GA3016 Filíocht na Nua-Ghaeilge 1 Deireadh Fómhair 2018

GA3016 Filíocht na Nua-Ghaeilge Luaithe

Téarmaíocht na filíochta
Nuair a scríobhtar dán sa Nua-Ghaeilge Luath, leantar rialacha áirithe. Braitheann na rialacha
sin ar an meadaracht a úsáidtear don dán. Ach an mheadaracht a thuiscint, is fearr a thuigfear
dearadh nó struchtúr an dáin.

(a) Meadaracht Metre

Ciallaíonn an mheadaracht go bhfuil rialacha áirithe le cur i bhfeidhm ar an dán, mar
shampla:
(i) go mbeidh oiread áirithe siollaí sa líne, agus go háirithe san fhocal deiridh sa líne
(ii) go mbeidh cineálacha éagsúla ornáidíochta sa rann trí chéile, agus sa leathrann deiridh
go speisialta
I bhfilíocht na Nua-Ghaeilge Luaithe:
- Bíonn meadarachtaí éagsúla ag dánta éagsúla
- Bíonn ainmneacha éagsúla ag na meadarachtaí seo
Tá trí mheadaracht le scrúdú againne: deibhidhe; rannaigheacht mhór; agus séadna is ainm
dóibh.
An difear mór atá idir gach ceann acu ná nach mbíonn an uimhir siollaí céanna acu; maidir le
hornáidíocht, níl an-chuid cineálacha difriúla ann, ach ní gá gach cineál a bheith i ngach
meadaracht.

Deibhidhe
Seo iad na rialacha a bhaineann le deibhidhe:
a. Uimhir siollaí sa líne: 7
b. Uimhir siollaí i bhfocal deiridh na línte: x + x+1; x = a/c, x+1 = b/d
c. Uaim: i ngach líne sa rann [a/b/c/d]
d. Comhardadh deiridh: rinn agus airdrinn [a/b; c/d]*
e. Comhardadh inmheánach: c/d**
* Is cineál ar leith comhardaidh é seo. I ndeibhidhe, bíonn comhardadh deiridh ann atá difriúil
le comhardadh deiridh na meadarachtaí eile. Rinn agus airdrinn an t-ainm atá air, agus
ciallíonn rinn agus airdrinn go bhfuil comhardadh idir fhocail nach bhfuil ar aonfhad. An
nodaireacht a úsáidtear dó seo ná: 7x + 7x+1
** Focal éigin i líne c, agus focal i líne d seachas an focal deiridh.

1
 GA3016 Filíocht na Nua-Ghaeilge 1 Deireadh Fómhair 2018

(b) Aiceann Stress

Tá dhá chineál ‘focal’ san fhilíocht seo: focail aiceanta, agus focail neamhaiceanta
[stressed agus unstressed]
Úsáidtear an dá chineál focal chun siollaí a chomhaireamh
e.g. rí is neartmhaire ar námhdoibh; tá cúig fhocal ann, 3 aiceanta, 2 neamhaiceanta.
Ní féidir úsáid a bhaint as focail neamhaiceanta ar mhaithe leis an ornáidíocht sa dán
e.g. rí is neartmhaire ar námhdoibh = níl aon uaim idir ‘is’ agus ‘ar’
vs. rí is neartmhaire ar námhdoibh = tá uaim idir neartmhaire agus námhdoibh
Le gach cineál ornáidíochta, caithfear úsáid a bhaint as na focail aiceanta amháin.

(c) Bá Elision
Ciallaíonn ‘bá’ go gcailltear siolla, nó go ‘mbáitear’ siolla sa líne.
Is féidir guta ag tús focail neamhaiceanta a bhá ar mhaithe leis an meadaracht.
e.g. ní lem’ theachtaire as a thoigh.
Tá ocht siolla anseo. Más deibhidhe atá ann, seacht siolla is ceart a bheith sa líne.
An réiteach air seo ná guta an fhocail as a bhá. Mar sin, léitear an líne mar seo:
ní lem’ theachtaire as a thoigh
Ritheann ‘as’ isteach leis an bhfocal roimhe, agus cailltear siolla amháin dá réir.
Nuair a dhéantar comhaireamh ar an líne arís, seo mar atá sí:
ní lem’ theachtaires a thoigh
= ní | lem | theach| tair | es | a | thoigh
N.B. Tá bunriail amháin leis an mbá: is dhá ghuta a thagann le chéile (deireadh focail amháin,
tús an fhocail ina dhiaidh) a thugann deis dúinn siolla a ‘bhá’; an dara guta sin, caithfidh sé
bheith i bhfocal neamhaiceanta.
e.g. ní lem’ theachtaire as a thoigh: focal neamhaiceanta é as

(d) Comharadh Rhyme

Faightear dhá chineál: comhardadh slán agus comhardadh briste. Tá siad an-chosúil lena
chéile, ach amháin go bhfuil rialacha níos déine ag an gcomhardadh slán.
Faightear comhardadh (1) i lár agus (2) ag deireadh na líne, idir dhá fhocal i línte éagsúla: e.g.

2
 GA3016 Filíocht na Nua-Ghaeilge 1 Deireadh Fómhair 2018

ní lem’ theachtaire as a thoigh [c]

rí is neartmhaire ar a námhdoibh [d]
Sa sampla céanna, tá comhardadh ag tús na líne chomh maith (ní i gcónaí a bhíonn):
ní lem’ theachtaire as a thoigh [c]
rí is neartmhaire ar a námhdoibh [d]

I ndeibhidhe faightear comhardadh den chineál rinn agus airdrinn:

ní lem’ theachtaire as a thoigh [c]
rí is neartmhaire ar a námhdoibh [d]

Braitheann comhardadh ar chúpla rud:

- Fad na bhfocal, go bhfuil an oiread céanna siollaí iontu
e.g. ní: rí, theachtaire: neartmhaire
[Comhardadh rinn agus airdrinn thoigh: námhdoibh. I ndeibhidhe amháin a fhaightear é seo]
- Gurb ionann na gutaí aiceanta comhfheagracha ní: rí, theachtaire: neartmhaire
- Tagann na consain chomhfhreagracha as an tsraith chéanna (ar ball)
___________________________________________________________________________

Faightear go leor dánta ón tréimhse seo a scríobhadh i ndeibhidhe. Seo roinnt ceisteanna le
freagairt chun a chinntiú go bhfuil an mheadaracht cheart againn.
Ceisteanna
1. Comhairigh na siollaí sna ranna samplacha; an bhfuil seacht siolla i ngach líne?

2. Ba cheart go mbeadh siolla breise san fhocal deiridh in b/d seachas mar atá in a/c; an
bhfuil?

3. An bhfuil uaim i ngach líne? Breac síos na focal uamacha go léir lena chéile (e.g.
mé:Mhág)

4. An bhfuil comhardadh [slán] inmheánach idir c/d? Comhardadh inmheánach i

ndeibhidhe = focal éigin i líne c agus focal éigin i líne d seachas an focal deiridh.

3
 GA3016 Filíocht na Nua-Ghaeilge 1 Deireadh Fómhair 2018

Sampla 1 Buidheach mé do Mhág Uidhir

Buidheach mé do Mhág Uidhir [a] 72 [7 = líne, 2 = focal deiridh]
tig gan fhios dom’ ionnsuighidh [b] 73 [7 = líne, 3 = focal deiridh]
ní lem’ theachtaire as a thoigh [c] 71 [7 = líne, = focal deiridh]
rí is neartmhaire ar a námhdoibh [d] 72 [7 = líne, 2 = focal deiridh]

Sampla 2 Ionmhuin sgríbhionn sgaoiltear sunn

Ionmhuin sgríbhionn sgaoiltear sunn [a]
mór mbeadhgadh do bhean asam [b]
saor, a Dhé, ar aithleonadh inn [c]
aithbheodhadh é dhom intinn [d]

Sampla 3 Orpheus Óg ainm Eoghain

Orpheus Óg ainm Eoghain [a]
lámh nach tais i dtéidcheolaibh [b]
an meor sgathbhraistiogh bláth binn [c]
tráth dá athbhaisdiodh d’Éirinn [d]

Sampla 4 A fhir ghlacas a ghalldacht

A fhir ghlacas a ghalldacht [a]
bhearras an barr bachalldocht [b]
seangglac a-tú do thagha [c]
ní tú deaghmhac Donnchadha [d]

Sampla 5 [rann a trí as Slán agaibh, a fhir chomtha]

Do mheas mé ar mhalairt gceirde [a]
seachna na ngréas Gaoidheilge [b]
cúis ar sgarthana así soin [c]
rom sní a anmchara a Eoghain [d]