Malaisia:

o humor contra
a corrupción
TEXTO E FOTOS Ana Salvá-Pablo L. Orosa
Kuala Lumpur (Malaisia)

As caricaturas de Zulkiflee Anwar Haque, Zunar, son o

pesadelo do todopoderoso primeiro ministro de Malaisia,
Najib Razak. Acurralado pola corrupción, o seu réxime
oligárquico e autoritario bota man das leis contra o terrorismo
ou da polémica Sediction Act para acalar calquera crítica,
mesmo as deste debuxante que se enfronta a prisión.

12 Luzes Reportaxe
 Caricatura do primeiro ministro de Malaisia,
Najib Razak e a primeira dama, Rosmah Mansor,
feita por Zunar para a capa de 1 Moolaysia.

13 Luzes Reportaxe
Malaisia: o humor contra a corrupción
O
PRIMEIRO MINISTRO DE
Malaisia, Najib Razak, non lle
teme á oposición. Tampouco
á revolta popular do Bersih
nin ao intento de secuestro do
Estado Islámico. Nin sequera
ao departamento de Xustiza
dos Estados Unidos, pese a que trata de incautarlle mil
millóns de dólares por un escándalo de corrupción que
salpica tamén a Leonardo DiCaprio. A Najib Razak,
o líder do país asiático dende 2009, o único que o
amedrenta é «a loita do sorriso»: as caricaturas de
Zulkiflee Anwar Haque, Zunar. O debuxante irredento.
Ao que unha acusación por nove cargos de sedición
ameaza con encerrar unha vez máis. Desta volta por
43 anos.
A colección de libros To fight through cartoon, unha
recompilación con algúns dos seus mellores traballos,
amoréase sobre unha mesa escangallada no estudo de
Zunar, un pequeno espazo repleto de caricaturas que
ocupan paredes, columnas e a súa propia vestimenta
ao sur do barrio de Bukit Bintang. Alén da estancia,
un grupo de xornalistas e activistas prepara unha nova
edición do seu diario online. É un dos poucos medios
que aínda se atreve a dar espazo a Zunar. Os demais, ou
o repudiaron ou foron clausurados. «Os xornais están
controlados polo Goberno». Zunar fala amodo. Ten a
mirada entornada e o paso canso, coma se o seu corpo só
entendese a vertixe do lenzo en branco. É aí onde Zunar
se atopa a si mesmo. E onde toda Malaisia observa as
sombras do seu propio espello.
Zunar debuxou a súa primeira viñeta controvertida
para unha revista da escola. Tiña 18 anos. Falaba dunha
profesora que non disciplinaba os estudantes porque se
ausentaba demasiado de clase. Mais foi a destitución
en 1998 do líder opositor Anwar Ibrahim e o seu
posterior encarceramento meses despois o que trocou
ao estudante de medicina nun guerrilleiro do lapis. Os
trazos das súas figuras convertéronse dende aquel día
na única arma fronte ao despotismo do Barisan Nasional
(BN), a coalición política hexemónica en Malaisia
dende a súa independencia, dirixida naquel entón por
Mahathir Mohamad, hoxe aliado de Anwar na loita por
derrocar o seu fillo político, Najib Razak.
Desde a súa chegada ao poder en 2009, Najib leva
coleccionando inimigos: primeiro os opositores do
Partido de Xustiza Popular (PJP) aos que arresta e
persegue valéndose das leis contra o terrorismo e a
polémica Sedition Act, a que mantén en prisión a Anwar
e a que ameaza con acalar tamén a Zunar. Despois, foron
as minorías étnicas chinesas e indias e o movemento
Bersih das camisas amarelas por unhas eleccións limpas
e xustas, aos que converteu en antagonistas nun déjà vu
14 Luzes Reportaxe
nacionalista que trae á memoria os enfrontamentos de
maio de 1969 nos que ao redor de 200 persoas perderon
a vida. Ata o momento, os enfrontamentos saldáronse
con polo menos 7 feridos.
Nos últimos meses, coa caída da economía chinesa
no horizonte, o baixo prezo dos hidrocarburos e a
acusada depreciación do ringgit, a elite económica que
sustentaba ao primeiro ministro pasou a ser tamén parte
do eixe do mal. «Najib está afectando a economía. Os
inversores non se fían del e marchan do país a diario».
Pode ser que os oligarcas pensen: «É só un home. Se
sacrificamos un home o bote seguirá navegando»,
apunta Tian Chua, vicepresidente da alianza opositora
Keadilan. Ata os seus camaradas políticos, como o ex-
viceprimeiro ministro Muhyiddin Yassin foron purgados.
«Estamos a avanzar cara un sistema autoritario»,
alerta Cynthia Gabriel, directora do Center to Combat
Corruption.
A corrupción alcanza O Lobo de Wall Street Durante
décadas, Malaisia foi, xunto a Singapur, o paradigma do
crecemento económico do sureste asiático traducido
nas impresionantes Torres Petronas que dominan os
ceos de aceiro de Kuala Lumpur. O desenvolvemento
tecnolóxico, os hidrocarburos e un islamismo moderado
mitigaban as tensións étnicas e o descontento social
que a crise económica non fixo máis que sacar á luz
en forma de camisas amarelas e radicais xihadistas.
«As diferenzas xa estaban aí, o movemento Bersih é
só unha manifestación das mesmas (…) é a forma na
que a coalición leva gobernando as últimas décadas o
que sobe a temperatura do conflito étnico», asegura o
escritor Shaun Tan.
Un sistema universitario con prazas reservadas para a
maioría malaia, vantaxes económicas á hora de acceder
a unha vivenda, mellores postos de traballo… «En todos
os niveis da sociedade hai discriminación», relata Tan.
Desde a súa independencia, a Federación de Malaisia
alimentou un réxime oligárquico, unha alianza entre
empresarios e líderes políticos, que preserva o control
económico e social do país. «Sabemos como os políticos
gañaron as eleccións todo este tempo: ¡Con diñeiro! Non
eran eleccións xustas e libres», exclama Gabriel, unha
das poucas activistas que se atreve a alzar a voz contra
os excesos do réxime. «Os servizos de mantemento,
de lixos, as autoestradas…non se adxudican á mellor
oferta, senón que dependen dos contactos. Existe unha
elite de ‘amigotes’ aos que o Goberno ten que alimentar
constantemente», continúa.
En 2009, trala súa chegada ao poder, Najib creou
un fondo para atraer investimentos e estimular o
crecemento do país. Un quinquenio despois, o 1MDB

(1 Malaysian Development Berhad) tiña unha débeda de
case 10.000 millóns de euros: boa parte do diñeiro fora
desviado a contas do presidente e da súa corte afín. Polo
menos así o cre o Departamento de Xustiza dos Estados
Unidos, que tras unha investigación do diario The Wall
Street Journal e o portal Sarawak Report interpuxo unha
denuncia para recuperar máis de mil millóns de dólares
dos que se apropiaron altos cargos do Goberno malaio
ata 2015 a través dunha rede internacional de lavado de
diñeiro. Adquirían propiedades inmobiliarias, xoias e
obras de arte. Desde A maison de Vincent à Arles de Van
Gogh a Saint-Georges Majeur e Nympheas avec Reflets de
15 Luzes Reportaxe
Á dereita, Joca, outro dos artistas gráficos que
se sumou á loita contra a corrupción no país,
e unha das súas viñetas.
Arriba, Zunar no seu pequeno despacho en
Bukit Bintang e algunhas das súas publicacións.
Hautes Herbes de Monet. Parte do diñeiro destinouse
ademais a sufragar a película O lobo de Wall Street, cuxo
produtor foi Riza Aziz, fillastro de Najib Razak.
Ata a data, o primeiro ministro negou a súa
participación no escándalo e ata ordenou unha
investigación da Fiscalía malaia que acabou por
exculpalo de calquera responsabilidade: o diñeiro que
apareceu nas súas contas procedía dun donativo da
familia real de Arabia Saudita. Ao coñecer a resolución,
a Zunar véuselle á mente un novo personaxe para as
súas caricaturas: «The Man of Steal». O home capaz
de secuestrar un Estado. «A día de hoxe, a xustiza está
Malaisia: o humor contra a corrupción

baixo o control do Executivo. As institucións públicas, Os trazos das figuras de

incluíndo a xustiza, a comisión anticorrupción e a Zunar convertéronse na única
Policía, non son independentes. Están baixo o seu arma fronte ao despotismo
control», traduce Gabriel.
Todas os resortes do Estado operan contra Zunar.
do Barisan Nasional (BN), a
Cinco dos seus 15 libros están oficialmente prohibidos coalición política hexemónica
ao entender que poderían resultar «prexudiciais para en Malaisia dende a súa
manter a orde pública» e os libreiros que venden as independencia
súas obras legais son atacados con accións xudiciais; o
encargado da súa web tivo que deixar de traballar con el O Departamento de Xustiza
tras ser convocado pola Policía baixo mandato da Lei de
Sedición e os principais medios de comunicación do país
dos Estados Unidos interpuxo
néganse a publicar o seu traballo. unha denuncia para recuperar
Nestes días, as redes sociais e algúns medios dixitais máis de mil millóns de dólares
son a única plataforma onde Zunar, gañador en 2015 dos que se apropiaron altos
do premio do Comité para a Protección dos Xornalistas cargos do Goberno malaio
(CPJ, polas súas siglas en inglés), pode atopar audiencia ata 2015. Parte do diñeiro
para as súas viñetas. «Vendo os meus libros coma
se fosen drogas e seguirei a facelo mentres haxa
destinouse a sufragar a
demanda», asegura o debuxante. película O lobo de Wall Street,
Nunha nova volta de torca xudicial, Zunar, quen cuxo produtor foi Riza Aziz,
volveu ser detido varios días o pasado novembro, fillastro de Najib Razak
afronta nove cargos de sedición polos tuits publicados
en febreiro de 2015 criticando a decisión xudicial de «Vendo os meus libros coma se
condenar, novamente, ao líder da oposición Anwar fosen drogas e seguirei a facelo
Ibrahim a cinco anos de prisión por un novo delito de mentres haxa demanda». Os
sodomía, nun movemento ideado para descabezar a
alternativa política de cara ás eleccións do vindeiro ano.
libreiros que venden as súas
—Teño medo, son humano, pero a responsabilidade é obras legais son atacados con
maior que o medo. accións xudiciais; o encargado
—Non pensou en irse, en solicitar asilo noutro país? da súa web tivo que deixar
—Quero enfrontar este xuízo, é a única oportunidade de traballar con el tras ser
de expoñer o Goberno. A comunidade internacional vai convocado pola Policía baixo
estar observando e eles terán que xustificar por que usan
a Sedition Act contra un debuxante.
mandato da Lei de Sedición

A tradición dos caricaturistas A denuncia a través

de viñetas políticas non é algo novo en Malaisia.
Desde o desenrolo do xornalismo na década dos 30,
as viñetas convertéronse no ariete nacionalista contra
a colonización británica. Tamén foron utilizadas
para criticar as chamadas «malas actitudes», como
a preguiza ou a timidez, enarboradas como causa
do atraso económico, explica Muliyadi Mahamood,
especialista en arte e viñetas na Universidade de
Teknologi Mara.
Coa ocupación xaponesa de 1940, os xornais da
época comezaron a ser utilizados para mostrar unha
realidade adaptada aos intereses da elite dominante,
unha tradición que se mantivo tras a independencia.
«Co espírito da nación recentemente independente,
utilizáronse para inculcar a idea dunha vida harmoniosa
entre a Malaisia multirracial, chamáranse malaios,
chineses ou indios», apunta Mahamood.
Así se mantivo ata que o panorama político do
país cambiou drasticamente a finais dos anos 90 coa
aparición da nova oposición, acompañada dos novos
medios de comunicación dixitais. Foi nese intre no que
nomes como os de Zunar agromaron cun novo ideario
social.
O Goberno do BN respondeu endurecendo as leis
de censura: o país ocupa o posto 146 entre 180 países
na clasificación de liberdade de expresión en 2016
publicada por Reporteiros sen Fronteiras (RSF) e só
na última década ao redor de 100 películas foron

16 Luzes Reportaxe
prohibidas baixo o pretexto de defender a moralidade.
Moitos editores exercen a autocensura por medo.
Isto foi o que levou ao debuxante Sukhbir Cheema a
renunciar ao seu traballo hai uns meses. A maioría das
súas viñetas son moi críticas coa coalición gobernante
polo que foron prohibidas pola súa editora: consideraba
que a súa impresión poderían resultar «moi perigosa».
«En 2014 un grupo musulmán que está en alianza
co Goberno dixo que os musulmáns non poden dicir
‘Bo Nadal’ aos cristiáns. Cando o escoitei pensei que
era moi ridículo e debuxei a un neno vestido de Santa
Claus dicindo ‘Bo Nadal!’. O meu editor díxome que se
o publicaba poderiamos ter problemas. Por iso agora
traballo de forma independente», relata o autor.
Esta represión contra os debuxantes máis críticos non
funcionará a longo prazo. «Creo que si [Zunar] vai ao
cárcere, nacerán máis debuxantes. Quen debuxa viñetas
[políticas] está indirectamente apoiando a Zunar. Iso é o
que el realmente quere».
O certo que dende a súa persecución son cada vez
máis os debuxantes que se están a sumar á «loita do
sorriso» impulsada por Zunar. «Fai uns anos traballaba
como creativo dunha axencia de publicidade. Nunca
debuxara viñetas políticas ata que me decatei do caso de
Zunar. Quería apoialo. Entristéceme ver que o Goberno
quere meter a persoas como el no cárcere porque é a voz
de moita xente», explica Johnny Ong, ao que todos no
mundo das caricaturas coñecen como Joca.
«A campaña contra a liberdade de expresión non vai
funcionar a longo prazo», repite Joca. Dende a distancia,
a bo seguro, Zunar estará a sorrir. «Sorrir é unha forma
de protesta. Quero que a xente se ría do Goberno. Se
empezan a mofarse deles terán que marchar. E ninguén
pode ser detido por rir».
Os bolsos
de Rosmah Mansor
A sociedade malaia tolerou durante medio
século certo grado de corrupción. A oligarquía
enriquecíase, pero o país rexistraba un
crecemento medio do PIB do 6,35% anual desde
1961: milleiros de persoas saían cada ano dos
índices de pobreza. Poucos se preguntaban
entón polos excesos do Barisan Nasional. Tralas
eleccións de 2013, nas que a oposición liderada
por Anwar acadou os mellores resultados da
historia, aínda que lonxe da vitoria electoral,
a percepción social empezou a mudar. As
caricaturas de Zunar propagábanse nas redes
sociais: «The Man of Steal» converteuse nun
símbolo, como o ollo todopoderoso da Sedition
Act ou os bolsos de Rosmah Mansor, a primeira
dama do país. «O problema de Najib é a súa
muller. Á xente non lle gusta o seu tren de vida»,
recoñece unha moza criada no benestar da
oligarquía do BN mentres apura o seu café nun
anden de KL Central.
É habitual ver a Rosmah de compras en
Harrods ou en calquera das tendas de luxo
da Quinta Avenida de Nova York. Entre 2008
e 2015, segundo a investigación de The Wall
Street Journal, a autoproclamada primeira dama
malaia gastou 6 millóns de dólares en roupa,
xoias, zapatos e bolsos. Por algo posúe unha
das maiores coleccións do mundo de bolsos
Hermès, algún cuxo custo ascende a varios
milleiros de dólares.
O país enteiro recoñece a Rosmah, a Imelda
Marcos local, nas caricaturas de Zunar. A muller
da melena voluminosa, o anel de diamante no
dedo corazón e unha restra de xoias que non
deixan pechar o bolso é o reflexo do que Malaisia
non quere ser. E por iso Najib e a súa esposa
están decididos a acalalo.