Ut pictura sermones

Bar um najpotpunije obuhvaćeni pojmom retoričnosti. U okviru pravoslaven kulture ove

retoričke principi potrebno sagledavati u svetlosti kontinuiranih uticaja srv trad. Baroknih tumač
slik kao neme propovedi polazila od stava Vasilija Velikog i Grigorija Bogoslova da um
doprinose pitanjima vere kao i propovednici. Ovi stavovi naglašavani u borbi protiv ikonoklazma
ponovo aktuelni krajem 16 u vr velikog verskog raskola u krilu rimske crkve, kada ih katolički
teolozi ponovo ističu u borbi protiv protestantskog ikonoklazma.

Veze slik i retorike uočene u Albertijevom traktatu o slik- odraz intelekt klime ranog
quatrocenta. Namena novog slik albertija istovetna nameni retorike koju zagovaraju Kvintilijan i
Ciceron. Njegova osnovna svrha edukativna poput retostkih oracija treba da pokrene i uveri
gledaoca. Ali osnovni cilj više nije traganje za istinom. Izumiteljska snaga barokne retorike
stavljena u funkc snage suda. Retorika barokne slike je kao i retorika barokne propovedi
angažovana, u službi odbrane stavova i ubeđivanja. Barokna retorika vladala učenim traktatima,
školskim udžbenicima, potčinila poetiku a svoju autokratsku vlast rasprostrla i nad svim
umetnostima. Retorički barokni racionalizam potpomognut erudicijom presudno je određivao ne
samo slik, nego i arh i muziku.

I barokna kult pravosl sveta prihvata novo mesto koje je retorici odr u sistemu artes liberales.
Stvara novu strukturu mišljenja, koje prevazilazi nasleđenu trad viz retorike Vasilija Velikog,
Zlatoustog, Grigorija Nazijanskog i Grigorija Niskog. U pravosl svetu se od prvih dec 17v
pojavljuju nove retorike u sve većem br. Rani traktati se još čvrsto oslanjaju na trad, ali se
vremenom prihvataju savremeni zapevr uticaji. Vodeće mesto u izmenama – kijevska Duhovna
akademija. Uticaj na razvoj retorike u Mogiljanskoj akademiji imala retorička teorija Poljske.
Ishodišna tačka poljske retorike i njenog poetičnog sistema delo španskog jezuite Baltasara
Grasijana. Preko srv koncepcijskih principa ,,rhetorica verba colorat’’ formulis bar shvat o
maksimalnom naglašavanju efekata. Posredstvom poljske u ukrajinu prodire i retorika ital
univerziteta i akademija i dela protest autora sa Melanhtonom na čelu. Poljska transf zapevr
uzora podvrgnuta je u Ukrajini novim adaptacijama uslovljenim drugačijim aktuelnim
potrebama. O značaju i mestu retorike u sistemu školstva mogilj akadem: u arhiv sač 183
rukopisne knj, većina sastavljena 17-18v za potrebe akadem. Retorika se na akademiji delila na
opštu i praktičnu. Opšta retorika bila posvećena teorijskim pit, kao i problemima nastanka,
neophodnosti i njene korisnosti. Praktična-nije imala tako postojan sadržaj i načelno sadržavala
poučne prim koji su mogli poslužiti kao uzor. Kao predmet se uvodi u novoosnovani Kolegij
Petra Mogile, jedan od prvih predavača Josif Kononovič Gorbacki. Njegova retorika Orator
Mohileans Marci Tullii Ciceronis apparatissimus partitionibus excultus – prim normativne
retorike oslonjen na ant uz, Cicerona, Tertulijana-interes za formir ličnosti oratora kroz ist i fil.
Procvat retorike u mogilj akademiji dosegao vrhunac krajem 17 poč 18 delatnošću Teofana
Prokopoviča koji 1705 postaje prof. 1705 kurs poetike, 1706 retorike drži. Njegove De arte
rhetorica ni De arte poetica nije štampana, ali poznata preko mnogobr prepisa. Dopirali i do karl
mitrop škole, jedan prepis retorike jeromonaha Silvestera Polavke 1733 sadržao i Exercitum
rhetoricum T. Prokopoviča. Prokopovičeva retorika nastala na trad kartezijanskog racionalizma
ističe razum. Prokopovič daje prednost retorici nad poetikom. Poez potr pomoć retor. Njegova
De arte rhetorica pripada normativnim retorikama reda u kojima se ističu pravila kojima se
pridaje univerz značenje. Izgradio shvatanja na ant trad i poznav franc kartezijanske trad.

Ukrajinska normativna retorika preko gl predst prokopoviča poznata u karl kroz predavanja
održana u Pokrovo-Bcinoj školi u Karlovcima, peti razred se zvao poetika, a šesti retorika.
Ukrajinski prof Emanuil Kozačinski i Perat Padunovski predavali po uzoru na seminare kijev
Duhovne akademije. Na osn ove trad za potrebe karl slavjano-latinske škole Manuil Kozačinski
je 1735 napisao retoriku sl god za istu šk retorika vrv Petra Padunovskog.

Baroknu normativnu retoriku zastupao je izgleda i Dionisije Novaković prof petrovaradinskog

učilišta potonji ep budimski. Sa školovanja u kojev duh akad doneo 2 retorike i 1 omilitiku
nastale kao beleške s predavanja. Prvi rukopis Hortus suavibus Praeceptorum Rhetorices
floribus venuste ad ornandam Roxolanam iuventutem in tullianis Kijevomohylaenae Academiae
campis plantatus – prema predavanjima nepozn prof 1730-31. Sadržao prekt prim retorike Josifa
Granksog (prof retorike iste akad). Drugi rukopis Congeris Praeceptorum Rhetoricum cum
Praxibus variis prema pred prof Ignjacija Buzanovskog školske 1729-30.u njemu mnogi
retorsko-omilitički prim. Treći rukopis Koutchilasia Retorica prema pred Silvestera Kuljapka –
kijev đak 1727 otišao u kij-peč man, posle toga postao prof akadem ugledan kao Teofan
Prokopovič, nastavljač retorskih shvatanja koja je poč veka postavio Prokopovič. Redav završ
1735. I po svemu sudeći Dionisije Novaković je bio polaznik tog kursa. Shvat barokne retorike
nisu u školstvo karl mitrop stizala isključivo posredstvom duhovne akad koja je načelno
zastupala Prokopovičeva racionalist shvat. Za suprotno tumačenje se zalagao Stefan Javorski
učenik retora Joasafa Krakovskog i Varlaama Jasinskog u čijoj se bibl jezuit retorike i propov
zbornici, nije usamljeni oponent Prokopovičevih shvat nego i poslednji veliki predstavnik
pledaje retora propovednika ukrajinskog skolastičkog bogoslovlja 17v koje je preko poljkse
prihvata paradnu retor praksu koja u prvi plan postavlja emoc a ne razum. Retorička shvat ove
trad javorski rezimira u traktatu Ritoričeskaja ruka napisao za reform moskovsku Slavjano-
grčko-latinsku akademiju. Ova retorika izvorno na lat ubrzo prevedena na slovenski što je
pojačalo njen uticaj protvi kog se borio i Teofan Prokopovič u Duhovnom regumalentu.

Ovakvi uticaji otvoriliput za direktno prihvat zapevr retorika u karl mitr. Popis 1769. stovarišta
udženika karl slavjano-lat šk navedeno i nirnberško izdanje Soarii Rhetorica 1753. De arte
rhetorica libri tres ex Aristotelo Cicerone et Quintiliano deprompti španskog jezuite Kiprijana
Soarija je posredstv ukraj bila poznata i pominj knj u karl mitr. Sig se zato njeno nemačko
izdanje koristilo kao udžbenik u karl slavjano-lat šk što se vidi iz mesečnih izveštaja koje je
,magister ritoro-sintaks’ Petar Nestorović podnosio Nenadoviću. Nestorović – časovi se
održavali prema Soarijevoj retorici. U patrijaršijskoj bibl 4 primerka Soarijeve retorike –
popularnost – 2štampana u pragu, 2 u trnavi. Prvo izdanje 1724 – ukazuje na mogu da je
Soarijeva retorika upotreb u karl mitrop i pre nego što je prihvaćena kao udžbenik u karlov
slavjano-lat šk.

Soarijev tekst se nadovezuje na trad retoričkih shvatanja Baltasara Grasijana. Za razl od

Prokopovičevih shvat ova retorika kontrasta se u cilju stimulisanja emocija zalagala za
maksimalnu upotrebu efekata i retorskih figura. Mada je upotreba retoričkih fig razl tumačena,
zavisno od obraćanja emocijama ili razumu, ciljevi prokopovičeve i soarijeve retorike bili
identični. Ode bagažovane, zadatak da ubede, a ne da otkriju istinu. Sredstva razl, ciljevi
istovetni, što odr njihovu zaj baroknu prirodu. U pristupnoj besedi Dionisija Novakovića, u
duhovnom učilištu ep Visariona Pavlovića naslovljenoj Slovo o den začatija Presvjatija
Bogorodici i Prisnodjevi Mariji o pohvalah i polze nauk svobodnih ističe retoriku među
slobodnim veštinama. Retorika vlada nad umom i namerama i njome se ljudi navode da rade ono
što je potrebno. Retori uvek bili cenjeni u starom veku i slavili ih carevi. Njena višestruka
upotreba pokazuje i njenu svrhu:ispravljanje rđavih ljudi i podrpci dobrim.
Retorička veština u školama Karlovačke mitropolije pre svega stavljana u propovedničku službu
moraliz-didaktičkih zadataka crkve. Crkva je negovala tri vrste retoričkog propovedništva,
egzegetske, bogoslovske i didaktične moralizatorske propovedi. Dobra propoved više nije samo
stvar bož nadahnuća izabranih nego rezultat znanja i iskustva koje se stiče obrazovanjem. U tu
svrhu ona stvara posebne traktate praktičnih uputstava za retorički dobro sastavljene propovedi.
Prvi štampani spis o baroknom propovedištvu, Nauka korotkaja aljbo sposob zloženja kazanja
napis Joanikij Galjatovski, rektor kijevske Duhovne akademije. Kao dodatak propovedn
zborniku ,,Kločja razumenija’’ u izdanju štamparije Kijev-peč lavre 1659. Zaj sa nedeljnim
propovedima, traktat je 2x preštampavan u Lavovu, 1663, 1665. Knjige ima u patrijaršijskoj
biblioteci u Beogradu i mitropolijskoj i eparhijskim i manastirskim bibliotekama Karlovačke
mitropolije. Na popul ovog zbornikanije bitno uticala činjenica da je na Moskovskom saboru
1690. Stavljen na indeks zabranjenih knjiga. Traktat postao popularan kao praktično uputstvo za
sastavljanje propovedi i upotrebljivan je kao udžbenik na akademijama i seminarijima. U srp
baroknom propovedništvu na njega se oslanja već Gavril Stefanović Venclović.

Galjatovski ukazujena nužnost preciznog odr teme, pa utvrđuje formalnu konstrukciju, propoved
mora da ima 3 dela: eksordijum (ukaz na izabr biblijski tekst koji je polazna osnov aza građenje
propovedi), naraciju (obrazlož alegorijska višesloj teme), konkluziju (tumači se osnovno
značenje koje je bilo povod propovedi i koje se ističe kao dogmatski ili didakt prim).

Omilitički traktat Joanikija Galjatovskog i njegove parade bili su osnova pravoslavnog baroknog
propovedništva, ali to ne znači da se u školstvu karl mitrop nisu korist i zapevr propov trakati.
Propov traktat Eloquentia Sacra 1711 napisao Johan Gaspari Merstaler. Priključen i najranijem
praškom izdanju Soarijeve retorike iz Patrijaršijske bibl u Beogradu, u Gasparijevom propov
priručniku posebna pažnja se posvećuje retoričkim fig.

Jovan Rajić je na lat napisao jedan omilitički traktat 1762. Kada je po povratku sa kijevske
akademije predavao retoriku u najvišim razredima karlovačke i NS slavjano-latinske škole.
Ostala neistražena i u rukopisu njegoma omilitika. Značaj propovedništva Rajić naglašava i u
Istoriji katihizma. Naglašava da je briga o propovedanju bož reči jedna od osnovnih dužnosti
arhijereja. Ističući duhovnim pastirima prim sv Pavla, Zlatoustog. U školskim oracijama i s Sava
istican kao uzoručenog propovednika.
Porast značaja prop u srp barok kult nužno sagledavati u širim okvirima crkvenih reformi karl
mitrop koje su pod uticajem Duhovnog regulamenta imale zadatak da kodifikuju celokupan
verski život, a sprovođene su pod uticajem crkvenih reformi Petra Velikog. U Regulamentu
propoved je pored školstva istaknuta kao jedno od najmoćnijih oružja reformatorske propagande.
Na sličan način je propovedništvu posvećena pažnja i u aktima Tridentskog koncila. U okviru
opširnih pravila za buduće škole akad čije osnivanje regulament predviđa, Prokopovič pored
pravila za učitelje donosi i posebna pravila za crkvene propovednike. Ep visarion Pavlović
posedovao primerak regulamenta, sačuvan s njegovim potpisom- 1 od dokaza da učilište koje on
osniva u Petrovaradinskom šancu oformljeno po ugledu na akad opisane u Duhovnom
regulamentu. Dionisije novaković nastavnik prof pa rektor ove škole učeni đak kijevske
akademije poznat propovednik imao običaj da putuje po eparijama i drži propovedi što mu je
nakon 10god delatnosti donelo neprijatnosti. Konzervativni predst crkvene jerarh su mu zamerali
što pod protestantskim uticajima Teofana Prokopoviča propovedao mimo bogosluženja, optužen
da u besedama više pominje ruski dvor nego članove austrijske carske porodice, pa mu je
Konzistorijalni sud u Sremskim Karlovcima 1747 izrekao neopozivu zabranu propovedničkog
delovanja.

Prve pojave prvih srp školovanih propovednika karlovački mitropoliti su za svoje katedr
hramove pozivali ukrajinske propovednike. Rajić u Istoriji katihizma ističe da je mitropolit
Mojsej Petrović za propovednika beogradske Saborne crkve pozvao učenog ukrajinskog
jeromonaha Sinesija Zaluckog. I Manuil Kozačinski, rektor karlovačke Pokrovo-Bogorodičine
škole, proslavio se u srpstvu kao propovednik. Imenovan je za generalnog propovednika Saborne
mitropolijske crkve mada je prema tradic kanonima pravoslavlja civilima bilo zabranjeno
propovedanje u crkvi, što je izričito istaknuto i u Duhovnom regulamentu. Na važnost
propovedništva ukazuje i pop koju je u karl mitrop uživao Simeon Baratinski generalni
propovednik mitropolita Vikentija Jovanovića poznat pod nadimkom Simeon Hristijan.

Pod utic ukrajinske propov prakse i u karlov mitrop dolazi do uključivanja propovedi u sam tok
liturgije. U okvir didakt programa – propovedi na bogosl obično čitane iz prop zbornika. Ova
praksa uspostavljena zbog suzbijanja jeresi i kontrole crkvene instituc nad sprovođenjem
započetih reformi. Uvedena je pod utic Duhovnog regulam, a karl mitrop je predviđaju već u
prvim aktima reformi. Zahtev za čit prop zbornika ističe i mitrop Pavle Nenadović u 28oj tački
pravila za sveštenike. Rajić navodi da je nenadović naredio da se svake nedelje i o praznicima
čitaju propovedi Simeona Polockog iz zbornika ,,Obed duševnjii’’i ,,Večerja duševnaja’’, a
Mojsej Putnik preporučuje ep da budno prate da li svešteništvo nedeljom i praznicima čita prop
zbornike. Čitanje propovedničkih zbornika nije napušteno tokom čitavog 18v za šta su se kasnije
zalagali mitropolit Stefan Stratimirović i njegov naslednik Stefan Stanković.

Praksa čitanja propovedi poštovana u celom 18 uslovila veliku potrebu za ubozom prop
zbornika, ukrajinsko-ruska bogoslovska knj od kraj aprve trećine 18v postala sastavni deo
duhovnog života Karl mitrop. U bibl se sreće skoro celokupna ukraj i ruska prop literatura.
Uočava se da je u prvim dec posle seobe 1690 ugl pristizala neoph bogoslužbena knjiga, dok se u
kasnijim decenijama sve češće pojavljuje opštija bogoslovska lit. Pored trad viz omilitičkog
nasleđa: zlatousti, sirin, nazijanski... pojavljuju se i noviji prop zbornici 17-18; Kiril Trankvilion
Stavrovecki, Inokentije Gizelj, Joanikije Galjatovski, Baranovič, Simeon Polocki, Teofan
Prokopovič, bila su grandiozne enciklopedije barokne retorike dobro poznate u karlov mitrop.
Među moral-didakt lit ističu se mnogobr pop zbornici prazničkih i nedeljnih propovedi, obično
sređenih po kalend principu lit godišnjih ciklusa. preovlađuju dva osnovna tipa: 1 posvećen
propovedima na praznike 2 na nedelje. Oni s epod utic slične zapevr i poljske publicistike prvo
pojavljuju u ukraj sredini posebno u krugu kij duh akad, rani primerci ovih prop zbornika čiji su
autori Leontije Karpovič, Meletije Smotricki, Zaharije Kopistenski, Kiril Trankvilion
Stavrovecki još vezani za trad omilitičku praksu viz nasleđa. Ali s eoseć uticaj zap prop
Salmerona, Roberta Belarmina, Petra Besa. Oni u ukraj znani preko poljskih propovednika :
Birkovski, Hodkevič, Grodzicki, Makovski, Sokolovski... Barokna propovednička književnost
formulisala je nova shvatanja skolastičkog bogoslovlja menjajući trad sklop moralnih normi za
koji se zalagala crkva u okviru svog pastirskog delovanja.

Barokno propovedništvo pridvornog kruga Alekseja Mihailoviča i Petra Velikog, stavljeno u

službu propagiranja apsolutističkih reformi dvora a dogmatko-verska funkc potisnuta moraliz-
didaktičnim ciljevima i polit interesima. Glavni autori ovog prop kruga su bili Ukrajinci, Polocki
i Prokopovič. Dela Polockog uživala veliku pop u karl mitrop do kraja 18v, prisustvo propovedi
Prokopoviča skoro da nije zabeleženo. Direktno u službi reformi pv one bile manje pogodne za
karl mitrop. Prokopovič napada stari kodeks autoritarnosti i transponuje ga u savrem apsolutist
hijerarh vlastina čijem vrhu stoji vladar milosrdni i prosvećeni, apsolutum dominum. Reforme
karl mitrop vodeću ulogu dodeljivale crkvi a ne državi. U tom smislu rusko propovedništvo
petrovske epohe nije odg programu reformi karl mitrop i oni se okreću starijim propovedničkim
zbornicima kijevske mitropolije, na pop ukrajinske lit nije presudno uticao indeks zabranjenih
knjiga moskovskog sabora 1690. Knjige indeksa pripadaju grupi zbornika koji se načešće
upotrebljavaju u karl mitr u toku 18 pa i u prvim dec narednog veka.

Ukrajinski zbornici se u karl koriste do kraja 18v ali več od 70tih težnja da se zamene novim
moskovskim izdanjima sastavljenim u duhu racionalizma prosvećenog apsolutizma. Oni nastali
u 2 pol 18 bili u skladu sa drugačijom funkc crkve koju je u karl mitrop nametnula pobeda
terezijansko-jozefinističkih reformi. Tako je amvrosije janković slikar i propovednik 1763 poslao
na poklon man rakovac knjigu propovedi: Sobranie raznihja poučitelnjihja slovja arhimandrita
Gedeona Krinovskog, prosvetiteljski nastrojenog pridvornog propovednika carice Jelisavete
Petrovne koji je svoja dela pisao na narodnom jeziku. Ovaj prop zbornik postao pop u Karlov
mitrop ubrzo po štampanju, 2 propovedi iz zbornika su u prevodu Zaharija Orfelina i Jovana
Rajića štampane u Veneciji kod Dimitrija Teodosija 1764. Krinovski: trudio se da piše prostim
jezikom. U propovedi na parabolu o sejaču polazeći od tumač da je seme reč božja ističe
parabolu u kontekstu propov delovanja crkve. Opominje propovednika da se ne nalazi u
Demostenovoj/Ciceronovoj nego u Hristovoj školi, gde se ne uči rečima nego delima u koju
dolazi prosto narod ne mudraci. Istovr u duhu aktuelnih prosvetiteljskih shvatanja on opominje
vernike da su dužni da pažljivo slušaju i slede reč božiju. Ovakvo tumačenje propovedničke
retorike počivalo je u osnovi na petrovskim reformama ranog 18v i predstavljalo je konačnu
pobedu racionalist protestantske linije crkvene reforme za koju se naspram katol nastrojenog
Stefana Javorskog, zalagao Prokopovič. Slična shvatanja u karl zavladala tek na izmaku barokne
epohe. Mitrop putnik polazeći od prosvetit shvat podneo dvorskom savetu zahtev za izdavanje
prvog prop zbornika namenjenog pastirskom bogoslovju karl mitrop, štampan na narodnom jez,
to zbornik koji su po nalogu Katarine II sastavili Gavrilo Petrov i Platon Levšin. Carica je 1772
dala nalog sinodu da se o njenom trošku na narodnom jeziku sastavi zbornik prop kojim bi se
ukazivalo na to da građ zakoni imaju potporu u božanskim zakonima kao i da ispunjavanje
božanskih zakona podrazumeva i poštovanje građanskih zakona. Ovaj eklektični zbornik,
sastavljen iz raznorodnih izvora redukuje i racionalizuje baroknu propovedničku praksu
neposredno je podređujući polit-prosvetnim interesima države. u cirkularu Sinoda štampanom
umesto predgovora čiji je nešto izmenjen prevod mitropolit putnik priložio uz predlog za
idavanje na srpskom istaknuto je da je svrha ovog propovedničkog zbornika da stvri dobre
podanike, hrišćane i građane. Mada je prevođenje ovog zbornika po zapovesti Sinoda Jovan
Rajić završio još 1788 on je pod nešto izmenjenim naslovom bio izdat u Beču tek 1793, od 80tih
18 postao najčešće upotrebljavan propovednički zbornik, ali ni pojava štampanog prevoda nije u
potp potisnula upotrebu starih ukrajinskih zbornika i oni se u karlov mitrop koriste i u prvim dec
narednog veka.

Saradnja slikara i propovednika njihovo uzajamno delovanje i oslanjanje na zaj retoričke uzore,
bili su uobičajena praksa baroknog vremena.služili se istim izvorima, stvarali po zakonima iste
poetike. Svako na svoj način i svojim jezikom iskazivali iste ideje, bioim na raspolaganju opširan
repertoar retoričkih sredstava gotovih formula i formi. Njihov omiljeni način mišljenja bili pre
svega simbol, metafora, antiteza, alegorija, konćeto, amblem, za kojima se ne traga samo u sz i
nz nego i u okvirima skoro svih humanist disciplina. Propoved, čitana ili slušana, bila je vodič i
inspir za odabir pojedine teme i izradu celog ikonološkog programa. Na ovu čvrstu vezu izm
prop i bar slik ukazuje i praksa da s ena komp često nije ispisivao naziv teme nego se označavala
nedelja kada jeodr propoved čitana u lit ciklutu crkvene godine. ,,nedelja o raspabljenom’’
,,nedelja o slepom’’a predstave su u nekim slučajevima slikane onim redom kojim se pojavljuju i
u nedeljnim propov zbornicima. Ilustracije zbornika mogle su slikarima da posluže i kao direktan
predložak što pokazuje primer komp koje vasilije ostojić slika na pevnicama Saboren u
Sentandreji. U svetlosti uticaja retoričke org propovedi moguće je sagledati i samu strukturu
baroknog ikonsotasa. Pristupna zona sokla sa komp moral-didakt sadružaja i SZ prefiguracijama
predstavljala je u izvesnom smislu uvod u program egzordijum. Središnja zona ikonostasa sa
ciklusom VP ap i proročkim redom predstavljala je razradu naraciju dok se završna zna s
raspećem i stradanjima može sagledavati kao zaključak, konkluzija. Isti retorički mehanizam
služio je u hramovima man bođani i krušedol.