf÷ yLku ykiãkurøkf rðfkMk {kxu fkÞo ÚkkÞ. 1888
- s{eLk {nuMkq÷ Lkerík{kt MkwÄkhýk ÚkkÞ. 1889
- {wÿk{kt MkwÄkhk ÚkkÞ 1892
- fÃkkMk WíÃkkËLk WÃkh ÷uðkíkk fhLku LkkçkqË fhku. 1893
- rðËuþ{kt ðMku÷k ¼khíkeÞkuLke ÂMÚkíke{kt MkwÄkhku ÚkkÞ. 1894
618
- E.Mk. 1818 (çktøkk¤), E.Mk. 1819 ({ÿkMk) E.Mk. 1829
({wtçkE) huøÞw÷u®xøk fkÞËku hË ÚkkÞ. 1897
- ¼khíkeÞ rðï rðãk÷Þ fkÞËku hË ÚkkÞ. 1903
- ykurVrþÞ÷ rMk¢ux yufx hË ÚkkÞ. 1903
fkUøkúuMkLkk «{w¾, «ríkrLkrÄyku yLku {tºkeykuLke ÞkËe
ð»ko MÚk¤ «ríkrLkrÄ «{w¾ MðkøkíkkæÞûk {nkMkr[ð
1885 {wtçkE 72 ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkSo - --
1886 f÷f¥kk 432 ËkËk¼kE LkðhkuS hksuLÿ÷k÷ r{ºk yu.yku.Ìkw{
1887 {ÿkMk 607 çkËYÆLke íkiÞçkS Mkh xe. {kÄðhk yu.yku.Ìkw{
1888 y÷knkçkkË 1248 sÞkuso Þq÷ yÞkuæÞkLkkÚk yu.yku.Ìkw{
1889 {wtçkE 1889 Mkh rðr÷Þ çkuzhçkLko rVhkusþkn {nuíkk yu.yku.Ìkw{
1890 f÷f¥kk 677 rVhkusþkn {nuíkk {Lk{kunLk ½ku»k yu.yku.Ìkw{
1891 LkkøkÃkwh 812 Ãke. ykLktË [k÷wo Mke. LkkhkÞýMðk{e yÞkuæÞkLkkÚk
1982 y÷knkçkkË 625 ÔÞku{uþ[tÿ çkuLkSo rðï¼hLkkÚk yÞkuæÞkLkkÚk
1893 ÷knkuh 867 ËkËk¼kE LkðhkuS ËÞk÷®Mkn {SrXÞk ykLktË [k÷wo
1894 {ÿkMk 1163 y÷£uz ðuçk Ãke.htøkGÞk LkkÞzq ykLktË [k÷wo
1895 ÃkqLkk 1584 MkwhuLÿLkkÚk çkuLkSo hkÞ çknkËqh yu{. yuMk. ykLktË [k÷wo
1896 f÷f¥kk 784 {kunt{Ë hne{íkwÕ÷k h{uþ[tÿ r{ºk rËLkþk EË÷S
1897 y{hkðíke 692 Mke. þtfhLk LkkÞh S.yuMk. ¾kÃkzuo rËLkþk EË÷S
1898 {ÿkMk 614 ykLktË{kunLk çkMkw yuLk. Mkwççkkhkð rËLkþk EË÷S
1899 ÷¾Lkki 740 h{uþ[tÿ Ë¥k çktMke÷k÷ ®Mkn rËLkþk EË÷S
1900 ÷knkuh 567 LkLkkhkÞý økýuþ hkÞ çknkËwh hkÞ rËLkþk EË÷S
1901 f÷f¥kk 896 rËLkþk EË÷S ðk[k {nhkò çknkËwh rËLkþk EË÷S
1902 y{ËkðkË 471 MkwhuLÿLkkÚk çkuLkSo rËLk çknkËwh rËLkþk EË÷S
1903 {ÿkMk 538 ÷k÷{kunLk ½ku»k Lkðkçk MkiÞË {kunt{Ë rËLkþk EË÷S
1904 {wtçkE 1000 Mkh nuLkhe fkxLk rVhkusþkn {nuíkk rËLkþk EË÷S
1905 fkþe 758 økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u {wtþe {kÄð÷k÷ økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u
1906 f÷f¥kk 1663 ËkËk¼kE LkðhkuS hkMkrçknkhe ½ku»k økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u
1907 Mkwhík 1600 hkMkrçknkhe ½ku»k rºk¼wðLkËkMk {k÷ðe økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u
 619
1908 {ÿkMk 626 rËðkLk çknkËwh fu. - -
1909 ÷knkuh 243 {ËLk{kunLk {k÷rðÞk ÷k÷k nhrfþLk÷k÷ rËLkþk ðk[k
1910 y÷nkçkkË 636 Mkh rðr÷Þ{ ðuzhçkLko Ãk.MkwtËh÷k÷ rËLkþk ðk[k
1911 f÷f¥kk 446 Ãkt.rçkþLk÷k÷ Ëh ¼qÃkuLÿLkkÚk çkMkw rËLkþk ðk[k
1912 çkktfeÃkwh -- hkÞ çknkËwhLkkÚk {snÁ÷ nf rËLkþk ðk[k
1913 fhkt[e 550 Lkðkçk MkiÞË {kunt{Ë çkh[tÿhkÞ rçkþLkËkMk rËLkþk ðk[k
1914 {ÿkMk 866 ¼qÃkuLÿLkkÚk çkMkw Mkh.yuMk.Mkwçkú{ÛÞ{T MkiÞË {kunt{Ë,
yiÞh yuMk. Mkwççkkhkð Ãkíkw÷
1915 {wtçkE 2259 Mkh MkíÞuLÿ «MkLLk ËeLkþk EË÷S MkiÞË {kunt{Ë,
yuMk. Mkwççkkhkð Ãkíkw÷
• çktøkk¤kLkk ¼køk÷k
- ðMíke : 7 fhkuz 85 ÷k¾
- Mk{kðuþ : çktøkk¤, rçknkh, ykurhMMkk, çkktø÷kËuþ
- E.Mk. 1874 {kt yMk{ çktøkk¤Úke Aqxwt ÃkzÞwt.
- ¼køk÷kLkwt fkhý
: ðneðxe yMkwrðÄkLku fkhýu ¼køk÷k Ãkzâk.
: ¾hu¾h íkku çktøkk¤ hk»xÙeÞ [uíkLkkLkwt fuLÿ níkw, suLku íkkuzðk {kxu ¼køk÷k Ãkzâk.
- 19 sw÷kE, 1905 Lkk hkus ¼køk÷k Ãkkzâk.
- 7 ykìøkMx, 1905 f÷f¥kkLkk xkWLknku÷{kt yktËku÷LkLke ½ku»kýk ÚkE.
- çktøkk¤Lkk ¼køk÷kLkk rËðMkLku ‘þkufrËLk’, ‘yufíkkrËLk’ íkhefu Qsððk{kt ykÔÞku.
• çku ¼køk÷k
Ãkqðo çktøkk¤ Ãkrù{ çktøkk¤
- rðMíkkh yMk{, çktøkk¤, rçknkh, yku r hMMkk,
Ãk.çktøkk¤
- ðMíke 3 fhkuz 10 ÷k¾ Ãk fhkuz 40 ÷k¾
- rnLËw 1 fhkuz 10 ÷k¾ 4 fhkuz 50 ÷k¾
- {wÂM÷{ 1 fhkuz 20 ÷k¾ 90 ÷k¾
- rðMíkkh 1,06,540 ðøko {kE÷ 1,41,589 ðøko {kE÷
- {wÏÞ {Úkf Zkfk f÷f¥kk
620
• çktøk¼tøk yktËku÷Lk
- 16 ykìfxkuçkh, 1905 Lkk ¼køk÷k rËðMkLku þkufrËLk íkhefu {kLkðk{kt ykÔÞku yLku nzíkk÷ Ãkkzðk{kt
ykðe.
- frððh hðeLÿLkkÚk xkøkkuhLkk Mkq[LkÚke íku rËðMkLku yufíkk rËLk íkhefu Qsððk{kt ykÔÞku. íku rËðMku
Mk{økú çktøkk¤{kt rnLËw, {wÂM÷{ku yLku r¾úMíkeykuyu yufçkeòLkk nkÚku hk¾ze çkktÄe.
- yktËku÷LkLkk ºký ÃkkMkk :
(1) MðËuþeLkku «[kh (2) rðËuþeLkku çkrn»fkh (3) hk»xÙeÞ rþûký
- ÷zík Mkr{rík çkLkkððk{kt ykðe. íku{k MkwhuLÿLkkÚk çkuLkhS, rçkrÃkLk[tÿ Ãkk÷, hkMkrçknkhe ½ku»k,
yh®ðË ½ku»k {wÏÞ níkkt.
- çktøkk¤k{kt E.Mk. 1907 {kt 25 hk»xÙeÞ {kæÞr{f þk¤kyku yLku 300 hk»xÙeÞ «kÚkr{f þk¤kyku
níke.
- E.Mk. 1911 {kt çktøkk¤kLkk ¼køk÷k hË fhðk ÃkzÞk.
÷kìzo fÍoLk Ãkkfku yLku òuþe÷ku Mkk{úkßÞðkËe níkku. yuLku MðhkßÞLke ¼kðLkkÚke MknkLkw¼qrík Lknkuíke
yLku Lk íkku ÷kufkuLkk MknÞkuøk{kt rðïkMk. yuLkku ykËþo Vfík íkkLkkþkn”
- h{uþ[tÿ Ë¥k
- “fkUøkúuMk yíÞkhu ¼xfe hne Au yLku ¼khík{kt hnuðk Aíkkt {khe çknw RåAk Au fu nwt yuLkk þktríkÃkqýo
{]íÞw{kt {ËËøkkh çkLkwt.”
- ÷kìzo fÍoLk
• yktËku÷Lk çkeswt [hý (1905-1919) snk÷ðkËe Þwøk
- WÆu~Þ : rçkúrxþ hkßÞ{ktÚke {wÂõík yLku Ãkqýo MðhkßÞ
- íkVkðík
snk÷ðkËe ¢ktríkfkhe
- yktËku÷LkLkku ykÄkh çkrn»fkh çkkuBçk yLku çktËqf yktËku÷LkLkku ykÄkh
- þktríkÃkqýo Mkr¢Þ hksfeÞ yktËku÷Lk{kt rðïkMk ®nMkk yLku þÂõíkLkk WÃkÞkuøk{kt
rðïkMk
• snk÷ðkËLkk fkhýku
- fkUøkúuMkLke {ktøkýeLke Mkíkík WÃkuûkkÃkqýo Lkerík
- rnLËw Ä{o{kt ÃkwLkÁíÚkkLk yøkíÞLkwt fkhý. fkUøkúuMk Ãkrù{e MkÇÞíkkLku ©u»X {kLke yLku ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ,
Mðk{e rððufkLktË, ËÞkLktË MkhMðíke, yh®ðË ½ku»k ðøkuhuyu ¼khíkeÞ MkÇÞíkkLku ©u»X økýkðe.
 621
- Mkíkík Ëw»fk¤ Aíkkt ytøkúuòuLke WÃkuûkkÃkqýo Lkerík yLku hkuøk[k¤k ð¾íku íkÃkkMk fhðkLkk çknkLku çknuLkku
- Ëefheyku MkkÚku y{kLkðeÞ ÔÞðnkh. ykLku fkhýu [kVufh çktÄw (Ëk{kuËh yLku çkk÷f]»ý) yu Ã÷uøk
yrÄfkhe hitz yLku yk{oMxLkLku økku¤e {khe
- ytøkúuòuLke íkeðú ykŠÚkf þku»ký Lketrík.
- r{Mkú, VkhMk íkÚkk íkwfoLkk MðkíktºÞ Mktøkúk{u ¼khíkeÞykuLku «uhýk Ãkqhe Ãkkze.
- økihuxu fÌkwt : Exk÷eLke nkhu 1897 {kt rík÷fLkk yktËku÷LkLku çk¤ ÃkqYt ÃkkzÞwt.
- ÷kìzo fÍoLkLke Lkeríkyku, r{þLkku yLku ¼q÷ku íkÚkk ykÞkuøkkuLkku Mk{Þ níkku.
• snk÷ðkËe Lkuíkkyku : çkk¤ øktøkkÄh rík÷f, rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷, ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ.
• çkk¤ øktøkkÄh rík÷f :
“Mkkhe rðËuþe Mkhfkh fhíkkt Lkçk¤e Ëuþe Mkhfkh Mkkhe, MðhkßÞ {khku sL{rMkØ yrÄfkh Au.”
“ykÃkýLku ykÃkýk «ÞkMkku{kt fkuE MkV¤íkk Lknª {¤u, òu ð»ko{kt yufðkh ËuzfkLke {kVf xhkoEþwt.”
• rçkÃkeLk[tÿ Ãkk÷
“òu rçkúrxþ Mkhfkh Mkk{uÚke {khe ÃkkMku ykðeLku fnu fu MðhkßÞ ÷E ÷ku íkku nwt ¼ux ykÃkðk çkË÷
yk¼kh {kLkeþ Ãkhtíkw fneþ fu yu ðMíkwLku nwt Mðefkhe þfeþ Lknª suLku {u¤ððk {kYt Mkk{ÚÞo LkÚke.”
• ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ
“ytøkúuòu r¼¾kheLku LkVhík fhu Au. nwt {kLkwwt Awt fu r¼¾khe LkVhíkLku Ãkkºk Au. Ãký ykÃkýwt fíkoÔÞ Au
fu ykÃkýu r¼¾khe LkÚke.”
•
¢ktríkfkhe yktËku÷Lk 1902-1931 «Úk{ rðïÞwØ Ãknu÷kLkwt yktËku÷Lk
• {nkhk»xÙ
- hk»xÙðkËe yktËku÷LkLke þYykík {nkhk»xÙ ÚkE, hh sqLk, 1897 ÃkqLkk{kt hIz yLku yÞMxoLke níÞk
fheLku [kVufh çktÄwyu fhe. - 18 yur«÷, 1898 {kt Ëk{kuËh nrh [kVufhLku VktMke ykÃke.
- 1899 {kt r{ºk{u÷k fuLÿ MktMÚkk çkLke. ykøk¤ síkk yr¼Lkð ¼khík MktMÚkk çkLke. Lkuíkkyku{kt Ëk{kuËh
Mkkðhfh, Ãkktzwhtøk {nkËuð, yLktík ÷û{ý fLnkhu, f]»ýS økkuÃkk÷ fðuo suýu ÃkqLkkLkk rsÕ÷kÄeþ
sIfTMkLkLke níÞk fhe.
• çktøkk¤
- {wÏÞ MktøkXLk : yLkwþe÷Lk Mkr{rík
- MÚkkÃkLkk : 24 {k[o, 1903
Lkuíkkyku{kt : síkeLÿLkkÚk çktÄkuÃkkæÞkÞ, «u{LkkÚk r{ºk, r[¥khtsLkËkMk, yh®ðË ½ku»k
íkÚkk MkwhuLÿLkk Xkfwh
622
WÆu~Þ : ¢ktríkfkhe MkkrníÞLkwt «fkþLk, LkðÞwðkLkkuLku MkirLkf yLku þkherhf «rþûký,
ÄLkMkt[Þ {kxu ÷qtx íkÚkk Mkhkfhe f{o[kheykuLke níÞk
«fkþLkku : ¼ðkLke {trËh íkÚkk ðíko{kLk hýLkerík
fkÞkuo : 1907 Úke 1914 MkwÄe{kt 12 çkkuBçk{khe, 31 níÞkyku, 72 ÷qtx
• MktÞwfík «ktík yLku ykøkúk, yðÄ{kt
- {wÏÞ fuLÿ : çkLkkhMk
MktMÚkk : yLkwþe÷Lk Mkr{rík (MÚkkÃkf : þ[eLÿLkkÚk MkkLÞk÷) ÃkkA¤Úke Lkk{ Þwðf
Mkr{rík ÚkÞwt.
hksMÚkkLk{kt : ysowLk÷k÷ þuêe, çkhnX fuMkhe®Mkn, hkðøkkuÃkk÷®Mkn, «íkkÃk®Mkn
• «Úk{ rðïÞwØ Mk{ÞLkwt yktËku÷Lk
- çkeswt rðïÞwØ þY Úkíkkt s f÷f¥kk{k ¢ktríkfkheykuLku 50000 fkhíkqMk yLku 96000 økku¤eyku «kÃík
ÚkE.
- ÞwØLkk «Úk{ çku ð»ko{kt çktøkk¤{kt 35 hksfeÞ ÷qtx, 16 hksfeÞ ¾qLk ÚkÞk.
- ¢ktríkfkhe økúwÃkLkk Lkuíkk síkeLk {w¾hS, MkÃxuBçkh 1915 {kt þneË ÚkÞk.
- hkMkrçknkhe çkkuMk íkÚkk þ[eLÿ MkL[k÷Lke MkirLkf rðÿkunLke ÞkusLkk f]»kÃkk÷®MknLkk rðïkMk½kíke
rLk»V¤ rLkðze yLku þ[eLÿ MkkLÞk÷ Ãkh çkLkkhMk »kzÞtºk fuMk [kÕÞku. ykSðLk fk¤k ÃkkýeLke Mkò
{¤e.
- Ãktòçk{kt økÆhÃkkxeoyu ¢ktríkLke þYykík fhe. ¢ktríkfkheykuLku Ëçkkððk ÷knkih »kzÞtºk fuMk Ëk¾÷
ÚkÞku.
• «Úk{ rðïÞwØ ÃkAeLkwt yktËku÷Lk
- çktøkk¤{kt ÞwøkkLíkh yLku yLkwþe÷Lk Mkr{ríkykuLkwt ÃkwLk:økXLk ÚkÞwt.
- çktøkk¤Lkk ¢ktríkfkhe økkuÃkeLkkÚk Mkknkyu E.Mk. 1914 {kt ytøkúusLke níÞk fhe.
- MkqÞoMkuLku ¼khíkeÞ ¢ktríkfkhe MkuLkk çkLkkðe.
- yk Mk{Þ{kt {wÏÞ fuLÿ ykøkúk, yðÄ yLku Ãktòçk níkwt. {wÏÞ Lkuíkk{kt òuøkuþ [uxhS yLku þ[eLÿ
MkkLÞk÷ níkk.
- fkfkuhe fuMk{kt yþVkf WÕ÷k¾kt yLku rçkÂM{÷Lku VktMke ykÃke.
- 9-10 MkÃxuBçkh, 1928 {kt rnLËwMíkkLk Mkku~Þkr÷Mx rhÃkÂç÷fLk yuMkkuMkeyuþLk (yu[.yuMk.ykh.yu.)
Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
- 17 MkÃxuBçkh, 1928 {kt ¼økík®Mkn, hksøkwY yLku [tÿþu¾hu ÷knkih{kt MkkiLzMkoLkwt ¾qLk fÞwO.
- 8 yur«÷, 1929 {kt ¼økík®Mkn, ðe. fu. Ë¥ku fuLÿeÞ ÄkhkMk¼k{kt çkkuBçk VUõÞku.
 623
- ÷knkih fuMk Mk{Þu 64 rËðMk MkwÄe ¼q¾ n¤íkk÷Úke ÞíkeLÿLkkÚk ËkMk þneË ÚkÞku.
- 23 {k[o, 1931{kt ¼økíkrMktn, hksøkwÁ yLku Mkw¾ËuðLku VktMke ykÃkðk{kt ykðe.
• «{w¾ ¢ktríkfkhe MktøkXLk
ð»ko MÚk¤ Lkk{
1889 {nkhk»xÙ ÔÞkÞk{ {tz¤, r{ºk {u÷k ÃkkA¤Úke yr¼Lkð ¼khík
1903 çktøkk¤ yLkwþe÷Lk Mkr{rík, Þwøkktíkh
1905 ÷tzLk ~Þk{S f]»ýð{kt îkhk RÂLzÞk nku{Y÷ MkkuMkkÞxe
1907 Þw.yuMk. hk{kLkkÚk Ãkqhe îkhk rnLËwMíkkLk yuMkkuMkeyuþLk, ¼khíkeÞ MðkÄeLkíkk Mkt½
1908 MktÞwfík «ktík þ[eLÿ MkkLÞk÷u yLkwþe÷Lk Mkr{rík ÃkkA¤Úke Þwðf Mkr{rík
1913 Þw.yuMk. økËh Ãkkxeo
1915 çkŠ÷Lk RÂLzÞk EÂLzÃkuLzLMk fr{xe
--- çktøkk÷ MkqÞoMkuLk îkhk r[xøkkð{kt ¢ktríkfkhe MkuLkk
1924 -- rnLËwMíkkLk heÃkç÷ef yuMkeMkeyuþLk
1926 Ãktòçk LkkisðkLk Mk¼k
1926 fkux÷k rnLËwMíkkLk Mkku~Þk÷RMx heÃkÂç÷fLk yuMkkuMkeyuþLk
-- {rýÃkwh hkýe økkEzeLÕÞwyu nfkhk MktøkXLk MÚkkÃÞwt.
“¢ktríkLkku y{khku æÞuÞ yu níkku fu nk÷Lke yLÞkÞe ðneðxe ÔÞðMÚkk Mk{kÃík fhðe. ¢ktríkLke ík÷ðkh{kt
Äkh rð[khkuLkk ÃkíÚkhku Ãkh ½MkðkÚke s ykðu Au.”
- ¼økík®Mkn
• ¢ktríkfkhe Ãkh [÷kðu÷ {wÏÞ fuMk
ð»ko fuMkLkwt Lkk{ MktÏÞk ¢ktríkfkhe Mkò
1909-10 LkkrMkf »kzÞtºk 26 rðLkkÞf Mkkðhfh Ëuþðxku
1908 yr÷Ãkwh- {krýfíkÕ÷k 37 yh®ðË ½ku»k rLkËkuo»k
1910 nkðzk »kzÞtºk -- síkeLk {w¾So
1910 Zkfk »kzÞtºk -- Ãkw÷eLk ËkMk 7 ð»koLke Mkò
1915 rËÕ÷e »kzÞtºk -- y{eh[tË, yðÄrçknkhe VktMke
1915 ÷knkuh »kzÞtºk 61 19 {]íÞwËtz
1915-16 ÷knkuh »kzÞtºk 74 24 ykSðLk
1916-17 ÷knkuh »kzÞtºk 17 15 Mkk{kLÞ su÷
624
1915-16 çkLkkhMk »kzÞtºk -- þ[eLÿ MkLÞk÷ ykSðLk fk÷kÃkkLke
1914 rðfxkuheÞk »kzÞtºk -- økwYË¥k®Mkn, rË÷eÃk®Mkn yLkw¢{u 4 íkÚkk 2 ð»ko
1917 MkkLk£ktMkeMfku »kzÞtºk 105 -- Ëtz
1916 {ktz÷u »kzÞtºk 17 -- 7 {]íÞwËtz,
Ãk Lku ykSðLk
--- fkfkuhe -- yþVkf, rçkM{e÷ VktMke
1929-30 ÷knkih »kzÞtºk -- ¼økík®Mkn, hksøkwY, Mkw¾Ëuð VktMke
• ¢ktríkfkhe fÚkLk ....
¢ktríkfkhe fÞkhu fÚkLk
- þkðkþ ÃkiBV÷ux rzMku.1913 yk çkkuBçku MkhfkhLku ¼Þ¼eík fhu Au fu Mkk{kLÞ sLkíkkLku
yrÄfkhku ykÃku.
- MktæÞk 6 {u, 1907 ÷kfze yLku çkkuBçk ðøkh ytøkúuòuLku y¬÷ Lknª ykðu yLku
ík{khe shk Ãký ®[íkk Lknª fhu
- {kËk{ fk{k - þÂõíkþk¤e s{oLkeykuLke MkkÚku r{ºkíkk fu¤ððkÚke ¼khíkLke
Mðíktºkíkk «kró {kxu ÷k¼fkhf rLkðzþu.
- {wÂõík fkiLk ÃkÚku - sÞkhu ykÍkËe {kxu ¢ktrík sYhe nkuÞ íÞkhu íkuLkwt rþûký
nhMkt¼ð MkkÄLkku îkhk Úkðwt òuEyu.
- økËh Ãkkxeo - yk ÞwØ Ãký MkV¤ ÚkkÞ òu ÷kuf{ík yLku rLkÞr{ík MkirLkfku
îkhk íkuLkwt Mkt[k÷Lk ÚkkÞ.
- nrh®Mkn - ËwrLkÞk{ktÚke hkòykuLkwt hksÞ Mk{kÃík fhe Ëku. Ëhuf Ëuþ{kt
Vfík hk»xÙkæÞûk s hnuðk Ëku.
- ¼qÃkuLÿLkkÚk Ë¥k 30-10-1922 {wÏÞ æÞuÞ yu nkuðku òuEyu fu Mkk{kLÞ ÷kufkuLke Mkk{krsf
yLku ykŠÚkf Mktf¤k{ý Ëqh fhðe yu s nkuðe òuEyu.
• rðËuþe ¼qr{ Ãkh ¢ktríkfkhe «ð]r¥k
MÚk¤ ykøkuðkLk fkÞkuo
÷tzLk ~Þk{S f]»ýð{ko - 1905 {kt RÂLzÞLk nku{Y÷ yktËku÷Lk MkkuMkkÞxeLke
MÚkkÃkLkk. Lkuíkk nhËÞk÷, {ËLk÷k÷ Zªøkhk
- 08-07-1909 {kt RÂLzÞk nkWMk{kt rðr÷Þ{ ðk[÷eLke
níÞk fhe.
 625
MkkLk£kLMkeMfku ÷k÷ nhËÞk÷ - økËh Ãkkxeo E.Mk. 1913 {kt hk{[tÿ, çkhfíkwÕ÷k,
hkMkrçknkhe çkkuMk, hkò {nuLÿ «íkk, yçËw÷hnu{kLk
- ÞwøkkLíkh «uMkLke MÚkkÃkLkk. økËh Lkk{Lkwt {krMkf rnLËe,
økwY{w¾e, WËqo, økwshkíke ¼k»kk{kt «fkrþík, frðíkkykuLku
økqts þe»kof nuX¤ «fkrþík fhíkk níkk.
ÃkurhMk {kËk{ fk{k - Mxqxoøkkzo{kt Mk{ksðkËe Mkt{u÷Lk{kt ÷e÷ku, Ãke¤ku, ÷k÷
htøkLkku ríkhtøkku VhfkÔÞku.
MkhËkh®Mkn hkýk - SLkeðkýe ðtËu {kíkh{T {krMkf þY fÞwO.
y{urhfk ¼qÃkuLÿLkkÚk Ë¥k - E.Mk. 1907 {kt rnLËwMíkkLk yuMkkuMkeyuþLkLke MÚkkÃkLkk
çkhfíkWÕ÷k - yk ð»koLku ¼khíkeÞ ykÍkËe íkhefuLkwt {LkkÔÞwt.
çk÷eoLk rðhuLÿ [xkuÃkkæÞkÞ - RÂLzÞk EÂLzÃkuLzuLMk fr{xeLke h[Lkk
- ÷ûÞ : Mkþ† ¢ktrík fhðe.
- MknÞkuøkeyku : LÞqÞkufo, rþfkøkku, sÞwheþ, SLkuðk,
nkUøkfkUøk, çkuStøk, çkxkrðÞk
®MkøkkÃkwh {q÷[tË - Ãkkt[{e ÷kEx ELViLxÙeLkku rðÿkun økËh Ãkkxeo rLkr{¥ku
rðÿkun
- yk rMkðkÞ Mðk{ ÞkusLkk, ytË{kLk Ãkh yrÄfkhLke
ÞkusLkk, çk{ko Ãkh yrÄfkhLke ÞkusLkk Mkkfkh ÚkkÞ íku
Ãknu÷k yuLke ¾çkh ytøkúuòuLku Ãkzíkk MktçktrÄík ÔÞÂõíkykuLku
ÃkfzeLku Mkò fhðk{kt ykðe.
yV½krLkMíkkLk hkò {nuLÿ «íkkÃk - íkk. 02-10-1915 fkçkq÷ ÃknkUåÞk. rzMkuBçkh{kt yMÚkkÞe
MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhe. yæÞûk : hkò {nuLÿ «íkkÃk,
ðzk«ÄkLk : çkhfíkWÕ÷k çkLÞk.
• WËkhðkËe
- sLkkÄkh ykuAku - rçkúrxþ þkMkLkLku ¼økðkLkLkk ykþeoðkË {kLkíkk íkÚkk íku{Lke LÞkÞ rLk»Ãkûkíkk{kt
rðïkMk níkku. - MðhkßÞ {u¤ðíkk Ãknu÷k ÞkuøÞ çkLkðk {ktøkíkk níkk - yu{Lkku hMíkku çktÄkhýeÞ, «kÚkoLkk íkÚkk
{ktøkýe îkhk níkku - MðËuþe, hk»xÙeÞ rþûký{kt Ãkqhku rðïkMk Lk níkku.
• snk÷ðkËe
- sLkkÄkh ½ýku níkku. - yu A¤, fÃkx, þÂõíkLkwt Mkk{úksÞ ©kÃk {kLkíkk níkk. - MðhksÞ sL{rMkØ
yrÄfkh {kLkíkk - Mkt½»ko, Mkh½Mk, Mk¼k, nzíkk÷, rÃkfuxªøk{kt {kLkíkk - MðËuþe rþûký{kt Ãkqhku rðïkMk níkku.
626
• nku{Y÷ yktËku÷Lk
- «ýuíkk : ©e{íke yuLke çkuMkLx, ÷kuf{kLÞ rík÷f
- MÚkkÃkLkk : 28 yur«÷, 1916
- MÚk¤ : çku÷økk{
- WÆu~Þ : çktÄkhýeÞ {køkuo øk]n MðhkßÞ ÷kððwt.
- ðíko{kLkÃkºkku : Äe fku{Lkðe÷ (h òLÞwykhe, 1914)
LÞw RÂLzÞk (14 sw÷kE, 1914)
- xufku : {kuíke÷k÷ LknuÁ, r[¥khtsLkËkMk fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk
- «¼kð : fýkoxf, {nkhk»xÙ ({wtçkE AkuzeLku), {æÞ «kLík, çkhkh MkwÄe
- fkÞkuo : (1) rík÷fu {u 1917 {kt Ãknu÷e ð»koøkktX Qsðe.
(2) yuLke çkuMkLxu ¼khíkeÞku{kt hksfeÞ ¼kðLkk òøkúík fhe.
(3) yuLke çkuMkLxu 1916 {kt [uLLkkE{kt MÚkkÃkLkk fhe. Mkr[ð ÃkËu sÞkuso yuÁzu÷
n.
(4) ytøkúuòuLku yk «ð]r¥k yxfkððk yuLke çkuMkLxLke 1917 {kt ÄhÃkfz fhe.
÷kufkuyu
rðhkuÄ fÞkuo. Ëçkkð òýeLku Akuze {qfe.
(5) ¼khíkLkk Mkr[ð {kuLxuøÞwyu 20 ykìøkMx, 1917 {kt rçkúrxþ MktMkË{kt fÌkwt
fu “rçkúrxþ
MkhfkhLkwt æÞuÞ ðneðxe þk¾k{kt ®nËeykuLkwt «{ký ðÄkhðkLkwt íku{s ¼khíkLku
sðkçkËkh
hksÞíkttºk ykÃkðkLkwt Au.” ykLkk Ãkrhýk{u h0 ykìøkMx, 1917 {kt yktËku÷Lk
Mk{kó
fÞwO.
• {wM÷e{ ÷eøk (1906)
- MÚkkÃkLkk : 30 rzMkuBçkh, 1906
- MÚk¤ : Zkfk
- MÚkkÃkLkk{kt «{w¾ Lkuíkkyku : ykøkk ¾kLk, Lkðkçk Mk÷e{wÕ÷k, ðkEMkhkuÞ r{Lxku, ¾kLkøke {tºke zLk÷kuÃk
- fkhý : ytøkúus Mkhfkh ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku LkeríkLkku y{÷{kt {qfeLku ®nËwyku
yLku {wÂM÷{ ðå[u ðuhÍuh Q¼wt fhðk EåAíke níke.
 627
fkUøkúuMkLke hk»xÙeÞ ÷zíkLkku ÔÞkÃk yLku WíMkkn ðÄíkk síkk òuELku ytøkúus Mkhfkhu
{wÂM÷{kuLkk WÃk÷k ðøko «íÞu ÃkûkÃkkík ¼ÞwO ð÷ý þY fÞwO.
{wÂM÷{ku {kxu y÷øk {íkkrÄfkh yLku y÷øk {íkËkh {tz¤kuLke {ktøkýe fhðk
yuf Mðíktºk {wÂM÷{ MktøkXLkLke h[Lkk fhðe òuEyu. yuðwt ytøkúuòuyu {wÂM÷{kuLkk
yuf sqÚkLku Mk{òÔÞwt yLku MÚkkÃkLkk ÚkE.
•
økktÄeÞwøkLkk hk»xÙeÞ yktËku÷Lkku - 1
• {nkí{k økktÄe
ÃkwY Lkk{ : {kunLkËkMk fh{[tË økktÄe
sL{ : h ykufxkuçkh, 1869 ÃkkuhçktËh (økwshkík)
ÔÞðMkkÞ : ðfe÷kík
ÃkÂíLkLkwt Lkk{ : fMíkwhçkk
MkíÞkøkún þY : ykr£fkLkk htøk¼uËLku ÷eÄu Úkíkk yÃk{kLk yLku økkuhkykuLkk yLÞkÞe,
¼u˼kð¼Þko yLku þh{sLkf ðíkoLk Mkk{u ÷zík [÷kðe.
¼khík «MÚkkLk : òLÞwykhe, 1915
hksfeÞ økwY : økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷u
ykæÞkÂí{f økwÁ : ©e{ËT hks[tÿ
yk©{ku : y{ËkðkË{kt fku[hçk, Mkkçkh{íke yk©{ (ÃkkA¤Úke økktÄe yk©{)
MkíÞkøkúnku : E.Mk. 1917 {kt økwshkík{kt ¾uzk MkíÞkøkún, E.Mk. 1918 {kt y{ËkðkËLke
r{÷ {sqhkuLke nzíkk÷{kt Lkuíkkøkehe
÷zík rMkØktík : fkuEÃký ÷zík WÃkkzíkk Ãknu÷k çkÄe s çkkçkíkku ÍeýðxÃkqðof íkÃkkMkðe òuEyu.
yLku ÷zík MktÃkqýo LÞkÞe Au fu Lknª íkuLke Ãký [fkMkýe fhðe òuEyu. íku{kt
÷køkýeLkk «ðknLku çkË÷u ÷ktçkk økk¤kLke ÞkusLkk nkuðe òuEyu. ykÃkýe
÷zík Mkk[e Au íkuLke [ku¬Mk «íkerík ÚkkÞ yux÷u ÷zíkLkwt ÷ûÞ «kÃík fhðk øk{u
íkux÷wt MknLk fhðwt Ãkzu íku MknLk fhðkLke íkiÞkhe nkuðe òuEyu.
• hku÷ux yufx fkÞËku : (1919)
- E.Mk. 1919 {kt «Úk{ rðïÞwØ ÃkwÁt Úkíkkt $ø÷ìLzLkk fkÞËk «{kýu hku÷uxLkk yæÞûkÃkËu su fkÞËku
½zkÞku íkuLku hku÷ux yufx fnu Au.
- 8 {k[o, 1919 Lkk hkus yk fkÞËku ÷køkw fÞkuo.
628
- yk fkÞËku ÔÞÂõík MðkíktºÞ yLku ðkýe MðkíktºÞ WÃkh MkeÄe íkhkÃk {khíkku níkku. su{kt þtfkMÃkË
ÔÞÂõíkLke ÄhÃkfz fhe íkuLkk fuMk [÷kÔÞk ðøkh su÷{kt Ãkqhðk{kt ykðíkku. íkuÚke yk fkÞËku fk¤ku fkÞËku
økýðk{kt ykÔÞku.
- {kuíke÷k÷ LknuYLkk {íku Ë÷e÷, yÃke÷ yLku ðfe÷Lkku yrÄfkh ÷E ÷uðk{kt ykðíkku níkku.
- rðhkuÄ{kt 6 yur«÷, 1919 Lkk hkus Mk¼kyku, Mkh½Mk, Ëu¾kðku yLku nzíkk÷kuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykÔÞwt.
- økktÄeSLke 8 yur«÷, 1919 [÷ðh (nrhÞkýk){kt ÄhÃkfz fhe {wtçkE {kuf÷ðk{kt ykÔÞk.
• sr÷Þktðk÷k çkkøkLkku níÞkfktz
- økktÄeSLkk Ãktòçk «ðuþ Ãkh «ríkçktÄ íkÚkk zkì. MkiVwÆeLk rf[÷q íkÚkk zkì. MkíkÃkk÷Lke fkhý ðøkh
ÄhÃkfz fhíkkt sLkk¢kuþ ÚkÞku.
- ÷kufkuyu þktríkÃkqýo Mkh½Mk fkZÞwt, Ãkku÷eMku økku¤eçkkh fhíkkt çku Lkk {]íÞw ÚkÞk. Ãkkt[ økkuhkykuLkk {kuík
ÚkÞk. ÷kufkuyu Mkhfkhe {fkLkku{kt ykøk ÷økkze. ÂMÚkrík fkçkq çknkh sðk ÷køke íkuÚke þnuhLke sðkçkËkhe
(10 yur«÷, 1919) rçkúøkurzÞh sLkh÷ zkÞhLku MkkUÃkðk{kt ykðe.
- 13 yur«÷, 1919 Mkktsu 4 ðkøku sr÷Þkðk÷k çkkøk{kt yuf Mk¼kLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt.
20,000 ÷kufku ¼uøkk ÚkÞk.
- sLkh÷ zkÞhu Mkðkhu Mkkzk Lkð ðkøku yk Mk¼kLku økuhçktÄkhýeÞ ònuh fhe.
- ÄhÃkfz fhkÞu÷k LkuíkkykuLkk Mk{ÚkoLk{kt ¼k»kýçkkS [k÷íke níke. zkÞhu f÷{-144 ÷økkðe Ãkhðk
fÞko ðøkh 303 LktçkhLke 1650 økku¤eyku Akuze, su{kt 379 ÔÞÂõíkLkk {]íÞw ÚkÞkt yLku 1200 ½ðkÞk.
(fkUøkúuMkLkku yktfzku 1000 {]íÞw)
- ÃktòçkLkk økðoLkh {kEf÷ yku.zkÞhu fÌkwt “ík{khe fkÞoðkne Xef Au.” økðoLkh íkuLkku Mðefkh fhu Au.”
- 15 yur«÷ ÃktòçkLkk ÷knkih, økqshkðk÷k, fMkqh, þu¾Ãkwhk, ðShkçkkË{kt {kþo÷ ÷ku fkÞËku ÷køkw
fÞkuo.
- hrðLÿLkkÚk xkøkkuhu íku{Lku ykÃku÷ku “LkkExnwz” Lkku r¾íkkçk Ãkhík fÞkuo.
- sLkh÷ zkÞhLkku çk[kð fhe 2000 ÃkkWLz íkÚkk “{kLkLke ík÷ðkh” Lkwt ELkk{ ykÃke MkL{kLk fhðk{kt
ykÔÞwt.
- Wã{®Mkn îkhk sLkh÷ zkÞhLke níÞk ÚkE.
• ntxh fr{þLk (1919-1920)
- nuíkw : sr÷Þkðk÷k çkkøk níÞkfktzLke íkÃkkMk
«{w¾ : ÷kìzo ntxh
MkÇÞku : Ãkkt[ ytøkúuòu :
 629
(1) ÷kìzo ntxh
(2) sÂMxMk Mkh òuso hirfLk
(3) zçkÕÞw yuV. hkEMk
(4) {ush sLkh÷ Mkh sÞkuso çkuhku
(5) Mkh xku{Mk ÂM{Úk
ºký ¼khíkeÞ : (1) r[{Lk÷k÷ rMkík÷ðkz
(2) MkknçkòËk Mkw÷íkkLk yn{Ë
(3) søkíkLkkhkÞý
heÃkkuxo «Míkwík : {k[o, 1920 ykLke Ãknu÷k Mkhfkhu Ëku»ke ÷kufkuLku çk[kððk ELzuÂBLkxe rçk÷
ÃkMkkh fhe ÷eÄw níkwt. ÃktòçkLkk økðoLkhLku rLkËkuo»k ònuh fÞko. zkÞhu su fÞwO íku
ÃkkuíkkLke VhsLku ¼q÷eLku sYh fhíkkt ðÄw çk¤ «Þkuøk fÞkuo.
Ãkrhýk{ : zkÞhLku Lkkufhe{ktÚke nxkðe Ëuðk{kt ykÔÞku. økktÄeSyu yMknÞkuøk yktËku÷LkLke
íkiÞkhe fhe.
• r¾÷kVík yktËku÷Lk (1912-1922)
- fkhý : «Úk{ rðïÞwØ ÃkAe rçkúxLk íkwfoLkk MkuðMko MktrÄÚke íkwfo Mkw÷íkkLkLkk yrÄfkhku AeLkðkE økÞk.
ËwrLkÞkLkk {wMk÷{kLkku íkwfoLkk Mkw÷íkkLkLku Ä{oøkwY (¾÷eVk) {kLkíkk níkk. ¼khíkLkk {wMk÷{kLkkuyu yu
þhíku ytøkúuòuLku {ËË fhe níke fu $ø÷ìLz Síke òÞ íkku ÃkkuíkkLke ÄkŠ{f çkkçkíkku{kt ˾÷økehe Lknª
fhu, Ãký ytøkúuòu Vhe økÞk.
- økktÄeSyu 13 LkðuBçkh, 1919 rËÕ÷e{kt “yr¾÷ ¼khíkeÞ r¾÷kVík fr{xe” Lkwt yrÄðuþLk ÚkÞwt.
suLke yæÞûkíkk fhe. yMknÞkuøk íkÚkk MðËuþe Lkerík yÃkLkkðe.
- 1918-1919 Lkk {æÞ{kt yk yktËku÷Lk {ki÷kLkk {kunt{Ë y÷e, þkifík y÷e, yçkw÷ f÷k{ ykÍkË
ðøkuhuLkku MknÞkuøkÚke yk yktËku÷Lku ðÄkhu òuh ÃkfzÞwt.
- çku ˤ #øk÷uLz økÞk. «Úk{Lkwt Lkuík]íð zkì. ytMkkhe íkÚkk çkeòLkwt {kunt{Ëy÷eyu fÞwO. yMkV¤ hÌkk.
- 20 sqLk 1920 {kt y÷knkçkkË{kt rnLËw {wÂM÷{Lke MktÞwfík çkuXf{kt “yMknÞkuøk” Lkwt þ† WÃkkzðkLkwt
Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt.
- 31 ykìøkMx, 1920 Lkk rËðMkLku r¾÷kVík rËðMk íkhefu {Lkkððk{kt ykÔÞku.
- E.Mk. 1924 yk yktËku÷Lk ÃkqÁt ÚkÞwt fkhý fu íkwfeo{kt f{k÷ÃkkþkLke Mkhfkhu ¾÷eVkÃkË hË fÞwO.
• sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku
- rðïÞwØ{kt ¼khíkeÞ yÚkoíktºk Ãkh «ríkfq¤ «¼kð, {kU½ðkhe, çkhkusøkkhe, fh¼khý{kt ðÄkhku,
¾uzqíkku yLku {sqhkuLke ËÞLkeÞ ÂMÚkrík
630
- hrþÞkLkk E.Mk. 1917 Lke ¢ktrík íkÚkk ÞwØÚke Ãkhík Vhu÷k MkirLkfkuLke hksfeÞ òøkhý{kt fhu÷e {ËË
- E.Mk. 1915 {kt økktÄeSLkwt ¼khík ykøk{Lk, [tÃkkhý, ¾uzk, y{ËkðkË{kt r{÷ {sqhkuLkk Mkt½»koÚke
¼khíkeÞ hksLkerík{kt «ðuþ
- E.Mk. 1919 {k[o{kt hku÷ux fkLkqLk, Vuçkúwykhe E.Mk. 1919 {kt MkíÞkøkún ÷eøkLke MÚkkÃkLkk, 30 {k[uo
ËuþÔÞkÃke nzíkk÷Lku çkË÷e 6 yur«÷u fhe.
- 13 yur«÷, 1919 sr÷Þkðk÷k çkkøkLkku níÞkfktz. 1000 ÔÞÂõíkyku {kÞko økÞk.
- r¾÷kVík yktËku÷LkLkwt Mkq[Lk çkÄk îkhk Mðef]ík. 4 MkÃxuBçkh, 1920 {kt fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt Mðef]rík.
• WÆu~Þ - fkÞo¢{
- WÆu~Þ : r¾÷kVík yktËku÷LkLkk «§Lkwt MkL{kLksLkf Mk{kÄkLk. ÃktòçkLkk yLÞkÞLkku rðhkuÄ
íkÚkk MðhkßÞ «kró.
- «Míkkð : Mkhfkhe ÃkËku yLku yðiíkrLkf ÃkËkuLku Akuzðk, Mkhfkh îkhk ykÞkursík Mkhfkhe
íkÚkk yÄo Mkhfkhe WíMkðkuLkku çkrn»fkh fhðku. MðhkßÞLke MktMÚkkyku{ktÚke hkSLkk{wt
ykÃkðwt. Mkhfkhe Mfq÷ku, fku÷uòuLkku çkrn»fkh, ðfe÷ku îkhk yËk÷íkkuLkku çkrn»fkh
fhðku. yktíkrhf rððkËku Ãkt[kÞíkku îkhk Mk{uxe ÷uðk. rðËuþe {k÷Lkku MktÃkqýoík:
çkrn»fkh fhðku.
- h[Lkkí{f ÃkkMkwt : 1 fhkuz YrÃkÞkLkwt rík÷fLkwt Vtz, 1 fhkuz MðÞtMkuðfkuLke ¼híke, çkuhkusøkkhku yLku
yÄo çkuhkusøkkhku{kt h0 ÷k¾ [h¾kykuLkwt rðíkhý. hk»xÙeÞ rþûký MktMÚkkykuLke
MÚkkÃkLkk. (økwshkík rðãkÃkeX, rçknkh rðãkÃkeX, fkþe rðãkÃkeX) LÞkÞ {kxu
÷kuf yËk÷íkkuLkwt rLk{koý. ËkYçktÄe, yMÃk]~Þíkk rLkðkhý, rnLËw {wÂM÷{ yufíkk
suðkt h[Lkkí{f fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk.
- Lkfkhkí{f ÃkkMkwt : r[¥khtsLkËkMk, {kuíke÷k÷ LknuY, ðÕ÷¼¼kE, hksøkkuÃkk÷[khe, hksuLÿ«MkkË
suðk òýeíkk ðfe÷ku ËuþLke Mkuðk{kt òuzkÞk. 17 LkðuBçkh, 1921 r«LMk ykìV
ðuÕMkLkk ykøk{LkLkku rðhkuÄ íkÚkk Ëuþ¼h{kt nzíkk÷
- {køko : y®nMkkðkËe MkíÞkøkún
- yMkhku : $ø÷ìLzLkk fÃkzkt,Ãkøkh¾kt, {kusþku¾Lke [esðMíkwyku{kt ¼khu ½xkzkÚke $ø÷ìLzLku
ykŠÚkf LkwfþkLk ¼kuøkððwt ÃkzÞwt.
• [hý - rLk»V¤íkk ytík
- yktËku÷LkLkkt [hý
- 1) òLÞwykhe 1921 Úke {k[o 1921 ........ rþûký MktMÚkk, yËk÷íkkuLkku çkrn»fkh
h) yur«÷ 1921 Úke sqLk 1921 ........ Vtz yufrºkík fhðwt.
 631
3) sq÷kE 1921 Úke MkÃxuBçkh 1921 ........ rðËuþe {k÷Lkku çkrn»fkh, r«LMk ykìV ðuÕMkLkku
rðhkuÄ, su÷ ¼hku yktËku÷Lk.
4) Lkðu. 1921 Úke Vuçkúw. 1922 .......y{ËkðkË fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt Ãkqýo MðíktºkíkkLke {ktøk,
MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk ykht¼.
• rLk»V¤íkk :
- fkì÷usLkk Lkuíkkykuyu íkuLkku Mðefkh Lkk fÞkuo, íkuÚke ytøkúusLke fu¤ðýeLkku ònuh rðhkuÄ ÚkÞku.
- rnLËw {wÂM÷{ yufíkk økktÄeS EåAíkk níkk Ãký íku yufíkk Lkk MkÄkE.
- ytøkúuòuLke ¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhkuLke LkeríkLkku y{÷ þY ÚkÞku.
- økktÄeS ytøkúuòu ÃkkMkuÚke sr÷Þktðk÷k çkkøkLke níÞkfktzLke ûk{k yLku ykÍkËe Lk yÃkkðe þfÞk.
• ytík
- W¥kh«ËuþLkk økkuh¾Ãkwh rsÕ÷kLkk [kihe[kihk økk{{kt ÷kufkuLkk Mkh½Mk Ãkh Ãkku÷eMku økku¤eçkkh fÞkuo.
- fkhíkqMk ¾qxe Ãkzíkk Ãkku÷eMku Úkkýk{kt ¼hkELku çkkhýk çktÄ fÞko. ÷kufkuyu ÚkkýkLku ykøk ÷økkze, 21
Ãkku÷eMkku {]íÞw ÃkkBÞk.
- økktÄeSLku Ëw:¾ ÷køÞwt fu ÷kufku y®nMkkLkk rMkØktíkLku Mk{S þõÞk LkÚke.
- økktÄeSyu 12 Vuçkúwykhe, 1922 Lkk hkus økktÄeSyu yktËku÷Lk ÃkkAwt ¾UåÞwt.
• fÚkLk - rxÃÃkýe
- økktÄeS : “ÞkË hk¾òu fu s{eLkËkhkuLku ykÃkýk r{ºkku çkLkkððkLkk Au”. y{u ¼khík{kt
fkuE hksfeÞ nzíkk÷ LkÚke {ktøkíkk”. “{Lku ÷køku Au fu MkíÞkøkún s ykíktfðkËLku
hkufðk {kxu Mk{Úko Au.”
- r[¥khtsLkËkMk : “Mk{økú ¼khík yuf rðþk¤ su÷¾kLkw Au”
- ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ : “yk MkíÞÚke {kU Vuhðe ÷uðkÚke fkuE ÷k¼ LkÚke fu yuf ¢ktríkfkhe Mk{ÞÚke
ÃkMkkh ÚkE hÌkk Aeyu.”
- {kuíke÷k÷ LknuÁ : “fLÞkfw{kheLkk yuf økk{u y®nMkkLkwt Ãkk÷Lk Lkk fÞwO íkku yuLke Mkò rn{k÷ÞLkk
yuf økk{Lku fuðe heíku {¤e þfu?”
- Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ : “su Mk{Þu ÷kufkuLkku WíMkkn [h{Mke{k WÃkh níkku íÞkhu s yktËku÷Lk ÃkkAwt ÷uðwt
yu hk»xÙeÞ Ëw¼koøÞÚke ykuAwt LkÚke.
• MðhkßÞ ÃkûkLke MÚkkÃkLkk
- MÚkkÃkLkk : {k[o-1923
- MÚkkÃkfku : y÷knkçkkË Mkt{u÷Lk{kt r[¥khtsLkËkMk yLku {kuíke÷k÷ LknuY
- fk{økehe :
632
- h[Lkkí{f fkÞo{kt yMÃk]~Þíkk rLkðkhý, rnLËw {wÂM÷{ yufíkk, hUrxÞkLku ½q{íkk fhðk, LkþkçktÄe
- 23 LkðuBçkhLke [qtxýe{kt ÃkûkLku {æÞ «ktík{kt MÃk»x çknw{íke {¤e. çktøkk¤, W¥kh «Ëuþ, {wtçkE
ÄkhkMk¼k{kt {kuxk Ãkûk íkhefu íkÚkk fuLÿeÞ ÄkhkMk¼k{kt 148 {ktÚke 48 çkuXfku {¤e.
- MðhkßÞ Ãkûku 1924 Úke 1926 Lkk ytËksÃkºkku yLku ¾hzkykuLku Lkk{tsqh fhe MkhfkhLke ytÄLkeríkyku
Mkk{u rðhkuÄ fÞkuo íku{s «òLkk «§ku íkhV MkhfkhLku æÞkLk ykÃkðkLke Vhs Ãkkze. íkuÚke MkkÞ{Lk
fr{þLk çku ð»ko ðnu÷wt rLk{ðwt ÃkzÞwt.
- 1924 {kt ÷e fr{þLk suLke MÚkkÃkLkk Mkhfkhu Mkhfkhe Lkkufhe{kt ðøkeoÞ Wå[íkk çkLkkððk {kxu fhe níke
íkuLkku yMðefkh fhðk{kt ykÔÞku.
- MðhkßÞ ÃkûkLke fk{økehe MkwtËh yLku Mkw½z níke. íkuÚke Lkðku rþrûkík ðøko íku{s yLÞ ÷kufku yk Ãkûk
íkhV ðÄw ykfo»ký ÃkkBÞk. íkuyku{kt òøk]ríkLkku ÃkwLk:Mkt[kh ÚkÞku.
- sqLk 1925 {kt r[¥khtsLkËkMkLkwt yðMkkLk Úkíkk yk Ãkûk rLkçko¤ çkLke økÞku. MkÇÞkuyu MkhfkhLku MknÞkuøk
ykÃkðkLkwt fu ÃkË «kÃík fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe.
• LknuY rhÃkkuxo (1928)
- fkhý : ¼khíkLkk Mkr[ðu ¼khíkeÞ LkuíkkykuLku [wLkkiíke ykÃke fu rðr¼LLk Mkt«ËkÞkuLke
yktíkrhf Mkt{ríkÚke yuf çktÄkhý çkLkkðku suLkk Ãkh [ku¬Mk rçkúrxþ Mkhfkh
rð[kh fhþu. ¼khíkeÞ Lkuíkkykuyu Mðefkh fÞkuo.
- rLkýoÞ : 19 {u, 1928 {wtçkE{kt ykX MkÇÞkuLke Mkr{rík çkLkkððk{kt ykðe.
- Mk{erík : «{w¾ - {kuíke÷k÷ LknuÁ, MkÇÞku - Mkh y÷e E{k{, Mkwyuçk fwhuþe, yu{.
yu{. yýu,
yu{. ykh. sÞfh, {tøk÷®Mkn, íkusçknkËwh Mk«w, yuLk. yu{. òu»ke,
S.Ãke.«ÄkLk, Mkw¼k»k[tÿ çkkuMk.
- «Míkwík : MkðoË÷eÞ çkuXf ykìøkMx 1928 {kt íkuLkku Mðefkh fhðk{kt ykÔÞku. yæÞûk zkì.
yLkMkkhe níkk.
- rhÃkkuxo : (1) ¼khíkLku W¥khËkÞeíððk¤wt þkMkLk ykÃkku. (2) hkßÞku{kt îu»k þkMkLk Ãkqýo
fhe MðkÞ¥kíkk ykÃkku. (3) Mkkt«ËkrÞf [qtxýe Ãkqýo fhe ÷½w{íkeLkk MÚkkLk
Mkwhrûkík h¾kÞ. (4) ¼khík{kt Mkðkuoå[ yËk÷íkLke MÚkkÃkLkk fhku. (Ãk) ®MkÄ
«ktíkLku {wtçkEÚke y÷øk fhðk{kt ykðu. (6) furLÿÞ rðÄkLkMk¼kLkwt yuføk]ne
{k¤¾wt çkË÷eLku rîøk]ne çkLkkððk{kt ykðu. (7) rçkúrxþ MkhfkhLku ykÄeLk
Ëuþku hkßÞku fuLÿLku ykÄeLk çkLkkðku. (8) ¼khík{kt Mkt½eÞ þkMkLk{kt fuLÿLku
ðÄw Mk¥kk {¤u.
 633
- Ãkrhýk{ : {wÂM÷{ ÷eøkLkk {kunt{Ë y÷e Sýkyu íkuLku Lkfkhe. þe¾ ÷kufkuLku Ãký yMktíkku»k
ÚkÞku. Sýkyu ÃkkuíkkLke {ktøkýe Ãký 14 {wÆk MkkÚku hsq fhe.
• MkkÞ{Lk fr{þLk
- WÆu~Þ : 1927 {kt ftsðuorxð ÃkkxeoLkk Mkhfkhu ¼khíkLke Mk{MÞk Ãkh rð[kh fhðk
fr{þLk LkeBÞwt.
- Lkk{ : MkkÞ{Lk fr{þLk («{w¾: Mkh òuLk MkkÞ{Lk)
- ½ku»kýk : 8 LkðuBçkh, 1927
- MkÇÞku : ÷kìzo çkLkonk{, ÷kìzo MxÙuÚkfkuLk, yuzðzo fuzkuøkLk, ÚkLkoLk, nþkuoLk, Mke.ykh.yux÷e
rðhkuÄLkwt fkhý : yk fr{þLk ¼khík {kxu rLk{kÞu÷wt Ãký yufÃký ¼khíkeÞ íku{kt MkÇÞ Lk níkku.
3 Vuçkúwykhe, 1928 Lkk hkus {wtçkE ykÔÞwt. MkkÞ{Lk Ãkkk òðLkk Lkkhk ÷køÞk.
- heÃkkuxo : 27 {u, 1930 «Míkwík
(1) 1919 {kt ¼khík MkhfkhLkk fkÞËk «{kýu ÷køk fhu÷e îu»k þkMkLk «ýk÷e
Mk{kÃík fhe W¥khËkÞeíð þkMkLk ykÃkku. (2) ¼khík {kxu Mkt½eÞ þkMkLk ÔÞðMÚkk
nkuÞ (3) fuLÿ{kt ¼khíkeÞkuLku Ãký sðkçkËkhe ykÃkðe. (4) Mkðkuoå[ yËk÷íkLku
¼khík MkhfkhLkk rLkÞtºký{kt h¾kÞ. (5) çk{koLku ¼khíkÚke y÷øk fheLku ®Mk½
íkÚkk ykurhMMkkLku y÷øk «Ëuþ çkLkkððk{kt ykðu. (6) «ktíkeÞ rðÄkLkMkÇÞkuLke
MktÏÞk{kt ðÄkhku fhðk{kt ykðu (7) økðLkoh íkÚkk økðLkoh sLkh÷ku ÷½w{íkeykuLkk
rníkkuLkwt rðþu»k æÞkLk hk¾u (8) «íÞuf ËMk ð»ko{kt ÃkwLkŠLkheûký {kxu çktÄkhýeÞ
ykÞkuøkku rLkÞwÂõíkLke ÔÞðMÚkk Mk{kÃík fhe Ëuðe òuEyu.
- fÚkLk : Mkh rþð Mðk{e yiÞh: “f[hk{kt VUfðk {kxuLkku heÃkkuxo”
• Ãkqýo MðhkßÞLkku Xhkð
- MÚk¤ : ÷knkuh
- Mk{Þ : rzMkuBçkh, 1929
- yæÞûk : sðknh÷k÷ LknuY
- Xhkð
- Ãkqýo MðhkßÞLkwt ÷ûÞ Ãkqýo fhðwt.
- 31 rzMkuBçkh, 1929 hkºke 12 ðkøku LkËe rfLkkhu sðknh÷k÷ LknuYyu sLk{uËLke
ðå[u rºkhtøkku Vhfkðe fÌkwt. “rçkúrxþ Mkhfkh Mkk{u Íwfðwt nðu {Lkw»Þ yLku
¼økðkLk Mkk{u økwLkku Au.”
- 26 òLÞwykhe 1930 Lku «Úk{ MðkrÄLkíkk rËðMk íkhefu {LkkððkLkwt Lk¬e fÞwO.
634
- fkUøkúuMk Mkr{ríkLku yk yrÄðuþLk{kt MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk yktËku÷Lk þY fhðkLkku
yrÄfkh {éÞku.
• økktÄeSLke 11 þhíkku (1930)
- MktÃkqýo ËkYçktÄe
- YrÃkÞkLkku rðrLk{Þ Ëh 1 rþ®÷øk 4 ÃkiMkk fhðku.
- s{eLk {nuMkw÷ yzÄku fhðku.
- {eXkðuhku LkkçkqË fhðku.
- MkirLkf ¾[o yzÄku fhðku.
- {kuxe Mkhfkhe LkkufheykuLkk Ãkøkkh{kt 50 xfk fÃkkík fhðku.
- rðËuþe fÃkzkt WÃkh ðÄkhkLkku ðuhku ÷økkzðk{kt ykðu.
- ¼khíkLkk Mk{wÿ rfLkkhk{kt ¼khíkeÞ snkòuLkk hûký {kxu fkÞËku çkLkkððk{kt ykðu.
- Ëhuf hksfeÞ fuËeykuLke {wÂõík yLku hksfeÞ fuMkku ÃkkAk ÷uðk.
- økwÃík[h Ãkku÷eMk LkkçkqË íkÚkk yuLkk WÃkh ÷kufkuLkwt rLkÞtºký fhðwt.
- Mðhûký {kxuLkkt y†ku íkÚkk þ†ku {kxu ÷kÞMkLMk ykÃkðwt.
• MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk [¤ð¤ (1930)
- fkhý : MkkÞ{Lk fr{þLkLke yMkV¤íkk, LknuY rhÃkkuxoLkku yMðefkh, økktÄeSLke {ktøk
Ãkh MðefkhðkLkku MkhfkhLkku ELkfkh.
- fkÞo¢{ : 10 {k[o, 1930 Lke «kÚkoLkk Mk¼k{kt økktÄeS îkhk yk «{kýu fkÞo¢{ Lk¬e
fhðk{kt ykÔÞku.
- økktÄe - RŠðLk fhkh :
1) çktÄkhýeÞ «§ku Ãkh fuLÿLku ykÄkh {kLkðk{kt ykðu. ykhûkýkuLke MkkÚku ¼khíkLke sðkçkËkhe
Mðefkhðk{kt ykðu.
2) fkUøkúuMkLku økku¤{uS Ãkrh»kË{kt yk{trºkík fhkÞ.
3) MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk Mk{kÃík fhe Ëuðk{kt ykðu.
4) MðËuþeLkk «[khÚke Aqx nþu. Ãkhtíkw hksfeÞ «ð]r¥k {kxu yuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt Lknª ykðu.
5) rðËuþe {k÷Lke íkÚkk ËkYLke ËwfkLkku Ãkh rÃkfu®xøk þktríkÃkqýo yLku çktÄkhýeÞ heíku Úkþu.
6) MkrðÞLk fkLkqLk ¼tøk {kxuLkku yæÞkËuþ Ãkhík ÷uðk{kt ykÔÞku.
7) ®nMkkLkk ykhkuÃk rMkðkÞ Ëhuf hksfeÞ fuMkku ÃkkAk ÷uðk{kt ykÔÞk.
8) Ëtz {kV fhðk{k ykÔÞku.
 635
9) Ëhuf r{÷fík su Mkhfkhu sÃík fhe níke íku Ãkhík ykÃkðk{kt ykðe.
10) hkSLkk{wt ykÃku÷k Mkhfkhe f{o[kheLke søÞk nsw Ãký ¾k÷e nkuÞ íkku ÃkkAk ÷uðk{kt ykðu.
11) fkUøkúuMk îkhk ykLkwt Ãkk÷Lk fhðk{kt Lk ykðu íkku ÞkuøÞ fkÞoðkne fhðk{kt ykðu.
• Ëktzefq[ (1930)
- fkhý : {eXkLkk fh{kt ðÄkhku. 15 ÃkiMkkLkwt {eXwt Mkðk YrÃkÞu rf÷ku ÷uðwt Ãkzíkwt níkwt.
- Mk{Þ : 12 {k[o, 1930 Mkðkhu 6 f÷kf 2 r{rLkxu
- MÚk¤ : Mkkçkh{íke yk©{, y{ËkðkË.
- fkÞo¢{ : y{ËkðkËÚke Ëktze økk{u ÃkøkÃkk¤k Þkºkk.
(1) «kÚkoLkk Mk¼k{kt økktÄeS : “{khku sL{ rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkku Lkkþ fhðk {kxu s ÚkÞku...” nwt fkøkzk
fqíkhkLkk {kuíku {heþ Ãký Mðhks ÷eÄk rðLkk yk yk©{{kt Ãkøk {qfðkLkku LkÚke.”
(2) Ëktzefq[{kt 78 MkkÚkeËkhku níkk.
(3) 25 rËðMkLke Þkºkk fhe Ãk yur«÷, 1930 Lkk rËðMku 370 rf{eLke Þkºkk fhe Ëktze økk{u ÃknkUåÞk
(4) 6 yur«÷u økktÄeSyu ËrhÞkrfLkkhu {eXwt WÃkkze fkÞËkLkku ¼tøk fÞkuo. fÌkwt, “Lk{f fk fkLkqLk íkkuz
rËÞk”
- ËktzeÞkºkefku
«ktík «{kýu : økwshkíkLkk 32, {nkhk»xÙLkk 13, MktÞwfík «ktíkLkk 7, fåALkk 6, ÃktòçkLkk 3, ®Mk½Lkku
1, fuh÷Lkk 4, hksÃkqíkkLkk 3, yktÄú«ËuþLkku 1, fýkoxfLkku 1, {wtçkELkk h, íkr{÷Lkkzw-rçknkh-çktøkk¤-Wíf÷-
rVS-Lkuíkk¤Lkku Ëhuf 1.
Ëktzefq[Lkkt MÚk¤ku yLku Mk{ÞÃkºkf
íkkhe¾ rðMkk{ku hkºke rLkðkMk {kE÷ rf.{e.
{k[o, 1930
12 [tzku¤k yMk÷k÷e 13 20.8
13 çkkhuò Lkðkøkk{ 9 14.4
14 ðkMkýk {kíkh 10 16
15 z¼ký LkrzÞkË 15 24
16 çkkuheykðe ykýtË 11 17.6
17 {kiLkðkh ykýtË - -
18 LkkÃkkz çkkuhMkË 11 17.6
19 hkMk ftfkÃkwhk 12 19.2
636
20 {neíkxu fkhu÷e 11 17.6
21 øksuhk yý¾e 11 17.6
22 stçkwMkh yk{kuË 12 19.2

23 çkwðk Mk{Lke 12 19.2

24 {kiLkðkh Mk{Lke - -
25 ºkkýMkk Ëuhku÷ 10 16
26 ¼Y[ ytf÷uïh 13 20.8
27 MkòuË {ktøkhku¤ 12 19.2
28 hkÞ{k W{hkAe 10 16
29 yuhÚkký ¼xøkk{ 10 16
30 {kiLkðkh Ëu÷kz - -
yur«÷ 1930
1 AkÃkhk¼kXk Mkwhík 11 17.6
2 zªzku÷e ðktÍ 12 19.2
3 Äk{ý LkðMkkhe 13 20.8
4 ðus÷Ãkkuh fhkze 9 14.4
5 Ëktze Ëktze 4 6.4
fw÷ 241 385.6
- fkÞËk ¼tøk Ëktze{kt 06-04-1930 Mkðkhu 6.30 f÷kfu
- Ëktze rLkðkMk 05-04-1930 Úke 16-04-1930
ÄhÃkfz fhkzeLke ÍwtÃkze{kt hkºku 1 ðkøku íkk. 05-05-30
• Ëktzefq[ (1930)
- fkhý : {eXkLkk fh{kt ðÄkhku. 15 ÃkiMkkLkwt {eXwt Mkðk YrÃkÞu rf÷ku ÷uðwt Ãkzíkwt níkwt.
- Mk{Þ : 12 {k[o, 1930 Mkðkhu 6 f÷kf 2 r{rLkxu
- MÚk¤ : Mkkçkh{íke yk©{, y{ËkðkË.
- fkÞo¢{ : y{ËkðkËÚke Ëktze økk{u ÃkøkÃkk¤k Þkºkk.
(1) «kÚkoLkk Mk¼k{kt økktÄeS : “{khku sL{ rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkku Lkkþ fhðk {kxu s ÚkÞku...” nwt
fkøkzk fqíkhkLkk {kuíku {heþ Ãký Mðhks ÷eÄk rðLkk yk yk©{{kt Ãkøk {qfðkLkku LkÚke.”
 637
(2) Ëktzefq[{kt 78 MkkÚkeËkhku níkk.
(3) 25 rËðMkLke Þkºkk fhe Ãk yur«÷, 1930 Lkk rËðMku 370 rf{eLke Þkºkk fhe Ëktze økk{u
ÃknkUåÞk
(4) 6 yur«÷u økktÄeSyu ËrhÞkrfLkkhu {eXwt WÃkkze fkÞËkLkku ¼tøk fÞkuo. fÌkwt, “Lk{f fk fkLkqLk
íkkuz rËÞk”
• ËktzeÞkºkefku
«ktík «{kýu : økwshkíkLkk 32, {nkhk»xÙLkk 13, MktÞwfík «ktíkLkk 7, fåALkk 6, ÃktòçkLkk 3, ®Mk½Lkku
1, fuh÷Lkk 4, hksÃkqíkkLkk 3, yktÄú«ËuþLkku 1, fýkoxfLkku 1, {wtçkELkk h, íkr{÷Lkkzw-rçknkh-çktøkk¤-Wíf÷-
rVS-Lkuíkk¤Lkku Ëhuf 1.
• økktÄe RŠðLk fhkh (05-03-1931)
1) fkUøkúuMk yLku yuLkk fkÞofhkuLke sÃík ÚkÞu÷e MktÃkr¥k Ãkhík fhðe.
2) Mkhfkh Ëhuf yæÞkËuþ Ãkhík ÷uþu.
3) hksfeÞ fuËeykuLke {wÂõík rMkðkÞ íku ¾qLk{kt Mkk{u÷ Lkk nkuÞ.
4) yVeý, þhkçk yLku rðËuþe ðMíkwykuLke ËwfkLkku Ãkh þktríkÃkqýo heíku Ähýk fhðkLke ÃkhðkLkøke
5) Mk{wÿ rfLkkhu hnuðkMkeykuLku {eXwt çkLkkððkLke íkÚkk yufXwt fhðkLke Aqx
• økktÄeSyu fkUøkúuMk íkhVÚke yk þhíkku Mðefkhe
1) MkrðLkÞ fkLkqLk ¼tøk yktËku÷Lk çktÄ fhðk{kt ykðþu.
2) rîríkÞ økku¤{uS Ãkrh»kË{kt fkUøkúuMkLkk «ríkrLkrÄ ¼køk ÷uþu.
3) Ãkku÷eMkLke çk¤sçkheLkk rðhkuÄ{kt rLk»Ãkûk LÞkÞef íkÃkkMkLke {ktøkýe Ãkhík ÷uðe.
4) {eXkLkk fkÞËkLkk MktþkuÄLkLke {ktøk Ãkhík ÷uðe.
• «¼kð
- «¾h hk»xÙðkËe íkíðkuLku rLkhkþk MkktÃkze.
- ¼økík®Mkn, hksøkwÁ, Mkw¾Ëuð suðk ¢ktríkfkheykuLku VktMkeLke Mkò hË Lk fhkðe þfkE.
- MkhfkhLku sLk yMktíkku»k çkeS rËþk{kt furLÿík fhðk{kt MkV¤íkk {¤e.
- Ëuþ{kt Mkki «Úk{ ð¾ík s Mkhfkh ¼khíkLke «òLkk «ríkrLkrÄíððk¤e yuf {níðÃkqýo MktMÚkk MkkÚku
ðkxk½kxku fhðk íkiÞkh ÚkE níke.
• çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË
- 17-04-’31 rLkhtfwþ y{÷ËkhþkneLkk Mk{Úkof ÷kìzo rð®÷øxLku ðkÞMkhkuÞ íkhefu Ãkøk {qõÞku.
- ¼khík {tºke íkhefu MkuBÞwy÷ nkuhLkk ykøk{Lk MkkÚku ®nË{kt y{÷Ëkh þkneLkku Ëhku {¤e økÞku níkku.
hkòLkk{kðk¤k f{o[kheykuLke çkkçkík{kt yLku rÃkfuxªøkLke çkkçkík{kt þhík¼tøk Úkðk ÷køÞku.
638
- Mk«w íkÚkk sÞfhLkk «ÞíLkkuÚke økktÄeS yLku ðkÞMkhkuÞ ðå[u {w÷kfkík ÞkuòE yLku økktÄeSyu økku¤{uS{kt
¼køk ÷eÄku.
- fku{e Mk{MÞkLkk rLkhkfhý {kxu rsLnkLku fkuhku [uf Ähe ËeÄku. Ãkhtíkw rsLnk rçkúrxþhkuLku ÃkqAzu çktÄkE
økÞu÷k nkuðkÚke yufLkk çku Lk ÚkÞk.
- Mkkð rLk»V¤ økE yu{ Lkk fne þfkÞ. ºký {níðLke fkÞo ÃkØrík ÷øk¼øk Lk¬e fhe.
(1) íkuLku Mk{ðkÞe ÄkhkMk¼k yLku Mk{ðkÞe LÞkÞíktºkLkwt Mkk{kLÞ f÷uðh rLkrùík fÞwO.
(2) fuLÿ yLku «ktíkku ðå[u {kuxk ¼køkLkk LkkýktfeÞ MkkÄLkkuLke ðnU[ýe fhe.
(3) Mk{ðkÞíktºk{kt Ëuþe hkßÞkuLku Mkk{u÷ fhðkLke fkÞoÃkØrík ÷øk¼øk Lk¬e fhe Lkkt¾e.
- Mkhfkh îkhk MktrÄ ¼tøkLke ÃkhtÃkhk [÷kððk{kt ykðe.
• MkV¤ ÔÞÂõík çkLkkð {kxu
R - Recognizing Opportunity - íkfLku yku¤¾ku.
I - Immediate Action - ÍzÃke y{÷
C - Courageous Attitude - rnB{ík¼Þwo ð÷ý
H - Hard Work - {nuLkík
• fku{e [qfkËku
- rçkúxLkLkk ðzk«ÄkLk hk{Mku {ufzkuLkkÕzu 17{e ykìøkMx, 1932 Lkk hkus ÃkkuíkkLkku rLkýoÞ ònuh fÞkuo.
{wÏÞ òuøkðkEyku yk «{kýu níke.
(1) {wMk÷{kLk, r¾úMíke, þe¾ MkÇÞkuLke [qtxýe Ãk]Úkf «ríkrLkrÄíðLke ÃkØrík yLkwMkkh Úkþu. íku {kxu
rðÄkLkMk¼kyku{kt MÚkkLk Ãký Mkwhrûkík hk¾ðk{kt ykðþu.
(2) yAqík yÚkðk Ër÷ík ðøkoLkk MkÇÞkuLke [qtxýe Ãký Ãk]Úkf «ríkrLkrÄíð ÃkØrík «{kýu Úkþu. íku {kxu
Mkwhrûkík MÚkkLkku hk¾ðk{kt ykðþu.
(3) «ktríkf Äkhkøk]nku{kt MkÇÞ MktÏÞk çku økýe fhðk{kt ykðþu yLku íÞkt {rn÷k ðøko {kxu ºký xfk MÚkkLk
Mkwhrûkík h¾kþu.
(4) «ktríkf Äkhkøk]nku{kt ÷½w{íke {kxu økwY¼khLke ÔÞðMÚkk hk¾ðk{kt ykðþu.
(5) s{eLkËkhku {kxu Ãk]Úkf [qtxýeûkuºkkuLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðþu.
(6) ©{, ÔÞðMkkÞ, Wãkuøk suðk MktøkXLkku {kxu rðþu»k ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðþu.
• ÃkqLkk fhkh :
- íkkhe¾ : 20 MkÃxuBçkh, 193h
- Lkuíkkyku : ¼e{hkð yktçkuzfh, y{]ík÷k÷ X¬h, hkòS Mkh, [qLke÷k÷ {nuíkk, Ãktrzík {ËLk{kunLk
{k÷rðÞk, MkhËkh Ãkxu÷, sÞfh hkÞçknkËwh, hksuLÿ«MkkË, Ãktrzík ÓËÞLkkÚk fwtsh
 639
- yAqík ðøkuo ÃkkuíkkLkku Ãk]Úkf «ríkrLkrÄíðLkk yrÄfkhLkku íÞkøk
- Mkwhrûkík MÚkkLkku 71Lku çkË÷u 148 fhðk{kt ykÔÞk. su{kt çktøkk¤ - 30, {ÿkMk-20, MktÞwõík«ktík-h0,
{æÞ«Ëuþ-h0, rçknkh ykurhMMkk-18, {wtçkE-1Ãk Ãktòçk-8, ykMkk{-7
- «ktíkeÞ ÄkhkMk¼k{kt íkÚkk fuLÿeÞ ÄkhkMk¼k{kt ÃkAkík òríkyku {kxuLke WÃkhkuõík yLkk{ík çkuXfkuLke
ÔÞðMÚkk MktçktrÄík òríkyku ÃkhMÃkh Mk{sqíke fheLku çkeò fkuE økkuXðý Lk fhu íÞkt MkwÄe [k÷w hnuþu.
- ÃkAkík òríkLkk nkuðkLku fkhýu s fkuE Ãký ÔÞÂõíkLke fkuEÃký MÚkkrLkf MktMÚkkLke [qtxýe{ktLke W{uËðkheLku
yÚkðk fkuEÃký ònuh Mkuðk{ktLke íkuLke rLk{ýqfLku yxfkðe þfþu Lknª.
- «íÞuf «ktík íkuLku {¤íke þiûkrýf yLkwËkLkLke hf{{ktÚke ÃkAkík òríkykuLkk þiûkrýf «økrík {kxu ÞkuøÞ
hf{ Vk¤ðkþu.
• yMík]~Þíkk rLkðkhýLku ðuøk :
{nkMk¼kLkku Xhkð “{nkMk¼kLke yk Mk¼k Xhkðu Au fu nðuÚke fkuELku Ãký yMÃk]~Þ økýðk{kt ykðþu
Lknª yLku íkuLkk fnuðkíkk yMÃk]~Þku Ãký yLÞ rnLËwykuLkk suðk Mk{kLk yrÄfkhku ¼kuøkðþu íkÚkk íku{Lku Ãký
ònuh þk¤kyku, ònuh {trËhku, ònuh fqðkyku, Ä{oþk¤kyku, ònuh hMíkkyku íkÚkk yLÞ ònuh MÚkkLkkuLkku
WÃkÞkuøk fhðkLkku Mk{kLk nf hnuþu. «[r÷ík fwrhðkòuLku ÷eÄu rnLËwyku íkhVÚke yMÃk]~Þku íkhV su ftE
økuhheríkyku yk[hðk{kt ykðe Au íku yLkiríkf yLku økuhfkLkqLke nkuELku íku{Lku ðnu÷e íkfu þktrík{Þ {køkkuo íkÚkk
fkÞËk îkhk Ëqh fhðkLkk ík{k{ «ÞíLkku fhðk{kt ykðþu.”
nrhsLk Mkuðf Mkt½
«{w¾ : ½Lk~Þk{¼kE rçkh÷k
{tºke y{]ík÷k÷ X¬h (X¬hçkkÃkk)
- yk Äkhku 14 rð¼køkku íkÚkk 10 Ãkrhrþ»xku{kt ðnU[kÞu÷ku níkku.
• økðLkoh sLkh÷Lke ¾kMk sðkçkËkheyku :
- rnLË fu íkuLkk fkuE Ãký ¼køkLke þktrík yLku Mk÷k{íkeLku òu¾{{kt {qfu íkuðk økt¼eh ¼ÞLku yxfkððkLkku
yrÄfkh
- Mk{ðkÞe MkhfkhLke LkkýktfeÞ yktx yLku ÂMÚkhíkkLkwt hûký
- ÷½w{íkeLkk fkÞËuMkhLkk nfkuLke ò¤ðýe
- ònuh MkuðkLkk yrÄfkheyku yLku f{o[kheykuLkk rníkku yLku yrÄfkhkuLkwt hûký
- rnLË íku{s rçkúrxþ hkßÞLkk Mk{qn Ëuþ{kt ðMkíkk ytøkúuòu, ÃkuZeyku ðøkuhu «íÞuLke ¼u˼kð¼he
LkeríkLku hkufðkLkku nf
- rçkúxLk íku{s çkúñËuþ{ktÚke rnLË{kt ykÞkík íkÚkk {k÷ «íÞu ¼u˼kð¼Þko ðíkkoðLke yxfkÞík
- Ëuþe hkòykuLkk Ëhßò íkÚkk Ëuþe hkßÞkuLkk nfkuLkwt hûký
640
- íkuLke {wLkMkVe íku{s ÔÞÂõíkøkík rLkýoÞþÂõík «{kýu ðkÃkhðkLke Mk¥kkyku{kt ykðíkkt rðæLkkuLkku Mkk{Lkku
fhðkLkku nf.
•
økktÄeÞwøkLkkt hk»xÙeÞ yktËku÷Lkku - 2
• rîíkeÞ rðïÞwØ Mk{Þu fkUøkúuMkLkku Xhkð
- íkkhe¾ : 14-9-1939
- Xhkð : $ø÷ìLz yLku r{ºkhk»xÙLkku ÞwØ ÷zðkLkku nuíkw ÷kufþkneLkwt hûký fhðkLkku nkuÞ íkku $ø÷ìLzu
¼khík{ktÚke Mkk{úkßÞðkËLkku ytík ÷kðeLku íÞkt ÷kufþkneLke MÚkkÃkLkk fhðe òuEyu. Mðíktºk ¼khík s
yLÞ Mðíktºk hk»xÙkuLke MkkÚku ÞwØ{kt ¼køk ÷E þfu. yk{ Aíkkt rçkúrxþ Mkhfkh (1) ÞwØ Ãkwhwt ÚkÞk çkkË
rnLËLku ÃkkuíkkLkwt çktÄkhý ½zðkLke Mðíktºkíkk ykÃkðkLke çkknUÄhe ykÃku íkÚkk (2) rnLË{kt íkkífkr÷f
hk»xÙeÞ MkhfkhLke h[Lkk fhu íkku ÞwØ{kt r{ºkhk»xÙkuLku MktÃkqýo Mknfkh ykÃkðkLkwt Xhkððk{kt ykÔÞwt.
• ðkEMkhkuÞLkwt rLkðuËLk
- íkkhe¾ : 17-10-1939
- rLkðuËLk : rçkúrxþ Mkk{úkßÞLkk yuf ¼køk íkheufu rnLË ðu¤kMkh MkktMÚkkrLkf MðhkßÞ «kÃík fhu íkuðe
rçkúrxþ MkhfkhLke rnLË «íÞuLke Lkerík Au. (2) ÞwØ ÃkwÁt ÚkÞk çkkË rnLËLkk çktÄkhý rðþu rçkúrxþ
Mkhfkh ÃkqLkorð[khýk fhþu. (3) nk÷Lkk íkçk¬u rnLËeykuLkk nkÚk{kt íkkífkr÷f ykð~Þf Mk¥kkyku
MkkUÃkðkLkwt MkhfkhLku {kxu þfÞ LkÚke. Ãkhtíkw Mkhfkh rnLËLkk {kuxk ¼køkLkk ðøkkuo yLku fku{kuLkwt «ríkrLkrÄíð
Ähkðíkk MkÇÞkuLke yuf Mk÷knfkh Mkr{rík rLkÞwõík fhþu, su ÞwØ «ÞkMkku{kt rnLËe MkhfkhLku Mk÷kn
ykÃkþu. (4) ÷½w{íkeykuLkk rníkkuLke Ãkqhe fk¤S hk¾ðk{kt ykðþu.
• ykìøkMx ykìVh
- íkkhe¾ 8-8-1940
• ykìVh
1) rnLËLku MkktMÚkkrLkf MðhkßÞ ykÃkðkLkwt rçkúrxþ MkhfkhLkwt æÞuÞ Au.
2) yk Mkt˼o{kt ÞwØ Ãkwhwt ÚkÞk çkkË rnLËeyku ÃkkuíkkLkwt çktÄkhý ½ze ykÃkþu.
3) ÞwØ Ãkwhwt ÚkÞk çkkË ðnu÷e íkfu rçkúrxþ Mkhfkh rnLËLkwt çktÄkhý ½zðk {kxu rnLËLkk swËk swËk ðøkkuo yLku
fku{kuLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíkk ykøkuðkLkkuLke yuf Mkr{rík rLkÞwõík fhþu.
4) ykðwt çktÄkhý rçkúrxþ fku{LkðuÕÚkLkk rLkÞ{ku yLku «ýkr÷fkykuLkk yuf ytíkøkoík ¼køk Mk{kLk nþu yLku
íku rçkúrxþ MkhfkhLke rnLËLkk hksðeyku íkÚkk yuðkt yLÞ íkíðku «íÞu su sðkçkËkheyku Au íkuLku
rðæLkYÃk Lknª nkuÞ, yux÷wt s Lknª Ãkhtíkw íkuLke ÃkrhÃkqýoíkk {kxuLke çkktnuÄhe ykÃkíkwt nþu.
Ãk) ykðwt çktÄkhý rnLËLke ÷½w{íkeykuLkk nfkuLke ò¤ðýe «íÞu Ãkqhíkwt ÷ûÞ ykÃkþu íkÚkk íku{Lkk ÞkuøÞ
yrÄfkhkuLke yðøkýLkk fhu íkuðe fkuE Ãký Ëh¾kMíkkuLku rçkúrxþ Mkhfkh {kLÞ hk¾þu Lkrn.
 641
6) ðkEMkhkuÞ íkkífkr÷f rnLËeykuLkk y{wf «ríkrLkrÄykuLku ÃkkuíkkLke fkhkuçkkhe{kt òuzkðk rLk{tºký ykÃkþu.
íku{Lkku Ëhßòu fkhkuçkkheLkk yLÞ MkÇÞku suðku hnuþu.
7) ðkEMkhkuÞ íkkífkr÷f rçkúrxþ rnLË íkÚkk Ëuþe hkßÞkuLkk «ríkrLkrÄykuLke çkLku÷e yuf ÞwØ Mkr{ríkLke
h[Lkk fhþu. suLke çkuXf rLkÞr{ík çkku÷kððk{kt ykðþu íkÚkk ðkEMkhkuÞ ÞwØLke çkkçkík{kt yðkhLkðkh
íkuLke Mk÷kn ÷uþu.
• ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún
- Xhkð : 11-10-1940 fkUøkúuMk fkhkuçkkhe îkhk.
- Xhkð îkhk MkíÞkøkúnLke ík{k{ Mk¥kkyku økktÄeSLku MkwÃkhík fhe.
- økktÄeSyu MÃk»x fÞwO fu, “yk MkíÞkøkún MðkíktºÞ {u¤ððk {kxu Lk níkku Ãkhtíkw rçkúrxþ Mkhfkhu rnLËLke
Mkt{rík ðøkh rnLËLku VhrsÞkík íkuLke MkkÚku ÞwØ{kt Mkk{u÷ fÞwO níkw íkuLke Mkk{u rðhkuÄ fhðk {kxu níkku.”
- ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkúnLkk íkçk¬kyku
- «Úk{ íkçk¬ku
• «Úk{ MkíÞkøkúne : rðLkku¼k ¼kðu
- 17-10-1940 ðÄko LkSf ÃkðLkkh økk{u rðLkkuçkkyu ÞwØ rðhkuÄe ¼k»ký ykÃkeLku ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkúnLke
þYykík fhe. Ãkkt[{u rËðMku hh ykuõxkuçkhu íku{Lke ÄhÃkfz fhe ºký {kMkLke Mkò Vxfkhe.
• çkeòu íkçk¬ku
- 17 LkðuBçkh 1940Lkk rËðMku {kS «ÄkLkku, {kuxk ¼køkLkk ÄkhkMkÇÞku, {nkMkr{ríkLkk MkÇÞku ðøkuhuyu
¼køk ÷eÄku. íkuykuyu ònuh{køkkuo Ãkh ÞwØ rðhkuÄe Mkqºkkuå[kh fheLku íkÚkk Mk¼kyku ÞkuSLku MkíÞkøkún
fÞkuo. Mkhfkhu 3Úke 1h {kMkLke MkkËe su÷Lke Mkò fhe.
- yk íkçk¬k{kt 600 MkíÞkøkúneykuLku Ãkfzðk{kt ykÔÞk. íku{kt «ktíkkuLkk 6 {kS {wÏÞ «ÄkLkku, h9 {kS
«ÄkLkku, h90 ÄkhkMkÇÞku níkk.
• ºkeòu íkçk¬ku
- Ãk òLÞwykhe, 1941Lkk hkus «kËurþf, rsÕ÷k, íkk÷wfk íkÚkk økúk{ Mkr{ríkykuLkk {kuxk ¼køkLkk MkÇÞku
òuzkÞk.
- ÄhÃkfzLkku yktf 2500 WÃkh ÃknkUåÞku. Mkhfkhu MkíÞkøkúneykuLku fkhkðkMk{kt ÃkqhðkLku çkË÷u íku{Lku Ëtz
fheLku Akuze {qfðkLke Lkerík ys{kðe.
• [kuÚkku íkçk¬ku
- yur«÷ 1941, íku{kt fkUøkúuMkLkk [kh ykLkkLkk Mkk{kLÞ MkÇÞLku òuzðkLke Aqx {¤e. MkíÞkøkúneykuLke
MktÏÞk hÃk000 sux÷e ÚkE. Mkhfkhu 20,000 sux÷k MkíÞkøkúneykuLke ÄhÃkfz fhe, òu fu ÃkAeÚke
íku{ktÚke 7,000 sux÷kLku {wõík fhðk{kt ykÔÞk.
642
• ÃkkrfMíkkLkLke {ktøk (1940)
- ÷knkuhLkk {wÂM÷{ ÷eøkLkk yrÄðuþLkLkk yæÞûk íkhefu {kunt{Ë y÷e Íeýkyu 23 {k[o, 1940Lkk hkus
¼khíkÚke y÷øk {wÂM÷{ hk»xÙ ÃkkrfMíkkLkLke {ktøkýe fhe.
- ¼k»ký{kt Íeýkyu fÌkwt fu, yuf y÷øk hk»xÙ rMkðkÞ çkeswt fþwt Mðefkheþwt Lknª yLku Auf MkwÄe y{khk
rLkýoÞ{kt yx÷ hneþwt, ßÞkt MkwÄe ÃkkrfMíkkLkLke {ktøkýe Ãkqhe Lkk ÚkkÞ.
- ÃkkrfMíkkLkLkku Mkki«Úk{ rð[kh ykuõMkVkuzo ÞwrLkðŠMkxeLkk rðãkÚkeo hnu{ík y÷eLku ykÃÞku níkku.
• Ãkqðo¼qr{fk : Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍu h[u÷ku Lkðku Ãkûk
- rntËLke MðkíktºÞ «kró {kxu fÞk «fkhLke ÃkØrík yÃkLkkððe íku MktçktÄu Mkw¼k»k[tÿ yLku økktÄeS ðå[u
{ík¼uË Q¼k Úkíkk. yur«÷ 1939{kt fkUøkúuMkLkk «{w¾ íkhefuu hkSLkk{wt ykÃkðkLke Vhs Ãkze yLku
Vkuhðzo ç÷kuf Lkk{Lke Lkðe MktMÚkk MÚkkÃke.
- rçkúrxþ Mkhfkh Mkw¼k»k[tÿLku òu¾{e yLku ¢ktríkfkhe {kLkíkk níkk. íkuýu rntË Mkthûký Äkhk nuX¤ h7
sw÷kE, 1940Lkk hkus íku{Lke ÄhÃkfz fhe. su÷{kt íku{Lkk «íÞu yÞkuøÞ ðíkoLk fhíkkt h9 LkðuBçkh,
1940Lkk hkus yk{hýktík WÃkðkMk WÃkh QíkÞko. íkrçkÞík çkøkzíkkt Ãk rzMkuBçkh, 1940Lkk hkus
fkhkøk]n{ktÚke {wfík fhe yLku f÷f¥kkLkk íku{Lkk s {fkLk{kt Lksh fuË hkÏÞk.
• ¼khík{ktÚke AqÃke rðËkÞ
- ¼khíkLke MðkíktºÞ«kró yÚkuo $ø÷ìLz rðYæÄLkk Ëuþku MkkÚku òuzký MkkÄðkLkk EhkËkÚke íku{ýu ¼khík
AkuzðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. 17 òLÞwykhe, 1941 hkºku 1 ðkøku ÃkkuíkkLkk {fkLkÚke {kuxh{kt økku{n íkÚkk
huÕðu {køkuo Ãkuþkðh íkÚkk ÃkXkýLkk ðuþ{kt ¼khíkeÞ MkhnË ðxkðe. íÞkhçkkË îkhk fkçkq÷Úke Exkr÷ÞLk
ÃkkMkÃkkuxoÚke {kuMfku økÞk. íÞktÚke rð{kLk{køkuo h8-3-1941Lkk hkus çkŠ÷Lk ÃknkUåÞk.
• çkŠ÷Lk{ktLke «ð]r¥kyku
- s{oLkeLkk rðËuþ{tºke heçkuLkxÙkuÃk MkkÚku Mk{sqíke. 1) çkŠ÷Lk hurzÞku ÃkhÚke rçkúrxþ Mkhfkh rðYæÄ
Mk{k[kh «Mkkrhík fhðk. 2) s{oLkeLkk ¼khíkeÞ fuËeyku{ktÚke ¼khík {kxu yuf ÷~fhe ˤ h[ðwt.
- {u h9, 1941 rnx÷h MkkÚku {w÷kfkík Ãkhtíkw rLk»V¤ hne.
• ykÍkË rntË Vkus
- xkurfÞku Ãkrh»kË íkÚkk çkUøkfkuf Ãkrh»kË Ãknu÷k fuÃxLk {kunLk®Mkøku «kÚkr{f MðYÃk{kt rnLË {wÂõík VkusLke
h[Lkk fhe.
- 1 MkÃxuBçkh, 194hLkk hkus ykÍkË rntË VkusLke rðrÄMkh þYykík fhðk{kt ykðe.
- {kunLk®Mkøk yLku hkMkrçknkhe çkkuMk ðå[u {ík¼uË Úkíkkt {kunLk®MkøkLku MkuLkkÃkríkLkku nkuÆku AkuzðkLke Vhs
Ãkze íkÚkk íku{Lku ÷~fhe fk{økehe{ktÚke Aqxk fÞko.
- Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ yLku ykrçkË nMkLk 13 sqLk, 1943Lkk hkus xkurfÞku ÃknkUåÞk.
 643
- hkMk rçknkhe çkkuMku MkðoMkt{ríkÚke 4Úke sw÷kE, 1943Lkk hkus RÂLzÞLk EÂLzÃkuLzLMk ÷eøkLke «{w¾ íkÚkk
fk{[÷kW MkhfkhLke MÚkkÃkLkk.
- rntË {kxu fk{[÷kW MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhe. ðzk«ÄkLk íkÚkk ÷~fhLkk Mkðkuoå[ ðzk íkhefuLkku nkuÆku
Mkt¼kéÞku. Lkkk{k ¾kíkwt : yu.Mke. [uxhS, «[kh yLku «fkþLk : yuMk.yu.ykÞh, Mºke MktøkXLk yLku
MºkeykuLke ÷~fhe xwfzeLkk ykÞkusLkLku ÷økíkwt : ÷û{e Mðk{eLkkÚkLk.
- 21 ykuõxkuçkh, 1943Lkk hkus ®MkøkkÃkwh{kt WËT½kxLk fhðk{kt ykÔÞwt
- òÃkkLk, s{oLke, Exk÷e, hk»xÙðkËe [eLk, rMkÞk{, rVr÷ÃkkELMk, çkúñËuþ, {t[wrhÞk, ¢kuykrþÞk
yu{ Lkðk Ëuþkuyu {kLÞíkk ykÃke.
- 1944 ¼khíkLke Ãkqðo MkhnËu ykhkfkLk yLku EBVk÷ rð¼køkku {u¤ÔÞk. þMºkku Mkhtò{Lkk ÃkwhðXkLke
¼khu íktøke yLku ¼khu ðhMkkËLku ÷eÄu ÃkeAu nX fhðe Ãkze. [khuf nòh sux÷k MkirLkfkuLke ¾wðkhe ÚkE
yLku Ãk[eMk nòh MkirLkfku fuË ÃkfzkÞk.
- Mkw¼k»k[tÿ htøkqLk yLku çkutøkfkuf AkuzeLku rð{kLk {køkuo xkurfÞku sðk LkeféÞk. 18 ykìøkMx, 194ÃkLkk
hkus hkºku Vku{koMkk íkkEÃkuE rð{kLke {ÚkfuÚke rð{kLk WÃkzâwt. Ãkhtíkw íkhík s ykøk ÷køkíkk hkºku ykXÚke
LkðLke ðå[u Mkw¼k»k[tÿ {]íÞw ÃkkBÞk.
• Mkw¼k»k[tÿ yLku ykÍkË ®nË Vkus
- Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍLkku sL{ 23 òLÞwykhe, 1897{kt ykurhMMkkLkk fxf{kt ÚkÞku níkku.
- 19h1{kt ÷tzLk{kt ykE.Mke.yuMk.Lke Ãkheûkk W¥keýo fhe ¼khík ykÔÞk.
- r[¥khtsLkËkMk ËuþçktÄwLke yMkhÚke fkUøkúuMk{kt òuzkÞk.
- 19h1{kt rzMkuBçkh{kt «Úk{ ðkh su÷ íkÚkk Ëtz.
- 19h4{kt f÷f¥kkLkk {wÏÞ fkÞofkhe yrÄfkhe çkLÞk.
- Vuçkúwykhe, 1938 nrhÃkwhk íkÚkk òLÞwykhe, 1939 rºkÃkwhk fkUøkúuMkLkk yrÄðuþLk{kt yæÞûk MÚkkLku.
- yur«÷, 1939{kt fkUøkúuMkLkk yæÞûkÃkËuÚke hkSLkk{wt íkÚkk Vkuhðzo ç÷kufLke MÚkkÃkLkk fhe.
- 17 òLÞwykhe, 1941Lkk hkus ¼khík{ktÚke Ãk÷kÞLk íkÚkk h8 {k[uo çkŠ÷Lk ÃknkUåÞk. òLÞwykhe 194h
MkwÄe çku MkirLkf MktøkXLk çkLkkÔÞk.
- 28-30 {k[o, 194h xkurfÞku Mkt{u÷Lk{kt hkMkrçknkhe çkkuMk îkhk EÂLÃkzuLzuLMk ÷eøkLke MÚkkÃkLkk. 1Ãk-
h0, sqLk{kt çkUøkfkuf Mkt{u÷Lk{kt Mkw¼k»k[tÿLku çkku÷kððkLkku rLkýoÞ.
- 1 MkÃxuBçkh, 194hLkk hkus rðrÄMkh ykÍkË ®nË VkusLke h[Lkk.
- 8 Vuçkúwykhe, 1943 Mkw¼k»k[tÿ s{oLke AkuzeLku 13{e sqLku xkurfÞku ÃknkUåÞk.
- 4 sw÷kE, 1943Lkk hkus EÂLzÃkuLzuLMk ÷eøkLkk yæÞûk íkÚkk ykÍkË ®nË VkusLkk Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík
çkLÞk. “rËÕne [÷ku”Lkwt Mkqºk ykÃÞwt.
644
- h1 ykuõxkuçkhu ykÍkË ®nË MkhfkhLkwt rðrÄMkh WËT½kxLk
- ykÍkË ®nË Vkus îkhk hk»xÙ æðs íkhefu ríkhtøkku íkÚkk hk»xÙeøkeíkLkk MðYÃk{kt sLkøký{Lk yLku
‘ßÞ®nË’Lkku yr¼ðkËLk íkhefu Mðefkh ÚkÞku.
- ytËk{kLk rLkfkuçkkh òÃkkLkeyku îkhk {éÞwt yLku íkuLku Lkðwt Lkk{ þneË yLku Mðhks ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
- {u{kt {ktzwf yLku fkurn{k Ãkh yrÄfkh s{kÔÞku.
• r¢ÃMk r{þLk (1942)
- fkhý : 7 {k[o, 194hLkk hkus htøkqLkLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt yLku òÃkkLku çkúñËuþ {khVík rnLË íkhV fq[
fhðkLke íkiÞkhe fhe. Ãkrhýk{u ÞwØ rnLËLku Mke{kzu ykÔÞwt. yk Mktòuøkku{kt 11{e {k[o, 194hLkk hkus
r¢ÃMk r{þLkLke ònuhkík fhe.
- rnLË{kt ykøk{Lk : 23 {k[o, 1942
- nuíkw : rçkúrxþ fku{LkðuÕÚkLkk yuf ytíkøkoík ¼køk íkhefu rnLËLku MktÃkqýo MðkÞ¥kíkk ¼kuøkðíkwt zw{erLkÞLk
MxuxTMk ykÃkðkLkku.
- [[ko{kt ¼køk ÷eÄku : rnLËLkk økðLkoh sLkh÷, íku{Lkk fkWÂLMk÷hku, swËk swËk hksfeÞ ÃkûkkuLkk
ykøkuðkLkku, Ëuþe hkòykuLkk «ríkrLkrÄyku ðøkuhu
- fkUøkúuMk ðíke-- sðknh÷k÷ LknuÁ, {ki÷kLkk ykÍkË
- {wÂM÷{ ÷eøk ðíke -- sLkkçk rÍýk
- rnLËw {nkMk¼k ðíke -- Mkkðhfh
- yMÃk]~Þku ðíke -- zkì. yktçkuzfh yLku yu{.Mke.hkò
- r÷çkh÷ Ãkûk íkhVÚke -- íkusçknkËqh Mk«w yLku yu{.ykh.sÞfhu
• Ëh¾kMíkku :-
• ÷ktçkk økk¤kLke ÞkusLkk :
1) ¼khík ðnu÷e íkfu MðhkßÞ «kÃík fhu íku {kxu rçkúrxþ Mkhfkh zw{erLkÞLk MxuxMkLkku Ëhßòu Ähkðíkk
rnLËe Mkt½Lke h[Lkk fhðkLkwt Mkq[ðu Au. yk Mkt½ rçkúrxþ fku{LkðuÕÚkLkk yLÞ Ëuþku suðku s Mk{kLk
Ëhßòu ¼kuøkðþu yLku íku EåAu íkku rçkúrxþ fku{LkðuÕÚkÚke y÷øk ÚkðkLkku Ãký íkuLku yrÄfkh hnuþu.
2) yk nuíkwLke «kró {kxu ÞwØ Ãkwhwt ÚkkÞ fu íkwhtík s çktÄkhý Mk¼kLke h[Lkk fhðk{kt ykðþu.
3) fkuEÃký «ktíkLku ¼khíkeÞ Mkt½{kt òuzkðwtLkk nkuÞ íkku íku íkuLkkÚke y÷øk hne þfþu. yux÷wt s Lknª Ãkhtíkw
íku Ãký WÃkhkuõík ÃkØríkÚke çktÄkhý Mk¼k îkhk ÃkkuíkkLkwt çktÄkhý ½zeLku íkuLkku y{÷ fhe þfþu.
4) rnLËLku zw{erLkÞLk MxuxTMk «kÃík Úkíkkt rçkúrxþ Mkhfkh ÃkkMkuÚke ¼khíkeÞ Mkt½ nMíkf rnLËLku ÷økíke
ík{k{ Mk¥kk MkwÃkhík fhíkkt Ãknu÷k rçkúrxþ Mkhfkhu yøkkW rnLËLke ðøkeoÞ íkÚkk ÄkŠ{f ÷½w{íkeykuLku
 645
ykÃku÷k ð[LkkuLkwt Ãkk÷Lk fhðk {kxu rçkúrxþ Mkhfkh yLku ¼khíkeÞ Mkt½ ðå[u ÞkuøÞ Mk{sqíke fhðe
Ãkzþu. íkífk÷eLk y{÷{kt ÷kððkLke ÞkusLkk :
Ãk) ÞwØ [k÷w hnu íÞkt MkwÄe ¼khíkLkk MkthûkýLku ÷økíke çkkçkíkku ÞwØ sðkçkËkheLkk yuf ¼køk YÃku rçkúrxþ
Mkhfkh nMíkf hnuþu. Ãkhtíkw yk Ãkhíðu Mk÷kn Mkq[Lkku {u¤ððk yLku ÞwØ{kt rnLËeykuLkku ÷~fhe,
ykŠÚkf yLku Lkiríkf yu{ Ëhuf «fkhLkku MkkÚk {u¤ððk rnLËLkk swËk swËk Ãkûkku yLku ðøkkuoLke çkLku÷e
yuf Mk÷knfkh Mkr{ríkLke h[Lkk fhðk{kt ykðþu :
6) rnLËLkk swËk swËk Ãkûkku yLku ðøkkuo «ríkrLkrÄíð s¤ðkÞ íku heíku økðLkoh sLkh÷ ÃkkuíkkLke fkhkuçkkhe
Mkr{ríkLke ÃkwLkh[oLkk fhþu. íku{kt Mkthûký MkÇÞ rMkðkÞLkk MkÇÞku rnLËe nþu. ykðk MkÇÞkuLku Mkthûký
rMkðkÞLke sðkçkËkheyku MkkUÃkðk{kt ykðþu. íku{Lkk yrÄfkhku yøkkWÚke fkhkuçkkheLkk MkÇÞkuLkk yrÄfkhku
suðk s hnuþu.
• yMðefkh
- yk Ëh¾kMíkku Ãkhkuûk heíku {wÂM÷{ ÷eøkLke ÃkkrfMíkkLkLke {køkýeyku Mðefkhðk suðe níke. Ãkrhýk{u
fkUøkúuMku íkuLkku yMðefkh fÞkuo.
- {wÂM÷{ ÷eøku Ãký íku Mðefkhe Lknª. fkhý fu íku{kt ÃkkrfMíkkLke h[LkkLkku MÃk»x Mðefkh ÚkÞku Lk níkku.
• ®nË Akuzku
• fkhý :
- çkeò rðïÞwØ{kt $ø÷ìLzu ¼khíkLkk LkuíkkykuLku ÃkqAÞk ðøkh s s{oLke rðYæÄ ¼khíkLku òuze ËeÄwt.
rçkúrxþ MkhfkhLkwt yk Ãkøk÷wt yÃk{kLksLkf çkLke hÌkwt. suLkk rðhkuÄ{kt ¼khíkLkk 8 «ktíkku{ktÚke fkUøkúuMk
ÃkûkLkk «ÄkLk{tz¤kuyu hkSLkk{kt ykÃke ËeÄk.
- ykuøkMx, 1940{kt ¼khíkLkk ðkEMkhkuÞ r÷Lkr÷Úkøkkuyu fkUøkúuMk ÃkûkLkk LkuíkkykuLku ÃkqAÞk ðøkh s
ykuøkMx Ëh¾kMík hsq fhe. su{kt Ãkqýo MðhkßÞLke fkuE ðkík s Lk nkuðkÚke Lkuíkkyku yLku «ò Lkkhks
ÚkÞk. íkuÚke Mkhfkh Ãk h Ëçkký ÷kððk yktËku÷LkLkku hkn ÷eÄku.
- çkeò rðïÞwØ{kt ®nË íkhV òÃkkLkLkk yk¢{ýLkku ¼Þ ¾qçk ðÄe økÞku íkuÚke 1941{kt ÔÞÂõíkøkík
MkíÞkøkún ÷zík MÚkrøkík fhkE. ykÚke ¼khíkeÞ LkuíkkykuLku ÷køÞwt fu ytøkúuòu ¼khíkLkwt hûký fhe þfþu
Lknª. íkuÚke ytøkúuòu ®nË AkuzeLku [kÕÞk òÞ íku{kt s rnLËwMíkkLkLkwt fÕÞký Au. ®nË{kt rLkhkþkLkwt {kuswt
Vhe ðéÞwt.
- rðïÞwØ{kt rntËLke «òLku {Lkkðe ÷uðk $ø÷ìLzLkk íku Mk{ÞLkk ðzk«ÄkLk rðLMkLx [Š[÷u Mkh MxuVzo
r¢ÃMkLkuw yuf ÞkusLkk MkkÚku ¼khík {kufÕÞk. íku rLk»V¤ økÞk. yk{ ®nËLke «òLku ðÄw ykt[fku ykÃÞku
ykÚke yu yk½kík{ktÚke «òLku çknkh fkZðk økktÄeSyu yktËku÷Lk þY fhðk rð[kh ykhtÇÞku.
- çktøkk¤k{kt rçkúrxþ Mkhfkhu ¼Þ yLku ºkkMkLkwt ðkíkkðhý MkßÞwO níkwt. ¾uzqíkkuLke s{eLk ÷E ÷uðkLkk yLku
Lkkrðf ÃkrhðkhkuLke Lkkðku sÃík fhðkLkk nòhku çkLkkðku çkLÞk. ð¤e ÞwØLku fkhýu {kU½ðkhe, yAík,
Wãkuøk-ÄtÄk Ãkze ¼ktøÞk ðøkuhu fkhýkuMkh ®nËLkk yLkuf ÷kufku çkufkh çkLÞk.
646
• Xhkð :
- 8{e ykuøkMx, 1942Lke hkºku fkUøkúuMkLke {wtçkE (økkuðkr¤Þk xuLzLkk {uËkLk){kt {¤u÷e {nkMkr{ríkLke
çkuXf{kt “®nË Akuzku” Lkk{Úke yku¤¾kíkku Xhkð ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku.
- økktÄeSyu fÌkwt fu, “{khk SðLkLke ytrík{ ÷zík Au. íkuÚke ¼khíkLke «ò ykÍkËe {u¤ððk ík{k{
«ÞkMkku fhu......yksu AwÃkkELku fþwt fhðwt LkÚke, yk ¾wÕ÷ku çk¤ðku Au. {nkMk¼k {kxu íkku yux÷w hnu
Au fhUøku Þk {hUøku, ÷urfLk ykÍkËe ÷u fu ne hnUøku...”
• ÷zíkLkk çkLkkðku :
- fkUøkúuMk {nkrMkr{ríkLke çkuXf 8{e ykuøkMxLke {kuze hkºku Ãkqhe ÚkE. 9{e ykuøkMxLke ðnu÷e Mkðkhu
økktÄeS, ðÕ÷¼¼kE, sðknh÷k÷ LknuÁ, {ki÷kLkk ykÍkË WÃkhktík yk¾k Ëuþ{ktÚke ykøkuðkLk
fkUøkúuMke LkuíkkykuLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
- 9{e ykuøkMx y{ËkðkË, {wtçkE, Ãkqýu{kt íkkuVkLkku Vkxe LkeféÞk.
- s{þuËÃkwhLkk ÷ku¾tzLkk fkh¾kLkk{kt íkÚkk {wtçkE yLku [uLLkkELke fkÃkzLke r{÷ku{kt nzíkk÷ku Ãkze.
y{ËkðkËLke fkÃkzLke 7Ãk r{÷kuLkk yuf ÷k¾ [k¤eMk nòh {sqhkuyu Ëuþ¼h{kt 10Ãk rËðMkLke þktík
yLku y¼qíkÃkqðo nzíkk÷ Ãkkze.
- ¼khíkLkk ÷kufkuyu Ãkqhe íkkfkík «ÞkuS, MkhfkhLkk Ë{Lkfkhe Ãkøk÷ktykuLkku «çk¤ rðhkuÄ fÞkuo.
- yk yktËku÷Lk{kt ®nMkk yLku ¼ktøk VkuzLkkt íkíðku íku{kt W{uhkÞkt, hÃk0 hu÷ðu MxuþLkku, 70 Ãkku÷eMk
MxuþLkku, 9Ãk Mkhfkhe {fkLkku, Ãk0 Úke ðÄw ÃkkuMx ykurVMkkuLku LkwfMkkLk fhkÞwt.
- fkUøkúuMkLkk MðÞtMkuðfkuyu yLkuf MÚk¤kuyu Mk{ktíkh Mkhfkhku h[e su{kt rËÕne, økwshkík, çktøkk¤k, {nkhk»xÙ,
MktÞwõík «ktík, rçknkh, ykurhMMkk, yktÄú«Ëuþ, fýkoxf ðøkuhu yktËku÷LkLkkt {wÏÞ fuLÿku çkLku÷kt.
• rLk»V¤ sðkLkkt fkhýku :
- yktËku÷LkLkk MktøkXLk yLku ykÞkusLk{kt ¾k{eyku níke.
- MkhfkhLke yríkþÞ ¼Þtfh Ë{LkLkeríkÚke «ò ¼Þ¼eík çkLke økE.
- yk yktËku÷Lk y®nMkf Lk hnuíkk yLku íkuýu ®nMkkí{f ð¤ktf ÷uíkk «ò ÃkkMku yu {kxuLkkt MkkÄLkkuLkku
y¼kð níkku.
- yk yktËku÷Lk{kt MkkBÞðkËe yLku {wÂM÷{ ÷eøku Mknfkh Lk ykÃÞku.
- Mkhfkhe yrÄfkheykuyu Mkhfkh Ãkhíðu ðVkËkhe Ëþkoðe níke.
- rðr¼LLk hksfeÞ Ãkûkku ðå[u yk yktËku÷LkLkk MðYÃk yLku árü®çkËw ytøku {ík¼uË níkk.
- fkUøkúuMkLkk ík{k{ yøkúýe LkuíkkykuLke yktËku÷LkLkk çkeò s rËðMku ÄhÃkfz fhíkkt yktËku÷LkLke òýu fu
fhkuzhßsq s íkqxe økE. ykÚke rËþkþqLÞ ÂMÚkrík ÔÞkÃke yLku íkuÚke yktËku÷Lk{kt yufMkqºkíkk Lk hne.
 647
• yMkhku yLku íkuLkwt {níð :
- yk yktËku÷LkÚke «ò{kt yLkku¾e hksfeÞ òøk]rík ykðe.
- ytøkúuòuLku MÃk»xÃkýu [uíkðýe ykÃke fu, nðu ÷ktçkku Mk{Þ rntËwMíkkLkLku økw÷k{ hk¾e þfkþu Lknª.
- Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ suðk Mk{Úko Lkuíkkyu MkhfkhLku ÚkkÃk ykÃke, LkshfuË{kt Axfe sE, ykÍkË ®nË hurzÞku
MxuþLkLke MÚkkÃkLkk fhe.
- [eLk, y{urhfk suðkt hk»xÙkuLke yk yktËku÷Lk «íÞu MknkLkw¼qrík «kÃík ÚkE.
- y÷çk¥k ÷eøkLkk swËk ÃkzðkLkk ð÷ýu rnLËLkk ¼køk÷k yk yktËku÷LkÚke MÃk»x yLku yrLkðkÞo ÚkE
økÞk.
• çkLkkðkuLku ÷økíkk LkwfMkkLk yLku ¾wðkheLkk yktfzk :
• Mkhfkhe, ònuh yLku ¾kLkøke r{÷fík íkÚkk {fkLkkuLku ÚkÞu÷ LkwfMkkLk :
- Ãkku÷eMk ÚkkýktykuLku ¼khu LkwfMkkLk yÚkðk íku{Lkku Lkkþ : 208
- Mkhfkhe {fkLkkuLku ¼khu LkwfMkkLk yÚkðk íku{Lkku Lkkþ : 749
- ònuh {fkLkkuLku ¼khu LkwfMkkLk yÚkðk íku{Lkku Lkkþ : ÃkhÃk
- ¾kLkøke {fkLkkuLku ¼khu LkwfMkkLk yÚkðk íku{Lkku Lkkþ : 23
- MkhfkhLku ÚkÞu÷wt LkwfMkkLk : Yk.27,35k,125
- yLÞLku ÚkÞu÷wt LkwfMkkLk : Yk.30,07,h74
(2) Mkhfkh îkhk ÚkÞu÷ LkwfMkkLk yLku ¾wðkheLkk yktfzk
Mkhfkhe yLku Ãkku÷eMk Ãkøk÷kt :
- Ãkku÷eMku fhu÷k økku¤eçkkhLke MktÏÞk : 601
- økku¤eçkkhÚke ½ðkÞu÷ : 1,941
- Mkk{wËkrÞf ËtzLke hf{ : Yk.90,07,382
- ÄhÃkfzku (þYykíkLke) : 9836
- MÚkkrLkf MðhkßÞLku MÚkkLk¼ú»x fÞkoLkk á»xktíkku : 108
- økku¤eçkkhÚke {]íÞw Ãkk{u÷k : 763
- Mkk{wËkrÞf Ëtz Lkk¾ðkLkk rfMMkk : 173
- [kçk¾kt {khðkLkk çkLkkðku : 2562
- yxfkÞíkeyku : 18000
648
(3) ÷~fhu ÷eÄu÷kt Ãkøk÷kt
- ÷~fhu fhu÷ økku¤eçkkh : 68
- ½ðkÞu÷ : 238
- {]íÞw Ãkk{u÷ : 297
- nðk{ktÚke økku¤eçkkh fÞkoLkk çkLkkðku : 05
• hksøkkuÃkk÷[kheLke Ëh¾kMíkku (sqLk, 1944)
- rnLË AkuzkuLke rLk»V¤íkk íkÚkk {wÂM÷{ku Ãkh {wÂM÷{ ÷eøkLkk «¼wíðLku Ãkrhýk{u hksøkkuÃkk÷[kheLku
÷køÞwt fu {wÂM÷{ ÷eøk MkkÚku Mk{kÄkLk ðøkh fkUøkúuMkLku {kxu rnLËLkwt MðhkßÞ {u¤ððkLkwt fkÞo ½ýwt {w~fu÷
níkwt. íkuÚke íku{ýu økktÄeSLke fkhkðkMk{kt íkÚkk íku{Lke {wÂõík çkkË {w÷kfkík ÷E {wÂM÷{ ÷eøk MkkÚkuLkk
Mk{kÄkLk {kxuLke ÞkusLkk íku{Lku Mk{òðe. økktÄeSLke Mk{tíke ÃkAe íku{ýu ÃkkuíkkLke Ëh¾kMíkku sLkkçk
rÍýk Mk{ûk sqLk, 1944{kt hsq fhe. íkuLkk {wÏÞ {wÆk :
1) {wÂM÷{ ÷eøku fkUøkúuMkLke rnLËLku {kxu Ãkqýo MðhkßÞLke {ktøkýeLku xufku ykÃkðku íkÚkk ð[økk¤k Mk{Þ
ËhBÞkLk fk{[÷kW MkhfkhLke h[Lkk{kt fkUøkúuMkLkku MkkÚk ykÃkðku.
2) rðïÞwØ ÃkwÁt ÚkÞk çkkË yuf fr{þLkLke rLkÞwÂõík fhðk{kt ykðu. íku rnLËLkk W¥kh Ãkrù{ íkÚkk W¥kh-
ÃkqðoLkk {wÂM÷{ çknw{íkeðk¤k rðMíkkhkuLku y÷øk Ãkkzu. yk rðMíkkhku{kt ÃkwgðÞ {íkkrÄfkhLku Äkuhýu
÷kufkuLkku {ík ÷uðk{kt ykðu yLku íkuyku çknw{íkeÚke rnLËÚke y÷øk ÚkðkLkku {ík Ëþkoðu íkku íku «{kýu
økkuXðý fhðe.
3) ykðk rðMíkkhku{kt {íkËkLk ÚkkÞ íku Ãknu÷kt rnLËLkk «íÞuf hksfeÞ ÃkûkLku ÃkkuíkkLkk {tíkÔÞLkku «[kh
fhðkLke Aqx hnuþu.
4) ykðk rðMíkkhku çknw{íkeÚke y÷øk ÚkðkLkku rLkýoÞ ÷u íkku Mkthûký, ðuÃkkh, ðkrýßÞ, ðknLkÔÞðnkh
íkÚkk çktLku yuf{kuLkk Mkk{kLÞ rníkLke yLÞ çkkçkíkku Ãkhíðu ÃkhMÃkh [[ko rð[khýkÚke Mk{sqíke MkkÄðk{kt
ykðþu.
Ãk) ðMíke VuhçkË÷e {kºk MðiÂåAf Äkuhýu Úkþu.
6) rçkúrxþ Mkhfkh rnLËLkk ðneðxLku ÷økíke ík{k{ Mk¥kk rnLËeykuLku nMíkf {qfu íkku s yk þhíkku
çktÄLkfíkko økýkþu.
• ¼w÷k¼kE ËuMkkE r÷Þkfík y÷e Mk{sqíke yMkV¤ (òLÞwykhe, 1945)
- rnLËLke {æÞMÚk ÄkhkMk¼kLkk fkUøkúuMk ÃkûkLkk Lkuíkk ¼w÷k¼kE ËuMkkE íkÚkk {wÂM÷{ ÷eøkLkk r÷Þkfík
y÷e¾kLk ðå[u òLÞwykhe, 194Ãk{kt yuðe Mk{sqíke ÚkE fu fkUøkúuMk íkÚkk {wÂM÷{ ÷eøku MktÞwõík heíku
Lke[uLke þhíkkuyu ð[økk¤kLke Mkhfkh h[ðk {kxu rçkúrxþ Mkhfkh Mk{ûk {køkýe fhe :
 649
1) {æÞMÚk MkhfkhLke fkhkuçkkheLke ÃkqLkoh[Lkk fhðe. íku{kt fkUøkúuMk íkÚkk {wÂM÷{ ÷eøk íkhVÚke rLkÞwõík
ÚkÞu÷ MkÇÞkuLke MktÏÞk Mk{kLk hk¾ðe. ykðk MkÇÞku {æÞMÚk ÄkhkMk¼kLkk MkÇÞ nkuðk s òuEyu íkuðwt
sYhe LkÚke.
2) ¾kMk fheLku þe¾ íkÚkk ÃkAkík òríkykuLkk «ríkrLkrÄyku Mkrník yLÞ ÷½w{íkeykuLkk «ríkrLkrÄykuLku yk
fkhkuçkkhe{kt ÞkuøÞ «ríkrLkrÄíð ykÃkðwt.
3) rnLËLkk MkthûkýLke sðkçkËkhe fk{[÷kW ¼khíkLkk MkhMkuLkkÃkrík nMíkf hnuðk Ëuðe íkÚkk íku{Lku
fkhkuçkkheLkk MkÇÞ íkhefu fk{[÷kW MÚkkLk ykÃkðwt.
4) økðoLkh sLkh÷ {æÞMÚk fkhkuçkkheLkk ðzk íkhefu [k÷w hnu, Ãkhtíkw íkuyku ÃkkuíkkLke ðexku íkÚkk MkŠxrVfuþLkLke
Mk¥kkykuLkku WÃkÞkuøk fhu Lknª.
- yk Mk{sqíke økktÄeS íkÚkk ÷kuzo ðuð÷Lku øk{e Ãkhtíkw {wÂM÷{ ÷eøkLkk rsLnkyu íkuLku yMðefkhðkLkku MkkV
ELfkh fÞkuo.
• rçkLkÃkûkeÞ Ãkrh»kËLke Mkr{ríkLke ¼÷k{ýku : (yur«÷, 1945)
- Mkh íkusçknkËwh Mk«w íkÚkk yuðk rçkLkÃkûkeÞ LkuíkkykuLkk «ÞíLkkuÚke ¼khíkLke hksfeÞ yktxe Wfu÷ðk
{kxu rçkLkÃkûkeÞ LkuíkkykuLkk Mkt{u÷Lk{kt swËk swËk ðøkkuoLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíkkt «ríkrLkrÄykuLke yuf
Mkr{rík rLkÞwõík fhe.
1) rnLËw yLku {wÂM÷{ MkÇÞkuLke Mk{kLk MktÏÞk Mkrník yLÞ fku{kuLkk ÞkuøÞ «ríkrLkrÄíð MkkÚkuLke ð[økk¤kLke
íkkífkr÷f hk»xÙeÞ h[Lkk fhðe.
2) rnLËw yLku {wÂM÷{ MkÇÞkuLke yufMkh¾e íku{s yLÞ fku{kuLkk ÞkuøÞ «ríkrLkrÄíð MkkÚkuLke çktÄkhý
Mk¼kLke MÚkkÃkLkk fhðe. ykðe çktÄkhý Mk¼kLkk rLkýoÞku 3/4 çknw{íkeÚke ÷uðk.
3) çktÄkhýMk¼k íku{s ÄkhkMk¼kyku{kt swËe swËe fku{ku yLku ðøkkuoLku {kxu ÞkuøÞ «{ký{kt yLkk{ík çkuXfku
hk¾ðk{kt ykðu.
4) ¼khíkLkk ¼køk÷k ÃkkzðkLkku ÏÞk÷ Akuze Ëuðku òuEyu.
• ðuðu÷ ÞkusLkk (14{e sqLk, 1945)
- Mkðoý rnLËw íkÚkk {wÂM÷{ MkÇÞkuLku Mk{kLk «ríkrLkrÄíð {¤u íku heíku ðkEMkhkuÞLke fkhkuçkkheLke ÃkwLkho[Lkk
fhðe íkÚkk íku{kt yLÞ ÷½w{íke fku{kuLkk «ríkrLkrÄykuLku Ãký ÞkuøÞ MÚkkLk ykÃkðwt.
- yk {kxu ðkEMkhkuÞ rnLËLkk {wÏÞ hksfeÞ ÃkûkkuLkk ykøkuðkLkku, «ktíkkuLkk [k÷w íku{s {kS {wÏÞ
«ÄkLkku, Lkk{ktrfík hksfeÞ yøkúuMkhku, ðkEMkhkuÞLke fkhkuçkkheLkk MkÇÞku ðøkuhuLke çkLku÷e yuf Ãkrh»kË
çkku÷kðþu.
- yk Ãkrh»kË ðkEMkhkuÞLku Mkqr[ík fkhkuçkkhe {kxuLkk MkÇÞkuLke Lkk{kðr÷ MkwÃkhík fhþu. íku{ktÚke ðkEMk
hkuÞ ÃkkuíkkLke fkhkuçkkheLkk MkÇÞkuLke yk¾he ÃkMktËøke fhþu.
650
- ðkEMkhkuÞ yLku MkhMkuLkkÃkrík rMkðkÞLkk ðkEMkhkuÞLke fkhkuçkkheLkk çkÄk MkÇÞku rnLËeyku nþu. ÞwØ
Mk{kÃík Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe rnLËLkk MkthûkýLke sðkçkËkhe rçkúrxþ MkhfkhLke økýkþu. ykÚke ÞwØ Ãkwhwt
Úkíkkt MkwÄe MkthûkýLku ÷økíkwt ¾kíkwt MkhMkuLkkÃkrík nMíkf hnuþu.
- fkhkuçkkheLkk yk VuhVkhkuÚke rçkúrxþ MkhfkhLkkt Ëuþe hkßÞku MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt fkuE Vhf Ãkzþu Lknª.
- rçkúrxþ Mkhfkh økðLkohkuLkk «ktíkkuLke fkhkuçkkhe{kt Ãký ðnu÷e íkfu yk «fkhLkk VuhVkh fhðk WíMkwf Au.
- MkthûkýLku {kxu sYhe yuðe MkhnËe çkkçkíkku rMkðkÞLke ÃkhhkßÞ çkkçkíkku rnLËe MkÇÞLku nMíkf hnuþu.
íkuÚke yk ÞkusLkkLkku y{÷ ÚkkÞ íkku rnLËLkwt «ríkrLkrÄíð hsq fhðk {kxu rðËuþku{kt rnLËe «ríkrLkrÄykuLku
rLkÞwõík fhðk{kt ykðþu.
- ðkEMkhkuÞLke Mkqr[ík fkhkuçkkhe yLÞ VuhVkh Úkíkkt MkwÄe 193ÃkLkk ÄkhkÄkuhýku {wsçkLke fk{økehe
çkòðþu. íkuÚke ðkEMkhkuÞLkk rðrþ»x nfku hË fhðkLkku Mkðk÷ WÃkÂMÚkík Úkíkku LkÚke. Ãkhtíkw íkuLkku
WÃkÞkuøk yfkhý fhðk{kt ykðþu Lknª.
- rçkúxLkLkk yLÞ fku{LkðuÕÚkLkk ËuþkuLke {kVf ¼khík{kt Ãký ytøkúuòuLkk ðuÃkkhe rníkkuLke Ëu¾¼k¤ {kxu
rçkúrxþ nkEfr{þLkh rLkÞwõík fhðkLkwt Mkq[ððk{kt ykÔÞwt.
- yk heíku hk»xÙeÞ fkhkuçkkheLke h[Lkk ÚkÞk çkkË íku ¼khíkLkwt çktÄkhý ½zðkLke ÞkusLkk fhe þfu.
• rMk{÷k Ãkrh»kË (25-6-1945 Úke 14-7-1945)
- ðuðu÷ ÞkusLkkLkk {wÆkykuLke [[ko fhðk íkÚkk yu{Lku yk¾he MðYÃk ykÃkðk {kxu ðkEMkhkuÞ îkhk swËk
swËk ÃkûkkuLkk ykøkuðkLkku íkÚkk hksfeÞ yøkúuMkhkuLke yuf «ríkrLkrÄ Ãkrh»kË rMk{÷k ¾kíku çkku÷kððk{kt
ykðe.
- fkUøkúuMk, {wÂM÷{ ÷eøk, þe¾, ÃkAkík òrík, ÞwhkurÃkÞLk, r÷çkh÷ ðøkuhu ÃkûkkuLkk {¤eLku h1 yk{trºkíkku
nksh hÌkk. rnLËq {nkMk¼kLku rLk{tºký ykÃkðk{kt ykÔÞwt Lknª.
- økktÄeSyu Ãkrh»kË{kt ¼køk ÷eÄku Lknª.
- fkUøkúuMkLkk ykøkuðkLkku Ãkrh»kËLke fkÞoðkne{kt ¼køk ÷E þfu íku {kxu Mkhfkhu íku{Lku 1Ãk sqLku rçkLkþhíku
{wõík fÞko.
- fkhkuçkkheLke h[LkkLku ÷økíke «kÚkr{f [[ko rð[khýk çkkË rnLËw {wÂM÷{ MkÇÞkuLke rLkÞwÂõíkLke ÃkØrík
Ãkhíðu fkUøkúuMk yLku {wÂM÷{ ÷eøk ðå[u {ík¼uË Q¼k ÚkÞk. íku{kt {wÂM÷{ ÷eøku yÃkLkkðu÷k
yMk{kÄkLkfkhe ð÷ýLku ÷eÄu Ãkrh»kË yk¾hu rLk»V¤ Lkeðze.
• ðuðu÷ ÞkusLkk (194Ãk)
• ¼khík{kt [qtxýeyku ÞkusðkLke rçkúrxþ MkhfkhLke ònuhkík :
- çkeò rðïÞwØLkk ytíkLke MkkÚku rnLË{kt Vhe [qtxýeyku ÞkusðkLke fkUøkúuMk, {wÂM÷{ ÷eøk yLku yLÞ
Ãkûkku íkhVÚke {ktøkýe ÚkE.
 651
- ¼khíkLke fuLÿeÞ ÄkhkMk¼kLke 1934{kt yLku «ktríkf ÄkhkMk¼kykuLke 1936{kt AuÕ÷e [qtxýe ÚkE níke.
• 19 MkÃxuBçkhLkk hkus ÷kuzo ðuðu÷u Lke[u {wsçkLke ònuhkík fhe :
- rçkúrxþ Mkhfkh ¼khíkLku ðnu÷e íkfu MðhkßÞ ykÃkðk {køku Au.
- yk {kxu íku ¼khík{kt rzMkuBçkh, 1945{kt [qtxýeyku Þkusþu.
- [qtxýeykuLkk Ãkrhýk{ku òÛÞk çkkË «ktíkku{kt h[kÞu÷e ÄkhkMk¼kLkk «ríkrLkrÄyku{ktÚke ¼khíkLkwt çktÄkhý
½zðk {kxu çktÄkhýMk¼kLke h[Lkk Úkþu.
- çktÄkhýMk¼kLku r¢ÃMk ÞkusLkk MðefkhðkLkwt Wr[ík ÷køku íkku íku yu{ fhþu, yLÞÚkk ¼khíkLkkt MðhkßÞ
{kxu íku fkuE Lkðe ÞkusLkk Mkq[ðe þfþu.
- ¼khíkLkk {wÏÞ ÃkûkkuLkk MknfkhÚke Mkhfkh ð[økk¤kLke MkhfkhLke h[Lkk fhþu.
- ¼khíkLkk çktÄkhýLkk ½zíkh{kt Ëuþe hkßÞku fE heíku Mkn¼køke ÚkE þfu íkuLku ÷økíke ÞkusLkk ½zðk{kt
ykðþu.
- rçkúxLk yLku rnLË ðå[uLke Mk{sqíkeLku ÷økíkku {wMkÆku íkiÞkh fhðk{kt ykðþu.
ðzk«ÄkLk yux÷eyu Ãký ÷tzLkÚke yk s rËðMku WÃkh {wsçkLkwt rLkðuËLk fÞwO. fkUøkúuMku Úkkuzk yÃkðkËku
rMkðkÞ Mk{økú heík òuíkk íkuLku ykðfkh ykÃÞku. ßÞkhu {wÂM÷{ ÷eøku ònuhkík{kt ÃkkrfMíkkLkLkku WÕ÷u¾ Lknª
nkuðkÚke íkuLku yMðefkÞo økýe.
• «ktríkf ÄkhkMk¼kykuLke [qtxýeykuLkkt Ãkrhýk{ku (1937 yLku 1946)
«ktík fw÷ Mkk{kLÞ {wÂM÷{ yLÞ 1937 1946
çkuXfku çkuXfku çkuXfku çkuXfku çkuXfku fkUøkúuMku {wÂM÷{ ÷eøku fkUøkúuMku {wÂM÷{÷eøku
{u¤ðu÷e {u¤ðu÷e {u¤ðu÷e {u¤ðu÷e
çkuXfku çkuXfku çkuXfku çkuXfku
{wtçkE 175 120 30 25 86 18 125 30
{ÿkMk 215 154 29 73 159 9 165 29
MktÞwõík «ktík228 143 66 18 134 26 153 54
rçknkh 152 96 40 16 98 - 98 -
{æÞ«Ëuþ 112 87 14 11 70 5 92 13
yLku ðhkz
ykurhMMkk 60 47 4 9 36 - 47 4
çktøkk¤ 250 80 119 51 54 40 86 113
ykMkk{ 108 48 34 26 33 10 58 31
652
Ãktòçk 175 43 86 46 18 1 51 73
MkhnË«ktík50 9 36 5 19 - 30 17
®M½ 60 19 34 7 7 - 18 27
fw÷ 1585 846 492 247 714 109 923 425
• {wtçkELkk Lkkifk MkiLÞLkku çk¤ðku
- íkkhe¾ : 19 Vuçkúwykhe, 1946
- fkhý : {wtçkELkk LkkifkMkiLÞLkk y{wf ¾÷kMkeyku íku{Lku {¤íkk ykuAk Ãkøkkh, ¾hkçk
¾kuhkf, íku{Lke «íÞu Ëk¾ððk{kt ykðíkk htøk¼uË íkÚkk {wÏÞ ytøkúus Lkkifk
yrÄfkheyu íku{Lkk hk»xÙeÞ [krhºÞ rðþu Wå[khu÷k yÃk{kLksLkf þçËkuLku fkhýu.
- çkLkkð : Lkkifk WÃkhLkku ÞwrLkÞLk sifLkku Ítzku WíkkheLku fkUøkúuMk yLku ÷eøkLkku Ítzku ÷økkðe Ëuðk{kt ykÔÞku.
{wtçkEÚke þY fhðk{kt ykðu÷ku yk çk¤ðku {ÿkMk yLku fhk[e MkwÄe Vu÷kE økÞku.
yk çk¤ðkyu “ELf÷kçk ®ÍËkçkkË”, “sÞ ®nË”, “rnLËw-{wÂM÷{ yuf çkLkku”,
“ykÍkË ®nË VkusLkk rMkÃkkneykuLku {wõík fhku” ðøkuhu Lkkhk ÷økkÔÞk. ykLkk
Mk{ÚkoLk{kt hh Vuçkúwykheyu {wtçkE{kt nzíkk¤Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt. h0
÷k¾ {sqhkuyu ¼køk ÷eÄku. çkUfku, ÃkkuMx ykurVMkku, Ãkku÷eMk Úkkýkyku, ËwfkLkku
ðøkuhuLke ¼ktøkVkuz yLku ÷qx ÚkE Ãkku÷eMku fhu÷k økku¤eçkkh{kt h00 WÃkhktík
ÔÞÂõíkykuLke ¾wðkhe ÚkE.
- ytík : h3 VuçkúwykheLkk hkus ðÕ÷¼¼kELkk «ÞíLkkuÚke ¾÷kMkeykuyu nrÚkÞkhku nuXk
{wfe þhýu ykÔÞk.
- {n¥ð : yk «Mktøk ÃkhÚke MkhfkhLku ¾kíkhe ÚkE fu nðu íku ¼khíkeÞ Lkkifkˤ fu ÷~fh
WÃkh ykÄkh hk¾e þfþu Lknª íku{s ðÄw ð¾ík þkMkLk xfkðe þfþu Lknª.
• furçkLkux r{þLk ÞkusLkk (1946)
- fkhý : rnLËLku Ãkqýo MðhkßÞ ykÃkðk MktçktÄu rnLËe Lkuíkkyku íkÚkk rnLËe Mkhfkh MkkÚku
ðkxk½kxku fhðk {kxu
MkÇÞku : (1) rnLËe ðSh ÃkurÚkf ÷kuhuLMk
(2) ÔÞkÃkkh ¾kíkkLkk yæÞûk Mkh MxuVzo r¢ÃMk yLku
(3) Lkkifk rð¼køkLkk {wÏÞ yæÞûk yu.ðe.yu÷ufÍkLzh
íkkhe¾ : 16, {u 1946
 653
• ÞkusLkk :
- rçkúrxþ rnLË yLku Ëuþe hkßÞkuLkk çkLku÷k rnLËe Mkt½Lke h[Lkk fhðe suLku nMíkf Mkthûký, ÃkhhkßÞ
çkkçkíkku yLku ðknLkÔÞðnkhLkk ¾kíkk hnu íkÚkk yk {kxu sYhe Lkkýk Q¼kt fhðkLke íkuLku Mk¥kk
ykÃkðe.
- rnLËe Mkt½Lke rçkúrxþ, rnLË íkÚkk Ëuþe hkßÞkuLkk «ríkrLkrÄykuLke çkLku÷e ÄkhkMk¼k íkÚkk fkhkuçkkhe
hnuþu. fku{Lku MÃkþoíkk fkuE Ãký {níðLkk XhkðLku ÃkMkkh fhðk {kxu ÄkhkMk¼k{kt nksh hnu÷k su íku
fku{Lkk «ríkrLkrÄykuLke çknw{íke íkÚkk nksh hnu÷k Mkðuo «ríkrLkrÄykuLke çknw{íke sYhe hnuþu.
- Mkt½Lku MkkUÃkkÞu÷k rð»kÞku rMkðkÞLkk rð»kÞku íkÚkk çkkfe hnuíkk rð»kÞkuLku ÷økíke Mk¥kkyku «ktíkku nMíkf
hnuþu.
- Mkt½Lku MkkUÃkðk{kt ykðu÷k yrÄfkhku íkÚkk rð»kÞku rMkðkÞLkk çkkfeLkk yrÄfkhku yLku rð»kÞkuLku ÷økíke
Mk¥kkyku Ëuþe hkßÞku ¼kuøkðe þfþu.
- «ktíkku sqÚkkuLke h[Lkk (Ãkuxk-Mk{ðkÞíktºk) fhðk {wfík hnuþu. íkuyku ykðk swÚkLke fkhkuçkkhe íkÚkk
ÄkhkMk¼k MÚkkÃke þfþu íkÚkk ykðe fkhkuçkkhe yLku ÄkhkMk¼kLku fÞk rð»kÞku MkkUÃkðk íku rLkrùík fhþu.
- Mkt½ íkÚkk swÚkkuLke ÄkhkMk¼k çknw{íke {íkÚke ËMk ð»kuo çktÄkhýLke ÃkqLkorð[khýk {kxuLke hsqykík fhe
þfþu yLku íÞkh çkkË Ëh ð»kuo ykðe {køkýe ÚkE þfþu.
- {n¥ð : økktÄeSLkk Lkuík]íð{kt fkUøkúuMku ykLkku Mðefkh fÞkuo Ãkhtíkw ð[økk¤kLke MkhfkhLke ÞkusLkk{kt
{wÂM÷{ ÷eøku rðhkuÄ fÞkuo.
- r{þLk Ãkhík : h9 sqLk, 1946
• çktÄkhý Mk¼kLke [qtxýe - Ãkrhýk{ku
sqÚk : y
({wtçkE, {ÿkMk, W¥kh«Ëuþ, {æÞ«Ëuþ, ykurhMMkk, rçknkh
Mkk{kLÞ çkuXfku {wÂM÷{ çkuXfku
fkUøkúuMk 16h h
{wÂM÷{ ÷eøk - 19
Mðíktºk 1 -
sqÚk : çk
(Ãktòçk, MkhnË «ktík, ®Mk½ yLku çk÷wr[MíkkLk)
fkUøkúuMk 7 h
{wÂM÷{ ÷eøk - 19
MktÞwõík Ãkûk 3 -
Mðíktºk 1 -
654
sqÚk : f
(çktøkk¤ yLku ykMkk{)
Mkk{kLÞ çkuXfku {wÂM÷{ çkuXf
fkUøkúuMk 32 -
{wÂM÷{ ÷eøk 1 -
ÃkAkík òríkLkku Mkt½ 1 -
Mðíktºk 1 -
fw÷
fkUøkúuMk 210{ktÚke 201
{wÂM÷{ ÷eøk 78{ktÚke 73
þe¾kuyu [qtxýeLkku çkrn»fkh fhíkk 4 çkuXfku ¾k÷e hne.
furçkLkux r{þLk ÞkusLkk (1946)
• ð[økk¤kLke Mkhfkh
- 24 {e ykuøkMx, 1946Lkk hkus Lke{u÷k 1h MkÇÞkuLke fk{[÷kW MkhfkhLke ònuhkík fhðk{kt ykðe.
(1) sðknh÷k÷ Lknuhw : fkÞofkhe Ãkrh»kËLkk WÃkkæÞûk
(2) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ : øk]n, Mkq[Lkk íkÚkk «Mkkhý
(3) zkì.hksuLÿ «MkkË : f]r»k yLku ¾kã
(4) yu{.yMkVy÷e : huÕðu
(Ãk) [¢ðíkeo hksøkkuÃkk÷[khe : rþûký
(6) yçËw÷ hçk rLkMíkk : Mkt[kh
(7) zkì.ßnkuLk {ÚkkE : Wãkuøk
(8) MkhËkh çk÷Ëuð®Mkøk : Mkthûký
(9) [wtËheøkh ykE.ykE. : ðkrýßÞ
(10) søkSðLkhk{ : ©{
(11) r÷Þkfíky÷e ¾kLk : Lkkýkt
(12) fkðMkkS yu[.¼k¼k : fkÞo, ¾ký yLku çktËh
(12) òuøkuLÿLkkÚk {tz÷ : fkÞËku
(13) økÍLkVh y÷e : MðkMÚÞ
 655
• {wÂM÷{ ÷eøkLkkt MkeÄkt Ãkøk÷kt
rËðMk : 16{e ykuøkMx, 1946
fkÞo¢{ : Mk¼k, Mkh½Mkku, nzíkk¤
çkLkkð : çktøkk¤{kt MkwnhkðËeo ¾kLkLkk Lkuík]íð ík¤u {wÂM÷{ ÷eøkLke Mkhfkh níke. íku rËðMku
¾kLku hò ònuh fhe yLku íkkuVkLkku ÚkÞkt. [kh rËðMk MkwÄe f÷f¥kk{kt ¾wLkk{hfe,
ykøk, ÷qtxVkx, MºkeykuLke çkuEßsíke ðøkuhuLkwt Mkk{úkßÞ hÌkwt.
yktfzk : nzMkLk «{kýu : f÷f¥kk{kt Ãk000 ÔÞÂõíkLkk òLk, 1Ãk000 EòøkúMík, yuf ÷k¾
çku½h
{kuMk÷u «{kýu : f÷f¥kk{kt 6000 ÔÞÂõíkLkk òLk, h0000 EòøkúMík
• f÷e{uLx yux÷eLke ònuhkík
íkkhe¾ : 20 Vuçkúwykhe, 1947 MÚk¤ : yk{Mk¼k
ònuhkík : rçkúrxþ Mkhfkh furçkLkux r{þLk ÞkusLkkLkk ykÄkhu ¼khíkLkk çkÄk Ãkûkkuyu {tsqh fhu÷
çktÄkhý îkhk MÚkÃkkÞu÷e MkhfkhLku ¼khíkLke ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe ðnu÷e íkfu MkkUÃke
Ëuðk EåAu Au ......sqLk, 1948 MkwÄe{kt sðkçkËkh rnLËeykuLku nMíkf Mk¥kk MkkUÃke
ËuðkLkkt sYhe Ãkøk÷kt ÷uðkLkku {¬{ EhkËku Ähkðu Au.
• {kWLxçkuxLk ÞkusLkk
íkkhe¾ : 3S sqLk, 1947
• {wÆkyku :
- ðíko{kLk ÃkrhÂMÚkríkyku{kt rçkúrxþ Mkhfkh ÃkkMku rnLËLku MðhkßÞ ykÃkðk {kxu íkuLkwt rð¼ksLk fhðk
rMkðkÞ yLÞ rðfÕÃk LkÚke.
- rnLËLke [k÷w çktÄkhý Mk¼kLkwt fkÞo yxfkððk{kt ykðþu Lknª. Ãkhtíkw íkuýu ½zu÷wt çktÄkhý su «ktíkku íkuLku
Mðefkhðk íkiÞkh Lknª nkuÞ íkuLku ÷køkq Ãkzþu Lknª.
- Ãktòçk íkÚkk çktøkk¤Lke «ktríkf ÄkhkMk¼kykuLkk {wÂM÷{ çknw{íkeðk¤k «Ëuþku íkÚkk rçkLk{wÂM÷{
çknw{íkeðk¤k «ËuþkuLkk ÃkkuíkkLkk «ktíkkuLkwt rð¼ksLk MkkËe çknw{íkeÚke fhðk{kt ykðþu. ÃkkuíkkLke RåAk
«{kýu rnLËLke [k÷w çktÄkhý Mk¼k fu ÃkkrfMíkkLk{kt Lkðe h[kLkkhe çktÄkhý Mk¼k MkkÚku òuzkE þfþu
íkÚkk íkuyku Mk{sqíke MkkÄe þfþu.
- MkhnË «ktíku rnLË MkkÚku [k÷w hnuðwt fu ÃkkrfMíkkLk{kt Mkk{u÷ Úkðwt íkuLkku rLkýoÞ MkhnË «ktíkLke ÄkhkMk¼kLkk
{íkËkhku çknw{íkeÚke fhþu.
- çktøkk¤Lkwt rð¼ksLk fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðkÞ íkku ykMkk{Lkk {wM÷e{ çknw{íkeðk¤k rMkÕnkx rsÕ÷k{kt
÷kuf{ík ÷uðk{kt ykðþu. y÷çk¥k çkkfeLkku ykMkk{ «ktík rnLË MkkÚku òuzkÞu÷ku hnuþu.
656
- rMktÄLke ÄkhkMk¼k ¾kMk çkku÷kððk{kt ykðu÷e çkuXf{kt ÃkkuíkkLku rnLËLke çktÄkhý Mk¼k MkkÚku fu ÃkkrfMíkkLkLke
Lkðe h[kLkkhe çktÄkhý Mk¼k MkkÚku òuzkðwt íkuLkku çknw{íkeÚke rLkýoÞ ÷uþu.
- rçkúrxþ çk÷wr[MíkkLkLke RåAk òýðk {kxu [ku¬Mk «fkhLke ÃkØrík yÃkLkkððk{kt ykðþu.
- ËuþLkk rð¼ksLkLkk Ãkrhýk{u fkuE Mkk{kLÞ ¾kíkk hk¾ðk fu fu{ íkuLkku rLkýoÞ çktLku Mkhfkhku ðkxk½kxkuÚke
÷uþu.
- Mk¥kkLke VuhçkË÷eÚke Q¼k Úkíkk «&™ku MktçktÄu çktLku Mkhfkhku MkkÚku [[ko rð[khýk fheLku Lkk{Ëkh Mkhfkh
ÞkuøÞ Mk{sqíke fhþu.
- Ëuþe hkßÞku Ãkhíðu furçkLkux r{þLku 16{u, 1946Lkk hkus ònuh fhu÷e Lkerík [k÷w hnuþu.
- WÃkhkuõík ÞkusLkkLkk y{÷ {kxu ¼khíkLkk {wÏÞ hksfeÞ Ãkûkku Mkt{ík ÚkÞk nkuELku rçkúrxþ MkhfkhLku
sqLk, 1948Úke ½ýe ðnu÷e ¼khíkLke Mk¥kk MktçktrÄík MkhfkhkuLku MkwÃkhík fhðkLkwt Mkh¤ çkLkþu.
• rnLË MðkíktºÞ Äkhku (1947) {wÏÞ òuøkðkEyku
- rnLË yLku ÃkkrfMíkkLk Lkk{Lkk çku Mðíktºk hk»xÙku 1Ãk{e ykuøkMx, 1947Úke yÂMíkíð{kt ykðþu.
- ÃkkrfMíkkLk{kt ®Mk½, rçkúrxþ çk÷wr[MíkkLk, MkhnË «ktík, Ãkrù{ Ãktòçk yLku Ãkqðo çktøkk¤Lkku Mk{kðuþ
Úkþu. Ãkrù{ Ãktòçk íkÚkk Ãkqðo çktøkk¤Lke [ku¬Mk MkhnËku rLkÞwõík fhðk{kt ykðLkkh MkhnËe Ãkt[ Lk¬e
fhþu.
- «íÞuf hk»xÙ{kt Lkk{Ëkh Mkhfkh rLkÞwõík økðLkoh sLkh÷ hnuþu.
- çktLku hk»xÙkuLkk {æÞMÚk Äkhkøk]nku yufe MkkÚku çktÄkhý Mk¼kLke íku{s ÄkhkMk¼kLke fk{økehe çkòðþu.
1Ãk{e ykuøkMxu íkuyku rçkúrxþ MktMkËLkk ytfwþ{ktÚke {wfík Úkþu.
- rnLË yLku ÃkkrfMíkkLkLkwt Lkðwt çktÄkhý ½zkÞ yLku íkuLkku y{÷ ÚkkÞ íÞkt MkwÄe 193ÃkLkk Äkhk yLkwMkkh
çktLku hk»xÙkuLke ðneðx Úkþu.
- Ëuþe hkòyku MkkÚku rçkúrxþ MkhfkhLku ÚkÞu÷e Mk{sqíkeyku-MktrÄyku hË økýkþu íku{s MkhnËe yLku ¾kMk
rðMíkkhku{ktÚke íkuLke Mk¥kkykuLkku Ãký ytík ykðþu. yk íkkhe¾Úke rnLË Mk{úkx íkhefuLkwt $ø÷ìLzLkk
hkòLkwt ÃkË hË ÚkÞu÷wt økýkþu.
- rnLË MkhfkhLke sqËe sqËe MkuðkykuLkk yrÄfkhku íkÚkk f{o[kheykuLkk yrÄfkhkuLkwt hûký fhðk{kt
ykðþu íkÚkk íku{Lke MkuðkykuLku [k÷w hk¾ðk{kt ykðþu.
- rnLËLkk MkþMºk ˤkuLkwt çktLku hk»xÙku ðå[u rð¼ksLk Úkþu yLku íkuyku íku{Lkk Ãkh Mk¥kk ¼kuøkðþu.
- rnLËe ðShLkwt ÃkË LkkçkqË fhðk{kt ykðþu yLku íkuLkwt MÚkkLk fku{LkðuÕÚk çkkçkíkkuLkkt {tºke Mkt¼k¤þu.
- ðkÞÔÞ MkhnË ÃkhLke òríkyku íkÚkk xku¤eyku MkkÚkuLkk MktçktÄku yLkwøkk{e hk»xÙ (ÃkkrfMíkkLk) ðkxk½kxkuÚke
rLkrùík fhþu.
- rçkúrxþ Mkhfkh MkkÚkuLke yLÞ çkkçkíkku yLkwøkk{e hk»xÙku Mk{sqíkeÚke rLkrùík fhþu.
 657
- nk÷ MkwÄe yuzLkLkku ðneðx ¼khíkeÞ Mkhfkh fhíke níke íku nðuÚke rçkúrxþ Mkhfkh nMíkf {wfkþu.
15{e ykuøkMx 1947Lkk rËðMku çku hk»xÙku ÃkkrfMíkkLk yLku ¼khík çktLku yÂMíkíð{kt ykÔÞkt.
• Mkkðo¼ki{íðLke Mk{MÞk
- 15{e ykuøkMx, 1947Úke Ëuþe hkòyku ÃkhLkk rçkúrxþ Mkkðo¼ki{íðLkku ytík ykððkLke ònuhkík fhe.
Äkhk{kt Ëuþe hkßÞku {kxu çku{ktÚke yuf hkßÞ MkkÚku òuzkðkLke yÚkðk Mðíktºk hnuðkLke òuøkðkE níke.
- ¼khík{kt LkkLkkt {kuxk Ãk6h Ëuþe hkßÞku níkkt. íkuyku ¼khíkLkk h,h0,000 [kuhMk {kE÷ yux÷u fu h/
Ãk sux÷k rðMíkkh{kt ÃkÚkhkÞu÷kt níkkt. íku{Lke ðMíke ykþhu 9,30,00,000 yux÷u ¼khíkLke fw÷
ðMíkeLkk [kuÚkk ¼køk sux÷e níke. su{kt Võík h0 hkßÞku {kuxk níkkt yLku íku{Lke ÷kuf MktÏÞk
6,h0,00,000 yux÷u fu Ëuþe hkßÞkuLke ðMíkeLkk h/3 ¼køk sux÷e níke. ßÞkhu çkkfeLke 3,10,00,000
yux÷u fu 1/3 ¼køk ðMíke çkkfeLkkt Ãk4h hkßÞku ðå[u ðnU[kÞu÷e níke.
- øk]n{tºke íkÚkk Ëuþe hkßÞ¾kíkkLkk {tºke MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lke Mkq[Lkk yLkwMkkh íku{Lkk ¾kMk
Mkr[ð ðe.Ãke.{uLkLk yLku íku{Lkk {ËËLkeþ Mke.Mke.ËuMkkELkk {wMkÆk yLkwMkkh hkòykuLku Mktíkku»k ÚkÞku
yLku 1Ãk ykuøkMx Ãknu÷k fkÂ~{h , niËhkçkkË, sqLkkøkZ rMkðkÞLkkt çkÄkt Ëuþe hkßÞkuyu rnLËLkk
òuzkýLkk ¾íkÃkºk Ãkh Mkne fhe.
• fkÂ~{h
- fkÂ~{hLkk hkò nrh®Mknu Mðíktºk hnuðkLkwt ÃkMktË fheLku ykuøkMx 1947{kt ÃkkrfMíkkLk MkkÚku ‘MxuLz
Mxe÷’Lkk fhkh fÞko.
- ÃkkrfMíkkLku fkÂ~{hLke yLkuf rðã Ãksðýe þY fhe Ãký fkÂ~{hu {[f Lk ykÃkíkkt ÃkkrfMíkkLkLkk ÷~fh
MkkÚku ykþhu 5000 sux÷k ykr£fe, ðÍkhk, {nMkwËe ðøkuhuyu hh ykuõxkuçkhu fkÂ~{h Ãkh MkeÄwt
yk¢{ý fÞwO.
- ÃkrhÂMÚkrík rðfx çkLkíkk hkßÞLkk ÷~fhe ðzk hksuLÿ®Mknu 1Ãk0 MkirLkfku MkkÚku ykøk¤ ÄÃke sELku
©eLkøkh íkhV ykððkLkku WheLkku Ãkq÷ Wzkðe ËeÄku yLku çkÄk s ÃkkrfMíkkLke MkirLkfkuLkk nkÚku {kÞko
økÞk.
- 26{e ykuõxkuçkh, 1947Lkk hkus fkr~{hLkwt ¼khík MkkÚku rðrÄMkh òuzký fÞwO yLku h7{e ykuõxkuçkhu
¼khíkeÞ xwfzeLkk Lkuíkk fLko÷ hýrsíkhkÞ MkirLkfku MkkÚku çkkhk{w÷k ÃknkUåÞk. ÃkkkA nxíkk þneË ÚkÞk
yLku íku{Lku {nkðeh [¢Lkk E÷fkçkÚke rçkhËkððk{kt ykÔÞk.
- ¼khíkeÞ MkirLkfkuyu [kh rËðMk{kt fkÂ~{h{ktÚke MkkV fhe LkkÏÞk. {nkhkò nrh®MknLkk çktÄkhýeÞ
ðzk íkhefuLkk MÚkkLk MkkÚku þu¾ yçËwÕ÷kLkk {wÏÞ«ÄkLkÃkË nuX¤ fk~{eh{kt ÷kufþkne MkhfkhLke
MÚkkÃkLkk fhe.
658
• niËhkçkkË
- 1Ãk{e ykuøkMxLkk hkus Mðíktºk ònuh fÞwot. íkuLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkríkLku ÷ûÞ{kt ÷uíkk ¼khík MkkÚku òuzkðwt
òuEyu. Ãkhtíkw rLkÍk{u hÍfkhkuLkk Lkuíkk fkrMk{ hÍðe íkÚkk íkuLke fku{e MktMÚkk “E¥kuËkn-y÷-{wÂM÷{”Lkk
«¼kð ík¤u rnLËw «òsLkkuLke Ãksðýe fhe íku{s ÃkkrfMíkkLk MkkÚku òuzkðkLke Ãký rn÷[k÷ fhe.
- hÍfkhkuLke xwfzeyu ¼khík Mkk{u sunkË søkkðe.
- ¼khík Mkhfkhu 13-9-1948Lkk hkus niËhkËçkk Mkk{u Ãkku÷eMk Ãkøk÷wt ÷eÄwt yLku {ush sLkh÷ [kiÄheLke
ykøkuðkLke nuX¤ 17-9-1948Lkk hkus niËhkçkkËLkku fçkòu ÷eÄku.
- fkrMk{ hÍðeLku su÷{kt Ãkqhðk{kt ykÔÞku. rLkÍk{u þhýkøkrík Mðefkhíkk niËhkçkkË hkßÞLkk çktÄkhýeÞ
ðzk íkhefu rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞk.
• sqLkkøkZ
- Mkkihk»xÙ{kt ykðu÷ sqLkkøkZ hkßÞ ÃkkrfMíkkLkÚke 700 rf{e Ëqh nkuðk Aíkkt ÃkkrfMíkkLk MkkÚku òuzkðkLke
ònuhkík fhe. ¼khík Mkhfkhu Lkðkçk {nkuçkík¾kLkS yLku ËeðkLk þknLkðkÍ ¼qxkuLku økt¼eh [uíkðýe
ykÃke.
- sqLkkøkZ hkßÞLkku MktÃkqýo ykŠÚkf çkrn»fkh fhðk{kt ykÔÞku. rnLËwykuyu rnshík fhe.
- sqLkkøkZ yLku Mkkihk»xÙLkk {q¤ ðíkLke {wtçkEðkMkeykuyu {wtçkE{kt hÃk-4-1948Lkk hkus sqLkkøkZLke
ykhÍe nfw{íkLke MÚkkÃkLkk fhe.
- ykhS nfq{íkLke ÷~fhe xwfzeyu ykuõxkuçkh MkwÄe{kt ½ýkt ¾hkt økk{zkt yLku þnuhkuLkku fçkòu ÷E fq[
fhe. Lkðkçk yLku ËeðkLk ÃkkrfMíkkLk ¼køke økÞk.
- 9-11-1947Lkk hkus ðneðxfíkko {ush çkðuoyu þhýkøkrík Mðefkhe.
- ÷kuf{ík îkhk rnLË{kt òuzkýLke íkhVuý{kt 1,90,679 (990.9 xfk) {ík Ãkzâk. ßÞkhu ÃkkrfMíkkLkLke
íkhVuý{kt 91 (0.1) {ík Ãkzâk. fkÞËuMkh rnLË MkkÚku òuzðk{kt ykÔÞwt.
•••
 659

ÞwrLkx-11

Mkk{kLÞ rð¿kkLk :
hkus-çkhkusLkk rð¿kkLkLkk yð÷kufLkku
yLku yLkw¼ðku fu su{kt rð¿kkLkLke fkuR
þk¾kLkku rðrþü yÇÞkMk fÞkuo LkÚke íkuðe
ÔÞÂõík ÃkkMkuÚke yÃkuûkk hk¾e þfkÞ íkuðe
çkkçkíkku.
660

ÞwrLkx - 11
rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kìS
¼khíkLku ykÍkËe {¤e íku ÃkqðuoLkk Mk{Þ{kt økwshkík{kt rð¿kkLkrð»kÞf rþûký yLku MktþkuÄLk{kt yøkúMÚkkLk
Ähkðíke MktMÚkkyku{kt y{ËkðkËLke økwshkík fkì÷us, ¼kðLkøkhLke þk{¤ËkMk fkì÷us, sqLkkøkZLke çknkWÆeLk
fkì÷us, çkhkuzk fkì÷us íkÚkk ðzkuËhkLkwt f÷k¼ðLk yLku MkqhíkLke MkkðosrLkf fkì÷us ykì{ MkkÞLMkLku økýkðe
þfkÞ. yk MktMÚkkyku{kt yæÞÞLk, yãkÃkLk íku{s MktþkuÄLk îkhk ½ýk «k‡ÞkÃkfkuyu rð¿kkLkLkkt rðrðÄ ûkuºkku{kt
{níðLkwt «ËkLk fÞwO Au. yk WÃkhktík fux÷ef ÔÞÂõíkyku yuðe Ãký níke fu suyku MktMÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Lk nkuðk
Aíkkt Ãký rð¿kkLk yLku xìfTLkku÷kuSLke fkuR þk¾k{kt ÃkkuíkkLku hMk nkuðkLku fkhýu ÃkkuíkkLke ykøkðe MkqÍçkqs yLku
Äøkþ ðzu ¾qçk {níðLkwt fkÞo fÞwO nkuÞ. ykðe ÔÞÂõíkyku{kt yk Lkk{ku WÕ÷u¾LkeÞ økýe þfkÞ : Ítzw ¼èS
(1831-1898), ykÞwðuoËk[kÞo,ò{Lkøkh; ¼økðkLk÷k÷ $ÿS ¼è (1839-1888), ÃkwhkðMíkwþk†e, sqLkkøkZ;
sÞf]»ý $ÿS Xkfh (1849-1929), ðLkMÃkríkþkMºke, ¼qs (fåA); rºk¼wðLkËkMk fÕÞkýËkMk økßsh
(1863-1920), hMkkÞýrðËT, Mkqhík; Ëkhkþk LkkirþhðkLk ðkrzÞk (1883-1969), ¼qMíkhþk†e, ðzkuËhk;
fkÂLík÷k÷ AøkLk÷k÷ Ãktzâk (1886-1958), hMkkÞýþk†e, LkrzÞkË; ¼kR÷k÷¼kR ãk¼kR Ãkxu÷ (1888-
1970), RsLkuh, Mkkursºkk; Mk÷e{ y÷e (1896-1987), ÃkûkerðËT, ¼qs; nrhLkkhkÞý røkhÄh÷k÷ yk[kÞo
(1897-1984), «f]ríkrðËT, ŸÍk; {Lkw¼kR òuÄkýe (1902-1979), ÃkûkerðËT íkÚkk ðLkMÃkríkþk†e, çkhðk¤k;
Lkkiík{ ¼økðkLk÷k÷ ¼è (1904-?), ¼kiríkfþk†e, ò{Lkøkh; {kýuf÷k÷ Mkktf¤[tË Xkfh (1906-1979),
RsLkuh, y{ËkðkË; yLktík nehk÷k÷ Ãktzâk (1908-1951), RsLkuh, ¼kðLkøkh; W{kfkLík «u{[tË þkn
(1915-1988), «kåÞrðãkrðËT, ðzkuËhk; y{]ík ðMktík÷k÷ Ãktzâk (1917-1975), ÃkwhkíkíðrðËT, ykýtË;
«ãwBLk ft[LkhkÞ ËuMkkR (1905-1984), «f]ríkrðËT, ¼kðLkøkh yLku Mkw÷u{kLk RM{kR÷ Ãkxu÷ (1934-
1992), VkuxkuøkúkVh, ÚkkLkøkZ (rs.MkwhuLÿLkøkh).
1949{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeLke y{ËkðkË ¾kíku MÚkkÃkLkk Úkíkkt íku økwshkíkLke «Úk{ ÞwrLkðŠMkxe çkLke.
íku ÃkAe {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxe ykìV çkhkuzk (1950); MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxe, ðÕ÷¼ rðãkLkøkh
(1955); RÂLzÞLk RÂLMxxTÞqx ykìV {ìLkus{uLx, y{ËkðkË (1962); Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe, hksfkux (1965);
ðeh Lk{oË Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, Mkqhík (1967); økwshkík ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxe, ò{Lkøkh (1967);
økwshkík f]r»k ÞwrLkðŠMkxe, Ëktíkeðkzk (1973); {nkhkò f]»ýfw{kh ®MknS ¼kðLkøkh ÞwrLkðŠMkxe, ¼kðLkøkh
(1977); nu{[tÿk[kÞo W¥kh økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, Ãkkxý (1985); ¢ktríkøkwÁ ~Þk{S f]»ý ð{ko fåA ÞwrLkðŠMkxe,
¼ws (2004); Mfw÷ ykìV ykŠfxuõ[h, y{ËkðkË (1962); Mfq÷ ykìV Ã÷k®Lkøk, y{ËkðkË (1972); Mfq÷
ykìV fLMxÙõþLk xìfTLkku÷kuS, y{ËkðkË (1982); Mfq÷ ykìV RLxerhÞh rzÍkRLk, y{ËkðkË (1991);
Ãkþwrðãk yLku Ãkþwr[rfíMkk ÞwrLkðŠMkxe, ykýtË (1994); økýÃkík ÞwrLkðŠMkxe, ¾uhðk ({nuMkkýk) (2005);
rLkh{k ÞwrLkðŠMk[e, y{ËkðkË; Ä{o®Mkn ËuMkkR ÞwrLkðŠMkxe, LkrzÞkË; økwshkík xìfTLkku÷kuSf÷ ÞwrLkðŠMkxe,
 661
y{ËkðkË (2007); MkuÃx ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË; Ãktrzík ËeLkËÞk÷ ÃkuxÙkur÷Þ{ ÞwrLkðŠMkxe, økktÄeLkøkh;
y{ËkðkË ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË; ÄeÁ¼kR ytçkkýe RÂLMxxâqx ykìV RLV{uoþLk yìLz fkìBÞwrLkfuþLk
xìfTLkku÷kuS, økktÄeLkøkh; økwshkík VkìhuÂLMkf MkkÞLMkeÍ ÞwrLkðŠMkxe, økktÄeLkøkh ðøkuhu ÞwrLkðŠMkxe yÚkðk
ÞwrLkðŠMkxe fûkkLke MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt rð¿kkLk yLku xìfTLkku÷kuS íkÚkk ykLkw»ktrøkf rð»kÞkuLkk rþûkýLku
÷økíkku ÔÞkÃk ðæÞku Au. $rËhk økktÄe LkìþLk÷ ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe (1974) íkÚkk çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk
ÞwrLkðŠMkxe (1997){kt Ãký rð¿kkLkLku ÷økíkk rð»kÞkuLkk rþûkýLke òuøkðkR Au, nk÷ yk rðrðÄ ÞwrLkðŠMkxeyku
MkkÚku Mkt÷øLk yuðe ½ýe RsLkuhe fkì÷uòu, f]r»k-{nkrðãk÷Þku, ykÞwŠð¿kkLkLku ÷økíke (medical) fkì÷uòu,
rVrÍÞkuÚkuhkÃke fkì÷uòu, Vk{oMke fkì÷uòu, ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þku íku{s MktÏÞkçktÄ rð¿kkLk fkì÷uòu Au.
økwshkík{kt ykðu÷e rð¿kkLkLke fkì÷uòu íkÚkk ÞwrLkðŠMkxeyku{kt rðrðÄ rð»kÞkuLku ÷økíkk rð¼køkku
(departments) MÚkÃkkíkkt þwØ yLku «Þwõík rð¿kkLkLku ÷økíkk rðr¼Òk rð»kÞku suðk fu hMkkÞýþk†, ¼kiríkfþk†,
«kýerð¿kkLk, økrýíkþk†, Mkqû{Sðrð¿kkLk, ¼qMíkhþk†, RsLkuheLkk rðrðÄ rð»kÞku, ykÞwŠð¿kkLkLkk rðrðÄ
rð»kÞku íkÚkk yk rð»kÞku MkkÚku MktçkØ yLÞ þk¾kyku{kt MLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf fûkk MkwÄeLkk rþûkýLke MkwrðÄk
{kuxk ÃkkÞk Ãkh «kó çkLke Au.

hMkkÞýþk†
yk[kÞo «VwÕ÷[tÿ hkuÞ ¼khík{kt hkMkkÞrýf MktþkuÄLkLkk rÃkíkk økýkÞ Au; íkuðe s heíku økwshkík{kt
hkMkkÞrýf yÇÞkMk yLku MktþkuÄLkLkk «ýuíkk íkhefu rºk¼wðLkËkMk fÕÞkýËkMk økßshLku økýkðe þfkÞ. ©e
økßshu fkhrfËeoLke þYykík ðzkuËhk fkì÷us{kt hMkkÞþk†Lkk yæÞkÃkf íkhefu fhu÷e. 1890{kt íkuyku f÷k¼ðLk
MktMÚkkLkk ðzk çkLÞk. íku{Lke rMkrØyku{kt ðzkuËhk ¾kíku yu÷uÂBçkf fur{f÷ ðfoMkLke MÚkkÃkLkk yLku {kuíke þwØ
fhðkLke «r¢ÞkLke þkuÄ WÕ÷u¾LkeÞ Au. {wtçkR ¾kíku hkýe rðõxkurhÞkLkk çkkð÷k WÃkhLkku htøk íku{ýu Ëqh fhe
çkíkkÔÞku íÞkhÚke íku{Lkwt Lkk{ ÏÞkrík{kt ykÔÞwt.
– økwshkík{kt ykÄwrLkf hMkkÞýþk† ÷økíkk rþûkýLkk yLku MktþkuÄLkLkku «ýuíkk íkhefu ðzkuËhk fkì÷usLkk
zkì. fwtðhS økkuMkktRS LkkÞf yLku y{ËkðkËLke økwshkík fkì÷usLkk hMkkÞþk†Lkk yæÞkÃkf zkì. yu.
yuLk. {uÕzÙk{Lku økýkðe þfkÞ.
– ÞwðkLk rðãkÚkeoykuLku hMkkÞýþk†Lkk yÇÞkMk íkhV ðk¤ðkLkku Þþ yk çku hMkkÞýþk†eykuuLku òÞ Au.
zkì. LkkÞf yLku íku{Lkk rðãkÚkeoykuyu rhyìÂõxrðxe ykìV r{rÚk÷eLk ftÃkkWzTÍ íku{s fkçkorLkf MkÕVh
MktÞkusLkku MktçktÄe fkÞo þY fÞwO yLku íku{kt swËk swËk «r¢Þfku yLku rðrðÄ ¼kiríkf-hkMkkÞrýf ÃkØríkyku
yÃkLkkðe. ðzkuËhkLke {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxe nk÷ hkMkkÞrýf MktþkuÄLkLkk fuLÿ íkhefuLkwt su
MÚkkLk ¼kuøkðu Au íku zkì. fwtðhS LkkÞf yLku íku{Lkk MknfkÞofhku zkì. yu{. ze. yðMkkhu, zkì. S.ðe.
òËð, zkì. ðkÞ. yuLk. ¼kx, zkì. Mke. Mke. þkn, zkì. Mke. yu{. {nuíkk ðøkuhuLku yk¼khe Au.
– zkì. {uÕzÙk{Lku swËe swËe ÃkrhÂMÚkrík{kt VeLkkì÷ yLku Ãkkìr÷nkRrzÙf VeLkkì÷ WÃkh õ÷kìh÷Lke «r¢Þk{kt
íku{s nkRzÙkìÂõMk-fkçkkuoÂõMkr÷f yìrMkzkuLkk MkÕVkuLkuþLk{kt hMk níkku.
662
– íku yøkkW ÞwðkLk, ykþkðkËe yLku WíMkkne rðãkÚkeoyku hkMkkÞrýf MktþkuÄLkLke íkk÷e{ {kxu RÂLMxxâqx
ykìV MkkÞLMk, {wtçkR íku{s RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV MkkÞLMk, çkìtøk÷kuh ¾kíku síkk níkk. ykðk çku
ÞwðkLkku{kt zkì. ykh. Mke. þkn ( su ÃkkA¤Úke Ãkwýu ¾kíkuLke LkìþLk÷ fur{f÷ ÷ìçkkuhuxhe{kt LkkÞçk
rLkÞk{f çkLku÷k yLku su{Lkwt MktþkuÄLkLkwt ûkuºk ÃÞkìh yLku yuÃ÷kRz ykìøkuorLkf fur{MxÙe níkwt.) íkÚkk zkì.
hýAkuzS ËkS¼kR ËuMkkR hMkkÞýþk†Lkk rþûký yLku MktþkuÄLk{kt yøkúMÚkkLku níkk. zkì. ËuMkkR
1950{kt y{ËkðkËLke yu{.se. MkkÞLMk RÂLMxxâqx{kt yk[kÞo yLku fkçkorLkf hMkkÞýLkk «kæÞkÃkf
íkhefu òuzkÞk níkk. íku{Lkk MktþkuÄLkLkwt {wÏÞ fkÞoûkuºk þwØ yLku «Þwõík(applied) fkçkorLkf hMkkÞý
- ¾kMk fheLku htøkfku (dyes) íku{s ¢ku{kuLMkLku ÷økíkwt níkwt.
– zkì. fu. S. LkkÞf, zkì. ykh. ze. ËuMkkR ðøkuhuLkk fkÞoLku ¼khík{kt íkÚkk ÃkhËuþ{kt MktþkuÄfkuyu
rçkhËkÔÞwt Au. ¼khíkeÞ rð¿kkLk fkìtøkúuMkLkk hkMkkÞrýf rð¼køkLkwt «{w¾ÃkË Ãký íku{ýu þku¼kÔÞwt Au. zkì.
ykh. ze. ËuMkkRLku økwshkík MkhfkhLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo Ãký «kÃík ÚkÞku níkku.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe MÚkÃkkR íku Ãknu÷kt «kæÞkÃkf ze. ze. fktøkk, zkì. fu. yuMk. Lkkhøkwtz, zkì. yu. yu{.
rºkðuËe, zkì. yu{. yuMk. þkn, zkì. yuLk. yu{. þkn, zkì. Mke. yu{. ËuMkkR yLku zkì. xe. yu{.
ykuÍkyu MktþkuÄLk {kxuLke MkkÄLkMktróLke yAík nkuðk AíkktÞ hMk«Ë MktþkuÄLk fÞkO Au. zkì. yu{. yuMk.
þknu LkkRxÙkusLk, LkkRrxÙf ykìõMkkRz yLku LkkRxÙMk ykìõMkkRz suðk ðkÞwykuLkku, fku÷MkkLkk ËnLk
WÃkh ykìÂõMksLkLkk yrÄþku»ký íkÚkk íkkÃk{kLkLke yMkhkuLkku íkÚkk Ãkkhk WÃkh LkkRrxÙf yìrMkzLke
«r¢ÞkLkku yLku ÃkkuxìrþÞ{ LkkRxÙkRxLkk W»{eÞ rð¼ksLkLkku yÇÞkMk fÞkuo níkku. zkì. xe. yu{. ykuÍk
yLku íku{Lkk Ãkwºk zkì. ðe. xe. ykuÍkyu fux÷ef ÄkíkwykuLkkt nkRÃkkuLkkRxÙkRx yLku LkkRxÙkRx MktÞkusLkkuLkk
W»{eÞ rð½xLk MktçktÄ{kt MktþkuÄLk fhu÷wt Au.
– zkì. fu. yuMk Lkkhøkwtzu økwshkík fkì÷us{ktÚke fkçkorLkf hMkkÞý{kt LkkUÄÃkkºk MktþkuÄLk fhu÷wt. íku{Lkk yuf
rðãkÚkeo zkì. su. su. rºkðuËe níkk, su{ýu yu{. S. MkkÞLMk RÂLMxxâqx, y{ËkðkË íkÚkk ¾t¼kíkLke
MkkÞLMk fkì÷us{kt hne yìLÚkuÂÕ{ÂLxõMk, yìÂLxfkuLðu÷uMkLxTMk yLku ÿÔÞku MktçktÄe MktþkuÄLk fÞwO Au.
– Ërûký økwshkík{kt Mkh Ãke. xe. MkkÞLMk fkì÷us{kt fkçkorLkf hMkkÞýþk† rð»kÞ{kt zkì. Mke. yu{.
ËuMkkRLkwt «ËkLk WÕ÷u¾LkeÞ Au. íku{Lkwt yLku íku{Lkk MknfkÞofhku zkì. yu[. su. fkS, ykh. fu. {Ãkkhk
ðøkuhuLkwt MktþkuÄLkfkÞo fw{krhLk MktÞkusLkku, õðeLkkur÷Lk ÃkËkÚkkuoLkkt MktÞkusLkku yLku Mkr¢Þ r{rÚk÷eLk Mk{qn
Ähkðíkk ÃkËkÚkkuoLkkt çkúkur{LkuþLkLku ÷økíkwt Au.
– zkì. Lkh®Mkn {q. þknu Ãkuf{uLk Mkt½LkLk «r¢Þkyku íkÚkk fw{krhLk, [kÕfkuLk yLku ÂõðLkkÍkur÷Lk MktÞkusLkku
Ãkh fkÞo fhu÷wt. íku{Lkk rðãkÚkeoyku zkì. S. Mke. y{eLk, zkì. yu. S. {Lkwþe, zkì. S. S. òu»ke,
zkì. yu. yu. hkð÷ MkkÚku íku{ýu fw{krhLk MktÞkusLkku Ãkh {níðLkk MktþkuÄLk÷u¾ku «fx fÞko Au. íku{ýu
rð¿kkLkLku ÷økíkk yLkuf ÷kuf¼kuøÞ ÷u¾ku íkÚkk ÃkwMíkfku Ãký ÷ÏÞkt Au.
– yu{. S. MkkÞLMk RÂLMxxâqx(y{ËkðkË){kt zkì. ykh. ze. ËuMkkR, zkì. yrïLk rºkðuËe ( íkÚkk íku{Lkk
rðãkÚkeoyku zkì. yu{. su. Ãkxýe, zkì. ykh. fu. þkn, zkì. su. Mke.ðkuhk, zkì. fu. Ãke. MkkuLke, zkì. yu{.
 663
yuLk. ËuMkkR, zkì. su. ze. ík÷kxe), zkì. su. su. rºkðuËe ( íkÚkk íku{Lkk rðãkÚkeoyku zkì. su. Ãke. rºkðuËe,
zkì. su. su. ©kuV) ðøkuhuyu LkkUÄÃkkºk MktþkuÄLkfkÞo fÞwO Au. zkì. yrïLk rºkðuËeyu fr÷÷ku, ÄkÂíðf
ûkkhý, ûkkheÞ s{eLkku, {]ËkhMkkÞý (soil chemistry), íku{s Mktfeýo MktÞkusLkku ytøku MktþkuÄLkfkÞo
þY fhkÔÞwt, su íku{Lkk rðãkÚkeoykuyu ykøk¤ ÄÃkkðu÷wt Au.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt hMkkÞýrð¼køkLke þYykík 1959{kt ÚkR. rð¼køkLkk «Úk{ ðzk íkhefu zkì.
fu. yu. Xkfhu fkçkorLkf ÃkËkÚkkuoLke «fkþ-r¢Þkþe÷íkk Ãkh fkÞo þY fÞwO ( 1959-61). íku ÃkAe yLÞ
«kæÞkÃkfku Ãký rð¼køk{kt òuzkíkkt MktþkuÄLkfkÞoLku ðuøk {éÞku. zkì. çke. fu. ðiãu rhV÷uõxLMk yìLz
yìçMkkuÃþoLk MÃkuõxÙku{uxÙe Ãkh ; zkì. yrïLk rºkðuËeyu ûkkheÞ s{eLk, ÄkíkwykuLkwt ûkkhý (corrosion)
yLku Mktfeýo MktÞkusLkku Ãkh; zkì. yu{. yuLk. ËuMkkRyu ÄkÂíðf ûkkhý íku{s ði&÷ur»kf (analytical)
«r¢Þfku Ãkh; zkì. ykh. fu þknu ûkkheÞ s{eLkku LkðMkkæÞ fhðk Ãkh; ßÞkhu zkì. ðkÞ fu. yøkúðk÷u
¢kWLk RÚkMko íkÚkk nkRzÙkìõÍur{f yìrMkz yLku íkuLkkt Mktfeýo MktÞkusLkku Ãkh MktþkuÄLk fhu÷wt Au. zkì. yu{.
yuLk. ËuMkkRLku íku{Lkk MktþkuÄLk çkË÷ økwshkík MkhfkhLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR ÃkwhMfkh Ãký «kó
ÚkÞu÷ku. «fkþhMkkÞý (photochemistry), ÄkÂíðf ûkkhý, rðãwíkði&÷ur»kf hMkkÞý, yrík{nËT
yýwyku ( supramolecules), Mkkt&÷ur»kf ( synthetic ) fkçkorLkf hMkkÞý yLku rð»k{[¢eÞ MktÞkusLkkuLkwt
r[rfíMkeÞ (therapeutic) ÃkËkÚkkuo íkhefu {qÕÞktfLk yLku Ãk]chMkkÞý suðkt ûkuºkku{kt MktþkuÄLk [k÷e hÌkwt
Au.
– ðzkuËhkLke {.Mk.ÞwrLkðŠMkxe{kt hMkkÞýrð¼køk{kt MktþkuÄLkfkÞo zkì. Mkwhuþ þuXLkk, zkì. fu yuLk. rºkðuËe
íkÚkk íku{Lkk MknfkÞofhkuyu þY fÞwO níkwt. zkì. su. yuMk. Ëðuyu ÿð MVrxfku Ãkh MktþkuÄLk nkÚk ÄÞwO níkwt.
zkì. Ãke. fu. ¼èk[kÞoLkwt fkÞoûkuºk yfkçkorLkf yLku sið yfkçkorLkf MktfeýkuoLkk yÇÞkMkLku ÷økíkwt níkwt.
– ðÕ÷¼rðãkLkøkh ¾kíku hMkkÞýrð¼køkLke MÚkkÃkLkk 1958{kt ÚkR níke. þYykík{kt ynª yLkks,
fXku¤ yLku ftË{q¤{ktÚke {u¤ðkíkk Mxk[oLkwt nkRÃkkuõ÷kuhkRx yìkÂõMkzuþLk, Äkíkw-fe÷ux MktÞkusLkku ðøkuhu
Ãkh MktþkuÄLk þY ÚkÞu÷wt. yk rð¼køkLkk zkì. ykh. ze. Ãkxu÷, zkì. yuMk. ykh. Ãkxu÷, zkì. ykh. Ãke.
Ãkxu÷ ðøkuhuyu WÕ÷u¾LkeÞ MktþkuÄLk÷u¾ku «rMkØ fhu÷k Au. zkì. ykh. ze. Ãkxu÷u çknw÷fku (polymers)Lkk
hMkkÞýþk†{kt ykøkðe þYykík fhe níke íkÚkk Mxk[o ytøku Ãký MktþkuÄLk fhu÷wt. fkçkorLkf hMkkÞý
¾kMk fheLku çknw÷fkuLkk hMkkÞý Ãkh MkkÁt yuðwt MktþkuÄLk [k÷e hÌkwt Au. yk WÃkhktík WÃkMkn-MktÞkusf
MktÞkusLkku yLku htøkfkuLkk hMkkÞý íkÚkk MkiØktríkf hMkkÞýLkk ûkuºku Ãký MktþkuÄLk ÚkR hÌkwt Au.
– Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe(hksfkux){kt zkì. yu. ykh. Ãkhe¾ fkçkorLkf hMkkÞý{kt MktþkuÄLkfkÞo fhðk{kt
Mkíkík «ð]r¥kþe÷ hÌkk níkk. yºku rMkLÚkurxf ykìøkuorLkf fur{MxÙe, Ãkkìr÷{h rMkLÚkurMkMk, Äkíkw-Mktfeýkuo,
{kR¢kuðuð rMkLÚkurMkMk suðk rð»kÞku Ãkh MktþkuÄLk ÚkkÞ Au.
– ¼kðLkøkh ÞwrLkðŠMkxe{kt zkì. yu÷. ze. ËðuLkwt MkiØktríkf yfkçkorLkf (inorganic) hMkkÞýþk†{kt
Mktfeýo MktÞkusLkku ytøku fhu÷wt MktþkuÄLk WÕ÷u¾LkeÞ Au. Mk{qn rMkØktík ( group theory )Lkk «Mkkh{kt
Ãký íku{Lkku yøkúøkÛÞ Vk¤ku Au. zkì. yuMk. yuLk. r{©k yLku yLÞ MknfkÞofhku Ãký þiûkrýf yLku
664
MktþkuÄLkûkuºku Mkr¢Þ níkk. Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMk[e{kt zkì. yu[. çke. LkkÞf, zkì. fu. ykh. ËuMkkR
ðøkuhuyu fkçkorLkf hMkkÞý{kt MktþkuÄLkûkuºku Mkkhku Vk¤ku ykÃÞku Au.
– nu{[tÿk[kÞo W¥kh økwshkík ÞwrLkðŠMkxe Úkkuzkt ð»kkuo ykøkkW s MÚkÃkkR Au. íÞkt rð¼køkLkk «Úk{ ðzk
zkì. su. òu»ke yLku íku ÃkAe íku{Lkk MknfkÞofhku îkhk MktþkuÄLkfkÞo nkÚk Ähðk{kt ykÔÞwt Au.

¼kiríkfþk†
yu{. S. MkkÞLMk RÂLMxxâqx(y{ËkðkË){kt zkì. fu. yu{. økkÚkkyku R÷uõxÙkìLkLkk rððíkoLk WÃkh fkÞo
þY fhu÷wt. íku Ëhr{ÞkLk rVrÍf÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe (Ãke. ykh. yu÷.) suðe MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt
¼kiríkf-rð¿kkLk{kt yLkuf òýeíkk ði¿kkrLkfku «kó ÚkÞk; su{kt zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR, zkì. fu. ykh. hk{LkkÚkLk,
zkì. rÃkþkhkuxe, zkì. yu. Ãke. su. yçËw÷ f÷k{, zkì. fMíkwhehtøk{, zkì. ze.÷k÷, zkì. LkhuLÿ ¼tzkhe, ðøkuhuLkkt
Lkk{ WÕ÷u¾LkeÞ Au.
– zkì. hk{LkkÚkLkLkk MktþkuÄLkLkk rð»kÞku{kt Wå[ ðkíkkðhýrð¿kkLk (aeronomy), huzeÞku - ¾økkur÷fe
(radioastronomy), {kuMk{rð¿kkLk (meteorology), yLku ðkíkkðhýeÞ ¼kiríkfþk†( atmospheric
physics)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íkuyku ÃkqLkk {exeÞkuhku÷kìrsf÷ ÷ìçkkuhuxheLkk rLkÞk{f níkk. rVrÍf÷
rhMk[o ÷ìçkkuhuxhek MÚkkÃkf-rLkÞk{f íkhefu íku{ýu MktMÚkkLkk ði¿kkrLkfkuLku Lkuík]íð ÃkqÁt Ãkkzâwt níkwt. WÃk÷k
ðkíkkðhý{ktLkk ykuÍkuLk Míkh WÃkh Ãký íku{ýu MktþkuÄLk fhu÷wt yLku íkuyku yktíkhhk»xÙeÞ ykuÍkuLk
fr{þLkLkk «{w¾ Ãký çkLku÷k. ¼khík {kxu s÷-çksux (water-budget) íkiÞkh fhðk ytøku íkuykuyu
WÃkÞkuøke Mkq[Lk Ãký fhu÷wt.
(1) zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yuf MkwrðÏÞkík ði¿kkrLkf, MðÃLkÿük, WãkuøkÃkrík yLku fux÷ef MktMÚkkykuLke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt yøkúýe níkk. f÷k yLku MktMf]ríkLkk Ãký íkuyku «þtMkf níkk. fkìÂM{f rfhýku yLku
MktçktrÄík rð»kÞku ÃkhLkwt íku{Lkwt MktþkuÄLk yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkríkLku «kó çkLÞwt níkwt. zkì. ¼k¼k, zkì.
Mkkhk¼kR yLku yLÞ ði¿kkrLkfkuLkk ÃkkÞkYÃk fkÞoLku ÷eÄu ¼khík Ãkh{kýw-Þwøk{kt «ðu~Þwt. yðfkþ-
WÃkÞkuøk( space application )Lke çkkçkík{kt yu{ fne þfkÞ fu zkì. Mkkhk¼kRyu ¼khíkLku ËwrLkÞkLkk
Lkfþk{kt MÚkkLk yÃkkÔÞwt.
(2) zkì. rÃkþkhkuxe òýeíkk {kuMk{rð¿kkLke níkk. RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV xÙkìrÃkf÷ {exeÞkuhkì÷kurs -(
IITM)Lkk íkuyku «Úk{ rLkÞk{f níkk.
– zkì. MkwÄeh Ãktzâk LÞqÂõ÷Þh rVrÍõMkLkk ûkuºku Mkr¢Þ MktþkuÄf hÌkk Au. ÏÞkríkÃkkºk MktþkuÄf WÃkhktík
íkuyku Mkkhk rþûkf Ãký Au. íku{Lku økwshkík MkhfkhLkku 1994Lkk ð»koLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo
Ãký «kÃík ÚkÞu÷ku.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt ¼kiríkfþk† rð¼køkLke MÚkkÃkLkk 1959{kt ÚkR. sYhe ¼kiríkf MkwrðÄkyku «kó
çkLkíkkt 1964{kt yk rð¼køk{kt MktþkuÄLkLke þYykík ÚkR yLku «ku. ÃkkXfu MVrxfkuLkk yuõMk-rfhý-
rððíkoLk(diffraction) WÃkh fkÞo þY fÞwO níkwt. «ku. ÃkkXfLku íku{Lkk ner÷Þ{-2 ytøkuLkk {kir÷f
 665
MktþkuÄLk íkÚkk MVrxf ÷urxMkLkk W»{eÞ «MkhýLku ÷økíkk yÇÞkMk çkË÷ y{urhfkLkk yktíkh-ÞwrLkðŠMkxe
VkWLzuþLku 1989{kt ‘zkìõxh ykìV MkkÞLMk’ Lke {kLkkno WÃkkrÄ ykÃke níke.
– nk÷ yk rð¼køk{kt {wÏÞíðu Mkt½rLkík ÿÔÞLkwt ¼kiríkfþk† ( condensed matter physics), Mkqû{
íkhtøkku (microwaves) yLku íkuLkk WÃkÞkuøkku, ¼q-[wtçkfíð yLku ykÞLkkuÂMVÞh WÃkh MktþkuÄLk [k÷u Au.
Mkt½rLkík ÿÔÞkuLkk ûkuºk{kt ½Lk ÃkËkÚkkuoLku ÷økíkku Mkðoøkúkne yÇÞkMk fhðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík
«ðkne Äkíkwyku yLku ÄkÂíðf fk[ (metallic) suðk ÃkËkÚkkuoLkku Ãký yÇÞkMk ÚkR hÌkku Au. yk
rð¼køk{kt õðkìLx{T Þtºkþk†Lku ÷økíkk fBÃÞqxh-«ÞkuøkkuLke Ãký h[Lkk fhðk{kt ykðu Au. Mkqû{íkhtøkkuLke
«Þkuøkþk¤k{kt «ðkneLkk ÃkhkðiãwíkfeÞ (dielectric) økwýÄ{kuoLkku yÇÞkMk ÚkR hÌkku Au. ð¤e Mkqû{íkhtøk-
Ëqh-MktðuËLk îkhk swËk swËk «fkhLke s{eLkLkku yÇÞkMk fhe ¼qr{økík Mkk[uMkk[k (ground truth)
yktfzk {u¤ððk{kt ykðu Au. ykÞLkkuÂMVÞhLku ÷økíkk MktþkuÄLk{kt ykÞLkkuÂMVÞhLke Mkt[khý Ãkh Úkíke
yMkhku {kxu [ku¬Mk ykð]r¥kyku MkkÚkuLkk rðãwík-[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkk ykÞLkkuÂMVÞh îkhk Úkíkk yðþku»ký
yLku ÃkhkðíkoLkLku ÷økíkku yÇÞkMk fhðk{kt ykðu Au. yLÞ yuf yÇÞkMk{kt Ãk]ÚðeLkk [wtçkfíð{kt Úkíkk
VuhVkhkuLku ÷økíkwt MktþkuÄLk fhðk{kt ykðu Au.
– ðzkuËhkLke {.Mk.ÞwrLkðŠMkxe{kt Lkkr¼feÞ (fuLÿfeÞ - nuclear) ¼kiríkfþk†Lku ÷økíkwt MktþkuÄLk ÚkkÞ
Au. íku{kt Lkkr¼feÞ [wtçkfíð(nuclear magnetism)Lkku yÇÞkMk fhðk{kt ykðu Au. ynª yýwfeÞ
(moleculer) ¼kiríkfþk†{kt yýwfeÞ ðýoÃkxkuLkku rðMík]ík yÇÞkMk ÚkR hÌkku Au. yk WÃkhktík MVrxf-
ðÄoLk (crystal growth) yLku ÷ûkýr[ºký (characterization)Lku ÷økíkwt MktþkuÄLk Ãký ÚkR hÌkwt Au.
MkiØktríkf ¼kiríkfþk†Lkk ûkuºku ½Lk ÃkËkÚkkuoLkk Ãkhkðiãwík-rðÄuÞku (dielectric functions) Ãkh ÄkÂíðf
fk[ Ãkh MktþkuÄLk [k÷e hÌkwt Au. yk WÃkhktík Lkkr¼feÞ ¼kiríkfþk†{kt Lkkr¼feÞ «ríkYÃkku (models),
Lkkr¼feÞ MÃkuõxÙr{rík ðøkuhuLkku MkiØktríkf yÇÞkMk Ãký fhðk{kt ykðu Au.
– MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxeLkk ¼kiríkfþk† rð¼køk{kt MktþkuÄLkfkÞo þY ÚkÞwt íku{kt «ku. yu. ykh.
Ãkxu÷Lkku Vk¤ku {wÏÞ Au.íÞkt yÄoðknf MVrxfkuLke ð]rØ yLku ÷ûkýr[ºký rðþu fkÞo ÚkkÞ Au. Mkkih
(solar) fku»kku rðþu Ãký íÞkt fkÞo ÚkR hÌkwt Au. ð¤e Mkt½rLkík- ÿÔÞ-¼kiríkfþkMºk{kt ½Lk yLku «ðkneykuLkk
økwýÄ{kuoLkk Mkðoøkúkne MkiØktríkf yÇÞkMk WÃkhktík Wå[-Ëçkký ¼kiríkfþkMºk íkÚkk yki»krÄykuLkk yuõMk-
rfhý-rððíkoLk rðþu Ãký fkÞo ÚkR hÌkwt Au. MVrxfku{kt yþwrØyku yLku ûkríkykuLku ÷økíkk «Þkuøkku Ãký
[k÷u Au. ykÂÛðf/Ãkkh{kÂÛðf ¼kiríkfþk†{kt yýwyku yLku Ãkh{kýwyku ðzu R÷uõxÙkìLk yLku ÃkkìrÍxÙkìLkLkk
rð¾uhýLku ÷økíkku MkiØktríkf yÇÞkMk Ãký ÚkkÞ Au. yk rð¼køk{kt yk WÃkhktík fkçkorLkf (organic)
MVrxfku Ãkh Ãký Mktþku½Lk ÚkR hÌkwt Au. yuf sqÚk ÃkhtÃkhkøkík Qòo-†kuík Ãkh Ãký fkÞo fhe hÌkwt Au.
yk rð¼køkLkk ©e ©e÷k÷ yuLk. ÍkLku 2002-2003Lkk ð»koLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR ÃkwhMfkh «kó
ÚkÞku níkku.
– Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe{kt 1970Úke «ku. fw÷fýeo îkhk {kuÍçkkWh ( Mossbauer) yMkh yLku íkuLke
WÃkÞkurøkíkk, Wå[ íkkÃk{kLk yríkMktðknfku (superconductors) suðkt ûkuºkku{kt MktþkuÄLkku þY fhðk{kt
666
ykðu÷; yk WÃkhktík MVrxfkuLke ð]rØ yLku ÷ûkýr[ºký rðþu Ãký yuf sqÚk fkÞo fhe hÌkwt Au. zkì.
AkÞkyu MkiØktríkf ¼kiríkfþk†(Ãkh{kýw yLku yýw¼kiríkfþk†){kt MktþkuÄLkku þY fhu÷ Au.
– Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe{kt y÷øk rzÃkkxo{uLx ykìV R÷uõxÙkìrLkõMk 1987{kt þY fhðk{kt ykðu÷. íÞkt
{kR¢ku«kuMkuMkh rMkMx{ rzÍkR®Lkøk, ykÞLkkuÂMVÞh rMkMx{, ÂMÃkLxÙkurLkõMk ðøkuhu rðþu MktþkuÄLkfkÞo
ÚkkÞ Au.
– ¼kðLkøkh ÞwrLkðŠMkxe{kt «ku. ykh. ðe. {nuíkk yLku íku{Lkk MknfkÞofhku îkhk [wtçkfeÞ ÿÔÞku Ãkh ¾qçk
yøkíÞLkkt fne þfkÞ íkuðkt MktþkuÄLkku fhðk{kt ykðu÷kt. rð¼køk{kt [wtçkfeÞ íkh÷ku Ãkh MktþkuÄLk ÚkR
hÌkwt Au.
ðeh Lk{oË Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt ¼kiríkfþk†Lkku rð¼køk 1967{kt þY fhðk{kt ykðu÷ku.
þYykík{kt íÞkt «ku. çke. ykR. þuXLke Ëu¾hu¾ nuX¤ MktþkuÄLkfkÞo þY ÚkÞu÷wt.
MkqhíkLke MkhËkh ðÕ÷¼¼kR Ãkxu÷ rhßÞkuLk÷ RsLkuhe fkì÷us{kt «ku. yu[. yuMk. þknu rð¼køkLkku
fkÞo¼kh Mkt¼kéÞku níkku. íÞkt «ðkneyku yLku ðýofku îkhk «fkþLkk rð¾uhý WÃkh MktþkuÄLk [k÷u Au.
– 1988{kt MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxe ¾kíku rzÃkkxo{uLx ykìV R÷uõxÙkìrLkõMk þY fhðk{kt ykðu÷ Au. yk
rð¼køk{kt íkLkwrVÕ{ku (thin films) yLku yuf÷ (single) MVrxfku YÃku R÷uõxÙkìr÷f ÿÔÞkuLkwt Mkt&÷u»ký,
÷ûkýr[ºký yLku íku{Lkk WÃkÞkuøk; yÄoðknf íkLkwrVÕ{ku yLku «ÞwÂõíkyku (devices) ; «Ëq»kf ðkÞwykuLke
Ãkh¾ íku{s hkMkkÞrýf yLku ¾kã ÃkËkÚkkuoLkk rð&÷u»ký {kxuLkk MktðuËfku (sensors) Ãkh MktþkuÄLk [k÷u
Au.

¼qMíkhþk†
1948{kt y{ËkðkËÂMÚkík yu{. S. MkkÞLMk RÂLMxxâqx{kt ¼qMíkhþk†Lkku rð¼køk þY Úkíkkt økwshkík{kt
yk rð»kÞLkk ÔÞðÂMÚkík rþûkýLke MkwrðÄk «kó çkLke. rð¼køkLkk «Úk{ ðzk íkhefu «ku. yuMk. {w¾hSLke
rLk{ýqf ÚkR níke. MktMÚkk{ktÚke 1954{kt MLkkíkfku yLku 1955{kt yLkwMLkkíkfkuLke «Úk{ xwfze çknkh Ãkze.
1990Lkk ËkÞfkÚke rð¼køk{kt ÃkÞkoðhýeÞ ¼qMíkhþk†, ¼qøk¼os¤, Ãk]cs¤ ðøkuhuLku ÷økíkkt MktþkuÄLkku nkÚk
Ähðk{kt ykðu÷kt Au.
– ðzkuËhkLke {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxe{kt 1951{kt ¼qMíkhþk† rð¼køkLke MÚkkÃkLkk ÃkqðoMLkkíkf
(undergraduate) rþûký {kxu ÚkÞu÷e. yk ÞwrLkðŠMkxe{kt «ku. zkì. Mkwfw{kh {uZLke hknçkhe nuX¤
¼qMíkhþk† rð»kÞLkwt MLkkíkf yLku 1960{kt yLkwMLkkíkf fûkkyu rþûký þY ÚkÞwt.
– yk ÞwrLkðŠMkxeLkku ¼qMíkhþk† rð¼køk økwshkík, hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ, {nkhk»xÙ íku{s rn{k÷ÞLkk
fux÷kf ¼køkkuLku ÷økíkk h[Lkkí{f ¼qrðãk (structural geology), yÂøLkf]ík yLku rðf]ík ¾zfrðãk
( Igneous and Metamorphic Petrology), ¼qh[Lkkþk† (Geomorphology), fýrLkûkuÃkrðãk
(Sedimentology) íkÚkk «k[eLk Sðkðþu»kþk† (Palaeontology) suðk rð»kÞkuLkk MktþkuÄLk {kxu
òýeíkk Au. yk WÃkhktík Ãkrù{ ¼khík{kt [íkwÚko SðÞwøkLke ¼qMíkhrðãk {kxuLkwt íku {kLÞ fuLÿ çkLke
 667
hnu÷wt Au. ynªÚke 100 fhíkkt ðÄw rðãkÚkeoyku Ph.D. Lke WÃkrÄ {u¤ðe [qõÞk Au.
– økwshkík{kt zkRLkkuMkkuh «kýeykuLkk Sðkðþu»kkuLkwt MktþkuÄLk fhðk{kt, 2001{kt økwshkík{kt ÚkÞu÷k ¼qftÃkLke
{krníkeLke òýfkhe ykÃkðk{kt, MkhMðíke LkËe ÃkrhþkuÄ{kt íku{s Äku¤kðehkLke ÃkwhkíkíðeÞ {krníke
ykÃkðk{kt yk rð¼køkLkku Vk¤ku LkkUÄÃkkºk Au. hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ fûkkyu yk rð¼køkLkwt fkÞo
WÕ÷u¾LkeÞ hÌkwt Au.
– 1987-88Lkk ð»koÚke økwshkík Mkhfkh îkhk ¼qs(fåA)Lke ykh. ykh. ÷k÷Lk fkì÷us ¾kíku Ãký
¼qMíkhþk†Lkk rþûkýLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe Au.

økrýík yLku yktfzkþk†

økwshkík{kt økrýíkLkk rþûkýLke þYykík ÷øk¼øk 1951Úke ÚkR. Ãknu÷e ÃkuZeLkk «kæÞkÃkfku{kt «ku. su.
Mke. Mðkr{LkkhkÞý, «ku. økkÞíkkUzu íkÚkk yk[kÞo MktòýkLku økýkðe þfkÞ. yk[kÞo Mktòýkyu MktþkuÄLk WÃkh
Ãký æÞkLk ykÃÞwt níkwt. ¾økku¤ yLku ¼qr{rík suðkt ûkuºkku{ktLkk íku{Lkk MktþkuÄLk÷u¾ku Ëuþ-rðËuþLkkt Mkk{rÞfku{kt
«økx ÚkÞu÷k Au. íku{Lkk MknfkÞofh ©e nrhnh ¼èu ¼ku. su. rðãk¼ðLk{kt ¾økku¤Lkk «kæÞkÃkf íkhefu
Ãkt[ktøkLke MkwÄkhýkLku ÷økíkwt MktþkuÄLk fÞwO Au. «ku. ÃkUzMku, hìtøk÷h «ku. ykh. rºkðuËe, «ku. ze. yu{. Ãkxu÷,
«ku. fu. Mke. þkn, «ku. ÄLkðtíkhkÞ {nuíkk, «k. fufkuçkkË ðfe÷ ðøkuhu Ãký økrýíkLkk òýeíkk «kæÞkÃkfku níkk.
1930{kt MkqhíkLke yu{. xe. çke. fkì÷usLkk yk[kÞoÃkËu rLk{kÞu÷k hìtøk÷h ©e Lk. {. þkn økrýíkLkk rþûký{kt
ykÄwrLkfíkk ÷kÔÞk. økwshkíkLku íku{ýu W¥k{ ÃkkXâÃkwMíkfku ykÃÞkt Au.
– ykÍkËe ÃkAeLkk økk¤k{kt økwshkíkLkk økrýík-rþûký yLku MktþkuÄLk Ãkh «k. «. [w. ðiãLkku ¾qçk {kuxku
«¼kð Au. íkuyku 1959{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt økrýíkrð¼køk{kt òuzkÞk yLku MkkÃkuûkðkË Ãkh
MktþkuÄLk þY fÞwO. íku{ýu 1963{kt ‘Mkwøkrýík{T’ Mkk{rÞfLke yLku 1964{kt økwshkík økrýík {tz¤Lke
þYykík fhe. «ku. ðiãLku 1993{kt økwshkík hkßÞLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo yuLkkÞík ÚkÞku
níkku.
– {. Mk. ÞwrLkðŠMkxe(ðzkuËhk){kt «ku. Þw. yuLk. ®Mk½ òuzkíkkt íÞkt VqrhÞu ©uZe (Fourier series) íkÚkk
Mktfkhf rMkØktík (operator theory){kt Ãký MktþkuÄLk þY ÚkÞwt. yk fuLÿku{ktÚke MktþkuÄLk fhe Ãkeyu[.
ze. ÚkÞu÷k yLku rðËuþ{kt MktþkuÄLk fhe ykðu÷k yæÞkÃkfkuLku fkhýu økwshkfLke rðrðÄ ÞwrLkðŠMkxeyku{kt
VqrhÞu ©uZe, rðrþü rðÄuÞku (special functions), çkLkk¾ (Banach) çkesøkrýík, MkkÃkuûkðkË,
ÿðøkríkþk† (hydrodynamics), MktÂMÚkrík-rð¿kkLk (topology) ðøkuhu þk¾kyku{kt MktþkuÄLk þY
ÚkÞwt.
– økwshkíkLkk òýeíkk rðrþü økrýík¿kku{kt «k. {nkðeh ðMkkðzk, «k. ðe. yu{. þkn, «k. yÁý
ðiã, «k. ykR. yu[. þuXLku økýkðe þfkÞ. íku{Lke ÃkhtÃkhk ykøk¤ [÷kðLkkh yLku Lkðe ÃkhtÃkhkyku
MÚkkÃkLkkh yufðeMk{e MkËe{kt Mkr¢Þ nkuÞ íkuðk fux÷kf Mksof økrýík¿kkuku «k. Mkw¼k»k ¼è, «k. ÃkkXfu
Wãkuøk{kt økrýík þe heíku {ËË fhe þfu íku ytøkuLkwt MktþkuÄLk þY fÞwO. RsLkuhe íkÚkk {ìLkus{uLxLke yLkuf
668
MktMÚkkyku rðÃkw÷ «{ký{kt MÚkÃkkíkkt «Þwõík økrýík íkÚkk {ìLkus{uLxLku ÷økíkk økrýíkLkk MktþkuÄLk{kt Ãký
R.Mk. 2007 ÃkAe ½ýe «økrík ÚkR Au.
– 1953 Ãknu÷kt rð¿kkLkLke fkì÷uòu{kt MLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf-fûkkyu ¾kMk rð»kÞ íkhefu yktfzkþk†
rð»kÞ þe¾ðkíkku. 1953{kt {. Mk. ÞwrLkðŠMkxe{kt MLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf-fûkkyu ¾kMk rð»kÞ íkhefu
yktfzkþk†Lkwt rþûkýfkÞo zkì. yu{. yuLk. ¼èLkk {køkoËþoLk Lke[u þY ÚkÞwt. 1955{kt økwshkík
ÞwrLkðŠMkxe{kt yLkwMLkkíkf-fûkkyu yktfzkþk† rð¼køk þY ÚkÞku.

Sðrð¿kkLk
Sðrð¿kkLkLkk rðrðÄ rð¼køkku Ãkife ðLkMÃkríkrð¿kkLkLkk ûkuºku økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt zkì. su. su.
r[LkkuÞu ÃkkÞkYÃk MktþkuÄLk fhu÷wt Au. yuMfkìrçkf yìrMkz, rsçkhur÷f yìrMkz ðøkuhuLke rðrðÄ Ãkkfku Ãkh Úkíke
yMkhkuLkku íku{ýu rðMík]ík yÇÞkMk fÞkuo níkku. yk rð¼køkLkk zkì. Mke. fu. þkn, zkì. W»kk yk[kÞo, zkì. yu.
çke. ðkuhk, zkì. yku. Ãke. MkõMkuLkk, zkì. y÷fk ÔÞkMk ðøkuhu Ãký MktþkuÄLkûkuºku «ð]ík níkkt. íkuykuyu çkes-
xìfTLkkì÷kuS, ¼úwý-rð¿kkLk, ÃkrhÂMÚkrík-rð¿kkLk, ËqhMktðuËLk ( remote sensing) yLku rð»kk¤wíkk-rð¿kkLk suðk
rð»kÞku Ãkh MktþkuÄLk fÞkO níkk. økwshkík fkì÷usLkk «ku. su. ze. ykuÍkyu Sðrð¿kkLk rð»kÞ Ãkh rðþË Mk{sqíke
ykÃkíkkt ÷¾kýku «økx fhu÷kt Au.
– «kýerð¿kkLkLkku rð¼køk økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt 1964{kt þY ÚkÞu÷ku. zkì. yu{. yuMk. Ëwçk¤uyu
Ãkûkeyku yLku {kA÷eykuLkk ïMkLkíktºk yLku ËunÄ{orðãk MktçktÄe MktþkuÄLk{kt LkkUÄÃkkºk Vk¤ku ykÃÞku Au.
zkì. ðe. Mke.þknu fku»k-Sðrð¿kkLk{kt {q¤¼qík MktþkuÄLkku fhe Ëuþ-rðËuþ{kt ÏÞkrík {u¤ðe Au. íku{Lku
økwshkík MkhfkhLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR ÃkwhMfkh Ãký «kó ÚkÞu÷ku. yk rð¼køkLkk zkì.(fw.) yuLk. su.
r[LkkuÞ yLku zkì. Þw. yu{. hkð÷u Ãký MktþkuÄLkku{kt LkkUÄÃkkºk «ËkLk fÞwO Au.
– ynª [k÷íkk MktþkuÄLkfkÞo{kt {kLkðeÞ ÷Iøkef rðfkhku yLku sL{òík rð»k{íkkyku, MíkLkÄkhe fku»k-
sLkeLkrð¿kkLk, «ksLkrLkf ytík:†krðfe, ykÛðeÞ Sðrð¿kkLk, ÃkÞkoðhýeÞ Sðrð¿kkLk,
rð»kk¤wíkkrð¿kkLk ( toxicology), rðrfhý-Sðrð¿kkLk, s÷eÞ yLku ðLÞSðrð¿kkLk yLku MVrxfeÞ
Lkuºk{rý ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– Mkqû{Sðrð¿kkLkLkku rð¼køk økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt 1976{kt þY ÚkÞku. ÄkíkwykuLkwt sið-rLkûkk÷L,
Mkqû{sirðf sLkeLkrð¿kkLk, ðøkeofhý Sðkýwrð¿kkLk, ykiãkurøkf yLku ÃkÞkoðhýeÞ Mkqû{sirðf
rðrðÄíkkyku suðkt rðrðÄ ûkuºkku{kt MktþkuÄLk ÚkR hÌkwt Au. yk rð¼køkLkk zkì. ËuðÞkLke rx«uLku 2003-
04Lkk ð»ko {kxuLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR ÃkwhMfkh yuLkkÞík fhðk{kt ykÔÞku níkku. yk rð¼køku
Mkqû{sirðf Äkíkw-rLkûkk÷Lk yLku sið¾kíkhku {kxuLke çkìõxurhÞkLke ykþkMÃkË òíkku rðõMkkðe Au.
– 1982Úke økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt rzÃkkxo{uLx ykìV ÷kRV MkkÞLMkeÍ þY fhðk{kt ykðu÷ Au.yk
rð¼køk{kt fku»kSðrð¿kkLk, ËunÄ{orðãk, siðhkMkkÞrýf rð&÷u»ký, «kýe-ðíkoLk, Mkqû{sirðf WíMku[f
xìfTLkkì÷kìS, {þY{ xìfTLkkì÷kìS,sið YÃkktíkh xìfTLkkì÷kìS suðk rð»kÞku Ãkh MktþkuÄLkku [k÷u Au.
 669
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe{kt çkkÞkuxìfTLkkì÷kìS rð¼køk 1999{kt þY ÚkÞku. yk rð¼køk{kt ykiãkurøkf
çkkÞkuxìfTLkkì÷kìS yLku ÃkÞkoðhýeÞ çkkÞkuxìfTLkkì÷kìS Ãkh MktþkuÄLkku ÚkR hÌkkt Au.
– MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxe{kt ðLkMÃkríkrð¿kkLkLkk rð¼køk íkhefu 1958{kt Sðrð¿kkLkLkku rð¼køk þY
ÚkÞu÷ku. ynª Mkqû{sirðf yLku ÃkÞkoðhýeÞ xìfTLkkì÷kìS, WíMku[f xìfTLkkì÷kìS, ykÛðeÞ Sðrð¿kkLk,
ðLkMÃkríkMkth[Lkk-rðfkMk, ðLkMÃkrík ðøkeofhýrð¿kkLk, ðLkMÃkrík-MktðÄoLk, Vqøk-siðxìfTLkkì÷kìS, sið
rðrðÄíkk-Mkthûký, ytík:†krðfe, ðLkMÃkrík ËunÄ{orðãk, rð»kk¤wíkkrð¿kkLk, fkc-Sðrð¿kkLk,
«ríkhûkkrð¿kkLk, ðLkMÃkrík-rðrðÄíkk, yæÞkðhýeÞ Sðrð¿kkLk suðkt rðrðÄ ûkuºkku{kt MktþkuÄLk ÚkR
hÌkwt Au.
– ðeh Lk{oË Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMkxe ¾kíku s÷eÞ Sðrð¿kkLkLkku rð¼køk þY ÚkÞku Au. yk rð¼køk{kt
s÷f]r»k, {íMÞfku»k-sLkeLkrð¿kkLk, ÷e÷rð¿kkLk, s÷«Ëq»ký, Mk{wÿe Sðrð¿kkLk ðøkuhu ûkuºkku{kt MktþkuÄLk
nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ Au.
Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe{kt Sðrð¿kkLk rð¼køk fkÞohík Au. zkì. yuMk. Mke. Ãkktzu íkuLkk «Úk{ yæÞûk níkk.

øk]nrð¿kkLk
– økwshkík{kt ½ýe ÞwrLkðŠMkxeyku{kt yÚkðk Mkt÷øLk fkì÷uòu{kt øk]nrð¿kkLkLkku yÇÞkMk MLkkíkf yLku
yLkwMLkkíkf fûkkyu [k÷u Au. íku{kt MkkiÚke ðÄw ÏÞkíkLkk{ {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxe ykìV
çkhkuzkLkku øk]nrð¿kkLk rð¼køk Au.
– yk WÃkhktík Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe{kt Ãký øk]nrð¿kkLk rð¼køk Au.yLÞ ÞwrLkðŠMkxeyku{kt Ãký yk
rð»kÞLkk yÇÞkMk¢{ku [k÷u Au. fux÷ef fkì÷uòuyu yk yÇÞkMk¢{{kt ÏÞkrík «kó fhu÷ Au.

yki»kÄrð¿kkLk
– yki»kÄþk†Lkk rþûký ytøkuLke ÔÞðMÚkk 1948{kt y{ËkðkË ¾kíku yu÷. yu{. fkì÷us ykìV Vk{oMkeLke
MÚkkÃkLkk Úkíkkt WÃk÷çÄ çkLke Au. íku MLkkíkf, yLkwMLkkíkf yLku Ãkeyu[.ze. MkwÄeLkk yÇÞkMkLke Mkøkðzku
Ähkðíke yøkúýe MktMÚkk Au. íkuLkk «Úk{ yk[kÞo zkì. ykh. Ãke. Ãkxu÷ níkk. íÞkhçkkË zkì. yu{. çke.
Ëuðkýe, zkì. Mke. su. rþþw ðøkuhuyu yk MÚkkLk Mkt¼k¤u÷wt Au.
– MktMÚkk{kt yki»krÄyku ytøku MktþkuÄLk Úkíkwt hÌkwt Au. íku WÃkhktík nðu íkku økktÄeLkøkh, ¾t¼kík, {kuzkMkk,
{nuMkkýk - yu{ rðrðÄ MÚk¤kuyu yk rð»kÞLku ÷økíkk rþûký {kxuLke MktMÚkkyku þY ÚkR Au.

ykÞwŠð¿kkLk
økwshkík{kt ykÞwŠð¿kkLk ( medical science) ytøkuLkk rþûkýLke heíkMkhLke òuøkðkR y{ËkðkË
¾kíku çke. su. {urzf÷ fkì÷usLke MÚkkÃkLkk îkhk 1946Úke ÚkR. íku ÃkAe y{ËkðkË{kt s BÞwrLkrMkÃk÷ fkìÃkkuohuþLk
îkhk yuLk. yu[. yu÷. {urzf÷ fkì÷us þY ÚkR. yíÞkhu økwshkík{kt ykÞwðuorËf {nkrðãk÷Þku WÃkhktík
670
ykÄwrLkf ykÞwŠð¿kkLkLke fkì÷uòu (allopathic medical colleges) Ãký Au. íku{ktLke LkkUÄÃkkºk fkì÷uòu yk
«{kýu Au: çke.su. {uzef÷ fkì÷us, y{ËkðkË (1946); ðzkuËhk {rzf÷ fkì÷us (1949); {u½S ÃkuÚkhks þkn
{urzf÷ fkì÷us, ò{Lkøkh (1955); LkkÚkeçkkR nhøkkuðLkËkMk ÷¾{e[tË BÞwrLkrMkÃk÷ {urzf÷ fkì÷us, y{Ëkðkík
(1963); Sðý÷k÷ «¼wËkMk {uzef÷ fkì÷us, ¼kðLkøkh (1963); Mkqhík {urzf÷ fkì÷us, Mkqhík (1964);
økðLko{uLx {urzf÷ fkì÷us, hksfkux (1995); «{w¾Mðk{e {urzf÷ fkì÷us, fh{MkË (1998).
– ykÞwŠð¿kkLkLkk ûkuºku fux÷kf yuðk {nkLkw¼kðku ÚkkÞ Au, su{ýu ÃkkuíkkLkk yÇÞkMk fu ÔÞðMkkÞLkk ûkuºk{kt
íku{s Mk{sLkkt yLÞ ûkuºkku{kt Ãký W¥k{ Mkuðk ykÃke Au. yu{kt Lke[uLkkt Lkk{ku WÕ÷u¾LkeÞ Au :
– zkì. çkuLòr{Lk òìMkuV ÞnqËeyu økwshkík{kt ykÄwrLkf Ëkõíkhe «rþûký {kxuLkk rðãk÷ÞLkku ykht¼
fhðk{kt y{qÕÞ Vk¤ku ykÃÞku. huz¢kìMk MkkuMkkÞxeLke økwshkík þk¾kLke MÚkkÃkLkk zkì. yu[. yu{.
ËuMkkRLkk «ÞíLku ÚkR. ¼økðkLk ÄLðtíkrhyu ÃkwLk: yðíkkh ÄÞkuo nkuÞ íku{ ykt¾Lkk Ëkõíkh rþðkLktË
yæðÞwoyu yøkrýík hkuøkeykuLkkt {kuríkÞk {kxuLkkt ykìÃkhuþLkku fuð¤ Mkuðk¼kðÚke fÞkO yLku íku fkhýu
røkLkuMk çkwf{kt WÕ÷u¾ ÃkkBÞk yLku yLÞ MkL{kLkkuÚke rð¼qr»kík Ãký ÚkÞk. zkì. Mkw{Lík {nuíkk MkÞkShkð
økkÞfðkzLkk ytøkík Ëkõíkhe yrÄfkhe níkk; Ãký, ðÄkhu òýeíkk ÚkÞk Mk{ksMkuðf yLku MðkíktºÞMkuLkkLke
íkhefu. zkì. Sðhks {nuíkkyu
– sLkíkkLke MkkÚku økktÄeSLke Ãký íkçkeçke Mkuðk fhe níke. íkuyku Ãký MðkíktºÞMkuLkkLke íkÚkk økwshkíkLkk
«Úk{ {wÏÞ{tºke íkhefu ðÄkhu òýeíkk ÚkÞk. ykýtËLkk r¾úMíke r{þLkLkk Mkuðk¼kðe Ëkõíkh fqf ykýtË
WÃkhktík ykMkÃkkMkLkk rðþk¤ rðMíkkh{kt fwþ¤ Ëkõíkh íkhefu «ríkck Ähkðíkk níkk. Ëqh ËqhÚke Ãkerzík
sLkku íku{Lke ÃkkMku WÃk[kh {kxu ykðíkk. zkì. Xkfkuh¼kR Ãkxu÷ ðzkuËhkLkk ÷kufr«Þ Ëkõíkh MkkÚku Mkr¢Þ
Mkk{krsf fkÞofíkko níkk, {tºke Ãký hnu÷k. zkì. yu[. yu÷. rºkðuËe y{ËkðkË{kt {qºk®ÃkzLkk hkuøkkuLke
W¥k{ MkkhðkhLke ÔÞðMÚkk Q¼e fhLkkh Mkuðk¼kðe Ëkõíkh íkhefu MkkiLku Ãkrhr[ík Au.
– yk Ãknu÷kt íkuyku fìLkuzk{kt RÂMÃkíkk÷Lkk ðzk níkk. zkì. yu. yu{. {÷kððk¤kyu ËtíkrðãkLku -
Ëtíkr[rfíMkkLku {níðLkwt MÚkkLk yÃkkÔÞwt; yux÷wt s Lkrn, y{ËkðkË{kt ËktíkLkk hkuøkkuLke RÂMÃkíkk÷Lke
MÚkkÃkLkk{kt íku{ýu LkkUÄÃkkºk Vk¤ku ykÃÞku. zkì. ßÞtík nrh¼ÂõíkLku y{ËkðkË{kt fkuR Lkk yku¤¾u yuðwt
çkLku Lkrn. íkuyku íku{Lke WÃk[khÃkØríkÚke çknw ÷kufr«Þ ÚkÞk; yk WÃkhktík, Ëkõíkhe «rþûký ûkuºku Ãký
íku{ýu y{qÕÞ Mkuðk ykÃke. zkì. xe. çke. Ãkxu÷u økwshkíkLkk «Úk{ ykhkuøÞ Mkuðk-rLkÞk{f íkhefu rðrðÄ
ûkuºku ÃkkÞkLkwt fk{ fÞwO. zkì. nrh«MkkË ðúshkÞ ËuMkkR Ëkõíkhe fhíkkt fhíkkt økktÄeSLkk «¼kð{kt ykðe
økÞk.
– y{ËkðkË{kt Mktøkúnk÷ÞLke MÚkkÃkk suðe rðrðÄ Lkkøkrhf Mkuðkyku {kxu íku{ýu Íwtçkuþ [÷kðe níke.
íkuyku økwshkík MkkrníÞ Mk¼kLkk ykSðLk WÃk«{w¾ hÌkk. zkì. rþð«MkkË rºkðuËeyu W{huX{kt hneLku
hkuøkkuLkk WÃk[kh MkkÚku ‘fw{kh’ {krMkf{kt þheh yLku ykhkuøÞLkk rð»kÞLku Mkh¤ ¼k»kk{kt Mk{òðíke
÷u¾©uýe ykÃku÷e yLku íkuLkkt ÃkAeÚke ÃkwMíkfku Ãký ykÃÞkt. zkì. MkkiËkr{Lke Ãktzâk y{ËkðkËLkkt †ehkuøk-
rLk»ýkík ‘ÃktzâkçknuLk’ íkhefu {rn÷k-hkuøkeykuLkk ykËhLku Ãkkºk çkLÞkt. zkì. ¼hík çkhkRLkwt Lkk{ Ãký
 671
òýeíkwt Au. yk økwshkíke zkìõxhu y{urhfk sR LkkUÄÃkkºk rMkrØ {u¤ðe Au. y{urhfe «{w¾ rçk÷
Âõ÷LxLkLkk íkçkeçke Mk÷knfkh {tz¤{kt rLk»ýkík íkhefu íku{ýu MÚkkLk {u¤ÔÞwt níkwt.
– 1999{kt Âõ÷LxLkLke ¼khíkÞkºkk Mk{Þu «{w¾Lkk Ëkõíkh íkhefu íku Ãký MkkÚku ykðu÷k. zkì. rþ÷eLk
þwõ÷ y{ËkðkËLkk fìLMkhLkk rLk»ýkík Mkuðk¼kðe Ëkõíkh íkhefu rðþu»k ÷kufr«Þ Au. íku{ýu økwshkíke
rðïfkuþ {kxu ykÞwŠð¿kkLkLkk rð»kÞLkk MktÃkkËf íkhefu WÃkÞkuøke yrÄfhýku Mkh¤ ¼k»kk{kt «Míkwík
fheLku W{Ëk Mkuðk çkòðe Au. íkçkeçke Ãkrh¼k»kkLkk økwshkíke ÃkÞkoÞku Þkusðk{kt íku{Lkku y{qÕÞ Vk¤ku
Au.‘fìLMkh’ ÃkwMíkfLkwt íku{Lkwt MktÃkkËLk ¼khu ykðfkh ÃkkBÞwt Au.
– y{ËkðkË {urzf÷ yuMkkurMkÞuþLkLkk «{w¾ íkÚkk {tºke íkhefu Ãký íku{ýu Mkuðk ykÃke Au. fkŠzÞku÷kìrsMx
zkì. íkusMk Ãkxu÷ ðe. yuMk. nkìÂMÃkx÷{kt fkŠzÞkuðuMõÞw÷h MkkÞLMkeÍ rð¼køk{kt yæÞûk yLku «kæÞkÃkf
Au. y{ËkðkË ¾kíku ‘LkìþLk÷ RÂLMxxâqx ykìV ykìõÞwÃkuþLk÷ nuÕÚk’ Lkk{Lke MktMÚkk [k÷u Au. swËk
swËk ÔÞðMkkÞku yLku Wãkuøkku{kt fk{ fhLkkhkykuyu íkuLkk fkÞoûkuºk{kt su «Ëq»kýku ¼kuøk çkLkðwt Ãkzu Au
íkuLkku yk MktMÚkk yÇÞkMk fhu Au yLku WÃkkÞku Mkq[ðu Au.

ykÞwðuoË
ykÞwðuoË ¼khíkLkwt yrík «k[eLk þk† Au. {æÞfk¤{kt ðLkMÃkríkykuLkk ÿÔÞøkwý WÃkh su økútÚkku h[kÞk
níkk íku Ãkife ‘fiÞËuð rLk½txw’(1450)Lkk h[rÞíkk fiÞËuð økwshkíkLkk níkk. yrøkÞkh{e MkËe{kt sqLkkøkZ-
rLkðkMke ÞþkuÄh ¼èu ‘hMk«fkþ MkwÄkfh’ Lkk{u økútÚk håÞku níkuk. yøkkW ykÞwðuoËLkk ðiãkuLku hkßÞk©Þ {¤íkku
níkku. Ëuþe hkßÞkuLkk Mk{Þ{kt økwshkíkLkk Lkk{e ðiãku{kt ò{LkøkhLkk Ítzw ¼èS íkÚke rðê÷¼kR, økZzkðk¤k
LkkLk¼è, Ítzw Vk{oMkeLkk MÚkkÃkf swøkíkhk{¼kR, íku{Lkk ¼kR {rýþtfh¼kR íkÚkk rðïLkkÚk ¼è ({kuhçkeLkk
hksðiã), ò{LkøkhLkk çkkðk¼kR y[¤S, hksfkuxLkk ¼kýS fhMkLkS, ðzkuËhkLkk ½Lk~Þk{¼kR
çkkÃkw¼kR, y{ËkðkËLkk sxkþtfh ÷e÷kÄh íkÚkk hrðþtfh¼kR, MkqhíkLkk rík÷f[tË íkkhk[tË, y{]ík÷k÷
«kýþtfh Ãkèýe, ÃkkuhçktËhLkk rºkf{S yk[kÞo ðøkuhu níkk. Ítzw ¼èS yðko[eLk ÞwøkLkk ykÞwðuoË yLku
yki»kÄrð¿kkLkLkk «ýuíkk níkk. íku ÃkAeLkk íkçk¬k{kt ºÞtçkf¼kR òu»ke, {Lkw¼kR {nuíkk, hrMkf¼kR Ãkhe¾,
Mkku{k¼kR Ãkxu÷, rðsÞþtfh {wLkþe, zkì. ½khu¾kLk íkÚkk rçknkhe÷k÷ þ{ko suðk òýeíkk ðiãku ÚkR økÞk.çk]nË
{wtçkR hkßÞLke h[Lkk Ëhr{ÞkLk ðk{Lkhkð ÔÞkMk, Lkk. n. òu»ke, Ãktrzík rþðþ{ko, økýuþþk†e òu»ke,
«kýSðËkMk {nuíkk, Ëwøkkoþtfh fu. þk†e, «íkkÃkfw{kh ÃkkuÃkx÷k÷ ðøkuhu økýLkkÃkkºk níkk.
– 1960 ÃkAe økwshkíkLkk òýeíkk ðiãku{kt þkÂLík÷k÷ òu»ke, Íðuhe÷k÷ ÔÞkMk, {kunLk÷k÷ Äk{e,
{kunLk÷k÷ ¼kýS Ë÷, ¼kMfh¼kR Äku¤rfÞk (¼kðLkøkh), ðMktík¼kR ¼è ({kuhçke), hýrsíkhkÞ
ËuMkkR, çkkÃkk÷k÷ øk. ðiã, Äehs÷k÷ þkn, Vq÷¼kR Ãkxu÷, ÷û{eþtfh þk†e (LkrzÞkË), òËðS
Lkh¼uhk{ þk†e, ðÕ÷¼hk{ Ëðu, «òhk{ hkð¤, rð»ýw¼kR çkkuhMkËðk¤k, h{kfkLík Ãktzâk,
Lkhnrh òu»ke, fkÂLík÷k÷ òLke, rðLkkÞf Xkfh, Mke.Ãke. þwõ÷, {kunLk÷k÷ Ëðu, Lkh¼uþtfh Ãkkýuhe,
LkðeLk ykuÍk, þku¼Lk, çk¤Ëuð«MkkË ÃkLkkhk, ÷k¼þtfh Xkfh (ÃkwLkðoMkw), yþkuf¼kR ík¤krðÞk,
672
fLkfhkÞ Ë÷, yu[. S. Mkwhkýe, ÄehuLÿ òu»ke, neÁ¼kR Ãkxu÷, rfhex Ãktzâk, RLËw¼kR Ëðu, ËuðuLÿ
fu. þkn, ÷k¼þtfh þwõ÷, «køkS¼kR hkXkuz, rçknkhe÷k÷ þ{ko, {kÄð«MkkË yk[kÞo, ©eÄh
fMíkwhuS, yu{. yu[. çkkhkux ðøkuhuLku økýkðe þfkÞ.
– çkkÃkk÷k÷ øk. ðiã økwshkíkLkk yuf W¥k{ ykÞwðuoËrðþkhË níkk. íku{ýu íku rð»kÞLku ÷økíkk økútÚkku Ãký
÷ÏÞk Au. økku®ðË«MkkË ðiã ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxeLkk fw÷ÃkríkÃkËu Ãký níkk. íku{ýu fux÷ktf W¥k{
ykÞwðuorËf yki»kÄku rðþu MktþkuÄLk fhu÷ yLku y{ËkðkË{kt ykÞwðuoË ¼ðLk, økwshkík ykÞwðuoË-rðfkMk
Vk{oMke íkÚkk ‘rLkhk{Þ’ {krMkf fkÞko÷ÞLke MÚkkÃkLkk fhu÷e.
– økwshkík{kt Mkðo«Úk{ ykÞwðuoËLke fkì÷us Ãkkxý{kt 1923{kt MÚkÃkkR níke. íku ÃkAe Mkqhík{kt 1924{kt,
LkrzÞkË{kt 1938{kt yLku ò{Lkøkh{kt 1946{kt ykðe fkì÷uòu yÂMíkíð{kt ykðe. 1956{kt ò{Lkøkh{kt
Mkðo«Úk{ yLkwMLkkíkf rþûký þY ÚkÞwt. y{ËkðkËLkk y¾tzkLktË ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ{kt ‘fkÞr[rfíMkk’
{kxuLkwt yLkwMLkkíkf fuLÿ Au. 1960{kt økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÚkR yLku hkßÞLkk ykhkuøÞ{tºke ©e
{kunLk÷k÷ ÔÞkMkLkk «ÞíLkÚke ykÞwðuoËLku W¥kusLk {éÞwt.
– ¼khík¼h{kt Mkðo«Úk{ yuðe ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxe 1967{kt ò{Lkøkh{kt MÚkÃkkR. yk ÞwrLkðŠMkxe
MkkÚku Mktf¤kÞu÷e MktMÚkkyku yk «{kýu Au: Mkhfkhe y¾tzkLktË ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, y{ËkðkË;
Mkhfkhe ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, ðzkuËhk; Mkhfkhe ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, sqLkkøkZ; þuX S. «.
ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, ¼kðLkøkh; çkk÷k nLkw{kLk ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, ÷kuÿk; su. yuMk. ykÞwðuoË
{nkrðãk÷Þ, LkrzÞkË; ykÞofLÞk þwØ ykÞwðuoË {nkrðãk÷Þ, ðzkuËhk; yku. ne. LkkÍh ykÞwðuoË
{nkrðãk÷Þ, Mkqhík yLku økw÷kçkfwtðhçkk ykÞwðuorËf {nkrðãk÷Þ, ò{Lkøkh.
– Mk{økú rðï{kt ¼khíkLke yk yuf s ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxe Au suLkk Lkuò Lke[u nðu rðËuþku{kt Ãký
ykÞwðuoËLkk rþûkýLke ÞkusLkk fkÞohík ÚkR Au.
– økwshkíkLke yøkúøkÛÞ ykÞwðuorËf Vk{oMkeyku{kt ŸÍk Vk{oMke (ŸÍk), Ítzw Vk{oMke (ðkÃke), çkkLk
ykÞwðuoË Vk{oMke, ðkMkw ykÞwðuoË ÷ìçkkuhuxhe, ykÞw÷ìçMk «k.r÷.,þtfh ykÞwðuoË Vk{oMke, LkkøkkswoLk
ykÞwðuoË Vk{oMke, nrhLkkhkÞý Vk{oMke, Mðk{e ykí{kLktË MkhMðíke ykÞwðuorËf Mknfkhe Vk{oMke
(Mkqhík) ðøkuhuLku økýkðe þfkÞ. ßÞkhu yøkúýe ykÞwðuorËf MktMÚkkyku{kt økwshkík ykÞwðuoË rðfkMk {tz¤
(y{ËkðkË), ykÞwðuoË MknkÞf rLkrÄ (y{ËkðkË), ykÞwðuoË Mkuðk Mk{ks (ðzkuËhk) ðøkuhuLku økýkðe
þfkÞ. yk WÃkhktík ðzkuËhk rsÕ÷k ðiã {tz¤ (ðzkuËhk) íkÚkk hksfkux ðiã Mk¼k (hksfkux) suðk
{tz¤ku Ãký ykÞwðuorËf «ð]r¥kyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Au.

nku{eÞkuÃkÚke
– økwshkíkLke swËe swËe ÞwrLkðŠMkxeyku MkkÚku Mkt÷øLk yuðe nku{eÞkuÃkÚkeLke fkì÷uòu ðzkuËhk ÃkkMku Mkkð÷e,
ykýtË, hksfkux, y{ËkðkË ðøkuhu MÚk¤kuyu ykðu÷e Au.
 673

f]r»k
– økwshkík{kt Ëktíkeðkzk, ykýtË, sqLkkøkZ yLku LkðMkkhe ¾kíku økwshkík f]r»k ÞwrLkðŠMkxeyku ykðu÷ Au.
ßÞkt yìrøkúfÕ[h, nkìŠxfÕ[h, VT÷kurhfÕ[h ðøkuhuLkk yÇÞkh¢{ku þe¾ðkÞ Au yLku MktþkuÄLk ÚkkÞ Au.
yk WÃkhktík ðuhk𤠾kíku rVþrhÍLke fkì÷us Ãký ykðu÷ Au.

÷kuf¼kuøÞ rð¿kkLk
– su ÷u¾fkuyu økwshkíke ¼k»kkLkkt rðrðÄ Mkk{rÞfku{kt íku{s ðíko{kLkÃkºkku{kt rð¿kkLkrð»kÞf ÷u¾ku ÷¾e
rð¿kkLkLku ÷kuf¼kuøÞ çkLkkððk{kt íkÚkk rð¿kkLkLkk «Mkkh{kt {níðLkku Vk¤ku ykÃÞku Au íku{kt zkì. yuLk.
yu{. þkn, zkì. Mkwhuþ þuXLkk, zkì. «. [w. ðiã, «ku. su. ze. ykuÍk, ©e rðsÞøkwó {kiÞo, ©e
LkøkuLÿrðsÞ, zkì. rþð«MkkË rºkðuËe, zkì. fkÂLík÷k÷ Ãktzâk, ©e LkøkeLkËkMk {kuËe, ©e çktMkeÄh
økktÄe, ©e «ãwBLk ft[LkhkÞ ËuMkkR, ©e rsíkuLÿfw{kh sxkþtfh hkð÷, ©e {Lkw¼kR òuÄkýe, ©e
{q¤þtfh {ku ¼è, zkì. Mkw©wík Ãkxu÷, ©e LkkLkk÷k÷ ðMkk, «ku. Ãke. Mke. Ãkxu÷, zkì. rðnkhe AkÞk
ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ fhe þfkÞ.
– ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo Ãký økwshkíke ¼k»kk{kt rð¿kkLkLkk rðrðÄ rð»kÞku WÃkh ÃkkXâÃkwMíkfku
«fkrþík fhe rð¿kkLkLkk rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃÞku Au.
– økwshkík ÞwrLkðŠMkxe yLku MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxeyu íku{s økwshkík rðïfkuþ xÙMxu rð¿kkLkLkk
÷kufkuÃkÞkuøke økútÚkku íkÚkk Mkt˼oøkútÚkku íku{s yLÞ MkkrníÞ «økx fheLku rð¿kkLk-«MkkhLku «kuíMkknLk
ykÃÞwt Au. økwshkíke rðïfkuþLkk ytøk YÃku rð¿kkLkLkk ík{k{ rð»kÞkuLke Ãkrh¼k»kk íkiÞkh fhðkLkku
«fÕÃk økwshkík rðïfkuþ xÙMxu nkÚk ÄÞkuo Au.

MktMÚkkyku
– økwshkík{kt rð¿kkLk yLku xìfkuLkkì÷kìSLkk ûkuºku ÚkÞu÷k/ÚkR hnu÷k MktþkuÄLk{kt fux÷ef MktMÚkkyku ykøk¤
Ãkzíkwt MÚkkLk Ähkðu Au. yk{kt økýLkkÃkkºk MktMÚkkyku yk «{kýu Au : yxehk (Ahmedabad Textile
Industries Research, ATIRA), y{ËkðkË; rVrÍf÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe (PRL), y{ËkðkË;
MkuLxÙ÷ MkkìÕx yìLz {heLk fur{fÕMk rhMk[o RÂLMxxâqx, ¼kðLkøkh; RÂLMxxâqx Vkìh Ã÷kÍT{k rhMk[o,
¼kx (økktÄeLkøkh); MÃkuMk yìÂÃ÷fuþLk MkuLxh (Space Application Centre, SAC), y{ËkðkË;
ðuÄþk¤k, y{ËkðkË; {kuMkMkrð¿kkLk «Þkuøkþk¤k, y{ËkðkË; LkìþLk÷ RÂLMxxâqx yìkðT rzÍkRLk,
y{ËkðkË; økwshkík fìLMkh yìLz rhMk[o RÂLMxxâqx, y{ËkðkË; RÂLMxxâqx yìkðT rfzLke rzÍerÍÍ
yìLz rhMk[o MkuLxh, y{ËkðkË yLku rðfkMk yLku þiûkrýf Mkt[kh yuf{ ( Development and
Educational Communication Unit), y{ËkðkË.
674

yxehk
– rçkúxeþ fkìxLk RLzMxÙeÍ rhMk[o yuMkkurMkÞuþLkLkk Äkuhýu yk MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fMíkqh¼kR ÷k÷¼kRLkk
yæÞûkÃkËu yLku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kRLkk ði¿kkrLkf ykÞkusLk yLku MknfkhÚke rzMkuBçkh 1947{kt fhðk{kt
ykðe níke.fkÃkz-WãkuøkLku ÷økíkwt MktþkuÄLk yu yk MktMÚkkLkwt fkÞoûkuºk Au. fwËhíke yLku {kLkðMkŠsík
huMkkykuLkkt hkMkkÞrýf çktÄkhý yLku ykiãkurøkf «r¢Þkyku{kt Úkíkk VuhVkhkuLkku yÇÞkMk yLku íkuLku
÷økíkwt MktþkuÄLk ynª ÚkkÞ Au.
– fkÃkz {kxuLke ç÷e®[øk, zktRøk, r«®Lxøk ðøkuhu rðrðÄ «r¢Þkyku íkÚkk fkÃkzLkk xfkWÃkýkLku yMkh
fÞko rMkðkÞ fkÃkzLkk Ëu¾kðLku MkwÄkhðk{kt yxehk íkuLke MkÇÞ r{÷kuLku xìfTrLkf÷ Mkuðkyku ykÃku Au.
– zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR, zkì. çke. fu. ðiã, zkì. Ãke. Mke. {nuíkk, zkì. hkÄkf]»ýLkT ðøkuhuLkku yxehkLkk
ykÞkusLk, rðfkMk yLku íkuLkk MktþkuÄLk{kt {níðLkku Vk¤ku hÌkku Au. MktMÚkkLku {wtçkR, [uÒkR íkÚkk yLÞ
rðïrðãk÷Þkuyu {kLÞ yLkwMLkkíkf MktMÚkk íkhefu Mðefkhu÷ Au. xufTMxkR÷ MktþkuÄLk {kxu yxehkyu
¼khíkLku rðïLkk Lkfþk{kt MÚkkLk yÃkkÔÞwt Au.
– yxehkLkk Ãkøk÷u Ãkøk÷u {wtçkR yLku fkuRBçkíkqh ¾kíku ykðe s MktMÚkkyku yÂMíkíð{kt ykðe Au. yk
«fkhLke yuf MktMÚkk Mkqhík ¾kíku Ãký MÚkÃkkR Au.

rVrÍf÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe

¼khíkLke «Úk{ fkurxLke yk yktíkhhk»xÙeÞ MktþkuÄLk MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk zkì. rð¢{ Mkkhk¼kRyu LkðuBçkh
1947{kt fhe níke. íku ¼khík MkhfkhLkk yðfkþ rð¼køkLkk WÃk¢{u fkÞo fhíke yuf MðkÞ¥k MktþkuÄLk-
«Þkuøkþk¤k Au. íkuLkwt MktþkuÄLkfkÞo y{ËkðkË WÃkhktík ykçkw Ãkðoík, WËÞÃkwh, rºkðuLÿ{, økw÷{øko yLku yLÞ
MÚk¤kuyuÚke ÚkkÞ Au. ¼kiríkfrð¿kkLkLke rðrðÄ þk¾kyku suðe fu ¾økku¤rð¿kkLk (astonomy ), ¾økku¤
¼kiríkfe (astrophysics), yðfkþrð¿kkLk ( space science), ðkíkkðhýe ¼kiríkfþkMºk (atmospheric
physics), ¼q-¼kiríkfrð¿kkLk, Ã÷kÍT{k (plasma), Ãkkh{kÂÛðf, ykÂÛðf yLku fý- ¼kiríkfðLk¿kkLk,
Lkkr¼feÞ ¼kiríkfrð¿kkLk (nucler physics), ÷uMkh ( laser) ¼kiríkfrð¿kkLk, õðkìLx{ «fkrþfe (quantum
optics), íkÚkk økýLkkí{f (computational) ¼kiríkfþk†Lkkt ûkuºkkuLku ÷økíkwt MktþkuÄLk yk MktMÚkk{kt ÚkkÞ
Au.fkìÂM{f rfhýkuLku ÷økíkwt MktþkuÄLk çktÄ ÚkÞwt Ãký yLÞ ûkuºkku ¾qÕÞkt Au. Ãke. ykh. yu÷. Lkk ði¿kkrLk
ykÞkusLk yLku Mkt[k÷Lk{kt íkuLkk «Úk{ rLkÞk{f zkì. fu. ykh. hk{LkkÚkLkTLkku y{qÕÞ Vk¤ku hÌkku Au. yk MkkÚku
MkiØktríkf yLku «kÞkurøkf ûkuºku MktþkuÄLkLkk rðfkMk{kt zkì.WÃkuLÿ ËuMkkR, zkì. MkwÄeh¼kR Ãktzâk, zkì. ykh. fu
ð{ko, zkì. ËuðuLÿ ÷k÷Lkku LkkUÄÃkkºk Vk¤ku hÌkku Au. nk÷ íkuLkk rLkÞk{f íkhefu zkì. su. yuLk. økkuMðk{e Mkuðkyku
ykÃke hÌkk Au. ¾økku¤rð¿kkLk yLku ¾økku¤¼kiríkfe{kt zkì. su. yuLk. ËuMkkR íkÚkk zkì. yu{. ykh. ËuþÃkktzuyu
LkkUÄÃkkºk Vk¤ku ykÃÞku Au.
 675
• MkuLxÙ÷ MkkìÕx yìLz {heLk fur{fÕMk rhMk[o[ RÂLMxxâqx
– 1954Lke 10{e yur«÷u ¼kðLkøkh ¾kíku yk MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk Mkk{kLÞ {eXk ytøkuLkwt MktþkuÄLk yLku
rðfkMkLku ÷økíkwt fkÞo fhðk {kxu ÚkR níke. fkWÂLMk÷ ykìV MkkÞÂLxrVf yìLz RLzrMxÙÞ÷ rhMk[o (LÞq
rËÕne) nuX¤Lke íku hk»xÙeÞ «Þkuøkþk¤k Au. Mk{Þ síkkt íku yktíkhrðãkþk¾k «Þkuøkþk¤k{kt VuhðkR
Au yLku íkuLkk MktþkuÄLk yLku rðfkMkLku ÷økíkk fkÞo¢{{kt hMkkÞþk†, Sðrð¿kkLk íkÚkk RsLkuheLkku Ãký
Mk{kðuþ ÚkÞku Au. íkuLkk MktþkuÄLkfkÞo{kt Mkk{kLÞ {eXkÚke {ktzeLku yíÞtík ykþkMÃkË yuðe Ãkx÷-
y÷økLk (membrane separation) íkfLkefLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– Sðrð¿kkLk ûkuºk{kt íkuLkkt MktþkuÄLkku {wÏÞíðu sið-÷ðýíkk(biosalinity)Lku ÷økíkkt Au, su{kt ¾hkçkkLke
s{eLk(wasteland)Lkk WÃkÞkuøkLku ÷økíkkt, Wßsz (arid) s{eLk{kt íkÚkk ËrhÞkfktXu Wøkkze þfkÞ
íkuðe ûkkhMkÌk ðLkMÃkríkLkkt MktþkuÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ykðe s{eLk{kt MktMÚkkyu yurxÙÃ÷uõMk
(Atriplex), sLfMk rhrszMk (Juncus rigidus), Ãke÷w (Salvadora), {w[w÷ (Salicornia), òuòuçkk
[Simmondsia chinensis (Jojoba)] ðøkuhu Wøkkzðk {kxuLkk «Þkuøkku fhu÷k Au.
– Wå[ fkurxLkwt {eXwt (Ëk.ík., Mkns ðnuíkwt {eXwt, ykÞkurzLkÞwõík {eXwt), MkkurzÞ{ MkÕVux, ËrhÞkR
rsÃMk{{ktÚke Wå[[ «çk¤íkkðk¤wt Ã÷kMxh, ËrhÞkLkk Ãkkýe{ktÚke {eXwt fkZe ÷eÄk ÃkAe ðÄu÷k Ãkkýe(
bittern){ktÚke çkúku{eLk, n÷fku íkÚkk ¼khu çkurÍf {ìøLkurþÞ{ fkçkkuoLkux, {ìøLkurþÞ{ xÙkRrMkr÷fux,
{ìøLkurþÞ{ nkRzÙkìõMkkRz, yìÃMk{ MkkìÕx; yfkçkorLkf hMkkÞýku suðkt fu yðûkurÃkík rMkr÷fk, fìÂÕþÞ{
fkçkkuoLkux, ÃkkuxìrþÞ{ LkkRxÙux, yìÕÞwr{rLkÞ{ nkRzÙkìõMkkRz su÷ (gel ) (yki»kÄeÞ), yìÕÞwr{rLkÞ{
rMkr÷fux (Ãkqhf), ðkì÷uMxkuLkkRx (wollastonite) ¾rLks{ktÚke W»{eÞ WLMÞw÷uþLMk (thermal
insulations), rÍÞku÷kRx; ËrhÞkR Lkfk{k Azðkt{ktÚke yøkkh-yøkkh, MkkurzÞ{ ykÂÕsLkux, fkÃÃkk
fuhkrsLkLk; yktíkh-çknw÷feÞ Ãkx÷ku ( interpolymer membranes) suðe ykÞLk-rðrLk{Þ íkfLkefku;
Wí¢h{e ÃkhkMkhý (reverse osmosis) yLku rðãwíkÃkkh&÷u»ký (electrodialysis) suðe rðûkkhefhýLke
íkfLkefku íku{s òuòuçkk {÷{ íkÚkk ÷kuþLk ðøkuhu ytøkuLkk «¢{ku MktMÚkkyu rðõMkkÔÞkt Au. ËuþLkk
¾rLks-†kuíkkuLkk WÃkÞkuøk ytøkuLke íkfLkef rðfMkkððk{kt Ãký MktMÚkkyu Vk¤ku ykÃkðkLkku «ÞíLk fÞkuo
Au. MktMÚkkLkk zkì.Mke. ykh. fu. huœeLku 1998-99 ð»koLkku ßÞkhu ©e ðe. su. þknLku 2003-2004Lkk
ð»koLkku økwshkík MkhfkhLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo yuLkkÞík fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– fux÷kf rðïrðãk÷Þkuyu yk MktMÚkkLku yLkwMLkkíkf MktþkuÄLkMktMÚkk íkhefu {kLÞ hk¾u÷ Au. íkuLkk rLkÞ{f
zkì.Ãke. fu ½ku»kLku 2005-06Lkk ð»koLkku økwshkík MkhfkLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo yuLkkÞík fhðk{kt
ykÔÞku níkku.
• RÂLMxxâqx Vkìh Ã÷kÍT{k rhMk[o - økktÄeLkøkh
– ¼khík Mkhfkh îkhk yk MktMÚkk økktÄeLkøkh ¼kx økk{u 1986{kt MÚkkÃkðk{kt ykðe Au. Ã÷kÍT{k (plasma)
ÄLk yLku Éý ðes¼kh Ähkðíkk íkÚkk íkxMÚk fýkuLkku Mk{qn Au, su Mk{økúíkÞk rðãwík-íkxMÚk ðíkoýqf
676
Ähkðu Au yLku íku MkqÞoLkk íkkÃk{kLku (÷øk¼øk 108 0Mku) yÂMíkíð Ähkðu Au.Ã÷kÍ{kt WÃkh MkiØktríkf yLku
«kÞkurøkf MktþkuÄLk fhíke yk yktíkhhk»xÙeÞ ÄkuhýLke MktMÚkk Au.
– Mktøk÷Lk (fusion) «fkhLkk rhyìõxh ðzu {¤íkk Ã÷kÍT{{kt QòoLkku y¾qx ¼tzkh hnu÷ku Au. yk
QòoLku ÔÞðnkÁ heíku WÃkÞkuøk{kt ÷uðk ÞwhkuÃk yLku y{urhfk{kt ½rLkc MktþkuÄLk [k÷e hÌkwt Au. ¼khík
Ãký yk MktþkuÄLk{kt {ku¾hkLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. Mktøk÷Lk-Qòo {u¤ððk {kxuLkk ÞtºkLku ‘xkufk{uf’ fnu
Au. IPR {kt xkufku{uf çkLkkððkLkwt fkÞo þY ÚkÞu÷wt. íkuLkwt Lkk{ ‘ykrËíÞ’ hk¾ðk{kt ykÔÞwt Au.
– nðu ykrËíÞ Ãkqýo ÚkR [qõÞwt Au yLku íku fkÞohík çkLÞwt Au. Mktøk÷Lk-«r¢Þk îkhk y¾qx Qòo «kÃík
fhðk {kxuLkwt ¼khíkLkwt «Úk{ MkknMk Au. nk÷{kt IPR Lkk rLkÞk{f zkì. Ãke. fu fkðLke hknçkhe nuX¤
MktMÚkk{kt MktþkuÄLkfkÞo [k÷e hÌkwt Au yLku íku{kt yr¼rsík MkuLk suðk yLkuf òýeíkk ¼kiríkfrðËku fkÞo
fhe hÌkk Au. yk MktMÚkkLkk zkì. fu.yuMk. økýuþ «MkkË yLku zkì. MkwÄeh fw{kh Lke{kLku 2002-03Lkk
ð»koLkku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kR yìðkìzo «kó ÚkÞku Au.
• MÃkuMk yìÂÃ÷fuþLk MkuLxh (SAC), y{ËkðkË
– ytíkheûk WÃkÞkuøk fuLÿ Au, suLke MÚkkÃkLke 1972{kt fhðk{kt ykðe níke. yk MktMÚkk{kt ytíkheûk-ÂMÚkík
WÃkøkúnkuLkk rðrðÄ þktrík{Þ WÃkÞkuøkku, suðk fu Ëqh-MktËuþkÔÞðnkh, xur÷rðÍLkLkwt ÔÞkÃkf «Mkkhý,
Ëqh-MktðuËLkÃkØrík îkhk ¼q-MktÃkr¥kLkwt Mkðuoûký íkÚkk nðk{kLkLke {krníke ðøkuhu {kxuLkkt MktþkuÄLkku fhðk{kt
ykðu Au.
– RMkhkuLkk ‘RLkMkux’ íkÚkk ‘ykR. ykh. yuMk.’ ©uýeLkk WÃkøkúnkuLkk ‘Ãku÷kuz’ ({wÏÞ WÃkfhýku) yk
fuLÿ{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au.1967{kt y{ËkðkË{kt MÚkkÃkðk{kt ykðu÷wt ¼khíkLkwt «Úk{ ‘«kÞkurøkf
WÃkøkún MktËuþkÔÞðnkh ¼qr{-{Úkf’ (Experimental Satellite communication Earth Station-
ESCES) yk fuLÿLkku s yuf ¼køk Au. yk WÃkhktík, yk fuLÿ rËÕneLkk ¼qr{-{ÚkfLkk Mkt[k÷LkLke
sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au.
• økwshkík fìLMkh yìLz rhMk[o RÂLMxxâqx
– fìLMkhÚke Ãkezkíkk ËËeoykuLku MknkÞ¼qík Úkðk y{ËkðkË ¾kíku 2 yur«÷, 1961Lkk hkus økwshkík fìLMkh
MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk ÚkR níke. 14 rzMkuBçkh, 1966Lkk hkus yu{. Ãke. þkn. {urzf÷ nkìÂMÃkx÷Lke
MÚkkÃkLkk ÚkR. Vuçkúwykhe 1972{kt yk nkìÂMÃkx÷ økwshkík fìLMkh yìLz rhMk[o RÂLMxxâqx íkhefu yuf
MðkÞ¥k MktMÚkk{kt VuhðkR. UICC yLku WHO suðe MktMÚkkyku îkhk {kLÞ Úkðk WÃkhktík íku ¼khík
Mkhfkh îkhk ûkuºkeÞ fìLMkh MkuLxh íkhefu Ãký {kLÞ ÚkÞu÷e Au.
– MktMÚkk fìLMkhLke Mkkhðkh WÃkhktík fku»k-Sðrð¿kkLk (cell biology), ykÂÛðf Sðrð¿kkLk (molecular
biology), siðhMkkÞý ( biochemistry), fìLMkh Sðrð¿kkLk (cancer biology), íkÚkk «ríkhûkk-
ÃkuþehMkkÞý (immuno-histochemestry) suðk rð¼køkku îkhk «þtMkLkeÞ MktþkuÄLk«ð]r¥k Ãký [÷kðe
hne Au. íkuLkk V¤ MðYÃku 230 fhíkkt ðÄw MktþkuÄLk÷u¾ku «rMkØ fhðk{kt ykÔÞk Au yLku yLkuf ÞwðkLk
ði¿kkrLkfkuyu ynªÚke Ãke.yu[.ze ÃkËðe Ãký «kó fhe Au.
 677
• LkìþLk÷ RÂLMxxâqx yìkV rzÍkRLk (NID)
– 1961{kt fuLÿ Mkhfkh îkhk yk MktMÚkk y{Ëkðk{kt økkiík{ MkkMkk¼kRLkk yæÞûkÃkËu MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e.
íku ykiãrøkf rzÍkRLk yLku Mkt[kh(communication)Lkkt ûkuºkku{kt rþûký, MktþkuÄLk, íkk÷e{ yLku Mkuðk
Ãkqhe Ãkkzíke hk»xÙeÞ MíkhLke MktMÚkk Au.
– ykiãkurøkf rzÍkRLk{kt íku «kìzõx rzÍkRLk, VŠLk[h rzÍkRLk yLku rMkhkr{f rzÍkRLk suðk rð»kÞku{kt;
Mkt[kh rzÍkRLkLkk ûkuºku yìrLk{uþLk rVÕ{ zeÍkRLk, økúkrVf rzÍkRLk íkÚkk ðerzÞku «kuøkúk{ suðk
rð»kÞku{kt íku{s xufTMxkR÷ yLku yuÃkìh÷ rzÍkRLk{kt Ãký þiûkrýf Mkð÷íkku Ãkqhe Ãkkzu Au.
• ðuÄþk¤k
– ¼khíkeÞ ÃkhtÃkhkLku æÞkLk{kt hk¾eLku yktíkhhk»xÙeÞ Äkuhýu ¾økku¤rð¿kkLkLkk rð»kÞ{kt ykøkðwt «ËkLk
fhðk yLku Mkk[ððkLkk nuíkwÚke ðuÄþk¤kLke MÚkkÃkLkk y{ËkðkË ¾kíku 1956{kt fhðk{kt ykðe níke.
1975{kt ðuÄþk¤kLkwt Mkkih-fuLÿ yLku 1979{kt ytçkkS ¾kíku ðuÄþk¤kLkwt yLÞ fuLÿhhh MÚkkÃkðk{kt
ykðu÷. ðuÄþk¤kLkk {wÏÞ nuíkwyku{kt MktþkuÄLkkí{f yLku þiûkrýf fkÞo¢{kuh îkhk ¾økku¤ yLku íkuLku
ykLkw»ktrøkf rð¿kkLkLke þk¾k- «þk¾kykuLkwt yæÞÞLk, «k[eLk íku{s yðko[eLk ¿kkLkLkku Mk{LðÞ yLku
Mktf÷Lk, ÷kufkuÃkÞkuøke MktþkuÄLkku íkÚkk ¾økku¤rð¿kkLk {kxu sLkíkk{kt hMkð]r¥k fu¤ððkLkku Mk{kðuþ Úkíkku
níkku.
– MktMÚkkLku hkßÞ Mkhfkh WÃkhktík CSIR, DST, ISRO, NCST, DOS yLku NCERT íkhVÚke
MktþkuÄLkMktMÚkk íkhefu {kLÞíkk {¤u÷e. økwshkík ÞwrLkðŠMkxe íkÚkk WËÞÃkwhLke hksMÚkkLk ÞwrLkðŠMkxe
íkhVÚke íkuLku Ãkeyu[.ze. ÃkËðe {kxuLkk MktþkuËLkfuLÿ íkhefu Ãký {kLÞíkk «kó ÚkÞu÷e. nk÷ MktMÚkk
fkÞohík LkÚke.
• rðfkMk yLku þiûkrýf Mkt[kh yuf{ (Development and Educational Communication
Unit - DECU)
– y{ËkðkLkwt RMkhkuLkwt yk yuf{ ytíkheûkLkk WÃkÞkuøk÷ûke fkÞo¢{kuLkwt ykÞkusLk, íkuLkku y{÷ íkÚkk íkuLkkt
Mkk{krsf/ykŠÚkf ÃkkMkktLkwt {qÕÞktfLk suðkt fkÞkuoLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤u Au. yk WÃkhktík, yk yuf{
rðfkMk yLku rþûký÷ûke xur÷rðÍLk fkÞo¢{ku Ãký íkiÞkh fhu Au íkÚkk íku ytøku «rþûký Ãký ykÃku Au.
– 1975-76 Ëhr{ÞkLk y{urhfLk MktËuþkÔÞðnkh WÃkøkún ATS-6 Lke {ËËÚke ¼khíkLkk 2,500 sux÷k
økúk{rðMíkkhku {kxu ÔÞkÃkf Míkhu MkV¤íkkÃkqðof Þkusðk{kt ykðu÷k SITE «Þkuøk{ktÚke fk¤¢{u DECU
MktMÚkkLkku sL{ ÚkÞku níkuk. LkðuBçkh 1996Úke yk s «fkhLkku çkeòu yuf «Þkuøk {æÞ«ËuþLkk ÃkAkík
rðMíkkhLkk Íkçkwyk rsÕ÷kLku ÷ûk{kt hk¾eLku þY fhðk{kt ykÔÞku Au.
• fBÞqrLkxe MkkÞLMk MkuLxh
– rðrÄMkhLkk rð¿kkLkLkk rþûkýÚke ðtr[ík Mk{ksLku rð¿kkLkLkk rð»kÞku{kt ÃkkÞkLkk «kÞkurøkf rþûkýLke
MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt y{ËkðkËLkk rð¢{ Mkkhk¼kR fBÞqrLkxe MkkÞLMk MkuLxhLkku Vk¤ku {níðLkku
678
Au. 1962{kt zkì. rð¢{ Mkkhk¼kRLke «uhýk yLku íku{Lkk {køkoËþoLk nuX¤ zkì. Ãke. Mke. ðiã (økwshkík
ÞwrLkðŠMkxe), zkì. su. Ãke. rºkðuËe (MkuLxh ÍurðÞMko fkì÷us), zkì. fu. çke. þkn (yu{. S. MkkÞLMk
RÂLMxxâqx) ðøkuhu rðrðÄ ûkuºku òýeíkk ði¿kkrLkfkuyu yufXk ÚkR økúqÃk Vkìh RB«wð{uLx ykìV MkkÞLMk
yußÞwfuþLk (GISE) Lkk{Lkwt yuf Vkuh{ MÚkkÃku÷wt. Mk{Þ síkkt íkuLkku rð¢{ Mkkhk¼kR fBÞqrLkxe MkkÞLMk
MkuLxhYÃku rðfkMk ÚkÞku. yk fuLÿ{kt «ku. yu. ykh. hkðu økrýíkLke h{íkku yLku «ríkYÃkku( models)Lkwt
yuf yLkku¾wt MÚkkÞe «ËþoLk Q¼wt fÞwO Au. íkusMðe rðãkÚkeoyku MkkÚku økrýíkLku ÷økíke çkwrØÞwõík [[koyku
fheLku «ku. hkðu rð¿kkLk-rþûký{kt {kuxwt «ËkLk fÞwO Au.
– hksfkux BÞwrLkrMkÃk÷ fkìÃkkuohuþLk yLku MkkiMkk»xÙ yußÞwfuþLk VkWLzuþLk Mkt[kr÷ík ÷kufrð¿kkLkfuLÿ yLku
Ã÷urLkxurhÞ{ hksfkux ¾kíku fkÞohík Au. íkuLkk ykht¼{kt íkuLke rð¿kkLk fr{xeLkk yæÞûk zkì. rðnkhe
AkÞk níkk. yk «ð]r¥kLkk {q¤{kt Mkkihk»xÙ yußÞwfuþLk VkWLzuþLkLkwt ÷kufrð¿kkLkfuLÿ ‘«Þkuøk’ Au suLkwt
WËT½kxLk ¼khíkLkk íku ð¾íkLkk yýwQòo Ãkt[Lkk ðzk zkì. þuXLkkyu fhu÷wt. íkuLkk {kLkkno rLkÞk{f zkì.
rðnkhe AkÞk níkk. hksfkux ¾kíku ÷kuf¼kuøÞ rð¿kkLk yLku çkk¤fkuLke «ð]r¥k {kxu çkk÷¼ðLk [k÷u
Au su hk»xÙeÞ Míkhu òýeíkwt Au.
Ërûký økwshkík{kt Äh{Ãkwh ¾kíku Ãký ykðwt yuf fuLÿ Q¼wt ÚkÞwt Au.

rð¿kkLk {tz¤ku
• rð¿kkLk yLku xìfLkkì÷kìS-rð»kÞf {tz¤ku :
– økwshkík hkßÞ rð¿kkLk yfkË{e ( Gujart Science Academy) yu òýeíkk ði¿kkrLkfkuLkwt {tz¤ Au.
íku yrÄðuþLk, ÃkrhMktðkË yLku rð¿kkLkLku ÷økíkkt ÷kuf¼kuøÞ «fkþLkku îkhk rð¿kkLkLkk rðfkMk{kt íkÚkk
«Mkkh{kt Vk¤ku ykÃke hnu÷ Au.‘økwshkík økrýík {tz¤’ Ãký økrýík rð»kÞLku ÷økíkwt ykðwt {tz¤
Au.‘y{ËkðkË {urzf÷ yìMkkurMkÞuþLk’ Lke MÚkkÃkLkk 1902{kt ÚkÞu÷e. yk{ ÷øk¼øk 110 ð»ko sqLkwt
{tz¤ Au. íkuLkkt 28 ð»ko ÃkAe ‘RÂLzÞLk {urzf÷ yìMkkurMkÞuþLk’Lke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷e.
– yk RÂLzÞLk {urzf÷ yìMkkurMkÞuþLkLke þk¾k íkhefu ‘økwshkík {urzf÷ yìMkkurMkÞuþLk’ yrÄðuþLk yLku
ÃkrhMktðkËku îkhk ykÞwŠð¿kkLkLku ÷økíke «ð]r¥kyku [÷kðu Au.‘RÂLzÞLk zuLx÷ yìMkkurMkÞuþLk’ Lke þk¾k
íkhefu ‘økwshkík zuLx÷ yìMkkurMkÞuþLk’ Ãký yk «fkhLke «ð]r¥kyku{kt fkÞohík Au.
– yk WÃkhktík yk «fkhLkkt yLÞ {tz¤ku Ãký rð¿kkLkrð»kÞf «ð]r¥kyku{kt ÃkkuíkÃkkuíkkLkku Vk¤ku ykÃke hÌkkt
Au.
– hkßÞLke rðrðÄ þk¤kyku {kxu Þkuòíkk rð¿kkLk{u¤k Ãký rð¿kkLk «íÞu rðãkÚkeoyku{kt yLku sLkíkk{kt
hMk òøkúík fhu Au. RsLkuhku {kxuLke hk»xÙMíkhLke MktMÚkk, ‘Äe RÂLMxxâqx ykìV yuÂLsrLkÞMko (RÂLzÞk)’
yu RsLkuhe rðãkLke çkÄe þk¾kykuLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíke MkkiÚke {kuxe Rs÷uhe MktMÚkk Au. íkuLkwt {wÏÞ
{Úkf fku÷fíkk Au, Ãkhtíkw Ëhuf hkßÞ{kt yk MktMÚkkLkkt fuLÿku ( state centres ) ykðu÷kt Au.
 679
– y{ËkðkË ¾kíku ¼kRfkfk ¼ðLk{kt økwshkík fuLÿLke f[uhe ykðu÷e Au. yk MktMÚkk økwshkíkLkk xìfTLkkì÷kìS
yLku RsLkuhe ûkuºkLku ÷økíke {níkuðLke çkkçkíkku{kt fuLÿ yLku hkßÞ-Míkhu «ríkrLkrÄíð fhu Au íku{s
yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu ¼khíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au. MktMÚkk MkÇÞkuLkk ÔÞkðMkkrÞf rðfkMk {kxu yLkufrðÄ
«ð]r¥kyku nkÚk Ähu Au.økwshkík fuLÿ{kt ykþhu 4,000 yLku Mk{økú ¼khík{kt yuf ÷k¾Úke Ãký ðÄkhu
(rðãkÚkeo MkÇÞÃkË Mkrník) MkÇÞMktÏÞk yk MktMÚkk Ähkðu Au.
– rMkrð÷ RsLkuhe yLku ykŠfxuõ[h ûkuºk{kt Mkr¢Þ yuðk MkÇÞkuLke MktMÚkk ‘økwshkík RÂLMxxâqx yìkðT
rMkrð÷ yuÂLsrLkÞMko yìLz ykŠfxuõ[h’ çknkuðe MkÇÞMktÏÞk Ähkðíke yLku ¾qçk fkÞohík MktMÚkk Au. yk
MktMÚkkLkwt fuLÿ y{ËkðkË{kt økßsh nkì÷ fu suLku nðu rLk{koý¼ðLk fnuðk{kt ykðu Au íÞkt Au.

xìfTLkkì÷kìS yLku RsLkuheLkk rþûkýLke MktMÚkkyku

økwshkík{kt xìfTrLkf÷ rþûký, xìfTrLkf÷ ûkuºku Úkíkwt MktþkuÄLk, xìfTLkkì÷kìS ykÄkrhík ûkuºkku suðkt fu {køko,
{fkLk, ðes¤e, ®Mk[kR, ËrhÞkR ÃkrhðnLk, s{eLk-Mkthûký, Ãkkýe-ÃkwhðXku, ÃkÞkoðhý-hûký xur÷-
fkìBÞwrLkfuþLk ðøkuhu yLkuf ûkuºkkuLkku rðfkMk yu økwshkf{kt xìfTLkkì÷kìSLkk rðfkMkLke Ãkkhkþeþe økýe þfkÞ.
– ykÍkËe Ãknu÷kt xìfTrLkf÷ rþûkýûkuºku y{ËkðkË, Mkqhík, ðzkuËhk, ¼kðLkøkh yLku {kuhçke{kt {kºk
MkŠxrVfux yÇÞkMk¢{ku ykÃkíke MktMÚkkyku níke. 1947{kt y{Ëkðk{kt ÷k÷¼kR Ë÷Ãkík¼kR (yu÷.ze.)
RsLkuhe fkì÷us yLku ðzkuËhk{kt yuÂLsrLkÞ®høk, VìõÕxe þY ÚkR.
– 1948-49{kt ðÕ÷¼rðãkLkøkh{kt rçkh÷k rðïf{ko yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us, 1951-52{kt {kuhçke{kt
÷¾ÄehhS yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us, 1961-62{kt Mkqhík{kt heßÞkuLk÷ yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us yLku
íÞkhçkkË LkrzÞkË, ¼kðLkøkh yLku {kuzkMkk{kt Ãký MLkkíkf-fûkkLke fkì÷uòu þY ÚkR. íku WÃkhktík nðu
rLkh{k RÂLMxxâqx ykìV xìfLkkì÷kìS yLku yLÞ MðrLk¼oh MktMÚkkyku Ãký þY ÚkR Au. y{ËkðkË,
¼kðLkøkh, Mkqhík, ðzkuËhk, ðÕ÷¼rðãkLkøkh, hksfkux, ÃkkuhçktËh yLku ¼Y[Lke Ãkkìr÷xìfTrLkfku {ku¾hkLkwt
MÚkkLk Ähkðu Au. y{ËkðkËLke ykh. Mke. xìfTrLkf÷ RÂLMkxxâqx yLku ðzkuËhkLke f÷k¼ðLk Ãký yk
«fkhLke MktMÚkkyku Au.
– ykŠfxuõ[h ûkuºku ÃkËðe-fûkkLke 4 MktMÚkkyku Au. su{kt 1949{kt ðzkuËhk ¾kíku þY ÚkÞu÷ ÞwrLkðŠMkxe-
Mkt[kr÷ík MktMÚkk MkkiÚke sqLke Au. y{ËkðkËLke MkuLxh Vkìh yuLðkÞhL{uLx÷ Ã÷k®Lkøk yLku xìfTLkkì÷kìS
( CEPT ) íkuLkk yÇÞkh¢{{kt rð»kÞðirðæÞ yLku Mkt[k÷LkLke ÿrüyu ykøkðwt MÚkkLk Ähkðu Au. íkuLku
{kLÞ ( deemed ) ÞwrLkðŠMkxe íkhefu Mðef]rík {¤u÷e Au.
– AuÕ÷k çku ËkÞfk{kt RsLkuhe rþûký WÃkhktík {ìLkus{uLx-rþûkýLkku ÔÞkÃk ½ýku ðæÞku Au. {kºk hk»xÙeÞ
Míkhu s Lkrn Ãkhtíkw yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu Lkk{ fkZâwt nkuÞ íkuðe y{ËkðkËLke RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV
{ìLkus{uLx (IIM) (1962), økktÄeLkøkhLke ÄÁ¼kR ytçkkýe RÂLMxxâqx ykìV {ìLkus{uLx ( zeBz
ÞwrLkðŠMkxe) WÃkhktík yLÞ MktMÚkkyku Au; ßÞkt MBA yÚkðk ÃkkuMx-økúìßÞwyux rzÃ÷ku{k RLk rçkÍLkuMk
{ìLkus{uLxLkk yÇÞkMk¢{ku [k÷u Au. xìfTLkku÷kuS rþûkýLkk ykÞkusLk yLku y{÷Lke {wÏÞ sðkçkËkhe
680
hkßÞLkk xufTrLkf÷ rþûkýrð¼køkLke Au. 1960{kt økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÚkR, íÞkhçkkË xìfTrLkf÷
rþûkýLkku ÔÞkÃk MktÏÞkLke ÿrüyu íku{s yÇÞkh¢{Lkk ðirðæÞLke ÿrüyu Ãký ¾qçk {kuxk «{ký{kt
ðÄu÷ Au.
– xìfTrLkf÷ rþûkýLkk ûkuºku ykÞkusLk yLku y{÷{kt økkihððtíkwt «ËkLk fhLkkhkyku{kt Mkðo©e xe. yu.
ËuMkkR, Ãke. yuMk. f÷ð[ðk÷k, yu. fu. {nuíkk, yuMk. çke. fwBxk yuLk. ykh. ËðuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au. ÞwrLkðŠMkxe yLku Mkt÷øLk fkì÷uòu{kt çkeòt hkßÞkuLke Mkh¾k{ýe{kt Lkðk MLkkíkf/yLkwMLkkíkf-
fûkkLkk yÇÞkMk¢{ku íku{s íku {kxuLke ¾kMk ÷ìçkkuhuxheLkk rðfkMk{kt ðzkuËhkLkk «k. ykh. Mke.Ãkxu÷
yLku «kuzõþLk yLku RLzrMxÙÞ÷ yuÂLsrLkÞ®høk {kxu {kuhçkeLkk «k.S. yu[. ¼è, R÷uõxÙkìrLkõMk
yLku fBÃÞqxh yuÂLsrLkÞ®høk{kt ðzkuËhkLkk zkì. Ãke. Mke. MkuLk yLku yu÷. ze. yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷usLkk
«k. yu[. çke. Ëðu, fur{f÷ yuÂLsrLkÞ®høk{kt zkì. yuMk. çke. Ãktzâk yLku zkì. yuMk. yu. Ãkwhkrýf,
ÃkÞkoðhýLkk yÇÞkMk¢{ {kxu yu÷. ze. yuÂLsrLkÞ®høkLkk zkì. Ãke. Ãke. ykuÍk, hur£shuþLk yLku
¢kÞkusurLkõMk{kt zkì. yu{. çke. siLkLkku {níðLkku Vk¤ku Au.
– ðzkuËhkLke yu{. yuMk. ÞwrLkðŠMkxe rMkðkÞ çkeS fkuR ÞwrLkðŠMkxe{kt ÞwrLkðŠMkxeLkk rzÃkkxo{uLx íkhefu
xìfTLkkì÷kìSLkwt rzÃkkxo{uLx nkuÞ íkuðwt LkÚke. çkÄwt Wå[ rþûký Mkt÷øLk fkì÷uòu{kt ÚkkÞ Au. yk yuf {kuxe
{ÞkoËk Au; íku{ Aíkkt yu{. yuMk. ÞwrLkðŠMkxe WÃkhktík y{ËkðËLke yu÷. ze. yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us,
LkrzÞkËLke Ä{o®Mkn ËuMkkR RÂLMxxâqx, ðÕ÷¼rðãkLkøkhLke rçkh÷k rðïf{ko yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us
yLku MkqhíkLke MkhËkh ðÕ÷¼¼kR Ãkxu÷ heßÞkuLk÷ yuÂLsrLkÞ®høk fkì÷us{kt swËk swËk rð»kÞku{kt
yLkwMLkkíkf-fûkkLkwt rþûký yÃkkÞ Au íku{s {ÞkorËík «{ký{kt ¾kMk rð»kÞku{kt MktþkuÄLkfkÞo Ãký ÚkkÞ
Au. Ä{o®Mkn ËuMkkR RÂLMxxâqxLku Mk{fûk ( deemed ) ÞwrLkðŠMkxe íkhefu {kLÞíkk «kó ÚkR Au.
ðzkuËhkLke yu{. yuMk. ÞwrLkðŠMkxe{kt VìfÕxe ykìV xìfTLkkì÷kìS yLku yuÂLsrLkÞ®høk{kt Mkth[LkkfeÞ
RsLkuhe, ¼qíkfLkefku RsLkuhe /rð¼tøk (fracture) Þktrºkfe,{]Ëk-RsLkuhe (soil engineering ),
VkWLzuþLk yuÂLsrLkÞ®høk suðk rð»kÞku Ãkh MktþkuÄLk [k÷u Au.
– økwshkíkLke ÏÞkíkLkk{ RsLkuhe fkì÷uòu{kt MkkÞLMk MLkkíkf fûkkLkk fBÃÞqxh yuÂLsrLkÞ®høk, fBÃÞqxh
MkkÞLMk yLku RLV{uoþLk xìfTLkkì÷kìSLkk yÇÞkMk¢{ku [k÷u Au. yk WÃkhktík økwshkík ÞwrLkðŠMkxe,
y{ËkðkË; {. Mk. ÞwrLkðŠMkxe ykìV çkhkuzk, ðzkuËhk; ðe. yuLk. Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, Mkqhík;
MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxe, ðÕ÷¼rðãkLkøkh; W¥kh økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, Ãkkxý; ¼kðLkøkh ÞwrLkðŠMkxe,
¼kðLkøkh; Mkkihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe, hksfkux{kt rzÃkkxo{uLx ykìV fBÃÞqxh MkkÞLMk{kt yLkwMLkkíkf-fûkkLkku
yu{.Mke. yu.Lkku yÇÞkMk¢{ [k÷u Au.
– økwshkík Mkhfkhu ®Mk[kE, {køko, {fkLk, Ãkkýe-ÃkqhðXku suðkt ÃkkuíkkLkkt ¾kíkktykuLku xìfLkkì÷kìS ûkuºku
WÃkÞkuøke ÚkkÞ íku {kxu 1957-58{kt økwshkík yuÂLsrLkÞ®høk rhMk[o RÂLMxxâwxLke MÚkkÃkLkk fhe Au.
yk MktMÚkk rzÍkRLk zuð÷Ãk{uLx, hMíkk/{fkLk{kt ðÃkhkíkk {k÷Mkk{kLkLke økwýð¥kk-[fkMkýe suðkt
yLkufrðÄ ûkuºkku{kt MktþkuÄLk fhu Au.
 681
– íkuðe s heíku Ãkkýe yLku s{eLkLkk xìfTrLkf÷ «&™ku - Ãkkýe yLku s{eLkLkk ÞkuøÞ íkk÷{u÷ íku{s yk
çktLku fwËhíke †kuíkkuLkk Mkûk{ WÃkÞkuøk {kxuLkk «&™ku - ytøku økktÄeLkøkh ¾kíku s¤ yLku s{eLk ÔÞðMÚkkÃkLk-
MktMÚkk (Water and Land Management Institute-WALMI) fkÞohík Au. Qòoûkuºku ðzkuËhk{kt
økwshkík Qòo rðfkMk MktMÚkk (GEDA) íku{s ðÕ÷¼rðãkLkøkh{kt MkhËkh Ãkxu÷ ÃkwLkðoÃkhkþe
(trenewable) Qòo MktþkuÄLk MktMÚkkyku ykðu÷ Au. f]r»k-rð¼køk{kt Ëhuf ûkuºkLku ykðhe ÷uíke swËkt swËkt
MÚk¤kuyu ykðu÷e ykþhu 50 MktMÚkkyku/ fuLÿku Au, su Ëþkoðu Au fu f]r»kûkuºku Mkkhk «{ký{kt MktþkuÄLkfkÞo
ÚkkÞ Au. Mkkhýe Lkt. 1 yLku 2{kt fuLÿ Mkhfkh yLku hkßÞ Mkhfkh îkhk [k÷íke rð¿kkLk yLku
xìfTLkkì÷kìS-ûkuºk{kt MktþkuÄLk fhíke MktMÚkkykuLke Lkk{kð÷e ykÃke Au.
– rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìSLkku ÍzÃke rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu fuLÿ Mkhfkhu 1983-84{kt rð¿kkLk yLku
xìfLkkì÷kìSLkku Mðíktºk rð¼køk (Department of Science and Technology) þY fÞkuo íku{s Ëhuf
hkßÞ{kt rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìSLke fkWÂLMk÷ h[kÞ íku {kxu «kuíMkknLk ykÃÞwt. økwshkík{kt hkßÞ
Mkhfkhu 1986{kt økwshkík fkWÂLMk÷ ykìLk MkkÞLMk yìLz xìfTLkkì÷kìSLke h[Lkk fhe. fkWÂLMk÷Lkk
«{w¾ hkßÞLkk {wÏÞ «ÄkLk íkÚkk WÃk«{w¾ íkhefu rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìS rð¼køkLkk «ÄkLk Au.
yíÞkh MkwÄe yk fkWÂLMk÷ rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìS rð¼køkLkk yuf ¼køk íkhefu fkÞo fhíke níke.
nðu íku MðkÞ¥k MktMÚkk íkhefu fkÞo fhþu íku{ Lk¬e ÚkÞu÷wt Au. f]r»k, Wãkuøk, ðLk, ÃkÞkoðhý, Qòo,
rþûký suðk hkßÞLkk {níðLkk rð¼køkku{kt rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìSLkku Mkûk{ WÃkÞkuøk ÚkkÞ íku {kxu
{køkoËþoLk, Mktf÷Lk yLku Ãkqhf fkÞo - yu yk fkWÂLMk÷Lkku {wÏÞ WÆuþ Au.
– rð¿kkLk yLku xìfTLkkì÷kìSLkku Mkk{kLÞ sLk{kLkMk{kt «¼kð ðÄu íku {kxu «[khkí{f fkÞo Ãký íku fhu Au.
íkuýu xìfTLkkì÷kìS yLku rð¿kkLkLkk rþûký yLku MktþkuÄLk {kxu yLku ÃkÞkoðhýLke ò¤ðýe ytøkuLkk yLkuf
™kLkk-{kuxk «kusuõxku{kt «kuíMkknLk ykÃkðk WÃkhktík økktÄeLkøkh ¾kíku rh{kux Mku®LMkøk yìLz fkìBÞwrLkfuþLk
MkuLxh (RESCO) þY fhu÷ Au. ð¤e, hkßÞLke þiûkrýf MktMÚkkyku {kxu rzMxLMk yußÞwfuþLk, RLV{uoþLk
yLku xÙuR®Lkøk LkuxðfoLkk «kusuõxLkwt ykÞkusLk fhu Au. fkWÂLMk÷ MkðkOøke rðfkMkLke «r¢ÞkLku ðuË {¤u
íku nuíkwÚke Wãkuøk, Qòo yLku ÃkÞkoðhýLkkt ûkuºkku{kt {kir÷f MktþkuÄLkLku ÷økíke fk{økehe fhLkkh
ÞwðkMktþkuÄfkuLku «kuíMkknLk {¤u íku nuíkwÚke ð»ko 1995-96Úke þY fheLku Ëh ð»kuo zkì. rð¢{ Mkkhk¼kE
ÃkwhMfkh ykÃku Au. ykðku «Úk{ ÃkwhMfkh zkì. ©e{íke Mkrçkíkk MkkøkhLku Wãkuøk{kt ‘VkìrhLk çkuRÍTz
«kuzõxMk’ {kxu,Lker÷{ þknLku Qòoûkuºku ‘Vìrçkúf Mku÷ xkRÃk ðkìþh’ {kxu, Mkku{Ë¥kk Ë÷kELku ÃkÞkoðhýûkuºku
ËnªLkk rçkLkWÃkÞkuøke «ðkne{ktÚke hkuøk-WÃk[khf Ãkeýk ytøkuLkk MktþkuÄLk {kxu yLku rË÷eÃk çkk÷{wfwtË
¼èLku ytÄ rðãkÚkeoykuLkk rþûký{kt WÃkÞkuøke ÚkkÞ íkuðe Mfu®[øk ÃkuLk íkiÞkh fhðk {kxu ykÃkðk{kt
ykðu÷ Au.
– yk WÃkhktík fux÷ktf Wãkuøkøk]nku Ãký ÃkkuíkkLkk ûkuºkLku ÷økíke ykøkðe MktþkuÄLk-«Þkuøkþk¤kyku Ähkðu
Au;. Ëk.ík. RÂLzÞLk ÃkuxÙkufur{fÕMk r÷. (IPCL), ðzkuËhk; økwshkík Mxux VŠx÷kRÍMko yìLz fur{fÕMk
r÷. (GSFC);yíkw÷ r÷r{xuz, ð÷Mkkz; yu÷uÂBçkf (ðzkuËhk); {k÷íke-fu{ rhMk[o fuLÿ, LkktËuMkhe,
682
ðzkuËhk.¾kLkøke ûkuºku ykðe MktMÚkkyku {nËTytþu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk ûkuºkLku ÷økíkkt MktþkuÄLkku fhe rð¿kkLkLkk
rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃke hnu÷ Au.
– WãkuøkkuLke r¾÷ðýe {kxu økwshkík Mkhfkhu ðzuËhk{kt RLzrMxÙÞ÷ ÷ìçkkuhuxhe MÚkkÃke Au. íku{kt WãkuøkkuLku
÷økíkwt MktþkuÄLk nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík fkuE Ãký ÔÞÂõík òu fkuE MktMÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
nkuÞ íkku íkuLku ykiãkurøkf «&™ku Wfu÷ðk {kxu «kÞkurøkf Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík
hkßÞ MkhfkhLkk {íMÞ-MktþkuÄLk rð¼køk, ¼qMíkheÞ Mkðuoûký rð¼køk ðøkuhu Ãký WÃkÞkuøke fkÞo fhu Au.

yLÞ {tz¤ku
y{ËkðkË ¾kíku økwshkík MkkÞLMk rMkxeLke MÚkkÃkLkk yu rðî¥kk yLku MktþkuÄLkð]r¥kLkk rðfkMk {kxuLkku
ÃkkÞku Ãkqhe Ãkkzðk {kxuLkwt yuf yøkíÞLkwt MkkuÃkkLk Au. Ëuþ{kt yk «fkhLkku íku MkkiÚke {kuxku «fÕÃk (project) Au
yLku íku {LkkuhtsLk îkhk rþûkýLkk ÏÞk÷ MkkÚku rð¿kkLkLku ÷kuf¼kuøÞ çkLkkððkLkk nuíkwÚke þY fhðk{kt ykðu÷
Au. íku rð¿kkLk, Wãkuøk yLku Mk{ksLku Mkkf¤e ÷uíke fzeYÃk Lkeðzþu. MkkÞLMk rMkxe 3D {ufMk rÚkÞuxh yLku
rð¿kkLkLkkt rðrðÄ ÃkkMkktykuLku ykðhe ÷uíkkt Ãkìrðr÷ÞLk Ähkðu Au.Lkuðwt ËMkfkLkk W¥khkÄo{kt fýkoxf yLku yktÄú«ËuþLke
{kVf Mkkì^xðuhLkk rðfkMk yLku «íÞkÞLkLku «kuíMkknLk ykÃkðkLkk nuíkwÚke RLVkurMkxe yLku RLVkuxuf fuLÿku þY
ÚkÞkt Au. RLVkurMkxe økktÄeLkøkh ¾kíku rðfkMke hÌkwt Au yLku økwshkíkLkk {krníke yLku xìfTLkkì÷kìS Mkuõxh {kxu
íku {níðLkwt Ãkøk÷wt Lkeðzþu.
– LkìþLk÷ fkWÂLMk÷ ykìV MkkÞLMk BÞwrÍÞBMk(NCSM)Lkk MknÞkuøkÚke ðzkuËhk BÞwrLkrMkÃk÷ fkìÃkkuohuþLk
ðzkuËhk ¾kíku rð¿kkLk-WãkLk (tscience park) Q¼wt fhe hÌkwt Au su Mkk{kLÞ {kLkðeLku srx÷ ði¿kkrLkf
rMkØktíkku yLku {q¤ íkíðkuLke Mk{s Ãkqhe Ãkkzðk{kt {ËËYÃk Úkþu.
– yk WÃkhktík ¼kMfhk[kÞo RÂLMxxâwx Vkuh MÃkuMk yìÂÃ÷fuþLk yìLz rsÞkuRLV{uorxõMk, økwshkík Mxux
çkkÞkìxìfTLkkì÷kìS r{þLk,RÂLMkxâwx ykìV rMkM{ku÷kìSf÷ rhMk[o, ÃkuxÙkur÷Þ{ ÞwrLkðŠMkxe, økwshkík
RLVku{uorxõMk ÷eøk ðøkuhu Ãký LkkUÄÃkkºk Au.
1. økwshkík hkßÞ Mkt[kr÷ík MktþkuÄLk-MktMÚkkyku
1. yurøkúfÕ[h÷ rhMk[o MxuþLk, yhýus, ¼[kW, Akhkuze, zeMkk, ÄtÄwfk, økkuÄhk, ÷kzku÷, XkMkhk
2. yìrøkúfÕ[h÷ yuõMÃkrh{uLx÷ MxuþLk, ÃkkrhÞk
3. çkeze xkuçkìfku rhMk[o MxuþLk, ykýtË
4. Mke. Ãke. fkì÷us ykìV yìrøkúfÕ[h, MkhËkh f]r»kLkøkh
5. MkuLxh Vkìh yuLðkÞhL{uLx÷ Ã÷k®Lkøk yìLz xìfTLkkì÷kìS, y{ËkðkË (CEPT)
6. fkuxLk rhMk[o MxuþLk,¼Á[, ykAr÷Þk, nktMkku÷
7. zux Ãkk{ rhMkMko MxuþLk, {wLÿk (fåA)
8. zÙkÞ Vk‹{øk rh[Mko MxuþLk, ò{¾t¼kr¤Þk, ðÕ÷¼eÃkwh
 683
9. VkìhuÂLMkf MkkÞLMk ÷ìçkkuhuxhe, y{ËkðkË
10. £qx rhMk[o MxuþLk, Ënuøkk{, {ktøkhku¤, LkðMkkhe
11. økúkMk÷ìLz rhMk[o MxuþLk, Äkhe
12. økwshkík yìrøkúfÕ[h÷ ÞwrLkðŠMkxe, çkLkkMkfktXk
13. økwshkík ykÕfr÷Í yìLz fur{fÕMk r÷r{xuz, ÃkuxÙkufur{fÕMk,ðzkuËhk
14. økwshkík fìLMkh yìLz rhMk[o RÂLMxxTÞqx, y{ËkðkË (GCRI)
15. økwshkík fkìBÞwrLkfuþLMk yìLz R÷uõxÙkurLkõMk r÷., ðzkuËhk
16. økwshkík yìLkSo zuð÷Ãk{uLx yusLMke, ðzkuËhk
17. økwshkík yuÂLsrLkÞ®høk rhMk[o RÂLMxxâqx, ðzkuËhk
18. økwshkík rVþrhÍ yìõðurxf MkkÞÂLMkÍ EÂLMxxâqx, yku¾kçktËh
19. økwshkík RLzrMxÙÞ÷ ykh. yìLz ze.yusLMke, ELzMxÙeÞ÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe, ðzkuËhk
20. økwshkík RLMkuÂõxMkkRzTÍ r÷., ytf÷uïh
21. økwshkík Lk{oËk ðì÷e VŠx÷kRÍh ftÃkLke r÷r{xuz, ÃkuxÙkurVÕMk, ¼Y[
22. økwshkík Mxux VŠx÷kRÍMko ftÃkLke r÷r{xuz, VŠx÷kRÍLkøkh
23. rn÷ r{÷ux rhMk[o MxuþLk, ËknkuË, ð½kE
24. nkurÍÞhe xÙu®Lkøk yìLz rhMk[o RÂLMxxâqx, ykuZð
25. RÂLMxxâqx ykìð rfzLke rzMkerÍÍ yìLz rhMk[o MkuLxh, y{ËkðkË
26. f]r»krð¿kkLk fuLÿ, zeMkk
27. ÷kRð Mxkìf rhMk[o MxuþLk, ykýtË, LkðMkkhe
28. {uRLk fkuxLk rhMk[o MxuþLk,Mkqhík
29. {uRLk zÙkÞ Vk‹{øk rhMk[o MxuþLk, íkh½rzÞk
30. {uRLk {uÍ rhMk[o MxuþLk, økkuÄhk
31. {uRLk hkRMk rhMk[o MxuþLk, Lkðkøkk{
32. r{÷ux rhMk[o MxuþLk, ò{Lkøkh
33. yuLk. yu{. fkì÷us ykìV yìrøkúfÕ[h, LkðMkkhe
34. ykìrVMk ykìV rhMk[o MkkÞÂLxMx (MkkìR÷ MkkÞLMk), LkðMkkhe
35. ykìR÷Mkez rhMk[o MxuþLk, LkðMkkhe
36. Ãkkìxuxku rhMk[o MxuþLk, zeMkk
684
37. ÃkkuÕxÙe fkìBÃ÷uõMk, ykýtË
38. ÃkÕMk rhMk[o MxuþLk, LkðMkkhe, MkhËkh f]r»kLkøkh
39. rhßÞkuLk÷ rhMk[o MxuþLk, MkhËkh f]r»kLkøkh
40. rhßÞkuLk÷ þwøkhfuLk rhMk[o MxuþLk, fkurzLkkh,LkðMkkhe
41. rh«kuzÂõxð çkkÞkì÷kìS rhMk[o ÞwrLkx, ykýtË
42. MkhËkh Ãkxu÷ rhLÞqyuçk÷ yìLkSo rhMk[o RÂLMxxâqx, ðÕ÷¼rðãkLkøkh
43. MkkuhÄ{ rhMk[o MxuþLk, Mkqhík
44. MÃkkRMk rhMk[o MxuþLk, søkwËý
45. xkuçkìfku rhMk[o MxuþLk, Ä{os
46. Ônex rhMk[o MxuþLk, çkkhzku÷e, rðòÃkwh
2. økwshkík{kt fuLÿ Mkhfkh Mkt[kr÷ík MktþkuÄLk-MktMÚkkyku (rð¿kkLk yLku xìfLkkì÷kìS rð»kÞLke)
1. MkuLxÙ÷ MkkìÕx yìLz {heLk fur{fÕMk rhMk[o RÂLMxxÞqx (tCSIR), ¼kðLkøkh
2. R÷urõxÙf÷ rhMk[o yìLz zuð÷Ãk{uLx yìMkkurMkÞuþLk (tCSIR), ðzkuËhk
3. MkuLxh Vkìh yuLðkÞhL{uLx yußÞwfuþLk (MOEN), y{ËkðkË
4. LkìþLk÷ rhMk[o MkuLxh Vkìh økúkWLzLkx (ICAR), sqLkkøkZ
5. LkìþLk÷ rhMk[o MkuLxh Vkìh {urzrMkLk yìLz yìhku{ìrxf Ã÷kLx (ICAR), çkkurhÞkðe
6. LkìþLk÷ rhMk[o MkuLxh Vkìh ykurLkÞLk yìLz økkŠ÷f (ICAR), økkuÄhk
7. LkìþLk÷ RÂLMxxâqx ykìV ykìõÞwÃkuþLk÷ nuÕÚk (tICMR), y{ËkðkË
8. RÂLMxxâqx Vkìh Ã÷kÍT{k rhMk[o (DST), y{ËkðkË
9. rVrÍf÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe (DOS), y{ËkðkË
10. MÃkuMk yìÂÃ÷fuþLk MkuLxh (DOS), y{ËkðkË
11. RÂLzÞLk Vk{oMko VŠx÷kRÍh fku. ykì. r÷r{xuz (DA & C), f÷ku÷
12. RÂLzÞLk Vk{oMko VŠx÷kRÍh fku. ykì. r÷. (DA & C), ftz÷k
13. MkuLxÙ÷ fìx÷ çkúerzutøk Vk{o (DAH & D), Mkqhík
14. rhßÞkuLk÷ MxuþLk Vkìh Vkìhus «kìzõþLk yìLz zu{kuLMxÙuþLk (DAAD), økktÄeLkøkh
15. RÂLzÞLk ÃkuxÙkufur{fÕMk fkìÃkkuohuþLk r÷. (DCP),ðzkuËhk
16. ÃkuxÙkurVÕMk fkuykìÃkhurxð r÷. (DCP), ðzkuËhk
17. LkìþLk÷ RÂLMxxâqx ykìV rzÍkRLk (NID), y{ËkðkË
 685
18. «kuxkuxkRÃk zuð÷Ãk{uLx yìLz xÙu®Lkøk MkuLxh (DSSI), hksfkux
19. y{ËkðkË xìfTMxkR÷ RLzrMxÙÍ rhMk[o yìMkkurMkÞuþLk (ATIRA) (MOTX), y{ËkðkË
20. {ìLk {uRz xìõMxkR÷ rhMk[o yìMkkurMkÞuþLk (MOTX), Mkqhík
CSIR - Council of Scietific & Industrial Research
DAH & D - Department of Animal Husbandary & Dairy
DA & C -Department of Agriculture & Cooperation
DCP - Department of Chemicals & Petrochemicals
DID - Department of Industrial Development
DOS - Department of Science
DSSI - Department of Small Scale Industries
DST - Department of Science & Technology
ICAR - Indian Council of Agriculture Research
ICMR - Indian Council of Medical Research
MOEN - Ministry of Environment
MOTX - Ministry of Textiles

•••
686

ÞwrLkx-12

hkus-çkhkusLkk çkLkkðku
 687

ÞwrLkx - 12
yur«÷ - 2014
• 1-4-2014 : 86 Vqx ÷ktçke çkkEfu yukV ðÕzo hufkuzo fÞkuo
– ò{LkøkhLkwt økeLkeMk çkwf ykuV ðÕzo hufkuzo{kt MÚkkLk
– çkkEf çkLkkððk{kt 18 {kMkÚke Ãký ðÄwLkku ÷køku÷ Mk{Þ
– ò{Lkøkh ¾kíku rðïLke ÷ktçke çkkEf ({kuxh MkkÞf÷) çkLkkðeLku rðï¼h{kt ò{LkøkhLkwt Lkk{ ¼hík®Mkn
Ãkh{kh yLku íkuLke xe{ îkhk Mkki«Úk{ 25 Vwx 40 Vwx 54 Vwx yLku ytrík{ «ÞkMku 86 Vwx yLku 3 #
suðe hkuþLk fÞwO níkwt. yk xe{ îkhk çkLkkðu÷ çkkEf økeLkeMk çkwf ykuV ðÕzo hufkuzo økkuÕzLk çkwf ykuV
ðÕzo hufkuzo, hufkuzo Mkuxh y{uhefk yLku ÷e{fk çkwf ykuV ðÕzo hufkuzo{kt MÚkkLk Ãkk{u÷ Au.
– çkkEfLke {kuzLk £u{Lke MkkÚku yux÷u fu {uELk [uMkeMkÚke ÷ELku ÷tçkkE 86 Vwx 3 #[ çku Ône÷ Ãkh
Ëkuzkðð{kt ykðu÷ níke yk Ãknu÷k rðËuþLkk fw÷ªøk ¢wͪøkyu 72 Vwx 2 #[ Lkku ðÕzo hufkuzo LkkUÄkðu÷
níkku.
• Lkzk÷Lku nhkðeLku Þkufkuðe[ [uÂBÃkÞLk çkLÞku
– xku[Lkk ¢{ktrfík hVu÷ Lkzk÷ yLku A ð¾íkLkk økúkLzM÷u{ [uÂBÃkÞLk Lkkuðkf òufkurð[u yufíkhVe
{wfkçk÷k{kt Lkzk÷Lku 6-3, 6-3Úke {kºk 83 r{rLkx{kt nhkðe ËeÄku níkku. òufkurð[ku 2007, 2011
yLku 2012 çkkË ºkeS ðkh yk xkEx÷ ÃkkuíkkLku Lkk{u fÞwO, 35{ktÚke 30 ÃkkuRLx VMMko Mkðo{ktÚke
{u¤ÔÞk.
– hu®Lføk{kt xku[Lkk çku ¾u÷kze ðå[u VkRLk÷{kt x¬h ÚkR nkuÞ íkuðwt 1995 çkkË {kºk çkeS ðkh çkLÞwt
níkwt. AuÕ÷u 1995{kt yøkkMke-MkkB«kMk {kÞk{e ykuÃkLkLke VkRLk÷{kt Mkk{-Mkk{u xfhkÞk níkk.
• þeík÷ ftðh, ÞkÂM{Lk yLku hkR{k
yLÞkÞ Mkk{u ºký {kLkwLkeyku støku [Ze Au
– ¼khíkLkk hksfkhý{kt ºký [nuhk yksfk÷ [[koLkk fuLÿ{kt Au. yuf Au sþðtík®Mkn, çkeò Au
Mkkrçkhy÷e yLku ºkeò Au E{hLk {MkqË.
– ºký {rn÷kyku su{kt sþðtík®MknLkk ÃkíLke þeík÷ ftðh, çkeò Au Mkkrçkhy÷eLkk ÃkíLke ÞkÂM{Lk yLku
ºkeò Au E{hkLk {MkwËLkk ÃkíLke hkR{k {MkwË. yk ºkýuÞ íku{Lkk ÃkríkLku ÚkÞu÷k yLÞkÞ Mkk{u
¼ksÃkLkk Lkuíkk sþðtík®MknLkk ÃkíLke fnu Au fu, {khk Ãkríkyu Ãkûk {kxu ð»kkuo MkwÄe fk{ fÞwO íku{Lkwt
MkL{kLk Úkðwt òuEyu íkuLkk çkË÷u nfk÷Ãkèe fhkE Au. sLkíkk ˤ (Þw) {ktÚke nfk÷Ãkèe Ãkk{u÷k
Mkkçkehy÷e ¼ksÃk{kt «ðu~Þk yLku 24 f÷kf{kt ÚkÞu÷e nfk÷Ãkèe{kt rð÷Lk ¼ksÃkLkk Lkuíkk {wgkh
yççkkMk Lkfðe çkLÞk níkk. Mkkrçkhy÷eLkk ºkkMkðkËe ÞkMkeLk ¼xf÷ MkkÚku MktçktÄku Au íku{ fnuíkkt {kuxku
688
rððkË ÚkÞku níkku.
– yu s heíku R{hkLk {MkwËLkwt Au.íkuýu ¼ksÃkLkk ðzk«ÄkLkÃkËLkk W{uËðkhLkk fxfk fhðkLke ðkík fheLku
¾¤¼¤kx {[kÔÞku níkku. sþðtík®MknLku ¼ksÃku çk¤ðk¾kuheLke Mkò fhe Au, Mkkrçkhy÷eyu ¼ksÃkLkk
{wÏíkkh yççkkMk Lkfðe Mkk{u çkËLkûkeLkku fuMk fÞkuo Au íkku R{hkLk {MkwË su÷{kt Au. yk ºkýuÞ MkeÄk
yLku ykzfíkhk òuzkÞu÷k Au.
• økqøk÷Lkk MÚkkÃkf ÷uhe Ãkus yLku MkSo çkúeLkLkku {kºk 1 zku÷h Ãkøkkh
– økqøk÷Lkku Ãkç÷ef E~Þw çknkh Ãkzâku íÞkhÚke ÷uhe Ãkus yLku MkSo çkúeLk Ëh ð»kuo {kºk yuf zku÷h Ãkøkkh
÷E hÌkk Au.
– økwøk÷Lkk yufÍefÞwxeð [uh{uLk yuhef ~{ezexLkw {nuLkíkkýw ðÄkheLku 19 r{r÷ÞLk zku÷h fhðk{kt
ykÔÞw Au. yk{ yuhefLkwt Ãkøkkh Ãkufus ðÄeLku ÷øk¼øk 8 {e÷eÞLk zku÷h Au.
• ÷uhe Ãkus yLku çkúeLk yu{ çktLku MÚkkÃkfku ÃkkMku økqøk÷Lkk 26-26
• 4-4-2014 : S{uE÷{kt yu÷k{o suðku MLkwÍ ykuÃþLk :
– S{uE÷u íkuLke {kuçkkR÷ yuÃ÷efuþLk {kxu ÷kuL[ fhu÷ Au.yu÷k{o{kt MLkwÍLkku ykuÃþLk Au yuðe s heíku
nðu S{uR÷{kt Ãký MLkwÍykuÃþLk ÞwÍ fhe þfkþu. S{uE÷ îkhk ‘ÃkeLk xw xkuÃk’ Lkk{Lkwt yLÞ yuf
Ve[h Ãký yuz fhkÞwt Au su{kt ík{khk yøkíÞLkk {uEÕMkLku MkkiÚke WÃkh hk¾e þfþku suÚke ‘ÃkeLk xw
xkuÃk’fhu÷k {n¥ðLkk {uEÕMk nt{uþk ík{khe Lksh Mk{ûk hnuþu.
• 5-4-2014
– 23 yur«÷Lkk rËðMkLku rðï{kt ðÕzo çkwf zuLke MkkÚku ðÕzo fkuÃke hkEx zu íkhefu Ãký Wsðk{kt ykðu Au.
Ãknu÷kLkk Mk{Þ{k ÃkwMíkfku ÷¾ðk{kt ykðíkk Ãký íkuLke fkuÃke hkEx Lknkuíkku.
– Mk{ÞLke MkkÚku íku{k Lkðk fkÞËkyku W{uhkíkk íkuLku ðÕzo fkuÃke hkEx zu yLku ðÕzo çkwf zu íkhefu Wsððk{kt
ykðu Au. suLke y{ËkðkË{kt rðrðÄ fkÞo¢{ku Úkfe Wsðýe fhðk{kt ykðuþu. su{kt rðrðÄ MkkrníÞfkhkuLke
nkshe{kt ÃkwMíkfku rðþu ðkík Úkþu.
• çknwYÃke s¤[h : r{r{f ykufxkuÃkMk
– ËrhÞkE Sðku{kt ykuõxkuÃkMk yuf yòÞçk Sð Au. nkzfk rðLkkLkk çku ykt¾ku yLku ykX Ãkøk (fu
nkÚk)ðk¤k ykuõxkuÃkMk çkwrËTÄ þk¤e Sð Au. 4 {exh ÷ktçkk nkÚkðk¤k 15 rf÷ku ðsLkLkk ykuõxkuÃkMk
Ãký òuðk {¤u Au.
– ykuõxkuÃkMkLke ÷øk¼øk 300 òík òuðk {¤u Au. õÞkhuf {kA÷e suðk ÚkE òÞ íkku õÞkhuf AeÃk suðk
ÚkELku ÃkzÞk hnu. íku htøk Ãký çkË÷e þfu Au. õÞkhuf ÃkÚÚkh suðk ÚkELku Ãkzâk hnu Au. fÞkhuf fh[÷k
suðk nkuÞ Au.
 689
• ðLkMÃkrík rðïLke 7 yòÞçke
(1) fur÷VkuŠLkÞkLkk rMkfðkuÞk LkuþLk÷ Ãkkfo{kt yuf çku nòh ð»ko fhíkktÞ swLkwt rMkfðkuÞkLkwt ð]ûk 275 Vqx
Ÿ[wt Au. rðïLkwt MkkiÚke fËkðh yk ð]ûk Úkz{kt 100 VqxLkku ½uhkðku Ähkðu Au.
(2) y{urhfkLkk Wxkn{kt yuf ð]ûk yuf s {q¤{ktÚke VqxeLku 100 yufh{kt ÃkÚkhkÞu÷wt Au. LkSf LkSf
ykðu÷kt ík{k{ ð]ûkku s{eLk{kt yuf s {q¤ MkkÚku òuzkÞu÷k Au. Ãkktze Lkk{Lkwt yk ð]ûk rðïLkwt MkkiÚke {kuxwt
ð]ûk økýkÞ Au.
(3) {uÂõMkfkuLkk xq÷u ¾kíkuLkk MkkLxk {krhÞk [[o{kt ykðu÷wt {kuLxuÍw{k MkkÞ«Mk ð]ûk 116 Vqx Ÿ[wt Au. yk
ð]ûkLkwt ½u½wh ðz÷k suðwt Úkz 116 VqxLke Ÿ[kE MkwÄe 119 VqxLkku ½uhkðku Ähkðu Au. yk ð]ûk 1400 ð»ko
Ãknu÷k [[oLkk ÃkkËheyu ðkðu÷wt.
(4) MkkLk£krõMfku LkSf ykðu÷wt þuLzur÷Þh xÙe huzðqzLkwt ð]ûk Au. yk ð]ûkLkwt Úkz yux÷wt fËkðh Au fu su{kt
çk¾ku÷ ÃkkzeLku fkh ÃkMkkh ÚkE þfu íkuðku hMíkku çkLkkðkÞku Au. yk MÚk¤ òýeíkwt rÃkfrLkfLkwt MÚk¤ Au.
(5) çknuheLkLkk hý «Ëuþ{kt W¼u÷wt yuf ÷e÷wA{ ð]ûk 400 ð»ko sqLkwt Au. MkUfzku rf÷ku{exhLkk yVkx hý{kt
{kºk yk yuf s ð]ûk òuðk {¤u Au. sÞkt ðLkMÃkríkLkwt SðLk þõÞ LkÚke íÞkt yuf÷wt yxw÷wt Q¼wt Au.
yk ð]ûkLku xÙe ykuV ÷kEV fnu Au.
(6) ykuMxÙur÷Þk{kt yuf zkELkkuMkkuh ð]ûk òuðk suðwt Au. zkELkkuMkhLkk {kºk yÂ~{Þku s {¤u Au. ðku÷ku{e
ÃkkELk Lkk{Lkk ð]ûkLke yòÞçke yu Au fu yksu Sðeík Au íkuðk ð]ûkLkk 20 fhkuz ð»ko Ãknu÷ktLkk
yÂ~{yku Ãký {¤e ykÔÞk Au. yux÷u zkELkkMkkuh fk¤{kt Þ yk ð]ûk Ãk]Úðe Ãkh Úkíkwt níkwt.
(7) çkúkrÍ÷Lkk Lkkíkk÷{kt 177 ð»ko swLkwt rÃkhtøke fu~Þw xÙe çku yufh{kt Vu÷kÞu÷wt Au. íkuLke ðzðkEyku îkhk
Lkðe zk¤eyku VqxeLku støk÷Lke su{ Vu÷kÞu÷e Au. yk ð]ûk òuðk MkUfzku «ðkMkeyku ykðu Au.
• 6-4-2014 : VkÞhVkuõMkLke Mksof ftÃkLke {kuÍe÷kLkk CEO çkúuLzLkLku hkSLkk{w ykÃkðw ÃkzÞw
– ELxhLkux ÃkhLkk òýeíkk çkúkWÍh VkÞhVkuõMkLke Mksof ftÃkLke {kuÍe÷kLkk MkeEyku çkúuLzuLk ykEfLku
MkeEyku ÃkËuÚke hkSLkk{w ykÃke ËeÄw Au.
– çkúuLzLku Mk{÷IrøkfkuLkk ÷øLk Ãkh fu÷eVkuŠLkÞk{kt «ríkçktÄ {wfðkLke {ktøkýe fhíke MktMÚkkLku 1000 fhkuzLkwt
zkuLkuþLk ykÃÞw níkw. çkúuLzuLkLkk rð[khku Mkk{u ftÃkLkeLkk f{o[kheykuyu rðhkuÄ ÔÞõík fÞkuo níkku.
• 8-4-2014 : økw{ ÚkÞu÷w {÷urþÞLk Ã÷uLk þkuÄðk ÃkkA¤ 270 fhkuzLkwt ¾[o
– 8 {k[uo økw{ ÚkÞu÷k {÷urþÞLk Ã÷uLk MH 370 Lku yuf {rnLkkÚke Mkíkík þkuÄe hÌkk nkuðk Aíkkt nsw
MkwÄe Ã÷uLkLkk fkuE [ku¬Mk Ãkwhkðk {¤e þõÞk LkÚke.
– {÷urþÞkLkk ðzk«ÄkLk LkSçk hÍkfu fÌkwt fu Mk[o ykuÃkhuþLk{kt Úkíkku ¾[o Ëuþ {kxu fkuE økt¼eh çkkçkík
LkÚke. sÞkhu ykuMxÙur÷ÞkLkk ðzk«ÄkLk xkuLke yuçkkuxu fÌkwt Mk[o ykuÃkhuþLk{kt Úkíkku ¾[o íkuLkk {kxu
heÍLkuçk÷ Au.
690
• 14-4-2014 : 2020 {kt økUzk RríknkMk çkLke sþu
– rLk»ýkíkkuyu [uíkðýe Wå[khe Au fu ËwrLkÞk{kt 2020 MkwÄe{kt økUzkLke «òíke Lkk{þu»k ÚkE sþu ¼khíkLkk
ykMkk{{kt økUzk òuðk {¤u Au økUzkLkku rþfkh íkuLkk þªøkzk {kxu fhðk{kt ykðu Au. Ãkqðo yurþÞkLkk
Ëuþku{kt íku{ktÚke Ëðk çkLkkððk{tk ykðu Au.
– 2007 {kt 13 økUzkLkku yLku 2013 {k 1007 økUzkLkku rþfkh ÚkÞku níkku. nk÷{kt ËwrLkÞk{kt {kºk 20000
MkVuË yLku 5000 fk¤k økUzk hÌkk Au.
• 15-4-2014 : ¼khíkeÞ {q¤Lkk frð rðsÞ þu»kkÿeLku Pulitzer prize
– rðsÞ þu»kkÿeLku 2014Lkw Ãkw÷eíÍh «kEÍ {éÞw Au íkuyku frð yLku y{urhfkLke fku÷usLkk yæÞkÃkf Au.
íkuyku ¼khíkeÞ {q¤Lkk Au. íku{Lku 3 MkuõþLMk Lkk{Lke frðíkk {kxu yk «kEÍ {éÞw Au. Ãkw÷eíÍh «kEÍ
MkkrníÞLkw Lkkuçku÷ «kEÍ {LkkÞ Au.
– rðsÞ þu»kkÿe çkUø÷kuh{kt sL{u÷k. íku{Lkk yk fkÔÞMktøkúnLku {kLkðeÞ ykí{kLku yku¤¾Lkkh fkÔÞ
Mktøkún íkhefu økýkððk{kt ykÔÞku Au.
– VkELk÷ fuxuøkhe{kt 3 MkuõþLMk MkkÚku M÷eÃk ykuV heÍLk yLku Ä çkeøk M{kuf Lkk{Lkk çku fkÔÞMktøkún Ãký
MÃkÄok{kt níkk.
• 16-4-2014 : 475 ÃkuMkuLsMko ÷R síkwt snks MkkWÚk fkurhÞkLkk Mk{wÿ{kt zqçÞwt
– MkkWÚk fkurhÞLk Mk{wÿÚke Ërûký{kt susw îeÃk LkSf 475 ÃkuMkuLsMko yLku 150 ðknLk ÷R síkwt snks
Mk{wÿ{kt zqçÞwt..160 ÔÞÂõíkykuLku çk[kðe ÷uðkÞk Au. yk ½xLkk{kt çku ÔÞÂõíkLkk {]íÞw ÚkÞk Au sÞkhu
14 ÔÞÂõík ½kÞ÷ Au.
– snks{kt Mkðkh 475 ÃkuMkuLsMko Ãkife 325 Mfw÷Lkk rð½kÚkeo Au. snks{kt xe[Mko yLku MxwzLxMk xÙeÃk Ãkh
sE hÌkk níkk.
• 19-4-2014 : Lkkuçku÷ rðsuíkk MkkrníÞfkh økurçkúÞ÷ {fuosLkwt yðMkkLk
– 1982 {kt Lkkuçku÷ ELkk{ rðsuíkk, òýeíkk MkkrníÞfkh økurçkúÞ÷ økkŠMkÞk {fuosLkwt 17/4/2014 yðMkkLk
ÚkÞwt níkwt. íkuyku 87 ð»koLkk níkk. {fuos MÃkurLkþ ¼k»kkLkk {nkLk ÷u¾fku Ãkife yuf níkk. íku{Lku
MkkrníÞLkwt Lkkuçku÷ ELkk{ {éÞwt níkwt.
• 20-4-2014 :
– {÷urþÞLk rð{kLk MH 192Lkwt E{soLMke ÷u®Lzøk: çkUø÷wÁ síke {÷urþÞLk yuh ÷kELMkLkkt rð{kLk
MH192 sux rð{kLk hrððkhu hkºku WzkLk ¼ÞkoLkkt íkífk¤çkkË ÃkkAw Vhe økÞwt níkwt. ÷Urzøk økuh{kt
xurfLkf÷ ¾k{eLku fkhýu íku ÃkkAwt ðk¤ðk{kt ykÔÞwt níkwt.yk rð{kLk{kt 166 ÷kufku Mkðkh níkkt.
– WÕ÷u¾LkeÞ Au fu nS Mkðk {rnLkk Ãkqðuo s fwyk÷k÷tÃkwhÚke {÷urþÞk síkw yu{yu[ 370 Ã÷uLk økq{
ÚkÞwt Au. íku{kt 259 Þkrºkyku níkkt. MkÄLk íkÃkkMk Aíkkt nS MkwÄe íkuLke fkuR s {krníke {¤e LkÚke.
 691
• ÷íkk {tøkuþfhu fÌkwt : yr{íkk¼ çkå[Lk Ãký {¤ðku òuRyu ËkËk Mkknuçk Vk¤fu yuðkuzo
– ÷u¾fT, zkÞhuõxh økw÷ÍkhLku çkku÷eðwzLkk «ríkrcík ËkËkMkknuçk Vk¤fu yuðkuzo ykÃkðkLke ònuhkík
Mkhfkh îkhk fhkðk{kt ykðe níke Mkw«rMkØ økkrÞfk yLku ¼khíkLkwt økkihð ÷íkk {tøkuþfhu çkku÷eðwzLkku
«ríkrcík ÆkËkMkknuçk Vk¤fu yuðkuzo yr{íkk¼ çkå[LkLku Ãký ykÃkðku òuEyu.
• ¼khíkLkku Ãknu÷ku zçk÷ zufh ^÷kÞykuðh {wtçkE{kt 450 fhkuzLkkt ¾[uo íkiÞkh, yksu ÷kufku {kxu ¾wÕ÷ku
{wfkÞku
– Y.450 fhkuzLkk ¾[uo íkiÞkh ÚkÞu÷k 6.05 rf÷kur{xh ÷ktçkku Mkktíkk¢wÍ-[uBçkwh r÷Lf hkuz (SCLR)
yksÚke ònuh ðknLkku {kxu ¾wÕ÷ku {qfkÞku Au. yk hkuz WÃkh 1.8 rf÷ku{exh ÷ktçkku, [kh-÷uLk ðk¤ku
¼khíkLkku MkkiÚke Ãknu÷ku zçk÷-zufh V÷kÞykuðh Au. þYykík{kt «kusuõxLke ®f{ík 115 fhkuz níke, su
ytíku ðÄeLku 450 fhkuz MkwÄe ÃknkU[e Au.
• 21/4/2014 : ‘Ëuþ nkuøkk íkçk {nkLk... Lkkhe fk nkuøkk sçk MkB{kLk.’
– hk¾e Mkktðíku íkuLke Ãkkxeo hkr»xÙÞ yk{ ÃkkxeoLkku ÷kuøkku ÷kuL[ fÞkuo íku{Lke ÃkkxeoLkwt M÷kuøkLk Au ‘Ëuþ nkuøkk
íkçk {nkLk... Lkkhe fk nkuøkk sçk MkB{kLk’. ÷kuøkku Au ÷e÷e {h[e.
• S hkurnýe çkLÞk rËÕ÷e nkRfkuxoLkk ÃknuLkk [eV sÂMxMk
– økkuhk÷k hkurnýeyu Mkku{ðkhu rËÕne nkRfkuxoLke Ãknu÷e {rn÷k [eV sÂMxMk íkhefu þÃkÚk ÷eÄk Au.
WÃkhkßÞÃkk÷ Lkçkes støku sÂMxMk hkurnýeLku ÃkËLke þÃkÚk ÷uðzkðe níke. yk ÃkË WÃkh íkku{Lkku
Mk{Þøkk¤ku [kh ð»koLkku hnuþu.
– ð»ko 1995 {kt sL{u÷k hkurnýeyu niËhkçkkË{k WM{krLkÞk rðïrð½k÷Þ{k þk¤k rþûký ÷eÄw.
íÞkçkkoË rðþk¾kÃkxTxLk{ yktÄú rðïrðãk÷ÞLke ÷ku fku÷us{kt yuzT{eþLk ÷i rzMkuBçkh 1980{kt íku{ýu
ðfe÷kíkLke þYykík fhe. yktÄú «Ëuþ Mxux çkkh fkWÂLMk÷Lke yæÞûk Ãký hne [qõÞk Au. 2002{kt
íkuyku ss çkLke økÞk níkk.
• rVÕ{ ‘Lk{ku MkkiLku øk{ku’,
– LkhuLÿ{kuËe ykÄkrhík økwshkíke rVÕ{ ‘Lk{ku MkkiLku øk{ku’ rVÕ{ rh÷eÍ ÚkE. rzhuõxh fu. y{h
(zuLke)yu ‘Lk{ku MkkiLku øk{ku’Lkk{Lke økwshkíke rVÕ{ çkLkkðe Au. rVÕ{{kt [eV r{rLkMxhLkwt fuhuõxh.
– rhÞ÷ LkhuLÿ {kuËe suðku s ÷wf Ähkðíke fåALkk ytòhLkk ÔÞÂõík ÷k÷S Ëuðr¤Þk Au. rVÕ{Lke ðkíkko
ykíktfðkË, økwshkík, hksfkhý, yLku rðhkuÄ Ãkûk ðå[u Vhu Au, rzhuõxh fu. y{h (zuLke) MÃküíkk fhu
Au fu rVÕ{{k yuf Ãký økeík LkÚke, fkuE nehku fu fkuE rnhkuELk Ãký LkÚke.
• yk ð¾íku 78 fhkuzÃkrík W{uËðkhku [qtxýe ÷ze hÌkkt Au
– yk ð¾íku fw÷ W{uËðkhku Ãkife 78 W{uËðkhku yux÷u fu 24 xfk W{uËðkhku fhkuzÃkrík Au. fkUøkúuMkLkk 20
W{uËðkhku, ¼ksÃkLkk 21 W{uËðkhku , ykÃkLkk 12 W{uËðkhku yLku çkMkÃkkLkk yuf W{uËðkh fhkuzÃkrík
Au.
692
• xkE{ {uøkuÍeLkLke MkkiÚke «¼kðþk¤e ÔÞÂõíkykuLke ÷eMx{kt fusheðk÷ «Úk{ MÚkkLku
– xkE{ {uøkuÍeLk îkhk yuf ykuLk÷kELk Mkðuo fhðk{kt ykÔÞku Au. su{kt ËwrLkÞk{k y÷øk-y÷øk ËuþLkk
100 «¼kðþk¤e ÔÞÂõíkykuLke ÷eMx ònuh fhe Au. {kuËeLku 47197 ÷kufkuyu ðkuxTMk ykÃÞk Au. Mkðuo{kt
fusheðk÷Lku 93853 ÷kufkuyu ðkuxTMk ykÃÞk Au Võík 39% ÷kufku s {kLku Aufu {kuËe «¼kðþk¤e Au 86%
÷kufku {kLku Au fku fusheðk÷ MkkiÚke «¼kðþk¤e Au.
• çÕÞwrVLk-21 MÞtMkt[k÷eík Mkçk{heLk
– çÕÞwrVLk-21 MðÞtMkt[k÷eík Mkçk{heLk Mk{wÿík¤Lku z¾ku¤e hne Au. ç÷wrVLk MðÞtMkt[k÷eík Mkçk{heLk
yÚkðk Þtºk{kLkð Au su Mk{wÿ{kt zwçkfe ÷økkðe rð{kLkLku þkuuÄðk {kxuLkk rLkýoÞku òíku ÷uðk Mkûk{ Au.
íku Mk{wÿík¤ Ãkh MkkuLkkh Mktfuíkku {kuf÷e Lku íkuLkk ykÄkhu Mk{wÿLkk ík¤eÞkLkku Lkõþku íkiÞkh fhe ykÃku Au.
– suLkk ykÄkhu ík¤eÞu fÞkt, þwt ÃkzÞwt Au íkuLkku ytËks {u¤ðe þfkÞ.8 {k[uo økw{ ÚkÞu÷k{÷urþÞLk Ã÷uLk
MH-370 Lku (43 rËðMk) Mkíkík þkuÄe hÌkk nkuðk Aíkkt nsw MkwÄe Ã÷uLkLkk fkuE [ku¬Mk Ãkwhkðk {¤e
þfÞk LkÚke.
• 22-4-2014 : Mkku~Þ÷ LkuxLk‹føk MkkEx ðkuxTMk yÃk ÞwÍh
– Mkku~Þ÷ Lkuxð‹føk MkkEx ðkuxTMk yÃk ÞwÍh Lkku yktfzku 50 fhkuzLku ðxkðe økÞku. ËwrLkÞk{kt hkus ðkuxTMk
yÃk ÞwÍh 70 fhkuz Vkuxk yLku 10 fhkuz ðezeÞku yÃk÷kuz fhu Au. ¼khík, {uÂõMkfku yLku hrþÞk suðk
Ëuþku{kt ðkuxTMk yÃk ÞwÍh {kt ðÄkhku ÚkÞku Au. ¼khík{kt ðkuxTMk yÃkLkk 4.50 fhkuz yLkuu çkúkÍe÷{kt Ãký
ykx÷k s ÞwÍh Au. VuMkçkwf yLku ðkuxTMk yÃkLkk fw÷ ÞwÍh ËkuZ yçks MkwÄe ÃknkU[e [wõÞk Au.
• zeyuLkyu{kt MkwÄkhku fhe ykLkwðtþef hkuøkkuLke Mkkhðkh þõÞ çkLke
– ôËhLkk ykLkwðktrþf hkuøkLke Mkkhðkh{kt MkV¤íkk ykixqtf Mk{Þ{kt {Lkw»ÞLke Mkkhðkh Ãký WÃk÷çÄ Úkþ
• {uMMkuåÞwMkuxTMk ÞwrLkðŠMkxeLkk ði¿kkrLkfkuLkwt MktþkuÄLk
– «kýeyku{kt «Úk{ð¾ík ¢ktríkfkhe rsLkku{ yurzxªøk xufrLkf {ËËÚke ykLkwðtrþf hkuøkLke Mkkhðkh{kt
MkV¤íkk {¤e Au. yk xufrLkf nuX¤ zeyuLkyu Ãkh{kýwLkk rðþk¤ zuxkçkuÍ{kt LkkLkk VuhVkhku ¾qçk s
[kufMkkRÃkqðof fhe þfkÞ Au. ði¿kkrLkfkuyu yk xuõTLkku÷kuSLkku WÃkÞkuøk fhe ôËhLkk ðkhMkkøkík Þf]íkLkk
hkuøkLkk WÃk[kh{kt fhðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe Au. ði¿kkrLkfkuyu sýkÔÞwt níkwt fu Úkkuzkf s ð»kkuo{kt {Lkw»Þ{kt
Ãký yk xufrLkfLkku WÃkÞkuøk ytøku rõ÷rLkf÷ Ãkheûký þh] ÚkR sþu.SLkku{ yu®zrxøk{kt yk MkV¤íkkLku
{n¥ðÃkqýo ýðk{kt ykðu Au. yk Lkðe þkuÄ r¢Mk« xuõTLkku÷kuSLkk fkhýu þõÞ çkLke Au. yk xuõTLkku÷kuSÚke
ði¿kkrLkfku «kýeyku yLku ðLkMÃkríkyku{kt zeyuLkyu{kt VuhVkh fhe þfu Au.
– {uMMkuåÞwMkuxTMk RÂLMxxÞqx ykuV xuõTLkku÷kuS (yu{ykRxe)Lkk ði¿kkrLkfkuyu r¢Mk«Lkku WÃkÞkuøk fhe
zeyuLkyuLke òuzLku þkuÄu Au yLku íkuLku ÞkuøÞ fhu Au.
 693
– MktþkuÄfkuyu ôËhLkk hkuøkLke Mkkhðkh{kt MkV¤íkk {¤e níke. yk ôËh ykLkwtðktrþf sLkeLkkuLkerçk{kheÚke
rÃkzeík níkku. yk ôËhLku nkR «uMkh RLxÙkðuLkMk RLsufþLk ykÃkeLku íkuLkk ºkeò ¼køkLkk Þf]íkLkk
fku»kku{kt VuhVkh fhðk{kt ykÔÞku níkku.
– yu{ykRxeLkk «kuVuMkh zurLkÞ÷ yuLzuhMkLku sýkÔÞwt níkwt fu ËþkoÔÞwt Au fu «kýe{kt ykLkwðktrþf hkuøkLke
Mkkhðkh {kxu ík{u r¢Mk« xuõTLkku÷kuSLkku WÃkÞkuøk fhe þfku Aku.y{u Þf]íkLkk su hkuøkLke Mkkhðkh{kt
MkV¤íkk {u¤ðe Au íku hkuøk {Lkw»Þ{kt Ãký òuðk {¤u Au.
– íku{ýu ðÄw{kt sýkÔÞwt níkwt fu yk hkuøk sLkeLk{kt Mkk{kLÞ VuhVkh ÚkðkLkk fkhýu ÚkkÞ Au. y{u ËþkoÔÞwt
Au fu Ãkwg «kýe{kt r¢Mk« xuõTLkku÷kuSLkku WÃkÞkuøk fhe hkuøk {xkze þfkÞ Au.
• 23-4-2014 : {íkËkLkLkku V÷kuÃk þku, {kºk 47 xfk {íkËkLk
{wtçkRLke A çkuXfku {kxu {íkËkLk fhðk{kt ykÔÞwt. {íkËkLkLkk yktfzku rLkhkþk sLkf ykÔÞk Au.
{wtçkR{kt Ãkkt[ ðkøÞk MkwÄeLke 47 xfk ðku®xøk ÚkÞwt níkwt.
•
{u -2014
• 03 May, 2014 : yVÄkrLkMíkkLk{kt ÚkÞu÷k ¼qM¾÷Lk{kt 2100 Úke ðÄw ÷kufkuLkk {kuík
- fwËhíke ykVík{kt 300 sux÷k {fkLkku ÄhkþkÞe ÚkÞk Au
-¼khu ðhMkkË çkkË Ãkwh ykÔÞwt níkwt
– W¥kheÞ yV½krLkMíkkLk{kt ¼khu ðhMkkË çkkË ÚkÞu÷k ¼qM¾÷Lk{kt 2100sux÷k ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk
nkuðkLke ykþtfk MkuðkR hne Au. yV½krLkMíkkLk Mkhfkhu ËuþLkk W¥kh-Ãkwðo{kt ykðu÷k økk{zkyku{kt
¼qM¾÷LkÚke 2100 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk nkuðkLke ¾kíkhe fhe Au. çkËÏþkt «ktíkLkk økðLkoh LkðeËu yksu
fÌkwt fu , yk ½xLkk{kt 300 ÃkrhðkhkuLkk ík{k{ 2100 ÷kufku {]íÞw ÃkkBÞk Au.
– yksu yuf økk{Lkku {kuxku ¼køk ÍÃkux{kt ykðe økÞku níkku. økk{ðk¤kyku yk fwËhíke ykVík Mkk{u
ÃkkuíkkLku rLkMknkÞ {nuMkwMk fhe hÌkk Au yLku økðLkohu ¾kuËfk{{kt çkÄk ÃkkMkuÚke {ËË fhðkLke yÃke÷
fhe Au. ¼wM¾÷LkLkk fkhýu ÷øk¼øk çkÄk s {fkLkku ÄhkþkE ÚkE økÞk Au.
– çkËÏþkt «ktíkLkk su økk{{kt ¼wM¾÷Lk ÚkÞwt Au, íÞktLkk ÷kufku çk[kð fkÞo{kt MÚkkLkef «MkkþLk, MktÞwõík
hk»xÙ yLku LkkxkuLkk MkuLkkLkk sðkLkkuLku {ËË fhe hÌkk Au. økk{{kt rËðMk ËhBÞkLk Mkíkík ¼khu ðhMkkË
ðhMkíkku hÌkku suLkk fkhýu Ãkwh Ãký ykÔÞwt. yV½krLkMíkkLk{kt ðkhtðkh ¼wM¾÷Lk yLku rn{M¾÷LkLke
½xLkkyku Úkíke nkuÞ Au, Ãkhtíkw yksLkwt ¼w~¾÷Lk ¼e»ký níkwt.
– çkËÏþkt «ktíkLkk økðLkoh þkn ð÷eWÕ÷k yËeçku VkuLk Ãkh sýkÔÞwt fu, ¼wM¾÷Lk ÚkÞk çkkË 2000Úke
ðÄw ÷kufku økkÞçk Au yLku 300 sux÷k {fkLkku ÄhkþkÞe ÚkÞk Au. yV½krLkMíkkLk{kt MktÞwõík hk»xÙ MknkÞ
r{þLkLkk «ðõíkk yuhe økiíkkrLkMku sýkÔÞwt fu, ykuAk{kt ykuAk 350 ÷kufkuLkk {]íÞw ÚkÞk nkuðkLke ¾kíkhe
ÚkR [wfe Au.
694
zkìfxh Økhk ËËeoLku yÃkkíkk r«rM¢ÃþLkLkwt Vku{uox Ëuþ¼h{kt yuf Mkh¾wt h¾kþu.
• {urzf÷ fkWÂLMk÷ ykuV RÂLzÞkLke r«rM¢ÃþLk {kxu Lkðe VkuBÞwo÷k
– r«rM¢ÃþLk{kt Ëðk WÃkhktík ËËeoLkk hkuøk, Vk{korMkMxLkwt Lkk{ ÷¾ðwt VhrsÞkík h¾kþu
– r«rM¢ÃþLk{kt zkufxhkuLkk yûkh yux÷e nËu ¾hkçk nkuÞ Aufu, ¾wË Vk{korMkMx Ãký ½ýe ðkh {qtÍkR
síkk nkuÞ Au fu, zkufxhu fR Ëðk ÷¾e Au. yux÷wt s Lkrn, zkufxhu ÷¾u÷e ËðkLkk zkuÍ rðþu Ãký ÏÞk÷
ykðíkku LkÚke. ykðk rfMMkk{kt ½ýeðkh ËËeoLku ¼¤íke Ëðk ykÃke ËuðkÞ Au. ykðwt Lk ÚkkÞ íku {kxu
{urzf÷ fkWÂLMk÷ ykuV RÂLzÞkyu Ëuþ¼h{kt zkufxhku {kxu yuf Mk{kLk r«rM¢ÃþLkLke VkuBÞwo÷k y{÷{kt
÷kððk rð[khýk nkÚk Ähe Au. yu{MkeykRyu økwshkík {urzf÷ fkWÂLMk÷ MkkÚku yk {wÆu rð[khýk
nkÚk Ähe Au.
– zkufxhkuLkk r«rM¢ÃþLk õÞkhuf ËËeo {kxu òu¾{e çkLke þfu Au. r«rM¢ÃþLk{kt zkufxhku{kt ËðkLkk Lkk{
furÃkx÷ yûkh{kt ÷¾íkkt s LkÚke.r«rM¢ÃþLk{kt zkuõxhku ËðkLkk Lkk{ yLku zkuÍ ÷uðkLke heík yuðk
yûkhku{kt ÷¾u Au fu, ËËeoLkk MkøkkLku Ëðk LkÚke íku{ fne Ëuíkk nkuÞ Au íkku õÞkhuf ¼¤íkkt Lkk{Lke Ëðk
nkÚk{kt Ãkfzkðe Ëuíkk nkuÞ Au Ãkrhýk{u íku Ëðk ËËeo òu¾{h]Ãk çkLke þfu Au. {urzf÷ fkWÂLMk÷ ykuV
RÂLzÞkyu nðu ¼khík¼h{kt zkufTxhkuLkk yufMk{kLk r«rM¢ÃþLk {kxu VkuBÞwo÷k ½ze Au.
– MkqºkkuLkk {íku,nðu zkufxhkuyu r«rM¢ÃþLk{kt zkufxhLkwt Lkk{, zeøkúe, ÃkuþLxLke rzxuR÷,Ëðk yLku zkuÍLke
heík ÷¾ðe Ãkzþu. Ëðk Ãký SLkurhf Ëðk ÷¾ðe Ãkzþu. ËðkLkk Lkk{ furÃkx÷ yûkh{kt ÷¾ðkLkkt
hnuþu. yk WÃkhktík {urzf÷ MxkuhLkk Lkk{ Mkrník Vk{korMkMxLkwt Lkk{ MkwæÄkt ÷¾ðwt Ãkzþu. yk{, Ëuþ¼h{kt
zkufxhkuLkwt r«rM¢ÃþLk yuf Mk{kLk nþu. íku {kxu yu{MkeykRyu ík{k{ Mxux {urzf÷ fkWÂLMk÷ MkkÚku
[[ko fhe {tíkÔÞku Ãký {tøkkÔÞk Au.
• ftz÷k Ãkkuxuo Mkíkík Aêk ð»kuo ËuþLkk {ush Ãkkuxo{kt «Úk{ ¢{ktf ò¤ðe hkÏÞwt
– ðirïf ykŠÚkf {tËe yLku yLÞ Ãkrhçk¤ku ðå[u ð»kuo 2013-14{kt A xfkLkk ½xkzk MkkÚku 87.005
{e÷eÞLk {uxÙef xLk fkøkkuo nuLz÷ fÞwo ftz÷k Ãkkuxo xÙMxu ðirïf {tËe íkÚkk çkeò yLÞ fux÷kf Ãkrhçk¤ku
çkkË Ãký ð»ko 2013-14 {kt 87.005 {e÷eÞLk {uxÙef xLk fkøkkuo nuLz÷ fheLku Mkíkík Aêk ð»kuo ËuþLkk
ík{k{ {ush Ãkkuxo{kt ÃkkuíkkLkwt «Úk{ LktçkhLkwt MÚkkLk ò¤ðe hkÏÞwt níkwt.
– òu fu ftz÷k{kt økÞk ð»koLke Mkh¾k{ýeyu A xfkLke ðÄw fkøkkuo nuLz÷ªøk ½xâwt níkwt. yk ytøku fuÃkexe
Økhk sýkðkÞwt níkwt fu, ð»kuo 2013-14 {kt fuÃkexeyu 87.005 {e÷eÞLk {uxÙef xLk fkøkkuo nuLz÷ fÞkuo
níkku. ÃkkuxoLke 96.62 yu{yu{xeLke ûk{íkk Mkk{u fuÃkexeyu 87.005 yu{yu{xe fkøkkuo nuLz÷ fÞkuo
níkku. fkøkkuo ½xðk ÃkkA¤ fuÃkexe Økhk swËk swËk fkhý ËþkoÔÞk níkk. su{kt ¾kMk fheLku Ãkkuxo Ãkh 57
rËðMk ðhMkkËLkk fkhýu fkøkkuo nuLz÷ªøkLke yMkh Ãknkut[e nkuðkLkwt sýkðkÞwt níkwt. ¾kíkh yLku yLkksLkk
ykuAwt nuLz÷etøk íkÚkk Vwz fkøkkuo{kt Ãký ½xkzku ykÔÞku níkku. suLke ÃkkA¤ ÃkkýeÃkík ¾kíku ykEykuMke
heVkELkheLkk {ht{íkLku fkhý¼wík ÷u¾kðkÞku níkku. suLkk Ãkøk÷uu ykEykuMkeLkwt fk{fks çktÄ hÌkwt níkwt.
 695
– ð¤e ÷eõðez fkøkkuoLke Mxkuhus{kt ½xkzku íkÚkk ðhMkkËLkk fkhýu {eXkLkk WíÃkkËLk{kt {kuzwt Úkðwt hkEMk
yLku Mkwøkh fkøkkuo{kt ½xkzku,fLxuLkh xŠ{Lk÷Lkku {wËu yLku ¾kMk fheLku ðirïf {tËeLkk fkhýu xÙkVef ½xâwt
nkuðkLkwt çknkh ykÔÞwt níkwt. LkkUÄLkeÞ Au fu ð»ko 2012-13 {kt ftz÷k Ãkkuxo Økhk 93.63 {e÷eÞLk {uxÙef
xLk fkøkkuo nuLz÷ fÞkuo níkku. su yk ð¾íku swËk swËk Ãkrhçk¤kuLku fkhýu ½xeLku 87.005 yu{yu{xe ÚkR
økÞku níkku. Ãkhtíkw yLkuf Ãkrhçk¤ku ðå[u Ãký ftz÷k Ãkkuxo ÃkkuíkkLkwt «Úk{ ¢{ktf ò¤ðe hkÏÞku níkku.
– fuÃkexe Økhk [k÷w ð»ko{kt fux÷kf {n¥ðÃkqýo Ãkøk÷k ¼hðkLke ònuhkík fhkE Au. suLkk Úkfe [k÷w ð»kuo
2014-15 {kt 100 {e÷eÞLk {uxÙef xLk fkøkkuo nuLz÷ fhðkLke ykþk ÔÞõík fhkE Au. [k÷w ð»ko{kt
Ãkkuxo Lkðe ÷uLz Ãkku÷eMke «{kýu s{eLkLke ÷e÷k{e fhþu. ¾kíkh yLku yLkks fkøkkuoLku ykf»koðk {kxu
yuVMkeykE yLku ¾kíkh {tºkk÷Þ MkkÚku «ÞkMk fhþu.
– ykÞkík yLku rLkfkMkfkhku MkkÚku {¤e zÙkÞ fkøkkuoLku Ãký ykf»koðkLke fkurþ»k fhkþu. çku V÷kuxªøk VuLk íkÚkk
yuf {kuçkkE÷ nkçkoh ¢uLk Ãký WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðþu. ð¤e yLÞ çku V÷kuxªøk VLk yLku {kuçkkE÷
nkçkoh ¢uLkLku ËMk ð»ko {kxu huøÞw÷h «hðkLke Ãkh{eþLk ykÃkðk{kt ykðe Au. {eXkLkk fkøkkuo{kt ÚkÞu÷ku
½xkzku [k÷w ð»ko{kt ðÄkhðk{kt ykðþu. fuÃkexe Økhk ÃkkuxoLkk ðÃkhkþ fíkkoyku, xÙMxe, fk{Ëkhku,
ÞwrLkÞLkLkku yk¼kh {kLkðk{kt ykÔÞku níkku.
• nkðozo rçkÍLkuMk Mfq÷Lke MxkxoyÃMk {kxuLke MÃkÄko{kt [kh ¼khíkeÞku rðsuíkk
– Lkfk{k fu¤ð]ûkkuLkk huMkk{ktÚke MkurLkxhe Ãkuz çkLkkðíke ‘MkkÚke’ Lku Mkku~Þ÷ yuLxh«kRÍ íkhefu økúkLz
«kRÍ
– nkðozo rçkÍLkuMk Mfq÷ MÃkÄko{kt [kh ¼khíkeÞkuyu {uËkLk {kÞwo Au. yk MÃkÄko{kt Lkðk yLku LkkrðLÞÃkqýo
íku{s ÔÞkÃkkrhf yLku Mkk{krsf yMkh Ähkðíke LkqíkLk yr¼øk{Þwõík çkkçkíkkuLku ºký ÷k¾ zku÷hÚke
ðÄw hf{Lkk RLkk{ yÃkkÞ Au. nkðozoLke yu{çkeyu rðãkÚkeoLke y{]íkk Mkiøk÷u 18{e nkðozo rçkÍLkuMk
Mfq÷ LÞw ðuL[h MÃkÄko{kt yuLkk ðuL[h ‘MkkÚke’{kxu Mkku~Þ÷ yuLxh «kRÍ fuxuøkhe{kt økúkLz «kRÍ SíÞwt
Au. y{]íkkyu ykuhuf÷ RsLkuh r¢ÂMxLk fkøkuíMkw MkkÚku {¤eLku ‘MkkÚke’ Lke MÚkkÃkLkk fhe Au. ‘MkkÚke’
Lkfk{k fu¤ð]ûkkuLkk huMkk{ktÚke Ãkku»kýûk{ MkurLkxhe Ãkuz çkLkkðeLku økúkBÞ ¼khíkeÞ †eykuLku Ãkqhk Ãkkzu Au.
– yu{ykRxe{ktÚke {efuLkef÷ RsLkuheLke ÃkËðe Ähkðíkk y{]íkk yLku r¢MxeLk, MÃkÄko{kt 50,000
zku÷hLkwt RLkk{ SíÞk Au. yuf MkkËku rð[kh çkÄwt s çkË÷e Lkk¾e þfu Au yuðe {kLÞíkkÚke «urhík Lkðk
ÔÞkÃkkrhf yLku Mkk{krsf yMkh Ähkðíke LkqíkLk yr¼øk{ Þwfík çkkçkíkkuLku «fkþ{kt ykýíkk rðãkÚkeoykuLku
yk MÃkÄko xufku Ãkqhku Ãkkzu Au. ‘MkkÚke’ Lku R÷uõxÙkurLkf ¢kWz ðkux {khVíku ykurzÞLMk [kuRMk yuðkuzo Ãký
«kÃík ÚkÞku Au. Mkkih¼ {nksLk, {kMkuo÷k MkÃkkuLku íkÚkk suMk çkuf Økhk þh] fhkÞu÷wt ‘ykuÕ£uz’, rçkÍLkuMk
xÙuf fuxuøkhe{kt rðsuíkk Lkeðzâwt Au.
– {kLkðeyku zÙkÞ f÷eLkªøk ½hLke MkVkR, økúkuMkhe,÷kuLzÙe yLku yu «fkhLke yLÞ fk{økehe {kxu
‘ykÕ£uz’Lke MkuðkLkku WÃkÞkuøk fhe þfu Au. ‘ykÕ£uz’ xeÃk Ãký 50,000 zku÷hLkwt RLkk{ Síke Au.
Mkku~Þ÷ yuLxh«kRÍ xÙuf{kt rØíkeÞ MÚkkLku ‘xku{uxku òuMk’ hÌkwt, fu suLke MÚkkÃkLkk {ehk {nuíkk yLku
696
{kRf ÷kuhuLMk Lkk{Lkk yu{çkeyu rðãkÚkeoykuuyu fhe Au. rçkÍLkuMk fuxuøkhe{kt r«íkkhfw{kh Lkk{Lkk
yu{çkeyu rðãkÚkeoyu MÚkkÃku÷k ‘çkwÞk rVxLkuMk’Lku rØíkeÞ MÚkkLku hnuðk çkË÷ 25,000 zku÷hLkwt hkufz
RLkk{ {éÞwt Au. yk ð»koLke MÃkÄko{kt nkðozo rçkÍLkuMk Mfq÷Lkk yu{çkeyuLkk 150 rðãkÚkeoykuuyu ÍqfkÔÞwt
níkwt.
• ykuMxÙur÷Þk xuMx huÂLftøk{kt Lktçkh ðLk : ¼khík Ãkkt[{kt ¢{u VUfkÞwt :
- xTðuLxe-20 Lkk hu®Lføk{kt ¼khíku xku[Lkku ¢{ {u¤ÔÞku
– ykRMkeMkeLkk xuMx hu®Lføk{kt ykuMxÙur÷Þkyu Vhe ð¾ík Lktçkh ðLkLkwt MÚkkLk {u¤ðe ÷eÄwt Au. sÞkhu
¼khíkLke xe{ AuÕ÷k fux÷kf Mk{ÞLkk Lkçk¤k Ëu¾kð çkkË Ãkkt[{kt ¢{u VUfkR Au. ðLk zu Lkk hu®Lføk{kt
ykuMxÙu÷eÞk xku[ Ãkh Au, sÞkhu ¼khíkLku çkeswt MÚkkLk {éÞwt Au. xe{ RÂLzÞk {kxu ykïkMkLkh]Ãk çkkçkík
yu Au fu, íkuyukLku xðuLxe-20Lkk hu®Lføk{kt xku[Lkwt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
– ykuMxÙur÷ÞkLke xe{ Ãkkt[ ð»ko çkkË ykRMkeMkeLkk xuMx hu®Lføk{kt xku[Lkk ¢{u ÃknkU[e níke. íkuykuLku AuÕ÷u
2009 {kt Lktçkh ðLkLkwt MÚkkLk {éÞwt níkwt, òu fu íÞkhçkkË ftøkk¤ Ëu¾kðLku Ãkrhýk{u íkuykuLku xku[Lkwt MÚkkLk
økw{kððwt Ãkzâwt níkwt. òu fu íkksuíkh{kt #ø÷uLzLku yurþÍ{kt ÔnkRxðkuþ fÞko çkkË ykuMxÙur÷Þkyu MkkWÚk
ykr£fkLku íkuLke s Ähíke Ãkh nhkðeLku xku[Lkku ¢{ ÃkkAku {u¤ðe ÷eÄku níkku. MkkWÚk ykr£fkLke xe{u
ykuøkMx, 2012 {kt #ø÷uLz ÃkkMkuÚke xku[Lkku ¢{ ykt[fe ÷eÄku níkku, su ÃkAe íkuykuuyu ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk
ðÄw {sçkwík fÞwo níkwt.
– ykRMkeMkeLkk Lkðk xuMx huÂLftøk{kt ¼khíkLku Auf Ãkkt[{ku ¢{ ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. ykuMxÙu÷eÞk ÃkAe
çkeswt MÚkkLk MkkWÚkykr£fkLkwt Au. ºkeòu ¢{ #ø÷uLzLku yLku [kuÚkku ¢{ ÃkkrfMíkkLkLku ykÃkðk{kt ykÔÞku
Au. xuMx r¢fux{kt hu®Lføk 2003 Úke þh] ÚkÞk níkk, íÞkhÚke ÷RLku 2009 MkwÄe ykuMxÙu÷eÞk s xku[ Ãkh
níkwt. sÞkhu íkuLku Úkkuzku Mk{Þ {kxu MkkWÚkykr£fkyu ÃkkA¤ ÄfuÕÞwt níkw,su ÃkAe 2009 Úke 2011 MkwÄe
¼khíkLke xe{ s xku[ Ãkh hne níke.íÞkhçkkË #ø÷uLzu 2011-12 {kt «Úk{ ¢{ktf {u¤ÔÞku níkuk. ICC
hu®Lføk{kt xkuÃk - 10
¢{ktf xuMx ðLk zu xe-20
1 ykuMxÙur÷Þk ykuMxÙur÷Þk ¼khík
2 Mkk.ykr£fk ¼khík ©e÷tfk
3 #ø÷uLz ©e÷tfk ÃkkrfMíkkLk
4 ÃkkrfMíkkLk #ø÷uLz Mkk.ykr£fk
5 ¼khík Mkk.ykr£fk ykuMxÙur÷Þk
6 LÞwÍe÷uLz ÃkkrfMíkkLk LÞwÍe÷uLz
7 ©e÷tfk LÞwÍe÷uLz rðÂLzÍ
8 rðÂLzÍ rðÂLzÍ #ø÷uLz
 697
9 rÍBçkkçkðu çkktø÷kËuþ ykÞ÷uoLz
10 çkktø÷kËuþ rÍBçkkçðu çkkø÷kËuþ
•
JUNE 2014
• {ýeÃkwhLkk ÷kufkxf MkhkuðhLkk íkhíkk xkÃkwyku hkus søÞk çkË÷u Au
- ËwrLkÞkLke yuf {kºk «kf]ríkf yòÞçke.
– W¥kh Ãkqðo hkßÞ {ýeÃkwh{kt íkkò ÃkkýeLkku s¤ sÚÚkku Ähkðíkwt ÷kufkxf Lkk{Lkwt rðþk¤ Mkhkuðh ykðu÷wt
Au. 312 [kuhMk rf{e{kt AðkÞu÷k Au. yk Mkhkuðh{kt ykðu÷k íkhíkkt xkÃkwyku ËwLkeÞkLke yuf{kºk
yòÞçke økýkÞ Au. MkhkuðhLke s¤MkÃkkxe Ãkh òýu fu íkhkÃkku íkhíkku nkuÞ yu{ xkÃkwyku íkhu Au.
õÞkhuf íkku 35 Úke 40 Vwx sux÷e søÞk Akuzu Au.
– {ýeÃkwh hksÞ{kt ykðu÷k yk rðrþü xkÃkwyku hkus hkus ¾Mku Au. xkÃkwykuLku {ýeÃkwhLke MÚkkrLkf
¼k»kk{kt fw{ze fnuðk{kt ykðu Au. yk xkÃkwyku Ãkh zk®LMkøk rzÞh íkhefu «ÏÞkík ÚkÞu÷k MkktøkkR
Lkk{Lkk nhýku hnu Au. 1980 {kt ÷kufxf MkhkuðhLkwt ûkuºkV¤ ykþhu 104 [kuhMk rf÷ku{exh níkw su
yksu ðÄeLku 312 [kuhMk rf÷ku{exh ÚkR økÞwt Au. ËwrLkÞk{kt Ãkkýe Ãkh íkhíke nkux÷Lkk f]rºk{ {uSf
íkku yLkuf òuðk {¤u Au
– Ãkhtíkw yk xkÃkwyku hkus fuðe heíku ¾Mkíkk hnu Au íkuLkwt Ãký yuf rð¿kkLk Au. MkËeykuÚke ½kMk yLku
ðu÷kykuLkk 5 Vwx fhíkkt Ãký ðÄw òzk Úkh òBÞk nkuðkÚke yk xkÃkwyku zqçkíkk LkÚke. ¾kMk íkku fkLkfwwxe
íkhefu yku¤¾kíke rðrþü «fkhLke ðLkMÃkrík Ãkkýe WÃkh Ã÷kMxefLkk ËzkLke {kVf íkhðkLkku økwýÄ{o
Ähkðu Au.
– ykLke MkkÚku ð¤øku÷k ðu÷kyku yLku yLÞ ðLkMÃkrík Ãký íkhíke hnu Au. ykðwt MkËeyku MkwÄe ÚkðkÚke Ãkkt[
VwxLkk òzk Úkh òBÞk Au su Mkíkík íkhíkk hnu Au. ½kMkLke [kËhku yuðe heíku ÃkÚkhkR økR Au. fu íkuLkku
çku Úke ºký Vwx sux÷ku ¼køk Ãkkýe{kt zwçku÷ku hnu íku{ Aíkkt xkÃkwyku Mkkð zwçke síkk LkÚke. yk
xkÃkwykuWÃkh h[kÞu÷e ðLÞSðkuLke ÄðkEÕz ÷kEV MkuL[qhe yuf {kºk {rýÃkwh rMkðkÞ søkík yk¾k{kt
çkesu õÞktÞ LkÚke. ykÚke íkuLkwt «ðkMkLk íkÚkk òuðk÷kÞf MÚk¤ íkhefu Ãký {n¥ð ðÄðkLke þõÞíkk òuíkk
MÚkkrLkf ÷kufkuyu yk íkhíkk ½krMkÞk xkÃkwyku Ãkh hnuðkLkwt þhw fÞwO Au.
• hku{kt[ hVíkkh hMkkfMke 0: çkúkrÍ÷{kt Vqxçkku÷ ðÕzofÃk
- yksÚke 32 xe{ku 64 ‘rÚkú÷h’ suðe {u[ku h{þu 0:
- 13 sw÷kRyu VkRLk÷ h{kþu
- çkúkrÍ÷ yLku yksuoÂLxLkk Vuðrhx 0: [urBÃkÞLkLku h]k.207 fhkuzÚke ðÄw RLkk{ 0: çkúkrÍ÷ :
698
– h{íkLkk {nkfwt¼ økýkíkk Vqxçkku÷ ðÕzofÃkLkku 12/6/2014 yksÚke çkúkrÍ÷{kt «kht¼ ÚkR hÌkku Au.
Vqxçkku÷ ðÕzofÃkLkku «Úk{ {wfkçk÷ku Þs{kLk çkúkrÍ÷ yLku ¢kuyurþÞk ðå[u h{kþu. çkúkrÍ÷Lke xe{
Ãkkt[ðkh [uÂBÃkÞLk çkLku÷e
– rðïLke MkkiÚke ÷kufr«Þ h{ík Vqxçkku÷Lkku ðÕzofÃk çkúkrÍ÷{kt þÁ ÚkR hÌkku Au. Ëh [kh ð»kuo Þkuòíkk
yk ðÕzofÃk{kt fw÷ 200Úke ðÄw Ëuþku{ktÚke fðku÷eVkÞ ÚkÞu÷e 32 xe{ku ¼køk ÷uuíke nkuÞ Au. 2010 {kt
MkkWÚk ykr£fk{kt ÞkuòÞu÷ku. AuÕ÷k ðÕzofÃk {kt MÃkuLk LkuÄh÷uLzLku 1-0Úke nhkðeLku [uÂBÃkÞLk çkLÞw
níkwt. yk ð¾íku çkúkrÍ÷ yLku yksuoÂLxLkk rðþu»k Vuðrhx {LkkÞ Au. fu{hwLk Au. økwhÃk ‘çke’ {kt MÃkuLk,
LkuÄh÷uLz, [e÷e, ykuMxÙur÷Þk Au. økwhÃk ‘Mke’ {kt fku÷rçkÞk, økúeMk, ykRðhe fkuMx yLku skÃkkLk
hnuþu.
– økúwÃk ‘ze’ {kt Whwøðu, fkuMxkhefk, $ø÷uLz yLku Rxk÷eLku Mk{kðkÞk Au. økwhÃk ‘E’ {kt MðeíÍ÷uoLz,
yuõÞwzkuh, £ktMk yLku nkuLzwÁMk Au. økúwÃk ‘yuV’ {kt yksuoÂLxLkk, nÍuoøkkurðLk, RhkLk yLku LkkRSheÞk
Au. økúwÃk ‘S’ {kt s{oLke, ÃkkuxwoøkeÍ, ÄkLkk yLku y{urhfk íku{s økúwÃk ‘yu[‘ {kt çkkuÕSÞ{, yÕsuheÞk,
hrþÞk yLku MkkWÚk fkurhÞk Au. çkúkrÍ÷ MkkiÚke ðÄw Ãkkt[ ð¾ík ðÕzofÃk SíÞwt Au. ßÞkhu Rxk÷e 4
ð¾íku, Ãkrù{ s{oLke 3 ð¾ík, yksuoLxLkk, Whwøðu çku-çku ð¾ík, $ø÷uLz, £ktMk yLku MÃkuLk yuf yuf
ð¾ík ðÕzo [uÂBÃkÞ çkLÞk Au. 1930{kt Mkki «Úk{ ðÕzo fÃk Þs{kLk Whwøðuyu SíÞku níkku. yk 20{ku
ðÕzofÃk Au. 1942,1946 ðÕzo ðkuhLkk ÷eÄu ðÕzofÃk Lknkuuíkku ÞkuòÞku, yk ð¾íkLkk ðÕzofÃk VkRLk÷
13 sw÷kRyu h{kþu.
yÇÞkMk ¢{{kt h{ík VhSÞkík ¼køk çkLkþu.
– hk»xÙeÞ ¾u÷ «rík¼k ¾kus fkÞo¢{ nuX¤ Lkðe «rík¼k ½zkþu
– ¼khík{kt þk¤kykuLkk yÇÞkMk ¢{{kt h{ík-øk{íkLku VhSÞkík çkLkkðkþu. hk»xÙeÞ ¾u÷ «rík¼k ¾kus
fkÞo¢{ nuX¤ ¼khík¼h{ktÚke h{ík-øk{ík{kt rðþu»k xu÷uLx Ähkðíkk Þwðf-ÞwðíkeykuLku hkr»xÙÞ Míkhu
yLku yktíkhhkr»xÙÞ Míkhu íkf {¤u yuðe ¾kMk ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðþu. [eLkLke su{ ¼khík Ãký fkXwt
fkZu. þk¤kyku{kt çkk¤fku h{ík «íÞu økt¼eh çkLku íkuðwt ðkíkkðhý rLkŠ{ík fhðk{kt ykðþu.
• ELVkuMkeMkLkk Lkðk MkeEyku rðþk÷ rMk¬k
– ðzkuËhkLke hkuÍhe Mfq÷Lkk rðãkÚkeo yu{.yuMk.ÞwrLkðŠMkxe{ktÚke fkuBÃÞwxh MkkÞLMkLke zeøkúe {u¤ðe níke.
rðþk÷ rMk¬k ðzkuËhk{kt sL{u÷k Au yLku ¼ýu÷k Au. rðþk÷ rMk¬k ðzkuËhk{kt hkuÍhe Mfq÷{kt
¼ÛÞk níkk íku ÃkAe íkuyku yu{.yuMk.ÞwrLkðŠMkxeLke xuõTLkku÷kuS VufÕxeLkk fkuBÃÞwxh MkkÞLMk rð¼køk{kt
ðÄw yÇÞkMk {kxu Ëk¾÷ ÚkÞk níkk. çkkË{kt íku{ýu MxuLkVkuzo ÞwrLkðŠMkxe{kt fkuBÃÞwxh MkkÞLMk rð»kÞ{kt
Ãkeyu[zeLke zeøkúe {u¤ðe níke rMk¬k yuf ykuøküÚke ELVkuMkeMkLkk MkeRyku yLku yu{ze íkhefuLkku [kso
Mkt¼k¤þu.
 699
• nðu ÷uzeÍ MÃku~Þ÷ ykuxkuheûkk MkŠðMk
– {rn÷kykuLke Mk÷k{íke Lku æÞkLk{kt hk¾eLku yk rLkýoÞ fhkÞku.
– ¼khík{kt {rn÷kykuLke Mkwhûkk {kxu yuf Lkðíkh Ã÷kLk y{÷{kt {wfkÞku Au yLku íku Au ÷uzeÍ MÃku~Þ÷
heûkkLkku.su heíku {wtçkE{kt ÷uzeÍ MÃku~Þ÷ xÙuLk [k÷u Au yÚkðk íkku xÙuLk{kt {kºk {rn÷kyku {kxu fku[
yLkk{ík hk¾ðk{kt ykðu Au íku heíku ykuheMMkk Mkhfkhu {rn÷kyku {kxuLke ¾kMk Ãkªf ykuxkuheûkk
[÷kððkLkw Lk¬e fÞwo Au.
– ykurhMMkkLkk {wÏÞ{tºke LkðeLk ÃkxLkkÞfu «Úk{ íkçk¬k{kt hkuz Ãkh ËkuzLkkhe ykðe 200 ykuxkuheûkkLku
÷e÷e Ítze ykÃke Au.
• yktÄú{kt økuMk ÃkkRÃk÷kRLk{kt rðMVkux, ykøk{kt 15 Sðíkk ¼wtòÞk
– {]íkfkuLkk ÃkrhðkhkuLku fuLÿ Mkhfkhu 25-25 ÷k¾ hwrÃkÞkLke MknkÞ, ykøkLke r¼»ký sðk¤kyukyu
ykMkÃkkMkLkkt {fkLkku, Lkkr¤ÞuheLkkt ð]ûkku íku{ s ðknLkkuLku Ãký ÷Ãkux{kt ÷uíkkt rðLkkþLkwt íkktzð MkòoÞwt
níkwt ÃktËhuf r{rLkx{kt íkku çkÄwt çk¤eLku ¾kf ÚkE økÞwt níkwt. rðsÞðkzk LkSfLkk fkuLzkÃkÕ÷e ¾kíkuLkk
÷kLfkuLkk Ãkkðh Ã÷kLxLku økuMk Ãkqhku Ãkkzíke 18 $[Lke ÃkkEÃk÷kELk{kt ykøk ÷køke níke. ykøkLkk Ãkøk÷u
ÃkkEÃk÷kELk íkífk¤ çktÄ fhe ËuðkE níke yLku ykøk Ãkh fkçkq {u¤ðe ÷uðkÞku níkku.
– Lkøkh{kt økk{{kt s ykðu÷e ykuyuLkSMke Lke íkkíkeÃkkfk rhVkELkheÚke yuf rf.{e.Úke Ãký ykuAk
ytíkhu yk Ëw½oxLkk MkòoR níke. yuf Ãkku÷eMk yrÄfkheLkk sýkÔÞk {wsçk, [kLke yuf rfx÷eðk¤kyu
«kE{Mk Mk¤økkðíkkt ykøk Vkxe Lkef¤e níke sÞkhu økuR÷Lkk yuf yrÄfkheyu ftÃkLkeLkk [uh{uLk
çke.Mke.rºkÃkkXeyu xktfeLku fÌkwt níkwt fu, ‘rðMVkux ÃkkA¤Lkwt [ku¬Mk fkhý íkkífk÷ef òýe þfkÞwt LkÚke.
rðMVkux ÚkðkLkk fkhý MkrníkLke MktÃkqýo rðøkíkku íkÃkkMk çkkË s çknkh ykðþu.’
•
• MktMkË :
– ÷kufþkneLkwt Mkt[k÷Lk «òLkk rník{kt [k÷íkwt hnu yu {kxu «òLkk [qtxkÞu÷k «ríkrLkrÄykuLke MktMÚkk-
MktMkË-fkÞohík nkuÞ Au. MktMkËLkwt {wÏÞ fkÞo fkÞËkLkk ½zíkhLkwt nkuÞ Au.
– ¼khík{kt MktMkË hk»xÙ«{w¾ Mkrník çku øk]nkuLke çkLku÷e Au, su{k «ò îkhk MkeÄe heíku [qtxkíkk «ríkrLkrÄykuLkwt
øk]n ÷kufMk¼k Au. ßÞkhu hkßÞkuLke rðÄkLkMk¼k îkhk [qtxkíkk «ríkrLkrÄykuLkwt çkLku÷wt WÃk÷wt øk]n hkßÞMk¼k
Au. yk ½ýk ËuþkuLke su{ ¼khíkLke MktMkË Ãký rîøk]ne Au.
• ÷kufMk¼k :
– ¼khíkeÞ MktMkËLkwt yk Lke[÷wt øk]n Lkkøkrhfku îkhk ÃkwÏíkðÞ {íkkrÄfkhLku ykÄkhu MkeÄe he[u [qtxkÞu÷k
«ríkrLkrÄykuLkwt çkLku÷wt nkuÞ Au. íkuLke {wÆík Mkk{kLÞ heíku Ãkkt[ ð»koLke nkuÞ Au.
700
– [qtxýe {kxu Mk{økú ËuþLku ðMíkeLkk «kËurþf yuf{ku{kt ðnU[e Ëuðk{kt ykðu Au. nk÷ íkuLke fw÷ MktÇÞMktÏÞk
542 Au. (E.Mk. 2000) «kht¼u Ãkkt[ ÷k¾Lke ðMíke ËeX yuf «ríkrLkrÄ [qtxkíkku, su MktÏÞk ðMíkeðÄkhku
fkhýu ðÄkheLku Mkkzk Mkkík ÷k¾ fhðk{kt ykðe Au.
– yk heíku 540 MkÇÞku [qtxkELku ÷kufkuLkk «ríkrLkrÄ çkLku Au. íku WÃkhktík yutø÷kuRÂLzÞLk fku{Lkk «ríkrLkrÄ
«íÞûk [qtxýe îkhk Lk [qtxkÞ íkku hk»xÙ«{w¾ íku fku{Lkk çku «ríkrLkrÄyku Lke[u yu{ ÷ufMk¼kLke fw÷
«ríkrLkrÄ MktÏÞk 542Lke çkLku Au.
– 25 ð»ko fu íkuÚke ðÄw ¼khíkLkku Lkkøkrhf yLÞ heíku ÷kÞf nkuÞ íkku ÷kufMk¼k {kxu W{uËðkhe fhe þfu
Au. Ëk.ík., íku Mkt½ MkhfkhLkku LkkufrhÞkík Lk nkuðku òuyu íku{s LkkËkh fu yMk{íkku÷ {kLkrMkf yðMÚkk
Ähkðku Lk nkuðku òuEyu.
– yk øk]nLke çkuXf çktÄkhý yLkwMkkh ð»ko{kt ykuAk{kt ykuAe çku ðkh {¤ðe òuEyu. Ãkhtíkw rþhMíkk
yLkwMkkh íkuLke rþÞk¤w, W™k¤w çksux yLku [ku{kMkw yu{ ºký çkuXfku ÞkuòÞ Au. yk rMkðkÞ sYh ÷køku
íÞkhu hk»xÙ«{w¾ íkuLke çkuXfku çkku÷kðe þfu íku{s çkuXfLke {wÆík{kt ðÄkhku-½xkzku fhe þfu.
– øk]nLkk fw÷ MkÇÞku{ktÚke ykuAk{kt ykuAk ËMk{k ¼køkLkk MkÇÞku nksh nkuÞ-fkìh{-íkku Mk¼k fkÞoðkne
fhu Au. [qtxýe ÃkAeLke «Úk{ çkuXf{kt ÷kufMk¼kLkk yæÞûk yLku WÃkkæÞûkLke [qtxýe ÚkkÞ Au. Lkðk
yæÞûk [qtxkÞ íÞkhçkkË sqLkk yæÞûk nkuÆku Akuzu Au.
– yæÞûkLkku nkuÆku rLk»Ãkûk yLku íkxMÚk nkuðkÚke «ýkr÷fk {wsçk yæÞûkLke rðhwØ Mkk{kLÞ heíku yLÞ
fkuE Ãký Ãkûk ÃkkuíkkLkku y÷øk W{uËðkh Q¼ku hk¾íkku LkÚke.
– øk]n{kt ¾hzku hsq ÚkkÞ íÞkhçkkË íku ºký ðk[Lk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íku {íkËkLk {kxu hsq ÚkkÞ Au yLku
òu çknw{íke MkÇÞku íkuLke íkhVuý fhu íkku øk]nu íku ¾hzku {tsqh fÞkuo yu{ ònuh ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík
yk øk]n{kt çknw{íke {u¤ðLkkh ÃkûkLku hk»xÙ«{w¾ Mkhfkh h[ðkLkwt yk{tºký ykÃku Au yLku çknw{íke
ÃkûkLkk LkuíkkLku ðzk«ÄkLk ònuh fhðk{kt ykðu Au.
• hkßÞMk¼k :
– ¼khíkLke MktMkËLkwt yk WÃk÷wt øk]n Au. íku{kt hkßÞkuLke rðÄkLkMk¼kykuLkk MkÇÞku «{kýMkh «ríkrLkrÄíðLke
ÃkØrík yLkwMkkh [qtxeLku «ríkrLkrÄ {kuf÷u Au. yk øk]n fkÞ{e øk]n Au yux÷wt yk¾wt øk]n MktÃkqýoÃkýu
õÞkhuÞ rð¾uhkíkwt fu rðMksoLk Ãkk{íkwt LkÚke.
– øk]nLke {wÆík A ð»koLke Au. Ëh çkeò ð»kuo íkuLkk ºkeò ¼køkLkk MkÇÞku rLkð]¥k ÚkkÞ Au yLku íku MÚkkLku
Lkðk [qtxkÞu÷k MkÇÞku ykðu Au. øk]nLke yrÄf{kt yrÄf MktMÞk 250Lke Au, su{kt 12 «ríkrLkrÄyku
hk»xÙ«{w¾ îkhk Lke{ðk{kt ykðu Au.
– Mkk{kLÞ heíku f÷k, MkkrníÞ, rð¿kkLk, Mk{ksMkuðk yu{ rðrðÄ ûkuºkLkk rLk»ýkíkkuLkuu hk»xÙ«{w¾ yk {kxu
ÃkMktË fhu Au. Ëhuf hkßÞLku ðMíkeLkk Äkuhýu «ríkrLkrÄykuLke MktÏÞk Vk¤ððk{kt ykðe nkuðkÚke íku {swçk
hkßÞLke rðÄkLkMk¼k «ríkrLkrÄyku [qtxeLku {kuf÷u Au.
 701
– hkßÞMk¼k {kxu W{uËðkhe fhLkkh ÔÞÂõík ¼khíkeÞ Lkkøkrhf nkuÞ, 30 ð»ko fu íkuÚke ðÄw ðÞ Ähkðíke
nkuÞ íku{s Mkhfkh{kt LkkufrhÞkík Lk nkuÞ íku sYhe Au. yk rMkðkÞLke W{uËðkhLke çkkfeLke ÷kÞfkíkku
÷kufMk¼kLkk W{uËðkh {kxuLke ÷kÞfkíkku suðe s nkuÞ Au.
– ¼khíkLkk WÃkhk»xÙ«{w¾ yk øk]nLkk ÃkËLke Yyu yæÞûkLke sðkçkËkhe Ähkðu Au. øk]nLke ð»ko{kt
ykuAk{kt ykuAe çku çkuXfku çkku÷kððe ykð~Þf nkuÞ Au. Mkk{kLÞ ÃkhtÃkhk {wsçk ÷kufMk¼k{kt ºký
ðkt[Lk çkkË {tsqh ÚkÞu÷ku ¾hzku hkßÞMk¼k{kt ykðu íkuLke Ãkh ºký ðkt[Lk ÚkkÞ yLku {tsqh ÚkkÞ íkku
hk»xÙ«{w¾Lke Mkne çkkË íku ¾hzku fkÞËkLkwt MðYÃk Ãkk{u Au.
– MktMkË ÔÞkÃkf ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku Ähkðu Au. Mkt½ÞkËeLkk 97 yLku MktÞwõík ÞkËeLkk 47 rð»kÞku Ãkh íku
fkÞËk ½ze þfu Au. yk WÃkhktík rðrþü Mktòuøkku{kt hkßÞðkËeLkk rð»kÞku Ãkh Ãký íku fkÞËk ½ze þfu
Au. yk WÃkhktík çktÄkhýLkk þu»k rð»kÞku Ãkh fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk íkuLku MkwÃkhík fhe Au.
– LkkýkfeÞ ¾hzk ytøku ÷kufMk¼kLku fux÷kf rðþu»kkrÄfkhe Au, su{ fu MkhfkhLkwt ytËksÃkºk Lke[÷k
øk]n{kt s hsq Úkðwt òuEyu. fkhkuçkkhe ûkuºku ðzk«ÄkLk yLku {tºke{tz¤Lku «&™ku ÃkqAðkLke fu XÃkfkLke
Ëh¾kMík, Mk¼k{kufqVeLke Ëh¾kMík hsq fhðkLke MkktMkËLku Mk¥kk nkuÞ Au.
– òu íku yrðïkMkLke Ëh¾kMík hsq fhu íku{s yk Ëh¾kMík {tsqh ÚkkÞ íkku Mkhfkhu hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu
Au. WÃkhktík rðrðÄ ¾hzkyku íku{s s «òfeÞ «&™kuLkk yÇÞkMk {kxuLke Mkr{ríkyku íku{s íkÃkkMk
Mkr{ríkykuLke rLk{ýqf Ãký íku fhu Au. yk{ ¼khíkeÞ MktMkË çknku¤wt fkÞoûkuºk Ähkðu Au.
• LÞkÞíktºk :
– ¼khíkeÞ LÞkÞíktºk yufMkqºke, Mk¤tøk, MkwøkúrÚkík yLku rÃkhkr{z ykfkhLkwt Au. yk rÃkhkr{zLke xku[ Ãkh
Mkðkuoå[ yËk÷ík Au. íkuLke nuX¤ «íÞuf hkßÞ{kt hkßÞLke ðze yËk÷íkku yLku íkuLke nuX¤ Qíkhíkk
¢{u rsÕ÷k yËk÷íkku, MkuþLMk yËk÷íkku yLku {nuMkq÷e yËk÷íkku fk{ fhu Au.
– Mk{ðkÞíktºkLkk rMkØktík {wsçk fuLÿ Mkhfkh yLku hkßÞ MkhfkhkuLke yËk÷íkku y÷øk y÷øk nkuðe
òuEyu. Ãkhtíkw ¼khíku ynª ÔÞðnkhw yr¼øk{ Mðefkhe çktLku fûkkLke Mkhfkhku {kxu yufMkqºke Þk yufðzwt
LÞkÞíktºk MðefkÞwO Au.
– yk WÃkhktík yËk÷íkku çku fûkkyku{kt ðnU[kÞu÷e Au-ËeðkLke yLku VkusËkhe yËk÷íkku. hkßÞLkkt {wÏÞ
þnuhku{kt ËeðkLke yËk÷íkku nuX¤ ‘rMkxe rMkrð÷ fkuxo’ yLku fux÷ktf {kuxkt þnuhku{kt ‘M{kì÷ fkìrÍÍ
fkìxo’ fk{ fhíke nkuÞ Au.
– Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþ íkÚkk íku{Lkk MknkÞf LÞkÞkÄeþkuLke íkÚkk ðze yËk÷íkkuLkk
LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf hk»xÙ«{w¾ fhu Au. rsÕ÷k fûkkLke íkÚkk yLÞ fûkkLke yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeþLke
rLk{ýwf hkßÞLkk ònuh Mkuðk Ãkt[ yLku ðze yËk÷íkLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþLke Mkt{ríkÚke hkßÞÃkk÷ fhu
Au.
702
– LÞkÞkÄeþku Mðíktºk yLku rLk¼eof heíku LÞkÞ [qfðkLkwt fkÞo fhe þfu íku {kxu çktÄkhýLkk çkeò ÃkrhÂMÚkrík{kt
íku{Lkk ðuíkLkLke òuøkðkE fheLku íku{Lku ÃkË ytøkuLke Mk÷k{íke çkûkðk{kt ykðe Au. yk WÃkhktík rðrþü
«fkhLkk rððkË fu ÍøkzkykuLkk Wfu÷ {kxu rxÙçÞwLk÷kuLke rLk{ýqf fhðk ytøku fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk
MktMkËLku yLku hkßÞ-rðÄkLkMk¼kykuLku ykÃkðk{kt ykðe Au.
– Mkðkuoå[ yËk÷ík yLku yLÞ yËk÷íkku Mkk{kLÞ heíku rððkËLkk «&™ku{kt LÞkÞ ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au.
Ãkhtíkw Mkðkuoå[ yËk÷ík fux÷ktf rðþu»k fkÞkuo Ãký fhu Au, su{ fu çktÄkhýeÞ {zkøkktX ð¾íku MkhfkhLku
Mk÷kn ykÃkðkLkwt íku{s çktÄkhýeÞ rððkË ytøku yk¾he rLkýoÞ ykÃkðkLkwt fkÞo.
– yk WÃkhktík Lke[÷e yËk÷íkku{kt Ëkðkyku ytøku su [qfkËk ykÃkðk{kt ykÔÞk nkuÞ íku ytøku ytrík{ yLku
yk¾he [qfkËku ykÃkðkLke Mk¥kk Ãký íku Ähkðu Au. (swyku : LÞkÞ, fkLkqLk yLku y{÷ çksðýe íktºk.)
• ¼khíkLkwt Mk{ðkÞíktºk :
– Mk{ðkÞíktºk yuðe ÃkØrík Au, su{kt çku fûkkyu - (f) «kËurþf yLku (¾) fuLÿeÞ - Mkhfkhku fk{ fhu
Au. rðþk¤ fË yLku «kËurþf ðirðæÞ Ähkðíkk ËuþkuLku ykðe ÃkØrík rðþu»k {kVf ykðu Au.
– çktLku fûkkLke MkhfkhkuLku ÃkhMÃkhÚke MðkÞ¥k, Mk{fûk yLku Mk{kuðze økýðk{kt ykðu Au. ¼khíku Mk{ðkÞíktºk
þçË «Þkusðk rðLkk Mk{ðkÞíktºkLke h[Lkk fhe Au. yk {kxu ¼khíkLkk çktÄkhý{kt “Mkt½” (Union)
þçË «Þkusðk{kt ykÔÞku Au.
– ¼khíkLkk Mk{ðkÞíktºk{kt çkuðze Mkhfkh, çktÄkhý îkhk fuLÿ yLku hkßÞku ðå[u Mk¥kkrð¼ksLk, çktÄkhýLkwt
yÚko½xLk fhðk {kxu Mkðkuoå[ yËk÷ík yLku fuLÿ íkÚkk hkßÞkuLkwt Mkt½{ktLkwt fkÞ{e òuzký yÂMíkíð Ähkðu
Au. ¼khíkeÞ Mk{ðkÞíktºku su Mk¥kkrð¼ksLk fÞwO Au yu Au fu çktÄkhý{kt Mk¥kkyku ytøkuLke ºký ÞkËeyku
hsq ÚkE Au : (1) fuLÿÞkËe (2) hkßÞÞkËe yLku (3) MktÞwõík ÞkËe. fuLÿ y™u hkßÞðkËeLkk rð»kÞku
ytøku yk çktLku Mkhfkhku rLkrùík ûkuºkku{kt fkÞËk ½ze þfu Au. ßÞkhu MktÞwõík ÞkËe{kt yuðe Mk¥kkykuLkku
WÕ÷u¾ Au su rð»kÞku ytøk hkßÞ fuLÿ çktLku MkhfkhkuuLku fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk Au.
– yk{ Aíkkt òu çktLku Mkhfkhku ðå[u fkuE yuf rð»kÞ çkkçkíku rððkË fu rðhkuļkMk fu Mkt½»ko MkòoÞ íkku
fuLÿ ½zu÷ku fkÞËku fu ÷eÄu÷ku rLkýoÞ MðefkÞo hk¾e, hkßÞ MkhfkhLkku fkÞËku fu rLkýoÞ Þk íkuLkku Mkt½»ko
ÃkuËk fhíkku ¼køk hË økýðk{kt ykðu Au.
– yk WÃkhktík çktÄkhýu Ëþkoðu÷ Mk¥kkrð¼ksLk{kt fuLÿLku fþwtf ‘yrÄf’ Þk ‘Mkrðþu»k’ «kÃík ÚkkÞ Au.
WÃkhktík ¼khík{kt Mk{ðkÞíktºk nkuðk Aíkkt fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkhu yufðzwt ðneðxe íktºk yLku yufðzwt
LÞkÞíktºk Ähkðu Au.
– yk{ nkuðkÚke ¼khíkeÞ Mk{ðkÞíktºkLku rLk»ýkíkku ‘yÄoMk{ðkÞíktºk’ Þk ‘rðrþü Mk{ðÞkíktºk’ íkhefu
yku¤¾kðu Au. ¼khíkeÞ Mk{ðkÞíktºkLke yk rðrþüíkk Mk{Þ yLku MktòuøkkuLke LkeÃks níke.
• hkßÞkuLke ¼k»kkðkh ÃkwLkho[Lkk :
– Mkk{kLÞ heíku Mk{ðkÞíktºk, Mk{qníktºk fu Mkt½hkßÞku{kt «kht¼u ½xfku Þk yuf{kuLke h[Lkk ÷øk¼øk
fkÞ{e nkuÞ Au. Ãkhtíkw, ¼khík{kt fux÷ktf fkhýkuMkh yk{ çkLÞwt LkÚke.
 703
– ykÍkËe Ãkqðuo rçkúrxþ þkMkLk Ëhr{ÞkLk rðMík]ík yLku {nkfkÞ «ktíkku yÂMíkíð{kt níkk, íkuLku rð¼krsík
fhe Lkðk Lkðk «ktíkku h[kÞk níkk. Ãkthíkw yk ½z¼kts{kt ðneðxe MkøkðzLkku s {wÏÞíðu rð[kh
fhðk{kt ykðíkku níkku.
• [qtxýeyku :
– ¼khík{kt Mkt½ Þk fuLÿ fûkkyu íkÚkk hkßÞ fûkkyu MktMkËeÞ ÃkØríkLke Mkhfkhku fk{ fhu Au. ÃkwÏíkðÞ-
{íkkrÄfkhLku ykÄhu Mk{økú Ëuuþku{kt yLku hkßÞku{kt Ëh Ãkkt[ ð»kuo [qtxýeyku ÞkuòÞ Au.
– ¼khík{kt «kht¼u «íÞuf LkkøkrhfLku 21 ð»koLke ðÞu ÃkwÏíkðÞ{íkkrÄfkh çktÄkhý îkhk ykÃkðk{kt ykÔÞku
níkku. Ãkhtíkw 1988Lkk 61{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk yk ðÞ{ÞkoËk ½xkzeLku 18 ð»koLke fhðk{kt ykðe.
ykÚke 18 ð»koLke ðÞ Ähkðíkku «íÞuf Lkkøkrhf ÃkwÏíkðÞ{íkkrÄfkh Ähkðíkku nkuE yLÞ heíku ÷kÞfkík
Ähkðíkku nkuÞ íkku {íkËkLk{kt ¼køk ÷E þfu Au.
• [qtxýeÃkt[ :
– çktÄkhýLke f÷{ 324 [qtxýeÃkt[Lke h[Lkk yLku fkÞkuoLke òuøkðkE fhu Au. fkuE Ãký ÷kufþkneLkku
ykÄkh Mðíktºk yLku rLk»Ãkûk [qtxýeyku nkuÞ Au. ÷kufþkne{kt [qtxýeyku yk{sLkíkkLkwt Ãkðo økýkÞ Au,
ykÚke çktÄkhý{kt [qtxýeÃkt[Lke h[Lkk ytøku rðþu»k fk¤S ÷uðkE Au. Ãkt[Lke rLkÞwÂõík, fkÞoûkuºk íkÚkk
yLÞ f÷{ku{kt [qtxýeÃkt[Lkk MðYÃk ytøku MÃk»x heíku ‘Mðkíktºk’ þçËLkku «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku LkÚke.
– Ãkhtíkw çktÄkhý Mk¼kLke çkuXfku{kt ÚkÞu÷ [[ko{kt ‘MðkÞíktºkíkk’Lkk RhkËkLke [[ko MÃkü heíku ÚkÞu÷e Au.
zkì. çke.ykh. yktçkuzfhu çktÄkhýMk¼kLke [[ko{kt (økútÚk 7, Ãkk. 305-307) sýkðu÷wt fu [qtxýeLke Mk{økú
çkkçkík fkhkuçkkheLkk nkÚk çknkh hnu íku {kxu íkÚkk [qtxýeÃkt[Lku {LkMðe heíku nxkðe Lk þfkÞ íku {kxu
Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþ suðwt yLku sux÷wt hûký íkuLku Ãkqhwt Ãkkzðk{kt ykÔÞwt Au. {ík÷çk fu
fkhkuçkkheLkk ËçkkýÚke íku {wõík fhe þfu yLku fkhkuçkkheLkk nMíkûkuÃk rðLkk Ëuþ{kt íkuLkk îkhk [qtxýeyku
ÞkuS þfkÞ.
– çktÄkhýMk¼k{kt ÚkÞu÷ [[ko [qtxýeÃkt[ {kxu MðkÞ¥kíkkLkwt Ãkrhçk¤ Mksuo Au yu{ fne þfkÞ. ðÄw{kt, Ãkt[
ytøkuLke yLÞ òuøkðkEyku íku{s [qtxýeÃkt[Lkk {wÏÞ fr{þLkhLke rLk{ýqf íkÚkk çkhíkhVe suðe çkkçkíkkuÚke
yu MÃkü s Au fu [qtxýeÃkt[Lke MðkÞ¥kíkk çktÄkhýLkku yr¼«uík Au. yk{, MðkÞ¥kíkk þçËLke økuhnkshe
Aíkkt Ãkt[Lke fk{økehe íkku MðkÞ¥k hne s Au yLku íku fkÞ{e Äkuhýu yÂMíkíð Ähkðu Au. ykìõxkuçkh
1993Úke {wÏÞ [qtxýe fr{þLkh MkkÚku yLÞ çku [qtxýe fr{þLkhkuLke rLk{ýqfLkku ykht¼ ÚkÞku. ðíko{kLk{kt
ºký [qtxýe fr{þLkhkuLke rºk{qŠík îkhk Ãkt[ fkÞo fhu Au.
– hk»xÙ«{w¾ îkhk íku{Lke rLk{ýqf fhðk{kt ykðu Au. ËuþLkk Mktr[ík rLkrÄ{ktÚke íku{Lku ðuíkLk yLku ¼ÚÚkkt
[qfðkÞ Au. ºkýu [qtxýe fr{þLkhku fkÞËkLke Yyu Mk{kLk ðuíkLk, Mk{kLk Mk¥kk, Mk{kLk ¼ÚÚkkt yLku
Mk{kLk Ãkqðoþhíkku Ähkðu Au. ºkýu fr{þLkhku ðå[u {ík¼uË Q¼k ÚkkÞ íkku íkuðk rfMMkk{kt Ãkt[ çknw{íkeÚke
rLkýoÞ fhu yuðe òuøkðkE fhðk{kt ykðeAu.
704
– Mkðkuoå[ yËk÷ík{kt ßÞkhu yk òuøkðkE Ãkzfkhðk{kt ykðe íÞkhu Ãkkt[ LÞkÞkÄeþkuLke ¾tzÃkeXu fkÞËkLke
yk òuøkðkELkwt Ãkqýo Mk{ÚkoLk fÞwO. íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík A ð»ko yÚkðk 63 ðÞLke ðÞ{ÞkoËkLku ykÄeLk
nkuÞ Au.
– [qtxýe fr{þLkhkuLkk nkuÆkykuLku Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþkuLku Mk{fûk yuðe òuøkðkEykuÚke hrûkík
fhðk{kt ykÔÞk Au. {wÏÞ [qtxýe fr{þLkh rMkðkÞLkk yLÞ çku fr{þLkhkuLkku {wÏÞ [qtxýe fr{þLkhLke
¼÷k{ý îkhk s nkuÆk ÃkhÚke çkhíkhV fhe þfkÞ. {wÏÞ [qtxýe fr{þhLke çkhíkhVe {kxu Mkðkuoå[
yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþLke çkíkhVe suðe rðrÄ fhðkLkwt «kðÄkLk fhðk{kt ykÔÞwt Au.
– yk {wsçk {wÏÞ [tqtxýe fr{þLkhLku çkhíkhV fhðkLkku Xhkð MktMkËLkk fkuE Ãký yuf øk]n{kt hsq ÚkkÞ
íÞkhçkkË çktLku øk]nku çku ík]¥keÞktþ çknw{íkÚke òu íku Xhkð ÃkMkkh fhu íkku íkuðk XhkðLku hk»xÙ«{w¾Lke
Mkt{rík {kxu {kuf÷ðk{kty ykðu íku{s ykðe Mkt{rík {¤u íÞkhu {wÏÞ [tqxýe fr{þLkh çkhíkhV ÚkÞu÷k
økýkÞ.
– hkßÞfûkkLkk [qtxýe yrÄfkheLkwt MÚkkLk Ãký yk s «{kýu MÃkü fhðk{kt ykÔÞwt Au. íku{Lke rLk{ýqf{kt
hkßÞ Mkhfkh ¼khíkLkk [qtxýeÃkt[Lke Mk÷kn ÷u Au. Ãkqðuo hkßÞLkk [qtxýe yrÄfkhe yLÞ Mkhfkhe fk{
fhíkk níkk, Ãkhtíkw 1992Úke fkÞËk îkhk íku{™e yLÞ Mkhfkhe fk{økehe «rík®çkrÄík fhðk{kt ykðe
Au íku{s íkuyku ík{k{ Mk{Þ yLku þÂõík [qtxýefkÞo{kt «Þkuusu íku{ Lk¬e ÚkÞwt.
– [qtxýeÃkt[Lke fk{økehe{kt {íkËkhÞkËeyku íkiÞkh fhðe, hksfeÞ ÃkûkkuuLke LkkUÄýe yLku {kLÞíkk,
[qtxýe«[kLkhe yk[khMktrníkk, íkuLkwt rLkheûký, [qtxýeLkk rnMkkçkkuLke íkÃkkMk, {íkËkLk {ÚkfkuLke h[Lkk,
íkuLke hûkýLke ÔÞðMÚkk íkÚkk Mkt[k÷Lk yLku {íkøkýíkhe suðe çkkçkíkkuLkku íku{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– ð¤e [qtxýe-«r¢ÞkLkwt MkkíkíÞ s¤ðkÞ, {íkËkhÞkËeyku Mkíkík MkwÄkhý{kt yLku ‘yãíkLk’ (update)
çkLkkððk{kt ykðu íkÚkk fkuE Ãký Mk{Þu {w~fu÷e rðLkk [qtxýe ÞkuS þfkÞ íku {kxu Ãkt[ fkÞ{e Äkuhýu
yÂMíkíð Ähkðu Au. Ãkt[ Mkk{kLÞ [qtxýeyku çkkË hk»xÙeÞ fûkkyu {kLÞ ÃkûkkuLke ÞkËe ònuh fhu Au yLku
íku{kt Ãkûkkuyu «kÃík fhu÷k {íkkuLke xfkðkheLku ykÄkhu hk»xÙeÞ Míkhu {kLÞíkk Ähkðíkk Ãkûkku{kt VuhVkh
Úkíkk hnu Au.
– {wÏÞ hksfeÞ Ãkûkku{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkìtøkúuMk, sLkíkkˤ, ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk, ¼khíkeÞ MkkBÞðkËe
Ãkûk, ¼khíkeÞ MkkBÞðkËe Ãkûk ({kfoTMkðkËe) yLku Mk{ksðkËe sLkíkk ÃkûkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
– [qtxýeÃkt[Lke fk{økehe ð¾íkkuð¾ík rðMíkhíke hne Au. «òfeÞ «ríkrLkrÄíð Äkhku 1950 yLku 1951.
«{w¾-WÃk«{w¾ [qtxýe Äkhku 1952, ¼khík Mkhfkhu fuLÿeÞ rðMíkkh Äkhku 1963 yLku LkìþLk÷ fìrÃkx÷
xurhxhe yìõx 1991-yk çkÄk ÄkhkykuLke òuøkðkEyku íkuLke fk{økehe{kt Ãkqhf çkLke Au yLku {wõík yLku
LÞkÞe [qtxýeLke fk{økehe{kt Ãkt[ ðÄw Lku ðÄw áZ yLku {sçkqík çkLÞwt Au.
– yk rðrðÄ ÄkhkykuLke òuøkðkEyku îkhk Ãkt[ fk~{ehÚke fLÞkfw{khe yLku fku÷fkíkkÚke fåA MkwÄe
ËuþLkk «íÞuf {íkËkhLkku MktÃkfo fhe íku{Lku {íkËkhÞkËe{kt Mk{kðe ÷uðk «ÞíLkku ÷uðk «ÞíLkku òhe hk¾u
Au.
 705
– 1952Úke 1988 MkwÄe Ãkt[Lkwt MðYÃk, íkuLke fk{økehe yLku Mk¥kkyku ytøku fkuE rððkË MkòoÞku Lk níkku,
òu fu íku yhMkk{kt Ãkt[ ÃkkMkuLkwt fk{ Ãký {ÞkorËík níkwt.
– 1989{kt ÷kufMk¼kLke Mkk{kLÞ [qtxýeyku ÞkuòðkLke níke íÞkhu {íkËkhLke ÃkwÏíkðÞ su yøkkW 21
ð»koLke níke íku ½xkzeLku 18Lke fhðk{kt ykðe. yk Mk{Þu 1989{kt yuf {wÏÞ [qtxýe fr{þLkh fkÞohík
níkk íkuLku MÚkkLku fk{Lkwt ¼khíký ðÄíkkt çkeò ðÄw çku [qtxýe fr{þLkhLke Lke{ðk{kt ykÔÞk.
– 1989Lke [tqtxýeyku Ãkqhe Úkíkkt òLÞwykhe 1990{kt ðÄkhkLkk [qqtxýe fr{þLkhLkk nkuÆk LkkçkqË fhðk{kt
ykÔÞk. VheLku ykìõxkuçkh 1993{kt Lkh®MknhkðLkk Lkuík]íð nuX¤Lke fuLÿ Mkhfkhu çkeò çku yríkrhõík
[qtxýe fr{þLkhku LkeBÞk. yk Mk{ÞÚke [qtxýe fr{þLkhkuLke rºk{qŠík h[ðk{kt ykðe.
– yk ÃkwLkho[Lkk ÃkkA¤ yuf rððkË fkhý¼qík níkku. rzMkuBçkh 1990{kt xe.yuMk. þu»kkLkLke {wÏÞ [qtxýe
fr{þLkh íkhefu rLk{ýqf ÚkÞu÷e níke. íku{ýu Ãkt[ ytøku Mðíktºk Lkerík-herík yÃkLkkðe Ãkt[Lkk fr{þLkhLke
Yyu s÷Ë {tíkÔÞku MkkÚku Mk¥kkykuLkku ÔÞkÃkf yLku Mðíktºk WÃkÞkuøk fÞkuo. ykÚke Mkhfkh{kt, hksfeÞ
ðíkwo¤ku{kt íkÚkk ònuhSðLk{kt QnkÃkkun MkòoÞku.
– {íkËkhkuLkk Vkuxk MkrníkLkkt yku¤¾ÃkºkkuLke çkkçkíku Mkhfkh yLku þu»kkLk yk{LkuMkk{Lku ykðe økÞk.
yku¤¾ÃkºkkuLkk y¼kðu LkkøkrhfLkku {íkËkLkLkku nf AeLkðe ÷E þfkÞ Lkrn íkuðwt Mkðkuoå[ yËk÷íkLkwt
ð÷ý yk Mk{MÞk{kt rLkýkoÞf çkLÞwt. [qtxýe fr{þLkh þu»kkLk Mk¥kkLkk WÃkÞkuøk{kt yríkhuf fhíkk
nkuðkÚke AkÃk ½uhe çkLke níke. íku{Lkk Mk¥kkLkk yk yríkhuf¼Þko WÃkÞkuøkLku hkufðk ykìõxkuçkh 1993Úke
çku ðÄkhkLkk [tqtxýe fr{þLkh Lke{ðkLke «ÚkkLkku ykht¼ ÚkÞku.
– þu»kkLku yLÞ çku fr{þLkhkuLke rLkÞwÂõíkLku Mkðkuoå[ yËk÷ík{kt Ãkzfkhe íÞkhu yËk÷íku [qfkËku ykÃÞku
fu yufÚke ðÄw MkÇÞ Ähkðíkk [qtxýeÃkt[Lke h[Lkk Mkk{u fkuE rLkÞ{Lk LkÚke. yk{ yufÚke ðÄw MkÇÞkuLkk
çkLku÷k [qtxýeÃkt[Lkk rMkØktíkLku Ãkwrü {¤e.
– Ãkt[Lke fkÞoðkne ytøku çkeòu ðsLkËkh rððkË 2002{kt MkòoÞku. 1970Lkk ËkÞfkÚke [qtxýeyku{kt Lkkýkt
yLku çkknwçk¤Lkku ÃkøkÃkuMkkhku ¢{þ: ÔÞkÃkf çkLkðk ÷køÞku. íku MkkÚku ykÃkhkrÄf RríknkMk Ähkðíkk
W{uËðkhkuLku [tqtxýe ÷zðk {kxu rxrfx ykÃkeLku hksfeÞ Ãkûkkuyu yk Ëq»kýLke økt¼ehíkkLke {kºkk
yLkuføkýe ðÄkhe ËeÄe. yk økt¼eh Ëq»kýkuLku zk{ðk yLku [qtxýeykuLku Mðíktºk, rLk»Ãkûk hk¾ðk Ãkt[
{¬{ níkwt. yk Mkt˼o{kt sLkrníkLke yhSykuLku yLkw÷ûkeLku Mkðkuoå[ yËk÷íku rðrþü [qtxýe MkwÄkhk
fhðk Ãkt[Lku ykËuþku ykÃÞk.
– yk ËuþkuykuLku ykÄkhu Ãkt[u ykÃkhkrÄf ¼qíkfk¤ Ähkðíkk W{uËðkhku íkÚkk yLÞ W{uËðkhku yLku íku{Lkk
ÃkrhðkhsLkkuLke ykðf yLku MktÃkr¥kLke ònuhkík Ãkt[ Mk{ûk MkkuøktËLkk{k MkkÚku fhðkk ykËuþku òhe fÞkO.
yk ykËuþkuLkku hksfeÞ Ãkûkkuyu MkðkoLkw{íku RLfkh fÞkuo. ðÄw{kt Mkkð n¤ðe òuøkðkEyku MkkÚkuLkku {q¤
WÆuþkuLku {ku¤k Ãkkze Ëuðku ¾hzku ½zâku. MktMkËLkk ð»kkoMkºkLkwt yýÄkÞwO rðMksoLk Úkíkkt yk ¾hzkLkk
rðfÕÃku Mkhfkhu ðxnwf{ íkiÞkh fÞkuo. Ãkhtíkw Mkhfkhu Mkqr[ík ðxnwf{ ÞÚkkðíkT MðYÃk{kt s hk»xÙ{w¾Lku
706
Vhe Ãkhík {kuf÷íkkt íkuLkk Ãkh hk»xÙ«{w¾u {tsqheLke {nkuh {khe. yk Mkt˼o{kt [qtxýeÃkt[Lkku yr¼«kÞ
Au fu [qtxýe {kxuLke fzf yk[khMktrníkk yrLkðkÞo çkLke Au.
– òu íkuLku «MÚkkrÃkík Lkrn fheyu íkku ÷kufþkneLku ¢{þ: {]ík«kÞ: çkLkkððkLkwt òu¾{ ðnkuhðwt Ãkzu íku{
Au. su fkuE Ãký heíku ËuþLku Ãkhðzu íku{ LkÚke. [qtxýeLku MktçktÄ Au íÞkt MkwÄe [qtxýeÃkt[ MkðkuoÃkrh Au. íku{kt
Mkðkuoå[ yËk÷íkLke çktÄkhýeÞ ¾tzÃkeXLkk LkðuBçkh 2002Lkk [wfkËkÚke Ãkt[Lkk nkÚk ðÄw {sçkqík çkLÞk
Au. yÃkhkÄefhýLke Mk{MÞk Ãkh hkuf ÷økkððk Ãkt[ yíÞtík {n¥ðLkku rLkýoÞ fÞkuo fu W{uËðkh
MkkuøktËLkk{k ytøkuLkwt ykðuËLkÃkºk ¼hu íÞkhu íku{kt økwLkk ytøkuLke rðøkíkku [qtxýe yrÄfkhe Mk{ûk ònuh
fhþu.
– yk{ Ãkt[Lke Mkíkfoíkk yLku íkxMÚkíkkLku Mkðkuoå[ yËk÷ík îkhk Mk{ÚkoLk MkktÃkzâwt Au. 1950{kt 17 fhkuz
30 ÷k¾{ktÚke 1999Lke Mkk{kLÞ [qtxýe{kt 61 fhkuz 90 ÷k¾ Ãkh {íkËkhkuLkku yktf ÃknkUåÞku Au. Aíkkt
Mðíktºk yLku rLk»Ãkûk [qtxýeyku ÞkuSLku ¼khíkLke Mkk{kLÞ [qtxýeykuLku rðïLke rðþk÷ík{ (largest)
[qtxýeyku{kt ÃkrhðŠíkík fhðkLkku Þþ [qtxýeÃkt[Lku Vk¤u s{k Au.
• Mkk{kLÞ [qtxýeyku :
– 1952{kt Ãknu÷e Mkk{kLÞ [qtxýe ÞkuòE níke. yk [qtxýe{kt ÷kufMk¼kLkk yLku rðrðÄ hkßÞkuLke
rðÄkLkMk¼kykuLkk «ríkrLkrÄykuLke Mk{ktíkhu [qtxýe ÚkE níke. íÞkh çkkË 1957{kt, 1962{kt, 1967{kt
y™u 1971{kt Mkk{kLÞ [qtxýeyku ¢{þ: Þkusðk{kt ykðe níke.
– 1971{kt Mkk{kLÞ [qtxýe íkuLke {wÆík fhíkkt yuf ð»ko yLku çku {kMk ðnu÷e Þkusðk{kt ykðe nkuðkÚke
íku {æÞMkºk [qtxýe níke. yu s heíku Aêe Mkk{kLÞ [qtxýe Mk{Þu ÷kufMk¼kLke {wÆík{kt yuf ð»koLkku
ðÄkhku fhðk{kt ykÔÞku nkuE 1977{kt Aêe Mkk{kLÞ [qtxýe ÞkuòE níke. 1971 MkwÄe Mkk{kLÞ
[qtxýeyku{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkìtøkúuMku ÃkkuíkkLke çknw{íke ò¤ðe hk¾e níke. 25 sqLk, 1975Lke
{æÞhkrºkÚke Ëuþ{kt yktíkrhf fxkufxe ònuh fhðk{kt ykðe.
– «uMk MkuLMkhrþÃk ÷kËðk{kt ykðe yLku LkkøkrhfkuLkk {q¤¼qík yrÄfkhku AeLkðe ÷uðk{kt ykÔÞk. rðÃkûke
LkuíkkykuLku fkhkðkMk{kt fuË hk¾ðk{kt ykÔÞk yLku ÷kufË{Lkku Ëkuh [kÕÞku.
– çknw{íkeLke yÃkuûkkyu ðzk«ÄkLk RÂLËhk økktÄeyu Aêe Mkk{kLÞ [qtxýeyku ònuh fhe. Ãkhtíkw 1977Lke
Aêe Mkk{kLÞ [qtxýe{kt fkìtøkúuMk Ãkûku ÃkkuíkkLke çknw{íke økw{kðe yLku fuLÿ{kt MkkiÚke Ãknu÷e ðkh rðhkuÄÃkûkkuLkk
çkLku÷k sLkíkk ÃkûkLke MkhfkhLke h[Lkk ÚkE, su{kt {kuhkhS ËuMkkE ðzk«ÄkLk çkLÞk. Ãkhtíkw Mk¥kkLke
¾U[íkký{kt yk MkhfkhLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt yLku [hý®Mk½u fkìtøkúuMkLkk xufkÚke Mkhfkh h[e, su xfe Lk þfe
y™u òLÞwykhe 1980{kt Mkkík{e Mkk{kLÞ [qtxýe îkhk Vhe fkìtøkúuMk Ãkûk «[tz çknw{íkeÚke Mk¥kk Ãkh
ykÔÞku. RrLËhk økktÄeLkk yðMkkLk çkkË rzMkuBçkh 1984{kt ykX{e Mkk{kLÞ [qtxýe{kt hkSð økktÄeLkk
Lkuík]íð Lke[u fkììtøkúuMku Vhe çknw{íke {u¤ðe MkhfkhLke h[Lkk fhe.
– Lkð{e Mkk{kLÞ [qtxýeyku LkðuBçkh 1989{kt ÞkuòE yLku Mðíktºk ¼khíkLkk hk»xÙeÞ hksfkhý{kt yk
[qtxýeLkwt Ãkrhýk{ Mke{kr[nTLkYÃk çkLÞwt. fkhý fu yk Mkk{kLÞ [qtxýe{kt MktMkË{kt fkuE Ãký ÃkûkLku
 707
MÃk»x çknw{íke Lk {¤e, Ãkhtíkw ‘rºkþtfw MktMkË’ (Hung parliament) yÂMíkíð{kt ykðe. Ãkkt[ ÃkûkkuLkk
çkLku÷k hk»xÙeÞ {kuh[kLke Mkhfkh h[kE, su{kt sLkíkkˤ, fkìtøkúuMk (Mkt.) yLku ºký «kËuþuf Ãkûkku-
íku÷wøkwËuþ{, ÿrðz {wLkuºk f¤øk{ yLku ykMkk{ øký Ãkrh»kË-îkhk hk»xÙeÞ {kuh[ku h[ðk{kt ykÔÞku
níkku.
– ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk yLku zkçkuhe Ãkûkku{ktÚke ¼khíkeÞ MkkBÞðkËe ({kfoTMkðkËe) Ãkûk yLku íkuLke MkkÚku
Mkt÷øLk Ãkûkkuuyu Mkhfkh{kt òuzkÞk rðLkk hk»xÙeÞ {kuh[kLku xufku ykÃÞku níkku. Mkðk ð»koLke yðrÄ çkkË
yk Lkð{e ÷kufMk¼k Ãký rð¾uhe Lkkt¾ðe Ãkzu íkuðe ÂMÚkrík ÃkuËk ÚkE.
– hk»xÙeÞ {kuh[kLkk ðzk«ÄkLk ðe.Ãke. ®Mk½u hkSLkk{wt ykÃÞwt. Mk{ksðkËe sLkíkkˤLkk Lkuíkk [tÿþu¾h
ðzk«ÄkLk çkLÞk. Ãkhtíkw yLÞ ÃkûkkuLkk ÂMÚkh Mk{ÚkoLkLkk y¼kðu hk»xÙ«{w¾u ÷kufMk¼kLkwt rðMksoLk fÞwO.
yk{ Lkð{e ÷kufMk¼kLkwt ykÞw»Þ {kºk 15 {kMkLkwt hÌkwt. Ëuþ rððkËkuLkk ð{¤{kt VMkkÞku yLku íÞkhÚke
hksfeÞ yÂMÚkhíkkLkku ¼khík{kt «kht¼ ÚkÞku.
– 1991Lke ËMk{e Mkk{kLÞ [qtxýeyku ÞkuòE yLku yíÞtík xtqtfkøkk¤k{kt çkeS ðkh ‘rºkþtfw MktMkË’Lke
h[Lkk yrLkðkÞo çkLke. fkìtøkúuMku yLÞ ÃkûkkuLkk xufkÚke MkhfkhLke h[Lkk fhe. ðzk«ÄkLk íkhefu Ãke.ðe.
Lkh®MknhkðLke ðhýe ÚkE. ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk hk»xÙeÞ fûkkyu çkeòu {kuxku Ãkûk Ãkwhðkh ÚkÞku.
sLkíkkˤ ºkeò MÚkkLku ykÔÞku, su{kt 1994{kt ¼køk÷k Ãkzâk.
– {u 1996{kt yrøkÞkh{e Mkk{kLÞ [qtxýeyku ÞkuòE. fkuE Ãký ÃkûkLku MÃkü çknw{íke Lk {¤íkkt Ãkkt[
ÃkûkkuLkku ºkeòu {kuh[ku h[kÞku yLku íkuLke MktÞwõík Mkhfkh h[kE. fkìtøkúuMku íkuLku çknkhÚke xufku ykÃÞku yLku
yu[.ze. økkizk ðzk«ÄkLk çkLÞk. yk MkkÚku hksfeÞ yÂMÚkhíkk ¼ýe Äfu÷íkk ËuþLkk hksfkhý{kt
r{© MkhfkhkuLkk ÞwøkLke þYykík ÚkE. fkìtøkúuMkLkk ykøkúnÚke ËiðøkkizkLku ¾Mkuze RLÿfw{kh økwshk÷Lku
yur«÷ 1997{kt ðzk«ÄkLk çkLkkððk{kt ykÔÞk. Ãkhtíkw fkìtøkúuMku xufku ÃkkAku ¾U[íkkt 1998Lkk «kht¼u
økwshk÷Lke r{© MkhfkhLkwt Ãký ÃkíkLk ÚkÞwt.
– 1998Lkk «kht¼u çkkh{e ÷kufMk¼kLke [qtxýe ÞkuòE, su îkhk Vhe ‘rºkþtfw’ ÷kufMk¼k h[kE. íku{kt
¼k.s.Ãk. ÷kufMk¼kLke 178 çkuXfku {wÏÞ Ãkûk hÌkku yLku yLLkk ÿ.{w.f. ykMkk{ øký Ãkrh»kË yLku
yfk÷e ˤ MkkÚke Ãkûkku níkk. yx÷rçknkhe çkksÃkkE «Úk{ ðkh ðzk«ÄkLk çkLÞk. 1999Lkk yur«÷{kt
yLLkk ÿ.{w.f. Ãkûku xufku ÃkkAku ¾UåÞku.
– hk»xÙÃkríkyu ðzk«ÄkLk çkksÃkkELku rðïkMkLkku {ík «kÃík fhðkLkku ykËuþ ykÃÞku. su{kt {íkËkLk
Ëhr{ÞkLk «Úk{ ðkh {kºk yuf {íkÚke MkhfkhLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt. yLÞ ÃkûkkuLkk MknfkhÚke Mkhfkh h[ðkLkku
rðfÕÃk fkìtøkúuMku hsq fÞkuo. MktMkËLkk yuf Ãký øk]nLkwt MkÇÞÃkË Lk Ähkðíkkt MkkurLkÞk økktÄe MktMkËeÞ fkìtøkúuMk
ÃkûkLkk Lkuíkk rLk{kÞk.
– íkuyku Ãký ÷kufMk¼kLkk Mkt[k÷Lk {kxu sYhe MkÇÞkuLkku xufku hsq Lk fhe þõÞkt. ykÚke hk»xÙÃkríkyu íkuh{e
÷kufMk¼k {kxuLke [qtxýeyku ònuh fhe.
708
– MkÃxuBçkh-ykìõxkuçkh 1999{kt íkuh{e Mkk{kLÞ [qtxýeyku ÞkuòE. Ãkhtíkw h¾uðk¤ Mkhfkh íkhefu çkksÃkkELkk
Lkuík]íð nuX¤ Mkhfkh [k÷íke níke íkuLke Mk{ûk y™uf Ãkzfkhku Q¼k ÚkÞk. su{kt ÃkkrfMíkkLku fk~{ehLke
fkhrøk÷ MkhnËu yk¢{ý fÞwO yLku h¾uðk¤ Mkhfkh Mk{ûk yMkkÄkhý Ãkzfkh Q¼ku ÚkÞku.
– yk ÞwØ{kt ¼khík rðsÞe çkLÞwt. çkksÃkkE yLku ¼k.s.Ãk.Lke ÷kufr«Þíkk yufË{ Ÿ[u økE.
¼k.s.Ãk.Lkk Lkuík]íð nuX¤ hk»xÙeÞ ÷kufþkne {kuh[ku h[kÞku, su{kt ÿ.{w.f. ík]ý{q÷ fkìtøkúuMk, sLkíkkˤ
(Þw), yfk÷e ˤ, LkìþLk÷ fkìLVhLMk suðk LkkLkk {kuxk 22 Ãkûkku òuzkÞk yLku çkÄk ÃkûkkuLkku MkrnÞkhku
[qtxýe ZtZuhku çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku yLku hk.÷ku.{ku.Lku MÃkü çknw{íke {¤e íkÚkk íkuLkk Lkuíkk íkhefu
çkksÃkkEyu çkeS ðkh ðzk«ÄkLk çkLke Mk¥kkLkkt Mkqºkku Mkt¼kéÞkt.
• Ãkûk«Úkk :
– ykÄwrLkf ÷kufþkne hksfkhý{kt Ãkûk«Úkk yrLkðkÞo Au. hksfeÞ Ãkûkku rð[khMkhýe, Lkkýkt, MktøkXLk
y™u MkwÔÞðÂMÚkík fkÞofh Mk{wËkÞ Úkfe hksfeÞ «¼kðLke s{kðx fhu Au yLku [qtxýe xkýu hksfeÞ
«¼kðLkk ÃkkuíkkLkk rník{kt ÃkrhðíkoLk fhu Au. hkßÞkuLkk rðþk¤ fË, yk Ãkûk«ÄkLku Mk{ÚkoLk Ãkqhwt Ãkkzu
Au.
– rðrðÄ Ëuþku{kt yk Ãkûk«Úkk {wÏÞíðu ºký MðYÃk Ähkðu Au. íku{kt : (1) yuf Ãkûk«Úkk (2) rîÃkûke «Úkk
yLku (3) çknwÃkûk «ÚkkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ¼khíkLke Ãkûk«ÚkkLku yk ºký{ktLke fkuE Ãký yuf ÃkØrík
îkhk Mk{òðe þfkÞ íku{ Lk nkuðkÚke yuf Lkðíkh «fkhÔÞðMÚkk îkhk íkuLku Mk{òððkLkku «ÞkMk ÚkÞku
Au.
– suLku yuf-Ãkûk-«¼kð-«Úkk Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt [u. {kurhMk òuLMk yLku hsLke fkuXkhe suðk ¼khíkeÞ
hksfkhýLkk yÇÞkMkeyku íkuLku yk rðrþü heíku ÔÞõík fhu Au.
– yuf-Ãkûk-«¼kð-«Úkk{kt yuf yLku yLÞ hksfeÞ Ãkûk yíÞtík «¼kðþk¤e nkuÞ Au yLku yLÞ Ãkûkku
LkkLkk Ãkûkku íkhefu yÂMíkíð Ähkðu Au. hksfeÞ SðLkLke ºký {wÏÞ «r¢Þk-þkMkLk fhðwt, rðhkuÄ fhðku
yLku Mkhfkh çkË÷ðe-yk fk{økehe {wÏÞ ÃkûkLke ytËh ytËh s {nËTytþu [kÕÞk fhu Au.
– yLÞ hksfeÞ Ãkûkku fktXu hneLku Ëçkký fhíkk ËkçkÃkûkkuLke ¼qr{fk ¼sðu Au. yk{ yuf s Ãkûk Mk¥kk
Ãkh hnuðk Aíkkt íkuLkku «¼kð yíÞtík nkuðk Aíkkt {wÏÞ ÃkûkLke RòhkþkneLku çkË÷u íktËwhMík MÃkÄko
[k֒ke hnu Au.
– ykðe «Úkk{kt {wÏÞ hksfeÞ Ãkûk «¼kð ÄhkðLkkh Ãkûk nkuðk Aíkkt íku MkðoMktÃkr¥kLkku Ãkûk nkuÞ Au.
Ãkûk{kt yktíkrhf sqÚkku nkuÞ ¾hkt, Ãký íku ÷kufþkne Zçku MÃkÄko fhu Au yLku yuftËhu ÃkûkLke {sçkqíkeLku
xfkðe hk¾u Au. rðhkuÄÃkûkku MkeÄku yLku yMkhfkhf rðhkuÄ fhðkLku çkË÷u ÃkûkLkkt rðrðÄ sqÚkku MkkÚku
Mknfkh MkkÄeLku rðhkuÄLke «r¢ÞkLku ÄkhËkh çkLkkðu Au.
– yk{ rðhkuÄku Ãkûkku ËkçkÃkûkkuLke fk{økehe fhu Au. ÃkûkLke xku[Lke Lkuíkkøkehe ÃkûkeÞ sqÚkðkËÚke Ãkh nkuÞ
Au íkuÚke rðrðÄ sqÚkkuLku Mktíkku»kfkhf Lkeðzíkku LkÚke. ð¤e ÃkûkLke fk{økeheLke þi÷e MkðoMkt{ríkMkkÄf nkuÞ
 709
Au su{kt ykuAuð¥ku ytþu rðrðÄ sqÚkkuLkk yr¼«kÞku fu {tíkÔÞkuLku MkkÚku hk¾e Ãkûk ík{k{ ytrík{ rLkýoÞ
÷u Au.
– çkeò þçËku{kt Ãkûk{ktLkk sqÚkðkË «íÞu Mkrn»ýwíkk Ëk¾ðe ykiÃk[krhf MkðoMkt{rík xfkðe hk¾ðkLke
fkurþþ Mkíkík [k÷u Au. Ãkrhýk{u ÃkûkLke hksfeÞ yMkhfkhíkk Ãkh {kXe yMkhku ÚkkÞ Ãký íku yÕÃk{kºkk{kt
s nkuÞ Au. (yuf Mk{Þu hk»xÙeÞ fkìtøkúuMk{kt Mk{sðkËe sqÚk yLku ‘Þtøk xfMko’ Lkk{Úke «[r÷ík sqÚk
¼khíkLkk hksfkhýLkk Mkt˼o{kt Lk¬h Ëk¾÷k xktfe þfkÞ.)
– 1952Úke 67 MkwÄe yk Lkðe «fkhÔÞðMÚkk «¼kðfhkf heíku f{ fhe þfe, íku ÃkAe hk»xÙeÞ fkìtøkúuMk
ÃkûkLkku «¼kð ykuMkÞkuo, «kËurþf Ãkûkkuyu hkßÞfûkkyu Mk¥kk nktMk÷ fhíkkt fuLÿ{kt fkìtøkúuMk ÃkûkLke
Mkhfkh Lkçk¤e Ãkze. ð¤e 1969{kt fkìtøkúuMk ÃkûkLkwt rð¼ksLk Úkíkkt íku ÃkAe yuf-Ãkûk-«¼kð-«ÚkkLkku
çkeòu íkçk¬ku þY ÚkÞku.
– fxkufxe ÃkAeLke 1977Lke [qtxýeykuÚke yuf-Ãkûk-«¼kð-«ÚkkLkku ytík ykÔÞku yLku rîÃkûke «ÚkkLkwt
ykøk{Lk ykht¼kÞwt. {wÏÞíðu fxkufxeLkk rðhkuÄ{ktÚke sL{u÷k sLkíkk Ãkûku yuf Lkðk Ãkrhýk{Lku sL{
ykÃÞku. yuÚke Ãkûk «Úkk{kt ÃkkÞkLkkt ÃkrhðíkoLkku ykÔÞk.
– 1989Lke [tqtxýe çkkË rºkþtfw MktMkË h[kíkkt Ãkûk «Úkk yMÚkkÞe MðYÃk Äkhý fhðk ÷køke. 1991 yLku
1996 ÷øk¼øk yk s ÃkrhÂMÚkríkLkwt ÃkwLkhkðíkoLk Úkðk ÷køÞwt yLku {kuh[k Mkhfkhku h[kíkkt Ëuþ hksfeÞ
yÂMÚkhíkk ¼ýe Äfu÷kÞku.
• ¼khíkLkk hksfeÞ ÃkûkkuLkkt rðrþü ÷ûkýku :
– ÷kufþkne MðMÚk Mkt[k÷Lk {kxuLke yrLkðkÞo Lku ykð~Þf þhík hksfeÞ ÃkûkkuLkwt yÂMíkíð Au. ð¤e,
ykÄwrLkf hkßÞkuLke rðþk¤ ðMíke, ÔÞkÃkf fË yLku çknwÃkrhýk{eÞ Mk{MÞkykuLku fkhýu hksfeÞ Ãkûkku
ÃkkÞkLke sYrhÞkík Ãký çkLÞk Au.
– hksfeÞ Ãkûkku «ò yLku Mkhfkhu òuzíkkt, hksfeÞ Mk¥kkLke MÃkÄkoLkwt rLkÞ{Lk fhíkkt, ÷kufkuLke RåAkLku
«rík®çkrçkík fhíkkt y™u hksfeÞ ¼køkeËkheLku MktMÚkkfeÞ Mkøkðzku Ãkqhe Ãkkzíkk {æÞMÚk íktºkku Þk fzeíktºkku
Au.
– hksfeÞ ÃkûkLkku {wÏÞ WÆuþ Mk¥kk«kÂÃíkLkku y™u íkuLke ò¤ðýeLkku nkuÞ Au. yk {kxu ÃkûkkuLku rð[khMkhýe,
MktøkXLk, fkÞofhku, Lkkýkt suðkt MkkÄLkkuLke ykð~Þfíkk hnu Au.
– ÃkûkkuLkku ykÄkhMíkt¼ Au ÷kuf{kLÞíkk yLku ÷kufkuLkwt Mk{ÚkoLk, ykÚke Mkíkík ÷kuf«¼kð ò¤ððkLke yLku
W¥khku¥kh íku{kt ðÄkhku fhíkk hnuðkLke {Úkk{ý hksfeÞ Ãkûkku fhíkk nkuÞ Au. [qtxýe Mk{Þu yk
÷kuf«¼kðLku, Ãkûkku ÃkkuíkkLkk Mk{Úko{kt YÃkktíkrhík fhu Au yLku íku îkhk Mk¥kk Ãkh xfe hnuðkLke rLkýoÞkf
ûk{íkk Ãkûkku nktMk÷ fhu Au.
– MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt MktMkËLke yLku fkhkuçkkheLke h[Lkk{kt hksfeÞ Ãkûkku fuLÿMÚkkLku nkuÞ Au. Ãkûkku
yíÞtík {n¥ðLke Mkk{krsf, hksfeÞ y™u MktðnLkkí{f ¼qr{fk rLk¼kðu Au. ¼khík suðk rðfMkíkk
710
yLku ÷kufþkneLke Lkðíkh ÃkØrík îkhk Mkt[kr÷ík Úkíkk Ëuþ{kt hksfeÞ Ãkûkku fux÷ktf rðrþü ÷ûkýku
ÔÞõík fhu Au.
– rðfMkíkk ËuþkuLkk hksfeÞ Ãkûkku{kt rð[khMkhýe ÃkhíðuLke «ríkçkØíkk yÕÃk {kºkk{kt nkuÞ Au. Ãkûkku
rLkrùík rð[khMkhýe Ähkðíkk nkuðk Aíkkt íku{kt ðiÞÂõíkf ðVkËkhe yLku ÷k¼k÷k¼ {níðLkwt Ãkrhçk¤
nkuÞ Au. ykÚke ÃkûkeÞ ðVkËkhe yLku rþMíkLkwt MÚkkLk økkiý çkLke òÞ Au. hksfeÞ ¾U[k¾U[Lkk ¾u÷
h[kÞ Au, suÚke ½ýe ðkh ÃkûkkuLkk rð¼ksLkLke ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ Au.
– çkeswt, ÃkûkeÞ MktøkXLkku Lkçk¤kt hnu Au, fkhý Ãkûkku rð[khÄkhkLku çkË÷u Lkuík]íðLkku ykÄkh ÷E xufku
nktMk÷ fhíkk nkuÞ Au.
– ºkeswt, hk»xÙeÞ Mk{MÞkykuLku «¼kðf ¿kkrík, fku{, Ä{o Þk òríkLke árüyu rð[khðk{kt ykðu Au, Ãkhtíkw
hk»xÙeÞ Þk ÔÞkf Mkt˼oLku ¼køÞu s rð[kh{kt ÷uðkÞ Au. ykÚke Ãkûkku yLku LkuíkkykuLke íkzòuz [kÕÞk
fhu Au. yuÚke ÃkûkÃk÷xkLkk yLku ykŠÚkf ÷uíkeËuíkeLkk ¼úük[khLku Ãkku»ký {¤u Au.
– [kuÚkwt, ÃkûkeÞ MktøkXLkkuLkku {sçkqík rðfkMk ÚkÞku nkuíkku LkÚke. Mkðkuoå[ fûkkyu LkuíkkLke RåAkLkwMkkh rLkýoÞ
÷uðkÞ Au yLku Lke[÷e fûkkLkk yuf{kuyu yk¿kktrfík ½xf çkLke hnuðwt Ãkzu Au, Ãkûk{kt ÷kufþkne yÕÃk
{kºkk{kt òuðk {¤u Au.
– Ãkkt[{wt, ÃkûkLkk Lkuíkkyku yLku fkÞofhku íku{s hksfeÞ yøkúðøko yLku ðtr[ík ðøkkuo ðå[u Ãkûkku{kt ¼uËhu¾k
òuðk {¤u Au. Aêwt, «íÞuf ÃkûkLku ykŠÚkf {sçkqíkkE Ähkðíkkt Wãkuøkøk]nku fu Mk{]Ø ykŠÚkf Mk{qn MkkÚku
òuzkELku ykŠÚkf yð÷tçkLk þkuÄðwt Ãkzu Au.
– ykðk ykŠÚkf yð÷tçkLkLku fkhýu Ãkûkku ÄqtĤe ykŠÚkf rð[khÄkhk Ähkðu Au íku{s íku{kt {kuxkt Aªzkt
hk¾u Au. Mkkík{wt, Ãkûkku Mk¥kk«kÂÃíkLktwt æÞuÞ hk¾u Au, ßÞkhu íku{Lke ÃkkMkuÚke ÷kufkuLke yÃkuûkk Mkuðk yLku
rLk:MðkÚkeo hksfkhýLke nkuÞ Au. ykÚke yÃkuûkk yLku ðkMíkrðfíkk ðå[uLkwt ¼khu ytíkh Ãkqhðk f]rºk{íkkLkwt
hksfkhý ¾u÷kÞ Au.
•
LÞkÞ, fkLkqLk yLku y{÷çksðýe
• fkLkqLkMºkkuíkku yLku LÞkÞíktºk :
– ¼khíkLkwt çktÄkhý, ËuþLke MktMkËk yLku rðÄkLkMk¼kykuyu çkLkkðu÷k fkÞËkyku y™u rLkÞ{ku; swË swËk
MÚk¤u fkÞo fhíkkt BÞwrLkrMkÃk÷ fkuÃkuoþLkLkku, LkøkhÃkkr÷fkyku, Ãkt[kÞíkku yLku yLÞ MÚkkrLkf Mk¥kk{tz¤kuyu
çkLkkðu÷k rLkÞ{ku íkÚkk Mkðkuoå[ yËk÷ík y™u ðze yËk÷íkkuyu ykÃku÷k [wfkËkyku ¼khík{kt fkLkqLkk
rðrðÄ Mºkkuíkku økýkÞ Au.
– yk WÃkhktík LkiríkfíkkLkk rMkØktíkku, MÚkkrLkf heíkrhðkòu yLku «ýkr÷fkyku òu hkßÞíktºkLku çkLkkðu÷k
fkÞËkykuÚke rðÃkrhík Lk nkuÞ íkku yk çkÄe çkkçkíkku LÞkÞ [qfðíke ð¾íku ËuþLke yËk÷íkku ÷ûk{kt ÷u
Au.
 711
– çktÄkhý{kt Mk{krðü MktÞwõík ÞkËe{k Ëþkoðu÷k rð»kÞku WÃkh MktMkË fkÞËku çkLkkðu íkku íku yøkkW íku s
rð»kÞ WÃkh ðze yËk÷íkkuyu yufçkeòÚke rðÃkheík [wfkËkyku ykÃÞk nkuÞ íkku su hkßÞLke ðze
yËk÷íkLkku [qfkËku nkuÞ íku hkßÞ{kt íku [wfkËku «{ký¼qík økýkÞ Au yLku íkuÚke íku yLÞ hkßÞ{kt
çktÄLkfíkko nkuíkku LkÚke. Ãkhtík íku s rð»kÞ WÃkh Mkðkuoå[ yËk÷ík [wfkËku ykÃku íkku íkuLkku [wfkËku yk¾k
Ëuþ{kt çktÄLkfíkko økýkÞ Au.
• Mkðkuoå[ yËk÷ík :
– ¼khík Mkhfkh y™u yLÞ fkuE hkßÞ Mkhfkh/Mkhfkhku ðå[uLkk yÚkðk hkßÞ MkhfkhkuLkk ytËhkuytËhLkk
fkuE fkÞËkLkk {wÆk ytøkuLkk rððkËkuLkku rLkfk÷ fhðkLke çkkçkíkLkku Mkðkuoå[ yËk÷íkLke {q¤ nfq{ík
(Original jurisdiction){kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. {q¤¼qík yrÄfkhkuLkk y{÷Lke çkkçkíkku Ãký íkuLke
Mk¥kk{kt ykðu Au.
– hksfeÞ MðYÃkLkk fkuE Ãký rððkËkuLke íkuLke {q¤ nfq{ík{kt Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke. ðze yËk÷íkLkk
ËeðkLke y™u VkusËkhe fuMkkuLkk rLkýoÞku Mkk{u yÃke÷ Mkkt¼¤ðkLke Mkðkuoå[ yËk÷íkLke Mk¥kk yríkrðþk¤
Au. yk WÃkhktík Mkðkuoå[ yËk÷íkLke rðrþü Mk÷knfkh íkhefu Ãký Mk¥kk Au.
– hk»xÙÃkrík fkÞËkLkku yÚkðk nfefíkLkku ònuh {n¥ðLkku fkuE Ãký «&™ Mkðkuoå[ yËk÷íkLku rð[kh{k
{kxu {kuf÷e þfu Au y™u Mkðkuoå[ yËk÷ík Ãkkuíku ÞkuøÞ ÷køku íkuðe MkwLkkðýe fÞkO ÃkAe hk»xÙÃkríkLku
ÃkkuíkkLkku yr¼«kÞ sýkðe þfu Au.
• ðze yËk÷ík :
– ¼khíkLkk MktrðÄkLk yLku rðÄkLk{tz¤kuyu ½zu÷k yrÄrLkÞ{Lke òuøkðkELku ykÄeLk hnu÷e ðze yËk÷ík
hkßÞLkk fkÞËkykuLkku y{÷ fhkðu Au. ¼khíkLkk LkkøkrhfkuLkk {q¤¼qík yu çkeò fkLkqLke yrÄfkhkuLkk
y{÷ {kxu MkhfkhLku yLku Mk¥kkÄeþkuLku yk¿kk, ykËuþ yLku rhx (Writ) ykÃkðkLke ðze yËk÷íkLkku
Mk¥kk Au. ðze yËk÷íkLkk íkkçkk nuX¤Lke rsÕ÷k yËk÷íkku yLku rxÙçÞwLk÷kuLkk [wfkËkyku WÃkh yÃke÷
Mkkt¼¤ðkLkku ðze yËk÷íkLku yrÄfkh Au.
– Mkðkuoå[ yËk÷ík yLku ðze yËk÷íkkuLkk LÞkÞ{qŠíkykuLke rLk{ýqf ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík fhu Au. Mkk{kLÞ
heíku íku{Lke rLkð]r¥kðÞ 65 ð»koLke Au yLÞíkk íku{Lkku nkuÆk WÃkhÚke Ëqh fhðkLke rðrþü «r¢Þk
rLkÄkorhík fhðk{kt ykðu÷e Au.
– ¼khík{kt 28 hkßÞku Au, Ãkhtíkw fux÷ef ðze yËk÷íkku nuX¤ yuf fhíkkt ðÄw hkßÞkuLku ykðhe ÷uðk{kt
ykÔÞkt Au. Ëk.ík. {wtçkELke ðze yËk÷ík nuX¤ økkuðk, Ëeð, Ë{ý yLku ËkËhkLkøkh nðu÷eLkk
rðMíkkhku, fuh¤e ðze yËk÷ík nuX¤ ÷ûkîeÃk rðMíkkh, [uLLkkELke ðze yËk÷ík nuX¤ Ãkkìtrz[uhLke
rðMíkkh, økwðknkxeLke ðze yËk÷ík nuX¤u {rýÃkwh, {u½k÷Þ, Lkkøkk÷ìLz, rºkÃkwhk, r{Íkuh{ yLku
yÁýk[÷ «ËuþLkk rðMíkkhku íkÚkk Ãktòçk y™u nrhÞkýkLke ðze yËk÷ík nuX¤ [tzeøkZLkku rðMíkkh
ykðhe ÷uðkÞku Au. yk{ nk÷{kt ¼khík{kt 21 ðze yËk÷íkku Au.
712
– «íÞu ðze yËk÷íkLke nfq{ík nuX¤u økkiý (subordinate) yËk÷íkku fk{ fhu Au. ðze yËk÷íkku yuf
fhíkkt ðÄkhu nkuðk Aíkkt Ëuþ¼hLke çkÄe økkiý yËk÷íkkuLkkt fíkoÔÞku yLku h[Lkk ykuAkð¥kk ytþu
yufMkh¾kt A. yr¾÷ ¼khíkeÞ LÞkÞkÄeþ {tz¤u ¼qíkfk¤{kt fhu÷e yuf yhS{kt Mkðkuoå[ yËk÷íku
1989{kt ykÃku÷k [wfkËk yLkwMkkh ËeðkLke yLku VkusËkhe yu{ çkËe økkiý yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeþkuLkkt
ÃkË yufMkh¾kt çkLkkððk{kt ykÔÞkt Au.
– ËeðkLke yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeþku [Zíkk ¢{u rMkrð÷ ss (swrLkÞh rzrðÍLk), rMkrð÷ ss MkerLkÞh
rzrðÍLk), yurzþLk÷ rzrMxÙõx ss yLku rzrMxÙõx ss íkhefu y™u VkusËkhe yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeþku
ßÞwrzrþÞ÷ {ìrsMxÙux, [eV ßÞwrzrþÞ÷ {ìrsMxÙux, yurzþLk÷ MkuþLMk ss yLku MkuþLMk ss íkhefu
yku¤¾kÞ Au. çktÄkhýLke f÷{ku 233, 234 yLku 309Lke Yyu ðze yËk÷ík MkkÚku {Mk÷ík fÞkO ÃkAe
hkßÞ Mkhfkhu çkLkkðu÷k rLkÞ{ku nuX¤ økkiý yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeykuMkku fk{ fhu Au.
– 1996{kt fuLÿ Mkhfkhu Lke{u÷k «Úk{ Mkð÷íkku LÞkÞÄeþ ÃkøkkhÃkt[Lke ¼÷k{ýku yLkwMkkh Ëuþ{kt fk{
fhíkk LÞkÞkÄeþkuLku Ãkøkkh, ¼ÚÚkkt Mkð÷íkku yLku rLkð]r¥kðuíkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. ð¤e 1993{kt fuLÿ
Mkhfkhu h[u÷e LkìþLk÷ ßÞwrzrþÞ÷ yfìzu{e îkhk íku{Lku íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðu Au.
– ËktÃkíÞ yLku fkixwtrçkf rð¾ðkËkuLkk fuMkku{kt Mk{kÄkLk ÚkkÞ yÚkðk íku{Lkwt ÍzÃke rLkhkfhý ykðu íku {kxu
fkixwtrçkf yËk÷ík yrÄrLkÞ{ (Family Courts Act) 1984 ½zðk{kt ykÔÞk Au. yk fkÞËk nuX¤
þYykík{kt 15 hkßÞku{kt ykðu÷kt 10 ÷k¾Úke ðÄkhu ðMíke Ähkðíkk þnuhku yÚkðk {n¥ðLkk Lkøkhku{kt
80 fkixwtrçkf yËk÷íkku þY fhðk{kt ykðe Au. çkkfeLkkt hkßÞku{kt çkeS 15 fkixwtrçkf yËk÷íkku þY
fhðkLkwt nk÷ (2002){kt rð[khýk nuX¤ Au.
– Mk{ksLkk økheçk yLku Lkçk¤k ðøkkuoLku {Vík fkLkqLke MknkÞ {¤u íku {kxu çktÄkhýLke f÷{ 39ALkk
«kðÄkLk (provision) yLkwMkkh fkLkqLke Mkuðk Mk¥kk{tz¤ yrÄrLkÞ{ (The Legal Services
Authorityes Act 1987) ÃkMkkh fheLku íku{kt 1994Lkk yrÄrLkÞ{ îkhk MkwÄkhku fhðk{kt ykÔÞku Au.
íkuLke òuøkðkEyku nuX¤ Lkçk¤k ðøkkuou {Vík yLku fkçkur÷ÞíkMk¼h fkLkqLke {ËË {¤u íkuðe òuøkðkEyku
fhðk{kt ykðe Au.
– íkËwÃkhktík yËk÷íkku Mk{ûk ðksçke yLku Mkûk{ hsqykíkku fhðk {kxu hk»xÙeÞ fkLkqLke Mk¥kk{tz¤ku (National
Legal Services Authority - NAlSA) y™u Mkðkuoå[ yËk÷ík fkLkqLke Mkuðk Mkr{rík (The Supreme
Court Legal Services Commmittee)Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au. ð¤e WÃkh Ëþkoðu÷
yrÄrLkÞ{Lke òuøkðkEyku nuX¤ hkßÞ fkLkqLke Mkuðk Mk¥kk{tz¤ku (High Court Legal Services
Committee) h[ðkLkwt «kðÄkLk Au.
– WÃkhktík yrÄrLkÞ{Lke òuøkðkEyku nuX¤ ÞwrLkðŠMkxeyku yLku ÷kì fkì÷uòu{kt fkLkqLke {ËËLkkt {Úkfku,
fkÞËkLkkt ÃkwMíkfkuLkkt økútÚkk÷Þku yLku fkLkqLke rþûký fuLÿku þY fhðkLkk íku{s fkLkqLke rþûký rþrçkhku
ÞkusðkLkk yLku ÷kufyËk÷íkku h[ðkLkk ‘LkkÕMkk’yu íkiÞkh fÞkO Au.
 713
– yk yrÄrLkÞ{ nuX¤ hkßÞ fkLkqLke Mkuðk Mk¥kk{tz¤kuLkk WÃk¢{u {kuxk ¼køkLkk rsÕ÷kyku{kt ÷kufyËk÷íkku
Þkusðk{kt ykðu Au yLku çkkfeLkk rsÕ÷kyku{kt Ãký ykðe yËk÷íkku Mkíðhu ÞkuòÞ íkuðkt Ãkøk÷kt ÷uðkE
hÌkkt Au. yk yËk÷íkkuLku ËeðkLke yËk÷íkkuLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. íkuyku çkÄk ÃkûkfkhkuLku
Mktíkku»k ÚkkÞ íkuðku Wfu÷ þkuÄðk {kxu «ÞíLk fhu Au. íku{ýu ykÃku÷k [wfkËkyku çkÄk Ãkûkfkhku {kxu ytrík{
yLku çktÄLkfkhf nkuÞ Au.
– {ík÷çk fu íku{Lke Mkk{u fkuE Ãký yËk÷ík{kt yÃke÷ ÚkE þfíke LkÚke. Ëuuþ{kt swËkt swËkt MÚk¤kuyu 31{e
{k[o 2001 MkwÄe{kt ÞkuòÞu÷e ÷øk¼øk 99,000 ÷kufyËk÷íkku{kt 1.27 fhkuz fuMkku [÷kððk{kt ykÔÞk
níkk. íku{kt Mk{krðrþü {kuxh yfM{kík ð¤íkh (MACT)Lkk 6,47 000 Ëkðkyku{kt {hLkkhLkk
ðkhMkËkhku yLku Eò Ãkk{u÷e ÔÞÂõíkykuLke íkhVuý{kt Yk. 3,056 fhkuzLkkt nwf{Lkk{kt fhðk{kt ykÔÞkt
níkkt y™u yLÞ Ëkðkyku{kt 34,75,000 ÔÞÂõíkykuLku ÷k¼ ykÃkðk{kt ykÔÞk níkk.
– hkßÞ MkhfkhkuLkkt {tºkk÷Þku yLku ònuhûkuºkLke ftÃkLkeykuyu ÷eÄu÷k rLkýoÞku Mkk{u ÷kufyËk÷íkku{kt ËkË
{køke þfkÞ íkuðk ykËuþku çknkh ÃkkzðkLkwt rð[khýk nuX¤ Au. ðze yËk÷íkku yLku ÷kufyËk÷íkku
Mkrník økkiý yËk÷íkku Mk{ûk hsqykík fhðk {kxu su{Lke ðkŠ»kf ykðf Yk. 9000Úke ðÄkhu Lk nkuÞ
yLku yLku Mkðkuoå[ yËk÷ík Mk{ûk hsqykík fhðk {kxu su{Lke ðkŠ»kf ykðf Yk. 12,000Úke ðÄkhu
Lk nkuÞ íkuðk ¼khíkeÞ LkkøkrhfkuLku yk yrÄrLkÞ{ nuX¤ rLk:þwÕf fkLkqLke MknkÞ {u¤ððkLkku yrÄfkh
Au.
– økwshkík Mkhfkhu økkiý yËk÷íkkuÚke {ktzeLku Mkðkuoå[ yËk÷ík Mk{ûk hsqykík fhðk {kxu ðkŠ»kf ykðfLke
{ÞkoËk ðÄkheLku Yk. 50,000Lke fhe Au. yLkwMkqr[ík òríkyku, yLkwMkqr[ík sLkòríkyku, {rn÷kyku,
çkk¤fku yLku yÃktøkku {kxu yk yrÄrLkÞ{ nuX¤ ðkŠ»kf ykðfLke fkuE {ÞkoËk hk¾ðk{kt ykðe LkÚke.
íkuÚke y¼ý, økheçk yLku rLkhkÄkh LkkøkrhfkuLku þe½ú yLku Mkk[ku LÞkÞ {¤u íkuðku yk yrÄrLkÞ{Lkku
yr¼øk{ Au.
• LÞkÞíktºkLkk MknkÞfku :
– yuxLkeo sLkh÷ ykìð RÂLzÞkLkk ÃkË Ãkh su íku Mk{Þu fk{ fhíke ÔÞÂõík Mkðkuoå[ yËk÷ík Mk{ûk ¼khík
MkhfkhLkku Ãkûk hsq fhðkLkku ÃkËrMkØ yrÄfkh Ähkðu Au. ð¤e íkuyku ËuþLke fkuE Ãký yËk÷ík{kt fkuE
Ãký fuMkLke MkwLkkðýe Mk{Þu nksh hnuðkLkku yrÄfkh Ähkðu Au. Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþ íkhefu
rLkÞwõík fhe þfkÞ íkuðe ÞkuøÞíkk ÄhkðLkkh ÔÞÂõíkLke hk»xÙÃkrík îkh yuxLkeo sLkh÷ íkhefu rLk{ýqf
fhðk{kt ykðu Au.
– íkuyku hk»xÙÃkríkLke {hS nkuÞ íkux÷k Mk{Þ Ëhr{ÞkLk nkuÆk Ãkh [k÷w hne þfu Au. íku{Lke Vhòu{kt
(1) ¼khík Mkhfkhu Ëhuf «fkhLke fkLkqLke Mk÷kn ykÃkðkLke, (2) hk»xÙÃkríkyu rLkŠËü fhu÷e fkLkqLkeÞ
økwýÄ{kuo Ähkðíke çkkçkíkkuLkwt ÃkrhÃkk÷Lk fhðkLke yLku (3) ¼khíkLkwt çktÄkhý yLku yLÞ yrÄrLkÞ{ku
nuX¤ MkkUÃkðk{kt ykðu÷kt fkÞkuo yËk fhðkLke VhsLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
714
– íkuyku ÃkkuíkkLke Vhòu yMkhfkhf íkhefu çkòðe þfu íku {kxu íku{Lku {ËË fhðk {kxu Mkkur÷rMkxh sLkh÷
ykìðT RÂLzÞk y™u yrÄf Mkkur÷rMkxh sLkh÷ ykìðT RÂLzÞkLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðu Au.
– yìzTðkufux yrÄrLkÞ{ 1991 yLku íkuLke nuX¤ h[ðk{kt ykðu÷e ¼khíkeÞ çkkh fkWÂLMk÷ (Bar Council
of India) çkLkkðu÷k rLkÞ{ku ðzu Ëuþ{kt fkLkqLke ÔÞðMkkÞLkwt rLkÞtºký fhðk{kt ykðu Au. ð¤e yk
ÔÞðMkkÞLkk MkwøkXLk {kxu yk yrÄrLkÞ{ nuX¤ hkßÞ çkkh fkWÂLMk÷ku (State Bar Councils)Lke
h[Lkk Ãký fhðk{kt ykðu÷e Au.
– yk yrÄrLkÞ{ nuX¤ {kLÞ yìzðkufux ¼khík{kt çkÄkt s MÚk¤kuyu ðfe÷kík fhðkLkku yrÄfkh Ähkðu
Au. Ãkhtíkw fkuE yuf hkßÞ fkWÂLMk÷Lkk LkkUÄýe hrsMxh{kt LkkUÄkÞu÷k yìzTðkufux çkeò hkßÞ{kt
ðfe÷kík fhíke nkuÞ íkku rLkÞík fhu÷k Lk{qLkk{kt yhS fheLku {q¤ hkßÞ fkWÂLMk÷Lkk LkkUÄýeÃkºkf
(hrsMxh){ktÚke LkkUÄýe hË fhkððe Ãkzu Au yLku çkeS hkßÞ fkWÂLMk÷Lkk LkkUÄýeÃkºkf (hrsMxh){kt
LkkUÄýe fhkððe Ãkzu Au. fkuEÃký yìzTðkufux yuf MkkÚku yufÚke ðÄkhu hkßÞ çkkh fkWÂLMk÷Lkk hrsMxh{kt
LkkUÄýe fhkðe þfíkku LkÚke.
– yìzTðkufux{kt MkerLkÞh yìzTðkufux yLku Mkk{kLÞ yìzðkufux ÃkkuíkkLkkt y™w¼ð, fwþ¤íkk yLku çkkh
fkWÂLMk÷{kt MÚkkrÞíð (standign)Lkk ykÄkhu MkerLkÞh yìzTðkufuxLkk ÃkË {kxu ÷kÞf Au íku{ sýkÞ íkku
íkuLke Mktr{ík ÷ELku íkuLku MkerLkÞh yìzTðkufuxLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykðu Au. MkerLkÞh yìzTðkufux ÃkkuíkkLke
MkkÚku Mkk{kLÞ/swrLkÞh yìzTðkufuxLku hkÏÞk rðLkk Mkðkuoå[ yËk÷ík, rxÙçÞwLk÷ yÚkðk íkuLkkÚke økkiý
yËk÷ík Mk{ûk nksh ÚkE þfíkku LkÚke.
– yìzTðkufuxLke þiûkrýf ÷kÞfkík ytøku rLkrùík Äkuhýku Xhkðu÷kt Au. ð¤e íku{Lke ÔÞkðMkkrÞf ðíkoýqf
yLku rþük[kh {kxu Ãký rLkÞ{ku çkLkkðu÷k Au. íku{kt fkuE yìzTðkufux rþrÚk÷íkk Ëþkoðu yÚkðk økuhrþMík¼ÞwO
ðíkoLk fhu íkku hkßÞ çkkh fkWÂLMk÷ íkuLke Mkk{u rþMík¼tøkLkk Ãkøk÷kt ÷E þfu Au. yk rLkýoÞ Mkk{u
Lkkhks ÚkÞu÷e ÔÞÂõíkLku ¼khíkeÞ çkkh fkWÂLMk÷{kt yLku íÞkh ÃkAe Mkðkuoå[ yËk÷ík{kt ËkË {køkðkLkku
yrÄfkh Au.
• ¼khíkeÞ fkLkqLke Ãkt[ (Law Commission of India) :
– ¼khíkLkk rðã{kLk/«ðíko{kLk (existing) yrÄrLkÞ{kuLke Úkkuzkt Úkkuzkt ð»kkuoLkk ytíkhu Mk{eûkk fhðk {kxu
fkLkqLke Ãkt[Lke h[Lkk fhðk{kt ykðu Au. 16{kt fkLkqLke Ãkt[Lke ÃkwLkhoh[Lkk ºký ð»koLke yðrÄ {kxu 1÷e
MkÃxuBçkh 2002Lkk rËðMku fhðk{kt ykðe Au.
• Ãkt[Lke Mkt˼o þhíkku (terms of reference) : Lke[u «{kýu :
– (f) fk÷økúMík (obsolete) ÚkÞu÷k yrÄrLkÞ{kuLke Mk{eûkk y™u hÆefhýLkk Mkt˼o{kt :
(1) su yrÄrLkÞ{ku nðu ÷ktçkku Mk{Þ sYhe Lk nkuÞ yÚkðk y«Míkwík ÚkE økÞk nkuÞ íku{Lku swËk
íkkhððk;
(2) ykŠÚkf Lkðe LkeríkLku MkwMktøkík nkuÞ yLku su{kt MkwÄkhk fhðk sYhe Lk nkuÞ íkuðk yrÄrLkÞ{ku
swËk íkkhðk;
 715
(3) su yrÄrLkÞ{ku{kt MkwÄkhk fhðk sYhe sýkÞ íkuðk yrÄrLkÞ{kuLkk MkwÄkhk {kxu Mkq[Lkku fhðkt;
Mkhfkhe {tºkk÷Þku{kt ÃkhMÃkh Mk{LðÞ yLku Mkw{u¤ MkÄkÞ íkuðk ÔÞkÃkf nuíkwÚke íksT¿kkuyu fhu÷kt
Mkq[Lkku WÃkh rð[khýk fhðe;
(4) yuf fhíkkt ðÄkhu {tºkk÷ÞkuLke fkÞoÃkØríkyku MkkÚku MktçktÄ Ähkðíkk yrÄrLkÞ{kuLkk Mkt˼o{kt
rðrðÄ {tºkk÷Þkuyu fhu÷kt Mkq[Lkku WÃkh rð[khýk fhðe yLku
(5) fkLkqLke ûkuºk{kt fhðk{kt ykðíke fkÞoðkneyku Mkk{u Lkkøkrhfku îkhk fhðk{kt ykðíke VrhÞkËkuLkk
íðrhík rLkfk÷ {kxu ÞkuøÞ Ãkøk÷kt ytøkuLkk Mkq[Lkku fhðkt;
• (¾) fkLkqLk yLku økheçkeLkk Mkt˼o{kt :
(1) økheçk ðøkkuoLku yMkh fhu íkuðk fkLkqLkkuLkwt Ãkheûký yLku Mkk{krsf ykŠÚkf (socioeconomic)
yrÄrLkÞ{kuLkwt yLðu»ký fhðwt; yLku
(2) økheçk ðøkoLkk ÷kufkuLke yLkwfq¤íkk {kxu fkLkqLk yLku fkLkqLke «r¢Þkyku Mkh¤ çkLkkððk {kxu
sYhe Ãkøk÷kt ÷uðkLkkt Mkq[Lkku fhðkt;
• (øk) LÞkÞíktºk Mk{Þkur[ík «rík¼kð ykÃkíkwt ÚkkÞ íkuðkt Mkt˼o{kt :
(1) fkLkqLke [wfkËkyku LÞkÞe yLku ðksçke nkuðk òuEyu íku rMkØktíkLkku ¼tøk Lk ÚkkÞ íkuðe heíku
íðrhík yLku fhMkfhÞwõík LÞkÞ {¤u íkuðe ÔÞðMÚkkLke økkuXðýe fhðe;
(2) Ëkðku [k÷ðk Mk{Þu «ríkðkËe îkhk fhðk{kt ykðíke rð÷tfkhe ÞwÂõíkyku yLku fkÞoÃkxwíkkyku
Ëqh fhðk Aíkkt LÞkÞLkku nuíkw s¤ðkE hnu íku «{kýu LÞkrÞf «r¢ÞkykuLkwt Mkh¤efhý fhðwt
y™u
(3) LÞkÞíktºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e «íÞuf ÔÞÂõíkLke økwýð¥kkLkk Äkuhý{kt MkwÄkhku fhðku íkÚkk
• (½) çktÄkhý{kt ðýoðu÷k hkßÞLkeríkLkk rLkËuoþf rMkØktíkku (directive principles of state policy)Lkk
Mkt˼o{kt :
(1) «ðíko{kLk yrÄrLkÞ{kuLkwt MktþkuÄLk fhðtwt yLku (2) ykð~Þf yrÄrLkÞ{ku çkLkkððk {kxuLkkt
Mkq[Lkku fhðkt.
– yk çkÄe Mkt˼o-þhíkkuLke Ãkkïo¼qr{{kt íkÚkk ykÃk{u¤u rð[khýk nuX¤ ÷eÄu÷k fux÷kf rð»kÞku Ãkh
fkLkqLke Ãkt[u E.Mk. 2001 MkwÄe{kt ¼khík MkhfkhLku 173 ynuðk÷ku MkwÃkhík fÞkO Au.

•••